📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા

(દુતિયો ભાગો)

૬૮. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૧. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ ¶ તથાગતસ્સાતિ વચને ઉદ્દેસે સરૂપતો અવિજ્જમાનેપિ ‘‘છ ઞાણાનિ અસાધારણાનિ સાવકેહી’’તિ (પટિ. મ. માતિકા ૧.૭૩) વુત્તત્તા ‘‘તથાગતસ્સા’’તિ વુત્તમેવ હોતિ. તસ્મા ઉદ્દેસે અત્થતો સિદ્ધસ્સ તથાગતવચનસ્સ નિદ્દેસે ગહણં કતં. સત્તે પસ્સતીતિ રૂપાદીસુ છન્દરાગેન સત્તતાય લગ્ગતાય સત્તા, તે સત્તે ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણેન ચક્ખુના પસ્સતિ ઓલોકેતિ. અપ્પરજક્ખેતિ પઞ્ઞામયે અક્ખિમ્હિ અપ્પં રાગાદિરજો એતેસન્તિ અપ્પરજક્ખા, અપ્પં રાગાદિરજો એતેસન્તિ વા અપ્પરજક્ખા. તે અપ્પરજક્ખે. મહારજક્ખેતિ પઞ્ઞામયે અક્ખિમ્હિ મહન્તં રાગાદિરજો એતેસન્તિ મહારજક્ખા, મહન્તં રાગાદિરજો એતેસન્તિ વા મહારજક્ખા. તિક્ખિન્દ્રિયે મુદિન્દ્રિયેતિ તિક્ખાનિ ¶ સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ એતેસન્તિ તિક્ખિન્દ્રિયા, મુદૂનિ સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ એતેસન્તિ મુદિન્દ્રિયા. સ્વાકારે દ્વાકારેતિ સુન્દરા સદ્ધાદયો આકારા કોટ્ઠાસા એતેસન્તિ સ્વાકારા, કુચ્છિતા ગરહિતા સદ્ધાદયો આકારા કોટ્ઠાસા એતેસન્તિ દ્વાકારા. સુવિઞ્ઞાપયે દુવિઞ્ઞાપયેતિ યે કથિતં કારણં સલ્લક્ખેન્તિ સુખેન સક્કા હોન્તિ વિઞ્ઞાપેતું, તે સુવિઞ્ઞાપયા, તબ્બિપરીતા દુવિઞ્ઞાપયા. અપ્પેકચ્ચે ¶ પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનોતિ અપિ એકે પરલોકઞ્ચેવ રાગાદિવજ્જઞ્ચ ભયતો પસ્સન્તે, ઇમસ્સ પન પદસ્સ નિદ્દેસે પરલોકસ્સેવ ન વુત્તત્તા ખન્ધાદિલોકે ચ રાગાદિવજ્જે ચ પરં બાળ્હં ભયં પસ્સનસીલાતિ પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો. તે પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનેતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. અપ્પેકચ્ચે ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનોતિ તબ્બિપરીતે. લોકોતિ ચ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન. વજ્જન્તિ ચ વજ્જનીયટ્ઠેન. એત્તાવતા ઉદ્દેસસ્સ નિદ્દેસો કતો હોતિ.

પુન ¶ નિદ્દેસસ્સ પટિનિદ્દેસં કરોન્તો અપ્પરજક્ખે મહારજક્ખેતિઆદિમાહ. તત્થ તીસુ રતનેસુ ઓકપ્પનસઙ્ખાતા સદ્ધા અસ્સ અત્થીતિ સદ્ધો. સો સદ્ધાસમ્પન્નો પુગ્ગલો અસ્સદ્ધિયરજસ્સ ચેવ અસ્સદ્ધિયમૂલકસ્સ સેસાકુસલરજસ્સ ચ અપ્પકત્તા અપ્પરજક્ખો. નત્થિ એતસ્સ સદ્ધાતિ અસ્સદ્ધો. સો વુત્તપ્પકારસ્સ રજસ્સ મહન્તત્તા મહારજક્ખો. આરદ્ધં વીરિયમનેનાતિ આરદ્ધવીરિયો. સો કોસજ્જરજસ્સ ચેવ કોસજ્જમૂલકસ્સ સેસાકુસલરજસ્સ ચ અપ્પકત્તા અપ્પરજક્ખો. હીનવીરિયત્તા કુચ્છિતેન આકારેન સીદતીતિ કુસીદો, કુસીદો એવ કુસીતો. સો વુત્તપ્પકારસ્સ રજસ્સ મહન્તત્તા મહારજક્ખો. આરમ્મણં ઉપેચ્ચ ઠિતા સતિ અસ્સાતિ ઉપટ્ઠિતસ્સતિ. સો મુટ્ઠસ્સચ્ચરજસ્સ ચેવ મુટ્ઠસ્સચ્ચમૂલકસ્સ સેસાકુસલરજસ્સ ચ અપ્પકત્તા અપ્પરજક્ખો. મુટ્ઠા નટ્ઠા સતિ અસ્સાતિ મુટ્ઠસ્સતિ. સો વુત્તપ્પકારસ્સ રજસ્સ મહન્તત્તા મહારજક્ખો. અપ્પનાસમાધિના ઉપચારસમાધિના વા આરમ્મણે સમં, સમ્મા વા આહિતો ઠિતોતિ સમાહિતો, સમાહિતચિત્તોતિ વા સમાહિતો. સો ઉદ્ધચ્ચરજસ્સ ચેવ ઉદ્ધચ્ચમૂલકસ્સ સેસાકુસલરજસ્સ ચ અપ્પકત્તા અપ્પરજક્ખો. ન સમાહિતો અસમાહિતો. સો વુત્તપ્પકારસ્સ રજસ્સ મહન્તત્તા મહારજક્ખો. ઉદયત્થગામિની પઞ્ઞા અસ્સ અત્થીતિ પઞ્ઞવા. સો મોહરજસ્સ ચેવ મોહમૂલકસ્સ સેસાકુસલરજસ્સ ચ અપ્પકત્તા અપ્પરજક્ખો. મોહમૂળ્હત્તા દુટ્ઠા પઞ્ઞા અસ્સાતિ દુપ્પઞ્ઞો. સો વુત્તપ્પકારસ્સ રજસ્સ મહન્તત્તા મહારજક્ખો. સદ્ધો પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયોતિ બહુલં ઉપ્પજ્જમાનાય બલવતિયા સદ્ધાય સદ્ધો, તેનેવ સદ્ધિન્દ્રિયેન તિક્ખિન્દ્રિયો. અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો મુદિન્દ્રિયોતિ બહુલં ઉપ્પજ્જમાનેન ¶ અસ્સદ્ધિયેન અસ્સદ્ધો, અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જમાનેન દુબ્બલેન સદ્ધિન્દ્રિયેન મુદિન્દ્રિયો. એસ નયો સેસેસુપિ. સદ્ધો પુગ્ગલો સ્વાકારોતિ તાય એવ સદ્ધાય સોભનાકારો. અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો દ્વાકારોતિ ¶ તેનેવ અસ્સદ્ધિયેન વિરૂપાકારો. એસ નયો સેસેસુપિ. સુવિઞ્ઞાપયોતિ ¶ સુખેન વિઞ્ઞાપેતું સક્કુણેય્યો. દુવિઞ્ઞાપયોતિ દુક્ખેન વિઞ્ઞાપેતું સક્કુણેય્યો. પરલોકવજ્જભયદસ્સાવીતિ એત્થ યસ્મા પઞ્ઞાસમ્પન્નસ્સેવ સદ્ધાદીનિ સુપરિસુદ્ધાનિ હોન્તિ, તસ્મા સુપરિસુદ્ધસદ્ધાદિસમ્પન્નો તંસમ્પયુત્તાય, સુપરિસુદ્ધસદ્ધાદિસમ્પન્નોપિ વા તપ્પચ્ચયાય પઞ્ઞાય પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી હોતિ. તસ્મા એવ હિ સદ્ધાદયોપિ ચત્તારો ‘‘પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી’’તિ વુત્તા.

૧૧૨. ઇદાનિ ‘‘પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી’’તિ એત્થ વુત્તં લોકઞ્ચ વજ્જઞ્ચ દસ્સેતું લોકોતિઆદિમાહ. એત્થ ખન્ધા એવ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ ખન્ધલોકો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. વિપત્તિભવલોકોતિ અપાયલોકો. સો હિ અનિટ્ઠફલત્તા વિરૂપો લાભોતિ વિપત્તિ, ભવતીતિ ભવો, વિપત્તિ એવ ભવો વિપત્તિભવો, વિપત્તિભવો એવ લોકો વિપત્તિભવલોકો. વિપત્તિસમ્ભવલોકોતિ અપાયૂપગં કમ્મં. તઞ્હિ સમ્ભવતિ એતસ્મા ફલન્તિ સમ્ભવો, વિપત્તિયા સમ્ભવો વિપત્તિસમ્ભવો, વિપત્તિસમ્ભવો એવ લોકો વિપત્તિસમ્ભવલોકો. સમ્પત્તિભવલોકોતિ સુગતિલોકો. સો હિ ઇટ્ઠફલત્તા સુન્દરો લાભોતિ સમ્પત્તિ, ભવતીતિ ભવો, સમ્પત્તિ એવ ભવો સમ્પત્તિભવો, સમ્પત્તિભવો એવ લોકો સમ્પત્તિભવલોકો. સમ્પત્તિસમ્ભવલોકોતિ સુગતૂપગં કમ્મં. તઞ્હિ સમ્ભવતિ એતસ્મા ફલન્તિ સમ્ભવો, સમ્પત્તિયા સમ્ભવો સમ્પત્તિસમ્ભવો, સમ્પત્તિસમ્ભવો એવ લોકો સમ્પત્તિસમ્ભવલોકો. એકો લોકોતિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવ.

વજ્જન્તિ નપુંસકવચનં અસુકોતિ અનિદ્દિટ્ઠત્તા કતં. કિલેસાતિ રાગાદયો. દુચ્ચરિતાતિ પાણાતિપાતાદયો. અભિસઙ્ખારાતિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદયો. ભવગામિકમ્માતિ અત્તનો વિપાકદાનવસેન ભવં ગચ્છન્તીતિ ભવગામિનો, અભિસઙ્ખારેસુપિ વિપાકજનકાનેવ કમ્માનિ વુત્તાનિ. ઇતીતિ વુત્તપ્પકારનિદસ્સનં. ઇમસ્મિઞ્ચ લોકે ઇમસ્મિઞ્ચ વજ્જેતિ વુત્તપ્પકારે ¶ લોકે ચ વજ્જે ચ. તિબ્બા ભયસઞ્ઞાતિ ¶ બલવતી ભયસઞ્ઞા. તિબ્બાતિ પરસદ્દસ્સ અત્થો વુત્તો, ભયસઞ્ઞાતિ ભયસદ્દસ્સ, લોકવજ્જદ્વયમ્પિ હિ ભયવત્થુત્તા સયઞ્ચ સભયત્તા ભયં, ભયમિતિ સઞ્ઞા ભયસઞ્ઞા. પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતીતિ તં તં પટિચ્ચ ઉપેચ્ચ ઠિતા હોતિ. સેય્યથાપિ ઉક્ખિત્તાસિકે વધકેતિ યથા નામ પહરિતું ઉચ્ચારિતખગ્ગે પચ્ચામિત્તે તિબ્બા ભયસઞ્ઞા પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતિ, એવમેવ લોકે ચ વજ્જે ચ તિબ્બા ભયસઞ્ઞા પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતિ. ઇમેહિ પઞ્ઞાસાય આકારેહીતિ અપ્પરજક્ખપઞ્ચકાદીસુ દસસુ પઞ્ચકેસુ એકેકસ્મિં પઞ્ચન્નં પઞ્ચન્નં આકારાનં વસેન પઞ્ઞાસાય આકારેહિ. ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનીતિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ¶ . જાનાતીતિ તથાગતો પઞ્ઞાય પજાનાતિ. પસ્સતીતિ દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠં વિય કરોતિ. અઞ્ઞાતીતિ સબ્બાકારમરિયાદાહિ જાનાતિ. પટિવિજ્ઝતીતિ એકદેસં અસેસેત્વા નિરવસેસદસ્સનવસેન પઞ્ઞાય પદાલેતીતિ.

ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૯. આસયાનુસયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૩. આસયાનુસયઞાણનિદ્દેસે ¶ ઇધ તથાગતોતિઆદિ પઞ્ચધા ઠપિતો નિદ્દેસો. તત્થ આસયાનુસયા વુત્તત્થા એવ. ચરિતન્તિ પુબ્બે કતં કુસલાકુસલં કમ્મં. અધિમુત્તિન્તિ સમ્પતિ કુસલે અકુસલે વા ચિત્તવોસગ્ગો. ભબ્બાભબ્બેતિ ભબ્બે ચ અભબ્બે ચ. અરિયાય જાતિયા સમ્ભવન્તિ જાયન્તીતિ ભબ્બા. વત્તમાનસમીપે વત્તમાનવચનં. ભવિસ્સન્તિ જાયિસ્સન્તીતિ વા ભબ્બા, ભાજનભૂતાતિ અત્થો. યે અરિયમગ્ગપટિવેધસ્સ અનુચ્છવિકા ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના, તે ભબ્બા. વુત્તપટિપક્ખા અભબ્બા.

કતમો સત્તાનં આસયોતિઆદિ નિદ્દેસસ્સ પટિનિદ્દેસો. તત્થ સસ્સતોતિ નિચ્ચો. લોકોતિ અત્તા. ઇધ સરીરંયેવ નસ્સતિ, અત્તા પન ઇધ પરત્થ ચ સોયેવાતિ મઞ્ઞન્તિ. સો હિ સયંયેવ આલોકેતીતિ કત્વા ‘‘લોકો’’તિ મઞ્ઞન્તિ. અસસ્સતોતિ અનિચ્ચો. અત્તા સરીરેનેવ સહ નસ્સતીતિ મઞ્ઞન્તિ. અન્તવાતિ પરિત્તે કસિણે ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા તંપરિત્તકસિણારમ્મણં ચિત્તં સપરિયન્તો ¶ અત્તાતિ મઞ્ઞન્તિ. અનન્તવાતિ ન અન્તવા અપ્પમાણે કસિણે ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા તંઅપ્પમાણકસિણારમ્મણં ચિત્તં અપરિયન્તો અત્તાતિ મઞ્ઞન્તિ. તં જીવં તં સરીરન્તિ જીવો ચ સરીરઞ્ચ તંયેવ. જીવોતિ અત્તા, લિઙ્ગવિપલ્લાસેન નપુંસકવચનં કતં. સરીરન્તિ રાસટ્ઠેન ખન્ધપઞ્ચકં. અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીરન્તિ અઞ્ઞો જીવો અઞ્ઞં ખન્ધપઞ્ચકં. હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ ખન્ધા ઇધેવ વિનસ્સન્તિ, સત્તો મરણતો પરં હોતિ વિજ્જતિ ન નસ્સતિ. ‘‘તથાગતો’’તિ ચેત્થ સત્તાધિવચનન્તિ વદન્તિ. કેચિ પન ‘‘તથાગતોતિ અરહા’’તિ વદન્તિ. ઇમે ‘‘ન હોતી’’તિ પક્ખે દોસં દિસ્વા એવં ગણ્હન્તિ. ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ ખન્ધાપિ ઇધેવ નસ્સન્તિ, તથાગતો ચ મરણતો પરં ન હોતિ ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતિ. ઇમે ‘‘હોતી’’તિ પક્ખે દોસં દિસ્વા એવં ¶ ગણ્હન્તિ. હોતિ ચ ન ચ હોતીતિ ઇમે એકેકપક્ખપરિગ્ગહે દોસં દિસ્વા ઉભયપક્ખં ¶ ગણ્હન્તિ. નેવ હોતિ ન ન હોતીતિ ઇમે ઉભયપક્ખપરિગ્ગહે ઉભયદોસાપત્તિં દિસ્વા ‘‘હોતીતિ ચ ન હોતિ, નેવ હોતીતિ ચ ન હોતી’’તિ અમરાવિક્ખેપપક્ખં ગણ્હન્તિ.

અયં પનેત્થ અટ્ઠકથાનયો – ‘‘સસ્સતો લોકોતિ વા’’તિઆદીહિ દસહાકારેહિ દિટ્ઠિપભેદોવ વુત્તો. તત્થ સસ્સતો લોકોતિ ચ ખન્ધપઞ્ચકં લોકોતિ ગહેત્વા ‘‘અયં લોકો નિચ્ચો ધુવો સબ્બકાલિકો’’તિ ગણ્હન્તસ્સ સસ્સતન્તિ ગહણાકારપ્પવત્તા દિટ્ઠિ. અસસ્સતોતિ તમેવ લોકં ‘‘ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતી’’તિ ગણ્હન્તસ્સ ઉચ્છેદગ્ગહણાકારપ્પવત્તા દિટ્ઠિ. અન્તવાતિ પરિત્તકસિણલાભિનો સુપ્પમત્તે વા સરાવમત્તે વા કસિણે સમાપન્નસ્સ અન્તોસમાપત્તિયં પવત્તિતરૂપારૂપધમ્મે ‘‘લોકો’’તિ ચ કસિણપરિચ્છેદન્તેન ‘‘અન્તવા’’તિ ચ ગણ્હન્તસ્સ ‘‘અન્તવા લોકો’’તિ ગહણાકારપ્પવત્તા દિટ્ઠિ. સા સસ્સતદિટ્ઠિપિ હોતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિપિ. વિપુલકસિણલાભિનો પન તસ્મિં કસિણે સમાપન્નસ્સ અન્તોસમાપત્તિયં પવત્તિતરૂપારૂપધમ્મે ‘‘લોકો’’તિ ચ કસિણપરિચ્છેદન્તેન ‘‘ન અન્તવા’’તિ ચ ગણ્હન્તસ્સ ‘‘અનન્તવા લોકો’’તિ ગહણાકારપ્પવત્તા દિટ્ઠિ. સા સસ્સતદિટ્ઠિપિ હોતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિપિ. તં જીવં તં સરીરન્તિ ભેદનધમ્મસ્સ સરીરસ્સેવ ‘‘જીવ’’ન્તિ ગહિતત્તા ‘‘સરીરે ઉચ્છિજ્જમાને જીવમ્પિ ઉચ્છિજ્જતી’’તિ ઉચ્છેદગ્ગહણાકારપ્પવત્તા દિટ્ઠિ. દુતિયપદે સરીરતો અઞ્ઞસ્સ જીવસ્સ ગહિતત્તા ‘‘સરીરે ઉચ્છિજ્જમાનેપિ ¶ જીવં ન ઉચ્છિજ્જતી’’તિ સસ્સતગ્ગહણાકારપ્પવત્તા દિટ્ઠિ. હોતિ તથાગતોતિઆદીસુ ‘‘સત્તો તથાગતો નામ, સો પરં મરણા હોતી’’તિ ગણ્હતો પઠમા સસ્સતદિટ્ઠિ. ‘‘ન હોતી’’તિ ગણ્હતો દુતિયા ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. ‘‘હોતિ ચ ન ચ હોતી’’તિ ગણ્હતો તતિયા એકચ્ચસસ્સતદિટ્ઠિ. ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતી’’તિ ગણ્હતો ચતુત્થા અમરાવિક્ખેપદિટ્ઠીતિ.

ઇતીતિ વુત્તપ્પકારદિટ્ઠિનિસ્સયનિદસ્સનં. ભવદિટ્ઠિસન્નિસ્સિતા વા સત્તા હોન્તિ વિભવદિટ્ઠિસન્નિસ્સિતા વાતિ ભવો વુચ્ચતિ સસ્સતો, સસ્સતવસેન ઉપ્પજ્જમાનદિટ્ઠિ ભવદિટ્ઠિ, ભવોતિ દિટ્ઠીતિ વુત્તં હોતિ. વિભવો વુચ્ચતિ ઉચ્છેદો ¶ , ઉચ્છેદવસેન ઉપ્પજ્જમાનદિટ્ઠિ વિભવદિટ્ઠિ, વિભવોતિ દિટ્ઠીતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તપ્પકારા દસવિધા દિટ્ઠિ ભવદિટ્ઠિ ચ વિભવદિટ્ઠિ ચાતિ દ્વિધાવ હોતિ. તાસુ દ્વીસુ એકેકં સન્નિસ્સિતા અપસ્સિતા અલ્લીના સત્તા હોન્તિ.

એતે વા પન ઉભો અન્તે અનુપગમ્માતિ એત્થ ‘‘અગ્ગિતો વા ઉદકતો વા મિથુભેદા વા’’તિઆદીસુ ¶ (દી. નિ. ૨.૧૫૨) વિય વા-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો. એતે વુત્તપ્પકારે સસ્સતુચ્છેદવસેન દ્વે પક્ખે ચ ન ઉપગન્ત્વા અનલ્લીયિત્વા પહાયાતિ અત્થો. ‘‘અનુલોમિકા વા ખન્તી’’તિ વિકપ્પત્થોવ. ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસૂતિ ઇમેસં જરામરણાદીનં પચ્ચયા ઇદપ્પચ્ચયા, ઇદપ્પચ્ચયા એવ ઇદપ્પચ્ચયતા, ઇદપ્પચ્ચયાનં વા સમૂહો ઇદપ્પચ્ચયતા. લક્ખણં પનેત્થ સદ્દસત્થતો પરિયેસિતબ્બં. તે તે પચ્ચયે પટિચ્ચ સહ સમ્મા ચ ઉપ્પન્ના પટિચ્ચસમુપ્પન્ના. તસ્સા ઇદપ્પચ્ચયતાય ચ તેસુ પટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ચ ધમ્મેસુ. અનુલોમિકાતિ લોકુત્તરધમ્માનં અનુલોમતો અનુલોમિકા. ખન્તીતિ ઞાણં. ઞાણઞ્હિ ખમનતો ખન્તિ. પટિલદ્ધા હોતીતિ સત્તેહિ અધિગતા હોતિ. ઇદપ્પચ્ચયતાય ખન્તિયા ઉચ્છેદત્તાનુપગમો હોતિ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં પચ્ચયસામગ્ગિયં આયત્તવુત્તિત્તા પચ્ચયાનુપરમદસ્સનેન ફલાનુપરમદસ્સનતો. પટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ ખન્તિયા સસ્સતત્તાનુપગમો હોતિ પચ્ચયસામગ્ગિયં નવનવાનં પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં ઉપ્પાદદસ્સનતો. એવમેતે ઉભો અન્તે અનુપગમ્મ પટિચ્ચસમુપ્પાદપટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્મદસ્સનેન ન ઉચ્છેદો ન સસ્સતોતિ પવત્તં સમ્માદસ્સનં ‘‘અનુલોમિકા ખન્તી’’તિ વેદિતબ્બં. એવઞ્હિ તદુભયદિટ્ઠિપટિપક્ખભૂતા ¶ સમ્માદિટ્ઠિ વુત્તા હોતિ. યથાભૂતં વા ઞાણન્તિ યથાભૂતં યથાસભાવં નેય્યં. તત્થ પવત્તઞાણમ્પિ વિસયવોહારેન ‘‘યથાભૂતઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. તં પન સઙ્ખારુપેક્ખાપરિયન્તં વિપસ્સનાઞાણં ઇધાધિપ્પેતં. હેટ્ઠા પન ‘‘યથાભૂતઞાણદસ્સન’’ન્તિ ભયતૂપટ્ઠાનઞાણં વુત્તં. યથાભૂતં વા ઞાણં સત્તેહિ પટિલદ્ધં હોતીતિ સમ્બન્ધો.

ઇદાનિ ¶ ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિઆદીહિ મિચ્છાદિટ્ઠિપરિભાવિતં ‘‘એતે વા પના’’તિઆદીહિ સમ્માદિટ્ઠિપરિભાવિતં સત્તસન્તાનં દસ્સેત્વા ‘‘કામં સેવન્તઞ્ઞેવા’’તિઆદીહિ સેસાકુસલેહિ સેસકુસલેહિ ચ પરિભાવિતં સત્તસન્તાનં દસ્સેતિ. તત્થ કામં સેવન્તંયેવ પુગ્ગલં તથાગતો જાનાતીતિ યોજના કાતબ્બા. સેવન્તન્તિ ચ અભિણ્હસમુદાચારવસેન સેવમાનં. પુબ્બે આસેવિતવસેન કિલેસકામો ગરુ અસ્સાતિ કામગરુકો. તથેવ કામો આસયે સન્તાને અસ્સાતિ કામાસયો. સન્તાનવસેનેવ કામે અધિમુત્તો લગ્ગોતિ કામાધિમુત્તો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. નેક્ખમ્માદીનિ વુત્તત્થાનેવ. કામાદીહિ ચ તીહિ સેસાકુસલા, નેક્ખમ્માદીહિ તીહિ સેસકુસલા ગહિતાવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. ‘‘અયં સત્તાનં આસયો’’તિ તિધા વુત્તં સન્તાનમેવ દસ્સેતિ.

અયં ¶ પનેત્થ અટ્ઠકથાનયો – ‘‘ઇતિ ભવદિટ્ઠિસન્નિસ્સિતા વા’’તિ એવં સસ્સતદિટ્ઠિં વા સન્નિસ્સિતા. સસ્સતદિટ્ઠિ હિ એત્થ ભવદિટ્ઠીતિ વુત્તા, ઉચ્છેદદિટ્ઠિ ચ વિભવદિટ્ઠીતિ. સબ્બદિટ્ઠીનઞ્હિ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠીહિ સઙ્ગહિતત્તા સબ્બેપિમે દિટ્ઠિગતિકા સત્તા ઇમાવ દ્વે દિટ્ઠિયો સન્નિસ્સિતા હોન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘દ્વયનિસ્સિતો ખ્વાયં, કચ્ચાન, લોકો યેભુય્યેન અત્થિતઞ્ચેવ નત્થિતઞ્ચા’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫). એત્થ હિ અત્થિતાતિ સસ્સતં. નત્થિતાતિ ઉચ્છેદો. અયં તાવ વટ્ટનિસ્સિતાનં પુથુજ્જનાનં સત્તાનં આસયો. ઇદાનિ વિવટ્ટનિસ્સિતાનં સુદ્ધસત્તાનં આસયં દસ્સેતું ‘‘એતે વા પન ઉભો અન્તે અનુપગમ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘એતે વા પના’’તિ એતેયેવ. ‘‘ઉભો અન્તે’’તિ સસ્સતુચ્છેદસઙ્ખાતે દ્વે અન્તે. ‘‘અનુપગમ્મા’’તિ ન અલ્લીયિત્વા. ‘‘ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસૂ’’તિ ઇદપ્પચ્ચયતાય ચેવ પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્મેસુ ચ. ‘‘અનુલોમિકા ખન્તી’’તિ વિપસ્સનાઞાણં. ‘‘યથાભૂતં ઞાણ’’ન્તિ મગ્ગઞાણં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યા પટિચ્ચસમુપ્પાદે ચેવ પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્મેસુ ¶ ચ એતે ઉભો સસ્સતુચ્છેદઅન્તે અનુપગન્ત્વા વિપસ્સના પટિલદ્ધા, યઞ્ચ તતો ઉત્તરિ મગ્ગઞાણં, અયં સત્તાનં આસયો. અયં વટ્ટનિસ્સિતાનઞ્ચ વિવટ્ટનિસ્સિતાનઞ્ચ સબ્બેસમ્પિ સત્તાનં આસયો ઇદં વસનટ્ઠાનન્તિ. અયં આચરિયાનં સમાનટ્ઠકથા.

વિતણ્ડવાદી ¶ પનાહ ‘‘મગ્ગો નામ વાસં વિદ્ધંસેન્તો ગચ્છતિ, ત્વં મગ્ગો વાસોતિ વદેસી’’તિ? સો વત્તબ્બો ‘‘ત્વં અરિયવાસભાણકો હોસિ ન હોસી’’તિ? સચે ‘‘ન હોમી’’તિ વદતિ, ‘‘ત્વં અભાણકતાય ન જાનાસી’’તિ વત્તબ્બો. સચે ‘‘ભાણકોસ્મી’’તિ વદતિ, ‘‘સુત્તં આહરા’’તિ વત્તબ્બો. સચે આહરતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે આહરતિ, સયં આહરિતબ્બં ‘‘દસયિમે, ભિક્ખવે, અરિયાવાસા, યદરિયા આવસિંસુ વા આવસન્તિ વા આવસિસ્સન્તિ વા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૧૯). એતઞ્હિ સુત્તં મગ્ગસ્સ વાસભાવં દીપેતિ. તસ્મા સુકથિતમેવેતન્તિ. ઇમં પન ભગવા સત્તાનં આસયં જાનન્તો ઇમેસઞ્ચ દિટ્ઠિગતાનં ઇમેસઞ્ચ વિપસ્સનાઞાણમગ્ગઞાણાનં અપ્પવત્તિક્ખણેપિ જાનાતિ એવ. તસ્માયેવ ચ ‘‘કામં સેવન્તંયેવ જાનાતી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ.

અનુસયનિદ્દેસે અનુસયાતિ કેનટ્ઠેન અનુસયા? અનુસયનટ્ઠેન. કો એસ અનુસયનટ્ઠો નામાતિ? અપ્પહીનટ્ઠો. એતે હિ અપ્પહીનટ્ઠેન તસ્સ તસ્સ સન્તાને અનુસેન્તિ નામ. તસ્મા ‘‘અનુસયા’’તિ વુચ્ચન્તિ. અનુસેન્તીતિ અનુરૂપં કારણં લભિત્વા ઉપ્પજ્જન્તીતિ અત્થો. અથાપિ સિયા – અનુસયનટ્ઠો નામ અપ્પહીનાકારો, સો ચ ઉપ્પજ્જતીતિ વત્તું ન યુજ્જતિ, તસ્મા ¶ ન અનુસયા ઉપ્પજ્જન્તીતિ. તત્રિદં પટિવચનં – ન અપ્પહીનાકારો, અનુસયોતિ પન અપ્પહીનટ્ઠેન થામગતકિલેસો વુચ્ચતિ. સો ચિત્તસમ્પયુત્તો સારમ્મણો સપ્પચ્ચયટ્ઠેન સહેતુકો એકન્તાકુસલો અતીતોપિ હોતિ અનાગતોપિ પચ્ચુપ્પન્નોપિ, તસ્મા ઉપ્પજ્જતીતિ વત્તું યુજ્જતીતિ. તત્રિદં પમાણં – ઇધેવ તાવ અભિસમયકથાય (પટિ. મ. ૩.૨૧) ‘‘પચ્ચુપ્પન્ને કિલેસે પજહતી’’તિ પુચ્છં કત્વા અનુસયાનં પચ્ચુપ્પન્નભાવસ્સ અત્થિતાય ‘‘થામગતો અનુસયં પજહતી’’તિ વુત્તં. ધમ્મસઙ્ગણિયં મોહસ્સ પદભાજને ‘‘અવિજ્જાનુસયો અવિજ્જાપરિયુટ્ઠાનં ¶ અવિજ્જાલઙ્ગી મોહો અકુસલમૂલં, અયં તસ્મિં સમયે મોહો હોતી’’તિ (ધ. સ. ૩૯૦) અકુસલચિત્તેન સદ્ધિં મોહસ્સ ઉપ્પન્નભાવો વુત્તો ¶ . કથાવત્થુસ્મિં ‘‘અનુસયા અબ્યાકતા અનુસયા અહેતુકા અનુસયા ચિત્તવિપ્પયુત્તા’’તિ સબ્બે વાદા પટિસેધિતા. અનુસયયમકે સત્તન્નં મહાવારાનં અઞ્ઞતરસ્મિં ઉપ્પજ્જનવારે ‘‘યસ્સ કામરાગાનુસયો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ પટિઘાનુસયો ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિ (યમ. ૨.અનુસયયમક.૩૦૦) વુત્તં. તસ્મા ‘‘અનુસેન્તીતિ અનુરૂપં કારણં લભિત્વા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ યં વુત્તં, તં ઇમિના તન્તિપ્પમાણેન યુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યમ્પિ ‘‘ચિત્તસમ્પયુત્તો સારમ્મણો’’તિઆદિ વુત્તં, તમ્પિ સુવુત્તમેવ. અનુસયો હિ નામેસ પરિનિપ્ફન્નો ચિત્તસમ્પયુત્તો અકુસલધમ્મોતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

કામરાગાનુસયોતિઆદીસુ કામરાગો ચ સો અપ્પહીનટ્ઠેન અનુસયો ચાતિ કામરાગાનુસયો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. કામરાગાનુસયો ચેત્થ લોભસહગતચિત્તેસુ સહજાતવસેન આરમ્મણવસેન ચ મનાપેસુ અવસેસકામાવચરધમ્મેસુ આરમ્મણવસેનેવ ઉપ્પજ્જમાનો લોભો. પટિઘાનુસયો ચ દોમનસ્સસહગતચિત્તેસુ સહજાતવસેન આરમ્મણવસેન ચ અમનાપેસુ અવસેસકામાવચરધમ્મેસુ આરમ્મણવસેનેવ ઉપ્પજ્જમાનો દોસો. માનાનુસયો દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તલોભસહગતચિત્તેસુ સહજાતવસેન આરમ્મણવસેન ચ દુક્ખવેદનાવજ્જેસુ અવસેસકામાવચરધમ્મેસુ રૂપારૂપાવચરધમ્મેસુ ચ આરમ્મણવસેનેવ ઉપ્પજ્જમાનો માનો. દિટ્ઠાનુસયો ચતૂસુ દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તેસુ. વિચિકિચ્છાનુસયો વિચિકિચ્છાસહગતે. અવિજ્જાનુસયો દ્વાદસસુ અકુસલચિત્તેસુ સહજાતવસેન આરમ્મણવસેન ચ. તયોપિ અવસેસતેભૂમકધમ્મેસુ આરમ્મણવસેનેવ ઉપ્પજ્જમાના દિટ્ઠિવિચિકિચ્છામોહા. ભવરાગાનુસયો ચતૂસુ દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તેસુ ઉપ્પજ્જમાનોપિ સહજાતવસેન ન વુત્તો, આરમ્મણવસેનેવ પન રૂપારૂપાવચરધમ્મેસુ ઉપ્પજ્જમાનો લોભો વુત્તો.

૧૧૪. ઇદાનિ યથાવુત્તાનં અનુસયાનં અનુસયનટ્ઠાનં દસ્સેન્તો યં લોકેતિઆદિમાહ. તત્થ યં લોકે પિયરૂપન્તિ ¶ યં ઇમસ્મિં લોકે પિયજાતિકં પિયસભાવં. સાતરૂપન્તિ સાતજાતિકં ¶ અસ્સાદપદટ્ઠાનં ઇટ્ઠારમ્મણં. એત્થ સત્તાનં કામરાગાનુસયો અનુસેતીતિ એતસ્મિં ¶ ઇટ્ઠારમ્મણે સત્તાનં અપ્પહીનટ્ઠેન કામરાગાનુસયો અનુસેતિ. ‘‘પિયરૂપં સાતરૂપ’’ન્તિ ચ ઇધ કામાવચરધમ્મોયેવ અધિપ્પેતો. યથા નામ ઉદકે નિમુગ્ગસ્સ હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ સમન્તા ચ ઉદકમેવ હોતિ, એવમેવ ઇટ્ઠારમ્મણે રાગુપ્પત્તિ નામ સત્તાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણા. તથા અનિટ્ઠારમ્મણે પટિઘુપ્પત્તિ. ઇતિ ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસૂતિ એવં ઇમેસુ દ્વીસુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણધમ્મેસુ. અવિજ્જાનુપતિતાતિ કામરાગપટિઘસમ્પયુત્તા હુત્વા આરમ્મણકરણવસેન અવિજ્જા અનુપતિતા અનુગતા. વિચ્છેદં કત્વાપિ પાઠો. તદેકટ્ઠોતિ તાય અવિજ્જાય સહજેકટ્ઠવસેન એકતો ઠિતો. માનો ચ દિટ્ઠિ ચ વિચિકિચ્છા ચાતિ નવવિધમાનો, દ્વાસટ્ઠિવિધા દિટ્ઠિ, અટ્ઠવત્થુકા વિચિકિચ્છા, તદેકટ્ઠો માનો ચ તદેકટ્ઠા દિટ્ઠિ ચ તદેકટ્ઠા વિચિકિચ્છા ચાતિ યોજના. દટ્ઠબ્બાતિ પસ્સિતબ્બા અવગન્તબ્બા. તયો એકતો કત્વા બહુવચનં કતં. ભવરાગાનુસયો પનેત્થ કામરાગાનુસયેનેવ સઙ્ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.

ચરિતનિદ્દેસે તેરસ ચેતના પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. દ્વાદસ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. ચતસ્સો આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો. તત્થ કામાવચરો પરિત્તભૂમકો. ઇતરો મહાભૂમકો. તીસુપિ વા એતેસુ યો કોચિ અપ્પવિપાકો પરિત્તભૂમકો, મહાવિપાકો મહાભૂમકોતિ વેદિતબ્બો.

૧૧૫. અધિમુત્તિનિદ્દેસે સન્તીતિ સંવિજ્જન્તિ. હીનાધિમુત્તિકાતિ લામકજ્ઝાસયા. પણીતાધિમુત્તિકાતિ કલ્યાણજ્ઝાસયા. સેવન્તીતિ નિસ્સયન્તિ અલ્લીયન્તિ. ભજન્તીતિ ઉપસઙ્કમન્તિ. પયિરુપાસન્તીતિ પુનપ્પુનં ઉપસઙ્કમન્તિ. સચે હિ આચરિયુપજ્ઝાયા ન સીલવન્તો હોન્તિ, અન્તેવાસિકસદ્ધિવિહારિકા સીલવન્તો, તે અત્તનો આચરિયુપજ્ઝાયેપિ ન ઉપસઙ્કમન્તિ, અત્તનો સદિસે સારુપ્પે ભિક્ખૂયેવ ઉપસઙ્કમન્તિ. સચેપિ આચરિયુપજ્ઝાયા સારુપ્પા ભિક્ખૂ, ઇતરે અસારુપ્પા, તેપિ ન આચરિયુપજ્ઝાયે ઉપસઙ્કમન્તિ, અત્તનો સદિસે ¶ હીનાધિમુત્તિકેયેવ ઉપસઙ્કમન્તિ. એવં ઉપસઙ્કમનં પન ન કેવલં એતરહિયેવ, અતીતાનાગતેપીતિ દસ્સેતું અતીતમ્પિ અદ્ધાનન્તિઆદિમાહ. તત્થ અતીતમ્પિ અદ્ધાનન્તિ અતીતસ્મિં કાલે, અચ્ચન્તસંયોગત્થે વા ઉપયોગવચનં. સેસં ¶ ઉત્તાનત્થમેવ. ઇદં પન દુસ્સીલાનં દુસ્સીલસેવનમેવ, સીલવન્તાનં સીલવન્તસેવનમેવ, દુપ્પઞ્ઞાનં દુપ્પઞ્ઞસેવનમેવ, પઞ્ઞવન્તાનં પઞ્ઞવન્તસેવનમેવ કો નિયમેતીતિ? અજ્ઝાસયધાતુ નિયમેતીતિ.

ભબ્બાભબ્બનિદ્દેસે છડ્ડેતબ્બે પઠમં નિદ્દિસિત્વા ગહેતબ્બે પચ્છા નિદ્દિસિતું ઉદ્દેસસ્સ ઉપ્પટિપાટિયા પઠમં અભબ્બા નિદ્દિટ્ઠા. ઉદ્દેસે પન દ્વન્દસમાસે અચ્ચિતસ્સ ચ મન્દક્ખરસ્સ ચ ¶ પદસ્સ પુબ્બનિપાતલક્ખણવસેન ભબ્બસદ્દો પુબ્બં પયુત્તો. કમ્માવરણેનાતિ પઞ્ચવિધેન આનન્તરિયકમ્મેન. સમન્નાગતાતિ સમઙ્ગીભૂતા. કિલેસાવરણેનાતિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિયા. ઇમાનિ દ્વે સગ્ગમગ્ગાનં આવરણતો આવરણાનિ. ભિક્ખુનીદૂસકાદીનિ કમ્માનિપિ કમ્માવરણેનેવ સઙ્ગહિતાનિ. વિપાકાવરણેનાતિ અહેતુકપટિસન્ધિયા. યસ્મા પન દુહેતુકાનમ્પિ અરિયમગ્ગપટિવેધો નત્થિ, તસ્મા દુહેતુકા પટિસન્ધિપિ વિપાકાવરણમેવાતિ વેદિતબ્બા, અસ્સદ્ધાતિ બુદ્ધાદીસુ સદ્ધારહિતા. અચ્છન્દિકાતિ કત્તુકમ્યતાકુસલચ્છન્દરહિતા. ઉત્તરકુરુકા મનુસ્સા અચ્છન્દિકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા. દુપ્પઞ્ઞાતિ ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પરિહીના. ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પન પરિપુણ્ણાયપિ યસ્સ ભવઙ્ગં લોકુત્તરસ્સ પાદકં ન હોતિ, સોપિ દુપ્પઞ્ઞોયેવ નામ. અભબ્બા નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તન્તિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં અરિયમગ્ગં ઓક્કમિતું અભબ્બા. અરિયમગ્ગો હિ સમ્મા સભાવોતિ સમ્મત્તં, સોયેવ અનન્તરફલદાને, સયમેવ વા અચલભાવતો નિયામો, તં ઓક્કમિતું પવિસિતું અભબ્બા. ન કમ્માવરણેનાતિઆદીનિ વુત્તવિપરિયાયેનેવ વેદિતબ્બાનીતિ.

આસયાનુસયઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭૦. યમકપાટિહીરઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૬. યમકપાટિહીરઞાણનિદ્દેસે ¶ અસાધારણં સાવકેહીતિ સેસાસાધારણઞાણનિદ્દેસે અઞ્ઞવચનેહિ ઓકાસાભાવતો ન વુત્તં, ઇધ પન અઞ્ઞવચનાભાવતો વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઉપરિમકાયતોતિ નાભિયા ઉદ્ધં સરીરતો. અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતીતિ તેજોકસિણારમ્મણં પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘ઉપરિમકાયતો અગ્ગિજાલા વુટ્ઠાતૂ’’તિ આવજ્જિત્વા પરિકમ્મં કત્વા અનન્તરં અભિઞ્ઞાઞાણેન ‘‘ઉપરિમકાયતો ¶ અગ્ગિજાલા વુટ્ઠાતૂ’’તિ અધિટ્ઠિતે સહ અધિટ્ઠાના ઉપરિમકાયતો અગ્ગિજાલા વુટ્ઠાતિ. સા હિ ઇધ રાસટ્ઠેન ખન્ધોતિ વુત્તા. હેટ્ઠિમકાયતોતિ નાભિતો હેટ્ઠા સરીરતો. ઉદકધારા પવત્તતીતિ આપોકસિણારમ્મણં પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા વુટ્ઠાતૂ’’તિ આવજ્જિત્વા પરિકમ્મં કત્વા અનન્તરં અભિઞ્ઞાઞાણેન ‘‘હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા વુટ્ઠાતૂ’’તિ અધિટ્ઠિતે સહ અધિટ્ઠાના હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા વુટ્ઠાતિ. ઉભયત્થાપિ અબ્બોચ્છેદવસેન પવત્તતીતિ વુત્તં. અધિટ્ઠાનસ્સ આવજ્જનસ્સ ચ અન્તરે દ્વે ભવઙ્ગચિત્તાનિ વત્તન્તિ. તસ્માયેવ યુગલા હુત્વા અગ્ગિક્ખન્ધઉદકધારા પવત્તન્તિ, અન્તરં ન પઞ્ઞાયતિ. અઞ્ઞેસં પન ભવઙ્ગપરિચ્છેદો નત્થિ ¶ . પુરત્થિમકાયતોતિ અભિમુખપસ્સતો. પચ્છિમકાયતોતિ પિટ્ઠિપસ્સતો. દક્ખિણઅક્ખિતો વામઅક્ખિતોતિઆદિ સમાસપાઠોયેવ, ન અઞ્ઞો. દક્ખિણનાસિકાસોતતો વામનાસિકાસોતતોતિ પાઠો સુન્દરો. રસ્સં કત્વાપિ પઠન્તિ. અંસકૂટતોતિ એત્થ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન કૂટો વિયાતિ કૂટો, અંસોયેવ કૂટો અંસકૂટો. અઙ્ગુલઙ્ગુલેહીતિ અઙ્ગુલીહિ અઙ્ગુલીહિ. અઙ્ગુલન્તરિકાહીતિ અઙ્ગુલીનં અન્તરિકાહિ. એકેકલોમતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, એકેકલોમતો ઉદકધારા પવત્તતીતિ ઉભયત્થાપિ આમેડિતવચનેન સબ્બલોમાનં પરિયાદિન્નત્તા ¶ એકેકલોમતોવ અગ્ગિક્ખન્ધઉદકધારા યુગલા યુગલા હુત્વા પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. લોમકૂપતો લોમકૂપતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, લોમકૂપતો લોમકૂપતો ઉદકધારા પવત્તતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. કેસુચિ પોત્થકેસુ ‘‘એકેકલોમતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ. લોમકૂપતો લોમકૂપતો ઉદકધારા પવત્તતિ, લોમકૂપતો લોમકૂપતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, એકેકલોમતો ઉદકધારા પવત્તતી’’તિ લિખિતં. તમ્પિ યુજ્જતિયેવ. પાટિહીરસ્સ અતિસુખુમત્તદીપનતો પન પુરિમપાઠોયેવ સુન્દરતરો.

ઇદાનિ છન્નં વણ્ણાનન્તિ કો સમ્બન્ધો? હેટ્ઠા ‘‘ઉપરિમકાયતો’’તિઆદીહિ અનેકેહિ સરીરાવયવા વુત્તા. તેન સરીરાવયવસમ્બન્ધો પવત્તતીતિ વચનસમ્બન્ધેન ચ યમકપાટિહીરાધિકારેન ચ છન્નં વણ્ણાનં સરીરાવયવભૂતાનં ¶ રસ્મિયો યમકા હુત્વા પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. સામિવચનસમ્બન્ધેન ચ અવસ્સં ‘‘રસ્મિયો’’તિ પાઠસેસો ઇચ્છિતબ્બોયેવ. નીલાનન્તિ ઉમાપુપ્ફવણ્ણાનં. પીતકાનન્તિ કણિકારપુપ્ફવણ્ણાનં. લોહિતકાનન્તિ ઇન્દગોપકવણ્ણાનં. ઓદાતાનન્તિ ઓસધિતારકવણ્ણાનં. મઞ્જિટ્ઠાનન્તિ મન્દરત્તવણ્ણાનં. પભસ્સરાનન્તિ પભાસનપકતિકાનં પભસ્સરવણ્ણાનં. પભસ્સરવણ્ણે વિસું અવિજ્જમાનેપિ વુત્તેસુ પઞ્ચસુ વણ્ણેસુ યે યે પભા સમુજ્જલા, તે તે પભસ્સરા. તથા હિ તથાગતસ્સ યમકપાટિહીરં કરોન્તસ્સ યમકપાટિહીરઞાણબલેનેવ કેસમસ્સૂનઞ્ચેવ અક્ખીનઞ્ચ નીલટ્ઠાનેહિ નીલરસ્મિયો નિક્ખમન્તિ, યાસં વસેન ગગનતલં અઞ્જનચુણ્ણસમોકિણ્ણં વિય ઉમાપુપ્ફનીલુપ્પલદલસઞ્છન્નં વિય વીતિપતન્તમણિતાલવણ્ટં વિય પસારિતમેચકપટં વિય ચ હોતિ. છવિતો ચેવ અક્ખીનઞ્ચ પીતકટ્ઠાનેહિ પીતરસ્મિયો નિક્ખમન્તિ, યાસં વસેન દિસાભાગા સુવણ્ણરસનિસિઞ્ચમાના વિય સુવણ્ણપટપસારિતા વિય કુઙ્કુમચુણ્ણકણિકારપુપ્ફસમ્પરિકિણ્ણા વિય ચ વિરોચન્તિ. મંસલોહિતેહિ ચેવ અક્ખીનઞ્ચ રત્તટ્ઠાનેહિ લોહિતરસ્મિયો ¶ નિક્ખમન્તિ, યાસં વસેન દિસાભાગા ચિનપિટ્ઠચુણ્ણરઞ્જિતા વિય સુપક્કલાખારસનિસિઞ્ચમાના વિય રત્તકમ્બલપરિક્ખિત્તા વિય જયસુમનપાલિભદ્દકબન્ધુજીવકકુસુમસમ્પરિકિણ્ણા વિય ચ વિરોચન્તિ. અટ્ઠીહિ ચેવ દન્તેહિ ચ ¶ અક્ખીનઞ્ચ સેતટ્ઠાનેહિ ઓદાતરસ્મિયો નિક્ખમન્તિ, યાસં વસેન દિસાભાગા રજતકુટેહિ આસિઞ્ચમાનખીરધારાસમ્પરિકિણ્ણા વિય પસારિતરજતપટ્ટવિતાના વિય વીતિપતન્તરજતતાલવણ્ટા વિય કુન્દકુમુદસિન્દુવારસુમનમલ્લિકાદિકુસુમસઞ્છન્ના વિય ચ વિરોચન્તિ. હત્થતલપાદતલાદીહિ મન્દરત્તટ્ઠાનેહિ મઞ્જિટ્ઠરસ્મિયો નિક્ખમન્તિ, યાસં વસેન દિસાભાગા પવાળજાલપરિક્ખિત્તા વિય રત્તકુરવકકુસુમસમોકિણ્ણા વિય ચ વિરોચન્તિ. ઉણ્ણાનખાદીહિ પભસ્સરટ્ઠાનેહિ પભસ્સરરસ્મિયો નિક્ખમન્તિ, યાસં વસેન દિસાભાગા ઓસધિતારકપુઞ્જપુણ્ણા વિય વિજ્જુપટલાદિપરિપુણ્ણા વિય ચ વિરોચન્તિ.

ભગવા ચઙ્કમતીતિઆદિ ‘‘ભગવતો ચ નિમ્મિતાનઞ્ચ નાનાઇરિયાપથકરણં યમકપાટિહીરેનેવ હોતી’’તિ દસ્સનત્થં વુત્તં. તેસઞ્હિ નિમ્મિતાનં ઇરિયાપથા યુગલાવ હુત્વા વત્તન્તિ. યદિ નિમ્મિતા બહુકા હોન્તિ, ‘‘નિમ્મિતો’’તિઆદિ કસ્મા એકવચનં કતન્તિ ચે? નિમ્મિતેસુપિ એકેકસ્સ ¶ નાનાઇરિયાપથભાવદસ્સનત્થં. બહુવચનેન હિ વુત્તે સબ્બેપિ નિમ્મિતા સકિં એકેકઇરિયાપથિકા વિય હોન્તિ. એકવચનેન પન વુત્તે નિમ્મિતેસુ એકેકો નાનાઇરિયાપથિકોતિ ઞાયતિ. તસ્મા એકવચનનિદ્દેસો કતો. ચૂળપન્થકત્થેરોપિ તાવ નાનાઇરિયાપથિકભિક્ખૂનં સહસ્સં માપેસિ, કિં પન ભગવા યમકપાટિહીરે બહૂ નિમ્મિતે ન કરિસ્સતિ. ચૂળપન્થકત્થેરં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞેસં સાવકાનં એકાવજ્જનેન નાનાઇરિયપથિકાનં નાનારૂપાનઞ્ચ નિમ્માનં ન ઇજ્ઝતિ. અનિયમેત્વા હિ નિમ્મિતા ઇદ્ધિમતા સદિસાવ હોન્તિ. ઠાનનિસજ્જાદીસુ વા ભાસિતતુણ્હીભાવાદીસુ વા યં યં ઇદ્ધિમા કરોતિ, તં તદેવ કરોન્તિ, વિસદિસકરણં ¶ નાનાકિરિયાકરણઞ્ચ ‘‘એત્તકા ઈદિસા હોન્તુ, એત્તકા ઇમં નામ કરોન્તૂ’’તિ વિસું વિસું આવજ્જિત્વા અધિટ્ઠાનેન ઇજ્ઝતિ. તથાગતસ્સ પન એકાવજ્જનાધિટ્ઠાનેનેવ નાનપ્પકારનિમ્માનં ઇજ્ઝતિ. એવમેવ અગ્ગિક્ખન્ધઉદકધારાનિમ્માને ચ નાનાવણ્ણનિમ્માને ચ વેદિતબ્બં. તત્થ ભગવા ચઙ્કમતીતિ આકાસે વા પથવિયં વા ચઙ્કમતિ. નિમ્મિતોતિ ઇદ્ધિયા માપિતબુદ્ધરૂપં. તિટ્ઠતિ વાતિઆદીનિપિ આકાસે વા પથવિયં વા. કપ્પેતીતિ કરોતિ. ભગવા તિટ્ઠતીતિઆદીસુપિ એસેવ નયોતિ.

યમકપાટિહીરઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭૧. મહાકરુણાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૭. મહાકરુણાઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ બહુકેહિ આકારેહીતિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનેહિ એકૂનનવુતિયા પકારેહિ. પસ્સન્તાનન્તિ ઞાણચક્ખુના ચ બુદ્ધચક્ખુના ચ ઓલોકેન્તાનં. ઓક્કમતીતિ ઓતરતિ પવિસતિ. આદિત્તોતિ દુક્ખલક્ખણવસેન પીળાયોગતો સન્તાપનટ્ઠેન આદીપિતો. ‘‘યદનિચ્ચં, તં દુક્ખ’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૧૫) વુત્તત્તા સબ્બસઙ્ખતસ્સ ચેવ દુક્ખલક્ખણવસેન પીળિતત્તા દુક્ખસ્સ ચ કરુણાય મૂલભૂતત્તા પઠમં દુક્ખલક્ખણવસેન ‘‘આદિત્તો’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. રાગાદીહિ આદિત્તતં પન ઉપરિ વક્ખતિ. અથ વા આદિત્તોતિ રાગાદીહિયેવ આદિત્તો. ઉપરિ પન ‘‘તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ નિબ્બાપેતા’’તિ અત્થાપેક્ખનવસેન પુન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં ¶ . લોકસન્નિવાસોતિ પઞ્ચક્ખન્ધા લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકો, તણ્હાદિટ્ઠિવસેન સન્નિવસન્તિ એત્થ સત્તાતિ સન્નિવાસો, લોકોવ સન્નિવાસો લોકસન્નિવાસો. દુક્ખિતં ખન્ધસન્તાનં ઉપાદાય સત્તવોહારસબ્ભાવતો લોકસન્નિવાસયોગતો સત્તસમૂહોપિ લોકસન્નિવાસો. સોપિ ચ સહખન્ધકોયેવ. ઉય્યુત્તોતિ અનેકેસુ કિચ્ચેસુ નિચ્ચબ્યાપારતાય કતયોગો કતઉસ્સાહો, સતતકિચ્ચેસુ સઉસ્સુક્કોતિ અત્થો. ઘટ્ટનયુત્તોતિ વા ઉય્યુત્તો. પયાતોતિ પબ્બતેય્યા નદી વિય અનવટ્ઠિતગમનેન મરણાય યાતું આરદ્ધો. કુમ્મગ્ગપ્પટિપન્નોતિ ¶ કુચ્છિતં મિચ્છામગ્ગં પટિપન્નો. ઉપરિ પન ‘‘વિપથપક્ખન્દો’’તિ નાનાપદેહિ વિસેસેત્વા વુત્તં.

ઉપનીયતીતિ જરાવસેન મરણાય ઉપનીયતિ હરીયતિ. જરા હિ ‘‘આયુનો સંહાની’’તિ (સં. નિ. ૨.૨) વુત્તા. અદ્ધુવોતિ ન થિરો, સદા તથેવ ન હોતિ. યસ્મા અદ્ધુવો, તસ્મા ઉપનીયતીતિ પુરિમસ્સ કારણવચનમેતં. એતેન સકારણં જરાદુક્ખં વુત્તં. તં જરાદુક્ખં દિસ્વા જરાપારિજુઞ્ઞરહિતાપિ વિઞ્ઞૂ પબ્બજન્તિ. અતાણોતિ તાયિતું રક્ખિતું સમત્થેન રહિતો, અનારક્ખોતિ વુત્તં હોતિ. અનભિસ્સરોતિ અભિસરિત્વા અભિગન્ત્વા બ્યાહરણેન અસ્સાસેતું સમત્થેન રહિતો, અસહાયોતિ વા અત્થો. યસ્મા અનભિસ્સરો, તસ્મા અતાણોતિ પુરિમસ્સ કારણવચનમેતં. એતેન સકારણં પિયવિપ્પયોગદુક્ખં વુત્તં. તં પિયવિપ્પયોગદુક્ખં દિસ્વા ઞાતિપારિજુઞ્ઞરહિતાપિ વિઞ્ઞૂ પબ્બજન્તિ. અસ્સકોતિ સકભણ્ડરહિતો. સબ્બં પહાય ગમનીયન્તિ સકભણ્ડન્તિ સલ્લક્ખિતં સબ્બં પહાય લોકેન ગન્તબ્બં. યસ્મા સબ્બં પહાય ગમનીયં, તસ્મા અસ્સકોતિ પુરિમસ્સ કારણવચનમેતં. એતેન સકારણં મરણદુક્ખં વુત્તં. તં દિસ્વા ભોગપારિજુઞ્ઞરહિતાપિ વિઞ્ઞૂ પબ્બજન્તિ. અઞ્ઞત્થ ‘‘કમ્મસ્સકા ¶ માણવસત્તા’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૮૯) વુત્તં, ઇધ ચ રટ્ઠપાલસુત્તે ચ ‘‘અસ્સકો લોકો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૦૫) વુત્તં, તં કથં યુજ્જતીતિ ચે? પહાય ગમનીયં સન્ધાય ‘‘અસ્સકો’’તિ વુત્તં, કમ્મં પન ન પહાય ગમનીયં. તસ્મા ‘‘કમ્મસ્સકા’’તિ વુત્તં. રટ્ઠપાલસુત્તેયેવ ચ એવમેતં વુત્તં ‘‘ત્વં પન યથાકમ્મં ગમિસ્સસી’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૦૬). ઊનોતિ પારિપૂરિરહિતો. અતિત્તોતિ ભિય્યો ભિય્યો પત્થનાયપિ ન સુહિતો ¶ . ઇદં ઊનભાવસ્સ કારણવચનં. તણ્હાદાસોતિ તણ્હાય વસે વત્તનતો તણ્હાય દાસભૂતો. ઇદં અતિત્તભાવસ્સ કારણવચનં. એતેન ઇચ્છારોગાપદેસેન ¶ સકારણં બ્યાધિદુક્ખં વુત્તં. તં બ્યાધિદુક્ખં દિસ્વા બ્યાધિપારિજુઞ્ઞરહિતાપિ વિઞ્ઞૂ પબ્બજન્તિ. અતાયનોતિ પુત્તાદીહિપિ તાયનસ્સ અભાવતો અતાયનો અનારક્ખો, અલબ્ભનેય્યખેમો વા. અલેણોતિ અલ્લીયિતું નિસ્સિતું અનરહો અલ્લીનાનમ્પિ ચ લેણકિચ્ચાકારકો. અસરણોતિ નિસ્સિતાનં ન ભયસારકો ન ભયવિનાસકો. અસરણીભૂતોતિ પુરે ઉપ્પત્તિયા અત્તનો અભાવેનેવ અસરણો, ઉપ્પત્તિસમકાલમેવ અસરણીભૂતોતિ અત્થો.

ઉદ્ધતોતિ સબ્બાકુસલેસુ ઉદ્ધચ્ચસ્સ ઉપ્પજ્જનતો સત્તસન્તાને ચ અકુસલુપ્પત્તિબાહુલ્લતો અકુસલસમઙ્ગીલોકો તેન ઉદ્ધચ્ચેન ઉદ્ધતો. અવૂપસન્તોતિ અવૂપસમનલક્ખણસ્સ ઉદ્ધચ્ચસ્સેવ યોગેન અવૂપસન્તો ભન્તમિગપટિભાગો. ‘‘ઉપનીયતિ લોકો’’તિઆદીસુ ચતૂસુ ચ ‘‘ઉદ્ધતો લોકો’’તિ ચ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ લોકોતિ આગતં, સેસેસુ લોકસન્નિવાસોતિ. ઉભયથાપિ લોકોયેવ. સસલ્લોતિ પીળાજનકતાય અન્તોતુદનતાય દુન્નીહરણીયતાય ચ સલ્લાતિ સઙ્ખં ગતેહિ રાગાદીહિ સલ્લેહિ સહવત્તનકો. વિદ્ધોતિ મિગાદયો કદાચિ પરેહિ વિદ્ધા હોન્તિ, અયં પન લોકો નિચ્ચં અત્તનાવ વિદ્ધો. પુથુસલ્લેહીતિ ‘‘સત્ત સલ્લાનિ – રાગસલ્લં, દોસસલ્લં, મોહસલ્લં, માનસલ્લં, દિટ્ઠિસલ્લં, કિલેસસલ્લં, દુચ્ચરિતસલ્લ’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૭૪) વુત્તેહિ સત્તહિ સલ્લેહિ. તસ્સાતિ તસ્સ લોકસન્નિવાસસ્સ. સલ્લાનં ઉદ્ધતાતિ તેસં સલ્લાનં સત્તસન્તાનતો ઉદ્ધરિતા પુગ્ગલો. અઞ્ઞત્ર મયાતિ મં ઠપેત્વા. યેપિ ભગવતો સાવકા સલ્લાનિ ઉદ્ધરન્તિ, તેસં ભગવતો વચનેનેવ ઉદ્ધરણતો ભગવાવ ઉદ્ધરતિ નામ. અવિજ્જન્ધકારાવરણોતિ અવિજ્જા એવ સભાવદસ્સનચ્છાદનેન અન્ધં વિય કરોતીતિ અવિજ્જન્ધકારો, સોવ સભાવાવગમનનિવારણેન આવરણં એતસ્સાતિ અવિજ્જન્ધકારાવરણો. કિલેસપઞ્જરપક્ખિત્તોતિ કિલેસા એવ કુસલગમનસન્નિરુજ્ઝનટ્ઠેન પઞ્જરોતિ કિલેસપઞ્જરો, અવિજ્જાપભવે ¶ કિલેસપઞ્જરે પક્ખિત્તો પાતિતો. આલોકં દસ્સેતાતિ પઞ્ઞાલોકં ¶ દસ્સનસીલો, પઞ્ઞાલોકસ્સ દસ્સેતાતિ વા અત્થો. અવિજ્જાગતોતિ અવિજ્જં ગતો પવિટ્ઠો. ન કેવલં અવિજ્જાય આવરણમત્તમેવ, અથ ખો ગહનગતો વિય અવિજ્જાકોસસ્સ અન્તો પવિટ્ઠોતિ ¶ પુરિમતો વિસેસો. અણ્ડભૂતોતિઆદયો ચ વિસેસાયેવ. અણ્ડભૂતોતિ અણ્ડે ભૂતો નિબ્બત્તો. યથા હિ અણ્ડે નિબ્બત્તા એકચ્ચે સત્તા ‘‘અણ્ડભૂતા’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવમયં લોકો અવિજ્જણ્ડકોસે નિબ્બત્તત્તા ‘‘અણ્ડભૂતો’’તિ વુચ્ચતિ. પરિયોનદ્ધોતિ તેન અવિજ્જણ્ડકોસેન સમન્તતો ઓનદ્ધો બદ્ધો વેઠિતો.

તન્તાકુલકજાતોતિ તન્તં વિય આકુલભૂતો. યથા નામ દુન્નિક્ખિત્તં મૂસિકચ્છિન્નં પેસકારાનં તન્તં તહિં તહિં આકુલં હોતિ, ઇદં અગ્ગં ઇદં મૂલન્તિ અગ્ગેન વા અગ્ગં, મૂલેન વા મૂલં સમાનેતું દુક્કરં હોતિ, એવમેવ સત્તા પચ્ચયાકારે ખલિતા આકુલા બ્યાકુલા હોન્તિ, ન સક્કોન્તિ પચ્ચયાકારં ઉજું કાતું. તત્થ તન્તં પચ્ચત્તપુરિસકારે ઠત્વા સક્કાપિ ભવેય્ય ઉજું કાતું, ઠપેત્વા પન દ્વે બોધિસત્તે અઞ્ઞો સત્તો અત્તનો ધમ્મતાય પચ્ચયાકારં ઉજું કાતું સમત્થો નામ નત્થિ. યથા પન આકુલં તન્તં કઞ્જિકં દત્વા કોચ્છેન પહટં તત્થ તત્થ કુલકજાતં હોતિ ગણ્ઠિબદ્ધં, એવમયં લોકો પચ્ચયેસુ પક્ખલિત્વા પચ્ચયે ઉજું કાતું અસક્કોન્તો દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતવસેન કુલકજાતો હોતિ ગણ્ઠિબદ્ધો. યે હિ કેચિ દિટ્ઠિયો નિસ્સિતા, સબ્બે તે પચ્ચયં ઉજું કાતું ન સક્કોન્તિયેવ. કુલાગણ્ઠિકજાતોતિ કુલાગણ્ઠિકં વિય ભૂતો. કુલાગણ્ઠિકં વુચ્ચતિ પેસકારકઞ્જિકસુત્તં. ‘‘કુલા નામ સકુણિકા, તસ્સા કુલાવકો’’તિપિ એકે. યથા તદુભયમ્પિ આકુલં અગ્ગેન વા અગ્ગં, મૂલેન વા મૂલં સમાનેતું દુક્કરન્તિ પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. મુઞ્જપબ્બજભૂતોતિ મુઞ્જતિણં વિય પબ્બજતિણં વિય ચ ભૂતો મુઞ્જતિણપબ્બજતિણસદિસો જાતો. યથા તાનિ તિણાનિ કોટ્ટેત્વા કોટ્ટેત્વા કતરજ્જુ જિણ્ણકાલે કત્થચિ પતિતં ગહેત્વા તેસં તિણાનં ‘‘ઇદં અગ્ગં ઇદં મૂલ’’ન્તિ અગ્ગેન વા અગ્ગં, મૂલેન વા મૂલં સમાનેતું દુક્કરં, તમ્પિ પચ્ચત્તપુરિસકારે ¶ ઠત્વા સક્કા ભવેય્ય ઉજું ¶ કાતું, ઠપેત્વા પન દ્વે બોધિસત્તે અઞ્ઞો સત્તો અત્તનો ધમ્મતાય પચ્ચયાકારં ઉજું કાતું સમત્થો નામ નત્થિ. એવમયં લોકો પચ્ચયાકારં ઉજું કાતું અસક્કોન્તો દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતવસેન ગણ્ઠિજાતો હુત્વા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતિ.

તત્થ અપાયોતિ નિરયો તિરચ્છાનયોનિ પેત્તિવિસયો અસુરકાયો. સબ્બેપિ હિ તે વડ્ઢિસઙ્ખાતસ્સ આયસ્સ અભાવતો ‘‘અપાયો’’તિ વુચ્ચન્તિ. તથા દુક્ખસ્સ ગતિભાવતો દુગ્ગતિ. સુખસમુસ્સયતો વિનિપતિતત્તા વિનિપાતો. ઇતરો પન –

‘‘ખન્ધાનઞ્ચ ¶ પટિપાટિ, ધાતુઆયતનાન ચ;

અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, સંસારોતિ પવુચ્ચતિ’’.

તં સબ્બમ્પિ નાતિવત્તતિ નાતિક્કમતિ. અથ ખો ચુતિતો પટિસન્ધિં, પટિસન્ધિતો ચુતિન્તિ એવં પુનપ્પુનં ચુતિપટિસન્ધિયો ગણ્હમાનો તીસુ ભવેસુ ચતૂસુ યોનીસુ પઞ્ચસુ ગતીસુ સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ નવસુ સત્તાવાસેસુ મહાસમુદ્દે વાતુક્ખિત્તનાવા વિય યન્તગોણો વિય ચ પરિબ્ભમતિયેવ. અવિજ્જાવિસદોસસલ્લિત્તોતિ અવિજ્જાયેવ અકુસલુપ્પાદનેન કુસલજીવિતનાસનતો વિસન્તિ અવિજ્જાવિસં, તદેવ સન્તાનદૂસનતો અવિજ્જાવિસદોસો, તેન અનુસયપરિયુટ્ઠાનદુચ્ચરિતભૂતેન ભુસં લિત્તો મક્ખિતોતિ અવિજ્જાવિસદોસસલ્લિત્તો. કિલેસકલલીભૂતોતિ અવિજ્જાદિમૂલકા કિલેસા એવ ઓસીદનટ્ઠેન કલલં કદ્દમોતિ કિલેસકલલં, તદસ્સ અત્થીતિ કિલેસકલલી, એવંભૂતો. રાગદોસમોહજટાજટિતોતિ લોભપટિઘાવિજ્જાસઙ્ખાતા રાગદોસમોહા એવ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ હેટ્ઠુપરિયવસેન પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો સંસિબ્બનટ્ઠેન વેળુગુમ્બાદીનં સાખાજાલસઙ્ખાતા જટા વિયાતિ જટા, તાય રાગદોસમોહજટાય જટિતો. યથા નામ વેળુજટાદીહિ વેળુઆદયો, એવં તાય જટાય અયં લોકો જટિતો વિનદ્ધો સંસિબ્બિતોતિ અત્થો. જટં વિજટેતાતિ ઇમં એવં તેધાતુકં ¶ લોકં જટેત્વા ઠિતં જટં વિજટેતા સંછિન્દિતા સમ્પદાલયિતા.

તણ્હાસઙ્ઘાટપટિમુક્કોતિ તણ્હા એવ અબ્બોચ્છિન્નં પવત્તિતો સઙ્ઘટિતટ્ઠેન સઙ્ઘાટોતિ તણ્હાસઙ્ઘાટો, તસ્મિં તણ્હાસઙ્ઘાટે પટિમુક્કો અનુપવિટ્ઠો અન્તોગતોતિ તણ્હાસઙ્ઘાટપટિમુક્કો. તણ્હાજાલેન ઓત્થટોતિ ¶ તણ્હા એવ પુબ્બે વુત્તનયેન સંસિબ્બનટ્ઠેન જાલન્તિ તણ્હાજાલં, તેન તણ્હાજાલેન ઓત્થટો સમન્તતો છાદિતો પલિવેઠિતો. તણ્હાસોતેન વુય્હતીતિ તણ્હા એવ સંસારે આકડ્ઢનટ્ઠેન સોતોતિ તણ્હાસોતો, તેન તણ્હાસોતેન વુય્હતિ આકડ્ઢીયતિ. તણ્હાસઞ્ઞોજનેન સઞ્ઞુત્તોતિ તણ્હા એવ લોકં વટ્ટસ્મિં સંયોજનતો બન્ધનતો સંયોજનન્તિ તણ્હાસંયોજનં, તેન તણ્હાસંયોજનેન સઞ્ઞુત્તો બદ્ધો. તણ્હાનુસયેન અનુસટોતિ તણ્હા એવ અનુસયનટ્ઠેન અનુસયોતિ તણ્હાનુસયો, તેન તણ્હાનુસયેન અનુસટો અનુગતો થામગતો. તણ્હાસન્તાપેન સન્તપ્પતીતિ તણ્હા એવ પવત્તિકાલે ફલકાલે ચ લોકં સન્તાપેતીતિ સન્તાપો, તેન તણ્હાસન્તાપેન સન્તપ્પતિ સન્તાપીયતિ. તણ્હાપરિળાહેન પરિડય્હતીતિ તણ્હા એવ બલવભૂતા પવત્તિકાલે ફલકાલે ચ સમન્તતો દહનટ્ઠેન મહાપરિળાહોતિ તણ્હાપરિળાહો, તેન તણ્હાપરિળાહેન પરિડય્હતિ સમન્તતો ડહીયતિ. દિટ્ઠિસઙ્ઘાટાદયો ઇમિનાવ નયેન યોજેતબ્બા.

અનુગતોતિ ¶ અનુપવિટ્ઠો. અનુસટોતિ અનુધાવિતો. અભિભૂતોતિ પીળિતો. અબ્ભાહતોતિ અભિઆહતો અભિમુખં ભુસં પહતો. દુક્ખે પતિટ્ઠિતોતિ દુક્ખે ખન્ધપઞ્ચકે સુખવિપલ્લાસેન પતિટ્ઠિતો અભિનિવિટ્ઠો.

તણ્હાય ઉડ્ડિતોતિ તણ્હાય ઉલ્લઙ્ઘિતો. ચક્ખુ હિ તણ્હારજ્જુના આવુનિત્વા રૂપનાગદન્તે ઉડ્ડિતં, સોતાદીનિ તણ્હારજ્જુના આવુનિત્વા સદ્દાદિનાગદન્તેસુ ઉડ્ડિતાનિ. તંસમઙ્ગીલોકોપિ ઉડ્ડિતોયેવ નામ. જરાપાકારપરિક્ખિત્તોતિ અનતિક્કમનીયટ્ઠેન પાકારભૂતાય જરાય પરિવારિતો. મચ્ચુપાસેન પરિક્ખિત્તોતિ દુમ્મોચનીયટ્ઠેન પાસભૂતેન મરણેન બદ્ધો. મહાબન્ધનબદ્ધોતિ દળ્હત્તા દુચ્છેદત્તા ચ મહન્તેહિ બન્ધનેહિ બદ્ધો. રાગબન્ધનેનાતિ રાગો એવ બન્ધતિ સંસારતો ચલિતું ન દેતીતિ રાગબન્ધનં. તેન રાગબન્ધનેન. સેસેસુપિ એસેવ નયો. કિલેસબન્ધનેનાતિ વુત્તાવસેસેન ¶ કિલેસબન્ધનેન. દુચ્ચરિતબન્ધનેનાતિ તિવિધેન. સુચરિતં પન બન્ધનમોક્ખસ્સ હેતુભૂતં બન્ધનમોક્ખભૂતઞ્ચ અત્થિ. તસ્મા તં ન ગહેતબ્બં.

બન્ધનં ¶ મોચેતાતિ તસ્સ બન્ધનં મોચેતા. બન્ધના મોચેતાતિપિ પાઠો, બન્ધનતો તં મોચેતાતિ અત્થો. મહાસમ્બાધપ્પટિપન્નોતિ કુસલસઞ્ચારપીળનેન મહાસમ્બાધસઙ્ખાતં રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિકિલેસદુચ્ચરિતગહનં પટિપન્નો. ઓકાસં દસ્સેતાતિ લોકિયલોકુત્તરસમાધિપઞ્ઞાઓકાસં દસ્સેતા. મહાપલિબોધેન પલિબુદ્ધોતિ મહાનિવારણેન નિવુતો. મહાલેપેન વા લિત્તો. પલિબોધોતિ ચ રાગાદિસત્તવિધો એવ. ‘‘તણ્હાદિટ્ઠિપલિબોધો’’તિ એકે. પલિબોધં છેતાતિ તં પલિબોધં છિન્દિતા. મહાપપાતેતિ પઞ્ચગતિપપાતે, જાતિજરામરણપપાતે વા. તં સબ્બમ્પિ દુરુત્તરણટ્ઠેન પપાતો. પપાતા ઉદ્ધતાતિ તમ્હા પપાતતો ઉદ્ધરિતા. મહાકન્તારપ્પટિપન્નોતિ જાતિજરાબ્યાધિમરણસોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસકન્તારં પટિપન્નો. સબ્બમ્પિ તં દુરતિક્કમનટ્ઠેન કન્તારો, તં કન્તારં તારેતા. કન્તારા તારેતાતિ વા પાઠો. મહાસંસારપ્પટિપન્નોતિ અબ્બોચ્છિન્નં ખન્ધસન્તાનં પટિપન્નો. સંસારા મોચેતાતિ સંસારતો મોચેતા. સંસારં મોચેતાતિ વા પાઠો. મહાવિદુગ્ગેતિ સંસારવિદુગ્ગે. સંસારોયેવ હિ દુગ્ગમનટ્ઠેન વિદુગ્ગો. સમ્પરિવત્તતીતિ ભુસં નિવત્તિત્વા ચરતિ. મહાપલિપેતિ મહન્તે કામકદ્દમે. કામો હિ ઓસીદનટ્ઠેન પલિપો. પલિપન્નોતિ લગ્ગો. મહાપલિપપલિપન્નોતિપિ પાઠો.

અબ્ભાહતોતિ સબ્બોપદ્દવેહિ અબ્ભાહતો. રાગગ્ગિનાતિ રાગાદયોયેવ અનુદહનટ્ઠેન અગ્ગિ, તેન રાગગ્ગિના. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ઉન્નીતકોતિ ઉગ્ગહેત્વા નીતો, જાતિયા ઉગ્ગહેત્વા જરાદિઉપદ્દવાય નીતોતિ અત્થો. ક-કારો પનેત્થ અનુકમ્પાય દટ્ઠબ્બો. હઞ્ઞતિ નિચ્ચમતાણોતિ ¶ પરિત્તાયકેન રહિતો સતતં પીળીયતિ. પત્તદણ્ડોતિ રાજાદીહિ લદ્ધઆણો. તક્કરોતિ ચોરો. વજ્જબન્ધનબદ્ધોતિ ¶ રાગાદિવજ્જબન્ધનેહિ બદ્ધો. આઘાતનપચ્ચુપટ્ઠિતોતિ મરણધમ્મગણ્ઠિકટ્ઠાનં ઉપેચ્ચ ઠિતો. કોચિ બન્ધના મોચેતા. કોચિ બન્ધનં મોચેતાતિપિ પાઠો. અનાથોતિ નત્થિ એતસ્સ નાથો ઇસ્સરો, સયં વા ન નાથો ન ઇસ્સરોતિ અનાથો, અસરણોતિ વા અત્થો. પરમકાપઞ્ઞપ્પત્તોતિ જરાદિપટિબાહને અપ્પહુતાય અતીવ કપણભાવં પત્તો. તાયેતાતિ રક્ખિતા. તાયિતાતિ વા પાઠો સુન્દરો ¶ . દુક્ખાભિતુન્નોતિ જાતિદુક્ખાદીહિ અનેકેહિ દુક્ખેહિ અભિતુન્નો અતિબ્યાધિતો અતિકમ્પિતો ચ. ચિરરત્તં પીળિતોતિ દુક્ખેહેવ દીઘમદ્ધાનં પીળિતો ઘટ્ટિતો. ગધિતોતિ ગેધેન ગિદ્ધો, અભિજ્ઝાકાયગન્થેન વા ગન્થિતો. નિચ્ચં પિપાસિતોતિ પાતું ભુઞ્જિતું ઇચ્છા પિપાસા, સા તણ્હા એવ, તણ્હાપિપાસાય નિરન્તરં પિપાસિતો.

અન્ધોતિ દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખૂતિ સઙ્ખં ગતાય પઞ્ઞાય અભાવતો કાણો. પઞ્ઞા હિ ધમ્મસભાવં પસ્સતિ. અચક્ખુકોતિ તં પન અન્ધત્તં ન પચ્છા સમ્ભૂતં, પકતિયા એવ અવિજ્જમાનચક્ખુકોતિ તમેવ અન્ધત્તં વિસેસેતિ. હતનેત્તોતિ નયનટ્ઠેન નેત્તન્તિ સઙ્ખં ગતાય પઞ્ઞાય અભાવતોયેવ વિનટ્ઠનેત્તકો. સમવિસમં દસ્સેન્તં અત્તભાવં નેતીતિ નેત્તન્તિ હિ વુત્તં. પઞ્ઞાય સુગતિઞ્ચ અગતિઞ્ચ નયતિ. હતનેત્તત્તાયેવસ્સ નેતુઅભાવં દસ્સેન્તો અપરિણાયકોતિ આહ, અવિજ્જમાનનેત્તકોતિ અત્થો. અઞ્ઞોપિસ્સ નેતા ન વિજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ. વિપથપક્ખન્દોતિ વિપરીતો, વિસમો વા પથો વિપથો, તં વિપથં પક્ખન્દો પવિટ્ઠો પટિપન્નોતિ વિપથપક્ખન્દો, મિચ્છાપથસઙ્ખાતં મિચ્છાદિટ્ઠિં પટિપન્નોતિ અત્થો. અઞ્જસાપરદ્ધોતિ અઞ્જસે ઉજુમગ્ગસ્મિં મજ્ઝિમપટિપદાય અપરદ્ધો વિરદ્ધો. અરિયપથં આનેતાતિ અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ઉપનેતા પટિપાદયિતા. મહોઘપક્ખન્દોતિ યસ્સ સંવિજ્જન્તિ, તં વટ્ટસ્મિં ઓહનન્તિ ઓસીદાપેન્તીતિ ઓઘા, પકતિઓઘતો મહન્તા ઓઘાતિ મહોઘા. તે કામોઘો ભવોઘો દિટ્ઠોઘો અવિજ્જોઘોતિ ચતુપ્પભેદા. તે મહોઘે પક્ખન્દો પવિટ્ઠોતિ મહોઘપક્ખન્દો, સંસારસઙ્ખાતં મહોઘં વા પક્ખન્દોતિ.

૧૧૮. ઇદાનિ ¶ એકુત્તરિકનયો. તત્થ દ્વીહિ દિટ્ઠિગતેહીતિ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠીહિ. તત્થ દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિગતં ‘‘ગૂથગતં મુત્તગત’’ન્તિઆદીનિ (અ. નિ. ૯.૧૧) વિય. ગન્તબ્બાભાવતો વા દિટ્ઠિયા ગતમત્તમેવેતન્તિ દિટ્ઠિગતં, દિટ્ઠીસુ ગતં ઇદં દસ્સનં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિઅન્તોગધત્તાતિપિ દિટ્ઠિગતં. દ્વાસટ્ઠિતેસટ્ઠિદિટ્ઠિયોપિ હિ સસ્સતદિટ્ઠિ ઉચ્છેદદિટ્ઠીતિ દ્વેવ દિટ્ઠિયો હોન્તિ. તસ્મા સઙ્ખેપેન સબ્બા દિટ્ઠિયો અન્તો કરોન્તો ‘‘દ્વીહિ દિટ્ઠિગતેહી’’તિ વુત્તં ¶ . પરિયુટ્ઠિતોતિ પરિયુટ્ઠાનં પત્તો સમુદાચારં પત્તો, ઉપ્પજ્જિતું અપ્પદાનેન કુસલચારસ્સ ગહણં ¶ પત્તોતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘દ્વીહિ, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતા દેવમનુસ્સા ઓલીયન્તિ એકે, અતિધાવન્તિ એકે, ચક્ખુમન્તો ચ પસ્સન્તી’’તિઆદિ (ઇતિવુ. ૪૯).

તીહિ દુચ્ચરિતેહીતિ તિવિધકાયદુચ્ચરિતેન ચતુબ્બિધવચીદુચ્ચરિતેન તિવિધમનોદુચ્ચરિતેન. વિપ્પટિપન્નોતિ વિરૂપં પટિપન્નો, મિચ્છાપટિપન્નોતિ અત્થો. યોગેહિ યુત્તોતિ વટ્ટસ્મિં યોજેન્તીતિ યોગા, ઈતિઅત્થેન વા યોગા, તેહિ યોગેહિ યુત્તો સમપ્પિતો. ચતુયોગયોજિતોતિ કામયોગો, ભવયોગો, દિટ્ઠિયોગો, અવિજ્જાયોગોતિ ઇમેહિ ચતૂહિ યોગેહિ સકટસ્મિં યોગો વિય વટ્ટસ્મિં યોજિતો. પઞ્ચકામગુણિકો રાગો કામયોગો. રૂપારૂપભવેસુ છન્દરાગો, ઝાનનિકન્તિ ચ, સસ્સતદિટ્ઠિસહજાતો રાગો ભવવસેન પત્થના ભવયોગો. દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો દિટ્ઠિયોગો. અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અઞ્ઞાણં અવિજ્જાયોગો. તે એવ ચત્તારો બલવભૂતા ઓઘા, દુબ્બલભૂતા યોગા.

ચતૂહિ ગન્થેહીતિ યસ્સ સંવિજ્જન્તિ, તં ચુતિપટિસન્ધિવસેન વટ્ટસ્મિં ગન્થેન્તિ ઘટેન્તીતિ ગન્થા. તે અભિજ્ઝા કાયગન્થો, બ્યાપાદો કાયગન્થો, સીલબ્બતપરામાસો કાયગન્થો, ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો કાયગન્થોતિ ચતુપ્પભેદા. અભિજ્ઝાયન્તિ એતાય, સયં વા અભિજ્ઝાયતિ, અભિજ્ઝાયનમત્તમેવ વા એસાતિ અભિજ્ઝા, લોભોયેવ. નામકાયં ગન્થેતિ ચુતિપટિસન્ધિવસેન વટ્ટસ્મિં ઘટેતીતિ કાયગન્થો. બ્યાપજ્જતિ તેન ચિત્તં પૂતિભાવં ગચ્છતિ, બ્યાપાદયતિ વા વિનયાચારરૂપસમ્પત્તિહિતસુખાદીનીતિ બ્યાપાદો. ઇતો બહિદ્ધા સમણબ્રાહ્મણાનં સીલેન સુદ્ધિ વતેન સુદ્ધિ સીલવતેન સુદ્ધીતિ પરામસનં સીલબ્બતપરામાસો. સબ્બઞ્ઞુભાસિતમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘સસ્સતો લોકો ¶ , ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના આકારેન અભિનિવિસતીતિ ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો. તેહિ ચતૂહિ ગન્થેહિ ગન્થિતો, બદ્ધોતિ અત્થો.

ચતૂહિ ઉપાદાનેહીતિ ભુસં આદિયન્તિ દળ્હગ્ગાહં ગણ્હન્તીતિ ઉપાદાના. તે કામુપાદાનં દિટ્ઠુપાદાનં સીલબ્બતુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનન્તિ ચતુપ્પભેદા. વત્થુસઙ્ખાતં કામં ઉપાદિયતીતિ કામુપાદાનં, કામો ચ સો ઉપાદાનઞ્ચાતિપિ ¶ કામુપાદાનં. દિટ્ઠિ ચ સા ઉપાદાનઞ્ચાતિ દિટ્ઠુપાદાનં, દિટ્ઠિં ઉપાદિયતીતિપિ દિટ્ઠુપાદાનં. ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૧.૧૪૭) હિ પુરિમદિટ્ઠિં ઉત્તરદિટ્ઠિ ઉપાદિયતિ. સીલબ્બતં ઉપાદિયતીતિ સીલબ્બતુપાદાનં, સીલબ્બતઞ્ચ તં ઉપાદાનઞ્ચાતિપિ સીલબ્બતુપાદાનં. ગોસીલગોવતાદીનિ ¶ હિ એવં વિસુદ્ધીતિ અભિનિવેસતો સયમેવ ઉપાદાનાનિ. વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, ઉપાદિયન્તિ એતેનાતિ ઉપાદાનં. કિં વદન્તિ, ઉપાદિયન્તિ વા? અત્તાનં. અત્તનો વાદુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનં, અત્તવાદમત્તમેવ વા અત્તાતિ ઉપાદિયન્તિ એતેનાતિ અત્તવાદુપાદાનં. ઠપેત્વા ઇમા દ્વે દિટ્ઠિયો સબ્બાપિ દિટ્ઠી દિટ્ઠુપાદાનં. તેહિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ. ઉપાદીયતીતિ ભુસં ગણ્હીયતિ. ઉપાદિયતીતિ વા પાઠો, લોકો ઉપાદાનેહિ તં તં આરમ્મણં ભુસં ગણ્હાતીતિ અત્થો.

પઞ્ચગતિસમારુળ્હોતિ સુકતદુક્કટકારણેહિ ગમ્મતિ ઉપસઙ્કમીયતીતિ ગતિ, સહોકાસકા ખન્ધા. નિરયો તિરચ્છાનયોનિ પેત્તિવિસયો મનુસ્સા દેવાતિ ઇમા પઞ્ચ ગતિયો વોક્કમનભાવેન ભુસં આરુળ્હો. પઞ્ચહિ કામગુણેહીતિ રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહિ વત્થુકામકોટ્ઠાસેહિ. રજ્જતીતિ અયોનિસોમનસિકારં પટિચ્ચ રાગુપ્પાદનેન તેહિ રઞ્જીયતિ, સારત્તો કરીયતીતિ અત્થો. પઞ્ચહિ નીવરણેહીતિ ચિત્તં નીવરન્તિ પરિયોનન્ધન્તીતિ નીવરણા. કામચ્છન્દબ્યાપાદથિનમિદ્ધઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચવિચિકિચ્છાસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ. ઓત્થટોતિ ઉપરિતો પિહિતો.

છહિ વિવાદમૂલેહીતિ છહિ વિવાદસ્સ મૂલેહિ. યથાહ –

‘‘છયિમાનિ, ભિક્ખવે, વિવાદમૂલાનિ. કતમાનિ છ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ કોધનો હોતિ ઉપનાહી. યો સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ કોધનો ¶ હોતિ ઉપનાહી. સો સત્થરિપિ અગારવો વિહરતિ અપ્પતિસ્સો, ધમ્મેપિ, સઙ્ઘેપિ, સિક્ખાયપિ ન પરિપૂરકારી. યો સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સત્થરિ અગારવો વિહરતિ અપ્પતિસ્સો, ધમ્મેપિ, સઙ્ઘેપિ, સિક્ખાયપિ ન પરિપૂરકારી, સો સઙ્ઘે વિવાદં જનેતિ. યો હોતિ વિવાદો બહુજનાહિતાય બહુજનાસુખાય બહુનો જનસ્સ અનત્થાય ¶ અહિતાય દુક્ખાય દેવમનુસ્સાનં. એવરૂપં ચે તુમ્હે, ભિક્ખવે, વિવાદમૂલં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા સમનુપસ્સેય્યાથ, તત્ર તુમ્હે, ભિક્ખવે, તસ્સેવ પાપકસ્સ વિવાદમૂલસ્સ પહાનાય વાયમેય્યાથ. એવરૂપં ચે તુમ્હે, ભિક્ખવે, વિવાદમૂલં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ન સમનુપસ્સેય્યાથ. તત્ર તુમ્હે, ભિક્ખવે, તસ્સેવ પાપકસ્સ વિવાદમૂલસ્સ આયતિં અનવસ્સવાય પટિપજ્જેય્યાથ. એવમેતસ્સ પાપકસ્સ વિવાદમૂલસ્સ પહાનં હોતિ. એવમેતસ્સ પાપકસ્સ વિવાદમૂલસ્સ આયતિં અનવસ્સવો હોતિ.

‘‘પુન ¶ ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ મક્ખી હોતિ પળાસી. ઇસ્સુકી હોતિ મચ્છરી. સઠો હોતિ માયાવી. પાપિચ્છો હોતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. સન્દિટ્ઠિપરામાસી હોતિ આધાનગ્ગાહી દુપ્પટિનિસ્સગ્ગી. યો સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સન્દિટ્ઠિપરામાસી હોતિ આધાનગ્ગાહી દુપ્પટિનિસ્સગ્ગી, સો સત્થરિપિ…પે… આયતિં અનવસ્સવો હોતી’’તિ (પરિ. ૨૭૨; અ. નિ. ૬.૩૬).

તત્થ કોધનોતિ કુજ્ઝનલક્ખણેન કોધેન સમન્નાગતો. ઉપનાહીતિ વેરઅપ્પટિનિસ્સજ્જનલક્ખણેન ઉપનાહેન સમન્નાગતો. અહિતાય દુક્ખાય દેવમનુસ્સાનન્તિ દ્વિન્નં ભિક્ખૂનં વિવાદો કથં દેવમનુસ્સાનં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તતીતિ? કોસમ્બકક્ખન્ધકે (મહાવ. ૪૫૧ આદયો) વિય દ્વીસુ ભિક્ખૂસુ વિવાદં આપન્નેસુ તસ્મિં વિહારે તેસં અન્તેવાસિકા વિવદન્તિ, તેસં ઓવાદં ગણ્હન્તો ભિક્ખુનિસઙ્ઘો વિવદતિ, તતો તેસં ઉપટ્ઠાકાપિ વિવદન્તિ. અથ મનુસ્સાનં આરક્ખદેવતા દ્વે કોટ્ઠાસા હોન્તિ. ધમ્મવાદીનં આરક્ખદેવતા ધમ્મવાદિનિયો હોન્તિ અધમ્મવાદીનં અધમ્મવાદિનિયો. તતો આરક્ખદેવતાનં મિત્તા ભુમ્મટ્ઠદેવતા ભિજ્જન્તિ. એવં પરમ્પરાય યાવ બ્રહ્મલોકા ઠપેત્વા અરિયસાવકે સબ્બે દેવમનુસ્સા દ્વે કોટ્ઠાસા હોન્તિ. ધમ્મવાદીહિ પન અધમ્મવાદિનોવ ¶ બહુતરા હોન્તિ. તતો યં બહુકેહિ ગહિતં, સબ્બં તં સચ્ચન્તિ ધમ્મં વિસ્સજ્જેત્વા બહુતરાવ અધમ્મં ગણ્હન્તિ. તે અધમ્મં પુરક્ખત્વા વિહરન્તા અપાયેસુ નિબ્બત્તન્તિ. એવં દ્વિન્નં ભિક્ખૂનં વિવાદો દેવમનુસ્સાનં અહિતાય દુક્ખાય હોતિ. અજ્ઝત્તં વાતિ ¶ તુમ્હાકં અબ્ભન્તરપરિસાય વા. બહિદ્ધા વાતિ પરેસં પરિસાય વા. મક્ખીતિ પરેસં ગુણમક્ખણલક્ખણેન મક્ખેન સમન્નાગતો. પળાસીતિ યુગગ્ગાહલક્ખણેન પળાસેન સમન્નાગતો. ઇસ્સુકીતિ પરેસં સક્કારાદિઇસ્સાયનલક્ખણાય ઇસ્સાય સમન્નાગતો. મચ્છરીતિ આવાસમચ્છરિયાદીહિ પઞ્ચહિ મચ્છરિયેહિ સમન્નાગતો. સઠોતિ કેરાટિકો. માયાવીતિ કતપાપપટિચ્છાદકો. પાપિચ્છોતિ અસન્તસમ્ભાવનિચ્છકો દુસ્સીલો. મિચ્છાદિટ્ઠીતિ નત્થિકવાદી અહેતુકવાદી અકિરિયવાદી. સન્દિટ્ઠિપરામાસીતિ સયં દિટ્ઠિમેવ પરામસતિ. આધાનગ્ગાહીતિ દળ્હગ્ગાહી. દુપ્પટિનિસ્સગ્ગીતિ ન સક્કા હોતિ ગહિતં વિસ્સજ્જાપેતું. ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગે પન ‘‘તત્થ કતમાનિ છ વિવાદમૂલાનિ? કોધો મક્ખો ઇસ્સા સાઠેય્યં પાપિચ્છતા સન્દિટ્ઠિપરામાસિતા, ઇમાનિ છ વિવાદમૂલાની’’તિ (વિભ. ૯૪૪) પધાનવસેન એકેકોયેવ ધમ્મો વુત્તો.

