📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા

(પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

યો ¶ ¶ ¶ સબ્બલોકાતિગસબ્બસોભા-

યુત્તેહિ સબ્બેહિ ગુણેહિ યુત્તો;

દોસેહિ સબ્બેહિ સવાસનેહિ,

મુત્તો વિમુત્તિં પરમઞ્ચ દાતા.

નિચ્ચં દયાચન્દનસીતચિત્તો,

પઞ્ઞારવિજ્જોતિતસબ્બનેય્યો;

સબ્બેસુ ભૂતેસુ તમગ્ગભૂતં,

ભૂતત્થનાથં સિરસા નમિત્વા.

યો ¶ સબ્બભૂતેસુ મુનીવ અગ્ગો, અનન્તસઙ્ખેસુ જિનત્તજેસુ;

અહૂ દયાઞાણગુણેહિ સત્થુલીલાનુકારી જનતાહિતેસુ.

તં સારિપુત્તં મુનિરાજપુત્તં, થેરં થિરાનેકગુણાભિરામં;

પઞ્ઞાપભાવુગ્ગતચારુકિત્તિં, સુસન્તવુત્તિઞ્ચ અથો નમિત્વા.

સદ્ધમ્મચક્કાનુપવત્તકેન ¶ , સદ્ધમ્મસેનાપતિસાવકેન;

સુત્તેસુ વુત્તેસુ તથાગતેન, ભૂતત્થવેદિત્તમુપાગતેન.

યો ¶ ભાસિતો ભાસિતકોવિદેન, ધમ્મપ્પદીપુજ્જલનાયકેન;

પાઠો વિસિટ્ઠો પટિસમ્ભિદાનં, મગ્ગોતિ તન્નામવિસેસિતો ચ.

વિચિત્તનાનત્તનયોપગૂળ્હો, ગમ્ભીરપઞ્ઞેહિ સદાવગાળ્હો;

અત્તત્થલોકત્થપરાયણેહિ, સંસેવનીયો સુજનેહિ નિચ્ચં.

ઞાણપ્પભેદાવહનસ્સ તસ્સ, યોગીહિનેકેહિ નિસેવિતસ્સ;

અત્થં અપુબ્બં અનુવણ્ણયન્તો, સુત્તઞ્ચ યુત્તિઞ્ચ અનુક્કમન્તો.

અવોક્કમન્તો સમયા સકા ચ, અનામસન્તો સમયં પરઞ્ચ;

પુબ્બોપદેસટ્ઠકથાનયઞ્ચ, યથાનુરૂપં ઉપસંહરન્તો.

વક્ખામહં અટ્ઠકથં જનસ્સ, હિતાય સદ્ધમ્મચિરટ્ઠિતત્થં;

સક્કચ્ચ સદ્ધમ્મપકાસિનિં તં, સુણાથ ધારેથ ચ સાધુ સન્તોતિ.

તત્થ પટિસમ્ભિદાનં મગ્ગોતિ તન્નામવિસેસિતો ચાતિ વુત્તત્તા પટિસમ્ભિદામગ્ગસ્સ પટિસમ્ભિદામગ્ગતા તાવ વત્તબ્બા. ચતસ્સો હિ પટિસમ્ભિદા – અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મપટિસમ્ભિદા, નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, પટિભાનપટિસમ્ભિદાતિ. તાસં પટિસમ્ભિદાનં મગ્ગો અધિગમૂપાયોતિ પટિસમ્ભિદામગ્ગો, પટિસમ્ભિદાપટિલાભહેતૂતિ વુત્તં હોતિ. કથમયં તાસં મગ્ગો હોતીતિ ચે? પભેદતો દેસિતાય દેસનાય પટિસમ્ભિદાઞાણાવહત્તા. નાનાભેદભિન્નાનઞ્હિ ¶ ¶ ધમ્માનં નાનાભેદભિન્ના દેસના સોતૂનં અરિયપુગ્ગલાનં પટિસમ્ભિદાઞાણપ્પભેદઞ્ચ ¶ સઞ્જનેતિ, પુથુજ્જનાનં આયતિં પટિસમ્ભિદાઞાણપ્પભેદાય ચ પચ્ચયો હોતિ. વુત્તઞ્ચ – ‘‘પભેદતો હિ દેસના ઘનવિનિબ્ભોગપટિસમ્ભિદાઞાણાવહા હોતી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧.કામાવચરકુસલપદભાજનીય). અયઞ્ચ નાનાભેદભિન્ના દેસના, તેનસ્સા પટિસમ્ભિદાનં મગ્ગત્તસિદ્ધિ.

તત્થ ચતસ્સોતિ ગણનપરિચ્છેદો. પટિસમ્ભિદાતિ પભેદા. ‘‘અત્થે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, ઞાણેસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૧૮) વુત્તત્તા ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ પભેદા, ઞાણસ્સેવ પભેદા. તસ્મા ‘‘ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા’’તિ ચત્તારો ઞાણપ્પભેદાતિ અત્થો. અત્થપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં અત્થે પભેદગતં ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા. ધમ્મપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. નિરુત્તિપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં નિરુત્તાભિલાપે પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા. પટિભાનપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં પટિભાને પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા.

તત્થ અત્થોતિ સઙ્ખેપતો હેતુફલં. તઞ્હિ યસ્મા હેતુઅનુસારેન અરીયતિ અધિગમીયતિ પાપુણીયતિ, તસ્મા અત્થોતિ વુચ્ચતિ. પભેદતો પન યંકિઞ્ચિ પચ્ચયસમુપ્પન્નં, નિબ્બાનં, ભાસિતત્થો, વિપાકો, કિરિયાતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા અત્થોતિ વેદિતબ્બા. તં અત્થં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં અત્થે પભેદગતં ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા.

ધમ્મોતિ સઙ્ખેપતો પચ્ચયો. સો હિ યસ્મા તં તં વિદહતિ પવત્તેતિ ચેવ પાપેતિ ચ, તસ્મા ધમ્મોતિ વુચ્ચતિ. પભેદતો પન યો કોચિ ફલનિબ્બત્તકો હેતુ, અરિયમગ્ગો, ભાસિતં, કુસલં, અકુસલન્તિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ધમ્મોતિ ¶ વેદિતબ્બા. તં ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. અયમેવ હિ અત્થો અભિધમ્મે (વિભ. ૭૧૯-૭૨૫) –

‘‘દુક્ખે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, દુક્ખસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ¶ ધમ્મપટિસમ્ભિદા. હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા.

‘‘યે ¶ ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, યમ્હા ધમ્મા તે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, તેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા.

‘‘જરામરણે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, જરામરણસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, જરામરણનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, જરામરણનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા.

‘‘જાતિયા ઞાણં…પે… ભવે ઞાણં…પે… ઉપાદાને ઞાણં…પે… તણ્હાય ઞાણં…પે… વેદનાય ઞાણં…પે… ફસ્સે ઞાણં….પે… સળાયતને ઞાણં….પે… નામરૂપે ઞાણં…પે… વિઞ્ઞાણે ઞાણં…પે… સઙ્ખારેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા.

‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં જાનાતિ – સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં ગાથં ઉદાનં ઇતિવુત્તકં જાતકં અબ્ભુતધમ્મં વેદલ્લં. અયં વુચ્ચતિ ધમ્મપટિસમ્ભિદા. સો તસ્સ તસ્સેવ ભાસિતસ્સ અત્થં જાનાતિ ‘અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો, અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો’તિ. અયં વુચ્ચતિ અત્થપટિસમ્ભિદા.

‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં રૂપારમ્મણં વા…પે… ધમ્મારમ્મણં વા યં યં વા પનારબ્ભ તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતિ. ઇમે ધમ્મા કુસલા. ઇમેસુ ¶ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, તેસં વિપાકે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિઆદિના નયેન વિભજિત્વા વિભજિત્વા દસ્સિતો.

તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણન્તિ તસ્મિં અત્થે ચ ધમ્મે ચ યા સભાવનિરુત્તિ અબ્યભિચારિવોહારો, તસ્સ અભિલાપે ભાસને ઉદીરણે ¶ તં લપિતં ભાસિતં ઉદીરિતં સભાવનિરુત્તિસદ્દં આરમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં સભાવનિરુત્તાભિલાપે ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ એવં તસ્સા ધમ્મનિરુત્તિસઞ્ઞિતાય સભાવનિરુત્તિયા માગધિકાય સબ્બસત્તાનં મૂલભાસાય પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા. એવમયં ¶ નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા સદ્દારમ્મણા નામ જાતા, ન પઞ્ઞત્તિઆરમ્મણા. કસ્મા? યસ્મા સદ્દં સુત્વા ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ જાનાતિ. પટિસમ્ભિદાપ્પત્તો હિ ‘‘ફસ્સો’’તિ વુત્તે ‘‘અયં સભાવનિરુત્તી’’તિ જાનાતિ, ‘‘ફસ્સા’’તિ વા ‘‘ફસ્સ’’ન્તિ વા વુત્તે પન ‘‘અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ જાનાતિ. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. અઞ્ઞં પનેસ નામાખ્યાતઉપસગ્ગનિપાતબ્યઞ્જનસદ્દં જાનાતિ ન જાનાતીતિ? યદગ્ગેન સદ્દં સુત્વા ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ જાનાતિ, તદગ્ગેન તમ્પિ જાનિસ્સતિ. તં પન નયિદં પટિસમ્ભિદાકિચ્ચન્તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘ભાસં નામ સત્તા ઉગ્ગણ્હન્તી’’તિ વત્વા ઇદં કથિતં – માતાપિતરો હિ દહરકાલે કુમારકે મઞ્ચે વા પીઠે વા નિપજ્જાપેત્વા તં તં કથયમાના તાનિ તાનિ કિચ્ચાનિ કરોન્તિ, દારકા તેસં તં તં ભાસં વવત્થાપેન્તિ ‘‘ઇમિના ઇદં વુત્તં, ઇમિના ઇદં વુત્ત’’ન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે સબ્બમ્પિ ભાસં જાનન્તિ. માતા દમિળી, પિતા અન્ધકો. તેસં જાતદારકો સચે માતુ કથં પઠમં સુણાતિ ¶ , દમિળભાસં ભાસિસ્સતિ. સચે પિતુ કથં પઠમં સુણાતિ, અન્ધકભાસં ભાસિસ્સતિ. ઉભિન્નમ્પિ પન કથં અસુણન્તો માગધિકભાસં ભાસિસ્સતિ.

યોપિ અગામકે મહાઅરઞ્ઞે નિબ્બત્તો, તત્થ અઞ્ઞો કથેન્તો નામ નત્થિ, સોપિ અત્તનો ધમ્મતાય વચનં સમુટ્ઠાપેન્તો માગધિકભાસમેવ ભાસિસ્સતિ. નિરયે તિરચ્છાનયોનિયં પેત્તિવિસયે મનુસ્સલોકે દેવલોકેતિ સબ્બત્થ માગધિકભાસાવ ઉસ્સન્ના. તત્થ સેસા ઓટ્ટકિરાતઅન્ધકયોનકદમિળભાસાદિકા ભાસા પરિવત્તન્તિ. અયમેવેકા યથાભુચ્ચબ્રહ્મવોહારઅરિયવોહારસઙ્ખાતા માગધિકભાસા ન પરિવત્તતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ તેપિટકં બુદ્ધવચનં તન્તિં આરોપેન્તો માગધિકભાસાય એવ આરોપેસિ. કસ્મા? એવઞ્હિ અત્થં આહરિતું સુખં હોતિ. માગધિકભાસાય હિ તન્તિં આરુળ્હસ્સ બુદ્ધવચનસ્સ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તાનં સોતપથાગમનમેવ પપઞ્ચો ¶ . સોતે પન સઙ્ઘટ્ટિતમત્તેયેવ નયસતેન નયસહસ્સેન અત્થો ઉપટ્ઠાતિ. અઞ્ઞાય પન ભાસાય તન્તિં આરુળ્હકં પોથેત્વા પોથેત્વા ઉગ્ગહેતબ્બં હોતિ. બહુમ્પિ ઉગ્ગહેત્વા પન પુથુજ્જનસ્સ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તિ નામ નત્થિ, અરિયસાવકો નો પટિસમ્ભિદાપ્પત્તો નામ નત્થિ.

ઞાણેસુ ઞાણન્તિ સબ્બત્થકઞાણમારમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ઞાણે પભેદગતં ઞાણં, યથાવુત્તેસુ વા તેસુ તીસુ ઞાણેસુ ગોચરકિચ્ચાદિવસેન વિત્થારગતં ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા.

ઇમા પન ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા દ્વીસુ ઠાનેસુ પભેદં ગચ્છન્તિ, પઞ્ચહિ કારણેહિ વિસદા ¶ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. કતમેસુ દ્વીસુ ઠાનેસુ પભેદં ગચ્છન્તિ? સેક્ખભૂમિયઞ્ચ અસેક્ખભૂમિયઞ્ચ. તત્થ સારિપુત્તત્થેરસ્સ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ મહાકસ્સપત્થેરસ્સ મહાકચ્ચાયનત્થેરસ્સ મહાકોટ્ઠિતત્થેરસ્સાતિ એવમાદીનં અસીતિયાપિ મહાથેરાનં પટિસમ્ભિદા અસેક્ખભૂમિયં પભેદં ગતા, આનન્દત્થેરસ્સ, ચિત્તસ્સ ગહપતિનો, ધમ્મિકસ્સ ઉપાસકસ્સ, ઉપાલિસ્સ ગહપતિનો, ખુજ્જુત્તરાય ઉપાસિકાયાતિએવમાદીનં ¶ પટિસમ્ભિદા સેક્ખભૂમિયં પભેદં ગતાતિ ઇમાસુ દ્વીસુ ભૂમીસુ પભેદં ગચ્છન્તિ.

કતમેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ વિસદા હોન્તિ? અધિગમેન, પરિયત્તિયા, સવનેન, પરિપુચ્છાય, પુબ્બયોગેન. તત્થ અધિગમો નામ અરહત્તપ્પત્તિ. અરહત્તઞ્હિ પત્તસ્સ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. પરિયત્તિ નામ બુદ્ધવચનં. તઞ્હિ ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. સવનં નામ સદ્ધમ્મસ્સવનં. સક્કચ્ચં અટ્ઠિં કત્વા ધમ્મં સુણન્તસ્સ હિ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. પરિપુચ્છા નામ પાળિઅટ્ઠકથાદીસુ ગણ્ઠિપદઅત્થપદવિનિચ્છયકથા. ઉગ્ગહિતપાળિઆદીસુ હિ અત્થં પરિપુચ્છન્તસ્સ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. પુબ્બયોગો નામ પુબ્બબુદ્ધાનં સાસને યોગાવચરતા ગતપચ્ચાગતિકભાવેન યાવ અનુલોમગોત્રભુસમીપં પત્તવિપસ્સનાનુયોગો. પુબ્બયોગાવચરસ્સ હિ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. ઇમેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ વિસદા હોન્તીતિ.

એતેસુ પન કારણેસુ પરિયત્તિ સવનં પરિપુચ્છાતિ ઇમાનિ તીણિ પભેદસ્સેવ બલવકારણાનિ. પુબ્બયોગો અધિગમસ્સ બલવપચ્ચયો, પભેદસ્સ ¶ હોતિ ન હોતીતિ? હોતિ, ન પન તથા. પરિયત્તિસવનપરિપુચ્છા હિ પુબ્બે હોન્તુ વા મા વા, પુબ્બયોગેન પન પુબ્બે ચેવ એતરહિ ચ સઙ્ખારસમ્મસનં વિના પટિસમ્ભિદા નામ નત્થિ. ઇમે પન દ્વેપિ એકતો હુત્વા પટિસમ્ભિદા ઉપત્થમ્ભેત્વા વિસદા કરોન્તીતિ. અપરે આહુ –

‘‘પુબ્બયોગો બાહુસચ્ચં, દેસભાસા ચ આગમો;

પરિપુચ્છા અધિગમો, ગરુસન્નિસ્સયો તથા;

મિત્તસમ્પત્તિ ચેવાતિ, પટિસમ્ભિદપચ્ચયા’’તિ.

તત્થ પુબ્બયોગો વુત્તનયોવ. બાહુસચ્ચં નામ તેસુ તેસુ સત્થેસુ ચ સિપ્પાયતનેસુ ચ કુસલતા. દેસભાસા નામ ¶ એકસતવોહારકુસલતા, વિસેસેન પન માગધિકે કોસલ્લં. આગમો નામ અન્તમસો ઓપમ્મવગ્ગમત્તસ્સપિ બુદ્ધવચનસ્સ પરિયાપુણનં. પરિપુચ્છા નામ એકગાથાયપિ ¶ અત્થવિનિચ્છયપુચ્છનં. અધિગમો નામ સોતાપન્નતા વા સકદાગામિતા વા અનાગામિતા વા અરહત્તં વા. ગરુસન્નિસ્સયો નામ સુતપટિભાનબહુલાનં ગરૂનં સન્તિકે વાસો. મિત્તસમ્પત્તિ નામ તથારૂપાનંયેવ મિત્તાનં પટિલાભોતિ.

તત્થ બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ પુબ્બયોગઞ્ચેવ અધિગમઞ્ચ નિસ્સાય પટિસમ્ભિદા પાપુણન્તિ, સાવકા સબ્બાનિપિ એતાનિ કારણાનિ. પટિસમ્ભિદાપ્પત્તિયા ચ પાટિયેક્કો કમ્મટ્ઠાનભાવનાનુયોગો નામ નત્થિ, સેક્ખાનં પન સેક્ખફલવિમોક્ખન્તિકા, અસેક્ખાનં અસેક્ખફલવિમોક્ખન્તિકા ચ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તિ હોતિ. તથાગતાનઞ્હિ દસ બલાનિ વિય અરિયાનં અરિયફલેહેવ પટિસમ્ભિદા ઇજ્ઝન્તીતિ. ઇમાસં ચતસ્સન્નં પટિસમ્ભિદાનં મગ્ગોતિ પટિસમ્ભિદામગ્ગો, પટિસમ્ભિદામગ્ગો એવ પકરણં પટિસમ્ભિદામગ્ગપ્પકરણં, પકારેન કરીયન્તે વુચ્ચન્તે એત્થ નાનાભેદભિન્ના ગમ્ભીરા અત્થા ઇતિ પકરણં.

તદેતં પટિસમ્ભિદામગ્ગપ્પકરણં અત્થસમ્પન્નં બ્યઞ્જનસમ્પન્નં ગમ્ભીરં ગમ્ભીરત્થં લોકુત્તરપ્પકાસનં સુઞ્ઞતાપટિસઞ્ઞુત્તં પટિપત્તિફલવિસેસસાધનં પટિપત્તિપટિપક્ખપટિસેધનં ¶ યોગાવચરાનં ઞાણવરરતનાકરભૂતં ધમ્મકથિકાનં ધમ્મકથાવિલાસવિસેસહેતુભૂતં સંસારભીરુકાનં દુક્ખનિસ્સરણં તદુપાયદસ્સનેન અસ્સાસજનનત્થં તપ્પટિપક્ખનાસનત્થઞ્ચ ગમ્ભીરત્થાનઞ્ચ અનેકેસં સુત્તન્તપદાનં અત્થવિવરણેન ¶ સુજનહદયપરિતોસજનનત્થં તથાગતેન અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન સબ્બત્થ અપ્પટિહતસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમહાપદીપાવભાસેન સકલજનવિત્થતમહાકરુણાસિનેહસિનિદ્ધહદયેન વેનેય્યજનહદયગતકિલેસન્ધકારવિધમનત્થમુજ્જલિતસ્સ સદ્ધમ્મમહાપદીપસ્સ તદધિપ્પાયવિકાસનસિનેહપરિસેકેન પઞ્ચવસ્સસહસ્સમવિરતમુજ્જલનમિચ્છતા લોકાનુકમ્પકેન સત્થુકપ્પેન ધમ્મરાજસ્સ ધમ્મસેનાપતિના આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેન ભાસિતં સુત્વા આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે યથાસુતમેવ સઙ્ગીતિં આરોપિતં.

તદેતં વિનયપિટકં સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તીસુ પિટકેસુ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નં. દીઘનિકાયો મજ્ઝિમનિકાયો સંયુત્તનિકાયો અઙ્ગુત્તરનિકાયો ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચસુ મહાનિકાયેસુ ખુદ્દકમહાનિકાયપરિયાપન્નં. સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં ગાથા ઉદાનં ઇતિવુત્તકં જાતકં અબ્ભુતધમ્મં વેદલ્લન્તિ નવસુ સત્થુ સાસનઙ્ગેસુ યથાસમ્ભવં ગેય્યવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહિતં.

‘‘દ્વાસીતિ ¶ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા. ૧૦૨૭) –

ધમ્મભણ્ડાગારિકત્થેરેન પન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ એતદગ્ગં આરોપિતેન પટિઞ્ઞાતાનં ચતુરાસીતિયા ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનં ભિક્ખુતો ગહિતેસુ દ્વીસુ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ અનેકસતધમ્મક્ખન્ધસઙ્ગહિતં. તસ્સ તયો વગ્ગા – મહાવગ્ગો, મજ્ઝિમવગ્ગો, ચૂળવગ્ગોતિ. એકેકસ્મિં વગ્ગસ્મિં દસદસકં કત્વા ઞાણકથાદિકા માતિકાકથાપરિયોસાના સમતિંસ કથા. એવમનેકધા વવત્થાપિતસ્સ ઇમસ્સ પટિસમ્ભિદામગ્ગપ્પકરણસ્સ અનુપુબ્બં અપુબ્બપદત્થવણ્ણનં ¶ કરિસ્સામ. ઇમઞ્હિ પકરણં પાઠતો અત્થતો ઉદ્દિસન્તેન ચ નિદ્દિસન્તેન ચ સક્કચ્ચં ઉદ્દિસિતબ્બં નિદ્દિસિતબ્બઞ્ચ, ઉગ્ગણ્હન્તેનાપિ સક્કચ્ચં ¶ ઉગ્ગહેતબ્બં ધારેતબ્બઞ્ચ. તં કિસ્સહેતુ? ગમ્ભીરત્તા ઇમસ્સ પકરણસ્સ લોકહિતાય લોકે ચિરટ્ઠિતત્થં.

તત્થ સમતિંસાય કથાસુ ઞાણકથા કસ્મા આદિતો કથિતાતિ ચે? ઞાણસ્સ પટિપત્તિમલવિસોધકત્તેન પટિપત્તિયા આદિભૂતત્તા. વુત્તઞ્હિ ભગવતા –

‘‘તસ્માતિહ ત્વં ભિક્ખુ, આદિમેવ વિસોધેહિ કુસલાનં ધમ્માનં. કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં, સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં દિટ્ઠિ ચ ઉજુકા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૬૯)?

ઉજુકા દિટ્ઠીતિ હિ સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતં ઞાણં વુત્તં. તસ્માપિ ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

અપરમ્પિ વુત્તં –

‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બઙ્ગમા હોતિ. કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બઙ્ગમા હોતિ? સમ્માદિટ્ઠિં ‘સમ્માદિટ્ઠી’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિં ‘મિચ્છાદિટ્ઠી’તિ પજાનાતિ. સાસ્સ હોતિ સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્માસઙ્કપ્પં ‘સમ્માસઙ્કપ્પો’તિ ¶ પજાનાતિ, મિચ્છાસઙ્કપ્પં ‘મિચ્છાસઙ્કપ્પો’તિ પજાનાતિ. સમ્માવાચં ‘સમ્માવાચા’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાવાચં ‘મિચ્છાવાચા’તિ પજાનાતિ. સમ્માકમ્મન્તં ‘સમ્માકમ્મન્તો’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાકમ્મન્તં ‘મિચ્છાકમ્મન્તો’તિ પજાનાતિ. સમ્માઆજીવં ‘સમ્માઆજીવો’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાઆજીવં ‘મિચ્છાઆજીવો’તિ પજાનાતિ. સમ્માવાયામં ‘સમ્માવાયામો’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાવાયામં ‘મિચ્છાવાયામો’તિ પજાનાતિ. સમ્માસતિં ‘સમ્માસતી’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાસતિં ‘મિચ્છાસતી’તિ પજાનાતિ. સમ્માસમાધિં ‘સમ્માસમાધી’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાસમાધિં ‘મિચ્છાસમાધી’તિ પજાનાતિ. સાસ્સ હોતિ સમ્માદિટ્ઠી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૩૬ આદયો).

પુબ્બઙ્ગમભૂતાય હિ સમ્માદિટ્ઠિયા સિદ્ધાય મિચ્છાદિટ્ઠીનમ્પિ મિચ્છાદિટ્ઠિભાવં જાનિસ્સતીતિ સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતં ઞાણં તાવ સોધેતું ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

‘‘અપિચુદાયિ ¶ , તિટ્ઠતુ પુબ્બન્તો, તિટ્ઠતુ અપરન્તો, ધમ્મં ¶ તે દેસેસ્સામિ – ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતિ, ઇમસ્મિં અસતિ ઇદં ન હોતિ, ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતી’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૭૧) ચ –

પુબ્બન્તાપરન્તદિટ્ઠિયો ઠપેત્વા ઞાણસ્સેવ વુત્તત્તા ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

‘‘અલં, સુભદ્દ, તિટ્ઠતેતં ‘સબ્બે તે સકાય પટિઞ્ઞાય અબ્ભઞ્ઞિંસુ, સબ્બેવ ન અબ્ભઞ્ઞિંસુ, ઉદાહુ એકચ્ચે અબ્ભઞ્ઞિંસુ, એકચ્ચે ન અબ્ભઞ્ઞિંસૂ’તિ. ધમ્મં તે, સુભદ્દ, દેસેસ્સામિ, તં સુણાહિ સાધુકં મનસિકરોહિ, ભાસિસ્સામી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૩) ચ –

પુથુસમણબ્રાહ્મણપરપ્પવાદાનં વાદે ઠપેત્વા અરિયસ્સ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ દેસિતત્તા, અટ્ઠઙ્ગિકે ચ મગ્ગે સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતસ્સ ઞાણસ્સ પધાનત્તા ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, સોતાપત્તિયઙ્ગાનિ સપ્પુરિસસંસેવો, સદ્ધમ્મસ્સવનં, યોનિસો મનસિકારો, ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૪૬; દી. નિ. ૩.૩૧૧) ચ –

‘‘સદ્ધાજાતો ઉપસઙ્કમતિ, ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસતિ, પયિરુપાસન્તો સોતં ઓદહતિ, ઓહિતસોતો ધમ્મં સુણાતિ, સુત્વા ધમ્મં ધારેતિ, ધાતાનં ધમ્માનં પઞ્ઞાય અત્થં ઉપપરિક્ખતિ, અત્થં ઉપપરિક્ખતો ધમ્મા નિજ્ઝાનં ખમન્તિ, ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા છન્દો જાયતિ, છન્દજાતો ઉસ્સહતિ, ઉસ્સહિત્વા તુલેતિ, તુલયિત્વા ¶ પદહતિ, પહિતત્તો કાયેન ચેવ પરમત્થસચ્ચં સચ્છિકરોતિ, પઞ્ઞાય ચ નં પટિવિજ્ઝ પસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૩, ૪૩૨) ચ –

‘‘ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ…પે… સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણ’’ન્તિ આદીનિ (દી. નિ. ૧.૧૯૦) ચ –

અનેકાનિ સુત્તન્તપદાનિ અનુલોમેન્તેન સુતમયે ઞાણં આદિં કત્વા યથાક્કમેન ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

સા ¶ ¶ પનાયં ઞાણકથા ઉદ્દેસનિદ્દેસવસેન દ્વિધા ઠિતા. ઉદ્દેસે ‘‘સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિઆદિના નયેન તેસત્તતિ ઞાણાનિ માતિકાવસેન ઉદ્દિટ્ઠાનિ. નિદ્દેસે ‘‘કથં સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં. ‘ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિઆદિના નયેન તાનિયેવ તેસત્તતિ ઞાણાનિ વિત્થારવસેન નિદ્દિટ્ઠાનીતિ.

ગન્થારમ્ભકથા નિટ્ઠિતા.

(૧) મહાવગ્ગો

૧. ઞાણકથા

માતિકાવણ્ણના

૧. તત્થ ¶ ¶ ઉદ્દેસે તાવ સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણન્તિ એત્થ સોતસદ્દો અનેકત્થપ્પભેદો. તથા હેસ –

મંસવિઞ્ઞાણઞાણેસુ, તણ્હાદીસુ ચ દિસ્સતિ;

ધારાયં અરિયમગ્ગે, ચિત્તસન્તતિયમ્પિ ચ.

‘‘સોતાયતનં સોતધાતુ સોતિન્દ્રિય’’ન્તિઆદીસુ (વિભ. ૧૫૭) હિ અયં સોતસદ્દો મંસસોતે દિસ્સતિ. ‘‘સોતેન સદ્દં સુત્વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૯૫) સોતવિઞ્ઞાણે. ‘‘દિબ્બાય સોતધાતુયા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૫૬) ઞાણસોતે. ‘‘યાનિ સોતાનિ લોકસ્મિન્તિ યાનિ એતાનિ સોતાનિ મયા કિત્તિતાનિ પકિત્તિતાનિ આચિક્ખિતાનિ દેસિતાનિ પઞ્ઞપિતાનિ પટ્ઠપિતાનિ વિવરિતાનિ વિભત્તાનિ ઉત્તાનીકતાનિ પકાસિતાનિ. સેય્યથિદં – તણ્હાસોતો દિટ્ઠિસોતો કિલેસસોતો દુચ્ચરિતસોતો અવિજ્જાસોતો’’તિઆદીસુ (ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૪) તણ્હાદીસુ પઞ્ચસુ ધમ્મેસુ. ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધં ગઙ્ગાય નદિયા સોતેન વુય્હમાન’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૨૪૧) ઉદકધારાયં. ‘‘અરિયસ્સેતં, આવુસો, અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ અધિવચનં, યદિદં સોતો’’તિઆદીસુ અરિયમગ્ગે. ‘‘પુરિસસ્સ ચ વિઞ્ઞાણસોતં પજાનાતિ ઉભયતો અબ્બોચ્છિન્નં ઇધ લોકે પતિટ્ઠિતઞ્ચ પરલોકે પતિટ્ઠિતઞ્ચા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૧૪૯) ચિત્તસન્તતિયં ¶ . ઇધ પનાયં મંસસોતે દટ્ઠબ્બો. તેન સોતેન હેતુભૂતેન, કરણભૂતેન વા અવધીયતિ અવત્થાપીયતિ અપ્પીયતીતિ સોતાવધાનં. કિં તં? સુતં. સુતઞ્ચ નામ ‘‘બહુસ્સુતો હોતિ સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૩૯) વિય સોતદ્વારાનુસારેન ¶ વિઞ્ઞાતં અવધારિતં ધમ્મજાતં, તં ઇધ સોતાવધાનન્તિ વુત્તં. તસ્મિં સોતાવધાનસઙ્ખાતે સુતે પવત્તા પઞ્ઞા સોતાવધાને પઞ્ઞા. પઞ્ઞાતિ ચ તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ પાકટકરણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપનટ્ઠેન પઞ્ઞા, તેન તેન વા અનિચ્ચાદિના પકારેન ધમ્મે જાનાતીતિપિ પઞ્ઞા.

સુતમયે ¶ ઞાણન્તિ એત્થ સુતસદ્દો તાવ સઉપસગ્ગો અનુપસગ્ગો ચ –

ગમને વિસ્સુતે તિન્તેનુયોગોપચિતેપિ ચ;

સદ્દે ચ સોતદ્વારાનુસારઞાતે ચ દિસ્સતિ.

તથા હિસ્સ ‘‘સેનાય પસુતો’’તિઆદીસુ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ‘‘સુતધમ્મસ્સ પસ્સતો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૧૧; મહાવ. ૫) વિસ્સુતધમ્મસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અવસ્સુતા અવસ્સુતસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સા’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૬૫૭) તિન્તા તિન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘યે ઝાનપસુતા ધીરા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૮૧) અનુયુત્તાતિ અત્થો. ‘‘તુમ્હેહિ પુઞ્ઞં પસુતં અનપ્પક’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૭.૧૨; પે. વ. ૨૫) ઉપચિતન્તિ અત્થો. ‘‘દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાત’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૪૧) સદ્દોતિ અત્થો. ‘‘બહુસ્સુતો હોતિ સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૩૯) સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતધરોતિ અત્થો. ઇધ પનસ્સ સોતદ્વારાનુસારેન વિઞ્ઞાતં ઉપધારિતન્તિ અત્થો. સુતમયે ઞાણન્તિ યા એસા એતં સુતં વિઞ્ઞાતં અવધારિતં સદ્ધમ્મં આરબ્ભ આરમ્મણં કત્વા સબ્બપઠમઞ્ચ અપરાપરઞ્ચ પવત્તા પઞ્ઞા, તં ‘‘સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં હોતિ, સુતમયં ઞાણન્તિ અત્થો. સુતમયેતિ ચ પચ્ચત્તવચનમેતં, યથા ‘‘ન હેવં વત્તબ્બે’’ (કથા. ૧, ૧૫-૧૮). ‘‘વનપ્પગુમ્બે યથા ફુસ્સિતગ્ગે’’ (ખુ. પા. ૬.૧૩; સુ. નિ. ૨૩૬). ‘‘નત્થિ અત્તકારે નત્થિ પરકારે નત્થિ પુરિસકારે’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૬૮) પચ્ચત્તવચનં, એવમિધાપિ દટ્ઠબ્બં. તેન વુત્તં – ‘‘સુતમયં ઞાણન્તિ અત્થો’’તિ.

અથ વા સુતેન પકતો ¶ ફસ્સાદિકો ધમ્મપુઞ્જો સુતમયો, તસ્મિં સુતમયે ધમ્મપુઞ્જે પવત્તં તંસમ્પયુત્તં ઞાણં સુતમયે ઞાણં. સભાવસામઞ્ઞલક્ખણવસેન ધમ્મે જાનાતીતિ ઞાણં. તંયેવ ઞાણં પરિયાયવચનેન અધિપ્પાયપકાસનત્થં અનિયમેન ‘‘પઞ્ઞા’’તિ વત્વા પચ્છા અધિપ્પેતં ‘‘ઞાણ’’ન્તિ નિયમેત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઞાણઞ્ચ નામ સભાવપટિવેધલક્ખણં, અક્ખલિતપટિવેધલક્ખણં વા કુસલિસ્સાસખિત્તઉસુપટિવેધો વિય, વિસયોભાસનરસં પદીપો વિય, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાનં અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય. ‘‘સમાહિતો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૭૧) વચનતો સમાધિપદટ્ઠાનં. લક્ખણાદીસુ હિ સભાવો વા સામઞ્ઞં વા લક્ખણં ¶ ¶ નામ, કિચ્ચં વા સમ્પત્તિ વા રસો નામ, ઉપટ્ઠાનાકારો વા ફલં વા પચ્ચુપટ્ઠાનં નામ, આસન્નકારણં પદટ્ઠાનં નામાતિ વેદિતબ્બં.

૨. સુત્વાન સંવરે પઞ્ઞાતિ –

પાતિમોક્ખો સતી ચેવ, ઞાણં ખન્તિ તથેવ ચ;

વીરિયં પઞ્ચિમે ધમ્મા, સંવરાતિ પકાસિતા.

‘‘ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો હોતિ સમુપેતો ઉપાગતો સમુપાગતો ઉપપન્નો સમ્પન્નો સમન્નાગતો’’તિ (વિભ. ૫૧૧) આગતો પાતિમોક્ખસંવરો. ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં ચક્ખુન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જતિ, રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં, ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૧૩; મ. નિ. ૧.૨૯૫; સં. નિ. ૪.૨૩૯; અ. નિ. ૩.૧૬) નયેન આગતો સતિસંવરો.

‘‘યાનિ સોતાનિ લોકસ્મિં (અજિતાતિ ભગવા),

સતિ તેસં નિવારણં;

સોતાનં સંવરં બ્રૂમિ, પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ ¶ . (ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છા ૬૦; સુ. નિ. ૧૦૪૧) –

આગતો ઞાણસંવરો. ‘‘કતમે ચ, ભિક્ખવે, આસવા પટિસેવના પહાતબ્બા? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરં પટિસેવતી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮) નયેન ¶ આગતો પચ્ચયપટિસેવનાસંવરો, સોપિ ઞાણસંવરેનેવ સઙ્ગહિતો. ‘‘ખમો હોતિ સીતસ્સ ઉણ્હસ્સ જિઘચ્છાય પિપાસાય ડંસમકસવાતાતપસરિસપસમ્ફસ્સાનં દુરુત્તાનં દુરાગતાનં વચનપથાનં ઉપ્પન્નાનં સારીરિકાનં વેદનાનં દુક્ખાનં તિબ્બાનં ખરાનં કટુકાનં અસાતાનં અમનાપાનં પાણહરાનં અધિવાસકજાતિકો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪; અ. નિ. ૪.૧૧૪; ૬.૫૮) આગતો ખન્તિસંવરો. ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતિ પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તીકરોતિ અનભાવં ગમેતી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૬; અ. નિ. ૪.૧૧૪; ૬.૫૮) નયેન આગતો વીરિયસંવરો. ‘‘ઇધ અરિયસાવકો મિચ્છાઆજીવં પહાય ¶ સમ્માઆજીવેન જીવિકં કપ્પેતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૮) આગતો આજીવપારિસુદ્ધિસંવરો, સોપિ વીરિયસંવરેનેવ સઙ્ગહિતો. તેસુ સત્તસુ સંવરેસુ પાતિમોક્ખસંવરઇન્દ્રિયસંવરઆજીવપારિસુદ્ધિપચ્ચયપટિસેવનસઙ્ખાતા ચત્તારો સંવરા ઇધાધિપ્પેતા, તેસુ ચ વિસેસેન પાતિમોક્ખસંવરો. સબ્બોપિ ચાયં સંવરો યથાસકં સંવરિતબ્બાનં કાયદુચ્ચરિતાદીનં સંવરણતો સંવરોતિ વુચ્ચતિ. સુતમયઞાણે વુત્તં ધમ્મં સુત્વા સંવરન્તસ્સ સંવરં કરોન્તસ્સ તસ્મિં સંવરે પવત્તા તંસમ્પયુત્તા પઞ્ઞા ‘‘સુત્વાન સંવરે પઞ્ઞા’’તિ વુત્તા. અથ વા હેતુઅત્થે સુત્વાતિ વચનસ્સ સમ્ભવતો સુતહેતુના સંવરે પઞ્ઞાતિપિ અત્થો.

સીલમયે ઞાણન્તિ એત્થ સીલન્તિ સીલનટ્ઠેન સીલં. કિમિદં સીલનં નામ? સમાધાનં વા, કાયકમ્માદીનં સુસીલ્યવસેન અવિપ્પકિણ્ણતાતિ અત્થો. ઉપધારણં વા, કુસલાનં ધમ્માનં પતિટ્ઠાવસેન આધારભાવોતિ અત્થો. એતદેવ હિ એત્થ અત્થદ્વયં સદ્દલક્ખણવિદૂ અનુજાનન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘અધિસેવનટ્ઠેન આચારટ્ઠેન તસ્સીલટ્ઠેન સિરટ્ઠેન સીતલટ્ઠેન સિવટ્ઠેન સીલ’’ન્તિ વણ્ણયન્તિ.

સીલનં ¶ લક્ખણં તસ્સ, ભિન્નસ્સાપિ અનેકધા;

સનિદસ્સનત્તં રૂપસ્સ, યથા ભિન્નસ્સ નેકધા.

યથા હિ નીલપીતાદિભેદેન અનેકધા ભિન્નસ્સાપિ રૂપાયતનસ્સ સનિદસ્સનત્તં લક્ખણં નીલાદિભેદેન ભિન્નસ્સાપિ સનિદસ્સનભાવાનતિક્કમનતો, તથા સીલસ્સ ચેતનાદિભેદેન અનેકધા ભિન્નસ્સાપિ યદેતં કાયકમ્માદીનં સમાધાનવસેન કુસલાનઞ્ચ ધમ્માનં પતિટ્ઠાનવસેન વુત્તં સીલનં, તદેવ લક્ખણં ચેતનાદિભેદેન ભિન્નસ્સાપિ સમાધાનપતિટ્ઠાનભાવાનતિક્કમનતો. એવંલક્ખણસ્સ પનસ્સ –

‘‘દુસ્સીલ્યવિદ્ધંસનતા, અનવજ્જગુણો તથા;

કિચ્ચસમ્પત્તિ અત્થેન, રસો નામ પવુચ્ચતિ’’.

તસ્મા ઇદં સીલં નામ કિચ્ચટ્ઠેન રસેન દુસ્સીલ્યવિદ્ધંસનરસં, સમ્પત્તિઅત્થેન રસેન અનવજ્જરસન્તિ વેદિતબ્બં.

સોચેય્યપચ્ચુપટ્ઠાનં ¶ ¶ , તયિદં તસ્સ વિઞ્ઞુહિ;

ઓત્તપ્પઞ્ચ હિરી ચેવ, પદટ્ઠાનન્તિ વણ્ણિતં. –

તયિદં સીલં ‘‘કાયસોચેય્યં વચીસોચેય્યં મનોસોચેય્ય’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૬૬) એવં વુત્તસોચેય્યપચ્ચુપટ્ઠાનં, સુચિભાવેન પચ્ચુપટ્ઠાતિ ગહણભાવં ગચ્છતિ. હિરોત્તપ્પઞ્ચ પન તસ્સ વિઞ્ઞૂહિ પદટ્ઠાનન્તિ વણ્ણિતં, આસન્નકારણન્તિ અત્થો. હિરોત્તપ્પે હિ સતિ સીલં ઉપ્પજ્જતિ ચેવ તિટ્ઠતિ ચ, અસતિ નેવ ઉપ્પજ્જતિ ન તિટ્ઠતીતિ એવંવિધેન સીલેન સહગતં તંસમ્પયુત્તં ઞાણં સીલમયે ઞાણં. અથ વા સીલમેવ પકતં સીલમયં, તસ્મિં સીલમયે તંસમ્પયુત્તં ઞાણં. અસંવરે આદીનવપચ્ચવેક્ખણા ચ, સંવરે આનિસંસપચ્ચવેક્ખણા ¶ ચ, સંવરપારિસુદ્ધિપચ્ચવેક્ખણા ચ, સંવરસંકિલેસવોદાનપચ્ચવેક્ખણા ચ સીલમયઞાણેનેવ સઙ્ગહિતા.

૩. સંવરિત્વા સમાદહને પઞ્ઞાતિ સીલમયઞાણે વુત્તસીલસંવરેન સંવરિત્વા સંવરં કત્વા સીલે પતિટ્ઠાય સમાદહન્તસ્સ ઉપચારપ્પનાવસેન ચિત્તેકગ્ગતં કરોન્તસ્સ તસ્મિં સમાદહને પવત્તા તંસમ્પયુત્તા પઞ્ઞા. સમં સમ્મા ચ આદહનં ઠપનન્તિ ચ સમાદહનં, સમાધિસ્સેવેતં પરિયાયવચનં.

સમાધિભાવનામયે ઞાણન્તિ એત્થ કુસલચિત્તેકગ્ગતા સમાધિ. કેનટ્ઠેન સમાધિ? સમાધાનટ્ઠેન સમાધિ. કિમિદં સમાધાનં નામ? એકારમ્મણે ચિત્તચેતસિકાનં સમં સમ્મા ચ આધાનં, ઠપનન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્મા યસ્સ ધમ્મસ્સાનુભાવેન એકારમ્મણે ચિત્તચેતસિકા સમં સમ્મા ચ અવિક્ખિપમાના અવિપ્પકિણ્ણા ચ હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, ઇદં સમાધાનન્તિ વેદિતબ્બં. તસ્સ ખો પન સમાધિસ્સ –

લક્ખણં તુ અવિક્ખેપો, વિક્ખેપવિદ્ધંસનં રસો;

અકમ્પનમુપટ્ઠાનં, પદટ્ઠાનં સુખં પન.

ભાવીયતિ વડ્ઢીયતીતિ ભાવના, સમાધિ એવ ભાવના સમાધિભાવના, સમાધિસ્સ વા ભાવના વડ્ઢના સમાધિભાવના. સમાધિભાવનાવચનેન અઞ્ઞં ભાવનં પટિક્ખિપતિ. પુબ્બે વિય ઉપચારપ્પનાવસેન સમાધિભાવનામયે ઞાણં.

૪. પચ્ચયપરિગ્ગહે ¶ પઞ્ઞાતિ એત્થ પટિચ્ચ ફલમેતીતિ પચ્ચયો. પટિચ્ચાતિ ન વિના ¶ તેન, અપચ્ચક્ખિત્વાતિ અત્થો. એતીતિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચાતિ અત્થો. અપિચ ઉપકારકત્થો પચ્ચયત્થો, તસ્સ પચ્ચયસ્સ બહુવિધત્તા પચ્ચયાનં પરિગ્ગહે વવત્થાપને ચ પઞ્ઞા પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા.

ધમ્મટ્ઠિતિઞાણન્તિ ¶ એત્થ ધમ્મસદ્દો તાવ સભાવપઞ્ઞાપુઞ્ઞપઞ્ઞત્તિઆપત્તિપરિયત્તિનિસ્સત્તતાવિકારગુણપચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નાદીસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘કુસલા ધમ્મા અકુસલા ધમ્મા અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧) સભાવે દિસ્સતિ.

‘‘યસ્સેતે ચતુરો ધમ્મા, સદ્ધસ્સ ઘરમેસિનો;

સચ્ચં ધમ્મો ધિતિ ચાગો, સ વે પેચ્ચ ન સોચતી’’તિ. (સુ. નિ. ૧૯૦) –

આદીસુ પઞ્ઞાયં.

‘‘ન હિ ધમ્મો અધમ્મો ચ, ઉભો સમવિપાકિનો;

અધમ્મો નિરયં નેતિ, ધમ્મો પાપેતિ સુગ્ગતિ’’ન્તિ. (થેરગા. ૩૦૪) –

આદીસુ પુઞ્ઞે. ‘‘પઞ્ઞત્તિધમ્મા નિરુત્તિધમ્મા અધિવચનધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૧૦૬-૧૦૮) પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘પારાજિકા ધમ્મા સઙ્ઘાદિસેસા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૩૩-૨૩૪) આપત્તિયં. ‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં જાનાતિ સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણ’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૭૩) પરિયત્તિયં. ‘‘તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તિ (ધ. સ. ૧૨૧). ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૭૩; મ. નિ. ૧.૧૧૫) નિસ્સત્તતાયં. ‘‘જાતિધમ્મા જરાધમ્મા મરણધમ્મા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૧૦.૧૦૭) વિકારે. ‘‘છન્નં બુદ્ધધમ્માન’’ન્તિઆદીસુ (મહાનિ. ૫૦) ગુણે. ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિઆદીસુ (વિભ. ૭૨૦) પચ્ચયે. ‘‘ઠિતાવ સા ધાતુ ધમ્મટ્ઠિતતા ધમ્મનિયામતા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૨૦; અ. નિ. ૩.૧૩૭) પચ્ચયુપ્પન્ને. સ્વાયમિધાપિ પચ્ચયુપ્પન્ને દટ્ઠબ્બો. અત્થતો પન અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ વા, પચ્ચયેહિ ધારીયન્તીતિ વા, અત્તનો ફલં ધારેન્તીતિ વા, અત્તનો પરિપૂરકં અપાયેસુ અપતમાનં ધારેન્તીતિ વા, સકસકલક્ખણે ધારેન્તીતિ વા, ચિત્તેન અવધારીયન્તીતિ વા યથાયોગં ધમ્માતિ વુચ્ચન્તિ. ઇધ પન અત્તનો પચ્ચયેહિ ¶ ધારીયન્તીતિ ધમ્મા, પચ્ચયસમુપ્પન્ના ધમ્મા તિટ્ઠન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ ¶ ચેવ પવત્તન્તિ ચ એતાયાતિ ધમ્મટ્ઠિતિ, પચ્ચયધમ્માનમેતં અધિવચનં ¶ . તસ્સં ધમ્મટ્ઠિતિયં ઞાણં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. ઇદઞ્હિ સમાધિભાવનામયઞાણે વુત્તસમાધિના સમાહિતેન ચિત્તેન યથાભૂતઞાણદસ્સનત્થાય યોગમારભિત્વા વવત્થાપિતનામરૂપસ્સ તેસં નામરૂપાનં પચ્ચયપરિગ્ગહપરિયાયં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘નામરૂપવવત્થાને ઞાણ’’ન્તિ અવત્વા એવ કસ્મા ‘‘ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ વુત્તન્તિ ચે? પચ્ચયપરિગ્ગહેનેવ પચ્ચયસમુપ્પન્નપરિગ્ગહસ્સ સિદ્ધત્તા. પચ્ચયસમુપ્પન્ને હિ અપરિગ્ગહિતે પચ્ચયપરિગ્ગહો ન સક્કા હોતિ કાતું. તસ્મા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણગહણેનેવ તસ્સ હેતુભૂતં પુબ્બે સિદ્ધં નામરૂપવવત્થાનઞાણં વુત્તમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. કસ્મા દુતિયતતિયઞાણં વિય ‘‘સમાદહિત્વા પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા’’તિ ન વુત્તન્તિ ચે? સમથવિપસ્સનાનં યુગનદ્ધત્તા.

‘‘સમાદહિત્વા યથા ચે વિપસ્સતિ, વિપસ્સમાનો તથા ચે સમાદહે;

વિપસ્સના ચ સમથો તદા અહુ, સમાનભાગા યુગનદ્ધા વત્તરે’’તિ. –

હિ વુત્તં. તસ્મા સમાધિં અવિસ્સજ્જેત્વા સમાધિઞ્ચ ઞાણઞ્ચ યુગનદ્ધં કત્વા યાવ અરિયમગ્ગો, તાવ ઉસ્સુક્કાપેતબ્બન્તિ ઞાપનત્થં ‘‘પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’મિચ્ચેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

૫. અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞાતિ એત્થ અત્તનો સભાવં, ઉપ્પાદાદિક્ખણં વા પત્વા અતિ ઇતા અતિક્કન્તાતિ અતીતા, તદુભયમ્પિ ન આગતા ન સમ્પત્તાતિ અનાગતા, તં તં કારણં પટિચ્ચ ઉપ્પાદાદિઉદ્ધં પન્ના ગતા પવત્તાતિ પચ્ચુપ્પન્ના. અદ્ધા સન્તતિખણપચ્ચુપ્પન્નેસુ સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં ઇધાધિપ્પેતં. તેસં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં પઞ્ચક્ખન્ધધમ્માનં એકેકક્ખન્ધલક્ખણે સઙ્ખિપિત્વા કલાપવસેન રાસિં કત્વા વવત્થાને નિચ્છયને સન્નિટ્ઠાપને પઞ્ઞા.

સમ્મસને ¶ ઞાણન્તિ સમ્મા આમસને અનુમજ્જને પેક્ખણે ઞાણં, કલાપસમ્મસનઞાણન્તિ અત્થો. ઇદઞ્હિ નામરૂપવવત્થાનઞાણાનન્તરં નામરૂપપચ્ચયપરિગ્ગહે ¶ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણે ઠિતસ્સ ‘‘યંકિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં તં રૂપં અનિચ્ચતો વવત્થપેતિ, એકં સમ્મસનં, દુક્ખતો વવત્થપેતિ, એકં સમ્મસનં, અનત્તતો વવત્થપેતિ, એકં સમ્મસન’’ન્તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૪૮) નયેન વુત્તસમ્મસનવસેન પુબ્બે વવત્થાપિતે ¶ એકેકસ્મિં ખન્ધે તિલક્ખણં આરોપેત્વા અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો વિપસ્સન્તસ્સ કલાપસમ્મસનઞાણં ઉપ્પજ્જતિ.

૬. પચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં વિપરિણામાનુપસ્સને પઞ્ઞાતિ સન્તતિવસેન પચ્ચુપ્પન્નાનં અજ્ઝત્તં પઞ્ચક્ખન્ધધમ્માનં વિપરિણામદસ્સને ભઙ્ગદસ્સને પઞ્ઞા. યસ્મા ‘‘ઇમે ધમ્મા ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જન્તી’’તિ ઉદયં ગહેત્વાપિ ભેદેયેવ ચિત્તં ઠપેતિ, તસ્મા અવુત્તોપિ ઉદયો વુત્તોયેવ હોતીતિ વેદિતબ્બો. પચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં દસ્સનેન વા ઉદયદસ્સનસ્સ સિદ્ધત્તા ઉદયો વુત્તોયેવ હોતિ. ન હિ ઉદયં વિના ધમ્માનં ઉપ્પન્નત્તં સિજ્ઝતિ, તસ્મા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં ઉપ્પાદવિપરિણામાનુપસ્સને પઞ્ઞા’’તિ અવુત્તેપિ વુત્તમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. ‘‘ઉદયબ્બયાનુપસ્સને ઞાણ’’ન્તિ નિયમિતત્તા ચ ઉદયદસ્સનં સિદ્ધમેવ હોતીતિ અનન્તરં વુત્તસ્સ સમ્મસનઞાણસ્સ પારં ગન્ત્વા તંસમ્મસનેયેવ પાકટીભૂતે ઉદયબ્બયે પરિગ્ગણ્હિત્વા સઙ્ખારાનં પરિચ્છેદકરણત્થં ઉદયબ્બયાનુપસ્સનં આરભન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાઞાણં. તઞ્હિ ઉદયબ્બયે અનુપસ્સનતો ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાતિ વુચ્ચતિ.

૭. આરમ્મણં પટિસઙ્ખાતિ રૂપક્ખન્ધાદિઆરમ્મણં ભઙ્ગતો પટિસઙ્ખાય જાનિત્વા પસ્સિત્વા. ભઙ્ગાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિપસ્સને ઞાણન્તિ તસ્સ આરમ્મણં ભઙ્ગતો પટિસઙ્ખાય ઉપ્પન્નસ્સ ઞાણસ્સ ભઙ્ગં અનુપસ્સને યા પઞ્ઞા, તં ‘‘વિપસ્સને ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં હોતિ. વિપસ્સનાતિ ચ વિવિધા પસ્સના વિપસ્સના. આરમ્મણપટિસઙ્ખાતિપિ પાઠો. તસ્સત્થો ¶ – આરમ્મણસ્સ પટિસઙ્ખા જાનના પસ્સનાતિ વુત્તનયેનેવ આરમ્મણપટિસઙ્ખા ‘‘ભઙ્ગાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિપસ્સને ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં હોતિ. યસ્મા પન ભઙ્ગાનુપસ્સનાય એવ વિપસ્સના સિખં પાપુણાતિ, તસ્મા વિસેસેત્વા ઇદમેવ ‘‘વિપસ્સને ¶ ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. યસ્મા ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાય ઠિતસ્સ મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા તસ્સા સિદ્ધાય તં સિદ્ધમેવ હોતીતિ તં અવત્વાવ ભઙ્ગાનુપસ્સનાય એવ વિપસ્સનાસિખં ઞાણં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાય સુપરિદિટ્ઠઉદયબ્બયસ્સ સુપરિચ્છિન્નેસુ સઙ્ખારેસુ લહું લહું ઉપટ્ઠહન્તેસુ ઞાણે તિક્ખે વહન્તે ઉદયં પહાય ભઙ્ગે એવ સતિ સન્તિટ્ઠતિ, તસ્સ ‘‘એવં ઉપ્પજ્જિત્વા એવં નામ સઙ્ખારા ભિજ્જન્તી’’તિ પસ્સતો એતસ્મિં ઠાને ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણં ઉપ્પજ્જતિ.

૮. ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞાતિ ઉપ્પાદપવત્તનિમિત્તઆયૂહનાપટિસન્ધીનં ભયતો ઉપટ્ઠાને પીળાયોગતો સપ્પટિભયવસેન ગહણૂપગમને પઞ્ઞાતિ અત્થો. ભયતો ઉપટ્ઠાતીતિ ભયતુપટ્ઠાનં આરમ્મણં ¶ , તસ્મિં ભયતુપટ્ઠાને. અથ વા ભયતો ઉપતિટ્ઠતીતિ ભયતુપટ્ઠાનં, પઞ્ઞા, તં ‘‘ભયતુપટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં હોતિ.

આદીનવે ઞાણન્તિ ભુમ્મવચનમેવ. ‘‘યા ચ ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા, યઞ્ચ આદીનવે ઞાણં, યા ચ નિબ્બિદા, ઇમે ધમ્મા એકટ્ઠા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૨૨૭) વુત્તત્તા એકમિવ વુચ્ચમાનમ્પિ અવત્થાભેદેન મુઞ્ચિતુકમ્યતાદિ વિય તિવિધમેવ હોતિ. તસ્મા ભયતુપટ્ઠાનઆદીનવાનુપસ્સનાસુ સિદ્ધાસુ નિબ્બિદાનુપસ્સના સિદ્ધા હોતીતિ કત્વા અવુત્તાપિ વુત્તાવ હોતીતિ વેદિતબ્બા.

સબ્બસઙ્ખારાનં ભઙ્ગારમ્મણં ભઙ્ગાનુપસ્સનં આસેવન્તસ્સ ભાવેન્તસ્સ બહુલીકરોન્તસ્સ તિભવચતુયોનિપઞ્ચગતિસત્તવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિનવસત્તાવાસેસુ પભેદકા સઙ્ખારા સુખેન જીવિતુકામસ્સ ભીરુકપુરિસસ્સ સીહબ્યગ્ઘદીપિઅચ્છતરચ્છયક્ખરક્ખસચણ્ડગોણચણ્ડકુક્કુરપભિન્ન- મદચણ્ડહત્થિઘોરઆસિવિસઅસનિવિચક્કસુસાનરણભૂમિજલિતઅઙ્ગારકાસુઆદયો વિય મહાભયં હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, તસ્સ ‘‘અતીતા સઙ્ખારા નિરુદ્ધા, પચ્ચુપ્પન્ના નિરુજ્ઝન્તિ, અનાગતાપિ એવમેવ નિરુજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ પસ્સતો એતસ્મિં ઠાને ભયતુપટ્ઠાનં ઞાણં ¶ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્સ તં ભયતુપટ્ઠાનઞાણં આસેવન્તસ્સ ભાવેન્તસ્સ બહુલીકરોન્તસ્સ સબ્બભવયોનિગતિઠિતિસત્તાવાસેસુ નેવ તાણં ન લેણં ન ગતિ ન પટિસરણં પઞ્ઞાયતિ, સબ્બભવયોનિગતિઠિતિનિવાસગતેસુ સઙ્ખારેસુ એકસઙ્ખારેપિ પત્થના વા પરામાસો ¶ વા ન હોતિ, તયો ભવા વીતચ્ચિતઙ્ગારપુણ્ણા અઙ્ગારકાસુયો વિય, ચત્તારો મહાભૂતા ઘોરવિસા આસિવિસા વિય, પઞ્ચક્ખન્ધા ઉક્ખિત્તાસિકા વધકા વિય, છ અજ્ઝત્તિકાયતનાનિ સુઞ્ઞગામો વિય, છ બાહિરાયતનાનિ ગામઘાતકચોરા વિય, સત્તવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો નવ ચ સત્તાવાસા એકાદસહિ અગ્ગીહિ આદિત્તા સમ્પજ્જલિતા સજોતિભૂતા વિય ચ, સબ્બે સઙ્ખારા ગણ્ડભૂતા રોગભૂતા સલ્લભૂતા અઘભૂતા આબાધભૂતા વિય ચ નિરસ્સાદા નિરસા મહાઆદીનવરાસિભૂતા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, સુખેન જીવિતુકામસ્સ ભીરુકપુરિસસ્સ રમણીયાકારસણ્ઠિતમ્પિ સવાળકમિવ વનગહનં, સસદ્દૂલા વિય ગુહા, સગાહરક્ખસં વિય ઉદકં, સમુસ્સિતખગ્ગા વિય પચ્ચત્થિકા, સવિસં વિય ભોજનં, સચોરો વિય મગ્ગો, આદિત્તમિવ અગારં, ઉય્યુત્તસેના વિય રણભૂમિ. યથા હિ સો પુરિસો એતાનિ સવાળકવનગહનાદીનિ આગમ્મ ભીતો સંવિગ્ગો લોમહટ્ઠજાતો સમન્તતો આદીનવમેવ પસ્સતિ, એવમેવ સો યોગાવચરો ભઙ્ગાનુપસ્સનાવસેન સબ્બસઙ્ખારેસુ ભયતો ઉપટ્ઠિતેસુ સમન્તતો નિરસં નિરસ્સાદં આદીનવમેવ પસ્સતિ. તસ્સેવં પસ્સતો આદીનવાનુપસ્સનાઞાણં ઉપ્પજ્જતિ.

સો ¶ એવં સબ્બસઙ્ખારે આદીનવતો સમ્પસ્સન્તો સબ્બભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસગતે સભેદકે સઙ્ખારગતે નિબ્બિન્દતિ ઉક્કણ્ઠતિ નાભિરમતિ. સેય્યથાપિ નામ ચિત્તકૂટપબ્બતપાદાભિરતો સુવણ્ણરાજહંસો અસુચિમ્હિ ચણ્ડાલગામદ્વારઆવાટે નાભિરમતિ, સત્તસુ મહાસરેસુયેવ અભિરમતિ, એવમેવ અયં યોગીરાજહંસો સુપરિદિટ્ઠાદીનવે સભેદકે સઙ્ખારગતે નાભિરમતિ, ભાવનારામતાય પન ભાવનારતિયા સમન્નાગતત્તા સત્તસુ અનુપસ્સનાસુયેવ અભિરમતિ. યથા ચ સુવણ્ણપઞ્જરેપિ પક્ખિત્તો સીહો મિગરાજા નાભિરમતિ, તિયોજનસહસ્સવિત્થતે પન હિમવન્તેયેવ ¶ રમતિ, એવમયમ્પિ યોગીસીહો તિવિધે સુગતિભવેપિ નાભિરમતિ, તીસુ અનુપસ્સનાસુયેવ રમતિ. યથા ચ સબ્બસેતો સત્તપ્પતિટ્ઠો ઇદ્ધિમા વેહાસઙ્ગમો છદ્દન્તો નાગરાજા નગરમજ્ઝે નાભિરમતિ, હિમવતિ છદ્દન્તરહદેયેવ રમતિ, એવમયં યોગીવરવારણો સબ્બસ્મિમ્પિ સઙ્ખારગતે નાભિરમતિ, ‘‘અનુપ્પાદો ¶ ખેમ’’ન્તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૫૩) નયેન નિદ્દિટ્ઠે સન્તિપદેયેવ રમતિ, તન્નિન્નતપ્પોણતપ્પબ્ભારમાનસો હોતિ. એત્તાવતા તસ્સ નિબ્બિદાનુપસ્સનાઞાણં ઉપ્પન્નં હોતીતિ.

૯. મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણન્તિ મુઞ્ચિતું ચજિતું કામેતિ ઇચ્છતીતિ મુઞ્ચિતુકામો, મુઞ્ચિતુકામસ્સ ભાવો મુઞ્ચિતુકમ્યતા. પટિસઙ્ખાતિ ઉપપરિક્ખતીતિ પટિસઙ્ખા, પટિસઙ્ખાનં વા પટિસઙ્ખા. સન્તિટ્ઠતિ અજ્ઝુપેક્ખતીતિ સન્તિટ્ઠના, સન્તિટ્ઠનં વા સન્તિટ્ઠના. મુઞ્ચિતુકમ્યતા ચ સા પટિસઙ્ખા ચ સન્તિટ્ઠના ચાતિ મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના. ઇતિ પુબ્બભાગે નિબ્બિદાઞાણેન નિબ્બિન્નસ્સ ઉપ્પાદાદીનિ પરિચ્ચજિતુકામતા મુઞ્ચિતુકમ્યતા. મુઞ્ચનસ્સ ઉપાયકરણત્થં મજ્ઝે પટિસઙ્ખાનં પટિસઙ્ખા. મુઞ્ચિત્વા અવસાને અજ્ઝુપેક્ખનં સન્તિટ્ઠના. એવં અવત્થાભેદેન તિપ્પકારા પઞ્ઞા સઙ્ખારાનં અજ્ઝુપેક્ખનાસુ ઞાણં, મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠનાસઙ્ખાતાનં અવત્થાભેદેન ભિન્નાનં તિસ્સન્નમ્પિ પઞ્ઞાનં સઙ્ખારુપેક્ખતં ઇચ્છન્તેન પન ‘‘પઞ્ઞા’’તિ ચ ‘‘સઙ્ખારુપેક્ખાસૂ’’તિ ચ બહુવચનં કતં, અવત્થાભેદેન ભિન્નસ્સાપિ એકત્તા ‘‘ઞાણ’’ન્તિ એકવચનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્ચ – ‘‘યા ચ મુઞ્ચિતુકમ્યતા યા ચ પટિસઙ્ખાનુપસ્સના યા ચ સઙ્ખારુપેક્ખા, ઇમે ધમ્મા એકટ્ઠા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૨૨૭). કેચિ પન ‘‘સઙ્ખારુપેક્ખાસૂતિ બહુવચનં સમથવિપસ્સનાવસેન સઙ્ખારુપેક્ખાનં બહુત્તા’’તિપિ વદન્તિ. સઙ્ખારુપેક્ખાસૂતિ ચ કિરિયાપેક્ખન્તિ ¶ વેદિતબ્બં. અવત્થાભેદેન પન તેન નિબ્બિદાઞાણેન નિબ્બિન્દન્તસ્સ ઉક્કણ્ઠન્તસ્સ સબ્બભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસગતેસુ સભેદકેસુ સઙ્ખારેસુ ચિત્તં ન સજ્જતિ ન લગ્ગતિ ન બજ્ઝતિ, સબ્બસઙ્ખારગતં મુઞ્ચિતુકામં છડ્ડેતુકામં હોતિ.

અથ ¶ વા યથા જાલબ્ભન્તરગતો મચ્છો, સપ્પમુખગતો મણ્ડૂકો, પઞ્જરપક્ખિત્તો વનકુક્કુટો, દળ્હપાસવસંગતો મિગો, અહિતુણ્ડિકહત્થગતો સપ્પો, મહાપઙ્કપક્ખન્દો કુઞ્જરો, સુપણ્ણમુખગતો નાગરાજા, રાહુમુખપવિટ્ઠો ચન્દો, સપત્તપરિક્ખિત્તો પુરિસોતિએવમાદયો તતો તતો મુચ્ચિતુકામા નિસ્સરિતુકામાવ હોન્તિ, એવં તસ્સ યોગિનો ચિત્તં સબ્બસ્મા સઙ્ખારગતા મુચ્ચિતુકામં નિસ્સરિતુકામં હોતિ. એવઞ્હિ વુચ્ચમાને ‘‘મુચ્ચિતુકામસ્સ મુચ્ચિતુકમ્યતા’’તિ પાઠો યુજ્જતિ. એવઞ્ચ સતિ ‘‘ઉપ્પાદં ¶ મુઞ્ચિતુકમ્યતા’’તિઆદીસુ ‘‘ઉપ્પાદા મુચ્ચિતુકમ્યતા’’તિઆદિ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા પુરિમો એવ અત્થો સુન્દરતરો. અથસ્સ સબ્બસઙ્ખારેસુ વિગતાલયસ્સ સબ્બસઙ્ખારગતં મુઞ્ચિતુકામસ્સ મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. સો એવં સબ્બભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસગતે સભેદકે સઙ્ખારે મુઞ્ચિતુકામો મુઞ્ચનસ્સ ઉપાયસમ્પાદનત્થં પુન તે એવ સઙ્ખારે પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાઞાણેન તિલક્ખણં આરોપેત્વા વિપસ્સતિ. એવઞ્હિ વિપસ્સતો ચસ્સ અનિચ્ચવસેન નિમિત્તં પટિસઙ્ખાઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, દુક્ખવસેન પવત્તં પટિસઙ્ખાઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, અનત્તવસેન નિમિત્તઞ્ચ પવત્તઞ્ચ પટિસઙ્ખાઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. સો પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાઞાણેન ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા સુઞ્ઞા’’તિ દિસ્વા તિલક્ખણં આરોપેત્વા સઙ્ખારે પરિગ્ગણ્હન્તો ભયઞ્ચ નન્દિઞ્ચ વિપ્પહાય ભરિયાય દોસં દિસ્વા વિસ્સટ્ઠભરિયો વિય પુરિસો તસ્સા ભરિયાય સઙ્ખારેસુ ઉદાસીનો હોતિ મજ્ઝત્તો, ‘‘અહ’’ન્તિ વા ‘‘મમ’’ન્તિ વા ન ગણ્હાતિ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતો તીસુ ભવેસુ ચિત્તં પતિલીયતિ પટિકુટતિ પટિવત્તતિ ન સમ્પસારિયતિ. સેય્યથાપિ નામ પદુમપલાસે ¶ ઈસકં પોણે ઉદકફુસિતાનિ પતિલીયન્તિ પટિકુટન્તિ પટિવત્તન્તિ ન સમ્પસારિયન્તિ. સેય્યથાપિ વા પન કુક્કુટપત્તં વા ન્હારુદદ્દુલં વા અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તં પતિલીયતિ પટિકુટતિ પટિવત્તતિ ન સમ્પસારિયતિ, એવં તસ્સ તીસુ ભવેસુ ચિત્તં પતિલીયતિ પટિકુટતિ પટિવત્તતિ ન સમ્પસારિયતિ, ઉપેક્ખા સણ્ઠાતિ. એવમસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ. ઇમિના સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણેન સદ્ધિં ઉપરિ ગોત્રભુઞાણસ્સ સાધકં અનુલોમઞાણં પુબ્બાપરઞાણેહિ અવુત્તમ્પિ વુત્તમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હિ ભગવતા –

‘‘સો વત, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ કઞ્ચિ સઙ્ખારં નિચ્ચતો સમનુપસ્સન્તો અનુલોમિકાય ખન્તિયા સમન્નાગતો ભવિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, અનુલોમિકાય ખન્તિયા અસમન્નાગતો સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, સમ્મત્તનિયામં અનોક્કમમાનો સોતાપત્તિફલં વા સકદાગામિફલં વા અનાગામિફલં વા ¶ અરહત્તફલં વા સચ્છિકરિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૯૮; પટિ. મ. ૩.૩૬).

વુત્તઞ્ચ ધમ્મસેનાપતિના –

‘‘કતિહાકારેહિ અનુલોમિકં ખન્તિં પટિલભતિ? કતિહાકારેહિ સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમતિ? ચત્તાલીસાય આકારેહિ અનુલોમિકં ¶ ખન્તિં પટિલભતિ, ચત્તાલીસાય આકારેહિ સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમતી’’તિઆદિ (પટિ. મ. ૩.૩૭).

પટ્ઠાને ચેતં વુત્તં ભગવતા –

‘‘અનુલોમં ગોત્રભુસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો. અનુલોમં વોદાનસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિઆદિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૧૭).

તસ્સ હિ તં સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં આસેવન્તસ્સ ભાવેન્તસ્સ બહુલીકરોન્તસ્સ અધિમોક્ખસદ્ધા બલવતરા હોતિ, વીરિયં સુપગ્ગહિતં, સતિ સૂપટ્ઠિતા, ચિત્તં સુસમાહિતં, સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં તિક્ખતરં પવત્તતિ. તસ્સ ઇદાનિ મગ્ગો ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ સઙ્ખારુપેક્ખાય સઙ્ખારે ‘‘અનિચ્ચા’’તિ વા ‘‘દુક્ખા’’તિ વા ‘‘અનત્તા’’તિ વા સમ્મસિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. ભવઙ્ગાનન્તરં સઙ્ખારુપેક્ખાય કતનયેનેવ સઙ્ખારે ‘‘અનિચ્ચા’’તિ વા ‘‘દુક્ખા’’તિ વા ‘‘અનત્તા’’તિ વા આરમ્મણં કુરુમાનં ઉપ્પજ્જતિ મનોદ્વારાવજ્જનં. તદનન્તરં તથેવ સઙ્ખારે આરમ્મણં કત્વા દ્વે તીણિ ચત્તારિ વા જવનચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તંસમ્પયુત્તં ¶ ઞાણં અનુલોમઞાણં. તઞ્હિ પુરિમાનઞ્ચ અટ્ઠન્નં વિપસ્સનાઞાણાનં તથકિચ્ચતાય અનુલોમેતિ, ઉપરિ ચ પત્તબ્બાનં સત્તતિંસાય બોધિપક્ખિયધમ્માનં અનુલોમેતિ. યથા હિ ધમ્મિકો રાજા વિનિચ્છયટ્ઠાને નિસિન્નો અટ્ઠન્નં વોહારિકમહામત્તાનં વિનિચ્છયં સુત્વા અગતિગમનં પહાય મજ્ઝત્તો હુત્વા ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદમાનો તેસઞ્ચ વિનિચ્છયસ્સ અનુલોમેતિ, પોરાણસ્સ ચ રાજધમ્મસ્સ. તત્થ રાજા વિય અનુલોમઞાણં, અટ્ઠ વોહારિકમહામત્તા વિય અટ્ઠ વિપસ્સનાઞાણાનિ, પોરાણરાજધમ્મો વિય સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મા, યથા રાજા ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદમાનો વોહારિકાનઞ્ચ વિનિચ્છયસ્સ રાજધમ્મસ્સ ચ અનુલોમેતિ, એવમિદં અનિચ્ચાદિવસેન સઙ્ખારે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જમાનાનં અટ્ઠન્નઞ્ચ વિપસ્સનાઞાણાનં તથકિચ્ચતાય અનુલોમેતિ, ઉપરિ ચ પત્તબ્બાનં સત્તતિંસાય બોધિપક્ખિયધમ્માનં. તસ્મા અનુલોમઞાણન્તિ વુચ્ચતિ.

૧૦. બહિદ્ધા ¶ વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા ગોત્રભુઞાણન્તિ એત્થ બહિદ્ધાતિ સઙ્ખારનિમિત્તં. તઞ્હિ અજ્ઝત્તચિત્તસન્તાને અકુસલક્ખન્ધે ઉપાદાય બહિદ્ધાતિ વુત્તં. તસ્મા બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તમ્હા વુટ્ઠાતિ વિગતં હુત્વા ઉદ્ધં ¶ તિટ્ઠતીતિ વુટ્ઠાનં, વિવટ્ટતિ પરાવટ્ટતિ પરમ્મુખં હોતીતિ વિવટ્ટનં, વુટ્ઠાનઞ્ચ તં વિવટ્ટનઞ્ચાતિ વુટ્ઠાનવિવટ્ટનં. તેનેવાહ –

‘‘ગોત્રભુઞાણં સમુદયસ્સ અસમુચ્છિન્દનતો પવત્તા ન વુટ્ઠાતિ, નિબ્બાનારમ્મણતો પન નિમિત્તા વુટ્ઠાતીતિ એકતો વુટ્ઠાનં હોતી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૮૨૭).

પુથુજ્જનગોત્તાભિભવનતો અરિયગોત્તભાવનતો ગોત્રભુ. ઇદઞ્હિ અનુલોમઞાણેહિ પદુમપલાસતો ઉદકમિવ સબ્બસઙ્ખારતો પતિલીયમાનચિત્તસ્સ અનુલોમઞાણસ્સ આસેવનન્તે અનિમિત્તં નિબ્બાનં આરમ્મણં કુરુમાનં પુથુજ્જનગોત્તં પુથુજ્જનસઙ્ખં પુથુજ્જનભૂમિં અતિક્કમમાનં અરિયગોત્તં અરિયસઙ્ખં અરિયભૂમિં ઓક્કમમાનં નિબ્બાનારમ્મણે પઠમાવત્તનપઠમાભોગપઠમસમન્નાહારભૂતં મગ્ગસ્સ અનન્તરસમનન્તરાસેવનઉપનિસ્સયનત્થિવિગતવસેન છહિ આકારેહિ પચ્ચયભાવં ¶ સાધયમાનં સિખાપ્પત્તં વિપસ્સનાય મુદ્ધભૂતં અપુનરાવત્તકં ઉપ્પજ્જતિ.

૧૧. દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણન્તિ એત્થ દુભતોતિ ઉભતો, દ્વયતોતિ વા વુત્તં હોતિ. કિલેસાનં સમુચ્છિન્દનતો કિલેસેહિ ચ તદનુવત્તકક્ખન્ધેહિ ચ નિબ્બાનારમ્મણકરણતો બહિદ્ધા સબ્બસઙ્ખારનિમિત્તેહિ ચ વુટ્ઠાતિ વિવટ્ટતીતિ દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા. તેનેવાહ –

‘‘ચત્તારિપિ મગ્ગઞાણાનિ અનિમિત્તારમ્મણત્તા નિમિત્તતો વુટ્ઠહન્તિ, સમુદયસ્સ સમુચ્છિન્દનતો પવત્તા વુટ્ઠહન્તીતિ દુભતો વુટ્ઠાનાનિ હોન્તી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૮૨૭).

મગ્ગે ઞાણન્તિ નિબ્બાનં મગ્ગતિ પેક્ખતિ, નિબ્બાનત્થિકેહિ વા મગ્ગીયતિ અન્વેસીયતિ, કિલેસે વા મારેન્તો ગચ્છતિ પવત્તતીતિ મગ્ગો, તસ્મિં મગ્ગે ઞાણં. જાતિગ્ગહણેન એકવચનં કતં. તઞ્હિ ગોત્રભુઞાણસ્સ અનન્તરં નિબ્બાનં આરમ્મણં કુરુમાનં સયંવજ્ઝે કિલેસે નિરવસેસં સમુચ્છિન્દમાનં અનમતગ્ગસંસારવટ્ટદુક્ખસમુદ્દં સોસયમાનં સબ્બાપાયદ્વારાનિ પિદહમાનં સત્તઅરિયધનસમ્મુખીભાવં કુરુમાનં અટ્ઠઙ્ગિકં મિચ્છામગ્ગં પજહમાનં સબ્બવેરભયાનિ ¶ ¶ વૂપસમયમાનં સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ઓરસપુત્તભાવમુપનયમાનં અઞ્ઞાનિ ચ અનેકાનિ આનિસંસસતાનિ પટિલાભયમાનં મગ્ગઞાણં ઉપ્પજ્જતિ.

ઠાતું ઇચ્છં પુરિસો, લઙ્ઘિત્વા માતિકાય પરતીરે;

વેગેનાગમ્મ યથા, ગણ્હિત્વા ઓરિમતિરતરુબદ્ધં.

રજ્જું વા દણ્ડં વા, ઉલ્લઙ્ઘિત્વાન પારનિન્નતનુ;

પારાપન્નો પન તં, મુઞ્ચિય વેધં પતિટ્ઠહતિ પારે.

એવં યોગાવચરો, સક્કાયમયમ્હિ ઓરિમે તીરે;

દિટ્ઠભયો અભયે પન, ઠાતું ઇચ્છં અમતપારે.

ઉદયબ્બયાનુપસ્સ ¶ , પભુતિકવેગેન આગતો રજ્જું;

રૂપાવ્હં દણ્ડં વા, તદિતરખન્ધાવ્હયં સમ્મા.

ગણ્હિત્વા આવજ્જન, ચિત્તેન હિ પુબ્બવુત્તનયતોવ;

અનુલોમેહુલ્લઙ્ઘિય, નિબ્બુતિનિન્નો તદાસનોપગતો.

તં મુઞ્ચિય ગોત્રભુના, અલદ્ધઆસેવનેન તુ પવેધં;

પતિતો સઙ્ખતપારે, તતો પતિટ્ઠાતિ મગ્ગઞાણેન.

પસ્સિતુકામો ચન્દં, ચન્દે છન્નમ્હિ અબ્ભપટલેહિ;

થુલકસુખુમસુખુમેસુ, અબ્ભેસુ હટેસુ વાયુના કમતો.

ચન્દં પસ્સેય્ય નરો, યથા તથેવાનુલોમઞાણેહિ કમા;

સચ્ચચ્છાદકમોહે, વિનાસિતે પેક્ખતે હિ ગોત્રભુ અમતં.

વાતા વિય તે ચન્દં, અમતં ન હિ પેક્ખરેનુલોમાનિ;

પુરિસો અબ્ભાનિ યથા, ગોત્રભુ ન તમં વિનોદેતિ.

ભમિતમ્હિ ¶ ચક્કયન્તે, ઠિતો નરો અઞ્ઞદિન્નસઞ્ઞાય;

ઉસુપાતે ફલકસતં, અપેક્ખમાનો યથા વિજ્ઝે.

એવમિધ મગ્ગઞાણં, ગોત્રભુના દિન્નસઞ્ઞમવિહાય;

નિબ્બાને વત્તન્તં, લોભક્ખન્ધાદિકે પદાલેતિ.

સંસારદુક્ખજલધિં ¶ ¶ , સોસયતિ પિદહતિ દુગ્ગતિદ્વારં;

કુરુતે ચ અરિયધનિનં, મિચ્છામગ્ગઞ્ચ પજહાતિ.

વેરભયાનિ સમયતે, કરોતિ નાથસ્સ ઓરસસુતત્તં;

અઞ્ઞે ચ અનેકસતે, આનીસંસે દદાતિ ઞાણમિદન્તિ.

૧૨. પયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિપઞ્ઞા ફલે ઞાણન્તિ એત્થ પયોગોતિ ભુસો યોગો, ફલસચ્છિકિરિયાય મગ્ગભાવનાય ઉભતો વુટ્ઠાનપયોગો, તસ્સ પયોગસ્સ પટિપ્પસ્સમ્ભનં નિટ્ઠાનં પયોગપટિપ્પસ્સદ્ધિ. કિં તં? ચતુમગ્ગકિચ્ચપરિયોસાનં. તસ્સા પયોગપટિપ્પસ્સદ્ધિયા હેતુભૂતાય પવત્તા ફલે પઞ્ઞા પયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિપઞ્ઞા. ફલતિ વિપચ્ચતીતિ ફલં, તસ્મિં ફલે તંસમ્પયુત્તં ઞાણં. એકેકસ્સ હિ મગ્ગઞાણસ્સ અનન્તરા તસ્સ તસ્સેવ વિપાકભૂતાનિ નિબ્બાનારમ્મણાનિ તીણિ વા દ્વે વા એકં વા ફલચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. અનન્તરવિપાકત્તાયેવ લોકુત્તરકુસલાનં ‘‘સમાધિમાનન્તરિકઞ્ઞમાહૂ’’તિ (ખુ. પા. ૬.૫; સુ. નિ. ૨૨૮) ચ, ‘‘દન્ધં આનન્તરિકં પાપુણાતિ આસવાનં ખયાયા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૬૨) ચ આદિ વુત્તં. યસ્સ દ્વે અનુલોમાનિ, તસ્સ તતિયં ગોત્રભુ, ચતુત્થં મગ્ગચિત્તં, તીણિ ફલચિત્તાનિ હોન્તિ. યસ્સ તીણિ અનુલોમાનિ, તસ્સ ચતુત્થં ગોત્રભુ, પઞ્ચમં મગ્ગચિત્તં, દ્વે ફલચિત્તાનિ હોન્તિ. યસ્સ ચત્તારિ અનુલોમાનિ, તસ્સ પઞ્ચમં ગોત્રભુ, છટ્ઠં મગ્ગચિત્તં, એકં ફલચિત્તં હોતિ. ઇદં મગ્ગવીથિયં ફલં. કાલન્તરફલં પન સમાપત્તિવસેન ઉપ્પજ્જમાનં નિરોધા વુટ્ઠહન્તસ્સ ઉપ્પજ્જમાનઞ્ચ એતેનેવ સઙ્ગહિતં.

૧૩. છિન્નવટુમાનુપસ્સને પઞ્ઞાતિ તેન તેન અરિયમગ્ગેન સમુચ્છિન્નં તં તં ઉપક્કિલેસં પચ્છા પસ્સને પઞ્ઞા. વિમુત્તિઞાણન્તિ વિમુત્તિયા ઞાણં. વિમુત્તીતિ ચ ઉપક્કિલેસેહિ વિમુત્તં પરિસુદ્ધં ચિત્તં, વિમુત્તભાવો વા. તસ્સા વિમુત્તિયા ¶ જાનનં ઞાણં વિમુત્તિઞાણં. કિલેસેહિ વિમુત્તં ચિત્તસન્તતિમ્પિ કિલેસેહિ વિમુત્તભાવમ્પિ પચ્ચવેક્ખન્તો કિલેસેહિ ¶ ન વિના પચ્ચવેક્ખતીતિ એતેન પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણં વુત્તં હોતિ. ‘‘વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતી’’તિ (મહાવ. ૨૩; દી. નિ. ૧.૨૪૮) હિ ઇદમેવ સન્ધાય વુત્તં. અવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણં પન અવુત્તમ્પિ ઇમિનાવ વુત્તં હોતીતિ ગહેતબ્બં. વુત્તઞ્ચ –

‘‘વુત્તમ્હિ ¶ એકધમ્મે, યે ધમ્મા એકલક્ખણા તેન;

વુત્તા ભવન્તિ સબ્બે, ઇતિ વુત્તો લક્ખણો હારો’’તિ. (નેત્તિ. ૪.૫ નિદ્દેસવાર);

અથ વા અરહતો અવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણાભાવા ચતુન્નં અરિયાનં લબ્ભમાનં પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણમેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૪. તદા સમુદાગતે ધમ્મે પસ્સને પઞ્ઞાતિ તદા મગ્ગક્ખણે ફલક્ખણે ચ સમુદાગતે પટિલાભવસેન ચ પટિવેધવસેન ચ સમાગતે સમ્પત્તે સમઙ્ગિભૂતે મગ્ગફલધમ્મે ચતુસચ્ચધમ્મે ચ પસ્સના પેક્ખણા પજાનના પઞ્ઞા. પચ્ચવેક્ખણે ઞાણન્તિ નિવત્તિત્વા ભુસં પસ્સનં જાનનં ઞાણં. ઇમિના ચ ઞાણદ્વયેન પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ વુત્તાનિ હોન્તિ. સોતાપન્નસ્સ હિ મગ્ગવીથિયં સોતાપત્તિફલપરિયોસાને ચિત્તં ભવઙ્ગં ઓતરતિ, તતો ભવઙ્ગં ઉપચ્છિન્દિત્વા મગ્ગપચ્ચવેક્ખણત્થાય મનોદ્વારાવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં નિરુદ્ધે પટિપાટિયા સત્ત મગ્ગપચ્ચવેક્ખણજવનાનીતિ. પુન ભવઙ્ગં ઓતરિત્વા તેનેવ નયેન ફલાદીનં પચ્ચવેક્ખણત્થાય આવજ્જનાદીનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. યેસં ઉપ્પત્તિયા એસ મગ્ગં પચ્ચવેક્ખતિ, ફલં પચ્ચવેક્ખતિ, પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખતિ, અવસિટ્ઠકિલેસે પચ્ચવેક્ખતિ, નિબ્બાનં પચ્ચવેક્ખતિ. સો હિ ‘‘ઇમિના વતાહં મગ્ગેન આગતો’’તિ મગ્ગં પચ્ચવેક્ખતિ, તતો ‘‘અયં મે આનિસંસો લદ્ધો’’તિ ફલં પચ્ચવેક્ખતિ, તતો ‘‘ઇમે નામ મે કિલેસા પહીના’’તિ પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખતિ, તતો ‘‘ઇમે નામ મે કિલેસા અવસિટ્ઠા’’તિ ઉપરિમગ્ગવજ્ઝે ¶ કિલેસે પચ્ચવેક્ખતિ, અવસાને ‘‘અયં મે ધમ્મો આરમ્મણતો પટિલદ્ધો’’તિ અમતં નિબ્બાનં પચ્ચવેક્ખતિ. ઇતિ સોતાપન્નસ્સ અરિયસાવકસ્સ પઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણાનિ હોન્તિ. યથા ચ સોતાપન્નસ્સ, એવં સકદાગામિઅનાગામીનમ્પિ. અરહતો પન અવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણં નામ નત્થીતિ ચત્તારિયેવ પચ્ચવેક્ખણાનિ. એવં સબ્બાનિ એકૂનવીસતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ. ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદોયેવ ચેસો. પહીનાવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણં સેક્ખાનં હોતિ વા ન વા. તસ્સ હિ અભાવતોયેવ મહાનામો સક્કો ભગવન્તં ¶ પુચ્છિ ‘‘કોસુ નામ મે ધમ્મો અજ્ઝત્તં અપ્પહીનો, યેન મે એકદા લોભધમ્માપિ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠન્તી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૧૭૫).

એત્થ ¶ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણાદીનં એકાદસન્નં ઞાણાનં વિભાવનત્થાય અયં ઉપમા વેદિતબ્બા – યથા પુરિસો ‘‘મચ્છે ગહેસ્સામી’’તિ મચ્છખિપ્પં ગહેત્વા તદનુરૂપે ઉદકે ઓસારેત્વા ખિપ્પમુખેન હત્થં ઓતારેત્વા અન્તોઉદકે કણ્હસપ્પં મચ્છસઞ્ઞાય ગીવાય દળ્હં ગહેત્વા ‘‘મહા વત મયા મચ્છો લદ્ધો’’તિ તુટ્ઠો ઉક્ખિપિત્વા પસ્સન્તો સોવત્થિકત્તયદસ્સનેન ‘‘સપ્પો’’તિ સઞ્જાનિત્વા ભીતો આદીનવં દિસ્વા ગહણે નિબ્બિન્નો મુઞ્ચિતુકામો હુત્વા મુઞ્ચનસ્સ ઉપાયં કરોન્તો અગ્ગનઙ્ગુટ્ઠતો પટ્ઠાય હત્થં નિબ્બેઠેત્વા બાહં ઉક્ખિપિત્વા ઉપરિસીસે દ્વે તયો વારે પરિબ્ભમેત્વા સપ્પં દુબ્બલં કત્વા ‘‘ગચ્છ રે દુટ્ઠસપ્પા’’તિ નિસ્સજ્જિત્વા વેગેન થલં આરુય્હ ઠિતોવ ‘‘મહન્તસ્સ વત ભો સપ્પસ્સ મુખતો મુત્તોમ્હી’’તિ હટ્ઠો આગતમગ્ગં ઓલોકેય્ય.

તત્થ તસ્સ પુરિસસ્સ મચ્છસઞ્ઞાય કણ્હસપ્પં દળ્હં ગહેત્વા તુસ્સનં વિય ઇમસ્સ યોગિનો આદિતો બાલપુથુજ્જનસ્સ અનિચ્ચતાદિવસેન ભયાનકં ખન્ધપઞ્ચકં નિચ્ચાદિસઞ્ઞાય ‘‘અહં મમા’’તિ દિટ્ઠિતણ્હાહિ દળ્હં ગહેત્વા તુસ્સનં, તસ્સ ખિપ્પમુખતો સપ્પં નીહરિત્વા સોવત્થિકત્તયં દિસ્વા ‘‘સપ્પો’’તિ સઞ્જાનનં વિય સપ્પચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહેન ઘનવિનિબ્ભોગં કત્વા કલાપસમ્મસનાદીહિ ઞાણેહિ ખન્ધપઞ્ચકસ્સ અનિચ્ચતાદિલક્ખણત્તયં દિસ્વા ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા’’તિ તસ્સ વવત્થાપનં ¶ , તસ્સ ભાયનં વિય ઇમસ્સ ભયતુપટ્ઠાનઞાણં, સપ્પે આદીનવદસ્સનં વિય આદીનવાનુપસ્સનાઞાણં, સપ્પગહણે નિબ્બિન્દનં વિય નિબ્બિદાનુપસ્સનાઞાણં, સપ્પં મુઞ્ચિતુકામતા વિય મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણં, મુઞ્ચનસ્સ ઉપાયકરણં વિય પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાઞાણં, સપ્પં પરિબ્ભમેત્વા દુબ્બલં કત્વા નિવત્તિત્વા ડંસિતું અસમત્થભાવપાપનં વિય તિલક્ખણારોપનેન સઙ્ખારુપેક્ખાનુલોમઞાણેહિ સઙ્ખારે પરિબ્ભમેત્વા દુબ્બલં કત્વા પુન નિચ્ચસુખત્તાકારેન ઉપટ્ઠાતું અસમત્થતાપાપનં, સપ્પવિસ્સજ્જનં વિય ગોત્રભુઞાણં, સપ્પં વિસ્સજ્જેત્વા થલં આરુય્હ ઠાનં વિય નિબ્બાનથલં આરુય્હ ઠિતં મગ્ગફલઞાણં, હટ્ઠસ્સ આગતમગ્ગોલોકનં વિય મગ્ગાદિપચ્ચવેક્ખણઞાણન્તિ.

ઇમેસઞ્ચ સુતમયઞાણાદીનં ચુદ્દસન્નં ઞાણાનં ઉપ્પત્તિક્કમેન પટિપત્તિક્કમેન ચ દેસનક્કમસ્સ કતત્તા પચ્ચવેક્ખણેસુ પઠમં કિલેસપચ્ચવેક્ખણં હોતિ, તતો મગ્ગફલનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણાનીતિ વેદિતબ્બં.

‘‘લોકુત્તરં ¶ ¶ ઝાનં ભાવેતિ નિય્યાનિકં અપચયગામિં દિટ્ઠિગતાનં પહાનાય, કામરાગબ્યાપાદાનં તનુભાવાય, કામરાગબ્યાપાદાનં અનવસેસપ્પહાનાય, રૂપરાગઅરૂપરાગમાનઉદ્ધચ્ચઅવિજ્જાનં અનવસેસપ્પહાનાયા’’તિ (ધ. સ. ૨૭૭, ૩૬૧-૩૬૩) ચ કિલેસપ્પહાનંયેવ અધિકં કત્વા મગ્ગપટિપત્તિયા વુત્તત્તા પટિપત્તાનુરૂપેનેવ કિલેસપચ્ચવેક્ખણસ્સ આદિભાવો યુજ્જતિ, અટ્ઠકથાયં વુત્તક્કમો પન દસ્સિતોયેવ. સો પન કમો પઞ્ચવિધો ઉપ્પત્તિક્કમો પહાનક્કમો પટિપત્તિક્કમો ભૂમિક્કમો દેસનક્કમોતિ.

‘‘પઠમં કલલં હોતિ, કલલા હોતિ અબ્બુદં;

અબ્બુદા જાયતે પેસિ, પેસિ નિબ્બત્તતી ઘનો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૫) –

એવમાદિ ઉપ્પત્તિક્કમો. ‘‘દસ્સનેન પહાતબ્બા ધમ્મા, ભાવનાય પહાતબ્બા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૮) એવમાદિ પહાનક્કમો. ‘‘સીલવિસુદ્ધિ ચિત્તવિસુદ્ધિ દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિ મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ ¶ ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધી’’તિ એવમાદિ પટિપત્તિક્કમો. ‘‘કામાવચરા ધમ્મા, રૂપાવચરા ધમ્મા, અરૂપાવચરા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૯૩-૯૫) એવમાદિ ભૂમિક્કમો. ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ચત્તારો સમ્મપ્પધાના ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ પઞ્ચ બલાનિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૩; મહાનિ. ૧૯૧; ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૨) વા, ‘‘અનુપુબ્બિકથં કથેસિ. સેય્યથિદં – દાનકથં સીલકથં સગ્ગકથં કામાનં આદીનવં ઓકારં સંકિલેસં નેક્ખમ્મે આનિસંસં પકાસેસી’’તિ (મહાવ. ૩૧; દી. નિ. ૧.૨૯૮; ૨.૮૩) વા એવમાદિ દેસનક્કમો. ઇધ પન ચુદ્દસન્નં ઞાણાનં ઉપ્પત્તિક્કમો પટિપત્તિક્કમો ચ તદુભયવસેન પટિપાટિયા દેસિતત્તા દેસનક્કમો ચાતિ તયો કમા વેદિતબ્બા.

૧૫. ઇદાનિ યસ્મા હેટ્ઠા સરૂપેન નામરૂપવવત્થાનઞાણં ન વુત્તં, તસ્મા પઞ્ચધા નામરૂપપ્પભેદં દસ્સેતું અજ્ઝત્તવવત્થાને પઞ્ઞા વત્થુનાનત્તે ઞાણન્તિઆદીનિ પઞ્ચ ઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. સકલે હિ નામરૂપે વુત્તે યં પરિગ્ગહેતું સક્કા, યઞ્ચ પરિગ્ગહેતબ્બં, તં પરિગ્ગહેસ્સતિ. લોકુત્તરનામઞ્હિ પરિગ્ગહેતુઞ્ચ ન સક્કા અનધિગતત્તા, ન ચ પરિગ્ગહેતબ્બં અવિપસ્સનૂપગત્તા. તત્થ અજ્ઝત્તવવત્થાનેતિ ‘‘એવં પવત્તમાના મયં અત્તાતિ ¶ ગહણં ગમિસ્સામા’’તિ ઇમિના વિય અધિપ્પાયેન અત્તાનં અધિકારં કત્વા પવત્તાતિ અજ્ઝત્તા. અજ્ઝત્તસદ્દો પનાયં ગોચરજ્ઝત્તે નિયકજ્ઝત્તે અજ્ઝત્તજ્ઝત્તે વિસયજ્ઝત્તેતિ ચતૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ ¶ . ‘‘તેન, આનન્દ, ભિક્ખુના તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેતબ્બં, અજ્ઝત્તરતો સમાહિતો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૩૬૨) હિ અયં ગોચરજ્ઝત્તે દિસ્સતિ. ‘‘અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં (દી. નિ. ૧.૨૨૮; ધ. સ. ૧૬૧), અજ્ઝત્તં વા ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૭૩) નિયકજ્ઝત્તે. ‘‘છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ, અજ્ઝત્તિકા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૨૦) અજ્ઝત્તજ્ઝત્તે. ‘‘અયં ખો, પનાનન્દ, વિહારો તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો યદિદં સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારા અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૮૭) વિસયજ્ઝત્તે, ઇસ્સરિયટ્ઠાનેતિ ¶ અત્થો. ફલસમાપત્તિ હિ બુદ્ધાનં ઇસ્સરિયટ્ઠાનં નામ. ઇધ પન અજ્ઝત્તજ્ઝત્તે દટ્ઠબ્બો. તેસં અજ્ઝત્તાનં વવત્થાને અજ્ઝત્તવવત્થાને. વત્થુનાનત્તેતિ વત્થૂનં નાનાભાવે, નાનાવત્થૂસૂતિ અત્થો. એત્થ જવનમનોવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયભૂતો ભવઙ્ગમનોપિ ચક્ખાદિપઞ્ચકં વિય ઉપ્પત્તિટ્ઠાનત્તા વત્થૂતિ વુત્તો. આવજ્જનમ્પિ તન્નિસ્સિતમેવ કાતબ્બં.

૧૬.

બહિદ્ધાતિ છહિ અજ્ઝત્તજ્ઝત્તેહિ બહિભૂતેસુ તેસં વિસયેસુ. ગોચરનાનત્તેતિ વિસયનાનત્તે.

૧૭. ચરિયાવવત્થાનેતિ વિઞ્ઞાણચરિયાઅઞ્ઞાણચરિયાઞાણચરિયાવસેન ચરિયાનં વવત્થાને. ‘‘ચરિયવવત્થાને’’તિ રસ્સં કત્વાપિ પઠન્તિ.

૧૮. ચતુધમ્મવવત્થાનેતિ કામાવચરભૂમિઆદીનં ચુદ્દસન્નં ચતુક્કાનં વસેન ચતુન્નં ચતુન્નં ધમ્માનં વવત્થાને. ભૂમીતિ ચ ‘‘ભૂમિગતઞ્ચ વેહાસટ્ઠઞ્ચા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૩૬) પથવિયં વત્તતિ. ‘‘અભૂમિં તાત, મા સેવા’’તિઆદીસુ (જા. ૧.૬.૩૪) વિસયે. ‘‘સુખભૂમિયં કામાવચરે’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૯૮૮) ઉપ્પજ્જનટ્ઠાને. ઇધ પન કોટ્ઠાસે વત્તતિ. પરિચ્છેદેતિપિ વદન્તિ.

૧૯. નવધમ્મવવત્થાનેતિ ¶ કામાવચરકુસલાદિવસેન પામોજ્જમૂલકવસેન યોનિસો મનસિકારમૂલકવસેન ચ નવન્નં નવન્નં ધમ્માનં વવત્થાને. ઇમેસુ ચ પઞ્ચસુ ઞાણેસુ પઠમં અજ્ઝત્તધમ્મા વવત્થાપેતબ્બાતિ વત્થુનાનત્તે ઞાણં પઠમં વુત્તં, તતો તેસં વિસયા વવત્થાપેતબ્બાતિ તદનન્તરં ગોચરનાનત્તે ઞાણં વુત્તં, તતો પરાનિ તીણિ ઞાણાનિ તિણ્ણં ચતુન્નં નવન્નં વસેન ગણનાનુલોમેન વુત્તાનિ.

૨૦. ઇદાનિ ¶ યસ્મા નામરૂપસ્સેવ પભેદતો વવત્થાપનઞાણં ઞાતપરિઞ્ઞા, તદનન્તરં તીરણપરિઞ્ઞા, તદનન્તરં પહાનપરિઞ્ઞાતિ તિસ્સો પરિઞ્ઞા. તંસમ્બન્ધા ચ ભાવનાસચ્છિકિરિયા હોન્તિ, તસ્મા ધમ્મનાનત્તઞાણાનન્તરં ઞાતટ્ઠે ¶ ઞાણાદીનિ પઞ્ચ ઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તિસ્સો હિ પરિઞ્ઞા ઞાતપરિઞ્ઞા તીરણપરિઞ્ઞા પહાનપરિઞ્ઞા ચ. તત્થ ‘‘રુપ્પનલક્ખણં રૂપં, વેદયિતલક્ખણા વેદના’’તિ એવં તેસં તેસં ધમ્માનં પચ્ચત્તલક્ખણસલ્લક્ખણવસેન પવત્તા પઞ્ઞા ઞાતપરિઞ્ઞા નામ. ‘‘રૂપં અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા, વેદના અનિચ્ચા દુક્ખા અનત્તા’’તિઆદિના નયેન તેસં તેસં ધમ્માનં સામઞ્ઞલક્ખણં આરોપેત્વા પવત્તા લક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાપઞ્ઞા તીરણપરિઞ્ઞા નામ. તેસુયેવ પન ધમ્મેસુ નિચ્ચસઞ્ઞાદિપજહનવસેન પવત્તા લક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાવ પહાનપરિઞ્ઞા નામ.

તત્થ સઙ્ખારપરિચ્છેદતો પટ્ઠાય યાવ પચ્ચયપરિગ્ગહા ઞાતપરિઞ્ઞાય ભૂમિ. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે ધમ્માનં પચ્ચત્તલક્ખણપટિવેધસ્સેવ આધિપચ્ચં હોતિ. કલાપસમ્મસનતો પટ્ઠાય યાવ ઉદયબ્બયાનુપસ્સના તીરણપરિઞ્ઞાય ભૂમિ. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે સામઞ્ઞલક્ખણપટિવેધસ્સેવ આધિપચ્ચં હોતિ. ભઙ્ગાનુપસ્સનં આદિં કત્વા ઉપરિ પહાનપરિઞ્ઞાય ભૂમિ. તતો પટ્ઠાય હિ ‘‘અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો અનુપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ, અનત્તતો અનુપસ્સન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ, નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ, વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ, નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ, પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૫૨) એવં નિચ્ચસઞ્ઞાદિપહાનસાધિકાનં સત્તન્નં અનુપસ્સનાનં આધિપચ્ચં હોતિ.

તત્થ ¶ અભિઞ્ઞાપઞ્ઞાતિ ધમ્માનં રુપ્પનાદિસભાવેન જાનનપઞ્ઞા. સા હિ સોભનટ્ઠેન અભિસદ્દેન ‘‘તેસં તેસં ધમ્માનં સભાવજાનનવસેન સોભનં જાનન’’ન્તિ કત્વા અભિઞ્ઞાતિ વુચ્ચતિ. ઞાતટ્ઠે ઞાણન્તિ જાનનસભાવં ઞાણં.

૨૧. પરિઞ્ઞાપઞ્ઞાતિ જાનનપઞ્ઞા. સા હિ બ્યાપનટ્ઠેન પરિસદ્દેન ‘‘અનિચ્ચાદિસામઞ્ઞલક્ખણવસેન સકિચ્ચસમાપનવસેન વા બ્યાપિતં જાનન’’ન્તિ કત્વા પરિઞ્ઞાતિ વુચ્ચતિ. તીરણટ્ઠે ઞાણન્તિ ઉપપરિક્ખણસભાવં, સમ્મસનસભાવં વા ઞાણં.

૨૨. પહાને ¶ પઞ્ઞાતિ નિચ્ચસઞ્ઞાદીનં પજહના પઞ્ઞા, પજહતીતિ વા, પજહન્તિ એતેનાતિ વા પહાનં. પરિચ્ચાગટ્ઠે ¶ ઞાણન્તિ પરિચ્ચજનસભાવં ઞાણં.

૨૩. ભાવનાપઞ્ઞાતિ વડ્ઢનપઞ્ઞા. એકરસટ્ઠે ઞાણન્તિ એકકિચ્ચસભાવં ઞાણં, વિમુત્તિરસેન વા એકરસસભાવં ઞાણં.

૨૪. સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞાતિ પટિવેધવસેન પટિલાભવસેન વા પચ્ચક્ખકરણપઞ્ઞા. ફસ્સનટ્ઠે ઞાણન્તિ તદુભયવસેનેવ વિન્દનસભાવં ઞાણં.

૨૫-૨૮. ઇદાનિ યસ્મા પહાનભાવનાસચ્છિકિરિયઞાણાનિ અરિયમગ્ગફલસમ્પયુત્તાનિપિ હોન્તિ, તસ્મા તદનન્તરં અરિયપુગ્ગલાનંયેવ લબ્ભમાનાનિ ચત્તારિ પટિસમ્ભિદાઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થાપિ પચ્ચયુપ્પન્નો અત્થો દુક્ખસચ્ચં વિય પાકટો સુવિઞ્ઞેય્યો ચાતિ પઠમં અત્થપટિસમ્ભિદાઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં, તસ્સ અત્થસ્સ હેતુધમ્મવિસયત્તા તદનન્તરં ધમ્મપટિસમ્ભિદાઞાણં, તદુભયસ્સ નિરુત્તિવિસયત્તા તદનન્તરં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદાઞાણં, તેસુ તીસુપિ ઞાણેસુ પવત્તનતો તદનન્તરં પટિભાનપટિસમ્ભિદાઞાણં. પ-કારં દીઘં કત્વા ચ પઠન્તિ.

૨૯-૩૧. ઇતો પરાનિ વિહારટ્ઠે ઞાણાદીનિ તીણિ ઞાણાનિ અરિયાનંયેવ સમ્ભવતો પટિસમ્ભિદાપભેદતો ચ પટિસમ્ભિદાઞાણાનન્તરં ઉદ્દિટ્ઠાનિ. વિહારટ્ઠે ઞાણઞ્હિ ધમ્મપટિસમ્ભિદા હોતિ, સમાપત્તટ્ઠે ઞાણં ¶ અત્થપટિસમ્ભિદા. ધમ્મસભાવે ઞાણઞ્હિ પટિસમ્ભિદાકથાયં (પટિ. મ. ૨.૩૦) ધમ્મપટિસમ્ભિદાતિ વુત્તં. નિબ્બાને ઞાણં પન અત્થપટિસમ્ભિદા એવ. તત્થ વિહારનાનત્તેતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદિવસેન નાનાવિપસ્સનાવિહારે. વિહારટ્ઠેતિ વિપસ્સનાવિહારસભાવે. વિહારોતિ ચ સસમ્પયુત્તા વિપસ્સના એવ. સમાપત્તિનાનત્તેતિ અનિમિત્તાદિવસેન નાનાફલસમાપત્તિયં. સમાપત્તીતિ ચ લોકુત્તરફલભૂતા ચિત્તચેતસિકધમ્મા. વિહારસમાપત્તિનાનત્તેતિ ઉભયવસેન વુત્તં.

૩૨. તતો વિહારસમાપત્તિઞાણસાધકસ્સ ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા’’તિ પુબ્બે વુત્તસ્સાપિ મગ્ગઞાણસ્સ આસવસમુચ્છેદસમત્થતં અનન્તરફલદાયકત્તઞ્ચ કારણેન વિસેસેત્વા અપરેનાકારેન વત્તુકામેન તદેવ ‘‘આનન્તરિકસમાધિમ્હિ ઞાણ’’ન્તિ ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ ¶ અવિક્ખેપપરિસુદ્ધત્તાતિ વિક્ખિપતિ તેન ચિત્તન્તિ વિક્ખેપો, ઉદ્ધચ્ચસ્સેતં નામં. ન વિક્ખેપો અવિક્ખેપો, ઉદ્ધચ્ચપટિપક્ખસ્સ સમાધિસ્સેતં નામં. પરિસુદ્ધસ્સ ભાવો પરિસુદ્ધત્તં, અવિક્ખેપસ્સ ¶ પરિસુદ્ધત્તં અવિક્ખેપપરિસુદ્ધત્તં, તસ્મા અવિક્ખેપપરિસુદ્ધત્તા સમાધિસ્સ પરિસુદ્ધભાવેનાતિ અત્થો. ઇદઞ્હિ આસવસમુચ્છેદસ્સ અનન્તરફલદાયકત્તસ્સ ચ કારણવચનં. આસવસમુચ્છેદેતિ એત્થ આસવન્તીતિ આસવા, ચક્ખુતોપિ…પે… મનતોપિ સન્દન્તિ પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મતો યાવ ગોત્રભું, ઓકાસતો યાવ ભવગ્ગં સવન્તીતિ વા આસવા, એતં ધમ્મં એતઞ્ચ ઓકાસં અન્તોકરિત્વા પવત્તન્તીતિ અત્થો. અન્તોકરણત્થો હિ અયં આ-કારો. ચિરપારિવાસિકટ્ઠેન મદિરાદયો આસવા વિયાતિપિ આસવા. લોકસ્મિઞ્હિ ચિરપારિવાસિકા મદિરાદયો આસવાતિ વુચ્ચન્તિ. યદિ ચ ચિરપારિવાસિકટ્ઠેન આસવા, એતેયેવ ભવિતુમરહન્તિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસિ, અથ પચ્છા સમભવી’’તિઆદિ.

આયતં વા સંસારદુક્ખં સવન્તિ પસવન્તીતિપિ આસવા, સમુચ્છિજ્જતિ એતેનાતિ સમુચ્છેદો. પઞ્ઞાતિ કામાસવાદીનં ચતુન્નં આસવાનં સમુચ્છેદે પઞ્ઞા.

આનન્તરિકસમાધિમ્હિ ¶ ઞાણન્તિ અત્તનો પવત્તિસમનન્તરં નિયમેનેવ ફલપ્પદાનતો આનન્તરિકોતિ લદ્ધનામો મગ્ગસમાધિ. ન હિ મગ્ગસમાધિમ્હિ ઉપ્પન્ને તસ્સ ફલુપ્પત્તિનિસેધકો કોચિ અન્તરાયો અત્થિ. યથાહ –

‘‘અયઞ્ચ પુગ્ગલો સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો અસ્સ, કપ્પસ્સ ચ ઉડ્ડય્હનવેલા અસ્સ, નેવ તાવ કપ્પો ઉડ્ડય્હેય્ય, યાવાયં પુગ્ગલો ન સોતાપત્તિફલં સચ્છિકરોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો ઠિતકપ્પી. સબ્બેપિ મગ્ગસમઙ્ગિનો પુગ્ગલા ઠિતકપ્પિનો’’તિ (પુ. પ. ૧૭).

ઇદં તેન આનન્તરિકસમાધિના સમ્પયુત્તં ઞાણં.

૩૩. ઇમિના મગ્ગઞાણેન ફલપ્પત્તાનં અરિયાનંયેવ સમ્ભવતો ઇમસ્સ ઞાણસ્સ અનન્તરં અરણવિહારઞાણાદીનિ ચત્તારિ ઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્રાપિ ચ અરહતોયેવ સતતમેવ ¶ ચ સમ્ભવતો અરણવિહારે ઞાણં પઠમં ઉદ્દિટ્ઠં, તદનન્તરં નિરોધસ્સ અનાગામિઅરહન્તાનં સમ્ભવેપિ બહુસમ્ભારત્તા વિસેસેન ચ નિરોધસ્સ નિબ્બાનસમ્મતત્તા ચ નિરોધસમાપત્તિયા ¶ ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં, તદનન્તરં પરિનિબ્બાનસ્સ કાલન્તરે પરિનિબ્બાનકાલં આહચ્ચ ઠિતત્તા દીઘકાલિકન્તિ પરિનિબ્બાને ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં, તદનન્તરં સમસીસટ્ઠસ્સ સબ્બકિલેસખયાનન્તરં પરિનિબ્બાનકાલં આહચ્ચ ઠિતત્તા રસ્સકાલિકન્તિ સમસીસટ્ઠે ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ સન્તો ચાતિ ચ-કારો દસ્સનાધિપતેય્યઞ્ચ સન્તો વિહારાધિગમો ચ પણીતાધિમુત્તતા ચાતિ તીહિપિ પદેહિ સમ્બન્ધિતબ્બો. દસ્સનન્તિ વિપસ્સનાઞાણં, અધિપતિયેવ આધિપતેય્યં, અધિપતિતો વા આગતત્તા આધિપતેય્યં, દસ્સનઞ્ચ તં આધિપતેય્યઞ્ચાતિ દસ્સનાધિપતેય્યં. વિહરતીતિ વિહારો, વિહરન્તિ તેન વાતિ વિહારો, અધિગમ્મતિ પાપુણીયતીતિ અધિગમો, વિહારો એવ અધિગમો વિહારાધિગમો. સો ચ કિલેસપરિળાહવિરહિતત્તા નિબ્બુતોતિ સન્તો. સો ચ અરહત્તફલસમાપત્તિપઞ્ઞા. ઉત્તમટ્ઠેન અતપ્પકટ્ઠેન ચ પણીતો, પધાનભાવં નીતોતિ વા પણીતો, પણીતે અધિમુત્તો વિસટ્ઠચિત્તો તપ્પરમો પણીતાધિમુત્તો, તસ્સ ભાવો પણીતાધિમુત્તતા. સા ચ ફલસમાપત્તાધિમુત્તા પુબ્બભાગપઞ્ઞા એવ.

અરણવિહારેતિ ¶ નિક્કિલેસવિહારે. રાગાદયો હિ રણન્તિ સત્તે ચુણ્ણેન્તિ પીળેન્તીતિ રણા, રણન્તિ એતેહિ સત્તા કન્દન્તિ પરિદેવન્તીતિ વા રણા. વુત્તો તિવિધોપિ વિહારો. નત્થિ એતસ્સ રણાતિ અરણો. વિવિધે પચ્ચનીકધમ્મે હરન્તિ એતેનાતિ વિહારો. તસ્મિં અરણે વિહારે. નિદ્દેસવારે (પટિ. મ. ૧.૮૨) વુત્તપઠમજ્ઝાનાદીનિ ચ પણીતાધિમુત્તતાય એવ સઙ્ગહિતાનિ. ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિતુકામતાય હિ પઠમજ્ઝાનાદિં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તધમ્મે વિપસ્સતિ, યા ચ અરણવિભઙ્ગસુત્તન્તે (મ. નિ. ૩.૩૨૩ આદયો) ભગવતા દેસિતા અરણપટિપદા, સાપિ ઇમિનાવ સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા ¶ . વુત્તઞ્હિ તત્થ ભગવતા –

‘‘અરણવિભઙ્ગં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ…પે… ન કામસુખં અનુયુઞ્જેય્ય હીનં ગમ્મં પોથુજ્જનિકં અનરિયં અનત્થસંહિતં, ન ચ અત્તકિલમથાનુયોગં અનુયુઞ્જેય્ય દુક્ખં અનરિયં અનત્થસંહિતં. એતે ખો, ભિક્ખવે, ઉભો અન્તે અનુપગમ્મ મજ્ઝિમા પટિપદા તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા ચક્ખુકરણી ઞાણકરણી ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. ઉસ્સાદનઞ્ચ જઞ્ઞા, અપસાદનઞ્ચ જઞ્ઞા, ઉસ્સાદનઞ્ચ ઞત્વા અપસાદનઞ્ચ ઞત્વા નેવુસ્સાદેય્ય ન અપસાદેય્ય, ધમ્મમેવ દેસેય્ય. સુખવિનિચ્છયં જઞ્ઞા, સુખવિનિચ્છયં ઞત્વા અજ્ઝત્તં સુખમનુયુઞ્જેય્ય, રહોવાદં ન ભાસેય્ય, સમ્મુખા ન ખીણં ભણે, અતરમાનોવ ભાસેય્ય નો તરમાનો, જનપદનિરુત્તિં નાભિનિવેસેય્ય, સમઞ્ઞં નાતિધાવેય્યાતિ. અયમુદ્દેસો અરણવિભઙ્ગસ્સ ¶ …પે… તત્ર, ભિક્ખવે, યો કામપટિસન્ધિસુખિનો સોમનસ્સાનુયોગં અનનુયોગો હીનં…પે… અનત્થસંહિતં, અદુક્ખો એસો ધમ્મો અવિઘાતો અનુપાયાસો અપરિળાહો સમ્માપટિપદા. તસ્મા એસો ધમ્મો અરણો…પે… તત્ર, ભિક્ખવે, યો અત્તકિલમથાનુયોગં અનનુયોગો દુક્ખં અનરિયં અનત્થસંહિતં. અદુક્ખો એસો ધમ્મો ¶ …પે… તસ્મા એસો ધમ્મો અરણો. તત્ર, ભિક્ખવે, યાયં મજ્ઝિમા પટિપદા તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા…પે… અદુક્ખો એસો ધમ્મો…પે… તસ્મા એસો ધમ્મો અરણો…પે… તત્ર, ભિક્ખવે, યાયં નેવુસ્સાદના ન અપસાદના ધમ્મદેસના ચ, અદુક્ખો એસો ધમ્મો…પે… તસ્મા એસો ધમ્મો અરણો…પે… તત્ર, ભિક્ખવે, યદિદં નેક્ખમ્મસુખં પવિવેકસુખં ઉપસમસુખં સમ્બોધિસુખં, અદુક્ખો એસો ધમ્મો…પે… તસ્મા એસો ધમ્મો અરણો…પે… તત્ર, ભિક્ખવે, ય્વાયં રહોવાદો ભૂતો તચ્છો અત્થસંહિતો, અદુક્ખો એસો ધમ્મો…પે… તસ્મા એસો ધમ્મો અરણો ¶ …પે… તત્ર, ભિક્ખવે, ય્વાયં સમ્મુખા ખીણવાદો ભૂતો તચ્છો અત્થસંહિતો, અદુક્ખો એસો ધમ્મો…પે… તસ્મા એસો ધમ્મો અરણો…પે… તત્ર, ભિક્ખવે, યદિદં અતરમાનસ્સ ભાસિતં, અદુક્ખો એસો ધમ્મો…પે… તસ્મા એસો ધમ્મો અરણો…પે… તત્ર, ભિક્ખવે, ય્વાયં જનપદનિરુત્તિયા ચ અનભિનિવેસો સમઞ્ઞાય ચ અનતિસારો, અદુક્ખો એસો ધમ્મો…પે… તસ્મા એસો ધમ્મો અરણોતિ. તસ્માતિહ, ભિક્ખવે, સરણઞ્ચ ધમ્મં જાનિસ્સામ, અરણઞ્ચ ધમ્મં જાનિસ્સામ. સરણઞ્ચ ધમ્મં ઞત્વા અરણઞ્ચ ધમ્મં ઞત્વા અરણં પટિપદં પટિપજ્જિસ્સામાતિ એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સુભૂતિ ચ પન, ભિક્ખવે, કુલપુત્તો અરણપટિપદં પટિપન્નો’’તિ.

તત્થ મજ્ઝિમા પટિપદા દસ્સનાધિપતેય્યેન ચ સન્તેન વિહારાધિગમેન ચ સઙ્ગહિતા. કામસુખં અત્તકિલમથં અનનુયોગો મજ્ઝિમા પટિપદા એવ. અરહતો હિ વિપસ્સનાપુબ્બભાગમજ્ઝિમા પટિપદા હોતિ, અરહત્તફલસમાપત્તિ અટ્ઠઙ્ગમગ્ગવસેન મજ્ઝિમા પટિપદા ચ. સેસા પન પણીતાધિમુત્તતાય એવ સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. કિઞ્ચાપિ સબ્બેપિ અરહન્તો અરણવિહારિનો, અઞ્ઞે અરહન્તો ધમ્મં દેસેન્તા ‘‘સમ્માપટિપન્ને સમ્માપટિપન્ના’’તિ ‘‘મિચ્છાપટિપન્ને મિચ્છાપટિપન્ના’’તિ પુગ્ગલવસેનાપિ ઉસ્સાદનાપસાદનાનિ કત્વા ધમ્મં દેસેન્તિ. સુભૂતિત્થેરો પન ‘‘અયં મિચ્છાપટિપદા, અયં સમ્માપટિપદા’’તિ ધમ્મવસેનેવ ધમ્મં દેસેસિ. તેનેવ ભગવા તંયેવ અરણપટિપદં પટિપન્નોતિ ચ વણ્ણેસિ, ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ ¶ સાવકાનં ભિક્ખૂનં અરણવિહારીનં યદિદં સુભૂતી’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૯૮, ૨૦૧) ચ અરણવિહારીનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

૩૪. દ્વીહિ બલેહીતિ સમથબલવિપસ્સનાબલેહિ. સમન્નાગતત્તાતિ યુત્તત્તા પરિપુણ્ણત્તા વા. તયો ચાતિ વિભત્તિવિપલ્લાસો, તિણ્ણઞ્ચાતિ વુત્તં ¶ હોતિ. સઙ્ખારાનન્તિ વચીસઙ્ખારકાયસઙ્ખારચિત્તસઙ્ખારાનં. પટિપ્પસ્સદ્ધિયાતિ પટિપ્પસ્સદ્ધત્થં નિરોધત્થં, અપ્પવત્તત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. સોળસહીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનિ અટ્ઠ, મગ્ગફલાનિ ¶ અટ્ઠાતિ સોળસહિ. ઞાણચરિયાહીતિ ઞાણપ્પવત્તીહિ. નવહીતિ રૂપારૂપાવચરસમાધિ તદુપચારો ચાતિ નવહિ. વસિભાવતા પઞ્ઞાતિ લહુતા, યથાસુખવત્તનં ઇસ્સરિયં વસો, સો અસ્સ અત્થીતિ વસી, વસિનો ભાવો વસિભાવો, વસિભાવો એવ વસિભાવતા, યથા પાટિકુલ્યમેવ પાટિકુલ્યતા. એવંવિધા પઞ્ઞા વસિભાવતાય પઞ્ઞાતિ વા અત્થો. સિ-કારં દીઘં કત્વા ચ પઠન્તિ. સમન્નાગતત્તા ચ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા ચ ઞાણચરિયાહિ ચ સમાધિચરિયાહિ ચાતિ ચ-કારો સમ્બન્ધિતબ્બો.

નિરોધસમાપત્તિયા ઞાણન્તિ અનાગામિઅરહન્તાનં નિરોધસમાપત્તિનિમિત્તં ઞાણં, યથા અજિનમ્હિ હઞ્ઞતે દીપીતિ. નિરોધસમાપત્તીતિ ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસ્સ અભાવમત્તં, ન કોચિ ધમ્મો, પઞ્ઞત્તિમત્તં અભાવમત્તત્તા નિરોધોતિ ચ. સમાપજ્જન્તેન સમાપજ્જીયતિ નામાતિ સમાપત્તીતિ ચ વુચ્ચતિ.

૩૫. સમ્પજાનસ્સાતિ સમ્મા પકારેહિ જાનાતીતિ સમ્પજાનો. તસ્સ સમ્પજાનસ્સ. પવત્તપરિયાદાનેતિ પવત્તનં પવત્તં, સમુદાચારોતિ અત્થો. કિલેસપવત્તં ખન્ધપવત્તઞ્ચ. તસ્સ પવત્તસ્સ પરિયાદાનં પરિક્ખયો અપ્પવત્તિ પવત્તપરિયાદાનં. તસ્મિં પવત્તપરિયાદાને. પરિનિબ્બાને ઞાણન્તિ અરહતો કામચ્છન્દાદીનં પરિનિબ્બાનં અપ્પવત્તં અનુપાદિસેસપરિનિબ્બાનઞ્ચ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં કિલેસપરિનિબ્બાને ખન્ધપરિનિબ્બાને ચ પવત્તં ઞાણં.

૩૬. સબ્બધમ્માનન્તિ સબ્બેસં તેભૂમકધમ્માનં. સમ્મા સમુચ્છેદેતિ સન્તતિસમુચ્છેદવસેન સુટ્ઠુ નિરોધે. નિરોધે ચ અનુપટ્ઠાનતાતિ નિરોધે ગતે પુન ન ઉપટ્ઠાનતાય, પુન અનુપ્પત્તિયન્તિ અત્થો. સમ્માસમુચ્છેદે ચ નિરોધે ચ અનુપટ્ઠાનતા ચાતિ ચ-કારો સમ્બન્ધિતબ્બો.

સમસીસટ્ઠે ઞાણન્તિ નેક્ખમ્માદીનિ સત્તતિંસ સમાનિ, તણ્હાદીનિ તેરસ સીસાનિ. પચ્ચનીકધમ્માનં સમિતત્તા સમાનિ, યથાયોગં પધાનત્તા ચ કોટિત્તા ચ સીસાનિ. એકસ્મિં ઇરિયાપથે વા એકસ્મિં ¶ ¶ રોગે વા સભાગસન્તતિવસેન એકસ્મિં જીવિતિન્દ્રિયે વા નેક્ખમ્માદીનિ સમાનિ ચ સદ્ધાદીનિ સીસાનિ ચ અસ્સ સન્તીતિ સમસીસી, સમસીસિસ્સ ¶ અત્થો સમસીસટ્ઠો. તસ્મિં સમસીસટ્ઠે, સમસીસિભાવેતિ અત્થો. એકસ્મિં ઇરિયાપથે રોગે વા સભાગસન્તતિવસેન જીવિતે વા વિપસ્સનં આરભિત્વા તસ્મિંયેવ ઇરિયાપથે રોગે સભાગજીવિતે વા ચત્તારિ મગ્ગફલાનિ પત્વા, તસ્મિંયેવ પરિનિબ્બાયન્તસ્સ અરહતોયેવ સમસીસિભાવો હોતીતિ તસ્મિં સમસીસિભાવે ઞાણન્તિ વુત્તં હોતિ. વુત્તઞ્ચ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિયં (પુ. પ. ૧૬), તસ્સા ચ અટ્ઠકથાયં (પુ. પ. અટ્ઠ. ૧૬) –

‘‘કતમો ચ પુગ્ગલો સમસીસી? યસ્સ પુગ્ગલસ્સ અપુબ્બં અચરિમં આસવપરિયાદાનઞ્ચ હોતિ જીવિતપરિયાદાનઞ્ચ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો સમસીસી’’તિ (પુ. પ. ૧૬).

‘‘સમસીસિનિદ્દેસે અપુબ્બં અચરિમન્તિ અપુરે અપચ્છા, સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નવસેન એકવારંયેવ, એકકાલંયેવાતિ અત્થો. પરિયાદાનન્તિ પરિક્ખયો. અયન્તિ અયં પુગ્ગલો સમસીસી નામ વુચ્ચતિ. સો પનેસ તિવિધો હોતિ ઇરિયાપથસમસીસી રોગસમસીસી જીવિતસમસીસીતિ. તત્થ યો ચઙ્કમન્તોવ વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પત્વા ચઙ્કમન્તોવ પરિનિબ્બાતિ, યો ઠિતકોવ વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પત્વા ઠિતકોવ પરિનિબ્બાતિ, યો નિસિન્નોવ વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પત્વા નિસિન્નોવ પરિનિબ્બાતિ, યો નિપન્નોવ વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પત્વા નિપન્નોવ પરિનિબ્બાતિ, અયં ઇરિયાપથસમસીસી નામ. યો પન એકં રોગં પત્વા અન્તોરોગેયેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પત્વા તેનેવ રોગેન પરિનિબ્બાતિ, અયં રોગસમસીસી નામ. કતરો જીવિતસમસીસી? તેરસ સીસાનિ. તત્થ કિલેસસીસં અવિજ્જં અરહત્તમગ્ગો પરિયાદિયતિ, પવત્તસીસં જીવિતિન્દ્રિયં ચુતિચિત્તં પરિયાદિયતિ, અવિજ્જાપરિયાદાયકં ચિત્તં જીવિતિન્દ્રિયં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ, જીવિતિન્દ્રિયપરિયાદાયકં ચિત્તં અવિજ્જં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ. અવિજ્જાપરિયાદાયકં ચિત્તં અઞ્ઞં, જીવિતિન્દ્રિયપરિયાદાયકં ચિત્તં અઞ્ઞં. યસ્સ ચેતં સીસદ્વયં સમં પરિયાદાનં ગચ્છતિ, સો જીવિતસમસીસી નામ. કથમિદં સમં હોતીતિ? વારસમતાય. યસ્મિઞ્હિ વારે ¶ મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ. સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણાનિ, સકદાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અનાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અરહત્તમગ્ગે ચત્તારીતિ એકૂનવીસતિમે પચ્ચવેક્ખણઞાણે પતિટ્ઠાય ભવઙ્ગં ઓતરિત્વા પરિનિબ્બાયતિ. ઇમાય વારસમતાય એવ ઉભયસીસપરિયાદાનમ્પિ ¶ સમં હોતિ નામ. તેનાયં પુગ્ગલો ‘જીવિતસમસીસી’તિ વુચ્ચતિ. અયમેવ ચ ઇધ અધિપ્પેતો’’તિ.

૩૭. ઇદાનિ ¶ યસ્મા સુતમયસીલમયભાવનામયઞાણાનિ વટ્ટપાદકાનિ સલ્લેખા નામ ન હોન્તિ, લોકુત્તરપાદકાનેવ એતાનિ ચ અઞ્ઞાનિ ચ ઞાણાનિ સલ્લેખાતિ વુચ્ચન્તિ, તસ્મા પચ્ચનીકસલ્લેખનાકારેન પવત્તાનિ ઞાણાનિ દસ્સેતું સમસીસટ્ઠે ઞાણાનન્તરં સલ્લેખટ્ઠે ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ પુથુનાનત્તતેજપરિયાદાને પઞ્ઞાતિ લોકુત્તરેહિ અસમ્મિસ્સટ્ઠેન પુથૂનં રાગાદીનઞ્ચ નાનત્તાનં નાનાસભાવાનં કામચ્છન્દાદીનઞ્ચ સન્તાપનટ્ઠેન ‘‘તેજા’’તિ લદ્ધનામાનં દુસ્સીલ્યાદીનઞ્ચ પરિયાદાને ખેપને પઞ્ઞા, નેક્ખમ્માદિમ્હિ સત્તતિંસભેદે ધમ્મે પઞ્ઞાતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા પુથુભૂતા નાનત્તભૂતા ચ તેજા એવ તેસં પુથુભૂતાનં નાનત્તભૂતાનં દુસ્સીલ્યાદીનં પઞ્ચન્નં તેજાનં પરિયાદાને પઞ્ઞાતિ અત્થો. તેજેહિયેવ પુથૂનં નાનત્તાનઞ્ચ સઙ્ગહં નિદ્દેસવારે પકાસયિસ્સામ.

સલ્લેખટ્ઠે ઞાણન્તિ પચ્ચનીકધમ્મે સલ્લેખતિ સમુચ્છિન્દતીતિ સલ્લેખો, તસ્મિં નેક્ખમ્માદિકે સત્તતિંસપ્પભેદે સલ્લેખસભાવે ઞાણં. ‘‘પરે વિહિંસકા ભવિસ્સન્તિ, મયમેત્થ અવિહિંસકા ભવિસ્સામાતિ સલ્લેખો કરણીયો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૮૩) નયેન ભગવતા સલ્લેખસુત્તન્તે વુત્તો ચતુચત્તાલીસભેદોપિ સલ્લેખો ઇમિના સઙ્ગહિતોયેવાતિ વેદિતબ્બો.

૩૮. ઇદાનિ સલ્લેખે ઠિતેન કત્તબ્બં સમ્મપ્પધાનવીરિયં દસ્સેતું તદનન્તરં વીરિયારમ્ભે ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠેતિ કોસજ્જવસેન અસલ્લીનો અસઙ્કુચિતો અત્તા અસ્સાતિ અસલ્લીનત્તો. અત્તાતિ ચિત્તં. યથાહ –

‘‘ઉદકઞ્હિ નયન્તિ નેત્તિકા, ઉસુકારા નમયન્તિ તેજનં;

દારું નમયન્તિ તચ્છકા, અત્તાનં દમયન્તિ પણ્ડિતા’’તિ. આદિ (ધ. પ. ૮૦-૮૨) –

કાયે ¶ ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય પહિતો પેસિતો વિસ્સટ્ઠો અત્તા એતેનાતિ પહિતત્તો. અત્તાતિ અત્તભાવો. યથાહ – ‘‘યા પન ભિક્ખુની અત્તાનં વધિત્વા વધિત્વા રોદેય્યા’’તિઆદિ (પાચિ. ૮૮૦) ¶ . અસલ્લીનત્તો ચ સો પહિતત્તો ચાતિ અસલ્લીનત્તપહિતત્તો. સહજાતધમ્મે પગ્ગણ્હાતિ ઉપત્થમ્ભેતીતિ પગ્ગહો, પગ્ગહો એવ અત્થો પગ્ગહટ્ઠો, પગ્ગહસભાવોતિ અત્થો. અસલ્લીનત્તપહિતત્તસ્સ પગ્ગહટ્ઠો અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠો. તસ્મિં અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે. ‘‘તસ્માતિહ, ભિક્ખવે, તુમ્હેપિ અપ્પટિવાનં પદહેય્યાથ. કામં તચો ચ ન્હારુ ¶ ચ અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતુ, ઉપસુસ્સતુ સરીરે મંસલોહિતં. યં તં પુરિસથામેન પુરિસવીરિયેન પુરિસપરક્કમેન પત્તબ્બં, ન તં અપાપુણિત્વા વીરિયસ્સ સણ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિ (અ. નિ. ૨.૫) વુત્તત્તા અસલ્લીનત્તપહિતત્તવચનેન પધાનસ્મિં અપ્પટિવાનિતા અનિવત્તનતા વુત્તા. પગ્ગહટ્ઠવચનેન પન કોસજ્જુદ્ધચ્ચવિમુત્તં સમપ્પવત્તં વીરિયં વુત્તં.

વીરિયારમ્ભે ઞાણન્તિ વીરભાવો વીરિયં, વીરાનં વા કમ્મં, વિધિના વા નયેન ઉપાયેન ઈરયિતબ્બં પવત્તયિતબ્બન્તિ વીરિયં. તદેતં ઉસ્સાહલક્ખણં, સહજાતાનં ધમ્માનં ઉપત્થમ્ભનરસં, અસંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ‘‘સંવિગ્ગો યોનિસો પદહતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૧૩) વચનતો સંવેગપદટ્ઠાનં, વીરિયારમ્ભવત્થુપદટ્ઠાનં વા. સમ્મા આરદ્ધં સબ્બસમ્પત્તીનં મૂલં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. વીરિયસઙ્ખાતો આરમ્ભો વીરિયારમ્ભો. ઇમિના સેસારમ્ભે પટિક્ખિપતિ. અયઞ્હિ આરમ્ભસદ્દો કમ્મે આપત્તિયં કિરિયાયં વીરિયે હિંસાયં વિકોપનેતિ અનેકેસુ અત્થેસુ આગતો.

‘‘યંકિઞ્ચિ દુક્ખં સમ્ભોતિ, સબ્બં આરમ્ભપચ્ચયા;

આરમ્ભાનં નિરોધેન, નત્થિ દુક્ખસ્સ સમ્ભવો’’તિ. (સુ. નિ. ૭૪૯) –

એત્થ હિ કમ્મં આરમ્ભોતિ આગતં. ‘‘આરમ્ભતિ ચ વિપ્પટિસારી ચ હોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૪૨; પુ. પ. ૧૯૧) એત્થ આપત્તિ. ‘‘મહાયઞ્ઞા મહારમ્ભા, ન તે હોન્તિ મહપ્ફલા’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૯; સં. નિ. ૧.૧૨૦) એત્થ યૂપુસ્સાપનાદિકિરિયા. ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથ, યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૫) એત્થ વીરિયં. ‘‘સમણં ગોતમં ઉદ્દિસ્સ પાણં આરમ્ભન્તી’’તિ (મ. નિ. ૨.૫૧-૫૨) એત્થ હિંસા. ‘‘બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા ¶ પટિવિરતો હોતી’’તિ ¶ (દી. નિ. ૧.૧૦; મ. નિ. ૧.૨૯૩) એત્થ છેદનભઞ્જનાદિકં વિકોપનં. ઇધ પન વીરિયમેવ અધિપ્પેતં. તેન વુત્તં ‘‘વીરિયસઙ્ખાતો આરમ્ભો વીરિયારમ્ભો’’તિ. વીરિયઞ્હિ આરભનકવસેન આરમ્ભોતિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં વીરિયારમ્ભે ઞાણં. અસલ્લીનત્તા પહિતત્તાતિપિ પઠન્તિ, અસલ્લીનભાવેન પહિતભાવેનાતિ અત્થો. પુરિમપાઠોયેવ સુન્દરો. કેચિ પન ‘‘સતિધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાનં સમતા અસલ્લીનત્તતા, સતિસમાધિપસ્સદ્ધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગાનં સમતા પહિતત્તતા, સત્તન્નં સમ્બોજ્ઝઙ્ગાનં સમતા પગ્ગહટ્ઠો’’તિ વણ્ણયન્તિ.

૩૯. ઇદાનિ સમ્માવાયામસિદ્ધં મગ્ગફલં પત્તેન લોકહિતત્થં ધમ્મદેસના કાતબ્બાતિ દસ્સેતું ¶ તદનન્તરં અત્થસન્દસ્સને ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ નાનાધમ્મપ્પકાસનતાતિ સબ્બસઙ્ખતાસઙ્ખતવસેન નાનાધમ્માનં પકાસનતા દીપનતા દેસનતા. પકાસનતાતિ ચ પકાસના એવ. અત્થસન્દસ્સનેતિ નાનાઅત્થાનં પરેસં સન્દસ્સને. ધમ્મા ચ અત્થા ચ તે એવ.

૪૦. ઇદાનિ પરેસં ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેન્તસ્સ તસ્સ અરિયપુગ્ગલસ્સ યથાસભાવધમ્મદેસનાકારણં દસ્સનવિસુદ્ધિં દસ્સેતું તદનન્તરં દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ સબ્બધમ્માનં એકસઙ્ગહતા નાનત્તેકત્તપટિવેધેતિ સબ્બેસં સઙ્ખતાસઙ્ખતધમ્માનં એકસઙ્ગહતાય ચ કામચ્છન્દાદીનં નાનત્તસ્સ ચ નેક્ખમ્માદીનં એકત્તસ્સ ચ પટિવેધો, અભિસમયોતિ અત્થો. સો પન મગ્ગપઞ્ઞા ફલપઞ્ઞા ચ. મગ્ગપઞ્ઞા સચ્ચાભિસમયક્ખણે સચ્ચાભિસમયવસેન પટિવિજ્ઝતીતિ પટિવેધો, ફલપઞ્ઞા પટિવિદ્ધત્તા પટિવેધો. એકસઙ્ગહતાતિ એત્થ જાતિસઙ્ગહો, સઞ્જાતિસઙ્ગહો, કિરિયાસઙ્ગહો, ગણનસઙ્ગહોતિ ચતુબ્બિધો સઙ્ગહો. તત્થ ‘‘સબ્બે ખત્તિયા આગચ્છન્તુ, સબ્બે બ્રાહ્મણા, સબ્બે વેસ્સા, સબ્બે સુદ્દા આગચ્છન્તુ’’, ‘‘યા, ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાચા, યો ચ સમ્માકમ્મન્તો, યો ચ સમ્માઆજીવો, ઇમે ધમ્મા સીલક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨) અયં જાતિસઙ્ગહો નામ. ‘‘એકજાતિકા આગચ્છન્તૂ’’તિ ¶ વુત્તટ્ઠાને વિય હિ ઇધ સબ્બે જાતિયા એકસઙ્ગહિતા. ‘‘સબ્બે કોસલકા આગચ્છન્તુ, સબ્બે ¶ માગધિકા, સબ્બે ભારુકચ્છકા આગચ્છન્તુ’’, ‘‘યો, ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાયામો, યા ચ સમ્માસતિ, યો ચ સમ્માસમાધિ, ઇમે ધમ્મા સમાધિક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨) અયં સઞ્જાતિસઙ્ગહો નામ. ‘‘એકટ્ઠાને જાતા સંવડ્ઢા આગચ્છન્તૂ’’તિ વુત્તટ્ઠાને વિય હિ ઇધ સબ્બે જાતિટ્ઠાનેન નિવુત્થોકાસેન એકસઙ્ગહિતા. ‘‘સબ્બે હત્થારોહા આગચ્છન્તુ, સબ્બે અસ્સારોહા આગચ્છન્તુ, સબ્બે રથિકા આગચ્છન્તુ’’, ‘‘યા, ચાવુસો વિસાખ, સમ્માદિટ્ઠિ, યો ચ સમ્માસઙ્કપ્પો, ઇમે ધમ્મા પઞ્ઞાક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨) અયં કિરિયાસઙ્ગહો નામ. સબ્બેવ હિ તે અત્તનો કિરિયાકરણેન એકસઙ્ગહિતા. ‘‘ચક્ખાયતનં કતમં ખન્ધગણનં ગચ્છતિ, ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધગણનં ગચ્છતિ. હઞ્ચિ ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધગણનં ગચ્છતિ, તેન વત રે વત્તબ્બે ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધેન સઙ્ગહિત’’ન્તિ (કથા. ૪૭૧) અયં ગણનસઙ્ગહો નામ. અયમિધ અધિપ્પેતો. તથટ્ઠાદીસુ દ્વાદસસુ આકારેસુ વિસું વિસું એકેન સઙ્ગહો ગણનપરિચ્છેદો એતેસન્તિ એકસઙ્ગહા, એકસઙ્ગહાનં ભાવો એકસઙ્ગહતા.

દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણન્તિ મગ્ગફલઞાણં દસ્સનં. દસ્સનમેવ વિસુદ્ધિ દસ્સનવિસુદ્ધિ, દસ્સનવિસુદ્ધિ ¶ એવ ઞાણં દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણં. મગ્ગઞાણં વિસુજ્ઝતીતિ દસ્સનવિસુદ્ધિ, ફલઞાણં વિસુદ્ધત્તા દસ્સનવિસુદ્ધિ.

૪૧. ઇદાનિ દસ્સનવિસુદ્ધિસાધકાનિ વિપસ્સનાઞાણાનિ દ્વિધા દસ્સેતું તદનન્તરં ખન્તિઞાણપરિયોગાહણઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ વિદિતત્તા પઞ્ઞાતિ રૂપક્ખન્ધાદીનં અનિચ્ચાદિતો વિદિતત્તા પવત્તા પઞ્ઞા. ખન્તિઞાણન્તિ વિદિતમેવ ખમતીતિ ખન્તિ, ખન્તિ એવ ઞાણં ખન્તિઞાણં. એતેન અધિવાસનખન્તિં પટિક્ખિપતિ. એતં કલાપસમ્મસનાદિવસેન પવત્તં તરુણવિપસ્સનાઞાણં.

૪૨. ફુટ્ઠત્તા પઞ્ઞાતિ રૂપક્ખન્ધાદીનં અનિચ્ચાદિવસેન ઞાણફસ્સેન ફુટ્ઠત્તા પવત્તા પઞ્ઞા. પરિયોગાહણે ઞાણન્તિ ફુટ્ઠમેવ પરિયોગાહતિ પવિસતીતિ પરિયોગાહણં ઞાણં. ગા-કારં ¶ રસ્સં કત્વાપિ પઠન્તિ. એતં ભઙ્ગાનુપસ્સનાદિવસેન પવત્તં તિક્ખવિપસ્સનાઞાણં. કેચિ પન ‘‘વિપસ્સનાઞાણમેવ સદ્ધાવાહિસ્સ ખન્તિઞાણં, પઞ્ઞાવાહિસ્સ પરિયોગાહણઞાણ’’ન્તિ વદન્તિ. એવં સન્તે એતાનિ દ્વે ઞાણાનિ એકસ્સ ન સમ્ભવન્તિ ¶ , તદસમ્ભવે એકસ્સ સાવકસ્સ સત્તસટ્ઠિ સાવકસાધારણઞાણાનિ ન સમ્ભવન્તિ, તસ્મા તં ન યુજ્જતિ.

૪૩. ઇદાનિ યસ્મા પુથુજ્જના સેક્ખા ચ વિપસ્સનૂપગે ખન્ધાદયો ધમ્મે સકલે એવ સમ્મસન્તિ, ન તેસં એકદેસં, તસ્મા તેસં પદેસવિહારો ન લબ્ભતિ, અરહતોયેવ યથારુચિ પદેસવિહારો લબ્ભતીતિ દસ્સનવિસુદ્ધિસાધકાનિ ઞાણાનિ વત્વા તદનન્તરં અરહતો દસ્સનવિસુદ્ધિસિદ્ધં પદેસવિહારઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ સમોદહને પઞ્ઞાતિ ખન્ધાદીનં એકદેસસ્સ વેદનાધમ્મસ્સ સમોદહનપઞ્ઞા, સમ્પિણ્ડનપઞ્ઞા રાસિકરણપઞ્ઞા. સમોધાને પઞ્ઞાતિપિ પાઠો, સોયેવ અત્થો.

પદેસવિહારે ઞાણન્તિ ખન્ધાદીનં પદેસેન એકદેસેન અવયવેન વિહારો પદેસવિહારો, તસ્મિં પદેસવિહારે ઞાણં. તત્થ પદેસો નામ ખન્ધપદેસો આયતનધાતુસચ્ચઇન્દ્રિયપચ્ચયાકારસતિપટ્ઠાનઝાનનામરૂપધમ્મપદેસોતિ નાનાવિધો. એવં નાનાવિધો ચેસ વેદના એવ. કથં? પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં વેદનાક્ખન્ધવસેન ખન્ધેકદેસો, દ્વાદસન્નં આયતનાનં વેદનાવસેન ધમ્માયતનેકદેસો, અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં વેદનાવસેન ધમ્મધાતેકદેસો, ચતુન્નં સચ્ચાનં વેદનાવસેન દુક્ખસચ્ચેકદેસો, બાવીસતિયા ઇન્દ્રિયાનં પઞ્ચવેદનિન્દ્રિયવસેન ઇન્દ્રિયેકદેસો, દ્વાદસન્નં પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનં ફસ્સપચ્ચયા વેદનાવસેન પચ્ચયાકારેકદેસો, ચતુન્નં સતિપટ્ઠાનાનં વેદનાનુપસ્સનાવસેન ¶ સતિપટ્ઠાનેકદેસો, ચતુન્નં ઝાનાનં સુખઉપેક્ખાવસેન ઝાનેકદેસો, નામરૂપાનં વેદનાવસેન નામરૂપેકદેસો, કુસલાદીનં સબ્બધમ્માનં વેદનાવસેન ધમ્મેકદેસોતિ એવં વેદના એવ ખન્ધાદીનં પદેસો, તસ્સા વેદનાય એવ પચ્ચવેક્ખણવસેન પદેસવિહારો.

૪૪. ઇદાનિ ¶ યસ્મા સમાધિભાવનામયઞાણાદીનિ ભાવેન્તા પુથુજ્જના સેક્ખા ચ તે તે ભાવેતબ્બભાવનાધમ્મે અધિપતી જેટ્ઠકે કત્વા તેન તેન પહાતબ્બે તપ્પચ્ચનીકે નાનાસભાવે ધમ્મે અનેકાદીનવે આદીનવતો પચ્ચવેક્ખિત્વા તસ્સ તસ્સ ભાવનાધમ્મસ્સ વસેન ચિત્તં પતિટ્ઠપેત્વા તે તે પચ્ચનીકધમ્મે પજહન્તિ. પજહન્તા ¶ વિપસ્સનાકાલે સબ્બસઙ્ખારે સુઞ્ઞતો દિસ્વા પચ્છા સમુચ્છેદેન પજહન્તિ, તથા પજહન્તા ચ એકાભિસમયવસેન સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તા પજહન્તિ. યથાવુત્તેહેવ આકારેહિ સબ્બેપિ અરિયા યથાયોગં પટિપજ્જન્તિ, તસ્મા પદેસવિહારઞાણાનન્તરં સઞ્ઞાવિવટ્ટઞાણાદીનિ છ ઞાણાનિ યથાક્કમેન ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ અધિપતત્તા પઞ્ઞાતિ નેક્ખમ્માદીનં અધિપતિભાવેન નેક્ખમ્માદીનિ અધિકાનિ કત્વા તદધિકભાવેન પવત્તા પઞ્ઞાતિ અત્થો. સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણન્તિ સઞ્ઞાય વિવટ્ટનં પરાવટ્ટનં પરમ્મુખભાવોતિ સઞ્ઞાવિવટ્ટો, યાય સઞ્ઞાય તે તે ભાવનાધમ્મે અધિપતિં કરોતિ, તાય સઞ્ઞાય હેતુભૂતાય, કરણભૂતાય વા તતો તતો કામચ્છન્દાદિતો વિવટ્ટને ઞાણન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્તો વિવટ્ટોતિ અવુત્તેપિ યતો વિવટ્ટતિ, તતો એવ વિવટ્ટોતિ ગય્હતિ યથા વિવટ્ટનાનુપસ્સનાય. સા પન સઞ્ઞા સઞ્જાનનલક્ખણા, તદેવેતન્તિ પુન સઞ્જાનનપચ્ચયનિમિત્તકરણરસા દારુઆદીસુ તચ્છકાદયો વિય, યથાગહિતનિમિત્તવસેન અભિનિવેસકરણપચ્ચુપટ્ઠાના હત્થિદસ્સકઅન્ધા વિય, આરમ્મણે અનોગાળ્હવુત્તિતાય અચિરટ્ઠાનપચ્ચુપટ્ઠાના વા વિજ્જુ વિય, યથાઉપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના તિણપુરિસકેસુ મિગપોતકાનં પુરિસાતિ ઉપ્પન્નસઞ્ઞા વિય.

૪૫. નાનત્તે પઞ્ઞાતિ નાનાસભાવે ભાવેતબ્બતો અઞ્ઞસભાવે કામચ્છન્દાદિકે આદીનવદસ્સનેન પવત્તા પઞ્ઞા. નાનત્તેતિ ચ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં. નાનત્તપ્પહાનં વા નાનત્તં, નાનત્તપ્પહાનનિમિત્તં નાનત્તપ્પહાનહેતુ નેક્ખમ્માદીસુ પઞ્ઞાતિ અધિપ્પાયો. ચેતોવિવટ્ટે ઞાણન્તિ ચેતસો કામચ્છન્દાદિતો વિવટ્ટનં નેક્ખમ્માદીસુ ઞાણં. ચેતોતિ ચેત્થ ચેતના અધિપ્પેતા. સા ચેતનાભાવલક્ખણા, અભિસન્દહનલક્ખણા વા, આયૂહનરસા, સંવિદહનપચ્ચુપટ્ઠાના સકિચ્ચપરકિચ્ચસાધકા જેટ્ઠસિસ્સમહાવડ્ઢકિઆદયો ¶ વિય. અચ્ચાયિકકમ્માનુસ્સરણાદીસુ ચ પનાયં સમ્પયુત્તાનં ઉસ્સાહનભાવેન પાકટા હોતિ.

૪૬. અધિટ્ઠાને ¶ પઞ્ઞાતિ નેક્ખમ્માદિવસેન ચિત્તસ્સ પતિટ્ઠાપને પઞ્ઞા. ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણન્તિ કામચ્છન્દાદિપહાનવસેન ચિત્તસ્સ વિવટ્ટને ઞાણં ¶ . ચિત્તઞ્ચેત્થ વિજાનનલક્ખણં, પુબ્બઙ્ગમરસં, સન્ધાનપચ્ચુપટ્ઠાનં, નામરૂપપદટ્ઠાનં.

૪૭. સુઞ્ઞતે પઞ્ઞાતિ અત્તત્તનિયસુઞ્ઞતાય અનત્તાનત્તનિયે પવત્તા અનત્તાનુપસ્સના પઞ્ઞા. ઞાણવિવટ્ટે ઞાણન્તિ ઞાણમેવ અભિનિવેસતો વિવટ્ટતીતિ વિવટ્ટો, તં ઞાણવિવટ્ટભૂતં ઞાણં.

