📜
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
ખુદ્દકનિકાયે
જાતક-અટ્ઠકથા
(છટ્ઠો ભાગો)
૨૨. મહાનિપાતો
[૫૩૮] ૧. મૂગપક્ખજાતકવણ્ણના
મા ¶ ¶ ¶ પણ્ડિચ્ચયં વિભાવયાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાભિનિક્ખમનં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના ભગવતો નેક્ખમ્મપારમિં વણ્ણયન્તા નિસીદિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખવે, ઇદાનિ મમ પૂરિતપારમિસ્સ રજ્જં છડ્ડેત્વા મહાભિનિક્ખમનં ¶ નામ અનચ્છરિયં. અહઞ્હિ પુબ્બે અપરિપક્કે ઞાણે પારમિયો પૂરેન્તોપિ રજ્જં છડ્ડેત્વા નિક્ખન્તોયેવા’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.
અતીતે કાસિરટ્ઠે બારાણસિયં કાસિરાજા નામ ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. તસ્સ સોળસસહસ્સા ઇત્થિયો અહેસું. તાસુ એકાપિ પુત્તં વા ધીતરં વા ન લભિ. નાગરા ‘‘અમ્હાકં રઞ્ઞો વંસાનુરક્ખકો એકોપિ પુત્તો નત્થી’’તિ રાજઙ્ગણે સન્નિપતિત્વા કુસજાતકે (જા. ૨.૨૦.૧ આદયો) આગતનયેનેવ રાજાનં એવમાહંસુ ‘‘દેવ, પુત્તં પત્થેથા’’તિ. રાજા ¶ તેસં વચનં સુત્વા સોળસસહસ્સા ઇત્થિયો ‘‘તુમ્હે પુત્તં પત્થેથા’’તિ આણાપેસિ. તા ચન્દાદીનં દેવતાનં આયાચનઉપટ્ઠાનાદીનિ કત્વા પત્થેન્તિયોપિ પુત્તં વા ધીતરં વા ન લભિંસુ. અગ્ગમહેસી પનસ્સ મદ્દરાજધીતા ચન્દાદેવી નામ સીલસમ્પન્ના અહોસિ. રાજા ‘‘ભદ્દે, ત્વમ્પિ પુત્તં પત્થેહી’’તિ આહ. સા પુણ્ણમદિવસે ઉપોસથં સમાદિયિત્વા ચૂળસયને નિપન્નાવ અત્તનો સીલં આવજ્જેત્વા ‘‘સચાહં અખણ્ડસીલા ઇમિના મે સચ્ચેન ¶ પુત્તો ઉપ્પજ્જતૂ’’તિ સચ્ચકિરિયં અકાસિ.
તસ્સા સીલતેજેન સક્કસ્સ ભવનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો આવજ્જેન્તો તં કારણં ઞત્વા ‘‘ચન્દાદેવી પુત્તં પત્થેતિ, હન્દાહં પુત્તં દસ્સામી’’તિ તસ્સાનુચ્છવિકં પુત્તં ઉપધારેન્તો બોધિસત્તં પસ્સિ. બોધિસત્તોપિ તદાવીસતિવસ્સાનિ બારાણસિયં રજ્જં કારેત્વા તતો ચુતો ઉસ્સદનિરયે નિબ્બત્તિત્વા અસીતિવસ્સસહસ્સાનિ તત્થ પચ્ચિત્વા તતો ચવિત્વા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિ. તત્થાપિ યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચવિત્વા ઉપરિદેવલોકં ગન્તુકામો અહોસિ. સક્કો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મારિસ, તયિ મનુસ્સલોકે ઉપ્પન્ને પારમિયો ચ તે પૂરિસ્સન્તિ, મહાજનસ્સ વુડ્ઢિ ચ ભવિસ્સતિ, અયં કાસિરઞ્ઞો ચન્દાદેવી નામ અગ્ગમહેસી પુત્તં પત્થેતિ, તસ્સા કુચ્છિયં ઉપ્પજ્જાહી’’તિ વત્વા અઞ્ઞેસઞ્ચ ચવનધમ્માનં પઞ્ચસતાનં દેવપુત્તાનં પટિઞ્ઞં ગહેત્વા સકટ્ઠાનમેવ અગમાસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પઞ્ચહિ દેવપુત્તસતેહિ સદ્ધિં દેવલોકતો ચવિત્વા સયં ચન્દાદેવિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. ઇતરે પન દેવપુત્તા અમચ્ચભરિયાનં કુચ્છીસુ પટિસન્ધિં ગણ્હિંસુ.
તદા ચન્દાદેવિયા કુચ્છિ વજિરપુણ્ણા વિય અહોસિ. સા ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં ઞત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. તં સુત્વા રાજા ગબ્ભસ્સ પરિહારં દાપેસિ. સા પરિપુણ્ણગબ્ભા દસમાસચ્ચયેન ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણસમ્પન્નં પુત્તં વિજાયિ. તં દિવસમેવ અમચ્ચગેહેસુ પઞ્ચ કુમારસતાનિ જાયિંસુ. તસ્મિં ખણે રાજા અમચ્ચગણપરિવુતો મહાતલે નિસિન્નો અહોસિ. અથસ્સ ¶ ‘‘પુત્તો, તે દેવ, જાતો’’તિ આરોચયિંસુ. તેસં વચનં સુત્વા રઞ્ઞો પુત્તપેમં ઉપ્પજ્જિત્વા છવિયાદીનિ છિન્દિત્વા અટ્ઠિમિઞ્જં ¶ આહચ્ચ અટ્ઠાસિ, અબ્ભન્તરે પીતિ ઉપ્પજ્જિ, હદયં સીતલં જાતં. સો અમચ્ચે પુચ્છિ ‘‘તુટ્ઠા નુ ખો તુમ્હે, મમ પુત્તો જાતો’’તિ? ‘‘કિં કથેથ, દેવ, મયં પુબ્બે અનાથા, ઇદાનિ પન સનાથા જાતા, સામિકો નો લદ્ધો’’તિ આહંસુ. રાજા મહાસેનગુત્તં પક્કોસાપેત્વા આણાપેસિ ‘‘મમ પુત્તસ્સ પરિવારો લદ્ધું વટ્ટતિ, ગચ્છ ત્વં અમચ્ચગેહેસુ અજ્જ જાતા દારકા કિત્તકા નામાતિ ઓલોકેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા અમચ્ચગેહાનિ ગન્ત્વા ઓલોકેન્તો પઞ્ચ કુમારસતાનિ દિસ્વા પુનાગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ.
રાજા પઞ્ચન્નં દારકસતાનં કુમારપસાધનાનિ પેસેત્વા પુન પઞ્ચ ધાતિસતાનિ ચ દાપેસિ. મહાસત્તસ્સ પન અતિદીઘાદિદોસવજ્જિતા ¶ અલમ્બત્થનિયો મધુરથઞ્ઞાયો ચતુસટ્ઠિ ધાતિયો અદાસિ. અતિદીઘાય હિ ઇત્થિયા પસ્સે નિસીદિત્વા થઞ્ઞં પિવતો દારકસ્સ ગીવા દીઘા હોતિ, અતિરસ્સાય પસ્સે નિસીદિત્વા થઞ્ઞં પિવન્તો દારકો નિપ્પીળિતખન્ધટ્ઠિકો હોતિ, અતિકિસાય પસ્સે નિસીદિત્વા થઞ્ઞં પિવતો દારકસ્સ ઊરૂ રુજ્જન્તિ, અતિથૂલાય પસ્સે નિસીદિત્વા થઞ્ઞં પિવન્તો દારકો પક્ખપાદો હોતિ, અતિકાળિકાય ખીરં અતિસીતલં હોતિ, અતિઓદાતાય ખીરં અતિઉણ્હં હોતિ, લમ્બત્થનિયા પસ્સે નિસીદિત્વા થઞ્ઞં પિવન્તો દારકો નિપ્પીળિતનાસિકો હોતિ. કાસાનઞ્ચ પન ઇત્થીનં ખીરં અતિઅમ્બિલં હોતિ, સાસાનઞ્ચ પન ઇત્થીનં ખીરં અતિકટુકાદિભેદં હોતિ, તસ્મા તે સબ્બેપિ દોસે વિવજ્જેત્વા અલમ્બત્થનિયો મધુરથઞ્ઞાયો ચતુસટ્ઠિ ધાતિયો દત્વા મહન્તં સક્કારં કત્વા ચન્દાદેવિયાપિ વરં અદાસિ. સાપિ ગહિતકં કત્વા ઠપેસિ.
રાજા કુમારસ્સ નામગ્ગહણદિવસે લક્ખણપાઠકે બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા તેસં મહન્તં સક્કારં કત્વા કુમારસ્સ અન્તરાયાભાવં પુચ્છિ. તે તસ્સ લક્ખણસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘મહારાજ, ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણસમ્પન્નો અયં કુમારો, તિટ્ઠતુ એકદીપો, દ્વિસહસ્સપરિવારાનં ચતુન્નમ્પિ મહાદીપાનં રજ્જં કારેતું સમત્થો હોતિ, નાસ્સ કોચિ અન્તરાયો ¶ પઞ્ઞાયતી’’તિ વદિંસુ. રાજા તેસં વચનં સુત્વા તુસ્સિત્વા કુમારસ્સ નામં કરોન્તો યસ્મા કુમારસ્સ જાતદિવસે સકલકાસિરટ્ઠે દેવો વસ્સિ, યસ્મા ચ રઞ્ઞો ચેવ અમચ્ચાનઞ્ચ હદયં સીતલં જાતં, યસ્મા ચ તેમયમાનો જાતો, તસ્મા ‘‘તેમિયકુમારો’’તિસ્સ નામં અકાસિ. અથ નં ધાતિયો એકમાસિકં અલઙ્કરિત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં આનયિંસુ. રાજા પિયપુત્તં આલિઙ્ગિત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા અઙ્કે નિસીદાપેત્વા રમયમાનો નિસીદિ.
તસ્મિં ¶ ખણે ચત્તારો ચોરા આનીતા. રાજા તે દિસ્વા ‘‘તેસુ એકસ્સ ચોરસ્સ સકણ્ટકાહિ કસાહિ પહારસહસ્સં કરોથ, એકસ્સ સઙ્ખલિકાય બન્ધિત્વા બન્ધનાગારપવેસનં કરોથ, એકસ્સ સરીરે સત્તિપહારં કરોથ, એકસ્સ સૂલારોપનં કરોથા’’તિ આણાપેસિ. અથ મહાસત્તો પિતુ વચનં સુત્વા ભીતતસિતો હુત્વા ‘‘અહો મમ પિતા રજ્જં નિસ્સાય અતિભારિયં નિરયગામિકમ્મં અકાસી’’તિ ચિન્તેસિ. પુનદિવસે પન તં સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા અલઙ્કતસિરિસયને નિપજ્જાપેસું. સો થોકં નિદ્દાયિત્વા પબુદ્ધો અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા સેતચ્છત્તં ઓલોકેન્તો મહન્તં સિરિવિભવં પસ્સિ. અથસ્સ પકતિયાપિ ભીતતસિતસ્સ અતિરેકતરં ભયં ઉપ્પજ્જિ. સો ‘‘કુતો નુ ¶ ખો અહં ઇમં ચોરગેહં આગતોમ્હી’’તિ ઉપધારેન્તો જાતિસ્સરઞાણેન દેવલોકતો આગતભાવં ઞત્વા તતો પરં ઓલોકેન્તો ઉસ્સદનિરયે પક્કભાવં પસ્સિ, તતો પરં ઓલોકેન્તો તસ્મિંયેવ નગરે રાજભાવં અઞ્ઞાસિ.
અથસ્સ ‘‘અહં વીસતિવસ્સાનિ બારાણસિયં રજ્જં કારેત્વા અસીતિવસ્સસહસ્સાનિ ઉસ્સદનિરયે પચ્ચિં, ઇદાનિ પુનપિ ઇમસ્મિંયેવ ચોરગેહે નિબ્બત્તોમ્હિ, પિતા મે હિય્યો ચતૂસુ ચોરેસુ આનીતેસુ તથારૂપં ફરુસં નિરયસંવત્તનિકં કથં કથેસિ, સચાહં રજ્જં કારેસ્સામિ, પુનપિ નિરયે નિબ્બત્તિત્વા મહાદુક્ખં અનુભવિસ્સામી’’તિ આવજ્જેન્તસ્સ મહન્તં ભયં ઉપ્પજ્જિ. બોધિસત્તસ્સ કઞ્ચનવણ્ણં સરીરં હત્થેન પરિમદ્દિતં પદુમં વિય મિલાતં દુબ્બણ્ણં અહોસિ. સો ‘‘કથં નુ ખો ઇમમ્હા ચોરગેહા મુચ્ચેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેન્તો નિપજ્જિ. અથ નં એકસ્મિં અત્તભાવે માતુભૂતપુબ્બા છત્તે ¶ અધિવત્થા દેવધીતા અસ્સાસેત્વા ‘‘તાત તેમિયકુમાર, મા ભાયિ, મા સોચિ, મા ચિન્તયિ. સચે ઇતો મુચ્ચિતુકામોસિ, ત્વં અપીઠસપ્પીપિ પીઠસપ્પી વિય હોહિ, અબધિરોપિ બધિરો વિય હોહિ, અમૂગોપિ મૂગો વિય હોહિ, ઇમાનિ તીણિ અઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય અત્તનો પણ્ડિતભાવં મા પકાસેહી’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –
‘‘મા પણ્ડિચ્ચયં વિભાવય, બાલમતો ભવ સબ્બપાણિનં;
સબ્બો તં જનો ઓચિનાયતુ, એવં તવ અત્થો ભવિસ્સતી’’તિ.
તત્થ પણ્ડિચ્ચયન્તિ પણ્ડિચ્ચં, અયમેવ વા પાઠો. બાલમતોતિ બાલો ઇતિ સમ્મતો. સબ્બો જનોતિ સકલો અન્તોજનો ચેવ બહિજનો ચ. ઓચિનાયતૂતિ ‘‘નીહરથેતં કાળકણ્ણિ’’ન્તિ અવમઞ્ઞતુ, અવજાનાતૂતિ અત્થો.
સો તસ્સા વચનેન અસ્સાસં પટિલભિત્વા –
‘‘કરોમિ ¶ તે તં વચનં, યં મં ભણસિ દેવતે;
અત્થકામાસિ મે અમ્મ, હિતકામાસિ દેવતે’’તિ. –
ઇમં ગાથં વત્વા તાનિ તીણિ અઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાસિ. સા ચ દેવધીતા અન્તરધાયિ. રાજા પુત્તસ્સ અનુક્કણ્ઠનત્થાય તાનિ પઞ્ચ કુમારસતાનિ તસ્સ સન્તિકેયેવ ઠપેસિ. તે દારકા થઞ્ઞત્થાય રોદન્તિ પરિદેવન્તિ. મહાસત્તો પન નિરયભયતજ્જિતો ‘‘રજ્જતો મે સુસ્સિત્વા મતમેવ સેય્યો’’તિ ન રોદતિ ન પરિદેવતિ. અથસ્સ ધાતિયો તં પવત્તિં ઞત્વા ચન્દાદેવિયા ¶ આરોચયિંસુ. સાપિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા નેમિત્તકે બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ. અથ બ્રાહ્મણા આહંસુ ‘‘દેવ, કુમારસ્સ પકતિવેલં અતિક્કમિત્વા થઞ્ઞં દાતું વટ્ટતિ, એવં સો રોદમાનો થનં દળ્હં ગહેત્વા સયમેવ પિવિસ્સતી’’તિ. તતો પટ્ઠાય ધાતિયો કુમારસ્સ પકતિવેલં અતિક્કમિત્વા થઞ્ઞં દેન્તિ. દદમાના ચ કદાચિ એકવારં અતિક્કમિત્વા દેન્તિ, કદાચિ સકલદિવસં ખીરં ન દેન્તિ.
વીમંસનકણ્ડં
સો ¶ નિરયભયતજ્જિતો સુસ્સન્તોપિ થઞ્ઞત્થાય ન રોદતિ, ન પરિદેવતિ. અથ નં અરોદન્તમ્પિ દિસ્વા ‘‘પુત્તો મે છાતો’’તિ માતા વા થઞ્ઞં પાયેતિ, કદાચિ ધાતિયો વા પાયેન્તિ. સેસદારકા થઞ્ઞં અલદ્ધવેલાયમેવ રોદન્તિ પરિદેવન્તિ. મહાસત્તો પન નિરયભયતજ્જિતો ન રોદતિ, ન પરિદેવતિ, ન નિદ્દાયતિ, ન હત્થપાદે સમિઞ્જતિ, ન સદ્દં કરોતિ. અથસ્સ ધાતિયો ‘‘પીઠસપ્પીનં હત્થપાદા નામ ન એવરૂપા હોન્તિ, મૂગાનં હનુકપરિયોસાનં નામ ન એવરૂપં હોતિ, બધિરાનં કણ્ણસોતાનિ નામ ન એવરૂપાનિ હોન્તિ, ભવિતબ્બમેત્થ કારણેન, વીમંસિસ્સામ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ખીરેન તાવ નં વીમંસિસ્સામા’’તિ સકલદિવસં ખીરં ન દેન્તિ. સો સુસ્સન્તોપિ ખીરત્થાય સદ્દં ન કરોતિ. અથસ્સ માતા ‘‘પુત્તો મે છાતો’’તિ સયમેવ થઞ્ઞં પાયેતિ. એવં અન્તરન્તરા ખીરં અદત્વા એકસંવચ્છરં વીમંસન્તાપિસ્સ અન્તરં ન પસ્સિંસુ.
તતો અમચ્ચાદયો રઞ્ઞો આરોચેસું ‘‘એકવસ્સિકદારકા નામ પૂવખજ્જકં પિયાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ પઞ્ચ કુમારસતાનિ તસ્સ સન્તિકેયેવ નિસીદાપેત્વા નાનાપૂવખજ્જકાનિ ઉપનામેત્વા બોધિસત્તસ્સ અવિદૂરે ઠપેત્વા ‘‘યથારુચિ તાનિ પૂવખજ્જકાનિ ¶ ગણ્હથા’’તિ પટિચ્છન્નટ્ઠાને તિટ્ઠન્તિ. સેસદારકા કલહં કરોન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરન્તા તં તં ગહેત્વા ખાદન્તિ. મહાસત્તો પન અત્તાનં ઓવદિત્વા ‘‘તાત તેમિયકુમાર, નિરયભયં ઇચ્છન્તો પૂવખજ્જકં ઇચ્છાહી’’તિ નિરયભયતજ્જિતો પૂવખજ્જકં ન ઓલોકેસિ. એવં પૂવખજ્જકેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો ‘‘દ્વિવસ્સિકદારકા નામ ફલાફલં પિયાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ નાનાફલાનિ ઉપનામેત્વા બોધિસત્તસ્સ અવિદૂરે ઠપેત્વા વીમંસિંસુ. સેસદારકા ¶ કલહં કત્વા યુજ્ઝન્તા તં તં ગહેત્વા ખાદન્તિ. સો નિરયભયતજ્જિતો તમ્પિ ન ઓલોકેસિ. એવં ફલાફલેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો ‘‘તિવસ્સિકદારકા નામ કીળનભણ્ડકં પિયાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ નાનાસુવણ્ણમયાનિ હત્થિઅસ્સરૂપકાદીનિ કારાપેત્વા બોધિસત્તસ્સ અવિદૂરે ઠપેસું. સેસદારકા અઞ્ઞમઞ્ઞં વિલુમ્પન્તા ગણ્હિંસુ. મહાસત્તો પન ન કિઞ્ચિ ઓલોકેસિ. એવં કીળનભણ્ડકેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો ¶ ‘‘ચતુવસ્સિકદારકા નામ ભોજનં પિયાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ નાનાભોજનાનિ ઉપનામેસું. સેસદારકા તં પિણ્ડં પિણ્ડં કત્વા ભુઞ્જન્તિ. મહાસત્તો પન અત્તાનં ઓવદિત્વા ‘‘તાત તેમિયકુમાર, અલદ્ધભોજનાનં તે અત્તભાવાનં ગણના નામ નત્થી’’તિ નિરયભયતજ્જિતો તમ્પિ ન ઓલોકેસિ. અથસ્સ માતા સયમેવ હદયેન ભિજ્જમાનેન વિય અસહન્તેન સહત્થેન ભોજનં ભોજેસિ. એવં ભોજનેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો ‘‘પઞ્ચવસ્સિકદારકા નામ અગ્ગિનો ભાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ રાજઙ્ગણે અનેકદ્વારયુત્તં મહન્તં ગેહં કારેત્વા તાલપણ્ણેહિ છાદેત્વા તં સેસદારકેહિ પરિવુતં તસ્સ મજ્ઝે નિસીદાપેત્વા અગ્ગિં દેન્તિ. સેસદારકા અગ્ગિં દિસ્વા વિરવન્તા પલાયિંસુ. મહાસત્તો પન ચિન્તેસિ ‘‘નિરયઅગ્ગિસન્તાપનતો ઇદમેવ અગ્ગિસન્તાપનં સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન વરતર’’ન્તિ નિરોધસમાપન્નો મહાથેરો વિય નિચ્ચલોવ અહોસિ. અથ નં અગ્ગિમ્હિ આગચ્છન્તે ગહેત્વા અપનેન્તિ. એવં અગ્ગિનાપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો ¶ ‘‘છવસ્સિકદારકા નામ મત્તહત્થિનો ભાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ એકં હત્થિં સુસિક્ખિતં સિક્ખાપેત્વા બોધિસત્તં સેસદારકેહિ પરિવુતં રાજઙ્ગણે નિસીદાપેત્વા તં હત્થિં મુઞ્ચન્તિ. સો કોઞ્ચનાદં નદન્તો સોણ્ડાય ભૂમિયં પોથેન્તો ભયં દસ્સેન્તો આગચ્છતિ. સેસદારકા તં દિસ્વા મરણભયભીતા દિસાવિદિસાસુ પલાયિંસુ. મહાસત્તો પન મત્તહત્થિં આગચ્છન્તં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘ચણ્ડનિરયે પચ્ચનતો ચણ્ડહત્થિનો હત્થે મરણમેવ સેય્યો’’તિ નિરયભયતજ્જિતો તત્થેવ નિસીદિ. સુસિક્ખિતો હત્થી મહાસત્તં પુપ્ફકલાપં વિય ઉક્ખિપિત્વા અપરાપરં કત્વા અકિલમેત્વાવ ગચ્છતિ. એવં હત્થિનાપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો ‘‘સત્તવસ્સિકદારકા નામ સપ્પસ્સ ભાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ બોધિસત્તં સેસદારકેહિ સદ્ધિં રાજઙ્ગણે નિસીદાપેત્વા ઉદ્ધટદાઠે કતમુખબન્ધે સપ્પે વિસ્સજ્જેસું. સેસદારકા તે દિસ્વા વિરવન્તા પલાયિંસુ. મહાસત્તો પન નિરયભયં આવજ્જેત્વા ‘‘ચણ્ડસપ્પસ્સ ¶ મુખે વિનાસમેવ વરતર’’ન્તિ નિરોધસમાપન્નો મહાથેરો વિય નિચ્ચલોવ અહોસિ. અથસ્સ સપ્પો સકલસરીરં વેઠેત્વા મત્થકે ફણં કત્વા અચ્છિ. તદાપિ સો નિચ્ચલોવ અહોસિ. એવં સપ્પેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ ¶ .
તતો ‘‘અટ્ઠવસ્સિકદારકા નામ નટસમજ્જં પિયાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ તં પઞ્ચદારકસતેહિ સદ્ધિં રાજઙ્ગણે નિસીદાપેત્વા નટસમજ્જં કારાપેસું. સેસદારકા તં નટસમજ્જં દિસ્વા ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ વદન્તા મહાહસિતં હસન્તિ. મહાસત્તો પન ‘‘નિરયે નિબ્બત્તકાલે તવ ખણમત્તમ્પિ હાસો વા સોમનસ્સં વા નત્થી’’તિ નિરયભયં આવજ્જેત્વા નિચ્ચલોવ અહોસિ, તં ન ઓલોકેસિ. એવં નટસમજ્જેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો ‘‘નવવસ્સિકદારકા નામ અસિનો ભાયન્તિ, તેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ તં પઞ્ચદારકસતેહિ સદ્ધિં રાજઙ્ગણે નિસીદાપેત્વા દારકાનં કીળનકાલે એકો પુરિસો ફલિકવણ્ણં અસિં ગહેત્વા પરિબ્ભમન્તો નદન્તો વગ્ગન્તો તાસેન્તો લઙ્ઘન્તો અપ્ફોટેન્તો મહાસદ્દં કરોન્તો ‘‘કાસિરઞ્ઞો કિર કાળકણ્ણી એકો પુત્તો અત્થિ, સો કુહિં, સીસમસ્સ છિન્દિસ્સામી’’તિ અભિધાવતિ. તં પુરિસં દિસ્વા સેસદારકા ભીતતસિતા હુત્વા વિરવન્તા દિસાવિદિસાસુ પલાયિંસુ. મહાસત્તો પન નિરયભયં આવજ્જેત્વા અજાનન્તો વિય નિસીદિ. અથ ¶ નં સો પુરિસો અસિના સીસે પરામસિત્વા ‘‘સીસં તે છિન્દિસ્સામી’’તિ તાસેન્તોપિ તાસેતું અસક્કોન્તો અપગમિ. એવં ખગ્ગેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો દસવસ્સિકકાલે પનસ્સ બધિરભાવવીમંસનત્થં સિરિસયને નિસીદાપેત્વા સાણિયા પરિક્ખિપાપેત્વા ચતૂસુ પસ્સેસુ છિદ્દાનિ કત્વા તસ્સ અદસ્સેત્વા હેટ્ઠાસયને સઙ્ખધમકે નિસીદાપેત્વા એકપ્પહારેનેવ સઙ્ખે ધમાપેન્તિ, એકનિન્નાદં અહોસિ. અમચ્ચા ચતૂસુ પસ્સેસુ ઠત્વા સાણિયા છિદ્દેહિ ઓલોકેન્તાપિ મહાસત્તસ્સ એકદિવસમ્પિ સતિસમ્મોસં વા હત્થપાદવિકારં વા ફન્દનમત્તં વા ન પસ્સિંસુ. એવં એકસંવચ્છરં સઙ્ખસદ્દેનપિ અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો ¶ પરમ્પિ એકાદસવસ્સિકકાલે એકસંવચ્છરં તથેવ ભેરિસદ્દેન વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો દ્વાદસવસ્સિકકાલે ‘‘દીપેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ ‘‘રત્તિભાગે અન્ધકારે હત્થં વા પાદં વા ફન્દાપેતિ નુ ખો, નો’’તિ ઘટેસુ દીપે જાલેત્વા સેસદીપે નિબ્બાપેત્વા થોકં અન્ધકારે સયાપેત્વા ઘટેહિ દીપે ઉક્ખિપિત્વા એકપ્પહારેનેવ આલોકં કત્વા ઇરિયાપથં ઉપધારેન્તિ. એવં દીપેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ કિઞ્ચિ ફન્દનમત્તમ્પિ ન પસ્સિંસુ.
તતો તેરસવસ્સિકકાલે ‘‘ફાણિતેન ¶ નં વીમંસિસ્સામા’’તિ સકલસરીરં ફાણિતેન મક્ખેત્વા બહુમક્ખિકે ઠાને નિપજ્જાપેસું. મક્ખિકા ઉટ્ઠહન્તિ, તા તસ્સ સકલસરીરં પરિવારેત્વા સૂચીહિ વિજ્ઝમાના વિય ખાદન્તિ. સો નિરોધસમાપન્નો મહાથેરો વિય નિચ્ચલોવ અહોસિ. એવં ફાણિતેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ કિઞ્ચિ ફન્દનમત્તમ્પિ ન પસ્સિંસુ.
અથસ્સ ચુદ્દસવસ્સિકકાલે ‘‘ઇદાનિ પનેસ મહલ્લકો જાતો સુચિકામો અસુચિજિગુચ્છકો, અસુચિના નં વીમંસિસ્સામા’’તિ તતો પટ્ઠાય નં નેવ ન્હાપેન્તિ ન ચ આચમાપેન્તિ. સો ઉચ્ચારપસ્સાવં કત્વા તત્થેવ પલિપન્નો સયતિ. દુગ્ગન્ધભાવેન પનસ્સ અન્તરુધીનં નિક્ખમનકાલો વિય અહોસિ, અસુચિગન્ધેન મક્ખિકા ખાદન્તિ. સો નિચ્ચલોવ અહોસિ ¶ . અથ નં પરિવારેત્વા ઠિતા ધાતિયો આહંસુ ‘‘તાત તેમિયકુમાર, ત્વં મહલ્લકો જાતો, કો તં સબ્બદા પટિજગ્ગિસ્સતિ, કિં ન લજ્જસિ, કસ્મા નિપન્નોસિ, ઉટ્ઠાય તે સરીરં પટિજગ્ગાહી’’તિ અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ. સો તથારૂપે પટિકૂલે ગૂથરાસિમ્હિ નિમુગ્ગોપિ દુગ્ગન્ધભાવેન યોજનસતમત્થકે ઠિતાનમ્પિ હદયુપ્પતનસમત્થસ્સ ગૂથનિરયસ્સ દુગ્ગન્ધભાવં આવજ્જેત્વા નિચ્ચલોવ અહોસિ. એવં અસુચિનાપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
તતો પન્નરસવસ્સિકકાલે ‘‘અઙ્ગારેન નં વીમંસિસ્સામા’’તિ અથસ્સ હેટ્ઠામઞ્ચકે અગ્ગિકપલ્લાનિ ઠપયિંસુ ‘‘અપ્પેવ નામ ઉણ્હેન પીળિતો ¶ દુક્ખવેદનં અસહન્તો વિપ્ફન્દનાકારં દસ્સેય્યા’’તિ. અથસ્સ સરીરે ફોટાનિ ઉટ્ઠહન્તિ. મહાસત્તો ‘‘અવીચિનિરયસન્તાપો યોજનસતમત્થકે ફરતિ, તમ્હા દુક્ખતો ઇદં દુક્ખં સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન વરતર’’ન્તિ અધિવાસેત્વા નિચ્ચલોવ અહોસિ. અથસ્સ માતાપિતરો ભિજ્જમાનહદયા વિય મનુસ્સે પટિક્કમાપેત્વા તં તતો અગ્ગિસન્તાપનતો અપનેત્વા ‘‘તાત તેમિયકુમાર, મયં તવ અપીઠસપ્પિઆદિભાવં જાનામ. ન હિ એતેસં એવરૂપાનિ હત્થપાદકણ્ણસોતાનિ હોન્તિ, ત્વં અમ્હેહિ પત્થેત્વા લદ્ધપુત્તકો, મા નો નાસેહિ, સકલજમ્બુદીપે વસન્તાનં રાજૂનં સન્તિકે ગરહતો નો મોચેહી’’તિ યાચિંસુ. એવં સો તેહિ યાચિતોપિ અસુણન્તો વિય હુત્વા નિચ્ચલોવ નિપજ્જિ. અથસ્સ માતાપિતરો રોદમાના પરિદેવમાના પટિક્કમન્તિ ¶ . એકદા માતા એકિકા ઉપસઙ્કમિત્વા યાચતિ, એકદા પિતા એકકોવ ઉપસઙ્કમિત્વા યાચતિ. એવં એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
અથસ્સ સોળસવસ્સિકકાલે અમચ્ચબ્રાહ્મણાદયો ચિન્તયિંસુ ‘‘પીઠસપ્પી વા હોતુ, મૂગો વા બધિરો વા હોતુ, વયે પરિણતે રજનીયે અરજ્જન્તા નામ નત્થિ, દુસ્સનીયે અદુસ્સન્તા નામ નત્થિ, સમયે સમ્પત્તે પુપ્ફવિકસનં વિય હિ ધમ્મતા એસા, નાટકાનમ્પિસ્સ પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા તાહિ નં વીમંસિસ્સામા’’તિ. તતો ઉત્તમરૂપધરા દેવકઞ્ઞાયો વિય વિલાસસમ્પન્ના નાટકિત્થિયો પક્કોસાપેત્વા ‘‘યા કુમારં હસાપેતું વા કિલેસેહિ બન્ધિતું વા સક્કોતિ, સા તસ્સ અગ્ગમહેસી ભવિસ્સતી’’તિ વત્વા કુમારં ગન્ધોદકેન ન્હાપેત્વા દેવપુત્તં વિય અલઙ્કરિત્વા દેવવિમાનસદિસે સિરિગબ્ભે સુપઞ્ઞત્તે સિરિસયને આરોપેત્વા ગન્ધદામપુપ્ફદામધૂમવાસચુણ્ણાદીહિ અન્તોગબ્ભં એકગન્ધસમોદકં કત્વા પટિક્કમિંસુ. અથ નં તા ઇત્થિયો પરિવારેત્વા નચ્ચગીતેહિ ચેવ મધુરવચનાદીહિ ચ નાનપ્પકારેહિ અભિરમાપેતું વાયમિંસુ. સો બુદ્ધિસમ્પન્નતાય તા ઇત્થિયો અનોલોકેત્વા ‘‘ઇમા ઇત્થિયો મમ સરીરસમ્ફસ્સં મા ¶ વિન્દન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા અસ્સાસપસ્સાસે સન્નિરુમ્ભિ, અથસ્સ સરીરં થદ્ધં અહોસિ. તા તસ્સ સરીરસમ્ફસ્સં અવિન્દન્તિયો હુત્વા ‘‘થદ્ધસરીરો એસ, નાયં મનુસ્સો, યક્ખો ¶ ભવિસ્સતી’’તિ ભીતતસિતા હુત્વા અત્તાનં સન્ધારેતું અસક્કોન્તિયો પલાયિંસુ. એવં નાટકેનપિ એકસંવચ્છરં અન્તરન્તરા વીમંસન્તાપિસ્સ નેવ અન્તરં પસ્સિંસુ.
એવં સોળસ સંવચ્છરાનિ સોળસહિ મહાવીમંસાહિ ચેવ અનેકાહિ ખુદ્દકવીમંસાહિ ચ વીમંસમાનાપિ તસ્સ ચિત્તં પરિગ્ગણ્હિતું નાસક્ખિંસુ.
વીમંસનકણ્ડં નિટ્ઠિતં.
રજ્જયાચનકણ્ડં
તતો રાજા વિપ્પટિસારી હુત્વા લક્ખણપાઠકે બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા ‘‘તુમ્હે કુમારસ્સ જાતકાલે ‘ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણસમ્પન્નો અયં કુમારો, નાસ્સ કોચિ અન્તરાયો પઞ્ઞાયતી’તિ મે કથયિત્થ, ઇદાનિ પન સો પીઠસપ્પી મૂગબધિરો જાતો, કથા વો ન સમેતી’’તિ આહ. બ્રાહ્મણા વદિંસુ ‘‘મહારાજ, આચરિયેહિ અદિટ્ઠકં નામ નત્થિ, અપિચ ખો પન, દેવ, ‘રાજકુલેહિ પત્થેત્વા લદ્ધપુત્તકો કાળકણ્ણી’તિ ¶ વુત્તે ‘તુમ્હાકં દોમનસ્સં સિયા’તિ ન કથયિમ્હા’’તિ. અથ ને રાજા એવમાહ ‘‘ઇદાનિ પન કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘મહારાજ, ઇમસ્મિં કુમારે ઇમસ્મિં ગેહે વસન્તે તયો અન્તરાયા પઞ્ઞાયિસ્સન્તિ – જીવિતસ્સ વા અન્તરાયો, સેતચ્છત્તસ્સ વા અન્તરાયો, અગ્ગમહેસિયા વા અન્તરાયો’’તિ. ‘‘તસ્મા, દેવ, પપઞ્ચં અકત્વા અવમઙ્ગલરથે અવમઙ્ગલઅસ્સે યોજેત્વા તત્થ નં નિપજ્જાપેત્વા પચ્છિમદ્વારેન નીહરિત્વા આમકસુસાને ચતુબ્ભિત્તિકં આવાટં ખણિત્વા નિખણિતું વટ્ટતી’’તિ. રાજા અન્તરાયભયેન ભીતો તેસં વચનં ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.
તદા ચન્દાદેવી તં પવત્તિં સુત્વા તુરિતતુરિતાવ એકિકા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘દેવ, તુમ્હેહિ મય્હં વરો દિન્નો, મયા ચ ગહિતકો કત્વા ઠપિતો, ઇદાનિ તં મે દેથા’’તિ યાચિ. ‘‘ગણ્હાહિ, દેવી’’તિ. ‘‘દેવ, પુત્તસ્સ મે રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘કિંકારણા, દેવા’’તિ. ‘‘પુત્તો, તે દેવિ, કાળકણ્ણી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, યાવજીવં અદદન્તાપિ સત્ત વસ્સાનિ દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, છ ¶ વસ્સાનિ દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, પઞ્ચ વસ્સાનિ દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, ચત્તારિ વસ્સાનિ દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, તીણિ વસ્સાનિ દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, દ્વે વસ્સાનિ દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન ¶ હિ, દેવ, એકવસ્સં રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, સત્ત માસાનિ રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, છ માસાનિ રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, પઞ્ચ માસાનિ રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, ચત્તારિ માસાનિ રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, તીણિ માસાનિ રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, દ્વે માસાનિ રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, એકમાસં રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, અડ્ઢમાસં રજ્જં દેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, સત્ત દિવસાનિ રજ્જં દેથા’’તિ. રાજા ‘‘સાધુ, દેવિ, ગણ્હાહી’’તિ આહ. સા તસ્મિં ખણે પુત્તં અલઙ્કારાપેત્વા ‘‘તેમિયકુમારસ્સ ઇદં રજ્જ’’ન્તિ નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા સકલનગરં અલઙ્કારાપેત્વા પુત્તં હત્થિક્ખન્ધં આરોપેત્વા સેતચ્છત્તં તસ્સ મત્થકે કારાપેત્વા નગરં પદક્ખિણં કત્વા પુન આગન્ત્વા અન્તોનગરં પવેસેત્વા તં સિરિસયને નિપજ્જાપેત્વા પિયપુત્તં સબ્બરત્તિં યાચિ ‘‘તાત તેમિયકુમાર, તં નિસ્સાય સોળસ વસ્સાનિ નિદ્દં અલભિત્વા રોદમાનાય મે અક્ખીનિ ઉપક્કાનિ, સોકેન મે હદયં ભિજ્જમાનં વિય અહોસિ, અહં તવ અપીઠસપ્પિઆદિભાવં જાનામિ, મા મં અનાથં કરી’’તિ. સા ઇમિના ઉપાયેનેવ પુનદિવસેપિ પુનદિવસેપીતિ પઞ્ચ દિવસાનિ યાચિ.
રજ્જયાચનકણ્ડં નિટ્ઠિતં.
અથ છટ્ઠે દિવસે રાજા સુનન્દં નામ સારથિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત, સુનન્દસારથિ સ્વે પાતોવ અવમઙ્ગલરથે અવમઙ્ગલઅસ્સે યોજેત્વા કુમારં તત્થ નિપજ્જાપેત્વા પચ્છિમદ્વારેન નીહરિત્વા આમકસુસાને ચતુબ્ભિત્તિકં આવાટં ખણિત્વા તત્થ નં પક્ખિપિત્વા કુદ્દાલપિટ્ઠેન મત્થકં ભિન્દિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા ઉપરિ પંસું દત્વા પથવિવડ્ઢનકમ્મં ¶ કત્વા ન્હત્વા એહી’’તિ આણાપેસિ. સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ સમ્પટિચ્છિ. અથ છટ્ઠમ્પિ રત્તિં દેવી કુમારં યાચિત્વા ‘‘તાત તેમિયકુમાર, તવ પિતા કાસિરાજા તં સ્વે પાતોવ આમકસુસાને નિખણિતું આણાપેસિ, સ્વે પાતોવ મરણં પાપુણિસ્સસિ પુત્તા’’તિ આહ. તં સુત્વા મહાસત્તસ્સ ‘‘તાત તેમિયકુમાર, સોળસ વસ્સાનિ તયા કતો વાયામો ¶ ઇદાનિ મત્થકં પક્કો’’તિ ¶ ચિન્તેન્તસ્સ અબ્ભન્તરે પીતિ ઉપ્પજ્જિ. માતુયા પનસ્સ હદયં ભિજ્જમાનં વિય અહોસિ, એવં સન્તેપિ ‘‘મનોરથો મત્થકં પાપુણિસ્સતી’’તિ માતુયા સદ્ધિં નાલપિ.
અથસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન પાતોવ સુનન્દો સારથિ રથં યોજેન્તો દેવતાનુભાવેન મહાસત્તસ્સ પારમિતાનુભાવેન ચ મઙ્ગલરથે મઙ્ગલઅસ્સે યોજેત્વા રથં રાજદ્વારે ઠપેત્વા મહાતલં અભિરુહિત્વા સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા દેવિં વન્દિત્વા એવમાહ – ‘‘દેવિ, મય્હં મા કુજ્ઝ, રઞ્ઞો આણા’’તિ વત્વા પુત્તં આલિઙ્ગિત્વા નિપન્નં દેવિં પિટ્ઠિહત્થેન અપનેત્વા પુપ્ફકલાપં વિય કુમારં ઉક્ખિપિત્વા પાસાદા ઓતરિ. તદા ચન્દાદેવી ઉરં પહરિત્વા મહન્તેન સદ્દેન પરિદેવિત્વા મહાતલે ઓહીયિ. અથ નં મહાસત્તો ઓલોકેત્વા ‘‘મયિ અકથેન્તે માતા હદયેન ફલિતેન મરિસ્સતી’’તિ કથેતુકામો હુત્વાપિ ‘‘સચે અહં કથેસ્સામિ, સોળસ વસ્સાનિ કતો વાયામો મે મોઘો ભવિસ્સતિ, અકથેન્તો પનાહં અત્તનો ચ માતાપિતૂનઞ્ચ મહાજનસ્સ ચ પચ્ચયો ભવિસ્સામી’’તિ અધિવાસેસિ.
અથ નં સારથિ રથં આરોપેત્વા ‘‘પચ્છિમદ્વારાભિમુખં રથં પેસેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા રથં પેસેસિ. તદા મહાસત્તસ્સ પારમિતાનુભાવેન દેવતાવિગ્ગહિતો હુત્વા રથં નિવત્તાપેત્વા પાચીનદ્વારાભિમુખં રથં પેસેસિ, અથ રથચક્કં ઉમ્મારે પતિહઞ્ઞિ. મહાસત્તોપિ તસ્સ સદ્દં સુત્વા ‘‘મનોરથો મે મત્થકં પત્તો’’તિ સુટ્ઠુતરં તુટ્ઠચિત્તો અહોસિ. રથો નગરા નિક્ખમિત્વા દેવતાનુભાવેન તિયોજનિકં ઠાનં ગતો. તત્થ વનઘટં સારથિસ્સ આમકસુસાનં વિય ઉપટ્ઠાસિ. સો ‘‘ઇદં ઠાનં ફાસુક’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા રથં મગ્ગા ઓક્કમાપેત્વા મગ્ગપસ્સે ઠપેત્વા રથા ઓરુય્હ મહાસત્તસ્સ આભરણભણ્ડં ઓમુઞ્ચિત્વા ભણ્ડિકં કત્વા એકમન્તં ઠપેત્વા કુદ્દાલં આદાય રથસ્સ અવિદૂરે ઠાને ચતુબ્ભિત્તિકં આવાટં ખણિતું આરભિ.
તતો બોધિસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘અયં મે વાયામકાલો, અહઞ્હિ સોળસ વસ્સાનિ હત્થપાદે ન ચાલેસિં, કિં નુ ખો મે બલં અત્થિ, ઉદાહુ નો’’તિ. સો ઉટ્ઠાય વામહત્થેન દક્ખિણહત્થં, દક્ખિણહત્થેન વામહત્થં ¶ ¶ પરામસન્તો ઉભોહિ હત્થેહિ પાદે સમ્બાહિત્વા રથા ઓતરિતું ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. તાવદેવસ્સ પાદપતિતટ્ઠાને વાતપુણ્ણભસ્તચમ્મં વિય મહાપથવી અબ્ભુગ્ગન્ત્વા રથસ્સ પચ્છિમન્તં આહચ્ચ અટ્ઠાસિ. મહાસત્તો રથા ઓતરિત્વા કતિપયે વારે અપરાપરં ચઙ્કમિત્વા ‘‘ઇમિનાવ નિયામેન એકદિવસં યોજનસતમ્પિ મે ગન્તું બલં અત્થી’’તિ ઞત્વા ‘‘સચે, સારથિ, મયા સદ્ધિં વિરુજ્ઝેય્ય, અત્થિ નુ ખો મે તેન સહ પટિવિરુજ્ઝિતું બલ’’ન્તિ ઉપધારેન્તો રથસ્સ પચ્છિમન્તં ¶ ગહેત્વા કુમારકાનં કીળનયાનકં વિય ઉક્ખિપિત્વા રથં પરિબ્ભમેન્તો અટ્ઠાસિ. અથસ્સ ‘‘અત્થિ મે તેન સહ પટિવિરુજ્ઝિતું બલ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા પસાધનત્થાય ચિત્તં ઉપ્પજ્જિ.
તંખણઞ્ઞેવ સક્કસ્સ ભવનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો આવજ્જેન્તો તં કારણં ઞત્વા ‘‘તેમિયકુમારસ્સ મનોરથો મત્થકં પત્તો, ઇદાનિ પસાધનત્થાય ચિત્તં ઉપ્પન્નં, કિં એતસ્સ માનુસકેન પસાધનેના’’તિ દિબ્બપસાધનં ગાહાપેત્વા વિસ્સકમ્મદેવપુત્તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત વિસ્સકમ્મ દેવપુત્ત, ત્વં ગચ્છ, કાસિરાજસ્સ પુત્તં તેમિયકુમારં અલઙ્કરોહી’’તિ આણાપેસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તાવતિંસભવનતો ઓતરિત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા દસહિ દુસ્સસહસ્સેહિ વેઠનં કત્વા દિબ્બેહિ ચેવ માનુસકેહિ ચ અલઙ્કારેહિ સક્કં વિય તં અલઙ્કરિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. સો દેવરાજલીલાય સારથિસ્સ ખણનોકાસં ગન્ત્વા આવાટતીરે ઠત્વા પુચ્છન્તો તતિયં ગાથમાહ –
‘‘કિં નુ સન્તરમાનોવ, કાસું ખણસિ સારથિ;
પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, કિં કાસુયા કરિસ્સસી’’તિ.
તત્થ કાસુન્તિ આવાટં.
તં સુત્વા સારથિ આવાટં ખણન્તો ઉદ્ધં અનોલોકેત્વાવ ચતુત્થં ગાથામાહ –
‘‘રઞ્ઞો મૂગો ચ પક્ખો ચ, પુત્તો જાતો અચેતસો;
સોમ્હિ રઞ્ઞા સમજ્ઝિટ્ઠો, પુત્તં મે નિખણં વને’’તિ.
તત્થ પક્ખોતિ પીઠસપ્પી. ‘‘મૂગો’’તિ વચનેનેવ પનસ્સ બધિરભાવોપિ સિજ્ઝતિ બધિરસ્સ હિ પટિવચનં કથેતું અસક્કુણેય્યત્તા. અચેતસોતિ અચિત્તકો વિય જાતો. સોળસ વસ્સાનિ અકથિતત્તા એવમાહ ¶ . સમજ્ઝિટ્ઠોતિ આણત્તો, પેસિતોતિ અત્થો. નિખણં વનેતિ વને નિખણેય્યાસિ.
અથ નં મહાસત્તો આહ –
‘‘ન ¶ બધિરો ન મૂગોસ્મિ, ન પક્ખો ન ચ વીકલો;
અધમ્મં સારથિ કયિરા, મં ચે ત્વં નિખણં વને.
‘‘ઊરૂ ¶ બાહુઞ્ચ મે પસ્સ, ભાસિતઞ્ચ સુણોહિ મે;
અધમ્મં સારથિ કયિરા, મં ચે ત્વં નિખણં વને’’તિ.
તત્થ ન બધિરોતિ સમ્મ સારથિ, સચે તં રાજા એવરૂપં પુત્તં મારાપેતું આણાપેસિ, અહં પન એવરૂપો ન ભવામીતિ દીપેતું એવમાહ. મં ચે ત્વં નિખણં વનેતિ સચે બધિરભાવાદિવિરહિતં એવરૂપં મં વને નિખણેય્યાસિ, અધમ્મં કમ્મં કરેય્યાસીતિ અત્થો. ‘‘ઊરૂ’’તિ ઇદં સો પુરિમગાથં સુત્વાપિ નં અનોલોકેન્તમેવ દિસ્વા ‘‘અલઙ્કતસરીરમસ્સ દસ્સેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ. તસ્સત્થો – સમ્મ સારથિ, ઇમે કઞ્ચનકદલિક્ખન્ધસદિસે ઊરૂ, કનકચ્છવિં બાહુઞ્ચ મે પસ્સ, મધુરવચનઞ્ચ મે સુણાહીતિ.
તતો સારથિ એવં ચિન્તેસિ ‘‘કો નુ ખો એસ, આગતકાલતો પટ્ઠાય અત્તાનમેવ વણ્ણેતી’’તિ. સો આવાટખણનં પહાય ઉદ્ધં ઓલોકેન્તો તસ્સ રૂપસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘અયં પુરિસો કો નુ ખો, મનુસ્સો વા દેવો વા’’તિ અજાનન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘દેવતા નુસિ ગન્ધબ્બો, અદુ સક્કો પુરિન્દદો;
કો વા ત્વં કસ્સ વા પુત્તો, કથં જાનેમુ તં મય’’ન્તિ.
અથસ્સ મહાસત્તો અત્તાનં આચિક્ખિત્વા ધમ્મં દેસેન્તો આહ –
‘‘નમ્હિ દેવો ન ગન્ધબ્બો, નમ્હિ સક્કો પુરિન્દદો;
કાસિરઞ્ઞો અહં પુત્તો, યં કાસુયા નિહઞ્ઞસિ.
‘‘તસ્સ રઞ્ઞો અહં પુત્તો, યં ત્વં સમ્મૂપજીવસિ;
અધમ્મં સારથિ કયિરા, મં ચે ત્વં નિખણં વને.
‘‘યસ્સ ¶ રુક્ખસ્સ છાયાય, નિસીદેય્ય સયેય્ય વા;
ન તસ્સ સાખં ભઞ્જેય્ય, મિત્તદુબ્ભો હિ પાપકો.
‘‘યથા ¶ રુક્ખો તથા રાજા, યથા સાખા તથા અહં;
યથા છાયૂપગો પોસો, એવં ત્વમસિ સારથિ;
અધમ્મં સારથિ કયિરા, મં ચે ત્વં નિખણં વને’’તિ.
તત્થ નિહઞ્ઞસીતિ નિહનિસ્સસિ. યં ત્વં એત્થ નિહનિસ્સામીતિ સઞ્ઞાય કાસું ખણસિ, સો અહન્તિ દીપેતિ. સો ‘‘રાજપુત્તો અહ’’ન્તિ વુત્તેપિ ન સદ્દહતિયેવ, મધુરકથાય પનસ્સ બજ્ઝિત્વા ધમ્મં સુણન્તો અટ્ઠાસિ. મિત્તદુબ્ભોતિ પરિભુત્તછાયસ્સ રુક્ખસ્સ પત્તં વા સાખં વા અઙ્કુરં વા ભઞ્જન્તો મિત્તઘાતકો હોતિ લામકપુરિસો, કિમઙ્ગં પન સામિપુત્તઘાતકો. છાયૂપગોતિ પરિભોગત્થાય છાયં ઉપગતો પુરિસો વિય રાજાનં નિસ્સાય જીવમાનો ત્વન્તિ વદતિ.
સો એવં ¶ કથેન્તેપિ બોધિસત્તે ન સદ્દહતિયેવ. અથ મહાસત્તો ‘‘સદ્દહાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ દેવતાનં સાધુકારેન ચેવ અત્તનો ઘોસેન ચ વનઘટં ઉન્નાદેન્તો દસ મિત્તપૂજગાથા નામ આરભિ –
‘‘પહૂતભક્ખો ભવતિ, વિપ્પવુટ્ઠો સકંઘરા;
બહૂ નં ઉપજીવન્તિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘યં યં જનપદં યાતિ, નિગમે રાજધાનિયો;
સબ્બત્થ પૂજિતો હોતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘નાસ્સ ચોરા પસાહન્તિ, નાતિમઞ્ઞન્તિ ખત્તિયા;
સબ્બે અમિત્તે તરતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘અક્કુદ્ધો સઘરં એતિ, સભાયં પટિનન્દિતો;
ઞાતીનં ઉત્તમો હોતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘સક્કત્વા સક્કતો હોતિ, ગરુ હોતિ સગારવો;
વણ્ણકિત્તિભતો હોતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘પૂજકો ¶ ¶ લભતે પૂજં, વન્દકો પટિવન્દનં;
યસોકિત્તિઞ્ચ પપ્પોતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘અગ્ગિ યથા પજ્જલતિ, દેવતાવ વિરોચતિ;
સિરિયા અજહિતો હોતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘ગાવો તસ્સ પજાયન્તિ, ખેત્તે વુત્તં વિરૂહતિ;
વુત્તાનં ફલમસ્નાતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘દરિતો પબ્બતાતો વા, રુક્ખતો પતિતો નરો;
ચુતો પતિટ્ઠં લભતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતિ.
‘‘વિરૂળ્હમૂલસન્તાનં, નિગ્રોધમિવ માલુતો;
અમિત્તા નપ્પસાહન્તિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતી’’તિ.
તત્થ સકં ઘરાતિ સકઘરા, અયમેવ વા પાઠો. ન દુબ્ભતીતિ ન દુસ્સતિ. મિત્તાનન્તિ બુદ્ધાદીનં કલ્યાણમિત્તાનં ન દુબ્ભતિ. ‘‘સબ્બત્થ પૂજિતો હોતી’’તિ ઇદં સીવલિવત્થુના વણ્ણેતબ્બં. ન પસાહન્તીતિ પસય્હકારં કાતું ન સક્કોન્તિ. ઇદં સંકિચ્ચસામણેરવત્થુના દીપેતબ્બં. ‘‘નાતિમઞ્ઞન્તિ ખત્તિયા’’તિ ઇદં જોતિકસેટ્ઠિવત્થુના દીપેતબ્બં. તરતીતિ અતિક્કમતિ. સઘરન્તિ અત્તઘરં. મિત્તાનં દુબ્ભન્તો અત્તનો ઘરં આગચ્છન્તોપિ ઘટ્ટિતચિત્તો કુદ્ધોવ આગચ્છતિ, અયં પન અકુદ્ધોવ સકઘરં એતિ. પટિનન્દિતોતિ ¶ બહૂનં સન્નિપાતટ્ઠાને અમિત્તદુબ્ભિનો ગુણકથં કથેન્તિ, તાય સો પટિનન્દિતો હોતિ પમુદિતચિત્તો.
સક્કત્વા સક્કતો હોતીતિ પરં સક્કત્વા સયમ્પિ પરેહિ સક્કતો હોતિ. ગરુ હોતિ સગારવોતિ પરેસુ સગારવો સયમ્પિ પરેહિ ગરુકો હોતિ. વણ્ણકિત્તિભતોતિ ભતવણ્ણકિત્તિ, ગુણઞ્ચેવ કિત્તિસદ્દઞ્ચ ઉક્ખિપિત્વા ચરન્તો નામ હોતીતિ અત્થો. પૂજકોતિ મિત્તાનં પૂજકો હુત્વા સયમ્પિ પૂજં લભતિ. વન્દકોતિ બુદ્ધાદીનં કલ્યાણમિત્તાનં વન્દકો હુત્વા પુનબ્ભવે પટિવન્દનં લભતિ. યસોકિત્તિઞ્ચાતિ ઇસ્સરિયપરિવારઞ્ચેવ ગુણકિત્તિઞ્ચ પપ્પોતિ. ઇમાય ગાથાય ચિત્તગહપતિનો વત્થુ (ધ. પ. ૭૩-૭૪) કથેતબ્બં.
પજ્જલતીતિ ¶ ¶ ઇસ્સરિયપરિવારેન પજ્જલતિ. સિરિયા અજહિતો હોતીતિ એત્થ અનાથપિણ્ડિકસ્સ વત્થુ (ધ. પ. ૧૧૯-૧૨૦) કથેતબ્બં. અસ્નાતીતિ પરિભુઞ્જતિ. ‘‘પતિટ્ઠં લભતી’’તિ ઇદં ચૂળપદુમજાતકેન (જા. ૧.૨.૮૫-૮૬) દીપેતબ્બં. વિરૂળ્હમૂલસન્તાનન્તિ વડ્ઢિતમૂલપારોહં. અમિત્તા નપ્પસાહન્તીતિ એત્થ કુરરઘરિયસોણત્થેરસ્સ માતુ ગેહં પવિટ્ઠચોરવત્થુ કથેતબ્બં.
સુનન્દો સારથિ એત્તકાહિ ગાથાહિ ધમ્મં દેસેન્તમ્પિ તં અસઞ્જાનિત્વા ‘‘કો નુ ખો અય’’ન્તિ આવાટખણનં પહાય રથસમીપં ગન્ત્વા તત્થ તઞ્ચ પસાધનભણ્ડઞ્ચ ઉભયં અદિસ્વા પુન આગન્ત્વા ઓલોકેન્તો તં સઞ્જાનિત્વા તસ્સ પાદેસુ પતિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ યાચન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘એહિ તં પટિનેસ્સામિ, રાજપુત્ત સકં ઘરં;
રજ્જં કારેહિ ભદ્દન્તે, કિં અરઞ્ઞે કરિસ્સસી’’તિ.
અથ નં મહાસત્તો આહ –
‘‘અલં મે તેન રજ્જેન, ઞાતકેહિ ધનેન વા;
યં મે અધમ્મચરિયાય, રજ્જં લબ્ભેથ સારથી’’તિ.
તત્થ અલન્તિ પટિક્ખેપવચનં.
સારથિ આહ –
‘‘પુણ્ણપત્તં મં લાભેહિ, રાજપુત્ત ઇતો ગતો;
પિતા માતા ચ મે દજ્જું, રાજપુત્ત તયી ગતે.
‘‘ઓરોધા ચ કુમારા ચ, વેસિયાના ચ બ્રાહ્મણા;
તેપિ અત્તમના દજ્જું, રાજપુત્ત તયી ગતે.
‘‘હત્થારોહા ¶ અનીકટ્ઠા, રથિકા પત્તિકારકા;
તેપિ અત્તમના દજ્જું, રાજપુત્ત તયી ગતે.
‘‘બહુધઞ્ઞા જાનપદા, નેગમા ચ સમાગતા;
ઉપાયનાનિ મે દજ્જું, રાજપુત્ત તયી ગતે’’તિ.
તત્થ ¶ પુણ્ણપત્તન્તિ તુટ્ઠિદાયં. દજ્જુન્તિ સત્તરતનવસ્સં વસ્સન્તા વિય મમ અજ્ઝાસયપૂરણં તુટ્ઠિદાયં દદેય્યું. ઇદં સો ‘‘અપ્પેવ ¶ નામ મયિ અનુકમ્પાય ગચ્છેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા આહ. વેસિયાના ચાતિ વેસ્સા ચ. ઉપાયનાનીતિ પણ્ણાકારાનિ.
અથ નં મહાસત્તો આહ –
‘‘પિતુ માતુ ચહં ચત્તો, રટ્ઠસ્સ નિગમસ્સ ચ;
અથો સબ્બકુમારાનં, નત્થિ મય્હં સકં ઘરં.
‘‘અનુઞ્ઞાતો અહં મત્યા, સઞ્ચત્તો પિતરા મહં;
એકોરઞ્ઞે પબ્બજિતો, ન કામે અભિપત્થયે’’તિ.
તત્થ પિતુ માતુ ચાતિ પિતરા ચ માતરા ચ અહં ચત્તો. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. મત્યાતિ સમ્મ સારથિ, અહં સત્તાહં રજ્જં પરિચ્છિન્દિત્વા વરં ગણ્હન્તિયા માતરા અનુઞ્ઞાતો નામ. સઞ્છત્તોતિ સુટ્ઠુ ચત્તો. પબ્બજિતોતિ પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞે વસનત્થાય નિક્ખન્તોતિ અત્થો.
એવં મહાસત્તસ્સ અત્તનો ગુણે કથેન્તસ્સ પીતિ ઉપ્પજ્જિ, તતો પીતિવેગેન ઉદાનં ઉદાનેન્તો આહ –
‘‘અપિ અતરમાનાનં, ફલાસાવ સમિજ્ઝતિ;
વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મિ, એવં જાનાહિ સારથિ.
‘‘અપિ ¶ અતરમાનાનં, સમ્મદત્થો વિપચ્ચતિ;
વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મિ, નિક્ખન્તો અકુતોભયો’’તિ.
તત્થ ફલાસાવાતિ અતરમાનસ્સ મમ સોળસવસ્સેહિ કતવાયામસ્સ સમિદ્ધં અજ્ઝાસયફલં દસ્સેતું એવમાહ. વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મીતિ નિટ્ઠપ્પત્તમનોરથો. સમ્મદત્થો વિપચ્ચતીતિ સમ્મા ઉપાયેન કારણેન કત્તબ્બકિચ્ચં સમ્પજ્જતિ.
સારથિ આહ –
‘‘એવં વગ્ગુકથો સન્તો, વિસટ્ઠવચનો ચસિ;
કસ્મા પિતુ ચ માતુચ્ચ, સન્તિકે ન ભણી તદા’’તિ.
તત્થ વગ્ગુકથોતિ સખિલકથો.
તતો ¶ મહાસત્તો આહ –
‘‘નાહં અસન્ધિતા પક્ખો, ન બધિરો અસોતતા;
નાહં અજિવ્હતા મૂગો, મા મં મૂગમધારયિ.
‘‘પુરિમં સરામહં જાતિં, યત્થ રજ્જમકારયિં;
કારયિત્વા તહિં રજ્જં, પાપત્થં નિરયં ભુસં.
‘‘વીસતિઞ્ચેવ વસ્સાનિ, તહિં રજ્જમકારયિં;
અસીતિવસ્સસહસ્સાનિ, નિરયમ્હિ અપચ્ચિસં.
‘‘તસ્સ ¶ રજ્જસ્સહં ભીતો, મા મં રજ્જાભિસેચયું;
તસ્મા પિતુ ચ માતુચ્ચ, સન્તિકે ન ભણિં તદા.
‘‘ઉચ્છઙ્ગે ¶ મં નિસાદેત્વા, પિતા અત્થાનુસાસતિ;
એકં હનથ બન્ધથ, એકં ખારાપતચ્છિકં;
એકં સૂલસ્મિં ઉપ્પેથ, ઇચ્ચસ્સ મનુસાસતિ.
‘‘તાયાહં ફરુસં સુત્વા, વાચાયો સમુદીરિતા;
અમૂગો મૂગવણ્ણેન, અપક્ખો પક્ખસમ્મતો;
સકે મુત્તકરીસસ્મિં, અચ્છાહં સમ્પરિપ્લુતો.
‘‘કસિરઞ્ચ પરિત્તઞ્ચ, તઞ્ચ દુક્ખેન સંયુતં;
કોમં જીવિતમાગમ્મ, વેરં કયિરાથ કેનચિ.
‘‘પઞ્ઞાય ચ અલાભેન, ધમ્મસ્સ ચ અદસ્સના;
કોમં જીવિતમાગમ્મ, વેરં કયિરાથ કેનચિ.
‘‘અપિ અતરમાનાનં, ફલાસાવ સમિજ્ઝતિ;
વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મિ, એવં જાનાહિ સારથિ.
‘‘અપિ અતરમાનાનં, સમ્મદત્થો વિપચ્ચતિ;
વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મિ, નિક્ખન્તો અકુતોભયો’’તિ.
તત્થ અસન્ધિતાતિ સન્ધીનં અભાવેન. અસોતતાતિ સોતાનં અભાવેન. અજિવ્હતાતિ સમ્પરિવત્તનજિવ્હાય અભાવેન મૂગો અહં ન ¶ ભવામિ. યત્થાતિ યાય જાતિયા બારાણસિનગરે રજ્જં અકારયિં. પાપત્થન્તિ પાપતં. પતિતો અસ્મીતિ વદતિ. રજ્જાભિસેચયુન્તિ રજ્જે અભિસેચયું. નિસાદેત્વાતિ નિસીદાપેત્વા. અત્થાનુસાસતીતિ અત્થં અનુસાસતિ. ખારાપતચ્છિકન્તિ સત્તીહિ પહરિત્વા ખારાહિ પતચ્છિકં કરોથ. ઉપ્પેથાતિ આવુનથ. ઇચ્ચસ્સ મનુસાસતીતિ એવમસ્સ અત્થં અનુસાસતિ. તાયાહન્તિ તાયો વાચાયો અહં. પક્ખસમ્મતોતિ પક્ખો ઇતિ સમ્મતો અહોસિં. અચ્છાહન્તિ અચ્છિં અહં, અવસિન્તિ અત્થો. સમ્પરિપ્લુતોતિ સમ્પરિકિણ્ણો, નિમુગ્ગો હુત્વાતિ અત્થો.
કસિરન્તિ દુક્ખં. પરિત્તન્તિ અપ્પં. ઇદં વુત્તં હોતિ – સમ્મસારથિ, સચેપિ સત્તાનં જીવિતં ¶ દુક્ખમ્પિ સમાનં બહુચિરટ્ઠિતિકં ભવેય્ય, પત્થેય્ય, પરિત્તમ્પિ સમાનં સચે સુખં ભવેય્ય, પત્થેય્ય, ઇદં પન કસિરઞ્ચ પરિત્તઞ્ચ સકલેન વટ્ટદુક્ખેન સંયુત્તં સન્નિહિતં ઓમદ્દિતં. કોમન્તિ કો ઇમં. વેરન્તિ પાણાતિપાતાદિપઞ્ચવિધં વેરં. કેનચીતિ કેનચિ કારણેન ¶ . પઞ્ઞાયાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય અલાભેન. ધમ્મસ્સાતિ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ અદસ્સનેન. પુન ઉદાનગાથાયો અગન્તુકામતાય થિરભાવદસ્સનત્થં કથેસિ.
તં સુત્વા સુનન્દો સારથિ ‘‘અયં કુમારો એવરૂપં રજ્જસિરિં કુણપં વિય છડ્ડેત્વા અત્તનો અધિટ્ઠાનં અભિન્દિત્વા ‘‘પબ્બજિસ્સામીતિ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, મમ ઇમિના દુજ્જીવિતેન કો અત્થો, અહમ્પિ તેન સદ્ધિં પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અહમ્પિ પબ્બજિસ્સામિ, રાજપુત્ત તવન્તિકે;
અવ્હાયસ્સુ મં ભદ્દન્તે, પબ્બજ્જા મમ રુચ્ચતી’’તિ.
તત્થ તવન્તિકેતિ તવ સન્તિકે. અવ્હાયસ્સૂતિ ‘‘એહિ પબ્બજાહી’’તિ પક્કોસસ્સુ.
એવં તેન યાચિતોપિ મહાસત્તો ‘‘સચાહં ઇદાનેવ તં પબ્બાજેસ્સામિ, માતાપિતરો ઇધ નાગચ્છિસ્સન્તિ, અથ નેસં પરિહાનિ ભવિસ્સતિ, ઇમે અસ્સા ચ રથો ચ પસાધનભણ્ડઞ્ચ ઇધેવ નસ્સિસ્સન્તિ, ‘યક્ખો સો, ખાદિતો નુ ખો તેન સારથી’તિ ગરહાપિ ¶ મે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો ચ ગરહામોચનત્થં માતાપિતૂનઞ્ચ વુડ્ઢિં સમ્પસ્સન્તો અસ્સે ચ રથઞ્ચ પસાધનભણ્ડઞ્ચ તસ્સ ઇણં કત્વા દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘રથં નિય્યાદયિત્વાન, અનણો એહિ સારથિ;
અનણસ્સ હિ પબ્બજ્જા, એતં ઇસીહિ વણ્ણિત’’ન્તિ.
તત્થ એતન્તિ એતં પબ્બજ્જાકરણં બુદ્ધાદીહિ ઇસીહિ વણ્ણિતં પસત્થં થોમિતં.
તં સુત્વા સારથિ ‘‘સચે મયિ નગરં ગતે એસ અઞ્ઞત્થ ગચ્છેય્ય, પિતા ચસ્સ ઇમં પવત્તિં સુત્વા ‘પુત્તં મે દસ્સેહી’તિ પુન આગતો ઇમં ન પસ્સેય્ય, રાજદણ્ડં મે કરેય્ય, તસ્મા અહં અત્તનો ગુણં કથેત્વા અઞ્ઞત્થાગમનત્થાય પટિઞ્ઞં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘યદેવ ¶ ત્યાહં વચનં, અકરં ભદ્દમત્થુ તે;
તદેવ મે ત્વં વચનં, યાચિતો કત્તુમરહસિ.
‘‘ઇધેવ તાવ અચ્છસ્સુ, યાવ રાજાનમાનયે;
અપ્પેવ તે પિતા દિસ્વા, પતીતો સુમનો સિયા’’તિ.
તતો ¶ મહાસત્તો આહ –
‘‘કરોમિ તે તં વચનં, યં મં ભણસિ સારથિ;
અહમ્પિ દટ્ઠુકામોસ્મિ, પિતરં મે ઇધાગતં.
‘‘એહિ સમ્મ નિવત્તસ્સુ, કુસલં વજ્જાસિ ઞાતિનં;
માતરં પિતરં મય્હં, વુત્તો વજ્જાસિ વન્દન’’ન્તિ.
તત્થ કરોમિ તેતન્તિ કરોમિ તે એતં વચનં. એહિ સમ્મ નિવત્તસ્સૂતિ સમ્મ સારથિ, તત્થ ગન્ત્વા એહિ, એત્તોવ ખિપ્પમેવ નિવત્તસ્સુ. વુત્તો વજ્જાસીતિ મયા વુત્તો હુત્વા ‘‘પુત્તો વો તેમિયકુમારો વન્દતી’’તિ વન્દનં વદેય્યાસીતિ અત્થો.
ઇતિ વત્વા મહાસત્તો સુવણ્ણકદલિ વિય ઓનમિત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન બારાણસિનગરાભિમુખો માતાપિતરો વન્દિત્વા સારથિસ્સ સાસનં ¶ અદાસિ. સો સાસનં ગહેત્વા કુમારં પદક્ખિણં કત્વા રથમારુય્હ નગરાભિમુખો પાયાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘તસ્સ પાદે ગહેત્વાન, કત્વા ચ નં પદક્ખિણં;
સારથિ રથમારુય્હ, રાજદ્વારં ઉપાગમી’’તિ.
તસ્સત્થો – ભિક્ખવે, એવં વુત્તો સો સારથિ, તસ્સ કુમારસ્સ પાદે ગહેત્વા તં પદક્ખિણં કત્વા રથં આરુય્હ રાજદ્વારં ઉપાગમીતિ.
તસ્મિં ખણે ચન્દાદેવી સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ‘‘કા નુ ખો મે પુત્તસ્સ પવત્તી’’તિ સારથિસ્સ ¶ આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તી તં એકકં આગચ્છન્તં દિસ્વા ઉરં પહરિત્વા પરિદેવિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘સુઞ્ઞં માતા રથં દિસ્વા, એકં સારથિમાગતં;
અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ, રોદન્તી નં ઉદિક્ખતિ.
‘‘અયં સો સારથિ એતિ, નિહન્ત્વા મમ અત્રજં;
નિહતો નૂન મે પુત્તો, પથબ્યા ભૂમિવડ્ઢનો.
‘‘અમિત્તા નૂન નન્દન્તિ, પતીતા નૂન વેરિનો;
આગતં સારથિં દિસ્વા, નિહન્ત્વા મમ અત્રજં.
‘‘સુઞ્ઞં માતા રથં દિસ્વા, એકં સારથિમાગતં;
અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ, રોદન્તી પરિપુચ્છિ નં.
‘‘કિં નુ મૂગો કિંનુ પક્ખો, કિંનુ સો વિલપી તદા;
નિહઞ્ઞમાનો ભૂમિયા, તં મે અક્ખાહિ સારથિ.
‘‘કથં હત્થેહિ પાદેહિ, મૂગપક્ખો વિવજ્જયિ;
નિહઞ્ઞમાનો ભૂમિયા, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.
તત્થ માતાતિ તેમિયકુમારસ્સ માતા. પથબ્યા ભૂમિવડ્ઢનોતિ સો મમ પુત્તો ભૂમિવડ્ઢનો હુત્વા પથબ્યા નિહતો નૂન. રોદન્તી પરિપુચ્છિ નન્તિ તં રથં એકમન્તં ઠપેત્વા મહાતલં ¶ અભિરુય્હ ચન્દાદેવિં વન્દિત્વા એકમન્તે ઠિતં સારથિં પરિપુચ્છિ. કિન્નૂતિ કિં નુ સો મમ ¶ પુત્તો મૂગો એવ પક્ખો એવ. તદાતિ યદા નં ત્વં કાસુયં પક્ખિપિત્વા કુદ્દાલેન મત્થકે પહરિ, તદા. નિહઞ્ઞમાનો ભૂમિયાતિ તયા ભૂમિયં નિહઞ્ઞમાનો કિં નુ વિલપિ. તં મેતિ તં સબ્બં અપરિહાપેત્વા મે અક્ખાહિ. વિવજ્જયીતિ ‘‘અપેહિ સારથિ, મા મં મારેહી’’તિ કથં હત્થેહિ પાદેહિ ચ ફન્દન્તો તં અપનુદિ, તં મે કથેહીતિ અત્થો.
તતો સારથિ આહ –
‘‘અક્ખેય્યં ¶ તે અહં અય્યે, દજ્જાસિ અભયં મમ;
યં મે સુતં વા દિટ્ઠં વા, રાજપુત્તસ્સ સન્તિકે’’તિ.
તત્થ દજ્જાસીતિ સચે અભયં દદેય્યાસિ, સો ઇદં ‘‘સચાહં ‘તવ પુત્તો નેવ મૂગો ન પક્ખો મધુરકથો ધમ્મકથિકો’તિ વક્ખામિ, અથ ‘કસ્મા તં ગહેત્વા નાગતોસી’તિ રાજા કુદ્ધો રાજદણ્ડમ્પિ મે કરેય્ય, અભયં તાવ યાચિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ.
અથ નં ચન્દાદેવી આહ –
‘‘અભયં સમ્મ તે દમ્મિ, અભીતો ભણ સારથિ;
યં તે સુતં વા દિટ્ઠં વા, રાજપુત્તસ્સ સન્તિકે’’તિ.
તતો સારથિ આહ –
‘‘ન સો મૂગો ન સો પક્ખો, વિસટ્ઠવચનો ચ સો;
રજ્જસ્સ કિર સો ભીતો, અકરા આલયે બહૂ.
‘‘પુરિમં સરતિ સો જાતિં, યત્થ રજ્જમકારયિ;
કારયિત્વા તહિં રજ્જં, પાપત્થ નિરયં ભુસં.
‘‘વીસતિઞ્ચેવ વસ્સાનિ, તહિં રજ્જમકારયિ;
અસીતિવસ્સસહસ્સાનિ, નિરયમ્હિ અપચ્ચિ સો.
‘‘તસ્સ રજ્જસ્સ સો ભીતો, મા મં રજ્જાભિસેચયું;
તસ્મા પિતુ ચ માતુચ્ચ, સન્તિકે ન ભણી તદા.
‘‘અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસમ્પન્નો ¶ , આરોહપરિણાહવા;
વિસટ્ઠવચનો પઞ્ઞો, મગ્ગે સગ્ગસ્સ તિટ્ઠતિ.
‘‘સચે ¶ ત્વં દટ્ઠુકામાસિ, રાજપુત્તં તવત્રજં;
એહિ તં પાપયિસ્સામિ, યત્થ સમ્મતિ તેમિયો’’તિ.
તત્થ વિસટ્ઠવચનોતિ અપલિબુદ્ધકથો. અકરા આલયે બહૂતિ તુમ્હાકં વઞ્ચનાનિ બહૂનિ અકાસિ. પઞ્ઞોતિ પઞ્ઞવા. સચે ત્વન્તિ રાજાનં ધુરં કત્વા ઉભોપિ તે એવમાહ. યત્થ સમ્મતિ તેમિયોતિ યત્થ વો પુત્તો મયા ગહિતપટિઞ્ઞો હુત્વા અચ્છતિ, તત્થ પાપયિસ્સામિ, ઇદાનિ પપઞ્ચં અકત્વા લહું ગન્તું વટ્ટતીતિ આહ.
કુમારો ¶ પન સારથિં પેસેત્વા પબ્બજિતુકામો અહોસિ. તદા સક્કો તસ્સ મનં ઞત્વા તસ્મિં ખણે વિસ્સકમ્મદેવપુત્તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત વિસ્સકમ્મદેવપુત્ત, તેમિયકુમારો પબ્બજિતુકામો, ત્વં તસ્સ પણ્ણસાલઞ્ચ પબ્બજિતપરિક્ખારઞ્ચ માપેત્વા એહી’’તિ પેસેસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા વેગેન ગન્ત્વા તિયોજનિકે વનસણ્ડે અત્તનો ઇદ્ધિબલેન રમણીયં અસ્સમં માપેત્વા રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનઞ્ચ પોક્ખરણિઞ્ચ આવાટઞ્ચ અકાલફલસમ્પન્નં રુક્ખઞ્ચ કત્વા પણ્ણસાલસમીપે ચતુવીસતિહત્થપ્પમાણં ચઙ્કમં માપેત્વા અન્તોચઙ્કમે ચ ફલિકવણ્ણં રુચિરં વાલુકં ઓકિરિત્વા સબ્બે પબ્બજિતપરિક્ખારે માપેત્વા ‘‘યે પબ્બજિતુકામા, તે ઇમે ગહેત્વા પબ્બજન્તૂ’’તિ ભિત્તિયં અક્ખરાનિ લિખિત્વા ચણ્ડવાળે ચ અમનાપસદ્દે સબ્બે મિગપક્ખિનો ચ પલાપેત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો.
તસ્મિં ખણે મહાસત્તો તં દિસ્વા સક્કદત્તિયભાવં ઞત્વા, પણ્ણસાલં પવિસિત્વા વત્થાનિ અપનેત્વા, રત્તવાકચીરં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા અજિનચમ્મં એકંસે કત્વા જટામણ્ડલં બન્ધિત્વા કાજં અંસે કત્વા કત્તરદણ્ડમાદાય પણ્ણસાલતો નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતસિરિં સમુબ્બહન્તો અપરાપરં ચઙ્કમિત્વા ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેન્તો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા કટ્ઠત્થરણે નિસિન્નો પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા સાયન્હસમયે પણ્ણસાલતો નિક્ખમિત્વા ચઙ્કમનકોટિયં ઠિતકારરુક્ખતો પણ્ણાનિ ગહેત્વા ¶ , સક્કદત્તિયભાજને અલોણકે અતક્કે નિધૂપને ઉદકે સેદેત્વા અમતં વિય પરિભુઞ્જિત્વા ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા તત્થ વાસં કપ્પેસિ.
કાસિરાજાપિ સુનન્દસારથિસ્સ વચનં સુત્વા મહાસેનગુત્તં પક્કોસાપેત્વા તરમાનરૂપોવ ગમનસજ્જં કારેતું આહ –
‘‘યોજયન્તુ ¶ રથે અસ્સે, કચ્છં નાગાન બન્ધથ;
ઉદીરયન્તુ સઙ્ખપણવા, વાદન્તુ એકપોક્ખરા.
‘‘વાદન્તુ ભેરી સન્નદ્ધા, વગ્ગૂ વાદન્તુ દુન્દુભી;
નેગમા ચ મં અન્વેન્તુ, ગચ્છં પુત્તનિવેદકો.
‘‘ઓરોધા ચ કુમારા ચ, વેસિયાના ચ બ્રાહ્મણા;
ખિપ્પં યાનાનિ યોજેન્તુ, ગચ્છં પુત્તનિવેદકો.
‘‘હત્થારોહા અનીકટ્ઠા, રથિકા પત્તિકારકા;
ખિપ્પં યાનાનિ યોજેન્તુ, ગચ્છં પુત્તનિવેદકો.
‘‘સમાગતા જાનપદા, નેગમા ચ સમાગતા;
ખિપ્પં યાનાનિ યોજેન્તુ, ગચ્છં પુત્તનિવેદકો’’તિ.
તત્થ ¶ ઉદીરયન્તૂતિ સદ્દં મુઞ્ચન્તુ. વાદન્તૂતિ વજ્જન્તુ. એકપોક્ખરાતિ એકમુખભેરિયો. સન્નદ્ધાતિ સુટ્ઠુ નદ્ધા. વગ્ગૂતિ મધુરસ્સરા. ગચ્છન્તિ ગમિસ્સામિ. પુત્તનિવેદકોતિ પુત્તસ્સ નિવેદકો ઓવાદકો હુત્વા ગચ્છામિ. તં ઓવદિત્વા મમ વચનં ગાહાપેત્વા તત્થેવ તં રતનરાસિમ્હિ ઠપેત્વા અભિસિઞ્ચિત્વા આનેતું ગચ્છામીતિ અધિપ્પાયેનેવમાહ. નેગમાતિ કુટુમ્બિકજના. સમાગતાતિ સન્નિપતિતા હુત્વા.
એવં રઞ્ઞા આણત્તા સારથિનો અસ્સે યોજેત્વા રથે રાજદ્વારે ઠપેત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘અસ્સે ચ સારથી યુત્તે, સિન્ધવે સીઘવાહને;
રાજદ્વારં ઉપાગચ્છું, યુત્તા દેવ ઇમે હયા’’તિ.
તત્થ ¶ અસ્સેતિ સિન્ધવે સિન્ધવજાતિકે સીઘવાહને જવસમ્પન્ને અસ્સે આદાય. સારથીતિ સારથિનો. યુત્તેતિ રથેસુ યોજિતે. ઉપાગચ્છુન્તિ તે રથેસુ યુત્તે અસ્સે આદાય આગમંસુ, આગન્ત્વા ચ પન ‘‘યુત્તા, દેવ, ઇમે હયા’’તિ આરોચેસું.
તતો ¶ સારથીનં વચનં સુત્વા રાજા ઉપડ્ઢગાથમાહ –
‘‘થૂલા જવેન હાયન્તિ, કિસા હાયન્તિ થામુના’’તિ.
તં સુત્વા સારથિનોપિ ઉપડ્ઢગાથમાહંસુ –
‘‘કિસે થૂલે વિવજ્જેત્વા, સંસટ્ઠા યોજિતા હયા’’તિ.
તસ્સત્થો – દેવ, કિસે ચ થૂલે ચ એવરૂપે અસ્સે અગ્ગણ્હિત્વા વયેન વણ્ણેન જવેન બલેન સદિસા હયા યોજિતાતિ.
અથ રાજા પુત્તસ્સ સન્તિકં ગચ્છન્તો ચત્તારો વણ્ણે અટ્ઠારસ સેનિયો સબ્બઞ્ચ બલકાયં સન્નિપાતાપેસિ. તસ્સ સન્નિપાતેન્તસ્સેવ તયો દિવસા અતિક્કન્તા. અથ ચતુત્થે દિવસે કાસિરાજા નગરતો નિક્ખમિત્વા ગહેતબ્બયુત્તકં ગાહાપેત્વા અસ્સમપદં ગન્ત્વા પુત્તેન સદ્ધિં પટિનન્દિતો પટિસન્થારમકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘તતો રાજા તરમાનો, યુત્તમારુય્હ સન્દનં;
ઇત્થાગારં અજ્ઝભાસિ, સબ્બાવ અનુયાથ મં.
‘‘વાળબીજનિમુણ્હીસં, ખગ્ગં છત્તઞ્ચ પણ્ડરં;
ઉપાધી રથમારુય્હ, સુવણ્ણેહિ અલઙ્કતા.
‘‘તતો સ રાજા પાયાસિ, પુરક્ખત્વાન સારથિં;
ખિપ્પમેવ ઉપાગચ્છિ, યત્થ સમ્મતિ તેમિયો.
‘‘તઞ્ચ ¶ દિસ્વાન આયન્તં, જલન્તમિવ તેજસા;
ખત્તસઙ્ઘપરિબ્યૂળ્હં, તેમિયો એતદબ્રવિ.
‘‘કચ્ચિ નુ તાત કુસલં, કચ્ચિ તાત અનામયં;
સબ્બા ચ રાજકઞ્ઞાયો, અરોગા મય્હ માતરો.
‘‘કુસલઞ્ચેવ ¶ ¶ મે પુત્ત, અથો પુત્ત અનામયં;
સબ્બા ચ રાજકઞ્ઞાયો, અરોગા તુય્હ માતરો.
‘‘કચ્ચિ અમજ્જપો તાત, કચ્ચિ તે સુરમપ્પિયં;
કચ્ચિ સચ્ચે ચ ધમ્મે ચ, દાને તે રમતે મનો.
‘‘અમજ્જપો અહં પુત્ત, અથો મે સુરમપ્પિયં;
અથો સચ્ચે ચ ધમ્મે ચ, દાને મે રમતે મનો.
‘‘કચ્ચિ અરોગં યોગ્ગં તે, કચ્ચિ વહતિ વાહનં;
કચ્ચિ તે બ્યાધયો નત્થિ, સરીરસ્સુપતાપના.
‘‘અથો અરોગં યોગ્ગં મે, અથો વહતિ વાહનં;
અથો મે બ્યાધયો નત્થિ, સરીરસ્સુપતાપના.
‘‘કચ્ચિ અન્તા ચ તે ફીતા, મજ્ઝે ચ બહલા તવ;
કોટ્ઠાગારઞ્ચ કોસઞ્ચ, કચ્ચિ તે પટિસન્થતં.
‘‘અથો અન્તા ચ મે ફીતા, મજ્ઝે ચ બહલા મમ;
કોટ્ઠાગારઞ્ચ કોસઞ્ચ, સબ્બં મે પટિસન્થતં.
‘‘સ્વાગતં તે મહારાજ, અથો તે અદુરાગતં;
પતિટ્ઠપેન્તુ પલ્લઙ્કં, યત્થ રાજા નિસક્કતી’’તિ.
તત્થ ઉપાધી રથમારુય્હાતિ સુવણ્ણપાદુકા ચ રથં આરોપેન્તૂતિ અત્થો. ઇમે તયો પાદે પુત્તસ્સ તત્થેવ અભિસેકકરણત્થાય ‘‘પઞ્ચ રાજકકુધભણ્ડાનિ ગણ્હથા’’તિ આણાપેન્તો રાજા આહ. સુવણ્ણેહિ અલઙ્કતાતિ ઇદં પાદુકં સન્ધાયાહ. ઉપાગચ્છીતિ ઉપાગતો અહોસિ. કાય વેલાયાતિ? મહાસત્તસ્સ કારપણ્ણાનિ પચિત્વા નિબ્બાપેન્તસ્સ નિસિન્નવેલાય. જલન્તમિવ તેજસાતિ રાજતેજેન જલન્તં વિય. ખત્તસઙ્ઘપરિબ્યૂળ્હન્તિ કથાફાસુકેન અમચ્ચસઙ્ઘેન પરિવુતં, ખત્તિયસમૂહેહિ ¶ વા પરિવારિતં. એતદબ્રવીતિ કાસિરાજાનં બહિ ખન્ધાવારં નિવાસાપેત્વા ¶ પદસાવ પણ્ણસાલં આગન્ત્વા તં વન્દિત્વા નિસિન્નં પટિસન્થારં કરોન્તો એતં વચનં અબ્રવિ.
કુસલં અનામયન્તિ ઉભયેનપિ પદેન આરોગ્યમેવ પુચ્છતિ. કચ્ચિ અમજ્જપોતિ કચ્ચિ મજ્જં ન પિવસીતિ પુચ્છતિ. ‘‘અપ્પમત્તો’’તિપિ પાઠો, કુસલધમ્મેસુ નપ્પમજ્જસીતિ અત્થો. સુરમપ્પિયન્તિ સુરાપાનં અપ્પિયં. ‘‘સુરમપ્પિયા’’તિપિ પાઠો, સુરા અપ્પિયાતિ અત્થો. ધમ્મેતિ દસવિધે રાજધમ્મે. યોગ્ગન્તિ યુગે યુઞ્જિતબ્બં તે તવ અસ્સગોણાદિકં. કચ્ચિ વહતીતિ કચ્ચિ અરોગં હુત્વા વહતિ. વાહનન્તિ હત્થિઅસ્સાદિ સબ્બં વાહનં. સરીરસ્સુપતાપનાતિ સરીરસ્સ ઉપતાપકરા. અન્તાતિ પચ્ચન્તજનપદા. ફીતાતિ ઇદ્ધા સુભિક્ખા, વત્થાભરણેહિ વા અન્નપાનેહિ વા પરિપુણ્ણા ગાળ્હવાસા. મજ્ઝે ચાતિ રટ્ઠસ્સ મજ્ઝે. બહલાતિ ગામનિગમા ઘનવાસા. પટિસન્થતન્તિ પટિચ્છાદિતં ગુત્તં, પરિપુણ્ણં વા. યત્થ રાજા નિસક્કતીતિ યસ્મિં પલ્લઙ્કે રાજા નિસીદિસ્સતિ, તં પઞ્ઞાપેન્તૂતિ વદતિ.