છહિ તણ્હાકાયેહીતિ ‘‘રૂપતણ્હા, સદ્દતણ્હા, ગન્ધતણ્હા, રસતણ્હા, ફોટ્ઠબ્બતણ્હા, ધમ્મતણ્હા’’તિ (વિભ. ૯૪૪) વુત્તાહિ છહિ તણ્હાહિ. તત્થ યસ્મા એકેકાયેવ તણ્હા અનેકવિસયત્તા ¶ એકેકસ્મિમ્પિ વિસયે પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિતો અનેકા હોન્તિ, તસ્મા સમૂહટ્ઠેન કાયસદ્દેન યોજેત્વા તણ્હાકાયાતિ વુત્તં. તણ્હાકાયાતિ વુત્તેપિ તણ્હા એવ. રજ્જતીતિ સયં આરમ્મણે રજ્જતિ, સારત્તો હોતિ.

છહિ દિટ્ઠિગતેહીતિ સબ્બાસવસુત્તે વુત્તેહિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘તસ્સ એવં અયોનિસો મનસિકરોતો છન્નં દિટ્ઠીનં અઞ્ઞતરા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘અત્થિ મે અત્તા’તિ વા અસ્સ સચ્ચતો થેતતો દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ, ‘નત્થિ મે અત્તા’તિ વા અસ્સ સચ્ચતો થેતતો દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ, ‘અત્તનાવ અત્તાનં સઞ્જાનામી’તિ વા અસ્સ સચ્ચતો થેતતો દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ, ‘અત્તનાવ અનત્તાનં સઞ્જાનામી’તિ વા અસ્સ સચ્ચતો થેતતો દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ, ‘અનત્તનાવ અત્તાનં સઞ્જાનામી’તિ વા અસ્સ સચ્ચતો થેતતો દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ. અથ વા પનસ્સ એવં દિટ્ઠિ હોતિ ‘યો મે અયં અત્તા ¶ વદો વેદેય્યો ¶ તત્ર તત્ર કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં પટિસંવેદેતિ, સો ચ ખો પન મે અયં અત્તા નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો અવિપરિણામધમ્મો સસ્સતિસમં તથેવ ઠસ્સતી’’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૯).

તત્થ અત્થિ મે અત્તાતિ સસ્સતદિટ્ઠિ સબ્બકાલેસુ અત્તનો અત્થિતં ગણ્હાતિ. સચ્ચતો થેતતોતિ ભૂતતો ચ થિરતો ચ, ‘‘ઇદં સચ્ચ’’ન્તિ સુટ્ઠુ દળ્હભાવેનાતિ વુત્તં હોતિ. નત્થિ મે અત્તાતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ સતો સત્તસ્સ તત્થ તત્થ વિભવગ્ગહણતો. અથ વા પુરિમાપિ તીસુ કાલેસુ અત્થીતિ ગહણતો સસ્સતદિટ્ઠિ, પચ્ચુપ્પન્નમેવ અત્થીતિ ગણ્હન્તી ઉચ્છેદદિટ્ઠિ, પચ્છિમાપિ અતીતાનાગતેસુ નત્થીતિ ગહણતો ‘‘ભસ્સન્તા આહુતિયો’’તિ ગહિતદિટ્ઠિગતિકાનં વિય ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. અતીતે એવ નત્થીતિ ગણ્હન્તી અધિચ્ચસમુપ્પન્નકસ્સ વિય સસ્સતદિટ્ઠિ. અત્તનાવ અત્તાનં સઞ્જાનામીતિ સઞ્ઞાક્ખન્ધસીસેન ખન્ધે અત્તાતિ ગહેત્વા સઞ્ઞાય અવસેસક્ખન્ધે સઞ્જાનતો ઇમિના અત્તના ઇમં અત્તાનં સઞ્જાનામીતિ હોતિ. અત્તનાવ અનત્તાનન્તિ સઞ્ઞાક્ખન્ધંયેવ અત્તાતિ ગહેત્વા, ઇતરે ચત્તારોપિ અનત્તાતિ ગહેત્વા સઞ્ઞાય તે સઞ્જાનતો એવં હોતિ. અનત્તનાવ અત્તાનન્તિ સઞ્ઞાક્ખન્ધં અનત્તાતિ ગહેત્વા, ઇતરે ચત્તારોપિ અત્તાતિ ગહેત્વા સઞ્ઞાય તે સઞ્જાનતો એવં હોતિ. સબ્બાપિ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયોવ. વદો વેદેય્યોતિઆદયો પન સસ્સતદિટ્ઠિયા એવ અભિનિવેસાકારા. તત્થ વદતીતિ વદો, વચીકમ્મસ્સ કારકોતિ વુત્તં હોતિ. વેદયતીતિ વેદેય્યો, જાનાતિ અનુભવતિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. કિં વેદેતીતિ? તત્ર તત્ર કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં પટિસંવેદેતિ ¶ . તત્ર તત્રાતિ તેસુ તેસુ યોનિગતિઠિતિનિવાસનિકાયેસુ આરમ્મણેસુ વા. નિચ્ચોતિ ઉપ્પાદવયરહિતો. ધુવોતિ થિરો સારભૂતો. સસ્સતોતિ સબ્બકાલિકો. અવિપરિણામધમ્મોતિ અત્તનો પકતિભાવં અવિજહનધમ્મો, કકણ્ટકો વિય નાનપ્પકારતં નાપજ્જતિ. સસ્સતિસમન્તિ ચન્દસૂરિયસમુદ્દમહાપથવીપબ્બતા લોકવોહારેન સસ્સતિયોતિ વુચ્ચન્તિ. સસ્સતીહિ સમં સસ્સતિસમં. યાવ સસ્સતિયો તિટ્ઠન્તિ, તાવ તથેવ ઠસ્સતીતિ ગણ્હતો એવં દિટ્ઠિ હોતિ.

ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગે ¶ ¶ પન ‘‘તત્ર તત્ર દીઘરત્તં કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં પચ્ચનુભોતિ, ન સો જાતો નાહોસિ, ન સો જાતો ન ભવિસ્સતિ, નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો અવિપરિણામધમ્મોતિ વા પનસ્સ સચ્ચતો થેતતો દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ (વિભ. ૯૪૮) છ દિટ્ઠી એવં વિસેસેત્વા વુત્તા.

તત્થ ન સો જાતો નાહોસીતિ સો અત્તા અજાતિધમ્મતો ન જાતો નામ, સદા વિજ્જમાનોયેવાતિ અત્થો. તેનેવ અતીતે નાહોસિ, અનાગતે ન ભવિસ્સતિ. યો હિ જાતો, સો અહોસિ. યો ચ જાયિસ્સતિ, સો ભવિસ્સતીતિ વુચ્ચતિ. અથ વા ન સો જાતો નાહોસીતિ સો સદા વિજ્જમાનત્તા અતીતેપિ ન જાતુ ન અહોસિ, અનાગતેપિ ન જાતુ ન ભવિસ્સતિ. અનુસયા વુત્તત્થા.

સત્તહિ સઞ્ઞોજનેહીતિ સત્તકનિપાતે વુત્તેહિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘સત્તિમાનિ, ભિક્ખવે, સંયોજનાનિ. કતમાનિ સત્ત? અનુનયસંયોજનં, પટિઘસંયોજનં, દિટ્ઠિસંયોજનં, વિચિકિચ્છાસંયોજનં, માનસંયોજનં, ભવરાગસંયોજનં, અવિજ્જાસંયોજનં. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, સત્ત સંયોજનાની’’તિ (અ. નિ. ૭.૮).

તત્થ અનુનયસંયોજનન્તિ કામરાગસંયોજનં. સબ્બાનેવેતાનિ બન્ધનટ્ઠેન સંયોજનાનિ.

સત્તહિ માનેહીતિ ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગે વુત્તેહિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘માનો ¶ , અતિમાનો, માનાતિમાનો, ઓમાનો, અધિમાનો, અસ્મિમાનો, મિચ્છામાનો’’તિ (વિભ. ૯૫૦).

તત્થ માનોતિ સેય્યાદિવસેન પુગ્ગલં અનામસિત્વા જાતિઆદીસુ વત્થુવસેનેવ ઉન્નતિ. અતિમાનોતિ જાતિઆદીહિ ‘‘મયા સદિસો નત્થી’’તિ અતિક્કમિત્વા ઉન્નતિ. માનાતિમાનોતિ ‘‘અયં પુબ્બે મયા સદિસો, ઇદાનિ અહં સેટ્ઠો, અયં હીનતરો’’તિ ઉપ્પન્નમાનો. ઓમાનોતિ જાતિઆદીહિ અત્તાનં હેટ્ઠા કત્વા પવત્તમાનો, હીનોહમસ્મીતિ માનોયેવ. અધિમાનોતિ અનધિગતેયેવ ચતુસચ્ચધમ્મે અધિગતોતિ માનો. અયં પન અધિમાનો પરિસુદ્ધસીલસ્સ કમ્મટ્ઠાને અપ્પમત્તસ્સ નામરૂપં વવત્થપેત્વા પચ્ચયપરિગ્ગહેન વિતિણ્ણકઙ્ખસ્સ તિલક્ખણં ¶ આરોપેત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ ¶ પુથુજ્જનસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, ન અઞ્ઞેસં. અસ્મિમાનોતિ રૂપાદીસુ ખન્ધેસુ અસ્મીતિ માનો, ‘‘અહં રૂપ’’ન્તિઆદિવસેન ઉપ્પન્નમાનોતિ વુત્તં હોતિ. મિચ્છામાનોતિ પાપકેન કમ્માયતનાદિના ઉપ્પન્નમાનો.

લોકધમ્મા વુત્તત્થા. સમ્પરિવત્તતીતિ લોકધમ્મેહિ હેતુભૂતેહિ લાભાદીસુ ચતૂસુ અનુરોધવસેન, અલાભાદીસુ ચતૂસુ પટિવિરોધવસેન ભુસં નિવત્તતિ, પકતિભાવં જહાતીતિ અત્થો. મિચ્છત્તાપિ વુત્તત્થા. નિય્યાતોતિ ગતો પક્ખન્દો, અભિભૂતોતિ અત્થો.

અટ્ઠહિ પુરિસદોસેહીતિ અટ્ઠકનિપાતે ઉપમાહિ સહ, ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગે ઉપમં વિના વુત્તેહિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘કતમે અટ્ઠ પુરિસદોસા? ઇધ ભિક્ખૂ ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા ચોદિયમાનો ‘ન સરામિ ન સરામી’તિ અસ્સતિયાવ નિબ્બેઠેતિ. અયં પઠમો પુરિસદોસો.

‘‘પુન ચપરં ભિક્ખૂ ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા ચોદિયમાનો ચોદકંયેવ પટિપ્ફરતિ ‘કિં નુ ખો તુય્હં બાલસ્સ અબ્યત્તસ્સ ભણિતેન, ત્વમ્પિ નામ મં ભણિતબ્બં મઞ્ઞસી’તિ? અયં દુતિયો પુરિસદોસો.

‘‘પુન ¶ ચપરં ભિક્ખૂ ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા ચોદિયમાનો ચોદકંયેવ પચ્ચારોપેતિ ‘ત્વમ્પિ ખોસિ ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો, ત્વં તાવ પઠમં પટિકરોહી’તિ. અયં તતિયો પુરિસદોસો.

‘‘પુન ચપરં ભિક્ખૂ ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા ચોદિયમાનો અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતિ, બહિદ્ધા કથં અપનામેતિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરોતિ. અયં ચતુત્થો પુરિસદોસો.

‘‘પુન ચપરં ભિક્ખૂ ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા ચોદિયમાનો સઙ્ઘમજ્ઝે બાહાવિક્ખેપકં ભણતિ. અયં પઞ્ચમો પુરિસદોસો.

‘‘પુન ¶ ચપરં ભિક્ખૂ ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા ચોદિયમાનો અનાદિયિત્વા સઙ્ઘં અનાદિયિત્વા ચોદકં સાપત્તિકોવ યેન કામં પક્કમતિ. અયં છટ્ઠો પુરિસદોસો.

‘‘પુન ચપરં ભિક્ખૂ ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા ચોદિયમાનો ‘નેવાહં આપન્નોમ્હિ, ન પનાહં અનાપન્નોમ્હી’તિ સો તુણ્હીભૂતો સઙ્ઘં વિહેસેતિ. અયં સત્તમો પુરિસદોસો.

‘‘પુન ચપરં ભિક્ખૂ ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ આપત્તિયા ચોદિયમાનો એવમાહ – ‘કિં નુ ખો તુમ્હે આયસ્મન્તો અતિબાળ્હં મયિ બ્યાવટા? ઇદાનાહં ¶ સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સામી’તિ. સો સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિત્વા એવમાહ ‘ઇદાનિ ખો તુમ્હે આયસ્મન્તો અત્તમના હોથા’તિ. અયં અટ્ઠમો પુરિસદોસો. ઇમે અટ્ઠ પુરિસદોસા’’તિ (વિભ. ૯૫૭; અ. નિ. ૮.૧૪).

તત્થ પુરિસદોસાતિ પુરિસાનં દોસા, તે પન પુરિસસન્તાનં દૂસેન્તીતિ દોસા. ન સરામિ ન સરામીતિ ‘‘મયા એતસ્સ કમ્મસ્સ કતટ્ઠાનં નસ્સરામિ ન સલ્લક્ખેમી’’તિ એવં અસ્સતિભાવેન નિબ્બેઠેતિ મોચેતિ. ચોદકંયેવ પટિપ્ફરતીતિ પટિવિરુદ્ધો હુત્વા ફરતિ, પટિઆણિભાવેન ¶ તિટ્ઠતિ. કિં નુ ખો તુય્હન્તિ તુય્હં બાલસ્સ અબ્યત્તસ્સ ભણિતેન નામ કિં, યો ત્વં નેવ વત્થું, ન આપત્તિં, ન ચોદનં જાનાસીતિ દીપેતિ. ત્વમ્પિ નામ એવં કિઞ્ચિ અજાનન્તો ભણિતબ્બં મઞ્ઞસીતિ અજ્ઝોત્થરતિ. પચ્ચારોપેતીતિ ‘‘ત્વમ્પિ ખોસી’’તિઆદીનિ વદન્તો પતિઆરોપેતિ. પટિકરોહીતિ દેસનાગામિનિં દેસેહિ, વુટ્ઠાનગામિનિતો વુટ્ઠાહિ, તતો સુદ્ધન્તે પતિટ્ઠિતો અઞ્ઞં ચોદેસ્સસીતિ દીપેતિ. અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતીતિ અઞ્ઞેન કારણેન, વચનેન વા અઞ્ઞં કારણં, વચનં વા પટિચ્છાદેતિ. ‘‘આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ વુત્તો ‘‘કો આપન્નો, કિં આપન્નો, કિસ્મિં આપન્નો, કથં આપન્નો, કં ભણથ, કિં ભણથા’’તિ ભણતિ. ‘‘એવરૂપં કિઞ્ચિ તયા દિટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તે ¶ ‘‘ન સુણામી’’તિ સોતં ઉપનેતિ. બહિદ્ધા કથં અપનામેતીતિ ‘‘ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘પાટલિપુત્તં ગતોમ્હી’’તિ વત્વા પુન ‘‘ન તવ પાટલિપુત્તગમનં પુચ્છામા’’તિ વુત્તે તતો રાજગહં ગતોમ્હીતિ. ‘‘રાજગહં વા યાહિ બ્રાહ્મણગેહં વા, આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ. ‘‘તત્થ મે સૂકરમંસં લદ્ધ’’ન્તિઆદીનિ વદન્તો કથં બહિદ્ધા વિક્ખિપતિ. કોપન્તિ કુપિતભાવં, દોસન્તિ દુટ્ઠભાવં. ઉભયમ્પેતં કોધસ્સેવ નામં. અપ્પચ્ચયન્તિ અસન્તુટ્ઠાકારં, દોમનસ્સસ્સેતં નામં. પાતુકરોતીતિ દસ્સેતિ પકાસેતિ. બાહાવિક્ખેપકં ભણતીતિ બાહં વિક્ખિપિત્વા વિક્ખિપિત્વા અલજ્જિવચનં વદતિ. અનાદિયિત્વાતિ ચિત્તીકારેન અગ્ગહેત્વા અવજાનિત્વા, અનાદરો હુત્વાતિ અત્થો. વિહેસેતીતિ ¶ વિહેઠેતિ બાધતિ. અતિબાળ્હન્તિ અતિદળ્હં અતિપ્પમાણં. મયિ બ્યાવટાતિ મયિ બ્યાપારં આપન્ના. હીનાયાવત્તિત્વાતિ હીનસ્સ ગિહિભાવસ્સ અત્થાય આવત્તિત્વા, ગિહી હુત્વાતિ અત્થો. અત્તમના હોથાતિ તુટ્ઠચિત્તા હોથ, ‘‘મયા લભિતબ્બં લભથ, મયા વસિતબ્બટ્ઠાને વસથ, ફાસુવિહારો વો મયા કતો’’તિ અધિપ્પાયેન વદતિ. દુસ્સતીતિ દુટ્ઠો હોતિ.

નવહિ આઘાતવત્થૂહીતિ સત્તેસુ ઉપ્પત્તિવસેનેવ કથિતાનિ. યથાહ –

‘‘નવયિમાનિ, ભિક્ખવે, આઘાતવત્થૂનિ. કતમાનિ નવ? ‘અનત્થં મે અચરી’તિ આઘાતં બન્ધતિ, ‘અનત્થં મે ચરતી’તિ આઘાતં બન્ધતિ, ‘અનત્થં મે ચરિસ્સતી’તિ આઘાતં બન્ધતિ, ‘પિયસ્સ મે મનાપસ્સ અનત્થં અચરિ, અનત્થં ચરતિ, અનત્થં ચરિસ્સતી’તિ આઘાતં બન્ધતિ, ‘અપ્પિયસ્સ મે અમનાપસ્સ અત્થં અચરિ, અત્થં ચરતિ, અત્થં ચરિસ્સતી’તિ આઘાતં બન્ધતિ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, નવ આઘાતવત્થૂની’’તિ (અ. નિ. ૯.૨૯).

તત્થ ¶ આઘાતવત્થૂનીતિ આઘાતકારણાનિ. આઘાતન્તિ ચેત્થ કોપો, સોયેવ ઉપરૂપરિ કોપસ્સ વત્થુત્તા આઘાતવત્થુ. આઘાતં બન્ધતીતિ કોપં બન્ધતિ કરોતિ ઉપ્પાદેતિ. ‘‘અત્થં મે નાચરિ, ન ચરતિ, ન ચરિસ્સતિ. પિયસ્સ મે મનાપસ્સ અત્થં નાચરિ, ન ચરતિ, ન ચરિસ્સતિ. અપ્પિયસ્સ મે અમનાપસ્સ અનત્થં નાચરિ, ન ચરતિ, ન ¶ ચરિસ્સતી’’તિ (મહાનિ. ૮૫; વિભ. ૯૬૦; ધ. સ. ૧૦૬૬) નિદ્દેસે વુત્તાનિ અપરાનિપિ નવ આઘાતવત્થૂનિ ઇમેહેવ નવહિ સઙ્ગહિતાનિ. આઘાતિતોતિ ઘટ્ટિતો.

નવવિધમાનેહીતિ કતમે નવવિધમાના? સેય્યસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ માનો, સેય્યસ્સ સદિસોહમસ્મીતિ માનો, સેય્યસ્સ હીનોહમસ્મીતિ માનો. સદિસસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ માનો, સદિસસ્સ સદિસોહમસ્મીતિ માનો, સદિસસ્સ હીનોહમસ્મીતિ માનો. હીનસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ માનો, હીનસ્સ સદિસોહમસ્મીતિ માનો, હીનસ્સ હીનોહમસ્મીતિ માનો. ઇમે નવવિધમાના (વિભ. ૯૬૨).

એત્થ પન સેય્યસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ માનો રાજૂનઞ્ચેવ પબ્બજિતાનઞ્ચ ઉપ્પજ્જતિ. રાજા હિ ‘‘રટ્ઠેન વા ધનેન વા વાહનેહિ વા કો મયા સદિસો અત્થી’’તિ એતં માનં કરોતિ, પબ્બજિતોપિ ‘‘સીલધુતઙ્ગાદીહિ કો મયા સદિસો અત્થી’’તિ એતં માનં કરોતિ.

સેય્યસ્સ સદિસોહમસ્મીતિ માનોપિ એતેસંયેવ ઉપ્પજ્જતિ. રાજા હિ ‘‘રટ્ઠેન ¶ વા ધનેન વા વાહનેહિ વા અઞ્ઞરાજૂહિ સદ્ધિં મય્હં કિં નાનાકરણ’’ન્તિ એતં માનં કરોતિ, પબ્બજિતોપિ ‘‘સીલધુતઙ્ગાદીહિ અઞ્ઞેન ભિક્ખુના મય્હં કિં નાનાકરણ’’ન્તિ એતં માનં કરોતિ.

સેય્યસ્સ હીનોહમસ્મીતિ માનોપિ એતેસંયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ હિ રઞ્ઞો રટ્ઠં વા ધનં વા વાહનાદીનિ વા નાતિસમ્પન્નાનિ હોન્તિ, સો ‘‘મય્હં રાજાતિ વોહારસુખમત્તકમેવ, કિં રાજા નામ અહ’’ન્તિ એતં માનં કરોતિ, પબ્બજિતોપિ અપ્પલાભસક્કારો ‘‘અહં ધમ્મકથિકો બહુસ્સુતો મહાથેરોતિ કથામત્તમેવ, કિં ધમ્મકથિકો નામાહં, કિં બહુસ્સુતો નામાહં, કિં મહાથેરો નામાહં, યસ્સ મે લાભસક્કારો નત્થી’’તિ એતં માનં કરોતિ.

સદિસસ્સ ¶ સેય્યોહમસ્મીતિ માનાદયો અમચ્ચાદીનં ઉપ્પજ્જન્તિ. અમચ્ચો વા હિ રટ્ઠિયો વા ‘‘ભોગયાનવાહનાદીહિ કો મયા સદિસો અઞ્ઞો રાજપુરિસો અત્થી’’તિ વા, ‘‘મય્હં અઞ્ઞેહિ સદ્ધિં કિં નાનાકરણ’’ન્તિ વા, ‘‘અમચ્ચોતિ નામમેવ મય્હં, ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ મે નત્થિ, કિં અમચ્ચો નામાહ’’ન્તિ વા એતં માનં કરોતિ.

હીનસ્સ ¶ સેય્યોહમસ્મીતિ માનાદયો દાસાદીનં ઉપ્પજ્જન્તિ. દાસો હિ ‘‘માતિતો વા પિતિતો વા કો મયા સદિસો અઞ્ઞો દાસો નામ અત્થિ, અઞ્ઞે જીવિતું અસક્કોન્તા કુચ્છિહેતુ દાસા નામ જાતા, અહં પન પવેણિઆગતત્તા સેય્યો’’તિ વા, ‘‘પવેણિઆગતભાવેન ઉભતોસુદ્ધિકદાસત્તેન અસુકદાસેન નામ સદ્ધિં મય્હં કિં નાનાકરણ’’ન્તિ વા, ‘‘કુચ્છિવસેનાહં દાસબ્યં ઉપગતો, માતાપિતુકોટિયા પન મે દાસટ્ઠાનં નત્થિ, કિં દાસો નામ અહ’’ન્તિ વા એતં માનં કરોતિ. યથા ચ દાસો, એવં પુક્કુસચણ્ડાલાદયોપિ એતં માનં કરોન્તિયેવ. એત્થ ચ સેય્યસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ ઉપ્પન્નમાનોવ યાથાવમાનો, ઇતરે દ્વે અયાથાવમાના. તથા સદિસસ્સ સદિસોહમસ્મીતિ હીનસ્સ હીનોહમસ્મીતિ ઉપ્પન્નમાનોવ યાથાવમાનો, ઇતરે દ્વે અયાથાવમાના. તત્થ યાથાવમાના અરહત્તમગ્ગવજ્ઝા, અયાથાવમાના સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝાતિ.

તણ્હામૂલકા વુત્તાયેવ. રજ્જતીતિ ન કેવલં રાગેનેવ રજ્જતિ, અથ ખો તણ્હામૂલકાનં પરિયેસનાદીનમ્પિ સમ્ભવતો તણ્હામૂલકેહિ સબ્બેહિ અકુસલધમ્મેહિ રજ્જતિ, યુજ્જતિ બજ્ઝતીતિ અધિપ્પાયો.

દસહિ ¶ કિલેસવત્થૂહીતિ કતમાનિ દસ કિલેસવત્થૂનિ? લોભો, દોસો, મોહો, માનો, દિટ્ઠિ, વિચિકિચ્છા, થિનં, ઉદ્ધચ્ચં, અહિરિકં, અનોત્તપ્પન્તિ ઇમાનિ દસ કિલેસવત્થૂનિ (વિભ. ૯૬૬).

તત્થ કિલેસા એવ કિલેસવત્થૂનિ, વસન્તિ વા એત્થ અખીણાસવા સત્તા લોભાદીસુ પતિટ્ઠિતત્તાતિ વત્થૂનિ, કિલેસા ચ તે તપ્પતિટ્ઠાનં સત્તાનં વત્થૂનિ ચાતિ કિલેસવત્થૂનિ. યસ્મા ચેત્થ અનન્તરપચ્ચયાદિભાવેન ઉપ્પજ્જમાનાપિ કિલેસા વસન્તિ એવ નામ, તસ્મા કિલેસાનં વત્થૂનીતિપિ કિલેસવત્થૂનિ. લુબ્ભન્તિ તેન, સયં વા લુબ્ભતિ, લુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ લોભો. દુસ્સન્તિ તેન, સયં વા દુસ્સતિ, દુસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ દોસો. મુય્હન્તિ તેન, સયં વા મુય્હતિ, મુય્હનમત્તમેવ વા તન્તિ મોહો. મઞ્ઞતીતિ માનો. દિટ્ઠિઆદયો વુત્તત્થાવ ¶ . ન હિરીયતીતિ અહિરિકો, તસ્સ ભાવો અહિરિકં. ન ¶ ઓત્તપ્પતીતિ અનોત્તપ્પી, તસ્સ ભાવો અનોત્તપ્પં. તેસુ અહિરિકં કાયદુચ્ચરિતાદીહિ અજિગુચ્છનલક્ખણં, અનોત્તપ્પં તેહેવ અસારજ્જનલક્ખણં, કિલિસ્સતીતિ ઉપતાપીયતિ વિબાધીયતિ.

દસહિ આઘાતવત્થૂહીતિ પુબ્બે વુત્તેહિ નવહિ ચ ‘‘અટ્ઠાને વા પનાઘાતો જાયતી’’તિ (ધ. સ. ૧૦૬૬) વુત્તેન ચાતિ દસહિ. અનત્થં મે અચરીતિઆદીનિપિ હિ અવિકપ્પેત્વા ખાણુકણ્ટકાદિમ્હિપિ અટ્ઠાને આઘાતો ઉપ્પજ્જતિ.

દસહિ અકુસલકમ્મપથેહીતિ કતમે દસ અકુસલકમ્મપથા (દી. નિ. ૩.૩૬૦)? પાણાતિપાતો, અદિન્નાદાનં, કામેસુમિચ્છાચારો, મુસાવાદો, પિસુણા વાચા, ફરુસા વાચા, સમ્ફપ્પલાપો, અભિજ્ઝા, બ્યાપાદો, મિચ્છાદિટ્ઠિ. ઇમે દસ અકુસલકમ્મપથા. તત્થ અકુસલકમ્માનિ ચ તાનિ પથા ચ દુગ્ગતિયાતિ અકુસલકમ્મપથા. સમન્નાગતોતિ સમઙ્ગીભૂતો.

દસહિ સઞ્ઞોજનેહીતિ કતમાનિ દસ સંયોજનાનિ (ધ. સ. ૧૧૧૮)? કામરાગસંયોજનં, પટિઘસંયોજનં, માનસંયોજનં, દિટ્ઠિસંયોજનં, વિચિકિચ્છાસંયોજનં, સીલબ્બતપરામાસસંયોજનં, ભવરાગસંયોજનં, ઇસ્સાસંયોજનં, મચ્છરિયસંયોજનં, અવિજ્જાસંયોજનં, ઇમાનિ દસ સંયોજનાનિ. મિચ્છત્તા ¶ વુત્તાયેવ.

દસવત્થુકાય મિચ્છાદિટ્ઠિયાતિ કતમા દસવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ (વિભ. ૯૭૧)? નત્થિ દિન્નં, નત્થિ યિટ્ઠં, નત્થિ હુતં, નત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો, નત્થિ અયં લોકો, નત્થિ પરો લોકો, નત્થિ માતા, નત્થિ પિતા, નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકા, નત્થિ લોકે સમણબ્રાહ્મણા સમ્મગ્ગતા સમ્માપટિપન્ના યે ઇમઞ્ચ લોકં પરઞ્ચ લોકં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેન્તિ. અયં દસવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ.

તત્થ દસવત્થુકાતિ દસ વત્થૂનિ એતિસ્સાતિ દસવત્થુકા. નત્થિ દિન્નન્તિ દિન્નં નામ અત્થિ, સક્કા કસ્સચિ કિઞ્ચિ દાતુન્તિ જાનાતિ. દિન્નસ્સ પન ફલં વિપાકો નત્થીતિ ગણ્હાતિ. નત્થિ યિટ્ઠન્તિ યિટ્ઠં વુચ્ચતિ મહાયાગો, તં યજિતું સક્કાતિ જાનાતિ. યિટ્ઠસ્સ પન ફલં વિપાકો નત્થીતિ ગણ્હાતિ. હુતન્તિ આહુનપાહુનમઙ્ગલકિરિયા, તં કાતું સક્કાતિ જાનાતિ. તસ્સ પન ¶ ફલં વિપાકો નત્થીતિ ગણ્હાતિ. સુકતદુક્કટાનન્તિ એત્થ દસ કુસલકમ્મપથા ¶ સુકતકમ્માનિ નામ, દસ અકુસલકમ્મપથા દુક્કટકમ્માનિ નામ. તેસં અત્થિભાવં જાનાતિ. ફલં વિપાકો પન નત્થીતિ ગણ્હાતિ. નત્થિ અયં લોકોતિ પરલોકે ઠિતો ઇમં લોકં નત્થીતિ ગણ્હાતિ. નત્થિ પરો લોકોતિ ઇધલોકે ઠિતો પરલોકં નત્થીતિ ગણ્હાતિ. નત્થિ માતા નત્થિ પિતાતિ માતાપિતૂનં અત્થિભાવં જાનાતિ. તેસુ કતપ્પચ્ચયેન કોચિ ફલં વિપાકો નત્થીતિ ગણ્હાતિ. નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકાતિ ચવનકઉપપજ્જનકસત્તા નત્થીતિ ગણ્હાતિ. સમ્મગ્ગતા સમ્માપટિપન્નાતિ અનુલોમપટિપદં પટિપન્ના ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણા લોકસ્મિં નત્થીતિ ગણ્હાતિ. યે ઇમઞ્ચ લોકં…પે… પવેદેન્તીતિ ઇમઞ્ચ પરઞ્ચ લોકં અત્તનાવ અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેન ઞત્વા પવેદનસમત્થો સબ્બઞ્ઞૂ બુદ્ધો નત્થીતિ ગણ્હાતિ.

અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયાતિ ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિઆદિકં એકેકં અન્તં ભાગં ગણ્હાતીતિ અન્તગ્ગાહિકા. અથ વા અન્તસ્સ ગાહો અન્તગ્ગાહો, અન્તગ્ગાહો અસ્સા અત્થીતિ અન્તગ્ગાહિકા. તાય અન્તગ્ગાહિકાય. સા પન વુત્તાયેવ.

અટ્ઠસતતણ્હાપપઞ્ચસતેહીતિ ¶ અટ્ઠુત્તરં સતં અટ્ઠસતં. સંસારે પપઞ્ચેતિ ચિરં વસાપેતીતિ પપઞ્ચો, તણ્હા એવ પપઞ્ચો તણ્હાપપઞ્ચો, આરમ્મણભેદેન પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિવસેન ચ તણ્હાનં બહુકત્તા બહુવચનં કત્વા તણ્હાપપઞ્ચાનં સતં તણ્હાપપઞ્ચસતં. તેન ‘‘તણ્હાપપઞ્ચસતેના’’તિ વત્તબ્બે વચનવિપલ્લાસવસેન ‘‘તણ્હાપપઞ્ચસતેહી’’તિ બહુવચનનિદ્દેસો કતો. અટ્ઠસતન્તિ સઙ્ખાતેન તણ્હાપપઞ્ચસતેનાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અટ્ઠ અબ્બોહારિકાનિ કત્વા સતમેવ ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગે પન તણ્હાવિચરિતાનીતિ આગતં. યથાહ –

‘‘અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય, અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ બાહિરસ્સ ઉપાદાય, તદેકજ્ઝં અભિસઞ્ઞુહિત્વા અભિસઙ્ખિપિત્વા છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ હોન્તિ. ઇતિ અતીતાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ, અનાગતાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ, પચ્ચુપ્પન્નાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ તદેકજ્ઝં ¶ અભિસઞ્ઞુહિત્વા અભિસઙ્ખિપિત્વા અટ્ઠતણ્હાવિચરિતસતં હોતી’’તિ (વિભ. ૮૪૨).

તણ્હાપપઞ્ચાયેવ પનેત્થ તણ્હાવિચરિતાનીતિ વુત્તા. તણ્હાસમુદાચારા તણ્હાપવત્તિયોતિ અત્થો. અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાયાતિ અજ્ઝત્તિકં ખન્ધપઞ્ચકં ઉપાદાય. ઇદઞ્હિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં. વિત્થારો પનસ્સ તસ્સ નિદ્દેસે (વિભ. ૯૭૩) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અયં પન ¶ અપરો નયો – રૂપારમ્મણાયેવ કામતણ્હા, ભવતણ્હા, વિભવતણ્હાતિ તિસ્સો તણ્હા હોન્તિ, તથા સદ્દાદિઆરમ્મણાતિ છસુ આરમ્મણેસુ અટ્ઠારસ તણ્હા હોન્તિ, અજ્ઝત્તારમ્મણા અટ્ઠારસ, બહિદ્ધારમ્મણા અટ્ઠારસાતિ છત્તિંસ હોન્તિ. તા એવ અતીતારમ્મણા છત્તિંસ, અનાગતારમ્મણા છત્તિંસ, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા છત્તિંસાતિ અટ્ઠતણ્હાવિચરિતસતં હોતિ. પપઞ્ચિતોતિ આરમ્મણે, સંસારે વા પપઞ્ચિતો ચિરવાસિતો.

દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેહીતિ ‘‘કતમાનિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ બ્રહ્મજાલે વેય્યાકરણે વુત્તાનિ ભગવતા? ચત્તારો સસ્સતવાદા, ચત્તારો એકચ્ચસસ્સતવાદા, ચત્તારો અન્તાનન્તિકા ¶ , ચત્તારો અમરાવિક્ખેપિકા, દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા, સોળસ સઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ અસઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા, સત્ત ઉચ્છેદવાદા, પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાતિ ઇમાનિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ બ્રહ્મજાલે વેય્યાકરણે વુત્તાનિ ભગવતા’’તિ (વિભ. ૯૭૭). વિત્થારો પનેત્થ બ્રહ્મજાલસુત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

અહઞ્ચમ્હિ તિણ્ણોતિ અહઞ્ચ ચતુરોઘં, સંસારસમુદ્દં વા તિણ્ણો અમ્હિ ભવામિ. મુત્તોતિ રાગાદિબન્ધનેહિ મુત્તો. દન્તોતિ નિબ્બિસેવનો નિપ્પરિપ્ફન્દો. સન્તોતિ સીતીભૂતો. અસ્સત્થોતિ નિબ્બાનદસ્સને લદ્ધસ્સાસો. પરિનિબ્બુતોતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો. પહોમીતિ સમત્થોમ્હિ. ખોઇતિ એકંસત્થે નિપાતો. પરે ચ પરિનિબ્બાપેતુન્તિ એત્થ પરે ચ-સદ્દો ‘‘પરે ચ તારેતુ’’ન્તિઆદીહિપિ યોજેતબ્બોતિ.

મહાકરુણાઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭૨-૭૩. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૯. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણનિદ્દેસે ¶ ¶ કતમં તથાગતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણન્તિ પુચ્છિત્વા તેન સમગતિકત્તા તેનેવ સહ અનાવરણઞાણં નિદ્દિટ્ઠં. ન હિ અનાવરણઞાણં ધમ્મતો વિસું અત્થિ, એકમેવ હેતં ઞાણં આકારભેદતો દ્વેધા વુચ્ચતિ સદ્ધિન્દ્રિયસદ્ધાબલાદીનિ વિય. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ હિ નત્થિ એતસ્સ આવરણન્તિ, કેનચિ ધમ્મેન, પુગ્ગલેન વા આવરણં કાતું અસક્કુણેય્યતાય અનાવરણન્તિ વુચ્ચતિ આવજ્જનપટિબદ્ધત્તા સબ્બધમ્માનં. અઞ્ઞે પન આવજ્જિત્વાપિ ન જાનન્તિ. કેચિ પનાહુ ‘‘મનોવિઞ્ઞાણં વિય સબ્બારમ્મણિકત્તા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ¶ . તંયેવ ઞાણં ઇન્દવજિરં વિય વિસયેસુ અપ્પટિહતત્તા અનાવરણઞાણં. અનુપુબ્બસબ્બઞ્ઞુતાપટિક્ખેપો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, સકિંસબ્બઞ્ઞુતાપટિક્ખેપો અનાવરણઞાણં, ભગવા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપટિલાભેનપિ સબ્બઞ્ઞૂતિ વુચ્ચતિ, ન ચ અનુપુબ્બસબ્બઞ્ઞૂ. અનાવરણઞાણપટિલાભેનપિ સબ્બઞ્ઞૂતિ વુચ્ચતિ, ન ચ સકિંસબ્બઞ્ઞૂ’’તિ.

સબ્બં સઙ્ખતમસઙ્ખતં અનવસેસં જાનાતીતિ એત્થ સબ્બન્તિ જાતિવસેન સબ્બધમ્માનં નિસ્સેસપરિયાદાનં. અનવસેસન્તિ એકેકસ્સેવ ધમ્મસ્સ સબ્બાકારવસેન નિસ્સેસપરિયાદાનં. સઙ્ખતમસઙ્ખતન્તિ દ્વિધા પભેદદસ્સનં. સઙ્ખતઞ્હિ એકો પભેદો, અસઙ્ખતં એકો પભેદો. પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કતન્તિ સઙ્ખતં. ખન્ધપઞ્ચકં. તથા ન સઙ્ખતન્તિ અસઙ્ખતં. નિબ્બાનં. સઙ્ખતં અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાદીહિ આકારેહિ અનવસેસં જાનાતિ, અસઙ્ખતં સુઞ્ઞતાનિમિત્તઅપ્પણિહિતાદીહિ આકારેહિ અનવસેસં જાનાતિ. નત્થિ એતસ્સ સઙ્ખતસ્સ અસઙ્ખતસ્સ ચ અવસેસોતિ અનવસેસં. સઙ્ખતં અસઙ્ખતઞ્ચ. અનેકભેદાપિ પઞ્ઞત્તિ પચ્ચયેહિ અકતત્તા અસઙ્ખતપક્ખં ભજતિ. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્હિ ¶ સબ્બાપિ પઞ્ઞત્તિયો અનેકભેદતો જાનાતિ. અથ વા સબ્બન્તિ સબ્બધમ્મગ્ગહણં. અનવસેસન્તિ નિપ્પદેસગ્ગહણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ તત્થ તસ્મિં અનવસેસે સઙ્ખતાસઙ્ખતે નિસ્સઙ્ગત્તા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ આવરણં નત્થીતિ તદેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં અનાવરણઞાણં નામાતિ અત્થો.

૧૨૦. ઇદાનિ ¶ અનેકવિસયભેદતો દસ્સેતું અતીતન્તિઆદિમાહ. તત્થ અતીતં અનાગતં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ કાલભેદતો દસ્સિતં, ચક્ખુ ચેવ રૂપા ચાતિઆદિ વત્થારમ્મણભેદતો. એવં તં સબ્બન્તિ તેસં ચક્ખુરૂપાનં અનવસેસપરિયાદાનં. એવં સેસેસુ. યાવતાતિ અનવસેસપરિયાદાનં. અનિચ્ચટ્ઠન્તિઆદિ સામઞ્ઞલક્ખણભેદતો દસ્સિતં. અનિચ્ચટ્ઠન્તિ ચ અનિચ્ચાકારં. પચ્ચત્તત્થે વા ઉપયોગવચનં. એસ નયો એદિસેસુ. રૂપસ્સાતિઆદિ ખન્ધભેદતો દસ્સિતં. ચક્ખુસ્સ…પે… જરામરણસ્સાતિ હેટ્ઠા વુત્તપેય્યાલનયેન યોજેતબ્બં. અભિઞ્ઞાયાતિઆદીસુ હેટ્ઠા વુત્તઞાણાનેવ. અભિઞ્ઞટ્ઠન્તિ અભિજાનનસભાવં. એસ નયો એદિસેસુ. ખન્ધાનં ખન્ધટ્ઠન્તિઆદિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. કુસલે ધમ્મેતિઆદિ કુસલત્તિકવસેન ભેદો. કામાવચરે ધમ્મેતિઆદિ ચતુભૂમકવસેન. ઉભયત્થાપિ ‘‘સબ્બે જાનાતી’’તિ બહુવચનપાઠો સુન્દરો. એકવચનસોતે પતિતત્તા પન પોત્થકેસુ એકવચનેન લિખિતં. દુક્ખસ્સાતિઆદિ ચુદ્દસન્નં બુદ્ધઞાણાનં વિસયભેદો. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તે ઞાણન્તિઆદીનિ ચત્તારિ ઞાણાનિ વત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં કસ્મા ન વુત્તન્તિ ચે? વુચ્ચમાનસ્સ ¶ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણત્તા. વિસયભેદતો હિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણે વુચ્ચમાને તં ઞાણં ન વત્તબ્બં હોતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ વિસયો હોતિયેવ.

પુન કાળકારામસુત્તન્તાદીસુ (અ. નિ. ૪.૨૪) વુત્તનયેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણભૂમિં દસ્સેન્તો યાવતા સદેવકસ્સ લોકસ્સાતિઆદિમાહ. તત્થ સહ દેવેહિ સદેવકસ્સ. સહ મારેન સમારકસ્સ ¶ . સહ બ્રહ્મુના સબ્રહ્મકસ્સ લોકસ્સ. સહ સમણબ્રાહ્મણેહિ સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા. સહ દેવમનુસ્સેહિ સદેવમનુસ્સાય પજાય. પજાતત્તા પજાતિ સત્તલોકસ્સ પરિયાયવચનમેતં. તત્થ સદેવકવચનેન પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં, સમારકવચનેન છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં, સબ્રહ્મકવચનેન બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં, સસ્સમણબ્રાહ્મણિવચનેન સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં સમિતપાપબાહિતપાપસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણઞ્ચ, પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણં, સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવસેસમનુસ્સગ્ગહણં વેદિતબ્બં. એવમેત્થ તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકો, દ્વીહિ પજાવસેન સત્તલોકો ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.

અપરો ¶ નયો – સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરલોકો ગહિતો, સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકો, સબ્રહ્મકગ્ગહણેન રૂપાવચરબ્રહ્મલોકો, સસ્સમણબ્રાહ્મણાદિગ્ગહણેન ચતુપરિસવસેન, સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો, અવસેસસત્તલોકો વા.

અપિચેત્થ સદેવકવચનેન ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો સબ્બસ્સપિ લોકસ્સ દિટ્ઠાદિજાનનભાવં સાધેતિ. તતો યેસં સિયા ‘‘મારો મહાનુભાવો છકામાવચરિસ્સરો વસવત્તી, કિં તસ્સાપિ દિટ્ઠાદિં જાનાતી’’તિ, તેસં વિમતિં વિધમન્તો ‘‘સમારકસ્સા’’તિ આહ. યેસં પન સિયા ‘‘બ્રહ્મા મહાનુભાવો એકઙ્ગુલિયા એકસ્મિં ચક્કવાળસહસ્સે આલોકં ફરતિ, દ્વીહિ…પે… દસહિ અઙ્ગુલીહિ દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ આલોકં ફરતિ, અનુત્તરઞ્ચ ઝાનસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદેતિ, કિં તસ્સાપિ દિટ્ઠાદિં જાનાતી’’તિ, તેસં વિમતિં વિધમન્તો ‘‘સબ્રહ્મકસ્સા’’તિ આહ. તતો યેસં સિયા ‘‘પુથૂ સમણબ્રાહ્મણા સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકા, કિં તેસમ્પિ દિટ્ઠાદિં જાનાતી’’તિ, તેસં વિમતિં વિધમન્તો ‘‘સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાયા’’તિ આહ. એવં ઉક્કટ્ઠાનં દિટ્ઠાદિજાનનભાવં પકાસેત્વા અથ સમ્મુતિદેવે અવસેસમનુસ્સે ચ ઉપાદાય ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન સેસસત્તલોકસ્સ દિટ્ઠાદિજાનનભાવં પકાસેતિ. અયમેત્થ અનુસન્ધિક્કમો. પોરાણા પનાહુ – સદેવકસ્સાતિ દેવતાહિ સદ્ધિં અવસેસલોકસ્સ ¶ . સમારકસ્સાતિ મારેન સદ્ધિં અવસેસલોકસ્સ. સબ્રહ્મકસ્સાતિ બ્રહ્મેહિ સદ્ધિં અવસેસલોકસ્સ. એવં સબ્બેપિ તિભવૂપગે સત્તે તીહાકારેહિ તીસુ પદેસુ પક્ખિપિત્વા પુન દ્વીહાકારેહિ પરિયાદાતું ¶ સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાયાતિ વુત્તં. એવં પઞ્ચહિ પદેહિ તેન તેન આકારેન તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નં હોતીતિ.

દિટ્ઠન્તિ રૂપાયતનં. સુતન્તિ સદ્દાયતનં. મુતન્તિ પત્વા ગહેતબ્બતો ગન્ધાયતનં, રસાયતનં, ફોટ્ઠબ્બાયતનં. વિઞ્ઞાતન્તિ સુખદુક્ખાદિધમ્મારમ્મણં. પત્તન્તિ પરિયેસિત્વા વા અપરિયેસિત્વા વા પત્તં. પરિયેસિતન્તિ પત્તં વા અપ્પત્તં વા પરિયેસિતં. અનુવિચરિતં મનસાતિ ચિત્તેન અનુસઞ્ચરિતં. સબ્બં જાનાતીતિ ઇમિના એતં દસ્સેતિ – યં અપરિમાનાસુ લોકધાતૂસુ ઇમસ્સ ¶ સદેવકસ્સ લોકસ્સ ‘‘નીલં પીત’’ન્તિઆદિ (ધ. સ. ૬૧૯) રૂપારમ્મણં ચક્ખુદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, અયં સત્તો ઇમસ્મિં ખણે ઇમં નામ રૂપારમ્મણં દિસ્વા સુમનો વા દુમ્મનો વા મજ્ઝત્તો વા જાતોતિ તં સબ્બં તથાગતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં જાનાતિ. તથા યં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ ઇમસ્સ સદેવકસ્સ લોકસ્સ ‘‘ભેરિસદ્દો, મુદિઙ્ગસદ્દો’’તિઆદિ સદ્દારમ્મણં સોતદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, ‘‘મૂલગન્ધો તચગન્ધો’’તિઆદિ (ધ. સ. ૬૨૪-૬૨૭) ગન્ધારમ્મણં ઘાનદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, ‘‘મૂલરસો, ખન્ધરસો’’તિઆદિ (ધ. સ. ૬૨૮-૬૩૧) રસારમ્મણં જિવ્હાદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, ‘‘કક્ખળં, મુદુક’’ન્તિઆદિ (ધ. સ. ૬૪૭-૬૫૦) પથવીધાતુતેજોધાતુવાયોધાતુભેદં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં કાયદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, અયં સત્તો ઇમસ્મિં ખણે ઇમં નામ ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં ફુસિત્વા સુમનો વા દુમ્મનો વા મજ્ઝત્તો વા જાતોતિ તં સબ્બં તથાગતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં જાનાતિ. તથા યં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ ઇમસ્સ સદેવકસ્સ લોકસ્સ સુખદુક્ખાદિભેદં ધમ્મારમ્મણં મનોદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, અયં સત્તો ઇમસ્મિં ખણે ઇમં નામ ધમ્મારમ્મણં વિજાનિત્વા સુમનો વા દુમ્મનો વા મજ્ઝત્તો વા જાતોતિ તં સબ્બં તથાગતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં જાનાતિ. ઇમસ્સ પન મહાજનસ્સ પરિયેસિત્વા અપ્પત્તમ્પિ અત્થિ, પરિયેસિત્વા પત્તમ્પિ અત્થિ. અપરિયેસિત્વા અપ્પત્તમ્પિ અત્થિ, અપરિયેસિત્વા ¶ પત્તમ્પિ અત્થિ. સબ્બં તથાગતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન અપ્પત્તં નામ નત્થીતિ.

૧૨૧. પુન અપરેન પરિયાયેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણભાવસાધનત્થં ન તસ્સાતિ ગાથમાહ. તત્થ ન તસ્સ અદ્દિટ્ઠમિધત્થિ કિઞ્ચીતિ તસ્સ તથાગતસ્સ ઇધ ઇમસ્મિં તેધાતુકે લોકે, ઇમસ્મિં પચ્ચુપ્પન્નકાલે વા પઞ્ઞાચક્ખુના અદ્દિટ્ઠં નામ કિઞ્ચિ અપ્પમત્તકમ્પિ ન અત્થિ ન સંવિજ્જતિ. અત્થીતિ ઇદં વત્તમાનકાલિકં આખ્યાતપદં. ઇમિના પચ્ચુપ્પન્નકાલિકસ્સ સબ્બધમ્મસ્સ ઞાતભાવં દસ્સેતિ. ગાથાબન્ધસુખત્થં પનેત્થ દ-કારો સંયુત્તો. અથો અવિઞ્ઞાતન્તિ એત્થ અથોઇતિ વચનોપાદાને નિપાતો. અવિઞ્ઞાતન્તિ અતીતકાલિકં અવિઞ્ઞાતં નામ કિઞ્ચિ ¶ ધમ્મજાતં. નાહોસીતિ પાઠસેસો. અબ્યયભૂતસ્સ અત્થિસદ્દસ્સ ગહણે પાઠસેસં વિનાપિ યુજ્જતિયેવ. ઇમિના અતીતકાલિકસ્સ સબ્બધમ્મસ્સ ઞાતભાવં દસ્સેતિ ¶ . અજાનિતબ્બન્તિ અનાગતકાલિકં અજાનિતબ્બં નામ ધમ્મજાતં ન ભવિસ્સતિ, નત્થિ વા. ઇમિના અનાગતકાલિકસ્સ સબ્બધમ્મસ્સ ઞાતભાવં દસ્સેતિ. જાનનકિરિયાવિસેસનમત્તમેવ વા એત્થ અ-કારો. સબ્બં અભિઞ્ઞાસિ યદત્થિ નેય્યન્તિ એત્થ યં તેકાલિકં વા કાલવિમુત્તં વા નેય્યં જાનિતબ્બં કિઞ્ચિ ધમ્મજાતં અત્થિ, તં સબ્બં તથાગતો અભિઞ્ઞાસિ અધિકેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન જાનિ પટિવિજ્ઝિ. એત્થ અત્થિસદ્દેન તેકાલિકસ્સ કાલવિમુત્તસ્સ ચ ગહણા અત્થિ-સદ્દો અબ્યયભૂતોયેવ દટ્ઠબ્બો. તથાગતો તેન સમન્તચક્ખૂતિ કાલવસેન ઓકાસવસેન ચ નિપ્પદેસત્તા સમન્તા સબ્બતો પવત્તં ઞાણચક્ખુ અસ્સાતિ સમન્તચક્ખુ. તેન યથાવુત્તેન કારણેન તથાગતો સમન્તચક્ખુ, સબ્બઞ્ઞૂતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિસ્સા ગાથાય પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સાધિતં.

પુન બુદ્ધઞાણાનં વિસયવસેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં દસ્સેતુકામો સમન્તચક્ખૂતિ કેનટ્ઠેન સમન્તચક્ખૂતિઆદિમાહ. તત્થ ગાથાય સમન્તચક્ખૂતિ વુત્તપદે યં તં સમન્તચક્ખુ, તં કેનટ્ઠેન સમન્તચક્ખૂતિ અત્થો. અત્થો પનસ્સ યાવતા ¶ દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠોતિઆદીહિ વુત્તોયેવ હોતિ. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્હિ સમન્તચક્ખુ. યથાહ – ‘‘સમન્તચક્ખુ વુચ્ચતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણ’’ન્તિ (ચૂળનિ. ધોતકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૩૨). તસ્મિં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણટ્ઠે વુત્તે સમન્તચક્ખુટ્ઠો વુત્તોયેવ હોતીતિ. બુદ્ધસ્સેવ ઞાણાનીતિ બુદ્ધઞાણાનિ. દુક્ખે ઞાણાદીનિપિ હિ સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સેવ ભગવતો પવત્તન્તિ, ઇતરેસં પન એકદેસમત્તેનેવ પવત્તન્તિ. સાવકસાધારણાનીતિ પન એકદેસેનાપિ અત્થિતં સન્ધાય વુત્તં. સબ્બો ઞાતોતિ સબ્બો ઞાણેન ઞાતો. અઞ્ઞાતો દુક્ખટ્ઠો નત્થીતિ વુત્તમેવ અત્થં પટિસેધેન વિભાવેતિ. સબ્બો દિટ્ઠોતિ ન કેવલં ઞાતમત્તોયેવ, અથ ખો ચક્ખુના દિટ્ઠો વિય કતો. સબ્બો વિદિતોતિ ન કેવલં દિટ્ઠમત્તોયેવ, અથ ખો પાકટો. સબ્બો સચ્છિકતોતિ ન કેવલં વિદિતોયેવ, અથ ખો તત્થ ઞાણપટિલાભવસેન પચ્ચક્ખીકતો. સબ્બો ફસ્સિતોતિ ન કેવલં સચ્છિકતોયેવ, અથ ખો પુનપ્પુનં યથારુચિ સમુદાચારવસેન ફુટ્ઠોતિ. અથ વા ઞાતો સભાવલક્ખણવસેન. દિટ્ઠો સામઞ્ઞલક્ખણવસેન. વિદિતો રસવસેન. સચ્છિકતો પચ્ચુપટ્ઠાનવસેન ¶ . ફસ્સિતો પદટ્ઠાનવસેન. અથ વા ઞાતો ઞાણુપ્પાદવસેન. દિટ્ઠો ચક્ખુપ્પાદવસેન. વિદિતો પઞ્ઞુપ્પાદવસેન. સચ્છિકતો વિજ્જુપ્પાદવસેન. ફસ્સિતો આલોકુપ્પાદવસેન. ‘‘યાવતા દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠો, સબ્બો દિટ્ઠો, અદિટ્ઠો દુક્ખટ્ઠો નત્થી’’તિઆદિના નયેન ચ ‘‘યાવતા સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… અનુવિચરિતં મનસા, સબ્બં ઞાતં, અઞ્ઞાતં નત્થી’’તિઆદિના નયેન ¶ ચ વિત્થારો વેદિતબ્બો. પઠમં વુત્તગાથા નિગમનવસેન પુન વુત્તા. તંનિગમનેયેવ હિ કતે ઞાણનિગમનમ્પિ કતમેવ હોતીતિ.

સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથાય

ઞાણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દિટ્ઠિકથા

૧. અસ્સાદદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૨૨. ઇદાનિ ¶ ¶ ઞાણકથાનન્તરં કથિતાય દિટ્ઠિકથાય અનુપુબ્બઅનુવણ્ણના અનુપ્પત્તા. અયઞ્હિ દિટ્ઠિકથા ઞાણકથાય કતઞાણપરિચયસ્સ સમધિગતસમ્માદિટ્ઠિસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિમલવિસોધના સુકરા હોતિ, સમ્માદિટ્ઠિ ચ સુપરિસુદ્ધા હોતીતિ ઞાણકથાનન્તરં કથિતા. તત્થ કા દિટ્ઠીતિઆદિકા પુચ્છા. કા દિટ્ઠીતિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિઆદિકં પુચ્છિતપુચ્છાય વિસ્સજ્જનં. કથં અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિઆદિકો વિસ્સજ્જિતવિસ્સજ્જનસ્સ વિત્થારનિદ્દેસો, સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો અસ્સાદદિટ્ઠિયોતિઆદિકા દિટ્ઠિસુત્તસંસન્દનાતિ એવમિમે ચત્તારો પરિચ્છેદા. તત્થ પુચ્છાપરિચ્છેદે તાવ કા દિટ્ઠીતિ ધમ્મપુચ્છા, સભાવપુચ્છા. કતિ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનીતિ હેતુપુચ્છા પચ્ચયપુચ્છા, કિત્તકાનિ દિટ્ઠીનં કારણાનીતિ અત્થો. કતિ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનીતિ સમુદાચારપુચ્છા વિકારપુચ્છા. દિટ્ઠિયો એવ હિ સમુદાચારવસેન ચિત્તં પરિયોનન્ધન્તિયો ઉટ્ઠહન્તીતિ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનિ ¶ નામ હોન્તિ. કતિ દિટ્ઠિયોતિ દિટ્ઠીનં સઙ્ખાપુચ્છા ગણનાપુચ્છા. કતિ દિટ્ઠાભિનિવેસાતિ વત્થુપ્પભેદવસેન આરમ્મણનાનત્તવસેન દિટ્ઠિપ્પભેદપુચ્છા. દિટ્ઠિયો એવ હિ તં તં વત્થું તં તં આરમ્મણં અભિનિવિસન્તિ પરામસન્તીતિ દિટ્ઠિપરામાસાતિ વુચ્ચન્તિ. કતમો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ દિટ્ઠીનં પટિપક્ખપુચ્છા પહાનૂપાયપુચ્છા. દિટ્ઠિકારણાનિ હિ ખન્ધાદીનિ દિટ્ઠિસમુગ્ઘાતેન તાસં કારણાનિ ન હોન્તીતિ તાનિ ચ કારણાનિ સમુગ્ઘાતિતાનિ નામ હોન્તિ. તસ્મા દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ સમ્મા ભુસં હઞ્ઞન્તિ એતેનાતિ દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ વુચ્ચતિ.

ઇદાનિ એતાસં છન્નં પુચ્છાનં કા દિટ્ઠીતિઆદીનિ છ વિસ્સજ્જનાનિ. તત્થ કા દિટ્ઠીતિ વિસ્સજ્જેતબ્બપુચ્છા. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિ વિસ્સજ્જનં. સા પન અનિચ્ચાદિકે ¶ વત્થુસ્મિં નિચ્ચાદિવસેન અભિનિવિસતિ પતિટ્ઠહતિ દળ્હં ગણ્હાતીતિ અભિનિવેસો. અનિચ્ચાદિઆકારં અતિક્કમિત્વા નિચ્ચન્તિઆદિવસેન વત્તમાનો પરતો આમસતિ ગણ્હાતીતિ પરામાસો. અથ વા નિચ્ચન્તિઆદિકં પરં ઉત્તમં સચ્ચન્તિ આમસતિ ગણ્હાતીતિ પરામાસો, અભિનિવેસો ¶ ચ સો પરામાસો ચાતિ અભિનિવેસપરામાસો. એવંપકારો દિટ્ઠીતિ કિચ્ચતો દિટ્ઠિસભાવં વિસ્સજ્જેતિ. તીણિ સતન્તિ તીણિ સતાનિ, વચનવિપલ્લાસો કતો. કતમો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ પુચ્છં અનુદ્ધરિત્વાવ સોતાપત્તિમગ્ગો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ વિસ્સજ્જનં કતં.

૧૨૩. ઇદાનિ કથં અભિનિવેસપરામાસોતિઆદિ વિત્થારનિદ્દેસો. તત્થ રૂપન્તિ ઉપયોગવચનં. રૂપં અભિનિવેસપરામાસોતિ સમ્બન્ધો. રૂપન્તિ ચેત્થ રૂપુપાદાનક્ખન્ધો કસિણરૂપઞ્ચ. ‘‘એતં મમા’’તિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ, ‘‘એસોહમસ્મી’’તિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ, ‘‘એસો મે અત્તા’’તિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. એતન્તિ સામઞ્ઞવચનં. તેનેવ ‘‘વેદનં એતં મમ, સઙ્ખારે એતં મમા’’તિ નપુંસકવચનં એકવચનઞ્ચ કતં. એસોતિ પન વત્તબ્બમપેક્ખિત્વા પુલ્લિઙ્ગેકવચનં કતં. એતં મમાતિ તણ્હામઞ્ઞનામૂલિકા દિટ્ઠિ. એસોહમસ્મીતિ માનમઞ્ઞનામૂલિકા દિટ્ઠિ. એસો મે અત્તાતિ દિટ્ઠિમઞ્ઞના એવ. કેચિ પન ‘‘એતં મમાતિ મમંકારકપ્પના, એસોહમસ્મીતિ અહંકારકપ્પના, એસો મે અત્તાતિ ¶ અહંકારમમંકારકપ્પિતો અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, તથા યથાક્કમેનેવ તણ્હામૂલનિવેસો માનપગ્ગાહો, તણ્હામૂલનિવિટ્ઠો માનપગ્ગહિતો, અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, સઙ્ખારાનં દુક્ખલક્ખણાદસ્સનં, સઙ્ખારાનં અનિચ્ચલક્ખણાદસ્સનં, સઙ્ખારાનં તિલક્ખણાદસ્સનહેતુકો અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, દુક્ખે અસુભે ચ સુખં સુભન્તિ વિપલ્લાસગતસ્સ, અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ વિપલ્લાસગતસ્સ, ચતુબ્બિધવિપલ્લાસગતસ્સ ચ અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, પુબ્બેનિવાસઞાણસ્સ આકારકપ્પના, દિબ્બચક્ખુઞાણસ્સ અનાગતપટિલાભકપ્પના, પુબ્બન્તાપરન્તઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ¶ ધમ્મેસુ કપ્પનિસ્સિતસ્સ અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, નન્દિયા અતીતમન્વાગમેતિ, નન્દિયા અનાગતં પટિકઙ્ખતિ, પચ્ચુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ સંહીરતિ અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, પુબ્બન્તે અઞ્ઞાણહેતુકા દિટ્ઠિ, અપરન્તે અઞ્ઞાણહેતુકા દિટ્ઠિ, પુબ્બન્તાપરન્તે ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ અઞ્ઞાણહેતુકો અત્તાભિનિવેસો’’તિ ચ એતેસં તિણ્ણં વચનાનં અત્થં વણ્ણયન્તિ.

દિટ્ઠિયો પનેત્થ પઠમં પઞ્ચક્ખન્ધવત્થુકા. તતો છઅજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનવિઞ્ઞાણ- કાયસમ્ફસ્સકાયવેદનાકાયસઞ્ઞાકાયચેતનાકાયતણ્હાકાયવિતક્કવિચારધાતુદસકસિણ- દ્વત્તિંસાકારવત્થુકા દિટ્ઠિયો વુત્તા. દ્વત્તિંસાકારેસુ ચ યત્થ વિસું અભિનિવેસો ન યુજ્જતિ, તત્થ સકલસરીરાભિનિવેસવસેનેવ વિસું અભિનિવેસો વિય કતોતિ વેદિતબ્બં. તતો દ્વાદસાયતનઅટ્ઠારસધાતુએકૂનવીસતિઇન્દ્રિયવસેન યોજના કતા. તીણિ એકન્તલોકુત્તરિન્દ્રિયાનિ ન ¶ યોજિતાનિ. ન હિ લોકુત્તરવત્થુકા દિટ્ઠિયો હોન્તિ. સબ્બત્થાપિ ચ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સેસુ ધમ્મેસુ લોકુત્તરે ઠપેત્વા લોકિયા એવ ગહેતબ્બા. અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપઞ્ચ ન ગહેતબ્બમેવ. તતો તેધાતુકવસેન નવવિધભવવસેન ઝાનબ્રહ્મવિહારસમાપત્તિવસેન પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગવસેન ચ યોજના કતા. જાતિજરામરણાનં વિસું ગહણે પરિહારો વુત્તનયો એવ. સબ્બાનિ ચેતાનિ રૂપાદિકાનિ જરામરણન્તાનિ અટ્ઠનવુતિસતં પદાનિ ભવન્તિ.

૧૨૪. દિટ્ઠિટ્ઠાનેસુ ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ વીસતિવત્થુકાયપિ સક્કાયદિટ્ઠિયા પઞ્ચન્નં ખન્ધાનંયેવ વત્થુત્તા ‘‘યે હિ કેચિ, ભિક્ખવે, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા અત્તાનં સમનુપસ્સમાના સમનુપસ્સન્તિ, સબ્બે તે પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુયેવ ¶ સમનુપસ્સન્તિ, એતેસં વા અઞ્ઞતર’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૪૭) વુત્તત્તા ચ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દિટ્ઠીનં કારણં. અવિજ્જાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ અવિજ્જાય અન્ધીકતાનં દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો ‘‘યાયં, ભન્તે, દિટ્ઠિ ‘અસમ્માસમ્બુદ્ધેસુ ¶ સમ્માસમ્બુદ્ધા’તિ, અયં નુ ખો, ભન્તે, દિટ્ઠિ કિં પટિચ્ચ પઞ્ઞાયતીતિ? મહતી ખો એસા, કચ્ચાન, ધાતુ, યદિદં અવિજ્જાધાતુ. હીનં, કચ્ચાન, ધાતું પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ હીના સઞ્ઞા હીના દિટ્ઠી’’તિ (સં. નિ. ૨.૯૭) વચનતો ચ અવિજ્જા દિટ્ઠીનં કારણં. ફસ્સોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ તેન ફસ્સેન ફુટ્ઠસ્સ દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો ‘‘યે તે, ભિક્ખવે, સમણબ્રાહ્મણા પુબ્બન્તકપ્પિકા પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિનો પુબ્બન્તં આરબ્ભ અનેકવિહિતાનિ અધિવુત્તિપદાનિ અભિવદન્તિ, તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૨૩) વચનતો ચ ફસ્સો દિટ્ઠીનં કારણં. સઞ્ઞાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ આકારમત્તગ્ગહણેન અયાથાવસભાવગાહહેતુત્તા સઞ્ઞાય –

‘‘યાનિ ચ તીણિ યાનિ ચ સટ્ઠિ, સમણપ્પવાદસિતાનિ ભૂરિપઞ્ઞ;

સઞ્ઞક્ખરસઞ્ઞનિસ્સિતાનિ, ઓસરણાનિ વિનેય્ય ઓઘતમગા’’તિ. (સુ. નિ. ૫૪૩) –

વચનતો ‘‘સઞ્ઞાનિદાના હિ પપઞ્ચસઙ્ખા’’તિ (સુ. નિ. ૮૮૦; મહાનિ. ૧૦૯) વચનતો ચ સઞ્ઞા દિટ્ઠીનં કારણં. વિતક્કોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ આકારપરિવિતક્કેન દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો –

‘‘નહેવ ¶ સચ્ચાનિ બહૂનિ નાના, અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય નિચ્ચાનિ લોકે;

તક્કઞ્ચ દિટ્ઠીસુ પકપ્પયિત્વા, સચ્ચં મુસાતિ દ્વયધમ્મમાહૂ’’તિ. (સુ. નિ. ૮૯૨) –

વચનતો ચ વિતક્કો દિટ્ઠીનં કારણં. અયોનિસોમનસિકારોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ અયોનિસો મનસિકારસ્સ અકુસલાનં અસાધારણહેતુત્તા ‘‘તસ્સેવં અયોનિસો મનસિકરોતો છન્નં દિટ્ઠીનં અઞ્ઞતરા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૯) વચનતો ચ અયોનિસો મનસિકારો દિટ્ઠીનં કારણં ¶ . પાપમિત્તોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ પાપમિત્તસ્સ દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનેન દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો ‘‘બાહિરં, ભિક્ખવે, અઙ્ગન્તિ કરિત્વા ન અઞ્ઞં એકઙ્ગમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં મહતો અનત્થાય સંવત્તતિ. યથયિદં, ભિક્ખવે, પાપમિત્તતા’’તિ ¶ (અ. નિ. ૧.૧૧૦) વચનતો ચ પાપમિત્તો દિટ્ઠીનં કારણં. પરતોપિ ઘોસો દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ દુરક્ખાતધમ્મસ્સવનેન દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, હેતૂ દ્વે પચ્ચયા મિચ્છાદિટ્ઠિયા ઉપ્પાદાય પરતો ચ ઘોસો અયોનિસો ચ મનસિકારો’’તિ (અ. નિ. ૨.૧૨૬) વચનતો ચ પરતો ઘોસો મિચ્છાદિટ્ઠિકતો મિચ્છાદિટ્ઠિપટિસઞ્ઞુત્તકથા દિટ્ઠીનં કારણં.

ઇદાનિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ પદસ્સ અત્થં વિવરન્તો ખન્ધા હેતુ ખન્ધા પચ્ચયોતિઆદિમાહ. ખન્ધા એવ દિટ્ઠીનં ઉપાદાય, જનકહેતુ ચેવ ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયો ચાતિ અત્થો. સમુટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ સમુટ્ઠહન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ એતેનાતિ સમુટ્ઠાનં, કારણન્તિ અત્થો. તેન સમુટ્ઠાનટ્ઠેન, દિટ્ઠિકારણભાવેનાતિ અત્થો.

૧૨૫. ઇદાનિ કિચ્ચભેદેન દિટ્ઠિભેદં દસ્સેન્તો કતમાનિ અટ્ઠારસ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનીતિઆદિમાહ. તત્થ યા દિટ્ઠીતિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાનં અટ્ઠારસન્નં પદાનં સાધારણં મૂલપદં. યા દિટ્ઠિ, તદેવ દિટ્ઠિગતં, યા દિટ્ઠિ, તદેવ દિટ્ઠિગહનન્તિ સબ્બેહિ સમ્બન્ધો કાતબ્બો. અયાથાવદસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિ, તદેવ દિટ્ઠીસુ ગતં દસ્સનં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિઅન્તોગધત્તાતિ દિટ્ઠિગતં. હેટ્ઠાપિસ્સ અત્થો વુત્તોયેવ. દ્વિન્નં અન્તાનં એકન્તગતત્તાપિ દિટ્ઠિગતં. સા એવ દિટ્ઠિ દુરતિક્કમનટ્ઠેન દિટ્ઠિગહનં તિણગહનવનગહનપબ્બતગહનાનિ વિય. સાસઙ્કસપ્પટિભયટ્ઠેન દિટ્ઠિકન્તારં ચોરકન્તારવાળકન્તારનિરુદકકન્તારદુબ્ભિક્ખકન્તારા વિય. ધમ્મસઙ્ગણિયં ‘‘દિટ્ઠિકન્તારો’’તિ સકલિઙ્ગેનેવ આગતં. સમ્માદિટ્ઠિયા વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન પટિલોમટ્ઠેન ચ દિટ્ઠિવિસૂકં. મિચ્છાદસ્સનઞ્હિ ઉપ્પજ્જમાનં સમ્માદસ્સનં વિનિવિજ્ઝતિ ચેવ વિલોમેતિ ચ. ધમ્મસઙ્ગણિયં (ધ. સ. ૩૯૨, ૧૧૦૫) ‘‘દિટ્ઠિવિસૂકાયિક’’ન્તિ ¶ આગતં. કદાચિ સસ્સતસ્સ, કદાચિ ઉચ્છેદસ્સ ગહણતો દિટ્ઠિયા વિરૂપં ફન્દિતન્તિ દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતં. દિટ્ઠિગતિકો હિ એકસ્મિં પતિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ, કદાચિ સસ્સતં અનુસ્સરતિ, કદાચિ ઉચ્છેદં. દિટ્ઠિયેવ અનત્થે સંયોજેતીતિ દિટ્ઠિસઞ્ઞોજનં. દિટ્ઠિયેવ અન્તોતુદનટ્ઠેન દુન્નીહરણીયટ્ઠેન ચ સલ્લન્તિ દિટ્ઠિસલ્લં ¶ ¶ . દિટ્ઠિયેવ પીળાકરણટ્ઠેન સમ્બાધોતિ દિટ્ઠિસમ્બાધો. દિટ્ઠિયેવ મોક્ખાવરણટ્ઠેન પલિબોધોતિ દિટ્ઠિપલિબોધો. દિટ્ઠિયેવ દુમ્મોચનીયટ્ઠેન બન્ધનન્તિ દિટ્ઠિબન્ધનં. દિટ્ઠિયેવ દુરુત્તરટ્ઠેન પપાતોતિ દિટ્ઠિપપાતો. દિટ્ઠિયેવ થામગતટ્ઠેન અનુસયોતિ દિટ્ઠાનુસયો. દિટ્ઠિયેવ અત્તાનં સન્તાપેતીતિ દિટ્ઠિસન્તાપો. દિટ્ઠિયેવ અત્તાનં અનુદહતીતિ દિટ્ઠિપરિળાહો. દિટ્ઠિયેવ કિલેસકાયં ગન્થેતીતિ દિટ્ઠિગન્થો. દિટ્ઠિયેવ ભુસં આદિયતીતિ દિટ્ઠુપાદાનં. દિટ્ઠિયેવ ‘‘સચ્ચ’’ન્તિઆદિવસેન અભિનિવિસતીતિ દિટ્ઠાભિનિવેસો. દિટ્ઠિયેવ ઇદં પરન્તિ આમસતિ, પરતો વા આમસતીતિ દિટ્ઠિપરામાસો.

૧૨૬. ઇદાનિ રાસિવસેન સોળસ દિટ્ઠિયો ઉદ્દિસન્તો કતમા સોળસ દિટ્ઠિયોતિઆદિમાહ. તત્થ સુખસોમનસ્સસઙ્ખાતે અસ્સાદે દિટ્ઠિ અસ્સાદદિટ્ઠિ. અત્તાનં અનુગતા દિટ્ઠિ અત્તાનુદિટ્ઠિ. નત્થીતિ પવત્તત્તા વિપરીતા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. સતિ કાયે દિટ્ઠિ, સન્તી વા કાયે દિટ્ઠિ સક્કાયદિટ્ઠિ. કાયોતિ ચેત્થ ખન્ધપઞ્ચકં, ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતો સક્કાયો વત્થુ પતિટ્ઠા એતિસ્સાતિ સક્કાયવત્થુકા. સસ્સતન્તિ પવત્તા દિટ્ઠિ સસ્સતદિટ્ઠિ. ઉચ્છેદોતિ પવત્તા દિટ્ઠિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. સસ્સતાદિઅન્તં ગણ્હાતીતિ અન્તગ્ગાહિકા, અન્તગ્ગાહો વા અસ્સા અત્થીતિ અન્તગ્ગાહિકા. અતીતસઙ્ખાતં પુબ્બન્તં અનુગતા દિટ્ઠિ પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ. અનાગતસઙ્ખાતં અપરન્તં અનુગતા દિટ્ઠિ અપરન્તાનુદિટ્ઠિ. અનત્થે સંયોજેતીતિ સઞ્ઞોજનિકા. અહઙ્કારવસેન અહન્તિ ઉપ્પન્નેન માનેન દિટ્ઠિયા મૂલભૂતેન વિનિબન્ધા ઘટિતા ઉપ્પાદિતા દિટ્ઠિ અહન્તિ માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. તથા મમઙ્કારવસેન મમન્તિ ઉપ્પન્નેન માનેન વિનિબન્ધા દિટ્ઠિ મમન્તિ માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. અત્તનો વદનં કથનં અત્તવાદો, તેન પટિસઞ્ઞુત્તા બદ્ધા દિટ્ઠિ અત્તવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. અત્તાનં લોકોતિ વદનં કથનં લોકવાદો, તેન પટિસઞ્ઞુત્તા દિટ્ઠિ લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. ભવો વુચ્ચતિ સસ્સતં, સસ્સતવસેન ઉપ્પજ્જનદિટ્ઠિ ભવદિટ્ઠિ. વિભવો વુચ્ચતિ ઉચ્છેદો, ઉચ્છેદવસેન ઉપ્પજ્જનદિટ્ઠિ વિભવદિટ્ઠિ.

૧૨૭-૧૨૮. ઇદાનિ ¶ તીણિ સતં દિટ્ઠાભિનિવેસે નિદ્દિસિતુકામો કતમે તીણિ સતં દિટ્ઠાભિનિવેસાતિ પુચ્છિત્વા તે અવિસ્સજ્જેત્વાવ વિસું વિસું અભિનિવેસવિસ્સજ્જનેનેવ તે વિસ્સજ્જેતુકામો અસ્સાદદિટ્ઠિયા, કતિહાકારેહિ ¶ અભિનિવેસો હોતીતિઆદિના નયેન સોળસન્નં દિટ્ઠીનં અભિનિવેસાકારગણનં પુચ્છિત્વા પુન અસ્સાદદિટ્ઠિયા પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતીતિ તાસં સોળસન્નં દિટ્ઠીનં અભિનિવેસાકારગણનં વિસ્સજ્જેત્વા પુન તાનિ ગણનાનિ વિસ્સજ્જેન્તો અસ્સાદદિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો ¶ હોતીતિઆદિમાહ. તત્થ રૂપં પટિચ્ચાતિ રૂપક્ખન્ધં પટિચ્ચ. ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સન્તિ ‘‘અયં મે કાયો ઈદિસો’’તિ રૂપસમ્પદં નિસ્સાય ગેહસિતં રાગસમ્પયુત્તં સુખં સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. હેટ્ઠા વુત્તેનટ્ઠેન સુખઞ્ચ સોમનસ્સઞ્ચ. તંયેવ રૂપસ્સ અસ્સાદોતિ રૂપનિસ્સયો અસ્સાદો. તઞ્હિ સુખં તણ્હાવસેન અસ્સાદીયતિ ઉપભુઞ્જીયતીતિ અસ્સાદો. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિ સો અસ્સાદો સસ્સતોતિ વા ઉચ્છિજ્જિસ્સતીતિ વા સસ્સતં વા ઉચ્છિજ્જમાનં વા અત્તાનં સુખિતં કરોતીતિ વા અભિનિવેસપરામાસો હોતિ. તસ્મા યા ચ દિટ્ઠિ યો ચ અસ્સાદોતિ અસ્સાદસ્સ દિટ્ઠિભાવાભાવેપિ અસ્સાદં વિના સા દિટ્ઠિ ન હોતીતિ કત્વા ઉભયમ્પિ સમુચ્ચિતં. અસ્સાદદિટ્ઠીતિ અસ્સાદે પવત્તા દિટ્ઠીતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ નાનાસુત્તેહિ સંસન્દેત્વા મિચ્છાદિટ્ઠિં મિચ્છાદિટ્ઠિકઞ્ચ ગરહિતુકામો અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠીતિઆદિમાહ. તત્થ દિટ્ઠિવિપત્તીતિ સમ્માદિટ્ઠિવિનાસકમિચ્છાદિટ્ઠિસઙ્ખાતદિટ્ઠિયા વિપત્તિ. દિટ્ઠિવિપન્નોતિ વિપન્ના વિનટ્ઠા સમ્માદિટ્ઠિ અસ્સાતિ દિટ્ઠિવિપન્નો, વિપન્નદિટ્ઠીતિ વુત્તં હોતિ. મિચ્છાદિટ્ઠિયા વા વિપન્નો વિનટ્ઠોતિ દિટ્ઠિવિપન્નો. ન સેવિતબ્બો ઉપસઙ્કમનેન. ન ભજિતબ્બો ચિત્તેન. ન પયિરુપાસિતબ્બો ઉપસઙ્કમિત્વા નિસીદનેન. તં કિસ્સ હેતૂતિ ‘‘તં સેવનાદિકં કેન કારણેન ન કાતબ્બ’’ન્તિ તસ્સ કારણપુચ્છા. દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકાતિ કારણવિસ્સજ્જનં. યસ્મા અસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિટ્ઠિ પાપિકા, તસ્મા તં સેવનાદિકં ન કાતબ્બન્તિ અત્થો. દિટ્ઠિયા રાગોતિ ‘‘સુન્દરા મે દિટ્ઠી’’તિ દિટ્ઠિં આરબ્ભ દિટ્ઠિયા ઉપ્પજ્જનરાગો ¶ . દિટ્ઠિરાગરત્તોતિ તેન દિટ્ઠિરાગેન રઙ્ગેન રત્તં વત્થં વિય રત્તો. ન મહપ્ફલન્તિ વિપાકફલેન. ન મહાનિસંસન્તિ નિસ્સન્દફલેન.

પુરિસપુગ્ગલસ્સાતિ પુરિસસઙ્ખાતસ્સ પુગ્ગલસ્સ. લોકિયવોહારેન હિ પુરિ વુચ્ચતિ સરીરં, તસ્મિં પુરિસ્મિં સેતિ પવત્તતીતિ પુરિસો, પું વુચ્ચતિ ¶ નિરયો, તં પું ગલતિ ગચ્છતીતિ પુગ્ગલો. યેભુય્યેન હિ સત્તા સુગતિતો ચુતા દુગ્ગતિયંયેવ નિબ્બત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતૂતિ તં ન મહપ્ફલત્તં કેન કારણેન હોતિ. દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકાતિ યસ્મા અસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિટ્ઠિ પાપિકા, તસ્મા ન મહપ્ફલં હોતીતિ અત્થો. દ્વેવ ગતિયોતિ પઞ્ચસુ ગતીસુ દ્વેવ ગતિયો. વિપજ્જમાનાય દિટ્ઠિયા નિરયો. સમ્પજ્જમાનાય તિરચ્છાનયોનિ. યઞ્ચેવ કાયકમ્મન્તિ સકલિઙ્ગધારણપટિપદાનુયોગઅભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્માદિ કાયકમ્મં. યઞ્ચ વચીકમ્મન્તિ સકસમયપરિયાપુણનસજ્ઝાયનદેસનાસમાદપનાદિ વચીકમ્મં. યઞ્ચ મનોકમ્મન્તિ ઇધલોકચિન્તાપટિસંયુત્તઞ્ચ ¶ પરલોકચિન્તાપટિસંયુત્તઞ્ચ કતાકતચિન્તાપટિસંયુત્તઞ્ચ મનોકમ્મં. તિણકટ્ઠધઞ્ઞબીજેસુ સત્તદિટ્ઠિસ્સ દાનાનુપ્પદાનપટિગ્ગહણપરિભોગેસુ ચ કાયવચીમનોકમ્માનિ. યથાદિટ્ઠીતિ યા અયં દિટ્ઠિ, તસ્સાનુરૂપં. સમત્તન્તિ પરિપુણ્ણં. સમાદિન્નન્તિ ગહિતં.

અટ્ઠકથાયં પન વુત્તં – તદેતં યથાદિટ્ઠિયં ઠિતકાયકમ્મં, દિટ્ઠિસહજાતકાયકમ્મં, દિટ્ઠાનુલોમિકકાયકમ્મન્તિ તિવિધં હોતિ. તત્થ ‘‘પાણં હનતો અદિન્નં આદિયતો મિચ્છાચરતો નત્થિ તતોનિદાનં પાપં, નત્થિ પાપસ્સ આગમો’’તિ યં એવં દિટ્ઠિકસ્સ સતો પાણાતિપાતઅદિન્નાદાનમિચ્છાચારસઙ્ખાતં કાયકમ્મં, ઇદં યથાદિટ્ઠિયં ઠિતકાયકમ્મં નામ. ‘‘પાણં હનતો અદિન્નં આદિયતો મિચ્છાચરતો નત્થિ તતોનિદાનં પાપં, નત્થિ પાપસ્સ આગમો’’તિ યં ઇમાય દિટ્ઠિયા ઇમિના દસ્સનેન સહજાતં કાયકમ્મં, ઇદં દિટ્ઠિસહજાતકાયકમ્મં નામ. તદેવ પન સમત્તં સમાદિન્નં ગહિતં પરામટ્ઠં દિટ્ઠાનુલોમિકકાયકમ્મં નામ. વચીકમ્મમનોકમ્મેસુપિ ¶ એસેવ નયો. એત્થ પન મુસા ભણતો પિસુણં ભણતો ફરુસં ભણતો સમ્ફં પલપતો અભિજ્ઝાલુનો બ્યાપન્નચિત્તસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ સતો નત્થિ તતોનિદાનં પાપં, નત્થિ પાપસ્સ આગમોતિ યોજના કાતબ્બા. લિઙ્ગધારણાદિપરિયાપુણનાદિલોકચિન્તાદિવસેન વુત્તનયો ચેત્થ સુન્દરો.

ચેતનાદીસુ દિટ્ઠિસહજાતા ચેતના ચેતના નામ. દિટ્ઠિસહજાતા પત્થના પત્થના નામ. ચેતનાપત્થનાનં વસેન ચિત્તટ્ઠપના પણિધિ નામ. તેહિ પન ચેતનાદીહિ સમ્પયુત્તા ફસ્સાદયો સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્ના ધમ્મા ¶ સઙ્ખારા નામ. અનિટ્ઠાયાતિઆદીહિ દુક્ખમેવ વુત્તં. દુક્ખઞ્હિ સુખકામેહિ સત્તેહિ ન એસિતત્તા અનિટ્ઠં. અપ્પિયત્તા અકન્તં. મનસ્સ અવડ્ઢનતો, મનસિ અવિસપ્પનતો ચ અમનાપં. આયતિં અભદ્દતાય અહિતં. પીળનતો દુક્ખન્તિ. તં કિસ્સ હેતૂતિ તં એવં સંવત્તનં કેન કારણેન હોતીતિ અત્થો. ઇદાનિસ્સ કારણં દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકાતિ. યસ્મા તસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિટ્ઠિ પાપિકા લામકા, તસ્મા એવં સંવત્તતીતિ અત્થો. અલ્લાય પથવિયા નિક્ખિત્તન્તિ ઉદકેન તિન્તાય ભૂમિયા રોપિતં. પથવીરસં આપોરસન્તિ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને પથવિયા ચ સમ્પદં આપસ્સ ચ સમ્પદં. બીજનિક્ખિત્તટ્ઠાને હિ ન સબ્બા પથવી ન સબ્બો આપો ચ બીજં ફલં ગણ્હાપેતિ. યો પન તેસં પદેસો બીજં ફુસતિ, સોયેવ બીજં ફલં ગણ્હાપેતિ. તસ્મા બીજપોસનાય પચ્ચયભૂતોયેવ સો પદેસો પથવીરસો આપોરસોતિ વેદિતબ્બો. રસસદ્દસ્સ હિ સમ્પત્તિ ચ અત્થો. યથાહ ‘‘કિચ્ચસમ્પત્તિઅત્થેન રસો નામ પવુચ્ચતી’’તિ. લોકે ચ ‘‘સુરસો ગન્ધબ્બો’’તિ વુત્તે સુસમ્પન્નો ગન્ધબ્બોતિ અત્થો ઞાયતિ. ઉપાદિયતીતિ ગણ્હાતિ. યો હિ પદેસો પચ્ચયો હોતિ, તં પચ્ચયં લભમાનં બીજં તં ¶ ગણ્હાતિ નામ. સબ્બં તન્તિ સબ્બં તં રસજાતં. તિત્તકત્તાયાતિ સો પથવીરસો આપોરસો ચ અતિત્તકો સમાનોપિ તિત્તકં બીજં નિસ્સાય ¶ નિમ્બરુક્ખાદીનં તેસં ફલાનઞ્ચ તિત્તકભાવાય સંવત્તતિ. કટુકત્તાયાતિ ઇદં પુરિમસ્સેવ વેવચનં.

‘‘વણ્ણગન્ધરસૂપેતો, અમ્બોયં અહુવા પુરે;

તમેવ પૂજં લભમાનો, કેનમ્બો કટુકપ્ફલો’’તિ. (જા. ૧.૨.૭૧) –

આગતટ્ઠાને વિય હિ ઇધાપિ તિત્તકમેવ અપ્પિયટ્ઠેન કટુકન્તિ વેદિતબ્બં. અસાતત્તાયાતિ અમધુરભાવાય. અસાદુત્તાયાતિપિ પાઠો, અસાદુભાવાયાતિ અત્થો. સાદૂતિ હિ મધુરં. બીજં હિસ્સાતિ અસ્સ નિમ્બાદિકસ્સ બીજં. એવમેવન્તિ એવં એવં. યસ્મા સુખા વેદના પરમો અસ્સાદો, તસ્મા મિચ્છાદિટ્ઠિયા દુક્ખવેદનાવસેન આદીનવો દસ્સિતોતિ. પુન અટ્ઠારસભેદેન દિટ્ઠિયા આદીનવં દસ્સેતું અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠીતિઆદિમાહ. તં વુત્તત્થમેવ. ઇમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ પરિયુટ્ઠિતચિત્તસ્સ સઞ્ઞોગોતિ દિટ્ઠિયા એવ સંસારે બન્ધનં દસ્સેતિ.

૧૨૯. યસ્મા ¶ પન દિટ્ઠિભૂતાનિપિ સઞ્ઞોજનાનિ અત્થિ અદિટ્ઠિભૂતાનિપિ, તસ્મા તં પભેદં દસ્સેન્તો અત્થિ સઞ્ઞોજનાનિ ચેવાતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મા કામરાગસઞ્ઞોજનસ્સેવ અનુનયસઞ્ઞોજનન્તિ આગતટ્ઠાનમ્પિ અત્થિ, તસ્મા અનુનયસઞ્ઞોજનન્તિ વુત્તં. કામરાગભાવં અપ્પત્વા પવત્તં લોભં સન્ધાય એતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સેસખન્ધાયતનાદિમૂલકેસુપિ વારેસુ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. વેદનાપરમત્તા ચ અસ્સાદસ્સ વેદનાપરિયોસાના એવ દેસના કતા. સઞ્ઞાદયો ન ગહિતા. ઇમેહિ પઞ્ચતિંસાય આકારેહીતિ પઞ્ચક્ખન્ધા અજ્ઝત્તિકાયતનાદીનિ પઞ્ચ છક્કાનિ ચાતિ ઇમાનિ પઞ્ચતિંસ વત્થૂનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નઅસ્સાદારમ્મણવસેન પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ.

અસ્સાદદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. અત્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૩૦. અત્તાનુદિટ્ઠિયં ¶ ¶ અસ્સુતવા પુથુજ્જનોતિ આગમાધિગમાભાવા ઞેય્યો અસ્સુતવા ઇતિ. યસ્સ હિ ખન્ધધાતુઆયતનસચ્ચપચ્ચયાકારસતિપટ્ઠાનાદીસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાવિનિચ્છયવિરહિતત્તા અત્તાનુદિટ્ઠિપટિસેધકરો નેવ આગમો, પટિપત્તિયા અધિગન્તબ્બસ્સ અનધિગતત્તા ન ચ અધિગમો અત્થિ, સો આગમાધિગમાનં અભાવા ઞેય્યો અસ્સુતવા ઇતિ. સુતન્તિ હિ બુદ્ધવચનાગમો ચ સુતફલત્તા હેતુવોહારવસેન અધિગમો ચ, તં સુતં અસ્સ અત્થીતિ સુતવા, ન સુતવા અસ્સુતવા. સ્વાયં –

પુથૂનં જનનાદીહિ, કારણેહિ પુથુજ્જનો;

પુથુજ્જનન્તોગધત્તા, પુથુવાયં જનો ઇતિ.

સો હિ પુથૂનં નાનપ્પકારાનં કિલેસાદીનં જનનાદીહિ કારણેહિ પુથુજ્જનો. યથાહ – ‘‘પુથુ કિલેસે જનેન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ અવિહતસક્કાયદિટ્ઠિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સત્થારાનં મુખુલ્લોકિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સબ્બગતીહિ અવુટ્ઠિતાતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાભિસઙ્ખારે અભિસઙ્ખરોન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાઓઘેહિ વુય્હન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ ¶ નાનાસન્તાપેહિ સન્તપ્પેન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાપરિળાહેહિ પરિદય્હન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રત્તા ગિદ્ધા ગધિતા મુચ્છિતા અજ્ઝોસન્ના લગ્ગા લગ્ગિતા પલિબુદ્ધાતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ આવુતા નિવુતા ઓવુતા પિહિતા પટિચ્છન્ના પટિકુજ્જિતાતિ પુથુજ્જના’’તિ (મહાનિ. ૯૪). પુથૂનં વા ગણનપથમતીતાનં અરિયધમ્મપરમ્મુખાનં નીચધમ્મસમુદાચારાનં જનાનં અન્તોગધત્તાપિ પુથુજ્જના, પુથુ વા અયં, વિસુંયેવ સઙ્ખં ¶ ગતો વિસંસટ્ઠો સીલસુતાદિગુણયુત્તેહિ અરિયેહિ જનોતિપિ પુથુજ્જનો. એવમેતેહિ ‘‘અસ્સુતવા પુથુજ્જનો’’તિ દ્વીહિ પદેહિ યે તે –

‘‘દુવે પુથુજ્જના વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

અન્ધો પુથુજ્જનો એકો, કલ્યાણેકો પુથુજ્જનો’’તિ. –

દ્વે પુથુજ્જના વુત્તા, તેસુ અન્ધપુથુજ્જનો વુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

અરિયાનં ¶ અદસ્સાવીતિઆદીસુ અરિયાતિ આરકત્તા કિલેસેહિ, અનયે ન ઇરિયનતો, અયે ચ ઇરિયનતો, સદેવકેન ચ લોકેન અરણીયતો બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ બુદ્ધસાવકા ચ વુચ્ચન્તિ, બુદ્ધા એવ વા ઇધ અરિયા. યથાહ – ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… તથાગતો અરિયોતિ વુચ્ચતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૮).