૪૮. વોસગ્ગે પઞ્ઞાતિ એત્થ વોસજ્જતીતિ વોસગ્ગો, કામચ્છન્દાદીનં વોસગ્ગો નેક્ખમ્માદિમ્હિ પઞ્ઞા. વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણન્તિ કામચ્છન્દાદિકેહિ વિમુચ્ચતીતિ વિમોક્ખો, વિમોક્ખો એવ વિવટ્ટો વિમોક્ખવિવટ્ટો, સો એવ ઞાણં.

૪૯. તથટ્ઠે પઞ્ઞાતિ એકેકસ્સ સચ્ચસ્સ ચતુબ્બિધે ચતુબ્બિધે અવિપરીતસભાવે કિચ્ચવસેન અસમ્મોહતો પવત્તા પઞ્ઞા. સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ દુભતો વુટ્ઠાનવસેન વિવટ્ટતીતિ સચ્ચવિવટ્ટો, સો એવ ઞાણં. એકમેવ ઞાણં અધિપતિકતધમ્મવસેન સઞ્ઞાવિવટ્ટોતિ, પહાતબ્બધમ્મવસેન ચેતોવિવટ્ટોતિ, ચિત્તપતિટ્ઠાપનવસેન ચિત્તવિવટ્ટોતિ, પચ્ચનીકપહાનવસેન વિમોક્ખવિવટ્ટોતિ એવં ચતુધા વુત્તં. અનત્તાનુપસ્સનાવ સુઞ્ઞતાકારવસેન ‘‘ઞાણવિવટ્ટે ઞાણ’’ન્તિ વુત્તા. મગ્ગઞાણમેવ હેટ્ઠા ‘‘મગ્ગે ઞાણ’’ન્તિ ચ, ‘‘આનન્તરિકસમાધિમ્હિ ઞાણ’’ન્તિ ચ દ્વિધા વુત્તં, વિવટ્ટનાકારવસેન ‘‘સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં.

૫૦. ઇદાનિ તસ્સ સચ્ચવિવટ્ટઞાણવસેન પવત્તસ્સ આસવાનં ખયે ઞાણસ્સ વસેન પવત્તાનિ કમતો છ અભિઞ્ઞાઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થાપિ લોકપાકટાનુભાવત્તા અતિવિમ્હાપનન્તિ પઠમં ઇદ્ધિવિધઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં, ચેતોપરિયઞાણસ્સ વિસયતો દિબ્બસોતઞાણં ઓળારિકવિસયન્તિ દુતિયં ¶ દિબ્બસોતઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં, સુખુમવિસયત્તા તતિયં ચેતોપરિયઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. તીસુ વિજ્જાસુ પુબ્બેનિવાસચ્છાદકાતીતતમવિનોદકત્તા પઠમં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં, પચ્ચુપ્પન્નાનાગતતમવિનોદકત્તા દુતિયં દિબ્બચક્ખુઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં, સબ્બતમસમુચ્છેદકત્તા તતિયં આસવાનં ખયે ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. તત્થ કાયમ્પીતિ રૂપકાયમ્પિ. ચિત્તમ્પીતિ પાદકજ્ઝાનચિત્તમ્પિ. એકવવત્થાનતાતિ ¶ પરિકમ્મચિત્તેન એકતો ઠપનતાય ચ દિસ્સમાનકાયેન, અદિસ્સમાનકાયેન વા ગન્તુકામકાલે યથાયોગં કાયસ્સપિ ચિત્તસ્સપિ મિસ્સીકરણતાય ચાતિ વુત્તં ¶ હોતિ. કાયોતિ ચેત્થ સરીરં. સરીરઞ્હિ અસુચિસઞ્ચયતો કુચ્છિતાનં કેસાદીનઞ્ચેવ ચક્ખુરોગાદીનં રોગસતાનઞ્ચ આયભૂતતો કાયોતિ વુચ્ચતિ. સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચાતિ એત્થ ચતુત્થજ્ઝાનસમ્પયુત્તં એકંયેવ સઞ્ઞં આકારનાનત્તતો દ્વિધા કત્વા સમુચ્ચયત્થો ચ-સદ્દો પયુત્તો. ચતુત્થજ્ઝાનસ્મિઞ્હિ ઉપેક્ખા સન્તત્તા સુખન્તિ વુત્તા, તંસમ્પયુત્તા સઞ્ઞા સુખસઞ્ઞા. સાયેવ નીવરણેહિ ચેવ વિતક્કાદિપચ્ચનીકેહિ ચ વિમુત્તત્તા લહુસઞ્ઞા. અધિટ્ઠાનવસેનાતિ અધિકં કત્વા ઠાનવસેન, પવિસનવસેનાતિ અધિપ્પાયો. અધિટ્ઠાનવસેન ચાતિ ચ-સદ્દો સમ્બન્ધિતબ્બો. એત્તાવતા સબ્બપ્પકારસ્સ ઇદ્ધિવિધસ્સ યથાયોગં કારણં વુત્તં.

ઇજ્ઝનટ્ઠે પઞ્ઞાતિ ઇજ્ઝનસભાવે પઞ્ઞા. ઇદ્ધિવિધે ઞાણન્તિ ઇજ્ઝનટ્ઠેન ઇદ્ધિ, નિપ્ફત્તિઅત્થેન પટિલાભટ્ઠેન ચાતિ વુત્તં હોતિ. યઞ્હિ નિપ્ફજ્જતિ પટિલબ્ભતિ ચ, તં ઇજ્ઝતીતિ વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘કામં કામયમાનસ્સ, તસ્સ ચેતં સમિજ્ઝતી’’તિ (સુ. નિ. ૭૭૨). તથા ‘‘નેક્ખમ્મં ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિ, પટિહરતીતિ પાટિહારિયં, અરહત્તમગ્ગો ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિ, પટિહરતીતિ પાટિહારિય’’ન્તિ (પટિ. મ. ૩.૩૨). અપરો નયો – ઇજ્ઝનટ્ઠેન ઇદ્ધિ, ઉપાયસમ્પદાયેતં અધિવચનં. ઉપાયસમ્પદા હિ ઇજ્ઝતિ અધિપ્પેતફલપ્પસવનતો. યથાહ – ‘‘અયં ખો ચિત્તો ગહપતિ સીલવા કલ્યાણધમ્મો, સચે પણિદહિસ્સતિ, અનાગતમદ્ધાનં રાજા અસ્સં ચક્કવત્તીતિ. ઇજ્ઝિસ્સતિ હિ સીલવતો ચેતોપણિધિ વિસુદ્ધત્તા’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૫૨). અપરો નયો ¶ – એતાય સત્તા ઇજ્ઝન્તીતિ ઇદ્ધિ, ઇજ્ઝન્તીતિ ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદ્ધિ એવ વિધં ઇદ્ધિવિધં, ઇદ્ધિકોટ્ઠાસો ઇદ્ધિવિકપ્પોતિ અત્થો. તં ઇદ્ધિવિધં ઞાણન્તિ વુત્તં હોતિ.

૫૧. વિતક્કવિપ્ફારવસેનાતિ દિબ્બસોતધાતુઉપ્પાદનત્થં પરિકમ્મકરણકાલે સદ્દનિમિત્તેસુ અત્તનો વિતક્કવિપ્ફારવસેન વિતક્કવેગવસેન. વિતક્કોતિ ચેત્થ વિતક્કેતીતિ વિતક્કો, વિતક્કનં વા વિતક્કો, ઊહનન્તિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયં આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણો, આહનનપરિયાહનનરસો ¶ . તથા હિ તેન યોગાવચરો આરમ્મણં વિતક્કાહતં વિતક્કપરિયાહતં કરોતીતિ વુચ્ચતિ. આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો, તજ્જાસમન્નાહારેન પન ઇન્દ્રિયેન ચ પરિક્ખિત્તે વિસયે અનન્તરાયેન ઉપ્પજ્જનતો આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનોતિ વુચ્ચતિ. નાનત્તેકત્તસદ્દનિમિત્તાનન્તિ નાનાસભાવાનં એકસભાવાનઞ્ચ સદ્દનિમિત્તાનં. સદ્દા એવ ચેત્થ વિતક્કુપ્પત્તિકારણત્તા સઙ્ખારનિમિત્તત્તા ચ નિમિત્તાનિ. ભેરિસદ્દાદિવસેન એકગ્ઘનીભૂતા, અનેકા વા સદ્દા, નાનાદિસાસુ વા સદ્દા, નાનાસત્તાનં વા સદ્દા નાનત્તસદ્દા, એકદિસાય સદ્દા, એકસત્તસ્સ વા સદ્દા, ભેરિસદ્દાદિવસેન એકેકસદ્દા ¶ વા એકત્તસદ્દા. સદ્દોતિ ચેત્થ સપ્પતીતિ સદ્દો, કથીયતીતિ અત્થો. પરિયોગાહણે પઞ્ઞાતિ પવિસનપઞ્ઞા, પજાનનપઞ્ઞાતિ અત્થો. સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણન્તિ સવનટ્ઠેન ચ નિજ્જીવટ્ઠેન ચ સોતધાતુ, સોતધાતુકિચ્ચકરણવસેન ચ સોતધાતુ વિયાતિપિ સોતધાતુ, પરિસુદ્ધત્તા નિરુપક્કિલેસત્તા વિસુદ્ધિ, સોતધાતુ એવ વિસુદ્ધિ સોતધાતુવિસુદ્ધિ, સોતધાતુવિસુદ્ધિ એવ ઞાણં સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણં.

૫૨. તિણ્ણન્નં ચિત્તાનન્તિ સોમનસ્સસહગતદોમનસ્સસહગતઉપેક્ખાસહગતવસેન તિણ્ણન્નં ચિત્તાનં. વિપ્ફારત્તાતિ વિપ્ફારભાવેન વેગેનાતિ અત્થો. હેતુઅત્થે નિસ્સક્કવચનં, ચેતોપરિયઞાણુપ્પાદનત્થં પરિકમ્મકરણકાલે પરેસં તિણ્ણન્નં ચિત્તાનં વિપ્ફારહેતુના. ઇન્દ્રિયાનં પસાદવસેનાતિ ¶ ચક્ખાદીનં છન્નં ઇન્દ્રિયાનં પસાદવસેન, ઇન્દ્રિયાનં પતિટ્ઠિતોકાસા ચેત્થ ફલૂપચારેન ઇન્દ્રિયાનન્તિ વુત્તા યથા ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ખો તે, આવુસો, ઇન્દ્રિયાનિ પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો’’તિ (મહાવ. ૬૦). ઇન્દ્રિયપતિટ્ઠિતોકાસેસુપિ હદયવત્થુ એવ ઇધાધિપ્પેતં. પસાદવસેનાતિ ચ અનાવિલભાવવસેન. ‘‘પસાદપ્પસાદવસેના’’તિ વત્તબ્બે અપ્પસાદસદ્દસ્સ લોપો કતોતિ વેદિતબ્બં. અથ વા ઇદમપ્પસન્નન્તિ ગહણસ્સ પસાદમપેક્ખિત્વા એવ સમ્ભવતો ‘‘પસાદવસેના’’તિ વચનેનેવ અપ્પસાદોપિ વુત્તોવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. નાનત્તેકત્તવિઞ્ઞાણચરિયા પરિયોગાહણે પઞ્ઞાતિ યથાસમ્ભવં નાનાસભાવએકસભાવએકૂનનવુતિવિઞ્ઞાણપવત્તિવિજાનનપઞ્ઞા. એત્થ અસમાહિતસ્સ વિઞ્ઞાણચરિયા નાનત્તા, સમાહિતસ્સ વિઞ્ઞાણચરિયા એકત્તા. સરાગાદિચિત્તં ¶ વા નાનત્તં, વીતરાગાદિચિત્તં એકત્તં. ચેતોપરિયઞાણન્તિ એત્થ પરિયાતીતિ પરિયં, પરિચ્છિન્દતીતિ અત્થો. ચેતસો પરિયં ચેતોપરિયં, ચેતોપરિયઞ્ચ તં ઞાણઞ્ચાતિ ચેતોપરિયઞાણં. વિપ્ફારતાતિપિ પાઠો, વિપ્ફારતાયાતિ અત્થો.

૫૩. પચ્ચયપ્પવત્તાનં ધમ્માનન્તિ પટિચ્ચસમુપ્પાદવસેન પચ્ચયતો પવત્તાનં પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં. નાનત્તેકત્તકમ્મવિપ્ફારવસેનાતિ એત્થ અકુસલં કમ્મં નાનત્તં, કુસલં કમ્મં એકત્તં. કામાવચરં વા કમ્મં નાનત્તં, રૂપાવચરારૂપાવચરં કમ્મં એકત્તં. નાનત્તેકત્તકમ્મવિપ્ફારવસેન પચ્ચયપવત્તાનં ધમ્માનં પરિયોગાહણે પઞ્ઞાતિ સમ્બન્ધો. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણન્તિ પુબ્બે અતીતજાતીસુ નિવુત્થખન્ધા પુબ્બેનિવાસો. નિવુત્થાતિ અજ્ઝાવુત્થા અનુભૂતા અત્તનો સન્તાને ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધા. પુબ્બે અતીતજાતીસુ નિવુત્થધમ્મા વા પુબ્બેનિવાસો. નિવુત્થાતિ ગોચરનિવાસેન નિવુત્થા અત્તનો વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતા પરિચ્છિન્ના, પરવિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતાપિ વા. છિન્નવટુમકાનુસ્સરણાદીસુ તે બુદ્ધાનંયેવ લબ્ભન્તિ ¶ . પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતીતિ યાય સતિયા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ, ઞાણન્તિ તાય સતિયા સમ્પયુત્તં ઞાણં.

૫૪. ઓભાસવસેનાતિ દિબ્બેન ચક્ખુના રૂપદસ્સનત્થં પસારિતસ્સ તેજોકસિણઓદાતકસિણઆલોકકસિણાનં અઞ્ઞતરસ્સ ¶ ચતુત્થજ્ઝાનારમ્મણસ્સ કસિણોભાસસ્સ વસેન. નાનત્તેકત્તરૂપનિમિત્તાનન્તિ નાનાસત્તાનં રૂપાનિ, નાનત્તકાયં ઉપપન્નાનં વા સત્તાનં રૂપાનિ, નાનાદિસાસુ વા રૂપાનિ, અસમ્મિસ્સાનિ વા રૂપાનિ નાનત્તરૂપાનિ, એકસત્તસ્સ રૂપાનિ, એકત્તકાયં ઉપપન્નસ્સ વા રૂપાનિ, એકદિસાય વા રૂપાનિ, નાનાદિસાદીનં સમ્મિસ્સીભૂતાનિ વા રૂપાનિ એકત્તરૂપાનિ. રૂપન્તિ ચેત્થ વણ્ણાયતનમેવ. તઞ્હિ રૂપયતીતિ રૂપં, વણ્ણવિકારં આપજ્જમાનં હદયઙ્ગતભાવં પકાસેતીતિ અત્થો. રૂપમેવ રૂપનિમિત્તં. તેસં નાનત્તેકત્તરૂપનિમિત્તાનં. દસ્સનટ્ઠે પઞ્ઞાતિ દસ્સનસભાવે પઞ્ઞા.

દિબ્બચક્ખુઞાણન્તિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં. દેવાનઞ્હિ સુચરિતકમ્મનિબ્બત્તં પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહિ અપલિબુદ્ધં ઉપક્કિલેસવિમુત્તતાય દૂરેપિ આરમ્મણસમ્પટિચ્છનસમત્થં દિબ્બં પસાદચક્ખુ હોતિ. ઇદઞ્ચાપિ વીરિયભાવનાબલનિબ્બત્તં ઞાણચક્ખુ તાદિસમેવાતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં, દિબ્બવિહારવસેન પટિલદ્ધત્તા ¶ અત્તના દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાપિ દિબ્બં, આલોકપરિગ્ગહેન મહાજુતિકત્તાપિ દિબ્બં, તિરોકુટ્ટાદિગતરૂપદસ્સનેન મહાગતિકત્તાપિ દિબ્બં. તં સબ્બં સદ્દસત્થાનુસારેન વેદિતબ્બં. દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખુ, ચક્ખુકિચ્ચકરણેન ચક્ખુમિવાતિપિ ચક્ખુ, દિબ્બઞ્ચ તં ચક્ખુ ચાતિ દિબ્બચક્ખુ, દિબ્બચક્ખુ ચ તં ઞાણઞ્ચાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણં.

૫૫. ચતુસટ્ઠિયા આકારેહીતિ અટ્ઠસુ મગ્ગફલેસુ એકેકસ્મિં અટ્ઠન્નં અટ્ઠન્નં ઇન્દ્રિયાનં વસેન ચતુસટ્ઠિયા આકારેહિ. તિણ્ણન્નં ઇન્દ્રિયાનન્તિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અઞ્ઞિન્દ્રિયં અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયન્તિ, ઇમેસં તિણ્ણન્નં ઇન્દ્રિયાનં. વસિભાવતા પઞ્ઞાતિ વસિભાવતાય પવત્તા પઞ્ઞા, અરહત્તફલે અટ્ઠન્નં ઇન્દ્રિયાનં વસેન અટ્ઠહિ આકારેહિ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયસ્સેવ વસિભાવતાય અરહત્તમગ્ગક્ખણે અભાવેપિ કારણસિદ્ધિવસેન તદત્થસાધનતાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયે ઞાણન્તિ અત્તના વજ્ઝાનં આસવાનં ખયકરં અરહત્તમગ્ગઞાણં.

૫૬-૫૯. ઇદાનિ આસવાનં ખયઞાણસઙ્ખાતઅરહત્તમગ્ગઞાણસમ્બન્ધે ¶ ચતુન્નમ્પિ મગ્ગઞાણાનં એકેકસ્સ મગ્ગઞાણસ્સ એકાભિસમયતં દસ્સેતું ‘‘પરિઞ્ઞટ્ઠે પઞ્ઞા’’તિઆદીનિ ચત્તારિ ¶ ઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થાપિ ઓળારિકત્તા સબ્બસત્તસાધારણત્તા ચ સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ દુક્ખસચ્ચં પઠમં વુત્તં, તસ્સેવ હેતુદસ્સનત્થં તદનન્તરં સમુદયસચ્ચં, હેતુનિરોધા ફલનિરોધોતિ ઞાપનત્થં તદનન્તરં નિરોધસચ્ચં, તદધિગમૂપાયદસ્સનત્થં અન્તે મગ્ગસચ્ચં. ભવસુખસ્સાદગધિતાનં વા સત્તાનં સંવેગજનનત્થં પઠમં દુક્ખમાહ, તં નેવ અકતં આગચ્છતિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદિતો હોતિ, ઇતો પન હોતીતિ ઞાપનત્થં તદનન્તરં સમુદયસચ્ચં, તતો સહેતુકેન દુક્ખેન અભિભૂતત્તા સંવિગ્ગમાનસાનં દુક્ખનિસ્સરણગવેસીનં નિસ્સરણદસ્સનેન અસ્સાસજનનત્થં નિરોધં, તતો નિરોધાધિગમત્થં નિરોધસમ્પાપકં મગ્ગન્તિ. ઇદાનિ તબ્બિસયાનિ ઞાણાનિ તેનેવ કમેન ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ પરિઞ્ઞટ્ઠેતિ દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠાદિકે ચતુબ્બિધે પરિજાનિતબ્બસભાવે. પહાનટ્ઠેતિ સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠાદિકે ચતુબ્બિધે પહાતબ્બસભાવે. સચ્છિકિરિયટ્ઠેતિ નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠાદિકે ચતુબ્બિધે સચ્છિકાતબ્બસભાવે. ભાવનટ્ઠેતિ મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠાદિકે ચતુબ્બિધે ભાવેતબ્બસભાવે.

૬૦-૬૩. ઇદાનિ ¶ ભાવિતમગ્ગસ્સ પચ્ચવેક્ખણવસેન વા અભાવિતમગ્ગસ્સ અનુસ્સવવસેન વા વિસું વિસું સચ્ચઞાણાનિ દસ્સેતું દુક્ખે ઞાણાદીનિ ચત્તારિ ઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ દુક્ખેતિ એત્થ દુ-ઇતિ અયં સદ્દો કુચ્છિતે દિસ્સતિ. કુચ્છિતઞ્હિ પુત્તં દુપુત્તોતિ વદન્તિ. ખં-સદ્દો પન તુચ્છે. તુચ્છઞ્હિ આકાસં ‘ખ’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ પઠમસચ્ચં કુચ્છિતં અનેકુપદ્દવાધિટ્ઠાનતો, તુચ્છં બાલજનપરિકપ્પિતધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતતો. તસ્મા કુચ્છિતત્તા તુચ્છત્તા ચ ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

દુક્ખસમુદયેતિ એત્થ સં-ઇતિ અયં સદ્દો ‘‘સમાગમો સમેત’’ન્તિઆદીસુ (વિભ. ૧૯૯; દી. નિ. ૨.૩૯૬) વિય સંયોગં દીપેતિ. ઉ-ઇતિ અયં સદ્દો ‘‘ઉપ્પન્નં ¶ ઉદિત’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૧૭૨; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૪૧) વિય ઉપ્પત્તિં. અય-સદ્દો પન કારણં દીપેતિ. ઇદઞ્ચાપિ દુતિયસચ્ચં અવસેસપચ્ચયસમાયોગે સતિ દુક્ખસ્સ ઉપ્પત્તિકારણં. ઇતિ દુક્ખસ્સ સંયોગે ઉપ્પત્તિકારણત્તા ‘‘દુક્ખસમુદય’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

દુક્ખનિરોધેતિ એત્થ નિ-સદ્દો અભાવં, રોધ-સદ્દો ચ ચારકં દીપેતિ. તસ્મા અભાવો એત્થ સંસારચારકસઙ્ખાતસ્સ દુક્ખરોધસ્સ સબ્બગતિસુઞ્ઞત્તા, સમધિગતે વા તસ્મિં સંસારચારકસ્સ દુક્ખરોધસ્સ અભાવો હોતિ તપ્પટિપક્ખત્તાતિપિ ‘‘દુક્ખનિરોધ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. દુક્ખસ્સ વા અનુપ્પત્તિનિરોધપચ્ચયત્તા દુક્ખનિરોધન્તિ વુચ્ચતિ.

દુક્ખનિરોધગામિનિયા ¶ પટિપદાયાતિ એત્થ યસ્મા અયં એતં દુક્ખનિરોધં ગચ્છતિ આરમ્મણકરણવસેન તદભિમુખીભૂતત્તા, પટિપદા ચ હોતિ દુક્ખનિરોધપ્પત્તિયા, તસ્મા દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદાતિ વુચ્ચતિ. ચત્તારિ મગ્ગઞાણાનેવ હેટ્ઠા વુટ્ઠાનાકારદીપનવસેન ‘‘મગ્ગે ઞાણ’’ન્તિ વુત્તાનિ, અનન્તરફલદાયકત્તસ્સ કારણપરિદીપનવસેન ‘‘આનન્તરિકસમાધિમ્હિ ઞાણ’’ન્તિ વુત્તાનિ, વિવટ્ટનાકારદીપનવસેન ‘‘સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણ’’ન્તિ વુત્તાનિ, મગ્ગપટિપાટિક્કમેનેવ અરહત્તમગ્ગઞાણુપ્પત્તિં, તસ્સ ચ ઞાણસ્સ અભિઞ્ઞાભાવં દીપેતું અરહત્તમગ્ગઞાણમેવ ‘‘આસવાનં ખયે ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. પુન ચતુન્નમ્પિ મગ્ગઞાણાનં એકાભિસમયતં દીપેતું ‘‘પરિઞ્ઞટ્ઠે પઞ્ઞા દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ ચત્તારિ ઞાણાનિ વુત્તાનિ. પુન એકેકસ્મિં સચ્ચે વિસું વિસું ઉપ્પત્તિદીપનવસેન ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ ચત્તારિ ઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનીતિ એવં પુબ્બાપરવિસેસો વેદિતબ્બોતિ.

૬૪-૬૭. ઇદાનિ ¶ સબ્બેસં અરિયપુગ્ગલાનં અરિયમગ્ગાનુભાવેનેવ પટિસમ્ભિદાઞાણાનિ સિદ્ધાનીતિ દસ્સેતું અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણન્તિઆદીનિ પુન ચત્તારિ પટિસમ્ભિદાઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. ઇમાનિ હિ પટિસમ્ભિદાપભેદાભાવેપિ સબ્બઅરિયપુગ્ગલસાધારણાનિ સુદ્ધિકપટિસમ્ભિદાઞાણાનિ, હેટ્ઠા ઉદ્દિટ્ઠાનિ પન પભિન્નપટિસમ્ભિદાનં પભેદપ્પત્તાનિ પટિસમ્ભિદાઞાણાનીતિ વેદિતબ્બાનીતિ અયમેતેસં ઉભયત્થવચને વિસેસો. યસ્મા વા અનન્તરં ઉદ્દિટ્ઠં દુક્ખારમ્મણં ¶ નિરોધારમ્મણઞ્ચ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા હોતિ, સમુદયારમ્મણં મગ્ગારમ્મણઞ્ચ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, તદભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, તેસુ ઞાણેસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા, તસ્મા તમ્પિ અત્થવિસેસં દસ્સેતું સુદ્ધિકપટિસમ્ભિદાઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તસ્માયેવ ચ હેટ્ઠા નાનત્તસદ્દેન વિસેસેત્વા વુત્તાનિ. ઇધ તથા અવિસેસેત્વા વુત્તાનીતિ.

૬૮. એવં પટિપાટિયા સત્તસટ્ઠિ સાવકસાધારણઞાણાનિ ઉદ્દિસિત્વા ઇદાનિ સાવકેહિ અસાધારણાનિ તથાગતાનંયેવ આવેણિકાનિ ઞાણાનિ દસ્સેતું ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણાદીનિ છ અસાધારણઞાણાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થપિ યસ્મા તથાગતા સત્તાનં ધમ્મદેસનાય ભાજનાભાજનત્તં ઓલોકેન્તા બુદ્ધચક્ખુના ઓલોકેન્તિ. બુદ્ધચક્ખુ નામ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તાસયાનુસયઞાણદ્વયમેવ. યથાહ –

‘‘અદ્દસા ખો ભગવા બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો સત્તે અપ્પરજક્ખે મહારજક્ખે ¶ તિક્ખિન્દ્રિયે મુદિન્દ્રિયે’’તિઆદિ (મહાવ. ૯; મ. નિ. ૧.૨૮૩; ૨.૩૩૯).

સત્તસન્તાને ચ ઓલોકેન્તા પઠમં ઇન્દ્રિયપરિપાકાપરિપાકં ઓલોકેન્તિ, ઇન્દ્રિયપરિપાકઞ્ચ ઞત્વા આસયાદીનં અનુરૂપેન ધમ્મદેસનત્થં તતો આસયાનુસયચરિતાનિ ઓલોકેન્તિ, તસ્માપિ પઠમં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં, તદનન્તરં આસયાનુસયઞાણં. ધમ્મં દેસેન્તા ચ યસ્મા પાટિહારિયેન વિનેતબ્બાનં પાટિહારિયં કરોન્તિ, તસ્મા આસયાનુસયઞાણાનન્તરં યમકપાટિહારિયે ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. ઇમેસં તિણ્ણં ઞાણાનં હેતુપરિદીપનત્થં તદનન્તરં મહાકરુણાઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. મહાકરુણાઞાણસ્સ પરિસુદ્ધભાવપરિદીપનત્થં તદનન્તરં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઉદ્દિટ્ઠં. સબ્બઞ્ઞુસ્સાપિ સબ્બધમ્માનં આવજ્જનપટિબદ્ધભાવપરિદીપનત્થં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ ¶ અનાવરિયભાવપરિદીપનત્થઞ્ચ તદનન્તરં અનાવરણઞાણં ઉદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણન્તિ એત્થ ઉપરિ ‘‘સત્તાન’’ન્તિ પદં ઇધેવ આહરિત્વા ‘‘સત્તાનં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણ’’ન્તિ યોજેતબ્બં. પરાનિ ચ અપરાનિ ચ પરાપરાનીતિ વત્તબ્બે સન્ધિવસેન રો-કારં કત્વા પરોપરાનીતિ વુચ્ચતિ. પરોપરાનં ¶ ભાવો પરોપરિયં, પરોપરિયમેવ પરોપરિયત્તં, વેનેય્યસત્તાનં સદ્ધાદીનં પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં પરોપરિયત્તં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તં, ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તસ્સ ઞાણં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં, ઇન્દ્રિયાનં ઉત્તમાનુત્તમભાવઞાણન્તિ અત્થો. ‘‘ઇન્દ્રિયવરોવરિયત્તઞાણ’’ન્તિપિ પાઠો. વરાનિ ચ અવરિયાનિ ચ વરોવરિયાનિ, વરોવરિયાનં ભાવો વરોવરિયત્તન્તિ યોજેતબ્બં. અવરિયાનીતિ ચ ન ઉત્તમાનીતિ અત્થો. અથ વા પરાનિ ચ ઓપરાનિ ચ પરોપરાનિ, તેસં ભાવો પરોપરિયત્તન્તિ યોજેતબ્બં. ઓપરાનીતિ ચ ઓરાનીતિ વુત્તં હોતિ, લામકાનીતિ અત્થો, ‘‘પરોપરા યસ્સ સમેચ્ચ ધમ્મા’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૪૭૯) વિય. ‘‘ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તે ઞાણ’’ન્તિ ભુમ્મવચનેનાપિ પાઠો.

૬૯. સત્તાનં આસયાનુસયે ઞાણન્તિ એત્થ રૂપાદીસુ ખન્ધેસુ છન્દરાગેન સત્તા વિસત્તાતિ સત્તા. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘રૂપે ખો, રાધ, યો છન્દો યો રાગો યા નન્દી યા તણ્હા, તત્ર સત્તો તત્ર વિસત્તો, તસ્મા ‘સત્તો’તિ વુચ્ચતિ. વેદનાય સઞ્ઞાય સઙ્ખારેસુ વિઞ્ઞાણે યો છન્દો યો ¶ રાગો યા નન્દી યા તણ્હા, તત્ર સત્તો તત્ર વિસત્તો, તસ્મા ‘સત્તો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૬૧).

અક્ખરચિન્તકા પન અત્થં અવિચારેત્વા ‘‘નામમત્તમેત’’ન્તિ ઇચ્છન્તિ. યેપિ અત્થં વિચારેન્તિ, તે સત્વયોગેન સત્તાતિ ઇચ્છન્તિ, તેસં સત્તાનં. આસયન્તિ નિસ્સયન્તિ એતં ઇતિ આસયો, મિચ્છાદિટ્ઠિયા, સમ્માદિટ્ઠિયા વા કામાદીહિ, નેક્ખમ્માદીહિ વા પરિભાવિતસ્સ સન્તાનસ્સેતં અધિવચનં. સત્તસન્તાને અનુસેન્તિ અનુપવત્તન્તીતિ અનુસયા, થામગતાનં કામરાગાદીનં એતં અધિવચનં. આસયો ચ અનુસયો ચ આસયાનુસયો. જાતિગ્ગહણેન ચ દ્વન્દસમાસવસેન ચ એકવચનં વેદિતબ્બં. યસ્મા ¶ ચરિતાધિમુત્તિયો આસયાનુસયસઙ્ગહિતા, તસ્મા ઉદ્દેસે ચરિતાધિમુત્તીસુ ઞાણાનિ આસયાનુસયઞાણેનેવ સઙ્ગહેત્વા ‘‘આસયાનુસયે ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. યેનેવ હિ અધિપ્પાયેન ઉદ્દેસો કતો, તેનેવ અધિપ્પાયેન નિદ્દેસો કતોતિ.

૭૦. યમકપાટિહીરે ઞાણન્તિ એત્થ અગ્ગિક્ખન્ધઉદકધારાદીનં અપુબ્બં અચરિમં સકિંયેવ પવત્તિતો યમકં, અસ્સદ્ધિયાદીનં ¶ પટિપક્ખધમ્માનં હરણતો પાટિહીરં, યમકઞ્ચ તં પાટિહીરઞ્ચાતિ યમકપાટિહીરં.

૭૧. મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણન્તિ એત્થ પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં હદયકમ્પનં કરોતીતિ કરુણા, કિનાતિ વા પરદુક્ખં હિંસતિ વિનાસેતીતિ કરુણા, કિરીયતિ વા દુક્ખિતેસુ ફરણવસેન પસારીયતીતિ કરુણા, ફરણકમ્મવસેન કમ્મગુણવસેન ચ મહતી કરુણા મહાકરુણા, સમાપજ્જન્તિ એતં મહાકારુણિકાતિ સમાપત્તિ, મહાકરુણા ચ સા સમાપત્તિ ચાતિ મહાકરુણાસમાપત્તિ. તસ્સં મહાકરુણાસમાપત્તિયં, તંસમ્પયુત્તં ઞાણં.

૭૨-૭૩. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં અનાવરણઞાણન્તિ એત્થ પઞ્ચનેય્યપથપ્પભેદં સબ્બં અઞ્ઞાસીતિ સબ્બઞ્ઞૂ, સબ્બઞ્ઞુસ્સ ભાવો સબ્બઞ્ઞુતા, સા એવ ઞાણં ‘‘સબ્બઞ્ઞુતાઞાણ’’ન્તિ વત્તબ્બે ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. સઙ્ખતાસઙ્ખતાદિભેદા સબ્બધમ્મા હિ સઙ્ખારો વિકારો લક્ખણં નિબ્બાનં પઞ્ઞત્તીતિ પઞ્ચેવ નેય્યપથા હોન્તિ. સબ્બઞ્ઞૂતિ ચ કમસબ્બઞ્ઞૂ, સકિંસબ્બઞ્ઞૂ, સતતસબ્બઞ્ઞૂ, સત્તિસબ્બઞ્ઞૂ, ઞાતસબ્બઞ્ઞૂતિ પઞ્ચવિધા સબ્બઞ્ઞુનો સિયું. કમેન સબ્બજાનનકાલાસમ્ભવતો કમસબ્બઞ્ઞુતા ન હોતિ, સકિં સબ્બારમ્મણગહણાભાવતો સકિંસબ્બઞ્ઞુતા ન હોતિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં યથારમ્મણચિત્તસમ્ભવતો ભવઙ્ગચિત્તવિરોધતો યુત્તિઅભાવતો ચ સતતસબ્બઞ્ઞુતા ન હોતિ, પરિસેસતો સબ્બજાનનસમત્થત્તા સત્તિસબ્બઞ્ઞુતા વા ¶ સિયા, વિદિતસબ્બધમ્મત્તા ઞાતસબ્બઞ્ઞુતા વા સિયા. સત્તિસબ્બઞ્ઞુનો સબ્બજાનનત્તં નત્થીતિ તમ્પિ ન યુજ્જતિ.

‘‘ન ¶ તસ્સ અદ્દિટ્ઠમિધત્થિ કિઞ્ચિ, અથો અવિઞ્ઞાતમજાનિતબ્બં;

સબ્બં અભિઞ્ઞાસિ યદત્થિ નેય્યં, તથાગતો તેન સમન્તચક્ખૂ’’તિ. (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫; પટિ. મ. ૧.૨૦૮) –

વુત્તત્તા ઞાતસબ્બઞ્ઞુત્તમેવ યુજ્જતિ. એવઞ્હિ સતિ કિચ્ચતો અસમ્મોહતો કારણસિદ્ધિતો આવજ્જનપટિબદ્ધતો સબ્બઞ્ઞુત્તમેવ હોતીતિ. આવજ્જનપટિબદ્ધત્તા એવ હિ નત્થિ ¶ એતસ્સ આવરણન્તિ અનાવરણં, તદેવ અનાવરણઞાણન્તિ વુચ્ચતીતિ.

ઇમાનિ તેસત્તતિ ઞાણાનીતિ સાવકેહિ સાધારણાસાધારણવસેન ઉદ્દિટ્ઠાનિ ઇમાનિ તેસત્તતિ ઞાણાનિ. ઇમેસં તેસત્તતિયા ઞાણાનન્તિ આદિતો પટ્ઠાય વુત્તાનં ઇમેસં તેસત્તતિઞાણાનં. ઉબ્બાહનત્થે ચેતં સામિવચનં. તેસત્તતીનન્તિપિ પાઠો. ‘‘તેસત્તતિયા’’તિ વત્તબ્બે એકસ્મિં બહુવચનં વેદિતબ્બં. સત્તસટ્ઠિ ઞાણાનીતિઆદિતો પટ્ઠાય સત્તસટ્ઠિ ઞાણાનિ. સાવકસાધારણાનીતિ સવનન્તે અરિયાય જાતિયા જાતત્તા સાવકા, સમાનં ધારણમેતેસન્તિ સાધારણાનિ, તથાગતાનં સાવકેહિ સાધારણાનિ સાવકસાધારણાનિ. છ ઞાણાનીતિ અન્તે ઉદ્દિટ્ઠાનિ છ ઞાણાનિ. અસાધારણાનિ સાવકેહીતિ સાવકેહિ અસાધારણાનિ તથાગતાનંયેવ ઞાણાનીતિ.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથાય

ઞાણકથામાતિકુદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. સુતમયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

વિસ્સજ્જનુદ્દેસવણ્ણના

૧. ઇદાનિ ¶ ¶ યથાનિક્ખિત્તેન ઉદ્દેસેન સઙ્ગહિતે ધમ્મે પભેદતો દસ્સેતું કથં સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણન્તિઆદિ નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. તત્થ યં વુત્તં, ‘‘સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ ¶ , તં કથં હોતીતિ? અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. પઞ્ચવિધા હિ પુચ્છા – અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા, દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા, વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા, અનુમતિપુચ્છા, કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ. તાસં ઇદં નાનત્તં –

કતમા અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા? (મહાનિ. ૧૫૦; ચૂળનિ. પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨) પકતિયા લક્ખણં અઞ્ઞાતં હોતિ અદિટ્ઠં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં, તસ્સ ઞાણાય દસ્સનાય તુલનાય તીરણાય વિભૂતાય વિભાવનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા.

કતમા દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા? (મહાનિ. ૧૫૦; ચૂળનિ. પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨) પકતિયા લક્ખણં ઞાતં હોતિ દિટ્ઠં તુલિતં તીરિતં વિભૂતં વિભાવિતં, સો અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં સંસન્દનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા.

કતમા વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા? (મહાનિ. ૧૫૦; ચૂળનિ. પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨) પકતિયા સંસયપક્ખન્દો હોતિ વિમતિપક્ખન્દો દ્વેળ્હકજાતો ‘‘એવં નુ ખો, નનુ ખો, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’’તિ? સો વિમતિચ્છેદનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા.

કતમા અનુમતિપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં અનુમતિયા પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ? ‘‘અનિચ્ચં, ભન્તે’’. ‘‘યં પનાનિચ્ચં, દુક્ખં વા તં સુખં વા’’તિ? ‘‘દુક્ખં, ભન્તે’’. ‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં, કલ્લં ¶ નુ તં સમનુપસ્સિતું ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’તિ (મહાવ. ૨૧), અયં અનુમતિપુચ્છા.

કતમા કથેતુકમ્યતાપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં કથેતુકમ્યતાય પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘‘ચત્તારોમે ¶ , ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૯૦)? અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ. તાસુ અયં થેરસ્સ કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ સમાતિકુદ્દેસાય કથેતુકમ્યતાપુચ્છાય ‘‘ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યાતિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિઆદયો સોળસ વિસ્સજ્જનુદ્દેસા. તત્થ ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યાતિ ‘‘દેસયન્તસ્સા’’તિ પાઠસેસો. ઇમે ધમ્મા અભિજાનિતબ્બાતિ સત્થુનો, અઞ્ઞતરસ્સ વા ગરુટ્ઠાનિયસ્સ સબ્રહ્મચારિસ્સ ધમ્મં દેસયન્તસ્સ પુબ્બે વુત્તનયેન સોતાવધાનં સુતં સોતાવધાનં નામ. તંપજાનના પઞ્ઞા ¶ તસ્સ સુતસ્સ પજાનના પરિયાયપરિચ્છિન્દકપઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં નામાતિ અત્થો. તસ્સ પજાનના તંપજાનનાતિ સામિવચનસમાસો. તં પજાનનાતિ વિભત્તિવિપલ્લાસવસેન ઉપયોગવચનં વા. અભિઞ્ઞેય્યાતિ ચ સભાવલક્ખણાવબોધવસેન સોભનેનાકારેન જાનિતબ્બા. પરિઞ્ઞેય્યાતિ સામઞ્ઞલક્ખણાવબોધવસેન કિચ્ચસમાપનવસેન ચ બ્યાપિત્વા જાનિતબ્બા. ભાવેતબ્બાતિ વડ્ઢેતબ્બા. સચ્છિકાતબ્બાતિ પચ્ચક્ખં કાતબ્બા. દુવિધા હિ સચ્છિકિરિયા પટિલાભસચ્છિકિરિયા આરમ્મણસચ્છિકિરિયા ચ. પચ્ચનીકસમુદાચારવસેન પરિહાનિયસઙ્ખાતં હાનં ભજન્તીતિ હાનભાગિયા. તદનુધમ્મતાય સતિયા સણ્ઠાનવસેન ઠાનસઙ્ખાતં ઠિતિં ભજન્તીતિ ઠિતિભાગિયા. ઉપરિવિસેસાધિગમવસેન વિસેસં ભજન્તીતિ વિસેસભાગિયા. અનિબ્બિદ્ધપુબ્બં અપ્પદાલિતપુબ્બં લોભક્ખન્ધં દોસક્ખન્ધં મોહક્ખન્ધં નિબ્બિજ્ઝતિ પદાલેતીતિ અરિયમગ્ગો નિબ્બેધો નામ, નિબ્બિદાસહગતાનં સઞ્ઞામનસિકારાનં સમુદાચારવસેન તં નિબ્બેધં ભજન્તીતિ નિબ્બેધભાગિયા.

સબ્બે સઙ્ખારાતિ સબ્બે સપ્પચ્ચયા ધમ્મા. તે હિ સઙ્ખતસઙ્ખારા નામ. પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કરીયન્તીતિ સઙ્ખારા, તે એવ પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કતત્તા સઙ્ખતાતિ વિસેસેત્વા વુત્તા. કમ્મનિબ્બત્તા તેભૂમકરૂપારૂપધમ્મા અભિસઙ્ખતસઙ્ખારાતિ અટ્ઠકથાસુ (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૮૭; વિભ. અટ્ઠ. ૨૨૬ સઙ્ખારપદનિદ્દેસ) વુત્તા. તેપિ ‘‘અનિચ્ચા વ ¶ સઙ્ખારા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૮૬; ૨.૧૪૩; દી. નિ. ૨.૨૨૧, ૨૭૨) સઙ્ખતસઙ્ખારેસુ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. ‘‘અવિજ્જાગતો અયં, ભિક્ખવે, પુરિસપુગ્ગલો પુઞ્ઞઞ્ચેવ સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૫૧) અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાવ આગતા તેભૂમિકકુસલાકુસલચેતના ¶ અભિસઙ્ખરણકસઙ્ખારા નામ. ‘‘યાવતિકા અભિસઙ્ખારસ્સ ગતિ, તાવતિકં ગન્ત્વા અક્ખાહતં મઞ્ઞે અટ્ઠાસી’’તિઆદીસુ આગતં કાયિકં ચેતસિકં વીરિયં પયોગાભિસઙ્ખારો નામ. ‘‘સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં સમાપન્નસ્સ ખો, આવુસો વિસાખ, ભિક્ખુનો પઠમં નિરુજ્ઝતિ વચીસઙ્ખારો, તતો કાયસઙ્ખારો, તતો ચિત્તસઙ્ખારો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૬૪) આગતા વિતક્કવિચારા. વાચં સઙ્ખરોન્તીતિ વચીસઙ્ખારા. અસ્સાસપસ્સાસા કાયેન સઙ્ખરીયન્તીતિ ¶ કાયસઙ્ખારા. સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચિત્તેન સઙ્ખરીયન્તીતિ ચિત્તસઙ્ખારા. ઇધ પન સઙ્ખતસઙ્ખારા અધિપ્પેતા.

અનિચ્ચાતિ હુત્વા અભાવટ્ઠેન. દુક્ખાતિ પીળનટ્ઠેન. સબ્બે ધમ્માતિ નિબ્બાનમ્પિ અન્તોકત્વા વુત્તા. અનત્તાતિ અવસવત્તનટ્ઠેન. ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિઆદીસુ ‘‘દુક્ખસમુદયો દુક્ખનિરોધો’’તિ વત્તબ્બે ‘‘દુક્ખસમુદયં દુક્ખનિરોધ’’ન્તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. યસ્મા પન બુદ્ધાદયો અરિયા પટિવિજ્ઝન્તિ, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, અરિયસચ્ચાનિ…પે… ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. અરિયા ઇમાનિ પટિવિજ્ઝન્તિ, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. અરિયસ્સ સચ્ચાનીતિપિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ ‘‘સદેવકે લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અરિયો, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૮). એતેસં અભિસમ્બુદ્ધત્તા અરિયભાવસિદ્ધિતોપિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ ‘‘ઇમેસં ખો, ભિક્ખવે, ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં યથાભૂતં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અરિયોતિ વુચ્ચતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૩). અરિયાનિ સચ્ચાનીતિપિ અરિયસચ્ચાનિ. અરિયાનીતિ અવિતથાનિ, અવિસંવાદકાનીતિ અત્થો. યથાહ ‘‘ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૭). સચ્ચાનીતિ કો સચ્ચટ્ઠોતિ ચે? યો પઞ્ઞાચક્ખુના ઉપપરિક્ખમાનાનં ¶ માયાવ વિપરીતો, મરીચીવ વિસંવાદકો, તિત્થિયાનં પરિકપ્પિતઅત્તાવ અનુપલબ્ભસભાવો ચ ન હોતિ, અથ ખો બાધનપભવસન્તિનિય્યાનપ્પકારેન તચ્છાવિપરીતભૂતભાવેન અરિયઞાણસ્સ ગોચરો હોતિયેવ. એસ અગ્ગિલક્ખણં વિય લોકપકતિ વિય ચ તચ્છાવિપરીતભૂતભાવો સચ્ચટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. યથાહ ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. અપિચ –

નાબાધકં યતો દુક્ખં, દુક્ખા અઞ્ઞં ન બાધકં;

બાધકત્તનિયામેન, તતો સચ્ચમિદં મતં.

તં ¶ વિના નાઞ્ઞતો દુક્ખં, ન હોતિ ન ચ તં તતો;

દુક્ખહેતુ નિયામેન, ઇતિ સચ્ચં વિસત્તિકા.

નાઞ્ઞા ¶ નિબ્બાનતો સન્તિ, સન્તં ન ચ ન તં યતો;

સન્તભાવનિયામેન, તતો સચ્ચમિદં મતં.

મગ્ગા અઞ્ઞં ન નિય્યાનં, અનિય્યાનો ન ચાપિ સો;

તચ્છનિય્યાનભાવેન, ઇતિ સો સચ્ચસમ્મતો.

ઇતિ તચ્છાવિપલ્લાસ-ભૂતભાવં ચતૂસ્વપિ;

દુક્ખાદીસ્વવિસેસેન, સચ્ચટ્ઠં આહુ પણ્ડિતાતિ.

સો પનાયં સચ્ચસદ્દો અનેકેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. સેય્યથિદં – ‘‘સચ્ચં ભણે ન કુજ્ઝેય્યા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૨૨૪) વાચાસચ્ચે. ‘‘સચ્ચે ઠિતા સમણબ્રાહ્મણા ચા’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૧.૪૩૩) વિરતિસચ્ચે. ‘‘કસ્મા નુ સચ્ચાનિ વદન્તિ નાના, પવાદિયાસે કુસલાવદાના’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૯૧) દિટ્ઠિસચ્ચે. ‘‘એકઞ્હિ ¶ સચ્ચં ન દુતીયમત્થિ, યસ્મિં પજા નો વિવદે પજાન’’ન્તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૯૦; મહાનિ. ૧૧૯) પરમત્થસચ્ચે નિબ્બાને ચેવ મગ્ગે ચ. ‘‘ચતુન્નં સચ્ચાનં કતિ કુસલા કતિ અકુસલા’’તિઆદીસુ (વિભ. ૨૧૬) અરિયસચ્ચે. સ્વાયમિધાપિ અરિયસચ્ચે પવત્તતીતિ.

નિદ્દેસવારસઙ્ગહિતસ્સ વિસ્સજ્જનુદ્દેસસ્સ

અત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસવણ્ણના

૨. ઇદાનિ ¶ વિસ્સજ્જનુદ્દેસસઙ્ગહિતે ધમ્મે પભેદતો દસ્સેતું કથં ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યાતિઆદિ નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. તત્થ અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસાદીસુ પઞ્ચસુ આદિતો એકકાદિવસેન દસ દસ વિસ્સજ્જનાનિ દસુત્તરપરિયાયેન સંસન્દેત્વા ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તેસુ અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસે ¶ તાવ સબ્બે સત્તાતિ કામભવાદીસુ સઞ્ઞાભવાદીસુ એકવોકારભવાદીસુ ચ સબ્બભવેસુ સબ્બે સત્તા. આહારટ્ઠિતિકાતિ આહારતો ઠિતિ એતેસન્તિ આહારટ્ઠિતિકા. ઠિતીતિ ચેત્થ સકક્ખણે અત્થિતા અધિપ્પેતા. ઇતિ સબ્બસત્તાનં ઠિતિહેતુ આહારો ના ¶ એકો ધમ્મો અધિકેન ઞાણેન જાનિતબ્બો. પચ્ચયે હિ અભિઞ્ઞાતે પચ્ચયુપ્પન્નાપિ અભિઞ્ઞાતા હોન્તિ ઉભિન્નમ્પિ અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખત્તા. એતેન ઞાતપરિઞ્ઞા વુત્તા હોતિ. નનુ ચ એવં સન્તે યં વુત્તં ‘‘અસઞ્ઞસત્તા દેવા અહેતુકા અનાહારા અફસ્સકા’’તિઆદિ (વિભ. ૧૦૧૭), તં વિરુજ્ઝતીતિ. તઞ્ચ ન વિરુજ્ઝતિ. તેસઞ્હિ ઝાનં આહારોતિ. એવં સન્તેપિ ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, આહારા ભૂતાનં વા સત્તાનં ઠિતિયા, સમ્ભવેસીનં વા અનુગ્ગહાય. કતમે ચત્તારો? કબળીકારો આહારો ઓળારિકો વા સુખુમો વા, ફસ્સો દુતિયો, મનોસઞ્ચેતના તતિયા, વિઞ્ઞાણં ચતુત્થ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૧) ઇદં વિરુજ્ઝતીતિ. ઇદમ્પિ ન વિરુજ્ઝતિ. એતસ્મિઞ્હિ સુત્તે નિપ્પરિયાયેન આહારલક્ખણાવ ધમ્મા આહારાતિ વુત્તા. ઇધ પન પરિયાયેન પચ્ચયો આહારોતિ વુત્તો. સબ્બસઙ્ખતધમ્માનઞ્હિ પચ્ચયો લદ્ધું વટ્ટતિ, સો ચ યં યં ફલં જનેતિ, તં તં આહરતિ નામ. તસ્મા આહારોતિ વુચ્ચતિ. તેનેવાહ –

‘‘અવિજ્જમ્પાહં, ભિક્ખવે, સાહારં વદામિ, નો અનાહારં. કો ચ, ભિક્ખવે, અવિજ્જાય આહારો? ‘પઞ્ચ નીવરણા’તિસ્સ વચનીયં. પઞ્ચ નીવરણેપાહં, ભિક્ખવે, સાહારે વદામિ, નો અનાહારે. કો ચ, ભિક્ખવે, પઞ્ચન્નં નીવરણાનં આહારો. ‘અયોનિસો મનસિકારો’તિસ્સ ¶ વચનીય’’ન્તિઆદિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧). અયં ઇધ અધિપ્પેતો.

એતસ્મિઞ્હિ પચ્ચયાહારે ગહિતે પરિયાયાહારોપિ નિપ્પરિયાયાહારોપિ સબ્બો ગહિતોવ હોતિ.

તત્થ અસઞ્ઞભવે પચ્ચયાહારો લબ્ભતિ. અનુપ્પન્ને હિ બુદ્ધે તિત્થાયતને પબ્બજિત્વા વાયોકસિણે પરિકમ્મં કત્વા ચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તતો વુટ્ઠાય ‘‘ધી ચિત્તં, ધી ચિત્તં, ચિત્તસ્સ નામ અભાવોયેવ સાધુ. ચિત્તઞ્હિ નિસ્સાય વધબન્ધનાદિપચ્ચયં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, ચિત્તે અસતિ નત્થેત’’ન્તિ ખન્તિં રુચિં ઉપ્પાદેત્વા અપરિહીનજ્ઝાના કાલંકત્વા અસઞ્ઞભવે નિબ્બત્તન્તિ. યો યસ્સ ઇરિયાપથો મનુસ્સલોકે પણિહિતો અહોસિ, સો તેન ઇરિયાપથેન નિબ્બત્તિત્વા પઞ્ચ કપ્પસતાનિ તિટ્ઠતિ. એત્તકં અદ્ધાનં નિપન્નો વિય નિસિન્નો વિય ઠિતો વિય હોતિ. એવરૂપાનઞ્ચ સત્તાનં પચ્ચયાહારો લબ્ભતિ. તે હિ યં ઝાનં ભાવેત્વા નિબ્બત્તા ¶ , તદે ¶ નેસં પચ્ચયો હોતિ. યથા જિયાવેગેન ખિત્તસરો યાવ જિયાવેગો અત્થિ, તાવ ગચ્છતિ, એવં યાવ ઝાનપચ્ચયો અત્થિ, તાવ તિટ્ઠન્તિ. તસ્મિં નિટ્ઠિતે ખીણવેગો સરો વિય પતન્તિ.

યે પન તે નેરયિકા ‘‘નેવુટ્ઠાનફલૂપજીવિનો ન પુઞ્ઞફલૂપજીવિનો’’તિ વુત્તા, તેસં કો આહારોતિ? તેસં કમ્મમેવ આહારોતિ. કિં પઞ્ચ આહારા અત્થીતિ? ‘‘પઞ્ચ, ન પઞ્ચા’’તિ ઇદં ન વત્તબ્બં. નનુ ‘‘પચ્ચયો આહારો’’તિ વુત્તો, તસ્મા યેન કમ્મેન તે નિરયે નિબ્બત્તા, તદેવ તેસં ઠિતિપચ્ચયત્તા આહારો. યં સન્ધાય ઇદં વુત્તં ‘‘ન તાવ કાલં કરોતિ, યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તી હોતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૩૬; મ. નિ. ૩.૨૫૦). તસ્મા આહારટ્ઠિતિકાતિ પચ્ચયટ્ઠિતિકાતિ અત્થો. કબળીકારં આહારં આરબ્ભાતિ ચેત્થ વિવાદો ન કાતબ્બો. મુખે ઉપ્પન્નખેળોપિ હિ તેસં આહારકિચ્ચં સાધેતિ. ખેળો હિ નિરયે દુક્ખવેદનીયો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ, સગ્ગે સુખવેદનીયો. ઇતિ કામભવે નિપ્પરિયાયેન ચત્તારો આહારા, રૂપારૂપભવેસુ ઠપેત્વા અસઞ્ઞભવં સેસાનં તયો ¶ , અસઞ્ઞાનઞ્ચેવ અવસેસાનઞ્ચ પચ્ચયાહારોતિ ઇમિના આહારેન સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા.

સબ્બે સત્તાતિ ચ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના, સબ્બે સઙ્ખારાતિ અધિપ્પાયો. ભગવતોપિ હિ ધમ્મપુગ્ગલાનં વસેન ચતુબ્બિધા દેસના – ધમ્માધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના, ધમ્માધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના, પુગ્ગલાધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના, પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસનાતિ. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં ભાવિતં કમ્મનિયં હોતિ, યથયિદં ચિત્તં. ચિત્તં, ભિક્ખવે, ભાવિતં કમ્મનિયં હોતી’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૨) એવરૂપી ધમ્માધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના. ‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો કઞ્ચિ સઙ્ખારં નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૬૮) એવરૂપી ધમ્માધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના. ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ બહુજનહિતાય બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૧૭૦, ૩૦૯), એવરૂપી પુગ્ગલાધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના. ‘‘એકપુગ્ગલસ્સ ભિક્ખવે, પાતુભાવા મહતો ચક્ખુસ્સ પાતુભાવો હોતી’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૭૫-૧૮૬) એવરૂપી પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના. તાસુ ઇધ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના ¶ . ઉપરિ યાવ દસકા ધમ્માનંયેવ ગહિતત્તા સત્તગ્ગહણેન ધમ્મગ્ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં, વિસેસેન વા સત્તસન્તાનપરિયાપન્નધમ્માનંયેવ અધિકેન ઞાણેન સભાવતો ઉપપરિક્ખિતબ્બત્તા સત્તગ્ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં, સઙ્ખારે ઉપાદાય સત્તોતિ પઞ્ઞત્તિમત્તસમ્ભવતો વા ફલોપચારેન સઙ્ખારા ‘‘સત્તા’’તિ ¶ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. ન હિ કોચિ સત્તો પચ્ચયટ્ઠિતિકો અત્થિ અઞ્ઞત્ર સઙ્ખારેહિ, વોહારવસેન પન એવં વુચ્ચતિ. એવમેતેન ઞાતપરિઞ્ઞા વુત્તા હોતિ.

દ્વે ધાતુયોતિ સઙ્ખતા ચ ધાતુ અસઙ્ખતા ચ ધાતુ. તત્થ અનેકેહિ પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કતા પઞ્ચક્ખન્ધા સઙ્ખતા ધાતુ, કેહિચિ પચ્ચયેહિ અકતં નિબ્બાનં અસઙ્ખતા ધાતુ.

તિસ્સો ધાતુયોતિ કામધાતુ રૂપધાતુ અરૂપધાતુ (વિભ. ૧૮૧-૧૮૨). તત્થ કતમા કામધાતુ? હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તી દેવે અન્તોકરિત્વા ¶ યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના ખન્ધા ધાતૂ આયતના રૂપા વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં. અયં વુચ્ચતિ કામધાતુ (વિભ. ૧૮૨; ધ. સ. ૧૨૮૭). તત્થ કતમા રૂપધાતુ? હેટ્ઠતો બ્રહ્મલોકં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો અકનિટ્ઠે દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા. અયં વુચ્ચતિ રૂપધાતુ. તત્થ કતમા અરૂપધાતુ? હેટ્ઠતો આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગે દેવે પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનૂપગે દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા. અયં વુચ્ચતિ અરૂપધાતુ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘કામધાતૂતિ કામભવો પઞ્ચક્ખન્ધા લબ્ભન્તિ, રૂપધાતૂતિ રૂપભવો પઞ્ચક્ખન્ધા લબ્ભન્તિ. અરૂપધાતૂતિ અરૂપભવો ચત્તારો ખન્ધા લબ્ભન્તી’’તિ વુત્તં. અયં દસુત્તરપરિયાયેન યોજના.

સઙ્ગીતિપરિયાયેન પન ‘‘તિસ્સો કુસલધાતુયો – નેક્ખમ્મધાતુ અબ્યાપાદધાતુ અવિહિંસાધાતુ. અપરાપિ તિસ્સો ધાતુયો – રૂપધાતુ અરૂપધાતુ નિરોધધાતુ. અપરાપિ તિસ્સો ધાતુયો – હીના ધાતુ મજ્ઝિમા ધાતુ ¶ પણીતા ધાતૂ’’તિ (દી. નિ. ૧.૩.૩૦૫) વુત્તા ધાતુયોપિ એત્થ યુજ્જન્તિ (વિભ. ૧૮૧-૧૮૨). નેક્ખમ્મપટિસંયુત્તો તક્કો વિતક્કો…પે… સમ્માસઙ્કપ્પો. અયં વુચ્ચતિ નેક્ખમ્મધાતુ. સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા નેક્ખમ્મધાતુ. અબ્યાપાદપટિસંયુત્તો તક્કો વિતક્કો…પે… સમ્માસઙ્કપ્પો અબ્યાપાદધાતુ. યા સત્તેસુ મેત્તિ મેત્તાયના મેત્તાયિતત્તં મેત્તાચેતોવિમુત્તિ. અયં વુચ્ચતિ અબ્યાપાદધાતુ. અવિહિંસાપટિસંયુત્તો તક્કો વિતક્કો…પે… સમ્માસઙ્કપ્પો અવિહિંસાધાતુ. યા સત્તેસુ કરુણા કરુણાયના કરુણાયિતત્તં કરુણાચેતોવિમુત્તિ. અયં વુચ્ચતિ અવિહિંસાધાતુ (વિભ. ૧૮૨). રૂપારૂપધાતુયો વુત્તાયેવ. નિરોધધાતુ નિબ્બાનં. હીના ધાતુ દ્વાદસાકુસલચિત્તુપ્પાદા, મજ્ઝિમા ¶ ધાતુ અવસેસા તેભૂમકધમ્મા. પણીતા ધાતુ નવ લોકુત્તરધમ્મા. સબ્બાપિ ચ નિજ્જીવટ્ઠેન ધાતુ.

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનીતિ દુક્ખં અરિયસચ્ચં, દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં, દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં, દુક્ખનિરોધગામિની ¶ પટિપદા અરિયસચ્ચં. ઇમેસં વણ્ણના સચ્ચવિસ્સજ્જનેસુયેવ ભવિસ્સતિ.

પઞ્ચ વિમુત્તાયતનાનીતિ અત્તનો હિતત્થાય પરેહિ પવત્તિતધમ્મદેસનાસવનં, પરેસં હિતત્થાય અત્તનો યથાસુતધમ્મદેસના, યથાસુતસ્સ ધમ્મસ્સ સજ્ઝાયકરણં, યથાસુતસ્સ ધમ્મસ્સ ચેતસા અનુવિતક્કનં, કસિણાસુભાદીસુ અનુકૂલં આરમ્મણન્તિ, ઇમાનિ પઞ્ચ વિમુચ્ચનકારણાનિ. યથાહ –

‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, તથા તથા સો તસ્મિં ધમ્મે અત્થપટિસંવેદી ચ હોતિ ધમ્મપટિસંવેદી ચ, તસ્સ અત્થપટિસંવેદિનો ધમ્મપટિસંવેદિનો પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ, ઇદં પઠમં વિમુત્તાયતનં.

‘‘પુન ¶ ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો ન હેવ ખો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, અપિ ચ ખો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ. યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો…પે… સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. ઇદં દુતિયં વિમુત્તાયતનં.

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો નહેવ ખો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ, અપિ ચ ખો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન સજ્ઝાયં કરોતિ. યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો…પે… સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. ઇદં તતિયં વિમુત્તાયતનં.

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો નહેવ ખો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો ¶ સબ્રહ્મચારી, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન સજ્ઝાયં કરોતિ, અપિ ચ ખો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં ચેતસા અનુવિતક્કેતિ અનુવિચારેતિ મનસાનુપેક્ખતિ. યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો…પે… સુખિનો ચિત્તં ¶ સમાધિયતિ. ઇદં ચતુત્થં વિમુત્તાયતનં.

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો નહેવ ખો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ અઞ્ઞતરો વા ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન સજ્ઝાયં કરોતિ, નાપિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં ચેતસા અનુવિતક્કેતિ અનુવિચારેતિ મનસાનુપેક્ખતિ, અપિ ચ ખ્વસ્સ અઞ્ઞતરં સમાધિનિમિત્તં સુગ્ગહિતં હોતિ સુમનસિકતં સૂપધારિતં સુપ્પટિવિદ્ધં પઞ્ઞાય, યથા યથા ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અઞ્ઞતરં સમાધિનિમિત્તં સુગ્ગહિતં હોતિ સુમનસિકતં સૂપધારિતં સુપ્પટિવિદ્ધં પઞ્ઞાય તથા તથા સો તસ્મિં ધમ્મે અત્થપટિસંવેદી ચ હોતિ ધમ્મપટિસંવેદી ચ. તસ્સ અત્થપટિસંવેદિનો ધમ્મપટિસંવેદિનો પામોજ્જં જાયતિ ¶ , પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. ઇદં પઞ્ચમં વિમુત્તાયતન’’ન્તિ (અ. નિ. ૫.૨૬; દી. નિ. ૩.૩૨૨).

છ અનુત્તરિયાનીતિ એત્થ નત્થિ એતેસં ઉત્તરન્તિ અનુત્તરાનિ, અનુત્તરાનિ એવ અનુત્તરિયાનિ, જેટ્ઠકાનીતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘છયિમાનિ (અ. નિ. ૬.૮, ૩૦), ભિક્ખવે, અનુત્તરિયાનિ. કતમાનિ છ? દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં, સિક્ખાનુત્તરિયં, પારિચરિયાનુત્તરિયં, અનુસ્સતાનુત્તરિયન્તિ.

‘‘કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, દસ્સનાનુત્તરિયં? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો હત્થિરતનમ્પિ દસ્સનાય ગચ્છતિ, અસ્સરતનમ્પિ દસ્સનાય ગચ્છતિ, મણિરતનમ્પિ દસ્સનાય ગચ્છતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન દસ્સનાય ગચ્છતિ, સમણં વા બ્રાહ્મણં વા મિચ્છાદિટ્ઠિકં મિચ્છાપટિપન્નં દસ્સનાય ગચ્છતિ. અત્થેતં, ભિક્ખવે, દસ્સનં, નેતં નત્થીતિ વદામિ. તઞ્ચ ખો એતં, ભિક્ખવે, દસ્સનં હીનં ગમ્મં પોથુજ્જનિકં અનરિયં અનત્થસંહિતં ન નિબ્બિદાય ¶ ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા દસ્સનાય ગચ્છતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, દસ્સનાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા સોકપરિદેવાનં ¶ સમતિક્કમાય દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાય ઞાયસ્સ અધિગમાય નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા દસ્સનાય ગચ્છતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દસ્સનાનુત્તરિયં. ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં.

‘‘સવનાનુત્તરિયઞ્ચ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો ભેરિસદ્દમ્પિ સવનાય ગચ્છતિ, વીણાસદ્દમ્પિ સવનાય ગચ્છતિ, ગીતસદ્દમ્પિ સવનાય ગચ્છતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન સવનાય ગચ્છતિ, સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાપટિપન્નસ્સ ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છતિ. અત્થેતં, ભિક્ખવે, સવનં, નેતં નત્થીતિ વદામિ ¶ . તઞ્ચ ખો એતં, ભિક્ખવે, સવનં હીનં…પે… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ વા તથાગતસાવકસ્સ વા ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, સવનાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતસ્સ વા તથાગતસાવકસ્સ વા ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, સવનાનુત્તરિયં. ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં.

‘‘લાભાનુત્તરિયઞ્ચ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુત્તલાભમ્પિ લભતિ, દારલાભમ્પિ લભતિ, ધનલાભમ્પિ લભતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન લાભમ્પિ લભતિ. સમણે વા બ્રાહ્મણે વા મિચ્છાદિટ્ઠિકે મિચ્છાપટિપન્ને સદ્ધં પટિલભતિ. અત્થેસો, ભિક્ખવે, લાભો, નેસો નત્થીતિ વદામિ. સો ચ ખો એસો, ભિક્ખવે, લાભો હીનો…પે… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતે વા તથાગતસાવકે વા સદ્ધં પટિલભતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, લાભાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતે વા તથાગતસાવકે વા સદ્ધં પટિલભતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, લાભાનુત્તરિયં ¶ . ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં.

‘‘સિક્ખાનુત્તરિયઞ્ચ ¶ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો હત્થિસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, અસ્સસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, રથસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, ધનુસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, થરુસ્મિમ્પિ સિક્ખતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન સિક્ખતિ, સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાપટિપન્નસ્સ સિક્ખતિ. અત્થેસા, ભિક્ખવે, સિક્ખા, નેસા નત્થીતિ વદામિ. સા ચ ખો એસા, ભિક્ખવે, સિક્ખા હીના…પે… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતપ્પવેદિતે ધમ્મવિનયે અધિસીલમ્પિ સિક્ખતિ, અધિચિત્તમ્પિ સિક્ખતિ, અધિપઞ્ઞમ્પિ સિક્ખતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે ¶ , સિક્ખાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતપ્પવેદિતે ધમ્મવિનયે અધિસીલમ્પિ સિક્ખતિ, અધિચિત્તમ્પિ સિક્ખતિ, અધિપઞ્ઞમ્પિ સિક્ખતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, સિક્ખાનુત્તરિયં. ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં, સિક્ખાનુત્તરિયં.

‘‘પારિચરિયાનુત્તરિયઞ્ચ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો ખત્તિયમ્પિ પરિચરતિ, બ્રાહ્મણમ્પિ પરિચરતિ, ગહપતિમ્પિ પરિચરતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન પરિચરતિ, સમણં વા બ્રાહ્મણં વા મિચ્છાદિટ્ઠિકં મિચ્છાપટિપન્નં પરિચરતિ. અત્થેસા, ભિક્ખવે, પારિચરિયા, નેસા નત્થીતિ વદામિ. સા ચ ખો એસા, ભિક્ખવે, પારિચરિયા હીના…પે… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા પરિચરતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, પારિચરિયાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા પરિચરતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, પારિચરિયાનુત્તરિયં. ઇતિ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં, સિક્ખાનુત્તરિયં, પારિચરિયાનુત્તરિયં.

‘‘અનુસ્સતાનુત્તરિયઞ્ચ ¶ કથં હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુત્તલાભમ્પિ અનુસ્સરતિ, દારલાભમ્પિ અનુસ્સરતિ, ધનલાભમ્પિ અનુસ્સરતિ, ઉચ્ચાવચં વા પન અનુસ્સરતિ, સમણં વા બ્રાહ્મણં વા મિચ્છાદિટ્ઠિકં મિચ્છાપટિપન્નં અનુસ્સરતિ. અત્થેસા, ભિક્ખવે, અનુસ્સતિ, નેસા નત્થીતિ વદામિ. સા ચ ખો એસા, ભિક્ખવે, અનુસ્સતિ હીના…પે… ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. યો ચ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતં વા ¶ તથાગતસાવકં વા અનુસ્સરતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. એતદાનુત્તરિયં, ભિક્ખવે, અનુસ્સતીનં સત્તાનં વિસુદ્ધિયા…પે… નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય, યદિદં તથાગતં વા તથાગતસાવકં વા અનુસ્સરતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો એકન્તગતો અભિપ્પસન્નો. ઇદં ¶ વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, અનુસ્સતાનુત્તરિયં. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, છ અનુત્તરિયાની’’તિ (અ. નિ. ૬.૩૦).

સત્ત નિદ્દસવત્થૂનીતિ એત્થ નત્થિ એતસ્સ દસાતિ નિદ્દસો. નિદ્દસસ્સ નિદ્દસભાવસ્સ વત્થૂનિ કારણાનિ નિદ્દસવત્થૂનિ. ખીણાસવો હિ દસવસ્સકાલે પરિનિબ્બુતો પુન પટિસન્ધિયા અભાવા પુન દસવસ્સો ન હોતીતિ નિદ્દસોતિ વુચ્ચતિ. ન કેવલઞ્ચ દસવસ્સોવ ન હોતિ, નવવસ્સોપિ…પે… એકમુહુત્તિકોપિ ન હોતિયેવ. ન કેવલઞ્ચ દસવસ્સકાલે પરિનિબ્બુતો, સત્તવસ્સિકકાલે પરિનિબ્બુતોપિ નિસ્સત્તો નિદ્દસો નિમુહુત્તો હોતિયેવ. તિત્થિયસમયે ઉપ્પન્નવોહારં પન સાસને ખીણાસવસ્સ આરોપેત્વા તત્થ તાદિસસ્સ અભાવં, ઇધ ચ સબ્ભાવં દસ્સેન્તો ભગવા તાદિસસભાવસ્સ કારણાનિ ‘‘સત્ત નિદ્દસવત્થૂની’’તિ આહ. યથાહ –

‘‘સત્તિમાનિ, ભિક્ખવે, નિદ્દસવત્થૂનિ. કતમાનિ સત્ત? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સિક્ખાસમાદાને તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ સિક્ખાસમાદાને અવિગતપેમો. ધમ્મનિસન્તિયા તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ ધમ્મનિસન્તિયા અવિગતપેમો. ઇચ્છાવિનયે તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ ઇચ્છાવિનયે અવિગતપેમો. પટિસલ્લાને તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ પટિસલ્લાને અવિગતપેમો. વીરિયારમ્ભે તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ વીરિયારમ્ભે અવિગતપેમો ¶ . સતિનેપક્કે તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ સતિનેપક્કે અવિગતપેમો. દિટ્ઠિપટિવેધે તિબ્બચ્છન્દો હોતિ, આયતિઞ્ચ દિટ્ઠિપટિવેધે અવિગતપેમો. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, સત્ત નિદ્દસવત્થૂની’’તિ (અ. નિ. ૭.૨૦).

થેરોપિ તથેવ દેસનં ઉદ્ધરિત્વા ‘‘સત્ત નિદ્દસવત્થૂની’’તિ આહ.

અટ્ઠ અભિભાયતનાનીતિ એત્થ અભિભુય્યમાનાનિ આયતનાનિ એતેસં ઝાનાનન્તિ અભિભાયતનાનિ, ઝાનાનિ. આયતનાનીતિ અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનસઙ્ખાતાનિ કસિણારમ્મણાનિ. ઞાણુત્તરિકો હિ પુગ્ગલો વિસદઞાણો ¶ ‘‘કિં એત્થ આરમ્મણે સમાપજ્જિતબ્બં. ન મય્હં ચિત્તેકગ્ગતાકરણે ભારો અત્થી’’તિ, તાનિ આરમ્મણાનિ અભિભવિત્વા સમાપજ્જતિ, સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવેત્થ ¶ અપ્પનં નિબ્બત્તેતીતિ અત્થો. એવં ઉપ્પાદિતાનિ ઝાનાનિ ‘‘અભિભાયતનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ.

‘‘કતમાનિ (અ. નિ. ૮.૬૫) અટ્ઠ? અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં પઠમં અભિભાયતનં.

‘‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં દુતિયં અભિભાયતનં.

‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં તતિયં અભિભાયતનં.

‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં ચતુત્થં અભિભાયતનં.

‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ નીલાનિ નીલવણ્ણાનિ નીલનિદસ્સનાનિ નીલનિભાસાનિ. સેય્યથાપિ નામ ઉમાપુપ્ફં નીલં નીલવણ્ણં નીલનિદસ્સનં નીલનિભાસં, સેય્યથાપિ વા પન તં વત્થં બારાણસેય્યકં ઉભતોભાગવિમટ્ઠં નીલં નીલવણ્ણં નીલનિદસ્સનં નીલનિભાસં, એવમેવ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ નીલાનિ નીલવણ્ણાનિ નીલનિદસ્સનાનિ નીલનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં પઞ્ચમં અભિભાયતનં.

‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પીતાનિ પીતવણ્ણાનિ પીતનિદસ્સનાનિ પીતનિભાસાનિ. સેય્યથાપિ નામ કણિકારપુપ્ફં પીતં પીતવણ્ણં પીતનિદસ્સનં ¶ પીતનિભાસં, સેય્યથાપિ વા પન તં વત્થં બારાણસેય્યકં ઉભતોભાગવિમટ્ઠં ¶ પીતં ¶ પીતવણ્ણં પીતનિદસ્સનં પીતનિભાસં, એવમેવ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પીતાનિ પીતવણ્ણાનિ પીતનિદસ્સનાનિ પીતનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં છટ્ઠં અભિભાયતનં.

‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ લોહિતકાનિ લોહિતકવણ્ણાનિ લોહિતકનિદસ્સનાનિ લોહિતકનિભાસાનિ. સેય્યથાપિ નામ બન્ધુજીવકપુપ્ફં લોહિતકં લોહિતકવણ્ણં લોહિતકનિદસ્સનં લોહિતકનિભાસં, સેય્યથાપિ વા પન તં વત્થં બારાણસેય્યકં ઉભતોભાગવિમટ્ઠં લોહિતકં લોહિતકવણ્ણં લોહિતકનિદસ્સનં લોહિતકનિભાસં, એવમેવ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ લોહિતકાનિ લોહિતકવણ્ણાનિ લોહિતકનિદસ્સનાનિ લોહિતકનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં સત્તમં અભિભાયતનં.

‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ ઓદાતાનિ ઓદાતવણ્ણાનિ ઓદાતનિદસ્સનાનિ ઓદાતનિભાસાનિ. સેય્યથાપિ નામ ઓસધિતારકા ઓદાતા ઓદાતવણ્ણા ઓદાતનિદસ્સના ઓદાતનિભાસા, સેય્યથાપિ વા પન તં વત્થં બારાણસેય્યકં ઉભતોભાગવિમટ્ઠં ઓદાતં ઓદાતવણ્ણં ઓદાતનિદસ્સનં ઓદાતનિભાસં, એવમેવ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ ઓદાતાનિ ઓદાતવણ્ણાનિ ઓદાતનિદસ્સનાનિ ઓદાતનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. ઇદં અટ્ઠમં અભિભાયતનં. ઇમાનિ અટ્ઠ અભિભાયતનાનિ (અ. નિ. ૮.૬૫; દી. નિ. ૩.૩૫૮).

નવ અનુપુબ્બવિહારાતિ પુબ્બં પુબ્બં અનુ અનુપુબ્બં, અનુપુબ્બં વિહરિતબ્બતો સમાપજ્જિતબ્બતો વિહારા અનુપુબ્બવિહારા, અનુપટિપાટિયા સમાપજ્જિતબ્બવિહારાતિ અત્થો.

‘‘કતમે ¶ નવ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. પીતિયા ચ ¶ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો, સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતિ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ, તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં ¶ અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૯.૩૩; દી. નિ. ૩.૩૪૩, ૩૫૯) વુત્તા નવ અનુપુબ્બવિહારાવ.

દસ નિજ્જરવત્થૂનીતિ મિચ્છાદિટ્ઠાદીનિ નિજ્જરયન્તિ નાસયન્તીતિ નિજ્જરાનિ. વત્થૂનીતિ કારણાનિ. નિજ્જરાનિ ચ તાનિ વત્થૂનિ ચાતિ નિજ્જરવત્થૂનિ. સમ્માદિટ્ઠાદીનં એતં અધિવચનં.

‘‘કતમાનિ (અ. નિ. ૧૦.૧૦૬; દી. નિ. ૩.૩૬૦) દસ? સમ્માદિટ્ઠિકસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાદિટ્ઠિ નિજ્જિણ્ણા હોતિ. યે ચ મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાસઙ્કપ્પો નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાસઙ્કપ્પપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ ¶ , તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માસઙ્કપ્પપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માવાચસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાવાચા નિજ્જિણ્ણા હોતિ. યે ચ મિચ્છાવાચાપચ્ચયા ¶ અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માવાચાપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માકમ્મન્તસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાકમ્મન્તો નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાકમ્મન્તપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માકમ્મન્તપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માઆજીવસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાઆજીવો નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાઆજીવપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ¶ ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માઆજીવપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માવાયામસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાવાયામો નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાવાયામપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માવાયામપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માસતિસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાસતિ નિજ્જિણ્ણા હોતિ. યે ચ મિચ્છાસતિપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માસતિપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માસમાધિસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાસમાધિ નિજ્જિણ્ણો હોતિ. યે ચ મિચ્છાસમાધિપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માસમાધિપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માઞાણિસ્સ, ભિક્ખવે, મિચ્છાઞાણં નિજ્જિણ્ણં હોતિ. યે ચ મિચ્છાઞાણપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માઞાણપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

‘‘સમ્માવિમુત્તિસ્સ ¶ , ભિક્ખવે, મિચ્છાવિમુત્તિ નિજ્જિણ્ણા હોતિ. યે ચ મિચ્છાવિમુત્તિપચ્ચયા ¶ અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, તે ચસ્સ નિજ્જિણ્ણા હોન્તિ, સમ્માવિમુત્તિપચ્ચયા ચ અનેકે કુસલા ધમ્મા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તી’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૧૦૬; દી. નિ. ૩.૩૬૦) વુત્તાનિ દસ નિજ્જરવત્થૂનિ.

૩. સબ્બં, ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞેય્યન્તિઆદિ ભગવતા વુત્તં ઇધ આહરિત્વા દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. કિઞ્ચ-ઇતિ ચ-કારો પદપૂરણમત્તે નિપાતો. ચક્ખાદીનિ તિંસ વિસ્સજ્જનાનિ છસુ દ્વારેસુ એકેકસ્મિં પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા દ્વારારમ્મણપવત્તિક્કમેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ દુવિધં ચક્ખુ – મંસચક્ખુ પઞ્ઞાચક્ખુ ચ. તેસુ બુદ્ધચક્ખુ સમન્તચક્ખુ ઞાણચક્ખુ દિબ્બચક્ખુ ધમ્મચક્ખૂતિ પઞ્ચવિધં પઞ્ઞાચક્ખુ. ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભિક્ખવે, બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૩; ૨.૩૩૯; મહાવ. ૯) ઇદં બુદ્ધચક્ખુ નામ. ‘‘સમન્તચક્ખુ વુચ્ચતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણ’’ન્તિ (ચૂળનિ. ધોતકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૩૨; મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫) ઇદં સમન્તચક્ખુ નામ. ‘‘ચક્ખું ઉદપાદિ ઞાણં ઉદપાદી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૫) ઇદં ઞાણચક્ખુ નામ. ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભિક્ખવે, દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેના’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૫) ઇદં દિબ્બચક્ખુ નામ. ‘‘વિરજં વીતમલં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદી’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૯૫) ઇદં હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયસઙ્ખાતં ઞાણં ધમ્મચક્ખુ નામ.

મંસચક્ખુપિ સસમ્ભારચક્ખુ ¶ , પસાદચક્ખૂતિ દુવિધં હોતિ. ય્વાયં અક્ખિકૂપકે પતિટ્ઠિતો હેટ્ઠા અક્ખિકૂપકટ્ઠિકેન ઉપરિ ભમુકટ્ઠિકેન ઉભતો અક્ખિકૂટેહિ બહિદ્ધા અક્ખિપખુમેહિ પરિચ્છિન્નો અક્ખિકૂપકમજ્ઝા નિક્ખન્તેન ન્હારુસુત્તકેન મત્થલુઙ્ગે આબદ્ધો સેતકણ્હાતિકણ્હમણ્ડલવિચિત્તો મંસપિણ્ડો, ઇદં સસમ્ભારચક્ખુ નામ. યો પન એત્થ સિતો એત્થ પટિબદ્ધો ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદો, ઇદં પસાદચક્ખુ નામ. ઇદમિધાધિપ્પેતં. તદેતં તસ્સ સસમ્ભારચક્ખુનો સેતમણ્ડલપરિક્ખિત્તસ્સ કણ્હમણ્ડલસ્સ મજ્ઝે અભિમુખે ઠિતાનં સરીરસણ્ઠાનુપ્પત્તિદેસે દિટ્ઠિમણ્ડલે સત્તસુ પિચુપટલેસુ આસિત્તતેલં પિચુપટલાનિ વિય સત્ત અક્ખિપટલાનિ બ્યાપેત્વા પમાણતો મુગ્ગવિદલમત્તં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં ¶ સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. તં ચક્ખતીતિ ચક્ખુ, રૂપં અસ્સાદેતિ વિભાવેતિ ચાતિ અત્થો. રૂપયન્તીતિ રૂપા, વણ્ણવિકારં આપજ્જમાના હદયઙ્ગતભાવં પકાસેન્તીતિ અત્થો. ચક્ખુતો પવત્તં વિઞ્ઞાણં, ચક્ખુસ્સ વા વિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં. ફુસતીતિ ફસ્સો. ઉપસગ્ગેન પદં મણ્ડેત્વા સમ્ફસ્સોતિ વુત્તં. ચક્ખુતો પવત્તો સમ્ફસ્સો ચક્ખુસમ્ફસ્સો. ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયાતિ ¶ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તફસ્સપચ્ચયા. વેદયિતન્તિ વિન્દનં, વેદનાતિ અત્થો. તદેવ સુખયતીતિ સુખં, યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં સુખિતં કરોતીતિ અત્થો. સુટ્ઠુ વા ખાદતિ, ખનતિ ચ કાયચિત્તાબાધન્તિ સુખં. દુક્ખયતીતિ દુક્ખં, યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં દુક્ખિતં કરોતીતિ અત્થો. ન દુક્ખં ન સુખન્તિ અદુક્ખમસુખં. મ-કારો પદસન્ધિવસેન વુત્તો. સો પન ચક્ખુસમ્ફસ્સો અત્તના સમ્પયુત્તાય વેદનાય સહજાત અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સય વિપાકઆહારસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન અટ્ઠધા પચ્ચયો હોતિ, સમ્પટિચ્છનસમ્પયુત્તાય અનન્તરસમનન્તરઅનન્તરૂપનિસ્સયનત્થિવિગતવસેનપઞ્ચધા, સન્તીરણાદિસમ્પયુત્તાનં ઉપનિસ્સયવસેનેવ પચ્ચયો હોતિ.

સુણાતીતિ ¶ સોતં. તં સસમ્ભારસોતબિલસ્સ અન્તો તનુતમ્બલોમાચિતે અઙ્ગુલિવેધકસણ્ઠાને પદેસે સોતવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. સપ્પન્તીતિ સદ્દા, ઉદાહરીયન્તીતિ અત્થો. ઘાયતીતિ ઘાનં. તં સસમ્ભારઘાનબિલસ્સ અન્તો અજપદસણ્ઠાને પદેસે ઘાનવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. ગન્ધયન્તીતિ ગન્ધા, અત્તનો વત્થું સૂચેન્તીતિ અત્થો. જીવિતમવ્હાયતીતિ જિવ્હા, સાયનટ્ઠેન વા જિવ્હા. સા સસમ્ભારજિવ્હાય અતિઅગ્ગમૂલપસ્સાનિ વજ્જેત્વા ઉપરિમતલમજ્ઝે ભિન્નઉપ્પલદલગ્ગસણ્ઠાને પદેસે જિવ્હાવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાના તિટ્ઠતિ. રસન્તિ તે સત્તાતિ રસા, અસ્સાદેન્તીતિ અત્થો. કુચ્છિતાનં સાસવધમ્માનં આયોતિ કાયો. આયોતિ ઉપ્પત્તિદેસો. સો યાવતા ઇમસ્મિં કાયે ઉપાદિણ્ણપ્પવત્તિ નામ અત્થિ, તત્થ યેભુય્યેન કાયપસાદો કાયવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનો તિટ્ઠતિ. ફુસીયન્તીતિ ફોટ્ઠબ્બા. મુનાતીતિ મનો, વિજાનાતીતિ અત્થો. અત્તનો લક્ખણં ધારેન્તીતિ ધમ્મા ¶ . મનોતિ સહાવજ્જનં ભવઙ્ગં. ધમ્માતિ દ્વાદસપભેદા ધમ્મારમ્મણા ધમ્મા. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ જવનમનોવિઞ્ઞાણં. મનોસમ્ફસ્સોતિ તંસમ્પયુત્તો ફસ્સો. સો સમ્પયુત્તાય વેદનાય વિપાકપચ્ચયવજ્જેહિ સેસેહિ સત્તહિ પચ્ચયો હોતિ, અનન્તરાય તેહેવ, સેસાનં ઉપનિસ્સયવસેનેવ પચ્ચયો હોતિ.

રૂપાદીનિ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ ખન્ધવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સીતાદીહિ રુપ્પતિ પીળીયતીતિ રૂપં. વેદયતીતિ વેદના. સઞ્જાનાતીતિ સઞ્ઞા. સઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં. ચક્ખાદીનિ ધમ્મવિચારપરિયન્તાનિ દસ છક્કવસેન, સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ પિયરૂપસાતરૂપવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિકા વેદના તંતંસમ્પયુત્તાવ. રૂપેસુ સઞ્ઞા રૂપસઞ્ઞા. સઞ્ચેતયતીતિ સઞ્ચેતના, અભિસન્દહતીતિ અત્થો. તસતીતિ તણ્હા, પિપાસતીતિ ¶ અત્થો. વિતક્કેતીતિ વિતક્કો, વિતક્કનં વા વિતક્કો, ઊહનન્તિ વુત્તં હોતિ. આરમ્મણે તેન ચિત્તં વિચરતીતિ ¶ વિચારો, વિચરણં વા વિચારો, અનુસઞ્ચરણન્તિ વુત્તં હોતિ.

૪. પથવીધાતાદીનિ છ વિસ્સજ્જનાનિ સંખિત્તેન નામરૂપવવત્થાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. પત્થટત્તા પથવી. અપ્પેતિ, આપીયતિ, અપ્પાયતીતિ વા આપો. તેજયતીતિ તેજો. વાયતીતિ વાયો. ન કસ્સતિ ન નિકસ્સતિ, કસિતું છિન્દિતું ભિન્દિતું વા ન સક્કાતિ આકાસો. નિસ્સત્તટ્ઠેન ધાતુ.

પથવીકસિણાદીનિ દસ વિસ્સજ્જનાનિ કસિણભાવનાવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. કસિણન્તિ સકલફરણવસેન કસિણમણ્ડલમ્પિ તસ્મિં ઉપટ્ઠિતનિમિત્તમ્પિ તદારમ્મણં ઝાનમ્પિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન ઝાનં અધિપ્પેતં. આદિમ્હિ ચત્તારિ મહાભૂતકસિણારમ્મણાનિ ઝાનાનિ, તતો પરાનિ ચત્તારિ વણ્ણકસિણારમ્મણાનિ. આકાસકસિણન્તિ પરિચ્છેદાકાસો, તદારમ્મણઞ્ચ ઝાનં, કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો, તદારમ્મણઞ્ચ આકાસાનઞ્ચાયતનં. વિઞ્ઞાણકસિણન્તિ આકાસાનઞ્ચાયતનવિઞ્ઞાણં, તદારમ્મણઞ્ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં.

કેસાદીનિ દ્વત્તિંસ વિસ્સજ્જનાનિ દ્વત્તિંસાકારકમ્મટ્ઠાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. તેસુ પન કેસાદીસુ પટિકૂલતો ઉપટ્ઠિતેસુ કાયગતાસતિવસેન અસુભકમ્મટ્ઠાનં ¶ હોતિ, વણ્ણતો ઉપટ્ઠિતેસુ કસિણકમ્મટ્ઠાનં હોતિ, ધાતુતો ઉપટ્ઠિતેસુ ચતુધાતુવવત્થાનકમ્મટ્ઠાનં હોતિ, કેસાતિઆદીનિ ચ પટિકૂલતો વણ્ણતો વા ઉપટ્ઠિતાનં તદારમ્મણાનિ ઝાનાનિ, ધાતુતો ઉપટ્ઠિતસ્સ તે ચ કોટ્ઠાસા તદારમ્મણા ચ ધાતુભાવના વેદિતબ્બા.

કેસા ઉભોસુ પસ્સેસુ કણ્ણચૂળિકાહિ પુરતો નલાટન્તેન, પચ્છતો ચ ગલવાટકેન પરિચ્છિન્ના સીસકટાહવેઠનચમ્મે વીહગ્ગમત્તં પવિસિત્વા ઠિતા અનેકસતસહસ્સસઙ્ખા.

લોમા ઠપેત્વા કેસાદીનં પતિટ્ઠિતોકાસં હત્થતલપાદતલાનિ ચ યેભુય્યેન સરીરચમ્મે નવનવુતિયા લોમકૂપસહસ્સેસુ લિક્ખામત્તં પવિસિત્વા ઠિતા.

નખા અઙ્ગુલીનં અગ્ગપિટ્ઠેસુ ઠિતા વીસતિ.

દન્તા દ્વીસુ હણુકટ્ઠિકેસુ ઠિતા યેભુય્યેન દ્વત્તિંસ.

તચો ¶ સકલસરીરં પરિયોનન્ધિત્વા પાકટકિલોમકસ્સ ઉપરિ છવિયા હેટ્ઠા ઠિતં ચમ્મં.

મંસં સાધિકાનિ ¶ તીણિ અટ્ઠિસતાનિ અનુલિમ્પિત્વા ઠિતાનિ નવમંસપેસિસતાનિ.

ન્હારૂ સકલસરીરે અટ્ઠીનિ આબન્ધિત્વા ઠિતાનિ નવ ન્હારુસતાનિ.

અટ્ઠી સકલસરીરે હેટ્ઠા અટ્ઠીનં ઉપરિ ઠિતાનિ સાધિકાનિ તીણિ અટ્ઠિસતાનિ.

અટ્ઠિમિઞ્જા તેસં તેસં અટ્ઠીનં અબ્ભન્તરે ઠિતા મિઞ્જા.

વક્કં ગલવાટકા નિક્ખન્તેન એકમૂલેન થોકં ગન્ત્વા દ્વિધા ભિન્નેન થૂલન્હારુના વિનિબદ્ધા હુત્વા હદયમંસં પરિક્ખિપિત્વા ઠિતા દ્વે મંસપિણ્ડિકા.

હદયં સરીરબ્ભન્તરે દ્વિન્નં થનાનં મજ્ઝે ઠિતં અન્તો ચિત્તસન્નિસ્સયં અડ્ઢપસતમત્તલોહિતપુણ્ણં પુન્નાગટ્ઠિપતિટ્ઠાનમત્તાવાટકં હદયમંસં.

યકનં દ્વિન્નં થનાનં અબ્ભન્તરે દક્ખિણપસ્સં નિસ્સાય ઠિતં યમકમંસપટલં.

કિલોમકં હદયવક્કાનિ પટિચ્છાદેત્વા ઠિતં પટિચ્છન્નકિલોમકસઙ્ખાતઞ્ચ સકલસરીરે ચમ્મસ્સ હેટ્ઠતો મંસં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતં અપ્પટિચ્છન્નકિલોમકસઙ્ખાતઞ્ચાતિ દુવિધં પરિયોનહનમંસં.

પિહકં હદયસ્સ વામપસ્સે ઉદરપટલસ્સ મત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિતં ઉદરજિવ્હામંસં.

પપ્ફાસં સરીરબ્ભન્તરે દ્વિન્નં થનાનં અન્તરે હદયયકનાનં ઉપરિ છાદેત્વા ઓલમ્બન્તં ઠિતં દ્વત્તિંસમંસખણ્ડપ્પભેદં પપ્ફાસમંસં.

અન્તં ¶ ઉપરિ ગલવાટકે હેટ્ઠા કરીસમગ્ગે વિનિબન્ધત્તા ગલવાટકકરીસમગ્ગપરિયન્તે સરીરબ્ભન્તરે ઠિતા પુરિસસ્સ દ્વત્તિંસહત્થા ઇત્થિયા અટ્ઠવીસતિહત્થા એકવીસતિયા ઠાનેસુ ઓભગ્ગા અન્તવટ્ટિ.

અન્તગુણં ¶ અન્તભોગે એકતો અગલન્તે આબન્ધિત્વા એકવીસતિયા અન્તભોગાનં અન્તરા ઠિતં બન્ધનં.

ઉદરિયં દન્તમુસલસઞ્ચુણ્ણિતં જિવ્હાહત્થપરિવત્તિતં ખેળલાલાપલિબુદ્ધં તંખણવિગતવણ્ણગન્ધરસાદિસમ્પદં તન્તવાયખલિસુવાનવમથુસદિસં નિપતિત્વા પિત્તસેમ્હવાતપલિવેઠિતં ¶ હુત્વા ઉદરગ્ગિસન્તાપવેગકુથિતં કિમિકુલાકુલં ઉપરૂપરિ ફેણબુબ્બુળકાનિ મુઞ્ચન્તં પરમકસમ્બુકદુગ્ગન્ધજેગુચ્છભાવં આપજ્જિત્વા આમાસયસઙ્ખાતે ઉપરિનાભિઅન્તપટલે ઠિતં નાનપ્પકારકં અસિતપીતખાયિતસાયિતં.

કરીસં પક્કાસયસઙ્ખાતે હેટ્ઠા નાભિપિટ્ઠિકણ્ટકમૂલાનં અન્તરે ઉબ્બેધેન અટ્ઠઙ્ગુલમત્તે અન્તાવસાને ઠિતં વચ્ચં.

પિત્તં હદયમંસપપ્ફાસાનં અન્તરે યકનમંસં નિસ્સાય ઠિતં મહાકોસાતકીકોસકસદિસે પિત્તકોસકે ઠિતં બદ્ધપિત્તસઙ્ખાતઞ્ચ, કેસલોમનખદન્તાનં મંસવિનિમુત્તટ્ઠાનઞ્ચેવ થદ્ધસુક્ખચમ્મઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં સરીરં બ્યાપેત્વા ઠિતં અબદ્ધપિત્તસઙ્ખાતઞ્ચાતિ દુવિધં પિત્તં.

સેમ્હં ઉદરપટલે ઠિતં એકપત્થપૂરપ્પમાણં સેમ્હં.

પુબ્બો ખાણુકણ્ટકપહરણગ્ગિજાલાદીહિ અભિહતે વા સરીરપ્પદેસે અબ્ભન્તરધાતુક્ખોભવસેન વા ઉપ્પન્નેસુ ગણ્ડપીળકાદીસુ પરિપક્કલોહિતપરિણામો. લોહિતં યકનસ્સ હેટ્ઠાભાગં પૂરેત્વા હદયવક્કપપ્ફાસાનં ઉપરિ થોકં થોકં પગ્ઘરન્તં વક્કહદયયકનપપ્ફાસે તેમયમાનં ઠિતં એકપત્થપૂરમત્તં સન્નિચિતલોહિતસઙ્ખાતઞ્ચ, કેસલોમનખદન્તાનં મંસવિનિમુત્તટ્ઠાનઞ્ચેવ થદ્ધસુક્ખચમ્મઞ્ચ ઠપેત્વા ધમનિજાલાનુસારેન સબ્બં ઉપાદિણ્ણસરીરં ફરિત્વા ઠિતં સંસરણલોહિતસઙ્ખાતઞ્ચાતિ દુવિધં લોહિતં.

સેદો અગ્ગિસન્તાપસૂરિયસન્તાપઉતુવિકારાદીહિ સન્તત્તે સરીરે સબ્બકેસલોમકૂપવિવરેહિ પગ્ઘરણકઆપોધાતુ.

મેદો થૂલસ્સ સકલસરીરે ચમ્મમંસન્તરે કિસસ્સ જઙ્ઘમંસાદીનિ નિસ્સાય ઠિતો થિનસિનેહો.

અસ્સુ ¶ સોમનસ્સદોમનસ્સવિસભાગાહારઉતૂહિ સમુટ્ઠહિત્વા અક્ખિકૂપકે પૂરેત્વા તિટ્ઠન્તી વા પગ્ઘરન્તી વા આપોધાતુ.

વસા ¶ અગ્ગિસન્તાપસૂરિયસન્તાપઉતુવિસભાગેહિ ઉસ્માજાતેસુ યેભુય્યેન હત્થતલહત્થપિટ્ઠિપાદતલપાદપિટ્ઠિનાસાપુટનલાટઅંસકૂટેસુ ઠિતો વિલીનસિનેહો.

ખેળો ¶ તથારૂપં આહારં પસ્સન્તસ્સ વા સરન્તસ્સ વા મુખે વા ઠપેન્તસ્સ હદયં વા આકિલાયન્તસ્સ કિસ્મિઞ્ચિદેવ વા જિગુચ્છં ઉપ્પાદેન્તસ્સ ભિય્યો ઉપ્પજ્જિત્વા ઉભોહિ કપોલપસ્સેહિ ઓરુય્હ જિવ્હાય તિટ્ઠમાના ફેણમિસ્સા આપોધાતુ.

સિઙ્ઘાણિકા વિસભાગાહારઉતુવસેન સઞ્જાતધાતુક્ખોભસ્સ વા રોદન્તસ્સ વા અન્તોસીસે મત્થલુઙ્ગતો ગલિત્વા તાલુમત્થકવિવરેન ઓતરિત્વા નાસાપુટે પૂરેત્વા તિટ્ઠન્તં વા પગ્ઘરન્તં વા પૂતિ અસુચિ પિચ્છિલં.

લસિકા અટ્ઠિસન્ધીનં અબ્ભઞ્જનકિચ્ચં સાધયમાનં અસીતિસતસન્ધીનં અબ્ભન્તરે ઠિતં પિચ્છિલકુણપં.

મુત્તં આહારઉતુવસેન વત્થિપુટબ્ભન્તરે ઠિતા આપોધાતુ.

મત્થલુઙ્ગં સીસકટાહબ્ભન્તરે ચત્તારો સિબ્બિનિમગ્ગે નિસ્સાય ઠિતો ચતુપિણ્ડસમોધાનો મિઞ્જરાસિ.

ચક્ખાયતનાદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ દ્વાદસાયતનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. આયતનતો, આયાનં તનનતો, આયતસ્સ ચ નયનતો આયતનં. ચક્ખુરૂપાદીસુ હિ તંતંદ્વારારમ્મણા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા સેન સેન અનુભવનાદિના કિચ્ચેન આયતન્તિ ઉટ્ઠહન્તિ ઘટન્તિ, વાયમન્તીતિ વુત્તં હોતિ. તે ચ પન આયભૂતે ધમ્મે એતાનિ તનોન્તિ, વિત્થારેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્ચ અનમતગ્ગે સંસારે પવત્તં અતીવ આયતં સંસારદુક્ખં યાવ ન નિવત્તતિ, તાવ નયન્તિ, પવત્તયન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

અપિચ નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન આકરટ્ઠેન સમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન કારણટ્ઠેન ચ આયતનં ¶ . તથા હિ લોકે ‘‘ઇસ્સરાયતનં વાસુદેવાયતન’’ન્તિઆદીસુ નિવાસટ્ઠાનં ‘‘આયતન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘સુવણ્ણાયતનં રજતાયતન’’ન્તિઆદીસુ આકરો. સાસને પન ‘‘મનોરમે આયતને, સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૩૮) સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘દક્ખિણાપથો ગુન્નં આયતન’’ન્તિઆદીસુ સઞ્જાતિદેસો. ‘‘તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિઆયતને’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૧૦૨; ૫.૨૩) કારણં. ચક્ખુઆદીસુ ચાપિ તે તે ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા નિવસન્તિ તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ચક્ખાદયો નેસં નિવાસટ્ઠાનં ¶ , ચક્ખાદીસુ ચ તે આકિણ્ણા તન્નિસ્સયત્તા તદારમ્મણત્તા ચાતિ ચક્ખાદયો ચ નેસં આકરો, તત્થ તત્થ ¶ વત્થુદ્વારારમ્મણવસેન સમોસરણતો ચક્ખાદયો ચ નેસં સમોસરણટ્ઠાનં, તંનિસ્સયારમ્મણભાવેન તત્થેવ ઉપ્પત્તિતો ચક્ખાદયો ચ નેસં સઞ્જાતિદેસો, ચક્ખાદીનં અભાવે અભાવતો ચક્ખાદયો ચ નેસં કારણન્તિ યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં આયતનઞ્ચાતિ ચક્ખાયતનં. એવં સેસાનિપિ.

ચક્ખુધાતાદીનિ અટ્ઠારસ વિસ્સજ્જનાનિ અટ્ઠારસધાતુવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ચક્ખાદીસુ એકેકો ધમ્મો યથાસમ્ભવં વિદહતિ, ધીયતે, વિધાનં વિધીયતે, એતાય, એત્થ વા ધીયતીતિ ધાતુ. લોકિયા હિ ધાતુયો કારણભાવેન વવત્થિતા હુત્વા સુવણ્ણરજતાદિધાતુયો વિય સુવણ્ણરજતાદિં, અનેકપ્પકારં સંસારદુક્ખં વિદહન્તિ. ભારહારેહિ ચ ભારો વિય સત્તેહિ ધીયન્તે, ધારીયન્તીતિ અત્થો. દુક્ખવિધાનમત્તમેવ ચેતા અવસવત્તનતો. એતાહિ ચ કરણભૂતાહિ સંસારદુક્ખં સત્તેહિ અનુવિધીયતિ. તથાવિહિતઞ્ચેતં એતાસ્વેવ ધીયતિ, ઠપીયતીતિ અત્થો. અપિચ યથા તિત્થિયાનં અત્તા નામ સભાવતો નત્થિ, ન એવમેતા. એતા પન અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધાતુયો. યથા ચ લોકે વિચિત્તા હરિતાલમનોસિલાદયો સેલાવયવા ધાતુયોતિ વુચ્ચન્તિ, એવમેતાપિ ધાતુયો વિયાતિ ધાતુયો. વિચિત્તા હેતા ઞાણનેય્યાવયવાતિ. યથા વા સરીરસઙ્ખાતસ્સ સમુદાયસ્સ અવયવભૂતેસુ રસસોણિતાદીસુ અઞ્ઞમઞ્ઞવિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્નેસુ ધાતુસમઞ્ઞા, એવમેવેતેસુપિ પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતસ્સ અત્તભાવસ્સ અવયવેસુ ધાતુસમઞ્ઞા વેદિતબ્બા. અઞ્ઞમઞ્ઞવિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્ના હેતે ચક્ખાદયોતિ. અપિચ ધાતૂતિ નિજ્જીવમત્તસ્સેતં અધિવચનં. તથા હિ ભગવા ‘‘છધાતુરો અયં ભિક્ખુ પુરિસો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૪૩-૩૪૪) જીવસઞ્ઞાસમૂહનનત્થં ધાતુદેસનં અકાસીતિ. યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં ધાતુ ચાતિ ચક્ખુધાતુ. એવં સેસાપિ. મનોધાતૂતિ ચ તિસ્સો મનોધાતુયો. ધમ્મધાતૂતિ વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધા સોળસ સુખુમરૂપાનિ નિબ્બાનઞ્ચ. મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ છસત્તતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયો.

ચક્ખુન્દ્રિયાદીનિ ¶ ¶ બાવીસતિ વિસ્સજ્જનાનિ બાવીસતિન્દ્રિયવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ચક્ખુમેવ દસ્સનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં ¶ કારેતીતિ ચક્ખુન્દ્રિયં. સોતમેવ સવનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સોતિન્દ્રિયં. ઘાનમેવ ઘાયનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઘાનિન્દ્રિયં. જિવ્હા એવ સાયનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ જિવ્હિન્દ્રિયં. કાયો એવ ફુસનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ કાયિન્દ્રિયં. મનતે ઇતિ મનો, વિજાનાતીતિ અત્થો. અટ્ઠકથાચરિયા પનાહુ – નાલિયા મિનમાનો વિય મહાતુલાય ધારયમાનો વિય ચ આરમ્મણં મનતિ જાનાતીતિ મનો, તદેવ મનનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ મનિન્દ્રિયં.

જીવન્તિ તેન તંસહજાતા ધમ્માતિ જીવિતં, તદેવ અનુપાલનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ જીવિતિન્દ્રિયં. તં રૂપજીવિતિન્દ્રિયં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયન્તિ દુવિધં. સબ્બકમ્મજરૂપસહજં સહજરૂપાનુપાલનં રૂપજીવિતિન્દ્રિયં, સબ્બચિત્તસહજં સહજઅરૂપાનુપાલનં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં.

થીયતિ સઙ્ઘાતં ગચ્છતિ એતિસ્સા ગબ્ભોતિ ઇત્થી, ઇત્થિલિઙ્ગાદીસુ ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, નિયમતો ઇત્થિયા એવ ઇન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં.

પું-વુચ્ચતિ નિરયો, પું સઙ્ખાતે નિરયે રિસીયતિ હિંસીયતીતિ પુરિસો, પુરિસલિઙ્ગાદીસુ ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, નિયમતો પુરિસસ્સેવ ઇન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિયં. દ્વીસુપેતેસુ એકેકં સભાવકસ્સ એકેકસ્સ કમ્મજરૂપસહજં હોતિ.

કુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં સુખં, કાયિકસાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સુખમેવ ઇન્દ્રિયં સુખિન્દ્રિયં.

અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં દુક્ખં, કાયિકઅસાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, દુક્ખમેવ ઇન્દ્રિયં દુક્ખિન્દ્રિયં.

પીતિસોમનસ્સયોગતો સોભનં મનો અસ્સાતિ સુમનો, સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં, ચેતસિકસાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સોમનસ્સમેવ ઇન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં.

દોમનસ્સયોગતો દુટ્ઠુ મનો અસ્સાતિ, હીનવેદનત્તા વા કુચ્છિતં મનો અસ્સાતિ દુમ્મનો, દુમ્મનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં, ચેતસિકઅસાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, દોમનસ્સમેવ ¶ ઇન્દ્રિયં દોમનસ્સિન્દ્રિયં. સુખદુક્ખાકારપવત્તિં ઉપેક્ખતિ મજ્ઝત્તાકારસણ્ઠિતત્તા તેનાકારેન પવત્તતીતિ ઉપેક્ખા, મજ્ઝત્તલક્ખણે ¶ ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, ઉપેક્ખા એવ ઇન્દ્રિયં ઉપેક્ખિન્દ્રિયં.

સદ્દહન્તિ ¶ એતાય, સયં વા સદ્દહતિ, સદ્દહનમત્તમેવ વા એસાતિ સદ્ધા, અસ્સદ્ધિયસ્સ અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, અધિમોક્ખલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સદ્ધાયેવ ઇન્દ્રિયં સદ્ધિન્દ્રિયં.

વીરભાવો વીરિયં, વીરાનં વા કમ્મં, વિધિના વા નયેન ઈરયિતબ્બં પવત્તયિતબ્બન્તિ વીરિયં, કોસજ્જસ્સ અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, પગ્ગહણલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, વીરિયમેવ ઇન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં.

સરન્તિ તાય, સયં વા સરતિ, સરણમત્તમેવ વા એસાતિ સતિ, મુટ્ઠસચ્ચસ્સ અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, ઉપટ્ઠાનલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સતિ એવ ઇન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં.

આરમ્મણે ચિત્તં સમ્મા આધિયતિ ઠપેતીતિ સમાધિ, વિક્ખેપસ્સ અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, અવિક્ખેપલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, સમાધિ એવ ઇન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં.

‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના નયેન અરિયસચ્ચાનિ પજાનાતીતિ પઞ્ઞા. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તાતિ પઞ્ઞાપનવસેન પઞ્ઞા’’તિ વુત્તં. અવિજ્જાય અભિભવનતો અધિપતિઅત્થેન ઇન્દ્રિયં, દસ્સનલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, પઞ્ઞા એવ ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં.

અનમતગ્ગે સંસારવટ્ટે અનઞ્ઞાતં અમતં પદં ચતુસચ્ચધમ્મમેવ વા જાનિસ્સામીતિ પટિપન્નસ્સ ઉપ્પજ્જનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં. સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સેતં નામં.

પઠમમગ્ગેન ઞાતં મરિયાદં અનતિક્કમિત્વા તેસંયેવ તેન મગ્ગેન ઞાતાનં ચતુસચ્ચધમ્માનમેવ ¶ જાનનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ આજાનનકં ઇન્દ્રિયં અઞ્ઞિન્દ્રિયં. સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ ઞાણસ્સેતં નામં.

અઞ્ઞાતાવિનો ચતુસચ્ચેસુ નિટ્ઠિતઞાણકિચ્ચસ્સ ખીણાસવસ્સ ઉપ્પજ્જનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, અઞ્ઞાતાવીનં વા ચતૂસુ સચ્ચેસુ નિટ્ઠિતકિચ્ચાનં ચત્તારિ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતાનં ધમ્માનં અબ્ભન્તરે ઇન્દટ્ઠસાધનેન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં. અરહત્તફલઞાણસ્સેતં નામં. સબ્બાનિપેતાનિ ¶ યથાયોગં ઇન્દલિઙ્ગટ્ઠેન ઇન્દદેસિતટ્ઠેન ઇન્દદિટ્ઠટ્ઠેન ઇન્દસિટ્ઠટ્ઠેન ઇન્દજુટ્ઠટ્ઠેન ચ ઇન્દ્રિયાનિ. ભગવા હિ સમ્માસમ્બુદ્ધો પરમિસ્સરિયભાવતો ઇન્દો, કુસલાકુસલઞ્ચ કમ્મં કમ્મેસુ કસ્સચિ ઇસ્સરિયાભાવતો. તેનેવેત્થ કમ્મજનિતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ કુસલાકુસલકમ્મં ઉલ્લિઙ્ગેન્તિ ¶ , તેન ચ સિટ્ઠાનીતિ ઇન્દલિઙ્ગટ્ઠેન ઇન્દસિટ્ઠટ્ઠેન ચ ઇન્દ્રિયાનિ. સબ્બાનેવ પનેતાનિ ભગવતા મુનિન્દેન યથાભૂતતો પકાસિતાનિ અભિસમ્બુદ્ધાનિ ચાતિ ઇન્દદેસિતટ્ઠેન ઇન્દદિટ્ઠટ્ઠેન ચ ઇન્દ્રિયાનિ. તેનેવ ચ ભગવતા મુનિન્દેન કાનિચિ ગોચરાસેવનાય, કાનિચિ ભાવનાસેવનાય સેવિતાનીતિ ઇન્દજુટ્ઠટ્ઠેનપિ ઇન્દ્રિયાનિ. અપિ ચ આધિપચ્ચસઙ્ખાતેન ઇસ્સરિયટ્ઠેનપિ એતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિપવત્તિયઞ્હિ ચક્ખાદીનં સિદ્ધમાધિપચ્ચં તસ્મિં તિક્ખે તિક્ખત્તા મન્દે ચ મન્દત્તાતિ.

૫.

કામધાતુઆદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ ભવપ્પભેદવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. કામરાગસઙ્ખાતેન કામેન યુત્તા ધાતુ કામધાતુ, કામસઙ્ખાતા વા ધાતુ કામધાતુ.

કામં પહાય રૂપેન યુત્તા ધાતુ રૂપધાતુ, રૂપસઙ્ખાતા વા ધાતુ રૂપધાતુ.

કામઞ્ચ રૂપઞ્ચ પહાય અરૂપેન યુત્તા ધાતુ અરૂપધાતુ, અરૂપસઙ્ખાતા વા ધાતુ અરૂપધાતુ.

તા એવ ધાતુયો પુન ભવપરિયાયેન વુત્તા. ભવતીતિ હિ ભવોતિ વુચ્ચતિ. સઞ્ઞાય યુત્તો ભવો સઞ્ઞાભવો, સઞ્ઞાસહગતો વા ભવો સઞ્ઞાભવો, સઞ્ઞા વા એત્થ ભવે અત્થીતિ સઞ્ઞાભવો. સો કામભવો ચ અસઞ્ઞાભવમુત્તો રૂપભવો ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવમુત્તો અરૂપભવો ચ હોતિ.

ન સઞ્ઞાભવો અસઞ્ઞાભવો, સો રૂપભવેકદેસો.

ઓળારિકત્તાભાવતો ¶ નેવસઞ્ઞા, સુખુમત્તેન સમ્ભવતો નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા, તાય યુત્તો ભવો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો. અથ વા ઓળારિકાય સઞ્ઞાય અભાવા, સુખુમાય ચ ભાવા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા અસ્મિં ભવેતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો, સો અરૂપભવેકદેસો.

એકેન રૂપક્ખન્ધેન વોકિણ્ણો ભવો એકેન વોકારો અસ્સ ભવસ્સાતિ એકવોકારભવો, સો અસઞ્ઞભવોવ.

ચતૂહિ અરૂપક્ખન્ધેહિ વોકિણ્ણો ભવો ચતૂહિ વોકારો અસ્સ ભવસ્સાતિ ચતુવોકારભવો ¶ , સો અરૂપભવો એવ.

પઞ્ચહિ ખન્ધેહિ વોકિણ્ણો ભવો પઞ્ચહિ વોકારો અસ્સ ભવસ્સાતિ પઞ્ચવોકારભવો, સો કામભવો ચ રૂપભવેકદેસો ચ હોતિ.

૬. પઠમજ્ઝાનાદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ ઝાનસમાપત્તિવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ઝાનન્તિ ઇધ બ્રહ્મવિહારમત્તં અધિપ્પેતં. વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમં ઝાનં. પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયં ઝાનં. સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ¶ તતિયં ઝાનં. ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થં ઝાનં.

મેદતિ મેજ્જતીતિ મેત્તા, સિનિય્હતીતિ અત્થો. મિત્તે વા ભવા, મિત્તસ્સ વા એસા પવત્તીતિ મેત્તા, પચ્ચનીકધમ્મેહિ મુત્તત્તા આરમ્મણે ચાધિમુત્તત્તા વિમુત્તિ, ચેતસો વિમુત્તિ ચેતોવિમુત્તિ, મેત્તા એવ ચેતોવિમુત્તિ મેત્તાચેતોવિમુત્તિ.

કરુણા વુત્તત્થા એવ.

મોદન્તિ તાય તંસમઙ્ગિનો, સયં વા મોદતિ, મોદનમત્તમેવ વા તન્તિ મુદિતા. ‘‘અવેરા હોન્તૂ’’તિઆદિબ્યાપારપ્પહાનેન મજ્ઝત્તભાવૂપગમનેન ચ ઉપેક્ખતીતિ ઉપેક્ખા. મેત્તાદયો તયો બ્રહ્મવિહારા પઠમાદીહિ તીહિ ઝાનેહિ યુત્તા. ઉપેક્ખાબ્રહ્મવિહારો ચતુત્થજ્ઝાનેન યુત્તો.

ફરણવસેન નત્થિ એતસ્સ અન્તોતિ અનન્તો. આકાસો અનન્તો આકાસાનન્તો, કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો ¶ . આકાસાનન્તોયેવ આકાસાનઞ્ચં, તં આકાસાનઞ્ચં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનમસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ ‘‘દેવાનં દેવાયતનમિવા’’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં. આકાસાનઞ્ચાયતનમેવ સમાપત્તિ આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિ. ફરણવસેન ચ નત્થિ એતસ્સ અન્તોતિ અનન્તં, તં આકાસારમ્મણં વિઞ્ઞાણં. અનન્તમેવ આનઞ્ચં, વિઞ્ઞાણં આનઞ્ચં ‘‘વિઞ્ઞાણાનઞ્ચ’’ન્તિ અવત્વા ‘‘વિઞ્ઞાણઞ્ચ’’ન્તિ વુત્તં. અયઞ્હેત્થ રુળ્હિસદ્દો. તં વિઞ્ઞાણઞ્ચં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનમસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ ‘‘દેવાનં દેવાયતનમિવા’’તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં. નત્થિ એતસ્સ કિઞ્ચનન્તિ અકિઞ્ચનં, અન્તમસો ભઙ્ગમત્તમ્પિ અસ્સ અવસિટ્ઠં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. અકિઞ્ચનસ્સ ભાવો આકિઞ્ચઞ્ઞં. આકાસાનઞ્ચાયતનવિઞ્ઞાણાભાવસ્સેતં અધિવચનં. તં આકિઞ્ચઞ્ઞં. અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનમસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ¶ ઝાનસ્સ ‘‘દેવાનં દેવાયતનમિવા’’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં. ઓળારિકાય સઞ્ઞાય અભાવતો, સુખુમાય ચ ભાવતો નેવસ્સ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ સઞ્ઞા નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞં. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞઞ્ચ તં મનાયતનધમ્માયતનપરિયાપન્નત્તા આયતનઞ્ચાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં. અથ વા યાયમેત્થ સઞ્ઞા સા પટુસઞ્ઞાકિચ્ચં કાતું અસમત્થતાય નેવસઞ્ઞા, સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવેન વિજ્જમાનત્તા નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા ચ સા સેસધમ્માનં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનારમ્મણાય સમાપત્તિયા એતં અધિવચનં. ન કેવલં એત્થ સઞ્ઞા ¶ એદિસી, અથ ખો વેદનાપિ નેવવેદના નાવેદના. ચિત્તમ્પિ નેવચિત્તં નાચિત્તં. ફસ્સોપિ નેવફસ્સો નાફસ્સો. એસ નયો સેસસમ્પયુત્તધમ્મેસુ. સઞ્ઞાસીસેન પનાયં દેસના કતાતિ.

અવિજ્જાદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. પૂરેતું અયુત્તટ્ઠેન કાયદુચ્ચરિતાદિ અવિન્દિયં નામ, અલદ્ધબ્બન્તિ અત્થો. તં અવિન્દિયં વિન્દતીતિ અવિજ્જા. તબ્બિપરીતતો કાયસુચરિતાદિ વિન્દિયં નામ, તં વિન્દિયં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા. ખન્ધાનં રાસટ્ઠં, આયતનાનં આયતનટ્ઠં, ધાતૂનં સુઞ્ઞટ્ઠં, ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિયટ્ઠં, સચ્ચાનં તથટ્ઠં અવિદિતં કરોતીતિ અવિજ્જા. દુક્ખાદીનં પીળનાદિવસેન વુત્તં ચતુબ્બિધં ચતુબ્બિધં અત્થં અવિદિતં કરોતીતિપિ અવિજ્જા, અન્તવિરહિતે સંસારે સબ્બયોનિગતિભવવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ સત્તે જવાપેતીતિ અવિજ્જા, પરમત્થતો અવિજ્જમાનેસુ ઇત્થિપુરિસાદીસુ જવતિ, વિજ્જમાનેસુપિ ખન્ધાદીસુ ન જવતીતિ અવિજ્જા, અપિ ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં વત્થારમ્મણાનં પટિચ્ચસમુપ્પાદપટિચ્ચસમુપ્પન્નાનઞ્ચ ધમ્માનં છાદનતોપિ અવિજ્જા. સઙ્ખતમભિસઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં. નમતીતિ નામં, નામયતીતિ વા નામં. રુપ્પતીતિ રૂપં. આયે તનોતિ ¶ , આયતઞ્ચ નયતીતિ આયતનં. ફુસતીતિ ફસ્સો. વેદયતીતિ વેદના. પરિતસ્સતીતિ તણ્હા. ઉપાદિયતિ ભુસં ગણ્હાતીતિ ઉપાદાનં. ભવતિ, ભાવયતીતિ વા ભવો. જનનં જાતિ. જીરણં ¶ જરા. મરન્તિ એતેનાતિ મરણં.

૭. દુક્ખાદીનિ અટ્ઠસતાનિ અટ્ઠ ચ વિસ્સજ્જનાનિ ચતુસચ્ચયોજનાવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ‘‘દુક્ખં અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદીસુ હિ છન્નં ચતુક્કાનં વસેન ચતુવીસતિ વિસ્સજ્જનાનિ ‘‘ચક્ખુ જરામરણ’’ન્તિ પેય્યાલે ‘‘ચક્ખુ અભિઞ્ઞેય્યં સોતં અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદિના ‘‘જાતિ અભિઞ્ઞેય્યા’’તિ પરિયોસાનેન પઞ્ચનવુતાધિકેન વિસ્સજ્જનસતેન યોજેત્વા વુત્તાનિ. પઞ્ચનવુતાધિકં ચતુક્કસતં હોતિ, તેસં ચતુક્કાનં વસેન અસીતિઅધિકાનિ સત્ત વિસ્સજ્જનસતાનિ. ‘‘જરામરણં અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદિકે ચતુક્કે ‘‘ચત્તારિ વિસ્સજ્જનાની’’તિ એવં સબ્બાનિ અટ્ઠ ચ સતાનિ અટ્ઠ ચ વિસ્સજ્જનાનિ હોન્તિ. એત્થ ચ તસ્સ તસ્સ ધમ્મસ્સ પધાનભૂતો પચ્ચયો સમુદયોતિ વેદિતબ્બો. સબ્બસઙ્ખારેહિ સુઞ્ઞં નિબ્બાનં નિરોધોતિ વેદિતબ્બં. અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદીનં તિણ્ણમ્પિ હિ લોકુત્તરિન્દ્રિયાનં એત્થ અભાવં સન્ધાય અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયનિરોધોતિઆદિ યુજ્જતિ ¶ . નિરોધગામિનિપટિપદાતિ ચ સબ્બત્થ અરિયમગ્ગો એવ. એવઞ્હિ વુચ્ચમાને ફલેપિ મગ્ગવોહારસમ્ભવતો અઞ્ઞિન્દ્રિયઅઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયાનમ્પિ યુજ્જતિ. પુન દુક્ખાદીનં પરિઞ્ઞટ્ઠાદિવસેન અટ્ઠસતાનિ અટ્ઠ ચ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ, પુન દુક્ખાદીનં પરિઞ્ઞાપટિવેધટ્ઠાદિવસેન અટ્ઠસતાનિ અટ્ઠ ચ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. પરિઞ્ઞા ચ સા પટિવિજ્ઝિતબ્બટ્ઠેન પટિવેધો ચાતિ પરિઞ્ઞાપટિવેધો. પરિઞ્ઞાપટિવેધોવ અત્થો પરિઞ્ઞાપટિવેધટ્ઠો.

૮. પુન તાનેવ દુક્ખાદીનિ જરામરણપરિયન્તાનિ દ્વિઅધિકાનિ દ્વે પદસતાનિ સમુદયાદીહિ સત્તહિ સત્તહિ પદેહિ યોજેત્વા દ્વિઅધિકાનં દ્વિન્નં અટ્ઠકસતાનં વસેન સહસ્સઞ્ચ છ ચ સતાનિ સોળસ ચ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ પધાનભૂતો પચ્ચયો સમુદયો, તસ્સ નિરોધો સમુદયનિરોધો. છન્દો એવ રાગો છન્દરાગો, દુક્ખે સુખસઞ્ઞાય દુક્ખસ્સ છન્દરાગો, તસ્સ નિરોધો છન્દરાગનિરોધો. દુક્ખં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં સુખં સોમનસ્સં દુક્ખસ્સ અસ્સાદો. દુક્ખસ્સ અનિચ્ચતા દુક્ખસ્સ વિપરિણામધમ્મતા દુક્ખસ્સ આદીનવો. દુક્ખે છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનં દુક્ખસ્સ નિસ્સરણં. ‘‘યં ખો પન કિઞ્ચિ ભૂતં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં નિરોધો તસ્સ નિસ્સરણ’’ન્તિ ¶ (પટિ. મ. ૧.૨૪) વચનતો નિબ્બાનમેવ દુક્ખસ્સ નિસ્સરણં. ‘‘દુક્ખનિરોધો સમુદયનિરોધો છન્દરાગનિરોધો દુક્ખસ્સ નિસ્સરણ’’ન્તિ નાનાસઙ્ખતપટિપક્ખવસેન નાનાપરિયાયવચનેહિ ચતૂસુ ઠાનેસુ નિબ્બાનમેવ વુત્તન્તિ ¶ વેદિતબ્બં. કેચિ પન ‘‘આહારસમુદયા દુક્ખસમુદયો આહારનિરોધા દુક્ખનિરોધો સરસવસેન સમુદયનિરોધો, અથ વા ઉદયબ્બયદસ્સનેન સમુદયનિરોધો સહ વિપસ્સનાય મગ્ગો છન્દરાગનિરોધો’’તિ વદન્તિ. એવઞ્ચ વુચ્ચમાને લોકુત્તરિન્દ્રિયાનં અવિપસ્સનૂપગત્તા ન સબ્બસાધારણં હોતીતિ પઠમં વુત્તનયોવ ગહેતબ્બો. લોકુત્તરિન્દ્રિયેસુ હિ છન્દરાગાભાવતોયેવ છન્દરાગનિરોધોતિ યુજ્જતિ. સરીરે છન્દરાગેનેવ સરીરેકદેસેસુ કેસાદીસુપિ છન્દરાગો કતોવ હોતિ, જરામરણવન્તેસુ છન્દરાગેનેવ જરામરણેસુપિ છન્દરાગો કતોવ હોતિ. એવં અસ્સાદાદીનવાપિ યોજેતબ્બા. પુન દુક્ખાદીનિ જરામરણપરિયન્તાનિ દ્વિઅધિકાનિ દ્વે પદસતાનિ સમુદયાદીહિ છહિ છહિ ¶ પદેહિ યોજેત્વા દ્વિઅધિકાનં દ્વિન્નં સત્તકસતાનં વસેન નયસહસ્સઞ્ચ ચત્તારિ ચ સતાનિ ચુદ્દસ ચ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ.

૯. ઇદાનિ રૂપાદીનિ જરામરણપરિયન્તાનિ એકાધિકાનિ દ્વે પદસતાનિ સત્તહિ અનુપસ્સનાહિ યોજેત્વા નિદ્દિસિતું પઠમં તાવ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદયો સત્ત અનુપસ્સના નિદ્દિટ્ઠા. તાનિ સબ્બાનિ સત્તહિ સુદ્ધિકઅનુપસ્સનાવિસ્સજ્જનેહિ સદ્ધિં સહસ્સઞ્ચ ચત્તારિ ચ સતાનિ ચુદ્દસ ચ વિસ્સજ્જનાનિ હોન્તિ. અનિચ્ચન્તિ અનુપસ્સના અનિચ્ચાનુપસ્સના. સા નિચ્ચસઞ્ઞાપટિપક્ખા. દુક્ખન્તિ અનુપસ્સના દુક્ખાનુપસ્સના. સા સુખસઞ્ઞાપટિપક્ખા. અનત્તાતિ અનુપસ્સના અનત્તાનુપસ્સના. સા અત્તસઞ્ઞાપટિપક્ખા. તિસ્સન્નં અનુપસ્સનાનં પરિપૂરત્તા નિબ્બિન્દતીતિ નિબ્બિદા, નિબ્બિદા ચ સા અનુપસ્સના ચાતિ નિબ્બિદાનુપસ્સના. સા નન્દિપટિપક્ખા. ચતસ્સન્નં અનુપસ્સનાનં પરિપૂરત્તા વિરજ્જતીતિ વિરાગો, વિરાગો ચ સો અનુપસ્સના ચાતિ વિરાગાનુપસ્સના. સા રાગપટિપક્ખા. પઞ્ચન્નં અનુપસ્સનાનં પરિપૂરત્તા રાગં નિરોધેતીતિ નિરોધો, નિરોધો ચ સો અનુપસ્સના ચાતિ નિરોધાનુપસ્સના. સા સમુદયપટિપક્ખા. છન્નં અનુપસ્સનાનં પરિપૂરત્તા પટિનિસ્સજ્જતીતિ ¶ પટિનિસ્સગ્ગો, પટિનિસ્સગ્ગો ચ સો અનુપસ્સના ચાતિ પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના. સા આદાનપટિપક્ખા. લોકુત્તરિન્દ્રિયાનં અસતિપિ વિપસ્સનૂપગત્તે ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ (ધ. પ. ૨૭૭-૨૭૯; પટિ. મ. ૧.૩૧) વચનતો તેસમ્પિ અનિચ્ચદુક્ખાનત્તત્તા તત્થ નિચ્ચસુખત્તસઞ્ઞાનં નન્દિયા રાગસ્સ ચ અભાવા નિરોધવન્તાનીતિ અનુપસ્સનતો પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગપક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગસમ્ભવતો ચ તેહિપિ સત્ત અનુપસ્સના યોજિતાતિ વેદિતબ્બા. જરામરણવન્તેસુ અનિચ્ચાદિતો દિટ્ઠેસુ જરામરણમ્પિ અનિચ્ચાદિતો દિટ્ઠં નામ હોતિ, જરામરણવન્તેસુ નિબ્બિન્દન્તો વિરજ્જન્તો જરામરણે નિબ્બિન્નો ચ વિરત્તો ચ હોતિ, જરામરણવન્તેસુ નિરોધતો દિટ્ઠેસુ જરામરણમ્પિ નિરોધતો દિટ્ઠં ¶ નામ હોતિ, જરામરણવન્તેસુ પટિનિસ્સજ્જન્તો જરામરણં પટિનિસ્સજ્જન્તોવ હોતીતિ જરામરણેહિ સત્ત અનુપસ્સના યોજિતાતિ વેદિતબ્બા.

૧૦. ઇદાનિ આદીનવઞાણસ્સ વત્થુભૂતાનં ઉપ્પાદાદીનં પઞ્ચન્નં આરમ્મણાનં વસેન ઉપ્પાદાદીનિ તેસં વેવચનાનિ પઞ્ચદસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ, સન્તિપદઞાણસ્સ ¶ તપ્પટિપક્ખારમ્મણવસેન અનુપ્પાદાદીનિ પઞ્ચદસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ, પુન તાનેવ ઉપ્પાદાનુપ્પાદાદીનિ પદાનિ યુગળકવસેન યોજેત્વા તિંસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. એવં ઇમસ્મિં નયેવ સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ હોન્તિ. તત્થ ઉપ્પાદોતિ પુરિમકમ્મપચ્ચયા ઇધ ઉપ્પત્તિ. પવત્તન્તિ તથાઉપ્પન્નસ્સ પવત્તિ. નિમિત્તન્તિ સબ્બમ્પિ સઙ્ખારનિમિત્તં. યોગાવચરસ્સ હિ સઙ્ખારા સસણ્ઠાના વિય ઉપટ્ઠહન્તિ, તસ્મા નિમિત્તન્તિ વુચ્ચન્તિ. આયૂહનાતિ આયતિં પટિસન્ધિહેતુભૂતં કમ્મં. તઞ્હિ અભિસઙ્ખરણટ્ઠેન આયૂહનાતિ વુચ્ચતિ.

પટિસન્ધીતિ આયતિં ઉપ્પત્તિ. સા હિ ભવન્તરપટિસન્ધાનતો પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ. ગતીતિ યાય ગતિયા સા પટિસન્ધિ હોતિ. સા હિ ગન્તબ્બતો ગતીતિ વુચ્ચતિ. નિબ્બત્તીતિ ખન્ધાનં નિબ્બત્તનં. ઉપપત્તીતિ ‘‘સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૭૨) એવં વુત્તા વિપાકપવત્તિ. જાતીતિ જનનં. તત્થ તત્થ નિબ્બત્તમાનાનં સત્તાનં યે યે ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તેસં તેસં પઠમં ¶ પાતુભાવો. જરાતિ જીરણં. સા દુવિધા ઠિતઞ્ઞથત્તલક્ખણસઙ્ખાતં સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ ખણ્ડિચ્ચાદિસમ્મતો સન્તતિયં એકભવપરિયાપન્નખન્ધાનં પુરાણભાવો ચ. સા ઇધ અધિપ્પેતા. બ્યાધીતિ ધાતુક્ખોભપચ્ચયસમુટ્ઠિતો પિત્તસેમ્હવાતસન્નિપાતઉતુવિપરિણામવિસમપરિહારઉપક્કમકમ્મવિપાકવસેન અટ્ઠવિધો આબાધો. વિવિધં દુક્ખં આદહતિ વિદહતીતિ બ્યાધિ, બ્યાધયતિ તાપેતિ, કમ્પયતીતિ વા બ્યાધિ. મરણન્તિ મરન્તિ એતેનાતિ મરણં. તં દુવિધં વયલક્ખણસઙ્ખાતં સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ એકભવપરિયાપન્નજીવિતિન્દ્રિયપ્પબન્ધવિચ્છેદો ચ. તં ઇધ અધિપ્પેતં.

સોકોતિ સોચનં. ઞાતિભોગરોગસીલદિટ્ઠિબ્યસનેહિ ફુટ્ઠસ્સ ચિત્તસન્તાપો. પરિદેવોતિ પરિદેવનં. ઞાતિબ્યસનાદીહિયેવ ફુટ્ઠસ્સ વચીપલાપો. ઉપાયાસોતિ ભુસો આયાસો. ઞાતિબ્યસનાદીહિયેવ ફુટ્ઠસ્સ અધિમત્તચેતોદુક્ખપ્પભાવિતો દોસોયેવ. એત્થ ચ ઉપ્પાદાદયો પઞ્ચેવ આદીનવઞાણસ્સ વત્થુવસેન વુત્તા, સેસા તેસં વેવચનવસેન. ‘‘નિબ્બત્તી’’તિ હિ ઉપ્પાદસ્સ, ‘‘જાતી’’તિ પટિસન્ધિયા વેવચનં, ‘‘ગતિ ઉપપત્તી’’તિ ઇદં દ્વયં પવત્તસ્સ, જરાદયો નિમિત્તસ્સાતિ. અનુપ્પાદાદિવચનેહિ પન નિબ્બાનમેવ વુત્તં.

પુન ¶ તાનેવ ઉપ્પાદાનુપ્પાદાદીનિ સટ્ઠિ પદાનિ દુક્ખસુખપદેહિ યોજેત્વા સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ, ભયખેમપદેહિ યોજેત્વા સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ, સામિસનિરામિસપદેહિ ¶ યોજેત્વા સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ, સઙ્ખારનિબ્બાનપદેહિ યોજેત્વા સટ્ઠિ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ દુક્ખન્તિ અનિચ્ચત્તા દુક્ખં. દુક્ખપટિપક્ખતો સુખં. યં દુક્ખં, તં ભયં. ભયપટિપક્ખતો ખેમં. યં ભયં, તં વટ્ટામિસલોકામિસેહિ અવિપ્પમુત્તત્તા સામિસં. સામિસપટિપક્ખતો નિરામિસં. યં સામિસં, તં સઙ્ખારમત્તમેવ. સઙ્ખારપટિપક્ખતો સન્તત્તા નિબ્બાનં. સઙ્ખારા હિ આદિત્તા, નિબ્બાનં સન્તન્તિ. દુક્ખાકારેન ભયાકારેન સામિસાકારેન સઙ્ખારાકારેનાતિ એવં તેન તેન આકારેન પવત્તિં સન્ધાય તથા તથા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બન્તિ.

૧૧. પરિગ્ગહટ્ઠાદીનિ એકતિંસ વિસ્સજ્જનાનિ અરિયમગ્ગક્ખણવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તા હિ ધમ્મા ¶ આદિતો પભુતિ ઉપ્પાદનત્થં પરિગ્ગય્હન્તે ઇતિ પરિગ્ગહા, તેસં સભાવો પરિગ્ગહટ્ઠો. તેસંયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારભાવેન પરિવારટ્ઠો. ભાવનાપારિપૂરિવસેન પરિપૂરટ્ઠો. તેસંયેવ સમાધિવસેન એકારમ્મણપરિગ્ગહમપેક્ખિત્વા એકગ્ગટ્ઠો. નાનારમ્મણવિક્ખેપાભાવમપેક્ખિત્વા અવિક્ખેપટ્ઠો. વીરિયવસેન પગ્ગહટ્ઠો. સમાધિવસેન ઉદકેન ન્હાનીયચુણ્ણાનં વિય અવિપ્પકિણ્ણતા અવિસારટ્ઠો. સમાધિયોગેન અલુલિતત્તા અનાવિલટ્ઠો. અવિકમ્પિતત્તા અનિઞ્જનટ્ઠો. એકત્તુપટ્ઠાનવસેનાતિ સમાધિયોગેન ચ એકારમ્મણે ભુસં પતિટ્ઠાનવસેન ચ. ઠિતટ્ઠોતિ આરમ્મણે નિચ્ચલભાવેન પતિટ્ઠિતટ્ઠો. તસ્સ નિબ્બાનારમ્મણસ્સ આલમ્બનભાવેન આરમ્મણટ્ઠો. તત્થેવ નિકામચારભાવેન ગોચરટ્ઠો. નિસ્સરણપહાનભાવેન નિબ્બાનસ્સ પહાનટ્ઠો. કિલેસપરિચ્ચાગવસેન અરિયમગ્ગસ્સ પરિચ્ચાગટ્ઠો. દુભતો વુટ્ઠાનવસેન વુટ્ઠાનટ્ઠો. નિમિત્તપવત્તેહિ નિવત્તનવસેન નિવત્તનટ્ઠો. નિબ્બુતત્તા સન્તટ્ઠો. અતપ્પકત્તા ઉત્તમત્તા ચ પણીતટ્ઠો. કિલેસેહિ વિમુત્તત્તા, આરમ્મણે ચ અધિમુત્તત્તા વિમુત્તટ્ઠો. આસવાનં અવિસયભાવેન પરિસુદ્ધત્તા અનાસવટ્ઠો. કિલેસકન્તારસંસારકન્તારાતિક્કમનેન તરણટ્ઠો. સઙ્ખારનિમિત્તાભાવેન અનિમિત્તટ્ઠો. તણ્હાપણિધિઅભાવેન અપ્પણિહિતટ્ઠો. અત્તસારાભાવેન સુઞ્ઞતટ્ઠો. વિમુત્તિરસેન એકરસતાય, સમથવિપસ્સનાનં એકરસતાય વા એકરસટ્ઠો. સમથવિપસ્સનાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિવત્તનટ્ઠો. તેસંયેવ યુગનદ્ધટ્ઠો. અરિયમગ્ગસ્સ સઙ્ખારતો નિગ્ગમને ¶ નિય્યાનટ્ઠો. નિબ્બાનસમ્પાપનેન હેતુટ્ઠો. નિબ્બાનપચ્ચક્ખકરણેન દસ્સનટ્ઠો. અધિપતિભાવેન આધિપતેય્યટ્ઠોતિ.

૧૨. સમથાદીનિ ચત્તારિ વિસ્સજ્જનાનિ સમથવિપસ્સનાવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. અનિચ્ચાદિવસેન અનુ અનુ પસ્સનતો અનુપસ્સનટ્ઠો. યુગનદ્ધસ્સ સમથવિપસ્સનાદ્વયસ્સ એકરસભાવેન ¶ અનતિવત્તનટ્ઠો. સિક્ખાદીનિ નવ વિસ્સજ્જનાનિ અરિયમગ્ગસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સિક્ખિતબ્બત્તા સિક્ખા ¶ . તસ્સા સમાદાતબ્બતો સમાદાનટ્ઠો. સીલે પતિટ્ઠાય કમ્મટ્ઠાનવસેન ગહિતસ્સ આરમ્મણસ્સ ભાવનાપવત્તિટ્ઠાનત્તા ગોચરટ્ઠાનત્તા ચ ગોચરટ્ઠો. સમથકાલે વિપસ્સનાકાલે વા કોસજ્જવસેન લીનસ્સ ચિત્તસ્સ ધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાવસેન ઉસ્સાહનટ્ઠો પગ્ગહટ્ઠો. ઉદ્ધચ્ચવસેન ઉદ્ધતસ્સ ચિત્તસ્સ પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાવસેન સન્નિસીદાપનટ્ઠો નિગ્ગહટ્ઠો. ઉભો વિસુદ્ધાનન્તિ ઉભતો વિસુદ્ધાનં, લીનુદ્ધતપક્ખતો નિવારેત્વા વિસુદ્ધાનં ચિત્તાનન્તિ અત્થો. મજ્ઝિમભાવે ઠિતાનં સન્તતિવસેન પવત્તમાનાનં ચિત્તાનં વસેન બહુવચનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. ઉસ્સાહનસન્નિસીદાપનેસુ સબ્યાપારાભાવો અજ્ઝુપેક્ખનટ્ઠો. સમપ્પવત્તસ્સ ચિત્તસ્સ વસેન ભાવના વિસેસાધિગમટ્ઠો. અરિયમગ્ગપાતુભાવવસેન ઉત્તરિપટિવેધટ્ઠો. અરિયમગ્ગસિદ્ધચતુસચ્ચપટિવેધવસેન સચ્ચાભિસમયટ્ઠો. ફલસમાપત્તિવસેન નિરોધે પતિટ્ઠાપકટ્ઠો. સા હિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલં નિરોધસઙ્ખાતે નિબ્બાને પતિટ્ઠાપેતિ.

સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ ઇન્દ્રિયટ્ઠવસેન વુત્તાનિ. અધિમોક્ખટ્ઠોતિ અધિમુચ્ચનટ્ઠો. ઉપટ્ઠાનટ્ઠોતિ આરમ્મણં ઉપેચ્ચ પતિટ્ઠાનટ્ઠો. દસ્સનટ્ઠોતિ સભાવપેક્ખનટ્ઠો. સદ્ધાબલાદીનિ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ બલટ્ઠવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. અકમ્પિયટ્ઠેન સદ્ધાવ બલન્તિ સદ્ધાબલં. અસ્સદ્ધિયેતિ અસ્સદ્ધિયેન. અસ્સદ્ધિયન્તિ ચ સદ્ધાપટિપક્ખભૂતો ચિત્તુપ્પાદો. અકમ્પિયટ્ઠોતિ અકમ્પેતબ્બટ્ઠો, કમ્પેતું ન સક્કાતિ અત્થો. કોસજ્જેતિ કુસીતભાવસઙ્ખાતેન થિનમિદ્ધેન. પમાદેતિ સતિપટિપક્ખેન ચિત્તુપ્પાદેન. ઉદ્ધચ્ચેતિ અવૂપસમસઙ્ખાતેન ઉદ્ધચ્ચેન. અવિજ્જાયાતિ મોહેન. સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદીનિ સત્ત વિસ્સજ્જનાનિ બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. બુજ્ઝનકસ્સ અઙ્ગો ¶ બોજ્ઝઙ્ગો. પસત્થો સુન્દરો ચ બોજ્ઝઙ્ગો સમ્બોજ્ઝઙ્ગો, સતિયેવ સમ્બોજ્ઝઙ્ગો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. ધમ્મે વિચિનાતીતિ ધમ્મવિચયો. પઞ્ઞાયેતં નામં. પવિચયટ્ઠોતિ વિચારટ્ઠો. પીનયતીતિ પીતિ. ફરણટ્ઠોતિ વિસરણટ્ઠો. પસ્સમ્ભનં પસ્સદ્ધિ ¶ . ઉપસમટ્ઠોતિ નિદ્દરથટ્ઠો. ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ ઉપેક્ખા, સમં પેક્ખતિ અપક્ખપતિતાવ હુત્વા પેક્ખતીતિ અત્થો. સા ઇધ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા, બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખાતિપિ તસ્સા નામં. સમવાહિતલક્ખણત્તા પટિસઙ્ખાનટ્ઠો.

સમ્માદિટ્ઠાદીનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ મગ્ગવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સમ્મા પસ્સતિ, સમ્મા વા તાય પસ્સન્તિ, પસત્થા સુન્દરા વા દિટ્ઠીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. તસ્સા સમ્માદિટ્ઠિયા. સમ્મા સઙ્કપ્પેતિ, સમ્મા વા તેન સઙ્કપ્પેન્તિ, પસત્થો સુન્દરો વા સઙ્કપ્પોતિ સમ્માસઙ્કપ્પો. અભિરોપનટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ આરમ્મણારોપનટ્ઠો. આરમ્મણાભિનિરોપનટ્ઠોતિપિ પાઠો. સમ્મા વદતિ ¶ , સમ્મા વા તાય વદન્તિ, પસત્થા સુન્દરા વા વાચાતિ સમ્માવાચા. મિચ્છાવાચાવિરતિયા એતં નામં. પરિગ્ગહટ્ઠોતિ ચતુબ્બિધવચીસંવરપરિગ્ગહટ્ઠો. સમ્મા કરોતિ, સમ્મા વા તેન કરોન્તિ, પસત્થં સુન્દરં વા કમ્મન્તિ સમ્માકમ્મં, સમ્માકમ્મમેવ સમ્માકમ્મન્તો. મિચ્છાકમ્મન્તવિરતિયા એતં નામં. સમુટ્ઠાનટ્ઠોતિ તિવિધકાયસંવરસમુટ્ઠાનટ્ઠો. સમ્મા આજીવતિ, સમ્મા વા તેન આજીવન્તિ, પસત્થો સુન્દરો વા આજીવોતિ સમ્માઆજીવો. મિચ્છાજીવવિરતિયા એતં નામં. વોદાનટ્ઠોતિ પરિસુદ્ધટ્ઠો. સમ્મા વાયમતિ, સમ્મા વા તેન વાયમન્તિ, પસત્થો સુન્દરો વા વાયામોતિ સમ્માવાયામો. સમ્મા સરતિ, સમ્મા વા તાય સરન્તિ, પસત્થા સુન્દરા વા સતીતિ સમ્માસતિ. સમ્મા સમાધિયતિ, સમ્મા વા તેન સમાધિયન્તિ, પસત્થો સુન્દરો વા સમાધીતિ સમ્માસમાધિ.

૧૩. ઇન્દ્રિયાદીનિ દસ વિસ્સજ્જનાનિ રાસિકત્વા અનુપુબ્બપટિપાટિવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. આધિપતેય્યટ્ઠોતિ ઇન્દટ્ઠકરણવસેન અધિપતિઅત્થો. અકમ્પિયટ્ઠોતિ પટિપક્ખેહિ કમ્પેતું અસક્કુણેય્યટ્ઠો. નિય્યાનટ્ઠોતિ લોકિયલોકુત્તરાનમ્પિ પટિપક્ખતો નિગ્ગમનટ્ઠો. હેતુટ્ઠોતિ મિચ્છાદિટ્ઠાદીનં પહાનાય સમ્માદિટ્ઠાદયો હેતૂતિ વા સબ્બેપિ સમ્માદિટ્ઠાદયો નિબ્બાનસમ્પાપકહેતૂતિ વા હેતુટ્ઠો. સતિપટ્ઠાનેસુ આરમ્મણેસુ ¶ ઓક્ખન્દિત્વા પક્ખન્દિત્વા ઉપટ્ઠાનતો ઉપટ્ઠાનં, સતિયેવ ઉપટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં. કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ પનસ્સા અસુભદુક્ખાનિચ્ચાનત્તાકારગહણવસે ¶ સુભસુખનિચ્ચત્તસઞ્ઞાપહાનકિચ્ચસાધનવસેન ચ પવત્તિતો ચતુધા ભેદો હોતિ. એતાનિ પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લબ્ભન્તિ, મગ્ગક્ખણે પન એકાયેવ સતિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ.

સમ્મપ્પધાનેસુ પદહન્તિ એતેનાતિ પધાનં, સોભનં પધાનં સમ્મપ્પધાનં. સમ્મા વા પદહન્તિ એતેનાતિ સમ્મપ્પધાનં, સોભનં વા તં કિલેસવિરૂપત્તવિરહતો પધાનઞ્ચ હિતસુખનિપ્ફાદકત્તેન સેટ્ઠભાવાવહનતો પધાનભાવકરણતો વા સમ્મપ્પધાનં. વીરિયસ્સેતં અધિવચનં. ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નાનં અનુપ્પન્નુપ્પન્નાનઞ્ચ અકુસલકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાનુપ્પત્તિઉપ્પાદટ્ઠિતિકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તિતો પનસ્સ ચતુધા ભેદો હોતિ. એતાનિપિ પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લબ્ભન્તિ, મગ્ગક્ખણે પન એકમેવ વીરિયં ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. પદહનટ્ઠોતિ ઉસ્સાહનટ્ઠો. પધાનટ્ઠોતિપિ પાઠો, સોયેવત્થો.

ઇદ્ધિપાદાનન્તિ એત્થ છન્દવીરિયચિત્તવીમંસાસુ એકેકો ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિ, સમિજ્ઝતિ નિપ્ફજ્જતીતિ અત્થો. ઇજ્ઝન્તિ વા એતાય સત્તા ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ ઇદ્ધિ, પઠમેનત્થેન ¶ ઇદ્ધિ એવ પાદો ઇદ્ધિપાદો, ઇદ્ધિકોટ્ઠાસોતિ અત્થો. દુતિયેનત્થેન ઇદ્ધિયા પાદોતિ ઇદ્ધિપાદો. પાદોતિ પતિટ્ઠા, અધિગમૂપાયોતિ અત્થો. તેન હિ યસ્મા ઉપરૂપરિ વિસેસસઙ્ખાતં ઇદ્ધિં પજ્જન્તિ પાપુણન્તિ, તસ્મા પાદોતિ વુચ્ચતિ. એતે છન્દાદયો પુબ્બભાગે અધિપતિવસેન નાનાચિત્તેસુ લબ્ભન્તિ, મગ્ગક્ખણે પન સહેવ લબ્ભન્તિ. ઇજ્ઝનટ્ઠોતિ નિપ્ફજ્જનટ્ઠો પતિટ્ઠાનટ્ઠો વા. સચ્ચાનન્તિ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં. તથટ્ઠોતિ યથાસભાવટ્ઠો. ઇમાનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ. પયોગાનન્તિ ચતુન્નં અરિયમગ્ગપયોગાનં. પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠોતિ ચતુન્નં અરિયફલાનં પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠો. મગ્ગપયોગો હિ ફલક્ખણે પટિપ્પસ્સદ્ધો હોતિ નિટ્ઠિતકિચ્ચત્તા. મગ્ગપયોગાનં ફલોદયેન પટિપ્પસ્સદ્ધભાવો વા. ફલાનં સચ્છિકિરિયટ્ઠોતિ અરિયફલાનં પચ્ચવેક્ખણવસેન પચ્ચક્ખકરણટ્ઠો. આરમ્મણસચ્છિકિરિયા ¶ વુત્તા હોતિ, ફલક્ખણે પટિલાભસચ્છિકિરિયા વા. વિતક્કાદીનિ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ ઝાનઙ્ગવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. વિતક્કનં વિતક્કો, ઊહનન્તિ ¶ વુત્તં હોતિ. વિચરણં વિચારો, અનુસઞ્ચરણન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉપવિચારટ્ઠોતિ અનુમજ્જનટ્ઠો. અભિસન્દનટ્ઠોતિ તેમનટ્ઠો સમાધિવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગટ્ઠો.