રાજા મહાસત્તે ગારવેન પલ્લઙ્કે ન નિસીદતિ. અથ ¶ મહાસત્તો ‘‘સચે પલ્લઙ્કે ન નિસીદતિ, પણ્ણસન્થારં પઞ્ઞાપેથા’’તિ વત્વા તસ્મિં પઞ્ઞત્તે નિસીદનત્થાય રાજાનં નિમન્તેન્તો ગાથમાહ –
‘‘ઇધેવ તે નિસીદસ્સુ, નિયતે પણ્ણસન્થરે;
એત્તો ઉદકમાદાય, પાદે પક્ખાલયસ્સુ તે’’તિ.
તત્થ નિયતેતિ સુસન્થતે. એત્તોતિ પરિભોગઉદકં દસ્સેન્તો આહ.
રાજા મહાસત્તે ગારવેન પણ્ણસન્થારેપિ અનિસીદિત્વા ભૂમિયં એવ નિસીદિ. મહાસત્તોપિ પણ્ણસાલં પવિસિત્વા તં કારપણ્ણકં નીહરિત્વા રાજાનં તેન નિમન્તેન્તો ગાથમાહ –
‘‘ઇદમ્પિ પણ્ણકં મય્હં, રન્ધં રાજ અલોણકં;
પરિભુઞ્જ મહારાજ, પાહુનો મેસિધાગતો’’તિ.
અથ ¶ નં રાજા આહ –
‘‘ન ¶ ચાહં પણ્ણં ભુઞ્જામિ, ન હેતં મય્હ ભોજનં;
સાલીનં ઓદનં ભુઞ્જે, સુચિં મંસૂપસેચન’’ન્તિ.
તત્થ ન ચાહન્તિ પટિક્ખેપવચનં.
રાજા તથારૂપં અત્તનો રાજભોજનં વણ્ણેત્વા તસ્મિં મહાસત્તે ગારવેન થોકં પણ્ણકં હત્થતલે ઠપેત્વા ‘‘તાત, ત્વં એવરૂપં ભોજનં ભુઞ્જસી’’તિ પુત્તેન સદ્ધિં પિયકથં કથેન્તો નિસીદિ. તસ્મિં ખણે ચન્દાદેવી ઓરોધેન પરિવુતા એકમગ્ગેન આગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ અસ્સમપદં પત્વા પિયપુત્તં દિસ્વા તત્થેવ પતિત્વા વિસઞ્ઞી અહોસિ. તતો પટિલદ્ધસ્સાસા પતિતટ્ઠાનતો ઉટ્ઠહિત્વા આગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ પાદે દળ્હં ગહેત્વા વન્દિત્વા અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ રોદિત્વા વન્દનટ્ઠાનતો ઉટ્ઠાય એકમન્તં નિસીદિ. અથ નં રાજા ‘‘ભદ્દે, તવ પુત્તસ્સ ભોજનં પસ્સાહી’’તિ વત્વા થોકં પણ્ણકં તસ્સા હત્થે ઠપેત્વા સેસઇત્થીનમ્પિ થોકં થોકં અદાસિ. તા સબ્બાપિ ‘‘સામિ, એવરૂપં ભોજનં ભુઞ્જસી’’તિ વદન્તિયો તં ગહેત્વા અત્તનો અત્તનો સીસે કત્વા ‘‘અતિદુક્કરં કરોસિ, સામી’’તિ વત્વા નમસ્સમાના નિસીદિંસુ. રાજા પુન ‘‘તાત, ઇદં મય્હં અચ્છરિયં હુત્વા ઉપટ્ઠાતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અચ્છેરકં મં પટિભાતિ, એકકમ્પિ રહોગતં;
એદિસં ભુઞ્જમાનાનં, કેન વણ્ણો પસીદતી’’તિ.
તત્થ એકકન્તિ તાત, તં એકકમ્પિ રહોગતં ઇમિના ભોજનેન યાપેન્તં દિસ્વા મમ અચ્છરિયં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. એદિસન્તિ એવરૂપં અલોણકં અતક્કં નિધૂપનં રન્ધં પત્તં ભુઞ્જન્તાનં કેન કારણેન વણ્ણો પસીદતીતિ નં પુચ્છિ.
અથસ્સ ¶ સો આચિક્ખન્તો આહ –
‘‘એકો રાજ નિપજ્જામિ, નિયતે પણ્ણસન્થરે;
તાય મે એકસેય્યાય, રાજ વણ્ણો પસીદતિ.
‘‘ન ¶ ચ નેત્તિંસબન્ધા મે, રાજરક્ખા ઉપટ્ઠિતા;
તાય મે સુખસેય્યાય, રાજવણ્ણો પસીદતિ.
‘‘અતીતં ¶ નાનુસોચામિ, નપ્પજપ્પામિનાગતં;
પચ્ચુપ્પન્નેન યાપેમિ, તેન વણ્ણો પસીદતિ.
‘‘અનાગતપ્પજપ્પાય, અતીતસ્સાનુસોચના;
એતેન બાલા સુસ્સન્તિ, નળોવ હરિતો લુતો’’તિ.
તત્થ નેત્તિંસબન્ધાતિ ખગ્ગબન્ધા. રાજરક્ખાતિ રાજાનં રક્ખિતા. નપ્પજપ્પામીતિ ન પત્થેમિ. હરિતોતિ હરિતવણ્ણો. લુતોતિ લુઞ્ચિત્વા આતપે ખિત્તનળો વિય.
અથ રાજા ‘‘ઇધેવ નં અભિસિઞ્ચિત્વા આદાય ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા રજ્જેન નિમન્તેન્તો આહ –
‘‘હત્થાનીકં રથાનીકં, અસ્સે પત્તી ચ વમ્મિનો;
નિવેસનાનિ રમ્માનિ, અહં પુત્ત દદામિ તે.
‘‘ઇત્થાગારમ્પિ તે દમ્મિ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતં;
તા પુત્ત પટિપજ્જસ્સુ, ત્વં નો રાજા ભવિસ્સસિ.
‘‘કુસલા નચ્ચગીતસ્સ, સિક્ખિતા ચાતુરિત્થિયો;
કામે તં રમયિસ્સન્તિ, કિં અરઞ્ઞે કરિસ્સસિ.
‘‘પટિરાજૂહિ તે કઞ્ઞા, આનયિસ્સં અલઙ્કતા;
તાસુ પુત્તે જનેત્વાન, અથ પચ્છા પબ્બજિસ્સસિ.
‘‘યુવા ચ દહરો ચાસિ, પઠમુપ્પત્તિકો સુસુ;
રજ્જં કારેહિ ભદ્દન્તે, કિં અરઞ્ઞે કરિસ્સસી’’તિ.
તત્થ હત્થાનીકન્તિ દસહત્થિતો પટ્ઠાય હત્થાનીકં નામ, તથા રથાનીકં. વમ્મિનોતિ વમ્મબદ્ધસૂરયોધે. કુસલાતિ છેકા. સિક્ખિતાતિ અઞ્ઞેસુપિ ઇત્થિકિચ્ચેસુ સિક્ખિતા. ચાતુરિત્થિયોતિ ચતુરા વિલાસા ઇત્થિયો, અથ વા ચતુરા નાગરા ઇત્થિયો, અથ વા ચતુરા ¶ નામ ¶ નાટકિત્થિયો. પટિરાજૂહિ તે કઞ્ઞાતિ અઞ્ઞેહિ રાજૂહિ તવ રાજકઞ્ઞાયો આનયિસ્સામિ. યુવાતિ યોબ્બનપ્પત્તો. દહરોતિ તરુણો. પઠમુપ્પત્તિકોતિ પઠમવયેન ઉપ્પત્તિતો સમુગ્ગતો. સુસૂતિ અતિતરુણો.
ઇતો પટ્ઠાય બોધિસત્તસ્સ ધમ્મકથા હોતિ –
‘‘યુવા ચરે બ્રહ્મચરિયં, બ્રહ્મચારી યુવા સિયા;
દહરસ્સ હિ પબ્બજ્જા, એતં ઇસીહિ વણ્ણિતં.
‘‘યુવા ¶ ચરે બ્રહ્મચરિયં, બ્રહ્મચારી યુવા સિયા;
બ્રહ્મચરિયં ચરિસ્સામિ, નાહં રજ્જેન મત્થિકો.
‘‘પસ્સામિ વોહં દહરં, અમ્મ તાત વદન્તરં;
કિચ્છાલદ્ધં પિયં પુત્તં, અપ્પત્વાવ જરં મતં.
‘‘પસ્સામિ વોહં દહરિં, કુમારિં ચારુદસ્સનિં;
નવવંસકળીરંવ, પલુગ્ગં જીવિતક્ખયં.
‘‘દહરાપિ હિ મીયન્તિ, નરા ચ અથ નારિયો;
તત્થ કો વિસ્સસે પોસો, ‘દહરોમ્હી’તિ જીવિતે.
‘‘યસ્સ રત્યા વિવસાને, આયુ અપ્પતરં સિયા;
અપ્પોદકેવ મચ્છાનં, કિં નુ કોમારકં તહિં.
‘‘નિચ્ચમબ્ભાહતો લોકો, નિચ્ચઞ્ચ પરિવારિતો;
અમોઘાસુ વજન્તીસુ, કિં મં રજ્જેભિસિઞ્ચસી’’તિ.
કાસિરાજા આહ –
‘‘કેન ¶ મબ્ભાહતો લોકો, કેન ચ પરિવારિતો;
કાયો અમોઘા ગચ્છન્તિ, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.
બોધિસત્તો આહ –
‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકો, જરાય પરિવારિતો;
રત્યો અમોઘા ગચ્છન્તિ, એવં જાનાહિ ખત્તિય.
‘‘યથાપિ ¶ તન્તે વિતતે, યં યદેવૂપવીયતિ;
અપ્પકં હોતિ વેતબ્બં, એવં મચ્ચાન જીવિતં.
‘‘યથા વારિવહો પૂરો, ગચ્છં નુપનિવત્તતિ;
એવમાયુ મનુસ્સાનં, ગચ્છં નુપનિવત્તતિ.
‘‘યથા વારિવહો પૂરો, વહે રુક્ખેપકૂલજે;
એવં જરામરણેન, વુય્હન્તે સબ્બપાણિનો’’તિ.
તત્થ બ્રહ્મચારી યુવા સિયાતિ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તો યુવા ભવેય્ય. ઇસીહિ વણ્ણિતન્તિ બુદ્ધાદીહિ ઇસીહિ થોમિતં પસત્થં. નાહં રજ્જેન મત્થિકોતિ અહં રજ્જેન અત્થિકો ન હોમિ. અમ્મ તાત વદન્તરન્તિ ‘‘અમ્મ, તાતા’’તિ વદન્તં. પલુગ્ગન્તિ મચ્ચુના લુઞ્ચિત્વા ગહિતં. યસ્સ રત્યા વિવસાનેતિ મહારાજ, યસ્સ માતુકુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિગ્ગહણકાલતો પટ્ઠાય રત્તિદિવાતિક્કમેન અપ્પતરં આયુ હોતિ. કોમારકં તહિન્તિ તસ્મિં વયે તરુણભાવો કિં કરિસ્સતિ.
કેન મબ્ભાહતોતિ કેન અબ્ભાહતો. ઇદં રાજા સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ અત્થં અજાનન્તોવ પુચ્છતિ. રત્યોતિ રત્તિયો. તા હિ ઇમેસં સત્તાનં આયુઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ બલઞ્ચ ખેપેન્તિયો એવ ગચ્છન્તીતિ અમોઘા ગચ્છન્તિ નામાતિ વેદિતબ્બં ¶ . યં યદેવૂપવીયતીતિ યં યં તન્તં ઉપવીયતિ. વેતબ્બન્તિ તન્તસ્મિં વીતે સેસં વેતબ્બં યથા અપ્પકં હોતિ, એવં સત્તાનં જીવિતં. નુપનિવત્તતીતિ તસ્મિં તસ્મિં ખણે ગતં ગતમેવ હોતિ, ન ઉપનિવત્તતિ. વહે રુક્ખેપકૂલજેતિ ઉપકૂલજે રુક્ખે વહેય્ય.
રાજા ¶ મહાસત્તસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા ‘‘કિં મે ઘરાવાસેના’’તિ અતિવિય ઉક્કણ્ઠિતો પબ્બજિતુકામો હુત્વા ‘‘નાહં તાવ પુન નગરં ગમિસ્સામિ, ઇધેવ પબ્બજિસ્સામિ. સચે પન મે પુત્તો નગરં ગચ્છેય્ય, સેતચ્છત્તમસ્સ દદેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં વીમંસિતું પુન રજ્જેન નિમન્તેન્તો આહ –
‘‘હત્થાનીકં રથાનીકં, અસ્સે પત્તી ચ વમ્મિનો;
નિવેસનાનિ રમ્માનિ, અહં પુત્ત દદામિ તે.
‘‘ઇત્થાગારમ્પિ ¶ તે દમ્મિ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતં;
તા પુત્ત પટિપજ્જસ્સુ, ત્વં નો રાજા ભવિસ્સસિ.
‘‘કુસલા નચ્ચગીતસ્સ, સિક્ખિતા ચાતુરિત્થિયો;
કામે તં રમયિસ્સન્તિ, કિં અરઞ્ઞે કરિસ્સસિ.
‘‘પટિરાજૂહિ તે કઞ્ઞા, આનયિસ્સં અલઙ્કતા;
તાસુ પુત્તે જનેત્વાન, અથ પચ્છા પબ્બજિસ્સસિ.
‘‘યુવા ચ દહરો ચાસિ, પઠમુપ્પત્તિકો સુસુ;
રજ્જં કારેહિ ભદ્દન્તે, કિં અરઞ્ઞે કરિસ્સસિ.
‘‘કોટ્ઠાગારઞ્ચ કોસઞ્ચ, વાહનાનિ બલાનિ ચ;
નિવેસનાનિ રમ્માનિ, અહં પુત્ત દદામિ તે.
‘‘ગોમણ્ડલપરિબ્યૂળ્હો, દાસિસઙ્ઘપુરક્ખતો;
રજ્જં કારેહિ ભદ્દન્તે, કિં અરઞ્ઞે કરિસ્સસી’’તિ.
તત્થ ગોમણ્ડલપરિબ્યૂળ્હોતિ સુભઙ્ગીનં રાજકઞ્ઞાનં મણ્ડલેન પુરક્ખતો.
અથ મહાસત્તો રજ્જેન અનત્થિકભાવં પકાસેન્તો આહ –
‘‘કિં ¶ ધનેન યં ખીયેથ, કિં ભરિયાય મરિસ્સતિ;
કિં યોબ્બનેન જિણ્ણેન, યં જરાયાભિભુય્યતિ.
‘‘તત્થ કા નન્દિ કા ખિડ્ડા, કા રતી કા ધનેસના;
કિં મે પુત્તેહિ દારેહિ, રાજ મુત્તોસ્મિ બન્ધના.
‘‘યોહં એવં પજાનામિ, મચ્ચુ મે નપ્પમજ્જતિ;
અન્તકેનાધિપન્નસ્સ, કા રતી કા ધનેસના.
‘‘ફલાનમિવ ¶ પક્કાનં, નિચ્ચં પતનતો ભયં;
એવં જાતાન મચ્ચાનં, નિચ્ચં મરણતો ભયં.
‘‘સાયમેકે ન દિસ્સન્તિ, પાતો દિટ્ઠા બહૂ જના;
પાતો એતે ન દિસ્સન્તિ, સાયં દિટ્ઠા બહૂ જના.
‘‘અજ્જેવ ¶ કિચ્ચં આતપં, કો જઞ્ઞા મરણં સુવે;
ન હિ નો સઙ્ગરં તેન, મહાસેનેન મચ્ચુના.
‘‘ચોરા ધનસ્સ પત્થેન્તિ, રાજ મુત્તોસ્મિ બન્ધના;
એહિ રાજ નિવત્તસ્સુ, નાહં રજ્જેન મત્થિકો’’તિ.
તત્થ યં ખીયેથાતિ મહારાજ, કિં ત્વં મં ધનેન નિમન્તેસિ, યં ખીયેથ ખયં ગચ્છેય્ય. ધનં વા હિ પુરિસં ચજતિ, પુરિસો વા તં ધનં ચજિત્વા ગચ્છતીતિ સબ્બથાપિ ખયગામીયેવ હોતિ, કિં ત્વં મં તેન ધનેન નિમન્તેસિ. કિં ભરિયાયાતિ ભરિયાય કિં કરિસ્સામિ, યા મયિ ઠિતેયેવ મરિસ્સતિ. જિણ્ણેનાતિ જરાય અનુપરિતેન અનુભૂતેન. અભિભુય્યતીતિ અભિભવિય્યતિ. તત્થાતિ તસ્મિં એવં જરામરણધમ્મે લોકસન્નિવાસે. કા નન્દીતિ કા નામ તુટ્ઠિ. ખિડ્ડાતિ કીળા. રતીતિ પઞ્ચકામગુણરતિ. બન્ધનાતિ કામબન્ધના મુત્તો અસ્મિ, મહારાજાતિ ઝાનેન વિક્ખમ્ભિતત્તા એવમાહ. મચ્ચુ મેતિ મમ મચ્ચુ નપ્પમજ્જતિ, નિચ્ચં મમ વધાય અપ્પમતોયેવાતિ. યો અહં એવં પજાનામિ, તસ્સ મમ અન્તકેન અધિપન્નસ્સ વધિતસ્સ ¶ કા નામ રતિ, કા ધનેસનાતિ. નિચ્ચન્તિ જાતકાલતો પટ્ઠાય સદા જરામરણતો ભયમેવ ઉપ્પજ્જતિ.
આતપન્તિ કુસલકમ્મવીરિયં. કિચ્ચન્તિ કત્તબ્બં. કો જઞ્ઞા મરણં સુવેતિ સુવે વા પરસુવે વા મરણં વા જીવિતં વા કો જાનેય્ય. સઙ્ગરન્તિ સઙ્કેતં. મહાસેનેનાતિ પઞ્ચવીસતિભયબાત્તિંસકમ્મકરણછન્નવુતિરોગપ્પમુખાદિવસેન પુથુસેનેન. ચોરા ધનસ્સાતિ ધનત્થાય જીવિતં ચજન્તા ચોરા ધનસ્સ પત્થેન્તિ નામ, અહં પન ધનપત્થનાસઙ્ખાતા બન્ધના મુત્તો અસ્મિ, ન મે ધનેનત્થોતિ અત્થો. નિવત્તસ્સૂતિ મમ વચનેન સમ્મા નિવત્તસ્સુ, રજ્જં પહાય નેક્ખમ્મં પટિસરણં કત્વા પબ્બજસ્સુ. યં પન ચિન્તેસિ ‘‘ઇમં રજ્જે પતિટ્ઠાપેસ્સામી’’તિ, તં મા ચિન્તયિ, નાહં રજ્જેન અત્થિકોતિ. ઇતિ મહાસત્તસ્સ ધમ્મદેસના સહાનુસન્ધિના મત્થકં પત્તા.
તં સુત્વા રાજાનઞ્ચ ચન્દાદેવિઞ્ચ આદિં કત્વા સોળસસહસ્સા ઓરોધા ચ અમચ્ચાદયો ચ સબ્બે પબ્બજિતુકામા અહેસું. રાજાપિ નગરે ¶ ભેરિં ચરાપેસિ ‘‘યે મમ પુત્તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતું ઇચ્છન્તિ, તે પબ્બજન્તૂ’’તિ ¶ . સબ્બેસઞ્ચ સુવણ્ણકોટ્ઠાગારાદીનં દ્વારાનિ વિવરાપેત્વા ‘‘અસુકટ્ઠાને ચ મહાનિધિકુમ્ભિયો અત્થિ, અત્થિકા ગણ્હન્તૂ’’તિ સુવણ્ણપટ્ટે અક્ખરાનિ લિખાપેત્વા મહાથમ્ભે બન્ધાપેસિ. તે નાગરા યથાપસારિતે આપણે ચ વિવટદ્વારાનિ ગેહાનિ ચ પહાય નગરતો નિક્ખમિત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં આગમિંસુ. રાજા મહાજનેન સદ્ધિં મહાસત્તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિ. સક્કદત્તિયં તિયોજનિકં અસ્સમપદં પરિપુણ્ણં અહોસિ. મહાસત્તો પણ્ણસાલાયો વિચારેસિ, મજ્ઝે ઠિતા પણ્ણસાલાયો ઇત્થીનં દાપેસિ. કિંકારણા? ભીરુકજાતિકા એતાતિ. પુરિસાનં પન બહિપણ્ણસાલાયો દાપેસિ. તા સબ્બાપિ પણ્ણસાલાયો વિસ્સકમ્મદેવપુત્તોવ માપેસિ. તે ચ ફલધરરુક્ખે વિસ્સકમ્મદેવપુત્તોયેવ અત્તનો ઇદ્ધિયા માપેસિ. તે સબ્બે વિસ્સકમ્મેન નિમ્મિતેસુ ફલધરરુક્ખેસુ ઉપોસથદિવસે ભૂમિયં પતિતપતિતાનિ ફલાનિ ગહેત્વા પરિભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તિ. તેસુ યો કામવિતક્કં વા બ્યાપાદવિતક્કં વા વિહિંસાવિતક્કં વા વિતક્કેતિ, તસ્સ મનં જાનિત્વા મહાસત્તો આકાસે નિસીદિત્વા મધુરધમ્મં કથેસિ. તે જના બોધિસત્તસ્સ મધુરધમ્મં સુત્વા એકગ્ગચિત્તા હુત્વા ખિપ્પમેવ અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેસું.
તદા એકો સામન્તરાજા ‘‘કાસિરાજા કિર બારાણસિનગરતો નિક્ખમિત્વા વનં પવિસિત્વા પબ્બજિતો’’તિ સુત્વા ‘‘બારાણસિં ગણ્હિસ્સામી’’તિ નગરા નિક્ખમિત્વા બારાણસિં પત્વા નગરં પવિસિત્વા અલઙ્કતનગરં દિસ્વા રાજનિવેસનં આરુય્હ સત્તવિધં વરરતનં ઓલોકેત્વા ¶ ‘‘કાસિરઞ્ઞો ઇમં ધનં નિસ્સાય એકેન ભયેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેન્તો સુરાસોણ્ડે પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ ‘‘તુમ્હાકં રઞ્ઞો ઇધ નગરે ભયં ઉપ્પન્નં અત્થી’’તિ? ‘‘નત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ. ‘‘અમ્હાકં રઞ્ઞો પુત્તો તેમિયકુમારો ‘બારાણસિં રજ્જં ન કરિસ્સામી’તિ અમૂગોપિ મૂગો વિય હુત્વા ઇમમ્હા નગરા નિક્ખમિત્વા વનં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ, તેન કારણેન અમ્હાકં રાજા મહાજનેન સદ્ધિં ઇમમ્હા નગરા નિક્ખમિત્વા તેમિયકુમારસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પબ્બજિતો’’તિ આરોચેસું. સામન્તરાજા તેસં વચનં સુત્વા તુસ્સિત્વા ‘‘અહમ્પિ પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ¶ ‘‘તાત, તુમ્હાકં રાજા કતરદ્વારેન નિક્ખન્તો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, પાચીનદ્વારેના’’તિ વુત્તે અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં તેનેવ પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા નદીતીરેન પાયાસિ.
મહાસત્તોપિ તસ્સ આગમનં ઞત્વા વનન્તરં આગન્ત્વા આકાસે નિસીદિત્વા મધુરધમ્મં દેસેસિ. સો પરિસાય સદ્ધિં તસ્સ સન્તિકેયેવ પબ્બજિ. એવં અપરેપિ સત્ત રાજાનો ‘‘બારાણસિનગરં ગણ્હિસ્સામી’’તિ આગતા. તેપિ રાજાનો સત્ત રજ્જાનિ છડ્ડેત્વા બોધિસત્તસ્સ સન્તિકેયેવ પબ્બજિંસુ. હત્થીપિ અરઞ્ઞહત્થી જાતા, અસ્સાપિ અરઞ્ઞઅસ્સા જાતા, રથાપિ અરઞ્ઞેયેવ વિનટ્ઠા, ભણ્ડાગારેસુ કહાપણે અસ્સમપદે વાલુકં કત્વા વિકિરિંસુ. સબ્બેપિ અભિઞ્ઞાસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા જીવિતપરિયોસાને બ્રહ્મલોકપરાયણા અહેસું. તિરચ્છાનગતા હત્થિઅસ્સાપિ ઇસિગણે ચિત્તં પસાદેત્વા છકામાવચરલોકેસુ નિબ્બત્તિંસુ.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ રજ્જં પહાય નિક્ખન્તોયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા છત્તે અધિવત્થા દેવધીતા ઉપ્પલવણ્ણા ¶ અહોસિ, સુનન્દો સારથિ સારિપુત્તો, માતાપિતરો મહારાજકુલાનિ, સેસપરિસા બુદ્ધપરિસા, મૂગપક્ખપણ્ડિતો પન અહમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધો અહોસિ’’ન્તિ.
મૂગપક્ખજાતકવણ્ણના પઠમા.
[૫૩૯] ૨. મહાજનકજાતકવણ્ણના
કોયં ¶ ¶ મજ્ઝે સમુદ્દસ્મિન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાભિનિક્ખમનં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના તથાગતસ્સ મહાભિનિક્ખમનં વણ્ણયન્તા નિસીદિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તોયેવા’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.
અતીતે વિદેહરટ્ઠે મિથિલાયં મહાજનકો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્સ દ્વે પુત્તા અહેસું અરિટ્ઠજનકો ચ પોલજનકો ચાતિ. તેસુ રાજા જેટ્ઠપુત્તસ્સ ઉપરજ્જં અદાસિ, કનિટ્ઠસ્સ સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ. અપરભાગે મહાજનકો કાલમકાસિ. તસ્સ સરીરકિચ્ચં કત્વા રઞ્ઞો અચ્ચયેન અરિટ્ઠજનકો રાજા હુત્વા ઇતરસ્સ ઉપરજ્જં અદાસિ. તસ્સેકો પાદમૂલિકો અમચ્ચો રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘દેવ, ઉપરાજા તુમ્હે ઘાતેતુકામો’’તિ આહ. રાજા તસ્સ પુનપ્પુનં કથં સુત્વા કનિટ્ઠસ્સ સિનેહં ભિન્દિત્વા પોલજનકં સઙ્ખલિકાહિ બન્ધાપેત્વા રાજનિવેસનતો અવિદૂરે એકસ્મિં ગેહે વસાપેત્વા આરક્ખં ઠપેસિ. કુમારો ‘‘સચાહં ભાતુ વેરીમ્હિ, સઙ્ખલિકાપિ મે હત્થપાદા મા મુચ્ચન્તુ, દ્વારમ્પિ મા વિવરીયતુ, સચે નો વેરીમ્હિ, સઙ્ખલિકાપિ મે હત્થપાદા મુચ્ચન્તુ, દ્વારમ્પિ વિવરીયતૂ’’તિ સચ્ચકિરિયમકાસિ. તાવદેવ ¶ સઙ્ખલિકાપિ ખણ્ડાખણ્ડં છિજ્જિંસુ, દ્વારમ્પિ વિવટં. સો નિક્ખમિત્વા એકં પચ્ચન્તગામં ગન્ત્વા વાસં કપ્પેસિ.
પચ્ચન્તગામવાસિનો તં સઞ્જાનિત્વા ઉપટ્ઠહિંસુ. રાજાપિ તં ગાહાપેતું નાસક્ખિ. સો અનુપુબ્બેન પચ્ચન્તજનપદં હત્થગતં કત્વા મહાપરિવારો હુત્વા ‘‘અહં પુબ્બે ભાતુ ન વેરી, ઇદાનિ પન વેરીમ્હી’’તિ મહાજનપરિવુતો મિથિલં ગન્ત્વા બહિનગરે ખન્ધાવારં કત્વા વાસં કપ્પેસિ. નગરવાસિનો યોધા ‘‘કુમારો કિર આગતો’’તિ સુત્વા યેભુય્યેન હત્થિઅસ્સવાહનાદીનિ ગહેત્વા તસ્સેવ સન્તિકં આગમિંસુ, અઞ્ઞેપિ નાગરા આગમિંસુ. સો ભાતુ સાસનં પેસેસિ ‘‘નાહં પુબ્બે તુમ્હાકં વેરી, ઇદાનિ પન વેરીમ્હિ, છત્તં વા મે દેથ, યુદ્ધં વા’’તિ. રાજા તં સુત્વા ¶ યુદ્ધં કાતું ઇચ્છન્તો અગ્ગમહેસિં આમન્તેત્વા ‘‘ભદ્દે, યુદ્ધે જયપરાજયો ¶ નામ ન સક્કા ઞાતું, સચે મમ અન્તરાયો હોતિ, ત્વં ગબ્ભં રક્ખેય્યાસી’’તિ વત્વા મહતિયા સેનાય પરિવુતો નગરા નિક્ખમિ.
અથ નં યુદ્ધે પોલજનકસ્સ યોધા જીવિતક્ખયં પાપેસું. તદા ‘‘રાજા મતો’’તિ સકલનગરે એકકોલાહલં જાતં. દેવીપિ તસ્સ મતભાવં ઞત્વા સીઘં સીઘં સુવણ્ણસારાદીનિ ગહેત્વા પચ્છિયં પક્ખિપિત્વા મત્થકે કિલિટ્ઠપિલોતિકં અત્થરિત્વા ઉપરિ તણ્ડુલે ઓકિરિત્વા કિલિટ્ઠપિલોતિકં નિવાસેત્વા સરીરં વિરૂપં કત્વા પચ્છિં સીસે ઠપેત્વા દિવા દિવસ્સેવ નિક્ખમિ, ન કોચિ નં સઞ્જાનિ. સા ઉત્તરદ્વારેન નિક્ખમિત્વા કત્થચિ અગતપુબ્બત્તા મગ્ગં અજાનન્તી દિસં વવત્થાપેતું અસક્કોન્તી કેવલં ‘‘કાલચમ્પાનગરં નામ અત્થી’’તિ સુતત્તા ‘‘કાલચમ્પાનગરં ગમિકા નામ અત્થી’’તિ પુચ્છમાના એકિકા સાલાયં નિસીદિ. કુચ્છિમ્હિ પનસ્સા નિબ્બત્તસત્તો ન યો વા સો વા, પૂરિતપારમી મહાસત્તો નિબ્બત્તિ.
તસ્સ તેજેન સક્કસ્સ ભવનં કમ્પિ. સક્કો આવજ્જેન્તો તં કારણં ઞત્વા ‘‘તસ્સા કુચ્છિયં નિબ્બત્તસત્તો મહાપુઞ્ઞો, મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા પટિચ્છન્નયોગ્ગં માપેત્વા તત્થ મઞ્ચં પઞ્ઞાપેત્વા મહલ્લકપુરિસો વિય યોગ્ગં પાજેન્તો તાય નિસિન્નસાલાય દ્વારે ઠત્વા ‘‘કાલચમ્પાનગરં ગમિકા નામ અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અહં, તાત, ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન ¶ હિ યોગ્ગં આરુય્હ નિસીદ, અમ્મા’’તિ. ‘‘તાત, અહં પરિપુણ્ણગબ્ભા, ન સક્કા મયા યોગ્ગં અભિરુહિતું, પચ્છતો પચ્છતો ગમિસ્સામિ, ઇમિસ્સા પન મે પચ્છિયા ઓકાસં દેહી’’તિ. ‘‘અમ્મ, કિં વદેસિ, યોગ્ગં પાજેતું જાનનસમત્થો નામ મયા સદિસો નત્થિ. અમ્મ, મા ભાયિ, આરુય્હ નિસીદા’’તિ. સા ‘‘તાત, સાધૂ’’તિ વદતિ. સો તસ્સા આરોહનકાલે અત્તનો આનુભાવેન વાતપુણ્ણભસ્તચમ્મં વિય પથવિં ઉન્નામેત્વા યોગ્ગસ્સ પચ્છિમન્તે પહરાપેસિ. સા અભિરુય્હ સયને નિપજ્જિત્વાવ ‘‘અયં દેવતા ભવિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. સા દિબ્બસયને નિપન્નમત્તાવ નિદ્દં ઓક્કમિ.
અથ ¶ નં સક્કો તિંસયોજનમત્થકે એકં નદિં પત્વા પબોધેત્વા ‘‘અમ્મ, ઓતરિત્વા નદિયં ન્હાયિત્વા ઉસ્સીસકે સાટકયુગં અત્થિ, તં નિવાસેહિ, અન્તોયોગ્ગે પુટભત્તં અત્થિ, તં ભુઞ્જાહી’’તિ આહ. સા તથા કત્વા પુન નિપજ્જિત્વા સાયન્હસમયે કાલચમ્પાનગરં પત્વા દ્વારટ્ટાલકપાકારે દિસ્વા ‘‘તાત, કિં નામ નગરમેત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘કાલચમ્પાનગરં, અમ્મા’’તિ. ‘‘કિં વદેસિ, તાત, નનુ અમ્હાકં નગરતો કાલચમ્પાનગરં સટ્ઠિયોજનમત્થકે હોતી’’તિ? ‘‘એવં, અમ્મ, અહં પન ઉજુમગ્ગં જાનામી’’તિ. અથ નં દક્ખિણદ્વારસમીપે ઓતારેત્વા ¶ ‘‘અમ્મ, અમ્હાકં ગામો પુરતો અત્થિ, ત્વં ગન્ત્વા નગરં પવિસાહી’’તિ વત્વા પુરતો ગન્ત્વા વિય સક્કો અન્તરધાયિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો.
દેવીપિ એકિકાવ સાલાયં નિસીદિ. તસ્મિં ખણે એકો દિસાપામોક્ખો આચરિયો કાલચમ્પાનગરવાસી મન્તજ્ઝાયકો બ્રાહ્મણો પઞ્ચહિ માણવકસતેહિ પરિવુતો ન્હાનત્થાય ગચ્છન્તો દૂરતોવ ઓલોકેત્વા તં અભિરૂપં સોભગ્ગપ્પત્તં તત્થ નિસિન્નં દિસ્વા તસ્સા કુચ્છિયં મહાસત્તસ્સાનુભાવેન સહ દસ્સનેનેવ કનિટ્ઠભગિનિસિનેહં ઉપ્પાદેત્વા માણવકે બહિ ઠપેત્વા એકકોવ સાલં પવિસિત્વા ‘‘ભગિનિ, કતરગામવાસિકા ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘તાત, મિથિલાયં અરિટ્ઠજનકરઞ્ઞો અગ્ગમહેસીમ્હી’’તિ. ‘‘અમ્મ, ઇધ કસ્મા આગતાસી’’તિ? ‘‘તાત, પોલજનકેન રાજા મારિતો, અથાહં ભીતા ‘ગબ્ભં અનુરક્ખિસ્સામી’તિ આગતા’’તિ. ‘‘અમ્મ, ઇમસ્મિં પન તે નગરે કોચિ ઞાતકો અત્થી’’તિ? ‘‘નત્થિ, તાતા’’તિ. તેન હિ મા ચિન્તયિ, અહં ઉદિચ્ચબ્રાહ્મણો મહાસાલો દિસાપામોક્ખઆચરિયો, અહં તં ભગિનિટ્ઠાને ઠપેત્વા પટિજગ્ગિસ્સામિ, ત્વં ‘‘ભાતિકા’’તિ મં વત્વા પાદેસુ ગહેત્વા પરિદેવાતિ. સા મહાસદ્દં કત્વા ¶ તસ્સ પાદેસુ ગહેત્વા પરિદેવિ. તે દ્વેપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં પરિદેવિંસુ.
અથસ્સ અન્તેવાસિકા મહાસદ્દં સુત્વા ખિપ્પં ઉપધાવિત્વા ‘‘આચરિય, કિં તે હોતી’’તિ પુચ્છિંસુ. સો આહ – ‘‘કનિટ્ઠભગિની મે એસા, અસુકકાલે નામ મયા વિના જાતા’’તિ. અથ માણવા ‘‘તવ ભગિનિં દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય મા ચિન્તયિત્થ આચરિયા’’તિ આહંસુ. સો માણવે પટિચ્છન્નયોગ્ગં આહરાપેત્વા તં તત્થ નિસીદાપેત્વા ‘‘તાતા, વો ¶ ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિયા મમ કનિટ્ઠભગિનિભાવં કથેત્વા સબ્બકિચ્ચાનિ કાતું વદેથા’’તિ વત્વા ગેહં પેસેસિ. તે ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિયા કથેસું. અથ નં બ્રાહ્મણીપિ ઉણ્હોદકેન ન્હાપેત્વા સયનં પઞ્ઞાપેત્વા નિપજ્જાપેસિ. અથ બ્રાહ્મણોપિ ન્હાત્વા આગતો ભોજનકાલે ‘‘ભગિનિં મે પક્કોસથા’’તિ પક્કોસાપેત્વા તાય સદ્ધિં એકતો ભુઞ્જિત્વા અન્તોનિવેસનેયેવ તં પટિજગ્ગિ.
સા ન ચિરસ્સેવ સુવણ્ણવણ્ણં પુત્તં વિજાયિ, ‘‘મહાજનકકુમારો’’તિસ્સ અય્યકસન્તકં નામમકાસિ. સો વડ્ઢમાનો દારકેહિ સદ્ધિં કીળન્તો યે તં રોસેન્તિ, તે અસમ્ભિન્નખત્તિયકુલે જાતત્તા મહાબલવતાય ચેવ માનથદ્ધતાય ચ દળ્હં ગહેત્વા પહરતિ. તદા તે મહાસદ્દેન રોદન્તા ‘‘કેન પહટા’’તિ વુત્તે ‘‘વિધવાપુત્તેના’’તિ વદન્તિ. અથ કુમારો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે મં ‘વિધવાપુત્તો’તિ અભિણ્હં વદન્તિ, હોતુ, મમ માતરં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. સો એકદિવસં ¶ માતરં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, કો મય્હં પિતા’’તિ? અથ નં માતા ‘‘તાત, બ્રાહ્મણો તે પિતા’’તિ વઞ્ચેસિ. સો પુનદિવસેપિ દારકે પહરન્તો ‘‘વિધવાપુત્તો’’તિ વુત્તે ‘‘નનુ બ્રાહ્મણો મે પિતા’’તિ વત્વા ‘‘બ્રાહ્મણો કિં તે હોતી’’તિ વુત્તે ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે મં, બ્રાહ્મણો તે કિં હોતી’તિ અભિણ્હં વદન્તિ, માતા મે ઇદં કારણં યથાભૂતં ન કથેસિ, સા અત્તનો મનેન મે ન કથેસ્સતિ, હોતુ, કથાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો થઞ્ઞં પિવન્તો થનં દન્તેહિ ડંસિત્વા ‘‘અમ્મ, મે પિતરં કથેહિ, સચે ન કથેસ્સસિ, થનં તે છિન્દિસ્સામી’’તિ આહ. સા પુત્તં વઞ્ચેતું અસક્કોન્તી ‘‘તાત, ત્વં મિથિલાયં અરિટ્ઠજનકરઞ્ઞો પુત્તો, પિતા તે પોલજનકેન મારિતો, અહં તં અનુરક્ખન્તી ઇમં નગરં આગતા, અયં બ્રાહ્મણો મં ભગિનિટ્ઠાને ઠપેત્વા પટિજગ્ગતી’’તિ કથેસિ. સો તં સુત્વા તતો પટ્ઠાય ‘‘વિધવાપુત્તો’’તિ વુત્તેપિ ન કુજ્ઝિ.
સો સોળસવસ્સબ્ભન્તરેયેવ તયો વેદે ચ સબ્બસિપ્પાનિ ચ ઉગ્ગણ્હિ ¶ , સોળસવસ્સિકકાલે પન ઉત્તમરૂપધરો અહોસિ. અથ સો ‘‘પિતુ સન્તકં રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા માતરં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, કિઞ્ચિ ધનં તે હત્થે અત્થિ, ઉદાહુ નો, અહં વોહારં કત્વા ધનં ઉપ્પાદેત્વા ¶ પિતુ સન્તકં રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ. અથ નં માતા આહ – ‘‘તાત, નાહં તુચ્છહત્થા આગતા, તયો મે હત્થે ધનસારા અત્થિ, મુત્તસારો, મણિસારો, વજિરસારોતિ, તેસુ એકેકો રજ્જગ્ગહણપ્પમાણો, તં ગહેત્વા રજ્જં ગણ્હ, મા વોહારં કરી’’તિ. ‘‘અમ્મ, ઇદમ્પિ ધનં મય્હમેવ ઉપડ્ઢં કત્વા દેહિ, તં પન ગહેત્વા સુવણ્ણભૂમિં ગન્ત્વા બહું ધનં આહરિત્વા રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ. સો ઉપડ્ઢં આહરાપેત્વા ભણ્ડિકં કત્વા સુવણ્ણભૂમિં ગમિકેહિ વાણિજેહિ સદ્ધિં નાવાય ભણ્ડં આરોપેત્વા પુન નિવત્તિત્વા માતરં વન્દિત્વા ‘‘અમ્મ, અહં સુવણ્ણભૂમિં ગમિસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં માતા આહ – ‘‘તાત, સમુદ્દો નામ અપ્પસિદ્ધિકો બહુઅન્તરાયો, મા ગચ્છ, રજ્જગ્ગહણાય તે ધનં બહૂ’’તિ. સો ‘‘ગચ્છિસ્સામેવ અમ્મા’’તિ માતરં વન્દિત્વા ગેહા નિક્ખમ્મ નાવં અભિરુહિ.
તં દિવસમેવ પોલજનકસ્સ સરીરે રોગો ઉપ્પજ્જિ, અનુટ્ઠાનસેય્યં સયિ. તદા સત્ત જઙ્ઘસતાનિ નાવં અભિરુહિંસુ. નાવા સત્તદિવસેહિ સત્ત યોજનસતાનિ ગતા. સા અતિચણ્ડવેગેન ગન્ત્વા અત્તાનં વહિતું નાસક્ખિ, ફલકાનિ ભિન્નાનિ, તતો તતો ઉદકં ઉગ્ગતં, નાવા સમુદ્દમજ્ઝે નિમુગ્ગા. મહાજના રોદન્તિ પરિદેવન્તિ, નાનાદેવતાયો નમસ્સન્તિ. મહાસત્તો પન નેવ રોદતિ ન પરિદેવતિ, ન દેવતાયો નમસ્સતિ, નાવાય પન નિમુજ્જનભાવં ઞત્વા સપ્પિના સક્ખરં ઓમદ્દિત્વા કુચ્છિપૂરં ખાદિત્વા દ્વે મટ્ઠકસાટકે તેલેન તેમેત્વા દળ્હં નિવાસેત્વા કૂપકં નિસ્સાય ઠિતો નાવાય નિમુજ્જનસમયે કૂપકં અભિરુહિ. મહાજના ¶ મચ્છકચ્છપભક્ખા જાતા, સમન્તા ઉદકં અડ્ઢૂસભમત્તં લોહિતં અહોસિ. મહાસત્તો કૂપકમત્થકે ઠિતોવ ‘‘ઇમાય નામ દિસાય મિથિલનગર’’ન્તિ દિસં વવત્થપેત્વા કૂપકમત્થકા ઉપ્પતિત્વા મચ્છકચ્છપે અતિક્કમ્મ મહાબલવતાય ઉસભમત્થકે પતિ. તં દિવસમેવ પોલજનકો કાલમકાસિ. તતો પટ્ઠાય મહાસત્તો મણિવણ્ણાસુ ઊમીસુ પરિવત્તન્તો સુવણ્ણક્ખન્ધો વિય સમુદ્દં ¶ તરતિ. સો યથા એકદિવસં, એવં સત્તાહં તરતિ, ‘‘ઇદાનિ પુણ્ણમીદિવસો’’તિ વેલં પન ઓલોકેત્વા લોણોદકેન મુખં વિક્ખાલેત્વા ઉપોસથિકો હોતિ.
તદા ¶ ચ ‘‘યે માતુપટ્ઠાનાદિગુણયુત્તા સમુદ્દે મરિતું અનનુચ્છવિકા સત્તા, તે ઉદ્ધારેહી’’તિ ચતૂહિ લોકપાલેહિ મણિમેખલા નામ દેવધીતા સમુદ્દરક્ખિકા ઠપિતા હોતિ. સા સત્ત દિવસાનિ સમુદ્દં ન ઓલોકેસિ, દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવન્તિયા કિરસ્સા સતિ પમુટ્ઠા. ‘‘દેવસમાગમં ગતા’’તિપિ વદન્તિ. અથ સા ‘‘અજ્જ મે સત્તમો દિવસો સમુદ્દં અનોલોકેન્તિયા, કા નુ ખો પવત્તી’’તિ ઓલોકેન્તી મહાસત્તં દિસ્વા ‘‘સચે મહાજનકકુમારો સમુદ્દે નસ્સિસ્સ, દેવસમાગમપવેસનં ન લભિસ્સ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા મહાસત્તસ્સ અવિદૂરે અલઙ્કતેન સરીરેન આકાસે ઠત્વા મહાસત્તં વીમંસમાના પઠમં ગાથમાહ –
‘‘કોયં મજ્ઝે સમુદ્દસ્મિં, અપસ્સં તીરમાયુહે;
કં ત્વં અત્થવસં ઞત્વા, એવં વાયમસે ભુસ’’ન્તિ.
તત્થ અપસ્સં તીરમાયુહેતિ તીરં અપસ્સન્તોવ આયૂહતિ વીરિયં કરોતિ.
અથ મહાસત્તો તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘અજ્જ મે સત્તમો દિવસો સમુદ્દં તરન્તસ્સ, ન મે દુતિયો સત્તો દિટ્ઠપુબ્બો, કો નુ મં વદતી’’તિ આકાસં ઓલોકેન્તો તં દિસ્વા દુતિયં ગાથમાહ –
‘‘નિસમ્મ વત્તં લોકસ્સ, વાયામસ્સ ચ દેવતે;
તસ્મા મજ્ઝે સમુદ્દસ્મિં, અપસ્સં તીરમાયુહે’’તિ.
તત્થ નિસમ્મ વત્તં લોકસ્સાતિ અહં લોકસ્સ વત્તકિરિયં દિસ્વા ઉપધારેત્વા વિહરામીતિ અત્થો. વાયામસ્સ ચાતિ વાયામસ્સ ચ આનિસંસં નિસામેત્વા વિહરામીતિ દીપેતિ. તસ્માતિ યસ્મા ¶ નિસમ્મ વિહરામિ, ‘‘પુરિસકારો નામ ન નસ્સતિ, સુખે પતિટ્ઠાપેતી’’તિ જાનામિ, તસ્મા તીરં અપસ્સન્તોપિ આયૂહામિ વીરિયં કરોમિ, ન ઉક્કણ્ઠામીતિ.
સા તસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા ઉત્તરિ સોતુકામા હુત્વા પુન ગાથમાહ –
‘‘ગમ્ભીરે ¶ અપ્પમેય્યસ્મિં, તીરં યસ્સ ન દિસ્સતિ;
મોઘો તે પુરિસવાયામો, અપ્પત્વાવ મરિસ્સસી’’તિ.
તત્થ અપ્પત્વાતિ તીરં અપ્પત્વાયેવ.
અથ નં મહાસત્તો ‘‘દેવતે, કિં નામેતં કથેસિ, વાયામં કત્વા મરન્તોપિ ગરહતો મુચ્ચિસ્સામી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
‘‘અનણો ¶ ઞાતિનં હોતિ, દેવાનં પિતુનઞ્ચ સો;
કરં પુરિસકિચ્ચાનિ, ન ચ પચ્છાનુતપ્પતી’’તિ.
તત્થ અનણોતિ વાયામં કરોન્તો ઞાતીનઞ્ચેવ દેવતાનઞ્ચ બ્રહ્માનઞ્ચ અન્તરે અનણો હોતિ અગરહિતો અનિન્દિતો. કરં પુરિસકિચ્ચાનીતિ યથા સો પુગ્ગલો પુરિસેહિ કત્તબ્બાનિ કમ્માનિ કરં પચ્છાકાલે ન ચ અનુતપ્પતિ, યથા નાનુસોચતિ, એવાહમ્પિ વીરિયં કરોન્તો પચ્છાકાલે નાનુતપ્પામિ નાનુસોચામીતિ અત્થો.
અથ નં દેવધીતા ગાથમાહ –
‘‘અપારનેય્યં યં કમ્મં, અફલં કિલમથુદ્દયં;
તત્થ કો વાયામેનત્થો, મચ્ચુ યસ્સાભિનિપ્પત’’ન્તિ.
તત્થ અપારનેય્યન્તિ વાયામેન મત્થકં અપાપેતબ્બં. મચ્ચુ યસ્સાભિનિપ્પતન્તિ યસ્સ અટ્ઠાને વાયામકરણસ્સ મરણમેવ નિપ્ફન્નં, તત્થ કો વાયામેનત્થોતિ.
એવં દેવધીતાય વુત્તે તં અપ્પટિભાનં કરોન્તો મહાસત્તો ઉત્તરિ ગાથા આહ –
‘‘અપારનેય્યમચ્ચન્તં ¶ , યો વિદિત્વાન દેવતે;
ન રક્ખે અત્તનો પાણં, જઞ્ઞા સો યદિ હાપયે.
‘‘અધિપ્પાયફલં એકે, અસ્મિં લોકસ્મિ દેવતે;
પયોજયન્તિ કમ્માનિ, તાનિ ઇજ્ઝન્તિ વા ન વા.
‘‘સન્દિટ્ઠિકં કમ્મફલં, નનુ પસ્સસિ દેવતે;
સન્ના અઞ્ઞે તરામહં, તઞ્ચ પસ્સામિ સન્તિકે.
‘‘સો અહં ¶ વાયમિસ્સામિ, યથાસત્તિ યથાબલં;
ગચ્છં પારં સમુદ્દસ્સ, કસ્સં પુરિસકારિય’’ન્તિ.
તત્થ અચ્ચન્તન્તિ યો ‘‘ઇદં કમ્મં વીરિયં કત્વા નિપ્ફાદેતું ન સક્કા, અચ્ચન્તમેવ અપારનેય્ય’’ન્તિ વિદિત્વા ચણ્ડહત્થિઆદયો અપરિહરન્તો અત્તનો પાણં ન રક્ખતિ. જઞ્ઞા સો યદિ હાપયેતિ સો યદિ તાદિસેસુ ઠાનેસુ વીરિયં હાપેય્ય, જાનેય્ય તસ્સ કુસીતભાવસ્સ ફલં. ત્વં યં વા તં વા નિરત્થકં વદસીતિ દીપેતિ. પાળિયં પન ‘‘જઞ્ઞા સો યદિ હાપય’’ન્તિ લિખિતં, તં અટ્ઠકથાસુ નત્થિ. અધિપ્પાયફલન્તિ અત્તનો અધિપ્પાયફલં સમ્પસ્સમાના એકચ્ચે પુરિસા કસિવણિજ્જાદીનિ કમ્માનિ પયોજયન્તિ, તાનિ ઇજ્ઝન્તિ વા ન વા ઇજ્ઝન્તિ. ‘‘એત્થ ગમિસ્સામિ, ઇદં ઉગ્ગહેસ્સામી’’તિ પન કાયિકચેતસિકવીરિયં કરોન્તસ્સ તં ઇજ્ઝતેવ, તસ્મા તં કાતું વટ્ટતિયેવાતિ દસ્સેતિ. સન્ના અઞ્ઞે તરામહન્તિ અઞ્ઞે જના મહાસમુદ્દે સન્ના નિમુગ્ગા વીરિયં અકરોન્તા મચ્છકચ્છપભક્ખા જાતા, અહં પન એકકોવ તરામિ. તઞ્ચ પસ્સામિ સન્તિકેતિ ઇદં મે વીરિયફલં પસ્સ, મયા ઇમિના અત્તભાવેન દેવતા નામ ¶ ન દિટ્ઠપુબ્બા, સોહં તઞ્ચ ઇમિના દિબ્બરૂપેન મમ સન્તિકે ઠિતં પસ્સામિ. યથાસત્તિ યથાબલન્તિ અત્તનો સત્તિયા ચ બલસ્સ ચ અનુરૂપં. કસ્સન્તિ કરિસ્સામિ.
તતો દેવતા તસ્સ તં દળ્હવચનં સુત્વા થુતિં કરોન્તી ગાથમાહ –
‘‘યો ત્વં એવં ગતે ઓઘે, અપ્પમેય્યે મહણ્ણવે;
ધમ્મવાયામસમ્પન્નો, કમ્મુના નાવસીદસિ;
સો ત્વં તત્થેવ ગચ્છાહિ, યત્થ તે નિરતો મનો’’તિ.
તત્થ ¶ એવં ગતેતિ એવરૂપે ગમ્ભીરે વિત્થતે મહાસમુદ્દે. ધમ્મવાયામસમ્પન્નોતિ ધમ્મવાયામેન સમન્નાગતો. કમ્મુનાતિ અત્તનો પુરિસકારકમ્મેન. નાવસીદસીતિ ન અવસીદસિ. યત્થ તેતિ યસ્મિં ઠાને તવ મનો નિરતો, તત્થેવ ગચ્છાહીતિ.
સા એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘પણ્ડિત મહાપરક્કમ, કુહિં તં નેમી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મિથિલનગર’’ન્તિ વુત્તે સા મહાસત્તં પુપ્ફકલાપં વિય ઉક્ખિપિત્વા ઉભોહિ ¶ હત્થેહિ પરિગ્ગય્હ ઉરે નિપજ્જાપેત્વા પિયપુત્તં આદાય ગચ્છન્તી વિય આકાસે પક્ખન્દિ. મહાસત્તો સત્તાહં લોણોદકેન ઉપક્કસરીરો હુત્વા દિબ્બફસ્સેન ફુટ્ઠો નિદ્દં ઓક્કમિ. અથ નં સા મિથિલં નેત્વા અમ્બવનુય્યાને મઙ્ગલસિલાપટ્ટે દક્ખિણપસ્સેન નિપજ્જાપેત્વા ઉય્યાનદેવતાહિ તસ્સ આરક્ખં ગાહાપેત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતા.
તદા પોલજનકસ્સ પુત્તો નત્થિ. એકા પનસ્સ ધીતા અહોસિ, સા સીવલિદેવી નામ પણ્ડિતા બ્યત્તા. અમચ્ચા તમેનં મરણમઞ્ચે નિપન્નં પુચ્છિંસુ ‘‘મહારાજ, તુમ્હેસુ દિવઙ્ગતેસુ રજ્જં કસ્સ દસ્સામા’’તિ? અથ ને રાજા ‘‘તાતા, મમ ધીતરં સીવલિદેવિં આરાધેતું સમત્થસ્સ રજ્જં દેથ, યો વા પન ચતુરસ્સપલ્લઙ્કસ્સ ઉસ્સીસકં જાનાતિ, યો વા પન સહસ્સથામધનું આરોપેતું સક્કોતિ, યો વા પન સોળસ મહાનિધી નીહરિતું સક્કોતિ, તસ્સ રજ્જં દેથા’’તિ આહ. અમચ્ચા ‘‘દેવ, તેસં નો નિધીનં ઉદ્દાનં કથેથા’’તિ આહંસુ. અથ રાજા –
‘‘સૂરિયુગ્ગમને નિધિ, અથો ઓક્કમને નિધિ;
અન્તો નિધિ બહિ નિધિ, ન અન્તો ન બહિ નિધિ.
‘‘આરોહને ¶ મહાનિધિ, અથો ઓરોહને નિધિ;
ચતૂસુ મહાસાલેસુ, સમન્તા યોજને નિધિ.
‘‘દન્તગ્ગેસુ મહાનિધિ, વાલગ્ગેસુ ચ કેપુકે;
રુક્ખગ્ગેસુ મહાનિધિ, સોળસેતે મહાનિધી.
‘‘સહસ્સથામો પલ્લઙ્કો, સીવલિઆરાધનેન ચા’’તિ. –
મહાનિધીહિ સદ્ધિં ઇતરેસમ્પિ ઉદ્દાનં કથેસિ. રાજા ઇમં કથં વત્વા કાલમકાસિ.
અમચ્ચા ¶ રઞ્ઞો અચ્ચયેન તસ્સ મતકિચ્ચં કત્વા સત્તમે દિવસે સન્નિપતિત્વા મન્તયિંસુ ‘‘અમ્ભો રઞ્ઞા ‘અત્તનો ધીતરં આરાધેતું સમત્થસ્સ રજ્જં દાતબ્બ’ન્તિ વુત્તં, કો તં આરાધેતું સક્ખિસ્સતી’’તિ. તે ‘‘સેનાપતિ વલ્લભો’’તિ વત્વા તસ્સ સાસનં પેસેસું. સો સાસનં સુત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા રજ્જત્થાય રાજદ્વારં ગન્ત્વા અત્તનો ¶ આગતભાવં રાજધીતાય આરોચાપેસિ. સા તસ્સ આગતભાવં ઞત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખ્વસ્સ સેતચ્છત્તસિરિં ધારેતું ધિતી’’તિ તસ્સ વીમંસનત્થાય ‘‘ખિપ્પં આગચ્છતૂ’’તિ આહ. સો તસ્સા સાસનં સુત્વા તં આરાધેતુકામો સોપાનપાદમૂલતો પટ્ઠાય જવેનાગન્ત્વા તસ્સા સન્તિકે અટ્ઠાસિ. અથ નં સા વીમંસમાના ‘‘મહાતલે જવેન ધાવા’’તિ આહ. સો ‘‘રાજધીતરં તોસેસ્સામી’’તિ વેગેન પક્ખન્દિ. અથ નં ‘‘પુન એહી’’તિ આહ. સો પુન વેગેન આગતો. સા તસ્સ ધિતિયા વિરહિતભાવં ઞત્વા ‘‘એહિ સમ્મ, પાદે મે સમ્બાહા’’તિ આહ. સો તસ્સા આરાધનત્થં નિસીદિત્વા પાદે સમ્બાહિ. અથ નં સા ઉરે પાદેન પહરિત્વા ઉત્તાનકં પાતેત્વા ‘‘ઇમં અન્ધબાલપુરિસં ધિતિવિરહિતં પોથેત્વા ગીવાયં ગહેત્વા નીહરથા’’તિ દાસીનં સઞ્ઞં અદાસિ. તા તથા કરિંસુ. સો તેહિ ‘‘કિં સેનાપતી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘મા કથેથ, સા નેવ મનુસ્સિત્થી, યક્ખિની’’તિ આહ. તતો ભણ્ડાગારિકો ગતો, તમ્પિ તથેવ લજ્જાપેસિ. તથા સેટ્ઠિં, છત્તગ્ગાહં, અસિગ્ગાહન્તિ સબ્બેપિ તે લજ્જાપેસિયેવ.
અથ અમચ્ચા સન્નિપતિત્વા ‘‘રાજધીતરં આરાધેતું સમત્થો નામ નત્થિ, સહસ્સથામધનું આરોપેતું સમત્થસ્સ રજ્જં દેથા’’તિ આહ, તમ્પિ કોચિ આરોપેતું નાસક્ખિ. તતો ‘‘ચતુરસ્સપલ્લઙ્કસ્સ ઉસ્સીસકં જાનન્તસ્સ રજ્જં દેથા’’તિ આહ, તમ્પિ કોચિ ન જાનાતિ. તતો સોળસ મહાનિધી નીહરિતું સમત્થસ્સ રજ્જં દેથા’’તિ આહ, તેપિ કોચિ નીહરિતું ¶ નાસક્ખિ. તતો ‘‘અમ્ભો અરાજિકં નામ રટ્ઠં પાલેતું ન સક્કા, કિં નુ ખો કાતબ્બ’’ન્તિ મન્તયિંસુ. અથ ને પુરોહિતો આહ – ‘‘ભો તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, ફુસ્સરથં નામ વિસ્સજ્જેતું વટ્ટતિ, ફુસ્સરથેન હિ લદ્ધરાજા સકલજમ્બુદીપે રજ્જં કારેતું સમત્થો હોતી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા નગરં અલઙ્કારાપેત્વા મઙ્ગલરથે ચત્તારો કુમુદવણ્ણે અસ્સે યોજેત્વા ઉત્તમપચ્ચત્થરણં અત્થરિત્વા પઞ્ચ રાજકકુધભણ્ડાનિ આરોપેત્વા ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય પરિવારેસું. ‘‘સસામિકસ્સ રથસ્સ પુરતો તૂરિયાનિ વજ્જન્તિ, અસામિકસ્સ પચ્છતો વજ્જન્તિ, તસ્મા સબ્બતૂરિયાનિ ¶ પચ્છતો વાદેથા’’તિ વત્વા સુવણ્ણભિઙ્કારેન રથધુરઞ્ચ પતોદઞ્ચ અભિસિઞ્ચિત્વા ‘‘યસ્સ રજ્જં કારેતું પુઞ્ઞં અત્થિ, તસ્સ સન્તિકં ગચ્છતૂ’’તિ રથં વિસ્સજ્જેસું. અથ રથો રાજગેહં પદક્ખિણં કત્વા વેગેન મહાવીથિં અભિરુહિ.
સેનાપતિઆદયો ¶ ‘‘ફુસ્સરથો મમ સન્તિકં આગચ્છતૂ’’તિ ચિન્તયિંસુ. સો સબ્બેસં ગેહાનિ અતિક્કમિત્વા નગરં પદક્ખિણં કત્વા પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા ઉય્યાનાભિમુખો પાયાસિ. અથ નં વેગેન ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘નિવત્તેથા’’તિ આહંસુ. પુરોહિતો ‘‘મા નિવત્તયિત્થ, ઇચ્છન્તો યોજનસતમ્પિ ગચ્છતુ, મા નિવારેથા’’તિ આહ. રથો ઉય્યાનં પવિસિત્વા મઙ્ગલસિલાપટ્ટં પદક્ખિણં કત્વા આરોહનસજ્જો હુત્વા અટ્ઠાસિ. પુરોહિતો મહાસત્તં નિપન્નકં દિસ્વા અમચ્ચે આમન્તેત્વા ‘‘અમ્ભો એકો સિલાપટ્ટે નિપન્નકો પુરિસો દિસ્સતિ, સેતચ્છત્તાનુચ્છવિકા પનસ્સ ધિતિ અત્થીતિ વા નત્થીતિ વા ન જાનામ, સચે એસ પુઞ્ઞવા ભવિસ્સતિ, અમ્હે ન ઓલોકેસ્સતિ, કાળકણ્ણિસત્તો સચે ભવિસ્સતિ, ભીતતસિતો ઉટ્ઠાય કમ્પમાનો ઓલોકેસ્સતિ, તસ્મા ખિપ્પં સબ્બતૂરિયાનિ પગ્ગણ્હથા’’તિ આહ. તાવદેવ અનેકસતાનિ તૂરિયાનિ પગ્ગણ્હિંસુ. તદા તૂરિયસદ્દો સાગરઘોસો વિય અહોસિ.
મહાસત્તો તેન સદ્દેન પબુજ્ઝિત્વા સીસં વિવરિત્વા ઓલોકેન્તો મહાજનં દિસ્વા ‘‘સેતચ્છત્તેન મે આગતેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા પુન સીસં પારુપિત્વા પરિવત્તિત્વા વામપસ્સેન નિપજ્જિ. પુરોહિતો તસ્સ પાદે વિવરિત્વા લક્ખણાનિ ઓલોકેન્તો ‘‘તિટ્ઠતુ અયં એકો દીપો, ચતુન્નમ્પિ મહાદીપાનં રજ્જં કારેતું સમત્થો હોતી’’તિ પુન તૂરિયાનિ પગ્ગણ્હાપેસિ. અથ મહાસત્તો ¶ મુખં વિવરિત્વા પરિવત્તિત્વા દક્ખિણપસ્સેન નિપજ્જિત્વા મહાજનં ઓલોકેસિ. તદા પુરોહિતો પરિસં ઉસ્સારેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અવકુજ્જો હુત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ, દેવ, રજ્જં તે પાપુણાતી’’તિ આહ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘રાજા વો કુહી’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘કાલકતો દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘તસ્સ પુત્તો વા ભાતા વા નત્થી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નત્થિ દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ સાધુ રજ્જં કારેસ્સામી’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાય સિલાપટ્ટે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. અથ નં તત્થેવ અભિસિઞ્ચિંસુ. સો મહાજનકો નામ રાજા અહોસિ. સો રથવરં અભિરુય્હ મહન્તેન સિરિવિભવેન નગરં પવિસિત્વા રાજનિવેસનં અભિરુહન્તો ¶ ‘‘સેનાપતિઆદીનં તાનેવ ઠાનાનિ હોન્તૂ’’તિ વિચારેત્વા મહાતલં અભિરુહિ.
રાજધીતા પન પુરિમસઞ્ઞાય એવ તસ્સ વીમંસનત્થં એકં પુરિસં આણાપેસિ ‘‘તાત, ત્વં ગચ્છ, રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદેહિ ‘દેવ, સીવલિદેવી તુમ્હે પક્કોસતિ, ખિપ્પં કિરાગચ્છતૂ’’’તિ. સો ગન્ત્વા તથા આરોચેસિ. રાજા પણ્ડિતો તસ્સ વચનં સુત્વાપિ અસ્સુણન્તો વિય ‘‘અહો સોભનો વતાયં પાસાદો’’તિ પાસાદમેવ વણ્ણેતિ. સો તં સાવેતું અસક્કોન્તો ગન્ત્વા રાજધીતાય તં પવત્તિં આરોચેસિ ‘‘અય્યે, રાજા તુમ્હાકં વચનં ન સુણાતિ, પાસાદમેવ વણ્ણેતિ, તુમ્હાકં વચનં તિણં વિય ન ગણેતી’’તિ. સા તસ્સ વચનં સુત્વા ¶ ‘‘સો મહજ્ઝાસયો પુરિસો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ પેસેસિ. રાજાપિ અત્તનો રુચિયા પકતિગમનેન સીહો વિય વિજમ્ભમાનો પાસાદં અભિરુહિ. તસ્મિં ઉપસઙ્કમન્તે રાજધીતા તસ્સ તેજેન સકભાવેન સણ્ઠાતું અસક્કોન્તી આગન્ત્વા હત્થાલમ્બકં અદાસિ.
સો તસ્સા હત્થં ઓલમ્બિત્વા મહાતલં અભિરુહિત્વા સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રાજપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા અમચ્ચે આમન્તેત્વા ‘‘અમ્ભો, અત્થિ પન વો રઞ્ઞા કાલં કરોન્તેન કોચિ ઓવાદો દિન્નો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ વદેથા’’તિ આહ. દેવ ‘‘સીવલિદેવિં આરાધેતું સમત્થસ્સ રજ્જં દેથા’’તિ તેન વુત્તન્તિ. સીવલિદેવિયા આગન્ત્વા હત્થાલમ્બકો દિન્નો, અયં તાવ આરાધિતા નામ, અઞ્ઞં વદેથાતિ. દેવ ‘‘ચતુરસ્સપલ્લઙ્કસ્સ ઉસ્સીસકં જાનિતું સમત્થસ્સ રજ્જં દેથા’’તિ તેન વુત્તન્તિ. રાજા ‘‘ઇદં દુજ્જાનં, ઉપાયેન સક્કા જાનિતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સીસતો સુવણ્ણસૂચિં નીહરિત્વા સીવલિદેવિયા હત્થે ઠપેસિ ‘‘ઇમં ઠપેહી’’તિ ¶ . સા તં ગહેત્વા પલ્લઙ્કસ્સ ઉસ્સીસકે ઠપેસિ. ‘‘ખગ્ગં અદાસી’’તિપિ વદન્તિયેવ. સો તાય સઞ્ઞાય ‘‘ઇદં ઉસ્સીસક’’ન્તિ ઞત્વા તેસં કથં અસ્સુણન્તો વિય ‘‘કિં કથેથા’’તિ વત્વા પુન તેહિ તથા વુત્તે ‘‘ઇદં જાનિતું ન ગરુ, એતં ઉસ્સીસક’’ન્તિ વત્વા ‘‘અઞ્ઞં વદેથા’’તિ આહ. દેવ, ‘‘સહસ્સથામધનું આરોપેતું સમત્થસ્સ રજ્જં દેથા’’તિ તેન વુત્તન્તિ. ‘‘તેન હિ આહરથ ન’’ન્તિ આહરાપેત્વા સો ધનું પલ્લઙ્કે યથાનિસિન્નોવ ¶ ઇત્થીનં કપ્પાસફોટનધનું વિય આરોપેત્વા ‘‘અઞ્ઞં વદેથા’’તિ આહ. ‘‘દેવ, સોળસ મહાનિધી નીહરિતું સમત્થસ્સ રજ્જં દેથા’’તિ તેન વુત્તન્તિ. ‘‘તેસં કિઞ્ચિ ઉદ્દાનં અત્થી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ નં કથેથા’’તિ આહ. તે ‘‘સૂરિયુગ્ગમને નિધી’’તિ ઉદ્દાનં કથયિંસુ. તસ્સ તં સુણન્તસ્સેવ ગગનતલે પુણ્ણચન્દો વિય સો અત્થો પાકટો અહોસિ.
અથ ને રાજા આહ – ‘‘અજ્જ, ભણે, વેલા નત્થિ, સ્વે નિધી ગણ્હિસ્સામી’’તિ. સો પુનદિવસે અમચ્ચે સન્નિપાતેત્વા પુચ્છિ ‘‘તુમ્હાકં રાજા પચ્ચેકબુદ્ધે ભોજેસી’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘સૂરિયોતિ નાયં સૂરિયો, સૂરિયસદિસત્તા પન પચ્ચેકબુદ્ધા સૂરિયા નામ, તેસં પચ્ચુગ્ગમનટ્ઠાને નિધિના ભવિતબ્બ’’ન્તિ. તતો રાજા ‘‘તેસુ પચ્ચેકબુદ્ધેસુ આગચ્છન્તેસુ પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તો કતરં ઠાનં ગચ્છતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકટ્ઠાનં નામ દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘તં ઠાનં ખણિત્વા નિધિં નીહરથા’’તિ નિધિં નીહરાપેસિ. ‘‘ગમનકાલે અનુગચ્છન્તો કત્થ ઠત્વા ઉય્યોજેસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકટ્ઠાને નામા’’તિ વુત્તે ‘‘તતોપિ નિધિં નીહરથા’’તિ નિધિં ¶ નીહરાપેસિ. અથ મહાજના ઉક્કુટ્ઠિસહસ્સાનિ પવત્તેન્તા ‘‘સૂરિયુગ્ગમને નિધી’’તિ વુત્તત્તા સૂરિયુગ્ગમનદિસાયં ખણન્તા વિચરિંસુ. અથો ‘‘ઓક્કમને નિધી’’તિ વુત્તત્તા સૂરિયત્થઙ્ગમનદિસાયં ખણન્તા વિચરિંસુ. ‘‘ઇદં પન ધનં ઇધેવ હોતિ, અહો અચ્છરિય’’ન્તિ પીતિસોમનસ્સં પવત્તયિંસુ. અન્તોનિધીતિ રાજગેહે મહાદ્વારસ્સ અન્તોઉમ્મારા નિધિં નીહરાપેસિ. બહિ નિધીતિ બહિઉમ્મારા નિધિં નીહરાપેસિ. ન અન્તો ન બહિ નિધીતિ હેટ્ઠાઉમ્મારતો નિધિં નીહરાપેસિ ¶ . આરોહને નિધીતિ મઙ્ગલહત્થિં આરોહનકાલે સુવણ્ણનિસ્સેણિયા અત્થરણટ્ઠાનતો નિધિં નીહરાપેસિ. અથો ઓરોહને નિધીતિ હત્થિક્ખન્ધતો ઓરોહનટ્ઠાનતો નિધિં નીહરાપેસિ. ચતૂસુ મહાસાલેસૂતિ ભૂમિયં કતઉપટ્ઠાનટ્ઠાને સિરિસયનસ્સ ચત્તારો મઞ્ચપાદા સાલમયા, તેસં હેટ્ઠા ચતસ્સો નિધિકુમ્ભિયો નીહરાપેસિ. સમન્તાયોજને નિધીતિ યોજનં નામ રથયુગપમાણં, સિરિસયનસ્સ સમન્તા રથયુગપ્પમાણતો નિધિં નીહરાપેસિ. દન્તગ્ગેસુ મહાનિધીતિ મઙ્ગલહત્થિટ્ઠાને તસ્સ દ્વિન્નં દન્તાનં અભિમુખટ્ઠાનતો ¶ નિધિં નીહરાપેસિ. વાલગ્ગેસૂતિ મઙ્ગલહત્થિટ્ઠાને તસ્સ વાલધિસમ્મુખટ્ઠાનતો નિધિં નીહરાપેસિ. કેપુકેતિ કેપુકં વુચ્ચતિ ઉદકં, મઙ્ગલપોક્ખરણિતો ઉદકં નીહરાપેત્વા નિધિં દસ્સેસિ. રુક્ખગ્ગેસુ મહાનિધીતિ ઉય્યાને મહાસાલરુક્ખમૂલે ઠિતમજ્ઝન્હિકસમયે પરિમણ્ડલાય રુક્ખચ્છાયાય અન્તો નિધિં નીહરાપેસિ. એવં સોળસ મહાનિધયો નીહરાપેત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘નત્થિ દેવા’’તિ વદિંસુ. મહાજનો હટ્ઠતુટ્ઠો અહોસિ.
અથ રાજા ‘‘ઇદં ધનં દાનમુખે વિકિરિસ્સામી’’તિ નગરમજ્ઝે ચેવ ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ ચાતિ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ પઞ્ચ દાનસાલાયો કારાપેત્વા મહાદાનં પટ્ઠપેસિ, કાલચમ્પાનગરતો અત્તનો માતરઞ્ચ બ્રાહ્મણઞ્ચ પક્કોસાપેત્વા મહન્તં સક્કારં અકાસિ. તસ્સ તરુણરજ્જેયેવ સકલં વિદેહરટ્ઠં ‘‘અરિટ્ઠજનકરઞ્ઞો કિર પુત્તો મહાજનકો નામ રાજા રજ્જં કારેતિ, સો કિર પણ્ડિતો ઉપાયકુસલો, પસ્સિસ્સામ ન’’ન્તિ દસ્સનત્થાય સઙ્ખુભિતં અહોસિ. તતો તતો બહું પણ્ણાકારં ગહેત્વા આગમિંસુ, નાગરાપિ મહાછણં સજ્જયિંસુ. રાજનિવેસને અત્થરણાદીનિ સન્થરિત્વા ગન્ધદામમાલાદામાદીનિ ઓસારેત્વા વિપ્પકિણ્ણલાજાકુસુમવાસધૂમગન્ધાકારં કારેત્વા નાનપ્પકારં પાનભોજનં ઉપટ્ઠાપેસું. રઞ્ઞો પણ્ણાકારત્થાય રજતસુવણ્ણભાજનાદીસુ અનેકપ્પકારાનિ ખાદનીયભોજનીયમધુફાણિતફલાદીનિ ગહેત્વા ¶ તત્થ તત્થ પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ. એકતો અમચ્ચમણ્ડલં નિસીદિ, એકતો બ્રાહ્મણગણો, એકતો સેટ્ઠિઆદયો નિસીદિંસુ, એકતો ઉત્તમરૂપધરા નાટકિત્થિયો નિસીદિંસુ, બ્રાહ્મણાપિ સોત્થિકારેન મુખમઙ્ગલિકાનિ કથેન્તિ, નચ્ચગીતાદીસુ કુસલા નચ્ચગીતાદીનિ પવત્તયિંસુ, અનેકસતાનિ તૂરિયાનિ ¶ પવજ્જિંસૂ. તદા રાજનિવેસનં યુગન્ધરવાતવેગેન પહટા સાગરકુચ્છિ વિય એકનિન્નાદં અહોસિ. ઓલોકિતોલોકિતટ્ઠાનં કમ્પતિ.
અથ મહાસત્તો સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા રાજાસને નિસિન્નોવ સક્કસિરિસદિસં મહન્તં સિરિવિલાસં ઓલોકેત્વા અત્તનો મહાસમુદ્દે કતવાયામં અનુસ્સરિ. તસ્સ ‘‘વીરિયં નામ કત્તબ્બયુત્તકં, સચાહં મહાસમુદ્દે ¶ વીરિયં નાકરિસ્સં, ન ઇમં સમ્પત્તિં અલભિસ્સ’’ન્તિ તં વાયામં અનુસ્સરન્તસ્સ પીતિ ઉપ્પજ્જિ. સો પીતિવેગેન ઉદાનં ઉદાનેન્તો આહ –
‘‘આસીસેથેવ પુરિસો, ન નિબ્બિન્દેય્ય પણ્ડિતો;
પસ્સામિ વોહં અત્તાનં, યથા ઇચ્છિં તથા અહુ.
‘‘આસીસેથેવ પુરિસો, ન નિબ્બિન્દેય્ય પણ્ડિતો;
પસ્સામિ વોહં અત્તાનં, ઉદકા થલમુબ્ભતં.
‘‘વાયમેથેવ પુરિસો, ન નિબ્બિન્દેય્ય પણ્ડિતો;
પસ્સામિ વોહં અત્તાનં, યથા ઇચ્છિં તથા અહુ.
‘‘વાયમેથેવ પુરિસો, ન નિબ્બિન્દેય્ય પણ્ડિતો;
પસ્સામિ વોહં અત્તાનં, ઉદકા થલમુબ્ભતં.
‘‘દુક્ખૂપનીતોપિ નરો સપઞ્ઞો, આસં ન છિન્દેય્ય સુખાગમાય;
બહૂ હિ ફસ્સા અહિતા હિતા ચ, અવિતક્કિતા મચ્ચુમુપબ્બજન્તિ.
‘‘અચિન્તિતમ્પિ ભવતિ, ચિન્તિતમ્પિ વિનસ્સતિ;
ન હિ ચિન્તામયા ભોગા, ઇત્થિયા પુરિસસ્સ વા’’તિ.
તત્થ આસીસેથેવાતિ આસાછેદકમ્મં અકત્વા અત્તનો કમ્મં આસં કરોથેવ. ન નિબ્બિન્દેય્યાતિ વીરિયં કરોન્તો ન નિબ્બિન્દેય્ય ન અલસેય્ય. યથા ઇચ્છિન્તિ યથા રાજભાવં ઇચ્છિં, તથેવ રાજા જાતોમ્હિ. ઉબ્ભતન્તિ નીહટં. દુક્ખૂપનીતોતિ કાયિકચેતસિકદુક્ખેન ફુટ્ઠોપીતિ અત્થો. અહિતા હિતા ચાતિ દુક્ખફસ્સા અહિતા, સુખફસ્સા હિતા. અવિતક્કિતાતિ ¶ અવિતક્કિતારો અચિન્તિતારો. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેસુ ફસ્સેસુ અહિતફસ્સેન ફુટ્ઠા સત્તા ‘‘હિતફસ્સોપિ અત્થીતિ વીરિયં કરોન્તા તં ¶ પાપુણન્તી’’તિ અચિન્તેત્વા વીરિયં ન કરોન્તિ, તે ઇમસ્સ અત્થસ્સ અવિતક્કિતારો હિતફસ્સં અલભિત્વાવ મચ્ચુમુપબ્બજન્તિ મરણં પાપુણન્તિ, તસ્મા વીરિયં કત્તબ્બમેવાતિ.
અચિન્તિતમ્પીતિ ¶ ઇમેસં સત્તાનં અચિન્તિતમ્પિ હોતિ, ચિન્તિતમ્પિ વિનસ્સતિ. મયાપિ હિ ‘‘અયુજ્ઝિત્વાવ રજ્જં લભિસ્સામી’’તિ ઇદં અચિન્તિતં, ‘‘સુવણ્ણભૂમિતો ધનં આહરિત્વા યુજ્ઝિત્વા પિતુ સન્તકં રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ પન ચિન્તિતં, ઇદાનિ મે ચિન્તિતં નટ્ઠં, અચિન્તિતં જાતં. ન હિ ચિન્તામયા ભોગાતિ ઇમેસં સત્તાનઞ્હિ ભોગા ચિન્તાય અનિપ્ફજ્જનતો ચિન્તામયા નામ ન હોન્તિ, તસ્મા વીરિયમેવ કત્તબ્બં. વીરિયવતો હિ અચિન્તિતમ્પિ હોતીતિ.
સો તતો પટ્ઠાય દસ રાજધમ્મે અકોપેત્વા ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેસિ, પચ્ચેકબુદ્ધે ચ ઉપટ્ઠાસિ. અપરભાગે સીવલિદેવી ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણસમ્પન્નં પુત્તં વિજાયિ, ‘‘દીઘાવુકુમારો’’તિસ્સ નામં કરિંસુ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ રાજા ઉપરજ્જં દત્વા સત્તવસ્સસહસ્સાનિ રજ્જં કારેસિ. સો એકદિવસં ઉય્યાનપાલેન ફલાફલેસુ ચેવ નાનાપુપ્ફેસુ ચ આભતેસુ તાનિ દિસ્વા તુટ્ઠો હુત્વા તસ્સ સમ્માનં કારેત્વા ‘‘સમ્મ ઉય્યાનપાલ, અહં ઉય્યાનં પસ્સિસ્સામિ, ત્વં અલઙ્કરોહિ ન’’ન્તિ આહ. સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તથા કત્વા રઞ્ઞો પટિવેદેસિ. સો હત્થિક્ખન્ધવરગતો મહન્તેન પરિવારેન નગરા નિક્ખમિત્વા ઉય્યાનદ્વારં પાપુણિ. તત્ર ચ દ્વે અમ્બા અત્થિ નીલોભાસા. એકો અફલો, એકો ફલધરો. સો પન અતિમધુરો, રઞ્ઞા અગ્ગફલસ્સ અપરિભુત્તત્તા તતો કોચિ ફલં ગહેતું ન ઉસ્સહતિ. રાજા હત્થિક્ખન્ધવરગતોવ તતો એકં ફલં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિ, તસ્સ તં જિવ્હગ્ગે ઠપિતમત્તમેવ દિબ્બોજં વિય ઉપટ્ઠાસિ. સો ‘‘નિવત્તનકાલે બહૂ ખાદિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. ‘‘રઞ્ઞા અગ્ગફલં પરિભુત્ત’’ન્તિ ઞત્વા ઉપરાજાનં આદિં કત્વા અન્તમસો હત્થિમેણ્ડઅસ્સમેણ્ડાદયોપિ ફલં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિંસુ. અઞ્ઞે ફલં અલભન્તા દણ્ડેહિ સાખં ભિન્દિત્વા નિપણ્ણમકંસુ. રુક્ખો ઓભગ્ગવિભગ્ગો અટ્ઠાસિ, ઇતરો પન મણિપબ્બતો વિય વિલાસમાનો ઠિતો.
રાજા ઉય્યાના નિક્ખન્તો તં દિસ્વા ‘‘ઇદં કિ’’ન્તિ અમચ્ચે પુચ્છતિ. ‘‘દેવેન અગ્ગફલં પરિભુત્તન્તિ મહાજનેન વિલુમ્પિતો દેવા’’તિ આહંસુ. ‘‘કિં નુ ખો ભણે, ઇમસ્સ ¶ પન નેવ પત્તં, ન વણ્ણો ખીણો’’તિ? ‘‘નિપ્ફલતાય ન ખીણો, દેવા’’તિ. તં સુત્વા રાજા સંવેગં પટિલભિત્વા ¶ ‘‘અયં રુક્ખો નિપ્ફલતાય ¶ નીલોભાસો ઠિતો, અયં પન સફલતાય ઓભગ્ગવિભગ્ગો ઠિતો. ઇદમ્પિ રજ્જં સફલરુક્ખસદિસં, પબ્બજ્જા પન નિપ્ફલરુક્ખસદિસા. સકિઞ્ચનસ્સેવ ભયં, નાકિઞ્ચનસ્સ. તસ્મા અહં ફલરુક્ખો વિય અહુત્વા નિપ્ફલરુક્ખસદિસો ભવિસ્સામિ, ઇમં સમ્પત્તિં ચજિત્વા નિક્ખમ્મ પબ્બજિસ્સામી’’તિ દળ્હં સમાદાનં કત્વા મનં અધિટ્ઠહિત્વા નગરં પવિસિત્વા પાસાદદ્વારે ઠિતોવ સેનાપતિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘મહાસેનાપતિ, અજ્જ મે પટ્ઠાય ભત્તહારકઞ્ચેવ મુખોદકદન્તકટ્ઠદાયકઞ્ચ એકં ઉપટ્ઠાકં ઠપેત્વા અઞ્ઞે મં દટ્ઠું મા લભન્તુ, પોરાણકવિનિચ્છયામચ્ચે ગહેત્વા રજ્જં અનુસાસથ, અહં ઇતો પટ્ઠાય ઉપરિપાસાદતલે સમણધમ્મં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા પાસાદમારુય્હ એકકોવ સમણધમ્મં અકાસિ. એવં ગતે કાલે મહાજનો રાજઙ્ગણે સન્નિપતિત્વા મહાસત્તં અદિસ્વા ‘‘ન નો રાજા પોરાણકો વિય હોતી’’તિ વત્વા ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘અપોરાણં વત ભો રાજા, સબ્બભુમ્મો દિસમ્પતિ;
નજ્જ નચ્ચે નિસામેતિ, ન ગીતે કુરુતે મનો.
‘‘ન મિગે નપિ ઉય્યાને, નપિ હંસે ઉદિક્ખતિ;
મૂગોવ તુણ્હિમાસીનો, ન અત્થમનુસાસતી’’તિ.
તત્થ મિગેતિ સબ્બસઙ્ગાહિકવચનં, પુબ્બે હત્થી યુજ્ઝાપેતિ, મેણ્ડે યુજ્ઝાપેતિ, અજ્જ તેપિ ન ઓલોકેતીતિ અત્થો. ઉય્યાનેતિ ઉય્યાનકીળમ્પિ નાનુભોતિ. હંસેતિ પઞ્ચપદુમસઞ્છન્નાસુ ઉય્યાનપોક્ખરણીસુ હંસગણં ન ઓલોકેતિ. મૂગોવાતિ ભત્તહારકઞ્ચ ઉપટ્ઠાકઞ્ચ પુચ્છિંસુ ‘‘ભો રાજા, તુમ્હેહિ સદ્ધિં કિઞ્ચિ અત્થં મન્તેતી’’તિ. તે ‘‘ન મન્તેતી’’તિ વદિંસુ. તસ્મા એવમાહંસુ.
રાજા કામેસુ અનલ્લીયન્તેન વિવેકનિન્નેન ચિત્તેન અત્તનો કુલૂપકપચ્ચેકબુદ્ધે અનુસ્સરિત્વા ‘‘કો નુ ખો મે તેસં સીલાદિગુણયુત્તાનં અકિઞ્ચનાનં વસનટ્ઠાનં આચિક્ખિસ્સતી’’તિ તીહિ ગાથાહિ ઉદાનં ઉદાનેસિ –
‘‘સુખકામા ¶ રહોસીલા, વધબન્ધા ઉપારતા;
કસ્સ નુ અજ્જ આરામે, દહરા વુદ્ધા ચ અચ્છરે.
‘‘અતિક્કન્તવનથા ¶ ¶ ધીરા, નમો તેસં મહેસિનં;
યે ઉસ્સુકમ્હિ લોકમ્હિ, વિહરન્તિ મનુસ્સુકા.
‘‘તે છેત્વા મચ્ચુનો જાલં, તતં માયાવિનો દળ્હં;
છિન્નાલયત્તા ગચ્છન્તિ, કો તેસં ગતિમાપયે’’તિ.
તત્થ સુખકામાતિ નિબ્બાનસુખકામા. રહોસીલાતિ પટિચ્છન્નસીલા ન અત્તનો ગુણપ્પકાસના. દહરા વુડ્ઢા ચાતિ દહરા ચેવ મહલ્લકા ચ. અચ્છરેતિ વસન્તિ.
તસ્સેવં તેસં ગુણે અનુસ્સરન્તસ્સ મહતી પીતિ ઉપ્પજ્જિ. અથ મહાસત્તો પલ્લઙ્કતો ઉટ્ઠાય ઉત્તરસીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ઉત્તરદિસાભિમુખો સિરસિ અઞ્જલિં પતિટ્ઠાપેત્વા ‘‘એવરૂપેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતા પચ્ચેકબુદ્ધા’’તિ નમસ્સમાનો ‘‘અતિક્કન્તવનથા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અતિક્કન્તવનથાતિ પહીનતણ્હા. મહેસિનન્તિ મહન્તે સીલક્ખન્ધાદયો ગુણે એસિત્વા ઠિતાનં. ઉસ્સુકમ્હીતિ રાગાદીહિ ઉસ્સુક્કં આપન્ને લોકસ્મિં. મચ્ચુનો જાલન્તિ કિલેસમારેન પસારિતં તણ્હાજાલં. તતં માયાવિનોતિ અતિમાયાવિનો. કો તેસં ગતિમાપયેતિ કો મં તેસં પચ્ચેકબુદ્ધાનં નિવાસટ્ઠાનં પાપેય્ય, ગહેત્વા ગચ્છેય્યાતિ અત્થો.