સપ્પુરિસાતિ એત્થ પન પચ્ચેકબુદ્ધા તથાગતસાવકા ચ ‘‘સપ્પુરિસા’’તિ વેદિતબ્બા. તે હિ લોકુત્તરગુણયોગેન સોભના પુરિસાતિ સપ્પુરિસા. સબ્બેયેવ વા એતે દ્વેધાપિ વુત્તા. બુદ્ધાપિ હિ અરિયા ચ સપ્પુરિસા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા બુદ્ધસાવકાપિ. યથાહ –

‘‘યો વે કતઞ્ઞૂ કતવેદિ ધીરો, કલ્યાણમિત્તો દળ્હભત્તિ ચ હોતિ;

દુખિતસ્સ સક્કચ્ચ કરોતિ કિચ્ચં, તથાવિધં સપ્પુરિસં વદન્તી’’તિ. (જા. ૨.૧૭.૭૮);

એત્થ હિ ‘‘કતઞ્ઞૂ કતવેદિ ધીરો’’તિ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો વુત્તો, ‘‘કલ્યાણમિત્તો દળ્હભત્તિ ચા’’તિ બુદ્ધસાવકો, ‘‘દુખિતસ્સ સક્કચ્ચ કરોતિ કિચ્ચ’’ન્તિ સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ. ઇદાનિ યો તેસં અરિયાનં અદસ્સનસીલો ¶ , ન ચ દસ્સને સાધુકારી, સો ‘‘અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિ વેદિતબ્બો. સો ચ ચક્ખુના અદસ્સાવી ઞાણેન અદસ્સાવીતિ દુવિધો. તેસુ ઞાણેન અદસ્સાવી ¶ ઇધાધિપ્પેતો. મંસચક્ખુના હિ દિબ્બચક્ખુના વા અરિયા દિટ્ઠાપિ અદિટ્ઠાવ હોન્તિ તેસં ચક્ખૂનં વણ્ણમત્તગહણતો ન અરિયભાવગોચરતો. સોણસિઙ્ગાલાદયોપિ હિ ચક્ખુના અરિયે પસ્સન્તિ, ન ચ તે અરિયાનં દસ્સાવિનો, તસ્મા ચક્ખુના દસ્સનં ન દસ્સનં, ઞાણેન દસ્સનમેવ દસ્સનં. યથાહ – ‘‘કિં તે, વક્કલિ, ઇમિના પૂતિકાયેન દિટ્ઠેન, યો ખો, વક્કલિ, ધમ્મં પસ્સતિ, સો મં પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૮૭). તસ્મા ચક્ખુના પસ્સન્તોપિ ઞાણેન અરિયેહિ દિટ્ઠં અનિચ્ચાદિલક્ખણં અપસ્સન્તો અરિયાધિગતઞ્ચ ધમ્મં અનધિગચ્છન્તો અરિયકરધમ્માનં અરિયભાવસ્સ ચ અદિટ્ઠત્તા ‘‘અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિ વેદિતબ્બો.

અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદોતિ સતિપટ્ઠાનાદિભેદે અરિયધમ્મે અકુસલો. અરિયધમ્મે અવિનીતોતિ એત્થ પન –

દુવિધો ¶ વિનયો નામ, એકમેકેત્થ પઞ્ચધા;

અભાવતો તસ્સ અયં, ‘‘અવિનીતો’’તિ વુચ્ચતિ.

અયઞ્હિ સંવરવિનયો પહાનવિનયોતિ દુવિધો વિનયો. એત્થ ચ દુવિધેપિ વિનયે એકમેકો વિનયો પઞ્ચધા ભિજ્જતિ. સંવરવિનયોપિ હિ સીલસંવરો, સતિસંવરો, ઞાણસંવરો, ખન્તિસંવરો, વીરિયસંવરોતિ પઞ્ચવિધો. પહાનવિનયોપિ તદઙ્ગપ્પહાનં, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં, સમુચ્છેદપ્પહાનં, પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં, નિસ્સરણપ્પહાનન્તિ પઞ્ચવિધો.

તત્થ ‘‘ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો હોતિ સમુપેતો’’તિ (વિભ. ૫૧૧) અયં સીલસંવરો. ‘‘રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૧૩; મ. નિ. ૧.૨૯૫; સં. નિ. ૪.૨૩૯; અ. નિ. ૩.૧૬) અયં સતિસંવરો.

‘‘યાનિ સોતાનિ લોકસ્મિં, (અજિતાતિ ભગવા)

સતિ તેસં નિવારણં;

સોતાનં સંવરં બ્રૂમિ, પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૪૧; ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૪) –

અયં ¶ ઞાણસંવરો. ‘‘ખમો હોતિ સીતસ્સ ઉણ્હસ્સા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪; અ. નિ. ૪.૧૧૪; ૬.૫૮) અયં ખન્તિસંવરો. ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૬; અ. નિ. ૪.૧૧૪; ૬.૫૮) અયં વીરિયસંવરો. સબ્બોપિ ચાયં સંવરો યથાસકં સંવરિતબ્બાનં વિનેતબ્બાનઞ્ચ ¶ કાયદુચ્ચરિતાદીનં સંવરણતો ‘‘સંવરો’’, વિનયનતો ‘‘વિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. એવં તાવ સંવરવિનયો પઞ્ચધા ભિજ્જતીતિ વેદિતબ્બો.

તથા યં નામરૂપપરિચ્છેદાદીસુ વિપસ્સનાઞાણેસુ પટિપક્ખભાવતો દીપાલોકેન વિય તમસ્સ તેન તેન વિપસ્સનાઞાણેન તસ્સ તસ્સ અનત્થસ્સ પહાનં, સેય્યથિદં – નામરૂપવવત્થાનેન સક્કાયદિટ્ઠિયા, પચ્ચયપરિગ્ગહેન અહેતુવિસમહેતુદિટ્ઠીનં, કઙ્ખાવિતરણેન કથંકથીભાવસ્સ, કલાપસમ્મસનેન ‘‘અહં મમા’’તિ ગાહસ્સ, મગ્ગામગ્ગવવત્થાનેન અમગ્ગે મગ્ગસઞ્ઞાય, ઉદયદસ્સનેન ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા, વયદસ્સનેન સસ્સતદિટ્ઠિયા, ભયદસ્સનેન સભયે અભયસઞ્ઞાય, આદીનવદસ્સનેન અસ્સાદસઞ્ઞાય, નિબ્બિદાનુપસ્સનેન અભિરતિસઞ્ઞાય, મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણેન અમુઞ્ચિતુકમ્યતાય, ઉપેક્ખાઞાણેન અનુપેક્ખાય, અનુલોમઞાણેન ધમ્મટ્ઠિતિયં ¶ નિબ્બાને ચ પટિલોમભાવસ્સ, ગોત્રભુના સઙ્ખારનિમિત્તગાહસ્સ પહાનં, એતં તદઙ્ગપ્પહાનં નામ.

યં પન ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના પવત્તિભાવનિવારણતો ઘટપ્પહારેન વિય ઉદકપિટ્ઠે સેવાલસ્સ તેસં તેસં નીવરણાદિધમ્માનં પહાનં, ઇદં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં નામ. યં ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા તંતંમગ્ગવતો અત્તનો સન્તાને ‘‘દિટ્ઠિગતાનં પહાનાયા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૨૭૭; વિભ. ૬૨૮) નયેન વુત્તસ્સ સમુદયપક્ખિકસ્સ કિલેસગ્ગણસ્સ અચ્ચન્તઅપ્પવત્તિભાવેન પહાનં, ઇદં સમુચ્છેદપ્પહાનં નામ. યં પન ફલક્ખણે પટિપ્પસ્સદ્ધત્તં કિલેસાનં, ઇદં પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં નામ. યં સબ્બસઙ્ખતનિસ્સટત્તા પહીનસબ્બસઙ્ખતં નિબ્બાનં, ઇદં નિસ્સરણપ્પહાનં નામ. સબ્બમ્પિ ચેતં પહાનં યસ્મા ચાગટ્ઠેન પહાનં, વિનયનટ્ઠેન વિનયો, તસ્મા ‘‘પહાનવિનયો’’તિ વુચ્ચતિ, તંતંપહાનવતો વા તસ્સ તસ્સ વિનયસ્સ સમ્ભવતોપેતં ‘‘પહાનવિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. એવં પહાનવિનયોપિ પઞ્ચધા ભિજ્જતીતિ વેદિતબ્બો.

એવમયં ¶ ¶ સઙ્ખેપતો દુવિધો, પભેદતો ચ દસવિધો વિનયો ભિન્નસંવરત્તા પહાતબ્બસ્સ ચ અપ્પહીનત્તા યસ્મા એતસ્સ અસ્સુતવતો પુથુજ્જનસ્સ નત્થિ, તસ્મા અભાવતો તસ્સ અયં ‘‘અવિનીતો’’તિ વુચ્ચતીતિ. એસ નયો સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી સપ્પુરિસધમ્મસ્સ અકોવિદો સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતોતિ એત્થાપિ. નિન્નાનાકારણઞ્હિ એતં અત્થતો. યથાહ – ‘‘યેવ તે અરિયા, તેવ તે સપ્પુરિસા. યેવ તે સપ્પુરિસા, તેવ તે અરિયા. યોવ સો અરિયાનં ધમ્મો, સોવ સો સપ્પુરિસાનં ધમ્મો. યોવ સો સપ્પુરિસાનં ધમ્મો, સોવ સો અરિયાનં ધમ્મો. યેવ તે અરિયવિનયા, તેવ તે સપ્પુરિસવિનયા. યેવ તે સપ્પુરિસવિનયા, તેવ તે અરિયવિનયા. અરિયેતિ વા સપ્પુરિસેતિ વા, અરિયધમ્મેતિ વા સપ્પુરિસધમ્મેતિ વા, અરિયવિનયેતિ વા સપ્પુરિસવિનયેતિ વા એસેસે એકે એકટ્ઠે સમે સમભાગે તજ્જાતે તઞ્ઞેવા’’તિ.

કસ્મા પન થેરો અત્તાનુદિટ્ઠિયા કતમેહિ વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતીતિ પુચ્છિત્વા તં અવિસ્સજ્જેત્વાવ ‘‘ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો’’તિ એવં પુથુજ્જનં નિદ્દિસીતિ? પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય તં અત્થં આવિકાતું પઠમં પુથુજ્જનં નિદ્દિસીતિ વેદિતબ્બં.

૧૩૧. એવં પુથુજ્જનં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ અભિનિવેસુદ્દેસં દસ્સેન્તો રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિઆદિમાહ ¶ . તત્થ રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિ રૂપક્ખન્ધં કસિણરૂપઞ્ચ ‘‘અત્તા’’તિ દિટ્ઠિપસ્સનાય સમનુપસ્સતિ. નિદ્દેસે પનસ્સ રૂપક્ખન્ધે અભિનિવેસો પઞ્ચક્ખન્ધાધિકારત્તા પાકટોતિ તં અવત્વા કસિણરૂપમેવ ‘‘રૂપ’’ન્તિ સામઞ્ઞવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. રૂપવન્તં વા અત્તાનન્તિ અરૂપં ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તં અત્તાનં રૂપવન્તં સમનુપસ્સતિ. અત્તનિ વા રૂપન્તિ અરૂપમેવ ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તસ્મિં અત્તનિ રૂપં સમનુપસ્સતિ. રૂપસ્મિં વા અત્તાનન્તિ અરૂપમેવ ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તં અત્તાનં રૂપસ્મિં સમનુપસ્સતિ.

તત્થ ¶ રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિ સુદ્ધરૂપમેવ ‘‘અત્તા’’તિ કથિતં. રૂપવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા રૂપં, રૂપસ્મિં વા અત્તાનં, વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, સઞ્ઞં, સઙ્ખારે, વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિ ઇમેસુ સત્તસુ ઠાનેસુ અરૂપં ‘‘અત્તા’’તિ કથિતં. વેદનાવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા વેદનં, વેદનાય વા અત્તાનન્તિ એવં ચતૂસુ ખન્ધેસુ તિણ્ણં તિણ્ણં ¶ વસેન દ્વાદસસુ ઠાનેસુ રૂપારૂપમિસ્સકો અત્તા કથિતો. તા પન વીસતિપિ દિટ્ઠિયો મગ્ગાવરણા, ન સગ્ગાવરણા, સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝા.

ઇદાનિ તં નિદ્દિસન્તો કથં રૂપન્તિઆદિમાહ. તત્થ પથવીકસિણન્તિ પથવીમણ્ડલં નિસ્સાય ઉપ્પાદિતં પટિભાગનિમિત્તસઙ્ખાતં સકલફરણવસેન પથવીકસિણં. અહન્તિ અત્તાનમેવ સન્ધાય ગણ્હાતિ. અત્તન્તિ અત્તાનં. અદ્વયન્તિ એકમેવ. તેલપ્પદીપસ્સાતિ તેલયુત્તસ્સ પદીપસ્સ. ઝાયતોતિ જલતો. યા અચ્ચિ, સો વણ્ણોતિઆદિ અચ્ચિં મુઞ્ચિત્વા વણ્ણસ્સ અભાવતો વુત્તં. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થૂતિ તદુભયં એકતો કત્વા રૂપવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

આપોકસિણાદીનિ આપાદીનિ નિસ્સાય ઉપ્પાદિતકસિણનિમિત્તાનેવ. પરિચ્છિન્નાકાસકસિણં પન રૂપજ્ઝાનસ્સ આરમ્મણં હોન્તમ્પિ આકાસકસિણન્તિ વુચ્ચમાને અરૂપજ્ઝાનારમ્મણેન કસિણુગ્ઘાટિમાકાસેન સંકિણ્ણં હોતીતિ ન ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. રૂપાધિકારત્તા વિઞ્ઞાણકસિણં ન ગહેતબ્બમેવાતિ. ઇધેકચ્ચો વેદનં સઞ્ઞં સઙ્ખારે વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિ ચત્તારો ખન્ધે અભિન્દિત્વા એકતો ગહણવસેન વુત્તં. સો હિ ચિત્તચેતસિકાનં વિસું વિસું કરણે અસમત્થત્તા સબ્બે એકતો કત્વા ‘‘અત્તા’’તિ ગણ્હાતિ. ઇમિના રૂપેન રૂપવાતિ એત્થ સરીરરૂપમ્પિ કસિણરૂપમ્પિ લબ્ભતિ. છાયાસમ્પન્નોતિ છાયાય સમ્પન્નો અવિરળો. તમેનાતિ એત્થ એન-સદ્દો નિપાતમત્તં, તમેતન્તિ વા અત્થો. છાયાવાતિ વિજ્જમાનચ્છાયો ¶ . રૂપં અત્તાતિ ¶ અગ્ગહિતેપિ રૂપં અમુઞ્ચિત્વા દિટ્ઠિયા ઉપ્પન્નત્તા રૂપવત્થુકાતિ વુત્તં.

અત્તનિ રૂપં સમનુપસ્સતીતિ સરીરરૂપસ્સ કસિણરૂપસ્સ ચ ચિત્તનિસ્સિતત્તા તસ્મિં અરૂપસમુદાયે અત્તનિ તં રૂપં સમનુપસ્સતિ. અયં ગન્ધોતિ ઘાયિતગન્ધં આહ. ઇમસ્મિં પુપ્ફેતિ પુપ્ફનિસ્સિતત્તા ગન્ધસ્સ એવમાહ.

રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતીતિ યત્થ રૂપં ગચ્છતિ, તત્થ ચિત્તં ગચ્છતિ. તસ્મા રૂપનિસ્સિતં ચિત્તં ગહેત્વા તં અરૂપસમુદાયં અત્તાનં તસ્મિં રૂપે સમનુપસ્સતિ. ઓળારિકત્તા રૂપસ્સ ઓળારિકાધારં કરણ્ડકમાહ.

૧૩૨. ઇધેકચ્ચો ¶ ચક્ખુસમ્ફસ્સજં વેદનન્તિઆદીસુ વિસું વિસું વેદનાય દિટ્ઠિગહણે અસતિપિ વેદનાતિ એકગ્ગહણેન ગહિતે સબ્બાસં વેદનાનં અન્તોગધત્તા વિસું વિસું ગહિતા એવ હોન્તીતિ વિસું વિસું યોજના કતાતિ વેદિતબ્બા. સો હિ અનુભવનવસેન વેદનાય ઓળારિકત્તા વેદનંયેવ ‘‘અત્તા’’તિ ગણ્હાતિ. સઞ્ઞં સઙ્ખારે વિઞ્ઞાણં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિ સઞ્ઞાદયો અરૂપધમ્મે રૂપઞ્ચ એકતો કત્વા ‘‘અત્તા’’તિ સમનુપસ્સતિ. ઉમ્મત્તકો વિય હિ પુથુજ્જનો યથા યથા ઉપટ્ઠાતિ, તથા તથા ગણ્હાતિ.

૧૩૩. ચક્ખુસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞન્તિઆદીસુ સઞ્જાનનવસેન સઞ્ઞાય પાકટત્તા સઞ્ઞં ‘‘અત્તા’તિ ગણ્હાતિ. સેસં વેદનાય વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.

૧૩૪. ચક્ખુસમ્ફસ્સજં ચેતનન્તિઆદીસુ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નેસુ ધમ્મેસુ ચેતનાય પધાનત્તા પાકટત્તા ચ ચેતના એવ નિદ્દિટ્ઠા. તાય ઇતરેપિ નિદ્દિટ્ઠાવ હોન્તિ. સો પન ચેતસિકભાવવસેન પાકટત્તા ચેતનં ‘‘અત્તા’’તિ ગણ્હાતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

૧૩૫. ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિઆદીસુ વિજાનનવસેન ચિત્તસ્સ પાકટત્તા ચિત્તં ‘‘અત્તા’’તિ ગણ્હાતિ. સેસમેત્થાપિ વુત્તનયમેવ.

અત્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. મિચ્છાદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૩૬. મિચ્છાદિટ્ઠિ ¶ ¶ હેટ્ઠા વુત્તત્થાયેવ. અયં પન અપરો નયો – નત્થિ દિન્નન્તિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિકત્તા દાનફલં પટિક્ખિપતિ. નત્થિ યિટ્ઠન્તિ એત્થ યિટ્ઠન્તિ ખુદ્દકયઞ્ઞો. હુતન્તિ મહાયઞ્ઞો. દ્વિન્નમ્પિ ફલં પટિક્ખિપતિ. નત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકોતિ દાનફલસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા સીલાદીનં પુઞ્ઞકમ્માનં, પાણાતિપાતાદીનં પાપકમ્માનં ફલં પટિક્ખિપતિ. નત્થિ અયં લોકોતિ પુરે કતેન કમ્મુના. નત્થિ પરો લોકોતિ ઇધ કતેન કમ્મુના. નત્થિ માતા, નત્થિ પિતાતિ તેસુ કતકમ્માનં ફલં પટિક્ખિપતિ. નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકાતિ કમ્મહેતુકં ઉપપત્તિં પટિક્ખિપતિ. નત્થિ લોકે સમણબ્રાહ્મણા…પે… પવેદેન્તીતિ ઇધલોકપરલોકે પસ્સિતું અભિઞ્ઞાપટિલાભાય પટિપદં પટિક્ખિપતિ. ઇધ પાળિયં પન નત્થિ દિન્નન્તિ વત્થૂતિ નત્થિ દિન્નન્તિ વુચ્ચમાનં દાનં, તસ્સા દિટ્ઠિયા વત્થૂતિ અત્થો ¶ . એવંવાદો મિચ્છાતિ એવં નત્થિ દિન્નન્તિ વાદો વચનં મિચ્છા વિપરીતોતિ અત્થો.

મિચ્છાદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સક્કાયદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૩૭. સક્કાયદિટ્ઠિ પન અત્તાનુદિટ્ઠિયેવ, અઞ્ઞત્થ આગતપરિયાયવચનદસ્સનત્થં વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

સક્કાયદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સસ્સતદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૩૮. સક્કાયવત્થુકાય સસ્સતદિટ્ઠિયાતિ કમ્મધારયસમાસો. રૂપવન્તં વા અત્તાનન્તિઆદીનં પન્નરસન્નં વચનાનં અન્તે સમનુપસ્સતીતિ સમ્બન્ધો કાતબ્બો, પાઠો વા. અઞ્ઞથા હિ ન ઘટીયતીતિ. એવં ‘‘રૂપવન્તં વા અત્તાનં સમનુપસ્સતી’’તિ એકમેવ દસ્સેત્વા સેસા ચુદ્દસ સંખિત્તા.

સસ્સતદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. ઉચ્છેદદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૩૯. સક્કાયવત્થુકાય ¶ ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા એવં ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ એકમેવ દસ્સેત્વા સેસા ચતસ્સો સંખિત્તા.

ઉચ્છેદદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. અન્તગ્ગાહિકાદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૪૦. અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઠમવારે આકારપુચ્છા. દુતિયે આકારગહણં. તતિયે આકારવિસ્સજ્જનં. તત્થ લોકોતિ અત્તા. સો અન્તોતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપટિપક્ખેસુ સસ્સતુચ્છેદન્તેસુ ¶ સસ્સતગ્ગાહે સસ્સતન્તો, અસસ્સતગ્ગાહે ઉચ્છેદન્તો. પરિત્તં ઓકાસન્તિ સુપ્પમત્તં વા સરાવમત્તં વા ખુદ્દકં ઠાનં. નીલકતો ફરતીતિ નીલન્તિ આરમ્મણં કરોતિ. અયં લોકોતિ અત્તાનં સન્ધાય વુત્તં. પરિવટુમોતિ સમન્તતો પરિચ્છેદવા. અન્તસઞ્ઞીતિ અન્તવાતિસઞ્ઞી. અન્તો અસ્સ અત્થીતિ અન્તોતિ ગહેતબ્બં. યં ફરતીતિ યં કસિણરૂપં ફરતિ. તં વત્થુ ચેવ લોકો ચાતિ તં કસિણરૂપં આરમ્મણઞ્ચેવ આલોકિયટ્ઠેન લોકો ચ. યેન ફરતીતિ યેન ચિત્તેન ફરતિ. સો અત્તા ચેવ લોકો ચાતિ અત્તાનમપેક્ખિત્વા પુલ્લિઙ્ગં કતં, તં ચિત્તં અત્તા ચેવ આલોકનટ્ઠેન લોકો ચાતિ વુત્તં હોતિ. અન્તવાતિ અન્તો. ઓકાસકતો ફરતીતિ આલોકકસિણવસેન તેજોકસિણવસેન ¶ ઓદાતકસિણવસેન વા ઓભાસોતિ ફરતિ. નીલાદીનં પઞ્ચન્નં પભસ્સરકસિણાનંયેવ ગહિતત્તા પથવીઆપોવાયોકસિણવસેન અત્તાભિનિવેસો ન હોતીતિ ગહેતબ્બં.

વિપુલં ઓકાસન્તિ ખલમણ્ડલમત્તાદિવસેન મહન્તં ઠાનં. અનન્તવાતિ વુદ્ધઅનન્તવા. અપરિયન્તોતિ વુદ્ધઅપરિયન્તો. અનન્તસઞ્ઞીતિ અનન્તોતિસઞ્ઞી. તં જીવન્તિ સો જીવો. લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. જીવોતિ ચ અત્તા એવ. રૂપાદીનિ પઞ્ચપિ પરિવટુમટ્ઠેન સરીરં. જીવં ન સરીરન્તિ અત્તસઙ્ખાતો જીવો રૂપસઙ્ખાતં સરીરં ન હોતિ. એસ નયો વેદનાદીસુ. તથાગતોતિ સત્તો. અરહન્તિ એકે. પરં મરણાતિ મરણતો ઉદ્ધં, પરલોકેતિ અત્થો. રૂપં ઇધેવ મરણધમ્મન્તિ અત્તનો પાકટક્ખન્ધસીસેન પઞ્ચક્ખન્ધગ્ગહણં, તં ઇમસ્મિંયેવ લોકે નસ્સનપકતિકન્તિ અત્થો. સેસક્ખન્ધેસુપિ એસેવ નયો. કાયસ્સ ભેદાતિ ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતસ્સ કાયસ્સ ¶ ભેદતો પરં. ઇમિના વચનેન ‘‘પરં મરણા’’તિ એતસ્સ ઉદ્દેસસ્સ અત્થો વુત્તો. હોતિપીતિઆદીસુ હોતીતિ મૂલપદં. ચતૂસુપિ અપિ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો. તિટ્ઠતીતિ સસ્સતત્તા તિટ્ઠતિ, ન ચવતીતિ અત્થો. ‘‘હોતી’’તિ પદસ્સ વા અત્થવિસેસનત્થં ‘‘તિટ્ઠતી’’તિ ¶ પદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઉપ્પજ્જતીતિ અણ્ડજજલાબુજયોનિપવેસવસેન ઉપ્પજ્જતિ નામ, નિબ્બત્તતીતિ સંસેદજઓપપાતિકયોનિપવેસવસેન નિબ્બત્તતિ નામાતિ અત્થયોજના વેદિતબ્બા. ઉચ્છિજ્જતીતિ પબન્ધાભાવવસેન. વિનસ્સતીતિ ભઙ્ગવસેન. ન હોતિ પરં મરણાતિ પુરિમપદાનં અત્થવિવરણં, ચુતિતો ઉદ્ધં ન વિજ્જતીતિ અત્થો. હોતિ ચ ન ચ હોતીતિ એકચ્ચસસ્સતિકાનં દિટ્ઠિ, એકેન પરિયાયેન હોતિ, એકેન પરિયાયેન ન હોતીતિ અત્થો. જીવભાવેન હોતિ, પુબ્બજીવસ્સ અભાવેન ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. નેવ હોતિ ન ન હોતીતિ અમરાવિક્ખેપિકાનં દિટ્ઠિ, હોતીતિ ચ નેવ હોતિ, ન હોતીતિ ચ ન હોતીતિ અત્થો. અનુવાદભયા મુસાવાદભયા ચ મન્દત્તા મોમૂહત્તા ચ પુબ્બવુત્તનયસ્સ પટિક્ખેપમત્તં કરોતિ. ઇમેહિ પઞ્ઞાસાય આકારેહીતિ યથાવુત્તાનં દસન્નં પઞ્ચકાનં વસેન પઞ્ઞાસાય આકારેહીતિ.

અન્તગ્ગાહિકાદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૪૧. પુબ્બન્તાપરન્તાનુદિટ્ઠીસુ ¶ સસ્સતં વદન્તીતિ સસ્સતવાદા. અથ વા વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, દિટ્ઠિગતસ્સેતં અધિવચનં. સસ્સતન્તિ વાદોપિ સસ્સતયોગેન સસ્સતો, સસ્સતો વાદો એતેસન્તિ સસ્સતવાદા. તથા એકચ્ચં સસ્સતન્તિ વાદો એકચ્ચસસ્સતો, સો એતેસં અત્થીતિ એકચ્ચસસ્સતિકા. તથા અન્તવા, અનન્તવા, અન્તવા ચ અનન્તવા ચ, નેવન્તવા નાનન્તવાતિ પવત્તો વાદો અન્તાનન્તો, સો એતેસં અત્થીતિ અન્તાનન્તિકા. ન મરતીતિ અમરા. કા સા? ‘‘એવમ્પિ મે નો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૬૨-૬૩) નયેન પરિયન્તરહિતસ્સ દિટ્ઠિગતિકસ્સ દિટ્ઠિ ચેવ વાચા ચ. વિવિધો ખેપો વિક્ખેપો, અમરાય દિટ્ઠિયા, વાચાય વા વિક્ખેપો અમરાવિક્ખેપો, સો એતેસં અત્થીતિ અમરાવિક્ખેપિકા. અપરો નયો – અમરા નામ મચ્છજાતિ ¶ , સા ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાદિવસેન ઉદકે સન્ધાવમાના ગહેતું ન સક્કા હોતિ, એવમેવં અયમ્પિ વાદો ઇતો ચિતો ચ સન્ધાવતિ, ગાહં ન ઉપગચ્છતીતિ અમરાવિક્ખેપોતિ વુચ્ચતિ, સો એતેસં અત્થીતિ અમરાવિક્ખેપિકા. અધિચ્ચસમુપ્પન્નોતિ ¶ અકારણસમુપ્પન્નો અત્તા ચ લોકો ચાતિ દસ્સનં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં, તં એતેસં અત્થીતિ અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા.

પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. અપરન્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૪૨. સઞ્ઞિં વદન્તીતિ સઞ્ઞીવાદા. અસઞ્ઞિં વદન્તીતિ અસઞ્ઞીવાદા. નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞિં વદન્તીતિ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા. અથ વા સઞ્ઞીતિ પવત્તો વાદો સઞ્ઞીવાદો, સો યેસં અત્થીતિ તે સઞ્ઞીવાદા, તથા અસઞ્ઞીવાદા, નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા ચ. ઉચ્છેદં વદન્તીતિ ઉચ્છેદવાદા. દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખધમ્મો, તત્થ તત્થ પટિલદ્ધઅત્તભાવસ્સેતં અધિવચનં. દિટ્ઠધમ્મે નિબ્બાનં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં, ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે દુક્ખવૂપસમોતિ અત્થો, તં વદન્તીતિ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા. ઇમસ્મિં પનત્થે વિત્થારિયમાને સાટ્ઠકથં સકલં બ્રહ્મજાલસુત્તં વત્તબ્બં હોતિ. એવઞ્ચ સતિ અતિપપઞ્ચો હોતીતિ ન વિત્થારિતો. તદત્થિકેહિ તં અપેક્ખિત્વા ગહેતબ્બો.

અપરન્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦-૧૨. સઞ્ઞોજનિકાદિદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૪૩. યસ્મા ¶ સઞ્ઞોજનિકા દિટ્ઠિ સબ્બદિટ્ઠિસાધારણા, તસ્મા તસ્સા સબ્બદિટ્ઠિસઞ્ઞોજનત્તા સબ્બદિટ્ઠિસાધારણો અત્થો નિદ્દિટ્ઠો. સો હેટ્ઠા વુત્તદિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનેવ.

૧૪૪. માનવિનિબન્ધદિટ્ઠીસુ ચક્ખુ અહન્તિ અભિનિવેસપરામાસોતિ માનપુબ્બકો અભિનિવેસપરામાસો. ન હિ દિટ્ઠિ માનસમ્પયુત્તા હોતિ. તેનેવ ચ માનવિનિબન્ધાતિ વુત્તં, માનપટિબન્ધા માનમૂલકાતિ અત્થો.

૧૪૫. ચક્ખુ મમન્તિ અભિનિવેસપરામાસોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. એત્થ પન ‘‘મમા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘મમ’’ન્તિ અનુનાસિકાગમો વેદિતબ્બો. ‘‘અહ’’ન્તિ માનવિનિબન્ધાય ¶ ¶ રૂપાદીનિપિ અજ્ઝત્તિકાનેવ. ન હિ કસિણરૂપં વિના બાહિરાનિ ‘‘અહ’’ન્તિ ગણ્હાતિ. ‘‘મમ’’ન્તિ માનવિનિબન્ધાય પન બાહિરાનિપિ લબ્ભન્તિ. બાહિરાનિપિ હિ ‘‘મમ’’ન્તિ ગણ્હાતિ. યસ્મા પન દુક્ખા વેદના અનિટ્ઠત્તા માનવત્થુ ન હોતિ, તસ્મા છ વેદના તાસં મૂલપચ્ચયા છ ફસ્સા ચ ન ગહિતા. સઞ્ઞાદયો પન ઇધ પચ્છિન્નત્તા ન ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.

સંયોજનિકાદિદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. અત્તવાદપટિસંયુત્તદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૪૬. અત્તવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ અત્તાનુદિટ્ઠિયેવ. અત્તાતિ વાદેન પટિસંયુત્તત્તા પુન એવં વુત્તા.

અત્તવાદપટિસંયુત્તદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪. લોકવાદપટિસંયુત્તદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૪૭. અત્તા ચ લોકો ચાતિ સો એવ અત્તા ચ આલોકનટ્ઠેન લોકો ચાતિ અત્થો. સસ્સતોતિ સસ્સતવાદાનં દિટ્ઠિ. અસસ્સતોતિ ઉચ્છેદવાદાનં. સસ્સતો ચ અસસ્સતો ચાતિ એકચ્ચસસ્સતિકાનં. નેવ સસ્સતો નાસસ્સતોતિ અમરાવિક્ખેપિકાનં. અન્તવાતિ પરિત્તકસિણલાભીનં તક્કિકાનઞ્ચ નિગણ્ઠાજીવિકાનઞ્ચ. અથ વા ઉચ્છેદવાદિનો ‘‘સત્તો જાતિયા પુબ્બન્તવા, મરણેન અપરન્તવા’’તિ વદન્તિ. અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા ‘‘સત્તો જાતિયા પુબ્બન્તવા’’તિ વદન્તિ. અનન્તવાતિ અપ્પમાણકસિણલાભીનં. સસ્સતવાદિનો પન ‘‘પુબ્બન્તાપરન્તા નત્થિ, તેન અનન્તવા’’તિ વદન્તિ. અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા ‘‘અપરન્તેન અનન્તવા’’તિ વદન્તિ.

અન્તવા ¶ ચ અનન્તવા ચાતિ ઉદ્ધમધો અવડ્ઢિત્વા તિરિયં વડ્ઢિતકસિણાનં. નેવ અન્તવા ન અનન્તવાતિ અમરાવિક્ખેપિકાનં.

લોકવાદપટિસંયુત્તદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૫-૧૬. ભવવિભવદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૪૮. ભવવિભવદિટ્ઠીનં ¶ યથાવુત્તદિટ્ઠિતો વિસું અભિનિવેસાભાવતો વિસું નિદ્દેસં અકત્વા યથાવુત્તદિટ્ઠીનંયેવ વસેન ‘‘ઓલીયનં અતિધાવન’’ન્તિ એકેકં આકારં નિદ્દિસિતું પુચ્છં અકત્વા ચ ઓલીયનાભિનિવેસો ભવદિટ્ઠિ, અતિધાવનાભિનિવેસો વિભવદિટ્ઠીતિ આહ. તત્થ ‘‘ભવનિરોધાય ધમ્મે દેસિયમાને ચિત્તં ન પક્ખન્દતી’’તિ (ઇતિવુ. ૪૯) વુત્તઓલીયનાભિનિવેસો, સસ્સતસઞ્ઞાય નિબ્બાનતો સઙ્કોચનાભિનિવેસોતિ અત્થો. ‘‘ભવેનેવ ખો પનેકે અટ્ટીયમાના હરાયમાના ¶ જિગુચ્છમાના વિભવં અભિનન્દન્તી’’તિ વુત્તઅતિધાવનાભિનિવેસો, ઉચ્છેદસઞ્ઞાય નિરોધગામિનિપટિપદાતિક્કમનાભિનિવેસોતિ અત્થો.

ઇદાનિ તાવ ભવવિભવદિટ્ઠિયો સબ્બદિટ્ઠીસુ યોજેત્વા દસ્સેતું અસ્સાદદિટ્ઠિયાતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મા અસ્સાદદિટ્ઠિકા સસ્સતં વા ઉચ્છેદં વા નિસ્સાય ‘‘નત્થિ કામેસુ દોસો’’તિ ગણ્હન્તિ, તસ્મા પઞ્ચતિંસાકારાપિ અસ્સાદદિટ્ઠિયો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયોતિ વુત્તા. તત્થ યસ્મા એકેકાપિ દિટ્ઠિયો સસ્સતગ્ગાહવસેન ભવદિટ્ઠિયો ભવેય્યું, ઉચ્છેદગ્ગાહવસેન વિભવદિટ્ઠિયો ભવેય્યુન્તિ અત્થો. અત્તાનુદિટ્ઠિયા રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિ પઞ્ચસુ રૂપાદિતો અત્તનો અનઞ્ઞત્તા તેસુ ઉચ્છિન્નેસુ અત્તા ઉચ્છિન્નોતિ ગહણતો પઞ્ચ વિભવદિટ્ઠિયોતિ વુત્તં. સેસેસુ પઞ્ચદસસુ ઠાનેસુ રૂપાદિતો અત્તનો અઞ્ઞત્તા તેસુ ઉચ્છિન્નેસુપિ ‘‘અત્તા સસ્સતોતિ ગહણતો પન્નરસ ભવદિટ્ઠિયોતિ વુત્તં.

મિચ્છાદિટ્ઠિયા ‘‘સબ્બાવ તા વિભવદિટ્ઠિયો’’તિ ઉચ્છેદવસેન પવત્તત્તા અન્તવાનન્તવાદિટ્ઠીસુ પરિત્તારમ્મણઅપ્પમાણારમ્મણઝાનલાભિનો દિબ્બચક્ખુના રૂપધાતુયા ચવિત્વા સત્તે અઞ્ઞત્થ ઉપપન્ને પસ્સિત્વા ભવદિટ્ઠિં અપસ્સિત્વા વિભવદિટ્ઠિં ગણ્હન્તિ. તસ્મા તત્થ સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયોતિ ¶ વુત્તં. હોતિ ચ ન ચ હોતીતિ એત્થ હોતિ ચાતિ ભવદિટ્ઠિ, ન ચ હોતીતિ વિભવદિટ્ઠિ. નેવ હોતિ ન ન હોતીતિ એત્થ નેવ હોતીતિ વિભવદિટ્ઠિ, ન ન હોતીતિ ભવદિટ્ઠિ. તસ્મા તત્થ ‘‘સિયા’’તિ વુત્તં.

પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિયા એકચ્ચસસ્સતિકા સસ્સતઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ, અસસ્સતઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ. તસ્મા સા ભવદિટ્ઠિ ચ વિભવદિટ્ઠિ ચ હોતિ. ચત્તારો અન્તાનન્તિકા અન્તાનન્તં અત્તાનં પઞ્ઞપેન્તિ ¶ . તસ્મા સા અત્તાનુદિટ્ઠિસદિસા ભવદિટ્ઠિ ચ વિભવદિટ્ઠિ ચ. ચત્તારો અમરાવિક્ખેપિકા ભવદિટ્ઠિં વા વિભવદિટ્ઠિં વા નિસ્સાય વાચાવિક્ખેપં આપજ્જન્તિ, અવસેસા પન ભવદિટ્ઠિયોવ. તસ્મા તે તે સન્ધાય ¶ ‘‘સિયા’’તિ વુત્તં. અપરન્તાનુદિટ્ઠિયા સત્ત ઉચ્છેદવાદા વિભવદિટ્ઠિયો, અવસેસા ભવદિટ્ઠિયો. તસ્મા તે તે સન્ધાય ‘‘સિયા’’તિ વુત્તં. સઞ્ઞોજનિકદિટ્ઠિયા સબ્બદિટ્ઠીનં વસેન ‘‘સિયા’’તિ વુત્તં. અહન્તિ માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા ચક્ખાદીનં અહન્તિ ગહિતત્તા તેસં વિનાસે અત્તા વિનટ્ઠો હોતીતિ સબ્બાવ તા વિભવદિટ્ઠિયોતિ વુત્તં. અત્તાનુદિટ્ઠિયો વિય મમન્તિ માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા ચક્ખાદિતો અત્તનો અઞ્ઞત્તા તેસં વિનાસેપિ અત્તા ન વિનસ્સતીતિ સબ્બાવ તા ભવદિટ્ઠિયોતિ વુત્તં. લોકવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૧૪૭) નયેન વુત્તત્તા ભવવિભવદિટ્ઠિ પાકટાયેવ. એત્તાવતા અસ્સાદદિટ્ઠાદિકા વિભવદિટ્ઠિપરિયોસાના સોળસ દિટ્ઠિયો તીણિસતઞ્ચ દિટ્ઠાભિનિવેસા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ ચ સક્કાયદિટ્ઠિ ચ અત્તવાદપટિસઞ્ઞુત્તા દિટ્ઠિ ચ અત્થતો એકા પરિયાયેન તિવિધા વુત્તા. સઞ્ઞોજનિકા પન દિટ્ઠિ અવત્થાભેદેન સબ્બાપિ દિટ્ઠિયો હોન્તિ.

ઇદાનિ સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો અસ્સાદદિટ્ઠિયોતિઆદિ અઞ્ઞેન પરિયાયેન યથાયોગં દિટ્ઠિસંસન્દના. તત્થ સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયોતિ યથાવુત્તા અનવસેસા દિટ્ઠિયો. દિટ્ઠિરાગરત્તત્તા તણ્હાસ્સાદનિસ્સિતત્તા ચ અસ્સાદદિટ્ઠિયો, અત્તસિનેહાનુગતત્તા અત્તાનુદિટ્ઠિયો, વિપરીતદસ્સનત્તા મિચ્છાદિટ્ઠિયો, ખન્ધવત્થુકત્તા સક્કાયદિટ્ઠિયો, એકેકસ્સ અન્તસ્સ ગહિતત્તા અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિયો, અનત્થસંયોજનિકત્તા સઞ્ઞોજનિકા દિટ્ઠિયો, અત્તવાદેન યુત્તત્તા અત્તવાદપટિસંયુત્તા ¶ દિટ્ઠિયોતિ ઇમા સત્ત દિટ્ઠિયો સબ્બદિટ્ઠિસઙ્ગાહિકા, સેસા પન નવ દિટ્ઠિયો ન સબ્બદિટ્ઠિસઙ્ગાહિકા.

ઇદાનિ વિત્થારતો વુત્તા સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો દ્વીસુયેવ દિટ્ઠીસુ સઙ્ખિપિત્વા સત્તાનં દિટ્ઠિદ્વયનિસ્સયં દસ્સેન્તો ભવઞ્ચ દિટ્ઠિન્તિગાથમાહ. સબ્બાપિ હિ તા દિટ્ઠિયો ભવદિટ્ઠી ¶ વા હોન્તિ વિભવદિટ્ઠી વા. ભવઞ્ચ દિટ્ઠિં વિભવઞ્ચ દિટ્ઠિન્તિ એત્થ પન ચ-સદ્દો દિટ્ઠિમેવ સમુચ્ચિનોતિ, ન નિસ્સયં. ન હિ એકો ભવવિભવદિટ્ઠિદ્વયં નિસ્સયતિ. યથાહ – ‘‘ઇતિ ભવદિટ્ઠિસન્નિસ્સિતા વા સત્તા હોન્તિ વિભવદિટ્ઠિસન્નિસ્સિતા વા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૩). તક્કિકાતિ તક્કેન વદન્તીતિ તક્કિકા. તે હિ દિટ્ઠિગતિકા સભાવપટિવેધપઞ્ઞાય અભાવા કેવલં તક્કેન વત્તન્તિ. યેપિ ચ ઝાનલાભિનો અભિઞ્ઞાલાભિનો વા દિટ્ઠિં ગણ્હન્તિ, તેપિ તક્કેત્વા ગહણતો તક્કિકા એવ. નિસ્સિતાસેતિ નિસ્સિતાતિ અત્થો. એકમેવ પદં, ‘‘સે’’તિ ¶ નિપાતમત્તં વા. તેસં નિરોધમ્હિ ન હત્થિ ઞાણન્તિ દિટ્ઠિનિસ્સયસ્સ કારણવચનમેતં. સક્કાયદિટ્ઠિનિરોધે નિબ્બાને યસ્મા તેસં ઞાણં નત્થિ, તસ્મા એતં દિટ્ઠિદ્વયં નિસ્સિતાતિ અત્થો. ‘‘ન હિ અત્થિ ઞાણ’’ન્તિ એત્થ હિ-કારો કારણોપદેસે નિપાતો. યત્થાયં લોકો વિપરીતસઞ્ઞીતિ યત્થ સુખે નિરોધમ્હિ અયં સદેવકો લોકો ‘‘દુક્ખ’’મિતિ વિપરીતસઞ્ઞી હોતિ, તસ્મિં નિરોધમ્હિ ન હત્થિ ઞાણન્તિ સમ્બન્ધો. દુક્ખમિતિ વિપરીતસઞ્ઞિતાય ઇદં સુત્તં –

‘‘રૂપા સદ્દા રસા ગન્ધા, ફસ્સા ધમ્મા ચ કેવલા;

ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા ચ, યાવતત્થીતિ વુચ્ચતિ.

‘‘સદેવકસ્સ લોકસ્સ, એતે વો સુખસમ્મતા;

યત્થ ચેતે નિરુજ્ઝન્તિ, તં નેસં દુક્ખસમ્મતં.

‘‘સુખન્તિ દિટ્ઠમરિયેહિ, સક્કાયસ્સુપરોધનં;

પચ્ચનીકમિદં હોતિ, સબ્બલોકેન પસ્સતં.

‘‘યં ¶ પરે સુખતો આહુ, તદરિયા આહુ દુક્ખતો;

યં પરે દુક્ખતો આહુ, તદરિયા સુખતો વિદૂ.

‘‘પસ્સ ધમ્મં દુરાજાનં, સમ્પમૂળ્હેત્થવિદ્દસુ;

નિવુતાનં તમો હોતિ, અન્ધકારો અપસ્સતં.

‘‘સતઞ્ચ ¶ વિવટં હોતિ, આલોકો પસ્સતામિવ;

સન્તિકે ન વિજાનન્તિ, મગા ધમ્મસ્સકોવિદા.

‘‘ભવરાગપરેતેહિ, ભવસોતાનુસારિભિ;

મારધેય્યાનુપન્નેહિ, નાયં ધમ્મો સુસમ્બુધો.

‘‘કો ¶ નુ અઞ્ઞત્ર અરિયેભિ, પદં સમ્બુદ્ધુમરહતિ;

યં પદં સમ્મદઞ્ઞાય, પરિનિબ્બન્તિ અનાસવા’’તિ. (સુ. નિ. ૭૬૪-૭૭૧);

૧૪૯. ઇદાનિ સબ્બાસં દિટ્ઠીનં દિટ્ઠિદ્વયભાવં દિટ્ઠિસમુગ્ઘાતકઞ્ચ સમ્માદિટ્ઠિં સુત્તતો દસ્સેતુકામો, દ્વીહિ ભિક્ખવેતિ સુત્તં આહરિ. તત્થ દેવાતિ બ્રહ્માનોપિ વુચ્ચન્તિ. ઓલીયન્તીતિ સઙ્કુચન્તિ. અતિધાવન્તીતિ અતિક્કમિત્વા ગચ્છન્તિ. ચક્ખુમન્તોતિ પઞ્ઞવન્તો. ચ-સદ્દો અતિરેકત્થો. ભવારામાતિ ભવો આરામો અભિરમટ્ઠાનં એતેસન્તિ ભવારામા. ભવરતાતિ ભવે અભિરતા. ભવસમ્મુદિતાતિ ભવેન સન્તુટ્ઠા. દેસિયમાનેતિ તથાગતેન વા તથાગતસાવકેન વા દેસિયમાને. ન પક્ખન્દતીતિ ધમ્મદેસનં વા ભવનિરોધં વા ન પવિસતિ. ન પસીદતીતિ તત્થ પસાદં ન પાપુણાતિ. ન સન્તિટ્ઠતીતિ ¶ તત્થ ન પતિટ્ઠાતિ. નાધિમુચ્ચતીતિ તત્થ ઘનભાવં ન પાપુણાતિ. એત્તાવતા સસ્સતદિટ્ઠિ વુત્તા.

અટ્ટીયમાનાતિ દુક્ખં પાપુણમાના. હરાયમાનાતિ લજ્જં પાપુણમાના. જિગુચ્છમાનાતિ જિગુચ્છં પાપુણમાના. વિભવં અભિનન્દન્તીતિ ઉચ્છેદં પટિચ્ચ તુસ્સન્તિ, ઉચ્છેદં પત્થયન્તીતિ વા અત્થો. કિરાતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો. ભોતિ આલપનમેતં. સન્તન્તિ નિબ્બુતં. પણીતન્તિ દુક્ખાભાવતો પણીતં, પધાનભાવં નીતન્તિ વા પણીતં. યાથાવન્તિ યથાસભાવં. એત્તાવતા ઉચ્છેદદિટ્ઠિ વુત્તા.

ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. ભૂતન્તિ હેતુતો સઞ્જાતં ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતં દુક્ખં. ભૂતતો પસ્સતીતિ ઇદં ભૂતં દુક્ખન્તિ પસ્સતિ. નિબ્બિદાયાતિ વિપસ્સનત્થાય. વિરાગાયાતિ અરિયમગ્ગત્થાય. નિરોધાયાતિ નિબ્બાનત્થાય. પટિપન્નો હોતીતિ તદનુરૂપં પટિપદં પટિપન્નો હોતિ. એવં પસ્સન્તીતિ ઇમિના પકારેન પુબ્બભાગે લોકિયઞાણેન, પટિવેધકાલે લોકુત્તરઞાણેન પસ્સન્તિ. એત્તાવતા સમ્માદિટ્ઠિ વુત્તા.

ઇદાનિ ¶ દ્વીહિ ગાથાહિ તસ્સા સમ્માદિટ્ઠિયા આનિસંસં દસ્સેતિ. તત્થ યો ભૂતં ભૂતતો દિસ્વાતિ દુક્ખં પરિઞ્ઞાભિસમયેન અભિસમેત્વાતિ અત્થો. ભૂતસ્સ ચ અતિક્કમન્તિ નિરોધં સચ્છિકિરિયાભિસમયેન અભિસમેત્વાતિ અત્થો. યથાભૂતેધિમુચ્ચતીતિ મગ્ગભાવનાભિસમયવસેન યથાસભાવે નિરોધે ‘‘એતં સન્તં, એતં પણીત’’ન્તિ અધિમુચ્ચતિ. ભવતણ્હા પરિક્ખયાતિ સમુદયસ્સ પહાનેનાતિ અત્થો. અસતિપિ ચેત્થ સચ્ચાનં નાનાભિસમયત્તે ‘‘દિસ્વા’’તિ પુબ્બકાલિકવચનં ¶ સદ્ધિં પુબ્બભાગપટિપદાય વોહારવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ન હિ પુબ્બં પસ્સિત્વા પચ્છા અધિમુચ્ચતિ. ચતુસચ્ચાભિસમયો સમાનકાલમેવ હોતિ. સમાનકાલેપિ વા પુબ્બકાલિકાનિ પદાનિ ભવન્તીતિ ન દોસો. સ ¶ વેતિ એકંસેન સો અરહં. ભૂતપરિઞ્ઞાતોતિ દુક્ખં પરિઞ્ઞાતવા. વીતતણ્હોતિ વિગતતણ્હો. ભવાભવેતિ ખુદ્દકે ચ મહન્તે ચ ભવે. વુદ્ધિઅત્થેપિ હિ અ-કારસ્સ સમ્ભવતો અભવોતિ મહાભવો. સો પન ખુદ્દકમહન્તભાવો ઉપાદાયુપાદાય વેદિતબ્બો. અથ વા ભવેતિ સસ્સતે. અભવેતિ ઉચ્છેદે. તદુભયેપિ દિટ્ઠિરાગાભાવેન વીતતણ્હો. ભૂતસ્સ વિભવાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ સમુચ્છેદા. નાગચ્છતિ પુનબ્ભવન્તિ અરહતો પરિનિબ્બાનં વુત્તં.

૧૫૦. તયો પુગ્ગલાતિઆદિ મિચ્છાદિટ્ઠિકગરહણત્થં સમ્માદિટ્ઠિકપસંસનત્થં વુત્તં. તત્થ વિરૂપભાવં પન્ના ગતા દિટ્ઠિ એતેસન્તિ વિપન્નદિટ્ઠી. સુન્દરભાવં પન્ના ગતા દિટ્ઠિ એતેસન્તિ સમ્પન્નદિટ્ઠી. તિત્થિયોતિ તિત્થં વુચ્ચતિ દિટ્ઠિ, તં પટિપન્નત્તા તિત્થે સાધુ, તિત્થં યસ્સ અત્થીતિ વા તિત્થિયો. ઇતો બહિદ્ધા પબ્બજ્જૂપગતો. તિત્થિયસાવકોતિ તેસં દિટ્ઠાનુગતિમાપન્નો ગહટ્ઠો. યો ચ મિચ્છાદિટ્ઠિકોતિ તદુભયભાવં અનુપગન્ત્વા યાય કાયચિ દિટ્ઠિયા મિચ્છાદિટ્ઠિકો.

તથાગતોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો. પચ્ચેકબુદ્ધોપિ એત્થેવ સઙ્ગહિતો. તથાગતસાવકોતિ મગ્ગપ્પત્તો ફલપ્પત્તો ચ. યો ચ સમ્માદિટ્ઠિકોતિ તદુભયવિનિમુત્તો લોકિયસમ્માદિટ્ઠિયા સમ્માદિટ્ઠિકો.

ગાથાસુ કોધનોતિ યો અભિણ્હં કુજ્ઝતિ, સો. ઉપનાહીતિ તમેવ કોધં વડ્ઢેત્વા ઉપનન્ધનસીલો. પાપમક્ખીતિ લામકભૂતમક્ખવા. માયાવીતિ કતપાપપટિચ્છાદનવા. વસલોતિ હીનજચ્ચો. વિસુદ્ધોતિ ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિયા ¶ વિસુદ્ધો. સુદ્ધતં ગતોતિ મગ્ગફલસઙ્ખાતં સુદ્ધભાવં ગતો. મેધાવીતિ પઞ્ઞવા. ઇમાય ગાથાય લોકુત્તરસમ્માદિટ્ઠિસમ્પન્નો એવ થોમિતો.

વિપન્નદિટ્ઠિયો સમ્પન્નદિટ્ઠિયોતિ પુગ્ગલવોહારં પહાય ધમ્મમેવ ગરહન્તો થોમેન્તો ચ આહ. એતં મમાતિ તણ્હામઞ્ઞનવસેન દિટ્ઠિ. એસોહમસ્મીતિ માનમઞ્ઞનમૂલિકા ¶ દિટ્ઠિ. એસો મે અત્તાતિ દિટ્ઠિમઞ્ઞનમેવ.

એતં ¶ મમાતિ કા દિટ્ઠીતિઆદીહિ તિસ્સન્નં વિપન્નદિટ્ઠીનં વિભાગઞ્ચ ગણનઞ્ચ કાલસઙ્ગહઞ્ચ પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં. તત્થ કા દિટ્ઠીતિ અનેકાસુ દિટ્ઠીસુ કતમા દિટ્ઠીતિ અત્થો. કતમન્તાનુગ્ગહિતાતિ પુબ્બન્તાપરન્તસઙ્ખાતકાલદ્વયે કતમેન કાલેન અનુગ્ગહિતા, અનુબદ્ધાતિ અત્થો. યસ્મા ‘‘એતં મમા’’તિ પરામસન્તો ‘‘એતં મમ અહોસિ, એવં મમ અહોસિ, એત્તકં મમ અહોસી’’તિ અતીતં વત્થું અપદિસિત્વા પરામસતિ, તસ્મા પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ હોતિ. પુબ્બન્તાનુગ્ગહિતા ચ તા દિટ્ઠિયો હોન્તિ. યસ્મા ‘‘એસોહમસ્મી’’તિ પરામસન્તો ‘‘ઇમિનાહં સીલેન વા વતેન વા તપેન વા બ્રહ્મચરિયેન વા એસોસ્મિ વિસુજ્ઝિસ્સામી’’તિ અનાગતફલં ઉપાદાય પરામસતિ, તસ્મા અપરન્તાનુદિટ્ઠિ હોતિ. અપરન્તાનુગ્ગહિતા ચ તા દિટ્ઠિયો હોન્તિ. યસ્મા ‘‘એસો મે અત્તા’’તિ પરામસન્તો અતીતાનાગતં ઉપાદિન્નસન્તતિં ઉપાદાય ‘‘એસો મે અત્તા’’તિ પરામસતિ, સક્કાયદિટ્ઠિવસેન ચ પરામસતિ, તસ્મા સક્કાયદિટ્ઠિ હોતિ. પુબ્બન્તાપરન્તાનુગ્ગહિતા ચ તા દિટ્ઠિયો હોન્તિ. યસ્મા પન સક્કાયદિટ્ઠિપ્પમુખાયેવ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો હોન્તિ, સક્કાયદિટ્ઠિસમુગ્ઘાતેનેવ ચ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો સમુગ્ઘાતં ગચ્છન્તિ, તસ્મા સક્કાયદિટ્ઠિપ્પમુખેન દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનીતિ વુત્તા, સક્કાયદિટ્ઠિપ્પમુખેન સક્કાયદિટ્ઠિદ્વારેન દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ હોન્તીતિ અત્થો. સક્કાયદિટ્ઠિપ્પમુખાનીતિ પાઠો સુન્દરતરો. સક્કાયદિટ્ઠિ પમુખા આદિ એતેસન્તિ સક્કાયદિટ્ઠિપ્પમુખાનિ. કાનિ તાનિ? દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ.

‘‘કા દિટ્ઠી’’તિ પુચ્છાય વીસતિવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ, વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠીતિ વિસ્સજ્જનં. ‘‘કતિ દિટ્ઠિયો’’તિ પુચ્છાય ¶ સક્કાયદિટ્ઠિપ્પમુખાનિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનીતિ વિસ્સજ્જનં. સાયેવ પન સક્કાયદિટ્ઠિ ‘‘એસો મે અત્તા’’તિ ¶ વચનસામઞ્ઞેન અત્તાનુદિટ્ઠીતિ વુત્તા. તસ્સા વુત્તાય અત્તવાદપટિસઞ્ઞુત્તા દિટ્ઠિપિ વુત્તાયેવ હોતિ.

૧૫૧. યે કેચિ, ભિક્ખવેતિઆદિસુત્તાહરણં સમ્પન્નદિટ્ઠિપુગ્ગલસમ્બન્ધેન સમ્પન્નદિટ્ઠિપુગ્ગલવિભાગદસ્સનત્થં કતં. તત્થ નિટ્ઠં ગતાતિ મગ્ગઞાણવસેન સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવાતિ નિચ્છયં ગતા, નિબ્બેમતિકાતિ અત્થો. નિટ્ઠાગતાતિ પાઠો સમાસપદં હોતિ, અત્થો પન સોયેવ. દિટ્ઠિસમ્પન્નાતિ દિટ્ઠિયા સુન્દરભાવં ગતા. ઇધ નિટ્ઠાતિ ઇમિસ્સા કામધાતુયા પરિનિબ્બાનં. ઇધ વિહાય નિટ્ઠાતિ ઇમં કામભવં વિજહિત્વા સુદ્ધાવાસબ્રહ્મલોકે પરિનિબ્બાનં. સત્તક્ખત્તુપરમસ્સાતિ સત્તક્ખત્તુંપરમા સત્તવારપરમા ભવૂપપત્તિ અત્તભાવગ્ગહણં અસ્સ, તતો પરં અટ્ઠમં ભવં નાદિયતીતિ સત્તક્ખત્તુપરમો. તસ્સ સત્તક્ખત્તુપરમસ્સ સોતાપન્નસ્સ. કોલંકોલસ્સાતિ કુલતો કુલં ગચ્છતીતિ કોલંકોલો. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયતો હિ પટ્ઠાય નીચે ¶ કુલે ઉપપત્તિ નામ નત્થિ, મહાભોગકુલેસુયેવ નિબ્બત્તતીતિ અત્થો. તસ્સ કોલંકોલસ્સ સોતાપન્નસ્સ. એકબીજિસ્સાતિ ખન્ધબીજં નામ કથિતં. યસ્સ હિ સોતાપન્નસ્સ એકંયેવ ખન્ધબીજં અત્થિ, એકં અત્તભાવગ્ગહણં, સો એકબીજી નામ. તસ્સ એકબીજિસ્સ સોતાપન્નસ્સ. ભગવતા ગહિતનામવસેનેવેતાનિ એતેસં નામાનિ. એત્તકઞ્હિ ઠાનં ગતો સત્તક્ખત્તુપરમો નામ હોતિ, એત્તકં કોલંકોલો, એત્તકં એકબીજીતિ ભગવતા એતેસં નામં ગહિતં. ભગવા હિ ‘‘અયં એત્તકં ઠાનં ગમિસ્સતિ, અયં એત્તકં ઠાનં ગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા તેસં તાનિ તાનિ નામાનિ અગ્ગહેસિ. મુદુપઞ્ઞો હિ સોતાપન્નો સત્ત ભવે નિબ્બત્તેન્તો સત્તક્ખત્તુપરમો નામ, મજ્ઝિમપઞ્ઞો પરં છટ્ઠં ભવં નિબ્બત્તેન્તો કોલંકોલો નામ ¶ , તિક્ખપઞ્ઞો એકં ભવં નિબ્બત્તેન્તો એકબીજી નામ. તં પનેતં તેસં મુદુમજ્ઝિમતિક્ખપઞ્ઞતં પુબ્બહેતુ નિયમેતિ. ઇમે તયોપિ સોતાપન્ના કામભવવસેન વુત્તા, રૂપારૂપભવે પન બહુકાપિ પટિસન્ધિયો ગણ્હન્તિ. સકદાગામિસ્સાતિ પટિસન્ધિવસેન સકિં કામભવં આગચ્છતીતિ સકદાગામી. તસ્સ સકદાગામિસ્સ. દિટ્ઠેવ ધમ્મે અરહાતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે અરહા. અરહન્તિપિ પાઠો. ઇધ નિટ્ઠાતિ કામભવં ¶ સંસરન્તેયેવ સન્ધાય વુત્તં. રૂપારૂપભવે ઉપ્પન્ના પન અરિયા કામભવે ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થેવ પરિનિબ્બાયન્તિ.

અન્તરાપરિનિબ્બાયિસ્સાતિ આયુવેમજ્ઝસ્સ અન્તરાયેવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનતો અન્તરાપરિનિબ્બાયી. સો પન ઉપ્પન્નસમનન્તરા પરિનિબ્બાયી, આયુવેમજ્ઝં અપ્પત્વા પરિનિબ્બાયી, આયુવેમજ્ઝં પત્વા પરિનિબ્બાયીતિ તિવિધો હોતિ. તસ્સ અન્તરાપરિનિબ્બાયિસ્સ અનાગામિનો. ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયિસ્સાતિ આયુવેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા વા કાલકિરિયં ઉપગન્ત્વા વા કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયન્તસ્સ અનાગામિનો. અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિસ્સાતિ અસઙ્ખારેન અપ્પયોગેન અધિમત્તપ્પયોગં અકત્વાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનધમ્મસ્સ અનાગામિનો. સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિસ્સાતિ સસઙ્ખારેન દુક્ખેન કસિરેન અધિમત્તપ્પયોગં કત્વાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનધમ્મસ્સ અનાગામિનો. ઉદ્ધંસોતસ્સ અકનિટ્ઠગામિનોતિ ઉદ્ધંવાહિભાવેન ઉદ્ધમસ્સ તણ્હાસોતં વટ્ટસોતં વાતિ ઉદ્ધંસોતો, ઉદ્ધં વા ગન્ત્વા પટિલભિતબ્બતો ઉદ્ધમસ્સ મગ્ગસોતન્તિ ઉદ્ધંસોતો, અકનિટ્ઠં ગચ્છતીતિ અકનિટ્ઠગામી. તસ્સ ઉદ્ધંસોતસ્સ અકનિટ્ઠગામિનો અનાગામિસ્સ. અયં પન અનાગામી ચતુપ્પભેદો – યો અવિહતો પટ્ઠાય ચત્તારો બ્રહ્મલોકે સોધેત્વા અકનિટ્ઠં ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. યો હેટ્ઠા તયો બ્રહ્મલોકે સોધેત્વા સુદસ્સીબ્રહ્મલોકે ઠત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી નામ. યો ઇતો અકનિટ્ઠમેવ ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. યો હેટ્ઠા ચતૂસુ ¶ બ્રહ્મલોકેસુ તત્થ ¶ તત્થેવ પરિનિબ્બાયતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી નામાતિ. ઇમે પઞ્ચ અનાગામિનો સુદ્ધાવાસં ગહેત્વા વુત્તા. અનાગામિનો પન રૂપરાગારૂપરાગાનં અપ્પહીનત્તા આકઙ્ખમાના સેસરૂપારૂપભવેસુપિ નિબ્બત્તન્તિ. સુદ્ધાવાસે નિબ્બત્તા પન અઞ્ઞત્થ ન નિબ્બત્તન્તિ. અવેચ્ચપ્પસન્નાતિ અરિયમગ્ગવસેન જાનિત્વા બુજ્ઝિત્વા અચલપ્પસાદેન પસન્ના. સોતાપન્નાતિ અરિયમગ્ગસોતં આપન્ના. ઇમિના સબ્બેપિ અરિયફલટ્ઠા પુગ્ગલા ગહિતાતિ.

ભવવિભવદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગટ્ઠકથાય

દિટ્ઠિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. આનાપાનસ્સતિકથા

૧. ગણનવારવણ્ણના

૧૫૨. ઇદાનિ ¶ ¶ ¶ દિટ્ઠિકથાનન્તરં કથિતાય આનાપાનસ્સતિકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના અનુપ્પત્તા. અયઞ્હિ આનાપાનસ્સતિકથા દિટ્ઠિકથાય સુવિદિતદિટ્ઠાદીનવસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિમલવિસોધનેન સુવિસુદ્ધચિત્તસ્સ યથાભૂતાવબોધાય સમાધિભાવના સુકરા હોતિ, સબ્બસમાધિભાવનાસુ ચ સબ્બસબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તાનં બોધિમૂલે ઇમિનાવ સમાધિના સમાહિતચિત્તાનં યથાભૂતાવબોધતો અયમેવ સમાધિભાવના પધાનાતિ ચ દિટ્ઠિકથાનન્તરં કથિતા. તત્થ સોળસવત્થુકં આનાપાનસ્સતિસમાધિં ભાવયતો સમધિકાનિ દ્વે ઞાણસતાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ ઞાણગણનુદ્દેસો, અટ્ઠ પરિપન્થે ઞાણાનીતિઆદિ ઞાણગણનનિદ્દેસો, કતમાનિ અટ્ઠ પરિપન્થે ઞાણાનીતિઆદિ. ઇમાનિ એકવીસતિ વિમુત્તિસુખે ઞાણાનીતિપરિયન્તં સબ્બઞાણાનં વિત્થારનિદ્દેસો, અન્તે સોળસવત્થુકં આનાપાનસ્સતિસમાધિં ભાવયતોતિઆદિ નિગમનન્તિ એવં તાવ પાળિવવત્થાનં વેદિતબ્બં.

તત્થ ગણનુદ્દેસે ગણનવારે તાવ સોળસવત્થુકન્તિ દીઘં રસ્સં સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારન્તિ કાયાનુપસ્સનાચતુક્કં, પીતિપટિસંવેદી સુખપટિસંવેદી ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારન્તિ વેદનાનુપસ્સનાચતુક્કં, ચિત્તપટિસંવેદી અભિપ્પમોદયં ચિત્તં સમાદહં ચિત્તં વિમોચયં ચિત્તન્તિ ચિત્તાનુપસ્સનાચતુક્કં, અનિચ્ચાનુપસ્સી વિરાગાનુપસ્સી નિરોધાનુપસ્સી પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સીતિ ધમ્માનુપસ્સનાચતુક્કન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં ચતુક્કાનં વસેન સોળસ વત્થૂનિ પતિટ્ઠા આરમ્મણાનિ અસ્સાતિ સોળસવત્થુકો. તં સોળસવત્થુકં. સમાસવસેન પનેત્થ વિભત્તિલોપો કતો. આનન્તિ અબ્ભન્તરં પવિસનવાતો. અપાનન્તિ બહિનિક્ખમનવાતો. કેચિ પન વિપરિયાયેન વદન્તિ. અપાનઞ્હિ ¶ અપેતં આનતોતિ અપાનન્તિ વુચ્ચતિ, નિદ્દેસે (પટિ. મ. ૧.૧૬૦) પન ના-કારસ્સ દીઘત્તમજ્ઝુપેક્ખિત્વા આપાનન્તિ. તસ્મિં આનાપાને સતિ આનાપાનસ્સતિ, અસ્સાસપસ્સાસપરિગ્ગાહિકાય સતિયા એતં અધિવચનં. આનાપાનસ્સતિયા યુત્તો ¶ સમાધિ, આનાપાનસ્સતિયં વા ¶ સમાધિ આનાપાનસ્સતિસમાધિ. ભાવયતોતિ નિબ્બેધભાગિયં ભાવેન્તસ્સ. સમધિકાનીતિ સહ અધિકેન વત્તન્તીતિ સમધિકાનિ, સાતિરેકાનીતિ અત્થો. મ-કારો પનેત્થ પદસન્ધિકરો. કેચિ પન ‘‘સંઅધિકાની’’તિ વદન્તિ. એવં સતિ દ્વે ઞાણસતાનિયેવ અધિકાનીતિ આપજ્જતિ, તં ન યુજ્જતિ. ઇમાનિ હિ વીસતિઅધિકાનિ દ્વે ઞાણસતાનિ હોન્તીતિ.

પરિપન્થે ઞાણાનીતિ પરિપન્થં આરમ્મણં કત્વા પવત્તઞાણાનિ. તથા ઉપકારે ઉપક્કિલેસે ઞાણાનિ. વોદાને ઞાણાનીતિ વોદાયતિ, તેન ચિત્તં પરિસુદ્ધં હોતીતિ વોદાનં. કિં તં? ઞાણં. ‘‘વોદાનઞાણાની’’તિ વત્તબ્બે ‘‘સુતમયે ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ (પટિ. મ. માતિકા ૧.૧; પટિ. મ. ૧.૧) વિય ‘‘વોદાને ઞાણાની’’તિ વુત્તં. સતો સમ્પજાનો હુત્વા કરોતીતિ સતોકારી, તસ્સ સતોકારિસ્સ ઞાણાનિ. નિબ્બિદાઞાણાનીતિ નિબ્બિદાભૂતાનિ ઞાણાનિ. નિબ્બિદાનુલોમઞાણાનીતિ નિબ્બિદાય અનુકૂલાનિ ઞાણાનિ. નિબ્બિદાનુલોમિઞાણાનીતિપિ પાઠો, નિબ્બિદાનુલોમો એતેસં અત્થીતિ નિબ્બિદાનુલોમીતિ અત્થો. નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણાનીતિ નિબ્બિદાય પટિપ્પસ્સદ્ધિયં ઞાણાનિ. વિમુત્તિસુખે ઞાણાનીતિ વિમુત્તિસુખેન સમ્પયુત્તાનિ ઞાણાનિ.

કતમાનિ અટ્ઠાતિઆદીહિ પરિપન્થઉપકારાનં પટિપક્ખવિપક્ખયુગલત્તા તેસુ ઞાણાનિ સહેવ નિદ્દિટ્ઠાનિ. કામચ્છન્દનેક્ખમ્માદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનિ. ઉપકારન્તિ ચ લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન નપુંસકવચનં કતં. સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્માતિ વુત્તાવસેસા યે કેચિ અકુસલા ધમ્મા. તથા ¶ સબ્બેપિ નિબ્બેધભાગિયા કુસલા ધમ્મા. ‘‘પરિપન્થો ઉપકાર’’ન્તિ ચ તં તદેવ અપેક્ખિત્વા એકવચનં કતં. એત્થ ચ પરિપન્થે ઞાણાનિ ચ ઉપકારે ઞાણાનિ ચ પુચ્છિત્વા તેસં આરમ્મણાનેવ વિસ્સજ્જિત્વા તેહેવ તાનિ વિસ્સજ્જિતાનિ હોન્તીતિ તદારમ્મણાનિ ઞાણાનિ નિગમેત્વા દસ્સેસિ. ઉપક્કિલેસે ઞાણાદીસુપિ એસેવ નયો.

ગણનવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સોળસઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૫૩. સોળસહિ ¶ આકારેહીતિ ઉભયપક્ખવસેન વુત્તેહિ સોળસહિ ઞાણકોટ્ઠાસેહિ. ઉદુચિતં ચિત્તં સમુદુચિતન્તિ ઉપચારભૂમિયં ચિત્તં ઉદ્ધં ઉચિતં, સમ્મા ઉદ્ધં ઉચિતં, ઉપરૂપરિ કતપરિચયં સમ્મા ઉપરૂપરિ કતપરિચયન્તિ અત્થો. ઉદુજિતં ચિત્તં સમુદુજિતન્તિપિ પાઠો. ઉપરિભાવાય ¶ જિતં, ઉપરિભાવકરેહિ વા ઞાણેહિ જિતં ઉદુજિતં. સમુદુજિતન્તિ સમા ઉપરિભાવાય, ઉપરિભાવકરેહિ વા ઞાણેહિ જિતં. સમાતિ ચેત્થ વિસમભાવપટિક્ખેપો. ઇમસ્મિં પાઠે ઉ, દુ-ઇતિ દ્વે દ્વે ઉપસગ્ગા હોન્તિ. ઉરૂજિતં ચિત્તં સમ્મારૂજિતન્તિપિ પાઠો. એત્થાપિ જિતત્થોયેવ. ઉરૂ અરૂતિ ઇદં પન નિપાતમત્તમેવાતિ વદન્તિ. વીણોપમટ્ઠકથાય તજ્જિતં સુતજ્જિતન્તિ ચ અત્થો વુત્તો, સો ઇધ ન યુજ્જતિ. એકત્તે સન્તિટ્ઠતીતિ ઉપચારભૂમિયં તાવ નાનારમ્મણવિક્ખેપાભાવેન એકત્તે પતિટ્ઠાતિ. નિય્યાનાવરણટ્ઠેન નીવરણાતિ એત્થ અરતિપિ સબ્બેપિ અકુસલા આવરણટ્ઠેન નીવરણાતિ વુત્તા. નિય્યાનાવરણટ્ઠેનાતિ નિય્યાનાનં આગમનમગ્ગપિદહનટ્ઠેન. નિય્યાનવારણટ્ઠેનાતિપિ પાઠો, નિય્યાનાનં પટિક્ખેપનટ્ઠેનાતિ અત્થો. નેક્ખમ્મં અરિયાનં નિય્યાનન્તિ મગ્ગટ્ઠાનં અરિયાનં નિય્યાનસઙ્ખાતસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ હેતુત્તા ફલૂપચારેન અરિયાનં નિય્યાનં. તેન ચ હેતુભૂતેન મગ્ગક્ખણે અરિયા નિય્યન્તિ નિગચ્છન્તિ. કેચિ પન ‘‘નિય્યાનન્તિ મગ્ગો’’તિ વદન્તિ. ઇધ ઉપચારસ્સ અધિપ્પેતત્તા મગ્ગક્ખણે ચ આલોકસઞ્ઞાય સબ્બકુસલધમ્માનઞ્ચ ¶ અભાવા તં ન યુજ્જતિ. નિવુતત્તાતિ પટિચ્છન્નત્તા. નપ્પજાનાતીતિ પુગ્ગલવસેન વુત્તં.

વિસુદ્ધચિત્તસ્સાતિ ઉપચારભૂમિયંયેવ. ખણિકસમોધાનાતિ ચિત્તક્ખણે ચિત્તક્ખણે ઉપ્પજ્જનતો ખણો એતેસં અત્થીતિ ખણિકા, ઉપક્કિલેસા, ખણિકાનં સમોધાનો સમાગમો પબન્ધો ખણિકસમોધાનો. તસ્મા ખણિકસમોધાના, ઉપ્પજ્જમાના ઉપક્કિલેસા ખણિકપ્પબન્ધવસેન ખણિકપરમ્પરાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ, ન એકચિત્તક્ખણવસેનાતિ વુત્તં હોતિ.

સોળસઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ઉપક્કિલેસઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

પઠમચ્છક્કં

૧૫૪. પઠમચ્છક્કે ¶ અસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનન્તિ અબ્ભન્તરપવિસનવાતસ્સ નાસિકગ્ગં વા મુખનિમિત્તં વા આદિ, હદયં મજ્ઝં, નાભિ પરિયોસાનં. તં તસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનં સતિયા અનુગચ્છતો યોગિસ્સ ઠાનનાનત્તાનુગમનેન ચિત્તં અજ્ઝત્તં વિક્ખેપં ગચ્છતિ, તં અજ્ઝત્તવિક્ખેપગતં ચિત્તં એકત્તે અસણ્ઠહનતો સમાધિસ્સ પરિપન્થો. પસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનન્તિ ¶ બહિનિક્ખમનવાતસ્સ નાભિ આદિ, હદયં મજ્ઝં, નાસિકગ્ગં વા મુખનિમિત્તં વા બહિઆકાસો વા પરિયોસાનં. યોજના પનેત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. અસ્સાસપટિકઙ્ખના નિકન્તિતણ્હાચરિયાતિ ‘‘નાસિકાવાતાયત્તમિદં કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા ઓળારિકોળારિકસ્સ અસ્સાસસ્સ પત્થનાસઙ્ખાતા નિકામના એવ તણ્હાપવત્તિ. તણ્હાપવત્તિયા સતિ એકત્તે અસણ્ઠહનતો સમાધિસ્સ પરિપન્થો. પસ્સાસપટિકઙ્ખના નિકન્તીતિ પુન અસ્સાસપુબ્બકસ્સ પસ્સાસસ્સ પત્થનાસઙ્ખાતા નિકન્તિ. સેસં વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં. અસ્સાસેનાભિતુન્નસ્સાતિ અતિદીઘં અતિરસ્સં વા અસ્સાસં કરોન્તસ્સ અસ્સાસમૂલકસ્સ કાયચિત્તકિલમથસ્સ સબ્ભાવતો તેન અસ્સાસેન વિદ્ધસ્સ પીળિતસ્સ. પસ્સાસપટિલાભે મુચ્છનાતિ અસ્સાસેન પીળિતત્તાયેવ પસ્સાસે અસ્સાદસઞ્ઞિનો પસ્સાસં પત્થયતો તસ્મિં પસ્સાસપટિલાભે રજ્જના. પસ્સાસમૂલકેપિ એસેવ નયો.

વુત્તસ્સેવ ¶ અત્થસ્સ અનુવણ્ણનત્થં વુત્તેસુ ગાથાબન્ધેસુ અનુગચ્છનાતિ અનુગચ્છમાના. સતીતિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધાવિક્ખેપહેતુભૂતા સતિ. વિક્ખિપતિ અનેન ચિત્તન્તિ વિક્ખેપો. કો સો? અસ્સાસો. અજ્ઝત્તં વિક્ખેપો અજ્ઝત્તવિક્ખેપો, તસ્સ આકઙ્ખના અજ્ઝત્તવિક્ખેપાકઙ્ખના, અસમ્મામનસિકારવસેન અજ્ઝત્તવિક્ખેપકસ્સ અસ્સાસસ્સ આકઙ્ખનાતિ વુત્તં હોતિ. એતેનેવ નયેન બહિદ્ધાવિક્ખેપપત્થના વેદિતબ્બા. યેહીતિ યેહિ ઉપક્કિલેસેહિ. વિક્ખિપ્પમાનસ્સાતિ વિક્ખિપિયમાનસ્સ વિક્ખેપં આપાદિયમાનસ્સ. નો ચ ચિત્તં વિમુચ્ચતીતિ ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસારમ્મણે ચ નાધિમુચ્ચતિ, પચ્ચનીકધમ્મેહિ ચ ન વિમુચ્ચતિ. ચિત્તં નો ચ વિમુચ્ચતિ પરપત્તિયા ચ હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. વિમોક્ખં અપ્પજાનન્તાતિ સો વા અઞ્ઞો વા આરમ્મણાધિમુત્તિવિમોક્ખઞ્ચ ¶ પચ્ચનીકવિમુત્તિવિમોક્ખઞ્ચ એવં અપ્પજાનન્તા. પરપત્તિયાતિ પરપચ્ચયં પરસદ્દહનં અરહન્તિ, ન અત્તપચ્ચક્ખં ઞાણન્તિ ‘‘પરપચ્ચયિકા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘પરપત્તિયા’’તિ વુત્તં. અત્થો પન સોયેવ.

દુતિયચ્છક્કં

૧૫૫. દુતિયચ્છક્કે નિમિત્તન્તિ અસ્સાસપસ્સાસાનં ફુસનટ્ઠાનં. અસ્સાસપસ્સાસા હિ દીઘનાસિકસ્સ નાસાપુટં ઘટ્ટેન્તા પવત્તન્તિ, રસ્સનાસિકસ્સ ઉત્તરોટ્ઠં. યદિ હિ અયં યોગી તં નિમિત્તમેવ આવજ્જતિ, તસ્સ નિમિત્તમેવ આવજ્જમાનસ્સ અસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પતિ, ન પતિટ્ઠાતીતિ અત્થો. તસ્સ તસ્મિં ચિત્તે અપ્પતિટ્ઠિતે સમાધિસ્સ અભાવતો તં વિકમ્પનં સમાધિસ્સ ¶ પરિપન્થો. યદિ અસ્સાસમેવ આવજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં અબ્ભન્તરપવેસનવસેન વિક્ખેપં આવહતિ, નિમિત્તે ન પતિટ્ઠાતિ, તસ્મા નિમિત્તે વિકમ્પતિ. ઇમિના નયેન સેસેસુપિ યોજના કાતબ્બા. ગાથાસુ વિક્ખિપ્પતેતિ વિક્ખિપીયતિ વિક્ખેપં આપાદીયતિ.

તતિયચ્છક્કં

૧૫૬. તતિયચ્છક્કે ¶ અતીતાનુધાવનં ચિત્તન્તિ ફુસનટ્ઠાનં અતિક્કમિત્વા ગતં અસ્સાસં વા પસ્સાસં વા અનુગચ્છમાનં ચિત્તં. વિક્ખેપાનુપતિતન્તિ વિક્ખેપેન અનુગતં, વિક્ખેપં વા સયં અનુપતિતં અનુગતં. અનાગતપટિકઙ્ખનં ચિત્તન્તિ ફુસનટ્ઠાનં અપ્પત્તં અસ્સાસં વા પસ્સાસં વા પટિકઙ્ખમાનં પચ્ચાસીસમાનં ચિત્તં. વિકમ્પિતન્તિ તસ્મિં અપ્પતિટ્ઠાનેનેવ વિક્ખેપેન વિકમ્પિતં. લીનન્તિ અતિસિથિલવીરિયતાદીહિ સઙ્કુચિતં. કોસજ્જાનુપતિતન્તિ કુસીતભાવાનુગતં. અતિપગ્ગહિતન્તિ અચ્ચારદ્ધવીરિયતાદીહિ અતિઉસ્સાહિતં. ઉદ્ધચ્ચાનુપતિતન્તિ વિક્ખેપાનુગતં. અભિનતન્તિ અસ્સાદવત્થૂસુ ભુસં નતં અલ્લીનં. અપનતન્તિ નિરસ્સાદવત્થૂસુ પતિહતં, તતો અપગતં વા, અપગતનતં વા, ન તતો અપગતન્તિ અત્થો. રાગાનુપતિતન્તિ એત્થ અસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તં મનસિકરોતો ઉપ્પન્નપીતિસુખે વા પુબ્બે હસિતલપિતકીળિતવત્થૂસુ વા રાગો અનુપતતિ. બ્યાપાદાનુપતિતન્તિ એત્થ મનસિકારે નિરસ્સાદગતચિત્તસ્સ ઉપ્પન્નદોમનસ્સવસેન વા પુબ્બે સમુદાચિણ્ણેસુ આઘાતવત્થૂસુ વા બ્યાપાદો અનુપતતિ. ગાથાસુ ન સમાધિયતીતિ ન સમાહિતં હોતિ. અધિચિત્તન્તિ ચિત્તસીસેન નિદ્દિટ્ઠો અધિકો સમાધિ.

૧૫૭. એત્તાવતા ¶ તીહિ છક્કેહિ અટ્ઠારસ ઉપક્કિલેસે નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તેસં ઉપક્કિલેસાનં સમાધિસ્સ પરિપન્થભાવસાધનેન આદીનવં દસ્સેન્તો પુન અસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનન્તિઆદિમાહ. તત્થ કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તીતિ વિક્ખેપસમુટ્ઠાનરૂપાનં વસેન રૂપકાયોપિ, વિક્ખેપસન્તતિવસેન ચિત્તમ્પિ મહતા ખોભેન ખુભિતા સદરથા ચ હોન્તિ. તતો મન્દતરેન ઇઞ્જિતા કમ્પિતા, તતો મન્દતરેન ફન્દિતા ચલિતા હોન્તિ. બલવાપિ મજ્ઝિમોપિ મન્દોપિ ખોભો હોતિયેવ, ન સક્કા ખોભેન ન ભવિતુન્તિ વુત્તં હોતિ. ચિત્તં વિકમ્પિતત્તાતિ ચિત્તસ્સ વિકમ્પિતત્તા. ગાથાસુ ¶ પરિપુણ્ણા અભાવિતાતિ યથા પરિપુણ્ણા હોતિ, તથા અભાવિતા. ઇઞ્જિતોતિ કમ્પિતો. ફન્દિતોતિ મન્દકમ્પિતો. હેટ્ઠા નીવરણાનં અનન્તરત્તા ‘‘ઇમેહિ ચ પન નીવરણેહી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૫૩) અચ્ચન્તસમીપનિદસ્સનવચનં ¶ કતં. ઇધ પન નિગમને નીવરણાનં સન્તરત્તા તેહિ ચ પન નીવરણેહીતિ પરમ્મુખનિદસ્સનવચનં કતં.

ઉપક્કિલેસઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. વોદાનઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૫૮. વોદાને ઞાણાનીતિ વિસુદ્ધઞાણાનિ. તં વિવજ્જયિત્વાતિ યં પુબ્બે વુત્તં અતીતાનુધાવનં ચિત્તં વિક્ખેપાનુપતિતં, તં વિવજ્જયિત્વાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. એકટ્ઠાને સમાદહતીતિ અસ્સાસપસ્સાસાનં ફુસનટ્ઠાને સમં આદહતિ પતિટ્ઠાપેતિ. તત્થેવ અધિમોચેતીતિ એકટ્ઠાનેતિ વુત્તે અસ્સાસપસ્સાસાનં ફુસનટ્ઠાનેયેવ સન્નિટ્ઠપેતિ સન્નિટ્ઠાનં કરોતિ. પગ્ગણ્હિત્વાતિ ધમ્મવિચયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાય પગ્ગહેત્વા. વિનિગ્ગણ્હિત્વાતિ પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાય વિનિગ્ગણ્હિત્વા. ‘‘સતિન્દ્રિયવીરિયિન્દ્રિયેહિ પગ્ગહેત્વા, સતિન્દ્રિયસમાધિન્દ્રિયેહિ વિનિગ્ગહેત્વા’’તિપિ વદન્તિ. સમ્પજાનો હુત્વાતિ અસુભભાવનાદીહિ. પુન સમ્પજાનો હુત્વાતિ મેત્તાભાવનાદીહિ. યેન રાગેન અનુપતિતં, યેન બ્યાપાદેન અનુપતિતં, તં પજહતીતિ સમ્બન્ધો. તં ચિત્તં ઈદિસન્તિ સમ્પજાનન્તો તપ્પટિપક્ખેન રાગં ¶ પજહતિ, બ્યાપાદં પજહતીતિ વા અત્થો. પરિસુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. પરિયોદાતન્તિ પભસ્સરં. એકત્તગતં હોતીતિ તં તં વિસેસં પત્તસ્સ તં તં એકત્તં ગતં હોતિ.

કતમે તે એકત્તાતિ ઇધ યુજ્જમાનાયુજ્જમાનેપિ એકત્તે એકતો કત્વા પુચ્છતિ. દાનૂપસગ્ગુપટ્ઠાનેકત્તન્તિ દાનવત્થુસઙ્ખાતસ્સ દાનસ્સ ઉપસગ્ગો વોસજ્જનં દાનૂપસગ્ગો, દાનવત્થુપરિચ્ચાગચેતના. તસ્સ ઉપટ્ઠાનં આરમ્મણકરણવસેન ઉપગન્ત્વા ઠાનં દાનૂપસગ્ગુપટ્ઠાનં, તદેવ એકત્તં, તેન વા એકત્તં એકગ્ગભાવો દાનૂપસગ્ગુપટ્ઠાનેકત્તં. દાનવોસગ્ગુપટ્ઠાનેકત્તન્તિ પાઠો ¶ સુન્દરતરો, સો એવત્થો. એતેન પદુદ્ધારવસેન ચાગાનુસ્સતિસમાધિ વુત્તો. પદુદ્ધારવસેન વુત્તોપિ ચેસ ઇતરેસં તિણ્ણમ્પિ એકત્તાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ, તસ્મા ઇધ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વદન્તિ. વિસાખાપિ હિ મહાઉપાસિકા આહ – ‘‘ઇધ, ભન્તે, દિસાસુ વસ્સંવુટ્ઠા ભિક્ખૂ સાવત્થિં આગચ્છિસ્સન્તિ ભગવન્તં દસ્સનાય, તે ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિસ્સન્તિ ‘ઇત્થન્નામો, ભન્તે, ભિક્ખુ કાલઙ્કતો, તસ્સ કા ગતિ, કો અભિસમ્પરાયો’તિ? તં ભગવા બ્યાકરિસ્સતિ સોતાપત્તિફલે વા સકદાગામિફલે વા ¶ અનાગામિફલે વા અરહત્તે વા. ત્યાહં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિસ્સામિ ‘આગતપુબ્બા નુ ખો, ભન્તે, તેન અય્યેન સાવત્થી’તિ? સચે મે વક્ખન્તિ ‘આગતપુબ્બા તેન ભિક્ખુના સાવત્થી’તિ. નિટ્ઠમેત્થ ગચ્છિસ્સામિ નિસ્સંસયં પરિભુત્તં તેન અય્યેન વસ્સિકસાટિકા વા આગન્તુકભત્તં વા ગમિકભત્તં વા ગિલાનભત્તં વા ગિલાનુપટ્ઠાકભત્તં વા ગિલાનભેસજ્જં વા ધુવયાગુ વાતિ. તસ્સા મે તદનુસ્સરન્તિયા પામોજ્જં જાયિસ્સતિ, પમુદિતાય પીતિ જાયિસ્સતિ, પીતિમનાય કાયો પસ્સમ્ભિસ્સતિ, પસ્સદ્ધકાયા સુખં વેદયિસ્સામિ, સુખિનિયા ચિત્તં સમાધિયિસ્સતિ, સા મે ભવિસ્સતિ ઇન્દ્રિયભાવના બલભાવના બોજ્ઝઙ્ગભાવના’’તિ (મહાવ. ૩૫૧). અથ વા એકત્તેસુ પઠમં ઉપચારસમાધિવસેન વુત્તં, દુતિયં અપ્પનાસમાધિવસેન, તતિયં વિપસ્સનાવસેન, ચતુત્થં મગ્ગફલવસેનાતિ વેદિતબ્બં. સમથસ્સ નિમિત્તં સમથનિમિત્તં. વયો ભઙ્ગો એવ લક્ખણં વયલક્ખણં. નિરોધો નિબ્બાનં. સેસમેતેસુ તીસુ વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં.

ચાગાધિમુત્તાનન્તિ ¶ દાને અધિમુત્તાનં. અધિચિત્તન્તિ વિપસ્સનાપાદકસમાધિ. વિપસ્સકાનન્તિ ભઙ્ગાનુપસ્સનતો પટ્ઠાય તીહિ અનુપસ્સનાહિ સઙ્ખારે વિપસ્સન્તાનં. અરિયપુગ્ગલાનન્તિ અટ્ઠન્નં. દુતિયાદીનિ તીણિ એકત્તાનિ આનાપાનસ્સતિવસેન સેસકમ્મટ્ઠાનવસેન ચ યુજ્જન્તિ. ચતૂહિ ઠાનેહીતિ ચતૂહિ કારણેહિ. સમાધિવિપસ્સનામગ્ગફલાનં વસેન ‘‘એકત્તગતં ¶ ચિત્તં પટિપદાવિસુદ્ધિપક્ખન્દઞ્ચેવ હોતિ ઉપેક્ખાનુબ્રૂહિતઞ્ચ ઞાણેન ચ સમ્પહંસિત’’ન્તિ ઉદ્દેસપદાનિ. ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ કો આદી’’તિઆદીનિ તેસં ઉદ્દેસપદાનં વિત્થારેતુકમ્યતાપુચ્છાપુબ્બઙ્ગમાનિ નિદ્દેસપદાનિ. તત્થ પટિપદાવિસુદ્ધિપક્ખન્દન્તિ પટિપદા એવ નીવરણમલવિસોધનતો વિસુદ્ધિ, તં પટિપદાવિસુદ્ધિં પક્ખન્દં પવિટ્ઠં. ઉપેક્ખાનુબ્રૂહિતન્તિ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય બ્રૂહિતં વડ્ઢિતં. ઞાણેન ચ સમ્પહંસિતન્તિ પરિયોદાપકેન ઞાણેન સમ્પહંસિતં પરિયોદાપિતં વિસોધિતં. પટિપદાવિસુદ્ધિ નામ સસમ્ભારિકો ઉપચારો, ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના નામ અપ્પના, સમ્પહંસના નામ પચ્ચવેક્ખણાતિ એવમેકે વણ્ણયન્તિ. યસ્મા પન ‘‘એકત્તગતં ચિત્તં પટિપદાવિસુદ્ધિપક્ખન્દઞ્ચેવ હોતી’’તિઆદિ વુત્તં, તસ્મા અન્તોઅપ્પનાયમેવ આગમનવસેન પટિપદાવિસુદ્ધિ, તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય કિચ્ચવસેન ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના, ધમ્માનં અનતિવત્તનાદિભાવસાધનેન પરિયોદાપકસ્સ ઞાણસ્સ કિચ્ચનિપ્ફત્તિવસેન સમ્પહંસના વેદિતબ્બા. કથં? યસ્મિઞ્હિ વારે અપ્પના ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં યો નીવરણસઙ્ખાતો કિલેસગણો તસ્સ ઝાનસ્સ પરિપન્થો, તતો ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, વિસુદ્ધત્તા આવરણવિરહિતં હુત્વા મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જતિ. મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં નામ સમપ્પવત્તો અપ્પનાસમાધિયેવ. તદનન્તરં પન પુરિમચિત્તં એકસન્તતિપરિણામનયેન ¶ તથત્તં ઉપગચ્છમાનં મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જતિ નામ. એવં પટિપન્નત્તા તથત્તુપગમનેન તત્થ પક્ખન્દતિ નામ. એવં તાવ પુરિમચિત્તે વિજ્જમાનાકારનિપ્ફાદિકા પઠમસ્સ ઝાનસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ આગમનવસેન પટિપદાવિસુદ્ધિ ¶ વેદિતબ્બા. એવં વિસુદ્ધસ્સ પન તસ્સ પુન વિસોધેતબ્બાભાવતો વિસોધને બ્યાપારં અકરોન્તો વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતિ નામ. સમથભાવૂપગમનેન સમથપટિપન્નસ્સ પુન સમાદાને બ્યાપારં અકરોન્તો સમથપટિપન્નં અજ્ઝુપેક્ખતિ નામ. સમથપટિપન્નભાવતો એવ ચસ્સ કિલેસસંસગ્ગં પહાય એકત્તેન ઉપટ્ઠિતસ્સ પુન એકત્તુપટ્ઠાને બ્યાપારં અકરોન્તો એકત્તુપટ્ઠાનં અજ્ઝુપેક્ખતિ નામ. એવં તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય કિચ્ચવસેન ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના વેદિતબ્બા.