આવજ્જનાદીનિ પઞ્ચદસ વિસ્સજ્જનાનિ પકિણ્ણકવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. પઞ્ચદ્વારમનોદ્વારેસુ ભવઙ્ગારમ્મણતો અઞ્ઞારમ્મણે ચિત્તસન્તાનં નમેન્તાનં દ્વિન્નં ચિત્તાનં આવજ્જનટ્ઠો. વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનટ્ઠો. પઞ્ઞાય પજાનનટ્ઠો. સઞ્ઞાય સઞ્જાનનટ્ઠો. સમાધિસ્સ એકોદટ્ઠો. દુતિયજ્ઝાનસ્મિઞ્હિ સમાધિ એકો ઉદેતીતિ એકોદીતિ વુચ્ચતિ, વિતક્કવિચારેહિ અનજ્ઝારુળ્હત્તા અગ્ગો સેટ્ઠો હુત્વા ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. સેટ્ઠોપિ હિ લોકે એકોતિ વુચ્ચતિ. વિતક્કવિચારવિરહિતો વા એકો અસહાયો હુત્વા ઉદેતીતિપિ વટ્ટતિ. સબ્બોપિ વા કુસલસમાધિ નીવરણાદીનં ઉદ્ધચ્ચસ્સેવ વા પટિપક્ખત્તા તેહિ અનજ્ઝારુળ્હોતિ અગ્ગો હુત્વા ઉદેતીતિ વા તેહિ વિરહિતોતિ અસહાયો હુત્વા ઉદેતીતિ વા એકોદીતિ યુજ્જતિ. અભિઞ્ઞાય ઞાતટ્ઠોતિ ઞાતપરિઞ્ઞાય સભાવજાનનટ્ઠો. પરિઞ્ઞાય તીરણટ્ઠોતિ તીરણપરિઞ્ઞાય અનિચ્ચાદિતો ઉપપરિક્ખણટ્ઠો. પહાનસ્સ પરિચ્ચાગટ્ઠોતિ પહાનપરિઞ્ઞાય પટિપક્ખપજહનટ્ઠો. સમપ્પવત્તાય ભાવનાય એકરસટ્ઠો. ફસ્સનટ્ઠોતિ ફુસનટ્ઠો વિન્દનટ્ઠો. પીળાભારવહનાદિના ખન્ધટ્ઠો. સુઞ્ઞાદિના ધાતુટ્ઠો. સકસકમરિયાદાયતનાદિના આયતનટ્ઠો. પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કતવસેન સઙ્ખતટ્ઠો. તબ્બિપરીતેન અસઙ્ખતટ્ઠો.

૧૪. ચિત્તટ્ઠાદીનિ પઞ્ચદસ વિસ્સજ્જનાનિ ચિત્તસમ્બન્ધેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. ચિત્તટ્ઠોતિ એત્થ આરમ્મણં ચિન્તેતીતિ ચિત્તં, વિજાનાતીતિ અત્થો. યં પનેત્થ જવનં હોતિ, તં જવનવીથિવસેન ¶ અત્તનો સન્તાનં ચિનોતીતિપિ ચિત્તં, યં વિપાકં હોતિ, તં કમ્મકિલેસેહિ ચિતન્તિપિ ચિત્તં, સબ્બમ્પિ યથાનુરૂપં ચિત્તતાય ચિત્તં, ચિત્તકરણતાય ચિત્તં, યં વટ્ટસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તં સંસારદુક્ખં ચિનોતીતિપિ ચિત્તં. એવં આરમ્મણે ¶ ચિત્તતાદિતો ચિત્તટ્ઠો. ચિત્તુપ્પાદને ફલુપ્પાદને વા નાસ્સ અન્તરમત્થીતિ અનન્તરં, અનન્તરસ્સ ભાવો આનન્તરિયં, ચિત્તસ્સ આનન્તરિયં ચિત્તાનન્તરિયં, સો ચિત્તાનન્તરિયટ્ઠો. અરહતો ચુતિચિત્તં વજ્જેત્વા યસ્સ કસ્સચિ સમનન્તરનિરુદ્ધસ્સ ચિત્તસ્સ અનન્તરચિત્તુપ્પાદને સમત્થભાવો મગ્ગચિત્તસ્સ અનન્તરં ફલુપ્પાદને સમત્થભાવોતિ અધિપ્પાયો. ચિત્તસ્સ વુટ્ઠાનટ્ઠોતિ ગોત્રભુચિત્તસ્સ ¶ નિમિત્તતો, મગ્ગચિત્તસ્સ નિમિત્તપવત્તતો વુટ્ઠાનટ્ઠો. ચિત્તસ્સ વિવટ્ટનટ્ઠોતિ તસ્સેવ ચિત્તદ્વયસ્સ યથાવુત્તતો વુટ્ઠિતસ્સ નિબ્બાને વિવટ્ટનટ્ઠો. ચિત્તસ્સ હેતુટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ હેતુપચ્ચયભૂતાનં નવન્નં હેતૂનં હેતુટ્ઠો. ચિત્તસ્સ પચ્ચયટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ વત્થારમ્મણાદીનં અનેકેસં પચ્ચયાનં પચ્ચયટ્ઠો. ચિત્તસ્સ વત્થુટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ વત્થુભૂતાનં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયહદયવત્થૂનં વત્થુટ્ઠો. ચિત્તસ્સ ભૂમટ્ઠોતિ ચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિદેસવસેન કામાવચરાદિભૂમિઅત્થો. ચિત્તસ્સ આરમ્મણટ્ઠોતિ રૂપાદિઆરમ્મણટ્ઠો. પરિચિતસ્સારમ્મણસ્સ સઞ્ચરણટ્ઠાનટ્ઠેન ગોચરટ્ઠો. ઉપરિ વુત્તવિઞ્ઞાણચરિયાવસેન ચરિયટ્ઠો. અથ વા પયોગસમુદાચારટ્ઠો ચરિયટ્ઠો. ચિત્તસ્સ ગમનાભાવેપિ દૂરસન્તિકારમ્મણગહણવસેન ગતટ્ઠો. અભિનીહારટ્ઠોતિ ગહિતારમ્મણતો અઞ્ઞારમ્મણમનસિકારત્થં ચિત્તસ્સ અભિનીહરણટ્ઠો. ચિત્તસ્સ નિય્યાનટ્ઠોતિ મગ્ગચિત્તસ્સ વટ્ટતો નિય્યાનટ્ઠો. ‘‘નેક્ખમ્મં પટિલદ્ધસ્સ કામચ્છન્દતો ચિત્તં નિસ્સટં હોતી’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૨૪, ૧૯૧ થોકં વિસદિસં) નયેન ચિત્તસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો.

૧૫. એકત્તાદીનિ દ્વાચત્તાલીસ વિસ્સજ્જનાનિ એકત્તસમ્બન્ધેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. એકત્તેતિ આરમ્મણેકત્તે, એકારમ્મણેતિ અત્થો. પઠમજ્ઝાનવસેન પક્ખન્દનટ્ઠો. દુતિયજ્ઝાનવસેન પસીદનટ્ઠો. તતિયજ્ઝાનવસેન સન્તિટ્ઠનટ્ઠો. ચતુત્થજ્ઝાનવસેન મુચ્ચનટ્ઠો. પચ્ચવેક્ખણવસેન એતં સન્તન્તિ પસ્સનટ્ઠો. યાનીકતટ્ઠાદયો પઞ્ચ સમાધિસ્સ વસીભાવવિસેસા. યાનીકતટ્ઠોતિ યુત્તયાનસદિસકતટ્ઠો. વત્થુકતટ્ઠોતિ પતિટ્ઠટ્ઠેન વત્થુ વિય કતટ્ઠો. અનુટ્ઠિતટ્ઠોતિ પચ્ચુપટ્ઠિતટ્ઠો. પરિચિતટ્ઠોતિ સમન્તતો ચિતટ્ઠો. સુસમારદ્ધટ્ઠોતિ સુટ્ઠુ સમારદ્ધટ્ઠો ¶ , સુકતટ્ઠોતિ અત્થો. આવજ્જનસમાપજ્જનઅધિટ્ઠાનવુટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણવસિતાવસેન વા પટિપાટિયા પઞ્ચ પદાનિ યોજેતબ્બાનિ. કસિણાદિઆરમ્મણભાવનાય સિખાપ્પત્તકાલે ચિત્તચેતસિકાનં પરિગ્ગહપરિવારપરિપૂરટ્ઠો. તેસંયેવ સમ્મા સમાહિતત્તા એકારમ્મણે સમોસરણેન સમોધાનટ્ઠો. તેસંયેવ બલપ્પત્તિયા આરમ્મણં અભિભવિત્વા પતિટ્ઠાનવસેન અધિટ્ઠાનટ્ઠો. સમથસ્સ વિપસ્સનાય વા આદિતો, આદરેન વા સેવનવસેન આસેવનટ્ઠો. વડ્ઢનવસેન ભાવનટ્ઠો ¶ . પુનપ્પુનં ¶ કરણવસેન બહુલીકમ્મટ્ઠો. બહુલીકતસ્સ સુટ્ઠુ સમુટ્ઠિતવસેન સુસમુગ્ગતટ્ઠો. સુસમુગ્ગતસ્સ પચ્ચનીકેહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તિવસેન આરમ્મણે ચ સુટ્ઠુ અધિમુત્તિવસેન સુવિમુત્તટ્ઠો.

બુજ્ઝનટ્ઠાદીનિ ચત્તારિ પદાનિ બોજ્ઝઙ્ગવસેન વુત્તાનિ. સોતાપત્તિમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં બુજ્ઝનટ્ઠો. સકદાગામિમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં અનુબુજ્ઝનટ્ઠો. અનાગામિમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં પટિબુજ્ઝનટ્ઠો. અરહત્તમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં સમ્બુજ્ઝનટ્ઠો. વિપસ્સનાબોજ્ઝઙ્ગાનં વા બુજ્ઝનટ્ઠો. દસ્સનમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં અનુબુજ્ઝનટ્ઠો. ભાવનામગ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનં પટિબુજ્ઝનટ્ઠો. ફલબોજ્ઝઙ્ગાનં સમ્બુજ્ઝનટ્ઠો. યથાવુત્તનયેનેવ બોજ્ઝઙ્ગાનં તસ્સ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ બોધનાદિકરણેન બોધનટ્ઠાદયો ચત્તારો અત્થા વેદિતબ્બા. યથાવુત્તાનંયેવ બોજ્ઝઙ્ગાનં બુજ્ઝનટ્ઠેન ‘‘બોધો’’તિ લદ્ધનામસ્સ પુગ્ગલસ્સ પક્ખે ભવત્તા બોધિપક્ખિયા નામ. તેસં યથાવુત્તાનંયેવ બોધિપક્ખિયટ્ઠાદયો ચત્તારો અત્થા વેદિતબ્બા. વિપસ્સનાપઞ્ઞાવસેન જોતનટ્ઠો. કમતો ચતુમગ્ગપઞ્ઞાવસેન ઉજ્જોતનાનુજ્જોતનપટિજ્જોતનસઞ્જોતનટ્ઠો. કમતો ચતુમગ્ગપઞ્ઞાવસેન વા જોતનટ્ઠાદયો, ફલપઞ્ઞાવસેન સઞ્જોતનટ્ઠો વેદિતબ્બો.

૧૬. પતાપનટ્ઠાદીનિ અટ્ઠારસ વિસ્સજ્જનાનિ અરિયમગ્ગવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. અરિયમગ્ગો હિ યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં પતાપેતિ પભાસેતિ વિરોચાપેતીતિ પતાપનો, તસ્સ પતાપનટ્ઠો. તસ્સેવ અતિપભસ્સરભાવેન સયં વિરોચનટ્ઠો. કિલેસાનં વિસોસનેન સન્તાપનટ્ઠો. અમલનિબ્બાનારમ્મણત્તા અમલટ્ઠો. સમ્પયુત્તમલાભાવેન વિમલટ્ઠો. આરમ્મણકરણમલાભાવે ¶ નિમ્મલટ્ઠો. અથ વા સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ અમલટ્ઠો. સકદાગામિઅનાગામિમગ્ગાનં વિમલટ્ઠો. અરહત્તમગ્ગસ્સ નિમ્મલટ્ઠો. અથ વા સાવકમગ્ગસ્સ અમલટ્ઠો. પચ્ચેકબુદ્ધમગ્ગસ્સ વિમલટ્ઠો. સમ્માસમ્બુદ્ધમગ્ગસ્સ નિમ્મલટ્ઠો. કિલેસવિસમાભાવેન સમટ્ઠો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૮; અ. નિ. ૩.૩૩; ૫.૨૦૦) વિય કિલેસપ્પહાનટ્ઠેન સમયટ્ઠો. વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણસઙ્ખાતેસુ પઞ્ચસુ વિવેકેસુ સમુચ્છેદવિવેકત્તા વિવેકટ્ઠો, વિનાભાવટ્ઠો. નિસ્સરણવિવેકે નિબ્બાને ચરણતો વિવેકચરિયટ્ઠો. પઞ્ચસુ વિરાગેસુ સમુચ્છેદવિરાગત્તા ¶ વિરાગટ્ઠો, વિરજ્જનટ્ઠો. નિસ્સરણવિરાગે નિબ્બાને ચરણતો વિરાગચરિયટ્ઠો. પઞ્ચસુ નિરોધેસુ સમુચ્છેદનિરોધત્તા નિરોધટ્ઠો. દુક્ખનિરોધે નિબ્બાને ચરણતો નિરોધચરિયટ્ઠો. પરિચ્ચાગપક્ખન્દનવોસગ્ગત્તા વોસગ્ગટ્ઠો. અરિયમગ્ગો હિ સમુચ્છેદવસેન કિલેસપ્પહાનતો પરિચ્ચાગવોસગ્ગો, આરમ્મણકરણેન નિબ્બાનપક્ખન્દનતો પક્ખન્દનવોસગ્ગો ચ. વિપસ્સના પન તદઙ્ગવસેન કિલેસપ્પહાનતો પરિચ્ચાગવોસગ્ગો, તન્નિન્નભાવેન નિબ્બાનપક્ખન્દનતો પક્ખન્દનવોસગ્ગો. ન સો ઇધ અધિપ્પેતો. વોસગ્ગભાવેન ચરણતો ¶ વોસગ્ગચરિયટ્ઠો. પઞ્ચસુ વિમુત્તીસુ સમુચ્છેદવિમુત્તિત્તા વિમુત્તટ્ઠો. નિસ્સરણવિમુત્તિયં ચરણતો વિમુત્તિચરિયટ્ઠો.

છન્દવીરિયચિત્તવીમંસાસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ એકેકઇદ્ધિપાદવસેન દસ દસ કત્વા ચતુરિદ્ધિપાદવસેન છન્દટ્ઠાદીનિ ચત્તાલીસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. કત્તુકમ્યતટ્ઠો છન્દટ્ઠો. છન્દં સીસં કત્વા ભાવનારમ્ભકાલે મૂલટ્ઠો. સહજાતાનં પતિટ્ઠાભાવેન પાદટ્ઠો. પદટ્ઠોતિ વા પાઠો. ઇદ્ધિપાદત્તા અધિપતિભાવેન પધાનટ્ઠો. પયોગકાલે ઇજ્ઝનટ્ઠો. સદ્ધાસમ્પયોગેન અધિમોક્ખટ્ઠો. વીરિયસમ્પયોગેન પગ્ગહટ્ઠો. સતિસમ્પયોગેન ઉપટ્ઠાનટ્ઠો. સમાધિસમ્પયોગેન અવિક્ખેપટ્ઠો. પઞ્ઞાસમ્પયોગેન દસ્સનટ્ઠો. પગ્ગહટ્ઠો વીરિયટ્ઠો. વીરિયં સીસં કત્વા ભાવનારમ્ભકાલે મૂલટ્ઠો. સયં ¶ વીરિયત્તા પગ્ગહટ્ઠો. ચિન્તનટ્ઠાદિકો ચિત્તટ્ઠો. ચિત્તં સીસં કત્વા ભાવનારમ્ભકાલે મૂલટ્ઠો. ઉપપરિક્ખનટ્ઠો વીમંસટ્ઠો. વીમંસં સીસં કત્વા ભાવનારમ્ભકાલે મૂલટ્ઠો. સયં વીમંસત્તા દસ્સનટ્ઠો.

૧૭. દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠોતિઆદીનિ સોળસ વિસ્સજ્જનાનિ સચ્ચાનં તથલક્ખણવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. દુક્ખદસ્સનેનેવ પીળનટ્ઠો. દુક્ખાયૂહનસમુદયદસ્સનેન સઙ્ખતટ્ઠો. સબ્બકિલેસસન્તાપહરસુસીતલમગ્ગદસ્સનેન સન્તાપટ્ઠો. અવિપરિણામધમ્મનિરોધદસ્સનેન વિપરિણામટ્ઠો. સમુદયદસ્સનેનેવ આયૂહનટ્ઠો. સમુદયાયૂહિતદુક્ખદસ્સનેન નિદાનટ્ઠો. વિસઞ્ઞોગભૂતનિરોધદસ્સનેન સઞ્ઞોગટ્ઠો. નિય્યાનભૂતમગ્ગદસ્સનેન પલિબોધટ્ઠો. નિરોધદસ્સનેનેવ નિસ્સરણટ્ઠો. અવિવેકભૂતસમુદયદસ્સનેન વિવેકટ્ઠો. સઙ્ખતભૂતમગ્ગદસ્સનેન અસઙ્ખતટ્ઠો. વિસભૂતદુક્ખદસ્સનેન અમતટ્ઠો. મગ્ગદસ્સનેનેવ ¶ નિય્યાનટ્ઠો. નિબ્બાનસમ્પત્તિયા અહેતુભૂતસમુદયદસ્સનેન હેતુટ્ઠો. સુદુદ્દસનિરોધદસ્સનેન દસ્સનટ્ઠો. કપણજનસદિસદુક્ખદસ્સનેન ઉળારકુલસદિસો આધિપતેય્યટ્ઠો પાતુભવતીતિ. એવં તંતંસચ્ચદસ્સનેન તદઞ્ઞસચ્ચદસ્સનેન ચ એકેકસ્સ સચ્ચસ્સ ચત્તારો ચત્તારો લક્ખણટ્ઠા વુત્તા.

તથટ્ઠાદીનિ દ્વાદસ વિસ્સજ્જનાનિ સબ્બધમ્મસઙ્ગાહકદ્વાદસપદવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. તથટ્ઠોતિ યથાસભાવટ્ઠો. અનત્તટ્ઠોતિ અત્તવિરહિતટ્ઠો. સચ્ચટ્ઠોતિ અવિસંવાદનટ્ઠો. પટિવેધટ્ઠોતિ પટિવિજ્ઝિતબ્બટ્ઠો. અભિજાનનટ્ઠોતિ અભિજાનિતબ્બટ્ઠો. પરિજાનનટ્ઠોતિ ઞાતતીરણપરિઞ્ઞાય પરિજાનિતબ્બટ્ઠો. ધમ્મટ્ઠોતિ સભાવધારણાદિઅત્થો. ધાતુટ્ઠોતિ સુઞ્ઞાદિઅત્થો. ઞાતટ્ઠોતિ જાનિતું સક્કુણેય્યટ્ઠો. સચ્છિકિરિયટ્ઠોતિ સચ્છિકાતબ્બટ્ઠો. ફસ્સનટ્ઠોતિ ઞાણેન ફુસિતબ્બટ્ઠો. અભિસમયટ્ઠોતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણેન અભિસમ્માગન્તબ્બટ્ઠો, ઞાણેન પટિલભિતબ્બટ્ઠો વા. પટિલાભોપિ ¶ હિ ‘‘અત્થાભિસમયા ધીરો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૩૦) વિય અભિસમયોતિ વુચ્ચતિ.

૧૮. નેક્ખમ્માદીનિ ¶ સત્ત વિસ્સજ્જનાનિ ઉપચારજ્ઝાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. નેક્ખમ્મન્તિ કામચ્છન્દસ્સ પટિપક્ખો અલોભો. આલોકસઞ્ઞાતિ થિનમિદ્ધસ્સ પટિપક્ખે આલોકનિમિત્તે સઞ્ઞા. અવિક્ખેપોતિ ઉદ્ધચ્ચસ્સ પટિપક્ખો સમાધિ. ધમ્મવવત્થાનન્તિ વિચિકિચ્છાય પટિપક્ખં ઞાણં. ઞાણન્તિ અવિજ્જાય પટિપક્ખં ઞાણં. પામોજ્જન્તિ અરતિપટિપક્ખા પીતિ. પઠમજ્ઝાનાદીનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ રૂપારૂપસમાપત્તિવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. હેટ્ઠા પન રૂપસમાપત્તિઅનન્તરં રૂપજ્ઝાનસમ્બન્ધેન ચત્તારો બ્રહ્મવિહારા નિદ્દિટ્ઠા.

અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનિ લોકુત્તરમગ્ગસ્સ પુબ્બભાગે અટ્ઠારસમહાવિપસ્સનાવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. હેટ્ઠા પન રૂપાદીહિ યોજનૂપગા સત્ત અનુપસ્સના એવ વુત્તા, ઇધ પન સબ્બાપિ વુત્તા. કલાપસમ્મસનઉદયબ્બયાનુપસ્સના કસ્મા ન વુત્તાતિ ચે? તાસં દ્વિન્નં વસેન અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનં સિજ્ઝનતો ઇમાસુ વુત્તાસુ તા દ્વેપિ વુત્તાવ હોન્તિ, અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ વા વિના તાસં દ્વિન્નં અપ્પવત્તિતો ઇમાસુ વુત્તાસુ તા દ્વેપિ વુત્તાવ હોન્તિ. ખયાનુપસ્સનાતિ પચ્ચુપ્પન્નાનં રૂપક્ખન્ધાદીનં ભઙ્ગદસ્સનઞાણઞ્ચ ¶ તંતંખન્ધભઙ્ગદસ્સનાનન્તરં તદારમ્મણચિત્તચેતસિકભઙ્ગદસ્સનઞાણઞ્ચ. વયાનુપસ્સનાતિ પચ્ચુપ્પન્નાનં ખન્ધાનં ભઙ્ગદસ્સનાનન્તરં તદન્વયેનેવ અતીતાનાગતખન્ધાનં ભઙ્ગદસ્સનઞાણં. વિપરિણામાનુપસ્સનાતિ તસ્મિં ભઙ્ગસઙ્ખાતે નિરોધે અધિમુત્તત્તા, અથ સબ્બેપિ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા વિપરિણામવન્તોતિ સબ્બેસં વિપરિણામદસ્સનઞાણં. અનિમિત્તાનુપસ્સનાતિ એવં સબ્બસઙ્ખારાનં વિપરિણામં દિસ્વા અનિચ્ચતો વિપસ્સન્તસ્સ અનિચ્ચાનુપસ્સનાવ નિચ્ચનિમિત્તપજહનવસેન નિચ્ચનિમિત્તાભાવા અનિમિત્તાનુપસ્સના નામ હોતિ. અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાનન્તરં પવત્તા દુક્ખાનુપસ્સનાવ સુખપત્થનાપજહનવસેન પણિધિઅભાવા અપ્પણિહિતાનુપસ્સના નામ હોતિ.

સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાતિ દુક્ખાનુપસ્સનાનન્તરં પવત્તા અનત્તાનુપસ્સનાવ અત્તાભિનિવેસપજહનવસેન અત્તસુઞ્ઞતાદસ્સનતો સુઞ્ઞતાનુપસ્સના નામ હોતિ. અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાતિ એવં સઙ્ખારાનં ભઙ્ગં પસ્સિત્વા ¶ પસ્સિત્વા અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સન્તસ્સ સઙ્ખારાવ ભિજ્જન્તિ, સઙ્ખારાનં મરણં ન અઞ્ઞો કોચિ અત્થીતિ ભઙ્ગવસેન સુઞ્ઞતં ગહેત્વા પવત્તા વિપસ્સના. સા હિ અધિપઞ્ઞા ચ ધમ્મેસુ ચ વિપસ્સનાતિ કત્વા અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાતિ વુચ્ચતિ. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ ¶ ભઙ્ગં દિસ્વા દિસ્વા ‘‘સભયા સઙ્ખારા’’તિ પવત્તં ભયતુપટ્ઠાનઞાણં. આદીનવાનુપસ્સનાતિ ભયતુપટ્ઠાનવસેન ઉપ્પન્નં સબ્બભવાદીસુ આદીનવદસ્સનઞાણં. ‘‘યા ચ ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા યઞ્ચ આદીનવે ઞાણં યા ચ નિબ્બિદા, ઇમે ધમ્મા એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૨૨૭) વચનતો ભયતુપટ્ઠાનાદીનવાનુપસ્સનાસુ વુત્તાસુ નિબ્બિદાનુપસ્સના ઇધાપિ વુત્તાવ હોતિ. આદિતો ચતુત્થં કત્વા વુત્તત્તા પનિધ ન વુત્તા. પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાતિ મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણવસેન ઉપ્પન્નં મુઞ્ચનસ્સ ઉપાયકરણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાસઞ્ઞિતં અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાનુપસ્સનાઞાણં. ‘‘યા ચ મુઞ્ચિતુકમ્યતા યા ચ પટિસઙ્ખાનુપસ્સના યા ચ સઙ્ખારુપેક્ખા, ઇમે ધમ્મા એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૨૨૭) વચનતો પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય વુત્તાય મુઞ્ચિતુકમ્યતાસઙ્ખારુપેક્ખાઞાણાનિ વુત્તાનેવ હોન્તિ. વિવટ્ટનાનુપસ્સનાતિ અનુલોમઞાણવસેન ઉપ્પન્નં ગોત્રભુઞાણં. અનુલોમઞાણેન ગોત્રભુઞાણસ્સ સિજ્ઝનતો ગોત્રભુઞાણે વુત્તે અનુલોમઞાણં વુત્તમેવ હોતિ. એવઞ્હિ અટ્ઠારસન્નં ¶ મહાવિપસ્સનાનં પટિપાટિ વુચ્ચમાના પાળિયા સમેતિ. વુત્તઞ્હિ ઇન્દ્રિયકથાયં –

‘‘પુબ્બભાગે પઞ્ચહિન્દ્રિયેહિ પઠમજ્ઝાનવસેન પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ નિસ્સટાનિ હોન્તિ, પઠમે ઝાને પઞ્ચહિન્દ્રિયેહિ દુતિયજ્ઝાનવસેન પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ નિસ્સટાનિ હોન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૯૨) –

આદિના નયેન યાવ અરહત્તફલા ઉત્તરુત્તરિપટિપાટિયા ઇન્દ્રિયાનિ વુત્તાનિ. તસ્મા અટ્ઠારસ મહાવિપસ્સના યથાવુત્તક્કમેન પાળિયા યુજ્જન્તિ. વિસુદ્ધિમગ્ગે પન –

‘‘ખયાનુપસ્સનાતિ ઘનવિનિબ્ભોગં કત્વા અનિચ્ચં ખયટ્ઠેનાતિ એવં ખયં પસ્સતો ઞાણં. વિપરિણામાનુપસ્સનાતિ રૂપસત્તકઅરૂપસત્તકાદિવસેન તં તં પરિચ્છેદં અતિક્કમ્મ અઞ્ઞથા પવત્તિદસ્સનં. ઉપ્પન્નસ્સ વા જરાય ચેવ મરણેન ચ દ્વીહાકારેહિ ¶ વિપરિણામદસ્સનં. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ સપચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહો’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૮૫૦) –

વુત્તં. તં તાય પાળિયા વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ. વિવટ્ટનાનુપસ્સનાતિ સઙ્ખારુપેક્ખા ચેવ અનુલોમઞ્ચાતિ વુત્તં. તઞ્ચ પાળિયા વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ. ચરિયાકથાયઞ્હિ –

‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા. અનિચ્ચાનુપસ્સના ¶ ઞાણચરિયા…પે… પટિસઙ્ખાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા. પટિસઙ્ખાનુપસ્સના ઞાણચરિયા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૭૧) –

યસ્સ યસ્સ ઞાણસ્સ વિસું વિસું આવજ્જનં લબ્ભતિ, તસ્સ તસ્સ વિસું વિસું આવજ્જનં વુત્તં. વિવટ્ટનાનુપસ્સનાય પન આવજ્જનં અવત્વાવ ‘‘વિવટ્ટનાનુપસ્સના ઞાણચરિયા’’તિ વુત્તં. યદિ સઙ્ખારુપેક્ખાનુલોમઞાણાનિ વિવટ્ટનાનુપસ્સના નામ સિયું, તદાવજ્જનસમ્ભવા તદત્થાય ચ આવજ્જનં વદેય્ય, ન ચ તદત્થાય આવજ્જનં વુત્તં. ગોત્રભુઞાણસ્સ પન વિસું આવજ્જનં ¶ નત્થિ અનુલોમાવજ્જનવીથિયંયેવ ઉપ્પત્તિતો. તસ્મા વિવટ્ટનાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનસ્સ અવુત્તત્તા ગોત્રભુઞાણમેવ ‘‘વિવટ્ટનાનુપસ્સના’’તિ યુજ્જતિ.

૧૯. સોતાપત્તિમગ્ગાદીનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ લોકુત્તરમગ્ગફલવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સોતસ્સ આપજ્જનં સોતાપત્તિ, સોતાપત્તિ એવ મગ્ગો સોતાપત્તિમગ્ગો. સોતાપત્તિયા ફલં સોતાપત્તિફલં, સમાપજ્જીયતીતિ સમાપત્તિ, સોતાપત્તિફલમેવ સમાપત્તિ સોતાપત્તિફલસમાપત્તિ. પટિસન્ધિવસેન સકિંયેવ ઇમં લોકં આગચ્છતીતિ સકદાગામી, તસ્સ મગ્ગો સકદાગામિમગ્ગો. સકદાગામિસ્સ ફલં સકદાગામિફલં. પટિસન્ધિવસેનેવ કામભવં ન આગચ્છતીતિ અનાગામી, તસ્સ મગ્ગો અનાગામિમગ્ગો. અનાગામિસ્સ ફલં અનાગામિફલં. કિલેસેહિ આરકત્તા, કિલેસારીનં હતત્તા, સંસારચક્કસ્સ અરાનં હતત્તા, પાપકરણે રહાભાવા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા અરહં, અરહતો ભાવો અરહત્તં. કિં તં? અરહત્તફલં. અરહત્તસ્સ મગ્ગો અરહત્તમગ્ગો. અરહત્તમેવ ફલં અરહત્તફલં.

‘‘અધિમોક્ખટ્ઠેન સદ્ધિન્દ્રિય’’ન્તિઆદીનિ ‘‘તથટ્ઠેન ¶ સચ્ચા’’તિપરિયન્તાનિ તેત્તિંસ વિસ્સજ્જનાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. હેટ્ઠા ‘‘સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમોક્ખટ્ઠો’’તિઆદીહિ તેત્તિંસાય વિસ્સજ્જનેહિ સમાનાનિ. કેવલઞ્હિ તત્થ ધમ્મેહિ અત્થા નિદ્દિટ્ઠા, ઇધ અત્થેહિ ધમ્મા નિદ્દિટ્ઠાતિ અયં વિસેસો. ‘‘અવિક્ખેપટ્ઠેન સમથો’’તિઆદીનઞ્ચ ચતુન્નં વિસ્સજ્જનાનં હેટ્ઠા ‘‘સમથસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો’’તિઆદીનઞ્ચ ચતુન્નં વિસ્સજ્જનાનં વિસેસો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

સંવરટ્ઠેનાતિઆદીનિ અટ્ઠ વિસ્સજ્જનાનિ સીલાદિબલપરિયોસાનધમ્મવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. સીલવિસુદ્ધીતિ સુપરિસુદ્ધપાતિમોક્ખસંવરાદિચતુબ્બિધં સીલં દુસ્સીલ્યમલવિસોધનતો. ચિત્તવિસુદ્ધીતિ સઉપચારા અટ્ઠ સમાપત્તિયો. ચિત્તસીસેન હેત્થ સમાધિ વુત્તો. સો ચિત્તમલવિસોધનતો ચિત્તવિસુદ્ધિ. દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ નામરૂપાનં યથાસભાવદસ્સનં સત્તદિટ્ઠિમલવિસોધનતો ¶ દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ. મુત્તટ્ઠેનાતિ તદઙ્ગવસેન ઉપક્કિલેસતો વિમુત્તટ્ઠેન આરમ્મણે ચ અધિમુત્તટ્ઠેન. વિમોક્ખોતિ તદઙ્ગવિમોક્ખો. પટિવેધટ્ઠેન વિજ્જાતિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં પુરિમભવપટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા, દિબ્બચક્ખુઞાણં ¶ સત્તાનં ચુતૂપપાતપટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા, આસવાનં ખયે ઞાણં સચ્ચપટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા. પટિવેધટ્ઠેનાતિ જાનનટ્ઠેન. પરિચ્ચાગટ્ઠેન વિમુત્તીતિ યં યં પરિચ્ચત્તં, તતો તતો વિમુત્તત્તા ફલવિમુત્તિ. સમુચ્છેદટ્ઠેન ખયે ઞાણન્તિ કિલેસસમુચ્છિન્દનત્થેન કિલેસક્ખયકરે અરિયમગ્ગે ઞાણં. પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠેન અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ મગ્ગકિચ્ચસઙ્ખાતપયોગપટિપ્પસ્સદ્ધત્તા પટિસન્ધિવસેન અનુપ્પાદભૂતે તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસાનં અનુપ્પાદપરિયોસાને ઉપ્પન્ને અરિયફલે ઞાણં.

૨૦. છન્દો મૂલટ્ઠેનાતિઆદીનિ નવ વિસ્સજ્જનાનિ અરિયમગ્ગસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. છન્દો મૂલટ્ઠેનાતિ કુસલાનં ધમ્માનં કત્તુકમ્યતાછન્દો પટિપત્તિયા ચ નિપ્ફત્તિયા ચ મૂલત્તા મૂલટ્ઠેન. મનસિકારો સમુટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ યોનિસોમનસિકારો સબ્બકુસલધમ્મે સમુટ્ઠાપેતીતિ સમુટ્ઠાનટ્ઠેન. ફસ્સો સમોધાનટ્ઠેનાતિ ¶ યસ્મા તણ્હાય વિસેસેન વેદના પધાનકારણં, તણ્હા ચ પહીયમાના વિસેસેન વેદનાય પરિઞ્ઞાતાય પહીયતિ, તસ્સા ચ વેદનાય ફસ્સોવ પધાનકારણં, તસ્મિં પરિઞ્ઞાતે વેદના પરિઞ્ઞાતા હોતિ, તસ્મા સત્તસુ અભિઞ્ઞેય્યવત્થૂસુ ફસ્સો પઠમં વુત્તો. સો ચ તિકસન્નિપાતસઙ્ખાતસ્સ અત્તનો કારણસ્સ વસેન પવેદિતત્તા ‘‘તિકસન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ વુત્તત્તા સમોધાનટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યો. કેચિ પન ‘‘ઞાણફસ્સો ફસ્સો’’તિ વદન્તિ.

યસ્મા પન વેદના ચિત્તચેતસિકે અત્તનો વસે વત્તાપયમાના તત્થ સમોસરતિ પવિસતિ, ચિત્તસન્તાનમેવ વા પવિસતિ, તસ્મા સમોસરણટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યાતિ વુત્તા. કેચિ પન ‘‘સબ્બાનિપિ પરિઞ્ઞેય્યાનિ વેદનાસુ સમોસરન્તિ, વેદનાસુ પરિઞ્ઞાતાસુ સબ્બં તણ્હાવત્થુ પરિઞ્ઞાતં હોતિ. તં કિસ્સ હેતુ? વેદનાપચ્ચયા હિ સબ્બાપિ તણ્હા. તસ્મા વેદના સમોસરણટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા’’તિ વદન્તિ. યસ્મા સબ્બગોપાનસીનં આબન્ધનતો કૂટાગારકણ્ણિકા વિય ચિત્તચેતસિકાનં સમ્પિણ્ડનતો સમાધિ કુસલાનં ધમ્માનં પમુખો હોતિ જેટ્ઠકો, તસ્મા સમાધિ પમુખટ્ઠેનાતિ વુત્તં. પામુખટ્ઠેનાતિપિ પાઠો. યસ્મા સમથવિપસ્સનં ભાવેન્તસ્સ આરમ્મણૂપટ્ઠાનાધિપતિ હોતિ સતિ, સતિયા ¶ ઉપટ્ઠિતે આરમ્મણે સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા સકં સકં કિચ્ચં સાધેન્તિ, તસ્મા સતિ આધિપતેય્યટ્ઠેનાતિ વુત્તં. પઞ્ઞા તદુત્તરટ્ઠેનાતિ અરિયમગ્ગપઞ્ઞા તેસં કુસલાનં ધમ્માનં ઉત્તરટ્ઠેન સેટ્ઠટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા. અથ વા તતો કિલેસેહિ, સંસારવટ્ટતો વા ઉત્તરતિ સમતિક્કમતીતિ તદુત્તરા, તસ્સા અત્થો તદુત્તરટ્ઠો. તેન ¶ તદુત્તરટ્ઠેન. તતુત્તરટ્ઠેનાતિપિ પાઠો, તતો ઉત્તરટ્ઠેનાતિ અત્થો. વિમુત્તિ સારટ્ઠેનાતિ ફલવિમુત્તિ અપરિહાનિવસેન થિરત્તા સારો, તં અતિક્કમિત્વા અઞ્ઞસ્સ પરિયેસિતબ્બસ્સ અભાવતોપિ સારો. સા વિમુત્તિ તેન સારટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા. અમતોગધં નિબ્બાનન્તિ નત્થિ એતસ્સ મરણસઙ્ખાતં મતન્તિ અમતં, કિલેસવિસપટિપક્ખત્તા અગદન્તિપિ અમતં ¶ , સચ્છિકિરિયાય સત્તાનં પતિટ્ઠાભૂતન્તિ ઓગધં, સંસારદુક્ખસન્તિભૂતત્તા નિબ્બુતન્તિ નિબ્બાનં, નત્થેત્થ તણ્હાસઙ્ખાતં વાનન્તિપિ નિબ્બાનં. તં સાસનસ્સ નિટ્ઠાભૂતત્તા પરિયોસાનટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યં. એવં ઇમસ્મિં અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસે સત્તસહસ્સાનિ સત્તસતાનિ ચત્તાલીસઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ હોન્તિ.

ઇદાનિ તેસં એવં નિદ્દિટ્ઠાનં ધમ્માનં ‘‘યે યે ધમ્મા અભિઞ્ઞાતા, તે તે ધમ્મા ઞાતા હોન્તી’’તિ નિગમનં કરોતિ, તસ્સ અભિમુખં કત્વા ઞાતા હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. તંઞાતટ્ઠેન ઞાણન્તિ તેસં વુત્તપ્પકારાનં ધમ્માનં જાનનટ્ઠેન ઞાણં. પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞાતિ પકારતો જાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતીતિઆદિતો પુચ્છિતપુચ્છા નિગમેત્વા દસ્સિતા. તેન કારણેન ‘‘ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યાતિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ અત્થોતિ.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગટ્ઠકથાય

અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પરિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસવણ્ણના

૨૧. પરિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસે ¶ કિઞ્ચાપિ પરિઞ્ઞાસદ્દેન ઞાતપરિઞ્ઞા, તીરણપરિઞ્ઞા, પહાનપરિઞ્ઞાતિ તિસ્સો પરિઞ્ઞા સઙ્ગહિતા. હેટ્ઠા ‘‘અભિઞ્ઞેય્યા’’તિ ઞાતપરિઞ્ઞાય વુત્તત્તા ઉપરિ ‘‘પહાતબ્બા’’તિ પહાનપરિઞ્ઞાય વુત્તત્તા તીરણપરિઞ્ઞાવ ઇધ અધિપ્પેતા. ફસ્સો સાસવો ઉપાદાનિયોતિ ¶ આસવાનઞ્ચેવ ઉપાદાનાનઞ્ચ પચ્ચયભૂતો તેભૂમકફસ્સો. સોપિ હિ અત્તાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તમાનેહિ સહ આસવેહીતિ સાસવો, આરમ્મણભાવં ઉપગન્ત્વા ઉપાદાનસમ્બન્ધનેન ઉપાદાનાનં હિતોતિ ઉપાદાનિયો. યસ્મા ફસ્સે તીરણપરિઞ્ઞાય પરિઞ્ઞાતે ફસ્સમુખેન સેસાપિ અરૂપધમ્મા તદનુસારેન ચ રૂપધમ્મા પરિઞ્ઞાયન્તિ, તસ્મા એકોવ ફસ્સો વુત્તો. એવં સેસેસુપિ યથાયોગં યોજેતબ્બં.

નામન્તિ ¶ ચત્તારો ખન્ધા અરૂપિનો નિબ્બાનઞ્ચ. રૂપન્તિ ચત્તારિ ચ મહાભૂતાનિ ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપાનિ ચતુવીસતિ. ચત્તારો ખન્ધા નમનટ્ઠેન નામં. તે હિ આરમ્મણાભિમુખા નમન્તિ. સબ્બમ્પિ નામનટ્ઠેન નામં. ચત્તારો હિ ખન્ધા આરમ્મણે અઞ્ઞમઞ્ઞં નામેન્તિ, નિબ્બાનં આરમ્મણાધિપતિપચ્ચયતાય અત્તનિ અનવજ્જધમ્મે નામેતિ. સન્તતિવસેન સીતાદીહિ રુપ્પનટ્ઠેન રૂપં. રુપ્પનટ્ઠેનાતિ કુપ્પનટ્ઠેન. સન્તતિવિપરિણામવસેન હિ સીતાદીહિ ઘટ્ટનીયં ધમ્મજાતં રૂપન્તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન નામન્તિ લોકિકમેવ અધિપ્પેતં, રૂપં પન એકન્તેન લોકિકમેવ.

તિસ્સો વેદનાતિ સુખા વેદના, દુક્ખા વેદના, અદુક્ખમસુખા વેદના. તા લોકિકા એવ. આહારાતિ પચ્ચયા. પચ્ચયા હિ અત્તનો ફલં આહરન્તીતિ આહારા. કબળીકારો આહારો ફસ્સાહારો મનોસઞ્ચેતનાહારો વિઞ્ઞાણાહારોતિ ચત્તારો. વત્થુવસેન કબળીકાતબ્બત્તા કબળીકારો ¶ , અજ્ઝોહરિતબ્બત્તા આહારો. ઓદનકુમ્માસાદિવત્થુકાય ઓજાયેતં નામં. સા હિ ઓજટ્ઠમકરૂપાનિ આહરતીતિ આહારો. ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકો છબ્બિધો ફસ્સો તિસ્સો વેદના આહરતીતિ આહારો. મનસો સઞ્ચેતના, ન સત્તસ્સાતિ મનોસઞ્ચેતના યથા ચિત્તેકગ્ગતા. મનસા વા સમ્પયુત્તા સઞ્ચેતના મનોસઞ્ચેતના યથા આજઞ્ઞરથો. તેભૂમકકુસલાકુસલચેતના. સા હિ તયો ભવે આહરતીતિ આહારો. વિઞ્ઞાણન્તિ એકૂનવીસતિભેદં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં. તઞ્હિ પટિસન્ધિનામરૂપં આહરતીતિ આહારો. ઉપાદાનક્ખન્ધાતિ ઉપાદાનગોચરા ખન્ધા, મજ્ઝપદલોપો દટ્ઠબ્બો. ઉપાદાનસમ્ભૂતા વા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધા યથા તિણગ્ગિ ¶ થુસગ્ગિ. ઉપાદાનવિધેય્યા વા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધા યથા રાજપુરિસો. ઉપાદાનપ્પભવા વા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધા યથા પુપ્ફરુક્ખો ફલરુક્ખો. ઉપાદાનાનિ પન કામુપાદાનં દિટ્ઠુપાદાનં સીલબ્બતુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનન્તિ ચત્તારિ. અત્થતો પન ભુસં આદાનન્તિ ઉપાદાનં. રૂપુપાદાનક્ખન્ધો, વેદનુપાદાનક્ખન્ધો, સઞ્ઞુપાદાનક્ખન્ધો, સઙ્ખારુપાદાનક્ખન્ધો, વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધોતિ પઞ્ચ.

છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનીતિ ચક્ખાયતનં, સોતાયતનં, ઘાનાયતનં, જિવ્હાયતનં, કાયાયતનં, મનાયતનં.

સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોતિ કતમા સત્ત? વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે (અ. નિ. ૭.૪૪; દી. નિ. ૩.૩૩૨), સત્તા નાનત્તકાયા ¶ નાનત્તસઞ્ઞિનો. સેય્યથાપિ મનુસ્સા એકચ્ચે ચ દેવા એકચ્ચે ચ વિનિપાતિકા. અયં પઠમા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા નાનત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો. સેય્યથાપિ દેવા બ્રહ્મકાયિકા પઠમાભિનિબ્બત્તા. અયં દુતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા એકત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો. સેય્યથાપિ દેવા આભસ્સરા. અયં તતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા એકત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો. સેય્યથાપિ દેવા સુભકિણ્હા. અયં ચતુત્થા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગા. અયં પઞ્ચમી વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનૂપગા. અયં ¶ છટ્ઠા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ.

‘‘સન્તિ ¶ , ભિક્ખવે, સત્તા સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનૂપગા. અયં સત્તમી વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ. ઇમા ખો, ભિક્ખવે, સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો’’તિ (અ. નિ. ૭.૪૪; દી. નિ. ૩.૩૩૨).

વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોતિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ ઠાનાનિ સવિઞ્ઞાણકા ખન્ધા એવ. તત્થ સેય્યથાપીતિ નિદસ્સનત્થે નિપાતો. મનુસ્સાતિ અપરિમાણેસુપિ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણાનં મનુસ્સાનં વણ્ણસણ્ઠાનાદિવસેન દ્વેપિ એકસદિસા નત્થિ. યેપિ વણ્ણેન વા સણ્ઠાનેન વા સદિસા હોન્તિ, તેપિ આલોકિતવિલોકિતાદીહિ વિસદિસાવ હોન્તિ, તસ્મા નાનત્તકાયાતિ વુત્તા. પટિસન્ધિસઞ્ઞા પન નેસં તિહેતુકાપિ દુહેતુકાપિ અહેતુકાપિ હોતિ, તસ્મા નાનત્તસઞ્ઞિનોતિ વુત્તા. એકચ્ચે ચ દેવાતિ છ કામાવચરદેવા. તેસુ હિ કેસઞ્ચિ કાયો નીલો હોતિ, કેસઞ્ચિ પીતકાદિવણ્ણો, સઞ્ઞા પન નેસં તિહેતુકાપિ દુહેતુકાપિ હોતિ, અહેતુકા ન હોતિ. એકચ્ચે ચ વિનિપાતિકાતિ ¶ ચતુઅપાયવિનિમુત્તા પુનબ્બસુમાતા યક્ખિની, પિયઙ્કરમાતા, ફુસ્સમિત્તા, ધમ્મગુત્તાતિ એવમાદયો અઞ્ઞે ચ વેમાનિકા પેતા. એતેસઞ્હિ ઓદાતકાળમઙ્ગુરચ્છવિસામવણ્ણાદિવસેન ચેવ કિસથૂલરસ્સદીઘવસેન ચ કાયો નાના હોતિ, મનુસ્સાનં વિય તિહેતુકદ્વિહેતુકાહેતુકવસેન સઞ્ઞાપિ. તે પન દેવા વિય ન મહેસક્ખા, કપણમનુસ્સા વિય અપ્પેસક્ખા દુલ્લભઘાસચ્છાદના દુક્ખપીળિતા વિહરન્તિ. એકચ્ચે કાળપક્ખે દુક્ખિતા જુણ્હપક્ખે સુખિતા હોન્તિ, તસ્મા સુખસમુસ્સયતો વિનિપતિતત્તા વિનિપાતિકાતિ વુત્તા. યે પનેત્થ તિહેતુકા, તેસં ધમ્માભિસમયોપિ હોતિ પિયઙ્કરમાતાદીનં વિય.

બ્રહ્મકાયિકાતિ બ્રહ્મપારિસજ્જબ્રહ્મપુરોહિતમહાબ્રહ્માનો. પઠમાભિનિબ્બત્તાતિ તે સબ્બેપિ પઠમજ્ઝાનેન નિબ્બત્તા. બ્રહ્મપારિસજ્જા પન પરિત્તેન, બ્રહ્મપુરોહિતા મજ્ઝિમેન, કાયો ચ તેસં વિપ્ફારિકતરો હોતિ. મહાબ્રહ્માનો પણીતેન, કાયો પન નેસં અતિવિપ્ફારિકતરો હોતિ. ઇતિ તે કાયસ્સ નાનત્તા, પઠમજ્ઝાનવસેન સઞ્ઞાય એકત્તા નાનત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનોતિ ¶ વુત્તા. યથા ચ તે, એવં ચતૂસુ અપાયેસુ સત્તા. નિરયેસુ હિ કેસઞ્ચિ ગાવુતં, કેસઞ્ચિ અડ્ઢયોજનં ¶ , કેસઞ્ચિ તિગાવુતં અત્તભાવો હોતિ, દેવદત્તસ્સ પન યોજનસતિકો જાતો. તિરચ્છાનેસુપિ કેચિ ખુદ્દકા હોન્તિ, કેચિ મહન્તા. પેત્તિવિસયેસુપિ કેચિ સટ્ઠિહત્થા કેચિ અસીતિહત્થા હોન્તિ કેચિ સુવણ્ણા કેચિ દુબ્બણ્ણા. તથા કાલકઞ્ચિકા અસુરા. અપિચેત્થ દીઘપિટ્ઠિકા પેતા નામ સટ્ઠિયોજનિકાપિ હોન્તિ, સઞ્ઞા પન સબ્બેસમ્પિ અકુસલવિપાકાહેતુકાવ હોતિ. ઇતિ અપાયિકાપિ ‘‘નાનત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો’’તિ સઙ્ખં ગચ્છન્તિ.

આભસ્સરાતિ દણ્ડઉક્કાય અચ્ચિ વિય એતેસં સરીરતો આભા છિજ્જિત્વા છિજ્જિત્વા પતન્તી વિય સરતિ વિસરતીતિ આભસ્સરા. તેસુ પઞ્ચકનયે દુતિયતતિયજ્ઝાનદ્વયં પરિત્તં ભાવેત્વા ઉપ્પન્ના પરિત્તાભા નામ હોન્તિ, મજ્ઝિમં ભાવેત્વા ઉપ્પન્ના અપ્પમાણાભા નામ હોન્તિ, પણીતં ભાવેત્વા ઉપ્પન્ના આભસ્સરા નામ હોન્તિ. ઇધ પન ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન સબ્બેવ તે ગહિતા. સબ્બેસઞ્હિ તેસં કાયો એકવિપ્ફારોવ હોતિ, સઞ્ઞા પન અવિતક્કવિચારમત્તા ચ અવિતક્કઅવિચારા ચાતિ નાના.

સુભકિણ્હાતિ સુભેન વોકિણ્ણા વિકિણ્ણા, સુભેન સરીરપ્પભાવણ્ણેન એકગ્ઘનાતિ અત્થો. એતેસઞ્હિ ન આભસ્સરાનં વિય છિજ્જિત્વા છિજ્જિત્વા પભા ગચ્છતીતિ. ચતુક્કનયે તતિયસ્સ, પઞ્ચકનયે ચતુત્થસ્સ પરિત્તમજ્ઝિમપણીતસ્સ ઝાનસ્સવસેન પરિત્તસુભઅપ્પમાણસુભસુભકિણ્હા નામ હુત્વા નિબ્બત્તન્તિ. ઇતિ સબ્બેપિ તે એકત્તકાયા ચેવ ચતુત્થજ્ઝાનસઞ્ઞાય ¶ એકત્તસઞ્ઞિનો ચાતિ વેદિતબ્બા. વેહપ્ફલાપિ ચતુત્થવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિમેવ ભજન્તિ. અસઞ્ઞસત્તા વિઞ્ઞાણાભાવા એત્થ સઙ્ગહં ન ગચ્છન્તિ, સત્તાવાસેસુ ગચ્છન્તિ.

સુદ્ધાવાસા વિવટ્ટપક્ખે ઠિતા ન સબ્બકાલિકા, કપ્પસતસહસ્સમ્પિ અસઙ્ખ્યેયમ્પિ બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે ન ઉપ્પજ્જન્તિ, સોળસકપ્પસહસ્સબ્ભન્તરે બુદ્ધેસુ ઉપ્પન્નેસુયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ધમ્મચક્કપ્પવત્તસ્સ ભગવતો ખન્ધાવારસદિસા હોન્તિ, તસ્મા નેવ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિં, ન ચ સત્તાવાસં ભજન્તિ. મહાસીવત્થેરો પન – ‘‘ન ખો પન સો, સારિપુત્ત, સત્તાવાસો સુલભરૂપો, યો મયા અનાવુત્થપુબ્બો ઇમિના દીઘેન અદ્ધુના અઞ્ઞત્ર સુદ્ધાવાસેહિ દેવેહી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૬૦) ઇમિના સુત્તેન સુદ્ધાવાસાપિ ચતુત્થં ¶ ¶ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિં ચતુત્થં સત્તાવાસઞ્ચ ભજન્તીતિ વદતિ, તં અપ્પટિબાહિતત્તા સુત્તસ્સ અનુઞ્ઞાતં.

નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં યથેવ સઞ્ઞાય, એવં વિઞ્ઞાણસ્સાપિ સુખુમત્તા નેવવિઞ્ઞાણં નાવિઞ્ઞાણં, તસ્મા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ ન વુત્તં.

અટ્ઠ લોકધમ્માતિ લાભો, અલાભો, યસો, અયસો, નિન્દા, પસંસા, સુખં, દુક્ખન્તિ ઇમે અટ્ઠ લોકપ્પવત્તિયા સતિ અનુપરમધમ્મકત્તા લોકસ્સ ધમ્માતિ લોકધમ્મા. એતેહિ મુત્તો સત્તો નામ નત્થિ, બુદ્ધાનમ્પિ હોન્તિયેવ. યથાહ –

‘‘અટ્ઠિમે, ભિક્ખવે, લોકધમ્મા લોકં અનુપરિવત્તન્તિ, લોકો ચ અટ્ઠ લોકધમ્મે અનુપરિવત્તતિ. કતમે અટ્ઠ? લાભો ચ અલાભો ચ યસો ચ અયસો ચ નિન્દા ચ પસંસા ચ સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, અટ્ઠ લોકધમ્મા લોકં અનુપરિવત્તન્તિ, લોકો ચ ઇમે અટ્ઠ લોકધમ્મે અનુપરિવત્તતી’’તિ (અ. નિ. ૮.૬).

તત્થ અનુપરિવત્તન્તીતિ અનુબન્ધન્તિ નપ્પજહન્તિ, લોકતો ન નિવત્તન્તીતિ અત્થો. લાભોતિ પબ્બજિતસ્સ ચીવરાદિ, ગહટ્ઠસ્સ ધનધઞ્ઞાદિ લાભો. સોયેવ અલબ્ભમાનો લાભો અલાભો. ન લાભો અલાભોતિ વુચ્ચમાને અત્થાભાવાપત્તિતો પરિઞ્ઞેય્યો ન સિયા. યસોતિ પરિવારો. સોયેવ અલબ્ભમાના યસો અયસો. નિન્દાતિ અવણ્ણભણનં. પસંસાતિ વણ્ણભણનં. સુખન્તિ કામાવચરાનં કાયિકચેતસિકં. દુક્ખન્તિ પુથુજ્જનસોતાપન્નસકદાગામીનં કાયિકચેતસિકં, અનાગામિઅરહન્તાનં કાયિકમેવ.

નવ ¶ સત્તાવાસાતિ સત્તાનં આવાસા, વસનટ્ઠાનાનીતિ અત્થો. તાનિ પન તથાપકાસિતા ખન્ધા એવ. કતમે નવ? વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘નવયિમે, ભિક્ખવે (અ. નિ. ૯.૨૪; દી. નિ. ૩.૩૪૧), સત્તાવાસા. કતમે નવ? સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા નાનત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો, સેય્યથાપિ મનુસ્સા એકચ્ચે ¶ ચ દેવા એકચ્ચે ચ વિનિપાતિકા. અયં પઠમો સત્તાવાસો.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા નાનત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો, સેય્યથાપિ દેવા બ્રહ્મકાયિકા પઠમાભિનિબ્બત્તા. અયં દુતિયો સત્તાવાસો.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા એકત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો, સેય્યથાપિ દેવા આભસ્સરા. અયં તતિયો સત્તાવાસો.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા એકત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો, સેય્યથાપિ દેવા ¶ સુભકિણ્હા. અયં ચતુત્થો સત્તાવાસો.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા અસઞ્ઞિનો અપ્પટિસંવેદિનો, સેય્યથાપિ દેવા અસઞ્ઞસત્તા. અયં પઞ્ચમો સત્તાવાસો.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગા. અયં છટ્ઠો સત્તાવાસો.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનૂપગા. અયં સત્તમો સત્તાવાસો.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનૂપગા. અયં અટ્ઠમો સત્તાવાસો.

‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, સત્તા સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનૂપગા ¶ . અયં નવમો સત્તાવાસો. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, નવ સત્તાવાસા’’તિ (અ. નિ. ૯.૨૪; દી. નિ. ૩.૩૪૧).

દસાયતનાનીતિ ચક્ખાયતનં રૂપાયતનં સોતાયતનં સદ્દાયતનં ઘાનાયતનં ગન્ધાયતનં જિવ્હાયતનં રસાયતનં કાયાયતનં ફોટ્ઠબ્બાયતનન્તિ એવં દસ. મનાયતનધમ્માયતનાનિ પન લોકુત્તરમિસ્સકત્તા ન ગહિતાનિ. ઇમેસુ દસસુ વિસ્સજ્જનેસુ વિપસ્સનાવસેન તીરણપરિઞ્ઞા ¶ વુત્તા, ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, પરિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદીસુ પન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદીનં તિણ્ણં, નિરોધપટિપદાનં સચ્છિકિરિયાભાવનટ્ઠાનં તેસંયેવ પટિવેધટ્ઠાનં દુક્ખાદીનં નિસ્સરણસ્સ અનુપ્પાદાદીનં પઞ્ચદસન્નં, પરિગ્ગહટ્ઠાદીનં એકતિંસાય, ઉત્તરિપટિવેધટ્ઠાદીનં તિણ્ણં, મગ્ગઙ્ગાનં અટ્ઠન્નં, ‘‘પયોગાનં પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠો’’તિઆદીનં દ્વિન્નં, અસઙ્ખતટ્ઠસ્સ વુટ્ઠાનટ્ઠાદીનં દ્વિન્નં, નિય્યાનટ્ઠસ્સ અનુબુજ્ઝનટ્ઠાદીનં તિણ્ણં, અનુબોધનટ્ઠાદીનં તિણ્ણં, અનુબોધપક્ખિયાદીનં તિણ્ણં, ઉજ્જોતનટ્ઠાદીનં ચતુન્નં, પતાપનટ્ઠાદીનં અટ્ઠારસન્નં, વિવટ્ટનાનુપસ્સનાદીનં નવન્નં, ખયેઞાણઅનુપ્પાદેઞાણાનં પઞ્ઞાવિમુત્તિનિબ્બાનાનન્તિ ઇમેસં ધમ્માનં પટિલાભવસેન તીરણપરિઞ્ઞા વુત્તા, સેસાનં યથાયોગં ¶ વિપસ્સનાવસેન ચ પટિલાભવસેન ચ તીરણપરિઞ્ઞા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

યેસં યેસં ધમ્માનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ, તે તે ધમ્મા પટિલદ્ધા હોન્તિ. એવં તે ધમ્મા પરિઞ્ઞાતા ચેવ હોન્તિ તીરિતા ચાતિ હિ કિચ્ચસમાપનટ્ઠેન તીરણપરિઞ્ઞા વુત્તા. કિચ્ચે હિ સમાપિતે તે ધમ્મા પટિલદ્ધા હોન્તીતિ. કેચિ પન ‘‘અવિપસ્સનૂપગાનં ઞાતપરિઞ્ઞા’’તિ વદન્તિ. અભિઞ્ઞેય્યેન ઞાતપરિઞ્ઞાય વુત્તત્તા તં ન સુન્દરં. પરિઞ્ઞાતા ચેવ હોન્તિ તીરિતા ચાતિ તે પટિલદ્ધા એવ ધમ્મા પરિઞ્ઞાતા ચ નામ હોન્તિ, તીરિતા ચ નામાતિ અત્થો. એવં કિચ્ચસમાપનત્થવસેન પરિઞ્ઞાતત્થો વુત્તો હોતિ.

૨૨. ઇદાનિ તમેવત્થં એકેકધમ્મે પટિલાભવસેન યોજેત્વા અન્તે ચ નિગમેત્વા દસ્સેતું નેક્ખમ્મન્તિઆદિમાહ. તં સબ્બં પુબ્બે વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

પરિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પહાતબ્બનિદ્દેસવણ્ણના

૨૩. પહાતબ્બનિદ્દેસે ¶ ¶ અસ્મિમાનોતિ રૂપાદીસુ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ અસ્મીતિ માનો. તસ્મિઞ્હિ પહીને અરહત્તં પત્તં હોતિ. રૂપરાગાદીસુ ¶ વિજ્જમાનેસુપિ સેસાનિ અવત્વા અસ્મિમાનસ્સેવ વચનં દિટ્ઠિપતિરૂપકત્તેન તસ્સ ઓળારિકત્તાતિ વેદિતબ્બં. અવિજ્જાતિ સુત્તન્તપરિયાયેન દુક્ખાદીસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ અઞ્ઞાણં, અભિધમ્મપરિયાયેન પુબ્બન્તાદીહિ સદ્ધિં અટ્ઠસુ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તત્થ કતમા અવિજ્જા? દુક્ખે અઞ્ઞાણં, દુક્ખસમુદયે અઞ્ઞાણં, દુક્ખનિરોધે અઞ્ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય અઞ્ઞાણં, પુબ્બન્તે અઞ્ઞાણં, અપરન્તે અઞ્ઞાણં, પુબ્બન્તાપરન્તે અઞ્ઞાણં, ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ અઞ્ઞાણ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૧૦૬; વિભ. ૨૨૬).

ભવતણ્હાતિ કામભવાદીસુ ભવેસુ પત્થના. યથાહ –

‘‘તત્થ કતમા ભવતણ્હા? યો ભવેસુ ભવચ્છન્દો ભવરાગો ભવનન્દી ભવતણ્હા ભવસિનેહો ભવપરિળાહો ભવમુચ્છા ભવજ્ઝોસાન’’ન્તિ (વિભ. ૮૯૫).

તિસ્સો તણ્હાતિ કામતણ્હા, ભવતણ્હા, વિભવતણ્હા. તાસં અભિધમ્મે એવં નિદ્દેસો કતો – તત્થ કતમા ભવતણ્હા? ભવદિટ્ઠિસહગતો રાગો…પે… ચિત્તસ્સ સારાગો, અયં વુચ્ચતિ ભવતણ્હા. તત્થ કતમા વિભવતણ્હા? ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતો રાગો…પે… ચિત્તસ્સ સારાગો, અયં વુચ્ચતિ વિભવતણ્હા. અવસેસા તણ્હા કામતણ્હા. તત્થ કતમા કામતણ્હા? કામધાતુપટિસંયુત્તો રાગો…પે… ચિત્તસ્સ સારાગો, અયં વુચ્ચતિ કામતણ્હા. તત્થ કતમા ભવતણ્હા? રૂપધાતુઅરૂપધાતુપટિસંયુત્તો રાગો…પે… તત્થ કતમા વિભવતણ્હા? ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતો રાગો…પે… (વિભ. ૯૧૬).

અટ્ઠકથાયં પન ‘‘પઞ્ચકામગુણિકો રાગો કામતણ્હા, રૂપારૂપભવેસુ રાગો ઝાનનિકન્તિસસ્સતદિટ્ઠિસહગતો રાગો ¶ ભવવસેન પત્થના ભવતણ્હા, ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતો રાગો વિભવતણ્હા’’તિ વુત્તં. અયં દસુત્તરસુત્તપરિયાયેન યોજના. સઙ્ગીતિપરિયાયેન પન અભિધમ્મપરિયાયેન ચ ‘‘અપરાપિ તિસ્સો ¶ તણ્હા કામતણ્હા રૂપતણ્હા અરૂપતણ્હા. અપરાપિ તિસ્સો તણ્હા રૂપતણ્હા અરૂપતણ્હા નિરોધતણ્હા’’તિ ¶ (દી. નિ. ૩.૩૦૫; વિભ. ૯૧૭-૯૧૮) વુત્તા તણ્હાપિ એત્થ યુજ્જન્તિ. તાસુ પઞ્ચ કામધાતુરૂપધાતુઅરૂપધાતુપટિસંયુત્તા, અન્તિમા ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતા.

ચત્તારો ઓઘાતિ કામોઘો, ભવોઘો, દિટ્ઠોઘો, અવિજ્જોઘો. યસ્સ સંવિજ્જન્તિ, તં વટ્ટસ્મિં ઓહનન્તિ ઓસીદાપેન્તીતિ ઓઘા. બલવકિલેસા એતે. કામગુણસઙ્ખાતે કામે ઓઘો કામોઘો. કામતણ્હાયેતં નામં. રૂપારૂપસઙ્ખાતે કમ્મતો ચ ઉપપત્તિતો ચ દુવિધેપિ ભવે ઓઘો ભવોઘો. ભવતણ્હાયેતં નામં. દિટ્ઠિ એવ ઓઘો દિટ્ઠોઘો. ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિઆદિકાય દિટ્ઠિયા એતં નામં. અવિજ્જા એવ ઓઘો અવિજ્જોઘો, દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણસ્સેતં નામં.

પઞ્ચ નીવરણાનીતિ કામચ્છન્દનીવરણં બ્યાપાદનીવરણં થિનમિદ્ધનીવરણં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચનીવરણં વિચિકિચ્છાનીવરણં. ચિત્તં નીવરન્તિ પરિયોનન્ધન્તીતિ નીવરણાનિ. કામીયન્તીતિ કામા. પઞ્ચ કામગુણા. કામેસુ છન્દો કામચ્છન્દો. કામયતીતિ વા કામો, કામો એવ છન્દો, ન કત્તુકમ્યતાછન્દો ન ધમ્મચ્છન્દોતિ કામચ્છન્દો. કામતણ્હાયેતં નામં. બ્યાપજ્જતિ તેન ચિત્તં પૂતિભાવં ગચ્છતિ, બ્યાપાદયતિ વા વિનયાચારરૂપસમ્પત્તિહિતસુખાનીતિ બ્યાપાદો. દોસસ્સેતં નામં. થિનનતા થિનં, મિદ્ધનતા મિદ્ધં, અનુસ્સાહસંહનનતા અસત્તિવિઘાતો ચાતિ અત્થો. ચિત્તસ્સ અનુસ્સાહો થિનં, ચેતસિકાનં અકમ્મઞ્ઞતા મિદ્ધં, થિનઞ્ચ મિદ્ધઞ્ચ થિનમિદ્ધં. ઉદ્ધતસ્સ ભાવો ઉદ્ધચ્ચં, અવૂપસમોતિ અત્થો. વિક્ખેપસ્સેતં નામં. કુચ્છિતં કતં કુકતં, કુકતસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચં, ગરહિતકિરિયભાવોતિ અત્થો. પચ્છાનુતાપસ્સેતં નામં. વિગતા ચિકિચ્છાતિ વિચિકિચ્છા, વિગતપઞ્ઞાતિ અત્થો. સભાવં વા વિચિનન્તો એતાય કિચ્છતિ કિલમતીતિ વિચિકિચ્છા. બુદ્ધાદીસુ સંસયસ્સેતં ¶ નામં. કામચ્છન્દો એવ નીવરણં કામચ્છન્દનીવરણં. એવં સેસેસુપિ.

છ ધમ્મા, છદ્ધમ્માતિ વા પાઠો. છ તણ્હાકાયાતિ રૂપતણ્હા સદ્દતણ્હા ગન્ધતણ્હા રસતણ્હા ફોટ્ઠબ્બતણ્હા ધમ્મતણ્હા. રૂપે તણ્હા રૂપતણ્હા. સા એવ કામતણ્હાદિભેદેન અનેકભેદત્તા રાસટ્ઠેન કાયોતિ વુત્તા. એવં સેસેસુપિ.

સત્તાનુસયાતિ ¶ ¶ કામરાગાનુસયો પટિઘાનુસયો માનાનુસયો દિટ્ઠાનુસયો વિચિકિચ્છાનુસયો ભવરાગાનુસયો અવિજ્જાનુસયો. અપ્પહીનટ્ઠેન અનુસેન્તીતિ અનુસયા. કામેસુ રાગો કામરાગો, કામો એવ વા રાગોતિ કામરાગો. આરમ્મણસ્મિં પટિહઞ્ઞતીતિ પટિઘં. અયાથાવદસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિ. સેય્યાદિવસેન મઞ્ઞતીતિ માનો. ભવેસુ રાગો ભવરાગો. થામગતો કામરાગો કામરાગાનુસયો. એવં સેસેસુપિ.

અટ્ઠ મિચ્છત્તાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ મિચ્છાસઙ્કપ્પો મિચ્છાવાચા મિચ્છાકમ્મન્તો મિચ્છાઆજીવો મિચ્છાવાયામો મિચ્છાસતિ મિચ્છાસમાધિ. ‘‘હિતસુખાવહા મે ભવિસ્સન્તી’’તિ એવં આસીસિતાપિ તથાઅભાવતો અસુભાદીસુયેવ સુભન્તિઆદિવિપરીતપ્પવત્તિતો ચ મિચ્છાસભાવાતિ મિચ્છત્તા. મિચ્છા પસ્સતિ, મિચ્છા વા એતાય પસ્સન્તીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. અથ વા વિપરીતા દિટ્ઠીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ, અયાથાવદિટ્ઠીતિ વા મિચ્છાદિટ્ઠિ, વિરજ્ઝિત્વા ગહણતો વા વિતથા દિટ્ઠીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ, અનત્તાવહત્તા પણ્ડિતેહિ કુચ્છિતા દિટ્ઠીતિ વામિચ્છાદિટ્ઠિ. મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીસુપિ એસેવ નયો. મિચ્છાદિટ્ઠીતિ સસ્સતુચ્છેદાભિનિવેસો. મિચ્છાસઙ્કપ્પોતિ કામવિતક્કાદિતિવિધો વિતક્કો. મિચ્છાવાચાતિ મુસાવાદાદિચતુબ્બિધા ચેતના. મિચ્છાકમ્મન્તોતિ પાણાતિપાતાદિતિવિધા ચેતના. મિચ્છાઆજીવોતિ મિચ્છાજીવપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના. મિચ્છાવાયામોતિ અકુસલચિત્તસમ્પયુત્તં વીરિયં. મિચ્છાસતીતિ સતિપટિપક્ખભૂતો અકુસલચિત્તુપ્પાદો. મિચ્છાસમાધીતિ અકુસલસમાધિ.

નવ તણ્હામૂલકાતિ (દી. નિ. ૨.૧૦૩; ૩.૩૫૯) તણ્હં પટિચ્ચ પરિયેસના, પરિયેસનં ¶ પટિચ્ચ લાભો, લાભં પટિચ્ચ વિનિચ્છયો, વિનિચ્છયં પટિચ્ચ છન્દરાગો, છન્દરાગં પટિચ્ચ અજ્ઝોસાનં, અજ્ઝોસાનં પટિચ્ચ પરિગ્ગહો, પરિગ્ગહં પટિચ્ચ મચ્છરિયં, મચ્છરિયં પટિચ્ચ આરક્ખો, આરક્ખાધિકરણં દણ્ડાદાનસત્થાદાનકલહવિગ્ગહવિવાદતુવંતુવંપેસુઞ્ઞમુસાવાદા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ (દી. નિ. ૨.૧૦૪; ૩.૩૫૯). ઇમે નવ તણ્હામૂલકા ધમ્મા. તણ્હા મૂલં એતેસન્તિ તણ્હામૂલકા. પરિયેસનાદયો અકુસલા એવ. તણ્હં, પટિચ્ચાતિ તણ્હં નિસ્સાય. પરિયેસનાતિ રૂપાદિઆરમ્મણપરિયેસના. સા ¶ હિ તણ્હાય સતિ હોતિ. લાભોતિ રૂપાદિઆરમ્મણપટિલાભો, સો હિ પરિયેસનાય સતિ હોતિ. વિનિચ્છયો પન ઞાણતણ્હાદિટ્ઠિવિતક્કવસેન ચતુબ્બિધો. તત્થ ‘‘સુખવિનિચ્છયં જઞ્ઞા, સુખવિનિચ્છયં ઞત્વા અજ્ઝત્તં સુખમનુયુઞ્જેય્યા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૨૩) અયં ઞાણવિનિચ્છયો. ‘‘વિનિચ્છયોતિ દ્વે વિનિચ્છયા તણ્હાવિનિચ્છયો ચ દિટ્ઠિવિનિચ્છયો ચા’’તિ (મહાનિ. ૧૦૨) એવં આગતાનિ અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાનિ તણ્હાવિનિચ્છયો ¶ . દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો દિટ્ઠિવિનિચ્છયો. ‘‘છન્દો ખો, દેવાનમિન્દ, વિતક્કનિદાનો’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૫૮) ઇમસ્મિં પન સુત્તે ઇધ વિનિચ્છયોતિ વુત્તો વિતક્કોયેવ આગતો. લાભં લભિત્વા હિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠં સુન્દરાસુન્દરઞ્ચ વિતક્કેનેવ વિનિચ્છિનાતિ ‘‘એત્તકં મે રૂપારમ્મણત્થાય ભવિસ્સતિ, એત્તકં સદ્દાદિઆરમ્મણત્થાય, એત્તકં મય્હં ભવિસ્સતિ, એત્તકં પરસ્સ, એત્તકં પરિભુઞ્જિસ્સામિ, એત્તકં નિદહિસ્સામી’’તિ. તેન વુત્તં – ‘‘લાભં પટિચ્ચ વિનિચ્છયો’’તિ. છન્દરાગોતિ એવં અકુસલવિતક્કેન વિતક્કિતે વત્થુસ્મિં દુબ્બલરાગો ચ બલવરાગો ચ ઉપ્પજ્જતિ. છન્દોતિ એત્થ દુબ્બલરાગસ્સાધિવચનં, રાગોતિ બલવરાગસ્સ. અજ્ઝોસાનન્તિ અહં મમાતિ બલવસન્નિટ્ઠાનં. પરિગ્ગહોતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન પરિગ્ગહકરણં. મચ્છરિયન્તિ પરેહિ સાધારણભાવસ્સ અસહનતા. તેનેવસ્સ પોરાણા એવં વચનત્થં વદન્તિ ‘‘ઇદં અચ્છરિયં મય્હમેવ હોતુ, મા અઞ્ઞસ્સ અચ્છરિયં હોતૂતિ પવત્તત્તા મચ્છરિયન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. આરક્ખોતિ દ્વારપિદહનમઞ્જૂસગોપનાદિવસેન સુટ્ઠુ રક્ખણં. અધિકરોતીતિ અધિકરણં. કારણસ્સેતં ¶ નામં. આરક્ખાધિકરણન્તિ ભાવનપુંસકં, આરક્ખહેતૂતિ અત્થો. દણ્ડાદાનાદીસુ પરનિસેધનત્થં દણ્ડસ્સ આદાનં દણ્ડાદાનં. એકતોધારાદિના સત્થસ્સ આદાનં સત્થાદાનં. કાયકલહોપિ વાચાકલહોપિ કલહો. પુરિમો પુરિમો વિરોધો વિગ્ગહો. પચ્છિમો પચ્છિમો વિવાદો. તુવંતુવન્તિ અગારવવસેન તુવંતુવંવચનં.

દસ મિચ્છત્તાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… મિચ્છાસમાધિ મિચ્છાઞાણં મિચ્છાવિમુત્તિ. તત્થ મિચ્છાઞાણન્તિ પાપકિરિયાસુ ઉપાયચિન્તાવસેન પાપં કત્વા સુકતં મયાતિ પચ્ચવેક્ખણાકારેન ચ ઉપ્પન્નો મોહો. મિચ્છાવિમુત્તીતિ અવિમુત્તસ્સેવ સતો વિમુત્તિસઞ્ઞિતા.

૨૪.

ઇદાનિ ¶ અનેકભેદેન પહાનેન પહાતબ્બે દસ્સેતું દ્વે પહાનાનીતિઆદિ આરદ્ધં. પહાનેસુ હિ વિઞ્ઞાતેસુ તેન તેન પહાતબ્બા ધમ્મા સુવિઞ્ઞેય્યા હોન્તિ. પઞ્ચસુ પહાનેસુ લોકિકાનિ ચ દ્વે પહાનાનિ અપ્પયોગં નિસ્સરણપ્પહાનઞ્ચ ઠપેત્વા અપ્પયોગાનેવ દ્વે લોકુત્તરપહાનાનિ પઠમં વુત્તાનિ. સમ્મા ઉચ્છિજ્જન્તિ એતેન કિલેસાતિ સમુચ્છેદો, પહીયન્તિ એતેન કિલેસાતિ પહાનં. સમુચ્છેદસઙ્ખાતં પહાનં, ન સેસપ્પહાનન્તિ સમુચ્છેદપ્પહાનં. કિલેસાનં પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા પટિપ્પસ્સદ્ધિ, પહીનત્તા પહાનં, પટિપ્પસ્સદ્ધિસઙ્ખાતં પહાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં. લોકં ઉત્તરતીતિ લોકુત્તરો. નિબ્બાનસઙ્ખાતં ખયં ગચ્છતીતિ ખયગામી, ખયગામી ચ સો મગ્ગો ચાતિ ખયગામિમગ્ગો, તં ભાવયતો સો મગ્ગો સમુચ્છેદપ્પહાનન્તિ અત્થો. તથા ફલક્ખણે લોકુત્તરફલમેવ પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં.

કામાનમેતં ¶ નિસ્સરણન્તિઆદીસુ કામતો રૂપતો સઙ્ખતતો નિસ્સરન્તિ એતેનાતિ નિસ્સરણં, તેહિ વા નિસ્સટત્તા નિસ્સરણં. અસુભજ્ઝાનં. કામેહિ નિક્ખન્તત્તા નેક્ખમ્મં. અનાગામિમગ્ગો વા. અસુભજ્ઝાનઞ્હિ વિક્ખમ્ભનતો કામાનં નિસ્સરણં, તં ઝાનં પાદકં કત્વા ઉપ્પાદિતઅનાગામિમગ્ગો પન સમુચ્છેદતો સબ્બસો કામાનં અચ્ચન્તનિસ્સરણં. રુપ્પતીતિ રૂપં, ન રૂપં અરૂપં મિત્તપટિપક્ખા અમિત્તા વિય, લોભાદિપટિપક્ખા અલોભાદયો ¶ વિય ચ રૂપપટિપક્ખોતિ અત્થો. ફલવસેન વા નત્થેત્થ રૂપન્તિ અરૂપં, અરૂપમેવ આરુપ્પં. અરૂપજ્ઝાનાનિ. તાનિ રૂપાનં નિસ્સરણં નામ. અરૂપેહિપિ અરહત્તમગ્ગો પુન ઉપ્પત્તિનિવારણતો સબ્બસો રૂપાનં નિસ્સરણં નામ. ભૂતન્તિ જાતં. સઙ્ખતન્તિ પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કતં. પટિચ્ચસમુપ્પન્નન્તિ તે તે પચ્ચયે પટિચ્ચ સમ્મા સહ ચ ઉપ્પન્નં. પઠમેન સઞ્જાતત્તદીપનેન અનિચ્ચતા, દુતિયેન અનિચ્ચસ્સાપિ સતો પચ્ચયાનુભાવદીપનેન પરાયત્તતા, તતિયેન પરાયત્તસ્સાપિ સતો પચ્ચયાનં અબ્યાપારત્તદીપનેન એવંધમ્મતા દીપિતા હોતિ. નિરોધોતિ નિબ્બાનં. નિબ્બાનઞ્હિ આગમ્મ દુક્ખં નિરુજ્ઝતીતિ નિરોધોતિ વુચ્ચતિ. સો એવ ચ સબ્બસઙ્ખતતો નિસ્સટત્તા તસ્સ સઙ્ખતસ્સ નિસ્સરણં નામ. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘નિરોધો ¶ તસ્સ નિસ્સરણન્તિ ઇધ અરહત્તફલં નિરોધોતિ અધિપ્પેતં. અરહત્તફલેન હિ નિબ્બાને દિટ્ઠે પુન આયતિં સબ્બસઙ્ખારા ન હોન્તીતિ અરહત્તસઙ્ખાતસ્સ નિરોધસ્સ પચ્ચયત્તા નિરોધોતિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

નેક્ખમ્મં પટિલદ્ધસ્સાતિઆદીસુ અસુભજ્ઝાનસ્સ નિસ્સરણત્તે વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન, અનાગામિમગ્ગસ્સ નિસ્સરણત્તે સમુચ્છેદપ્પહાનેન કામા પહીના ચેવ હોન્તિ પરિચ્ચત્તા ચ. અરૂપજ્ઝાનાનં નિસ્સરણત્તે ચ અરહત્તમગ્ગસ્સ નિસ્સરણત્તે ચ એવમેવ રૂપા યોજેતબ્બા. રૂપેસુ હિ છન્દરાગપ્પહાનેન રૂપાનં સમુચ્છેદો હોતિ. રૂપાતિ ચેત્થ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. નિબ્બાનસ્સ નિસ્સરણત્તે નિસ્સરણપ્પહાનેન, અરહત્તફલસ્સ નિસ્સરણત્તે પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનેન સઙ્ખારા પહીના ચેવ હોન્તિ પરિચ્ચત્તા ચ. નિબ્બાનસ્સ ચ નિસ્સરણત્તે આરમ્મણકરણવસેન પટિલાભો વેદિતબ્બો.

દુક્ખસચ્ચન્તિઆદીસુ પરિઞ્ઞાપટિવેધન્તિઆદિ ભાવનપુંસકવચનં. પરિઞ્ઞાય પટિવેધો પરિઞ્ઞાપટિવેધો. તં પરિઞ્ઞાપટિવેધં. એસ નયો સેસેસુપિ. પજહાતીતિ તથા તથા પટિવિજ્ઝન્તો પહાતબ્બે કિલેસે પજહતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. લોકિયલોકુત્તરેસુપિ છન્દરાગપ્પહાનેન વા તાનિ પજહતીતિ અત્થો. પજહતીતિપિ પાઠો. યથા નાવા અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણે ¶ ચત્તારિ કિચ્ચાનિ કરોતિ, ઓરિમં તીરં ¶ પજહતિ, સોતં છિન્દતિ, ભણ્ડં વહતિ, પારિમં તીરં અપ્પેતિ, એવમેવં મગ્ગઞાણં અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણે ચત્તારિ સચ્ચાનિ અભિસમેતિ, દુક્ખં પરિઞ્ઞાભિસમયેન અભિસમેતિ, સમુદયં પહાનાભિસમયેન અભિસમેતિ, મગ્ગં ભાવનાભિસમયેન અભિસમેતિ, નિરોધં સચ્છિકિરિયાભિસમયેન અભિસમેતિ. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘નિરોધં આરમ્મણં કત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ પાપુણાતિ પસ્સતિ પટિવિજ્ઝતી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૮૩૯) વુત્તત્તા એકક્ખણેપિ વિસું વિસું વિય પહાનાનિ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

પઞ્ચસુ પહાનેસુ યં સસેવાલે ઉદકે પક્ખિત્તેન ઘટેન સેવાલસ્સ વિય તેન તેન લોકિયસમાધિના નીવરણાદીનં પચ્ચનીકધમ્માનં વિક્ખમ્ભનં દૂરીકરણં, ઇદં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં નામ. વિક્ખમ્ભનપ્પહાનઞ્ચ નીવરણાનં પઠમં ¶ ઝાનં ભાવયતોતિ નીવરણાનંયેવ પહાનં પાકટત્તા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. નીવરણાનિ હિ ઝાનસ્સ પુબ્બભાગેપિ પચ્છાભાગેપિ ન સહસા ચિત્તં અજ્ઝોત્થરન્તિ, અજ્ઝોત્થટેસુ ચ તેસુ ઝાનં પરિહાયતિ, વિતક્કાદયો પન દુતિયજ્ઝાનાદિતો પુબ્બે પચ્છા ચ અપ્પટિપક્ખા હુત્વા પવત્તન્તિ. તસ્મા નીવરણાનં વિક્ખમ્ભનં પાકટં. યં પન રત્તિભાગે સમુજ્જલિતેન પદીપેન અન્ધકારસ્સ વિય તેન તેન વિપસ્સનાય અવયવભૂતેન ઝાનઙ્ગેન પટિપક્ખવસેનેવ તસ્સ તસ્સ ચ પહાતબ્બધમ્મસ્સ પહાનં, ઇદં તદઙ્ગપ્પહાનં નામ. તદઙ્ગપ્પહાનઞ્ચ દિટ્ઠિગતાનં નિબ્બેધભાગિયં સમાધિં ભાવયતોતિ દિટ્ઠિગતાનંયેવ પહાનં ઓળારિકવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. દિટ્ઠિગતઞ્હિ ઓળારિકં, નિચ્ચસઞ્ઞાદયો સુખુમા. તત્થ દિટ્ઠિગતાનન્તિ દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિગતં ‘‘ગૂથગતં મુત્તગત’’ન્તિઆદીનિ (અ. નિ. ૯.૧૧) વિય. ગન્તબ્બાભાવતો ચ દિટ્ઠિયા ગતમત્તમેવેતન્તિપિ દિટ્ઠિગતં, દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠીસુ અન્તોગધત્તા દિટ્ઠીસુ ગતન્તિપિ દિટ્ઠિગતં. બહુવચનેન તેસં દિટ્ઠિગતાનં. નિબ્બેધભાગિયં સમાધિન્તિ વિપસ્સનાસમ્પયુત્તં સમાધિં. યં પન અસનિવિચક્કાભિહતસ્સ (વિસુદ્ધિ. ૨.૮૫૧) રુક્ખસ્સ વિય અરિયમગ્ગઞાણેન ¶ સંયોજનાનં ધમ્માનં યથા ન પુન પવત્તતિ, એવં પહાનં, ઇદં સમુચ્છેદપ્પહાનં નામ. નિરોધો નિબ્બાનન્તિ નિરોધસઙ્ખાતં નિબ્બાનં.

એવં પહાનવસેન પહાતબ્બે ધમ્મે દસ્સેત્વા ઇદાનિ સરૂપેનેવ પુન પહાતબ્બે ધમ્મે દસ્સેતું સબ્બં, ભિક્ખવે, પહાતબ્બન્તિઆદિમાહ. તત્થ ચક્ખાદીનિ છન્દરાગપ્પહાનેન પહાતબ્બાનિ. રૂપં પસ્સન્તો પજહાતીતિઆદીસુ રૂપં અનિચ્ચાદિતો પસ્સન્તો પહાતબ્બે કિલેસે પજહાતિ. ચક્ખું…પે… જરામરણં…પે… અમતોગધં નિબ્બાનન્તિ પેય્યાલદ્વયે અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં ¶ ‘‘પસ્સન્તો પજહાતી’’તિઆદીસુ તેસુ લોકુત્તરેસુ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં પસ્સન્તો ઉદિક્ખન્તો અપેક્ખમાનો ઇચ્છમાનો વિપસ્સનાક્ખણેસુ પહાતબ્બે કિલેસે પજહાતીતિ તંતંધમ્માનુરૂપેન યોજેતબ્બં.

પહાતબ્બનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભાવેતબ્બનિદ્દેસવણ્ણના

૨૫. ભાવેતબ્બનિદ્દેસે ¶ ¶ કાયગતાસતીતિ કાયગતાસતિસુત્તન્તે (મ. નિ. ૩.૧૫૩ આદયો) વુત્તા આનાપાનચતુઇરિયાપથખુદ્દકઇરિયાપથદ્વત્તિંસાકારચતુધાતુનવસિવથિકાપટિકૂલ- વવત્થાપકમનસિકારસમ્પયુત્તા યથાનુરૂપં રૂપજ્ઝાનસમ્પયુત્તા ચ સતિ. સા હિ તેસુ કાયેસુ ગતા પવત્તાતિ કાયગતાતિ વુચ્ચતિ. સાતસહગતાતિ મધુરસુખવેદયિતસઙ્ખાતેન સાતેન સહ એકુપ્પાદાદિભાવં ગતા. તબ્ભાવે વોકિણ્ણે આરમ્મણે નિસ્સયે સંસટ્ઠે દિસ્સતિ સહગતસદ્દો પઞ્ચસુ અત્થેસુ જિનવચને. ‘‘યાયં તણ્હા પોનોબ્ભવિકા નન્દિરાગસહગતા’’તિ (વિભ. ૨૦૩) એત્થ તબ્ભાવે, નન્દિરાગભૂતાતિ અત્થો. ‘‘યા, ભિક્ખવે, વીમંસા કોસજ્જસહગતા કોસજ્જસમ્પયુત્તા’’તિ (સં. નિ. ૫.૮૩૨) એત્થ વોકિણ્ણે, અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જમાનેન કોસજ્જેન વોકિણ્ણાતિ અત્થો. ‘‘લાભી હોતિ રૂપસહગતાનં વા સમાપત્તીનં અરૂપસહગતાનં વા સમાપત્તીન’’ન્તિ (પુ. પ. ૩-૮) એત્થ આરમ્મણે, રૂપારૂપારમ્મણાનન્તિ અત્થો. ‘‘અટ્ઠિકસઞ્ઞાસહગતં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૮) એત્થ નિસ્સયે, અટ્ઠિકસઞ્ઞાનિસ્સયં અટ્ઠિકસઞ્ઞં ભાવેત્વા પટિલદ્ધન્તિ અત્થો. ‘‘ઇદં સુખં ઇમાય પીતિયા સહગતં હોતિ સહજાતં સમ્પયુત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૫૭૮) એત્થ સંસટ્ઠે, સમ્મિસ્સન્તિ અત્થો. ઇમસ્મિમ્પિ પદે સંસટ્ઠો અધિપ્પેતો. સાતસંસટ્ઠા હિ સાતસહગતાતિ વુત્તા. સા હિ ઠપેત્વા ચતુત્થં ઝાનં સેસેસુ સાતસહગતા હોતિ, સતિપિ ચ ઉપેક્ખાસહગતત્તે યેભુય્યવસેન સાતસહગતાતિ વુત્તા, પુરિમજ્ઝાનમૂલકત્તા વા ચતુત્થજ્ઝાનસ્સ સાતસહગતાય ઉપેક્ખાસહગતાપિ વુત્તાવ હોતિ ¶ , ઉપેક્ખાય પન સન્તે સુખે વુત્તત્તા ભગવતા સાતસહગતાતિ ચતુત્થજ્ઝાનસમ્પયુત્તાપિ વુત્તાવ હોતિ.

સમથો ચ વિપસ્સના ચાતિ કામચ્છન્દાદયો પચ્ચનીકધમ્મે સમેતિ વિનાસેતીતિ સમથો. સમાધિસ્સેતં નામં. અનિચ્ચતાદિવસેન વિવિધેહિ આકારેહિ ધમ્મે પસ્સતીતિ વિપસ્સના. પઞ્ઞાયેતં નામં. ઇમે પન દ્વે દસુત્તરપરિયાયે પુબ્બભાગાતિ વુત્તા, સઙ્ગીતિપરિયાયે ચ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાતિ. તયો સમાધીતિ સવિતક્કો સવિચારો સમાધિ ¶ , અવિતક્કો વિચારમત્તો ¶ સમાધિ, અવિતક્કો અવિચારો સમાધિ. સમ્પયોગવસેન વત્તમાનેન સહ વિતક્કેન સવિતક્કો, સહ વિચારેન સવિચારો. સો ખણિકસમાધિ, વિપસ્સનાસમાધિ, ઉપચારસમાધિ, પઠમજ્ઝાનસમાધિ. નત્થિ એતસ્સ વિતક્કોતિ અવિતક્કો. વિતક્કવિચારેસુ વિચારો મત્તા પરમા પમાણં એતસ્સાતિ વિચારમત્તો, વિચારતો ઉત્તરિ વિતક્કેન સમ્પયોગં ન ગચ્છતીતિ અત્થો. સો પઞ્ચકનયે દુતિયજ્ઝાનસમાધિ, તદુભયવિરહિતો અવિતક્કો અવિચારો સમાધિ. સો ચતુક્કનયે દુતિયજ્ઝાનાદિ, પઞ્ચકનયે તતિયજ્ઝાનાદિ રૂપાવચરસમાધિ. ઇમે તયોપિ લોકિયા એવ. સઙ્ગીતિપરિયાયે અપરેપિ તયો સમાધી વુત્તા – ‘‘સુઞ્ઞતો સમાધિ, અનિમિત્તો સમાધિ, અપ્પણિહિતો સમાધી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫). ન તે ઇધ અધિપ્પેતા.

ચત્તારો સતિપટ્ઠાનાતિ કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં, વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં, ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં, ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં. પુબ્બભાગે ચુદ્દસવિધેન કાયં પરિગ્ગણ્હતો કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં, નવવિધેન વેદનં પરિગ્ગણ્હતો વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં, સોળસવિધેન ચિત્તં પરિગ્ગણ્હતો ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં, પઞ્ચવિધેન ધમ્મે પરિગ્ગણ્હતો ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. લોકુત્તરં પન ઇધ ન અધિપ્પેતં. પઞ્ચઙ્ગિકો સમાધીતિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ અસ્સ સન્તીતિ પઞ્ચઙ્ગિકો, ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિ. પીતિફરણતા, સુખફરણતા, ચેતોફરણતા, આલોકફરણતા, પચ્ચવેક્ખણનિમિત્તન્તિ ¶ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. પીતિં ફરમાના ઉપ્પજ્જતીતિ દ્વીસુ ઝાનેસુ પઞ્ઞા પીતિફરણતા નામ. સુખં ફરમાના ઉપ્પજ્જતીતિ તીસુ ઝાનેસુ પઞ્ઞા સુખફરણતા નામ. પરેસં ચેતો ફરમાના ઉપ્પજ્જતીતિ ચેતોપરિયપઞ્ઞા ચેતોફરણતા નામ. આલોકં ફરમાના ઉપ્પજ્જતીતિ દિબ્બચક્ખુપઞ્ઞા આલોકફરણતા નામ. પચ્ચવેક્ખણઞાણં પચ્ચવેક્ખણનિમિત્તં નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘દ્વીસુ ઝાનેસુ પઞ્ઞા પીતિફરણતા, તીસુ ઝાનેસુ પઞ્ઞા સુખફરણતા, પરચિત્તપઞ્ઞા ચેતોફરણતા, દિબ્બચક્ખુપઞ્ઞા આલોકફરણતા, તમ્હા તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠિતસ્સ પચ્ચવેક્ખણઞાણં પચ્ચવેક્ખણનિમિત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૮૦૪).

તઞ્હિ ¶ વુટ્ઠિતસમાધિસ્સ પવત્તાકારગહણતો નિમિત્તન્તિ વુત્તં. તત્થ ચ પીતિફરણતા સુખફરણતા દ્વે પાદા વિય, ચેતોફરણતા આલોકફરણતા દ્વે હત્થા વિય, અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં મજ્ઝિમકાયો વિય, પચ્ચવેક્ખણનિમિત્તં સીસં વિય. ઇતિ આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ ¶ સારિપુત્તત્થેરો પઞ્ચઙ્ગિકં સમ્માસમાધિં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસમ્પન્નં પુરિસં વિય કત્વા દસ્સેસિ.

છ અનુસ્સતિટ્ઠાનાનીતિ પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો સતિયો એવ અનુસ્સતિયો, પવત્તિતબ્બટ્ઠાનસ્મિંયેવ પવત્તત્તા સદ્ધાપબ્બજિતસ્સ કુલપુત્તસ્સ અનુરૂપા સતિયોતિપિ અનુસ્સતિયો, અનુસ્સતિયો એવ પીતિઆદીનં ઠાનત્તા અનુસ્સતિટ્ઠાનાનિ. કતમાનિ છ? બુદ્ધાનુસ્સતિ ધમ્માનુસ્સતિ સઙ્ઘાનુસ્સતિ સીલાનુસ્સતિ ચાગાનુસ્સતિ દેવતાનુસ્સતિ (દી. નિ. ૩.૩૨૭). બોજ્ઝઙ્ગાતિ બોધિયા, બોધિસ્સ વા અઙ્ગા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યા એસા ધમ્મસામગ્ગી યાય લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનાય લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખત્તકિલમથાનુયોગઉચ્છેદસસ્સતાભિનિવેસાદીનં અનેકેસં ઉપદ્દવાનં પટિપક્ખભૂતાય સતિધમ્મવિચયવીરિયપીતિપસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસઙ્ખાતાય ધમ્મસામગ્ગિયા અરિયસાવકો બુજ્ઝતીતિ કત્વા બોધીતિ વુચ્ચતિ. બુજ્ઝતીતિ કિલેસસન્તાનનિદ્દાય વુટ્ઠહતિ, ચત્તારિ વા અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, નિબ્બાનમેવ વા સચ્છિકરોતિ, તસ્સા ધમ્મસામગ્ગિસઙ્ખાતાય બોધિયા અઙ્ગાતિપિ બોજ્ઝઙ્ગા ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદયો ¶ વિય. યો પનેસ યથાવુત્તપ્પકારાય એતાય ધમ્મસામગ્ગિયા બુજ્ઝતીતિ કત્વા અરિયસાવકો બોધીતિ વુચ્ચતિ, તસ્સ બોધિસ્સ અઙ્ગાતિપિ બોજ્ઝઙ્ગા સેનઙ્ગરથઙ્ગાદયો વિય. તેનાહુ અટ્ઠકથાચરિયા ‘‘બુજ્ઝનકસ્સ પુગ્ગલસ્સ અઙ્ગાતિ વા બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ. અપિચ ‘‘બોજ્ઝઙ્ગાતિ કેનટ્ઠેન બોજ્ઝઙ્ગા, બોધાય સંવત્તન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૨.૧૭) નયેન બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠો વેદિતબ્બો. અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગોતિ તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસેહિ આરકત્તા અરિયભાવકરત્તા અરિયફલપટિલાભકરત્તા ચ અરિયો. અટ્ઠ અઙ્ગાનિ અસ્સાતિ અટ્ઠઙ્ગિકો. સોયં ચતુરઙ્ગિકા વિય સેના, પઞ્ચઙ્ગિકં વિય ચ તૂરિયં અઙ્ગમત્તમેવ હોતિ, અઙ્ગવિનિમુત્તો નત્થિ. બોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગા લોકુત્તરા, દસુત્તરપરિયાયેન પુબ્બભાગાપિ લબ્ભન્તિ.

નવ ¶ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગાનીતિ સીલવિસુદ્ધિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, ચિત્તવિસુદ્ધિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, પઞ્ઞા પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, વિમુત્તિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં (દી. નિ. ૩.૩૫૯). સીલવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિં પાપેતું સમત્થં ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. તઞ્હિ દુસ્સીલ્યમલં વિસોધેતિ. પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગન્તિ પરિસુદ્ધભાવસ્સ પધાનં ઉત્તમં અઙ્ગં. ચિત્તવિસુદ્ધીતિ વિપસ્સનાય પદટ્ઠાનભૂતા પગુણા ¶ અટ્ઠ સમાપત્તિયો. તા હિ કામચ્છન્દાદિચિત્તમલં વિસોધેન્તિ. દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ સપ્પચ્ચયનામરૂપદસ્સનં. તઞ્હિ સત્તદિટ્ઠિમલં વિસોધેતિ. કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધીતિ પચ્ચયાકારઞાણં. તેન હિ તીસુ અદ્ધાસુ પચ્ચયવસેન ધમ્મા પવત્તન્તીતિ પસ્સન્તો તીસુપિ અદ્ધાસુ સત્તકઙ્ખામલં વિતરન્તો વિસુજ્ઝતિ. મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ ઉદયબ્બયાનુપસ્સનક્ખણે ઉપ્પન્ના ઓભાસઞાણપીતિપસ્સદ્ધિસુખઅધિમોક્ખપગ્ગહઉપટ્ઠાનઉપેક્ખાનિકન્તીતિ ¶ દસ વિપસ્સનુપક્કિલેસા, ન મગ્ગો, વીથિપટિપન્નં ઉદયબ્બયઞાણં મગ્ગોતિ એવં મગ્ગામગ્ગે ઞાણં નામ. તેન હિ અમગ્ગમલં વિસોધેતિ. પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ વીથિપટિપન્નં ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાઞાણં ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણં ભયતુપટ્ઠાનાનુપસ્સનાઞાણં આદીનવાનુપસ્સનાઞાણં નિબ્બિદાનુપસ્સનાઞાણં મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાઞાણં સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં અનુલોમઞાણન્તિ ઇમાનિ નવ વિપસ્સનાઞાણાનિ. તાનિ હિ નિચ્ચસઞ્ઞાદિમલં વિસોધેન્તિ. ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ ચતુઅરિયમગ્ગપઞ્ઞા. સા હિ સમુચ્છેદતો સકસકમગ્ગવજ્ઝકિલેસમલં વિસોધેતિ. પઞ્ઞાતિ અરહત્તફલપઞ્ઞા. વિમુત્તીતિ અરહત્તફલવિમુત્તિ.

દસ કસિણાયતનાનીતિ ‘‘પથવીકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ ઉદ્ધં અધો તિરિયં અદ્વયં અપ્પમાણં, આપોકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ…પે… તેજોકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ…પે… વાયોકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ…પે… નીલકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ…પે… પીતકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ…પે… લોહિતકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ…પે… ઓદાતકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ…પે… આકાસકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ…પે… વિઞ્ઞાણકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ ઉદ્ધં અધો તિરિયં અદ્વયં અપ્પમાણ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧૦.૨૫; દી. નિ. ૩.૩૬૦) એવં વુત્તાનિ દસ. એતાનિ ¶ હિ સકલફરણટ્ઠેન કસિણાનિ, તદારમ્મણાનં ધમ્માનં ખેત્તટ્ઠેન અધિટ્ઠાનટ્ઠેન વા આયતનાનિ. ઉદ્ધન્તિ ઉપરિગગનતલાભિમુખં. અધોતિ હેટ્ઠાભૂમિતલાભિમુખં. તિરિયન્તિ ખેત્તમણ્ડલમિવ સમન્તા પરિચ્છિન્નં. એકચ્ચો હિ ઉદ્ધમેવ કસિણં વડ્ઢેતિ એકચ્ચો અધો, એકચ્ચો સમન્તતો. એકોપિ તેન તેન વા કારણેન એવં પસારેતિ આલોકમિવ રૂપદસ્સનકામો. તેન વુત્તં – ‘‘પથવીકસિણમેકો સઞ્જાનાતિ ઉદ્ધં અધો તિરિય’’ન્તિ (અ. નિ. ૧૦.૨૫; દી. નિ. ૩.૩૬૦). અદ્વયન્તિ ઇદં પન એકસ્સ અઞ્ઞભાવાનુપગમનત્થં વુત્તં. યથા હિ ઉદકં પવિટ્ઠસ્સ સબ્બદિસાસુ ઉદકમેવ હોતિ ન અઞ્ઞં, એવમેવ પથવીકસિણં પથવીકસિણમેવ હોતિ, નત્થિ તસ્સ અઞ્ઞકસિણસમ્ભેદોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. અપ્પમાણન્તિ ઇદં તસ્સ તસ્સ ફરણઅપ્પમાણવસેન ¶ વુત્તં. તઞ્હિ મનસા ફરન્તો સકલમેવ ફરતિ, ન ‘‘અયમસ્સ આદિ ઇદં મજ્ઝ’’ન્તિ પમાણં ગણ્હાતીતિ. આકાસકસિણન્તિ કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો પરિચ્છેદાકાસકસિણઞ્ચ. વિઞ્ઞાણકસિણન્તિ કસિણુગ્ઘાટિમાકાસે ¶ પવત્તવિઞ્ઞાણં. તત્થ કસિણવસેન કસિણુગ્ઘાટિમાકાસે, કસિણુગ્ઘાટિમાકાસવસેન તત્થ પવત્તવિઞ્ઞાણે ઉદ્ધંઅધોતિરિયતા વેદિતબ્બા, પરિચ્છેદાકાસકસિણસ્સપિ વડ્ઢનીયત્તા તસ્સ વસેનપીતિ.

૨૬. ઇદાનિ ભાવનાપભેદં દસ્સેન્તો દ્વે ભાવનાતિઆદિમાહ. તત્થ લોકિયાતિઆદીસુ લોકો વુચ્ચતિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન વટ્ટં, તસ્મિં પરિયાપન્નભાવેન લોકે નિયુત્તાતિ લોકિયા, લોકિયાનં ધમ્માનં ભાવના લોકિયા. કિઞ્ચાપિ ધમ્માનં ભાવનાતિ વોહારવસેન વુચ્ચતિ, તેહિ પન વિસું ભાવના નત્થિ. તે એવ હિ ધમ્મા ભાવિયમાના ભાવનાતિ વુચ્ચન્તિ. ઉત્તિણ્ણાતિ ઉત્તરા, લોકે અપરિયાપન્નભાવેન લોકતો ઉત્તરાતિ લોકુત્તરા.

રૂપભવસઙ્ખાતે રૂપે અવચરન્તીતિ રૂપાવચરા. કુસલસદ્દો પનેત્થ આરોગ્યઅનવજ્જછેકસુખવિપાકેસુ દિસ્સતિ. ‘‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલં? કચ્ચિ ભોતો અનામય’’ન્તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૫.૧૪૬; ૨.૨૦.૧૨૯) આરોગ્યે. ‘‘કતમો પન, ભન્તે, કાયસમાચારો કુસલો? યો ખો, મહારાજ, કાયસમાચારો અનવજ્જો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૬૧) ચ ‘‘પુન ચપરં, ભન્તે, એતદાનુત્તરિયં, યથા ભગવા ધમ્મં દેસેતિ કુસલેસુ ધમ્મેસૂ’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૪૫) ચ એવમાદીસુ અનવજ્જે. ‘‘તં ¶ કિં મઞ્ઞસિ, રાજકુમાર, કુસલો ત્વં રથસ્સ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાન’’ન્તિ? (મ. નિ. ૨.૮૭) ‘‘કુસલા નચ્ચગીતસ્સ સિક્ખિતા ચાતુરિત્થિયો’’તિ (જા. ૨.૨૨.૯૪) ચ આદીસુ છેકે. ‘‘કુસલાનં ધમ્માનં સમાદાનહેતુ એવમિદં પુઞ્ઞં પવડ્ઢતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૮૦) ‘‘કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા’’તિ (ધ. સ. ૪૩૧) ચ આદીસુ સુખવિપાકે. સ્વાયમિધ આરોગ્યેપિ અનવજ્જેપિ સુખવિપાકેપિ વટ્ટતિ. વચનત્થો પનેત્થ કુચ્છિતે પાપકે ધમ્મે સલયન્તિ ચલયન્તિ કમ્પેન્તિ વિદ્ધંસેન્તીતિ કુસલા, કુચ્છિતેન વા આકારેન સયન્તિ ¶ પવત્તન્તીતિ કુસા, તે અકુસલસઙ્ખાતે કુસે લુનન્તિ છિન્દન્તીતિ કુસલા, કુચ્છિતાનં વા સાનતો તનુકરણતો કુસં, ઞાણં. તેન કુસેન લાતબ્બા ગહેતબ્બા પવત્તેતબ્બાતિ કુસલા, યથા વા કુસા ઉભયભાગગતં હત્થપ્પદેસં લુનન્તિ, એવમિમેપિ ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નભાવેન ઉભયભાગગતં સંકિલેસપક્ખં લુનન્તિ, તસ્મા કુસા વિય લુનન્તીતિ કુસલા. તેસં રૂપાવચરકુસલાનં ભાવના. અરૂપભવસઙ્ખાતે અરૂપે અવચરન્તીતિ અરૂપાવચરા. તેભૂમકવટ્ટે પરિયાપન્ના અન્તોગધાતિ પરિયાપન્ના, તસ્મિં ન પરિયાપન્નાતિ અપરિયાપન્ના, લોકુત્તરા.

કામાવચરકુસલાનં ¶ ધમ્માનં ભાવના કસ્મા ન વુત્તાતિ ચે? અપ્પનાપ્પત્તાય એવ ભાવનાય અભિધમ્મે ભાવનાતિ અધિપ્પેતત્તા. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘યોગવિહિતેસુ વા કમ્માયતનેસુ યોગવિહિતેસુ વા સિપ્પાયતનેસુ યોગવિહિતેસુ વા વિજ્જાટ્ઠાનેસુ કમ્મસ્સકતં વા સચ્ચાનુલોમિકં વા રૂપં અનિચ્ચન્તિ વા, વેદના અનિચ્ચાતિ વા, સઞ્ઞા અનિચ્ચાતિ વા, સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ વા, વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચન્તિ વા યં એવરૂપં અનુલોમિકં ખન્તિં દિટ્ઠિં રુચિં મુદિં પેક્ખં ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિં પરતો અસુત્વા પટિલભતિ, અયં વુચ્ચતિ ચિન્તામયા પઞ્ઞા. યોગવિહિતેસુ વા કમ્માયતનેસુ…પે… ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિં પરતો સુત્વા પટિલભતિ, અયં વુચ્ચતિ સુતમયા પઞ્ઞા. સબ્બાપિ સમાપન્નસ્સ પઞ્ઞા ભાવનામયા પઞ્ઞા’’તિ (વિભ. ૭૬૮).

સા ¶ પન કામાવચરભાવના આવજ્જનભવઙ્ગપાતેહિ અન્તરિતત્તા ભાવનાતિ ન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. સબ્બેસં પન પુઞ્ઞાનં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનં અન્તોગધત્તા ઉપચારસમાધિવિપસ્સનાસમાધીનં ભાવનામયપુઞ્ઞતા સિદ્ધા. ઇધ પન લોકિયભાવનાય એવ સઙ્ગહિતા. રૂપારૂપાવચરાનં તિવિધભાવે હીનાતિ લામકા. હીનુત્તમાનં મજ્ઝે ભવા મજ્ઝા, મજ્ઝિમાતિપિ પાઠો. પધાનભાવં નીતાતિ પણીતા, ઉત્તમાતિ અત્થો. આયૂહનવસેન અયં હીનમજ્ઝિમપણીતતા વેદિતબ્બા. યસ્સા હિ આયૂહનક્ખણે ¶ છન્દો વા હીનો હોતિ વીરિયં વા ચિત્તં વા વીમંસા વા, સા હીના નામ. યસ્સા તે ધમ્મા મજ્ઝિમા, સા મજ્ઝિમા નામ. યસ્સા તે ધમ્મા પણીતા, સા પણીતા નામ. મુદુકેહિ વા ઇન્દ્રિયેહિ સમ્પયુત્તા હીના નામ, મજ્ઝિમેહિ ઇન્દ્રિયેહિ સમ્પયુત્તા મજ્ઝિમા, અધિમત્તેહિ ઇન્દ્રિયેહિ સમ્પયુત્તા પણીતા નામ. અપરિયાપન્નાય હીનમજ્ઝિમત્તાભાવા પણીતતા એવ વુત્તા. સા હિ ઉત્તમટ્ઠેન અતપ્પકટ્ઠેન ચ પણીતા.

૨૭. પઠમભાવનાચતુક્કે ભાવેતીતિ એકસ્મિંયેવ ખણે તથા તથા પટિવિજ્ઝન્તો અરિયમગ્ગં ભાવેતિ. દુતિયભાવનાચતુક્કે એસનાભાવનાતિ અપ્પનાપુબ્બભાગે ભાવના. સા હિ અપ્પનં એસન્તિ એતાયાતિ એસનાતિ વુત્તા. પટિલાભભાવનાતિ અપ્પનાભાવના. સા હિ તાય એસનાય પટિલબ્ભતીતિ પટિલાભોતિ વુત્તા. એકરસાભાવનાતિ પટિલાભે વસીભાવં પત્તુકામસ્સ પયોગકાલે ભાવના. સા હિ તેન તેન પહાનેન તેહિ તેહિ કિલેસેહિ વિમુત્તત્તા વિમુત્તિરસેન એકરસાતિ કત્વા એકરસાતિ વુત્તા. આસેવનાભાવનાતિ પટિલાભે વસિપ્પત્તસ્સ યથારુચિ ¶ પરિભોગકાલે ભાવના. સા હિ ભુસં સેવીયતીતિ આસેવનાતિ વુત્તા. કેચિ પન ‘‘આસેવનાભાવના વસીકમ્મં, એકરસાભાવના સબ્બત્થિકા’’તિ વણ્ણયન્તિ. ચતુક્કવિભાગે સમાધિં સમાપજ્જન્તાનન્તિ વત્તમાનસમીપે વત્તમાનવચનં. તત્થ જાતાતિ તસ્મિં પુબ્બભાગે જાતા. એકરસા હોન્તીતિ અપ્પનુપ્પાદને સમાનકિચ્ચા હોન્તિ. સમાધિં સમાપન્નાનન્તિ અપ્પિતપ્પનાનં. તત્થ જાતાતિ તસ્સા અપ્પનાય જાતા. અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ સમપ્પવત્તિયા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિક્કમન્તિ. અધિમોક્ખટ્ઠેન સદ્ધિન્દ્રિયં ¶ ભાવયતોતિઆદીસુ એકક્ખણેપિ એકેકસ્સ ઇન્દ્રિયસ્સ સકસકકિચ્ચકરણે તંતંનિસ્સયવસેન સકસકકિચ્ચકારકાનિ સેસાનિપિ ઇન્દ્રિયાનિ વિમુત્તિરસેન એકરસા હોન્તીતિ વિમુત્તિરસેનેવ એકરસટ્ઠેન ભાવના. બલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગેસુપિ એસેવ નયો. એકરસાતિ ચ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો.

ઇધ ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુ. સંસારે ભયં ઇક્ખતીતિ ભિક્ખુ. પુબ્બણ્હસમયન્તિઆદીસુ અચ્ચન્તસંયોગત્થે ઉપયોગવચનં, અત્થતો પન ભુમ્મમેવ ¶ , દિવસસ્સ પુબ્બકાલેતિ અત્થો. આસેવતીતિ વસિપ્પત્તં સમાધિં ભુસં સેવતિ. મજ્ઝન્હિકસમયન્તિ દિવસસ્સ મજ્ઝકાલે. સાયન્હસમયન્તિ દિવસસ્સ સાયન્હકાલે. પુરેભત્તન્તિ દિવાભત્તતો પુરેકાલે. પચ્છાભત્તન્તિ દિવાભત્તતો પચ્છાકાલે. પુરિમેપિ યામેતિ રત્તિયા પઠમે કોટ્ઠાસે. કાળેતિ કાળપક્ખે. જુણ્હેતિ સુક્કપક્ખે. પુરિમેપિ વયોખન્ધેતિ પઠમે વયોકોટ્ઠાસે, પઠમવયેતિ અત્થો. તીસુ ચ વયેસુ વસ્સસતાયુકસ્સ પુરિસસ્સ એકેકસ્મિં વયે ચતુમાસાધિકાનિ તેત્તિંસ વસ્સાનિ હોન્તિ.

૨૮. તતિયભાવનાચતુક્કે તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેનાતિ તત્થ નેક્ખમ્માદીસુ ભાવનાવિસેસેસુ જાતાનં સમાધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતાનં યુગનદ્ધધમ્માનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિક્કમનભાવેન. ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેનાતિ તત્થેવ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં નાનાકિલેસેહિ વિમુત્તત્તા વિમુત્તિરસેન એકરસભાવેન. તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેનાતિ તેસં અનતિવત્તનએકરસભાવાનં અનુચ્છવિકસ્સ વીરિયસ્સ વાહનભાવેન. આસેવનટ્ઠેનાતિ યા તસ્સ તસ્મિં સમયે પવત્તા આસેવના. તસ્સા આસેવનાય આસેવનભાવેન.

રૂપસઞ્ઞન્તિ કુસલવિપાકકિરિયવસેન પઞ્ચદસવિધં રૂપાવચરજ્ઝાનસઙ્ખાતં રૂપસઞ્ઞં. રૂપાવચરજ્ઝાનમ્પિ હિ રૂપન્તિ વુચ્ચતિ ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૧૭૪; અ. નિ. ૮.૬૬; ધ. સ. ૨૪૮), તસ્સ ઝાનસ્સ આરમ્મણમ્પિ ‘‘બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૧૭૩; અ. નિ. ૮.૬૫-૬૬; ધ. સ. ૨૪૭, ૨૪૯). રૂપાવચરજ્ઝાનઞ્હિ ¶ સઞ્ઞાસીસેન રૂપે સઞ્ઞાતિ કત્વા રૂપસઞ્ઞાતિ વુચ્ચતિ. પટિઘસઞ્ઞન્તિ કુસલવિપાકા પઞ્ચ, અકુસલવિપાકા પઞ્ચાતિ એવં દસવિધં પટિઘસઞ્ઞં. દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા હિ સઞ્ઞા ¶ ચક્ખાદીનં વત્થૂનં રૂપાદીનં આરમ્મણાનઞ્ચ પટિઘાતેન ઉપ્પન્નત્તા પટિઘસઞ્ઞાતિ વુચ્ચતિ. રૂપસઞ્ઞા સદ્દસઞ્ઞા ગન્ધસઞ્ઞા રસસઞ્ઞા ફોટ્ઠબ્બસઞ્ઞાતિપિ એતિસ્સા એવ નામં. નાનત્તસઞ્ઞન્તિ અટ્ઠ કામાવચરકુસલસઞ્ઞા, દ્વાદસ અકુસલસઞ્ઞા ¶ , એકાદસ કામાવચરકુસલવિપાકસઞ્ઞા, દ્વે અકુસલવિપાકસઞ્ઞા, એકાદસ કામાવચરકિરિયસઞ્ઞાતિ એવં ચતુચત્તાલીસવિધં નાનત્તસઞ્ઞં. સા હિ નાનત્તે નાનાસભાવે રૂપસદ્દાદિભેદે ગોચરે પવત્તા સઞ્ઞાતિ નાનત્તસઞ્ઞા, ચતુચત્તાલીસભેદતો નાનત્તા નાનાસભાવા અઞ્ઞમઞ્ઞં અસદિસા સઞ્ઞાતિ વા નાનત્તસઞ્ઞાતિ વુચ્ચતિ. સઞ્ઞાબહુકત્તેપિ જાતિગ્ગહણેન એકવચનં કતં.

નિચ્ચસઞ્ઞન્તિ નિચ્ચન્તિ સઞ્ઞં નિચ્ચસઞ્ઞં. એવં સુખસઞ્ઞં અત્તસઞ્ઞં. નન્દિન્તિ સપ્પીતિકં તણ્હં. રાગન્તિ નિપ્પીતિકં તણ્હં. સમુદયન્તિ રાગસ્સ સમુદયં. અથ વા ભઙ્ગાનુપસ્સનાય ભઙ્ગસ્સેવ દસ્સનતો સઙ્ખારાનં ઉદયં. આદાનન્તિ નિબ્બત્તનવસેન કિલેસાનં, અદોસદસ્સાવિતાય સઙ્ખતારમ્મણસ્સ વા આદાનં. ઘનસઞ્ઞન્તિ સન્તતિવસેન ઘનન્તિ સઞ્ઞં. આયૂહનન્તિ સઙ્ખારાનં અત્થાય પયોગકરણં. ધુવસઞ્ઞન્તિ થિરન્તિ સઞ્ઞં. નિમિત્તન્તિ નિચ્ચનિમિત્તં. પણિધિન્તિ સુખપત્થનં. અભિનિવેસન્તિ અત્થિ અત્તાતિ અભિનિવેસં. સારાદાનાભિનિવેસન્તિ નિચ્ચસારત્તસારગહણાભિનિવેસં. સમ્મોહાભિનિવેસન્તિ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિવસેન (સં. નિ. ૨.૨૦) ‘‘ઇસ્સરતો લોકો સમ્ભોતી’’તિઆદિવસેન ચ સમ્મોહાભિનિવેસં. આલયાભિનિવેસન્તિ આદીનવાદસ્સનેન અલ્લીયિતબ્બમિદન્તિ અભિનિવેસં. અપ્પટિસઙ્ખન્તિ અનુપાયગહણં. સઞ્ઞોગાભિનિવેસન્તિ કામયોગાદિકં કિલેસપ્પવત્તિં.

દિટ્ઠેકટ્ઠેતિ દિટ્ઠીહિ સહ એકસ્મિં ઠિતાતિ દિટ્ઠેકટ્ઠા. તે દિટ્ઠેકટ્ઠે. કિલેસેન્તિ ઉપતાપેન્તિ, વિબાધેન્તિ વાતિ કિલેસા. તે કિલેસે. દુવિધઞ્હિ એકટ્ઠં પહાનેકટ્ઠં સહજેકટ્ઠઞ્ચ. પહાનેકટ્ઠં સક્કાયદિટ્ઠિપમુખાહિ તેસટ્ઠિયા દિટ્ઠીહિ સહ (પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૧૮) યાવ સોતાપત્તિમગ્ગેન પહાના, તાવ એકસ્મિં પુગ્ગલે ઠિતાતિ અત્થો. ઇદમિધાધિપ્પેતં. દસસુ હિ કિલેસેસુ ઇધ દિટ્ઠિકિલેસોયેવ આગતો. સેસેસુ પન અપાયગમનીયો લોભો દોસો મોહો માનો વિચિકિચ્છા થિનં ¶ ઉદ્ધચ્ચં ¶ અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ નવ કિલેસા દિટ્ઠિયા સહ પહાનેકટ્ઠા હુત્વા સોતાપત્તિમગ્ગેન પહીયન્તિ, રાગદોસમોહપમુખેસુ ¶ વા દિયડ્ઢેસુ કિલેસસહસ્સેસુ સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠિયા પહીયમાનાય દિટ્ઠિયા સહ અપાયગમનીયા સબ્બકિલેસા પહાનેકટ્ઠવસેન પહીયન્તિ, સહજેકટ્ઠે દિટ્ઠિયા સહ એકસ્મિં ચિત્તે ઠિતાતિ અત્થો. સોતાપત્તિમગ્ગેન હિ દ્વીસુ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તઅસઙ્ખારિકચિત્તેસુ પહીયમાનેસુ તેહિ સહજાતો લોભો મોહો ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે કિલેસા સહજેકટ્ઠવસેન પહીયન્તિ, દ્વીસુ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તસસઙ્ખારિકચિત્તેસુ પહીયમાનેસુ તેહિ સહજાતો લોભો મોહો થિનં ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે કિલેસા સહજેકટ્ઠવસેન પહીયન્તિ. ઓળારિકે કિલેસેતિ ઓળારિકભૂતે કામરાગબ્યાપાદે. અનુસહગતે કિલેસેતિ સુખુમભૂતે કામરાગબ્યાપાદે. સબ્બકિલેસેતિ મગ્ગત્તયેન પહીનાવસેસે.

વીરિયં વાહેતીતિ યોગાવચરો વીરિયં પવત્તેતિ. હેટ્ઠા એસનાપટિલાભએકરસઆસેવનવચનાનિ ભાવનાનં વિસેસદસ્સનત્થં વુત્તાનિ ‘‘એવંભૂતા ચ ભાવના’’તિ. ઇધ ‘‘તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન આસેવનટ્ઠેના’’તિ વચનાનિ ભાવનાહેતુદસ્સનત્થં વુત્તાનિ ‘‘ઇમિના ચ ઇમિના ચ હેતુના ભાવના’’તિ. હેટ્ઠા આસેવનાભાવનાતિ નાનાક્ખણવસેન વુત્તા, ઇધ આસેવનટ્ઠેન ભાવનાતિ એકક્ખણવસેનાતિ વિસેસો. રૂપં પસ્સન્તો ભાવેતીતિઆદીસુ રૂપાદીનિ પસ્સિતબ્બાકારેન પસ્સન્તો ભાવેતબ્બં ભાવનં ભાવેતીતિ અત્થો. એકરસા હોન્તીતિ વિમુત્તિરસેન, કિચ્ચરસેન વા એકરસા હોન્તિ. વિમુત્તિરસોતિ સમ્પત્તિરસો. કિચ્ચસમ્પત્તિઅત્થેન રસો નામ પવુચ્ચતીતિ હિ વુત્તન્તિ.

ભાવેતબ્બનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સચ્છિકાતબ્બનિદ્દેસવણ્ણના

૨૯. સચ્છિકાતબ્બનિદ્દેસે ¶ દસ એકુત્તરવિસ્સજ્જનાનિ પટિલાભસચ્છિકિરિયાવસેન વુત્તાનિ. તત્થ અકુપ્પા ચેતોવિમુત્તીતિ અરહત્તફલવિમુત્તિ. સા હિ ન કુપ્પતિ ન ચલતિ ન પરિહાયતીતિ અકુપ્પા, સબ્બકિલેસેહિ ચિત્તસ્સ ¶ વિમુત્તત્તા ચેતોવિમુત્તીતિ વુચ્ચતિ. વિજ્જાતિ તિસ્સો વિજ્જા. વિમુત્તીતિ દસુત્તરપરિયાયેન અરહત્તફલં વુત્તં, સઙ્ગીતિપરિયાયેન પન ‘‘વિમુત્તીતિ દ્વે વિમુત્તિયો ચિત્તસ્સ ચ અધિમુત્તિ નિબ્બાનઞ્ચા’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૪) વુત્તં. એત્થ ચ અટ્ઠ સમાપત્તિયો નીવરણાદીહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તત્તા વિમુત્તિ નામ, નિબ્બાનં ¶ સબ્બસઙ્ખતતો વિમુત્તત્તા વિમુત્તિ નામ. તિસ્સો વિજ્જાતિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં વિજ્જા સત્તાનં ચુતૂપપાતે ઞાણં વિજ્જા આસવાનં ખયે ઞાણં વિજ્જા. તમવિજ્ઝનટ્ઠેન વિજ્જા, વિદિતકરણટ્ઠેનાપિ વિજ્જા. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણઞ્હિ ઉપ્પજ્જમાનં પુબ્બેનિવાસં છાદેત્વા ઠિતં તમં વિજ્ઝતિ, પુબ્બેનિવાસઞ્ચ વિદિતં કરોતીતિ વિજ્જા. ચુતૂપપાતે ઞાણં ચુતિપટિસન્ધિચ્છાદકં તમં વિજ્ઝતિ, ચુતૂપપાતઞ્ચ વિદિતં કરોતીતિ વિજ્જા. આસવાનં ખયે ઞાણં ચતુસચ્ચચ્છાદકં તમં વિજ્ઝતિ, ચતુસચ્ચધમ્મે ચ વિદિતં કરોતીતિ વિજ્જા. ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનીતિ સોતાપત્તિફલં, સકદાગામિફલં, અનાગામિફલં, અરહત્તફલં. પાપધમ્મે સમેતિ વિનાસેતીતિ સમણો, સમણસ્સ ભાવો સામઞ્ઞં. ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનમેતં નામં. સામઞ્ઞસ્સ ફલાનિ સામઞ્ઞફલાનિ.

પઞ્ચ ધમ્મક્ખન્ધાતિ સીલક્ખન્ધો, સમાધિક્ખન્ધો, પઞ્ઞાક્ખન્ધો, વિમુત્તિક્ખન્ધો, વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધો. ધમ્મક્ખન્ધાતિ ધમ્મવિભાગા ધમ્મકોટ્ઠાસા. સીલક્ખન્ધાદીસુપિ એસેવ નયો. લોકિયલોકુત્તરા સીલસમાધિપઞ્ઞા એવ સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધા ¶ . સમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તિયો એવ વિમુત્તિક્ખન્ધો. તિવિધા વિમુત્તિપચ્ચવેક્ખણા એવ વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધો. સો લોકિયો એવ. જાનનટ્ઠેન ઞાણમેવ દસ્સનટ્ઠેન દસ્સનન્તિ ઞાણદસ્સનં, વિમુત્તીનં ઞાણદસ્સનં વિમુત્તિઞાણદસ્સનન્તિ વુચ્ચતિ. વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગવિમુત્તિયો પન સમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેહેવ સઙ્ગહિતા. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મક્ખન્ધા સેક્ખાનં સેક્ખા, અસેક્ખાનં અસેક્ખાતિ વુત્તા. એતેસુ હિ લોકિયા ચ નિસ્સરણવિમુત્તિ ચ નેવસેક્ખાનાસેક્ખા. સેક્ખા હોન્તાપિ સેક્ખાનં ઇમે ઇતિ સેક્ખા, અસેક્ખાનં ઇમે ઇતિ અસેક્ખાતિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘સેક્ખેન વિમુત્તિક્ખન્ધેન સમન્નાગતો હોતી’’તિ એત્થ પન નિસ્સરણવિમુત્તિયા આરમ્મણકરણવસેન સમન્નાગતોતિ વેદિતબ્બો. છ અભિઞ્ઞાતિ છ અધિકાનિ ઞાણાનિ. કતમા છ? ઇદ્ધિવિધઞાણં ¶ , દિબ્બસોતધાતુઞાણં, પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં, ચેતોપરિયઞાણં, દિબ્બચક્ખુઞાણં, આસવાનં ખયે ઞાણન્તિ ઇમા છ.

સત્ત ખીણાસવબલાનીતિ ખીણા આસવા અસ્સાતિ ખીણાસવો, ખીણાસવસ્સ બલાનિ ખીણાસવબલાનિ. કતમાનિ સત્ત? વુત્તાનિ ભગવતા –

‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો અનિચ્ચતો સબ્બે સઙ્ખારા યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠા હોન્તિ. યમ્પિ, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો અનિચ્ચતો સબ્બે સઙ્ખારા યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠા હોન્તિ, ઇદમ્પિ, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો ¶ બલં હોતિ, યં બલં આગમ્મ ખીણાસવો ભિક્ખુ આસવાનં ખયં પટિજાનાતિ ‘ખીણા મે આસવા’તિ.

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો અઙ્ગારકાસૂપમા કામાતિ યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠા હોન્તિ. યમ્પિ, ભિક્ખવે…પે… ઇદમ્પિ ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો બલં હોતિ…પે….

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો વિવેકનિન્નં ચિત્તં હોતિ વિવેકપોણં વિવેકપબ્ભારં વિવેકટ્ઠં નેક્ખમ્માભિરતં બ્યન્તીભૂતં સબ્બસો આસવટ્ઠાનિયેહિ ધમ્મેહિ. યમ્પિ, ભિક્ખવે…પે… ઇદમ્પિ ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો બલં હોતિ…પે….

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ભાવિતા હોન્તિ સુભાવિતા. પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ હોન્તિ ¶ સુભાવિતાનિ. સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા ભાવિતા હોન્તિ સુભાવિતા. અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો ભાવિતો હોતિ સુભાવિતો. યમ્પિ, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો ભાવિતો હોતિ સુભાવિતો, ઇદમ્પિ ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો બલં હોતિ, યં બલં આગમ્મ ખીણાસવો ભિક્ખુ આસવાનં ખયં પટિજાનાતિ ‘ખીણા મે આસવા’’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૯૦; દી. નિ. ૩.૩૫૭; પટિ. મ. ૨.૪૪).

તત્થ ¶ પઠમેન બલેન દુક્ખસચ્ચપટિવેધો, દુતિયેન સમુદયસચ્ચપટિવેધો, તતિયેન નિરોધસચ્ચપટિવેધો, ચતૂહિ મગ્ગસચ્ચપટિવેધો પકાસિતો હોતિ.

અટ્ઠ વિમોક્ખાતિ આરમ્મણે અધિમુચ્ચનટ્ઠેન પચ્ચનીકધમ્મેહિ ચ સુટ્ઠુ મુચ્ચનટ્ઠેન વિમોક્ખા. ‘‘કતમે અટ્ઠ? રૂપી રૂપાનિ પસ્સતિ, અયં પઠમો વિમોક્ખો. અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ, અયં દુતિયો વિમોક્ખો. ‘સુભ’ન્તેવ અધિમુત્તો હોતિ, અયં તતિયો વિમોક્ખો. સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, અયં ચતુત્થો વિમોક્ખો. સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, અયં પઞ્ચમો વિમોક્ખો. સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ¶ સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, અયં છટ્ઠો વિમોક્ખો. સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, અયં સત્તમો વિમોક્ખો. સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, અયં અટ્ઠમો વિમોક્ખો’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૭૪; ૩.૩૫૮; અ. નિ. ૮.૬૬).

નવ અનુપુબ્બનિરોધાતિ નવ અનુપટિપાટિયા નિરોધા. ‘‘કતમે નવ? પઠમં ઝાનં સમાપન્નસ્સ કામસઞ્ઞા નિરુદ્ધા હોતિ, દુતિયં ઝાનં સમાપન્નસ્સ વિતક્કવિચારા નિરુદ્ધા હોન્તિ, તતિયં ઝાનં સમાપન્નસ્સ પીતિ નિરુદ્ધા હોતિ, ચતુત્થં ઝાનં સમાપન્નસ્સ અસ્સાસપસ્સાસા નિરુદ્ધા હોન્તિ, આકાસાનઞ્ચાયતનં સમાપન્નસ્સ રૂપસઞ્ઞા નિરુદ્ધા હોતિ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમાપન્નસ્સ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞા નિરુદ્ધા હોતિ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમાપન્નસ્સ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞા નિરુદ્ધા હોતિ, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ¶ સમાપન્નસ્સ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુદ્ધા હોતિ, સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં સમાપન્નસ્સ સઞ્ઞા ચ વેદના ચ નિરુદ્ધા હોન્તી’’તિ (અ. નિ. ૯.૩૧; દી. નિ. ૩.૩૪૪, ૩૫૯).

દસ અસેક્ખા ધમ્માતિ ઉપરિ સિક્ખિતબ્બાભાવતો ન સિક્ખન્તીતિ અસેક્ખા. અથ વા તીસુ સિક્ખાસુ સિક્ખન્તીતિ સેક્ખા, વુદ્ધિપ્પત્તા સેક્ખાતિ ¶ અસેક્ખા, અરહન્તો. અસેક્ખાનં ઇમે ઇતિ અસેક્ખા. ‘‘કતમે દસ? અસેક્ખા સમ્માદિટ્ઠિ, અસેક્ખો સમ્માસઙ્કપ્પો, અસેક્ખા સમ્માવાચા, અસેક્ખો સમ્માકમ્મન્તો, અસેક્ખો સમ્માઆજીવો, અસેક્ખો સમ્માવાયામો, અસેક્ખા સમ્માસતિ, અસેક્ખો સમ્માસમાધિ, અસેક્ખં સમ્માઞાણં, અસેક્ખા સમ્માવિમુત્તી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૪૮, ૩૬૦). અસેક્ખં સમ્માઞાણન્તિ અરહત્તફલપઞ્ઞં ઠપેત્વા સેસલોકિયપઞ્ઞા. સમ્માવિમુત્તીતિ અરહત્તફલવિમુત્તિ. અટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૪૮) પન વુત્તં –

‘‘અસેક્ખા સમ્માદિટ્ઠીતિઆદયો સબ્બેપિ ફલસમ્પયુત્તધમ્મા એવ. એત્થ ચ સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માઞાણન્તિ દ્વીસુ ઠાનેસુ પઞ્ઞાવ કથિતા. સમ્માવિમુત્તીતિ ઇમિના પન પદેન વુત્તાવસેસા ફલસમાપત્તિધમ્મા સઙ્ગહિતા’’તિ.

સબ્બં, ભિક્ખવે, સચ્છિકાતબ્બન્તિઆદીસુ આરમ્મણસચ્છિકિરિયા વેદિતબ્બા. રૂપં પસ્સન્તો સચ્છિકરોતીતિઆદીસુ રૂપાદીનિ લોકિયાનિ પસ્સિતબ્બાકારેન પસ્સન્તો તાનેવ રૂપાદીનિ ¶ આરમ્મણસચ્છિકિરિયાય સચ્છિકરોતિ, રૂપાદીનિ વા પસ્સિતબ્બાકારેન પસ્સન્તો તેન હેતુના સચ્છિકાતબ્બં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતિ. પસ્સન્તોતિ હિ પદં હેતુઅત્થેપિ અક્ખરચિન્તકા ઇચ્છન્તિ. અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદીનિ પન લોકુત્તરાનિ પચ્ચવેક્ખણવસેન પસ્સન્તો તાનેવ આરમ્મણસચ્છિકિરિયાય સચ્છિકરોતિ. ‘‘અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન સચ્છિકરોતી’’તિ ઇદં પરિઞ્ઞેય્યપહાતબ્બસચ્છિકાતબ્બભાવેતબ્બેસુ સચ્છિકાતબ્બત્તા ઉજુકમેવ. યે યે ધમ્મા સચ્છિકતા હોન્તિ, તે તે ધમ્મા ફસ્સિતા હોન્તીતિ આરમ્મણસચ્છિકિરિયાય સચ્છિકતા આરમ્મણફસ્સેન ફુટ્ઠા હોન્તિ, પટિલાભસચ્છિકિરિયાય સચ્છિકતા પટિલાભફસ્સેન ફુટ્ઠા હોન્તીતિ.

સચ્છિકાતબ્બનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

હાનભાગિયચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના

૩૦. ઇદાનિ ¶ યસ્મા હાનભાગિયાદિતા એકેકસ્સેવ સમાધિસ્સ અવત્થાભેદેન હોતિ, તસ્મા હાનભાગિયચતુક્કં એકતોયેવ નિદ્દિટ્ઠં. તત્થ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભિન્તિ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભિનો ¶ . સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં. લાભો સચ્છિકિરિયા અસ્સ અત્થીતિ લાભીતિ વુચ્ચતિ. કામસહગતાતિ એત્થ સહગતસદ્દસ્સ આરમ્મણત્થો અધિપ્પેતો, વત્થુકામકિલેસકામારમ્મણાતિ અત્થો. સઞ્ઞામનસિકારાતિ જવનસઞ્ઞા ચ તદાવજ્જનમનસિકારો ચ, સઞ્ઞાસમ્પયુત્તમનસિકારોપિ વટ્ટતિ. સમુદાચરન્તીતિ પવત્તન્તિ. ધમ્મોતિ પઠમજ્ઝાનધમ્મો. ઝાના પરિહાયન્તો તીહિ કારણેહિ પરિહાયતિ કિલેસસમુદાચારેન વા અસપ્પાયકિરિયાય વા અનનુયોગેન વા. કિલેસસમુદાચારેન પરિહાયન્તો સીઘં પરિહાયતિ, કમ્મારામતાભસ્સારામતાનિદ્દારામતાસઙ્ગણિકારામતાનુયોગવસેન અસપ્પાયકિરિયાય પરિહાયન્તો દન્ધં પરિહાયતિ, ગેલઞ્ઞપચ્ચયવેકલ્લાદિના પલિબોધેન અભિક્ખણં અસમાપજ્જન્તો અનનુયોગેન પરિહાયન્તોપિ દન્ધં પરિહાયતિ. ઇધ પન બલવકારણમેવ દસ્સેન્તો કિલેસસમુદાચારમેવાહ. દુતિયજ્ઝાનાદીહિ પન પરિહાયન્તો હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમજ્ઝાનનિકન્તિસમુદાચારેનપિ પરિહાયતિ. કિત્તાવતા પરિહીનો હોતીતિ? યદા ન સક્કોતિ સમાપજ્જિતું, એત્તાવતા પરિહીનો હોતીતિ. તદનુધમ્મતાતિ અનુપવત્તો ધમ્મો અનુધમ્મો, ઝાનં અધિકં કત્વા પવત્તસ્સ નિકન્તિધમ્મસ્સેતં અધિવચનં. અનુધમ્મો એવ અનુધમ્મતા, તસ્સ ઝાનસ્સ અનુધમ્મતા તદનુધમ્મતા. સતીતિ નિકન્તિ. સન્તિટ્ઠતીતિ પતિટ્ઠાતિ ¶ . તં પઠમજ્ઝાનં અનુવત્તમાના નિકન્તિ ¶ પવત્તતીતિ વુત્તં હોતિ. અવિતક્કસહગતાતિ દુતિયજ્ઝાનારમ્મણા. તઞ્હિ નત્થેત્થ વિતક્કોતિ અવિતક્કન્તિ વુચ્ચતિ. નિબ્બિદાસહગતાતિ વિપસ્સનારમ્મણા. સા હિ સઙ્ખારેસુ નિબ્બિન્દનતો નિબ્બિદાતિ વુચ્ચતિ. ‘‘નિબ્બિન્દં વિરજ્જતી’’તિ (મહાવ. ૨૩; સં. નિ. ૩.૬૧) હિ વુત્તં. વિરાગૂપસંહિતાતિ અરિયમગ્ગપટિસઞ્ઞુત્તા વિપસ્સના. વિપસ્સના હિ સિખાપ્પત્તા મગ્ગવુટ્ઠાનં પાપેતિ. તસ્મા વિપસ્સનારમ્મણા સઞ્ઞામનસિકારા ‘‘વિરાગૂપસંહિતા’’તિ વુચ્ચન્તિ, ‘‘વિરાગા વિમુચ્ચતી’’તિ હિ વુત્તં.

વિતક્કસહગતાતિ વિતક્કવસેન પઠમજ્ઝાનારમ્મણા. ઉપેક્ખાસુખસહગતાતિ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય ચ સુખવેદનાય ચ વસેન તતિયજ્ઝાનારમ્મણા. પીતિસુખસહગતાતિ પીતિયા ચ સુખવેદનાય ચ વસેન દુતિયજ્ઝાનારમ્મણા. અદુક્ખમસુખસહગતાતિ ઉપેક્ખાવેદનાવસેન ચતુત્થજ્ઝાનારમ્મણા. સા હિ વેદના ન દુક્ખા ન સુખાતિ અદુક્ખમસુખાતિ વુચ્ચતિ ¶ , મ-કારો પનેત્થ પદસન્ધિવસેન વુત્તો. રૂપસહગતાતિ રૂપજ્ઝાનારમ્મણા. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ઠિતસ્સ હાનભાગિયઠિતિભાગિયનિબ્બેધભાગિયત્તેસુ વિજ્જમાનેસુપિ વિસેસભાગિયત્તાભાવા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ન નિદ્દિટ્ઠં. સબ્બોપિ ચેસ લોકિયો સમાધિ પમાદવિહારિસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ હાનભાગિયો હોતિ, અપ્પમાદવિહારિસ્સ મુદિન્દ્રિયસ્સ ઠિતિભાગિયો હોતિ, તણ્હાચરિતસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ વિસેસભાગિયો હોતિ, દિટ્ઠિચરિતસ્સ તિક્ખિન્દ્રિયસ્સ નિબ્બેધભાગિયો હોતીતિ વુચ્ચતિ.

હાનભાગિયચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

લક્ખણત્તિકનિદ્દેસવણ્ણના

૩૧. ઇદાનિ ¶ યસ્મા એકેકોપિ લોકિયધમ્મો તિલક્ખણબ્ભાહતો, તસ્મા લક્ખણત્તિકં એકતો નિદ્દિટ્ઠં. તત્થ અનિચ્ચં ખયટ્ઠેનાતિ તત્થ તત્થેવ ખીયનભાવેન અનિચ્ચં. ‘‘ખયધમ્મત્તા, વયધમ્મત્તા, વિરાગધમ્મત્તા, નિરોધધમ્મત્તા અનિચ્ચ’’ન્તિ એકે. દુક્ખં ભયટ્ઠેનાતિ સપ્પટિભયતાય દુક્ખં. યઞ્હિ અનિચ્ચં, તં ભયાવહં હોતિ સીહોપમસુત્તે (સં. નિ. ૩.૭૮) દેવાનં વિય. ‘‘જાતિજરાબ્યાધિમરણભયટ્ઠેન દુક્ખ’’ન્તિ એકે. અનત્તા અસારકટ્ઠેનાતિ ‘‘અત્તા નિવાસી કારકો વેદકો સયંવસી’’તિ એવં પરિકપ્પિતસ્સ અત્તસારસ્સ અભાવેન અનત્તા. યઞ્હિ અનિચ્ચં દુક્ખં, તં અત્તનોપિ અનિચ્ચતં વા ઉદયબ્બયપીળનં ¶ વા ધારેતું ન સક્કોતિ, કુતો તસ્સ કારકાદિભાવો. વુત્તઞ્ચ ‘‘રૂપઞ્ચ હિદં, ભિક્ખવે, અત્તા અભવિસ્સ, નયિદં રૂપં આબાધાય સંવત્તેય્યા’’તિઆદિ (મહાવ. ૨૦). ‘‘અત્તસારનિચ્ચસારવિરહિતત્તા અનત્તા’’તિ એકે.

લક્ખણત્તિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

૩૨-૩૩.

અરિયસચ્ચચતુક્કમ્પિ ¶ તથટ્ઠેન સચ્ચાનં એકસમ્બન્ધત્તા એકતો એવ નિદ્દિટ્ઠં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ. કતમન્તિ કથેતુકમ્યતાપુચ્છા ¶ . દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિ પુચ્છિતધમ્મનિદસ્સનં. તત્થ જાતિપિ દુક્ખાતિઆદીસુ જાતિસદ્દસ્સ તાવ અનેકે અત્થા પવેદિતા. યથાહ –

‘‘ભવો કુલં નિકાયો ચ, સીલં પઞ્ઞત્તિ લક્ખણં;

પસૂતિ સન્ધિ ચેવાતિ, જાતિઅત્થા પવેદિતા’’.

તથા હિસ્સ ‘‘એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો’’તિઆદીસુ (પારા. ૧૨) ભવો અત્થો. ‘‘અક્ખિત્તો અનુપક્કુટ્ઠો જાતિવાદેના’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૩૧) એત્થ કુલં. ‘‘અત્થિ, વિસાખે, નિગણ્ઠા નામ સમણજાતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૭૧) એત્થ નિકાયો. ‘‘યતોહં, ભગિનિ, અરિયાય જાતિયા જાતો નાભિજાનામી’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૫૧) એત્થ અરિયસીલં. ‘‘તિરિયા નામ તિણજાતિ નાભિયા ઉગ્ગન્ત્વા નભં આહચ્ચ ઠિતા અહોસી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૯૬) એત્થ પઞ્ઞત્તિ. ‘‘જાતિ દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતા’’તિ (ધાતુ. ૭૧) એત્થ સઙ્ખતલક્ખણં. ‘‘સમ્પતિજાતો, આનન્દ, બોધિસત્તો’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૦૭) એત્થ પસૂતિ. ‘‘ભવપચ્ચયા જાતી’’તિ (વિભ. ૩૫૪) ચ ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૩૩; વિભ. ૧૯૦) ચ એત્થ પરિયાયતો પટિસન્ધિખન્ધા. નિપ્પરિયાયતો પન તત્થ તત્થ નિબ્બત્તમાનાનં સત્તાનં યે યે ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તેસં તેસં પઠમં પાતુભાવો.

કસ્મા પનેસા જાતિ દુક્ખાતિ ચે? અનેકેસં દુક્ખાનં વત્થુભાવતો. અનેકાનિ હિ દુક્ખાનિ. સેય્યથિદં – દુક્ખદુક્ખં, વિપરિણામદુક્ખં, સઙ્ખારદુક્ખં, પટિચ્છન્નદુક્ખં, અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં ¶ , પરિયાયદુક્ખં, નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ. એત્થ કાયિકચેતસિકા દુક્ખા વેદનાસભાવતો ચ નામતો ચ દુક્ખત્તા દુક્ખદુક્ખન્તિ ¶ વુચ્ચતિ. સુખા વેદના વિપરિણામેન દુક્ખુપ્પત્તિહેતુતો વિપરિણામદુક્ખં. ઉપેક્ખાવેદના ચેવ અવસેસા ચ તેભૂમકસઙ્ખારા ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા સઙ્ખારદુક્ખં. કણ્ણસૂલદન્તસૂલરાગજપરિળાહદોસજપરિળાહાદિ કાયિકચેતસિકો આબાધો પુચ્છિત્વા જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ અપાકટભાવતો પટિચ્છન્નદુક્ખં. દ્વત્તિંસકમ્મકારણાદિસમુટ્ઠાનો આબાધો અપુચ્છિત્વાવ જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ પાકટભાવતો અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં. ઠપેત્વા દુક્ખદુક્ખં સેસં દુક્ખસચ્ચવિભઙ્ગે ¶ (વિભ. ૧૯૦ આદયો) આગતં જાતિઆદિ સબ્બમ્પિ તસ્સ તસ્સ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો પરિયાયદુક્ખં. દુક્ખદુક્ખં પન નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ વુચ્ચતિ.

તત્રાયં જાતિ યં તં બાલપણ્ડિતસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૪૬ આદયો) ભગવતાપિ ઉપમાવસેન પકાસિતં આપાયિકં દુક્ખં, યઞ્ચ સુગતિયમ્પિ મનુસ્સલોકે ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકાદિભેદં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખા. તત્રિદં ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકાદિભેદં દુક્ખં – અયઞ્હિ સત્તો માતુકુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તમાનો ન ઉપ્પલપદુમપુણ્ડરીકાદીસુ નિબ્બત્તતિ, અથ ખો હેટ્ઠા આમાસયસ્સ ઉપરિ પક્કાસયસ્સ ઉદરપટલપિટ્ઠિકણ્ટકાનં વેમજ્ઝે પરમસમ્બાધે તિબ્બન્ધકારે નાનાકુણપગન્ધપરિભાવિતપરમદુગ્ગન્ધપવનવિચરિતે અધિમત્તજેગુચ્છે કુચ્છિપ્પદેસે પૂતિમચ્છપૂતિકુમ્માસચન્દનિકાદીસુ કિમિ વિય નિબ્બત્તતિ. સો તત્થ નિબ્બત્તો દસ માસે માતુકુચ્છિસમ્ભવેન ઉસ્મના પુટપાકં વિય પચ્ચમાનો પિટ્ઠપિણ્ડિ વિય સેદિયમાનો સમિઞ્જનપસારણાદિવિરહિતો અધિમત્તં દુક્ખં પચ્ચનુભોતીતિ. ઇદં તાવ ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકં દુક્ખં.

યં પન સો માતુ સહસા ઉપક્ખલનગમનનિસીદનઉટ્ઠાનપરિવત્તનાદીસુ સુરાધુત્તહત્થગતો એળકો વિય અહિતુણ્ડિકહત્થગતો સપ્પપોતકો વિય ચ આકડ્ઢનપરિકડ્ઢનઓધુનનનિદ્ધુનનાદિના ઉપક્કમેન અધિમત્તં દુક્ખમનુભોતિ, યઞ્ચ માતુ સીતુદકપાનકાલે સીતનરકૂપપન્નો ¶ વિય ઉણ્હયાગુભત્તાદિઅજ્ઝોહરણકાલે અઙ્ગારવુટ્ઠિસમ્પરિકિણ્ણો વિય લોણમ્બિલાદિઅજ્ઝોહરણકાલે ખારાપતચ્છિકાદિકમ્મકારણપ્પત્તો વિય અધિમત્તં દુક્ખમનુભોતિ. ઇદં ગબ્ભપરિહરણમૂલકં દુક્ખં.

યં પનસ્સ મૂળ્હગબ્ભાય માતુયા મિત્તામચ્ચસુહજ્જાદીહિપિ અદસ્સનારહે દુક્ખુપ્પત્તિટ્ઠાને છેદનફાલનાદીહિ દુક્ખમનુભવતિ. ઇદં ગબ્ભવિપત્તિમૂલકં દુક્ખં.

યં ¶ વિજાયમાનાય માતુયા કમ્મજેહિ વાતેહિ પરિવત્તેત્વા નરકપ્પપાતં વિય અતિભયાનકં યોનિમગ્ગં પટિપાદિયમાનસ્સ પરમસમ્બાધેન ચ યોનિમુખેન તાળચ્છિગ્ગળેન વિય નિકડ્ઢિયમાનસ્સ મહાનાગસ્સ નરકસત્તસ્સ વિય ચ સઙ્ઘાતપબ્બતેહિ વિચુણ્ણિયમાનસ્સ દુક્ખમુપ્પજ્જતિ. ઇદં વિજાયનમૂલકં દુક્ખં.

યં ¶ પન જાતસ્સ તરુણવણસદિસસ્સ સુકુમારસરીરસ્સ હત્થગહણન્હાપનધોવનચોળપરિમજ્જનાદિકાલે સૂચિમુખખુરધારાવિજ્ઝનફાલનસદિસં દુક્ખમુપ્પજ્જતિ. ઇદં માતુકુચ્છિતો બહિ નિક્ખમનમૂલકં દુક્ખં.