તસ્સ પાસાદેયેવ સમણધમ્મં કરોન્તસ્સ ચત્તારો માસા અતીતા. અથસ્સ અતિવિય પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ, અગારં લોકન્તરિકનિરયો વિય ખાયિ, તયો ભવા આદિત્તા વિય ઉપટ્ઠહિંસુ. સો પબ્બજ્જાભિમુખેન ચિત્તેન ‘‘કદા નુ ખો ઇમં સક્કભવનં વિય અલઙ્કતપ્પટિયત્તં મિથિલં પહાય હિમવન્તં પવિસિત્વા પબ્બજિતવેસગહણકાલો મય્હં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા મિથિલવણ્ણનં નામ આરભિ –
‘‘કદાહં ¶ મિથિલં ફીતં, વિભત્તં ભાગસો મિતં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ મિથિલં ફીતં, વિસાલં સબ્બતોપભં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિથિલં ફીતં, બહુપાકારતોરણં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિથિલં ફીતં, દળ્હમટ્ટાલકોટ્ઠકં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિથિલં ફીતં, સુવિભત્તં મહાપથં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિથિલં ફીતં, સુવિભત્તન્તરાપણં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિથિલં ફીતં, ગવાસ્સરથપીળિતં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ મિથિલં ફીતં, આરામવનમાલિનિં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિથિલં ફીતં, ઉય્યાનવનમાલિનિં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિથિલં ફીતં, પાસાદવનમાલિનિં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિથિલં ફીતં, તિપુરં રાજબન્ધુનિં;
માપિતં સોમનસ્સેન, વેદેહેન યસસ્સિના;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ વેદેહે ફીતે, નિચિતે ધમ્મરક્ખિતે;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં વેદેહે ફીતે, અજેય્યે ધમ્મરક્ખિતે;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ અન્તેપુરં રમ્મં, વિભત્તં ભાગસો મિતં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં અન્તેપુરં રમ્મં, સુધામત્તિકલેપનં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં અન્તેપુરં રમ્મં, સુચિગન્ધં મનોરમં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં કૂટાગારે ચ, વિભત્તે ભાગસો મિતે;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં કૂટાગારે ચ, સુધામત્તિકલેપને;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં કૂટાગારે ચ, સુચિગન્ધે મનોરમે;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં કૂટાગારે ચ, લિત્તે ચન્દનફોસિતે;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સોણ્ણપલ્લઙ્કે, ગોનકે ચિત્તસન્થતે;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ મણિપલ્લઙ્કે, ગોનકે ચિત્તસન્થતે;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં કપ્પાસકોસેય્યં, ખોમકોટુમ્બરાનિ ચ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં પોક્ખરણી રમ્મા, ચક્કવાકપકૂજિતા;
મન્દાલકેહિ સઞ્છન્ના, પદુમુપ્પલકેહિ ચ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં હત્થિગુમ્બે ચ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે;
સુવણ્ણકચ્છે માતઙ્ગે, હેમકપ્પનવાસસે.
‘‘આરૂળ્હે ગામણીયેહિ, તોમરઙ્કુસપાણિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં અસ્સગુમ્બે ચ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે;
આજાનીયેવ જાતિયા, સિન્ધવે સીઘવાહને.
‘‘આરૂળ્હે ¶ ગામણીયેહિ, ઇલ્લિયાચાપધારિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ રથસેનિયો, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સોવણ્ણરથે, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ¶ ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સજ્ઝુરથે ચ, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં અસ્સરથે ચ, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ઓટ્ઠરથે ચ, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ગોણરથે ચ, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ અજરથે ચ, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ¶ ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મેણ્ડરથે ચ, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં મિગરથે ચ, સન્નદ્ધે ઉસ્સિતદ્ધજે;
દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘે, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે.
‘‘આરૂળ્હે ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં હત્થારોહે ચ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે;
નીલવમ્મધરે સૂરે, તોમરઙ્કુસપાણિને;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં અસ્સારોહે ચ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે;
નીલવમ્મધરે સૂરે, ઇલ્લિયાચાપધારિને;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં રથારોહે ચ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે;
નીલવમ્મધરે સૂરે, ચાપહત્થે કલાપિને;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ ધનુગ્ગહે ચ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે;
નીલવમ્મધરે સૂરે, ચાપહત્થે કલાપિને;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ રાજપુત્તે ચ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે;
ચિત્રવમ્મધરે સૂરે, કઞ્ચનાવેળધારિને;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ¶ અરિયગણે ચ, વતવન્તે અલઙ્કતે;
હરિચન્દનલિત્તઙ્ગે, કાસિકુત્તમધારિને;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં અમચ્ચગણે ચ, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતે;
પીતવમ્મધરે સૂરે, પુરતો ગચ્છમાલિને;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સત્તસતા ભરિયા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સત્તસતા ભરિયા, સુસઞ્ઞા તનુમજ્ઝિમા;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સત્તસતા ભરિયા, અસ્સવા પિયભાણિની;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સતપલં કંસં, સોવણ્ણં સતરાજિકં;
પહાય પબ્બજિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં હત્થિગુમ્બા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
સુવણ્ણકચ્છા માતઙ્ગા, હેમકપ્પનવાસસા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, તોમરઙ્કુસપાણિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ ¶ મં અસ્સગુમ્બા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
આજાનીયાવ જાતિયા, સિન્ધવા સીઘવાહના.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ઇલ્લિયાચાપધારિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં રથસેની, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ ¶ મં સોણ્ણરથા, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ ¶ મં સજ્ઝુરથા, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં અસ્સરથા, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ ¶ મં ઓટ્ઠરથા, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં ગોણરથા, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં અજરથા, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં મેણ્ડરથા, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ¶ ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં મિગરથા, સન્નદ્ધા ઉસ્સિતદ્ધજા;
દીપા અથોપિ વેય્યગ્ઘા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા.
‘‘આરૂળ્હા ગામણીયેહિ, ચાપહત્થેહિ વમ્મિભિ;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ ¶ મં હત્થારોહા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
નીલવમ્મધરા સૂરા, તોમરઙ્કુસપાણિનો;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં અસ્સારોહા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
નીલવમ્મધરા સૂરા, ઇલ્લિયાચાપધારિનો;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં રથારોહા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
નીલવમ્મધરા સૂરા, ચાપહત્થા કલાપિનો;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં ધનુગ્ગહા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
નીલવમ્મધરા સૂરા, ચાપહત્થા કલાપિનો;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં રાજપુત્તા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
ચિત્રવમ્મધરા સૂરા, કઞ્ચનાવેળધારિનો;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં અરિયગણા, વતવન્તા અલઙ્કતા;
હરિચન્દનલિત્તઙ્ગા, કાસિકુત્તમધારિનો;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં અમચ્ચગણા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
પીતવમ્મધરા સૂરા, પુરતો ગચ્છમાલિનો;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ ¶ મં સત્તસતા ભરિયા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ ¶ ¶ મં સત્તસતા ભરિયા, સુસઞ્ઞા તનુમજ્ઝિમા;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાસ્સુ મં સત્તસતા ભરિયા, અસ્સવા પિયભાણિની;
યન્તં મં નાનુયિસ્સન્તિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં પત્તં ગહેત્વાન, મુણ્ડો સઙ્ઘાટિપારુતો;
પિણ્ડિકાય ચરિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં પંસુકૂલાનં, ઉજ્ઝિતાનં મહાપથે;
સઙ્ઘાટિં ધારયિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સત્તાહસમ્મેઘે, ઓવટ્ઠો અલ્લચીવરો;
પિણ્ડિકાય ચરિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં સબ્બત્થ ગન્ત્વા, રુક્ખા રુક્ખં વના વનં;
અનપેક્ખો ગમિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં ગિરિદુગ્ગેસુ, પહીનભયભેરવો;
અદુતિયો ગમિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં વીણંવ રુજ્જકો, સત્તતન્તિં મનોરમં;
ચિત્તં ઉજું કરિસ્સામિ, તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતિ.
‘‘કદાહં રથકારોવ, પરિકન્તં ઉપાહનં;
કામસઞ્ઞોજને છેચ્છં, યે દિબ્બે યે ચ માનુસે’’તિ.
તત્થ કદાતિ કાલપરિવિતક્કો. ફીતન્તિ વત્થાલઙ્કારાદીહિ સુપુપ્ફિતં. વિભત્તં ભાગસો મિતન્તિ છેકેહિ નગરમાપકેહિ રાજનિવેસનાદીનં વસેન વિભત્તં દ્વારવીથીનં વસેન કોટ્ઠાસતો મિતં. તં કુદાસ્સુ ભવિસ્સતીતિ તં એવરૂપં નગરં પહાય પબ્બજનં કુદા નામ મે ભવિસ્સતિ ¶ . સબ્બતોપભન્તિ ¶ સમન્તતો અલઙ્કારોભાસેન યુત્તં. બહુપાકારતોરણન્તિ બહલેન પુથુલેન પાકારેન ચેવ દ્વારતોરણેહિ ચ સમન્નાગતં. દળ્હમટ્ટાલકોટ્ઠકન્તિ દળ્હેહિ અટ્ટાલકેહિ દ્વારકોટ્ઠકેહિ ચ સમન્નાગતં. પીળિતન્તિ સમાકિણ્ણં. તિપુરન્તિ તીહિ પુરેહિ સમન્નાગતં, તિપાકારન્તિ અત્થો. અથ વા તિપુરન્તિ તિક્ખત્તું પુણ્ણં. રાજબન્ધુનીન્તિ રાજઞ્ઞતકેહેવ પુણ્ણં. સોમનસ્સેનાતિ એવંનામકેન વિદેહરાજેન.
નિચિતેતિ ધનધઞ્ઞનિચયાદિના સમ્પન્ને. અજેય્યેતિ પચ્ચામિત્તેહિ અજેતબ્બે. ચન્દનફોસિતેતિ લોહિતચન્દનેન પરિપ્ફોસિતે. કોટુમ્બરાનીતિ કોટુમ્બરરટ્ઠે ઉટ્ઠિતવત્થાનિ. હત્થિગુમ્બેતિ હત્થિઘટાયો. હેમકપ્પનવાસસેતિ હેમમયેન સીસાલઙ્કારસઙ્ખાતેન કપ્પનેન ચ હેમજાલેન ચ સમન્નાગતે. ગામણીયેહીતિ ¶ હત્થાચરિયેહિ. આજાનીયેવ જાતિયાતિ જાતિયા કારણાકારણજાનનતાય આજાનીયેવ, તાદિસાનં અસ્સાનં ગુમ્બે. ગામણીયેહીતિ અસ્સાચરિયેહિ. ઇલ્લિયાચાપધારિભીતિ ઇલ્લિયઞ્ચ ચાપઞ્ચ ધારેન્તેહિ. રથસેનિયોતિ રથઘટાયો. સન્નન્ધેતિ સુટ્ઠુ નદ્ધે. દીપે અથોપિ વેય્યગ્ઘેતિ દીપિબ્યગ્ઘચમ્મપરિક્ખિત્તે. ગામણીયેહીતિ રથાચરિયેહિ. સજ્ઝુરથેતિ રજતરથે. અજરથમેણ્ડરથમિગરથે સોભનત્થાય યોજેન્તિ.
અરિયગણેતિ બ્રાહ્મણગણે. તે કિર તદા અરિયાચારા અહેસું, તેન તે એવમાહ. હરિચન્દનલિત્તઙ્ગેતિ કઞ્ચનવણ્ણેન ચન્દનેન લિત્તસરીરે. સત્તસતા ભરિયાતિ પિયભરિયાયેવ સન્ધાયાહ. સુસઞ્ઞાતિ સુટ્ઠુ સઞ્ઞિતા. અસ્સવાતિ સામિકસ્સ વચનકારિકા. સતપલન્તિ પલસતેન સુવણ્ણેન કારિતં. કંસન્તિ પાતિં. સતરાજિકન્તિ પિટ્ઠિપસ્સે રાજિસતેન સમન્નાગતં. યન્તં મન્તિ અનિત્થિગન્ધવનસણ્ડે એકમેવ ગચ્છન્તં મં કદા નુ તે નાનુયિસ્સન્તિ. સત્તાહસમ્મેઘેતિ સત્તાહં સમુટ્ઠિતે મહામેઘે, સત્તાહવદ્દલિકેતિ અત્થો. ઓવટ્ઠોતિ ઓનતસીસો. સબ્બત્થાતિ સબ્બદિસં. રુજ્જકોતિ વીણાવાદકો. કામસંયોજનેતિ કામસંયોજનં. દિબ્બેતિ દિબ્બં. માનુસેતિ માનુસં.
સો ¶ કિર દસવસ્સસહસ્સાયુકકાલે નિબ્બત્તો સત્તવસ્સસહસ્સાનિ રજ્જં કારેત્વા તિવસ્સસહસ્સાવસિટ્ઠે આયુમ્હિ પબ્બજિતો. પબ્બજન્તો પનેસ ઉય્યાનદ્વારે અમ્બરુક્ખસ્સ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય ચત્તારો માસે અગારે વસિત્વા ‘‘ઇમમ્હા રાજવેસા પબ્બજિતવેસો વરતરો, પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઉપટ્ઠાકં રહસ્સેન આણાપેસિ ‘‘તાત, કઞ્ચિ અજાનાપેત્વા અન્તરાપણતો કાસાયવત્થાનિ ચેવ મત્તિકાપત્તઞ્ચ કિણિત્વા આહરા’’તિ. સો તથા અકાસિ. રાજા કપ્પકં પક્કોસાપેત્વા કેસમસ્સું ઓહારાપેત્વા કપ્પકસ્સ ગામવરં દત્વા કપ્પકં ¶ ઉય્યોજેત્વા એકં કાસાવં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા એકં અંસે કત્વા મત્તિકાપત્તમ્પિ થવિકાય ઓસારેત્વા અંસે લગ્ગેસિ. તતો કત્તરદણ્ડં ગહેત્વા મહાતલે કતિપયે વારે પચ્ચેકબુદ્ધલીલાય અપરાપરં ચઙ્કમિ. સો તં દિવસં તત્થેવ વસિત્વા પુનદિવસે સૂરિયુગ્ગમનવેલાય પાસાદા ઓતરિતું આરભિ.
તદા સીવલિદેવી તા સત્તસતા વલ્લભિત્થિયો પક્કોસાપેત્વા ‘‘ચિરં દિટ્ઠો નો રાજા, ચત્તારો માસા અતીતા, અજ્જ નં પસ્સિસ્સામ, સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા યથાબલં ઇત્થિકુત્તહાસવિલાસે દસ્સેત્વા કિલેસબન્ધનેન બન્ધિતું વાયમેય્યાથા’’તિ વત્વા અલઙ્કતપ્પટિયત્તાહિ તાહિ સદ્ધિં ‘‘રાજાનં પસ્સિસ્સામા’’તિ પાસાદં ¶ અભિરુહન્તી તં ઓતરન્તં દિસ્વાપિ ન સઞ્જાનિ. ‘‘રઞ્ઞો ઓવાદં દાતું આગતો પચ્ચેકબુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. મહાસત્તોપિ પાસાદા ઓતરિ. ઇતરાપિ પાસાદં અભિરુહિત્વા સિરિસયનપિટ્ઠે ભમરવણ્ણકેસે ચ પસાધનભણ્ડઞ્ચ દિસ્વા ‘‘ન સો પચ્ચેકબુદ્ધો, અમ્હાકં પિયસામિકો ભવિસ્સતિ, એથ નં યાચિત્વા નિવત્તાપેસ્સામી’’તિ મહાતલા ઓતરિત્વા રાજઙ્ગણં સમ્પાપુણિ. પાપુણિત્વા ચ પન સબ્બાહિ તાહિ સદ્ધિં કેસે મોચેત્વા પિટ્ઠિયં વિકિરિત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ ઉરં સંસુમ્ભિત્વા ‘‘કસ્મા એવરૂપં કમ્મં કરોથ, મહારાજા’’તિ અતિકરુણં પરિદેવમાના રાજાનં અનુબન્ધિ, સકલનગરં સઙ્ખુભિતં અહોસિ. તેપિ ‘‘રાજા કિર નો પબ્બજિતો, કુતો પન એવરૂપં ધમ્મિકરાજાનં લભિસ્સામા’’તિ રોદમાના રાજાનં અનુબન્ધિંસુ. તત્ર તાસં ઇત્થીનં પરિદેવનઞ્ચેવ પરિદેવન્તિયોપિ તા પહાય રઞ્ઞો ગમનઞ્ચ આવિકરોન્તો સત્થા આહ –
‘‘તા ¶ ચ સત્તસતા ભરિયા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
બાહા પગ્ગય્હ પક્કન્દું, કસ્મા નો વિજહિસ્સસિ.
‘‘તા ચ સત્તસતા ભરિયા, સુસઞ્ઞા તનુમજ્ઝિમા;
બાહા પગ્ગય્હ પક્કન્દું, કસ્મા નો વિજહિસ્સસિ.
‘‘તા ચ સત્તસતા ભરિયા, અસ્સવા પિયભાણિની;
બાહા પગ્ગય્હ પક્કન્દું, કસ્મા નો વિજહિસ્સસિ.
‘‘તા ¶ ચ સત્તસતા ભરિયા, સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા;
હિત્વા સમ્પદ્દવી રાજા, પબ્બજ્જાય પુરક્ખતો.
‘‘તા ચ સત્તસતા ભરિયા, સુસઞ્ઞા તનુમજ્ઝિમા;
હિત્વા સમ્પદ્દવી રાજા, પબ્બજ્જાય પુરક્ખતો.
‘‘તા ચ સત્તસતા ભરિયા, અસ્સવા પિયભાણિની;
હિત્વા સમ્પદ્દવી રાજા, પબ્બજ્જાય પુરક્ખતો.
‘‘હિત્વા ¶ સતપલં કંસં, સોવણ્ણં સતરાજિકં;
અગ્ગહી મત્તિકં પત્તં, તં દુતિયાભિસેચન’’ન્તિ.
તત્થ બાહા પગ્ગય્હાતિ બાહા ઉક્ખિપિત્વા. સમ્પદ્દવીતિ ભિક્ખવે, સો મહાજનકો રાજા, તા ચ સત્તસતા ભરિયા ‘‘કિં નો, દેવ, પહાય ગચ્છસિ, કો અમ્હાકં દોસો’’તિ વિલપન્તિયોવ છડ્ડેત્વા સમ્પદ્દવી ગતો, ‘‘પબ્બજ્જાય યાહી’’તિ ચોદિયમાનો વિય પુરક્ખતો હુત્વા ગતોતિ અત્થો. તં દુતિયાભિસેચનન્તિ ભિક્ખવે, તં મત્તિકાપત્તગ્ગહણં દુતિયાભિસેચનં કત્વા સો રાજા નિક્ખન્તોતિ.
સીવલિદેવીપિ પરિદેવમાના રાજાનં નિવત્તેતું અસક્કોન્તી ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ ચિન્તેત્વા મહાસેનગુત્તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત, રઞ્ઞો પુરતો ગમનદિસાભાગે જિણ્ણઘરજિણ્ણસાલાદીસુ અગ્ગિં દેહિ, તિણપણ્ણાનિ સંહરિત્વા તસ્મિં તસ્મિં ઠાને ધૂમં કારેહી’’તિ આણાપેસિ. સો તથા કારેસિ. સા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા પાદેસુ પતિત્વા મિથિલાય આદિત્તભાવં આરોચેન્તી ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘ભેસ્મા ¶ અગ્ગિસમા જાલા, કોસા ડય્હન્તિ ભાગસો;
રજતં જાતરૂપઞ્ચ, મુત્તા વેળુરિયા બહૂ.
‘‘મણયો સઙ્ખમુત્તા ચ, વત્થિકં હરિચન્દનં;
અજિનં દન્તભણ્ડઞ્ચ, લોહં કાળાયસં બહૂ;
એહિ રાજ નિવત્તસ્સુ, મા તેતં વિનસા ધન’’ન્તિ.
તત્થ ¶ ભેસ્માતિ ભયાનકા. અગ્ગિસમા જાલાતિ તેસં તેસં મનુસ્સાનં ગેહાનિ અગ્ગિ ગણ્હિ, સો એસ મહાજાલોતિ અત્થો. કોસાતિ સુવણ્ણરજતકોટ્ઠાગારાદીનિ. ભાગસોતિ કોટ્ઠાસતો સુવિભત્તાપિ નો એતે અગ્ગિના ડય્હન્તિ, દેવાતિ. લોહન્તિ તમ્બલોહાદિકં. મા તેતં વિનસા ધનન્તિ મા તે એતં ધનં વિનસ્સતુ, એહિ નં નિબ્બાપેતિ, પચ્છા ગમિસ્સસિ, ‘‘મહાજનકો નગરં ડય્હમાનં અનોલોકેત્વાવ નિક્ખન્તો’’તિ તુમ્હાકં ગરહા ભવિસ્સતિ, તાય તે લજ્જાપિ વિપ્પટિસારોપિ ભવિસ્સતિ, એહિ અમચ્ચે આણાપેત્વા અગ્ગિં નિબ્બાપેહિ, દેવાતિ.
અથ મહાસત્તો ‘‘દેવિ, કિં કથેસિ, યેસં કિઞ્ચનં અત્થિ, તેસં તં ડય્હતિ, મયં પન અકિઞ્ચના’’તિ દીપેન્તો ગાથમાહ –
‘‘સુસુખં વત જીવામ, યેસં નો નત્થિ કિઞ્ચનં;
મિથિલા ડય્હમાનાય, ન મે કિઞ્ચિ અડય્હથા’’તિ.
તત્થ ¶ કિઞ્ચનન્તિ યેસં અમ્હાકં પલિબુદ્ધકિલેસસઙ્ખાતં કિઞ્ચનં નત્થિ, તે મયં તેન અકિઞ્ચનભાવેન સુસુખં વત જીવામ. તેનેવ કારણેન મિથિલાય ડય્હમાનાય ન મે કિઞ્ચિ અડય્હથ, અપ્પમત્તકમ્પિ અત્તનો ભણ્ડકં ડય્હમાનં ન પસ્સામીતિ વદતિ.
એવઞ્ચ પન વત્વા મહાસત્તો ઉત્તરદ્વારેન નિક્ખમિ. તાપિસ્સ સત્તસતા ભરિયા નિક્ખમિંસુ. પુન સીવલિદેવી એકં ઉપાયં ચિન્તેત્વા ‘‘ગામઘાતરટ્ઠવિલુમ્પનાકારં વિય દસ્સેથા’’તિ અમચ્ચે આણાપેસિ. તંખણંયેવ આવુધહત્થે પુરિસે તતો તતો આધાવન્તે પરિધાવન્તે વિલુમ્પન્તે વિય ¶ સરીરે લાખારસં સિઞ્ચિત્વા લદ્ધપ્પહારે વિય ફલકે નિપજ્જાપેત્વા વુય્હન્તે મતે વિય ચ રઞ્ઞો દસ્સેસું. મહાજનો ઉપક્કોસિ ‘‘મહારાજ, તુમ્હેસુ ધરન્તેસુયેવ રટ્ઠં વિલુમ્પન્તિ, મહાજનં ઘાતેન્તી’’તિ. અથ દેવીપિ રાજાનં વન્દિત્વા નિવત્તનત્થાય ગાથમાહ –
‘‘અટવિયો સમુપ્પન્ના, રટ્ઠં વિદ્ધંસયન્તિ તં;
એહિ રાજ નિવત્તસ્સુ, મા રટ્ઠં વિનસા ઇદ’’ન્તિ.
તત્થ ¶ અટવિયોતિ મહારાજ, તુમ્હેસુ ધરન્તેસુયેવ અટવિચોરા સમુપ્પન્ના સમુટ્ઠિતા, તં તયા ધમ્મરક્ખિતં તવ રટ્ઠં વિદ્ધંસેન્તિ.
તં સુત્વા રાજા ‘‘મયિ ધરન્તેયેવ ચોરા ઉટ્ઠાય રટ્ઠં વિદ્ધંસેન્તા નામ નત્થિ, સીવલિદેવિયા કિરિયા એસા ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તં અપ્પટિભાનં કરોન્તો આહ –
‘‘સુસુખં વત જીવામ, યેસં નો નત્થિ કિઞ્ચનં;
રટ્ઠે વિલુમ્પમાનમ્હિ, ન મે કિઞ્ચિ અહીરથ.
‘‘સુસુખં વત જીવામ, યેસં નો નત્થિ કિઞ્ચનં;
પીતિભક્ખા ભવિસ્સામ, દેવા આભસ્સરા યથા’’તિ.
તત્થ વિલુમ્પમાનમ્હીતિ વિલુપ્પમાને. આભસ્સરા યથાતિ યથા તે બ્રહ્માનો પીતિભક્ખા હુત્વા સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તિ, તથા વીતિનામેસ્સામાતિ.
એવં વુત્તેપિ મહાજનો રાજાનં અનુબન્ધિયેવ. અથસ્સ એતદહોસિ ‘‘અયં મહાજનો નિવત્તિતું ન ઇચ્છતિ, નિવત્તેસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો અડ્ઢગાવુતમત્તં ગતકાલે નિવત્તિત્વા મહામગ્ગે ઠિતોવ અમચ્ચે ‘‘કસ્સિદં રજ્જ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તુમ્હાકં ¶ , દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ ઇમં લેખં અન્તરં કરોન્તસ્સ રાજદણ્ડં કરોથા’’તિ કત્તરદણ્ડેન તિરિયં લેખં આકડ્ઢિ. તેન તેજવતા રઞ્ઞા કતં લેખં કોચિ અન્તરં કાતું નાસક્ખિ. મહાજનો લેખં ઉસ્સીસકે કત્વા બાળ્હપરિદેવં પરિદેવિ. દેવીપિ તં લેખં અન્તરં કાતું અસક્કોન્તી રાજાનં પિટ્ઠિં ¶ દત્વા ગચ્છન્તં દિસ્વા સોકં સન્ધારેતું અસક્કોન્તી ઉરં પહરિત્વા મહામગ્ગે તિરિયં પતિત્વા પરિવત્તમાના અગમાસિ. મહાજનો ‘‘લેખસામિકેહિ લેખા ભિન્ના’’તિ વત્વા દેવિયા ગતમગ્ગેનેવ ગતો. અથ મહાસત્તોપિ ઉત્તરહિમવન્તાભિમુખો અગમાસિ. દેવીપિ સબ્બં સેનાવાહનં આદાય તેન સદ્ધિંયેવ ગતા. રાજા મહાજનં નિવત્તેતું અસક્કોન્તોયેવ સટ્ઠિયોજનમગ્ગં ગતો.
તદા નારદો નામ તાપસો હિમવન્તે સુવણ્ણગુહાયં વસિત્વા પઞ્ચાભિઞ્ઞો ઝાનસુખેન વીતિનામેત્વા સત્તાહં અતિક્કામેત્વા ઝાનસુખતો વુટ્ઠાય ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેસિ. સો ‘‘અત્થિ નુ ખો કોચિ જમ્બુદીપતલે ઇદં સુખં પરિયેસન્તો’’તિ દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેન્તો મહાજનકબુદ્ધઙ્કુરં દિસ્વા ‘‘રાજા મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તોપિ સીવલિદેવિપ્પમુખં ¶ મહાજનં નિવત્તેતું ન સક્કોતિ, અન્તરાયમ્પિસ્સ કરેય્ય, ઇદાનિ ગન્ત્વા ભિય્યોસો મત્તાય દળ્હસમાદાનત્થં ઓવાદં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઇદ્ધિબલેન ગન્ત્વા રઞ્ઞો પુરતો આકાસે ઠિતોવ તસ્સ ઉસ્સાહં જનેતું ઇમં ગાથમાહ –
‘‘કિમ્હેસો મહતો ઘોસો, કા નુ ગામેવ કીળિયા;
સમણ તેવ પુચ્છામ, કત્થેસો અભિસટો જનો’’તિ.
તસ્સ તં સુત્વા રાજા આહ –
‘‘મમં ઓહાય ગચ્છન્તં, એત્થેસો અભિસટો જનો;
સીમાતિક્કમનં યન્તં, મુનિમોનસ્સ પત્તિયા;
મિસ્સં નન્દીહિ ગચ્છન્તં, કિં જાનમનુપુચ્છસી’’તિ.
તત્થ કિમ્હેસોતિ કિમ્હિ કેન કારણેન એસો હત્થિકાયાદિવસેન મહતો સમૂહસ્સ ઘોસો. કા નુ ગામેવ કીળિયાતિ કા નુ એસા તયા સદ્ધિં આગચ્છન્તાનં ¶ ગામે વિય કીળિ. કત્થેસોતિ કિમત્થં એસ મહાજનો અભિસટો સન્નિપતિતો, તં પરિવારેત્વા આગચ્છતીતિ પુચ્છિ. મમન્તિ યો અહં એતં જનં ઓહાય ગચ્છામિ, તં મં ઓહાય ગચ્છન્તં. એત્થાતિ એતસ્મિં ઠાને એસો મહાજનો અભિસટો અનુબન્ધન્તો આગતો. સીમાતિક્કમનં યન્તન્તિ ત્વં પન તં મં કિલેસસીમં અતિક્કમ્મ ¶ અનગારિયમુનિઞાણસઙ્ખાતસ્સ મોનસ્સ પત્તિયા યન્તં, ‘‘પબ્બજિતો વતમ્હી’’તિ નન્દિં અવિજહિત્વા ખણે ખણે ઉપ્પજ્જમાનાહિ નન્દીહિ મિસ્સમેવ ગચ્છન્તં કિં જાનન્તો પુચ્છસિ, ઉદાહુ અજાનન્તો. મહાજનકો કિર વિદેહરટ્ઠં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતોતિ કિં ન સુતં તયાતિ.
અથસ્સ સો દળ્હસમાદાનત્થાય પુન ગાથમાહ –
‘‘માસ્સુ તિણ્ણો અમઞ્ઞિત્થ, સરીરં ધારયં ઇમં;
અતીરણેય્ય યમિદં, બહૂ હિ પરિપન્થયો’’તિ.
તત્થ માસ્સુ તિણ્ણો અમઞ્ઞિત્થાતિ ઇમં ભણ્ડુકાસાવનિવત્થં સરીરં ધારેન્તો ‘‘ઇમિના પબ્બજિતલિઙ્ગગ્ગહણમત્તેનેવ કિલેસસીમં તિણ્ણો અતિક્કન્તોસ્મી’’તિ મા અમઞ્ઞિત્થ. અતીરણેય્ય ¶ યમિદન્તિ ઇદં કિલેસજાતં નામ ન એત્તકેન તીરેતબ્બં. બહૂ હિ પરિપન્થયોતિ સગ્ગમગ્ગં આવરિત્વા ઠિતા તવ બહૂ કિલેસપરિપન્થાતિ.
તતો મહાસત્તો તસ્સ વચનં સુત્વા પરિપન્થે પુચ્છન્તો આહ –
‘‘કો નુ મે પરિપન્થસ્સ, મમં એવંવિહારિનો;
યો નેવ દિટ્ઠે નાદિટ્ઠે, કામાનમભિપત્થયે’’તિ.
તત્થ યો નેવ દિટ્ઠે નાદિટ્ઠેતિ યો અહં નેવ દિટ્ઠે મનુસ્સલોકે, નાદિટ્ઠે દેવલોકે કામાનં અભિપત્થેમિ, તસ્સ મમ એવં એકવિહારિનો કો નુ પરિપન્થો અસ્સાતિ વદતિ.
અથસ્સ સો પરિપન્થે દસ્સેન્તો ગાથમાહ –
‘‘નિદ્દા તન્દી વિજમ્ભિતા, અરતી ભત્તસમ્મદો;
આવસન્તિ સરીરટ્ઠા, બહૂ હિ પરિપન્થયો’’તિ.
તત્થ નિદ્દાતિ કપિનિદ્દા. તન્દીતિ આલસિયં. અરતીતિ ઉક્કણ્ઠિતા. ભત્તસમ્મદોતિ ભત્તપરિળાહો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘સમણ, ત્વં પાસાદિકો સુવણ્ણવણ્ણો રજ્જં પહાય પબ્બજિતો’’તિ વુત્તે તુય્હં પણીતં ઓજવન્તં પિણ્ડપાતં દસ્સન્તિ, સો ત્વં પત્તપૂરં આદાય યાવદત્થં પરિભુઞ્જિત્વા પણ્ણસાલં પવિસિત્વા કટ્ઠત્થરણે નિપજ્જિત્વા કાકચ્છમાનો નિદ્દં ¶ ઓક્કમિત્વા અન્તરા પબુદ્ધો અપરાપરં પરિવત્તિત્વા હત્થપાદે પસારેત્વા ઉટ્ઠાય ચીવરવંસં ગહેત્વા લગ્ગચીવરં નિવાસેત્વા આલસિયો હુત્વા નેવ સમ્મજ્જનિં આદાય સમ્મજ્જિસ્સસિ, ન પાનીયં આહરિસ્સસિ, પુન નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયિસ્સસિ ¶ , કામવિતક્કં વિતક્કેસ્સસિ, તદા પબ્બજ્જાય ઉક્કણ્ઠિસ્સસિ, ભત્તપરિળાહો તે ભવિસ્સતીતિ. આવસન્તિ સરીરટ્ઠાતિ ઇમે એત્તકા પરિપન્થા તવ સરીરટ્ઠકા હુત્વા નિવસન્તિ, સરીરેયેવ તે નિબ્બત્તન્તીતિ દસ્સેતિ.
અથસ્સ મહાસત્તો થુતિં કરોન્તો ગાથમાહ –
‘‘કલ્યાણં વત મં ભવં, બ્રાહ્મણ મનુસાસતિ;
બ્રાહ્મણ તેવ પુચ્છામિ, કો નુ ત્વમસિ મારિસા’’તિ.
તત્થ ¶ બ્રાહ્મણ મનુસાસતીતિ બ્રાહ્મણ, કલ્યાણં વત મં ભવં અનુસાસતિ.
તતો તાપસો આહ –
‘‘નારદો ઇતિ મે નામં, કસ્સપો ઇતિ મં વિદૂ;
ભોતો સકાસમાગચ્છિં, સાધુ સબ્ભિ સમાગમો.
‘‘તસ્સ તે સબ્બો આનન્દો, વિહારો ઉપવત્તતુ;
યં ઊનં તં પરિપૂરેહિ, ખન્તિયા ઉપસમેન ચ.
‘‘પસારય સન્નતઞ્ચ, ઉન્નતઞ્ચ પસારય;
કમ્મં વિજ્જઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સક્કત્વાન પરિબ્બજા’’તિ.
તત્થ વિદૂતિ ગોત્તેન મં ‘‘કસ્સપો’’તિ જાનન્તિ. સબ્ભીતિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં સમાગમો નામ સાધુ હોતીતિ આગતોમ્હિ. આનન્દોતિ તસ્સ તવ ઇમિસ્સા પબ્બજ્જાય આનન્દો તુટ્ઠિ સોમનસ્સમેવ હોતુ મા ઉક્કણ્ઠિ. વિહારોતિ ચતુબ્બિધો બ્રહ્મવિહારો. ઉપવત્તતૂતિ નિબ્બત્તતુ. યં ઊનં તન્તિ યં તે સીલેન કસિણપરિકમ્મેન ઝાનેન ચ ઊનં, તં એતેહિ સીલાદીહિ પૂરય. ખન્તિયા ઉપસમેન ચાતિ ‘‘અહં રાજપબ્બજિતો’’તિ માનં અકત્વા અધિવાસનખન્તિયા ચ કિલેસૂપસમેન ચ સમન્નાગતો હોહિ. પસારયાતિ મા ઉક્ખિપ મા પત્થર, પજહાતિ અત્થો. સન્નતઞ્ચ ઉન્નતઞ્ચાતિ ‘‘કો નામાહ’’ન્તિઆદિના નયેન પવત્તં ઓમાનઞ્ચ ‘‘અહમસ્મિ ¶ જાતિસમ્પન્નો’’તિઆદિના નયેન પવત્તં અતિમાનઞ્ચ. કમ્મન્તિ દસકુસલકમ્મપથં. વિજ્જન્તિ પઞ્ચઅભિઞ્ઞા-અટ્ઠસમાપત્તિઞાણં. ધમ્મન્તિ કસિણપરિકમ્મસઙ્ખાતં સમણધમ્મં. સક્કત્વાન પરિબ્બજાતિ એતે ગુણે સક્કત્વા વત્તસ્સુ, એતે વા ગુણે સક્કત્વા દળ્હં સમાદાય પરિબ્બજ, પબ્બજ્જં પાલેહિ, મા ઉક્કણ્ઠીતિ અત્થો.
એવં સો મહાસત્તં ઓવદિત્વા આકાસેન સકટ્ઠાનમેવ ગતો. તસ્મિં ગતે અપરોપિ મિગાજિનો નામ તાપસો તથેવ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ઓલોકેન્તો બોધિસત્તં દિસ્વા ‘‘મહાજનં નિવત્તનત્થાય તસ્સ ઓવાદં દસ્સામી’’તિ તત્થેવાગન્ત્વા આકાસે અત્તાનં દસ્સેન્તો આહ –
‘‘બહૂ ¶ ¶ હત્થી ચ અસ્સે ચ, નગરે જનપદાનિ ચ;
હિત્વા જનક પબ્બજિતો, કપાલે રતિમજ્ઝગા.
‘‘કચ્ચિ નુ તે જાનપદા, મિત્તામચ્ચા ચ ઞાતકા;
દુબ્ભિમકંસુ જનક, કસ્મા તેતં અરુચ્ચથા’’તિ.
તત્થ કપાલેતિ મત્તિકાપત્તં સન્ધાયાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, ત્વં એવરૂપં ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતો ઇમસ્મિં કપાલે રતિં અજ્ઝગા અધિગતોતિ પબ્બજ્જાકારણં પુચ્છન્તો એવમાહ. દુબ્ભિન્તિ કિં નુ એતે તવ અન્તરે કિઞ્ચિ અપરાધં કરિંસુ, કસ્મા તવ એવરૂપં ઇસ્સરિયસુખં પહાય એતં કપાલમેવ અરુચ્ચિત્થાતિ.
તતો મહાસત્તો આહ –
‘‘ન મિગાજિન જાતુચ્છે, અહં કઞ્ચિ કુદાચનં;
અધમ્મેન જિને ઞાતિં, ન ચાપિ ઞાતયો મમ’’ન્તિ.
તત્થ ન મિગાજિનાતિ અમ્ભો મિગાજિન જાતુચ્છે એકંસેનેવ અહં કઞ્ચિ ઞાતિં કુદાચનં કિસ્મિઞ્ચિ કાલે અધમ્મેન ન જિનામિ. તેપિ ચ ઞાતયો મં અધમ્મેન ન જિનન્તેવ, ઇતિ ન કોચિ મયિ દુબ્ભિં નામ અકાસીતિ અત્થો.
એવમસ્સ ¶ પઞ્હં પટિક્ખિપિત્વા ઇદાનિ યેન કારણેન પબ્બજિતો, તં દસ્સેન્તો આહ –
‘‘દિસ્વાન લોકવત્તન્તં, ખજ્જન્તં કદ્દમીકતં;
હઞ્ઞરે બજ્ઝરે ચેત્થ, યત્થ સન્નો પુથુજ્જનો;
એતાહં ઉપમં કત્વા, ભિક્ખકોસ્મિ મિગાજિના’’તિ.
તત્થ દિસ્વાન લોકવત્તન્તન્તિ વટ્ટાનુગતસ્સ બાલલોકસ્સ વત્તં તન્તિં પવેણિં અહમદ્દસં, તં દિસ્વા પબ્બજિતોમ્હીતિ દીપેતિ. ખજ્જન્તં કદ્દમીકતન્તિ કિલેસેહિ ખજ્જન્તં તેહેવ ચ કદ્દમીકતં લોકં દિસ્વા. યત્થ સન્નો પુથુજ્જનોતિ યમ્હિ કિલેસવત્થુમ્હિ સન્નો લગ્ગો પુથુજ્જનો, તત્થ લગ્ગા બહૂ સત્તા હઞ્ઞન્તિ ચેવ અન્દુબન્ધનાદીહિ ચ બજ્ઝન્તિ. એતાહન્તિ અહમ્પિ ¶ સચે એત્થ બજ્ઝિસ્સામિ, ઇમે સત્તા વિય હઞ્ઞિસ્સામિ ચેવ બજ્ઝિસ્સામિ ચાતિ એવં એતદેવ કારણં અત્તનો ઉપમં કત્વા કદ્દમીકતં લોકં દિસ્વા ભિક્ખકો જાતોતિ અત્થો. મિગાજિનાતિ તં નામેન આલપતિ. કથં પન તેન તસ્સ નામં ઞાતન્તિ? પટિસન્થારકાલે પઠમમેવ પુચ્છિતત્તા.
તાપસો ¶ તં કારણં વિત્થારતો સોતુકામો હુત્વા ગાથમાહ –
‘‘કો નુ તે ભગવા સત્થા, કસ્સેતં વચનં સુચિ;
ન હિ કપ્પં વા વિજ્જં વા, પચ્ચક્ખાય રથેસભ;
સમણં આહુ વત્તન્તં, યથા દુક્ખસ્સતિક્કમો’’તિ.
તત્થ કસ્સેતન્તિ એતં તયા વુત્તં સુચિવચનં કસ્સ વચનં નામ. કપ્પન્તિ કપ્પેત્વા કપ્પેત્વા પવત્તિતાનં અભિઞ્ઞાસમાપત્તીનં લાભિં કમ્મવાદિં તાપસં. વિજ્જન્તિ આસવક્ખયઞાણવિજ્જાય સમન્નાગતં પચ્ચેકબુદ્ધં. ઇદં વુત્તં હોતિ – રથેસભ મહારાજ, ન હિ કપ્પસમણં વા વિજ્જાસમણં વા પચ્ચક્ખાય તસ્સોવાદં વિના એવં પટિપજ્જિતું સક્કા. યથા દુક્ખસ્સ અતિક્કમો હોતિ, એવં વત્તન્તં સમણં આહુ. તેસં પન વચનં સુત્વા સક્કા એવં પટિપજ્જિતું, તસ્મા વદેહિ, કો નુ તે ભગવા સત્થાતિ.
મહાસત્તો આહ –
‘‘ન મિગાજિન જાતુચ્છે, અહં કઞ્ચિ કુદાચનં;
સમણં બ્રાહ્મણં વાપિ, સક્કત્વા અનુપાવિસિ’’ન્તિ.
તત્થ ¶ સક્કત્વાતિ પબ્બજ્જાય ગુણપુચ્છનત્થાય પૂજેત્વા. અનુપાવિસિન્તિ ન કઞ્ચિ અનુપવિટ્ઠપુબ્બોસ્મિ, ન મયા અઞ્ઞો કોચિ સમણો પુચ્છિતપુબ્બોતિ વદતિ. ઇમિના હિ પચ્ચેકબુદ્ધાનં સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તેનપિ ન કદાચિ ઓદિસ્સકવસેન પબ્બજ્જાય ગુણો પુચ્છિતપુબ્બો, તસ્મા એવમાહ.
એવઞ્ચ પન વત્વા યેન કારણેન પબ્બજિતો, તં આદિતો પટ્ઠાય દીપેન્તો આહ –
‘‘મહતા ¶ ચાનુભાવેન, ગચ્છન્તો સિરિયા જલં;
ગીયમાનેસુ ગીતેસુ, વજ્જમાનેસુ વગ્ગુસુ.
‘‘તૂરિયતાળસઙ્ઘુટ્ઠે, સમ્મતાલસમાહિતે;
સ મિગાજિન મદ્દક્ખિં, ફલિં અમ્બં તિરોચ્છદં;
હઞ્ઞમાનં મનુસ્સેહિ, ફલકામેહિ જન્તુભિ.
‘‘સો ખોહં તં સિરિં હિત્વા, ઓરોહિત્વા મિગાજિન;
મૂલં અમ્બસ્સુપાગચ્છિં, ફલિનો નિપ્ફલસ્સ ચ.
‘‘ફલિં અમ્બં હતં દિસ્વા, વિદ્ધસ્તં વિનળીકતં;
અથેકં ઇતરં અમ્બં, નીલોભાસં મનોરમં.
‘‘એવમેવ ¶ નૂનમ્હેપિ, ઇસ્સરે બહુકણ્ટકે;
અમિત્તા નો વધિસ્સન્તિ, યથા અમ્બો ફલી હતો.
‘‘અજિનમ્હિ હઞ્ઞતે દીપિ, નાગો દન્તેહિ હઞ્ઞતે;
ધનમ્હિ ધનિનો હન્તિ, અનિકેતમસન્થવં;
ફલી અમ્બો અફલો ચ, તે સત્થારો ઉભો મમા’’તિ.
તત્થ વગ્ગુસૂતિ મધુરસ્સરેસુ તૂરિયેસુ વજ્જમાનેસુ. તૂરિયતાળસઙ્ઘુટ્ઠેતિ તૂરિયાનં તાળિતેહિ સઙ્ઘુટ્ઠે ઉય્યાને. સમ્મતાલસમાહિતેતિ સમ્મેહિ ચ તાલેહિ ચ સમન્નાગતે. સ મિગાજિનાતિ મિગાજિન, સો અહં અદક્ખિં. ફલિં અમ્બન્તિ ફલિતં અમ્બરુક્ખન્તિ અત્થો. તિરોચ્છદન્તિ તિરોપાકારં ઉય્યાનસ્સ અન્તોઠિતં બહિપાકારં નિસ્સાય જાતં અમ્બરુક્ખં. હઞ્ઞમાનન્તિ પોથિયમાનં. ઓરોહિત્વાતિ હત્થિક્ખન્ધા ઓતરિત્વા. વિનળીકતન્તિ નિપત્તનળં કતં.
એવમેવાતિ ¶ એવં એવ. ફલીતિ ફલસમ્પન્નો. અજિનમ્હીતિ ચમ્મત્થાય ચમ્મકારણા. દન્તેહીતિ અત્તનો દન્તેહિ, હઞ્ઞતે દન્તનિમિત્તં હઞ્ઞતેતિ અત્થો. હન્તીતિ હઞ્ઞતિ. અનિકેતમસન્થવન્તિ યો પન નિકેતં પહાય પબ્બજિતત્તા અનિકેતો નામ સત્તસઙ્ખારવત્થુકસ્સ તણ્હાસન્થવસ્સ ¶ અભાવા અસન્થવો નામ, તં અનિકેતં અસન્થવં કો હનિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. તે સત્થારોતિ તે દ્વે રુક્ખા મમ સત્થારો અહેસુન્તિ વદતિ.
તં સુત્વા મિગાજિનો ‘‘અપ્પમત્તો હોહી’’તિ રઞ્ઞો ઓવાદં દત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. તસ્મિં ગતે સીવલિદેવી રઞ્ઞો પાદમૂલે પતિત્વા આહ –
‘‘સબ્બો જનો પબ્યથિતો, રાજા પબ્બજિતો ઇતિ;
હત્થારોહા અનીકટ્ઠા, રથિકા પત્તિકારકા.
‘‘અસ્સાસયિત્વા જનતં, ઠપયિત્વા પટિચ્છદં;
પુત્તં રજ્જે ઠપેત્વાન, અથ પચ્છા પબ્બજિસ્સસી’’તિ.
તત્થ પબ્યથિતોતિ ભીતો ઉત્રસ્તો. પટિચ્છદન્તિ અમ્હે ડય્હમાનેપિ વિલુપ્પમાનેપિ રાજા ન ઓલોકેતીતિ પબ્યથિતસ્સ મહાજનસ્સ આવરણં રક્ખં ઠપેત્વા પુત્તં દીઘાવુકુમારં રજ્જે ઠપેત્વા અભિસિઞ્ચિત્વા પચ્છા પબ્બજિસ્સસીતિ અત્થો.
તતો બોધિસત્તો આહ –
‘‘ચત્તા મયા જાનપદા, મિત્તામચ્ચા ચ ઞાતકા;
સન્તિ ¶ પુત્તા વિદેહાનં, દીઘાવુ રટ્ઠવડ્ઢનો;
તે રજ્જં કારયિસ્સન્તિ, મિથિલાયં પજાપતી’’તિ.
તત્થ સન્તિ પુત્તાતિ સીવલિ સમણાનં પુત્તા નામ નત્થિ, વિદેહરટ્ઠવાસીનં પન પુત્તા દીઘાવુ અત્થિ, તે રજ્જં કારયિસ્સન્તિ. પજાપતીતિ દેવિં આલપતિ.
દેવી ¶ આહ ‘‘દેવ, તુમ્હેસુ તાવ પબ્બજિતેસુ અહં કિં કરોમી’’તિ. અથ નં સો ‘‘ભદ્દે, અહં તં અનુસિક્ખામિ, વચનં મે કરોહી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
‘‘એહિ ¶ તં અનુસિક્ખામિ, યં વાક્યં મમ રુચ્ચતિ;
રજ્જં તુવં કારયસિ, પાપં દુચ્ચરિતં બહું;
કાયેન વાચા મનસા, યેન ગચ્છસિ દુગ્ગતિં.
‘‘પરદિન્નકેન પરનિટ્ઠિતેન, પિણ્ડેન યાપેહિ સ ધીરધમ્મો’’તિ.
તત્થ તુવન્તિ ત્વં પુત્તસ્સ છત્તં ઉસ્સાપેત્વા ‘‘મમ પુત્તસ્સ રજ્જ’’ન્તિ રજ્જં અનુસાસમાના બહું પાપં કરિસ્સસિ. ગચ્છસીતિ યેન કાયાદીહિ કતેન બહુપાપેન દુગ્ગતિં ગમિસ્સસિ. સ ધીરધમ્મોતિ પિણ્ડિયાલોપેન યાપેતબ્બં, એસ પણ્ડિતાનં ધમ્મોતિ.
એવં મહાસત્તો તસ્સા ઓવાદં અદાસિ. તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં સલ્લપન્તાનં ગચ્છન્તાનઞ્ઞેવ સૂરિયો અત્થઙ્ગતો. દેવી પતિરૂપે ઠાને ખન્ધાવારં નિવાસાપેસિ. મહાસત્તોપિ એકં રુક્ખમૂલં ઉપગતો. સો તત્થ રત્તિં વસિત્વા પુનદિવસે સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ. દેવીપિ ‘‘સેના પચ્છતોવ આગચ્છતૂ’’તિ વત્વા તસ્સ પચ્છતોવ અહોસિ. તે ભિક્ખાચારવેલાયં થૂણં નામ નગરં પાપુણિંસુ. તસ્મિં ખણે અન્તોનગરે એકો પુરિસો સૂણતો મહન્તં મંસખણ્ડં કિણિત્વા સૂલેન અઙ્ગારેસુ પચાપેત્વા નિબ્બાપનત્થાય ફલકકોટિયં ઠપેત્વા અટ્ઠાસિ. તસ્સ અઞ્ઞવિહિતસ્સ એકો સુનખો તં આદાય પલાયિ. સો ઞત્વા તં અનુબન્ધન્તો યાવ બહિદક્ખિણદ્વારં ગન્ત્વા નિબ્બિન્દો નિવત્તિ. રાજા ચ દેવી ચ સુનખસ્સ પુરતો ગચ્છન્તા દ્વિધા અહેસું ¶ . સો ભયેન મંસખણ્ડં છડ્ડેત્વા પલાયિ.
મહાસત્તો તં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં સુનખો છડ્ડેત્વા અનપેક્ખો પલાતો, અઞ્ઞોપિસ્સ સામિકો ન પઞ્ઞાયતિ, એવરૂપો અનવજ્જો પંસુકૂલપિણ્ડપાતો નામ નત્થિ, પરિભુઞ્જિસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો મત્તિકાપત્તં નીહરિત્વા ¶ તં મંસખણ્ડં આદાય પુઞ્છિત્વા પત્તે પક્ખિપિત્વા ઉદકફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા પરિભુઞ્જિતું આરભિ. તતો દેવી ‘‘સચે એસ રજ્જેનત્થિકો ભવેય્ય, એવરૂપં જેગુચ્છં પંસુમક્ખિતં સુનખુચ્છિટ્ઠકં ન ખાદેય્ય. સચે ખાદેય્ય, ઇદાનેસ અમ્હાકં સામિકો ન ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘મહારાજ, એવરૂપં જેગુચ્છં ખાદસી’’તિ આહ. ‘‘દેવિ, ત્વં અન્ધબાલતાય ઇમસ્સ પિણ્ડપાતસ્સ વિસેસં ન જાનાસી’’તિ વત્વા તસ્સેવ પતિતટ્ઠાનં પચ્ચવેક્ખિત્વા અમતં વિય પરિભુઞ્જિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા હત્થે ધોવતિ. તસ્મિં ખણે દેવી નિન્દમાના આહ –
‘‘યોપિ ¶ ચતુત્થે ભત્તકાલે ન ભુઞ્જે, અજુટ્ઠમારીવ ખુદાય મિય્યે;
ન ત્વેવ પિણ્ડં લુળિતં અનરિયં, કુલપુત્તરૂપો સપ્પુરિસો ન સેવે;
તયિદં ન સાધુ તયિદં ન સુટ્ઠુ, સુનખુચ્છિટ્ઠકં જનક ભુઞ્જસે તુવ’’ન્તિ.
તત્થ અજુટ્ઠમારીવાતિ અનાથમરણમેવ. લુળિતન્તિ પંસુમક્ખિતં. અનરિયન્તિ અસુન્દરં. ન સેવેતિ ન-કારો પરિપુચ્છનત્થે નિપાતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે ચતુત્થેપિ ભત્તકાલે ન ભુઞ્જેય્ય, ખુદાય મરેય્ય, નનુ એવં સન્તેપિ કુલપુત્તરૂપો સપ્પુરિસો એવરૂપં પિણ્ડં ન ત્વેવ સેવેય્યાતિ. તયિદન્તિ તં ઇદં.
મહાસત્તો આહ –
‘‘ન ચાપિ મે સીવલિ સો અભક્ખો, યં હોતિ ચત્તં ગિહિનો સુનસ્સ વા;
યે ¶ કેચિ ભોગા ઇધ ધમ્મલદ્ધા, સબ્બો સો ભક્ખો અનવયોતિ વુત્તો’’તિ.
તત્થ અભક્ખોતિ સો પિણ્ડપાતો મમ અભક્ખો નામ ન હોતિ. યં હોતીતિ યં ગિહિનો વા સુનસ્સ વા ચત્તં હોતિ, તં પંસુકૂલં નામ અસામિકત્તા અનવજ્જમેવ હોતિ. યે કેચીતિ તસ્મા અઞ્ઞેપિ યે ¶ કેચિ ધમ્મેન લદ્ધા ભોગા, સબ્બો સો ભક્ખો. અનવયોતિ અનુઅવયો, અનુપુનપ્પુનં ઓલોકિયમાનોપિ અવયો પરિપુણ્ણગુણો અનવજ્જો, અધમ્મલદ્ધં પન સહસ્સગ્ઘનકમ્પિ જિગુચ્છનીયમેવાતિ.
એવં તે અઞ્ઞમઞ્ઞં કથેન્તાવ થૂણનગરદ્વારં સમ્પાપુણિંસુ. તત્ર દારિકાસુ કીળન્તીસુ એકા કુમારિકા ખુદ્દકકુલ્લકેન વાલુકં પપ્ફોટેતિ. તસ્સા એકસ્મિં હત્થે એકં વલયં, એકસ્મિં દ્વે વલયાનિ. તાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્ઘટ્ટેન્તિ, ઇતરં નિસ્સદ્દં. રાજા તં કારણં ઞત્વા ‘‘સીવલિદેવી મમ પચ્છતો ચરતિ, ઇત્થી ચ નામ પબ્બજિતસ્સ મલં, ‘અયં પબ્બજિત્વાપિ ભરિયં જહિતું ન સક્કોતી’તિ ગરહિસ્સન્તિ મં. સચાયં કુમારિકા પણ્ડિતા ભવિસ્સતિ, સીવલિદેવિયા નિવત્તનકારણં કથેસ્સતિ, ઇમિસ્સા કથં સુત્વા સીવલિદેવિં ઉય્યોજેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –
‘‘કુમારિકે ઉપસેનિયે, નિચ્ચં નિગ્ગળમણ્ડિતે;
કસ્મા તે એકો ભુજો જનતિ, એકો તે ન જનતી ભુજો’’તિ.
તત્થ ¶ ઉપસેનિયેતિ માતરં ઉપગન્ત્વા સેનિકે. નિગ્ગળમણ્ડિતેતિ અગલિતમણ્ડનેન મણ્ડનસીલિકેતિ વદતિ. જનતીતિ સદ્દં કરોતિ.
કુમારિકા આહ –
‘‘ઇમસ્મિં મે સમણ હત્થે, પટિમુક્કા દુનીવરા;
સઙ્ઘાતા જાયતે સદ્દો, દુતિયસ્સેવ સા ગતિ.
‘‘ઇમસ્મિં મે સમણ હત્થે, પટિમુક્કો એકનીવરો;
સો અદુતિયો ન જનતિ, મુનિભૂતોવ તિટ્ઠતિ.
‘‘વિવાદપ્પત્તો દુતિયો, કેનેકો વિવદિસ્સતિ;
તસ્સ તે સગ્ગકામસ્સ, એકત્તમુપરોચત’’ન્તિ.
તત્થ ¶ ¶ દુનીવરાતિ દ્વે વલયાનિ. સઙ્ઘાતાતિ સંહનનતો સઙ્ઘટ્ટનતોતિ અત્થો. ગતીતિ નિબ્બત્તિ. દુતિયસ્સેવ હિ એવરૂપા નિબ્બત્તિ હોતીતિ અત્થો. સોતિ સો નીવરો. મુનિભૂતોવાતિ પહીનસબ્બકિલેસો અરિયપુગ્ગલો વિય તિટ્ઠતિ. વિવાદપ્પત્તોતિ સમણ દુતિયકો નામ વિવાદમાપન્નો હોતિ, કલહં કરોતિ, નાનાગાહં ગણ્હાતિ. કેનેકોતિ એકકો પન કેન સદ્ધિં વિવદિસ્સતિ. એકત્તમુપરોચતન્તિ એકીભાવો તે રુચ્ચતુ. સમણા નામ ભગિનિમ્પિ આદાય ન ચરન્તિ, કિં પન ત્વં એવરૂપં ઉત્તમરૂપધરં ભરિયં આદાય વિચરસિ, અયં તે અન્તરાયં કરિસ્સતિ, ઇમં નીહરિત્વા એકકોવ સમણકમ્મં કરોહીતિ નં ઓવદતિ.
સો તસ્સા કુમારિકાય વચનં સુત્વા પચ્ચયં લભિત્વા દેવિયા સદ્ધિં કથેન્તો આહ –
‘‘સુણાસિ સીવલિ કથા, કુમારિયા પવેદિતા;
પેસિયા મં ગરહિત્થો, દુતિયસ્સેવ સા ગતિ.
‘‘અયં દ્વેધાપથો ભદ્દે, અનુચિણ્ણો પથાવિહિ;
તેસં ત્વં એકં ગણ્હાહિ, અહમેકં પુનાપરં.
‘‘માવચ ¶ મં ત્વં ‘પતિ મે’તિ, નાહં ‘ભરિયા’તિ વા પુના’’તિ.
તત્થ કુમારિયા પવેદિતાતિ કુમારિકાય કથિતા. પેસિયાતિ સચાહં રજ્જં કારેય્યં, એસા મે પેસિયા વચનકારિકા ભવેય્ય, ઓલોકેતુમ્પિ મં ન વિસહેય્ય. ઇદાનિ પન અત્તનો પેસિયં વિય ચ મઞ્ઞતિ, ‘‘દુતિયસ્સેવ સા ગતી’’તિ મં ઓવદતિ. અનુચિણ્ણોતિ અનુસઞ્ચરિતો. પથાવિહીતિ પથિકેહિ. એકન્તિ તવ રુચ્ચનકં એકં મગ્ગં ગણ્હ, અહં પન તયા ગહિતાવસેસં અપરં ગણ્હિસ્સામિ. માવચ મં ત્વન્તિ સીવલિ ઇતો પટ્ઠાય પુન મં ‘‘પતિ મે’’તિ મા અવચ, અહં વા ત્વં ‘‘ભરિયા મે’’તિ નાવચં.
સા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘દેવ, તુમ્હે ઉત્તમા, દક્ખિણમગ્ગં ગણ્હથ, અહં વામમગ્ગં ગણ્હિસ્સામી’’તિ વત્વા થોકં ગન્ત્વા સોકં સન્ધારેતું અસક્કોન્તી પુનાગન્ત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિં કથેન્તી એકતોવ નગરં પાવિસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા ઉપડ્ઢગાથમાહ –
‘‘ઇમમેવ ¶ કથયન્તા, થૂણં નગરુપાગમુ’’ન્તિ.
તત્થ ¶ નગરુપાગમુન્તિ નગરં પવિટ્ઠા.
પવિસિત્વા ચ પન મહાસત્તો પિણ્ડત્થાય ચરન્તો ઉસુકારસ્સ ગેહદ્વારં પત્તો. સીવલિદેવીપિ એકમન્તં અટ્ઠાસિ. તસ્મિં સમયે ઉસુકારો અઙ્ગારકપલ્લે ઉસું તાપેત્વા કઞ્જિયેન તેમેત્વા એકં અક્ખિં નિમીલેત્વા એકેન અક્ખિના ઓલોકેન્તો ઉજું કરોતિ. તં દિસ્વા મહાસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘સચાયં પણ્ડિતો ભવિસ્સતિ, મય્હં એકં કારણં કથેસ્સતિ, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છતિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘કોટ્ઠકે ઉસુકારસ્સ, ભત્તકાલે ઉપટ્ઠિતે;
તત્રા ચ સો ઉસુકારો, એકં દણ્ડં ઉજું કતં;
એકઞ્ચ ચક્ખું નિગ્ગય્હ, જિમ્હમેકેન પેક્ખતી’’તિ.
તત્થ કોટ્ઠકેતિ ભિક્ખવે, સો રાજા અત્તનો ભત્તકાલે ઉપટ્ઠિતે ઉસુકારસ્સ કોટ્ઠકે અટ્ઠાસિ. તત્રા ચાતિ તસ્મિઞ્ચ કોટ્ઠકે. નિગ્ગય્હાતિ નિમીલેત્વા. જિમ્હમેકેનાતિ એકેન અક્ખિના વઙ્કં સરં પેક્ખતિ.
અથ ¶ નં મહાસત્તો આહ –
‘‘એવં નો સાધુ પસ્સસિ, ઉસુકાર સુણોહિ મે;
યદેકં ચક્ખું નિગ્ગય્હ, જિમ્હમેકેન પેક્ખસી’’તિ.
તસ્સત્થો – સમ્મ ઉસુકાર, એવં નુ ત્વં સાધુ પસ્સસિ, યં એકં ચક્ખું નિમીલેત્વા એકેન ચક્ખુના વઙ્કં સરં પેક્ખસીતિ.
અથસ્સ સો કથેન્તો આહ –
‘‘દ્વીહિ સમણ ચક્ખૂહિ, વિસાલં વિય ખાયતિ;
અસમ્પત્વા પરમં લિઙ્ગં, નુજુભાવાય કપ્પતિ.
‘‘એકઞ્ચ ચક્ખું નિગ્ગય્હ, જિમ્હમેકેન પેક્ખતો;
સમ્પત્વા પરમં લિઙ્ગં, ઉજુભાવાય કપ્પતિ.
‘‘વિવાદપ્પત્તો ¶ દુતિયો, કેનેકો વિવદિસ્સતિ;
તસ્સ તે સગ્ગકામસ્સ, એકત્તમુપરોચત’’ન્તિ.
તત્થ વિસાલં વિયાતિ વિત્થિણ્ણં વિય હુત્વા ખાયતિ. અસમ્પત્વા પરમં લિઙ્ગન્તિ પરતો વઙ્કટ્ઠાનં અપ્પત્વા. નુજુભાવાયાતિ ન ઉજુભાવાય. ઇદં વુત્તં હોતિ – વિસાલે ખાયમાને પરતો ઉજુટ્ઠાનં વા વઙ્કટ્ઠાનં વા ન પાપુણેય્ય, તસ્મિં અસમ્પત્તે અદિસ્સમાને ઉજુભાવાય કિચ્ચં ન કપ્પતિ ન સમ્પજ્જતીતિ. સમ્પત્વાતિ ચક્ખુના પત્વા ¶ , દિસ્વાતિ અત્થો. વિવાદપ્પત્તોતિ યથા દુતિયે અક્ખિમ્હિ ઉમ્મીલિતે લિઙ્ગં ન પઞ્ઞાયતિ, વઙ્કટ્ઠાનમ્પિ ઉજુકં પઞ્ઞાયતિ, ઉજુટ્ઠાનમ્પિ વઙ્કં પઞ્ઞાયતીતિ વિવાદો હોતિ, એવં સમણસ્સપિ દુતિયો નામ વિવાદમાપન્નો હોતિ, કલહં કરોતિ, નાનાગાહં ગણ્હાતિ. કેનેકોતિ એકો પન કેન સદ્ધિં વિવદિસ્સતિ. એકત્તમુપરોચતન્તિ એકીભાવો તે રુચ્ચતુ. સમણા નામ ભગિનિમ્પિ આદાય ન ચરન્તિ, કિં પન ત્વં એવરૂપં ઉત્તમરૂપધરં ભરિયં આદાય વિચરસિ. અયં તે અન્તરાયં કરિસ્સતિ, ઇમં નીહરિત્વા એકકોવ સમણધમ્મં કરોહીતિ સો તં ઓવદતિ.
એવમસ્સ ¶ સો ઓવાદં દત્વા તુણ્હી અહોસિ. મહાસત્તોપિ પિણ્ડાય ચરિત્વા મિસ્સકભત્તં સંકડ્ઢિત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા ઉદકફાસુકટ્ઠાને નિસીદિત્વા કતભત્તકિચ્ચો મુખં વિક્ખાલેત્વા પત્તં થવિકાય ઓસારેત્વા સીવલિદેવિં આમન્તેત્વા આહ –
‘‘સુણાસિ સીવલિ કથા, ઉસુકારેન વેદિતા;
પેસિયા મં ગરહિત્થો, દુતિયસ્સેવ સા ગતિ.
‘‘અયં દ્વેધાપથો ભદ્દે, અનુચિણ્ણો પથાવિહિ;
તેસં ત્વં એકં ગણ્હાહિ, અહમેકં પુનાપરં.
‘‘માવચ મં ત્વં ‘પતિ મે’તિ, નાહં ‘ભરિયા’તિ વા પુના’’તિ.
તત્થ સુણાસીતિ સુણ, ત્વં કથા. ‘‘પેસિયા મ’’ન્તિ ઇદં પન કુમારિકાય ઓવાદમેવ સન્ધાયાહ.
સા ¶ કિર ‘‘માવચ મં ત્વં ‘પતિ મે’તિ’’ વુત્તાપિ મહાસત્તં અનુબન્ધિયેવ. રાજા નં નિવત્તેતું ન સક્કોતિ. મહાજનોપિ અનુબન્ધિ. તતો પન અટવી અવિદૂરે હોતિ. મહાસત્તો નીલવનરાજિં દિસ્વા તં નિવત્તેતુકામો હુત્વા ગચ્છન્તોયેવ મગ્ગસમીપે મુઞ્જતિણં અદ્દસ. સો તતો ઈસિકં લુઞ્ચિત્વા ‘‘પસ્સસિ સીવલિ, અયં ઇધ પુન ઘટેતું ન સક્કા, એવમેવ પુન મય્હં તયા સદ્ધિં સંવાસો નામ ઘટેતું ન સક્કા’’તિ વત્વા ઇમં ઉપડ્ઢગાથમાહ –
‘‘મુઞ્જાવેસિકા પવાળ્હા, એકા વિહર સીવલી’’તિ.
તત્થ એકા વિહરાતિ અહં એકીભાવેન વિહરિસ્સામિ, ત્વમ્પિ એકા વિહરાહીતિ તસ્સા ઓવાદમદાસિ.
તં સુત્વા સીવલિદેવી ‘‘ઇતોદાનિ પટ્ઠાય નત્થિ મય્હં મહાજનકનરિન્દેન સદ્ધિં સંવાસો’’તિ સોકં સન્ધારેતું અસક્કોન્તી ઉભોહિ હત્થેહિ ઉરં પહરિત્વા મહામગ્ગે ¶ પતિ. મહાસત્તો તસ્સા વિસઞ્ઞિભાવં ઞત્વા પદં વિકોપેત્વા અરઞ્ઞં પાવિસિ. અમચ્ચા આગન્ત્વા તસ્સા સરીરં ઉદકેન સિઞ્ચિત્વા હત્થપાદે પરિમજ્જિત્વા સઞ્ઞં લભાપેસું. સા ‘‘તાતા, કુહિં રાજા’’તિ ¶ પુચ્છિ. ‘‘નનુ તુમ્હેવ જાનાથા’’તિ? ‘‘ઉપધારેથ તાતા’’તિ. તે ઇતો ચિતો ધાવિત્વા વિચિનન્તાપિ મહાસત્તં ન પસ્સિંસુ. દેવી મહાપરિદેવં પરિદેવિત્વા રઞ્ઞો ઠિતટ્ઠાને ચેતિયં કારેત્વા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા નિવત્તિ. મહાસત્તોપિ હિમવન્તં પવિસિત્વા સત્તાહબ્ભન્તરેયેવ પઞ્ચ અભિઞ્ઞા ચ, અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા પુન મનુસ્સપથં નાગમિ. દેવીપિ ઉસુકારેન સદ્ધિં કથિતટ્ઠાને, કુમારિકાય સદ્ધિં કથિતટ્ઠાને, મંસપરિભોગટ્ઠાને, મિગાજિનેન સદ્ધિં કથિતટ્ઠાને, નારદેન સદ્ધિં કથિતટ્ઠાને ચાતિ સબ્બટ્ઠાનેસુ ચેતિયાનિ કારેત્વા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા સેનઙ્ગપરિવુતા મિથિલં પત્વા અમ્બવનુય્યાને પુત્તસ્સ અભિસેકં કારેત્વા તં સેનઙ્ગપરિવુતં નગરં પેસેત્વા સયં ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તત્થેવ ઉય્યાને વસન્તી કસિણપરિકમ્મં કત્વા ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણા અહોસિ. મહાસત્તોપિ અપરિહીનજ્ઝાનો હુત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તોયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ¶ – ‘‘તદા સમુદ્દરક્ખિકા દેવધીતા ઉપ્પલવણ્ણા અહોસિ, નારદો સારિપુત્તો, મિગાજિનો મોગ્ગલ્લાનો, કુમારિકા ખેમા ભિક્ખુની, ઉસુકારો આનન્દો, સીવલિદેવી રાહુલમાતા, દીઘાવુકુમારો રાહુલો, માતાપિતરો મહારાજકુલાનિ, મહાજનકનરિન્દો પન અહમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધો અહોસિ’’ન્તિ.
મહાજનકજાતકવણ્ણના દુતિયા.
[૫૪૦] ૩. સુવણ્ણસામજાતકવણ્ણના
કો ¶ ¶ નુ મં ઉસુના વિજ્ઝીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં માતુપોસકભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિયં કિર અટ્ઠારસકોટિવિભવસ્સ એકસ્સ સેટ્ઠિકુલસ્સ એકપુત્તકો અહોસિ માતાપિતૂનં પિયો મનાપો. સો એકદિવસં પાસાદવરગતો સીહપઞ્જરં ઉગ્ઘાટેત્વા વીથિં ઓલોકેન્તો ગન્ધમાલાદિહત્થં મહાજનં ધમ્મસ્સવનત્થાય જેતવનં ગચ્છન્તં ¶ દિસ્વા ‘‘અહમ્પિ ધમ્મં સુણિસ્સામી’’તિ માતાપિતરો વન્દિત્વા ગન્ધમાલાદીનિ ગાહાપેત્વા વિહારં ગન્ત્વા વત્થભેસજ્જપાનકાદીનિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાપેત્વા ગન્ધમાલાદીહિ ચ ભગવન્તં પૂજેત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ધમ્મં સુત્વા કામેસુ આદીનવં દિસ્વા પબ્બજ્જાય ચ આનિસંસં સલ્લક્ખેત્વા પરિસાય વુટ્ઠિતાય ભગવન્તં પબ્બજ્જં યાચિત્વા ‘‘માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં તથાગતા નામ ન પબ્બાજેન્તી’’તિ સુત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા પુન ગેહં ગન્ત્વા સગારવેન માતાપિતરો વન્દિત્વા એવમાહ – ‘‘અમ્મતાતા, અહં તથાગતસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ માતાપિતરો તસ્સ વચનં સુત્વા એકપુત્તકભાવેન સત્તધા ભિજ્જમાનહદયા વિય પુત્તસિનેહેન કમ્પમાના એવમાહંસુ ‘‘તાત પિયપુત્તક, તાત કુલઙ્કુર, તાત નયન, તાત હદય, તાત પાણસદિસ, તયા વિના કથં જીવામ, તયિ પટિબદ્ધં નો જીવિતં. મયઞ્હિ તાત, જરાજિણ્ણા વુડ્ઢા મહલ્લકા, અજ્જ વા સુવે વા પરસુવે વા મરણં પાપુણિસ્સામ, તસ્મા મા અમ્હે ઓહાય ગચ્છસિ. તાત, પબ્બજ્જા નામ અતિદુક્કરા, સીતેન અત્થે સતિ ઉણ્હં લભતિ, ઉણ્હેન અત્થે સતિ સીતં લભતિ, તસ્મા તાત, મા પબ્બજાહી’’તિ.
તં સુત્વા કુલપુત્તો દુક્ખી દુમ્મનો ઓનતસીસો પજ્ઝાયન્તોવ નિસીદિ સત્તાહં નિરાહારો. અથસ્સ માતાપિતરો એવં ચિન્તેસું ‘‘સચે નો પુત્તો અનનુઞ્ઞાતો, અદ્ધા મરિસ્સતિ, પુન ન પસ્સિસ્સામ, પબ્બજ્જાય જીવમાનં પુન નં પસ્સિસ્સામા’’તિ. ચિન્તેત્વા ચ પન ‘‘તાત પિયપુત્તક, તં પબ્બજ્જાય અનુજાનામ, પબ્બજાહી’’તિ અનુજાનિંસુ. તં સુત્વા કુલપુત્તો તુટ્ઠમાનસો હુત્વા અત્તનો સકલસરીરં ઓણામેત્વા ¶ માતાપિતરો વન્દિત્વા વિહારં ગન્ત્વા ભગવન્તં પબ્બજ્જં યાચિ. સત્થા એકં ભિક્ખું પક્કોસાપેત્વા ‘‘ઇમં કુમારં પબ્બાજેહી’’તિ આણાપેસિ. સો તં પબ્બાજેસિ. તસ્સ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય મહાલાભસક્કારો નિબ્બત્તિ. સો આચરિયુપજ્ઝાયે આરાધેત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો પઞ્ચ વસ્સાનિ ધમ્મં પરિયાપુણિત્વા ‘‘અહં ઇધ આકિણ્ણો ¶ વિહરામિ, ન મે ઇદં પતિરૂપ’’ન્તિ વિપસ્સનાધુરં પૂરેતુકામો હુત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ઉપજ્ઝાયં વન્દિત્વા જેતવના નિક્ખમિત્વા એકં પચ્ચન્તગામં નિસ્સાય અરઞ્ઞે વિહાસિ. સો તત્થ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા દ્વાદસ વસ્સાનિ ઘટેન્તો વાયમન્તોપિ વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ. માતાપિતરોપિસ્સ ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે દુગ્ગતા અહેસું. યે હિ તેસં ખેત્તં વા વણિજ્જં વા પયોજેસું, તે ‘‘ઇમસ્મિં કુલે પુત્તો વા ભાતા વા ઇણં ચોદેત્વા ગણ્હન્તો નામ નત્થી’’તિ અત્તનો અત્તનો હત્થગતં ગહેત્વા યથારુચિ પલાયિંસુ. ગેહે દાસકમ્મકરાદયોપિ હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીનિ ગહેત્વા પલાયિંસુ.
અપરભાગે દ્વે જના કપણા હુત્વા હત્થે ઉદકસિઞ્ચનમ્પિ અલભિત્વા ગેહં વિક્કિણિત્વા અઘરા હુત્વા કારુઞ્ઞભાવં પત્તા પિલોતિકં નિવાસેત્વા કપાલહત્થા ભિક્ખાય ચરિંસુ. તસ્મિં કાલે એકો ભિક્ખુ જેતવનતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન તસ્સ વસનટ્ઠાનં અગમાસિ. સો તસ્સ આગન્તુકવત્તં કત્વા સુખનિસિન્નકાલે ‘‘ભન્તે, કુતો આગતત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘જેતવના આગતો આવુસો’’તિ વુત્તે સત્થુનો ચેવ મહાસાવકાદીનઞ્ચ આરોગ્યં પુચ્છિત્વા માતાપિતૂનઞ્ચ પવત્તિં પુચ્છિ ‘‘કિં, ભન્તે, સાવત્થિયં અસુકસ્સ નામ સેટ્ઠિકુલસ્સ આરોગ્ય’’ન્તિ? ‘‘આવુસો, મા તસ્સ કુલસ્સ પવત્તિં પુચ્છા’’તિ. ‘‘કિં ભન્તે’’તિ. ‘‘આવુસો, તસ્સ કિર કુલસ્સ એકો પુત્તો અત્થિ, સો બુદ્ધસાસને પબ્બજિતો, તસ્સ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય એતં કુલં પરિક્ખીણં, ઇદાનિ દ્વે જના પરમકારુઞ્ઞભાવં પત્તા ભિક્ખાય ચરન્તી’’તિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા સકભાવેન સણ્ઠાતું અસક્કોન્તો અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ રોદિતું આરભિ. ‘‘આવુસો, કિં રોદસી’’તિ? ‘‘ભન્તે, તે મય્હં માતાપિતરો, અહં તેસં પુત્તો’’તિ. ‘‘આવુસો, તવ માતાપિતરો તં નિસ્સાય વિનાસં પત્તા, ગચ્છ, તે પટિજગ્ગાહી’’તિ.
સો ¶ ‘‘અહં દ્વાદસ વસ્સાનિ ઘટેન્તો વાયમન્તોપિ મગ્ગં વા ફલં વા નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિં ¶ , અભબ્બો ભવિસ્સામિ, કિં મે પબ્બજ્જાય, ગિહી હુત્વા માતાપિતરો પોસેત્વા દાનં દત્વા સગ્ગપરાયણો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અરઞ્ઞાવાસં તસ્સ થેરસ્સ નિય્યાદેત્વા પુનદિવસે અરઞ્ઞા નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન ગચ્છન્તો સાવત્થિતો અવિદૂરે જેતવનપિટ્ઠિવિહારં પાપુણિ. તત્થ દ્વે મગ્ગા અહેસું. તેસુ એકો મગ્ગો જેતવનં ગચ્છતિ, એકો સાવત્થિં. સો તત્થેવ ઠત્વા ‘‘કિં નુ ખો પઠમં માતાપિતરો પસ્સામિ, ઉદાહુ દસબલ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘મયા માતાપિતરો ચિરં દિટ્ઠપુબ્બા, ઇતો પટ્ઠાય પન મે બુદ્ધદસ્સનં દુલ્લભં ભવિસ્સતિ, તસ્મા અજ્જમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધં દિસ્વા ધમ્મં સુત્વા સ્વે પાતોવ માતાપિતરો પસ્સિસ્સામી’’તિ સાવત્થિમગ્ગં ¶ પહાય સાયન્હસમયે જેતવનં પાવિસિ. તં દિવસં પન સત્થા પચ્ચૂસકાલે લોકં ઓલોકેન્તો ઇમસ્સ કુલપુત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં અદ્દસ. સો તસ્સાગમનકાલે માતુપોસકસુત્તેન (સં. નિ. ૧.૨૦૫) માતાપિતૂનં ગુણં વણ્ણેસિ. સો પન ભિક્ખુ પરિસપરિયન્તે ઠત્વા સત્થુસ્સ ધમ્મકથં સુણન્તો ચિન્તેસિ ‘‘અહં ગિહી હુત્વા માતાપિતરો પટિજગ્ગિતું સક્કોમીતિ ચિન્તેસિં, સત્થા પન ‘પબ્બજિતોવ સમાનો પટિજગ્ગિતો ઉપકારકો માતાપિતૂન’ન્તિ વદતિ. સચાહં સત્થારં અદિસ્વા ગતો, એવરૂપાય પબ્બજ્જાય પરિહીનો ભવેય્યં. ઇદાનિ પન ગિહી અહુત્વા પબ્બજિતોવ સમાનો માતાપિતરો પોસેસ્સામી’’તિ.
સો સલાકગ્ગં ગન્ત્વા સલાકભત્તઞ્ચેવ સલાકયાગુઞ્ચ ગણ્હિત્વા દ્વાદસ વસ્સાનિ અરઞ્ઞે વુત્થભિક્ખુ પારાજિકપ્પત્તો વિય અહોસિ. સો પાતોવ સાવત્થિયં પવિસિત્વા ‘‘કિં નુ ખો પઠમં યાગું ગણ્હિસ્સામિ, ઉદાહુ માતાપિતરો પસ્સિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કપણાનં માતાપિતૂનં સન્તિકં તુચ્છહત્થેન ગન્તું અયુત્ત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા યાગું ગહેત્વા એતેસં પોરાણકગેહદ્વારં ગતો. માતાપિતરોપિસ્સ યાગુભિક્ખં ચરિત્વા પરભિત્તિં નિસ્સાય વિહરન્તિ. સો ઉપગન્ત્વા નિસિન્નકે દિસ્વા ઉપ્પન્નસોકો અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ તેસં અવિદૂરે અટ્ઠાસિ. તે તં દિસ્વાપિ ન સઞ્જાનિંસુ. અથ માતા ‘‘ભિક્ખત્થાય ઠિતો ભવિસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં દાતબ્બયુત્તકં નત્થિ, અતિચ્છથા’’તિ આહ. સો તસ્સા ¶ કથં સુત્વા હદયપૂરં સોકં ગહેત્વા અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ તત્થેવ અટ્ઠાસિ. દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ ‘‘અતિચ્છથા’’તિ વુચ્ચમાનોપિ અટ્ઠાસિયેવ. અથસ્સ પિતા માતરં આહ – ‘‘ગચ્છ, ભદ્દે, જાનાહિ, પુત્તો નુ ખો નો એસો’’તિ. સા ઉટ્ઠાય ઉપગન્ત્વા ઓલોકેન્તી સઞ્જાનિત્વા પાદમૂલે પતિત્વા પરિદેવિ, પિતાપિસ્સ તથેવ અકાસિ, મહન્તં કારુઞ્ઞં અહોસિ.
સોપિ માતાપિતરો દિસ્વા સકભાવેન સણ્ઠાતું અસક્કોન્તો અસ્સૂનિ પવત્તેસિ. સો સોકં અધિવાસેત્વા ‘‘અમ્મતાતા, મા ચિન્તયિત્થ, અહં વો પોસેસ્સામી’’તિ ¶ માતાપિતરો અસ્સાસેત્વા યાગું પાયેત્વા એકમન્તે નિસીદાપેત્વા પુન ભિક્ખં આહરિત્વા તે ભોજેત્વા અત્તનો અત્થાય ભિક્ખં પરિયેસિત્વા તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા પુન ભત્તેનાપુચ્છિત્વા પચ્છા સયં પરિભુઞ્જતિ. સો તતો પટ્ઠાય ઇમિના નિયામેન માતાપિતરો પટિજગ્ગતિ. અત્તના લદ્ધાનિ પક્ખિકભત્તાદીનિ તેસંયેવ દત્વા સયં પિણ્ડાય ચરિત્વા લભમાનો ભુઞ્જતિ, અલભમાનો ન ભુઞ્જતિ, વસ્સાવાસિકમ્પિ અઞ્ઞમ્પિ યં કિઞ્ચિ લભિત્વા તેસંયેવ દેતિ. તેહિ પરિભુત્તં જિણ્ણપિલોતિકં ગહેત્વા અગ્ગળં દત્વા રજિત્વા સયં પરિભુઞ્જતિ. ભિક્ખલભનદિવસેહિ પનસ્સ અલભનદિવસા બહૂ અહેસું. અથસ્સ નિવાસનપારુપનં અતિલૂખં હોતિ.
ઇતિ ¶ સો માતાપિતરો પટિજગ્ગન્તોયેવ અપરભાગે કિસો ઉપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકજાતો ધમનિસન્થતગત્તો અહોસિ. અથ નં સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તા ભિક્ખૂ પુચ્છિંસુ ‘‘આવુસો, પુબ્બે તવ સરીરવણ્ણો સોભતિ, ઇદાનિ પન કિસો ઉપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકજાતો ધમનિસન્થતગત્તો, બ્યાધિ તે નુ ખો ઉપ્પન્નો’’તિ. સો ‘‘નત્થિ મે, આવુસો, બ્યાધિ, અપિચ પન પલિબોધો મે અત્થી’’તિ તં પવત્તિં આરોચેસિ. અથ નં તે ભિક્ખૂ આહંસુ ‘‘આવુસો, ભગવા સદ્ધાદેય્યં વિનિપાતેતું ન દેતિ, ત્વં પન સદ્ધાદેય્યં ગહેત્વા ગિહીનં દદમાનો અયુત્તં કરોસી’’તિ. સો તેસં કથં સુત્વા લજ્જિતો ઓલીયિ. તે એત્તકેનપિ અસન્તુટ્ઠા ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભન્તે, અસુકો નામ ભિક્ખુ સદ્ધાદેય્યં વિનિપાતેત્વા ગિહી પોસેતી’’તિ સત્થુ આરોચેસું. સત્થા તં ભિક્ખું પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ સદ્ધાદેય્યં ગહેત્વા ગિહી પોસેસી’’તિ ¶ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે તં કિરિયં વણ્ણેતુકામો અત્તનો ચ પુબ્બચરિયં પકાસેતુકામો ‘‘ભિક્ખુ, ગિહી પોસેન્તો કે પોસેસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘માતાપિતરો મે, ભન્તે’’તિ વુત્તે સત્થા તસ્સ ઉસ્સાહં જનેતું ‘‘સાધુ સાધુ, ભિક્ખૂ’’તિ તિક્ખત્તું સાધુકારં દત્વા ‘‘ત્વં મમ ગતમગ્ગે ઠિતો, અહમ્પિ પુબ્બચરિયં ચરન્તો માતાપિતરો પોસેસિ’’ન્તિ આહ. સો અસ્સાસં પટિલભિ. સત્થા તાય પુબ્બચરિયાય આવિકરણત્થં તેહિ ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.
અતીતે બારાણસિનગરતો અવિદૂરે નદિયા ઓરિમતીરે એકો નેસાદગામો અહોસિ, પારિમતીરે એકો નેસાદગામો. એકેકસ્મિં ગામે પઞ્ચ પઞ્ચ કુલસતાનિ વસન્તિ. દ્વીસુપિ ગામેસુ દ્વે નેસાદજેટ્ઠકા સહાયકા અહેસું. તે દહરકાલેયેવ કતિકવત્તં કરિંસુ ‘‘સચે અમ્હેસુ એકસ્સ ધીતા હોતિ, એકસ્સ પુત્તો હોતિ, તેસં આવાહવિવાહં કરિસ્સામા’’તિ. અથ ઓરિમતીરે ગામજેટ્ઠકસ્સ ¶ ગેહે પુત્તો જાયિ, જાતક્ખણેયેવ દુકૂલેન પટિગ્ગહિતત્તા ‘‘દુકૂલો’’ત્વેવસ્સ નામં કરિંસુ. ઇતરસ્સ ગેહે ધીતા જાયિ, તસ્સા પરતીરે જાતત્તા ‘‘પારિકા’’તિ નામં કરિંસુ. તે ઉભોપિ અભિરૂપા પાસાદિકા અહેસું સુવણ્ણવણ્ણા. તે નેસાદકુલે જાતાપિ પાણાતિપાતં નામ ન કરિંસુ.