યે ¶ પનેતે એવં ઉપેક્ખાનુબ્રૂહિતે તત્થ જાતા સમાધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતા યુગનદ્ધધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિવત્તમાના હુત્વા પવત્તા, યાનિ ચ સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ નાનાકિલેસેહિ વિમુત્તત્તા વિમુત્તિરસેન એકરસાનિ હુત્વા પવત્તાનિ, યં ચેસ તદુપગં તેસં અનતિવત્તનએકરસભાવાનં અનુચ્છવિકં વીરિયં વાહયતિ, યા ચસ્સ તસ્મિં ખણે પવત્તા આસેવના, સબ્બેપિ તે આકારા યસ્મા ઞાણેન સંકિલેસવોદાનેસુ તં તં આદીનવઞ્ચ આનિસંસઞ્ચ દિસ્વા તથા તથા સમ્પહંસિતત્તા વિસોધિતત્તા પરિયોદાપિતત્તા નિપ્ફન્ના, તસ્મા ધમ્માનં અનતિવત્તનાદિભાવસાધનેન પરિયોદાપકસ્સ ઞાણસ્સ કિચ્ચનિપ્ફત્તિવસેન સમ્પહંસના વેદિતબ્બાતિ વુત્તં. તત્થ યસ્મા ઉપેક્ખાવસેન ઞાણં પાકટં હોતિ, યથાહ – ‘‘તથાપગ્ગહિતં ચિત્તં સાધુકં અજ્ઝુપેક્ખતિ, ઉપેક્ખાવસેન પઞ્ઞાવસેન પઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતિ. ઉપેક્ખાવસેન નાનત્તકિલેસેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, વિમોક્ખવસેન પઞ્ઞાવસેન પઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતિ. વિમુત્તત્તા તે ધમ્મા એકરસા હોન્તિ, એકરસટ્ઠેન ભાવના’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૦૧). તસ્મા ઞાણકિચ્ચભૂતા સમ્પહંસના પરિયોસાનન્તિ વુત્તા.

એવં તિવત્તગતન્તિઆદીનિ તસ્સેવ ચિત્તસ્સ થોમનવચનાનિ. તત્થ એવં તિવત્તગતન્તિ એવં યથાવુત્તેન વિધિના પટિપદાવિસુદ્ધિપક્ખન્દનઉપેક્ખાનુબ્રૂહનાઞાણસમ્પહંસનાવસેન તિવિધભાવં ગતં. વિતક્કસમ્પન્નન્તિ ¶ કિલેસક્ખોભવિરહિતત્તા વિતક્કેન સુન્દરભાવં પન્નં ગતં. ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નન્તિ તસ્મિંયેવ આરમ્મણે ચિત્તસ્સ નિરન્તરપ્પવત્તિસઙ્ખાતેન અધિટ્ઠાનેન સમ્પન્નં અનૂનં. યથા અધિટ્ઠાનવસિયં અધિટ્ઠાનન્તિ ઝાનપ્પવત્તિ, તથા ઇધાપિ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનન્તિ ચિત્તેકગ્ગતાપિ યુજ્જતિ. તેન હિ એકસ્મિંયેવ આરમ્મણે ચિત્તં અધિટ્ઠાતિ, ન એત્થ વિક્ખિપતીતિ. ‘‘સમાધિસમ્પન્ન’’ન્તિ વિસું વુત્તત્તા પન વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. અથ વા સમાધિસ્સેવ ¶ ઝાનસઙ્ગહિતત્તા ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નન્તિ ઝાનઙ્ગપઞ્ચકવસેન વુત્તં. સમાધિસમ્પન્નન્તિ ઇન્દ્રિયસઙ્ગહિતત્તા ઇન્દ્રિયપઞ્ચકવસેન, દુતિયજ્ઝાનાદીસુ પન અલબ્ભમાનાનિ પદાનિ પહાય લબ્ભમાનકવસેન પીતિસમ્પન્નન્તિઆદિ વુત્તં.

અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીસુ અટ્ઠારસસુ મહાવિપસ્સનાસુ વિતક્કાદયો પરિપુણ્ણાયેવ તાસં કામાવચરત્તા. એતાસુ ચ અપ્પનાય અભાવતો પટિપદાવિસુદ્ધિઆદયો ખણિકસમાધિવસેન યોજેતબ્બા. ચતૂસુ મગ્ગેસુ ¶ પઠમજ્ઝાનિકવસેન વિતક્કાદીનં લબ્ભનતો લબ્ભમાનકવસેનેવ વિતક્કાદયો પરિપુણ્ણા વુત્તા. દુતિયજ્ઝાનિકાદીસુ હિ મગ્ગેસુ વિતક્કાદયો ઝાનેસુ વિય પરિહાયન્તીતિ. એત્તાવતા તેરસ વોદાનઞાણાનિ વિત્થારતો નિદ્દિટ્ઠાનિ હોન્તિ. કથં? એકટ્ઠાને સમાદહનેન તત્થેવ અધિમુચ્ચનેન કોસજ્જપ્પજહનેન ઉદ્ધચ્ચપ્પજહનેન રાગપ્પજહનેન બ્યાપાદપ્પજહનેન સમ્પયુત્તાનિ છ ઞાણાનિ, ચતૂહિ એકત્તેહિ સમ્પયુત્તાનિ ચત્તારિ ઞાણાનિ, પટિપદાવિસુદ્ધિઉપેક્ખાનુબ્રૂહનાસમ્પહંસનાહિ સમ્પયુત્તાનિ તીણિ ઞાણાનીતિ એવં તેરસ ઞાણાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ.

૧૫૯. એવં સન્તેપિ આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવનાવસેન તેસં નિપ્ફત્તિં દસ્સેતુકામો તાનિ ઞાણાનિ અનિગમેત્વાવ નિમિત્તં અસ્સાસપસ્સાસાતિઆદિના નયેન ચોદનાપુબ્બઙ્ગમં આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવનાવિધિં દસ્સેત્વા અન્તે તાનિ ઞાણાનિ નિગમેત્વા દસ્સેસિ. તત્થ નિમિત્તં વુત્તમેવ. અનારમ્મણામેકચિત્તસ્સાતિ અનારમ્મણા એકચિત્તસ્સ. મ-કારો ¶ પનેત્થ પદસન્ધિકરો. અનારમ્મણમેકચિત્તસ્સાતિપિ પાઠો, એકસ્સ ચિત્તસ્સ આરમ્મણં ન ભવન્તીતિ અત્થો. તયો ધમ્મેતિ નિમિત્તાદયો તયો ધમ્મે. ભાવનાતિ આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવના. કથન્તિ પઠમં વુત્તાય ચોદનાગાથાય અનન્તરં વુત્તાય પરિહારગાથાય અત્થં કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. ન ચિમેતિ ન ચ ઇમે. ન ચમેતિપિ પાઠો, સોયેવ પદચ્છેદો. કથં ન ચ અવિદિતા હોન્તિ, કથં ન ચ ચિત્તં વિક્ખેપં ગચ્છતીતિ એવં કથં સદ્દો સેસેહિ પઞ્ચહિ યોજેતબ્બો. પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતીતિ આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવનારમ્ભકં વીરિયં સન્દિસ્સતિ. વીરિયઞ્હિ પદહન્તિ તેનાતિ પધાનન્તિ વુચ્ચતિ. પયોગઞ્ચ સાધેતીતિ નીવરણવિક્ખમ્ભકં ઝાનઞ્ચ યોગી નિપ્ફાદેતિ. ઝાનઞ્હિ નીવરણવિક્ખમ્ભનાય પયુઞ્જીયતીતિ પયોગોતિ વુત્તં. વિસેસમધિગચ્છતીતિ સંયોજનપ્પહાનકરં મગ્ગઞ્ચ પટિલભતિ. મગ્ગો ¶ હિ સમથવિપસ્સનાનં આનિસંસત્તા વિસેસોતિ વુત્તો. વિસેસસ્સ ચ પમુખભૂતત્તા ચ-કારેન સમુચ્ચયો ન કતો.

ઇદાનિ તં પુચ્છિતમત્થં ઉપમાય સાધેન્તો સેય્યથાપિ રુક્ખોતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યથા નામ કકચેન ફાલનત્થં વાસિયા તચ્છિત્વા રુક્ખો ફાલનકાલે નિચ્ચલભાવત્થં સમે ભૂમિપદેસે પયોગક્ખમં કત્વા ઠપિતો. કકચેનાતિ હત્થકકચેન. આગતેતિ રુક્ખં ¶ ફુસિત્વા અત્તનો સમીપભાગં આગતે. ગતેતિ રુક્ખં ફુસિત્વા પરભાગં ગતે. વા-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો. ન અવિદિતા હોન્તીતિ રુક્ખે કકચદન્તેહિ ફુટ્ઠં પુરિસેન પેક્ખમાનં ઠાનં અપ્પત્વા તેસં આગમનગમનાભાવતો સબ્બેપિ કકચદન્તા વિદિતાવ હોન્તિ. પધાનન્તિ રુક્ખચ્છેદનવીરિયં. પયોગન્તિ રુક્ખચ્છેદનકિરિયં. ‘‘વિસેસમધિગચ્છતી’’તિ વચનં ઉપમાય નત્થિ. ઉપનિબન્ધના નિમિત્તન્તિ ઉપનિબન્ધનાય સતિયા નિમિત્તભૂતં કારણભૂતં નાસિકગ્ગં વા મુખનિમિત્તં વા. ઉપનિબન્ધતિ એતાય આરમ્મણે ચિત્તન્તિ ¶ ઉપનિબન્ધના નામ સતિ. નાસિકગ્ગે વાતિ દીઘનાસિકો નાસિકગ્ગે. મુખનિમિત્તે વાતિ રસ્સનાસિકો ઉત્તરોટ્ઠે. ઉત્તરોટ્ઠો હિ મુખે સતિયા નિમિત્તન્તિ મુખનિમિત્તન્તિ વુત્તો. આગતેતિ ફુટ્ઠટ્ઠાનતો અબ્ભન્તરં આગતે. ગતેતિ ફુટ્ઠટ્ઠાનતો બહિદ્ધા ગતે. ન અવિદિતા હોન્તીતિ ફુસનટ્ઠાનં અપ્પત્વા અસ્સાસપસ્સાસાનં આગમનગમનાભાવતો સબ્બેપિ તે વિદિતા એવ હોન્તિ. કમ્મનિયં હોતીતિ યેન વીરિયેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ કમ્મનિયં ભાવનાકમ્મક્ખમં ભાવનાકમ્મયોગ્ગં હોતિ. ઇદં વીરિયં પધાનં નામાતિ ફલેન કારણં વુત્તં હોતિ. ઉપક્કિલેસા પહીયન્તીતિ વિક્ખમ્ભનવસેન નીવરણાનિ પહીયન્તિ. વિતક્કા વૂપસમ્મન્તીતિ નાનારમ્મણચારિનો અનવટ્ઠિતા વિતક્કા ઉપસમં ગચ્છન્તિ. યેન ઝાનેન ઉપક્કિલેસા પહીયન્તિ, વિતક્કા વૂપસમ્મન્તિ. અયં પયોગોતિ પયોગમપેક્ખિત્વા પુલ્લિઙ્ગનિદ્દેસો કતો. સઞ્ઞોજના પહીયન્તીતિ તંતંમગ્ગવજ્ઝા સઞ્ઞોજના સમુચ્છેદપ્પહાનેન પહીયન્તિ. અનુસયા બ્યન્તીહોન્તીતિ પહીનાનં પુન અનુપ્પત્તિધમ્મકત્તા વિગતો ઉપ્પાદન્તો વા વયન્તો વા એતેસન્તિ બ્યન્તા, પુબ્બે અબ્યન્તા બ્યન્તા હોન્તીતિ બ્યન્તીહોન્તિ, વિનસ્સન્તીતિ અત્થો. સઞ્ઞોજનપ્પહાનં અનુસયપ્પહાનેન હોતિ, ન અઞ્ઞથાતિ દસ્સનત્થં અનુસયપ્પહાનમાહ. યેન મગ્ગેન સઞ્ઞોજના પહીયન્તિ અનુસયા બ્યન્તીહોન્તિ, અયં વિસેસોતિ અત્થો. ચતુત્થચતુક્કે અરિયમગ્ગસ્સાપિ નિદ્દિટ્ઠત્તા ઇધ અરિયમગ્ગો વુત્તો. એકચિત્તસ્સ આરમ્મણદ્વયાભાવસ્સ અવુત્તેપિ સિદ્ધત્તા તં અવિસ્સજ્જેત્વાવ એવં ઇમે તયો ધમ્મા એકચિત્તસ્સ આરમ્મણા ન હોન્તીતિ નિગમનં કતં.

૧૬૦. ઇદાનિ તં ભાવનાસિદ્ધિસાધકં યોગાવચરં થુનન્તો આનાપાનસ્સતિ યસ્સાતિ ગાથં ¶ વત્વા તસ્સા નિદ્દેસમાહ. તત્થ આનાપાનસ્સતિયો ¶ યથા બુદ્ધેન દેસિતા, તથા પરિપુણ્ણા સુભાવિતા અનુપુબ્બં પરિચિતા યસ્સ અત્થિ સંવિજ્જન્તિ. સો ઇમં લોકં પભાસેતિ. કિં વિય? અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમા યથા અબ્ભાદીહિ મુત્તો ચન્દિમા ઇમં ઓકાસલોકં પભાસેતિ, તથા સો યોગાવચરો ઇમં ખન્ધાદિલોકં પભાસેતીતિ ¶ ગાથાય સમ્બન્ધો. ‘‘અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમા’’તિ ચ પદસ્સ નિદ્દેસે મહિકાદીનમ્પિ વુત્તત્તા એત્થ આદિસદ્દલોપો કતોતિ વેદિતબ્બો. ગાથાનિદ્દેસે નો પસ્સાસો નો અસ્સાસોતિ સો સોયેવ અત્થો પટિસેધેન વિસેસેત્વા વુત્તો. ઉપટ્ઠાનં સતીતિ અસમ્મુસ્સનતાય તમેવ અસ્સાસં ઉપગન્ત્વા ઠાનં સતિ નામાતિ અત્થો. તથા પસ્સાસં. એત્તાવતા આનાપાનેસુ સતિ આનાપાનસ્સતીતિ અત્થો વુત્તો હોતિ.

ઇદાનિ સતિવસેનેવ ‘‘યસ્સા’’તિ વુત્તં પુગ્ગલં નિદ્દિસિતુકામો યો અસ્સસતિ, તસ્સુપટ્ઠાતિ. યો પસ્સસતિ, તસ્સુપટ્ઠાતીતિ વુત્તં. યો અસ્સસતિ, તસ્સ સતિ અસ્સાસં ઉપગન્ત્વા તિટ્ઠતિ. યો પસ્સસતિ, તસ્સ સતિ પસ્સાસં ઉપગન્ત્વા તિટ્ઠતીતિ અત્થો. પરિપુણ્ણાતિ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગપરમ્પરાય અરહત્તમગ્ગપ્પત્તિયા પરિપુણ્ણા. તેયેવ હિ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગધમ્મે સન્ધાય પરિગ્ગહટ્ઠેનાતિઆદિમાહ. તે હિ ધમ્મા ઇમિના યોગિના પરિગ્ગય્હમાનત્તા પરિગ્ગહા, તેન પરિગ્ગહટ્ઠેન પરિપુણ્ણા. તત્થ સબ્બેસં ચિત્તચેતસિકાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારત્તા પરિવારટ્ઠેન પરિપુણ્ણા. ભાવનાપારિપૂરિવસેન પરિપૂરટ્ઠેન પરિપુણ્ણા. ચતસ્સો ભાવનાતિઆદીનિ સુભાવિતાતિ વુત્તપદસ્સ અત્થવસેન વુત્તાનિ. ચતસ્સો ભાવના હેટ્ઠા વુત્તાયેવ. યાનીકતાતિ યુત્તયાનસદિસા કતા. વત્થુકતાતિ પતિટ્ઠટ્ઠેન વત્થુસદિસા કતા. અનુટ્ઠિતાતિ પચ્ચુપટ્ઠિતા. પરિચિતાતિ સમન્તતો ચિતા ઉપચિતા. સુસમારદ્ધાતિ સુટ્ઠુ સમારદ્ધા સુકતા. યત્થ યત્થ આકઙ્ખતીતિ યેસુ યેસુ ઝાનેસુ યાસુ યાસુ વિપસ્સનાસુ સચે ઇચ્છતિ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ તેસુ ઝાનેસુ તાસુ તાસુ વિપસ્સનાસુ. વસિપ્પત્તોતિ વસીભાવં બહુભાવં પત્તો. બલપ્પત્તોતિ સમથવિપસ્સનાબલપ્પત્તો. વેસારજ્જપ્પત્તોતિ વિસારદભાવં પટુભાવં પત્તો. તે ધમ્માતિ સમથવિપસ્સના ધમ્મા. આવજ્જનપટિબદ્ધાતિ આવજ્જનાયત્તા, આવજ્જિતમત્તેયેવ તસ્સ સન્તાનેન, ઞાણેન વા સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ ¶ અત્થો. આકઙ્ખપટિબદ્ધાતિ ¶ રુચિઆયત્તા, રોચિતમત્તેયેવ વુત્તનયેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ અત્થો. મનસિકારો પનેત્થ આવજ્જનાય ચિત્તુપ્પાદો. આકઙ્ખનાય વેવચનવસેન અત્થવિવરણત્થં વુત્તો. તેન વુચ્ચતિ યાનીકતાતિ એવં કતત્તાયેવ તે યુત્તયાનસદિસા કતા હોન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

યસ્મિં યસ્મિં વત્થુસ્મિન્તિ સોળસસુ વત્થૂસુ એકેકસ્મિં. સ્વાધિટ્ઠિતન્તિ સુપ્પતિટ્ઠિતં. સૂપટ્ઠિતાતિ સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતા. સમ્પયુત્તચિત્તસતીનં સહેવ સકસકકિચ્ચકરણતો અનુલોમપટિલોમવસેન ¶ યોજેત્વા તે દ્વે ધમ્મા દસ્સિતા. તેન વુચ્ચતિ વત્થુકતાતિ એવં ભૂતત્તાયેવ કતપતિટ્ઠા હોન્તીતિ વુત્તં હોતિ. યેન યેન ચિત્તં અભિનીહરતીતિ પુબ્બપ્પવત્તિતો અપનેત્વા યત્થ યત્થ ભાવનાવિસેસે ચિત્તં ઉપનેતિ. તેન તેન સતિ અનુપરિવત્તતીતિ તસ્મિં તસ્મિંયેવ ભાવનાવિસેસે સતિ અનુકૂલા હુત્વા પુબ્બપ્પવત્તિતો નિવત્તિત્વા પવત્તતિ. ‘‘યેન, તેના’’તિ ચેત્થ ‘‘યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમી’’તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૫.૧; સુ. નિ. મઙ્ગલસુત્ત) વિય ભુમ્મત્થો વેદિતબ્બો. તેન વુચ્ચતિ અનુટ્ઠિતાતિ એવં કરણતોયેવ તં તં ભાવનં અનુગન્ત્વા ઠિતા હોન્તીતિ વુત્તં હોતિ. આનાપાનસ્સતિયા સતિપધાનત્તા વત્થુકતાનુટ્ઠિતપદેસુ સતિયા સહ યોજના કતાતિ વેદિતબ્બા.

યસ્મા પન પરિપુણ્ણાયેવ પરિચિતા હોન્તિ વડ્ઢિતા લદ્ધાસેવના, તસ્મા ‘‘પરિપુણ્ણા’’તિપદે વુત્તા તયો અત્થા ‘‘પરિચિતા’’તિપદેપિ વુત્તા, ચતુત્થો વિસેસત્થોપિ વુત્તો. તત્થ સતિયા પરિગ્ગણ્હન્તોતિ સમ્પયુત્તાય, પુબ્બભાગાય વા સતિયા પરિગ્ગહેતબ્બે પરિગ્ગણ્હન્તો યોગી. જિનાતિ પાપકે અકુસલે ધમ્મેતિ સમુચ્છેદવસેન લામકે કિલેસે જિનાતિ અભિભવતિ. અયઞ્ચ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના. ધમ્મેસુ હિ જિનન્તેસુ તંધમ્મસમઙ્ગીપુગ્ગલોપિ જિનાતિ નામ. તે ચ ધમ્મા સતિં અવિહાય અત્તનો પવત્તિક્ખણે જિનિતુમારદ્ધા જિતાતિ વુચ્ચન્તિ યથા ‘‘ભુઞ્જિતુમારદ્ધો ભુત્તો’’તિ વુચ્ચતિ. લક્ખણં પનેત્થ સદ્દસત્થતો વેદિતબ્બં. એવં સન્તેપિ ‘‘પરિજિતા’’તિ વત્તબ્બે જ-કારસ્સ ચ-કારં કત્વા ¶ ‘‘પરિચિતા’’તિ ¶ વુત્તં, યથા સમ્મા ગદો અસ્સાતિ સુગતોતિ અત્થવિકપ્પે દ-કારસ્સ ત-કારો નિરુત્તિલક્ખણેન કતો, એવમિધાપિ વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં અત્થવિકપ્પે પરિચિતાતિ પદં કત્તુસાધનં, પુરિમાનિ તીણિ કમ્મસાધનાનિ.

ચત્તારો સુસમારદ્ધાતિ ચત્તારો સુસમારદ્ધત્થાતિ વુત્તં હોતિ, અત્થસદ્દસ્સ લોપો દટ્ઠબ્બો. સુસમારદ્ધાતિ પદસ્સ અત્થાપિ હિ ઇધ સુસમારદ્ધાતિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા, સુસમારદ્ધધમ્મા વા. ચતુરત્થભેદતો ચત્તારોતિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા, ન ધમ્મભેદતો. યસ્મા પન સુભાવિતાયેવ સુસમારદ્ધા હોન્તિ, ન અઞ્ઞે, તસ્મા તયો ભાવનત્થા ઇધાપિ વુત્તા. આસેવનત્થોપિ તીસુ વુત્તેસુ વુત્તોયેવ હોતિ, તસ્મા તં અવત્વા તપ્પચ્ચનીકાનં સુસમૂહતત્થો વુત્તો. પચ્ચનીકસમુગ્ઘાતેન હિ આરદ્ધપરિયોસાનં પઞ્ઞાયતિ, તેન સુસમારદ્ધસ્સ સિખાપ્પત્તો અત્થો વુત્તો હોતિ. તત્થ તપ્પચ્ચનીકાનન્તિ તેસં ઝાનવિપસ્સનામગ્ગાનં પટિપક્ખભૂતાનં. કિલેસાનન્તિ કામચ્છન્દાદીનં નિચ્ચસઞ્ઞાદિસમ્પયુત્તાનં સક્કાયદિટ્ઠાદીનઞ્ચ. સુસમૂહતત્તાતિ વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદવસેન ¶ સુટ્ઠુ સમૂહતત્તા નાસિતત્તા. પોત્થકેસુ પન ‘‘સુસમુગ્ઘાતત્તા’’તિ લિખન્તિ, તં ન સુન્દરં.

૧૬૧. પુન તસ્સેવ પદસ્સ અઞ્ઞમ્પિ અત્થવિકપ્પં દસ્સેન્તો સુસમન્તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થ જાતાતિ તસ્મિં સિખાપ્પત્તભાવનાવિસેસે જાતા. અનવજ્જાતિ કિલેસાનં આરમ્મણભાવાનુપગમનેન કિલેસદોસવિરહિતા. કુસલાતિ જાતિવસેન કુસલા. બોધિપક્ખિયાતિ બુજ્ઝનટ્ઠેન બોધીતિ લદ્ધનામસ્સ અરિયસ્સ પક્ખે ભવત્તા બોધિપક્ખિયા. પક્ખે ભવત્તાતિ હિ ઉપકારભાવે ઠિતત્તા. તે ચ ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૫; ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૨; મિ. પ. ૫.૪.૧) સત્તતિંસ ધમ્મા. ઇદં સમન્તિ ઇદં મગ્ગક્ખણે ધમ્મજાતં સમુચ્છેદવસેન કિલેસે સમેતિ વિનાસેતીતિ સમં નામ. નિરોધો ¶ નિબ્બાનન્તિ દુક્ખનિરોધત્તા નિરોધો, વાનસઙ્ખાતાય તણ્હાય અભાવા નિબ્બાનં. ઇદં સુસમન્તિ ઇદં નિબ્બાનં સબ્બસઙ્ખતવિસમાપગતત્તા સુટ્ઠુ સમન્તિ સુસમં નામ. ઞાતન્તિ બોધિપક્ખિયસઙ્ખાતં સમં અસમ્મોહતો ¶ ઞાણેન ઞાતં, નિબ્બાનસઙ્ખાતં સુસમં આરમ્મણતો ઞાણેન ઞાતં. તદેવ દ્વયં તેનેવ ચક્ખુના વિય દિટ્ઠં. વિદિતન્તિ તદેવ દ્વયં સન્તાને ઉપ્પાદનેન આરમ્મણકરણેન ચ પટિલદ્ધં. ઞાતં વિય પઞ્ઞાય સચ્છિકતં ફસ્સિતઞ્ચ. ‘‘અસલ્લીનં અસમ્મુટ્ઠા અસારદ્ધો એકગ્ગ’’ન્તિ પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ પદસ્સ અત્થપ્પકાસનં. તત્થ આરદ્ધન્તિ પટ્ઠપિતં. અસલ્લીનન્તિ અસઙ્કુચિતં. ઉપટ્ઠિતાતિ ઉપગન્ત્વા ઠિતા. અસમ્મુટ્ઠાતિ અવિનટ્ઠા. પસ્સદ્ધોતિ નિબ્બુતો. અસારદ્ધોતિ નિદ્દરથો. સમાહિતન્તિ સમં ઠપિતં. એકગ્ગન્તિ અવિક્ખિત્તં.

‘‘ચત્તારો સુસમારદ્ધા’’તિઆદિ સકલસ્સ સુસમારદ્ધવચનસ્સ મૂલત્થો. ‘‘અત્થિ સમ’’ન્તિઆદિ પન સુસમવચનસ્સ, ‘‘ઞાત’’ન્તિઆદિ આરદ્ધવચનસ્સ વિકપ્પત્થા. તત્થાયં પદત્થસંસન્દના – ‘‘સમા ચ સુસમા ચ સમસુસમા’’તિ વત્તબ્બે એકદેસસરૂપેકસેસં કત્વા ‘‘સુસમા’’ ઇચ્ચેવ વુત્તા યથા નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ નામરૂપઞ્ચ નામરૂપન્તિ. ‘‘ઇદં સમં, ઇદં સુસમ’’ન્તિ પન અનઞ્ઞાપેક્ખં કત્વા નપુંસકવચનં કતં. યસ્મા પન ઞાતમ્પિ દિટ્ઠન્તિ વુચ્ચતિ, દિટ્ઠઞ્ચ આરદ્ધઞ્ચ અત્થતો એકં. વિદિતસચ્છિકતફસ્સિતાનિ પન ઞાતવેવચનાનિ, તસ્મા ઞાતન્તિ આરદ્ધત્થોયેવ વુત્તો હોતિ.

આરદ્ધં હોતિ વીરિયં અસલ્લીનન્તિ અયં પન આરદ્ધવચનસ્સ ઉજુકત્થોયેવ. ઉપટ્ઠિતા સતીતિઆદીનિ ¶ પન સમ્પયુત્તવીરિયસ્સ ઉપકારકધમ્મદસ્સનત્થં વુત્તાનિ, ન આરદ્ધવચનસ્સ અત્થદસ્સનત્થં. પુરિમેન અત્થેન સુટ્ઠુ સમારદ્ધાતિ સુસમારદ્ધા ચ, ઇમિના અત્થેન સુસમા આરદ્ધાતિ સુસમારદ્ધા ચ એકસેસે કતે ‘‘સુસમારદ્ધા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ઇમમત્થં પરિગ્ગહેત્વા ‘‘તેન વુચ્ચતિ સુસમારદ્ધા’’તિ વુત્તં.

અનુપુબ્બન્તિ ¶ યથાનુક્કમેનાતિ અત્થો, પુબ્બં પુબ્બં અનૂતિ વુત્તં હોતિ. દીઘં અસ્સાસવસેનાતિ દીઘન્તિ વુત્તઅસ્સાસવસેન. પુરિમા પુરિમાતિ પુરિમા પુરિમા સતિ. એતેન પુબ્બન્તિપદસ્સ અત્થો વુત્તો હોતિ. પચ્છિમા પચ્છિમાતિ સતિયેવ. એતેન અનૂતિપદસ્સ અત્થો વુત્તો હોતિ. ઉભયેન પુબ્બઞ્ચ અનુ ચ પરિચિતાતિ અત્થો વુત્તો હોતિ. ઉપરિ સોળસ વત્થૂનિ વિત્થારેત્વા વચનતો ઇધ સઙ્ખિપિત્વા ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી’’તિ અન્તિમમેવ દસ્સિતં. યસ્મા સિખાપ્પત્તભાવનસ્સ સબ્બાપિ આનાપાનસ્સતિયો ¶ પુનપ્પુનં યથારુચિ પવત્તનતો અનુપરિચિતાપિ હોન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞં પરિચિતા ચેવ હોન્તિ અનુપરિચિતા ચા’’તિ.

યથત્થાતિ યથાસભાવત્થા. અત્તદમથત્થોતિ અરહત્તમગ્ગક્ખણે અત્તનો નિબ્બિસેવનત્થો. સમથત્થોતિ સીતિભાવત્થો. પરિનિબ્બાપનત્થોતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન. અભિઞ્ઞત્થોતિ સબ્બધમ્મવસેન. પરિઞ્ઞત્થાદયો મગ્ગઞાણકિચ્ચવસેન. સચ્ચાભિસમયત્થો ચતુન્નં સચ્ચાનં એકપટિવેધદસ્સનવસેન. નિરોધે પતિટ્ઠાપકત્થો આરમ્મણકરણવસેન.

બુદ્ધોતિપદસ્સ અભાવેપિ બુદ્ધેનાતિપદે યો સો બુદ્ધો, તં નિદ્દિસિતુકામેન બુદ્ધોતિ વુત્તં. સયમ્ભૂતિ ઉપદેસં વિના સયમેવ ભૂતો. અનાચરિયકોતિ સયમ્ભૂપદસ્સ અત્થવિવરણં. યો હિ આચરિયં વિના સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, સો સયમ્ભૂ નામ હોતિ. પુબ્બે અનનુસ્સુતેસૂતિઆદિ અનાચરિયકભાવસ્સ અત્થપ્પકાસનં. અનનુસ્સુતેસૂતિ આચરિયં અનનુસ્સુતેસુ. સામન્તિ સયમેવ. અભિસમ્બુજ્ઝીતિ ભુસં સમ્મા પટિવિજ્ઝિ. તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણીતિ તેસુ ચ સચ્ચેસુ સબ્બઞ્ઞુભાવં પાપુણિ. યથા સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તા સબ્બઞ્ઞુનો હોન્તિ, તથા સચ્ચાનં પટિવિદ્ધત્તા એવં વુત્તં. સબ્બઞ્ઞુતં પત્તોતિપિ પાઠો. બલેસુ ચ વસીભાવન્તિ દસસુ ચ તથાગતબલેસુ ઇસ્સરભાવં પાપુણિ. યો સો એવં ભૂતો, સો બુદ્ધોતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અપ્પટિહતઞાણનિમિત્તાનુત્તરવિમોક્ખાધિગમપરિભાવિતં ખન્ધસન્તાનં ¶ ઉપાદાય પણ્ણત્તિકો, સબ્બઞ્ઞુતપદટ્ઠાનં ¶ વા સચ્ચાભિસમ્બોધિમુપાદાય પણ્ણત્તિકો સત્તવિસેસો બુદ્ધો. એત્તાવતા અત્થતો બુદ્ધવિભાવના કતા હોતિ.

૧૬૨. ઇદાનિ બ્યઞ્જનતો વિભાવેન્તો બુદ્ધોતિ કેનટ્ઠેન બુદ્ધોતિઆદિમાહ. તત્થ યથા લોકે અવગન્તા અવગતોતિ વુચ્ચતિ, એવં બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો. યથા પણ્ણસોસા વાતા પણ્ણસુસાતિ વુચ્ચન્તિ, એવં બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો. સબ્બઞ્ઞુતાય બુદ્ધોતિ સબ્બધમ્મબુજ્ઝનસમત્થાય બુદ્ધિયા બુદ્ધોતિ વુત્તં હોતિ. સબ્બદસ્સાવિતાય બુદ્ધોતિ સબ્બધમ્માનં ઞાણચક્ખુના દિટ્ઠત્તા બુદ્ધોતિ વુત્તં હોતિ. અનઞ્ઞનેય્યતાય ¶ બુદ્ધોતિ અઞ્ઞેન અબોધનીયતો સયમેવ બુદ્ધત્તા બુદ્ધોતિ વુત્તં હોતિ. વિસવિતાય બુદ્ધોતિ નાનાગુણવિસવનતો પદુમમિવ વિકસનટ્ઠેન બુદ્ધોતિ વુત્તં હોતિ. ખીણાસવસઙ્ખાતેન બુદ્ધોતિઆદીહિ છહિ પરિયાયેહિ ચિત્તસઙ્કોચકરધમ્મપ્પહાનેન નિદ્દક્ખયવિબુદ્ધો પુરિસો વિય સબ્બકિલેસનિદ્દક્ખયવિબુદ્ધત્તા બુદ્ધોતિ વુત્તં હોતિ. સઙ્ખા સઙ્ખાતન્તિ અત્થતો એકત્તા સઙ્ખાતેનાતિ વચનસ્સ કોટ્ઠાસેનાતિ અત્થો. તણ્હાલેપદિટ્ઠિલેપાભાવેન નિરુપલેપસઙ્ખાતેન. સવાસનાનં સબ્બકિલેસાનં પહીનત્તા એકન્તવચનેન વિસેસેત્વા એકન્તવીતરાગોતિઆદિ વુત્તં. એકન્તનિક્કિલેસોતિ રાગદોસમોહાવસેસેહિ સબ્બકિલેસેહિ નિક્કિલેસો. એકાયનમગ્ગં ગતોતિ બુદ્ધોતિ ગમનત્થાનં ધાતૂનં બુજ્ઝનત્થત્તા બુજ્ઝનત્થાપિ ધાતુયો ગમનત્થા હોન્તિ, તસ્મા એકાયનમગ્ગં ગતત્તા બુદ્ધોતિ વુત્તં હોતિ. એકાયનમગ્ગોતિ ચેત્થ –

‘‘મગ્ગો પન્થો પથો પજ્જો, અઞ્જસં વટુમાયનં;

નાવા ઉત્તરસેતુ ચ, કુલ્લો ચ ભિસિ સઙ્કમો’’તિ ¶ . (ચૂળનિ. પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૧) –

મગ્ગસ્સ બહૂસુ નામેસુ અયનનામેન વુત્તો. તસ્મા એકમગ્ગભૂતો મગ્ગો, ન દ્વેધાપથભૂતોતિ અત્થો. અથ વા એકેન અયિતબ્બો મગ્ગોતિ એકાયનમગ્ગો. એકેનાતિ ગણસઙ્ગણિકં પહાય પવિવેકેન ચિત્તેન. અયિતબ્બોતિ પટિપજ્જિતબ્બો. અયન્તિ વા એતેનાતિ અયનો, સંસારતો નિબ્બાનં ગચ્છન્તીતિ અત્થો. એકેસં અયનો એકાયનો. એકેતિ સેટ્ઠા, સબ્બસત્તસેટ્ઠા ચ સમ્માસમ્બુદ્ધા, તસ્મા એકાયનમગ્ગોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધાનં અયનભૂતો મગ્ગોતિ વુત્તં હોતિ. અયતીતિ વા અયનો, ગચ્છતિ પવત્તતીતિ અત્થો. એકસ્મિં અયનો મગ્ગોતિ એકાયનમગ્ગો, એકસ્મિંયેવ બુદ્ધસાસને પવત્તમાનો મગ્ગો, ન અઞ્ઞત્થાતિ વુત્તં હોતિ. અપિ ચ એકં અયતીતિ એકાયનો, પુબ્બભાગે નાનામુખભાવનાનયપ્પવત્તોપિ અપરભાગે એકં નિબ્બાનમેવ ગચ્છતીતિ ¶ વુત્તં હોતિ, તસ્મા એકાયનમગ્ગોતિ એકનિબ્બાનગમનમગ્ગોતિ અત્થો. એકો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ બુદ્ધોતિ ન પરેહિ બુદ્ધત્તા બુદ્ધો, કિં પન સયમેવ અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધત્તા બુદ્ધોતિ વુત્તં હોતિ. અબુદ્ધિવિહતત્તા બુદ્ધિપટિલાભા બુદ્ધોતિ બુદ્ધિ બુદ્ધં ¶ બોધોતિ પરિયાયવચનમેતં. તત્થ યથા નીલરત્તગુણયોગા નીલો પટો રત્તો પટોતિ વુચ્ચતિ, એવં બુદ્ધગુણયોગા બુદ્ધોતિ ઞાપેતું વુત્તં.

તતો પરં બુદ્ધોતિ નેતં નામન્તિઆદિ ‘‘અત્થમનુગતા અયં પઞ્ઞત્તી’’તિ ઞાપનત્થં વુત્તં. તત્થ મિત્તા સહાયા. અમચ્ચા ભચ્ચા. ઞાતી પિતુપક્ખિકા. સાલોહિતા માતુપક્ખિકા. સમણા પબ્બજ્જૂપગતા. બ્રાહ્મણા ભોવાદિનો, સમિતપાપબાહિતપાપા વા. દેવતા સક્કાદયો બ્રહ્માનો ચ. વિમોક્ખન્તિકન્તિ વિમોક્ખો અરહત્તમગ્ગો, વિમોક્ખસ્સ અન્તો અરહત્તફલં, તસ્મિં વિમોક્ખન્તે ભવં વિમોક્ખન્તિકં નામ. સબ્બઞ્ઞુભાવો હિ અરહત્તમગ્ગેન સિજ્ઝતિ, અરહત્તફલોદયે સિદ્ધો હોતિ, તસ્મા સબ્બઞ્ઞુભાવો વિમોક્ખન્તે ભવો હોતિ. તં નેમિત્તિકમ્પિ નામં વિમોક્ખન્તે ભવં નામ હોતિ. તેન વુત્તં ¶ – ‘‘વિમોક્ખન્તિકમેતં બુદ્ધાનં ભગવન્તાન’’ન્તિ. બોધિયા મૂલે સહ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પટિલાભાતિ મહાબોધિરુક્ખમૂલે યથાવુત્તક્ખણે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પટિલાભેન સહ. સચ્છિકા પઞ્ઞત્તીતિ અરહત્તફલસચ્છિકિરિયાય, સબ્બધમ્મસચ્છિકિરિયાય વા જાતા પઞ્ઞત્તિ. યદિદં બુદ્ધોતિ યા અયં બુદ્ધોતિ પઞ્ઞત્તિ, અયં બ્યઞ્જનતો બુદ્ધવિભાવના.

‘‘યથા બુદ્ધેન દેસિતા’’તિગાથાપાદસ્સ પન ઇમિના પદભાજનીયે વુત્તત્થેન અયં સંસન્દના – આનાપાનસ્સતિયો ચ યથા બુદ્ધેન દેસિતા, યેન પકારેન દેસિતા. યથાસદ્દેન સઙ્ગહિતા દસ યથત્થા ચ યથા બુદ્ધેન દેસિતા, યેન પકારેન દેસિતાતિ પકારત્થસ્સ ચ યથાસદ્દસ્સ, સભાવત્થસ્સ ચ યથાસદ્દસ્સ સરૂપેકસેસવસેન એકસેસં કત્વા ‘‘યથા’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. પદભાજનીયે પનસ્સ યથત્થેસુ એકેકસ્સ યોજનાવસેન ‘‘દેસિતો’’તિ એકવચનં કતં.

‘‘સોતિ ગહટ્ઠો વા હોતિ પબ્બજિતો વા’’તિ વુત્તત્તા આદિપદેપિ યસ્સ ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વાતિ વુત્તમેવ હોતિ. લોકત્થો વુત્તોયેવ. પભાસેતીતિ અત્તનો ઞાણસ્સ પાકટં કરોતીતિ અત્થો ¶ . અભિસમ્બુદ્ધત્તાતિ સાવકપારમિઞાણેનપિ પટિવિદ્ધભાવેન. ઓભાસેતીતિ કામાવચરભૂતં લોકં. ભાસેતીતિ રૂપાવચરભૂતં લોકં. પભાસેતીતિ અરૂપાવચરભૂતં લોકં.

અરિયઞાણન્તિ ¶ અરહત્તમગ્ગઞાણં. મહિકા મુત્તોતિ મહિકાય મુત્તો. મહિકાતિ નીહારો વુચ્ચતિ. મહિયા મુત્તોતિપિ પાઠો. ધૂમરજા મુત્તોતિ ધૂમતો ચ રજતો ચ મુત્તો. રાહુગહણા વિપ્પમુત્તોતિ રાહુનો ચન્દસ્સ આસન્નુપક્કિલેસત્તા દ્વીહિ ઉપસગ્ગેહિ વિસેસેત્વા વુત્તં. ભાસતે ઇતિ સઓભાસટ્ઠેન. તપતે ઇતિ સતેજટ્ઠેન. વિરોચતે ઇતિ રુચિરટ્ઠેન. એવમેવન્તિ એવં એવં. યસ્મા પન ચન્દોપિ સયં ભાસન્તો તપન્તો વિરોચન્તો ઇમં ઓકાસલોકં ઓભાસેતિ, ભિક્ખુ ચ પઞ્ઞાય ભાસન્તો તપન્તો વિરોચન્તો ઇમં ખન્ધાદિલોકં પઞ્ઞાય ઓભાસેતિ, તસ્મા ઉભયત્રાપિ ‘‘ભાસેતી’’તિ અવત્વા ‘‘ભાસતે’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં. એવઞ્હિ વુત્તે હેતુઅત્થોપિ વુત્તો હોતિ. અતિવિસદતરાભસૂરિયોપમં ¶ અગ્ગહેત્વા કસ્મા ચન્દોપમા ગહિતાતિ ચે? સબ્બકિલેસપરિળાહવૂપસમેન સન્તસ્સ ભિક્ખુનો સન્તગુણયુત્તચન્દોપમા અનુચ્છવિકાતિ ગહિતાતિ વેદિતબ્બં. એવં આનાપાનસ્સતિભાવનાસિદ્ધિસાધકં યોગાવચરં થુનિત્વા ઇમાનિ તેરસ વોદાને ઞાણાનીતિ તાનિ ઞાણાનિ નિગમેત્વા દસ્સેતીતિ.

વોદાનઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સતોકારિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૬૩. સતોકારિઞાણનિદ્દેસે માતિકાયં ઇધ ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુ. અયઞ્હિ એત્થ ઇધ-સદ્દો સબ્બપ્પકારઆનાપાનસ્સતિસમાધિનિબ્બત્તકસ્સ પુગ્ગલસ્સ સન્નિસ્સયભૂતસાસનપરિદીપનો, અઞ્ઞસાસનસ્સ તથાભાવપટિસેધનો ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો…પે… સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૯; અ. નિ. ૪.૨૪૧).

અરઞ્ઞગતો વા રુક્ખમૂલગતો વા સુઞ્ઞાગારગતો વાતિ ઇદમસ્સ આનાપાનસ્સતિસમાધિ ભાવનાનુરૂપસેનાસનપરિગ્ગહપરિદીપનં. ઇમસ્સ ¶ હિ ભિક્ખુનો દીઘરત્તં રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ અનુવિસટં ચિત્તં આનાપાનસ્સતિસમાધિઆરમ્મણં અભિરુહિતું ન ઇચ્છતિ, કૂટગોણયુત્તરથો વિય ઉપ્પથમેવ ધાવતિ. તસ્મા સેય્યથાપિ નામ ગોપો કૂટધેનુયા સબ્બં ખીરં પિવિત્વા વડ્ઢિતં કૂટવચ્છં દમેતુકામો ધેનુતો અપનેત્વા એકમન્તે મહન્તં થમ્ભં નિખણિત્વા તત્થ યોત્તેન બન્ધેય્ય, અથસ્સ સો વચ્છો ઇતો ચિતો ચ વિપ્ફન્દિત્વા પલાયિતું અસક્કોન્તો તમેવ થમ્ભં ઉપનિસીદેય્ય વા ઉપનિપજ્જેય્ય વા, એવમેવ ઇમિનાપિ ભિક્ખુના દીઘરત્તં રૂપારમ્મણાદિરસપાનવડ્ઢિતં ¶ દુટ્ઠચિત્તં દમેતુકામેન રૂપાદિઆરમ્મણતો અપનેત્વા અરઞ્ઞં વા રુક્ખમૂલં વા સુઞ્ઞાગારં વા પવેસેત્વા તત્થ અસ્સાસપસ્સાસથમ્ભે સતિયોત્તેન બન્ધિતબ્બં. એવમસ્સ તં ચિત્તં ઇતો ચિતો ચ વિપ્ફન્દિત્વાપિ પુબ્બે આચિણ્ણારમ્મણં અલભમાનં સતિયોત્તં છિન્દિત્વા પલાયિતું ¶ અસક્કોન્તં તમેવારમ્મણં ઉપચારપ્પનાવસેન ઉપનિસીદતિ ચેવ ઉપનિપજ્જતિ ચ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યથા થમ્ભે નિબન્ધેય્ય, વચ્છં દમં નરો ઇધ;

બન્ધેય્યેવં સકં ચિત્તં, સતિયારમ્મણે દળ્હ’’ન્તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧૭; પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૬૫; દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭) –

એવમસ્સ તં સેનાસનં ભાવનાનુરૂપં હોતિ. અથ વા યસ્મા ઇદં કમ્મટ્ઠાનપ્પભેદે મુદ્ધભૂતં સબ્બબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં વિસેસાધિગમદિટ્ઠધમ્મસુખવિહારપદટ્ઠાનં આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં ઇત્થિપુરિસહત્થિઅસ્સાદિસદ્દસમાકુલં ગામન્તં અપરિચ્ચજિત્વા ન સુકરં ભાવેતું સદ્દકણ્ટકત્તા ઝાનસ્સ. અગામકે પન અરઞ્ઞે સુકરં યોગાવચરેન ઇદં કમ્મટ્ઠાનં પરિગ્ગહેત્વા આનાપાનચતુક્કજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તદેવ પાદકં કત્વા સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અગ્ગફલં અરહત્તં પાપુણિતું. તસ્મા તસ્સ અનુરૂપં સેનાસનં ઉપદિસન્તો ભગવા ‘‘અરઞ્ઞગતો વા’’તિઆદિમાહ, તથેવ થેરો.

વત્થુવિજ્જાચરિયો વિય હિ ભગવા, સો યથા વત્થુવિજ્જાચરિયો નગરભૂમિં પસ્સિત્વા સુટ્ઠુ ઉપપરિક્ખિત્વા ‘‘એત્થ નગરં માપેથા’’તિ ઉપદિસતિ, સોત્થિના ચ નગરે નિટ્ઠિતે રાજકુલતો મહાસક્કારં લભતિ, એવમેવં યોગાવચરસ્સ અનુરૂપં સેનાસનં ઉપપરિક્ખિત્વા ‘‘એત્થ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ ઉપદિસતિ, તતો તત્થ કમ્મટ્ઠાનમનુયુત્તેન યોગિના કમેન ¶ અરહત્તે પત્તે ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા’’તિ મહન્તં સક્કારં લભતિ. અયં પન ભિક્ખુ ‘‘દીપિસદિસો’’તિ વુચ્ચતિ. યથા હિ મહાદીપિરાજા અરઞ્ઞે તિણગહનં વા વનગહનં વા પબ્બતગહનં વા નિસ્સાય નિલીયિત્વા વનમહિંસગોકણ્ણસૂકરાદયો મિગે ગણ્હાતિ, એવમેવં અયં અરઞ્ઞાદીસુ કમ્મટ્ઠાનમનુયુઞ્જન્તો ભિક્ખુ યથાક્કમેન સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિઅરહત્તમગ્ગે ચેવ અરિયફલાનિ ચ ગણ્હાતીતિ વેદિતબ્બો. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યથાપિ ¶ ¶ દીપિકો નામ, નિલીયિત્વા ગણ્હતે મિગે;

તથેવાયં બુદ્ધપુત્તો, યુત્તયોગો વિપસ્સકો;

અરઞ્ઞં પવિસિત્વાન, ગણ્હાતિ ફલમુત્તમ’’ન્તિ. (મિ. પ. ૬.૧.૫);

તેનસ્સ પરક્કમજવયોગ્ગભૂમિં અરઞ્ઞસેનાસનં દસ્સેન્તો ‘‘અરઞ્ઞગતો વા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ અરઞ્ઞગતોતિ ઉપરિ વુત્તલક્ખણં યંકિઞ્ચિ પવિવેકસુખં અરઞ્ઞં ગતો. રુક્ખમૂલગતોતિ રુક્ખસમીપં ગતો. સુઞ્ઞાગારગતોતિ સુઞ્ઞં વિવિત્તોકાસં ગતો. એત્થ ચ ઠપેત્વા અરઞ્ઞઞ્ચ રુક્ખમૂલઞ્ચ અવસેસસત્તવિધસેનાસનં ગતોપિ ‘‘સુઞ્ઞાગારગતો’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. નવવિધઞ્હિ સેનાસનં. યથાહ – ‘‘સો વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જ’’ન્તિ (વિભ. ૫૦૮). એવમસ્સ ઉતુત્તયાનુકૂલં ધાતુચરિયાનુકૂલઞ્ચ આનાપાનસ્સતિભાવનાનુરૂપં સેનાસનં ઉપદિસિત્વા અલીનાનુદ્ધચ્ચપક્ખિકં સન્તમિરિયાપથં ઉપદિસન્તો નિસીદતીતિ આહ. અથસ્સ નિસજ્જાય દળ્હભાવં અસ્સાસપસ્સાસાનં પવત્તનસમત્થતં આરમ્મણપરિગ્ગહૂપાયઞ્ચ દસ્સેન્તો પલ્લઙ્કં આભુજિત્વાતિઆદિમાહ. તત્થ પલ્લઙ્કન્તિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં. આભુજિત્વાતિ બન્ધિત્વા. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ ઉપરિમસરીરં ઉજુકં ઠપેત્વા અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેત્વા. એવઞ્હિ નિસિન્નસ્સ ધમ્મમંસન્હારૂનિ ન પણમન્તિ. અથસ્સ યા તેસં પણમનપચ્ચયા ખણે ખણે વેદના ઉપ્પજ્જેય્યું, તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ. તાસુ અનુપ્પજ્જમાનાસુ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં ન પરિપતતિ, વુદ્ધિં ફાતિં ઉપગચ્છતિ.

પરિમુખં ¶ સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં સતિં ઠપયિત્વા. સો સતોવ અસ્સસતિ સતો પસ્સસતીતિ સો ભિક્ખુ એવં નિસીદિત્વા એવઞ્ચ સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા તં સતિં અવિજહન્તો સતો એવ અસ્સસતિ સતો પસ્સસતિ, સતોકારી હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ ¶ યેહિ પકારેહિ સતોકારી હોતિ, તે પકારે દસ્સેતું દીઘં વા અસ્સસન્તોતિઆદિમાહ. તત્થ દીઘં વા અસ્સસન્તોતિ દીઘં વા અસ્સાસં પવત્તયન્તો. તથા રસ્સં. યા પન નેસં દીઘરસ્સતા, સા કાલવસેન વેદિતબ્બા. કદાચિ હિ મનુસ્સા હત્થિઅહિઆદયો વિય કાલવસેન દીઘં અસ્સસન્તિ ચ પસ્સસન્તિ ચ, કદાચિ સુનખસસાદયો વિય રસ્સં. અઞ્ઞથા હિ ચુણ્ણવિચુણ્ણા અસ્સાસપસ્સાસા દીઘરસ્સા નામ ન હોન્તિ ¶ . તસ્મા તે દીઘં કાલં પવિસન્તા ચ નિક્ખમન્તા ચ દીઘા, રસ્સં કાલં પવિસન્તા ચ નિક્ખમન્તા ચ રસ્સાતિ વેદિતબ્બા. તત્રાયં ભિક્ખુ ઉપરિ વુત્તેહિ નવહાકારેહિ દીઘં અસ્સસન્તો ચ પસ્સસન્તો ચ દીઘં અસ્સસામિ, પસ્સસામીતિ પજાનાતિ, તથા રસ્સં.

એવં પજાનતો ચ –

‘‘દીઘો રસ્સો ચ અસ્સાસો, પસ્સાસોપિ ચ તાદિસો;

ચત્તારો વણ્ણા વત્તન્તિ, નાસિકગ્ગેવ ભિક્ખુનો’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧૯; પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૬૫);

નવન્નઞ્ચસ્સ આકારાનં એકેનાકારેન કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના સમ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બા. સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતીતિ સકલસ્સ અસ્સાસકાયસ્સાદિમજ્ઝપરિયોસાનં વિદિતં કરોન્તો પાકટં કરોન્તો અસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. સકલસ્સ પસ્સાસકાયસ્સાદિમજ્ઝપરિયોસાનં વિદિતં કરોન્તો પાકટં કરોન્તો પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. એવં વિદિતં કરોન્તો પાકટં કરોન્તો ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન અસ્સસતિ ચેવ પસ્સસતિ ચ. તસ્મા ‘‘અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ ¶ વુચ્ચતિ. એકસ્સ હિ ભિક્ખુનો ચુણ્ણવિચુણ્ણવિસટે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧૯; પારા. ૨.૧૬૫) અસ્સાસકાયે, પસ્સાસકાયે વા આદિ પાકટો હોતિ, ન મજ્ઝપરિયોસાનં. સો આદિમેવ પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ, મજ્ઝપરિયોસાને કિલમતિ. એકસ્સ મજ્ઝં પાકટં હોતિ, ન આદિપરિયોસાનં. સો મજ્ઝમેવ પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ, આદિપરિયોસાને કિલમતિ. એકસ્સ પરિયોસાનં પાકટં હોતિ, ન આદિમજ્ઝં. સો પરિયોસાનંયેવ પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ, આદિમજ્ઝે કિલમતિ. એકસ્સ સબ્બં પાકટં હોતિ, સો સબ્બમ્પિ પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ ¶ , ન કત્થચિ કિલમતિ. તાદિસેન ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો આહ – ‘‘સબ્બકાયપટિસંવેદી’’તિઆદિ.

તત્થ સિક્ખતીતિ એવં ઘટતિ વાયમતિ. યો વા તથાભૂતસ્સ સંવરો, અયમેત્થ અધિસીલસિક્ખા. યો તથાભૂતસ્સ સમાધિ, અયં અધિચિત્તસિક્ખા. યા તથાભૂતસ્સ પઞ્ઞા, અયં અધિપઞ્ઞાસિક્ખાતિ ઇમા તિસ્સો સિક્ખાયો તસ્મિં આરમ્મણે તાય સતિયા તેન મનસિકારેન સિક્ખતિ આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તત્થ યસ્મા પુરિમનયેન કેવલં અસ્સસિતબ્બં પસ્સસિતબ્બમેવ ચ, ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કાતબ્બં, ઇતો ¶ પટ્ઠાય પન ઞાણુપ્પાદનાદીસુ યોગો કરણીયો. તસ્મા તત્થ ‘‘અસ્સસામીતિ પજાનાતિ પસ્સસામીતિ પજાનાતિ’’ચ્ચેવ વત્તમાનકાલવસેન પાળિં વત્વા ઇતો પટ્ઠાય કત્તબ્બસ્સ ઞાણુપ્પાદનાદિનો આ-કારસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામી’’તિઆદિના નયેન અનાગતકાલવસેન પાળિ આરોપિતાતિ વેદિતબ્બા.

પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં…પે… સિક્ખતીતિ ઓળારિકં અસ્સાસપસ્સાસસઙ્ખાતં કાયસઙ્ખારં પસ્સમ્ભેન્તો પટિપ્પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ.

તત્રેવં ઓળારિકસુખુમતા ચ પસ્સદ્ધિ ચ વેદિતબ્બા – ઇમસ્સ હિ ભિક્ખુનો પુબ્બે અપરિગ્ગહિતકાલે કાયો ચ ચિત્તઞ્ચ સદરથા હોન્તિ ઓળારિકા. કાયચિત્તાનં ઓળારિકત્તે અવૂપસન્તે અસ્સાસપસ્સાસાપિ ઓળારિકા હોન્તિ, બલવતરા હુત્વા પવત્તન્તિ, નાસિકા નપ્પહોતિ, મુખેન અસ્સસન્તોપિ પસ્સસન્તોપિ તિટ્ઠતિ. યદા પનસ્સ કાયોપિ ¶ ચિત્તમ્પિ પરિગ્ગહિતા હોન્તિ, તદા તે સન્તા હોન્તિ વૂપસન્તા. તેસુ વૂપસન્તેસુ અસ્સાસપસ્સાસા સુખુમા હુત્વા પવત્તન્તિ, ‘‘અત્થિ નુ ખો, નત્થી’’તિ વિચેતબ્બાકારપ્પત્તા હોન્તિ. સેય્યથાપિ પુરિસસ્સ ધાવિત્વા પબ્બતા વા ઓરોહિત્વા મહાભારં વા સીસતો ઓરોપેત્વા ઠિતસ્સ ઓળારિકા અસ્સાસપસ્સાસા હોન્તિ, નાસિકા નપ્પહોતિ, મુખેન અસ્સસન્તોપિ પસ્સસન્તોપિ તિટ્ઠતિ. યદા પનેસ તં પરિસ્સમં વિનોદેત્વા ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ અલ્લસાટકં હદયે કત્વા સીતાય છાયાય નિપન્નો હોતિ, અથસ્સ તે અસ્સાસપસ્સાસા સુખુમા હોન્તિ ‘‘અત્થિ નુ ખો, નત્થી’’તિ વિચેતબ્બાકારપ્પત્તા, એવમેવં ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અપરિગ્ગહિતકાલેતિ ¶ વિત્થારેતબ્બં. તથા હિસ્સ પુબ્બે અપરિગ્ગહિતકાલે ‘‘ઓળારિકોળારિકે કાયસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેમી’’તિ આભોગસમન્નાહારમનસિકારો નત્થિ, પરિગ્ગહિતકાલે પન અત્થિ. તેનસ્સ અપરિગ્ગહિતકાલતો પરિગ્ગહિતકાલે કાયસઙ્ખારો સુખુમો હોતિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘સારદ્ધે કાયે ચિત્તે ચ, અધિમત્તં પવત્તતિ;

અસારદ્ધમ્હિ કાયમ્હિ, સુખુમં સમ્પવત્તતી’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૨૦; પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૬૫);

પરિગ્ગહેપિ ઓળારિકો, પઠમજ્ઝાનૂપચારે સુખુમો. તસ્મિમ્પિ ઓળારિકો, પઠમજ્ઝાને સુખુમો. પઠમજ્ઝાને ચ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે ચ ઓળારિકો, દુતિયજ્ઝાને સુખુમો. દુતિયજ્ઝાને ¶ ચ તતિયજ્ઝાનૂપચારે ચ ઓળારિકો, તતિયજ્ઝાને સુખુમો. તતિયજ્ઝાને ચ ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારે ચ ઓળારિકો, ચતુત્થજ્ઝાને અતિસુખુમો અપ્પવત્તિમેવ પાપુણાતિ. ઇદં તાવ દીઘભાણકસંયુત્તભાણકાનં મતં.

મજ્ઝિમભાણકા પન ‘‘પઠમજ્ઝાને ઓળારિકો, દુતિયજ્ઝાનૂપચારે સુખુમો’’તિ એવં હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમજ્ઝાનતો ઉપરૂપરિજ્ઝાનૂપચારેપિ સુખુમતરં ઇચ્છન્તિ. સબ્બેસંયેવ પન મતેન અપરિગ્ગહિતકાલે પવત્તકાયસઙ્ખારો પરિગ્ગહિતકાલે પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, પરિગ્ગહિતકાલે પવત્તકાયસઙ્ખારો પઠમજ્ઝાનૂપચારે…પે… ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારે પવત્તકાયસઙ્ખારો ચતુત્થજ્ઝાને પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. અયં તાવ સમથે નયો.

વિપસ્સનાયં ¶ પન અપરિગ્ગહિતકાલે પવત્તકાયસઙ્ખારો ઓળારિકો, મહાભૂતપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, ઉપાદારૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, સકલરૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, અરૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, રૂપારૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, પચ્ચયપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, સપ્પચ્ચયનામરૂપદસ્સને સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, લક્ખણારમ્મણિક વિપસ્સનાય સુખુમો. સોપિ દુબ્બલવિપસ્સનાય ઓળારિકો, બલવવિપસ્સનાય સુખુમો. તત્થ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ પચ્છિમેન પચ્છિમેન પટિપ્પસ્સદ્ધિ વેદિતબ્બા. એવમેત્થ ઓળારિકસુખુમતા પટિપ્પસ્સદ્ધિ ચ ¶ વેદિતબ્બા. અયં તાવેત્થ કાયાનુપસ્સનાવસેન વુત્તસ્સ પઠમચતુક્કસ્સ અનુપુબ્બપદવણ્ણના.

યસ્મા પનેત્થ ઇદમેવ ચતુક્કં આદિકમ્મિકસ્સ કમ્મટ્ઠાનવસેન વુત્તં, ઇતરાનિ પન તીણિ ચતુક્કાનિ એત્થ પત્તજ્ઝાનસ્સ વેદનાચિત્તધમ્માનુપસ્સનાવસેન, તસ્મા ઇમં કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા આનાપાનચતુક્કજ્ઝાનપદટ્ઠાનાય વિપસ્સનાય સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિતુકામેન આદિકમ્મિકેન કુલપુત્તેન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેન સીલપરિસોધનાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કત્વા સત્તઙ્ગસમન્નાગતસ્સ આચરિયસ્સ સન્તિકે પઞ્ચસન્ધિકં કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેતબ્બં. તત્રિમે પઞ્ચ સન્ધયો ઉગ્ગહો પરિપુચ્છા ઉપટ્ઠાનં અપ્પના લક્ખણન્તિ. તત્થ ઉગ્ગહો નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ ઉગ્ગણ્હનં. પરિપુચ્છા નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ પરિપુચ્છનં. ઉપટ્ઠાનં નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ ઉપટ્ઠાનં. અપ્પના નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ અપ્પના. લક્ખણં નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ લક્ખણં, ‘‘એવં લક્ખણમિદં કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ કમ્મટ્ઠાનસભાવૂપધારણન્તિ વુત્તં હોતિ.

એવં ¶ પઞ્ચસન્ધિકં કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હન્તો અત્તનાપિ ન કિલમતિ, આચરિયમ્પિ ન વિહેસેતિ. તસ્મા થોકં ઉદ્દિસાપેત્વા બહું કાલં સજ્ઝાયિત્વા એવં પઞ્ચસન્ધિકં કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકે વા અઞ્ઞત્થ વા અટ્ઠારસ દોસયુત્તે વિહારે વજ્જેત્વા પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતે સેનાસને વસન્તેન ઉપચ્છિન્નખુદ્દકપલિબોધેન કતભત્તકિચ્ચેન ભત્તસમ્મદં પટિવિનોદેત્વા સુખનિસિન્નેન રતનત્તયગુણાનુસ્સરણેન ચિત્તં સમ્પહંસેત્વા આચરિયુગ્ગહતો ¶ એકપદમ્પિ અપરિહાપેન્તેન ઇદં આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં મનસિ કાતબ્બં. તત્રાયં મનસિકારવિધિ –

‘‘ગણના અનુબન્ધના, ફુસના ઠપના સલ્લક્ખણા;

વિવટ્ટના પારિસુદ્ધિ, તેસઞ્ચ પટિપસ્સના’’તિ.

તત્થ ¶ ગણનાતિ ગણનાયેવ. અનુબન્ધનાતિ અનુગમના. ફુસનાતિ ફુટ્ઠટ્ઠાનં. ઠપનાતિ અપ્પના. સલ્લક્ખણાતિ વિપસ્સના. વિવટ્ટનાતિ મગ્ગો. પારિસુદ્ધીતિ ફલં. તેસઞ્ચ પટિપસ્સનાતિ પચ્ચવેક્ખણા. તત્થ ઇમિના આદિકમ્મિકેન કુલપુત્તેન પઠમં ગણનાય ઇદં કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કાતબ્બં. ગણેન્તેન પન પઞ્ચન્નં હેટ્ઠા ન ઠપેતબ્બં, દસન્નં ઉપરિ ન નેતબ્બં, અન્તરા ખણ્ડં ન દસ્સેતબ્બં. પઞ્ચન્નં હેટ્ઠા ઠપેન્તસ્સ હિ સમ્બાધે ઓકાસે ચિત્તુપ્પાદો વિપ્ફન્દતિ સમ્બાધે વજે સન્નિરુદ્ધગોગણો વિય. દસન્નં ઉપરિ નેન્તસ્સ ગણનનિસ્સિતોવ ચિત્તુપ્પાદો હોતિ. અન્તરા ખણ્ડં દસ્સેન્તસ્સ ‘‘સિખાપ્પત્તં નુ ખો મે કમ્મટ્ઠાનં, નો’’તિ ચિત્તં વિકમ્પતિ, તસ્મા એતે દોસે વજ્જેત્વા ગણેતબ્બં.

ગણેન્તેન ચ પઠમં દન્ધગણનાય ધઞ્ઞમાપકગણનાય ગણેતબ્બં. ધઞ્ઞમાપકો હિ નાળિં પૂરેત્વા ‘‘એક’’ન્તિ વત્વા ઓકિરતિ, પુન પૂરેન્તો કિઞ્ચિ કચવરં દિસ્વા છડ્ડેન્તો ‘‘એકં એક’’ન્તિ વદતિ. એસેવ નયો દ્વે દ્વેતિઆદીસુ. એવમેવં ઇમિનાપિ અસ્સાસપસ્સાસેસુ યો ઉપટ્ઠાતિ, તં ગહેત્વા ‘‘એકં એક’’ન્તિઆદિં કત્વા યાવ ‘‘દસ દસા’’તિ પવત્તમાનં પવત્તમાનં ઉપલક્ખેત્વાવ ગણેતબ્બં. તસ્સ એવં ગણયતો નિક્ખમન્તા ચ પવિસન્તા ચ અસ્સાસપસ્સાસા પાકટા હોન્તિ.

અથાનેન તં દન્ધગણનં ધઞ્ઞમાપકગણનં પહાય સીઘગણનાય ગોપાલકગણનાય ગણેતબ્બં. છેકો હિ ગોપાલકો સક્ખરાદયો ઉચ્છઙ્ગેન ગહેત્વા રજ્જુદણ્ડહત્થો પાતોવ વજં ગન્ત્વા ગાવો પિટ્ઠિયં પહરિત્વા પલિઘત્થમ્ભમત્થકે નિસિન્નો દ્વારં પત્તં પત્તંયેવ ગાવં ‘‘એકો દ્વે’’તિ ¶ સક્ખરં ખિપિત્વા ખિપિત્વા ગણેતિ. તિયામરત્તિં સમ્બાધે ઓકાસે દુક્ખં વુત્થગોગણો નિક્ખમન્તો અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપનિઘંસન્તો વેગેન વેગેન પુઞ્જપુઞ્જો હુત્વા નિક્ખમતિ. સો વેગેન વેગેન ‘‘તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ દસા’’તિ ગણેતિયેવ, એવમસ્સાપિ પુરિમનયેન ગણયતો ¶ અસ્સાસપસ્સાસા પાકટા હુત્વા સીઘં સીઘં પુનપ્પુનં સઞ્ચરન્તિ. તતો તેન ‘‘પુનપ્પુનં સઞ્ચરન્તી’’તિ ઞત્વા અન્તો ચ બહિ ચ અગ્ગહેત્વા દ્વારપ્પત્તં દ્વારપ્પત્તંયેવ ગહેત્વા ‘‘એકો ¶ દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ, એકો દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ છ, એકો દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ છ સત્ત…પે… અટ્ઠ નવ દસા’’તિ સીઘં સીઘં ગણેતબ્બમેવ. ગણનાપટિબદ્ધે હિ કમ્મટ્ઠાને ગણનબલેનેવ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ અરિત્તુપત્થમ્ભનવસેન ચણ્ડસોતે નાવાઠપનમિવ.

તસ્સેવં સીઘં સીઘં ગણયતો કમ્મટ્ઠાનં નિરન્તરં પવત્તં વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. અથ ‘‘નિરન્તરં પવત્તતી’’તિ ઞત્વા અન્તો ચ બહિ ચ વાતં અપરિગ્ગહેત્વા પુરિમનયેનેવ વેગેન વેગેન ગણેતબ્બં. અન્તોપવિસનવાતેન હિ સદ્ધિં ચિત્તં પવેસયતો અબ્ભન્તરં વાતબ્ભાહતં મેદપૂરિતં વિય હોતિ. બહિનિક્ખમનવાતેન સદ્ધિં ચિત્તં નીહરતો બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણે ચિત્તં વિક્ખિપતિ. ફુટ્ઠફુટ્ઠોકાસે પન સતિં ઠપેત્વા ભાવેન્તસ્સેવ ભાવના સમ્પજ્જતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અન્તો ચ બહિ ચ વાતં અપરિગ્ગહેત્વા પુરિમનયેનેવ વેગેન વેગેન ગણેતબ્બ’’ન્તિ.

કીવચિરં પનેતં ગણેતબ્બન્તિ? યાવ વિના ગણનાય અસ્સાસપસ્સાસારમ્મણે સતિ સન્તિટ્ઠતિ. બહિ વિસટવિતક્કવિચ્છેદં કત્વા અસ્સાસપસ્સાસારમ્મણે સતિ સણ્ઠાપનત્થંયેવ હિ ગણનાતિ.

એવં ગણનાય મનસિ કત્વા અનુબન્ધનાય મનસિ કાતબ્બં. અનુબન્ધના નામ ગણનં પટિસંહરિત્વા સતિયા નિરન્તરં અસ્સાસપસ્સાસાનં અનુગમનં. તઞ્ચ ખો ન આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનુગમનવસેન. આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનિ તસ્સાનુગમને આદીનવા ચ હેટ્ઠા વુત્તાયેવ.

તસ્મા અનુબન્ધનાય મનસિકરોન્તેન ન આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન મનસિ કાતબ્બં, અપિચ ખો ફુસનાવસેન ચ ઠપનાવસેન ચ મનસિ કાતબ્બં. ગણનાનુબન્ધનાવસેન વિય હિ ફુસનાઠપનાવસેન વિસું મનસિકારો નત્થિ, ફુટ્ઠફુટ્ઠટ્ઠાનેયેવ પન ગણેન્તો ગણનાય ચ ફુસનાય ચ મનસિ કરોતિ, તત્થેવ ગણનં પટિસંહરિત્વા તે સતિયા અનુબન્ધન્તો, અપ્પનાવસેન ચ ચિત્તં ઠપેન્તો ‘‘અનુબન્ધનાય ચ ફુસનાય ચ ઠપનાય ચ મનસિ ¶ કરોતી’’તિ ¶ વુચ્ચતિ. સ્વાયમત્થો અટ્ઠકથાસુ વુત્તપઙ્ગુળદોવારિકોપમાહિ ઇધેવ પાળિયં વુત્તકકચૂપમાય ચ વેદિતબ્બો.

તત્રાયં ¶ પઙ્ગુળોપમા – સેય્યથાપિ પઙ્ગુળો દોલાય કીળતં માતાપુત્તાનં દોલં ખિપિત્વા તત્થેવ દોલાથમ્ભમૂલે નિસિન્નો કમેન આગચ્છન્તસ્સ ચ ગચ્છન્તસ્સ ચ દોલાફલકસ્સ ઉભો કોટિયો મજ્ઝઞ્ચ પસ્સતિ, ન ચ ઉભોકોટિમજ્ઝાનં દસ્સનત્થં બ્યાવટો હોતિ, એવમેવ ભિક્ખુ સતિવસેન ઉપનિબન્ધનત્થમ્ભમૂલે ઠત્વા અસ્સાસપસ્સાસદોલં ખિપિત્વા તત્થેવ નિમિત્તે સતિયા નિસીદન્તો કમેન આગચ્છન્તાનઞ્ચ ગચ્છન્તાનઞ્ચ ફુટ્ઠટ્ઠાને અસ્સાસપસ્સાસાનં આદિમજ્ઝપરિયોસાનં સતિયા અનુગચ્છન્તો તત્થેવ (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૨૫) ચિત્તં ઠપેત્વા પસ્સતિ, ન ચ તેસં દસ્સનત્થં બ્યાવટો હોતિ. અયં પઙ્ગુળોપમા.

અયં પન દોવારિકોપમા – સેય્યથાપિ દોવારિકો નગરસ્સ અન્તો ચ બહિ ચ પુરિસે ‘‘કો ત્વં, કુતો વા આગતો, કુહિં વા ગચ્છસિ, કિં વા તે હત્થે’’તિ ન વીમંસતિ. ન હિ તસ્સ તે ભારા, દ્વારપ્પત્તં દ્વારપ્પત્તંયેવ પન વીમંસતિ, એવમેવ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અન્તોપવિટ્ઠવાતા ચ બહિનિક્ખન્તવાતા ચ ન ભારા હોન્તિ, દ્વારપ્પત્તા દ્વારપ્પત્તાયેવ ભારાતિ અયં દોવારિકોપમા.

કકચૂપમા પન ‘‘નિમિત્તં અસ્સાસપસ્સાસા’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૧૫૯) નયેન ઇધ વુત્તાયેવ. ઇધ પનસ્સ આગતાગતવસેન અમનસિકારમત્તમેવ પયોજનન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇદં કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોતો કસ્સચિ ન ચિરેનેવ નિમિત્તઞ્ચ ઉપ્પજ્જતિ, અવસેસઝાનઙ્ગપટિમણ્ડિતા અપ્પનાસઙ્ખાતા ઠપના ચ સમ્પજ્જતિ. કસ્સચિ પન ગણનાવસેનેવ મનસિકારકાલતો પભુતિ યથા સારદ્ધકાયસ્સ મઞ્ચે વા પીઠે વા નિસીદતો મઞ્ચપીઠં ઓનમતિ વિકૂજતિ, પચ્ચત્થરણં વલિં ગણ્હાતિ, અસારદ્ધકાયસ્સ પન નિસીદતો નેવ મઞ્ચપીઠં ઓનમતિ ન વિકૂજતિ, ન પચ્ચત્થરણં વલિં ગણ્હાતિ, તૂલપિચુપૂરિતં વિય મઞ્ચપીઠં હોતિ ¶ . કસ્મા? યસ્મા અસારદ્ધો કાયો લહુકો હોતિ, એવમેવં ગણનાવસેન મનસિકારકાલતો પભુતિ અનુક્કમતો ઓળારિકઅસ્સાસપસ્સાસનિરોધવસેન કાયદરથે વૂપસન્તે કાયોપિ ચિત્તમ્પિ લહુકં હોતિ, સરીરં આકાસે લઙ્ઘનાકારપ્પત્તં વિય હોતિ.

તસ્સ ઓળારિકે અસ્સાસપસ્સાસે નિરુદ્ધે સુખુમઅસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તારમ્મણં ¶ ચિત્તં પવત્તતિ ¶ . તસ્મિમ્પિ નિરુદ્ધે અપરાપરં તતો સુખુમતરં સુખુમતરં અસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તારમ્મણં પવત્તતિયેવ. સ્વાયમત્થો ઉપરિ વુત્તકંસથાલોપમાય વેદિતબ્બો.

યથા હિ અઞ્ઞાનિ કમ્મટ્ઠાનાનિ ઉપરૂપરિ વિભૂતાનિ હોન્તિ, ન તથા ઇદં. ઇદં પન ઉપરૂપરિ ભાવેન્તસ્સ સુખુમત્તં ગચ્છતિ, ઉપટ્ઠાનમ્પિ ન ઉપગચ્છતિ. એવં અનુપટ્ઠહન્તે પન તસ્મિં તેન ભિક્ખુના ‘‘આચરિયં પુચ્છિસ્સામી’’તિ વા ‘‘નટ્ઠં દાનિ મે કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ વા ઉટ્ઠાયાસના ન ગન્તબ્બં. ઇરિયાપથં વિકોપેત્વા ગચ્છતો હિ કમ્મટ્ઠાનં નવનવમેવ હોતિ. તસ્મા યથાનિસિન્નેનેવ દેસતો આહરિતબ્બં.

તત્રાયં આહરણૂપાયો – તેન ભિક્ખુના કમ્મટ્ઠાનસ્સ અનુપટ્ઠાનભાવં ઞત્વા ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખિતબ્બં ‘‘ઇમે અસ્સાસપસ્સાસા નામ કત્થ અત્થિ, કત્થ નત્થિ. કસ્સ વા અત્થિ, કસ્સ વા નત્થી’’તિ. અથેવં પટિસઞ્ચિક્ખતો ‘‘ઇમે અન્તોમાતુકુચ્છિયં નત્થિ, ઉદકે નિમુગ્ગાનં નત્થિ, તથા અસઞ્ઞીભૂતાનં મતાનં ચતુત્થજ્ઝાનસમાપન્નાનં રૂપારૂપભવસમઙ્ગીનં નિરોધસમાપન્નાન’’ન્તિ ઞત્વા એવં અત્તનાવ અત્તા પટિચોદેતબ્બો ‘‘નનુ, ત્વં પણ્ડિત, નેવ માતુકુચ્છિગતો, ન ઉદકે નિમુગ્ગો, ન અસઞ્ઞીભૂતો, ન મતો, ન ચતુત્થજ્ઝાનસમાપન્નો, ન રૂપારૂપભવસમઙ્ગી, ન નિરોધસમાપન્નો. અત્થિયેવ તે અસ્સાસપસ્સાસા, મન્દપઞ્ઞતાય પન પરિગ્ગહેતું ન સક્કોસી’’તિ. અથાનેન પકતિફુટ્ઠવસેન ચિત્તં ઠપેત્વા મનસિકારો પવત્તેતબ્બો. ઇમે હિ દીઘનાસિકસ્સ નાસાપુટં ઘટ્ટેન્તા પવત્તન્તિ, રસ્સનાસિકસ્સ ઉત્તરોટ્ઠં. તસ્માનેન ઇમં નામ ઠાનં ઘટ્ટેન્તીતિ નિમિત્તં ઠપેતબ્બં. ઇમમેવ હિ અત્થવસં પટિચ્ચ વુત્તં ભગવતા – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, મુટ્ઠસ્સતિસ્સ અસમ્પજાનસ્સ આનાપાનસ્સતિભાવનં વદામી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૪૯; સં. નિ. ૫.૯૯૨). કિઞ્ચાપિ હિ ¶ યંકિઞ્ચિ કમ્મટ્ઠાનં સતસ્સ સમ્પજાનસ્સેવ સમ્પજ્જતિ, ઇતો અઞ્ઞં પન મનસિકરોન્તસ્સ પાકટં હોતિ. ઇદં પન આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં ¶ ગરુકં ગરુકભાવનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધપુત્તાનં મહાપુરિસાનંયેવ મનસિકારભૂમિભૂતં, ન ચેવ ઇત્તરં, ન ચ ઇત્તરસત્તસમાસેવિતં. યથા યથા મનસિ કરીયતિ, તથા તથા સન્તઞ્ચેવ હોતિ સુખુમઞ્ચ. તસ્મા એત્થ બલવતી સતિ ચ પઞ્ઞા ચ ઇચ્છિતબ્બા.

યથા હિ મટ્ઠસાટકસ્સ તુન્નકરણકાલે સૂચિપિ સુખુમા ઇચ્છિતબ્બા, સૂચિપાસવેધનમ્પિ તતો સુખુમતરં, એવમેવં મટ્ઠસાટકસદિસસ્સ ઇમસ્સ કમ્મટ્ઠાનસ્સ ભાવનાકાલે સૂચિપટિભાગા સતિપિ સૂચિપાસવેધનપટિભાગા તંસમ્પયુત્તા પઞ્ઞાપિ બલવતી ઇચ્છિતબ્બા. તાહિ ચ પન સતિપઞ્ઞાહિ ¶ સમન્નાગતેન ભિક્ખુના ન તે અસ્સાસપસ્સાસા અઞ્ઞત્ર પકતિફુટ્ઠોકાસા પરિયેસિતબ્બા.

યથા હિ કસ્સકો ખેત્તં કસિત્વા બલીબદ્દે મુઞ્ચિત્વા ગોચરમુખે કત્વા છાયાય નિસિન્નો વિસ્સમેય્ય, અથસ્સ તે બલીબદ્દા વેગેન અટવિં પવિસેય્યું. યો હોતિ છેકો કસ્સકો, સો પુન તે ગહેત્વા યોજેતુકામો ન તેસં અનુપદં ગન્ત્વા અટવિં આહિણ્ડતિ. અથ ખો રસ્મિઞ્ચ પતોદઞ્ચ ગહેત્વા ઉજુકમેવ તેસં નિપાતનતિત્થં ગન્ત્વા નિસીદતિ વા નિપજ્જતિ વા. અથ તે ગોણે દિવસભાગં ચરિત્વા નિપાતનતિત્થં ઓતરિત્વા ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ પચ્ચુત્તરિત્વા ઠિતે દિસ્વા રસ્મિયા બન્ધિત્વા પતોદેન વિજ્ઝન્તો આનેત્વા યોજેત્વા પુન કમ્મં કરોતિ. એવમેવં તેન ભિક્ખુના ન તે અસ્સાસપસ્સાસા અઞ્ઞત્ર પકતિફુટ્ઠોકાસા પરિયેસિતબ્બા. સતિરસ્મિં પન પઞ્ઞાપતોદઞ્ચ ગહેત્વા પકતિફુટ્ઠોકાસે ચિત્તં ઠપેત્વા મનસિકારો પવત્તેતબ્બો. એવં હિસ્સ મનસિકરોતો ન ચિરસ્સેવ તે ઉપટ્ઠહન્તિ નિપાતનતિત્થે વિય ગોણા. તતો તેન સતિરસ્મિયા બન્ધિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને યોજેત્વા પઞ્ઞાપતોદેન વિજ્ઝન્તેન પુનપ્પુનં કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિતબ્બં. તસ્સેવમનુયુઞ્જતો ન ચિરસ્સેવ નિમિત્તં ઉપટ્ઠાતિ. તં પનેતં ન સબ્બેસં એકસદિસં હોતિ, અપિચ ખો કસ્સચિ સુખસમ્ફસ્સં ઉપ્પાદયમાનો તૂલપિચુ વિય કપ્પાસપિચુ વિય વાતધારા વિય ચ ઉપટ્ઠાતીતિ એકચ્ચે આહુ.

અયં ¶ ¶ પન અટ્ઠકથાસુ વિનિચ્છયો – ઇદઞ્હિ કસ્સચિ તારકરૂપં વિય મણિગુળિકા વિય મુત્તાગુળિકા વિય ચ, કસ્સચિ ખરસમ્ફસ્સં હુત્વા કપ્પાસટ્ઠિ વિય દારુસારસૂચિ વિય ચ, કસ્સચિ દીઘપામઙ્ગસુત્તં વિય કુસુમદામં વિય ધૂમસિખા વિય ચ, કસ્સચિ વિત્થતં મક્કટકસુત્તં વિય વલાહકપટલં વિય પદુમપુપ્ફં વિય રથચક્કં વિય ચન્દમણ્ડલં વિય સૂરિયમણ્ડલં વિય ચ ઉપટ્ઠાતિ, તઞ્ચ પનેતં યથા સમ્બહુલેસુ ભિક્ખૂસુ સુત્તન્તં સજ્ઝાયિત્વા નિસિન્નેસુ એકેન ભિક્ખુના ‘‘તુમ્હાકં કીદિસં હુત્વા ઇદં સુત્તં ઉપટ્ઠાતી’’તિ વુત્તે એકો ‘‘મય્હં મહતી પબ્બતેય્યા નદી વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાતી’’તિ આહ. અપરો ‘‘મય્હં એકા વનરાજિ વિય’’. અઞ્ઞો ‘‘મય્હં એકો સીતચ્છાયો સાખાસમ્પન્નો ફલભારભરિતો રુક્ખો વિયા’’તિ. તેસઞ્હિ તં એકમેવ સુત્તં સઞ્ઞાનાનતાય નાનતો ઉપટ્ઠાતિ. એવં એકમેવ કમ્મટ્ઠાનં સઞ્ઞાનાનતાય નાનતો ઉપટ્ઠાતિ. સઞ્ઞજઞ્હિ એતં સઞ્ઞાનિદાનં સઞ્ઞાપભવં, તસ્મા સઞ્ઞાનાનતાય નાનતો ઉપટ્ઠાતીતિ વેદિતબ્બં.

એવં ¶ ઉપટ્ઠિતે પન નિમિત્તે તેન ભિક્ખુના આચરિયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા આરોચેતબ્બં ‘‘મય્હં, ભન્તે, એવરૂપં નામ ઉપટ્ઠાતી’’તિ. આચરિયેન પન ‘‘નિમિત્તમિદં, આવુસો, કમ્મટ્ઠાનં પુનપ્પુનં મનસિ કરોહિ સપ્પુરિસા’’તિ વત્તબ્બો. અથાનેન નિમિત્તેયેવ ચિત્તં ઠપેતબ્બં. એવમસ્સાયં ઇતો પભુતિ ઠપનાવસેન ભાવના હોતિ. વુત્તઞ્હેતં પોરાણેહિ –

‘‘નિમિત્તે ઠપયં ચિત્તં, નાનાકારં વિભાવયં;

ધીરો અસ્સાસપસ્સાસે, સકં ચિત્તં નિબન્ધતી’’તિ. (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૬૫; વિસુદ્ધિ. ૧.૨૩૨);

તસ્સેવં નિમિત્તુપટ્ઠાનતો પભુતિ નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભિતાનેવ હોન્તિ, કિલેસા સન્નિસિન્નાવ, ચિત્તં ઉપચારસમાધિના સમાહિતમેવ. અથાનેન તં નિમિત્તં નેવ વણ્ણતો મનસિ કાતબ્બં, ન લક્ખણતો પચ્ચવેક્ખિતબ્બં, અપિચ ખો ખત્તિયમહેસિયા ચક્કવત્તિગબ્ભો વિય કસ્સકેન સાલિયવગબ્ભો વિય ચ આવાસાદીનિ સત્ત અસપ્પાયાનિ વજ્જેત્વા તાનેવ સત્ત સપ્પાયાનિ સેવન્તેન સાધુકં રક્ખિતબ્બં, અથ ¶ નં એવં રક્ખિત્વા પુનપ્પુનં મનસિકારવસેન વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં ગમયિત્વા દસવિધં અપ્પનાકોસલ્લં સમ્પાદેતબ્બં, વીરિયસમતા યોજેતબ્બા. તસ્સેવં ઘટેન્તસ્સ ¶ વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તાનુક્કમેન તસ્મિં નિમિત્તે ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનાનિ નિબ્બત્તન્તિ. એવં નિબ્બત્તચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનો પનેત્થ ભિક્ખુ સલ્લક્ખણાવિવટ્ટનાવસેન કમ્મટ્ઠાનં વડ્ઢેત્વા પારિસુદ્ધિં પત્તુકામો તદેવ ઝાનં પઞ્ચહાકારેહિ વસિપ્પત્તં પગુણં કત્વા નામરૂપં વવત્થપેત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેતિ. કથં? સો હિ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય અસ્સાસપસ્સાસાનં સમુદયો કરજકાયો ચ ચિત્તઞ્ચાતિ પસ્સતિ. યથા હિ કમ્મારગગ્ગરિયા ધમમાનાય ભસ્તઞ્ચ પુરિસસ્સ ચ તજ્જં વાયામં પટિચ્ચ વાતો સઞ્ચરતિ, એવમેવં કાયઞ્ચ ચિત્તઞ્ચ પટિચ્ચ અસ્સાસપસ્સાસાતિ. તતો અસ્સાસપસ્સાસે ચ કાયઞ્ચ રૂપન્તિ, ચિત્તઞ્ચ તંસમ્પયુત્તે ચ ધમ્મે અરૂપન્તિ વવત્થપેતિ.

એવં નામરૂપં વવત્થપેત્વા તસ્સ પચ્ચયં પરિયેસતિ, પરિયેસન્તો ચ તં દિસ્વા તીસુપિ અદ્ધાસુ નામરૂપસ્સ પવત્તિં આરબ્ભ કઙ્ખં વિતરતિ, વિતિણ્ણકઙ્ખો કલાપસમ્મસનવસેન ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા’’તિ તિલક્ખણં આરોપેત્વા ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાય પુબ્બભાગે ઉપ્પન્ને ઓભાસાદયો દસ વિપસ્સનુપક્કિલેસે પહાય ઉપક્કિલેસવિમુત્તં ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાઞાણં ‘‘મગ્ગો’’તિ વવત્થપેત્વા ઉદયં પહાય ભઙ્ગાનુપસ્સનં પત્વા નિરન્તરં ભઙ્ગાનુપસ્સનેન ભયતો ઉપટ્ઠિતેસુ સબ્બસઙ્ખારેસુ નિબ્બિન્દન્તો વિરજ્જન્તો વિમુચ્ચન્તો યથાક્કમેન ચત્તારો અરિયમગ્ગે પાપુણિત્વા ¶ અરહત્તફલે પતિટ્ઠાય એકૂનવીસતિભેદસ્સ પચ્ચવેક્ખણાઞાણસ્સ પરિયન્તં પત્તો સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગદક્ખિણેય્યો હોતિ. એત્તાવતા ચસ્સ ગણનં આદિં કત્વા વિપસ્સનાપરિયોસાના આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવના સમત્તા હોતીતિ. અયં સબ્બાકારતો પઠમચતુક્કવણ્ણના.

ઇતરેસુ ¶ પન તીસુ ચતુક્કેસુ યસ્મા વિસું કમ્મટ્ઠાનભાવનાનયો નામ નત્થિ, તસ્મા અનુપદવણ્ણનાનયેનેવ તેસં એવમત્થો વેદિતબ્બો. પીતિપટિસંવેદીતિ પીતિં પટિસંવિદિતં કરોન્તો પાકટં કરોન્તો અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. તત્થ દ્વીહાકારેહિ પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ આરમ્મણતો ચ અસમ્મોહતો ચ.

કથં આરમ્મણતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જતિ, તસ્સ સમાપત્તિક્ખણે ઝાનપટિલાભેન આરમ્મણતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ આરમ્મણસ્સ પટિસંવિદિતત્તા.

કથં ¶ અસમ્મોહતો? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તં પીતિં ખયતો વયતો સમ્મસતિ, તસ્સ વિપસ્સનાક્ખણે લક્ખણપટિવેધેન અસમ્મોહતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ. એતેનેવ નયેન અવસેસપદાનિપિ અત્થતો વેદિતબ્બાનિ. ઇદં પનેત્થ વિસેસમત્તં – તિણ્ણં ઝાનાનં વસેન સુખપટિસંવિદિતા હોતિ. ચતુન્નમ્પિ ઝાનાનં વસેન ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવિદિતા વેદિતબ્બા. ચિત્તસઙ્ખારોતિ વેદનાસઞ્ઞાક્ખન્ધા. પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારન્તિ ઓળારિકં ઓળારિકં ચિત્તસઙ્ખારં પસ્સમ્ભેન્તો, નિરોધેન્તોતિ અત્થો. સો વિત્થારતો કાયસઙ્ખારે વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. અપિચેત્થ પીતિપદે પીતિસીસેન વેદના વુત્તા, સુખપદે સરૂપેનેવ વેદના. દ્વીસુ ચિત્તસઙ્ખારપદેસુ ‘‘સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા, એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭૪; મ. નિ. ૧.૪૬૩) વચનતો સઞ્ઞાસમ્પયુત્તા વેદનાતિ એવં વેદનાનુપસ્સનાનયેન ઇદં ચતુક્કં ભાસિતન્તિ વેદિતબ્બં.

તતિયચતુક્કેપિ ચતુન્નં ઝાનાનં વસેન ચિત્તપટિસંવિદિતા વેદિતબ્બા. અભિપ્પમોદયં ચિત્તન્તિ ચિત્તં મોદેન્તો પમોદેન્તો હાસેન્તો પહાસેન્તો અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. તત્થ દ્વીહાકારેહિ અભિપ્પમોદો હોતિ સમાધિવસેન ચ વિપસ્સનાવસેન ચ.

કથં સમાધિવસેન? સપ્પીતિકે ¶ દ્વે ઝાને સમાપજ્જતિ, સો સમાપત્તિક્ખણે સમ્પયુત્તાય ¶ પીતિયા ચિત્તં આમોદેતિ પમોદેતિ. કથં વિપસ્સનાવસેન? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તં પીતિં ખયતો વયતો સમ્મસતિ. એવં વિપસ્સનાક્ખણે ઝાનસમ્પયુત્તં પીતિં આરમ્મણં કત્વા ચિત્તં આમોદેતિ પમોદેતિ. એવં પટિપન્નો ‘‘અભિપ્પમોદયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વુચ્ચતિ.

સમાદહં ચિત્તન્તિ પઠમજ્ઝાનાદિવસેન આરમ્મણે ચિત્તં સમં આદહન્તો સમં ઠપેન્તો, તાનિ વા પન ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તં ચિત્તં ખયતો વયતો સમ્મસતો વિપસ્સનાક્ખણે લક્ખણપટિવેધેન ઉપ્પજ્જતિ ખણિકચિત્તેકગ્ગતા, એવં ઉપ્પન્નાય ખણિકચિત્તેકગ્ગતાય વસેનપિ આરમ્મણે ચિત્તં સમં આદહન્તો સમં ઠપેન્તો ‘‘સમાદહં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વુચ્ચતિ.

વિમોચયં ¶ ચિત્તન્તિ પઠમજ્ઝાનેન નીવરણેહિ ચિત્તં મોચેન્તો વિમોચેન્તો, દુતિયેન વિતક્કવિચારેહિ, તતિયેન પીતિયા, ચતુત્થેન સુખદુક્ખેહિ ચિત્તં મોચેન્તો વિમોચેન્તો, તાનિ વા પન ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તં ચિત્તં ખયતો વયતો સમ્મસતિ. સો વિપસ્સનાક્ખણે અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞાતો ચિત્તં મોચેન્તો વિમોચેન્તો, દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞાતો, અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞાતો, નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિતો, વિરાગાનુપસ્સનાય રાગતો, નિરોધાનુપસ્સનાય સમુદયતો, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાનતો ચિત્તં મોચેન્તો વિમોચેન્તો અસ્સસતિ ચેવ પસ્સસતિ ચ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વિમોચયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ. એવં ચિત્તાનુપસ્સનાવસેન ઇદં ચતુક્કં ભાસિતન્તિ વેદિતબ્બં.