યં તતો પરં પવત્તિયં અત્તનાવ અત્તાનં વધેન્તસ્સ અચેલકવતાદિવસેન આતાપનપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તસ્સ કોધવસેન અભુઞ્જન્તસ્સ ઉબ્બન્ધન્તસ્સ ચ દુક્ખં હોતિ. ઇદં અત્તુપક્કમમૂલકં દુક્ખં.

યં પન પરતો વધબન્ધનાદીનિ અનુભવન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ. ઇદં પરૂપક્કમમૂલકંદુક્ખન્તિ. ઇતિ ઇમસ્સ સબ્બસ્સાપિ દુક્ખસ્સ અયં જાતિ વત્થુમેવ હોતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘જાયેથ નો ચે નરકેસુ સત્તો, તત્થગ્ગિદાહાદિકમપ્પસય્હં;

લભેથ દુક્ખં નુ કુહિં પતિટ્ઠં, ઇચ્ચાહ દુક્ખાતિ મુનીધ જાતિં.

‘‘દુક્ખં તિરચ્છેસુ કસાપતોદ-

દણ્ડાભિઘાતાદિભવં અનેકં;

યં તં કથં તત્થ ભવેય્ય જાતિં,

વિના તહિં જાતિ તતોપિ દુક્ખા.

‘‘પેતેસુ ¶ દુક્ખં પન ખુપ્પિપાસા-

વાતાતપાદિપ્પભવં વિચિત્તં;

યસ્મા અજાતસ્સ ન તત્થ અત્થિ,

તસ્માપિ દુક્ખં મુનિ જાતિમાહ.

‘‘તિબ્બન્ધકારે ¶ ચ અસય્હસીતે,

લોકન્તરે યં અસુરેસુ દુક્ખં;

ન તં ભવે તત્થ ન ચસ્સ જાતિ,

યતો અયં જાતિ તતોપિ દુક્ખા.

‘‘યઞ્ચાપિ ¶ ગૂથનરકે વિય માતુગબ્ભે,

સત્તો વસં ચિરમતો બહિ નિક્ખમઞ્ચ;

પપ્પોતિ દુક્ખમતિઘોરમિદમ્પિ નત્થિ,

જાતિં વિના ઇતિપિ જાતિ અયઞ્હિ દુક્ખા.

‘‘કિં ભાસિતેન બહુના નનુ યં કુહિઞ્ચિ,

અત્થીધ કિઞ્ચિદપિ દુક્ખમિદં કદાચિ;

નેવત્થિ જાતિવિરહે યદતો મહેસી,

દુક્ખાતિ સબ્બપઠમં ઇમમાહ જાતિ’’ન્તિ.

જરાપિ દુક્ખાતિ એત્થ દુવિધા જરા સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ, ખણ્ડિચ્ચાદિસમ્મતો સન્તતિયં એકભવપરિયાપન્નખન્ધપુરાણભાવો ચ. સા ઇધ અધિપ્પેતા. સા પનેસા દુક્ખા સઙ્ખારદુક્ખભાવતો ચેવ દુક્ખવત્થુતો ચ. યં હિદં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસિથિલીભાવઇન્દ્રિયવિકારવિરૂપતા યોબ્બનવિનાસબલૂપઘાતસતિમતિવિપ્પવાસપરપરિભવાદિઅનેકપ્પચ્ચયં કાયિકચેતસિકં દુક્ખમુપ્પજ્જતિ, જરા તસ્સ વત્થુ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘અઙ્ગાનં સિથિલીભાવા, ઇન્દ્રિયાનં વિકારતો;

યોબ્બનસ્સ વિનાસેન, બલસ્સ ઉપઘાતતો.

‘‘વિપ્પવાસા સતાદીનં, પુત્તદારેહિ અત્તનો;

અપ્પસાદનીયતો ચેવ, ભિય્યો બાલત્તપત્તિયા.

‘‘પપ્પોતિ ¶ દુક્ખં યં મચ્ચો, કાયિકં માનસં તથા;

સબ્બમેતં જરાહેતુ, યસ્મા તસ્મા જરા દુખા’’તિ.

જરાદુક્ખાનન્તરં ¶ બ્યાધિદુક્ખે વત્તબ્બેપિ કાયિકદુક્ખગહણેનેવ બ્યાધિદુક્ખં ગહિતં હોતીતિ ન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

મરણમ્પિ દુક્ખન્તિ એત્થાપિ દુવિધં મરણં – સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ, યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘જરામરણં દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિત’’ન્તિ (ધાતુ. ૭૧). એકભવપરિયાપન્નજીવિતિન્દ્રિયપ્પબન્ધવિચ્છેદો ચ, યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘નિચ્ચં મરણતો ભય’’ન્તિ (સુ. નિ. ૫૮૧). તં ઇધ અધિપ્પેતં. જાતિપચ્ચયમરણં ઉપક્કમમરણં સરસમરણં આયુક્ખયમરણં પુઞ્ઞક્ખયમરણન્તિપિ તસ્સેવ નામં. પુન ખણિકમરણં સમ્મુતિમરણં સમુચ્છેદમરણન્તિ અયમ્પેત્થ ભેદો વેદિતબ્બો. પવત્તે રૂપારૂપધમ્માનં ભેદો ¶ ખણિકમરણં નામ. ‘‘તિસ્સો મતો, ફુસ્સો મતો’’તિ ઇદં પરમત્થતો સત્તસ્સ અભાવા, ‘‘સસ્સં મતં, રુક્ખો મતો’’તિ ઇદં જીવિતિન્દ્રિયસ્સ અભાવા સમ્મુતિમરણં નામ. ખીણાસવસ્સ અપ્પટિસન્ધિકા કાલકિરિયા સમુચ્છેદમરણં નામ. બાહિરકં સમ્મુતિમરણં ઠપેત્વા ઇતરં સમ્મુતિમરણઞ્ચ સમુચ્છેદમરણઞ્ચ યથાવુત્તપબન્ધવિચ્છેદેનેવ સઙ્ગહિતં. દુક્ખસ્સ પન વત્થુભાવતો દુક્ખં. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘પાપસ્સ પાપકમ્માદિનિમિત્તમનુપસ્સતો;

ભદ્દસ્સાપસહન્તસ્સ, વિયોગં પિયવત્થુકં;

મીયમાનસ્સ યં દુક્ખં, માનસં અવિસેસતો.

‘‘સબ્બેસઞ્ચાપિ યં સન્ધિબન્ધનચ્છેદનાદિકં;

વિતુજ્જમાનમમ્માનં ¶ , હોતિ દુક્ખં સરીરજં.

‘‘અસય્હમપ્પટિકારં, દુક્ખસ્સેતસ્સિદં યતો;

મરણં વત્થુ તેનેતં, દુક્ખમિચ્ચેવ ભાસિત’’ન્તિ.

સોકાદીસુ સોકો નામ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણો ચિત્તસન્તાપો. દુક્ખો પન દુક્ખદુક્ખતો દુક્ખવત્થુતો ચ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘સત્તાનં હદયં સોકો, વિસસલ્લંવ તુજ્જતિ;

અગ્ગિતત્તોવ નારાચો, ભુસંવ દહતે પુન.

‘‘સમાવહતિ ¶ બ્યાધિઞ્ચ, જરામરણભેદનં;

દુક્ખમ્પિ વિવિધં યસ્મા, તસ્મા દુક્ખોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

પરિદેવો નામ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ વચીપલાપો. દુક્ખો પન સઙ્ખારદુક્ખભાવતો દુક્ખવત્થુતો ચ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘યં સોકસલ્લવિહતો પરિદેવમાનો, કણ્ઠોટ્ઠતાલુતલસોસજમપ્પસય્હં;

ભિય્યોધિમત્તમધિગચ્છતિયેવ દુક્ખં, દુક્ખોતિ તેન ભગવા પરિદેવમાહા’’તિ.

દુક્ખં નામ કાયપીળનલક્ખણં કાયિકદુક્ખં. દુક્ખં પન દુક્ખદુક્ખતો માનસદુક્ખાવહનતો ચ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘પીળેતિ ¶ કાયિકમિદં, દુક્ખં દુક્ખઞ્ચ માનસં ભિય્યો;

જનયતિ યસ્મા તસ્મા, દુક્ખન્તિ વિસેસતો વુત્ત’’ન્તિ.

દોમનસ્સં નામ ચિત્તપીળનલક્ખણં માનસં દુક્ખં. દુક્ખં પન દુક્ખદુક્ખતો કાયિકદુક્ખાવહનતો ચ. ચેતોદુક્ખસમપ્પિતા ¶ હિ કેસે પકિરિય કન્દન્તિ, ઉરાનિ પટિપિસન્તિ, આવટ્ટન્તિ, વિવટ્ટન્તિ, ઉદ્ધંપાદં પપતન્તિ, સત્થં આહરન્તિ, વિસં ખાદન્તિ, રજ્જુયા ઉબ્બન્ધન્તિ, અગ્ગિં પવિસન્તીતિ નાનપ્પકારકં દુક્ખમનુભવન્તિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘પીળેતિ યતો ચિત્તં, કાયસ્સ ચ પીળનં સમાવહતિ;

દુક્ખન્તિ દોમનસ્સં, વિદોમનસ્સા તતો આહૂ’’તિ.

ઉપાયાસો નામ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ અધિમત્તચેતોદુક્ખપ્પભાવિતો દોસોયેવ. ‘‘સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નો એકો ધમ્મો’’તિ એકે. દુક્ખો પન સઙ્ખારદુક્ખભાવતો ચિત્તપરિદહનતો કાયવિસાદનતો ચ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘ચિત્તસ્સ ચ પરિદહના, કાયસ્સ વિસાદના ચ અધિમત્તં;

યં દુક્ખમુપાયાસો, જનેતિ દુક્ખો તતો વુત્તો’’તિ.

એત્થ ¶ ચ મન્દગ્ગિના અન્તોભાજને પાકો વિય સોકો, તિક્ખગ્ગિના પચ્ચમાનસ્સ ભાજનતો બહિનિક્ખમનં વિય પરિદેવો, બહિનિક્ખન્તાવસેસસ્સ નિક્ખમિતુમ્પિ અપ્પહોન્તસ્સ અન્તોભાજનેયેવ યાવ પરિક્ખયા પાકો વિય ઉપાયાસો દટ્ઠબ્બો.

અપ્પિયસમ્પયોગો નામ અપ્પિયેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ સમોધાનં. દુક્ખો પન દુક્ખવત્થુતો. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘દિસ્વાવ અપ્પિયે દુક્ખં, પઠમં હોતિ ચેતસિ;

તદુપક્કમસમ્ભૂતમથ કાયે યતો ઇધ.

‘‘તતો ¶ દુક્ખદ્વયસ્સાપિ, વત્થુતો સો મહેસિના;

દુક્ખો વુત્તોતિ વિઞ્ઞેય્યો, અપ્પિયેહિ સમાગમો’’તિ.

પિયવિપ્પયોગો નામ પિયેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ વિનાભાવો. દુક્ખો પન દુક્ખવત્થુતો. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘ઞાતિધનાદિવિયોગા ¶ , સોકસરસમપ્પિતા વિતુજ્જન્તિ;

બાલા યતો તતોયં, દુક્ખોતિ મતો પિયવિયોગો’’તિ.

ઇચ્છિતાલાભે અલબ્ભનેય્યવત્થૂસુ ઇચ્છાવ યમ્પિચ્છં ન લભતિ, તમ્પિ દુક્ખન્તિ વુત્તા. યેનપિ ધમ્મેન અલબ્ભનેય્યં વત્થું ઇચ્છન્તો ન લભતિ, તમ્પિ અલબ્ભનેય્યવત્થુમ્હિ ઇચ્છનં દુક્ખન્તિ અત્થો. દુક્ખં પન દુક્ખવત્થુતો. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘તં તં પત્થયમાનાનં, તસ્સ તસ્સ અલાભતો;

યં વિઘાતમયં દુક્ખં, સત્તાનં ઇધ જાયતિ.

‘‘અલબ્ભનેય્યવત્થૂનં, પત્થના તસ્સ કારણં;

યસ્મા તસ્મા જિનો દુક્ખં, ઇચ્છિતાલાભમબ્રવી’’તિ.

સઙ્ખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધાતિ એત્થ પન સઙ્ખિત્તેનાતિ દેસનં સન્ધાય વુત્તં. દુક્ખઞ્હિ એત્તકાનિ ¶ દુક્ખસતાનીતિ વા એત્તકાનિ દુક્ખસહસ્સાનીતિ વા સઙ્ખિપિતું ન સક્કા, દેસના પન સક્કા. તસ્મા ‘‘દુક્ખં નામ ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ, સંખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા’’તિ દેસનં સઙ્ખિપન્તો એવમાહ. પઞ્ચાતિ ગણનપરિચ્છેદો. ઉપાદાનક્ખન્ધાતિ ઉપાદાનગોચરા ખન્ધા.

જાતિપ્પભુતિકં ¶ દુક્ખં, યં વુત્તમિધ તાદિના;

અવુત્તં યઞ્ચ તં સબ્બં, વિના એતેન વિજ્જતિ.

યસ્મા તસ્મા ઉપાદાનક્ખન્ધા સઙ્ખેપતો ઇમે;

દુક્ખાતિ વુત્તા દુક્ખન્ત-દેસકેન મહેસિના.

તથા હિ ઇન્ધનમિવ પાવકો, લક્ખમિવ પહરણાનિ, ગોરૂપં વિય ડંસમકસાદયો, ખેત્તમિવ લાયકા, ગામં વિય ગામઘાતકા, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકમેવ જાતિઆદયો નાનપ્પકારેહિ વિબાધેન્તા તિણલતાદીનિ વિય ભૂમિયં, પુપ્ફફલપલ્લવાનિ વિય રુક્ખેસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુયેવ નિબ્બત્તન્તિ. ઉપાદાનક્ખન્ધાનઞ્ચ આદિદુક્ખં જાતિ, મજ્ઝેદુક્ખં જરા, પરિયોસાનદુક્ખં મરણં, મારણન્તિકદુક્ખાભિઘાતેન પરિડય્હનદુક્ખં સોકો ¶ , તદસહનતો લાલપ્પનદુક્ખં પરિદેવો, તતો ધાતુક્ખોભસઙ્ખાતઅનિટ્ઠફોટ્ઠબ્બસમાયોગતો કાયસ્સ આબાધનદુક્ખં દુક્ખં, તેન આબાધિયમાનાનં પુથુજ્જનાનં તત્થ પટિઘુપ્પત્તિતો ચેતોબાધનદુક્ખં દોમનસ્સં, સોકાદિવુદ્ધિયા જનિતવિસાદાનં અનુત્થુનનદુક્ખં ઉપાયાસો, મનોરથવિઘાતપ્પત્તાનં ઇચ્છાવિઘાતદુક્ખં ઇચ્છિતાલાભોતિ એવં નાનપ્પકારતો ઉપપરિક્ખિયમાના ઉપાદાનક્ખન્ધાવ દુક્ખાતિ યદેતં એકમેકં દસ્સેત્વા વુચ્ચમાનં અનેકેહિપિ કપ્પેહિ ન સક્કા અનવસેસતો વત્તું, તં સબ્બમ્પિ દુક્ખં એકજલબિન્દુમ્હિ સકલસમુદ્દજલરસં વિય યેસુ કેસુચિ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેતું ‘‘સઙ્ખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા’’તિ ભગવતા વુત્તમેવ થેરો અવોચાતિ.

તત્થ કતમા જાતીતિઆદીસુ પદભાજનીયેસુ તત્થાતિ દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસે વુત્તેસુ જાતિઆદીસુ. યા તેસં તેસં સત્તાનન્તિ સઙ્ખેપતો અનેકેસં સત્તાનં સાધારણનિદ્દેસો. યા દેવદત્તસ્સ જાતિ, યા સોમદત્તસ્સ જાતીતિ એવઞ્હિ દિવસમ્પિ કથિયમાને નેવ સત્તા પરિયાદાનં ગચ્છન્તિ, ન સબ્બં અપરત્થદીપનં સિજ્ઝતિ, ઇમેહિ પન દ્વીહિ પદેહિ ¶ ન કોચિ સત્તો અપરિયાદિન્નો હોતિ, ન કિઞ્ચિ અપરત્થદીપનં ન સિજ્ઝતિ. તમ્હિ તમ્હીતિ અયં ગતિજાતિવસેન ¶ અનેકેસં સત્તનિકાયાનં સાધારણનિદ્દેસો. સત્તનિકાયેતિ સત્તાનં નિકાયે, સત્તઘટાયં સત્તસમૂહેતિ અત્થો. જાતીતિ જાયનવસેન. ઇદમેત્થ સભાવપચ્ચત્તં. સઞ્જાતીતિ સઞ્જાયનવસેન. ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. ઓક્કન્તીતિ ઓક્કમનવસેન. જાયનટ્ઠેન વા જાતિ, સા અપરિપુણ્ણાયતનવસેન વુત્તા. સઞ્જાયનટ્ઠેન સઞ્જાતિ, સા પરિપુણ્ણાયતનવસેન વુત્તા. ઓક્કમનટ્ઠેન ઓક્કન્તિ, સા અણ્ડજજલાબુજવસેન વુત્તા. તે હિ અણ્ડકોસં વત્થિકોસઞ્ચ ઓક્કમન્તિ, ઓક્કમન્તા પવિસન્તા વિય પટિસન્ધિં ગણ્હન્તિ. અભિનિબ્બત્તનટ્ઠેન અભિનિબ્બત્તિ, સા સંસેદજઓપપાતિકવસેન વુત્તા. તે હિ પાકટા એવ હુત્વા નિબ્બત્તન્તિ, અયં તાવ સમ્મુતિકથા.

ઇદાનિ ખન્ધાનં પાતુભાવો, આયતનાનં પટિલાભોતિ પરમત્થકથા હોતિ. ખન્ધા એવ હિ પરમત્થતો પાતુભવન્તિ, ન સત્તા. એત્થ ચ ખન્ધાનન્તિ એકવોકારભવે એકસ્સ, ચતુવોકારભવે ચતુન્નં, પઞ્ચવોકારભવે પઞ્ચન્નમ્પિ ગહણં વેદિતબ્બં. પાતુભાવોતિ ઉપ્પત્તિ. આયતનાનન્તિ ¶ તત્ર તત્ર ઉપ્પજ્જમાનાયતનવસેન સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. પટિલાભોતિ સન્તતિયં પાતુભાવોયેવ. પાતુભવન્તાનેવ હિ તાનિ પટિલદ્ધાનિ નામ હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ જાતીતિ અયં જાતિ નામ કથીયતિ.

જરાનિદ્દેસે જરાતિ સભાવપચ્ચત્તં. જીરણતાતિ આકારનિદ્દેસો. ખણ્ડિચ્ચન્તિઆદયો તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા, પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસા. અયઞ્હિ જરાતિ ઇમિના પદેન સભાવતો દીપિતા, તેનસ્સા ઇદં સભાવપચ્ચત્તં. જીરણતાતિ ઇમિના આકારતો, તેનસ્સાયં આકારનિદ્દેસો. ખણ્ડિચ્ચન્તિ ઇમિના કાલાતિક્કમે દન્તનખાનં ખણ્ડિતભાવકરણકિચ્ચતો. પાલિચ્ચન્તિ ઇમિના કેસલોમાનં પલિતભાવકરણકિચ્ચતો. વલિત્તચતાતિ ઇમિના મંસં મિલાપેત્વા તચે વલિભાવકરણકિચ્ચતો દીપિતા. તેનસ્સા ઇમે તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. તેહિ ઇમેસં વિકારાનં દસ્સનવસેન પાકટીભૂતા પાકટજરા દસ્સિતા. યથેવ હિ ઉદકસ્સ ¶ વા વાતસ્સ વા અગ્ગિનો વા તિણરુક્ખાદીનં સમ્ભગ્ગપલિભગ્ગતાય વા ઝામતાય વા ગતમગ્ગો પાકટો હોતિ, ન ચ સો ગતમગ્ગો તાનેવ ઉદકાદીનિ, એવમેવ જરાય દન્તાદીસુ ખણ્ડિચ્ચાદિવસેન ગતમગ્ગો પાકટો ચક્ખું ઉમ્મીલેત્વાપિ ગય્હતિ, ન ચ ખણ્ડિચ્ચાદીનેવ જરા. ન હિ જરા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા હોતિ.

આયુનો સંહાનિ ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકોતિ ઇમેહિ પન પદેહિ કાલાતિક્કમેયેવ અભિબ્યત્તાય આયુક્ખયચક્ખાદિઇન્દ્રિયપરિપાકસઙ્ખાતાય પકતિયા દીપિતા, તેનસ્સિમે દ્વે પકતિનિદ્દેસાતિ ¶ વેદિતબ્બા. તત્થ યસ્મા જરં પત્તસ્સ આયુ હાયતિ, તસ્મા જરા ‘‘આયુનો સંહાની’’તિ ફલૂપચારેન વુત્તા. યસ્મા ચ દહરકાલે સુપ્પસન્નાનિ સુખુમમ્પિ અત્તનો વિસયં સુખેનેવ ગણ્હનસમત્થાનિ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ જરં પત્તસ્સ પરિપક્કાનિ આલુળિતાનિ અવિસદાનિ ઓળારિકમ્પિ અત્તનો વિસયં ગહેતું અસમત્થાનિ હોન્તિ, તસ્મા ‘‘ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકો’’તિ ફલૂપચારેનેવ વુત્તા.

સા પનેસા એવં નિદ્દિટ્ઠા સબ્બાપિ જરા પાકટા પટિચ્છન્નાતિ દુવિધા હોતિ. તત્થ દન્તાદીસુ ખણ્ડાદિભાવદસ્સનતો રૂપધમ્મેસુ જરા પાકટજરા નામ. અરૂપધમ્મેસુ પન જરા તાદિસસ્સ વિકારસ્સ અદસ્સનતો ¶ પટિચ્છન્નજરા નામ. તત્ર ય્વાયં ખણ્ડાદિભાવો દિસ્સતિ, સો તાદિસાનં દન્તાદીનં વણ્ણોયેવ. તં ચક્ખુના દિસ્વા મનોદ્વારેન ચિન્તેત્વા ‘‘ઇમે દન્તા જરાય પહટા’’તિ જરં જાનાતિ, ઉદકટ્ઠાને બદ્ધાનિ ગોસિઙ્ગાદીનિ ઓલોકેત્વા હેટ્ઠા ઉદકસ્સ અત્થિભાવજાનનં વિય. પુન અયં જરા સવીચિ અવીચીતિ એવમ્પિ દુવિધા હોતિ. તત્થ મણિકનકરજતપવાળચન્દસૂરિયાદીનં મન્દદસકાદીસુ પાણીનં વિય, પુપ્ફફલપલ્લવાદીસુ અપાણીનં વિય ચ અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં દુબ્બિઞ્ઞેય્યત્તા જરા અવીચિજરા નામ, નિરન્તરજરાતિ અત્થો. તતો અઞ્ઞેસુ પન યથાવુત્તેસુ અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા જરા સવીચિજરા નામ.

તત્થ સવીચિજરા ઉપાદિણ્ણકઅનુપાદિણ્ણકવસેન એવં વેદિતબ્બા – દહરકુમારકાનઞ્હિ પઠમમેવ ખીરદન્તા નામ ઉટ્ઠહન્તિ, ન તે થિરા. તેસુ પન પતિતેસુ પુન ¶ દન્તા ઉટ્ઠહન્તિ. તે પઠમમેવ સેતા હોન્તિ, જરાવાતેન પહટકાલે કાળકા હોન્તિ. કેસા પઠમમેવ તમ્બા હોન્તિ, તતો કાળકા, તતો સેતા. છવિ પન સલોહિતિકા હોતિ. વડ્ઢન્તાનં વડ્ઢન્તાનં ઓદાતાનં ઓદાતભાવો, કાળકાનં કાળકભાવો પઞ્ઞાયતિ. જરાવાતેન પન પહટકાલે વલિં ગણ્હાતિ. સબ્બમ્પિ સસ્સં વપિતકાલે સેતં હોતિ, પચ્છા નીલં. જરાવાતેન પન પહટકાલે પણ્ડુકં હોતિ. અમ્બઙ્કુરેનાપિ દીપેતું વટ્ટતિ.

મરણનિદ્દેસે ચુતીતિ ચવનવસેન વુત્તં. એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધાનં સામઞ્ઞવચનમેતં. ચવનતાતિ ભાવવચનેન લક્ખણનિદસ્સનં. ભેદોતિ ચુતિખન્ધાનં ભઙ્ગુપ્પત્તિપરિદીપનં. અન્તરધાનન્તિ ઘટસ્સ વિય ભિન્નસ્સ ભિન્નાનં ચુતિખન્ધાનં યેન કેનચિ પરિયાયેન ઠાનાભાવપરિદીપનં. મચ્ચુ મરણન્તિ મચ્ચુસઙ્ખાતં મરણં, ન ખણિકમરણં. કાલો નામ અન્તકો, તસ્સ કિરિયાતિ કાલકિરિયા. એત્તાવતા ચ સમ્મુતિયા મરણં દીપિતં.

ઇદાનિ ¶ પરમત્થેન દીપેતું ખન્ધાનં ભેદોતિઆદિમાહ. પરમત્થેન હિ ખન્ધાયેવ ભિજ્જન્તિ, ન સત્તો નામ કોચિ મરતિ. ખન્ધેસુ પન ભિજ્જમાનેસુ સત્તો મરતિ, ભિન્નેસુ મતોતિ વોહારો હોતિ. એત્થ ચ ચતુવોકારપઞ્ચવોકારવસેન ખન્ધાનં ભેદો, એકવોકારવસેન કળેવરસ્સ નિક્ખેપો, ચતુવોકારવસેન વા ખન્ધાનં ભેદો, સેસદ્વયવસેન કળેવરસ્સ નિક્ખેપો વેદિતબ્બો. કસ્મા? ભવદ્વયેપિ રૂપકાયસઙ્ખાતસ્સ ¶ કળેવરસ્સ સમ્ભવતો. યસ્મા વા ચાતુમહારાજિકાદીસુપિ ખન્ધા ભિજ્જન્તેવ, ન કિઞ્ચિ નિક્ખિપતિ, તસ્મા તેસં વસેન ખન્ધાનં ભેદો, મનુસ્સાદીસુ કળેવરસ્સ નિક્ખેપો. એત્થ ચ કળેવરસ્સ નિક્ખેપકરણતો મરણં ‘‘કળેવરસ્સ નિક્ખેપો’’તિ વુત્તં.

જીવિતિન્દ્રિયસ્સુપચ્છેદોતિ ઇમિના ઇન્દ્રિયબદ્ધસ્સેવ મરણં નામ હોતિ, અનિન્દ્રિયબદ્ધસ્સ મરણં નામ નત્થીતિ દસ્સેતિ. ‘‘સસ્સં મતં, રુક્ખો મતો’’તિ ઇદં પન વોહારમત્તમેવ, અત્થતો પન એવરૂપાનિ વચનાનિ સસ્સાદીનં ખયવયભાવમેવ દીપેન્તિ.

અપિચ ¶ ઇમાનિ જાતિજરામરણાનિ નામ ઇમેસં સત્તાનં વધકપચ્ચામિત્તા વિય ઓતારં ગવેસન્તાનિ વિચરન્તિ. યથા હિ પુરિસસ્સ તીસુ પચ્ચામિત્તેસુ ઓતારાપેક્ખેસુ વિચરન્તેસુ એકો વદેય્ય ‘‘અહં અસુકઅરઞ્ઞસ્સ નામ વણ્ણં કથેત્વા એતં આદાય તત્થ ગમિસ્સામિ, એત્થ મય્હં દુક્કરં નત્થી’’તિ. દુતિયો વદેય્ય ‘‘અહં તવ એતં ગહેત્વા ગતકાલે પોથેત્વા દુબ્બલં કરિસ્સામિ, એત્થ મય્હં દુક્કરં નત્થી’’તિ. તતિયો વદેય્ય ‘‘તયા એતસ્મિં પોથેત્વા દુબ્બલે કતે તિણ્હેન અસિના સીસચ્છેદનં નામ મય્હં ભારો હોતૂ’’તિ તે એવં વત્વા તથા કરેય્યું. તત્થ પઠમપચ્ચામિત્તસ્સ અરઞ્ઞવણ્ણં કથેત્વા તં આદાય તત્થ ગતકાલો વિય સુહજ્જઞાતિમણ્ડલતો નિક્કડ્ઢિત્વા યત્થ કત્થચિ નિબ્બત્તાપનં નામ જાતિયા કિચ્ચં, દુતિયસ્સ પોથેત્વા દુબ્બલકરણં વિય નિબ્બત્તક્ખન્ધેસુ નિપતિત્વા પરાધીનમઞ્ચપરાયણભાવકરણં જરાય કિચ્ચં, તતિયસ્સ તિણ્હેન અસિના સીસચ્છેદનં વિય જીવિતક્ખયપાપનં મરણસ્સ કિચ્ચન્તિ વેદિતબ્બં.

અપિચેત્થ જાતિદુક્ખં સાદીનવમહાકન્તારપ્પવેસો વિય દટ્ઠબ્બં, જરાદુક્ખં તત્થ અન્નપાનરહિતસ્સ દુબ્બલં વિય, મરણદુક્ખં દુબ્બલસ્સ ઇરિયાપથપવત્તને વિહતપરક્કમસ્સ વાળાદીહિ અનયબ્યસનાપાદનં વિય દટ્ઠબ્બન્તિ.

સોકનિદ્દેસે વિયસતીતિ બ્યસનં, હિતસુખં ખિપતિ વિદ્ધંસેતીતિ અત્થો. ઞાતીનં બ્યસનં ¶ ઞાતિબ્યસનં, ચોરરોગભયાદીહિ ઞાતિક્ખયો ઞાતિવિનાસોતિ ¶ અત્થો. તેન ઞાતિબ્યસનેન. ફુટ્ઠસ્સાતિ અજ્ઝોત્થટસ્સ અભિભૂતસ્સ, સમન્નાગતસ્સાતિ અત્થો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – ભોગાનં બ્યસનં ભોગબ્યસનં, રાજચોરાદિવસેન ભોગક્ખયો ભોગવિનાસોતિ અત્થો. રોગોયેવ બ્યસનં રોગબ્યસનં. રોગો હિ આરોગ્યં વિયસતિ વિનાસેતીતિ બ્યસનં. સીલસ્સ બ્યસનં સીલબ્યસનં. દુસ્સીલ્યસ્સેતં નામં. સમ્માદિટ્ઠિં વિનાસયમાના ઉપ્પન્ના દિટ્ઠિ એવ બ્યસનં દિટ્ઠિબ્યસનં. એત્થ ચ પુરિમાનિ દ્વે અનિપ્ફન્નાનિ, પચ્છિમાનિ તીણિ નિપ્ફન્નાનિ તિલક્ખણબ્ભાહતાનિ. પુરિમાનિ ચ તીણિ નેવ કુસલાનિ ન અકુસલાનિ, સીલદિટ્ઠિબ્યસનદ્વયં ¶ અકુસલં.

અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેનાતિ ગહિતેસુ વા યેન કેનચિ અગ્ગહિતેસુ વા મિત્તામચ્ચબ્યસનાદીસુ યેન કેનચિ. સમન્નાગતસ્સાતિ સમનુબન્ધસ્સ અપરિમુચ્ચમાનસ્સ. અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન દુક્ખધમ્મેનાતિ યેન કેનચિ સોકદુક્ખસ્સ ઉપ્પત્તિહેતુના. સોકોતિ સોચનકવસેન સોકો. ઇદં તેહિ કારણેહિ ઉપ્પજ્જનકસોકસ્સ સભાવપચ્ચત્તં. સોચનાતિ સોચનાકારો. સોચિતત્તન્તિ સોચિતભાવો. અન્તોસોકોતિ અબ્ભન્તરસોકો. દુતિયપદં ઉપસગ્ગેન વડ્ઢિતં. સો હિ અબ્ભન્તરં સુક્ખાપેન્તો વિય પરિસુક્ખાપેન્તો વિય ઉપ્પજ્જતીતિ ‘‘અન્તોસોકો અન્તોપરિસોકો’’તિ વુચ્ચતિ. ચેતસો પરિજ્ઝાયનાતિ ચિત્તસ્સ પરિજ્ઝાયનાકારો. સોકો હિ ઉપ્પજ્જમાનો અગ્ગિ વિય ચિત્તં ઝાપેતિ દહતિ, ‘‘ચિત્તં મે ઝામં, ન મે કિઞ્ચિ પટિભાતી’’તિ વદાપેતિ. દુક્ખિતો મનો દુમ્મનો, તસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. અનુપવિટ્ઠટ્ઠેન સોકોવ સલ્લન્તિ સોકસલ્લં.

પરિદેવનિદ્દેસે ‘‘મય્હં ધીતા, મય્હં પુત્તો’’તિ એવં આદિસ્સ આદિસ્સ દેવન્તિ રોદન્તિ એતેનાતિ આદેવો. તં તં વણ્ણં પરિકિત્તેત્વા પરિકિત્તેત્વા દેવન્તિ એતેનાતિ પરિદેવો. તતો પરાનિ દ્વે દ્વે પદાનિ પુરિમદ્વયસ્સેવ આકારભાવનિદ્દેસવસેન વુત્તાનિ. વાચાતિ વચનં. પલાપોતિ તુચ્છં નિરત્થકવચનં. ઉપડ્ઢભણિતઅઞ્ઞભણિતાદિવસેન વિરૂપો પલાપોતિ વિપ્પલાપો. લાલપ્પોતિ પુનપ્પુનં લપનં. લાલપ્પનાકારો લાલપ્પના. લાલપ્પિતસ્સ ભાવો લાલપ્પિતત્તં.

દુક્ખનિદ્દેસે ¶ કાયનિસ્સિતત્તા કાયિકં. અમધુરટ્ઠેન અસાતં. કાયિકપદેન ચેતસિકઅસાતં પટિક્ખિપતિ, અસાતપદેન કાયિકસાતં. તદેવ દુક્ખયતીતિ દુક્ખં, યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં દુક્ખિતં કરોતીતિ અત્થો. દુક્ખમત્તા વા દુક્ખં. કાયસમ્ફસ્સજન્તિ કાયસમ્ફસ્સે ¶ જાતં. અસાતં દુક્ખં વેદયિતન્તિ અસાતં વેદયિતં ન સાતં, દુક્ખં વેદયિતં ન સુખં. પરતો તીણિ પદાનિ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વુત્તાનિ. અસાતા વેદના ન સાતા, દુક્ખા વેદના ન સુખાતિ અયમેવ પનેત્થ અત્થો. યં કાયિકં અસાતં દુક્ખં વેદયિતં, યા કાયસમ્ફસ્સજા અસાતા દુક્ખા વેદના, ઇદં વુચ્ચતિ દુક્ખન્તિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.

દોમનસ્સનિદ્દેસે દુટ્ઠુ મનોતિ દુમ્મનો, હીનવેદનત્તા ¶ વા કુચ્છિતં મનોતિ દુમ્મનો, દુમ્મનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. ચિત્તનિસ્સિતત્તા ચેતસિકં. ચેતોસમ્ફસ્સજન્તિ ચિત્તસમ્ફસ્સે જાતં.

ઉપાયાસનિદ્દેસે આયાસનટ્ઠેન આયાસો. સંસીદનવિસીદનાકારપ્પવત્તસ્સ ચિત્તકિલમથસ્સેતં નામં. બલવઆયાસો ઉપાયાસો. આયાસિતભાવો આયાસિતત્તં. ઉપાયાસિતભાવો ઉપાયાસિતત્તં.

અપ્પિયસમ્પયોગનિદ્દેસે ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. યસ્સાતિ યે અસ્સ. અનિટ્ઠાતિ અપરિયેસિતા. પરિયેસિતા વા હોન્તુ અપરિયેસિતા વા, નામમેવેતં અમનાપારમ્મણાનં. મનસ્મિં ન કમન્તિ ન પવિસન્તીતિ અકન્તા. મનસ્મિં ન અપ્પિયન્તિ, ન વા મનં વડ્ઢેન્તીતિ અમનાપા. રૂપાતિઆદિ તેસં સભાવનિદસ્સનં. અનત્થં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અનત્થકામા. અહિતં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અહિતકામા. અફાસું દુક્ખવિહારં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અફાસુકામા. ચતૂહિ યોગેહિ ખેમં નિબ્ભયં વિવટ્ટં ન કામેન્તિ, સભયં વટ્ટમેવ નેસં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અયોગક્ખેમકામા. અપિચ સદ્ધાદીનં વુદ્ધિસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ અકામનતો, તેસંયેવ હાનિસઙ્ખાતસ્સ અનત્થસ્સ ચ કામનતો અનત્થકામા. સદ્ધાદીનંયેવ ઉપાયભૂતસ્સ હિતસ્સ અકામનતો, સદ્ધાહાનિઆદીનં ઉપાયભૂતસ્સ અહિતસ્સ ચ કામનતો અહિતકામા. ફાસુવિહારસ્સ ¶ અકામનતો, અફાસુવિહારસ્સ ચ કામનતો અફાસુકામા. યસ્સ કસ્સચિ નિબ્ભયસ્સ અકામનતો, ભયસ્સ ચ કામનતો અયોગક્ખેમકામાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

સઙ્ગતીતિ ગન્ત્વા સંયોગો. સમાગમોતિ આગતેહિ સંયોગો. સમોધાનન્તિ ઠાનનિસજ્જાદીસુ સહભાવો. મિસ્સીભાવોતિ સબ્બકિચ્ચાનં સહકરણં. અયં સત્તવસેન યોજના. સઙ્ખારવસેન પન યં લબ્ભતિ, તં ગહેતબ્બં. સો પન અપ્પિયસમ્પયોગો અત્થતો એકો ધમ્મો નામ નત્થિ, કેવલં અપ્પિયસમ્પયુત્તાનં દુવિધસ્સાપિ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખોતિ વુત્તો.

પિયવિપ્પયોગનિદ્દેસો ¶ વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો. માતા વાતિઆદિ પનેત્થ અત્થકામે સરૂપેન દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ મમાયતીતિ માતા, પિયાયતીતિ પિતા. ભજતીતિ ¶ ભાતા, તથા ભગિની. મેત્તાયન્તીતિ મિત્તા, મિનન્તિ વા સબ્બગુય્હેસુ અન્તો પક્ખિપન્તીતિ મિત્તા. કિચ્ચકરણીયેસુ સહભાવટ્ઠેન અમા હોન્તીતિ અમચ્ચા. ‘‘અયં અમ્હાકં અજ્ઝત્તિકો’’તિ એવં જાનન્તિ, ઞાયન્તીતિ વા ઞાતી. લોહિતેન સમ્બન્ધાતિ સાલોહિતા. પિતુપક્ખિકા ઞાતી, માતુપક્ખિકા સાલોહિતા. માતાપિતુપક્ખિકા વા ઞાતી, સસ્સુસસુરપક્ખિકા સાલોહિતા. અયમ્પિ પિયવિપ્પયોગો અત્થતો એકો ધમ્મો નામ નત્થિ, કેવલં પિયવિપ્પયુત્તાનં દુવિધસ્સાપિ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખોતિ વુત્તો. ઇદમેત્થ સબ્બઅટ્ઠકથાવચનં. સચ્ચાનં પન તથલક્ખણત્તા સમ્પયોગવિપ્પયોગવચનેહિ અપ્પિયપિયવત્થૂનિયેવ વિસેસિતાનીતિ વત્તું યુજ્જતીતિ.

ઇચ્છિતાલાભનિદ્દેસે જાતિધમ્માનન્તિ જાતિસભાવાનં જાતિપકતિકાનં. ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતીતિ તણ્હા ઉપ્પજ્જતિ. અહો વતાતિ પત્થના. અસ્સામાતિ ભવેય્યામ. ન ખો પનેતં ઇચ્છાય પત્તબ્બન્તિ યં એતં ‘‘અહો વત મયં ન જાતિધમ્મા અસ્સામ, ન ચ વત નો જાતિ આગચ્છેય્યા’’તિ એવં પહીનસમુદયેસુ સાધૂસુ વિજ્જમાનં અજાતિધમ્મત્તં પરિનિબ્બુતેસુ ચ વિજ્જમાનં જાતિયા અનાગમનં ઇચ્છિતં, તં ઇચ્છન્તસ્સાપિ મગ્ગભાવનાય વિના અપ્પત્તબ્બતો, અનિચ્છન્તસ્સાપિ ચ ભાવનાય પત્તબ્બતો ન ઇચ્છાય પત્તબ્બં નામ હોતિ. ઇદમ્પીતિ એતમ્પિ. ઉપરિ સેસાનિ ઉપાદાય અપિસદ્દો.

ઉપાદાનક્ખન્ધનિદ્દેસે ¶ સેય્યથિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ તે કતમે ઇતિ ચેતિ અત્થો. રૂપમેવ ઉપાદાનક્ખન્ધોતિ રૂપુપાદાનક્ખન્ધો. એસેવ નયો સેસેસુપિ.

દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમુદયસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

૩૪. સમુદયસચ્ચનિદ્દેસે ¶ ¶ યાયં તણ્હાતિ યા અયં તણ્હા. પોનોભવિકાતિ પુનબ્ભવકરણં પુનોભવો, પુનોભવો સીલમસ્સાતિ પોનોભવિકા. અપિચ પુનબ્ભવં દેતિ, પુનબ્ભવાય સંવત્તતિ, પુનપ્પુનં ભવે નિબ્બત્તેતીતિ પોનોભવિકા. સા પનેસા પુનબ્ભવસ્સ દાયિકાપિ અત્થિ અદાયિકાપિ, પુનબ્ભવાય સંવત્તનિકાપિ અત્થિ અસંવત્તનિકાપિ, દિન્નાય પટિસન્ધિયા ઉપધિવેપક્કમત્તાપિ. સા તિપ્પકારાપિ પોનોભવિકાતિ નામં લભતિ. પોનબ્ભવિકાતિપિ પાઠો, સોયેવત્થો. અભિનન્દનસઙ્ખાતેન નન્દિરાગેન સહ ગતાતિ નન્દિરાગસહગતા. નન્દિરાગેન સદ્ધિં અત્થતો એકત્તમેવ ગતાતિ વુત્તં હોતિ. તત્ર તત્રાભિનન્દિનીતિ યત્ર યત્ર અત્તભાવો નિબ્બત્તતિ, તત્ર તત્ર અભિનન્દિની. રૂપાદીસુ વા આરમ્મણેસુ તત્ર તત્રાભિનન્દિની, રૂપાભિનન્દિની સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બધમ્માભિનન્દિનીતિ અત્થો. તત્ર તત્રાભિનન્દીતિપિ પાઠો, તત્ર તત્ર અભિનન્દયતીતિ અત્થો. સેય્યથિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ સા કતમા ઇતિ ચેતિ અત્થો. કામતણ્હાતિ કામે તણ્હા, પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સેતં અધિવચનં. ભવતણ્હાતિ ભવે તણ્હા. ભવપત્થનાવસેન ઉપ્પન્નસ્સ સસ્સતદિટ્ઠિસહગતસ્સ રાગસ્સ રૂપારૂપભવરાગસ્સ ચ ઝાનનિકન્તિયા ચ એતં અધિવચનં. વિભવતણ્હાતિ વિભવે તણ્હા. ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતરાગસ્સેતં અધિવચનં.

ઇદાનિ તસ્સા તણ્હાય વત્થું વિત્થારતો દસ્સેતું સા ખો પનેસાતિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પજ્જતીતિ જાયતિ. નિવિસતીતિ પુનપ્પુનં પવત્તિવસેન પતિટ્ઠાતિ. ઉપ્પજ્જમાના કત્થ ઉપ્પજ્જતિ, નિવિસમાના કત્થ નિવિસતીતિ ¶ સમ્બન્ધો. યં લોકે પિયરૂપં સાતરૂપન્તિ યં લોકસ્મિં પિયસભાવઞ્ચેવ ¶ મધુરસભાવઞ્ચ. ચક્ખુ લોકેતિઆદીસુ લોકસ્મિઞ્હિ ચક્ખુઆદીસુ મમત્તેન અભિનિવિટ્ઠા સત્તા સમ્પત્તિયં પતિટ્ઠિતા અત્તનો ચક્ખું આદાસાદીસુ નિમિત્તગ્ગહણાનુસારેન વિપ્પસન્નં પઞ્ચપસાદં સુવણ્ણવિમાને ઉગ્ઘાટિતમણિસીહપઞ્જરં વિય મઞ્ઞન્તિ, સોતં રજતપનાળિકં વિય પામઙ્ગસુત્તકં વિય ચ મઞ્ઞન્તિ, તુઙ્ગનાસાતિ લદ્ધવોહારં ઘાનં વટ્ટેત્વા ઠપિતહરિતાલવટ્ટિં વિય મઞ્ઞન્તિ, જિવ્હં રત્તકમ્બલપટલં વિય મુદુસિનિદ્ધમધુરરસદં મઞ્ઞન્તિ, કાયં સાલલટ્ઠિં વિય સુવણ્ણતોરણં વિય ચ મઞ્ઞન્તિ, મનં અઞ્ઞેસં મનેન અસદિસં ઉળારં મઞ્ઞન્તિ, રૂપં સુવણ્ણકણિકારપુપ્ફાદિવણ્ણં વિય, સદ્દં મત્તકરવીકકોકિલમન્દધમિતમણિવંસનિગ્ઘોસં વિય, અત્તના પટિલદ્ધાનિ ચતુસમુટ્ઠાનિકગન્ધારમ્મણાદીનિ ‘‘કસ્સઞ્ઞસ્સ એવરૂપાનિ અત્થી’’તિ મઞ્ઞન્તિ, તેસં એવં મઞ્ઞમાનાનં તાનિ ચક્ખાદીનિ પિયરૂપાનિ ચેવ સાતરૂપાનિ ચ હોન્તિ. અથ નેસં તત્થ અનુપ્પન્ના ચેવ તણ્હા ઉપ્પજ્જતિ ¶ , ઉપ્પન્ના ચ પુનપ્પુનં પવત્તિવસેન નિવિસતિ. તસ્મા થેરો ‘‘ચક્ખુ લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પજ્જમાનાતિ યદા ઉપ્પજ્જતિ, તદા એત્થ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો.

સમુદયસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિરોધસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

૩૫.

નિરોધસચ્ચનિદ્દેસે ¶ યો તસ્સાયેવ તણ્હાયાતિ એત્થ ‘‘યો તસ્સેવ દુક્ખસ્સા’’તિ વત્તબ્બે યસ્મા સમુદયનિરોધેનેવ દુક્ખં નિરુજ્ઝતિ, નો અઞ્ઞથા. યથાહ –

‘‘યથાપિ મૂલે અનુપદ્દવે દળ્હે, છિન્નોપિ રુક્ખો પુનરેવ રૂહતિ;

એવમ્પિ તણ્હાનુસયે અનૂહતે, નિબ્બત્તતી દુક્ખમિદં પુનપ્પુન’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૩૮);

તસ્મા તં દુક્ખનિરોધં દસ્સેન્તો સમુદયનિરોધેન દસ્સેતું એવમાહ. સીહસમાનવુત્તિનો હિ તથાગતા, તે દુક્ખં નિરોધેન્તા દુક્ખનિરોધઞ્ચ દસ્સેન્તા હેતુમ્હિ પટિપજ્જન્તિ, ન ફલે. સુવાનવુત્તિનો પન અઞ્ઞતિત્થિયા ¶ , તે દુક્ખં નિરોધેન્તા દુક્ખનિરોધઞ્ચ દસ્સેન્તા અત્તકિલમથાનુયોગેન ચેવ તસ્સેવ ચ દેસનાય ફલે પટિપજ્જન્તિ, ન હેતુમ્હીતિ. સીહસમાનવુત્તિતાય સત્થા હેતુમ્હિ પટિપજ્જન્તો ‘‘યો તસ્સાયેવા’’તિઆદિમાહ. ધમ્મસેનાપતિપિ સત્થારા વુત્તક્કમેનેવાહ.

તત્થ તસ્સાયેવ તણ્હાયાતિ યા સા તણ્હા ‘‘પોનોભવિકા’’તિ વત્વા કામતણ્હાદિવસેન વિભત્તા ઉપ્પત્તિનિવેસનવસેન ચ હેટ્ઠા પકાસિતા, તસ્સાયેવ તણ્હાય. અસેસવિરાગનિરોધોતિ વિરાગો વુચ્ચતિ મગ્ગો, ‘‘વિરાગા વિમુચ્ચતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૫; સં. નિ. ૩.૧૨; મહાવ. ૨૩) હિ વુત્તં. વિરાગેન નિરોધો વિરાગનિરોધો, અનુસયસમુગ્ઘાતતો અસેસો વિરાગનિરોધો અસેસવિરાગનિરોધો. અથ વા વિરાગોતિ હિ પહાનં વુચ્ચતિ, તસ્મા અસેસો વિરાગો અસેસો નિરોધોતિ એવમ્પેત્થ યોજના દટ્ઠબ્બા. અત્થતો પન સબ્બાનેવ પનેતાનિ અસેસવિરાગનિરોધોતિઆદીનિ નિબ્બાનસ્સેવ વેવચનાનિ. પરમત્થતો હિ દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચન્તિ ¶ નિબ્બાનં વુચ્ચતિ. યસ્મા પન તં આગમ્મ તણ્હા અસેસા વિરજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા તં ‘‘તસ્સાયેવ તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધો’’તિ વુચ્ચતિ. નિબ્બાનઞ્ચ આગમ્મ તણ્હા ચજીયતિ પટિનિસ્સજ્જીયતિ ¶ મુચ્ચતિ ન અલ્લીયતિ, કામગુણાલયેસુ ચેત્થ એકોપિ આલયો નત્થિ, તસ્મા નિબ્બાનં ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયોતિ વુચ્ચતિ. એકમેવ હિ નિબ્બાનં, નામાનિ પનસ્સ સબ્બસઙ્ખતાનં નામપટિપક્ખવસેન અનેકાનિ હોન્તિ. સેય્યથિદં – અસેસવિરાગો અસેસનિરોધો ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયો રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયો તણ્હાક્ખયો અનુપ્પાદો અપ્પવત્તં અનિમિત્તં અપ્પણિહિતં અનાયૂહનં અપ્પટિસન્ધિ અનુપપત્તિ અગતિ અજાતં અજરં અબ્યાધિ અમતં અસોકં અપરિદેવં અનુપાયાસં અસંકિલિટ્ઠન્તિઆદીનિ.

ઇદાનિ મગ્ગેન છિન્નાય નિબ્બાનં આગમ્મ અપ્પવત્તિપ્પત્તાયપિ ચ તણ્હાય યેસુ વત્થૂસુ તસ્સા ઉપ્પત્તિ દસ્સિતા, તત્થેવ અભાવં દસ્સેતું સા ખો પનેસાતિઆદિમાહ. તત્થ યથા પુરિસો ખેત્તે જાતં તિત્તકાલાબુવલ્લિં દિસ્વા અગ્ગતો પટ્ઠાય મૂલં પરિયેસિત્વા છિન્દેય્ય, સા અનુપુબ્બેન મિલાયિત્વા અપ્પઞ્ઞત્તિં ગચ્છેય્ય, તતો તસ્મિં ખેત્તે તિત્તકાલાબુ નિરુદ્ધા પહીનાતિ વુચ્ચેય્ય, એવમેવ ખેત્તે તિત્તકાલાબુ ¶ વિય ચક્ખાદીસુ તણ્હા. સા અરિયમગ્ગેન મૂલચ્છિન્ના નિબ્બાનં આગમ્મ અપ્પવત્તિં ગચ્છતિ. એવં ગતા પન તેસુ વત્થૂસુ ખેત્તે તિત્તકાલાબુ વિય ન પઞ્ઞાયતિ. યથા ચ અટવિતો ચોરે આનેત્વા નગરસ્સ દક્ખિણદ્વારે ઘાતેય્યું, તતો અટવિયં ચોરા મતાતિ વા મારિતાતિ વા વુચ્ચેય્યું, એવમેવ અટવિયં ચોરા વિય યા ચક્ખાદીસુ તણ્હા, સા દક્ખિણદ્વારે ચોરા વિય નિબ્બાનં આગમ્મ નિરુદ્ધત્તા નિબ્બાને નિરુદ્ધા. એવં નિરુદ્ધા પન તેસુ વત્થૂસુ અટવિયં ચોરા વિય ન પઞ્ઞાયતિ. તેનસ્સા તત્થેવ નિરોધં દસ્સેન્તો ‘‘ચક્ખુ લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા પહીયમાના પહીયતી’’તિઆદિમાહ. અથ વા તણ્હુપ્પાદવત્થુસ્સ પરિઞ્ઞાતત્તા પરિઞ્ઞાતવત્થુસ્મિં પુન ન ઉપ્પજ્જનતો અનુપ્પાદનિરોધવસેન તણ્હુપ્પાદવત્થુસ્મિંયેવ નિરુજ્ઝતીતિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ ઉપ્પજ્જનપટિપક્ખવસેન પહીયતીતિ વુત્તં, નિવિસનપટિપક્ખવસેન નિરુજ્ઝતીતિ.

નિરોધસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મગ્ગસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

૩૬.

મગ્ગસચ્ચનિદ્દેસે ¶ ¶ અયમેવાતિ અઞ્ઞમગ્ગપટિક્ખેપનત્થં નિયમનં (વિભ. અટ્ઠ. ૨૦૫). અરિયોતિ તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસેહિ આરકત્તા, અરિયભાવકરત્તા, અરિયફલપટિલાભકરત્તા ચ અરિયો. અટ્ઠ અઙ્ગાનિ અસ્સાતિ અટ્ઠઙ્ગિકો. સ્વાયં ચતુરઙ્ગિકા વિય સેના, પઞ્ચઙ્ગિકં વિય તૂરિયં અઙ્ગમત્તમેવ હોતિ, અઙ્ગવિનિમુત્તો નત્થિ.

ઇદાનિ અઙ્ગમત્તમેવ મગ્ગો અઙ્ગવિનિમુત્તો નત્થીતિ દસ્સેન્તો સમ્માદિટ્ઠિ…પે… સમ્માસમાધીતિઆદિમાહ. તત્થ સમ્મા દસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્મા અભિનિરોપનલક્ખણો સમ્માસઙ્કપ્પો. સમ્મા પરિગ્ગહલક્ખણા સમ્માવાચા. સમ્મા સમુટ્ઠાપનલક્ખણો સમ્માકમ્મન્તો. સમ્મા વોદાપનલક્ખણો સમ્માઆજીવો. સમ્મા પગ્ગહલક્ખણો સમ્માવાયામો. સમ્મા ઉપટ્ઠાનલક્ખણા સમ્માસતિ. સમ્મા સમાધાનલક્ખણો સમ્માસમાધિ. તેસુ એકેકસ્સ તીણિ તીણિ કિચ્ચાનિ હોન્તિ. સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ ¶ તાવ અઞ્ઞેહિપિ અત્તનો પચ્ચનીકકિલેસેહિ સદ્ધિં મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતિ, નિરોધઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ પસ્સતિ તપ્પટિચ્છાદકમોહવિધમનવસેન અસમ્મોહતો. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ તથેવ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનિ ચ પજહન્તિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોન્તિ. વિસેસતો પનેત્થ સમ્માસઙ્કપ્પો સહજાતધમ્મે સમ્મા અભિનિરોપેતિ, સમ્માવાચા સમ્મા પરિગ્ગણ્હાતિ, સમ્માકમ્મન્તો સમ્મા સમુટ્ઠાપેતિ, સમ્માઆજીવો સમ્મા વોદાપેતિ, સમ્માવાયામો સમ્મા પગ્ગણ્હાતિ, સમ્માસતિ સમ્મા ઉપટ્ઠાપેતિ, સમ્માસમાધિ સમ્મા સમાદહતિ.

અપિચેસા સમ્માદિટ્ઠિ નામ પુબ્બભાગે નાનાક્ખણા નાનારમ્મણા હોતિ, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા. કિચ્ચતો પન ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ ¶ . સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ પુબ્બભાગે નાનાક્ખણા નાનારમ્મણા હોન્તિ, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા. તેસુ સમ્માસઙ્કપ્પો કિચ્ચતો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પોતિઆદીનિ તીણિ નામાનિ લભતિ. સમ્માવાચાદયો તયો પુબ્બભાગે વિરતિયોપિ હોન્તિ ચેતનાયોપિ, મગ્ગક્ખણે પન વિરતિયોયેવ. સમ્માવાયામો સમ્માસતીતિ ઇદમ્પિ દ્વયં કિચ્ચતો સમ્મપ્પધાનસતિપટ્ઠાનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. સમ્માસમાધિ પન પુબ્બભાગેપિ મગ્ગક્ખણેપિ સમ્માસમાધિયેવ.

ઇતિ ઇમેસુ અટ્ઠસુ ધમ્મેસુ ભગવતા નિબ્બાનાધિગમાય પટિપન્નસ્સ યોગિનો બહૂપકારત્તા પઠમં ¶ સમ્માદિટ્ઠિ દેસિતા. અયઞ્હિ ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતો પઞ્ઞાસત્થ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૬, ૨૦, ૨૯) ચ વુત્તા. તસ્મા એતાય પુબ્બભાગે વિપસ્સનાઞાણસઙ્ખાતાય સમ્માદિટ્ઠિયા અવિજ્જન્ધકારં વિધમિત્વા કિલેસચોરે ઘાતેન્તો ખેમેન યોગાવચરો નિબ્બાનં પાપુણાતિ. તસ્મા પઠમં સમ્માદિટ્ઠિ દેસિતા.

સમ્માસઙ્કપ્પો પન તસ્સા બહૂપકારો. તસ્મા તદનન્તરં વુત્તો. યથા હિ હેરઞ્ઞિકો હત્થેન પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ચક્ખુના કહાપણં ઓલોકેન્તો ‘‘અયં કૂટો અયં છેકો’’તિ જાનાતિ, એવં યોગાવચરોપિ પુબ્બભાગે વિતક્કેન વિતક્કેત્વા વિતક્કેત્વા વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ઓલોકયમાનો ‘‘ઇમે ધમ્મા કામાવચરા, ઇમે રૂપાવચરાદયો’’તિ જાનાતિ. યથા વા પન પુરિસેન કોટિયં ગહેત્વા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા દિન્નં મહારુક્ખં તચ્છકો વાસિયા તચ્છેત્વા કમ્મે ¶ ઉપનેતિ, એવં વિતક્કેન વિતક્કેત્વા વિતક્કેત્વા દિન્નધમ્મે યોગાવચરો પઞ્ઞાય ‘‘ઇમે ધમ્મા કામાવચરા, ઇમે રૂપાવચરા’’તિઆદિના નયેન પરિચ્છિન્દિત્વા કમ્મે ઉપનેતિ. તસ્મા સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માદિટ્ઠાનન્તરં વુત્તો.

સ્વાયં યથા સમ્માદિટ્ઠિયા, એવં સમ્માવાચાયપિ ઉપકારકો. યથાહ – ‘‘પુબ્બે ખો, ગહપતિ, વિતક્કેત્વા વિચારેત્વા પચ્છા વાચં ભિન્દતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૩). તસ્મા તદનન્તરં સમ્માવાચા વુત્તા.

યસ્મા પન ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરિસ્સામા’’તિ પઠમં વાચાય સંવિદહિત્વા લોકે કમ્મન્તે પયોજેન્તિ, તસ્મા વાચા કાયકમ્મસ્સ ઉપકારિકાતિ સમ્માવાચાય અનન્તરં સમ્માકમ્મન્તો વુત્તો.

ચતુબ્બિધં પન વચીદુચ્ચરિતં, તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં પહાય ઉભયં સુચરિતં પૂરેન્તસ્સેવ યસ્મા આજીવટ્ઠમકસીલં પૂરતિ, ન ઇતરસ્સ ¶ , તસ્મા તદુભયાનન્તરં સમ્માઆજીવો વુત્તો.

એવં વિસુદ્ધાજીવેન પન ‘‘પરિસુદ્ધો મે આજીવો’’તિ એત્તાવતા પરિતોસં કત્વા સુત્તપ્પમત્તેન વિહરિતું ન યુત્તં, અથ ખો સબ્બઇરિયાપથેસુ ઇદં વીરિયમારભિતબ્બન્તિ દસ્સેતું તદનન્તરં સમ્માવાયામો વુત્તો.

તતો ¶ આરદ્ધવીરિયેનાપિ કાયાદીસુ ચતૂસુ વત્થૂસુ સતિ સૂપટ્ઠિતા કાતબ્બાતિ દસ્સેતું તદનન્તરં સમ્માસતિ વુત્તા.

યસ્મા પન એવં સૂપટ્ઠિતાય સતિયા સમાધિસ્સ ઉપકારાનુપકારાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેસિત્વા પહોતિ એકત્તારમ્મણે ચિત્તં સમાધાતું, તસ્મા સમ્માસતિઅનન્તરં સમ્માસમાધિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બોતિ.

સમ્માદિટ્ઠિનિદ્દેસે ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદિના ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં દસ્સિતં. તત્થ પુરિમાનિ દ્વે સચ્ચાનિ વટ્ટં, પચ્છિમાનિ દ્વે વિવટ્ટં. તેસુ ભિક્ખુનો વટ્ટે કમ્મટ્ઠાનાભિનિવેસો હોતિ, વિવટ્ટે નત્થિ અભિનિવેસો. પુરિમાનિ હિ દ્વે સચ્ચાનિ ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખં, તણ્હા સમુદયો’’તિ એવં સઙ્ખેપેન ચ, ‘‘કતમે ¶ પઞ્ચક્ખન્ધા? રૂપક્ખન્ધો’’તિઆદિના નયેન વિત્થારેન ચ આચરિયસન્તિકે ઉગ્ગણ્હિત્વા વાચાય પુનપ્પુનં પરિવત્તેન્તો યોગાવચરો કમ્મં કરોતિ. ઇતરેસુ પન દ્વીસુ સચ્ચેસુ ‘‘નિરોધસચ્ચં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપં, મગ્ગસચ્ચં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપ’’ન્તિ એવં સવનેનેવ કમ્મં કરોતિ. સો એવં કમ્મં કરોન્તો ચત્તારિ સચ્ચાનિ એકપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, એકાભિસમયેન અભિસમેતિ. દુક્ખં પરિઞ્ઞાપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, સમુદયં પહાનપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ. નિરોધં સચ્છિકિરિયાપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, મગ્ગં ભાવનાપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ. દુક્ખં પરિઞ્ઞાભિસમયેન…પે… મગ્ગં ભાવનાભિસમયેન અભિસમેતિ.

એવમસ્સ પુબ્બભાગે દ્વીસુ સચ્ચેસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાસવનધારણસમ્મસનપટિવેધો હોતિ, દ્વીસુ સવનપટિવેધોયેવ. અપરભાગે તીસુ કિચ્ચતો પટિવેધો હોતિ નિરોધે આરમ્મણપટિવેધો. તત્થ સબ્બમ્પિ પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં, સવનધારણસમ્મસનઞાણં લોકિયં કામાવચરં. પચ્ચવેક્ખણા પન પત્તસચ્ચસ્સ હોતિ, અયઞ્ચ આદિકમ્મિકો. તસ્મા સા ઇધ ન વુત્તા. ઇમસ્સ ચ ¶ ભિક્ખુનો પુબ્બે પરિગ્ગહતો ‘‘દુક્ખં પરિજાનામિ, સમુદયં પજહામિ, નિરોધં સચ્છિકરોમિ, મગ્ગં ભાવેમી’’તિ આભોગસમન્નાહારમનસિકારપચ્ચવેક્ખણા નત્થિ, પરિગ્ગહતો પટ્ઠાય હોતિ. અપરભાગે પન દુક્ખં પરિઞ્ઞાતમેવ હોતિ…પે… મગ્ગો ભાવિતોવ હોતિ.

તત્થ દ્વે સચ્ચાનિ દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરાનિ, દ્વે ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસાનિ. દુક્ખસચ્ચઞ્હિ ઉપ્પત્તિતો પાકટં, ખાણુકણ્ટકપ્પહારાદીસુ ‘‘અહો દુક્ખ’’ન્તિ વત્તબ્બતમ્પિ આપજ્જતિ. સમુદયસચ્ચં ખાદિતુકામતાભુઞ્જિતુકામતાદિવસેન ઉપ્પત્તિતો પાકટં. લક્ખણપટિવેધતો પન ઉભયમ્પિ ¶ ગમ્ભીરં. ઇતિ તાનિ દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરાનિ. ઇતરેસં પન દ્વિન્નં દસ્સનત્થાય પયોગો ભવગ્ગગ્ગહણત્થં હત્થપસારણં વિય, અવીચિફુસનત્થં પાદપસારણં વિય, સતધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિયા કોટિપટિપાદનં વિય ચ હોતિ. ઇતિ તાનિ ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસાનિ. એવં દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરેસુ ગમ્ભીરત્તા ચ દુદ્દસેસુ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ઉગ્ગહાદિવસેન પુબ્બભાગઞાણુપ્પત્તિં સન્ધાય ઇદં ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. પટિવેધક્ખણે પન એકમેવ તં ઞાણં હોતિ.

અપરે ¶ પનાહુ – ચતુબ્બિધં સચ્ચેસુ ઞાણં સુતમયઞાણં વવત્થાનઞાણં સમ્મસનઞાણં અભિસમયઞાણન્તિ. તત્થ કતમં સુતમયઞાણં? સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ સુત્વા જાનાતિ ‘‘ઇદં દુક્ખં, અયં સમુદયો, અયં નિરોધો, અયં મગ્ગો’’તિ. ઇદં સુતમયઞાણં. કતમં વવત્થાનઞાણં? સો સુતાનં અત્થં ઉપપરિક્ખતિ ધમ્મતો ચ લક્ખણતો ચ, ‘‘ઇમે ધમ્મા ઇમસ્મિં સચ્ચે પરિયાપન્ના, ઇમસ્સ સચ્ચસ્સ ઇદં લક્ખણ’’ન્તિ સન્નિટ્ઠાનં કરોતિ. ઇદં વવત્થાનઞાણં. કતમં સમ્મસનઞાણં? સો એવં યથાનુપુબ્બં ચત્તારિ સચ્ચાનિ વવત્થપેત્વા અથ દુક્ખમેવ ગહેત્વા યાવ ગોત્રભુઞાણં અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો સમ્મસતિ. ઇદં સમ્મસનઞાણં. કતમં અભિસમયઞાણં? લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે એકેન ઞાણેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ અપુબ્બં અચરિમં અભિસમેતિ ‘‘દુક્ખં પરિઞ્ઞાભિસમયેન, સમુદયં પહાનાભિસમયેન, નિરોધં સચ્છિકિરિયાભિસમયેન ¶ મગ્ગં ભાવનાભિસમયેન અભિસમેતી’’તિ. ઇદં અભિસમયઞાણન્તિ.

સમ્માસઙ્કપ્પનિદ્દેસે કામતો નિસ્સટોતિ નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પો. બ્યાપાદતો નિસ્સટોતિ અબ્યાપાદસઙ્કપ્પો. વિહિંસાય નિસ્સટોતિ અવિહિંસાસઙ્કપ્પો. તત્થ નેક્ખમ્મવિતક્કો કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો ઉપ્પજ્જતિ, અબ્યાપાદવિતક્કો બ્યાપાદવિતક્કસ્સ, અવિહિંસાવિતક્કો વિહિંસાવિતક્કસ્સ. તથા નેક્ખમ્મઅબ્યાપાદઅવિહિંસાવિતક્કા કામબ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કાનં પચ્ચનીકા હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ.

તત્થ યોગાવચરો કામવિતક્કસ્સ પદઘાતનત્થં કામવિતક્કં વા સમ્મસતિ અઞ્ઞં વા પન કિઞ્ચિ સઙ્ખારં. અથસ્સ વિપસ્સનાક્ખણે વિપસ્સનાસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો તદઙ્ગવસેન કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો ઉપ્પજ્જતિ, વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગં પાપેતિ. અથસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો સમુચ્છેદવસેન કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો ઉપ્પજ્જતિ. બ્યાપાદવિતક્કસ્સપિ પદઘાતનત્થં બ્યાપાદવિતક્કં વા અઞ્ઞં વા ¶ સઙ્ખારં, વિહિંસાવિતક્કસ્સ પદઘાતનત્થં વિહિંસાવિતક્કં વા અઞ્ઞં વા સઙ્ખારં સમ્મસતિ. અથસ્સ વિપસ્સનાક્ખણેતિ સબ્બં પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં.

કામવિતક્કાદીનં ¶ પન તિણ્ણમ્પિ પાળિયં વિભત્તેસુ અટ્ઠતિંસારમ્મણેસુ એકકમ્મટ્ઠાનમ્પિ અપચ્ચનીકં નામ નત્થિ. એકન્તતો પન કામવિતક્કસ્સ તાવ અસુભેસુ પઠમજ્ઝાનમેવ પચ્ચનીકં, બ્યાપાદવિતક્કસ્સ મેત્તાય તિકચતુક્કજ્ઝાનાનિ, વિહિંસઆવિતક્કસ્સ કરુણાય તિકચતુક્કજ્ઝાનાનિ. તસ્મા અસુભપરિકમ્મં કત્વા ઝાનં સમાપન્નસ્સ સમાપત્તિક્ખણે ઝાનસમ્પયુત્તો વિતક્કો વિક્ખમ્ભનવસેન કામવિતક્કસ્સ પચ્ચનીકો હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ, ઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેન્તસ્સ વિપસ્સનાક્ખણે વિપસ્સનાસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો તદઙ્ગવસેન કામવિતક્કસ્સ પચ્ચનીકો હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ, વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગં પાપેન્તસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો સમુચ્છેદવસેન કામવિતક્કસ્સ પચ્ચનીકો હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. એવં ઉપ્પન્નો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પોતિ વુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બો.

મેત્તાય ¶ પન પરિકમ્મં કત્વા, કરુણાય પરિકમ્મં કત્વા ઝાનં સમાપન્નસ્સાતિ સબ્બં પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. એવં ઉપ્પન્નો અબ્યાપાદસઙ્કપ્પોતિ વુચ્ચતિ, અવિહિંસાસઙ્કપ્પોતિ વુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બો. એવમેતે નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પાદયો વિપસ્સનાઝાનવસેન ઉપ્પત્તીનં નાનત્તા પુબ્બભાગે નાના, મગ્ગક્ખણે પન ઇમેસુ તીસુ ઠાનેસુ ઉપ્પન્નસ્સ અકુસલસઙ્કપ્પસ્સ પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાનો એકોવ કુસલસઙ્કપ્પો ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માસઙ્કપ્પો નામ.

સમ્માવાચાનિદ્દેસેપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન મુસાવાદા વિરમતિ, અઞ્ઞેન અઞ્ઞેન પિસુણાવાચાદીહિ, તસ્મા ચતસ્સોપેતા વેરમણિયો પુબ્બભાગે નાના, મગ્ગક્ખણે પન મિચ્છાવાચાસઙ્ખાતાય ચતુબ્બિધાય અકુસલદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માવાચાસઙ્ખાતા કુસલવેરમણિ ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માવાચા નામ.

સમ્માકમ્મન્તનિદ્દેસેપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન પાણાતિપાતા વિરમતિ, અઞ્ઞેન અદિન્નાદાના, અઞ્ઞેન મિચ્છાચારા, તસ્મા તિસ્સોપેતા વેરમણિયો પુબ્બભાગે નાના, મગ્ગક્ખણે પન મિચ્છાકમ્મન્તસઙ્ખાતાય તિવિધાય અકુસલદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માકમ્મન્તસઙ્ખાતા કુસલવેરમણિ ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માકમ્મન્તો નામ.

સમ્માઆજીવનિદ્દેસે ¶ ¶ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. અરિયસાવકોતિ અરિયસ્સ બુદ્ધસ્સ સાવકો. મિચ્છાઆજીવં પહાયાતિ પાપકં આજીવં પજહિત્વા. સમ્માઆજીવેનાતિ બુદ્ધપ્પસત્થેન કુસલઆજીવેન. જીવિકં કપ્પેતીતિ જીવિતપ્પવત્તિં પવત્તેતિ. ઇધાપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન કાયદ્વારવીતિક્કમા વિરમતિ, અઞ્ઞેનેવ વચીદ્વારવીતિક્કમા, તસ્મા પુબ્બભાગે નાનાક્ખણેસુ ઉપ્પજ્જતિ, મગ્ગક્ખણે પન દ્વીસુ દ્વારેસુ સત્તન્નં કમ્મપથાનં વસેન ઉપ્પન્નાય મિચ્છાઆજીવદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માઆજીવસઙ્ખાતા કુસલવેરમણિ ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માઆજીવો નામ.

સમ્માવાયામનિદ્દેસે ઇધ ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં સાસને પટિપન્નકો ¶ ભિક્ખુ. અનુપ્પન્નાનન્તિ અનિબ્બત્તાનં. પાપકાનન્તિ લામકાનં. અકુસલાનં ધમ્માનન્તિ અકોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં. અનુપ્પાદાયાતિ ન ઉપ્પાદનત્થાય. છન્દં જનેતીતિ કત્તુકમ્યતાસઙ્ખાતં કુસલચ્છન્દં જનેતિ ઉપ્પાદેતિ. વાયમતીતિ પયોગં જનેતિ પરક્કમં કરોતિ. વીરિયં આરભતીતિ કાયિકં ચેતસિકં વીરિયં કરોતિ. ચિત્તં પગ્ગણ્હાતીતિ તેનેવ સહજાતવીરિયેન ચિત્તં ઉક્ખિપતિ. પદહતીતિ પધાનવીરિયં કરોતિ. પટિપાટિયા પનેતાનિ ચત્તારિપિ પદાનિ આસેવનાભાવનાબહુલીકમ્મસાતચ્ચકિરિયાહિ યોજેતબ્બાનિ.

ઉપ્પન્નાનન્તિ અનુપ્પન્નાનન્તિ અવત્તબ્બતં આપન્નાનં. પહાનાયાતિ પજહનત્થાય. અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનન્તિ અનિબ્બત્તાનં કોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં. ઉપ્પાદાયાતિ ઉપ્પાદનત્થાય. ઉપ્પન્નાનન્તિ નિબ્બત્તાનં. ઠિતિયાતિ ઠિતત્થાય. અસમ્મોસાયાતિ અનસ્સનત્થં. ભિય્યોભાવાયાતિ પુનપ્પુનં ભાવાય. વેપુલ્લાયાતિ વિપુલભાવાય. ભાવનાયાતિ વડ્ઢિયા. પારિપૂરિયાતિ પરિપૂરણત્થાય.

એતે પન સમ્માવાયામસઙ્ખાતા ચત્તારો સમ્મપ્પધાના પુબ્બભાગે લોકિયા, મગ્ગક્ખણે લોકુત્તરા. મગ્ગક્ખણે પન એકમેવ વીરિયં ચતુકિચ્ચસાધનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. તત્થ લોકિયા કસ્સપસંયુત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘ચત્તારોમે ¶ , આવુસો, સમ્મપ્પધાના; કતમે ચત્તારો? ઇધાવુસો, ભિક્ખુ ‘અનુપ્પન્ના મે પાપકા અકુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જમાના અનત્થાય ¶ સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ, ‘ઉપ્પન્ના મે પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપ્પહીયમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ, ‘અનુપ્પન્ના મે કુસલા ધમ્મા અનુપ્પજ્જમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ, ‘ઉપ્પન્ના મે કુસલા ધમ્મા નિરુજ્ઝમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૪૫);

તત્થ ચ અનુપ્પન્નાતિ અસમુદાચારવસેન વા અનનુભૂતારમ્મણવસેન વા અનુપ્પન્ના. અઞ્ઞથા હિ અનમતગ્ગે સંસારે અનુપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા નામ નત્થિ, અનુપ્પન્ના પન ઉપ્પજ્જમાનાપિ એતેયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, પહીયમાનાપિ એતેયેવ પહીયન્તિ.

તત્થ એકચ્ચસ્સ વત્તગન્થધુતઙ્ગસમાધિવિપસ્સનાનવકમ્મભવાનં ¶ અઞ્ઞતરવસેન કિલેસા ન સમુદાચરન્તિ. કથં? એકચ્ચો હિ વત્તસમ્પન્નો હોતિ, અસીતિ ખન્ધકવત્તાનિ ચુદ્દસ મહાવત્તાનિ ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણપાનીયમાળકઉપોસથાગારઆગન્તુકગમિકવત્તાનિ ચ કરોન્તસ્સેવ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ. અપરભાગે પનસ્સ વત્તાનિ વિસ્સજ્જેત્વા ભિન્નવત્તસ્સ ચરતો અયોનિસોમનસિકારં સતિવોસ્સગ્ગઞ્ચ આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.

એકચ્ચો ગન્થયુત્તો હોતિ, એકમ્પિ નિકાયં ગણ્હાતિ દ્વેપિ તયોપિ ચત્તારોપિ પઞ્ચપિ. તસ્સ તેપિટકં બુદ્ધવચનં અત્થવસેન પાળિવસેન અનુસન્ધિવસેન પુબ્બાપરવસેન ગણ્હન્તસ્સ સજ્ઝાયન્તસ્સ ચિન્તેન્તસ્સ વાચેન્તસ્સ દેસેન્તસ્સ પકાસેન્તસ્સ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ. અપરભાગે પનસ્સ ગન્થકમ્મં પહાય કુસીતસ્સ ચરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.

એકચ્ચો પન ધુતઙ્ગધરો હોતિ, તેરસ ધુતઙ્ગગુણે સમાદાય વત્તતિ, તસ્સ ધુતઙ્ગગુણે પરિહરન્તસ્સ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ. અપરભાગે ¶ પનસ્સ ધુતઙ્ગાનિ વિસ્સજ્જેત્વા બાહુલ્લાય આવત્તસ્સ ચરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.

એકચ્ચો અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસી હોતિ, તસ્સ પઠમજ્ઝાનાદીસુ આવજ્જનવસીઆદીનં વસેન વિહરન્તસ્સ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ. અપરભાગે પનસ્સ પરિહીનજ્ઝાનસ્સ વા વિસ્સટ્ઠજ્ઝાનસ્સ વા ભસ્સાદીસુ અનુયુત્તસ્સ વિહરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.

એકચ્ચો ¶ પન વિપસ્સકો હોતિ, સત્તસુ વા અનુપસ્સનાસુ (પટિ. મ. ૩.૩૫) અટ્ઠારસસુ વા મહાવિપસ્સનાસુ (પટિ. મ. ૧.૨૨) કમ્મં કરોન્તો વિહરતિ, તસ્સ એવં વિહરતો કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ. અપરભાગે પનસ્સ વિપસ્સનાકમ્મં પહાય કાયદળ્હીબહુલસ્સ વિહરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.

એકચ્ચો નવકમ્મિકો હોતિ, ઉપોસથાગારભોજનસાલાદીનિ કરોતિ ¶ , તસ્સ તેસં ઉપકરણાનિ ચિન્તેન્તસ્સ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ. અપરભાગે પનસ્સ નવકમ્મે નિટ્ઠિતે વા વિસ્સટ્ઠે વા અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.

એકચ્ચો પન બ્રહ્મલોકતો આગતો સુદ્ધસત્તો હોતિ, તસ્સ અનાસેવનાય કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ. અપરભાગે પનસ્સ લદ્ધાસેવનસ્સ અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ. એવં તાવ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નતા વેદિતબ્બા.

કથં અનનુભૂતારમ્મણવસેન? ઇધેકચ્ચો અનનુભૂતપુબ્બં મનાપિકાદિભેદં આરમ્મણં લભતિ, તસ્સ તત્થ અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ રાગાદયો કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં અનનુભૂતારમ્મણવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ. એવં અનુપ્પન્નાનં અકુસલાનં ઉપ્પાદે સતિ અત્તનો ¶ અનત્થં પસ્સિત્વા તેસં અનુપ્પાદાય સતિપટ્ઠાનભાવનાનુયોગેન પઠમં સમ્મપ્પધાનં ભાવેતિ, ઉપ્પન્નેસુ પન તેસુ તેસં અપ્પહાનતો અત્તનો અનત્થં પસ્સિત્વા તેસં પહાનાય દુતિયં તથેવ સમ્મપ્પધાનં ભાવેતિ.

અનુપ્પન્ના કુસલા ધમ્માતિ સમથવિપસ્સના ચેવ મગ્ગો ચ. તેસં અનુપ્પાદે અત્તનો અનત્થં પસ્સિત્વા તેસં ઉપ્પાદનત્થાય તથેવ તતિયં સમ્મપ્પધાનં ભાવેતિ. ઉપ્પન્ના કુસલા ધમ્માતિ સમથવિપસ્સનાવ. મગ્ગો પન સકિં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝમાનો અનત્થાય સંવત્તનકો નામ નત્થિ. સો હિ ફલસ્સ પચ્ચયં દત્વાવ નિરુજ્ઝતિ. તાસં સમથવિપસ્સનાનં નિરોધતો અત્તનો અનત્થં પસ્સિત્વા તાસં ઠિતિયા તથેવ ચતુત્થં સમ્મપ્પધાનં ભાવેતિ. લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે પન એકમેવ વીરિયં.

યે ¶ એવં અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જેય્યું, તે યથા નેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, એવં તેસં અનુપ્પન્નાનં અનુપ્પાદકિચ્ચં, ઉપ્પન્નાનઞ્ચ પહાનકિચ્ચં સાધેતિ. ઉપ્પન્નાતિ ચેત્થ ચતુબ્બિધં ઉપ્પન્નં વત્તમાનુપ્પન્નં ભૂતાપગતુપ્પન્નં ઓકાસકતુપ્પન્નં ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નન્તિ. તત્થ સબ્બમ્પિ ઉપ્પાદજરાભઙ્ગસમઙ્ગિસઙ્ખાતં ¶ વત્તમાનુપ્પન્નં નામ. આરમ્મણરસં અનુભવિત્વા નિરુદ્ધં અનુભૂતાપગતસઙ્ખાતં કુસલાકુસલં ઉપ્પાદાદિત્તયમનુપ્પત્વા નિરુદ્ધં ભુત્વાપગતસઙ્ખાતં સેસસઙ્ખતઞ્ચ ભૂતાપગતુપ્પન્નં નામ. ‘‘યાનિસ્સ તાનિ પુબ્બે કતાનિ કમ્માની’’તિ એવમાદિના (મ. નિ. ૩.૨૪૮) નયેન વુત્તં કમ્મં અતીતમ્પિ સમાનં અઞ્ઞં વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કત્વા ઠિતત્તા તથા કતોકાસઞ્ચ વિપાકં અનુપ્પન્નમ્પિ સમાનં એવં કતે ઓકાસે એકન્તેન ઉપ્પજ્જનતો ઓકાસકતુપ્પન્નં નામ. તાસુ તાસુ ભૂમીસુ અસમૂહતં અકુસલં ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં નામ.

એત્થ ચ ભૂમિયા ભૂમિલદ્ધસ્સ ચ નાનત્તં વેદિતબ્બં – ભૂમીતિ હિ વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા. ભૂમિલદ્ધં નામ તેસુ ખન્ધેસુ ઉપ્પત્તિરહં કિલેસજાતં. તેન હિ સા ભૂમિલદ્ધા નામ હોતીતિ તસ્મા ભૂમિલદ્ધન્તિ વુચ્ચતિ. સા ચ ખો ન આરમ્મણવસેન. આરમ્મણવસેન હિ સબ્બેપિ અતીતાનાગતે પરિઞ્ઞાતેપિ ચ ખીણાસવાનં ખન્ધે આરબ્ભ કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ. યદિ ચ તં ભૂમિલદ્ધં નામ સિયા, તસ્સ અપ્પહેય્યતો ન કોચિ ભવમૂલં પજહેય્ય. વત્થુવસેન પન ભૂમિલદ્ધં વેદિતબ્બં. યત્થ યત્થ ¶ હિ વિપસ્સનાય અપરિઞ્ઞાતા ખન્ધા ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ તત્થ ઉપ્પાદતો પભુતિ તેસુ વટ્ટમૂલં કિલેસજાતં અનુસેતિ. તં અપ્પહીનટ્ઠેન ભૂમિલદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં.

તત્થ ચ યસ્સ યેસુ ખન્ધેસુ અપ્પહીનટ્ઠેન અનુસયિતા કિલેસા, તસ્સ તે એવ ખન્ધા તેસં કિલેસાનં વત્થુ, ન અઞ્ઞેસં સન્તકા ખન્ધા. અતીતક્ખન્ધેસુ ચ અપ્પહીનાનુસયિતાનં કિલેસાનં અતીતક્ખન્ધાવ વત્થુ, ન ઇતરે. એસ નયો અનાગતાદીસુ. તથા કામાવચરક્ખન્ધેસુ અપ્પહીનાનુસયિતાનં કિલેસાનં કામાવચરક્ખન્ધા એવ વત્થુ, ન ઇતરે. એસ નયો રૂપારૂપાવચરેસુ. સોતાપન્નાદીસુ પન યસ્સ યસ્સ અરિયપુગ્ગલસ્સ ખન્ધેસુ તં તં વટ્ટમૂલં કિલેસજાતં તેન તેન મગ્ગેન પહીનં, તસ્સ તસ્સ ¶ તે તે ખન્ધા પહીનાનં તેસં તેસં વટ્ટમૂલકાનં કિલેસાનં અવત્થુતો ભૂમીતિ સઙ્ખં ન લભન્તિ. પુથુજ્જનસ્સ સબ્બસો વટ્ટમૂલકિલેસાનં અપ્પહીનત્તા યંકિઞ્ચિ કરિયમાનં કમ્મં કુસલમકુસલં વા હોતિ, ઇચ્ચસ્સ કમ્મકિલેસપચ્ચયાવ વટ્ટં વટ્ટતિ, તસ્સ તસ્સેવ તં વટ્ટમૂલં રૂપક્ખન્ધેયેવ, ન વેદનાદીસુ. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધેયેવ વા, ન રૂપક્ખન્ધાદીસૂતિ ન વત્તબ્બં. કસ્મા? અવિસેસેન પઞ્ચસુપિ ખન્ધેસુ ¶ અનુસયિતત્તા. કથં? પથવીરસાદિ વિય રુક્ખે. યથા હિ મહારુક્ખે પથવીતલં અધિટ્ઠાય પથવીરસઞ્ચ આપોરસઞ્ચ નિસ્સાય તપ્પચ્ચયા મૂલખન્ધસાખાપસાખાપલ્લવપલાસપુપ્ફફલેહિ વડ્ઢિત્વા નભં પૂરેત્વા યાવ કપ્પાવસાના બીજપરમ્પરાય રુક્ખપવેણિં સન્તાનયમાને ઠિતે તં પથવીરસાદિમૂલેયેવ, ન ખન્ધાદીસુ. ફલેયેવ વા, ન મૂલાદીસૂતિ ન વત્તબ્બં. કસ્મા? અવિસેસેન સબ્બેસુ મૂલાદીસુ અનુગતત્તાતિ. યથા પન તસ્સેવ રુક્ખસ્સ પુપ્ફફલાદીસુ નિબ્બિન્નો કોચિ પુરિસો ચતૂસુ દિસાસુ મણ્ડૂકકણ્ટકં નામ વિસકણ્ટકં આકોટેય્ય, અથ સો રુક્ખો તેન વિસસમ્ફસ્સેન ફુટ્ઠો પથવીરસઆપોરસાનં પરિયાદિન્નત્તા અપ્પસવધમ્મતં આગમ્મ પુન સન્તાનં નિબ્બત્તેતું ન સક્કુણેય્ય, એવમેવ ખન્ધપ્પવત્તિયં નિબ્બિન્નો કુલપુત્તો તસ્સ પુરિસસ્સ ચતૂસુ દિસાસુ રુક્ખે વિસયોજનં વિય અત્તનો સન્તાને ચતુમગ્ગભાવનં આરભતિ. અથસ્સ સો ખન્ધસન્તાનો તેન ચતુમગ્ગવિસસમ્ફસ્સેન સબ્બસો વટ્ટમૂલકિલેસાનં પરિયાદિન્નત્તા કિરિયસભાવમત્તં ¶ ઉપગતકાયકમ્માદિસબ્બકમ્મપ્પભેદો હુત્વા આયતિં પુનબ્ભવાનભિનિબ્બત્તનધમ્મતં આગમ્મ ભવન્તરસન્તાનં નિબ્બત્તેતું ન સક્કોતિ, કેવલં ચરિમવિઞ્ઞાણનિરોધેન નિરિન્ધનો વિય જાતવેદો અનુપાદાનો પરિનિબ્બાયતિ. એવં ભૂમિયા ભૂમિલદ્ધસ્સ ચ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

અપરમ્પિ ચતુબ્બિધં ઉપ્પન્નં સમુદાચારુપ્પન્નં આરમ્મણાધિગ્ગહિતુપ્પન્નં ¶ અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં અસમૂહતુપ્પન્નન્તિ. તત્થ વત્તમાનુપ્પન્નમેવ સમુદાચારુપ્પન્નં. ચક્ખાદીનં પન આપાથગતે આરમ્મણે પુબ્બભાગે અનુપ્પજ્જમાનમ્પિ કિલેસજાતં આરમ્મણસ્સ અધિગ્ગહિતત્તા એવ અપરભાગે એકન્તેન ઉપ્પત્તિતો આરમ્મણાધિગ્ગહિતુપ્પન્નન્તિ વુચ્ચતિ. સમથવિપસ્સનાનં અઞ્ઞતરવસેન અવિક્ખમ્ભિતં કિલેસજાતં ચિત્તસન્તતિમનારૂળ્હમ્પિ ઉપ્પત્તિનિવારકસ્સ હેતુનો અભાવા અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં નામ. સમથવિપસ્સનાવસેન પન વિક્ખમ્ભિતમ્પિ અરિયમગ્ગેન અસમૂહતત્તા ઉપ્પત્તિધમ્મતં અનતીતત્તા અસમૂહતુપ્પન્નન્તિ વુચ્ચતિ. તિવિધમ્પિ ચેતં આરમ્મણાધિગ્ગહિતાવિક્ખમ્ભિતાસમૂહતુપ્પન્નં ભૂમિલદ્ધેનેવ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ વેદિતબ્બં.

ઇચ્ચેતસ્મિં વુત્તપ્પભેદે ઉપ્પન્ને યદેતં વત્તમાનભૂતાપગતોકાસકતસમુદાચારસઙ્ખાતં ઉપ્પન્નં, તં અમગ્ગવજ્ઝત્તા કેનચિ મગ્ગઞાણેન પહાતબ્બં ન હોતિ. યં પનેતં ભૂમિલદ્ધારમ્મણાધિગ્ગહિતાવિક્ખમ્ભિતાસમૂહતસઙ્ખાતં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ઉપ્પન્નભાવં નાસયમાનં યસ્મા તં તં લોકિયલોકુત્તરઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા તં સબ્બમ્પિ પહાતબ્બં હોતીતિ. એવં યે મગ્ગો કિલેસે પજહતિ, તે સન્ધાય ‘‘ઉપ્પન્નાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

અથ ¶ મગ્ગક્ખણે કથં અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ઉપ્પાદાય ભાવના હોતિ, કથઞ્ચ ઉપ્પન્નાનં ઠિતિયાતિ? મગ્ગપ્પવત્તિયા એવ. મગ્ગો હિ પવત્તમાનો પુબ્બે અનુપ્પન્નપુબ્બત્તા અનુપ્પન્નો નામ વુચ્ચતિ. અનાગતપુબ્બઞ્હિ ઠાનં આગન્ત્વા અનનુભૂતપુબ્બં વા આરમ્મણં અનુભવિત્વા વત્તારો ભવન્તિ ‘‘અનાગતટ્ઠાનં આગતમ્હ, અનનુભૂતં આરમ્મણં અનુભવામા’’તિ. યાવસ્સ પવત્તિ, અયમેવ ઠિતિ નામાતિ ઠિતિયા ભાવેતીતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. એવમેતસ્સ ભિક્ખુનો ઇદં લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે એકમેવ વીરિયં ‘‘અનુપ્પન્નાનં ¶ પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાયા’’તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. અયં લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે સમ્મપ્પધાનકથા. એવમેત્થ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા સમ્મપ્પધાના નિદ્દિટ્ઠાતિ.

સમ્માસતિનિદ્દેસે ¶ કાયેતિ રૂપકાયે. રૂપકાયો હિ ઇધ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં કેસાદીનઞ્ચ ધમ્માનં સમૂહટ્ઠેન હત્થિકાયરથકાયાદયો વિય કાયોતિ અધિપ્પેતો. યથા ચ સમૂહટ્ઠેન, એવં કુચ્છિતાનં આયટ્ઠેન. કુચ્છિતાનઞ્હિ પરમજેગુચ્છાનં સો આયોતિપિ કાયો. આયોતિ ઉપ્પત્તિદેસો. તત્રાયં વચનત્થો – આયન્તિ તતોતિ આયો. કે આયન્તિ? કુચ્છિતા કેસાદયો. ઇતિ કુચ્છિતાનં આયોતિ કાયો.

કાયાનુપસ્સીતિ કાયં અનુપસ્સનસીલો, કાયં વા અનુપસ્સમાનો. કાયેતિ ચ વત્વાપિ પુન કાયાનુપસ્સીતિ દુતિયં કાયગ્ગહણં અસમ્મિસ્સતો વવત્થાનઘનવિનિબ્ભોગાદિદસ્સનત્થં કતન્તિ વેદિતબ્બં. તેન ન કાયે વેદનાનુપસ્સી ચિત્તધમ્માનુપસ્સી વા, અથ ખો કાયાનુપસ્સીયેવાતિ કાયસઙ્ખાતે વત્થુસ્મિં કાયાનુપસ્સનાકારસ્સેવ દસ્સનેન અસમ્મિસ્સતો વવત્થાનં દસ્સિતં હોતિ. તથા ન કાયે અઙ્ગપચ્ચઙ્ગવિનિમુત્તએકધમ્માનુપસ્સી, નાપિ કેસલોમાદિવિનિમુત્તઇત્થિપુરિસાનુપસ્સી. યોપિ ચેત્થ કેસલોમાદિકો ભૂતુપાદાયસમૂહસઙ્ખાતો કાયો, તત્થાપિ ન ભૂતુપાદાયવિનિમુત્તએકધમ્માનુપસ્સી, અથ ખો રથસમ્ભારાનુપસ્સકો વિય અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસમૂહાનુપસ્સી, નગરાવયવાનુપસ્સકો વિય કેસલોમાદિસમૂહાનુપસ્સી, કદલિક્ખન્ધપત્તવટ્ટિવિનિભુજ્જકો વિય રિત્તમુટ્ઠિવિનિવેઠકો વિય ચ ભૂતુપાદાયસમૂહાનુપસ્સીયેવાતિ સમૂહવસેનેવ કાયસઙ્ખાતસ્સ વત્થુનો નાનપ્પકારતો દસ્સનેન ઘનવિનિબ્ભોગો દસ્સિતો હોતિ. ન હેત્થ યથાવુત્તસમૂહવિનિમુત્તો કાયો વા ઇત્થી વા પુરિસો વા અઞ્ઞો વા કોચિ ધમ્મો દિસ્સતિ, યથાવુત્તધમ્મસમૂહમત્તેયેવ પન તથા તથા સત્તા મિચ્છાભિનિવેસં કરોન્તિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યં ¶ પસ્સતિ ન તં દિટ્ઠં, યં દિટ્ઠં તં ન પસ્સતિ;

અપસ્સં બજ્ઝતે મૂળ્હો, બજ્ઝમાનો ન મુચ્ચતી’’તિ.

ઘનવિનિબ્ભોગાદિદસ્સનત્થન્તિ ¶ વુત્તં. આદિસદ્દેન ચેત્થ અયમ્પિ અત્થો વેદિતબ્બો – અયઞ્હિ એતસ્મિં કાયે કાયાનુપસ્સીયેવ, ન અઞ્ઞધમ્માનુપસ્સી. કિં વુત્તં હોતિ? યથા અનુદકભૂતાયપિ મરીચિયા ઉદકાનુપસ્સિનો હોન્તિ, ન એવં અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાસુભભૂતેયેવ ઇમસ્મિં કાયે નિચ્ચસુખત્તસુભભાવાનુપસ્સી, અથ ખો કાયાનુપસ્સી ¶

અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાસુભાકારસમૂહાનુપસ્સીયેવાતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા ય્વાયં મહાસતિપટ્ઠાને ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરઞ્ઞગતો વા રુક્ખમૂલગતો વા…પે… સો સતોવ અસ્સસતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. ૧.૧૦૭) નયેન અસ્સાસપસ્સાસાદિ ચુણ્ણકજાતઅટ્ઠિકપરિયોસાનો કાયો વુત્તો, યો ચ પરતો સતિપટ્ઠાનકથાયં ‘‘ઇધેકચ્ચો પથવીકાયં અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, આપોકાયં, તેજોકાયં, વાયોકાયં, કેસકાયં, લોમકાયં, છવિકાયં, ચમ્મકાયં, મંસકાયં, રુહિરકાયં, ન્હારુકાયં, અટ્ઠિકાયં, અટ્ઠિમિઞ્જકાય’’ન્તિ (પટિ. મ. ૩.૩૫) કાયો વુત્તો, તસ્સ સબ્બસ્સ ઇમસ્મિંયેવ કાયે અનુપસ્સનતો કાયે કાયાનુપસ્સીતિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

અથ વા કાયે અહન્તિ વા મમન્તિ વા એવં ગહેતબ્બસ્સ કસ્સચિ અનનુપસ્સનતો તસ્સ તસ્સેવ પન કેસલોમાદિકસ્સ નાનાધમ્મસમૂહસ્સ અનુપસ્સનતો કાયે કેસાદિધમ્મસમૂહસઙ્ખાતકાયાનુપસ્સીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. અપિચ ‘‘ઇમસ્મિં કાયે અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો’’તિઆદિના અનુક્કમેન પરતો આગતનયસ્સ સબ્બસ્સેવ અનિચ્ચલક્ખણાદિનો આકારસમૂહસઙ્ખાતસ્સ કાયસ્સ અનુપસ્સનતોપિ કાયે કાયાનુપસ્સીતિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અયં પન ચતુસતિપટ્ઠાનસાધારણો અત્થો.

કાયે કાયાનુપસ્સીતિ અસ્સાસપસ્સાસકાયાદિકે બહુધા વુત્તે કાયે એકેકકાયાનુપસ્સી. વિહરતીતિ ચતૂસુ ઇરિયાપથવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમાયોગપરિદીપનમેતં, એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપતમાનં અત્તાનં હરતિ પવત્તેતીતિ અત્થો. આતાપીતિ કાયપરિગ્ગાહકવીરિયસમાયોગપરિદીપનમેતં. સો હિ યસ્મા તસ્મિં સમયે યં તં વીરિયં તીસુ ભવેસુ કિલેસાનં આતાપનતો આતાપોતિ વુચ્ચતિ, તેન સમન્નાગતો હોતિ ¶ , તસ્મા ‘‘આતાપી’’તિ વુચ્ચતિ. સમ્પજાનોતિ કાયપરિગ્ગાહકેન સમ્પજઞ્ઞસઙ્ખાતેન ઞાણેન સમન્નાગતો. સતિમાતિ કાયપરિગ્ગાહિકાય સતિયા સમન્નાગતો. અયં પન યસ્મા સતિયા આરમ્મણં પરિગ્ગહેત્વા ¶ પઞ્ઞાય અનુપસ્સતિ ¶ . ન હિ સતિવિરહિતસ્સ અનુપસ્સના નામ અત્થિ. તેનેવાહ – ‘‘સતિઞ્ચ ખ્વાહં, ભિક્ખવે, સબ્બત્થિકં વદામી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪). તસ્મા એત્થ ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતી’’તિ એત્તાવતા કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનકમ્મટ્ઠાનં વુત્તં હોતિ. અથ વા યસ્મા અનાતાપિનો અન્તોસઙ્ખેપો અન્તરાયકરો હોતિ, અસમ્પજાનો ઉપાયપરિગ્ગહે અનુપાયપરિવજ્જને ચ સમ્મુય્હતિ, મુટ્ઠસ્સતિ ઉપાયાપરિચ્ચાગે અનુપાયાપરિગ્ગહે ચ અસમત્થો હોતિ, તેનસ્સ તં કમ્મટ્ઠાનં ન સમ્પજ્જતિ, તસ્મા યેસં ધમ્માનં આનુભાવેન તં સમ્પજ્જતિ, તેસં દસ્સનત્થં ‘‘આતાપી સમ્પજાનો સતિમા’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇતિ કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં સમ્પયોગઙ્ગઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ પહાનઙ્ગં દસ્સેતું વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સન્તિ વુત્તં. તત્થ વિનેય્યાતિ તદઙ્ગવિનયેન વા વિક્ખમ્ભનવિનયેન વા વિનયિત્વા. લોકેતિ ય્વાયં કાયો પુબ્બે પરિગ્ગહિતો, સ્વેવ ઇધ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકો નામ. તસ્મિં લોકે અભિજ્ઝં દોમનસ્સઞ્ચ પજહિત્વાતિ અત્થો. યસ્મા પનસ્સ ન કાયમત્તેયેવ અભિજ્ઝાદોમનસ્સં પહીયતિ, વેદનાદીસુપિ પહીયતિયેવ, તસ્મા ‘‘પઞ્ચપિ ઉપાદાનક્ખન્ધા લોકો’’તિ (વિભ. ૩૬૨) વિભઙ્ગે વુત્તં. લોકસઙ્ખાતત્તાયેવ તેસં ધમ્માનં અત્થુદ્ધારવસેનેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યં પનાહ – ‘‘તત્થ કતમો લોકો (વિભ. ૫૩૮), સ્વેવ કાયો લોકો’’તિ અયમેવેત્થ અત્થો. અભિજ્ઝાદોમનસ્સન્તિ ચ સમાસેત્વા વુત્તં. સંયુત્તઙ્ગુત્તરપાઠન્તરેસુ પન વિસું કત્વા પઠન્તિ. સા પન અભિજ્ઝાયન્તિ પત્થયન્તિ એતાય, સયં વા અભિજ્ઝાયતિ, અભિજ્ઝાયનમત્તમેવ વા એસાતિ અભિજ્ઝા. યસ્મા પનેત્થ અભિજ્ઝાગહણેન કામચ્છન્દો, દોમનસ્સગહણેન બ્યાપાદો સઙ્ગહં ગચ્છતિ, તસ્મા નીવરણપરિયાપન્નબલવધમ્મદ્વયદસ્સનેન નીવરણપ્પહાનં વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

વિસેસેન ¶ પનેત્થ અભિજ્ઝાવિનયેન કાયસમ્પત્તિમૂલકસ્સ અનુરોધસ્સ, દોમનસ્સવિનયેન કાયવિપત્તિમૂલકસ્સ વિરોધસ્સ, અભિજ્ઝાવિનયેન ચ કાયે અભિરતિયા, દોમનસ્સવિનયેન કાયભાવનાય ¶ અનભિરતિયા, અભિજ્ઝાવિનયેન કાયે અભૂતાનં સુભસુખભાવાદીનં પક્ખેપસ્સ, દોમનસ્સવિનયેન કાયે ભૂતાનં અસુભાસુખભાવાદીનં અપનયનસ્સ પહાનં વુત્તં. તેન યોગાવચરસ્સ યોગાનુભાવો યોગસમત્થતા ચ દીપિતા હોતિ. યોગાનુભાવો હિ એસ, યદયં અનુરોધવિરોધવિપ્પમુત્તો અરતિરતિસહો અભૂતપક્ખેપભૂતાપનયનવિરહિતો ચ હોતિ. અનુરોધવિરોધવિપ્પમુત્તો ચેસ અરતિરતિસહો અભૂતં અપક્ખિપન્તો ભૂતઞ્ચ અનપનેન્તો યોગસમત્થો હોતીતિ.

અપરો ¶ નયો – ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ એત્થ અનુપસ્સનાય કમ્મટ્ઠાનં વુત્તં. ‘‘વિહરતી’’તિ એત્થ વુત્તવિહારેન કમ્મટ્ઠાનિકસ્સ કાયપરિહરણં. ‘‘આતાપી’’તિઆદીસુ આતાપેન સમ્મપ્પધાનં, સતિસમ્પજઞ્ઞેન સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનં, કમ્મટ્ઠાનપરિહરણૂપાયો વા. સતિયા વા કાયાનુપસ્સનાવસેન પટિલદ્ધસમથો, સમ્પજઞ્ઞેન વિપસ્સના, અભિજ્ઝાદોમનસ્સવિનયેન ભાવનાફલં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સીતિઆદીસુ ચ વેદનાદીનં પુન વચને પયોજનં કાયાનુપસ્સનાયં વુત્તનયેનેવ યથાયોગં યોજેત્વા વેદિતબ્બં. અયં પન અસાધારણત્થો – સુખાદીસુ અનેકપ્પભેદાસુ વેદનાસુ વિસું વિસું અનિચ્ચાદિતો એકેકવેદનાનુપસ્સીતિ, સરાગાદિકે સોળસપ્પભેદે ચિત્તે વિસું વિસું અનિચ્ચાદિતો એકેકચિત્તાનુપસ્સીતિ, કાયવેદનાચિત્તાનિ ઠપેત્વા સેસતેભૂમકધમ્મેસુ વિસું વિસું અનિચ્ચાદિતો એકેકધમ્માનુપસ્સીતિ, સતિપટ્ઠાનસુત્તન્તે (દી. નિ. ૨.૩૮૨; મ. નિ. ૧.૧૧૫) વુત્તનયેન નીવરણાદિધમ્માનુપસ્સીતિ વા. એત્થ ચ ‘‘કાયે’’તિ એકવચનં સરીરસ્સ એકત્તા, ‘‘ચિત્તે’’તિ એકવચનં ચિત્તસ્સ સભાવભેદાભાવતો જાતિગ્ગહણેન કતન્તિ વેદિતબ્બં. યથા ચ વેદનાદયો અનુપસ્સિતબ્બા, તથા અનુપસ્સન્તો વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી, ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી, ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સીતિ વેદિતબ્બો. કથં તાવ વેદના અનુપસ્સિતબ્બા? સુખા ¶ તાવ વેદના દુક્ખતો, દુક્ખા વેદના સલ્લતો, અદુક્ખમસુખા વેદના અનિચ્ચતો અનુપસ્સિતબ્બા. યથાહ –

‘‘યો ¶ સુખં દુક્ખતો અદ્દ, દુક્ખમદ્દક્ખિ સલ્લતો;

અદુક્ખમસુખં સન્તં, અદ્દક્ખિ નં અનિચ્ચતો;

સ વે સમ્મદ્દસો ભિક્ખુ, પરિજાનાતિ વેદના’’તિ. (સં. નિ. ૪.૨૫૩);

સબ્બા એવ ચેતા દુક્ખતોપિ અનુપસ્સિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યંકિઞ્ચિ વેદયિતં, સબ્બં તં દુક્ખસ્મિન્તિ વદામી’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૫૯). સુખદુક્ખતોપિ ચ અનુપસ્સિતબ્બા. યથાહ – ‘‘સુખા વેદના ઠિતિસુખા વિપરિણામદુક્ખા. દુક્ખા વેદના ઠિતિદુક્ખા વિપરિણામસુખા. અદુક્ખમસુખા વેદના ઞાણસુખા અઞ્ઞાણદુક્ખા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૫). અપિચ અનિચ્ચાદિસત્તઅનુપસ્સનાવસેનાપિ અનુપસ્સિતબ્બા.

ચિત્તધમ્મેસુપિ ચિત્તં તાવ આરમ્મણાધિપતિસહજાતભૂમિકમ્મવિપાકકિરિયાદિનાનત્તભેદાનં અનિચ્ચાદિસત્તઅનુપસ્સનાનં ¶ સરાગાદિસોળસભેદાનઞ્ચ વસેન અનુપસ્સિતબ્બં, ધમ્મા સલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણાનં સુઞ્ઞતાધમ્મસ્સ અનિચ્ચાદિસત્તઅનુપસ્સનાનં સન્તાસન્તાદીનઞ્ચ વસેન અનુપસ્સિતબ્બા. કામઞ્ચેત્થ યસ્સ કાયસઙ્ખાતે લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં પહીનં, તસ્સ વેદનાદિલોકેસુપિ તં પહીનમેવ, નાનાપુગ્ગલવસેન પન નાનાક્ખણિકસતિપટ્ઠાનભાવનાવસેન ચ સબ્બત્થ વુત્તં. યતો વા એકત્થ પહીનં, સેસેસુપિ પહીનં હોતિ. તેનેવસ્સ તત્થ પહાનદસ્સનત્થમ્પિ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇતિ ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લબ્ભન્તિ. અઞ્ઞેનેવ હિ ચિત્તેન કાયં પરિગ્ગણ્હાતિ, અઞ્ઞેન વેદનં, અઞ્ઞેન ચિત્તં, અઞ્ઞેન ધમ્મે પરિગ્ગણ્હાતિ. લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે પન એકચિત્તેયેવ લબ્ભન્તિ. આદિતો હિ કાયં પરિગ્ગણ્હિત્વા આગતસ્સ વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા સતિ કાયાનુપસ્સના નામ, તાય સતિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો કાયાનુપસ્સી નામ. વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરિયમગ્ગં પત્તસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ કાયાનુપસ્સના નામ, તાય સતિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો કાયાનુપસ્સી નામ. વેદનં પરિગ્ગણ્હિત્વા ચિત્તં પરિગ્ગણ્હિત્વા ધમ્મે પરિગ્ગણ્હિત્વા આગતસ્સ વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા સતિ ¶ ધમ્માનુપસ્સના ¶ નામ, તાય સતિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો ધમ્માનુપસ્સી નામ. વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરિયમગ્ગં પત્તસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ ધમ્માનુપસ્સના નામ, તાય સતિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો ધમ્માનુપસ્સી નામ. એવં તાવ દેસના પુગ્ગલે તિટ્ઠતિ. કાયે પન ‘‘સુભ’’ન્તિ વિપલ્લાસપ્પહાના કાયપરિગ્ગાહિકા સતિ મગ્ગેન સમિજ્ઝતીતિ કાયાનુપસ્સના નામ. વેદનાય ‘‘સુખા’’તિ વિપલ્લાસપ્પહાના વેદનાપરિગ્ગાહિકા સતિ મગ્ગેન સમિજ્ઝતીતિ વેદનાનુપસ્સના નામ. ચિત્તે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ વિપલ્લાસપ્પહાના ચિત્તપરિગ્ગાહિકા સતિ મગ્ગેન સમિજ્ઝતીતિ ચિત્તાનુપસ્સના નામ. ધમ્મેસુ ‘‘અત્તા’’તિ વિપલ્લાસપ્પહાના ધમ્મપરિગ્ગાહિકા સતિ મગ્ગેન સમિજ્ઝતીતિ ધમ્માનુપસ્સના નામ. ઇતિ એકાવ મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ ચતુકિચ્ચસાધકત્તેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. તેન વુત્તં ‘‘લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે પન એકચિત્તેયેવ લબ્ભન્તી’’તિ.

સમ્માસમાધિનિદ્દેસે વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ કામેહિ વિવિચ્ચિત્વા વિના હુત્વા અપક્કમિત્વા. યો પનાયમેત્થ એવકારો, સો નિયમત્થોતિ વેદિતબ્બો. યસ્મા ચ નિયમત્થો, તસ્મા પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરણસમયે અવિજ્જમાનાનમ્પિ કામાનં તસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ પટિપક્ખભાવં કામપરિચ્ચાગેનેવ ચસ્સ અધિગમં દીપેતિ. કથં? ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ એવઞ્હિ નિયમે કયિરમાને ઇદં પઞ્ઞાયતિ – નૂનિમસ્સ ઝાનસ્સ કામા પટિપક્ખભૂતા, યેસુ સતિ ¶ ઇદં ન પવત્તતિ, અન્ધકારે સતિ પદીપોભાસો વિય, તેસં પરિચ્ચાગેનેવ ચસ્સ અધિગમો હોતિ ઓરિમતીરપરિચ્ચાગેન પારિમતીરસ્સ વિય. તસ્મા નિયમં કરોતીતિ.

તત્થ સિયા, કસ્મા પનેસ પુબ્બપદેયેવ વુત્તો, ન ઉત્તરપદે, કિં અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અવિવિચ્ચાપિ ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાતિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં. તંનિસ્સરણતો હિ પુબ્બપદે એસ વુત્તો. કામધાતુસમતિક્કમનતો હિ કામરાગપટિપક્ખતો ચ ઇદં ઝાનં કામાનમેવ નિસ્સરણં. યથાહ – ‘‘કામાનમેતં નિસ્સરણં યદિદં નેક્ખમ્મ’’ન્તિ ¶ (ઇતિવુ. ૭૨). ઉત્તરપદેપિ પન યથા ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૯; અ. નિ. ૪.૨૪૧) એત્થ એવકારો આનેત્વા વુચ્ચતિ, એવં વત્તબ્બો. ન હિ સક્કા ઇતો અઞ્ઞેહિપિ નીવરણસઙ્ખાતેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અવિવિચ્ચ ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતું. તસ્મા ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચેવ અકુસલેહિ ¶ ધમ્મેહી’’તિ એવં પદદ્વયેપિ એસ દટ્ઠબ્બો. પદદ્વયેપિ ચ કિઞ્ચાપિ વિવિચ્ચાતિ ઇમિના સાધારણવચનેન તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિવેકા ચિત્તકાયઉપધિવિવેકા ચ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, તથાપિ પુબ્બભાગે કાયવિવેકચિત્તવિવેકવિક્ખમ્ભનવિવેકા દટ્ઠબ્બા, લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે કાયવિવેકચિત્તવિવેકસમુચ્છેદવિવેકપટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકનિસ્સરણવિવેકા.

કામેહીતિ ઇમિના પન પદેન યે ચ મહાનિદ્દેસે ‘‘કતમે વત્થુકામા મનાપિકા રૂપા’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧) નયેન વત્થુકામા વુત્તા, યે ચ તત્થેવ વિભઙ્ગે ચ ‘‘છન્દો કામો, રાગો કામો, છન્દરાગો કામો, સઙ્કપ્પો કામો, રાગો કામો, સઙ્કપ્પરાગો કામો’’તિ (મહાનિ. ૧; વિભ. ૫૬૪) એવં કિલેસકામા વુત્તા, તે સબ્બેપિ સઙ્ગહિતા ઇચ્ચેવ દટ્ઠબ્બા. એવઞ્હિ સતિ વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ વત્થુકામેહિપિ વિવિચ્ચેવાતિ અત્થો યુજ્જતિ. તેન કાયવિવેકો વુત્તો હોતિ.

વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહીતિ કિલેસકામેહિ સબ્બાકુસલેહિ વા વિવિચ્ચાતિ અત્થો યુજ્જતિ. તેન ચિત્તવિવેકો વુત્તો હોતિ. પુરિમેન ચેત્થ વત્થુકામેહિ વિવેકવચનતો એવ કામસુખપરિચ્ચાગો, દુતિયેન કિલેસકામેહિ વિવેકવચનતો નેક્ખમ્મસુખપરિગ્ગહો વિભાવિતો હોતિ. એવં વત્થુકામકિલેસકામવિવેકવચનતોયેવ ચ એતેસં પઠમેન સંકિલેસવત્થુપ્પહાનં, દુતિયેન સંકિલેસપ્પહાનં. પઠમેન લોલભાવસ્સ હેતુપરિચ્ચાગો, દુતિયેન બાલભાવસ્સ. પઠમેન ચ પયોગસુદ્ધિ, દુતિયેન આસયપોસનં વિભાવિતં હોતીતિ વિઞ્ઞાતબ્બં. એસ તાવ નયો કામેહીતિ એત્થ વુત્તકામેસુ વત્થુકામપક્ખે.

કિલેસકામપક્ખે ¶ પન છન્દોતિ ચ રાગોતિ ચ એવમાદીહિ અનેકભેદો કામચ્છન્દોવ કામોતિ અધિપ્પેતો. સો ચ અકુસલપરિયાપન્નોપિ સમાનો ‘‘તત્થ કતમે કામા, છન્દો કામો’’તિઆદિના (વિભ. ૫૬૪) નયેન વિભઙ્ગે ઉપરિ ઝાનઙ્ગપટિપક્ખતો ¶ વિસું વુત્તો, કિલેસકામત્તા વા પુરિમપદે વુત્તો, અકુસલપરિયાપન્નત્તા દુતિયપદે. અનેકભેદતો ચસ્સ કામતોતિ અવત્વા કામેહીતિ વુત્તં. અઞ્ઞેસમ્પિ ¶ ચ ધમ્માનં અકુસલભાવે વિજ્જમાને ‘‘તત્થ કતમે અકુસલા ધમ્મા, કામચ્છન્દો’’તિઆદિના (વિભ. ૫૬૪) નયેન વિભઙ્ગે ઉપરિ ઝાનઙ્ગપચ્ચનીકપટિપક્ખભાવદસ્સનતો નીવરણાનેવ વુત્તાનિ. નીવરણાનિ હિ ઝાનઙ્ગપચ્ચનીકાનિ, તેસં ઝાનઙ્ગાનેવ પટિપક્ખાનિ વિદ્ધંસકાનિ વિનાસકાનીતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ ‘‘સમાધિ કામચ્છન્દસ્સ પટિપક્ખો, પીતિ બ્યાપાદસ્સ, વિતક્કો થિનમિદ્ધસ્સ, સુખં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ, વિચારો વિચિકિચ્છાયા’’તિ પેટકે વુત્તં.

એવમેત્થ ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ ઇમિના કામચ્છન્દસ્સ વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો હોતિ. ‘‘વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ ઇમિના પઞ્ચન્નમ્પિ નીવરણાનં. અગહિતગ્ગહણેન પન પઠમેન કામચ્છન્દસ્સ, દુતિયેન સેસનીવરણાનં. તથા પઠમેન તીસુ અકુસલમૂલેસુ પઞ્ચકામગુણભેદવિસયસ્સ લોભસ્સ, દુતિયેન આઘાતવત્થુભેદાદિવિસયાનં દોસમોહાનં. ઓઘાદીસુ વા ધમ્મેસુ પઠમેન કામોઘકામયોગકામાસવકામુપાદાનઅભિજ્ઝાકાયગન્થ કામરાગસઞ્ઞોજનાનં, દુતિયેન અવસેસઓઘયોગાસવઉપાદાનગન્થસંયોજનાનં. પઠમેન તણ્હાય તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ, દુતિયેન અવિજ્જાય તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ. અપિચ પઠમેન લોભસમ્પયુત્તઅટ્ઠચિત્તુપ્પાદાનં, દુતિયેન સેસાનં ચતુન્નં અકુસલચિત્તુપ્પાદાનં વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

એત્તાવતા ચ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પહાનઙ્ગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમ્પયોગઙ્ગં દસ્સેતું સવિતક્કં સવિચારન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણો વિતક્કો. આરમ્મણાનુમજ્જનલક્ખણો વિચારો. સન્તેપિ ચ નેસં કત્થચિ અવિપ્પયોગે ઓળારિકટ્ઠેન પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન ચ ઘણ્ડાભિઘાતો વિય ચેતસો પઠમાભિનિપાતો વિતક્કો, સુખુમટ્ઠેન અનુમજ્જનસભાવેન ચ ઘણ્ડાનુરવો વિય અનુપ્પબન્ધો વિચારો. વિપ્ફારવા ચેત્થ વિતક્કો પઠમુપ્પત્તિકાલે પરિપ્ફન્દનભૂતો ચિત્તસ્સ, આકાસે ઉપ્પતિતુકામસ્સ પક્ખિનો પક્ખવિક્ખેપો વિય, પદુમાભિમુખપાતો વિય ચ ગન્ધાનુબન્ધચેતસો ભમરસ્સ. સન્તવુત્તિ વિચારો ¶ નાતિપરિપ્ફન્દનભૂતો ચિત્તસ્સ, આકાસે ઉપ્પતિતસ્સ પક્ખિનો પક્ખપ્પસારણં વિય, પરિબ્ભમનં વિય ચ પદુમાભિમુખપતિતસ્સ ભમરસ્સ પદુમસ્સ ઉપરિભાગે.

દુકનિપાતટ્ઠકથાયં ¶ ¶ પન ‘‘આકાસે ગચ્છતો મહાસકુણસ્સ ઉભોહિ પક્ખેહિ વાતં ગહેત્વા પક્ખે સન્નિસીદાપેત્વા ગમનં વિય આરમ્મણે ચેતસો અભિનિરોપનભાવેન પવત્તો વિતક્કો, વાતગ્ગહણત્થં પક્ખે ફન્દાપયમાનસ્સ ગમનં વિય અનુમજ્જનભાવેન પવત્તો વિચારો’’તિ વુત્તં. તં અનુપ્પબન્ધેન પવત્તિયં યુજ્જતિ. સો પન તેસં વિસેસો પઠમદુતિયજ્ઝાનેસુ પાકટો હોતિ. અપિચ મલગ્ગહિતં કંસભાજનં એકેન હત્થેન દળ્હં ગહેત્વા ઇતરેન હત્થેન ચુણ્ણતેલવાલણ્ડુપકેન પરિમજ્જન્તસ્સ દળ્હગ્ગહણહત્થો વિય વિતક્કો, પરિમજ્જનહત્થો વિય વિચારો. તથા કુમ્ભકારસ્સ દણ્ડપ્પહારેન ચક્કં ભમયિત્વા ભાજનં કરોન્તસ્સ ઉપ્પીળનહત્થો વિય વિતક્કો, ઇતો ચિતો ચ સંસરણહત્થો વિય વિચારો. તથા મણ્ડલં કરોન્તસ્સ મજ્ઝે સન્નિરુજ્ઝિત્વા ઠિતકણ્ટકો વિય અભિનિરોપનો વિતક્કો, બહિ પરિબ્ભમનકણ્ટકો વિય અનુમજ્જનો વિચારો. ઇતિ ઇમિના ચ વિતક્કેન ઇમિના ચ વિચારેન સહ વત્તતિ રુક્ખો વિય પુપ્ફેન ફલેન ચાતિ ઇદં ઝાનં ‘‘સવિતક્કં સવિચાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

વિવેકજન્તિ એત્થ વિવિત્તિ વિવેકો, નીવરણવિગમોતિ અત્થો. વિવિત્તોતિ વા વિવેકો, નીવરણવિવિત્તો ઝાનસમ્પયુત્તધમ્મરાસીતિ અત્થો. તસ્મા વિવેકા, તસ્મિં વા વિવેકે જાતન્તિ વિવેકજં. પીતિસુખન્તિ એત્થ પીણયતીતિ પીતિ, સા સમ્પિયાયનલક્ખણા. સા પનેસા ખુદ્દિકા પીતિ, ખણિકા પીતિ, ઓક્કન્તિકા પીતિ, ઉબ્બેગા પીતિ, ફરણા પીતીતિ પઞ્ચવિધા હોતિ.

તત્થ ખુદ્દિકા પીતિ સરીરે લોમહંસનમત્તમેવ કાતું સક્કોતિ. ખણિકા પીતિ ખણે ખણે વિજ્જુપ્પાદસદિસા હોતિ. ઓક્કન્તિકા પીતિ સમુદ્દતીરં વીચિ વિય કાયં ઓક્કમિત્વા ઓક્કમિત્વા ભિજ્જતિ. ઉબ્બેગા પીતિ બલવતી હોતિ કાયં ઉદ્ધગ્ગં કત્વા આકાસે લઙ્ઘાપનપ્પમાણપ્પત્તા. ફરણા પીતિ અતિબલવતી હોતિ. તાય હિ ઉપ્પન્નાય સકલસરીરં ધમિત્વા પૂરિતવત્થિ વિય ¶ મહતા ઉદકોઘેન પક્ખન્દપબ્બતકુચ્છિ વિય ચ અનુપરિફુટં હોતિ. સા પનેસા પઞ્ચવિધા પીતિ ગબ્ભં ગણ્હન્તી પરિપાકં ગચ્છન્તી દુવિધં પસ્સદ્ધિં પરિપૂરેતિ કાયપસ્સદ્ધિઞ્ચ ચિત્તપસ્સદ્ધિઞ્ચ. પસ્સદ્ધિ ગબ્ભં ગણ્હન્તી પરિપાકં ગચ્છન્તી દુવિધમ્પિ સુખં પરિપૂરેતિ કાયિકઞ્ચ ચેતસિકઞ્ચ. સુખં ¶ ગબ્ભં ગણ્હન્તં પરિપાકં ગચ્છન્તં તિવિધં સમાધિં પરિપૂરેતિ – ખણિકસમાધિં, ઉપચારસમાધિં, અપ્પનાસમાધિઞ્ચાતિ. તાસુ ચ યા અપ્પનાસમાધિસ્સ મૂલં હુત્વા વડ્ઢમાના સમાધિસમ્પયોગં ગતા ફરણા પીતિ, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા પીતીતિ.

ઇતરં ¶ પન સુખયતીતિ સુખં, યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં સુખિતં કરોતીતિ અત્થો. સુખનં વા સુખં, સુટ્ઠુ વા ખાદતિ, ખણતિ ચ કાયચિત્તાબાધન્તિ સુખં, સોમનસ્સવેદનાયેતં નામં. તં સાતલક્ખણં. સન્તેપિ ચ નેસં કત્થચિ અવિપ્પયોગે ઇટ્ઠારમ્મણપટિલાભતુટ્ઠિ પીતિ, પટિલદ્ધરસાનુભવનં સુખં. યત્થ પીતિ, તત્થ સુખં. યત્થ સુખં, તત્થ ન નિયમતો પીતિ. સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતા પીતિ, વેદનાક્ખન્ધસઙ્ગહિતં સુખં. કન્તારખિન્નસ્સ વનન્તુદકદસ્સનસવનેસુ વિય પીતિ, વનચ્છાયાપવેસનઉદકપરિભોગેસુ વિય સુખં. તસ્મિં તસ્મિં સમયે પાકટભાવતો ચેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઇતિ અયઞ્ચ પીતિ ઇદઞ્ચ સુખં અસ્સ ઝાનસ્સ, અસ્મિં વા ઝાને અત્થીતિ ઇદં ઝાનં ‘‘પીતિસુખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અથ વા પીતિ ચ સુખઞ્ચ પીતિસુખં ધમ્મવિનયાદયો વિય. વિવેકજં પીતિસુખં અસ્સ ઝાનસ્સ, અસ્મિં વા ઝાને અત્થીતિ એવમ્પિ વિવેકજં પીતિસુખં. યથેવ હિ ઝાનં, એવં પીતિસુખમ્પેત્થ વિવેકજમેવ હોતિ. તઞ્ચસ્સ અત્થીતિ તસ્મા અલોપસમાસં કત્વા એકપદેનેવ ‘‘વિવેકજંપીતિસુખ’’ન્તિપિ વત્તું યુજ્જતિ.

પઠમન્તિ ગણનાનુપુબ્બતા પઠમં, પઠમં ઉપ્પન્નન્તિપિ પઠમં. ઝાનન્તિ દુવિધં ઝાનં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનઞ્ચ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનઞ્ચ. તત્થ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પથવીકસિણાદિઆરમ્મણં ઉપનિજ્ઝાયન્તીતિ ‘‘આરમ્મણૂપનિજ્ઝાન’’ન્તિ સઙ્ખ્યં ગતા. વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ પન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં ¶ નામ. તત્થ વિપસ્સના અનિચ્ચાદિલક્ખણસ્સ ઉપનિજ્ઝાનતો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં, વિપસ્સનાય કતકિચ્ચસ્સ મગ્ગેન ઇજ્ઝનતો મગ્ગો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં, ફલં પન નિરોધસચ્ચં તથલક્ખણં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં. તેસુ ઇધ પુબ્બભાગે આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં, લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં અધિપ્પેતં, તસ્મા આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનતો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનતો પચ્ચનીકજ્ઝાપનતો ચ ‘‘ઝાન’’ન્તિ વેદિતબ્બં. ઉપસમ્પજ્જાતિ ઉપગન્ત્વા, પાપુણિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસમ્પાદયિત્વા વા, નિપ્ફાદેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. વિહરતીતિ તદનુરૂપેન ઇરિયાપથવિહારેન ઇરિયતિ, વુત્તપ્પકારઝાનસમઙ્ગી હુત્વા અત્તભાવસ્સ વુત્તિં અભિનિપ્ફાદેતિ.

વિતક્કવિચારાનં ¶ વૂપસમાતિ એત્થ વિતક્કસ્સ ચ વિચારસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં વૂપસમા સમતિક્કમા, દુતિયજ્ઝાનક્ખણે અપાતુભાવાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ દુતિયજ્ઝાને સબ્બેપિ પઠમજ્ઝાનધમ્મા ન સન્તિ, અઞ્ઞેયેવ હિ પઠમજ્ઝાને ફસ્સાદયો, અઞ્ઞે ઇધાતિ. ઓળારિકસ્સ પન ઓળારિકસ્સ અઙ્ગસ્સ સમતિક્કમા પઠમજ્ઝાનતો પરેસં દુતિયજ્ઝાનાદીનં અધિગમો હોતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા’’તિ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં ¶ . અજ્ઝત્તન્તિ ઇધ નિયકજ્ઝત્તં અધિપ્પેતં, તસ્મા અત્તનિ જાતં, અત્તસન્તાને નિબ્બત્તન્તિ અત્થો.

સમ્પસાદનન્તિ સમ્પસાદનં વુચ્ચતિ સદ્ધા. સમ્પસાદનયોગતો ઝાનમ્પિ સમ્પસાદનં નીલવણ્ણયોગતો નીલવત્થં વિય. યસ્મા વા તં ઝાનં સમ્પસાદનસમન્નાગતત્તા વિતક્કવિચારક્ખોભવૂપસમનેન ચ ચેતો સમ્પસાદયતિ, તસ્માપિ સમ્પસાદનન્તિ વુત્તં. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે સમ્પસાદનં ચેતસોતિ એવં પદસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો, પુરિમસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે ચેતસોતિ એતં એકોદિભાવેન સદ્ધિં યોજેતબ્બં.

તત્રાયં અત્થયોજના – એકો ઉદેતીતિ એકોદિ, વિતક્કવિચારેહિ અનજ્ઝારૂળ્હત્તા અગ્ગો સેટ્ઠો હુત્વા ઉદેતીતિ અત્થો. સેટ્ઠોપિ હિ લોકે એકોતિ વુચ્ચતિ. વિતક્કવિચારવિરહિતો વા એકો અસહાયો હુત્વા ઇતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. અથ વા સમ્પયુત્તધમ્મે ઉદાયતીતિ ઉદિ, ઉટ્ઠપેતીતિ અત્થો. સેટ્ઠટ્ઠેન એકો ચ સો ¶ ઉદિ ચાતિ એકોદિ. સમાધિસ્સેતં અધિવચનં. ઇતિ ઇમં એકોદિં ભાવેતિ વડ્ઢેતીતિ ઇદં દુતિયં ઝાનં એકોદિભાવં. સો પનાયં એકોદિ યસ્મા ચેતસો, ન સત્તસ્સ ન જીવસ્સ. તસ્મા એતં ‘‘ચેતસો એકોદિભાવ’’ન્તિ વુત્તં.

નનુ ચાયં સદ્ધા પઠમજ્ઝાનેપિ અત્થિ, અયઞ્ચ એકોદિનામકો સમાધિ. અથ કસ્મા ઇદમેવ ‘‘સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવ’’ન્તિ ચ વુત્તન્તિ? વુચ્ચતે – અદુઞ્હિ પઠમજ્ઝાનં વિતક્કવિચારક્ખોભેન વીચિતરઙ્ગસમાકુલમિવ જલં ન સુપ્પસન્નં હોતિ, તસ્મા સતિયાપિ સદ્ધાય ‘‘સમ્પસાદન’’ન્તિ ન વુત્તં. ન સુપ્પસન્નત્તાયેવ ચેત્થ સમાધિપિ ન સુટ્ઠુ પાકટો. તસ્મા ‘‘એકોદિભાવ’’ન્તિપિ ન વુત્તં. ઇમસ્મિં પન ઝાને વિતક્કવિચારપલિબોધાભાવેન લદ્ધોકાસા બલવતી સદ્ધા, બલવસદ્ધાસહાયપટિલાભેનેવ ચ સમાધિપિ પાકટો, તસ્મા ઇદમેવ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

અવિતક્કં ¶ અવિચારન્તિ ભાવનાય પહીનત્તા એતસ્મિં, એતસ્સ વા વિતક્કો નત્થીતિ અવિતક્કં. ઇમિનાવ નયેન અવિચારં. એત્થાહ – ‘‘નનુ ચ ‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા’તિ ઇમિનાપિ અયમત્થો સિદ્ધો. અથ કસ્મા પુન વુત્તં ‘અવિતક્કં અવિચાર’ન્તિ’’? વુચ્ચતે – એવમેતં, સિદ્ધોવાયમત્થો, ન પનેતં તદત્થદીપકં, નનુ અવોચુમ્હ ‘‘ઓળારિકસ્સ ¶ પન ઓળારિકસ્સ અઙ્ગસ્સ સમતિક્કમા પઠમજ્ઝાનતો પરેસં દુતિયજ્ઝાનાદીનં સમધિગમો હોતીતિ દસ્સનત્થં વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ એવં વુત્ત’’ન્તિ.

અપિચ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા ઇદં સમ્પસાદનં, ન કિલેસકાલુસ્સિયસ્સ. વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા એકોદિભાવં, ન ઉપચારજ્ઝાનમિવ નીવરણપ્પહાના, ન પઠમજ્ઝાનમિવ ચ અઙ્ગપાતુભાવાતિ એવં સમ્પસાદનએકોદિભાવાનં હેતુપરિદીપકમિદં વચનં. તથા વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા ઇદં અવિતક્કઅવિચારં, ન તતિયચતુત્થજ્ઝાનાનિ વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ વિય ચ અભાવાતિ એવં અવિતક્કઅવિચારભાવસ્સ હેતુપરિદીપકઞ્ચ. ન વિતક્કવિચારાભાવમત્તપરિદીપકં, વિતક્કવિચારાભાવમત્તપરિદીપકમેવ ¶ પન ‘‘અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ ઇદં વચનં. તસ્મા પુરિમં વત્વાપિ પુન વત્તબ્બમેવાતિ.

સમાધિજન્તિ પઠમજ્ઝાનસમાધિતો, સમ્પયુત્તસમાધિતો વા જાતન્તિ અત્થો. તત્થ કિઞ્ચાપિ પઠમજ્ઝાનમ્પિ સમ્પયુત્તસમાધિતો જાતં, અથ ખો અયમેવ સમાધિ ‘‘સમાધી’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ વિતક્કવિચારક્ખોભવિરહેન અતિવિય અચલત્તા સુપ્પસન્નત્તા ચ. તસ્મા ઇમસ્સ વણ્ણભણનત્થં ઇદમેવ ‘‘સમાધિજ’’ન્તિ વુત્તં. પીતિસુખન્તિ ઇદં વુત્તનયમેવ. દુતિયન્તિ ગણનાનુપુબ્બતા દુતિયં, ઇદં દુતિયં ઉપ્પન્નન્તિપિ દુતિયં.

પીતિયા ચ વિરાગાતિ વિરાગો નામ વુત્તપ્પકારાય પીતિયા જિગુચ્છનં વા સમતિક્કમો વા, ઉભિન્નં પન અન્તરા ચસદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, સો વૂપસમં વા સમ્પિણ્ડેતિ વિતક્કવિચારવૂપસમં વા. તત્થ યદા વૂપસમમેવ સમ્પિણ્ડેતિ, તદા પીતિયા વિરાગા ચ, કિઞ્ચ ભિય્યો વૂપસમા ચાતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા. ઇમિસ્સા ચ યોજનાય વિરાગો જિગુચ્છનત્થો હોતિ, તસ્મા પીતિયા જિગુચ્છના ચ સમતિક્કમા ચાતિ અયમત્થો દટ્ઠબ્બો. યદા પન વિતક્કવિચારવૂપસમં સમ્પિણ્ડેતિ, તદા પીતિયા ચ વિરાગા, કિઞ્ચ ભિય્યો વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમાતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા. ઇમિસ્સા ચ યોજનાય વિરાગો સમતિક્કમનત્થો હોતિ, તસ્મા પીતિયા ચ સમતિક્કમા, વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમાતિ અયમત્થો દટ્ઠબ્બો.

કામઞ્ચેતે ¶ વિતક્કવિચારા દુતિયજ્ઝાનેયેવ વૂપસન્તા, ઇમસ્સ પન ઝાનસ્સ મગ્ગપરિદીપનત્થં વણ્ણભણનત્થઞ્ચેતં વુત્તં. વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ હિ વુત્તે ઇદં પઞ્ઞાયતિ ‘‘નૂન વિતક્કવિચારવૂપસમો મગ્ગો ઇમસ્સ ઝાનસ્સા’’તિ. યથા ચ તતિયે અરિયમગ્ગે ¶ અપ્પહીનાનમ્પિ સક્કાયદિટ્ઠાદીનં ‘‘પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પહાના’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૭૩; મ. નિ. ૨.૧૩૩; સં. નિ. ૫.૧૮૪; અ. નિ. ૩.૮૮) એવં પહાનં વુચ્ચમાનં વણ્ણભણનં હોતિ, તદધિગમાય ઉસ્સુક્કાનં ઉસ્સાહજનકં, એવમેવ ઇધ અવૂપસન્તાનમ્પિ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમો વુચ્ચમાનો વણ્ણભણનં હોતિ. તેનાયમત્થો વુત્તો ‘‘પીતિયા ચ સમતિક્કમા વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા’’તિ.

ઉપેક્ખકો ચ વિહરતીતિ એત્થ ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ ઉપેક્ખા ¶ , સમં પસ્સતિ અપક્ખપતિતા હુત્વા પસ્સતીતિ અત્થો. તાય વિસદાય વિપુલાય થામગતાય સમન્નાગતત્તા તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગી ‘‘ઉપેક્ખકો’’તિ વુચ્ચતિ.

ઉપેક્ખા પન દસવિધા હોતિ છળઙ્ગુપેક્ખા બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા વીરિયુપેક્ખા સઙ્ખારુપેક્ખા વેદનુપેક્ખા વિપસ્સનુપેક્ખા તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ઝાનુપેક્ખા પારિસુદ્ધુપેક્ખાતિ.

તત્થ યા ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ખીણાસવો ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો, ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો’’તિ (અ. નિ. ૬.૧) એવમાગતા ખીણાસવસ્સ છસુ દ્વારેસુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠછળારમ્મણાપાથે પરિસુદ્ધપકતિભાવાવિજહનાકારભૂતા ઉપેક્ખા, અયં છળઙ્ગુપેક્ખા નામ.

યા પન ‘‘ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૫૫૬; મ. નિ. ૧.૭૭) એવમાગતા સત્તેસુ મજ્ઝત્તાકારભૂતા ઉપેક્ખા, અયં બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા નામ.

યા પન ‘‘ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિત’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૨૪૭) એવમાગતા સહજાતધમ્માનં મજ્ઝત્તાકારભૂતા ઉપેક્ખા, અયં બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા નામ.

યા ¶ પન ‘‘કાલેન કાલં ઉપેક્ખાનિમિત્તં મનસિકરોતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૦૩) એવમાગતા અનચ્ચારદ્ધનાતિસિથિલવીરિયસઙ્ખાતા ઉપેક્ખા, અયં વીરિયુપેક્ખા નામ.

યા પન ‘‘કતિ સઙ્ખારુપેક્ખા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ, કતિ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ¶ ઉપ્પજ્જન્તિ? અટ્ઠ સઙ્ખારુપેક્ખા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ, દસ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૫૭) એવમાગતા નીવરણાદિપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠનાગહણે મજ્ઝત્તભૂતા ઉપેક્ખા, અયં સઙ્ખારુપેક્ખા નામ.

યા પન ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ ઉપેક્ખાસહગત’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૫૦) એવમાગતા અદુક્ખમસુખસઞ્ઞિતા ઉપેક્ખા, અયં વેદનુપેક્ખા નામ.

યા ‘‘યદત્થિ યં ભૂતં, તં પજહતિ, ઉપેક્ખં પટિલભતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૭૧; અ. નિ. ૭.૫૫) એવમાગતા વિચિનને મજ્ઝત્તભૂતા ઉપેક્ખા, અયં વિપસ્સનુપેક્ખા નામ.

યા પન છન્દાદીસુ યેવાપનકેસુ આગતા સહજાતાનં સમવાહિતભૂતા ઉપેક્ખા, અયં તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા નામ.

યા પન ‘‘ઉપેક્ખકો ચ વિહરતી’’તિ (ધ. સ. ૧૬૩; દી. નિ. ૧.૨૩૦) એવમાગતા અગ્ગસુખેપિ તસ્મિં અપક્ખપાતજનની ઉપેક્ખા, અયં ઝાનુપેક્ખા નામ.

યા પન ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાન’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૬૫; દી. નિ. ૧.૨૩૨) એવમાગતા સબ્બપચ્ચનીકપરિસુદ્ધા પચ્ચનીકવૂપસમનેપિ અબ્યાપારભૂતા ઉપેક્ખા, અયં પારિસુદ્ધુપેક્ખા નામ.

તત્થ ¶ છળઙ્ગુપેક્ખા ચ બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા ચ બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા ચ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ચ ઝાનુપેક્ખા ચ પારિસુદ્ધુપેક્ખા ચ અત્થતો એકા, તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાવ હોતિ. તેન તેન અવત્થાભેદેન પનસ્સાયં ભેદો. એકસ્સાપિ સતો સત્તસ્સ કુમારયુવત્થેરસેનાપતિરાજાદિવસેન ભેદો વિય, તસ્મા તાસુ યત્થ છળઙ્ગુપેક્ખા, ન તત્થ બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખાદયો. યત્થ વા પન બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા, ન તત્થ છળઙ્ગુપેક્ખાદયો હોન્તીતિ વેદિતબ્બા.

યથા ¶ ચેતાસં અત્થતો એકીભાવો, એવં સઙ્ખારુપેક્ખાવિપસ્સનુપેક્ખાનમ્પિ. પઞ્ઞા એવ હિ સા, કિચ્ચવસેન દ્વિધા ભિન્ના. યથા હિ પુરિસસ્સ સાયં ગેહં પવિટ્ઠં સપ્પં અજપદદણ્ડં ગહેત્વા પરિયેસમાનસ્સ તં થુસકોટ્ઠકે નિપન્નં દિસ્વા ‘‘સપ્પો નુ ખો, નો’’તિ અવલોકેન્તસ્સ સોવત્થિકત્તયં ¶ દિસ્વા નિબ્બેમતિકસ્સ ‘‘સપ્પો, ન સપ્પો’’તિ વિચિનને મજ્ઝત્તતા ઉપ્પજ્જતિ, એવમેવ યા આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ વિપસ્સનાઞાણેન લક્ખણત્તયે દિટ્ઠે સઙ્ખારાનં અનિચ્ચભાવાદિવિચિનને મજ્ઝત્તતા ઉપ્પજ્જતિ, અયં વિપસ્સનુપેક્ખા. યથા પન તસ્સ પુરિસસ્સ અજપદદણ્ડેન ગાળ્હં સપ્પં ગહેત્વા ‘‘કિન્તાહં ઇમં સપ્પં અવિહેઠેન્તો અત્તાનઞ્ચ ઇમિના અડંસાપેન્તો મુઞ્ચેય્ય’’ન્તિ મુઞ્ચનાકારમેવ પરિયેસતો ગહણે મજ્ઝત્તતા હોતિ, એવમેવ યા લક્ખણત્તયસ્સ દિટ્ઠત્તા આદિત્તે વિય તયો ભવે પસ્સતો સઙ્ખારગહણે મજ્ઝત્તતા, અયં સઙ્ખારુપેક્ખા. ઇતિ વિપસ્સનુપેક્ખાય સિદ્ધાય સઙ્ખારુપેક્ખાપિ સિદ્ધાવ હોતિ. ઇમિના પનેસા વિચિનનગહણેસુ મજ્ઝત્તસઙ્ખાતેન કિચ્ચેન દ્વિધા ભિન્નાતિ. વીરિયુપેક્ખા પન વેદનુપેક્ખા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ અવસેસાહિ ચ અત્થતો ભિન્ના એવાતિ. આહ ચેત્થ –

‘‘મજ્ઝત્તબ્રહ્મબોજ્ઝઙ્ગછળઙ્ગઝાનસુદ્ધિયો;

વિપસ્સના ચ સઙ્ખારવેદના વીરિયં ઇતિ.

વિત્થારતો દસોપેક્ખા, છ મજ્ઝત્તાદિતો તતો;

દુવે પઞ્ઞા તતો દ્વીહિ, ચતસ્સોવ ભવન્તિમા’’તિ.

ઇતિ ¶ ઇમાસુ ઉપેક્ખાસુ ઝાનુપેક્ખા ઇધ અધિપ્પેતા. સા મજ્ઝત્તલક્ખણા. એત્થાહ – ‘‘નનુ ચાયં અત્થતો તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાવ હોતિ, સા ચ પઠમદુતિયજ્ઝાનેસુપિ અત્થિ, તસ્મા તત્રપિ ‘ઉપેક્ખકો ચ વિહરતી’તિ એવમયં વત્તબ્બા સિયા, સા કસ્મા ન વુત્તા’’તિ? અપરિબ્યત્તકિચ્ચતો. અપરિબ્યત્તઞ્હિ તસ્સ તત્થ કિચ્ચં વિતક્કાદીહિ અભિભૂતત્તા, ઇધ પનાયં વિતક્કવિચારપીતીહિ અનભિભૂતત્તા ઉક્ખિત્તસિરા વિય હુત્વા પરિબ્યત્તકિચ્ચા જાતા, તસ્મા વુત્તાતિ.

ઇદાનિ સતો ચ સમ્પજાનોતિ એત્થ સરતીતિ સતો. સમ્પજાનાતીતિ સમ્પજાનો. ઇતિ પુગ્ગલેન સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ વુત્તં. તત્થ સરણલક્ખણા ¶ સતિ. અસમ્મોહલક્ખણં સમ્પજઞ્ઞં. તત્થ કિઞ્ચાપિ ઇદં સતિસમ્પજઞ્ઞં પુરિમજ્ઝાનેસુપિ અત્થિ, મુટ્ઠસ્સતિસ્સ હિ અસમ્પજાનસ્સ ઉપચારમત્તમ્પિ ન સમ્પજ્જતિ, પગેવ અપ્પના. ઓળારિકત્તા પન તેસં ઝાનાનં ભૂમિયં વિય પુરિસસ્સ ચિત્તસ્સ ગતિ સુખા હોતિ, અબ્યત્તં તત્થ સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચં. ઓળારિકઙ્ગપ્પહાનેન પન સુખુમત્તા ઇમસ્સ ઝાનસ્સ પુરિસસ્સ ખુરધારાયં વિય સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચપરિગ્ગહિતા ¶ એવ ચિત્તસ્સ ગતિ ઇચ્છિતબ્બાતિ ઇધેવ વુત્તં. કિઞ્ચ ભિય્યો – યથા ધેનુપગો વચ્છો ધેનુતો અપનીતો અરક્ખિયમાનો પુનદેવ ધેનું ઉપગચ્છતિ, એવમિદં તતિયજ્ઝાનસુખં પીતિતો અપનીતમ્પિ સતિસમ્પજઞ્ઞારક્ખેન અરક્ખિયમાનં પુનદેવ પીતિં ઉપગચ્છેય્ય, પીતિસમ્પયુત્તમેવ સિયા. સુખે વાપિ સત્તા સારજ્જન્તિ, ઇદઞ્ચ અતિમધુરં સુખં તતો પરં સુખાભાવા. સતિસમ્પજઞ્ઞાનુભાવેન પનેત્થ સુખે અસારજ્જના હોતિ, નો અઞ્ઞથાતિ ઇમમ્પિ અત્થવિસેસં દસ્સેતું ઇદં ઇધેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતીતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગિનો સુખપટિસંવેદનાભોગો નત્થિ, એવં સન્તેપિ યસ્મા તસ્સ નામકાયેન સમ્પયુત્તં સુખં, યં વા તં નામકાયસમ્પયુત્તં સુખં, તંસમુટ્ઠાનેનસ્સ યસ્મા અતિપણીતેન રૂપેન રૂપકાયો ફુટ્ઠો, યસ્સ ફુટ્ઠત્તા ¶ ઝાના વુટ્ઠિતોપિ સુખં પટિસંવેદેય્ય, તસ્મા એતમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેહી’’તિ આહ.

ઇદાનિ યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારીતિ એત્થ યંઝાનહેતુ યંઝાનકારણા તં તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગિપુગ્ગલં બુદ્ધાદયો અરિયા આચિક્ખન્તિ દેસેન્તિ પઞ્ઞપેન્તિ પટ્ઠપેન્તિ વિવરન્તિ વિભજન્તિ ઉત્તાનીકરોન્તિ પકાસેન્તિ, પસંસન્તીતિ અધિપ્પાયો. કિન્તિ? ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારીતિ. તં તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતીતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.

કસ્મા પન તં તે એવં પસંસન્તીતિ? પસંસારહતો. અયઞ્હિ યસ્મા અતિમધુરસુખે સુખપારમિપ્પત્તેપિ તતિયજ્ઝાને ઉપેક્ખકો, ન તત્થ સુખાભિસઙ્ગેન આકડ્ઢીયતિ. યથા ચ પીતિ ન ઉપ્પજ્જતિ, એવં ઉપટ્ઠિતસ્સતિતાય ¶ સતિમા. યસ્મા ચ અરિયકન્તં અરિયજનસેવિતમેવ ચ અસંકિલિટ્ઠં સુખં નામકાયેન પટિસંવેદેતિ, તસ્મા પસંસારહો હોતિ. ઇતિ પસંસારહતો નં અરિયા તે એવં પસંસારહહેતુભૂતે ગુણે પકાસેન્તા ‘‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’’તિ એવં પસંસન્તીતિ વેદિતબ્બં. તતિયન્તિ ગણનાનુપુબ્બતા તતિયં, તતિયં ઉપ્પન્નન્તિપિ તતિયં.

સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાનાતિ કાયિકસુખસ્સ ચ કાયિકદુક્ખસ્સ ચ પહાના. પુબ્બેવાતિ તઞ્ચ ખો પુબ્બેવ, ન ચતુત્થજ્ઝાનક્ખણે. સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાતિ ચેતસિકસુખસ્સ ચેતસિકદુક્ખસ્સ ચાતિ ઇમેસમ્પિ દ્વિન્નં પુબ્બેવ અત્થઙ્ગમા, પહાના ¶ ઇચ્ચેવ વુત્તં હોતિ. કદા પન નેસં પહાનં હોતિ? ચતુન્નં ઝાનાનં ઉપચારક્ખણે. સોમનસ્સઞ્હિ ચતુત્થસ્સ ઝાનસ્સ ઉપચારક્ખણેયેવ પહીયતિ, દુક્ખદોમનસ્સસુખાનિ પઠમદુતિયતતિયાનં ઉપચારક્ખણેસુ. એવમેતેસં પહાનક્કમેન અવુત્તાનં ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે (વિભ. ૨૧૯ આદયો) પન ઇન્દ્રિયાનં ઉદ્દેસક્કમેનેવ ઇધાપિ વુત્તાનં સુખદુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સાનં પહાનં વેદિતબ્બં.