અપરભાગે સોળસવસ્સુદ્દેસિકં દુકૂલકુમારં માતાપિતરો આહંસુ ‘‘પુત્ત, કુમારિકં તે આનયિસ્સામા’’તિ. સો પન બ્રહ્મલોકતો આગતો સુદ્ધસત્તો ઉભો કણ્ણે પિધાય ‘‘ન મે ઘરાવાસેનત્થો અમ્મતાતા, મા એવરૂપં અવચુત્થા’’તિ વત્વા યાવતતિયં વુચ્ચમાનોપિ ન ઇચ્છિયેવ. પારિકાપિ માતાપિતૂહિ ‘‘અમ્મ, અમ્હાકં સહાયકસ્સ પુત્તો અત્થિ, સો અભિરૂપો સુવણ્ણવણ્ણો, તસ્સ તં દસ્સામા’’તિ વુત્તા તથેવ વત્વા ઉભો કણ્ણે પિદહિ. સાપિ બ્રાહ્મલોકતો આગતા ઘરાવાસં ન ઇચ્છિ. દુકૂલકુમારો પન તસ્સા રહસ્સેન સાસનં પહિણિ ‘‘સચે ¶ પારિકે મેથુનધમ્મેન અત્થિકા, અઞ્ઞસ્સ ગેહં ગચ્છતુ, મય્હં મેથુનધમ્મે છન્દો નત્થી’’તિ. સાપિ તસ્સ તથેવ સાસનં પેસેસિ.
અથ ¶ માતાપિતરો તેસં અનિચ્છમાનાનઞ્ઞેવ આવાહવિવાહં કરિંસુ. તે ઉભોપિ કિલેસસમુદ્દં અનોતરિત્વા દ્વે મહાબ્રહ્માનો વિય એકતોવ વસિંસુ. દુકૂલકુમારો પન મચ્છં વા મિગં વા ન મારેતિ, અન્તમસો આહટમંસમ્પિ ન વિક્કિણાતિ. અથ નં માતાપિતરો વદિંસુ ‘‘તાત, ત્વં નેસાદકુલે નિબ્બત્તિત્વાપિ નેવ ઘરાવાસં ઇચ્છસિ, ન પાણવધં કરોસિ, કિં નામ કમ્મં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘અમ્મતાતા, તુમ્હેસુ અનુજાનન્તેસુ મયં પબ્બજિસ્સામા’’તિ. તં સુત્વા માતાપિતરો ‘‘તેન હિ પબ્બજથા’’તિ દ્વે જને અનુજાનિંસુ. તે તુટ્ઠહટ્ઠા માતાપિતરો વન્દિત્વા ગામતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન ગઙ્ગાતીરેન હિમવન્તં પવિસિત્વા યસ્મિં ઠાને મિગસમ્મતા નામ નદી હિમવન્તતો ઓતરિત્વા ગઙ્ગં પત્તા, તં ઠાનં ગન્ત્વા ગઙ્ગં પહાય મિગસમ્મતાભિમુખા અભિરુહિંસુ.
તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ ભવનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો ઓલોકેન્તો તં કારણં ઞત્વા વિસ્સકમ્મં આમન્તેત્વા ‘‘તાત વિસ્સકમ્મ, દ્વે મહાપુરિસા ગામા નિક્ખમિત્વા હિમવન્તં પવિટ્ઠા, તેસં નિવાસટ્ઠાનં લદ્ધું વટ્ટતિ, મિગસમ્મતાનદિયા અડ્ઢકોસન્તરે ¶ એતેસં પણ્ણસાલઞ્ચ પબ્બજિતપરિક્ખારે ચ માપેત્વા એહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા મૂગપક્ખજાતકે (જા. ૨.૨૨.૧ આદયો) વુત્તનયેનેવ સબ્બં સંવિદહિત્વા અમનાપસદ્દે મિગપક્ખિનો પલાપેત્વા એકપદિકં જઙ્ઘમગ્ગં માપેત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. તેપિ તં મગ્ગં દિસ્વા તેન મગ્ગેન ગન્ત્વા તં અસ્સમપદં પાપુણિંસુ. દુકૂલપણ્ડિતો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા પબ્બજિતપરિક્ખારે દિસ્વા ‘‘સક્કેન મય્હં દિન્ના’’તિ સક્કદત્તિયભાવં ઞત્વા સાટકં ઓમુઞ્ચિત્વા રત્તવાકચીરં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા અજિનચમ્મં અંસે કત્વા જટામણ્ડલં બન્ધિત્વા ઇસિવેસં ગહેત્વા પારિકાયપિ પબ્બજ્જં અદાસિ. ઉભોપિ કામાવચરમેત્તં ભાવેત્વા તત્થ વસિંસુ. તેસં મેત્તાનુભાવેન સબ્બેપિ મિગપક્ખિનો અઞ્ઞમઞ્ઞં મેત્તચિત્તમેવ પટિલભિંસુ, ન કોચિ કઞ્ચિ વિહેઠેસિ. પારિકા તતો પટ્ઠાય પાનીયં પરિભોજનીયં આહરતિ, અસ્સમપદં સમ્મજ્જતિ, સબ્બકિચ્ચાનિ કરોતિ. ઉભોપિ ફલાફલાનિ આહરિત્વા પરિભુઞ્જિત્વા અત્તનો અત્તનો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તા તત્થ વાસં કપ્પયિંસુ.
સક્કો ¶ તેસં ઉપટ્ઠાનં આગચ્છતિ. સો એકદિવસં અનુઓલોકેન્તો ‘‘ઇમેસં ચક્ખૂનિ પરિહાયિસ્સન્તી’’તિ અન્તરાયં દિસ્વા દુકૂલપણ્ડિતં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા ¶ એવમાહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં અન્તરાયો પઞ્ઞાયતિ, પટિજગ્ગનકં પુત્તં લદ્ધું વટ્ટતિ, લોકધમ્મં પટિસેવથા’’તિ. અથ નં દુકૂલપણ્ડિતો આહ – ‘‘સક્ક, કિન્નામેતં કથેસિ, મયં અગારમજ્ઝે વસન્તાપિ એતં લોકધમ્મં પુળવકગૂથરાસિં વિય જિગુચ્છિમ્હા, ઇદાનિ પન અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા કથં એવરૂપં કરિસ્સામા’’તિ. અથ સક્કો તં આહ – ‘‘ભન્તે, સચે એવં ન કરોથ, પારિકાય તાપસિયા ઉતુનિકાલે નાભિં હત્થેન પરામસેય્યાથા’’તિ. દુકૂલપણ્ડિતો ‘‘ઇદં સક્કા કાતુ’’ન્તિ સમ્પટિચ્છિ. સક્કો તં વન્દિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો.
દુકૂલપણ્ડિતોપિ તં કારણં પારિકાય આચિક્ખિત્વા અસ્સા ઉતુનિકાલે નાભિં હત્થેન પરામસિ. તદા બોધિસત્તો દેવલોકતો ચવિત્વા તસ્સા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ¶ ગણ્હિ. સા દસમાસચ્ચયેન સુવણ્ણવણ્ણં પુત્તં વિજાયિ, તેનેવસ્સ ‘‘સુવણ્ણસામો’’તિ નામં કરિંસુ. પારિકાય ફલાફલત્થાય વનં ગતકાલે પબ્બતન્તરે કિન્નરિયો ધાતિકિચ્ચં કરિંસુ. તે ઉભોપિ બોધિસત્તં ન્હાપેત્વા પણ્ણસાલાયં નિપજ્જાપેત્વા ફલાફલત્થાય અરઞ્ઞં ગચ્છન્તિ. તસ્મિં ખણે કિન્નરા કુમારં ગહેત્વા ગિરિકન્દરાદીસુ ન્હાપેત્વા પબ્બતમત્થકં આરુય્હ નાનાપુપ્ફેહિ અલઙ્કરિત્વા હરિતાલમનોસિલાદીનિ સિલાયં ઘંસિત્વા નલાટે તિલકે કત્વા પુન આનેત્વા પણ્ણસાલાયં નિપજ્જાપેસું. પારિકાપિ આગન્ત્વા પુત્તં થઞ્ઞં પાયેસિ. તં અપરભાગે વડ્ઢિત્વા સોળસવસ્સુદ્દેસિકમ્પિ અનુરક્ખન્તા માતાપિતરો પણ્ણસાલાયં નિસીદાપેત્વા સયમેવ વનમૂલફલાફલત્થાય વનં ગચ્છન્તિ. મહાસત્તો ‘‘મમ માતાપિતૂનં કદાચિ કોચિદેવ અન્તરાયો ભવેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા તેસં ગતમગ્ગં સલ્લક્ખેસિ.
અથેકદિવસં તેસં વનમૂલફલાફલં આદાય સાયન્હસમયે નિવત્તન્તાનં અસ્સમપદતો અવિદૂરે મહામેઘો ઉટ્ઠહિ. તે એકં રુક્ખમૂલં પવિસિત્વા વમ્મિકમત્થકે અટ્ઠંસુ. તસ્સ ચ અબ્ભન્તરે આસીવિસો અત્થિ. તેસં સરીરતો સેદગન્ધમિસ્સકં ઉદકં ઓતરિત્વા તસ્સ ¶ નાસાપુટં પાવિસિ. સો કુજ્ઝિત્વા નાસાવાતેન પહરિ. દ્વેપિ અન્ધા હુત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ન પસ્સિંસુ. દુકૂલપણ્ડિતો પારિકં આમન્તેત્વા ‘‘પારિકે મમ ચક્ખૂનિ પરિહીનાનિ, અહં તં ન પસ્સામી’’તિ આહ. સાપિ તથેવ આહ. તે ‘‘નત્થિ નો ઇદાનિ જીવિત’’ન્તિ મગ્ગં અપસ્સન્તા પરિદેવમાના અટ્ઠંસુ. ‘‘કિં પન તેસં પુબ્બકમ્મ’’ન્તિ? તે કિર પુબ્બે વેજ્જકુલે અહેસું. અથ સો વેજ્જો એકસ્સ મહાધનસ્સ પુરિસસ્સ અક્ખિરોગં પટિજગ્ગિ. સો તસ્સ કિઞ્ચિ ધનં ન અદાસિ. અથ વેજ્જો કુજ્ઝિત્વા અત્તનો ગેહં ગન્ત્વા ભરિયાય આરોચેત્વા ‘‘ભદ્દે, અહં તસ્સ અક્ખિરોગં પટિજગ્ગામિ, ઇદાનિ મય્હં ધનં ન દેતિ, કિં કરોમા’’તિ આહ ¶ . સાપિ કુજ્ઝિત્વા ‘‘ન નો તસ્સ સન્તકેનત્થો, ભેસજ્જં તસ્સ એકયોગં દત્વા અક્ખીનિ કાણાનિ કરોહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તથા અકાસિ. સો નચિરસ્સેવ અન્ધો હોતિ. તેસં ઉભિન્નમ્પિ ઇમિના કમ્મેન ચક્ખૂનિ અન્ધાનિ જાયિંસુ.
અથ મહાસત્તો ‘‘મમ માતાપિતરો ¶ અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ઇમાય વેલાય આગચ્છન્તિ, ઇદાનિ તેસં પવત્તિં ન જાનામિ, પટિમગ્ગં ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા મગ્ગં ગન્ત્વા સદ્દમકાસિ. તે તસ્સ સદ્દં સઞ્જાનિત્વા પટિસદ્દં કરિત્વા પુત્તસિનેહેન ‘‘તાત સુવણ્ણસામ, ઇધ પરિપન્થો અત્થિ, મા આગમી’’તિ વદિંસુ. અથ નેસં ‘‘તેન હિ ઇમં લટ્ઠિકોટિં ગહેત્વા મમ સન્તિકં એથા’’તિ દીઘલટ્ઠિં અદાસિ. તે લટ્ઠિકોટિં ગહેત્વા તસ્સ સન્તિકં આગમિંસુ. અથ ને ‘‘કેન કારણેન વો ચક્ખૂનિ વિનટ્ઠાની’’તિ પુચ્છિ. અથ નં માતાપિતરો આહંસુ ‘‘તાત, મયં દેવે વસ્સન્તે ઇધ રુક્ખમૂલે વમ્મિકમત્થકે ઠિતા, તેન કારણેના’’તિ. સો માતાપિતૂનં કથં સુત્વાવ અઞ્ઞાસિ ‘‘તત્થ આસીવિસેન ભવિતબ્બં, તેન કુદ્ધેન નાસાવાતો વિસ્સટ્ઠો ભવિસ્સતી’’તિ. સો માતાપિતરો દિસ્વા રોદિ ચેવ હસિ ચ. અથ નં તે પુચ્છિંસુ ‘‘કસ્મા, તાત, રોદસિ ચેવ હસસિ ચા’’તિ? અમ્મતાતા, ‘‘તુમ્હાકં દહરકાલેયેવ એવં ચક્ખૂનિ વિનટ્ઠાની’’તિ રોદિં, ‘‘ઇદાનિ પટિજગ્ગિતું લભિસ્સામી’’તિ હસિં. અમ્મતાતા, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, અહં વો પટિજગ્ગિસ્સામીતિ.
સો માતાપિતરો અસ્સાસેત્વા અસ્સમપદં આનેત્વા તેસં રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ ચઙ્કમે પણ્ણસાલાયં વચ્ચટ્ઠાને પસ્સાવટ્ઠાને ચાતિ ¶ સબ્બટ્ઠાનેસુ રજ્જુકે બન્ધિ, તતો પટ્ઠાય તે અસ્સમપદે ઠપેત્વા સયં વનમૂલફલાદીનિ આહરિત્વા પણ્ણસાલાયં ઠપેત્વા પાતોવ તેસં વસનટ્ઠાનં સમ્મજ્જિત્વા માતાપિતરો વન્દિત્વા ઘટં આદાય મિગસમ્મતાનદિં ગન્ત્વા પાનીયપરિભોજનીયં આહરિત્વા ઉપટ્ઠાપેતિ, દન્તકટ્ઠમુખોદકાદીનિ દત્વા મધુરફલાફલં દેતિ, તેહિ ભુઞ્જિત્વા મુખે વિક્ખાલિતે સયં ખાદિત્વા માતાપિતરો વન્દિત્વા મિગગણપરિવુતો ફલાફલત્થાય અરઞ્ઞં પાવિસિ. પબ્બતપાદે કિન્નરપરિવારો ફલાફલં ગહેત્વા સાયન્હસમયે આગન્ત્વા ઘટેન ઉદકં આહરિત્વા ઉણ્હોદકેન તેસં યથારુચિ ન્હાપનં પાદધોવનં વા કત્વા અઙ્ગારકપલ્લં ઉપનેત્વા હત્થપાદે સેદેત્વા તેસં નિસિન્નાનં ફલાફલં દત્વા ખાદાપેત્વા પરિયોસાને સયં ખાદિત્વા સેસકં ઠપેસિ. ઇમિના નિયામેનેવ માતાપિતરો પટિજગ્ગિ.
તસ્મિં સમયે બારાણસિયં પીળિયક્ખો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. સો મિગમંસલોભેન માતરં ¶ રજ્જં પટિચ્છાપેત્વા સન્નદ્ધપઞ્ચાવુધો હિમવન્તં પવિસિત્વા મિગે વધિત્વા મંસં ખાદન્તો ¶ મિગસમ્મતાનદિં પત્વા અનુપુબ્બેન સામસ્સ પાનીયગ્ગહણતિત્થં સમ્પત્તો મિગપદવલઞ્જં દિસ્વા મણિવણ્ણાહિ સાખાહિ કોટ્ઠકં કત્વા ધનું આદાય વિસપીતં સરં સન્નહિત્વા નિલીનોવ અચ્છિ. મહાસત્તોપિ સાયન્હસમયે ફલાફલં આહરિત્વા અસ્સમપદે ઠપેત્વા માતાપિતરો વન્દિત્વા ‘‘પાનીયં આહરિસ્સામી’’તિ ઘટં ગહેત્વા મિગગણપરિવુતો દ્વેપિ મિગે એકતો કત્વા તેસં પિટ્ઠિયં પાનીયઘટં ઠપેત્વા હત્થેન ગહેત્વા નદીતિત્થં અગમાસિ. રાજા કોટ્ઠકે ઠિતોવ તં તથા આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘મયા એત્તકં કાલં એવં વિચરન્તેનપિ મનુસ્સો નામ ન દિટ્ઠપુબ્બો, દેવો નુ ખો એસ નાગો નુ ખો, સચે પનાહં એતં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિસ્સામિ. દેવો ચે ભવિસ્સતિ, આકાસં ઉપ્પતિસ્સતિ. નાગો ચે, ભૂમિયં પવિસિસ્સતિ. ન ખો પનાહં સબ્બકાલં હિમવન્તેયેવ વિચરિસ્સામિ, બારાણસિં ગમિસ્સામિ. તત્ર મં પુચ્છિસ્સન્તિ ‘અપિ નુ ખો તે, મહારાજ, હિમવન્તે વસન્તેન કિઞ્ચિ અછરિયં દિટ્ઠપુબ્બ’ન્તિ? તત્રાહં ‘એવરૂપો મે સત્તો દિટ્ઠપુબ્બો’તિ વક્ખામિ. ‘કો નામેસો’તિ વુત્તે સચે ‘ન જાનામી’તિ વક્ખામિ ¶ , અથ ગરહિસ્સન્તિ મં, તસ્મા એતં વિજ્ઝિત્વા દુબ્બલં કત્વા પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ.
અથ તેસુ મિગેસુ પઠમમેવ ઓતરિત્વા પાનીયં પિવિત્વા ઉત્તિણ્ણેસુ બોધિસત્તો ઉગ્ગહિતવત્તો મહાથેરો વિય સણિકં ઓતરિત્વા પસ્સદ્ધદરથો પચ્ચુત્તરિત્વા રત્તવાકચીરં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા અજિનચમ્મં અંસે કત્વા પાનીયઘટં ઉક્ખિપિત્વા ઉદકં પુઞ્છિત્વા વામઅંસકૂટે ઠપેસિ. તસ્મિં કાલે ‘‘ઇદાનિ વિજ્ઝિતું સમયો’’તિ રાજા વિસપીતં સરં ઉક્ખિપિત્વા મહાસત્તં દક્ખિણપસ્સે વિજ્ઝિ, સરો વામપસ્સેન નિક્ખમિ. તસ્સ વિદ્ધભાવં ઞત્વા મિગગણા ભીતા પલાયિંસુ. સુવણ્ણસામપણ્ડિતો પન વિદ્ધોપિ પાનીયઘટં યથા વા તથા વા અનવસુમ્ભિત્વા સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા સણિકં ઓતારેત્વા વાલુકં વિયૂહિત્વા ઠપેત્વા દિસં વવત્થપેત્વા માતાપિતૂનં વસનટ્ઠાનદિસાભાગેન સીસં કત્વા રજતપટ્ટવણ્ણાય વાલુકાય ¶ સુવણ્ણપટિમા વિય નિપજ્જિત્વા સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા ‘‘ઇમસ્મિં હિમવન્તપ્પદેસે મમ વેરી નામ નત્થિ, મય્હં માતાપિતૂનઞ્ચ વેરી નામ નત્થી’’તિ મુખેન લોહિતં છડ્ડેત્વા રાજાનં અદિસ્વાવ પઠમં ગાથમાહ –
‘‘કો નુ મં ઉસુના વિજ્ઝિ, પમત્તં ઉદહારકં;
ખત્તિયો બ્રાહ્મણો વેસ્સો, કો મં વિદ્ધા નિલીયસી’’તિ.
તત્થ ¶ પમત્તન્તિ મેત્તાભાવનાય અનુપટ્ઠિતસતિં. ઇદઞ્હિ સો સન્ધાય તસ્મિં ખણે અત્તાનં પમત્તં નામ અકાસિ. વિદ્ધાતિ વિજ્ઝિત્વા.
એવઞ્ચ પન વત્વા પુન અત્તનો સરીરમંસસ્સ અભક્ખસમ્મતભાવં દસ્સેતું દુતિયં ગાથમાહ –
‘‘ન મે મંસાનિ ખજ્જાનિ, ચમ્મેનત્થો ન વિજ્જતિ;
અથ કેન નુ વણ્ણેન, વિદ્ધેય્યં મં અમઞ્ઞથા’’તિ.
દુતિયગાથં વત્વા તમેવ નામાદિવસેન પુચ્છન્તો આહ –
‘‘કો વા ત્વં કસ્સ વા પુત્તો, કથં જાનેમુ તં મયં;
પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, કિં મં વિદ્ધા નિલીયસી’’તિ.
તત્થ ¶ અમઞ્ઞથાતિ અયં પુરિસો કેન કારણેન મં વિજ્ઝિતબ્બન્તિ અમઞ્ઞિત્થાતિ અત્થો.
એવઞ્ચ પન વત્વા તુણ્હી અહોસિ. તં સુત્વા રાજા ‘‘અયં મયા વિસપીતેન સલ્લેન વિજ્ઝિત્વા પાતિતોપિ નેવ મં અક્કોસતિ ન પરિભાસતિ, મમ હદયં સમ્બાહન્તો વિય પિયવચનેન સમુદાચરતિ, ગચ્છિસ્સામિસ્સ સન્તિક’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગન્ત્વા તસ્સ સન્તિકે ઠિતોવ દ્વે ગાથા અભાસિ –
‘‘રાજાહમસ્મિ કાસીનં, પીળિયક્ખોતિ મં વિદૂ;
લોભા રટ્ઠં પહિત્વાન, મિગમેસં ચરામહં.
‘‘ઇસ્સત્થે ચસ્મિ કુસલો, દળ્હધમ્મોતિ વિસ્સુતો;
નાગોપિ મે ન મુચ્ચેય્ય, આગતો ઉસુપાતન’’ન્તિ.
તત્થ રાજાહમસ્મીતિ એવં કિરસ્સ વિતક્કો અહોસિ ‘‘દેવાપિ નાગાપિ મનુસ્સભાસાય કથેન્તિયેવ, અહમેતં દેવોતિ વા નાગોતિ વા મનુસ્સોતિ વા ન જાનામિ. સચે કુજ્ઝેય્ય, નાસેય્ય ¶ મં, ‘રાજા’તિ વુત્તે પન અભાયન્તો નામ નત્થી’’તિ. તસ્મા અત્તનો રાજભાવં જાનાપેતું પઠમં ‘‘રાજાહમસ્મી’’તિ આહ. લોભાતિ મિગમંસલોભેન. મિગમેસન્તિ મિગં એસન્તો. ચરામહન્તિ ચરામિ અહં. દુતિયં ગાથં પન અત્તનો ¶ બલં દીપેતુકામો એવમાહ. તત્થ ઇસ્સત્થેતિ ધનુસિપ્પે. દળ્હધમ્મોતિ દળ્હધનું સહસ્સત્થામધનું ઓરોપેતુઞ્ચ આરોપેતુઞ્ચ સમત્થો.
ઇતિ રાજા અત્તનો બલં વણ્ણેત્વા તસ્સ નામગોત્તં પુચ્છન્તો આહ –
‘‘કો વા ત્વં કસ્સ વા પુત્તો, કથં જાનેમુ તં મયં;
પિતુનો અત્તનો ચાપિ, નામગોત્તં પવેદયા’’તિ.
તત્થ પવેદયાતિ કથય.
તં ¶ સુત્વા મહાસત્તો ‘‘સચાહં ‘દેવનાગકિન્નરખત્તિયાદીસુ અઞ્ઞતરોહમસ્મી’તિ કથેય્યં, સદ્દહેય્યેવ એસ, સચ્ચમેવ પનસ્સ કથેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમાહ –
‘‘નેસાદપુત્તો ભદ્દન્તે, સામો ઇતિ મં ઞાતયો;
આમન્તયિંસુ જીવન્તં, સ્વજ્જેવાહં ગતો સયે.
‘‘વિદ્ધોસ્મિ પુથુસલ્લેન, સવિસેન યથા મિગો;
સકમ્હિ લોહિતે રાજ, પસ્સ સેમિ પરિપ્લુતો.
‘‘પટિવામગતં સલ્લં, પસ્સ ધિમ્હામિ લોહિતં;
આતુરો ત્યાનુપુચ્છામિ, કિં મં વિદ્ધા નિલીયસિ.
‘‘અજિનમ્હિ હઞ્ઞતે દીપિ, નાગો દન્તેહિ હઞ્ઞતે;
અથ કેન નુ વણ્ણેન, વિદ્ધેય્યં મં અમઞ્ઞથા’’તિ.
તત્થ જીવન્તન્તિ મં ઇતો પુબ્બે જીવમાનં ‘‘એહિ સામ, યાહિ સામા’’તિ ઞાતયો આમન્તયિંસુ. સ્વજ્જેવાહં ગતોતિ સો અહં અજ્જ એવં ગતો મરણમુખે સમ્પત્તો, પવિટ્ઠોતિ અત્થો ¶ . સયેતિ સયામિ. પરિપ્લુતોતિ નિમુગ્ગો. પટિવામગતન્તિ દક્ખિણપસ્સેન પવિસિત્વા વામપસ્સેન નિગ્ગતન્તિ અત્થો. પસ્સાતિ ઓલોકેહિ મં. ધિમ્હામીતિ નિટ્ઠુભામિ, ઇદં સો સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા અવિકમ્પમાનોવ લોહિતં મુખેન છડ્ડેત્વા આહ. આતુરો ત્યાનુપુચ્છામી’’તિ બાળ્હગિલાનો હુત્વા અહં તં અનુપુચ્છામિ. નિલીયસીતિ એતસ્મિં વનગુમ્બે નિલીનો અચ્છસિ. વિદ્ધેય્યન્તિ વિજ્ઝિતબ્બં. અમઞ્ઞથાતિ અમઞ્ઞિત્થ.
રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા યથાભૂતં અનાચિક્ખિત્વા મુસાવાદં કથેન્તો આહ –
‘‘મિગો ઉપટ્ઠિતો આસિ, આગતો ઉસુપાતનં;
તં દિસ્વા ઉબ્બિજી સામ, તેન કોધો મમાવિસી’’તિ.
તત્થ આવિસીતિ અજ્ઝોત્થરિ. તેન કારણેન મે કોધો ઉપ્પન્નોતિ દીપેતિ.
અથ ¶ ¶ નં મહાસત્તો ‘‘કિં વદેસિ, મહારાજ, ઇમસ્મિં હિમવન્તે મં દિસ્વા પલાયનમિગો નામ નત્થી’’તિ વત્વા આહ –
‘‘યતો સરામિ અત્તાનં, યતો પત્તોસ્મિ વિઞ્ઞુતં;
ન મં મિગા ઉત્તસન્તિ, અરઞ્ઞે સાપદાનિપિ.
‘‘યતો નિધિં પરિહરિં, યતો પત્તોસ્મિ યોબ્બનં;
ન મં મિગા ઉત્તસન્તિ, અરઞ્ઞે સાપદાનિપિ.
‘‘ભીરૂ કિમ્પુરિસા રાજ, પબ્બતે ગન્ધમાદને;
સમ્મોદમાના ગચ્છામ, પબ્બતાનિ વનાનિ ચ.
‘‘ન મં મિગા ઉત્તસન્તિ, અરઞ્ઞે સાપદાનિપિ;
અથ કેન નુ વણ્ણેન, ઉત્રાસન્તિ મિગા મમ’’ન્તિ.
તત્થ ન મં મિગાતિ ભો મહારાજ, યતો કાલતો પટ્ઠાય અહં અત્તાનં સરામિ, યતો કાલતો પટ્ઠાય અહં વિઞ્ઞુભાવં પત્તો અસ્મિ ભવામિ, તતો કાલતો પટ્ઠાય મં દિસ્વા મિગા ¶ નામ ન ઉત્તસન્તિ. સાપદાનિપીતિ વાળમિગાપિ. યતો નિધિન્તિ યતો કાલતો પટ્ઠાય અહં વાકચીરં પરિહરિં. ભીરૂ કિમ્પુરિસાતિ મહારાજ, મિગા તાવ તિટ્ઠન્તુ, કિમ્પુરિસા નામ અતિભીરુકા હોન્તિ. યે ઇમસ્મિં ગન્ધમાદનપબ્બતે વિહરન્તિ, તેપિ મં દિસ્વા ન ઉત્તસન્તિ, અથ ખો મયં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્મોદમાના ગચ્છામ. ઉત્રાસન્તિ મિગા મમન્તિ મમં દિસ્વા મિગા ઉત્રાસેય્યું, કેન કારણેન ત્વં મં સદ્દહાપેસ્સસીતિ દીપેતિ.
તં સુત્વા રાજા ‘‘મયા ઇમં નિરપરાધં વિજ્ઝિત્વા મુસાવાદો કથિતો, સચ્ચમેવ કથયિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –
‘‘ન તં તસ મિગો સામ, કિં તાહં અલિકં ભણે;
કોધલોભાભિભૂતાહં, ઉસું તે તં અવસ્સજિ’’ન્તિ.
તત્થ ન તં તસાતિ ન તં દિસ્વા મિગો તસ, ન ભીતોતિ અત્થો. કિં તાહન્તિ કિં તે એવં કલ્યાણદસ્સનસ્સ સન્તિકે અહં અલિકં ભણિસ્સામિ ¶ . કોધલોભાભિભૂતાહન્તિ કોધેન ચ લોભેન ચ અભિભૂતો હુત્વા અહં. સો હિ પઠમમેવ મિગેસુ ઉપ્પન્નેન કોધેન ‘‘મિગે વિજ્ઝિસ્સામી’’તિ ધનું આરોપેત્વા ઠિતો પચ્છા બોધિસત્તં દિસ્વા તસ્સ દેવતાદીસુ અઞ્ઞતરભાવં અજાનન્તો ‘‘પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ લોભં ઉપ્પાદેસિ, તસ્મા એવમાહ.
એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘નાયં સુવણ્ણસામો ઇમસ્મિં અરઞ્ઞે એકકોવ વસિસ્સતિ, ઞાતકેહિપિસ્સ ભવિતબ્બં, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ઇતરં ગાથમાહ –
‘‘કુતો નુ સામ આગમ્મ, કસ્સ વા પહિતો તુવં;
‘ઉદહારો નદિં ગચ્છ’, આગતો મિગસમ્મત’’ન્તિ.
તત્થ સામાતિ મહાસત્તં આલપતિ. આગમ્માતિ કુતો દેસા ઇમં વનં આગમિત્વા ‘‘અમ્હાકં ઉદહારો ઉદકં આહરિતું નદિં ગચ્છા’’તિ કસ્સ વા પહિતોકેન પુગ્ગલેન પેસિતો હુત્વા તુવં ઇમં મિગસમ્મતં આગતોતિ અત્થો.
સો ¶ તસ્સ કથં સુત્વા મહન્તં દુક્ખવેદનં અધિવાસેત્વા મુખેન લોહિતં છડ્ડેત્વા ગાથમાહ –
‘‘અન્ધા ¶ માતાપિતા મય્હં, તે ભરામિ બ્રહાવને;
તેસાહં ઉદકાહારો, આગતો મિગસમ્મત’’ન્તિ.
તત્થ ભરામીતિ મૂલફલાદીનિ આહરિત્વા પોસેમિ.
એવઞ્ચ પન વત્વા મહાસત્તો માતાપિતરો આરબ્ભ વિલપન્તો આહ –
‘‘અત્થિ નેસં ઉસામત્તં, અથ સાહસ્સ જીવિતં;
ઉદકસ્સ અલાભેન, મઞ્ઞે અન્ધા મરિસ્સરે.
‘‘ન મે ઇદં તથા દુક્ખં, લબ્ભા હિ પુમુના ઇદં;
યઞ્ચ અમ્મં ન પસ્સામિ, તં મે દુક્ખતરં ઇતો.
‘‘ન ¶ મે ઇદં તથા દુક્ખં, લબ્ભા હિ પુમુના ઇદં;
યઞ્ચ તાતં ન પસ્સામિ, તં મે દુક્ખતરં ઇતો.
‘‘સા નૂન કપણા અમ્મા, ચિરરત્તાય રુચ્છતિ;
અડ્ઢરત્તેવ રત્તે વા, નદીવ અવસુચ્છતિ.
‘‘સો નૂન કપણો તાતો, ચિરરત્તાય રુચ્છતિ;
અડ્ઢરત્તેવ રત્તે વા, નદીવ અવસુચ્છતિ.
‘‘ઉટ્ઠાનપાદચરિયાય, પાદસમ્બાહનસ્સ ચ;
સામ તાતવિલપન્તા, હિણ્ડિસ્સન્તિ બ્રહાવને.
ઇદમ્પિ દુતિયં સલ્લં, કમ્પેતિ હદયં મમં;
યઞ્ચ અન્ધે ન પસ્સામિ, મઞ્ઞે હિસ્સામિ જીવિત’’ન્તિ.
તત્થ ઉસામત્તન્તિ ભોજનમત્તં. ‘‘ઉસા’’તિ હિ ભોજનસ્સ નામં તસ્સ ચ અત્થિતાય. સાહસ્સ જીવિતન્તિ છદિવસમત્તં જીવિતન્તિ અત્થો. ઇદં આહરિત્વા ઠપિતં ફલાફલં સન્ધાયાહ ¶ . અથ વા ઉસાતિ ઉસ્મા. તેનેતં દસ્સેતિ – તેસં સરીરે ઉસ્મામત્તં અત્થિ, અથ મયા આભતેન ફલાફલેન સાહસ્સ જીવિતં અત્થીતિ. મરિસ્સરેતિ મરિસ્સન્તીતિ મઞ્ઞામિ. પુમુનાતિ પુરિસેન, એવરૂપઞ્હિ દુક્ખં પુરિસેન લભિતબ્બમેવાતિ અત્થો. ચિરરત્તાય રુચ્છતીતિ ચિરરત્તં રોદિસ્સતિ. અડ્ઢરત્તે વાતિ મજ્ઝિમરત્તે વા. રત્તે વાતિ પચ્છિમરત્તે વા. અવસુચ્છતીતિ કુન્નદી વિય સુસ્સિસ્સતીતિ અત્થો. ઉટ્ઠાનપાદચરિયાયાતિ મહારાજ, અહં રત્તિમ્પિ દિવાપિ દ્વે તયો વારે ઉટ્ઠાય અત્તનો ઉટ્ઠાનવીરિયેન તેસં પાદચરિયં કરોમિ, હત્થપાદે સમ્બાહામિ, ઇદાનિ મં અદિસ્વા મમત્થાય તે પરિહીનચક્ખુકા ‘‘સામતાતા’’તિ વિલપન્તા કણ્ટકેહિ વિજ્ઝિયમાના વિય ઇમસ્મિં ¶ વનપ્પદેસે હિણ્ડિસ્સન્તિ વિચરિસ્સન્તીતિ અત્થો. દુતિયં સલ્લન્તિ પઠમવિદ્ધવિસપીતસલ્લતો સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન દુક્ખતરં ઇદં દુતિયં તેસં અદસ્સનસોકસલ્લં.
રાજા ¶ તસ્સ વિલાપં સુત્વા ‘‘અયં અચ્ચન્તં બ્રહ્મચારી ધમ્મે ઠિતો માતાપિતરો ભરતિ, ઇદાનિ એવં દુક્ખપ્પત્તોપિ તેસંયેવ વિલપતિ, એવં ગુણસમ્પન્ને નામ મયા અપરાધો કતો, કથં નુ ખો ઇમં સમસ્સાસેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘નિરયે પચ્ચનકાલે રજ્જં કિં કરિસ્સતિ, ઇમિના પટિજગ્ગિતનિયામેનેવસ્સ માતાપિતરો પટિજગ્ગિસ્સામિ, ઇમસ્સ મરણમ્પિ અમરણં વિય ભવિસ્સતી’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા આહ –
‘‘મા બાળ્હં પરિદેવેસિ, સામ કલ્યાણદસ્સન;
અહં કમ્મકરો હુત્વા, ભરિસ્સં તે બ્રહાવને.
‘‘ઇસ્સત્થે ચસ્મિ કુસલો, દળ્હધમ્મોતિ વિસ્સુતો;
અહં કમ્મકરો હુત્વા, ભરિસ્સં તે બ્રહાવને.
‘‘મિગાનં વિઘાસમન્વેસં, વનમૂલફલાનિ ચ;
અહં કમ્મકરો હુત્વા, ભરિસ્સં તે બ્રહાવને.
‘‘કતમં તં વનં સામ, યત્થ માતાપિતા તવ;
અહં તે તથા ભરિસ્સં, યથા તે અભરી તુવ’’ન્તિ.
તત્થ ભરિસ્સં તેતિ તે તવ માતાપિતરો ભરિસ્સામિ. મિગાનન્તિ સીહાદીનં મિગાનં વિઘાસં ¶ અન્વેસન્તો. ઇદં સો ‘‘ઇસ્સત્થે ચસ્મિ કુસલોતિ થૂલથૂલે મિગે વધિત્વા મધુરમંસેન તવ માતાપિતરો ભરિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘મા, મહારાજ, અમ્હે નિસ્સાય પાણવધં કરી’’તિ વુત્તે એવમાહ. યથા તેતિ યથા ત્વં તે અભરિ, તથેવાહમ્પિ ભરિસ્સામીતિ.
અથસ્સ મહાસત્તો ‘‘સાધુ, મહારાજ, તેન હિ મે માતાપિતરો ભરસ્સૂ’’તિ વત્વા મગ્ગં આચિક્ખન્તો આહ –
‘‘અયં એકપદી રાજ, યોયં ઉસ્સીસકે મમ;
ઇતો ગન્ત્વા અડ્ઢકોસં, તત્થ નેસં અગારકં;
યત્થ માતાપિતા મય્હં, તે ભરસ્સુ ઇતો ગતો’’તિ.
તત્થ એકપદીતિ એકપદમગ્ગો. ઉસ્સીસકેતિ યો એસ મમ મત્થકટ્ઠાને. અડ્ઢકોસન્તિ અડ્ઢકોસન્તરે.
એવં ¶ સો તસ્સ મગ્ગં આચિક્ખિત્વા માતાપિતૂસુ બલવસિનેહેન ¶ તથારૂપં વેદનં અધિવાસેત્વા તેસં ભરણત્થાય અઞ્જલિં પગ્ગય્હ યાચન્તો પુન એવમાહ –
‘‘નમો તે કાસિરાજત્થુ, નમો તે કાસિવડ્ઢન;
અન્ધા માતાપિતા મય્હં, તે ભરસ્સુ બ્રહાવને.
‘‘અઞ્જલિં તે પગ્ગણ્હામિ, કાસિરાજ નમત્થુ તે;
માતરં પિતરં મય્હં, વુત્તો વજ્જાસિ વન્દન’’ન્તિ.
તત્થ વુત્તો વજ્જાસીતિ ‘‘પુત્તો વો સુવણ્ણસામો નદીતીરેવિસપીતેન સલ્લેન વિદ્ધો રજતપટ્ટસદિસે વાલુકાપુલિને દક્ખિણપસ્સેન નિપન્નો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ તુમ્હાકં પાદે વન્દતી’’તિ એવં મહારાજ, મયા વુત્તો હુત્વા માતાપિતૂનં મે વન્દનં વદેય્યાસીતિ અત્થો.
રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. મહાસત્તોપિ માતાપિતૂનં વન્દનં પેસેત્વા વિસઞ્ઞિતં પાપુણિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘ઇદં ¶ વત્વાન સો સામો, યુવા કલ્યાણદસ્સનો;
મુચ્છિતો વિસવેગેન, વિસઞ્ઞી સમપજ્જથા’’તિ.
તત્થ સમપજ્જથાતિ વિસઞ્ઞી જાતો.
સો હિ હેટ્ઠા એત્તકં કથેન્તો નિરસ્સાસો વિય અહોસિ. ઇદાનિ પનસ્સ વિસવેગેન મદ્દિતા ભવઙ્ગચિત્તસન્તતિ હદયરૂપં નિસ્સાય પવત્તિ, કથા પચ્છિજ્જિ, મુખં પિહિતં, અક્ખીનિ નિમીલિતાનિ, હત્થપાદા થદ્ધભાવં પત્તા, સકલસરીરં લોહિતેન મક્ખિતં. રાજા ‘‘અયં ઇદાનેવ મયા સદ્ધિં કથેસિ, કિં નુ ખો’’તિ તસ્સ અસ્સાસપસ્સાસે ઉપધારેસિ. તે પન નિરુદ્ધા, સરીરં થદ્ધં જાતં. સો તં દિસ્વા ‘‘નિરુદ્ધો દાનિ સામો’’તિ સોકં સદ્ધારેતું અસક્કોન્તો ઉભો હત્થે મત્થકે ઠપેત્વા મહાસદ્દેન પરિદેવિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘સ રાજા પરિદેવેસિ, બહું કારુઞ્ઞસઞ્હિતં;
અજરામરોહં આસિં, અજ્જેતં ઞામિ નો પુરે;
સામં કાલઙ્કતં દિસ્વા, નત્થિ મચ્ચુસ્સ નાગમો.
‘‘યસ્સુ ¶ મં પટિમન્તેતિ, સવિસેન સમપ્પિતો;
સ્વજ્જ ¶ એવં ગતે કાલે, ન કિઞ્ચિ મભિભાસતિ.
‘‘નિરયં નૂન ગચ્છામિ, એત્થ મે નત્થિ સંસયો;
તદા હિ પકતં પાપં, ચિરરત્તાય કિબ્બિસં.
‘‘ભવન્તિ તસ્સ વત્તારો, ગામે કિબ્બિસકારકો;
અરઞ્ઞે નિમ્મનુસ્સમ્હિ, કો મં વત્તુમરહતિ.
‘‘સારયન્તિ હિ કમ્માનિ, ગામે સંગચ્છ માણવા;
અરઞ્ઞે નિમ્મનુસ્સમ્હિ, કો નુ મં સારયિસ્સતી’’તિ.
તત્થ આસિન્તિ અહં એત્તકં કાલં અજરામરોમ્હીતિ સઞ્ઞી અહોસિં. અજ્જેતન્તિ અજ્જ અહં ઇમં સામં કાલકતં દિસ્વા મમઞ્ચેવ અઞ્ઞેસઞ્ચ નત્થિ મચ્ચુસ્સ નાગમોતિ તં મચ્ચુસ્સ આગમનં ¶ અજ્જ જાનામિ, ઇતો પુબ્બે ન જાનામીતિ વિલપતિ. સ્વજ્જ એવં ગતે કાલેતિ યો સવિસેન સલ્લેન સમપ્પિતો ઇદાનેવ મં પટિમન્તેતિ, સો અજ્જ એવં ગતે કાલે એવં મરણકાલે સમ્પત્તે કિઞ્ચિ અપ્પમત્તકમ્પિ ન ભાસતિ. તદા હીતિ તસ્મિં ખણે સામં વિજ્ઝન્તેન મયા પાપં કતં. ચિરરત્તાય કિબ્બિસન્તિ તં પન ચિરરત્તં વિપચ્ચનસમત્થં દારુણં ફરુસં.
તસ્સાતિ તસ્સ એવરૂપં પાપકમ્મં કત્વા વિચરન્તસ્સ. વત્તારોતિ નિન્દિતારો ભવન્તિ ‘‘કુહિં ગામે કિન્તિ કિબ્બિસકારકો’’તિ. ઇમસ્મિં પન અરઞ્ઞે નિમ્મનુસ્સમ્હિ કો મં વત્તુમરહતિ, સચે હિ ભવેય્ય, વદેય્યાતિ વિલપતિ. સારયન્તીતિ ગામે વા નિગમાદીસુ વા સંગચ્છ માણવા તત્થ તત્થ બહૂ પુરિસા સન્નિપતિત્વા ‘‘અમ્ભો પુરિસઘાતક, દારુણં તે કમ્મં કતં, અસુકદણ્ડં પત્તો નામ ત્વ’’ન્તિ એવં કમ્માનિ સારેન્તિ ચોદેન્તિ. ઇમસ્મિં પન નિમ્મનુસ્સે અરઞ્ઞે મં કો સારયિસ્સતીતિ અત્તાનં ચોદેન્તો વિલપતિ.
તદા બહુસુન્દરી નામ દેવધીતા ગન્ધમાદનવાસિની મહાસત્તસ્સ સત્તમે અત્તભાવે માતુભૂતપુબ્બા. સા પુત્તસિનેહેન બોધિસત્તં નિચ્ચં આવજ્જેતિ, તં દિવસં પન દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવમાના ન તં આવજ્જેતિ. ‘‘દેવસમાગમં ગતા’’તિપિ વદન્તિયેવ. સા તસ્સ વિસઞ્ઞિભૂતકાલે ‘‘કિં ¶ નુ ખો મે પુત્તસ્સ પવત્તી’’તિ આવજ્જમાના અદ્દસ ‘‘અયં પીળિયક્ખો નામ રાજા મમ પુત્તં વિસપીતેન સલ્લેન વિજ્ઝિત્વા મિગસમ્મતાનદીતીરે વાલુકાપુલિને ઘાતેત્વા મહન્તેન સદ્દેન પરિદેવતિ. સચાહં ન ગમિસ્સામિ, મમ પુત્તો સુવણ્ણસામો એત્થેવ મરિસ્સતિ, રઞ્ઞોપિ હદયં ફલિસ્સતિ, સામસ્સ માતાપિતરોપિ નિરાહારા પાનીયમ્પિ અલભન્તા સુસ્સિત્વા મરિસ્સન્તિ. મયિ પન ગતાય રાજા પાનીયઘટં આદાય તસ્સ માતાપિતૂનં સન્તિકં ગમિસ્સતિ, ગન્ત્વા ચ પન ‘‘પુત્તો વો મયા હતો’તિ કથેસ્સતિ. એવઞ્ચ વત્વા તેસં વચનં સુત્વા ¶ તે પુત્તસ્સ સન્તિકં આનયિસ્સતિ. અથ ખો તે ચ અહઞ્ચ સચ્ચકિરિયં કરિસ્સામ, સચ્ચબલેન સામસ્સ વિસં વિનસ્સિસ્સતિ. એવં મે પુત્તો જીવિતં લભિસ્સતિ, માતાપિતરો ચ ચક્ખૂનિ લભિસ્સન્તિ, રાજા ચ સામસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા નગરં ગન્ત્વા મહાદાનં દત્વા સગ્ગપરાયણો ભવિસ્સતિ, તસ્મા ગચ્છામહં તત્થા’’તિ. સા ગન્ત્વા મિગસમ્મતાનદીતીરે અદિસ્સમાનેન કાયેન આકાસે ઠત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિં કથેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘સા દેવતા અન્તરહિતા, પબ્બતે ગન્ધમાદને;
રઞ્ઞોવ અનુકમ્પાય, ઇમા ગાથા અભાસથ.
‘‘આગું ¶ કિર મહારાજ, અકરિ કમ્મદુક્કટં;
અદૂસકા પિતાપુત્તા, તયો એકૂસુના હતા.
‘‘એહિ તં અનુસિક્ખામિ, યથા તે સુગતી સિયા;
ધમ્મેનન્ધે વને પોસ, મઞ્ઞેહં સુગતી તયા’’તિ.
તત્થ રઞ્ઞોવાતિ રઞ્ઞોયેવ. આગું કિરાતિ મહારાજ, ત્વં મહાપરાધં મહાપાપં અકરિ. દુક્કટન્તિ યં કતં દુક્કટં હોતિ, તં લામકકમ્મં અકરિ. અદૂસકાતિ નિદ્દોસા. પિતાપુત્તાતિ માતા ચ પિતા ચ પુત્તો ચ ઇમે તયો જના એકઉસુના હતા. તસ્મિઞ્હિ હતે તપ્પટિબદ્ધા તસ્સ માતાપિતરોપિ હતાવ હોન્તિ. અનુસિક્ખામીતિ સિક્ખાપેમિ અનુસાસામિ. પોસાતિ સામસ્સ ઠાને ઠત્વા સિનેહં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા સામો વિય તે ઉભો અન્ધે પોસેહિ. મઞ્ઞેહં સુગતી તયાતિ એવં તયા સુગતિયેવ ગન્તબ્બા ભવિસ્સતીતિ અહં મઞ્ઞામિ.
સો ¶ દેવતાય વચનં સુત્વા ‘‘અહં કિર તસ્સ માતાપિતરો પોસેત્વા સગ્ગં ગમિસ્સામી’’તિ સદ્દહિત્વા ‘‘કિં મે રજ્જેન, તેયેવ પોસેસ્સામી’’તિ દળ્હં અધિટ્ઠાય બલવપરિદેવં પરિદેવન્તો સોકં તનુકં કત્વા ‘‘સુવણ્ણસામો મતો ભવિસ્સતી’’તિ નાનાપુપ્ફેહિ તસ્સ સરીરં પૂજેત્વા ઉદકેન સિઞ્ચિત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા ચતૂસુ ઠાનેસુ વન્દિત્વા તેન પૂરિતં ઉદકઘટં આદાય દોમનસ્સપ્પત્તો દક્ખિણદિસાભિમુખો અગમાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘સ રાજા પરિદેવિત્વા, બહું કારુઞ્ઞસઞ્હિતં;
ઉદકકુમ્ભમાદાય, પક્કામિ દક્ખિણામુખો’’તિ.
પકતિયાપિ ¶ મહાથામો રાજા પાનીયઘટં આદાય ગચ્છન્તો અસ્સમપદં કોટ્ટેન્તો વિય પવિસિત્વા દુકૂલપણ્ડિતસ્સ પણ્ણસાલાદ્વારં સમ્પાપુણિ. દુકૂલપણ્ડિતો અન્તો નિસિન્નોવ તસ્સ પદસદ્દં સુત્વા ‘‘નાયં સામસ્સ પદસદ્દો, કસ્સ નુ ખો’’તિ પુચ્છન્તો ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘કસ્સ નુ એસો પદસદ્દો, મનુસ્સસ્સેવ આગતો;
નેસો સામસ્સ નિગ્ઘોસો, કો નુ ત્વમસિ મારિસ.
‘‘સન્તઞ્હિ ¶ સામો વજતિ, સન્તં પાદાનિ નેયતિ;
નેસો સામસ્સ નિગ્ઘોસો, કો નુ ત્વમસિ મારિસા’’તિ.
તત્થ મનુસ્સસ્સેવાતિ નાયં સીહબ્યગ્ઘદીપિયક્ખનાગકિન્નરાનં, આગચ્છતો પન મનુસ્સસ્સેવાયં પદસદ્દો, નેસો સામસ્સાતિ. સન્તં હીતિ ઉપસમયુત્તં એવ. વજતીતિ ચઙ્કમતિ. નેયતીતિ પતિટ્ઠાપેતિ.
તં સુત્વા રાજા ‘‘સચાહં અત્તનો રાજભાવં અકથેત્વા ‘મયા તુમ્હાકં પુત્તો મારિતો’તિ વક્ખામિ, ઇમે કુજ્ઝિત્વા મયા સદ્ધિં ફરુસં કથેસ્સન્તિ. એવં મે તેસુ કોધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, અથ ને વિહેઠેસ્સામિ, તં મમ અકુસલં ભવિસ્સતિ, ‘રાજા’તિ પન વુત્તે અભાયન્તા નામ નત્થિ, તસ્મા રાજભાવં તાવ કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પાનીયમાળકે પાનીયઘટં ઠપેત્વા પણ્ણસાલાદ્વારે ઠત્વા આહ –
‘‘રાજાહમસ્મિ ¶ કાસીનં, પીળિયક્ખોતિ મં વિદૂ;
લોભા રટ્ઠં પહિત્વાન, મિગમેસં ચરામહં.
‘‘ઇસ્સત્થે ચસ્મિ કુસલો, દળ્હધમ્મોતિ વિસ્સુતો;
નાગોપિ મે ન મુચ્ચેય્ય, આગતો ઉસુપાતન’’ન્તિ.
દુકૂલપણ્ડિતોપિ તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કરોન્તો આહ –
‘‘સ્વાગતં તે મહારાજ, અથો તે અદુરાગતં;
ઇસ્સરોસિ અનુપ્પત્તો, યં ઇધત્થિ પવેદય.
‘‘તિન્દુકાનિ પિયાલાનિ, મધુકે કાસુમારિયો;
ફલાનિ ખુદ્દકપ્પાનિ, ભુઞ્જ રાજ વરં વરં.
‘‘ઇદમ્પિ પાનીયં સીતં, આભતં ગિરિગબ્ભરા;
તતો પિવ મહારાજ, સચે ત્વં અભિકઙ્ખસી’’તિ;
તસ્સત્થો ¶ ¶ સત્તિગુમ્બજાતકે (જા. ૧.૧૫.૧૫૯ આદયો) કથિતો. ઇધ પન ‘‘ગિરિગબ્ભરા’’તિ મિગસમ્મતં સન્ધાય વુત્તં. સા હિ નદી ગિરિગબ્ભરા નિક્ખન્તત્તા ‘‘ગિરિગબ્ભરા’’ ત્વેવ જાતા.
એવં તેન પટિસન્થારે કતે રાજા ‘‘પુત્તો વો મયા મારિતો’’તિ પઠમમેવ વત્તું અયુત્તં, અજાનન્તો વિય કથં સમુટ્ઠાપેત્વા કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –
‘‘નાલં અન્ધા વને દટ્ઠું, કો નુ વો ફલમાહરિ;
અનન્ધસ્સેવયં સમ્મા, નિવાપો મય્હ ખાયતી’’તિ.
તત્થ નાલન્તિ તુમ્હે અન્ધા ઇમસ્મિં વને કિઞ્ચિ દટ્ઠું ન સમત્થા. કો નુ વો ફલમાહરીતિ કો નુ તુમ્હાકં ઇમાનિ ફલાફલાનિ આહરિ. નિવાપોતિ અયં સમ્મા નયેન ઉપાયેન કારણેન કતો ખાદિતબ્બયુત્તકાનં પરિસુદ્ધાનં ફલાફલાનં નિવાપો સન્નિચયો અનન્ધસ્સ વિય મય્હં ખાયતિ પઞ્ઞાયતિ ઉપટ્ઠાતિ.
તં સુત્વા દુકૂલપણ્ડિતો ‘‘મહારાજ, ન મયં ફલાફલાનિ આહરામ, પુત્તો પન નો આહરતી’’તિ દસ્સેન્તો ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘દહરો ¶ યુવા નાતિબ્રહા, સામો કલ્યાણદસ્સનો;
દીઘસ્સ કેસા અસિતા, અથો સૂનગ્ગવેલ્લિતા.
‘‘સો હવે ફલમાહરિત્વા, ઇતો આદાય કમણ્ડલું;
નદિં ગતો ઉદહારો, મઞ્ઞે ન દૂરમાગતો’’તિ.
તત્થ નાતિબ્રહાતિ નાતિદીઘો નાતિરસ્સો. સૂનગ્ગવેલ્લિતાતિ સૂનસઙ્ખાતાય મંસકોટ્ટનપોત્થનિયા અગ્ગં વિય વિનતા. કમણ્ડલુન્તિ ઘટં. ન દૂરમાગતોતિ ઇદાનિ ન દૂરં આગતો, આસન્નટ્ઠાનં આગતો ભવિસ્સતીતિ મઞ્ઞામીતિ અત્થો.
તં સુત્વા રાજા આહ –
‘‘અહં ¶ તં અવધિં સામં, યો તુય્હં પરિચારકો;
યં કુમારં પવેદેથ, સામં કલ્યાણદસ્સનં.
‘‘દીઘસ્સ કેસા અસિતા, અથો સૂનગ્ગવેલ્લિતા;
તેસુ લોહિતલિત્તેસુ, સેતિ સામો મહા હતો’’તિ.
તત્થ અવધિન્તિ વિસપીતેન સરેન વિજ્ઝિત્વા મારેસિં. પવેદેથાતિ કથેથ. સેતીતિ મિગસમ્મતાનદીતીરે વાલુકાપુલિને સયતિ.
દુકૂલપણ્ડિતસ્સ પન અવિદૂરે પારિકાય પણ્ણસાલા હોતિ. સા તત્થ નિસિન્નાવ રઞ્ઞો વચનં સુત્વા તં પવત્તિં સોતુકામા ¶ અત્તનો પણ્ણસાલતો નિક્ખમિત્વા રજ્જુકસઞ્ઞાય દુકૂલપણ્ડિતસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા આહ –
‘‘કેન દુકૂલ મન્તેસિ, ‘હતો સામો’તિ વાદિના;
‘હતો સામો’તિ સુત્વાન, હદયં મે પવેધતિ.
‘‘અસ્સત્થસ્સેવ તરુણં, પવાળં માલુતેરિતં;
‘હતો સામો’તિ સુત્વાન, હદયં મે પવેધતી’’તિ.
તત્થ વાદિનાતિ ‘‘મયા સામો હતો’’તિ વદન્તેન. પવાળન્તિ પલ્લવં. માલુતેરિતન્તિ વાતેન પહટં.
દુકૂલપણ્ડિતો ¶ ઓવદન્તો આહ –
‘‘પારિકે કાસિરાજાયં, સો સામં મિગસમ્મતે;
કોધસા ઉસુના વિજ્ઝિ, તસ્સ મા પાપમિચ્છિમ્હા’’તિ.
તત્થ મિગસમ્મતેતિ મિગસમ્મતાનદીતીરે. કોધસાતિ મિગેસુ ઉપ્પન્નેન કોધેન. મા પાપમિચ્છિમ્હાતિ તસ્સ મયં ઉભોપિ પાપં મા ઇચ્છિમ્હા.
પુન ¶ પારિકા આહ –
‘‘કિચ્છા લદ્ધો પિયો પુત્તો, યો અન્ધે અભરી વને;
તં એકપુત્તં ઘાતિમ્હિ, કથં ચિત્તં ન કોપયે’’તિ.
તત્થ ઘાતિમ્હીતિ ઘાતકે.
દુકૂલપણ્ડિતો આહ –
‘‘કિચ્છા લદ્ધો પિયો પુત્તો, યો અન્ધે અભરી વને;
તં એકપુત્તં ઘાતિમ્હિ, અક્કોધં આહુ પણ્ડિતા’’તિ.
તત્થ અક્કોધન્તિ કોધો નામ નિરયસંવત્તનિકો, તસ્મા તં કોધં અકત્વા પુત્તઘાતકમ્હિ અક્કોધો એવ કત્તબ્બોતિ પણ્ડિતા આહુ કથેન્તિ.
એવઞ્ચ પન વત્વા તે ઉભોહિ હત્થેહિ ઉરં પહરિત્વા મહાસત્તસ્સ ગુણે વણ્ણેત્વા ભુસં પરિદેવિંસુ. અથ ને રાજા સમસ્સાસેન્તો આહ –
‘‘મા બાળ્હં પરિદેવેથ, ‘હતો સામો’તિ વાદિના;
અહં કમ્મકરો હુત્વા, ભરિસ્સામિ બ્રહાવને.
‘‘ઇસ્સત્થે ચસ્મિ કુસલો, દળ્હધમ્મોતિ વિસ્સુતો;
અહં કમ્મકરો હુત્વા, ભરિસ્સામિ બ્રહાવને.
‘‘મિગાનં વિઘાસમન્વેસં, વનમૂલફલાનિ ચ;
અહં કમ્મકરો હુત્વા, ભરિસ્સામિ બ્રહાવને’’તિ.
તત્થ ¶ વાદિનાતિ તુમ્હે ‘‘સામો હતો’’તિ વદન્તેન મયા સદ્ધિં ‘‘તયા નો એવં ગુણસમ્પન્નો પુત્તો મારિતો, ઇદાનિ કો અમ્હે ભરિસ્સતી’’તિઆદીનિ ¶ વત્વા મા બાળ્હં પરિદેવેથ, અહં તુમ્હાકં કમ્મકરો હુત્વા સામો વિય તુમ્હે ભરિસ્સામીતિ.
એવં ¶ રાજા ‘‘તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, ન મય્હં રજ્જેનત્થો, અહં વો યાવજીવં ભરિસ્સામી’’તિ તે અસ્સાસેસિ. તે તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તા આહંસુ –
‘‘નેસ ધમ્મો મહારાજ, નેતં અમ્હેસુ કપ્પતિ;
રાજા ત્વમસિ અમ્હાકં, પાદે વન્દામ તે મય’’ન્તિ.
તત્થ ધમ્મોતિ સભાવો કારણં વા. નેતં અમ્હેસુ કપ્પતીતિ એતં તવ કમ્મકરણં અમ્હેસુ ન કપ્પતિ ન સોભતિ. ‘‘પાદે વન્દામ તે મય’’ન્તિ ઇદં પન તે પબ્બજિતલિઙ્ગે ઠિતાપિ પુત્તસોકેન સમબ્ભાહતાય ચેવ નિહતમાનતાય ચ વદિંસુ. ‘‘રઞ્ઞો વિસ્સાસં ઉપ્પાદેતું એવમાહંસૂ’’તિપિ વદન્તિ.
તં સુત્વા રાજા અતિવિય તુસ્સિત્વા ‘‘અહો અચ્છરિયં, એવં દોસકારકે નામ મયિ ફરુસવચનમત્તમ્પિ નત્થિ, પગ્ગણ્હન્તિયેવ મમ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –
‘‘ધમ્મં નેસાદા ભણથ, કતા અપચિતી તયા;
પિતા ત્વમસિ અમ્હાકં, માતા ત્વમસિ પારિકે’’તિ.
તત્થ તયાતિ એકેકં વદન્તો એવમાહ. પિતાતિ દુકૂલપણ્ડિત, અજ્જ પટ્ઠાય ત્વં મય્હં પિતુટ્ઠાને તિટ્ઠ, અમ્મ પારિકે, ત્વમ્પિ મે માતુટ્ઠાને તિટ્ઠ, અહં પન વો પુત્તસ્સ સામસ્સ ઠાને ઠત્વા પાદધોવનાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કરિસ્સામિ, મં રાજાતિ અસલ્લક્ખેત્વા સામોતિ સલ્લક્ખેથાતિ.
તે અઞ્જલિં પગ્ગય્હ વન્દિત્વા ‘‘મહારાજ, તવ અમ્હાકં કમ્મકરણકિચ્ચં નત્થિ, અપિચ ખો પન લટ્ઠિકોટિયા નો ગહેત્વા આનેત્વા સામં દસ્સેહી’’તિ યાચન્તા ગાથાદ્વયમાહંસુ –
‘‘નમો તે કાસિરાજત્થુ, નમો તે કાસિવડ્ઢન;
અઞ્જલિં તે પગ્ગણ્હામ, યાવ સામાનુપાપય.
‘‘તસ્સ ¶ ¶ પાદે સમજ્જન્તા, મુખઞ્ચ ભુજદસ્સનં;
સંસુમ્ભમાના અત્તાનં, કાલમાગમયામસે’’તિ.
તત્થ યાવ સામાનુપાપયાતિ યાવ સામો યત્થ, તત્થ અમ્હે અનુપાપય. ભુજદસ્સનન્તિ ¶ કલ્યાણદસ્સનં અભિરૂપં. સંસુમ્ભમાનાતિ પોથેન્તા. કાલમાગમયામસેતિ કાલકિરિયં આગમેસ્સામ.
તેસં એવં કથેન્તાનઞ્ઞેવ સૂરિયો અત્થઙ્ગતો. અથ રાજા ‘‘સચાહં ઇદાનેવ ઇમે તત્થ નેસ્સામિ, તં દિસ્વાવ નેસં હદયં ફલિસ્સતિ, ઇતિ તિણ્ણમ્પિ એતેસં મતકાલે અહં નિરયે ઉપ્પજ્જન્તોયેવ નામ, તસ્મા તેસં ગન્તું ન દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ચતસ્સો ગાથાયો અજ્ઝભાસિ –
‘‘બ્રહા વાળમિગાકિણ્ણં, આકાસન્તંવ દિસ્સતિ;
યત્થ સામો હતો સેતિ, ચન્દોવ પતિતો છમા.
‘‘બ્રહા વાળમિગાકિણ્ણં, આકાસન્તંવ દિસ્સતિ;
યત્થ સામો હતો સેતિ, સૂરિયોવ પતિતો છમા.
‘‘બ્રહા વાળમિગાકિણ્ણં, આકાસન્તંવ દિસ્સતિ;
યત્થ સામો હતો સેતિ, પંસુના પતિકુન્થિતો.
‘‘બ્રહા વાળમિગાકિણ્ણં, આકાસન્તંવ દિસ્સતિ;
યત્થ સામો હતો સેતિ, ઇધેવ વસથસ્સમે’’તિ.
તત્થ બ્રહાતિ અચ્ચુગ્ગતં. આકાસન્તંવાતિ એતં વનં આકાસસ્સ અન્તો વિય હુત્વા દિસ્સતિ. અથ વા આકાસન્તન્તિ આકાસમાનં, પકાસમાનન્તિ અત્થો. છમાતિ છમાયં, પથવિયન્તિ અત્થો. ‘‘છમ’’ન્તિપિ પાઠો, પથવિં પતિતો વિયાતિ અત્થો. પતિકુન્થિતોતિ પરિકિણ્ણો, પલિવેઠિતોતિ અત્થો.
અથ ¶ તે અત્તનો વાળમિગભયાભાવં દસ્સેતું ગાથમાહંસુ –
‘‘યદિ ¶ તત્થ સહસ્સાનિ, સતાનિ નિયુતાનિ ચ;
નેવમ્હાકં ભયં કોચિ, વને વાળેસુ વિજ્જતી’’તિ.
તત્થ કોચીતિ ઇમસ્મિં વને કત્થચિ એકસ્મિં પદેસેપિ અમ્હાકં વાળેસુ ભયં નામ નત્થિ.
રાજા તે પટિબાહિતું અસક્કોન્તો હત્થેસુ ગહેત્વા તત્થ નેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘તતો અન્ધાનમાદાય, કાસિરાજા બ્રહાવને;
હત્થે ગહેત્વા પક્કામિ, યત્થ સામો હતો અહૂ’’તિ.
તત્થ ¶ તતોતિ તદા. અન્ધાનન્તિ અન્ધે. અહૂતિ અહોસિ. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને સો નિપન્નો, તત્થ નેસીતિ અત્થો.
સો આનેત્વા ચ પન સામસ્સ સન્તિકે ઠપેત્વા ‘‘અયં વો પુત્તો’’તિ આચિક્ખિ. અથસ્સ પિતા સીસં ઉક્ખિપિત્વા માતા પાદે ગહેત્વા ઊરૂસુ ઠપેત્વા નિસીદિત્વા વિલપિંસુ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘દિસ્વાન પતિતં સામં, પુત્તકં પંસુકુન્થિતં;
અપવિદ્ધં બ્રહારઞ્ઞે, ચન્દંવ પતિતં છમા.
‘‘દિસ્વાન પતિતં સામં, પુત્તકં પંસુકુન્થિતં;
અપવિદ્ધં બ્રહારઞ્ઞે, સૂરિયંવ પતિતં છમા.
‘‘દિસ્વાન પતિતં સામં, પુત્તકં પંસુકુન્થિતં;
અપવિદ્ધં બ્રહારઞ્ઞે, કલૂનં પરિદેવયું.
‘‘દિસ્વાન પતિતં સામં, પુત્તકં પંસુકુન્થિતં;
બાહા પગ્ગય્હ પક્કન્દું, ‘અધમ્મો કિર ભો’ઇતિ.
‘‘બાળ્હં ¶ ખો ત્વં પમત્તોસિ, સામ કલ્યાણદસ્સન;
યો અજ્જેવં ગતે કાલે, ન કિઞ્ચિ મભિભાસસિ.
‘‘બાળ્હં ¶ ખો ત્વં પદિત્તોસિ, સામ કલ્યાણદસ્સન;
યો અજ્જેવં ગતે કાલે, ન કિઞ્ચિ મભિભાસસિ.
‘‘બાળ્હં ખો ત્વં પકુદ્ધોસિ, સામ કલ્યાણદસ્સન;
યો અજ્જેવં ગતે કાલે, ન કિઞ્ચિ મભિભાસતિ.
‘‘બાળ્હં ખો ત્વં પસુત્તોસિ, સામ કલ્યાણદસ્સન;
યો અજ્જેવં ગતે કાલે, ન કિઞ્ચિ મભિભાસસિ.
‘‘બાળ્હં ખો ત્વં વિમનોસિ, સામ કલ્યાણદસ્સન;
યો અજ્જેવં ગતે કાલે, ન કિઞ્ચિ મભિભાસસિ.
‘‘જટં વલિનં પંસુગતં, કોદાનિ સણ્ઠપેસ્સતિ;
સામો અયં કાલકતો, અન્ધાનં પરિચારકો.
‘‘કો મે સમ્મજ્જમાદાય, સમ્મજ્જિસ્સતિ અસ્સમં;
સામો અયં કાલકતો, અન્ધાનં પરિચારકો.
‘‘કોદાનિ ન્હાપયિસ્સતિ, સીતેનુણ્હોદકેન ચ;
સામો અયં કાલકતો, અન્ધાનં પરિચારકો.
‘‘કોદાનિ ¶ ભોજયિસ્સતિ, વનમૂલફલાનિ ચ;
સામો અયં કાલકતો, અન્ધાનં પરિચારકો’’તિ.
તત્થ અપવિદ્ધન્તિ રઞ્ઞા નિરત્થકં છડ્ડિતં. અધમ્મો કિર ભો ઇતીતિ અયુત્તં કિર ભો, અજ્જ ઇમસ્મિં લોકે વત્તતિ. પમત્તોતિ તિખિણસુરં પિવિત્વા વિય મત્તો પમત્તો પમાદં આપન્નો. પદિત્તોતિ દપ્પિતો. ‘‘પકુદ્ધોસિ વિમનોસી’’તિ સબ્બં વિલાપવસેન ભણન્તિ. જટન્તિ તાત ¶ , અમ્હાકં જટામણ્ડલં. વલિનં પંસુગતન્તિ યદા આકુલં મલગ્ગહિતં ભવિસ્સતિ. કોદાનીતિ ઇદાનિ કો સણ્ઠપેસ્સતિ, સોધેત્વા ઉજું કરિસ્સતીતિ.
અથસ્સ માતા બહું વિલપિત્વા તસ્સ ઉરે હત્થં ઠપેત્વા સન્તાપં ઉપધારેન્તી ‘‘પુત્તસ્સ મે સન્તાપો પવત્તતિયેવ, વિસવેગેન વિસઞ્ઞિતં આપન્નો ભવિસ્સતિ, નિબ્બિસભાવત્થાય ચસ્સ સચ્ચકિરિયં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સચ્ચકિરિયમકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘દિસ્વાન ¶ પતિતં સામં, પુત્તકં પંસુકુન્થિતં;
અટ્ટિતા પુત્તસોકેન, માતા સચ્ચં અભાસથ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, ધમ્મચારી પુરે અહુ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, બ્રહ્મચારી પુરે અહુ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, સચ્ચવાદી પુરે અહુ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, માતાપેત્તિભરો અહુ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, કુલે જેટ્ઠાપચાયિકો;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, પાણા પિયતરો મમ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યં કિઞ્ચિત્થિ કતં પુઞ્ઞં, મય્હઞ્ચેવ પિતુચ્ચ તે;
સબ્બેન તેન કુસલેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતૂ’’તિ.
તત્થ ¶ યેન સચ્ચેનાતિ યેન ભૂતેન સભાવેન. ધમ્મચારીતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મચારી. સચ્ચવાદીતિ હસિતવસેનપિ મુસાવાદં ન વદતિ. માતાપેત્તિભરોતિ ¶ અનલસો હુત્વા રત્તિન્દિવં માતાપિતરો ભરિ. કુલે જેટ્ઠાપચાયિકોતિ જેટ્ઠાનં માતાપિતૂનં સક્કારકારકો હોતિ.
એવં માતરા સત્તહિ ગાથાહિ સચ્ચકિરિયાય કતાય સામો પરિવત્તિત્વા નિપજ્જિ. અથસ્સ પિતા ‘‘જીવતિ મે પુત્તો, અહમ્પિસ્સ સચ્ચકિરિયં કરિસ્સામી’’તિ તથેવ સચ્ચકિરિયમકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘દિસ્વાન પતિતં સામં, પુત્તકં પંસુકુન્થિતં;
અટ્ટિતો પુત્તસોકેન, પિતા સચ્ચં અભાસથ.
‘‘યેન ¶ સચ્ચેનયં સામો, ધમ્મચારી પુરે અહુ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, બ્રહ્મચારી પુરે અહુ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, સચ્ચવાદી પુરે અહુ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, માતાપેત્તિભરો અહુ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, કુલે જેટ્ઠાપચાયિકો;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યેન સચ્ચેનયં સામો, પાણા પિયતરો મમ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘યં ¶ કિઞ્ચિત્થિ કતં પુઞ્ઞં, મય્હઞ્ચેવ માતુચ્ચ તે;
સબ્બેન તેન કુસલેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતૂ’’તિ.
એવં પિતરિ સચ્ચકિરિયં કરોન્તે મહાસત્તો પરિવત્તિત્વા ઇતરેન પસ્સેન નિપજ્જિ. અથસ્સ તતિયં સચ્ચકિરિયં દેવતા અકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા અહ –
‘‘સા દેવતા અન્તરહિતા, પબ્બતે ગન્ધમાદને;
સામસ્સ અનુકમ્પાય, ઇમં સચ્ચં અભાસથ.
‘‘પબ્બત્યાહં ગન્ધમાદને, ચિરરત્તનિવાસિની;
ન મે પિયતરો કોચિ, અઞ્ઞો સામેન વિજ્જતિ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘સબ્બે વના ગન્ધમયા, પબ્બતે ગન્ધમાદને;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, વિસં સામસ્સ હઞ્ઞતુ.
‘‘તેસં લાલપ્પમાનાનં, બહું કારુઞ્ઞસઞ્હિતં;
ખિપ્પં સામો સમુટ્ઠાસિ, યુવા કલ્યાણદસ્સનો’’તિ.
તત્થ ¶ પબ્બત્યાહન્તિ પબ્બતે અહં. સબ્બે વના ગન્ધમયાતિ સબ્બે રુક્ખા ગન્ધમયા. ન હિ તત્થ અગન્ધો નામ કોચિ રુક્ખો અત્થિ. તેસન્તિ ભિક્ખવે, તેસં ઉભિન્નં લાલપ્પમાનાનઞ્ઞેવ દેવતાય સચ્ચકિરિયાય પરિયોસાને ખિપ્પં સામો ઉટ્ઠાસિ, પદુમપત્તતો ઉદકં વિયસ્સ વિસં વિનિવત્તેત્વા આબાધો વિગતો, ઇધ નુ ખો વિદ્ધો, એત્થ નુ ખો વિદ્ધોતિ વિદ્ધટ્ઠાનમ્પિ ન પઞ્ઞાયિ.
ઇતિ મહાસત્તસ્સ નિરોગભાવો, માતાપિતૂનઞ્ચ ચક્ખુપટિલાભો, અરુણુગ્ગમનઞ્ચ, દેવતાનુભાવેન તેસં ચતુન્નં અસ્સમેયેવ પાકટભાવો ¶ ચાતિ સબ્બં એકક્ખણેયેવ અહોસિ. માતાપિતરો ‘‘ચક્ખૂનિ નો લદ્ધાનિ, સુવણ્ણસામો ચ અરોગો જાતો’’તિ અતિરેકતરં તુસ્સિંસુ. અથ ને સામપણ્ડિતો ગાથં અભાસિ –
‘‘સામોહમસ્મિ ¶ ભદ્દં વો, સોત્થિનામ્હિ સમુટ્ઠિતો;
મા બાળ્હં પરિદેવેથ, મઞ્ચુનાભિવદેથ મ’’ન્તિ.
તત્થ સોત્થિનામ્હિ સમુટ્ઠિતોતિ સોત્થિના સુખેન ઉટ્ઠિતો અમ્હિ ભવામિ. મઞ્જુનાતિ મધુરસ્સરેન મં અભિવદેથ.
અથ સો રાજાનં દિસ્વા પટિસન્થારં કરોન્તો આહ –
‘‘સ્વાગતં તે મહારાજ, અથો તે અદુરાગતં;
ઇસ્સરોસિ અનુપ્પત્તો, યં ઇધત્થિ પવેદય.
‘‘તિન્દુકાનિ પિયાલાનિ, મધુકે કાસુમારિયો;
ફલાનિ ખુદ્દકપ્પાનિ, ભુઞ્જ રાજ વરં વરં.
‘‘અત્થિ મે પાનીયં સીતં, આભતં ગિરિગબ્ભરા;
તતો પિવ મહારાજ, સચે ત્વં અભિકઙ્ખસી’’તિ.
રાજાપિ તં અચ્છરિયં દિસ્વા આહ –
‘‘સમ્મુય્હામિ પમુય્હામિ, સબ્બા મુય્હન્તિ મે દિસા;
પેતં તં સામ મદ્દક્ખિં, કો નુ ત્વં સામ જીવસી’’તિ.
તત્થ ¶ પેતન્તિ સામ અહં તં મતં અદ્દસં. કો નુ ત્વન્તિ કથં નુ ત્વં જીવિતં પટિલભસીતિ પુચ્છિ.
મહાસત્તો ‘‘અયં રાજા મં ‘મતો’તિ સલ્લક્ખેસિ, અમતભાવમસ્સ પકાસેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –
‘‘અપિ જીવં મહારાજ, પુરિસં ગાળ્હવેદનં;
ઉપનીતમનસઙ્કપ્પં, જીવન્તં મઞ્ઞતે મતં.
‘‘અપિ ¶ જીવં મહારાજ, પુરિસં ગાળ્હવેદનં;
તં નિરોધગતં સન્તં, જીવન્તં મઞ્ઞતે મત’’ન્તિ.
તત્થ અપિ જીવન્તિ જીવમાનં અપિ. ઉપનીતમનસઙ્કપ્પન્તિ ભવઙ્ગઓતિણ્ણચિત્તાચારં. જીવન્તન્તિ જીવમાનમેવ ‘‘એસો મતો’’તિ મઞ્ઞતિ. નિરોધગતન્તિ અસ્સાસપસ્સાસનિરોધં સમાપન્નં સન્તં વિજ્જમાનં મં એવં લોકો મતં વિય જીવન્તમેવ મઞ્ઞતિ.
એવઞ્ચ પન વત્વા મહાસત્તો રાજાનં અત્થે યોજેતુકામો ધમ્મં દેસેન્તો પુન દ્વે ગાથા અભાસિ –
‘‘યો ¶ માતરં પિતરં વા, મચ્ચો ધમ્મેન પોસતિ;
દેવાપિ નં તિકિચ્છન્તિ, માતાપેત્તિભરં નરં.
‘‘યો માતરં પિતરં વા, મચ્ચો ધમ્મેન પોસતિ;
ઇધેવ નં પસંસન્તિ, પેચ્ચ સગ્ગે પમોદતી’’તિ.
તં સુત્વા રાજા ‘‘અચ્છરિયં વત, ભો, માતાપેત્તિભરસ્સ જન્તુનો ઉપ્પન્નરોગં દેવતાપિ તિકિચ્છન્તિ, અતિવિય અયં સામો સોભતી’’તિ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ યાચન્તો આહ –
‘‘એસ ભિય્યો પમુય્હામિ, સબ્બા મુય્હન્તિ મે દિસા;
સરણં તં સામ ગચ્છામિ, ત્વઞ્ચ મે સરણં ભવા’’તિ.
તત્થ ભિય્યોતિ યસ્મા તાદિસે પરિસુદ્ધસીલગુણસમ્પન્ને તયિ અપરજ્ઝિં, તસ્મા અતિરેકતરં સમ્મુય્હામિ. ત્વઞ્ચ મે સરણં ભવાતિ સરણં ગચ્છન્તસ્સ મે ત્વં સરણં ભવ, પતિટ્ઠા હોહિ, દેવલોકગામિમગ્ગં કરોહીતિ.
અથ ¶ નં મહાસત્તો ‘‘સચેપિ, મહારાજ, દેવલોકં ગન્તુકામોસિ, મહન્તં દિબ્બસમ્પત્તિં પરિભુઞ્જિતુકામોસિ, ઇમાસુ દસરાજધમ્મચરિયાસુ વત્તસ્સૂ’’તિ તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો દસ રાજધમ્મચરિયગાથા અભાસિ –
‘‘ધમ્મં ¶ ચર મહારાજ, માતાપિતૂસુ ખત્તિય;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, પુત્તદારેસુ ખત્તિય;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, મિત્તામચ્ચેસુ ખત્તિય;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, વાહનેસુ બલેસુ ચ;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, ગામેસુ નિગમેસુ ચ;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, રટ્ઠેસુ જનપદેસુ ચ;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, સમણબ્રાહ્મણેસુ ચ;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, મિગપક્ખીસુ ખત્તિય;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, ધમ્મો ચિણ્ણો સુખાવહો;
ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, રાજ સગ્ગં ગમિસ્સસિ.
‘‘ધમ્મં ચર મહારાજ, સઇન્દા દેવા સબ્રહ્મકા;
સુચિણ્ણેન દિવં પત્તા, મા ધમ્મં રાજ પામદો’’તિ.
તાસં ¶ ¶ અત્થો તેસકુણજાતકે (જા. ૨.૧૭.૧ આદયો) વિત્થારિતોવ. એવં ¶ મહાસત્તો તસ્સ દસ રાજધમ્મે દેસેત્વા ઉત્તરિપિ ઓવદિત્વા પઞ્ચ સીલાનિ અદાસિ. સો તસ્સ ઓવાદં સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા મહાસત્તં વન્દિત્વા ખમાપેત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા સગ્ગપરાયણો અહોસિ. બોધિસત્તોપિ યાવજીવં માતાપિતરો પરિચરિત્વા માતાપિતૂહિ સદ્ધિં પઞ્ચ અભિઞ્ઞા ચ અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસિ.
સત્થા ઇદં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ભિક્ખવે, માતાપિતૂનં પોસનં નામ પણ્ડિતાનં વંસો’’તિ વત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને માતુપોસકભિક્ખુ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ.
તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, દેવધીતા ઉપ્પલવણ્ણા, સક્કો અનુરુદ્ધો, દુકૂલપણ્ડિતો મહાકસ્સપો, પારિકા ભદ્દકાપિલાની ભિક્ખુની, સુવણ્ણસામપણ્ડિતો પન અહમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધો અહોસિન્તિ.
સુવણ્ણસામજાતકવણ્ણના તતિયા.
[૫૪૧] ૪. નિમિજાતકવણ્ણના
અચ્છેરં ¶ ¶ વત લોકસ્મિન્તિ ઇદં સત્થા મિથિલં ઉપનિસ્સાય મઘદેવઅમ્બવને વિહરન્તો સિતપાતુકમ્મં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ સત્થા સાયન્હસમયે સમ્બહુલેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં તસ્મિં અમ્બવને ચારિકં ચરમાનો એકં રમણીયં ભૂમિપ્પદેસં દિસ્વા અત્તનો પુબ્બચરિયં કથેતુકામો હુત્વા સિતપાતુકમ્મં કત્વા આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન સિતપાતુકમ્મકારણં પુટ્ઠો ‘‘આનન્દ, અયં ભૂમિપ્પદેસો પુબ્બે મયા મઘદેવરાજકાલે ઝાનકીળ્હં કીળન્તેન અજ્ઝાવુટ્ઠપુબ્બો’’તિ વત્વા તેન યાચિતો પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા અતીતં આહરિ.
અતીતે વિદેહરટ્ઠે મિથિલનગરે મઘદેવો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. સો ચતુરાસીતિવસ્સસહસ્સાનિ કુમારકીળ્હં કીળિ, ચતુરાસીતિવસ્સસહસ્સાનિ ઉપરજ્જં કારેસિ, ચતુરાસીતિવસ્સસહસ્સાનિ રજ્જં કારેન્તો ‘‘યદા મે સમ્મ કપ્પક, સિરસ્મિં પલિતાનિ પસ્સેય્યાસિ, તદા મે આરોચેય્યાસી’’તિ આહ. અપરભાગે કપ્પકો પલિતાનિ દિસ્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા પલિતં સુવણ્ણસણ્ડાસેન ઉદ્ધરાપેત્વા હત્થતલે પતિટ્ઠાપેત્વા પલિતં ઓલોકેત્વા મચ્ચુરાજેન આગન્ત્વા નલાટે લગ્ગં વિય મરણં સમ્પસ્સમાનો ¶ ‘‘ઇદાનિ મે પબ્બજિતકાલો’’તિ કપ્પકસ્સ ગામવરં દત્વા જેટ્ઠપુત્તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત, રજ્જં પટિચ્છ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કિં કારણા દેવા’’તિ વુત્તે –
‘‘ઉત્તમઙ્ગરુહા મય્હં, ઇમે જાતા વયોહરા;
પાતુભૂતા દેવદૂતા, પબ્બજ્જાસમયો મમા’’તિ. –
વત્વા પુત્તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિત્વા ‘‘તાત, ત્વમ્પિ એવરૂપં પલિતં દિસ્વાવ પબ્બજેય્યાસી’’તિ તં ઓવદિત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા અમ્બવને ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ચતુરાસીતિવસ્સસહસ્સાનિ ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. પુત્તોપિસ્સ એતેનેવ ઉપાયેન પબ્બજિત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ. તથા તસ્સ પુત્તો, તથા તસ્સ પુત્તોતિ એવં દ્વીહિ ઊનાનિ ચતુરાસીતિખત્તિયસહસ્સાનિ સીસે પલિતં દિસ્વાવ ઇમસ્મિં અમ્બવને ¶ પબ્બજિત્વા ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિંસુ.
તેસં ¶ સબ્બપઠમં નિબ્બત્તો મઘદેવરાજા બ્રહ્મલોકે ઠિતોવ અત્તનો વંસં ઓલોકેન્તો દ્વીહિ ઊનાનિ ચતુરાસીતિખત્તિયસહસ્સાનિ પબ્બજિતાનિ દિસ્વા તુટ્ઠમાનસો હુત્વા ‘‘ઇતો નુ ખો પરં પવત્તિસ્સતિ, ન પવત્તિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તો અપ્પવત્તનભાવં ઞત્વા ‘‘મમ વંસં અહમેવ ઘટેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તતો ચવિત્વા મિથિલનગરે રઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિત્વા દસમાસચ્ચયેન માતુ કુચ્છિતો નિક્ખમિ. રાજા તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે નેમિત્તકે બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ. તે તસ્સ લક્ખણાનિ ઓલોકેત્વા ‘‘મહારાજ, અયં કુમારો તુમ્હાકં વંસં ઘટેન્તો ઉપ્પન્નો. તુમ્હાકઞ્હિ વંસો પબ્બજિતવંસો, ઇમસ્સ પરતો નાગમિસ્સતી’’તિ વદિંસુ. તં સુત્વા રાજા ‘‘અયં કુમારો રથચક્કનેમિ વિય મમ વંસં ઘટેન્તો જાતો, તસ્મા તસ્સ ‘નિમિકુમારો’તિ નામં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘નિમિકુમારો’’તિસ્સ નામં અકાસિ.
સો દહરકાલતો પટ્ઠાય દાને સીલે ઉપોસથકમ્મે ચ અભિરતો અહોસિ. અથસ્સ પિતા પુરિમનયેનેવ પલિતં દિસ્વા કપ્પકસ્સ ગામવરં દત્વા પુત્તસ્સ રજ્જં નિય્યાદેત્વા અમ્બવને પબ્બજિત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ. નિમિરાજા પન દાનજ્ઝાસયતાય ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ નગરમજ્ઝે ચાતિ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ પઞ્ચ દાનસાલાયો કારાપેત્વા મહાદાનં ¶ પવત્તેસિ. એકેકાય દાનસાલાય સતસહસ્સં સતસહસ્સં કત્વા દેવસિકં પઞ્ચ પઞ્ચ કહાપણસતસહસ્સાનિ પરિચ્ચજિ, નિચ્ચં પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિ, પક્ખદિવસેસુ ઉપોસથં સમાદિયિ, મહાજનમ્પિ દાનાદીસુ પુઞ્ઞેસુ સમાદપેસિ, સગ્ગમગ્ગં આચિક્ખિત્વા નિરયભયેન તજ્જેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. તસ્સ ઓવાદે ઠિતા મનુસ્સા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચુતા દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ, દેવલોકો પરિપૂરિ, નિરયો તુચ્છો વિય અહોસિ. તદા તાવતિંસભવને દેવસઙ્ઘા સુધમ્માયં દેવસભાયં સન્નિપતિત્વા ‘‘અહો, વત અમ્હાકં આચરિયો નિમિરાજા, તં નિસ્સાય મયં ઇમં બુદ્ધઞ્ઞણેનપિ અપરિચ્છિન્દનીયં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવામા’’તિ વત્વા મહાસત્તસ્સ ગુણે વણ્ણયિંસુ ¶ . મનુસ્સલોકેપિ મહાસમુદ્દપિટ્ઠે આસિત્તતેલં વિય મહાસત્તસ્સ ગુણકથા પત્થરિ. સત્થા તમત્થં આવિભૂતં કત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ કથેન્તો આહ –
‘‘અચ્છેરં વત લોકસ્મિં, ઉપ્પજ્જન્તિ વિચક્ખણા;
યદા અહુ નિમિરાજા, પણ્ડિતો કુસલત્થિકો.
‘‘રાજા ¶ સબ્બવિદેહાનં, અદા દાનં અરિન્દમો;
તસ્સ તં દદતો દાનં, સઙ્કપ્પો ઉદપજ્જથ;
દાનં વા બ્રહ્મચરિયં વા, કતમં સુ મહપ્ફલ’’ન્તિ.