ચતુત્થચતુક્કે પન અનિચ્ચાનુપસ્સીતિ એત્થ તાવ અનિચ્ચં વેદિતબ્બં, અનિચ્ચતા વેદિતબ્બા, અનિચ્ચાનુપસ્સના વેદિતબ્બા, અનિચ્ચાનુપસ્સી વેદિતબ્બો. તત્થ અનિચ્ચન્તિ પઞ્ચક્ખન્ધા. કસ્મા? ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તભાવા. અનિચ્ચતાતિ તેસંયેવ ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તં, હુત્વા અભાવો વા, નિબ્બત્તાનં તેનેવાકારેન અટ્ઠત્વા ખણભઙ્ગેન ભેદોતિ ¶ અત્થો. અનિચ્ચાનુપસ્સનાતિ તસ્સા અનિચ્ચતાય વસેન રૂપાદીસુ ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિ અનુપસ્સના. અનિચ્ચાનુપસ્સીતિ તાય અનુપસ્સનાય સમન્નાગતો. તસ્મા એવંભૂતો અસ્સસન્તો ચ પસ્સસન્તો ચ ઇધ ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વેદિતબ્બો.

વિરાગાનુપસ્સીતિ એત્થ પન દ્વે વિરાગા ખયવિરાગો ચ અચ્ચન્તવિરાગો ચ. તત્થ ખયવિરાગોતિ ¶ સઙ્ખારાનં ખણભઙ્ગો. અચ્ચન્તવિરાગોતિ નિબ્બાનં. વિરાગાનુપસ્સનાતિ તદુભયદસ્સનવસેન પવત્તા વિપસ્સના ચ મગ્ગો ચ. તાય દુવિધાયપિ અનુપસ્સનાય સમન્નાગતો હુત્વા અસ્સસન્તો ચ પસ્સસન્તો ચ ‘‘વિરાગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વેદિતબ્બો. નિરોધાનુપસ્સીપદેપિ એસેવ નયો.

પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સીતિ એત્થાપિ દ્વે પટિનિસ્સગ્ગા પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો ચ પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો ચ. પટિનિસ્સગ્ગોયેવ અનુપસ્સના પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના, વિપસ્સનામગ્ગાનમેતં અધિવચનં. વિપસ્સનાતિ તદઙ્ગવસેન સદ્ધિં ખન્ધાભિસઙ્ખારેહિ કિલેસે પરિચ્ચજતિ, સઙ્ખતદોસદસ્સનેન ચ તબ્બિપરીતે નિબ્બાને ¶ તન્નિન્નતાય પક્ખન્દતીતિ પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો ચેવ પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો ચાતિ વુચ્ચતિ. મગ્ગો સમુચ્છેદવસેન સદ્ધિં ખન્ધાભિસઙ્ખારેહિ કિલેસે પરિચ્ચજતિ, આરમ્મણકરણેન ચ નિબ્બાને પક્ખન્દતીતિ પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો ચેવ પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો ચાતિ વુચ્ચતિ. ઉભયમ્પિ પન પુરિમપુરિમઞાણાનં અનુઅનુ પસ્સનતો અનુપસ્સનાતિ વુચ્ચતિ. તાય દુવિધાયપિ પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય સમન્નાગતો હુત્વા અસ્સસન્તો ચ પસ્સસન્તો ચ ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સી’’તિ તરુણવિપસ્સનાય વસેન વુત્તં, ‘‘વિરાગાનુપસ્સી’’તિ તતો બલવતરાય સઙ્ખારેસુ વિરજ્જનસમત્થાય વિપસ્સનાય વસેન, ‘‘નિરોધાનુપસ્સી’’તિ તતો બલવતરાય કિલેસનિરોધનસમત્થાય વિપસ્સનાય વસેન ¶ , ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી’’તિ મગ્ગસ્સ આસન્નભૂતાય અતિતિક્ખાય વિપસ્સનાય વસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યત્થ પન મગ્ગોપિ લબ્ભતિ, સો અભિન્નોયેવ. એવમિદં ચતુક્કં સુદ્ધવિપસ્સનાવસેન વુત્તં, પુરિમાનિ પન તીણિ સમથવિપસ્સનાવસેનાતિ.

આનાપાનસ્સતિમાતિકાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬૪. ઇદાનિ યથાનિક્ખિત્તં માતિકં પટિપાટિયા ભાજેત્વા દસ્સેતું ઇધાતિ ઇમિસ્સા દિટ્ઠિયાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ઇમિસ્સા દિટ્ઠિયાતિઆદીહિ દસહિ પદેહિ સિક્ખત્તયસઙ્ખાતં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસાસનમેવ કથિતં. તઞ્હિ બુદ્ધેન ભગવતા દિટ્ઠત્તા દિટ્ઠીતિ વુચ્ચતિ, તસ્સેવ ખમનવસેન ખન્તિ, રુચ્ચનવસેન રુચિ, ગહણવસેન આદાયો, સભાવટ્ઠેન ધમ્મો, સિક્ખિતબ્બટ્ઠેન વિનયો, તદુભયેનપિ ધમ્મવિનયો, પવુત્તવસેન પાવચનં, સેટ્ઠચરિયટ્ઠેન બ્રહ્મચરિયં ¶ , અનુસિટ્ઠિદાનવસેન સત્થુસાસનન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્મા ‘‘ઇમિસ્સા દિટ્ઠિયા’’તિઆદીસુ ઇમિસ્સા બુદ્ધદિટ્ઠિયા, ઇમિસ્સા બુદ્ધખન્તિયા, ઇમિસ્સા બુદ્ધરુચિયા, ઇમસ્મિં બુદ્ધઆદાયે, ઇમસ્મિં બુદ્ધધમ્મે, ઇમસ્મિં બુદ્ધવિનયે, ઇમસ્મિં બુદ્ધધમ્મવિનયે, ઇમસ્મિં બુદ્ધપાવચને, ઇમસ્મિં બુદ્ધબ્રહ્મચરિયે, ઇમસ્મિં બુદ્ધસત્થુસાસનેતિ અત્થો વેદિતબ્બો. અપિચેતં સિક્ખત્તયસઙ્ખાતં સકલં પાવચનં ભગવતા દિટ્ઠત્તા સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયત્તા સમ્માદિટ્ઠિપુબ્બઙ્ગમત્તા ચ દિટ્ઠિ. ભગવતો ખમનવસેન ખન્તિ. રુચ્ચનવસેન રુચિ. ગહણવસેન આદાયો ¶ . અત્તનો કારકં અપાયે અપતમાનં ધારેતીતિ ધમ્મો. સોવ સંકિલેસપક્ખં વિનેતીતિ વિનયો. ધમ્મો ચ સો વિનયો ચાતિ ધમ્મવિનયો, કુસલધમ્મેહિ વા અકુસલધમ્માનં એસ વિનયોતિ ધમ્મવિનયો. તેનેવ વુત્તં – ‘‘યે ચ ખો ત્વં, ગોતમિ, ધમ્મે જાનેય્યાસિ ઇમે ધમ્મા વિરાગાય સંવત્તન્તિ, નો સરાગાય…પે… એકંસેન, ગોતમિ, ધારેય્યાસિ એસો ધમ્મો એસો વિનયો એતં સત્થુસાસન’’ન્તિ (અ. નિ. ૮.૫૩; ચૂળવ. ૪૦૬). ધમ્મેન વા વિનયો, ન દણ્ડાદીહીતિ ધમ્મવિનયો. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘દણ્ડેનેકે ¶ દમયન્તિ, અઙ્કુસેહિ કસાહિ ચ;

અદણ્ડેન અસત્થેન, નાગો દન્તો મહેસિના’’તિ. (મ. નિ. ૨.૩૫૨; ચૂળવ. ૩૪૨);

તથા ‘‘ધમ્મેન નયમાનાનં, કા ઉસૂયા વિજાનત’’ન્તિ (મહાવ. ૬૩). ધમ્માય વા વિનયો ધમ્મવિનયો. અનવજ્જધમ્મત્થં હેસ વિનયો, ન ભવભોગામિસત્થં. તેનાહ ભગવા – ‘‘નયિદં, ભિક્ખવે, બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ જનકુહનત્થ’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૩૫; અ. નિ. ૪.૨૫) વિત્થારો. પુણ્ણત્થેરોપિ આહ – ‘‘અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થં ખો, આવુસો, ભગવતિ બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૫૯). વિસુદ્ધં વા નયતીતિ વિનયો, ધમ્મતો વિનયો ધમ્મવિનયો. સંસારધમ્મતો હિ સોકાદિધમ્મતો વા એસ વિસુદ્ધં નિબ્બાનં નયતિ, ધમ્મસ્સ વા વિનયો, ન તિત્થકરાનન્તિ ધમ્મવિનયો. ધમ્મભૂતો હિ ભગવા, તસ્સેવ એસ વિનયો. યસ્મા વા ધમ્મા એવ અભિઞ્ઞેય્યા પરિઞ્ઞેય્યા પહાતબ્બા ભાવેતબ્બા સચ્છિકાતબ્બા ચ, તસ્મા એસ ધમ્મેસુ વિનયો, ન સત્તેસુ ન જીવેસુ ચાતિ ધમ્મવિનયો. સાત્થસબ્યઞ્જનતાદીહિ અઞ્ઞેસં વચનતો પધાનં વચનન્તિ પવચનં, પવચનમેવ પાવચનં. સબ્બચરિયાહિ વિસિટ્ઠચરિયભાવેન બ્રહ્મચરિયં. દેવમનુસ્સાનં સત્થુભૂતસ્સ ભગવતો સાસનન્તિ સત્થુસાસનં, સત્થુભૂતં વા સાસનન્તિપિ સત્થુસાસનં. ‘‘યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૬) હિ ધમ્મવિનયોવ ¶ સત્થાતિ વુત્તો. એવમેતેસં પદાનં અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મા પન ઇમસ્મિંયેવ સાસને સબ્બાકારઆનાપાનસ્સતિસમાધિનિબ્બત્તકો ભિક્ખુ વિજ્જતિ, ન અઞ્ઞત્ર, તસ્મા તત્થ તત્થ ‘‘ઇમિસ્સા’’તિ ચ ‘‘ઇમસ્મિ’’ન્તિ ચ અયં નિયમો કતોતિ વેદિતબ્બો. અયં ‘‘ઇધા’’તિમાતિકાય નિદ્દેસસ્સ અત્થો.

પુથુજ્જનકલ્યાણકો ¶ વાતિઆદિના ચ ભિક્ખુસદ્દસ્સ વચનત્થં અવત્વા ઇધાધિપ્પેતભિક્ખુયેવ દસ્સિતો. તત્થ ¶ પુથુજ્જનો ચ સો કિલેસાનં અસમુચ્છિન્નત્તા, કલ્યાણો ચ સીલાદિપટિપત્તિયુત્તત્તાતિ પુથુજ્જનકલ્યાણો, પુથુજ્જનકલ્યાણોવ પુથુજ્જનકલ્યાણકો. અધિસીલાદીનિ સિક્ખતીતિ સેક્ખો. સોતાપન્નો વા સકદાગામી વા અનાગામી વા. અકુપ્પો ચલયિતુમસક્કુણેય્યો અરહત્તફલધમ્મો અસ્સાતિ અકુપ્પધમ્મો. સોપિ હિ ઇમં સમાધિં ભાવેતિ.

અરઞ્ઞનિદ્દેસે વિનયપરિયાયેન તાવ ‘‘ઠપેત્વા ગામઞ્ચ ગામૂપચારઞ્ચ અવસેસં અરઞ્ઞ’’ન્તિ (પારા. ૯૨) આગતં. સુત્તન્તપરિયાયેન આરઞ્ઞકં ભિક્ખું સન્ધાય ‘‘આરઞ્ઞકં નામ સેનાસનં પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પાચિ. ૫૭૩) આગતં. વિનયસુત્તન્તા પન ઉભોપિ પરિયાયદેસના નામ, અભિધમ્મો નિપ્પરિયાયદેસનાતિ અભિધમ્મપરિયાયેન (વિભ. ૫૨૯) અરઞ્ઞં દસ્સેતું નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલાતિ વુત્તં, ઇન્દખીલતો બહિ નિક્ખમિત્વાતિ અત્થો. નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલન્તિપિ પાઠો, ઇન્દખીલં અતિક્કમિત્વા બહીતિ વુત્તં હોતિ. ઇન્દખીલોતિ ચેત્થ ગામસ્સ વા નગરસ્સ વા ઉમ્મારો.

રુક્ખમૂલનિદ્દેસે રુક્ખમૂલસ્સ પાકટત્તા તં અવત્વાવ યત્થાતિઆદિમાહ. તત્થ યત્થાતિ યસ્મિં રુક્ખમૂલે. આસન્તિ નિસીદન્તિ એત્થાતિ આસનં. પઞ્ઞત્તન્તિ ઠપિતં. મઞ્ચો વાતિઆદીનિ આસનસ્સ પભેદવચનાનિ. મઞ્ચોપિ હિ નિસજ્જાયપિ ઓકાસત્તા ઇધ આસનેસુ વુત્તો. સો પન મસારકબુન્દિકાબદ્ધકુળીરપાદકઆહચ્ચપાદકાનં અઞ્ઞતરો. પીઠં તેસં અઞ્ઞતરમેવ. ભિસીતિ ઉણ્ણાભિસિચોળભિસિવાકભિસિતિણભિસિપણ્ણભિસીનં અઞ્ઞતરા. તટ્ટિકાતિ તાલપણ્ણાદીહિ ચિનિત્વા કતા. ચમ્મખણ્ડોતિ નિસજ્જારહો યો કોચિ ચમ્મખણ્ડો. તિણસન્થરાદયો તિણાદીનિ ગુમ્બેત્વા કતા. તત્થાતિ તસ્મિં રુક્ખમૂલે. ચઙ્કમતિ વાતિઆદીહિ રુક્ખમૂલસ્સ ચતુઇરિયાપથપવત્તનયોગ્યતા કથિતા. ‘‘યત્થા’’તિઆદીહિ સબ્બપદેહિ રુક્ખમૂલસ્સ સન્દચ્છાયતા જનવિવિત્તતા ચ વુત્તા હોતિ. કેનચીતિ કેનચિ સમૂહેન. તં સમૂહં ભિન્દિત્વા વિત્થારેન્તો ગહટ્ઠેહિ વા પબ્બજિતેહિ વાતિ આહ. અનાકિણ્ણન્તિ ¶ અસંકિણ્ણં અસમ્બાધં. યસ્સ સેનાસનસ્સ સમન્તા ગાવુતમ્પિ અડ્ઢયોજનમ્પિ પબ્બતગહનં ¶ વનગહનં નદીગહનં ¶ હોતિ, ન કોચિ અવેલાય ઉપસઙ્કમિતું સક્કોતિ, ઇદં સન્તિકેપિ અનાકિણ્ણં નામ. યં પન અડ્ઢયોજનિકં વા યોજનિકં વા હોતિ, ઇદં દૂરતાય એવ અનાકિણ્ણં નામ.

વિહારોતિ અડ્ઢયોગાદિમુત્તકો અવસેસાવાસો. અડ્ઢયોગોતિ સુપણ્ણવઙ્કગેહં. પાસાદોતિ દ્વે કણ્ણિકા ગહેત્વા કતો દીઘપાસાદો. હમ્મિયન્તિ ઉપરિઆકાસતલે પતિટ્ઠિતકૂટાગારપાસાદોયેવ. ગુહાતિ ઇટ્ઠકાગુહા સિલાગુહા દારુગુહા પંસુગુહાતિ એવઞ્હિ ખન્ધકટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૯૪) વુત્તં. વિભઙ્ગટ્ઠકથાયં પન વિહારોતિ સમન્તા પરિહારપથં અન્તોયેવ રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ ચ દસ્સેત્વા કતસેનાસનં. ગુહાતિ ભૂમિગુહા, યત્થ રત્તિન્દિવં દીપં લદ્ધું વટ્ટતિ. પબ્બતગુહા વા ભૂમિગુહા વાતિ ઇદં દ્વયં વિસેસેત્વા વુત્તં. માતિકાય સબ્બકાલસાધારણલક્ખણવસેન ‘‘નિસીદતી’’તિ વત્તમાનવચનં કતં, ઇધ પન નિસિન્નસ્સ ભાવનારમ્ભસબ્ભાવતો નિસજ્જારમ્ભપરિયોસાનદસ્સનત્થં નિસિન્નોતિ નિટ્ઠાનવચનં કતં. યસ્મા પન ઉજું કાયં પણિધાય નિસિન્નસ્સ કાયો ઉજુકો હોતિ, તસ્મા બ્યઞ્જને આદરં અકત્વા અધિપ્પેતમ એવ દસ્સેન્તો ઉજુકોતિઆદિમાહ. તત્થ ઠિતો સુપણિહિતોતિ ઉજુકં પણિહિતત્તા ઉજુકો હુત્વા ઠિતો, ન સયમેવાતિ અત્થો. પરિગ્ગહટ્ઠોતિ પરિગ્ગહિતટ્ઠો. કિં પરિગ્ગહિતં? નિય્યાનં. કિં નિય્યાનં? આનાપાનસ્સતિસમાધિયેવ યાવ અરહત્તમગ્ગા નિય્યાનં. તેનાહનિય્યાનટ્ઠોતિ મુખસદ્દસ્સ જેટ્ઠકત્થવસેન સંસારતો નિય્યાનટ્ઠો ¶ વુત્તો. ઉપટ્ઠાનટ્ઠોતિ સભાવટ્ઠોયેવ. સબ્બેહિ પનેતેહિ પદેહિ પરિગ્ગહિતનિય્યાનં સતિં કત્વાતિ અત્થો વુત્તો હોતિ. કેચિ પન ‘‘પરિગ્ગહટ્ઠોતિ સતિયા પરિગ્ગહટ્ઠો, નિય્યાનટ્ઠોતિ અસ્સાસપસ્સાસાનં પવિસનનિક્ખમનદ્વારટ્ઠો’’તિ વણ્ણયન્તિ. પરિગ્ગહિતઅસ્સાસપસ્સાસનિય્યાનં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ.

૧૬૫. બાત્તિંસાય આકારેહીતિ તાસુ તાસુ અવત્થાસુ યથાક્કમેન લબ્ભમાનાનં અનવસેસપરિયાદાનવસેન વુત્તં. દીઘં અસ્સાસવસેનાતિ માતિકાય ‘‘દીઘ’’ન્તિવુત્તઅસ્સાસવસેન. એવં સેસેસુ. એકગ્ગતન્તિ એકગ્ગભાવં. અવિક્ખેપન્તિ અવિક્ખિપનં. એકગ્ગતા એવ ¶ હિ નાનારમ્મણેસુ ચિત્તસ્સ અવિક્ખિપનતો અવિક્ખેપોતિ વુચ્ચતિ. પજાનતોતિ અસમ્મોહવસેન પજાનન્તસ્સ, વિન્દન્તસ્સાતિ વા અત્થો. ‘‘અવિક્ખેપો મે પટિલદ્ધો’’તિ આરમ્મણકરણવસેન પજાનન્તસ્સ વા. તાય સતિયાતિ તાય ઉપટ્ઠિતાય સતિયા. તેન ઞાણેનાતિ તેન અવિક્ખેપજાનનઞાણેન. સતો કારી હોતીતિ એત્થ યસ્મા ઞાણસમ્પયુત્તા ¶ એવ સતિ સતીતિ અધિપ્પેતા, યથાહ – ‘‘સતિમા હોતિ પરમેન સતિનેપક્કેન સમન્નાગતો’’તિ (વિભ. ૪૬૭). તસ્મા ‘‘સતો’’તિ વચનેનેવ ઞાણમ્પિ ગહિતમેવ હોતિ.

૧૬૬. અદ્ધાનસઙ્ખાતેતિ દીઘસઙ્ખાતે કાલે. દીઘો હિ મગ્ગો અદ્ધાનોતિ વુચ્ચતિ. અયમ્પિ કાલો દીઘત્તા અદ્ધાનો વિય અદ્ધાનોતિ વુત્તો. ‘‘અસ્સસતી’’તિ ચ ‘‘પસ્સસતી’’તિ ચ અસ્સાસઞ્ચ પસ્સાસઞ્ચ વિસું વિસું વત્વાપિ ભાવનાય નિરન્તરપ્પવત્તિદસ્સનત્થં ‘‘અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપી’’તિ પુન સમાસેત્વા વુત્તં. છન્દો ઉપ્પજ્જતીતિ ભાવનાભિવુદ્ધિયા ભિય્યોભાવાય છન્દો જાયતિ. સુખુમતરન્તિ પસ્સમ્ભનસબ્ભાવતો વુત્તં. પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતીતિ ભાવનાપારિપૂરિયા પીતિ જાયતિ. અસ્સાસપસ્સાસાપિ ચિત્તં વિવત્તતીતિ અસ્સાસપસ્સાસે નિસ્સાય પટિભાગનિમિત્તે ઉપ્પજ્જન્તે પકતિઅસ્સાસપસ્સાસતો ચિત્તં નિવત્તતિ. ઉપેક્ખા સણ્ઠાતીતિ તસ્મિં પટિભાગનિમિત્તે ઉપચારપ્પનાસમાધિપત્તિયા પુન સમાધાને બ્યાપારાભાવતો તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા સણ્ઠાતિ નામ. નવહાકારેહીતિ એત્થ ભાવનારમ્ભતો પભુતિ પુરે છન્દુપ્પાદા ‘‘અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપી’’તિ વુત્તા તયો આકારા, છન્દુપ્પાદતો પભુતિ પુરે પામોજ્જુપ્પાદા તયો, પામોજ્જુપ્પાદતો પભુતિ તયોતિ નવ આકારા. કાયોતિ ¶ ચુણ્ણવિચુણ્ણાપિ અસ્સાસપસ્સાસા સમૂહટ્ઠેન કાયો. પકતિઅસ્સાસપકતિપસ્સાસે નિસ્સાય ઉપ્પન્નનિમિત્તમ્પિ અસ્સાસપસ્સાસાતિ નામં લભતિ. ઉપટ્ઠાનં સતીતિ તં આરમ્મણં ઉપેચ્ચ તિટ્ઠતીતિ સતિ ઉપટ્ઠાનં નામ. અનુપસ્સના ઞાણન્તિ સમથવસેન નિમિત્તકાયાનુપસ્સના, વિપસ્સનાવસેન નામકાયરૂપકાયાનુપસ્સના ઞાણન્તિ અત્થો. કાયો ઉપટ્ઠાનન્તિ સો કાયો ઉપેચ્ચ તિટ્ઠતિ એત્થ સતીતિ ઉપટ્ઠાનં નામ. નો સતીતિ સો કાયો સતિ નામ ન હોતીતિ અત્થો. તાય સતિયાતિ ઇદાનિ વુત્તાય સતિયા. તેન ઞાણેનાતિ ઇદાનેવ ¶ વુત્તેન ઞાણેન. તં કાયં અનુપસ્સતીતિ સમથવિપસ્સનાવસેન યથાવુત્તં કાયં અનુગન્ત્વા ઝાનસમ્પયુત્તઞાણેન વા વિપસ્સનાઞાણેન વા પસ્સતિ.

માતિકાય કાયાદીનં પદાનં અભાવેપિ ઇમસ્સ ચતુક્કસ્સ કાયાનુપસ્સનાવસેન વુત્તત્તા ઇદાનિ વત્તબ્બં ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ વચનં સન્ધાય કાયપદનિદ્દેસો કતો. કાયે કાયાનુપસ્સનાતિ બહુવિધે કાયે તસ્સ તસ્સ કાયસ્સ અનુપસ્સના. અથ વા કાયે કાયાનુપસ્સના, ન અઞ્ઞધમ્માનુપસ્સનાતિ વુત્તં હોતિ. અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાસુભભૂતે કાયે ન નિચ્ચસુખત્તસુભાનુપસ્સના, અથ ખો અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાસુભતો કાયસ્સેવ અનુપસ્સના. અથ વા કાયે અહન્તિ વા મમન્તિ વા ઇત્થીતિ વા પુરિસોતિ વા ગહેતબ્બસ્સ કસ્સચિ અનનુપસ્સનતો તસ્સેવ કાયમત્તસ્સ અનુપસ્સનાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપરિ વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સનાતિઆદીસુ ¶ તીસુપિ એસેવ નયો. સતિયેવ ઉપટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં, કાયાનુપસ્સનાય સમ્પયુત્તં સતિપટ્ઠાનં કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં, તસ્સ ભાવના કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના.

૧૬૭. તં કાયન્તિ અનિદ્દિટ્ઠેપિ નામરૂપકાયે કાયસદ્દેન તસ્સાપિ સઙ્ગહિતત્તા નિદ્દિટ્ઠં વિય કત્વા વુત્તં. અનિચ્ચાનુપસ્સનાદયો હિ નામરૂપકાયે એવ લબ્ભન્તિ, ન નિમિત્તકાયે. અનુપસ્સના ચ ભાવના ચ વુત્તત્થા એવ. દીઘં અસ્સાસપસ્સાસવસેનાતિઆદિ આનાપાનસ્સતિભાવનાય આનિસંસં દસ્સેતું વુત્તં. તસ્સા હિ સતિવેપુલ્લતાઞાણવેપુલ્લતા ¶ ચ આનિસંસો. તત્થ ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતોતિ પટિલદ્ધજ્ઝાનસ્સ વિપસ્સનાકાલે ચિત્તેકગ્ગતં સન્ધાય વુત્તં. વિદિતા વેદનાતિ સામઞ્ઞતો ઉદયદસ્સનેન વિદિતા વેદના. વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તીતિ ખયતો વયતો સુઞ્ઞતો વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ. વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તીતિ સામઞ્ઞતો વયદસ્સનેન વિદિતા વિનાસં ગચ્છન્તિ, ભિજ્જન્તીતિ અત્થો. સઞ્ઞાવિતક્કેસુપિ એસેવ નયો. ઇમેસુ પન તીસુ વુત્તેસુ સેસા રૂપધમ્માપિ વુત્તા હોન્તિ. કસ્મા પન ઇમે તયો એવ વુત્તાતિ ચે? દુપ્પરિગ્ગહત્તા. વેદનાસુ તાવ સુખદુક્ખા પાકટા, ઉપેક્ખા પન સુખુમા દુપ્પરિગ્ગહા, ન સુટ્ઠુ પાકટા. સાપિ ચસ્સ પાકટા હોતિ, સઞ્ઞા આકારમત્તગ્ગાહકત્તા ન યથાસભાવગ્ગાહિની ¶ . સા ચ સભાવસામઞ્ઞલક્ખણગ્ગાહકેન વિપસ્સનાઞાણેન સમ્પયુત્તા અતિ વિય અપાકટા. સાપિ ચસ્સ પાકટા હોતિ, વિતક્કો ઞાણપતિરૂપકત્તા ઞાણતો વિસું કત્વા દુપ્પરિગ્ગહો. ઞાણપતિરૂપકો હિ વિતક્કો. યથાહ – ‘‘યા ચાવુસો વિસાખ, સમ્માદિટ્ઠિ યો ચ સમ્માસઙ્કપ્પો, ઇમે ધમ્મા પઞ્ઞાક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨). સોપિ ચસ્સ વિતક્કો પાકટો હોતીતિ એવં દુપ્પરિગ્ગહેસુ વુત્તેસુ સેસા વુત્તાવ હોન્તીતિ. ઇમેસં પન પદાનં નિદ્દેસે કથં વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તીતિ પુચ્છિત્વા તં અવિસ્સજ્જેત્વાવ વેદનુપ્પાદસ્સ વિદિતત્તેયેવ વિસ્સજ્જિતે વેદનાય વિદિતત્તં વિસ્સજ્જિતં હોતીતિ કથં વેદનાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતીતિઆદિમાહ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અવિજ્જાસમુદયા અવિજ્જાનિરોધાતિઆદયો હેટ્ઠા વુત્તત્થા એવ. ઇમિનાવ નયેન સઞ્ઞાવિતક્કાપિ વેદિતબ્બા. વિતક્કવારે પન ‘‘ફસ્સસમુદયા ફસ્સનિરોધા’’તિ અવત્વા ફસ્સટ્ઠાને સઞ્ઞાસમુદયા સઞ્ઞાનિરોધાતિ વુત્તં. તં કસ્મા ઇતિ ચે? સઞ્ઞામૂલકત્તા વિતક્કસ્સ. ‘‘સઞ્ઞાનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સઙ્કપ્પનાનત્ત’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૩૫૯) હિ વુત્તં.

અનિચ્ચતો મનસિકરોતોતિઆદીસુ ચ ‘‘વેદનં અનિચ્ચતો મનસિકરોતો’’તિઆદિના નયેન તસ્મિં તસ્મિં વારે સો સોયેવ ધમ્મો યોજેતબ્બો. યસ્મા પન વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા ¶ વેદના વિપસ્સનાકિચ્ચકરણે અસમત્થત્તા વિપસ્સનાય અનુપકારિકા, તસ્માયેવ ચ બોધિપક્ખિયધમ્મેસુ ¶ નાગતા. વિપસ્સનાસમ્પયુત્તાય પન સઞ્ઞાય કિચ્ચમેવ અપરિબ્યત્તં, તસ્મા સા વિપસ્સનાય એકન્તમનુપકારિકા એવ. વિતક્કં પન વિના વિપસ્સનાકિચ્ચમેવ નત્થિ. વિતક્કસહાયા હિ વિપસ્સના સકકિચ્ચં કરોતિ. યથાહ –

‘‘પઞ્ઞા અત્તનો ધમ્મતાય અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તાતિ આરમ્મણં નિચ્છેતું ન સક્કોતિ, વિતક્કે પન આકોટેત્વા આકોટેત્વા દેન્તે સક્કોતિ. કથં? યથા હિ હેરઞ્ઞિકો કહાપણં હત્થે ઠપેત્વા સબ્બભાગેસુ ઓલોકેતુકામો સમાનોપિ ન ચક્ખુતલેનેવ પરિવત્તેતું સક્કોતિ, અઙ્ગુલિપબ્બેહિ પન પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેતું સક્કોતિ, એવમેવ ન પઞ્ઞા અત્તનો ધમ્મતાય અનિચ્ચાદિવસેન ¶ આરમ્મણં નિચ્છેતું સક્કોતિ, અભિનિરોપનલક્ખણેન પન આહનનપરિયાહનનરસેન વિતક્કેન આકોટેન્તેન વિય પરિવત્તેન્તેન વિય ચ આદાયાદાય દિન્નમેવ નિચ્છેતું સક્કોતી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૬૮).

તસ્મા વેદનાસઞ્ઞાનં વિપસ્સનાય અનુપકારત્તા લક્ખણમત્તવસેનેવ દસ્સેતું ‘‘વેદનાય સઞ્ઞાયા’’તિ તત્થ તત્થ એકવચનેન નિદ્દેસો કતો. યત્તકો પન વિપસ્સનાય ભેદો, તત્તકો એવ વિતક્કસ્સાતિ દસ્સેતું ‘‘વિતક્કાન’’ન્તિ તત્થ તત્થ બહુવચનેન નિદ્દેસો કતોતિ વત્તું યુજ્જતિ.

૧૬૮. પુન દીઘં અસ્સાસપસ્સાસવસેનાતિઆદિ આનાપાનસ્સતિભાવનાય સમ્પત્તિં ભાવનાફલઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ સમોધાનેતીતિ આરમ્મણં ઠપેતિ, આરમ્મણં પતિટ્ઠાપેતીતિ વા અત્થો. સમોદહનબ્યાપારાભાવેપિ ભાવનાપારિપૂરિયા એવ સમોદહતિ નામ. ગોચરન્તિ વિપસ્સનાક્ખણે સઙ્ખારારમ્મણં, મગ્ગક્ખણે ફલક્ખણે ચ નિબ્બાનારમ્મણં. સમત્થન્તિ સમમેવ અત્થો, સમસ્સ વા અત્થોતિ સમત્થો. તં સમત્થં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. મગ્ગં સમોધાનેતીતિ મગ્ગફલક્ખણેયેવ ગોચરં નિબ્બાનમેવ. અયં પુગ્ગલોતિ આનાપાનસ્સતિભાવનં અનુયુત્તો યોગાવચરોવ. ઇમસ્મિં આરમ્મણેતિ એત્થ પન ‘‘કાયે’’તિપદેન સઙ્ગહિતે નામરૂપકાયસઙ્ખાતે સઙ્ખતારમ્મણે તેનેવ ¶ કમેન મગ્ગે નિબ્બાનારમ્મણે ચ. યં તસ્સાતિઆદીહિ આરમ્મણગોચરસદ્દાનં એકત્થતા વુત્તા. તસ્સાતિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ. પજાનાતીતિ પુગ્ગલો પજાનના પઞ્ઞાતિ પુગ્ગલો પઞ્ઞાય પજાનાતીતિ વુત્તં હોતિ. આરમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાનન્તિ વિપસ્સનાક્ખણે સઙ્ખારારમ્મણસ્સ, મગ્ગફલક્ખણે નિબ્બાનારમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાનં સતિ. એત્થ ચ કમ્મત્થે સામિવચનં યથા રઞ્ઞો ઉપટ્ઠાનન્તિ. અવિક્ખેપોતિ સમાધિ. અધિટ્ઠાનન્તિ યથાવુત્તસઙ્ખારારમ્મણં નિબ્બાનારમ્મણઞ્ચ ¶ . તઞ્હિ અધિટ્ઠાતિ એત્થ ચિત્તન્તિ અધિટ્ઠાનં. વોદાનન્તિ ઞાણં. તઞ્હિ વોદાયતિ વિસુજ્ઝતિ તેન ચિત્તન્તિ વોદાનં. લીનપક્ખિકો સમાધિ અલીનભાવપ્પત્તિયા સમભૂતત્તા સમં, ઉદ્ધચ્ચપક્ખિકં ઞાણં અનુદ્ધતભાવપ્પત્તિયા સમભૂતત્તા સમં. તેન વિપસ્સનામગ્ગફલક્ખણેસુ સમથવિપસ્સનાનં ¶ યુગનદ્ધતા વુત્તા હોતિ. સતિ પન સબ્બત્થિકત્તા તદુભયસમતાય ઉપકારિકાતિ સમં, આરમ્મણં સમતાધિટ્ઠાનત્તા સમં. અનવજ્જટ્ઠોતિ વિપસ્સનાય અનવજ્જસભાવો. નિક્લેસટ્ઠોતિ મગ્ગસ્સ નિક્કિલેસસભાવો. નિક્કિલેસટ્ઠોતિ વા પાઠો. વોદાનટ્ઠોતિ ફલસ્સ પરિસુદ્ધસભાવો. પરમટ્ઠોતિ નિબ્બાનસ્સ સબ્બધમ્મુત્તમસભાવો. પટિવિજ્ઝતીતિ તં તં સભાવં અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝતિ. એત્થ ચ ‘‘આરમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાન’’ન્તિઆદીહિ સમ્મા પટિવેધો વુત્તો. એત્થેવ ચ વોદાનટ્ઠપટિવેધસ્સ વુત્તત્તા તેન એકલક્ખણા અનવજ્જટ્ઠનિક્કિલેસટ્ઠપરમટ્ઠા લક્ખણહારવસેન વુત્તાયેવ હોન્તિ. યથાહ –

‘‘વુત્તમ્હિ એકધમ્મે, યે ધમ્મા એકલક્ખણા કેચિ;

વુત્તા ભવન્તિ સબ્બે, સો હારો લક્ખણો નામા’’તિ. (નેત્તિ. ૪.૫ નિદ્દેસવાર);

અનવજ્જટ્ઠો નિક્કિલેસટ્ઠો ચેત્થ અવિક્ખેપસઙ્ખાતસ્સ સમસ્સ અત્થો પયોજનન્તિ સમત્થો, વોદાનટ્ઠો વિપસ્સનામગ્ગવોદાનં ¶ સન્ધાય સમમેવ અત્થોતિ સમત્થો, ફલવોદાનં સન્ધાય મગ્ગવોદાનસઙ્ખાતસ્સ સમસ્સ અત્થોતિ સમત્થો, પરમટ્ઠો પન સમમેવ અત્થોતિ વા નિબ્બાનપયોજનત્તા સબ્બસ્સ સમસ્સ અત્થોતિ વા સમત્થો, તં વુત્તપ્પકારં સમઞ્ચ સમત્થઞ્ચ એકદેસસરૂપેકસેસં કત્વા સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતીતિ વુત્તં. ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગધમ્મા વિપસ્સનામગ્ગફલક્ખણેપિ લબ્ભન્તિ, મગ્ગો ચ તિસ્સો ચ વિસુદ્ધિયો મગ્ગફલક્ખણેયેવ, વિમોક્ખો ચ વિજ્જા ચ ખયે ઞાણઞ્ચ મગ્ગક્ખણેયેવ, વિમુત્તિ ચ અનુપ્પાદે ઞાણઞ્ચ ફલક્ખણેયેવ, સેસા વિપસ્સનાક્ખણેપીતિ. ધમ્મવારે ઇમે ધમ્મે ઇમસ્મિં આરમ્મણે સમોધાનેતીતિ નિબ્બાનં ઠપેત્વા સેસા યથાયોગં વેદિતબ્બા. ઇદં પન યેભુય્યવસેન વુત્તં. અવુત્તત્થા પનેત્થ હેટ્ઠા વુત્તા એવ. એકેકચતુક્કવસેનેત્થ નિય્યાને દસ્સિતેપિ ચતુક્કન્તોગધસ્સ એકેકસ્સાપિ ભાગસ્સ નિય્યાનસ્સ ઉપનિસ્સયત્તા એકેકભાગવસેન નિય્યાનં દસ્સિતં. ન હિ એકેકં વિના નિય્યાનં હોતીતિ.

દીઘંઅસ્સાસપસ્સાસનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬૯. રસ્સનિદ્દેસે ¶ ઇત્તરસઙ્ખાતેતિ પરિત્તસઙ્ખાતે કાલે. સેસમેત્થ વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.

૧૭૦. સબ્બકાયપટિસંવેદિનિદ્દેસે ¶ અરૂપધમ્મેસુ વેદનાય ઓળારિકત્તા સુખગ્ગહણત્થં પઠમં ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણસંવેદિકા વેદના વુત્તા, તતો યં વેદેતિ, તં સઞ્જાનાતીતિ એવં વેદનાવિસયસ્સ આકારગ્ગાહિકા સઞ્ઞા, તતો સઞ્ઞાવસેન અભિસઙ્ખારિકા ચેતના, તતો ‘‘ફુટ્ઠો વેદેતિ, ફુટ્ઠો સઞ્જાનાતિ, ફુટ્ઠો ચેતેતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૯૩) વચનતો ફસ્સો, તતો સબ્બેસં સાધારણલક્ખણો મનસિકારો, ચેતનાદીહિ સઙ્ખારક્ખન્ધો વુત્તો. એવં તીસુ ખન્ધેસુ વુત્તેસુ તંનિસ્સયો ¶ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો વુત્તોવ હોતિ. નામઞ્ચાતિ વુત્તપ્પકારં નામઞ્ચ. નામકાયો ચાતિ ઇદં પન નામેન નિબ્બાનસ્સપિ સઙ્ગહિતત્તા લોકુત્તરાનઞ્ચ અવિપસ્સનુપગત્તા તં અપનેતું વુત્તં. ‘‘કાયો’’તિ હિ વચનેન નિબ્બાનં અપનીતં હોતિ નિબ્બાનસ્સ રાસિવિનિમુત્તત્તા. યે ચ વુચ્ચન્તિ ચિત્તસઙ્ખારાતિ ‘‘સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭૪; મ. નિ. ૧.૪૬૩) એવં વુચ્ચમાનાપિ ચિત્તસઙ્ખારા ઇધ નામકાયેનેવ સઙ્ગહિતાતિ વુત્તં હોતિ. મહાભૂતાતિ મહન્તપાતુભાવતો મહાભૂતસામઞ્ઞતો મહાપરિહારતો મહાવિકારતો મહન્તભૂતત્તા ચાતિ મહાભૂતા. તે પન – પથવી આપો તેજો વાયોતિ ચત્તારો. ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપન્તિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, ચત્તારો મહાભૂતે ઉપાદાય નિસ્સાય અમુઞ્ચિત્વા પવત્તરૂપન્તિ અત્થો. તં પન – ચક્ખુ સોતં ઘાનં જિવ્હા કાયો રૂપં સદ્દો ગન્ધો રસો ઇત્થિન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં હદયવત્થુ ઓજા કાયવિઞ્ઞત્તિ વચીવિઞ્ઞત્તિ આકાસધાતુ રૂપસ્સ લહુતા મુદુતા કમ્મઞ્ઞત્તા ઉપચયો સન્તતિ જરતા અનિચ્ચતાતિ ચતુવીસતિવિધં. અસ્સાસો ચ પસ્સાસો ચાતિ પાકતિકોયેવ. અસ્સાસપસ્સાસે નિસ્સાય ઉપ્પન્નં પટિભાગનિમિત્તમ્પિ તદેવ નામં લભતિ પથવીકસિણાદીનિ વિય. રૂપસરિક્ખકત્તા રૂપન્તિ ચ નામં લભતિ ‘‘બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૨૦૪; દી. નિ. ૩.૩૩૮) વિય. નિમિત્તઞ્ચ ઉપનિબન્ધનાતિ સતિઉપનિબન્ધનાય નિમિત્તભૂતં અસ્સાસપસ્સાસાનં ફુસનટ્ઠાનં. યે ચ વુચ્ચન્તિ કાયસઙ્ખારાતિ ‘‘અસ્સાસપસ્સાસા કાયિકા એતે ધમ્મા કાયપટિબદ્ધા કાયસઙ્ખારા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭૧; મ. નિ. ૧.૪૬૩) એવં વુચ્ચમાનાપિ કાયસઙ્ખારા ઇધ રૂપકાયેનેવ સઙ્ગહિતાતિ વુત્તં હોતિ.

તે ¶ કાયા પટિવિદિતા હોન્તીતિ ઝાનક્ખણે અસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તકાયા વિપસ્સનાક્ખણે અવસેસરૂપારૂપકાયા આરમ્મણતો પટિવિદિતા હોન્તિ, મગ્ગક્ખણે અસમ્મોહતો ¶ પટિવિદિતા હોન્તિ. અસ્સાસપસ્સાસવસેન પટિલદ્ધજ્ઝાનસ્સ યોગિસ્સ ઉપ્પન્નવિપસ્સનામગ્ગેપિ સન્ધાય દીઘં અસ્સાસપસ્સાસવસેનાતિઆદિ ¶ વુત્તં.

આવજ્જતો પજાનતોતિઆદીનિ સીલકથાયં વુત્તત્થાનિ. તે વુત્તપ્પકારે કાયે અન્તોકરિત્વા ‘‘સબ્બકાયપટિસંવેદી’’તિ વુત્તં.

સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેનાતિઆદીસુ ‘‘સબ્બકાયપટિસંવેદી’’તિવુત્તઅસ્સાસપસ્સાસતો ઉપ્પન્નજ્ઝાનવિપસ્સનામગ્ગેસુ સંવરોયેવ સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ. અવિક્ખેપોયેવ અવિક્ખેપટ્ઠેન ચિત્તવિસુદ્ધિ. પઞ્ઞાયેવ દસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ. ઝાનવિપસ્સનાસુ વિરતિઅભાવેપિ પાપાભાવમત્તમેવ સંવરો નામાતિ વેદિતબ્બં.

૧૭૧. પસ્સમ્ભયન્તિઆદીનં નિદ્દેસે કાયિકાતિ રૂપકાયે ભવા. કાયપટિબદ્ધાતિ કાયં પટિબદ્ધા કાયં નિસ્સિતા, કાયે સતિ હોન્તિ, અસતિ ન હોન્તિ, તસ્માયેવ તે કાયેન સઙ્ખરીયન્તીતિ કાયસઙ્ખારા. પસ્સમ્ભેન્તોતિ નિબ્બાપેન્તો સન્નિસીદાપેન્તો. પસ્સમ્ભનવચનેનેવ ઓળારિકાનં પસ્સમ્ભનં સિદ્ધં. નિરોધેન્તોતિ ઓળારિકાનં અનુપ્પાદનેન નિરોધેન્તો. વૂપસમેન્તોતિ ઓળારિકેયેવ એકસન્તતિપરિણામનયેન સન્તભાવં નયન્તો. સિક્ખતીતિ અધિકારવસેન અસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતીતિ સમ્બન્ધો, તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખતીતિ વા અત્થો.

ઇદાનિ ઓળારિકપસ્સમ્ભનં દસ્સેતું યથારૂપેહીતિઆદિમાહ. તત્થ યથારૂપેહીતિ યાદિસેહિ. આનમનાતિ પચ્છતો નમના. વિનમનાતિ ઉભયપસ્સતો નમના. સન્નમનાતિ સબ્બતોપિ નમન્તસ્સ સુટ્ઠુ નમના. પણમનાતિ પુરતો નમના. ઇઞ્જનાતિ કમ્પના. ફન્દનાતિ ઈસકં ચલના. પકમ્પનાતિ ભુસં કમ્પના. યથારૂપેહિ કાયસઙ્ખારેહિ કાયસ્સ આનમના…પે… પકમ્પના, તથારૂપં કાયસઙ્ખારં પસ્સમ્ભયન્તિ ચ, યા કાયસ્સ આનમના…પે… પકમ્પના, તઞ્ચ પસ્સમ્ભયન્તિ ચ સમ્બન્ધો કાતબ્બો. કાયસઙ્ખારેસુ હિ પસ્સમ્ભિતેસુ કાયસ્સ આનમનાદયો ચ પસ્સમ્ભિતાયેવ હોન્તીતિ. યથારૂપેહિ કાયસઙ્ખારેહિ કાયસ્સ ¶ ન આનમનાદિકા હોતિ, તથારૂપં સન્તં સુખુમમ્પિ કાયસઙ્ખારં પસ્સમ્ભયન્તિ ચ, યા કાયસ્સ ન આનમનાદિકા, તઞ્ચ સન્તં સુખુમં પસ્સમ્ભયન્તિ ચ સમ્બન્ધતો ¶ વેદિતબ્બં. સન્તં સુખુમન્તિ ચ ભાવનપુંસકવચનમેતં. ઇતિ કિરાતિ એત્થ ઇતિ એવમત્થે, કિર યદિઅત્થે. યદિ એવં સુખુમકેપિ અસ્સાસપસ્સાસે પસ્સમ્ભયં અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતીતિ ¶ ચોદકેન ચોદના આરદ્ધા હોતિ. અથ વા કિરાતિ ચોદકવચનત્તા અસદ્દહનત્થે અસહનત્થે પરોક્ખત્થે ચ યુજ્જતિયેવ, એવં સુખુમાનમ્પિ પસ્સમ્ભનં સિક્ખતીતિ ન સદ્દહામિ ન સહામિ અપચ્ચક્ખં મેતિ વુત્તં હોતિ.

એવં સન્તેતિ એવં સુખુમાનં પસ્સમ્ભને સન્તે. વાતૂપલદ્ધિયા ચ પભાવના ન હોતીતિ અસ્સાસપસ્સાસવાતસ્સ ઉપલદ્ધિયા. ઉપલદ્ધીતિ વિઞ્ઞાણં. અસ્સાસપસ્સાસવાતં ઉપલબ્ભમાનસ્સ તદારમ્મણસ્સ ભાવનાવિઞ્ઞાણસ્સ પભાવના ઉપ્પાદના ન હોતિ, તસ્સ આરમ્મણસ્સ ભાવના ન હોતીતિ અત્થો. અસ્સાસપસ્સાસાનઞ્ચ પભાવના ન હોતીતિ ભાવનાય સુખુમકાનમ્પિ અસ્સાસપસ્સાસાનં નિરોધનતો તેસઞ્ચ ઉપ્પાદના પવત્તના ન હોતીતિ અત્થો. આનાપાનસ્સતિયા ચ પભાવના ન હોતીતિ અસ્સાસપસ્સાસાભાવતોયેવ તદારમ્મણાય ભાવનાવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તાય સતિયા ચ પવત્તના ન હોતિ. તસ્માયેવ તંસમ્પયુત્તસ્સ આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ ચ ભાવના ન હોતિ. ન ચ નં તન્તિ એત્થ ચ નન્તિ નિપાતમત્તં ‘‘ભિક્ખુ ચ ન’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૨૭૩) વિય. તં વુત્તવિધિં સમાપત્તિં પણ્ડિતા ન સમાપજ્જન્તિપિ તતો ન વુટ્ઠહન્તિપીતિ સમ્બન્ધો. ચોદનાપક્ખસ્સ પરિહારવચને ઇતિ કિરાતિ એવમેવ. એત્થ એવકારત્થે કિરસદ્દો દટ્ઠબ્બો. એવં સન્તેતિ એવં પસ્સમ્ભને સન્તે એવ.

યથા કથં વિયાતિ યથા તં વુત્તવિધાનં હોતિ, તથા તં કથં વિયાતિ ઉપમં પુચ્છતિ. ઇદાનિ સેય્યથાપીતિ તં ઉપમં દસ્સેતિ. કંસેતિ કંસમયભાજને. નિમિત્તન્તિ તેસં સદ્દાનં આકારં. ‘‘નિમિત્ત’’ન્તિ ચ સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં, નિમિત્તસ્સાતિ અત્થો. સદ્દનિમિત્તઞ્ચ સદ્દતો અનઞ્ઞં. સુગ્ગહિતત્તાતિ સુટ્ઠુ ઉગ્ગહિતત્તા. સુગહિતત્તાતિપિ પાઠો, સુટ્ઠુ ગહિતત્તાતિ ¶ અત્થો. સુમનસિકતત્તાતિ સુટ્ઠુ આવજ્જિતત્તા. સૂપધારિતત્તાતિ સુટ્ઠુ ચિત્તે ઠપિતત્તા. સુખુમસદ્દનિમિત્તારમ્મણતાપીતિ ¶ તદા સુખુમાનમ્પિ સદ્દાનં નિરુદ્ધત્તા અનુગ્ગહિતસદ્દનિમિત્તસ્સ અનારમ્મણમ્પિ સુખુમતરં સદ્દનિમિત્તં આરમ્મણં કત્વા સુખુમતરં સદ્દનિમિત્તારમ્મણમ્પિ ચિત્તં પવત્તતિ, સુખુમતરસદ્દનિમિત્તારમ્મણભાવતોપીતિ વા અત્થો. ઇમિનાવ નયેન અપ્પનાયમ્પિ અત્થો વેદિતબ્બો.

પસ્સમ્ભયન્તિઆદીસુ ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખાર’’ન્તિ વુત્તા અસ્સાસપસ્સાસા કાયોતિ વા ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખાર’’ન્તિ એત્થ અસ્સાસપસ્સાસા કાયોતિ વા યોજના વેદિતબ્બા. ભાવનાવિસુદ્ધિયા કાયસઙ્ખારે પસ્સમ્ભમાનેપિ ઓળારિકં કાયસઙ્ખારં પસ્સમ્ભેમીતિ યોગિનો આભોગે સતિ તેનાદરેન અતિવિય પસ્સમ્ભતિ. અનુપટ્ઠહન્તમ્પિ સુખુમં સુઆનયં હોતિ.

અટ્ઠ ¶ અનુપસ્સનાઞાણાનીતિ ‘‘દીઘં રસ્સં સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખાર’’ન્તિ વુત્તેસુ ચતૂસુ વત્થૂસુ અસ્સાસવસેન ચતસ્સો, પસ્સાસવસેન ચતસ્સોતિ અટ્ઠ અનુપસ્સનાઞાણાનિ. અટ્ઠ ચ ઉપટ્ઠાનાનુસ્સતિયોતિ ‘‘દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતી’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૧૭૦) નયેન વુત્તેસુ ચતૂસુ વત્થૂસુ અસ્સાસવસેન ચતસ્સો, પસ્સાસવસેન ચતસ્સોતિ અટ્ઠ ચ ઉપટ્ઠાનાનુસ્સતિયો. અટ્ઠ ચુપટ્ઠાનાનુસ્સતિયોતિપિ પાઠો. ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનીતિ ભગવતા આનાપાનસ્સતિસુત્તન્તે (મ. નિ. ૩.૧૪૪ આદયો) વુત્તત્તા પઠમચતુક્કવસેન ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનીતિ.

પઠમચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૭૨. દુતિયચતુક્કસ્સ પીતિપટિસંવેદિનિદ્દેસે ઉપ્પજ્જતિ પીતિ પામોજ્જન્તિ એત્થ પીતીતિ મૂલપદં. પામોજ્જન્તિ તસ્સ અત્થપદં, પમુદિતભાવોતિ અત્થો. યા પીતિ પામોજ્જન્તિઆદીસુ ¶ ¶ યા ‘‘પીતી’’તિ ચ ‘‘પામોજ્જ’’ન્તિ ચ એવમાદીનિ નામાનિ લભતિ, સા પીતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ પીતીતિ સભાવપદં. પમુદિતસ્સ ભાવો પામોજ્જં. આમોદનાકારો આમોદના. પમોદનાકારો પમોદના. યથા વા ભેસજ્જાનં વા તેલાનં વા ઉણ્હોદકસીતોદકાનં વા એકતોકરણં મોદનાતિ વુચ્ચતિ, એવમયમ્પિ ધમ્માનં એકતોકરણેન મોદના, ઉપસગ્ગવસેન પન પદં મણ્ડેત્વા આમોદના પમોદનાતિ વુત્તં. હાસેતીતિ હાસો, પહાસેતીતિ પહાસો, હટ્ઠપહટ્ઠાકારાનમેતં અધિવચનં. વિત્તીતિ વિત્તં, ધનસ્સેતં નામં. અયં પન સોમનસ્સપચ્ચયત્તા વિત્તિસરિક્ખતાય વિત્તિ. યથા હિ ધનિનો ધનં પટિચ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, એવં પીતિમતોપિ પીતિં પટિચ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા ‘‘વિત્તી’’તિ વુત્તા. તુટ્ઠિસભાવસણ્ઠિતાય હિ પીતિયા એતં નામં. પીતિમા પન પુગ્ગલો કાયચિત્તાનં ઉગ્ગતત્તા અબ્ભુગ્ગતત્તા ‘‘ઉદગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ, ઉદગ્ગસ્સ ભાગો ઓદગ્યં. અત્તનો મનતા અત્તમનતા. અનભિરદ્ધસ્સ હિ મનો દુક્ખપદટ્ઠાનત્તા ન અત્તનો મનો નામ હોતિ, અભિરદ્ધસ્સ સુખપદટ્ઠાનત્તા અત્તનો મનો નામ હોતિ, ઇતિ અત્તનો મનતા અત્તમનતા, સકમનતા સકમનસ્સ ભાવોતિ અત્થો. સા પન યસ્મા ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ અત્તનો મનતા, ચિત્તસ્સેવ પનેસો ભાવો ચેતસિકો ધમ્મો, તસ્મા અત્તમનતા ચિત્તસ્સાતિ વુત્તા. સેસમેત્થ ચ ઉપરિ ચ હેટ્ઠા વુત્તનયેન યોજેત્વા વેદિતબ્બં.

૧૭૩. સુખપટિસંવેદિનિદ્દેસે દ્વે સુખાનીતિ સમથવિપસ્સનાભૂમિદસ્સનત્થં વુત્તં. કાયિકઞ્હિ સુખં વિપસ્સનાય ભૂમિ, ચેતસિકં સુખં સમથસ્સ ચ વિપસ્સનાય ચ ભૂમિ. કાયિકન્તિ ¶ પસાદકાયં વિના અનુપ્પત્તિતો કાયે નિયુત્તન્તિ કાયિકં. ચેતસિકન્તિ અવિપ્પયોગવસેન ચેતસિ નિયુત્તન્તિ ચેતસિકં. તત્થ કાયિકપદેન ચેતસિકં સુખં પટિક્ખિપતિ, સુખપદેન કાયિકં દુક્ખં. તથા ચેતસિકપદેન કાયિકં સુખં પટિક્ખિપતિ, સુખપદેન ચેતસિકં દુક્ખં. સાતન્તિ મધુરં સુમધુરં. સુખન્તિ સુખમેવ, ન દુક્ખં. કાયસમ્ફસ્સજન્તિ કાયસમ્ફસ્સે જાતં. સાતં સુખં ¶ વેદયિતન્તિ સાતં વેદયિતં, ન અસાતં વેદયિતં. સુખં વેદયિતં, ન દુક્ખં વેદયિતં. પરતો તીણિ પદાનિ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વુત્તાનિ. સાતા વેદના, ન અસાતા. સુખા વેદના, ન દુક્ખાતિ અયમેવ પનેત્થ અત્થો.

ચેતસિકસુખનિદ્દેસો વુત્તપટિપક્ખનયેન યોજેતબ્બો. તે સુખાતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો, તાનિ સુખાનીતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ ¶ ચતુક્કે હેટ્ઠા પઠમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનિ દુતિયચતુક્કવસેન વેદિતબ્બાનીતિ.

દુતિયચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૭૬. તતિયચતુક્કનિદ્દેસે ચિત્તન્તિ મૂલપદં. વિઞ્ઞાણન્તિ અત્થપદં. યં ચિત્તન્તિઆદિ પીતિયં વુત્તનયેન યોજેતબ્બં. તત્થ ચિત્તન્તિઆદીસુ ચિત્તવિચિત્તતાય ચિત્તં. આરમ્મણં મિનમાનં જાનાતીતિ મનો. માનસન્તિ મનોયેવ. ‘‘અન્તલિક્ખચરો પાસો, ય્વાયં ચરતિ માનસો’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૫૧; મહાવ. ૩૩) હિ એત્થ પન સમ્પયુત્તકધમ્મો માનસોતિ વુત્તો.

‘‘કથઞ્હિ ભગવા તુય્હં, સાવકો સાસને રતો;

અપ્પત્તમાનસો સેક્ખો, કાલં કયિરા જને સુતા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૯) –

એત્થ અરહત્તં માનસન્તિ વુત્તં. ઇધ પન મનોવ માનસં. બ્યઞ્જનવસેન હેતં પદં વડ્ઢિતં.

હદયન્તિ ચિત્તં. ‘‘ચિત્તં વા તે ખિપિસ્સામિ, હદયં વા તે ફાલેસ્સામી’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩૭; સુ. નિ. આળવકસુત્ત) એત્થ ઉરો હદયન્તિ વુત્તં. ‘‘હદયા હદયં મઞ્ઞે અઞ્ઞાય તચ્છતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૬૩) એત્થ ચિત્તં. ‘‘વક્કં હદય’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૩૭૭; મ. નિ. ૧.૧૧૦) એત્થ હદયવત્થુ. ઇધ પન ચિત્તમેવ અબ્ભન્તરટ્ઠેન ‘‘હદય’’ન્તિ ¶ વુત્તં. તદેવ પરિસુદ્ધટ્ઠેન ¶ પણ્ડરં. ભવઙ્ગં સન્ધાયેતં વુત્તં. યથાહ – ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૪૯). તતો નિક્ખન્તત્તા પન અકુસલમ્પિ ગઙ્ગાય નિક્ખન્તા નદી ગઙ્ગા વિય, ગોધાવરિતો નિક્ખન્તા ગોધાવરી વિય ચ ‘‘પણ્ડર’’ન્ત્વેવ વુત્તં. યસ્મા પન આરમ્મણવિજાનનલક્ખણં ચિત્તં ઉપક્કિલેસેન કિલેસો ન હોતિ, સભાવતો પરિસુદ્ધમેવ હોતિ, ઉપક્કિલેસયોગે પન સતિ ઉપક્કિલિટ્ઠં નામ હોતિ, તસ્માપિ ‘‘પણ્ડર’’ન્તિ વત્તું યુજ્જતિ.

મનો મનાયતનન્તિ ઇધ પન મનોગહણં મનસ્સેવ આયતનભાવદીપનત્થં. તેનેતં દીપેતિ – ‘‘નયિદં દેવાયતનં વિય મનસ્સ આયતનત્તા મનાયતનં, અથ ખો મનો એવ આયતનં મનાયતન’’ન્તિ.

આયતનટ્ઠો ¶ હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. મનતે ઇતિ મનો, વિજાનાતીતિ અત્થો. અટ્ઠકથાચરિયા પનાહુ – નાળિયા મિનમાનો વિય મહાતુલાય ધારયમાનો વિય ચ આરમ્મણં જાનાતીતિ મનો, તદેવ મનનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં, મનોવ ઇન્દ્રિયં મનિન્દ્રિયં.

વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં. વિઞ્ઞાણમેવ ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. રુળ્હિતો ખન્ધો વુત્તો. રાસટ્ઠેન હિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ એકદેસો એકં વિઞ્ઞાણં. તસ્મા યથા રુક્ખસ્સ એકદેસં છિન્દન્તો રુક્ખં છિન્દતીતિ વુચ્ચતિ, એવમેવ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ એકદેસભૂતં એકમ્પિ વિઞ્ઞાણં રુળ્હિતો ‘‘વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન રાસટ્ઠોયેવ ખન્ધટ્ઠો ન હોતિ, કોટ્ઠાસટ્ઠોપિ ખન્ધટ્ઠોયેવ, તસ્મા કોટ્ઠાસટ્ઠેન વિઞ્ઞાણકોટ્ઠાસોતિપિ અત્થો. તજ્જા મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ તેસં ફસ્સાદીનં સમ્પયુત્તધમ્માનં અનુચ્છવિકા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. ઇમસ્મિઞ્હિ પદે એકમેવ ચિત્તં મિનનટ્ઠેન મનો, વિજાનનટ્ઠેન વિઞ્ઞાણં, સભાવટ્ઠેન, નિસ્સત્તટ્ઠેન વા ધાતૂતિ તીહિ નામેહિ વુત્તં.

૧૭૭.

અભિપ્પમોદોતિ અધિકા તુટ્ઠિ.

૧૭૮. સમાધિનિદ્દેસે અચલભાવેન આરમ્મણે તિટ્ઠતીતિ ઠિતિ. પરતો પદદ્વયં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં ¶ . અપિચ સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણમ્હિ સમ્પિણ્ડેત્વા તિટ્ઠતીતિ સણ્ઠિતિ. આરમ્મણં ઓગાહેત્વા અનુપવિસિત્વા તિટ્ઠતીતિ અવટ્ઠિતિ. કુસલપક્ખસ્મિં હિ ચત્તારો ધમ્મા આરમ્મણં ઓગાહન્તિ સદ્ધા સતિ સમાધિ પઞ્ઞાતિ. તેનેવ સદ્ધા ‘‘ઓકપ્પના’’તિ વુત્તા, સતિ ¶ ‘‘અપિલાપનતા’’તિ, સમાધિ ‘‘અવટ્ઠિતી’’તિ, પઞ્ઞા ‘‘પરિયોગાહના’’તિ. અકુસલપક્ખે પન તયો ધમ્મા આરમ્મણં ઓગાહન્તિ તણ્હા દિટ્ઠિ અવિજ્જાતિ. તેનેવ તે ‘‘ઓઘા’’તિ વુત્તા. ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેન પવત્તસ્સ વિસાહારસ્સ પટિપક્ખતો અવિસાહારો, અવિસાહરણન્તિ અત્થો. ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેનેવ ગચ્છન્તં ચિત્તં વિક્ખિપતિ નામ, અયં પન તથા ન હોતીતિ અવિક્ખેપો. ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેનેવ ચિત્તં વિસાહટં નામ હોતિ, ઇતો ચિતો ચ હરીયતિ, અયં પન અવિસાહટસ્સ માનસસ્સ ભાવોતિ અવિસાહટમાનસતા.

સમથોતિ ¶ તિવિધો સમથો ચિત્તસમથો અધિકરણસમથો સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ. તત્થ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિત્તેકગ્ગતા ચિત્તસમથો નામ. તઞ્હિ આગમ્મ ચિત્તચલનં ચિત્તવિપ્ફન્દનં સમ્મતિ વૂપસમ્મતિ, તસ્મા સો ‘‘ચિત્તસમથો’’તિ વુચ્ચતિ. સમ્મુખાવિનયાદિસત્તવિધો અધિકરણસમથો નામ. તઞ્હિ આગમ્મ તાનિ તાનિ અધિકરણાનિ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા સો ‘‘અધિકરણસમથો’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્મા પન સબ્બે સઙ્ખારા નિબ્બાનં આગમ્મ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા તં સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિં અત્થે ચિત્તસમથો અધિપ્પેતો. સમાધિલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સમાધિન્દ્રિયં. ઉદ્ધચ્ચે ન કમ્પતીતિ સમાધિબલં. સમ્માસમાધીતિ યાથાવસમાધિ નિય્યાનિકસમાધિ કુસલસમાધિ.

૧૭૯. રાગતો વિમોચયં ચિત્તન્તિઆદીહિ દસહિ કિલેસવત્થૂહિ વિમોચનં વુત્તં. થિનગ્ગહણેનેવ ચેત્થ મિદ્ધગ્ગહણં, ઉદ્ધચ્ચગ્ગહણેનેવ ચ કુક્કુચ્ચગ્ગહણં કતં હોતીતિ અઞ્ઞેસુ પાઠેસુ સહચારિત્તા કિલેસવત્થુતો વિમોચનવચનેનેવ પઠમજ્ઝાનાદીહિ નીવરણાદિતો વિમોચનં, અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ નિચ્ચસઞ્ઞાદિતો ચ વિમોચનં વુત્તમેવ ¶ હોતીતિ. કથં તં ચિત્તં અનુપસ્સતીતિ એત્થ પેય્યાલે ચ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ નિચ્ચસઞ્ઞાદીનં પહાનં વુત્તમેવ. ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનિ તતિયચતુક્કવસેન વેદિતબ્બાનીતિ.

તતિયચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૮૦. ચતુત્થચતુક્કનિદ્દેસે ‘‘અનિદ્દિટ્ઠે નપુંસક’’ન્તિ વચનતો અસુકન્તિ અનિદ્દિટ્ઠત્તા ‘‘અનિચ્ચન્તિ કિં અનિચ્ચ’’ન્તિ નપુંસકવચનેન પુચ્છા કતા. ઉપ્પાદવયટ્ઠેનાતિ ઉપ્પાદવયસઙ્ખાતેન અત્થેન, ઉપ્પાદવયસભાવેનાતિ અત્થો. એત્થ ચ પઞ્ચક્ખન્ધા સભાવલક્ખણં, પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉપ્પાદવયા વિકારલક્ખણં. એતેન હુત્વા અભાવેન અનિચ્ચાતિ વુત્તં હોતિ. તેનેવ ¶ ચ અટ્ઠકથાયં ‘‘સઙ્ખતલક્ખણવસેન અનિચ્ચતાતિ તેસંયેવ ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્ત’’ન્તિ ચ વત્વાપિ ‘‘હુત્વા અભાવો વા’’તિ વુત્તં. એતેન હુત્વા અભાવાકારો અનિચ્ચલક્ખણન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ઞાય લક્ખણાની’’તિ પેય્યાલં કત્વા વુત્તં. ધમ્માતિ રૂપક્ખન્ધાદયો યથાવુત્તધમ્મા.

વિરાગાનુપસ્સીનિદ્દેસે ¶ રૂપે આદીનવં દિસ્વાતિ ભઙ્ગાનુપસ્સનતો પટ્ઠાય પરતો વુત્તેહિ અનિચ્ચટ્ઠાદીહિ રૂપક્ખન્ધે આદીનવં દિસ્વા. રૂપવિરાગેતિ નિબ્બાને. નિબ્બાનઞ્હિ આગમ્મ રૂપં વિરજ્જતિ અપુનરુપ્પત્તિધમ્મતં આપજ્જનેન નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા નિબ્બાનં ‘‘રૂપવિરાગો’’તિ વુચ્ચતિ. છન્દજાતો હોતીતિ અનુસ્સવવસેન ઉપ્પન્નધમ્મચ્છન્દો હોતિ. સદ્ધાધિમુત્તોતિ તસ્મિંયેવ નિબ્બાને સદ્ધાય ચ અધિમુત્તો નિચ્છિતો. ચિત્તઞ્ચસ્સ સ્વાધિટ્ઠિતન્તિ અસ્સ યોગિસ્સ ચિત્તં ખયવિરાગસઙ્ખાતે રૂપભઙ્ગે આરમ્મણવસેન ¶ , અચ્ચન્ત વિરાગસઙ્ખાતે રૂપવિરાગે નિબ્બાને અનુસ્સવવસેન સુટ્ઠુ અધિટ્ઠિતં સુટ્ઠુ પતિટ્ઠિતં હોતીતિ સમ્બન્ધતો વેદિતબ્બં. રૂપે વિરાગાનુપસ્સીતિ રૂપસ્સ ખયવિરાગો રૂપે વિરાગોતિ પકતિભુમ્મવચનેન વુત્તો. રૂપસ્સ અચ્ચન્તવિરાગો રૂપે વિરાગોતિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનેન વુત્તો. તં દુવિધમ્પિ વિરાગં આરમ્મણતો અજ્ઝાસયતો ચ અનુપસ્સનસીલો ‘‘રૂપે વિરાગાનુપસ્સી’’તિ વુત્તો. એસ નયો વેદનાદીસુ. નિરોધાનુપસ્સીપદનિદ્દેસેપિ એસેવ નયો.

૧૮૧. કતિહાકારેહીતિઆદિ પનેત્થ વિસેસો – તત્થ અવિજ્જાદીનં પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનં આદીનવનિરોધદસ્સનેનેવ રૂપાદીનમ્પિ આદીનવનિરોધા દસ્સિતા હોન્તિ તેસમ્પિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનતિવત્તનતો. ઇમિના એવ ચ વિસેસવચનેન વિરાગાનુપસ્સનતો નિરોધાનુપસ્સનાય વિસિટ્ઠભાવો વુત્તો હોતિ. તત્થ અનિચ્ચટ્ઠેનાતિ ખયટ્ઠેન, હુત્વા અભાવટ્ઠેન વા. દુક્ખટ્ઠેનાતિ ભયટ્ઠેન, પટિપીળનટ્ઠેન વા. અનત્તટ્ઠેનાતિ અસારકટ્ઠેન, અવસવત્તનટ્ઠેન વા. સન્તાપટ્ઠેનાતિ કિલેસસન્તાપનટ્ઠેન. વિપરિણામટ્ઠેનાતિ જરાભઙ્ગવસેન દ્વિધા પરિણામનટ્ઠેન. નિદાનનિરોધેનાતિ મૂલપચ્ચયાભાવેન. નિરુજ્ઝતીતિ ન ભવતિ. સમુદયનિરોધેનાતિ આસન્નપચ્ચયાભાવેન. મૂલપચ્ચયો હિ બ્યાધિસ્સ અસપ્પાયભોજનં વિય નિદાનન્તિ વુત્તો, આસન્નપચ્ચયો બ્યાધિસ્સ વાતપિત્તસેમ્હા વિય સમુદયોતિ વુત્તો. નિદાનઞ્હિ નિચ્છયેન દદાતિ ફલમિતિ નિદાનં, સમુદયો પન સુટ્ઠુ ઉદેતિ એતસ્મા ફલમિતિ સમુદયો. જાતિનિરોધેનાતિ મૂલપચ્ચયસ્સ ઉપ્પત્તિઅભાવેન. પભવનિરોધેનાતિ આસન્નપચ્ચયસ્સ ઉપ્પત્તિઅભાવેન. જાતિયેવ હિ પભવતિ એતસ્મા દુક્ખન્તિ પભવોતિ વત્તું યુજ્જતિ. હેતુનિરોધેનાતિ જનકપચ્ચયાભાવેન. પચ્ચયનિરોધેનાતિ ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયાભાવેન. મૂલપચ્ચયોપિ હિ ¶ આસન્નપચ્ચયો ચ જનકપચ્ચયો ¶ ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયો ચ હોતિયેવ. એતેહિ તિક્ખવિપસ્સનાક્ખણે ¶ તદઙ્ગનિરોધો, મગ્ગક્ખણે સમુચ્છેદનિરોધો વુત્તો હોતિ. ઞાણુપ્પાદેનાતિ તિક્ખવિપસ્સનાઞાણસ્સ વા મગ્ગઞાણસ્સ વા ઉપ્પાદેન. નિરોધુપટ્ઠાનેનાતિ વિપસ્સનાક્ખણે પચ્ચક્ખતો ખયનિરોધસ્સ અનુસ્સવવસેન નિરોધસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ ઉપટ્ઠાનેન, મગ્ગક્ખણે પચ્ચક્ખતો ચ નિબ્બાનસ્સ ઉપટ્ઠાનેન. એતેહિ વિસયવિસયિનિયમોવ કતો હોતિ, તદઙ્ગસમુચ્છેદનિરોધો ચ વુત્તો હોતિ.

૧૮૨. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સીપદનિદ્દેસે રૂપં પરિચ્ચજતીતિ આદીનવદસ્સનેન નિરપેક્ખતાય રૂપક્ખન્ધં પરિચ્ચજતિ. પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગોતિ પરિચ્ચાગટ્ઠેન પટિનિસ્સગ્ગોતિ વુત્તં હોતિ. એતેન પટિનિસ્સગ્ગપદસ્સ પરિચ્ચાગટ્ઠો વુત્તો, તસ્મા કિલેસાનં પજહનન્તિ અત્થો. એત્થ ચ વુટ્ઠાનગામિની વિપસ્સના કિલેસે તદઙ્ગવસેન પરિચ્ચજતિ, મગ્ગો સમુચ્છેદવસેન. રૂપનિરોધે નિબ્બાને ચિત્તં પક્ખન્દતીતિ વુટ્ઠાનગામિની તંનિન્નતાય પક્ખન્દતિ, મગ્ગો આરમ્મણકરણેન. પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગોતિ પક્ખન્દનટ્ઠેન પટિનિસ્સગ્ગોતિ વુત્તં હોતિ. એતેન પટિનિસ્સગ્ગપદસ્સ પક્ખન્દનટ્ઠો વુત્તો, તસ્મા ચિત્તસ્સ નિબ્બાને વિસ્સજ્જનન્તિ અત્થો. ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનિ ચતુત્થચતુક્કવસેન વેદિતબ્બાનિ. ઇમસ્મિં ચતુક્કે જરામરણે વત્તબ્બંહેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. સતિપટ્ઠાનેસુ ચ ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સના, ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સના’’તિ કાયચિત્તાનં એકત્તવોહારવસેન એકવચનનિદ્દેસો કતો. ‘‘વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સના, ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સના’’તિ વેદનાધમ્માનં નાનત્તવોહારવસેન બહુવચનનિદ્દેસો કતોતિ વેદિતબ્બોતિ.

ચતુત્થચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતા ચ સતોકારિઞાણનિદ્દેસવણ્ણના.

૬. ઞાણરાસિછક્કનિદ્દેસવણ્ણના

૧૮૩. ઇદાનિ છહિ રાસીહિ ઉદ્દિટ્ઠઞાણેસુ ચતુવીસતિસમાધિઞાણનિદ્દેસે તાવ કાયાનુપસ્સનાદીનં તિણ્ણં ચતુક્કાનં વસેન દ્વાદસન્નં વત્થૂનં એકેકસ્મિં અસ્સાસવસેન એકો ¶ , પસ્સાસવસેન એકોતિ દ્વે ¶ દ્વે સમાધીતિ દ્વાદસસુ વત્થૂસુ ચતુવીસતિ સમાધયો હોન્તિ. ઝાનક્ખણે તેહિ સમ્પયુત્તાનિ ચતુવીસતિસમાધિવસેન ઞાણાનિ.

દ્વાસત્તતિવિપસ્સનાઞાણનિદ્દેસે ¶ દીઘં અસ્સાસાતિ ‘‘દીઘ’’ન્તિવુત્તઅસ્સાસતો. કિં વુત્તં હોતિ? દીઘં અસ્સાસહેતુ ઝાનં પટિલભિત્વા સમાહિતેન ચિત્તેન વિપસ્સનાક્ખણે અનિચ્ચતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સનાતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો ઉત્તરત્રાપિ. તેસંયેવ દ્વાદસન્નં વત્થૂનં એકેકસ્મિં અસ્સાસવસેન તિસ્સો, પસ્સાસવસેન તિસ્સોતિ છ છ અનુપસ્સનાતિ દ્વાદસસુ વત્થૂસુ દ્વાસત્તતિ અનુપસ્સના હોન્તિ. તા એવ દ્વાસત્તતિ અનુપસ્સના દ્વાસત્તતિવિપસ્સનાવસેન ઞાણાનિ.

નિબ્બિદાઞાણનિદ્દેસે અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસન્તિ અનિચ્ચાનુપસ્સી હુત્વા અસ્સસન્તો, અનિચ્ચાનુપસ્સી હુત્વા વત્તેન્તોતિ અત્થો. ‘‘અસ્સસ’’ન્તિ ચ ઇદં વચનં હેતુઅત્થે દટ્ઠબ્બં. યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતીતિ નિબ્બિદાઞાણન્તિ કલાપસમ્મસનતો પટ્ઠાય યાવ ભઙ્ગાનુપસ્સના પવત્તવિપસ્સનાઞાણેન સઙ્ખારાનં યથાસભાવં જાનાતિ, ચક્ખુના દિટ્ઠમિવ ચ તેનેવ ઞાણચક્ખુના પસ્સતિ. તસ્મા નિબ્બિદાઞાણં નામાતિ અત્થો, સઙ્ખારેસુ નિબ્બિન્દઞાણં નામાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપરિ ભયતૂપટ્ઠાનાદીનં મુઞ્ચિતુકમ્યતાદીનઞ્ચ ઞાણાનં વિસું આગતત્તા ઇધ યથાવુત્તાનેવ વિપસ્સનાઞાણાનિ નિબ્બિદાઞાણાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

નિબ્બિદાનુલોમઞાણનિદ્દેસે અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસન્તિ અનિચ્ચાનુપસ્સિનો અસ્સસન્તસ્સ. સામિઅત્થે પચ્ચત્તવચનં. ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞાતિવચનેનેવ ભયતુપટ્ઠાનઆદીનવાનુપસ્સનાનિબ્બિદાનુપસ્સનાઞાણાનિ વુત્તાનિ હોન્તિ તિણ્ણં એકલક્ખણત્તા. ઇમાનિ તીણિ ઞાણાનિ અનન્તરા વુત્તાનં નિબ્બિદાઞાણાનં અનુકૂલભાવેન અનુલોમતો નિબ્બિદાનુલોમઞાણાનીતિ વુત્તાનિ.

નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણનિદ્દેસે અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસન્તિ અનન્તરસદિસમેવ. પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના પઞ્ઞાતિવચનેનેવ ¶ મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાનુપસ્સનાસઙ્ખારુપેક્ખાઞાણાનિ વુત્તાનિ હોન્તિ તિણ્ણં એકલક્ખણત્તા. ‘‘પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના’’તિવચનેનેવ અનુલોમઞાણમગ્ગઞાણાનિપિ ગહિતાનિ હોન્તિ ¶ . સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણઅનુલોમઞાણાનિપિ હિ નિબ્બિદાય સિખાપ્પત્તત્તા નિબ્બિદાજનનબ્યાપારપ્પહાનેન નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણાનિ નામ હોન્તિ. મગ્ગઞાણં પન નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધન્તે ઉપ્પજ્જનતો નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણં નામ હોતીતિ અતિવિય યુજ્જતીતિ. નિબ્બિદાનુલોમઞાણેસુ વિય આદિભૂતં મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણં અગ્ગહેત્વા ‘‘પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના’’તિ અન્તે ઞાણદ્વયગ્ગહણં મગ્ગઞાણસઙ્ગહણત્થં. મુઞ્ચિતુકમ્યતાતિ હિ વુત્તે અનુલોમઞાણં સઙ્ગય્હતિ, ન મગ્ગઞાણં. મગ્ગઞાણઞ્હિ મુઞ્ચિતુકમ્યતા નામ ન હોતિ, કિચ્ચસિદ્ધિયં ¶ સન્તિટ્ઠનતો પન સન્તિટ્ઠના નામ હોતિ. અટ્ઠકથાયમ્પિ ચ ‘‘ફુસનાતિ અપ્પના’’તિ વુત્તં. ઇદઞ્ચ મગ્ગઞાણં નિબ્બાને અપ્પનાતિ કત્વા સન્તિટ્ઠના નામ હોતીતિ ‘‘સન્તિટ્ઠના’’તિવચનેન મગ્ગઞાણમ્પિ સઙ્ગય્હતિ. નિબ્બિદાનુલોમઞાણાનિપિ અત્થતો નિબ્બિદાઞાણાનેવ હોન્તીતિ તાનિપિ નિબ્બિદાઞાણેહિ સઙ્ગહેત્વા નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણાનીતિ નિબ્બિદાગહણમેવ કતં, ન નિબ્બિદાનુલોમગ્ગહણં. તીસુપિ ચેતેસુ ઞાણટ્ઠકનિદ્દેસેસુ ચતુત્થસ્સ ધમ્માનુપસ્સનાચતુક્કસ્સ વસેન વુત્તાનં ચતુન્નં વત્થૂનં એકેકસ્મિં અસ્સાસવસેન એકં, પસ્સાસવસેન એકન્તિ દ્વે દ્વે ઞાણાનીતિ ચતૂસુ વત્થૂસુ અટ્ઠ ઞાણાનિ હોન્તિ.

વિમુત્તિસુખઞાણનિદ્દેસે પહીનત્તાતિ પહાનં દસ્સેત્વા તસ્સ પહાનસ્સ સમુચ્છેદપ્પહાનત્તં દસ્સેન્તો સમુચ્છિન્નત્તાતિ આહ. વિમુત્તિસુખે ઞાણન્તિ ફલવિમુત્તિસુખસમ્પયુત્તઞાણઞ્ચ ફલવિમુત્તિસુખારમ્મણપચ્ચવેક્ખણઞાણઞ્ચ. અનુસયવત્થુસ્સ કિલેસસ્સ પહાનેન પરિયુટ્ઠાનદુચ્ચરિતવત્થુપ્પહાનં હોતીતિ દસ્સનત્થં પુન અનુસયાનં પહાનં વુત્તં. એકવીસતિફલઞાણં સન્ધાય પહીનકિલેસગણનાયપિ ઞાણગણના કતા હોતિ, પચ્ચવેક્ખણઞાણઞ્ચ ¶ સન્ધાય પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણગણનાય ફલપચ્ચવેક્ખણઞાણગણના કતા હોતીતિ.

ઞાણરાસિછક્કનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગટ્ઠકથાય

આનાપાનસ્સતિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ઇન્દ્રિયકથા

૧. પઠમસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના

૧૮૪. ઇદાનિ ¶ ¶ ¶ આનાપાનસ્સતિકથાનન્તરં કથિતાય ઇન્દ્રિયકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના અનુપ્પત્તા. અયઞ્હિ ઇન્દ્રિયકથા આનાપાનસ્સતિભાવનાય ઉપકારકાનં ઇન્દ્રિયાનં અભાવે આનાપાનસ્સતિભાવનાય અભાવતો તદુપકારકાનં ઇન્દ્રિયાનં વિસોધનાદિવિધિદસ્સનત્થં આનાપાનસ્સતિકથાનન્તરં કથિતાતિ તઞ્ચ કથેતબ્બં ઇન્દ્રિયકથં અત્તના ભગવતો સમ્મુખા સુતં વિઞ્ઞાતાધિપ્પાયસુત્તન્તિકદેસનં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા તદત્થપ્પકાસનવસેન કથેતુકામો પઠમં તાવ એવં મે સુતન્તિઆદિમાહ.

તત્થ એવન્તિ નિપાતપદં. મેતિઆદીનિ નામપદાનિ. વિહરતીતિ એત્થ વિ-ઇતિ ઉપસગ્ગપદં, હરતીતિ આખ્યાતપદન્તિ ઇમિના તાવ નયેન પદવિભાગો વેદિતબ્બો.

અત્થતો પન ઉપમૂપદેસગરહપસંસનાકારવચનગ્ગહણેસુ એવં-સદ્દો દિસ્સતિ નિદસ્સનત્થે ચ અવધારણત્થે ચ. ઇધ પન એવંસદ્દો આકારત્થે નિદસ્સનત્થે ચ વિઞ્ઞુજનેન પવુત્તો, તથેવ અવધારણત્થે ચ.

તત્થ આકારત્થેન એવંસદ્દેન એતમત્થં દીપેતિ – નાનાનયનિપુણમનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં વિવિધપાટિહારિયં ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથમાગચ્છન્તં તસ્સ ભગવતો વચનં સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું, સબ્બથામેન પન સોતુકામતં જનેત્વાપિ એવં મે સુતં, મયાપિ એકેનાકારેન સુતન્તિ.

નિદસ્સનત્થેન ‘‘નાહં સયમ્ભૂ, ન મયા ઇદં સચ્છિકત’’ન્તિ અત્તાનં પરિમોચેન્તો ‘‘એવં મે સુતં, મયાપિ એવં સુત’’ન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં નિદસ્સેતિ.

અવધારણત્થેન ¶ થેરો સારિપુત્તો ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં મહાપઞ્ઞાનં યદિદં સારિપુત્તો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૮૮-૧૮૯), ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકપુગ્ગલમ્પિ ¶ સમનુપસ્સામિ, યો એવં તથાગતેન અનુત્તરં ધમ્મચક્કં પવત્તિતં સમ્મદેવ અનુપ્પવત્તેતિ યથયિદં, ભિક્ખવે, સારિપુત્તો. સારિપુત્તો, ભિક્ખવે, તથાગતેન ¶ અનુત્તરં ધમ્મચક્કં પવત્તિતં સમ્મદેવ અનુપ્પવત્તેતી’’તિએવમાદિના (અ. નિ. ૧.૧૮૭) નયેન ભગવતા પસત્થભાવાનુરૂપં અત્તનો ધારણબલં દસ્સેન્તો સત્તાનં સોતુકામતં જનેતિ ‘‘એવં મે સુતં, તઞ્ચ ખો અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકં, એવમેવ, ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ.

મેસદ્દો કરણસમ્પદાનસામિઅત્થેસુ દિસ્સતિ. ઇધ પન ‘‘મયા સુતં, મમ સુત’’ન્તિ ચ અત્થદ્વયે યુજ્જતિ.

સુતન્તિ અયંસદ્દો સઉપસગ્ગો અનુપસગ્ગો ચ વિસ્સુતગમનકિલિન્નઉપચિતઅનુયોગસોતવિઞ્ઞેય્યેસુ દિસ્સતિ વિઞ્ઞાતેપિ ચ સોતદ્વારાનુસારેન. ઇધ પનસ્સ સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિતન્તિ વા ઉપધારણન્તિ વા અત્થો. મે-સદ્દસ્સ હિ મયાતિઅત્થે સતિ ‘‘એવં મયા સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિત’’ન્તિ યુજ્જતિ, મમાતિઅત્થે સતિ ‘‘એવં મમ સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારણ’’ન્તિ યુજ્જતિ.

અપિચ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ અત્તના ઉપ્પાદિતભાવં અપ્પટિજાનન્તો પુરિમસવનં વિવરન્તો ‘‘સમ્મુખા પટિગ્ગહિતમિદં મયા તસ્સ ભગવતો ચતુવેસારજ્જવિસારદસ્સ દસબલધરસ્સ આસભટ્ઠાનટ્ઠાયિનો સીહનાદનાદિનો સબ્બસત્તુત્તમસ્સ ધમ્મિસ્સરસ્સ ધમ્મરાજસ્સ ધમ્માધિપતિનો ધમ્મદીપસ્સ ધમ્મસરણસ્સ સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વચનં, ન એત્થ અત્થે વા ધમ્મે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા કઙ્ખા વા વિમતિ વા કાતબ્બા’’તિ ઇમસ્મિં ધમ્મે અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ, સદ્ધાસમ્પદં ઉપ્પાદેતીતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘વિનાસયતિ અસ્સદ્ધં, સદ્ધં વડ્ઢેતિ સાસને;

એવં મે સુતમિચ્ચેવં, વદં ગોતમસાવકો’’તિ.

એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો. સમયન્તિ પરિચ્છિન્નનિદ્દેસો. એકં સમયન્તિ અનિયમિતપરિદીપનં. તત્થ સમયસદ્દો –

સમવાયે ¶ ખણે કાલે, સમૂહે હેતુદિટ્ઠિસુ;

પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ.

ઇધ ¶ પનસ્સ કાલો અત્થો. તેન સંવચ્છરઉતુમાસદ્ધમાસરત્તિન્દિવપુબ્બણ્હમજ્ઝન્હિકસાયન્હપઠમ- મજ્ઝિમપચ્છિમયામમુહુત્તાદીસુ ¶ કાલપ્પભેદભૂતેસુ સમયેસુ એકં સમયન્તિ દીપેતિ.

તત્થ કિઞ્ચાપિ એતેસુ સંવચ્છરાદીસુ સમયેસુ યં યં સુત્તં યમ્હિ યમ્હિ સંવચ્છરે ઉતુમ્હિ માસે પક્ખે રત્તિભાગે દિવસભાગે વા વુત્તં, સબ્બં તં થેરસ્સ સુવિદિતં સુવવત્થાપિતં પઞ્ઞાય. યસ્મા પન ‘‘એવં મે સુતં અસુકસંવચ્છરે અસુકઉતુમ્હિ અસુકમાસે અસુકપક્ખે અસુકરત્તિભાગે અસુકદિવસભાગે વા’’તિ એવં વુત્તે ન સક્કા સુખેન ધારેતું વા ઉદ્દિસિતું વા ઉદ્દિસાપેતું વા, બહુ ચ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા એકેનેવ પદેન તમત્થં સમોધાનેત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

યે વા ઇમે ગબ્ભોક્કન્તિસમયો જાતિસમયો સંવેગસમયો અભિનિક્ખમનસમયો દુક્કરકારિકસમયો મારવિજયસમયો અભિસમ્બોધિસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો દેસનાસમયો પરિનિબ્બાનસમયોતિએવમાદયો ભગવતો દેવમનુસ્સેસુ અતિવિય પકાસા અનેકકાલપ્પભેદા એવ સમયા, તેસુ સમયેસુ દેસનાસમયસઙ્ખાતં એકં સમયન્તિ દીપેતિ. યો ચાયં ઞાણકરુણાકિચ્ચસમયેસુ કરુણાકિચ્ચસમયો, અત્તહિતપરહિતપટિપત્તિસમયેસુ પરહિતપટિપત્તિસમયો, સન્નિપતિતાનં કરણીયદ્વયસમયેસુ ધમ્મિકથાસમયો, દેસનાપટિપત્તિસમયેસુ દેસનાસમયો, તેસુપિ સમયેસુ અઞ્ઞતરં સમયં સન્ધાય ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

યસ્મા પન ‘‘એકં સમય’’ન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યઞ્હિ સમયં ભગવા ઇમં અઞ્ઞં વા સુત્તન્તં દેસેસિ, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં કરુણાવિહારેન વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં ઇધ ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતોતિ.

તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘તં તં અત્થમપેક્ખિત્વા, ભુમ્મેન કરણેન ચ;

અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, ઉપયોગેન સો ઇધા’’તિ.

પોરાણા ¶ પન વણ્ણયન્તિ – ‘‘તસ્મિં સમયે’’તિ વા ‘‘તેન સમયેના’’તિ વા ‘‘તં સમય’’ન્તિ વા અભિલાપમત્તભેદો એસ, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવત્થોતિ. તસ્મા ¶ ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તેપિ ‘‘એકસ્મિં સમયે’’તિ અત્થો વેદિતબ્બો.

ભગવાતિ ગરુ. ગરુઞ્હિ લોકે ‘‘ભગવા’’તિ વદન્તિ. અયઞ્ચ સબ્બગુણવિસિટ્ઠતાય સબ્બસત્તાનં ગરુ, તસ્મા ‘‘ભગવા’’તિ વેદિતબ્બો. પોરાણેહિપિ વુત્તં –

‘‘ભગવાતિ ¶ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમં;

ગરુ ગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.

અપિચ –

‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ. –

ઇમિસ્સાપિ ગાથાય વસેન અસ્સ પદસ્સ વિત્થારતો અત્થો વેદિતબ્બો. સો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૩ આદયો) વુત્તોયેવ.

એત્તાવતા ચેત્થ એવન્તિ વચનેન દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ, મે સુતન્તિ સાવકસમ્પત્તિં, એકં સમયન્તિ કાલસમ્પત્તિં, ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં.

સાવત્થિયન્તિ એત્થ ચ સવત્થસ્સ ઇસિનો નિવાસટ્ઠાનભૂતા નગરી સાવત્થી, યથા કાકન્દી માકન્દીતિ એવં તાવ અક્ખરચિન્તકા. અટ્ઠકથાચરિયા પન ભણન્તિ – યં કિઞ્ચિ મનુસ્સાનં ઉપભોગપરિભોગં સબ્બમેત્થ અત્થીતિ સાવત્થી, સત્થસમાયોગે ચ કિં ભણ્ડમત્થીતિ પુચ્છિતે સબ્બમત્થીતિપિ વચનમુપાદાય સાવત્થી.

‘‘સબ્બદા સબ્બૂપકરણં, સાવત્થિયં સમોહિતં;

તસ્મા સબ્બમુપાદાય, સાવત્થીતિ પવુચ્ચતી’’તિ. –

તસ્સં સાવત્થિયં. સમીપત્થે ભુમ્મવચનં. વિહરતીતિ અવિસેસેન ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેસુ ¶ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગિપરિદીપનમેતં, ઇધ પન ઠાનગમનાસનસયનપ્પભેદેસુ ઇરિયાપથેસુ અઞ્ઞતરઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં. તેન ઠિતોપિ ગચ્છન્તોપિ નિસિન્નોપિ સયાનોપિ ભગવા ‘‘વિહરતિ’’ચ્ચેવ વેદિતબ્બો. સો હિ ભગવા એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તમત્તભાવં હરતિ પવત્તેતિ, તસ્મા ‘‘વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ.

જેતવનેતિ ¶ એત્થ અત્તનો પચ્ચત્થિકજનં જિનાતીતિ જેતો, રઞ્ઞો વા અત્તનો પચ્ચત્થિકજને જિતે જાતોતિ જેતો, મઙ્ગલકમ્યતાય વા તસ્સ ¶ એવંનામમેવ કતન્તિ જેતો, વનયતીતિ વનં, અત્તસમ્પદાય સત્તાનં ભત્તિં કારેતિ, અત્તનિ સિનેહં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. વનુતે ઇતિ વા વનં, નાનાવિધકુસુમગન્ધસમ્મોદમત્તકોકિલાદિવિહઙ્ગાભિરુતેહિ મન્દમારુતચલિતરુક્ખસાખાવિટપપલ્લવપલાસેહિ ‘‘એથ મં પરિભુઞ્જથા’’તિ પાણિનો યાચતિ વિયાતિ અત્થો. જેતસ્સ વનં જેતવનં. તઞ્હિ જેતેન રાજકુમારેન રોપિતં સંવદ્ધિતં પરિપાલિતં, સો ચ તસ્સ સામી અહોસિ, તસ્મા જેતવનન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં જેતવને. વનઞ્ચ નામ રોપિમં સયંજાતન્તિ દુવિધં. ઇદઞ્ચ વેળુવનાદીનિ ચ રોપિમાનિ, અન્ધવનમહાવનાદીનિ સયંજાતાનિ.

અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામેતિ સુદત્તો નામ સો ગહપતિ માતાપિતૂહિ કતનામવસેન. સબ્બકામસમિદ્ધતાય પન વિગતમચ્છેરતાય કરુણાદિગુણસમઙ્ગિતાય ચ નિચ્ચકાલં અનાથાનં પિણ્ડમદાસિ, તેન અનાથપિણ્ડિકોતિ સઙ્ખં ગતો. આરમન્તિ એત્થ પાણિનો, વિસેસેન વા પબ્બજિતાતિ આરામો, તસ્સ પુપ્ફફલાદિસોભાય નાતિદૂરનચ્ચાસન્નતાદિપઞ્ચવિધસેનાસનઙ્ગસમ્પત્તિયા ચ તતો તતો આગમ્મ રમન્તિ અભિરમન્તિ, અનુક્કણ્ઠિતા હુત્વા નિવસન્તીતિ અત્થો. વુત્તપ્પકારાય વા સમ્પત્તિયા તત્થ તત્થ ગતેપિ અત્તનો અબ્ભન્તરં આનેત્વા રમાપેતીતિ આરામો. સો હિ અનાથપિણ્ડિકેન ગહપતિના જેતસ્સ રાજકુમારસ્સ હત્થતો અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ કોટિસન્થરેન કીણિત્વા અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ સેનાસનાનિ કારાપેત્વા અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ વિહારમહં નિટ્ઠાપેત્વા એવં ચતુપઞ્ઞાસહિરઞ્ઞકોટિપરિચ્ચાગેન બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિય્યાદિતો, તસ્મા ‘‘અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે.

એત્થ ચ ‘‘જેતવને’’તિવચનં પુરિમસામિપરિકિત્તનં, ‘‘અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિ પચ્છિમસામિપરિકિત્તનં. કિમેતેસં પરિકિત્તને પયોજનન્તિ? પુઞ્ઞકામાનં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનં. તત્થ હિ દ્વારકોટ્ઠકપાસાદમાપને ભૂમિવિક્કયલદ્ધા અટ્ઠારસ હિરઞ્ઞકોટિયો ¶ અનેકકોટિઅગ્ઘનકા રુક્ખા ચ જેતસ્સ પરિચ્ચાગો, ચતુપઞ્ઞાસ હિરઞ્ઞકોટિયો અનાથપિણ્ડિકસ્સ ¶ . ઇતિ તેસં પરિકિત્તનેન એવં પુઞ્ઞકામા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તીતિ દસ્સેન્તો આયસ્મા સારિપુત્તો અઞ્ઞેપિ પુઞ્ઞકામે તેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જને નિયોજેતિ.

તત્થ સિયા – યદિ તાવ ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ, ‘‘જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિ ન વત્તબ્બં. અથ તત્થ વિહરતિ, ‘‘સાવત્થિય’’ન્તિ ન વત્તબ્બં. ન હિ સક્કા ઉભયત્થ એકં સમયં વિહરિતુન્તિ. ન ¶ ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં, નનુ અવોચુમ્હ ‘‘સમીપત્થે ભુમ્મવચન’’ન્તિ. તસ્મા યથા ગઙ્ગાયમુનાદીનં સમીપે ગોયૂથાનિ ચરન્તાનિ ‘‘ગઙ્ગાય ચરન્તિ, યમુનાય ચરન્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવમિધાપિ યદિદં સાવત્થિયા સમીપે જેતવનં અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામો, તત્થ વિહરન્તો વુચ્ચતિ ‘‘સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિ. ગોચરગામનિદસ્સનત્થં હિસ્સ સાવત્થિવચનં, પબ્બજિતાનુરૂપનિવાસટ્ઠાનનિદસ્સનત્થં સેસવચનં.

તત્થ સાવત્થિકિત્તનેન આયસ્મા સારિપુત્તો ભગવતો ગહટ્ઠાનુગ્ગહકરણં દસ્સેતિ, જેતવનાદિકિત્તનેન પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણં. તથા પુરિમેન પચ્ચયગ્ગહણતો અત્તકિલમથાનુયોગવિવજ્જનં, પચ્છિમેન વત્થુકામપ્પહાનતો કામસુખલ્લિકાનુયોગવિવજ્જનૂપાયં. અથ વા પુરિમેન ચ ધમ્મદેસનાભિયોગં, પચ્છિમેન વિવેકાધિમુત્તિં. પુરિમેન કરુણાય ઉપગમનં, પચ્છિમેન પઞ્ઞાય અપગમનં. પુરિમેન સત્તાનં હિતસુખનિપ્ફાદનાધિમુત્તતં, પચ્છિમેન પરહિતસુખકરણે નિરુપલેપતં. પુરિમેન ધમ્મિકસુખાપરિચ્ચાગનિમિત્તં ફાસુવિહારં, પચ્છિમેન ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનુયોગનિમિત્તં. પુરિમેન મનુસ્સાનં ઉપકારબહુલતં, પચ્છિમેન દેવાનં. પુરિમેન લોકે જાતસ્સ લોકે સંવદ્ધભાવં, પચ્છિમેન લોકેન અનુપલિત્તતં. પુરિમેન ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ બહુજનહિતાય બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાનં. કતમો એકપુગ્ગલો? તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૭૦) વચનતો યદત્થં ભગવા ઉપ્પન્નો, તદત્થપરિદીપનં, પચ્છિમેન યત્થ ઉપ્પન્નો, તદનુરૂપવિહારપરિદીપનં. ભગવા હિ પઠમં લુમ્બિનિવને, દુતિયં બોધિમણ્ડેતિ લોકિયલોકુત્તરસ્સ ઉપ્પત્તિયા વનેયેવ ઉપ્પન્નો, તેનસ્સ વનેયેવ વિહારં દસ્સેતીતિ એવમાદિના નયેનેત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા.

તત્રાતિ ¶ દેસકાલપરિદીપનં. તઞ્હિ યં સમયં વિહરતિ, તત્ર સમયે, યસ્મિઞ્ચ જેતવને વિહરતિ, તત્ર જેતવનેતિ દીપેતિ. ભાસિતબ્બયુત્તે વા દેસકાલે દીપેતિ. ન હિ ભગવા ¶ અયુત્તે દેસે કાલે વા ધમ્મં દેસેતિ. ‘‘અકાલો ખો તાવ બાહિયા’’તિઆદિ (ઉદા. ૧૦) ચેત્થ સાધકં. ખોતિ પદપૂરણમત્તે અવધારણત્થે આદિકાલત્થે વા નિપાતો. ભગવાતિ લોકગરુદીપનં. ભિક્ખૂતિ કથાસવનયુત્તપુગ્ગલવચનં. અપિચેત્થ ‘‘ભિક્ખકોતિ ભિક્ખુ, ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખૂ’’તિઆદિના (વિભ. ૫૧૦; પારા. ૪૫) નયેન વચનત્થો વેદિતબ્બો. આમન્તેસીતિ આલપિ અભાસિ સમ્બોધેસિ, અયમેત્થ અત્થો. અઞ્ઞત્ર ¶ પન ઞાપનેપિ પક્કોસનેપિ. ભિક્ખવોતિ આમન્તનાકારદીપનં. તેન તેસં ભિક્ખૂનં ભિક્ખનસીલતાભિક્ખનધમ્મતાભિક્ખનેસાધુકારિતાદિગુણયોગસિદ્ધેન વચનેન હીનાધિકજનસેવિતં વુત્તિં પકાસેન્તો ઉદ્ધતદીનભાવનિગ્ગહં કરોતિ. ‘‘ભિક્ખવો’’તિ ઇમિના ચ કરુણાવિપ્ફારસોમ્મહદયનયનનિપાતપુબ્બઙ્ગમેન વચનેન તે અત્તનો મુખાભિમુખે કરોન્તો તેનેવ કથેતુકમ્યતાદીપકેન વચનેન નેસં સોતુકમ્યતં જનેતિ. તેનેવ ચ સમ્બોધનત્થેન વચનેન સાધુકસવનમનસિકારેપિ તે નિયોજેતિ. સાધુકસવનમનસિકારાયત્તા હિ સાસનસમ્પત્તિ.

અપરેસુ દેવમનુસ્સેસુ વિજ્જમાનેસુ કસ્મા ભિક્ખૂયેવ આમન્તેસીતિ ચે? જેટ્ઠસેટ્ઠાસન્નસદાસન્નિહિતભાજનભાવતો. સબ્બપરિસસાધારણા હિ ભગવતો ધમ્મદેસના. પરિસાય ચ જેટ્ઠા ભિક્ખૂ પઠમુપ્પન્નત્તા, સેટ્ઠા અનગારિયભાવં આદિં કત્વા સત્થુ ચરિયાનુવિધાયકત્તા સકલસાસનપટિગ્ગાહકત્તા ચ, આસન્ના તત્થ નિસિન્નેસુ સત્થુસન્નિકત્તા, સદાસન્નિહિતા સત્થુસન્તિકાવચરત્તા, ધમ્મદેસનાય ચ તે એવ ભાજનં યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિસબ્ભાવતો.

તત્થ સિયા – કિમત્થં પન ભગવા ધમ્મં દેસેન્તો પઠમં ભિક્ખૂ આમન્તેસિ, ન ધમ્મમેવ દેસેસીતિ? સતિજનનત્થં. પરિસાય હિ ભિક્ખૂ અઞ્ઞં ચિન્તેન્તાપિ વિક્ખિત્તચિત્તાપિ ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તાપિ કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તાપિ નિસિન્ના હોન્તિ, તે અનામન્તેત્વા ધમ્મે દેસિયમાને ‘‘અયં દેસના કિંનિદાના કિંપચ્ચયા કતમાય અત્થુપ્પત્તિયા દેસિતા’’તિ સલ્લક્ખેતું અસક્કોન્તા વિક્ખેપં આપજ્જેય્યું, દુગ્ગહિતં વા ગણ્હેય્યું ¶ . તેન તેસં સતિજનનત્થં ભગવા પઠમં આમન્તેત્વા પચ્છા ધમ્મં દેસેતિ.

ભદન્તેતિ ગારવવચનમેતં, સત્થુનો પટિવચનદાનં વા. અપિચેત્થ ‘‘ભિક્ખવો’’તિ વદમાનો ભગવા તે ભિક્ખૂ આલપતિ, ‘‘ભદન્તે’’તિ વદમાના તે ભગવન્તં પચ્ચાલપન્તિ. તથા ‘‘ભિક્ખવો’’તિ ભગવા આભાસતિ, ‘‘ભદન્તે’’તિ તે પચ્ચાભાસન્તિ. ‘‘ભિક્ખવો’’તિ પટિવચનં દાપેતિ, ભદન્તેતિ પટિવચનં દેન્તિ. તે ભિક્ખૂતિ યે ભગવા આમન્તેસિ. ભગવતો પચ્ચસ્સોસુન્તિ ¶ ભગવતો આમન્તનં પટિઅસ્સોસું, અભિમુખા હુત્વા સુણિંસુ સમ્પટિચ્છિંસુ પટિગ્ગહેસુન્તિ અત્થો. ભગવા એતદવોચાતિ ભગવા એતં ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલસુત્તં અવોચ.

એત્તાવતા ¶ ચ યં આયસ્મતા સારિપુત્તેન કમલકુવલયુજ્જલવિમલસાદુરસસલિલાય પોક્ખરણિયા સુખાવતરણત્થં નિમ્મલસિલાતલરચનવિલાસસોપાનં વિપ્પકિણ્ણમુત્તાજાલસદિસવાલિકાકિણ્ણપણ્ડરભૂમિભાગં તિત્થં વિય, સુવિભત્તભિત્તિવિચિત્રવેદિકાપરિક્ખિત્તસ્સ નક્ખત્તપથં ફુસિતુકામતાય વિય, વિજમ્ભિતસમુસ્સયસ્સ પાસાદવરસ્સ સુખારોહણત્થં દન્તમયસણ્હમુદુફલકકઞ્ચનલતાવિનદ્ધમણિગણપ્પભાસમુદયુજ્જલસોભં સોપાનં વિય, સુવણ્ણવલયનૂપુરાદિસઙ્ઘટ્ટનસદ્દસમ્મિસ્સિતકથિતહસિતમધુરસ્સરગેહજનવિચરિતસ્સ ઉળારિસ્સરિયવિભવસોભિતસ્સ મહાઘરસ્સ સુખપ્પવેસનત્થં સુવણ્ણરજતમણિમુત્તાપવાળાદિજુતિવિસદવિજ્જોતિતસુપ્પતિટ્ઠિતવિસાલદ્વારકવાટં મહાદ્વારં વિય અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ બુદ્ધાનં દેસનાઞાણગમ્ભીરભાવસંસૂચકસ્સ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સુખાવગાહણત્થં કાલદેસદેસકપરિસાપદેસપટિમણ્ડિતં નિદાનં ભાસિતં, તસ્સ અત્થવણ્ણના સમત્તા.

સુત્તન્તે પઞ્ચાતિ ગણનપરિચ્છેદો. ઇમાનિ ઇન્દ્રિયાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. ઇન્દ્રિયટ્ઠો હેટ્ઠા વુત્તો.

૧૮૫. ઇદાનિ ઇમં સુત્તન્તં દસ્સેત્વા ઇમસ્મિં સુત્તન્તે વુત્તાનં ઇન્દ્રિયાનં વિસુદ્ધિભાવનાવિધાનં ભાવિતત્તં પટિપ્પસ્સદ્ધિઞ્ચ દસ્સેતુકામો ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનીતિઆદિમાહ. તત્થ વિસુજ્ઝન્તીતિ વિસુદ્ધિં પાપુણન્તિ. અસ્સદ્ધેતિ તીસુ રતનેસુ સદ્ધાવિરહિતે. સદ્ધેતિ તીસુ રતનેસુ સદ્ધાસમ્પન્ને. સેવતોતિ ¶ ચિત્તેન સેવન્તસ્સ. ભજતોતિ ઉપસઙ્કમન્તસ્સ. પયિરુપાસતોતિ સક્કચ્ચં ઉપનિસીદન્તસ્સ. પસાદનીયે સુત્તન્તેતિ પસાદજનકે રતનત્તયગુણપટિસંયુત્તે સુત્તન્તે. કુસીતેતિ કુચ્છિતેન આકારેન સીદન્તીતિ કુસીદા, કુસીદા એવ કુસીતા. તે કુસીતે. સમ્મપ્પધાનેતિ ચતુકિચ્ચસાધકવીરિયપટિસંયુત્તસુત્તન્તે. મુટ્ઠસ્સતીતિ નટ્ઠસ્સતિકે. સતિપટ્ઠાનેતિ સતિપટ્ઠાનાધિકારકે સુત્તન્તે. ઝાનવિમોક્ખેતિ ચતુત્થજ્ઝાનઅટ્ઠવિમોક્ખતિવિધવિમોક્ખાધિકારકે સુત્તન્તે. દુપ્પઞ્ઞેતિ નિપ્પઞ્ઞે, પઞ્ઞાભાવતો વા દુટ્ઠા પઞ્ઞા એતેસન્તિ દુપ્પઞ્ઞા. તે દુપ્પઞ્ઞે. ગમ્ભીરઞાણચરિયન્તિ ચતુસચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિપટિસંયુત્તે સુત્તન્તે, ઞાણકથાસદિસે વા. સુત્તન્તક્ખન્ધેતિ સુત્તન્તકોટ્ઠાસે. અસ્સદ્ધિયન્તિઆદીસુ અસ્સદ્ધિયન્તિ અસ્સદ્ધભાવં. અસ્સદ્ધિયે આદીનવદસ્સાવી અસ્સદ્ધિયં પજહન્તો સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવેતિ, સદ્ધિન્દ્રિયે આનિસંસદસ્સાવી સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવેન્તો અસ્સદ્ધિયં ¶ પજહતિ. એસ નયો ¶ સેસેસુ. કોસજ્જન્તિ કુસીતભાવં. પમાદન્તિ સતિવિપ્પવાસં. ઉદ્ધચ્ચન્તિ ઉદ્ધતભાવં, વિક્ખેપન્તિ અત્થો. પહીનત્તાતિ અપ્પનાવસેન ઝાનપારિપૂરિયા પહીનત્તા. સુપ્પહીનત્તાતિ વુટ્ઠાનગામિનિવસેન વિપસ્સનાપારિપૂરિયા સુટ્ઠુ પહીનત્તા. ભાવિતં હોતિ સુભાવિતન્તિ વુત્તક્કમેનેવ યોજેતબ્બં. વિપસ્સનાય હિ વિપક્ખવસેન પહીનત્તા ‘‘સુપ્પહીનત્તા’’તિ વત્તું યુજ્જતિ. તસ્માયેવ ચ ‘‘સુભાવિત’’ન્તિ, ન તથા ઝાનેન. યસ્મા પન પહાતબ્બાનં પહાનેન ભાવનાસિદ્ધિ, ભાવનાસિદ્ધિયા ચ પહાતબ્બાનં પહાનસિદ્ધિ હોતિ, તસ્મા યમકં કત્વા નિદ્દિટ્ઠં.

૧૮૬. પટિપ્પસ્સદ્ધિવારે ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચાતિ ભાવિતાનંયેવ સુભાવિતતા. પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચાતિ પટિપ્પસ્સદ્ધાનંયેવ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધતા વુત્તા. ફલક્ખણે મગ્ગકિચ્ચનિબ્બત્તિવસેન ભાવિતતા પટિપ્પસ્સદ્ધતા ચ વેદિતબ્બા. સમુચ્છેદવિસુદ્ધિયોતિ મગ્ગવિસુદ્ધિયોયેવ. પટિપ્પસ્સદ્ધિવિસુદ્ધિયોતિ ફલવિસુદ્ધિયો એવ.

ઇદાનિ તથા વુત્તવિધાનાનિ ઇન્દ્રિયાનિ કારકપુગ્ગલવસેન યોજેત્વા દસ્સેતું કતિનં પુગ્ગલાનન્તિઆદિમાહ. તત્થ સવનેન બુદ્ધોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધતો ધમ્મકથાસવનેન ચતુસચ્ચં બુદ્ધવા, ઞાતવાતિ અત્થો. ઇદં ¶ ભાવિતિન્દ્રિયભાવસ્સ કારણવચનં. ભાવનાભિસમયવસેન હિ મગ્ગસ્સ બુદ્ધત્તા ફલક્ખણે ભાવિતિન્દ્રિયો હોતિ. અટ્ઠન્નમ્પિ અરિયાનં તથાગતસ્સ સાવકત્તા વિસેસેત્વા અરહત્તફલટ્ઠમેવ દસ્સેન્તો ખીણાસવોતિ આહ. સોયેવ હિ સબ્બકિચ્ચનિપ્ફત્તિયા ભાવિતિન્દ્રિયોતિ વુત્તો. ઇતરેપિ પન તંતંમગ્ગકિચ્ચનિપ્ફત્તિયા પરિયાયેન ભાવિતિન્દ્રિયા એવ. તસ્મા એવ ચ ચતૂસુ ફલક્ખણેસુ ‘‘પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચા’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન તેસં ઉપરિમગ્ગત્થાય ઇન્દ્રિયભાવના અત્થિયેવ, તસ્મા તે ન નિપ્પરિયાયેન ભાવિતિન્દ્રિયા. સયં ભૂતટ્ઠેનાતિ અનાચરિયો હુત્વા સયમેવ અરિયાય જાતિયા ભૂતટ્ઠેન જાતટ્ઠેન ભગવા. સોપિ હિ ભાવનાસિદ્ધિવસેન ફલક્ખણે સયમ્ભૂ નામ હોતિ. એવં સયં ભૂતટ્ઠેન ભાવિતિન્દ્રિયો. અપ્પમેય્યટ્ઠેનાતિ અનન્તગુણયોગતો પમાણેતું અસક્કુણેય્યટ્ઠેન. ભગવા ફલક્ખણે ભાવનાસિદ્ધિતો અપ્પમેય્યોતિ. તસ્માયેવ ભાવિતિન્દ્રિયો.

પઠમસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના

૧૮૭. પુન ¶ અઞ્ઞં સુત્તન્તં નિક્ખિપિત્વા ઇન્દ્રિયવિધાનં નિદ્દિસિતુકામો પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવેતિઆદિકં સુત્તન્તં દસ્સેતિ. તત્થ યે ¶ હિ કેચીતિ અનવસેસપરિયાદાનં, હિ-કારો પદપૂરણમત્તે નિપાતો. સમણા વા બ્રાહ્મણા વાતિ લોકવોહારવસેન વુત્તં. સમુદયન્તિ પચ્ચયં. અત્થઙ્ગમન્તિ ઉપ્પન્નાનં અભાવગમનં, અનુપ્પન્નાનં અનુપ્પાદં વા. અસ્સાદન્તિ આનિસંસં. આદીનવન્તિ દોસં. નિસ્સરણન્તિ નિગ્ગમનં. યથાભૂતન્તિ યથાસભાવં. સમણેસૂતિ સમિતપાપેસુ. સમણસમ્મતાતિ ન મયા સમણાતિ સમ્મતા. ‘‘સમ્મતા’’તિ વત્તમાનકાલવસેન વુચ્ચમાને સદ્દલક્ખણવસેન ‘‘મે’’તિ એત્થ સામિવચનમેવ હોતિ. બ્રાહ્મણેસૂતિ બાહિતપાપેસુ. સામઞ્ઞત્થન્તિ સમણભાવસ્સ અત્થં. બ્રહ્મઞ્ઞત્થન્તિ બ્રાહ્મણભાવસ્સ અત્થં. દ્વયેનાપિ અરહત્તફલમેવ વુત્તં. અથ વા સામઞ્ઞત્થન્તિ હેટ્ઠા તીણિ ફલાનિ. બ્રહ્મઞ્ઞત્થન્તિ અરહત્તફલં. સામઞ્ઞબ્રહ્મઞ્ઞન્તિ હિ અરિયમગ્ગોયેવ. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ પચ્ચક્ખેયેવ અત્તભાવે. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનાયેવ અધિકેન ઞાણેન પચ્ચક્ખં કત્વા. ઉપસમ્પજ્જાતિ પાપુણિત્વા, નિપ્ફાદેત્વા વા.

૧૮૮. સુત્તન્તનિદ્દેસે ¶ પઠમં ઇન્દ્રિયસમુદયાદીનં પભેદગણનં પુચ્છિત્વા પુન પભેદગણના વિસ્સજ્જિતા. તત્થ અસીતિસતન્તિ અસીતિઉત્તરં સતં. પણ્ડિતેહિ ‘‘અસીતિસત’’ન્તિ વુત્તેહિ આકારેહીતિ યોજના.

પુન પભેદગણનાપુચ્છાપુબ્બઙ્ગમે ગણનાનિદ્દેસે અધિમોક્ખત્થાયાતિ અધિમુચ્ચનત્થાય સદ્દહનત્થાય. આવજ્જનાય સમુદયોતિ મનોદ્વારાવજ્જનચિત્તસ્સ સમુદયો. સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયોતિ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ પચ્ચયો, સદ્ધં ઉપ્પાદેસ્સામીતિ પુબ્બભાગાવજ્જનં સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો, સદ્ધિન્દ્રિયજવનસ્સ આવજ્જનં પઠમસ્સ જવનસ્સ અનન્તરપચ્ચયો, દુતિયજવનાદીનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયો. અધિમોક્ખવસેનાતિ છન્દસમ્પયુત્તઅધિમોક્ખવસેન. છન્દસ્સ સમુદયોતિ પુબ્બભાગાવજ્જનપચ્ચયા ઉપ્પન્નસ્સ અધિમોક્ખસમ્પયુત્તસ્સ યેવાપનકભૂતસ્સ ધમ્મચ્છન્દસ્સ સમુદયો. સો પન સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન પચ્ચયો હોતિ, છન્દાધિપતિકાલે અધિપતિપચ્ચયો ચ હોતિ, સોયેવ દુતિયસ્સ અનન્તરસમનન્તરઅનન્તરૂપનિસ્સયાસેવનનત્થિવિગતવસેન ¶ પચ્ચયો હોતિ. ઇમિનાવ નયેન મનસિકારસ્સપિ યોજના કાતબ્બા. કેવલઞ્હેત્થ મનસિકારોતિ સારણલક્ખણો યેવાપનકમનસિકારો. અધિપતિપચ્ચયતા પનસ્સ ન હોતિ. સમ્પયુત્તેસુ ઇમેસં દ્વિન્નંયેવ ગહણં બલવપચ્ચયત્તાતિ વેદિતબ્બં ¶ . સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ વસેનાતિ ભાવનાભિવુદ્ધિયા ઇન્દ્રિયભાવં પત્તસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ વસેન. એકત્તુપટ્ઠાનન્તિ એકારમ્મણે અચલભાવેન ભુસં ઠાનં ઉપરૂપરિ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ પચ્ચયો હોતિ. સદ્ધિન્દ્રિયે વુત્તનયેનેવ સેસિન્દ્રિયાનિપિ વેદિતબ્બાનિ. એવમેકેકસ્સ ઇન્દ્રિયસ્સ ચત્તારો ચત્તારો સમુદયાતિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં વીસતિ સમુદયા હોન્તિ. પુન ચતુન્નં સમુદયાનં એકેકસ્મિં સમુદયે પઞ્ચ પઞ્ચ ઇન્દ્રિયાનિ યોજેત્વા વીસતિ સમુદયા વુત્તા. પઠમવીસતિ નાનામગ્ગવસેન દટ્ઠબ્બા, દુતિયવીસતિ એકમગ્ગવસેન દટ્ઠબ્બાતિ વદન્તિ. એવં ચત્તાલીસ આકારા હોન્તિ. અત્થઙ્ગમવારોપિ ઇમિનાવ નયેન વેદિતબ્બો. સો પન અત્થઙ્ગમો ઇન્દ્રિયભાવનં અનનુયુત્તસ્સ અપ્પટિલદ્ધા પટિલાભત્થઙ્ગમો, ઇન્દ્રિયભાવનાય પરિહીનસ્સ પટિલદ્ધપરિહાનિ અત્થઙ્ગમો, ફલપ્પત્તસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિઅત્થઙ્ગમો. એકત્તઅનુપટ્ઠાનન્તિ એકત્તે અનુપટ્ઠાનં.

ક. અસ્સાદનિદ્દેસવણ્ણના

૧૮૯. અસ્સાદનિદ્દેસે ¶ અસ્સદ્ધિયસ્સ અનુપટ્ઠાનન્તિ અસ્સદ્ધે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો સદ્ધે પુગ્ગલે સેવતો પસાદનીયસુત્તન્તે પચ્ચવેક્ખતો તત્થ યોનિસોમનસિકારં બહુલીકરોતો ચ અસ્સદ્ધિયસ્સ અનુપટ્ઠાનં હોતિ. અસ્સદ્ધિયપરિળાહસ્સ અનુપટ્ઠાનન્તિ એત્થ અસ્સદ્ધસ્સ સદ્ધાકથાય પવત્તમાનાય દુક્ખં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અસ્સદ્ધિયપરિળાહો. અધિમોક્ખચરિયાય વેસારજ્જન્તિ સદ્ધાવત્થુવસેન વા ભાવનાય વા વસિપ્પત્તસ્સ સદ્ધાપવત્તિયા વિસારદભાવો હોતિ. સન્તો ચ વિહારાધિગમોતિ સમથસ્સ વા વિપસ્સનાય વા પટિલાભો. સુખં સોમનસ્સન્તિ એત્થ ચેતસિકસુખભાવદસ્સનત્થં સોમનસ્સવચનં. સદ્ધિન્દ્રિયસમુટ્ઠિતપણીતરૂપફુટ્ઠકાયસ્સ કાયિકસુખમ્પિ લબ્ભતિયેવ. સુખસોમનસ્સસ્સ પધાનસ્સાદત્તા ‘‘અયં સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અસ્સાદો’’તિ વિસેસેત્વા વુત્તં. ઇમિનાવ નયેન સેસિન્દ્રિયસ્સાદાપિ યોજેત્વા વેદિતબ્બા.

ખ. આદીનવનિદ્દેસવણ્ણના

૧૯૦. આદીનવનિદ્દેસે ¶ અનિચ્ચટ્ઠેનાતિ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અનિચ્ચટ્ઠેન. સો અનિચ્ચટ્ઠો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ આદીનવોતિ વુત્તં હોતિ. ઇતરદ્વયેપિ એસેવ નયો. ઇમે સમુદયત્થઙ્ગમસ્સાદાદીનવા લોકિયઇન્દ્રિયાનમેવાતિ વેદિતબ્બા.

ગ. નિસ્સરણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૯૧. નિસ્સરણનિદ્દેસે અધિમોક્ખટ્ઠેનાતિઆદીસુ એકેકસ્મિં ઇન્દ્રિયે પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં પઞ્ચવીસતિ નિસ્સરણાનિ મગ્ગફલવસેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ તતો પણીતતરસદ્ધિન્દ્રિયસ્સ પટિલાભાતિ તતો વિપસ્સનાક્ખણે પવત્તસદ્ધિન્દ્રિયતો ¶ મગ્ગક્ખણે પણીતતરસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ પટિલાભવસેન. પુરિમતરસદ્ધિન્દ્રિયા નિસ્સટં હોતીતિ તસ્મિં મગ્ગક્ખણે સદ્ધિન્દ્રિયં પુરિમતરતો વિપસ્સનાક્ખણે પવત્તસદ્ધિન્દ્રિયતો નિક્ખન્તં હોતિ. ઇમિનાવ નયેન ફલક્ખણે સદ્ધિન્દ્રિયમ્પિ ઉભયત્થ સેસિન્દ્રિયાનિપિ યોજેતબ્બાનિ.

૧૯૨. પુબ્બભાગે ¶ પઞ્ચહિ ઇન્દ્રિયેહીતિ પઠમજ્ઝાનૂપચારે પઞ્ચહિ ઇન્દ્રિયેહિ પઠમજ્ઝાનાદિઅટ્ઠસમાપત્તિવસેન અટ્ઠ નિસ્સરણાનિ, અનિચ્ચાનુપસ્સનાદિઅટ્ઠારસમહાવિપસ્સનાવસેન અટ્ઠારસ નિસ્સરણાનિ, સોતાપત્તિમગ્ગાદિવસેન અટ્ઠ લોકુત્તરનિસ્સરણાનિ. એવં ઝાનસમાપત્તિમહાવિપસ્સનામગ્ગફલવસેન ચતુત્તિંસ નિસ્સરણાનિ પુરિમપુરિમસમતિક્કમતો નિદ્દિટ્ઠાનિ. નેક્ખમ્મે પઞ્ચિન્દ્રિયાનીતિઆદીનિ પન સત્તતિંસ નિસ્સરણાનિ પટિપક્ખપહાનવસેન પટિપક્ખતો નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ નેક્ખમ્માદીસુ સત્તસુ સત્ત નિસ્સરણાનિ ઉપચારભૂમિવસેન વુત્તાનિ, ફલાનિ પન પટિપક્ખપહાનાભાવતો ન વુત્તાનિ.

૧૯૩. દિટ્ઠેકટ્ઠેહીતિ યાવ સોતાપત્તિમગ્ગા દિટ્ઠિયા સહ એકસ્મિં પુગ્ગલે ઠિતાતિ દિટ્ઠેકટ્ઠા. તેહિ દિટ્ઠેકટ્ઠેહિ. ઓળારિકેહીતિ થૂલેહિ કામરાગબ્યાપાદેહિ. અણુસહગતેહીતિ સુખુમભૂતેહિ કામરાગબ્યાપાદેહિયેવ. સબ્બકિલેસેહીતિ રૂપરાગાદીહિ. તેસુ હિ પહીનેસુ સબ્બકિલેસા પહીના હોન્તિ, તસ્મા ‘‘સબ્બકિલેસેહી’’તિ વુત્તં. અવુત્તત્થાનિ પનેત્થ પદાનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવાતિ. સબ્બેસઞ્ઞેવ ખીણાસવાનં તત્થ તત્થ પઞ્ચિન્દ્રિયાનીતિ ‘‘અધિમોક્ખટ્ઠેના’’તિઆદીસુ ¶ પુબ્બે વુત્તેસુ ઠાનેસુ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં ખીણાસવાનં યથાયોગં તતો તતો નિસ્સટાનિ હોન્તિ. ઇમસ્મિં વારે પઠમં વુત્તનયા એવ યથાયોગં ખીણાસવવસેન વુત્તા.

કથં પનેતાનિ નિસ્સરણાનિ અસીતિસતં હોન્તીતિ? વુચ્ચતે – મગ્ગફલવસેન વુત્તાનિ પઞ્ચવીસતિ, સમતિક્કમવસેન વુત્તાનિ ચતુત્તિંસ, પટિપક્ખવસેન વુત્તાનિ સત્તતિંસાતિ પઠમવારે સબ્બાનિ છન્નવુતિ નિસ્સરણાનિ હોન્તિ, એતાનિયેવ દુતિયવારે ખીણાસવાનં વસેન દ્વાદસસુ અપનીતેસુ ચતુરાસીતિ હોન્તિ. ઇતિ પુરિમાનિ છન્નવુતિ, ઇમાનિ ચ ચતુરાસીતીતિ અસીતિસતં હોન્તિ. કતમાનિ પન દ્વાદસ ખીણાસવાનં અપનેતબ્બાનિ? સમતિક્કમતો વુત્તેસુ મગ્ગફલવસેન વુત્તાનિ અટ્ઠ નિસ્સરણાનિ, પટિપક્ખતો વુત્તેસુ મગ્ગવસેન વુત્તાનિ ચત્તારીતિ ઇમાનિ દ્વાદસ અપનેતબ્બાનિ. અરહત્તફલવસેન ¶ વુત્તાનિ કસ્મા અપનેતબ્બાનીતિ ચે? સબ્બપઠમં વુત્તાનં પઞ્ચવીસતિયા નિસ્સરણાનં મગ્ગફલવસેનેવ લબ્ભનતો. અરહત્તફલવસેન નિસ્સરણાનિ વુત્તાનેવ હોન્તિ ¶ . હેટ્ઠિમં હેટ્ઠિમં પન ફલસમાપત્તિં ઉપરિમા ઉપરિમા ન સમાપજ્જન્તિયેવાતિ હેટ્ઠા તીણિપિ ફલાનિ ન લબ્ભન્તિયેવ. ઝાનસમાપત્તિવિપસ્સનાનેક્ખમ્માદીનિ ચ કિરિયાવસેન લબ્ભન્તિ. પઞ્ચપિ ચેતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ પુબ્બમેવ પટિપક્ખાનં પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા પટિપક્ખતો નિસ્સટાનેવ હોન્તીતિ.

દુતિયસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તતિયસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના

૧૯૪. પુન અઞ્ઞં સુત્તન્તં નિક્ખિપિત્વા ઇન્દ્રિયવિધાનં નિદ્દિસિતુકામો પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ સોતાપત્તિયઙ્ગેસૂતિ એત્થ સોતો અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, સોતસ્સ આપત્તિ ભુસં પાપુણનં સોતાપત્તિ, સોતાપત્તિયા અઙ્ગાનિ સમ્ભારાનિ સોતાપત્તિઅઙ્ગાનિ. સોતાપન્નતાય પુબ્બભાગપટિલાભઅઙ્ગાનિ. સપ્પુરિસસંસેવો સોતાપત્તિઅઙ્ગં, સદ્ધમ્મસ્સવનં સોતાપત્તિઅઙ્ગં, યોનિસોમનસિકારો સોતાપત્તિઅઙ્ગં, ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તિ સોતાપત્તિઅઙ્ગં, ઇમાનિ ચત્તારિ સોતાપત્તિઅઙ્ગાનિ. સેસા હેટ્ઠા વુત્તા એવ. ઇદઞ્ચ ઇમેસં ઇન્દ્રિયાનં સકવિસયે જેટ્ઠકભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. યથા હિ ચત્તારો સેટ્ઠિપુત્તા રાજાતિરાજપઞ્ચમેસુ સહાયેસુ ‘‘નક્ખત્તં કીળિસ્સામા’’તિ વીથિં ઓતિણ્ણેસુ એકસ્સ સેટ્ઠિપુત્તસ્સ ગેહં ગતકાલે ઇતરે ચત્તારો ¶ તુણ્હી નિસીદન્તિ, ગેહસામિકોવ ‘‘ઇમેસં ખાદનીયં ભોજનીયં દેથ, ઇમેસં ગન્ધમાલાલઙ્કારાદીનિ દેથા’’તિ ગેહે વિચારેતિ, દુતિયસ્સ તતિયસ્સ ચતુત્થસ્સ ગેહં ગતકાલે ઇતરે ચત્તારો તુણ્હી નિસીદન્તિ, ગેહસામિકોવ ‘‘ઇમેસં ખાદનીયં ભોજનીયં દેથ, ઇમેસં ગન્ધમાલાલઙ્કારાદીનિ દેથા’’તિ ગેહે વિચારેતિ, અથ સબ્બપચ્છા રઞ્ઞો ગેહં ગતકાલે કિઞ્ચાપિ રાજા સબ્બત્થ ઇસ્સરોવ, ઇમસ્મિં પન કાલે અત્તનો ગેહેયેવ ‘‘ઇમેસં ખાદનીયં ભોજનીયં દેથ, ઇમેસં ગન્ધમાલાલઙ્કારાદીનિ દેથા’’તિ વિચારેતિ, એવમેવ સદ્ધાપઞ્ચમકેસુ ઇન્દ્રિયેસુ તેસુ સહાયેસુ એકતો વીથિં ઓતરન્તેસુ વિય એકારમ્મણે ઉપ્પજ્જમાનેસુપિ યથા પઠમસ્સ ગેહે ઇતરે ચત્તારો તુણ્હી નિસીદન્તિ, ગેહસામિકોવ વિચારેતિ ¶ , એવં સોતાપત્તિઅઙ્ગાનિ પત્વા અધિમોક્ખલક્ખણં સદ્ધિન્દ્રિયમેવ જેટ્ઠકં હોતિ પુબ્બઙ્ગમં, સેસાનિ તદન્વયાનિ હોન્તિ. યથા દુતિયસ્સ ગેહે ઇતરે ચત્તારો તુણ્હી નિસીદન્તિ, ગેહસામિકોવ વિચારેતિ, એવં સમ્મપ્પધાનાનિ પત્વા પગ્ગહણલક્ખણં વીરિયિન્દ્રિયમેવ જેટ્ઠકં હોતિ પુબ્બઙ્ગમં, સેસાનિ તદન્વયાનિ હોન્તિ. યથા તતિયસ્સ ગેહે ઇતરે ચત્તારો તુણ્હી નિસીદન્તિ, ગેહસામિકોવ વિચારેતિ, એવં સતિપટ્ઠાનાનિ પત્વા ઉપટ્ઠાનલક્ખણં સતિન્દ્રિયમેવ જેટ્ઠકં હોતિ પુબ્બઙ્ગમં, સેસાનિ તદન્વયાનિ હોન્તિ. યથા ચતુત્થસ્સ ગેહે ઇતરે ચત્તારો તુણ્હી નિસીદન્તિ, ગેહસામિકોવ વિચારેતિ, એવં ઝાનાનિ પત્વા અવિક્ખેપલક્ખણં સમાધિન્દ્રિયમેવ જેટ્ઠકં હોતિ પુબ્બઙ્ગમં, સેસાનિ તદન્વયાનિ હોન્તિ. સબ્બપચ્છા ¶ રઞ્ઞો ગેહં ગતકાલે પન યથા ઇતરે ચત્તારો તુણ્હી નિસીદન્તિ, રાજાવ વિચારેતિ, એવં અરિયસચ્ચાનિ પત્વા પજાનનલક્ખણં પઞ્ઞિન્દ્રિયમેવ જેટ્ઠકં હોતિ પુબ્બઙ્ગમં, સેસાનિ તદન્વયાનિ હોન્તીતિ.

ક. પભેદગણનનિદ્દેસવણ્ણના

૧૯૫. સુત્તન્તસ્સ પભેદગણનાપુચ્છાપુબ્બઙ્ગમેવ પભેદગણનનિદ્દેસે સપ્પુરિસસંસેવેતિ સોભનાનં પુરિસાનં સમ્મા સેવને. અધિમોક્ખાધિપતેય્યટ્ઠેનાતિ અધિમોક્ખસઙ્ખાતેન સેસિન્દ્રિયેસુ અધિપતિભાવટ્ઠેન, સેસિન્દ્રિયાનં પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેનાતિ અત્થો. સદ્ધમ્મસવનેતિ સતં ધમ્મો, સોભનો વા ધમ્મોતિ સદ્ધમ્મો. તસ્સ સદ્ધમ્મસ્સ સવને. યોનિસોમનસિકારેતિ ઉપાયેન મનસિકારે. ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તિયાતિ એત્થ નવ લોકુત્તરધમ્મે અનુગતો ધમ્મો ધમ્માનુધમ્મો, સીલસમાધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતસ્સ ધમ્માનુધમ્મસ્સ પટિપત્તિ પટિપજ્જનં ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તિ. સમ્મપ્પધાનાદીસુપિ એસેવ નયો.

ખ. ચરિયાવારવણ્ણના

૧૯૬. ચરિયાવારેપિ ¶ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. કેવલં પઠમવારો ઇન્દ્રિયાનં ઉપ્પાદનકાલવસેન વુત્તો, ચરિયાવારો ઉપ્પન્નાનં આસેવનકાલવસેન ચ પારિપૂરિકાલવસેન ચ વુત્તો. ચરિયા પકતિ ઉસ્સન્નતાતિ હિ અત્થતો એકં.

ચારવિહારનિદ્દેસવણ્ણના

૧૯૭. ઇદાનિ ¶ ચરિયાસમ્બન્ધેનેવ ચારવિહારનિદ્દેસવસેન અપરેન પરિયાયેન ઇન્દ્રિયવિધાનં નિદ્દિસિતુકામો ચારો ચ વિહારો ચાતિઆદિકં ઉદ્દેસં ઉદ્દિસિત્વા તસ્સ નિદ્દેસમાહ. તત્થ ઉદ્દેસે તાવ યથા ચરન્તં વિહરન્તં વિઞ્ઞૂ સબ્રહ્મચારી ગમ્ભીરેસુ ઠાનેસુ ઓકપ્પેય્યું – અદ્ધા અયમાયસ્મા પત્તો વા પાપુણિસ્સતિ વાતિ, તથા ઇન્દ્રિયસમ્પન્નસ્સ ચારો ચ વિહારો ચ વિઞ્ઞૂહિ સબ્રહ્મચારીહિ અનુબુદ્ધો હોતિ પટિવિદ્ધોતિ ઉદ્દેસસ્સ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઉદ્દેસનિદ્દેસે ચરિયા ચારોયેવ. ચારો ચરિયાતિ હિ અત્થતો એકં. તસ્મા ‘‘ચારો’’તિપદસ્સ નિદ્દેસે ‘‘ચરિયા’’તિ વુત્તં. ઇરિયાપથચરિયાતિ ઇરિયાપથાનં ચરિયા, પવત્તનન્તિ અત્થો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. આયતનચરિયા પન આયતનેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞાનં ચરિયા. પત્તીતિ ફલાનિ. તાનિ હિ પાપુણિયન્તીતિ ‘‘પત્તી’’તિ વુત્તા. સત્તલોકસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકા અત્થા લોકત્થાતિ અયં વિસેસો.

ઇદાનિ તાસં ચરિયાનં ભૂમિં દસ્સેન્તો ચતૂસુ ઇરિયાપથેસૂતિઆદિમાહ. સતિપટ્ઠાનેસૂતિ આરમ્મણસતિપટ્ઠાનેસુ. સતિપટ્ઠાનેસુપિ વુચ્ચમાનેસુ સતિતો અનઞ્ઞાનિ વોહારવસેન અઞ્ઞાનિ વિય કત્વા વુત્તં. અરિયસચ્ચેસૂતિ પુબ્બભાગલોકિયસચ્ચઞાણેન વિસું ¶ વિસું સચ્ચપરિગ્ગહવસેન વુત્તં. અરિયમગ્ગેસુ સામઞ્ઞફલેસૂતિ ચ વોહારવસેનેવ વુત્તં. પદેસેતિ લોકત્થચરિયાય એકદેસે. નિપ્પદેસતો હિ લોકત્થચરિયં બુદ્ધા એવ કરોન્તિ. પુન તા એવ ચરિયાયો કારકપુગ્ગલવસેન દસ્સેન્તો પણિધિસમ્પન્નાનન્તિઆદિમાહ. તત્થ પણિધિસમ્પન્ના નામ ઇરિયાપથાનં સન્તત્તા ઇરિયાપથગુત્તિયા સમ્પન્ના અકમ્પિતઇરિયાપથા ભિક્ખુભાવાનુરૂપેન સન્તેન ઇરિયાપથેન સમ્પન્ના. ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનન્તિ ચક્ખાદીસુ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ અત્તનો અત્તનો વિસયે પવત્તએકેકદ્વારવસેન ગુત્તં દ્વારં એતેસન્તિ ગુત્તદ્વારા. તેસં ગુત્તદ્વારાનં. દ્વારન્તિ ચેત્થ ઉપ્પત્તિદ્વારવસેન ચક્ખાદયો એવ. અપ્પમાદવિહારીનન્તિ સીલાદીસુ અપ્પમાદવિહારવતં. અધિચિત્તમનુયુત્તાનન્તિ ¶ વિપસ્સનાય પાદકભાવેન અધિચિત્તસઙ્ખાતં સમાધિમનુયુત્તાનં. બુદ્ધિસમ્પન્નાનન્તિ નામરૂપવવત્થાનં આદિં કત્વા યાવ ગોત્રભુ, તાવ પવત્તેન ઞાણેન ¶ સમ્પન્નાનં. સમ્માપટિપન્નાનન્તિ ચતુમગ્ગક્ખણે. અધિગતફલાનન્તિ ચતુફલક્ખણે.

અધિમુચ્ચન્તોતિ અધિમોક્ખં કરોન્તો. સદ્ધાય ચરતીતિ સદ્ધાવસેન પવત્તતિ. પગ્ગણ્હન્તોતિ ચતુસમ્મપ્પધાનવીરિયેન પદહન્તો. ઉપટ્ઠાપેન્તોતિ સતિયા આરમ્મણં ઉપટ્ઠાપેન્તો. અવિક્ખેપં કરોન્તોતિ સમાધિવસેન વિક્ખેપં અકરોન્તો. પજાનન્તોતિ ચતુસચ્ચપજાનનપઞ્ઞાય પકારેન જાનન્તો. વિજાનન્તોતિ ઇન્દ્રિયસમ્પયુત્તજવનપુબ્બઙ્ગમેન આવજ્જનવિઞ્ઞાણેન આરમ્મણં વિજાનન્તો. વિઞ્ઞાણચરિયાયાતિ આવજ્જનવિઞ્ઞાણચરિયવસેન. એવં પટિપન્નસ્સાતિ સહજવનાય ઇન્દ્રિયચરિયાય પટિપન્નસ્સ. કુસલા ધમ્મા આયાપેન્તીતિ સમથવિપસ્સનાવસેન પવત્તા કુસલા ધમ્મા ભુસં યાપેન્તિ, પવત્તન્તીતિ અત્થો. આયતનચરિયાયાતિ કુસલાનં ધમ્માનં ભુસં યતનચરિયાય, ઘટનચરિયાય પવત્તનચરિયાયાતિ વુત્તં હોતિ. વિસેસમધિગચ્છતીતિ વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન વિસેસં અધિગચ્છતિ. દસ્સનચરિયાદયો વુત્તત્થાયેવ.

સદ્ધાય વિહરતીતિઆદીસુ સદ્ધાદિસમઙ્ગિસ્સ ઇરિયાપથવિહારો દટ્ઠબ્બો. અનુબુદ્ધોતિ અનુમાનબુદ્ધિયા. પટિવિદ્ધોતિ પચ્ચક્ખબુદ્ધિયા. યસ્મા અધિમોક્ખટ્ઠાદીસુ અનુબુદ્ધેસુ પટિવિદ્ધેસુ ચ ચારો ચ વિહારો ચ અનુબુદ્ધો હોતિ પટિવિદ્ધો, તસ્મા અનુબોધપટિવેધેસુ અધિમોક્ખટ્ઠાદયો ચ નિદ્દિટ્ઠા.

એવં સદ્ધાય ચરન્તન્તિઆદીસુ એવન્તિ વુત્તપ્પકારં નિદ્દિસન્તો યથાસદ્દસ્સ અત્થં નિદ્દિસતિ. વિઞ્ઞૂતિઆદીસુપિ યથાસભાવં જાનન્તીતિ વિઞ્ઞૂ. વિઞ્ઞાતં સભાવં વિભાવેન્તિ પાકટં કરોન્તીતિ વિભાવી. અસનિ વિય સિલુચ્ચયે કિલેસે મેધતિ હિંસતીતિ મેધા, ખિપ્પં ગહણધારણટ્ઠેન ¶ વા મેધા, મેધા એતેસં અત્થીતિ મેધાવી. ઞાણગતિયા પણ્ડન્તિ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ પણ્ડિતા. બુદ્ધિસમ્પદાય સમન્નાગતત્તા બુદ્ધિસમ્પન્ના. સહ બ્રહ્મં ચરિયં ઉત્તમં પટિપદં ચરન્તીતિ સબ્રહ્મચારિનો. અપલોકનકમ્માદિચતુબ્બિધં કમ્મં એકતો કરણવસેન એકં કમ્મં. તથા પઞ્ચવિધો પાતિમોક્ખુદ્દેસો એકુદ્દેસો. સમા સિક્ખા એતેસન્તિ સમસિક્ખા, સમસિક્ખાનં ભાવો સમસિક્ખતા. સમસિક્ખાતાતિપિ પઠન્તિ. યેસં એકં કમ્મં એકો ઉદ્દેસો સમસિક્ખતા, તે સબ્રહ્મચારીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ઝાનાની’’તિ ¶ વત્તબ્બે ઝાનાતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. વિમોક્ખાતિ તયો વા અટ્ઠ વા વિમોક્ખા. સમાધીતિ સવિતક્કસવિચારઅવિતક્કવિચારમત્તઅવિતક્કાવિચારા ¶ તયો સમાધી. સમાપત્તિયોતિ સુઞ્ઞતાનિમિત્તાપ્પણિહિતા. અભિઞ્ઞાયોતિ છ અભિઞ્ઞા.

એકો અંસો ભાગો, ન દુતિયોતિ એકંસો, એકંસસ્સ અત્થસ્સ વચનં એકંસવચનં. એવં સેસેસુપિ યોજના કાતબ્બા. વિસેસતો પન સમં, સમન્તા વા સેતિ પવત્તતીતિ સંસયો, નત્થેત્થ સંસયોતિ નિસ્સંસયો. એકસ્મિંયેવ અનિચ્છયતા હુત્વા ઇતરમ્પિ કઙ્ખતીતિ કઙ્ખા, નત્થેત્થ કઙ્ખાતિ નિક્કઙ્ખો. દ્વિધા ભાવો દ્વેજ્ઝં, નત્થેત્થ દ્વેજ્ઝન્તિ અદ્વેજ્ઝો. દ્વિધા એલયતિ કમ્પેતીતિ દ્વેળ્હકં, નત્થેત્થ દ્વેળ્હકન્તિ અદ્વેળ્હકો. નિયોગેન નિયમેન વચનં નિયોગવચનં. નિય્યોગવચનન્તિપિ પઠન્તિ. અપણ્ણકસ્સ અવિરદ્ધસ્સ નિય્યાનિકસ્સ અત્થસ્સ વચનં અપણ્ણકવચનં. અવત્થાપનવચનન્તિ નિચ્છયવચનં. સબ્બમ્પિ હેતં વિચિકિચ્છાભાવસ્સ વેવચનં. પિયસ્સ અત્થસ્સ સબ્ભાવતો વચનં, પિયમેવાતિ પિયવચનં. તથા ગરુવચનં. સહ ગારવેન ગરુભાવેન સગારવં. પતિસ્સયનં પતિસ્સયો પરં ગરું કત્વા નિસ્સયનં અપસ્સયનન્તિ અત્થો. પતિસ્સવનં વા પતિસ્સવો, નિવાતવુત્તિતાય પરવચનસવનન્તિ અત્થો. ઉભયથાપિ પરજેટ્ઠકભાવસ્સેતં નામં. સહ ગારવેન વત્તતીતિ સગારવં. સહ પતિસ્સયેન, પતિસ્સવેન વા વત્તતીતિ સપ્પતિસ્સયં. ‘‘સપ્પતિસ્સવ’’ન્તિ વા વત્તબ્બે ય-કારં, વ-કારં વા લોપં કત્વા ‘‘સપ્પતિસ્સ’’ન્તિ વુત્તં. અધિકં વિસિટ્ઠં વચનં અધિવચનં, સગારવઞ્ચ તં સપ્પતિસ્સઞ્ચાતિ સગારવસપ્પતિસ્સં, સગારવસપ્પતિસ્સં અધિવચનં સગારવસપ્પતિસ્સાધિવચનં. ઉભયત્થાપિ વેવચનવિકપ્પનાનત્તવસેન પુનપ્પુનં એતન્તિ વુત્તં. પત્તો વા પાપુણિસ્સતિ વાતિ ઝાનાદીનિયેવાતિ.

તતિયસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુત્થસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના

૧૯૮. પુન ¶ પઠમસુત્તમેવ નિક્ખિપિત્વા અપરેન આકારેન ઇન્દ્રિયાનિ નિદ્દિસતિ. તત્થ કતિહાકારેહિ કેનટ્ઠેન દટ્ઠબ્બાનીતિ કતિહિ આકારેહિ ¶ દટ્ઠબ્બાનિ. કેનટ્ઠેન દટ્ઠબ્બાનીતિ દટ્ઠબ્બાકારે ચ દટ્ઠબ્બટ્ઠઞ્ચ પુચ્છતિ. છહાકારેહિ તેનટ્ઠેન દટ્ઠબ્બાનીતિ છહિ આકારેહિ દટ્ઠબ્બાનિ, તેનેવ છઆકારસઙ્ખાતેનટ્ઠેન દટ્ઠબ્બાનિ. આધિપતેય્યટ્ઠેનાતિ અધિપતિભાવટ્ઠેન. આદિવિસોધનટ્ઠેનાતિ કુસલાનં ધમ્માનં આદિભૂતસ્સ સીલસ્સ વિસોધનટ્ઠેન. અધિમત્તટ્ઠેનાતિ બલવટ્ઠેન ¶ . બલવઞ્હિ અધિકા મત્તા પમાણં અસ્સાતિ અધિમત્તન્તિ વુચ્ચતિ. અધિટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ પતિટ્ઠાનટ્ઠેન. પરિયાદાનટ્ઠેનાતિ ખેપનટ્ઠેન. પતિટ્ઠાપકટ્ઠેનાતિ પતિટ્ઠાપનટ્ઠેન.

ક. આધિપતેય્યટ્ઠનિદ્દેસવણ્ણના

૧૯૯. આધિપતેય્યટ્ઠનિદ્દેસે અસ્સદ્ધિયં પજહતોતિઆદિ એકેકસ્સેવ ઇન્દ્રિયસ્સ પટિપક્ખપજહનવચનં એકક્ખણેપિ અત્તનો અત્તનો પટિપક્ખપહાનકિચ્ચસાધને અધિપતિભાવસાધનત્થં વુત્તં. સેસાનિ ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ તંસમ્પયુત્તાનેવ વુત્તાનિ. નાનાક્ખણેસુ વા એકેકં ઇન્દ્રિયં ધુરં કત્વા તસ્સ તસ્સ પટિપક્ખસ્સ તં તં ઇન્દ્રિયં જેટ્ઠકં કત્વા સેસાનિ તદન્વયાનિ કત્વા વુત્તન્તિપિ વેદિતબ્બં. કામચ્છન્દં પજહતોતિઆદિ પન એકક્ખણવસેનેવ વુત્તં.

ખ. આદિવિસોધનટ્ઠનિદ્દેસવણ્ણના

૨૦૦. આદિવિસોધનટ્ઠનિદ્દેસે અસ્સદ્ધિયસંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધીતિ અસ્સદ્ધિયસ્સ નિવારણટ્ઠેન વિરતિઅત્થેન સીલમલવિસોધનતો સીલવિસુદ્ધિ નામ. સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ આદિવિસોધનાતિ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ઉપનિસ્સયવસેન આદિભૂતસ્સ સીલસ્સ વિસોધના. ઇમિનાવ નયેન સેસાનિપિ કામચ્છન્દાદિસંવરણમૂલકાનિ ચ ઇન્દ્રિયાનિ વેદિતબ્બાનિ.

ગ. અધિમત્તટ્ઠનિદ્દેસવણ્ણના

૨૦૧. અધિમત્તટ્ઠનિદ્દેસે સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ભાવનાય છન્દો ઉપ્પજ્જતીતિ સદ્ધસ્સ પુગ્ગલસ્સ સદ્ધાપટિસંયુત્તં ધમ્મં સુત્વા વા સદ્ધિન્દ્રિયભાવનાય અસ્સાદં દિસ્વા વા સદ્ધિન્દ્રિયે કુસલો ધમ્મચ્છન્દો જાયતિ. પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતીતિ છન્દજાતત્તા દુબ્બલપીતિ ઉપ્પજ્જતિ. પીતિ ઉપ્પજ્જતીતિ ¶ પમુદિતત્તા બલવપીતિ ઉપ્પજ્જતિ. પસ્સદ્ધિ ઉપ્પજ્જતીતિ પીતિયા પીણિતત્તા કાયચિત્તપસ્સદ્ધિ ઉપ્પજ્જતિ. સુખં ઉપ્પજ્જતીતિ પસ્સદ્ધકાયચિત્તત્તા ચેતસિકં સુખં ઉપ્પજ્જતિ ¶ ¶ . ઓભાસો ઉપ્પજ્જતીતિ સુખેન અભિસન્નત્તા ઞાણોભાસો ઉપ્પજ્જતિ. સંવેગો ઉપ્પજ્જતીતિ ઞાણોભાસેન વિદિતસઙ્ખારાદીનવત્તા સઙ્ખારપવત્તિયં સંવેગો ઉપ્પજ્જતિ. સંવેજેત્વા ચિત્તં સમાદહતીતિ સંવેગં ઉપ્પાદેત્વા તેનેવ સંવેગેન ચિત્તં સમાહિતં કરોતિ. સાધુકં પગ્ગણ્હાતીતિ લીનુદ્ધતભાવં મોચેત્વા સુટ્ઠુ પગ્ગણ્હાતિ. સાધુકં અજ્ઝુપેક્ખતીતિ વીરિયસ્સ સમં હુત્વા પવત્તત્તા પુન વીરિયસમતાનિયોજને બ્યાપારં અકરોન્તો તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાવસેન સાધુકં અજ્ઝુપેક્ખતિ નામ. ઉપેક્ખાવસેનાતિ સમવાહિતલક્ખણાય તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય વસેન. નાનત્તકિલેસેહીતિ વિપસ્સનાય પટિપક્ખભૂતેહિ નાનાસભાવેહિ કિલેસેહિ. વિમોક્ખવસેનાતિ ભઙ્ગાનુપસ્સનતો પટ્ઠાય નાનત્તકિલેસેહિ વિમુચ્ચનવસેન. વિમુત્તત્તાતિ નાનત્તકિલેસેહિ વિમુત્તત્તા.

તે ધમ્માતિ છન્દાદયો ધમ્મા. એકરસા હોન્તીતિ વિમુત્તિરસેન એકરસા હોન્તિ. ભાવનાવસેનાતિ એકરસભાવનાવસેન. તતો પણીતતરે વિવટ્ટન્તીતિ તેન કારણેન વિપસ્સનારમ્મણતો પણીતતરે નિબ્બાનારમ્મણે વિવટ્ટનાનુપસ્સનાસઙ્ખાતેન ગોત્રભુઞાણેન છન્દાદયો ધમ્મા નિવત્તન્તિ, સઙ્ખારારમ્મણતો અપગન્ત્વા નિબ્બાનારમ્મણે પવત્તન્તીતિ અત્થો. વિવટ્ટનાવસેનાતિ એવં ગોત્રભુખણે સઙ્ખારારમ્મણતો વિવટ્ટનવસેન. વિવટ્ટિતત્તા તતો વોસજ્જતીતિ મગ્ગસમઙ્ગિપુગ્ગલો મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ દુભતોવુટ્ઠાનવસેન વિવટ્ટિતત્તા તેનેવ કારણેન કિલેસે ચ ખન્ધે ચ વોસજ્જતિ. વોસજ્જિતત્તા તતો નિરુજ્ઝન્તીતિ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ કિલેસે ચ ખન્ધે ચ વોસજ્જિતત્તા તેનેવ કારણેન કિલેસા ચ ખન્ધા ચ અનુપ્પત્તિનિરોધવસેન નિરુજ્ઝન્તિ. વોસજ્જિતત્તાતિ ચ આસંસાયં ભૂતવચનં કતં. કિલેસનિરોધે સતિ ખન્ધનિરોધસબ્ભાવતો ચ ખન્ધનિરોધો વુત્તો. નિરોધવસેનાતિ યથાવુત્તનિરોધવસેન. તસ્સેવ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે દ્વે વોસગ્ગે દસ્સેતુકામો નિરોધવસેન દ્વે વોસગ્ગાતિઆદિમાહ. દ્વેપિ હેટ્ઠા વુત્તત્થા એવ. અસ્સદ્ધિયસ્સ પહાનાય છન્દો ઉપ્પજ્જતીતિઆદીસુપિ ઇમિનાવ નયેન વિત્થારતો અત્થો વેદિતબ્બો. વીરિયિન્દ્રિયાદિમૂલકેસુપિ વારેસુ એસેવ નયો. ઇમિનાવ નયેન અધિટ્ઠાનટ્ઠનિદ્દેસોપિ વિત્થારતો વેદિતબ્બો. કેવલઞ્હેત્થ અધિટ્ઠાતીતિ વિસેસો, પતિટ્ઠાતીતિ અત્થો.

ઘ-ઙ. પરિયાદાનટ્ઠપતિટ્ઠાપકટ્ઠનિદ્દેસવણ્ણના

૨૦૨-૨૦૩. પરિયાદાનટ્ઠનિદ્દેસે ¶ ¶ ¶ પરિયાદિયતીતિ ખેપેતિ. પતિટ્ઠાપકટ્ઠનિદ્દેસે સદ્ધો સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખે પતિટ્ઠાપેતીતિ સદ્ધાસમ્પન્નો ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા દુક્ખા અનત્તા’’તિ અધિમુચ્ચન્તો સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખે પતિટ્ઠાપેતિ. ઇમિના પુગ્ગલવિસેસેન ઇન્દ્રિયભાવનાવિસેસો નિદ્દિટ્ઠો. સદ્ધસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખે પતિટ્ઠાપેતીતિ સદ્ધાસમ્પન્નસ્સ પુગ્ગલસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં તંયેવ સદ્ધં પતિટ્ઠાપેતિ. તથા અધિમુચ્ચન્તં અધિમોક્ખે પતિટ્ઠાપેતીતિ. ઇમિના ઇન્દ્રિયભાવનાવિસેસેન પુગ્ગલવિસેસો નિદ્દિટ્ઠો. એવં ચિત્તં પગ્ગણ્હન્તો પગ્ગહે પતિટ્ઠાપેતિ, સતિં ઉપટ્ઠાપેન્તો ઉપટ્ઠાને પતિટ્ઠાપેતિ, ચિત્તં સમાદહન્તો અવિક્ખેપે પતિટ્ઠાપેતિ, અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ પસ્સન્તો દસ્સને પતિટ્ઠાપેતીતિ સેસેસુપિ યોજના વેદિતબ્બા. યોગાવચરોતિ સમથયોગે, વિપસ્સનાયોગે વા અવચરતીતિ યોગાવચરો. અવચરતીતિ પવિસિત્વા ચરતીતિ.

ચતુત્થસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ઇન્દ્રિયસમોધાનવણ્ણના

૨૦૪. ઇદાનિ સમાધિં ભાવયતો વિપસ્સનં ભાવયતો ચ ઇન્દ્રિયસમોધાનં દસ્સેતુકામો પઠમં તાવ ઉપટ્ઠાનકોસલ્લપ્પભેદં નિદ્દિસિતું પુથુજ્જનો સમાધિં ભાવેન્તોતિઆદિમાહ. તત્થ પુથુજ્જનો સમાધિં ભાવેન્તોતિ નિબ્બેધભાગિયં સમાધિં ભાવેન્તો. સેક્ખસ્સ વીતરાગસ્સ ચ પન લોકુત્તરોપિ સમાધિ લબ્ભતિ. આવજ્જિતત્તાતિ કસિણાદિનિમિત્તસ્સ આવજ્જિતત્તા, કસિણાદિપરિકમ્મં કત્વા તત્થ ઉપ્પાદિતનિમિત્તત્તાતિ વુત્તં હોતિ. આરમ્મણૂપટ્ઠાનકુસલોતિ તસ્સ ઉપ્પાદિતસ્સ નિમિત્તસ્સેવ ઉપટ્ઠાને કુસલો. સમથનિમિત્તૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અચ્ચારદ્ધવીરિયતાદીહિ ઉદ્ધતે ચિત્તે પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાવસેન ચિત્તોપસમનિમિત્તસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. પગ્ગહનિમિત્તૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અતિસિથિલવીરિયતાદીહિ લીને ચિત્તે ધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાવસેન ચિત્તપગ્ગહનિમિત્તસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. અવિક્ખેપૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ¶ અનુદ્ધતાલીનચિત્તસ્સ સમ્પયુત્તસ્સ સમાધિસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. ઓભાસૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ¶ પઞ્ઞાપયોગમન્દતાય નિરસ્સાદે ચિત્તે અટ્ઠસંવેગવત્થુપચ્ચવેક્ખણેન ચિત્તં સંવેજેત્વા ઞાણોભાસસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. અટ્ઠ સંવેગવત્થૂનિ નામ જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ ચત્તારિ, અપાયદુક્ખં પઞ્ચમં, અતીતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, અનાગતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, પચ્ચુપ્પન્ને આહારપરિયેટ્ઠિમૂલકં દુક્ખન્તિ. સમ્પહંસનૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ઉપસમસુખાનધિગમેન નિરસ્સાદે ચિત્તે ¶ બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘગુણાનુસ્સરણેન ચિત્તં પસાદેન્તો સમ્પહંસનસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. ઉપેક્ખૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ઉદ્ધતાદિદોસવિરહિતે ચિત્તે નિગ્ગહપગ્ગહાદીસુ બ્યાપારાભાવકરણેન ઉપેક્ખાય ઉપટ્ઠાને કુસલો. સેક્ખોતિ તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખતીતિ સેક્ખો. એકત્તૂપટ્ઠાનકુસલોતિ સક્કાયદિટ્ઠાદીનં પહીનત્તા નેક્ખમ્માદિનો એકત્તસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો.

વીતરાગોતિ સબ્બસો પહીનરાગત્તા વીતરાગો ખીણાસવો. ઞાણૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અરહા ધમ્મેસુ વિગતસમ્મોહત્તા તત્થ તત્થ અસમ્મોહઞાણસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. વિમુત્તૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અરહત્તફલવિમુત્તિયા ઉપટ્ઠાને કુસલો. વિમુત્તીતિ હિ સબ્બકિલેસેહિ વિમુત્તત્તા અરહત્તફલવિમુત્તિ અધિપ્પેતા.

૨૦૫. વિપસ્સનાભાવનાય ઉપટ્ઠાનાનુપટ્ઠાનેસુ અનિચ્ચતોતિઆદીનિ નિચ્ચતોતિઆદીનિ ચ સીલકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. પાઠતો પન ‘‘આયૂહનાનુપટ્ઠાનકુસલો વિપરિણામૂપટ્ઠાનકુસલો અનિમિત્તૂપટ્ઠાનકુસલો નિમિત્તાનુપટ્ઠાનકુસલો અપ્પણિહિતૂપટ્ઠાનકુસલો પણિધિઅનુપટ્ઠાનકુસલો અભિનિવેસાનુપટ્ઠાનકુસલો’’તિ એતેસુ સામિવચનેન સમાસપદચ્છેદો કાતબ્બો. સેસેસુ પન નિસ્સક્કવચનેન પાઠો.

૨૦૬. સુઞ્ઞતૂપટ્ઠાનકુસલોતિ પનેત્થ સુઞ્ઞતો ઉપટ્ઠાનકુસલોતિ વા સુઞ્ઞતાય ઉપટ્ઠાનકુસલોતિ વા પદચ્છેદો કાતબ્બો. યસ્મા પન નિબ્બિદાવિરાગનિરોધપટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સના યથાભૂતઞાણદસ્સનં પટિસઙ્ખાનુપસ્સના વિવટ્ટનાનુપસ્સનાતિ ઇમા અટ્ઠ મહાવિપસ્સના ¶ અત્તનો સભાવવિસેસેન વિસેસિતા, ન આરમ્મણવિસેસેન, તસ્મા ઇમાસં અટ્ઠન્નં ‘‘અનિચ્ચતો ઉપટ્ઠાનકુસલો હોતી’’તિઆદીનિ વચનાનિ વિય ‘‘નિબ્બિદાતો ઉપટ્ઠાનકુસલો હોતી’’તિઆદીનિ વચનાનિ ન યુજ્જન્તિ. તસ્મા એવ ઇમા અટ્ઠ ન યોજિતા. આદીનવાનુપસ્સના પન ‘‘સુઞ્ઞતૂપટ્ઠાનકુસલો હોતિ, અભિનિવેસાનુપટ્ઠાનકુસલો હોતી’’તિ ઇમિના યુગલકવચનેનેવ અત્થતો ‘‘આદીનવતો ઉપટ્ઠાનકુસલો હોતિ, આલયાભિનિવેસાનુપટ્ઠાનકુસલો હોતી’’તિ યોજિતાવ હોતીતિ સરૂપેન ન યોજિતા. ઇતિ પુરિમા ચ અટ્ઠ, અયઞ્ચ આદીનવાનુપસ્સનાતિ ¶ અટ્ઠારસસુ મહાવિપસ્સનાસુ ઇમા નવ અયોજેત્વા ઇતરા એવ નવ યોજિતાતિ વેદિતબ્બા. ઞાણૂપટ્ઠાનકુસલોતિ સેક્ખો વિપસ્સનૂપક્કિલેસાનં અભાવતો વિપસ્સનાભાવનાય ઞાણસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. સમાધિભાવનાય પન નિકન્તિસબ્ભાવતો ઞાણૂપટ્ઠાને કુસલોતિ ન વુત્તો.

વિસઞ્ઞોગૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ‘‘કામયોગવિસઞ્ઞોગો ભવયોગવિસઞ્ઞોગો દિટ્ઠિયોગવિસઞ્ઞોગો અવિજ્જાયોગવિસઞ્ઞોગો’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૧૨) ચતુધા વુત્તસ્સ વિસઞ્ઞોગસ્સ ઉપટ્ઠાને ¶ કુસલો. સઞ્ઞોગાનુપટ્ઠાનકુસલોતિ કામયોગભવયોગદિટ્ઠિયોગાવિજ્જાયોગવસેન ચતુધા વુત્તસ્સ સઞ્ઞોગસ્સ અનુપટ્ઠાને કુસલો. નિરોધૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો નિબ્બાનનિન્નં ચિત્તં હોતિ નિબ્બાનપોણં નિબ્બાનપબ્ભારં વિવેકટ્ઠં નેક્ખમ્માભિરતં બ્યન્તીભૂતં સબ્બસો આસવટ્ઠાનિયેહિ ધમ્મેહી’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૯૦; પટિ. મ. ૨.૪૪ અત્થતો સમાનં) વુત્તખીણાસવબલવસેન નિબ્બાનનિન્નચિત્તત્તા ખીણાસવોવ નિરોધસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો.

આરમ્મણૂપટ્ઠાનકુસલવસેનાતિઆદીસુ કુસલન્તિ ઞાણં. ઞાણમ્પિ હિ કુસલપુગ્ગલયોગતો કુસલં યથા પણ્ડિતપુગ્ગલયોગતો ‘‘પણ્ડિતા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૧૦૩). તસ્મા કોસલ્લવસેનાતિ અત્થો.

૨૦૭. ઇદાનિ ચતુસટ્ઠિયા આકારેહીતિઆદિ ઞાણકથાયં (પટિ. મ. ૧.૧૦૭) વુત્તમ્પિ ઇન્દ્રિયકથાસમ્બન્ધેન ઇધાનેત્વા વુત્તં. તં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૨૦૮. પુન ¶ સમન્તચક્ખુસમ્બન્ધેન ઇન્દ્રિયવિધાનં વત્તુકામો ન તસ્સ અદ્દિટ્ઠમિધત્થિ કિઞ્ચીતિઆદિમાહ. તત્થ સમન્તચક્ખૂતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ વસેનાતિઆદિના પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અવિયોગિતં દસ્સેતિ. સદ્દહન્તો પગ્ગણ્હાતીતિઆદીહિ એકેકિન્દ્રિયમૂલકેહિ પઞ્ચહિ ચતુક્કેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિન્નપયોગકાલે વા મગ્ગક્ખણે વા એકરસભાવં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભાવઞ્ચ દસ્સેતિ. સદ્દહિતત્તા પગ્ગહિતન્તિઆદીહિ એકેકિન્દ્રિયમૂલકેહિ પઞ્ચહિ ચતુક્કેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિબ્બત્તિકાલે વા ફલકાલે વા એકરસભાવં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભાવઞ્ચ દસ્સેતિ. પુન બુદ્ધચક્ખુસમ્બન્ધેન ઇન્દ્રિયવિધાનં વત્તુકામો યં બુદ્ધચક્ખૂતિઆદિમાહ ¶ . તત્થ બુદ્ધચક્ખૂતિ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં આસયાનુસયઞાણઞ્ચ. બુદ્ધઞાણન્તિ ચ ઇદં તદેવ દ્વયં, સેસં હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવાતિ.

ઇન્દ્રિયસમોધાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથાય

ઇન્દ્રિયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. વિમોક્ખકથા

૧. વિમોક્ખુદ્દેસવણ્ણના

૨૦૯. ઇદાનિ ¶ ¶ ઇન્દ્રિયકથાનન્તરં કથિતાય વિમોક્ખકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના અનુપ્પત્તા. અયઞ્હિ વિમોક્ખકથા ઇન્દ્રિયભાવનાનુયુત્તસ્સ વિમોક્ખસબ્ભાવતો ઇન્દ્રિયકથાનન્તરં કથિતા. તઞ્ચ કથેન્તો ભગવતો સમ્મુખા સુતસુત્તન્તદેસનાપુબ્બઙ્ગમં કત્વા કથેસિ. તત્થ સુત્તન્તે તાવ સુઞ્ઞતો વિમોક્ખોતિઆદીસુ સુઞ્ઞતાકારેન નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તો અરિયમગ્ગો સુઞ્ઞતો વિમોક્ખો. સો હિ સુઞ્ઞતાય ધાતુયા ઉપ્પન્નત્તા સુઞ્ઞતો, કિલેસેહિ વિમુત્તત્તા વિમોક્ખો. એતેનેવ નયેન અનિમિત્તાકારેન નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તો અનિમિત્તો, અપ્પણિહિતાકારેન નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તો અપ્પણિહિતોતિ વેદિતબ્બો.

એકો ¶ હિ આદિતોવ અનિચ્ચતો સઙ્ખારે સમ્મસતિ. યસ્મા પન ન અનિચ્ચતો સમ્મસનમત્તેનેવ મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, દુક્ખતોપિ અનત્તતોપિ સમ્મસિતબ્બમેવ, તસ્મા દુક્ખતોપિ અનત્તતોપિ સમ્મસતિ. તસ્સ એવં પટિપન્નસ્સ અનિચ્ચતો ચે સમ્મસનકાલે મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, અયં અનિચ્ચતો અભિનિવિસિત્વા અનિચ્ચતો વુટ્ઠાતિ નામ. સચે પનસ્સ દુક્ખતો અનત્તતો સમ્મસનકાલે મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, અયં અનિચ્ચતો અભિનિવિસિત્વા દુક્ખતો, અનત્તતો વુટ્ઠાતિ નામ. એસ નયો દુક્ખતો અનત્તતો અભિનિવિસિત્વા વુટ્ઠાનેસુપિ. એત્થ ચ યોપિ અનિચ્ચતો અભિનિવિટ્ઠો, યોપિ દુક્ખતો, યોપિ અનત્તતો. વુટ્ઠાનકાલે ચે અનિચ્ચતો વુટ્ઠાનં હોતિ, તયોપિ જના અધિમોક્ખબહુલા હોન્તિ, સદ્ધિન્દ્રિયં પટિલભન્તિ, અનિમિત્તવિમોક્ખેન વિમુચ્ચન્તિ, પઠમમગ્ગક્ખણે સદ્ધાનુસારિનો હોન્તિ, સત્તસુ ઠાનેસુ સદ્ધાવિમુત્તા. સચે પન દુક્ખતો વુટ્ઠાનં હોતિ, તયોપિ જના પસ્સદ્ધિબહુલા હોન્તિ, સમાધિન્દ્રિયં પટિલભન્તિ, અપ્પણિહિતવિમોક્ખેન વિમુચ્ચન્તિ, સબ્બત્થ કાયસક્ખિનો હોન્તિ. યસ્સ પનેત્થ અરૂપજ્ઝાનં પાદકં હોતિ, સો અગ્ગફલે ઉભતોભાગવિમુત્તો હોતિ. અથ નેસં અનત્તતો વુટ્ઠાનં હોતિ, તયોપિ જના વેદબહુલા હોન્તિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયં પટિલભન્તિ, સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન ¶ વિમુચ્ચન્તિ, પઠમમગ્ગક્ખણે ધમ્માનુસારિનો હોન્તિ, છસુ ઠાનેસુ દિટ્ઠિપ્પત્તા, અગ્ગફલે પઞ્ઞાવિમુત્તાતિ.

અપિચ મગ્ગો નામ પઞ્ચહિ કારણેહિ નામં લભતિ સરસેન વા પચ્ચનીકેન વા સગુણેન વા આરમ્મણેન વા આગમનેન વા. સચે હિ સઙ્ખારુપેક્ખા અનિચ્ચતો સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા વુટ્ઠાતિ, અનિમિત્તવિમોક્ખેન વિમુચ્ચતિ. સચે દુક્ખતો સમ્મસિત્વા વુટ્ઠાતિ, અપ્પણિહિતવિમોક્ખેન ¶ વિમુચ્ચતિ. સચે અનત્તતો સમ્મસિત્વા વુટ્ઠાતિ, સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન વિમુચ્ચતિ. ઇદં સરસતો નામં નામ. અનિચ્ચાનુપસ્સનાય પન સઙ્ખારાનં ઘનવિનિબ્ભોગં કત્વા નિચ્ચનિમિત્તધુવનિમિત્તસસ્સતનિમિત્તાનિ પહાય આગતત્તા અનિમિત્તો, દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞં પહાય પણિધિપત્થનં સુક્ખાપેત્વા આગતત્તા અપ્પણિહિતો, અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસત્તપુગ્ગલસઞ્ઞં પહાય સઙ્ખારે સુઞ્ઞતો દિટ્ઠત્તા સુઞ્ઞતોતિ ઇદં પચ્ચનીકતો નામં નામ. રાગાદીહિ પન સુઞ્ઞત્તા સુઞ્ઞતો, રૂપનિમિત્તાદીનં, રાગનિમિત્તાદીનંયેવ ¶ વા અભાવેન અનિમિત્તો, રાગપણિધિઆદીનં અભાવતો અપ્પણિહિતોતિ ઇદમસ્સ સગુણતો નામં નામ. સોયં સુઞ્ઞં અનિમિત્તં અપ્પણિહિતઞ્ચ નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોતીતિપિ સુઞ્ઞતો અનિમિત્તો અપ્પણિહિતોતિ વુચ્ચતિ. ઇદમસ્સ આરમ્મણતો નામં નામ. આગમનં પન દુવિધં વિપસ્સનાગમનં મગ્ગાગમનઞ્ચ. તત્થ મગ્ગે વિપસ્સનાગમનં લબ્ભતિ, ફલે મગ્ગાગમનં. અનત્તાનુપસ્સના હિ સુઞ્ઞતા નામ, સુઞ્ઞતવિપસ્સનાય મગ્ગો સુઞ્ઞતો, સુઞ્ઞતમગ્ગસ્સ ફલં સુઞ્ઞતં. અનિચ્ચાનુપસ્સના અનિમિત્તા નામ, અનિમિત્તવિપસ્સનાય મગ્ગો અનિમિત્તો. ઇદં પન નામં અભિધમ્મપરિયાયે ન લબ્ભતિ, સુત્તન્તપરિયાયે પન લબ્ભતિ. તત્થ હિ ગોત્રભુઞાણં અનિમિત્તં નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા અનિમિત્તનામકં હુત્વા સયં આગમનીયટ્ઠાને ઠત્વા મગ્ગસ્સ નામં દેતીતિ વદન્તિ. તેન મગ્ગો અનિમિત્તોતિ વુત્તો. મગ્ગાગમનેન ફલં અનિમિત્તન્તિ યુજ્જતિયેવ. દુક્ખાનુપસ્સના સઙ્ખારેસુ પણિધિં સુક્ખાપેત્વા આગતત્તા અપ્પણિહિતા નામ, અપ્પણિહિતવિપસ્સનાય મગ્ગો અપ્પણિહિતો, અપ્પણિહિતમગ્ગસ્સ ફલં અપ્પણિહિતન્તિ એવં વિપસ્સના અત્તનો નામં મગ્ગસ્સ દેતિ, મગ્ગો ફલસ્સાતિ ઇદં આગમનતો નામં નામ. એવં સઙ્ખારુપેક્ખા વિમોક્ખવિસેસં નિયમેતીતિ.

એવં ભગવતા દેસિતે તયો મહાવત્થુકે વિમોક્ખે ઉદ્દિસિત્વા તંનિદ્દેસવસેનેવ અપરેપિ વિમોક્ખે નિદ્દિસિતુકામો અપિચ અટ્ઠસટ્ઠિ વિમોક્ખાતિઆદિમાહ. તત્થ અપિચાતિ અપરપરિયાયદસ્સનં. કથં તે અટ્ઠસટ્ઠિ હોન્તિ, નનુ તે પઞ્ચસત્તતીતિ? સચ્ચં યથારુતવસેન પઞ્ચસત્તતિ. ભગવતા પન દેસિતે તયો વિમોક્ખે ઠપેત્વા અઞ્ઞવિમોક્ખે નિદ્દિસનતો ઇમેસં ¶ તદવરોધતો ચ ઇમે તયો ન ગણેતબ્બા, અજ્ઝત્તવિમોક્ખાદયો તયોપિ વિમોક્ખા ¶ ચતુધા વિત્થારવચનેયેવ અન્તોગધત્તા ન ગણેતબ્બા, ‘‘પણિહિતો વિમોક્ખો, અપ્પણિહિતો વિમોક્ખો’’તિ એત્થ અપ્પણિહિતો વિમોક્ખો પઠમં ઉદ્દિટ્ઠેન એકનામિકત્તા ન ગણેતબ્બો, એવં ઇમેસુ સત્તસુ અપનીતેસુ સેસા અટ્ઠસટ્ઠિ વિમોક્ખા હોન્તિ. એવં સન્તે સુઞ્ઞતવિમોક્ખાદયો તયો પુન કસ્મા ઉદ્દિટ્ઠાતિ ચે? ઉદ્દેસેન સઙ્ગહેત્વા તેસમ્પિ નિદ્દેસકરણત્થં. અજ્ઝત્તવુટ્ઠાનાદયો પન તયો પભેદં વિના મૂલરાસિવસેન ¶ ઉદ્દિટ્ઠા, પણિહિતવિમોક્ખપટિપક્ખવસેન પુન અપ્પણિહિતો વિમોક્ખો ઉદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો.

અજ્ઝત્તવુટ્ઠાનાદીસુ અજ્ઝત્તતો વુટ્ઠાતીતિ અજ્ઝત્તવુટ્ઠાનો. અનુલોમેન્તીતિ અનુલોમા. અજ્ઝત્તવુટ્ઠાનાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિ અપગમા અજ્ઝત્તવુટ્ઠાનપટિપ્પસ્સદ્ધિ. રૂપીતિ અજ્ઝત્તં કેસાદીસુ ઉપ્પાદિતં રૂપજ્ઝાનં રૂપં, તં રૂપમસ્સ અત્થીતિ રૂપી રૂપાનિ પસ્સતીતિ બહિદ્ધા નીલકસિણાદિરૂપાનિ ઝાનચક્ખુના પસ્સતિ. ઇમિના અજ્ઝત્તબહિદ્ધાવત્થુકેસુ કસિણેસુ ઝાનપટિલાભો દસ્સિતો. અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞીતિ અજ્ઝત્તં ન રૂપસઞ્ઞી, અત્તનો કેસાદીસુ અનુપ્પાદિતરૂપાવચરજ્ઝાનોતિ અત્થો. ઇમિના બહિદ્ધા પરિકમ્મં કત્વા બહિદ્ધાવ પટિલદ્ધજ્ઝાનતા દસ્સિતા. સુભન્તેવ અધિમુત્તોતિ ‘‘સુભ’’મિચ્ચેવ આરમ્મણે અધિમુત્તો. તત્થ કિઞ્ચાપિ અન્તોઅપ્પનાયં ‘‘સુભ’’ન્તિ આભોગો નત્થિ, યો પન અપ્પટિકૂલાકારેન સત્તારમ્મણં ફરન્તો વિહરતિ, સો યસ્મા ‘‘સુભ’’ન્તેવ અધિમુત્તો હોતિ, તસ્મા એવં ઉદ્દેસો કતોતિ. અપ્પિતપ્પિતસમયે એવ વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિસબ્ભાવતો સમયવિમોક્ખો. સોયેવ સકિચ્ચકરણવસેન અપ્પિતસમયે એવ નિયુત્તોતિ સામયિકો. સામાયિકોતિપિ પાઠો. કોપેતું ભઞ્જિતું સક્કુણેય્યતાય કુપ્પો. લોકં અનતિક્કમનતો લોકે નિયુત્તોતિ લોકિકો. લોકિયોતિપિ પાઠો. લોકં ઉત્તરતિ, ઉત્તિણ્ણોતિ વા લોકુત્તરો. આરમ્મણકરણવસેન સહ આસવેહીતિ સાસવો. આરમ્મણકરણવસેન સમ્પયોગવસેન ચ નત્થેત્થ આસવાતિ અનાસવો. રૂપસઙ્ખાતેન સહ આમિસેનાતિ સામિસો. સબ્બસો રૂપારૂપપ્પહાના નિરામિસતોપિ નિરામિસતરોતિ નિરામિસા નિરામિસતરો. પણિહિતોતિ તણ્હાવસેન પણિહિતો પત્થિતો. આરમ્મણકરણવસેન સઞ્ઞોજનેહિ સંયુત્તત્તા સઞ્ઞુત્તો. એકત્તવિમોક્ખોતિ કિલેસેહિ અનજ્ઝારુળ્હત્તા એકસભાવો વિમોક્ખો. સઞ્ઞાવિમોક્ખોતિ વિપસ્સનાઞાણમેવ વિપરીતસઞ્ઞાય વિમુચ્ચનતો સઞ્ઞાવિમોક્ખો. તદેવ વિપસ્સનાઞાણં સમ્મોહતો વિમુચ્ચનવસેન ઞાણમેવ વિમોક્ખોતિ ઞાણવિમોક્ખો. સીતિસિયાવિમોક્ખોતિ વિપસ્સનાઞાણમેવ સીતિ ભવેય્યાતિ ¶ પવત્તો વિમોક્ખો સીતિસિયાવિમોક્ખો ¶ . સીતિસિકાવિમોક્ખોતિપિ પાઠો, સીતિભાવિકાય વિમોક્ખોતિ તસ્સ અત્થં વણ્ણયન્તિ. ઝાનવિમોક્ખોતિ ¶ ઉપચારપ્પનાભેદં લોકિયલોકુત્તરભેદઞ્ચ ઝાનમેવ વિમોક્ખો. અનુપાદા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ અનુપાદિયિત્વા ગહણં અકત્વા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખો. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

વિમોક્ખુદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. વિમોક્ખનિદ્દેસવણ્ણના

૨૧૦. કતમોતિઆદિકે ઉદ્દેસસ્સ નિદ્દેસે ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ એવં ઉપપરિક્ખતિ. સુઞ્ઞમિદન્તિ ઇદં ખન્ધપઞ્ચકં સુઞ્ઞં. કેન સુઞ્ઞં? અત્તેન વા અત્તનિયેન વા. તત્થ અત્તેન વાતિ બાલજનપરિકપ્પિતસ્સ અત્તનો અભાવા તેન અત્તના ચ સુઞ્ઞં. અત્તનિયેન વાતિ તસ્સ પરિકપ્પિતસ્સ અત્તનો સન્તકેન ચ સુઞ્ઞં. અત્તનો અભાવેનેવ અત્તનિયાભાવો. અત્તનિયઞ્ચ નામ નિચ્ચં વા સિયા સુખં વા, તદુભયમ્પિ નત્થિ. તેન નિચ્ચપટિક્ખેપેન અનિચ્ચાનુપસ્સના, સુખપટિક્ખેપેન દુક્ખાનુપસ્સના ચ વુત્તા હોતિ. સુઞ્ઞમિદં અત્તેન વાતિ અનત્તાનુપસ્સનાયેવ વુત્તા. સોતિ સો એવં તીહિ અનુપસ્સનાહિ વિપસ્સમાનો ભિક્ખુ. અભિનિવેસં ન કરોતીતિ અનત્તાનુપસ્સનાવસેન અત્તાભિનિવેસં ન કરોતિ.

નિમિત્તં ન કરોતીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાવસેન નિચ્ચનિમિત્તં ન કરોતિ. પણિધિં ન કરોતીતિ દુક્ખાનુપસ્સનાવસેન પણિધિં ન કરોતિ. ઇમે તયો વિમોક્ખા પરિયાયેન વિપસ્સનાક્ખણે તદઙ્ગવસેનાપિ લબ્ભન્તિ, નિપ્પરિયાયેન પન સમુચ્છેદવસેન મગ્ગક્ખણેયેવ. ચત્તારિ ઝાનાનિ અજ્ઝત્તં નીવરણાદીહિ વુટ્ઠાનતો અજ્ઝત્તવુટ્ઠાનો વિમોક્ખો. ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયો આરમ્મણેહિ વુટ્ઠાનતો બહિદ્ધાવુટ્ઠાનો વિમોક્ખો. આરમ્મણમ્પિ હિ બાહિરાયતનાનિ વિય ઇધ ‘‘બહિદ્ધા’’તિ વુત્તં. ઇમે દ્વે વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખા, દુભતો વુટ્ઠાનો પન સમુચ્છેદવિમોક્ખો.

નીવરણેહિ વુટ્ઠાતીતિઆદીહિ અજ્ઝત્તવુટ્ઠાનં સરૂપતો વુત્તં. રૂપસઞ્ઞાયાતિઆદીહિ કસિણાદિઆરમ્મણસમતિક્કમસ્સ પાકટત્તા તં ¶ અવત્વા સુત્તન્તેસુ વુત્તરૂપસઞ્ઞાદિસમતિક્કમો ¶ વુત્તો. સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસાતિ સમાસપદં, સક્કાયદિટ્ઠિયા વિચિકિચ્છાય સીલબ્બતપરામાસાતિ વિચ્છેદો. અયમેવ વા પાઠો.

૨૧૧. વિતક્કો ચાતિઆદીહિ ઝાનાનં સમાપત્તીનઞ્ચ ઉપચારભૂમિયો વુત્તા. અનિચ્ચાનુપસ્સનાતિઆદીહિ ચતુન્નં મગ્ગાનં પુબ્બભાગવિપસ્સના વુત્તા. પટિલાભો ¶ વાતિ પઞ્ચવિધવસિપ્પત્તિયા બ્યાપિતો પત્થટો લાભોતિ પટિલાભો. વસિપ્પત્તિયા હિ સબ્બો ઝાનપયોગો ચ સમાપત્તિપયોગો ચ પટિપ્પસ્સદ્ધો હોતિ, તસ્મા પટિલાભો ‘‘પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમોક્ખો’’તિ વુત્તો. વિપાકો પન ઝાનસ્સ સમાપત્તિયા ચ પટિપ્પસ્સદ્ધિ હોતીતિ ઉજુકમેવ. કેચિ પન ‘‘ઉપચારપયોગસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઝાનસ્સ સમાપત્તિયા ચ પટિલાભો હોતિ, તસ્મા ઝાનસમાપત્તિપટિલાભો ‘પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમોક્ખો’તિ વુચ્ચતી’’તિ વદન્તિ.

૨૧૨. અજ્ઝત્તન્તિ અત્તાનં અધિકિચ્ચ પવત્તં. પચ્ચત્તન્તિ અત્તાનં પટિચ્ચ પવત્તં. ઉભયેનાપિ નિયકજ્ઝત્તમેવ દીપેતિ નીલનિમિત્તન્તિ નીલમેવ. નીલસઞ્ઞં પટિલભતીતિ તસ્મિં નીલનિમિત્તે નીલમિતિસઞ્ઞં પટિલભતિ. સુગ્ગહિતં કરોતીતિ પરિકમ્મભૂમિયં સુટ્ઠુ ઉગ્ગહિતં કરોતિ. સૂપધારિતં ઉપધારેતીતિ ઉપચારભૂમિયં સુટ્ઠુ ઉપધારિતં કત્વા ઉપધારેતિ. સ્વાવત્થિતં અવત્થાપેતીતિ અપ્પનાભૂમિયં સુટ્ઠુ નિચ્છિતં નિચ્છિનાતિ. વવત્થાપેતીતિપિ પાઠો. અજ્ઝત્તઞ્હિ નીલપરિકમ્મં કરોન્તો કેસે વા પિત્તે વા અક્ખિતારકાયં વા કરોતિ. બહિદ્ધા નીલનિમિત્તેતિ નીલપુપ્ફનીલવત્થનીલધાતૂનં અઞ્ઞતરે નીલકસિણે. ચિત્તં ઉપસંહરતીતિ ચિત્તં ઉપનેતિ. પીતાદીસુપિ એસેવ નયો. આસેવતીતિ તમેવ સઞ્ઞં આદિતો સેવતિ. ભાવેતીતિ વડ્ઢેતિ. બહુલીકરોતીતિ પુનપ્પુનં કરોતિ. રૂપન્તિ નીલનિમિત્તં રૂપં. રૂપસઞ્ઞીતિ તસ્મિં રૂપે સઞ્ઞા રૂપસઞ્ઞા, સા અસ્સ અત્થીતિ રૂપસઞ્ઞી. અજ્ઝત્તં પીતનિમિત્તાદીસુ પીતપરિકમ્મં કરોન્તો મેદે વા છવિયા વા અક્ખીનં પીતટ્ઠાને વા કરોતિ. લોહિતપરિકમ્મં કરોન્તો મંસે વા લોહિતે વા જિવ્હાય વા હત્થતલપાદતલેસુ વા અક્ખીનં રત્તટ્ઠાને વા કરોતિ. ઓદાતપરિકમ્મં કરોન્તો અટ્ઠિમ્હિ વા દન્તે વા નખે વા અક્ખીનં સેતટ્ઠાને વા કરોતિ. અજ્ઝત્તં અરૂપન્તિ અજ્ઝત્તં રૂપનિમિત્તં નત્થીતિ અત્થો.