યદિ પનેતાનિ તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સ ઉપચારક્ખણેયેવ પહીયન્તિ ¶ , અથ કસ્મા ‘‘કત્થ ચુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થ ચુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ. કત્થ ચુપ્પન્નં દોમનસ્સિન્દ્રિયં, સુખિન્દ્રિયં, સોમનસ્સિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના…પે… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થ ચુપ્પન્નં સોમનસ્સિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૫૧૦) એવં ઝાનેસ્વેવ નિરોધો વુત્તોતિ? અતિસયનિરોધત્તા. અતિસયનિરોધો હિ તેસં પઠમજ્ઝાનાદીસુ, ન નિરોધોયેવ. નિરોધોયેવ પન ઉપચારક્ખણે, નાતિસયનિરોધો. તથા હિ નાનાવજ્જને પઠમજ્ઝાનૂપચારે નિરુદ્ધસ્સાપિ દુક્ખિન્દ્રિયસ્સ ડંસમકસાદિસમ્ફસ્સેન વા વિસમાસનૂપતાપેન વા સિયા ઉપ્પત્તિ, ન ત્વેવ અન્તોઅપ્પનાયં. ઉપચારે વા નિરુદ્ધમ્પેતં ન સુટ્ઠુ ¶ નિરુદ્ધં હોતિ પટિપક્ખેન અવિહતત્તા. અન્તોઅપ્પનાયં પન પીતિફરણેન સબ્બો કાયો સુખોક્કન્તો હોતિ, સુખોક્કન્તકાયસ્સ ચ સુટ્ઠુ નિરુદ્ધં હોતિ દુક્ખિન્દ્રિયં પટિપક્ખેન વિહતત્તા. નાનાવજ્જનેયેવ ચ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે પહીનસ્સાપિ દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ, યસ્મા એતં વિતક્કવિચારપચ્ચયેપિ કાયકિલમથે ચિત્તૂપઘાતે ચ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, વિતક્કવિચારાભાવે નેવ ઉપ્પજ્જતિ. યત્થ પન ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ વિતક્કવિચારભાવે. અપ્પહીનાયેવ ચ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે વિતક્કવિચારાતિ તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તિ, નત્વેવ દુતિયજ્ઝાને પહીનપચ્ચયત્તા. તથા તતિયજ્ઝાનૂપચારે પહીનસ્સાપિ સુખિન્દ્રિયસ્સ પીતિસમુટ્ઠાનપણીતરૂપફુટ્ઠકાયસ્સ સિયા ઉપ્પત્તિ, નત્વેવ તતિયજ્ઝાને. તતિયજ્ઝાને હિ સુખસ્સ પચ્ચયભૂતા પીતિ સબ્બસો નિરુદ્ધા હોતિ. તથા ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારે પહીનસ્સાપિ સોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ આસન્નત્તા, અપ્પનાપ્પત્તાય ઉપેક્ખાય અભાવેન સમ્મા અનતિક્કન્તત્તા ચ સિયા ઉપ્પત્તિ, નત્વેવ ચતુત્થજ્ઝાને. તસ્મા એવ ચ ‘‘એત્થુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિ તત્થ તત્થ અપરિસેસગ્ગહણં કતન્તિ.

એત્થાહ – ‘‘અથેવં તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સૂપચારે પહીનાપિ એતા વેદના ઇધ કસ્મા સમાહરી’’તિ ¶ ? સુખગ્ગહણત્થં ¶ . યા હિ અયં ‘‘અદુક્ખમસુખ’’ન્તિ એત્થ અદુક્ખમસુખા વેદના વુત્તા, સા સુખુમા દુબ્બિઞ્ઞેય્યા ન સક્કા સુખેન ગહેતું, તસ્મા યથા નામ દુટ્ઠસ્સ યથા તથા વા ઉપસઙ્કમિત્વા ગહેતું અસક્કુણેય્યસ્સ ગોણસ્સ ગહણત્થં ગોપો એકસ્મિં વજે સબ્બા ગાવો સમાહરતિ, અથેકેકં નીહરન્તો પટિપાટિયા આગતં ‘‘અયં સો ગણ્હથ ન’’ન્તિ તમ્પિ ગાહાપેતિ, એવમેવં સુખગ્ગહણત્થં સબ્બાપિ એતા સમાહરિ. એવઞ્હિ સમાહટા એતા દસ્સેત્વા ‘‘યં નેવ સુખં, ન દુક્ખં, ન સોમનસ્સં, ન દોમનસ્સં, અયં અદુક્ખમસુખાવેદના’’તિ સક્કા હોતિ એસા ગાહયિતું.

અપિચ અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા પચ્ચયદસ્સનત્થઞ્ચાપિ એતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. સુખદુક્ખપ્પહાનાદયો હિ તસ્સા પચ્ચયા. યથાહ – ‘‘ચત્તારો ખો, આવુસો, પચ્ચયા અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા. ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના…પે… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. ઇમે ખો આવુસો, ચત્તારો પચ્ચયા અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮). યથા વા અઞ્ઞત્થ પહીનાપિ સક્કાયદિટ્ઠિઆદયો તતિયમગ્ગસ્સ વણ્ણભણનત્થં તત્થ પહીનાતિ વુત્તા ¶ , એવં વણ્ણભણનત્થમ્પેતસ્સ ઝાનસ્સેતા ઇધ વુત્તાતિપિ વેદિતબ્બા. પચ્ચયઘાતેન વા એત્થ રાગદોસાનં અતિદૂરભાવં દસ્સેતુમ્પેતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. એતાસુ હિ સુખં સોમનસ્સસ્સ પચ્ચયો, સોમનસ્સં રાગસ્સ, દુક્ખં દોમનસ્સસ્સ, દોમનસ્સં દોસસ્સ. સુખાદિઘાતેન ચ સપ્પચ્ચયા રાગદોસા હતાતિ અતિદૂરે હોન્તીતિ.

અદુક્ખમસુખન્તિ દુક્ખાભાવેન અદુક્ખં. સુખાભાવેન અસુખં. એતેનેત્થ દુક્ખસુખપટિપક્ખભૂતં તતિયવેદનં દીપેતિ, ન દુક્ખસુખાભાવમત્તં. તતિયવેદના નામ અદુક્ખમસુખા, ઉપેક્ખાતિપિ વુચ્ચતિ. સા ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણા. ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિન્તિ ઉપેક્ખાય જનિતસતિપારિસુદ્ધિં. ઇમસ્મિઞ્હિ ઝાને સુપરિસુદ્ધા સતિ, યા ચ તસ્સા સતિયા પારિસુદ્ધિ, સા ઉપેક્ખાય કતા, ન અઞ્ઞેન. તસ્મા એતં ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યાય ચ ઉપેક્ખાય એત્થ ¶ સતિયા પારિસુદ્ધિ હોતિ, સા અત્થતો તત્રમજ્ઝત્તતાતિ વેદિતબ્બા. ન કેવલઞ્ચેત્થ તાય સતિયેવ પરિસુદ્ધા, અપિચ ખો સબ્બેપિ સમ્પયુત્તધમ્મા, સતિસીસેન પન દેસના વુત્તા.

તત્થ કિઞ્ચાપિ અયં ઉપેક્ખા હેટ્ઠાપિ તીસુ ઝાનેસુ વિજ્જતિ, યથા પન દિવા સૂરિયપ્પભાભિભવા સોમ્મભાવેન ચ અત્તનો ઉપકારકત્તેન વા સભાગાય રત્તિયા અલાભા દિવા ¶ વિજ્જમાનાપિ ચન્દલેખા અપરિસુદ્ધા હોતિ અપરિયોદાતા, એવમયમ્પિ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાચન્દલેખા વિતક્કાદિપચ્ચનીકધમ્મતેજાભિભવા સભાગાય ચ ઉપેક્ખાવેદનારત્તિયા અલાભા વિજ્જમાનાપિ પઠમજ્ઝાનાદિભેદે અપરિસુદ્ધા હોતિ. તસ્સા ચ અપરિસુદ્ધાય દિવા અપરિસુદ્ધચન્દલેખાય પભા વિય સહજાતાપિ સતિઆદયો અપરિસુદ્ધાવ હોન્તિ. તસ્મા તેસુ એકમ્પિ ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિ’’ન્તિ ન વુત્તં. ઇધ પન વિતક્કાદિપચ્ચનીકતેજાભિભવાભાવા સભાગાય ચ ઉપેક્ખાવેદનારત્તિયા પટિલાભા અયં તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાચન્દલેખા અતિવિય પરિસુદ્ધા. તસ્સા પરિસુદ્ધત્તા પરિસુદ્ધચન્દલેખાય પભા વિય સહજાતાપિ સતિઆદયો પરિસુદ્ધા હોન્તિ પરિયોદાતા. તસ્મા ઇદમેવ ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિ’’ન્તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ચતુત્થન્તિ ગણનાનુપુબ્બતા ચતુત્થં, ચતુત્થં ઉપ્પન્નન્તિપિ ચતુત્થં.

ઇમાનિ ચત્તારિ ઝાનાનિ પુબ્બભાગેપિ નાના, મગ્ગક્ખણેપિ. પુબ્બભાગે સમાપત્તિવસેન નાના, મગ્ગક્ખણે નાનામગ્ગવસેન. એકસ્સ હિ પઠમમગ્ગો પઠમજ્ઝાનિકો ¶ હોતિ, દુતિયમગ્ગાદયોપિ પઠમજ્ઝાનિકા વા દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકા વા. એકસ્સ પઠમમગ્ગો દુતિયાદીનં અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકો હોતિ, દુતિયાદયોપિ દુતિયાદીનં અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકા વા પઠમજ્ઝાનિકા વા. એવં ચત્તારોપિ મગ્ગા ઝાનવસેન સદિસા વા અસદિસા વા એકચ્ચસદિસા વા હોન્તિ. અયં પનસ્સ વિસેસો પાદકજ્ઝાનનિયમેન હોતિ. પઠમજ્ઝાનલાભિનો હિ પઠમજ્ઝાના વુટ્ઠાય વિપસ્સન્તસ્સ ઉપ્પન્નમગ્ગો પઠમજ્ઝાનિકો હોતિ, મગ્ગઙ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનિ પનેત્થ પરિપુણ્ણાનેવ હોન્તિ. દુતિયજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય વિપસ્સન્તસ્સ ઉપ્પન્નો દુતિયજ્ઝાનિકો હોતિ, મગ્ગઙ્ગાનિ ¶ પનેત્થ સત્ત હોન્તિ. તતિયજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય વિપસ્સન્તસ્સ ઉપ્પન્નો તતિયજ્ઝાનિકો, મગ્ગઙ્ગાનિ પનેત્થ સત્ત, બોજ્ઝઙ્ગાનિ છ હોન્તિ. એસ નયો ચતુત્થજ્ઝાનતો પટ્ઠાય યાવ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતના. આરુપ્પે ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનં ઉપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ ખો લોકુત્તરં, ન લોકિયન્તિ વુત્તં. એત્થ કથન્તિ? એત્થપિ પઠમજ્ઝાનાદીસુ યતો વુટ્ઠાય સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલભિત્વા અરૂપસમાપત્તિં ભાવેત્વા યો આરુપ્પે ઉપ્પન્નો, તંઝાનિકાવ તસ્સ તત્થ તયો મગ્ગા ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં પાદકજ્ઝાનમેવ નિયમેતિ. કેચિ પન થેરા ‘‘વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા ખન્ધા નિયમેન્તી’’તિ વદન્તિ. કેચિ ‘‘પુગ્ગલજ્ઝાસયો નિયમેતી’’તિ વદન્તિ. કેચિ ‘‘વુટ્ઠાનગામિની વિપસ્સના નિયમેતી’’તિ વદન્તિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – વિપસ્સનાનિયમેન હિ સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ઉપ્પન્નમગ્ગોપિ, સમાપત્તિલાભિનો ઝાનં પાદકં અકત્વા ઉપ્પન્નમગ્ગોપિ, પઠમજ્ઝાનં પાદકં કત્વા પકિણ્ણકસઙ્ખારે સમ્મસિત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગોપિ પઠમજ્ઝાનિકોવ હોતિ, સબ્બેસુ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગાનિ ¶ અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગાનિ પઞ્ચ ઝાનઙ્ગાનિ હોન્તિ. તેસઞ્હિ પુબ્બભાગવિપસ્સના સોમનસ્સસહગતાપિ ઉપેક્ખાસહગતાપિ હુત્વા વુટ્ઠાનકાલે સઙ્ખારુપેક્ખાભાવં પત્તા સોમનસ્સસહગતાવ હોતિ.

પઞ્ચકનયે દુતિયતતિયચતુત્થજ્ઝાનાનિ પાદકાનિ કત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગેસુ યથાક્કમેનેવ ઝાનં ચતુરઙ્ગિકં તિવઙ્ગિકં દુવઙ્ગિકઞ્ચ હોતિ, સબ્બેસુ પન સત્ત મગ્ગઙ્ગાનિ હોન્તિ, ચતુત્થે છ બોજ્ઝઙ્ગાનિ. અયં વિસેસો પાદકજ્ઝાનનિયમેન ચેવ વિપસ્સનાનિયમેન ચ હોતિ. તેસમ્પિ ¶ હિ પુબ્બભાગવિપસ્સના સોમનસ્સસહગતાપિ ઉપેક્ખાસહગતાપિ હોતિ, વુટ્ઠાનગામિની સોમનસ્સસહગતાવ.

પઞ્ચમજ્ઝાનં પાદકં કત્વા નિબ્બત્તિતમગ્ગે પન ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાવસેન દ્વે ઝાનઙ્ગાનિ, બોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાનિ છ સત્ત ચેવ. અયમ્પિ વિસેસો ઉભયનિયમવસેન હોતિ. ઇમસ્મિઞ્હિ નયે પુબ્બભાગવિપસ્સના સોમનસ્સસહગતા વા ઉપેક્ખાસહગતા વા હોતિ, વુટ્ઠાનગામિની ઉપેક્ખાસહગતાવ હોતિ. અરૂપજ્ઝાનાનિ ¶ પાદકાનિ કત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગેપિ એસેવ નયો. ઇધ પન ચતુક્કનયે અવિતક્કવિચારમત્તસ્સ દુતિયજ્ઝાનસ્સ અભાવા તં અપનેત્વા સેસાનં વસેન યોજેતબ્બં. એવં પાદકજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય યે કેચિ સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા નિબ્બત્તિતમગ્ગસ્સ આસન્નપદેસે વુટ્ઠિતસમાપત્તિ અત્તના સદિસભાવં કરોતિ ભૂમિવણ્ણો વિય ગોધાવણ્ણસ્સ.

દુતિયત્થેરવાદે પન યતો યતો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય યે યે સમાપત્તિધમ્મે સમ્મસિત્વા મગ્ગો નિબ્બત્તિતો હોતિ, તંતંસમાપત્તિસદિસોવ હોતિ. તત્રાપિ ચ વિપસ્સનાનિયમો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

તતિયત્થેરવાદે અત્તનો અજ્ઝાસયાનુરૂપેન યં યં ઝાનં પાદકં કત્વા યે યે ઝાનધમ્મે સમ્મસિત્વા મગ્ગો નિબ્બત્તિતો, તંતંઝાનસદિસોવ હોતિ. પાદકજ્ઝાનં પન સમ્મસિતજ્ઝાનં વા વિના અજ્ઝાસયમત્તેનેવ તં ન ઇજ્ઝતિ. એત્થાપિ ચ વિપસ્સનાનિયમો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

અયં વુચ્ચતિ સમ્માસમાધીતિ યા ઇમેસુ ચતૂસુ ઝાનેસુ એકગ્ગતા, અયં પુબ્બભાગે લોકિયો, અપરભાગે લોકુત્તરો સમ્માસમાધિ નામ વુચ્ચતિ. એવં લોકિયલોકુત્તરવસેન ધમ્મસેનાપતિ ¶ મગ્ગસચ્ચં દેસેતિ. તત્થ લોકિયમગ્ગે સબ્બાનેવ મગ્ગઙ્ગાનિ યથાનુરૂપં છસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણાનિ હોન્તિ. લોકુત્તરમગ્ગે પન ચતુસચ્ચપ્પટિવેધાય પવત્તસ્સ અરિયસાવકસ્સ નિબ્બાનારમ્મણં અવિજ્જાનુસયસમુગ્ઘાતકં પઞ્ઞાચક્ખુ સમ્માદિટ્ઠિ, તથા સમ્પન્નદિટ્ઠિસ્સ તંસમ્પયુત્તો તિવિધમિચ્છાસઙ્કપ્પસમુગ્ઘાતકો ચેતસો નિબ્બાનપદાભિનિરોપનો સમ્માસઙ્કપ્પો, તથા પસ્સન્તસ્સ વિતક્કેન્તસ્સ ચ તંસમ્પયુત્તાવ ચતુબ્બિધવચીદુચ્ચરિતસમુગ્ઘાતિકા મિચ્છાવાચાય વિરતિ સમ્માવાચા, તથા વિરમન્તસ્સ તંસમ્પયુત્તાવ તિવિધમિચ્છાકમ્મન્તસમુચ્છેદિકા મિચ્છાકમ્મન્તા વિરતિ ¶ સમ્માકમ્મન્તો, તેસંયેવ ચસ્સ વાચાકમ્મન્તાનં વોદાનભૂતા તંસમ્પયુત્તાવ કુહનાદિસમુચ્છેદિકા મિચ્છાઆજીવા વિરતિ સમ્માઆજીવો, તસ્સાયેવસ્સ સમ્માવાચાકમ્મન્તાજીવસઙ્ખાતાય સીલભૂમિયં પતિટ્ઠમાનસ્સ તદનુરૂપો તંસમ્પયુત્તોવ કોસજ્જસમુચ્છેદકો, અનુપ્પન્નુપ્પન્નાનં અકુસલકુસલાનં ¶ અનુપ્પાદપ્પહાનુપ્પાદટ્ઠિતિસાધકો ચ વીરિયારમ્ભો સમ્માવાયામો, એવં વાયમન્તસ્સ તંસમ્પયુત્તોવ મિચ્છાસતિવિનિદ્ધુનકો, કાયાદીસુ કાયાનુપસ્સનાદિસાધકો ચ ચેતસો અસમ્મોસો સમ્માસતિ. એવં અનુત્તરાય સતિયા સુવિહિતચિત્તારક્ખસ્સ તંસમ્પયુત્તાવ મિચ્છાસમાધિવિદ્ધંસિકા ચિત્તેકગ્ગતા સમ્માસમાધિ. એસ લોકુત્તરો અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો.

યો સહ લોકિયેન મગ્ગેન દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદાતિ સઙ્ખ્યં ગતો, સો ખો પનેસ મગ્ગો સમ્માદિટ્ઠિસઙ્કપ્પાનં વિજ્જાય સેસધમ્માનં ચરણેન સઙ્ગહિતત્તા વિજ્જા ચેવ ચરણઞ્ચ. તથા તેસં દ્વિન્નં વિપસ્સનાયાનેન ઇતરેસં સમથયાનેન સઙ્ગહિતત્તા સમથો ચેવ વિપસ્સના ચ. તેસં દ્વિન્નં પઞ્ઞાક્ખન્ધેન તદનન્તરાનં તિણ્ણં સીલક્ખન્ધેન અવસેસાનં તિણ્ણં સમાધિક્ખન્ધેન અધિપઞ્ઞાઅધિસીલઅધિચિત્તસિક્ખાહિ ચ સઙ્ગહિતત્તા ખન્ધત્તયઞ્ચેવ સિક્ખત્તયઞ્ચ હોતિ. યેન સમન્નાગતો અરિયસાવકો દસ્સનસમત્થેહિ ચક્ખૂહિ ગમનસમત્થેહિ ચ પાદેહિ સમન્નાગતો અદ્ધિકો વિય વિજ્જાચરણસમ્પન્નો હુત્વા વિપસ્સનાયાનેન કામસુખલ્લિકાનુયોગં સમથયાનેન અત્તકિલમથાનુયોગન્તિ અન્તદ્વયં પરિવજ્જેત્વા મજ્ઝિમપટિપદં પટિપન્નો પઞ્ઞાક્ખન્ધેન મોહક્ખન્ધં, સીલક્ખન્ધેન દોસક્ખન્ધં, સમાધિક્ખન્ધેન ચ લોભક્ખન્ધં પદાલેન્તો અધિપઞ્ઞાસિક્ખાય પઞ્ઞાસમ્પદં, અધિસીલસિક્ખાય સીલસમ્પદં, અધિચિત્તસિક્ખાય સમાધિસમ્પદન્તિ તિસ્સો સમ્પત્તિયો પત્વા અમતં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતિ. આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણં સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મરતનવિચિત્તં સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં અરિયભૂમિં ઓક્કન્તો હોતીતિ.

મગ્ગસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સચ્ચપકિણ્ણકવણ્ણના

ચતૂસુ ¶ ¶ ¶ પન સચ્ચેસુ બાધનલક્ખણં દુક્ખસચ્ચં, પભવલક્ખણં સમુદયસચ્ચં, સન્તિલક્ખણં નિરોધસચ્ચં, નિય્યાનલક્ખણં મગ્ગસચ્ચં, અપિચ પવત્તિપવત્તકનિવત્તિનિવત્તકલક્ખણાનિ પટિપાટિયા. તથા સઙ્ખતતણ્હાઅસઙ્ખતદસ્સનલક્ખણાનિ ચ.

કસ્મા પન ચત્તારેવ અરિયસચ્ચાનિ વુત્તાનિ અનૂનાનિ અનધિકાનીતિ ચે? અઞ્ઞસ્સ અસમ્ભવતો અઞ્ઞતરસ્સ ચ અનપનેય્યભાવતો. ન હિ એતેહિ અઞ્ઞં અધિકં વા, એતેસં વા એકમ્પિ અપનેતબ્બં સમ્ભોતિ. યથાહ –

‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, આગચ્છેય્ય સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ‘નેતં દુક્ખં અરિયસચ્ચં, અઞ્ઞં દુક્ખં અરિયસચ્ચં. યં સમણેન ગોતમેન દેસિતં, અહમેતં દુક્ખં અરિયસચ્ચં ઠપેત્વા અઞ્ઞં દુક્ખં અરિયસચ્ચં પઞ્ઞપેસ્સામી’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિઆદિ.

યથા ચાહ –

‘‘યો હિ કોચિ, ભિક્ખવે, સમણો વા બ્રાહ્મણો વા એવં વદેય્ય ‘નેતં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં, યં સમણેન ગોતમેન દેસિતં, અહમેતં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં પચ્ચક્ખાય અઞ્ઞં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં પઞ્ઞપેસ્સામી’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૬).

અપિચ પવત્તિમાચિક્ખન્તો ભગવા સહેતુકં આચિક્ખિ, નિવત્તિઞ્ચ સઉપાયં. ઇતિ પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતૂનં એતપ્પરમતો ચત્તારેવ વુત્તાનિ. તથા પરિઞ્ઞેય્યપહાતબ્બસચ્છિકાતબ્બભાવેતબ્બાનં, તણ્હાવત્થુતણ્હાતણ્હાનિરોધતણ્હાનિરોધૂપાયાનં, આલયઆલયરામતાઆલયસમુગ્ઘાતઆલયસમુગ્ઘાતૂપાયાનઞ્ચ વસેનાપિ ચત્તારેવ વુત્તાનીતિ.

એત્થ ચ ઓળારિકત્તા સબ્બસત્તસાધારણત્તા ચ સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ દુક્ખસચ્ચં પઠમં વુત્તં. તસ્સેવ હેતુદસ્સનત્થં તદનન્તરં સમુદયસચ્ચં, હેતુનિરોધા ¶ ફલનિરોધોતિ ¶ ઞાપનત્થં તતો નિરોધસચ્ચં, તદધિગમૂપાયદસ્સનત્થં અન્તે મગ્ગસચ્ચં. ભવસુખસ્સાદગધિતાનં વા સત્તાનં સંવેગજનનત્થં ¶ પઠમં દુક્ખમાહ. તં નેવ અકતં આગચ્છતિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદિતો હોતિ, ઇતો પન હોતીતિ ઞાપનત્થં તદનન્તરં સમુદયં. તતો સહેતુકેન દુક્ખેન અભિભૂતત્તા સંવિગ્ગમાનસાનં દુક્ખનિસ્સરણગવેસીનં નિસ્સરણદસ્સનેન અસ્સાસજનનત્થં નિરોધં. તતો નિરોધાધિગમનત્થં નિરોધસમ્પાપકં મગ્ગન્તિ અયમેતેસં કમો.

એતેસુ પન ભારો વિય દુક્ખસચ્ચં દટ્ઠબ્બં, ભારાદાનમિવ સમુદયસચ્ચં, ભારનિક્ખેપનમિવ નિરોધસચ્ચં, ભારનિક્ખેપનૂપાયો વિય મગ્ગસચ્ચં. રોગો વિય વા દુક્ખસચ્ચં, રોગનિદાનમિવ સમુદયસચ્ચં, રોગવૂપસમો વિય નિરોધસચ્ચં, ભેસજ્જમિવ મગ્ગસચ્ચં. દુબ્ભિક્ખમિવ વા દુક્ખસચ્ચં, દુબ્બુટ્ઠિ વિય સમુદયસચ્ચં, સુભિક્ખમિવ નિરોધસચ્ચં, સુવુટ્ઠિ વિય મગ્ગસચ્ચં. અપિચ વેરીવેરમૂલવેરસમુગ્ઘાતવેરસમુગ્ઘાતૂપાયેહિ, વિસરુક્ખરુક્ખમૂલમૂલૂપચ્છેદતદુપચ્છેદૂપાયેહિ, ભયભયમૂલનિબ્ભયતદધિગમૂપાયેહિ, ઓરિમતીરમહોઘપારિમતીરતંસમ્પાપકવાયામેહિ ચ યોજેત્વાપેતાનિ ઉપમાતો વેદિતબ્બાનીતિ.

સબ્બાનેવ પનેતાનિ સચ્ચાનિ પરમત્થેન વેદકકારકનિબ્બુતગમકાભાવતો સુઞ્ઞાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘દુક્ખમેવ હિ ન કોચિ દુક્ખિતો, કારકો ન કિરિયાવ વિજ્જતિ;

અત્થિ નિબ્બુતિ ન નિબ્બુતો પુમા, મગ્ગમત્થિ ગમકો ન વિજ્જતી’’તિ.

અથ વા –

ધુવસુભસુખત્તસુઞ્ઞં, પુરિમદ્વયમત્તસુઞ્ઞમમતપદં;

ધુવસુખઅત્તવિરહિતો, મગ્ગો ઇતિ સુઞ્ઞતા તેસુ.

નિરોધસુઞ્ઞાનિ ¶ વા તીણિ, નિરોધો ચ સેસત્તયસુઞ્ઞો. ફલસુઞ્ઞો વા એત્થ હેતુ સમુદયે દુક્ખસ્સ અભાવતો, મગ્ગે ચ નિરોધસ્સ, ન ફલેન સગબ્ભો પકતિવાદીનં પકતિ વિય. હેતુસુઞ્ઞઞ્ચ ફલં દુક્ખસમુદયાનં નિરોધમગ્ગાનઞ્ચ અસમવાયા, ન હેતુસમવેતં હેતુફલં સમવાયવાદીનં દ્વિઅણુકાદિ વિય. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘તયમિધ ¶ ¶ નિરોધસુઞ્ઞં, તયેન તેનાપિ નિબ્બુતી સુઞ્ઞા;

સુઞ્ઞો ફલેન હેતુ, ફલમ્પિ તંહેતુના સુઞ્ઞ’’ન્તિ.

સબ્બાનેવ સચ્ચાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞસભાગાનિ અવિતથતો અત્તસુઞ્ઞતો દુક્કરપટિવેધતો ચ. યથાહ –

‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, આનન્દ, કતમં નુ ખો દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા, યો દૂરતોવ સુખુમેન તાળચ્છિગ્ગળેન અસનં અતિપાતેય્ય પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં અવિરાધિતં, યો વા સત્તધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિયા કોટિં પટિવિજ્ઝેય્યાતિ? એતદેવ, ભન્તે, દુક્કરતરઞ્ચેવ દુરભિસમ્ભવતરઞ્ચ; યો વા સત્તધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિયા કોટિં પટિવિજ્ઝેય્યાતિ; અથ ખો તે, આનન્દ, દુપ્પટિવિજ્ઝતરં પટિવિજ્ઝન્તિ, યે ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પટિવિજ્ઝન્તિ…પે… ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પટિવિજ્ઝન્તી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૧૧૫);

વિસભાગાનિ સલક્ખણવવત્થાનતો. પુરિમાનિ ચ દ્વે સભાગાનિ દુરવગાહત્થેન ગમ્ભીરત્તા લોકિયત્તા સાસવત્તા ચ, વિસભાગાનિ ફલહેતુભેદતો પરિઞ્ઞેય્યપહાતબ્બતો ચ. પચ્છિમાનિપિ દ્વે સભાગાનિ ગમ્ભીરત્તેન દુરવગાહત્તા લોકુત્તરત્તા અનાસવત્તા ચ, વિસભાગાનિ વિસયવિસયીભેદતો સચ્છિકાતબ્બભાવેતબ્બતો ચ. પઠમતતિયાનિ ચાપિ સભાગાનિ ફલાપદેસતો, વિસભાગાનિ સઙ્ખતાસઙ્ખતતો ¶ . દુતિયચતુત્થાનિ ચાપિ સભાગાનિ હેતુઅપદેસતો, વિસભાગાનિ એકન્તકુસલાકુસલતો. પઠમચતુત્થાનિ ચાપિ સભાગાનિ સઙ્ખતતો, વિસભાગાનિ લોકિયલોકુત્તરતો. દુતિયતતિયાનિ ચાપિ સભાગાનિ નેવસેક્ખનાસેક્ખભાવતો, વિસભાગાનિ સારમ્મણાનારમ્મણતો.

‘‘ઇતિ એવં પકારેહિ, નયેહિ ચ વિચક્ખણો;

વિજઞ્ઞા અરિયસચ્ચાનં, સભાગવિસભાગત’’ન્તિ.

સબ્બમેવ ¶ ચેત્થ દુક્ખં એકવિધં પવત્તિભાવતો, દુવિધં નામરૂપતો, તિવિધં કામરૂપારૂપૂપપત્તિભવભેદતો, ચતુબ્બિધં ચતુઆહારભેદતો, પઞ્ચવિધં ¶ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધભેદતો. સમુદયોપિ એકવિધો પવત્તકભાવતો, દુવિધો દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાસમ્પયુત્તતો, તિવિધો કામભવવિભવતણ્હાભેદતો, ચતુબ્બિધો ચતુમગ્ગપ્પહેય્યતો, પઞ્ચવિધો રૂપાભિનન્દનાદિભેદતો, છબ્બિધો છતણ્હાકાયભેદતો. નિરોધોપિ એકવિધો અસઙ્ખતધાતુભાવતો, પરિયાયતો પન દુવિધો સઉપાદિસેસઅનુપાદિસેસતો, તિવિધો ભવત્તયવૂપસમતો, ચતુબ્બિધો ચતુમગ્ગાધિગમનીયતો, પઞ્ચવિધો પઞ્ચાભિનન્દનવૂપસમતો, છબ્બિધો છતણ્હાકાયક્ખયભેદતો. મગ્ગોપિ એકવિધો ભાવેતબ્બતો, દુવિધો સમથવિપસ્સનાભેદતો, દસ્સનભાવનાભેદતો વા, તિવિધો ખન્ધત્તયભેદતો. અયઞ્હિ સપ્પદેસત્તા નગરં વિય રજ્જેન નિપ્પદેસેહિ તીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતો. યથાહ –

‘‘ન ખો, આવુસો વિસાખ, અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન તયો ખન્ધા સઙ્ગહિતા, તીહિ ચ ખો, આવુસો વિસાખ, ખન્ધેહિ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો સઙ્ગહિતો. યા, ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાચા યો ચ સમ્માકમ્મન્તો યો ચ સમ્માઆજીવો, ઇમે ધમ્મા સીલક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા. યો ચ સમ્માવાયામો યા ચ સમ્માસતિ યો ચ સમ્માસમાધિ, ઇમે ધમ્મા સમાધિક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા. યા ચ સમ્માદિટ્ઠિ યો ચ સમ્માસઙ્કપ્પો, ઇમે ધમ્મા પઞ્ઞાક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨).

ચતુબ્બિધો સોતાપત્તિમગ્ગાદિવસેન.

અપિચ સબ્બાનેવ સચ્ચાનિ એકવિધાનિ અવિતથત્તા, અભિઞ્ઞેય્યત્તા વા. દુવિધાનિ લોકિયલોકુત્તરતો, સઙ્ખતાસઙ્ખતતો ¶ વા. તિવિધાનિ દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બતો અપ્પહાતબ્બતો નેવપહાતબ્બનાપહાતબ્બતો ચ. ચતુબ્બિધાનિ પરિઞ્ઞેય્યપહાતબ્બસચ્છિકાતબ્બભાવેતબ્બતોતિ.

‘‘એવં અરિયસચ્ચાનં, દુબ્બોધાનં બુધો વિધિં;

અનેકભેદતો જઞ્ઞા, હિતાય ચ સુખાય ચા’’તિ.

સચ્ચપકિણ્ણકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇદાનિ ¶ ¶ ધમ્મસેનાપતિ ભગવતા દેસિતક્કમેનેવ અન્તે સચ્ચચતુક્કં નિદ્દિસિત્વા ‘‘તં ઞાતટ્ઠેન ¶ ઞાણ’’ન્તિઆદિના સચ્ચચતુક્કવસેન સુતમયે ઞાણં નિગમેત્વા દસ્સેતિ. એવં ‘‘સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ પુબ્બે વુત્તં સબ્બં નિગમેત્વા દસ્સેતીતિ.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગટ્ઠકથાય

સુતમયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સીલમયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૩૭. સીલમયઞાણનિદ્દેસે ¶ પઞ્ચાતિ ગણનપરિચ્છેદો. સીલાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. પરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલન્તિઆદિ પઞ્ચન્નં સરૂપતો દસ્સનં. પરિયન્તપારિસુદ્ધીતિઆદીસુ યથા નીલવણ્ણયોગતો વત્થમ્પિ નીલમસ્સ અત્થીતિ નીલન્તિ વુચ્ચતિ, એવં ગણનવસેન પરિયન્તો પરિચ્છેદો અસ્સા અત્થીતિ પરિયન્તા, ઉપસમ્પન્નસીલે પત્તો અનુપસમ્પન્નસીલસ્સ અવસાનસબ્ભાવતો વા પરિયન્તો અવસાનં અસ્સા અત્થીતિ પરિયન્તા. સપરિયન્તાતિ વા વત્તબ્બે સકારલોપો કતોતિ વેદિતબ્બો ‘‘દકં દકાસયા પવિસન્તી’’તિ (સં. નિ. ૩.૭૮; અ. નિ. ૪.૩૩) એત્થ ઉકારલોપો વિય. પરિસુદ્ધભાવો પારિસુદ્ધિ, પરિયન્તા ચ સા પારિસુદ્ધિ ચાતિ પરિયન્તપારિસુદ્ધિ, પરિયન્તપારિસુદ્ધિસઙ્ખાતં સીલં પરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં. વુત્તપટિપક્ખેન ન પરિયન્તાતિ અપરિયન્તા, નત્થિ એતિસ્સા પરિયન્તોતિપિ અપરિયન્તા, વુદ્ધો એતિસ્સા પરિયન્તોતિપિ અપરિયન્તા. સમાદાનતો પભુતિ અખણ્ડિતત્તા ખણ્ડિતાપિ કતપટિકમ્મત્તા ચિત્તુપ્પાદમત્તકેનાપિ મલેન વિરહિતત્તા ચ પરિસુદ્ધજાતિમણિ વિય સુધન્તસુપરિકમ્મકતસુવણ્ણં વિય ચ પરિસુદ્ધત્તા અરિયમગ્ગસ્સ પદટ્ઠાનભૂતા અનૂનટ્ઠેન પરિપૂણ્ણા. દિટ્ઠિયા પહીનત્તા દિટ્ઠિપરામાસેન અગ્ગહિતત્તા અપરામટ્ઠા.અયં તે સીલે દોસોતિ કેનચિ ચોદકેન પરામસિતું અસક્કુણેય્યત્તા વા અપરામટ્ઠા. અરહત્તફલક્ખણે સબ્બદરથપટિપ્પસ્સદ્ધિયા પટિપ્પસ્સદ્ધિ. અનુપસમ્પન્નાનન્તિ અનવસેસસમાદાનવસેન સીલસમ્પદાય ભુસં સમ્પન્નાતિ ઉપસમ્પન્ના, ન ઉપસમ્પન્ના અનુપસમ્પન્ના. તેસં અનુપસમ્પન્નાનં.

પરિયન્તસિક્ખાપદાનન્તિ ¶ એત્થ સિક્ખિતબ્બટ્ઠેન સિક્ખા, કોટ્ઠાસટ્ઠેન પદાનિ, સિક્ખિતબ્બકોટ્ઠાસાનીતિ અત્થો. અપિચ સીલે પતિટ્ઠિતેન ઉપરિપત્તબ્બત્તા સબ્બે કુસલા ધમ્મા ¶ સિક્ખા, સીલાનિ તાસં સિક્ખાનં પતિટ્ઠટ્ઠેન પદાનીતિ સિક્ખાનં પદત્તા સિક્ખાપદાનિ ¶ , પરિયન્તાનિ સિક્ખાપદાનિ એતેસન્તિ પરિયન્તસિક્ખાપદા. તેસં પરિયન્તસિક્ખાપદાનં. એત્થ ચ દ્વે પરિયન્તા સિક્ખાપદપરિયન્તો ચ કાલપરિયન્તો ચ. કતમો સિક્ખાપદપરિયન્તો? ઉપાસકોપાસિકાનં યથાસમાદાનવસેન એકં વા દ્વે વા તીણિ વા ચત્તારિ વા પઞ્ચ વા અટ્ઠ વા દસ વા સિક્ખાપદાનિ હોન્તિ, સિક્ખમાનસામણેરસામણેરીનં દસ સિક્ખાપદાનિ. અયં સિક્ખાપદપરિયન્તો. કતમો કાલપરિયન્તો? ઉપાસકોપાસિકા દાનં દદમાના પરિવેસનપરિયન્તં સીલં સમાદિયન્તિ, વિહારગતા વિહારપરિયન્તં સીલં સમાદિયન્તિ, એકં વા દ્વે વા તયો વા ભિય્યો વા રત્તિન્દિવાનિ પરિચ્છેદં કત્વા સીલં સમાદિયન્તિ. અયં કાલપરિયન્તો. ઇમેસુ દ્વીસુ પરિયન્તેસુ સિક્ખાપદં પરિયન્તં કત્વા સમાદિન્નં સીલં વીતિક્કમનેન વા મરણેન વા પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, કાલં પરિયન્તં કત્વા સમાદિન્નં તંતંકાલાતિક્કમેન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ.

અપરિયન્તસિક્ખાપદાનન્તિ –

‘‘નવ કોટિસહસ્સાનિ, અસીતિ સતકોટિયો;

પઞ્ઞાસ સતસહસ્સાનિ, છત્તિંસ ચ પુનાપરે.

‘‘એતે સંવરવિનયા, સમ્બુદ્ધેન પકાસિતા;

પેય્યાલમુખેન નિદ્દિટ્ઠા, સિક્ખા વિનયસંવરે’’તિ. –

એવં ગણનવસેન પરિયન્તાનમ્પિ સિક્ખાપદાનં અનવસેસસમાદાનભાવવસેન લાભયસઞાતિઅઙ્ગજીવિતહેતુ અદિટ્ઠપરિયન્તભાવવસેન ઉપરિ રક્ખિતબ્બસીલપરિચ્છેદાભાવવસેન ચ નત્થિ એતેસં પરિયન્તોતિ અપરિયન્તાનિ. અપરિયન્તાનિ સિક્ખાપદાનિ એતેસન્તિ અપરિયન્તસિક્ખાપદા. તેસં અપરિયન્તસિક્ખાપદાનં, વુદ્ધપરિયન્તસિક્ખાપદાનન્તિ વા અત્થો.

પુથુજ્જનકલ્યાણકાનન્તિઆદીસુ ¶ –

‘‘પુથૂનં જનનાદીહિ, કારણેહિ પુથુજ્જનો;

પુથુજ્જનન્તોગધત્તા, પુથુવાયં જનો ઇતિ’’. –

વુત્તપુથુજ્જનલક્ખણાનતિક્કમેપિ –

‘‘દુવે ¶ ¶ પુથુજ્જના વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

અન્ધો પુથુજ્જનો એકો, કલ્યાણેકો પુથુજ્જનો’’તિ. –

વુત્તપુથુજ્જનદ્વયે કલ્યાણધમ્મસમાગમેન અન્ધપુથુજ્જનભાવં અતિક્કમ્મ કલ્યાણપુથુજ્જનભાવે ઠિતાનં પુથુજ્જનકલ્યાણકાનં કલ્યાણપુથુજ્જનાનન્તિ વુત્તં હોતિ. પુથુજ્જનેસુ વા કલ્યાણકાનં પુથુજ્જનકલ્યાણકાનં.

કુસલધમ્મે યુત્તાનન્તિ એત્થ કુસલસદ્દો તાવ આરોગ્યાનવજ્જછેકસુખવિપાકેસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલં, કચ્ચિ ભોતો અનામય’’ન્તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૫.૧૪૬; ૨.૨૦.૧૨૯) આરોગ્યે દિસ્સતિ. ‘‘કતમો પન, ભન્તે, કાયસમાચારો કુસલો? યો ખો, મહારાજ, કાયસમાચારો અનવજ્જો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૬૧) ચ ‘‘પુન ચપરં, ભન્તે, એતદાનુત્તરિયં યથા ભગવા ધમ્મં દેસેતિ કુસલેસુ ધમ્મેસૂ’’તિ ચ (દી. નિ. ૩.૧૪૫) એવમાદીસુ અનવજ્જે. ‘‘કુસલો ત્વં રથસ્સ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં (મ. નિ. ૨.૮૭), કુસલા નચ્ચગીતસ્સ સિક્ખિતા ચાતુરિત્થિયો’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૨.૯૪) છેકે. ‘‘કુસલાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં સમાદાનહેતુ (દી. નિ. ૩.૮૦). કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૪૩૧) સુખવિપાકે. સ્વાયમિધ આરોગ્યેપિ અનવજ્જેપિ સુખવિપાકેપિ વટ્ટતિ.

વચનત્થો પનેત્થ કુચ્છિતે પાપકે ધમ્મે સલયન્તિ ચલયન્તિ કમ્પેન્તિ વિદ્ધંસેન્તીતિ કુસલા. કુચ્છિતેન વા આકારેન સયન્તિ પવત્તન્તીતિ કુસા, તે કુસે લુનન્તિ છિન્દન્તીતિ કુસલા. કુચ્છિતાનં વા સાનતો તનુકરણતો કુસં ઞાણં. તેન કુસેન લાતબ્બા ગહેતબ્બા ¶ પવત્તેતબ્બાતિ કુસલા, યથા વા કુસા ઉભયભાગગતં હત્થપ્પદેસં લુનન્તિ, એવમિમેપિ ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નભાવેન ઉભયભાગગતં સંકિલેસપક્ખં લુનન્તિ, તસ્મા કુસા વિય લુનન્તીતિ કુસલા. અપિચ આરોગ્યટ્ઠેન અનવજ્જટ્ઠેન કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન વા કુસલા. ઇધ પન યસ્મા વિપસ્સનાકુસલમેવ અધિપ્પેતં, તસ્મા સેસે વિહાય તસ્સેવ દસ્સનત્થં ‘‘કુસલધમ્મે’’તિ એકવચનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. વિપસ્સનાકુસલધમ્મે સાતચ્ચકિરિયતાય સક્કચ્ચકારિતાય ચ યુત્તાનન્તિ અત્થો.

સેક્ખપરિયન્તે પરિપૂરકારીનન્તિ એત્થ તીસુ સિક્ખાસુ જાતાતિપિ સેક્ખા, સત્તન્નં સેક્ખાનં એતેતિપિ સેક્ખા, સયમેવ સિક્ખન્તીતિપિ સેક્ખા ¶ . સોતાપત્તિમગ્ગફલસકદાગામિમગ્ગફલઅનાગામિમગ્ગફલઅરહત્તમગ્ગધમ્મા ¶ . તે સેક્ખા ધમ્મા પરિયન્તે અવસાને એતસ્સ, તે વા સેક્ખા ધમ્મા પરિયન્તો પરિચ્છેદો એતસ્સાતિ સેક્ખપરિયન્તો. તસ્મિં સેક્ખપરિયન્તે ધમ્મેતિ સમ્બન્ધો. પરિપૂરં પરિપુણ્ણતં કરોન્તીતિ પરિપૂરકારિનો, પરિપૂરકારો પરિપૂરકિરિયા એતેસં અત્થીતિ વા પરિપૂરકારિનો. તેસં સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ પુબ્બભાગભૂતે સેક્ખપરિયન્તે પટિપદાધમ્મે વિપસ્સનાપારિપૂરિયા પરિપૂરકારીનં. કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખાનન્તિ એત્થ કાયેતિ સરીરે. સરીરઞ્હિ અસુચિસઞ્ચયતો કુચ્છિતાનઞ્ચ કેસાદીનં ચક્ખુરોગાદીનઞ્ચ રોગસતાનં આયભૂતત્તા કાયોતિ વુચ્ચતિ. જીવિતેતિ જીવિતિન્દ્રિયે. તઞ્હિ જીવન્તિ તેનાતિ જીવિતન્તિ વુચ્ચતિ. નત્થિ એતેસં અપેક્ખાતિ અનપેક્ખા, નિસ્સિનેહાતિ અત્થો. તેસં તસ્મિં કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખાનં.

ઇદાનિ તેસં તેસુ અનપેક્ખત્તસ્સ કારણં દસ્સેન્તો પરિચ્ચત્તજીવિતાનન્તિ આહ. ભગવતો આચરિયસ્સ વા સકજીવિતપરિચ્ચાગેનેવ હિ તે કિલમમાનેપિ કાયે વિનસ્સમાનેપિ જીવિતે અનપેક્ખા હોન્તીતિ. સત્તન્નં સેક્ખાનન્તિ સિક્ખન્તીતિ સેક્ખાતિ લદ્ધનામાનં સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠાદીનં સત્તન્નં અરિયપુગ્ગલાનં. તથાગતસાવકાનન્તિ તથાગતસ્સ સાવકાનં. અટ્ઠપિ હિ અરિયપુગ્ગલા સવનન્તે અરિયાય જાતિયા જાતત્તા ભગવતો દેસનં અનુસિટ્ઠિં અવેચ્ચપ્પસાદયોગેન સક્કચ્ચં સુણન્તીતિ સાવકા. તેસુપિ અરહત્તફલટ્ઠેયેવ વિસેસેત્વા ¶ દસ્સેન્તો ખીણાસવાનન્તિ આહ, અરહત્તમગ્ગઞાણેન પરિક્ખીણસબ્બાસવાનન્તિ અત્થો. પચ્ચેકબુદ્ધાનન્તિ તં તં કારણં પટિચ્ચ એકોવ અનાચરિયકો ચતુસચ્ચં બુજ્ઝિતવાતિ પચ્ચેકબુદ્ધો. તાદિસાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં.

તથાગતાનન્તિ એત્થ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો – તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથા કારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

કથં ¶ ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્ના પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતા. કિં વુત્તં હોતિ? યેનાભિનીહારેન પુરિમકા ભગવન્તો આગતા, તેનેવ અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. અથ વા યથા પુરિમકા ભગવન્તો દાનસીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાવીરિયખન્તિસચ્ચાધિટ્ઠાનમેત્તુપેક્ખાસઙ્ખાતા દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા અઙ્ગપરિચ્ચાગં નયનધનરજ્જપુત્તદારપરિચ્ચાગન્તિ ¶ ઇમે પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા, પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો પૂરેત્વા બુદ્ધિચરિયાય કોટિં પત્વા આગતા, તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. યથા ચ પુરિમકા ભગવન્તો ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ચત્તારો સમ્મપ્પધાને ચત્તારો ઇદ્ધિપાદે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ પઞ્ચ બલાનિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા આગતા, તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતોતિ તથાગતો.

‘‘યથેવ દીપઙ્કરબુદ્ધઆદયો, સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;

તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો, તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા’’તિ.

કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યથા સમ્પતિજાતા પુરિમકા ભગવન્તો ગતા. કથઞ્ચ તે ગતા? તે હિ સમ્પતિજાતા સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય ઉત્તરેનમુખા સત્તપદવીતિહારેન ગતા. યથાહ ‘‘સમ્પતિજાતો, આનન્દ, બોધિસત્તો સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠહિત્વા ¶ ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગચ્છતિ સેતમ્હિ છત્તે અનુધારયમાને, સબ્બા ચ દિસા અનુવિલોકેતિ, આસભિઞ્ચ વાચં ભાસતિ ‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સ, જેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, સેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૦૭; દી. નિ. ૨.૩૧). તઞ્ચસ્સ ગમનં તથં અહોસિ અવિતથં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. યઞ્હિ સો સમ્પતિજાતો સમેહિ પાદેહિ પતિટ્ઠહિ, ઇદમસ્સ ચતુરિદ્ધિપાદપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, ઉત્તરમુખભાવો પનસ્સ સબ્બલોકુત્તરભાવસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, સત્તપદવીતિહારો સત્તબોજ્ઝઙ્ગરતનપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, ‘‘સુવણ્ણદણ્ડા વીતિપતન્તિ ચામરા’’તિ (સુ. નિ. ૬૯૩) એત્થ ¶ વુત્તચામરુક્ખેપો પન સબ્બતિત્થિયનિમ્મથનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, સેતચ્છત્તધારણં અરહત્તફલવિમુત્તિવરવિમલસેતચ્છત્તપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, સબ્બાદિસાનુવિલોકનં સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, આસભિવાચાભાસનં પન અપ્પટિવત્તિયવરધમ્મચક્કપ્પવત્તનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. તથાયં ભગવાપિ ગતો. તઞ્ચસ્સ ગમનં તથં અહોસિ અવિતથં તેસંયેવ વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘મુહુત્તજાતોવ ગવંપતી યથા, સમેહિ પાદેહિ ફુસી વસુન્ધરં;

સો વિક્કમી સત્ત પદાનિ ગોતમો, સેતઞ્ચ છત્તં અનુધારયું મરૂ.

‘‘ગન્ત્વાન ¶ સો સત્ત પદાનિ ગોતમો, દિસા વિલોકેસિ સમા સમન્તતો;

અટ્ઠઙ્ગુપેતં ગિરમબ્ભુદીરયિ, સીહો યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતો’’તિ.

એવં તથા ગતોતિ તથાગતો.

અથ વા યથા પુરિમકા ભગવન્તો, અયમ્પિ ભગવા તથેવ નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં…પે… પઠમજ્ઝાનેન નીવરણે…પે… અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞં…પે… અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે પહાય ગતો. એવમ્પિ તથા ગતોતિ તથાગતો.

કથં ¶ તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો? પથવીધાતુયા કક્ખળત્તલક્ખણં તથં અવિતથં, આપોધાતુયા પગ્ઘરણલક્ખણં, તેજોધાતુયા ઉણ્હત્તલક્ખણં, વાયોધાતુયા વિત્થમ્ભનલક્ખણં, આકાસધાતુયા અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં, વિઞ્ઞાણધાતુયા વિજાનનલક્ખણં.

રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં, વેદનાય વેદયિતલક્ખણં, સઞ્ઞાય સઞ્જાનનલક્ખણં, સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણં, વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં.

વિતક્કસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણં, વિચારસ્સ અનુમજ્જનલક્ખણં, પીતિયા ફરણલક્ખણં, સુખસ્સ સાતલક્ખણં, ચિત્તેકગ્ગતાય અવિક્ખેપલક્ખણં, ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં.

સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ¶ અધિમોક્ખલક્ખણં, વીરિયિન્દ્રિયસ્સ પગ્ગહલક્ખણં, સતિન્દ્રિયસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં, સમાધિન્દ્રિયસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં, પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ પજાનનલક્ખણં.

સદ્ધાબલસ્સ અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયલક્ખણં, વીરિયબલસ્સ કોસજ્જે, સતિબલસ્સ મુટ્ઠસ્સચ્ચે, સમાધિબલસ્સ ઉદ્ધચ્ચે, પઞ્ઞાબલસ્સ અવિજ્જાય અકમ્પિયલક્ખણં.

સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં, ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પવિચયલક્ખણં, વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પગ્ગહલક્ખણં, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ફરણલક્ખણં, પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપસમલક્ખણં, સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં, ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પટિસઙ્ખાનલક્ખણં.

સમ્માદિટ્ઠિયા ¶ દસ્સનલક્ખણં, સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણં, સમ્માવાચાય પરિગ્ગહલક્ખણં, સમ્માકમ્મન્તસ્સ સમુટ્ઠાનલક્ખણં, સમ્માઆજીવસ્સ વોદાનલક્ખણં, સમ્માવાયામસ્સ પગ્ગહલક્ખણં, સમ્માસતિયા ઉપટ્ઠાનલક્ખણં, સમ્માસમાધિસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં.

અવિજ્જાય અઞ્ઞાણલક્ખણં, સઙ્ખારાનં ચેતનાલક્ખણં, વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં, નામસ્સ નમનલક્ખણં, રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં, સળાયતનસ્સ આયતનલક્ખણં, ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં, વેદનાય વેદયિતલક્ખણં, તણ્હાય હેતુલક્ખણં, ઉપાદાનસ્સ ¶ ગહણલક્ખણં, ભવસ્સ આયૂહનલક્ખણં, જાતિયા નિબ્બત્તિલક્ખણં, જરાય જીરણલક્ખણં, મરણસ્સ ચુતિલક્ખણં.

ધાતૂનં સુઞ્ઞતાલક્ખણં, આયતનાનં આયતનલક્ખણં, સતિપટ્ઠાનાનં ઉપટ્ઠાનલક્ખણં, સમ્મપ્પધાનાનં પદહનલક્ખણં, ઇદ્ધિપાદાનં ઇજ્ઝનલક્ખણં, ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિલક્ખણં, બલાનં અકમ્પિયલક્ખણં, બોજ્ઝઙ્ગાનં નિય્યાનલક્ખણં, મગ્ગસ્સ હેતુલક્ખણં.

સચ્ચાનં તથલક્ખણં, સમથસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં, વિપસ્સનાય અનુપસ્સનાલક્ખણં, સમથવિપસ્સનાનં એકરસલક્ખણં, યુગનદ્ધાનં અનતિવત્તનલક્ખણં.

સીલવિસુદ્ધિયા સંવરલક્ખણં, ચિત્તવિસુદ્ધિયા અવિક્ખેપલક્ખણં, દિટ્ઠિવિસુદ્ધિયા દસ્સનલક્ખણં.

ખયે ¶ ઞાણસ્સ સમુચ્છેદલક્ખણં, અનુપ્પાદે ઞાણસ્સ પસ્સદ્ધિલક્ખણં.

છન્દસ્સ મૂલલક્ખણં, મનસિકારસ્સ સમુટ્ઠાનલક્ખણં, ફસ્સસ્સ સમોધાનલક્ખણં, વેદનાય સમોસરણલક્ખણં, સમાધિસ્સ પમુખલક્ખણં, સતિયા આધિપતેય્યલક્ખણં, પઞ્ઞાય તતુત્તરિલક્ખણં, વિમુત્તિયા સારલક્ખણં, અમતોગધસ્સ નિબ્બાનસ્સ પરિયોસાનલક્ખણં તથં અવિતથં. એતં તથલક્ખણં ઞાણગતિયા આગતો અવિરજ્ઝિત્વા પત્તો અનુપ્પત્તોતિ તથાગતો. એવં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો.

કથં ¶ તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. તાનિ ચ ભગવા અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. અભિસમ્બોધત્થો હિ એત્થ ગતસદ્દો.

અપિચ જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે… સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો. તથા અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે… જાતિયા જરામરણસ્સ ¶ પચ્ચયટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો. તં સબ્બં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો. તસ્માપિ તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતો. એવં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો.

કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? ભગવા યં સદેવકે લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ચક્ખુદ્વારે આપાથં આગચ્છન્તં રૂપારમ્મણં નામ અત્થિ, તં સબ્બાકારેન જાનાતિ પસ્સતિ. એવં જાનતા પસ્સતા ચ તેન તં ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિવસેન વા દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતેસુ લબ્ભમાનકપદવસેન વા ‘‘કતમં તં રૂપં રૂપાયતનં? યં રૂપં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. ૬૧૬) નયેન અનેકેહિ નામેહિ તેરસહિ વારેહિ દ્વિપઞ્ઞાસાય નયેહિ વિભજ્જમાનં તથમેવ હોતિ, વિતથં નત્થિ ¶ . એસ નયો સોતદ્વારાદીસુપિ આપાથમાગચ્છન્તેસુ સદ્દાદીસુ. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા ‘‘યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… સદેવમનુસ્સાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમહં જાનામિ, તમહં અબ્ભઞ્ઞાસિં, તં તથાગતસ્સ વિદિતં, તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪). એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો. તત્થ તથદસ્સીઅત્થે તથાગતોતિ પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો.

કથં તથવાદિતાય તથાગતો? યં રત્તિં ભગવા બોધિમણ્ડે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો ચતુન્નં મારાનં મત્થકં મદ્દિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, યઞ્ચ રત્તિં યમકસાલાનમન્તરે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સપરિમાણે કાલે પઠમબોધિયાપિ મજ્ઝિમબોધિયાપિ પચ્છિમબોધિયાપિ યં ભગવતા ભાસિતં સુત્તં ગેય્યં…પે… વેદલ્લં, તં સબ્બં અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ અનવજ્જં અનુપવજ્જં ¶ અનૂનમનધિકં સબ્બાકારપરિપુણ્ણં રાગમદનિમ્મદનં દોસમોહમદનિમ્મદનં, નત્થિ તત્થ વાલગ્ગમત્તમ્પિ પક્ખલિતં, સબ્બં તં એકમુદ્દિકાય લઞ્છિતં વિય, એકનાળિકાય ¶ મિતં વિય, એકતુલાય તુલિતં વિય, ચ તથમેવ હોતિ. યથાહ ‘‘યઞ્ચ, ચુન્દ, રત્તિં તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, યં એતસ્મિં અન્તરે ભાસતિ લપતિ નિદ્દિસતિ, સબ્બં તં તથમેવ હોતિ, નો અઞ્ઞથા. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૮૮). ગદઅત્થો હિ એત્થ ગતસદ્દો. એવં તથવાદિતાય તથાગતો.

અપિચ આગદનં આગદો, વચનન્તિ અત્થો. તથો અવિપરીતો આગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ એવમેતસ્મિં અત્થે પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

કથં તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવતો હિ વાચાય કાયો અનુલોમેતિ, કાયસ્સાપિ વાચા, તસ્મા યથાવાદી તથાકારી યથાકારી તથાવાદી ચ હોતિ. એવંભૂતસ્સ ચસ્સ યથા વાચા, કાયોપિ તથા ગતો પવત્તોતિ અત્થો. યથા ચ કાયો, વાચાપિ તથા ¶ ગતા પવત્તાતિ તથાગતો. તેનેવાહ – ‘‘યથાવાદી, ભિક્ખવે, તથાગતો તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. ઇતિ યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ. એવં તથાકારિતાય તથાગતો.

કથં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? ઉપરિ ભવગ્ગં હેટ્ઠા અવીચિં પરિયન્તં કત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ સીલેન સમાધિના પઞ્ઞાય વિમુત્તિયા વિમુત્તિઞાણદસ્સનેન, ન તસ્સ તુલા વા પમાણં વા અત્થિ, અતુલો અપ્પમેય્યો અનુત્તરો રાજાધિરાજા દેવાનં અતિદેવો સક્કાનં અતિસક્કો બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા. તેનાહ – ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અભિભૂ અનભિભૂતો અઞ્ઞદત્થુ દસો વસવત્તી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩).

તત્થેવં પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા – અગદો વિય અગદો. કો પનેસ? દેસનાવિલાસો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન હેસ મહાનુભાવો ભિસક્કો દિબ્બાગદેન સપ્પે વિય સબ્બપરપ્પવાદિનો સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ. ઇતિ સબ્બલોકાભિભવને તથો અવિપરીતો દેસનાવિલાસમયો ચેવ પુઞ્ઞમયો ચ અગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ વેદિતબ્બો. એવં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

અપિચ ¶ તથાય ગતોતિપિ તથાગતો, તથં ગતોતિપિ તથાગતોતિ. ગતોતિ અવગતો અતીતો પત્તો પટિપન્નોતિ અત્થો ¶ . તત્થ સકલં લોકં તીરણપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અવગતોતિ તથાગતો, લોકસમુદયં પહાનપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અતીતોતિ તથાગતો, લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાય તથાય ગતો પત્તોતિ તથાગતો, લોકનિરોધગામિનિપટિપદં તથં ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. તેન યં વુત્તં ભગવતા – ‘‘લોકો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસ્મા તથાગતો વિસંયુત્તો. લોકસમુદયો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસમુદયો તથાગતસ્સ પહીનો. લોકનિરોધો, ભિક્ખવે ¶ , તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો લોકનિરોધો તથાગતસ્સ સચ્છિકતો. લોકનિરોધગામિની પટિપદા, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા, લોકનિરોધગામિનીપટિપદા તથાગતસ્સ ભાવિતા. યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… અનુવિચરિતં મનસા, સબ્બં તં તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધં. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩). તસ્સ એવમ્પિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇદમ્પિ ચ તથાગતસ્સ તથાગતભાવદીપને મુખમત્તમેવ. સબ્બાકારેન પન તથાગતોવ તથાગતસ્સ તથાગતભાવં વણ્ણેય્ય. યસ્મા પન સબ્બબુદ્ધા તથાગતગુણેનાપિ સમસમા, તસ્મા સબ્બેસં વસેન તથાગતાનન્તિ આહ.

અરહન્તાનન્તિ કિલેસેહિ આરકત્તા, અરીનં અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવા તથાગતો અરહં. આરકા હિ સો સબ્બકિલેસેહિ સુવિદૂરવિદૂરે ઠિતો મગ્ગેન સવાસનાનં કિલેસાનં પહીનત્તાતિ અરહં.

સો તતો આરકા નામ, યસ્સ યેનાસમઙ્ગિતા;

અસમઙ્ગી ચ દોસેહિ, નાથો તેનારહં મતો.

તે ચાનેન કિલેસારયો મગ્ગેન હતાતિ અરીનં હતત્તાપિ અરહં.

યસ્મા રાગાદિસઙ્ખાતા, સબ્બેપિ અરયો હતા;

પઞ્ઞાસત્થેન નાથેન, તસ્માપિ અરહં મતો.

યઞ્ચેતં ¶ અવિજ્જાભવતણ્હામયનાભિપુઞ્ઞાદિઅભિસઙ્ખારાનં જરામરણનેમિ આસવસમુદયમયેન અક્ખેન વિજ્ઝિત્વા ¶ તિભવરથે સમાયોજિતં અનાદિકાલપ્પવત્તં સંસારચક્કં, તસ્સાનેન બોધિમણ્ડે વીરિયપાદેહિ સીલપથવિયં પતિટ્ઠાય સદ્ધાહત્થેન કમ્મક્ખયકરં ઞાણફરસું ગહેત્વા સબ્બે અરા હતાતિ અરાનં હતત્તાપિ અરહં.

અરા સંસારચક્કસ્સ, હતા ઞાણાસિના યતો;

લોકનાથેન તેનેસ, અરહન્તિ પવુચ્ચતિ.

અગ્ગદક્ખિણેય્યત્તા ચ ચીવરાદિપચ્ચયે અરહતિ પૂજાવિસેસઞ્ચ. તેનેવ ચ ઉપ્પન્ને તથાગતે યે કેચિ મહેસક્ખા દેવમનુસ્સા, ન તે ¶ અઞ્ઞત્થ પૂજં કરોન્તિ. તથા હિ બ્રહ્મા સહમ્પતિ સિનેરુમત્તેન રતનદામેન તથાગતં પૂજેસિ, યથાબલઞ્ચ અઞ્ઞે દેવા મનુસ્સા ચ બિમ્બિસારકોસલરાજાદયો. પરિનિબ્બુતમ્પિ ચ ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ છન્નવુતિકોટિધનં વિસ્સજ્જેત્વા અસોકમહારાજા સકલજમ્બુદીપે ચતુરાસીતિ વિહારસહસ્સાનિ પતિટ્ઠાપેસિ, કો પન વાદો અઞ્ઞેસં પૂજાવિસેસાનન્તિ પચ્ચયાદીનં અરહત્તાપિ અરહં.

પૂજાવિસેસં સહ પચ્ચયેહિ, યસ્મા અયં અરહતિ લોકનાથો;

અત્થાનુરૂપં અરહન્તિ લોકે, તસ્મા જિનો અરહતિ નામમેતં.

યથા ચ લોકે યે કેચિ પણ્ડિતમાનિનો બાલા અસિલોકભયેન રહો પાપં કરોન્તિ, એવમેસ ન કદાચિ કરોતીતિ પાપકરણે રહાભાવતોપિ અરહં.

યસ્મા નત્થિ રહો નામ, પાપકમ્મેસુ તાદિનો;

રહાભાવેન તેનેસ, અરહં ઇતિ વિસ્સુતો.

એવં સબ્બથાપિ –

આરકત્તા હતત્તા ચ, કિલેસારીન સો મુનિ;

હતસંસારચક્કારો, પચ્ચયાદીન ચારહો;

ન રહો કરોતિ પાપાનિ, અરહં તેન વુચ્ચતીતિ.

યસ્મા ¶ ¶ પન સબ્બબુદ્ધા અરહત્તગુણેનાપિ સમસમા, તસ્મા સબ્બેસં વસેન ‘‘અરહન્તાન’’ન્તિ આહ.

સમ્માસમ્બુદ્ધાનન્તિ સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધો. તથા હેસ સબ્બધમ્મે સમ્મા સમ્બુદ્ધો, અભિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે અભિઞ્ઞેય્યતો બુદ્ધો, પરિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે પરિઞ્ઞેય્યતો, પહાતબ્બે ધમ્મે પહાતબ્બતો, સચ્છિકાતબ્બે ધમ્મે સચ્છિકાતબ્બતો, ભાવેતબ્બે ધમ્મે ભાવેતબ્બતો. તેનેવાહ –

‘‘અભિઞ્ઞેય્યં અભિઞ્ઞાતં, ભાવેતબ્બઞ્ચ ભાવિતં;

પહાતબ્બં પહીનં મે, તસ્મા બુદ્ધોસ્મિ બ્રાહ્મણા’’તિ. (મ. નિ. ૨.૩૯૯; સુ. નિ. ૫૬૩);

અથ ¶ વા ચક્ખુ દુક્ખસચ્ચં, તસ્સ મૂલકારણભાવેન સમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, નિરોધપ્પજાનના પટિપદા મગ્ગસચ્ચન્તિ એવં એકેકપદુદ્ધારેનાપિ સબ્બધમ્મે સમ્મા સામઞ્ચ બુદ્ધો. એસ નયો સોતઘાનજિવ્હાકાયમનેસુ. એતેનેવ નયેન રૂપાદીનિ છ આયતનાનિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદયો છ વિઞ્ઞાણકાયા, ચક્ખુસમ્ફસ્સાદયો છ ફસ્સા, ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદયો છ વેદના, રૂપસઞ્ઞાદયો છ સઞ્ઞા, રૂપસઞ્ચેતનાદયો છ ચેતના, રૂપતણ્હાદયો છ તણ્હાકાયા, રૂપવિતક્કાદયો છ વિતક્કા, રૂપવિચારાદયો છ વિચારા, રૂપક્ખન્ધાદયો પઞ્ચક્ખન્ધા, દસ કસિણાનિ, દસ અનુસ્સતિયો, ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાદિવસેન દસ સઞ્ઞા, કેસાદયો દ્વત્તિંસાકારા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો, કામભવાદયો નવ ભવા, પઠમાદીનિ ચત્તારિ ઝાનાનિ, મેત્તાભાવનાદયો ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞા, ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયો, પટિલોમતો જરામરણાદીનિ, અનુલોમતો અવિજ્જાદીનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનિ ચ યોજેતબ્બાનિ. તત્રાયં એકપદયોજના – જરામરણં દુક્ખસચ્ચં, જાતિ સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નં નિસ્સરણં નિરોધસચ્ચં, નિરોધપ્પજાનના પટિપદા મગ્ગસચ્ચન્તિ એવં એકેકપદુદ્ધારેન સબ્બધમ્મે સમ્મા સામઞ્ચ બુદ્ધો અનુબુદ્ધો પટિવિદ્ધો. યં વા પન કિઞ્ચિ અત્થિ નેય્યં નામ, સબ્બસ્સ સમ્મા સમ્બુદ્ધત્તા વિમોક્ખન્તિકઞાણવસેન સમ્માસમ્બુદ્ધો. તસ્સ પન વિભાગો ઉપરિ આવિ ભવિસ્સતીતિ. યસ્મા પન સબ્બબુદ્ધા સમ્માસમ્બુદ્ધગુણેનાપિ સમસમા, તસ્મા સબ્બેસં વસેન ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધાન’’ન્તિ આહ.

૩૮. ઇદાનિ ¶ ¶ પરિયન્તપારિસુદ્ધિઅપરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલદ્વયે એકેકમેવ સીલં પઞ્ચધા ભિન્દિત્વા દસ્સેતું અત્થિ સીલં પરિયન્તં, અત્થિ સીલં અપરિયન્તન્તિઆદિમાહ. ઇતરેસુ પન તીસુ સીલેસુ તથાવિધો ભેદો નત્થીતિ. તત્થ લાભપરિયન્તન્તિ લાભેન પરિયન્તો ભેદો એતસ્સાતિ લાભપરિયન્તં. એવં સેસાનિપિ. યસોતિ પનેત્થ પરિવારો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. એકચ્ચોતિ એકો. લાભહેતૂતિ લાભોયેવ હેતુ લાભહેતુ, તસ્મા લાભહેતુતોતિ વુત્તં હોતિ. હેત્વત્થે નિસ્સક્કવચનં. ‘‘લાભપચ્ચયા લાભકારણા’’તિ તસ્સેવ વેવચનં. હેતુમેવ હિ પટિચ્ચ એતં ફલમેતીતિ પચ્ચયોતિ ચ, ફલુપ્પત્તિં કારયતીતિ કારણન્તિ ચ વુચ્ચતિ.

યથાસમાદિન્નન્તિ ¶ યં યં સમાદિન્નં ગહિતં. વીતિક્કમતીતિ અજ્ઝાચરતિ. એવરૂપાનીતિ એવંસભાવાનિ, વુત્તપ્પકારાનીતિ અધિપ્પાયો. સીલાનીતિ ગહટ્ઠસીલાનિ વા હોન્તુ પબ્બજિતસીલાનિ વા, યેસં આદિમ્હિ વા અન્તે વા એકં ભિન્નં, તાનિ પરિયન્તે છિન્નસાટકો વિય ખણ્ડાનિ. યેસં વેમજ્ઝે એકં ભિન્નં, તાનિ મજ્ઝે વિનિવિદ્ધસાટકો વિય છિદ્દાનિ. યેસં પટિપાટિયા દ્વે વા તીણિ વા ભિન્નાનિ, તાનિ પિટ્ઠિયા વા કુચ્છિયા વા ઉટ્ઠિતેન દીઘવટ્ટાદિસણ્ઠાનેન વિસભાગવણ્ણેન કાળરત્તાદીનં અઞ્ઞતરસરીરવણ્ણા ગાવી વિય સબલાનિ. યેસં અન્તરન્તરા એકેકાનિ ભિન્નાનિ, તાનિ અન્તરન્તરા વિસભાગવણ્ણબિન્દુવિચિત્રા ગાવી વિય કમ્માસાનિ. અવિસેસેન વા સબ્બાનિપિ સત્તવિધેન મેથુનસંયોગેન કોધૂપનાહાદીહિ ચ પાપધમ્મેહિ ઉપહતત્તા ખણ્ડાનિ છિદ્દાનિ સબલાનિ કમ્માસાનીતિ. તાનિયેવ તણ્હાદાસબ્યતો મોચેત્વા ભુજિસ્સભાવાકરણેન ન ભુજિસ્સાનિ. બુદ્ધાદીહિ વિઞ્ઞૂહિ ન પસત્થત્તા ન વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ. તણ્હાદિટ્ઠીહિ પરામટ્ઠત્તા, કેનચિ વા ‘‘અયં તે સીલેસુ દોસો’’તિ પરામટ્ઠું સક્કુણેય્યતાય પરામટ્ઠાનિ. ઉપચારસમાધિં અપ્પનાસમાધિં વા, અથ વા મગ્ગસમાધિં ફલસમાધિં વા ન સંવત્તયન્તીતિ અસમાધિસંવત્તનિકાનિ. ન સમાધિસંવત્તનિકાનીતિપિ પાઠો.

કેચિ પન ‘‘ખણ્ડાનીતિ કુસલાનં ધમ્માનં અપ્પતિટ્ઠાભૂતત્તા, છિદ્દાનીતિપિ એવં. સબલાનીતિ વિવણ્ણકરણત્તા, કમ્માસાનીતિપિ ¶ એવં. ન ભુજિસ્સાનીતિ તણ્હાદાસબ્યં ગતત્તા. ન વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનીતિ કુસલેહિ ગરહિતત્તા. પરામટ્ઠાનીતિ તણ્હાય ગહિતત્તા. અસમાધિસંવત્તનિકાનીતિ વિપ્પટિસારવત્થુભૂતત્તા’’તિ એવમત્થં વણ્ણયન્તિ.

ન અવિપ્પટિસારવત્થુકાનીતિ વિપ્પટિસારાવહત્તા અવિપ્પટિસારસ્સ પતિટ્ઠા ન હોન્તીતિ અત્થો. ન પામોજ્જવત્થુકાનીતિ અવિપ્પટિસારજાય દુબ્બલપીતિયા ન વત્થુભૂતાનિ તસ્સા અનાવહત્તા ¶ . એવં સેસેસુપિ યોજના કાતબ્બા. ન પીતિવત્થુકાનીતિ દુબ્બલપીતિજાય બલવપીતિયા ન વત્થુભૂતાનિ. ન પસ્સદ્ધિવત્થુકાનીતિ બલવપીતિજાય કાયચિત્તપસ્સદ્ધિયા ન વત્થુભૂતાનિ. ન સુખવત્થુકાનીતિ પસ્સદ્ધિજસ્સ કાયિકચેતસિકસુખસ્સ ન વત્થુભૂતાનિ. ન સમાધિવત્થુકાનીતિ સુખજસ્સ સમાધિસ્સ ¶ ન વત્થુભૂતાનિ. ન યથાભૂતઞાણદસ્સનવત્થુકાનીતિ સમાધિપદટ્ઠાનસ્સ યથાભૂતઞાણદસ્સનસ્સ ન વત્થુભૂતાનિ.

ન એકન્તનિબ્બિદાયાતિઆદીસુ ન-કારમેવ આહરિત્વા ‘‘ન વિરાગાયા’’તિઆદિના નયેન સેસપદેહિપિ યોજેતબ્બં. ન વિરાગાયાતિઆદીસુ સનકારો વા પાઠો. તત્થ એકન્તનિબ્બિદાયાતિ એકન્તેન વટ્ટે નિબ્બિન્દનત્થાય ન સંવત્તન્તીતિ સમ્બન્ધો. એવં સેસેસુપિ યોજેતબ્બં. વિરાગાયાતિ વટ્ટે વિરજ્જનત્થાય. નિરોધાયાતિ વટ્ટસ્સ નિરોધનત્થાય. ઉપસમાયાતિ નિરોધિતસ્સ પુન અનુપ્પત્તિવસેન વટ્ટસ્સ ઉપસમનત્થાય. અભિઞ્ઞાયાતિ વટ્ટસ્સ અભિજાનનત્થાય. સમ્બોધાયાતિ કિલેસનિદ્દાવિગમેન વટ્ટતો પબુજ્ઝનત્થાય. નિબ્બાનાયાતિ અમતનિબ્બાનત્થાય.

યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમાયાતિ યથાસમાદિન્નસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વીતિક્કમનત્થાય. વિભત્તિવિપલ્લાસવસેન પનેત્થ ઉપયોગવચનં કતં. ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેતીતિ ચિત્તુપ્પાદસુદ્ધિયા સીલસ્સ અતિવિસુદ્ધભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન ચિત્તુપ્પાદમત્તેન સીલં ભિજ્જતિ. કિં સો વીતિક્કમિસ્સતીતિ કિમત્થં વીતિક્કમં કરિસ્સતિ, નેવ વીતિક્કમં કરિસ્સતીતિ અત્થો. અખણ્ડાનીતિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બાનિ. ન ખણ્ડાનીતિપિ પાઠો. ‘‘એકન્તનિબ્બિદાયા’’તિઆદીસુ એકન્તેન વટ્ટે નિબ્બિન્દનત્થાયાતિઆદિના નયેન યોજેતબ્બં ¶ . એત્થ પન નિબ્બિદાયાતિ વિપસ્સના. વિરાગાયાતિ મગ્ગો. નિરોધાય ઉપસમાયાતિ નિબ્બાનં. અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાયાતિ મગ્ગો. નિબ્બાનાયાતિ નિબ્બાનમેવ. એકસ્મિં ઠાને વિપસ્સના, દ્વીસુ મગ્ગો, તીસુ નિબ્બાનં વુત્તન્તિ એવં અવત્થાનકથા વેદિતબ્બા. પરિયાયેન પન સબ્બાનિપેતાનિ મગ્ગવેવચનાનિપિ નિબ્બાનવેવચનાનિપિ હોન્તિયેવ.

૩૯. ઇદાનિ પરિયન્તાપરિયન્તવસેન વિજ્જમાનપભેદં દસ્સેત્વા પુન ધમ્મવસેન જાતિવસેન પચ્ચયવસેન સમ્પયુત્તવસેન સીલસ્સ પભેદં દસ્સેતું કિં સીલન્તિઆદિમાહ. તત્થ સમુટ્ઠાતિ એતેનાતિ સમુટ્ઠાનં. પચ્ચયસ્સેતં નામં. કિં સમુટ્ઠાનમસ્સાતિ કિંસમુટ્ઠાનં. કતિનં ધમ્માનં સમોધાનં સમવાયો અસ્સાતિ કતિધમ્મસમોધાનં.

ચેતના ¶ સીલન્તિ પાણાતિપાતાદીહિ વિરમન્તસ્સ, વત્તપટિપત્તિં વા પૂરેન્તસ્સ ચેતના. ચેતસિકં સીલન્તિ પાણાતિપાતાદીહિ વિરમન્તસ્સ વિરતિ. અપિચ ચેતના સીલં નામ પાણાતિપાતાદીનિ પજહન્તસ્સ સત્તકમ્મપથચેતના ¶ . ચેતસિકં સીલં નામ ‘‘અભિજ્ઝં લોકે પહાય વિગતાભિજ્ઝેન ચેતસા વિહરતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૧૭) નયેન વુત્તા અનભિજ્ઝાઅબ્યાપાદસમ્માદિટ્ઠિધમ્મા. સંવરો સીલન્તિ એત્થ પઞ્ચવિધો સંવરો વેદિતબ્બો – પાતિમોક્ખસંવરો, સતિસંવરો, ઞાણસંવરો, ખન્તિસંવરો, વીરિયસંવરોતિ. તત્થ ‘‘ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો હોતિ સમુપેતો’’તિ (વિભ. ૫૧૧) અયં પાતિમોક્ખસંવરો. ‘‘રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં, ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૧૩; મ. નિ. ૧.૨૯૫; સં. નિ. ૪.૨૩૯; અ. નિ. ૩.૧૬) અયં સતિસંવરો.

‘‘યાનિ સોતાનિ લોકસ્મિં, (અજિતાતિ ભગવા;)

સતિ તેસં નિવારણં;

સોતાનં સંવરં બ્રૂમિ, પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૪૧) –

અયં ઞાણસંવરો. પચ્ચયપટિસેવનમ્પિ એત્થેવ સમોધાનં ગચ્છતિ. યો પનાયં ‘‘ખમો હોતિ સીતસ્સ ઉણ્હસ્સા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૪; અ. નિ. ૪.૧૧૪; ૬.૫૮) નયેન આગતો, અયં ખન્તિસંવરો નામ. યો ચાયં ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૬; અ. નિ. ૪.૧૧૪; ૬.૫૮) નયેન આગતો, અયં વીરિયસંવરો નામ. આજીવપારિસુદ્ધિપિ ¶ એત્થેવ સમોધાનં ગચ્છતિ. ઇતિ અયં પઞ્ચવિધોપિ સંવરો, યા ચ પાપભીરુકાનં કુલપુત્તાનં સમ્પત્તવત્થુતો વિરતિ, સબ્બમેતં સંવરસીલન્તિ વેદિતબ્બં. અવીતિક્કમો સીલન્તિ સમાદિન્નસીલસ્સ કાયિકવાચસિકો અવીતિક્કમો. ઇદં તાવ કિં સીલન્તિ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જનં.

કતિ સીલાનીતિ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જને કુસલસીલં અકુસલસીલં અબ્યાકતસીલન્તિ એત્થ યસ્મા લોકે તેસં તેસં સત્તાનં પકતિ સીલન્તિ વુચ્ચતિ, યં સન્ધાય ‘‘અયં સુખસીલો, અયં દુક્ખસીલો, અયં કલહસીલો, અયં મણ્ડનસીલો’’તિ ભણન્તિ. તસ્મા તેન પરિયાયેન અત્થુદ્ધારવસેન અકુસલસીલમપિ સીલન્તિ વુત્તં. તં પન ‘‘સુત્વાન સંવરે પઞ્ઞા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૩૭) વચનતો ઇધાધિપ્પેતસીલં ન હોતીતિ.

યસ્મા ¶ ¶ પન ચેતનાદિભેદસ્સ સીલસ્સ સમ્પયુત્તચિત્તં સમુટ્ઠાનં, તસ્મા કુસલચિત્તસમુટ્ઠાનં કુસલસીલન્તિઆદિમાહ.

સંવરસમોધાનં સીલન્તિ સંવરસમ્પયુત્તખન્ધા. તે હિ સંવરેન સમાગતા મિસ્સીભૂતાતિ સંવરસમોધાનન્તિ વુત્તા. એવં અવીતિક્કમસમોધાનં સીલમ્પિ વેદિતબ્બં. તથાભાવે જાતચેતના સમોધાનં સીલન્તિ સંવરભાવે અવીતિક્કમભાવે જાતચેતનાસમ્પયુત્તા ખન્ધા. યસ્મા ચ તીસુપિ ચેતેસુ તંસમ્પયુત્તા ધમ્મા અધિપ્પેતા, તસ્મા ચેતનાસમોધાનેન ચેતસિકાનમ્પિ સઙ્ગહિતત્તા ચેતસિકસમોધાનસીલં વિસું ન નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. હેટ્ઠા ચેતનાદયો ધમ્મા ‘‘સીલ’’ન્તિ વુત્તા. ન કેવલં તે એવ સીલં, તંસમ્પયુત્તા ધમ્માપિ સીલમેવાતિ દસ્સનત્થં અયં તિકો વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

૪૦. ઇદાનિ યસ્મા ચેતનાચેતસિકા સંવરાવીતિક્કમાયેવ હોન્તિ ન વિસું, તસ્મા સંવરાવીતિક્કમેયેવ યાવ અરહત્તમગ્ગા સાધારણક્કમેન યોજેન્તો પાણાતિપાતં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલન્તિઆદિમાહ. પાણાતિપાતા વેરમણિઆદયો હિ યસ્મા અત્તનો અત્તનો પચ્ચનીકં સંવરન્તિ, તં ન વીતિક્કમન્તિ ચ, તસ્મા સંવરણતો અવીતિક્કમનતો ચ સંવરટ્ઠેન સીલં અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં નામ હોતિ. તત્થ પાણાતિપાતં સંવરટ્ઠેનાતિ પાણાતિપાતસ્સ પિદહનટ્ઠેન સીલં. કિં તં? પાણાતિપાતા વેરમણી. સા ચ તં સંવરન્તીયેવ તં ન વીતિક્કમતીતિ અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. એવમેવ અદિન્નાદાના વેરમણિઆદયો અનભિજ્ઝાઅબ્યાપાદસમ્માદિટ્ઠિયો યોજેતબ્બા.

પાણાતિપાતન્તિઆદીસુ ¶ પન દસસુ અકુસલકમ્મપથેસુ પાણસ્સ અતિપાતો પાણાતિપાતો. પાણવધો પાણઘાતોતિ વુત્તં હોતિ. પાણોતિ ચેત્થ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં. તસ્મિં પન પાણે પાણસઞ્ઞિનો જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા કાયવચીદ્વારાનં અઞ્ઞતરદ્વારપ્પવત્તા વધકચેતના પાણાતિપાતો. સો ગુણવિરહિતેસુ તિરચ્છાનગતાદીસુ પાણેસુ ખુદ્દકે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાસરીરે મહાસાવજ્જો. કસ્મા? પયોગમહન્તતાય. પયોગસમત્તેપિ વત્થુમહન્તતાય. ગુણવન્તેસુ મનુસ્સાદીસુ અપ્પગુણે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાગુણે મહાસાવજ્જો. સરીરગુણાનં ¶ પન સમભાવે સતિ કિલેસાનં ઉપક્કમાનઞ્ચ મુદુતાય અપ્પસાવજ્જો, તિબ્બતાય મહાસાવજ્જોતિ વેદિતબ્બો. તસ્સ પઞ્ચ સમ્ભારા – પાણો, પાણસઞ્ઞિતા, વધકચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન મરણન્તિ.

અદિન્નસ્સ ¶ આદાનં અદિન્નાદાનં, પરસંહરણં, થેય્યં, ચોરિકાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ અદિન્નન્તિ પરપરિગ્ગહિતં, યત્થ પરો યથાકામકારિતં આપજ્જન્તો અદણ્ડારહો અનુપવજ્જો ચ હોતિ, તસ્મિં પરપરિગ્ગહિતે પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિનો તદાદાયકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા કાયવચીદ્વારાનં અઞ્ઞતરદ્વારપ્પવત્તા થેય્યચેતના અદિન્નાદાનં. તં હીને પરસન્તકે અપ્પસાવજ્જં, પણીતે મહાસાવજ્જં. કસ્મા? વત્થુપણીતતાય. વત્થુસમત્તે સતિ ગુણાધિકાનં સન્તકે વત્થુસ્મિં મહાસાવજ્જં, તં તં ગુણાધિકં ઉપાદાય તતો તતો હીનગુણસ્સ સન્તકે વત્થુસ્મિં અપ્પસાવજ્જં. તસ્સ પઞ્ચ સમ્ભારા – પરપરિગ્ગહિતં, પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિતા થેય્યચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન હરણન્તિ.

કામેસૂતિ મેથુનસમાચારેસુ. મિચ્છાચારોતિ એકન્તનિન્દિતો લામકાચારો. લક્ખણતો પન અસદ્ધમ્માધિપ્પાયેન કાયદ્વારપ્પવત્તા અગમનીયટ્ઠાનવીતિક્કમચેતના કામેસુ મિચ્છાચારો.

તત્થ અગમનીયટ્ઠાનં નામ પુરિસાનં તાવ માતુરક્ખિતા, પિતુરક્ખિતા, માતાપિતુરક્ખિતા, ભાતુરક્ખિતા, ભગિનિરક્ખિતા, ઞાતિરક્ખિતા, ગોત્તરક્ખિતા, ધમ્મરક્ખિતા, સારક્ખા, સપરિદણ્ડાતિ માતુરક્ખિતાદયો દસ, ધનક્કીતા, છન્દવાસિની, ભોગવાસિની, પટવાસિની, ઓદપત્તકિની, ઓભતચુમ્બટા, દાસી ચ, ભરિયા ચ, કમ્મકારી ચ ભરિયા ચ, ધજાહટા મુહુત્તિકાતિ ધનક્કીતાદયો દસાતિ ¶ વીસતિ ઇત્થિયો. ઇત્થીસુ પન દ્વિન્નં સારક્ખસપરિદણ્ડાનં દસન્નઞ્ચ ધનક્કીતાદીનન્તિ દ્વાદસન્નં ઇત્થીનં અઞ્ઞે પુરિસા, ઇદં અગમનીયટ્ઠાનં નામ.

સો પનેસ મિચ્છાચારો સીલાદિગુણરહિતે અગમનીયટ્ઠાને અપ્પસાવજ્જો, સીલાદિગુણસમ્પન્ને મહાસાવજ્જો. તસ્સ ચત્તારો સમ્ભારા – અગમનીયવત્થુ, તસ્મિં સેવનચિત્તં, સેવનપયોગો, મગ્ગેનમગ્ગપટિપત્તિઅધિવાસનન્તિ.

મુસાતિ ¶ વિસંવાદનપુરેક્ખારસ્સ અત્થભઞ્જકો વચીપયોગો, કાયપયોગો વા. વિસંવાદનાધિપ્પાયેન પનસ્સ પરવિસંવાદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો. અપરો નયો – મુસાતિ અભૂતં અતચ્છં વત્થુ. વાદોતિ તસ્સ ભૂતતો તચ્છતો વિઞ્ઞાપનં. લક્ખણતો પન અતથં વત્થું તથતો પરં વિઞ્ઞાપેતુકામસ્સ તથાવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો. સો યમત્થં ભઞ્જતિ, તસ્સ અપ્પતાય અપ્પસાવજ્જો, મહન્તતાય મહાસાવજ્જો. અપિચ ગહટ્ઠાનં અત્તનો સન્તકં અદાતુકામતાય નત્થીતિઆદિનયપ્પવત્તો અપ્પસાવજ્જો, સક્ખિના ¶ હુત્વા અત્થભઞ્જનત્થં વુત્તો મહાસાવજ્જો. પબ્બજિતાનં અપ્પકમ્પિ તેલં વા સપ્પિં વા લભિત્વા હસાધિપ્પાયેન ‘‘અજ્જ ગામે તેલં નદી મઞ્ઞે સન્દતી’’તિ પૂરણકથાનયેન પવત્તો અપ્પસાવજ્જો, અદિટ્ઠંયેવ પન દિટ્ઠન્તિઆદિના નયેન વદન્તાનં મહાસાવજ્જો. તસ્સ ચત્તારો સમ્ભારા – અતથં વત્થુ, વિસંવાદનચિત્તં, તજ્જો વાયામો, પરસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ.

યાય વાચાય યસ્સ તં વાચં ભાસતિ, તસ્સ હદયે અત્તનો પિયભાવં, પરસ્સ ચ સુઞ્ઞભાવં કરોતિ, સા પિસુણા વાચા. યાય પન અત્તાનમ્પિ પરમ્પિ ફરુસં કરોતિ, યા વાચા સયમ્પિ ફરુસા નેવ કણ્ણસુખા ન હદયસુખા વા, અયં ફરુસા વાચા. યેન સમ્ફં પલપતિ નિરત્થકં, સો સમ્ફપ્પલાપો. તેસં મૂલભૂતા ચેતનાપિ પિસુણાવાચાદિનામમેવ લભતિ. સા એવ ચ ઇધ અધિપ્પેતાતિ.

તત્થ સંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સ પરેસં વા ભેદાય અત્તનો પિયકમ્યતાય વા કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના પિસુણા વાચા. સા યસ્સ ભેદં કરોતિ, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા. તસ્સા ચત્તારો સમ્ભારા ¶ – ભિન્દિતબ્બો પરો, ‘‘ઇતિ ઇમે નાના ભવિસ્સન્તી’’તિ ભેદપુરેક્ખારતા વા ‘‘ઇતિ અહં પિયો ભવિસ્સામિ વિસ્સાસિકો’’તિ પિયકમ્યતા વા, તજ્જો વાયામો, તસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ. પરે પન અભિન્ને કમ્મપથભેદો નત્થિ, ભિન્નેયેવ હોતિ.

પરસ્સ મમ્મચ્છેદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા એકન્તફરુસચેતના ફરુસા વાચા. મમ્મચ્છેદકોપિ પન પયોગો ચિત્તસણ્હતાય ફરુસા વાચા ન હોતિ. માતાપિતરો હિ કદાચિ પુત્તકે એવમ્પિ વદન્તિ ‘‘ચોરા વો ખણ્ડાખણ્ડિકં કરોન્તૂ’’તિ. ઉપ્પલપત્તમ્પિ ચ નેસં ઉપરિ પતન્તં ¶ ન ઇચ્છન્તિ. આચરિયુપજ્ઝાયા ચ કદાચિ નિસ્સિતકે એવં વદન્તિ ‘‘કિં ઇમે અહિરિકા અનોત્તપ્પિનો, નિદ્ધમથ ને’’તિ. અથ ચ નેસં આગમાધિગમસમ્પત્તિં ઇચ્છન્તિ. યથા ચ ચિત્તસણ્હતાય ફરુસા વાચા ન હોતિ, એવં વચનસણ્હતાય અફરુસા વાચાપિ ન હોતિ. ન હિ મારાપેતુકામસ્સ ‘‘ઇમં સુખં સયાપેથા’’તિ વચનં અફરુસા વાચા હોતિ, ચિત્તફરુસતાય પનેસા ફરુસા વાચાવ. સા યં સન્ધાય પવત્તિતા, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા. તસ્સા તયો સમ્ભારા – અક્કોસિતબ્બો પરો, કુપિતચિત્તં, અક્કોસનાતિ.

અનત્થવિઞ્ઞાપિકા ¶ કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા અકુસલચેતના સમ્ફપ્પલાપો. સો આસેવનમન્દતાય અપ્પસાવજ્જો, આસેવનમહન્તતાય મહાસાવજ્જો. તસ્સ દ્વે સમ્ભારા – ભારતયુદ્ધસીતાહરણાદિનિરત્થકકથાપુરેક્ખારતા, તથારૂપિકથાકથનઞ્ચાતિ. પરે પન તં કથં અગણ્હન્તે કમ્મપથભેદો નત્થિ, પરેન સમ્ફપ્પલાપે ગહિતેયેવ હોતિ.

અભિજ્ઝાયતીતિ અભિજ્ઝા, પરભણ્ડાભિમુખી હુત્વા તન્નિન્નતાય પવત્તતીતિ અત્થો. સા ‘‘અહો વત ઇદં મમસ્સા’’તિ એવં પરભણ્ડાભિજ્ઝાયનલક્ખણા, અદિન્નાદાનં વિય અપ્પસાવજ્જા મહાસાવજ્જા ચ. તસ્સ દ્વે સમ્ભારા – પરભણ્ડં, અત્તનો પરિણામનઞ્ચાતિ. પરભણ્ડવત્થુકે હિ લોભે ઉપ્પન્નેપિ ન તાવ કમ્મપથભેદો હોતિ, યાવ ‘‘અહો વત ઇદં મમસ્સા’’તિ અત્તનો ન પરિણામેતિ.

હિતસુખં બ્યાપાદયતીતિ બ્યાપાદો. સો પરવિનાસાય મનોપદોસલક્ખણો, ફરુસા વાચા વિય અપ્પસાવજ્જો મહાસાવજ્જો ચ. તસ્સ દ્વે સમ્ભારા – પરસત્તો ચ, તસ્સ ચ વિનાસચિન્તાતિ. પરસત્તવત્થુકે હિ કોધે ઉપ્પન્નેપિ ન તાવ ¶ કમ્મપથભેદો હોતિ, યાવ ‘‘અહો વતાયં ઉચ્છિજ્જેય્ય વિનસ્સેય્યા’’તિ તસ્સ વિનાસં ન ચિન્તેતિ.

યથાભુચ્ચગહણાભાવેન ¶ મિચ્છા પસ્સતીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. સા ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિના નયેન વિપરીતદસ્સનલક્ખણા, સમ્ફપ્પલાપો વિય અપ્પસાવજ્જા, મહાસાવજ્જા ચ. અપિચ અનિયતા અપ્પસાવજ્જા, નિયતા મહાસાવજ્જા. તસ્સા દ્વે સમ્ભારા – વત્થુનો ચ ગહિતાકારવિપરીતતા, યથા ચ તં ગણ્હાતિ, તથાભાવેન તસ્સૂપટ્ઠાનન્તિ. તત્થ નત્થિકાહેતુકઅકિરિયદિટ્ઠીહિ એવ કમ્મપથભેદો હોતિ, ન અઞ્ઞદિટ્ઠીહિ.

ઇમેસં પન દસન્નં અકુસલકમ્મપથાનં ધમ્મતો, કોટ્ઠાસતો, આરમ્મણતો, વેદનાતો, મૂલતોતિ પઞ્ચહાકારેહિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

તત્થ ધમ્મતોતિ એતેસુ હિ સત્ત પટિપાટિયા ચેતનાધમ્માવ હોન્તિ, અભિજ્ઝાદયો તયો ચેતનાસમ્પયુત્તા.

કોટ્ઠાસતોતિ પટિપાટિયા સત્ત, મિચ્છાદિટ્ઠિ ચાતિ ઇમે અટ્ઠ કમ્મપથા એવ હોન્તિ, નો ¶ મૂલાનિ. અભિજ્ઝાબ્યાપાદા કમ્મપથા ચેવ મૂલાનિ ચ. અભિજ્ઝા હિ મૂલં પત્વા લોભો અકુસલમૂલં હોતિ, બ્યાપાદો દોસો અકુસલમૂલં.

આરમ્મણતોતિ પાણાતિપાતો જીવિતિન્દ્રિયારમ્મણતો સઙ્ખારારમ્મણો. અદિન્નાદાનં સત્તારમ્મણં વા સઙ્ખારારમ્મણં વા. મિચ્છાચારો ફોટ્ઠબ્બવસેન સઙ્ખારારમ્મણો, સત્તારમ્મણોતિપિ એકે. મુસાવાદો સત્તારમ્મણો વા સઙ્ખારારમ્મણો વા. તથા પિસુણા વાચા. ફરુસા વાચા સત્તારમ્મણાવ સમ્ફપ્પલાપો દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતવસેન સત્તારમ્મણો વા સઙ્ખારારમ્મણો વા. તથા અભિજ્ઝા. બ્યાપાદો સત્તારમ્મણોવ. મિચ્છાદિટ્ઠિ તેભૂમકધમ્મવસેન સઙ્ખારારમ્મણાવ.

વેદનાતોતિ પાણાતિપાતો દુક્ખવેદનો હોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ રાજાનો ચોરં દિસ્વા હસમાનાપિ ‘‘ગચ્છથ ભણે, મારેથ ન’’ન્તિ વદન્તિ, સન્નિટ્ઠાપકચેતના પન નેસં દુક્ખસમ્પયુત્તાવ હોતિ. અદિન્નાદાનં તિવેદનં. તઞ્હિ પરભણ્ડં દિસ્વા હટ્ઠતુટ્ઠસ્સ ગણ્હતો સુખવેદનં હોતિ, ભીતતસિતસ્સ ગણ્હતો દુક્ખવેદનં, તથા વિપાકનિસ્સન્દફલાનિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ. ગહણકાલે મજ્ઝત્તભાવે ઠિતસ્સ ¶ પન ગણ્હતો અદુક્ખમસુખવેદનં હોતિ. મિચ્છાચારો સુખમજ્ઝત્તવસેન દ્વિવેદનો, સન્નિટ્ઠાપકચિત્તે ¶ પન મજ્ઝત્તવેદનો ન હોતિ. મુસાવાદો અદિન્નાદાને વુત્તનયેનેવ તિવેદનો, તથા પિસુણા વાચા. ફરુસા વાચા દુક્ખવેદના. સમ્ફપ્પલાપો તિવેદનો. પરેસુ હિ સાધુકારં દેન્તેસુ ચેલાદીનિ ઉક્ખિપન્તેસુ હટ્ઠતુટ્ઠસ્સ સીતાહરણભારતયુદ્ધાદીનિ કથનકાલે સો સુખવેદનો હોતિ, પઠમં દિન્નવેતનેન એકેન પચ્છા આગન્ત્વા ‘‘આદિતો પટ્ઠાય કથેહી’’તિ વુત્તે ‘‘નિરવસેસં યથાનુસન્ધિકં પકિણ્ણકકથં કથેસ્સામિ નુ ખો, નો’’તિ દોમનસ્સિતસ્સ કથનકાલે દુક્ખવેદનો હોતિ, મજ્ઝત્તસ્સ કથયતો અદુક્ખમસુખવેદનો હોતિ. અભિજ્ઝા સુખમજ્ઝત્તવસેન દ્વિવેદના, તથા મિચ્છાદિટ્ઠિ. બ્યાપાદો દુક્ખવેદનો.

મૂલતોતિ પાણાતિપાતો દોસમોહવસેન દ્વિમૂલકો હોતિ, અદિન્નાદાનં દોસમોહવસેન વા લોભમોહવસેન વા, મિચ્છાચારો લોભમોહવસેન, મુસાવાદો દોસમોહવસેન વા લોભમોહવસેન વા. તથા પિસુણા વાચા સમ્ફપ્પલાપો ચ. ફરુસા વાચા દોસમોહવસેન, અભિજ્ઝા મોહવસેન એકમૂલા, તથા બ્યાપાદો. મિચ્છાદિટ્ઠિ લોભમોહવસેન દ્વિમૂલાતિ.

અકુસલકમ્મપથકથા નિટ્ઠિતા.

પાણાતિપાતાદીહિ ¶ પન વિરતિયો, અનભિજ્ઝાઅબ્યાપાદસમ્માદિટ્ઠિયો ચાતિ ઇમે દસ કુસલકમ્મપથા નામ. પાણાતિપાતાદીહિ એતાય વિરમન્તિ, સયં વા વિરમતિ, વિરમણમત્તમેવ વા એતન્તિ વિરતિ. યા પાણાતિપાતાદીહિ વિરમન્તસ્સ કુસલચિત્તસમ્પયુત્તા વિરતિ, સા પભેદતો તિવિધા હોતિ સમ્પત્તવિરતિ સમાદાનવિરતિ સમુચ્છેદવિરતીતિ. તત્થ અસમાદિન્નસિક્ખાપદાનં અત્તનો જાતિવયબાહુસચ્ચાદીનિ પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘અયુત્તં અમ્હાકં એવરૂપં પાપં કાતુ’’ન્તિ સમ્પત્તવત્થું અવીતિક્કમન્તાનં ઉપ્પજ્જમાના વિરતિ સમ્પત્તવિરતિ નામ. સમાદિન્નસિક્ખાપદાનં પન સિક્ખાપદસમાદાને ચ તતુત્તરિ ચ અત્તનો જીવિતમ્પિ ¶ પરિચ્ચજિત્વા વત્થું અવીતિક્કમન્તાનં ઉપ્પજ્જમાના વિરતિ સમાદાનવિરતિ નામ. અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તા પન વિરતિ સમુચ્છેદવિરતિ નામ, યસ્સા ઉપ્પત્તિતો પભુતિ અરિયપુગ્ગલાનં ‘‘પાણં ઘાતેસ્સામા’’તિઆદિચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતીતિ.

ઇદાનિ ¶ અકુસલકમ્મપથાનં વિય ઇમેસં કુસલકમ્મપથાનં ધમ્મતો, કોટ્ઠાસતો, આરમ્મણતો, વેદનાતો, મૂલતોતિ પઞ્ચહાકારેહિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

તત્થ ધમ્મતોતિ એતેસુપિ પટિપાટિયા સત્ત ચેતનાપિ વટ્ટન્તિ વિરતિયોપિ, અન્તે તયો ચેતનાસમ્પયુત્તાવ.

કોટ્ઠાસતોતિ પટિપાટિયા સત્ત કમ્મપથા એવ, નો મૂલાનિ, અન્તે તયો કમ્મપથા ચેવ મૂલાનિ ચ. અનભિજ્ઝા હિ મૂલં પત્વા અલોભો કુસલમૂલં હોતિ, અબ્યાપાદો અદોસો કુસલમૂલં, સમ્માદિટ્ઠિ અમોહો કુસલમૂલં.

આરમ્મણતોતિ પાણાતિપાતાદીનં આરમ્મણાનેવ એતેસં આરમ્મણાનિ. વીતિક્કમિતબ્બતોયેવ હિ વેરમણી નામ હોતિ. યથા પન નિબ્બાનારમ્મણો અરિયમગ્ગો કિલેસે પજહતિ, એવં જીવિતિન્દ્રિયાદિઆરમ્મણાપેતે કમ્મપથા પાણાતિપાતાદીનિ દુસ્સીલ્યાનિ પજહન્તીતિ.

વેદનાતોતિ સબ્બે સુખવેદના વા હોન્તિ મજ્ઝત્તવેદના વા. કુસલં પત્વા હિ દુક્ખા વેદના નામ નત્થિ.

મૂલતોતિ પટિપાટિયા સત્ત ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ અલોભઅદોસઅમોહવસેન તિમૂલા ¶ હોન્તિ. ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ અલોભાદોસવસેન દ્વિમૂલા. અનભિજ્ઝા ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ અદોસઅમોહવસેન દ્વિમૂલા. ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ અદોસવસેન એકમૂલા. અલોભો પન અત્તનાવ અત્તનો મૂલં ન હોતિ. અબ્યાપાદેપિ એસેવ નયો. સમ્માદિટ્ઠિ અલોભાદોસવસેન દ્વિમૂલાવાતિ.

કુસલકમ્મપથકથા નિટ્ઠિતા.

૪૧.

એવં દસકુસલકમ્મપથવસેન સીલં દસ્સેત્વા ઇદાનિ નેક્ખમ્માદીનં અરહત્તમગ્ગપરિયોસાનાનં સત્તતિંસધમ્માનં વસેન દસ્સેતું નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલન્તિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મા નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં સંવરતિ ન વીતિક્કમતિ, તસ્મા નેક્ખમ્મં સીલન્તિ અધિપ્પાયો. પચ્ચત્તત્થે વા કરણવચનં, નેક્ખમ્મન્તિ અત્થો. એસ ¶ નયો ¶ સેસેસુ. પાળિયં પન નેક્ખમ્મઅબ્યાપાદે દસ્સેત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા સેસં સઙ્ખિપિત્વા અન્તે અરહત્તમગ્ગોયેવ દસ્સિતો.

એવં સંવરઅવીતિક્કમવસેન સીલં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસંયેવ દ્વિન્નં પભેદદસ્સનત્થં પઞ્ચ સીલાનિ પાણાતિપાતસ્સ પહાનં સીલન્તિઆદિમાહ. એત્થ ચ પાણાતિપાતસ્સ પહાનં સીલં, પાણાતિપાતા વેરમણી સીલં, પાણાતિપાતસ્સ પટિપક્ખચેતના સીલં, પાણાતિપાતસ્સ સંવરો સીલં, પાણાતિપાતસ્સ અવીતિક્કમો સીલન્તિ યોજના કાતબ્બા. પહાનન્તિ ચ કોચિ ધમ્મો નામ નત્થિ અઞ્ઞત્ર વુત્તપ્પકારાનં પાણાતિપાતાદીનં અનુપ્પાદમત્તતો. યસ્મા પન તં તં પહાનં તસ્સ તસ્સ કુસલસ્સ ધમ્મસ્સ પતિટ્ઠાનટ્ઠેન ઉપધારણં હોતિ, વિપ્પકિણ્ણસભાવાકરણેન ચ સમોધાનં, તસ્મા પુબ્બે વુત્તેનેવ ઉપધારણસમોધાનસઙ્ખાતેન સીલનટ્ઠેન સીલન્તિ વુત્તં. ઇતરે ચત્તારો ધમ્મા તતો તતો વેરમણિવસેન તસ્સ તસ્સ સંવરવસેન તદુભયસમ્પયુત્તચેતનાવસેન તં તં અવીતિક્કમન્તસ્સ અવીતિક્કમવસેન ચ ચેતસો પવત્તિસભાવં સન્ધાય વુત્તા.

અથ વા પહાનમ્પિ ધમ્મતો અત્થિયેવ. કથં? પહીયતે અનેન પાણાતિપાતાદિપટિપક્ખો, પજહતિ વા તં પટિપક્ખન્તિ પહાનં. કિં તં? સબ્બેપિ કુસલા ખન્ધા. અઞ્ઞે પન આચરિયા ‘‘નેક્ખમ્માદીસુપિ ‘વેરમણી સીલ’ન્તિ વચનમત્તં ગહેત્વા સબ્બકુસલેસુપિ નિયતયેવાપનકભૂતા વિરતિ નામ અત્થી’’તિ વદન્તિ, ન તથા ઇધાતિ. એવમિમેહિ પહાનાદીહિ પઞ્ચહિ પદેહિ વિસેસેત્વા પરિયન્તાપરિયન્તસીલદ્વયે અપરિયન્તસીલમેવ ¶ વુત્તં. તસ્મા એવ હિ એવરૂપાનિ સીલાનિ ચિત્તસ્સ અવિપ્પટિસારાય સંવત્તન્તિ…પે… સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોન્તો સિક્ખતીતિ વુત્તં.

તત્થ અવિપ્પટિસારાય સંવત્તન્તીતિ ‘‘સંવરો અવિપ્પટિસારત્થાયા’’તિ (પરિ. ૩૬૬) ચ ‘‘અવિપ્પટિસારત્થાનિ ખો, આનન્દ, કુસલાનિ સીલાનિ અવિપ્પટિસારાનિસંસાની’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૧; ૧૧.૧) ચ વચનતો અવિપ્પટિસારત્થાય સંવત્તન્તિ. ‘‘અવિપ્પટિસારો પામોજ્જત્થાયા’’તિ (પરિ. ૩૬૬) ચ ‘‘યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૭૪) ચ વચનતો પામોજ્જાય સંવત્તન્તિ. ‘‘પામોજ્જં પીતત્થાયા’’તિ ¶ (પરિ. ૩૬૬) ચ ‘‘પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૨૬; સં. નિ. ૫.૩૭૬; દી. નિ. ૩.૩૨૨) ચ વચનતો પીતિયા ¶ સંવત્તન્તિ. ‘‘પીતિ પસ્સદ્ધત્થાયા’’તિ (પરિ. ૩૬૬) ચ ‘‘પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૨૬; સં. નિ. ૫.૩૭૬; દી. નિ. ૩.૩૨૨) ચ વચનતો પસ્સદ્ધિયા સંવત્તન્તિ. ‘‘પસ્સદ્ધિ સુખત્થાયા’’તિ (પરિ. ૩૬૬) ચ ‘‘પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૨૬; સં. નિ. ૫.૩૭૬; દી. નિ. ૩.૩૨૨) ચ વચનતો સોમનસ્સાય સંવત્તન્તિ. ચેતસિકં સુખઞ્હિ સોમનસ્સન્તિ વુચ્ચતિ. આસેવનાયાતિ ભુસા સેવના આસેવના. કસ્સ આસેવના? અનન્તરં સોમનસ્સવચનેન સુખસ્સ વુત્તત્તા સુખં સિદ્ધં. ‘‘સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૨૬; સં. નિ. ૫.૩૭૬; દી. નિ. ૩.૩૨૨) ચ વચનતો તેન સુખેન સમાધિ સિદ્ધો હોતિ. એવં સિદ્ધસ્સ સમાધિસ્સ આસેવના. તસ્સ સમાધિસ્સ આસેવનાય સંવત્તન્તિ, પગુણબલવભાવાય સંવત્તન્તીતિ અત્થો. ભાવનાયાતિ તસ્સેવ સમાધિસ્સ વુદ્ધિયા. બહુલીકમ્માયાતિ તસ્સેવ સમાધિસ્સ પુનપ્પુનં કિરિયાય. અવિપ્પટિસારાદિપવત્તિયા મૂલકારણં હુત્વા સમાધિસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયાદિઅલઙ્કારસાધનેન અલઙ્કારાય સંવત્તન્તિ. અવિપ્પટિસારાદિકસ્સ સમાધિસમ્ભારસ્સ સાધનેન પરિક્ખારાય સંવત્તન્તિ. ‘‘યે ચ ખો ઇમે પબ્બજિતેન જીવિતપરિક્ખારા સમુદાનેતબ્બા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૯૨) વિય હિ એત્થ સમ્ભારત્થો પરિક્ખારસદ્દો. ‘‘રથો સીલપરિક્ખારો, ઝાનક્ખો ચક્કવીરિયો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૫૪) પન અલઙ્કારત્થો. ‘‘સત્તહિ નગરપરિક્ખારેહિ સુપરિક્ખતં હોતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૭.૬૭) પરિવારત્થો. ઇધ પન અલઙ્કારપરિવારાનં વિસું આગતત્તા સમ્ભારત્થોતિ વુત્તં. સમ્ભારત્થો ચ પચ્ચયત્થોતિ. મૂલકારણભાવેનેવ સમાધિસમ્પયુત્તફસ્સાદિધમ્મસમ્પત્તિસાધનેન પરિવારાય સંવત્તન્તિ. સમાધિસ્સ વિપસ્સનાય ચ પદટ્ઠાનભાવપાપનેન વસીભાવપાપનેન ચ પરિપુણ્ણભાવસાધનતો પારિપૂરિયા સંવત્તન્તિ.

એવં ¶ સીલૂપનિસ્સયેન સબ્બાકારપરિપૂરં સમાધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘સમાહિતે ચિત્તે યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતિ, યથાભૂતં જાનં પસ્સં નિબ્બિન્દતિ, નિબ્બિન્દં વિરજ્જતિ, વિરાગા વિમુચ્ચતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૭૩; દી. નિ. ૩.૩૫૯) વચનતો સીલમૂલકાનિ સમાધિપદટ્ઠાનાનિ યથાભૂતઞાણદસ્સનાદીનિ દસ્સેન્તો એકન્તનિબ્બિદાયાતિઆદિમાહ. નિબ્બિદાય હિ દસ્સિતાય તસ્સા પદટ્ઠાનભૂતં ¶ યથાભૂતઞાણદસ્સનં ¶ દસ્સિતમેવ હોતિ. તસ્મિઞ્હિ અસિદ્ધે નિબ્બિદા ન સિજ્ઝતીતિ. તાનિ પન વુત્તત્થાનેવ. યથાભૂતઞાણદસ્સનં પનેત્થ સપ્પચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહો.

એવં અમતમહાનિબ્બાનપરિયોસાનં સીલપ્પયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ સીલસ્સ અધિસીલસિક્ખાભાવં તમ્મૂલકા ચ અધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાસિક્ખા દસ્સેતુકામો એવરૂપાનં સીલાનં સંવરપારિસુદ્ધિ અધિસીલન્તિઆદિમાહ. તત્થ સંવરોયેવ પારિસુદ્ધિ સંવરપારિસુદ્ધિ. એવરૂપાનં અપરિયન્તભૂતાનં વિવટ્ટનિસ્સિતાનં સીલાનં સંવરપારિસુદ્ધિ વિવટ્ટનિસ્સિતત્તા સેસસીલતો અધિકં સીલન્તિ અધિસીલન્તિ વુચ્ચતિ. સંવરપારિસુદ્ધિયા ઠિતં ચિત્તન્તિ એદિસાય સીલસંવરપારિસુદ્ધિયા પતિટ્ઠિતં ચિત્તં સુટ્ઠુ અવિપ્પટિસારાદીનં આવહનતો ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ, સમાધિસ્મિં પતિટ્ઠાતીતિ અત્થો. અવિક્ખેપોયેવ પારિસુદ્ધિ અવિક્ખેપપારિસુદ્ધિ. સો સબ્બમલવિરહિતો નિબ્બેધભાગિયો સમાધિ સેસસમાધિતો અધિકત્તા અધિચિત્તન્તિ વુચ્ચતિ. ચિત્તસીસેન હેત્થ સમાધિ નિદ્દિટ્ઠો. સંવરપારિસુદ્ધિં સમ્મા પસ્સતીતિ પરિસુદ્ધં સીલસંવરં ઞાતપરિઞ્ઞાવસેન તીરણપરિઞ્ઞાવસેન ચ સમ્મા પસ્સતિ, એવમેવ અવિક્ખેપપારિસુદ્ધિસઙ્ખાતં પરિસુદ્ધં સમાધિં સમ્મા પસ્સતિ. એવં પસ્સતો ચસ્સ દસ્સનસઙ્ખાતા પારિસુદ્ધિ દસ્સનપારિસુદ્ધિ. સાયેવ સેસપઞ્ઞાય અધિકત્તા અધિપઞ્ઞાતિ વુચ્ચતિ. યો તત્થાતિ યો તત્થ સંવરઅવિક્ખેપદસ્સનેસુ. સંવરટ્ઠોતિ સંવરભાવો. એવમેવ અવિક્ખેપટ્ઠદસ્સનટ્ઠા ચ વેદિતબ્બા. અધિસીલમેવ સિક્ખા અધિસીલસિક્ખા. એવં ઇતરાપિ વેદિતબ્બા.

એવં તિસ્સો સિક્ખાયો દસ્સેત્વા ઇદાનિ તાસં પારિપૂરિક્કમં દસ્સેતું ઇમા તિસ્સો સિક્ખાયો આવજ્જન્તો સિક્ખતીતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – પચ્ચેકં પરિપૂરેતું આવજ્જન્તોપિ સિક્ખતિ નામ, આવજ્જેત્વા ‘‘અયં નામ સિક્ખા’’તિ જાનન્તોપિ સિક્ખતિ નામ, જાનિત્વા પુનપ્પુનં પસ્સન્તોપિ સિક્ખતિ નામ, પસ્સિત્વા યથાદિટ્ઠં પચ્ચવેક્ખન્તોપિ સિક્ખતિ નામ, પચ્ચવેક્ખિત્વા તત્થેવ ચિત્તં અચલં કત્વા પતિટ્ઠપેન્તોપિ સિક્ખતિ નામ, તંતંસિક્ખાસમ્પયુત્તસદ્ધાવીરિયસતિસમાધિપઞ્ઞાહિ સકસકકિચ્ચં કરોન્તોપિ સિક્ખતિ નામ, અભિઞ્ઞેય્યાભિજાનનાદિકાલેપિ તં તં કિચ્ચં કરોન્તો તિસ્સોપિ સિક્ખાયો સિક્ખતિ નામાતિ ¶ . પુન ¶ પઞ્ચ સીલાનીતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસાનન્તિઆદીસુ પન ¶ અરહન્તાનં સુટ્ઠુ વિપ્પટિસારાદિઅભાવતો આસેવનાદિભાવતો ચ તાનિ પદાનિ યુજ્જન્તેવ. એકન્તનિબ્બિદાયાતિઆદીનિ પન સતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનાનિ વિય મગ્ગક્ખણેયેવ યોજેતબ્બાનિ.

૪૨.

સંવરપારિસુદ્ધિં સમ્મા પસ્સતિ, અવિક્ખેપપારિસુદ્ધિં સમ્મા પસ્સતીતિ ઇદં પન વચનદ્વયં ફલસમાપત્તત્થાય વિપસ્સનાવસેન યોજેતબ્બં, દુતિયવચનં પન નિરોધસમાપત્તત્થાય વિપસ્સનાવસેનાપિ યુજ્જતિ. આવજ્જન્તો સિક્ખતીતિઆદીસુ પઞ્ચસુ વચનેસુ અરહતો સિક્ખિતબ્બાભાવેપિ અસેક્ખસીલક્ખન્ધાદિસભાવતો ‘‘સિક્ખતી’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સદ્ધાય અધિમુચ્ચન્તો સિક્ખતીતિઆદીનિ પન મગ્ગક્ખણઞ્ઞેવ સન્ધાય વુત્તાનિ. અઞ્ઞાનિપિ ઉપચારપ્પનાવિપસ્સનામગ્ગવસેન વુત્તાનિ વચનાનિ યથાયોગં યોજેતબ્બાનીતિ.

સીલમયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સમાધિભાવનામયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૪૩. સમાધિભાવનામયઞાણનિદ્દેસે ¶ આદિતો તાવ એકકતો પટ્ઠાય યાવ દસકા સમાધિપ્પભેદં દસ્સેન્તો એકો સમાધીતિઆદિમાહ. તત્થ ચિત્તસ્સ એકગ્ગતાતિ નાનારમ્મણવિક્ખેપાભાવતો એકં આરમ્મણં અગ્ગં ઉત્તમં અસ્સાતિ એકગ્ગો, એકગ્ગસ્સ ભાવો એકગ્ગતા. સા પન એકગ્ગતા ચિત્તસ્સ, ન સત્તસ્સાતિ દસ્સનત્થં ‘‘ચિત્તસ્સા’’તિ વુત્તં. દુકે લોકિયોતિ લોકો વુચ્ચતિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન વટ્ટં, તસ્મિં પરિયાપન્નભાવેન લોકે નિયુત્તોતિ લોકિયો. લોકુત્તરોતિ ઉત્તિણ્ણોતિ ઉત્તરો, લોકે અપરિયાપન્નભાવેન લોકતો ઉત્તરોતિ લોકુત્તરો. તિકે સવિતક્કો ચ સો સવિચારો ચાતિ સવિતક્કસવિચારો. એવં અવિતક્કઅવિચારો. વિતક્કવિચારેસુ વિચારોવ મત્તા પમાણં એતસ્સાતિ વિચારમત્તો, વિચારતો ઉત્થરિ વિતક્કેન સદ્ધિં સમ્પયોગં ન ગચ્છતીતિ અત્થો. અવિતક્કો ચ સો વિચારમત્તો ચાતિ અવિતક્કવિચારમત્તો. તીસુપિ વિચ્છેદં કત્વાપિ પઠન્તિ. ચતુક્કપઞ્ચકા વુત્તત્થા ¶ . છક્કે પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો સતિયેવ અનુસ્સતિ, પવત્તિતબ્બટ્ઠાનમ્હિયેવ વા પવત્તત્તા સદ્ધાપબ્બજિતસ્સ કુલપુત્તસ્સ અનુરૂપા સતીતિપિ અનુસ્સતિ, બુદ્ધં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ બઉદ્ધાનુસ્સતિ. અરહતાદિબુદ્ધગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. તસ્સા બુદ્ધાનુસ્સતિયા ¶ વસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતાયેવ ઉદ્ધચ્ચસઙ્ખાતસ્સ વિક્ખેપસ્સ પટિપક્ખભાવતો ન વિક્ખેપોતિ અવિક્ખેપો. ધમ્મં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ ધમ્માનુસ્સતિ. સ્વાક્ખાતતાદિધમ્મગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. સઙ્ઘં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ સઙ્ઘાનુસ્સતિ. સુપ્પટિપન્નતાદિસઙ્ઘગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં ¶ . સીલં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ સીલાનુસ્સતિ. અત્તનો અખણ્ડતાદિસીલગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. ચાગં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ ચાગાનુસ્સતિ. અત્તનો મુત્તચાગતાદિચાગગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. દેવતા આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ દેવતાનુસ્સતિ. દેવતા સક્ખિટ્ઠાને ઠપેત્વા અત્તનો સદ્ધાદિગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં.

સત્તકે સમાધિકુસલતાતિ એકવિધાદિભેદેન અનેકભેદે સમાધિમ્હિ ‘‘અયમેવંવિધો સમાધિ, અયમેવંવિધો સમાધી’’તિ છેકભાવો. સમાધિપરિચ્છેદકપઞ્ઞાયેતં અધિવચનં. સમાધિઉપ્પાદનવિધાનેપિ છેકભાવો સમાધિકુસલતા.

સમાધિસ્સ સમાપત્તિકુસલતાતિ ઉપ્પાદિતસ્સ સમાધિસ્સ સમાપજ્જને છેકભાવો. એતેન સમાપજ્જનવસિતા વુત્તા હોતિ.

સમાધિસ્સ ઠિતિકુસલતાતિ સમાપન્નસ્સ સમાધિસ્સ સન્તતિવસેન યથારુચિ ઠપને છેકભાવો. એતેન અધિટ્ઠાનવસિતા વુત્તા હોતિ. અથ વા નિમિત્તગ્ગહણેન ચસ્સ પુન તે આકારે સમ્પાદયતો અપ્પનામત્તમેવ ઇજ્ઝતિ, ન ચિરટ્ઠાનં. ચિરટ્ઠાનં પન સમાધિપરિપન્થાનં ધમ્માનં સુવિસોધિતત્તા હોતિ. યો હિ ભિક્ખુ કામાદીનવપચ્ચવેક્ખણાદીહિ કામચ્છન્દં ન સુટ્ઠુ વિક્ખમ્ભેત્વા, કાયપસ્સદ્ધિવસેન કાયદુટ્ઠુલ્લં ન સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધં કત્વા, આરમ્ભધાતુમનસિકારાદિવસેન થિનમિદ્ધં ન સુટ્ઠુ પટિવિનોદેત્વા, સમથનિમિત્તમનસિકારાદિવસેન ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં ન સુટ્ઠુ સમૂહતં કત્વા, અઞ્ઞેપિ સમાધિપરિપન્થે ધમ્મે ન સુટ્ઠુ વિસોધેત્વા ઝાનં સમાપજ્જતિ, સો અવિસોધિતં આસયં પવિટ્ઠભમરો વિય, અસુદ્ધં ઉય્યાનં પવિટ્ઠરાજા વિય ચ ખિપ્પમેવ નિક્ખમતિ. યો પન સમાધિપરિપન્થે ¶ ધમ્મે સુટ્ઠુ વિસોધેત્વા ઝાનં સમાપજ્જતિ, સો સુવિસોધિતં આસયં પવિટ્ઠભમરો વિય, સુપરિસુદ્ધં ઉય્યાનં પવિટ્ઠરાજા વિય ચ સકલમ્પિ દિવસભાગં અન્તોસમાપત્તિયંયેવ હોતિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘કામેસુ છન્દં પટિઘં વિનોદયે, ઉદ્ધચ્ચથીનં વિચિકિચ્છપઞ્ચમં;

વિવેકપામોજ્જકરેન ચેતસા, રાજાવ સુદ્ધન્તગતો તહિં રમે’’તિ ¶ .

તસ્મા ¶ ‘‘ચિરટ્ઠિતિકામેન પારિપન્થિકધમ્મે સોધેત્વા ઝાનં સમાપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તત્તા તં વિધિં સમ્પાદેત્વા સમાધિસ્સ ચિરટ્ઠિતિકરણે છેકભાવોતિ વુત્તં હોતિ.

સમાધિસ્સ વુટ્ઠાનકુસલતાતિ સન્તતિવસેન યથારુચિ પવત્તસ્સ સમાધિસ્સ યથાપરિચ્છિન્નકાલેયેવ વુટ્ઠાનેન સમાધિસ્સ વુટ્ઠાને છેકભાવો. ‘‘યસ્સ હિ ધમ્મં પુરિસો વિજઞ્ઞા’’તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૦.૧૫૨) વિય નિસ્સક્કત્થે વા સામિવચનં કતન્તિ વેદિતબ્બન્તિ. એતેન વુટ્ઠાનવસિતા વુત્તા હોતિ.

સમાધિસ્સ કલ્લતાકુસલતાતિ અગિલાનભાવો અરોગભાવો કલ્લતા. ગિલાનો હિ અકલ્લકોતિ વુચ્ચતિ. વિનયેપિ વુત્તં ‘‘નાહં, ભન્તે, અકલ્લકો’’તિ (પારા. ૧૫૧). અનઙ્ગણસુત્તવત્થસુત્તેસુ (મ. નિ. ૧.૫૭ આદયો, ૭૦ આદયો) વુત્તાનં ઝાનપટિલાભપચ્ચનીકાનં પાપકાનં ઇચ્છાવચરાનં અભાવેન ચ અભિજ્ઝાદીનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસાનં વિગમેન ચ સમાધિસ્સ અગિલાનભાવકરણે છેકભાવો સમાધિસ્સ કલ્લતાકુસલતા, કિલેસગેલઞ્ઞરહિતભાવે કુસલતાતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા કલ્લતાતિ કમ્મઞ્ઞતા કમ્મઞ્ઞતાપરિયાયત્તા કલ્લવચનસ્સ. ‘‘યા ચિત્તસ્સ અકલ્લતા અકમ્મઞ્ઞતા’’તિ (ધ. સ. ૧૧૬૨) હિ વુત્તં ‘‘કલ્લચિત્તં મુદુચિત્તં વિનીવરણચિત્ત’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૨૯૮; મ. નિ. ૨.૩૯૫; મહાવ. ૨૬) ચ. એત્થ કલ્લસદ્દો કમ્મઞ્ઞત્થો. તસ્મા કસિણાનુલોમતો કસિણપટિલોમતો કસિણાનુલોમપટિલોમતો ઝાનાનુલોમતો ઝાનપટિલોમતો ¶ ઝાનાનુલોમપટિલોમતો ઝાનુક્કન્તિકતો કસિણુક્કન્તિકતો ઝાનકસિણુક્કન્તિકતો અઙ્ગસઙ્કન્તિતો આરમ્મણસઙ્કન્તિતો અઙ્ગારમ્મણસઙ્કન્તિતો અઙ્ગવવત્થાનતો આરમ્મણવવત્થાનતોતિ ઇમેહિ ચુદ્દસહિ આકારેહિ, અઙ્ગારમ્મણવવત્થાનતોતિ ઇમિના સહ પઞ્ચદસહિ વા આકારેહિ ચિત્તપરિદમનેન સમાધિસ્સ કમ્મઞ્ઞભાવકરણે કુસલભાવોતિ વુત્તં હોતિ.

સમાધિસ્સ ગોચરકુસલતાતિ સમાધિસ્સ ગોચરેસુ કસિણાદીસુ આરમ્મણેસુ તં તં ઝાનં સમાપજ્જિતુકામતાય યથારુચિ આવજ્જનકરણવસેન તેસુ આરમ્મણેસુ છેકભાવો. એતેન કસિણાવજ્જનવસેન આવજ્જનવસિતા વુત્તા હોતિ. અથ વા તસ્મિં તસ્મિં દિસાભાગે કસિણફરણવસેન એવં ¶ ફુટ્ઠસ્સ કસિણસ્સ ચિરટ્ઠાનવસેન ચ સમાધિસ્સ ગોચરેસુ છેકભાવો.

સમાધિસ્સ અભિનીહારકુસલતાતિ એકત્તનયેન હેટ્ઠાહેટ્ઠાસમાધિં ઉપરૂપરિસમાધિભાવૂપનયનેન ¶ અભિનીહરણે અભિનિન્નામને છેકભાવો. ઉપચારજ્ઝાનઞ્હિ વસિપ્પત્તં પઠમજ્ઝાનત્થાય વિપસ્સનત્થાય વા અભિનીહરતિ, એવં પઠમજ્ઝાનાદીનિ દુતિયજ્ઝાનાદિઅત્થાય વિપસ્સનત્થાય વા, ચતુત્થજ્ઝાનં અરૂપસમાપત્તત્થાય અભિઞ્ઞત્થાય વિપસ્સનત્થાય વા, આકાસાનઞ્ચાયતનાદયો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનાદિઅત્થાય વિપસ્સનત્થાય વા અભિનીહરતીતિ એવં સમાધિસ્સ તત્થ તત્થ અભિનીહારકુસલતા. યસ્મા પન કુસલતા નામ પઞ્ઞા, સા સમાધિ ન હોતિ, તસ્મા સમાધિપરિણાયકપઞ્ઞાવસેન સત્તવિધો સમાધિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

કેચિ પન આચરિયા ‘‘સમાધિકુસલતાતિ યેન મનસિકારેન ચિત્તં ન વિક્ખિપતિ, તત્થ કુસલતા. સમાપત્તિકુસલતાતિ યેન મનસિકારેન સમાપજ્જન્તસ્સ ઝાનઙ્ગાનિ પાતુભવન્તિ, તત્થ કુસલતા. ઠિતિકુસલતાતિ યેન મનસિકારેન અપ્પિતો સમાધિ ન વિક્ખિપતિ, તત્થ કુસલતા. વુટ્ઠાનકુસલતાતિ નીવરણવુટ્ઠાનં જાનાતિ પઠમજ્ઝાને, અઙ્ગવુટ્ઠાનં જાનાતિ તીસુ ઝાનેસુ, આરમ્મણવુટ્ઠાનં જાનાતિ અરૂપસમાપત્તીસુ, વિક્ખેપવુટ્ઠાનં જાનાતિ વિસયાધિમત્તેસુ, સચ્છન્દવુટ્ઠાનં જાનાતિ પરિયન્તકાલે ચ અવસાનકરણીયકાલે ચ. કલ્લતાકુસલતાતિ ચિત્તફાસુતાય ¶ સરીરફાસુતાય આહારફાસુતાય સેનાસનફાસુતાય પુગ્ગલફાસુતાય ચ સમાધિસ્સ કલ્લતા હોતીતિ જાનાતિ. ગોચરકુસલતાતિ આરમ્મણસ્સ પરિચ્છેદં કાતું જાનાતિ, દિસાફરણં કાતું જાનાતિ, વડ્ઢેતું જાનાતિ. અભિનીહારકુસલતાતિ તત્થ તત્થ સમ્મા મનસિકારેન ચિત્તં અભિનીહરતિ અભિનિન્નામેતિ, ઉપચારે વસિપ્પત્તે પઠમજ્ઝાને અભિનીહરતિ, એવં ઉપરૂપરિઝાનેસુ અભિઞ્ઞાસુ અરૂપસમાપત્તીસુ વિપસ્સનાસુ ચ અભિનીહરતિ. એવં તત્થ તત્થ અભિનીહારકુસલતા’’તિ એવમેતેસં પદાનં અત્થં વણ્ણયન્તિ.

અટ્ઠકં વુત્તત્થમેવ. નવકે રૂપાવચરોતિ ‘‘કતમે ધમ્મા રૂપાવચરા? હેટ્ઠતો ¶ બ્રહ્મપારિસજ્જં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો અકનિટ્ઠે દેવે અન્તોકરિત્વા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૨૮૯) નયેન વુત્તેસુ રૂપાવચરધમ્મેસુ પરિયાપન્નો. તત્રાયં વચનત્થો – રૂપક્ખન્ધસઙ્ખાતં રૂપં એત્થ અવચરતિ, ન કામોતિ રૂપાવચરો. રૂપક્ખન્ધોપિ હિ રૂપન્તિ વુચ્ચતિ ‘‘રૂપક્ખન્ધો રૂપ’’ન્તિઆદીસુ (યમ. ૧.ખન્ધયમક.૨) વિય. સો પન બ્રહ્મપારિસજ્જબ્રહ્મપુરોહિતમહાબ્રહ્માનં પરિત્તાભઅપ્પમાણાભઆભસ્સરાનં પરિત્તસુભઅપ્પમાણસુભસુભકિણ્હાનં અસઞ્ઞસત્તવેહપ્ફલાનં અવિહાતપ્પસુદસ્સસુદસ્સીઅકનિટ્ઠાનઞ્ચ વસેન સોળસવિધો પદેસો. સો રૂપાવચરસઙ્ખાતો પદેસો ઉત્તરપદલોપં કત્વા ‘‘રૂપ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં રૂપે અવચરતીતિ રૂપાવચરો. રૂપભવો વા રૂપં, તસ્મિં અવચરતીતિ રૂપાવચરં. કિઞ્ચાપિ હિ એસો સમાધિ કામભવેપિ અવચરતિ, યથા પન સઙ્ગામે અવચરણતો સઙ્ગામાવચરોતિ લદ્ધનામો નાગો નગરે ચરન્તોપિ ¶ સઙ્ગામાવચરોતિ વુચ્ચતિ, થલચરા જલચરા ચ પાણિનો અથલે અજલે ચ ઠિતાપિ થલચરા જલચરાતિ વુચ્ચન્તિ, એવમયં અઞ્ઞત્થ અવચરન્તોપિ રૂપાવચરોતિ વુત્તો. અપિચ રૂપભવસઙ્ખાતે રૂપે પટિસન્ધિં અવચારેતીતિપિ રૂપાવચરો. હીનોતિ લામકો. હીનુત્તમાનં મજ્ઝે ભવો મજ્ઝો. મજ્ઝિમોતિપિ પાઠો, સોયેવત્થો. પધાનભાવં નીતો પણીતો, ઉત્તમોતિ અત્થો. એતે પન આયૂહનવસેન વેદિતબ્બા. યસ્સ હિ આયૂહનક્ખણે છન્દો વા હીનો હોતિ વીરિયં વા ચિત્તં વા વીમંસા વા, સો હીનો નામ. યસ્સ તે ધમ્મા મજ્ઝિમા, સો મજ્ઝિમો. યસ્સ ¶ પણીતા, સો પણીતો. ઉપ્પાદિતમત્તો વા હીનો, નાતિસુભાવિતો મજ્ઝિમો, અતિસુભાવિતો વસિપ્પત્તો પણીતો. અરૂપાવચરો રૂપાવચરે વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

સુઞ્ઞતો સમાધીતિઆદીસુ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા દુક્ખા અનત્તા’’તિ વિપસ્સનાપટિપાટિયા વિપસ્સન્તસ્સ અનત્તાનુપસ્સનાય મગ્ગવુટ્ઠાને જાતે યસ્મા સા વિપસ્સના અત્તવિરહિતેસુ સઙ્ખારેસુ સુઞ્ઞતો પવત્તા, તસ્મા સુઞ્ઞતા નામ હોતિ. તાય સિદ્ધો અરિયમગ્ગસમાધિ સુઞ્ઞતો સમાધિ નામ હોતિ, સુઞ્ઞતવસેન પવત્તસમાધીતિ અત્થો. વિપસ્સનાય પવત્તાકારેન હિ સો પવત્તતિ. અનિચ્ચાનુપસ્સનાય મગ્ગવુટ્ઠાને જાતે યસ્મા સા વિપસ્સના નિચ્ચનિમિત્તપટિપક્ખવસેન ¶ પવત્તા, તસ્મા અનિમિત્તા નામ હોતિ. તાય સિદ્ધો અરિયમગ્ગસમાધિ અનિમિત્તો સમાધિ નામ હોતિ, નિચ્ચનિમિત્તવિરહિતો સમાધીતિ અત્થો. વિપસ્સનાય પવત્તાકારેન હિ સો પવત્તતિ. દુક્ખાનુપસ્સનાય મગ્ગવુટ્ઠાને જાતે યસ્મા સા વિપસ્સના પણિધિપટિપક્ખવસેન પવત્તા, તસ્મા અપ્પણિહિતા નામ હોતિ. તાય સિદ્ધો અરિયમગ્ગસમાધિ અપ્પણિહિતો સમાધિ નામ હોતિ, પણિધિવિરહિતો સમાધીતિ અત્થો. વિપસ્સનાય પવત્તાકારેન હિ સો પવત્તતિ. તાદિસા એવ તયો ફલસમાધયોપિ એતેહિયેવ તીહિ સમાધીહિ ગહિતા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. લોકુત્તરસમાધીનં પન પણીતત્તા હીનાદિભેદો ન ઉદ્ધટો.

દસકે ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાવસેનાતિઆદીસુ ભસ્તા વિય વાયુના ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાના યથાનુક્કમં સમુગ્ગતેન સૂનભાવેન ઉદ્ધુમાતત્તા ઉદ્ધુમાતં, ઉદ્ધુમાતમેવ ઉદ્ધુમાતકં, પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં ઉદ્ધુમાતન્તિ ઉદ્ધુમાતકં. તથારૂપસ્સ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. વિનીલં વુચ્ચતિ વિપરિભિન્નવણ્ણં, વિનીલમેવ વિનીલકં, પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિનીલન્તિ વિનીલકં. મંસુસ્સદટ્ઠાનેસુ રત્તવણ્ણસ્સ, પુબ્બસન્નિચયટ્ઠાનેસુ સેતવણ્ણસ્સ, યેભુય્યેન ચ નીલવણ્ણસ્સ નીલટ્ઠાને નીલસાટકપારુતસ્સેવ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. પરિભિન્નટ્ઠાનેસુ વિસ્સન્દમાનપુબ્બં ¶ વિપુબ્બં, વિપુબ્બમેવ વિપુબ્બકં, પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિપુબ્બન્તિ વિપુબ્બકં. તથારૂપસ્સ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. વિચ્છિદ્દં વુચ્ચતિ દ્વિધા છિન્દનેન અપધારિતં, વિચ્છિદ્દમેવ વિચ્છિદ્દકં, પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિચ્છિદ્દન્તિ ¶ વિચ્છિદ્દકં. વેમજ્ઝે છિન્નસ્સ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. ઇતો ચ એત્તો ચ વિવિધાકારેન સોણસિઙ્ગાલાદીહિ ખાયિતન્તિ વિક્ખાયિતં, વિખાયિતન્તિ વત્તબ્બે વિક્ખાયિતન્તિ વુત્તં. વિક્ખાયિતમેવ વિક્ખાયિતકં, પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિક્ખાયિતન્તિ વિક્ખાયિતકં. તથારૂપસ્સ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. વિવિધં ખિત્તં વિક્ખિત્તં, વિક્ખિત્તમેવ વિક્ખિત્તકં, પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિક્ખિત્તન્તિ વિક્ખિત્તકં. અઞ્ઞેન હત્થં અઞ્ઞેન પાદં અઞ્ઞેન સીસન્તિ એવં તતો તતો ખિત્તસ્સ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. હતઞ્ચ તં પુરિમનયેનેવ ¶ વિક્ખિત્તકઞ્ચાતિ હતવિક્ખિત્તકં. કાકપદાકારેન અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેસુ સત્થેન હનિત્વા વુત્તનયેન વિક્ખિત્તસ્સ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. લોહિતં કિરતિ વિક્ખિપતિ ઇતો ચિતો ચ પગ્ઘરતીતિ લોહિતકં. પગ્ઘરિતલોહિતમક્ખિતસ્સ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. પુળવા વુચ્ચન્તિ કિમયો, પુળવે કિરતીતિ પુળવકં. કિમિપરિપુણ્ણસ્સ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. અટ્ઠિયેવ અટ્ઠિકં, પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં અટ્ઠીતિ અટ્ઠિકં. અટ્ઠિસઙ્ખલિકાયપિ એકટ્ઠિકસ્સપિ એતં અધિવચનં. ઇમાનિ ચ પન ઉદ્ધુમાતકાદીનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નનિમિત્તાનમ્પિ નિમિત્તેસુ પટિલદ્ધજ્ઝાનાનમ્પિ એતાનેવ નામાનિ. ઇધ પન ઉદ્ધુમાતકનિમિત્તે પટિકૂલાકારગાહિકા અપ્પનાવસેન ઉપ્પન્ના સઞ્ઞા ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞા, તસ્સા ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાય વસેન ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાવસેન. સેસેસુપિ એસેવ નયો. પઞ્ચપઞ્ઞાસ સમાધીતિ એકકાદિવસેન વુત્તા.

૪૪. એવં એકકાદિવસેન સમાધિપ્પભેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અઞ્ઞેનપિ પરિયાયેન સમાધિં દસ્સેતુકામો અપિચાતિ અઞ્ઞં પરિયાયારમ્ભં દસ્સેત્વા પઞ્ચવીસતીતિઆદિમાહ. તત્થ સમાધિસ્સ સમાધિટ્ઠાતિ સમાધિસ્સ સમાધિભાવે સભાવા, યેહિ સભાવેહિ સો સમાધિ હોતિ, તે તસ્મિં અત્થા નામ. પરિગ્ગહટ્ઠેન સમાધીતિ સદ્ધાદીહિ ઇન્દ્રિયેહિ પરિગ્ગહિતત્તા તસ્મા પરિગ્ગહિતસભાવેન સમાધિ. તાનેવ ચ ઇન્દ્રિયાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારાનિ હોન્તિ, ભાવનાપારિપૂરિયા પરિપુણ્ણાનિ ચ હોન્તિ. તસ્મા પરિવારટ્ઠેન પરિપૂરટ્ઠેન સમાધિ. તેસંયેવ સમાધિવસેન એકારમ્મણમપેક્ખિત્વા એકગ્ગટ્ઠેન, નાનારમ્મણવિક્ખેપાભાવમપેક્ખિત્વા અવિક્ખેપટ્ઠેન, લોકુત્તરસ્સેવ મહતા વીરિયબલપગ્ગહેન ¶ પત્તબ્બત્તા લોકુત્તરમગ્ગસ્સેવ ચ પરિહાનિવસેન વિસારાભાવતો હેટ્ઠા ગહિતપગ્ગહટ્ઠઅવિસારટ્ઠા ઇધ ન ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. કિલેસકાલુસ્સિયસ્સાભાવેન અનાવિલટ્ઠેન સમાધિ. અવિકમ્પત્તા અનિઞ્જનટ્ઠેન સમાધિ. વિક્ખમ્ભનવસેન સમુચ્છેદવસેન વા કિલેસેહિ વિમુત્તત્તા આરમ્મણે ચ અધિમુત્તત્તા વિમુત્તટ્ઠેન સમાધિ.

એકત્તુપટ્ઠાનવસેન ¶ ચિત્તસ્સ ઠિતત્તાતિ સમાધિયોગેનેવ એકારમ્મણે ભુસં પતિટ્ઠાનવસેન ચિત્તસ્સ આરમ્મણે નિચ્ચલભાવેન પતિટ્ઠિતત્તા. અટ્ઠસુ ¶ યુગલેસુ એસતિ નેસતિ, આદિયતિ નાદિયતિ, પટિપજ્જતિ ન પટિપજ્જતીતિ ઇમાનિ તીણિ યુગલાનિ અપ્પનાવીથિતો પુબ્બભાગે ઉપચારસ્સ મુદુમજ્ઝાધિમત્તતાવસેન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ, ઝાયતિ ઝાપેતીતિ ઇદં અપ્પનાવીથિયં ઉપચારવસેન વેદિતબ્બં. એસિતત્તા નેસિતત્તા, આદિન્નત્તા અનાદિન્નત્તા, પટિપન્નત્તા નપ્પટિપન્નત્તા, ઝાતત્તા ન ઝાપિતત્તાતિ ઇમાનિ ચત્તારિ યુગલાનિ અપ્પનાવસેન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

તત્થ સમં એસતીતિ સમાધીતિઆદીસુ સમન્તિ અપ્પનં. સા હિ પચ્ચનીકધમ્મે સમેતિ નાસેતીતિ સમા, પચ્ચનીકવિસમાભાવતો વા સમભૂતાતિ સમા. તં સમં એસતિ અજ્ઝાસયવસેન ગવેસતિ. ઇતિસદ્દો કારણત્થો, યસ્મા સમં એસતિ, તસ્મા સમાધીતિ અત્થો. વિસમં નેસતીતિ તં તં ઝાનપચ્ચનીકસઙ્ખાતં વિસમં ન એસતિ. મુદુભૂતો હિ પુબ્બભાગસમાધિ આદિભૂતત્તા સમં એસતિ, વિસમં નેસતિ નામ. મજ્ઝિમભૂતો થિરભૂતત્તા સમં આદિયતિ, વિસમં નાદિયતિ નામ. અધિમત્તભૂતો અપ્પનાવીથિયા આસન્નભૂતત્તા સમં પટિપજ્જતિ, વિસમં નપ્પટિપજ્જતિ નામ. સમં ઝાયતીતિ ભાવનપુંસકવચનં, સમં હુત્વા ઝાયતિ, સમેન વા આકારેન ઝાયતીતિ અત્થો. અપ્પનાવીથિયઞ્હિ સમાધિ પચ્ચનીકધમ્મવિગમેન સન્તત્તા, સન્તાય અપ્પનાય અનુકૂલભાવેન ચ ઠિતત્તા સમેનાકારેન પવત્તતિ. ઝાયતીતિ ચ પજ્જલતીતિ અત્થો ‘‘એતે મણ્ડલમાળે દીપા ઝાયન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૫૯) સબ્બરત્તિં, સબ્બરત્તિયો ચ તેલપ્પદીપો ઝાયતિ, તેલપ્પદીપો ચેત્થ ઝાયેય્યા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૨૫૫-૨૫૬) વિય. સમં જાયતીતિપિ પાઠો ¶ , સમેનાકારેન ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. ઝાયતિ ઝાપેતીતિ યુગલત્તા પન પુરિમપાઠોવ સુન્દરતરો. ઝાપેતીતિ ચ દહતીતિ અત્થો. સો હિ સમાધિપચ્ચનીકધમ્મે દૂરતરકરણેન દહતિ નામ. એસનાનેસનાદીનં પન અપ્પનાય સિદ્ધત્તા ‘‘એસિતત્તા નેસિતત્તા’’તિઆદીહિ અપ્પનાસમાધિ વુત્તો. સમં ઝાતત્તાતિ સમં જલિતત્તા. સમં જાતત્તાતિપિ પાઠો. ઇતિ ઇમેસં અટ્ઠન્નં યુગલાનં વસેન સોળસ, પુરિમા ચ નવાતિ ઇમે પઞ્ચવીસતિ સમાધિસ્સ સમાધિટ્ઠા.

સમો ¶ ચ હિતો ચ સુખો ચાતિ સમાધીતિ ઇદં પન પઞ્ચવીસતિયા આકારેહિ સાધિતસ્સ સમાધિસ્સ અત્થસાધનત્થં વુત્તં. તત્થ સમોતિ સમસદ્દસ્સ, સંસદ્દસ્સ વા અત્થો. સો હિ પચ્ચનીકક્ખોભવિસમવિરહિતત્તા સમો. હિતોતિ આધિસદ્દસ્સ અત્થો, આરમ્મણે આહિતો નિચ્ચલભાવકરણેન પતિટ્ઠાપિતોતિ અધિપ્પાયો. ઉભયેન સમો ચ આહિતો ચાતિ સમાધીતિ ¶ વુત્તં હોતિ. સુખોતિ સન્તટ્ઠેન સુખો. ‘‘યાયં, ભન્તે, અદુક્ખમસુખા વેદના, સન્તસ્મિં એસા પણીતે સુખે વુત્તા ભગવતા’’તિ (મ. નિ. ૨.૮૮) ચ ‘‘ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા’’તિ ચ વુત્તત્તા તેન સન્તત્થેન સુખસદ્દેન ઉપેક્ખાસહગતસમાધિપિ ગહિતો હોતિ. અનિયામેન હિ સબ્બસમાધયો ઇધ વુચ્ચન્તિ. તેન ચ સુખસદ્દેન આહિતભાવસ્સ કારણં વુત્તં હોતિ. યસ્મા સન્તો, તસ્મા એકારમ્મણે આહિતોતિ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બોતિ.

સમાધિભાવનામયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ધમ્મટ્ઠિતિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૪૫. ધમ્મટ્ઠિતિઞાણનિદ્દેસે ¶ અવિજ્જાસઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતીતિઆદીસુ તિટ્ઠન્તિ એતાય સઙ્ખારાતિ ઠિતિ. કા સા? અવિજ્જા. સા હિ સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદાય નિબ્બત્તિયા ઠિતિ કારણન્તિ ઉપ્પાદટ્ઠિતિ. ઉપ્પન્નાનં પવત્તિયાપિ કારણન્તિ પવત્તટ્ઠિતિ. કિઞ્ચાપિ હિ જનકપચ્ચયસ્સ જનનક્ખણેયેવ કિચ્ચાનુભાવો હોતિ, તેન પન જનિતાનંયેવ પવત્તત્તા સકક્ખણે પવત્તિયાપિ કારણં નામ હોતિ, સન્તતિવસેન વા પવત્તિયા કારણન્તિ અત્થો ¶ . પવત્તન્તિ ચ નપુંસકે ભાવવચનમેતં, તસ્મા પવત્તં પવત્તીતિ અત્થતો એકં. પવત્તિસદ્દસ્સ પન પાકટત્તા તેન યોજેત્વા અત્થો વુત્તો. ભાવેપિ ઠિતિસદ્દસ્સ સિજ્ઝનતો ન ઇધ ભાવે ઠિતિસદ્દો, કારણે ઠિતિસદ્દોતિ દસ્સનત્તં નિમિત્તટ્ઠિતીતિ વુત્તં, નિમિત્તભૂતા ઠિતીતિ અત્થો, કારણભૂતાતિ વુત્તં હોતિ. ન કેવલં નિમિત્તમત્તં હોતિ, અથ ખો સઙ્ખારજનને સબ્યાપારા વિય હુત્વા આયૂહતિ વાયમતીતિ પચ્ચયસમત્થતં દસ્સેન્તો આયૂહનટ્ઠિતીતિ આહ, આયૂહનભૂતા ઠિતીતિ અત્થો. યસ્મા અવિજ્જા સઙ્ખારે ઉપ્પાદયમાના ઉપ્પાદે સંયોજેતિ નામ, ઘટેતીતિ અત્થો. સઙ્ખારે પવત્તયમાના પવત્તિયં પલિબુન્ધતિ નામ, બન્ધતીતિ અત્થો. તસ્મા સઞ્ઞોગટ્ઠિતિ પલિબોધટ્ઠિતીતિ વુત્તા. સઞ્ઞોગભૂતા ઠિતિ, પલિબોધભૂતા ઠિતીતિ અત્થો. યસ્મા અવિજ્જાવ સઙ્ખારે ઉપ્પાદયમાના ઉપ્પાદાય પવત્તિયા ચ મૂલકારણટ્ઠેન સમુદયો નામ, સમુદયભૂતા ઠિતીતિ સમુદયટ્ઠિતિ, મૂલકારણભૂતા ઠિતીતિ અત્થો. અવિજ્જાવ સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદે જનકપચ્ચયત્તા, પવત્તિયં ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયત્તા હેતુટ્ઠિતિ પચ્ચયટ્ઠિતીતિ વુત્તા, હેતુભૂતા ઠિતિ, પચ્ચયભૂતા ઠિતીતિ અત્થો. જનકપચ્ચયો હિ ¶ હેતૂતિ, ઉપત્થમ્ભકો પચ્ચયોતિ વુચ્ચતિ. એવં સેસેસુપિ યોજેતબ્બં.