તત્થ યદા અહૂતિ ભિક્ખવે, યદા પણ્ડિતો અત્તનો ચ પરેસઞ્ચ કુસલત્થિકો નિમિરાજા અહોસિ, તદા દેવમનુસ્સા ‘‘અચ્છેરં વત, ભો, એવરૂપાપિ નામ અનુપ્પન્ને બુદ્ધઞાણે મહાજનસ્સ બુદ્ધકિચ્ચં સાધયમાના લોકસ્મિં વિચક્ખણા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ એવં તસ્સ ગુણકથં કથેસુન્તિ અત્થો. ‘‘યથા અહૂ’’તિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – યથા અહુ નિમિરાજા પણ્ડિતો કુસલત્થિકોયેવ, તથારૂપા મહાજનસ્સ બુદ્ધકિચ્ચં સાધયમાના ઉપ્પજ્જન્તિ વિચક્ખણા. યં તેસં ઉપ્પન્નં, તં અચ્છેરં વત લોકસ્મિન્તિ. ઇતિ સત્થા સયમેવ અચ્છરિયજાતો એવમાહ. સબ્બવિદેહાનન્તિ સબ્બવિદેહરટ્ઠવાસીનં. કતમં સૂતિ એતેસુ દ્વીસુ કતમં નુ ખો મહપ્ફલન્તિ અત્થો.
સો કિર પન્નરસીઉપોસથદિવસે ઉપોસથિકો હુત્વા સબ્બાભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા સિરિસયનપિટ્ઠે નિપન્નોવ દ્વે યામે નિદ્દં ઓક્કમિત્વા પચ્છિમયામે પબુદ્ધો પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ‘‘અહં મહાજનસ્સ અપરિમાણં દાનમ્પિ દેમિ, સીલમ્પિ રક્ખામિ, દાનસ્સ નુ ખો મહન્તં ફલં, ઉદાહુ બ્રહ્મચરિયસ્સા’’તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો કઙ્ખં છિન્દિતું નાસક્ખિ. તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ ભવનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો આવજ્જેન્તો તં તથા વિતક્કેન્તં દિસ્વા ‘‘કઙ્ખમસ્સ ¶ છિન્દિસ્સામી’’તિ એકકોવ સીઘં આગન્ત્વા સકલનિવેસનં એકોભાસં કત્વા સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા ઓભાસં ફરિત્વા આકાસે ઠત્વા તેન પુટ્ઠો બ્યાકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘તસ્સ ¶ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, મઘવા દેવકુઞ્જરો;
સહસ્સનેત્તો પાતુરહુ, વણ્ણેન વિહનં તમં.
‘‘સલોમહટ્ઠો મનુજિન્દો, વાસવં અવચા નિમિ;
દેવતા નુસિ ગન્ધબ્બો, અદુ સક્કો પુરિન્દદો.
‘‘ન ચ મે તાદિસો વણ્ણો, દિટ્ઠો વા યદિ વા સુતો;
આચિક્ખ મે ત્વં ભદ્દન્તે, કથં જાનેમુ તં મયં.
‘‘સલોમહટ્ઠં ¶ ઞત્વાન, વાસવો અવચા નિમિં;
સક્કોહમસ્મિ દેવિન્દો, આગતોસ્મિ તવન્તિકે;
અલોમહટ્ઠો મનુજિન્દ, પુચ્છ પઞ્હં યમિચ્છસિ.
‘‘સો ચ તેન કતોકાસો, વાસવં અવચા નિમિ;
પુચ્છામિ તં મહારાજ, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;
‘દાનં વા બ્રહ્મચરિયં વા, કતમંસુ મહપ્ફલં’.
‘‘સો પુટ્ઠો નરદેવેન, વાસવો અવચા નિમિં;
વિપાકં બ્રહ્મચરિયસ્સ, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘હીનેન બ્રહ્મચરિયેન, ખત્તિયે ઉપપજ્જતિ;
મજ્ઝિમેન ચ દેવત્તં, ઉત્તમેન વિસુજ્ઝતિ.
‘‘ન હેતે સુલભા કાયા, યાચયોગેન કેનચિ;
યે કાયે ઉપપજ્જન્તિ, અનાગારા તપસ્સિનો’’તિ.
તત્થ સલોમહટ્ઠોતિ ભિક્ખવે, સો નિમિરાજા ઓભાસં દિસ્વા આકાસં ઓલોકેન્તો તં દિબ્બાભરણપટિમણ્ડિતં દિસ્વાવ ભયેન લોમહટ્ઠો હુત્વા ‘‘દેવતા નુસિ ગન્ધબ્બો’’તિઆદિના પુચ્છિ. અલોમહટ્ઠોતિ નિબ્ભયો અહટ્ઠલોમો હુત્વા પુચ્છ, મહારાજાતિ. વાસવં અવચાતિ તુટ્ઠમાનસો હુત્વા સક્કં અવોચ. જાનં અક્ખાસિજાનતોતિ ભિક્ખવે, સો સક્કો અતીતે અત્તના પચ્ચક્ખતો દિટ્ઠપુબ્બં બ્રહ્મચરિયસ્સ વિપાકં જાનન્તો તસ્સ અજાનતો અક્ખાસિ.
હીનેનાતિઆદીસુ પુથુતિત્થાયતને મેથુનવિરતિમત્તં સીલં હીનં નામ, તેન ખત્તિયકુલે ઉપપજ્જતિ. ઝાનસ્સ ઉપચારમત્તં મજ્ઝિમં નામ, તેન ¶ દેવત્તં ઉપપજ્જતિ. અટ્ઠસમાપત્તિનિબ્બત્તનં પન ઉત્તમં નામ, તેન બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તતિ, તં બાહિરકા નિબ્બાનન્તિ કથેન્તિ. તેનાહ ‘‘વિસુજ્ઝતી’’તિ. ઇમસ્મિં પન બુદ્ધસાસને પરિસુદ્ધસીલસ્સ ભિક્ખુનો અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં પત્થેન્તસ્સ બ્રહ્મચરિયચેતના હીનતાય હીનં નામ, તેન યથાપત્થિતે દેવલોકે નિબ્બત્તતિ. પરિસુદ્ધસીલસ્સ ભિક્ખુનો અટ્ઠસમાપત્તિનિબ્બત્તનં મજ્ઝિમં નામ, તેન બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તતિ ¶ . પરિસુદ્ધસીલસ્સ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તુપ્પત્તિ ઉત્તમં નામ, તેન વિસુજ્ઝતીતિ ¶ . ઇતિ સક્કો ‘‘મહારાજ, દાનતો સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન બ્રહ્મચરિયવાસોવ મહપ્ફલો’’તિ વણ્ણેતિ. કાયાતિ બ્રહ્મઘટા. યાચયોગેનાતિ યાચનયુત્તકેન યઞ્ઞયુત્તકેન વાતિ ઉભયત્થાપિ દાયકસ્સેવેતં નામં. તપસ્સિનોતિ તપનિસ્સિતકા.
ઇમાય ગાથાય બ્રહ્મચરિયવાસસ્સેવ મહપ્ફલભાવં દીપેત્વા ઇદાનિ યે અતીતે મહાદાનં દત્વા કામાવચરં અતિક્કમિતું નાસક્ખિંસુ, તે રાજાનો દસ્સેન્તો આહ –
‘‘દુદીપો સાગરો સેલો, મુજકિન્દો ભગીરસો;
ઉસિન્દરો કસ્સપો ચ, અસકો ચ પુથુજ્જનો.
‘‘એતે ચઞ્ઞે ચ રાજાનો, ખત્તિયા બ્રાહ્મણા બહૂ;
પુથુયઞ્ઞં યજિત્વાન, પેતત્તં નાતિવત્તિસુ’’ન્તિ.
તસ્સત્થો – મહારાજ, પુબ્બે બારાણસિયં દુદીપો નામ રાજા દાનં દત્વા મરણચક્કેન છિન્નો કામાવચરેયેવ નિબ્બત્તિ. તથા સાગરાદયો અટ્ઠાતિ એતે ચ અઞ્ઞે ચ બહૂ રાજાનો ચેવ ખત્તિયા બ્રાહ્મણા ચ પુથુયઞ્ઞં યજિત્વાન અનેકપ્પકારં દાનં દત્વા કામાવચરભૂમિસઙ્ખાતં પેતત્તં નાતિવત્તિંસૂતિ અત્થો. કામાવચરદેવતા હિ રૂપાદિનો કિલેસવત્થુસ્સ કારણા પરં પચ્ચાસીસનતો કપણતાય ‘‘પેતા’’તિ વુચ્ચન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –
‘‘યે ¶ અદુતિયા ન રમન્તિ એકિકા, વિવેકજં યે ન લભન્તિ પીતિં;
કિઞ્ચાપિ તે ઇન્દસમાનભોગા, તે વે પરાધીનસુખા વરાકા’’તિ.
એવમ્પિ દાનફલતો બ્રહ્મચરિયફલસ્સેવ મહન્તભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ બ્રહ્મચરિયવાસેન પેતભવનં અતિક્કમિત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તતાપસે દસ્સેન્તો આહ –
‘‘અથ યીમે અવત્તિંસુ, અનાગારા તપસ્સિનો;
સત્તિસયો યામહનુ, સોમયામો મનોજવો.
‘‘સમુદ્દો માઘો ભરતો ચ, ઇસિ કાલપુરક્ખતો;
અઙ્ગીરસો કસ્સપો ચ, કિસવચ્છો અકત્તિ ચા’’તિ.
તત્થ ¶ અવત્તિંસૂતિ કામાવચરં અતિક્કમિંસુ. તપસ્સિનોતિ સીલતપઞ્ચેવ સમાપત્તિતપઞ્ચ નિસ્સિતા. સત્તિસયોતિ યામહનુઆદયો સત્ત ભાતરોવ સન્ધાયાહ. અઙ્ગીરસાદીહિ ચતૂહિ સદ્ધિં એકાદસેતે અવત્તિંસુ અતિક્કમિંસૂતિ અત્થો.
એવં ¶ તાવ સુતવસેનેવ દાનફલતો બ્રહ્મચરિયવાસસ્સેવ મહપ્ફલતં વણ્ણેત્વા ઇદાનિ અત્તના દિટ્ઠપુબ્બં આહરન્તો આહ –
‘‘ઉત્તરેન નદી સીદા, ગમ્ભીરા દુરતિક્કમા;
નળગ્ગિવણ્ણા જોતન્તિ, સદા કઞ્ચનપબ્બતા.
‘‘પરૂળ્હકચ્છા તગરા, રૂળ્હકચ્છા વના નગા;
તત્રાસું દસસહસ્સા, પોરાણા ઇસયો પુરે.
‘‘અહં સેટ્ઠોસ્મિ દાનેન, સંયમેન દમેન ચ;
અનુત્તરં વતં કત્વા, પકિરચારી સમાહિતે.
‘‘જાતિમન્તં અજચ્ચઞ્ચ, અહં ઉજુગતં નરં;
અતિવેલં નમસ્સિસ્સં, કમ્મબન્ધૂ હિ માણવા.
‘‘સબ્બે ¶ વણ્ણા અધમ્મટ્ઠા, પતન્તિ નિરયં અધો;
સબ્બે વણ્ણા વિસુજ્ઝન્તિ, ચરિત્વા ધમ્મમુત્તમ’’ન્તિ.
તત્થ ઉત્તરેનાતિ મહારાજ, અતીતે ઉત્તરહિમવન્તે દ્વિન્નં સુવણ્ણપબ્બતાનં અન્તરે પવત્તા સીદા નામ નદી ગમ્ભીરા નાવાહિપિ દુરતિક્કમા અહોસિ. કિં કારણા? સા હિ અતિસુખુમોદકા, સુખુમત્તા ઉદકસ્સ અન્તમસો મોરપિઞ્છ-મત્તમ્પિ તત્થ પતિતં નં સણ્ઠાતિ, ઓસીદિત્વા હેટ્ઠાતલમેવ ગચ્છતિ. તેનેવ સા સીદા નામ અહોસિ. તે પન તસ્સા તીરેસુ કઞ્ચનપબ્બતા સદા નળગ્ગિવણ્ણા હુત્વા જોતન્તિ ઓભાસન્તિ. પરૂળ્હકચ્છા તગરાતિ તસ્સા પન નદિયા તીરે કચ્છા પરૂળ્હતગરા અહેસું તગરગન્ધસુગન્ધિનો. રૂળ્હકચ્છા વના નગાતિ યે તત્થ અઞ્ઞેપિ પબ્બતા, તેસમ્પિ અન્તરે કચ્છા રૂળ્હવના અહેસું, પુપ્ફફલૂપગરુક્ખસઞ્છન્નાતિ અત્થો. તત્રાસુન્તિ તસ્મિં એવં રમણીયે ભૂમિભાગે દસસહસ્સા ઇસયો ¶ અહેસું. તે સબ્બેપિ અભિઞ્ઞાસમાપત્તિલાભિનોવ. તેસુ ભિક્ખાચારવેલાય કેચિ ઉત્તરકુરું ગચ્છન્તિ, કેચિ મહાજમ્બુદીપે જમ્બુફલં આહરન્તિ, કેચિ હિમવન્તેયેવ મધુરફલાફલાનિ આહરિત્વા ખાદન્તિ, કેચિ જમ્બુદીપતલે તં તં નગરં ગચ્છન્તિ. એકોપિ રસતણ્હાભિભૂતો નત્થિ, ઝાનસુખેનેવ વીતિનામેન્તિ. તદા એકો તાપસો આકાસેન બારાણસિં ગન્ત્વા સુનિવત્થો સુપારુતો પિણ્ડાય ચરન્તો પુરોહિતસ્સ ગેહદ્વારં પાપુણિ. સો તસ્સ ઉપસમે પસીદિત્વા અન્તોનિવેસનં આનેત્વા ભોજેત્વા કતિપાહં પટિજગ્ગન્તો વિસ્સાસે ઉપ્પન્ને ‘‘ભન્તે, તુમ્હે કુહિં વસથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અસુકટ્ઠાને નામાવુસો’’તિ. ‘‘કિં પન તુમ્હે એકકોવ તત્થ વસથ, ઉદાહુ અઞ્ઞેપિ અત્થી’’તિ? ‘‘કિં વદેસિ, આવુસો, તસ્મિં પદેસે દસસહસ્સા ઇસયો વસન્તિ, સબ્બેવ અભિઞ્ઞાસમાપત્તિલાભિનો’’તિ. તસ્સ તેસં ગુણં સુત્વા પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ. અથ નં સો આહ – ‘‘ભન્તે, મમ્પિ તત્થ નેત્વા પબ્બાજેથા’’તિ. ‘‘આવુસો, ત્વં રાજપુરિસો, ન તં સક્કા પબ્બાજેતુ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, અજ્જાહં રાજાનં આપુચ્છિસ્સામિ, તુમ્હે સ્વેપિ આગચ્છેય્યાથા’’તિ. સો અધિવાસેસિ.
ઇતરોપિ ભુત્તપાતરાસો રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ઇચ્છામહં, દેવ ¶ , પબ્બજિતુ’’ન્તિ આહ. ‘‘કિં કારણા પબ્બજિસ્સસી’’તિ? ‘‘કામેસુ દોસં નેક્ખમ્મે ચ ¶ આનિસંસં દિસ્વા’’તિ. ‘‘તેન હિ પબ્બજાહિ, પબ્બજિતોપિ મં દસ્સેય્યાસી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા અત્તનો ગેહં ગન્ત્વા પુત્તદારં અનુસાસિત્વા સબ્બં સાપતેય્યં દસ્સેત્વા અત્તનો પબ્બજિતપરિક્ખારં ગહેત્વા તાપસસ્સ આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તોવ નિસીદિ. તાપસોપિ તથેવ આકાસેનાગન્ત્વા અન્તોનગરં પવિસિત્વા તસ્સ ગેહં પાવિસિ. સો તં સક્કચ્ચં પરિવિસિત્વા ‘‘ભન્તે, મયા કથં કાતબ્બ’’ન્તિ આહ. સો તં બહિનગરં નેત્વા હત્થે આદાય અત્તનો આનુભાવેન તત્થ નેત્વા પબ્બાજેત્વા પુનદિવસે તં તત્થેવ ઠપેત્વા ભત્તં આહરિત્વા દત્વા કસિણપરિકમ્મં આચિક્ખિ. સો કતિપાહેનેવ અભિઞ્ઞાસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સયમેવ પિણ્ડાય ચરતિ.
સો અપરભાગે ‘‘અહં રઞ્ઞો અત્તાનં દસ્સેતું પટિઞ્ઞં અદાસિં, દસ્સેસ્સામસ્સ અત્તાન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તાપસે વન્દિત્વા આકાસેન બારાણસિં ગન્ત્વા ભિક્ખં ચરન્તો રાજદ્વારં પાપુણિ. રાજા તં દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા અન્તોનિવેસનં પવેસેત્વા સક્કારં કત્વા ‘‘ભન્તે, કુહિં વસથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઉત્તરહિમવન્તપદેસે કઞ્ચનપબ્બતન્તરે પવત્તાય સીદાનદિયા તીરે, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, એકકોવ તત્થ વસથ, ઉદાહુ અઞ્ઞેપિ અત્થી’’તિ. ‘‘કિં વદેસિ, મહારાજ, તત્થ દસસહસ્સા ઇસયો વસન્તિ, સબ્બેવ અભિઞ્ઞાસમાપત્તિલાભિનો’’તિ? રાજા ¶ તેસં ગુણં સુત્વા સબ્બેસં ભિક્ખં દાતુકામો અહોસિ. અથ નં રાજા આહ – ‘‘ભન્તે, અહં તેસં ઇસીનં ભિક્ખં દાતુકામોમ્હિ, કિં કરોમી’’તિ? ‘‘મહારાજ, તે ઇસયો જિવ્હાવિઞ્ઞેય્યરસે અગિદ્ધા, ન સક્કા ઇધાનેતુ’’ન્તિ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હે નિસ્સાય તે ભોજેસ્સામિ, ઉપાયં મે આચિક્ખથા’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, સચે તેસં દાનં દાતુકામોસિ, ઇતો નિક્ખમિત્વા સીદાનદીતીરે વસન્તો તેસં દાનં દેહી’’તિ.
સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બૂપકરણાનિ ગાહાપેત્વા ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય સદ્ધિં નિક્ખમિત્વા અત્તનો રજ્જસીમં પાપુણિ. અથ નં તાપસો અત્તનો આનુભાવેન સદ્ધિં સેનાય સીદાનદીતીરં નેત્વા નદીતીરે ખન્ધાવારં કારાપેત્વા આકાસેન અત્તનો વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા પુનદિવસે પચ્ચાગમિ. અથ નં રાજા સક્કચ્ચં ભોજેત્વા ‘‘સ્વે, ભન્તે, દસસહસ્સે ઇસયો આદાય ઇધેવ આગચ્છથા’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ ¶ સમ્પટિચ્છિત્વા ગન્ત્વા પુનદિવસે ભિક્ખાચારવેલાય તેસં ઇસીનં આરોચેસિ ‘‘મારિસા, બારાણસિરાજા ‘તુમ્હાકં ભિક્ખં દસ્સામી’તિ આગન્ત્વા સીદાનદીતીરે નિસિન્નો સ્વે વો નિમન્તેતિ, તસ્સાનુકમ્પાય ખન્ધાવારં ગન્ત્વા ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા આકાસેન ગન્ત્વા ખન્ધાવારસ્સ અવિદૂરે ઓતરિંસુ. રાજા તે દિસ્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા ખન્ધાવારં પવેસેત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસીદાપેત્વા ઇસિગણં પણીતેનાહારેન સન્તપ્પેત્વા તેસં ઇરિયાપથે પસન્નો સ્વાતનાયપિ નિમન્તેસિ. એતેનુપાયેન દસન્નં તાપસસહસ્સાનં દસવસ્સસહસ્સાનિ દાનં અદાસિ. દદન્તો ચ તસ્મિંયેવ પદેસે નગરં માપેત્વા સસ્સકમ્મં કારેસિ. ન ખો પન, મહારાજ, તદા સો રાજા અઞ્ઞો અહોસિ, અથ ખો અહં સેટ્ઠોસ્મિ દાનેન, અહમેવ હિ તદા દાનેન સેટ્ઠો હુત્વા તં મહાદાનં દત્વા ઇમં પેતલોકં અતિક્કમિત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિતું નાસક્ખિં. મયા દિન્નં પન દાનં ભુઞ્જિત્વા સબ્બેવ તે તાપસા કામાવચરં અતિક્કમિત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તા, ઇમિનાપેતં વેદિતબ્બં ‘‘બ્રહ્મચરિયવાસોવ મહપ્ફલો’’તિ.
એવં દાનેન અત્તનો સેટ્ઠભાવં પકાસેત્વા ¶ ઇતરેહિ તીહિ પદેહિ તેસં ઇસીનં ગુણં પકાસેતિ. તત્થ સંયમેનાતિ સીલેન. દમેનાતિ ઇન્દ્રિયદમેન. અનુત્તરન્તિ એતેહિ ગુણેહિ નિરન્તરં ઉત્તમં વતં સમાદાનં ચરિત્વા. પકિરચારીતિ ગણં પકિરિત્વા પટિક્ખિપિત્વા પહાય એકચારિકે, એકીભાવં ગતેતિ અત્થો. સમાહિતેતિ ઉપચારપ્પનાસમાધીહિ સમાહિતચિત્તે. એવરૂપે અહં તપસ્સિનો ઉપટ્ઠહિન્તિ દસ્સેતિ. અહં ઉજુગતન્તિ અહં, મહારાજ, તેસં દસસહસ્સાનં ઇસીનં અન્તરે કાયવઙ્કાદીનં અભાવેન ઉજુગતં એકમ્પિ નરં હીનજચ્ચો વા હોતુ જાતિસમ્પન્નો વા, જાતિં અવિચારેત્વા તેસં ગુણેસુ પસન્નમાનસો હુત્વા સબ્બમેવ અતિવેલં ¶ નમસ્સિસ્સં, નિચ્ચકાલમેવ નમસ્સિસ્સન્તિ વદતિ. કિં કારણા? કમ્મબન્ધૂ હિ માણવાતિ, સત્તા હિ નામેતે કમ્મબન્ધૂ કમ્મપટિસરણા, તેનેવ કારણેન સબ્બે વણ્ણાતિ વેદિતબ્બા.
એવઞ્ચ ¶ પન વત્વા ‘‘કિઞ્ચાપિ, મહારાજ, દાનતો બ્રહ્મચરિયમેવ મહપ્ફલં, દ્વેપિ પનેતે મહાપુરિસવિતક્કાવ, તસ્મા દ્વીસુપિ અપ્પમત્તોવ હુત્વા દાનઞ્ચ દેહિ, સીલઞ્ચ રક્ખાહી’’તિ તં ઓવદિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘ઇદં વત્વાન મઘવા, દેવરાજા સુજમ્પતિ;
વેદેહમનુસાસિત્વા, સગ્ગકાયં અપક્કમી’’તિ.
તત્થ અપક્કમીતિ પક્કમિ, સુધમ્માદેવસભાયં નિસિન્નમેવ અત્તાનં દસ્સેસીતિ અત્થો.
અથ નં દેવગણા આહંસુ ‘‘મહારાજ, નનુ ન પઞ્ઞાયિત્થ, કુહિં ગતત્થા’’તિ? ‘‘મારિસા મિથિલાયં નિમિરઞ્ઞો એકા કઙ્ખા ઉપ્પજ્જિ, તસ્સ પઞ્હં કથેત્વા તં રાજાનં નિક્કઙ્ખં કત્વા આગતોમ્હી’’તિ વત્વા પુન તં કારણં ગાથાય કથેતું આહ –
‘‘ઇમં ભોન્તો નિસામેથ, યાવન્તેત્થ સમાગતા;
ધમ્મિકાનં મનુસ્સાનં, વણ્ણં ઉચ્ચાવચં બહું.
‘‘યથા અયં નિમિરાજા, પણ્ડિતો કુસલત્થિકો;
રાજા સબ્બવિદેહાનં, અદા દાનં અરિન્દમો.
‘‘તસ્સ તં દદતો દાનં, સઙ્કપ્પો ઉદપજ્જથ;
દાનં વા બ્રહ્મચરિયં વા, કતમં સુ મહપ્ફલ’’ન્તિ.
તત્થ ઇમન્તિ ધમ્મિકાનં કલ્યાણધમ્માનં મનુસ્સાનં મયા વુચ્ચમાનં સીલવસેન ઉચ્ચં દાનવસેન અવચં બહું ઇમં વણ્ણં નિસામેથ સુણાથાતિ અત્થો. યથા અયન્તિ અયં નિમિરાજા યથા અતિવિય પણ્ડિતોતિ.
ઇતિ ¶ ¶ સો અપરિહાપેત્વા રઞ્ઞો વણ્ણં કથેસિ. તં સુત્વા દેવસઙ્ઘા રાજાનં દટ્ઠુકામા હુત્વા ‘‘અમ્હાકં નિમિરાજા આચરિયો, તસ્સોવાદે ઠત્વા તં નિસ્સાય અમ્હેહિ અયં દિબ્બસમ્પત્તિ લદ્ધા, મયં દટ્ઠુકામમ્હા, તં પક્કોસાપેહિ, મહારાજા’’તિ વદિંસુ. સક્કો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા માતલિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સમ્મ માતલિ, વેજયન્તરથં યોજેત્વા મિથિલં ગન્ત્વા નિમિરાજાનં દિબ્બયાને આરોપેત્વા આનેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા રથં યોજેત્વા પાયાસિ. સક્કસ્સ ¶ પન દેવેહિ સદ્ધિં કથેન્તસ્સ માતલિં આણાપેન્તસ્સ ચ રથં યોજેન્તસ્સ ચ મનુસ્સગણનાય માસો અતિક્કન્તો. ઇતિ નિમિરઞ્ઞો પુણ્ણમાયં ઉપોસથિકસ્સ પાચીનસીહપઞ્જરં વિવરિત્વા મહાતલે નિસીદિત્વા અમચ્ચગણપરિવુતસ્સ સીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ પાચીનલોકધાતુતો ઉગ્ગચ્છન્તેન ચન્દમણ્ડલેન સદ્ધિંયેવ સો રથો પઞ્ઞાયતિ. મનુસ્સા ભુત્તસાયમાસા ઘરદ્વારેસુ નિસીદિત્વા સુખકથં કથેન્તા ‘‘અજ્જ દ્વે ચન્દા ઉગ્ગતા’’તિ આહંસુ. અથ નેસં સલ્લપન્તાનઞ્ઞેવ રથો પાકટો અહોસિ. મહાજનો ‘‘નાયં, ચન્દો, રથો’’તિ વત્વા અનુક્કમેન સિન્ધવસહસ્સયુત્તે માતલિસઙ્ગાહકે વેજયન્તરથે ચ પાકટે જાતે ‘‘કસ્સ નુ ખો ઇદં દિબ્બયાનં આગચ્છતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ન કસ્સચિ અઞ્ઞસ્સ, અમ્હાકં રાજા ધમ્મિકો, સક્કેન વેજયન્તરથો પેસિતો ભવિસ્સતિ, અમ્હાકં રઞ્ઞોવ અનુચ્છવિકો’’તિ તુટ્ઠપ્પહટ્ઠો ગાથમાહ –
‘‘અબ્ભુતો વત લોકસ્મિં, ઉપ્પજ્જિ લોમહંસનો;
દિબ્બો રથો પાતુરહુ, વેદેહસ્સ યસસ્સિનો’’તિ.
તત્થ અબ્ભુતોતિ અભૂતપુબ્બો. અચ્છરિયોતિ તે વિમ્હયવસેનેવમાહંસુ.
તસ્સ પન મહાજનસ્સ એવં કથેન્તસ્સેવ માતલિ વાતવેગેન આગન્ત્વા રથં નિવત્તેત્વા સીહપઞ્જરઉમ્મારે પચ્છાભાગેન ઠપેત્વા આરોહણસજ્જં કત્વા આરોહણત્થાય રાજાનં નિમન્તેસિ ¶ . તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘દેવપુત્તો મહિદ્ધિકો, માતલિ દેવસારથિ;
નિમન્તયિત્થ રાજાનં, વેદેહં મિથિલગ્ગહં.
‘‘એહિમં ¶ રથમારુય્હ, રાજસેટ્ઠ દિસમ્પતિ;
દેવા દસ્સનકામા તે, તાવતિંસા સઇન્દકા;
સરમાના હિ તે દેવા, સુધમ્માયં સમચ્છરે’’તિ.
તત્થ મિથિલગ્ગહન્તિ મિથિલાયં પતિટ્ઠિતગેહં, ચતૂહિ વા સઙ્ગહવત્થૂહિ મિથિલાયં સઙ્ગાહકં. સમચ્છરેતિ તવેવ ગુણકથં કથેન્તા નિસિન્નાતિ.
તં ¶ સુત્વા રાજા ‘‘અદિટ્ઠપુબ્બં દેવલોકઞ્ચ પસ્સિસ્સામિ, માતલિસ્સ ચ મે સઙ્ગહો કતો ભવિસ્સતિ, ગચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અન્તેપુરઞ્ચ મહાજનઞ્ચ આમન્તેત્વા ‘‘અહં નચિરસ્સેવ આગમિસ્સામિ, તુમ્હે અપ્પમત્તા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોથા’’તિ વત્વા રથં અભિરુહિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘તતો રાજા તરમાનો, વેદેહો મિથિલગ્ગહો;
આસના વુટ્ઠહિત્વાન, પમુખો રથમારુહિ.
‘‘અભિરૂળ્હં રથં દિબ્બં, માતલિ એતદબ્રવિ;
કેન તં નેમિ મગ્ગેન, રાજસેટ્ઠ દિસમ્પતિ;
યેન વા પાપકમ્મન્તા, પુઞ્ઞકમ્મા ચ યે નરા’’તિ.
તત્થ પમુખોતિ ઉત્તમો, અભિમુખો વા, મહાજનસ્સ પિટ્ઠિં દત્વા આરૂળ્હોતિ અત્થો. યેન વાતિ યેન મગ્ગેન ગન્ત્વા યત્થ પાપકમ્મન્તા વસન્તિ, તં ઠાનં સક્કા દટ્ઠું, યેન વા ગન્ત્વા યે પુઞ્ઞકમ્મા નરા વસન્તિ, તેસં ઠાનં સક્કા દટ્ઠું, એતેસુ દ્વીસુ કેન મગ્ગેન તં નેમિ. ઇદં સો સક્કેન અનાણત્તોપિ અત્તનો દૂતવિસેસદસ્સનત્થં આહ.
અથ નં રાજા ‘‘મયા દ્વે ઠાનાનિ અદિટ્ઠપુબ્બાનિ, દ્વેપિ પસ્સિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –
‘‘ઉભયેનેવ મં નેહિ, માતલિ દેવસારથિ;
યેન વા પાપકમ્મન્તા, પુઞ્ઞકમ્મા ચ યે નરા’’તિ.
તતો ¶ માતલિ ‘‘દ્વેપિ એકપહારેનેવ ન સક્કા દસ્સેતું, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ પુચ્છન્તો પુન ગાથમાહ –
‘‘કેન તં પઠમં નેમિ, રાજસેટ્ઠ દિસમ્પતિ;
યેન વા પાપકમ્મન્તા, પુઞ્ઞકમ્મા ચ યે નરા’’તિ.
નિરયકણ્ડં
તતો ¶ રાજા ‘‘અહં અવસ્સં દેવલોકં ગમિસ્સામિ, નિરયં તાવ પસ્સિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અનન્તરં ગાથમાહ –
‘‘નિરયે તાવ પસ્સામિ, આવાસે પાપકમ્મિનં;
ઠાનાનિ લુદ્દકમ્માનં, દુસ્સીલાનઞ્ચ યા ગતી’’તિ.
તત્થ ¶ યા ગતીતિ યા એતેસં નિબ્બત્તિ, તઞ્ચ પસ્સામીતિ.
અથસ્સ વેતરણિં નદિં તાવ દસ્સેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘દસ્સેસિ માતલિ રઞ્ઞો, દુગ્ગં વેતરણિં નદિં;
કુથિતં ખારસંયુત્તં, તત્તં અગ્ગિસિખૂપમ’’ન્તિ.
તત્થ વેતરણિન્તિ ભિક્ખવે, માતલિ રઞ્ઞો કથં સુત્વા નિરયાભિમુખં રથં પેસેત્વા કમ્મપચ્ચયે ઉતુના સમુટ્ઠિતં વેતરણિં નદિં તાવ દસ્સેસિ. તત્થ નિરયપાલા જલિતાનિ અસિસત્તિતોમરભિન્દિવાલમુગ્ગરાદીનિ આવુધાનિ ગહેત્વા નેરયિકસત્તે પહરન્તિ વિજ્ઝન્તિ વિહેઠેન્તિ. તે તં દુક્ખં અસહન્તા વેતરણિયં પતન્તિ. સા ઉપરિ ભિન્દિવાલપ્પમાણાહિ સકણ્ટકાહિ વેત્તલતાહિ સઞ્છન્ના. તે તત્થ બહૂનિ વસ્સસહસ્સાનિ પચ્ચિંસુ. તેસુ પજ્જલન્તેસુ ખુરધારાતિખિણેસુ કણ્ટકેસુ ખણ્ડાખણ્ડિકા હોન્તિ. તેસં હેટ્ઠા તાલક્ખન્ધપ્પમાણાનિ પજ્જલિતઅયસૂલાનિ ઉટ્ઠહન્તિ. નેરયિકસત્તા બહું અદ્ધાનં વીતિનામેત્વા વેત્તલતાહિ ગળિત્વા સૂલેસુ પતિત્વા વિદ્ધસરીરા સૂલેસુ આવુણિતમચ્છા વિય ચિરં પચ્ચન્તિ. તાનિ સૂલાનિપિ પજ્જલન્તિ, નેરયિકસત્તાપિ પજ્જલન્તિ. સૂલાનં હેટ્ઠા ઉદકપિટ્ઠે જલિતાનિ ખુરધારાસદિસાનિ ¶ તિખિણાનિ અયોપોક્ખરપત્તાનિ હોન્તિ. તે સૂલેહિ ગળિત્વા અયપોક્ખરપત્તેસુ પતિત્વા ચિરં દુક્ખવેદનં અનુભવન્તિ. તતો ખારોદકે પતન્તિ, ઉદકં પજ્જલતિ, નેરયિકસત્તાપિ પજ્જલન્તિ, ધૂમોપિ ઉટ્ઠહતિ. ઉદકસ્સ પન હેટ્ઠા નદીતલં ખુરધારાહિ સઞ્છન્નં. તે ‘‘હેટ્ઠા નુ ખો કીદિસ’’ન્તિ ઉદકે નિમુજ્જિત્વા ખુરધારાસુ ખણ્ડાખણ્ડિકા હોન્તિ. તે તં મહાદુક્ખં અધિવાસેતું અસક્કોન્તા મહન્તં ભેરવં વિરવન્તા વિચરન્તિ. કદાચિ અનુસોતં વુય્હન્તિ, કદાચિ પટિસોતં. અથ ને તીરે ઠિતા નિરયપાલા ઉસુસત્તિતોમરાદીનિ ઉક્ખિપિત્વા મચ્છે વિય વિજ્ઝન્તિ. તે દુક્ખવેદનાપ્પત્તા મહાવિરવં રવન્તિ. અથ ને પજ્જલિતેહિ અયબળિસેહિ ઉદ્ધરિત્વા પરિકડ્ઢિત્વા પજ્જલિતઅયપથવિયં નિપજ્જાપેત્વા તેસં મુખે તત્તં અયોગુળ્હં પક્ખિપન્તિ.
ઇતિ નિમિરાજા વેતરણિયં મહાદુક્ખપીળિતે નેરયિકસત્તે દિસ્વા ભીતતસિતો સઙ્કમ્પિતહદયો હુત્વા ‘‘કિં નામેતે સત્તા પાપકમ્મં ¶ અકંસૂ’’તિ માતલિં પુચ્છિ. સોપિસ્સ બ્યાકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો આહ –
‘‘નિમી હવે માતલિમજ્ઝભાસથ, દિસ્વા જનં પતમાનં વિદુગ્ગે;
ભયઞ્હિ ¶ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના વેતરણિં પતન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે દુબ્બલે બલવન્તા જીવલોકે, હિં સન્તિ રોસેન્તિ સુપાપધમ્મા;
તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં, તેમે જના વેતરણિં પતન્તી’’તિ.
તત્થ વિન્દતીતિ અહં અત્તનો અનિસ્સરો હુત્વા ભયસન્તકો વિય જાતો. દિસ્વાતિ પતમાનં દિસ્વા. જાનન્તિ ભિક્ખવે, સો માતલિ સયં જાનન્તો તસ્સ અજાનતો અક્ખાસિ. દુબ્બલેતિ સરીરબલભોગબલઆણાબલવિરહિતે. બલવન્તાતિ તેહિ બલેહિ સમન્નાગતા. હિંસન્તીતિ પાણિપ્પહારાદીહિ કિલમેન્તિ. રોસેન્તીતિ નાનપ્પકારેહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તિ ઘટેન્તિ. પસવેત્વાતિ જનેત્વા, કત્વાતિ અત્થો.
એવં ¶ માતલિ તસ્સ પઞ્હં બ્યાકરિત્વા રઞ્ઞા વેતરણિનિરયે દિટ્ઠે તં પદેસં અન્તરધાપેત્વા પુરતો રથં પેસેત્વા સુનખાદીહિ ખાદનટ્ઠાનં દસ્સેત્વા તં દિસ્વા ભીતેન રઞ્ઞા પઞ્હં પુટ્ઠો બ્યાકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘સામા ¶ ચ સોણા સબલા ચ ગિજ્ઝા, કાકોલસઙ્ઘા અદન્તિ ભેરવા;
ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિંમકંસુ પાપં, યેમે જને કાકોલસઙ્ઘા અદન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે કેચિમે મચ્છરિનો કદરિયા, પરિભાસકા સમણબ્રાહ્મણાનં;
હિં સન્તિ રોસેન્તિ સુપાપધમ્મા, તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં;
તેમે જને કાકોલસઙ્ઘા અદન્તી’’તિ.
ઇતો ¶ પરેસુ પઞ્હેસુ ચેવ બ્યાકરણેસુ ચ એસેવ નયો. તત્થ સામાતિ રત્તવણ્ણા. સોણાતિ સુનખા. સબલા ચાતિ કબરવણ્ણા ચ, સેતકાળપીતલોહિતવણ્ણા ચાતિ એવં પઞ્ચવણ્ણસુનખે દસ્સેતિ. તે કિર મહાહત્થિપ્પમાણા જલિતઅયપથવિયં નેરયિકસત્તે મિગે વિય અનુબન્ધિત્વા પિણ્ડિકમંસેસુ ડંસિત્વા તેસં તિગાવુતપ્પમાણં સરીરં જલિતઅયપથવિયં પાતેત્વા મહારવં રવન્તાનં દ્વીહિ પુરિમપાદેહિ ઉરં અક્કમિત્વા અટ્ઠિમેવ સેસેત્વા મંસં લુઞ્ચિત્વા ખાદન્તિ. ગિજ્ઝાતિ મહાભણ્ડસકટપ્પમાણા લોહતુણ્ડા ગિજ્ઝા. એતે તેસં કણયસદિસેહિ તુણ્ડેહિ અટ્ઠીનિ ભિન્દિત્વા અટ્ઠિમિઞ્જં ખાદન્તિ. કાકોલસઙ્ઘાતિ લોહતુણ્ડકાકગણા. તે અતિવિય ભયાનકા દિટ્ઠે દિટ્ઠે ખાદન્તિ. યેમે જનેતિ યે ઇમે નેરયિકસત્તે કાકોલસઙ્ઘા ખાદન્તિ, ઇમે નુ મચ્ચા કિં નામ પાપં અકંસૂતિ પુચ્છિ. મચ્છરિનોતિ અઞ્ઞેસં અદાયકા. કદરિયાતિ પરે દેન્તેપિ પટિસેધકા થદ્ધમચ્છરિનો. સમણબ્રાહ્મણાનન્તિ સમિતબાહિતપાપાનં.
‘‘સજોતિભૂતા ¶ પથવિં કમન્તિ, તત્તેહિ ખન્ધેહિ ચ પોથયન્તિ;
ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના ખન્ધહતા સયન્તિ.
‘‘તસ્સ ¶ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે જીવલોકસ્મિ સુપાપધમ્મિનો, નરઞ્ચ નારિઞ્ચ અપાપધમ્મં;
હિં સન્તિ રોસેન્તિ સુપાપધમ્મા, તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં;
તેમે જના ખન્ધહતા સયન્તી’’તિ.
તત્થ સજોતિભૂતાતિ પજ્જલિતસરીરા. પથવિન્તિ પજ્જલિતં નવયોજનબહલં અયપથવિં. કમન્તીતિ અક્કમન્તિ. ખન્ધેહિ ચ પોથયન્તીતિ નિરયપાલા અનુબન્ધિત્વા તાલપ્પમાણેહિ જલિતઅયક્ખન્ધેહિ જઙ્ઘાદીસુ પહરિત્વા પાતેત્વા તેહેવ ખન્ધેહિ પોથયન્તિ, ચુણ્ણવિચુણ્ણં કરોન્તિ. સુપાપધમ્મિનોતિ અત્તના સુટ્ઠુ પાપધમ્મા હુત્વા. અપાપધમ્મન્તિ સીલાચારાદિસમ્પન્નં, નિરપરાધં વા.
‘‘અઙ્ગારકાસું અપરે ફુણન્તિ, નરા રુદન્તા પરિદડ્ઢગત્તા;
ભયઞ્હિ ¶ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિં મકંસુ પાપં, યેમે જના અઙ્ગારકાસું ફુણન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે કેચિ ¶ પૂગાય ધનસ્સ હેતુ, સક્ખિં કરિત્વા ઇણં જાપયન્તિ;
તે જાપયિત્વા જનતં જનિન્દ, તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં;
તેમે જના અઙ્ગારકાસું ફુણન્તી’’તિ.
તત્થ અઙ્ગારકાસુન્તિ સમ્મ માતલિ, કે નામેતે અપરે વજં અપવિસન્તિયો ગાવો વિય સમ્પરિવારેત્વા નિરયપાલેહિ જલિતઅયગુળેહિ પોથિયમાના અઙ્ગારકાસું પતન્તિ. તત્ર ચ નેસં યાવ કટિપ્પમાણા નિમુગ્ગાનં મહતીહિ અયપચ્છીહિ આદાય ઉપરિઅઙ્ગારે ઓકિરન્તિ, અથ ને અઙ્ગારે સમ્પટિચ્છિતું અસક્કોન્તા રોદન્તા દડ્ઢગત્તા ફુણન્તિ વિધુનન્તિ, કમ્મબલેન વા અત્તનો સીસે અઙ્ગારે ફુણન્તિ ઓકિરન્તીતિ અત્થો. પૂગાય ધનસ્સાતિ ઓકાસે સતિ દાનં વા દસ્સામ, પૂજં વા પવત્તેસ્સામ, વિહારં વા કરિસ્સામાતિ સંકડ્ઢિત્વા ઠપિતસ્સ પૂગસન્તકસ્સ ¶ ધનસ્સ હેતુ. જાપયન્તીતિ તં ધનં યથારુચિ ખાદિત્વા ગણજેટ્ઠકાનં લઞ્જં દત્વા ‘‘અસુકટ્ઠાને એત્તકં વયકરણં ગતં, અસુકટ્ઠાને અમ્હેહિ એત્તકં દિન્ન’’ન્તિ કૂટસક્ખિં કરિત્વા તં ઇણં જાપયન્તિ વિનાસેન્તિ.
‘‘સજોતિભૂતા જલિતા પદિત્તા, પદિસ્સતિ મહતી લોહકુમ્ભી;
ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના અવંસિરા લોહકુમ્ભિં પતન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે સીલવન્તં સમણં બ્રાહ્મણં વા, હિંસન્તિ રોસેન્તિ સુપાપધમ્મા;
તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં, તેમે જના અવંસિરા લોહકુમ્ભિં પતન્તી’’તિ.
તત્થ ¶ ¶ પદિત્તાતિઆદિત્તા. મહતીતિ પબ્બતપ્પમાણા કપ્પેન સણ્ઠિતલોહરસેન સમ્પુણ્ણા. અવંસિરાતિ ભયાનકેહિ નિરયપાલેહિ ઉદ્ધંપાદે અધોસિરે કત્વા ખિપિયમાના તં લોહકુમ્ભિં પતન્તિ. સીલવન્તન્તિ સીલઆચારગુણસમ્પન્નં.
‘‘લુઞ્ચન્તિ ગીવં અથ વેઠયિત્વા, ઉણ્હોદકસ્મિં પકિલેદયિત્વા;
ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના લુત્તસિરા સયન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે જીવલોકસ્મિ સુપાપધમ્મિનો, પક્ખી ગહેત્વાન વિહેઠયન્તિ તે;
વિહેઠયિત્વા સકુણં જનિન્દ, તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં;
તેમે જના લુત્તસિરા સય’’ન્તિ.
તત્થ લુઞ્ચન્તીતિ ઉપ્પાટેન્તિ. અથ વેઠયિત્વાતિ જલિતલોહયોત્તેહિ અધોમુખં વેઠયિત્વા. ઉણ્હોદકસ્મિન્તિ ¶ કપ્પેન સણ્ઠિતલોહઉદકસ્મિં. પકિલેદયિત્વાતિ તેમેત્વા ખિપિત્વા. ઇદં વુત્તં હોતિ – સમ્મ માતલિ, યેસં ઇમે નિરયપાલા જલિતલોહયોત્તેહિ ગીવં વેઠેત્વા તિગાવુતપ્પમાણં સરીરં ઓનામેત્વા તં ગીવં સમ્પરિવત્તકં લુઞ્ચિત્વા જલિતઅયદણ્ડેહિ આદાય એકસ્મિં જલિતલોહરસે પક્ખિપિત્વા તુટ્ઠહટ્ઠા હોન્તિ, તાય ચ ગીવાય લુઞ્ચિતાય પુન સીસેન સદ્ધિં ગીવા ઉપ્પજ્જતિયેવ. કિં નામેતે કમ્મં કરિંસુ? એતે હિ મે દિસ્વા ભયં ઉપ્પજ્જતીતિ. પક્ખી ગહેત્વાન વિહેઠયન્તીતિ મહારાજ, યે જીવલોકસ્મિં સકુણે ગહેત્વા પક્ખે લુઞ્ચિત્વા ગીવં વેઠેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા ખાદન્તિ વા વિક્કિણન્તિ વા, તે ઇમે લુત્તસિરા સયન્તીતિ.
‘‘પહૂતતોયા ¶ અનિગાધકૂલા, નદી અયં સન્દતિ સુપ્પતિત્થા;
ઘમ્માભિતત્તા મનુજા પિવન્તિ, પીતઞ્ચ તેસં ભુસ હોતિ પાનિ.
‘‘ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, પીતઞ્ચ તેસં ભુસ હોતિ પાનિ.
‘‘તસ્સ ¶ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે સુદ્ધધઞ્ઞં પલાસેન મિસ્સં, અસુદ્ધકમ્મા કયિનો દદન્તિ;
ઘમ્માભિતત્તાન પિપાસિતાનં, પીતઞ્ચ તેસં ભુસ હોતિ પાની’’તિ.
તત્થ અનિગાધકૂલાતિ અગમ્ભીરતીરા. સુપ્પતિત્થાતિ સોભનેહિ તિત્થેહિ ઉપેતા. ભુસ હોતીતિ વીહિભુસં સમ્પજ્જતિ. પાનીતિ પાનીયં. તસ્મિં કિર પદેસે પહૂતસલિલા રમણીયા નદી સન્દતિ, નેરયિકસત્તા અગ્ગિસન્તાપેન તત્તા પિપાસં સન્ધારેતું અસક્કોન્તા બાહા પગ્ગય્હ જલિતલોહપથવિં મદ્દન્તા તં નદિં ઓતરન્તિ, તઙ્ખણઞ્ઞેવ તીરા પજ્જલન્તિ, પાનીયં ભુસપલાસભાવં આપજ્જિત્વા પજ્જલતિ. તે પિપાસં સન્ધારેતું અસક્કોન્તા તં જલિતં ભુસપલાસં ખાદન્તિ. તં તેસં સકલસરીરં ઝાપેત્વા અધોભાગેન નિક્ખમતિ. તે તં દુક્ખં અધિવાસેતું અસક્કોન્તા બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તિ. સુદ્ધધઞ્ઞન્તિ વીહિઆદિસત્તવિધં પરિસુદ્ધધઞ્ઞં. પલાસેન મિસ્સન્તિ પલાસેન વા ભુસેન વા વાલુકામત્તિકાદીહિ વા મિસ્સકં કત્વા ¶ . અસુદ્ધકમ્માતિ કિલિટ્ઠકાયવચીમનોકમ્મા. કયિનોતિ ‘‘સુદ્ધધઞ્ઞં દસ્સામી’’તિ કયિકસ્સ હત્થતો મૂલં ગહેત્વા તથારૂપં અસુદ્ધધઞ્ઞં દદન્તિ.
‘‘ઉસૂહિ ¶ સત્તીહિ ચ તોમરેહિ, દુભયાનિ પસ્સાનિ તુદન્તિ કન્દતં;
ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના સત્તિહતા સયન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે જીવલોકસ્મિં અસાધુકમ્મિનો, અદિન્નમાદાય કરોન્તિ જીવિકં;
ધઞ્ઞં ધનં રજતં જાતરૂપં, અજેળકઞ્ચાપિ પસું મહિંસં;
તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં, તેમે જના સત્તિહતા સયન્તી’’તિ.
તત્થ દુભયાનીતિ ઉભયાનિ. તુદન્તીતિ વિજ્ઝન્તિ. કન્દતન્તિ કન્દન્તાનં. ફરુસા નિરયપાલા અરઞ્ઞે લુદ્દા મિગં વિય સમ્પરિવારેત્વા ઉસુઆદીહિ નાનાવુધેહિ ¶ દ્વે પસ્સાનિ તુદન્તિ, સરીરં છિદ્દાવછિદ્દં પુરાણપણ્ણં વિય ખાયતિ. અદિન્નમાદાયાતિપરસન્તકં સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકં સન્ધિચ્છેદાદીહિ ચેવ વઞ્ચનાય ચ ગહેત્વા જીવિકં કપ્પેન્તિ.
‘‘ગીવાય બદ્ધા કિસ્સ ઇમે પુનેકે, અઞ્ઞે વિકન્તા બિલકતા સયન્તિ;
ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના બિલકતા સયન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘ઓરબ્ભિકા ¶ સૂકરિકા ચ મચ્છિકા, પસું મહિંસઞ્ચ અજેળકઞ્ચ;
હન્ત્વાન સૂનેસુ પસારયિંસુ, તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં;
તેમે જના બિલકતા સયન્તી’’તિ.
તત્થ ¶ ગીવાય બદ્ધાતિ મહન્તેહિ જલિતલોહયોત્તેહિ ગીવાય બન્ધિત્વા આકડ્ઢિત્વા અયપથવિયં પાતેત્વા નાનાવુધેહિ કોટ્ટિયમાને દિસ્વા પુચ્છિ. અઞ્ઞે વિકન્તાતિ અઞ્ઞે પન ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્ના. બિલકતાતિ જલિતેસુ અયફલકેસુ ઠપેત્વા મંસં વિય પોત્થનિયા કોટ્ટેત્વા પુઞ્જકતા હુત્વા સયન્તિ. મચ્છિકાતિ મચ્છઘાતકા. પસુન્તિ ગાવિં. સૂનેસુ પસારયિંસૂતિ મંસં વિક્કિણિત્વા જીવિકકપ્પનત્થં સૂનાપણેસુ ઠપેસું.
‘‘રહદો અયં મુત્તકરીસપૂરો, દુગ્ગન્ધરૂપો અસુચિ પૂતિ વાતિ;
ખુદાપરેતા મનુજા અદન્તિ, ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા;
પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ, ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં;
યેમે જના મુત્તકરીસભક્ખા.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિ જાનતો.
‘‘યે કેચિમે કારણિકા વિરોસકા, પરેસં હિંસાય સદા નિવિટ્ઠા;
તે ¶ લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં, મિત્તદ્દુનો મીળ્હમદન્તિ બાલા’’તિ;
તત્થ ખુદાપરેતા મનુજા અદન્તીતિ એતે નેરયિકા સત્તા છાતકેન ફુટ્ઠા ખુદં સહિતું અસક્કોન્તા પક્કુથિતં ધૂમાયન્તં પજ્જલન્તં કપ્પેન સણ્ઠિતં પુરાણમીળ્હં પિણ્ડં પિણ્ડં કત્વા અદન્તિ ખાદન્તિ. કારણિકાતિ ¶ કારણકારકા. વિરોસકાતિ મિત્તસુહજ્જાનમ્પિ વિહેઠકા. મિત્તદ્દુનોતિ યે તેસઞ્ઞેવ ગેહે ખાદિત્વા ભુઞ્જિત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા સયિત્વા પુન માસકહાપણં નામ આહરાપેન્તિ, લઞ્જં ગણ્હન્તિ, તે મિત્તદૂસકા બાલા એવરૂપં મીળ્હં ખાદન્તિ, મહારાજાતિ.
‘‘રહદો અયં લોહિતપુબ્બપૂરો, દુગ્ગન્ધરૂપો અસુચિ પૂતિ વાતિ;
ઘમ્માભિતત્તા મનુજા પિવન્તિ, ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા;
પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ, ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં;
યેમે જના લોહિતપુબ્બભક્ખા.
‘‘તસ્સ ¶ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે માતરં વા પિતરં વા જીવલોકે, પારાજિકા અરહન્તે હનન્તિ;
તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં, તેમે જના લોહિતપુબ્બભક્ખા’’તિ.
તત્થ ઘમ્માભિતત્તાતિ સન્તાપેન પીળિતા. પારાજિકાતિ પરાજિતા જરાજિણ્ણે માતાપિતરો ઘાતેત્વા ગિહિભાવેયેવ પારાજિકં પત્તા. અરહન્તેતિ પૂજાવિસેસસ્સ અનુચ્છવિકે. હનન્તીતિ દુક્કરકારકે માતાપિતરો મારેન્તિ. અપિચ ‘‘અરહન્તે’’તિ પદેન બુદ્ધસાવકેપિ સઙ્ગણ્હાતિ.
અપરસ્મિમ્પિ ઉસ્સદનિરયે નિરયપાલા નેરયિકાનં તાલપ્પમાણેન જલિતઅયબળિસેન જિવ્હં વિજ્ઝિત્વા આકડ્ઢિત્વા તે સત્તે જલિતઅયપથવિયં પાતેત્વા ઉસભચમ્મં વિય પત્થરિત્વા સઙ્કુસતેન હનન્તિ. તે થલે ખિત્તમચ્છા વિય ફન્દન્તિ, તઞ્ચ દુક્ખં સહિતું અસક્કોન્તા રોદન્તા પરિદેવન્તા મુખેન ખેળં મુઞ્ચન્તિ. તસ્મિં રાજા માતલિના દસ્સિતે આહ –
‘‘જિવ્હ ¶ ચ પસ્સ બળિસેન વિદ્ધં, વિહતં યથા સઙ્કુસતેન ચમ્મં;
ફન્દન્તિ ¶ મચ્છાવ થલમ્હિ ખિત્તા, મુઞ્ચન્તિ ખેળં રુદમાના કિમેતે.
‘‘ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના વઙ્કઘસ્તા સયન્તી’’તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે કેચિ સન્ધાનગતા મનુસ્સા, અગ્ઘેન અગ્ઘં કયં હાપયન્તિ;
કૂટેન કૂટં ધનલોભહેતુ, છન્નં યથા વારિચરં વધાય.
‘‘ન હિ કૂટકારિસ્સ ભવન્તિ તાણા, સકેહિ કમ્મેહિ પુરક્ખતસ્સ;
તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં, તેમે જના વઙ્કઘસ્તા સયન્તી’’તિ.
તત્થ ¶ કિમેતેતિ કિંકારણા એતે. વઙ્કઘસ્તાતિ ગિલિતબળિસા. સન્ધાનગતાતિ સન્ધાનં મરિયાદં ગતા, અગ્ઘાપનકટ્ઠાને ઠિતાતિ અત્થો. અગ્ઘેન અગ્ઘન્તિ તં તં અગ્ઘં લઞ્જં ગહેત્વા હત્થિઅસ્સાદીનં વા જાતરૂપરજતાદીનં વા તેસં તેસં સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકાનં અગ્ઘં હાપેન્તિ. કયન્તિ તં હાપેન્તા કાયિકાનં કયં હાપેન્તિ, સતે દાતબ્બે પણ્ણાસં દાપેન્તિ, ઇતરં તેહિ સદ્ધિં વિભજિત્વા ગણ્હન્તિ. કૂટેન કૂટન્તિ તુલાકૂટાદીસુ તં તં કૂટં. ધનલોભહેતૂતિ ધનલોભેન એતં કૂટકમ્મં કરોન્તિ. છન્નં યથા વારિચરં વધાયાતિ તં પન કમ્મં કરોન્તાપિ મધુરવાચાય તથા કતભાવં પટિચ્છન્નં કત્વા યથા ¶ વારિચરં મચ્છં વધાય ઉપગચ્છન્તા બળિસં આમિસેન પટિચ્છન્નં કત્વા તં વધેન્તિ, એવં પટિચ્છન્નં કત્વા તં કમ્મં કરોન્તિ. ન હિ કૂટકારિસ્સાતિ પટિચ્છન્નં મમ કમ્મં, ન તં કોચિ જાનાતીતિ મઞ્ઞમાનસ્સ હિ કૂટકારિસ્સ તાણા નામ ન હોન્તિ. સો તેહિ કમ્મેહિ પુરક્ખતો પતિટ્ઠં ન લભતિ.
‘‘નારી ઇમા સમ્પરિભિન્નગત્તા, પગ્ગય્હ કન્દન્તિ ભુજે દુજચ્ચા;
સમ્મક્ખિતા લોહિતપુબ્બલિત્તા, ગાવો યથા આઘાતને વિકન્તા;
તા ભૂમિભાગસ્મિં સદા નિખાતા, ખન્ધાતિવત્તન્તિ સજોતિભૂતા.
‘‘ભયઞ્હિ ¶ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમા નુ નારિયો કિમકંસુ પાપં, યા ભૂમિભાગસ્મિં સદા નિખાતા;
ખન્ધાતિવત્તન્તિ સજોતિભૂતા.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘કોલિત્થિયાયો ઇધ જીવલોકે, અસુદ્ધકમ્મા અસતં અચારું;
તા દિત્તરૂપા પતિ વિપ્પહાય, અઞ્ઞં અચારું રતિખિડ્ડહેતુ;
તા જીવલોકસ્મિં રમાપયિત્વા, ખન્ધાતિવત્તન્તિ સજોતિભૂતા’’તિ.
તત્થ નારીતિ ઇત્થિયો. સમ્પરિભિન્નગત્તાતિ સુટ્ઠુ સમન્તતો ભિન્નસરીરા. દુજચ્ચાતિ દુજ્જાતિકા વિરૂપા જેગુચ્છા. આઘાતનેતિ ગાવઘાતટ્ઠાને. વિકન્તાતિ છિન્નસીસા ગાવો વિય પુબ્બલોહિતલિત્તા હુત્વા ¶ . સદા નિખાતાતિ નિચ્ચં જલિતઅયપથવિયં કટિમત્તં પવેસેત્વા નિખણિત્વા ¶ ઠપિતા વિય ઠિતા. ખન્ધાતિવત્તન્તીતિ સમ્મ માતલિ, તા નારિયો એતે પબ્બતક્ખન્ધા અતિક્કમન્તિ. તાસં કિર એવં કટિપ્પમાણં પવિસિત્વા ઠિતકાલે પુરત્થિમાય દિસાય જલિતઅયપબ્બતો સમુટ્ઠહિત્વા અસનિ વિય વિરવન્તો આગન્ત્વા સરીરં સણ્હકરણી વિય પિસન્તો ગચ્છતિ. તસ્મિં અતિવત્તિત્વા પચ્છિમપસ્સે ઠિતે પુન ચ તાસં સરીરં પાતુ ભવતિ. તા દુક્ખં અધિવાસેતું અસક્કોન્તિયો બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તિ. સેસદિસાસુ વુટ્ઠિતેસુ જલિતપબ્બતેસુપિ એસેવ નયો. દ્વે પબ્બતા સમુટ્ઠાય ઉચ્છુઘટિકં વિય પીળેન્તિ, લોહિતં પક્કુથિતં સન્દતિ. કદાચિ તયો પબ્બતા સમુટ્ઠાય પીળેન્તિ. કદાચિ ચત્તારો પબ્બતા સમુટ્ઠાય તાસં સરીરં પીળેન્તિ. તેનાહ ‘‘ખન્ધાતિવત્તન્તી’’તિ.
કોલિત્થિયાયોતિ કુલે પતિટ્ઠિતા કુલધીતરો. અસતં અચારુન્તિ અસઞ્ઞતકમ્મં કરિંસુ. દિત્તરૂપાતિ સઠરૂપા ધુત્તજાતિકા હુત્વા. પતિ વિપ્પહાયાતિ અત્તનો પતિં પજહિત્વા. અચારુન્તિ અગમંસુ. રતિખિડ્ડહેતૂતિ કામરતિહેતુ ચેવ ખિડ્ડાહેતુ ચ. રમાપયિત્વાતિ પરપુરિસેહિ સદ્ધિં અત્તનો ચિત્તં રમાપયિત્વા ઇધ ઉપપન્ના. અથ તાસં સરીરં ઇમે ખન્ધાતિવત્તન્તિ સજોતિભૂતાતિ.
‘‘પાદે ગહેત્વા કિસ્સ ઇમે પુનેકે, અવંસિરા નરકે પાતયન્તિ;
ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે ¶ નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના અવંસિરા નરકે પાતયન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે ¶ જીવલોકસ્મિં અસાધુકમ્મિનો, પરસ્સ દારાનિ અતિક્કમન્તિ;
તે તાદિસા ઉત્તમભણ્ડથેના, તેમે જના અવંસિરા નરકે પાતયન્તિ.
‘‘તે વસ્સપૂગાનિ બહૂનિ તત્થ, નિરયેસુ દુક્ખં વેદનં વેદયન્તિ;
ન હિ પાપકારિસ્સ ભવન્તિ તાણા, સકેહિ કમ્મેહિ પુરક્ખતસ્સ;
તે લુદ્દકમ્મા પસવેત્વ પાપં, તેમે જના અવંસિરા નરકે પાતયન્તી’’તિ.
તત્થ નરકેતિ જલિતઅઙ્ગારપુણ્ણે મહાઆવાટે. તે કિર વજં અપવિસન્તિયો ગાવો વિય ¶ નિરયપાલેહિ નાનાવુધાનિ ગહેત્વા વિજ્ઝિયમાના પોથિયમાના યદા તં નરકં ઉપગચ્છન્તિ, અથ તે નિરયપાલા ઉદ્ધંપાદે કત્વા તત્થ પાતયન્તિ ખિપન્તિ. એવં તે પાતિયમાને દિસ્વા પુચ્છન્તો એવમાહ. ઉત્તમભણ્ડથેનાતિ મનુસ્સેહિ પિયાયિતસ્સ વરભણ્ડસ્સ થેનકા.
એવઞ્ચ પન વત્વા માતલિસઙ્ગાહકો તં નિરયં અન્તરધાપેત્વા રથં પુરતો પેસેત્વા મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં પચ્ચનટ્ઠાનં નિરયં દસ્સેસિ. તેન પુટ્ઠો ચસ્સ વિયાકાસિ.
‘‘ઉચ્ચાવચામે વિવિધા ઉપક્કમા, નિરયેસુ દિસ્સન્તિ સુઘોરરૂપા;
ભયઞ્હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ પાપં, યેમે જના અધિમત્તા દુક્ખા તિબ્બા;
ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તિ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પાપકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે ¶ જીવલોકસ્મિં સુપાપદિટ્ઠિનો, વિસ્સાસકમ્માનિ કરોન્તિ મોહા;
પરઞ્ચ દિટ્ઠીસુ સમાદપેન્તિ, તે ¶ પાપદિટ્ઠિં પસવેત્વ પાપં;
તેમે જના અધિમત્તા દુક્ખા તિબ્બા, ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તી’’તિ.
તત્થ ઉચ્ચાવચામેતિ ઉચ્ચા અવચા ઇમે, ખુદ્દકા ચ મહન્તા ચાતિ અત્થો. ઉપક્કમાતિ કારણપ્પયોગા. સુપાપદિટ્ઠિનોતિ ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિકાય દસવત્થુકાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા સુટ્ઠુ પાપદિટ્ઠિનો. વિસ્સાસકમ્માનીતિ તાય દિટ્ઠિયા વિસ્સાસેન તન્નિસ્સિતા હુત્વા નાનાવિધાનિ પાપકમ્માનિ કરોન્તિ. તેમેતિ તે ઇમે જના એવરૂપં દુક્ખં અનુભવન્તિ.
ઇતિ રઞ્ઞો મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં પચ્ચનનિરયં આચિક્ખિ. દેવલોકેપિ દેવગણા રઞ્ઞો આગમનમગ્ગં ઓલોકયમાના સુધમ્માયં દેવસભાયં નિસીદિંસુયેવ. સક્કોપિ ‘‘કિં નુ ખો, માતલિ, ચિરાયતી’’તિ ઉપધારેન્તો તં કારણં ઞત્વા ‘‘માતલિ, અત્તનો દૂતવિસેસં દસ્સેતું ‘મહારાજ, અસુકકમ્મં કત્વા અસુકનિરયે નામ પચ્ચન્તી’તિ નિરયે દસ્સેન્તો વિચરતિ, નિમિરઞ્ઞો પન અપ્પમેવ આયુ ખીયેથ, નિરયદસ્સનં નાસ્સ પરિયન્તં ગચ્છેય્યા’’તિ એકં મહાજવં ¶ દેવપુત્તં પેસેસિ ‘‘ત્વં ‘સીઘં રાજાનં ગહેત્વા આગચ્છતૂ’તિ માતલિસ્સ વદેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા જવેન ગન્ત્વા આરોચેસિ. માતલિ, તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ન સક્કા ચિરાયિતુ’’ન્તિ રઞ્ઞો એકપહારેનેવ ચતૂસુ દિસાસુ બહૂ નિરયે દસ્સેત્વા ગાથમાહ –
‘‘વિદિતાનિ તે મહારાજ, આવાસં પાપકમ્મિનં;
ઠાનાનિ લુદ્દકમ્માનં, દુસ્સીલાનઞ્ચ યા ગતિ;
ઉય્યાહિ દાનિ રાજીસિ, દેવરાજસ્સ સન્તિકે’’તિ.
તસ્સત્થો – મહારાજ, ઇમં પાપકમ્મીનં સત્તાનં આવાસં દિસ્વા લુદ્દકમ્માનઞ્ચ ઠાનાનિ તયા વિદિતાનિ. દુસ્સીલાનઞ્ચ યા ગતિ નિબ્બત્તિ, સાપિ તે ¶ વિદિતા. ઇદાનિ દેવરાજસ્સ સન્તિકે દિબ્બસમ્પત્તિં દસ્સનત્થં ઉય્યાહિ ગચ્છાહિ, મહારાજાતિ.
નિરયકણ્ડં નિટ્ઠિતં.
સગ્ગકણ્ડં
એવઞ્ચ પન વત્વા માતલિ દેવલોકાભિમુખં રથં પેસેસિ. રાજા દેવલોકં ગચ્છન્તો દ્વાદસયોજનિકં મણિમયં પઞ્ચથૂપિકં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં ઉય્યાનપોક્ખરણિસમ્પન્નં ¶ કપ્પરુક્ખપરિવુતં બીરણિયા દેવધીતાય આકાસટ્ઠકવિમાનં દિસ્વા, તઞ્ચ દેવધીતરં અન્તોકૂટાગારે સયનપિટ્ઠે નિસિન્નં અચ્છરાસહસ્સપરિવુતં મણિસીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ઓલોકેન્તિં દિસ્વા માતલિં પુચ્છન્તો ગાથમાહ. ઇતરોપિસ્સ બ્યાકાસિ.
‘‘પઞ્ચથૂપં દિસ્સતિદં વિમાનં, માલાપિળન્ધા સયનસ્સ મજ્ઝે;
તત્થચ્છતિ નારી મહાનુભાવા, ઉચ્ચાવચં ઇદ્ધિ વિકુબ્બમાના.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
અયં નુ નારી કિમકાસિ સાધું, યા મોદતિ સગ્ગપત્તા વિમાને.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યદિ ¶ તે સુતા બીરણી જીવલોકે, આમાયદાસી અહુ બ્રાહ્મણસ્સ;
સા પત્તકાલં અતિથિં વિદિત્વા, માતાવ પુત્તં સકિમાભિનન્દી;
સંયમા સંવિભાગા ચ, સા વિમાનસ્મિ મોદતી’’તિ.
તત્થ પઞ્ચથૂપન્તિ પઞ્ચહિ કૂટાગારેહિ સમન્નાગતં. માલાપિળન્ધાતિ માલાદીહિ સબ્બાભરણેહિ પટિમણ્ડિતાતિ અત્થો. તત્થચ્છતીતિ તસ્મિં ¶ વિમાને અચ્છતિ. ઉચ્ચાવચં ઇદ્ધિ વિકુબ્બમાનાતિ નાનપ્પકારં દેવિદ્ધિં દસ્સયમાના. દિસ્વાતિ એતં દિસ્વા ઠિતં મં વિત્તિ વિન્દતિ પટિલભતિ, વિત્તિસન્તકો વિય હોમિ તુટ્ઠિયા અતિભૂતત્તાતિ અત્થો. આમાયદાસીતિ ગેહદાસિયા કુચ્છિમ્હિ જાતદાસી. અહુ બ્રાહ્મણસ્સાતિ સા કિર કસ્સપદસબલસ્સ કાલે એકસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ દાસી અહોસિ. સા પત્તકાલન્તિ તેન બ્રાહ્મણેન અટ્ઠ સલાકભત્તાનિ સઙ્ઘસ્સ પરિચ્ચત્તાનિ અહેસું. સો ગેહં ગન્ત્વા ‘‘સ્વે પટ્ઠાય એકેકસ્સ ભિક્ખુસ્સ એકેકં કહાપણગ્ઘનકં કત્વા અટ્ઠ સલાકભત્તાનિ સમ્પાદેય્યાસી’’તિ બ્રાહ્મણિં આહ. સા ‘‘સામિ, ભિક્ખુ નામ ધુત્તો, નાહં સક્ખિસ્સામી’’તિ પટિક્ખિપિ. ધીતરોપિસ્સ પટિક્ખિપિંસુ. સો દાસિં ‘‘સક્ખિસ્સસિ અમ્મા’’તિ આહ. સા ‘‘સક્ખિસ્સામિ અય્યા’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સક્કચ્ચં યાગુખજ્જકભત્તાદીનિ સમ્પાદેત્વા સલાકં લભિત્વા આગતં પત્તકાલં અતિથિં વિદિત્વા હરિતગોમયુપલિત્તે કતપુપ્ફુપહારે સુપઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા યથા નામ વિપ્પવાસા આગતં પુત્તં માતા સકિં અભિનન્દતિ, તથા નિચ્ચકાલં અભિનન્દતિ, સક્કચ્ચં પરિવિસતિ, અત્તનો સન્તકમ્પિ કિઞ્ચિ ¶ દેતિ. સંયમા સંવિભાગા ચાતિ સા સીલવતી અહોસિ ચાગવતી ચ, તસ્મા તેન સીલેન ચેવ ચાગેન ચ ઇમસ્મિં વિમાને મોદતિ. અથ વા સંયમાતિ ઇન્દ્રિયદમના.
એવઞ્ચ પન વત્વા માતલિ પુરતો રથં પેસેત્વા સોણદિન્નદેવપુત્તસ્સ સત્ત કનકવિમાનાનિ દસ્સેસિ. સો તાનિ ચ તસ્સ ચ સિરિસમ્પત્તિં દિસ્વા તેન કતકમ્મં પુચ્છિ. ઇતરોપિસ્સ બ્યાકાસિ.
‘‘દદ્દલ્લમાના આભેન્તિ, વિમાના સત્ત નિમ્મિતા;
તત્થ યક્ખો મહિદ્ધિકો, સબ્બાભરણભૂસિતો;
સમન્તા અનુપરિયાતિ, નારીગણપુરક્ખતો.
‘‘વિત્તી ¶ હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
અયં નુ મચ્ચો કિમકાસિ સાધું, યો મોદતિ સગ્ગપત્તો વિમાને.
‘‘તસ્સ ¶ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘સોણદિન્નો ગહપતિ, એસ દાનપતી અહુ;
એસ પબ્બજિતુદ્દિસ્સ, વિહારે સત્ત કારયિ.
‘‘સક્કચ્ચં તે ઉપટ્ઠાસિ, ભિક્ખવો તત્થ વાસિકે;
અચ્છાદનઞ્ચ ભત્તઞ્ચ, સેનાસનં પદીપિયં;
અદાસિ ઉજુભૂતેસુ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.
‘‘ચાતુદ્દસિં પઞ્ચદસિં, યા ચ પક્ખસ્સ અટ્ઠમી;
પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ, અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતં.
‘‘ઉપોસથં ઉપવસી, સદા સીલેસુ સંવુતો;
સંયમા સંવિભાગા ચ, સો વિમાનસ્મિ મોદતી’’તિ.
તત્થ દદ્દલ્લમાનાતિ જલમાના. આભેન્તીતિ તરુણસૂરિયો વિય ઓભાસન્તિ. તત્થાતિ તેસુ પટિપાટિયા ઠિતેસુ સત્તસુ વિમાનેસુ. યક્ખોતિ એકો દેવપુત્તો. સોણદિન્નોતિ મહારાજ, અયં પુબ્બે કસ્સપદસબલસ્સ કાલે કાસિરટ્ઠે અઞ્ઞતરસ્મિં નિગમે સોણદિન્નો નામ ગહપતિ દાનપતિ અહોસિ. સો પબ્બજિતે ઉદ્દિસ્સ સત્ત વિહારકુટિયો કારેત્વા તત્થ વાસિકે ભિક્ખૂ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠાસિ, ઉપોસથઞ્ચ ઉપવસિ, નિચ્ચં સીલેસુ ચ સંવુતો અહોસિ. સો તતો ચવિત્વા ઇધૂપપન્નો મોદતીતિ અત્થો. એત્થ ચ પાટિહારિયપક્ખન્તિ ઇદં પન અટ્ઠમીઉપોસથસ્સ પચ્ચુગ્ગમનાનુગમનવસેન સત્તમિનવમિયો, ચાતુદ્દસીપન્નરસીનં પચ્ચુગ્ગમનાનુગમનવસેન તેરસીપાટિપદે ચ સન્ધાય વુત્તં.
એવં ¶ સોણદિન્નસ્સ કતકમ્મં કથેત્વા પુરતો રથં પેસેત્વા ફલિકવિમાનં દસ્સેસિ. તં ઉબ્બેધતો પઞ્ચવીસતિયોજનં અનેકસતેહિ સત્તરતનમયત્થમ્ભેહિ સમન્નાગતં, અનેકસતકૂટાગારપટિમણ્ડિતં ¶ , કિઙ્કિણિકજાલાપરિક્ખિત્તં, સમુસ્સિતસુવણ્ણરજતમયધજં, નાનાપુપ્ફવિચિત્તઉય્યાનવનવિભૂસિતં, રમણીયપોક્ખરણિસમન્નાગતં, નચ્ચગીતવાદિતાદીસુ છેકાહિ અચ્છરાહિ સમ્પરિકિણ્ણં. તં દિસ્વા રાજા તાસં અચ્છરાનં કતકમ્મં પુચ્છિ, ઇતરોપિસ્સ બ્યાકાસિ.
‘‘પભાસતિ ¶ મિદં બ્યમ્હં, ફલિકાસુ સુનિમ્મિતં;
નારીવરગણાકિણ્ણં, કૂટાગારવરોચિતં;
ઉપેતં અન્નપાનેહિ, નચ્ચગીતેહિ ચૂભયં.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ સાધું, યા મોદરે સગ્ગપત્તા વિમાને.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યા કાચિ નારિયો ઇધ જીવલોકે, સીલવન્તિયો ઉપાસિકા;
દાને રતા નિચ્ચં પસન્નચિત્તા, સચ્ચે ઠિતા ઉપોસથે અપ્પમત્તા;
સંયમા સંવિભાગા ચ, તા વિમાનસ્મિ મોદરે’’તિ.
તત્થ બ્યમ્હન્તિ વિમાનં, પાસાદોતિ વુત્તં હોતિ. ફલિકાસૂતિ ફલિકભિત્તીસુ. નારીવરગણાકિણ્ણન્તિ વરનારિગણેહિ આકિણ્ણં. કૂટાગારવરોચિતન્તિ વરકૂટાગારેહિ ઓચિતં સમોચિતં, વડ્ઢિતન્તિ અત્થો. ઉભયન્તિ ઉભયેહિ. ‘‘યા કાચી’’તિ ઇદં કિઞ્ચાપિ અનિયમેત્વા વુત્તં, તા પન કસ્સપબુદ્ધસાસને બારાણસિયં ઉપાસિકા હુત્વા ગણબન્ધનેન એતાનિ વુત્તપ્પકારાનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા તં દિબ્બસમ્પત્તિં પત્તાતિ વેદિતબ્બા.
અથસ્સ સો પુરતો રથં પેસેત્વા એકં રમણીયં મણિવિમાનં દસ્સેસિ. તં સમે ભૂમિભાગે પતિટ્ઠિતં ઉબ્બેધસમ્પન્નં મણિપબ્બતો વિય ઓભાસમાનં તિટ્ઠતિ, દિબ્બગીતવાદિતનિન્નાદિતં બહૂહિ દેવપુત્તેહિ સમ્પરિકિણ્ણં. તં દિસ્વા રાજા તેસં દેવપુત્તાનં કતકમ્મં પુચ્છિ, ઇતરોપિસ્સ બ્યાકાસિ.
‘‘પભાસતિ ¶ ¶ મિદં બ્યમ્હં, વેળુરિયાસુ નિમ્મિતં;
ઉપેતં ભૂમિભાગેહિ, વિભત્તં ભાગસો મિતં.
‘‘આળમ્બરા ¶ મુદિઙ્ગા ચ, નચ્ચગીતા સુવાદિતા;
દિબ્બા સદ્દા નિચ્છરન્તિ, સવનીયા મનોરમા.
‘‘નાહં એવંગતં જાતુ, એવંસુરુચિરં પુરે;
સદ્દં સમભિજાનામિ, દિટ્ઠં વા યદિ વા સુતં.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ સાધું, યે મોદરે સગ્ગપત્તા વિમાને.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘યે કેચિ મચ્ચા ઇધ જીવલોકે, સીલવન્તા ઉપાસકા;
આરામે ઉદપાને ચ, પપા સઙ્કમનાનિ ચ;
અરહન્તે સીતિભૂતે, સક્કચ્ચં પટિપાદયું.
‘‘ચીવરં પિણ્ડપાતઞ્ચ, પચ્ચયં સયનાસનં;
અદંસુ ઉજુભૂતેસુ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.
‘‘ચાતુદ્દસિં પઞ્ચદસિં, યા ચ પક્ખસ્સ અટ્ઠમી;
પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ, અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતં.
‘‘ઉપોસથં ઉપવસું, સદા સીલેસુ સંવુતા;
સંયમા સંવિભાગા ચ, તે વિમાનસ્મિ મોદરે’’તિ.
તત્થ વેળુરિયાસૂતિ વેળુરિયભિત્તીસુ. ભૂમિભાગેહીતિ રમણીયેહિ ભૂમિભાગેહિ ઉપેતં. આળમ્બરા મુદિઙ્ગા ચાતિ એતે દ્વે એત્થ વજ્જન્તિ. નચ્ચગીતા સુવાદિતાતિ નાનપ્પકારાનિ નચ્ચાનિ ¶ ચેવ ગીતાનિ ચ અપરેસમ્પિ તૂરિયાનં સુવાદિતાનિ ચેત્થ પવત્તન્તિ. એવંગતન્તિ એવં મનોરમભાવં ગતં. ‘‘યે કેચી’’તિ ઇદમ્પિ કામં અનિયમેત્વા વુત્તં, તે પન કસ્સપબુદ્ધકાલે બારાણસિવાસિનો ઉપાસકા હુત્વા ગણબન્ધનેન એતાનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા તં સમ્પત્તિં પત્તાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ પટિપાદયુન્તિ ¶ પટિપાદયિંસુ, તેસં અદંસૂતિ અત્થો. પચ્ચયન્તિ ગિલાનપચ્ચયં. અદંસૂતિ એવં નાનપ્પકારકં દાનં અદંસૂતિ.
ઇતિસ્સ સો તેસં કતકમ્મં આચિક્ખિત્વા પુરતો રથં પેસેત્વા અપરમ્પિ ફલિકવિમાનં દસ્સેસિ. તં અનેકકૂટાગારપટિમણ્ડિતં, નાનાકુસુમસઞ્છન્નદિબ્બતરુણવનપટિમણ્ડિતતીરાય, વિવિધવિહઙ્ગમનિન્નાદિતાય નિમ્મલસલિલાય નદિયા પરિક્ખિત્તં ¶ , અચ્છરાગણપરિવુતસ્સેકસ્સ પુઞ્ઞવતો નિવાસભૂતં. તં દિસ્વા રાજા તસ્સ કતકમ્મં પુચ્છિ, ઇતરોપિસ્સ બ્યાકાસિ.
‘‘પભાસતિ મિદં બ્યમ્હં, ફલિકાસુ સુનિમ્મિતં;
નારીવરગણાકિણ્ણં, કૂટાગારવરોચિતં.
‘‘ઉપેતં અન્નપાનેહિ, નચ્ચગીતેહિ ચૂભયં;
નજ્જો ચાનુપરિયાતિ, નાનાપુપ્ફદુમાયુતા.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
અયં નુ મચ્ચો કિંમકાસિ સાધું, યો મોદતી સગ્ગપત્તો વિમાને.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘મિથિલાયં ગહપતિ, એસ દાનપતી અહુ;
આરામે ઉદપાને ચ, પપા સઙ્કમનાનિ ચ;
અરહન્તે સીતિભૂતે, સક્કચ્ચં પટિપાદયિ.
‘‘ચીવરં પિણ્ડપાતઞ્ચ, પચ્ચયં સયનાસનં;
અદાસિ ઉજુભૂતેસુ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.
‘‘ચાતુદ્દસિં ¶ પઞ્ચદસિં, યા ચ પક્ખસ્સ અટ્ઠમી;
પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ, અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતં.
‘‘ઉપોસથં ¶ ઉપવસી, સદા સીલેસુ સંવુતો;
સંયમા સંવિભાગા ચ, સો વિમાનસ્મિ મોદતી’’તિ.
તત્થ નજ્જોતિ વચનવિપલ્લાસો, એકા નદી તં વિમાનં પરિક્ખિપિત્વા ગતાતિ અત્થો. નાનાપુપ્ફદુમાયુતાતિ સા નદી નાનાપુપ્ફેહિ દુમેહિ આયુતા. મિથિલાયન્તિ એસ મહારાજ, કસ્સપબુદ્ધકાલે મિથિલનગરે એકો ગહપતિ દાનપતિ અહોસિ. સો એતાનિ આરામરોપનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ઇમં સમ્પત્તિં પત્તોતિ.
એવમસ્સ તેન કતકમ્મં આચિક્ખિત્વા પુરતો રથં પેસેત્વા અપરમ્પિ ફલિકવિમાનં દસ્સેસિ. તં પુરિમવિમાનતો અતિરેકાય નાનાપુપ્ફફલસઞ્છન્નાય તરુણવનઘટાય સમન્નાગતં. તં દિસ્વા રાજા તાય સમ્પત્તિયા સમન્નાગતસ્સ દેવપુત્તસ્સ કતકમ્મં પુચ્છિ, ઇતરોપિસ્સ બ્યાકાસિ.
‘‘પભાસતિ મિદં બ્યમ્હં, ફલિકાસુ સુનિમ્મિતં;
નારીવરગણાકિણ્ણં, કૂટાગારવરોચિતં.
‘‘ઉપેતં ¶ અન્નપાનેહિ, નચ્ચગીતેહિ ચૂભયં;
નજ્જો ચાનુપરિયાતિ, નાનાપુપ્ફદુમાયુતા.
‘‘રાજાયતના કપિત્થા ચ, અમ્બા સાલા ચ જમ્બુયો;
તિન્દુકા ચ પિયાલા ચ, દુમા નિચ્ચફલા બહૂ.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
અયં નુ મચ્ચો કિમકાસિ સાધું, યો મોદતી સગ્ગપત્તો વિમાને.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘મિથિલાયં ¶ ગહપતિ, એસ દાનપતી અહુ;
આરામે ઉદપાને ચ, પપા સઙ્કમનાનિ ચ;
અરહન્તે સીતિભૂતે, સક્કચ્ચં પટિપાદયિ.
‘‘ચીવરં ¶ પિણ્ડપાતઞ્ચ, પચ્ચયં સયનાસનં;
અદાસિ ઉજુભૂતેસુ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.
‘‘ચાતુદ્દસિં પઞ્ચદસિં, યા ચ પક્ખસ્સ અટ્ઠમી;
પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ, અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતં.
‘‘ઉપોસથં ઉપવસી, સદા સીલેસુ સંવુતો;
સંયમા સંવિભાગા ચ, સો વિમાનસ્મિ મોદતી’’તિ.
તત્થ મિથિલાયન્તિ એસ, મહારાજ, કસ્સપબુદ્ધકાલે વિદેહરટ્ઠે મિથિલનગરે એકો ગહપતિ દાનપતિ અહોસિ. સો એતાનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ઇમં સમ્પત્તિં પત્તોતિ.
એવમસ્સ તેન કતકમ્મં આચિક્ખિત્વા પુરતો રથં પેસેત્વા પુરિમસદિસમેવ અપરમ્પિ વેળુરિયવિમાનં દસ્સેત્વા તત્થ સમ્પત્તિં અનુભવન્તસ્સ દેવપુત્તસ્સ કતકમ્મં પુટ્ઠો આચિક્ખિ.
‘‘પભાસતિ મિદં બ્યમ્હં, વેળુરિયાસુ નિમ્મિતં;
ઉપેતં ભૂમિભાગેહિ, વિભત્તં ભાગસો મિતં.
‘‘આળમ્બરા મુદિઙ્ગા ચ, નચ્ચગીતા સુવાદિતા;
દિબ્યા સદ્દા નિચ્છરન્તિ, સવનીયા મનોરમા.
‘‘નાહં એવંગતં જાતુ, એવંસુરુચિરં પુરે;
સદ્દં સમભિજાનામિ, દિટ્ઠં વા યદિ વા સુતં.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
અયં ¶ નુ મચ્ચો કિમકાસિ સાધું, યો મોદતી સગ્ગપત્તો વિમાને.
‘‘તસ્સ ¶ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘બારાણસિયં ગહપતિ, એસ દાનપતી અહુ;
આરામે ઉદપાને ચ, પપા સઙ્કમનાનિ ચ;
અરહન્તે સીતિભૂતે, સક્કચ્ચં પટિપાદયિ.
‘‘ચીવરં ¶ પિણ્ડપાતઞ્ચ, પચ્ચયં સયનાસનં;
અદાસિ ઉજુભૂતેસુ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.
‘‘ચાતુદ્દસિં પઞ્ચદસિં, યા ચ પક્ખસ્સ અટ્ઠમી;
પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ, અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતં.
‘‘ઉપોસથં ઉપવસી, સદા સીલેસુ સંવુતો;
સંયમા સંવિભાગા ચ, સો વિમાનસ્મિ મોદતી’’તિ.
અથસ્સ પુરતો રથં પેસેત્વા બાલસૂરિયસન્નિભં કનકવિમાનં દસ્સેત્વા તત્થ નિવાસિનો દેવપુત્તસ્સ સમ્પત્તિં પુટ્ઠો આચિક્ખિ.
‘‘યથા ઉદયમાદિચ્ચો, હોતિ લોહિતકો મહા;
તથૂપમં ઇદં બ્યમ્હં, જાતરૂપસ્સ નિમ્મિતં.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
અયં નુ મચ્ચો કિમકાસિ સાધું, યો મોદતી સગ્ગપત્તો વિમાને.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘સાવત્થિયં ¶ ગહપતિ, એસ દાનપતી અહુ;
આરામે ઉદપાને ચ, પપા સઙ્કમનાનિ ચ;
અરહન્તે સીતિભૂતે, સક્કચ્ચં પટિપાદયિ.
‘‘ચીવરં પિણ્ડપાતઞ્ચ, પચ્ચયં સયનાસનં;
અદાસિ ઉજુભૂતેસુ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.
‘‘ચાતુદ્દસિં પઞ્ચદસિં, યા ચ પક્ખસ્સ અટ્ઠમી;
પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ, અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતં.