મેત્તાસહગતેનાતિ ¶ પઠમદુતિયતતિયજ્ઝાનવસેન મેત્તાય સમન્નાગતેન. ચેતસાતિ ચિત્તેન. એકં દિસન્તિ એકં એકિસ્સા દિસાય પઠમપરિગ્ગહિતં સત્તં ઉપાદાય એકદિસાપરિયાપન્નસત્તફરણવસેન વુત્તં. ફરિત્વાતિ ફુસિત્વા આરમ્મણં કત્વા. વિહરતીતિ બ્રહ્મવિહારાધિટ્ઠિતં ¶ ઇરિયાપથવિહારં પવત્તેતિ. તથા દુતિયન્તિ યથા પુરત્થિમાદીસુ યંકિઞ્ચિ એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથેવ તદનન્તરં દુતિયં તતિયં ચતુત્થં વાતિ અત્થો. ઇતિ ઉદ્ધન્તિ એતેનેવ નયેન ઉપરિમં દિસન્તિ વુત્તં હોતિ. અધો તિરિયન્તિ અધોદિસમ્પિ તિરિયં દિસમ્પિ એવમેવ ¶ . તત્થ ચ અધોતિ હેટ્ઠા. તિરિયન્તિ અનુદિસા. એવં સબ્બદિસાસુ અસ્સમણ્ડલિકાય અસ્સમિવ મેત્તાસહગતં ચિત્તં સારેતિપિ પચ્ચાસારેતિપીતિ. એત્તાવતા એકમેકં દિસં પરિગ્ગહેત્વા ઓધિસો મેત્તાફરણં દસ્સિતં. સબ્બધીતિઆદિ પન અનોધિસો દસ્સનત્થં વુત્તં. તત્થ સબ્બધીતિ સબ્બત્થ. સબ્બત્તતાયાતિ સબ્બેસુ હીનમજ્ઝિમુક્કટ્ઠમિત્તસપત્તમજ્ઝત્તાદિપ્પભેદેસુ અત્તતાય, ‘‘અયં પરસત્તો’’તિ વિભાગં અકત્વા અત્તસમતાયાતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા સબ્બત્તતાયાતિ સબ્બેન ચિત્તભાવેન, ઈસકમ્પિ બહિ અવિક્ખિપમાનોતિ વુત્તં હોતિ. સબ્બાવન્તન્તિ સબ્બસત્તવન્તં, સબ્બસત્તયુત્તન્તિ અત્થો. સબ્બવન્તન્તિપિ પાઠો. લોકન્તિ સત્તલોકં.

વિપુલેનાતિ એવમાદિપરિયાયદસ્સનતો પનેત્થ પુન ‘‘મેત્તાસહગતેના’’તિ વુત્તં. યસ્મા વા એત્થ ઓધિસો ફરણે વિય પુન તથાસદ્દો વા ઇતિ-સદ્દો વા ન વુત્તો, તસ્મા પુન ‘‘મેત્તાસહગતેન ચેતસા’’તિ વુત્તં, નિગમનવસેન વા એતં વુત્તં. વિપુલેનાતિ એત્થ ફરણવસેન વિપુલતા દટ્ઠબ્બા. ભૂમિવસેન પન તં મહગ્ગતં. તઞ્હિ કિલેસવિક્ખમ્ભનસમત્થતાય વિપુલફલતાય દીઘસન્તાનતાય ચ મહન્તભાવં ગતં, મહન્તેહિ વા ઉળારચ્છન્દવીરિયચિત્તપઞ્ઞેહિ ગતં પટિપન્નન્તિ મહગ્ગતં. પગુણવસેન અપ્પમાણસત્તારમ્મણવસેન ચ અપ્પમાણં. બ્યાપાદપચ્ચત્થિકપ્પહાનેન અવેરં. દોમનસ્સપ્પહાનતો અબ્યાપજ્જં, નિદ્દુક્ખન્તિ વુત્તં હોતિ. અપ્પટિકૂલા હોન્તીતિ ભિક્ખુનો ચિત્તસ્સ અપ્પટિકૂલા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ. સેસેસુપિ વુત્તનયેનેવ કરુણામુદિતાઉપેક્ખાવસેન યોજેતબ્બં. કરુણાય વિહેસાપચ્ચત્થિકપ્પહાનેન અવેરં, મુદિતાય અરતિપચ્ચત્થિકપ્પહાનેન.

ઉપેક્ખાસહગતેનાતિ ¶ ચતુત્થજ્ઝાનવસેન ઉપેક્ખાય સમન્નાગતેન. રાગપચ્ચત્થિકપ્પહાનેન અવેરં, ગેહસિતસોમનસ્સપ્પહાનતો અબ્યાપજ્જં. સબ્બમ્પિ હિ અકુસલં કિલેસપરિળાહયોગતો સબ્યાપજ્જમેવાતિ અયમેતેસં વિસેસો.

૨૧૩. સબ્બસોતિ સબ્બાકારેન, સબ્બાસં વા, અનવસેસાનન્તિ અત્થો. રૂપસઞ્ઞાનન્તિ સઞ્ઞાસીસેન વુત્તરૂપાવચરજ્ઝાનાનઞ્ચેવ તદારમ્મણાનઞ્ચ. રૂપાવચરજ્ઝાનમ્પિ હિ રૂપન્તિ વુચ્ચતિ ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૧.૨૦૯; ધ. સ. ૨૪૮), તસ્સ આરમ્મણમ્પિ ¶ બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ ‘‘સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૨૨૩). તસ્મા ઇધ રૂપે સઞ્ઞા રૂપસઞ્ઞાતિ એવં સઞ્ઞાસીસેન વુત્તરૂપાવચરજ્ઝાનસ્સેતં અધિવચનં. રૂપં સઞ્ઞા અસ્સાતિ રૂપસઞ્ઞં, રૂપમસ્સ નામન્તિ ¶ વુત્તં હોતિ. એવં પથવીકસિણાદિભેદસ્સ તદારમ્મણસ્સ ચેતં અધિવચનન્તિ વેદિતબ્બં. સમતિક્કમાતિ વિરાગા નિરોધા ચ. કિં વુત્તં હોતિ? એતાસં કુસલવિપાકકિરિયાવસેન પઞ્ચદસન્નં ઝાનસઙ્ખાતાનં રૂપસઞ્ઞાનં, એતેસઞ્ચ પથવીકસિણાદિવસેન નવન્નં આરમ્મણસઙ્ખાતાનં રૂપસઞ્ઞાનં સબ્બાકારેન, અનવસેસાનં વા વિરાગા ચ નિરોધા ચ વિરાગહેતુ ચેવ નિરોધહેતુ ચ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. ન હિ સક્કા સબ્બસો અનતિક્કન્તરૂપસઞ્ઞેન એતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતુન્તિ. યસ્મા પન આરમ્મણસમતિક્કમેન પત્તબ્બા એતા સમાપત્તિયો, ન એકસ્મિંયેવ આરમ્મણે પઠમજ્ઝાનાદીનિ વિય. આરમ્મણે અવિરત્તસ્સ ચ સઞ્ઞાસમતિક્કમો ન હોતિ, તસ્મા અયં આરમ્મણસમતિક્કમવસેનાપિ અત્થવણ્ણના કતાતિ વેદિતબ્બા.

પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમાતિ ચક્ખાદીનં વત્થૂનં રૂપાદીનં આરમ્મણાનઞ્ચ પટિઘાતેન ઉપ્પન્ના સઞ્ઞા પટિઘસઞ્ઞા, રૂપસઞ્ઞાદીનં એતં અધિવચનં. તાસં કુસલવિપાકાનં પઞ્ચન્નં, અકુસલવિપાકાનં પઞ્ચન્નન્તિ સબ્બસો દસન્નમ્પિ પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા પહાના અસમુપ્પાદા, અપ્પવત્તિં કત્વાતિ વુત્તં હોતિ. કામઞ્ચેતા પઠમજ્ઝાનાદીનિ સમાપન્નસ્સપિ ન સન્તિ, ન હિ તસ્મિં સમયે પઞ્ચદ્વારવસેન ચિત્તં પવત્તતિ, એવં સન્તેપિ અઞ્ઞત્થ પહીનાનં સુખદુક્ખાનં ચતુત્થજ્ઝાને વિય સક્કાયદિટ્ઠાદીનં તતિયમગ્ગે વિય ચ ઇમસ્મિં ઝાને ઉસ્સાહજનનત્થં ઇમસ્સ ઝાનસ્સ પસંસાવસેન એતાસં એત્થ ¶ વચનં વેદિતબ્બં. અથ વા કિઞ્ચાપિ તા રૂપાવચરં સમાપન્નસ્સ ન સન્તિ, અથ ખો ન પહીનત્તા ન સન્તિ. ન હિ રૂપવિરાગાય રૂપાવચરભાવના સંવત્તતિ, રૂપાયત્તાયેવ ચ એતાસં પવત્તિ. અયં પન ભાવના રૂપવિરાગાય સંવત્તતિ, તસ્મા તા એત્થ પહીનાતિ વત્તું વટ્ટતિ. ન કેવલઞ્ચ વત્તું, એકંસેનેવ એવં ધારેતુમ્પિ વટ્ટતિ. તાસઞ્હિ ઇતો પુબ્બે અપ્પહીનત્તાયેવ ‘‘પઠમજ્ઝાનં સમાપન્નસ્સ સદ્દો કણ્ટકો’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૭૨) વુત્તો ભગવતા. ઇધ ચ પહીનત્તાયેવ અરૂપસમાપત્તીનં આનેઞ્જતા સન્તવિમોક્ખતા ચ વુત્તા.

નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારાતિ નાનત્તે વા ગોચરે પવત્તાનં સઞ્ઞાનં, નાનત્તાનં વા સઞ્ઞાનં. યસ્મા હેતા રૂપસદ્દાદિભેદે નાનત્તે નાનાસભાવે ગોચરે પવત્તન્તિ, યસ્મા ચેતા અટ્ઠ કામાવચરકુસલસઞ્ઞા, દ્વાદસ અકુસલસઞ્ઞા, એકાદસ કામાવચરકુસલવિપાકસઞ્ઞા, દ્વે ¶ અકુસલવિપાકસઞ્ઞા, એકાદસ કામાવચરકિરિયાસઞ્ઞાતિ એવં ચતુચત્તાલીસમ્પિ સઞ્ઞા નાનત્તા નાનાસભાવા અઞ્ઞમઞ્ઞવિસદિસા, તસ્મા ‘‘નાનત્તસઞ્ઞા’’તિ વુત્તા. તાસં સબ્બસો નાનત્તસઞ્ઞાનં ¶ અમનસિકારા અનાવજ્જના ચિત્તે ચ અનુપ્પાદના. યસ્મા તા નાવજ્જતિ ચિત્તે ચ ન ઉપ્પાદેતિ ન મનસિકરોતિ ન પચ્ચવેક્ખતિ, તસ્માતિ વુત્તં હોતિ. યસ્મા ચેત્થ પુરિમા રૂપસઞ્ઞા પટિઘસઞ્ઞા ચ ઇમિના ઝાનેન નિબ્બત્તે ભવેપિ ન વિજ્જન્તિ, પગેવ તસ્મિં ભવે ઇમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરણકાલે, તસ્મા તાસં સમતિક્કમા અત્થઙ્ગમાતિ દ્વેધાપિ અભાવોયેવ વુત્તો. નાનત્તસઞ્ઞાસુ પન યસ્મા અટ્ઠ કામાવચરકુસલસઞ્ઞા, નવ કિરિયાસઞ્ઞા, દસાકુસલસઞ્ઞાતિ ઇમા સત્તવીસતિ સઞ્ઞા ઇમિના ઝાનેન નિબ્બત્તે ભવે વિજ્જન્તિ, તસ્મા તાસં અમનસિકારાતિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થાપિ હિ ઇમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તો તાસં અમનસિકારાયેવ ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તા પન મનસિકરોન્તો અસમાપન્નો હોતીતિ. સઙ્ખેપતો ચેત્થ ‘‘રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા’’તિઇમિના સબ્બરૂપાવચરધમ્માનં પહાનં વુત્તં. ‘‘પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા’’તિઇમિના સબ્બેસં કામાવચરચિત્તચેતસિકાનં પહાનઞ્ચ અમનસિકારો ચ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

અનન્તો ¶ આકાસોતિ એત્થ પઞ્ઞત્તિમત્તત્તા નાસ્સ ઉપ્પાદન્તો વા વયન્તો વા પઞ્ઞાયતીતિ અનન્તો, અનન્તફરણવસેનાપિ અનન્તો. ન હિ સો યોગી એકદેસવસેન ફરતિ, સકલવસેનેવ ફરતિ. આકાસોતિ કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો. આકાસાનઞ્ચાયતનાદીનિ વુત્તત્થાનિ. ઉપસમ્પજ્જ વિહરતીતિ તં પત્વા નિપ્ફાદેત્વા તદનુરૂપેન ઇરિયાપથેન વિહરતિ. તદેવ સમાપજ્જિતબ્બતો સમાપત્તિ.

આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્માતિ પુબ્બે વુત્તનયેન ઝાનમ્પિ આકાસાનઞ્ચાયતનં આરમ્મણમ્પિ. આરમ્મણમ્પિ હિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ આકાસાનઞ્ચં ચ તં પઠમસ્સ આરુપ્પજ્ઝાનસ્સ આરમ્મણત્તા દેવાનં દેવાયતનં વિય અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિ આકાસાનઞ્ચાયતનં, તથા આકાસાનઞ્ચં ચ તં તસ્સ ઝાનસ્સ સઞ્જાતિહેતુત્તા ‘‘કમ્બોજા અસ્સાનં આયતન’’ન્તિઆદીનિ વિય સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિપિ આકાસાનઞ્ચાયતનં. એવમેતં ઝાનઞ્ચ આરમ્મણઞ્ચાતિ ઉભયમ્પિ અપ્પવત્તિકરણેન ચ અમનસિકરણેન ચ સમતિક્કમિત્વાવ યસ્મા ઇદં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાતબ્બં, તસ્મા ઉભયમ્પેતમેકજ્ઝં કત્વા ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મા’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અનન્તં વિઞ્ઞાણન્તિ તંયેવ ‘‘અનન્તો આકાસો’’તિ ફરિત્વા પવત્તં વિઞ્ઞાણં ‘‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ ¶ મનસિકરોન્તોતિ વુત્તં હોતિ. મનસિકારવસેન વા અનન્તં. સો હિ તં આકાસારમ્મણં વિઞ્ઞાણં અનવસેસતો મનસિકરોન્તો અનન્તં મનસિ કરોતિ.

વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ¶ સમતિક્કમ્માતિ એત્થાપિ ચ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ઝાનમ્પિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં આરમ્મણમ્પિ. આરમ્મણમ્પિ હિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિઞ્ઞાણઞ્ચં ચ તં દુતિયસ્સ આરુપ્પજ્ઝાનસ્સ આરમ્મણત્તા અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં, તથા વિઞ્ઞાણઞ્ચં ચ તં તસ્સેવ ઝાનસ્સ સઞ્જાતિહેતુત્તા સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિપિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં. એવમેતં ઝાનઞ્ચ આરમ્મણઞ્ચાતિ ઉભયમ્પિ અપ્પવત્તિકરણેન ચ અમનસિકરણેન ચ સમતિક્કમિત્વાવ યસ્મા ઇદં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાતબ્બં, તસ્મા ઉભયમ્પેતમેકજ્ઝં કત્વા ‘‘વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મા’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. નત્થિ કિઞ્ચીતિ નત્થિ નત્થિ, સુઞ્ઞં સુઞ્ઞં, વિવિત્તં વિવિત્તન્તિ એવં મનસિકરોન્તોતિ વુત્તં હોતિ.

આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ¶ સમતિક્કમ્માતિ એત્થાપિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ઝાનમ્પિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં આરમ્મણમ્પિ. આરમ્મણમ્પિ હિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ આકિઞ્ચઞ્ઞઞ્ચ તં તતિયસ્સ આરુપ્પજ્ઝાનસ્સ આરમ્મણત્તા અધિટ્ઠાનટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં, તથા આકિઞ્ચઞ્ઞઞ્ચ તં તસ્સેવ ઝાનસ્સ સઞ્જાતિહેતુત્તા સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન આયતનઞ્ચાતિપિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં. એવમેતં ઝાનઞ્ચ આરમ્મણઞ્ચાતિ ઉભયમ્પિ અપ્પવત્તિકરણેન ચ અમનસિકરણેન ચ સમતિક્કમિત્વાવ યસ્મા ઇદં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાતબ્બં, તસ્મા ઉભયમ્પેતમેકજ્ઝં કત્વા ‘‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મા’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધકથા હેટ્ઠા કથિતાવ.

‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદિકા સત્ત વિમોક્ખા પચ્ચનીકધમ્મેહિ સુટ્ઠુ વિમુચ્ચનટ્ઠેન આરમ્મણે અભિરતિવસેન સુટ્ઠુ મુચ્ચનટ્ઠેન ચ વિમોક્ખા, નિરોધસમાપત્તિ પન ચિત્તચેતસિકેહિ વિમુત્તટ્ઠેન વિમોક્ખો. સમાપત્તિસમાપન્નસમયે વિમુત્તો હોતિ, વુટ્ઠિતસમયે અવિમુત્તો હોતીતિ સમયવિમોક્ખો. સમુચ્છેદવિમુત્તિવસેન અચ્ચન્તવિમુત્તત્તા અરિયમગ્ગા, પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિવસેન અચ્ચન્તવિમુત્તત્તા સામઞ્ઞફલાનિ, નિસ્સરણવિમુત્તિવસેન અચ્ચન્તવિમુત્તત્તા નિબ્બાનં અસમયવિમોક્ખો. તથા સામયિકાસામયિકવિમોક્ખા.

પમાદં આગમ્મ પરિહાયતીતિ કુપ્પો. તથા ન પરિહાયતીતિ અકુપ્પો. લોકાય સંવત્તતીતિ ¶ લોકિયો. અરિયમગ્ગા લોકં ઉત્તરન્તીતિ લોકુત્તરા, સામઞ્ઞફલાનિ નિબ્બાનઞ્ચ લોકતો ઉત્તિણ્ણાતિ લોકુત્તરા. આદિત્તં અયોગુળં મક્ખિકા વિય તેજુસ્સદં લોકુત્તરં ધમ્મં આસવા નાલમ્બન્તીતિ અનાસવો. રૂપપ્પટિસઞ્ઞુત્તોતિ ¶ રૂપજ્ઝાનાનિ. અરૂપપ્પટિસઞ્ઞુત્તોતિ અરૂપસમાપત્તિયો. તણ્હાય આલમ્બિતો પણિહિતો. અનાલમ્બિતો અપ્પણિહિતો. મગ્ગફલાનિ એકારમ્મણત્તા એકનિટ્ઠત્તા ચ એકત્તવિમોક્ખો, નિબ્બાનં અદુતિયત્તા એકત્તવિમોક્ખો, આરમ્મણનાનત્તા વિપાકનાનત્તા ચ નાનત્તવિમોક્ખો.

૨૧૪. સિયાતિ ભવેય્ય, દસ હોન્તીતિ ચ એકો હોતીતિ ચ ભવેય્યાતિ અત્થો. ‘‘સિયા’’તિ ચ એતં વિધિવચનં, ન પુચ્છાવચનં. વત્થુવસેનાતિ નિચ્ચસઞ્ઞાદિદસવત્થુવસેન દસ હોન્તિ. પરિયાયેનાતિ વિમુચ્ચનપરિયાયેન ¶ એકો હોતિ. સિયાતિ કથઞ્ચ સિયાતિ યં વા સિયાતિ વિહિતં, તં કથં સિયાતિ પુચ્છતિ. અનિચ્ચાનુપસ્સનઞાણન્તિ સમાસપદં. અનિચ્ચાનુપસ્સનાઞાણન્તિ વા પાઠો. તથા સેસેસુપિ. નિચ્ચતો સઞ્ઞાયાતિ નિચ્ચતો પવત્તાય સઞ્ઞાય, ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ પવત્તાય સઞ્ઞાયાતિ અત્થો. એસ નયો સુખતો અત્તતો નિમિત્તતો સઞ્ઞાયાતિ એત્થાપિ. નિમિત્તતોતિ ચ નિચ્ચનિમિત્તતો. નન્દિયા સઞ્ઞાયાતિ નન્દિવસેન પવત્તાય સઞ્ઞાય, નન્દિસમ્પયુત્તાય સઞ્ઞાયાતિ અત્થો. એસ નયો રાગતો સમુદયતો આદાનતો પણિધિતો અભિનિવેસતો સઞ્ઞાયાતિ એત્થાપિ. યસ્મા પન ખયવયવિપરિણામાનુપસ્સના તિસ્સો અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનં બલવભાવાય બલવપચ્ચયભૂતા ભઙ્ગાનુપસ્સનાવિસેસા. ભઙ્ગદસ્સનેન હિ અનિચ્ચાનુપસ્સના બલવતી હોતિ. અનિચ્ચાનુપસ્સનાય ચ બલવતિયા જાતાય ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૫) દુક્ખાનત્તાનુપસ્સનાપિ બલવતિયો હોન્તિ. તસ્મા અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીસુ વુત્તાસુ તાપિ તિસ્સો વુત્તાવ હોન્તિ. યસ્મા ચ સુઞ્ઞતાનુપસ્સના ‘‘અભિનિવેસતો સઞ્ઞાય મુચ્ચતી’’તિ વચનેનેવ સારાદાનાભિનિવેસસમ્મોહાભિનિવેસઆલયાભિનિવેસસઞ્ઞોગાભિનિવેસતો સઞ્ઞાય મુચ્ચતીતિ વુત્તમેવ હોતિ, અભિનિવેસાભાવેનેવ અપ્પટિસઙ્ખાતો સઞ્ઞાય મુચ્ચતીતિ વુત્તમેવ હોતિ, તસ્મા અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાદયો પઞ્ચપિ અનુપસ્સના ન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. એવં અટ્ઠારસસુ મહાવિપસ્સનાસુ એતા અટ્ઠ અનુપસ્સના અવત્વા દસેવ અનુપસ્સના વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

૨૧૫. અનિચ્ચાનુપસ્સના યથાભૂતં ઞાણન્તિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાયેવ યથાભૂતઞાણં. ઉભયમ્પિ પચ્ચત્તવચનં. યથાભૂતઞાણન્તિ ઞાણત્થો વુત્તો. એવં સેસેસુપિ. સમ્મોહા અઞ્ઞાણાતિ સમ્મોહભૂતા અઞ્ઞાણા. મુચ્ચતીતિ વિમોક્ખત્થો વુત્તો.

૨૧૬. અનિચ્ચાનુપસ્સના ¶ અનુત્તરં સીતિભાવઞાણન્તિ એત્થ સાસનેયેવ સબ્ભાવતો ઉત્તમટ્ઠેન અનુત્તરં, અનુત્તરસ્સ પચ્ચયત્તા વા અનુત્તરં, સીતિભાવો એવ ઞાણં સીતિભાવઞાણં. તં અનિચ્ચાનુપસ્સનાસઙ્ખાતં ¶ અનુત્તરં સીતિભાવઞાણં. ‘‘છહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ ભબ્બો ¶ અનુત્તરં સીતિભાવં સચ્છિકાતુ’’ન્તિ (અ. નિ. ૬.૮૫) એત્થ નિબ્બાનં અનુત્તરો સીતિભાવો નામ. ઇધ પન વિપસ્સના અનુત્તરો સીતિભાવો. નિચ્ચતો સન્તાપપરિળાહદરથા મુચ્ચતીતિ એત્થાપિ ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ પવત્તકિલેસા એવ ઇધ ચામુત્ર ચ સન્તાપનટ્ઠેન સન્તાપો, પરિદહનટ્ઠેન પરિળાહો, ઉણ્હટ્ઠેન દરથોતિ વુચ્ચન્તિ.

૨૧૭. નેક્ખમ્મં ઝાયતીતિ ઝાનન્તિઆદયો હેટ્ઠા વુત્તત્થા. નેક્ખમ્માદીનિ ચેત્થ અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બેધભાગિયાનેવ.

૨૧૮. અનુપાદા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ ઇધ વિપસ્સનાયેવ. ‘‘એતદત્થા કથા, એતદત્થા મન્તના, યદિદં અનુપાદા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખો’’તિ (પરિ. ૩૬૬; અ. નિ. ૩.૬૮) એત્થ પન નિબ્બાનં અનુપાદા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખો. કતિહુપાદાનેહીતિ કતિહિ ઉપાદાનેહિ. કતમા એકુપાદાનાતિ કતમતો એકુપાદાનતો. ઇદં એકુપાદાનાતિ ઇતો એકતો ઉપાદાનતો. ઇદન્તિ પુબ્બઞાણાપેક્ખં વા. ઉપાદાનતો મુચ્ચનેસુ યસ્મા આદિતો સઙ્ખારાનં ઉદયબ્બયં પસ્સિત્વા પસ્સિત્વા અનિચ્ચાનુપસ્સનાય વિપસ્સતિ, પચ્છા સઙ્ખારાનં ભઙ્ગમેવ પસ્સિત્વા અનિમિત્તાનુપસ્સનાય વિપસ્સતિ. અનિચ્ચાનુપસ્સનાવિસેસોયેવ હિ અનિમિત્તાનુપસ્સના. સઙ્ખારાનં ઉદયબ્બયદસ્સનેન ચ ભઙ્ગદસ્સનેન ચ અત્તાભાવો પાકટો હોતિ. તેન દિટ્ઠુપાદાનસ્સ ચ અત્તવાદુપાદાનસ્સ ચ પહાનં હોતિ. દિટ્ઠિપ્પહાનેનેવ ચ ‘‘સીલબ્બતેન અત્તા સુજ્ઝતી’’તિ દસ્સનસ્સ અભાવતો સીલબ્બતુપાદાનસ્સ પહાનં હોતિ. યસ્મા ચ અનત્તાનુપસ્સનાય ઉજુકમેવ અત્તાભાવં પસ્સતિ, અનત્તાનુપસ્સનાવિસેસોયેવ ચ સુઞ્ઞતાનુપસ્સના, તસ્મા ઇમાનિ ચત્તારિ ઞાણાનિ દિટ્ઠુપાદાનાદીહિ તીહિ ઉપાદાનેહિ મુચ્ચન્તિ. દુક્ખાનુપસ્સનાદીનંયેવ પન ચતસ્સન્નં તણ્હાય ઉજુવિપચ્ચનીકત્તા અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનં ચતસ્સન્નં કામુપાદાનતો મુચ્ચનં ન વુત્તં. યસ્મા આદિતો દુક્ખાનુપસ્સનાય ‘‘સઙ્ખારા દુક્ખા’’તિ પસ્સતો પચ્છા અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાય ચ ‘‘સઙ્ખારા દુક્ખા’’તિ પસ્સતો સઙ્ખારાનં પત્થના પહીયતિ. દુક્ખાનુપસ્સનાવિસેસોયેવ હિ અપ્પણિહિતાનુપસ્સના. યસ્મા ચ સઙ્ખારેસુ નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નિબ્બિન્દન્તસ્સ વિરાગાનુપસ્સનાય ¶ વિરજ્જન્તસ્સ સઙ્ખારાનં પત્થના પહીયતિ, તસ્મા ઇમાનિ ચત્તારિ ઞાણાનિ કામુપાદાનતો મુચ્ચન્તિ. યસ્મા નિરોધાનુપસ્સનાય કિલેસે નિરોધેતિ, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય કિલેસે ¶ પરિચ્ચજતિ, તસ્મા ઇમાનિ દ્વે ઞાણાનિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ મુચ્ચન્તીતિ એવં સભાવનાનત્તેન ચ આકારનાનત્તેન ચ અટ્ઠસટ્ઠિ વિમોક્ખા નિદ્દિટ્ઠા.

૨૧૯. ઇદાનિ ¶ આદિતો ઉદ્દિટ્ઠાનં તિણ્ણં વિમોક્ખાનં મુખાનિ દસ્સેત્વા વિમોક્ખમુખપુબ્બઙ્ગમં ઇન્દ્રિયવિસેસં પુગ્ગલવિસેસઞ્ચ દસ્સેતુકામો તીણિ ખો પનિમાનીતિઆદિમાહ. તત્થ વિમોક્ખમુખાનીતિ તિણ્ણં વિમોક્ખાનં મુખાનિ. લોકનિય્યાનાય સંવત્તન્તીતિ તેધાતુકલોકતો નિય્યાનાય નિગ્ગમનાય સંવત્તન્તિ. સબ્બસઙ્ખારે પરિચ્છેદપરિવટુમતો સમનુપસ્સનતાયાતિ સબ્બેસં સઙ્ખારાનં ઉદયબ્બયવસેન પરિચ્છેદતો ચેવ પરિવટુમતો ચ સમનુપસ્સનતાય. લોકનિય્યાનં હોતીતિ પાઠસેસો. અનિચ્ચાનુપસ્સના હિ ઉદયતો પુબ્બે સઙ્ખારા નત્થીતિ પરિચ્છિન્દિત્વા તેસં ગતિં સમન્નેસમાના વયતો પરં ન ગચ્છન્તિ, એત્થેવ અન્તરધાયન્તીતિ પરિવટુમતો પરિયન્તતો સમનુપસ્સતિ. સબ્બસઙ્ખારા હિ ઉદયેન પુબ્બન્તપરિચ્છિન્ના, વયેન અપરન્તપરિચ્છિન્ના. અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા ચિત્તસમ્પક્ખન્દનતાયાતિ વિપસ્સનાક્ખણેપિ નિબ્બાનનિન્નતાય અનિમિત્તાકારેન ઉપટ્ઠાનતો અનિમિત્તસઙ્ખાતાય નિબ્બાનધાતુયા ચિત્તપવિસનતાય ચ લોકનિય્યાનં હોતિ. મનોસમુત્તેજનતાયાતિ ચિત્તસંવેજનતાય. દુક્ખાનુપસ્સનાય હિ સઙ્ખારેસુ ચિત્તં સંવિજ્જતિ. અપ્પણિહિતાય ચ ધાતુયાતિ વિપસ્સનાક્ખણેપિ નિબ્બાનનિન્નતાય અપ્પણિહિતાકારેન ઉપટ્ઠાનતો અપ્પણિહિતસઙ્ખાતાય નિબ્બાનધાતુયા. સબ્બધમ્મેતિ નિબ્બાનસ્સ અવિપસ્સનુપગત્તેપિ અનત્તસભાવસબ્ભાવતો ‘‘સબ્બસઙ્ખારે’’તિ અવત્વા ‘‘સબ્બધમ્મે’’તિ વુત્તં. પરતો સમનુપસ્સનતાયાતિ પચ્ચયાયત્તત્તા અવસતાય અવિધેય્યતાય ચ ‘‘નાહં ન મમ’’ન્તિ એવં અનત્તતો સમનુપસ્સનતાય. સુઞ્ઞતાય ચ ધાતુયાતિ વિપસ્સનાક્ખણેપિ નિબ્બાનનિન્નતાય સુઞ્ઞતાકારેન ઉપટ્ઠાનતો સુઞ્ઞતાસઙ્ખાતાય નિબ્બાનધાતુયા. ઇતિ ઇમાનિ તીણિ વચનાનિ અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાનુપસ્સનાનં વસેન વુત્તાનિ. તેનેવ તદનન્તરં અનિચ્ચતો મનસિકરોતોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ખયતોતિ ખીયનતો. ભયતોતિ સભયતો. સુઞ્ઞતોતિ અત્તરહિતતો.

અધિમોક્ખબહુલન્તિ ¶ અનિચ્ચાનુપસ્સનાય ‘‘ખણભઙ્ગવસેન સઙ્ખારા ભિજ્જન્તી’’તિ સદ્ધાય પટિપન્નસ્સ પચ્ચક્ખતો ખણભઙ્ગદસ્સનેન ‘‘સચ્ચં વતાહ ભગવા’’તિ ભગવતિ સદ્ધાય સદ્ધાબહુલં ચિત્તં હોતિ. અથ વા પચ્ચુપ્પન્નાનં પદેસસઙ્ખારાનં અનિચ્ચતં પસ્સિત્વા ‘‘એવં અનિચ્ચા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ના સબ્બે સઙ્ખારા’’તિ અધિમુચ્ચનતો અધિમોક્ખબહુલં ચિત્તં હોતિ. પસ્સદ્ધિબહુલન્તિ દુક્ખાનુપસ્સનાય ચિત્તક્ખોભકરાય પણિધિયા પજહનતો ચિત્તદરથાભાવેન પસ્સદ્ધિબહુલં ચિત્તં હોતિ. અથ વા દુક્ખાનુપસ્સનાય સંવેગજનનતો સંવિગ્ગસ્સ ¶ ચ યોનિસો પદહનતો વિક્ખેપાભાવેન પસ્સદ્ધિબહુલં ¶ ચિત્તં હોતિ. વેદબહુલન્તિ અનત્તાનુપસ્સનાય બાહિરકેહિ અદિટ્ઠં ગમ્ભીરં અનત્તલક્ખણં પસ્સતો ઞાણબહુલં ચિત્તં હોતિ. અથ વા ‘‘સદેવકેન લોકેન અદિટ્ઠં અનત્તલક્ખણં દિટ્ઠ’’ન્તિ તુટ્ઠસ્સ તુટ્ઠિબહુલં ચિત્તં હોતિ.

અધિમોક્ખબહુલો સદ્ધિન્દ્રિયં પટિલભતીતિ પુબ્બભાગે અધિમોક્ખો બહુલં પવત્તમાનો ભાવનાપારિપૂરિયા સદ્ધિન્દ્રિયં નામ હોતિ, તં સો પટિલભતિ નામ. પસ્સદ્ધિબહુલો સમાધિન્દ્રિયં પટિલભતીતિ પુબ્બભાગે પસ્સદ્ધિબહુલસ્સ ‘‘પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૭૩; અ. નિ. ૫.૨૬) વચનતો ભાવનાપારિપૂરિયા પસ્સદ્ધિપચ્ચયા સમાધિન્દ્રિયં હોતિ, તં સો પટિલભતિ નામ. વેદબહુલો પઞ્ઞિન્દ્રિયં પટિલભતીતિ પુબ્બભાગે વેદો બહુલં પવત્તમાનો ભાવનાપારિપૂરિયા પઞ્ઞિન્દ્રિયં નામ હોતિ, તં સો પટિલભતિ નામ.

આધિપતેય્યં હોતીતિ છન્દાદિકે અધિપતિભૂતેપિ સકિચ્ચનિપ્ફાદનવસેન અધિપતિ હોતિ પધાનો હોતિ. ભાવનાયાતિ ભુમ્મવચનં, ઉપરૂપરિ ભાવનત્થાય વા. તદન્વયા હોન્તીતિ તં અનુગામિની તં અનુવત્તિની હોન્તિ. સહજાતપચ્ચયા હોન્તીતિ ઉપ્પજ્જમાના ચ સહઉપ્પાદનભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ પકાસસ્સ પદીપો વિય. અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપ્પાદનુપત્થમ્ભનભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞૂપત્થમ્ભકં તિદણ્ડં વિય. નિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ અધિટ્ઠાનાકારેન નિસ્સયાકારેન ચ ઉપકારકા હોન્તિ તરુચિત્તકમ્માનં પથવીપટાદિ વિય. સમ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તીતિ એકવત્થુકએકારમ્મણએકુપ્પાદએકનિરોધસઙ્ખાતેન સમ્પયુત્તભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ.

૨૨૦. પટિવેધકાલેતિ ¶ મગ્ગક્ખણે સચ્ચપટિવેધકાલે. પઞ્ઞિન્દ્રિયં આધિપતેય્યં હોતીતિ મગ્ગક્ખણે નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા સચ્ચદસ્સનકિચ્ચકરણવસેન ચ કિલેસપ્પહાનકિચ્ચકરણવસેન ચ પઞ્ઞિન્દ્રિયમેવ જેટ્ઠકં હોતિ. પટિવેધાયાતિ સચ્ચપટિવિજ્ઝનત્થાય. એકરસાતિ વિમુત્તિરસેન. દસ્સનટ્ઠેનાતિ સચ્ચદસ્સનટ્ઠેન. એવં પટિવિજ્ઝન્તોપિ ભાવેતિ, ભાવેન્તોપિ પટિવિજ્ઝતીતિ મગ્ગક્ખણે સકિંયેવ ભાવનાય ચ પટિવેધસ્સ ચ સબ્ભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. અનત્તાનુપસ્સનાય વિપસ્સનાક્ખણેપિ પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સેવ આધિપતેય્યત્તા ‘‘પટિવેધકાલેપી’’તિ અપિસદ્દો પયુત્તો.

૨૨૧. અનિચ્ચતો ¶ મનસિકરોતો કતમિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતીતિઆદિ ઇન્દ્રિયવિસેસેન પુગ્ગલવિસેસં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ અધિમત્તન્તિ અધિકં. તત્થ સદ્ધિન્દ્રિયસમાધિન્દ્રિયપઞ્ઞિન્દ્રિયાનં અધિમત્તતા સઙ્ખારુપેક્ખાય ¶ વેદિતબ્બા. સદ્ધાવિમુત્તોતિ એત્થ અવિસેસેત્વા વુત્તેપિ ઉપરિ વિસેસેત્વા વુત્તત્તા સોતાપત્તિમગ્ગં ઠપેત્વા સેસેસુ સત્તસુ ઠાનેસુ સદ્ધાવિમુત્તોતિ વુત્તં હોતિ. સદ્ધાવિમુત્તો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમત્તત્તા હોતિ, ન સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમત્તત્તા સબ્બત્થ સદ્ધાવિમુત્તોતિપિ વુત્તં હોતિ. સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમત્તત્તાયેવ સેસેસુ સમાધિન્દ્રિયપઞ્ઞિન્દ્રિયાધિમત્તત્તેપિ સતિ સદ્ધાવિમુત્તોયેવ નામ હોતીતિ વદન્તિ. કાયસક્ખી હોતીતિ અટ્ઠસુપિ ઠાનેસુ કાયસક્ખી નામ હોતિ. દિટ્ઠિપ્પત્તો હોતીતિ સદ્ધાવિમુત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

સદ્દહન્તો વિમુત્તોતિ સદ્ધાવિમુત્તોતિ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમત્તત્તા સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે સદ્દહન્તો ચતૂસુપિ ફલક્ખણેસુ વિમુત્તોતિ સદ્ધાવિમુત્તોતિ વુત્તં હોતિ. ઉપરિમગ્ગત્તયક્ખણે સદ્ધાવિમુત્તત્તં ઇદાનિ વક્ખતિ. સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે પન સદ્ધાનુસારિત્તં પચ્છા વક્ખતિ. ફુટ્ઠત્તા સચ્છિકતોતિ કાયસક્ખીતિ સુક્ખવિપસ્સકત્તે સતિ ઉપચારજ્ઝાનફસ્સસ્સ રૂપારૂપજ્ઝાનલાભિત્તે સતિ રૂપારૂપજ્ઝાનફસ્સસ્સ ફુટ્ઠત્તા નિબ્બાનં સચ્છિકતોતિ કાયસક્ખી, નામકાયેન વુત્તપ્પકારે ઝાનફસ્સે ચ નિબ્બાને ચ સક્ખીતિ વુત્તં હોતિ. દિટ્ઠત્તા પત્તોતિ દિટ્ઠિપ્પત્તોતિ સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે સમ્પયુત્તેન પઞ્ઞિન્દ્રિયેન પઠમં નિબ્બાનસ્સ દિટ્ઠત્તા પચ્છા સોતાપત્તિફલાદિવસેન નિબ્બાનં પત્તોતિ દિટ્ઠિપ્પત્તો, પઞ્ઞિન્દ્રિયસઙ્ખાતાય દિટ્ઠિયા ¶ નિબ્બાનં પત્તોતિ વુત્તં હોતિ. સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે પન ધમ્માનુસારિત્તં પચ્છા વક્ખતિ. સદ્દહન્તો વિમુચ્ચતીતિ સદ્ધાવિમુત્તોતિ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમત્તત્તા સકદાગામિઅનાગામિઅરહત્તમગ્ગક્ખણેસુ સદ્દહન્તો વિમુચ્ચતીતિ સદ્ધાવિમુત્તો. એત્થ વિમુચ્ચમાનોપિ આસંસાય ભૂતવચનવસેન ‘‘વિમુત્તો’’તિ વુત્તો. ઝાનફસ્સન્તિ તિવિધં ઝાનફસ્સં. ‘‘ઝાનફસ્સ’’ન્તિઆદીનિ ‘‘દુક્ખા સઙ્ખારા’’તિઆદીનિ ચ પઠમં વુત્તં દ્વયમેવ વિસેસેત્વા વુત્તાનિ. ઞાતં હોતીતિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનિ. એત્થ ચ ઝાનલાભી પુગ્ગલો સમાધિન્દ્રિયસ્સ અનુકૂલાય દુક્ખાનુપસ્સનાય એવ વુટ્ઠહિત્વા મગ્ગફલાનિ પાપુણાતીતિ આચરિયાનં અધિપ્પાયો.

સિયાતિ સિયું, ભવેય્યુન્તિ અત્થો. ‘‘સિયા’’તિ એતં વિધિવચનમેવ. તયો પુગ્ગલાતિ વિપસ્સનાનિયમેન ઇન્દ્રિયનિયમેન ચ વુત્તા તયો પુગ્ગલા. વત્થુવસેનાતિ તીસુ અનુપસ્સનાસુ એકેકઇન્દ્રિયવત્થુવસેન. પરિયાયેનાતિ તેનેવ પરિયાયેન. ઇમિના વારેન કિં દસ્સિતં હોતિ ¶ ? હેટ્ઠા ¶ એકેકિસ્સા અનુપસ્સનાય એકેકસ્સ ઇન્દ્રિયસ્સ આધિપચ્ચં યેભુય્યવસેન વુત્તન્તિ ચ, કદાચિ તીસુપિ અનુપસ્સનાસુ એકેકસ્સેવ ઇન્દ્રિયસ્સ આધિપચ્ચં હોતીતિ ચ દસ્સિતં હોતિ. અથ વા પુબ્બભાગવિપસ્સનાક્ખણે તિસ્સન્નમ્પિ અનુપસ્સનાનં સબ્ભાવતો તાસુ પુબ્બભાગવિપસ્સનાસુ તેસં તેસં ઇન્દ્રિયાનં આધિપચ્ચં અપેક્ખિત્વા મગ્ગફલક્ખણેસુ સદ્ધાવિમુત્તાદીનિ નામાનિ હોન્તીતિ. એવઞ્હિ વુચ્ચમાને હેટ્ઠા વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાય ઉપરિ ચ કતો ઇન્દ્રિયાધિપચ્ચપુગ્ગલનિયમો સુકતોયેવ નિચ્ચલોયેવ ચ હોતિ. અનન્તરવારે સિયાતિ અઞ્ઞોયેવાતિ એવં સિયાતિ અત્થો. એત્થ પુબ્બે વુત્તોયેવ નિયમો.

ઇદાનિ મગ્ગફલવસેન પુગ્ગલવિસેસં વિભજિત્વા દસ્સેતું અનિચ્ચતો મનસિકરોતો…પે… સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલભતીતિઆદિમાહ. તત્થ સદ્ધં અનુસ્સરતિ અનુગચ્છતિ, સદ્ધાય વા નિબ્બાનં અનુસ્સરતિ અનુગચ્છતીતિ સદ્ધાનુસારી. સચ્છિકતન્તિ પચ્ચક્ખકતં. અરહત્તન્તિ અરહત્તફલં. પઞ્ઞાસઙ્ખાતં ધમ્મં અનુસ્સરતિ, તેન વા ધમ્મેન નિબ્બાનં અનુસ્સરતીતિ ધમ્માનુસારી.

૨૨૨. પુન ¶ અપરેહિ પરિયાયેહિ ઇન્દ્રિયત્તયવિસેસેન પુગ્ગલવિસેસં વણ્ણેતુકામો યે હિ કેચીતિઆદિમાહ. તત્થ ભાવિતા વાતિ અતીતે ભાવયિંસુ વા. ભાવેન્તિ વાતિ પચ્ચુપ્પન્ને. ભાવિસ્સન્તિ વાતિ અનાગતે. અધિગતા વાતિઆદિ એકેકન્તિકં પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ અત્થવિવરણત્થં વુત્તં. ફસ્સિતા વાતિ ઞાણફુસનાય ફુસિંસુ વા. વસિપ્પત્તાતિ ઇસ્સરભાવં પત્તા. પારમિપ્પત્તાતિ વોસાનં પત્તા. વેસારજ્જપ્પત્તાતિ વિસારદભાવં પત્તા. સબ્બત્થ સદ્ધાવિમુત્તાદયો હેટ્ઠા વુત્તક્ખણેસુયેવ, સતિપટ્ઠાનાદયો મગ્ગક્ખણેયેવ. અટ્ઠ વિમોક્ખેતિ ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદિકે (પટિ. મ. ૧.૨૦૯; ધ. સ. ૨૪૮) પટિસમ્ભિદામગ્ગપ્પત્તિયા એવ પત્તા.

તિસ્સો સિક્ખાતિ અધિસીલસિક્ખા અધિચિત્તસિક્ખા અધિપઞ્ઞાસિક્ખા મગ્ગપ્પત્તા એવ સિક્ખમાના. દુક્ખં પરિજાનન્તીતિઆદીનિ મગ્ગક્ખણેયેવ. પરિઞ્ઞાપટિવેધં પટિવિજ્ઝતીતિ પરિઞ્ઞાપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, પરિઞ્ઞાય પટિવિજ્ઝિતબ્બન્તિ વા પરિઞ્ઞાપટિવેધં. એવં સેસેસુપિ. સબ્બધમ્માદીહિ વિસેસેત્વા અભિઞ્ઞાપટિવેધાદયો વુત્તા. સચ્છિકિરિયાપટિવેધો પન મગ્ગક્ખણેયેવ નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણઞાણસિદ્ધિવસેન ¶ વેદિતબ્બોતિ. એવમિધ પઞ્ચ અરિયપુગ્ગલા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ, ઉભતોભાગવિમુત્તો ચ પઞ્ઞાવિમુત્તો ચાતિ ઇમે દ્વે અનિદ્દિટ્ઠા. અઞ્ઞત્થ (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૭૩) પન ‘‘યો પન દુક્ખતો મનસિકરોન્તો પસ્સદ્ધિબહુલો સમાધિન્દ્રિયં ¶ પટિલભતિ, સો સબ્બત્થ કાયસક્ખી નામ હોતિ, અરૂપજ્ઝાનં પન પત્વા અગ્ગફલં પત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ હોતિ. યો પન અનત્તતો મનસિકરોન્તો વેદબહુલો પઞ્ઞિન્દ્રિયં પટિલભતિ, સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે ધમ્માનુસારી હોતિ, છસુ ઠાનેસુ દિટ્ઠિપ્પત્તો, અગ્ગફલે પઞ્ઞાવિમુત્તો’’તિ વુત્તં. તે ઇધ કાયસક્ખિદિટ્ઠિપ્પત્તેહિયેવ સઙ્ગહિતા. અત્થતો પન અરૂપજ્ઝાનેન ચેવ અરિયમગ્ગેન ચાતિ ઉભતોભાગેન વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો. પજાનન્તો વિમુત્તોતિ પઞ્ઞાવિમુત્તોતિ. એત્તાવતા ઇન્દ્રિયપુગ્ગલવિસેસા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ.

૨૨૩-૨૨૬. ઇદાનિ વિમોક્ખપુબ્બઙ્ગમમેવ વિમોક્ખવિસેસં પુગ્ગલવિસેસઞ્ચ દસ્સેતુકામો અનિચ્ચતો મનસિકરોતોતિઆદિમાહ. તત્થ દ્વે વિમોક્ખાતિ અપ્પણિહિતસુઞ્ઞતવિમોક્ખા. અનિચ્ચાનુપસ્સનાગમનવસેન હિ અનિમિત્તવિમોક્ખોતિ લદ્ધનામો મગ્ગો રાગદોસમોહપણિધીનં અભાવા ¶ સગુણતો ચ તેસંયેવ પણિધીનં અભાવા અપ્પણિહિતન્તિ લદ્ધનામં નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોતીતિ આરમ્મણતો ચ અપ્પણિહિતવિમોક્ખોતિ નામમ્પિ લભતિ. તથા રાગદોસમોહેહિ સુઞ્ઞત્તા સગુણતો ચ રાગાદીહિયેવ સુઞ્ઞત્તા સુઞ્ઞતન્તિ લદ્ધનામં નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોતીતિ આરમ્મણતો ચ સુઞ્ઞતવિમોક્ખોતિ નામમ્પિ લભતિ. તસ્મા તે દ્વે વિમોક્ખા અનિમિત્તવિમોક્ખન્વયા નામ હોન્તિ. અનિમિત્તમગ્ગતો અનઞ્ઞેપિ અટ્ઠન્નં મગ્ગઙ્ગાનં એકેકસ્સ મગ્ગઙ્ગસ્સ વસેન સહજાતાદિપચ્ચયા ચ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. પુન દ્વે વિમોક્ખાતિ સુઞ્ઞતાનિમિત્તવિમોક્ખા. દુક્ખાનુપસ્સનાગમનવસેન હિ અપ્પણિહિતવિમોક્ખોતિ લદ્ધનામો મગ્ગો રૂપનિમિત્તાદીનં રાગનિમિત્તાદીનં નિચ્ચનિમિત્તાદીનઞ્ચ અભાવા સગુણતો ચ તેસંયેવ નિમિત્તાનં અભાવા અનિમિત્તસઙ્ખાતં નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોતીતિ આરમ્મણતો ચ અનિમિત્તવિમોક્ખોતિ નામમ્પિ લભતિ. સેસં વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં. પુન દ્વે વિમોક્ખાતિ અનિમિત્તઅપ્પણિહિતવિમોક્ખા. યોજના પનેત્થ વુત્તનયા એવ.

પટિવેધકાલેતિ ઇન્દ્રિયાનં વુત્તક્કમેનેવ વુત્તં. મગ્ગક્ખણં પન મુઞ્ચિત્વા વિપસ્સનાક્ખણે વિમોક્ખો નામ નત્થિ ¶ . પઠમં વુત્તોયેવ પન મગ્ગવિમોક્ખો ‘‘પટિવેધકાલે’’તિ વચનેન વિસેસેત્વા દસ્સિતો. ‘‘યો ચાયં પુગ્ગલો સદ્ધાવિમુત્તો’’તિઆદિકા દ્વે વારા ચ ‘‘અનિચ્ચતો મનસિકરોન્તો સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલભતી’’તિઆદિકો વારો ચ સઙ્ખિત્તો, વિમોક્ખવસેન પન યોજેત્વા વિત્થારતો વેદિતબ્બો. યે હિ કેચિ નેક્ખમ્મન્તિઆદિકો વારો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ. એત્તાવતા વિમોક્ખપુગ્ગલવિસેસા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તીતિ.

૨૨૭. પુન ¶ વિમોક્ખમુખાનિ ચ વિમોક્ખે ચ અનેકધા નિદ્દિસિતુકામો અનિચ્ચતો મનસિકરોન્તોતિઆદિમાહ. તત્થ યથાભૂતન્તિ યથાસભાવેન. જાનાતીતિ ઞાણેન જાનાતિ. પસ્સતીતિ તેનેવ ઞાણેન ચક્ખુના વિય પસ્સતિ. તદન્વયેનાતિ તદનુગમનેન, તસ્સ પચ્ચક્ખતો ઞાણેન દિટ્ઠસ્સ અનુગમનેનાતિ અત્થો. કઙ્ખા પહીયતીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચાનિચ્ચકઙ્ખા, ઇતરાહિ ઇતરકઙ્ખા. નિમિત્તન્તિ સન્તતિઘનવિનિબ્ભોગેન નિચ્ચસઞ્ઞાય પહીનત્તા આરમ્મણભૂતં સઙ્ખારનિમિત્તં યથાભૂતં જાનાતિ. તેન વુચ્ચતિ સમ્માદસ્સનન્તિ તેન યથાભૂતજાનનેન તં ઞાણં ‘‘સમ્માદસ્સન’’ન્તિ ¶ વુચ્ચતિ. પવત્તન્તિ દુક્ખપ્પત્તાકારે સુખસઞ્ઞં ઉગ્ઘાટેત્વા સુખસઞ્ઞાય પહાનેન પણિધિસઙ્ખાતાય તણ્હાય પહીનત્તા સુખસમ્મતમ્પિ વિપાકપવત્તં યથાભૂતં જાનાતિ. નિમિત્તઞ્ચ પવત્તઞ્ચાતિ નાનાધાતુમનસિકારસમ્ભવેન સમૂહઘનવિનિબ્ભોગેન ઉભયથાપિ અત્તસઞ્ઞાય પહીનત્તા સઙ્ખારનિમિત્તઞ્ચ વિપાકપવત્તઞ્ચ યથાભૂતં જાનાતિ. યઞ્ચ યથાભૂતં ઞાણન્તિઆદિત્તયં ઇદાનિ વુત્તમેવ, ન અઞ્ઞં. ભયતો ઉપટ્ઠાતીતિ નિચ્ચસુખઅત્તાભાવદસ્સનતો યથાક્કમં તં તં ભયતો ઉપટ્ઠાતિ. યા ચ ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞાતિઆદિના ‘‘ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાઞાણં ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણં ભયતુપટ્ઠાનઞાણં આદીનવાનુપસ્સનાઞાણં નિબ્બિદાનુપસ્સનાઞાણં મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાઞાણં સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં અનુલોમઞાણ’’ન્તિ વુત્તેસુ પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિસઙ્ખાતેસુ નવસુ વિપસ્સનાઞાણેસુ ભયતુપટ્ઠાનસમ્બન્ધેન અવત્થાભેદેન ભિન્નાનિ એકટ્ઠાનિ તીણિ ઞાણાનિ વુત્તાનિ, ન સેસાનિ.

પુન તીસુ અનુપસ્સનાસુ અન્તે ઠિતાય અનન્તરાય અનત્તાનુપસ્સનાય ¶ સમ્બન્ધેન તાય સહ સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાય એકટ્ઠતં દસ્સેતું યા ચ અનત્તાનુપસ્સના યા ચ સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાતિઆદિમાહ. ઇમાનિ હિ દ્વે ઞાણાનિ અત્થતો એકમેવ, અવત્થાભેદેન પન ભિન્નાનિ. યથા ચ ઇમાનિ, તથા અનિચ્ચાનુપસ્સના ચ અનિમિત્તાનુપસ્સના ચ અત્થતો એકમેવ ઞાણં, દુક્ખાનુપસ્સના ચ અપ્પણિહિતાનુપસ્સના ચ અત્થતો એકમેવ ઞાણં, કેવલં અવત્થાભેદેનેવ ભિન્નાનિ. અનત્તાનુપસ્સનાસુઞ્ઞતાનુપસ્સનાનઞ્ચ એકટ્ઠતાય વુત્તાય તેસં દ્વિન્નં દ્વિન્નમ્પિ ઞાણાનં એકલક્ખણત્તા એકટ્ઠતા વુત્તાવ હોતીતિ. નિમિત્તં પટિસઙ્ખા ઞાણં ઉપ્પજ્જતીતિ ‘‘સઙ્ખારનિમિત્તં અદ્ધુવં તાવકાલિક’’ન્તિ અનિચ્ચલક્ખણવસેન જાનિત્વા ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. કામઞ્ચ ન પઠમં જાનિત્વા પચ્છા ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, વોહારવસેન પન ‘‘મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ (સં. નિ. ૪.૬૦; મ. નિ. ૧.૪૦૦; ૩.૪૨૧) વિય એવં વુચ્ચતિ. સદ્દસત્થવિદૂપિ ચ ‘‘આદિચ્ચં પાપુણિત્વા તમો વિગચ્છતી’’તિઆદીસુ વિય સમાનકાલેપિ ઇમં પદં ઇચ્છન્તિ. એકત્તનયેન વા ¶ પુરિમઞ્ચ પચ્છિમઞ્ચ એકં કત્વા એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઇમિના નયેન ઇતરસ્મિમ્પિ પદદ્વયે અત્થો વેદિતબ્બો. મુઞ્ચિતુકમ્યતાદીનં તિણ્ણં ઞાણાનં એકટ્ઠતા હેટ્ઠા વુત્તનયા એવ.

નિમિત્તા ¶ ચિત્તં વુટ્ઠાતીતિ સઙ્ખારનિમિત્તે દોસદસ્સનેન તત્થ અનલ્લીનતાય સઙ્ખારનિમિત્તા ચિત્તં વુટ્ઠાતિ નામ. અનિમિત્તે ચિત્તં પક્ખન્દતીતિ સઙ્ખારનિમિત્તપટિપક્ખેન અનિમિત્તસઙ્ખાતે નિબ્બાને તન્નિન્નતાય ચિત્તં પવિસતિ. સેસાનુપસ્સનાદ્વયેપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. નિરોધે નિબ્બાનધાતુયાતિ ઇધ વુત્તેનેવ પઠમાનુપસ્સનાદ્વયમ્પિ વુત્તમેવ હોતિ. નિરોધેતિપિ પાઠો. બહિદ્ધાવુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞાતિ વુટ્ઠાનસમ્બન્ધેન ગોત્રભુઞાણં વુત્તં. ગોત્રભૂ ધમ્માતિ ગોત્રભુઞાણમેવ. ઇતરથા હિ એકટ્ઠતા ન યુજ્જતિ. ‘‘અસઙ્ખતા ધમ્મા, અપ્પચ્ચયા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૭, ૮) વિય વા ચતુમગ્ગવસેન વા બહુવચનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. યસ્મા વિમોક્ખોતિ મગ્ગો, મગ્ગો ચ દુભતોવુટ્ઠાનો, તસ્મા તેન સમ્બન્ધેન યા ચ દુભતોવુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞાતિઆદિ વુત્તં.

૨૨૮. પુન વિમોક્ખાનં નાનાક્ખણાનં એકક્ખણપરિયાયં દસ્સેતુકામો કતિહાકારેહીતિઆદિમાહ. તત્થ આધિપતેય્યટ્ઠેનાતિ જેટ્ઠકટ્ઠેન. અધિટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ પતિટ્ઠાનટ્ઠેન. અભિનીહારટ્ઠેનાતિ વિપસ્સનાવીથિતો નીહરણટ્ઠેન. નિય્યાનટ્ઠેનાતિ નિબ્બાનુપગમનટ્ઠેન. અનિચ્ચતો મનસિકરોતોતિ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાક્ખણેયેવ ¶ . અનિમિત્તો વિમોક્ખોતિ મગ્ગક્ખણેયેવ. એસ નયો સેસેસુ. ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ ચિત્તં અધિકં કત્વા ઠાતિ, ચિત્તં પતિટ્ઠાપેતીતિ અધિપ્પાયો. ચિત્તં અભિનીહરતીતિ વિપસ્સનાવીથિતો ચિત્તં નીહરતિ. નિરોધં નિબ્બાનં નિય્યાતીતિ નિરોધસઙ્ખાતં નિબ્બાનં ઉપગચ્છતીતિ એવં આકારનાનત્તતો ચતુધા નાનાક્ખણતા દસ્સિતા.

એકક્ખણતાય સમોધાનટ્ઠેનાતિ એકજ્ઝં સમોસરણટ્ઠેન. અધિગમનટ્ઠેનાતિ વિન્દનટ્ઠેન. પટિલાભટ્ઠેનાતિ પાપુણનટ્ઠેન. પટિવેધટ્ઠેનાતિ ઞાણેન પટિવિજ્ઝનટ્ઠેન. સચ્છિકિરિયટ્ઠેનાતિ પચ્ચક્ખકરણટ્ઠેન. ફસ્સનટ્ઠેનાતિ ઞાણફુસનાય ફુસનટ્ઠેન. અભિસમયટ્ઠેનાતિ અભિમુખં સમાગમનટ્ઠેન. એત્થ ‘‘સમોધાનટ્ઠેના’’તિ મૂલપદં, સેસાનિ અધિગમવેવચનાનિ. તસ્માયેવ હિ સબ્બેસં એકતો વિસ્સજ્જનં કતં. નિમિત્તા મુચ્ચતીતિ નિચ્ચનિમિત્તતો મુચ્ચતિ. ઇમિના વિમોક્ખટ્ઠો વુત્તો. યતો મુચ્ચતીતિ યતો નિમિત્તતો મુચ્ચતિ. તત્થ ન પણિદહતીતિ તસ્મિં નિમિત્તે ¶ પત્થનં ન કરોતિ. યત્થ ન પણિદહતીતિ યસ્મિં નિમિત્તે ન પણિદહતિ. તેન સુઞ્ઞોતિ ¶ તેન નિમિત્તેન સુઞ્ઞો. યેન સુઞ્ઞોતિ યેન નિમિત્તેન સુઞ્ઞો. તેન નિમિત્તેન અનિમિત્તોતિ ઇમિના અનિમિત્તટ્ઠો વુત્તો.

પણિધિયા મુચ્ચતીતિ પણિધિતો મુચ્ચતિ. ‘‘પણિધિ મુચ્ચતી’’તિ પાઠો નિસ્સક્કત્થોયેવ. ઇમિના વિમોક્ખટ્ઠો વુત્તો. યત્થ ન પણિદહતીતિ યસ્મિં દુક્ખે ન પણિદહતિ. તેન સુઞ્ઞોતિ તેન દુક્ખેન સુઞ્ઞો. યેન સુઞ્ઞોતિ યેન દુક્ખનિમિત્તેન સુઞ્ઞો. યેન નિમિત્તેનાતિ યેન દુક્ખનિમિત્તેન. તત્થ ન પણિદહતીતિ ઇમિના અપ્પણિહિતટ્ઠો વુત્તો. અભિનિવેસા મુચ્ચતીતિ ઇમિના વિમોક્ખટ્ઠો વુત્તો. યેન સુઞ્ઞોતિ યેન અભિનિવેસનિમિત્તેન સુઞ્ઞો. યેન નિમિત્તેનાતિ યેન અભિનિવેસનિમિત્તેન. યત્થ ન પણિદહતિ, તેન સુઞ્ઞોતિ યસ્મિં અભિનિવેસનિમિત્તે ન પણિદહતિ, તેન અભિનિવેસનિમિત્તેન સુઞ્ઞો. ઇમિના સુઞ્ઞતટ્ઠો વુત્તો.

૨૨૯. પુન અટ્ઠવિમોક્ખાદીનિ નિદ્દિસિતુકામો અત્થિ વિમોક્ખોતિઆદિમાહ. તત્થ નિચ્ચતો અભિનિવેસાતિઆદીનિ સઞ્ઞાવિમોક્ખે વુત્તનયેન વેદિતબ્બાનિ. સબ્બાભિનિવેસેહીતિ વુત્તપ્પકારેહિ અભિનિવેસેહિ. ઇતિ અભિનિવેસમુચ્ચનવસેન સુઞ્ઞતવિમોક્ખા નામ જાતા, તેયેવ નિચ્ચાદિનિમિત્તમુચ્ચનવસેન અનિમિત્તવિમોક્ખા, નિચ્ચન્તિઆદિપણિધીહિ મુચ્ચનવસેન અપ્પણિહિતવિમોક્ખા. એત્થ ચ પણિધિ મુચ્ચતીતિ સબ્બત્થ નિસ્સક્કત્થો વેદિતબ્બો. પણિધિયા ¶ મુચ્ચતીતિ વા પાઠો. ‘‘સબ્બપણિધીહિ મુચ્ચતી’’તિ ચેત્થ સાધકં. એવં તિસ્સો અનુપસ્સના તદઙ્ગવિમોક્ખત્તા ચ સમુચ્છેદવિમોક્ખસ્સ પચ્ચયત્તા ચ પરિયાયેન વિમોક્ખાતિ વુત્તા.

૨૩૦. તત્થ જાતાતિ અનન્તરે વિપસ્સનાવિમોક્ખેપિ સતિ ઇમિસ્સા કથાય મગ્ગવિમોક્ખાધિકારત્તા તસ્મિં મગ્ગવિમોક્ખે જાતાતિ વુત્તં હોતિ. અનવજ્જકુસલાતિ રાગાદિવજ્જવિરહિતા કુસલા. વિચ્છેદં કત્વા વા પાઠો. બોધિપક્ખિયા ધમ્માતિ ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા ¶ , અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૫, ૪૩; ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૨; મિ. પ. ૫.૪.૧) વુત્તા સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મા. ઇદં મુખન્તિ ઇદં વુત્તપ્પકારં ધમ્મજાતં આરમ્મણતો નિબ્બાનપવેસાય મુખત્તા મુખં નામાતિ વુત્તં હોતિ. તેસં ધમ્માનન્તિ તેસં બોધિપક્ખિયાનં ધમ્માનં. ઇદં વિમોક્ખમુખન્તિ નિબ્બાનં વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમોક્ખેસુ નિસ્સરણવિમોક્ખોવ, ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે ¶ , ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં ધમ્માનં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (ઇતિવુ. ૯૦; અ. નિ. ૪.૩૪) વુત્તત્તા ઉત્તમટ્ઠેન મુખઞ્ચાતિ વિમોક્ખમુખં. વિમોક્ખઞ્ચ તં મુખઞ્ચ વિમોક્ખમુખન્તિ કમ્મધારયસમાસવસેન અયમેવ અત્થો વુત્તો. વિમોક્ખઞ્ચાતિ એત્થ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. તીણિ અકુસલમૂલાનીતિ લોભદોસમોહા. તીણિ દુચ્ચરિતાનીતિ કાયવચીમનોદુચ્ચરિતાનિ. સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્માતિ અકુસલમૂલેહિ સમ્પયુત્તા દુચ્ચરિતેહિ સમ્પયુત્તા ચ અસમ્પયુત્તા ચ સેવિતબ્બદોમનસ્સાદીનિ ઠપેત્વા સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્મા. કુસલમૂલસુચરિતાનિ વુત્તપટિપક્ખેન વેદિતબ્બાનિ. સબ્બેપિ કુસલા ધમ્માતિ વુત્તનયેનેવ સમ્પયુત્તા અસમ્પયુત્તા ચ વિમોક્ખસ્સ ઉપનિસ્સયભૂતા સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા. વિવટ્ટકથા હેટ્ઠા વુત્તા. વિમોક્ખવિવટ્ટસમ્બન્ધેન પનેત્થ સેસવિવટ્ટાપિ વુત્તા. આસેવનાતિ આદિતો સેવના. ભાવનાતિ તસ્સેવ વડ્ઢના. બહુલીકમ્મન્તિ તસ્સેવ વસિપ્પત્તિયા પુનપ્પુનં કરણં. મગ્ગસ્સ પન એકક્ખણેયેવ કિચ્ચસાધનવસેન આસેવનાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. પટિલાભો વા વિપાકો વાતિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવાતિ.

વિમોક્ખનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથાય

વિમોક્ખકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. ગતિકથા

ગતિકથાવણ્ણના

૨૩૧. ઇદાનિ ¶ ¶ તસ્સા વિમોક્ખુપ્પત્તિયા હેતુભૂતં હેતુસમ્પત્તિં દસ્સેન્તેન કથિતાય ગતિકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. દુહેતુકપટિસન્ધિકસ્સાપિ હિ ‘‘નત્થિ ઝાનં અપઞ્ઞસ્સા’’તિ (ધ. પ. ૩૭૨) વચનતો ઝાનમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતિ, કિં ¶ પન વિમોક્ખો. તત્થ ગતિસમ્પત્તિયાતિ નિરયતિરચ્છાનયોનિપેત્તિવિસયમનુસ્સદેવસઙ્ખાતાસુ પઞ્ચસુ ગતીસુ મનુસ્સદેવસઙ્ખાતાય ગતિસમ્પત્તિયા. એતેન પુરિમા તિસ્સો ગતિવિપત્તિયો પટિક્ખિપતિ. ગતિયા સમ્પત્તિ ગતિસમ્પત્તિ, સુગતીતિ વુત્તં હોતિ. ગતીતિ ચ સહોકાસા ખન્ધા. પઞ્ચસુ ચ ગતીસુ પેત્તિવિસયગ્ગહણેનેવ અસુરકાયોપિ ગહિતો. દેવાતિ છ કામાવચરદેવા બ્રહ્માનો ચ. દેવગ્ગહણેન અસુરાપિ સઙ્ગહિતા. ઞાણસમ્પયુત્તેતિ ઞાણસમ્પયુત્તપટિસન્ધિક્ખણે. ખણોપિ હિ ઞાણસમ્પયુત્તયોગેન તેનેવ વોહારેન વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. કતિનં હેતૂનન્તિ અલોભાદોસામોહહેતૂસુ કતિનં હેતૂનં. ઉપપત્તીતિ ઉપપજ્જનં, નિબ્બત્તીતિ અત્થો.

યસ્મા પન સુદ્દકુલજાતાપિ તિહેતુકા હોન્તિ, તસ્મા તે સન્ધાય પઠમપુચ્છા. યસ્મા ચ યેભુય્યેન મહાપુઞ્ઞા તીસુ મહાસાલકુલેસુ જાયન્તિ, તસ્મા તેસં તિણ્ણં કુલાનં વસેન તિસ્સો પુચ્છા. પાઠો પન સઙ્ખિત્તો. મહતી સાલા એતેસન્તિ મહાસાલા, મહાઘરા મહાવિભવાતિ અત્થો. અથ વા મહા સારો એતેસન્તિ મહાસારાતિ વત્તબ્બે ર-કારસ્સ લ-કારં કત્વા ‘‘મહાસાલા’’તિ વુત્તં. ખત્તિયા મહાસાલા, ખત્તિયેસુ વા મહાસાલાતિ ખત્તિયમહાસાલા. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ યસ્સ ખત્તિયસ્સ ગેહે પચ્છિમન્તેન કોટિસતં ધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ વીસતિ અમ્બણાનિ દિવસં વલઞ્જે નિક્ખમન્તિ, અયં ખત્તિયમહાસાલો નામ. યસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પચ્છિમન્તેન અસીતિકોટિધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ દસ અમ્બણાનિ દિવસં વલઞ્જે નિક્ખમન્તિ, અયં બ્રાહ્મણમહાસાલો નામ. યસ્સ ગહપતિસ્સ ગેહે પચ્છિમન્તેન ચત્તાલીસકોટિધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ પઞ્ચ અમ્બણાનિ દિવસં વલઞ્જે નિક્ખમન્તિ, અયં ગહપતિમહાસાલો નામ.

રૂપાવચરાનં ¶ અરૂપાવચરાનઞ્ચ એકન્તતિહેતુકત્તા ‘‘ઞાણસમ્પયુત્તે’’તિ ન વુત્તં, મનુસ્સેસુ પન દુહેતુકાહેતુકાનઞ્ચ સબ્ભાવતો, કામાવચરેસુ દેવેસુ દુહેતુકાનઞ્ચ સબ્ભાવતો સેસેસુ ‘‘ઞાણસમ્પયુત્તે’’તિ વુત્તં. એત્થ ચ કામાવચરદેવા પઞ્ચકામગુણરતિયા ¶ કીળન્તિ, સરીરજુતિયા ચ જોતન્તીતિ દેવા, રૂપાવચરબ્રહ્માનો ઝાનરતિયા કીળન્તિ ¶ , સરીરજુતિયા ચ જોતન્તીતિ દેવા, અરૂપાવચરબ્રહ્માનો ઝાનરતિયા કીળન્તિ, ઞાણજુતિયા ચ જોતન્તીતિ દેવા.

૨૩૨. કુસલકમ્મસ્સ જવનક્ખણેતિ અતીતજાતિયા ઇધ તિહેતુકપટિસન્ધિજનકસ્સ તિહેતુકકામાવચરકુસલકમ્મસ્સ ચ જવનવીથિયં પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિવસેન સત્તવારં જવનક્ખણે, પવત્તનકાલેતિ અત્થો. તયો હેતૂ કુસલાતિ અલોભો કુસલહેતુ અદોસો કુસલહેતુ અમોહો કુસલહેતુ. તસ્મિં ખણે જાતચેતનાયાતિ તસ્મિં વુત્તક્ખણેયેવ જાતાય કુસલચેતનાય. સહજાતપચ્ચયા હોન્તીતિ ઉપ્પજ્જમાના ચ સહઉપ્પાદનભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ. તેન વુચ્ચતીતિ તેન સહજાતપચ્ચયભાવેનેવ વુચ્ચતિ. કુસલમૂલપચ્ચયાપિ સઙ્ખારાતિ એકચિત્તક્ખણિકપચ્ચયાકારનયેન વુત્તં. ‘‘સઙ્ખારા’’તિ ચ બહુવચનેન તત્થ સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતા સબ્બે ચેતસિકા ગહિતાતિ વેદિતબ્બં. અપિસદ્દેન સઙ્ખારપચ્ચયાપિ કુસલમૂલાનીતિપિ વુત્તં હોતિ.

નિકન્તિક્ખણેતિ અત્તનો વિપાકં દાતું પચ્ચુપટ્ઠિતકમ્મે વા તથા પચ્ચુપટ્ઠિતકમ્મેન ઉપટ્ઠાપિતે કમ્મનિમિત્તે વા ગતિનિમિત્તે વા ઉપ્પજ્જમાનાનં નિકન્તિક્ખણે. નિકન્તીતિ નિકામના પત્થના. આસન્નમરણસ્સ હિ મોહેન આકુલચિત્તત્તા અવીચિજાલાયપિ નિકન્તિ ઉપ્પજ્જતિ, કિં પન સેસેસુ નિમિત્તેસુ. દ્વે હેતૂતિ લોભો અકુસલહેતુ મોહો અકુસલહેતુ. ભવનિકન્તિ પન પટિસન્ધિઅનન્તરં પવત્તભવઙ્ગવીથિતો વુટ્ઠિતમત્તસ્સેવ અત્તનો ખન્ધસન્તાનં આરબ્ભ સબ્બેસમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘યસ્સ વા પન યત્થ અકુસલા ધમ્મા ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તત્થ કુસલા ધમ્મા ન ઉપ્પજ્જિત્થાતિ આમન્તા’’તિ એવમાદિ ઇદમેવ સન્ધાય વુત્તં. તસ્મિં ખણે જાતચેતનાયાતિ અકુસલચેતનાય.

પટિસન્ધિક્ખણેતિ તેન કમ્મેન ગહિતપટિસન્ધિક્ખણે. તયો હેતૂતિ અલોભો અબ્યાકતહેતુ અદોસો અબ્યાકતહેતુ અમોહો અબ્યાકતહેતુ. તસ્મિં ખણે જાતચેતનાયાતિ વિપાકાબ્યાકતચેતનાય. નામરૂપપચ્ચયાપિ વિઞ્ઞાણન્તિ એત્થ તસ્મિં પટિસન્ધિક્ખણે તયો વિપાકહેતૂ સેસચેતસિકા ચ નામં, હદયવત્થુ રૂપં. તતો ¶ નામરૂપપચ્ચયતોપિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં પવત્તતિ. વિઞ્ઞાણપચ્ચયાપિ નામરૂપન્તિ એત્થાપિ નામં વુત્તપ્પકારમેવ, રૂપં પન ઇધ સહેતુકમનુસ્સપટિસન્ધિયા અધિપ્પેતત્તા ગબ્ભસેય્યકાનં વત્થુદસકં કાયદસકં ભાવદસકન્તિ ¶ સમતિંસ રૂપાનિ, સંસેદજાનં ઓપપાતિકાનઞ્ચ પરિપુણ્ણાયતનાનં ચક્ખુદસકં સોતદસકં ઘાનદસકં જિવ્હાદસકઞ્ચાતિ સમસત્તતિ રૂપાનિ. તં વુત્તપ્પકારં નામરૂપં પટિસન્ધિક્ખણે પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણપચ્ચયા પવત્તતિ.

પઞ્ચક્ખન્ધાતિ ¶ એત્થ પટિસન્ધિચિત્તેન પટિસન્ધિક્ખણે લબ્ભમાનાનિ રૂપાનિ રૂપક્ખન્ધો, સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, સેસચેતસિકા સઙ્ખારક્ખન્ધો, પટિસન્ધિચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. સહજાતપચ્ચયા હોન્તીતિ ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા અઞ્ઞમઞ્ઞં સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, રૂપક્ખન્ધે ચત્તારો મહાભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, અરૂપિનો ખન્ધા ચ હદયરૂપઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, મહાભૂતાપિ ઉપાદારૂપાનં સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપ્પાદનુપત્થમ્ભનભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ, ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તિ, ચત્તારો મહાભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તિ. નિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ અધિટ્ઠાનાકારેન નિસ્સયાકારેન ચ ઉપકારકા હોન્તિ, ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં નિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ સહજાતા વિય વિત્થારેતબ્બા. વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તીતિ એકવત્થુકાદિભાવાનુપગમનેન વિપ્પયુત્તભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ, અરૂપિનો ખન્ધા પટિસન્ધિરૂપાનં વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તિ, હદયરૂપં અરૂપીનં ખન્ધાનં વિપ્પયુત્તપચ્ચયો હોતિ. ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા’’તિ હેત્થ એવં યથાલાભવસેન વુત્તં.

ચત્તારો મહાભૂતાતિ એત્થ તયો પચ્ચયા પઠમં વુત્તાયેવ. તયો જીવિતસઙ્ખારાતિ આયુ ચ ઉસ્મા ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચ. આયૂતિ રૂપજીવિતિન્દ્રિયં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ. ઉસ્માતિ તેજોધાતુ. વિઞ્ઞાણન્તિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં. એતાનિ હિ ઉપરૂપરિ જીવિતસઙ્ખારં સઙ્ખરોન્તિ પવત્તેન્તીતિ જીવિતસઙ્ખારા. સહજાતપચ્ચયા હોન્તીતિ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણઞ્ચ સમ્પયુત્તકાનં ખન્ધાનઞ્ચ હદયરૂપસ્સ ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસહજાતપચ્ચયા હોન્તિ, તેજોધાતુ તિણ્ણં મહાભૂતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસહજાતપચ્ચયો હોતિ, ઉપાદારૂપાનં સહજાતપચ્ચયોવ, રૂપજીવિતિન્દ્રિયં ¶ સહજાતરૂપાનં પરિયાયેન સહજાતપચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં. અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તિ, નિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ દ્વયં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણઞ્ચ સમ્પયુત્તખન્ધાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા હોન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયપચ્ચયા હોન્તીતિ વુત્તનયેનેવ યોજેત્વા વેદિતબ્બં. વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તીતિ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણઞ્ચ પટિસન્ધિરૂપાનં વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તિ. રૂપજીવિતિન્દ્રિયં પન અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપ્પયુત્તપચ્ચયત્તે ન યુજ્જતિ. તસ્મા ‘‘તયો જીવિતસઙ્ખારા’’તિ યથાલાભવસેન ¶ વુત્તં. નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ વુત્તનયેનેવ ચતુપચ્ચયત્તે યોજેતબ્બં. ચુદ્દસ ¶ ધમ્માતિ પઞ્ચક્ખન્ધા, ચત્તારો મહાભૂતા, તયો જીવિતસઙ્ખારા, નામઞ્ચ રૂપઞ્ચાતિ એવં ગણનાવસેન ચુદ્દસ ધમ્મા. તેસઞ્ચ ઉપરિ અઞ્ઞેસઞ્ચ સહજાતાદિપચ્ચયભાવો વુત્તનયો એવ. સમ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તીતિ પુન એકવત્થુકએકારમ્મણએકુપ્પાદએકનિરોધસઙ્ખાતેન સમ્પયુત્તભાવેન ઉપકારકા હોન્તિ.

પઞ્ચિન્દ્રિયાનીતિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ. નામઞ્ચાતિ ઇધ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. વિઞ્ઞાણઞ્ચાતિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં. પુન ચુદ્દસ ધમ્માતિ ચત્તારો ખન્ધા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, તયો હેતૂ, નામઞ્ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચાતિ એવં ગણનાવસેન ચુદ્દસ ધમ્મા. અટ્ઠવીસતિ ધમ્માતિ પુરિમા ચ ચુદ્દસ, ઇમે ચ ચુદ્દસાતિ અટ્ઠવીસતિ. ઇધ રૂપસ્સાપિ પવિટ્ઠત્તા સમ્પયુત્તપચ્ચયં અપનેત્વા વિપ્પયુત્તપચ્ચયો વુત્તો.

એવં પટિસન્ધિક્ખણે વિજ્જમાનસ્સ તસ્સ તસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ તં તં પચ્ચયભેદં દસ્સેત્વા પઠમં નિદ્દિટ્ઠે હેતૂ નિગમેત્વા દસ્સેન્તો ઇમેસં અટ્ઠન્નં હેતૂનં પચ્ચયા ઉપપત્તિ હોતીતિ આહ. કમ્માયૂહનક્ખણે તયો કુસલહેતૂ, નિકન્તિક્ખણે દ્વે અકુસલહેતૂ, પટિસન્ધિક્ખણે તયો અબ્યાકતહેતૂતિ એવં અટ્ઠ હેતૂ. તત્થ તયો કુસલહેતૂ, દ્વે અકુસલહેતૂ ચ ઇધ પટિસન્ધિક્ખણે પવત્તિયા ઉપનિસ્સયપચ્ચયા હોન્તિ. તયો અબ્યાકતહેતૂ યથાયોગં હેતુપચ્ચયસહજાતપચ્ચયવસેન પચ્ચયા હોન્તિ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો.

અરૂપાવચરાનં પન રૂપાભાવા નામપચ્ચયાપિ વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયાપિ નામન્તિ વુત્તં. રૂપમિસ્સકચુદ્દસકોપિ ચ પરિહીનો. તસ્સ પરિહીનત્તા ‘‘અટ્ઠવીસતિ ધમ્મા’’તિ વારો ચ ન લબ્ભતિ.

૨૩૩. ઇદાનિ ¶ વિમોક્ખસ્સ પચ્ચયભૂતં તિહેતુકપટિસન્ધિં દસ્સેત્વા તેનેવ સમ્બન્ધેન દુહેતુકપટિસન્ધિવિસેસઞ્ચ દસ્સેતુકામો ગતિસમ્પત્તિયા ઞાણવિપ્પયુત્તેતિઆદિમાહ. કુસલકમ્મસ્સ જવનક્ખણેતિ અતીતજાતિયા ઇધ પટિસન્ધિજનકસ્સ દુહેતુકકુસલકમ્મસ્સ વુત્તનયેનેવ જવનક્ખણે. દ્વે હેતૂતિ ઞાણવિપ્પયુત્તત્તા અલોભો કુસલહેતુ અદોસો કુસલહેતુ. દ્વે અબ્યાકતહેતૂપિ અલોભાદોસાયેવ.

ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનીતિ પઞ્ઞિન્દ્રિયવજ્જાનિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ ચત્તારિ. દ્વાદસ ધમ્માતિ ¶ પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ ¶ અમોહહેતુસ્સ ચ પરિહીનત્તા દ્વાદસ. તેસં દ્વિન્નંયેવ પરિહીનત્તા છબ્બીસતિ. છન્નં હેતૂનન્તિ દ્વિન્નં કુસલહેતૂનં, દ્વિન્નં અકુસલહેતૂનં, દ્વિન્નં વિપાકહેતૂનન્તિ એવં છન્નં હેતૂનં. રૂપારૂપાવચરા પનેત્થ એકન્તતિહેતુકત્તા ન ગહિતા. સેસં પઠમવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇમસ્મિં વારે દુહેતુકપટિસન્ધિયા દુહેતુકકમ્મસ્સેવ વુત્તત્તા તિહેતુકકમ્મેન દુહેતુકપટિસન્ધિ ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. તસ્મા યં ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૪૯૮) તિપિટકમહાધમ્મરક્ખિતત્થેરવાદે ‘‘તિહેતુકકમ્મેન પટિસન્ધિ તિહેતુકાવ હોતિ, દુહેતુકાહેતુકા ન હોતિ. દુહેતુકકમ્મેન દુહેતુકાહેતુકા હોતિ, તિહેતુકા ન હોતી’’તિ વુત્તં, તં ઇમાય પાળિયા સમેતિ. યં પન તિપિટકચૂળનાગત્થેરસ્સ ચ મોરવાપિવાસિમહાદત્તત્થેરસ્સ ચ વાદેસુ ‘‘તિહેતુકકમ્મેન પટિસન્ધિ તિહેતુકાપિ હોતિ દુહેતુકાપિ, અહેતુકા ન હોતિ. દુહેતુકકમ્મેન દુહેતુકાપિ હોતિ અહેતુકાપિ, તિહેતુકા ન હોતી’’તિ વુત્તં, તં ઇમાય પાળિયા વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ. ઇમિસ્સા કથાય હેતુઅધિકારત્તા અહેતુકપટિસન્ધિ ન વુત્તાતિ.

ગતિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. કમ્મકથાવણ્ણના

કમ્મકથાવણ્ણના

૨૩૪. ઇદાનિ ¶ તસ્સા હેતુસમ્પત્તિયા પચ્ચયભૂતં કમ્મં દસ્સેન્તેન કથિતાય કમ્મકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. તત્થ અહોસિ કમ્મં અહોસિ કમ્મવિપાકોતિઆદીસુ અતીતભવેસુ કતસ્સ કમ્મસ્સ અતીતભવેસુયેવ ¶ વિપક્કવિપાકં ગહેત્વા ‘‘અહોસિ કમ્મં અહોસિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તં. તસ્સેવ અતીતસ્સ કમ્મસ્સ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયસ્સ ઉપપજ્જવેદનીયસ્સ ચ પચ્ચયવેકલ્લેન અતીતભવેસુયેવ અવિપક્કવિપાકઞ્ચ અતીતેયેવ પરિનિબ્બુતસ્સ ચ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયઉપપજ્જવેદનીયઅપરપરિયાયવેદનીયસ્સ કમ્મસ્સ અવિપક્કવિપાકઞ્ચ ગહેત્વા અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. અતીતસ્સેવ કમ્મસ્સ અવિપક્કવિપાકસ્સ પચ્ચુપ્પન્નભવે પચ્ચયસમ્પત્તિયા વિપચ્ચમાનં વિપાકં ગહેત્વા અહોસિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. અતીતસ્સેવ કમ્મસ્સ અતિક્કન્તવિપાકકાલસ્સ ચ પચ્ચુપ્પન્નભવે પરિનિબ્બાયન્તસ્સ ચ અવિપચ્ચમાનં ¶ વિપાકં ગહેત્વા અહોસિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. અતીતસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકારહસ્સ અવિપક્કવિપાકસ્સ અનાગતે ભવે પચ્ચયસમ્પત્તિયા વિપચ્ચિતબ્બં વિપાકં ગહેત્વા અહોસિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. અતીતસ્સેવ કમ્મસ્સ અતિક્કન્તવિપાકકાલસ્સ ચ અનાગતભવે પરિનિબ્બાયિતબ્બસ્સ ચ અવિપચ્ચિતબ્બં વિપાકં ગહેત્વા અહોસિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. એવં અતીતકમ્મં અતીતપચ્ચુપ્પન્નાનાગતવિપાકાવિપાકવસેન છધા દસ્સિતં.

પચ્ચુપ્પન્નભવે કતસ્સ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયસ્સ કમ્મસ્સ ઇધેવ વિપચ્ચમાનં વિપાકં ગહેત્વા અત્થિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. તસ્સેવ પચ્ચુપ્પન્નસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયવેકલ્લેન ઇધ અવિપચ્ચમાનઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરિનિબ્બાયન્તસ્સ ઇધ અવિપચ્ચમાનઞ્ચ વિપાકં ગહેત્વા અત્થિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. પચ્ચુપ્પન્નસ્સેવ કમ્મસ્સ ઉપપજ્જવેદનીયસ્સ ચ અપરપરિયાયવેદનીયસ્સ ચ અનાગતભવે વિપચ્ચિતબ્બં વિપાકં ગહેત્વા અત્થિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. પચ્ચુપ્પન્નસ્સેવ કમ્મસ્સ ઉપપજ્જવેદનીયસ્સ પચ્ચયવેકલ્લેન અનાગતભવે ¶ અવિપચ્ચિતબ્બઞ્ચ અનાગતભવે પરિનિબ્બાયિતબ્બસ્સ અપરપરિયાયવેદનીયસ્સ અવિપચ્ચિતબ્બઞ્ચ વિપાકં ગહેત્વા અત્થિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. એવં પચ્ચુપ્પન્નકમ્મં પચ્ચુપ્પન્નાનાગતવિપાકાવિપાકવસેન ચતુધા દસ્સિતં.

અનાગતભવે કાતબ્બસ્સ કમ્મસ્સ અનાગતભવે વિપચ્ચિતબ્બં વિપાકં ગહેત્વા ભવિસ્સતિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. તસ્સેવ અનાગતસ્સ ¶ કમ્મસ્સ પચ્ચયવેકલ્લેન અવિપચ્ચિતબ્બઞ્ચ અનાગતભવે પરિનિબ્બાયિતબ્બસ્સ અવિપચ્ચિતબ્બઞ્ચ વિપાકં ગહેત્વા ભવિસ્સતિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. એવં અનાગતકમ્મં અનાગતવિપાકાવિપાકવસેન દ્વિધા દસ્સિતં. તં સબ્બં એકતો કત્વા દ્વાદસવિધેન કમ્મં દસ્સિતં હોતિ.

ઇમસ્મિં ઠાને ઠત્વા તીણિ કમ્મચતુક્કાનિ આહરિત્વા વુચ્ચન્તિ – તેસુ હિ વુત્તેસુ અયમત્થો પાકટતરો ભવિસ્સતીતિ. ચતુબ્બિધઞ્હિ કમ્મં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં ઉપપજ્જવેદનીયં અપરપરિયાયવેદનીયં અહોસિકમ્મન્તિ. તેસુ એકજવનવીથિયં સત્તસુ ચિત્તેસુ કુસલા વા અકુસલા વા પઠમજવનચેતના દિટ્ઠધમ્મવેદનીયકમ્મં નામ. તં ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વિપાકં દેતિ. તથા અસક્કોન્તં પન ‘‘અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકો, ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, નત્થિ કમ્મવિપાકો’’તિ ઇમસ્સ તિકસ્સ વસેન ¶ અહોસિકમ્મં નામ હોતિ. અત્થસાધિકા પન સત્તમજવનચેતના ઉપપજ્જવેદનીયકમ્મં નામ. તં અનન્તરે અત્તભાવે વિપાકં દેતિ. તથા અસક્કોન્તં વુત્તનયેનેવ અહોસિકમ્મં નામ હોતિ. ઉભિન્નં અન્તરે પન પઞ્ચજવનચેતના અપરપરિયાયવેદનીયકમ્મં નામ. તં અનાગતે યદા ઓકાસં લભતિ, તદા વિપાકં દેતિ. સતિ સંસારપ્પવત્તિયા અહોસિકમ્મં નામ ન હોતિ.

અપરમ્પિ ચતુબ્બિધં કમ્મં યગ્ગરુકં યબ્બહુલં યદાસન્નં કટત્તા વા પન કમ્મન્તિ. તત્થ કુસલં વા હોતુ અકુસલં વા, ગરુકાગરુકેસુ યં ગરુકં માતુઘાતાદિકમ્મં વા મહગ્ગતકમ્મં વા, તદેવ પઠમં વિપચ્ચતિ. તથા બહુલાબહુલેસુપિ યં બહુલં હોતિ સુસીલ્યં વા દુસ્સીલ્યં વા, તદેવ પઠમં વિપચ્ચતિ. યદાસન્નં નામ મરણકાલે અનુસ્સરિતકમ્મં વા કતકમ્મં વા. યઞ્હિ આસન્નમરણે અનુસ્સરિતું સક્કોતિ કાતું વા, તેનેવ ઉપપજ્જતિ. એતેહિ પન તીહિ મુત્તં પુનપ્પુનં લદ્ધાસેવનં કટત્તા વા પન કમ્મં નામ હોતિ. તેસં અભાવે તં પટિસન્ધિં આકડ્ઢતિ.

અપરં ¶ વા ચતુબ્બિધં કમ્મં જનકં ઉપત્થમ્ભકં ઉપપીળકં ઉપઘાતકન્તિ. તત્થ જનકં નામ કુસલમ્પિ હોતિ અકુસલમ્પિ. તં પટિસન્ધિયં પવત્તેપિ રૂપારૂપવિપાકં ¶ જનેતિ. ઉપત્થમ્ભકં પન જનેતું ન સક્કોતિ, અઞ્ઞેન કમ્મેન દિન્નાય પટિસન્ધિયા જનિતે વિપાકે ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખં ઉપત્થમ્ભેતિ, અદ્ધાનં પવત્તેતિ. ઉપપીળકં અઞ્ઞેન કમ્મેન દિન્નાય પટિસન્ધિયા જનિતે વિપાકે ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખં પીળેતિ બાધતિ, અદ્ધાનં પવત્તિતું ન દેતિ. ઉપઘાતકં પન કુસલમ્પિ અકુસલમ્પિ સમાનં અઞ્ઞં દુબ્બલકમ્મં ઘાતેત્વા તસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતિ. એવં પન કમ્મેન કતે ઓકાસે તં વિપાકં ઉપ્પન્નં નામ વુચ્ચતિ.

ઇતિ ઇમેસં દ્વાદસન્નં કમ્માનં કમ્મન્તરઞ્ચ વિપાકન્તરઞ્ચ બુદ્ધાનં કમ્મવિપાકઞાણસ્સેવ યાથાવસરસતો પાકટં હોતિ અસાધારણં સાવકેહિ. વિપસ્સકેન પન કમ્મન્તરં વિપાકન્તરઞ્ચ એકદેસતો જાનિતબ્બં. તસ્મા અયં મુખમત્તદસ્સનેન કમ્મવિસેસો પકાસિતોતિ.