ભવો ¶ જાતિયા, જાતિ જરામરણસ્સાતિ એત્થ પન ઉપ્પાદટ્ઠિતિ સઞ્ઞોગટ્ઠિતિ હેતુટ્ઠિતીતિ ઉપ્પાદવસેન યોજિતાનિ પદાનિ જાતિજરામરણવન્તાનં ખન્ધાનં વસેન પરિયાયેન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. કેચિ પન ‘‘ઉપ્પાદાય ઠિતિ ઉપ્પાદટ્ઠિતી’’તિ એવમાદિના નયેનેત્થ અત્થં વણ્ણયન્તિ. અવિજ્જા પચ્ચયોતિ અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયભાવં અપેક્ખિત્વા વુત્તં. અવિજ્જાયપિ પચ્ચયસમ્ભૂતત્તા તસ્સા અપિ પચ્ચયપરિગ્ગહણદસ્સનત્થં ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞાતિ વુત્તં. એવં સેસેસુપિ યોજેતબ્બં. જાતિ પચ્ચયો, જરામરણં પચ્ચયસમુપ્પન્નન્તિ પન પરિયાયેન વુત્તં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનન્તિ અતિક્કન્તમ્પિ કાલં. અનાગતમ્પિ અદ્ધાનન્તિ અપ્પત્તમ્પિ કાલં. ઉભયત્થાપિ અચ્ચન્તસંયોગત્થે ઉપયોગવચનં.

૪૬. ઇદાનિ નવાકારવારાનન્તરં તે નવાકારે વિહાય હેતુપટિચ્ચપચ્ચયપદેહેવ યોજેત્વા અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્નાતિઆદયો ¶ તયો વારા નિદ્દિટ્ઠા. નવાકારવારે જનકઉપત્થમ્ભકવસેન પચ્ચયો વુત્તો. ઇધ પન હેતુવારસ્સ પચ્ચયવારસ્સ ચ વિસું આગતત્તા હેતૂતિ જનકપચ્ચયત્તં, પચ્ચયોતિ ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયત્તં વેદિતબ્બં એકેકસ્સાપિ અવિજ્જાદિકસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉભયથા સમ્ભવતો. પટિચ્ચવારે અવિજ્જા પટિચ્ચાતિ અત્તનો ઉપ્પાદે સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપેક્ખત્તા સઙ્ખારેહિ અવિજ્જા પટિમુખં એતબ્બા ગન્તબ્બાતિ પટિચ્ચા. એતેન અવિજ્જાય સઙ્ખારુપ્પાદનસમત્થતા વુત્તા હોતિ. સઙ્ખારા પટિચ્ચસમુપ્પન્નાતિ સઙ્ખારા અવિજ્જં પટિચ્ચ તદભિમુખં પવત્તનતો પટિમુખં કત્વા ન વિહાય સમં ઉપ્પન્ના. એવં સેસેસુપિ લિઙ્ગાનુરૂપેન યોજેતબ્બં. અવિજ્જા પટિચ્ચાતિ ઉસ્સુક્કવસેન વા પાઠો, અત્થો પનેત્થ અવિજ્જા અત્તનો પચ્ચયે પટિચ્ચ પવત્તાતિ પાઠસેસવસેન યોજેતબ્બો. એવં સેસેસુપિ. ચતૂસુપિ ચ એતેસુ વારેસુ દ્વાદસન્નં પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનં પચ્ચયસ્સેવ વસેન ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ નિદ્દિસિતબ્બત્તા અવિજ્જાદીનં એકાદસન્નંયેવ અઙ્ગાનં વસેન ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં નિદ્દિટ્ઠં, જરામરણસ્સ પન અન્તે ¶ ઠિતત્તા તસ્સ વસેન ન નિદ્દિટ્ઠં. જરામરણસ્સાપિ સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસાનં પચ્ચયત્તા જરામરણં તેસં પચ્ચયં કત્વા ઉપપરિક્ખમાનસ્સ તસ્સાપિ જરામરણસ્સ વસેન ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં યુજ્જતેવ.

૪૭. ઇદાનિ તાનેવ દ્વાદસ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનિ વીસતિઆકારવસેન વિભજિત્વા ચતુસઙ્ખેપતિયદ્ધતિસન્ધિયો દસ્સેત્વા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં નિદ્દિસિતુકામો પુરિમકમ્મભવસ્મિન્તિઆદિમાહ. તત્થ પુરિમકમ્મભવસ્મિન્તિ પુરિમે કમ્મભવે, અતીતજાતિયં કમ્મભવે કરિયમાનેતિ અત્થો. મોહો અવિજ્જાતિ યો તદા દુક્ખાદીસુ મોહો, યેન મૂળ્હો કમ્મં કરોતિ, સા અવિજ્જા. આયૂહના સઙ્ખારાતિ તં કમ્મં કરોન્તસ્સ પુરિમચેતનાયો, યથા ‘‘દાનં દસ્સામી’’તિ ચિત્તં ¶ ઉપ્પાદેત્વા માસમ્પિ સંવચ્છરમ્પિ દાનૂપકરણાનિ સજ્જેન્તસ્સ ઉપ્પન્ના પુરિમચેતનાયો. પટિગ્ગાહકાનં પન હત્થે દક્ખિણં પતિટ્ઠાપયતો ચેતના ભવોતિ વુચ્ચતિ. એકાવજ્જનેસુ વા છસુ જવનેસુ ચેતના આયૂહના સઙ્ખારા નામ, સત્તમજવને ચેતના ભવો. યા કાચિ વા પન ચેતના ભવો, તંસમ્પયુત્તા આયૂહના સઙ્ખારા નામ.

નિકન્તિ તણ્હાતિ યા કમ્મં કરોન્તસ્સ તસ્સ ફલે ઉપપત્તિભવે નિકામના પત્થના, સા તણ્હા નામ. ઉપગમનં ઉપાદાનન્તિ યં કમ્મભવસ્સ પચ્ચયભૂતં ‘‘ઇમસ્મિં નામ કમ્મે કતે કામા ¶ સમ્પજ્જન્તી’’તિ વા ‘‘ઇદં કત્વા અસુકસ્મિં નામ ઠાને કામે સેવિસ્સામી’’તિ વા ‘‘અત્તા ઉચ્છિન્નો સુઉચ્છિન્નો હોતી’’તિ વા ‘‘સુખી હોતિં વિગતપરિળાહો’’તિ વા ‘‘સીલબ્બતં સુખેન પરિપૂરતી’’તિ વા પવત્તં ઉપગમનં દળ્હગહણં, ઇદં ઉપાદાનં નામ. ચેતના ભવોતિ આયૂહનાવસાને વુત્તા ચેતના ભવો નામ. પુરિમકમ્મભવસ્મિન્તિ અતીતજાતિયા કમ્મભવે કરિયમાને પવત્તા. ઇધ પટિસન્ધિયા પચ્ચયાતિ પચ્ચુપ્પન્નપટિસન્ધિયા પચ્ચયભૂતા.

ઇધ પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણન્તિ યં પચ્ચુપ્પન્નભવસ્સ ભવન્તરપટિસન્ધાનવસેન ઉપ્પન્નત્તા પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ, તં વિઞ્ઞાણં. ઓક્કન્તિ નામરૂપન્તિ યા ગબ્ભે રૂપારૂપધમ્માનં ઓક્કન્તિ આગન્ત્વા પવિસનં વિય, ઇદં નામરૂપં. પસાદો આયતનન્તિ યો પસન્નભાવો, ઇદં આયતનં. જાતિગ્ગહણેન ¶ એકવચનં કતં. એતેન ચક્ખાદીનિ પઞ્ચાયતનાનિ વુત્તાનિ. ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૪૯) એત્થ ભવઙ્ગચિત્તં અધિપ્પેતન્તિ વચનતો ઇધાપિ મનાયતનસ્સ વિપાકભૂતત્તા, તસ્સ ચ કિલેસકાલુસ્સિયાભાવેન પસન્નત્તા પસાદવચનેન મનાયતનમ્પિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ફુટ્ઠો ફસ્સોતિ યો આરમ્મણં ફુટ્ઠો ફુસન્તો ઉપ્પન્નો, અયં ફસ્સો. વેદયિતં વેદનાતિ યં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેન વા સળાયતનપચ્ચયેન વા ફસ્સેન સહ ઉપ્પન્નં વિપાકવેદયિતં, અયં વેદના. ઇધુપપત્તિભવસ્મિં પુરેકતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયાતિ પચ્ચુપ્પન્ને વિપાકભવે અતીતજાતિયં કતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયેન પવત્તન્તીતિ અત્થો.

ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાનન્તિ પરિપક્કાયતનસ્સ કમ્મકરણકાલે મોહાદયો દસ્સિતા. આયતિં પટિસન્ધિયાતિ અનાગતે પટિસન્ધિયા. આયતિં પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણન્તિઆદીનિ વુત્તત્થાનિ.

કથં પન દ્વાદસહિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગેહિ ઇમે વીસતિ આકારા ગહિતા હોન્તીતિ? અવિજ્જા ¶ સઙ્ખારાતિ ઇમે દ્વે અતીતહેતુયો સરૂપતો વુત્તા. યસ્મા પન અવિદ્વા પરિતસ્સતિ, પરિતસ્સિતો ઉપાદિયતિ, તસ્સુપાદાનપચ્ચયા ભવો, તસ્મા તેહિ દ્વીહિ ગહિતેહિ તણ્હુપાદાનભવાપિ ગહિતાવ હોન્તિ. પચ્ચુપ્પન્ને વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદના સરૂપતો વુત્તાયેવ. તણ્હુપાદાનભવા પચ્ચુપ્પન્નહેતુયો સરૂપતો વુત્તા ¶ . ભવે પન ગહિતે તસ્સ પુબ્બભાગા તંસમ્પયુત્તા વા સઙ્ખારા ગહિતાવ હોન્તિ, તણ્હુપાદાનગ્ગહણેન ચ તંસમ્પયુત્તા. યાય વા મૂળ્હો કમ્મં કરોતિ, સા અવિજ્જા ગહિતાવ હોતિ. અનાગતે જાતિ જરામરણન્તિ દ્વે સરૂપેન વુત્તાનિ, જાતિજરામરણગ્ગહણેનેવ પન વિઞ્ઞાણાદીનિ પઞ્ચ અનાગતફલાનિ ગહિતાનેવ હોન્તિ. તેસંયેવ હિ જાતિજરામરણાનીતિ એવં દ્વાદસહિ અઙ્ગેહિ વીસતિ આકારા ગહિતા હોન્તિ.

‘‘અતીતે હેતવો પઞ્ચ, ઇદાનિ ફલપઞ્ચકં;

ઇદાનિ હેતવો પઞ્ચ, આયતિં ફલપઞ્ચક’’ન્તિ. –

ગાથાય અયમેવત્થો વુત્તો. ઇતિમેતિ ¶ ઇતિ ઇમે. ઇતિ ઇમેતિ વા પાઠો.

ચતુસઙ્ખેપેતિ ચતુરો રાસી. અતીતે પઞ્ચ હેતુધમ્મા એકો હેતુસઙ્ખેપો, પચ્ચુપ્પન્ને પઞ્ચ ફલધમ્મા એકો ફલસઙ્ખેપો, પચ્ચુપ્પન્ને પઞ્ચ હેતુધમ્મા એકો હેતુસઙ્ખેપો, અનાગતે પઞ્ચ ફલધમ્મા એકો ફલસઙ્ખેપો.

તયો અદ્ધેતિ તયો કાલે. પઠમપઞ્ચકવસેન અતીતકાલો, દુતિયતતિયપઞ્ચકવસેન પચ્ચુપ્પન્નકાલો, ચતુત્થપઞ્ચકવસેન અનાગતકાલો વેદિતબ્બો.

તિસન્ધિન્તિ તયો સન્ધયો અસ્સાતિ તિસન્ધિ, તં તિસન્ધિં. અતીતહેતુપચ્ચુપ્પન્નફલાનમન્તરા એકો હેતુફલસન્ધિ, પચ્ચુપ્પન્નફલઅનાગતહેતૂનમન્તરા એકો ફલહેતુસન્ધિ, પચ્ચુપ્પન્નહેતુઅનાગતફલાનમન્તરા એકો હેતુફલસન્ધિ.

પટિચ્ચસમુપ્પાદપાળિયં સરૂપતો આગતવસેન પન અવિજ્જાસઙ્ખારા એકો સઙ્ખેપો, વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદના દુતિયો, તણ્હુપાદાનભવા તતિયો, જાતિજરામરણં ચતુત્થો. અવિજ્જાસઙ્ખારાતિ દ્વે અઙ્ગાનિ અતીતકાલાનિ, વિઞ્ઞાણાદીનિ ભવાવસાનાનિ અટ્ઠ પચ્ચુપ્પન્નકાલાનિ ¶ , જાતિજરામરણન્તિ દ્વે અનાગતકાલાનિ. સઙ્ખારવિઞ્ઞાણાનં અન્તરા એકો હેતુફલસન્ધિ, વેદનાતણ્હાનમન્તરા એકો ફલહેતુસન્ધિ, ભવજાતીનમન્તરા એકો હેતુફલસન્ધિ.

વીસતિયા ¶ આકારેહીતિ વીસતિયા કોટ્ઠાસેહિ. ચતુસઙ્ખેપે ચ તયો અદ્ધે ચ તિસન્ધિં પટિચ્ચસમુપ્પાદઞ્ચ વીસતિયા આકારેહિ જાનાતીતિ સમ્બન્ધો.

જાનાતીતિ સુતાનુસારેન ભાવનારમ્ભઞાણેન જાનાતિ. પસ્સતીતિ ઞાતમેવ ચક્ખુના દિટ્ઠં વિય હત્થતલે આમલકં વિય ચ ફુટં કત્વા ઞાણેનેવ પસ્સતિ. અઞ્ઞાતીતિ દિટ્ઠમરિયાદેનેવ આસેવનં કરોન્તો ઞાણેનેવ જાનાતિ. મરિયાદત્થો હિ એત્થ આકારો. પટિવિજ્ઝતીતિ ભાવનાપારિપૂરિયા નિટ્ઠં પાપેન્તો ઞાણેનેવ પટિવેધં કરોતિ. સલક્ખણવસેન વા જાનાતિ, સરસવસેન પસ્સતિ, પચ્ચુપટ્ઠાનવસેન અઞ્ઞાતિ, પદટ્ઠાનવસેન પટિવિજ્ઝતિ.

તત્થ પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ પચ્ચયધમ્મા વેદિતબ્બા. પટિચ્ચસમુપ્પન્ના ધમ્માતિ તેહિ તેહિ પચ્ચયેહિ નિબ્બત્તધમ્મા. કથમિદં જાનિતબ્બન્તિ ચે? ભગવતો વચનેન. ભગવતા હિ પટિચ્ચસમુપ્પાદપટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્મદેસનાસુત્તે ¶ –

‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે, પટિચ્ચસમુપ્પાદો, જાતિપચ્ચયા, ભિક્ખવે, જરામરણં, ઉપ્પાદા વા તથાગતાનં અનુપ્પાદા વા તથાગતાનં ઠિતાવ સા ધાતુ ધમ્મટ્ઠિતતા ધમ્મનિયામતા ઇદપ્પચ્ચયતા, તં તથાગતો અભિસમ્બુજ્ઝતિ અભિસમેતિ, અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા અભિસમેત્વા આચિક્ખતિ દેસેતિ પઞ્ઞાપેતિ પટ્ઠપેતિ વિવરતિ વિભજતિ ઉત્તાનીકરોતિ ‘પસ્સથા’તિ ચાહ. જાતિપચ્ચયા, ભિક્ખવે, જરામરણં, ભવપચ્ચયા, ભિક્ખવે, જાતિ…પે… અવિજ્જાપચ્ચયા, ભિક્ખવે, સઙ્ખારા. ઉપ્પાદા વા તથાગતાનં…પે… ઉત્તાનીકરોતિ ‘પસ્સથા’તિ ચાહ. અવિજ્જાપચ્ચયા, ભિક્ખવે, સઙ્ખારા. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, યા તત્રત થતા અવિતથતા અનઞ્ઞથતા ઇદપ્પચ્ચયતા. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, પટિચ્ચસમુપ્પાદો’’તિ (સં. નિ. ૨.૨૦) –

એવં પટિચ્ચસમુપ્પાદં દેસેન્તેન તથતાદીહિ વેવચનેહિ પચ્ચયધમ્માવ પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ વુત્તા. તસ્મા જરામરણાદીનં પચ્ચયલક્ખણો પટિચ્ચસમુપ્પાદો, દુક્ખાનુબન્ધનરસો કુમ્મગ્ગપચ્ચુપટ્ઠાનો, અયમ્પિ સપચ્ચયત્તા અત્તનો વિસેસપચ્ચયપદટ્ઠાનો.

ઉપ્પાદા ¶ ¶ વા અનુપ્પાદા વાતિ ઉપ્પાદે વા અનુપ્પાદે વા, તથાગતેસુ ઉપ્પન્નેસુપિ અનુપ્પન્નેસુપીતિ અત્થો. ઠિતાવ સા ધાતૂતિ ઠિતોવ સો પચ્ચયસભાવો, ન કદાચિ જાતિજરામરણસ્સ પચ્ચયો ન હોતીતિ અત્થો. ધમ્મટ્ઠિતતા ધમ્મનિયામતા ઇદપ્પચ્ચયતાતિ જાતિપચ્ચયોયેવ. જાતિપચ્ચયેન હિ જરામરણસઙ્ખાતો પચ્ચયસમુપ્પન્નધમ્મો તદાયત્તતાય તિટ્ઠતિ, જાતિપચ્ચયોવ જરામરણધમ્મં નિયમેતિ, તસ્મા જાતિ ‘‘ધમ્મટ્ઠિતતા ધમ્મનિયામતા’’તિ વુચ્ચતિ. જાતિયેવ ઇમસ્સ જરામરણસ્સ પચ્ચયોતિ ઇદપ્પચ્ચયો, ઇદપ્પચ્ચયોવ ઇદપ્પચ્ચયતા. તન્તિ તં પચ્ચયં. અભિસમ્બુજ્ઝતીતિ ઞાણેન અભિસમ્બુજ્ઝતિ. અભિસમેતીતિ ઞાણેન અભિસમાગચ્છતિ. આચિક્ખતીતિ કથેતિ. દેસેતીતિ દસ્સેતિ. પઞ્ઞાપેતીતિ જાનાપેતિ. પટ્ઠપેતીતિ ઞાણમુખે ઠપેતિ. વિવરતીતિ વિવરિત્વા દસ્સેતિ. વિભજતીતિ વિભાગતો દસ્સેતિ. ઉત્તાનીકરોતીતિ પાકટં કરોતિ. ઇતિ ખોતિ એવં ખો. યા તત્રાતિ યા તેસુ ‘‘જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિઆદીસુ ¶ . સો પનાયં પટિચ્ચસમુપ્પાદો તેહિ તેહિ પચ્ચયેહિ અનૂનાધિકેહેવ તસ્સ તસ્સ ધમ્મસ્સ સમ્ભવતો તથતાતિ, સામગ્ગિં ઉપગતેસુ પચ્ચયેસુ મુહુત્તમ્પિ તતો નિબ્બત્તનધમ્માનં અસમ્ભવાભાવતો અવિતથતાતિ, અઞ્ઞધમ્મપચ્ચયેહિ અઞ્ઞધમ્માનુપ્પત્તિતો અનઞ્ઞથતાતિ, યથાવુત્તાનં એતેસં જરામરણાદીનં પચ્ચયતો વા પચ્ચયસમૂહતો વા ઇદપ્પચ્ચયતાતિ વુત્તો. તત્રાયં વચનત્થો – ઇમેસં પચ્ચયા ઇદપ્પચ્ચયા, ઇદપ્પચ્ચયા એવ ઇદપ્પચ્ચયતા, ઇદપ્પચ્ચયાનં વા સમૂહો ઇદપ્પચ્ચયતા. લક્ખણં પનેત્થ સદ્દસત્થતો વેદિતબ્બન્તિ.

ધમ્મટ્ઠિતિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સમ્મસનઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૪૮. સમ્મસનઞાણનિદ્દેસે ¶ યં કિઞ્ચીતિ અનવસેસપરિયાદાનં. રૂપન્તિ અતિપ્પસઙ્ગનિયમનં. એવં પદદ્વયેનાપિ રૂપસ્સ અસેસપરિગ્ગહો કતો હોતિ. અથસ્સ અતીતાદિના વિભાગં આરભતિ. તઞ્હિ કિઞ્ચિ અતીતં કિઞ્ચિ અનાગતાદિભેદન્તિ. એસ નયો વેદનાદીસુપિ. તત્થ રૂપં તાવ અદ્ધાસન્તતિસમયખણવસેન ચતુધા અતીતં નામ હોતિ, તથા અનાગતપચ્ચુપ્પન્નં. તત્થ અદ્ધાવસેન તાવ એકસ્સ એકસ્મિં ¶ ભવે પટિસન્ધિતો પુબ્બે અતીતં, ચુતિતો ઉદ્ધં અનાગતં, ઉભિન્નમન્તરે પચ્ચુપ્પન્નં. સન્તતિવસેન સભાગએકઉતુસમુટ્ઠાનં ¶ એકાહારસમુટ્ઠાનઞ્ચ પુબ્બાપરિયભાવેન વત્તમાનમ્પિ પચ્ચુપ્પન્નં, તતો પુબ્બે વિસભાગઉતુઆહારસમુટ્ઠાનં અતીતં, પચ્છા અનાગતં. ચિત્તજં એકવીથિએકજવનએકસમાપત્તિસમુટ્ઠાનં પચ્ચુપ્પન્નં, તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં, કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સ પાટિયેક્કં સન્તતિવસેન અતીતાદિભેદો નત્થિ, તેસઞ્ઞેવ પન ઉતુઆહારચિત્તસમુટ્ઠાનાનં ઉપત્થમ્ભનવસેન તસ્સ અતીતાદિભાવો વેદિતબ્બો. સમયવસેન એકમુહુત્તપુબ્બણ્હસાયન્હરત્તિન્દિવાદીસુ સમયેસુ સન્તાનવસેન પવત્તમાનં તં તં સમયં પચ્ચુપ્પન્નં નામ, તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. ખણવસેન ઉપ્પાદાદિખણત્તયપરિયાપન્નં પચ્ચુપ્પન્નં, તતો પુબ્બે અનાગતં, પચ્છા અતીતં. અપિચ અતિક્કન્તહેતુપચ્ચયકિચ્ચં અતીતં, નિટ્ઠિતહેતુકિચ્ચમનિટ્ઠિતપચ્ચયકિચ્ચં પચ્ચુપ્પન્નં, ઉભયકિચ્ચમસમ્પત્તં અનાગતં. સકિચ્ચક્ખણે વા પચ્ચુપ્પન્નં, તતો પુબ્બે અનાગતં, પચ્છા અતીતં. એત્થ ચ ખણાદિકથાવ નિપ્પરિયાયા સેસા સપરિયાયા.

અજ્ઝત્તન્તિ પઞ્ચસુપિ ખન્ધેસુ ઇધ નિયકજ્ઝત્તં અધિપ્પેતં, તસ્મા અત્તનો સન્તાને પવત્તં પાટિપુગ્ગલિકં રૂપં અજ્ઝત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તતો બહિભૂતં પન ¶ ઇન્દ્રિયબદ્ધં વા અનિન્દ્રિયબદ્ધં વા રૂપં બહિદ્ધા નામ. ઓળારિકન્તિ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયરૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બસઙ્ખાતા પથવીતેજોવાયો ચાતિ દ્વાદસવિધં રૂપં ઘટ્ટનવસેન ગહેતબ્બતો ઓળારિકં. સેસં પન આપોધાતુ ઇત્થિન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં હદયવત્થુ ઓજા આકાસધાતુ કાયવિઞ્ઞત્તિ વચીવિઞ્ઞત્તિ રૂપસ્સ લહુતા મુદુતા કમ્મઞ્ઞતા ઉપચયો સન્તતિ જરતા અનિચ્ચતાતિ સોળસવિધં રૂપં ઘટ્ટનવસેન અગહેતબ્બતો સુખુમં. હીનં વા પણીતં વાતિ એત્થ હીનપણીતભાવો પરિયાયતો નિપ્પરિયાયતો ચ. તત્થ અકનિટ્ઠાનં રૂપતો સુદસ્સીનં રૂપં હીનં, તદેવ સુદસ્સાનં રૂપતો પણીતં. એવં યાવ નરકસત્તાનં રૂપં, તાવ પરિયાયતો હીનપણીતતા વેદિતબ્બા. નિપ્પરિયાયતો પન યત્થ અકુસલવિપાકં ઉપ્પજ્જતિ, તં હીનં. યત્થ કુસલવિપાકં, તં પણીતં. યં દૂરે સન્તિકે વાતિ એત્થ યં સુખુમં, તદેવ દુપ્પટિવિજ્ઝસભાવત્તા દૂરે. યં ઓળારિકં, તદેવ સુપ્પટિવિજ્ઝસભાવત્તા સન્તિકે.

સબ્બં ¶ રૂપં અનિચ્ચતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં, દુક્ખતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં, અનત્તતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનન્તિ એત્થ અયં ભિક્ખુ ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપ’’ન્તિ એવં અનિયમનિદ્દિટ્ઠં સબ્બમ્પિ રૂપં અતીતત્તિકેન ચેવ ચતૂહિ અજ્ઝત્તાદિદુકેહિ ચાતિ એકાદસહિ ઓકાસેહિ પરિચ્છિન્દિત્વા સબ્બં રૂપં અનિચ્ચતો વવત્થેતિ અનિચ્ચન્તિ સમ્મસતિ. કથં? પરતો વુત્તનયેન. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચં ખયટ્ઠેના’’તિ (પટિ. મ. ૧.૪૮). તસ્મા ¶ એસ યં અતીતં રૂપં, તં યસ્મા અતીતેયેવ ખીણં, નયિમં ભવં સમ્પત્તન્તિ અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન, યં અનાગતં રૂપં અનન્તરભવે નિબ્બત્તિસ્સતિ, તમ્પિ તત્થેવ ખીયિસ્સતિ, ન તતો પરં ભવં ગમિસ્સતીતિ અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન, યં પચ્ચુપ્પન્નં રૂપં, તં ઇધેવ ખીયતિ, ન ઇતો ગચ્છતીતિ અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન, યં અજ્ઝત્તં રૂપં, તમ્પિ અજ્ઝત્તમેવ ખીયતિ, ન બહિદ્ધાભાવં ગચ્છતીતિ અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન, યં બહિદ્ધા ઓળારિકં સુખુમં હીનં પણીતં દૂરે સન્તિકે, તમ્પિ એત્થેવ ખીયતિ, ન દૂરભાવં ¶ ગચ્છતીતિ અનિચ્ચં ખયટ્ઠેનાતિ સમ્મસતિ. ઇદં સબ્બમ્પિ ‘‘અનિચ્ચં ખયટ્ઠેના’’તિ એતસ્સ વસેન એકં સમ્મસનં, પભેદતો પન એકાદસવિધં હોતિ.

સબ્બમેવ ચેતં દુક્ખં ભયટ્ઠેનાતિ સમ્મસતિ. ભયટ્ઠેનાતિ સપ્પટિભયતાય. યઞ્હિ અનિચ્ચં, તં ભયાવહં હોતિ સીહોપમસુત્તે (અ. નિ. ૪.૩૩; સં. નિ. ૩.૭૮) દેવાનં વિય. ઇતિ ઇદમ્પિ ‘‘દુક્ખં ભયટ્ઠેના’’તિ એતસ્સ વસેન એકં સમ્મસનં, પભેદતો પન એકાદસવિધં હોતિ.

યથા ચ દુક્ખં, એવં સબ્બમ્પિ તં અનત્તા અસારકટ્ઠેનાતિ સમ્મસતિ. અસારકટ્ઠેનાતિ ‘‘અત્તા નિવાસી કારકો વેદકો સયંવસી’’તિ એવં પરિકપ્પિતસ્સ અત્તસારસ્સ અભાવેન. યઞ્હિ અનિચ્ચં દુક્ખં, અત્તનોપિ અનિચ્ચતં વા ઉદયબ્બયપીળનં વા વારેતું ન સક્કોતિ, કુતો તસ્સ કારકાદિભાવો. તેનાહ – ‘‘રૂપઞ્ચ હિદં, ભિક્ખવે, અત્તા અભવિસ્સ, નયિદં રૂપં આબાધાય સંવત્તેય્યા’’તિઆદિ (સં. નિ. ૩.૫૯). ઇતિ ઇદં ‘‘અનત્તા અસારકટ્ઠેના’’તિ એતસ્સ વસેન એકં સમ્મસનં, પભેદતો પન એકાદસવિધં હોતિ. એસેવ નયો વેદનાદીસુ. ઇતિ એકેકસ્મિં ખન્ધે એકાદસ એકાદસ કત્વા પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ પઞ્ચપઞ્ઞાસ સમ્મસનાનિ હોન્તિ, અનિચ્ચતો પઞ્ચપઞ્ઞાસ ¶ , દુક્ખતો પઞ્ચપઞ્ઞાસ, અનત્તતો પઞ્ચપઞ્ઞાસાતિ તિવિધાનુપસ્સનાવસેન સબ્બાનિ પઞ્ચસટ્ઠિસતસમ્મસનાનિ હોન્તિ.

કેચિ પન ‘‘સબ્બં રૂપં, સબ્બં વેદનં, સબ્બં સઞ્ઞં, સબ્બે સઙ્ખારે, સબ્બં વિઞ્ઞાણન્તિ પદમ્પિ પક્ખિપિત્વા એકેકસ્મિં ખન્ધે દ્વાદસ દ્વાદસ કત્વા પઞ્ચસુ સટ્ઠિ, અનુપસ્સનાતો અસીતિસતસમ્મસનાની’’તિ વદન્તિ.

અતીતાદિવિભાગે ¶ પનેત્થ સન્તતિવસેન ખણાદિવસેન ચ વેદનાય અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નભાવો વેદિતબ્બો. તત્થ સન્તતિવસેન એકવીથિએકજવનએકસમાપત્તિપરિયાપન્ના એકવિધવિસયસમાયોગપ્પવત્તા ચ પચ્ચુપ્પન્ના, તતો પુબ્બે અતીતા, પચ્છા અનાગતા. ખણાદિવસેન ખણત્તયપરિયાપન્ના પુબ્બન્તાપરન્તમજ્ઝગતા સકિચ્ચઞ્ચ કુરુમાના વેદના પચ્ચુપ્પન્ના, તતો પુબ્બે અતીતા, પચ્છા અનાગતા. અજ્ઝત્તબહિદ્ધાભેદો નિયકજ્ઝત્તવસેનેવ વેદિતબ્બો.

ઓળારિકસુખુમભાવો ‘‘અકુસલા વેદના ઓળારિકા, કુસલાબ્યાકતા વેદના સુખુમા’’તિઆદિના (વિભ. ૪) નયેન વિભઙ્ગે વુત્તેન જાતિસભાવપુગ્ગલલોકિયલોકુત્તરવસેન વેદિતબ્બો. જાતિવસેન ¶ તાવ અકુસલા વેદના સાવજ્જકિરિયહેતુતો, કિલેસસન્તાપભાવતો ચ અવૂપસન્તવુત્તીતિ કુસલવેદનાય ઓળારિકા, સબ્યાપારતો સઉસ્સાહતો સવિપાકતો કિલેસસન્તાપભાવતો સાવજ્જતો ચ વિપાકાબ્યાકતાય ઓળારિકા, સવિપાકતો કિલેસસન્તાપભાવતો સબ્યાબજ્ઝતો સાવજ્જતો ચ કિરિયાબ્યાકતાય ઓળારિકા. કુસલાબ્યાકતા પન વુત્તવિપરિયાયતો અકુસલાય વેદનાય સુખુમા. દ્વેપિ કુસલાકુસલા વેદના સબ્યાપારતો સઉસ્સાહતો સવિપાકતો ચ યથાયોગં દુવિધાયપિ અબ્યાકતાય ઓળારિકા, વુત્તવિપરિયાયેન દુવિધાપિ અબ્યાકતા તાહિ સુખુમા. એવં તાવ જાતિવસેન ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા.

સભાવવસેન પન દુક્ખા વેદના નિરસ્સાદતો સવિપ્ફારતો ખોભકરણતો ઉબ્બેજનીયતો અભિભવનતો ચ ઇતરાહિ દ્વીહિ ઓળારિકા, ઇતરા પન દ્વે સાતતો સન્તતો પણીતતો મનાપતો ¶ મજ્ઝત્તતો ચ યથાયોગં દુક્ખાય સુખુમા. ઉભો પન સુખદુક્ખા સવિપ્ફારતો ઉબ્બેજનીયતો ખોભકરણતો પાકટતો ચ અદુક્ખમસુખાય ઓળારિકા, સા વુત્તવિપરિયાયેન તદુભયતો સુખુમા. એવં સભાવવસેન ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા.

પુગ્ગલવસેન પન અસમાપન્નસ્સ વેદના નાનારમ્મણે વિક્ખિત્તભાવતો સમાપન્નસ્સ વેદનાય ઓળારિકા, વિપરિયાયેન ઇતરા સુખુમા. એવં પુગ્ગલવસેન ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા.

લોકિયલોકુત્તરવસેન પન સાસવા વેદના લોકિયા, સા આસવુપ્પત્તિહેતુતો ઓઘનિયતો યોગનિયતો ગન્થનિયતો નીવરણિયતો ઉપાદાનિયતો સંકિલેસિકતો પુથુજ્જનસાધારણતો ચ અનાસવાય ¶ ઓળારિકા, અનાસવા ચ વિપરિયાયેન સાસવાય સુખુમા. એવં લોકિયલોકુત્તરવસેન ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા.

તત્થ જાતિઆદિવસેન સમ્ભેદો પરિહરિતબ્બો. અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા હિ વેદના જાતિવસેન અબ્યાકતત્તા સુખુમાપિ સમાના સભાવાદિવસેન ઓળારિકા હોતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અબ્યાકતા વેદના સુખુમા, દુક્ખા વેદના ઓળારિકા. સમાપન્નસ્સ વેદના સુખુમા, અસમાપન્નસ્સ વેદના ઓળારિકા. અનાસવા વેદના સુખુમા, સાસવા વેદના ઓળારિકા’’તિ (વિભ. ૧૧).

યથા ચ દુક્ખા વેદના, એવં સુખાદયોપિ. તાપિ હિ જાતિવસેન ઓળારિકા, સભાવાદિવસેન સુખુમા હોન્તિ. તસ્મા યથા જાતિઆદિવસેન સમ્ભેદો ન હોતિ, તથા વેદનાનં ¶ ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા. સેય્યથિદં, અબ્યાકતા જાતિવસેન કુસલાકુસલાહિ સુખુમા. તત્થ કતમા અબ્યાકતા? કિં દુક્ખા? કિં સુખા? કિં સમાપન્નસ્સ? કિં અસમાપન્નસ્સ? કિં સાસવા? કિં અનાસવાતિ? એવં સભાવાદિભેદો ન પરામસિતબ્બો. એસ નયો સબ્બત્થ.

અપિચ ‘‘તં તં વા પન વેદનં ઉપાદાયુપાદાય વેદના ઓળારિકા સુખુમા દટ્ઠબ્બા’’તિ વચનતો અકુસલાદીસુપિ લોભસહગતાય દોસસહગતા ¶ વેદના અગ્ગિ વિય નિસ્સયદહનતો ઓળારિકા, લોભસહગતા સુખુમા. દોસસહગતાપિ નિયતા ઓળારિકા, અનિયતા સુખુમા. નિયતાપિ કપ્પટ્ઠિતિકા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. કપ્પટ્ઠિતિકાસુપિ અસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. લોભસહગતા પન દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. સાપિ નિયતા કપ્પટ્ઠિતિકા અસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. અવિસેસેન ચ અકુસલા બહુવિપાકા ઓળારિકા, અપ્પવિપાકા સુખુમા. કુસલા પન અપ્પવિપાકા ઓળારિકા, બહુવિપાકા સુખુમા.

અપિચ કામાવચરકુસલા ઓળારિકા, રૂપાવચરા સુખુમા, તતો અરૂપાવચરા, તતો લોકુત્તરા. કામાવચરા ચ દાનમયા ઓળારિકા, સીલમયા સુખુમા. સીલમયાપિ ઓળારિકા, તતો ભાવનામયા સુખુમા. ભાવનામયાપિ દુહેતુકા ઓળારિકા, તિહેતુકા સુખુમા. તિહેતુકાપિ સસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, અસઙ્ખારિકા સુખુમા ¶ . રૂપાવચરા ચ પઠમજ્ઝાનિકા ઓળારિકા…પે… પઞ્ચમજ્ઝાનિકા સુખુમાવ. અરૂપાવચરા ચ આકાસાનઞ્ચાયતનસમ્પયુત્તા ઓળારિકા…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમ્પયુત્તા સુખુમાવ. લોકુત્તરા ચ સોતાપત્તિમગ્ગસમ્પયુત્તા ઓળારિકા…પે… અરહત્તમગ્ગસમ્પયુત્તા સુખુમાવ. એસ નયો તંતંભૂમિવિપાકકિરિયાવેદનાસુ દુક્ખાદિઅસમાપન્નાદિસાસવાદિવસેન વુત્તવેદનાસુ ચ. ઓકાસવસેન વાપિ નિરયે દુક્ખા ઓળારિકા, તિરચ્છાનયોનિયં સુખુમા…પે… પરનિમ્મિતવસવત્તીસુ સુખુમાવ. યથા ચ દુક્ખા, એવં સુખાપિ સબ્બત્થ યથાનુરૂપં યોજેતબ્બા. વત્થુવસેન ચાપિ હીનવત્થુકા યા કાચિ વેદના ઓળારિકા, પણીતવત્થુકા સુખુમા. હીનપણીતભેદે યા ઓળારિકા, સા હીના. યા ચ સુખુમા, સા પણીતાતિ દટ્ઠબ્બા.

દૂરસન્તિકપદે પન ¶ ‘‘અકુસલા વેદના કુસલાબ્યાકતાહિ વેદનાહિ દૂરે, અકુસલા વેદના અકુસલાય વેદનાય સન્તિકે’’તિઆદિના (વિભ. ૧૩) નયેન વિભઙ્ગે વિભત્તા. તસ્મા અકુસલા વેદના વિસભાગતો અસંસટ્ઠતો અસરિક્ખતો ચ કુસલાબ્યાકતાહિ દૂરે, તથા કુસલાબ્યાકતા અકુસલાય. એસ નયો સબ્બવારેસુ. અકુસલા ¶ પન વેદના સભાગતો સંસટ્ઠતો સરિક્ખતો ચ અકુસલાય સન્તિકેતિ ઇદં વેદનાય અતીતાદિવિભાગે વિત્થારકથામુખં. તંતંવેદનાસમ્પયુત્તાનં પન સઞ્ઞાદીનમ્પિ એતં એવમેવ વેદિતબ્બં.

યે પનેત્થ વેદનાદીસુ ચક્ખુ…પે… જરામરણન્તિ પેય્યાલેન સંખિત્તેસુ ચ ધમ્મેસુ લોકુત્તરધમ્મા આગતા, તે અસમ્મસનૂપગત્તા ઇમસ્મિં અધિકારે ન ગહેતબ્બા. તે પન કેવલં તેન તેન પદેન સઙ્ગહિતધમ્મદસ્સનવસેન ચ અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસે આગતનયેન ચ વુત્તા. યેપિ ચ સમ્મસનૂપગા, તેસુ યે યસ્સ પાકટા હોન્તિ, સુખેન પરિગ્ગહં ગચ્છન્તિ, તેસુ તેન સમ્મસનં આરભિતબ્બં. જાતિજરામરણવસેન વિસું સમ્મસનાભાવેપિ જાતિજરામરણવન્તેસુયેવ પન સમ્મસિતેસુ તાનિપિ સમ્મસિતાનિ હોન્તીતિ પરિયાયેન તેસમ્પિ વસેન સમ્મસનં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચતો વવત્થેતીતિઆદિના નયેન અતીતત્તિકસ્સેવ ચ વસેન સમ્મસનસ્સ વુત્તત્તા અજ્ઝત્તાદિભેદં અનામસિત્વાપિ અતીતત્તિકસ્સેવ વસેન પરિચ્છિન્દિત્વાપિ અનિચ્ચાદિતો સમ્મસનં કાતબ્બમેવ.

યં પન અનિચ્ચં, તં યસ્મા નિયમતો સઙ્ખતાદિભેદં હોતિ, તેનસ્સ પરિયાયદસ્સનત્થં, નાનાકારેહિ વા મનસિકારપ્પવત્તિદસ્સનત્થં રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચં સઙ્ખતન્તિઆદિમાહ ¶ . તઞ્હિ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચં, અનિચ્ચન્તિકતાય આદિઅન્તવન્તતાય વા અનિચ્ચં. પચ્ચયેહિ સમાગન્ત્વા કતત્તા સઙ્ખતં. પચ્ચયે પટિચ્ચ નિસ્સાય સમં, સહ વા ઉપ્પન્નત્તા પટિચ્ચસમુપ્પન્નં. એતેન પચ્ચયેહિ કતેપિ પચ્ચયાનં અબ્યાપારતં દસ્સેતિ. ખયધમ્મન્તિ ખીયનધમ્મં ખીયનપકતિકં. વયધમ્મન્તિ નસ્સનધમ્મં. નયિદં મન્દીભાવક્ખયવસેન ¶ ખયધમ્મં, કેવલં વિગમનપકતિકં. પહૂતસ્સ મન્દીભાવોપિ હિ લોકે ખયોતિ વુચ્ચતિ. વિરાગધમ્મન્તિ નયિદં કુહિઞ્ચિ ગમનવસેન વયધમ્મં, કેવલં સભાવાતિક્કમનપકતિકં. ‘‘વિરાગો નામ જિગુચ્છનં વા સમતિક્કમો વા’’તિ હિ વુત્તં. નિરોધધમ્મન્તિ નયિદં સભાવાતિક્કમેન પુનરાવત્તિધમ્મં, કેવલં અપુનરાવત્તિનિરોધેન નિરુજ્ઝનપકતિકન્તિ પુરિમપુરિમપદસ્સ અત્થવિવરણવસેન પચ્છિમપચ્છિમપદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

અથ ¶ વા એકભવપરિયાપન્નરૂપભઙ્ગવસેન ખયધમ્મં, એકસન્તતિપરિયાપન્નરૂપક્ખયવસેન વયધમ્મં, રૂપસ્સ ખણભઙ્ગવસેન વિરાગધમ્મં, તિણ્ણમ્પિ અપુનપ્પવત્તિવસેન નિરોધધમ્મન્તિપિ યોજેતબ્બં.

જરામરણં અનિચ્ચન્તિઆદીસુ જરામરણં ન અનિચ્ચં, અનિચ્ચસભાવાનં પન ખન્ધાનં જરામરણત્તા અનિચ્ચં નામ જાતં. સઙ્ખતાદીસુપિ એસેવ નયો. અન્તરપેય્યાલે જાતિયાપિ અનિચ્ચાદિતાય એસેવ નયો.

જાતિપચ્ચયા જરામરણન્તિઆદિ ન વિપસ્સનાવસેન વુત્તં, કેવલં પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ એકેકઅઙ્ગવસેન સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાનતો સમ્મસનઞાણં નામ હોતીતિ પરિયાયેન વુત્તં. ન પનેતં કલાપસમ્મસનઞાણં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણમેવ તં હોતીતિ. અસતિ જાતિયાતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો, અસતિયા જાતિયાતિ વુત્તં હોતિ. અસતિ સઙ્ખારેસૂતિ વચનવિપલ્લાસો કતો, અસન્તેસુ સઙ્ખારેસૂતિ વુત્તં હોતિ. ભવપચ્ચયા જાતિ, અસતીતિઆદિ ‘‘ભવપચ્ચયા જાતિ, અસતિ ભવે નત્થિ જાતી’’તિઆદિના નયેન યોજેતબ્બં.

સમ્મસનઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. ઉદયબ્બયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૪૯. ઇદાનિ ¶ ¶ અનન્તરં વુત્તસ્સ સમ્મસનઞાણસ્સ નાનાનયેહિ ભાવનાથિરકરણેન પારં ગન્ત્વા ઠિતેન અનિચ્ચાદિતો દિટ્ઠે સઙ્ખારે ઉદયબ્બયેન પરિચ્છિન્દિત્વા અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સનત્થં વુત્તસ્સ ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાઞાણસ્સ નિદ્દેસે જાતં રૂપન્તિઆદીસુ સન્તતિવસેન યથાસકં પચ્ચયેહિ નિબ્બત્તં રૂપં. તસ્સ જાતસ્સ રૂપસ્સ નિબ્બત્તિલક્ખણં જાતિં ઉપ્પાદં અભિનવાકારં ઉદયોતિ, વિપરિણામલક્ખણં ખયં ભઙ્ગં વયોતિ, અનુપસ્સના પુનપ્પુનં નિસામના, ઉદયબ્બય અનુપસ્સનાઞાણન્તિ અત્થો. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. જાતિજરામરણવન્તાનંયેવ ઉદયબ્બયસ્સ પરિગ્ગહેતબ્બત્તા જાતિજરામરણાનં ઉદયબ્બયાભાવતો જાતિજરામરણં અનામસિત્વા જાતં ચક્ખુ…પે… જાતો ભવોતિ પેય્યાલં કતં. સો એવં પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં ¶ પસ્સન્તો એવં જાનાતિ ‘‘ઇમેસં ખન્ધાનં ઉપ્પત્તિતો પુબ્બે અનુપ્પન્નાનં રાસિ વા નિચયો વા નત્થિ, ઉપ્પજ્જમાનાનમ્પિ રાસિતો વા નિચયતો વા આગમનં નામ નત્થિ, નિરુજ્ઝમાનાનમ્પિ દિસાવિદિસાગમનં નામ નત્થિ, નિરુદ્ધાનમ્પિ એકસ્મિં ઠાને રાસિતો નિચયતો નિધાનતો અવટ્ઠાનં નામ નત્થિ. યથા પન વીણાય વાદિયમાનાય ઉપ્પન્નસ્સ સદ્દસ્સ નેવ ઉપ્પત્તિતો પુબ્બે સન્નિચયો અત્થિ, ન ઉપ્પજ્જમાનો સન્નિચયતો આગતો, ન નિરુજ્ઝમાનસ્સ દિસાવિદિસાગમનં અત્થિ, ન નિરુદ્ધો કત્થચિ સન્નિચિતો તિટ્ઠતિ, અથ ખો વીણઞ્ચ ઉપવીણઞ્ચ પુરિસસ્સ ચ તજ્જં વાયામં પટિચ્ચ અહુત્વા સમ્ભોતિ, હુત્વા પટિવેતિ, એવં સબ્બેપિ રૂપારૂપિનો ધમ્મા અહુત્વા સમ્ભોન્તિ, હુત્વા પટિવેન્તી’’તિ.

૫૦. એવં સઙ્ખેપતો ઉદયબ્બયદસ્સનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિત્થારતો દસ્સેતું પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતીતિઆદીહિ રાસિતો ગણનં પુચ્છિત્વા, પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયં પસ્સન્તો પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતીતિઆદીહિ ¶ રાસિતોવ ગણનં વિસ્સજ્જેત્વા, પુન રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતીતિઆદીહિ વિભાગતો ગણનં પુચ્છિત્વા રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતીતિઆદીહિ વિભાગતો ગણનં વિસ્સજ્જેત્વા, પુન રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો કતમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતીતિઆદીહિ લક્ખણવિભાગં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં.

તત્થ અવિજ્જાસમુદયા રૂપસમુદયોતિ ‘‘પુરિમકમ્મભવસ્મિં મોહો અવિજ્જા’’તિ વુત્તાય અવિજ્જાય સતિ ઇમસ્મિં ભવે રૂપસ્સ ઉપ્પાદો હોતીતિ અત્થો. પચ્ચયસમુદયટ્ઠેનાતિ પચ્ચયસ્સ ઉપ્પન્નભાવેનાતિ અત્થો. અવિજ્જાતણ્હાકમ્માનિ ચેત્થ ઇધ પટિસન્ધિહેતુભૂતા અતીતપચ્ચયા ¶ . ઇમેસુ ચ તીસુ ગહિતેસુ સઙ્ખારુપાદાનાનિ ગહિતાનેવ હોન્તિ. આહારસમુદયાતિ પવત્તિપચ્ચયેસુ કબળીકારાહારસ્સ બલવત્તા સોયેવ ગહિતો. તસ્મિં પન ગહિતે પવત્તિહેતુભૂતાનિ ઉતુચિત્તાનિપિ ગહિતાનેવ હોન્તિ. નિબ્બત્તિલક્ખણન્તિ અદ્ધાસન્તતિખણવસેન રૂપસ્સ ઉપ્પાદં, ઉપ્પાદોયેવ સઙ્ખતલક્ખણત્તા લક્ખણન્તિ ચ વુત્તો. પઞ્ચ લક્ખણાનીતિ અવિજ્જા તણ્હા કમ્માહારા નિબ્બત્તિ ચાતિ ઇમાનિ પઞ્ચ ¶ લક્ખણાનિ. અવિજ્જાદયોપિ હિ રૂપસ્સ ઉદયો લક્ખીયતિ એતેહીતિ લક્ખણાનિ. નિબ્બત્તિ પન સઙ્ખતલક્ખણમેવ, તમ્પિ સઙ્ખતન્તિ લક્ખીયતિ એતેનાતિ લક્ખણં.

અવિજ્જાનિરોધા રૂપનિરોધોતિ અનાગતભવસ્સ પચ્ચયભૂતાય ઇમસ્મિં ભવે અવિજ્જાય અરહત્તમગ્ગઞાણેન નિરોધે કતે પચ્ચયાભાવા અનાગતસ્સ રૂપસ્સ અનુપ્પાદો નિરોધો હોતીતિ અત્થો. પચ્ચયનિરોધટ્ઠેનાતિ પચ્ચયસ્સ નિરુદ્ધભાવેનાતિ અત્થો. નિરોધો ચેત્થ અનાગતપટિસન્ધિપચ્ચયાનં ઇધ અવિજ્જાતણ્હાકમ્માનંયેવ નિરોધો. આહારનિરોધા રૂપનિરોધોતિ પવત્તિપચ્ચયસ્સ કબળીકારાહારસ્સ અભાવે તંસમુટ્ઠાનરૂપાભાવો હોતિ. વિપરિણામલક્ખણન્તિ અદ્ધાસન્તતિખણવસેન રૂપસ્સ ભઙ્ગં, ભઙ્ગોયેવ સઙ્ખતલક્ખણત્તા લક્ખણન્તિ વુત્તો. ઇધ પઞ્ચ લક્ખણાનીતિ અવિજ્જાતણ્હાકમ્માહારાનં અભાવનિરોધા ચત્તારિ, વિપરિણામો એકન્તિ પઞ્ચ. એસ નયો વેદનાક્ખન્થાદીસુ. અયં પન વિસેસો – અરૂપક્ખન્ધાનં ઉદયબ્બયદસ્સનં અદ્ધાસન્તતિવસેન, ન ખણવસેન. ફસ્સો વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધાનં પવત્તિપચ્ચયો, તંનિરોધા ચ તેસં નિરોધો. નામરૂપં ¶ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ પવત્તિપચ્ચયો, તંનિરોધા ચ તસ્સ નિરોધોતિ.

કેચિ પનાહુ – ‘‘ચતુધા પચ્ચયતો ઉદયબ્બયદસ્સને અતીતાદિવિભાગં અનામસિત્વાવ સબ્બસામઞ્ઞવસેન અવિજ્જાદીહિ ઉદેતીતિ ઉપ્પજ્જમાનભાવમત્તં ગણ્હાતિ, ન ઉપ્પાદં. અવિજ્જાદિનિરોધા નિરુજ્જતીતિ અનુપ્પજ્જમાનભાવમત્તં ગણ્હાતિ, ન ભઙ્ગં. ખણતો ઉદયબ્બયદસ્સને પચ્ચુપ્પન્નાનં ઉપ્પાદં ભઙ્ગં ગણ્હાતી’’તિ.

વિપસ્સમાનો પન વિપસ્સકો પઠમં પચ્ચયતો ઉદયબ્બયં મનસિકરિત્વા વિપસ્સનાકાલે અવિજ્જાદિકે ચતુરો ધમ્મે વિસ્સજ્જેત્વા ઉદયબ્બયવન્તેયેવ ખન્ધે ગહેત્વા તેસં ઉદયબ્બયં પસ્સતિ, એવઞ્ચ તસ્સ વિપસ્સકસ્સ ‘‘એવં રૂપાદીનં ઉદયો, એવં વયો, એવં રૂપાદયો ઉદેન્તિ, એવં વેન્તી’’તિ પચ્ચયતો ચ ખણતો ચ વિત્થારેન ઉદયબ્બયં પસ્સતો ‘‘ઇતિ કિર ઇમે ધમ્મા અહુત્વા સમ્ભોન્તિ, હુત્વા પટિવેન્તી’’તિ ઞાણં વિસદતરં હોતિ, સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદનયલક્ખણભેદા પાકટા હોન્તિ ¶ . યઞ્હિ સો અવિજ્જાદિસમુદયા ખન્ધાનં સમુદયં અવિજ્જાદિનિરોધા ¶ ચ ખન્ધાનં નિરોધં પસ્સતિ, ઇદમસ્સ પચ્ચયતો ઉદયબ્બયદસ્સનં. યં પન નિબ્બત્તિલક્ખણવિપરિણામલક્ખણાનિ પસ્સન્તો ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં પસ્સતિ, ઇદમસ્સ ખણતો ઉદયબ્બયદસ્સનં. ઉપ્પત્તિક્ખણેયેવ હિ નિબ્બત્તિલક્ખણં, ભઙ્ગક્ખણે ચ વિપરિણામલક્ખણં.

ઇચ્ચસ્સેવં પચ્ચયતો ચેવ ખણતો ચ દ્વેધા ઉદયબ્બયં પસ્સતો પચ્ચયતો ઉદયદસ્સનેન સમુદયસચ્ચં પાકટં હોતિ જનકાવબોધતો. ખણતો ઉદયદસ્સનેન દુક્ખસચ્ચં પાકટં હોતિ જાતિદુક્ખાવબોધતો. પચ્ચયતો વયદસ્સનેન નિરોધસચ્ચં પાકટં હોતિ પચ્ચયાનુપ્પાદેન પચ્ચયવતં અનુપ્પાદાવબોધતો. ખણતો વયદસ્સનેન દુક્ખસચ્ચમેવ પાકટં હોતિ મરણદુક્ખાવબોધતો. યઞ્ચસ્સ ઉદયબ્બયદસ્સનં, મગ્ગોવાયં લોકિકોતિ મગ્ગસચ્ચં પાકટં હોતિ તત્ર સમ્મોહવિઘાતતો.

પચ્ચયતો ચસ્સ ઉદયદસ્સનેન અનુલોમો પટિચ્ચસમુપ્પાદો પાકટો હોતિ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૪; સં. નિ. ૨.૨૧; ઉદા. ૧) અવબોધતો. પચ્ચયતો વયદસ્સનેન પટિલોમો પટિચ્ચસમુપ્પાદો પાકટો હોતિ ‘‘ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૬; સં. નિ. ૨.૨૧; ઉદા. ૨) અવબોધતો. ખણતો પન ઉદયબ્બયદસ્સનેન પટિચ્ચસમુપ્પન્ના ધમ્મા પાકટા હોન્તિ ¶ સઙ્ખતલક્ખણાવબોધતો. ઉદયબ્બયવન્તો હિ સઙ્ખતા, તે ચ પટિચ્ચસમુપ્પન્નાતિ.

પચ્ચયતો ચસ્સ ઉદયદસ્સનેન એકત્તનયો પાકટો હોતિ હેતુફલસમ્બન્ધેન સન્તાનસ્સ અનુપચ્છેદાવબોધતો. અથ સુટ્ઠુતરં ઉચ્છેદદિટ્ઠિં પજહતિ. ખણતો ઉદયદસ્સનેન નાનત્તનયો પાકટો હોતિ નવનવાનં ઉપ્પાદાવબોધતો. અથ સુટ્ઠુતરં સસ્સતદિટ્ઠિં પજહતિ. પચ્ચયતો ચસ્સ ઉદયબ્બયદસ્સનેન અબ્યાપારનયો પાકટો હોતિ ધમ્માનં અવસવત્તિભાવાવબોધતો. અથ સુટ્ઠુતરં અત્તદિટ્ઠિં પજહતિ. પચ્ચયતો પન ઉદયદસ્સનેન એવંધમ્મતાનયો પાકટો હોતિ પચ્ચયાનુરૂપેન ફલસ્સુપ્પાદાવબોધતો. અથ સુટ્ઠુતરં અકિરિયદિટ્ઠિં પજહતિ.

પચ્ચયતો ¶ ચસ્સ ઉદયદસ્સનેન અનત્તલક્ખણં પાકટં હોતિ ધમ્માનં નિરીહકત્તપચ્ચયપટિબદ્ધવુત્તિતાવબોધતો. ખણતો ઉદયબ્બયદસ્સનેન અનિચ્ચલક્ખણં પાકટં હોતિ હુત્વા અભાવાવબોધતો, પુબ્બન્તાપરન્તવિવેકાવબોધતો ચ. દુક્ખલક્ખણમ્પિ પાકટં હોતિ ઉદયબ્બયેહિ પટિપીળનાવબોધતો. સભાવલક્ખણમ્પિ પાકટં હોતિ ઉદયબ્બયપરિચ્છિન્નાવબોધતો ¶ . સભાવલક્ખણે સઙ્ખતલક્ખણસ્સ તાવકાલિકત્તમ્પિ પાકટં હોતિ, ઉદયક્ખણે વયસ્સ, વયક્ખણે ચ ઉદયસ્સ અભાવાવબોધતોતિ.

તસ્સેવં પાકટીભૂતસચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદનયલક્ખણભેદસ્સ ‘‘એવં કિર નામિમે ધમ્મા અનુપ્પન્નપુબ્બા ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના નિરુજ્ઝન્તી’’તિ નિચ્ચનવાવ હુત્વા સઙ્ખારા ઉપટ્ઠહન્તિ. ન કેવલઞ્ચ નિચ્ચનવાવ, સૂરિયુગ્ગમને ઉસ્સાવબિન્દુ વિય ઉદકપુબ્બુળો વિય ઉદકે દણ્ડરાજિ વિય આરગ્ગે સાસપો વિય વિજ્જુપ્પાદો વિય ચ પરિત્તટ્ઠાયિનો માયામરીચિસુપિનન્તઅલાતચક્કગન્ધબ્બનગરફેણકદલિઆદયો વિય અસારા નિસ્સારાતિ ચાપિ ઉપટ્ઠહન્તિ. એત્તાવતા તેન ‘‘વયધમ્મમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નઞ્ચ વયં ઉપેતી’’તિ ઇમિના આકારેન સમપઞ્ઞાસ લક્ખણાનિ પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતં ઉદયબ્બયાનુપસ્સના નામ પઠમં તરુણવિપસ્સનાઞાણં અધિગતં હોતિ, યસ્સાધિગમા ‘‘આરદ્ધવિપસ્સકો’’તિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. ઇમસ્મિં ઞાણે ઠિતસ્સ ઓભાસાદયો ¶ દસ વિપસ્સનૂપક્કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ, યેસં ઉપ્પત્તિયા અકુસલો યોગાવચરો તેસુ મગ્ગઞાણસઞ્ઞી હુત્વા અમગ્ગમેવ ‘‘મગ્ગો’’તિ ગણ્હાતિ, ઉપક્કિલેસજટાજટિતો ચ હોતિ. કુસલો પન યોગાવચરો તેસુ વિપસ્સનં આરોપેન્તો ઉપક્કિલેસજટં વિજટેત્વા ‘‘એતે ધમ્મા ન મગ્ગો, ઉપક્કિલેસવિમુત્તં પન વીથિપટિપન્નં વિપસ્સનાઞાણં મગ્ગો’’તિ મગ્ગઞ્ચ અમગ્ગઞ્ચ વવત્થપેતિ. તસ્સેવં મગ્ગઞ્ચ અમગ્ગઞ્ચ ઞત્વા ઠિતં ઞાણં મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ નામ.

એત્તાવતા ચ પન તેન ચતુન્નં સચ્ચાનં વવત્થાનં કતં હોતિ. કથં? નામરૂપપરિગ્ગહે સતિ પચ્ચયપરિગ્ગહસમ્ભવતો ધમ્મટ્ઠિતિઞાણવચનેનેવ વુત્તેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિસઙ્ખાતેન નામરૂપવવત્થાપનેન દુક્ખસચ્ચસ્સ વવત્થાનં કતં હોતિ, કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિસઙ્ખાતેન પચ્ચયપરિગ્ગહણેન સમુદયસચ્ચસ્સ વવત્થાનં, ઉદયબ્બયાનુપસ્સનેન ચ ખણતો ઉદયબ્બયદસ્સનેન દુક્ખસચ્ચસ્સ ¶ વવત્થાનં કતં, પચ્ચયતો ઉદયદસ્સનેન સમુદયસચ્ચસ્સ વવત્થાનં, પચ્ચયતો વયદસ્સનેન નિરોધસચ્ચસ્સ વવત્થાનં, યઞ્ચસ્સ ઉદયબ્બયદસ્સનં, મગ્ગોવાયં લોકિકોતિ તત્ર સમ્મોહવિઘાતતો ઇમિસ્સઞ્ચ મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિયં વિપસ્સતો સમ્મા મગ્ગસ્સ અવધારણેન મગ્ગસચ્ચસ્સ વવત્થાનં કતં. એવં લોકિયેન તાવ ઞાણેન ચતુન્નં સચ્ચાનં વવત્થાનં કતં હોતીતિ.

ઉદયબ્બયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૫૧. સો ¶ ¶ ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાયં ઠિતો યોગાવચરો મગ્ગામગ્ગવવત્થાપનેન ઉપક્કિલેસવિમુત્તં વીથિપટિપન્નં ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાઞાણં ‘‘મગ્ગો’’તિ ઞત્વા તિલક્ખણસલ્લક્ખણેન તસ્સેવ મગ્ગસ્સ સુવિસદકરણત્થં પુન ઉદયબ્બયાનુપસ્સનં આરભિત્વા ઉદયબ્બયેન પરિચ્છિન્ને સઙ્ખારે અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સતિ. એવં તસ્સ તં ઞાણં તિક્ખં હુત્વા વહતિ, સઙ્ખારા લહું ઉપટ્ઠહન્તિ, ઞાણે તિક્ખે વહન્તે સઙ્ખારેસુ લહું ઉપટ્ઠહન્તેસુ ઉપ્પાદં અતિક્કમિત્વા ભઙ્ગે એવ સતિ સન્તિટ્ઠતિ. નિરોધાધિમુત્તત્તા વા ઉદયં પહાય ભઙ્ગેયેવ સતિં ઉપટ્ઠપેતિ. એતસ્મિં ઠાને ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. ઇદાનિ તસ્સ ઞાણસ્સ નિદ્દેસે રૂપારમ્મણતા ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જતીતિ રૂપારમ્મણં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જતિ. અથ વા રૂપારમ્મણભાવે ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જતીતિ અત્થો. તં આરમ્મણં પટિસઙ્ખાતિ તં રૂપારમ્મણં પટિસઙ્ખાય જાનિત્વા, ખયતો વયતો દિસ્વાતિ અત્થો. તસ્સ ચિત્તસ્સ ભઙ્ગં અનુપસ્સતીતિ યેન ચિત્તેન તં રૂપારમ્મણં ખયતો વયતો દિટ્ઠં, તસ્સ ચિત્તસ્સ અપરેન ચિત્તેન ભઙ્ગં અનુપસ્સતીતિ અત્થો. તેનાહુ પોરાણા – ‘‘ઞાતઞ્ચ ઞાણઞ્ચ ઉભો વિપસ્સતી’’તિ. ચિત્તન્તિ ચેત્થ સસમ્પયુત્તચિત્તં અધિપ્પેતં.

અનુપસ્સતીતિ અનુ અનુ પસ્સતિ, અનેકેહિ આકારેહિ પુનપ્પુનં પસ્સતીતિ અત્થો. તેનાહ અનુપસ્સતીતિ કથં અનુપસ્સતિ, અનિચ્ચતો અનુપસ્સતીતિઆદિ ¶ . તત્થ યસ્મા ભઙ્ગો નામ અનિચ્ચતાય પરમા કોટિ, તસ્મા ભઙ્ગાનુપસ્સકો યોગાવચરો સબ્બં રૂપગતં અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો. તતો અનિચ્ચસ્સ દુક્ખત્તા, દુક્ખસ્સ ચ અનત્તત્તા, તદેવ દુક્ખતો અનુપસ્સતિ, નો સુખતો. અનત્તતો અનુપસ્સતિ, નો અત્તતો ¶ . યસ્મા પન યં અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા, ન તં અભિનન્દિતબ્બં. યઞ્ચ ન અભિનન્દિતબ્બં, ન તત્થ રજ્જિતબ્બં. તસ્મા એસ તસ્મિં ભઙ્ગાનુપસ્સનાનુસારેન ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા’’તિ દિટ્ઠે રૂપગતે નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ. વિરજ્જતિ, નો રજ્જતિ. સો એવં વિરજ્જન્તો લોકિકેનેવ તાવ ઞાણેન રાગં નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ, સમુદયં ન કરોતીતિ અત્થો. અથ વા સો એવં વિરત્તો યથા દિટ્ઠં રૂપગતં, તથા અદિટ્ઠમ્પિ અન્વયઞાણવસેન નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ. નિરોધતોવ મનસિ કરોતિ, નિરોધમેવસ્સ પસ્સતિ, નો સમુદયન્તિ અત્થો. સો એવં પટિપન્નો પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. કિં વુત્તં હોતિ? અયમ્પિ હિ અનિચ્ચાદિઅનુપસ્સના તદઙ્ગવસેન સદ્ધિં ખન્ધાભિસઙ્ખારેહિ કિલેસાનં પરિચ્ચજનતો, સઙ્ખતદોસદસ્સનેન ચ તબ્બિપરીતે નિબ્બાને તન્નિન્નતાય પક્ખન્દનતો પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો ચેવ પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો ¶ ચાતિ વુચ્ચતિ. તસ્મા તાય સમન્નાગતો ભિક્ખુ યથાવુત્તેન નયેન કિલેસે ચ પરિચ્ચજતિ, નિબ્બાને ચ પક્ખન્દતિ. નાપિ નિબ્બત્તનવસેન કિલેસે આદિયતિ, ન અદોસદસ્સિતાવસેન સઙ્ખતારમ્મણં. તેન વુચ્ચતિ પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતીતિ.

૫૨. ઇદાનિસ્સ તેહિ ઞાણેહિ યેસં ધમ્માનં પહાનં હોતિ, તં દસ્સેતું અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતીતિઆદિ વુત્તં. તત્થ નન્દિન્તિ સપ્પીતિકં તણ્હં. રાગન્તિ સેસં તણ્હં. સમુદયન્તિ રાગસ્સ ઉપ્પત્તિં. અથ વા રૂપગતસ્સ ઉદયં. આદાનન્તિ નિબ્બત્તનવસેન કિલેસાનં આદાનં. વેદનારમ્મણતાતિઆદીનિ ઇધ ચ હેટ્ઠા ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

ગાથાસુ પન વત્થુસઙ્કમનાતિ રૂપાદીસુ એકેકસ્સ ભઙ્ગં દિસ્વા પુન યેન ચિત્તેન ભઙ્ગો દિટ્ઠો, તસ્સાપિ ભઙ્ગદસ્સનવસેન પુરિમવત્થુતો અઞ્ઞવત્થુસઙ્કમના. પઞ્ઞાય ચ વિવટ્ટનાતિ ઉદયં પહાય વયે સન્તિટ્ઠના. આવજ્જના બલઞ્ચેવાતિ રૂપાદીસુ એકેકસ્સ ભઙ્ગં દિસ્વા પુન ભઙ્ગારમ્મણસ્સ ચિત્તસ્સ ભઙ્ગદસ્સનત્થં અનન્તરમેવ આવજ્જનસમત્થતા. પટિસઙ્ખા વિપસ્સનાતિ ¶ એસા આરમ્મણપટિસઙ્ખા ભઙ્ગાનુપસ્સના નામ. આરમ્મણઅન્વયેન ¶ ઉભો એકવવત્થનાતિ પચ્ચક્ખતો દિટ્ઠસ્સ આરમ્મણસ્સ અન્વયેન અનુગમનેન યથા ઇદં, તથા અતીતેપિ સઙ્ખારગતં ભિજ્જિ, અનાગતેપિ ભિજ્જિસ્સતીતિ એવં ઉભિન્નં એકસભાવેનેવ વવત્થાપનન્તિ અત્થો. વુત્તમ્પિ ચેતં પોરાણેહિ –

‘‘સંવિજ્જમાનમ્હિ વિસુદ્ધદસ્સનો, તદન્વયં નેતિ અતીતનાગતે;

સબ્બેપિ સઙ્ખારગતા પલોકિનો, ઉસ્સાવબિન્દૂ સૂરિયેવ ઉગ્ગતે’’તિ.

નિરોધે અધિમુત્તતાતિ એવં ઉભિન્નં ભઙ્ગવસેન એકવવત્થાનં કત્વા તસ્મિંયેવ ભઙ્ગસઙ્ખાતે નિરોધે અધિમુત્તતા તગ્ગરુતા તન્નિન્નતા તપ્પોણતા તપ્પબ્ભારતાતિ અત્થો. વયલક્ખણવિપસ્સનાતિ એસા વયલક્ખણવિપસ્સના નામાતિ વુત્તં હોતિ. આરમ્મણઞ્ચ પટિસઙ્ખાતિ પુરિમઞ્ચ રૂપાદિઆરમ્મણં જાનિત્વા. ભઙ્ગઞ્ચ અનુપસ્સતીતિ તસ્સારમ્મણસ્સ ભઙ્ગં દિસ્વા તદારમ્મણસ્સ ચિત્તસ્સ ચ ભઙ્ગં અનુપસ્સતિ. સુઞ્ઞતો ચ ઉપટ્ઠાનન્તિ તસ્સેવં ભઙ્ગમનુપસ્સતો ‘‘સઙ્ખારાવ ભિજ્જન્તિ, તેસં ભેદો મરણં, ન અઞ્ઞો કોચિ અત્થી’’તિ સુઞ્ઞતો ઉપટ્ઠાનં ઇજ્ઝતિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘ખન્ધા ¶ નિરુજ્ઝન્તિ ન ચત્થિ અઞ્ઞો, ખન્ધાન ભેદો મરણન્તિ વુચ્ચતિ;

તેસં ખયં પસ્સતિ અપ્પમત્તો, મણિંવ વિજ્ઝં વજિરેન યોનિસો’’તિ.

અધિપઞ્ઞા વિપસ્સનાતિ યા ચ આરમ્મણપટિસઙ્ખા, યા ચ ભઙ્ગાનુપસ્સના, યઞ્ચ સુઞ્ઞતો ઉપટ્ઠાનં, અયં અધિપઞ્ઞા વિપસ્સના નામાતિ વુત્તં હોતિ. કુસલો તીસુ અનુપસ્સનાસૂતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીસુ તીસુ છેકો ભિક્ખુ. ચતસ્સો ચ વિપસ્સનાસૂતિ નિબ્બિદાદીસુ ચ ચતૂસુ વિપસ્સનાસુ. તયો ઉપટ્ઠાને કુસલતાતિ ખયતો વયતો સુઞ્ઞતોતિ ઇમસ્મિઞ્ચ તિવિધે ઉપટ્ઠાને કુસલતાય. નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ સસ્સતદિટ્ઠિઆદીસુ ¶ નાનપ્પકારાસુ દિટ્ઠીસુ ન વેધતિ. સો એવં અવેધમાનો ‘‘અનિરુદ્ધમેવ નિરુજ્ઝતિ, અભિન્નમેવ ભિજ્જતી’’તિ પવત્તમનસિકારો દુબ્બલભાજનસ્સ ¶ વિય ભિજ્જમાનસ્સ, સુખુમરજસ્સેવ વિપ્પકિરિયમાનસ્સ, તિલાનં વિય ભજ્જિયમાનાનં સબ્બસઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિપવત્તનિમિત્તં વિસ્સજ્જેત્વા ભેદમેવ પસ્સતિ. સો યથા નામ ચક્ખુમા પુરિસો પોક્ખરણીતીરે વા નદીતીરે વા ઠિતો થૂલફુસિતકે દેવે વસ્સન્તે ઉદકપિટ્ઠે મહન્તમહન્તાનિ ઉદકપુબ્બુળાનિ ઉપ્પજ્જિત્વા ઉપ્પજ્જિત્વા સીઘં સીઘં ભિજ્જમાનાનિ પસ્સેય્ય, એવમેવ સબ્બે સઙ્ખારા ભિજ્જન્તિ ભિજ્જન્તીતિ પસ્સતિ. એવરૂપઞ્હિ યોગાવચરં સન્ધાય વુત્તં ભગવતા –

‘‘યથા પુબ્બુળકં પસ્સે, યથા પસ્સે મરીચિકં;

એવં લોકં અવેક્ખન્તં, મચ્ચુરાજા ન પસ્સતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૭૦);

તસ્સેવં ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા ભિજ્જન્તિ ભિજ્જન્તી’’તિ અભિણ્હં પસ્સતો અટ્ઠાનિસંસપરિવારં ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણં બલપ્પત્તં હોતિ. તત્રિમે અટ્ઠાનિસંસા – ભવદિટ્ઠિપ્પહાનં, જીવિતનિકન્તિપરિચ્ચાગો, સદાયુત્તપયુત્તતા, વિસુદ્ધાજીવિતા, ઉસ્સુક્કપ્પહાનં, વિગતભયતા, ખન્તિસોરચ્ચપટિલાભો, અરતિરતિસહનતાતિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘ઇમાનિ અટ્ઠગ્ગુણમુત્તમાનિ, દિસ્વા તહિં સમ્મસતી પુનપ્પુનં;

આદિત્તચેલસ્સિરસૂપમો મુનિ, ભઙ્ગાનુપસ્સી અમતસ્સ પત્તિયા’’તિ.

ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. આદીનવઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૫૩. આદીનવઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ ઉપ્પાદોતિ પુરિમકમ્મપચ્ચયા ઇધ ઉપ્પત્તિ. પવત્તન્તિ તથાઉપ્પન્નસ્સ પવત્તિ. નિમિત્તન્તિ સબ્બમ્પિ સઙ્ખારનિમિત્તં. આયૂહનાતિ આયતિં પટિસન્ધિહેતુભૂતં કમ્મં. પટિસન્ધીતિ આયતિં ઉપ્પત્તિ. ગતીતિ યાય ગતિયા સા પટિસન્ધિ હોતિ. નિબ્બત્તીતિ ખન્ધાનં નિબ્બત્તનં. ઉપપત્તીતિ ‘‘સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા’’તિ (ધ. સ. ૧૨૮૯) એવં વુત્તા વિપાકપ્પવત્તિ ¶ . જાતીતિ જરાદીનં પચ્ચયભૂતા ભવપચ્ચયા જાતિ. નિપ્પરિયાયતો તત્થ તત્થ નિબ્બત્તમાનાનં સત્તાનં યે યે ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તેસં પઠમપાતુભાવો જાતિ. જરાતિ ખણ્ડિચ્ચાદિસમ્મતો સન્તતિયં એકભવપરિયાપન્નખન્ધસન્તાનસ્સ પુરાણભાવો. સોકોતિ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ ચિત્તસન્તાપો. પરિદેવોતિ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ વચીપલાપો. ઉપાયાસોતિ ભુસો આયાસો, ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ અધિમત્તચેતોદુક્ખપ્પભાવિતો દોસોયેવ. એત્થ ચ ઉપ્પાદાદયો પઞ્ચેવ આદીનવઞાણસ્સ વત્થુવસેન વુત્તા, સેસા તેસં વેવચનવસેન. ‘‘નિબ્બત્તિ જાતી’’તિ ઇદઞ્હિ દ્વયં ઉપ્પાદસ્સ ચેવ પટિસન્ધિયા ચ વેવચનં, ‘‘ગતિ ઉપપત્તી’’તિ ઇદં દ્વયં પવત્તસ્સ, જરાદયો નિમિત્તસ્સાતિ. તેનાહ –

‘‘ઉપ્પાદઞ્ચ પવત્તઞ્ચ, નિમિત્તં દુક્ખન્તિ પસ્સતિ;

આયૂહનં પટિસન્ધિં, ઞાણં આદીનવે ઇદ’’ન્તિ. ચ

‘‘ઇદં આદીનવે ઞાણં, પઞ્ચઠાનેસુ જાયતી’’તિ. ચ

સબ્બપદેસુ ચ ભયન્તિ ઇચ્ચેતસ્સ વચનસ્સ ભયં ઇતીતિ પદચ્છેદો ¶ . ભયન્તિ પીળાયોગતો સપ્પટિભયતાય ભયં. ઇતીતિ ભયતુપટ્ઠાનસ્સ કારણનિદ્દેસો.

અનુપ્પાદો ખેમન્તિ સન્તિપદે ઞાણન્તિઆદિ પન આદીનવઞાણસ્સ પટિપક્ખઞાણદસ્સનત્થં વુત્તં. ભયતુપટ્ઠાનેન વા આદીનવં દિસ્વા ઉબ્બિગ્ગહદયાનં અભયમ્પિ અત્થિ ખેમં નિરાદીનવન્તિ અસ્સાસજનનત્થમ્પિ એતં વુત્તં. યસ્મા વા યસ્સ ઉપ્પાદાદયો ભયતો સૂપટ્ઠિતા હોન્તિ, તસ્સ તપ્પટિપક્ખનિન્નં ચિત્તં હોતિ, તસ્મા ભયતુપટ્ઠાનવસેન સિદ્ધસ્સ આદીનવઞાણસ્સ આનિસંસદસ્સનત્થમ્પેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અનુપ્પાદો અપ્પવત્તન્તિઆદિ નિબ્બાનમેવ. સન્તિપદેતિ સન્તિકોટ્ઠાસે, નિબ્બાનેતિ અત્થો. અનુસ્સવવસેનાપિ હિ સન્તિપદન્તિ નામમત્તં ગહેત્વા ઉપ્પન્નં ઞાણમ્પિ ‘‘સન્તિપદે ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં.

ઉપ્પાદો ¶ ભયં, અનુપ્પાદો ખેમન્તિઆદિ વિપક્ખપટિપક્ખવસેન ઉભયં સમાસેત્વા ઉપ્પજ્જમાનં ઞાણં ગહેત્વા વુત્તં. એત્થ ચ યં ભયં, તં યસ્મા નિયમતો દુક્ખં. યઞ્ચ દુક્ખં, તં વટ્ટામિસલોકામિસકિલેસામિસેહિ અવિપ્પમુત્તત્તા સામિસમેવ. યઞ્ચ સામિસં, તં સઙ્ખારમત્તમેવ. તસ્મા ¶ ઉપ્પાદો દુક્ખન્તિ ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણન્તિઆદિ વુત્તં. એવં સન્તેપિ ભયાકારેન દુક્ખાકારેન સામિસાકારેન સઙ્ખારાકારેનાતિ એવં આકારનાનત્તતો પવત્તિવસેનેત્થ નાનત્તં વેદિતબ્બં. ઉપ્પાદો ભયં, દુક્ખં, સામિસં, સઙ્ખારા ચાતિ ઉપ્પાદાદિલિઙ્ગમનપેક્ખિત્વા ‘‘નેતં ખો સરણં ખેમં, નેતં સરણમુત્તમ’’ન્તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૮૯) વિય અત્તનો લિઙ્ગાપેક્ખમેવ વુત્તં. સઙ્ખારાતિ ચ એકત્તમનપેક્ખિત્વા ‘‘અપ્પચ્ચયા ધમ્મા, અસઙ્ખતા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૭-૮) વિય બહુવચનં કતં, ઉપ્પાદાદીનં વા સઙ્ખારેકદેસત્તા ‘‘ઉત્તરે પઞ્ચાલા, દક્ખિણે પઞ્ચાલા’’તિઆદીસુ વિય બહુન્નં એકદેસેપિ બહુવચનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. ખેમં સુખં નિરામિસં નિબ્બાનન્તિ નિબ્બાનમેવ વુત્તાકારાનં પટિપક્ખવસેન ચતુધા વુત્તં. દસ ઞાણે પજાનાતીતિ આદીનવે ઞાણં પજાનન્તો ઉપ્પાદાદિવત્થુકાનિ ¶ પઞ્ચ, અનુપ્પાદાદિવત્થુકાનિ પઞ્ચાતિ દસ ઞાણે પજાનાતિ પટિવિજ્ઝતિ સચ્છિકરોતિ. દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતાતિ આદીનવઞાણસ્સ ચેવ સન્તિપદઞાણસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતાય. નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ પરમદિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનાદિવસેન પવત્તાસુ દિટ્ઠીસુ ન વેધતીતિ.

આદીનવઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪. સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણનિદ્દેસે ¶ ઉપ્પાદાદીનિ વુત્તત્થાનેવ. દુક્ખન્તિ ભયન્તિ સામિસન્તિ સઙ્ખારાતિ ઉપ્પાદાદિમુઞ્ચનઞાણસ્સ કારણવચનાનિ. એવઞ્ચ લક્ખણતો સઙ્ખારુપેક્ખં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્થતો દસ્સેતું ઉપ્પાદો સઙ્ખારા, તે સઙ્ખારે અજ્ઝુપેક્ખતીતિ સઙ્ખારુપેક્ખાતિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ખારે અજ્ઝુપેક્ખતીતિ તસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ વિપસ્સનાઞાણેન લક્ખણત્તયસ્સ દિટ્ઠત્તા લક્ખણવિચિનને પહીનબ્યાપારસ્સ આદિત્તે વિય તયો ભવે પસ્સતો સઙ્ખારગ્ગહણે મજ્ઝત્તસ્સ તં વિપસ્સનાઞાણં તે સઙ્ખારે વિસેસેન ચ ઇક્ખતિ, ગહણેન વજ્જિતઞ્ચ હુત્વા ઇક્ખતિ ઓલોકેતીતિ સઙ્ખારુપેક્ખા નામાતિ અત્થો. યથા લોકે વિસેસેન જયન્તો અધિજયતીતિ, અન્નેન વજ્જિતો વસન્તો ઉપવસતીતિ વુચ્ચતિ. પુન ¶ સઙ્ખારે અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સિત્વા ગહણે મજ્ઝત્તભાવસણ્ઠિતં ¶ સઙ્ખારુપેક્ખમ્પિ અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સિત્વા તસ્સાપિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ગહણે મજ્ઝત્તાકારસણ્ઠિતાય સઙ્ખારુપેક્ખાય સબ્ભાવતો યે ચ સઙ્ખારા યા ચ ઉપેક્ખાતિઆદિ વુત્તં.

૫૫. ઇદાનિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તાભિનીહારભેદં દસ્સેતું કતિહાકારેહીતિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ખારુપેક્ખાયાતિ ભુમ્મવચનં. ચિત્તસ્સ અભિનીહારોતિ સઙ્ખારુપેક્ખાલાભિનો તતો અઞ્ઞસ્સ ચિત્તસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખાભિમુખં કત્વા ભુસં હરણં. અભિમુખત્થો હિ એત્થ અભિસદ્દો, ભુસત્થો નીસદ્દો. કતિહાકારેહીતિ પુચ્છિતં પુચ્છં અટ્ઠહાકારેહીતિ વિસ્સજ્જેત્વા દુતિયપુચ્છાવિસ્સજ્જનેનેવ તે અટ્ઠાકારે દસ્સેતુકામો તે અદસ્સેત્વાવ પુથુજ્જનસ્સ કતિહાકારેહીતિઆદિ ¶ પુચ્છં અકાસિ. પુથુજ્જનસ્સાતિ એત્થ પન –

દુવે પુથુજ્જના વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

અન્ધો પુથુજ્જનો એકો, કલ્યાણેકો પુથુજ્જનોતિ.

તત્થ યસ્સ ખન્ધધાતુઆયતનાદીસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાસવનધારણપચ્ચવેક્ખણાદીનિ નત્થિ, અયં અન્ધપુથુજ્જનો. યસ્સ તાનિ અત્થિ, સો કલ્યાણપુથુજ્જનો. દુવિધોપિ પનેસ –

પુથૂનં જનનાદીહિ, કારણેહિ પુથુજ્જનો;

પુથુજ્જનન્તોગધત્તા, પુથુવાયં જનો ઇતિ.

સો હિ પુથૂનં નાનપ્પકારાનં કિલેસાદીનં જનનાદીહિ કારણેહિ પુથુજ્જનો. યથાહ – ‘‘પુથુ કિલેસે જનેન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ અવિહતસક્કાયદિટ્ઠિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સત્થારાનં મુખુલ્લોકિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સબ્બગતીહિ અવુટ્ઠિતાતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાભિસઙ્ખારે અભિસઙ્ખરોન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાઓઘેહિ વુય્હન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાસન્તાપેહિ સન્તપ્પેન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાપરિળાહેહિ પરિડય્હન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રત્તા ગિદ્ધા ગધિતા મુચ્છિતા અજ્ઝોસન્ના લગ્ગા લગ્ગિતા પલિબુદ્ધાતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ આવુતા નિવુતા ઓવુતા પિહિતા પટિચ્છન્ના પટિકુજ્જિતાતિ પુથુજ્જના’’તિ ¶ (મહાનિ. ૯૪). પુથૂનં વા ગણનપથાતીતાનં અરિયધમ્મપરમ્મુખાનં નીચધમ્મસમાચારાનં જનાનં અન્તોગધત્તાપિ પુથુજ્જના, પુથુ વા અયં વિસુંયેવ સઙ્ખં ગતો, વિસંસટ્ઠો ¶ સીલસુતાદિગુણયુત્તેહિ અરિયેહિ જનોતિપિ પુથુજ્જનો. તેસુ કલ્યાણપુથુજ્જનો ઇધાધિપ્પેતો ઇતરસ્સ ભાવનાય એવ અભાવા.

સેક્ખસ્સાતિ એત્થ સત્ત સેક્ખા સોતાપત્તિમગ્ગફલસકદાગામિમગ્ગફલઅનાગામિમગ્ગફલઅરહત્તમગ્ગટ્ઠા. તે હિ તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખન્તીતિ સેક્ખા. તેસુ સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિફલટ્ઠા ¶ તયો ઇધાધિપ્પેતા મગ્ગટ્ઠાનં સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તાભિનીહારાભાવા.

વીતરાગસ્સાતિ એત્થ સમુચ્છેદવિગમેન વિગતો રાગો અસ્સાતિ વીતરાગો. અરહતો એતં અધિવચનં. તીસુપિ પદેસુ જાતિગ્ગહણેન એકવચનં કતં.

સઙ્ખારુપેક્ખં અભિનન્દતીતિ તસ્મિં ઉપેક્ખાવિહારે ફાસુવિહારસઞ્ઞં પટિલભિત્વા ફાસુવિહારનિકન્તિયા સઙ્ખારુપેક્ખાભિમુખો હુત્વા નન્દતિ, સપ્પીતિકં તણ્હં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. વિપસ્સતીતિ સોતાપત્તિમગ્ગપટિલાભત્થં અનિચ્ચાદિવસેન વિવિધા પસ્સતિ, સેક્ખો ઉપરિમગ્ગત્થં, વીતરાગો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં વિપસ્સતિ. પટિસઙ્ખાયાતિ અનિચ્ચાદિવસેનેવ ઉપપરિક્ખિત્વા. યસ્મા પન સોતાપન્નાદયો અરિયા સકં સકં ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જમાના ઉદયબ્બયઞાણાદીહિ નવહિ વિપસ્સનાઞાણેહિ અવિપસ્સિત્વા સમાપજ્જિતું ન સક્કોન્તિ, તસ્મા પટિસઙ્ખાય વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતીતિ વુત્તં.

ફલસમાપત્તિયા પવત્તિદસ્સનત્થં પન તેસં ઇદં પઞ્હકમ્મં – કા ફલસમાપત્તિ? કે તં સમાપજ્જન્તિ? કે ન સમાપજ્જન્તિ? કસ્મા સમાપજ્જન્તિ? કથઞ્ચસ્સા સમાપજ્જનં હોતિ? કથં ઠાનં? કથં વુટ્ઠાનં? કિં ફલસ્સ અનન્તરં? કસ્સ ચ ફલં અનન્તરન્તિ?

તત્થ કા ફલસમાપત્તીતિ? યા અરિયફલસ્સ નિરોધે અપ્પના.

કે તં સમાપજ્જન્તિ? કે ન સમાપજ્જન્તીતિ? સબ્બેપિ પુથુજ્જના ન સમાપજ્જન્તિ. કસ્મા? અનધિગતત્તા. અરિયા પન સબ્બેપિ સમાપજ્જન્તિ. કસ્મા ¶ ? અધિગતત્તા. ઉપરિમા પન હેટ્ઠિમં ન સમાપજ્જન્તિ પુગ્ગલન્તરભાવૂપગમનેન પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા, હેટ્ઠિમા ચ ઉપરિમં અનધિગતત્તા. અત્તનો અત્તનોયેવ પન ફલં સબ્બેપિ સમાપજ્જન્તીતિ ઇદમેત્થ સન્નિટ્ઠાનં.

કેચિ ¶ પન ‘‘સોતાપન્નસકદાગામિનોપિ ન સમાપજ્જન્તિ, ઉપરિમા દ્વેયેવ સમાપજ્જન્તી’’તિ વદન્તિ. ઇદઞ્ચ નેસં કારણં – એતે હિ સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારિનોતિ. તં પુથુજ્જનસ્સાપિ અત્તના પટિલદ્ધં લોકિયસમાધિં સમાપજ્જનતો અકારણમેવ. કિઞ્ચેત્થ કારણાકારણચિન્તાય. નનુ ઇધેવ પાળિયં ‘‘કતમે દસ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ¶ ઉપ્પજ્જન્તિ, કતમે દસ ગોત્રભુધમ્મા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૬૦) ઇમેસં પઞ્હાનં વિસ્સજ્જને ‘‘સોતાપત્તિફલસમાપત્તત્થાય સકદાગામિફલસમાપત્તત્થાયા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૬૦) વિસું વિસું વુત્તા. તસ્મા સબ્બેપિ અરિયા અત્તનો અત્તનો ફલં સમાપજ્જન્તીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

કસ્મા સમાપજ્જન્તીતિ? દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં. યથા હિ રાજાનો રજ્જસુખં, દેવતા દિબ્બસુખમનુભવન્તિ, એવં અરિયા ‘‘લોકુત્તરસુખં અનુભવિસ્સામા’’તિ અદ્ધાનપરિચ્છેદં કત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જન્તિ.

કથઞ્ચસ્સા સમાપજ્જનં હોતિ, કથં ઠાનં, કથં વુટ્ઠાનન્તિ? દ્વીહિ તાવ આકારેહિ અસ્સા સમાપજ્જનં હોતિ નિબ્બાનતો અઞ્ઞસ્સ આરમ્મણસ્સ અમનસિકારા, નિબ્બાનસ્સ ચ મનસિકારા. યથાહ – ‘‘દ્વે ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા સબ્બનિમિત્તાનઞ્ચ અમનસિકારો, અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા મનસિકારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮). અયં પનેત્થ સમાપજ્જનક્કમો – ફલસમાપત્તત્થિકેન હિ અરિયસાવકેન રહોગતેન પટિસલ્લીનેન ઉદયબ્બયાદિવસેન સઙ્ખારા વિપસ્સિતબ્બા. તસ્સ પવત્તાનુપુબ્બવિપસ્સનસ્સ સઙ્ખારારમ્મણગોત્રભુઞાણાનન્તરં ફલસમાપત્તિવસેન નિરોધે ચિત્તં અપ્પેતિ. ફલસમાપત્તિનિન્નતાય ચેત્થ સેક્ખસ્સાપિ ફલમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન મગ્ગો. યે પન વદન્તિ ‘‘સોતાપન્નો ‘ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિસ્સામી’તિ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા સકદાગામી હોતિ, સકદાગામી ચ અનાગામી’’તિ. તે વત્તબ્બા ‘‘એવં સતિ અનાગામી અરહા ભવિસ્સતિ, અરહા પચ્ચેકબુદ્ધો, પચ્ચેકબુદ્ધો ચ બુદ્ધો’’તિ.

તસ્મા ¶ ન કિઞ્ચિ એતં, પાળિવસેનેવ ચ પટિક્ખિત્તન્તિપિ ન ગહેતબ્બં. ઇદમેવ પન ગહેતબ્બં. સેક્ખસ્સાપિ ફલમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન મગ્ગો. ફલઞ્ચસ્સ સચે અનેન પઠમજ્ઝાનિકો મગ્ગો અધિગતો હોતિ, પઠમજ્ઝાનિકમેવ ઉપ્પજ્જતિ, સચે દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકો, દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકમેવાતિ એવં તાવસ્સા સમાપજ્જનં હોતિ.

‘‘તયો ¶ ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા ઠિતિયા ¶ સબ્બનિમિત્તાનઞ્ચ અમનસિકારો, અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા મનસિકારો, પુબ્બે ચ અભિસઙ્ખારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮) વચનતો પનસ્સા તીહાકારેહિ ઠાનં હોતિ. તત્થ પુબ્બે ચ અભિસઙ્ખારોતિ સમાપત્તિતો પુબ્બે કાલપરિચ્છેદો. ‘‘અસુકસ્મિં નામ કાલે વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ પરિચ્છિન્નત્તા હિસ્સા યાવ સો કાલો નાગચ્છતિ, તાવ ઠાનં હોતિ. એવમસ્સ ઠાનં હોતિ.

‘‘દ્વે ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા વુટ્ઠાનાય સબ્બનિમિત્તાનઞ્ચ મનસિકારો, અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા અમનસિકારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮) વચનતો પનસ્સા દ્વીહાકારેહિ વુટ્ઠાનં હોતિ. તત્થ સબ્બનિમિત્તાનન્તિ રૂપનિમિત્તવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણનિમિત્તાનં. કામઞ્ચ ન સબ્બાનેવેતાનિ એકતો મનસિ કરોતિ, સબ્બસઙ્ગાહિકવસેન પનેતં વુત્તં. તસ્મા યં ભવઙ્ગસ્સ આરમ્મણં હોતિ, તં મનસિકરોતો ફલસમાપત્તિતો વુટ્ઠાનં હોતીતિ એવમસ્સા વુટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

કિં ફલસ્સ અનન્તરં, કસ્સ ચ ફલં અનન્તરન્તિ? ફલસ્સ તાવ ફલમેવ વા અનન્તરં હોતિ ભવઙ્ગં વા. ફલં પન અત્થિ મગ્ગાનન્તરં, અત્થિ ફલાનન્તરં, અત્થિ ગોત્રભુઅનન્તરં, અત્થિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનાનન્તરન્તિ. તત્થ મગ્ગવીથિયં મગ્ગાનન્તરં, પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ પચ્છિમં પચ્છિમં ફલાનન્તરં, ફલસમાપત્તીસુ પુરિમં પુરિમં ગોત્રભુઅનન્તરં. ગોત્રભૂતિ ચેત્થ અનુલોમં વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં પટ્ઠાને ‘‘અરહતો અનુલોમં ફલસમાપત્તિયા અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો. સેક્ખાનં અનુલોમં ફલસમાપત્તિયા અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૧૭). યેન ફલેન નિરોધા વુટ્ઠાનં હોતિ, તં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનાનન્તરન્તિ. તત્થ ઠપેત્વા મગ્ગવીથિયં ઉપ્પન્નફલં અવસેસં ¶ સબ્બં ફલસમાપત્તિવસેન પવત્તં નામ. એવમેતં મગ્ગવીથિયં વા ફલસમાપત્તિયં વા ઉપ્પજ્જનવસેન –

‘‘પટિપ્પસ્સદ્ધદરથં, અમતારમ્મણં સુભં;

વન્તલોકામિસં સન્તં, સામઞ્ઞફલમુત્તમ’’ન્તિ.

અયમેત્થ ફલસમાપત્તિકથા.

તદજ્ઝુપેક્ખિત્વાતિ ¶ ¶ તં સઙ્ખારુપેક્ખં અઞ્ઞેન તાદિસેનેવ વિપસ્સનાઞાણેન અજ્ઝુપેક્ખિત્વા. સુઞ્ઞતવિહારેન વાતિઆદીસુ ફલસમાપત્તિં વિના વિપસ્સનાવિહારેનેવ વિહરિતુકામસ્સ અરહતો અત્તાભિનિવેસં ભયતો દિસ્વા સુઞ્ઞતાધિમુત્તસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખાય વયં પસ્સન્તસ્સ વિપસ્સનત્તયવિહારો સુઞ્ઞતવિહારો નામ, સઙ્ખારનિમિત્તં ભયતો દિસ્વા અનિમિત્તાધિમુત્તસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખાય વયં પસ્સન્તસ્સ વિપસ્સનત્તયવિહારો અનિમિત્તવિહારો નામ, તણ્હાપણિધિં ભયતો દિસ્વા અપ્પણિહિતાધિમુત્તસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખાય વયં પસ્સન્તસ્સ વિપસ્સનત્તયવિહારો અપ્પણિહિતવિહારો નામ. તથા હિ પરતો વુત્તં –

‘‘અભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, સુઞ્ઞતો વિહારો. નિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, અનિમિત્તો વિહારો. પણિધિં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, અપ્પણિહિતો વિહારો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૭૮).

છળઙ્ગુપેક્ખાસબ્ભાવેન ચ પટિકૂલે અપ્પટિકૂલસઞ્ઞાદિવિહારસબ્ભાવેન ચ અરહતોયેવ સબ્બાકારેન ચિત્તં વસે વત્તતિ, તતો અયં વિપસ્સનાવિહારો અરહતોયેવ ઇજ્ઝતીતિ વુત્તં હોતિ. વીતરાગો સઙ્ખારુપેક્ખં વિપસ્સતિ વાતિ એત્થ પન તિધા ચ ભયં, તિધા ચ અધિમુત્તિં અનાપજ્જિત્વા કેવલં વિપસ્સનાતિ વેદિતબ્બા. એવઞ્હિ સતિ પુબ્બાપરવિસેસો હોતિ.

૫૬. ઇદાનિ દ્વિન્નં તિણ્ણં પુગ્ગલાનં વસેન સઙ્ખારુપેક્ખાય એકત્તનાનત્તભેદં દસ્સેતુકામો કથં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચાતિઆદિમાહ. તત્થ ¶ ચિત્તસ્સ અભિનીહારો એકત્તં હોતીતિ એકો હોતિ, સકત્થે ભાવવચનન્તિ વેદિતબ્બં. યથા ઇદપ્પચ્ચયા એવ ઇદપ્પચ્ચયતાતિ વુત્તં, તથા એકોવ એકત્તં. અભિનીહારોતિ સામિઅત્થે પચ્ચત્તવચનં વા, અભિનીહારસ્સાતિ અત્થો. ‘‘સો દેસો સમ્મજ્જિત્વા’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૧૬૮) વિય વિભત્તિવિપલ્લાસો કતોતિ વેદિતબ્બો. ચિત્તં કિલિસ્સતીતિ વિપસ્સનાનિકન્તિસઙ્ખાતેન લોભકિલેસેન ચિત્તં કિલિસ્સતિ, તાપીયતિ બાધીયતીતિ અત્થો. ભાવનાય પરિપન્થો હોતીતિ પટિલદ્ધાય વિપસ્સનાભાવનાય ¶ ઉપઘાતો હોતિ. પટિવેધસ્સ અન્તરાયો હોતીતિ વિપસ્સનાભાવનાય પટિલભિતબ્બસ્સ સચ્ચપ્પટિવેધસ્સ પટિલાભન્તરાયો હોતિ. આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયો હોતીતિ સઙ્ખારુપેક્ખાસમ્પયુત્તકમ્મસ્સ બલવત્તા તેનેવ સુગતિપટિસન્ધિયા દીયમાનાય અતિનન્દનસઙ્ખાતો લોભકિલેસો અનાગતે કામાવચરસુગતિપટિસન્ધિયા પચ્ચયો હોતિ ¶ . યસ્મા કિલેસસહાયં કમ્મં વિપાકં જનેતિ, તસ્મા કમ્મં જનકપચ્ચયો હોતિ, કિલેસો ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયો. સેક્ખસ્સ પન ઉત્તરિપટિવેધસ્સાતિ સકદાગામિમગ્ગાદિવસેન સચ્ચપ્પટિવેધસ્સ. આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયો હોતીતિ સેક્ખેસુ સોતાપન્નસકદાગામીનં અનધિગતજ્ઝાનાનં સઙ્ખારુપેક્ખાકમ્મેન દીયમાનાય કામાવચરસુગતિપટિસન્ધિયા અભિનન્દનકિલેસો પચ્ચયો હોતિ, ઝાનલાભીનં પન અનાગામિસ્સ ચ બ્રહ્મલોકેયેવ પટિસન્ધાનતો પચ્ચયો ન હોતિ, અનુલોમગોત્રભૂહિ ચ દીયમાનાય પટિસન્ધિયા અયમેવ કિલેસો પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

અનિચ્ચતોતિ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચન્તિકતાય આદિઅન્તવન્તતાય ચ અનિચ્ચતો. દુક્ખતોતિ અભિણ્હં પટિપીળનટ્ઠેન ઉપ્પાદવયપટિપીળનતાય દુક્ખવત્થુતાય ચ દુક્ખતો. અનત્તતોતિ અવસવત્તનટ્ઠેન પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય સામિનિવાસીકારકવેદકાભાવેન ચ અનત્તતો. અનુપસ્સનટ્ઠેનાતિ અનુ અનુ અનિચ્ચાદિતો પસ્સનટ્ઠેન. અભિનીહારો નાનત્તં હોતીતિ અભિનીહારો નાના હોતીતિ વા અભિનીહારસ્સ નાનાભાવો હોતીતિ વા વેદિતબ્બં.

કુસલાતિ આરોગ્યટ્ઠેન અનવજ્જટ્ઠેન કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન ચ. અબ્યાકતાતિ કુસલાકુસલભાવેન ન બ્યાકતા. કિઞ્ચિકાલે સુવિદિતાતિ ¶ વિપસ્સનાકાલે સુટ્ઠુ વિદિતા. કિઞ્ચિકાલે ન સુવિદિતાતિ અભિનન્દનકાલે ન સુટ્ઠુ વિદિતા. અચ્ચન્તં સુવિદિતાતિ અભિનન્દનાય પહીનત્તા એકન્તેન સુવિદિતા. વિદિતટ્ઠેન ચ અવિદિતટ્ઠેન ચાતિ એત્થ પુથુજ્જનસેક્ખાનં સુવિદિતટ્ઠોપિ વીતરાગસ્સ અચ્ચન્તસુવિદિતટ્ઠોપિ વિદિતટ્ઠોવ હોતિ, દ્વિન્નમ્પિ ન સુવિદિતટ્ઠો અવિદિતટ્ઠોવ.

અતિત્તત્તાતિ વિપસ્સનાય કરણીયસ્સ અપરિયોસિતત્તા અપ્પણીતભાવેન. તબ્બિપરીતેન તિત્તત્તા. તિણ્ણં સઞ્ઞોજનાનં પહાનાયાતિ સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસાનં ¶ પહાનત્થં. પચ્છિમભવિકાપિ બોધિસત્તા એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. અપચ્છિમભવિકા પન વિપસ્સનં સઙ્ખારુપેક્ખં પાપેત્વા ઠપેન્તિ. સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલાભત્થાયાતિ અસમાસેત્વા પઠન્તિ, સમાસેત્વા પાઠો સુન્દરતરો. સેક્ખો તિણ્ણં સઞ્ઞોજનાનં પહીનત્તાતિ સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામીનં સામઞ્ઞેન વુત્તં. સકદાગામિઅનાગામીનમ્પિ હિ તાનિ પહીનાનેવ. ઉત્તરિપટિલાભત્થાયાતિ ઉપરૂપરિમગ્ગપટિલાભત્થં. દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થાયાતિ દિટ્ઠેવ ધમ્મે પચ્ચક્ખે અત્તભાવે યો સુખો વિહારો, તદત્થાય. વિહારસમાપત્તટ્ઠેનાતિ સેક્ખસ્સ ફલસમાપત્તટ્ઠેન, વીતરાગસ્સ વિપસ્સનાવિહારફલસમાપત્તટ્ઠેન.

૫૭. ઇદાનિ ¶ સઙ્ખારુપેક્ખાનં ગણનપરિચ્છેદં દસ્સેતું કતિ સઙ્ખારુપેક્ખાતિઆદિમાહ. તત્થ સમથવસેનાતિ સમાધિવસેન. અયમેવ વા પાઠો. નીવરણે પટિસઙ્ખાતિ પઞ્ચ નીવરણાનિ પહાતબ્બભાવેન પરિગ્ગહેત્વા. સન્તિટ્ઠનાતિ નીવરણાનં પહાનાભિમુખીભૂતત્તા તેસં પહાનેપિ અબ્યાપારભાવૂપગમનેન મજ્ઝત્તતાય સન્તિટ્ઠના. સઙ્ખારુપેક્ખાસૂતિ નીવરણપ્પહાને બ્યાપારાકરણેન નીવરણસઙ્ખાતાનં સઙ્ખારાનં ઉપેક્ખનાસુ. એસ નયો વિતક્કવિચારાદીસુ ચ. સમથે સઙ્ખારુપેક્ખા નામ અપ્પનાવીથિયા આસન્નપુબ્બભાગે બલપ્પત્તભાવનામયઞાણં. સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલાભત્થાયાતિઆદીસુ ચતૂસુ મગ્ગવારેસુ સુઞ્ઞતાનિમિત્તઅપ્પણિહિતમગ્ગાનં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરો મગ્ગો લબ્ભતિ. સોતાપત્તિફલસમાપત્તત્થાયાતિઆદીસુ ચતૂસુ ફલવારેસુ પન અપ્પણિહિતા ફલસમાપત્તિ વેદિતબ્બા. કસ્મા? ‘‘સુઞ્ઞતવિહારસમાપત્તત્થાય અનિમિત્તવિહારસમાપત્તત્થાયા’’તિ ¶ ઇતરાસં દ્વિન્નં ફલસમાપત્તીનં વિસું વુત્તત્તા. અનિચ્ચાનુપસ્સનાવુટ્ઠાનવસેન હિ અનિમિત્તમગ્ગો, તથેવ ફલસમાપત્તિકાલે અનિમિત્તફલસમાપત્તિ, દુક્ખાનુપસ્સનાવુટ્ઠાનવસેન અપ્પણિહિતમગ્ગફલસમાપત્તિયો, અનત્તાનુપસ્સનાવુટ્ઠાનવસેન સુઞ્ઞતમગ્ગફલસમાપત્તિયો સુત્તન્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

એત્થ ચ ચતૂસુ મગ્ગવારેસુ ઉપ્પાદન્તિઆદીનિ પઞ્ચ ¶ મૂલપદાનિ, ગતિન્તિઆદીનિ દસ વેવચનપદાનીતિ પન્નરસ પદાનિ વુત્તાનિ. છસુ પન ફલસમાપત્તિવારેસુ પઞ્ચ મૂલપદાનેવ વુત્તાનિ. તં કસ્મા ઇતિ ચે? સઙ્ખારુપેક્ખાય તિક્ખભાવે સતિ કિલેસપ્પહાને સમત્થસ્સ મગ્ગસ્સ સમ્ભવતો તસ્સા તિક્ખભાવદસ્સનત્થં વેવચનપદેહિ સહ દળ્હં કત્વા મૂલપદાનિ વુત્તાનિ. ફલસ્સ નિરુસ્સાહભાવેન સન્તસભાવત્તા મગ્ગાયત્તત્તા ચ મન્દભૂતાપિ સઙ્ખારુપેક્ખા ફલસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ દસ્સનત્થં મૂલપદાનેવ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

૫૮. ઇદાનિ જાતિવસેન પુચ્છિત્વા લબ્ભમાનવસેન વિસ્સજ્જેતું કતિ સઙ્ખારુપેક્ખા કુસલાતિઆદિમાહ. તત્થ પન્નરસ સઙ્ખારુપેક્ખાતિ સમથવસેન અટ્ઠ, ચતુન્નં મગ્ગાનં તિણ્ણં ફલાનં વસેન સત્તાતિ પન્નરસ. સમથવસેન અટ્ઠ સઙ્ખારુપેક્ખા અરહતો નીવરણપટિસઙ્ખાઅભાવતો, વિતક્કવિચારાદીનં પહાનબ્યાપારં વિના સુખેન પહાનતો ચ સઙ્ખારુપેક્ખાનામસ્સ અનનુરૂપાતિ કત્વા તાસં અબ્યાકતતા ન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અરહતા પન ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જન્તેન સઙ્ખારુપેક્ખં વિના સમાપજ્જિતું ન સક્કાતિ તિસ્સો સઙ્ખારુપેક્ખા અબ્યાકતાતિ વુત્તા. અપ્પણિહિતસુઞ્ઞતાનિમિત્તવસેન હિ અરહતો તિસ્સો સઙ્ખારુપેક્ખા.

ઇદાનિ સઙ્ખારુપેક્ખાનં સંવણ્ણનાવસેન વુત્તાસુ તીસુ ગાથાસુ પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞાતિ સઙ્ખારુપેક્ખા ¶ . અટ્ઠ ચિત્તસ્સ ગોચરાતિ સમથવસેન વુત્તા અટ્ઠ સઙ્ખારુપેક્ખા સમાધિસ્સ વિસયા, ભૂમિયોતિ અત્થો. ‘‘ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવય’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૩, ૧૯૨) વિય ચિત્તસીસેન સમાધિ નિદ્દિટ્ઠો, ‘‘ગોચરે, ભિક્ખવે, ચરથ સકે પેત્તિકે વિસયે’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૩૭૨) વિય ગોચરસદ્દેન વિસયો. યઞ્હિ યદાયત્તં, તસ્સેસો વિસયોતિ વુચ્ચતિ. પુથુજ્જનસ્સ દ્વેતિ સમથવસેન વિપસ્સનાવસેન ચ. તયો સેક્ખસ્સાતિ ¶ સમથવિપસ્સનાસમાપત્તિવસેન. તયો ચ વીતરાગસ્સાતિ અપ્પણિહિતસુઞ્ઞતાનિમિત્તફલસમાપત્તિવસેન. ‘‘તિસ્સો’’તિ વત્તબ્બે ‘‘તયો’’તિ ચ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. તયો સઙ્ખારુપેક્ખા ધમ્માતિ વા યોજેતબ્બં. યેહિ ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ યેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાધમ્મેહિ વિતક્કવિચારાદિતો, ઉપ્પાદાદિતો વા ચિત્તં અપગચ્છતિ. વીતરાગસ્સાપિ હિ સઙ્ખારુપેક્ખાસબ્ભાવતો ¶ ચ સઙ્ખારતો ચિત્તં વિવટ્ટિત્વા નિબ્બાનં પક્ખન્દતીતિ વુત્તં હોતિ. અટ્ઠ સમાધિસ્સ પચ્ચયાતિ સમથવસેન વુત્તા અટ્ઠ અપ્પનાસમ્પાપકત્તા અપ્પનાસમાધિસ્સ પચ્ચયા. દસ ઞાણસ્સ ગોચરાતિ વિપસ્સનાવસેન વુત્તા દસ મગ્ગઞાણસ્સ ફલઞાણસ્સ ચ ભૂમિયો. તિણ્ણં વિમોક્ખાન પચ્ચયાતિ સુઞ્ઞતાનિમિત્તઅપ્પણિહિતવિમોક્ખાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયા. નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ ભઙ્ગં અવિસ્સજ્જિત્વાવ સઙ્ખારે અનિચ્ચાદિવસેન વિપસ્સન્તો સસ્સતદિટ્ઠિઆદીસુ નાનપ્પકારાસુ દિટ્ઠીસુ ન વેધતીતિ.

સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ગોત્રભુઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૫૯. ગોત્રભુઞાણનિદ્દેસે ¶ અભિભુય્યતીતિ અભિભવતિ અતિક્કમતિ. બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તન્તિ સકસન્તાનપ્પવત્તઅકુસલક્ખન્ધતો બહિદ્ધાભૂતં સઙ્ખારનિમિત્તં. લોકિકસઙ્ખારા હિ કિલેસાનં નિમિત્તત્તા, નિમિત્તાકારેન ઉપટ્ઠાનતો વા નિમિત્તન્તિ વુચ્ચન્તિ. અભિભુય્યતીતિ ગોત્રભૂતિ ચ પુથુજ્જનગોત્તાભિભવનતો ¶ ગોત્રભુભાવો વુત્તો. પક્ખન્દતીતિ ગોત્રભૂતિ અરિયગોત્તભાવનતો ગોત્રભુભાવો વુત્તો. અભિભુય્યિત્વા પક્ખન્દતીતિ ગોત્રભૂતિ ઉભો અત્થે સમાસેત્વા વુત્તં. વુટ્ઠાતીતિ ગોત્રભૂતિ ચ વિવટ્ટતીતિ ગોત્રભૂતિ ચ માતિકાય વુટ્ઠાનવિવટ્ટનપદાનુરૂપેન પુથુજ્જનગોત્તાભિભવનત્થોયેવ વુત્તો. સમથવસેન વુત્તગોત્રભૂનં પન નીવરણાદિગોત્તાભિભવનતો ગોત્રભૂતિ, ‘‘સોતાપત્તિફલસમાપત્તત્થાયા’’તિઆદીસુ છસુ સમાપત્તિવારેસુ ઉપ્પાદાદિગોત્તાભિભવનતો ગોત્રભૂતિ, ‘‘સકદાગામિમગ્ગં પટિલાભત્થાયા’’તિઆદીસુ તીસુ મગ્ગવારેસુ સોતાપન્નાદિગોત્તાભિભવનતો ગોત્રભૂતિ ¶ અત્થો વેદિતબ્બો. ગોત્તત્થો ચેત્થ બીજત્થો. વત્તનિપકરણે કિર વુત્તં – ગોત્તં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં સબ્બપરિપન્થેહિ ગુત્તત્તા, તં પટિપજ્જતીતિ ગોત્રભૂતિ, અટ્ઠ સમાપત્તિયોપિ ગોત્તં ગોત્રભુપરિપન્થેહિ ગુત્તત્તા, તં ગોત્તં પટિપજ્જતીતિ ગોત્રભૂતિ વુત્તં. ‘‘ચતુન્નં મગ્ગાનંયેવ ગોત્રભુ નિબ્બાનારમ્મણં, ચતસ્સન્નં ફલસમાપત્તીનં ગોત્રભુ સઙ્ખારારમ્મણં ફલસમાપત્તિનિન્નત્તા’’તિ વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં વિસુદ્ધિમગ્ગે – ‘‘તસ્સ પવત્તાનુપુબ્બવિપસ્સનસ્સ સઙ્ખારારમ્મણગોત્રભુઞાણાનન્તરં ¶ ફલસમાપત્તિવસેન નિરોધે ચિત્તં અપ્પેતી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૮૬૩). તેનેવેત્થ મગ્ગવારેસુ સોળસમં કત્વા ગહિતસ્સ બહિદ્ધાસઙ્ખારનિમિત્તપદસ્સ સમાપત્તિવારેસુ છટ્ઠં કત્વા ગહણં ન કતન્તિ વેદિતબ્બં. ઇતરથા હિ મૂલપદગહણેન ગહેતબ્બં ભવેય્ય.

અઞ્ઞે પન ‘‘યો નિબ્બાને પઠમાભોગો પઠમસમન્નાહારો, અયં વુચ્ચતિ ગોત્રભૂ’’તિ વદન્તિ. તં ફલં સન્ધાય ન યુજ્જતિ. પન્નરસ ગોત્રભુધમ્મા કુસલાતિ એત્થ અરહતો અભિભવિતબ્બનીવરણાભાવતો વિતક્કવિચારાદીનં સુખેનેવ પહાતબ્બભાવતો ચ અભિભવનટ્ઠેન ગોત્રભુનામં નારહન્તીતિ કત્વા ગોત્રભૂનં અબ્યાકતતા ન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અરહતા પન ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જન્તેન સઙ્ખારે અનભિભુય્ય સમાપજ્જિતું ન સક્કાતિ ‘‘તયો ગોત્રભુધમ્મા અબ્યાકતા’’તિ વુત્તા. કેચિ પન ‘‘અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બેધભાગિયા એવ ઇધ નિદ્દિટ્ઠા, તસ્મા અટ્ઠ સમાપત્તિગોત્રભૂ કુસલા હોન્તી’’તિ વદન્તિ. તથા સઙ્ખારુપેક્ખાયપિ વેદિતબ્બં.

૬૦. સામિસઞ્ચાતિઆદીસુ વટ્ટામિસલોકામિસકિલેસામિસાનં કિલેસામિસેન સામિસં સનિકન્તિકત્તા. કિં તં? અટ્ઠવિધં સમથગોત્રભુઞાણં. વટ્ટામિસન્તિ ચેત્થ તેભૂમકવટ્ટમેવ. લોકામિસન્તિ પઞ્ચ કામગુણા. કિલેસામિસન્તિ કિલેસા એવ. નિરામિસન્તિ દસવિધં વિપસ્સનાગોત્રભુઞાણં અનિકન્તિકત્તા. ન હિ અરિયા ગોત્રભુસ્મિં નિકન્તિં કરોન્તિ. પોત્થકે ‘‘સામિસઞ્ચે’’તિ લિખન્તિ, તં ન સુન્દરતરં. એવમેવ પણિહિતઞ્ચ અપ્પણિહિતં સઞ્ઞુત્તઞ્ચ વિસઞ્ઞુત્તં વુટ્ઠિતઞ્ચ અવુટ્ઠિતં વેદિતબ્બં. નિકન્તિપણિધિયા હિ પણિહિતં પત્થિતન્તિ અત્થો. તદભાવેન અપ્પણિહિતં ¶ . નિકન્તિસઞ્ઞોગેનેવ સઞ્ઞુત્તં. તદભાવેન વિસઞ્ઞુત્તં. વુટ્ઠિતન્તિ વિપસ્સનાગોત્રભુઞાણમેવ. તઞ્હિ નિકન્તિચ્છેદકત્તા વુટ્ઠિતં નામ. ઇતરં અવુટ્ઠિતં. બહિદ્ધા વુટ્ઠાનત્તા વા વુટ્ઠિતં. ફલગોત્રભુપિ હિ નિબ્બાનજ્ઝાસયવસેન નિબ્બાનાભિમુખીભૂતત્તા ¶ બહિદ્ધાસઙ્ખારનિમિત્તા વુટ્ઠિતં નામાતિ વેદિતબ્બં. હેટ્ઠાભિભવનવુટ્ઠાનવિવટ્ટનવારેસુપિ ફલગોત્રભુ ¶ અજ્ઝાસયવસેન નિબ્બાનાભિમુખીભૂતત્તા અભિભુય્યતિ વુટ્ઠાતિ વિવટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. તિણ્ણં વિમોક્ખાન પચ્ચયાતિ તિણ્ણં લોકુત્તરવિમોક્ખાનં સમથગોત્રભુ પકતૂપનિસ્સયપચ્ચયા હોન્તિ, વિપસ્સનાગોત્રભુ અનન્તરસમનન્તરૂપનિસ્સયપચ્ચયા હોન્તિ. પઞ્ઞા યસ્સ પરિચ્ચિતાતિ પુબ્બભાગપઞ્ઞા યસ્સ પરિચિતા પરિચિણ્ણા. કુસલો વિવટ્ટે વુટ્ઠાનેતિ અસમ્મોહવસેનેવ વિવટ્ટસઙ્ખાતે ગોત્રભુઞાણે કુસલો છેકો, પુબ્બભાગઞાણેન વા કુસલો. નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ સમુચ્છેદેન પહીનાસુ નાનપ્પકારાસુ દિટ્ઠીસુ ન વેધતીતિ.

ગોત્રભુઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. મગ્ગઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૬૧. મગ્ગઞાણનિદ્દેસે ¶ મિચ્છાદિટ્ઠિયા વુટ્ઠાતીતિ દિટ્ઠાનુસયપ્પહાનેન સમુચ્છેદવસેન દ્વાસટ્ઠિભેદતો મિચ્છાદિટ્ઠિતો વુટ્ઠાતિ. તદનુવત્તકકિલેસેહીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિસમ્પયોગવસેન ચ મિચ્છાદિટ્ઠિઉપનિસ્સયેન ચ ઉપ્પજ્જમાનેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિઅનુવત્તમાનેહિ નાનાવિધેહિ કિલેસેહિ. તેન તદેકટ્ઠકિલેસપ્પહાનં વુત્તં હોતિ. દુવિધઞ્હિ એકટ્ઠં સહજેકટ્ઠં પહાનેકટ્ઠઞ્ચ. તાય દિટ્ઠિયા સહ એકસ્મિં ચિત્તે, એકસ્મિં પુગ્ગલે વા યાવ પહાના ઠિતાતિ તદેકટ્ઠા. દિટ્ઠિયા હિ પહીયમાનાય દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેસુ દ્વીસુ અસઙ્ખારિકચિત્તેસુ તાય દિટ્ઠિયા સહજાતા લોભો મોહો ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે કિલેસા, દ્વીસુ સસઙ્ખારિકચિત્તેસુ તાય દિટ્ઠિયા સહજાતા લોભો મોહો થિનં ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે કિલેસા સહજેકટ્ઠવસેન પહીયન્તિ. દિટ્ઠિકિલેસેયેવ પહીયમાને તેન સહ એકસ્મિં પુગ્ગલે ઠિતા અપાયગમનીયા લોભો દોસો મોહો માનો વિચિકિચ્છા થિનં ¶ ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે કિલેસા પહાનેકટ્ઠવસેન પહીયન્તિ. ખન્ધેહીતિ તદનુવત્તકેહેવ ખન્ધેહિ, તં દિટ્ઠિં અનુવત્તમાનેહિ સહજેકટ્ઠેહિ ચ પહાનેકટ્ઠેહિ ચ ચતૂહિ અરૂપક્ખન્ધેહિ, તંસમુટ્ઠાનરૂપેહિ વા સહ પઞ્ચહિ ખન્ધેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિઆદિકિલેસપચ્ચયા અનાગતે ઉપ્પજ્જિતબ્બેહિ વિપાકક્ખન્ધેહિ. બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહીતિ યથાવુત્તકિલેસક્ખન્ધતો બહિભૂતેહિ સબ્બસઙ્ખારનિમિત્તેહિ. મિચ્છાસઙ્કપ્પા વુટ્ઠાતીતિ સોતાપત્તિમગ્ગેન પહાતબ્બેસુ ચતૂસુ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેસુ, વિચિકિચ્છાસહગતે ચાતિ પઞ્ચસુ ચિત્તેસુ અપાયગમનીયસેસાકુસલચિત્તેસુ ચ મિચ્છાસઙ્કપ્પા વુટ્ઠાતિ.

મિચ્છાવાચાય વુટ્ઠાતીતિ મુસાવાદતો ચેવ અપાયગમનીયપિસુણફરુસસમ્ફપ્પલાપેહિ ચ વુટ્ઠાતિ ¶ . મિચ્છાકમ્મન્તા વુટ્ઠાતીતિ પાણાતિપાતાદિન્નાદાનમિચ્છાચારેહિ વુટ્ઠાતિ. મિચ્છાઆજીવા ¶ વુટ્ઠાતીતિ કુહના લપના નેમિત્તિકતા નિપ્પેસિકતા લાભેનલાભંનિજિગીસનતા, આજીવહેતુકેહિ વા સત્તહિપિ કાયવચીકમ્મેહિ વુટ્ઠાતિ. મિચ્છાવાયામમિચ્છાસતિમિચ્છાસમાધીહિ વુટ્ઠાનં મિચ્છાસઙ્કપ્પવુટ્ઠાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. મિચ્છાસતીતિ ચ સતિયા પટિપક્ખાકારેન ઉપ્પજ્જમાના અકુસલચિત્તુપ્પાદમત્તમેવ. ઉપરિમગ્ગત્તયે ‘‘દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠી’’તિઆદીનિ અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગાનિ યથા પઠમજ્ઝાનિકે પઠમમગ્ગે લબ્ભન્તિ, તથેવ લબ્ભન્તિ. તત્થ પઠમમગ્ગે સમ્માદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનં પજહનટ્ઠેનેવ વેદિતબ્બા. એવં સન્તે પઠમમગ્ગેનેવ દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતાનં પહીનત્તા ઉપરિમગ્ગત્તયેન પહાતબ્બા દિટ્ઠિ નામ નત્થિ.

તત્થ સમ્માદિટ્ઠીતિ નામં કથં હોતીતિ? યથા વિસં અત્થિ વા હોતુ મા વા, અગદો અગદોત્વેવ વુચ્ચતિ, એવં મિચ્છાદિટ્ઠિ અત્થિ વા હોતુ મા વા, અયં સમ્માદિટ્ઠિ એવ નામ. યદિ એવં નામમત્તમેવેતં હોતિ, ઉપરિમગ્ગત્તયે પન સમ્માદિટ્ઠિયા કિચ્ચાભાવો આપજ્જતિ, મગ્ગઙ્ગાનિ ન પરિપૂરેન્તિ. તસ્મા સમ્માદિટ્ઠિ સકિચ્ચકા કાતબ્બા, મગ્ગઙ્ગાનિ પરિપૂરેતબ્બાનીતિ. સકિચ્ચકા ચેત્થ સમ્માદિટ્ઠિ યથાલાભનિયમેન દીપેતબ્બા. ઉપરિમગ્ગત્તયવજ્ઝો હિ એકો માનો અત્થિ, સો દિટ્ઠિટ્ઠાને તિટ્ઠતિ, સા તં માનં પજહતીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. સોતાપત્તિમગ્ગસ્મિઞ્હિ સમ્માદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિં ¶ પજહતિ. સોતાપન્નસ્સ પન સકદાગામિમગ્ગવજ્ઝો માનો અત્થિ, તં માનં પજહતીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. તસ્સેવ સત્તઅકુસલચિત્તસહજાતો સઙ્કપ્પો અત્થિ, તેહેવ ચિત્તેહિ વાચઙ્ગચોપનં અત્થિ, કાયઙ્ગચોપનં અત્થિ, પચ્ચયપરિભોગો અત્થિ, સહજાતવાયામો અત્થિ, અસ્સતિયભાવો અત્થિ, સહજાતચિત્તેકગ્ગતા અત્થિ, એતે મિચ્છાસઙ્કપ્પાદયો નામ. સકદાગામિમગ્ગે સમ્માસઙ્કપ્પાદયો તેસં પહાનેન સમ્માસઙ્કપ્પાદયોતિ વેદિતબ્બા. એવં સકદાગામિમગ્ગે ¶ અટ્ઠઙ્ગાનિ સકિચ્ચકાનિ હોન્તિ. સકદાગામિસ્સ અનાગામિમગ્ગવજ્ઝો માનો અત્થિ, સો દિટ્ઠિટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. તસ્સેવ સત્તહિ ચિત્તેહિ સહજાતા સઙ્કપ્પાદયો અત્થિ. તેસં પહાનેન અનાગામિમગ્ગે અટ્ઠન્નં અઙ્ગાનં સકિચ્ચકતા વેદિતબ્બા. અનાગામિસ્સ અરહત્તમગ્ગવજ્ઝો માનો અત્થિ, સો દિટ્ઠિટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. યાનિ પનસ્સ પઞ્ચ અકુસલચિત્તાનિ, તેહિ સહજાતા સઙ્કપ્પાદયો અત્થિ. તેસં પહાનેન અરહત્તમગ્ગે અટ્ઠન્નં અઙ્ગાનં સકિચ્ચકતા વેદિતબ્બા.

ઓળારિકાતિ કાયવચીદ્વારે વીતિક્કમસ્સ પચ્ચયભાવેન થૂલભૂતમ્હા. કામરાગસઞ્ઞોજનાતિ મેથુનરાગસઙ્ખાતા સઞ્ઞોજના. સો હિ કામભવે સઞ્ઞોજેતીતિ સઞ્ઞોજનન્તિ ¶ વુચ્ચતિ. પટિઘસઞ્ઞોજનાતિ બ્યાપાદસઞ્ઞોજના. સો હિ આરમ્મણે પટિહઞ્ઞતીતિ પટિઘન્તિ વુચ્ચતિ. તે એવ થામગતટ્ઠેન સન્તાને અનુસેન્તીતિ અનુસયા. અણુસહગતાતિ અણુભૂતા, સુખુમભૂતાતિ અત્થો. તબ્ભાવે હિ એત્થ સહગતસદ્દો. સકદાગામિસ્સ હિ કામરાગબ્યાપાદા દ્વીહિ કારણેહિ અણુભૂતા અધિચ્ચુપ્પત્તિયા ચ પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય ચ. તસ્સ હિ બાલપુથુજ્જનસ્સ વિય કિલેસા અભિણ્હં ન ઉપ્પજ્જન્તિ, કદાચિ કરહચિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉપ્પજ્જમાના ચ બાલપુથુજ્જનસ્સ વિય મદ્દન્તા ફરન્તા છાદેન્તા અન્ધઅન્ધં કરોન્તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, દ્વીહિ પન મગ્ગેહિ પહીનત્તા મન્દમન્દા તનુકાકારા હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ, વીતિક્કમં પાપેતું સમત્થા ન હોન્તિ. એવં તનુભૂતા અનાગામિમગ્ગેન પહીયન્તિ રૂપરાગાતિ રૂપભવે છન્દરાગા. અરૂપરાગાતિ અરૂપભવે છન્દરાગા. માનાતિ ઉન્નતિલક્ખણા. ઉદ્ધચ્ચાતિ અવૂપસમલક્ખણા. અવિજ્જાયાતિ અન્ધલક્ખણાય. ભવરાગાનુસયાતિ રૂપરાગારૂપરાગવસેન પવત્તભવરાગાનુસયા.

૬૨. ઇદાનિ મગ્ગઞાણસંવણ્ણનં કરોન્તો અજાતં ઝાપેતીતિઆદિમાહ. તત્થ ચ અજાતં ઝાપેતિ જાતેન, ઝાનં તેન પવુચ્ચતીતિ અત્તનો ¶ સન્તાને પાતુભૂતેન તેન તેન લોકુત્તરજ્ઝાનેન તંસમઙ્ગીપુગ્ગલો અજાતમેવ તં તં કિલેસં ઝાપેતિ દહતિ સમુચ્છિન્દતિ, તેન કારણેન તં લોકુત્તરં ઝાનન્તિ પવુચ્ચતીતિ અત્થો. ઝાનવિમોક્ખે કુસલતાતિ ¶ તસ્મિં અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તે વિતક્કાદિકે ઝાને ચ વિમોક્ખસઙ્ખાતે અરિયમગ્ગે ચ અસમ્મોહવસેન કુસલતાય પઠમમગ્ગેનેવ પહીનાસુ નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતિ. ઝાનં નામ દુવિધં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનઞ્ચ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનઞ્ચ. લોકિયપઠમજ્ઝાનાદિકં કસિણાદિઆરમ્મણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠેન ઝાનં, વિપસ્સનાસઙ્ખારાનં સભાવસામઞ્ઞલક્ખણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠેન ઝાનં, લોકુત્તરં નિબ્બાને તથલક્ખણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠેન ઝાનં. ઇધ પન ગોત્રભુનાપિ સાધારણં લક્ખણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠં અનામસિત્વા અસાધારણેન કિલેસઝાપનટ્ઠેન ઝાનં વુત્તં. વિમોક્ખટ્ઠો પનેત્થ નિબ્બાનારમ્મણે સુટ્ઠુ અધિમુચ્ચનટ્ઠો કિલેસેહિ ચ સુટ્ઠુ મુચ્ચનટ્ઠો.

સમાદહિત્વા યથા ચે વિપસ્સતીતિ અપ્પનૂપચારખણિકસમાધીનં અઞ્ઞતરેન સમાધિના પઠમં ચિત્તસમાધાનં કત્વા પચ્છા યથા વિપસ્સતિ ચ. સમુચ્ચયત્થો ચે-સદ્દો વિપસ્સનં સમુચ્ચિનોતિ. વિપસ્સમાનો તથા ચે સમાદહેતિ વિપસ્સના નામેસા લૂખભૂતા નિરસ્સાદા, સમથો ચ નામ સિનિદ્ધભૂતો સઅસ્સાદો. તસ્મા તાય લૂખભૂતં ચિત્તં સિનેહેતું વિપસ્સમાનો તથા ચ સમાદહે. વિપસ્સમાનો પુન સમાધિં પવિસિત્વા ચિત્તસમાધાનઞ્ચ તથેવ કરેય્ય, યથેવ વિપસ્સનન્તિ અત્થો. ઇધ ચે-સદ્દો સમાદહનં સમુચ્ચિનોતિ. ઉભયત્થાપિ ગાથાબન્ધાનુવત્તનેન ¶ ચે-કારો કતો, અત્થો પન ચ-કારત્થો એવ. વિપસ્સના ચ સમથો તદા અહૂતિ યસ્મા સમથવિપસ્સનાનં યુગનદ્ધભાવે સતિ અરિયમગ્ગપાતુભાવો હોતિ, તસ્મા અરિયમગ્ગજનનસમત્થત્તા યદા તદુભયસમાયોગો હોતિ, તદા વિપસ્સના ચ સમથો ચ અહુ, સમથવિપસ્સના ભૂતા નામ હોતીતિ અત્થો. તા ચ સમથવિપસ્સના અરિયમગ્ગાભિમુખીકાલે ચ મગ્ગક્ખણે ચ સમાનભાગા યુગનદ્ધા વત્તરે સમાનો સમો ભાગો કોટ્ઠાસો એતેસન્તિ સમાનભાગા, યુગે નદ્ધા વિયાતિ યુગનદ્ધા, અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિવત્તનટ્ઠેન સમધુરા સમબલાતિ અત્થો. વિત્થારો પનસ્સ યુગનદ્ધકથાયં આવિભવિસ્સતિ.

દુક્ખા સઙ્ખારા સુખો, નિરોધો ઇતિ દસ્સનં. દુભતો વુટ્ઠિતા ¶ પઞ્ઞા, ફસ્સેતિ અમતં પદન્તિ દુક્ખા સઙ્ખારા, સુખો નિરોધો નિબ્બાનન્તિ પટિપન્નસ્સ ¶ તતો નિબ્બાનદસ્સનં અરિયમગ્ગઞાણં દુભતો વુટ્ઠિતા પઞ્ઞા નામ. સા એવ ચ પઞ્ઞા અમતં પદં નિબ્બાનં આરમ્મણફુસનેન ફુસતિ, પટિલભતીતિ અત્થો. નિબ્બાનઞ્હિ અતપ્પકટ્ઠેન અમતસદિસન્તિ અમતં, નાસ્સ મતં મરણં વયો અત્થીતિપિ અમતં, પુબ્બભાગતો પટ્ઠાય મહતા ઉસ્સાહેન મહતિયા પટિપદાય પજ્જતિ પટિપજ્જીયતીતિ પદન્તિ વુચ્ચતિ.

વિમોક્ખચરિયં જાનાતીતિ વિમોક્ખપવત્તિં અસમ્મોહવસેન જાનાતિ, પચ્ચવેક્ખણવસેન જાનાતિ. ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનો વિમોક્ખો, દુભતો વુટ્ઠાના ચત્તારો વિમોક્ખા, દુભતો વુટ્ઠાનાનં અનુલોમા ચત્તારો વિમોક્ખા, દુભતો વુટ્ઠાનપટિપ્પસ્સદ્ધિ ચત્તારો વિમોક્ખા’’તિ હિ ઉપરિ વિમોક્ખકથાયંયેવ (પટિ. મ. ૧.૨૦૯ આદયો) આગતા વિમોક્ખચરિયા વેદિતબ્બા. તેસં વિત્થારો તત્થેવ આગતો. નાનત્તેકત્તકોવિદોતિ તેસં વિમોક્ખાનં નાનાભાવે એકભાવે ચ કુસલો. દુભતો વુટ્ઠાનવિમોક્ખવસેન હિ તેસં એકત્તં, ચતુઅરિયમગ્ગવસેન નાનત્તં, એકેકસ્સાપિ વા અરિયમગ્ગસ્સ અનુપસ્સનાભેદેન નાનત્તં, અરિયમગ્ગભાવેન એકત્તં વેદિતબ્બં. દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતાતિ દસ્સનસઙ્ખાતસ્સ ચ ભાવનાસઙ્ખાતસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતાય. દસ્સનન્તિ હિ સોતાપત્તિમગ્ગો. સો હિ પઠમં નિબ્બાનદસ્સનતો દસ્સનન્તિ વુત્તો. ગોત્રભુ પન કિઞ્ચાપિ પઠમતરં નિબ્બાનં પસ્સતિ, યથા પન રઞ્ઞો સન્તિકં કેનચિદેવ કરણીયેન આગતો પુરિસો દૂરતોવ રથિકાય ચરન્તં હત્થિક્ખન્ધગતં રાજાનં દિસ્વાપિ ‘‘દિટ્ઠો તે રાજા’’તિ પુટ્ઠો દિસ્વા કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ અકતત્તા ‘‘ન પસ્સામી’’તિ આહ, એવમેવ નિબ્બાનં દિસ્વા કત્તબ્બસ્સ કિલેસપ્પહાનસ્સાભાવા ન ‘‘દસ્સન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ ઞાણં મગ્ગસ્સ આવજ્જનટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. ભાવનાતિ સેસમગ્ગત્તયં. તઞ્હિ પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠસ્મિંયેવ ધમ્મે ભાવનાવસેન ઉપ્પજ્જતિ, ન અદિટ્ઠપુબ્બં કિઞ્ચિ ¶ પસ્સતિ, તસ્મા ‘‘ભાવના’’તિ વુચ્ચતિ. હેટ્ઠા પન ભાવનામગ્ગસ્સ ¶ અપરિનિટ્ઠિતત્તા ‘‘દ્વિન્નં ઞાણાન’’ન્તિ અવત્વા સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિમગ્ગલાભિનો સન્ધાય ‘‘ઝાનવિમોક્ખે કુસલતા’’તિ વુત્તં, અરહત્તમગ્ગલાભિનો પન ભાવનામગ્ગસ્સ પરિનિટ્ઠિતત્તા ‘‘દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતા’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

મગ્ગઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. ફલઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૬૩. ફલઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તાતિ તસ્સ અજ્ઝત્તબહિદ્ધા વુટ્ઠાનપયોગસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા. મગ્ગો હિ સકક્ખણે કિલેસપ્પહાનેન ઉભતો વુટ્ઠાનપયોગં કરોતિ નામ, ફલક્ખણે કિલેસાનં પહીનત્તા મગ્ગસ્સ ઉભતો વુટ્ઠાનપયોગો પટિપ્પસ્સદ્ધો વૂપસન્તો નામ હોતિ. ઉપ્પજ્જતીતિ મગ્ગાનન્તરં સકિં વા દ્વિક્ખત્તું વા ઉપ્પજ્જતિ, ફલસમાપત્તિકાલે પન બહુક્ખત્તું, નિરોધા વુટ્ઠહન્તસ્સ દ્વિક્ખત્તું ઉપ્પજ્જતિ, સબ્બમ્પિ હિ તં પયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ. મગ્ગસ્સેતં ફલન્તિ ફલં અપેક્ખિત્વા નપુંસકવચનં કતં. સકદાગામિમગ્ગક્ખણાદીસુપિ એકેકમગ્ગઙ્ગવસેનેવ વુટ્ઠાનયોજના વેદિતબ્બા.

ફલઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. વિમુત્તિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૬૪. વિમુત્તિઞાણનિદ્દેસે ¶ સક્કાયદિટ્ઠીતિ વિજ્જમાનટ્ઠેન સતિ ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતે કાયે, સયં વા સતી તસ્મિં કાયે દિટ્ઠીતિ સક્કાયદિટ્ઠિ. વિચિકિચ્છાતિ વિગતા ચિકિચ્છા, સભાવં વા વિચિનન્તો એતાય કિચ્છતિ કિલમતીતિ વિચિકિચ્છા. સીલબ્બતપરામાસોતિ સીલેન સુદ્ધિ વતેન સુદ્ધિ સીલબ્બતેન સુદ્ધીતિ ગહિતઅભિનિવેસો. સો હિ સભાવં અતિક્કમિત્વા પરતો આમસતીતિ સીલબ્બતપરામાસો. ઉભિન્નં સમાનેપિ દિટ્ઠિભાવે તક્કઞ્ચ પરૂપદેસઞ્ચ વિના પકતિયા એવ સક્કાયદિટ્ઠિગહણતો પકતિભૂતાય વીસતિવત્થુકાય સક્કાયદિટ્ઠિયા પહાનેનેવ સબ્બદિટ્ઠિપ્પહાનદસ્સનત્થં સક્કાયદિટ્ઠિ વુત્તા. સીલબ્બતપરામાસો પન ¶ ‘‘સુદ્ધિપટિપદં પટિપજ્જામા’’તિ પટિપન્નાનં પટિપદાય મિચ્છાભાવદસ્સનત્થં વિસું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. તિણ્ણમ્પિ અનુસયપ્પહાનેનેવ પહાનં દસ્સેતું દિટ્ઠાનુસયો વિચિકિચ્છાનુસયોતિ વુત્તં, ન વિસું કિલેસત્તા. ઉપક્કિલેસાતિ કિલેસેન્તિ ઉપતાપેન્તિ વિબાધેન્તીતિ કિલેસા, થામગતટ્ઠેન ભુસા કિલેસાતિ ઉપક્કિલેસા. સમ્મા સમુચ્છિન્ના હોન્તીતિ સમુચ્છેદપ્પહાનેન અનુપ્પાદનિરોધેન સમ્મા સમુચ્છિન્ના હોન્તિ. સપરિયુટ્ઠાનેહીતિ ચિત્તં પરિયોનન્ધન્તાનિ ¶ ઉટ્ઠેન્તિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ પરિયુટ્ઠાનાનિ, સમુદાચારપ્પત્તાનં કિલેસાનમેતં અધિવચનં. સહ પરિયુટ્ઠાનેહીતિ સપરિયુટ્ઠાનાનિ. તેહિ સપરિયુટ્ઠાનેહિ અનુસયિતઉપક્કિલેસેહિ. ચિત્તં વિમુત્તં હોતીતિ તેસં અભબ્બુપ્પત્તિકભૂતત્તા સન્તતિવસેન પવત્તમાનં ચિત્તં તતો વિમુત્તં નામ હોતિ. તદેવ સુટ્ઠુ વિમુત્તત્તા સુવિમુત્તં. તંવિમુત્તિઞાતટ્ઠેનાતિ તસ્સા વિમુત્તિયા જાનનટ્ઠેન.

વિમુત્તિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪. પચ્ચવેક્ખણઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૬૫. પચ્ચવેક્ખણઞાણનિદ્દેસે ¶ મગ્ગક્ખણેયેવ હેતુટ્ઠેન પઠમં મગ્ગઙ્ગાનિ વિસું વિસું વત્વા પુન મગ્ગઙ્ગભૂતે ચ અમગ્ગઙ્ગભૂતે ચ ધમ્મે ‘‘બુજ્ઝનટ્ઠેન બોધી’’તિ લદ્ધનામસ્સ અરિયસ્સ અઙ્ગભાવેન બોજ્ઝઙ્ગે વિસું દસ્સેસિ. સતિધમ્મવિચયવીરિયસમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગા હિ મગ્ગઙ્ગાનેવ, પીતિપસ્સદ્ધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગા અમગ્ગઙ્ગાનિ. પુન બલવસેન ઇન્દ્રિયવસેન ચ વિસું નિદ્દિટ્ઠેસુ સદ્ધા એવ અમગ્ગઙ્ગભૂતા. પુન મગ્ગક્ખણે જાતેયેવ ધમ્મે રાસિવસેન દસ્સેન્તો આધિપતેય્યટ્ઠેનાતિઆદિમાહ. તત્થ ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિપટ્ઠાનાતિ એકાવ નિબ્બાનારમ્મણા સતિ કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ સુભસુખનિચ્ચઅત્તસઞ્ઞાપહાનકિચ્ચસાધનવસેન ચત્તારો સતિપટ્ઠાના નામ. નિબ્બાનારમ્મણં એકમેવ વીરિયં ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નાનં અકુસલાનં પહાનાનુપ્પત્તિકિચ્ચસ્સ, અનુપ્પન્નુપ્પન્નાનં કુસલાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિકિચ્ચસ્સ સાધનવસેન ચત્તારો સમ્મપ્પધાના નામ.

તથટ્ઠેન સચ્ચાતિ દુક્ખભાવાદીસુ અવિસંવાદકટ્ઠેન ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. એતાનેવ ચેત્થ પટિવેધટ્ઠેન તદા સમુદાગતાનિ, ‘‘અમતોગધં નિબ્બાન’’ન્તિ વિસું વુત્તં નિબ્બાનઞ્ચ, સેસા પન ધમ્મા પટિલાભટ્ઠેન તદા સમુદાગતા. ‘‘તથટ્ઠેન સચ્ચા તદા સમુદાગતા’’તિ વચનતો મગ્ગફલપરિયોસાને અવસ્સં ચત્તારિ સચ્ચાનિ પચ્ચવેક્ખતીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. ‘‘કતં કરણીયં નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ પજાનાતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૪૮) વચનતો ચ ‘‘દુક્ખં મે પરિઞ્ઞાતં, સમુદયો મે પહીનો, નિરોધો ¶ મે સચ્છિકતો, મગ્ગો ¶ ચ મે ભાવિતો’’તિ પચ્ચવેક્ખણં વુત્તમેવ હોતિ. તથા પચ્ચવેક્ખણં યુજ્જતિ ચ. સમુદયોતિ ચેત્થ તંતંમગ્ગવજ્ઝોયેવ વેદિતબ્બો. એત્થ વુત્તસમુદયપચ્ચવેક્ખણવસેનેવ અટ્ઠકથાયં ¶ દુવિધં કિલેસપચ્ચવેક્ખણં મગ્ગફલનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણાનિ ઇધ સરૂપેનેવ આગતાનીતિ વુત્તાનિ. કેવલં દુક્ખપચ્ચવેક્ખણમેવ ન વુત્તં. કિઞ્ચાપિ ન વુત્તં, અથ ખો પાઠસબ્ભાવતો યુત્તિસબ્ભાવતો ચ ગહેતબ્બમેવ. સચ્ચપટિવેધત્થઞ્હિ પટિપન્નસ્સ નિટ્ઠિતે સચ્ચપટિવેધે સયં કતકિચ્ચપચ્ચવેક્ખણં યુત્તમેવાતિ. અવિક્ખેપટ્ઠેન સમથોતિઆદિ મગ્ગસમ્પયુત્તે એવ સમથવિપસ્સનાધમ્મે એકરસટ્ઠેન અનતિવત્તનટ્ઠેન ચ દસ્સેતું વુત્તં. સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધીતિ સમ્માવાચાકમ્મન્તાજીવા એવ. અવિક્ખેપટ્ઠેન ચિત્તવિસુદ્ધીતિ સમ્માસમાધિ એવ. દસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ સમ્માદિટ્ઠિયેવ. વિમુત્તટ્ઠેનાતિ સમુચ્છેદવસેન મગ્ગવજ્ઝકિલેસેહિ મુચ્ચનટ્ઠેન, નિબ્બાનારમ્મણે વા અધિમુચ્ચનટ્ઠેન. વિમોક્ખોતિ સમુચ્છેદવિમોક્ખો, અરિયમગ્ગોયેવ. પટિવેધટ્ઠેન વિજ્જાતિ સચ્ચપટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા, સમ્માદિટ્ઠિયેવ. પરિચ્ચાગટ્ઠેન વિમુત્તીતિ મગ્ગવજ્ઝકિલેસાનં પજહનટ્ઠેન તતો મુચ્ચનતો વિમુત્તિ, અરિયમગ્ગોયેવ. સમુચ્છેદટ્ઠેન ખયે ઞાણન્તિ કિલેસસમુચ્છિન્દનટ્ઠેન કિલેસક્ખયકરે અરિયમગ્ગે ઞાણં, સમ્માદિટ્ઠિયેવ.

છન્દાદયો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. કેવલઞ્હેત્થ મગ્ગક્ખણેયેવ મગ્ગસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનાકારેન દસ્સિતા. વિમુત્તીતિ ચેત્થ મગ્ગવિમુત્તિયેવ. ‘‘તથટ્ઠેન સચ્ચા’’તિ એત્થ ગહિતમ્પિ ચ નિબ્બાનં ઇધ પરિયોસાનભાવદસ્સનત્થં પુન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ફલક્ખણેપિ એસેવ નયો. એત્થ પન હેતુટ્ઠેન મગ્ગોતિ ફલમગ્ગભાવેનેવ. સમ્મપ્પધાનાતિ મગ્ગક્ખણે ચતુકિચ્ચસાધકસ્સ વીરિયકિચ્ચસ્સ ફલસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે સિદ્ધત્તા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અઞ્ઞથા હિ ફલક્ખણે સમ્મપ્પધાના એવ ન લબ્ભન્તિ. વુત્તઞ્હિ મગ્ગક્ખણે સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે ઉદ્ધરન્તેન થેરેન ‘‘ફલક્ખણે ઠપેત્વા ચત્તારો સમ્મપ્પધાને અવસેસા તેત્તિંસ ધમ્મા લબ્ભન્તી’’તિ. એવમેવ ¶ પટિવેધકિચ્ચાદિસિદ્ધિવસેન સચ્ચાદીનિપિ યથાયોગં વેદિતબ્બાનિ. વિમોક્ખોતિ ચ ફલવિમોક્ખો. વિમુત્તીતિ ફલવિમુત્તિ. પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠેન અનુપ્પાદે ઞાણં વુત્તત્થમેવ. વુટ્ઠહિત્વાતિ અન્તરા વુટ્ઠાનાભાવા ફલાવસાનેન એવં વુત્તં. ઇમે ધમ્મા તદા સમુદાગતાતિ ઇમે વુત્તપ્પકારા ¶ ધમ્મા મગ્ગક્ખણે ફલક્ખણે ચ સમુદાગતાતિ પચ્ચવેક્ખતીતિ ઇતિ-સદ્દં પાઠસેસં કત્વા સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો.

પચ્ચવેક્ખણઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૫. વત્થુનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૬૬. વત્થુનાનત્તઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ ચક્ખું અજ્ઝત્તં વવત્થેતીતિ અજ્ઝત્તભૂતં ચક્ખું વવત્થપેતિ. યથા સો ચક્ખું વવત્થપેતિ, તથા વત્તુકામો કથં ચક્ખું અજ્ઝત્તં વવત્થેતીતિ પુચ્છિત્વા પુન ચક્ખુ અવિજ્જાસમ્ભૂતન્તિ વવત્થેતીતિઆદિના વવત્થાપનાકારં દસ્સેતિ. તત્થ અવિજ્જાતણ્હા અતીતા ઉપત્થમ્ભકહેતુયો, કમ્મં અતીતં જનકહેતુ, આહારો ઇદાનિ ઉપત્થમ્ભકહેતુ. એતેન ચક્ખૂપત્થમ્ભકાનિ ઉતુચિત્તાનિ ગહિતાનેવ હોન્તિ. ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયાતિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ઉપાદિયિત્વા પવત્તન્તિ અત્થો. એતેન પસાદચક્ખુભાવો દસ્સિતો હોતિ, સસમ્ભારભાવો પટિક્ખિત્તો. ઉપ્પન્નન્તિ અદ્ધાવસેન, સન્તતિખણવસેન વા પચ્ચુપ્પન્નં. સમુદાગતન્તિ હેતુતો સમુટ્ઠિતં. એત્તાવતા વિપસ્સનાપુબ્બભાગે ચક્ખુવવત્થાનં દસ્સિતં. અહુત્વા સમ્ભૂતન્તિઆદીહિ અનિચ્ચાનુપસ્સના. પુબ્બે ઉદયા અવિજ્જમાનતો અહુત્વા સમ્ભૂતં, ઉદ્ધં વયા અભાવતો હુત્વા ન ભવિસ્સતિ. અન્તવન્તતોતિ અન્તો અસ્સ અત્થીતિ અન્તવા, અન્તવા એવ અન્તવન્તો યથા ‘‘સતિમન્તો, ગતિમન્તો, ધિતિમન્તો ચ યો ઇસી’’તિ (થેરગા. ૧૦૫૨). તતો અન્તવન્તતો, ભઙ્ગવિજ્જમાનતોતિ અત્થો. અદ્ધુવન્તિ સબ્બાવત્થાનિપાતિતાય, થિરભાવસ્સ ચ અભાવતાય ન થિરં. અસસ્સતન્તિ ન નિચ્ચં. વિપરિણામધમ્મન્તિ જરાય ચેવ મરણેન ચાતિ દ્વેધા વિપરિણામપકતિકં. ચક્ખુ અનિચ્ચન્તિઆદીનિ ચક્ખું અનિચ્ચતોતિઆદીનિ ચ વુત્તત્થાનિ. મનોતિ ઇધ ભવઙ્ગમનસ્સ અધિપ્પેતત્તા અવિજ્જાસમ્ભૂતોતિઆદિ યુજ્જતિયેવ. આહારસમ્ભૂતોતિ એત્થ સમ્પયુત્તફસ્સાહારમનોસઞ્ચેતનાહારવસેન વેદિતબ્બં. ઉપ્પન્નોતિ ચ અદ્ધાસન્તતિવસેન.