‘‘ઉપોસથં ઉપવસી, સદા સીલેસુ સંવુતો;
સંયમા સંવિભાગા ચ, સો વિમાનસ્મિ મોદતી’’તિ.
તત્થ ¶ ઉદયમાદિચ્ચોતિ ઉગ્ગચ્છન્તો આદિચ્ચો. સાવત્થિયન્તિ કસ્સપબુદ્ધકાલે સાવત્થિનગરે એકો ગહપતિ દાનપતિ અહોસિ. સો એતાનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ઇમં સમ્પત્તિં પત્તોતિ.
એવં ¶ તેન ઇમેસં અટ્ઠન્નં વિમાનાનં કથિતકાલે સક્કો દેવરાજા ‘‘માતલિ, અતિવિય ચિરાયતી’’તિ અપરમ્પિ જવનદેવપુત્તં પેસેસિ. સો વેગેન ગન્ત્વા આરોચેસિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ન સક્કા ઇદાનિ ચિરાયિતુ’’ન્તિ ચતૂસુ દિસાસુ એકપ્પહારેનેવ બહૂનિ વિમાનાનિ દસ્સેસિ. રઞ્ઞા ચ તત્થ સમ્પત્તિં અનુભવન્તાનં દેવપુત્તાનં કતકમ્મં પુટ્ઠો આચિક્ખિ.
‘‘વેહાયસામે બહુકા, જાતરૂપસ્સ નિમ્મિતા;
દદ્દલ્લમાના આભેન્તિ, વિજ્જુવબ્ભઘનન્તરે.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમે નુ મચ્ચા કિમકંસુ સાધું, યે મોદરે સગ્ગપત્તા વિમાને.
‘‘તસ્સ ¶ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘સદ્ધાય સુનિવિટ્ઠાય, સદ્ધમ્મે સુપ્પવેદિતે;
અકંસુ સત્થુ વચનં, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને;
તેસં એતાનિ ઠાનાનિ, યાનિ ત્વં રાજ પસ્સસી’’તિ.
તત્થ વેહાયસામેતિ વેહાયસા ઇમે આકાસેયેવ સણ્ઠિતા. આકાસટ્ઠકવિમાના ઇમેતિ વદતિ. વિજ્જુવબ્ભઘનન્તરેતિ ઘનવલાહકન્તરે જલમાના વિજ્જુ વિય. સુનિવિટ્ઠાયાતિ મગ્ગેન આગતત્તા સુપ્પતિટ્ઠિતાય. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, એતે પુરે નિય્યાનિકે કસ્સપબુદ્ધસાસને પબ્બજિત્વા પરિસુદ્ધસીલા સમણધમ્મં કરોન્તા સોતાપત્તિફલં સચ્છિકત્વા અરહત્તં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તા તતો ચુતા ઇમેસુ કનકવિમાનેસુ ઉપ્પન્ના. એતેસં કસ્સપબુદ્ધસાવકાનં તાનિ ઠાનાનિ, યાનિ ત્વં, મહારાજ, પસ્સસીતિ.
એવમસ્સ ¶ આકાસટ્ઠકવિમાનાનિ દસ્સેત્વા સક્કસ્સ સન્તિકં ગમનત્થાય ઉસ્સાહં કરોન્તો આહ –
‘‘વિદિતાનિ તે મહારાજ, આવાસં પાપકમ્મિનં;
અથો કલ્યાણકમ્માનં, ઠાનાનિ વિદિતાનિ તે;
ઉય્યાહિ દાનિ રાજીસિ, દેવરાજસ્સ સન્તિકે’’તિ.
તત્થ આવાસન્તિ મહારાજ, તયા પઠમમેવ નેરયિકાનં આવાસં દિસ્વા પાપકમ્માનં ઠાનાનિ વિદિતાનિ, ઇદાનિ પન આકાસટ્ઠકવિમાનાનિ પસ્સન્તેન અથો કલ્યાણકમ્માનં ઠાનાનિ વિદિતાનિ, ઇદાનિ દેવરાજસ્સ સન્તિકે સમ્પત્તિં દટ્ઠું ઉય્યાહિ ગચ્છાહીતિ.
એવઞ્ચ ¶ પન વત્વા પુરતો રથં પેસેત્વા સિનેરું પરિવારેત્વા ઠિતે સત્ત પરિભણ્ડપબ્બતે દસ્સેસિ. તે દિસ્વા રઞ્ઞા માતલિસ્સ પુટ્ઠભાવં આવિકરોન્તો સત્થા આહ –
‘‘સહસ્સયુત્તં ¶ હયવાહિં, દિબ્બયાનમધિટ્ઠિતો;
યાયમાનો મહારાજા, અદ્દા સીદન્તરે નગે;
દિસ્વાનામન્તયી સૂતં, ઇમે કે નામ પબ્બતા’’તિ.
તત્થ હયવાહિન્તિ હયેહિ વાહિયમાનં. દિબ્બયાનમધિટ્ઠિતોતિ દિબ્બયાને ઠિતો હુત્વા. અદ્દાતિ અદ્દસ. સીદન્તરેતિ સીદામહાસમુદ્દસ્સ અન્તરે. તસ્મિં કિર મહાસમુદ્દે ઉદકં સુખુમં, મોરપિઞ્છમત્તમ્પિ પક્ખિત્તં પતિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ સીદતેવ, તસ્મા સો ‘‘સીદામહાસમુદ્દો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ અન્તરે. નગેતિ પબ્બતે. કે નામાતિ કે નામ નામેન ઇમે પબ્બતાતિ.
એવં નિમિરઞ્ઞા પુટ્ઠો માતલિ દેવપુત્તો આહ –
‘‘સુદસ્સનો કરવીકો, ઈસધરો યુગન્ધરો;
નેમિન્ધરો વિનતકો, અસ્સકણ્ણો ગિરી બ્રહા.
‘‘એતે સીદન્તરે નગા, અનુપુબ્બસમુગ્ગતા;
મહારાજાનમાવાસા, યાનિ ત્વં રાજ પસ્સસી’’તિ.
તત્થ સુદસ્સનોતિ અયં, મહારાજ, એતેસં સબ્બબાહિરો સુદસ્સનો પબ્બતો નામ, તદનન્તરે કરવીકો નામ, સો સુદસ્સનતો ઉચ્ચતરો ¶ . ઉભિન્નમ્પિ પન તેસં અન્તરે એકોપિ સીદન્તરમહાસમુદ્દો. કરવીકસ્સ અનન્તરે ઈસધરો નામ, સો કરવીકતો ઉચ્ચતરો. તેસમ્પિ અન્તરે એકો સીદન્તરમહાસમુદ્દો. ઈસધરસ્સ અનન્તરે યુગન્ધરો નામ, સો ઈસધરતો ઉચ્ચતરો. તેસમ્પિ અન્તરે એકો સીદન્તરમહાસમુદ્દો. યુગન્ધરસ્સ અનન્તરે નેમિન્ધરો નામ, સો યુગન્ધરતો ઉચ્ચતરો. તેસમ્પિ અન્તરે એકો સીદન્તરમહાસમુદ્દો. નેમિન્ધરસ્સ અનન્તરે વિનતકો નામ, સો નેમિન્ધરતો ઉચ્ચતરો. તેસમ્પિ અન્તરે એકો સીદન્તરમહાસમુદ્દો. વિનતકસ્સ અનન્તરે અસ્સકણ્ણો નામ, સો વિનતકતો ઉચ્ચતરો. તેસમ્પિ અન્તરે એકો સીદન્તરમહાસમુદ્દો. અનુપુબ્બસમુગ્ગતાતિ એતે સીદન્તરમહાસમુદ્દે સત્ત પબ્બતા અનુપટિપાટિયા સમુગ્ગતા સોપાનસદિસા હુત્વા ઠિતા. યાનીતિ યે ત્વં, મહારાજ, ઇમે પબ્બતે પસ્સસિ, એતે ચતુણ્ણં મહારાજાનં આવાસાતિ.
એવમસ્સ ¶ ચાતુમહારાજિકદેવલોકં દસ્સેત્વા પુરતો રથં પેસેત્વા તાવતિંસભવનસ્સ ચિત્તકૂટદ્વારકોટ્ઠકં પરિવારેત્વા ઠિતા ઇન્દપટિમા દસ્સેસિ. તં દિસ્વા રાજા પુચ્છિ, ઇતરોપિસ્સ બ્યાકાસિ.
‘‘અનેકરૂપં રુચિરં, નાનાચિત્રં પકાસતિ;
આકિણ્ણં ઇન્દસદિસેહિ, બ્યગ્ઘેહેવ સુરક્ખિતં.
‘‘વિત્તી ¶ હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમં નુ દ્વારં કિમભઞ્ઞમાહુ, મનોરમં દિસ્સતિ દૂરતોવ.
‘‘તસ્સ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘‘ચિત્રકૂટો’તિ યં આહુ, દેવરાજપવેસનં;
સુદસ્સનસ્સ ગિરિનો, દ્વારઞ્હેતં પકાસતિ.
‘‘અનેકરૂપં ¶ રુચિરં, નાનાચિત્રં પકાસતિ;
આકિણ્ણં ઇન્દસદિસેહિ, બ્યગ્ઘેહેવ સુરક્ખિતં;
પવિસેતેન રાજીસિ, અરજં ભૂમિમક્કમા’’તિ.
તત્થ અનેકરૂપન્તિ અનેકજાતિકં. નાનાચિત્રન્તિ નાનારતનચિત્રં. પકાસતીતિ કિં નામ એતં પઞ્ઞાયતિ. આકિણ્ણન્તિ સમ્પરિપુણ્ણં. બ્યગ્ઘેહેવ સુરક્ખિતન્તિ યથા નામ બ્યગ્ઘેહિ વા સીહેહિ વા મહાવનં, એવં ઇન્દસદિસેહેવ સુરક્ખિતં. તાસઞ્ચ પન ઇન્દપટિમાનં આરક્ખણત્થાય ઠપિતભાવો એકકનિપાતે કુલાવકજાતકે (જા. ૧.૧.૩૧) વુત્તનયેન ગહેતબ્બો. કિંમભઞ્ઞમાહૂતિ કિન્નામં વદન્તિ. પવેસનન્તિ નિક્ખમનપ્પવેસનત્થાય નિમ્મિતં. સુદસ્સનસ્સાતિ સોભનદસ્સનસ્સ સિનેરુગિરિનો. દ્વારં હેતન્તિ એતં સિનેરુમત્થકે પતિટ્ઠિતસ્સ દસસહસ્સયોજનિકસ્સ દેવનગરસ્સ દ્વારં પકાસતિ, દ્વારકોટ્ઠકો પઞ્ઞાયતીતિ અત્થો. પવિસેતેનાતિ એતેન દ્વારેન દેવનગરં પવિસ. અરજં ભૂમિમક્કમાતિ અરજં સુવણ્ણરજતમણિમયં નાનાપુપ્ફેહિ સમાકિણ્ણં દિબ્બભૂમિં દિબ્બયાનેન અક્કમ, મહારાજાતિ.
એવઞ્ચ ¶ પન વત્વા માતલિ રાજાનં દેવનગરં પવેસેસિ. તેન વુત્તં –
‘‘સહસ્સયુત્તં હયવાહિં, દિબ્બયાનમધિટ્ઠિતો;
યાયમાનો મહારાજા, અદ્દા દેવસભં ઇદ’’ન્તિ.
સો દિબ્બયાને ઠિતોવ ગચ્છન્તો સુધમ્માદેવસભં દિસ્વા માતલિં પુચ્છિ, સોપિસ્સ આચિક્ખિ.
‘‘યથા સરદે આકાસે, નીલોભાસો પદિસ્સતિ;
તથૂપમં ઇદં બ્યમ્હં, વેળુરિયાસુ નિમ્મિતં.
‘‘વિત્તી હિ મં વિન્દતિ સૂત દિસ્વા, પુચ્છામિ તં માતલિ દેવસારથિ;
ઇમં નુ બ્યમ્હં કિમભઞ્ઞમાહુ, મનોરમં દિસ્સતિ દૂરતોવ.
‘‘તસ્સ ¶ પુટ્ઠો વિયાકાસિ, માતલિ દેવસારથિ;
વિપાકં પુઞ્ઞકમ્માનં, જાનં અક્ખાસિજાનતો.
‘‘‘સુધમ્મા’ ¶ ઇતિ યં આહુ, પસ્સેસા દિસ્સતે સભા;
વેળુરિયારુચિરા ચિત્રા, ધારયન્તિ સુનિમ્મિતા.
‘‘અટ્ઠંસા સુકતા થમ્ભા, સબ્બે વેળુરિયામયા;
યત્થ દેવા તાવતિંસા, સબ્બે ઇન્દપુરોહિતા.
‘‘અત્થં દેવમનુસ્સાનં, ચિન્તયન્તા સમચ્છરે;
પવિસેતેન રાજીસિ, દેવાનં અનુમોદનન્તિ.
તત્થ ઇદન્તિ નિપાતમત્તં, દેવસભં અદ્દસાતિ અત્થો. પસ્સેસાતિ પસ્સ એસા. વેળુરિયા રુચિરાતિ રુચિરવેળુરિયા. ચિત્રાતિ નાનારતનવિચિત્રા. ધારયન્તીતિ ઇમં સભં એતે અટ્ઠંસાદિભેદા સુકતા થમ્ભા ધારયન્તિ. ઇન્દપુરોહિતાતિ ઇન્દં પુરોહિતં પુરેચારિકં કત્વા પરિવારેત્વા ¶ ઠિતા દેવમનુસ્સાનં અત્થં ચિન્તયન્તા અચ્છન્તિ. પવિસેતેનાતિ ઇમિના મગ્ગેન યત્થ દેવા અઞ્ઞમઞ્ઞં અનુમોદન્તા અચ્છન્તિ, તં ઠાનં દેવાનં અનુમોદનં પવિસ.
દેવાપિ ખો તસ્સાગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તાવ નિસીદિંસુ. તે ‘‘રાજા આગતો’’તિ સુત્વા દિબ્બગન્ધવાસપુપ્ફહત્થા યાવ ચિત્તકૂટદ્વારકોટ્ઠકા પટિમગ્ગં ગન્ત્વા મહાસત્તં દિબ્બગન્ધમાલાદીહિ પૂજયન્તા સુધમ્માદેવસભં આનયિંસુ. રાજા રથા ઓતરિત્વા દેવસભં પાવિસિ. દેવા આસનેન નિમન્તયિંસુ. સક્કોપિ આસનેન ચેવ કામેહિ ચ નિમન્તેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
‘‘તં દેવા પટિનન્દિંસુ, દિસ્વા રાજાનમાગતં;
સ્વાગતં તે મહારાજ, અથો તે અદુરાગતં;
નિસીદ દાનિ રાજીસિ, દેવરાજસ્સ સન્તિકે.
‘‘સક્કોપિ પટિનન્દિત્થ, વેદેહં મિથિલગ્ગહં;
નિમન્તયિત્થ કામેહિ, આસનેન ચ વાસવો.
‘‘સાધુ ¶ ખોસિ અનુપ્પત્તો, આવાસં વસવત્તિનં;
વસ દેવેસુ રાજીસિ, સબ્બકામસમિદ્ધિસુ;
તાવતિંસેસુ દેવેસુ, ભુઞ્જ કામે અમાનુસે’’તિ.
તત્થ પટિનન્દિંસૂતિ સમ્પિયાયિંસુ, હટ્ઠતુટ્ઠાવ હુત્વા સમ્પટિચ્છિંસુ. સબ્બકામસમિદ્ધિસૂતિ સબ્બેસં કામાનં સમિદ્ધિયુત્તેસુ.
એવં સક્કેન દિબ્બકામેહિ ચેવ આસનેન ચ નિમન્તિતો રાજા પટિક્ખિપન્તો આહ –
‘‘યથા યાચિતકં યાનં, યથા યાચિતકં ધનં;
એવં સમ્પદમેવેતં, યં પરતો દાનપચ્ચયા.
‘‘ન ¶ ચાહમેતમિચ્છામિ, યં પરતો દાનપચ્ચયા;
સયંકતાનિ પુઞ્ઞાનિ, તં મે આવેણિકં ધનં.
‘‘સોહં ¶ ગન્ત્વા મનુસ્સેસુ, કાહામિ કુસલં બહું;
દાનેન સમચરિયાય, સંયમેન દમેન ચ;
યં કત્વા સુખિતો હોતિ, ન ચ પચ્છાનુતપ્પતી’’તિ.
તત્થ યં પરતો દાનપચ્ચયાતિ યં પરતો તસ્સ પરસ્સ દાનપચ્ચયા તેન દિન્નત્તા લબ્ભતિ, તં યાચિતકસદિસં હોતિ, તસ્મા નાહં એતં ઇચ્છામિ. સયંકતાનીતિ યાનિ પન મયા અત્તના કતાનિ પુઞ્ઞાનિ, તમેવ મમ પરેહિ અસાધારણત્તા આવેણિકં ધનં અનુગામિયધનં. સમચરિયાયાતિ તીહિ દ્વારેહિ સમચરિયાય. સંયમેનાતિ સીલરક્ખણેન. દમેનાતિ ઇન્દ્રિયદમેન.
એવં મહાસત્તો દેવાનં મધુરસદ્દેન ધમ્મં દેસેસિ. ધમ્મં દેસેન્તોયેવ મનુસ્સગણનાય સત્ત દિવસાનિ ઠત્વા દેવગણં કોસેત્વા દેવગણમજ્ઝે ઠિતોવ માતલિસ્સ ગુણં કથેન્તો આહ –
‘‘બહૂપકારો નો ભવં, માતલિ દેવસારથિ;
યો મે કલ્યાણકમ્માનં, પાપાનં પટિદસ્સયી’’તિ.
તત્થ ¶ યો મે કલ્યાણકમ્માનં, પાપાનં પટિદસ્સયીતિ યો એસ મય્હં કલ્યાણકમ્માનં દેવાનઞ્ચ ઠાનાનિ પાપકમ્માનં નેરયિકાનઞ્ચ પાપાનિ ઠાનાનિ દસ્સેસીતિ અત્થો.
સગ્ગકણ્ડં નિટ્ઠિતં.
અથ રાજા સક્કં આમન્તેત્વા ‘‘ઇચ્છામહં, મહારાજ, મનુસ્સલોકં ગન્તુ’’ન્તિ આહ. સક્કો ‘‘તેન હિ, સમ્મ માતલિ, નિમિરાજાનં તત્થેવ મિથિલં નેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા રથં ઉપટ્ઠાપેસિ. રાજા દેવગણેહિ સદ્ધિં સમ્મોદિત્વા દેવે નિવત્તાપેત્વા રથં અભિરુહિ. માતલિ રથં પેસેન્તો પાચીનદિસાભાગેન મિથિલં પાપુણિ. મહાજનો દિબ્બરથં દિસ્વા ‘‘રાજા નો આગતો’’તિ પમુદિતો અહોસિ. માતલિ મિથિલં પદક્ખિણં કત્વા તસ્મિંયેવ સીહપઞ્જરે મહાસત્તં ઓતારેત્વા ‘‘ગચ્છામહં, મહારાજા’’તિ આપુચ્છિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. મહાજનોપિ રાજાનં પરિવારેત્વા ‘‘કીદિસો, દેવ, દેવલોકો’’તિ પુચ્છિ. રાજા દેવતાનઞ્ચ સક્કસ્સ ચ દેવરઞ્ઞો સમ્પત્તિં વણ્ણેત્વા ‘‘તુમ્હેપિ દાનાદીનિ ¶ પુઞ્ઞાનિ કરોથ, એવં તસ્મિં દેવલોકે નિબ્બત્તિસ્સથા’’તિ મહાજનસ્સ ધમ્મં દેસેસિ.
સો અપરભાગે કપ્પકેન પલિતસ્સ જાતભાવે આરોચિતે પલિતં સુવણ્ણસણ્ડાસેન ઉદ્ધરાપેત્વા હત્થે ઠપેત્વા કપ્પકસ્સ ¶ ગામવરં દત્વા પબ્બજિતુકામો હુત્વા પુત્તસ્સ રજ્જં પટિચ્છાપેસિ. તેન ચ ‘‘કસ્મા, દેવ, પબ્બજિસ્સસી’’તિ વુત્તે –
‘‘ઉત્તમઙ્ગરુહા મય્હં, ઇમે જાતા વયોહરા;
પાહુભૂતા દેવદૂતા, પબ્બજ્જાસમયો મમા’’તિ. –
ગાથં વત્વા પુરિમરાજાનો વિય પબ્બજિત્વા તસ્મિંયેવ અમ્બવને વિહરન્તો ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસિ. તસ્સેવં પબ્બજિતભાવં આવિકરોન્તો સત્થા ઓસાનગાથમાહ –
‘‘ઇદં વત્વા નિમિરાજા, વેદેહો મિથિલગ્ગહો;
પુથુયઞ્ઞં યજિત્વાન, સંયમં અજ્ઝુપાગમી’’તિ.
તત્થ ¶ ઇદં વત્વાતિ ‘‘ઉત્તમઙ્ગરુહા મય્હ’’ન્તિ ઇમં ગાથં વત્વા. પુથુયઞ્ઞં યજિત્વાનાતિ મહાદાનં દત્વા. સંયમં અજ્ઝુપાગમીતિ સીલસંયમં ઉપગતો.
પુત્તો પનસ્સ કાળારજનકો નામ તં વંસં ઉપચ્છિન્દિ.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તોયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા સક્કો અનુરુદ્ધો અહોસિ, માતલિ આનન્દો, ચતુરાસીતિ ખત્તિયસહસ્સાનિ બુદ્ધપરિસા, નિમિરાજા પન અહમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધો અહોસિ’’ન્તિ.
નિમિજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.
[૫૪૨] ૫. ઉમઙ્ગજાતકવણ્ણના
પઞ્ચાલો ¶ ¶ સબ્બસેનાયાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ઞાપારમિં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના તથાગતસ્સ પઞ્ઞાપારમિં વણ્ણયન્તા નિસીદિંસુ ‘‘મહાપઞ્ઞો, આવુસો, તથાગતો પુથુપઞ્ઞો ગમ્ભીરપઞ્ઞો હાસપઞ્ઞો જવનપઞ્ઞો તિક્ખપઞ્ઞો નિબ્બેધિકપઞ્ઞો પરપ્પવાદમદ્દનો, અત્તનો પઞ્ઞાનુભાવેન કૂટદન્તાદયો બ્રાહ્મણે, સભિયાદયો પરિબ્બાજકે, અઙ્ગુલિમાલાદયો ચોરે, આળવકાદયો યક્ખે, સક્કાદયો દેવે, બકાદયો બ્રહ્માનો ચ દમેત્વા નિબ્બિસેવને અકાસિ, બહુજનકાયે પબ્બજ્જં દત્વા મગ્ગફલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ, એવં મહાપઞ્ઞો, આવુસો, સત્થા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ ¶ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ પઞ્ઞવા, અતીતેપિ અપરિપક્કે ઞાણે બોધિઞાણત્થાય ચરિયં ચરન્તોપિ પઞ્ઞવાયેવા’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.
અતીતે વિદેહરટ્ઠે મિથિલાયં વેદેહો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્સ અત્થધમ્માનુસાસકા ચત્તારો પણ્ડિતા અહેસું સેનકો, પુક્કુસો, કામિન્દો, દેવિન્દો ચાતિ. તદા રાજા બોધિસત્તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણદિવસે પચ્ચૂસકાલે એવરૂપં સુપિનં અદ્દસ – રાજઙ્ગણે ચતૂસુ કોણેસુ ચત્તારો અગ્ગિક્ખન્ધા મહાપાકારપ્પમાણા ઉટ્ઠાય પજ્જલન્તિ. તેસં મજ્ઝે ખજ્જોપનકપ્પમાણો અગ્ગિક્ખન્દો ઉટ્ઠહિત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ ચત્તારો અગ્ગિક્ખન્ધે અતિક્કમિત્વા યાવ બ્રહ્મલોકા ઉટ્ઠાય સકલચક્કવાળં ઓભાસેત્વા ઠિતો, ભૂમિયં પતિતો સાસપબીજમત્તમ્પિ પઞ્ઞાયતિ. તં સદેવકા લોકા સમારકા સબ્રહ્મકા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેન્તિ, મહાજનો જાલન્તરેનેવ ચરતિ, લોમકૂપમત્તમ્પિ ઉણ્હં ન ગણ્હાતિ. રાજા ઇમં સુપિનં દિસ્વા ભીતતસિતો ઉટ્ઠાય ‘‘કિં નુ ખો મે ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો નિસિન્નકોવ અરુણં ઉટ્ઠાપેસિ.
ચત્તારોપિ પણ્ડિતા પાતોવાગન્ત્વા ‘‘કચ્ચિ, દેવ, સુખં સયિત્થા’’તિ સુખસેય્યં પુચ્છિંસુ. સો ‘‘કુતો મે સુખસેય્યં લદ્ધ’’ન્તિ વત્વા ‘‘એવરૂપો ¶ મે સુપિનો દિટ્ઠો’’તિ સબ્બં કથેસિ. અથ નં સેનકપણ્ડિતો ‘‘મા ભાયિ, મહારાજ, મઙ્ગલસુપિનો એસ, વુદ્ધિ વો ભવિસ્સતી’’તિ ¶ વત્વા ‘‘કિં કારણા આચરિયા’’તિ વુત્તે ‘‘મહારાજ, અમ્હે ચત્તારો પણ્ડિતે અભિભવિત્વા અઞ્ઞો વો પઞ્ચમો પણ્ડિતો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, મયઞ્હિ ચત્તારો પણ્ડિતા ચત્તારો અગ્ગિક્ખન્ધા વિય, તેસં મજ્ઝે ઉપ્પન્નો અગ્ગિક્ખન્ધો વિય અઞ્ઞો પઞ્ચમો પણ્ડિતો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, સો સદેવકે લોકે અસદિસો ભવિસ્સતી’’તિ વત્વા ‘‘ઇદાનિ પનેસ કુહિ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘મહારાજ, અજ્જ તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણેન વા માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનેન વા ભવિતબ્બ’’ન્તિ અત્તનો સિપ્પબલેન દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠો વિય બ્યાકાસિ. રાજાપિ તતો પટ્ઠાય તં વચનં અનુસ્સરિ.
મિથિલાયં પન ચતૂસુ દ્વારેસુ પાચીનયવમજ્ઝકો, દક્ખિણયવમજ્ઝકો, પચ્છિમયવમજ્ઝકો, ઉત્તરયવમજ્ઝકોતિ ચત્તારો ગામા અહેસું. તેસુ પાચીનયવમજ્ઝકે ¶ સિરિવડ્ઢનો નામ સેટ્ઠિ પટિવસતિ, સુમનદેવી નામસ્સ ભરિયા અહોસિ. મહાસત્તો તં દિવસં રઞ્ઞા સુપિનસ્સ દિટ્ઠવેલાય તાવતિંસભવનતો ચવિત્વા તસ્સા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્મિંયેવ કાલે અપરેપિ દેવપુત્તસહસ્સા તાવતિંસભવનતો ચવિત્વા તસ્મિંયેવ ગામે સેટ્ઠાનુસેટ્ઠીનં કુલેસુ પટિસન્ધિં ગણ્હિંસુ. સુમનદેવીપિ દસમાસચ્ચયેન સુવણ્ણવણ્ણં પુત્તં વિજાયિ. તસ્મિં ખણે સક્કો મનુસ્સલોકં ઓલોકેન્તો મહાસત્તસ્સ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનભાવં ઞત્વા ‘‘ઇમં બુદ્ધઙ્કુરં સદેવકે લોકે પાકટં કાતું વટ્ટતી’’તિ મહાસત્તસ્સ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તક્ખણે અદિસ્સમાનકાયેન ગન્ત્વા તસ્સ હત્થે એકં ઓસધઘટિકં ઠપેત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. મહાસત્તો તં મુટ્ઠિં કત્વા ગણ્હિ. તસ્મિં પન માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તે માતુ અપ્પમત્તકમ્પિ દુક્ખં નાહોસિ, ધમકરણતો ઉદકમિવ સુખેન નિક્ખમિ.
સા તસ્સ હત્થે ઓસધઘટિકં દિસ્વા ‘‘તાત, કિં તે લદ્ધ’’ન્તિ આહ. ‘‘ઓસધં, અમ્મા’’તિ દિબ્બોસધં માતુ હત્થે ઠપેસિ. ઠપેત્વા ચ પન ‘‘અમ્મ, ઇદં ઓસધં યેન કેનચિ આબાધેન આબાધિકાનં દેથા’’તિ આહ. સા તુટ્ઠપહટ્ઠા સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિનો આરોચેસિ. તસ્સ પન સત્તવસ્સિકો સીસાબાધો અત્થિ. સો તુટ્ઠપહટ્ઠો હુત્વા ‘‘અયં માતુકુચ્છિતો ¶ જાયમાનો ઓસધં ગહેત્વા આગતો, જાતક્ખણેયેવ માતરા સદ્ધિં કથેસિ, એવરૂપેન પુઞ્ઞવતા દિન્નં ઓસધં મહાનુભાવં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તં ઓસધં ગહેત્વા નિસદાયં ઘંસિત્વા થોકં નલાટે મક્ખેસિ. તસ્મિં ખણે તસ્સ સત્તવસ્સિકો સીસાબાધો પદુમપત્તતો ઉદકં વિય નિવત્તિત્વા ગતો. સો ‘‘મહાનુભાવં ઓસધ’’ન્તિ સોમનસ્સપ્પત્તો અહોસિ. મહાસત્તસ્સ ઓસધં ગહેત્વા આગતભાવો સબ્બત્થ પાકટો જાતો. યે કેચિ આબાધિકા, સબ્બે સેટ્ઠિસ્સ ગેહં ગન્ત્વા ઓસધં યાચન્તિ. સબ્બેસં નિસદાયં ઘંસિત્વા થોકં ગહેત્વા ઉદકેન આળોલેત્વા દેતિ ¶ . દિબ્બોસધેન સરીરે મક્ખિતમત્તેયેવ સબ્બાબાધા વૂપસમ્મન્તિ. સુખિતા મનુસ્સા ‘‘સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિનો ગેહે ઓસધસ્સ મહન્તો આનુભાવો’’તિ વણ્ણયન્તા પક્કમિંસુ. મહાસત્તસ્સ પન નામગ્ગહણદિવસે ¶ મહાસેટ્ઠિ ‘‘મમ પુત્તસ્સ અય્યકાદીનં ન નામેન અત્થો અત્થિ, જાયમાનસ્સ ઓસધં ગહેત્વા આગતત્તા ઓસધનામકોવ હોતૂ’’તિ વત્વા ‘‘મહોસધકુમારો’’ત્વેવસ્સ નામમકાસિ.
ઇદઞ્ચસ્સ અહોસિ ‘‘મમ પુત્તો મહાપુઞ્ઞો, ન એકકોવ નિબ્બત્તિસ્સતિ, ઇમિના સદ્ધિં જાતદારકેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ. સો ઓલોકાપેન્તો દારકસહસ્સાનં નિબ્બત્તભાવં સુત્વા સબ્બેસમ્પિ કુમારકાનં પિળન્ધનાનિ દત્વા ધાતિયો દાપેસિ ‘‘પુત્તસ્સ મે ઉપટ્ઠાકા ભવિસ્સન્તી’’તિ. બોધિસત્તેન સદ્ધિંયેવ તેસં મઙ્ગલટ્ઠાને મઙ્ગલં કારેસિ. દારકે અલઙ્કરિત્વા મહાસત્તસ્સ ઉપટ્ઠાતું આનેન્તિ. બોધિસત્તો તેહિ સદ્ધિં કીળન્તો વડ્ઢિત્વા સત્તવસ્સિકકાલે સુવણ્ણપટિમા વિય અભિરૂપો અહોસિ. અથસ્સ ગામમજ્ઝે તેહિ સદ્ધિં કીળન્તસ્સ હત્થિઅસ્સાદીસુ આગચ્છન્તેસુ કીળામણ્ડલં ભિજ્જતિ. વાતાતપપહરણકાલે દારકા કિલમન્તિ. એકદિવસઞ્ચ તેસં કીળન્તાનંયેવ અકાલમેઘો ઉટ્ઠહિ. તં દિસ્વા નાગબલો બોધિસત્તો ધાવિત્વા એકસાલં પાવિસિ. ઇતરે દારકા પચ્છતો ધાવન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પાદેસુ પહરિત્વા ઉપક્ખલિત્વા પતિતા જણ્ણુકભેદાદીનિ પાપુણિંસુ. બોધિસત્તોપિ ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને કીળાસાલં કાતું વટ્ટતિ, એવં વાતે વા વસ્સે ¶ વા આતપે વા આગતે ન કિલમિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા તે દારકે આહ – ‘‘સમ્મા, ઇમસ્મિં ઠાને વાતે વા વસ્સે વા આતપે વા આગતે ઠાનનિસજ્જસયનક્ખમં એકં સાલં કારેસ્સામ, એકેકં કહાપણં આહરથા’’તિ. તે તથા કરિંસુ.
મહાસત્તો મહાવડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને સાલં કરોહી’’તિ સહસ્સં અદાસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સહસ્સં ગહેત્વા ખાણુકણ્ટકે કોટ્ટેત્વા ભૂમિં સમં કારેત્વા સુત્તં પસારેસિ. મહાસત્તો તસ્સ સુત્તપસારણવિધાનં અનારાધેન્તો ‘‘આચરિય, એવં અપસારેત્વા સાધુકં પસારેહી’’તિ આહ. સામિ, અહં અત્તનો સિપ્પાનુરૂપેન પસારેસિં, ઇતો અઞ્ઞં ન જાનામીતિ. ‘એત્તકં અજાનન્તો ત્વં અમ્હાકં ધનં ગહેત્વા સાલં કથં કરિસ્સસિ, આહર, સુત્તં પસારેત્વા તે દસ્સામી’’તિ આહરાપેત્વા સયં સુત્તં પસારેસિ. તં વિસ્સકમ્મદેવપુત્તસ્સ પસારિતં વિય ¶ અહોસિ. તતો વડ્ઢકિં આહ ‘‘એવં પસારેતું સક્ખિસ્સસી’’તિ? ‘‘ન સક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘મમ વિચારણાય પન કાતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘સક્ખિસ્સામિ, સામી’’તિ. મહાસત્તો યથા તસ્સા સાલાય એકસ્મિં પદેસે અનાથાનં વસનટ્ઠાનં ¶ હોતિ, એકસ્મિં અનાથાનં ઇત્થીનં વિજાયનટ્ઠાનં, એકસ્મિં આગન્તુકસમણબ્રાહ્મણાનં વસનટ્ઠાનં, એકસ્મિં આગન્તુકમનુસ્સાનં વસનટ્ઠાનં, એકસ્મિં આગન્તુકવાણિજાનં ભણ્ડટ્ઠપનટ્ઠાનં હોતિ, તથા સબ્બાનિ ઠાનાનિ બહિમુખાનિ કત્વા સાલં વિચારેસિ. તત્થેવ કીળામણ્ડલં, તત્થેવ વિનિચ્છયં, તત્થેવ ધમ્મસભં કારેસિ. કતિપાહેનેવ નિટ્ઠિતાય સાલાય ચિત્તકારે પક્કોસાપેત્વા સયં વિચારેત્વા રમણીયં ચિત્તકમ્મં કારેસિ. સાલા સુધમ્માદેવસભાપટિભાગા અહોસિ.
તતો ‘‘ન એત્તકેન સાલા સોભતિ, પોક્ખરણિં પન કારેતું વટ્ટતી’’તિ પોક્ખરણિં ખણાપેત્વા ઇટ્ઠકવડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા સયં વિચારેત્વા સહસ્સવઙ્કં સતતિત્થં પોક્ખરણિં કારેસિ. સા પઞ્ચવિધપદુમસઞ્છન્ના નન્દાપોક્ખરણી વિય અહોસિ. તસ્સા તીરે પુપ્ફફલધરે નાનારુક્ખે રોપાપેત્વા નન્દનવનકપ્પં ઉય્યાનં કારેસિ. તમેવ ચ સાલં નિસ્સાય ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાનઞ્ચેવ આગન્તુકગમિકાદીનઞ્ચ દાનવત્તં પટ્ઠપેસિ. તસ્સ સા કિરિયા સબ્બત્થ પાકટા અહોસિ ¶ . બહૂ મનુસ્સા ઓસરન્તિ. મહાસત્તો સાલાય નિસીદિત્વા સમ્પત્તસમ્પત્તાનં કારણાકારણં યુત્તાયુત્તં કથેસિ, વિનિચ્છયં ઠપેસિ, બુદ્ધુપ્પાદકાલો વિય અહોસિ.
વેદેહરાજાપિ સત્તવસ્સચ્ચયેન ‘‘ચત્તારો પણ્ડિતા ‘અમ્હે અભિભવિત્વા પઞ્ચમો પણ્ડિતો ઉપ્પજ્જિસ્સતી’તિ મે કથયિંસુ, કત્થ સો એતરહી’’તિ સરિત્વા ‘‘તસ્સ વસનટ્ઠાનં જાનાથા’’તિ ચતૂહિ દ્વારેહિ ચત્તારો અમચ્ચે પેસેસિ. સેસદ્વારેહિ નિક્ખન્તા અમચ્ચા મહાસત્તં ન પસ્સિંસુ. પાચીનદ્વારેન નિક્ખન્તો અમચ્ચો પન સાલાદીનિ દિસ્વા ‘‘પણ્ડિતેન નામ ઇમિસ્સા સાલાય કારકેન વા કારાપકેન વા ભવિતબ્બ’’ન્તિ ¶ ચિન્તેત્વા મનુસ્સે પુચ્છિ ‘‘અયં સાલા કતરવડ્ઢકિના કતા’’તિ? મનુસ્સા ‘‘નાયં વડ્ઢકિના કતા, સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિપુત્તેન મહોસધપણ્ડિતેન અત્તનો પઞ્ઞાબલેન વિચારેત્વા કતા’’તિ વદિંસુ. ‘‘કતિવસ્સો પન પણ્ડિતો’’તિ? ‘‘પરિપુણ્ણસત્તવસ્સો’’તિ. અમચ્ચો રઞ્ઞા દિટ્ઠસુપિનદિવસતો પટ્ઠાય વસ્સં ગણેત્વા ‘‘રઞ્ઞો દિટ્ઠસુપિનેન સમેતિ, અયમેવ સો પણ્ડિતો’’તિ રઞ્ઞો દૂતં પેસેસિ ‘‘દેવ, પાચીનયવમજ્ઝકગામે સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિપુત્તો મહોસધપણ્ડિતો નામ સત્તવસ્સિકોવ સમાનો એવરૂપં નામ સાલં વિચારેસિ, પોક્ખરણિં ઉય્યાનઞ્ચ કારેસિ, ઇમં પણ્ડિતં ગહેત્વા આનેમી’’તિ. રાજા તં કથં સુત્વાવ તુટ્ઠચિત્તો હુત્વા સેનકં પક્કોસાપેત્વા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘કિં, આચરિય, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ પુચ્છિ. સો લાભં મચ્છરાયન્તો ‘‘મહારાજ, સાલાદીનં કારાપિતમત્તેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ, યો કોચિ એતાનિ કારેતિ, અપ્પમત્તકં એત’’ન્તિ આહ. સો તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘ભવિતબ્બમેત્થ ¶ કારણેના’’તિ તુણ્હી હુત્વા ‘‘તત્થેવ વસન્તો પણ્ડિતં વીમંસતૂ’’તિ અમચ્ચસ્સ દૂતં પટિપેસેસિ. તં સુત્વા અમચ્ચો તત્થેવ વસન્તો પણ્ડિતં વીમંસિ.
સત્તદારકપઞ્હો
તત્રિદં વીમંસનુદ્દાનં –
‘‘મંસં ગોણો ગન્થિ સુત્તં, પુત્તો ગોતો રથેન ચ;
દણ્ડો સીસં અહી ચેવ, કુક્કુટો મણિ વિજાયનં;
ઓદનં વાલુકઞ્ચાપિ, તળાકુય્યાનં ગદ્રભો મણી’’તિ.
તત્થ ¶ મંસન્તિ એકદિવસં બોધિસત્તે કીળામણ્ડલં ગચ્છન્તે એકો સેનો સૂનફલકતો મંસપેસિં ગહેત્વા આકાસં પક્ખન્દિ. તં દિસ્વા દારકા ‘‘મંસપેસિં છડ્ડાપેસ્સામા’’તિ સેનં અનુબન્ધિંસુ. સેનો ઇતો ચિતો ચ ધાવતિ. તે ઉદ્ધં ઓલોકેત્વા તસ્સ પચ્છતો પચ્છતો ગચ્છન્તા પાસાણાદીસુ ઉપક્ખલિત્વા કિલમન્તિ. અથ ને પણ્ડિતો આહ ‘‘છડ્ડાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ. ‘‘છડ્ડાપેહિ સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ પસ્સથા’’તિ સો ઉદ્ધં અનોલોકેત્વાવ વાતવેગેન ધાવિત્વા સેનસ્સ છાયં અક્કમિત્વા પાણિં પહરિત્વા મહારવં રવિ. તસ્સ તેજેન સો સદ્દો સેનસ્સ કુચ્છિયં વિનિવિજ્ઝિત્વા નિચ્છારિતો વિય અહોસિ. સો ભીતો મંસં છડ્ડેસિ. મહાસત્તો છડ્ડિતભાવં ઞત્વા છાયં ઓલોકેન્તોવ ભૂમિયં પતિતું ¶ અદત્વા આકાસેયેવ સમ્પટિચ્છિ. તં અચ્છરિયં દિસ્વા મહાજનો નદન્તો વગ્ગન્તો અપ્ફોટેન્તો મહાસદ્દં અકાસિ. અમચ્ચો તં પવત્તિં ઞત્વા રઞ્ઞો દૂતં પેસેસિ ‘‘પણ્ડિતો ઇમિના ઉપાયેન મંસપેસિં છડ્ડાપેસિ, ઇદં દેવો જાનાતૂ’’તિ. તં સુત્વા રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ? સો ચિન્તેસિ ‘‘તસ્સ ઇધાગતકાલતો પટ્ઠાય મયં નિપ્પભા ભવિસ્સામ, અત્થિભાવમ્પિ નો રાજા ન જાનિસ્સતિ, ન તં આનેતું વટ્ટતી’’તિ. સો બલવલાભમચ્છરિયતાય ‘‘મહારાજ, એત્તકેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ, અપ્પમત્તકં કિઞ્ચિ એત’’ન્તિ આહ. રાજા મજ્ઝત્તોવ હુત્વા ‘‘તત્થેવ નં વીમંસતૂ’’તિ પુન પેસેસિ.
ગોણોતિ એકો પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસી પુરિસો ‘‘વસ્સે પતિતે કસિસ્સામી’’તિ ગામન્તરતો ગોણે કિણિત્વા આનેત્વા ગેહે વસાપેત્વા પુનદિવસે ગોચરત્થાય તિણભૂમિં આનેત્વા ગોણપિટ્ઠે નિસિન્નો કિલન્તરૂપો ઓતરિત્વા રુક્ખમૂલે નિપન્નોવ નિદ્દં ઓક્કમિ. તસ્મિં ખણે એકો ચોરો ગોણે ગહેત્વા પલાયિ. સો પબુજ્ઝિત્વા ગોણે અપસ્સન્તો ઇતો ચિતો ¶ ચ ઓલોકેત્વા ગોણે ગહેત્વા પલાયન્તં ચોરં દિસ્વા વેગેન પક્ખન્દિત્વા ‘‘કુહિં મે ગોણે નેસી’’તિ આહ. ‘‘મમ ગોણે અત્તનો ઇચ્છિતટ્ઠાનં નેમી’’તિ. તેસં વિવાદં સુત્વા મહાજનો સન્નિપતિ. પણ્ડિતો તેસં સાલાદ્વારેન ગચ્છન્તાનં સદ્દં સુત્વા ઉભોપિ પક્કોસાપેત્વા તેસં કિરિયં દિસ્વાવ ‘‘અયં ¶ ચોરો, અયં ગોણસામિકો’’તિ જાનાતિ. જાનન્તોપિ ‘‘કસ્મા વિવદથા’’તિ પુચ્છિ. ગોણસામિકો આહ – ‘‘સામિ, ઇમે અહં અસુકગામતો અસુકસ્સ નામ હત્થતો કિણિત્વા આનેત્વા ગેહે વસાપેત્વા ગોચરત્થાય તિણભૂમિં નેસિં, તત્થ મમ પમાદં દિસ્વા અયં ગોણે ગહેત્વા પલાયિ. સ્વાહં ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો ઇમં દિસ્વા અનુબન્ધિત્વા ગણ્હિં, અસુકગામવાસિનો મયા એતેસં કિણિત્વા ગહિતભાવં જાનન્તી’’તિ. ચોરો પન ‘‘મમેતે ઘરજાતિકા, અયં મુસા ભણતી’’તિ આહ.
અથ ને પણ્ડિતો ‘‘અહં વો અડ્ડં ધમ્મેન વિનિચ્છિનિસ્સામિ, ઠસ્સથ મે વિનિચ્છયે’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, સામિ, ઠસ્સામા’’તિ વુત્તે ‘‘મહાજનસ્સ મનં ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ પઠમં ચોરં પુચ્છિ ‘‘તયા ઇમે ગોણા કિં ખાદાપિતા કિં પાયિતા’’તિ? ‘‘યાગું પાયિતા તિલપિટ્ઠઞ્ચ માસે ચ ખાદાપિતા’’તિ. તતો ગોણસામિકં પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘સામિ, કુતો મે દુગ્ગતસ્સ યાગુઆદીનિ લદ્ધાનિ, તિણમેવ ખાદાપિતા’’તિ. પણ્ડિતો તેસં કથં પરિસં ગાહાપેત્વા પિયઙ્ગુપત્તાનિ આહરાપેત્વા કોટ્ટાપેત્વા ઉદકેન મદ્દાપેત્વા ગોણે પાયેસિ. ગોણા તિણમેવ છડ્ડયિંસુ. પણ્ડિતો ‘‘પસ્સથેત’’ન્તિ મહાજનસ્સ દસ્સેત્વા ચોરં પુચ્છિ ‘‘ત્વં ચોરોસિ, ન ચોરોસી’’તિ? સો ‘‘ચોરોમ્હી’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ત્વં ઇતો પટ્ઠાય મા એવરૂપમકાસી’’તિ ઓવદિ. બોધિસત્તસ્સ પરિસા પન તં હત્થપાદેહિ કોટ્ટેત્વા દુબ્બલમકાસિ. અથ નં પણ્ડિતો ‘‘દિટ્ઠધમ્મેયેવ તાવ ઇમં દુક્ખં લભસિ, સમ્પરાયે પન નિરયાદીસુ મહાદુક્ખં અનુભવિસ્સસિ, સમ્મ, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય પજહેતં કમ્મ’’ન્તિ વત્વા તસ્સ પઞ્ચ સીલાનિ અદાસિ. અમચ્ચો તં પવત્તિં યથાભૂતં રઞ્ઞો આરોચાપેસિ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ. ‘‘ગોણઅડ્ડં નામ, મહારાજ, યે કેચિ વિનિચ્છિનન્તિ, આગમેહિ તાવા’’તિ વુત્તે રાજા મજ્ઝત્તો હુત્વા પુન તથેવ સાસનં પેસેસિ. સબ્બટ્ઠાનેસુપિ એવં વેદિતબ્બં. ઇતો પરં પન ઉદ્દાનમત્તમેવ વિભજિત્વા દસ્સયિસ્સામાતિ.
ગન્થીતિ એકા દુગ્ગતિત્થી નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ ગન્થિકે બન્ધિત્વા કતં સુત્તગન્થિતપિળન્ધનં ગીવતો મોચેત્વા સાટકસ્સ ઉપરિ ઠપેત્વા ન્હાયિતું ¶ પણ્ડિતેન કારિતપોક્ખરણિં ઓતરિ. અપરા તરુણિત્થી તં દિસ્વા લોભં ઉપ્પાદેત્વા ઉક્ખિપિત્વા ‘‘અમ્મ, અતિવિય સોભનં ઇદં કિત્તકેન તે કતં, અહમ્પિ અત્તનો એવરૂપં ¶ કરિસ્સામિ, ગીવાય ¶ પિળન્ધિત્વા પમાણં તાવસ્સ ઉપધારેમી’’તિ વત્વા તાય ઉજુચિત્તતાય ‘‘ઉપધારેહી’’તિ વુત્તે ગીવાય પિળન્ધિત્વા પક્કામિ. ઇતરા તં દિસ્વા સીઘં ઉત્તરિત્વા સાટકં નિવાસેત્વા ઉપધાવિત્વા ‘‘કહં મે પિળન્ધનં ગહેત્વા પલાયિસ્સસી’’તિ સાટકે ગણ્હિ. ઇતરા ‘‘નાહં તવ સન્તકં ગણ્હામિ, મમ ગીવાયમેવ પિળન્ધન’’ન્તિ આહ. મહાજનો તં સુત્વા સન્નિપતિ. પણ્ડિતો દારકેહિ સદ્ધિં કીળન્તો તાસં કલહં કત્વા સાલાદ્વારેન ગચ્છન્તીનં સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં સદ્દો એસો’’તિ પુચ્છિત્વા ઉભિન્નં કલહકારણં સુત્વા પક્કોસાપેત્વા આકારેનેવ ચોરિઞ્ચ અચોરિઞ્ચ ઞત્વાપિ તમત્થં પુચ્છિત્વા ‘‘અહં વો ધમ્મેન વિનિચ્છિનિસ્સામિ, મમ વિનિચ્છયે ઠસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ઠસ્સામ, સામી’’તિ વુત્તે પઠમં ચોરિં પુચ્છિ ‘‘ત્વં ઇમં પિળન્ધનં પિળન્ધન્તી કતરગન્ધં વિલિમ્પસી’’તિ? ‘‘અહં નિચ્ચં સબ્બસંહારકં વિલિમ્પામી’’તિ. સબ્બસંહારકો નામ સબ્બગન્ધેહિ યોજેત્વા કતગન્ધો. તતો ઇતરં પુચ્છિ. સા આહ ‘‘કુતો, સામિ, લદ્ધો દુગ્ગતાય મય્હં સબ્બસંહારકો, અહં નિચ્ચં પિયઙ્ગુપુપ્ફગન્ધમેવ વિલિમ્પામી’’તિ. પણ્ડિતો ઉદકપાતિં આહરાપેત્વા તં પિળન્ધનં તત્થ પક્ખિપાપેત્વા ગન્ધિકં પક્કોસાપેત્વા ‘‘એતં ગન્ધં ઉપસિઙ્ઘિત્વા અસુકગન્ધભાવં જાનાહી’’તિ આહ. સો ઉપસિઙ્ઘન્તો પિયઙ્ગુપુપ્ફભાવં ઞત્વા ઇમં એકકનિપાતે ગાથમાહ –
‘‘સબ્બસંહારકો નત્થિ, સુદ્ધં કઙ્ગુ પવાયતિ;
અલિકં ભાસતિયં ધુત્તી, સચ્ચમાહુ મહલ્લિકા’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૧૦);
તત્થ ધુત્તીતિ ધુત્તિકા. આહૂતિ આહ, અયમેવ વા પાઠો.
એવં મહાસત્તો તં કારણં મહાજનં જાનાપેત્વા ‘‘ત્વં ચોરીસિ, ન ચોરીસી’’તિ પુચ્છિત્વા ચોરિભાવં પટિજાનાપેસિ. તતો પટ્ઠાય મહાસત્તસ્સ પણ્ડિતભાવો પાકટો જાતો.
સુત્તન્તિ એકા કપ્પાસક્ખેત્તરક્ખિકા ઇત્થી કપ્પાસક્ખેત્તં રક્ખન્તી તત્થેવ પરિસુદ્ધં કપ્પાસં ગહેત્વા સુખુમસુત્તં કન્તિત્વા ગુળં કત્વા ઉચ્છઙ્ગે ¶ ઠપેત્વા ગામં આગચ્છન્તી ‘‘પણ્ડિતસ્સ પોક્ખરણિયં ન્હાયિસ્સામી’’તિ તીરં ગન્ત્વા સાટકં મુઞ્ચિત્વા સાટકસ્સ ઉપરિ સુત્તગુળં ઠપેત્વા ઓતરિત્વા પોક્ખરણિયં ન્હાયતિ. અપરા તં દિસ્વા લુદ્ધચિત્તતાય તં ગહેત્વા ‘‘અહો મનાપં સુત્તં, અમ્મ, તયા કત’’ન્તિ અચ્છરં પહરિત્વા ઓલોકેન્તી વિય ઉચ્છઙ્ગે કત્વા પક્કામિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. પણ્ડિતો પઠમં ચોરિં પુચ્છિ ‘‘ત્વં ગુળં કરોન્તી અન્તો કિં પક્ખિપિત્વા અકાસી’’તિ? ‘‘કપ્પાસફલટ્ઠિમેવ સામી’’તિ. તતો ઇતરં ¶ પુચ્છિ. સા ‘‘સામિ તિમ્બરુઅટ્ઠિ’’ન્તિ આહ. સો ઉભિન્નં વચનં પરિસં ગાહાપેત્વા સુત્તગુળં નિબ્બેઠાપેત્વા તિમ્બરુઅટ્ઠિં દિસ્વા તં ચોરિભાવં સંપટિચ્છાપેસિ. મહાજનો હટ્ઠતુટ્ઠો ‘‘સુવિનિચ્છિતો અડ્ડો’’તિ સાધુકારસહસ્સાનિ પવત્તેસિ.
પુત્તોતિ એકદિવસં એકા ઇત્થી પુત્તં આદાય મુખધોવનત્થાય પણ્ડિતસ્સ પોક્ખરણિં ગન્ત્વા પુત્તં ન્હાપેત્વા અત્તનો સાટકે નિસીદાપેત્વા અત્તનો મુખં ધોવિતું ઓતરિ. તસ્મિં ખણે એકા યક્ખિની તં દારકં દિસ્વા ખાદિતુકામા હુત્વા ઇત્થિવેસં ગહેત્વા ‘‘સહાયિકે, સોભતિ વતાયં દારકો, તવેસો પુત્તો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમા’’તિ વુત્તે ‘‘પાયેમિ ન’’ન્તિ વત્વા ‘‘પાયેહી’’તિ વુત્તા તં ગહેત્વા થોકં કીળાપેત્વા આદાય પલાયિ. ઇતરા તં દિસ્વા ધાવિત્વા ‘‘કુહિં મે પુત્તં નેસી’’તિ ગણ્હિ. યક્ખિની ‘‘કુતો તયા પુત્તો લદ્ધો, મમેસો પુત્તો’’તિ આહ. તા કલહં કરોન્તિયો સાલાદ્વારેન ગચ્છન્તિ. પણ્ડિતો તં કલહસદ્દં સુત્વા પક્કોસાપેત્વા ‘‘કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિ. તા તસ્સ એતમત્થં આરોચેસું. તં સુત્વા મહાસત્તો અક્ખીનં અનિમિસતાય ચેવ ¶ રત્તતાય ચ નિરાસઙ્કતાય ચ છાયાય અભાવતાય ચ ‘‘અયં યક્ખિની’’તિ ઞત્વાપિ ‘‘મમ વિનિચ્છયે ઠસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ઠસ્સામા’’તિ વુત્તે ભૂમિયં લેખં કડ્ઢયિત્વા લેખામજ્ઝે દારકં નિપજ્જાપેત્વા યક્ખિનિં હત્થેસુ, માતરં પાદેસુ ગાહાપેત્વા ‘‘દ્વેપિ કડ્ઢિત્વા ગણ્હથ, કડ્ઢિતું સક્કોન્તિયા એવ પુત્તો’’તિ આહ.
તા ઉભોપિ કડ્ઢિંસુ. દારકો કડ્ઢિયમાનો દુક્ખપ્પત્તો હુત્વા વિરવિ. માતા હદયેન ફલિતેન વિય હુત્વા પુત્તં મુઞ્ચિત્વા રોદમાના અટ્ઠાસિ. પણ્ડિતો મહાજનં પુચ્છિ ‘‘અમ્ભો, દારકે, માતુ હદયં મુદુકં હોતિ, ઉદાહુ અમાતૂ’’તિ. ‘‘માતુ હદયં મુદુકં હોતી’’તિ. ‘‘કિં દાનિ દારકં ¶ ગહેત્વા ઠિતા માતા હોતિ, ઉદાહુ વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતા’’તિ? ‘‘વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતા પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘ઇમં પન દારકચોરિં તુમ્હે જાનાથા’’તિ? ‘‘ન જાનામ, પણ્ડિતા’’તિ. અથ ને પણ્ડિતો આહ – ‘‘યક્ખિની એસા, એતં ખાદિતું ગણ્હી’’તિ. ‘‘કથં જાનાસિ, પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘અક્ખીનં અનિમિસતાય ચેવ રત્તતાય ચ નિરાસઙ્કતાય ચ છાયાય અભાવેન ચ નિક્કરુણતાય ચા’’તિ. અથ નં પુચ્છિ ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘યક્ખિનીમ્હિ સામી’’તિ. ‘‘કસ્મા ઇમં દારકં ગણ્હી’’તિ? ‘‘ખાદિતું ગણ્હામિ, સામી’’તિ. ‘‘અન્ધબાલે, ત્વં પુબ્બેપિ પાપકમ્મં કત્વા યક્ખિની જાતાસિ, ઇદાનિ પુનપિ પાપં કરોસિ, અહો અન્ધબાલાસી’’તિ વત્વા તં પઞ્ચસીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપં પાપકમ્મં મા અકાસી’’તિ વત્વા તં ઉય્યોજેસિ. દારકમાતાપિ દારકં લભિત્વા ‘‘ચિરં જીવતુ સામી’’તિ પણ્ડિતં થોમેત્વા પુત્તં આદાય પક્કામિ.
ગોતોતિ ¶ એકો કિર લકુણ્ડકત્તા ગોતો, કાળવણ્ણતા ચ કાળોતિ ગોતકાળો નામ પુરિસો સત્તસંવચ્છરાનિ કમ્મં કત્વા ભરિયં લભિ. સા નામેન દીઘતાલા નામ. સો એકદિવસં તં આમન્તેત્વા ‘‘ભદ્દે, પૂવખાદનીયં પચાહિ, માતાપિતરો દટ્ઠું ગમિસ્સામા’’તિ વત્વા ‘‘કિં તે માતાપિતૂહી’’તિ તાય પટિક્ખિત્તોપિ યાવતતિયં વત્વા પૂવખાદનીયં પચાપેત્વા પાથેય્યઞ્ચેવ પણ્ણાકારઞ્ચ આદાય તાય સદ્ધિં મગ્ગં પટિપન્નો અન્તરામગ્ગે ઉત્તાનવાહિનિં એકં નદિં અદ્દસ. તે પન દ્વેપિ ઉદકભીરુકજાતિકાવ, તસ્મા તં ઉત્તરિતું અવિસહન્તા તીરે અટ્ઠંસુ. તદા દીઘપિટ્ઠિ નામેકો દુગ્ગતપુરિસો અનુવિચરન્તો તં ઠાનં પાપુણિ. અથ નં તે દિસ્વા પુચ્છિંસુ ‘‘સમ્મ, અયં નદી ગમ્ભીરા ઉત્તાના’’તિ. સો તેસં કથં સુત્વા ઉદકભીરુકભાવં ઞત્વા ‘‘સમ્મ, અયં નદી ગમ્ભીરા બહુચણ્ડમચ્છાકિણ્ણા’’તિ આહ. ‘‘સમ્મ, કથં ત્વં ગમિસ્સસી’’તિ? સો આહ – ‘‘સંસુમારમકરાનં અમ્હેહિ પરિચયો અત્થિ, તેન તે અમ્હે ન વિહેઠેન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, સમ્મ, અમ્હેપિ નેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. અથસ્સ તે ખજ્જભોજનં અદંસુ. સો કતભત્તકિચ્ચો ‘‘સમ્મ, કં પઠમં નેમી’’તિ પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘તવ સહાયિકં પઠમં નેહિ, મં પચ્છા નેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તં ખન્ધે કત્વા પાથેય્યઞ્ચેવ પણ્ણાકારઞ્ચ ગહેત્વા નદિં ઓતરિત્વા થોકં ગન્ત્વા ઉક્કુટિકો નિસીદિત્વા પક્કામિ.
ગોતકાળો ¶ તીરે ઠિતોવ ‘‘ગમ્ભીરાવતાયં નદી, એવં દીઘસ્સપિ નામ એવરૂપા, મય્હં પન અપસય્હાવ ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. ઇતરોપિ તં નદીમજ્ઝં નેત્વા ‘‘ભદ્દે, અહં તં પોસેસ્સામિ, સમ્પન્નવત્થાલઙ્કારા દાસિદાસપરિવુતા વિચરિસ્સસિ, કિં તે અયં લકુણ્ડકવામનકો કરિસ્સતિ, મમ વચનં કરોહી’’તિ આહ. સા તસ્સ વચનં સુત્વાવ અત્તનો સામિકે સિનેહં ભિન્દિત્વા તંખણઞ્ઞેવ તસ્મિં પટિબદ્ધચિત્તા હુત્વા ‘‘સામિ, સચે મં ન છડ્ડેસ્સસિ, કરિસ્સામિ તે વચન’’ન્તિ સમ્પટિચ્છિ. ‘‘ભદ્દે, કિં વદેસિ, અહં તં પોસેસ્સામી’’તિ. તે પરતીરં ગન્ત્વા ઉભોપિ સમગ્ગા સમ્મોદમાના ‘‘ગોતકાળં પહાય તિટ્ઠ ત્વ’’ન્તિ વત્વા તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ ખાદનીયં ખાદન્તા પક્કમિંસુ. સો દિસ્વા ‘‘ઇમે એકતો હુત્વા મં છડ્ડેત્વા પલાયન્તિ ¶ મઞ્ઞે’’તિ અપરાપરં ધાવન્તો થોકં ઓતરિત્વા ભયેન નિવત્તિત્વા પુન તેસુ કોપેન ‘‘જીવામિ વા મરામિ વા’’તિ ઉલ્લઙ્ઘિત્વા નદિયં પતિતો ઉત્તાનભાવં ઞત્વા નદિં ઉત્તરિત્વા વેગેન તં પાપુણિત્વા ‘‘અમ્ભો દુટ્ઠચોર, કુહિં મે ભરિયં નેસી’’તિ આહ. ઇતરોપિ તં ‘‘અરે દુટ્ઠવામનક, કુતો તવ ભરિયા, મમેસા ભરિયા’’તિ વત્વા ગીવાયં ગહેત્વા ખિપિ. સો દીઘતાલં હત્થે ગહેત્વા’’તિટ્ઠ ત્વં કુહિં ગચ્છસિ, સત્ત સંવચ્છરાનિ ¶ કમ્મં કત્વા લદ્ધભરિયા મેસી’’તિ વત્વા તેન સદ્ધિં કલહં કરોન્તો સાલાય સન્તિકં પાપુણિ. મહાજનો સન્નિપતિ.
પણ્ડિતો ‘‘કિં સદ્દો નામેસો’’તિ પુચ્છિત્વા તે ઉભોપિ પક્કોસાપેત્વા વચનપ્પટિવચનં સુત્વા ‘‘મમ વિનિચ્છયે ઠસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ઠસ્સામા’’તિ વુત્તે પઠમં દીઘપિટ્ઠિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ત્વં કોનામોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દીઘપિટ્ઠિકો નામ, સામી’’તિ. ‘‘ભરિયા તે કા નામા’’તિ? સો તસ્સા નામં અજાનન્તો અઞ્ઞં કથેસિ. ‘‘માતાપિતરો તે કે નામા’’તિ? ‘‘અસુકા નામા’’તિ. ‘‘ભરિયાય પન તે માતાપિતરો કે નામા’’તિ? સો અજાનિત્વા અઞ્ઞં કથેસિ. તસ્સ કથં પરિસં ગાહાપેત્વા તં અપનેત્વા ઇતરં પક્કોસાપેત્વા પુરિમનયેનેવ સબ્બેસં નામાનિ પુચ્છિ. સો યથાભૂતં જાનન્તો અવિરજ્ઝિત્વા કથેસિ. તમ્પિ અપનેત્વા દીઘતાલં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ત્વં કા નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દીઘતાલા નામ સામી’’તિ. ‘‘સામિકો તે કોનામો’’તિ? સા અજાનન્તી અઞ્ઞં કથેસિ. ‘‘માતાપિતરો તે કે નામા’’તિ. ‘‘અસુકા નામ સામી’’તિ. ‘‘સામિકસ્સ પન તે માતાપિતરો કે નામા’’તિ? સાપિ વિલપન્તી અઞ્ઞં કથેસિ ¶ . ઇતરે દ્વે પક્કોસાપેત્વા મહાજનં પુચ્છિ ‘‘કિં ઇમિસ્સા દીઘપિટ્ઠિસ્સ વચનેન સમેતિ, ઉદાહુ ગોતકાળસ્સા’’તિ. ‘‘ગોતકાળસ્સ પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘અયં એતિસ્સા સામિકો, ઇતરો ચોરો’’તિ. અથ નં ‘‘ચોરોસિ, ન ચોરોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સામિ, ચોરોમ્હી’’તિ ચોરભાવં સમ્પટિચ્છિ. પણ્ડિતસ્સ વિનિચ્છયેન ગોતકાળો અત્તનો ભરિયં લભિત્વા મહાસત્તં થોમેત્વા તં આદાય પક્કામિ. પણ્ડિતો દીઘપિટ્ઠિમાહ ‘‘મા પુન એવમકાસી’’તિ.
રથેન ચાતિ એકદિવસં એકો પન પુરિસો રથે નિસીદિત્વા મુખધોવનત્થાય નિક્ખમિ. તસ્મિં ખણે સક્કો આવજ્જેન્તો પણ્ડિતં દિસ્વા ‘‘મહોસધબુદ્ધઙ્કુરસ્સ પઞ્ઞાનુભાવં પાકટં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા મનુસ્સવેસેનાગન્ત્વા રથસ્સ પચ્છાભાગં ગહેત્વા પાયાસિ. રથે નિસિન્નો પુરિસો ‘‘તાત, કેનત્થેનાગતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તુમ્હે ઉપટ્ઠાતુ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા યાના ઓરુય્હ સરીરકિચ્ચત્થાય ગતો. તસ્મિં ખણે સક્કો રથં અભિરુહિત્વા વેગેન પાજેસિ. રથસામિકો પન સરીરકિચ્ચં કત્વા નિક્ખન્તો સક્કં રથં ગહેત્વા પલાયન્તં દિસ્વા વેગેન ગન્ત્વા ‘‘તિટ્ઠ તિટ્ઠ, કુહિં મે રથં નેસી’’તિ વત્વા ‘‘તવ રથો અઞ્ઞો ભવિસ્સતિ, અયં પન મમ રથો’’તિ વુત્તે તેન સદ્ધિં કલહં કરોન્તો સાલાદ્વારં પત્તો. પણ્ડિતો ‘‘કિં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા તે પક્કોસાપેત્વા આગચ્છન્તે દિસ્વા નિબ્ભયતાય ચેવ અક્ખીનં અનિમિસતાય ચ ‘‘અયં સક્કો, અયં રથસામિકો’’તિ અઞ્ઞાસિ, એવં સન્તેપિ વિવાદકારણં ¶ પુચ્છિત્વા ‘‘મમ વિનિચ્છયે ઠસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ઠસ્સામા’’તિ વુત્તે ‘‘અહં રથં પાજેસ્સામિ, તુમ્હે દ્વેપિ રથં પચ્છતો ગહેત્વા ગચ્છથ, રથસામિકો ન વિસ્સજ્જેસ્સતિ, ઇતરો વિસ્સજ્જેસ્સતી’’તિ વત્વા પુરિસં આણાપેસિ ‘‘રથં પાજેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ.
ઇતરેપિ દ્વે પચ્છતો ગહેત્વા ગચ્છન્તિ. રથસામિકો થોકં ગન્ત્વા વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતો, સક્કો પન રથેન સદ્ધિં ગન્ત્વા રથેનેવ સદ્ધિં નિવત્તિ. પણ્ડિતો મનુસ્સે આચિક્ખિ ‘‘અયં પુરિસો થોકં ગન્ત્વા રથં ¶ વિસ્સજ્જેત્વા ઠિતો, અયં પન રથેન સદ્ધિં ધાવિત્વા રથેનેવ સદ્ધિં નિવત્તિ, નેવસ્સ સરીરે સેદબિન્દુમત્તમ્પિ અત્થિ, અસ્સાસપસ્સાસોપિ નત્થિ, ¶ અભીતો અનિમિસનેત્તો, એસ સક્કો દેવરાજા’’તિ. અથ નં ‘‘સક્કો દેવરાજાસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, પણ્ડિતા’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા આગતોસી’’તિ વત્વા ‘‘તવેવ પઞ્ઞાપકાસનત્થં પણ્ડિતા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ મા પુન એવમકાસી’’તિ ઓવદતિ. સક્કોપિ સક્કાનુભાવં દસ્સેન્તો આકાસે ઠત્વા ‘‘સુવિનિચ્છિતો પણ્ડિતેન અડ્ડો’’તિ પણ્ડિતસ્સ થુતિં કત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. તદા સો અમચ્ચો સયમેવ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહારાજ, પણ્ડિતેન એવં રથઅડ્ડો સુવિનિચ્છિતો, સક્કોપિ તેન પરાજિતો, કસ્મા પુરિસવિસેસં ન જાનાસિ, દેવા’’તિ આહ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ. સો લાભમચ્છરેન ‘‘મહારાજ, એત્તકેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ, આગમેથ તાવ વીમંસિત્વા જાનિસ્સામા’’તિ આહ.
સત્તદારકપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
ગદ્રભપઞ્હો
દણ્ડોતિ અથેકદિવસં રાજા ‘‘પણ્ડિતં વીમંસિસ્સામા’’તિ ખદિરદણ્ડં આહરાપેત્વા તતો વિદત્થિં ગહેત્વા ચુન્દકારે પક્કોસાપેત્વા સુટ્ઠુ લિખાપેત્વા પાચીનયવમજ્ઝકગામં પેસેસિ ‘‘પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો કિર પણ્ડિતા, ‘ઇમસ્સ ખદિરદણ્ડસ્સ ઇદં અગ્ગં, ઇદં મૂલ’ન્તિ જાનન્તુ, અજાનન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ. ગામવાસિનો સન્નિપતિત્વા જાનિતું અસક્કોન્તા સેટ્ઠિનો કથયિંસુ ‘‘કદાચિ મહોસધપણ્ડિતો જાનેય્ય, પક્કોસાપેત્વા તં પુચ્છથા’’તિ. સેટ્ઠિ પણ્ડિતં કીળામણ્ડલા પક્કોસાપેત્વા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘તાત, મયં જાનિતું ન સક્કોમ, અપિ નુ ત્વં સક્ખિસ્સસી’’તિ પુચ્છિ. તં સુત્વા પણ્ડિતો ચિન્તેસિ ‘‘રઞ્ઞો ¶ ઇમસ્સ અગ્ગેન વા મૂલેન વા પયોજનં નત્થિ, મમ વીમંસનત્થાય પેસિતં ભવિસ્સતી’’તિ. ચિન્તેત્વા ચ પન ‘‘આહરથ, તાત, જાનિસ્સામી’’તિ આહરાપેત્વા હત્થેન ગહેત્વાવ ‘‘ઇદં અગ્ગં ઇદં મૂલ’’ન્તિ ઞત્વાપિ મહાજનસ્સ હદયગ્ગહણત્થં ઉદકપાતિં આહરાપેત્વા ખદિરદણ્ડકસ્સ મજ્ઝે સુત્તેન બન્ધિત્વા સુત્તકોટિયં ગહેત્વા ખદિરદણ્ડકં ઉદકપિટ્ઠે ઠપેસિ. મૂલં ભારિયતાય પઠમં ઉદકે નિમુજ્જિ. તતો મહાજનં પુચ્છિ ‘‘રુક્ખસ્સ નામ મૂલં ભારિયં હોતિ, ઉદાહુ અગ્ગ’’ન્તિ? ‘‘મૂલં પણ્ડિતા’’તિ. તેન હિ ઇમસ્સ પઠમં નિમુગ્ગં પસ્સથ, એતં મૂલન્તિ ઇમાય સઞ્ઞાય ¶ અગ્ગઞ્ચ મૂલઞ્ચ આચિક્ખિ. ગામવાસિનો ‘‘ઇદં અગ્ગં ઇદં મૂલ’’ન્તિ રઞ્ઞો પહિણિંસુ. રાજા ‘‘કો ઇમં જાનાતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિનો પુત્તો મહોસધપણ્ડિતો’’તિ સુત્વા ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ પુચ્છિ. અધિવાસેહિ, દેવ, અઞ્ઞેનપિ ઉપાયેન નં વીમંસિસ્સામાતિ.
સીસન્તિ અથેકદિવસં ઇત્થિયા ચ પુરિસસ્સ ચાતિ દ્વે સીસાનિ આહરાપેત્વા ‘‘ઇદં ઇત્થિસીસં, ઇદં પુરિસસીસન્તિ જાનન્તુ, અજાનન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ પહિણિંસુ. ગામવાસિનો અજાનન્તા પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો દિસ્વાવ અઞ્ઞાસિ. કથં જાનાતિ? પુરિસસીસે કિર સિબ્બિની ઉજુકાવ હોતિ, ઇત્થિસીસે સિબ્બિની વઙ્કા હોતિ, પરિવત્તિત્વા ગચ્છતિ. સો ઇમિના અભિઞ્ઞાણેન ‘‘ઇદં ઇત્થિયા સીસં, ઇદં પુરિસસ્સ સીસ’’ન્તિ આચિક્ખિ. ગામવાસિનોપિ રઞ્ઞો પહિણિંસુ. સેસં પુરિમસદિસમેવ.
અહીતિ અથેકદિવસં સપ્પઞ્ચ સપ્પિનિઞ્ચ આહરાપેત્વા ‘‘અયં સપ્પો, અયં સપ્પિનીતિ જાનન્તુ, અજાનન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ વત્વા ગામવાસીનં પેસેસું. ગામવાસિનો અજાનન્તા પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો દિસ્વાવ જાનાતિ. સપ્પસ્સ હિ નઙ્ગુટ્ઠં થૂલં હોતિ, સપ્પિનિયા તનુકં હોતિ, સપ્પસ્સ સીસં પુથુલં હોતિ, સપ્પિનિયા તનુકં હોતિ, સપ્પસ્સ અક્ખીનિ મહન્તાનિ, સપ્પિનિયા ખુદ્દકાનિ, સપ્પસ્સ સોવત્તિકો પરાબદ્ધો હોતિ, સપ્પિનિયા વિચ્છિન્નકો. સો ઇમેહિ અભિઞ્ઞાણેહિ ‘‘અયં ¶ સપ્પો, અયં સપ્પિની’’તિ આચિક્ખિ. સેસં વુત્તનયમેવ.
કુક્કુટોતિ અથેકદિવસં ‘‘પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો અમ્હાકં સબ્બસેતં પાદવિસાણં સીસકકુધં તયો કાલે અનતિક્કમિત્વા નદન્તં ઉસભં પેસેન્તુ, નો ચે પેસેન્તિ, સહસ્સદણ્ડો’’તિ પહિણિંસુ. તે અજાનન્તા પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો આહ – ‘‘રાજા વો સબ્બસેતં કુક્કુટં આહરાપેસિ, સો હિ પાદનખસિખતાય પાદવિસાણો નામ, સીસચૂળતાય સીસકકુધો ¶ નામ, તિક્ખત્તું વસ્સનતો તયો કાલે અનતિક્કમિત્વા નદતિ નામ, તસ્મા એવરૂપં કુક્કુળં પેસેથા’’તિ આહ. તે પેસયિંસુ.
મણીતિ ¶ સક્કેન કુસરઞ્ઞો દિન્નો મણિક્ખન્ધો અટ્ઠસુ ઠાનેસુ વઙ્કો હોતિ. તસ્સ પુરાણસુત્તં છિન્નં, કોચિ પુરાણસુત્તં નીહરિત્વા નવસુત્તં પવેસેતું ન સક્કોતિ, તસ્મા એકદિવસં ‘‘ઇમસ્મા મણિક્ખન્ધા પુરાણસુત્તં નીહરિત્વા નવસુત્તં પવેસેન્તૂ’’તિ પેસયિંસુ. ગામવાસિનો પુરાણસુત્તં નીહરિત્વા નવસુત્તં પવેસેતું અસક્કોન્તા પણ્ડિતસ્સ આચિક્ખિંસુ. સો ‘‘મા ચિન્તયિત્થ, મધું આહરથા’’તિ આહરાપેત્વા મણિનો દ્વીસુ પસ્સેસુ મધુના છિદ્દં મક્ખેત્વા કમ્બલસુત્તં વટ્ટેત્વા કોટિયં મધુના મક્ખેત્વા થોકં છિદ્દે પવેસેત્વા કિપિલ્લિકાનં નિક્ખમનટ્ઠાને ઠપેસિ. કિપિલ્લિકા મધુગન્ધેન નિક્ખમિત્વા મણિમ્હિ પુરાણસુત્તં ખાદમાના ગન્ત્વા કમ્બલસુત્તકોટિયં ડંસિત્વા કડ્ઢન્તા એકેન પસ્સેન નીહરિંસુ. પણ્ડિતો પવેસિતભાવં ઞત્વા ‘‘રઞ્ઞો દેથા’’તિ ગામવાસીનં અદાસિ. તે રઞ્ઞો પેસયિંસુ. સો પવેસિતઉપાયં સુત્વા તુસ્સિ.
વિજાયનન્તિ અથેકદિવસં રઞ્ઞો મઙ્ગલઉસભં બહૂ માસે ખાદાપેત્વા મહોદરં કત્વા વિસાણાનિ ધોવિત્વા તેલેન મક્ખેત્વા હલિદ્દિયા ન્હાપેત્વા ગામવાસીનં પહિણિંસુ ‘‘તુમ્હે કિર પણ્ડિતા, અયઞ્ચ રઞ્ઞો મઙ્ગલઉસભો પતિટ્ઠિતગબ્ભો, એતં વિજાયાપેત્વા સવચ્છકં પેસેથ, અપેસેન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ. ગામવાસિનો ‘‘ન સક્કા ઇદં કાતું, કિં નુ ખો કરિસ્સામા’’તિ પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો ‘‘ઇમિના એકેન પઞ્હપટિભાગેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સક્ખિસ્સથ પનેકં રઞ્ઞા સદ્ધિં કથનસમત્થં વિસારદં પુરિસં લદ્ધુ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ન ગરુ એતં, પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘તેન હિ નં પક્કોસથા’’તિ. તે પક્કોસિંસુ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘એહિ, ભો પુરિસ, ત્વં તવ કેસે પિટ્ઠિયં વિકિરિત્વા નાનપ્પકારં બલવપરિદેવં પરિદેવન્તો રાજદ્વારં ગચ્છ, અઞ્ઞેહિ પુચ્છિતોપિ કિઞ્ચિ અવત્વાવ પરિદેવ, રઞ્ઞા પન પક્કોસાપેત્વા પરિદેવકારણં પુચ્છિતોવ સમાનો ‘પિતા મે દેવ વિજાયિતું ન સક્કોતિ, અજ્જ સત્તમો દિવસો, પટિસરણં મે હોહિ, વિજાયનુપાયમસ્સ કરોહી’તિ વત્વા રઞ્ઞા ‘કિં વિલપસિ અટ્ઠાનમેતં, પુરિસા નામ વિજાયન્તા નત્થી’તિ વુત્તે ‘સચે દેવ, એવં નત્થિ, અથ કસ્મા ¶ પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો કથં મઙ્ગલઉસભં વિજાયાપેસ્સન્તી’તિ વદેય્યાસી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તથા અકાસિ. રાજા ‘‘કેનિદં પઞ્હપટિભાગં ચિન્તિત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતેના’’તિ સુત્વા તુસ્સિ.
ઓદનન્તિ ¶ અપરસ્મિં દિવસે ‘‘પણ્ડિતં વીમંસિસ્સામા’’તિ ‘‘પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો અમ્હાકં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં અમ્બિલોદનં પચિત્વા પેસેન્તુ. તત્રિમાનિ અટ્ઠઙ્ગાનિ ¶ – ન તણ્ડુલેહિ, ન ઉદકેન, ન ઉક્ખલિયા, ન ઉદ્ધનેન, ન અગ્ગિના, ન દારૂહિ, ન ઇત્થિયા ન પુરિસેન, ન મગ્ગેનાતિ. અપેસેન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ પહિણિંસુ. ગામવાસિનો તં કારણં અજાનન્તા પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. સો ‘‘મા ચિન્તયિત્થા’’તિ વત્વા ‘‘ન તણ્ડુલેહીતિ કણિકં ગાહાપેત્વા, ન ઉદકેનાતિ હિમં ગાહાપેત્વા, ન ઉક્ખલિયાતિ અઞ્ઞં નવમત્તિકાભાજનં ગાહાપેત્વા, ન ઉદ્ધનેનાતિ ખાણુકે કોટ્ટાપેત્વા, ન અગ્ગિનાતિ પકતિઅગ્ગિં પહાય અરણિઅગ્ગિં ગાહાપેત્વા, ન દારૂહીતિ પણ્ણાનિ ગાહાપેત્વા અમ્બિલોદનં પચાપેત્વા નવભાજને પક્ખિપિત્વા લઞ્છિત્વા, ન ઇત્થિયા ન પુરિસેનાતિ પણ્ડકેન ઉક્ખિપાપેત્વા, ન મગ્ગેનાતિ મહામગ્ગં પહાય જઙ્ઘમગ્ગેન રઞ્ઞો પેસેથા’’તિ આહ. તે તથા કરિંસુ. રાજા ‘‘કેન પનેસ પઞ્હો ઞાતો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતેના’’તિ સુત્વા તુસ્સિ.
વાલુકન્તિ અપરસ્મિં દિવસે પણ્ડિતસ્સ વીમંસનત્થં ગામવાસીનં પહિણિંસુ ‘‘રાજા દોલાય કીળિતુકામો, રાજકુલે પુરાણયોત્તં છિન્નં, એકં વાલુકયોત્તં વટ્ટેત્વા પેસેન્તુ, અપેસેન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ. તે પણ્ડિતં પુચ્છિંસુ. પણ્ડિતો ‘‘ઇમિનાપિ પઞ્હપટિભાગેનેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ગામવાસિનો અસ્સાસેત્વા વચનકુસલે દ્વે તયો પુરિસે પક્કોસાપેત્વા ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, રાજાનં વદેથ ‘દેવ, ગામવાસિનો તસ્સ યોત્તસ્સ તનુકં વા થૂલં વા પમાણં ન જાનન્તિ, પુરાણવાલુકયોત્તતો વિદત્થિમત્તં વા ચતુરઙ્ગુલમત્તં વા ખણ્ડં પેસેથ, તં ઓલોકેત્વા તેન પમાણેન વટ્ટેસ્સન્તી’તિ. સચે, વો રાજા ‘અમ્હાકં ઘરે વાલુકયોત્તં નામ ન કદાચિ સુતપુબ્બ’ન્તિ વદતિ, અથ નં ‘સચે, મહારાજ, વો એવરૂપં ન સક્કા કાતું, પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો કથં કરિસ્સન્તી’તિ વદેય્યાથા’’તિ પેસેસિ. તે તથા કરિંસુ. રાજા ‘‘કેન ¶ ચિન્તિતં પઞ્હપટિભાગ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતેના’’તિ સુત્વા તુસ્સિ.
તળાકન્તિ અપરસ્મિં દિવસે પણ્ડિતસ્સ વીમંસનત્થં ‘‘રાજા ઉદકકીળં કીળિતુકામો, પઞ્ચવિધપદુમસચ્છન્નં પોક્ખરણિં પેસેન્તુ, અપેસેન્તાનં સહસ્સદણ્ડો’’તિ ગામવાસીનં પેસયિંસુ. તે પણ્ડિતસ્સ આરોચેસું. સો ‘‘ઇમિનાપિ પઞ્હપટિભાગેનેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા વચનકુસલે કતિપયે મનુસ્સે પક્કોસાપેત્વા ‘‘એથ તુમ્હે ઉદકકીળં કીળિત્વા અક્ખીનિ રત્તાનિ કત્વા અલ્લકેસા અલ્લવત્થા કદ્દમમક્ખિતસરીરા યોત્તદણ્ડલેડ્ડુહત્થા રાજદ્વારં ગન્ત્વા દ્વારે ઠિતભાવં રઞ્ઞો આરોચાપેત્વા કતોકાસા પવિસિત્વા ‘મહારાજ, તુમ્હેહિ કિર પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો ¶ પોક્ખરણિં પેસેન્તૂતિ પહિતા મયં તુમ્હાકં અનુચ્છવિકં મહન્તં પોક્ખરણિં આદાય આગતા. સા પન અરઞ્ઞવાસિકત્તા નગરં દિસ્વા દ્વારપાકારપરિખાઅટ્ટાલકાદીનિ ઓલોકેત્વા ભીતતસિતા યોત્તાનિ છિન્દિત્વા પલાયિત્વા અરઞ્ઞમેવ પવિટ્ઠા, મયં લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પોથેન્તાપિ નિવત્તેતું ન સક્ખિમ્હા, તુમ્હાકં અરઞ્ઞા આનીતં પુરાણપોક્ખરણિં પેસેથ, તાય સદ્ધિં યોજેત્વા હરિસ્સામા’તિ વત્વા રઞ્ઞાન કદાચિ મમ અરઞ્ઞતો આનીતપોક્ખરણી નામ ¶ ભૂતપુબ્બા, ન ચ મયા કસ્સચિ યોજેત્વા આહરણત્થાય પોક્ખરણી પેસિતપુબ્બા’તિ વુત્તે ‘સચે, દેવ, વો એવં ન સક્કા કાતું, પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો કથં પોક્ખરણિં પેસેસ્સન્તી’તિ વદેય્યાથા’’તિ વત્વા પેસેસિ. તે તથા કરિંસુ. રાજા પણ્ડિતેન ઞાતભાવં સુત્વા તુસ્સિ.
ઉય્યાનન્તિ પુનેકદિવસં ‘‘મયં ઉય્યાનકીળં કીળિતુકામા, અમ્હાકઞ્ચ પુરાણઉય્યાનં પરિજિણ્ણં, ઓભગ્ગં જાતં, પાચીનયવમજ્ઝકગામવાસિનો સુપુપ્ફિતતરુણરુક્ખસઞ્છન્નં નવઉય્યાનં પેસેન્તૂ’’તિ પહિણિંસુ. ગામવાસિનો પણ્ડિતસ્સ આરોચેસું. પણ્ડિતો ‘‘ઇમિનાપિ પઞ્હપટિભાગેનેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ તે સમસ્સાસેત્વા મનુસ્સે પેસેત્વા પુરિમનયેનેવ કથાપેસિ.
તદાપિ ¶ રાજા તુસ્સિત્વા સેનકં પુચ્છિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ. સો લાભમચ્છરિયેન ‘‘એત્તકેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ, આગમેથ, દેવા’’તિ આહ. તસ્સ તં વચનં સુત્વા રાજા ચિન્તેસિ ‘‘મહોસધપણ્ડિતો સત્તદારકપઞ્હેહિ મમ મનં ગણ્હિ, એવરૂપેસુપિસ્સ ગુય્હપઞ્હવિસ્સજ્જનેસુ ચેવ પઞ્હપટિભાગેસુ ચ બુદ્ધસ્સ વિય બ્યાકરણં, સેનકો એવરૂપં પણ્ડિતં આનેતું ન દેતિ, કિં મે સેનકેન, આનેસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો મહન્તેન પરિવારેન તં ગામં પાયાસિ. તસ્સ મઙ્ગલઅસ્સં અભિરુહિત્વા ગચ્છન્તસ્સ અસ્સસ્સ પાદો ફલિતભૂમિયા અન્તરં પવિસિત્વા ભિજ્જિ. રાજા તતોવ નિવત્તિત્વા નગરં પાવિસિ. અથ નં સેનકો ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ ‘‘મહારાજ, પણ્ડિતં કિં આનેતું પાચીનયવમજ્ઝકગામં અગમિત્થા’’તિ. ‘‘આમ, પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘મહારાજ, તુમ્હે મં અનત્થકામં કત્વા પસ્સથ, ‘આગમેથ તાવા’તિ વુત્તેપિ અતિતુરિતા નિક્ખમિત્થ, પઠમગમનેનેવ મઙ્ગલઅસ્સસ્સ પાદો ભિન્નો’’તિ.