૨૩૫. એવં સુદ્ધિકકમ્મવસેન પઠમવારં વત્વા તદેવ કમ્મં દ્વિધા વિભજિત્વા કુસલાકુસલાદિયુગલવસેન દસહિ પરિયાયેહિ અપરે દસ વારા વુત્તા. તત્થ આરોગ્યટ્ઠેન કુસલં, અનારોગ્યટ્ઠેન અકુસલં, ઇદં દુકં જાતિવસેન વુત્તં. અકુસલમેવ ¶ રાગાદિદોસસંયોગેન સાવજ્જં, કુસલં તદભાવેન અનવજ્જં. અકુસલં અપરિસુદ્ધત્તા, કણ્હાભિજાતિહેતુત્તા વા કણ્હં, કુસલં પરિસુદ્ધત્તા, સુક્કાભિજાતિહેતુત્તા વા સુક્કં. કુસલં સુખવુદ્ધિમત્તા સુખુદ્રયં, અકુસલં દુક્ખવુદ્ધિમત્તા દુક્ખુદ્રયં. કુસલં સુખફલવત્તા સુખવિપાકં, અકુસલં દુક્ખફલવત્તા દુક્ખવિપાકન્તિ એવમેતેસં નાનાકારો વેદિતબ્બોતિ.

કમ્મકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. વિપલ્લાસકથા

વિપલ્લાસકથાવણ્ણના

૨૩૬. ઇદાનિ ¶ તસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયભૂતે વિપલ્લાસે દસ્સેન્તેન કથિતાય સુત્તન્તપુબ્બઙ્ગમાય વિપલ્લાસકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. સુત્તન્તે તાવ સઞ્ઞાવિપલ્લાસાતિ સઞ્ઞાય વિપલ્લત્થભાવા વિપરીતભાવા, વિપરીતસઞ્ઞાતિ અત્થો. સેસદ્વયેસુપિ એસેવ નયો. ચિત્તકિચ્ચસ્સ દુબ્બલટ્ઠાને દિટ્ઠિવિરહિતાય અકુસલસઞ્ઞાય સકકિચ્ચસ્સ બલવકાલે સઞ્ઞાવિપલ્લાસો. દિટ્ઠિવિરહિતસ્સેવ અકુસલચિત્તસ્સ સકકિચ્ચસ્સ ¶ બલવકાલે ચિત્તવિપલ્લાસો. દિટ્ઠિસમ્પયુત્તે ચિત્તે દિટ્ઠિવિપલ્લાસો. તસ્મા સબ્બદુબ્બલો સઞ્ઞાવિપલ્લાસો, તતો બલવતરો ચિત્તવિપલ્લાસો, સબ્બબલવતરો દિટ્ઠિવિપલ્લાસો. અજાતબુદ્ધિદારકસ્સ કહાપણદસ્સનં વિય હિ સઞ્ઞા આરમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાનાકારમત્તગ્ગહણતો. ગામિકપુરિસસ્સ કહાપણદસ્સનં વિય ચિત્તં લક્ખણપટિવેધસ્સાપિ સમ્પાપનતો. કમ્મારસ્સ મહાસણ્ડાસેન અયોગહણં વિય દિટ્ઠિ અભિનિવિસ્સ પરામસનતો. અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ સઞ્ઞાવિપલ્લાસોતિ અનિચ્ચે વત્થુસ્મિં ‘‘નિચ્ચં ઇદ’’ન્તિ એવં ગહેત્વા ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞા સઞ્ઞાવિપલ્લાસો. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. ન સઞ્ઞાવિપલ્લાસો ન ચિત્તવિપલ્લાસો ન દિટ્ઠિવિપલ્લાસોતિ ચતૂસુ વત્થૂસુ દ્વાદસન્નં વિપલ્લાસગ્ગાહાનં અભાવા યાથાવગ્ગહણં વુત્તં.

ગાથાસુ અનત્તનિ ચ અત્તાતિ અનત્તનિ અત્તાતિ એવંસઞ્ઞિનોતિ અત્થો. મિચ્છાદિટ્ઠિહતાતિ ન કેવલં સઞ્ઞિનોવ, સઞ્ઞાય વિય ઉપ્પજ્જમાનાય મિચ્છાદિટ્ઠિયાપિ હતા. ખિત્તચિત્તાતિ સઞ્ઞાદિટ્ઠીહિ વિય ¶ ઉપ્પજ્જમાનેન ખિત્તેન વિબ્ભન્તેન ચિત્તેન સમન્નાગતા. વિસઞ્ઞિનોતિ દેસનામત્તમેતં, વિપરીતસઞ્ઞાચિત્તદિટ્ઠિનોતિ અત્થો. અથ વા સઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમત્તા દિટ્ઠિયા પઠમં ચતૂહિ પદેહિ સઞ્ઞાવિપલ્લાસો વુત્તો, તતો મિચ્છાદિટ્ઠિહતાતિ દિટ્ઠિવિપલ્લાસો, ખિત્તચિત્તાતિ ચિત્તવિપલ્લાસો. વિસઞ્ઞિનોતિ તીહિ વિપલ્લાસગ્ગાહેહિ પકતિસઞ્ઞાવિરહિતા મોહં ગતા ‘‘મુચ્છિતો વિસવેગેન, વિસઞ્ઞી સમપજ્જથા’’તિએત્થ (જા. ૨.૨૨.૩૨૮) વિય. તે યોગયુત્તા મારસ્સાતિ તે જના સત્તા મારસ્સ ¶ યોગે યુત્તા નામ હોન્તિ. અયોગક્ખેમિનોતિ ચતૂહિ યોગેહિ ઈતીહિ ખેમં નિબ્બાનં અપ્પત્તા. સત્તા ગચ્છન્તિ સંસારન્તિ તેયેવ પુગ્ગલા સંસારં સંસરન્તિ. કસ્મા? જાતિમરણગામિનો હિ તે, તસ્મા સંસરન્તીતિ અત્થો. બુદ્ધાતિ ચતુસચ્ચબુદ્ધા સબ્બઞ્ઞુનો. કાલત્તયસાધારણવસેન બહુવચનં. લોકસ્મિન્તિ ઓકાસલોકે. પભઙ્કરાતિ લોકસ્સ પઞ્ઞાલોકં કરા. ઇમં ધમ્મં પકાસેન્તીતિ વિપલ્લાસપ્પહાનં ધમ્મં જોતેન્તિ. દુક્ખૂપસમગામિનન્તિ દુક્ખવૂપસમં નિબ્બાનં ગચ્છન્તં. તેસં સુત્વાનાતિ તેસં બુદ્ધાનં ધમ્મં સુત્વાન. સપ્પઞ્ઞાતિ ભબ્બભૂતા પઞ્ઞવન્તો. સચિત્તં પચ્ચલદ્ધૂતિ વિપલ્લાસવજ્જિતં સકચિત્તં પટિલભિત્વા. પટિઅલદ્ધૂતિ પદચ્છેદો. અથ વા પટિલભિંસુ પટિઅલદ્ધુન્તિ ¶ પદચ્છેદો. અનિચ્ચતો દક્ખુન્તિ અનિચ્ચવસેનેવ અદ્દસંસુ. અનત્તનિ અનત્તાતિ અનત્તાનં અનત્તાતિ અદ્દક્ખું. અથ વા અનત્તનિ વત્થુસ્મિં અત્તા નત્થીતિ અદ્દક્ખું. સમ્માદિટ્ઠિસમાદાનાતિ ગહિતસમ્માદસ્સના. સબ્બં દુક્ખં ઉપચ્ચગુન્તિ સકલં વટ્ટદુક્ખં સમતિક્કન્તા.

પહીનાપહીનપુચ્છાય દિટ્ઠિસમ્પન્નસ્સાતિ સોતાપન્નસ્સ. દુક્ખે સુખન્તિ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ. ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ મોહકાલુસ્સિયસ્સ અપ્પહીનત્તા સઞ્ઞામત્તં વા ચિત્તમત્તં વા ઉપ્પજ્જતિ, અનાગામિસ્સપિ ઉપ્પજ્જતિ, કિં પન સોતાપન્નસ્સ. ઇમે દ્વે અરહતોયેવ પહીના. અસુભે સુભન્તિ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ. ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ સકદાગામિસ્સપિ ઉપ્પજ્જતિ, કિં પન સોતાપન્નસ્સ. ઇમે દ્વે અનાગામિસ્સ પહીનાતિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. તસ્મા ઇદં દ્વયં સોતાપન્નસકદાગામિનો સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અનાગામિનો કામરાગસ્સ પહીનત્તા ‘‘અસુભે સુભ’’ન્તિ સઞ્ઞાચિત્તવિપલ્લાસાનઞ્ચ પહાનં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. દ્વીસુ ¶ વત્થૂસૂતિઆદીહિ પદેહિ પહીનાપહીને નિગમેત્વા દસ્સેતિ. તત્થ ‘‘અનિચ્ચે નિચ્ચ’’ન્તિ, ‘‘અનત્તનિ અત્તા’’તિ ઇમેસુ દ્વીસુ વત્થૂસુ છ વિપલ્લાસા પહીના. ‘‘દુક્ખે સુખ’’ન્તિ, ‘‘અસુભે સુભ’’ન્તિ ઇમેસુ દ્વીસુ વત્થૂસુ દ્વે દિટ્ઠિવિપલ્લાસા પહીના. કેસુચિ પોત્થકેસુ દ્વેતિ પઠમં લિખિતં, પચ્છા છાતિ. ચતૂસુ વત્થૂસૂતિ ચત્તારિ એકતો કત્વા વુત્તં. અટ્ઠાતિ દ્વીસુ છ, દ્વીસુ દ્વેતિ અટ્ઠ. ચત્તારોતિ દુક્ખાસુભવત્થૂસુ એકેકસ્મિં દ્વે દ્વે સઞ્ઞાચિત્તવિપલ્લાસાતિ ચત્તારો. કેસુચિ પોત્થકેસુ ‘‘છ દ્વીસૂ’’તિ વુત્તટ્ઠાનેસુપિ એવમેવ લિખિતન્તિ.

વિપલ્લાસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. મગ્ગકથા

મગ્ગકથાવણ્ણના

૨૩૭. ઇદાનિ ¶ તેસં તિણ્ણં વિપલ્લાસાનં પહાનકરં અરિયમગ્ગં દસ્સેન્તેન કથિતાય મગ્ગકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. તત્થ મગ્ગોતિ કેનટ્ઠેન મગ્ગોતિ યો બુદ્ધસાસને મગ્ગોતિ વુચ્ચતિ, સો કેનટ્ઠેન મગ્ગો નામ હોતીતિ અત્થો. મિચ્છાદિટ્ઠિયા પહાનાયાતિઆદીસુ દસસુ ¶ પરિયાયેસુ પઠમો પઠમો તસ્સ તસ્સ મગ્ગઙ્ગસ્સ ઉજુવિપચ્ચનીકવસેન વુત્તો. મગ્ગો ચેવ હેતુ ચાતિ તસ્સ તસ્સ કિચ્ચસ્સ કરણાય પટિપદટ્ઠેન મગ્ગો, સમ્પાપકટ્ઠેન હેતુ. તેન મગ્ગસ્સ પટિપદટ્ઠો સમ્પાપકટ્ઠો ચ વુત્તો હોતિ. ‘‘અયં મગ્ગો અયં પટિપદા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૫, ૪૮) હિ પટિપદા મગ્ગો, ‘‘મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો હેતુટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૨.૮) સમ્પાપકો હેતુ. એવં દ્વીહિ દ્વીહિ પદેહિ ‘‘મગ્ગોતિ કેનટ્ઠેન મગ્ગો’’તિ પુચ્છાય વિસ્સજ્જનં કતં હોતિ. સહજાતાનં ધમ્માનં ઉપત્થમ્ભનાયાતિ અત્તના સહજાતાનં અરૂપધમ્માનં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયાદિભાવેન ઉપત્થમ્ભનભાવાય. કિલેસાનં પરિયાદાનાયાતિ તંતંમગ્ગવજ્ઝાનં વુત્તાવસેસકિલેસાનં ખેપનાય. પટિવેધાદિવિસોધનાયાતિ એત્થ યસ્મા ‘‘કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં, સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં દિટ્ઠિ ચ ઉજુકા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૬૯, ૩૮૧) વચનતો સીલઞ્ચ દિટ્ઠિ ચ સચ્ચપટિવેધસ્સ આદિ. સો ચ આદિમગ્ગક્ખણે વિસુજ્ઝતિ. તસ્મા ‘‘પટિવેધાદિવિસોધનાયા’’તિ વુત્તં. ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનાયાતિ સમ્પયુત્તચિત્તસ્સ સકકિચ્ચે પતિટ્ઠાનાય. ચિત્તસ્સ વોદાનાયાતિ ચિત્તસ્સ પરિસુદ્ધભાવાય. વિસેસાધિગમાયાતિ લોકિયતો વિસેસપટિલાભાય. ઉત્તરિ પટિવેધાયાતિ લોકિયતો ઉત્તરિ પટિવિજ્ઝનત્થાય. સચ્ચાભિસમયાયાતિ ચતુન્નં સચ્ચાનં એકાભિસમયાય કિચ્ચનિપ્ફત્તિવસેન એકપટિવેધાય. નિરોધે પતિટ્ઠાપનાયાતિ ચિત્તસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા નિબ્બાને પતિટ્ઠાપનત્થાય. સકદાગામિમગ્ગક્ખણાદીસુ ¶ અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગાનિ એકતો કત્વા તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસપ્પહાનં વુત્તં. એવં વચને કારણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. યસ્મા ઉપરૂપરિમગ્ગેનાપિ સુટ્ઠુ આદિવિસોધના સુટ્ઠુ ચિત્તવોદાનઞ્ચ હોતિ, તસ્મા તાનિપિ પદાનિ વુત્તાનિ.

દસ્સનમગ્ગોતિઆદીહિ ¶ યાવ પરિયોસાના તસ્સ ધમ્મસ્સ લક્ખણવસેન મગ્ગટ્ઠો વુત્તો. તાનિ સબ્બાનિપિ પદાનિ અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસે વુત્તત્થાનેવ. એવમેત્થ યથાસમ્ભવં લોકિયલોકુત્તરો મગ્ગો નિદ્દિટ્ઠો. હેતુટ્ઠેન મગ્ગોતિ ચ અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો નિદ્દિટ્ઠો. નિપ્પરિયાયમગ્ગત્તા ચસ્સ પુન ‘‘મગ્ગો’’તિ ન વુત્તં. આધિપતેય્યટ્ઠેન ઇન્દ્રિયાતિ આદીનિ ચ ઇન્દ્રિયાદીનં અત્થવસેન વુત્તાનિ, ન મગ્ગટ્ઠવસેન. સચ્ચાનીતિ ચેત્થ સચ્ચઞાણાનિ. સબ્બેપિ તે ધમ્મા નિબ્બાનસ્સ પટિપદટ્ઠેન મગ્ગો. અન્તે વુત્તં નિબ્બાનં ¶ પન સંસારદુક્ખાભિભૂતેહિ દુક્ખનિસ્સરણત્થિકેહિ સપ્પુરિસેહિ મગ્ગીયતિ ગવેસીયતીતિ મગ્ગોતિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બન્તિ.

મગ્ગકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. મણ્ડપેય્યકથા

મણ્ડપેય્યકથાવણ્ણના

૨૩૮. ઇદાનિ ¶ તસ્સ મગ્ગસ્સ મણ્ડપેય્યત્તં દસ્સેન્તેન કથિતાય ભગવતો વચનેકદેસપુબ્બઙ્ગમાય મણ્ડપેય્યકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. તત્થ મણ્ડપેય્યન્તિ યથા સમ્પન્નં નિમ્મલં વિપ્પસન્નં સપ્પિ સપ્પિમણ્ડોતિ વુચ્ચતિ, એવં વિપ્પસન્નટ્ઠેન મણ્ડો, પાતબ્બટ્ઠેન પેય્યં. યઞ્હિ પિવિત્વા અન્તરવીથિયં પતિતા વિસઞ્ઞિનો અત્તનો સાટકાદીનમ્પિ અસ્સામિકા હોન્તિ, તં પસન્નમ્પિ ન પાતબ્બં. મય્હં પન ઇદં સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સાસનબ્રહ્મચરિયં સમ્પન્નત્તા નિમ્મલત્તા વિપ્પસન્નત્તા મણ્ડઞ્ચ હિતસુખાવહત્તા પેય્યઞ્ચાતિ મણ્ડપેય્યન્તિ દીપેતિ. મણ્ડો પેય્યો એત્થાતિ મણ્ડપેય્યં. કિં તં? સાસનબ્રહ્મચરિયં. કસ્મા સિક્ખત્તયં બ્રહ્મચરિયં નામ? ઉત્તમટ્ઠેન નિબ્બાનં બ્રહ્મં નામ, સિક્ખત્તયં નિબ્બાનત્થાય પવત્તનતો બ્રહ્મત્થાય ચરિયાતિ બ્રહ્મચરિયન્તિ વુચ્ચતિ. સાસનબ્રહ્મચરિયન્તિ તંયેવ. સત્થા ¶ સમ્મુખીભૂતોતિ ઇદમેત્થ કારણવચનં. યસ્મા પન સત્થા સમ્મુખીભૂતો, તસ્મા વીરિયપયોગં કત્વા પિવથેતં મણ્ડં. બાહિરકઞ્હિ ભેસજ્જમણ્ડં વેજ્જસ્સ અસમ્મુખા પિવન્તાનં પમાણં વા ઉગ્ગમનનિગ્ગમનં વા ન જાનામાતિ આસઙ્કા હોતિ. વેજ્જસ્સ સમ્મુખા પન વેજ્જો જાનિસ્સતીતિ નિરાસઙ્કા પિવન્તિ. એવમેવં અમ્હાકઞ્ચ ધમ્મસ્સામી સત્થા સમ્મુખીભૂતોતિ વીરિયં કત્વા પિવથાતિ મણ્ડપાને સન્નિયોજેતિ. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં અનુસાસતીતિ સત્થા. અપિચ ‘‘સત્થા ભગવા સત્થવાહો’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧૯૦) નિદ્દેસનયેનપેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સન્દિસ્સમાનો મુખો ભૂતોતિ સમ્મુખીભૂતો.

મણ્ડપેય્યનિદ્દેસે તિધત્તમણ્ડોતિ તિધાભાવો તિધત્તં. તિધત્તેન મણ્ડો તિધત્તમણ્ડો, તિવિધેન મણ્ડોતિ અત્થો. સત્થરિ સમ્મુખીભૂતેતિ ઇદં સબ્બાકારપરિપુણ્ણમણ્ડત્તયદસ્સનત્થં વુત્તં. પરિનિબ્બુતેપિ પન ¶ સત્થરિ એકદેસેન મણ્ડત્તયં પવત્તતિયેવ. તેનેવ ચસ્સ નિદ્દેસે ‘‘સત્થરિ સમ્મુખીભૂતે’’તિ અવત્વા કતમો દેસનામણ્ડોતિઆદિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

દેસનામણ્ડોતિ ¶ ધમ્મદેસના એવ મણ્ડો. પટિગ્ગહમણ્ડોતિ દેસનાપટિગ્ગાહકો એવ મણ્ડો. બ્રહ્મચરિયમણ્ડોતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયમેવ મણ્ડો.

આચિક્ખનાતિ દેસેતબ્બાનં સચ્ચાદીનં ઇમાનિ નામાનીતિ નામવસેન કથના. દેસનાતિ દસ્સના. પઞ્ઞાપનાતિ જાનાપના, ઞાણમુખે ઠપના વા. આસનં ઠપેન્તો હિ ‘‘આસનં પઞ્ઞાપેતી’’તિ વુચ્ચતિ. પટ્ઠપનાતિ પઞ્ઞાપના, પવત્તનાતિ અત્થો, ઞાણમુખે ઠપના વા. વિવરણાતિ વિવટકરણં, વિવરિત્વા દસ્સનાતિ અત્થો. વિભજનાતિ વિભાગકિરિયા, વિભાગતો દસ્સનાતિ અત્થો. ઉત્તાનીકમ્મન્તિ પાકટભાવકરણં. અથ વા આચિક્ખનાતિ દેસનાદીનં છન્નં પદાનં મૂલપદં. દેસનાદીનિ છ પદાનિ તસ્સ અત્થવિવરણત્થં વુત્તાનિ. તત્થ દેસનાતિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂનં વસેન સઙ્ખેપતો પઠમં ઉદ્દેસવસેન દેસના. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ હિ સઙ્ખેપેન વુત્તં પઠમં વુત્તઞ્ચ પટિવિજ્ઝન્તિ. પઞ્ઞાપનાતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂનં વસેન તેસં ચિત્તતોસનેન બુદ્ધિનિસાનેન ચ પઠમં સઙ્ખિત્તસ્સ વિત્થારતો નિદ્દેસવસેન પઞ્ઞાપના. પટ્ઠપનાતિ તેસંયેવ નિદ્દિટ્ઠસ્સ નિદ્દેસસ્સ પટિનિદ્દેસવસેન વિત્થારતરવચનેન પઞ્ઞાપના. વિવરણાતિ નિદ્દિટ્ઠસ્સાપિ પુનપ્પુનં વચનેન વિવરણા. વિભજનાતિ ¶ પુનપ્પુનં વુત્તસ્સાપિ વિભાગકરણેન વિભજના. ઉત્તાનીકમ્મન્તિ વિવટસ્સ વિત્થારતરવચનેન, વિભત્તસ્સ ચ નિદસ્સનવચનેન ઉત્તાનીકરણં. અયં દેસના નેય્યાનમ્પિ પટિવેધાય હોતિ. યેવાપનઞ્ઞેપિ કેચીતિ પિયઙ્કરમાતાદિકા વિનિપાતિકા ગહિતા. વિઞ્ઞાતારોતિ પટિવેધવસેન લોકુત્તરધમ્મં વિઞ્ઞાતારો. એતે હિ ભિક્ખુઆદયો પટિવેધવસેન ધમ્મદેસનં પટિગ્ગણ્હન્તીતિ પટિગ્ગહા. અયમેવાતિઆદીનિ પઠમઞાણનિદ્દેસે વુત્તત્થાનિ. અરિયમગ્ગો નિબ્બાનેન સંસન્દનતો બ્રહ્મત્થાય ચરિયાતિ બ્રહ્મચરિયન્તિ વુચ્ચતિ.

૨૩૯. ઇદાનિ અધિમોક્ખમણ્ડોતિઆદીહિ તસ્મિં મગ્ગક્ખણે વિજ્જમાનાનિ ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાનિ મણ્ડપેય્યવિધાને યોજેત્વા દસ્સેતિ. તત્થ ¶ અધિમોક્ખમણ્ડોતિ અધિમોક્ખસઙ્ખાતો મણ્ડો. કસટોતિ પસાદવિરહિતો આવિલો. છડ્ડેત્વાતિ સમુચ્છેદવસેન પહાય. સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમોક્ખમણ્ડં પિવતીતિ મણ્ડપેય્યન્તિ સદ્ધિન્દ્રિયતો અધિમોક્ખમણ્ડસ્સ અનઞ્ઞત્તેપિ સતિ અઞ્ઞં વિય કત્વા વોહારવસેન વુચ્ચતિ, યથા લોકે નિસદપોતકો નિસદપોતસરીરસ્સ અનઞ્ઞત્તેપિ સતિ નિસદપોતસ્સ સરીરન્તિ વુચ્ચતિ, યથા ચ પાળિયં ‘‘ફુસિતત્ત’’ન્તિઆદીસુ ધમ્મતો અનઞ્ઞોપિ ભાવો અઞ્ઞો વિય વુત્તો, યથા ચ અટ્ઠકથાયં ‘‘ફુસનલક્ખણો ફસ્સો’’તિઆદીસુ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ ધમ્મુદ્દેસવાર ફસ્સપઞ્ચમકરાસિવણ્ણના) ધમ્મતો અનઞ્ઞમ્પિ લક્ખણં અઞ્ઞં વિય વુત્તં, એવમિદન્તિ વેદિતબ્બં ¶ . પિવતીતિ ચેત્થ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલોતિ વુત્તં હોતિ. તંસમઙ્ગિપુગ્ગલો તં મણ્ડં પિવતીતિ કત્વા તેન પુગ્ગલેન સો મણ્ડો પાતબ્બતો મણ્ડપેય્યં નામ હોતીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘મણ્ડપેય્યો’’તિ ચ વત્તબ્બે ‘‘મણ્ડપેય્ય’’ન્તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. સેસાનમ્પિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અપુબ્બેસુ પન પરિળાહોતિ પીણનલક્ખણાય પીતિયા પટિપક્ખો કિલેસસન્તાપો. દુટ્ઠુલ્લન્તિ ઉપસમપટિપક્ખો કિલેસવસેન ઓળારિકભાવો અસન્તભાવો. અપ્પટિસઙ્ખાતિ પટિસઙ્ખાનપટિપક્ખો કિલેસવસેન અસમવાહિતભાવો.

૨૪૦. પુન અઞ્ઞેન પરિયાયેન મણ્ડપેય્યવિધિં નિદ્દિસિતુકામો અત્થિ મણ્ડોતિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં સદ્ધિન્દ્રિયે. અત્થરસોતિઆદીસુ સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમુચ્ચનં અત્થો, સદ્ધિન્દ્રિયં ધમ્મો, તદેવ નાનાકિલેસેહિ વિમુત્તત્તા વિમુત્તિ, તસ્સ અત્થસ્સ સમ્પત્તિ અત્થરસો. તસ્સ ધમ્મસ્સ સમ્પત્તિ ધમ્મરસો. તસ્સા વિમુત્તિયા સમ્પત્તિ વિમુત્તિરસો. અથ વા અત્થપટિલાભરતિ અત્થરસો, ધમ્મપટિલાભરતિ ધમ્મરસો, વિમુત્તિપટિલાભરતિ વિમુત્તિરસો. રતીતિ ચ તંસમ્પયુત્તા, તદારમ્મણા વા પીતિ. ઇમિના નયેન સેસપદેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પરિયાયે મણ્ડસ્સ ¶ પેય્યં મણ્ડપેય્યન્તિ અત્થો વુત્તો હોતિ.

એવં ઇન્દ્રિયાદિબોધિપક્ખિયધમ્મપટિપાટિયા ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાનં વસેન મણ્ડપેય્યં દસ્સેત્વા પુન અન્તે ઠિતં બ્રહ્મચરિયમણ્ડં દસ્સેન્તો મગ્ગસ્સ પધાનત્તા મગ્ગં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા ઉપ્પટિપાટિવસેન મગ્ગઙ્ગબોજ્ઝઙ્ગબલઇન્દ્રિયાનિ દસ્સેસિ ¶ . આધિપતેય્યટ્ઠેન ઇન્દ્રિયા મણ્ડોતિઆદયો યથાયોગં લોકિયલોકુત્તરા મણ્ડા. તં હેટ્ઠા વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. તથટ્ઠેન સચ્ચા મણ્ડોતિ એત્થ પન દુક્ખસમુદયાનં મણ્ડત્તાભાવા મહાહત્થિપદસુત્તે (મ. નિ. ૧.૩૦૦) વિય સચ્ચઞાણાનિ સચ્ચાતિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથાય

મણ્ડપેય્યકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતા ચ મહાવગ્ગવણ્ણના.

(૨) યુગનદ્ધવગ્ગો

૧. યુગનદ્ધકથા

યુગનદ્ધકથાવણ્ણના

૧. ઇદાનિ ¶ ¶ મણ્ડપેય્યગુણસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ યુગનદ્ધગુણં દસ્સેન્તેન કથિતાય સુત્તન્તપુબ્બઙ્ગમાય યુગનદ્ધકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. યસ્મા પન ધમ્મસેનાપતિ ધમ્મરાજે ધરમાનેયેવ ધમ્મરાજસ્સ પરિનિબ્બાનસંવચ્છરે પરિનિબ્બુતો, તસ્મા ધમ્મરાજે ધરમાનેયેવ ધમ્મભણ્ડાગારિકેન દેસિતં ઇદં સુત્તન્તં તસ્સેવ સમ્મુખા સુત્વા એવં મે સુતન્તિઆદિમાહાતિ વેદિતબ્બં. તત્થ આયસ્માતિ પિયવચનં ગરુવચનં સગારવસપ્પતિસ્સવચનં, આયુમાતિ અત્થો. આનન્દોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. સો હિ જાયમાનોયેવ કુલે આનન્દં ભુસં તુટ્ઠિં અકાસિ. તસ્માસ્સ ‘‘આનન્દો’’તિ નામં કતન્તિ વેદિતબ્બં. કોસમ્બિયન્તિ એવંનામકે નગરે. તસ્સ હિ નગરસ્સ આરામપોક્ખરણીઆદીસુ તેસુ તેસુ ઠાનેસુ કોસમ્બરુક્ખા ઉસ્સન્ના અહેસું, તસ્મા તં કોસમ્બીતિ સઙ્ખં અગમાસિ. ‘‘કુસમ્બસ્સ ઇસિનો અસ્સમતો અવિદૂરે માપિતત્તા’’તિ એકે.

ઘોસિતારામેતિ ઘોસિતસેટ્ઠિના કારિતે આરામે. કોસમ્બિયઞ્હિ તયો સેટ્ઠિનો અહેસું ઘોસિતસેટ્ઠિ કુક્કુટસેટ્ઠિ પાવારિકસેટ્ઠીતિ. તે તયોપિ ‘‘લોકે બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા પઞ્ચહિ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ દાનૂપકરણાનિ ગાહાપેત્વા સાવત્થિં ગન્ત્વા ¶ જેતવનસમીપે ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા નિસિન્ના સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિત્વા સત્થારં નિમન્તેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અડ્ઢમાસમત્તં મહાદાનં દત્વા ભગવતો પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા સકજનપદગમનત્થં ભગવન્તં યાચિત્વા ‘‘સુઞ્ઞાગારે ખો ગહપતયો તથાગતા અભિરમન્તી’’તિ ભગવતા વુત્તે ‘‘દિન્ના નો ભગવતા પટિઞ્ઞા’’તિ ઞત્વા અતિવિય તુટ્ઠા દસબલં વન્દિત્વા નિક્ખન્તા અન્તરામગ્ગે યોજને યોજને ભગવતો નિવાસત્થં વિહારં કારેન્તા અનુપુબ્બેન કોસમ્બિં પત્વા અત્તનો અત્તનો ¶ આરામે મહન્તં ધનપરિચ્ચાગં કત્વા ભગવતો વિહારે ¶ કારાપયિંસુ. તત્થ ઘોસિતસેટ્ઠિના કારિતો ઘોસિતારામો નામ અહોસિ, કુક્કુટસેટ્ઠિના કારિતો કુક્કુટારામો નામ, પાવારિકસેટ્ઠિના અમ્બવને કારિતો પાવારિકમ્બવનં નામ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઘોસિતસેટ્ઠિના કારિતે આરામે’’તિ.

આવુસો ભિક્ખવોતિ એત્થ બુદ્ધા ભગવન્તો સાવકે આલપન્તા ‘‘ભિક્ખવો’’તિ આલપન્તિ. સાવકા પન ‘‘બુદ્ધેહિ સદિસા મા હોમા’’તિ ‘‘આવુસો’’તિ પઠમં વત્વા પચ્છા ‘‘ભિક્ખવો’’તિ વદન્તિ. બુદ્ધેહિ ચ આલપિતે ભિક્ખુસઙ્ઘો ‘‘ભદન્તે’’તિ પટિવચનં દેતિ, સાવકેહિ આલપિતે ‘‘આવુસો’’તિ.

યો હિ કોચીતિ અનિયમવચનં. એતેન તાદિસાનં સબ્બભિક્ખૂનં પરિયાદાનં. મમ સન્તિકેતિ મમ સમીપે. અરહત્તપ્પત્તન્તિ અત્તના અરહત્તસ્સ પત્તં. નપુંસકે ભાવે સિદ્ધવચનં. અરહત્તં પત્તન્તિ વા પદચ્છેદો, અત્તના પત્તં અરહત્તન્તિ અત્થો. અરહત્તપ્પત્તં અત્તાનન્તિ વા પાઠસેસો. ચતૂહિ મગ્ગેહીતિ ઉપરિ વુચ્ચમાનેહિ ચતૂહિ પટિપદામગ્ગેહિ, ન અરિયમગ્ગેહિ. ‘‘ચતૂહિ મગ્ગેહી’’તિ વિસુઞ્ચ વુત્તત્તા કસ્સચિ અરહતો પઠમસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ ધમ્મુદ્ધચ્ચપુબ્બઙ્ગમો મગ્ગો, એકસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ સમથપુબ્બઙ્ગમો, એકસ્સ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમો, એકસ્સ યુગનદ્ધપુબ્બઙ્ગમોતિ એવં ચત્તારોપિ પટિપદા મગ્ગા હોન્તીતિ વેદિતબ્બં. એતેસં વા અઞ્ઞતરેનાતિ એતેસં ચતુન્નં પટિપદાનં મગ્ગાનં એકેન વા, પટિપદામગ્ગેન અરહત્તપ્પત્તં બ્યાકરોતીતિ અત્થો. સુક્ખવિપસ્સકસ્સ હિ અરહતો ધમ્મુદ્ધચ્ચપુબ્બઙ્ગમં સોતાપત્તિમગ્ગં પત્વા સેસમગ્ગત્તયમ્પિ સુદ્ધવિપસ્સનાહિયેવ પત્તસ્સ અરહત્તપ્પત્તિ ધમ્મુદ્ધચ્ચપુબ્બઙ્ગમમગ્ગા હોતિ. ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહં પત્વા વા અપ્પત્વા વા સમથપુબ્બઙ્ગમાદીનં તિણ્ણં પટિપદાનં મગ્ગાનં એકેકસ્સ વસેન પત્તચતુમગ્ગસ્સ ¶ અરહતો અરહત્તપ્પત્તિ ઇતરએકેકમગ્ગપુબ્બઙ્ગમા હોતિ. તસ્મા આહ – ‘‘એતેસં વા અઞ્ઞતરેના’’તિ.

સમથપુબ્બઙ્ગમં વિપસ્સનં ભાવેતીતિ સમથં પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં કત્વા વિપસ્સનં ભાવેતિ, પઠમં સમાધિં ઉપ્પાદેત્વા પચ્છા વિપસ્સનં ભાવેતીતિ અત્થો. મગ્ગો સઞ્જાયતીતિ પઠમો લોકુત્તરમગ્ગો નિબ્બત્તતિ. સો તં મગ્ગન્તિઆદીસુ એકચિત્તક્ખણિકસ્સ મગ્ગસ્સ આસેવનાદીનિ નામ નત્થિ, દુતિયમગ્ગાદયો પન ઉપ્પાદેન્તો તમેવ મગ્ગં ‘‘આસેવતિ ભાવેતિ ¶ બહુલીકરોતી’’તિ વુચ્ચતિ. સઞ્ઞોજનાનિ પહીયન્તિ, અનુસયા બ્યન્તીહોન્તીતિ યાવ અરહત્તમગ્ગા ¶ કમેન સબ્બે સઞ્ઞોજના પહીયન્તિ, અનુસયા બ્યન્તીહોન્તિ. અનુસયા બ્યન્તીહોન્તીતિ ચ પુન અનુપ્પત્તિયા વિગતન્તા હોન્તીતિ અત્થો.

પુન ચપરન્તિ પુન ચ અપરં કારણં. વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં સમથં ભાવેતીતિ વિપસ્સનં પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં કત્વા સમથં ભાવેતિ, પઠમં વિપસ્સનં ઉપ્પાદેત્વા પચ્છા સમાધિં ભાવેતીતિ અત્થો. યુગનદ્ધં ભાવેતીતિ યુગનદ્ધં કત્વા ભાવેતિ. એત્થ તેનેવ ચિત્તેન સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તેનેવ સઙ્ખારે સમ્મસિતું ન સક્કા. અયં પન યાવતા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ, તાવતા સઙ્ખારે સમ્મસતિ. યાવતા સઙ્ખારે સમ્મસતિ, તાવતા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ. કથં? પઠમજ્ઝાનં સમાપજ્જતિ, તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ. સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા દુતિયજ્ઝાનં સમાપજ્જતિ, તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ. સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા તતિયજ્ઝાનં…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ. એવં સમથવિપસ્સનં યુગનદ્ધં ભાવેતિ નામ.

ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહિતં માનસં હોતીતિ એત્થ મન્દપઞ્ઞાનં વિપસ્સકાનં ઉપક્કિલેસવત્થુત્તા વિપસ્સનુપક્કિલેસસઞ્ઞિતેસુ ઓભાસાદીસુ દસસુ ધમ્મેસુ ભન્તતાવસેન ઉદ્ધચ્ચસહગતચિત્તુપ્પત્તિયા વિક્ખેપસઙ્ખાતં ઉદ્ધચ્ચં ધમ્મુદ્ધચ્ચં, તેન ધમ્મુદ્ધચ્ચેન વિગ્ગહિતં વિરૂપગ્ગહિતં વિરોધમાપાદિતં માનસં ચિત્તં ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહિતં માનસં હોતિ, તેન વા ધમ્મુદ્ધચ્ચેન કારણભૂતેન તમ્મૂલકતણ્હામાનદિટ્ઠુપ્પત્તિયા વિગ્ગહિતં માનસં હોતિ. ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહિતમાનસન્તિ વા પાઠો. હોતિ સો આવુસો સમયોતિ ઇમિના મગ્ગામગ્ગવવત્થાનેન તં ધમ્મુદ્ધચ્ચં પટિબાહિત્વા પુન વિપસ્સનાવીથિં પટિપન્નકાલં દસ્સેતિ. યં તં ચિત્તન્તિ યસ્મિં સમયે તં વિપસ્સનાવીથિં ઓક્કમિત્વા પવત્તં ચિત્તં. અજ્ઝત્તમેવ સન્તિટ્ઠતીતિ ¶ વિપસ્સનાવીથિં પચ્ચોતરિત્વા તસ્મિં સમયે ગોચરજ્ઝત્તસઙ્ખાતે આરમ્મણે સન્તિટ્ઠતિ પતિટ્ઠાતિ. સન્નિસીદતીતિ તત્થેવ પવત્તિવસેન સમ્મા નિસીદતિ. એકોદિ હોતીતિ એકગ્ગં હોતિ. સમાધિયતીતિ સમ્મા આધિયતિ સુટ્ઠુ ઠિતં હોતીતિ.

અયં સુત્તન્તવણ્ણના.

૧. સુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના

૨. તસ્સ ¶ ¶ સુત્તન્તસ્સ નિદ્દેસકથાય તત્થ જાતે ધમ્મેતિ તસ્મિં સમાધિસ્મિં જાતે ચિત્તચેતસિકે ધમ્મે. અનિચ્ચતો અનુપસ્સનટ્ઠેનાતિઆદિના વિપસ્સનાય ભેદં દસ્સેતિ. સમ્માદિટ્ઠિ મગ્ગોતિ સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતો મગ્ગો. અટ્ઠસુ મગ્ગઙ્ગેસુ એકેકોપિ હિ મગ્ગોતિ વુચ્ચતિ.આસેવતીતિ સોતાપત્તિમગ્ગવસેન. ભાવેતીતિ સકદાગામિમગ્ગુપ્પાદનેન. બહુલીકરોતીતિ અનાગામિઅરહત્તમગ્ગુપ્પાદનેન. ઇમેસં તિણ્ણં અવત્થાભેદેપિ સતિ આવજ્જનાદીનં સાધારણત્તા સદિસમેવ વિસ્સજ્જનં કતં.

૩. આલોકસઞ્ઞાપટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાનં અન્તરાપેય્યાલે અવિક્ખેપાદીનિ ચ ઝાન સમાપત્તિકસિણાનુસ્સતિઅસુભા ચ દીઘં અસ્સાસાદીનિ ચ આનન્તરિકસમાધિઞાણનિદ્દેસે (પટિ. મ. ૧.૮૦-૮૧) નિદ્દિટ્ઠત્તા સઙ્ખિત્તાનિ. તત્થ ચ અવિક્ખેપવસેનાતિ પુબ્બભાગાવિક્ખેપવસેન ગહેતબ્બં. અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સાસવસેનાતિઆદિકે સુદ્ધવિપસ્સનાવસેન વુત્તચતુક્કે પન તરુણવિપસ્સનાકાલે વિપસ્સનાસમ્પયુત્તસમાધિપુબ્બઙ્ગમા બલવવિપસ્સના વેદિતબ્બા.

૪. વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમવારે પઠમં અનિચ્ચતોતિઆદિના આરમ્મણં અનિયમેત્વા વિપસ્સના વુત્તા, પચ્છા રૂપં અનિચ્ચતોતિઆદિના આરમ્મણં નિયમેત્વા વુત્તા. તત્થ જાતાનન્તિ તસ્સા વિપસ્સનાય જાતાનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં. વોસગ્ગારમ્મણતાતિ એત્થ વોસગ્ગો નિબ્બાનં. નિબ્બાનઞ્હિ સઙ્ખતવોસગ્ગતો પરિચ્ચાગતો ‘‘વોસગ્ગો’’તિ વુત્તો. વિપસ્સના ચ તંસમ્પયુત્તધમ્મા ચ નિબ્બાનનિન્નતાય અજ્ઝાસયવસેન નિબ્બાને પતિટ્ઠિતત્તા નિબ્બાનપતિટ્ઠા નિબ્બાનારમ્મણા. પતિટ્ઠાપિ હિ આલમ્બીયતીતિ આરમ્મણં નામ હોતિ, નિબ્બાને પતિટ્ઠટ્ઠેનેવ નિબ્બાનારમ્મણા. અઞ્ઞત્થ પાળિયમ્પિ હિ પતિટ્ઠા ‘‘આરમ્મણ’’ન્તિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ – ‘‘સેય્યથાપિ, આવુસો, નળાગારં વા તિણાગારં વા સુક્ખં કોળાપં તેરોવસ્સિકં પુરત્થિમાય ચેપિ દિસાય પુરિસો આદિત્તાય તિણુક્કાય ઉપસઙ્કમેય્ય, લભેથ અગ્ગિ ઓતારં, લભેથ ¶ અગ્ગિ આરમ્મણ’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૪.૨૪૩). તસ્મા તત્થ જાતાનં ધમ્માનં વોસગ્ગારમ્મણતાય નિબ્બાનપતિટ્ઠાભાવેન હેતુભૂતેન ઉપ્પાદિતો યો ચિત્તસ્સ એકગ્ગતાસઙ્ખાતો ઉપચારપ્પનાભેદો અવિક્ખેપો, સો ¶ સમાધીતિ વિપસ્સનાતો પચ્છા ઉપ્પાદિતો ¶ નિબ્બેધભાગિયો સમાધિ નિદ્દિટ્ઠો હોતિ. તસ્માયેવ હિ ઇતિ પઠમં વિપસ્સના, પચ્છા સમથોતિ વુત્તં.

૫. યુગનદ્ધનિદ્દેસે યસ્મા હેટ્ઠા સુત્તન્તવણ્ણનાયં વુત્તો યુગનદ્ધક્કમો પુરિમદ્વયનિદ્દેસનયેનેવ પાકટો, મગ્ગક્ખણે યુગનદ્ધક્કમો પન ન પાકટો, તસ્મા પુબ્બભાગે અનેકન્તિકં યુગનદ્ધભાવનં અવત્વા મગ્ગક્ખણે એકન્તેન લબ્ભમાનયુગનદ્ધભાવનમેવ દસ્સેન્તો સોળસહિ આકારેહીતિઆદિમાહ. તત્થ આરમ્મણટ્ઠેનાતિઆદીસુ સત્તરસસુ આકારેસુ અન્તે ઉદ્દિટ્ઠં યુગનદ્ધં મૂલપદેન એકટ્ઠત્તા તં વિપ્પહાય સેસાનં વસેન ‘‘સોળસહી’’તિ વુત્તં. આરમ્મણટ્ઠેનાતિ આલમ્બનટ્ઠેન, આરમ્મણવસેનાતિ અત્થો. એવં સેસેસુપિ. ગોચરટ્ઠેનાતિ આરમ્મણટ્ઠેપિ સતિ નિસ્સયિતબ્બટ્ઠાનટ્ઠેન. પહાનટ્ઠેનાતિ પજહનટ્ઠેન. પરિચ્ચાગટ્ઠેનાતિ પહાનેપિ સતિ પુન અનાદિયનેન પરિચ્ચાગટ્ઠેન. વુટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ ઉગ્ગમનટ્ઠેન. વિવટ્ટનટ્ઠેનાતિ ઉગ્ગમનેપિ સતિ અપુનરાવટ્ટનેન નિવત્તનટ્ઠેન. સન્તટ્ઠેનાતિ નિબ્બુતટ્ઠેન. પણીતટ્ઠેનાતિ નિબ્બુતટ્ઠેપિ સતિ ઉત્તમટ્ઠેન, અતપ્પકટ્ઠેન વા. વિમુત્તટ્ઠેનાતિ બન્ધનાપગતટ્ઠેન. અનાસવટ્ઠેનાતિ બન્ધનમોક્ખેપિ સતિ આરમ્મણં કત્વા પવત્તમાનાસવવિરહિતટ્ઠેન. તરણટ્ઠેનાતિ અનોસીદિત્વા પિલવનટ્ઠેન, અતિક્કમનટ્ઠેન વા. અનિમિત્તટ્ઠેનાતિ સઙ્ખારનિમિત્તવિરહિતટ્ઠેન. અપ્પણિહિતટ્ઠેનાતિ પણિધિવિરહિતટ્ઠેન. સુઞ્ઞતટ્ઠેનાતિ અભિનિવેસવિરહિતટ્ઠેન. એકરસટ્ઠેનાતિ એકકિચ્ચટ્ઠેન. અનતિવત્તનટ્ઠેનાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિક્કમનટ્ઠેન. યુગનદ્ધટ્ઠેનાતિ યુગલકટ્ઠેન.

ઉદ્ધચ્ચં પજહતો, અવિજ્જં પજહતોતિ યોગિનો તસ્સ તસ્સ પટિપક્ખપ્પહાનવસેન વુત્તં. નિરોધો ચેત્થ નિબ્બાનમેવ. અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ સમથો ચે વિપસ્સનં અતિવત્તેય્ય, લીનપક્ખિકત્તા સમથસ્સ ચિત્તં કોસજ્જાય સંવત્તેય્ય. વિપસ્સના ચે સમથં અતિવત્તેય્ય, ઉદ્ધચ્ચપક્ખિકત્તા વિપસ્સનાય ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તેય્ય. તસ્મા સમથો ચ વિપસ્સનં અનતિવત્તમાનો કોસજ્જપાતં ન કરોતિ, વિપસ્સના સમથં અનતિવત્તમાના ઉદ્ધચ્ચપાતં ન કરોતિ. સમથો સમં પવત્તમાનો ¶ વિપસ્સનં ઉદ્ધચ્ચપાતતો રક્ખતિ, વિપસ્સના સમં પવત્તમાના સમથં કોસજ્જપાતતો રક્ખતિ. એવમિમે ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિવત્તનકિચ્ચેન ¶ એકકિચ્ચા, સમા હુત્વા પવત્તમાનેન અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિવત્તમાના અત્થસિદ્ધિકરા હોન્તિ. તેસં મગ્ગક્ખણે યુગનદ્ધત્તં વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાક્ખણે યુગનદ્ધત્તાયેવ હોતિ. પહાનપરિચ્ચાગવુટ્ઠાનવિવટ્ટનકરણાનં મગ્ગકિચ્ચવસેન વુત્તત્તા સકલસ્સ મગ્ગકિચ્ચસ્સ દસ્સનત્થં ઉદ્ધચ્ચસહગતકિલેસા ચ ખન્ધા ચ અવિજ્જાસહગતકિલેસા ચ ખન્ધા ચ નિદ્દિટ્ઠા. સેસાનં ¶ ન તથા વુત્તત્તા પટિપક્ખધમ્મમત્તદસ્સનવસેન ઉદ્ધચ્ચાવિજ્જા એવ નિદ્દિટ્ઠા. વિવટ્ટતોતિ નિવત્તન્તસ્સ.

સમાધિ કામાસવા વિમુત્તો હોતીતિ સમાધિસ્સ કામચ્છન્દપટિપક્ખત્તા વુત્તં. રાગવિરાગાતિ રાગસ્સ વિરાગો સમતિક્કમો એતિસ્સા અત્થીતિ રાગવિરાગા, ‘‘રાગવિરાગતો’’તિ નિસ્સક્કવચનં વા. તથા અવિજ્જાવિરાગા. ચેતોવિમુત્તીતિ મગ્ગસમ્પયુત્તો સમાધિ. પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ મગ્ગસમ્પયુત્તા પઞ્ઞા. તરતોતિ તરન્તસ્સ. સબ્બપણિધીહીતિ રાગદોસમોહપણિધીહિ, સબ્બપત્થનાહિ વા. એવં ચુદ્દસ આકારે વિસ્સજ્જિત્વા એકરસટ્ઠઞ્ચ અનતિવત્તનટ્ઠઞ્ચ અવિભજિત્વાવ ઇમેહિ સોળસહિ આકારેહીતિ આહ. કસ્મા? તેસં ચુદ્દસન્નં આકારાનં એકેકસ્સ અવસાને ‘‘એકરસા હોન્તિ, યુગનદ્ધા હોન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તી’’તિ નિદ્દિટ્ઠત્તા તે દ્વેપિ આકારા નિદ્દિટ્ઠાવ હોન્તિ. તસ્મા ‘‘સોળસહી’’તિ આહ. યુગનદ્ધટ્ઠો પન ઉદ્દેસેપિ ન ભણિતોયેવાતિ.

૨. ધમ્મુદ્ધચ્ચવારનિદ્દેસવણ્ણના

૬. ધમ્મુદ્ધચ્ચવારે અનિચ્ચતો મનસિકરોતો ઓભાસો ઉપ્પજ્જતીતિ ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાય ઠિતસ્સ તીહિ અનુપસ્સનાહિ પુનપ્પુનં સઙ્ખારે વિપસ્સન્તસ્સ વિપસ્સન્તસ્સ વિપસ્સનાઞાણેસુ પરિપાકગતેસુ તદઙ્ગવસેન કિલેસપ્પહાનેન પરિસુદ્ધચિત્તસ્સ અનિચ્ચતો વા દુક્ખતો વા અનત્તતો વા મનસિકારક્ખણે વિપસ્સનાઞાણાનુભાવેન પકતિયાવ ઓભાસો ઉપ્પજ્જતીતિ પઠમં તાવ અનિચ્ચતો મનસિકરોતો ઓભાસો કથિતો. અકુસલો વિપસ્સકો તસ્મિં ઓભાસે ઉપ્પન્ને ‘‘ન ચ વત મે ઇતો પુબ્બે એવરૂપો ઓભાસો ઉપ્પન્નપુબ્બો, અદ્ધા મગ્ગં પત્તોમ્હિ, ફલં પત્તોમ્હી’’તિ ¶ અમગ્ગંયેવ ‘‘મગ્ગો’’તિ, અફલમેવ ‘‘ફલ’’ન્તિ ગણ્હાતિ. તસ્સ અમગ્ગં ‘‘મગ્ગો’’તિ, અફલં ‘‘ફલ’’ન્તિ ગણ્હતો વિપસ્સનાવીથિ ઉક્કન્તા હોતિ. સો અત્તનો ¶ વિપસ્સનાવીથિં વિસ્સજ્જેત્વા વિક્ખેપમાપન્નો વા ઓભાસમેવ તણ્હાદિટ્ઠિમઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞમાનો વા નિસીદતિ. સો ખો પનાયં ઓભાસો કસ્સચિ ભિક્ખુનો પલ્લઙ્કટ્ઠાનમત્તમેવ ઓભાસેન્તો ઉપ્પજ્જતિ, કસ્સચિ અન્તોગબ્ભં, કસ્સચિ બહિગબ્ભમ્પિ, કસ્સચિ સકલવિહારં, ગાવુતં અડ્ઢયોજનં યોજનં દ્વિયોજનં…પે… કસ્સચિ પથવિતલતો યાવ અકનિટ્ઠબ્રહ્મલોકા એકાલોકં કુરુમાનો. ભગવતો પન દસસહસ્સિલોકધાતું ઓભાસેન્તો ¶ ઉદપાદિ. અયઞ્હિ ઓભાસો ચતુરઙ્ગસમન્નાગતેપિ અન્ધકારે તં તં ઠાનં ઓભાસેન્તો ઉપ્પજ્જતિ.

ઓભાસો ધમ્મોતિ ઓભાસં આવજ્જતીતિ અયં ઓભાસો મગ્ગધમ્મો ફલધમ્મોતિ વા તં તં ઓભાસં મનસિ કરોતિ. તતો વિક્ખેપો ઉદ્ધચ્ચન્તિ તતો ઓભાસતો ધમ્મોતિ આવજ્જનકરણતો વા યો ઉપ્પજ્જતિ વિક્ખેપો, સો ઉદ્ધચ્ચં નામાતિ અત્થો. તેન ઉદ્ધચ્ચેન વિગ્ગહિતમાનસોતિ તેન એવં ઉપ્પજ્જમાનેન ઉદ્ધચ્ચેન વિરોધિતચિત્તો, તેન વા ઉદ્ધચ્ચેન કારણભૂતેન તમ્મૂલકકિલેસુપ્પત્તિયા વિરોધિતચિત્તો વિપસ્સકો વિપસ્સનાવીથિં ઓક્કમિત્વા વિક્ખેપં વા તમ્મૂલકકિલેસેસુ વા ઠિતત્તા અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ઉપટ્ઠાનાનિ યથાભૂતં નપ્પજાનાતિ. ‘‘તેન વુચ્ચતિ ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહિતમાનસો’’તિ એવં ઇતિ-સદ્દો યોજેતબ્બો. હોતિ સો સમયોતિ એવં અસ્સાદવસેન ઉપક્કિલિટ્ઠચિત્તસ્સાપિ યોગિનો સચે ઉપપરિક્ખા ઉપ્પજ્જતિ, સો એવં પજાનાતિ – ‘‘વિપસ્સના નામ સઙ્ખારારમ્મણા, મગ્ગફલાનિ નિબ્બાનારમ્મણાનિ, ઇમાનિ ચ ચિત્તાનિ સઙ્ખારારમ્મણાનિ, તસ્મા નાયમોભાસો મગ્ગો, ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાયેવ નિબ્બાનસ્સ લોકિકો મગ્ગો’’તિ મગ્ગામગ્ગં વવત્થપેત્વા તં વિક્ખેપં પરિવજ્જયિત્વા ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાય ઠત્વા સાધુકં સઙ્ખારે અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો વિપસ્સતિ. એવં ઉપપરિક્ખન્તસ્સ સો સમયો હોતિ. એવં અપસ્સન્તો પન ‘‘મગ્ગફલપ્પત્તોમ્હી’’તિ અધિમાનિકો હોતિ.

યં તં ચિત્તન્તિ યં તં વિપસ્સનાચિત્તં. અજ્ઝત્તમેવાતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાય આરમ્મણે ગોચરજ્ઝત્તેયેવ. ઞાણં ઉપ્પજ્જતીતિ તસ્સેવ યોગાવચરસ્સ રૂપારૂપધમ્મે તુલયન્તસ્સ તીરયન્તસ્સ વિસ્સટ્ઠઇન્દવજિરમિવ અવિહતવેગં ¶ તિખિણં સૂરમતિવિસદં વિપસ્સનાઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. પીતિ ઉપ્પજ્જતીતિ તસ્સેવ તસ્મિં સમયે ખુદ્દિકા પીતિ, ખણિકા પીતિ, ઓક્કન્તિકા પીતિ, ઉબ્બેગા પીતિ, ફરણા પીતીતિ અયં પઞ્ચવિધા વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા પીતિ સકલસરીરં પૂરયમાના ઉપ્પજ્જતિ. પસ્સદ્ધિ ઉપ્પજ્જતીતિ તસ્સેવ તસ્મિં સમયે કાયચિત્તાનં નેવ દરથો, ન ગારવતા, ન કક્ખળતા ¶ , ન અકમ્મઞ્ઞતા, ન ગેલઞ્ઞતા, ન વઙ્કતા હોતિ. અથ ખો પનસ્સ કાયચિત્તાનિ પસ્સદ્ધાનિ લહૂનિ મુદૂનિ કમ્મઞ્ઞાનિ પગુણાનિ સુવિસદાનિ ઉજુકાનિયેવ હોન્તિ. સો ઇમેહિ પસ્સદ્ધાદીહિ અનુગ્ગહિતકાયચિત્તો તસ્મિં સમયે અમાનુસિં નામ રતિં અનુભવતિ. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘સુઞ્ઞાગારં ¶ પવિટ્ઠસ્સ, સન્તચિત્તસ્સ ભિક્ખુનો;

અમાનુસી રતી હોતિ, સમ્મા ધમ્મં વિપસ્સતો.

‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૭૩-૪) –

એવમસ્સ ઇમં અમાનુસિં રતિં સાધયમાના લહુતાદીહિ સહિતા વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા કાયચિત્તપસ્સદ્ધિ ઉપ્પજ્જતિ. સુખં ઉપ્પજ્જતીતિ તસ્સેવ તસ્મિં સમયે સકલસરીરં અભિસન્દયમાનં વિપસ્સનાસમ્પયુત્તં સુખં ઉપ્પજ્જતિ. અધિમોક્ખો ઉપ્પજ્જતીતિ તસ્સેવ તસ્મિં સમયે ચિત્તચેતસિકાનં અતિસયપસાદભૂતા વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા સદ્ધા ઉપ્પજ્જતિ. પગ્ગહો ઉપ્પજ્જતીતિ તસ્સેવ તસ્મિં સમયે અસિથિલમનચ્ચારદ્ધં સુપગ્ગહિતં વિપસ્સનાસમ્પયુત્તં વીરિયં ઉપ્પજ્જતિ. ઉપટ્ઠાનં ઉપ્પજ્જતીતિ તસ્સેવ તસ્મિં સમયે સૂપટ્ઠિતા સુપ્પતિટ્ઠિતા નિખાતા અચલા પબ્બતરાજસદિસા વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા સતિ ઉપ્પજ્જતિ. સો યં યં ઠાનં આવજ્જતિ સમન્નાહરતિ મનસિ કરોતિ પચ્ચવેક્ખતિ, તં તં ઠાનમસ્સ ઓક્કન્તિત્વા પક્ખન્દિત્વા દિબ્બચક્ખુનો પરલોકો વિય સતિયા ઉપટ્ઠાતિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૩૪).

ઉપેક્ખાતિ વિપસ્સનુપેક્ખા ચેવ આવજ્જનુપેક્ખા ચ. તસ્મિઞ્હિ સમયે સબ્બસઙ્ખારેસુ મજ્ઝત્તભૂતા વિપસ્સનુપેક્ખાપિ બલવતી ઉપ્પજ્જતિ, મનોદ્વારે આવજ્જનુપેક્ખાપિ. સા હિસ્સ તં તં ઠાનં આવજ્જન્તસ્સ વિસ્સટ્ઠઇન્દવજિરમિવ પત્તપુટે પક્ખન્દતત્તનારાચો વિય ચ સૂરા તિખિણા હુત્વા વહતિ ¶ . એવઞ્હિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૩૪) વુત્તં. વિપસ્સનુપેક્ખાતિ ચેત્થ ‘‘વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા’’તિ આચરિયા વદન્તિ. વિપસ્સનાઞાણે હિ ગય્હમાને ‘‘ઞાણં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વિપસ્સનાઞાણસ્સ આગતત્તા પુનરુત્તિદોસો હોતિ. તતિયજ્ઝાનવણ્ણનાયઞ્ચ ‘‘સઙ્ખારુપેક્ખાવિપસ્સનુપેક્ખાનમ્પિ અત્થતો એકીભાવો. પઞ્ઞા એવ હિ સા, કિચ્ચવસેન દ્વિધા ભિન્ના’’તિ વુત્તં. તસ્મા વિપસ્સનાસમ્પયુત્તાય તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય વુચ્ચમાનાય પુનરુત્તિદોસો ¶ ચ ન હોતિ, તતિયજ્ઝાનવણ્ણનાય ચ સમેતિ. યસ્મા ચ પઞ્ચસુ ઇન્દ્રિયેસુ ‘‘ઞાણં અધિમોક્ખો પગ્ગહો ઉપટ્ઠાન’’ન્તિ પઞ્ઞિન્દ્રિયસદ્ધિન્દ્રિયવીરિયિન્દ્રિયસતિન્દ્રિયાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ, સમાધિન્દ્રિયં પન અનિદ્દિટ્ઠં હોતિ, યુગનદ્ધવસેનાપિ ચ સમાધિન્દ્રિયં નિદ્દિસિતબ્બમેવ હોતિ, તસ્મા સમપ્પવત્તો સમાધિ પુન સમાધાને બ્યાપારપ્પહાનકરણેન ‘‘ઉપેક્ખા’’તિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બં.

નિકન્તિ ¶ ઉપ્પજ્જતીતિ એવં ઓભાસાદિપટિમણ્ડિતાય વિપસ્સનાય આલયં કુરુમાના સુખુમા સન્તાકારા નિકન્તિ ઉપ્પજ્જતિ, યા કિલેસોતિ પરિગ્ગહેતુમ્પિ ન સક્કા હોતિ. યથા ચ ઓભાસે, એવં એતેસુપિ અઞ્ઞતરસ્મિં ઉપ્પન્ને યોગાવચરો ‘‘ન ચ વત મે ઇતો પુબ્બે એવરૂપં ઞાણં ઉપ્પન્નપુબ્બં, એવરૂપા પીતિ પસ્સદ્ધિ સુખં અધિમોક્ખો પગ્ગહો ઉપટ્ઠાનં ઉપેક્ખા નિકન્તિ ઉપ્પન્નપુબ્બા, અદ્ધા મગ્ગં પત્તોમ્હિ, ફલં પત્તોમ્હી’’તિ અમગ્ગમેવ ‘‘મગ્ગો’’તિ, અફલમેવ ‘‘ફલ’’ન્તિ ગણ્હાતિ. તસ્સ અમગ્ગં ‘‘મગ્ગો’’તિ, અફલઞ્ચ ‘‘ફલ’’ન્તિ ગણ્હતો વિપસ્સનાવીથિ ઉક્કન્તા હોતિ. સો અત્તનો મૂલકમ્મટ્ઠાનં વિસ્સજ્જેત્વા નિકન્તિમેવ અસ્સાદેન્તો નિસીદતિ. એત્થ ચ ઓભાસાદયો ઉપક્કિલેસવત્થુતાય ઉપક્કિલેસાતિ વુત્તા, ન અકુસલત્તા. નિકન્તિ પન ઉપક્કિલેસો ચેવ ઉપક્કિલેસવત્થુ ચ. વત્થુવસેનેવ ચેતે દસ, ગાહવસેન પન સમતિંસ હોન્તિ. કથં? ‘‘મમ ઓભાસો ઉપ્પન્નો’’તિ ગણ્હતો હિ દિટ્ઠિગ્ગાહો હોતિ, ‘‘મનાપો વત ઓભાસો ઉપ્પન્નો’’તિ ગણ્હતો માનગ્ગાહો, ઓભાસં અસ્સાદયતો તણ્હાગ્ગાહો. ઇતિ ઓભાસે દિટ્ઠિમાનતણ્હાવસેન તયો ગાહા. તથા સેસેસુપીતિ એવં ગાહવસેન સમતિંસ ઉપક્કિલેસા હોન્તિ. દુક્ખતો મનસિકરોતો, અનત્તતો મનસિકરોતોતિ વારેસુપિ ¶ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. એકેકઅનુપસ્સનાવસેન હેત્થ એકેકસ્સ વિપસ્સનુપક્કિલેસુપ્પત્તિ વેદિતબ્બા, ન એકસ્સેવ.

તીસુ અનુપસ્સનાસુ. એવં અભેદતો વિપસ્સનાવસેન ઉપક્કિલેસે દસ્સેત્વા પુન ભેદવસેન દસ્સેન્તો રૂપં અનિચ્ચતો મનસિકરોતોતિઆદિમાહ. તત્થ જરામરણં અનિચ્ચતો ઉપટ્ઠાનન્તિ જરામરણસ્સ અનિચ્ચતો ઉપટ્ઠાનં.

૭. યસ્મા પુબ્બે વુત્તાનં સમતિંસાય ઉપક્કિલેસાનં વસેન અકુસલો અબ્યત્તો યોગાવચરો ઓભાસાદીસુ વિકમ્પતિ, ઓભાસાદીસુ એકેકં ‘‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’તિ સમનુપસ્સતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ઓભાસે ચેવ ઞાણે ચાતિઆદિગાથાદ્વયમાહ. તત્થ ¶ વિકમ્પતીતિ ઓભાસાદિકે આરમ્મણે નાનાકિલેસવસેન વિવિધા કમ્પતિ વેધતિ. યેહિ ચિત્તં પવેધતીતિ યેહિ પસ્સદ્ધિસુખેહિ ચિત્તં નાનાકિલેસવસેન નાનપ્પકારેન વેધતિ કમ્પતિ. તસ્મા પસ્સદ્ધિયા સુખે ચેવ યોગાવચરો વિકમ્પતીતિ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઉપેક્ખાવજ્જનાય ચેવાતિ ઉપેક્ખાસઙ્ખાતાય આવજ્જનાય ચેવ વિકમ્પતિ, આવજ્જનુપેક્ખાય ચેવ વિકમ્પતીતિ અત્થો. વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૩૬) પન ‘‘ઉપેક્ખાવજ્જનાયઞ્ચા’’તિ વુત્તં. ઉપેક્ખાય ચાતિ હેટ્ઠા વુત્તપ્પકારાય ઉપેક્ખાય ચ વિકમ્પતિ, નિકન્તિયા ચ વિકમ્પતીતિ અત્થો. એત્થ ચ દ્વિન્નં ઉપેક્ખાનં નિદ્દિટ્ઠત્તા હેટ્ઠા ‘‘ઉપેક્ખા ઉપ્પજ્જતી’’તિ ¶ વુત્તટ્ઠાને ચ ઉભયથા અત્થો વુત્તો. અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીસુ ચ એકેકિસ્સાયેવ આવજ્જનુપેક્ખાય સબ્ભાવતો એકેકાયેવ અનુપસ્સના અનિચ્ચં અનિચ્ચં, દુક્ખં દુક્ખં, અનત્તા અનત્તાતિ પુનપ્પુનં ભાવીયતીતિ વુત્તં હોતિ. યસ્મા પન કુસલો પણ્ડિતો બ્યત્તો બુદ્ધિસમ્પન્નો યોગાવચરો ઓભાસાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ ‘‘અયં ખો મે ઓભાસો ઉપ્પન્નો, સો ખો પનાયં અનિચ્ચો સઙ્ખતો પટિચ્ચસમુપ્પન્નો ખયધમ્મો વયધમ્મો વિરાગધમ્મો નિરોધધમ્મો’’તિ ઇતિ વા નં પઞ્ઞાય પરિચ્છિન્દતિ ઉપપરિક્ખતિ. અથ વા પનસ્સ એવં હોતિ – સચે ઓભાસો અત્તા ભવેય્ય, ‘‘અત્તા’’તિ ગહેતું વટ્ટેય્ય. અનત્તાવ પનાયં ‘‘અત્તા’’તિ ગહિતો. તસ્માયં અવસવત્તનટ્ઠેન અનત્તાતિ પસ્સન્તો દિટ્ઠિં ઉગ્ઘાટેતિ. સચે ઓભાસો નિચ્ચો ¶ ભવેય્ય, ‘‘નિચ્ચો’’તિ ગહેતું વટ્ટેય્ય. અનિચ્ચોવ પનાયં ‘‘નિચ્ચો’’તિ ગહિતો. તસ્માયં હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચોતિ પસ્સન્તો માનં સમુગ્ઘાટેતિ. સચે ઓભાસો સુખો ભવેય્ય, ‘‘સુખો’’તિ ગહેતું વટ્ટેય્ય. દુક્ખોવ પનાયં ‘‘સુખો’’તિ ગહિતો. તસ્માયં ઉપ્પાદવયપટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખોતિ પસ્સન્તો નિકન્તિં પરિયાદિયતિ. યથા ચ ઓભાસે, એવં સેસેસુપિ.

એવં ઉપપરિક્ખિત્વા ઓભાસં ‘‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિ સમનુપસ્સતિ. ઞાણં…પે… નિકન્તિં ‘‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિ સમનુપસ્સતિ. એવં સમનુપસ્સન્તો ઓભાસાદીસુ ન કમ્પતિ ન વેધતિ. તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ઇમાનિ દસ ઠાનાનીતિ ગાથમાહ. તત્થ દસ ઠાનાનીતિ ઓભાસાદીનિ. પઞ્ઞા યસ્સ પરિચ્ચિતાતિ યસ્સ ઉપક્કિલેસવિમુત્તાય પઞ્ઞાય પરિચિતાનિ પુનપ્પુનં ફુટ્ઠાનિ પરિભાવિતાનિ. ધમ્મુદ્ધચ્ચકુસલો હોતીતિ સો પઞ્ઞાય પરિચિતદસટ્ઠાનો યોગાવચરો પુબ્બે વુત્તપ્પકારસ્સ ધમ્મુદ્ધચ્ચસ્સ યથાસભાવપટિવેધેન છેકો હોતિ. ન ચ સમ્મોહ ગચ્છતીતિ ધમ્મુદ્ધચ્ચકુસલત્તાયેવ તણ્હામાનદિટ્ઠુગ્ઘાટવસેન સમ્મોહઞ્ચ ન ગચ્છતિ.

ઇદાનિ ¶ પુબ્બે વુત્તમેવ વિધિં અપરેન પરિયાયેન વિભાવેત્વા દસ્સેન્તો વિક્ખિપતિ ચેવ કિલિસ્સતિ ચાતિઆદિગાથમાહ. તત્થ મન્દપઞ્ઞો યોગાવચરો ઓભાસાદીસુ વિક્ખેપઞ્ચ અવસેસકિલેસુપ્પત્તિઞ્ચ પાપુણાતિ. મજ્ઝિમપઞ્ઞો વિક્ખેપમેવ પાપુણાતિ, નાવસેસકિલેસુપ્પત્તિં, સો અધિમાનિકો હોતિ. તિક્ખપઞ્ઞો વિક્ખેપં પાપુણિત્વાપિ તં અધિમાનં પહાય વિપસ્સનં આરભતિ. અતિતિક્ખપઞ્ઞો ન વિક્ખેપં પાપુણાતિ, ન ચાવસેસકિલેસુપ્પત્તિં. વિક્ખિપ્પતિ ચેવાતિ તેસુ મન્દપઞ્ઞો ધમ્મુદ્ધચ્ચસઙ્ખાતં વિક્ખેપઞ્ચેવ પાપુણીયતિ. કિલિસ્સતિ ચાતિ તણ્હામાનદિટ્ઠિકિલેસેહિ કિલેસીયતિ ચ, ઉપતાપીયતિ વિબાધીયતીતિ અત્થો. ચવતિ ચિત્તભાવનાતિ તસ્સ મન્દપઞ્ઞસ્સ વિપસ્સનાચિત્તભાવના કિલેસેસુયેવ ¶ ઠાનતો પટિપક્ખાવિહતત્તા ચવતિ, પરિપતતીતિ અત્થો. વિક્ખિપતિ ન કિલિસ્સતીતિ મજ્ઝિમપઞ્ઞો વિક્ખેપેન વિક્ખિપતિ, કિલેસેહિ ન કિલિસ્સતિ. ભાવના પરિહાયતીતિ તસ્સ મજ્ઝિમપઞ્ઞસ્સ અધિમાનિકત્તા વિપસ્સનારમ્ભાભાવેન વિપસ્સના પરિહાયતિ, નપ્પવત્તતીતિ ¶ અત્થો. વિક્ખિપતિ ન કિલિસ્સતીતિ તિક્ખપઞ્ઞોપિ વિક્ખેપેન વિક્ખિપતિ, કિલેસેહિ ન કિલિસ્સતિ. ભાવના ન પરિહાયતીતિ તસ્સ તિક્ખપઞ્ઞસ્સ સન્તેપિ વિક્ખેપે તં અધિમાનવિક્ખેપં પહાય વિપસ્સનારમ્ભસબ્ભાવેન વિપસ્સનાભાવના ન પરિહાયતિ, પવત્તતીતિ અત્થો. ન ચ વિક્ખિપતે ચિત્તં ન કિલિસ્સતીતિ અતિતિક્ખપઞ્ઞસ્સ ચિત્તં ન વિક્ખેપેન વિક્ખિપતિ, ન ચ કિલેસેહિ કિલિસ્સતિ. ન ચવતિ ચિત્તભાવનાતિ તસ્સ વિપસ્સનાચિત્તભાવના ન ચવતિ, વિક્ખેપકિલેસાભાવેન યથાઠાને તિટ્ઠતીતિ અત્થો.

ઇમેહિ ચતૂહિ ઠાનેહીતિઆદીસુ ઇદાનિ વુત્તેહિ ઇમેહિ ચતૂહિ ઠાનેહિ હેતુભૂતેહિ, કરણભૂતેહિ વા ઓભાસાદિકે દસ ઠાને ચિત્તસ્સ સઙ્ખેપેન ચ વિક્ખેપેન ચ વિગ્ગહિતં માનસં વિક્ખેપકિલેસુપ્પત્તિવિરહિતો ચતુત્થો કુસલો મહાપઞ્ઞો યોગાવચરો મન્દપઞ્ઞાદીનં તિણ્ણં યોગાવચરાનં માનસં એવઞ્ચ એવઞ્ચ હોતીતિ નાનપ્પકારતો જાનાતીતિ સમ્બન્ધતો અત્થવણ્ણના વેદિતબ્બા. સઙ્ખેપોતિ ચેત્થ વિક્ખેપસ્સ ચેવ કિલેસાનઞ્ચ ઉપ્પત્તિવસેન ચિત્તસ્સ લીનભાવો વેદિતબ્બો. વિક્ખેપોતિ ‘‘વિક્ખિપતિ ન કિલિસ્સતી’’તિ દ્વીસુ ઠાનેસુ વુત્તવિક્ખેપવસેન ચિત્તસ્સ ઉદ્ધતભાવો વેદિતબ્બોતિ.

યુગનદ્ધકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સચ્ચકથા

સચ્ચકથાવણ્ણના

૮. ઇદાનિ ¶ ¶ યુગનદ્ધગુણસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ વસેન સચ્ચટ્ઠં સચ્ચપટિવેધવિસેસં સચ્ચલક્ખણાદિવિધાનઞ્ચ દસ્સેન્તેન કથિતાય સુત્તન્તપુબ્બઙ્ગમાય સચ્ચકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. તત્થ સુત્તન્તે તાવ તથાનીતિ યથાસભાવવસેન તચ્છાનિ. યથાસભાવભૂતાનેવ હિ ધમ્મજાતાનિ સચ્ચટ્ઠેન સચ્ચાનિ. સચ્ચટ્ઠો પઠમઞાણનિદ્દેસવણ્ણનાયં વુત્તો. અવિતથાનીતિ વુત્તસભાવે વિપરિયાયવિરહિતાનિ. ન હિ સચ્ચાનિ અસચ્ચાનિ નામ હોન્તિ. અનઞ્ઞથાનીતિ અઞ્ઞસભાવવિરહિતાનિ. ન હિ અસચ્ચાનિ સચ્ચાનિ નામ હોન્તિ. ઇદં દુક્ખન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતન્તિ ભિક્ખવે, ઇદં ¶ દુક્ખન્તિ યં વુચ્ચતિ, એતં યથાસભાવત્તા તથં. દુક્ખમેવ હિ દુક્ખં. વુત્તસભાવે વિપરિયાયાભાવતો અવિતથં. ન હિ દુક્ખં અદુક્ખં નામ હોતિ. અઞ્ઞસભાવવિરહિતત્તા અનઞ્ઞથં. ન હિ દુક્ખં સમુદયાદિસભાવં હોતિ. સમુદયાદીસુપિ એસેવ નયો.

૧. પઠમસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના

તથટ્ઠેનાતિ યથાસભાવટ્ઠેન. પીળનટ્ઠાદયો ઞાણકથાયં વુત્તત્થાયેવ.

૯. એકપ્પટિવેધાનીતિ એકેન મગ્ગઞાણેન પટિવેધો, એકતો વા પટિવેધો એતેસન્તિ એકપ્પટિવેધાનિ. અનત્તટ્ઠેનાતિ ચતુન્નમ્પિ સચ્ચાનં અત્તવિરહિતત્તા અનત્તટ્ઠેન. વુત્તઞ્હેતં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૬૭) – પરમત્થતો હિ સબ્બાનેવ સચ્ચાનિ વેદકકારકનિબ્બુતગમકાભાવતો સુઞ્ઞાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘દુક્ખમેવ હિ, ન કોચિ દુક્ખિતો, કારકો ન, કિરિયાવ વિજ્જતિ;

અત્થિ નિબ્બુતિ, ન નિબ્બુતો પુમા, મગ્ગમત્થિ, ગમકો ન વિજ્જતી’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૬૭);

અથ ¶ વા –

‘‘ધુવસુભસુખત્તસુઞ્ઞં, પુરિમદ્વયમત્તસુઞ્ઞમમતપદં;

ધુવસુખઅત્તવિરહિતો, મગ્ગો ઇતિ સુઞ્ઞતા તેસૂ’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૬૭);

સચ્ચટ્ઠેનાતિ અવિસંવાદકટ્ઠેન. પટિવેધટ્ઠેનાતિ મગ્ગક્ખણે પટિવિજ્ઝિતબ્બટ્ઠેન. એકસઙ્ગહિતાનીતિ તથટ્ઠાદિના એકેકેનેવ અત્થેન સઙ્ગહિતાનિ, એકગણનં ગતાનીતિ અત્થો. યં એકસઙ્ગહિતં, તં એકત્તન્તિ યસ્મા એકેન સઙ્ગહિતં, તસ્મા એકત્તન્તિ અત્થો. સચ્ચાનં બહુત્તેપિ એકત્તમપેક્ખિત્વા એકવચનં કતં. એકત્તં એકેન ઞાણેન પટિવિજ્ઝતીતિ પુબ્બભાગે ચતુન્નં સચ્ચાનં નાનત્તેકત્તં સ્વાવત્થિતં વવત્થપેત્વા ઠિતો મગ્ગક્ખણે ¶ ¶ એકેન મગ્ગઞાણેન તથટ્ઠાદિતંતંએકત્તં પટિવિજ્ઝતિ. કથં? નિરોધસચ્ચસ્સ તથટ્ઠાદિકે એકત્તે પટિવિદ્ધે સેસસચ્ચાનમ્પિ તથટ્ઠાદિકં એકત્તં પટિવિદ્ધમેવ હોતિ. યથા પુબ્બભાગે પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં નાનત્તેકત્તં સ્વાવત્થિતં વવત્થપેત્વા ઠિતસ્સ મગ્ગવુટ્ઠાનકાલે અનિચ્ચતો વા દુક્ખતો વા અનત્તતો વા વુટ્ઠહન્તસ્સ એકસ્મિમ્પિ ખન્ધે અનિચ્ચાદિતો દિટ્ઠે સેસખન્ધાપિ અનિચ્ચાદિતો દિટ્ઠાવ હોન્તિ, એવમિદન્તિ દટ્ઠબ્બં. દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠો તથટ્ઠોતિ દુક્ખસચ્ચસ્સ પીળનટ્ઠાદિકો ચતુબ્બિધો અત્થો સભાવટ્ઠેન તથટ્ઠો. સેસસચ્ચેસુપિ એસેવ નયો. સોયેવ ચતુબ્બિધો અત્થો અત્તાભાવતો અનત્તટ્ઠો. વુત્તસભાવે અવિસંવાદકતો સચ્ચટ્ઠો. મગ્ગક્ખણે પટિવિજ્ઝિતબ્બતો પટિવેધટ્ઠો વુત્તોતિ વેદિતબ્બં.

૧૦. યં અનિચ્ચન્તિઆદિ સામઞ્ઞલક્ખણપુબ્બઙ્ગમં કત્વા દસ્સિતં. તત્થ યં અનિચ્ચં, તં દુક્ખં. યં દુક્ખં, તં અનિચ્ચન્તિ દુક્ખસમુદયમગ્ગા ગહિતા. તાનિ હિ તીણિ સચ્ચાનિ અનિચ્ચાનિ ચેવ અનિચ્ચત્તા દુક્ખાનિ ચ. યં અનિચ્ચઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ, તં અનત્તાતિ તાનિયેવ તીણિ ગહિતાનિ. યં અનિચ્ચઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ અનત્તા ચાતિ તેહિ તીહિ સહ નિરોધસચ્ચઞ્ચ સઙ્ગહિતં. ચત્તારિપિ હિ અનત્તાયેવ. તં તથન્તિ તં સચ્ચચતુક્કં સભાવભૂતં. તં સચ્ચન્તિ તદેવ સચ્ચચતુક્કં યથાસભાવે અવિસંવાદકં. નવહાકારેહીતિઆદીસુ ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૩; સં. નિ. ૪.૪૬) વચનતો અભિઞ્ઞટ્ઠેન, દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞટ્ઠે, સમુદયસ્સ પહાનટ્ઠે, મગ્ગસ્સ ભાવનટ્ઠે, નિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયટ્ઠે આવેનિકેપિ ઇધ ચતૂસુપિ સચ્ચેસુ ઞાતપરિઞ્ઞાસબ્ભાવતો પરિઞ્ઞટ્ઠેન, ચતુસચ્ચદસ્સનેન પહાનસબ્ભાવતો પહાનટ્ઠેન, ચતુસચ્ચભાવનાસબ્ભાવતો ભાવનટ્ઠેન, ચતુન્નં સચ્ચાનં સચ્છિકિરિયસબ્ભાવતો સચ્છિકિરિયટ્ઠેનાતિ ¶ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. નવહાકારેહિ તથટ્ઠેનાતિઆદીસુ પઠમં વુત્તનયેનેવ યોજના કાતબ્બા.

૧૧. દ્વાદસહિ આકારેહીતિઆદીસુ તથટ્ઠાદયો ઞાણકથાયં વુત્તત્થા. એતેસં નિદ્દેસેપિ વુત્તનયેનેવ યોજના વેદિતબ્બા.

૧૨. સચ્ચાનં કતિ લક્ખણાનીતિઆદીસુ ઉપરિ વત્તબ્બાનિ છ લક્ખણાનિ સઙ્ખતાસઙ્ખતવસેન દ્વિધા ભિન્દિત્વા દ્વે લક્ખણાનીતિ ¶ આહ. તત્થ ¶ સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ અસઙ્ખતલક્ખણઞ્ચાતિ ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, સઙ્ખતસ્સ સઙ્ખતલક્ખણાનિ ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતિ, વયો પઞ્ઞાયતિ, ઠિતસ્સ અઞ્ઞથત્તં પઞ્ઞાયતિ. તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, અસઙ્ખતસ્સ અસઙ્ખતલક્ખણાનિ ન ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતિ, ન વયો પઞ્ઞાયતિ, ન ઠિતસ્સ અઞ્ઞથત્તં પઞ્ઞાયતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૪૭-૪૮) એવં વુત્તં સઙ્ખતસ્સ સઙ્ખતમિતિ લક્ખણઞ્ચ અસઙ્ખતસ્સ અસઙ્ખતમિતિ લક્ખણઞ્ચ. સઙ્ખતં પન ન લક્ખણં, લક્ખણં ન સઙ્ખતં. ન ચ સઙ્ખતં વિના લક્ખણં પઞ્ઞાપેતું સક્કા, નપિ લક્ખણં વિના સઙ્ખતં. લક્ખણેન પન સઙ્ખતં પાકટં હોતિ.

પુન તદેવ લક્ખણદ્વયં વિત્થારતો દસ્સેન્તો છ લક્ખણાનીતિ આહ. સઙ્ખતાનં સચ્ચાનન્તિ દુક્ખસમુદયમગ્ગસચ્ચાનં. તાનિ હિ પચ્ચયેહિ સઙ્ગમ્મ કતત્તા સઙ્ખતાનિ. ઉપ્પાદોતિ જાતિ. પઞ્ઞાયતીતિ જાનીયતિ. વયોતિ ભઙ્ગો. ઠિતાનં અઞ્ઞથત્તન્તિ ઠિતિપ્પત્તાનં અઞ્ઞથાભાવો જરા. તિણ્ણં સઙ્ખતસચ્ચાનં નિપ્ફન્નત્તા ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તં વુત્તં, તેસંયેવ પન ઉપ્પાદસ્સ, જરાય ભઙ્ગસ્સ ચ અનિપ્ફન્નત્તા ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તં ન વત્તબ્બં. સઙ્ખતનિસ્સિતત્તા ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તં ન પઞ્ઞાયતીતિ ન વત્તબ્બં. સઙ્ખતવિકારત્તા પન સઙ્ખતન્તિ વત્તબ્બં. દુક્ખસમુદયાનં ઉપ્પાદજરાભઙ્ગા સચ્ચપરિયાપન્ના, મગ્ગસચ્ચસ્સ ઉપ્પાદજરાભઙ્ગા ન સચ્ચપરિયાપન્નાતિ વદન્તિ. તત્થ ‘‘સઙ્ખતાનં ઉપ્પાદક્ખણે સઙ્ખતાપિ ઉપ્પાદલક્ખણમ્પિ કાલસઙ્ખાતો તસ્સ ખણોપિ પઞ્ઞાયતિ, ઉપ્પાદે વીતિવત્તે સઙ્ખતાપિ જરાલક્ખણમ્પિ કાલસઙ્ખાતો તસ્સ ખણોપિ પઞ્ઞાયતિ, ભઙ્ગક્ખણે સઙ્ખતાપિ જરાપિ ભઙ્ગલક્ખણમ્પિ કાલસઙ્ખાતો તસ્સ ખણોપિ પઞ્ઞાયતી’’તિ ખન્ધકવગ્ગટ્ઠકથાયં (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩.૩૭-૩૮) વુત્તં. અસઙ્ખતસ્સ સચ્ચસ્સાતિ નિરોધસચ્ચસ્સ. તઞ્હિ પચ્ચયેહિ સમાગમ્મ અકતત્તા સયમેવ નિપ્ફન્નન્તિ અસઙ્ખતં. ઠિતસ્સાતિ નિચ્ચત્તા ઠિતસ્સ, ન ઠાનપ્પત્તત્તા. પુન તદેવ લક્ખણદ્વયં વિત્થારતો દસ્સેન્તો દ્વાદસ લક્ખણાનીતિ આહ.

ચતુન્નં ¶ સચ્ચાનં કતિ કુસલાતિઆદીસુ અબ્યાકતન્તિ વિપાકાબ્યાકતં કિરિયાબ્યાકતં રૂપાબ્યાકતં નિબ્બાનાબ્યાકતન્તિ ચતૂસુ અબ્યાકતેસુ નિબ્બાનાબ્યાકતં. ચત્તારિપિ હિ કુસલાકુસલલક્ખણેન ન બ્યાકતત્તા અબ્યાકતાનિ. સિયા કુસલન્તિ કામાવચરરૂપાવચરારૂપાવચરકુસલાનં ¶ વસેન ¶ કુસલમ્પિ ભવેય્ય. સિયા અકુસલન્તિ તણ્હં ઠપેત્વા સેસાકુસલવસેન. સિયા અબ્યાકતન્તિ કામાવચરરૂપાવચરારૂપાવચરવિપાકકિરિયાનં રૂપાનઞ્ચ વસેન. સિયા તીણિ સચ્ચાનીતિઆદીસુ સઙ્ગહિતાનીતિ ગણિતાનિ. વત્થુવસેનાતિ અકુસલકુસલાબ્યાકતદુક્ખસમુદયનિરોધમગ્ગસઙ્ખાતવત્થુવસેન. યં દુક્ખસચ્ચં અકુસલન્તિ ઠપેત્વા તણ્હં અવસેસં અકુસલં. અકુસલટ્ઠેન દ્વે સચ્ચાનિ એકસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનીતિ ઇમાનિ દ્વે દુક્ખસમુદયસચ્ચાનિ અકુસલટ્ઠેન એકસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનિ, અકુસલસચ્ચં નામ હોતીતિ અત્થો. એકસચ્ચં દ્વીહિ સચ્ચેહિ સઙ્ગહિતન્તિ એકં અકુસલસચ્ચં દ્વીહિ દુક્ખસમુદયસચ્ચેહિ સઙ્ગહિતં. યં દુક્ખસચ્ચં કુસલન્તિ તેભૂમકં કુસલં. ઇમાનિ દ્વે દુક્ખમગ્ગસચ્ચાનિ કુસલટ્ઠેન એકસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનિ, કુસલસચ્ચં નામ હોતિ. એકં કુસલસચ્ચં દ્વીહિ દુક્ખમગ્ગસચ્ચેહિ સઙ્ગહિતં. યં દુક્ખસચ્ચં અબ્યાકતન્તિ તેભૂમકવિપાકકિરિયા રૂપઞ્ચ. ઇમાનિ દ્વે દુક્ખનિરોધસચ્ચાનિ અબ્યાકતટ્ઠેન એકસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનિ, એકં અબ્યાકતસચ્ચં નામ હોતિ. એકં અબ્યાકતસચ્ચં દ્વીહિ દુક્ખનિરોધસચ્ચેહિ સઙ્ગહિતં. તીણિ સચ્ચાનિ એકસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનીતિ સમુદયમગ્ગનિરોધસચ્ચાનિ એકેન અકુસલકુસલાબ્યાકતભૂતેન દુક્ખસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનિ. એકં સચ્ચં તીહિ સચ્ચેહિ સઙ્ગહિતન્તિ એકં દુક્ખસચ્ચં વિસું અકુસલકુસલઅબ્યાકતભૂતેહિ સમુદયમગ્ગનિરોધસચ્ચેહિ સઙ્ગહિતં. કેચિ પન ‘‘દુક્ખસમુદયસચ્ચાનિ અકુસલટ્ઠેન સમુદયસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનિ, દુક્ખમગ્ગસચ્ચાનિ કુસલટ્ઠેન મગ્ગસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનિ, ન દસ્સનટ્ઠેન. દુક્ખનિરોધસચ્ચાનિ અબ્યાકતટ્ઠેન નિરોધસચ્ચેન સઙ્ગહિતાનિ, ન અસઙ્ખતટ્ઠેના’’તિ વણ્ણયન્તિ.

૨. દુતિયસુત્તન્તપાળિવણ્ણના

૧૩. પુન અઞ્ઞસ્સ સુત્તન્તસ્સ અત્થવસેન સચ્ચપ્પટિવેધં નિદ્દિસિતુકામો પુબ્બે મે, ભિક્ખવેતિઆદિકં સુત્તન્તં આહરિત્વા દસ્સેસિ. તત્થ પુબ્બે મે, ભિક્ખવે, સમ્બોધાતિ ભિક્ખવે, મમ સમ્બોધિતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો પુબ્બે. અનભિસમ્બુદ્ધસ્સાતિ સબ્બધમ્મે અપ્પટિવિદ્ધસ્સ. બોધિસત્તસ્સેવ સતોતિ બોધિસત્તભૂતસ્સેવ. એતદહોસીતિ બોધિપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ એતં પરિવિતક્કિતં અહોસિ. અસ્સાદોતિ અસ્સાદીયતીતિ અસ્સાદો. આદીનવોતિ દોસો ¶ . નિસ્સરણન્તિ અપગમનં. સુખન્તિ ¶ સુખયતીતિ સુખં, યસ્સુપ્પજ્જતિ, તં સુખિતં કરોતીતિ અત્થો. સોમનસ્સન્તિ પીતિસોમનસ્સયોગતો સોભનં મનો અસ્સાતિ સુમનો, સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં ¶ , સુખમેવ પીતિયોગતો વિસેસિતં. અનિચ્ચન્તિ અદ્ધુવં. દુક્ખન્તિ દુક્ખવત્થુત્તા સઙ્ખારદુક્ખત્તા ચ દુક્ખં. વિપરિણામધમ્મન્તિ અવસી હુત્વા જરાભઙ્ગવસેન પરિવત્તનપકતિકં. એતેન અનત્તભાવો વુત્તો હોતિ. છન્દરાગવિનયોતિ છન્દસઙ્ખાતસ્સ રાગસ્સ સંવરણં, ન વણ્ણરાગસ્સ. છન્દરાગપ્પહાનન્તિ તસ્સેવ છન્દરાગસ્સ પજહનં.

યાવકીવઞ્ચાતિઆદીસુ યાવ ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં…પે… યથાભૂતં નાબ્ભઞ્ઞાસિં ન અધિકેન ઞાણેન પટિવિજ્ઝિં, તાવ અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અનુત્તરં સબ્બઞ્ઞુભાવં અભિસમ્બુદ્ધો અભિસમેતાવી અરહન્તિ નેવાહં પચ્ચઞ્ઞાસિં નેવ પટિઞ્ઞં અકાસિન્તિ સમ્બન્ધતો અત્થો. કીવઞ્ચાતિ નિપાતમત્તં. યતોતિ યસ્મા, યદા વા. અથાતિ અનન્તરં. ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદીતિ દસ્સનકિચ્ચકરણેન દસ્સનસઙ્ખાતં પચ્ચવેક્ખણઞાણઞ્ચ મે ઉપ્પજ્જિ. અકુપ્પાતિ કોપેતું ચાલેતું અસક્કુણેય્યા. વિમુત્તીતિ અરહત્તફલવિમુત્તિ. એતાય એવ ફલપચ્ચવેક્ખણાય મગ્ગનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણાપિ વુત્તાવ હોન્તિ. અયમન્તિમા જાતીતિ અયં પચ્છિમા ખન્ધપ્પવત્તિ. નત્થિદાનિ પુનબ્ભવોતિ ઇદાનિ પુન ઉપ્પત્તિ નત્થિ. એતેન પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણા વુત્તા. અરહતો હિ અવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણા ન હોતિ.

૩. દુતિયસુત્તન્તનિદ્દેસવણ્ણના

૧૪. સચ્ચપ્પટિવેધઞાણયોજનક્કમે ચ અયં રૂપસ્સ અસ્સાદોતિ પહાનપ્પટિવેધોતિ પુબ્બભાગે ‘‘અયં તણ્હાસમ્પયુત્તો રૂપસ્સ અસ્સાદો’’તિ ઞત્વા મગ્ગક્ખણે સમુદયપ્પહાનસઙ્ખાતો સમુદયસચ્ચપ્પટિવેધો. સમુદયસચ્ચન્તિ સમુદયસચ્ચપ્પટિવેધઞાણં. અરિયસચ્ચારમ્મણઞાણમ્પિ હિ ‘‘યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