વત્થુનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬. ગોચરનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૬૭. ગોચરનાનત્તઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ રૂપે બહિદ્ધા વવત્થેતીતિ અજ્ઝત્તતો બહિદ્ધાભૂતે રૂપાયતનધમ્મે વવત્થપેતીતિ અત્થો. અવિજ્જાસમ્ભૂતાતિઆદિ અત્તભાવપરિયાપન્નકમ્મજરૂપત્તા વુત્તં. આહારોપિ હિ કમ્મજરૂપસ્સ ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયો હોતિ. સદ્દસ્સ પન ઉતુચિત્તસમુટ્ઠાનત્તા અવિજ્જાસમ્ભૂતાદિચતુક્કં ન વુત્તં. ફોટ્ઠબ્બાનં સયં મહાભૂતત્તા ‘‘ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયા’’તિ ન વુત્તં. ધમ્માતિ ચેત્થ ભવઙ્ગમનોસમ્પયુત્તા તયો અરૂપિનો ખન્ધા, ધમ્માયતનપરિયાપન્નાનિ ¶ સુખુમરૂપાનિ ચ કમ્મસમુટ્ઠાનાનિ, સબ્બાનિપિ રૂપાદીનિ ચ. અપિચ યાનિ યાનિ યેન યેન સમુટ્ઠહન્તિ, તાનિ તાનિ તેન તેન વેદિતબ્બાનિ. ઇતરથા હિ સકસન્તાનપરિયાપન્નાપિ રૂપાદયો ધમ્મા સબ્બે ન સઙ્ગણ્હેય્યું. યસ્મા અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપાદયોપિ વિપસ્સનૂપગા, તસ્મા તેસં કમ્મસમ્ભૂતપદેન સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. તેપિ હિ સબ્બસત્તસાધારણકમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાના. અઞ્ઞે પન ‘‘અનિન્દ્રિયબદ્ધા રૂપાદયો અવિપસ્સનૂપગા’’તિ વદન્તિ. તં પન –

‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;

અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખે, એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા’’તિ. (ધ. પ. ૨૭૭) –

આદિકાય પાળિયા વિરુજ્ઝતિ. વુત્તઞ્ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે – ‘‘ઇધેકચ્ચો આદિતોવ અજ્ઝત્તસઙ્ખારે અભિનિવિસિત્વા વિપસ્સતિ, યસ્મા પન ન સુદ્ધઅજ્ઝત્તદસ્સનમત્તેનેવ મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, બહિદ્ધાપિ દટ્ઠબ્બમેવ, તસ્મા પરસ્સ ¶ ખન્ધેપિ અનુપાદિન્નસઙ્ખારેપિ અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તાતિ વિપસ્સતી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૮૪). તસ્મા પરેસં ચક્ખાદિવવત્થાનમ્પિ અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપાદિવવત્થાનમ્પિ ઇચ્છિતબ્બમેવ, તસ્મા તેભૂમકસઙ્ખારા અવિપસ્સનૂપગા નામ નત્થિ.

ગોચરનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૭. ચરિયાનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૬૮. ચરિયાનાનત્તઞાણનિદ્દેસે ¶ વિઞ્ઞાણચરિયાતિઆદીસુ આરમ્મણે ચરતીતિ ચરિયા, વિઞ્ઞાણમેવ ચરિયા વિઞ્ઞાણચરિયા. અઞ્ઞાણેન ચરણં ¶ , અઞ્ઞાણેન વા ચરતિ, અઞ્ઞાતે વા ચરતિ, અઞ્ઞાણસ્સ વા ચરણન્તિ અઞ્ઞાણચરિયા. ઞાણમેવ ચરિયા, ઞાણેન વા ચરિયા, ઞાણેન વા ચરતિ, ઞાતે વા ચરતિ, ઞાણસ્સ વા ચરણન્તિ ઞાણચરિયા. દસ્સનત્થાયાતિ રૂપદસ્સનત્થાય પવત્તા. આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતાતિ ભવઙ્ગસન્તાનતો અપનેત્વા રૂપારમ્મણે ચિત્તસન્તાનં આવજ્જેતિ નામેતીતિ આવજ્જનં, વિપાકાભાવતો કરણમત્તન્તિ કિરિયા, કુસલાકુસલવસેન ન બ્યાકતાતિ અબ્યાકતા. દસ્સનટ્ઠોતિ પસ્સન્તિ તેન, સયં વા પસ્સતિ, દસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ દસ્સનં, દસ્સનમેવ અત્થો દસ્સનટ્ઠો. ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિ કુસલવિપાકં ¶ વા અકુસલવિપાકં વા. દિટ્ઠત્તાતિ અદિટ્ઠે સમ્પટિચ્છનસ્સ અભાવતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપારમ્મણસ્સ દિટ્ઠત્તા. અભિનિરોપના વિપાકમનોધાતૂતિ દિટ્ઠારમ્મણમેવ આરોહતીતિ અતિનિરોપના, ઉભયવિપાકા સમ્પટિચ્છનમનોધાતુ. અભિનિરોપિતત્તાતિ રૂપારમ્મણં અભિરુળ્હત્તા. વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ ઉભયવિપાકા સન્તીરણમનોવિઞ્ઞાણધાતુ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુપિ. સન્તીરણાનન્તરં વોટ્ઠબ્બને અવુત્તેપિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ વુત્તત્તા લબ્ભતીતિ ગહેતબ્બં. વિજાનનત્થાયાતિ ધમ્મારમ્મણસ્સ ચેવ રૂપાદિઆરમ્મણસ્સ ચ વિજાનનત્થાય. આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતાતિ મનોદ્વારાવજ્જનચિત્તં. વિજાનનટ્ઠોતિ તદનન્તરજવનવસેન આરમ્મણસ્સ વિજાનનમેવ અત્થો, ન અઞ્ઞો. ઉપરિ અકુસલજવનાનં વિપસ્સનામગ્ગફલજવનાનઞ્ચ વિસું વુત્તત્તા સેસજવનાનિ ઇધ ગહેતબ્બાનિ સિયું. ‘‘કુસલેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ વિઞ્ઞાણચરિયા’’તિઆદિવચનતો (પટિ. મ. ૧.૭૦) પન હસિતુપ્પાદચિત્તજવનમેવ ગહેતબ્બં. છસુ દ્વારેસુ અહેતુકાનંયેવ ¶ ચિત્તાનં વુત્તત્તા દ્વે આવજ્જનાનિ દ્વે પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ દ્વે સમ્પટિચ્છનાનિ તીણિ સન્તીરણાનિ એકં હસિતુપ્પાદચિત્તન્તિ અટ્ઠારસ અહેતુકચિત્તાનિયેવ વિઞ્ઞાણચરિયાતિ વેદિતબ્બાનિ.

૬૯. ઇદાનિ વિસયવિજાનનમત્તટ્ઠેન વિઞ્ઞાણચરિયાતિ દસ્સેતું નીરાગા ચરતીતિઆદિમાહ, વિઞ્ઞાણઞ્હિ રાગાદિસમ્પયોગે સદ્ધાદિસમ્પયોગે ચ અવત્થન્તરં પાપુણાતિ, તેસુ અસતિ સકાવત્થાયમેવ તિટ્ઠતિ. તસ્મા નીરાગાદિવચનેન તેસં વુત્તવિઞ્ઞાણાનં વિઞ્ઞાણકિચ્ચમત્તં દસ્સેતિ. નત્થિ એતિસ્સા રાગોતિ નીરાગા. નિરાગાતિ રસ્સં કત્વાપિ પઠન્તિ ¶ . સો પન રજ્જનવસેન રાગો. ઇતરેસુ દુસ્સનવસેન દોસો. મુય્હનવસેન મોહો. મઞ્ઞનવસેન માનો. વિપરીતદસ્સનવસેન દિટ્ઠિ. ઉદ્ધતભાવો, અવૂપસન્તભાવો વા ઉદ્ધચ્ચં. વિચિકિચ્છા વુત્તત્થા. અનુસેન્તીતિ અનુસયા. ‘‘નિરનુસયા’’તિ વત્તબ્બે નાનુસયાતિ વુત્તં, સોયેવત્થો. પરિયુટ્ઠાનપ્પત્તાનમેવેત્થ અભાવો વેદિતબ્બો. ન હિ વિઞ્ઞાણચરિયા પહીનાનુસયાનંયેવ વુત્તા. યા ચ નીરાગાદિનામા, સા રાગાદીહિ વિપ્પયુત્તાવ નામ હોતીતિ પરિયાયન્તરદસ્સનત્થં રાગવિપ્પયુત્તાતિઆદિમાહ. પુન અઞ્ઞેહિ ચ વિપ્પયુત્તતં દસ્સેતું કુસલેહિ કમ્મેહીતિઆદિમાહ. કુસલાનિયેવ રાગાદિવજ્જાભાવા અનવજ્જાનિ. પરિસુદ્ધભાવકરેહિ હિરિઓત્તપ્પેહિ યુત્તત્તા સુક્કાનિ. પવત્તિસુખત્તા સુખો ઉદયો ઉપ્પત્તિ એતેસન્તિ સુખુદ્રયાનિ, સુખવિપાકત્તા વા સુખો ઉદયો વડ્ઢિ એતેસન્તિ સુખુદ્રયાનિ. વુત્તવિપક્ખેન અકુસલાનિ યોજેતબ્બાનિ. વિઞ્ઞાતે ચરતીતિ વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાયમાનં આરમ્મણં વિઞ્ઞાતં નામ, તસ્મિં વિઞ્ઞાતે આરમ્મણે. કિં વુત્તં હોતિ? નીલવણ્ણયોગતો નીલવત્થં વિય વિઞ્ઞાણયોગતો વિઞ્ઞાતં વિઞ્ઞાણં નામ હોતિ, તસ્મિં વિઞ્ઞાણે ચરતીતિ વિઞ્ઞાણચરિયાતિ વુત્તં હોતિ. વિઞ્ઞાણસ્સ ¶ એવરૂપા ચરિયા હોતીતિ વુત્તપ્પકારસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ વુત્તપ્પકારા ચરિયા હોતીતિ અત્થો. ‘‘વિઞ્ઞાણસ્સ ચરિયા’’તિ ચ વોહારવસેન વુચ્ચતિ, વિઞ્ઞાણતો પન વિસું ચરિયા નત્થિ. પકતિપરિસુદ્ધમિદં ચિત્તં નિક્કિલેસટ્ઠેનાતિ ઇદં વુત્તપ્પકારં ચિત્તં રાગાદિકિલેસાભાવેન ¶ પકતિયા એવ પરિસુદ્ધં. તસ્મા વિજાનનમત્તમેવ ચરિયાતિ વિઞ્ઞાણચરિયાતિ વુત્તં હોતિ. નિક્લેસટ્ઠેનાતિપિ પાઠો.

અઞ્ઞાણચરિયાય મનાપિયેસૂતિ મનસિ અપ્પેન્તિ પસીદન્તિ, મનં વા અપ્પાયન્તિ વડ્ઢેન્તીતિ મનાપાનિ, મનાપાનિયેવ મનાપિયાનિ. તેસુ મનાપિયેસુ. તાનિ પન ઇટ્ઠાનિ વા હોન્તુ અનિટ્ઠાનિ વા, ગહણવસેન મનાપિયાનિ. ન હિ ઇટ્ઠસ્મિંયેવ રાગો અનિટ્ઠસ્મિંયેવ દોસો ઉપ્પજ્જતિ. રાગસ્સ જવનત્થાયાતિ સન્તતિવસેન રાગસ્સ જવનત્થાય પવત્તા. આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતાતિ ચક્ખુદ્વારે અયોનિસો મનસિકારભૂતા આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા મનોધાતુ. રાગસ્સ જવનાતિ યેભુય્યેન સત્તક્ખત્તું ¶ રાગસ્સ પવત્તિ, પુનપ્પુનં પવત્તો રાગોયેવ. અઞ્ઞાણચરિયાતિ અઞ્ઞાણેન રાગસ્સ સમ્ભવતો અઞ્ઞાણેન રાગસ્સ ચરિયાતિ વુત્તં હોતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તદુભયેન અસમપેક્ખનસ્મિં વત્થુસ્મિન્તિ રાગદોસવસેન સમપેક્ખનવિરહિતે રૂપારમ્મણસઙ્ખાતે વત્થુસ્મિં. મોહસ્સ જવનત્થાયાતિ વિચિકિચ્છાઉદ્ધચ્ચવસેન મોહસ્સ જવનત્થાય. અઞ્ઞાણચરિયાતિ અઞ્ઞાણસ્સેવ ચરિયા, ન અઞ્ઞસ્સ. વિનિબન્ધસ્સાતિઆદીનિ માનાદીનં સભાવવચનાનિ. તત્થ વિનિબન્ધસ્સાતિ ઉન્નતિવસેન વિનિબન્ધિત્વા ઠિતસ્સ. પરામટ્ઠાયાતિ રૂપસ્સ અનિચ્ચભાવાદિં અતિક્કમિત્વા પરતો નિચ્ચભાવાદિં આમટ્ઠાય ગહિતાય. વિક્ખેપગતસ્સાતિ રૂપારમ્મણે વિક્ખિત્તભાવં ગતસ્સ. અનિટ્ઠઙ્ગતાયાતિ અસન્નિટ્ઠાનભાવં ગતાય. થામગતસ્સાતિ બલપ્પત્તસ્સ. ધમ્મેસૂતિ રૂપાદીસુ વા ધમ્મારમ્મણભૂતેસુ વા ધમ્મેસુ.

૭૦. યસ્મા રાગાદયો અઞ્ઞાણેન હોન્તિ, તસ્મા રાગાદિસમ્પયોગેન અઞ્ઞાણં વિસેસેન્તો સરાગા ચરતીતિઆદિમાહ. તત્થ સરાગા ચરતીતિ મોહમાનદિટ્ઠિમાનાનુસયદિટ્ઠાનુસયઅવિજ્જાનુસયજવનવસેન ચરિયા વેદિતબ્બા. સદોસા ચરતીતિ મોહઅવિજ્જાનુસયજવનવસેન. સમોહા ચરતીતિ રાગદોસમાનદિટ્ઠિઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાનુસયજવનવસેન. સમાના ચરતીતિ રાગમોહકામરાગભવરાગાવિજ્જાનુસયજવનવસેન. સદિટ્ઠિ ચરતીતિ રાગમોહકામરાગાવિજ્જાનુસયજવનવસેન. સઉદ્ધચ્ચા ચરતિ સવિચિકિચ્છા ચરતીતિ ¶ મોહઅવિજ્જાનુસયજવનવસેન. સાનુસયા ચરતીતિ એત્થાપિ વુત્તનયેનેવ એકેકં અનુસયં મૂલં કત્વા તસ્મિં ચિત્તે લબ્ભમાનકસેસાનુસયવસેન સાનુસયતા યોજેતબ્બા. રાગસમ્પયુત્તાતિઆદિ સરાગાદિવેવચનમેવ. સા એવ ¶ હિ ચરિયા સમ્પયોગવસેન સહ રાગાદીહિ વત્તતીતિ સરાગાદિઆદીનિ નામાનિ લભતિ. રાગાદીહિ સમં એકુપ્પાદેકનિરોધેકવત્થેકારમ્મણાદીહિ પકારેહિ યુત્તાતિ રાગસમ્પયુત્તાનીતિઆદીનિ નામાનિ લભતિ. સાયેવ ચ યસ્મા કુસલાદીહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા, અકુસલાદીહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા, તસ્માપિ અઞ્ઞાણચરિયાતિ દસ્સેતું કુસલેહિ કમ્મેહીતિઆદિમાહ. તત્થ અઞ્ઞાતેતિ મોહસ્સ અઞ્ઞાણલક્ખણત્તા યથાસભાવેન અઞ્ઞાતે આરમ્મણે. સેસં વુત્તત્થમેવ.

૭૧. ઞાણચરિયાયં ¶ યસ્મા વિવટ્ટનાનુપસ્સનાદીનં અનન્તરપચ્ચયભૂતા આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા નત્થિ, તસ્મા તેસં અત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતં અવત્વા વિવટ્ટનાનુપસ્સનાદયોવ વુત્તા. અનુલોમઞાણત્થાય એવ હિ આવજ્જના હોતિ, તતો વિવટ્ટનાનુપસ્સનામગ્ગફલાનિ. ફલસમાપત્તીતિ ચેત્થ મગ્ગાનન્તરજા વા હોતુ કાલન્તરજા વા, ઉભોપિ અધિપ્પેતા. નીરાગા ચરતીતિઆદીસુ રાગાદીનં પટિપક્ખવસેન નીરાગાદિતા વેદિતબ્બા, વિઞ્ઞાણચરિયાયં રાગાદીનં અભાવમત્તટ્ઠેન. ઞાતેતિ યથાસભાવતો ઞાતે. અઞ્ઞા વિઞ્ઞાણચરિયાતિઆદીહિ તિસ્સન્નં ચરિયાનં અઞ્ઞમઞ્ઞમસમ્મિસ્સતં દસ્સેતિ. વિઞ્ઞાણકિચ્ચમત્તવસેન હિ અહેતુકચિત્તુપ્પાદા વિઞ્ઞાણચરિયા, અઞ્ઞાણકિચ્ચવતં દ્વાદસન્નં અકુસલચિત્તુપ્પાદાનં વસેનેવ અઞ્ઞાણચરિયા, વિસેસેન ઞાણકિચ્ચકારીનં વિપસ્સનામગ્ગફલાનં વસેન ઞાણચરિયા. એવમિમા અઞ્ઞમઞ્ઞમસમ્મિસ્સા ચ, વિપસ્સનં ઠપેત્વા સહેતુકકામાવચરકિરિયાકુસલા ચ, સહેતુકકામાવચરવિપાકા ચ, રૂપાવચરારૂપાવચરકુસલાબ્યાકતા ચ તીહિ ચરિયાહિ વિનિમુત્તાતિ વેદિતબ્બા. નિબ્બાનારમ્મણાય વિવટ્ટનાનુપસ્સનાય ઞાણચરિયાય નિદ્દિટ્ઠત્તા નિબ્બાનમગ્ગફલપચ્ચવેક્ખણભૂતાનિ સેક્ખાસેક્ખાનં પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ ઞાણચરિયાય સઙ્ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તાનિપિ હિ વિસેસેન ઞાણકિચ્ચકરાનેવાતિ.

ચરિયાનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૮. ભૂમિનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૭૨. ભૂમિનાનત્તઞાણનિદ્દેસે ¶ ભૂમિયોતિ ભાગા પરિચ્છેદા વા. કામાવચરાતિ એત્થ દુવિધો કામો કિલેસકામો વત્થુકામો ચ. કિલેસકામો છન્દરાગો, વત્થુકામો તેભૂમકવટ્ટં. કિલેસકામો કામેતીતિ કામો, વત્થુકામો કામીયતીતિ કામો. સો દુવિધો કામો પવત્તિવસેન ¶ યસ્મિં પદેસે અવચરતિ, સો પદેસો કામો એત્થ અવચરતીતિ કામાવચરો. સો પન પદેસો ચતુન્નં અપાયાનં, મનુસ્સલોકસ્સ, છન્નઞ્ચ દેવલોકાનં વસેન એકાદસવિધો ¶ . યથા હિ યસ્મિં પદેસે સસત્થા પુરિસા અવચરન્તિ, સો વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ દ્વિપદચતુપ્પદેસુ અવચરન્તેસુ તેસં અભિલક્ખિતત્તા ‘‘સસત્થાવચરો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ રૂપાવચરાદીસુ તત્થ અવચરન્તેસુ તેસં અભિલક્ખિતત્તા અયં પદેસો ‘‘કામાવચરો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ. સ્વાયં યથા રૂપભવો રૂપં, એવં ઉત્તરપદલોપં કત્વા ‘‘કામો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ. તપ્પટિબદ્ધો એકેકો ધમ્મો ઇમસ્મિં એકાદસવિધપદેસસઙ્ખાતે કામે અવચરતીતિ કામાવચરો. કિઞ્ચાપિ હિ એત્થ કેચિ ધમ્મા રૂપારૂપભવેસુપિ અવચરન્તિ, યથા પન સઙ્ગામે અવચરણતો ‘‘સઙ્ગામાવચરો’’તિ લદ્ધનામો નાગો નગરે ચરન્તોપિ ‘‘સઙ્ગામાવચરો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ, થલજલચરા ચ પાણિનો અથલે અજલે ચ ઠિતાપિ ‘‘થલચરા જલચરા’’ત્વેવ વુચ્ચન્તિ, એવં તે અઞ્ઞત્થ અવચરન્તાપિ કામાવચરાયેવાતિ વેદિતબ્બા. આરમ્મણકરણવસેન વા એતેસુ વુત્તપ્પકારેસુ ધમ્મેસુ કામો અવચરતીતિ કામાવચરા. કામઞ્ચેસ રૂપારૂપાવચરધમ્મેસુપિ અવચરતિ, યથા પન ‘‘વદતીતિ વચ્છો, મહિયં સેતીતિ મહિંસો’’તિ વુત્તે ન યત્તકા વદન્તિ, મહિયં વા સેન્તિ, સબ્બેસં તં નામં હોતિ. એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. એત્થ સબ્બે તે ધમ્મે એકરાસિં કત્વા વુત્તભૂમિસદ્દમપેક્ખિત્વા કામાવચરાતિ ઇત્થિલિઙ્ગવચનં કતં. રૂપાવચરાતિઆદીસુ રૂપભવો રૂપં, તસ્મિં રૂપે અવચરન્તીતિ રૂપાવચરા. અરૂપભવો અરૂપં, તસ્મિં અરૂપે ¶ અવચરન્તીતિ અરૂપાવચરા. તેભૂમકવટ્ટે પરિયાપન્ના અન્તોગધાતિ પરિયાપન્ના, તસ્મિં ન પરિયાપન્નાતિ અપરિયાપન્ના.

કામાવચરાદિભૂમિનિદ્દેસેસુ હેટ્ઠતોતિ હેટ્ઠાભાગેન. અવીચિનિરયન્તિ જાલાનં વા સત્તાનં વા વેદનાનં વા વીચિ અન્તરં છિદ્દં એત્થ નત્થીતિ અવીચિ. સુખસઙ્ખાતો અયો એત્થ નત્થીતિ નિરયો, નિરતિઅત્થેનપિ નિરયો. પરિયન્તં કરિત્વાતિ તં અવીચિસઙ્ખાતં નિરયં અન્તં કત્વા. ઉપરિતોતિ ઉપરિભાગેન. પરનિમ્મિતવસવત્તી દેવેતિ પરનિમ્મિતેસુ કામેસુ વસં વત્તનતો એવંલદ્ધવોહારે દેવે. અન્તો કરિત્વાતિ અન્તો પક્ખિપિત્વા. યં એતસ્મિં અન્તરેતિ યે એતસ્મિં ઓકાસે. યન્તિ ચ લિઙ્ગવચનવિપલ્લાસો કતો. એત્થાવચરાતિ ઇમિના યસ્મા તસ્મિં અન્તરે અઞ્ઞેપિ ચરન્તિ કદાચિ કત્થચિ સમ્ભવતો, તસ્મા તેસં અસઙ્ગણ્હનત્થં અવચરાતિ વુત્તં. તેન યે એકસ્મિં અન્તરે ઓગાળ્હા હુત્વા ચરન્તિ, સબ્બત્થ સદા ¶ ચ સમ્ભવતો, અધોભાગે ચ ચરન્તિ અવીચિનિરયસ્સ હેટ્ઠા ભૂતૂપાદાય પવત્તિભાવેન, તેસં સઙ્ગહો કતો હોતિ. તે હિ ઓગાળ્હા ચરન્તિ, અધોભાગે ચ ચરન્તીતિ અવચરા. એત્થ પરિયાપન્નાતિ ઇમિના પન યસ્મા ¶ એતે એત્થાવચરા અઞ્ઞત્થાપિ અવચરન્તિ, ન પન તત્થ પરિયાપન્ના હોન્તિ, તસ્મા તેસં અઞ્ઞત્થાપિ અવચરન્તાનં પરિગ્ગહો કતો હોતિ.

ઇદાનિ તે એત્થ પરિયાપન્ને ધમ્મે રાસિસુઞ્ઞતાપચ્ચયભાવતો ચેવ સભાવતો ચ દસ્સેન્તો ખન્ધધાતુઆયતનાતિઆદિમાહ. બ્રહ્મલોકન્તિ પઠમજ્ઝાનભૂમિસઙ્ખાતં બ્રહ્મટ્ઠાનં. અકનિટ્ઠેતિ ઉત્તમટ્ઠેન ન કનિટ્ઠે. સમાપન્નસ્સાતિ સમાપત્તિં સમાપન્નસ્સ. એતેન કુસલજ્ઝાનં વુત્તં. ઉપપન્નસ્સાતિ વિપાકવસેન બ્રહ્મલોકે ઉપપન્નસ્સ. એતેન વિપાકજ્ઝાનં વુત્તં. દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સાતિ દિટ્ઠેવ ધમ્મે પચ્ચક્ખે અત્તભાવે સુખો વિહારો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારો, સો અસ્સ અત્થીતિ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારી, અરહા. તસ્સ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ. એતેન કિરિયજ્ઝાનં વુત્તં. ચેતસિકાતિ ચેતસિ ભવા ચેતસિકા, ચિત્તસમ્પયુત્તાતિ અત્થો. આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગેતિ આકાસાનઞ્ચાયતનસઙ્ખાતં ભવં ઉપગતે. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. મગ્ગાતિ ¶ ચત્તારો અરિયમગ્ગા. મગ્ગફલાનીતિ ચત્તારિ અરિયમગ્ગફલાનિ. અસઙ્ખતા ચ ધાતૂતિ પચ્ચયેહિ અકતા નિબ્બાનધાતુ.

અપરાપિ ચતસ્સો ભૂમિયોતિ એકેકચતુક્કવસેન વેદિતબ્બા. ચત્તારો સતિપટ્ઠાનાતિ કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં. તસ્સત્થો – પતિટ્ઠાતીતિ પટ્ઠાનં, ઉપટ્ઠાતિ ઓક્કન્દિત્વા પક્ખન્દિત્વા પવત્તતીતિ અત્થો. સતિયેવ પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં. અથ વા સરણટ્ઠેન સતિ, ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન પટ્ઠાનં, સતિ ચ સા પટ્ઠાનઞ્ચાતિપિ સતિપટ્ઠાનં. આરમ્મણવસેન બહુકા તા સતિયોતિ સતિપટ્ઠાના. ચત્તારો સમ્મપ્પધાનાતિ અનુપ્પન્નાનં અકુસલાનં અનુપ્પાદાય સમ્મપ્પધાનં, ઉપ્પન્નાનં અકુસલાનં પહાનાય સમ્મપ્પધાનં, અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ઉપ્પાદાય સમ્મપ્પધાનં, ઉપ્પન્નાનં કુસલાનં ઠિતિયા સમ્મપ્પધાનં. પદહન્તિ વાયમન્તિ એતેનાતિ પધાનં, વીરિયસ્સેતં નામં ¶ . સમ્મપ્પધાનન્તિ અવિપરીતપ્પધાનં કારણપ્પધાનં ઉપાયપ્પધાનં યોનિસોપધાનં. એકમેવ વીરિયં કિચ્ચવસેન ચતુધા કત્વા સમ્મપ્પધાનાતિ વુત્તં. ચત્તારો ઇદ્ધિપાદાતિ છન્દિદ્ધિપાદો, ચિત્તિદ્ધિપાદો, વીરિયિદ્ધિપાદો, વીમંસિદ્ધિપાદો. તસ્સત્થો વુત્તોયેવ. ચત્તારિ ઝાનાનીતિ વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાવસેન પઞ્ચઙ્ગિકં પઠમજ્ઝાનં. પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાવસેન તિવઙ્ગિકં દુતિયજ્ઝાનં, સુખચિત્તકગ્ગતાવસેન દુવઙ્ગિકં તતિયજ્ઝાનં, ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાવસેન દુવઙ્ગિકં ચતુત્થજ્ઝાનં. ઇમાનિ હિ અઙ્ગાનિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠેન ઝાનન્તિ વુચ્ચન્તિ. ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયોતિ મેત્તા, કરુણા, મુદિતા, ઉપેક્ખા. ફરણઅપ્પમાણવસેન અપ્પમઞ્ઞાયો. એતાયો હિ આરમ્મણવસેન અપ્પમાણે વા સત્તે ફરન્તિ, એકં સત્તમ્પિ વા અનવસેસફરણવસેન ¶ ફરન્તીતિ ફરણઅપ્પમાણવસેન અપ્પમઞ્ઞાયોતિ વુચ્ચન્તિ. ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયોતિ આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ. ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા વુત્તત્થા એવ.

ચતસ્સો ¶ પટિપદાતિ ‘‘દુક્ખા પટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા, દુક્ખા પટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા, સુખા પટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા, સુખા પટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૧૧) વુત્તા ચતસ્સો પટિપદા. ચત્તારિ આરમ્મણાનીતિ પરિત્તં પરિત્તારમ્મણં, પરિત્તં અપ્પમાણારમ્મણં, અપ્પમાણં પરિત્તારમ્મણં, અપ્પમાણં અપ્પમાણારમ્મણન્તિ (ધ. સ. ૧૮૧ આદયો) વુત્તાનિ ચત્તારિ આરમ્મણાનિ. કસિણાદિઆરમ્મણાનં અવવત્થાપેતબ્બતો આરમ્મણવન્તાનિ ઝાનાનિ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. ચત્તારો અરિયવંસાતિ અરિયા વુચ્ચન્તિ બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ તથાગતસાવકા ચ, તેસં અરિયાનં વંસા તન્તિયો પવેણિયોતિ અરિયવંસા. કે પન તે? ચીવરસન્તોસો પિણ્ડપાતસન્તોસો સેનાસનસન્તોસો ભાવનારામતાતિ ઇમે ચત્તારો. ગિલાનપચ્ચયસન્તોસો પિણ્ડપાતસન્તોસે વુત્તે વુત્તોયેવ હોતિ. યો હિ પિણ્ડપાતે સન્તુટ્ઠો, સો કથં ગિલાનપચ્ચયે અસન્તુટ્ઠો ભવિસ્સતિ.

ચત્તારિ સઙ્ગહવત્થૂનીતિ ચત્તારિ જનસઙ્ગણ્હનકારણાનિ – દાનઞ્ચ પેય્યવજ્જઞ્ચ અત્થચરિયા ચ સમાનત્તતા ચાતિ ઇમાનિ ચત્તારિ. દાનન્તિ યથારહં દાનં. પેય્યવજ્જન્તિ યથારહં પિયવચનં. અત્થચરિયાતિ તત્થ તત્થ કત્તબ્બસ્સ કરણવસેન કત્તબ્બાકત્તબ્બાનુસાસનવસેન ચ વુદ્ધિકિરિયા. સમાનત્તતાતિ ¶ સહ માનેન સમાનો, સપરિમાણો સપરિગણનોતિ અત્થો. સમાનો પરસ્સ અત્તા એતેનાતિ સમાનત્તો, સમાનત્તસ્સ ભાવો સમાનત્તતા, ‘‘અયં મયા હીનો, અયં મયા સદિસો, અયં મયા અધિકો’’તિ પરિગણેત્વા તદનુરૂપેન ઉપચરણં કરણન્તિ અત્થો. ‘‘સમાનસુખદુક્ખતા સમાનત્તતા’’તિ ચ વદન્તિ.

ચત્તારિ ચક્કાનીતિ એત્થ ચક્કં નામ દારુચક્કં, રતનચક્કં, ધમ્મચક્કં, ઇરિયાપથચક્કં, સમ્પત્તિચક્કન્તિ પઞ્ચવિધં. તત્થ ‘‘યં પન તં, દેવ, ચક્કં છહિ માસેહિ નિટ્ઠિતં છારત્તૂનેહી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૫) ઇદં દારુચક્કં. ‘‘ચક્કં વત્તયતો પરિગ્ગહેત્વા’’તિ (જા. ૧.૧૩.૬૮) ઇદં રતનચક્કં. ‘‘મયા પવત્તિતં ચક્ક’’ન્તિ (સુ. નિ. ૫૬૨) ઇદં ધમ્મચક્કં. ‘‘ચતુચક્કં નવદ્વાર’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૯) ઇદં ઇરિયાપથચક્કં. ‘‘ચત્તારિમાનિ ¶ , ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુચક્કં વત્તતિ. કતમાનિ ચત્તારિ? પતિરૂપદેસવાસો, સપ્પુરિસાવસ્સયો, અત્તસમ્માપણિધિ, પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતા’’તિ ¶ (અ. નિ. ૪.૩૧) ઇદં સમ્પત્તિચક્કં. ઇધાપિ એતદેવ અધિપ્પેતં. તત્થ પતિરૂપદેસવાસોતિ યત્થ ચતસ્સો પરિસા સન્દિસ્સન્તિ, એવરૂપે અનુચ્છવિકે દેસે વાસો. સપ્પુરિસાવસ્સયોતિ બુદ્ધાદીનં સપ્પુરિસાનં અવસ્સયનં સેવનં ભજનં. અત્તસમ્માપણિધીતિ અત્તનો સમ્મા પતિટ્ઠાપનં. સચે પુબ્બે અસ્સદ્ધાદીહિ સમન્નાગતો હોતિ, તાનિ પહાય સદ્ધાદીસુ પતિટ્ઠાપનં. પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતાતિ પુબ્બે ઉપચિતકુસલતા. ઇદમેવ ચેત્થ પમાણં. યેન હિ ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન કુસલકમ્મં કતં હોતિ, તદેવ કુસલં તં પુરિસં પતિરૂપદેસે ઉપનેતિ, સપ્પુરિસે ભજાપેતિ, સો એવ પુગ્ગલો અત્તાનં સમ્મા ઠપેતીતિ.

ચત્તારિ ધમ્મપદાનીતિ ચત્તારો ધમ્મકોટ્ઠાસા. કતમાનિ ચત્તારિ? અનભિજ્ઝા ધમ્મપદં, અબ્યાપાદો ધમ્મપદં, સમ્માસતિ ધમ્મપદં, સમ્માસમાધિ ધમ્મપદં. અનભિજ્ઝા ધમ્મપદં નામ અલોભો વા અનભિજ્ઝાવસેન અધિગતજ્ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલનિબ્બાનાનિ વા. અબ્યાપાદો ધમ્મપદં નામ અકોપો વા મેત્તાસીસેન અધિગતજ્ઝાનાદીનિ વા. સમ્માસતિ ધમ્મપદં નામ સૂપટ્ઠિતસ્સતિ વા સતિસીસેન અધિગતજ્ઝાનાદીનિ વા. સમ્માસમાધિ ધમ્મપદં નામ અટ્ઠસમાપત્તિ વા અટ્ઠસમાપત્તિસીસેન અધિગતજ્ઝાનાદીનિ વા. દસઅસુભવસેન વા અધિગતજ્ઝાનાદીનિ અનભિજ્ઝા ધમ્મપદં, ચતુબ્રહ્મવિહારવસેન અધિગતાનિ ¶ અબ્યાપાદો ધમ્મપદં, દસાનુસ્સતિઆહારેપટિકૂલસઞ્ઞાવસેન અધિગતાનિ સમ્માસતિ ધમ્મપદં, દસકસિણઆનાપાનવસેન અધિગતાનિ સમ્માસમાધિ ધમ્મપદન્તિ. ઇમા ચતસ્સો ભૂમિયોતિ એકેકં ચતુક્કવસેનેવ યોજેતબ્બં.

ભૂમિનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૯. ધમ્મનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૭૩. ધમ્મનાનત્તઞાણનિદ્દેસે ¶ કમ્મપથેતિ કમ્માનિ ચ તાનિ પથા ચ અપાયગમનાયાતિ કમ્મપથા, તે કમ્મપથે. દસ કુસલકમ્મપથા નામ પાણાતિપાતા અદિન્નાદાના કામેસુમિચ્છાચારા વેરમણીતિ તીણિ કાયસુચરિતાનિ, મુસાવાદા પિસુણાય વાચાય ફરુસાય વાચાય સમ્ફપ્પલાપા વેરમણીતિ ચત્તારિ વચીસુચરિતાનિ, અનભિજ્ઝા અબ્યાપાદો સમ્માદિટ્ઠીતિ તીણિ મનોસુચરિતાનિ. દસ અકુસલકમ્મપથા નામ પાણાતિપાતો અદિન્નાદાનં કામેસુમિચ્છાચારોતિ તીણિ કાયદુચ્ચરિતાનિ, મુસાવાદો પિસુણા વાચા ફરુસા વાચા ¶ સમ્ફપ્પલાપોતિ ચત્તારિ વચીદુચ્ચરિતાનિ, અભિજ્ઝા બ્યાપાદો મિચ્છાદિટ્ઠીતિ તીણિ મનોદુચ્ચરિતાનિ. કુસલાકુસલાપિ ચ પટિસન્ધિજનકાયેવ કમ્મપથાતિ વુત્તા, વુત્તાવસેસા પટિસન્ધિજનને અનેકન્તિ કત્તા કમ્મપથાતિ ન વુત્તા. ઓળારિકકુસલાકુસલગહણેનેવ સેસકુસલાકુસલાપિ ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. રૂપન્તિ ભૂતોપાદાયભેદતો અટ્ઠવીસતિવિધં રૂપં. વિપાકન્તિ કામાવચરકુસલવિપાકાનં સોળસન્નં, અકુસલવિપાકાનં સત્તન્નઞ્ચ વસેન તેવીસતિવિધં વિપાકં. કિરિયન્તિ તિણ્ણમહેતુકકિરિયાનં, અટ્ઠન્નં સહેતુકકિરિયાનઞ્ચ વસેન એકાદસવિધં કામાવચરકિરિયં. વિપાકાભાવતો કિરિયામત્તાતિ કિરિયા. એત્તાવતા કામાવચરમેવ રૂપાબ્યાકતવિપાકાબ્યાકતકિરિયાબ્યાકતવસેન વુત્તં.

ઇધટ્ઠસ્સાતિ ઇમસ્મિં લોકે ઠિતસ્સ. યેભુય્યેન મનુસ્સલોકે ઝાનભાવનાસબ્ભાવતો મનુસ્સલોકવસેન વુત્તં, ઝાનાનિ પન કદાચિ કરહચિ દેવલોકેપિ લબ્ભન્તિ, રૂપીબ્રહ્મલોકેપિ તત્રૂપપત્તિકહેટ્ઠૂપપત્તિકઉપરૂપપત્તિકાનં વસેન લબ્ભન્તિ. સુદ્ધાવાસે પન અરૂપાવચરે ચ હેટ્ઠૂપપત્તિકા ¶ નત્થિ. રૂપારૂપાવચરેસુ અભાવિતજ્ઝાના ¶ હેટ્ઠા નિબ્બત્તમાના કામાવચરસુગતિયંયેવ નિબ્બત્તન્તિ, ન દુગ્ગતિયં. તત્રૂપપન્નસ્સાતિ વિપાકવસેન બ્રહ્મલોકે ઉપપન્નસ્સ પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન વત્તમાનાનિ ચત્તારિ વિપાકજ્ઝાનાનિ. રૂપારૂપાવચરજ્ઝાનસમાપત્તીસુ કિરિયાબ્યાકતાનિ ન વુત્તાનિ. કિઞ્ચાપિ ન વુત્તાનિ, અથ ખો કુસલેહિ સમાનપવત્તિત્તા કુસલેસુ વુત્તેસુ વુત્તાનેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. યથા પટ્ઠાને ‘‘કુસલાકુસલે નિરુદ્ધે વિપાકો તદારમ્મણતા ઉપ્પજ્જતી’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૦૬, ૪૦૯) કુસલજવનગ્ગહણેનેવ કિરિયજવનં સઙ્ગહિતં, એવમિધાપિ દટ્ઠબ્બં. સામઞ્ઞફલાનીતિ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ. એતેન લોકુત્તરવિપાકાબ્યાકતં વુત્તં. નિબ્બાનન્તિ નિબ્બાનાબ્યાકતં.

પામોજ્જમૂલકાતિ પામોજ્જં મૂલં આદિ એતેસન્તિ પામોજ્જમૂલકા, પામોજ્જાદિકાતિ અત્થો. પામોજ્જેન હિ સમાગતાનેવ હોન્તિ. અનિચ્ચતો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતીતિ એત્થ યોનિસોમનસિકરોતોયેવ પામોજ્જં જાયતિ, ન અયોનિસોમનસિકરોતો. અયોનિસોમનસિકરોતો કુસલુપ્પત્તિયેવ નત્થિ, પગેવ વિપસ્સના. કસ્મા સરૂપેન વુત્તન્તિ ચે? પામોજ્જસ્સ બલવભાવદસ્સનત્થં. પામોજ્જે હિ અસતિ પન્તેસુ ચ સેનાસનેસુ અધિકુસલેસુ ચ ધમ્મેસુ અરતિ ઉક્કણ્ઠિતા ઉપ્પજ્જતિ. એવં સતિ ભાવનાયેવ ઉક્કમતિ. પામોજ્જે પન સતિ અરતિઅભાવતો ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છતિ. યોનિસોમનસિકારસ્સ પન મૂલભાવેન ભાવનાય બહૂપકારત્તં દસ્સેતું ઉપરિ નવકં વક્ખતિ.

‘‘યતો ¶ યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૭૪) –

વચનતો વિપસ્સકસ્સ વિપસ્સનાપચ્ચયા પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. ઇધ પન કલાપસમ્મસનપચ્ચયા પામોજ્જં ગહેતબ્બં. પમુદિતસ્સ ભાવો પામોજ્જં, દુબ્બલા પીતિ. આદિકમ્મત્થે પ-કારો દટ્ઠબ્બો. પમુદિતસ્સાતિ તેન પામોજ્જેન પમુદિતસ્સ તુટ્ઠસ્સ. પમોદિતસ્સાતિપિ પાઠો. સોયેવત્થો. પીતીતિ બલવપીતિ. પીતિમનસ્સાતિ પીતિયુત્તમનસ્સ. યુત્તસદ્દસ્સ લોપો દટ્ઠબ્બો યથા અસ્સરથોતિ ¶ . કાયોતિ નામકાયો, રૂપકાયેન સહ વા. પસ્સમ્ભતીતિ વૂપસન્તદરથો હોતિ. પસ્સદ્ધકાયોતિ ¶ ઉભયપસ્સદ્ધિયોગેન નિબ્બુતકાયો. સુખં વેદેતીતિ ચેતસિકં સુખં વિન્દતિ, કાયિકસુખેન સહ વા. સુખિનોતિ સુખસમઙ્ગિસ્સ. ચિત્તં સમાધિયતીતિ ચિત્તં સમં આધિયતિ, એકગ્ગં હોતિ. સમાહિતે ચિત્તેતિ ભાવેનભાવલક્ખણત્થે ભુમ્મવચનં. ચિત્તસમાહિતભાવેન હિ યથાભૂતજાનનં લક્ખીયતિ. યથાભૂતં પજાનાતીતિ ઉદયબ્બયઞાણાદિવસેન સઙ્ખારં યથાસભાવં જાનાતિ. પસ્સતીતિ તંયેવ ચક્ખુના દિટ્ઠં વિય ફુટં કત્વા પઞ્ઞાચક્ખુના પસ્સતિ. નિબ્બિન્દતીતિ નવવિધવિપસ્સનાઞાણયોગેન સઙ્ખારેસુ ઉક્કણ્ઠતિ. નિબ્બિન્દં વિરજ્જતીતિ તં વિપસ્સનં સિખં પાપેન્તો મગ્ગઞાણયોગેન સઙ્ખારેહિ વિરત્તો હોતિ. વિરાગા વિમુચ્ચતીતિ વિરાગસઙ્ખાતમગ્ગહેતુ ફલવિમુત્તિયા નિબ્બાને અધિમોક્ખેન વિમુચ્ચતિ. કેસુચિ પન પોત્થકેસુ ઇમસ્મિં વારે ‘‘સમાહિતેન ચિત્તેન ઇદં દુક્ખન્તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિ સચ્ચનયો લિખિતો, સોપિ ચ કેસુચિ પોત્થકેસુ ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિઆદિના નયેન લિખિતો. વારદ્વયેપિ બ્યઞ્જનતોયેવ વિસેસો, ન અત્થતો. ‘‘નિબ્બિન્દં વિરજ્જતી’’તિ હિ મગ્ગઞાણસ્સ વુત્તત્તા મગ્ગઞાણે ચ સિદ્ધે ચતુસચ્ચાભિસમયકિચ્ચં સિદ્ધમેવ હોતિ. તસ્મા ચતુસચ્ચનયેન વુત્તવારોપિ ઇમિના વારેન અત્થતો અવિસિટ્ઠોયેવ.

૭૪. ઇદાનિ અનિચ્ચતોતિઆદીહિ આરમ્મણસ્સ અવિસેસેત્વા વુત્તત્તા આરમ્મણં વિસેસેન્તો રૂપં અનિચ્ચતો મનસિ કરોતીતિઆદિમાહ. યોનિસોમનસિકારમૂલકાતિ યોનિસોમનસિકારો મૂલં પતિટ્ઠા એતેસન્તિ યોનિસોમનસિકારમૂલકા. યોનિસોમનસિકારં મુઞ્ચિત્વાયેવ હિ પામોજ્જાદયો નવ ન હોન્તિ. સમાહિતેન ચિત્તેનાતિ કારણભૂતેન ચિત્તેન. યથાભૂતં પજાનાતીતિ પઞ્ઞાય પજાનાતિ. ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિ વુચ્ચમાને અનુસ્સવવસેન પુબ્બભાગસચ્ચાનુબોધોપિ સઙ્ગય્હતિ. યોનિસોમનસિકારોતિ ચ ઉપાયેન મનસિકારો.

ધાતુનાનત્તં ¶ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ ફસ્સનાનત્તન્તિ ચક્ખાદિધાતુનાનત્તં પટિચ્ચ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિનાનત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. ફસ્સનાનત્તં પટિચ્ચાતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિનાનત્તં પટિચ્ચ. વેદનાનાનત્તન્તિ ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિવેદનાનાનત્તં ¶ . સઞ્ઞાનાનત્તન્તિ કામસઞ્ઞાદિનાનત્તં. સઙ્કપ્પનાનત્તન્તિ કામસઙ્કપ્પાદિનાનત્તં. છન્દનાનત્તન્તિ સઙ્કપ્પનાનત્તતાય રૂપે છન્દો સદ્દે છન્દોતિ એવં ¶ છન્દનાનત્તં ઉપ્પજ્જતિ. પરિળાહનાનત્તન્તિ છન્દનાનત્તતાય રૂપપરિળાહો સદ્દપરિળાહોતિ એવં પરિળાહનાનત્તં ઉપ્પજ્જતિ. પરિયેસનાનાનત્તન્તિ પરિળાહનાનત્તતાય રૂપપરિયેસનાદિનાનત્તં ઉપ્પજ્જતિ. લાભનાનત્તન્તિ પરિયેસનાનાનત્તતાય રૂપપટિલાભાદિનાનત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ.

ધમ્મનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૦-૨૪. ઞાણપઞ્ચકનિદ્દેસવણ્ણના

૭૫. ઞાણપઞ્ચકનિદ્દેસે ¶ તેસં પઞ્ચન્નં ઞાણાનં અનુપુબ્બસમ્બન્ધસબ્ભાવતો એકતોવ પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનિ કતાનિ. અભિઞ્ઞાતા હોન્તીતિ ધમ્મસભાવલક્ખણજાનનવસેન સુટ્ઠુ ઞાતા હોન્તિ. ઞાતા હોન્તીતિ ઞાતપરિઞ્ઞાવસેન સભાવતો ઞાતત્તા ઞાતા નામ હોન્તિ. યેન ઞાણેન તે ધમ્મા ઞાતા હોન્તિ, તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞાતિ સમ્બન્ધો. ઇમિનાવ નયેન સેસઞાણાનિપિ યોજેતબ્બાનિ. પરિઞ્ઞાતા હોન્તીતિ સામઞ્ઞલક્ખણવસેન સમન્તતો ઞાતા હોન્તિ. તીરિતા હોન્તીતિ તીરણપરિઞ્ઞાવસેન અનિચ્ચાદિતો ઉપપરિક્ખિતા સમાપિતા નામ હોન્તિ. પહીના હોન્તીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદિના ઞાણેન નિચ્ચસઞ્ઞાદયો ભઙ્ગાનુપસ્સનતો પટ્ઠાય પહીના હોન્તિ. પરિચ્ચત્તા હોન્તીતિ પહાનવસેનેવ છડ્ડિતા નામ હોન્તિ. ભાવિતા હોન્તીતિ વડ્ઢિતા પરિભાવિતા ચ હોન્તિ. એકરસા હોન્તીતિ સકિચ્ચસાધનપટિપક્ખપહાનેન એકકિચ્ચા હોન્તિ, પચ્ચનીકતો વા વિમુત્તિવસેન વિમુત્તિરસેન એકરસા હોન્તિ. સચ્છિકતા હોન્તીતિ પટિલાભવસેન ફલધમ્મો પટિવેધવસેન નિબ્બાનધમ્મોતિ પચ્ચક્ખકતા હોન્તિ. ફસ્સિતા હોન્તીતિ પટિલાભફુસનેન પટિવેધફુસનેન ચ ફસ્સિતા અનુભૂતા હોન્તિ. ઇમાનિ પઞ્ચ ઞાણાનિ હેટ્ઠા સુતમયઞાણવસેન વુત્તાનિ, ઇધ સકિચ્ચસાધનવસેન.

ઞાણપઞ્ચકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૫-૨૮. પટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૭૬. પટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ યસ્મા ધમ્મે અવુત્તે તસ્સ કિચ્ચં ન સક્કા વત્તું, તસ્મા ઉદ્દિટ્ઠાનં પટિપાટિં અનાદિયિત્વા પઠમં ધમ્મા નિદ્દિટ્ઠા. ધમ્માદીનં ¶ અત્થા વુત્તાયેવ. સદ્ધિન્દ્રિયં ધમ્મોતિઆદીહિ ધમ્મસદ્દપરિયાપન્ને ધમ્મે વત્વા નાનત્તસદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો અઞ્ઞો સદ્ધિન્દ્રિયં ધમ્મોતિઆદિમાહ. ‘‘અઞ્ઞો ધમ્મો’’તિ હિ વુત્તે ધમ્માનં નાનત્તં દસ્સિતં હોતિ. પટિવિદિતાતિ અભિમુખભાવેન વિદિતા પાકટા નામ હોન્તિ. તેન પટિસમ્ભિદાપદસ્સ અત્થો વુત્તો. અધિમોક્ખટ્ઠો અત્થોતિઆદીહિ તેસં સદ્ધાદીનં અધિમુચ્ચનાદિકિચ્ચં અત્થો નામાતિ દસ્સેતિ. સન્દસ્સેતુન્તિ પરં ઞાપેતુકામસ્સ પરં સન્દસ્સેતું. પરસ્સ પન વચનં સુણન્તસ્સાપિ લબ્ભતિયેવ. બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપાતિ નામબ્યઞ્જનં નામનિરુત્તિ નામાભિલાપો. નામઞ્હિ અત્થં બ્યઞ્જયતીતિ બ્યઞ્જનં, ‘‘સઙ્ખતમભિસઙ્ખરોન્તીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા સઙ્ખારાતિ વુચ્ચન્તી’’તિ (સં. નિ. ૩.૭૯) એવં નિદ્ધારેત્વા સહેતુકં કત્વા વુચ્ચમાનત્તા નિરુત્તિ, અભિલપીયતિ એતેન અત્થોતિ અભિલાપોતિ વુચ્ચતિ.

નામઞ્ચ નામેતં ચતુબ્બિધં – સામઞ્ઞનામં, ગુણનામં, કિત્તિમનામં, ઓપપાતિકનામન્તિ. તત્થ પઠમકપ્પિકેસુ મહાજનેન સમ્મન્નિત્વા ઠપિતત્તા ‘‘મહાસમ્મતો’’તિ રઞ્ઞો નામં સામઞ્ઞનામં. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘મહાજનસમ્મતોતિ ખો, વાસેટ્ઠ, ‘મહાસમ્મતો મહાસમ્મતો’ત્વેવ પઠમં અક્ખરં ઉપનિબ્બત્ત’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૧૩૧). ‘‘ધમ્મકથિકો પંસુકૂલિકો વિનયધરો તિપિટકધરો સદ્ધો સતો’’તિ એવરૂપં ગુણતો આગતનામં ગુણનામં. ‘‘ભગવા ¶ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદીનિપિ તથાગતસ્સ અનેકાનિ નામસતાનિ ગુણનામાનેવ. તેન વુત્તં –

‘‘અસઙ્ખ્યેય્યાનિ નામાનિ, સગુણેન મહેસિનો;

ગુણેહિ નામમુદ્ધેય્યં, અપિ નામસહસ્સતો’’તિ.

યં પન જાતસ્સ કુમારકસ્સ નામગ્ગહણદિવસે દક્ખિણેય્યાનં સક્કારં કત્વા સમીપે ઠિતા ઞાતકા કપ્પેત્વા પકપ્પેત્વા ‘‘અયં અસુકો નામા’’તિ નામં કરોન્તિ, ઇદં કિત્તિમનામં. યા પન પુરિમપઞ્ઞત્તિ અપરપઞ્ઞત્તિયં પતતિ, પુરિમવોહારો પચ્છિમવોહારે પતતિ. સેય્યથિદં, પુરિમકપ્પેપિ ચન્દો ચન્દોયેવ નામ, એતરહિપિ ચન્દોયેવ. અતીતે સૂરિયો, સમુદ્દો, પથવી, પબ્બતો પબ્બતોયેવ નામ, એતરહિપિ પબ્બતોયેવાતિ, ઇદં ઓપપાતિકનામં. ઇદં ચતુબ્બિધમ્પિ નામં એકં નામમેવ ¶ હોતિ ¶ , તં લોકસઙ્કેતમત્તસિદ્ધં પરમત્થતો અવિજ્જમાનં. અઞ્ઞે પન ‘‘નામં નામ અત્થજોતકો સદ્દો’’તિ વદન્તિ. બલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાનં વુત્તનયાનુસારેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

પટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૯-૩૧. ઞાણત્તયનિદ્દેસવણ્ણના

૭૮. ઞાણત્તયનિદ્દેસે ¶ નિમિત્તન્તિ સઙ્ખારનિમિત્તં. અનિમિત્તેતિ સઙ્ખારનિમિત્તપટિપક્ખે નિબ્બાને. અધિમુત્તત્તાતિ તન્નિન્નભાવેન ચિત્તસ્સ વિસ્સટ્ઠત્તા. ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતીતિ સઙ્ખારનિમિત્તં ઞાણેન ફુસિત્વા ફુસિત્વા તસ્સ ભઙ્ગં વિપસ્સનાઞાણેનેવ પસ્સતિ. એતેન ભઙ્ગાનુપસ્સના સિદ્ધા. સા અનિચ્ચાનુપસ્સનં સાધેતિ, અનિચ્ચસ્સ દુક્ખત્તા સા દુક્ખાનુપસ્સનં, દુક્ખસ્સ અનત્તત્તા સા અનત્તાનુપસ્સનન્તિ એવમેત્થ તિસ્સો અનુપસ્સના વુત્તા હોન્તિ. અનિમિત્તો વિહારોતિ નિમિત્તં ભયતો દિટ્ઠત્તા સો વિપસ્સનત્તયવિહારો અનિમિત્તવિહારો નામ હોતિ. પણિધિન્તિ તણ્હં. અપ્પણિહિતેતિ તણ્હાપટિપક્ખે નિબ્બાને. અભિનિવેસન્તિ અત્તાભિનિવેસં. સુઞ્ઞતેતિ અત્તવિરહિતે નિબ્બાને. સુઞ્ઞતોતિ સુઞ્ઞંયેવ સુઞ્ઞતો. પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વાતિ વિપાકપ્પવત્તં સઙ્ખારુપેક્ખાય અજ્ઝુપેક્ખિત્વા. સુગતિસઙ્ખાતવિપાકપ્પવત્તાભિનન્દિનો હિ સત્તા. અયં પન ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિતુકામો તં પવત્તં, સબ્બઞ્ચ સઙ્ખારગતં અનિચ્ચાદિતો પસ્સિત્વા અજ્ઝુપેક્ખતિયેવ. એવઞ્હિ દિટ્ઠે ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિતું સક્કોતિ, ન અઞ્ઞથા. આવજ્જિત્વાતિ આવજ્જનેન આવજ્જિત્વા. સમાપજ્જતીતિ ફલસમાપત્તિં પટિપજ્જતિ. અનિમિત્તા સમાપત્તીતિ નિમિત્તં ભયતો દિસ્વા સમાપન્નત્તા અનિમિત્તા સમાપત્તિ નામ. અનિમિત્તવિહારસમાપત્તીતિ વિપસ્સનાવિહારવસેન ચ ફલસમાપત્તિવસેન ચ તદુભયં નામ હોતિ.

૭૯. ઇદાનિ સઙ્ખારનિમિત્તમેવ વિભજિત્વા દસ્સેન્તો રૂપનિમિત્તન્તિઆદિમાહ. જરામરણગ્ગહણે વત્તબ્બં પુબ્બે વુત્તમેવ. ‘‘અઞ્ઞો અનિમિત્તવિહારો’’તિઆદીહિ વુત્તેયેવ નિગમેત્વા દસ્સેતિ. સઙ્ખેપેન વિહારટ્ઠે ઞાણં નામ ફલસમાપત્તિયા પુબ્બભાગે સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણે ઠિતસ્સ વિપસ્સનાવિહારનાનત્તે ઞાણં ¶ સમાપત્તટ્ઠે ઞાણં નામ ફલસમાપત્તિનાનત્તે ઞાણં. વિહારસમાપત્તટ્ઠે ઞાણં નામ તદુભયનાનત્તે ઞાણં. વિપસ્સનાવિહારેનેવ ¶ વીતિનામેતુકામો વિપસ્સનાવિહારમેવ પવત્તેતિ, ફલસમાપત્તિવિહારેનેવ વીતિનામેતુકામો વિપસ્સનાપટિપાટિયા ઉસ્સક્કિત્વા ¶ ફલસમાપત્તિવિહારમેવ પવત્તેતિ, તદુભયેન વીતિનામેતુકામો તદુભયં પવત્તેતિ. એવં પુગ્ગલાધિપ્પાયવસેન તિવિધં જાતં. સેસમેત્થ વત્તબ્બં સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણવણ્ણનાયં વુત્તમેવ.

ઞાણત્તયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૨. આનન્તરિકસમાધિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૮૦. આનન્તરિકસમાધિઞાણનિદ્દેસે ¶ નેક્ખમ્મવસેનાતિઆદીસુ નેક્ખમ્મઅબ્યાપાદઆલોકસઞ્ઞાઅવિક્ખેપધમ્મવવત્થાનઞાણપામોજ્જાનિ સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ઉપચારજ્ઝાનસમ્પયુત્તા તસ્સ તસ્સ કિલેસસ્સ વિપક્ખભૂતા સત્ત ધમ્મા એકચિત્તસમ્પયુત્તા એવ. ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપોતિ એકગ્ગસ્સ ભાવો એકગ્ગતા, નાનારમ્મણે ન વિક્ખિપતિ તેન ચિત્તન્તિ અવિક્ખેપો, ચિત્તસ્સ એકગ્ગતાસઙ્ખાતો અવિક્ખેપોતિ અત્થો. સમાધીતિ એકારમ્મણે સમં આધીયતિ તેન ચિત્તન્તિ સમાધિ નામાતિ અત્થો. તસ્સ સમાધિસ્સ વસેનાતિ ઉપચારસમાધિનાપિ સમાહિતચિત્તસ્સ યથાભૂતાવબોધતો વુત્તપ્પકારસ્સ સમાધિસ્સ વસેન. ઉપ્પજ્જતિ ઞાણન્તિ મગ્ગઞાણં યથાક્કમેન ઉપ્પજ્જતિ. ખીયન્તીતિ સમુચ્છેદવસેન ખીયન્તિ. ઇતીતિ વુત્તપ્પકારસ્સ અત્થસ્સ નિગમનં. પઠમં સમથોતિ પુબ્બભાગે સમાધિ હોતિ. પચ્છા ઞાણન્તિ અપરભાગે મગ્ગક્ખણે ઞાણં હોતિ.

કામાસવોતિ પઞ્ચકામગુણિકરાગો. ભવાસવોતિ રૂપારૂપભવેસુ છન્દરાગો ઝાનનિકન્તિ સસ્સતદિટ્ઠિસહજાતો રાગો ભવવસેન પત્થના. દિટ્ઠાસવોતિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો. અવિજ્જાસવોતિ દુક્ખાદીસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અઞ્ઞાણં. ભુમ્મવચનેન ઓકાસપુચ્છં કત્વા ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેના’’તિઆદિના આસવક્ખયકરેન મગ્ગેન આસવક્ખયં દસ્સેત્વા ‘‘એત્થા’’તિ ઓકાસવિસ્સજ્જનં કતં, મગ્ગક્ખણેતિ વુત્તં હોતિ. અનવસેસોતિ નત્થિ એતસ્સ અવસેસોતિ અનવસેસો. અપાયગમનીયોતિ નિરયતિરચ્છાનયોનિપેત્તિવિસયાસુરકાયા ચત્તારો સુખસઙ્ખાતા અયા અપેતત્તા અપાયા, યસ્સ સંવિજ્જતિ ¶ , તં પુગ્ગલં અપાયે ગમેતીતિ અપાયગમનીયો. આસવક્ખયકથા દુભતોવુટ્ઠાનકથાયં વુત્તા.

અવિક્ખેપવસેનાતિ પવત્તમાનસ્સ સમાધિસ્સ ¶ ઉપનિસ્સયભૂતસમાધિવસેન. પથવીકસિણવસેનાતિઆદીસુ દસ કસિણાનિ તદારમ્મણિકઅપ્પનાસમાધિવસેન વુત્તાનિ, બુદ્ધાનુસ્સતિઆદયો ¶ મરણસ્સતિ ઉપસમાનુસ્સતિ ચ ઉપચારજ્ઝાનવસેન વુત્તા, આનાપાનસ્સતિ કાયગતાસતિ ચ અપ્પનાસમાધિવસેન વુત્તા, દસ અસુભા પઠમજ્ઝાનવસેન વુત્તા.

બુદ્ધં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ બુદ્ધાનુસ્સતિ. ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહ’’ન્તિઆદિબુદ્ધગુણારમ્મણાય (મ. નિ. ૧.૭૪; અ. નિ. ૩.૭૧; ૯.૨૭) સતિયા એતં અધિવચનં, તસ્સા બુદ્ધાનુસ્સતિયા વસેન. તથા ધમ્મં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ ધમ્માનુસ્સતિ. ‘‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિઆદિધમ્મગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. સઙ્ઘં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ સઙ્ઘાનુસ્સતિ. ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિઆદિસઙ્ઘગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. સીલં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ સીલાનુસ્સતિ. અત્તનો અખણ્ડતાદિસીલગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. ચાગં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ ચાગાનુસ્સતિ. અત્તનો મુત્તચાગતાદિચાગગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. દેવતા આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ દેવતાનુસ્સતિ. દેવતા સક્ખિટ્ઠાને ઠપેત્વા અત્તનો સદ્ધાદિગુણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. આનાપાને આરબ્ભ ઉપ્પન્ના સતિ આનાપાનસ્સતિ. આનાપાનનિમિત્તારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. મરણં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના સતિ મરણસ્સતિ. એકભવપરિયાપન્નજીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદસઙ્ખાતમરણારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. કુચ્છિતાનં કેસાદીનં પટિકૂલાનં આયત્તા આકરત્તા કાયોતિસઙ્ખાતે સરીરે ગતા પવત્તા, તાદિસં વા કાયં ગતા સતિ કાયગતાસતિ. ‘‘કાયગતસતી’’તિ વત્તબ્બે રસ્સં અકત્વા ‘‘કાયગતાસતી’’તિ વુત્તા. તથેવ ઇધાપિ કાયગતાસતિવસેનાતિ વુત્તં. કેસાદિકેસુ કાયકોટ્ઠાસેસુ પટિકૂલનિમિત્તારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. ઉપસમં આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનુસ્સતિ ઉપસમાનુસ્સતિ. સબ્બદુક્ખૂપસમારમ્મણાય સતિયા એતં અધિવચનં. દસ અસુભા હેટ્ઠા વુત્તત્થા.

૮૧. દીઘં ¶ અસ્સાસવસેનાતિઆદીનિ અપ્પનૂપચારસમાધિભેદંયેવ દસ્સેતું વુત્તાનિ. દીઘં અસ્સાસવસેનાતિ દીઘન્તિ વુત્તઅસ્સાસવસેન. ‘‘દીઘં વા અસ્સસન્તો દીઘં અસ્સસામીતિ પજાનાતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. ૧.૧૦૭; ૩.૧૪૮) હિ વુત્તં. એસ નયો સેસેસુપિ. સબ્બકાયપટિસંવેદીતિ સબ્બસ્સ અસ્સાસપસ્સાસકાયસ્સ ¶ પટિસંવેદી. પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારન્તિ ઓળારિકં અસ્સાસપસ્સાસઙ્ખાતં કાયસઙ્ખારં પસ્સમ્ભેન્તો વૂપસમેન્તો. ‘‘દીઘં રસ્સં સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખાર’’ન્તિ ઇમિનાવ ચતુક્કેન અપ્પનાસમાધિ વુત્તો. પીતિપટિસંવેદીતિ પીતિં પાકટં કરોન્તો. ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદીતિ સઞ્ઞાવેદનાસઙ્ખાતં ચિત્તસઙ્ખારં પાકટં કરોન્તો. અભિપ્પમોદયં ચિત્તન્તિ ચિત્તં મોદેન્તો. સમાદહં ચિત્તન્તિ આરમ્મણે ¶ ચિત્તં સમં ઠપેન્તો. વિમોચયં ચિત્તન્તિ ચિત્તં નીવરણાદીહિ વિમોચેન્તો. પીતિપટિસંવેદી સુખપટિસંવેદી ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારન્તિ ચતુક્કઞ્ચ ચિત્તપટિસંવેદી અભિપ્પમોદયં ચિત્તં સમાદહં ચિત્તં વિમોચયં ચિત્તન્તિ ચતુક્કઞ્ચ અપ્પનાસમાધિવસેન વિપસ્સનાસમ્પયુત્તસમાધિવસેન ચ વુત્તાનિ. અનિચ્ચાનુપસ્સીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાવસેન. વિરાગાનુપસ્સીતિ નિબ્બિદાનુપસનાવસેન. નિરોધાનુપસ્સીતિ ભઙ્ગાનુપસ્સનાવસેન. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સીતિ વુટ્ઠાનગામિનીવિપસ્સનાવસેન. સા હિ તદઙ્ગવસેન સદ્ધિં ખન્ધાભિસઙ્ખારેહિ કિલેસે પરિચ્ચજતિ. સઙ્ખતદોસદસ્સનેન ચ તબ્બિપરીતે નિબ્બાને તન્નિન્નતાય પક્ખન્દતિ. ઇદં ચતુક્કં વિપસ્સનાસમ્પયુત્તસમાધિવસેનેવ વુત્તં. અસ્સાસવસેન પસ્સાસવસેનાતિ ચેત્થ અસ્સાસપસ્સાસપવત્તિમત્તં ગહેત્વા વુત્તં, ન તદારમ્મણકરણવસેન. વિત્થારો પનેત્થ આનાપાનકથાયં આવિભવિસ્સતિ.

આનન્તરિકસમાધિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૩. અરણવિહારઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૮૨. અરણવિહારઞાણનિદ્દેસે ¶ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદયો વુત્તત્થા. સુઞ્ઞતો વિહારોતિ અનત્તાનુપસ્સનાય વુટ્ઠિતસ્સ સુઞ્ઞતાકારેનેવ પવત્તા અરહત્તફલસમાપત્તિ. અનિમિત્તો વિહારોતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાય વુટ્ઠિતસ્સ અનિમિત્તાકારેન પવત્તા અરહત્તફલસમાપત્તિ. અપ્પણિહિતો ¶ વિહારોતિ દુક્ખાનુપસ્સનાય વુટ્ઠિતસ્સ અપ્પણિહિતાકારેન પવત્તા અરહત્તફલસમાપત્તિ. સુઞ્ઞતે અધિમુત્તતાતિ સુઞ્ઞતે ફલસમાપત્તિયા પુબ્બભાગપઞ્ઞાવસેન અધિમુત્તતા. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. પઠમં ઝાનન્તિઆદીહિ અરહત્તફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિતુકામસ્સ વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા ઝાનસમાપત્તિયો વુત્તા. અરહતોયેવ હિ વિપસ્સનાફલસમાપત્તિપણીતાધિમુત્તિઝાનસમાપત્તિયો સબ્બકિલેસાનં પહીનત્તા ‘‘અરણવિહારો’’તિ વત્તું અરહન્તિ.

પઠમેન ઝાનેન નીવરણે હરતીતિ અરણવિહારોતિ પઠમજ્ઝાનસમઙ્ગી પઠમેન ઝાનેન નીવરણે હરતીતિ તં પઠમં ઝાનં અરણવિહારોતિ અત્થો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અરહતો નીવરણાભાવેપિ નીવરણવિપક્ખત્તા પઠમસ્સ ઝાનસ્સ નીવરણે હરતીતિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. વિપસ્સનાફલસમાપત્તિપણીતાધિમુત્તિવસેન તિધા અરણવિહારઞાણં ઉદ્દિસિત્વા કસ્મા ઝાનસમાપત્તિયોવ ¶ અરણવિહારોતિ નિદ્દિટ્ઠાતિ ચે? ઉદ્દેસવસેનેવ તાસં તિસ્સન્નં અરણવિહારતાય સિદ્ધત્તા. ફલસમાપત્તિવિપસ્સનાય પન ભૂમિભૂતાનં ઝાનસમાપત્તીનં અરણવિહારતા અવુત્તે ન સિજ્ઝતિ, તસ્મા અસિદ્ધમેવ સાધેતું ‘‘પઠમં ઝાનં અરણવિહારો’’તિઆદિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તાસઞ્હિ અરણવિહારતા ઉદ્દેસવસેન અસિદ્ધાપિ નિદ્દેસે વુત્તત્તા સિદ્ધાતિ. તેસં વા યોજિતનયેનેવ ¶ ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સના નિચ્ચસઞ્ઞં હરતીતિ અરણવિહારો, દુક્ખાનુપસ્સના સુખસઞ્ઞં હરતીતિ અરણવિહારો, અનત્તાનુપસ્સના અત્તસઞ્ઞં હરતીતિ અરણવિહારો, સુઞ્ઞતો વિહારો અસુઞ્ઞતં હરતીતિ અરણવિહારો, અનિમિત્તો વિહારો નિમિત્તં હરતીતિ અરણવિહારો, અપ્પણિહિતો વિહારો પણિધિં હરતીતિ અરણવિહારો, સુઞ્ઞતાધિમુત્તતા અસુઞ્ઞતાધિમુત્તિં હરતીતિ અરણવિહારો, અનિમિત્તાધિમુત્તતા નિમિત્તાધિમુત્તિં હરતીતિ અરણવિહારો, અપ્પણિહિતાધિમુત્તતા પણિહિતાધિમુત્તિં હરતીતિ અરણવિહારો’’તિ યોજેત્વા ગહેતબ્બં.

અરણવિહારઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૪. નિરોધસમાપત્તિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૮૩. નિરોધસમાપત્તિઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ સમથબલન્તિ કામચ્છન્દાદયો પચ્ચનીકધમ્મે સમેતીતિ સમથો, સોયેવ અકમ્પનીયટ્ઠેન બલં. અનાગામિઅરહન્તાનંયેવ સમાધિપટિપક્ખસ્સ કામચ્છન્દસ્સ પહાનેન સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારિભાવપ્પત્તત્તા તેસંયેવ સમાધિ બલપ્પત્તોતિ કત્વા ‘‘સમથબલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, ન અઞ્ઞેસં. સમાધિબલન્તિપિ પાઠો. વિપસ્સનાબલન્તિ અનિચ્ચાદિવસેન વિવિધેહિ આકારેહિ ધમ્મે પસ્સતીતિ વિપસ્સના, સાયેવ અકમ્પનીયટ્ઠેન બલં. તેસંયેવ ઉભિન્નં બલપ્પત્તં વિપસ્સનાઞાણં. તત્થ સમથબલં અનુપુબ્બેન ચિત્તસન્તાનવૂપસમનત્થં નિરોધે ચ પટિપાદનત્થં, વિપસ્સનાબલં પવત્તે આદીનવદસ્સનત્થં નિરોધે ચ આનિસંસદસ્સનત્થં.

નીવરણેતિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં, નીવરણનિમિત્તં નીવરણપચ્ચયાતિ અત્થો. કરણત્થે વા ભુમ્મવચનં, નીવરણેનાતિ અત્થો. ન કમ્પતીતિ ઝાનસમઙ્ગીપુગ્ગલો. અથ વા ઝાનન્તિ ઝાનઙ્ગાનં અધિપ્પેતત્તા પઠમેન ઝાનેન તંસમ્પયુત્તસમાધિ નીવરણે ન કમ્પતિ. અયમેવ ચેત્થ યોજના ગહેતબ્બા. ઉદ્ધચ્ચે ચાતિ ઉદ્ધચ્ચસહગતચિત્તુપ્પાદે ઉદ્ધચ્ચે ચ. ઉદ્ધચ્ચન્તિ ચ ઉદ્ધતભાવો ¶ , તં અવૂપસમલક્ખણં. ઉદ્ધચ્ચસહગતકિલેસે ચાતિ ઉદ્ધચ્ચેન સહગતે એકુપ્પાદાદિભાવં ગતે ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તે મોહઅહિરિકઅનોત્તપ્પકિલેસે ચ. ખન્ધે ચાતિ ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તચતુક્ખન્ધે ચ. ન કમ્પતિ ન ચલતિ ન વેધતીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનિ. ઉદ્ધચ્ચે ન કમ્પતિ, ઉદ્ધચ્ચસહગતકિલેસે ન ચલતિ, ઉદ્ધચ્ચસહગતક્ખન્ધે ન વેધતીતિ યોજેતબ્બં. વિપસ્સનાબલં સત્તન્નંયેવ અનુપસ્સનાનં વુત્તત્તા ¶ તાસંયેવ વસેન વિપસ્સનાબલં પરિપુણ્ણં હોતીતિ વેદિતબ્બં. અવિજ્જાય ચાતિ દ્વાદસસુપિ અકુસલચિત્તુપ્પાદેસુ અવિજ્જાય ચ. અવિજ્જાસહગતકિલેસે ચાતિ યથાયોગં અવિજ્જાય સમ્પયુત્તલોભદોસમાનદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાથિનઉદ્ધચ્ચઅહિરિકઅનોત્તપ્પકિલેસે ચ.

વચીસઙ્ખારાતિ વિતક્કવિચારા. ‘‘પુબ્બે ખો, આવુસો વિસાખ, વિતક્કેત્વા વિચારેત્વા પચ્છા વાચં ભિન્દતિ, તસ્મા વિતક્કવિચારા વચીસઙ્ખારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૩) વચનતો ¶ વાચં સઙ્ખરોન્તિ ઉપ્પાદેન્તીતિ વચીસઙ્ખારા. કાયસઙ્ખારાતિ અસ્સાસપસ્સાસા. ‘‘અસ્સાસપસ્સાસા ખો, આવુસો વિસાખ, કાયિકા એતે ધમ્મા કાયપટિબદ્ધા, તસ્મા અસ્સાસપસ્સાસા કાયસઙ્ખારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૩) વચનતો કાયેન સઙ્ખરીયન્તીતિ કાયસઙ્ખારા. સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધન્તિ સઞ્ઞાય વેદનાય ચ નિરોધં. ચિત્તસઙ્ખારાતિ સઞ્ઞા ચ વેદના ચ. ‘‘ચેતસિકા એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા, તસ્મા સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચિત્તસઙ્ખારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૩) વચનતો ચિત્તેન સઙ્ખરીયન્તીતિ ચિત્તસઙ્ખારા.

૮૪. ઞાણચરિયાસુ અનુપસ્સનાવસાને, વિવટ્ટનાનુપસ્સનાગહણેન વા તસ્સા આદિભૂતા ચરિયાકથાય ઞાણચરિયાતિ વુત્તા સેસાનુપસ્સનાપિ ગહિતા હોન્તીતિ વેદિતબ્બં. સોળસહિ ઞાણચરિયાહીતિ ચ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો, અનાગામિસ્સ પન અરહત્તમગ્ગફલવજ્જાહિ ચુદ્દસહિપિ હોતિ પરિપુણ્ણબલત્તા.

૮૫. નવહિ સમાધિચરિયાહીતિ એત્થ પઠમજ્ઝાનાદીહિ અટ્ઠ, પઠમજ્ઝાનાદીનં પટિલાભત્થાય સબ્બત્થ ઉપચારજ્ઝાનવસેન એકાતિ નવ સમાધિચરિયા. બલચરિયાનં કિં નાનત્તં? સમથબલેનપિ હિ ‘‘નેક્ખમ્મવસેના’’તિઆદીહિ સત્તહિ પરિયાયેહિ ઉપચારસમાધિ વુત્તો, પેય્યાલવિત્થારતો ‘‘પઠમજ્ઝાનવસેના’’તિઆદીહિ સમસત્તતિયા વારેહિ યથાયોગં અપ્પનૂપચારસમાધિ વુત્તો, સમાધિચરિયાયપિ ‘‘પઠમં ઝાન’’ન્તિઆદીહિ અટ્ઠહિ પરિયાયેહિ અપ્પનાસમાધિ વુત્તો. પઠમં ઝાનં પટિલાભત્થાયાતિઆદીહિ અટ્ઠહિ પરિયાયેહિ ઉપચારસમાધિ વુત્તોતિ ઉભયત્થાપિ અપ્પનૂપચારસમાધિયેવ વુત્તો. એવં સન્તેપિ અકમ્પિયટ્ઠેન બલાનિ વસીભાવટ્ઠેન ¶ ચરિયાતિ વેદિતબ્બા. વિપસ્સનાબલે પન સત્ત અનુપસ્સનાવ ‘‘વિપસ્સનાબલ’’ન્તિ વુત્તા, ઞાણચરિયાય સત્ત ચ અનુપસ્સના વુત્તા, વિવટ્ટનાનુપસ્સનાદયો નવ ચ વિસેસેત્વા ¶ વુત્તા. ઇદં નેસં નાનત્તં. સત્ત અનુપસ્સના પન અકમ્પિયટ્ઠેન બલાનિ વસીભાવટ્ઠેન ચરિયાતિ વેદિતબ્બા.

‘‘વસીભાવતા પઞ્ઞા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૩૪ માતિકા) એત્થ વુત્તવસિયો વિસ્સજ્જેતું વસીતિ પઞ્ચ વસિયોતિ ઇત્થિલિઙ્ગવોહારેન વુત્તં. વસો એવ વસીતિ વુત્તં હોતિ. પુન ¶ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય તા વસિયો વિસ્સજ્જેન્તો આવજ્જનવસીતિઆદિમાહ. આવજ્જનાય વસો આવજ્જનવસો, સો અસ્સ અત્થીતિ આવજ્જનવસી. એસેવ નયો સેસેસુ. પઠમં ઝાનં યત્થિચ્છકન્તિ યત્થ યત્થ પદેસે ઇચ્છતિ ગામે વા અરઞ્ઞે વા, તત્થ તત્થ આવજ્જતિ. યદિચ્છકન્તિ યદા યદા કાલે સીતકાલે વા ઉણ્હકાલે વા, તદા તદા આવજ્જતિ. અથ વા યં યં પઠમં ઝાનં ઇચ્છતિ પથવીકસિણારમ્મણં વા સેસારમ્મણં વા, તં તં આવજ્જતિ. એકેકકસિણારમ્મણસ્સાપિ ઝાનસ્સ વસિતાનં વુત્તત્તા પુરિમયોજનાયેવ સુન્દરતરા. યાવતિચ્છકન્તિ યાવતકં કાલં ઇચ્છતિ અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તં સત્તાહં વા, તાવતકં કાલં આવજ્જતિ. આવજ્જનાયાતિ મનોદ્વારાવજ્જનાય. દન્ધાયિતત્તન્તિ અવસવત્તિભાવો, અલસભાવો વા. સમાપજ્જતીતિ પટિપજ્જતિ, અપ્પેતીતિ અત્થો. અધિટ્ઠાતીતિ અન્તોસમાપત્તિયં અધિકં કત્વા તિટ્ઠતિ. વુટ્ઠાનવસિયંપઠમં ઝાનન્તિ નિસ્સક્કત્થે ઉપયોગવચનં, પઠમજ્ઝાનાતિ અત્થો. પચ્ચવેક્ખતીતિ પચ્ચવેક્ખણજવનેહિ નિવત્તિત્વા પસ્સતિ. અયમેત્થ પાળિવણ્ણના.

અયં પન અત્થપ્પકાસના – પઠમજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય વિતક્કં આવજ્જયતો ભવઙ્ગં ઉપચ્છિન્દિત્વા પવત્તાવજ્જનાનન્તરં વિતક્કારમ્મણાનેવ ચત્તારિ પઞ્ચ વા જવનાનિ જવન્તિ, તતો દ્વે ભવઙ્ગાનિ, તતો પુન વિચારારમ્મણં આવજ્જનં વુત્તનયેનેવ જવનાનીતિ એવં પઞ્ચસુ ઝાનઙ્ગેસુ યદા નિરન્તરં ચિત્તં પેસેતું સક્કોતિ, અથસ્સ આવજ્જનવસી સિદ્ધાવ હોતિ. અયં પન મત્થકપ્પત્તા વસી ભગવતો યમકપાટિહારિયેવ લબ્ભતિ. ઇતો પરં સીઘતરા આવજ્જનવસી નામ નત્થિ. અઞ્ઞેસં પન અન્તરન્તરા ભવઙ્ગવારે ગણના નત્થિ. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ નન્દોપનન્દદમને વિય સીઘં સમાપત્તિસમાપજ્જનસમત્થતા સમાપજ્જનવસી નામ. અચ્છરામત્તં વા દસચ્છરામત્તં વા ખણં સમાપત્તિં ઠપેતું સમત્થતા અધિટ્ઠાનવસી ¶ નામ. તથેવ તતો લહું વુટ્ઠાનસમત્થતા વુટ્ઠાનવસી નામ. પચ્ચવેક્ખણવસી પન આવજ્જનવસિયા એવ વુત્તા. પચ્ચવેક્ખણજવનાનેવ હિ તત્થ આવજ્જનાનન્તરાનીતિ. ઇતિ ¶ આવજ્જનવસિયા સિદ્ધાય પચ્ચવેક્ખણવસી સિદ્ધા હોતિ, અધિટ્ઠાનવસિયા ચ સિદ્ધાય વુટ્ઠાનવસી સિદ્ધા હોતિ. એવં સન્તેપિ ‘‘અયં પન મત્થકપ્પત્તા વસી ભગવતો યમકપાટિહારિયેવ લબ્ભતી’’તિ વુત્તત્તા પાટિહારિયકાલે ઝાનઙ્ગપચ્ચવેક્ખણાનં અભાવતો ¶ નાનાવિધવણ્ણાદિનિમ્માનસ્સ નાનાકસિણવસેન ઇજ્ઝનતો તંતંકસિણારમ્મણં ઝાનં સમાપજ્જિતુકામસ્સ યથારુચિ લહું તસ્મિં કસિણે વુત્તનયેન આવજ્જનપવત્તનસમત્થતા આવજ્જનવસી, તદાવજ્જનવીથિયંયેવ તસ્સ ઝાનસ્સ અપ્પનાસમત્થતાસમાપજ્જનસમત્થતા સમાપજ્જનવસી. એવઞ્હિ વુચ્ચમાને યુત્તિ ચ ન વિરુજ્ઝતિ, વસીપટિપાટિ ચ યથાક્કમેનેવ યુજ્જતિ. ઝાનઙ્ગપચ્ચવેક્ખણાયં પન ‘‘મત્થકપ્પત્તાયેવ પઞ્ચ જવનાની’’તિ વુત્તત્તા વુત્તનયેન સત્તસુપિ જવનેસુ જવન્તેસુ પચ્ચવેક્ખણવસીયેવ હોતિ. એવં સન્તે ‘‘પઠમજ્ઝાનં આવજ્જતી’’તિ વચનં ન યુજ્જતીતિ ચે? યથા કસિણે પવત્તં ઝાનં કારણોપચારેન કસિણન્તિ વુત્તં, તથા ઝાનપચ્ચયં કસિણં ‘‘સુખો બુદ્ધાનમુપ્પાદો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૯૪) વિય ફલોપચારેન ઝાનન્તિ વુત્તં. યથાપરિચ્છિન્ને કાલે ઠત્વા વુટ્ઠિતસ્સ નિદ્દાય પબુદ્ધસ્સ પુન નિદ્દોક્કમને વિય પુન ઝાનોક્કમને સતિપિ અધિટ્ઠાનવસીયેવ નામ, યથાપરિચ્છેદેન વુટ્ઠિતસ્સ પન વુટ્ઠાનેયેવ અધિટ્ઠાને સતિપિ વુટ્ઠાનવસી નામ હોતીતિ અયં તેસં વિસેસો.

નિરોધસમાપત્તિયા વિભાવનત્થં પન ઇદં પઞ્હકમ્મં – કા નિરોધસમાપત્તિ, કે તં સમાપજ્જન્તિ, કે ન સમાપજ્જન્તિ, કત્થ સમાપજ્જન્તિ, કસ્મા સમાપજ્જન્તિ, કથઞ્ચસ્સા સમાપજ્જનં હોતિ, કથં ઠાનં, કથં વુટ્ઠાનં, વુટ્ઠિતસ્સ કિન્નિન્નં ચિત્તં હોતિ, મતસ્સ ચ સમાપન્નસ્સ ચ કો વિસેસો, નિરોધસમાપત્તિ ¶ કિં સઙ્ખતા અસઙ્ખતા લોકિયા લોકુત્તરા નિપ્ફન્ના અનિપ્ફન્નાતિ?

તત્થ કા નિરોધસમાપત્તીતિ? યા અનુપુબ્બનિરોધવસેન ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં અપ્પવત્તિ.

કે તં સમાપજ્જન્તિ, કે ન સમાપજ્જન્તીતિ? સબ્બેપિ પુથુજ્જના સોતાપન્ના સકદાગામિનો સુક્ખવિપસ્સકા ચ અનાગામી અરહન્તો ન સમાપજ્જન્તિ, અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો પન અનાગામિનો ચ ખીણાસવા ચ સમાપજ્જન્તિ.

કત્થ ¶ ¶ સમાપજ્જન્તીતિ? પઞ્ચવોકારભવે. કસ્મા? અનુપુબ્બસમાપત્તિસબ્ભાવતો. ચતુવોકારભવે પન પઠમજ્ઝાનાદીનં ઉપ્પત્તિયેવ નત્થિ, તસ્મા ન સક્કા તત્થ સમાપજ્જિતું.

કસ્મા સમાપજ્જન્તીતિ? સઙ્ખારાનં પવત્તિભેદે ઉક્કણ્ઠિત્વા દિટ્ઠેવ ધમ્મે અચિત્તકા હુત્વા ‘‘નિરોધં નિબ્બાનં પત્વા સુખં વિહરિસ્સામા’’તિ સમાપજ્જન્તિ.

કથં ચસ્સા સમાપજ્જનં હોતીતિ? સમથવિપસ્સનાવસેન ઉસ્સક્કિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચસ્સ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં નિરોધયતો એવમસ્સા સમાપજ્જનં હોતિ. યો હિ સમથવસેનેવ ઉસ્સક્કતિ, સો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પત્વા તિટ્ઠતિ. યો વિપસ્સનાવસેનેવ ઉસ્સક્કતિ, સો ફલસમાપત્તિં પત્વા તિટ્ઠતિ. યો પન ઉભયવસેન ઉસ્સક્કિત્વા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં નિરોધેતિ, સો તં સમાપજ્જતીતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો.

અયં પન વિત્થારો – ઇધ ભિક્ખુ નિરોધં સમાપજ્જિતુકામો કતભત્તકિચ્ચો સુધોતહત્થપાદો વિવિત્તે ઓકાસે સુપઞ્ઞત્તે આસને નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. સો પઠમજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય તત્થ સઙ્ખારે અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો વિપસ્સતિ. વિપસ્સના પનેસા તિવિધા હોતિ – સઙ્ખારપરિગ્ગણ્હનકવિપસ્સના, ફલસમાપત્તિવિપસ્સના, નિરોધસમાપત્તિવિપસ્સનાતિ. તત્થ સઙ્ખારપરિગ્ગણ્હનકવિપસ્સના મન્દા વા હોતુ તિક્ખા વા, મગ્ગસ્સ પદટ્ઠાનં હોતિયેવ. ફલસમાપત્તિવિપસ્સના તિક્ખાવ વટ્ટતિ મગ્ગભાવનાસદિસા. નિરોધસમાપત્તિવિપસ્સના પન નાતિમન્દા નાતિતિક્ખા વટ્ટતિ. તસ્મા એસ નાતિમન્દાય નાતિતિક્ખાય વિપસ્સનાય તે સઙ્ખારે વિપસ્સતિ. તતો દુતિયજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા ¶ વુટ્ઠાય તત્થ સઙ્ખારે તથેવ વિપસ્સતિ. તતો તતિયજ્ઝાનં…પે… તતો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય તત્થ સઙ્ખારે તથેવ વિપસ્સતિ. અથ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ચતુબ્બિધં પુબ્બકિચ્ચં કરોતિ – નાનાબદ્ધઅવિકોપનં, સઙ્ઘપટિમાનનં, સત્થુપક્કોસનં, અદ્ધાનપરિચ્છેદન્તિ.

તત્થ નાનાબદ્ધઅવિકોપનન્તિ યં ઇમિના ભિક્ખુના સદ્ધિં એકાબદ્ધં ન હોતિ, નાનાબદ્ધં હુત્વા ઠિતં પત્તચીવરં વા મઞ્ચપીઠં વા નિવાસગેહં વા અઞ્ઞં ¶ વા પન કિઞ્ચિ પરિક્ખારજાતં, તં યથા ન વિકુપ્પતિ, અગ્ગિઉદકવાતચોરઉન્દૂરાદીનં વસેન ન વિનસ્સતિ, એવં અધિટ્ઠાતબ્બં. તત્રિદં અધિટ્ઠાનવિધાનં – ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ઇમસ્મિં સત્તાહબ્ભન્તરે મા અગ્ગિના ઝાયતુ, મા ઉદકેન વુય્હતુ, મા વાતેન વિદ્ધંસતુ, મા ચોરેહિ હરીયતુ, મા ઉન્દૂરાદીહિ ¶ ખજ્જતૂ’’તિ. એવં અધિટ્ઠિતે તં સત્તાહં તસ્સ ન કોચિ પરિસ્સયો હોતિ, અનધિટ્ઠહતો પન અગ્ગિઆદીહિ વિનસ્સતિ. ઇદં નાનાબદ્ધઅવિકોપનં નામ. યં પન એકાબદ્ધં હોતિ નિવાસનપારુપનં વા નિસિન્નાસનં વા, તત્થ વિસું અધિટ્ઠાનકિચ્ચં નત્થિ, સમાપત્તિયેવ નં રક્ખતિ.

સઙ્ઘપટિમાનનન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પટિમાનનં ઉદિક્ખનં. યાવ એસો ભિક્ખુ આગચ્છતિ, તાવ સઙ્ઘકમ્મસ્સ અકરણન્તિ અત્થો. એત્થ ચ ન પટિમાનનં એતસ્સ પુબ્બકિચ્ચં, પટિમાનનાવજ્જનં પન પુબ્બકિચ્ચં. તસ્મા એવં આવજ્જિતબ્બં – ‘‘સચે મયિ સત્તાહં નિરોધં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્ને સઙ્ઘો અપલોકનકમ્માદીસુ કિઞ્ચિદેવ કમ્મં કત્તુકામો હોતિ, યાવ મં કોચિ ભિક્ખુ આગન્ત્વા ન પક્કોસતિ, તાવદેવ વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ. એવં કત્વા સમાપન્નો હિ તસ્મિં સમયે વુટ્ઠાતિયેવ. યો પન એવં ન કરોતિ, સઙ્ઘો ચ સન્નિપતિત્વા તં અપસ્સન્તો ‘‘અસુકો ભિક્ખુ કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નિરોધં સમાપન્નો’’તિ વુત્તે કઞ્ચિ ભિક્ખું પેસેતિ ‘‘ગચ્છ તં સઙ્ઘસ્સ વચનેન પક્કોસા’’તિ. અથસ્સ તેન ભિક્ખુના સવનૂપચારે ઠત્વા ‘‘સઙ્ઘો તં આવુસો પટિમાનેતી’’તિ વુત્તમત્તેયેવ વુટ્ઠાનં હોતિ. એવંગરુકા હિ સઙ્ઘસ્સ આણા ¶ નામ. તસ્મા તં આવજ્જિત્વા યથા સયમેવ વુટ્ઠાતિ, એવં સમાપજ્જિતબ્બં.

સત્થુપક્કોસનન્તિ ઇધાપિ સત્થુપક્કોસનાવજ્જનમેવ ઇમસ્સ પુબ્બકિચ્ચં. તસ્મા તમ્પિ એવં આવજ્જિતબ્બં – ‘‘સચે મયિ સત્તાહં નિરોધં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્ને સત્થા ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં સિક્ખાપદં વા પઞ્ઞપેતિ, તથારૂપાય વા અટ્ઠુપ્પત્તિયા ધમ્મં દેસેતિ. યાવ મં કોચિ આગન્ત્વા ન પક્કોસતિ, તાવદેવ વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ. એવં કત્વા નિસિન્નો હિ તસ્મિં સમયે વુટ્ઠાતિયેવ. યો પન એવં ન કરોતિ, સત્થા ચ સઙ્ઘે સન્નિપતિતે તં અપસ્સન્તો ‘‘અસુકો ભિક્ખુ કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નિરોધં સમાપન્નો’’તિ વુત્તે કઞ્ચિ ભિક્ખું પેસેતિ ‘‘ગચ્છ તં મમ વચનેન પક્કોસા’’તિ. અથસ્સ ¶ તેન ભિક્ખુના સવનૂપચારે ઠત્વા સત્થા આયસ્મન્તં આમન્તેતી’’તિ વુત્તમત્તેયેવ વુટ્ઠાનં હોતિ. એવંગરુકઞ્હિ સત્થુપક્કોસનં. તસ્મા તં આવજ્જિત્વા યથા સયમેવ વુટ્ઠાતિ, એવં સમાપજ્જિતબ્બં.

અદ્ધાનપરિચ્છેદોતિ જીવિતદ્ધાનસ્સ પરિચ્છેદો. ઇમિના હિ ભિક્ખુના અદ્ધાનપરિચ્છેદે કુસલેન ભવિતબ્બં. ‘‘અત્તનો આયુસઙ્ખારા સત્તાહં પવત્તિસ્સન્તિ, ન પવત્તિસ્સન્તી’’તિ આવજ્જિત્વાવ સમાપજ્જિતબ્બં. સચે હિ સત્તાહબ્ભન્તરે નિરુજ્ઝનકે આયુસઙ્ખારે અનાવજ્જિત્વાવ ¶ સમાપજ્જતિ, તસ્સ નિરોધસમાપત્તિ મરણં પટિબાહિતું ન સક્કોતિ. અન્તોનિરોધે મરણસ્સ નત્થિતાય અન્તરાવ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાતિ, તસ્મા એતં આવજ્જિત્વાવ સમાપજ્જિતબ્બં. અવસેસઞ્હિ અનાવજ્જિતુમ્પિ વટ્ટતિ, ઇદં પન આવજ્જિતબ્બમેવાતિ વુત્તં. સો એવં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઇમં પુબ્બકિચ્ચં કત્વા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમાપજ્જતિ. અથેકં વા દ્વે વા ચિત્તવારે અતિક્કમિત્વા અચિત્તકો હોતિ, નિરોધં ફુસતિ. કસ્મા પનસ્સ દ્વિન્નં ચિત્તાનં ઉપરિ ચિત્તાનિ નપ્પવત્તન્તીતિ? નિરોધસ્સ પયોગત્તા. ઇદઞ્હિ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો દ્વે સમથવિપસ્સનાધમ્મે યુગનદ્ધે કત્વા અટ્ઠસમાપત્તિઆરોહનં અનુપુબ્બનિરોધસ્સ પયોગો, ન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયાતિ ¶ નિરોધસ્સ પયોગત્તા દ્વિન્નં ચિત્તાનં ઉપરિ નપ્પવત્તન્તિ.

કથં ઠાનન્તિ? એવં સમાપન્નાય પનસ્સા કાલપરિચ્છેદવસેન ચેવ અન્તરા આયુક્ખયસઙ્ઘપટિમાનનસત્થુપક્કોસનાભાવેન ચ ઠાનં હોતિ.

કથં વુટ્ઠાનન્તિ? અનાગામિસ્સ અનાગામિફલસમાપત્તિયા અરહતો અરહત્તફલસમાપત્તિયાતિ એવં દ્વેધા વુટ્ઠાનં હોતિ.

વુટ્ઠિતસ્સ કિન્નિન્નં ચિત્તં હોતીતિ? નિબ્બાનનિન્નં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધસમાપત્તિયા વુટ્ઠિતસ્સ ખો, આવુસો વિસાખ, ભિક્ખુનો વિવેકનિન્નં ચિત્તં હોતિ વિવેકપોણં વિવેકપબ્ભાર’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૪).

મતસ્સ ચ સમાપન્નસ્સ ચ કો વિસેસોતિ? અયમ્પિ અત્થો સુત્તે વુત્તોયેવ. યથાહ – ‘‘યો ચાયં, આવુસો, મતો કાલઙ્કતો, તસ્સ ¶ કાયસઙ્ખારા નિરુદ્ધા પટિપ્પસ્સદ્ધા, વચીસઙ્ખારા, ચિત્તસઙ્ખારા નિરુદ્ધા પટિપ્પસ્સદ્ધા, આયુ પરિક્ખીણો, ઉસ્મા વૂપસન્તા, ઇન્દ્રિયાનિ પરિભિન્નાનિ. ય્વાયં ભિક્ખુ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં સમાપન્નો, તસ્સપિ કાયસઙ્ખારા નિરુદ્ધા પટિપ્પસ્સદ્ધા, વચીસઙ્ખારા, ચિત્તસઙ્ખારા નિરુદ્ધા પટિપ્પસ્સદ્ધા, આયુ અપરિક્ખીણો, ઉસ્મા અવૂપસન્તા, ઇન્દ્રિયાનિ અપરિભિન્નાની’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૭).

નિરોધસમાપત્તિ કિં સઙ્ખતાતિઆદિપુચ્છાયં પન ‘‘સઙ્ખતા’’તિપિ ‘‘અસઙ્ખતા’’તિપિ ‘‘લોકિયા’’તિપિ ‘‘લોકુત્તરા’’તિપિ ન વત્તબ્બા. કસ્મા? સભાવતો નત્થિતાય. યસ્મા પન સમાપજ્જન્તસ્સ ¶ વસેન સમાપન્નો નામ હોતિ, તસ્મા નિપ્ફન્નાતિ વત્તું વટ્ટતિ, નો અનિપ્ફન્નાતિ.

‘‘ઇતિ સન્તા સમાપત્તિ, અયં અરિયનિસેવિતા;

દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિબ્બાનમિતિ સઙ્ખમુપાગતા’’તિ.

નિરોધસમાપત્તિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૫. પરિનિબ્બાનઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૮૬. પરિનિબ્બાનઞાણનિદ્દેસે ¶ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. સમ્પજાનોતિ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં, સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, ગોચરસમ્પજઞ્ઞં, અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ ઇમેહિ ચતૂહિ સમ્પજઞ્ઞેહિ સમ્પજાનો. પવત્તન્તિ સબ્બત્થ યથાનુરૂપં પરિયુટ્ઠાનપવત્તઞ્ચ અનુસયપ્પવત્તઞ્ચ. પરિયાદિયતીતિ ઉપચારપ્પનાવસેન વુત્તેસુ વિક્ખમ્ભનવસેન, વિપસ્સનાવસેન વુત્તેસુ તદઙ્ગવસેન, મગ્ગવસેન વુત્તેસુ સમુચ્છેદવસેન ખેપેતિ અપ્પવત્તં કરોતિ. પેય્યાલમુખેન હિ દુતિયાદિઝાનસમાપત્તિમહાવિપસ્સનામગ્ગા સંખિત્તા. યસ્મા એતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ પવત્તં ઞાણં પરિનિબ્બાને ઞાણં નામ હોતિ, તસ્મા વિક્ખમ્ભનપરિનિબ્બાનં તદઙ્ગપરિનિબ્બાનં સમુચ્છેદપરિનિબ્બાનન્તિપિ વુત્તમેવ હોતિ. એતેહિ કિલેસપરિનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણઞાણં વુત્તં. અથ વા પનાતિઆદીહિ ખન્ધપરિનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણઞાણં નિદ્દિસતિ. અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયાતિ દુવિધા હિ નિબ્બાનધાતુ સઉપાદિસેસા ચ અનુપાદિસેસા ચ. તત્થ ઉપાદીયતે ‘‘અહં મમા’’તિ ભુસં ગણ્હીયતીતિ ઉપાદિ, ખન્ધપઞ્ચકસ્સેતં ¶ અધિવચનં. ઉપાદિયેવ સેસો અવસિટ્ઠોતિ ઉપાદિસેસો, સહ ઉપાદિસેસેન વત્તતીતિ સઉપાદિસેસા. નત્થેત્થ ઉપાદિસેસોતિ અનુપાદિસેસા. સઉપાદિસેસા પઠમં વુત્તા. અયં પન અનુપાદિસેસા. તાય અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા. ચક્ખુપવત્તન્તિ ચક્ખુપવત્તિ ચક્ખુસમુદાચારો. પરિયાદિયતીતિ ખેપીયતિ મદ્દીયતીતિ. એસ નયો સેસેસુ.

પરિનિબ્બાનઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૬. સમસીસટ્ઠઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૮૭. સમસીસટ્ઠઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ પઞ્ચક્ખન્ધાતિઆદીહિ દસહિ રાસીહિ સબ્બધમ્મસઙ્ગહો વેદિતબ્બો. ન હિ એકેકસ્સ વસેન આયતનધાતુરાસિવજ્જેહિ સેસેહિ અટ્ઠહિ રાસીહિ વિસું વિસું સબ્બધમ્મો સઙ્ગય્હતીતિ. યસ્મા પન લોકુત્તરધમ્મા હેતુસમુચ્છેદેન સમુચ્છિન્દિતબ્બા ન હોન્તિ, તસ્મા સબ્બધમ્મસદ્દેન સઙ્ગહિતાપિ લોકુત્તરધમ્મા સમુચ્છેદવસેન સમ્ભવતો ઇધ ન ગહેતબ્બા, હેતુસમુચ્છેદેન સમુચ્છિન્દિતબ્બા એવ તેભૂમકધમ્મા ગહેતબ્બા. સમ્મા સમુચ્છિન્દતીતિ યથાયોગં વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપહાનવસેન પરિયુટ્ઠાનં અનુસયઞ્ચ નિરોધેન્તો સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ. એવં પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય સમ્મા સમુચ્છેદો નિદ્દિટ્ઠો. નિરોધેતીતિ અનુપ્પાદનિરોધેન નિરોધેતિ. ઇમિના સમુચ્છેદત્થો વુત્તો. ન ઉપટ્ઠાતીતિ એવં નિરોધે કતે સો સો ધમ્મો પુન ન ઉપતિટ્ઠતિ, ન ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. ઇમિના નિરોધત્થો વુત્તો. એવં અનુપટ્ઠહનધમ્મવસેન અનુપટ્ઠાનભાવો નિદ્દિટ્ઠો. સમન્તિ કામચ્છન્દાદીનં સમિતત્તા સમં. તાનિ પન નેક્ખમ્માદીનિ સત્ત, રૂપારૂપજ્ઝાનાનિ અટ્ઠ, મહાવિપસ્સના અટ્ઠારસ, અરિયમગ્ગા ચત્તારોતિ સત્તતિંસ હોન્તિ.

તેરસ સીસાનિ સીસભૂતાનં સબ્બેસં સઙ્ગહવસેન વુત્તાનિ. ઇધ પન સદ્ધાદીનિ અટ્ઠેવ સીસાનિ યુજ્જન્તિ. ન હિ અરહતો તણ્હાદીનિ પઞ્ચ સીસાનિ સન્તિ. પલિબોધસીસન્તિ પલિબુન્ધનં પલિબોધો, નિબ્બાનમગ્ગાવરણન્તિ અત્થો. સીસન્તિ પધાનં, અધિકન્તિ અત્થો. પલિબોધોયેવ સીસં, તંસમ્પયુત્તાદિસબ્બપલિબોધેસુ ¶ ¶ વા સીસન્તિ પલિબોધસીસં. એસ નયો સેસેસુ. વિસેસતો પન વિનિબન્ધનન્તિ ઉન્નતિવસેન સંસારે બન્ધનં. પરામાસોતિ અભિનિવેસો. વિક્ખેપોતિ વિપ્પકિણ્ણતા. કિલેસોતિ કિલિસ્સનં. અધિમોક્ખોતિ અધિમુચ્ચનં. પગ્ગહોતિ ઉસ્સાહનં. ઉપટ્ઠાનન્તિ અપિલાપનં. અવિક્ખેપોતિ અવિપ્પકિણ્ણતા. દસ્સનન્તિ યથાસભાવપટિવેધો. પવત્તન્તિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપવત્તં. ગોચરોતિ આરમ્મણં. ઇમેસુ દ્વાદસસુપિ વારેસુ પધાનટ્ઠો સીસટ્ઠો. વિમોક્ખોતિ વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તીસુ પઞ્ચસુ નિસ્સરણવિમુત્તિ નિબ્બાનં. સઙ્ખારસીસન્તિ સબ્બસઙ્ખતસઙ્ખારાનં સીસં, કોટિ અવસાનન્તિ અત્થો. એતેન અનુપાદિસેસપરિનિબ્બાનં વુત્તં. સઙ્ખારાભાવમત્તવસેન વા ખન્ધપરિનિબ્બાનમેવ વુત્તં હોતિ. નેક્ખમ્માદિકં સમઞ્ચ સદ્ધાદિકં સીસઞ્ચ, સમસીસં વા અસ્સ અત્થીતિ સમસીસીતિ. અથ વા તેરસન્નં સીસાનં તણ્હાદીનિ પઞ્ચ સીસાનિ સમુદયસચ્ચં, સદ્ધાદીનિ પઞ્ચ મગ્ગસચ્ચં, પવત્તસીસં જીવિતિન્દ્રિયં દુક્ખસચ્ચં, ગોચરસીસઞ્ચ સઙ્ખારસીસઞ્ચ નિરોધસચ્ચન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં એકસ્મિં રોગે વા એકસ્મિં ¶ ઇરિયાપથે વા એકસ્મિં સભાગજીવિતિન્દ્રિયે વા અભિસમયો ચ અનુપાદિસેસપરિનિબ્બાનઞ્ચ યસ્સ હોતિ, સો પુબ્બે વુત્તસમાનઞ્ચ ઇમેસઞ્ચ સીસાનં અત્થિતાય સમસીસીતિ વુચ્ચતિ.

સમસીસટ્ઠઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૭. સલ્લેખટ્ઠઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૮૮. સલ્લેખટ્ઠઞાણનિદ્દેસે ¶ રાગો પુથૂતિ રાગો વિસું, લોકુત્તરેહિ અસમ્મિસ્સોતિ અત્થો. એસ નયો સેસેસુ. રાગોતિ રઞ્જનટ્ઠેન. દોસોતિ દુસ્સનટ્ઠેન. મોહોતિ મુય્હનટ્ઠેન. રઞ્જનલક્ખણો રાગો, દુસ્સનલક્ખણો દોસો, મુય્હનલક્ખણો મોહોતિ ઇમે તયો સીસકિલેસે વત્વા ઇદાનિ પભેદતો દસ્સેન્તો કોધોતિઆદિમાહ. તત્થ કુજ્ઝનલક્ખણો કોધોતિ ઇધ સત્તવત્થુકો અધિપ્પેતો. ઉપનન્ધનલક્ખણો ઉપનાહો, દળ્હભાવપ્પત્તો કોધોયેવ. પરગુણમક્ખનલક્ખણો મક્ખો, પરગુણપુઞ્છનન્તિ અત્થો. યુગગ્ગાહલક્ખણો પળાસો, યુગગ્ગાહવસેન પરગુણદસ્સનન્તિ અત્થો. પરસમ્પત્તિખીયનલક્ખણા ઇસ્સા, ઉસૂયનાતિ અત્થો ¶ . અત્તસમ્પત્તિનિગૂહનલક્ખણં મચ્છરિયં, ‘‘મય્હં અચ્છરિયં મા પરસ્સ હોતૂ’’તિ અત્થો. અત્તના કતપાપપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા, પટિચ્છાદનટ્ઠેન માયા વિયાતિ અત્થો. અત્તનો અવિજ્જમાનગુણપ્પકાસનલક્ખણં સાઠેય્યં, સઠભાવોતિ અત્થો. ચિત્તસ્સ ઉદ્ધુમાતભાવલક્ખણો થમ્ભો, થદ્ધભાવોતિ અત્થો. કરણુત્તરિયલક્ખણો સારમ્ભો. ઉન્નતિલક્ખણો માનો. અબ્ભુન્નતિલક્ખણો અતિમાનો. મત્તભાવલક્ખણો મદો. પઞ્ચસુ કામગુણેસુ ચિત્તવોસગ્ગલક્ખણો પમાદો.

એવં વિસું વિસું કિલેસવસેન પુથૂ દસ્સેત્વા વુત્તકિલેસે ચ અવુત્તે ચ અઞ્ઞે સબ્બસઙ્ગાહિકવસેન દસ્સેતું સબ્બે કિલેસાતિઆદિમાહ. તત્થ દિટ્ઠધમ્મસમ્પરાયેસુ સત્તે કિલેસેન્તિ ઉપતાપેન્તિ વિબાધેન્તીતિ કિલેસા. અકુસલકમ્મપથસઙ્ગહિતા ચ અસઙ્ગહિતા ચ. દુટ્ઠુ ચરિતા, દુટ્ઠા વા ચરિતાતિ દુચ્ચરિતા. તે પન કાયદુચ્ચરિતં વચીદુચ્ચરિતં મનોદુચ્ચરિતન્તિ તિપ્પકારા. વિપાકં અભિસઙ્ખરોન્તીતિ અભિસઙ્ખારા. તેપિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ¶ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારોતિ તિપ્પકારા. વિપાકવસેન ભવં ગચ્છન્તીતિભવગામિનો ¶ , ભવગામિનો કમ્મા ભવગામિકમ્મા. ઇમિના અભિસઙ્ખારભાવેપિ સતિ અવેદનીયાનિ કમ્માનિ પટિક્ખિત્તાનિ હોન્તીતિ અયં વિસેસો. ‘‘દુચ્ચરિતા’’તિ ચ ‘‘કમ્મા’’તિ ચ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. નાનત્તેકત્તન્તિ એત્થ ઉદ્દેસે એકત્તસદ્દસ્સ અભાવેપિ નાનત્તેકત્તાનં અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખત્તા એકત્તમ્પિ નિદ્દિસિતુકામેન ‘‘નાનત્તેકત્ત’’ન્તિ ઉદ્દેસો કતો. નાનત્તસલ્લેખકે એકત્તે દસ્સિતે સલ્લેખઞાણં સુખેન દસ્સીયતીતિ. નાનત્તન્તિ અનવટ્ઠિતત્તા સપરિપ્ફન્દત્તા ચ નાનાસભાવો. એકત્તન્તિ અવટ્ઠિતત્તા અપરિપ્ફન્દત્તા ચ એકસભાવો.

ચરણતેજોતિ ચરન્તિ તેન અગતં દિસં નિબ્બાનં ગચ્છન્તીતિ ચરણં. કિં તં? સીલં. તદેવ પટિપક્ખતાપનટ્ઠેન તેજો. ગુણતેજોતિ સીલેન લદ્ધપતિટ્ઠો સમાધિતેજો. પઞ્ઞાતેજોતિ સમાધિના લદ્ધપતિટ્ઠો વિપસ્સનાતેજો. પુઞ્ઞતેજોતિ વિપસ્સનાહિ લદ્ધપતિટ્ઠો અરિયમગ્ગકુસલતેજો. ધમ્મતેજોતિ ચતુન્નં તેજાનં પતિટ્ઠાભૂતો બુદ્ધવચનતેજો. ચરણતેજેન તેજિતત્તાતિ સીલતેજેન તિખિણીકતત્તા. દુસ્સીલ્યતેજન્તિ દુસ્સીલભાવસઙ્ખાતં તેજં. તમ્પિ હિ સન્તાનં તાપનતો તેજો નામ. પરિયાદિયતીતિ ખેપેતિ. અગુણતેજન્તિ સમાધિસ્સ ¶ પટિપક્ખં વિક્ખેપતેજં. દુપ્પઞ્ઞતેજન્તિ વિપસ્સનાઞાણપટિપક્ખં મોહતેજં. અપુઞ્ઞતેજન્તિ તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસપ્પહાનેન કિલેસસહાયં અકુસલકમ્મતેજં. ન કેવલઞ્હેતં અપુઞ્ઞમેવ ખેપેતિ, ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, કમ્મં અકણ્હં અસુક્કં અકણ્હઅસુક્કવિપાકં કમ્મં કમ્મક્ખયાય સંવત્તતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩૩; દી. નિ. ૩.૩૧૨; મ. નિ. ૨.૧૮) વચનતો કુસલકમ્મમ્પિ ખેપેતિયેવ. પુઞ્ઞતેજપટિપક્ખવસેન અપુઞ્ઞતેજમેવ વુત્તં. અધમ્મતેજન્તિ નાનાતિત્થિયાનં સમયવચનતેજં. ઇમસ્સ ઞાણસ્સ ઉદ્દેસવણ્ણનાયં વુત્તે દુતિયે અત્થવિકપ્પે રાગાદયો એકૂનવીસતિ પુથુ દુસ્સીલ્યતેજા હોન્તિ. ‘‘અભિસઙ્ખારા, ભવગામિકમ્મા’’તિ એત્થ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારા અકુસલકમ્મઞ્ચ અપુઞ્ઞતેજા હોન્તિ, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારાનિ ¶ લોકિયકુસલકમ્માનિ પુઞ્ઞતેજેનેવ ખેપનીયતો અપુઞ્ઞતેજપક્ખિકાવ હોન્તિ. કામચ્છન્દાદયો પઞ્ચદસ નાનત્તા અગુણતેજા હોન્તિ, નિચ્ચસઞ્ઞાદયો અટ્ઠારસ નાનત્તા દુપ્પઞ્ઞતેજા હોન્તિ, ચતુમગ્ગવજ્ઝા ચત્તારો નાનત્તા અપુઞ્ઞતેજા હોન્તિ. સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝનાનત્તેન અધમ્મતેજો સઙ્ગહેતબ્બો.

નિદ્દેસે સલ્લેખપટિપક્ખેન અસલ્લેખેન સલ્લેખં દસ્સેતુકામેન અસલ્લેખપુબ્બકો સલ્લેખો નિદ્દિટ્ઠો. નેક્ખમ્માદયો સત્તતિંસ એકત્તધમ્માવ પચ્ચનીકાનં સલ્લિખનતો ‘‘સલ્લેખો’’તિ ¶ વુત્તા. તસ્મિં નેક્ખમ્માદિકે સત્તતિંસપભેદે સલ્લેખે ઞાણં સલ્લેખટ્ઠે ઞાણન્તિ.

સલ્લેખટ્ઠઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૮. વીરિયારમ્ભઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૮૯. વીરિયારમ્ભઞાણનિદ્દેસે ¶ અનુપ્પન્નાનન્તિ એકસ્મિં અત્તભાવે, એકસ્મિં વા આરમ્મણે અનિબ્બત્તાનં. અનમતગ્ગે હિ સંસારે અનુપ્પન્ના અકુસલા નામ નત્થિ, કુસલા પન અત્થિ. પાપકાનન્તિ લામકાનં. અકુસલાનં ધમ્માનન્તિ અકોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં. અનુપ્પાદાયાતિ ન ઉપ્પાદનત્થાય. ઉપ્પન્નાનન્તિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે નિબ્બત્તાનં. પહાનાયાતિ પજહનત્થાય. અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનન્તિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે અનિબ્બત્તપુબ્બાનં ¶ કોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં. ઉપ્પાદાયાતિ ઉપ્પાદનત્થાય. ઉપ્પન્નાનન્તિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે નિબ્બત્તાનં. ઠિતિયાતિ ઠિતત્થાય. અસમ્મોસાયાતિ અવિનાસત્થાય. ભિય્યોભાવાયાતિ પુનપ્પુનભાવાય. વેપુલ્લાયાતિ વિપુલભાવાય. ભાવનાયાતિ વડ્ઢિયા. પારિપૂરિયાતિ પરિપૂરણત્થાય.

ઇદાનિ અકુસલેસુ કામચ્છન્દં, કુસલેસુ નેક્ખમ્મં વિસેસેત્વા દસ્સેતું અનુપ્પન્નસ્સ કામચ્છન્દસ્સાતિઆદિમાહ. તત્થ કામચ્છન્દોતિ સમાધિપટિપક્ખો કામરાગો. નેક્ખમ્મન્તિ પઠમજ્ઝાનસમાધિ, પઠમજ્ઝાનં વા, સબ્બે એવ વા કુસલા ધમ્મા નેક્ખમ્મં.

ઇદાનિ સબ્બકિલેસાનં સબ્બકિલેસપટિપક્ખસ્સ અરહત્તમગ્ગસ્સ ચ વસેન યોજેત્વા દસ્સેતું અનુપ્પન્નાનં સબ્બકિલેસાનન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પન્નસ્સ અરહત્તમગ્ગસ્સ ઠિતિયાતિઆદીસુ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પન્નસ્સ અરહત્તમગ્ગસ્સ ઠિતિક્ખણભઙ્ગક્ખણવસેન ‘‘ઠિતિયા’’તિઆદિયોજના વેદિતબ્બા. વિભઙ્ગટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘યા ચસ્સ પવત્તિ, અયમેવ ઠિતિ નામા’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૪૦૬) વુત્તં. કેચિ પન ‘‘અરહત્તમગ્ગસ્સ પુબ્બભાગમગ્ગો દટ્ઠબ્બો’’તિ વદન્તિ.

વીરિયારમ્ભઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૯. અત્થસન્દસ્સનઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૯૦. અત્થસન્દસ્સનઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ પઞ્ચક્ખન્ધાતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. પકાસેતીતિ પાકટં કરોતિ, સોતૂનં ઞાણચક્ખુના દસ્સનં સમ્પાદેતીતિ અત્થો. નાનાધમ્માતિ લોકિયલોકુત્તરા સબ્બધમ્મા વુત્તા. કસ્મા પકાસનાનિદ્દેસે લોકિયા એવ વુત્તાતિ ચે? અનિચ્ચાદિવસેન પકાસનાય આરદ્ધત્તા. લોકુત્તરાનઞ્ચ અસમ્મસનૂપગત્તા લોકુત્તરા ન વુત્તા. નાનાધમ્મનિદ્દેસેન પન અત્થસન્દસ્સનનિદ્દેસેન ચ તેસં સઙ્ગહિતત્તા યથા તે પકાસેતબ્બા, તથા પકાસના પકાસનાયેવ. પજહન્તોતિ સોતારં પજહાપેન્તોતિ અત્થો. સન્દસ્સેતીતિ સોતૂનં સમ્મા દસ્સેતિ. કેચિ પન ‘‘કામચ્છન્દસ્સ પહીનત્તા નેક્ખમ્મત્થં ¶ સન્દસ્સેતી’’તિઆદિના નયેન પઠન્તિ. તેસં ઉજુકમેવ સોતૂનં દોસપ્પહાને ગુણપટિલાભે ચ કતે સિખાપ્પત્તં દેસનાઞાણં હોતીતિ દસ્સનત્થં અયં નયો વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

અત્થસન્દસ્સનઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૦. દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૯૧. દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસે ¶ સબ્બે ધમ્મા એકસઙ્ગહિતાતિ સબ્બે સઙ્ખતાસઙ્ખતા ધમ્મા એકેન સઙ્ગહિતા પરિચ્છિન્ના. તથટ્ઠેનાતિ ભૂતટ્ઠેન, અત્તનો અત્તનો સભાવવસેન વિજ્જમાનત્થેનાતિ અત્થો. અનત્તટ્ઠેનાતિ કારકવેદકસઙ્ખાતેન અત્તના રહિતટ્ઠેન. સચ્ચટ્ઠેનાતિ અવિસંવાદકટ્ઠેન, અત્તનો સભાવઞ્ઞથત્તાભાવેનાતિ અત્થો. પટિવેધટ્ઠેનાતિ સભાવતો ઞાણેન પટિવિજ્ઝિતબ્બટ્ઠેન. ઇધ લોકુત્તરઞાણેન અસમ્મોહતો આરમ્મણતો ચ પટિવેધો વેદિતબ્બો. અભિજાનનટ્ઠેનાતિ લોકિકેન ઞાણેન આરમ્મણતો, લોકુત્તરેન ઞાણેન અસમ્મોહતો આરમ્મણતો ચ તેસં તેસં ધમ્માનં સભાવતો અભિજાનિતબ્બટ્ઠેન. ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૪૬) હિ વુત્તં. પરિજાનનટ્ઠેનાતિ વુત્તનયેનેવ લોકિયલોકુત્તરેહિ ઞાણેહિ સભાવતો અભિઞ્ઞાતાનં ધમ્માનં અનિચ્ચાદિતો નિય્યાનાદિતો ચ પરિચ્છિન્દિત્વા જાનિતબ્બટ્ઠેન. ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, પરિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ હિ વુત્તં. ધમ્મટ્ઠેનાતિ સભાવધારણાદિના ધમ્મટ્ઠેન. ધાતુટ્ઠેનાતિ નિજ્જીવતાદિના ધાતુટ્ઠેન. ઞાતટ્ઠેનાતિ લોકિયલોકુત્તરેહિ ઞાણેહિ ઞાતું સક્કુણેય્યટ્ઠેન. યથા દટ્ઠું સક્કુણેય્યાદિના અત્થેન ‘‘દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં રૂપ’’ન્તિ વુત્તં, એવમિધાપિ ઞાતું સક્કુણેય્યટ્ઠો ઞાતટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. સચ્છિકિરિયટ્ઠેનાતિ ¶ આરમ્મણતો પચ્ચક્ખકાતબ્બટ્ઠેન. ફુસનટ્ઠેનાતિ પચ્ચક્ખકતસ્સ આરમ્મણતો પુનપ્પુનં ફુસિતબ્બટ્ઠેન. અભિસમયટ્ઠેનાતિ લોકિકેન ઞાણેન અભિસમાગન્તબ્બટ્ઠેન. કિઞ્ચાપિ હિ ‘‘તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં, અભિઞ્ઞાપઞ્ઞા ઞાતટ્ઠે ઞાણં, સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞા ફસ્સનટ્ઠે ઞાણ’’ન્તિ એકેકમેવ ઞાણં વુત્તં. અટ્ઠકથાયઞ્ચ –

‘‘સમવાયે ¶ ખણે કાલે, સમૂહે હેતુદિટ્ઠિસુ;

પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતી’’તિ ¶ . –

ગાથાવણ્ણનાયં અભિસમયસદ્દસ્સ પટિવેધત્થો વુત્તો, ઇધ પન યથાવુત્તેન અત્થેન તેસં નાનત્તં વેદિતબ્બં. અટ્ઠકથાયમેવ હિ સો લોકિયઞાણવસેન ધમ્માભિસમયો વુત્તોતિ.

કામચ્છન્દો નાનત્તન્તિ વિક્ખેપસબ્ભાવતો નાનારમ્મણત્તા ચ નાનાસભાવોતિ અત્થો. એવં સબ્બકિલેસા વેદિતબ્બા. નેક્ખમ્મં એકત્તન્તિ ચિત્તેકગ્ગતાસબ્ભાવતો નાનારમ્મણવિક્ખેપાભાવતો ચ એકસભાવન્તિ અત્થો. એવં સબ્બકુસલા વેદિતબ્બા. ઇધ પેય્યાલેન સંખિત્તાનં બ્યાપાદાદીનં અકુસલાનં યથાવુત્તેન અત્થેન નાનત્તં વેદિતબ્બં. વિતક્કવિચારાદીનં પન હેટ્ઠિમાનં હેટ્ઠિમાનં ઉપરિમતો ઉપરિમતો ઓળારિકટ્ઠેન નાનત્તં વેદિતબ્બં. યસ્મા એકસઙ્ગહિતનાનત્તેકત્તાનં પટિવેધો મગ્ગક્ખણે સચ્ચપટિવેધેન સિજ્ઝતિ, તસ્મા ‘‘પટિવેધો’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા સચ્ચાભિસમયં દસ્સેસિ.

પરિઞ્ઞા પટિવેધં પટિવિજ્ઝતીતિ પરિઞ્ઞાભિસમયેન અભિસમેતિ. એસ નયો સેસેસુ. સચ્ચાભિસમયકાલસ્મિઞ્હિ મગ્ગઞાણસ્સ એકક્ખણે પરિઞ્ઞા, પહાનં, સચ્છિકિરિયા, ભાવનાતિ ચત્તારિ કિચ્ચાનિ હોન્તિ. યથા નાવા અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણે ચત્તારિ કિચ્ચાનિ કરોતિ, ઓરિમં તીરં પજહતિ, સોતં છિન્દતિ, ભણ્ડં વહતિ, પારિમં તીરં અપ્પેતિ, એવમેવ મગ્ગઞાણં અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણે ચત્તારિ સચ્ચાનિ અભિસમેતિ, દુક્ખં પરિઞ્ઞાભિસમયેન અભિસમેતિ, સમુદયં પહાનાભિસમયેન અભિસમેતિ, મગ્ગં ભાવનાભિસમયેન અભિસમેતિ, નિરોધં સચ્છિકિરિયાભિસમયેન અભિસમેતિ. કિં વુત્તં હોતિ? નિરોધં આરમ્મણં કત્વા કિચ્ચવસેન ચત્તારિપિ સચ્ચાનિ પાપુણાતિ પસ્સતિ પટિવિજ્ઝતીતિ. યથા ઓરિમં તીરં પજહતિ, એવં મગ્ગઞાણં દુક્ખં પરિજાનાતિ. યથા સોતં છિન્દતિ, એવં સમુદયં પજહતિ. યથા ભણ્ડં વહતિ, એવં સહજાતાદિપચ્ચયતાય મગ્ગં ભાવેતિ. યથા પારિમં તીરં અપ્પેતિ, એવં પારિમતીરભૂતં નિરોધં સચ્છિકરોતીતિ એવં ઉપમાસંસન્દનં વેદિતબ્બં.

દસ્સનં ¶ વિસુજ્ઝતીતિ તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસતમપ્પહાનેન ઞાણદસ્સનં વિસુદ્ધિભાવં પાપુણાતિ. દસ્સનં વિસુદ્ધન્તિ તસ્સ તસ્સ ફલસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ¶ તસ્સ તસ્સ ¶ મગ્ગઞાણસ્સ કિચ્ચસિદ્ધિપ્પત્તિતો ઞાણદસ્સનં વિસુદ્ધિભાવં પત્તં હોતિ. સબ્બધમ્માનં એકસઙ્ગહિતાય નાનત્તેકત્તપટિવેધપઞ્ઞાય મગ્ગફલઞાણેહિ સિદ્ધિતો અન્તે મગ્ગફલઞાણાનિ વુત્તાનિ.

દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૧-૪૨. ખન્તિઞાણપરિયોગાહણઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૯૨-૯૩. ખન્તિઞાણપરિયોગાહણઞાણનિદ્દેસેસુ ¶ રૂપં અનિચ્ચતો વિદિતન્તિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાય અનિચ્ચન્તિ ઞાતં. રૂપં દુક્ખતો વિદિતન્તિ દુક્ખાનુપસ્સનાય દુક્ખન્તિ ઞાતં. રૂપં અનત્તતો વિદિતન્તિ અનત્તાનુપસ્સનાય અનત્તાતિ ઞાતં. યં યં વિદિતં, તં તં ખમતીતિ યં યં રૂપં અનિચ્ચાદિતો વિદિતં, તં તં રૂપં અનિચ્ચાદિતો ખમતિ રુચ્ચતિ. ‘‘રૂપં અનિચ્ચતો વિદિતં, યં યં વિદિતં, તં તં ખમતી’’તિ વિસું વિસુઞ્ચ કત્વા કેસુચિ પોત્થકેસુ લિખિતં. ‘‘વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા અનિચ્ચતો વિદિતા’’તિઆદિના લિઙ્ગવચનાનિ પરિવત્તેત્વા યોજેતબ્બાનિ. ફુસતીતિ વિપસ્સનાઞાણફુસનેન ફુસતિ ફરતિ. પરિયોગહતીતિ વિપસ્સનાઞાણેન પવિસતિ. પરિયોગાહતીતિપિ પાઠો.

ખન્તિઞાણપરિયોગાહણઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૩. પદેસવિહારઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૯૪. પદેસવિહારઞાણનિદ્દેસે ¶ યેનાકારેન માતિકાય ઉદ્દિટ્ઠો પદેસો પચ્ચવેક્ખિતબ્બો, તં દસ્સેન્તો મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયાપિ વેદયિતન્તિઆદિમાહ. તત્થ મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયાતિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તવેદનાપિ વટ્ટતિ દિટ્ઠિં ઉપનિસ્સયં કત્વા ઉપ્પન્ના કુસલાકુસલવેદનાપિ વિપાકવેદનાપિ. તત્થ મિચ્છાદિટ્ઠિસમ્પયુત્તા અકુસલાવ હોતિ, દિટ્ઠિં પન ઉપનિસ્સાય કુસલાપિ ઉપ્પજ્જન્તિ અકુસલાપિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકા હિ દિટ્ઠિં ઉપનિસ્સાય પક્ખદિવસેસુ યાગુભત્તાદીનિ ¶ દેન્તિ, અન્ધકુટ્ઠિઆદીનં વત્તં પટ્ઠપેન્તિ, ચતુમહાપથે સાલં કરોન્તિ, પોક્ખરણિં ખણાપેન્તિ, પુપ્ફારામં ફલારામં રોપેન્તિ, નદીવિદુગ્ગેસુ સેતું અત્થરન્તિ, વિસમં સમં કરોન્તિ. ઇતિ તેસં કુસલા વેદના ¶ ઉપ્પજ્જતિ. મિચ્છાદિટ્ઠિં પન નિસ્સાય સમ્માદિટ્ઠિકે અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ વધબન્ધાદીનિ કરોન્તિ, પાણં વધિત્વા દેવતાનં ઉપહરન્તિ. ઇતિ નેસં અકુસલા વેદના ઉપ્પજ્જતિ. વિપાકવેદના પન ભવન્તરગતાનં હોતિ. સા પન મિચ્છાદિટ્ઠિ સહજાતાય વેદનાય સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ, સમનન્તરનિરુદ્ધા મિચ્છાદિટ્ઠિ પચ્ચુપ્પન્નમિચ્છાદિટ્ઠિસમ્પયુત્તાય વેદનાય અનન્તરસમનન્તરૂપનિસ્સયઆસેવનનત્થિવિગતપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિં ગરું કત્વા અભિનન્દન્તસ્સ લોભસહગતવેદનાય આરમ્મણઆરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ, સબ્બાકુસલેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિં આરમ્મણમત્તં કરોન્તસ્સ સબ્બાકુસલવેદનાય મિચ્છાદિટ્ઠિં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ વિપસ્સન્તસ્સ કુસલાબ્યાકતવેદનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જમાનાનં કુસલાકુસલવેદનાનં ભવન્તરે વિપાકવેદનાનઞ્ચ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ.

મિચ્છાદિટ્ઠિવૂપસમપચ્ચયાતિ ¶ મિચ્છાદિટ્ઠિવૂપસમો નામ સમ્માદિટ્ઠિ, તસ્મા યં સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયા વેદયિતં વુત્તં, તદેવ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિવૂપસમપચ્ચયા’’તિ વેદિતબ્બં. કેચિ પન ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિવૂપસમો નામ વિપસ્સનાક્ખણે સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે ચા’’તિ વદન્તિ.

સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયાપિ વેદયિતન્તિ એત્થાપિ સમ્માદિટ્ઠિસમ્પયુત્તવેદનાપિ વટ્ટતિ સમ્માદિટ્ઠિં ઉપનિસ્સયં કત્વા ઉપ્પન્ના કુસલાકુસલવેદનાપિ વિપાકવેદનાપિ. તત્થ સમ્માદિટ્ઠિસમ્પયુત્તા કુસલાવ હોતિ, સમ્માદિટ્ઠિં પન ઉપનિસ્સાય બુદ્ધપૂજા દીપમાલારોપનં મહાધમ્મસ્સવનં અપ્પતિટ્ઠિતે દિસાભાગે ચેતિયપતિટ્ઠાપનન્તિ એવમાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તિ. ઇતિ નેસં કુસલા વેદના ઉપ્પજ્જતિ. સમ્માદિટ્ઠિમેવ નિસ્સાય મિચ્છાદિટ્ઠિકે અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ, અત્તાનં ઉક્કંસન્તિ, પરં વમ્ભેન્તિ. ઇતિ નેસં અકુસલા વેદના ઉપ્પજ્જતિ. વિપાકવેદના પન ભવન્તરગતાનંયેવ હોતિ. સા પન સમ્માદિટ્ઠિ સહજાતાય સમનન્તરનિરુદ્ધાય પચ્ચુપ્પન્નાય વેદનાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા વુત્તપચ્ચયેહેવ પચ્ચયો હોતિ, લોકિકસમ્માદિટ્ઠિ પચ્ચવેક્ખણસમ્પયુત્તાય વિપસ્સનાસમ્પયુત્તાય નિકન્તિસમ્પયુત્તાય ચ વેદનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિયા વુત્તનયેનેવ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, મગ્ગફલસમ્માદિટ્ઠિ પચ્ચવેક્ખણસમ્પયુત્તાય ¶ વેદનાય આરમ્મણઆરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયપચ્ચયવસેન પચ્ચયો હોતિ.

સમ્માદિટ્ઠિવૂપસમપચ્ચયાપિ ¶ વેદયિતન્તિ સમ્માદિટ્ઠિવૂપસમો નામ મિચ્છાદિટ્ઠિ, તસ્મા યં મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયા વેદયિતં વુત્તં, તદેવ ‘‘સમ્માદિટ્ઠિવૂપસમપચ્ચયા’’તિ વેદિતબ્બં. મિચ્છાસઙ્કપ્પપચ્ચયા મિચ્છાસઙ્કપ્પવૂપસમપચ્ચયાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. યસ્સ યસ્સ હિ ‘‘વૂપસમપચ્ચયા’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ તસ્સ પટિપક્ખધમ્મપચ્ચયાવ તં તં વેદયિતં અધિપ્પેતં. મિચ્છાઞાણાદીસુ પન મિચ્છાઞાણં નામ પાપકિરિયાસુ ઉપાયચિન્તા. અથ વા મિચ્છાઞાણં મિચ્છાપચ્ચવેક્ખણઞાણં. સમ્માઞાણં નામ વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠિં ¶ લોકુત્તરસમ્માદિટ્ઠિઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસકુસલાબ્યાકતં ઞાણં. મિચ્છાવિમુત્તિ નામ પાપાધિમુત્તિતા. અથ વા અયાથાવવિમુત્તિ અનિય્યાનિકવિમુત્તિ અવિમુત્તસ્સેવ સતો વિમુત્તિસઞ્ઞીતિ. સમ્માવિમુત્તિ નામ કલ્યાણાધિમુત્તિતા ફલવિમુત્તિ ચ. સમ્માદિટ્ઠિઆદયો હેટ્ઠા વુત્તત્થાયેવ.

છન્દપચ્ચયાપીતિઆદીસુ પન છન્દો નામ લોભો, છન્દપચ્ચયા અટ્ઠલોભસહગતચિત્તસમ્પયુત્તવેદના વેદિતબ્બા. છન્દવૂપસમપચ્ચયા પઠમજ્ઝાનવેદનાવ. વિતક્કપચ્ચયા પઠમજ્ઝાનવેદના. વિતક્કવૂપસમપચ્ચયા દુતિયજ્ઝાનવેદના. સઞ્ઞાપચ્ચયા ઠપેત્વા પઠમજ્ઝાનં સેસા છ સમાપત્તિવેદના. સઞ્ઞાવૂપસમપચ્ચયા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનવેદના.

છન્દો ચ અવૂપસન્તો હોતીતિઆદીસુ સચે છન્દવિતક્કસઞ્ઞા અવૂપસન્તા હોન્તીતિ અત્થો. તપ્પચ્ચયાતિ સો છન્દવિતક્કસઞ્ઞાનં અવૂપસમો એવ પચ્ચયો તપ્પચ્ચયો, તસ્મા તપ્પચ્ચયા. છન્દવિતક્કસઞ્ઞાઅવૂપસમપચ્ચયા વેદના હોતીતિ અત્થો. સા અટ્ઠલોભસહગતચિત્તસમ્પયુત્તવેદના હોતિ. સચે છન્દો વૂપસન્તો વિતક્કસઞ્ઞા અવૂપસન્તા. તપ્પચ્ચયાતિ સો છન્દસ્સ વૂપસમો વિતક્કસઞ્ઞાનં અવૂપસમો એવ પચ્ચયો તપ્પચ્ચયો, તસ્મા તપ્પચ્ચયા. સા પઠમજ્ઝાનવેદનાવ. સચે છન્દવિતક્કા વૂપસન્તા સઞ્ઞા અવૂપસન્તા. તપ્પચ્ચયાતિ સો છન્દવિતક્કાનં વૂપસમો સઞ્ઞાય અવૂપસમો એવ પચ્ચયો તપ્પચ્ચયો, તસ્મા તપ્પચ્ચયા. સા દુતિયજ્ઝાનવેદનાવ. સચે છન્દવિતક્કસઞ્ઞા વૂપસન્તા. તપ્પચ્ચયાતિ સો છન્દવિતક્કસઞ્ઞાનં વૂપસમો એવ પચ્ચયો તપ્પચ્ચયો, તસ્મા તપ્પચ્ચયા. સા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનવેદનાવ. કેચિ પન ‘‘છન્દો નામ અપ્પનં પાપુણિસ્સામીતિ પુબ્બભાગે ¶ ધમ્મચ્છન્દો, અપ્પનાપ્પત્તસ્સ સો છન્દો વૂપસન્તો હોતિ. પઠમજ્ઝાને વિતક્કો હોતિ, દુતિયજ્ઝાનપ્પત્તસ્સ વિતક્કો વૂપસન્તો હોતિ. સત્તસુ સમાપત્તીસુ સઞ્ઞા હોતિ, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમાપન્નસ્સ ચ નિરોધં સમાપન્નસ્સ ચ સઞ્ઞા વૂપસન્તા હોતી’’તિ એવં વણ્ણયન્તિ. ઇધ પન નિરોધસમાપત્તિ ન યુજ્જતિ. અપ્પત્તસ્સ ¶ પત્તિયાતિ અરહત્તફલસ્સ પત્તત્થાય. અત્થિ આયવન્તિ અત્થિ વીરિયં. આયાવન્તિપિ પાઠો. તસ્મિમ્પિ ઠાને અનુપ્પત્તેતિ તસ્સ વીરિયારમ્ભસ્સ વસેન તસ્મિં અરહત્તફલસ્સ કારણે અરિયમગ્ગે અનુપ્પત્તે ¶ . તપ્પચ્ચયાપિ વેદયિતન્તિ અરહત્તસ્સ ઠાનપચ્ચયા વેદયિતં. એતેન ચતુમગ્ગસહજાતા નિબ્બત્તિતલોકુત્તરવેદના ગહિતા. કેચિ પન ‘‘આયવન્તિ પટિપત્તિ. તસ્મિમ્પિ ઠાને અનુપ્પત્તેતિ તસ્સા ભૂમિયા પત્તિયા’’તિ વણ્ણયન્તિ.

પદેસવિહારઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૪-૪૯. વિવટ્ટઞાણછક્કનિદ્દેસવણ્ણના

૯૫. વિવટ્ટઞાણછક્કનિદ્દેસે ¶ નેક્ખમ્માધિપતત્તા પઞ્ઞાતિ નેક્ખમ્મં અધિકં કત્વા નેક્ખમ્માધિકભાવેન પવત્તા પઞ્ઞા. કામચ્છન્દતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ નેક્ખમ્માધિપતિકતપઞ્ઞાસમ્પયુત્તસઞ્ઞાય હેતુભૂતાય, કરણભૂતાય વા કામચ્છન્દતો વિવટ્ટતિ પરાવત્તતિ, પરમ્મુખી હોતીતિ અત્થો. એસ નયો સેસેસુ.

૯૬. કામચ્છન્દો નાનત્તન્તિ કામચ્છન્દો સન્તવુત્તિતાય અભાવતો ન એકસભાવો. નેક્ખમ્મં એકત્તન્તિ નેક્ખમ્મં સન્તવુત્તિભાવતો એકસભાવો. નેક્ખમ્મેકત્તં ચેતયતોતિ કામચ્છન્દે આદીનવદસ્સનેન નેક્ખમ્મં પવત્તયતો. કામચ્છન્દતો ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ દિટ્ઠાદીનવતો કામચ્છન્દતો નેક્ખમ્મક્ખણે ચિત્તં વિવટ્ટતિ. એસ નયો સેસેસુ.

૯૭. કામચ્છન્દં પજહન્તોતિ નેક્ખમ્મપવત્તિક્ખણે કામચ્છન્દં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન પજહન્તો. નેક્ખમ્મવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ પટિલદ્ધસ્સ નેક્ખમ્મસ્સ ¶ વસેન તંસમ્પયુત્તચિત્તં અધિતિટ્ઠતિ અધિકં કરોન્તો તિટ્ઠતિ, પવત્તેતીતિ અત્થો. એસ નયો સેસેસુ.

૯૮. ચક્ખુ સુઞ્ઞં અત્તેન વાતિ બાલજનપરિકપ્પિતસ્સ કારકવેદકસઙ્ખાતસ્સ અત્તનો અભાવા ચક્ખુ અત્તેન ચ સુઞ્ઞં. યઞ્હિ યત્થ ન હોતિ, તેન તં સુઞ્ઞં નામ હોતિ. અત્તનિયેન વાતિ અત્તનો અભાવેનેવ અત્તનો સન્તકસ્સપિ અભાવા અત્તનો સન્તકેન ચ સુઞ્ઞં. લોકસ્સ અત્તાતિ ચ અત્તનિયન્તિ ચ ઉભયથા ગાહસમ્ભવતો તદુભયગાહપટિસેધનત્થં અત્તાભાવો ચ અત્તનિયાભાવો ચ વુત્તો. નિચ્ચેન વાતિ ભઙ્ગં અતિક્કમિત્વા તિટ્ઠન્તસ્સ કસ્સચિ અભાવતો નિચ્ચેન ચ સુઞ્ઞં. ધુવેન વાતિ પવત્તિક્ખણેપિ થિરસ્સ કસ્સચિ અભાવતો ધુવેન ચ સુઞ્ઞં. સસ્સતેન વાતિ સબ્બકાલેપિ વિજ્જમાનસ્સ કસ્સચિ અભાવતો સસ્સતેન ¶ ¶ ચ સુઞ્ઞં. અવિપરિણામધમ્મેન વાતિ જરાભઙ્ગવસેન દ્વિધા અપરિવત્તમાનપકતિકસ્સ કસ્સચિ અભાવતો અવિપરિણામધમ્મેન ચ સુઞ્ઞં. અથ વા નિચ્ચભાવેન ચ ધુવભાવેન ચ સસ્સતભાવેન ચ અવિપરિણામધમ્મભાવેન ચ સુઞ્ઞન્તિ અત્થો. સમુચ્ચયત્થો વા-સદ્દો. યથાભૂતં જાનતો પસ્સતોતિ ઇચ્ચેવં અનત્તાનુપસ્સનાઞાણેન યથાસભાવેન જાનન્તસ્સ ચક્ખુના વિય ચ પસ્સન્તસ્સ. ચક્ખાભિનિવેસતો ઞાણં વિવટ્ટતીતિ ચક્ખુ અત્તાતિ વા અત્તનિયન્તિ વા પવત્તમાનતો દિટ્ઠાભિનિવેસતો તદઙ્ગપ્પહાનવસેન ઞાણં વિવટ્ટતિ. એસ નયો સેસેસુ.

૯૯. નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં વોસજ્જતીતિ નેક્ખમ્મલાભી પુગ્ગલો નેક્ખમ્મેન તપ્પટિપક્ખં કામચ્છન્દં પરિચ્ચજતિ. વોસગ્ગે પઞ્ઞાતિ કામચ્છન્દસ્સ વોસગ્ગભૂતે નેક્ખમ્મે તંસમ્પયુત્તા પઞ્ઞા. એસ નયો સેસેસુ. પીળનટ્ઠાદયો હેટ્ઠા વુત્તત્થા એવ. પરિજાનન્તો વિવટ્ટતીતિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના દેસના, મગ્ગસમઙ્ગીપુગ્ગલો દુક્ખસ્સ ચતુબ્બિધં અત્થં કિચ્ચવસેન પરિજાનન્તો દુભતો વુટ્ઠાનવસેન વિવટ્ટતિ, ઞાણવિવટ્ટનેપિ ઞાણસમઙ્ગી વિવટ્ટતીતિ વુત્તો.

૧૦૦. તથટ્ઠે ¶ પઞ્ઞાતિ એતસ્સ પુગ્ગલસ્સેવ તથટ્ઠે વિવટ્ટના પઞ્ઞા. એસ નયો સેસેસુ. ઇદાનિ મગ્ગક્ખણે એવ કિચ્ચવસેન આકારનાનત્તતો છ વિવટ્ટઞાણાનિ દસ્સેતું સઞ્ઞાવિવટ્ટોતિઆદિમાતિકં ઠપેત્વા તં અત્થતો વિભજન્તો સઞ્જાનન્તો વિવટ્ટતીતિઆદિમાહ. તત્થ સઞ્જાનન્તો વિવટ્ટતીતિ સઞ્ઞાવિવટ્ટોતિ યસ્મા પુબ્બભાગે નેક્ખમ્માદિં અધિપતિતો સઞ્જાનન્તો યોગી પચ્છા નેક્ખમ્મસમ્પયુત્તઞાણેન કામચ્છન્દાદિતો વિવટ્ટતિ, તસ્મા તં ઞાણં સઞ્ઞાવિવટ્ટો નામાતિ અત્થો. ચેતયન્તો વિવટ્ટતીતિ ચેતોવિવટ્ટોતિ યસ્મા યોગી નેક્ખમ્મેકત્તાદીનિ ચેતયન્તો સમ્પયુત્તઞાણેન કામચ્છન્દાદિતો વિવટ્ટતિ, તસ્મા તં ઞાણં ચેતોવિવટ્ટો નામાતિ અત્થો. વિજાનન્તો વિવટ્ટતીતિ ચિત્તવિવટ્ટોતિ યસ્મા યોગી નેક્ખમ્માદિવસેન ચિત્તાધિટ્ઠાનેન વિજાનન્તો તંસમ્પયુત્તઞાણેન કામચ્છન્દાદિતો વિવટ્ટતિ, તસ્મા તં ઞાણં ચિત્તવિવટ્ટો નામાતિ અત્થો. ઞાણં કરોન્તો વિવટ્ટતીતિ ઞાણવિવટ્ટોતિ યસ્મા યોગી છબ્બિધં અજ્ઝત્તિકાયતનં અનત્તાનુપસ્સનાઞાણેન સુઞ્ઞતો વિદિતં ¶ કરોન્તો તેનેવ ઞાણેન દિટ્ઠાભિનિવેસતો વિવટ્ટતિ, તસ્મા તં ઞાણં ઞાણવિવટ્ટો નામાતિ અત્થો. વોસજ્જન્તો વિવટ્ટતીતિ વિમોક્ખવિવટ્ટોતિ યસ્મા યોગી નેક્ખમ્માદીહિ કામચ્છન્દાદીનિ વોસજ્જન્તો તંસમ્પયુત્તઞાણેન કામચ્છન્દાદિતો વિવટ્ટતિ, તસ્મા તં ઞાણં વિમોક્ખવિવટ્ટો નામાતિ અત્થો. તથટ્ઠે વિવટ્ટતીતિ સચ્ચવિવટ્ટોતિ યસ્મા યોગી ચતુબ્બિધે તથટ્ઠે દુભતો વુટ્ઠાનવસેન વિવટ્ટતિ, તસ્મા મગ્ગઞાણં સચ્ચવિવટ્ટો નામાતિ અત્થો. મગ્ગઞાણમેવ વા તથટ્ઠે દુભતો વુટ્ઠાનભાવેન વિવટ્ટતીતિ સચ્ચવિવટ્ટોતિ અત્થો.

યત્થ ¶ સઞ્ઞાવિવટ્ટોતિઆદિ સચ્ચવિવટ્ટઞાણનિદ્દેસે વુત્તત્તા સચ્ચવિવટ્ટઞાણક્ખણમેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. મગ્ગક્ખણેયેવ હિ સબ્બાનિ યુજ્જન્તિ. કથં? ઞાણવિવટ્ટે ઞાણઞ્હિ વજ્જેત્વા સેસેસુ અરિયમગ્ગો સરૂપેનેવ આગતો. વિપસ્સનાકિચ્ચસ્સ પન મગ્ગેનેવ સિજ્ઝનતો વિપસ્સનાકિચ્ચસિદ્ધિવસેન ઞાણવિવટ્ટઞાણમ્પિ મગ્ગક્ખણે યુજ્જતિ. મગ્ગઞાણેનેવ વા ‘‘ચક્ખુ સુઞ્ઞ’’ન્તિઆદિ કિચ્ચવસેન પટિવિદ્ધમેવ હોતીતિ મગ્ગક્ખણે તં ઞાણં વત્તું યુજ્જતિયેવ. અત્થયોજના પનેત્થ ‘‘યત્થ મગ્ગક્ખણે સઞ્ઞાવિવટ્ટો, તત્થ ચેતોવિવટ્ટો. યત્થ મગ્ગક્ખણે ચેતોવિવટ્ટો ¶ , તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો’’તિ એવમાદિના નયેન સબ્બસંસન્દનેસુ યોજના કાતબ્બા. અથ વા સઞ્ઞાવિવટ્ટચેતોવિવટ્ટચિત્તવિવટ્ટવિમોક્ખવિવટ્ટેસુ ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં આગતત્તા સચ્ચવિવટ્ટો આગતોયેવ હોતિ. ઞાણવિવટ્ટો ચ સચ્ચવિવટ્ટેનેવ કિચ્ચવસેન સિદ્ધો હોતિ. સઞ્ઞાચેતોચિત્તવિમોક્ખવિવટ્ટેસ્વેવ ચ પેય્યાલે વિત્થારિયમાને ‘‘અનત્તાનુપસ્સનાધિપતત્તા પઞ્ઞા અભિનિવેસતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણ’’ન્તિ ચ, ‘‘અભિનિવેસો નાનત્તં, અનત્તાનુપસ્સના એકત્તં. અનત્તાનુપસ્સનેકત્તં ચેતયતો અભિનિવેસતો ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણ’’ન્તિ ચ, ‘‘અભિનિવેસં પજહન્તો અનત્તાનુપસ્સનાવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણ’’ન્તિ ચ, ‘‘અનત્તાનુપસ્સનાય અભિનિવેસં વોસજ્જતીતિ વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણ’’ન્તિ ચ પાઠસમ્ભવતો ઞાણવિવટ્ટે ઞાણમ્પિ તેસુ ¶ આગતમેવ હોતિ. ઞાણવિવટ્ટે ચ અનત્તાનુપસ્સનાય વુટ્ઠાય અરિયમગ્ગં પટિલદ્ધસ્સ કિચ્ચવસેન ‘‘ચક્ખુ સુઞ્ઞં અત્તેન વા અત્તનિયેન વા’’તિઆદિયુજ્જનતો સચ્ચવિવટ્ટો લબ્ભતિ, તસ્મા એકેકસ્મિં વિવટ્ટે સેસા પઞ્ચ પઞ્ચ વિવટ્ટા લબ્ભન્તિ. તસ્મા એવં ‘‘યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો, તત્થ ચેતોવિવટ્ટો’’તિઆદિકાનિ સંસન્દનાનિ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બં.