સો તસ્સ વચનં સુત્વા તુણ્હી હુત્વા પુનેકદિવસં તેન સદ્ધિં મન્તેસિ ‘‘કિં, સેનક, આનેમ પણ્ડિત’’ન્તિ. દેવ, સયં અગન્ત્વા દૂતં પેસેથ ‘‘પણ્ડિત, અમ્હાકં તવ સન્તિકં આગચ્છન્તાનં અસ્સસ્સ પાદો ભિન્નો, અસ્સતરં વા નો પેસેતુ સેટ્ઠતરં વા’’તિ. ‘‘યદિ અસ્સતરં ¶ પેસેસ્સતિ, સયં આગમિસ્સતિ. સેટ્ઠતરં પેસેન્તો પિતરં પેસેસ્સતિ, અયમેકો નો પઞ્હો ભવિસ્સતી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તથા કત્વા દૂતં પેસેસિ. પણ્ડિતો દૂતસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘રાજા મમઞ્ચેવ પિતરઞ્ચ પસ્સિતુકામો’’તિ ચિન્તેત્વા પિતુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘તાત, રાજા તુમ્હે ચેવ મમઞ્ચ દટ્ઠુકામો, તુમ્હે પઠમતરં સેટ્ઠિસહસ્સપરિવુતા ગચ્છથ, ગચ્છન્તા ચ તુચ્છહત્થા અગન્ત્વા નવસપ્પિપૂરં ચન્દનકરણ્ડકં આદાય ગચ્છથ. રાજા તુમ્હેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘ગહપતિ પતિરૂપં આસનં ઞત્વા નિસીદાહી’તિ વક્ખતિ, અથ તુમ્હે તથારૂપં આસનં ઞત્વા નિસીદેય્યાથ. તુમ્હાકં નિસિન્નકાલે અહં આગમિસ્સામિ, રાજા મયાપિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘પણ્ડિત, તવાનુરૂપં આસનં ઞત્વા નિસીદા’તિ વક્ખતિ, અથાહં તુમ્હે ઓલોકેસ્સામિ, તુમ્હે તાય સઞ્ઞાય આસના વુટ્ઠાય ‘તાત મહોસધ, ઇમસ્મિં આસને નિસીદા’તિ વદેય્યાથ, અજ્જ નો એકો પઞ્હો મત્થકં પાપુણિસ્સતી’’તિ ¶ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા વુત્તનયેનેવ ગન્ત્વા અત્તનો દ્વારે ઠિતભાવં રઞ્ઞો આરોચાપેત્વા ‘‘પવિસતૂ’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ.
રાજા તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘‘ગહપતિ, તવપુત્તો મહોસધપણ્ડિતો કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘પચ્છતો આગચ્છતિ, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘પચ્છતો આગચ્છતી’’તિ સુત્વા તુટ્ઠમાનસો હુત્વા ‘‘મહાસેટ્ઠિ અત્તનો યુત્તાસનં ઞત્વા નિસીદા’’તિ આહ. સો અત્તનો યુત્તાસનં ઞત્વા ¶ એકમન્તં નિસીદિ. મહાસત્તોપિ અલઙ્કતપટિયત્તો દારકસહસ્સપરિવુતો અલઙ્કતરથે નિસીદિત્વા નગરં પવિસન્તો પરિખાપિટ્ઠે ચરમાનં એકં ગદ્રભં દિસ્વા થામસમ્પન્ને માણવે પેસેસિ ‘‘અમ્ભો, એતં ગદ્રભં અનુબન્ધિત્વા યથા સદ્દં ન કરોતિ, એવમસ્સ મુખબન્ધનં કત્વા કિલઞ્જેન વેઠેત્વા તસ્મિં એકેનત્થરણેન પટિચ્છાદેત્વા અંસેનાદાય આગચ્છથા’’તિ. તે તથા કરિંસુ. બોધિસત્તોપિ મહન્તેન પરિવારેન નગરં પાવિસિ. મહાજનો ‘‘એસ કિર સિરિવડ્ઢનસેટ્ઠિનો પુત્તો મહોસધપણ્ડિતો નામ, એસ કિર જાયમાનો ઓસધઘટિકં હત્થેન ગહેત્વા જાતો, ઇમિના કિર એત્તકાનં વીમંસનપઞ્હાનં પઞ્હપટિભાગો ઞાતો’’તિ મહાસત્તં અભિત્થવન્તો ઓલોકેન્તોપિ તિત્તિં ન ગચ્છતિ. સો રાજદ્વારં ગન્ત્વા પટિવેદેસિ. રાજા સુત્વાવ હટ્ઠતુટ્ઠો ‘‘મમ પુત્તો મહોસધપણ્ડિતો ખિપ્પં આગચ્છતૂ’’તિ આહ. સો દારકસહસ્સપરિવુતો પાસાદં અભિરુહિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વાવ સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા મધુરપટિસન્થારં કત્વા ‘‘પણ્ડિત, પતિરૂપં આસનં ઞત્વા નિસીદા’’તિ આહ. અથ સો પિતરં ઓલોકેસિ. અથસ્સ પિતાપિ ઓલોકિતસઞ્ઞાય ઉટ્ઠાય ‘‘પણ્ડિત, ઇમસ્મિં આસને નિસીદા’’તિ આહ. સો તસ્મિં આસને નિસીદિ.
તં ¶ તત્થ નિસિન્નં દિસ્વાવ સેનકપુક્કુસકામિન્દદેવિન્દા ચેવ અઞ્ઞે ચ અન્ધબાલા પાણિં પહરિત્વા મહાહસિતં હસિત્વા ‘‘ઇમં અન્ધબાલં ‘પણ્ડિતો’તિ વદિંસુ, સો પિતરં આસના વુટ્ઠાપેત્વા સયં નિસીદતિ, ઇમં ‘પણ્ડિતો’તિ વત્તું અયુત્ત’’ન્તિ પરિહાસં કરિંસુ. રાજાપિ દુમ્મુખો અનત્તમનો અહોસિ. અથ નં મહાસત્તો પુચ્છિ ‘‘કિં, મહારાજ, દુમ્મુખત્થા’’તિ ¶ ? ‘‘આમ પણ્ડિત, દુમ્મુખોમ્હિ, સવનમેવ તે મનાપં, દસ્સનં પન અમનાપં જાત’’ન્તિ. ‘‘કિં કારણા, મહારાજા’’તિ? ‘‘પિતરં આસના વુટ્ઠાપેત્વા નિસિન્નત્તા’’તિ. ‘‘કિં પન ત્વં, મહારાજ, ‘સબ્બટ્ઠાનેસુ પુત્તેહિ પિતરોવ ઉત્તમા’તિ મઞ્ઞસી’’તિ. ‘‘આમ, પણ્ડિતા’’તિ. અથ મહાસત્તો ‘‘નનુ, મહારાજ, તુમ્હેહિ અમ્હાકં ‘અસ્સતરં વા પેસેતુ સેટ્ઠતરં વા’તિ સાસનં પહિત’’ન્તિ વત્વા આસના વુટ્ઠાય તે માણવે ઓલોકેત્વા ‘‘તુમ્હેહિ ગહિતં ગદ્રભં આનેથા’’તિ આણાપેત્વા રઞ્ઞો પાદમૂલે નિપજ્જાપેત્વા ‘‘મહારાજ, અયં ગદ્રભો કિં અગ્ઘતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પણ્ડિત, સચે ઉપકારકો, અટ્ઠ કહાપણે અગ્ઘતી’’તિ. ‘‘ઇમં પટિચ્ચ જાતો આજાનીયવળવાય કુચ્છિમ્હિ વુટ્ઠઅસ્સતરો કિં અગ્ઘતી’’તિ? ‘‘અનગ્ઘો પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘દેવ, કસ્મા એવં કથેથ, નનુ તુમ્હેહિ ઇદાનેવ વુત્તં ‘સબ્બટ્ઠાનેસુ પુત્તેહિ પિતરોવ ઉત્તમા’તિ. સચે તં સચ્ચં, તુમ્હાકં વાદે અસ્સતરતો ગદ્રભોવ ઉત્તમો હોતિ, કિં પન, મહારાજ, તુમ્હાકં પણ્ડિતા એત્તકમ્પિ જાનિતું અસક્કોન્તા પાણિં પહરિત્વા હસન્તિ, અહો તુમ્હાકં પણ્ડિતાનં પઞ્ઞાસમ્પત્તિ, કુતો વો એતે લદ્ધા’’તિ ચત્તારો પણ્ડિતે પરિહસિત્વા રાજાનં ઇમાય એકકનિપાતે ગાથાય અજ્ઝભાસિ –
‘‘હંચિ તુવં એવમઞ્ઞસિ ‘સેય્યો, પુત્તેન પિતા’તિ રાજસેટ્ઠ;
હન્દસ્સતરસ્સ તે અયં, અસ્સતરસ્સ હિ ગદ્રભો પિતા’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૧૧);
તસ્સત્થો – યદિ, ત્વં રાજસેટ્ઠ, સબ્બટ્ઠાનેસુ સેય્યો પુત્તેન પિતાતિ એવં મઞ્ઞસિ, તવ અસ્સતરતોપિ અયં ગદ્રભો સેય્યો હોતુ. કિં કારણા? અસ્સતરસ્સ હિ ગદ્રભો પિતાતિ.
એવઞ્ચ પન વત્વા મહાસત્તો આહ – ‘‘મહારાજ ¶ , સચે પુત્તતો પિતા સેય્યો, મમ પિતરં ગણ્હથ. સચે પિતિતો પુત્તો સેય્યો, મં ગણ્હથ તુમ્હાકં અત્થાયા’’તિ. રાજા સોમનસ્સપ્પત્તો અહોસિ. સબ્બા રાજપરિસાપિ ‘‘સુકથિતો પણ્ડિતેન પઞ્હો’’તિ ઉન્નદન્તા સાધુકારસહસ્સાનિ અદંસુ, અઙ્ગુલિફોટા ચેવ ચેલુક્ખેપા ચ પવત્તિંસુ ¶ . ચત્તારો પણ્ડિતાપિ દુમ્મુખા પજ્ઝાયન્તાવ અહેસું. નનુ માતાપિતૂનં ગુણં જાનન્તો બોધિસત્તેન સદિસો નામ નત્થિ ¶ , અથ સો કસ્મા એવમકાસીતિ? ન સો પિતુ અવમાનનત્થાય, રઞ્ઞા પન ‘‘અસ્સતરં વા પેસેતુ સેટ્ઠતરં વા’’તિ પેસિતં, તસ્મા તસ્સેવ પઞ્હસ્સ આવિભાવત્થં અત્તનો ચ પણ્ડિતભાવસ્સ ઞાપનત્થં ચતુન્નઞ્ચ પણ્ડિતાનં અપ્પટિભાનકરણત્થં એવમકાસીતિ.
ગદ્રભપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
એકૂનવીસતિમપઞ્હો
રાજા તુસ્સિત્વા ગન્ધોદકપુણ્ણં સુવણ્ણભિઙ્કારં આદાય ‘‘પાચીનયવમજ્ઝકગામં રાજભોગેન પરિભુઞ્જતૂ’’તિ સેટ્ઠિસ્સ હત્થે ઉદકં પાતેત્વા ‘‘સેસસેટ્ઠિનો એતસ્સેવ ઉપટ્ઠાકા હોન્તૂ’’તિ વત્વા બોધિસત્તસ્સ માતુ ચ સબ્બાલઙ્કારે પેસેત્વા ગદ્રભપઞ્હે પસન્નો બોધિસત્તં પુત્તં કત્વા ગણ્હિતું સેટ્ઠિં અવોચ – ‘‘ગહપતિ, મહોસધપણ્ડિતં મમ પુત્તં કત્વા દેહી’’તિ. ‘‘દેવ, અતિતરુણો અયં, અજ્જાપિસ્સ મુખે ખીરગન્ધો વાયતિ, મહલ્લકકાલે તુમ્હાકં સન્તિકે ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘ગહપતિ, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય એતસ્મિં નિરાલયો હોહિ, અયં અજ્જતગ્ગે મમ પુત્તો, અહં મમ પુત્તં પોસેતું સક્ખિસ્સામિ, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ તં ઉય્યોજેસિ. સો રાજાનં વન્દિત્વા પણ્ડિતં આલિઙ્ગિત્વા ઉરે નિપજ્જાપેત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા ‘‘તાત, અપ્પમત્તો હોહી’’તિ ઓવાદમસ્સ અદાસિ. સોપિ પિતરં વન્દિત્વા ‘‘તાત, મા ચિન્તયિત્થા’’તિ અસ્સાસેત્વા પિતરં ઉય્યોજેસિ. રાજા પણ્ડિતં પુચ્છિ ‘‘તાત, અન્તોભત્તિકો ભવિસ્સસિ, ઉદાહુ બહિભત્તિકો’’તિ. સો ‘‘મહા મે પરિવારો, તસ્મા બહિભત્તિકેન મયા ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘બહિભત્તિકો ભવિસ્સામિ, દેવા’’તિ આહ. અથસ્સ રાજા અનુરૂપં ગેહં દાપેત્વા દારકસહસ્સં આદિં કત્વા પરિબ્બયં દાપેત્વા સબ્બપરિભોગે દાપેસિ. સો તતો પટ્ઠાય રાજાનં ઉપટ્ઠાસિ.
રાજાપિ નં વીમંસિતુકામો અહોસિ. તદા ચ નગરસ્સ દક્ખિણદ્વારતો અવિદૂરે પોક્ખરણિતીરે એકસ્મિં તાલરુક્ખે કાકકુલાવકે મણિરતનં અહોસિ. તસ્સ છાયા પોક્ખરણિયં પઞ્ઞાયિ. મહાજનો ‘‘પોક્ખરણિયં ¶ મણિ અત્થી’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. સો સેનકં આમન્તેત્વા ‘‘પોક્ખરણિયં ¶ કિર મણિરતનં પઞ્ઞાયતિ, કથં તં ગણ્હાપેસ્સામા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહારાજ, ઉદકં નીહરાપેત્વા ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ, આચરિય, એવં કરોહી’’તિ તસ્સેવ ભારમકાસિ. સો બહૂ મનુસ્સે સન્નિપાતાપેત્વા ઉદકઞ્ચ કદ્દમઞ્ચ નીહરાપેત્વા ભૂમિં ભિન્દિત્વાપિ મણિં નાદ્દસ. પુન પુણ્ણાય પોક્ખરણિયા મણિચ્છાયા પઞ્ઞાયિ ¶ . સો પુનપિ તથા કત્વા ન ચ અદ્દસ. તતો રાજા પણ્ડિતં આમન્તેત્વા ‘‘તાત, પોક્ખરણિયં એકો મણિ પઞ્ઞાયતિ, સેનકો ઉદકઞ્ચ કદ્દમઞ્ચ નીહરાપેત્વા ભૂમિં ભિન્દિત્વાપિ નાદ્દસ, પુન પુણ્ણાય પોક્ખરણિયા પઞ્ઞાયતિ, સક્ખિસ્સસિ તં મણિં ગણ્હાપેતુ’’ન્તિ પુચ્છિ. સો ‘‘નેતં, મહારાજ, ગરુ, એથ દસ્સેસ્સામી’’તિ આહ. રાજા તસ્સ વચનં તુસ્સિત્વા ‘‘પસ્સિસ્સામિ અજ્જ પણ્ડિતસ્સ ઞાણબલ’’ન્તિ મહાજનપરિવુતો પોક્ખરણિતીરં ગતો.
મહાસત્તો તીરે ઠત્વા મણિં ઓલોકેન્તો ‘‘નાયં મણિ પોક્ખરણિયં, તાલરુક્ખે કાકકુલાવકે મણિના ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘નત્થિ, દેવ, પોક્ખરણિયં મણી’’તિ વત્વા ‘‘નનુ ઉદકે પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ ઉદકપાતિં આહરા’’તિ ઉદકપાતિં આહરાપેત્વા ‘‘પસ્સથ, દેવ, નાયં મણિ પોક્ખરણિયંયેવ પઞ્ઞાયતિ, પાતિયમ્પિ પઞ્ઞાયતી’’તિ વત્વા ‘‘પણ્ડિત, કત્થ પન મણિના ભવિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘દેવ, પોક્ખરણિયમ્પિ પાતિયમ્પિ છાયાવ પઞ્ઞાયતિ, ન મણિ, મણિ પન તાલરુક્ખે કાકકુલાવકે અત્થિ, પુરિસં આણાપેત્વા આહરાપેહી’’તિ આહ. રાજા તથા કત્વા મણિં આહરાપેસિ. સો આહરિત્વા પણ્ડિતસ્સ અદાસિ. પણ્ડિતો તં ગહેત્વા રઞ્ઞો હત્થે ઠપેસિ. તં દિસ્વા મહાજનો પણ્ડિતસ્સ સાધુકારં દત્વા સેનકં પરિભાસન્તો ‘‘મણિરતનં તાલરુક્ખે કાકકુલાવકે અત્થિ, સેનકબાલો બહૂ મનુસ્સે પોક્ખરણિમેવ ભિન્દાપેસિ, પણ્ડિતેન નામ મહોસધસદિસેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ મહાસત્તસ્સ થુતિમકાસિ. રાજાપિસ્સ તુટ્ઠો અત્તનો ગીવાય પિળન્ધનં મુત્તાહારં દત્વા દારકસહસ્સાનમ્પિ મુત્તાવલિયો દાપેસિ. બોધિસત્તસ્સ ચ પરિવારસ્સ ચ ઇમિના પરિહારેન ઉપટ્ઠાનં અનુજાનીતિ.
એકૂનવીસતિમપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
કકણ્ટકપઞ્હો
પુનેકદિવસં ¶ રાજા પણ્ડિતેન સદ્ધિં ઉય્યાનં અગમાસિ. તદા ¶ એકો કકણ્ટકો તોરણગ્ગે વસતિ. સો રાજાનં આગચ્છન્તં દિસ્વા ઓતરિત્વા ભૂમિયં નિપજ્જિ. રાજા તસ્સ તં કિરિયં ઓલોકેત્વા ‘‘પણ્ડિત, અયં કકણ્ટકો કિં કરોતી’’તિ પુચ્છિ. મહાસત્તો ‘‘મહારાજ, તુમ્હે સેવતી’’તિ આહ. ‘‘સચે એવં અમ્હાકં સેવતિ, એતસ્સ મા નિપ્ફલો હોતુ, ભોગમસ્સ દાપેહી’’તિ. ‘‘દેવ, તસ્સ ભોગેન કિચ્ચં નત્થિ, ખાદનીયમત્તં અલમેતસ્સા’’તિ ¶ . ‘‘કિં પનેસ, ખાદતી’’તિ? ‘‘મંસં દેવા’’તિ. ‘‘કિત્તકં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘કાકણિકમત્તગ્ઘનકં દેવા’’તિ. રાજા એકં પુરિસં આણાપેસિ ‘‘રાજદાયો નામ કાકણિકમત્તં ન વટ્ટતિ, ઇમસ્સ નિબદ્ધં અડ્ઢમાસગ્ઘનકં મંસં આહરિત્વા દેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તતો પટ્ઠાય તથા અકાસિ. સો એકદિવસં ઉપોસથે માઘાતે મંસં અલભિત્વા તમેવ અડ્ઢમાસકં વિજ્ઝિત્વા સુત્તેન આવુનિત્વા તસ્સ ગીવાયં પિળન્ધિ. અથસ્સ તં નિસ્સાય માનો ઉપ્પજ્જિ. તં દિવસમેવ રાજા પુન મહોસધેન સદ્ધિં ઉય્યાનં અગમાસિ. સો રાજાનં આગચ્છન્તં દિસ્વાપિ ધનં નિસ્સાય ઉપ્પન્નમાનવસેન ‘‘વેદેહ, ત્વં નુ ખો મહદ્ધનો, અહં નુ ખો’’તિ રઞ્ઞા સદ્ધિં અત્તાનં સમં કરોન્તો અનોતરિત્વા તોરણગ્ગેયેવ સીસં ચાલેન્તો નિપજ્જિ. રાજા તસ્સ તં કિરિયં ઓલોકેત્વા ‘‘પણ્ડિત, એસ પુબ્બે વિય અજ્જ ન ઓતરતિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘નાયં પુરે ઉન્નમતિ, તોરણગ્ગે કકણ્ટકો;
મહોસધ વિજાનાહિ, કેન થદ્ધો કકણ્ટકો’’તિ. (જા. ૧.૨.૩૯);
તત્થ ઉન્નમતીતિ યથા અજ્જ અનોતરિત્વા તોરણગ્ગેયેવ સીસં ચાલેન્તો ઉન્નમતિ, એવં પુરે ન ઉન્નમતિ. કેન થદ્ધોતિ કેન કારણેન થદ્ધભાવં આપન્નોતિ.
પણ્ડિતો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘મહારાજ, ઉપોસથે માઘાતે મંસં અલભન્તેન રાજપુરિસેન ગીવાય બદ્ધં અડ્ઢમાસકં નિસ્સાય તસ્સ માનેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઞત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અલદ્ધપુબ્બં લદ્ધાન, અડ્ઢમાસં કકણ્ટકો;
અતિમઞ્ઞતિ રાજાનં, વેદેહં મિથિલગ્ગહ’’ન્તિ. (જા. ૧.૨.૪૦);
રાજા ¶ ¶ તસ્સ વચનં સુત્વા તં પુરિસં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ. સો યથાભૂતં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તં કથં સુત્વા ‘‘કઞ્ચિ અપુચ્છિત્વાવ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન વિય પણ્ડિતેન કકણ્ટકસ્સ અજ્ઝાસયો ઞાતો’’તિ અતિવિય પસીદિત્વા પણ્ડિતસ્સ ચતૂસુ દ્વારેસુ સુઙ્કં દાપેસિ. કકણ્ટકસ્સ પન કુજ્ઝિત્વા વત્તં હારેતું આરભિ. પણ્ડિતો પન ‘‘મા હારેહિ મહારાજા’’તિ તં નિવારેસિ.
કકણ્ટકપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
સિરિકાળકણ્ણિપઞ્હો
અથેકો ¶ મિથિલવાસી પિઙ્ગુત્તરો નામ માણવો તક્કસિલં ગન્ત્વા દિસાપામોક્ખાચરિયસ્સ સન્તિકે સિપ્પં સિક્ખન્તો ખિપ્પમેવ સિક્ખિ. સો અનુયોગં દત્વા ‘‘ગચ્છામહ’’ન્તિ આચરિયં આપુચ્છિ. તસ્મિં પન કુલે ‘‘સચે વયપ્પત્તા ધીતા હોતિ, જેટ્ઠન્તેવાસિકસ્સ દાતબ્બા’’તિ વત્તંવ, તસ્મા તસ્સ આચરિયસ્સ વયપ્પત્તા એકા ધીતા અત્થિ, સા અભિરૂપા દેવચ્છરાપટિભાગા. અથ નં આચરિયો ‘‘ધીતરં તે, તાત, દસ્સામિ, તં આદાય ગમિસ્સસી’’તિ આહ. સો પન માણવો દુબ્ભગો કાળકણ્ણી, કુમારિકા પન મહાપુઞ્ઞા. તસ્સ તં દિસ્વા ચિત્તં ન અલ્લીયતિ. સો તં અરોચેન્તોપિ ‘‘આચરિયસ્સ વચનં ન ભિન્દિસ્સામી’’તિ સમ્પટિચ્છિ. આચરિયો ધીતરં તસ્સ અદાસિ. સો રત્તિભાગે અલઙ્કતસિરિસયને નિપન્નો તાય આગન્ત્વા સયનં અભિરુળ્હમત્તાય અટ્ટીયમાનો હરાયમાનો જિગુચ્છમાનો પકમ્પમાનો ઓતરિત્વા ભૂમિયં નિપજ્જિ. સાપિ ઓતરિત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા નિપજ્જિ, સો ઉટ્ઠાય સયનં અભિરુહિ. સાપિ પુન સયનં અભિરુહિ, સો પુન સયના ઓતરિત્વા ભૂમિયં નિપજ્જિ. કાળકણ્ણી નામ સિરિયા સદ્ધિં ન સમેતિ. કુમારિકા સયનેયેવ નિપજ્જિ, સો ભૂમિયં સયિ.
એવં સત્તાહં વીતિનામેત્વા તં આદાય આચરિયં વન્દિત્વા નિક્ખમિ, અન્તરામગ્ગે આલાપસલ્લાપમત્તમ્પિ નત્થિ. અનિચ્છમાનાવ ઉભોપિ મિથિલં સમ્પત્તા. અથ પિઙ્ગુત્તરો નગરા અવિદૂરે ફલસમ્પન્નં ઉદુમ્બરરુક્ખં દિસ્વા ખુદાય પીળિતો તં અભિરુહિત્વા ફલાનિ ખાદિ. સાપિ છાતજ્ઝત્તા રુક્ખમૂલં ગન્ત્વા ‘‘સામિ, મય્હમ્પિ ફલાનિ પાતેથા’’તિ આહ. કિં તવ હત્થપાદા નત્થિ, સયં અભિરુહિત્વા ખાદાતિ. સા અભિરુહિત્વા ખાદિ. સો તસ્સા અભિરુળ્હભાવં ¶ ઞત્વા ખિપ્પં ઓતરિત્વા રુક્ખં ¶ કણ્ટકેહિ પરિક્ખિપિત્વા ‘‘મુત્તોમ્હિ કાળકણ્ણિયા’’તિ વત્વા પલાયિ. સાપિ ઓતરિતું અસક્કોન્તી તત્થેવ નિસીદિ. અથ રાજા ઉય્યાને કીળિત્વા હત્થિક્ખન્ધે નિસિન્નો સાયન્હસમયે નગરં પવિસન્તો તં દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા ‘‘સપરિગ્ગહા, અપરિગ્ગહા’’તિ પુચ્છાપેસિ. સાપિ ‘‘અત્થિ મે, સામિ, કુલદત્તિકો પતિ, સો પન મં ઇધ નિસીદાપેત્વા છડ્ડેત્વા પલાતો’’તિ આહ. અમચ્ચો તં કારણં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘અસામિકભણ્ડં નામ રઞ્ઞો પાપુણાતી’’તિ તં ઓતારેત્વા હત્થિક્ખન્ધં આરોપેત્વા નિવેસનં નેત્વા અભિસિઞ્ચિત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સા તસ્સ પિયા અહોસિ મનાપા. ઉદુમ્બરરુક્ખે લદ્ધત્તા ‘‘ઉદુમ્બરદેવી’’ત્વેવસ્સા નામં સઞ્જાનિંસુ.
અથેકદિવસં ¶ રઞ્ઞો ઉય્યાનગમનત્થાય દ્વારગામવાસિકેહિ મગ્ગં પટિજગ્ગાપેસું. પિઙ્ગુત્તરોપિ ભતિં કરોન્તો કચ્છં બન્ધિત્વા કુદ્દાલેન મગ્ગં તચ્છિ. મગ્ગે અનિટ્ઠિતેયેવ રાજા ઉદુમ્બરદેવિયા સદ્ધિં રથે નિસીદિત્વા નિક્ખમિ. ઉદુમ્બરદેવી કાળકણ્ણિં મગ્ગં તચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘એવરૂપં સિરિં ધારેતું નાસક્ખિ અયં કાળકણ્ણી’’તિ તં ઓલોકેન્તી હસિ. રાજા હસમાનં દિસ્વા કુજ્ઝિત્વા ‘‘કસ્મા હસી’’તિ પુચ્છિ. દેવ, અયં મગ્ગતચ્છકો પુરિસો મય્હં પોરાણકસામિકો, એસ મં ઉદુમ્બરરુક્ખં આરોપેત્વા કણ્ટકેહિ પરિક્ખિપિત્વા ગતો, ઇમાહં ઓલોકેત્વા ‘‘એવરૂપં સિરિં ધારેતું નાસક્ખિ કાળકણ્ણી અય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા હસિન્તિ. રાજા ‘‘ત્વં મુસાવાદં કથેસિ, અઞ્ઞં કઞ્ચિ પુરિસં દિસ્વા તયા હસિતં ભવિસ્સતિ, તં મારેસ્સામી’’તિ અસિં અગ્ગહેસિ. સા ભયપ્પત્તા ‘‘દેવ, પણ્ડિતે તાવ પુચ્છથા’’તિ આહ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘સેનક, ઇમિસ્સા વચનં ત્વં સદ્દહસી’’તિ. ‘‘ન સદ્દહામિ, દેવ, કો નામ એવરૂપં ઇત્થિરતનં પહાય ગમિસ્સતી’’તિ. સા તસ્સ કથં સુત્વા અતિરેકતરં ભીતા અહોસિ. અથ રાજા ‘‘સેનકો કિં જાનાતિ, પણ્ડિતં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તં પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘ઇત્થી સિયા રૂપવતી, સા ચ સીલવતી સિયા;
પુરિસો તં ન ઇચ્છેય્ય, સદ્દહાસિ મહોસધા’’તિ. (જા. ૧.૨.૮૩);
તત્થ ¶ સીલવતીતિ આચારગુણસમ્પન્ના.
તં ¶ સુત્વા પણ્ડિતો ગાથમાહ –
‘‘સદ્દહામિ મહારાજ, પુરિસો દુબ્ભગો સિયા;
સિરી ચ કાળકણ્ણી ચ, ન સમેન્તિ કુદાચન’’ન્તિ. (જા. ૧.૨.૮૪);
તત્થ ન સમેન્તીતિ સમુદ્દસ્સ ઓરિમતીરપારિમતીરાનિ વિય ચ ગગનતલપથવિતલાનિ વિય ચ ન સમાગચ્છન્તિ.
રાજા તસ્સ વચનેન તં કારણં સુત્વા તસ્સા ન કુજ્ઝિ, હદયમસ્સ નિબ્બાયિ. સો તસ્સ તુસ્સિત્વા ‘‘સચે પણ્ડિતો નાભવિસ્સ, અજ્જાહં બાલસેનકસ્સ કથાય એવરૂપં ઇત્થિરતનં હીનો અસ્સં, તં નિસ્સાય મયા એસા લદ્ધા’’તિ સતસહસ્સેન પૂજં કારેસિ. દેવીપિ ¶ રાજાનં વન્દિત્વા ‘‘દેવ, પણ્ડિતં નિસ્સાય મયા જીવિતં લદ્ધં, ઇમાહં કનિટ્ઠભાતિકટ્ઠાને ઠપેતું વરં યાચામી’’તિ આહ. ‘‘સાધુ, દેવિ, ગણ્હાહિ, દમ્મિ તે વર’’ન્તિ. ‘‘દેવ, અજ્જ પટ્ઠાય મમ કનિટ્ઠં વિના કિઞ્ચિ મધુરરસં ન ખાદિસ્સામિ, ઇતો પટ્ઠાય વેલાય વા અવેલાય વા દ્વારં વિવરાપેત્વા ઇમસ્સ મધુરરસં પેસેતું લભનકવરં ગણ્હામી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભદ્દે, ઇમઞ્ચ વરં ગણ્હાહી’’તિ.
સિરિકાળકણ્ણિપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
મેણ્ડકપઞ્હો
અપરસ્મિં દિવસે રાજા કતપાતરાસો પાસાદસ્સ દીઘન્તરે ચઙ્કમન્તો વાતપાનન્તરેન ઓલોકેન્તો એકં એળકઞ્ચ સુનખઞ્ચ મિત્તસન્થવં કરોન્તં અદ્દસ. સો કિર એળકો હત્થિસાલં ગન્ત્વા હત્થિસ્સ પુરતો ખિત્તં અનામટ્ઠતિણં ખાદિ. અથ નં હત્થિગોપકા પોથેત્વા નીહરિંસુ. સો વિરવિત્વા પલાયિ. અથ નં એકો પુરિસો વેગેનાગન્ત્વા પિટ્ઠિયં દણ્ડેન તિરિયં પહરિ. સો પિટ્ઠિં ઓનામેત્વા વેદનાપ્પત્તો હુત્વા ગન્ત્વા રાજગેહસ્સ મહાભિત્તિં નિસ્સાય પિટ્ઠિકાય નિપજ્જિ. તં દિવસમેવ રઞ્ઞો મહાનસે અટ્ઠિચમ્માદીનિ ખાદિત્વા વડ્ઢિતસુનખો ભત્તકારકે ભત્તં સમ્પાદેત્વા બહિ ઠત્વા સરીરે સેદં નિબ્બાપેન્તે મચ્છમંસગન્ધં ઘાયિત્વા તણ્હં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો મહાનસં ¶ પવિસિત્વા ભાજનપિધાનં પાતેત્વા મંસં ¶ ખાદિ. અથ ભત્તકારકો ભાજનસદ્દેન પવિસિત્વા તં દિસ્વા દ્વારં પિદહિત્વા તં લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પોથેસિ. સો ખાદિતમંસં મુખેનેવ છડ્ડેત્વા વિરવિત્વા નિક્ખમિ. ભત્તકારકોપિ તસ્સ નિક્ખન્તભાવં ઞત્વા અનુબન્ધિત્વા પિટ્ઠિયં દણ્ડેન તિરિયં પહરિ. સો વેદનાપ્પત્તો પિટ્ઠિં ઓનામેત્વા એકં પાદં ઉક્ખિપિત્વા એળકસ્સ નિપન્નટ્ઠાનમેવ પાવિસિ. અથ નં એળકો ‘‘સમ્મ, કિં પિટ્ઠિં ઓનામેત્વા આગચ્છસિ, કિં તે વાતો વિજ્ઝતી’’તિ પુચ્છિ. સુનખોપિ ‘‘ત્વમ્પિ પિટ્ઠિં ઓનામેત્વા નિપન્નોસિ, કિં તે વાતો વિજ્ઝતી’’તિ પુચ્છિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અત્તનો પવત્તિં આરોચેસું.
અથ નં એળકો પુચ્છિ ‘‘કિં પન ત્વં પુન ભત્તગેહં ગન્તું સક્ખિસ્સસિ સમ્મા’’તિ? ‘‘ન સક્ખિસ્સામિ, સમ્મ, ગતસ્સ મે જીવિતં નત્થી’’તિ. ‘‘ત્વં પન પુન હત્થિસાલં ગન્તું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘મયાપિ તત્થ ગન્તું ન સક્કા, ગતસ્સ મે જીવિતં નત્થી’’તિ. તે ‘‘કથં નુ ખો મયં ઇદાનિ જીવિસ્સામા’’તિ ઉપાયં ચિન્તેસું. અથ નં એળકો આહ – ‘‘સચે મયં સમગ્ગવાસં ¶ વસિતું સક્કોમ, અત્થેકો ઉપાયો’’તિ. ‘‘તેન હિ કથેહી’’તિ. ‘‘સમ્મ, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય હત્થિસાલં યાહિ, ‘‘નાયં તિણં ખાદતી’’તિ તયિ હત્થિગોપકા આસઙ્કં ન કરિસ્સન્તિ, ત્વં મમ તિણં આહરેય્યાસિ. અહમ્પિ ભત્તગેહં પવિસિસ્સામિ, ‘‘નાયં મંસખાદકો’’તિ ભત્તકારકો મયિ આસઙ્કં ન કરિસ્સતિ, અહં તે મંસં આહરિસ્સામી’’તિ. તે ‘‘સુન્દરો ઉપાયો’’તિ ઉભોપિ સમ્પટિચ્છિંસુ. સુનખો હત્થિસાલં ગન્ત્વા તિણકલાપં ડંસિત્વા આગન્ત્વા મહાભિત્તિપિટ્ઠિકાય ઠપેસિ. ઇતરોપિ ભત્તગેહં ગન્ત્વા મંસખણ્ડં મુખપૂરં ડંસિત્વા આનેત્વા તત્થેવ ઠપેસિ. સુનખો મંસં ખાદિ, એળકો તિણં ખાદિ. તે ઇમિના ઉપાયેન સમગ્ગા સમ્મોદમાના મહાભિત્તિપિટ્ઠિકાય વસન્તિ. રાજા તેસં મિત્તસન્થવં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘અદિટ્ઠપુબ્બં વત મે કારણં દિટ્ઠં, ઇમે પચ્ચામિત્તા હુત્વાપિ સમગ્ગવાસં વસન્તિ. ઇદં કારણં ગહેત્વા પઞ્હં કત્વા પઞ્ચ પણ્ડિતે પુચ્છિસ્સામિ, ઇમં પઞ્હં અજાનન્તં રટ્ઠા પબ્બાજેસ્સામિ, તં જાનન્તસ્સ ‘એવરૂપો પણ્ડિતો નત્થી’તિ ¶ મહાસક્કારં કરિસ્સામિ. અજ્જ તાવ અવેલા, સ્વે ઉપટ્ઠાનં આગતકાલે પુચ્છિસ્સામી’’તિ. સો પુનદિવસે પણ્ડિતેસુ આગન્ત્વા નિસિન્નેસુ પઞ્હં પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યેસં ¶ ન કદાચિ ભૂતપુબ્બં, સખ્યં સત્તપદમ્પિમસ્મિ લોકે;
જાતા અમિત્તા દુવે સહાયા, પટિસન્ધાય ચરન્તિ કિસ્સ હેતૂ’’તિ. (જા. ૧.૧૨.૯૪);
તત્થ પટિસન્ધાયાતિ સદ્દહિત્વા ઘટિતા હુત્વા.
ઇદઞ્ચ પન વત્વા પુન એવમાહ –
‘‘યદિ મે અજ્જ પાતરાસકાલે, પઞ્હં ન સક્કુણેય્યાથ વત્તુમેતં;
રટ્ઠા પબ્બાજયિસ્સામિ વો સબ્બે, ન હિ મત્થો દુપ્પઞ્ઞજાતિકેહી’’તિ. (જા. ૧.૧૨.૯૫);
તદા પન સેનકો અગ્ગાસને નિસિન્નો અહોસિ, પણ્ડિતો પન પરિયન્તે નિસિન્નો. સો તં પઞ્હં ઉપધારેન્તો તમત્થં અદિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં રાજા દન્ધધાતુકો ઇમં પઞ્હં ચિન્તેત્વા સઙ્ખરિતું અસમત્થો, કિઞ્ચિદેવ, તેન દિટ્ઠં ભવિસ્સતિ, એકદિવસં ઓકાસં લભન્તો ઇમં પઞ્હં નીહરિસ્સામિ, સેનકો કેનચિ ઉપાયેન અજ્જેકદિવસમત્તં અધિવાસાપેતૂ’’તિ. ઇતરેપિ ચત્તારો ¶ પણ્ડિતા અન્ધકારગબ્ભં પવિટ્ઠા વિય ન કિઞ્ચિ પસ્સિંસુ. સેનકો ‘‘કા નુ ખો મહોસધસ્સ પવત્તી’’તિ બોધિસત્તં ઓલોકેસિ. સોપિ તં ઓલોકેસિ. સેનકો બોધિસત્તસ્સ ઓલોકિતાકારેનેવ તસ્સ અધિપ્પાયં ઞત્વા ‘‘પણ્ડિતસ્સપિ ન ઉપટ્ઠાતિ, તેનેકદિવસં ઓકાસં ઇચ્છતિ, પૂરેસ્સામિસ્સ મનોરથ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિં વિસ્સાસેન મહાહસિતં હસિત્વા ‘‘કિં, મહારાજ, સબ્બેવ અમ્હે પઞ્હં કથેતું અસક્કોન્તે રટ્ઠા પબ્બાજેસ્સસિ, એતમ્પિ ‘એકો ગણ્ઠિપઞ્હો’તિ ત્વં સલ્લક્ખેસિ, ન મયં એતં કથેતું ન સક્કોમ, અપિચ ખો થોકં અધિવાસેહિ. ગણ્ઠિપઞ્હો એસ, ન સક્કોમ મહાજનમજ્ઝે કથેતું, એકમન્તે ચિન્તેત્વા પચ્છા તુમ્હાકં કથેસ્સામ ¶ , ઓકાસં નો દેહી’’તિ મહાસત્તં ઓલોકેત્વા ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘મહાજનસમાગમમ્હિ ¶ ઘોરે, જનકોલાહલસઙ્ગમમ્હિ જાતે;
વિક્ખિત્તમના અનેકચિત્તા, પઞ્હં ન સક્કુણોમ વત્તુમેતં.
‘‘એકગ્ગચિત્તાવ એકમેકા, રહસિ ગતા અત્થં નિચિન્તયિત્વા;
પવિવેકે સમ્મસિત્વાન ધીરા, અથ વક્ખન્તિ જનિન્દ એતમત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૨.૯૬-૯૭);
તત્થ સમ્મસિત્વાનાતિ કાયચિત્તવિવેકે ઠિતા ઇમે ધીરા ઇમં પઞ્હં સમ્મસિત્વા અથ વો એતં અત્થં વક્ખન્તિ.
રાજા તસ્સ કથં સુત્વા અનત્તમનો હુત્વાપિ ‘‘સાધુ ચિન્તેત્વા કથેથ, અકથેન્તે પન વો પબ્બાજેસ્સામી’’તિ તજ્જેસિયેવ. ચત્તારો પણ્ડિતા પાસાદા ઓતરિંસુ. સેનકો ઇતરે આહ – ‘‘સમ્મા, રાજા સુખુમપઞ્હં પુચ્છિ, અકથિતે મહન્તં ભયં ભવિસ્સતિ, સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જિત્વા સમ્મા ઉપધારેથા’’તિ. તે અત્તનો અત્તનો ગેહં ગતા. પણ્ડિતોપિ ઉટ્ઠાય ઉદુમ્બરદેવિયા સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘દેવિ, અજ્જ વા હિય્યો વા રાજા કત્થ ચિરં અટ્ઠાસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘તાત, દીઘન્તરે વાતપાનેન ઓલોકેન્તો ચઙ્કમતી’’તિ. તતો પણ્ડિતો ચિન્તેસિ ‘‘રઞ્ઞા ઇમિના પસ્સેન કિઞ્ચિ દિટ્ઠં ભવિસ્સતી’’તિ. સો તત્થ ગન્ત્વા બહિ ઓલોકેન્તો એળકસુનખાનં કિરિયં દિસ્વા ‘‘ઇમે દિસ્વા રઞ્ઞા પઞ્હો અભિસઙ્ખતો’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા ગેહં ગતો. ઇતરેપિ તયો ચિન્તેત્વા કિઞ્ચિ અદિસ્વા સેનકસ્સ સન્તિકં અગમંસુ. સો તે પુચ્છિ ‘‘દિટ્ઠો વો પઞ્હો’’તિ. ‘‘ન દિટ્ઠો આચરિયા’’તિ. ‘‘યદિ એવં રાજા વો પબ્બાજેસ્સતિ, કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘તુમ્હેહિ પન દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘અહમ્પિ ન પસ્સામી’’તિ. ‘‘તુમ્હેસુ ¶ અપસ્સન્તેસુ મયં કિં પસ્સામ, રઞ્ઞો પન સન્તિકે ‘ચિન્તેત્વા કથેસ્સામા’તિ સીહનાદં નદિત્વા આગતમ્હા, અકથિતે અમ્હે રાજા કુજ્ઝિસ્સતિ, કિં કરોમ, અયં પઞ્હો ન સક્કા અમ્હેહિ દટ્ઠું ¶ , પણ્ડિતેન પન સતગુણં સહસ્સગુણં સતસહસ્સગુણં કત્વા ચિન્તિતો ભવિસ્સતિ, એથ તસ્સ સન્તિકં ગચ્છામા’’તિ તે ચત્તારો પણ્ડિતા બોધિસત્તસ્સ ઘરદ્વારં આગતભાવં ¶ આરોચાપેત્વા ‘‘પવિસન્તુ પણ્ડિતા’’તિ વુત્તે ગેહં પવિસિત્વા પટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં ઠિતા મહાસત્તં પુચ્છિંસુ ‘‘કિં પન, પણ્ડિત, ચિન્તિતો પઞ્હો’’તિ? ‘‘આમ, ચિન્તિતો, મયિ અચિન્તેન્તે અઞ્ઞો કો ચિન્તયિસ્સતી’’તિ. ‘‘તેન હિ પણ્ડિત અમ્હાકમ્પિ કથેથા’’તિ.
પણ્ડિતો ‘‘સચાહં એતેસં ન કથેસ્સામિ, રાજા તે રટ્ઠા પબ્બાજેસ્સતિ, મં પન સત્તહિ રતનેહિ પૂજેસ્સતિ, ઇમે અન્ધબાલા મા વિનસ્સન્તુ, કથેસ્સામિ તેસ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તે ચત્તારોપિ નીચાસને નિસીદાપેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગણ્હાપેત્વા રઞ્ઞા દિટ્ઠતં અજાનાપેત્વા ‘‘રઞ્ઞા પુચ્છિતકાલે એવં કથેય્યાથા’’તિ ચતુન્નમ્પિ ચતસ્સો ગાથાયો બન્ધિત્વા પાળિમેવ ઉગ્ગણ્હાપેત્વા ઉય્યોજેસિ. તે દુતિયદિવસે રાજુપટ્ઠાનં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિંસુ. રાજા સેનકં પુચ્છિ ‘‘ઞાતો તે, સેનક, પઞ્હો’’તિ? ‘‘મહારાજ, મયિ અજાનન્તે અઞ્ઞો કો જાનિસ્સતી’’તિ. ‘‘તેન હિ કથેહી’’તિ. ‘‘સુણાથ દેવા’’તિ સો ઉગ્ગહિતનિયામેનેવ ગાથમાહ –
‘‘ઉગ્ગપુત્તરાજપુત્તિયાનં, ઉરબ્ભસ્સ મંસં પિયં મનાપં;
ન સુનખસ્સ તે અદેન્તિ મંસં, અથ મેણ્ડસ્સ સુણેન સખ્યમસ્સા’’તિ. (જા. ૧.૧૨.૯૮);
તત્થ ઉગ્ગપુત્તરાજપુત્તિયાનન્તિ ઉગ્ગતાનં અમચ્ચપુત્તાનઞ્ચેવ રાજપુત્તાનઞ્ચ.
ગાથં વત્વાપિ સેનકો અત્થં ન જાનાતિ. રાજા પન અત્તનો દિટ્ઠભાવેન પજાનાતિ, તસ્મા ‘‘સેનકેન તાવ ઞાતો’’તિ પુક્કુસં પુચ્છિ. સોપિસ્સ ‘‘કિં અહમ્પિ અપણ્ડિતો’’તિ વત્વા ઉગ્ગહિતનિયામેનેવ ગાથમાહ –
‘‘ચમ્મં વિહનન્તિ એળકસ્સ, અસ્સપિટ્ઠત્થરસ્સુખસ્સ હેતુ;
ન ચ તે સુનખસ્સ અત્થરન્તિ, અથ મેણ્ડસ્સ સુણેન સખ્યમસ્સા’’તિ. (જા. ૧.૧૨.૯૯);
તસ્સપિ ¶ ¶ ¶ અત્થો અપાકટોયેવ. રાજા પન અત્તનો પાકટત્તા ‘‘ઇમિનાપિ પુક્કુસેન ઞાતો’’તિ કામિન્દં પુચ્છિ. સોપિ ઉગ્ગહિતનિયામેનેવ ગાથમાહ –
‘‘આવેલ્લિતસિઙ્ગિકો હિ મેણ્ડો, ન ચ સુનખસ્સ વિસાણકાનિ અત્થિ;
તિણભક્ખો મંસભોજનો ચ, અથ મેણ્ડસ્સ સુણેન સખ્યમસ્સા’’તિ. (જા. ૧.૧૨.૧૦૦);
રાજા ‘‘ઇમિનાપિ ઞાતો’’તિ દેવિન્દં પુચ્છિ. સોપિ ઉગ્ગહિતનિયામેનેવ ગાથમાહ –
‘‘તિણમાસિ પલાસમાસિ મેણ્ડો, ન ચ સુનખો તિણમાસિ નો પલાસં;
ગણ્હેય્ય સુણો સસં બિળારં, અથ મેણ્ડસ્સ સુણેન સખ્યમસ્સા’’તિ. (જા. ૧.૧૨.૧૦૧);
તત્થ તિણમાસિ પલાસમાસીતિ તિણખાદકો ચેવ પણ્ણખાદકો ચ. નો પલાસન્તિ પણ્ણમ્પિ ન ખાદતિ.
અથ રાજા પણ્ડિતં પુચ્છિ – ‘‘તાત, ત્વમ્પિ ઇમં પઞ્હં જાનાસી’’તિ? ‘‘મહારાજ, અવીચિતો યાવ ભવગ્ગા મં ઠપેત્વા કો અઞ્ઞો એતં જાનિસ્સતી’’તિ. ‘‘તેન હિ કથેહી’’તિ. ‘‘સુણ મહારાજા’’તિ તસ્સ પઞ્હસ્સ અત્તનો પાકટભાવં પકાસેન્તો ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘અટ્ઠડ્ઢપદો ચતુપ્પદસ્સ, મેણ્ડો અટ્ઠનખો અદિસ્સમાનો;
છાદિયમાહરતી અયં ઇમસ્સ, મંસં આહરતી અયં અમુસ્સ.
‘‘પાસાદવરગતો વિદેહસેટ્ઠો, વીતિહારં અઞ્ઞમઞ્ઞભોજનાનં;
અદ્દક્ખિ કિર સક્ખિકં જનિન્દો, બુભુક્કસ્સ પુણ્ણંમુખસ્સ ચેત’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૨.૧૦૨-૧૦૩);
તત્થ ¶ અટ્ઠડ્ઢપદોતિ બ્યઞ્જનકુસલતાય એળકસ્સ ચતુપ્પાદં સન્ધાયાહ. મેણ્ડોતિ એળકો. અટ્ઠનખોતિ એકેકસ્મિં પાદે દ્વિન્નં દ્વિન્નં ખુરાનં વસેનેતં વુત્તં. અદિસ્સમાનોતિ મંસં આહરણકાલે અપઞ્ઞાયમાનો. છાદિયન્તિ ગેહચ્છદનં. તિણન્તિ અત્થો. અયં ઇમસ્સાતિ ¶ સુનખો ¶ એળકસ્સ. વીતિહારન્તિ વીતિહરણં. અઞ્ઞમઞ્ઞભોજનાનન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ભોજનાનં. મેણ્ડો હિ સુનખસ્સ ભોજનં હરતિ, સો તસ્સ વીતિહરતિ, સુનખોપિ તસ્સ હરતિ, ઇતરો વીતિહરતિ. અદ્દક્ખીતિ તં તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞભોજનાનં વીતિહરણં સક્ખિકં અત્તનો પચ્ચક્ખં કત્વા અદ્દસ. બુભુક્કસ્સાતિ ભુભૂતિ સદ્દકરણસુનખસ્સ. પુણ્ણંમુખસ્સાતિ મેણ્ડસ્સ. ઇમેસં એતં મિત્તસન્થવં રાજા સયં પસ્સીતિ.
રાજા ઇતરેહિ બોધિસત્તં નિસ્સાય ઞાતભાવં અજાનન્તો ‘‘પઞ્ચ પણ્ડિતા અત્તનો અત્તનો ઞાણબલેન જાનિંસૂ’’તિ મઞ્ઞમાનો સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘લાભા વત મે અનપ્પરૂપા, યસ્સ મેદિસા પણ્ડિતા કુલમ્હિ;
પઞ્હસ્સ ગમ્ભીરગતં નિપુણમત્થં, પટિવિજ્ઝન્તિ સુભાસિતેન ધીરા’’તિ. (જા. ૧.૧૨.૧૦૪);
તત્થ પટિવિજ્ઝન્તીતિ સુભાસિતેન તે વિદિત્વા કથેન્તિ.
અથ નેસં ‘‘તુટ્ઠેન નામ તુટ્ઠાકારો કત્તબ્બો’’તિ તં કરોન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અસ્સતરિરથઞ્ચ એકમેકં, ફીતં ગામવરઞ્ચ એકમેકં;
સબ્બેસં વો દમ્મિ પણ્ડિતાનં, પરમપ્પતીતમનો સુભાસિતેના’’તિ. (જા. ૧.૧૨.૧૦૫);
ઇતિ વત્વા તેસં તં સબ્બં દાપેસિ.
દ્વાદસનિપાતે મેણ્ડકપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
સિરિમન્તપઞ્હો
ઉદુમ્બરદેવી ¶ પન ઇતરેહિ પણ્ડિતં નિસ્સાય પઞ્હસ્સ ઞાતભાવં ઞત્વા ‘‘રઞ્ઞા મુગ્ગં માસેન નિબ્બિસેસકં કરોન્તેન વિય પઞ્ચન્નં સમકોવ સક્કારો કતો, નનુ મય્હં કનિટ્ઠસ્સ વિસેસં સક્કારં કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છિ ‘‘દેવ, કેન વો પઞ્હો ¶ કથિતો’’તિ? ‘‘પઞ્ચહિ પણ્ડિતેહિ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘દેવ, ચત્તારો જના તં પઞ્હં કં નિસ્સાય જાનિંસૂ’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘મહારાજ, કિં તે જાનન્તિ, પણ્ડિતો પન ‘મા નસ્સન્તુ ઇમે બાલા’તિ પઞ્હં ઉગ્ગણ્હાપેસિ, તુમ્હે સબ્બેસં ¶ સમકં સક્કારં કરોથ, અયુત્તમેતં, પણ્ડિતસ્સ વિસેસકં કાતું વટ્ટતી’’તિ. રાજા ‘‘અત્તાનં નિસ્સાય ઞાતભાવં ન કથેસી’’તિ પણ્ડિતસ્સ તુસ્સિત્વા અતિરેકતરં સક્કારં કાતુકામો ચિન્તેસિ ‘‘હોતુ મમ પુત્તં એકં પઞ્હં પુચ્છિત્વા કથિતકાલે મહન્તં સક્કારં કરિસ્સામી’’તિ. સો પઞ્હં ચિન્તેન્તો સિરિમન્તપઞ્હં ચિન્તેત્વા એકદિવસં પઞ્ચન્નં પણ્ડિતાનં ઉપટ્ઠાનં આગન્ત્વા સુખનિસિન્નકાલે સેનકં આહ – ‘‘સેનક, પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. ‘‘પુચ્છ દેવા’’તિ. રાજા સિરિમન્તપઞ્હે પઠમં ગાથમાહ –
‘‘પઞ્ઞાયુપેતં સિરિયા વિહીનં, યસસ્સિનં વાપિ અપેતપઞ્ઞં;
પુચ્છામિ તં સેનક એતમત્થં, કમેત્થ સેય્યો કુસલા વદન્તી’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૮૩);
તત્થ કમેત્થ સેય્યોતિ ઇમેસુ દ્વીસુ કતરં પણ્ડિતા સેય્યોતિ વદન્તિ.
અયઞ્ચ કિર પઞ્હો સેનકસ્સ વંસાનુગતો, તેન નં ખિપ્પમેવ કથેસિ –
‘‘ધીરા ચ બાલા ચ હવે જનિન્દ, સિપ્પૂપપન્ના ચ અસિપ્પિનો ચ;
સુજાતિમન્તોપિ અજાતિમસ્સ, યસસ્સિનો પેસકરા ભવન્તિ;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૮૪);
તત્થ ¶ પઞ્ઞો નિહીનોતિ પઞ્ઞવા નિહીનો, ઇસ્સરોવ ઉત્તમોતિ અત્થો.
રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા ઇતરે તયો અપુચ્છિત્વા સઙ્ઘનવકં હુત્વા નિસિન્નં મહોસધપણ્ડિતં આહ –
‘‘તુવમ્પિ પુચ્છામિ અનોમપઞ્ઞ, મહોસધ કેવલધમ્મદસ્સિ;
બાલં યસસ્સિં પણ્ડિતં અપ્પભોગં, કમેત્થ સેય્યો કુસલા વદન્તી’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૮૫);
તત્થ ¶ કેવલધમ્મદસ્સીતિ સબ્બધમ્મદસ્સિ.
અથસ્સ ¶ મહાસત્તો ‘‘સુણ, મહારાજા’’તિ વત્વા કથેસિ –
‘‘પાપાનિ કમ્માનિ કરોતિ બાલો, ઇધમેવ સેય્યો ઇતિ મઞ્ઞમાનો;
ઇધલોકદસ્સી પરલોકમદસ્સી, ઉભયત્થ બાલો કલિમગ્ગહેસિ;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૮૬);
તત્થ ઇધમેવ સેય્યોતિ ઇધલોકે ઇસ્સરિયમેવ મય્હં સેટ્ઠન્તિ મઞ્ઞમાનો. કલિમગ્ગહેસીતિ બાલો ઇસ્સરિયમાનેન પાપકમ્મં કત્વા નિરયાદિં ઉપપજ્જન્તો પરલોકે ચ પુન તતો આગન્ત્વા નીચકુલે દુક્ખભાવં પત્વા નિબ્બત્તમાનો ઇધલોકે ચાતિ ઉભયત્થ પરાજયમેવ ગણ્હાતિ. એતમ્પિ કારણં અહં દિસ્વા પઞ્ઞાસમ્પન્નોવ ઉત્તમો, ઇસ્સરો પન બાલો ન ઉત્તમોતિ વદામિ.
એવં વુત્તે રાજા સેનકં ઓલોકેત્વા ‘‘નનુ મહોસધો પઞ્ઞવન્તમેવ ઉત્તમોતિ વદતી’’તિ આહ. સેનકો ‘‘મહારાજ, મહોસધો દહરો, અજ્જાપિસ્સ મુખે ખીરગન્ધો વાયતિ, કિમેસ જાનાતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘નિસિપ્પમેતં ¶ વિદધાતિ ભોગં, ન બન્ધુવા ન સરીરવણ્ણો યો;
પસ્સેળમૂગં સુખમેધમાનં, સિરી હિ નં ભજતે ગોરવિન્દં;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ.
તત્થ એળમૂગન્તિ પગ્ઘરિતલાલમુખં. ગોરવિન્દન્તિ સો કિર તસ્મિંયેવ નગરે અસીતિકોટિવિભવો સેટ્ઠિ વિરૂપો. નાસ્સ પુત્તો ન ચ ધીતા, ન કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનાતિ. કથેન્તસ્સપિસ્સ હનુકસ્સ ઉભોહિપિ પસ્સેહિ લાલાધારા પગ્ઘરતિ. દેવચ્છરા વિય દ્વે ઇત્થિયો સબ્બાલઙ્કારેહિ વિભૂસિતા સુપુપ્ફિતાનિ નીલુપ્પલાનિ ગહેત્વા ઉભોસુ પસ્સેસુ ઠિતા તં લાલં નીલુપ્પલેહિ સમ્પટિચ્છિત્વા નીલુપ્પલાનિ વાતપાનેન છડ્ડેન્તિ. સુરાસોણ્ડાપિ પાનાગારં પવિસન્તા નીલુપ્પલેહિ અત્થે સતિ તસ્સ ગેહદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘સામિ ગોરવિન્દ, સેટ્ઠી’’તિ વદન્તિ. સો તેસં સદ્દં સુત્વા વાતપાને ઠત્વા ‘‘કિં, તાતા’’તિ વદતિ. અથસ્સ લાલાધારા પગ્ઘરતિ ¶ . તા ઇત્થિયો તં નીલુપ્પલેહિ સમ્પટિચ્છિત્વા નીલુપ્પલાનિ અન્તરવીથિયં ખિપન્તિ. સુરાધુત્તા તાનિ ગહેત્વા ¶ ઉદકેન વિક્ખાલેત્વા પિળન્ધિત્વા પાનાગારં પવિસન્તિ. એવં સિરિસમ્પન્નો અહોસિ. સેનકો તં ઉદાહરણં કત્વા દસ્સેન્તો એવમાહ.
તં સુત્વા રાજા ‘‘કીદિસં, તાત, મહોસધપણ્ડિતા’’તિ આહ. પણ્ડિતો ‘‘દેવ, કિં સેનકો જાનાતિ, ઓદનસિત્થટ્ઠાને કાકો વિય દધિં પાતું આરદ્ધસુનખો વિય ચ યસમેવ પસ્સતિ, સીસે પતન્તં મહામુગ્ગરં ન પસ્સતિ, સુણ, દેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘લદ્ધા સુખં મજ્જતિ અપ્પપઞ્ઞો, દુક્ખેન ફુટ્ઠોપિ પમોહમેતિ;
આગન્તુના દુક્ખસુખેન ફુટ્ઠો, પવેધતિ વારિચરોવ ઘમ્મે;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૮૮);
તત્થ ¶ સુખન્તિ ઇસ્સરિયસુખં લભિત્વા બાલો પમજ્જતિ, પમત્તો સમાનો પાપં કરોતિ. દુક્ખેનાતિ કાયિકચેતસિકદુક્ખેન. આગન્તુનાતિ ન અજ્ઝત્તિકેન. સત્તાનઞ્હિ સુખમ્પિ દુક્ખમ્પિ આગન્તુકમેવ, ન નિચ્ચપવત્તં. ઘમ્મેતિ ઉદકા ઉદ્ધરિત્વા આતપે ખિત્તમચ્છો વિય.
તં સુત્વા રાજા ‘‘કીદિસં આચરિયા’’તિ આહ. સેનકો ‘‘દેવ, કિમેસ જાનાતિ, તિટ્ઠન્તુ તાવ મનુસ્સા, અરઞ્ઞે જાતરુક્ખેસુપિ ફલસમ્પન્નમેવ બહૂ વિહઙ્ગમા ભજન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘દુમં યથા સાદુફલં અરઞ્ઞે, સમન્તતો સમભિસરન્તિ પક્ખી;
એવમ્પિ અડ્ઢં સધનં સભોગં, બહુજ્જનો ભજતિ અત્થહેતુ;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૮૯);
તત્થ બહુજ્જનોતિ મહાજનો.
તં સુત્વા રાજા ‘‘કીદિસં તાતા’’તિ આહ. પણ્ડિતો ‘‘કિમેસ મહોદરો જાનાતિ, સુણ, દેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘ન ¶ સાધુ બલવા બાલો, સાહસા વિન્દતે ધનં;
કન્દન્તમેતં દુમ્મેધં, કડ્ઢન્તિ નિરયં ભુસં;
એતમ્પિ ¶ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૦);
તત્થ સાહસાતિ સાહસેન સાહસિકકમ્મં કત્વા જનં પીળેત્વા ધનં વિન્દતિ. અથ નં નિરયપાલા કન્દન્તમેવ દુમ્મેધં બલવવેદનં નિરયં કડ્ઢન્તિ.
પુન ¶ રઞ્ઞા ‘‘કિં સેનકા’’તિ વુત્તે સેનકો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યા કાચિ નજ્જો ગઙ્ગમભિસ્સવન્તિ, સબ્બાવ તા નામગોત્તં જહન્તિ;
ગઙ્ગા સમુદ્દં પટિપજ્જમાના, ન ખાયતે ઇદ્ધિં પઞ્ઞોપિ લોકે;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૧);
તત્થ નજ્જોતિ નિન્ના હુત્વા સન્દમાના અન્તમસો કુન્નદિયોપિ ગઙ્ગં અભિસ્સવન્તિ. જહન્તીતિ ગઙ્ગાત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ, અત્તનો નામગોત્તં જહન્તિ. ન ખાયતેતિ સાપિ ગઙ્ગા સમુદ્દં પટિપજ્જમાના ન પઞ્ઞાયતિ, સમુદ્દોત્વેવ નામં લભતિ. એવમેવ મહાપઞ્ઞોપિ ઇસ્સરસન્તિકં પત્તો ન ખાયતિ ન પઞ્ઞાયતિ,સમુદ્દં પવિટ્ઠગઙ્ગા વિય હોતિ.
પુન રાજા ‘‘કિં પણ્ડિતા’’તિ આહ. સો ‘‘સુણ, મહારાજા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘યમેતમક્ખા ઉદધિં મહન્તં, સવન્તિ નજ્જો સબ્બકાલમસઙ્ખ્યં;
સો સાગરો નિચ્ચમુળારવેગો, વેલં ન અચ્ચેતિ મહાસમુદ્દો.
‘‘એવમ્પિ બાલસ્સ પજપ્પિતાનિ, પઞ્ઞં ન અચ્ચેતિ સિરી કદાચિ;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૨-૯૩);
તત્થ ¶ યમેતમક્ખાતિ યં એતં અક્ખાસિ વદેસિ. અસઙ્ખ્યન્તિ અગણનં. વેલં ન અચ્ચેતીતિ ઉળારવેગોપિ હુત્વા ઊમિસહસ્સં ઉક્ખિપિત્વાપિ વેલં અતિક્કમિતું ન સક્કોતિ, વેલં પત્વા અવસ્સં સબ્બા ઊમિયો ભિજ્જન્તિ. એવમ્પિ બાલસ્સ પજપ્પિતાનીતિ બાલસ્સ વચનાનિપિ એવમેવ પઞ્ઞવન્તં અતિક્કમિતું ન ¶ સક્કોન્તિ, તં પત્વાવ ભિજ્જન્તિ. પઞ્ઞં ન અચ્ચેતીતિ પઞ્ઞવન્તં સિરિમા નામ નાતિક્કમતિ. ન હિ કોચિ મનુજો અત્થાનત્થે ઉપ્પન્નકઙ્ખો તંછિન્દનત્થાય ¶ પઞ્ઞવન્તં અતિક્કમિત્વા બાલસ્સ ઇસ્સરસ્સ પાદમૂલં ગચ્છતિ, પઞ્ઞવન્તસ્સ પન પાદમૂલેયેવ વિનિચ્છયો નામ લબ્ભતીતિ.
તં સુત્વા રાજા ‘‘કથં સેનકા’’તિ આહ. સો ‘‘સુણ, દેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અસઞ્ઞતો ચેપિ પરેસમત્થં, ભણાતિ સન્ધાનગતો યસસ્સી;
તસ્સેવ તં રૂહતિ ઞાતિમજ્ઝે, સિરી હિ નં કારયતે ન પઞ્ઞા;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૪);
તત્થ અસઞ્ઞતો ચેપીતિ ઇસ્સરો હિ સચેપિ કાયાદીહિ અસઞ્ઞતો દુસ્સીલો. સન્ધાનગતોતિ વિનિચ્છયે ઠિતો હુત્વા પરેસં અત્થં ભણતિ, તસ્મિં વિનિચ્છયમણ્ડલે મહાપરિવારપરિવુતસ્સ મુસાવાદં વત્વા સામિકમ્પિ અસ્સામિકં કરોન્તસ્સ તસ્સેવ તં વચનં રુહતિ. સિરી હિ નં તથા કારયતે ન પઞ્ઞા, તસ્મા પઞ્ઞો નિહીનો, સિરિમાવ સેય્યોતિ વદામિ.
પુન રઞ્ઞા ‘‘કિં, તાતા’’તિ વુત્તે પણ્ડિતો ‘‘સુણ, દેવ, બાલસેનકો કિં જાનાતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘પરસ્સ વા અત્તનો વાપિ હેતુ, બાલો મુસા ભાસતિ અપ્પપઞ્ઞો;
સો નિન્દિતો હોતિ સભાય મજ્ઝે, પચ્છાપિ સો દુગ્ગતિગામી હોતિ;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૫);
તતો ¶ સેનકો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અત્થમ્પિ ¶ ચે ભાસતિ ભૂરિપઞ્ઞો, અનાળ્હિયો અપ્પધનો દલિદ્દો;
ન તસ્સ તં રૂહતિ ઞાતિમજ્ઝે, સિરી ¶ ચ પઞ્ઞાણવતો ન હોતિ;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૬);
તત્થ અત્થમ્પીતિ કારણમ્પિ ચે ભાસતિ. ઞાતિમજ્ઝેતિ પરિસમજ્ઝે. પઞ્ઞાણવતોતિ મહારાજ, પઞ્ઞાણવન્તસ્સ સિરિસોભગ્ગપ્પત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પકતિયા વિજ્જમાનાપિ સિરી નામ ન હોતિ. સો હિ તસ્સ સન્તિકે સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકો વિય ખાયતીતિ દસ્સેતિ.
પુન રઞ્ઞા ‘‘કીદિસં, તાતા’’તિ વુત્તે પણ્ડિતો ‘‘કિં જાનાતિ, સેનકો, ઇધલોકમત્તમેવ ઓલોકેતિ, ન પરલોક’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘પરસ્સ વા અત્તનો વાપિ હેતુ, ન ભાસતિ અલિકં ભૂરિપઞ્ઞો;
સો પૂજિતો હોતિ સભાય મજ્ઝે, પચ્છાપિ સો સુગ્ગતિગામી હોતિ;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૭);
તતો સેનકો ગાથમાહ –
‘‘હત્થી ગવાસ્સા મણિકુણ્ડલા ચ, થિયો ચ ઇદ્ધેસુ કુલેસુ જાતા;
સબ્બાવ તા ઉપભોગા ભવન્તિ, ઇદ્ધસ્સ પોસસ્સ અનિદ્ધિમન્તો;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૮);
તત્થ ¶ ઇદ્ધસ્સાતિ ઇસ્સરસ્સ. અનિદ્ધિમન્તોતિ ન કેવલં તા નારિયોવ, અથ ખો સબ્બે અનિદ્ધિમન્તોપિ સત્તા તસ્સ ઉપભોગા ભવન્તિ.
તતો પણ્ડિતો ‘‘કિં એસ જાનાતી’’તિ વત્વા એકં કારણં આહરિત્વા દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અસંવિહિતકમ્મન્તં ¶ , બાલં દુમ્મેધમન્તિનં;
સિરી જહતિ દુમ્મેધં, જિણ્ણંવ ઉરગો તચં;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ;
પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૯૯);
તત્થ ¶ ‘‘સિરી જહતી’’તિ પદસ્સ ચેતિયજાતકેન (જા. ૧.૮.૪૫ આદયો) અત્થો વણ્ણેતબ્બો.
અથ સેનકો રઞ્ઞા ‘‘કીદિસ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘દેવ, કિં એસ તરુણદારકો જાનાતિ, સુણાથા’’તિ વત્વા ‘‘પણ્ડિતં અપ્પટિભાનં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘પઞ્ચ પણ્ડિતા મયં ભદ્દન્તે, સબ્બે પઞ્જલિકા ઉપટ્ઠિતા;
ત્વં નો અભિભુય્ય ઇસ્સરોસિ, સક્કોવ ભૂતપતિ દેવરાજા;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞો નિહીનો સિરીમાવ સેય્યો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૧૦૦);
ઇદં કિર સુત્વા રાજા ‘‘સાધુરૂપં સેનકેન કારણં આભતં, સક્ખિસ્સતિ નુ ખો મે પુત્તો ઇમસ્સ વાદં ભિન્દિત્વા અઞ્ઞં કારણં આહરિતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કીદિસં પણ્ડિતા’’તિ આહ. સેનકેન કિર ઇમસ્મિં કારણે આભતે ઠપેત્વા બોધિસત્તં અઞ્ઞો તં વાદં ભિન્દિતું સમત્થો નામ નત્થિ, તસ્મા મહાસત્તો અત્તનો ઞાણબલેન તસ્સ વાદં ભિન્દન્તો ‘‘મહારાજ, કિમેસ બાલો જાનાતિ, યસમેવ ઓલોકેતિ, પઞ્ઞાય વિસેસં ન જાનાતિ, સુણાથા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘દાસોવ ¶ પઞ્ઞસ્સ યસસ્સિ બાલો, અત્થેસુ જાતેસુ તથાવિધેસુ;
યં પણ્ડિતો નિપુણં સંવિધેતિ, સમ્મોહમાપજ્જતિ તત્થ બાલો;
એતમ્પિ દિસ્વાન અહં વદામિ, પઞ્ઞોવ સેય્યો ન યસસ્સિ બાલો’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૧૦૧);
તત્થ અત્થેસૂતિ કિચ્ચેસુ જાતેસુ. સંવિધેતીતિ સંવિદહતિ.
ઇતિ ¶ મહાસત્તો સિનેરુપાદતો સુવણ્ણવાલુકં ઉદ્ધરન્તો વિય ગગનતલે પુણ્ણચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય ચ નયકારણં દસ્સેસિ. એવં મહાસત્તેન પઞ્ઞાનુભાવં દસ્સેત્વા કથિતે રાજા સેનકં આહ – ‘‘કીદિસં, સેનક, સક્કોન્તો ઉત્તરિપિ કથેહી’’તિ. સો કોટ્ઠે ઠપિતધઞ્ઞં વિય ઉગ્ગહિતકં ખેપેત્વા અપ્પટિભાનો મઙ્કુભૂતો પજ્ઝાયન્તો ¶ નિસીદિ. સચે હિ સો અઞ્ઞં કારણં આહરેય્ય, ન ગાથાસહસ્સેનપિ ઇમં જાતકં નિટ્ઠાયેથ. તસ્સ પન અપ્પટિભાનસ્સ ઠિતકાલે ગમ્ભીરં ઓઘં આનેન્તો વિય મહાસત્તો ઉત્તરિપિ પઞ્ઞમેવ વણ્ણેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અદ્ધા હિ પઞ્ઞાવ સતં પસત્થા, કન્તા સિરી ભોગરતા મનુસ્સા;
ઞાણઞ્ચ બુદ્ધાનમતુલ્યરૂપં, પઞ્ઞં ન અચ્ચેતિ સિરી કદાચી’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૧૦૨);
તત્થ સતન્તિ બુદ્ધાદીનં સપ્પુરિસાનં. ભોગરતાતિ મહારાજ, યસ્મા અન્ધબાલમનુસ્સા ભોગરતાવ, તસ્મા તેસં સિરી કન્તા. યસો નામેસ પણ્ડિતેહિ ગરહિતો બાલાનં કન્તોતિ ચાયં અત્થો ભિસજાતકેન (જા. ૧.૧૪.૭૮ આદયો) વણ્ણેતબ્બો. બુદ્ધાનન્તિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનઞ્ચ ઞાણં. કદાચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે ઞાણવન્તં સિરી નામ નાતિક્કમતિ, દેવાતિ.
તં સુત્વા રાજા મહાસત્તસ્સ પઞ્હબ્યાકરણેન તુટ્ઠો ઘનવસ્સં વસ્સેન્તો વિય મહાસત્તં ધનેન પૂજેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યં ¶ તં અપુચ્છિમ્હ અકિત્તયી નો, મહોસધ કેવલધમ્મદસ્સી;
ગવં સહસ્સં ઉસભઞ્ચ નાગં, આજઞ્ઞયુત્તે ચ રથે દસ ઇમે;
પઞ્હસ્સ વેય્યાકરણેન તુટ્ઠો, દદામિ તે ગામવરાનિ સોળસા’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૧૦૩);
તત્થ ઉસભઞ્ચ નાગન્તિ તસ્સ ગવં સહસ્સસ્સ ઉસભં કત્વા અલઙ્કતપટિયત્તં આરોહનીયં નાગં દમ્મીતિ.
વીસતિનિપાતે સિરિમન્તપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
છન્નપથપઞ્હો
તતો ¶ પટ્ઠાય બોધિસત્તસ્સ યસો મહા અહોસિ. તં સબ્બં ઉદુમ્બરદેવીયેવ વિચારેસિ. સા તસ્સ સોળસવસ્સિકકાલે ચિન્તેસિ ‘‘મમ કનિટ્ઠો મહલ્લકો જાતો, યસોપિસ્સ મહા અહોસિ, આવાહમસ્સ કાતું વટ્ટતી’’તિ. સા રઞ્ઞો તમત્થં આરોચેસિ. રાજા ‘‘સાધુ જાનાપેહિ ન’’ન્તિ આહ. સા તં જાનાપેત્વા ¶ તેન સમ્પટિચ્છિતે ‘‘તેન હિ, તાત, તે કુમારિકં આનેમી’’તિ આહ. અથ મહાસત્તો ‘‘કદાચિ ઇમેહિ આનીતા મમ ન રુચ્ચેય્ય, સયમેવ તાવ ઉપધારેમી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમાહ – ‘‘દેવિ, કતિપાહં મા કિઞ્ચિ રઞ્ઞો વદેથ, અહં એકં કુમારિકં સયં પરિયેસિત્વા મમ ચિત્તરુચિતં તુમ્હાકં આચિક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં કરોહિ, તાતા’’તિ. સો દેવિં વન્દિત્વા અત્તનો ઘરં ગન્ત્વા સહાયકાનં સઞ્ઞં દત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન તુન્નવાયઉપકરણાનિ ગહેત્વા એકકોવ ઉત્તરદ્વારેન નિક્ખમિત્વા ઉત્તરયવમજ્ઝકં પાયાસિ. તદા પન તત્થ એકં પોરાણસેટ્ઠિકુલં પરિક્ખીણં અહોસિ. તસ્સ કુલસ્સ ધીતા અમરાદેવી નામ અભિરૂપા દસ્સનીયા પાસાદિકા સબ્બલક્ખણસમ્પન્ના પુઞ્ઞવતી. સા તં દિવસં પાતોવ યાગું પચિત્વા આદાય ‘‘પિતુ કસનટ્ઠાનં ગમિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા તમેવ મગ્ગં પટિપજ્જિ. મહાસત્તો તં આગચ્છન્તિં દિસ્વા ‘‘સબ્બલક્ખણસમ્પન્નાયં ઇત્થી, સચે અપરિગ્ગહા, ઇમાય મે પાદપરિચારિકાય ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેસિ.
સાપિ ¶ તં દિસ્વાવ ‘‘સચે એવરૂપસ્સ પુરિસસ્સ ગેહે ભવેય્યં, સક્કા મયા કુટુમ્બં સણ્ઠાપેતુ’’ન્તિ ચિન્તેસિ.
અથ મહાસત્તો – ‘‘ઇમિસ્સા સપરિગ્ગહાપરિગ્ગહભાવં ન જાનામિ, હત્થમુટ્ઠિયા નં પુચ્છિસ્સામિ, સચે એસા પણ્ડિતા ભવિસ્સતિ, જાનિસ્સતિ. નો ચે, ન જાનિસ્સતિ, ઇધેવ નં છડ્ડેત્વા ગચ્છામી’’તિ ચિન્તેત્વા દૂરે ઠિતોવ હત્થમુટ્ઠિમકાસિ. સાપિ ‘‘અયં મમ સસામિકાસામિકભાવં પુચ્છતી’’તિ ઞત્વા હત્થં પસારેસિ. સો અપરિગ્ગહભાવં ઞત્વા સમીપં ગન્ત્વા ‘‘ભદ્દે, કા નામ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, અહં અતીતે વા અનાગતે વા એતરહિ વા યં નત્થિ, તન્નામિકા’’તિ. ‘‘ભદ્દે, લોકે અમરા નામ નત્થિ, ત્વં અમરા નામ ભવિસ્સસી’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, કસ્સ યાગું હરિસ્સસી’’તિ? ‘‘પુબ્બદેવતાય, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, પુબ્બદેવતા નામ માતાપિતરો, તવ પિતુ યાગું હરિસ્સસિ મઞ્ઞે’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, તવ પિતા કિં કરોતી’’તિ? ‘‘સામિ, એકં દ્વિધા કરોતી’’તિ. ‘‘એકસ્સ ¶ દ્વિધાકરણં નામ કસનં, તવ પિતા કસતી’’તિ ¶ . ‘‘એવં, સામી’’તિ. ‘‘કતરસ્મિં પન ઠાને તે પિતા કસતી’’તિ? ‘‘યત્થ સકિં ગતા ન એન્તિ, તસ્મિં ઠાને, સામી’’તિ. ‘‘સકિં ગતાનં ન પચ્ચાગમનટ્ઠાનં નામ સુસાનં, સુસાનસન્તિકે કસતિ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, અજ્જેવ એસ્સસી’’તિ. ‘‘સચે એસ્સતિ, ન એસ્સા’’મિ. ‘‘નો ચે એસ્સતિ, એસ્સામિ, સામી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, પિતા તે મઞ્ઞે નદીપારે કસતિ, ઉદકે એન્તે ન એસ્સસિ, અનેન્તે એસ્સસી’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. એત્તકં નામ મહાસત્તો આલાપસલ્લાપં કરોતિ.
અથ નં અમરાદેવી ‘‘યાગું પિવિસ્સસિ, સામી’’તિ નિમન્તેસિ. મહાસત્તો ‘‘પઠમમેવ પટિક્ખિપનં નામ અવમઙ્ગલ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘આમ, પિવિસ્સામી’’તિ આહ. સા પન યાગુઘટં ઓતારેસિ. મહાસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘સચે પાતિં અધોવિત્વા હત્થધોવનં અદત્વા દસ્સતિ, એત્થેવ નં પહાય ગમિસ્સામી’’તિ. સા પન પાતિં ધોવિત્વા પાતિયા ઉદકં આહરિત્વા હત્થધોવનં દત્વા તુચ્છપાતિં હત્થે અટ્ઠપેત્વા ભૂમિયં ઠપેત્વા ઘટં આલુળેત્વા યાગુયા પૂરેસિ, તત્થ પન સિત્થાનિ મહન્તાનિ. અથ નં મહાસત્તો આહ ‘‘કિં, ભદ્દે, અતિબહલા યાગૂ’’તિ. ‘‘ઉદકં ન લદ્ધં, સામી’’તિ ¶ . ‘‘કેદારે ઉદકં ન લદ્ધં ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ. ‘‘એવં, સામી’’તિ. સા પિતુ યાગું ઠપેત્વા બોધિસત્તસ્સ અદાસિ. સો યાગું પિવિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા ‘‘ભદ્દે, તુય્હં માતુ ગેહં ગમિસ્સામિ, મગ્ગં મે આચિક્ખા’’તિ આહ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા મગ્ગં આચિક્ખન્તી એકકનિપાતે ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યેન સત્તુબિલઙ્ગા ચ, દિગુણપલાસો ચ પુપ્ફિતો;
યેન દદામિ તેન વદામિ, યેન ન દદામિ ન તેન વદામિ;
એસ મગ્ગો યવમજ્ઝકસ્સ, એતં અન્નપથં વિજાનાહી’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૧૨);
તસ્સત્થો – ‘‘સામિ, અન્તોગામં પવિસિત્વા એકં સત્તુઆપણં પસ્સિસ્સસિ, તતો કઞ્જિકાપણં, તેસં પુરતો દિગુણપણ્ણો કોવિળારો સુપુપ્ફિતો, તસ્મા ત્વં યેન સત્તુબિલઙ્ગા ¶ ચ કોવિળારો ચ પુપ્ફિતો, તેન ગન્ત્વા કોવિળારમૂલે ઠત્વા દક્ખિણં ગણ્હ વામં મુઞ્ચ, એસ મગ્ગો યવમજ્ઝકસ્સ યવમજ્ઝકગામે ઠિતસ્સ અમ્હાકં ગેહસ્સ, એતં એવં પટિચ્છાદેત્વા મયા વુત્તં છન્નપથં પટિચ્છન્નપથં છન્નપથં વા પટિચ્છન્નકારણં વિજાનાહી’’તિ. એત્થ હિ યેન દદામીતિ ¶ યેન હત્થેન દદામિ, ઇદં દક્ખિણહત્થં સન્ધાય વુત્તં, ઇતરં વામહત્થં. એવં સા તસ્સ મગ્ગં આચિક્ખિત્વા પિતુ યાગું ગહેત્વા અગમાસિ.
છન્નપથપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
અમરાદેવિપરિયેસના
સોપિ તાય કથિતમગ્ગેનેવ તં ગેહં ગતો. અથ નં અમરાદેવિયા માતા દિસ્વા આસનં દત્વા ‘‘યાગું પિવિસ્સસિ, સામી’’તિ આહ. ‘‘અમ્મ, કનિટ્ઠભગિનિયા મે અમરાદેવિયા થોકા યાગુ મે દિન્ના’’તિ. તં સુત્વા સા ‘‘ધીતુ મે અત્થાય આગતો ભવિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. મહાસત્તો તેસં દુગ્ગતભાવં જાનન્તોપિ ‘‘અમ્મ, અહં તુન્નવાયો, કિઞ્ચિ સિબ્બિતબ્બયુત્તકં અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, સામિ, મૂલં પન નત્થી’’તિ? ‘‘અમ્મ મૂલેન કમ્મં નત્થિ, આનેહિ, સિબ્બિસ્સામિ ન’’ન્તિ. સા જિણ્ણસાટકાનિ આહરિત્વા અદાસિ. બોધિસત્તો આહટાહટં નિટ્ઠાપેસિયેવ. પુઞ્ઞવતો હિ કિરિયા નામ સમિજ્ઝતિયેવ. અથ નં આહ ‘‘અમ્મ, વીથિભાગેન ¶ આરોચેય્યાસી’’તિ. સા સકલગામં આરોચેસિ. મહાસત્તો તુન્નવાયકમ્મં કત્વા એકાહેનેવ સહસ્સં કહાપણં ઉપ્પાદેસિ. મહલ્લિકાપિસ્સ પાતરાસભત્તં પચિત્વા દત્વા ‘‘તાત, સાયમાસં કિત્તકં પચામી’’તિ આહ. ‘‘અમ્મ, યત્તકા ઇમસ્મિં ગેહે ભુઞ્જન્તિ, તેસં પમાણેના’’તિ. સા અનેકસૂપબ્યઞ્જનં બહુભત્તં પચિ. અમરાદેવીપિ સાયં સીસેન દારુકલાપં, ઉચ્છઙ્ગેન પણ્ણં આદાય અરઞ્ઞતો આગન્ત્વા પુરગેહદ્વારે દારુકલાપં નિક્ખિપિત્વા પચ્છિમદ્વારેન ગેહં પાવિસિ. પિતાપિસ્સા સાયતરં આગમાસિ. મહાસત્તો નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિ. ઇતરા માતાપિતરો ભોજેત્વા પચ્છા સયં ભુઞ્જિત્વા માતાપિતૂનં પાદે ધોવિત્વા મહાસત્તસ્સ પાદે ધોવિ.
સો તં પરિગ્ગણ્હન્તો કતિપાહં તત્થેવ વસિ. અથ નં વીમંસન્તો એકદિવસં આહ – ‘‘ભદ્દે, અડ્ઢનાળિકતણ્ડુલે ગહેત્વા તતો મય્હં યાગુઞ્ચ પૂવઞ્ચ ભત્તઞ્ચ પચાહી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તણ્ડુલે કોટ્ટેત્વા મૂલતણ્ડુલેહિ ભત્તં, મજ્ઝિમતણ્ડુલેહિ યાગું, કણકાહિ પૂવં પચિત્વા તદનુરૂપં સૂપબ્યઞ્જનં સમ્પાદેત્વા મહાસત્તસ્સ સબ્યઞ્જનં યાગું અદાસિ. સા યાગુ મુખે ઠપિતમત્તાવ ¶ સત્ત રસહરણિસહસ્સાનિ ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. સો તસ્સા વીમંસનત્થમેવ ‘‘ભદ્દે, યાગું પચિતું અજાનન્તી કિમત્થં મમ તણ્ડુલે નાસેસી’’તિ કુદ્ધો વિય સહ ખેળેન નિટ્ઠુભિત્વા ભૂમિયં પાતેસિ. સા તસ્સ અકુજ્ઝિત્વાવ ‘‘સામિ, સચે ¶ યાગુ ન સુન્દરા, પૂવં ખાદા’’તિ પૂવં અદાસિ. તમ્પિ તથેવ અકાસિ. ‘‘સચે, સામિ, પૂવં ન સુન્દરં, ભત્તં ભુઞ્જા’’તિ ભત્તં અદાસિ. ભત્તમ્પિ તથેવ કત્વા ‘‘ભદ્દે, ત્વં પચિતું અજાનન્તી મમ સન્તકં કિમત્થં નાસેસી’’તિ કુદ્ધો વિય તીણિપિ એકતો મદ્દિત્વા સીસતો પટ્ઠાય સકલસરીરં લિમ્પિત્વા ‘‘ગચ્છ, દ્વારે નિસીદાહી’’તિ આહ. સા અકુજ્ઝિત્વાવ ‘‘સાધુ, સામી’’તિ ગન્ત્વા તથા અકાસિ. સો તસ્સા નિહતમાનભાવં ઞત્વા ‘‘ભદ્દે, એહી’’તિ આહ. સા અકુજ્ઝિત્વા એકવચનેનેવ આગતા. મહાસત્તો પન આગચ્છન્તો કહાપણસહસ્સેન સદ્ધિં એકસાટકયુગં તમ્બૂલપસિબ્બકે ઠપેત્વા આગતો. અથ ¶ સો તં સાટકં નીહરિત્વા તસ્સા હત્થે ઠપેત્વા ‘‘ભદ્દે, તવ સહાયિકાહિ સદ્ધિં ન્હાયિત્વા ઇમં સાટકં નિવાસેત્વા એહી’’તિ આહ. સા તથા અકાસિ.