વિવટ્ટઞાણછક્કનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૦. ઇદ્ધિવિધઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૧. ઇદ્ધિવિધઞાણનિદ્દેસં ¶ ઇધ ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુ. છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતન્તિ એત્થ છન્દહેતુકો સમાધિ, છન્દાધિકો વા સમાધિ છન્દસમાધિ, કત્તુકમ્યતાછન્દં અધિપતિં કરિત્વા પટિલદ્ધસમાધિસ્સેતં અધિવચનં. પધાનભૂતા સઙ્ખારા પધાનસઙ્ખારા, ચતુકિચ્ચસાધકસ્સ સમ્મપ્પધાનવીરિયસ્સેતં અધિવચનં. ચતુકિચ્ચસાધનવસેન ¶ બહુવચનં કતં. સમન્નાગતન્તિ છન્દસમાધિના ચ પધાનસઙ્ખારેહિ ચ ઉપેતં. ઇદ્ધિપાદન્તિ નિપ્ફત્તિપરિયાયેન વા ઇજ્ઝનટ્ઠેન, ઇજ્ઝન્તિ એતાય સત્તા ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ ઇમિના વા પરિયાયેન ઇદ્ધીતિ ¶ સઙ્ખં ગતાનં ઉપચારજ્ઝાનાદિકુસલચિત્તસમ્પયુત્તાનં છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારાનં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન પાદભૂતં સેસચિત્તચેતસિકરાસિન્તિ અત્થો. વુત્તઞ્હિ ઇદ્ધિપાદવિભઙ્ગે સુત્તન્તભાજનીયે ‘‘ઇદ્ધિપાદોતિ તથાભૂતસ્સ વેદનાક્ખન્ધો…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ (વિભ. ૪૩૪). અભિધમ્મભાજનીયે ચ ‘‘ઇદ્ધિપાદોતિ તથાભૂતસ્સ ફસ્સો વેદના…પે… પગ્ગાહો અવિક્ખેપો’’તિ (વિભ. ૪૪૭) વુત્તં. તસ્મા ‘‘સેસચિત્તચેતસિકરાસિ’’ન્તિ એત્થ? છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારેસુ એકેકં ઇદ્ધિં કત્વા દ્વીહિ દ્વીહિ સહ સેસવચનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. એવઞ્હિ ચત્તારો ખન્ધા સબ્બે ચ ફસ્સાદયો ધમ્મા સઙ્ગહિતા હોન્તિ. ઇમિના નયેન સેસેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. યથેવ હિ છન્દં અધિપતિં કરિત્વા પટિલદ્ધસમાધિ છન્દસમાધીતિ વુત્તો, એવં વીરિયં ચિત્તં વીમંસં અધિપતિં કરિત્વા પટિલદ્ધસમાધિ વીમંસાસમાધીતિ વુચ્ચતિ. એવમેકેકસ્મિં ઇદ્ધિપાદે છન્દાદયો વીરિયાદયો ચિત્તાદયો વીમંસાદયોતિ તયો તયો ધમ્મા ઇદ્ધીપિ હોન્તિ ઇદ્ધિપાદાપિ, સેસા પન સમ્પયુત્તકા ચત્તારો ખન્ધા ઇદ્ધિપાદાયેવ ¶ . યસ્મા વા ઇમે તયો તયો ધમ્મા સમ્પયુત્તકેહિ ચતૂહિ ખન્ધેહિ સદ્ધિંયેવ ઇજ્ઝન્તિ, ન વિના તેહિ, તસ્મા તેન પરિયાયેન સબ્બે ચત્તારોપિ ખન્ધા ઇજ્ઝનટ્ઠેન ઇદ્ધિ નામ હોન્તિ, પતિટ્ઠટ્ઠેન પાદા નામાતિપિ વેદિતબ્બં.

વીરિયસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતન્તિ એત્થ પન વીરિયન્તિ ચ પધાનસઙ્ખારોતિ ચ એકોયેવ. કસ્મા દ્વિધા વુત્તન્તિ ચે? વીરિયસ્સ અધિપતિભાવદસ્સનવસેનેત્થ પઠમં વીરિયગ્ગહણં કતં, તસ્સેવ ચતુકિચ્ચસાધકત્તદસ્સનત્થં પધાનસઙ્ખારવચનં કતં. એવં દ્વિધા વુત્તત્તા એવ ચેત્થાપિ તયો તયો ધમ્માતિ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘વિભઙ્ગે ‘ઇદ્ધીતિ યા તેસં તેસં ધમ્માનં ઇદ્ધિ સમિદ્ધિ ઇજ્ઝના સમિજ્ઝના’તિ (વિભ. ૪૩૪) વુત્તત્તા ઇદ્ધિ નામ અનિપ્ફન્ના, ઇદ્ધિપાદો નિપ્ફન્નો’’તિ વદન્તિ. ઇધ પન ઇદ્ધિપિ ઇદ્ધિપાદોપિ નિપ્ફન્નો લક્ખણબ્ભાહતોતિ સન્નિટ્ઠાનં કતં. ઇદ્ધિ સમિદ્ધીતિઆદીહિ ઇજ્ઝનાકારેન ધમ્મા એવ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં.

ભાવેતીતિ આસેવતિ. સુત્તન્તભાજનીયે (વિભ. ૪૩૧ આદયો) વિય ઇધાપિ ઇદ્ધિપાદભાવના લોકિયા એવ. તસ્મા ઇદ્ધિવિધં તાવ સમ્પાદેતુકામો લોકિયં ¶ ઇદ્ધિપાદં ભાવેન્તો પથવીકસિણાદીસુ અટ્ઠસુ કસિણેસુ અધિકતવસિપ્પત્તઅટ્ઠસમાપત્તિકો કસિણાનુલોમતો ¶ કસિણપટિલોમતો કસિણાનુલોમપટિલોમતો ઝાનાનુલોમતો ઝાનપટિલોમતો ઝાનાનુલોમપટિલોમતો ઝાનુક્કન્તિકતો કસિણુક્કન્તિકતો ઝાનકસિણુક્કન્તિકતો અઙ્ગસઙ્કન્તિકતો આરમ્મણસઙ્કન્તિકતો અઙ્ગારમ્મણસઙ્કન્તિકતો અઙ્ગવવત્થાનતો આરમ્મણવવત્થાનતોતિ ઇમેહિ ચુદ્દસહિ આકારેહિ ચિત્તં પરિદમેત્વા છન્દસીસવીરિયસીસચિત્તસીસવીમંસાસીસવસેન પુનપ્પુનં ઝાનં સમાપજ્જતિ. અઙ્ગારમ્મણવવત્થાનમ્પિ કેચિ ઇચ્છન્તિ. પુબ્બહેતુસમ્પન્નેન પન કસિણેસુ ચતુક્કજ્ઝાનમત્તે ચિણ્ણવસિનાપિ કાતું વટ્ટતીતિ તં તં ઇદ્ધિપાદં સમાધિં ભાવેન્તો ‘‘અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાયા’’તિઆદિકં (વિભ. ૪૩૨) ચતુપ્પકારં વીરિયં અધિટ્ઠાતિ, તસ્સ ચ હાનિવુદ્ધિયો ઞત્વા વીરિયસમતં અધિટ્ઠાતિ. સો એવં ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેત્વા ઇદ્ધિવિધં સમ્પાદેતિ.

સો ¶ ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસૂતિઆદીસુ સોતિ સો ભાવિતચતુરિદ્ધિપાદો ભિક્ખુ. ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેતીતિ પુનપ્પુનં છન્દાદીસુ એકેકં અધિપતિં કત્વા ઝાનસમાપજ્જનવસેન તેસુ ચિત્તં પરિભાવેતિ નામ, છન્દાદિવાસનં ગાહાપેતીતિ અત્થો. પરિદમેતીતિ નિબ્બિસેવનં કરોતિ. પુરિમં પચ્છિમસ્સ કારણવચનં. પરિભાવિતઞ્હિ ચિત્તં પરિદમિતં હોતીતિ. મુદું કરોતીતિ તથા દન્તં ચિત્તં વસિપ્પત્તં કરોતિ. વસે વત્તમાનઞ્હિ ચિત્તં ‘‘મુદૂ’’તિ વુચ્ચતિ. કમ્મનિયન્તિ કમ્મક્ખમં કમ્મયોગ્ગં કરોતિ. મુદુ હિ ચિત્તં કમ્મનિયં હોતિ સુધન્તમિવ સુવણ્ણં, ઇધ પન ઇદ્ધિવિધકમ્મક્ખમં. સોતિ સો પરિભાવિતચિત્તો ભિક્ખુ. કાયમ્પિ ચિત્તે સમોદહતીતિઆદિ ઇદ્ધિકરણકાલે યથાસુખં ચિત્તચારસ્સ ઇજ્ઝનત્થં યોગવિધાનં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ કાયમ્પિ ચિત્તે સમોદહતીતિ અત્તનો કરજકાયમ્પિ પાદકજ્ઝાનચિત્તે સમોદહતિ પવેસેતિ આરોપેતિ, કાયં ચિત્તાનુગતિકં કરોતીતિ અત્થો. એવં કરણં અદિસ્સમાનેન કાયેન ગમનસ્સ ઉપકારાય હોતિ. ચિત્તમ્પિ કાયે સમોદહતીતિ પાદકજ્ઝાનચિત્તં અત્તનો કરજકાયે સમોદહતિ આરોપેતિ ¶ , ચિત્તમ્પિ કાયાનુગતિકં કરોતીતિ અત્થો. એવં કરણં દિસ્સમાનેન કાયેન ગમનસ્સ ઉપકારાય હોતિ. સમાદહતીતિપિ પાઠો, પતિટ્ઠાપેતીતિ અત્થો. કાયવસેન ચિત્તં પરિણામેતીતિ પાદકજ્ઝાનચિત્તં ગહેત્વા કરજકાયે આરોપેતિ કાયાનુગતિકં કરોતિ, ઇદં ચિત્તં કાયે સમોદહનસ્સ વેવચનં. ચિત્તવસેન કાયં પરિણામેતીતિ કરજકાયં ગહેત્વા પાદકજ્ઝાનચિત્તે આરોપેતિ, ચિત્તાનુગતિકં કરોતિ, ઇદં કાયં ચિત્તે સમોદહનસ્સ વેવચનં. અધિટ્ઠાતીતિ ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાતિ. સમોદહનસ્સ અત્થવિવરણત્થં પરિણામો વુત્તો, પરિણામસ્સ અત્થવિવરણત્થં અધિટ્ઠાનં વુત્તં. યસ્મા સમોદહતીતિ મૂલપદં, પરિણામેતિ અધિટ્ઠાતીતિ તસ્સ અત્થનિદ્દેસપદાનિ ¶ , તસ્મા તેસં દ્વિન્નંયેવ પદાનં વસેન પરિણામેત્વાતિ અધિટ્ઠહિત્વાતિ વુત્તં, ન વુત્તં સમોદહિત્વાતિ.

સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ કાયે ઓક્કમિત્વા વિહરતીતિ ચતુત્થજ્ઝાનેન સહજાતસુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ સમાપજ્જનવસેન ¶ કરજકાયે ઓક્કમિત્વા પવેસેત્વા વિહરતિ. તાય સઞ્ઞાય ઓક્કન્તકાયસ્સ પનસ્સ કરજકાયોપિ તૂલપિચુ વિય લહુકો હોતિ. સોતિ સો કતયોગવિધાનો ભિક્ખુ. તથાભાવિતેન ચિત્તેનાતિ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં, હેતુઅત્થે વા, તથાભાવિતેન ચિત્તેન હેતુભૂતેનાતિ અત્થો. પરિસુદ્ધેનાતિ ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવતો પરિસુદ્ધેન. પરિસુદ્ધત્તાયેવ પરિયોદાતેન, પભસ્સરેનાતિ અત્થો. ઇદ્ધિવિધઞાણાયાતિ ઇદ્ધિકોટ્ઠાસે, ઇદ્ધિવિકપ્પે વા ઞાણત્થાય. ચિત્તં અભિનીહરતીતિ સો ભિક્ખુ વુત્તપ્પકારવસેન તસ્મિં ચિત્તે અભિઞ્ઞાપાદકે જાતે ઇદ્ધિવિધઞાણાધિગમત્થાય પરિકમ્મચિત્તં અભિનીહરતિ, કસિણારમ્મણતો અપનેત્વા ઇદ્ધિવિધાભિમુખં પેસેતિ. અભિનિન્નામેતીતિ અધિગન્તબ્બઇદ્ધિપોણં ઇદ્ધિપબ્ભારં કરોતિ. સોતિ સો એવં કતચિત્તાભિનીહારો ભિક્ખુ. અનેકવિહિતન્તિ અનેકવિધં નાનપ્પકારકં. ઇદ્ધિવિધન્તિ ઇદ્ધિકોટ્ઠાસં, ઇદ્ધિવિકપ્પં વા. પચ્ચનુભોતીતિ પચ્ચનુભવતિ, ફસ્સેતિ સચ્છિકરોતિ પાપુણાતીતિ અત્થો.

૧૦૨. ઇદાનિસ્સ અનેકવિહિતભાવં દસ્સેન્તો એકોપિ હુત્વાતિઆદિમાહ. તત્થ એકોપિ હુત્વાતિ ઇદ્ધિકરણતો પુબ્બે પકતિયા એકોપિ હુત્વા. બહુધા હોતીતિ બહુન્નં સન્તિકે ચઙ્કમિતુકામો વા, સજ્ઝાયં ¶ વા કત્તુકામો, પઞ્હં વા પુચ્છિતુકામો હુત્વા સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ હોતિ. કથં પનાયમેવં હોતિ? ઇદ્ધિયા ભૂમિપાદપદમૂલભૂતે ધમ્મે સમ્પાદેત્વા અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય સચે સતં ઇચ્છતિ, ‘‘સતં હોમિ સતં હોમી’’તિ પરિકમ્મં કત્વા પુન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અધિટ્ઠાતિ. અધિટ્ઠાનચિત્તેન સહેવ સતં હોતિ. સહસ્સાદીસુપિ એસેવ નયો. સચે એવં ન ઇજ્ઝતિ, પુન પરિકમ્મં કત્વા દુતિયમ્પિ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અધિટ્ઠાતબ્બં. સંયુત્તટ્ઠકથાયઞ્હિ ‘‘એકવારં દ્વેવારં સમાપજ્જિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. તત્થ પાદકજ્ઝાનચિત્તં નિમિત્તારમ્મણં, પરિકમ્મચિત્તાનિ સતારમ્મણાનિ વા સહસ્સારમ્મણાનિ વા. તાનિ ચ ખો વણ્ણવસેનેવ, નો પણ્ણત્તિવસેન. અધિટ્ઠાનચિત્તમ્પિ તથેવ સતારમ્મણં વા સહસ્સારમ્મણં વા, તં પઠમપ્પનાચિત્તમિવ ગોત્રભુઅનન્તરં એકમેવ ઉપ્પજ્જતિ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનિકં ¶ . તત્થ યે તે બહૂ નિમ્મિતા, તે અનિયમેત્વા નિમ્મિતત્તા ઇદ્ધિમતા સદિસાવ હોન્તિ. ઠાનનિસજ્જાદીસુ વા ભાસિતતુણ્હીભાવાદીસુ વા યં યં ઇદ્ધિમા કરોતિ, તંતદેવ કરોન્તિ. સચે પન નાનાવણ્ણે કાતુકામો ¶ હોતિ, કેચિ પઠમવયે કેચિ મજ્ઝિમવયે કેચિ પચ્છિમવયે, તથા દીઘકેસે ઉપડ્ઢમુણ્ડમુણ્ડે મિસ્સકકેસે ઉપડ્ઢરત્તચીવરે પણ્ડુકચીવરે પદભાણધમ્મકથાસરભઞ્ઞપઞ્હપુચ્છનપઞ્હવિસ્સજ્જનરજનપચનચીવરસિબ્બનધોવનાદીનિ કરોન્તે, અપરેપિ વા નાનપ્પકારકે કાતુકામો હોતિ, તેન પાદકજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય ‘‘એત્તકા ભિક્ખૂ પઠમવયા હોન્તૂ’’તિઆદિના નયેન પરિકમ્મં કત્વા પુન સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અધિટ્ઠાતબ્બં. અધિટ્ઠાનચિત્તેન સદ્ધિં ઇચ્છિતપ્પકારાયેવ હોન્તીતિ. એસ નયો ‘‘બહુધાપિ હુત્વા એકો હોતી’’તિઆદીસુ. અયં પન વિસેસો – ઇમિના હિ ભિક્ખુના એવં બહુભાવં નિમ્મિનિત્વા પુન ‘‘એકોવ હુત્વા ચઙ્કમિસ્સામિ, સજ્ઝાયં કરિસ્સામિ, પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા વા ‘‘અયં વિહારો અપ્પભિક્ખુકો, સચે કેચિ આગમિસ્સન્તિ, કુતો ઇમે એત્તકા એકસદિસા ભિક્ખૂ અદ્ધા થેરસ્સ એસાનુભાવોતિ મં જાનિસ્સન્તી’’તિ અપ્પિચ્છતાય વા અન્તરાવ ‘‘એકો હોમી’’તિ ઇચ્છન્તેન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘એકો હોમી’’તિ પરિકમ્મં કત્વા પુન સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘એકો હોમી’’તિ અધિટ્ઠાતબ્બં ¶ . અધિટ્ઠાનચિત્તેન સદ્ધિંયેવ એકો હોતિ. એવં અકરોન્તો પન યથાપરિચ્છિન્નકાલવસેન સયમેવ એકો હોતિ.

આવિભાવન્તિ પાકટભાવં કરોતીતિ અત્થો. તિરોભાવન્તિ પટિચ્છન્નભાવં કરોતીતિ અત્થો. આવિભાવં પચ્ચનુભોતિ, તિરોભાવં પચ્ચનુભોતીતિ પુરિમેન વા સમ્બન્ધો. તત્રાયં ઇદ્ધિમા આવિભાવં કત્તુકામો અન્ધકારં વા આલોકં કરોતિ, પટિચ્છન્નં વા વિવટં કરોતિ, અનાપાથં વા આપાથં કરોતિ. કથં? અયઞ્હિ યથા પટિચ્છન્નોપિ દૂરે ઠિતોપિ વા દિસ્સતિ, એવં અત્તાનં વા પરં વા કત્તુકામો પાદકજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય ‘‘ઇદં અન્ધકારં આલોકજાતં હોતૂ’’તિ વા, ‘‘ઇદં પટિચ્છન્નં વિવટં હોતૂ’’તિ વા, ‘‘ઇદં અનાપાથં આપાથં હોતૂ’’તિ વા આવજ્જિત્વા પરિકમ્મં કત્વા વુત્તનયેનેવ અધિટ્ઠાતિ. સહ અધિટ્ઠાના ¶ યથાધિટ્ઠિતમેવ હોતિ. પરે દૂરે ઠિતાપિ પસ્સન્તિ, સયમ્પિ પસ્સિતુકામો પસ્સતિ. તિરોભાવં કત્તુકામો પન આલોકં વા અન્ધકારં કરોતિ, અપ્પટિચ્છન્નં વા પટિચ્છન્નં, આપાથં વા અનાપાથં કરોતિ. કથં? અયઞ્હિ યથા અપ્પટિચ્છન્નોપિ સમીપે ઠિતોપિ વા ન દિસ્સતિ, એવં અત્તાનં વા પરં વા કત્તુકામો પાદકજ્ઝાના વુટ્ઠહિત્વા ‘‘ઇદં આલોકટ્ઠાનં અન્ધકારં હોતૂ’’તિ વા, ‘‘ઇદં અપ્પટિચ્છન્નં પટિચ્છન્નં હોતૂ’’તિ વા, ‘‘ઇદં આપાથં અનાપાથં હોતૂ’’તિ વા આવજ્જિત્વા પરિકમ્મં કત્વા વુત્તનયેનેવ અધિટ્ઠાતિ. સહ અધિટ્ઠાના યથાધિટ્ઠિતમેવ હોતિ. પરે સમીપે ઠિતાપિ ન પસ્સન્તિ, સયમ્પિ અપસ્સિતુકામો ન પસ્સતિ. અપિચ સબ્બમ્પિ પાકટપાટિહારિયં આવિભાવો નામ, અપાકટપાટિહારિયં તિરોભાવો નામ. તત્થ પાકટપાટિહારિયે ઇદ્ધિપિ પઞ્ઞાયતિ ઇદ્ધિમાપિ. તં યમકપાટિહારિયેન દીપેતબ્બં. અપાકટપાટિહારિયે ¶ ઇદ્ધિયેવ પઞ્ઞાયતિ, ન ઇદ્ધિમા. તં મહકસુત્તેન (સં. નિ. ૪.૩૪૬) ચ બ્રહ્મનિમન્તનિકસુત્તેન (મ. નિ. ૧.૫૦૧ આદયો) ચ દીપેતબ્બં.

તિરોકુટ્ટન્તિ પરકુટ્ટં, કુટ્ટસ્સ પરભાગન્તિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો તિરોપાકારતિરોપબ્બતેસુ. કુટ્ટોતિ ચ ગેહભિત્તિ. પાકારોતિ ગેહવિહારગામાદીનં પરિક્ખેપપાકારો. પબ્બતોતિ પંસુપબ્બતો વા પાસાણપબ્બતો વા. અસજ્જમાનોતિ અલગ્ગમાનો. સેય્યથાપિ આકાસેતિ ¶ આકાસે વિય. એવં ગન્તુકામેન પન આકાસકસિણં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય કુટ્ટં વા પાકારં વા પબ્બતં વા આવજ્જિત્વા કતપરિકમ્મેન ‘‘આકાસો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાતબ્બો, આકાસોવ હોતિ. અધો ઓતરિતુકામસ્સ, ઉદ્ધં વા આરોહિતુકામસ્સ સુસિરો હોતિ, વિનિવિજ્ઝિત્વા ગન્તુકામસ્સ છિદ્દો. સો તત્થ અસજ્જમાનો ગચ્છતિ. સચે પનસ્સ ભિક્ખુનો અધિટ્ઠહિત્વા ગચ્છન્તસ્સ અન્તરા પબ્બતો વા રુક્ખો વા ઉટ્ઠેતિ, કિં પુન સમાપજ્જિત્વા અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ? દોસો નત્થિ. પુન સમાપજ્જિત્વા અધિટ્ઠાનઞ્હિ ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકે નિસ્સયગ્ગહણસદિસં હોતિ. ઇમિના પન ભિક્ખુના ‘‘આકાસો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠિતત્તા આકાસો હોતિયેવ. પુરિમાધિટ્ઠાનબલેનેવ ચસ્સ અન્તરા અઞ્ઞો પબ્બતો વા રુક્ખો વા ઉતુમયો ઉટ્ઠહિસ્સતીતિ અટ્ઠાનમેતં. અઞ્ઞેન ઇદ્ધિમતા ¶ નિમ્મિતે પન પઠમં નિમ્માનં બલવં હોતિ. ઇતરેન તસ્સ ઉદ્ધં વા અધો વા ગન્તબ્બં.

પથવિયાપિ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જન્તિ એત્થ ઉમ્મુજ્જન્તિ ઉટ્ઠાનં, નિમુજ્જન્તિ સંસીદનં, ઉમ્મુજ્જઞ્ચ નિમુજ્જઞ્ચ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જં. એવં કત્તુકામેન પન આપોકસિણં સમાપજ્જિત્વા ઉટ્ઠાય ‘‘એત્તકે ઠાને પથવી ઉદકં હોતૂ’’તિ પરિચ્છિન્દિત્વા પરિકમ્મં કત્વા વુત્તનયેનેવ અધિટ્ઠાતબ્બં. સહ અધિટ્ઠાના યથાપરિચ્છિન્ને ઠાને પથવી ઉદકમેવ હોતિ. સો તત્થ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જં કરોતિ સેય્યથાપિ ઉદકે. ન કેવલઞ્ચ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જમેવ, ન્હાનપાનમુખધોવનભણ્ડકધોવનાદીસુ યં યં ઇચ્છતિ, તં તં કરોતિ. ન કેવલઞ્ચ ઉદકમેવ કરોતિ, સપ્પિતેલમધુફાણિતાદીસુપિ યં યં ઇચ્છતિ, તં તં ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ એત્તકં હોતૂ’’તિ આવજ્જિત્વા પરિકમ્મં કત્વા અધિટ્ઠહન્તસ્સ યથાધિટ્ઠિતમેવ હોતિ. ઉદ્ધરિત્વા ભાજનગતં કરોન્તસ્સ સપ્પિ સપ્પિયેવ હોતિ, તેલાદીનિ તેલાદીનિયેવ, ઉદકં ઉદકમેવ. સો તત્થ તેમિતુકામોવ તેમેતિ, ન તેમિતુકામો ન તેમેતિ. તસ્સેવ ચ સા પથવી ઉદકં હોતિ, સેસજનસ્સ પથવીયેવ. તત્થ મનુસ્સા પત્તિકાપિ ગચ્છન્તિ, યાનાદીહિપિ ગચ્છન્તિ, કસિકમ્માદીનિપિ કરોન્તિયેવ. સચે પનાયં ‘‘તેસમ્પિ ઉદકં હોતૂ’’તિ ઇચ્છતિ, હોતિયેવ. પરિચ્છિન્નકાલં ¶ પન અતિક્કમિત્વા યં પકતિયા ઘટતળાકાદીસુ ઉદકં, તં ઠપેત્વા અવસેસં પરિચ્છિન્નટ્ઠાનં પથવીયેવ હોતિ.

ઉદકેપિ અભિજ્જમાને ગચ્છતીતિ એત્થ યં ઉદકં અક્કમિત્વા સંસીદતિ, તં ભિજ્જમાનન્તિ વુચ્ચતિ, વિપરીતં અભિજ્જમાનં. એવં ગન્તુકામેન પન પથવીકસિણં ¶ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘એત્તકે ઠાને ઉદકં પથવી હોતૂ’’તિ પરિચ્છિન્દિત્વા પરિકમ્મં કત્વા વુત્તનયેનેવ અધિટ્ઠાતબ્બં. સહ અધિટ્ઠાના યથાપરિચ્છિન્નટ્ઠાને ઉદકં પથવીયેવ હોતિ. સો તત્થ ગચ્છતિ સેય્યથાપિ પથવિયં. ન કેવલઞ્ચ ગચ્છતિ, યં યં ઇરિયાપથં ઇચ્છતિ, તં તં કપ્પેતિ. ન કેવલઞ્ચ પથવિમેવ કરોતિ, મણિસુવણ્ણપબ્બતરુક્ખાદીસુપિ યં યં ઇચ્છતિ, તં તં વુત્તનયેનેવ આવજ્જિત્વા અધિટ્ઠાતિ, યથાધિટ્ઠિતમેવ હોતિ. તસ્સેવ ચ તં ઉદકં પથવી હોતિ, સેસજનસ્સ ઉદકમેવ ¶ . મચ્છકચ્છપા ચ ઉદકકાકાદયો ચ યથારુચિ વિચરન્તિ. સચે પનાયં અઞ્ઞેસમ્પિ મનુસ્સાનં તં પથવિં કાતું ઇચ્છતિ, કરોતિયેવ. યથાપરિચ્છિન્નકાલાતિક્કમેન પન ઉદકમેવ હોતિ.

આકાસેપિ પલ્લઙ્કેન કમતીતિ અન્તલિક્ખે સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનેન ગચ્છતિ. પક્ખી સકુણોતિ પક્ખેહિ યુત્તો સકુણો, ન અપરિપુણ્ણપક્ખો લૂનપક્ખો વા. તાદિસો હિ આકાસે ગન્તું ન સક્કોતિ. એવમાકાસે ગન્તુકામેન પન પથવીકસિણં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય સચે નિસિન્નો ગન્તુમિચ્છતિ, પલ્લઙ્કપ્પમાણં ઠાનં પરિચ્છિન્દિત્વા પરિકમ્મં કત્વા વુત્તનયેનેવ અધિટ્ઠાતબ્બં. સચે નિપન્નો ગન્તુકામો હોતિ, મઞ્ચપ્પમાણં, સચે પદસા ગન્તુકામો હોતિ, મગ્ગપ્પમાણન્તિ એવં યથાનુરૂપં ઠાનં પરિચ્છિન્દિત્વા વુત્તનયેનેવ ‘‘પથવી હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાતબ્બં. સહ અધિટ્ઠાના પથવીયેવ હોતિ. આકાસે ગન્તુકામેન ચ ભિક્ખુના દિબ્બચક્ખુલાભિનાપિ ભવિતબ્બં. કસ્મા? યસ્મા અન્તરા ઉતુસમુટ્ઠાના વા પબ્બતરુક્ખાદયો હોન્તિ, નાગસુપણ્ણાદયો વા ઉસૂયન્તા માપેન્તિ, તેસં દસ્સનત્થં. તે પન દિસ્વા કિં કાતબ્બન્તિ? પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘આકાસો હોતૂ’’તિ પરિકમ્મં કત્વા અધિટ્ઠાતબ્બં. અપિચ ઓકાસે ઓરોહણત્થમ્પિ ઇમિના દિબ્બચક્ખુલાભિના ભવિતબ્બં. અયઞ્હિ સચે અનોકાસે ન્હાનતિત્થે વા ગામદ્વારે વા ઓરોહતિ, મહાજનસ્સ પાકટો હોતિ, તસ્મા દિબ્બચક્ખુના પસ્સિત્વા અનોકાસં વજ્જેત્વા ઓકાસે ઓતરતીતિ.

ઇમેપિ ચન્દિમસૂરિયે એવંમહિદ્ધિકે એવંમહાનુભાવેતિ એત્થ ચન્દિમસૂરિયાનં દ્વાચત્તાલીસયોજનસહસ્સોપરિચરણેન મહિદ્ધિકતા, તીસુ દીપેસુ એકક્ખણે આલોકકરણેન મહાનુભાવતા ¶ વેદિતબ્બા, એવં ઉપરિચરણઆલોકફરણેહિ વા મહિદ્ધિકે, તેનેવ મહિદ્ધિકત્તેન મહાનુભાવે ¶ . પરામસતીતિ પરિગ્ગણ્હાતિ, એકદેસે વા ફુસતિ. પરિમજ્જતીતિ સમન્તતો આદાસતલં વિય પરિમજ્જતિ. અયં પનસ્સ ઇદ્ધિ અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનવસેનેવ ઇજ્ઝતિ, નત્થેત્થ કસિણસમાપત્તિનિયમો. સ્વાયં યદિ ઇચ્છતિ ગન્ત્વા પરામસિતું, ગન્ત્વા પરામસતિ. સચે પન ઇધેવ નિસિન્નકો વા નિપન્નકો વા પરામસિતુકામો હોતિ, ‘‘હત્થપાસે હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાતિ. અધિટ્ઠાનબલેન વણ્ટા મુત્તતાલફલં વિય આગન્ત્વા ¶ હત્થપાસે ઠિતે વા પરામસતિ, હત્થં વા વડ્ઢેત્વા પરામસતિ. હત્થં વડ્ઢેન્તસ્સ પન કિં ઉપાદિન્નકં વડ્ઢતિ અનુપાદિન્નકં વાતિ? ઉપાદિન્નકં નિસ્સાય અનુપાદિન્નકં વડ્ઢતિ. યો એવં કત્વા ન કેવલં ચન્દિમસૂરિયે પરામસતિ, સચે ઇચ્છતિ, પાદકથલિકં કત્વા પાદે ઠપેતિ, પીઠં કત્વા નિસીદતિ, મઞ્ચં કત્વા નિપજ્જતિ, અપસ્સેનફલકં કત્વા અપસ્સયતિ. યથા એકો, એવં અપરોપિ. અનેકેસુપિ હિ ભિક્ખુસતસહસ્સેસુ એવં કરોન્તેસુ તેસઞ્ચ એકમેકસ્સ તથેવ ઇજ્ઝતિ. ચન્દિમસૂરિયાનઞ્ચ ગમનમ્પિ આલોકકરણમ્પિ તથેવ હોતિ. યથા હિ પાતિસહસ્સેસુ ઉદકપૂરેસુ સબ્બપાતીસુ ચન્દમણ્ડલાનિ દિસ્સન્તિ, પાકતિકમેવ ચન્દસ્સ ગમનં આલોકકરણઞ્ચ હોતિ, તથૂપમમેતં પાટિહારિયં. યાવ બ્રહ્મલોકાપિ કાયેન વસં વત્તેતીતિ બ્રહ્મલોકં પરિચ્છેદં કત્વા એત્થન્તરે અનેકવિધં અભિઞ્ઞં કરોન્તો અત્તનો કાયેન વસં ઇસ્સરિયં વત્તેતિ. વિત્થારો પનેત્થ ઇદ્ધિકથાયં આવિભવિસ્સતીતિ.

ઇદ્ધિવિધઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૧. સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૩. સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસે ¶ દૂરેપિ સદ્દાનન્તિઆદિ દિબ્બસોતં ઉપ્પાદેતુકામસ્સ આદિકમ્મિકસ્સ ભિક્ખુનો ઉપાયસન્દસ્સનત્થં વુત્તં. તત્થ દૂરેપિ સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તન્તિ દૂરે સદ્દાનં અન્તરે સદ્દં. સદ્દોયેવ હિ નિમિત્તકરણવસેન સદ્દનિમિત્તં. ‘‘દૂરે’’તિ વુત્તેપિ પકતિસોતસ્સ આપાથટ્ઠાનેયેવ. ઓળારિકાનન્તિ થૂલાનં. સુખુમાનન્તિ અણૂનં. સણ્હસણ્હાનન્તિ સણ્હતોપિ સણ્હાનં, અતિસણ્હાનન્તિ અત્થો. એતેન પરમસુખુમા સદ્દા વુત્તા હોન્તિ. ઇમં ઞાણં ઉપ્પાદેતુકામેન આદિકમ્મિકેન ઝાયિના અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય પરિકમ્મસમાધિચિત્તેન ¶ પઠમતરં પકતિસોતપથે દૂરે ઓળારિકો અરઞ્ઞે સીહાદીનં સદ્દો આવજ્જિતબ્બો. વિહારે ઘણ્ડિસદ્દો ભેરિસદ્દો સઙ્ખસદ્દો સામણેરદહરભિક્ખૂનં સબ્બથામેન સજ્ઝાયન્તાનં ¶ સજ્ઝાયનસદ્દો પકતિકથં કથેન્તાનં ‘‘કિં, ભન્તે, કિં, આવુસો’’તિઆદિસદ્દો સકુણસદ્દો વાતસદ્દો પદસદ્દો પક્કુથિતઉદકસ્સ ચિચ્ચિટાયનસદ્દો આતપે સુસ્સમાનતાલપણ્ણસદ્દો કુન્થકિપિલ્લિકાદિસદ્દોતિ એવં સબ્બોળારિકતો પભુતિ યથાક્કમેન સુખુમસુખુમસદ્દા આવજ્જિતબ્બા.

એવં કરોન્તેન ચ પુરત્થિમાદીસુ દસસુ દિસાસુ કમેન એકેકિસ્સા દિસાય સદ્દનિમિત્તં વુત્તનયેન મનસિ કાતબ્બં. મનસિ કરોન્તેન ચ યે સદ્દા પકતિસોતસ્સ સુય્યન્તિ, તેસુ પકતિસોતમોધાય મનોદ્વારિકેન ચિત્તેન મનસિ કાતબ્બં. તસ્સ તે સદ્દા પકતિચિત્તસ્સાપિ પાકટા હોન્તિ, પરિકમ્મસમાધિચિત્તસ્સ પન અતિવિય પાકટા હોન્તિ. તસ્સેવં સદ્દનિમિત્તં મનસિકરોતો ઇદાનિ દિબ્બસોતધાતુ ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ તેસુ સદ્દેસુ અઞ્ઞતરં આરમ્મણં કત્વા મનોદ્વારાવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં નિરુદ્ધે ચત્તારિ પઞ્ચ વા જવનાનિ જવન્તિ. યેસં પુરિમાનિ તીણિ ચત્તારિ વા પરિકમ્મોપચારાનુલોમગોત્રભુનામકાનિ કામાવચરાનિ, ચતુત્થં પઞ્ચમં ¶ વા અપ્પનાચિત્તં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનિકં. તત્થ યં તેન અપ્પનાચિત્તેન સદ્ધિં ઉપ્પન્નં ઞાણં, અયં દિબ્બસોતધાતુ. તં થામગતં કરોન્તેન ‘‘એત્થન્તરે સદ્દં સુણામી’’તિ એકઙ્ગુલમત્તં પરિચ્છિન્દિત્વા વડ્ઢેતબ્બં, તતો દ્વઙ્ગુલચતુરઙ્ગુલઅટ્ઠઙ્ગુલવિદત્થિરતનઅન્તોગબ્ભપમુખ- પાસાદપરિવેણસઙ્ઘારામગોચરગામજનપદાદિવસેન યાવ ચક્કવાળં, તતો વા ભિય્યોપિ પરિચ્છિન્દિત્વા પરિચ્છિન્દિત્વા વડ્ઢેતબ્બં. એવં અધિગતાભિઞ્ઞો એસ પાદકજ્ઝાનારમ્મણેન ફુટ્ઠોકાસબ્ભન્તરગતે સદ્દે પુન પાદકજ્ઝાનં અસમાપજ્જિત્વાપિ અભિઞ્ઞાઞાણેન સુણાતિયેવ. એવં સુણન્તો ચ સચેપિ યાવબ્રહ્મલોકા સઙ્ખભેરિપણવાદિસદ્દેહિ એકકોલાહલં હોતિ, પાટિયેક્કં વવત્થાપેતુકામતાય સતિ ‘‘અયં સઙ્ખસદ્દો, અયં ભેરિસદ્દો’’તિ વવત્થાપેતું સક્કોતિયેવ. અભિઞ્ઞાઞાણેન સુતે સાત્થકે સદ્દે પચ્છા કામાવચરચિત્તેન અત્થં જાનાતિ. દિબ્બસોતં ¶ પકતિસોતવતોયેવ ઉપ્પજ્જતિ, નો બધિરસ્સ. પચ્છા પકતિસોતે વિનટ્ઠેપિ દિબ્બસોતં ન વિનસ્સતીતિ વદન્તિ.

સો દિબ્બાય સોતધાતુયાતિ એત્થ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બા. દેવાનઞ્હિ સુચરિતકમ્માભિનિબ્બત્તા પિત્તસેમ્હરુધિરાદીહિ અપલિબુદ્ધા ઉપક્કિલેસવિમુત્તતાય દૂરેપિ આરમ્મણસમ્પટિચ્છનસમત્થા દિબ્બા પસાદસોતધાતુ હોતિ. અયઞ્ચાપિ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો વીરિયભાવનાબલનિબ્બત્તા ઞાણસોતધાતુ તાદિસાયેવાતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બા. અપિચ દિબ્બવિહારવસેન પટિલદ્ધત્તા, અત્તના ચ દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાપિ દિબ્બા, સવનટ્ઠેન નિજ્જીવટ્ઠેન ચ સોતધાતુ, સોતધાતુકિચ્ચકરણેન ચ સોતધાતુ વિયાતિપિ સોતધાતુ. તાય દિબ્બાય ¶ સોતધાતુયા. વિસુદ્ધાયાતિ પરિસુદ્ધાય નિરુપક્કિલેસાય. અતિક્કન્તમાનુસિકાયાતિ મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા સદ્દસવનેન માનુસિકં મંસસોતધાતું અતિક્કન્તાય વીતિવત્તિત્વા ઠિતાય. ઉભો સદ્દે સુણાતીતિ દ્વે સદ્દે સુણાતિ. કતમે દ્વે? દિબ્બે ચ માનુસે ચ, દેવાનઞ્ચ મનુસ્સાનઞ્ચ સદ્દેતિ વુત્તં હોતિ. એતેન પદેસપરિયાદાનં વેદિતબ્બં. યે દૂરે સન્તિકે ચાતિ યે સદ્દા દૂરે પરચક્કવાળેપિ, યે ચ સન્તિકે અન્તમસો સદેહસન્નિસ્સિતપાણકસદ્દાપિ, તે સુણાતીતિ વુત્તં હોતિ. એતેન નિપ્પદેસપરિયાદાનં વેદિતબ્બન્તિ.

સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૨. ચેતોપરિયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૪. ચેતોપરિયઞાણનિદ્દેસે ¶ સો એવં પજાનાતીતિ ઇદાનિ વત્તબ્બં વિધાનં ઉપદિસતિ. ઇદં રૂપં સોમનસ્સિન્દ્રિયસમુટ્ઠિતન્તિઆદિ આદિકમ્મિકેન ઝાયિના પટિપજ્જિતબ્બં વિધાનં. કથં? એતઞ્હિ ઞાણં ઉપ્પાદેતુકામેન ઝાયિના પઠમં તાવ દિબ્બચક્ખુઞાણં ઉપ્પાદેતબ્બં. એતઞ્હિ દિબ્બચક્ખુવસેન ઇજ્ઝતિ, તં એતસ્સ પરિકમ્મં. તસ્મા તેન ભિક્ખુના આલોકં વડ્ઢેત્વા દિબ્બેન ચક્ખુના પરસ્સ હદયરૂપં નિસ્સાય વત્તમાનસ્સ લોહિતસ્સ વણ્ણં પસ્સિત્વા પસ્સિત્વા ચિત્તં પરિયેસિતબ્બં. તઞ્હિ લોહિતં કુસલસોમનસ્સે વત્તમાને રત્તં હોતિ નિગ્રોધપક્કવણ્ણં, અકુસલસોમનસ્સે વત્તમાને તદેવ લુળિતં હોતિ, દોમનસ્સે વત્તમાને કાળકં ¶ હોતિ જમ્બુપક્કવણ્ણં લુળિતં. કુસલૂપેક્ખાય વત્તમાનાય પસન્નં હોતિ તિલતેલવણ્ણં. અકુસલૂપેક્ખાય વત્તમાનાય તદેવ લુળિતં હોતિ. તસ્મા તેન ‘‘ઇદં રૂપં સોમનસ્સિન્દ્રિયસમુટ્ઠિતં, ઇદં રૂપં દોમનસ્સિન્દ્રિયસમુટ્ઠિતં, ઇદં રૂપં ઉપેક્ખિન્દ્રિયસમુટ્ઠિત’’ન્તિ પરસ્સ હદયલોહિતવણ્ણં પસ્સિત્વા પસ્સિત્વા ચિત્તં પરિયેસન્તેન ચેતોપરિયઞાણં થામગતં કાતબ્બં. એવં થામગતે હિ તસ્મિં અનુક્કમેન સબ્બમ્પિ કામાવચરાદિભેદં ચિત્તં પજાનાતિ ચિત્તા ચિત્તમેવ સઙ્કમન્તો વિના હદયરૂપદસ્સનેન. વુત્તમ્પિ ચેતં અટ્ઠકથાયં –

‘‘આરુપ્પે પરસ્સ ચિત્તં જાનિતુકામો કસ્સ હદયરૂપં પસ્સતિ, કસ્સિન્દ્રિયવિકારં ઓલોકેતીતિ? ન કસ્સચિ. ઇદ્ધિમતો વિસયો એસ, યદિદં યત્થ કત્થચિ ચિત્તં આવજ્જન્તો સોળસપ્પભેદં ચિત્તં જાનાતિ. અકતાભિનિવેસસ્સ પન વસેન અયં કથા’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૦૧).

પરસત્તાનન્તિ ¶ અત્તાનં ઠપેત્વા સેસસત્તાનં. પરપુગ્ગલાનન્તિ ઇદમ્પિ ઇમિના એકત્થમેવ, વેનેય્યવસેન પન ¶ દેસનાવિલાસેન ચ બ્યઞ્જનેન નાનત્તં કતં. ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ પજાનાતીતિ અત્તનો ચિત્તેન તેસં ચિત્તં પરિચ્છિન્દિત્વા સરાગાદિવસેન નાનપ્પકારતો જાનાતિ. સરાગં વાતિઆદીસુ વા-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો. તત્થ અટ્ઠવિધં લોભસહગતચિત્તં સરાગં ચિત્તં નામ, અવસેસં ચતુભૂમકકુસલાબ્યાકતચિત્તં વીતરાગં નામ. દ્વે દોમનસ્સચિત્તાનિ, દ્વે વિચિકિચ્છાઉદ્ધચ્ચચિત્તાનીતિ ઇમાનિ પન ચત્તારિ ચિત્તાનિ ઇમસ્મિં દુકે સઙ્ગહં ન ગચ્છન્તિ. કેચિ પન થેરા તાનિપિ વીતરાગપદેન સઙ્ગણ્હન્તિ. દુવિધં પન દોમનસ્સસહગતં ચિત્તં સદોસં ચિત્તં નામ, સબ્બમ્પિ ચતુભૂમકં કુસલાબ્યાકતં વીતદોસં નામ. સેસાનિ દસ અકુસલચિત્તાનિ ઇમસ્મિં દુકે સઙ્ગહં ન ગચ્છન્તિ. કેચિ પન થેરા તાનિપિ વીતદોસપદેન સઙ્ગણ્હન્તિ. સમોહં વીતમોહન્તિ એત્થ પન મોહેકહેતુકવસેન વિચિકિચ્છાઉદ્ધચ્ચસહગતદ્વયમેવ સમોહં. મોહસ્સ પન સબ્બાકુસલેસુ સમ્ભવતો દ્વાદસવિધમ્પિ અકુસલં ચિત્તં ‘‘સમોહ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. અવસેસં કુસલાબ્યાકતં વીતમોહં. થિનમિદ્ધાનુગતં પન સંખિત્તં, ઉદ્ધચ્ચાનુગતં વિક્ખિત્તં. રૂપાવચરારૂપાવચરં મહગ્ગતં, અવસેસં અમહગ્ગતં. સબ્બમ્પિ તેભૂમકં સઉત્તરં, લોકુત્તરં ¶ અનુત્તરં. ઉપચારપ્પત્તં અપ્પનાપ્પત્તઞ્ચ સમાહિતં, તદુભયમસમ્પત્તં અસમાહિતં. તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તિપ્પત્તં વિમુત્તં, પઞ્ચવિધમ્પિ એતં વિમુત્તિમપ્પત્તં અવિમુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઇતિ ચેતોપરિયઞાણલાભી ભિક્ખુ સોળસપ્પભેદમ્પિ ચિત્તં પજાનાતિ. પુથુજ્જના પન અરિયાનં મગ્ગફલચિત્તં ન જાનન્તિ, અરિયાપિ ચ હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા ઉપરિમાનં ઉપરિમાનં મગ્ગફલચિત્તં ન જાનન્તિ, ઉપરિમા ઉપરિમા પન હેટ્ઠિમાનં હેટ્ઠિમાનં ચિત્તં જાનન્તીતિ.

ચેતોપરિયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૩. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૫. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણનિદ્દેસે ¶ એવં પજાનાતીતિઆદિ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ પરિભાવિતચિત્તસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં ઉપ્પાદેતુકામસ્સ તદુપ્પાદનવિધાનદસ્સનત્થં વુત્તં. કમતો હિ પટિચ્ચસમુપ્પાદં પસ્સિત્વા વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદનાસઙ્ખાતં પચ્ચુપ્પન્નં ફલસઙ્ખેપં પસ્સતિ, તસ્સ પચ્ચયં પુરિમભવે કમ્મકિલેસસઙ્ખાતં હેતુસઙ્ખેપં પસ્સતિ, તસ્સ પચ્ચયં પુરિમભવેયેવ ફલસઙ્ખેપં પસ્સતિ, તસ્સ પચ્ચયં તતિયભવે હેતુસઙ્ખેપં પસ્સતિ. એવં પટિચ્ચસમુપ્પાદદસ્સનેન જાતિપરમ્પરં પસ્સતિ. એવં બહૂપકારો પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદમનસિકારો ¶ . તત્થ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ ઇદં પટિચ્ચસમુપ્પાદનિદ્દેસસ્સ ઉદ્દેસવચનં. એવં તેસં અઞ્ઞતરવચનેનેવ અત્થે સિદ્ધે દ્વિધા વચનં કસ્માતિ ચે? અત્થનાનત્તસબ્ભાવતો. કથં? ઇમસ્મિં સતીતિ ઇમસ્મિં પચ્ચયે વિજ્જમાને. ઇદં સબ્બપચ્ચયાનં સાધારણવચનં. ઇદં હોતીતિ ઇદં પચ્ચયુપ્પન્નં ભવતિ. ઇદં સબ્બપચ્ચયુપ્પન્નાનં સાધારણવચનં. ઇમિના સકલેન વચનેન અહેતુકવાદો પટિસિદ્ધો હોતિ. યે હિ ધમ્મા પચ્ચયસમ્ભવા હોન્તિ, ન પચ્ચયાભાવા, તે અહેતુકા નામ ન હોન્તીતિ. ઇમસ્સુપ્પાદાતિ ઇમસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉપ્પાદહેતુ. ઇદં સબ્બપચ્ચયાનં ઉપ્પાદવન્તતાદીપનવચનં. ઇદં ઉપ્પજ્જતીતિ ઇદં પચ્ચયુપ્પન્નં ઉપ્પજ્જતિ. ઇદં સબ્બપચ્ચયુપ્પન્નાનં તતો ઉપ્પજ્જમાનતાદીપનવચનં. ઇમિના સકલેન વચનેન સસ્સતાહેતુકવાદો પટિસિદ્ધો હોતિ. યે હિ ઉપ્પાદવન્તો ધમ્મા, તે અનિચ્ચા. તસ્મા સતિપિ સહેતુકત્તે અનિચ્ચહેતુકા એતે ધમ્મા ન ¶ લોકે નિચ્ચસમ્મતપકતિપુરિસાદિહેતુકાતિ વુત્તં હોતિ.

યદિદન્તિ ¶ નિદ્દિસિતબ્બત્થસન્દસ્સનં. અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ એત્થ યં પટિચ્ચ ફલમેતિ, સો પચ્ચયો. પટિચ્ચાતિ ન વિના, અપચ્ચક્ખિત્વાતિ અત્થો. એતીતિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચાતિ અત્થો. અપિચ ઉપકારકટ્ઠો પચ્ચયટ્ઠો, અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો. તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તીતિ યોજના. એવં સમ્ભવન્તિ-સદ્દસ્સ સેસપદેહિપિ યોજના કાતબ્બા. સોકાદીસુ ચ સોચનં સોકો. પરિદેવનં પરિદેવો. દુક્ખતીતિ દુક્ખં. ઉપ્પાદટ્ઠિતિવસેન વા દ્વેધા ખનતીતિપિ દુક્ખં. દુમ્મનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. ભુસો આયાસો ઉપાયાસો. સમ્ભવન્તીતિ નિબ્બત્તન્તિ. એવન્તિ નિદ્દિટ્ઠનયનિદસ્સનં. તેન અવિજ્જાદીહેવ કારણેહિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદીહીતિ દસ્સેતિ. એતસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ. કેવલસ્સાતિ અસમ્મિસ્સસ્સ, સકલસ્સ વા. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ દુક્ખસમૂહસ્સ, ન સત્તસ્સ ન સુખસુભાદીનં. સમુદયોતિ નિબ્બત્તિ. હોતીતિ સમ્ભવતિ.

તત્થ કતમા અવિજ્જા? દુક્ખે અઞ્ઞાણં, દુક્ખસમુદયે અઞ્ઞાણં, દુક્ખનિરોધે અઞ્ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય અઞ્ઞાણં, પુબ્બન્તે અઞ્ઞાણં, અપરન્તે અઞ્ઞાણં, પુબ્બન્તાપરન્તે અઞ્ઞાણં, ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ અઞ્ઞાણં. કતમે સઙ્ખારા? પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો, કાયસઙ્ખારો, વચીસઙ્ખારો, ચિત્તસઙ્ખારો. અટ્ઠ કામાવચરકુસલચેતના પઞ્ચ રૂપાવચરકુસલચેતના પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, દ્વાદસ અકુસલચેતના અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, ચતસ્સો અરૂપાવચરકુસલચેતના આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો. કાયસઞ્ચેતના કાયસઙ્ખારો, વચીસઞ્ચેતના વચીસઙ્ખારો, મનોસઞ્ચેતના ચિત્તસઙ્ખારો.

તત્થ ¶ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘ઇમે સઙ્ખારા અવિજ્જાપચ્ચયા હોન્તી’’તિ? અવિજ્જાભાવે ભાવતો. યસ્સ હિ દુક્ખાદીસુ અવિજ્જાસઙ્ખાતં અઞ્ઞાણં અપ્પહીનં હોતિ. સો દુક્ખે તાવ પુબ્બન્તાદીસુ ચ અઞ્ઞાણેન સંસારદુક્ખં સુખસઞ્ઞાય ગહેત્વા તસ્સેવ હેતુભૂતે તિવિધેપિ સઙ્ખારે આરભતિ. સમુદયે અઞ્ઞાણેન દુક્ખહેતુભૂતેપિ તણ્હાપરિક્ખારે સઙ્ખારે સુખહેતુતો મઞ્ઞમાનો આરભતિ. નિરોધે ¶ પન મગ્ગે ચ અઞ્ઞાણેન દુક્ખસ્સ અનિરોધભૂતેપિ ગતિવિસેસે દુક્ખનિરોધસઞ્ઞી હુત્વા નિરોધસ્સ ચ અમગ્ગભૂતેસુપિ યઞ્ઞામરતપાદીસુ નિરોધમગ્ગસઞ્ઞી ¶ હુત્વા દુક્ખનિરોધં પત્થયમાનો યઞ્ઞામરતપાદિમુખેન તિવિધેપિ સઙ્ખારે આરભતિ.

અપિચ સો તાય ચતૂસુ સચ્ચેસુ અપ્પહીનાવિજ્જતાય વિસેસતો જાતિજરારોગમરણાદિઅનેકાદીનવવોકિણ્ણમ્પિ પુઞ્ઞફલસઙ્ખાતં દુક્ખં દુક્ખતો અજાનન્તો તસ્સ અધિગમાય કાયવચીચિત્તસઙ્ખારભેદં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ દેવચ્છરકામકો વિય મરુપપાતં. સુખસમ્મતસ્સાપિ ચ તસ્સ પુઞ્ઞફલસ્સ અન્તે મહાપરિળાહજનિકં વિપરિણામદુક્ખતં અપ્પસ્સાદતઞ્ચ અપસ્સન્તોપિ તપ્પચ્ચયં વુત્તપ્પકારમેવ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ સલભો વિય દીપસિખાભિનિપાતં, મધુબિન્દુગિદ્ધો વિય ચ મધુલિત્તસત્થધારાલેહનં. કામૂપસેવનાદીસુ ચ સવિપાકેસુ આદીનવં અપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞાય ચેવ કિલેસાભિભૂતતાય ચ દ્વારત્તયપ્પવત્તમ્પિ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ બાલો વિય ગૂથકીળનં, મરિતુકામો વિય ચ વિસખાદનં. આરુપ્પવિપાકેસુ ચાપિ સઙ્ખારવિપરિણામદુક્ખતં અનવબુજ્ઝમાનો સસ્સતાદિવિપલ્લાસેન ચિત્તસઙ્ખારભૂતં આનેઞ્જાભિસઙ્ખારં આરભતિ દિસામૂળ્હો વિય પિસાચનગરાભિમુખમગ્ગગમનં. એવં યસ્મા અવિજ્જાભાવતોવ સઙ્ખારભાવો, ન અભાવતો, તસ્મા જાનિતબ્બમેતં ‘‘ઇમે સઙ્ખારા અવિજ્જાપચ્ચયા હોન્તી’’તિ.

એત્થાહ – ગણ્હામ તાવ એતં ‘‘અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો’’તિ. કિં પનાયમેકાવ અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો, ઉદાહુ અઞ્ઞેપિ પચ્ચયા સન્તીતિ? કિં પનેત્થ યદિ તાવ એકાવ, એકકારણવાદો આપજ્જતિ. અથ અઞ્ઞેપિ સન્તિ, ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ એકકારણનિદ્દેસો નુપપજ્જતીતિ? ન નુપપજ્જતિ. કસ્મા? યસ્મા –

‘‘એકં ¶ ન એકતો ઇધ, નાનેકમનેકતોપિ નો એકં;

ફલમત્થિ અત્થિ પન એક-હેતુફલદીપને અત્થો’’.

ભગવા ¶ હિ કત્થચિ પધાનત્તા કત્થચિ પાકટત્તા કત્થચિ અસાધારણત્તા દેસનાવિલાસસ્સ ચ વેનેય્યાનઞ્ચ અનુરૂપતો એકમેવ હેતુઞ્ચ ફલઞ્ચ દીપેતિ. તસ્મા અયમિધ અવિજ્જા વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ વત્થારમ્મણસહજાતધમ્માદીસુ સઙ્ખારકારણેસુ ‘‘અસ્સાદાનુપસ્સિનો તણ્હા ¶ પવડ્ઢતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૫૨) ચ, ‘‘અવિજ્જાસમુદયા આસવસમુદયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૦૪) ચ વચનતો અઞ્ઞેસમ્પિ તણ્હાદીનં સઙ્ખારહેતૂનં હેતૂતિ પધાનત્તા, ‘‘અવિદ્વા, ભિક્ખવે, અવિજ્જાગતો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતી’’તિ પાકટત્તા, અસાધારણત્તા ચ સઙ્ખારાનં હેતુભાવેન દીપિતાતિ વેદિતબ્બા. એતેનેવ ચ એકેકહેતુફલદીપનપરિહારવચનેન સબ્બત્થ એકેકહેતુફલદીપને પયોજનં વેદિતબ્બન્તિ.

એત્થાહ – એવં સન્તેપિ એકન્તાનિટ્ઠફલાય સાવજ્જાય અવિજ્જાય કથં પુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારપચ્ચયત્તં યુજ્જતિ? ન હિ નિમ્બબીજતો ઉચ્છુ ઉપ્પજ્જતીતિ. કથં ન યુજ્જિસ્સતિ? લોકસ્મિઞ્હિ –

‘‘વિરુદ્ધો ચાવિરુદ્ધો ચ, સદિસાસદિસો તથા;

ધમ્માનં પચ્ચયો સિદ્ધો, વિપાકા એવ તે ચ ન’’.

ઇતિ અયં અવિજ્જા વિપાકવસેન એકન્તાનિટ્ઠફલા, સભાવવસેન ચ સાવજ્જાપિ સમાના સબ્બેસમ્પિ એતેસં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદીનં યથાનુરૂપં ઠાનકિચ્ચસભાવવિરુદ્ધાવિરુદ્ધપચ્ચયવસેન સદિસાસદિસપચ્ચયવસેન ચ પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બા.

અપિચ –

‘‘ચુતૂપપાતે સંસારે, સઙ્ખારાનઞ્ચ લક્ખણે;

યો પટિચ્ચસમુપ્પન્ન-ધમ્મેસુ ચ વિમુય્હતિ.

‘‘અભિસઙ્ખરોતિ સો એતે, સઙ્ખારે તિવિધે યતો;

અવિજ્જા પચ્ચયો તેસં, તિવિધાનં અયં તતો.

‘‘યથાપિ ¶ નામ જચ્ચન્ધો, નરો અપરિણાયકો;

એકદા યાતિ મગ્ગેન, ઉમ્મગ્ગેનાપિ એકદા.

‘‘સંસારે ¶ સંસરં બાલો, તથા અપરિણાયકો;

કરોતિ એકદા પુઞ્ઞં, અપુઞ્ઞમપિ એકદા.

‘‘યદા ચ ઞત્વા સો ધમ્મં, સચ્ચાનિ અભિસમેસ્સતિ;

તદા અવિજ્જૂપસમા, ઉપસન્તો ચરિસ્સતી’’તિ.

સઙ્ખારપચ્ચયા ¶ વિઞ્ઞાણન્તિ છ વિઞ્ઞાણકાયા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં સોતવિઞ્ઞાણં ઘાનવિઞ્ઞાણં જિવ્હાવિઞ્ઞાણં કાયવિઞ્ઞાણં મનોવિઞ્ઞાણં. તત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં કુસલવિપાકં અકુસલવિપાકન્તિ દુવિધં. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ. મનોવિઞ્ઞાણં દ્વે વિપાકમનોધાતુયો, તિસ્સો અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો, અટ્ઠ સહેતુકવિપાકચિત્તાનિ, પઞ્ચ રૂપાવચરાનિ, ચત્તારિ અરૂપાવચરાનીતિ બાવીસતિવિધં. ઇતિ સબ્બાનિ બાત્તિંસ લોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણાનિ.

તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘ઇદં વુત્તપ્પકારં વિઞ્ઞાણં સઙ્ખારપચ્ચયા હોતી’’તિ? ઉપચિતકમ્માભાવે વિપાકાભાવતો. વિપાકઞ્હેતં, વિપાકઞ્ચ ન ઉપચિતકમ્માભાવે ઉપ્પજ્જતિ. યદિ ઉપ્પજ્જેય્ય, સબ્બેસં સબ્બવિપાકાનિ ઉપ્પજ્જેય્યું, ન ચ ઉપ્પજ્જન્તીતિ જાનિતબ્બમેતં ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા ઇદં વિઞ્ઞાણં હોતી’’તિ. સબ્બમેવ હિ ઇદં પવત્તિપટિસન્ધિવસેન દ્વેધા પવત્તતિ. તત્થ દ્વે પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ દ્વે મનોધાતુયો સોમનસ્સસહગતાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ ઇમાનિ તેરસ પઞ્ચવોકારભવે પવત્તિયંયેવ પવત્તન્તિ, સેસાનિ એકૂનવીસતિ તીસુ ભવેસુ યથાનુરૂપં પવત્તિયમ્પિ પટિસન્ધિયમ્પિ પવત્તન્તિ.

‘‘લદ્ધપ્પચ્ચયમિતિ ¶ ધમ્મમત્તમેતં ભવન્તરમુપેતિ;

નાસ્સ તતો સઙ્કન્તિ, ન તતો હેતું વિના હોતિ’’.

ઇતિ હેતં લદ્ધપ્પચ્ચયં રૂપારૂપધમ્મમત્તં ઉપ્પજ્જમાનં ભવન્તરમુપેતીતિ વુચ્ચતિ, ન સત્તો, ન જીવો. તસ્સ ચ નાપિ અતીતભવતો ઇધ સઙ્કન્તિ અત્થિ, નાપિ તતો હેતું વિના ઇધ પાતુભાવો. એત્થ ચ પુરિમં ચવનતો ચુતિ, પચ્છિમં ભવન્તરાદિપટિસન્ધાનતો પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ.

એત્થાહ – નનુ એવં અસઙ્કન્તિપાતુભાવે સતિ યે ઇમસ્મિં મનુસ્સત્તભાવે ખન્ધા, તેસં નિરુદ્ધત્તા, ફલપ્પચ્ચયસ્સ ચ કમ્મસ્સ તત્થ અગમનતો, અઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞતો ચ તં ફલં સિયા ¶ . ઉપભુઞ્જકે ચ અસતિ કસ્સ તં ફલં સિયા. તસ્મા ન સુન્દરમિદં વિધાનન્તિ. તત્રિદં વુચ્ચતિ –

‘‘સન્તાને યં ફલં એતં, નાઞ્ઞસ્સ ન ચ અઞ્ઞતો;

બીજાનં અભિસઙ્ખારો, એતસ્સત્થસ્સ સાધકો.

‘‘ફલસ્સુપ્પત્તિયા એવ, સિદ્ધા ભુઞ્જકસમ્મુતિ;

ફલુપ્પાદેન રુક્ખસ્સ, યથા ફલતિ સમ્મુતી’’તિ.

યોપિ ¶ વદેય્ય ‘‘એવં સન્તેપિ એતે સઙ્ખારા વિજ્જમાના વા ફલસ્સ પચ્ચયા સિયું અવિજ્જમાના વા. યદિ ચ વિજ્જમાના, પવત્તિક્ખણેયેવ નેસં વિપાકેન ભવિતબ્બં. અથાપિ અવિજ્જમાના, પવત્તિતો પુબ્બે પચ્છા ચ નિચ્ચં ફલાવહા સિયુ’’ન્તિ. સો એવં વત્તબ્બો –

‘‘કતત્તા પચ્ચયા એતે, ન ચ નિચ્ચં ફલાવહા;

પાટિભોગાદિકં તત્થ, વેદિતબ્બં નિદસ્સન’’ન્તિ.

વિઞ્ઞાણપચ્ચયા ¶ નામરૂપન્તિ ઇધ વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારક્ખન્ધા નામં, ચત્તારિ ચ મહાભૂતાનિ ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપં રૂપં. અભાવકગબ્ભસેય્યકાનં અણ્ડજાનઞ્ચ પટિસન્ધિક્ખણે વત્થુદસકં કાયદસકન્તિ વીસતિ રૂપાનિ, તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે તેવીસતિ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. સભાવકાનં ભાવદસકં પક્ખિપિત્વા તેત્તિંસ, ઓપપાતિકસત્તેસુ બ્રહ્મકાયિકાદીનં પટિસન્ધિક્ખણે ચક્ખુસોતવત્થુદસકાનિ જીવિતિન્દ્રિયનવકઞ્ચાતિ એકૂનચત્તાલીસ રૂપાનિ, તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે દ્વાચત્તાલીસ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં. કામભવે પન સેસઓપપાતિકાનં સંસેદજાનં વા સભાવકપરિપુણ્ણાયતનાનં પટિસન્ધિક્ખણે ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયવત્થુભાવદસકાનીતિ સત્તતિ રૂપાનિ, તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે તેસત્તતિ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં. એસ ઉક્કંસો. અવકંસેન પન તંતંદસકવિકલાનં તસ્સ તસ્સ વસેન હાપેત્વા હાપેત્વા પટિસન્ધિયં વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપસઙ્ખા વેદિતબ્બા. અરૂપીનં પન તયોવ અરૂપિનો ખન્ધા, અસઞ્ઞાનં રૂપતો જીવિતિન્દ્રિયનવકમેવાતિ. એસ તાવ પટિસન્ધિયં નયો.

તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘પટિસન્ધિનામરૂપં વિઞ્ઞાણપચ્ચયા હોતી’’તિ? સુત્તતો ¶ યુત્તિતો ચ. સુત્તે હિ ‘‘ચિત્તાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ. સ. દુકમાતિકા ૬૨) નયેન બહુધા વેદનાદીનં વિઞ્ઞાણપચ્ચયતા સિદ્ધા. યુત્તિતો પન –

ચિત્તજેન હિ રૂપેન, ઇધ દિટ્ઠેન સિજ્ઝતિ;

અદિટ્ઠસ્સાપિ રૂપસ્સ, વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો ઇતિ.

નામરૂપપચ્ચયા ¶ સળાયતનન્તિ નામં વુત્તમેવ. ઇધ પન રૂપં નિયમતો ચત્તારિ ભૂતાનિ છ વત્થૂનિ જીવિતિન્દ્રિયન્તિ એકાદસવિધં. સળાયતનં – ચક્ખાયતનં, સોતાયતનં, ઘાનાયતનં, જિવ્હાયતનં, કાયાયતનં, મનાયતનં.

તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘નામરૂપં સળાયતનસ્સ પચ્ચયો’’તિ? નામરૂપભાવે ¶ ભાવતો. તસ્સ તસ્સ હિ નામસ્સ રૂપસ્સ ચ ભાવે તં તં આયતનં હોતિ, ન અઞ્ઞથાતિ.

સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ –

‘‘છળેવ ફસ્સા સઙ્ખેપા, ચક્ખુસમ્ફસ્સઆદયો;

વિઞ્ઞાણમિવ બાત્તિંસ, વિત્થારેન ભવન્તિ તે’’.

ફસ્સપચ્ચયા વેદનાતિ –

‘‘દ્વારતો વેદના વુત્તા, ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિકા;

છળેવ તા પભેદેન, ઇધ બાત્તિંસ વેદના’’.

વેદનાપચ્ચયા તણ્હાતિ –

‘‘રૂપતણ્હાદિભેદેન, છ તણ્હા ઇધ દીપિતા;

એકેકા તિવિધા તત્થ, પવત્તાકારતો મતા.

‘‘દુક્ખી ¶ સુખં પત્થયતિ, સુખી ભિય્યોપિ ઇચ્છતિ;

ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા.

‘‘તણ્હાય પચ્ચયા તસ્મા, હોન્તિ તિસ્સોપિ વેદના;

વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, ઇતિ વુત્તા મહેસિના’’.

તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનન્તિ ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ – કામુપાદાનં, દિટ્ઠુપાદાનં, સીલબ્બતુપાદાનં, અત્તવાદુપાદાનં. ઉપાદાનપચ્ચયા ભવોતિ ઇધ કમ્મભવો અધિપ્પેતો. ઉપપત્તિભવો પન પદુદ્ધારવસેન વુત્તો. ભવપચ્ચયા જાતીતિ કમ્મભવપચ્ચયા પટિસન્ધિખન્ધાનં પાતુભાવો.

તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘ભવો જાતિયા પચ્ચયો’’તિ ચે? બાહિરપચ્ચયસમત્તેપિ હીનપણીતાદિવિસેસદસ્સનતો. બાહિરાનઞ્હિ જનકજનનિસુક્કસોણિતાહારાદીનં ¶ પચ્ચયાનં સમત્તેપિ સત્તાનં યમકાનમ્પિ સતં હીનપ્પણીતતાદિવિસેસો દિસ્સતિ. સો ચ ન અહેતુકો સબ્બદા ¶ ચ સબ્બેસઞ્ચ અભાવતો, ન કમ્મભવતો અઞ્ઞહેતુકો તદભિનિબ્બત્તકસત્તાનં અજ્ઝત્તસન્તાને અઞ્ઞસ્સ કારણસ્સ અભાવતોતિ કમ્મભવહેતુકોયેવ. કમ્મઞ્હિ સત્તાનં હીનપ્પણીતતાદિવિસેસસ્સ હેતુ. તેનાહ ભગવા – ‘‘કમ્મં સત્તે વિભજતિ, યદિદં હીનપ્પણીતતાયા’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૮૯).

જાતિપચ્ચયા જરામરણન્તિઆદીસુ યસ્મા અસતિ જાતિયા જરામરણં નામ સોકાદયો વા ધમ્મા ન હોન્તિ, જાતિયા પન સતિ જરામરણઞ્ચેવ જરામરણસઙ્ખાતદુક્ખધમ્મફુટ્ઠસ્સ ચ બાલસ્સ જરામરણાભિસમ્બન્ધા વા તેન તેન દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠસ્સ અનભિસમ્બન્ધા વા સોકાદયો ચ ધમ્મા હોન્તિ, તસ્મા અયં જાતિ જરામરણસ્સ ચેવ સોકાદીનઞ્ચ પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બા.

સો તથાભાવિતેન ચિત્તેનાતિઆદીસુ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાયાતિ એતસ્સ ઞાણસ્સ અધિગમાય, પત્તિયાતિ વુત્તં હોતિ. અનેકવિહિતન્તિ અનેકવિધં નાનપ્પકારં, અનેકેહિ વા પકારેહિ પવત્તિતં, સંવણ્ણિતન્તિ અત્થો. પુબ્બેનિવાસન્તિ સમનન્તરાતીતં ભવં આદિં કત્વા તત્થ તત્થ નિવુત્થસન્તાનં. અનુસ્સરતીતિ ખન્ધપટિપાટિવસેન ચુતિપટિસન્ધિવસેન વા અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વા સરતિ. ઇમઞ્હિ પુબ્બેનિવાસં છ જના અનુસ્સરન્તિ તિત્થિયા પકતિસાવકા મહાસાવકા અગ્ગસાવકા પચ્ચેકબુદ્ધા બુદ્ધાતિ. તત્થ તિત્થિયા ચત્તાલીસંયેવ કપ્પે અનુસ્સરન્તિ ¶ , ન તતો પરં. કસ્મા? દુબ્બલપઞ્ઞત્તા. તેસઞ્હિ નામરૂપપરિચ્છેદવિરહિતત્તા દુબ્બલા પઞ્ઞા હોતિ. પકતિસાવકા કપ્પસતમ્પિ કપ્પસહસ્સમ્પિ અનુસ્સરન્તિયેવ બલવપઞ્ઞત્તા. અસીતિ મહાસાવકા સતસહસ્સકપ્પે અનુસ્સરન્તિ. દ્વે અગ્ગસાવકા એકમસઙ્ખેય્યં કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ. પચ્ચેકબુદ્ધા દ્વે અસઙ્ખેય્યાનિ સતસહસ્સઞ્ચ. એત્તકો હિ તેસં અભિનીહારો. બુદ્ધાનં પન પરિચ્છેદો નામ નત્થિ. તિત્થિયા ચ ખન્ધપટિપાટિમેવ સરન્તિ, પટિપાટિં મુઞ્ચિત્વા ચુતિપટિસન્ધિવસેન સરિતું ન સક્કોન્તિ. યથા અન્ધા યટ્ઠિં અમુઞ્ચિત્વાવ ગચ્છન્તિ, એવં તે ખન્ધપટિપાટિં અમુઞ્ચિત્વાવ સરન્તિ. પકતિસાવકા ખન્ધપટિપાટિયાપિ ¶ અનુસ્સરન્તિ, ચુતિપટિસન્ધિવસેનાપિ સઙ્કમન્તિ, તથા અસીતિ મહાસાવકા. દ્વિન્નં પન અગ્ગસાવકાનં ખન્ધપટિપાટિકિચ્ચં નત્થિ. એકસ્સ અત્તભાવસ્સ ચુતિં દિસ્વા પટિસન્ધિં પસ્સન્તિ, પુન અપરસ્સ ચુતિં ¶ દિસ્વા પટિસન્ધિન્તિ એવં ચુતિપટિસન્ધિવસેનેવ સઙ્કમન્તા ગચ્છન્તિ, તથા પચ્ચેકબુદ્ધા. બુદ્ધાનં પન નેવ ખન્ધપટિપાટિકિચ્ચં, ન ચુતિપટિસન્ધિવસેન સઙ્કમનકિચ્ચં અત્થિ. તેસઞ્હિ અનેકાસુ કપ્પકોટીસુ હેટ્ઠા વા ઉપરિ વા યં યં ઠાનં ઇચ્છન્તિ, તં તં પાકટમેવ હોતિ. તસ્મા અનેકાપિ કપ્પકોટિયો સઙ્ખિપિત્વા યં યં ઇચ્છન્તિ, તત્થ તત્થેવ ઓક્કમન્તા સીહોક્કન્તવસેન ગચ્છન્તિ. એવં ગચ્છન્તાનઞ્ચ નેસં ઞાણં અન્તરન્તરાસુ જાતીસુ અસજ્જમાનં ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનમેવ ગણ્હાતિ.

ઇમેસુ પન છસુ પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તેસુ તિત્થિયાનં પુબ્બેનિવાસદસ્સનં ખજ્જોપનકપ્પભાસદિસં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ, પકતિસાવકાનં દીપપ્પભાસદિસં, મહાસાવકાનં ઉક્કાપભાસદિસં, અગ્ગસાવકાનં ઓસધિતારકાપભાસદિસં, પચ્ચેકબુદ્ધાનં ચન્દપ્પભાસદિસં. બુદ્ધાનં રસ્મિસહસ્સપટિમણ્ડિતસરદસૂરિયમણ્ડલસદિસં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. તિત્થિયાનં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સરણં અન્ધાનં યટ્ઠિકોટિગમનં વિય હોતિ. પકતિસાવકાનં દણ્ડકસેતુગમનં વિય, મહાસાવકાનં જઙ્ઘસેતુગમનં વિય, અગ્ગસાવકાનં સકટસેતુગમનં વિય, પચ્ચેકબુદ્ધાનં જઙ્ઘમગ્ગગમનં વિય, બુદ્ધાનં મહાસકટમગ્ગગમનં વિય હોતિ. ઇમસ્મિં પન અધિકારે સાવકાનં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સરણં અધિપ્પેતં.

તસ્મા એવં અનુસ્સરિતુકામેન આદિકમ્મિકેન ભિક્ખુના પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તેન રહોગતેન પટિસલ્લીનેન પટિપાટિયા ચત્તારિ ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય વુત્તનયેન પટિચ્ચસમુપ્પાદં પચ્ચવેક્ખિત્વા સબ્બપચ્છિમા નિસજ્જા આવજ્જિતબ્બા. તતો આસનપઞ્ઞાપનં સેનાસનપ્પવેસનં પત્તચીવરપટિસામનં ભોજનકાલો ¶ ગામતો આગમનકાલો ગામે પિણ્ડાય ચરિતકાલો ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠકાલો વિહારતો નિક્ખમનકાલો ચેતિયબોધિવન્દનકાલો પત્તધોવનકાલો પત્તપટિગ્ગહણકાલો પત્તપટિગ્ગહણતો યાવ મુખધોવના કતકિચ્ચં ¶ પચ્ચૂસકાલે કતકિચ્ચં, મજ્ઝિમયામે પઠમયામે કતકિચ્ચન્તિ એવં પટિલોમક્કમેન સકલં રત્તિન્દિવં કતકિચ્ચં આવજ્જિતબ્બં. એત્તકં પન પકતિચિત્તસ્સપિ પાકટં હોતિ, પરિકમ્મસમાધિચિત્તસ્સ પન અતિપાકટમેવ. સચે પનેત્થ કિઞ્ચિ ન પાકટં હોતિ, પુન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય આવજ્જિતબ્બં. એત્તકેન દીપે જલિતે વિય પાકટં હોતિ ¶ . એવં પટિલોમક્કમેનેવ દુતિયદિવસેપિ તતિયચતુત્થપઞ્ચમદિવસેસુપિ દસાહેપિ અદ્ધમાસેપિ માસેપિ સંવચ્છરેપિ કતકિચ્ચં આવજ્જિતબ્બં. એતેનેવ ઉપાયેન દસ વસ્સાનિ વીસતિ વસ્સાનીતિ યાવ ઇમસ્મિં ભવે અત્તનો પટિસન્ધિ, તાવ આવજ્જન્તેન પુરિમભવે ચુતિક્ખણે પવત્તં નામરૂપં આવજ્જિતબ્બં. પહોતિ હિ પણ્ડિતો ભિક્ખુ પઠમવારેનેવ પટિસન્ધિં ઉગ્ઘાટેત્વા ચુતિક્ખણે નામરૂપં આરમ્મણં કાતું. યસ્મા પન પુરિમભવે નામરૂપં અસેસં નિરુદ્ધં, ઇધ અઞ્ઞં ઉપ્પન્નં, તસ્મા તં ઠાનં આહુન્દરિકં અન્ધતમમિવ હોતિ સુદુદ્દસં દુપ્પઞ્ઞેન. તેનાપિ ‘‘ન સક્કોમહં પટિસન્ધિં ઉગ્ઘાટેત્વા ચુતિક્ખણે નામરૂપારમ્મણં કાતુ’’ન્તિ ધુરનિક્ખેપો ન કાતબ્બો. તદેવ પન પાદકજ્ઝાનં પુનપ્પુનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય વુટ્ઠાય તં ઠાનં આવજ્જિતબ્બં.

એવં કરોન્તો હિ સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો કૂટાગારકણ્ણિકત્થાય મહારુક્ખં છિન્દન્તો સાખાપલાસચ્છેદનમત્તેનેવ ફરસુધારાય વિપન્નાય મહારુક્ખં છિન્દિતું અસક્કોન્તોપિ ધુરનિક્ખેપં અકત્વાવ કમ્મારસાલં ગન્ત્વા તિખિણં ફરસું કારાપેત્વા પુન આગન્ત્વા છિન્દેય્ય, પુન વિપન્નાય ચ પુનપિ તથેવ કારેત્વા છિન્દેય્ય, સો એવં છિન્દન્તો છિન્નસ્સ છિન્નસ્સ પુન છેત્તબ્બાભાવતો અછિન્નસ્સ ચ છેદનતો નચિરસ્સેવ મહારુક્ખં પાતેય્ય, એવમેવ પાદકજ્ઝાના વુટ્ઠાય પુબ્બે આવજ્જિતં અનાવજ્જિત્વા પટિસન્ધિમેવ આવજ્જન્તો તં નચિરસ્સેવ પટિસન્ધિં ઉગ્ઘાટેત્વા ચુતિક્ખણે નામરૂપં આરમ્મણં કરેય્યાતિ. તત્થ પચ્છિમનિસજ્જતો પભુતિ યાવ પટિસન્ધિતો આરમ્મણં કત્વા પવત્તં ઞાણં પુબ્બેનિવાસઞાણં નામ ન હોતિ, તં પન પરિકમ્મસમાધિઞાણં નામ હોતિ. ‘‘અતીતંસઞાણ’’ન્તિ પેતં એકે વદન્તિ ¶ . તં અતીતંસઞાણસ્સ રૂપાવચરત્તા રૂપાવચરં સન્ધાય વચનં ન યુજ્જતિ. યદા પનસ્સ ભિક્ખુનો પટિસન્ધિં અતિક્કમ્મ ચુતિક્ખણે પવત્તં નામરૂપં આરમ્મણં કત્વા મનોદ્વારાવજ્જનં ઉપ્પજ્જિત્વા પુબ્બે વુત્તનયેન અપ્પનાચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તદાસ્સ તેન ચિત્તેન સમ્પયુત્તં ઞાણં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં નામ. તેન ઞાણેન સમ્પયુત્તાય સતિયા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ.

તત્થ ¶ સેય્યથિદન્તિ આરદ્ધપ્પકારદસ્સનત્થે નિપાતો. તેનેવ ય્વાયં પુબ્બેનિવાસો આરદ્ધો, તસ્સ પકારપ્પભેદં દસ્સેન્તો એકમ્પિ જાતિન્તિઆદિમાહ. તત્થ એકમ્પિ જાતિન્તિ એકમ્પિ પટિસન્ધિમૂલં ચુતિપરિયોસાનં ¶ એકભવપરિયાપન્નં ખન્ધસન્તાનં. એસ નયો દ્વેપિ જાતિયોતિઆદીસુ. અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પેતિઆદીસુ પન પરિહાયમાનો કપ્પો સંવટ્ટકપ્પો તદા સબ્બેસં બ્રહ્મલોકે સન્નિપતનતો. વડ્ઢમાનો કપ્પો વિવટ્ટકપ્પો તદા બ્રહ્મલોકતો સત્તાનં વિવટ્ટનતો. તત્થ સંવટ્ટેન સંવટ્ટટ્ઠાયી ગહિતો હોતિ તંમૂલકત્તા. વિવટ્ટેન ચ વિવટ્ટટ્ઠાયી. એવઞ્હિ સતિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, કપ્પસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? યદા, ભિક્ખવે, કપ્પો સંવટ્ટતિ, તં ન સુકરં સઙ્ખાતું. યદા, ભિક્ખવે, કપ્પો સંવટ્ટો તિટ્ઠતિ…પે… યદા, ભિક્ખવે, કપ્પો વિવટ્ટતિ…પે… યદા, ભિક્ખવે, કપ્પો વિવટ્ટો તિટ્ઠતિ, તં ન સુકરં સઙ્ખાતુ’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૧૫૬) વુત્તાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખેય્યાનિ પરિગ્ગહિતાનિ હોન્તિ.

તત્થ તયો સંવટ્ટા – તેજોસંવટ્ટો, આપોસંવટ્ટો, વાયોસંવટ્ટોતિ. તિસ્સો સંવટ્ટસીમા – આભસ્સરા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલાતિ. યદા કપ્પો તેજેન સંવટ્ટતિ, આભસ્સરતો હેટ્ઠા અગ્ગિના ડય્હતિ. યદા આપેન સંવટ્ટતિ, સુભકિણ્હતો હેટ્ઠા ઉદકેન વિલીયતિ. યદા વાયુના સંવટ્ટતિ, વેહપ્ફલતો હેટ્ઠા વાતેન વિદ્ધંસીયતિ. વિત્થારતો પન સદાપિ એકં બુદ્ધક્ખેત્તં વિનસ્સતિ. બુદ્ધક્ખેત્તં નામ તિવિધં હોતિ – જાતિક્ખેત્તં, આણાક્ખેત્તં, વિસયક્ખેત્તઞ્ચ. તત્થ જાતિક્ખેત્તં દસસહસ્સચક્કવાળપરિયન્તં હોતિ, યં તથાગતસ્સ પટિસન્ધિગહણાદીસુ કમ્પતિ. આણાક્ખેત્તં કોટિસતસહસ્સચક્કવાળપરિયન્તં, યત્થ રતનપરિત્તં, ખન્ધપરિત્તં, ધજગ્ગપરિત્તં, આટાનાટિયપરિત્તં ¶ , મોરપરિત્તન્તિ ઇમેસં પરિત્તાનં આનુભાવો વત્તતિ. વિસયક્ખેત્તં અનન્તમપરિમાણં, યં ‘‘યાવતા વા પન આકઙ્ખેય્યા’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૧) વુત્તં. તત્થ યં યં તથાગતો આકઙ્ખતિ, તં તં જાનાતિ. એવમેતેસુ તીસુ બુદ્ધક્ખેત્તેસુ એકં આણાક્ખેત્તં વિનસ્સતિ, તસ્મિં પન વિનસ્સન્તે જાતિક્ખેત્તં વિનટ્ઠમેવ હોતિ, વિનસ્સન્તઞ્ચ એકતોવ વિનસ્સતિ, સણ્ઠહન્તઞ્ચ એકતોવ સણ્ઠહતિ.

તસ્સેવં વિનાસો ચ સણ્ઠહનઞ્ચ વેદિતબ્બં – યસ્મિં સમયે કપ્પો અગ્ગિના નસ્સતિ, આદિતોવ કપ્પવિનાસકમહામેઘો વુટ્ઠહિત્વા કોટિસતસહસ્સચક્કવાળે એકં મહાવસ્સં વસ્સતિ. મનુસ્સા તુટ્ઠા સબ્બબીજાનિ નીહરિત્વા વપન્તિ. સસ્સેસુ પન ગોખાયિતકમત્તેસુ જાતેસુ ગદ્રભરવં ¶ રવન્તો એકબિન્દુમત્તમ્પિ ન વસ્સતિ, તદા પચ્છિન્નં પચ્છિન્નમેવ વસ્સં હોતિ. વસ્સૂપજીવિનો સત્તા કમેન બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તન્તિ, પુપ્ફફલૂપજીવિનિયો ચ દેવતા. એવં ¶ દીઘે અદ્ધાને વીતિવત્તે તત્થ તત્થ ઉદકં પરિક્ખયં ગચ્છતિ. અથાનુક્કમેન મચ્છકચ્છપાપિ કાલં કત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તન્તિ, નેરયિકસત્તાપિ. તત્થ ‘‘નેરયિકા સત્તમસૂરિયપાતુભાવે વિનસ્સન્તી’’તિ એકે. ઝાનં વિના નત્થિ બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ, એતેસઞ્ચ કેચિ દુબ્ભિક્ખપીળિતા, કેચિ અભબ્બા ઝાનાધિગમાય, તે કથં તત્થ નિબ્બત્તન્તીતિ? દેવલોકે પટિલદ્ધજ્ઝાનવસેન. તદા હિ ‘‘વસ્સસતસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન કપ્પવુટ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિ લોકબ્યૂહા નામ કામાવચરદેવા મુત્તસિરા વિકિણ્ણકેસા રુદમુખા અસ્સૂનિ હત્થેહિ પુઞ્છમાના રત્તવત્થનિવત્થા અતિવિય વિરૂપવેસધારિનો હુત્વા મનુસ્સપથે વિચરન્તા એવં આરોચેન્તિ – ‘‘મારિસા, મારિસા, ઇતો વસ્સસતસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન કપ્પવુટ્ઠાનં ભવિસ્સતિ, અયં લોકો વિનસ્સિસ્સતિ, મહાસમુદ્દોપિ ઉસ્સુસ્સિસ્સતિ, અયઞ્ચ મહાપથવી સિનેરુ ચ પબ્બતરાજા ઉદ્દય્હિસ્સન્તિ વિનસ્સિસ્સન્તિ, યાવ બ્રહ્મલોકા લોકવિનાસો ભવિસ્સતિ. મેત્તં, મારિસા, ભાવેથ. કરુણં… મુદિતં… ઉપેક્ખં, મારિસા, ભાવેથ. માતરં ઉપટ્ઠહથ, પિતરં ઉપટ્ઠહથ, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનો હોથા’’તિ. તેસં વચનં સુત્વા યેભુય્યેન મનુસ્સા ચ ભુમ્મા દેવા ચ સંવેગજાતા અઞ્ઞમઞ્ઞં મુદુચિત્તા હુત્વા મેત્તાદીનિ પુઞ્ઞાનિ ¶ કરિત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તન્તિ. તત્થ દિબ્બસુધાભોજનં ભુઞ્જિત્વા વાયોકસિણે પરિકમ્મં કત્વા ઝાનં પટિલભન્તિ. તદઞ્ઞે પન અપરપરિયવેદનીયેન કમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તન્તિ. અપરપરિયવેદનીયકમ્મરહિતો હિ સંસારે સંસરન્તો નામ સત્તો નત્થિ. તેપિ તત્થ તથેવ ઝાનં પટિલભન્તિ. એવં દેવલોકે પટિલદ્ધજ્ઝાનવસેન સબ્બેપિ બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તન્તીતિ.

વસ્સૂપચ્છેદતો પન ઉદ્ધં દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન દુતિયો સૂરિયો પાતુભવતિ, તસ્મિં પાતુભૂતે નેવ રત્તિપરિચ્છેદો, ન દિવાપરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ. એકો સૂરિયો ઉદેતિ, એકો અત્થં ગચ્છતિ, અવિચ્છિન્નસૂરિયસન્તાપોવ લોકો હોતિ. યથા ચ પકતિસૂરિયે સૂરિયદેવપુત્તો ¶ હોતિ, એવં કપ્પવિનાસકસૂરિયે નત્થિ. તત્થ પકતિસૂરિયે વત્તમાને આકાસે વલાહકાપિ ધૂમસિખાપિ ચરન્તિ. કપ્પવિનાસકસૂરિયે વત્તમાને વિગતધૂમવલાહકં આદાસમણ્ડલં વિય નિમ્મલં નભં હોતિ. ઠપેત્વા પઞ્ચ મહાનદિયો સેસકુન્નદીઆદીસુ ઉદકં સુસ્સતિ.

તતોપિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન તતિયો સૂરિયો પાતુભવતિ, યસ્સ પાતુભાવા મહાનદિયોપિ સુસ્સન્તિ.

તતોપિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન ચતુત્થો સૂરિયો પાતુભવતિ, યસ્સ પાતુભાવા હિમવતિ ¶ મહાનદીનં પભવા – ‘‘સીહપપાતનો, હંસપાતનો, કણ્ણમુણ્ડકો, રથકારદહો, અનોતત્તદહો, છદ્દન્તદહો, કુણાલદહો’’તિ ઇમે સત્ત મહાસરા સુસ્સન્તિ.

તતોપિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન પઞ્ચમો સૂરિયો પાતુભવતિ, યસ્સ પાતુભાવા અનુપુબ્બેન મહાસમુદ્દે અઙ્ગુલિપબ્બતેમનમત્તમ્પિ ઉદકં ન સણ્ઠાતિ.

તતોપિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન છટ્ઠો સૂરિયો પાતુભવતિ, યસ્સ પાતુભાવા સકલચક્કવાળં એકધૂમં હોતિ પરિયાદિન્નસિનેહં ધૂમેન. યથા ચિદં, એવં કોટિસતસહસ્સચક્કવાળાનિપિ.

તતોપિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન સત્તમો સૂરિયો પાતુભવતિ, યસ્સ પાતુભાવા સકલચક્કવાળં એકજાલં હોતિ સદ્ધિં કોટિસતસહસ્સચક્કવાળેહિ. યોજનસતિકાદિભેદાનિ સિનેરુકૂટાનિપિ પલુજ્જિત્વા આકાસેયેવ અન્તરધાયન્તિ. સા અગ્ગિજાલા ઉટ્ઠહિત્વા ચાતુમહારાજિકે ગણ્હાતિ. તત્થ કનકવિમાનરતનવિમાનમણિવિમાનાનિ ઝાપેત્વા તાવતિંસભવનં ગણ્હાતિ. એતેનેવ ઉપાયેન યાવ પઠમજ્ઝાનભૂમિં ¶ ગણ્હાતિ. તત્થ તયોપિ. બ્રહ્મલોકે ઝાપેત્વા આભસ્સરે આહચ્ચ તિટ્ઠતિ. સા યાવ અણુમત્તમ્પિ સઙ્ખારગતં અત્થિ, તાવ ન નિબ્બાયતિ. સબ્બસઙ્ખારપરિક્ખયા પન સપ્પિતેલઝાપનગ્ગિસિખા વિય છારિકમ્પિ અનવસેસેત્વા નિબ્બાયતિ. હેટ્ઠાઆકાસેન સહ ઉપરિઆકાસો એકો હોતિ મહન્ધકારો.

અથ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન મહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા પઠમં સુખુમં સુખુમં વસ્સતિ. અનુપુબ્બેન કુમુદનાળયટ્ઠિમુસલતાલક્ખન્ધાદિપ્પમાણાહિ ધારાહિ ¶ વસ્સન્તો કોટિસતસહસ્સચક્કવાળેસુ સબ્બં દડ્ઢટ્ઠાનં પૂરેત્વા અન્તરધાયતિ. તં ઉદકં હેટ્ઠા ચ તિરિયઞ્ચ વાતો સમુટ્ઠહિત્વા ઘનં કરોતિ પરિવટુમં પદુમિનિપત્તે ઉદકબિન્દુસદિસં. કથં તાવ મહન્તં ઉદકરાસિં ઘનં કરોતીતિ ચે? વિવરસમ્પદાનતો. તં હિસ્સ તહિં તહિં વિવરં દેતિ. તં એવં વાતેન સમ્પિણ્ડિયમાનં ઘનં કરિયમાનં પરિક્ખયમાનં અનુપુબ્બેન હેટ્ઠા ઓતરતિ. ઓતિણ્ણે ઓતિણ્ણે ઉદકે બ્રહ્મલોકટ્ઠાને બ્રહ્મલોકા, ઉપરિ ચતુકામાવચરદેવલોકટ્ઠાને ચ દેવલોકા પાતુભવન્તિ. પુરિમપથવિટ્ઠાનં ઓતિણ્ણે પન બલવવાતા ઉપ્પજ્જન્તિ. તે તં પિહિતદ્વારે ધમકરણે ઠિતઉદકમિવ નિરુસ્સાસં કત્વા રુમ્ભન્તિ. મધુરોદકં પરિક્ખયં ગચ્છમાનં ઉપરિ રસપથવિં સમુટ્ઠાપેતિ. સા વણ્ણસમ્પન્ના ચેવ હોતિ ગન્ધરસસમ્પન્ના ચ નિરુદકપાયાસસ્સ ઉપરિ પટલં વિય. તદા ચ આભસ્સરબ્રહ્મલોકે પઠમતરાભિનિબ્બત્તા ¶ સત્તા આયુક્ખયા વા પુઞ્ઞક્ખયા વા તતો ચવિત્વા ઇધૂપપજ્જન્તિ. તે હોન્તિ સયંપભા અન્તલિક્ખચરા. તે અગ્ગઞ્ઞસુત્તે (દી. નિ. ૩.૧૨૦) વુત્તનયેન તં રસપથવિં સાયિત્વા તણ્હાભિભૂતા આલુપ્પકારકં પરિભુઞ્જિતું ઉપક્કમન્તિ.

અથ તેસં સયંપભા અન્તરધાયતિ, અન્ધકારો હોતિ. તે અન્ધકારં દિસ્વા ભાયન્તિ. તતો નેસં ભયં નાસેત્વા સૂરભાવં જનયન્તં પરિપુણ્ણપઞ્ઞાસયોજનં સૂરિયમણ્ડલં પાતુભવતિ. તે તં દિસ્વા ‘‘આલોકં પટિલભિમ્હા’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠા હુત્વા ‘‘અમ્હાકં ભીતાનં ભયં નાસેત્વા સૂરભાવં જનયન્તો ઉટ્ઠિતો, તસ્મા સૂરિયો હોતૂ’’તિ સૂરિયોત્વેવસ્સ ¶ નામં કરોન્તિ. અથ સૂરિયે દિવસં આલોકં કત્વા અત્થઙ્ગતે ‘‘યમ્પિ આલોકં લભિમ્હ, સોપિ નો નટ્ઠો’’તિ પુન ભીતા હોન્તિ, તેસં એવં હોતિ ‘‘સાધુ વતસ્સ સચે અઞ્ઞં આલોકં લભેય્યામા’’તિ. તેસં ચિત્તં ઞત્વા વિય એકૂનપઞ્ઞાસયોજનં ચન્દમણ્ડલં પાતુભવતિ. તે તં દિસ્વા ભિય્યોસોમત્તાય હટ્ઠતુટ્ઠા હુત્વા ‘‘અમ્હાકં છન્દં ઞત્વા વિય ઉટ્ઠિતો, તસ્મા ચન્દો હોતૂ’’તિ ચન્દોત્વેવસ્સ નામં કરોન્તિ.

એવં ચન્દિમસૂરિયેસુ પાતુભૂતેસુ નક્ખત્તાનિ તારકરૂપાનિ પાતુભવન્તિ. તતો પભુતિ રત્તિન્દિવા પઞ્ઞાયન્તિ અનુક્કમેન ચ માસદ્ધમાસઉતુસંવચ્છરા. ચન્દિમસૂરિયાનં પન પાતુભૂતદિવસેયેવ સિનેરુચક્કવાળહિમવન્તપબ્બતા પાતુભવન્તિ ¶ . તે ચ ખો અપુબ્બં અચરિમં ફગ્ગુણપુણ્ણમદિવસેયેવ પાતુભવન્તિ. કથં? યથા નામ કઙ્ગુભત્તે પચ્ચમાને એકપ્પહારેનેવ પુબ્બુળકા ઉટ્ઠહન્તિ, એકે પદેસા થૂપથૂપા હોન્તિ, એકે નિન્નનિન્ના એકે સમસમા, એવમેવં થૂપથૂપટ્ઠાને પબ્બતા હોન્તિ નિન્નનિન્નટ્ઠાને સમુદ્દા સમસમટ્ઠાને દીપાતિ.

અથ તેસં સત્તાનં રસપથવિં પરિભુઞ્જન્તાનં કમેન એકચ્ચે વણ્ણવન્તો, એકચ્ચે દુબ્બણ્ણા હોન્તિ. તત્થ વણ્ણવન્તો દુબ્બણ્ણે અતિમઞ્ઞન્તિ. તેસં અતિમાનપચ્ચયા સા રસપથવી અન્તરધાયતિ, ભૂમિપપ્પટકો પાતુભવતિ. અથ તેસં તેનેવ નયેન સોપિ અન્તરધાયતિ, પદાલતા પાતુભવતિ. તેનેવ નયેન સાપિ અન્તરધાયતિ, અકટ્ઠપાકો સાલિ પાતુભવતિ અકણો અથુસો સુદ્ધો સુગન્ધા તણ્ડુલપ્ફલો. તતો નેસં ભાજનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તે સાલિં ભાજને ઠપેત્વા પાસાણપિટ્ઠિયં ઠપેન્તિ. સયમેવ જાલાસિખા ઉટ્ઠહિત્વા તં પચતિ. સો હોતિ ઓદનો સુમનજાતિપુપ્ફસદિસો. ન તસ્સ સૂપેન વા બ્યઞ્જનેન વા કરણીયં અત્થિ, યં યં રસં ભુઞ્જિતુકામા હોન્તિ, તં તં રસોવ હોતિ. તેસં તં ઓળારિકં આહારં આહરયતં તતો પભુતિ મુત્તકરીસં સઞ્જાયતિ. અથ નેસં તસ્સ નિક્ખમનત્થાય વણમુખાનિ પભિજ્જન્તિ ¶ . પુરિસસ્સ પુરિસભાવો, ઇત્થિયા ઇત્થિભાવો પાતુભવતિ. તત્ર સુદં ઇત્થી પુરિસં, પુરિસો ચ ઇત્થિં અતિવેલં ઉપનિજ્ઝાયતિ. તેસં અતિવેલં ઉપનિજ્ઝાયનપચ્ચયા કામપરિળાહો ઉપ્પજ્જતિ. તતો મેથુનં ધમ્મં ¶ પટિસેવન્તિ. તે અસદ્ધમ્મપટિસેવનપચ્ચયા વિઞ્ઞૂહિ ગરહિયમાના વિહેઠિયમાના તસ્સ અસદ્ધમ્મસ્સ પટિચ્છાદનહેતુ અગારાનિ કરોન્તિ. તે અગારં અજ્ઝાવસમાના અનુક્કમેન અઞ્ઞતરસ્સ અલસજાતિકસ્સ સત્તસ્સ દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જન્તા સન્નિધિં કરોન્તિ. તતો પભુતિ કણોપિ થુસોપિ તણ્ડુલં પરિયોનન્ધતિ, લાયિતટ્ઠાનમ્પિ ન પટિવિરૂહતિ. તે સન્નિપતિત્વા અનુત્થુનન્તિ ‘‘પાપકા વત ભો ધમ્મા સત્તેસુ પાતુભૂતા, મયઞ્હિ પુબ્બે મનોમયા અહુમ્હા’’તિ અગ્ગઞ્ઞસુત્તે (દી. નિ. ૩.૧૨૮) વુત્તનયેન વિત્થારેતબ્બં. તતો મરિયાદં ઠપેન્તિ.

અથ અઞ્ઞતરો સત્તો અઞ્ઞસ્સ ભાગં અદિન્નં આદિયતિ. તં દ્વિક્ખત્તું પરિભાસિત્વા તતિયવારે પાણિલેડ્ડુદણ્ડેહિ પહરન્તિ. તે એવં અદિન્નાદાનગરહમુસાવાદદણ્ડાદાનેસુ ¶ ઉપ્પન્નેસુ સન્નિપતિત્વા ચિન્તયન્તિ ‘‘યંનૂન મયં એકં સત્તં સમ્મન્નેય્યામ, યો નો સમ્મા ખીયિતબ્બં ખીયેય્ય, ગરહિતબ્બં ગરહેય્ય, પબ્બાજેતબ્બં પબ્બાજેય્ય. મયં પનસ્સ સાલીનં ભાગં અનુપદસ્સામા’’તિ. એવં કતસન્નિટ્ઠાનેસુ પન સત્તેસુ ઇમસ્મિં તાવ કપ્પે અયમેવ ભગવા બોધિસત્તભૂતો તેન સમયેન તેસુ સત્તેસુ અભિરૂપતરો ચ દસ્સનીયતરો ચ મહેસક્ખતરો ચ બુદ્ધિસમ્પન્નો પટિબલો નિગ્ગહપગ્ગહં કાતું. તે તં ઉપસઙ્કમિત્વા યાચિત્વા સમ્મન્નિંસુ. સો ‘‘તેન મહાજનેન સમ્મતોતિ મહાસમ્મતો, ખેત્તાનં અધિપતીતિ ખત્તિયો, ધમ્મેન સમેન પરે રઞ્જેતીતિ રાજા’’તિ તીહિ નામેહિ પઞ્ઞાયિત્થ. યઞ્હિ લોકે અચ્છરિયટ્ઠાનં, બોધિસત્તોવ તત્થ આદિપુરિસોતિ. એવં બોધિસત્તં આદિં કત્વા ખત્તિયમણ્ડલે સણ્ઠિતે અનુપુબ્બેન બ્રાહ્મણાદયોપિ વણ્ણા સણ્ઠહિંસુ. તત્થ કપ્પવિનાસકમહામેઘતો યાવ જાલૂપચ્છેદો, ઇદમેકમસઙ્ખેય્યં સંવટ્ટોતિ વુચ્ચતિ. કપ્પવિનાસકજાલૂપચ્છેદતો યાવ કોટિસતસહસ્સચક્કવાળપરિપૂરકો સમ્પત્તિમહામેઘો, ઇદં દુતિયમસઙ્ખેય્યં સંવટ્ટટ્ઠાયીતિ વુચ્ચતિ. સમ્પત્તિમહામેઘતો યાવ ચન્દિમસૂરિયપાતુભાવો, ઇદં તતિયમસઙ્ખેય્યં વિવટ્ટોતિ વુચ્ચતિ. ચન્દિમસૂરિયપાતુભાવતો યાવ પુન કપ્પવિનાસકમહામેઘો, ઇદં ચતુત્થમસઙ્ખેય્યં વિવટ્ટટ્ઠાયીતિ ¶ વુચ્ચતિ. ઇમાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખેય્યાનિ એકો મહાકપ્પો હોતિ. એવં તાવ અગ્ગિના વિનાસો ચ સણ્ઠહનઞ્ચ વેદિતબ્બં.

યસ્મિં પન સમયે કપ્પો ઉદકેન નસ્સતિ, આદિતોવ કપ્પવિનાસકમહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વાતિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. અયં પન વિસેસો – યથા તત્થ દુતિયો સૂરિયો, એવમિધ ¶ કપ્પવિનાસકો ખારૂદકમહામેઘો ઉટ્ઠાતિ. સો આદિતો સુખુમં સુખુમં વસ્સન્તો અનુક્કમેન મહાધારાહિ કોટિસતસહસ્સચક્કવાળાનં પૂરેન્તો વસ્સતિ. ખારૂદકેન ફુટ્ઠફુટ્ઠા પથવીપબ્બતાદયો વિલીયન્તિ. ઉદકં સમન્તતો વાતેહિ ધારીયતિ. પથવિતો યાવ દુતિયજ્ઝાનભૂમિં ઉદકં ગણ્હાતિ, તત્થ તયોપિ બ્રહ્મલોકે વિલીયાપેત્વા સુભકિણ્હે આહચ્ચ તિટ્ઠતિ. તં યાવ અણુમત્તમ્પિ સઙ્ખારગતં અત્થિ, તાવ ન વૂપસમ્મતિ.

ઉદકાનુગતં ¶ પન સબ્બસઙ્ખારગતં અભિભવિત્વા સહસા વૂપસમ્મતિ, અન્તરધાનં ગચ્છતિ. હેટ્ઠાઆકાસેન સહ ઉપરિઆકાસો એકો હોતિ મહન્ધકારોતિ સબ્બં વુત્તસદિસં. કેવલં પનિધ આભસ્સરબ્રહ્મલોકં આદિં કત્વા લોકો પાતુભવતિ. સુભકિણ્હતો ચ ચવિત્વા આભસ્સરટ્ઠાનાદીસુ સત્તા નિબ્બત્તન્તિ. તત્થ કપ્પવિનાસકમહામેઘતો યાવ કપ્પવિનાસકખારૂદકૂપચ્છેદો, ઇદમેકં અસઙ્ખેય્યં. ઉદકૂપચ્છેદતો યાવ સમ્પત્તિમહામેઘો, ઇદં દુતિયમસઙ્ખેય્યં. સમ્પત્તિમહામેઘતો…પે… ઇમાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખેય્યાનિ એકો મહાકપ્પો હોતિ. એવં ઉદકેન વિનાસો ચ સણ્ઠહનઞ્ચ વેદિતબ્બં.

યસ્મિં પન સમયે કપ્પો વાતેન વિનસ્સતિ, આદિતોવ કપ્પવિનાસકમહામેઘો વુટ્ઠહિત્વાતિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. અયં પન વિસેસો – યથા તત્થ દુતિયસૂરિયો, એવમિધ કપ્પવિનાસનત્થં વાતો સમુટ્ઠાતિ. સો પઠમં થૂલરજં ઉટ્ઠાપેતિ, તતો સણ્હરજં સુખુમવાલિકં થૂલવાલિકં સક્ખરપાસાણાદયોતિ યાવ કૂટાગારમત્તે પાસાણે વિસમટ્ઠાને ઠિતમહારુક્ખે ચ ઉટ્ઠાપેતિ. તે પથવિતો નભમુગ્ગતા ન પુન પતન્તિ, તત્થેવ ચુણ્ણવિચુણ્ણા હુત્વા અભાવં ગચ્છન્તિ. અથાનુક્કમેન હેટ્ઠામહાપથવિયા વાતો સમુટ્ઠહિત્વા પથવિં પરિવત્તેત્વા ઉદ્ધં મૂલં કત્વા આકાસે ખિપતિ. યોજનસતપ્પમાણા ¶ પથવિપ્પદેસા દ્વિયોજનતિયોજનચતુયોજનપઞ્ચયોજનસતપ્પમાણાપિ ભિજ્જિત્વા વાતવેગુક્ખિત્તા આકાસેયેવ ચુણ્ણવિચુણ્ણા હુત્વા અભાવં ગચ્છન્તિ. ચક્કવાળપબ્બતમ્પિ સિનેરુપબ્બતમ્પિ વાતો ઉક્ખિપિત્વા આકાસે ખિપતિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અભિહન્ત્વા ચુણ્ણવિચુણ્ણા હુત્વા વિનસ્સન્તિ. એતેનેવ ઉપાયેન ભૂમટ્ઠકવિમાનાનિ ચ આકાસટ્ઠકવિમાનાનિ ચ વિનાસેન્તો છ કામાવચરદેવલોકે વિનાસેત્વા કોટિસતસહસ્સચક્કવાળાનિ વિનાસેતિ. તત્થ ચક્કવાળા ચક્કવાળેહિ, હિમવન્તા હિમવન્તેહિ, સિનેરૂ સિનેરૂહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમાગન્ત્વા ચુણ્ણવિચુણ્ણા હુત્વા વિનસ્સન્તિ. પથવિતો યાવ તતિયજ્ઝાનભૂમિં વાતો ગણ્હાતિ, તત્થ તયો બ્રહ્મલોકે વિનાસેત્વા વેહપ્ફલે આહચ્ચ તિટ્ઠતિ. એવં સબ્બસઙ્ખારગતં વિનાસેત્વા સયમ્પિ વિનસ્સતિ. હેટ્ઠાઆકાસેન સહ ઉપરિઆકાસો એકો હોતિ મહન્ધકારોતિ સબ્બં વુત્તસદિસં. ઇધ પન ¶ સુભકિણ્હબ્રહ્મલોકં આદિં ¶ કત્વા લોકો પાતુભવતિ. વેહપ્ફલતો ચ ચવિત્વા સુભકિણ્હટ્ઠાનાદીસુ સત્તા નિબ્બત્તન્તિ. તત્થ કપ્પવિનાસકમહામેઘતો યાવ કપ્પવિનાસકવાતૂપચ્છેદો, ઇદમેકં અસઙ્ખેય્યં. વાતૂપચ્છેદતો યાવ સમ્પત્તિમહામેઘો, ઇદં દુતિયમસઙ્ખેય્યં…પે… ઇમાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખેય્યાનિ એકો મહાકપ્પો હોતિ. એવં વાતેન વિનાસો ચ સણ્ઠહનઞ્ચ વેદિતબ્બં.

કિં કારણા એવં લોકો વિનસ્સતિ? અકુસલમૂલકારણા. અકુસલમૂલેસુ હિ ઉસ્સન્નેસુ એવં લોકો વિનસ્સતિ. સો ચ ખો રાગે ઉસ્સન્નતરે અગ્ગિના વિનસ્સતિ, દોસે ઉસ્સન્નતરે ઉદકેન વિનસ્સતિ. કેચિ પન ‘‘દોસે ઉસ્સન્નતરે અગ્ગિના, રાગે ઉદકેના’’તિ વદન્તિ. મોહે ઉસ્સન્નતરે વાતેન વિનસ્સતિ. એવં વિનસ્સન્તોપિ ચ નિરન્તરમેવ સત્ત વારે અગ્ગિના નસ્સતિ, અટ્ઠમે વારે ઉદકેન. પુન સત્ત વારે અગ્ગિના, અટ્ઠમે વારે ઉદકેનાતિ એવં અટ્ઠમે અટ્ઠમે વારે વિનસ્સન્તો સત્તક્ખત્તું ઉદકેન વિનસ્સિત્વા પુન સત્ત વારે અગ્ગિના નસ્સતિ. એત્તાવતા તેસટ્ઠિ કપ્પા અતીતા હોન્તિ. એત્થન્તરે ઉદકેન નસ્સનવારં સમ્પત્તમ્પિ પટિબાહિત્વા લદ્ધોકાસો વાતો પરિપુણ્ણચતુસટ્ઠિકપ્પાયુકે સુભકિણ્હે વિદ્ધંસેન્તો લોકં વિનાસેતિ.

પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તોપિ ચ કપ્પાનુસ્સરણકો ભિક્ખુ એતેસુ કપ્પેસુ અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ વિવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ ¶ સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પે અનુસ્સરતિ. સંવટ્ટકપ્પે વિવટ્ટકપ્પેતિ ચ કપ્પસ્સ અડ્ઢં ગહેત્વા વુત્તં. સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પેતિ સકલકપ્પં ગહેત્વા વુત્તં. કથં અનુસ્સરતીતિ ચે? અમુત્રાસિન્તિઆદિના નયેન. તત્થ અમુત્રાસિન્તિ અમુમ્હિ સંવટ્ટકપ્પે અહં અમુમ્હિ ભવે વા યોનિયા વા ગતિયા વા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા વા સત્તાવાસે વા સત્તનિકાયે વા આસિં. એવંનામોતિ તિસ્સો વા ફુસ્સો વા. એવંગોત્તોતિ કચ્ચાનો વા કસ્સપો વા. ઇદમસ્સ અતીતભવે અત્તનો નામગોત્તાનુસ્સરણવસેન વુત્તં. સચે પન તસ્મિં કાલે અત્તનો વણ્ણસમ્પત્તિં વા લૂખપણીતજીવિકભાવં વા સુખદુક્ખબહુલતં વા અપ્પાયુકદીઘાયુકભાવં વા અનુસ્સરિતુકામો હોતિ, તમ્પિ અનુસ્સરતિયેવ. તેનાહ ‘‘એવંવણ્ણો…પે… એવમાયુપરિયન્તો’’તિ. તત્થ એવંવણ્ણોતિ ઓદાતો વા સામો વા. એવમાહારોતિ સાલિમંસોદનાહારો વા પવત્તફલભોજનો વા. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ અનેકપ્પકારેન ¶ કાયિકચેતસિકાનં સામિસનિરામિસાદિપ્પભેદાનં વા સુખદુક્ખાનં પટિસંવેદી. એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં વસ્સસતપરિમાણાયુપરિયન્તો વા ચતુરાસીતિકપ્પસતસહસ્સાયુપરિયન્તો વા.

સો ¶ તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ સો અહં તતો ભવતો યોનિતો ગતિતો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિતો સત્તાવાસતો સત્તનિકાયતો વા ચુતો પુન અમુકસ્મિં નામ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા ઉદપાદિં. તત્રાપાસિન્તિ અથ તત્રાપિ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા પુન અહોસિં. એવંનામોતિઆદિ વુત્તનયમેવ. અપિચ યસ્મા અમુત્રાસિન્તિ ઇદં અનુપુબ્બેન આરોહન્તસ્સ યાવતિચ્છકં (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૧૦) અનુસ્સરણં, સો તતો ચુતોતિ પટિનિવત્તન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખણં, તસ્મા ઇધૂપપન્નોતિ ઇમિસ્સા ઇધૂપપત્તિયા અનન્તરમેવસ્સ ઉપપત્તિટ્ઠાનં સન્ધાય અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તત્રાપાસિન્તિ એવમાદિ પનસ્સ તત્ર ઇમિસ્સા ઉપપત્તિયા અનન્તરે ઉપપત્તિટ્ઠાને નામગોત્તાદીનં અનુસ્સરણદસ્સનત્થં વુત્તં. સો તતો ચુતો ઇધૂપપન્નોતિ સ્વાહં તતો અનન્તરૂપપત્તિટ્ઠાનતો ચુતો ઇધ અમુકસ્મિં નામ ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલે વા નિબ્બત્તોતિ. ઇતીતિ ¶ એવં. સાકારં સઉદ્દેસન્તિ નામગોત્તવસેન સઉદ્દેસં, વણ્ણાદિવસેન સાકારં. નામગોત્તેન હિ સત્તો તિસ્સો ફુસ્સો કસ્સપોતિ ઉદ્દિસીયતિ, વણ્ણાદીહિ સામો ઓદાતોતિ નાનત્તતો પઞ્ઞાયતિ. તસ્મા નામગોત્તં ઉદ્દેસો, ઇતરે આકારાતિ.

પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૪. દિબ્બચક્ખુઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૬. દિબ્બચક્ખુઞાણનિદ્દેસે ¶ આલોકસઞ્ઞં મનસિ કરોતીતિ દિવા વા રત્તિં વા સૂરિયજોતિચન્દમણિઆલોકં આલોકોતિ મનસિ કરોતિ. એવં મનસિકરોન્તો ચ આલોકોતિ સઞ્ઞં મનસિ પવત્તનતો ‘‘આલોકસઞ્ઞં મનસિ કરોતી’’તિ વુચ્ચતિ. દિવાસઞ્ઞં અધિટ્ઠાતીતિ એવં આલોકસઞ્ઞં મનસિકરિત્વા દિવાતિ સઞ્ઞં ઠપેતિ. યથા ¶ દિવા તથા રત્તિન્તિ યથા દિવા આલોકો દિટ્ઠો, તથેવ રત્તિમ્પિ મનસિ કરોતિ. યથા રત્તિં તથા દિવાતિ યથા રત્તિં આલોકો દિટ્ઠો, તથેવ દિવાપિ મનસિ કરોતિ. ઇતિ વિવટેન ચેતસાતિ એવં અપિહિતેન ચિત્તેન. અપરિયોનદ્ધેનાતિ સમન્તતો અનદ્ધેન. સપ્પભાસં ચિત્તં ભાવેતીતિ સઓભાસં ચિત્તં વડ્ઢેતિ. એતેન દિબ્બચક્ખુસ્સ પરિકમ્માલોકારમ્મણં ચિત્તં કથિતં. આલોકકસિણારમ્મણં ચતુત્થજ્ઝાનમેવ વા સન્ધાય વુત્તં. તસ્સેવં ભાવયતો ઓભાસજાતં ચિત્તં હોતિ વિગતન્ધકારાવરણં. તેન હિ દિબ્બચક્ખું ઉપ્પાદેતુકામેન આદિકમ્મિકેન કુલપુત્તેન ઇમિસ્સાયેવ પાળિયા અનુસારેન કસિણારમ્મણં અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં સબ્બાકારેન અભિનીહારક્ખમં ¶ કત્વા ‘‘તેજોકસિણં ઓદાતકસિણં આલોકકસિણ’’ન્તિ ઇમેસુ તીસુ કસિણેસુ અઞ્ઞતરં આસન્નં કાતબ્બં, ઉપચારજ્ઝાનગોચરં કત્વા વડ્ઢેત્વા ઠપેતબ્બં, ન તત્થ અપ્પના ઉપ્પાદેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. સચે હિ ઉપ્પાદેતિ, પાદકજ્ઝાનનિસ્સયં હોતિ, ન પરિકમ્મનિસ્સયં. ઇમેસુ ચ પન તીસુ આલોકકસિણંયેવ સેટ્ઠતરં, તદનુલોમેન પન ઇતરં કસિણદ્વયમ્પિ વુત્તં. તસ્મા આલોકકસિણં ઇતરેસં વા અઞ્ઞતરં આરમ્મણં કત્વા ચત્તારિ ઝાનાનિ ઉપ્પાદેત્વા પુન ઉપચારભૂમિયંયેવ ઠત્વા કસિણં વડ્ઢેતબ્બં. વડ્ઢિતવડ્ઢિતટ્ઠાનસ્સ અન્તોયેવ રૂપગતં પસ્સિતબ્બં. રૂપગતં પસ્સતો પનસ્સ તેન બ્યાપારેન પરિકમ્મચિત્તેન આલોકફરણં અકુબ્બતો ¶ પરિકમ્મસ્સ વારો અતિક્કમતિ, તતો આલોકો અન્તરધાયતિ, તસ્મિં અન્તરહિતે રૂપગતમ્પિ ન દિસ્સતિ. અથાનેન પુનપ્પુનં પાદકજ્ઝાનમેવ પવિસિત્વા તતો વુટ્ઠાય આલોકો ફરિતબ્બો. એવં અનુક્કમેન આલોકો થામગતો હોતીતિ. ‘‘એત્થ આલોકો હોતૂ’’તિ યત્તકં ઠાનં પરિચ્છિન્દતિ, તત્થ આલોકો તિટ્ઠતિયેવ. દિવસમ્પિ નિસીદિત્વા પસ્સતો રૂપદસ્સનં હોતિ. તત્થ યદા તસ્સ ભિક્ખુનો મંસચક્ખુસ્સ અનાપાથગતં અન્તોકુચ્છિગતં હદયવત્થુનિસ્સિતં હેટ્ઠાપથવીતલનિસ્સિતં તિરોકુટ્ટપબ્બતપાકારગતં પરચક્કવાળગતન્તિ ઇદં રૂપં ઞાણચક્ખુસ્સ આપાથં આગચ્છતિ, મંસચક્ખુના દિસ્સમાનં વિય હોતિ, તદા દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પન્નં હોતિ. તદેવ ચેત્થ રૂપદસ્સનસમત્થં, ન પુબ્બભાગચિત્તાનિ.

તત્રાયં ¶ દિબ્બચક્ખુનો ઉપ્પત્તિક્કમો – વુત્તપ્પકારમેતં રૂપમારમ્મણં કત્વા મનોદ્વારાવજ્જને ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે તદેવ રૂપમારમ્મણં કત્વા ચત્તારિ પઞ્ચ વા જવનાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇદં પન ઞાણં ‘‘સત્તાનં ચુતૂપપાતે ઞાણ’’ન્તિપિ ‘‘દિબ્બચક્ખુઞાણ’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. તં પનેતં પુથુજ્જનસ્સ પરિપન્થો હોતિ. સો હિ ‘‘યત્થ યત્થ આલોકો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાતિ, તં તં પથવીસમુદ્દપબ્બતે વિનિવિજ્ઝિત્વાપિ એકાલોકં હોતિ. અથસ્સ તત્થ ભયાનકાનિ યક્ખરક્ખસાદિરૂપાનિ પસ્સતો ભયં ઉપ્પજ્જતિ. તેન ચિત્તવિક્ખેપં પત્વા ઝાનવિબ્ભન્તકો હોતિ. તસ્મા રૂપદસ્સને અપ્પમત્તેન ભવિતબ્બં.

સત્તાનં ચુતૂપપાતઞાણાયાતિ સત્તાનં ચુતિયા ચ ઉપપાતે ચ ઞાણાય. યેન ઞાણેન સત્તાનં ચુતિ ચ ઉપપાતો ચ ઞાયતિ, તદત્થં દિબ્બચક્ખુઞાણત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. દિબ્બેન ચક્ખુનાતિ વુત્તત્થમેવ. વિસુદ્ધેનાતિ ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધં. યો હિ ચુતિમત્તમેવ પસ્સતિ, ન ઉપપાતં, સો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો ઉપપાતમેવ પસ્સતિ, ન ચુતિં, સો નવસત્તપાતુભાવદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો પન તદુભયં પસ્સતિ, સો યસ્મા દુવિધમ્પિ તં દિટ્ઠિગતમતિવત્તતિ, તસ્માસ્સ તં દસ્સનં દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુ હોતિ. ઉભયઞ્ચેતં બુદ્ધપુત્તા પસ્સન્તિ ¶ . તેન વુત્તં – ‘‘ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા ¶ વિસુદ્ધ’’ન્તિ. મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા રૂપદસ્સનેન અતિક્કન્તમાનુસકં, માનુસકં વા મંસચક્ખું અતિક્કન્તત્તા અતિક્કન્તમાનુસકં. તેન દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન.

સત્તે પસ્સતીતિ મનુસ્સાનં મંસચક્ખુના વિય સત્તે ઓલોકેતિ. ચવમાને ઉપપજ્જમાનેતિ એત્થ ચુતિક્ખણે ઉપપત્તિક્ખણે વા દિબ્બચક્ખુના દટ્ઠું ન સક્કા, યે પન આસન્નચુતિકા ઇદાનિ ચવિસ્સન્તિ. તે ચવમાના. યે ચ ગહિતપટિસન્ધિકા સમ્પતિનિબ્બત્તા વા, તે ઉપપજ્જમાનાતિ અધિપ્પેતા. તે એવરૂપે ચવમાને ચ ઉપપજ્જમાને ચ પસ્સતીતિ દસ્સેતિ. હીનેતિ મોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા હીનાનં જાતિકુલભોગાદીનં વસેન હીળિતે ઓહીળિતે ઓઞ્ઞાતે અવઞ્ઞાતે. પણીતેતિ અમોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા તબ્બિપરીતે. સુવણ્ણેતિ અદોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા ઇટ્ઠકન્તમનાપવણ્ણયુત્તે. દુબ્બણ્ણેતિ દોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા અનિટ્ઠાકન્તામનાપવણ્ણયુત્તે, અનભિરૂપે ¶ વિરૂપેતિપિ અત્થો. સુગતેતિ સુગતિગતે, અલોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા અડ્ઢે મહદ્ધને. દુગ્ગતેતિ દુગ્ગતિગતે, લોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા દલિદ્દે અપ્પન્નપાને. યથાકમ્મૂપગેતિ યં યં કમ્મં ઉપચિતં, તેન તેન ઉપગતે. તત્થ પુરિમેહિ ‘‘ચવમાને’’તિઆદીહિ દિબ્બચક્ખુકિચ્ચં વુત્તં, ઇમિના પન પદેન યથાકમ્મૂપગઞાણકિચ્ચં.

તસ્સ ચ ઞાણસ્સ અયમુપ્પત્તિક્કમો – ઇધ ભિક્ખુ હેટ્ઠાનિરયાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નેરયિકે સત્તે પસ્સતિ મહાદુક્ખમનુભવમાને, તં દસ્સનં દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ ‘‘કિં નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં દુક્ખમનુભવન્તી’’તિ. અથસ્સ ‘‘ઇદં નામ કત્વા’’તિ તંકમ્મારમ્મણં ઞાણમુપ્પજ્જતિ. તથા ઉપરિદેવલોકાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નન્દનવનમિસ્સકવનફારુસકવનાદીસુ સત્તે પસ્સતિ મહાસમ્પત્તિં અનુભવમાને, તમ્પિ દસ્સનં દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ ‘‘કિં નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં સમ્પત્તિં અનુભવન્તી’’તિ. અથસ્સ ‘‘ઇદં નામ કત્વા’’તિ તંકમ્મારમ્મણં ઞાણમુપ્પજ્જતિ. ઇદં યથાકમ્મૂપગઞાણં નામ. ઇમસ્સ વિસું પરિકમ્મં નામ નત્થિ. યથા ચિમસ્સ, એવં અનાગતંસઞાણસ્સાપિ. દિબ્બચક્ખુપાદકાનેવ ¶ હિ ઇમાનિ દિબ્બચક્ખુના સહેવ ઇજ્ઝન્તિ.

ઇમે વત ભોન્તોતિઆદીસુ ઇમેતિ દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠાનં નિદસ્સનવચનં. વતાતિ અનુલોમવચનત્થે નિપાતો. ભોન્તોતિ ભવન્તો. દુટ્ઠુ ચરિતં, દુટ્ઠં વા ચરિતં કિલેસપૂતિકત્તાતિ દુચ્ચરિતં, કાયેન દુચ્ચરિતં, કાયતો વા ઉપ્પન્નં દુચ્ચરિતન્તિ કાયદુચ્ચરિતં ¶ . ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. સમન્નાગતાતિ સમઙ્ગીભૂતા. અરિયાનં ઉપવાદકાતિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં અરિયાનં અન્તમસો ગિહિસોતાપન્નાનમ્પિ અનત્થકામા હુત્વા અન્તિમવત્થુના વા ગુણપરિધંસનેન વા ઉપવાદકા, અક્કોસકા ગરહકાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ ‘‘નત્થિ ઇમેસં સમણધમ્મો, અસ્સમણા એતે’’તિ વદન્તો અન્તિમવત્થુના ઉપવદતિ, ‘‘નત્થિ ઇમેસં ઝાનં વા વિમોક્ખો વા મગ્ગો વા ફલં વા’’તિઆદીનિ વદન્તો ગુણપરિધંસનેન ઉપવદતીતિ વેદિતબ્બો. સો ચ જાનં વા ઉપવદેય્ય અજાનં વા, ઉભયથાપિ અરિયૂપવાદોવ હોતિ. ભારિયં કમ્મં આનન્તરિયસદિસં સગ્ગાવરણં મગ્ગાવરણઞ્ચ, સતેકિચ્છં પન હોતિ. તસ્મા યો અરિયં ઉપવદતિ, તેન ગન્ત્વા સચે અત્તના વુડ્ઢતરો હોતિ, ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા ‘‘અહં આયસ્મન્તં ¶ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે ખમાહી’’તિ ખમાપેતબ્બો. સચે નવકતરો હોતિ, વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, તુમ્હે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે ખમથા’’તિ ખમાપેતબ્બો. સચે દિસાપક્કન્તો હોતિ, સયં વા ગન્ત્વા સદ્ધિવિહારિકાદિકે વા પેસેત્વા ખમાપેતબ્બો. સચે નાપિ ગન્તું ન પેસેતું સક્કા હોતિ, યે તસ્મિં વિહારે ભિક્ખૂ વસન્તિ, તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા સચે નવકતરા હોન્તિ, ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા, સચે વુડ્ઢતરા, વુડ્ઢે વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, અસુકં નામ આયસ્મન્તં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, ખમતુ મે સો આયસ્મા’’તિ વત્વા ખમાપેતબ્બો. સમ્મુખા અક્ખમન્તેપિ એતદેવ કાતબ્બં. સચે એકચારિકભિક્ખુ હોતિ, નેવ તસ્સ વસનટ્ઠાનં, ન ગતટ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ, એકસ્સ પણ્ડિતસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, અસુકં નામ આયસ્મન્તં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે અનુસ્સરતો વિપ્પટિસારો હોતિ, કિં કરોમી’’તિ ¶ વત્તબ્બં. સો વક્ખતિ ‘‘તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, થેરો તુમ્હાકં ખમતિ, ચિત્તં વૂપસમેથા’’તિ. તેનાપિ અરિયસ્સ ગતદિસાભિમુખેન અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘ખમથા’’તિ વત્તબ્બં. યદિ સો પરિનિબ્બુતો હોતિ, પરિનિબ્બુતમઞ્ચટ્ઠાનં ગન્ત્વા યાવ સિવથિકં ગન્ત્વાપિ ખમાપેતબ્બં. એવં કતે નેવ સગ્ગાવરણં, ન મગ્ગાવરણં હોતિ, પાકતિકમેવ હોતીતિ.

મિચ્છાદિટ્ઠિકાતિ વિપરીતદસ્સના. મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાનાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન સમાદિન્નનાનાવિધકમ્મા, યે ચ મિચ્છાદિટ્ઠિમૂલકેસુ કાયકમ્માદીસુ અઞ્ઞેપિ સમાદપેન્તિ. એત્થ ચ વચીદુચ્ચરિતગ્ગહણેનેવ અરિયૂપવાદે, મનોદુચ્ચરિતગ્ગહણેન ચ મિચ્છાદિટ્ઠિયા સઙ્ગહિતાયપિ ઇમેસં દ્વિન્નં પુન વચનં મહાસાવજ્જભાવદસ્સનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. મહાસાવજ્જો હિ અરિયૂપવાદો આનન્તરિયસદિસત્તા. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘સેય્યથાપિ, સારિપુત્ત, ભિક્ખુ સીલસમ્પન્નો સમાધિસમ્પન્નો પઞ્ઞાસમ્પન્નો દિટ્ઠેવ ધમ્મે અઞ્ઞં આરાધેય્ય, એવંસમ્પદમિદં સારિપુત્ત વદામિ તં વાચં અપ્પહાય તં ચિત્તં અપ્પહાય તં દિટ્ઠિં અપ્પટિનિસ્સજ્જિત્વા યથાભતં ¶ નિક્ખિત્તો, એવં નિરયે’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૪૯). મિચ્છાદિટ્ઠિતો ચ મહાસાવજ્જતરં નામ અઞ્ઞં નત્થિ. યથાહ – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં મહાસાવજ્જં, યથયિદં, ભિક્ખવે, મિચ્છાદિટ્ઠિ, મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાનિ, ભિક્ખવે, વજ્જાની’’તિ (અ. નિ. ૧.૩૧૦).

કાયસ્સ ¶ ભેદાતિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપરિચ્ચાગા. પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તિક્ખન્ધગ્ગહણે. અથ વા કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સુપચ્છેદા. પરં મરણાતિ ચુતિચિત્તતો ઉદ્ધં. અપાયન્તિ એવમાદિ સબ્બં નિરયવેવચનમેવ. નિરયો હિ સગ્ગમોક્ખહેતુભૂતા પુઞ્ઞસમ્મતા અયા અપેતત્તા, સુખાનં વા આયસ્સ અભાવા અપાયો. દુક્ખસ્સ ગતિ પટિસરણન્તિ દુગ્ગતિ, દોસબહુલતાય વા દુટ્ઠેન કમ્મુના નિબ્બત્તા ગતિ દુગ્ગતિ. વિવસા નિપતન્તિ તત્થ દુક્કટકારિનોતિ વિનિપાતો, વિનસ્સન્તા વા એત્થ પતન્તિ સમ્ભિજ્જમાનઙ્ગપચ્ચઙ્ગાતિપિ વિનિપાતો. નત્થિ એત્થ અસ્સાદસઞ્ઞિતો અયોતિ નિરયો.

અથ વા અપાયગ્ગહણેન ¶ તિરચ્છાનયોનિં દીપેતિ. તિરચ્છાનયોનિ હિ અપાયો સુગતિતો અપેતત્તા, ન દુગ્ગતિ મહેસક્ખાનં નાગરાજાદીનં સમ્ભવતો. દુગ્ગતિગ્ગહણેન પેત્તિવિસયં. સો હિ અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સુગતિતો અપેતત્તા દુક્ખસ્સ ચ ગતિભૂતત્તા, ન તુ વિનિપાતો અસુરસદિસં અવિનિપતિતત્તા. વિનિપાતગ્ગહણેન અસુરકાયં. સો હિ યથાવુત્તેન અત્થેન અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સબ્બસમુસ્સયેહિ ચ વિનિપતિતત્તા વિનિપાતોતિ વુચ્ચતિ. નિરયગ્ગહણેન અવીચિઆદિમનેકપ્પકારં નિરયમેવાતિ. ઉપપન્નાતિ ઉપગતા, તત્થ અભિનિબ્બત્તાતિ અધિપ્પાયો. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.

અયં પન વિસેસો – તત્થ સુગતિગ્ગહણેન મનુસ્સગતિપિ સઙ્ગય્હતિ, સગ્ગગ્ગહણેન દેવગતિયેવ. તત્થ સુન્દરા ગતીતિ સુગતિ. રૂપાદીહિ વિસયેહિ સુટ્ઠુ અગ્ગોતિ સગ્ગો. સો સબ્બોપિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ અયં વચનત્થો. ઇતિ ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના’’તિઆદિ સબ્બં નિગમનવચનં. એવં દિબ્બેન ચક્ખુના પસ્સતીતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થોતિ.

દિબ્બચક્ખુઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચઞાણપકિણ્ણકં

ઇમેસુ ¶ ¶ પઞ્ચસુ ઞાણેસુ ઇદ્ધિવિધઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન સત્તસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણં પરિત્તપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન ચતૂસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. ચેતોપરિયઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅપ્પમાણમગ્ગઅતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નબહિદ્ધારમ્મણવસેન અટ્ઠસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં ¶

પરિત્તમહગ્ગતઅપ્પમાણમગ્ગઅતીતઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાનવત્તબ્બારમ્મણવસેન અટ્ઠસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. દિબ્બચક્ખુઞાણં પરિત્તપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન ચતૂસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. યથાકમ્મૂપગઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅતીતઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન પઞ્ચસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. અનાગતંસઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅપ્પમાણમગ્ગઅનાગતઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાનવત્તબ્બારમ્મણવસેન અટ્ઠસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતીતિ.

પઞ્ચઞાણપકિણ્ણકં નિટ્ઠિતં.

૫૫. આસવક્ખયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૭. આસવક્ખયઞાણનિદ્દેસે ¶ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદીનિ વુત્તત્થાનિ. કતિ ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ એકેકસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનનિયમનત્થં પુચ્છા. એકં ઠાનં ગચ્છતીતિ એકસ્મિં ઠાને ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ. ઉપ્પત્તિઓકાસટ્ઠાનઞ્હિ તિટ્ઠતિ એત્થાતિ ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. છ ઠાનાનીતિ છ મગ્ગફલક્ખણે. ઇન્દ્રિયાનં અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદીસુ તીસુ એકેકમેવ અધિકં હોતીતિ દસ્સનત્થં સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખપરિવારં હોતીતિઆદિ વુત્તં. યથા ‘‘સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમોક્ખટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૧.૧૨) અધિમોક્ખાદયો સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં કિચ્ચવસેન વુત્તા, એવમિધાપિ ‘‘અધિમોક્ખપરિવારં હોતી’’તિ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખત્થેન પરિવારં હોતીતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો સેસેસુપિ. પરિવારન્તિ ચ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. પઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયમેવ પજાનનસભાવદસ્સનત્થં વિસું કત્વા વુત્તં. અભિધમ્મેપિ (વિભ. ૨૧૯) હિ પઞ્ઞાય કિચ્ચવિસેસદસ્સનત્થં મગ્ગક્ખણે ચ ફલક્ખણે ચ એકાવ પઞ્ઞા અટ્ઠધા વિભત્તા. અભિસન્દનપરિવારન્તિ ન્હાનિયચુણ્ણાનં ઉદકં વિય ચિત્તચેતસિકાનં સિનેહનકિચ્ચેન પરિવારં હોતિ. ઇદં સોમનસ્સસમ્પયુત્તમગ્ગવસેનેવ વુત્તં. ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તમગ્ગે પન સોમનસ્સિન્દ્રિયટ્ઠાને ઉપેક્ખિન્દ્રિયં ¶ દટ્ઠબ્બં. તં પન સમ્પયુત્તાનં નાતિઉપબ્રૂહનપરિવારન્તિ ગહેતબ્બં. પવત્તસન્તતાધિપતેય્યપરિવારન્તિ પવત્તા સન્તતિ પવત્તસન્તતિ, વત્તમાનસન્તાનન્તિ અત્થો. અધિપતિભાવો આધિપતેય્યં, પવત્તસન્તતિયા આધિપતેય્યં પવત્તસન્તતાધિપતેય્યં. વત્તમાનજીવિતિન્દ્રિયસ્સ ઉપરિપવત્તિયા ચ પચ્ચયત્તા પુબ્બાપરવસેન પવત્તસન્તતિયા ¶ અધિપતિભાવેન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સ પરિવારં હોતિ.

સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે ¶ જાતા ધમ્માતિઆદિ સબ્બેસં મગ્ગસમ્પયુત્તકાનં વણ્ણભણનત્થં વુત્તં. તત્થ મગ્ગક્ખણે જાતાતિ મગ્ગસમુટ્ઠિતા એવ, ન અઞ્ઞે. યસ્મા પન મગ્ગસમુટ્ઠિતમ્પિ રૂપં કુસલાદિનામં ન લભતિ, તસ્મા તં અપનેન્તો ઠપેત્વા ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપન્તિ આહ. સબ્બેવ હિ તે ધમ્મા કુચ્છિતાનં સલનાદીહિ અત્થેહિ કુસલા. તે આરમ્મણં કત્વા પવત્તમાના નત્થિ એતેસં આસવાતિ અનાસવા. વટ્ટમૂલં છિન્દન્તા નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા વટ્ટતો નિય્યન્તીતિ નિય્યાનિકા. કુસલાકુસલસઙ્ખાતા ચયા અપેતત્તા અપચયસઙ્ખાતં નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તનતો અપચયં ગચ્છન્તીતિ અપચયગામિનો, પવત્તં અપચિનન્તા વિદ્ધંસેન્તા ગચ્છન્તીતિપિ અપચયગામિનો. લોકે અપરિયાપન્નભાવેન લોકતો ઉત્તરા ઉત્તિણ્ણાતિ લોકુત્તરા. નિબ્બાનં આરમ્મણં એતેસન્તિ નિબ્બાનારમ્મણા.

ઇમાનિ અટ્ઠિન્દ્રિયાનીતિઆદિ પુબ્બે વુત્તપરિવારભાવસ્સ ચ તેન સહગતાદિભાવસ્સ ચ આદિવુત્તઆકારાનઞ્ચ દીપનત્થં વુત્તં. તત્થ અટ્ઠિન્દ્રિયાનીતિ પુબ્બે વુત્તનયેન પઞ્ઞિન્દ્રિયેન સહ અટ્ઠ. સહજાતપરિવારાતિ અટ્ઠસુ એકેકેન સહ ઇતરે ઇતરે સત્ત સહજાતા હુત્વા તસ્સ સહજાતપરિવારા હોન્તિ. તથેવ અઞ્ઞં અઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞં અઞ્ઞસ્સાતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારા હોન્તિ. તથેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં નિસ્સયપરિવારા સમ્પયુત્તપરિવારા ચ હોન્તિ. સહગતાતિ તેન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયેન સહ એકુપ્પાદાદિભાવં ગતા. સહજાતાતિ તેનેવ સહ જાતા. સંસટ્ઠાતિ તેનેવ સહ મિસ્સિતા. સમ્પયુત્તાતિ તેનેવ સમં એકુપ્પાદાદિપકારેહિ યુત્તા. તેવાતિ તે એવ અટ્ઠ ઇન્દ્રિયધમ્મા. તસ્સાતિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સ. આકારાતિ પરિવારકોટ્ઠાસા.

ફલક્ખણે જાતા ધમ્મા સબ્બેવ અબ્યાકતા હોન્તીતિ રૂપસ્સપિ અબ્યાકતત્તા ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપેન સહ વુત્તા. મગ્ગસ્સેવ કુસલત્તા નિય્યાનિકત્તા અપચયગામિત્તા ચ ફલક્ખણે ‘‘કુસલા’’તિ ચ ‘‘નિય્યાનિકા’’તિ ચ ‘‘અપચયગામિનો’’તિ ચ ન વુત્તં. ઇતીતિઆદિ વુત્તપ્પકારનિગમનં. તત્થ અટ્ઠટ્ઠકાનીતિ ¶ અટ્ઠસુ મગ્ગફલેસુ એકેકસ્સ અટ્ઠકસ્સ વસેન અટ્ઠ ઇન્દ્રિયઅટ્ઠકાનિ. ચતુસટ્ઠિ હોન્તીતિ ચતુસટ્ઠિ આકારા હોન્તિ. આસવાતિઆદિ હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવ ¶ . ઇધ અરહત્તમગ્ગવજ્ઝેયેવ ¶ આસવે અવત્વા સેસમગ્ગત્તયવજ્ઝાનમ્પિ વચનં આસવક્ખયવચનસામઞ્ઞમત્તેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અરહત્તમગ્ગઞાણમેવ હિ કેચિ આસવે અસેસેત્વા આસવાનં ખેપનતો ‘‘ખયે ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્માયેવ ચ અરહાયેવ ખીણાસવોતિ વુચ્ચતીતિ.

આસવક્ખયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૬-૬૩. સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૮-૯. સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસે ¶ દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠોતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. મગ્ગસમઙ્ગિસ્સ ઞાણં દુક્ખેપેતં ઞાણન્તિઆદિ અનન્તરચતુક્કે વિય એકાભિસમયવસેન વુત્તં. દુવિધઞ્હિ સચ્ચઞાણં લોકિયં લોકુત્તરઞ્ચ. લોકિકં દુવિધં અનુબોધઞાણં પચ્ચવેક્ખણઞાણઞ્ચ. અનુબોધઞાણં આદિકમ્મિકસ્સ અનુસ્સવાદિવસેન નિરોધે મગ્ગે ચ પવત્તતિ, દુક્ખે સમુદયે ચ આરમ્મણકરણવસેન. પચ્ચવેક્ખણઞાણં પટિવિદ્ધસચ્ચસ્સ ચતૂસુપિ સચ્ચેસુ આરમ્મણકરણવસેન. લોકુત્તરં પટિવેધઞાણં નિરોધમારમ્મણં કત્વા કિચ્ચતો ચત્તારિ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ. યથાહ – ‘‘યો, ભિક્ખવે, દુક્ખં પસ્સતિ, દુક્ખસમુદયમ્પિ સો પસ્સતિ, દુક્ખનિરોધમ્પિ પસ્સતિ, દુક્ખનિરોધગામિનિં પટિપદમ્પિ પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૧૦૦) સબ્બં વત્તબ્બં. ઇધાપિ ઇમિના વારેન ઇદમેવ વુત્તં. તં પન લોકુત્તરમ્પિ ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ નામાનિ લભતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. ઇધ પન લોકિકઞાણમેવ અધિપ્પેતં. તસ્માયેવ ચ તત્થ કતમં દુક્ખે ઞાણન્તિઆદિમાહ.

તત્થ દુક્ખં આરબ્ભાતિ દુક્ખસચ્ચં આલમ્બિત્વા, આરમ્મણં કત્વાતિ અત્થો. પઞ્ઞાતિઆદીસુ તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ પાકટકરણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપનટ્ઠેન પઞ્ઞા, તેન તેન વા અનિચ્ચાદિના પકારેન ધમ્મે જાનાતીતિપિ પઞ્ઞા. ઇદમસ્સા સભાવપદં. પજાનનાકારો પજાનના. અનિચ્ચાદીનિ વિચિનાતીતિ વિચયો. પવિચયોતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં, પકારેન વિચયોતિ અત્થો. ચતુસચ્ચધમ્મં વિચિનાતીતિ ધમ્મવિચયો. અનિચ્ચાદીનં સમ્મા ¶ લક્ખણવસેન સલ્લક્ખણા. સા એવ ઉપસગ્ગનાનત્તેન ઉપલક્ખણા ¶ પચ્ચુપલક્ખણાતિ વુત્તા. ભુસં લક્ખણા તે તે અનિચ્ચાદિધમ્મે પટિચ્ચ ઉપલક્ખણાતિ અત્થો. પણ્ડિતભાવો પણ્ડિચ્ચં. કુસલભાવો કોસલ્લં. નિપુણભાવો નેપુઞ્ઞં. અનિચ્ચાદીનં વિભાવનવસેન વેભબ્યા. અનિચ્ચાદીનં ચિન્તનકવસેન ચિન્તા, યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તં અનિચ્ચાદીનિ ચિન્તાપેતીતિપિ ચિન્તા. અનિચ્ચાદીનિ ઉપપરિક્ખતીતિ ¶ ઉપપરિક્ખા. ભૂરીતિ પથવી. અયમ્પિ સણ્હટ્ઠેન વિત્થતટ્ઠેન ચ ભૂરી વિયાતિ ભૂરી. અથ વા પઞ્ઞાયેવ ભૂતે અત્થે રમતીતિ ભૂરીતિ વુચ્ચતિ. અસનિ વિય સિલુચ્ચયે કિલેસે મેધતિ હિંસતીતિ મેધા, ખિપ્પં ગહણધારણટ્ઠેન વા મેધા. યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તં અત્તહિતપટિપત્તિયં સમ્પયુત્તધમ્મે ચ યાથાવલક્ખણપટિવેધે પરિનેતીતિ પરિણાયિકા. ધમ્મે અનિચ્ચાદિવસેન વિવિધા પસ્સતીતિ વિપસ્સના. સમ્મા પકારેહિ અનિચ્ચાદીનિ જાનાતીતિ સમ્પજાનો, તસ્સ ભાવો સમ્પજઞ્ઞં. ઉપ્પથપટિપન્ને સિન્ધવે વીથિઆરોપનત્થં પતોદો વિય ઉપ્પથે ધાવનકં કૂટચિત્તં વીથિઆરોપનત્થં વિજ્ઝતીતિ પતોદો વિય પતોદો.

દસ્સનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કરોતીતિ ઇન્દ્રિયં, પઞ્ઞાસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. કિં વુત્તં હોતિ? નયિદં ‘‘પુરિસસ્સ ઇન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિય’’ન્તિઆદિ વિય પઞ્ઞાય ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. અથ ખો પઞ્ઞા એવ ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ વુત્તં હોતિ. અવિજ્જાય ન કમ્પતીતિ પઞ્ઞાબલં. કિલેસચ્છેદનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ સત્થં પઞ્ઞાસત્થં. અચ્ચુગ્ગતટ્ઠેન પઞ્ઞાવ પાસાદો પઞ્ઞાપાસાદો. આલોકનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ આલોકો પઞ્ઞાઆલોકો. ઓભાસનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ ઓભાસો પઞ્ઞાઓભાસો. પજ્જોતનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ પજ્જોતો પઞ્ઞાપજ્જોતો. પઞ્ઞવતો હિ એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નસ્સ દસસહસ્સિલોકધાતુ એકાલોકા એકોભાસા એકપજ્જોતા હોતિ. તેનેતં વુત્તં. ઇમેસુ પન તીસુ પદેસુ એકપદેનાપિ એતસ્મિં અત્થે સિદ્ધે યાનિ પનેતાનિ ભગવતા ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, આલોકા. કતમે ચત્તારો? ચન્દાલોકો, સૂરિયાલોકો, અગ્ગાલોકો, પઞ્ઞાલોકો. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારો આલોકા. એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, ઇમેસં ચતુન્નં આલોકાનં યદિદં પઞ્ઞાલોકો’’. તથા ¶ ‘‘ચત્તારોમે ¶ , ભિક્ખવે, ઓભાસા. ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પજ્જોતા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૪૪-૧૪૫) સત્તાનં અજ્ઝાસયવસેન સુત્તાનિ દેસિતાનિ. તદનુરૂપેનેવ ઇધાપિ થેરેન દેસના કતા. અત્થો હિ અનેકેહિ આકારેહિ વિભજ્જમાનો સુવિભત્તો હોતિ, અઞ્ઞથા ચ અઞ્ઞો બુજ્ઝતિ, અઞ્ઞથા અઞ્ઞોતિ. રતિકરણટ્ઠેન પન રતિદાયકટ્ઠેન રતિજનકટ્ઠેન ચિત્તીકતટ્ઠેન દુલ્લભપાતુભાવટ્ઠેન અતુલટ્ઠેન અનોમસત્તપરિભોગટ્ઠેન ચ પઞ્ઞાવ રતનં પઞ્ઞારતનં.

ન તેન સત્તા મુય્હન્તિ, સયં વા આરમ્મણે ન મુય્હતીતિ અમોહો. ધમ્મવિચયપદં વુત્તત્થમેવ. કસ્મા પનેતં પુન વુત્તન્તિ? અમોહસ્સ મોહપટિપક્ખભાવદીપનત્થં. તેનેતં દીપેતિ ‘‘ય્વાયં અમોહો, સો ન કેવલં મોહતો અઞ્ઞો ધમ્મો, મોહસ્સ પન પટિપક્ખો ધમ્મવિચયસઙ્ખાતો અમોહો નામ ઇધ અધિપ્પેતો’’તિ. સમ્માદિટ્ઠીતિ યાથાવનિય્યાનિકકુસલદિટ્ઠિ ¶ . ‘‘તત્થ કતમં દુક્ખસમુદયે ઞાણં, તત્થ કતમં દુક્ખનિરોધે ઞાણં, તત્થ કતમં દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણ’’ન્તિ પુચ્છાવચનાનિ સઙ્ખેપવસેન વુત્તાનીતિ.

સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૪-૬૭. સુદ્ધિકપટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૦. સુદ્ધિકપટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસે ¶ ઇમેસં ઞાણાનં પભેદાભાવતોયેવ હેટ્ઠા વિય પભેદં અદસ્સેત્વાયેવ અત્થેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદાતિઆદિ વુત્તં. પઞ્ઞાપભેદાભાવેપિ અત્તના પટિવિદ્ધચતુસચ્ચધમ્મમત્તવસેન નાનત્તસબ્ભાવતો અત્થનાનત્તે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ નાનત્તેતિ અત્થાદીનં અનેકભાવે. વવત્થાનેતિ અત્થાદીનં નિચ્છયને. સલ્લક્ખણેતિ અત્થાદીનં સમ્માદસ્સને. ઉપલક્ખણેતિ અત્થાદીનં ભુસંદસ્સને. પભેદેતિ અત્થાદીનં નાનાભેદે. પભાવનેતિ અત્થાદીનં પાકટીકરણેન ઉપ્પાદને. જોતનેતિ અત્થાદીનં દીપને. વિરોચનેતિ અત્થાદીનં વિવિધા દીપને. પકાસનેતિ અત્થાદીનં પભાસને ¶ . ‘‘નાનત્તે’’તિ મૂલપદં કત્વા સબ્બસાધારણવસેન વુત્તં. ‘‘વવત્થાને’’તિ સોતાપન્નસ્સ વસેન, ‘‘સલ્લક્ખણે ઉપલક્ખણે’’તિ સકદાગામિસ્સ વસેન, ‘‘પભેદે પભાવને’’તિ અનાગામિસ્સ વસેન, ‘‘જોતને વિરોચને પકાસને’’તિ અરહતો વસેન વુત્તન્તિ એવમ્પેત્થ યોજના કાતબ્બાતિ.

સુદ્ધિકપટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથાય

પઠમો ભાગો નિટ્ઠિતો.