પણ્ડિતો ઉપ્પાદિતધનઞ્ચ, આભતધનઞ્ચ સબ્બં તસ્સા માતાપિતૂનં દત્વા સમસ્સાસેત્વા સસુરે આપુચ્છિત્વા તં આદાય નગરાભિમુખો અગમાસિ. અન્તરામગ્ગે તસ્સા વીમંસનત્થાય છત્તઞ્ચ ઉપાહનઞ્ચ દત્વા એવમાહ – ‘‘ભદ્દે, ઇમં છત્તં ગહેત્વા અત્તાનં ધારેહિ, ઉપાહનં અભિરુહિત્વા યાહી’’તિ. સા તં ગહેત્વા તથા અકત્વા અબ્ભોકાસે સૂરિયસન્તાપે છત્તં અધારેત્વા વનન્તે ધારેત્વા ગચ્છતિ, થલટ્ઠાને ઉપાહનં પટિમુઞ્ચિત્વા ઉદકટ્ઠાનં સમ્પત્તકાલે અભિરુહિત્વા ગચ્છતિ. બોધિસત્તો તં કારણં દિસ્વા પુચ્છિ ‘‘કિં, ભદ્દે, થલટ્ઠાને ઉપાહનં પટિમુઞ્ચિત્વા ઉદકટ્ઠાને અભિરુહિત્વા ગચ્છસિ, સૂરિયસન્તાપે છત્તં અધારેત્વા વનન્તે ધારેત્વા’’તિ? સા આહ – ‘‘સામિ, થલટ્ઠાને કણ્ટકાદીનિ પસ્સામિ, ઉદકટ્ઠાને મચ્છકચ્છપકણ્ટકાદીનિ ન પસ્સામિ, તેસુ પાદે પવિટ્ઠેસુ દુક્ખવેદના ભવેય્ય, અબ્ભોકાસે સુક્ખરુક્ખકણ્ટકાદીનિ નત્થિ, વનન્તરં પવિટ્ઠાનં પન સુક્ખરુક્ખદણ્ડાદિકેસુ મત્થકે પતિતેસુ દુક્ખવેદના ભવેય્ય, તસ્મા તાનિ પટિઘાતનત્થાય એવં કરોમી’’તિ.
બોધિસત્તો દ્વીહિ કારણેહિ તસ્સા કથં સુત્વા તુસ્સિત્વા ગચ્છન્તો એકસ્મિં ઠાને ફલસમ્પન્નં એકં બદરરુક્ખં દિસ્વા બદરરુક્ખમૂલે નિસીદિ. સા બદરરુક્ખમૂલે નિસિન્નં મહાસત્તં દિસ્વા ‘‘સામિ, અભિરુહિત્વા બદરફલં ગહેત્વા ખાદાહિ, મય્હમ્પિ દેહી’’તિ આહ. ‘‘ભદ્દે, અહં કિલમામિ, અભિરુહિતું ન સક્કોમિ, ત્વમેવ અભિરુહા’’તિ. સા તસ્સ વચનં સુત્વા બદરરુક્ખં અભિરુય્હ સાખન્તરે નિસીદિત્વા ફલં ઓચિનિ. બોધિસત્તો તં આહ – ‘‘ભદ્દે, ફલં મય્હં દેહી’’તિ. સા ‘‘અયં પુરિસો પણ્ડિતો વા અપણ્ડિતો વા વીમંસિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તં આહ ‘‘સામિ, ઉણ્હફલં ખાદિસ્સસિ, ઉદાહુ સીતફલ’’ન્તિ? સો તં કારણં અજાનન્તો વિય એવમાહ – ‘‘ભદ્દે, ઉણ્હફલેન મે અત્થો’’તિ ¶ . સા ફલાનિ ભૂમિયં ખિપિત્વા ‘‘સામિ, ખાદા’’તિ આહ. બોધિસત્તો તં ગહેત્વા ધમેન્તો ખાદિ. પુન વીમંસમાનો નં એવમાહ – ‘‘ભદ્દે, સીતલં મે દેહી’’તિ. અથ સા ¶ બદરફલાનિ તિણભૂમિયા ઉપરિ ખિપિ. સો તં ગહેત્વા ખાદિત્વા ‘‘અયં દારિકા અતિવિય પણ્ડિતા’’તિ ચિન્તેત્વા તુસ્સિ. અથ મહાસત્તો તં આહ – ‘‘ભદ્દે, બદરરુક્ખતો ઓતરાહી’’તિ. સા મહાસત્તસ્સ વચનં સુત્વા રુક્ખતો ઓતરિત્વા ઘટં ગહેત્વા નદિં ગન્ત્વા ઉદકં આનેત્વા મહાસત્તસ્સ અદાસિ. મહાસત્તો પિવિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા તતો ઉટ્ઠાય ગચ્છન્તો નગરમેવ સમ્પત્તો.
અથ સો તં વીમંસનત્થાય દોવારિકસ્સ ગેહે ઠપેત્વા દોવારિકસ્સ ભરિયાય આચિક્ખિત્વા અત્તનો નિવેસનં ગન્ત્વા પુરિસે આમન્તેત્વા ‘‘અસુકગેહે ઇત્થિં ઠપેત્વા આગતોમ્હિ, ઇમં સહસ્સં આદાય ગન્ત્વા તં વીમંસથા’’તિ સહસ્સં દત્વા પેસેસિ. તે તથા કરિંસુ. સા આહ – ‘‘ઇદં મમ સામિકસ્સ પાદરજમ્પિ ન અગ્ઘતી’’તિ. તે આગન્ત્વા પણ્ડિતસ્સ આરોચેસું. પુનપિ યાવતતિયં પેસેત્વા ચતુત્થે વારે મહાસત્તો તેયેવ ‘‘તેન હિ નં હત્થે ગહેત્વા કડ્ઢન્તા આનેથા’’તિ આહ. તે તથા કરિંસુ. સા મહાસત્તં મહાસમ્પત્તિયં ઠિતં ન સઞ્જાનિ, નં ઓલોકેત્વા ચ પન હસિ ચેવ રોદિ ચ. સો ઉભયકારણં પુચ્છિ. અથ નં સા આહ – ‘‘સામિ, અહં હસમાના તવ સમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ‘અયં અકારણેન ન લદ્ધા, પુરિમભવે કુસલં કત્વા લદ્ધા, અહો પુઞ્ઞાનં ફલં નામા’તિ હસિં. રોદમાના પન ‘ઇદાનિ પરસ્સ રક્ખિતગોપિતવત્થુમ્હિ અપરજ્ઝિત્વા ¶ નિરયં ગમિસ્સતી’તિ તયિ કારુઞ્ઞેન રોદિ’’ન્તિ.
સો તં વીમંસિત્વા સુદ્ધભાવં ઞત્વા ‘‘ગચ્છથ નં તત્થેવ નેથા’’તિ વત્વા પેસેત્વા પુન તુન્નવાયવેસં ગહેત્વા ગન્ત્વા તાય સદ્ધિં સયિત્વા પુનદિવસે પાતોવ રાજકુલં પવિસિત્વા ઉદુમ્બરદેવિયા આરોચેસિ. સા રઞ્ઞો આરોચેત્વા અમરાદેવિં સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા મહાયોગ્ગે નિસીદાપેત્વા મહન્તેન સક્કારેન મહાસત્તસ્સ ગેહં નેત્વા મઙ્ગલં કારેસિ. રાજા બોધિસત્તસ્સ સહસ્સમૂલં પણ્ણાકારં પેસેસિ. દોવારિકે આદિં કત્વા સકલનગરવાસિનો પણ્ણાકારે પહિણિંસુ. અમરાદેવીપિ રઞ્ઞા પહિતં પણ્ણાકારં દ્વિધા ¶ ભિન્દિત્વા એકં કોટ્ઠાસં રઞ્ઞો પેસેસિ. એતેનુપાયેન સકલનગરવાસીનમ્પિ પણ્ણાકારં પેસેત્વા નગરં સઙ્ગણ્હિ. તતો પટ્ઠાય મહાસત્તો તાય સદ્ધિં સમગ્ગવાસં વસન્તો રઞ્ઞો અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ અનુસાસિ.
અમરાદેવિપરિયેસના નિટ્ઠિતા.
સબ્બરતનથેનવણ્ણના
અથેકદિવસં ¶ સેનકો ઇતરે તયો અત્તનો સન્તિકં આગતે આમન્તેસિ ‘‘અમ્ભો, મયં ગહપતિપુત્તસ્સ મહોસધસ્સેવ નપ્પહોમ, ઇદાનિ પન તેન અત્તના બ્યત્તતરા ભરિયા આનીતા, કિન્તિ નં રઞ્ઞો અન્તરે પરિભિન્દેય્યામા’’તિ. ‘‘આચરિય, મયં કિં જાનામ, ત્વંયેવ જાનાહી’’તિ. ‘‘હોતુ મા ચિન્તયિત્થ, અત્થેકો ઉપાયો, અહં રઞ્ઞો ચૂળામણિં થેનેત્વા આહરિસ્સામિ, પુક્કુસ, ત્વં સુવણ્ણમાલં આહર, કામિન્દ, ત્વં કમ્બલં, દેવિન્દ, ત્વં સુવણ્ણપાદુકન્તિ એવં મયં ચત્તારોપિ ઉપાયેન તાનિ આહરિસ્સામ, તતો અમ્હાકં ગેહે અટ્ઠપેત્વા ગહપતિપુત્તસ્સ ગેહં પેસેસ્સામા’’તિ. અથ ખો તે ચત્તારોપિ તથા કરિંસુ. તેસુ સેનકો તાવ ચૂળામણિં તક્કઘટે પક્ખિપિત્વા દાસિયા હત્થે ઠપેત્વા પેસેસિ ‘‘ઇમં તક્કઘટં અઞ્ઞેસં ગણ્હન્તાનં અદત્વા સચે મહોસધસ્સ ગેહે ગણ્હાતિ, ઘટેનેવ સદ્ધિં દેહી’’તિ. સા પણ્ડિતસ્સ ઘરદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘તક્કં ગણ્હથ, તક્કં ગણ્હથા’’તિ અપરાપરં ચરતિ.
અમરાદેવી દ્વારે ઠિતા તસ્સા કિરિયં દિસ્વા ‘‘અયં અઞ્ઞત્થ ન ગચ્છતિ, ભવિતબ્બમેત્થ કારણેના’’તિ ઇઙ્ગિતસઞ્ઞાય દાસિયો પટિક્કમાપેત્વા સયમેવ ‘‘અમ્મ, એહિ તક્કં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ¶ પક્કોસિત્વા તસ્સા આગતકાલે દાસીનં સઞ્ઞં દત્વા તાસુ અનાગચ્છન્તીસુ ‘‘ગચ્છ, અમ્મ, દાસિયો પક્કોસાહી’’તિ તમેવ પેસેત્વા તક્કઘટે હત્થં ઓતારેત્વા મણિં દિસ્વા તં દાસિં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, ત્વં કસ્સ સન્તકા’’તિ? ‘‘અય્યે, સેનકપણ્ડિતસ્સ દાસીમ્હી’’તિ. તતો તસ્સા નામં તસ્સા ચ માતુયા નામં પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકા નામા’’તિ વુત્તે ‘‘અમ્મ, ઇમં તક્કં કતિમૂલ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘અય્યે, ચતુનાળિક’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, અમ્મ, ઇમં તક્કં મે દેહી’’તિ વત્વા ‘‘અય્યે, તુમ્હેસુ ગણ્હન્તીસુ મૂલેન મે કો અત્થો, ઘટેનેવ સદ્ધિં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ યાહી’’તિ તં ઉય્યોજેત્વા સા ‘‘અસુકમાસે અસુકદિવસે ¶ સેનકાચરિયો અસુકાય નામ દાસિયા ધીતાય અસુકાય નામ હત્થે રઞ્ઞો ચૂળામણિં પહેનકત્થાય પહિણી’’તિ પણ્ણે લિખિત્વા તક્કં ગણ્હિ. પુક્કુસોપિ સુવણ્ણમાલં સુમનપુપ્ફચઙ્કોટકે ઠપેત્વા સુમનપુપ્ફેન પટિચ્છાદેત્વા તથેવ પેસેસિ. કામિન્દોપિ કમ્બલં પણ્ણપચ્છિયં ઠપેત્વા પણ્ણેહિ છાદેત્વા પેસેસિ. દેવિન્દોપિ સુવણ્ણપાદુકં યવકલાપન્તરે બન્ધિત્વા પેસેસિ. સા સબ્બાનિપિ તાનિ ગહેત્વા પણ્ણે અક્ખરાનિ આરોપેત્વા મહાસત્તસ્સ આચિક્ખિત્વા ઠપેસિ.
તેપિ ¶ ચત્તારો પણ્ડિતા રાજકુલં ગન્ત્વા ‘‘કિં, દેવ, તુમ્હે ચૂળામણિં ન પિળન્ધથા’’તિ આહંસુ. રાજા ‘‘પિળન્ધિસ્સામિ આહરથા’’તિ પુરિસે આહ. તે મણિં ન પસ્સિંસુ, ઇતરાનિપિ ન પસ્સિંસુયેવ. અથ તે ચત્તારો પણ્ડિતા ‘‘દેવ, તુમ્હાકં આભરણાનિ મહોસધસ્સ ગેહે અત્થિ, સો તાનિ સયં વળઞ્જેતિ, પટિસત્તુ તે મહારાજ, ગહપતિપુત્તો’’તિ તં ભિન્દિંસુ. અથસ્સ અત્થચરકા મનુસ્સા સીઘં ગન્ત્વા આરોચેસું. સો ‘‘રાજાનં દિસ્વા જાનિસ્સામી’’તિ રાજુપટ્ઠાનં અગમાસિ. રાજા કુજ્ઝિત્વા ‘‘કો જાનિસ્સતિ, કિં ભવિસ્સતિ કિં કરિસ્સતી’’તિ અત્તાનં પસ્સિતું નાદાસિ. પણ્ડિતો રઞ્ઞો કુદ્ધભાવં ઞત્વા અત્તનો નિવેસનમેવ ગતો. રાજા ‘‘નં ગણ્હથા’’તિ આણાપેસિ. પણ્ડિતો અત્થચરકાનં વચનં સુત્વા ‘‘મયા અપગન્તું વટ્ટતી’’તિ અમરાદેવિયા સઞ્ઞં દત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન નગરા નિક્ખમિત્વા દક્ખિણયવમજ્ઝકગામં ગન્ત્વા તસ્મિં કુમ્ભકારકમ્મં અકાસિ. નગરે ‘‘પણ્ડિતો પલાતો’’તિ એકકોલાહલં જાતં.
સેનકાદયોપિ ચત્તારો જના તસ્સ પલાતભાવં ઞત્વા ‘‘મા ચિન્તયિત્થ, મયં કિં અપણ્ડિતા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અજાનાપેત્વાવ અમરાદેવિયા પણ્ણાકારં પહિણિંસુ ¶ સા તેહિ ચતૂહિ પેસિતપણ્ણાકારં ગહેત્વા ‘‘અસુક-અસુકવેલાય આગચ્છતૂ’’તિ વત્વા એકં કૂપં ખણાપેત્વા ગૂથરાસિનો સહ ઉદકેન તત્થ પૂરેત્વા ગૂથકૂપસ્સ ઉપરિતલે યન્તફલકાહિ પિદહિત્વા કિળઞ્જેન પટિચ્છાદેત્વા સબ્બં નિટ્ઠાપેસિ. અથ સેનકો સાયન્હસમયે ન્હત્વા અત્તાનં અલઙ્કરિત્વા નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા બોધિસત્તસ્સ ગેહં અગમાસિ. સો ઘરદ્વારે ઠત્વા ¶ અત્તનો આગતભાવં જાનાપેસિ. સા ‘‘એહિ, આચરિયા’’તિ આહ. સો ગન્ત્વા તસ્સા સન્તિકે અટ્ઠાસિ. સા એવમાહ – ‘‘સામિ, ઇદાનિ અહં તવ વસં ગતા, અત્તનો સરીરં અન્હાયિત્વા સયિતું અયુત્ત’’ન્તિ. સો તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સા નિક્ખમિત્વા ઉદકપૂરં ઘટં ગહેત્વા આસિત્તા વિય ‘‘એહિ, આચરિય, ન્હાનત્થાય ફલકાનિ આરુહા’’તિ વત્વા તસ્સ ફલકાનિ અભિરુય્હ ઠિતકાલે ગેહં પવિસિત્વા ફલકકોટિયં અક્કમિત્વા ગૂથકૂપે પાતેસિ.
પુક્કુસોપિ સાયન્હસમયે ન્હત્વા અલઙ્કરિત્વા નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા બોધિસત્તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા ઘરદ્વારે ઠત્વા અત્તનો આગતભાવં જાનાપેસિ. એકા પરિચારિકા ઇત્થી અમરાદેવિયા આરોચેસિ. સા તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘એહિ, આચરિય, અત્તનો સરીરં અન્હાયિત્વા સયિતું અયુત્ત’’ન્તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સા નિક્ખમિત્વા ઉદકપૂરં ઘટં ગહેત્વા આસિઞ્ચમાના વિય ‘‘એહિ, આચરિય, ન્હાનત્થાય ફલકાનિ અભિરુહા’’તિ આહ. તસ્સ ફલકાનિ અભિરુય્હ ઠિતકાલે સા ગેહં પવિસિત્વા ફલકાનિ આકડ્ઢિત્વા ¶ ગૂથકૂપે પાતેસિ. પુક્કુસં સેનકો ‘‘કો એસો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અહં પુક્કુસો’’તિ. ‘‘ત્વં કો નામ મનુસ્સો’’તિ? ‘‘અહં સેનકો’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં પુચ્છિત્વા અટ્ઠંસુ. તથા ઇતરે દ્વેપિ તત્થેવ પાતેસિ. સબ્બેપિ તે જેગુચ્છે ગૂથકૂપે અટ્ઠંસુ. સા વિભાતાય રત્તિયા તતો ઉક્ખિપાપેત્વા, ચત્તારોપિ જને ખુરમુણ્ડે કારાપેત્વા તણ્ડુલાનિ ગાહાપેત્વા ઉદકેન તેમેત્વા કોટ્ટાપેત્વા ચુણ્ણં બહલયાગું પચાપેત્વા મદ્દિત્વા સીસતો પટ્ઠાય સકલસરીરં વિલિમ્પાપેત્વા તૂલપિચૂનિ ગાહાપેત્વા તથેવ સીસતો પટ્ઠાય ઓકિરાપેત્વા મહાદુક્ખં પાપેત્વા કિલઞ્જકુચ્છિયં નિપજ્જાપેત્વા વેઠેત્વા રઞ્ઞો આરોચેતુકામા હુત્વા તેહિ સદ્ધિં ચત્તારિ રતનાનિ ગાહાપેત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા – ‘‘દેવ, સેતવાનરં નામ મહાપણ્ણાકારં પટિગ્ગણ્હથા’’તિ વત્વા ચત્તારિ કિલઞ્જાનિ રઞ્ઞો પાદમૂલે ઠપાપેસિ. અથ રાજા વિવરાપેત્વા સેતમક્કટસદિસે ચત્તારોપિ જને પસ્સિ. અથ સબ્બે મનુસ્સા ‘‘અહો અદિટ્ઠપુબ્બા, અહો મહાસેતવાનરા’’તિ વત્વા મહાહસિતં હસિંસુ. તે ચત્તારોપિ મહાલજ્જા અહેસું.
અથ ¶ અમરાદેવી અત્તનો સામિનો નિદ્દોસભાવં કથેન્તી રાજાનં આહ – ‘‘દેવ, મહોસધપણ્ડિતો ન ચોરો, ઇમે ચત્તારોવ ચોરા. એતેસુ હિ સેનકો મણિચોરો, પુક્કુસો સુવણ્ણમાલાચોરો, કામિન્દો કમ્બલચોરો, દેવિન્દો સુવણ્ણપાદુકાચોરો. ઇમે ચોરા અસુકમાસે અસુકદિવસે અસુકદાસિધીતાનં અસુકદાસીનં હત્થે ઇમાનિ રતનાનિ પહિણન્તિ. ઇમં પણ્ણં પસ્સથ, અત્તનો સન્તકઞ્ચ ગણ્હથ, ચોરે ચ, દેવ, પટિચ્છથા’’તિ. સા ચત્તારોપિ જને મહાવિપ્પકારં પાપેત્વા રાજાનં વન્દિત્વા અત્તનો ગેહમેવ ગતા. રાજા બોધિસત્તસ્સ પલાતભાવેન તસ્મિં આસઙ્કાય ચ અઞ્ઞેસં પણ્ડિતપતિમન્તીનં અભાવેન ચ તેસં કિઞ્ચિ અવત્વા ‘‘પણ્ડિતા ન્હાપેત્વા અત્તનો ગેહાનિ ગચ્છથા’’તિ પેસેસિ. ચત્તારો જના મહાવિપ્પકારં પત્વા રાજાનં વન્દિત્વા અત્તનો ગેહમેવ ગતા.
સબ્બરતનથેના નિટ્ઠિતા.
ખજ્જોપનકપઞ્હો
અથસ્સ છત્તે અધિવત્થા દેવતા બોધિસત્તસ્સ ધમ્મદેસનં અસ્સુણન્તી ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ આવજ્જમાના તં કારણં ઞત્વા ‘‘પણ્ડિતસ્સ આનયનકારણં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા રત્તિભાગે છત્તપિણ્ડિકં વિવરિત્વા રાજાનં ચતુક્કનિપાતે દેવતાય પુચ્છિતપઞ્હે આગતે ¶ ‘‘હન્તિ હત્થેહિ પાદેહી’’તિઆદિકે ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ. રાજા અજાનન્તો ‘‘અહં ન જાનામિ, અઞ્ઞે પણ્ડિતે પુચ્છિસ્સામી’’તિ એકદિવસં ઓકાસં યાચિત્વા પુનદિવસે ‘‘આગચ્છન્તૂ’’તિ ચતુન્નં પણ્ડિતાનં સાસનં પેસેસિ. તેહિ ‘‘મયં ખુરમુણ્ડા વીથિં ઓતરન્તા લજ્જામા’’તિ વુત્તે રાજા ચત્તારો નાળિપટ્ટે પેસેસિ ‘‘ઇમે સીસેસુ કત્વા આગચ્છન્તૂ’’તિ. તદા કિર તે નાળિપટ્ટા ઉપ્પન્ના. તે આગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિંસુ. અથ રાજા ‘‘સેનક, અજ્જ રત્તિભાગે છત્તે અધિવત્થા દેવતા મં ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ, અહં પન અજાનન્તો ‘પણ્ડિતે પુચ્છિસ્સામી’તિ અવચં, કથેહિ મે તે પઞ્હે’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘હન્તિ હત્થેહિ પાદેહિ, મુખઞ્ચ પરિસુમ્ભતિ;
સ વે રાજ પિયો હોતિ, કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૧૯૭);
સેનકો ¶ અજાનન્તો ‘‘કિં હન્તિ, કથં હન્તી’’તિ તં તં વિલપિત્વા નેવ અન્તં ¶ પસ્સિ, ન કોટિં પસ્સિ. સેસાપિ અપ્પટિભાના અહેસું. અથ રાજા વિપ્પટિસારી હુત્વા પુન રત્તિભાગે દેવતાય ‘‘પઞ્હો તે ઞાતો’’તિ પુટ્ઠો ‘‘મયા ચત્તારો પણ્ડિતા પુટ્ઠા, તેપિ ન જાનિંસૂ’’તિ આહ. દેવતા ‘‘કિં તે જાનિસ્સન્તિ, ઠપેત્વા મહોસધપણ્ડિતં અઞ્ઞો કોચિ એતે પઞ્હે કથેતું સમત્થો નામ નત્થિ. સચે તં પક્કોસાપેત્વા એતે પઞ્હે ન કથાપેસ્સસિ, ઇમિના તે જલિતેન અયકૂટેન સીસં ભિન્દિસ્સામી’’તિ રાજાનં તજ્જેત્વા ‘‘મહારાજ, અગ્ગિના અત્થે સતિ ખજ્જોપનકં ધમિતું ન વટ્ટતિ, ખીરેન અત્થે સતિ વિસાણં દુહિતું ન વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં પઞ્ચકનિપાતે ખજ્જોપનકપઞ્હં ઉદાહરિ –
‘‘કો નુ સન્તમ્હિ પજ્જોતે, અગ્ગિપરિયેસનં ચરં;
અદ્દક્ખિ રત્તિ ખજ્જોતં, જાતવેદં અમઞ્ઞથ.
‘‘સ્વસ્સ ગોમયચુણ્ણાનિ, અભિમત્થં તિણાનિ ચ;
વિપરીતાય સઞ્ઞાય, નાસક્ખિ પજ્જલેતવે.
‘‘એવમ્પિ અનુપાયેન, અત્થં ન લભતે મિગો;
વિસાણતો ગવં દોહં, યત્થ ખીરં ન વિન્દતિ.
‘‘વિવિધેહિ ¶ ઉપાયેહિ, અત્થં પપ્પોન્તિ માણવા;
નિગ્ગહેન અમિત્તાનં, મિત્તાનં પગ્ગહેન ચ.
‘‘સેનામોક્ખપલાભેન, વલ્લભાનં નયેન ચ;
જગતિં જગતિપાલા, આવસન્તિ વસુન્ધર’’ન્તિ. (જા. ૧.૫.૭૫-૭૯);
તત્થ સન્તમ્હિ પજ્જોતેતિ અગ્ગિમ્હિ સન્તે. ચરન્તિ ચરન્તો. અદ્દક્ખીતિ પસ્સિ, દિસ્વા ચ પન વણ્ણસામઞ્ઞતાય ખજ્જોપનકં ‘‘જાતવેદો અયં ભવિસ્સતી’’તિ અમઞ્ઞિત્થ. સ્વસ્સાતિ સો અસ્સ ખજ્જોપનકસ્સ ઉપરિ સુખુમાનિ ગોમયચુણ્ણાનિ ચેવ તિણાનિ ચ. અભિમત્થન્તિ હત્થેહિ ઘંસિત્વા આકિરન્તો જણ્ણુકેહિ ભૂમિયં પતિટ્ઠાય મુખેન ધમન્તો જાલેસ્સામિ નન્તિ વિપરીતાય સઞ્ઞાય વાયમન્તોપિ જાલેતું નાસક્ખિ. મિગોતિ મિગસદિસો અન્ધબાલો એવં અનુપાયેન પરિયેસન્તો અત્થં ન લભતિ. યત્થાતિ યસ્મિં વિસાણે ખીરમેવ નત્થિ, તતો ગાવિં દુહન્તો ¶ વિય ચ અત્થં ન વિન્દતિ. સેનામોક્ખપલાભેનાતિ સેનામોક્ખાનં અમચ્ચાનં લાભેન. વલ્લભાનન્તિ પિયમનાપાનં ¶ વિસ્સાસિકાનં અમચ્ચાનં નયેન ચ. વસુન્ધરન્તિ વસુસઙ્ખાતાનં રતનાનં ધારણતો વસુન્ધરન્તિ લદ્ધનામં જગતિં જગતિપાલા રાજાનો આવસન્તિ.
ન તે તયા સદિસા હુત્વા અગ્ગિમ્હિ વિજ્જમાનેયેવ ખજ્જોપનકં ધમન્તિ. મહારાજ, ત્વં પન અગ્ગિમ્હિ સતિ ખજ્જોપનકં ધમન્તો વિય, તુલં છડ્ડેત્વા હત્થેન તુલયન્તો વિય, ખીરેન અત્થે જાતે વિસાણતો દુહન્તો વિય ચ, સેનકાદયો પુચ્છસિ, એતે કિં જાનન્તિ. ખજ્જોપનકસદિસા હેતે. અગ્ગિક્ખન્ધસદિસો મહોસધો પઞ્ઞાય જલતિ, તં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છ. ઇમે તે પઞ્હે અજાનન્તસ્સ જીવિતં નત્થીતિ રાજાનં તજ્જેત્વા અન્તરધાયિ.
ખજ્જોપનકપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
ભૂરિપઞ્હો
અથ રાજા મરણભયતજ્જિતો પુનદિવસે ચત્તારો અમચ્ચે પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાતા, તુમ્હે ચત્તારો ચતૂસુ રથેસુ ઠત્વા ચતૂહિ નગરદ્વારેહિ નિક્ખમિત્વા યત્થ મમ પુત્તં મહોસધપણ્ડિતં પસ્સથ, તત્થેવસ્સ સક્કારં કત્વા ખિપ્પં આનેથા’’તિ આણાપેસિ. તેપિ ચત્તારો એકેકેન દ્વારેન ¶ નિક્ખમિંસુ. તેસુ તયો જના પણ્ડિતં ન પસ્સિંસુ. દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખન્તો પન દક્ખિણયવમજ્ઝકગામે મહાસત્તં મત્તિકં આહરિત્વા આચરિયસ્સ ચક્કં વટ્ટેત્વા મત્તિકામક્ખિતસરીરં પલાલપિટ્ઠકે નિસીદિત્વા મુટ્ઠિં મુટ્ઠિં કત્વા અપ્પસૂપં યવભત્તં ભુઞ્જમાનં પસ્સિ. કસ્મા પનેસ એતં કમ્મં અકાસીતિ? રાજા કિર ‘‘નિસ્સંસયં પણ્ડિતો રજ્જં ગણ્હિસ્સતી’’તિ આસઙ્કતિ. ‘‘સો ‘કુમ્ભકારકમ્મેન જીવતી’તિ સુત્વા નિરાસઙ્કો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમકાસીતિ. સો અમચ્ચં દિસ્વા અત્તનો સન્તિકં આગતભાવં ઞત્વા ‘‘અજ્જ મય્હં યસો પુન પાકતિકો ભવિસ્સતિ, અમરાદેવિયા સમ્પાદિતં નાનગ્ગરસભોજનમેવ ભુઞ્જિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગહિતં યવભત્તપિણ્ડં છડ્ડેત્વા ઉટ્ઠાય મુખં વિક્ખાલેત્વા નિસીદિ. તસ્મિં ખણે સો અમચ્ચો તં ઉપસઙ્કમિ. સો પન સેનકપક્ખિકો, તસ્મા નં ઘટેન્તો ‘‘પણ્ડિત, આચરિયસેનકસ્સ વચનં નિય્યાનિકં, તવ નામ યસે પરિહીને તથારૂપા ¶ પઞ્ઞા પતિટ્ઠા હોતું નાસક્ખિ, ઇદાનિ મત્તિકામક્ખિતો પલાલપિટ્ઠે નિસીદિત્વા એવરૂપં ભત્તં ભુઞ્જસી’’તિ વત્વા દસકનિપાતે ભૂરિપઞ્હે પઠમં ગાથમાહ –
‘‘સચ્ચં ¶ કિર, ત્વં અપિ ભૂરિપઞ્ઞ, યા તાદિસી સિરી ધિતી મતી ચ;
ન તાયતેભાવવસૂપનિતં, યો યવકં ભુઞ્જસિ અપ્પસૂપ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૪૫);
તત્થ સચ્ચં કિરાતિ યં આચરિયસેનકો આહ, તં કિર સચ્ચમેવ. સિરીતિ ઇસ્સરિયં. ધિતીતિ અબ્ભોચ્છિન્નવીરિયં. ન તાયતેભાવવસૂપનિતન્તિ અભાવસ્સ અવુડ્ઢિયા વસં ઉપનીતં તં ન રક્ખતિ ન ગોપેતિ, પતિટ્ઠા હોતું ન સક્કોતિ. યવકન્તિ યવભત્તં.
અથ નં મહાસત્તો ‘‘અન્ધબાલ, અહં અત્તનો પઞ્ઞાબલેન પુન તં યસં પાકતિકં કાતુકામો એવં કરોમી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘સુખં દુક્ખેન પરિપાચયન્તો, કાલાકાલં વિચિનં છન્દછન્નો;
અત્થસ્સ દ્વારાનિ અવાપુરન્તો, તેનાહં તુસ્સામિ યવોદનેન.
‘‘કાલઞ્ચ ઞત્વા અભિજીહનાય, મન્તેહિ અત્થં પરિપાચયિત્વા;
વિજમ્ભિસ્સં સીહવિજમ્ભિતાનિ, તાયિદ્ધિયા દક્ખસિ મં પુનાપી’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૪૬-૧૪૭);
તત્થ ¶ દુક્ખેનાતિ ઇમિના કાયિકચેતસિકદુક્ખેન અત્તનો પોરાણકસુખં પટિપાકતિકકરણેન પરિપાચયન્તોવડ્ઢેન્તો. કાલાકાલન્તિ અયં પટિચ્છન્નો હુત્વા ચરણકાલો, અયં અપ્પટિચ્છન્નોતિ એવં કાલઞ્ચ અકાલઞ્ચ વિચિનન્તો રઞ્ઞો કુદ્ધકાલે છન્નેન ચરિતબ્બન્તિ ઞત્વા છન્દેન અત્તનો રુચિયા છન્નો પટિચ્છન્નો હુત્વા કુમ્ભકારકમ્મેન જીવન્તો અત્તનો અત્થસ્સ કારણસઙ્ખાતાનિ દ્વારાનિ ¶ અવાપુરન્તો વિહરામિ, તેન કારણેનાહં યવોદનેન તુસ્સામીતિ અત્થો. અભિજીહનાયાતિ વીરિયકરણસ્સ. મન્તેહિ અત્થં પરિપાચયિત્વાતિ અત્તનો ઞાણબલેન મમ યસં વડ્ઢેત્વા મનોસિલાતલે વિજમ્ભમાનો સીહો વિય વિજમ્ભિસ્સં, તાય ઇદ્ધિયા મં પુનપિ ત્વં પસ્સિસ્સસીતિ.
અથ નં અમચ્ચો આહ – ‘‘પણ્ડિત, છત્તે અધિવત્થા દેવતા રાજાનં પઞ્હં પુચ્છિ. રાજા ચત્તારો પણ્ડિતે પુચ્છિ. તેસુ એકોપિ તં પઞ્હં કથેતું નાસક્ખિ, તસ્મા રાજા તવ સન્તિકં મં પહિણી’’તિ. ‘‘એવં ¶ સન્તે પઞ્ઞાય આનુભાવં કસ્મા ન પસ્સસિ, એવરૂપે હિ કાલે ન ઇસ્સરિયં પતિટ્ઠા હોતિ, પઞ્ઞાસમ્પન્નોવ પતિટ્ઠા હોતી’’તિ મહાસત્તો પઞ્ઞાય આનુભાવં વણ્ણેસિ. અમચ્ચો રઞ્ઞા ‘‘પણ્ડિતં દિટ્ઠટ્ઠાનેયેવ સક્કારં કત્વા આનેથા’’તિ દિન્નં કહાપણસહસ્સં મહાસત્તસ્સ હત્થે ઠપેસિ. કુમ્ભકારો ‘‘મહોસધપણ્ડિતો કિર મયા પેસકારકમ્મં કારિતો’’તિ ભયં આપજ્જિ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘મા ભાયિ, આચરિય, બહૂપકારો ત્વં અમ્હાક’’ન્તિ અસ્સાસેત્વા સહસ્સં દત્વા મત્તિકામક્ખિતેનેવ સરીરેન રથે નિસીદિત્વા નગરં પાવિસિ. અમચ્ચો રઞ્ઞો આરોચેત્વા ‘‘તાત, કુહિં પણ્ડિતો દિટ્ઠો’’તિ વુત્તે ‘‘દેવ, દક્ખિણયવમજ્ઝકગામે કુમ્ભકારકમ્મં કત્વા જીવતિ, તુમ્હે પક્કોસથાતિ સુત્વાવ અન્હાયિત્વા મત્તિકામક્ખિતેનેવ સરીરેન આગતો’’તિ આહ. રાજા ‘‘સચે મય્હં પચ્ચત્થિકો અસ્સ, ઇસ્સરિયવિધિના ચરેય્ય, નાયં મમ પચ્ચત્થિકો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘મમ પુત્તસ્સ ‘અત્તનો ઘરં ગન્ત્વા ન્હત્વા અલઙ્કરિત્વા મયા દિન્નવિધાનેન આગચ્છતૂ’તિ વદેય્યાથા’’તિ આહ. તં સુત્વા પણ્ડિતો તથા કત્વા આગન્ત્વા ‘‘પવિસતૂ’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. રાજા પટિસન્થારં કત્વા પણ્ડિતં વીમંસન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘સુખીપિ હેકે ન કરોન્તિ પાપં, અવણ્ણસંસગ્ગભયા પુનેકે;
પહૂ સમાનો વિપુલત્થચિન્તી, કિં કારણા મે ન કરોસિ દુક્ખ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૪૮);
તત્થ ¶ ¶ સુખીતિ પણ્ડિત, એકચ્ચે ‘‘મયં સુખિનો સમ્પન્નઇસ્સરિયા, અલં નો એત્તકેના’’તિ ઉત્તરિ ઇસ્સરિયકારણા પાપં ન કરોન્તિ, એકચ્ચે ‘‘એવરૂપસ્સ નો યસદાયકસ્સ સામિકસ્સ અપરજ્ઝન્તાનં અવણ્ણો ભવિસ્સતી’’તિ અવણ્ણસંસગ્ગભયા ન કરોન્તિ. એકો ન સમત્થો હોતિ, એકો મન્દપઞ્ઞો, ત્વં પન સમત્થો ચ વિપુલત્થચિન્તી ચ, ઇચ્છન્તો પન સકલજમ્બુદીપે રજ્જમ્પિ કારેય્યાસિ. કિં કારણા મમ રજ્જં ગહેત્વા દુક્ખં ન કરોસીતિ.
અથ નં બોધિસત્તો આહ –
‘‘ન પણ્ડિતા અત્તસુખસ્સ હેતુ, પાપાનિ કમ્માનિ સમાચરન્તિ;
દુક્ખેન ¶ ફુટ્ઠા ખલિતાપિ સન્તા, છન્દા ચ દોસા ન જહન્તિ ધમ્મ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૪૯);
તત્થ ખલિતાપીતિ સમ્પત્તિતો ખલિત્વા વિપત્તિયં ઠિતસભાવા હુત્વાપિ. ન જહન્તિ ધમ્મન્તિ પવેણિયધમ્મમ્પિ સુચરિતધમ્મમ્પિ ન જહન્તિ.
પુન રાજા તસ્સ વીમંસનત્થં ખત્તિયમાયં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યેન કેનચિ વણ્ણેન, મુદુના દારુણેન વા;
ઉદ્ધરે દીનમત્તાનં, પચ્છા ધમ્મં સમાચરે’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૫૦);
તત્થ દીનન્તિ દુગ્ગતં અત્તાનં ઉદ્ધરિત્વા સમ્પત્તિયં ઠપેય્યાતિ.
અથસ્સ મહાસત્તો રુક્ખૂપમં દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યસ્સ રુક્ખસ્સ છાયાય, નિસીદેય્ય સયેય્ય વા;
ન તસ્સ સાખં ભઞ્જેય્ય, મિત્તદુબ્ભો હિ પાપકો’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૫૧);
એવઞ્ચ પન વત્વા – ‘‘મહારાજ, યદિ પરિભુત્તરુક્ખસ્સ સાખં ભઞ્જન્તોપિ મિત્તદુબ્ભી હોતિ ¶ , યેહિ તુમ્હેહિ મમ પિતા ઉળારે ઇસ્સરિયે પતિટ્ઠાપિતો, અહઞ્ચ મહન્તેન અનુગ્ગહેન અનુગ્ગહિતો, તેસુ તુમ્હેસુ અપરજ્ઝન્તો અહં કથં નામ મિત્તદુબ્ભો ન ભવેય્ય’’ન્તિ સબ્બથાપિ અત્તનો અમિત્તદુબ્ભિભાવં કથેત્વા રઞ્ઞો ચિત્તાચારં ચોદેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યસ્સાપિ ¶ ધમ્મં પુરિસો વિજઞ્ઞા, યે ચસ્સ કઙ્ખં વિનયન્તિ સન્તો;
તં હિસ્સ દીપઞ્ચ પરાયણઞ્ચ, ન તેન મેત્તિં જરયેથ પઞ્ઞો’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૫૨);
તસ્સત્થો – મહારાજ, યસ્સ આચરિયસ્સ સન્તિકા યો પુરિસો અપ્પમત્તકમ્પિ ધમ્મં કારણં જાનેય્ય, યે ચસ્સ સન્તો ઉપ્પન્નં કઙ્ખં વિનયન્તિ, તં તસ્સ પતિટ્ઠાનટ્ઠેન દીપઞ્ચેવ પરાયણઞ્ચ, તાદિસેન આચરિયેન સદ્ધિં પણ્ડિતો મિત્તભાવં નામ ન જીરેય્ય ન નાસેય્ય.
ઇદાનિ તં ઓવદન્તો ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –
‘‘અલસો ગિહી કામભોગી ન સાધુ, અસઞ્ઞતો પબ્બજિતો ન સાધુ;
રાજા ન સાધુ અનિસમ્મકારી, યો પણ્ડિતો કોધનો તં ન સાધુ.
‘‘નિસમ્મ ¶ ખત્તિયો કયિરા, નાનિસમ્મ દિસમ્પતિ;
નિસમ્મકારિનો રાજ, યસો કિત્તિ ચ વડ્ઢતી’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૫૩-૧૫૪);
તત્થ ન સાધૂતિ ન સુન્દરો. અનિસમ્મકારીતિ કિઞ્ચિ સુત્વા અનુપધારેત્વા અત્તનો પચ્ચક્ખં અકત્વા કારકો. યસો કિત્તિ ચાતિ ઇસ્સરિયપરિવારો ચ ગુણકિત્તિ ચ એકન્તેન વડ્ઢતીતિ.
ભૂરિપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
દેવતાપઞ્હો
એવં ¶ વુત્તે રાજા મહાસત્તં સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રાજપલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા સયં નીચાસને નિસીદિત્વા આહ – ‘‘પણ્ડિત, સેતચ્છત્તે અધિવત્થા દેવતા મં ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ, તે અહં ન જાનામિ. ચત્તારોપિ પણ્ડિતા ન જાનિંસુ, કથેહિ મે, તાત, તે પઞ્હે’’તિ. મહારાજ, છત્તે અધિવત્થા દેવતા વા હોતુ, ચાતુમહારાજિકાદયો વા હોન્તુ, યેન કેનચિ પુચ્છિતપઞ્હં અહં કથેતું સક્કોમિ. વદ, મહારાજ, દેવતાય પુચ્છિતપઞ્હેતિ. અથ રાજા દેવતાય પુચ્છિતનિયામેનેવ કથેન્તો પઠમં ગાથમાહ –
‘‘હન્તિ ¶ હત્થેહિ પાદેહિ, મુખઞ્ચ પરિસુમ્ભતિ;
સ વે રાજ પિયો હોતિ, કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૧૯૭);
તત્થ હન્તીતિ પહરતિ. પરિસુમ્ભતીતિ પહરતિયેવ. સ વેતિ સો એવં કરોન્તો પિયો હોતિ. કં તેન ત્વાભિપસ્સસીતિ તેન પહરણકારણેન પિયં કતમં પુગ્ગલં ત્વં, રાજ, અભિપસ્સસીતિ.
મહાસત્તસ્સ તં કથં સુત્વાવ ગગનતલે પુણ્ણચન્દો વિય અત્થો પાકટો અહોસિ. અથ મહાસત્તો ‘‘સુણ, મહારાજ, યદા હિ માતુઅઙ્કે નિપન્નો દહરકુમારો હટ્ઠતુટ્ઠો કીળન્તો માતરં હત્થપાદેહિ પહરતિ, કેસે લુઞ્ચતિ, મુટ્ઠિના મુખં પહરતિ, તદા નં માતા ‘ચોરપુત્તક, કથં ત્વં નો એવં પહરસી’તિઆદીનિ પેમસિનેહવસેનેવ વત્વા પેમં સન્ધારેતું અસક્કોન્તી આલિઙ્ગિત્વા થનન્તરે નિપજ્જાપેત્વા મુખં પરિચુમ્બતિ. ઇતિ સો તસ્સા એવરૂપે કાલે પિયતરો હોતિ, તથા પિતુનોપી’’તિ એવં ગગનમજ્ઝે સૂરિયં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય પાકટં કત્વા પઞ્હં કથેસિ. તં સુત્વા દેવતા છત્તપિણ્ડિકં વિવરિત્વા નિક્ખમિત્વા ઉપડ્ઢં સરીરં દસ્સેત્વા ‘‘સુકથિતો પણ્ડિતેન પઞ્હો’’તિ મધુરસ્સરેન સાધુકારં દત્વા રતનચઙ્કોટકં પૂરેત્વા દિબ્બપુપ્ફગન્ધવાસેહિ બોધિસત્તં પૂજેત્વા અન્તરધાયિ. રાજાપિ પણ્ડિતં પુપ્ફાદીહિ પૂજેત્વા ¶ ઇતરં પઞ્હં યાચિત્વા ‘‘વદ, મહારાજા’’તિ વુત્તે દુતિયં ગાથમાહ –
‘‘અક્કોસતિ યથાકામં, આગમઞ્ચસ્સ ઇચ્છતિ;
સ વે રાજ પિયો હોતિ, કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૧૯૮);
અથસ્સ ¶ મહાસત્તો – ‘‘મહારાજ, માતા વચનપેસનં કાતું સમત્થં સત્તટ્ઠવસ્સિકં પુત્તં ‘તાત, ખેત્તં ગચ્છ, અન્તરાપણં ગચ્છા’તિઆદીનિ વત્વા ‘અમ્મ, સચે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ખાદનીયં ભોજનીયં દસ્સસિ, ગમિસ્સામી’તિ વુત્તે ‘સાધુ, પુત્ત, ગણ્હાહી’તિ વત્વા દેતિ. સો દારકો તં ખાદિત્વા બહિ ગન્ત્વા દારકેહિ સદ્ધિં કીળિત્વા માતુપેસનં ન ગચ્છતિ. માતરા ‘‘તાત, ગચ્છાહી’તિ વુત્તે સો માતરં ‘અમ્મ, ત્વં સીતાય ઘરચ્છાયાય નિસીદસિ, કિં પન અહં તવ બહિ ¶ પેસનકમ્મં કરિસ્સામિ, અહં તં વઞ્ચેમી’તિ વત્વા હત્થવિકારમુખવિકારે કત્વા ગતો. સા ગચ્છન્તં દિસ્વા કુજ્ઝિત્વા દણ્ડકં ગહેત્વા ‘ત્વં મમ સન્તકં ખાદિત્વા ખેત્તે કિચ્ચં કાતું ન ઇચ્છસી’તિ તજ્જેન્તી વેગેન પલાયન્તં અનુબન્ધિત્વા પાપુણિતું અસક્કોન્તી ‘ચોરા તં ખણ્ડાખણ્ડં છિન્દન્તૂ’તિઆદીનિ વત્વા યથાકામં અક્કોસતિ પરિભાસતિ. યં પન મુખેન ભણતિ, તથા હદયે અપ્પમત્તકમ્પિ ન ઇચ્છતિ, આગમનઞ્ચસ્સ ઇચ્છતિ, સો દિવસભાગં કીળિત્વા સાયં ગેહં પવિસિતું અવિસહન્તો ઞાતકાનં સન્તિકં ગચ્છતિ. માતાપિસ્સ આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તી અનાગચ્છન્તં દિસ્વા ‘પવિસિતું ન વિસહતિ મઞ્ઞે’તિ સોકસ્સ હદયં પૂરેત્વા અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ ઞાતિઘરે ઉપધારેન્તી પુત્તં દિસ્વા આલિઙ્ગિત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ દળ્હં ગહેત્વા ‘તાત પિયપુત્તક, મમ વચનં હદયે ઠપેસી’તિ અતિરેકતરં પેમં ઉપ્પાદેસિ. એવં, મહારાજ, માતુયા કુદ્ધકાલે પુત્તો પિયતરો નામ હોતી’’તિ દુતિયં પઞ્હં કથેસિ. દેવતા તથેવ પૂજેસિ.
રાજાપિ પૂજેત્વા તતિયં પઞ્હં યાચિત્વા ‘‘વદ, મહારાજા’’તિ વુત્તે તતિયં ગાથમાહ –
‘‘અબ્ભક્ખાતિ અભૂતેન, અલિકેનાભિસારયે;
સ વે રાજ પિયો હોતિ, કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૧૯૯);
અથસ્સ મહાસત્તો ‘‘રાજ, યદા ઉભો જયમ્પતિકા રહોગતા લોકસ્સાદરતિયા ¶ કીળન્તા ‘ભદ્દે, તવ મયિ પેમં નત્થિ, હદયં તે બહિ ગત’ન્તિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તિ, અલિકેન સારેન્તિ ચોદેન્તિ, તદા તે અતિરેકતરં અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયાયન્તિ. એવમસ્સ પઞ્હસ્સ અત્થં જાનાહી’’તિ કથેસિ. દેવતા તથેવ પૂજેસિ.
રાજાપિ પૂજેત્વા ઇતરં પઞ્હં યાચિત્વા ‘‘વદ, મહારાજા’’તિ વુત્તે ચતુત્થં ગાથમાહ –
‘‘હરં ¶ ¶ અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ, વત્થસેનાસનાનિ ચ;
અઞ્ઞદત્થુહરા સન્તા, તે વે રાજ પિયા હોન્તિ;
કં તેન ત્વાભિપસ્સસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૨૦૦);
અથસ્સ મહાસત્તો ‘‘મહારાજ, અયં પઞ્હો ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણે સન્ધાય વુત્તો. સદ્ધાનિ હિ કુલાનિ ઇધલોકપરલોકં સદ્દહિત્વા દેન્તિ ચેવ દાતુકામાનિ ચ હોન્તિ, તાનિ તથારૂપે સમણબ્રાહ્મણે યાચન્તેપિ લદ્ધં હરન્તે ભુઞ્જન્તેપિ દિસ્વા ‘અમ્હેયેવ યાચન્તિ, અમ્હાકંયેવ સન્તકાનિ અન્નપાનાદીનિ પરિભુઞ્જન્તી’તિ તેસુ અતિરેકતરં પેમં કરોન્તિ. એવં ખો, મહારાજ, અઞ્ઞદત્થુહરા સન્તા એકંસેન યાચન્તા ચેવ લદ્ધં હરન્તા ચ સમાના પિયા હોન્તી’’તિ કથેસિ. ઇમસ્મિં પન પઞ્હે કથિતે દેવતા તથેવ પૂજેત્વા સાધુકારં દત્વા સત્તરતનપૂરં રતનચઙ્કોટકં ‘‘ગણ્હ, મહાપણ્ડિતા’’તિ મહાસત્તસ્સ પાદમૂલે ખિપિ. રાજાપિસ્સ અતિરેકતરં પૂજં કરોન્તો અતિવિય પસીદિત્વા સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ. તતો પટ્ઠાય મહાસત્તસ્સ યસો મહા અહોસિ.
દેવતાપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
પઞ્ચપણ્ડિતપઞ્હો
પુન તે ચત્તારો પણ્ડિતા ‘‘અમ્ભો, ગહપતિપુત્તો ઇદાનિ મહન્તતરો જાતો, કિં કરોમા’’તિ મન્તયિંસુ. અથ ને સેનકો આહ – ‘‘હોતુ દિટ્ઠો મે ઉપાયો, મયં ગહપતિપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘રહસ્સં નામ કસ્સ કથેતું વટ્ટતી’તિ પુચ્છિસ્સામ, સો ‘ન કસ્સચિ કથેતબ્બ’ન્તિ વક્ખતિ. અથ નં ‘ગહપતિપુત્તો તે, દેવ, પચ્ચત્થિકો જાતો’તિ પરિભિન્દિસ્સામા’’તિ. તે ચત્તારોપિ પણ્ડિતા તસ્સ ઘરં ગન્ત્વા પટિસન્થારં કત્વા ‘‘પણ્ડિત, પઞ્હં પુચ્છિતુકામમ્હા’’તિ વત્વા ‘‘પુચ્છથા’’તિ વુત્તે સેનકો પુચ્છિ ‘‘પણ્ડિત, પુરિસેન નામ કત્થ પતિટ્ઠાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘સચ્ચે પતિટ્ઠાતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘સચ્ચે પતિટ્ઠિતેન ¶ કિં ઉપ્પાદેતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘ધનં ઉપ્પાદેતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘ધનં ઉપ્પાદેત્વા કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘મન્તો ગહેતબ્બો’’તિ. ‘‘મન્તં ગહેત્વા કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘અત્તનો રહસ્સં પરસ્સ ન કથેતબ્બ’’ન્તિ. તે ‘‘સાધુ પણ્ડિતા’’તિ વત્વા તુટ્ઠમાનસા હુત્વા ‘‘ઇદાનિ ગહપતિપુત્તસ્સ પિટ્ઠિં પસ્સિસ્સામા’’તિ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહારાજ, ગહપતિપુત્તો ¶ તે પચ્ચત્થિકો જાતો’’તિ વદિંસુ. ‘‘નાહં તુમ્હાકં વચનં સદ્દહામિ, ન સો મય્હં પચ્ચત્થિકો ભવિસ્સતી’’તિ ¶ . સચ્ચં, મહારાજ, સદ્દહથ, અસદ્દહન્તો પન તમેવ પુચ્છથ ‘‘પણ્ડિત, અત્તનો રહસ્સં નામ કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ? સચે પચ્ચત્થિકો ન ભવિસ્સતિ, ‘‘અસુકસ્સ નામ કથેતબ્બ’’ન્તિ વક્ખતિ. સચે પચ્ચત્થિકો ભવિસ્સતિ, ‘‘કસ્સચિ ન કથેતબ્બં, મનોરથે પરિપુણ્ણે કથેતબ્બ’’ન્તિ વક્ખતિ. તદા અમ્હાકં વચનં સદ્દહિત્વા નિક્કઙ્ખા ભવેય્યાથાતિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા એકદિવસં સબ્બેસુ સમાગન્ત્વા નિસિન્નેસુ વીસતિનિપાતે પઞ્ચપણ્ડિતપઞ્હે પઠમં ગાથમાહ –
‘‘પઞ્ચ પણ્ડિતા સમાગતાત્થ, પઞ્હા મે પટિભાતિ તં સુણાથ;
નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, કસ્સેવાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૧૫);
એવં વુત્તે સેનકો ‘‘રાજાનમ્પિ અમ્હાકંયેવ અબ્ભન્તરે પક્ખિપિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘ત્વં આવિકરોહિ ભૂમિપાલ, ભત્તા ભારસહો તુવં વદેતં;
તવ છન્દરુચીનિ સમ્મસિત્વા, અથ વક્ખન્તિ જનિન્દ પઞ્ચ ધીરા’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૧૬);
તત્થ ભત્તાતિ ત્વં અમ્હાકં સામિકો ચેવ ઉપ્પન્નસ્સ ચ ભારસ્સ સહો, પઠમં તાવ ત્વમેવ એતં વદેહિ. તવ છન્દરુચીનીતિ પચ્છા તવ છન્દઞ્ચેવ રુચ્ચનકારણાનિ ચ સમ્મસિત્વા ઇમે પઞ્ચ પણ્ડિતા વક્ખન્તિ.
અથ રાજા અત્તનો કિલેસવસિકતાય ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યા સીલવતી અનઞ્ઞથેય્યા, ભત્તુચ્છન્દવસાનુગા પિયા મનાપા;
નિન્દિયમત્થં ¶ પસંસિયં વા, ભરિયાયાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૧૭);
તત્થ અનઞ્ઞથેય્યાતિ કિલેસવસેન અઞ્ઞેન ન થેનિતબ્બા.
તતો ¶ ¶ સેનકો ‘‘ઇદાનિ રાજાનં અમ્હાકં અબ્ભન્તરે પક્ખિપિમ્હા’’તિ તુસ્સિત્વા સયંકતકારણમેવ દીપેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યો કિચ્છગતસ્સ આતુરસ્સ, સરણં હોતિ ગતી પરાયણઞ્ચ;
નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, સખિનોવાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૧૮);
અથ રાજા પુક્કુસં પુચ્છિ ‘‘કથં, પુક્કુસ, પસ્સસિ, નિન્દિયં વા પસંસિયં વા રહસ્સં કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ? સો કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘જેટ્ઠો અથ મજ્ઝિમો કનિટ્ઠો, યો ચે સીલસમાહિતો ઠિતત્તો;
નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, ભાતુવાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૧૯);
તત્થ ઠિતત્તોતિ ઠિતસભાવો નિબ્બિસેવનો.
તતો રાજા કામિન્દં પુચ્છિ ‘‘કથં કામિન્દ પસ્સસિ, રહસ્સં કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ? સો કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યો વે પિતુહદયસ્સ પદ્ધગૂ, અનુજાતો પિતરં અનોમપઞ્ઞો;
નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, પુત્તસ્સાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૦);
તત્થ પદ્ધગૂતિ પેસનકારકો યો પિતુસ્સ પેસનં કરોતિ, પિતુ ચિત્તસ્સ વસે વત્તતિ, ઓવાદક્ખમો હોતીતિ અત્થો. અનુજાતોતિ તયો પુત્તા અતિજાતો ચ અનુજાતો ચ અવજાતો ચાતિ. અનુપ્પન્નં યસં ઉપ્પાદેન્તો અતિજાતો, કુલભારો અવજાતો, કુલપવેણિરક્ખકો પન અનુજાતો. તં સન્ધાય એવમાહ.
તતો ¶ રાજા દેવિન્દં પુચ્છિ – ‘‘કથં દેવિન્દ, પસ્સસિ, રહસ્સં કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ? સો અત્તનો કતકારણમેવ કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘માતા ¶ દ્વિપદાજનિન્દસેટ્ઠ, યા નં પોસેતિ છન્દસા પિયેન;
નિન્દિયમત્થં પસંસિયં વા, માતુયાવિકરેય્ય ગુય્હમત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૧);
તત્થ ¶ દ્વિપદાજનિન્દસેટ્ઠાતિ દ્વિપદાનં સેટ્ઠ, જનિન્દ. છન્દસા પિયેનાતિ છન્દેન ચેવ પેમેન ચ.
એવં તે પુચ્છિત્વા રાજા પણ્ડિતં પુચ્છિ ‘‘કથં પસ્સસિ, પણ્ડિત, રહસ્સં કસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘મહારાજ, યાવ અત્તનો ઇચ્છિતં ન નિપ્ફજ્જતિ, તાવ પણ્ડિતો અધિવાસેય્ય, કસ્સચિ ન કથેય્યા’’તિ સો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘ગુય્હસ્સ હિ ગુય્હમેવ સાધુ, ન હિ ગુય્હસ્સ પસત્થમાવિકમ્મં;
અનિપ્ફન્નતા સહેય્ય ધીરો, નિપ્ફન્નોવ યથાસુખં ભણેય્યા’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૨);
તત્થ અનિપ્ફન્નતાતિ મહારાજ, યાવ અત્તનો ઇચ્છિતં ન નિપ્ફજ્જતિ, તાવ પણ્ડિતો અધિવાસેય્ય, ન કસ્સચિ કથેય્યાતિ.
પણ્ડિતેન પન એવં વુત્તે રાજા અનત્તમનો અહોસિ. સેનકો રાજાનં ઓલોકેસિ, રાજાપિ સેનકમુખં ઓલોકેસિ. બોધિસત્તો તેસં કિરિયં દિસ્વાવ જાનિ ‘‘ઇમે ચત્તારો જના પઠમમેવ મં રઞ્ઞો અન્તરે પરિભિન્દિંસુ, વીમંસનવસેન પઞ્હો પુચ્છિતો ભવિસ્સતી’’તિ. તેસં પન કથેન્તાનઞ્ઞેવ સૂરિયો અત્થઙ્ગતો, દીપા જલિતા. પણ્ડિતો ‘‘રાજકમ્માનિ નામ ભારિયાનિ, ન પઞ્ઞાયતિ ‘કિં ભવિસ્સતી’તિ, ખિપ્પમેવ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ઉટ્ઠાયાસના રાજાનં વન્દિત્વા નિક્ખમિત્વા ચિન્તેસિ ‘‘ઇમેસુ એકો ‘સહાયકસ્સ કથેતું વટ્ટતી’તિ આહ ¶ , એકો ‘ભાતુસ્સ, એકો પુત્તસ્સ, એકો માતુ કથેતું વટ્ટતી’તિ આહ. ઇમેહિ એતં કતમેવ ભવિસ્સતિ, દિટ્ઠમેવ કથિતન્તિ મઞ્ઞામિ, હોતુ અજ્જેવ એતં જાનિસ્સામી’’તિ. તે પન ચત્તારોપિ અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ રાજકુલા નિક્ખમિત્વા રાજનિવેસનદ્વારે એકસ્સ ભત્તઅમ્બણસ્સ પિટ્ઠે નિસીદિત્વા કિચ્ચકરણીયાનિ મન્તેત્વા ઘરાનિ ગચ્છન્તિ. તસ્મા પણ્ડિતો ‘‘અહં એતેસં ચતુન્નં રહસ્સં અમ્બણસ્સ હેટ્ઠા નિપજ્જિત્વા જાનિતું સક્કુણેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં અમ્બણં ઉક્ખિપાપેત્વા અત્થરણં અત્થરાપેત્વા અમ્બણસ્સ હેટ્ઠા પવિસિત્વા પુરિસાનં સઞ્ઞં અદાસિ ‘‘તુમ્હે ¶ ચતૂસુ પણ્ડિતેસુ મન્તેત્વા ગતેસુ આગન્ત્વા મં આનેય્યાથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પક્કમિંસુ. સેનકોપિ રાજાનં આહ – ‘‘મહારાજ, અમ્હાકં વચનં ન સદ્દહથ, ઇદાનિ ¶ કિં કરિસ્સથા’’તિ. સો તસ્સ વચનં ગહેત્વા અનિસામેત્વાવ ભીતતસિતો હુત્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમ, સેનક પણ્ડિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મહારાજ, પપઞ્ચં અકત્વા કઞ્ચિ અજાનાપેત્વા ગહપતિપુત્તં મારેતું વટ્ટતી’’તિ. રાજા ‘‘સેનક, ઠપેત્વા તુમ્હે અઞ્ઞો મમ અત્થકામો નામ નત્થિ, તુમ્હે અત્તનો સુહદે ગહેત્વા દ્વારન્તરે ઠત્વા ગહપતિપુત્તસ્સ પાતોવ ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તસ્સ ખગ્ગેન સીસં છિન્દથા’’તિ અત્તનો ખગ્ગરતનં અદાસિ. તે ‘‘સાધુ, દેવ, મા ભાયિ, મયં તં મારેસ્સામા’’તિ વત્વા નિક્ખમિત્વા ‘‘દિટ્ઠા નો પચ્ચામિત્તસ્સ પિટ્ઠી’’તિ ભત્તઅમ્બણસ્સ પિટ્ઠે નિસીદિંસુ. તતો સેનકો આહ ‘‘અમ્ભો, કો ગહપતિપુત્તં મારેસ્સતી’’તિ. ઇતરે ‘‘તુમ્હેયેવ આચરિય, મારેથા’’તિ તસ્સેવ ભારં કરિંસુ.
અથ ને સેનકો પુચ્છિ ‘‘તુમ્હે ‘રહસ્સં નામ અસુકસ્સ અસુકસ્સ કથેતબ્બ’ન્તિ વદથ, કિં વો એતં કતં, ઉદાહુ દિટ્ઠં સુત’’ન્તિ? ‘‘કતં એતં, આચરિયા’’તિ. તુમ્હે ‘‘રહસ્સં નામ સહાયકસ્સ કથેતબ્બ’’ન્તિ વદથ, ‘‘કિં વો એતં કતં, ઉદાહુ દિટ્ઠં સુત’’ન્તિ? ‘‘કતં એતં મયા’’તિ? ‘‘કથેથ, આચરિયા’’તિ. ‘‘ઇમસ્મિં રહસ્સે રઞ્ઞા ઞાતે જીવિતં મે નત્થી’’તિ. ‘‘મા ભાયથ આચરિય, ઇધ તુમ્હાકં રહસ્સભેદકો નત્થિ, કથેથા’’તિ. સો નખેન અમ્બણં કોટ્ટેત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમસ્સ હેટ્ઠા ગહપતિપુત્તો’’તિ આહ. ‘‘આચરિય, ગહપતિપુત્તો અત્તનો ઇસ્સરિયેન એવરૂપં ઠાનં ન પવિસિસ્સતિ, ઇદાનિ યસેન મત્તો ભવિસ્સતિ, કથેથ ¶ ¶ તુમ્હે’’તિ. સેનકો તાવ અત્તનો રહસ્સં કથેન્તો આહ – ‘‘તુમ્હે ઇમસ્મિં નગરે અસુકં નામ વેસિં જાનાથા’’તિ? ‘‘આમ, આચરિયા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ સા પઞ્ઞાયતી’’તિ. ‘‘ન પઞ્ઞાયતિ, આચરિયા’’તિ. ‘‘અહં સાલવનુય્યાને તાય સદ્ધિં પુરિસકિચ્ચં કત્વા તસ્સા પિળન્ધનેસુ લોભેન તં મારેત્વા તસ્સાયેવ સાટકેન ભણ્ડિકં કત્વા આહરિત્વા અમ્હાકં ઘરે અસુકભૂમિકાય અસુકે નામ ગબ્ભે નાગદન્તકે લગ્ગેસિં, વળઞ્જેતું ૩ વિસહામિ, પુરાણભાવમસ્સ ઓલોકેમિ, એવરૂપં અપરાધકમ્મં કત્વા મયા એકસ્સ સહાયકસ્સ કથિતં, ન તેન કસ્સચિ કથિતપુબ્બં, ઇમિના કારણેન ‘સહાયકસ્સ ગુય્હં કથેતબ્બ’ન્તિ મયા કથિત’’ન્તિ. પણ્ડિતો તસ્સ રહસ્સં સાધુકં વવત્થપેત્વા સલ્લક્ખેસિ.
પુક્કુસોપિ અત્તનો રહસ્સં કથેન્તો આહ – ‘‘મમ ઊરુયા કુટ્ઠં અત્થિ, કનિટ્ઠો મે પાતોવ કઞ્ચિ અજાનાપેત્વા તં ધોવિત્વા ભેસજ્જેન મક્ખેત્વા ઉપરિ પિલોતિકં દત્વા બન્ધતિ. રાજા મયિ મુદુચિત્તો ‘એહિ પુક્કુસા’તિ મં પક્કોસિત્વા યેભુય્યેન મમ ઊરુયાયેવ સયતિ ¶ , સચે પન એતં રાજા જાનેય્ય, મં મારેય્ય. તં મમ કનિટ્ઠં ઠપેત્વા અઞ્ઞો જાનન્તો નામ નત્થિ, તેન કારણેન ‘રહસ્સં નામ ભાતુ કથેતબ્બ’ન્તિ મયા વુત્ત’’ન્તિ. કામિન્દોપિ અત્તનો રહસ્સં કથેન્તો આહ – ‘‘મં કાળપક્ખે ઉપોસથદિવસે નરદેવો નામ યક્ખો ગણ્હાતિ, અહં ઉમ્મત્તકસુનખો વિય વિરવામિ, સ્વાહં તમત્થં પુત્તસ્સ કથેસિં. સો મમ યક્ખેન ગહિતભાવં ઞત્વા મં અન્તોગેહગબ્ભે નિપજ્જાપેત્વા દ્વારં પિદહિત્વા નિક્ખમિત્વા મમ સદ્દં પટિચ્છાદનત્થં દ્વારે સમજ્જં કારેસિ, ઇમિના કારણેન ‘રહસ્સં નામ પુત્તસ્સ કથેતબ્બ’ન્તિ મયા વુત્ત’’ન્તિ. તતો તયોપિ દેવિન્દં પુચ્છિંસુ. સો અત્તનો રહસ્સં કથેન્તો આહ – ‘‘મયા મણિપહંસનકમ્મં કરોન્તેન રઞ્ઞો સન્તકં સક્કેન કુસરઞ્ઞો દિન્નં, સિરિપવેસનં મઙ્ગલમણિરતનં થેનેત્વા માતુયા દિન્નં. સા કઞ્ચિ અજાનાપેત્વા મમ રાજકુલં પવિસનકાલે તં મય્હં દેતિ, અહં તેન મણિના સિરિં પવેસેત્વા રાજનિવેસનં ગચ્છામિ. રાજા તુમ્હેહિ સદ્ધિં અકથેત્વા પઠમતરં મયા સદ્ધિં કથેસિ. દેવસિકં અટ્ઠ, સોળસ, દ્વત્તિંસ, ચતુસટ્ઠિ કહાપણે મમ પરિબ્બયત્થાય દેતિ ¶ . સચે તસ્સ મણિરતનસ્સ છન્નભાવં રાજા જાનેય્ય, મય્હં જીવિતં નત્થિ, ઇમિના કારણેન ‘રહસ્સં નામ માતુ કથેતબ્બ’ન્તિ મયા વુત્ત’’ન્તિ.
મહાસત્તો સબ્બેસમ્પિ ગુય્હં અત્તનો પચ્ચક્ખં અકાસિ ¶ . તે પન અત્તનો ઉદરં ફાલેત્વા અન્તં બાહિરં કરોન્તા વિય રહસ્સં અઞ્ઞમઞ્ઞં કથેત્વા ‘‘તુમ્હે અપ્પમત્તા પાતોવ આગચ્છથ, ગહપતિપુત્તં મારેસ્સામા’’તિ ઉટ્ઠાય પક્કમિંસુ. તેસં ગતકાલે પણ્ડિતસ્સ પુરિસા આગન્ત્વા અમ્બણં ઉક્ખિપિત્વા મહાસત્તં આદાય પક્કમિંસુ. સો ઘરં ગન્ત્વા ન્હત્વા અલઙ્કરિત્વા સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા ‘‘અજ્જ મે ભગિની ઉદુમ્બરદેવી રાજગેહતો સાસનં પેસેસ્સતી’’તિ ઞત્વા દ્વારે પચ્ચાયિકં પુરિસં ઠપેસિ ‘‘રાજગેહતો આગતં સીઘં પવેસેત્વા મમ દસ્સેય્યાસી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા સયનપિટ્ઠે નિપજ્જિ. તસ્મિં ખણે રાજાપિ સયનપિટ્ઠે નિપન્નોવ પણ્ડિતસ્સ ગુણં સરિત્વા ‘‘મહોસધપણ્ડિતો સત્તવસ્સિકકાલતો પટ્ઠાય મં ઉપટ્ઠહન્તો ન કિઞ્ચિ મય્હં અનત્થં અકાસિ, દેવતાય પુચ્છિતપઞ્હેપિ પણ્ડિતે અસતિ જીવિતં મે લદ્ધં ન સિયા. વેરિપચ્ચામિત્તાનં વચનં ગહેત્વા ‘અસમધુરં પણ્ડિતં મારેથા’તિ ખગ્ગં દેન્તેન અયુત્તં મયા કતં, સ્વે દાનિ નં પસ્સિતું ન લભિસ્સામી’’તિ સોકં ઉપ્પાદેસિ. સરીરતો સેદા મુચ્ચિંસુ. સો સોકસમપ્પિતો ચિત્તસ્સાદં ન લભિ. ઉદુમ્બરદેવીપિ તેન સદ્ધિં એકસયનગતા તં આકારં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો મય્હં કોચિ અપરાધો અત્થિ, ઉદાહુ દેવસ્સ કિઞ્ચિ સોકકારણં ઉપ્પન્નં, પુચ્છિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ ઇમં ગાથમાહ –
‘‘કિં ¶ ત્વં વિમનોસિ રાજસેટ્ઠ, દ્વિપદજનિન્દ વચનં સુણોમ મેતં;
કિં ચિન્તયમાનો દુમ્મનોસિ, નૂન દેવ અપરાધો અત્થિ મય્હ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૩);
અથ રાજા કથેન્તો ગાથમાહ –
‘‘પણ્હે વજ્ઝો મહોસધોતિ, આણત્તો મે વમાય ભૂરિપઞ્ઞો;
તં ચિન્તયમાનો દુમ્મનોસ્મિ, ન હિ દેવી અપરાધો અત્થિ તુય્હ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૪);
તત્થ ¶ આણત્તોતિ ભદ્દે, ચત્તારો પણ્ડિતા ‘‘મહોસધો મમ પચ્ચત્થિકો’’તિ કથયિંસુ. મયા તથતો અવિચિનિત્વા ‘‘વધેથ ન’’ન્તિ ભૂરિપઞ્ઞો વધાય આણત્તો. તં કારણં ચિન્તયમાનો દુમ્મનોસ્મીતિ.
તસ્સા ¶ તસ્સ વચનં સુત્વાવ મહાસત્તે સિનેહેન પબ્બતમત્તો સોકો ઉપ્પજ્જિ. તતો સા ચિન્તેસિ ‘‘એકેન ઉપાયેન રાજાનં અસ્સાસેત્વા રઞ્ઞો નિદ્દં ઓક્કમનકાલે મમ કનિટ્ઠસ્સ સાસનં પહિણિસ્સામી’’તિ. અથ સા ‘‘મહારાજ, તયાવેતં કતં ગહપતિપુત્તં મહન્તે ઇસ્સરિયે પતિટ્ઠાપેન્તેન, તુમ્હેહિ સો સેનાપતિટ્ઠાને ઠપિતો, ઇદાનિ કિર સો તુમ્હાકંયેવ પચ્ચત્થિકો જાતો, ન ખો પન પચ્ચત્થિકો ખુદ્દકો નામ અત્થિ, મારેતબ્બોવ, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ રાજાનં અસ્સાસેસિ. સો તનુભૂતસોકો નિદ્દં ઓક્કમિ. દેવી ઉટ્ઠાય ગબ્ભં પવિસિત્વા ‘‘તાત મહોસધ, ચત્તારો પણ્ડિતા તં પરિભિન્દિંસુ, રાજા કુદ્ધો સ્વે દ્વારન્તરે તં વધાય આણાપેસિ, સ્વે રાજકુલં મા આગચ્છેય્યાસિ, આગચ્છન્તો પન નગરં હત્થગતં કત્વા સમત્થો હુત્વા આગચ્છેય્યાસી’’તિ પણ્ણં લિખિત્વા મોદકસ્સ અન્તો પક્ખિપિત્વા મોદકં સુત્તેન વેઠેત્વા નવભાજને કત્વા છાદેત્વા લઞ્છેત્વા અત્થચારિકાય દાસિયા અદાસિ ‘‘ઇમં મોદકં ગહેત્વા મમ કનિટ્ઠસ્સ દેહી’’તિ. સા તથા અકાસિ. ‘‘રત્તિં કથં નિક્ખન્તા’’તિ ન ચિન્તેતબ્બં. રઞ્ઞા પઠમમેવ દેવિયા વરો દિન્નો, તેન ન નં કોચિ નિવારેસિ. બોધિસત્તો પણ્ણાકારં ગહેત્વા નં ઉય્યોજેસિ. સા પુન આગન્ત્વા દિન્નભાવં આરોચેસિ. તસ્મિં ખણે દેવી આગન્ત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિં નિપજ્જિ. મહાસત્તોપિ મોદકં ભિન્દિત્વા પણ્ણં વાચેત્વા તમત્થં ઞત્વા કત્તબ્બકિચ્ચં વિચારેત્વા સયને નિપજ્જિ.
ઇતરેપિ ¶ ચત્તારો જના પાતોવ ખગ્ગં ગહેત્વા દ્વારન્તરે ઠત્વા પણ્ડિતં અપસ્સન્તા દુમ્મના હુત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં પણ્ડિતા મારિતો વો ગહપતિપુત્તો’’તિ વુત્તે ‘‘ન પસ્સામ, દેવા’’તિ આહંસુ. મહાસત્તોપિ અરુણુગ્ગમનેયેવ નગરં અત્તનો હત્થગતં કત્વા તત્થ તત્થ આરક્ખં ઠપેત્વા મહાજનપરિવુતો રથં આરુય્હ મહન્તેન પરિવારેન રાજદ્વારં અગમાસિ. રાજા સીહપઞ્જરં ઉગ્ઘાટેત્વા બહિ ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. અથ મહાસત્તો રથા ઓતરિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘સચે અયં મમ પચ્ચત્થિકો ભવેય્ય ¶ ¶ , ન મં વન્દેય્યા’’તિ. અથ નં પક્કોસાપેત્વા રાજા આસને નિસીદિ. મહાસત્તોપિ એકમન્તં નિસીદિ. ચત્તારોપિ પણ્ડિતા તત્થેવ નિસીદિંસુ. અથ નં રાજા કિઞ્ચિ અજાનન્તો વિય ‘‘તાત, ત્વં હિય્યો ગન્ત્વા ઇદાનિ આગચ્છસિ, કિં મં પરિચ્ચજસી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અભિદોસગતો દાનિ એહિસિ, કિં સુત્વા કિં સઙ્કતે મનો તે;
કો તે કિમવોચ ભૂરિપઞ્ઞ, ઇઙ્ઘ વચનં સુણોમ બ્રૂહિ મેત’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૫);
તત્થ અભિદોસગતોતિ હિય્યો પઠમયામે ગતો ઇદાનિ આગતો. કિં સઙ્કતેતિ કિં આસઙ્કતે. કિમવોચાતિ કિં રઞ્ઞો સન્તિકં મા ગમીતિ તં કોચિ અવોચ.
અથ નં મહાસત્તો ‘‘મહારાજ, તયા મે ચતુન્નં પણ્ડિતાનં વચનં ગહેત્વા વધો આણત્તો, તેનાહં ન એમી’’તિ ચોદેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘પણ્હે વજ્ઝો મહોસધોતિ, યદિ તે મન્તયિતં જનિન્દ દોસં;
ભરિયાય રહોગતો અસંસિ, ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૬);
તત્થ યદિ તેતિ યસ્મા તયા. મન્તયિતન્તિ કથિતં. દોસન્તિ અભિદોસં, રત્તિભાગેતિ અત્થો. કસ્સ કથિતન્તિ? ભરિયાય. ત્વઞ્હિ હિય્યો તસ્સા ઇમમત્થં રહોગતો અસંસિ. ગુય્હં પાતુકતન્તિ તસ્સા એવરૂપં અત્તનો રહસ્સં પાતુકતં. સુતં મમેતન્તિ મયા પનેતં તસ્મિં ખણેયેવ સુતં.
રાજા ¶ તં સુત્વા ‘‘ઇમાય તઙ્ખણઞ્ઞેવ સાસનં પહિતં ભવિસ્સતી’’તિ કુદ્ધો દેવિં ઓલોકેસિ. તં ઞત્વા મહાસત્તો ‘‘કિં, દેવ, દેવિયા કુજ્ઝથ, અહં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં સબ્બં જાનામિ. દેવ, તુમ્હાકં તાવ રહસ્સં દેવિયા કથિતં હોતુ, આચરિયસેનકસ્સ પુક્કુસાદીનં વા રહસ્સં મમ કેન કથિતં, અહં એતેસમ્પિ રહસ્સં જાનામિયેવા’’તિ ¶ સેનકસ્સ તાવ રહસ્સં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘યં સાલવનસ્મિં સેનકો, પાપકમ્મં અકાસિ અસબ્ભિરૂપં;
સખિનોવ ¶ રહોગતો અસંસિ, ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૭);
તત્થ અસબ્ભિરૂપન્તિ અસાધુજાતિકં લામકં અકુસલકમ્મં અકાસિ. ઇમસ્મિંયેવ હિ નગરે અસુકં નામ વેસિં સાલવનુય્યાને પુરિસકિચ્ચં કત્વા તં મારેત્વા અલઙ્કારં ગહેત્વા તસ્સાયેવ સાટકેન ભણ્ડિકં કત્વા અત્તનો ઘરે અસુકટ્ઠાને નાગદન્તકે લગ્ગેત્વા ઠપેસિ. સખિનોવાતિ અથ નં, મહારાજ, એકસ્સ સહાયકસ્સ રહોગતો હુત્વા અક્ખાસિ, તમ્પિ મયા સુતં. નાહં દેવસ્સ પચ્ચત્થિકો, સેનકોયેવ. યદિ તે પચ્ચત્થિકેન કમ્મં અત્થિ, સેનકં ગણ્હાપેહીતિ.
રાજા સેનકં ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં, સેનકા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, દેવા’’તિ વુત્તે તસ્સ બન્ધનાગારપ્પવેસનં આણાપેસિ. પણ્ડિતો પુક્કુસસ્સ રહસ્સં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘પુક્કુસપુરિસસ્સ તે જનિન્દ, ઉપ્પન્નો રોગો અરાજયુત્તો;
ભાતુચ્ચ રહોગતો અસંસિ, ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૮);
તત્થ અરાજયુત્તોતિ મહારાજ, એતસ્સ કુટ્ઠરોગો ઉપ્પન્નો, સો રાજાનં પત્તું અયુત્તો, છુપનાનુચ્છવિકો ન હોતિ. તુમ્હે ચ ‘‘પુક્કુસસ્સ ઊરુ મુદુકો’’તિ યેભુય્યેન તસ્સ ઊરુમ્હિ નિપજ્જથ. સો પનેસ વણબન્ધપિલોતિકાય ફસ્સો, દેવાતિ.
રાજા તમ્પિ ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં પુક્કુસા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં દેવા’’તિ વુત્તે તમ્પિ બન્ધનાગારં પવેસાપેસિ. પણ્ડિતો કામિન્દસ્સપિ રહસ્સં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘આબાધોયં ¶ ¶ અસબ્ભિરૂપો, કામિન્દો નરદેવેન ફુટ્ઠો;
પુત્તસ્સ રહોગતો અસંસિ, ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૨૯);
તત્થ અસબ્ભિરૂપોતિ યેન સો આબાધેન ફુટ્ઠો ઉમ્મત્તકસુનખો વિય વિરવતિ, સો નરદેવયક્ખાબાધો અસબ્ભિજાતિકો લામકો, રાજકુલં પવિસિતું ન યુત્તો, મહારાજાતિ વદતિ.
રાજા ¶ તમ્પિ ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં કામિન્દા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં દેવા’’તિ વુત્તે તમ્પિ બન્ધનાગારં પવેસાપેસિ. પણ્ડિતો દેવિન્દસ્સપિ રહસ્સં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –
‘‘અટ્ઠવઙ્કં મણિરતનં ઉળારં, સક્કો તે અદદા પિતામહસ્સ;
દેવિન્દસ્સ ગતં તદજ્જ હત્થં, માતુચ્ચ રહોગતો અસંસિ;
ગુય્હં પાતુકતં સુતં મમેત’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૩૦);
તત્થ પિતામહસ્સાતિ તવ પિતામહસ્સ કુસરાજસ્સ. તદજ્જ હત્થન્તિ તં મઙ્ગલસમ્મતં મણિરતનં અજ્જ દેવિન્દસ્સ હત્થગતં, મહારાજાતિ.
રાજા તમ્પિ ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં દેવિન્દા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં દેવા’’તિ વુત્તે તમ્પિ બન્ધનાગારં પવેસાપેસિ. એવં ‘‘બોધિસત્તં વધિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા સબ્બેપિ તે બન્ધનાગારં પવિટ્ઠા. બોધિસત્તો ‘‘મહારાજ, ઇમિના કારણેનાહં ‘અત્તનો ગુય્હં પરસ્સ ન કથેતબ્બ’ન્તિ વદામિ, વદન્તા પન મહાવિનાસં પત્તા’’તિ વત્વા ઉત્તરિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –
‘‘ગુય્હસ્સ હિ ગુય્હમેવ સાધુ, ન ગુય્હસ્સ પસત્થમાવિકમ્મં;
અનિપ્ફન્નતા સહેય્ય ધીરો, નિપ્ફન્નોવ યથાસુખં ભણેય્ય.
‘‘ન ¶ ગુય્હમત્થં વિવરેય્ય, રક્ખેય્ય નં યથા નિધિં;
ન હિ પાતુકતો સાધુ, ગુય્હો અત્થો પજાનતા.
‘‘થિયા ¶ ગુય્હં ન સંસેય્ય, અમિત્તસ્સ ચ પણ્ડિતો;
યો ચામિસેન સંહીરો, હદયત્થેનો ચ યો નરો.
‘‘ગુય્હમત્થં અસમ્બુદ્ધં, સમ્બોધયતિ યો નરો;
મન્તભેદભયા તસ્સ, દાસભૂતો તિતિક્ખતિ.
‘‘યાવન્તો પુરિસસ્સત્થં, ગુય્હં જાનન્તિ મન્તિનં;
તાવન્તો તસ્સ ઉબ્બેગા, તસ્મા ગુય્હં ન વિસ્સજે.
‘‘વિવિચ્ચ ભાસેય્ય દિવા રહસ્સં, રત્તિં ગિરં નાતિવેલં પમુઞ્ચે;
ઉપસ્સુતિકા ¶ હિ સુણન્તિ મન્તં, તસ્મા મન્તો ખિપ્પમુપેતિ ભેદ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૩૧-૩૩૬);
તત્થ અમિત્તસ્સ ચાતિ ઇત્થિયા ચ પચ્ચત્થિકસ્સ ચ ન કથેય્ય. સંહીરોતિ યો ચ યેન કેનચિ આમિસેન સંહીરતિ ઉપલાપતિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ, તસ્સપિ ન સંસેય્ય. હદયત્થેનોતિ યો ચ અમિત્તો મિત્તપતિરૂપકો મુખેન અઞ્ઞં કથેતિ, હદયેન અઞ્ઞં ચિન્તેતિ, તસ્સપિ ન સંસેય્ય. અસમ્બુદ્ધન્તિ પરેહિ અઞ્ઞાતં. ‘‘અસમ્બોધ’’ન્તિપિ પાઠો, પરેસં બોધેતું અયુત્તન્તિ અત્થો. તિતિક્ખતીતિ તસ્સ અક્કોસમ્પિ પરિભાસમ્પિ પહારમ્પિ દાસો વિય હુત્વા અધિવાસેતિ. મન્તિનન્તિ મન્તિતં, મન્તીનં વા અન્તરે યાવન્તો જાનન્તીતિ અત્થો. તાવન્તોતિ તે ગુય્હજાનનકે પટિચ્ચ તત્તકા તસ્સ ઉબ્બેગા સન્તાસા ઉપ્પજ્જન્તિ. ન વિસ્સજેતિ ન વિસ્સજ્જેય્ય પરં ન જાનાપેય્ય. વિવિચ્ચાતિ સચે દિવા રહસ્સં મન્તેતુકામો હોતિ, વિવિત્તં ઓકાસં કારેત્વા સુપ્પટિચ્છન્નટ્ઠાને મન્તેય્ય. નાતિવેલન્તિ રત્તિં રહસ્સં કથેન્તો પન અતિવેલં મરિયાદાતિક્કન્તં મહાસદ્દં કરોન્તો ગિરં નપ્પમુઞ્ચેય્ય. ઉપસ્સુતિકા હીતિ મન્તનટ્ઠાનં ઉપગન્ત્વા તિરોકુટ્ટાદીસુ ઠત્વા સોતારો. તસ્માતિ મહારાજ, તેન કારણેન સો મન્તો ખિપ્પમેવ ભેદમુપાગમીતિ.
રાજા ¶ મહાસત્તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘એતે સયં રાજવેરિનો હુત્વા પણ્ડિતં મમ વેરિં કરોન્તી’’તિ કુજ્ઝિત્વા ‘‘ગચ્છથ ને નગરા નિક્ખમાપેત્વા સૂલેસુ વા ઉત્તાસેથ, સીસાનિ વા તેસં છિન્દથા’’તિ આણાપેસિ. તેસુ પચ્છાબાહં બન્ધિત્વા ચતુક્કે ચતુક્કે કસાહિ પહારસહસ્સં દત્વા નીયમાનેસુ પણ્ડિતો ‘‘દેવ, ઇમે તુમ્હાકં પોરાણકા અમચ્ચા, ખમથ નેસં અપરાધ’’ન્તિ ¶ રાજાનં ખમાપેસિ. રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ તે પક્કોસાપેત્વા તસ્સેવ દાસે કત્વા અદાસિ. સો પન તે તત્થેવ ભુજિસ્સે અકાસિ. રાજા ‘‘તેન હિ મમ વિજિતે મા વસન્તૂ’’તિ પબ્બાજનીયકમ્મં આણાપેસિ. પણ્ડિતો ‘‘ખમથ, દેવ, એતેસં અન્ધબાલાનં દોસ’’ન્તિ ખમાપેત્વા તેસં ઠાનન્તરાનિ પુન પાકતિકાનિ કારેસિ. રાજા ‘‘પચ્ચામિત્તેસુપિ તાવસ્સ એવરૂપા મેત્તા ભવતિ, અઞ્ઞેસુ જનેસુ કથં ન ભવિસ્સતી’’તિ પણ્ડિતસ્સ અતિવિય પસન્નો અહોસિ. તતો પટ્ઠાય ચત્તારો પણ્ડિતા ઉદ્ધતદાઠા વિય સપ્પા નિબ્બિસા હુત્વા કિઞ્ચિ કથેતું નાસક્ખિંસુ.
પઞ્ચપણ્ડિતપઞ્હો નિટ્ઠિતો.
નિટ્ઠિતા ચ પરિભિન્દકથા.
યુદ્ધપરાજયકણ્ડં
તતો ¶ પટ્ઠાય પણ્ડિતોવ રઞ્ઞો અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ અનુસાસતિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘રઞ્ઞો સેતછત્તમત્તમેવ, રજ્જં પન અહમેવ વિચારેમિ ¶ , મયા અપ્પમત્તેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ. સો નગરે મહાપાકારં નામ કારેસિ, તથા અનુપાકારઞ્ચ દ્વારટ્ટાલકે અન્તરટ્ટાલકે ઉદકપરિખં કદ્દમપરિખં સુક્ખપરિખન્તિ તિસ્સો પરિખાયો કારેસિ, અન્તોનગરે જિણ્ણગેહાનિ પટિસઙ્ખરાપેસિ, મહાપોક્ખરણિયો કારેત્વા તાસુ ઉદકનિધાનં કારેસિ, નગરે સબ્બકોટ્ઠાગારાનિ ધઞ્ઞસ્સ પૂરાપેસિ, હિમવન્