મૂલ > સુત્તપિટક > ખુદ્દકનિકાય > પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ

એકો ધમ્મો અભિઞ્ઞેય્યો – સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા. દ્વે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – દ્વે ધાતુયો. તયો ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – તિસ્સો ધાતુયો. ચત્તારો ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. પઞ્ચ ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – પઞ્ચ વિમુત્તાયતનાનિ. છ ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – છ અનુત્તરિયાનિ. સત્ત ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – સત્ત નિદ્દસવત્થૂનિ. અટ્ઠ ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – અટ્ઠ અભિભાયતનાનિ. નવ ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – નવ અનુપુબ્બવિહારા. દસ ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા – દસ નિજ્જરવત્થૂનિ.

૩. ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞેય્યં. કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, સબ્બં અભિઞ્ઞેય્યં? ચક્ખુ [ચક્ખું (સ્યા. ક.)], ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞેય્યં; રૂપા અભિઞ્ઞેય્યા; ચક્ખુવિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; ચક્ખુસમ્ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો; યમ્પિદં [યમિદં (ક.) સં. નિ. ૪.૫૨ પસ્સિતબ્બો] ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, તમ્પિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોતં અભિઞ્ઞેય્યં; સદ્દા ¶ અભિઞ્ઞેય્યા…પે… ઘાનં અભિઞ્ઞેય્યં; ગન્ધા અભિઞ્ઞેય્યા… જિવ્હા અભિઞ્ઞેય્યા; રસા અભિઞ્ઞેય્યા… કાયો અભિઞ્ઞેય્યો; ફોટ્ઠબ્બા અભિઞ્ઞેય્યા… મનો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા; મનોવિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં, મનોસમ્ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો; યમ્પિદં મનોસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, તમ્પિ અભિઞ્ઞેય્યં.’’

રૂપં અભિઞ્ઞેય્યં; વેદના અભિઞ્ઞેય્યા; સઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા; સઙ્ખારા અભિઞ્ઞેય્યા; વિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં.

ચક્ખુ અભિઞ્ઞેય્યં; સોતં અભિઞ્ઞેય્યં; ઘાનં અભિઞ્ઞેય્યં; જિવ્હા અભિઞ્ઞેય્યા; કાયો અભિઞ્ઞેય્યો; મનો અભિઞ્ઞેય્યો. રૂપા અભિઞ્ઞેય્યા; સદ્દા અભિઞ્ઞેય્યા; ગન્ધા અભિઞ્ઞેય્યા; રસા અભિઞ્ઞેય્યા; ફોટ્ઠબ્બા અભિઞ્ઞેય્યા; ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા. ચક્ખુવિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; સોતવિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; ઘાનવિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; જિવ્હાવિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; કાયવિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; મનોવિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં. ચક્ખુસમ્ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; સોતસમ્ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો; ઘાનસમ્ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો; જિવ્હાસમ્ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો; કાયસમ્ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો; મનોસમ્ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો; ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદના અભિઞ્ઞેય્યા; સોતસમ્ફસ્સજા વેદના અભિઞ્ઞેય્યા; ઘાનસમ્ફસ્સજા વેદના અભિઞ્ઞેય્યા ¶ ; જિવ્હાસમ્ફસ્સજા વેદના અભિઞ્ઞેય્યા; કાયસમ્ફસ્સજા વેદના અભિઞ્ઞેય્યા; મનોસમ્ફસ્સજા વેદના અભિઞ્ઞેય્યા. રૂપસઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા; સદ્દસઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા; ગન્ધસઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા ¶ ; રસસઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા; ફોટ્ઠબ્બસઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા; ધમ્મસઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા. રૂપસઞ્ચેતના અભિઞ્ઞેય્યા; સદ્દસઞ્ચેતના અભિઞ્ઞેય્યા; ગન્ધસઞ્ચેતના અભિઞ્ઞેય્યા; રસસઞ્ચેતના અભિઞ્ઞેય્યા; ફોટ્ઠબ્બસઞ્ચેતના અભિઞ્ઞેય્યા; ધમ્મસઞ્ચેતના અભિઞ્ઞેય્યા. રૂપતણ્હા અભિઞ્ઞેય્યા; સદ્દતણ્હા અભિઞ્ઞેય્યા; ગન્ધતણ્હા અભિઞ્ઞેય્યા; રસતણ્હા અભિઞ્ઞેય્યા; ફોટ્ઠબ્બતણ્હા અભિઞ્ઞેય્યા; ધમ્મતણ્હા અભિઞ્ઞેય્યા. રૂપવિતક્કો અભિઞ્ઞેય્યો; સદ્દવિતક્કો અભિઞ્ઞેય્યો; ગન્ધવિતક્કો અભિઞ્ઞેય્યો; રસવિતક્કો અભિઞ્ઞેય્યો; ફોટ્ઠબ્બવિતક્કો અભિઞ્ઞેય્યો; ધમ્મવિતક્કો અભિઞ્ઞેય્યો. રૂપવિચારો અભિઞ્ઞેય્યો; સદ્દવિચારો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; ગન્ધવિચારો અભિઞ્ઞેય્યો; રસવિચારો અભિઞ્ઞેય્યો; ફોટ્ઠબ્બવિચારો અભિઞ્ઞેય્યો; ધમ્મવિચારો અભિઞ્ઞેય્યો.

૪. પથવીધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; આપોધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; તેજોધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; વાયોધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; આકાસધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; વિઞ્ઞાણધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા.

પથવીકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; આપોકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; તેજોકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; વાયોકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; નીલકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; પીતકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; લોહિતકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; ઓદાતકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; આકાસકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં; વિઞ્ઞાણકસિણં અભિઞ્ઞેય્યં.

કેસા ¶ અભિઞ્ઞેય્યા; લોમા અભિઞ્ઞેય્યા; નખા અભિઞ્ઞેય્યા; દન્તા અભિઞ્ઞેય્યા; તચો અભિઞ્ઞેય્યો, મંસં અભિઞ્ઞેય્યં; ન્હારૂ [નહારૂ (સ્યા.)] અભિઞ્ઞેય્યા; અટ્ઠી અભિઞ્ઞેય્યા; અટ્ઠિમિઞ્જા અભિઞ્ઞેય્યા [અટ્ઠિમઞ્જં અભિઞ્ઞેય્યં (સ્યા. ક.)]; વક્કં અભિઞ્ઞેય્યં; હદયં અભિઞ્ઞેય્યં; યકનં અભિઞ્ઞેય્યં; કિલોમકં અભિઞ્ઞેય્યં; પિહકં અભિઞ્ઞેય્યં; પપ્ફાસં અભિઞ્ઞેય્યં; અન્તં ¶ અભિઞ્ઞેય્યં અન્તગુણં અભિઞ્ઞેય્યં; ઉદરિયં અભિઞ્ઞેય્યં; કરીસં અભિઞ્ઞેય્યં; પિત્તં અભિઞ્ઞેય્યં; સેમ્હં અભિઞ્ઞેય્યં; પુબ્બો અભિઞ્ઞેય્યો; લોહિતં અભિઞ્ઞેય્યં; સેદો અભિઞ્ઞેય્યો; મેદો અભિઞ્ઞેય્યો; અસ્સુ અભિઞ્ઞેય્યં; વસા અભિઞ્ઞેય્યા; ખેળો અભિઞ્ઞેય્યો; સિઙ્ઘાણિકા અભિઞ્ઞેય્યા; લસિકા અભિઞ્ઞેય્યા; મુત્તં અભિઞ્ઞેય્યં; મત્થલુઙ્ગં અભિઞ્ઞેય્યં.

ચક્ખાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં; રૂપાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં. સોતાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં; સદ્દાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં ¶ . ઘાનાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં; ગન્ધાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં. જિવ્હાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં; રસાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં. કાયાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં; ફોટ્ઠબ્બાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં. મનાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં; ધમ્માયતનં અભિઞ્ઞેય્યં.

ચક્ખુધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા. સોતધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; સદ્દધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; સોતવિઞ્ઞાણધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા. ઘાનધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; ગન્ધધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; ઘાનવિઞ્ઞાણધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા. જિવ્હાધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા ¶ ; રસધાતુ ¶ અભિઞ્ઞેય્યા; જિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા. કાયધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; ફોટ્ઠબ્બધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; કાયવિઞ્ઞાણધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા. મનોધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; ધમ્મધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; મનોવિઞ્ઞાણધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા.

ચક્ખુન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; સોતિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; ઘાનિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; જિવ્હિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; કાયિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; મનિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; જીવિતિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; ઇત્થિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; પુરિસિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; સુખિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; દુક્ખિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; સોમનસ્સિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; દોમનસ્સિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; ઉપેક્ખિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; સદ્ધિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; વીરિયિન્દ્રિયં [વિરિયિન્દ્રિયં (સ્યા.)] અભિઞ્ઞેય્યં; સતિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; સમાધિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; પઞ્ઞિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; અઞ્ઞિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં.

૫. કામધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા; અરૂપધાતુ અભિઞ્ઞેય્યા. કામભવો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપભવો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; અરૂપભવો અભિઞ્ઞેય્યો. સઞ્ઞાભવો અભિઞ્ઞેય્યો; અસઞ્ઞાભવો અભિઞ્ઞેય્યો; નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો અભિઞ્ઞેય્યો. એકવોકારભવો અભિઞ્ઞેય્યો; ચતુવોકારભવો અભિઞ્ઞેય્યો; પઞ્ચવોકારભવો અભિઞ્ઞેય્યો.

૬. પઠમં ઝાનં [પઠમજ્ઝાનં (સ્યા.) એવમીદિસેસુ ઠાનેસુ] અભિઞ્ઞેય્યં; દુતિયં ઝાનં અભિઞ્ઞેય્યં; તતિયં ¶ ઝાનં અભિઞ્ઞેય્યં; ચતુત્થં ઝાનં અભિઞ્ઞેય્યં. મેત્તાચેતોવિમુત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; કરુણાચેતોવિમુત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; મુદિતાચેતોવિમુત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; ઉપેક્ખાચેતોવિમુત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા. આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા.

અવિજ્જા ¶ અભિઞ્ઞેય્યા; સઙ્ખારા અભિઞ્ઞેય્યા; વિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; નામરૂપં અભિઞ્ઞેય્યં; સળાયતનં અભિઞ્ઞેય્યં; ફસ્સો અભિઞ્ઞેય્યો; વેદના અભિઞ્ઞેય્યા; તણ્હા અભિઞ્ઞેય્યા; ઉપાદાનં અભિઞ્ઞેય્યં; ભવો અભિઞ્ઞેય્યો; જાતિ અભિઞ્ઞેય્યા; જરામરણં અભિઞ્ઞેય્યં.

૭. દુક્ખં ¶ અભિઞ્ઞેય્યં; દુક્ખસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અભિઞ્ઞેય્યા. રૂપં અભિઞ્ઞેય્યં; રૂપસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધગામિની પટિપદા અભિઞ્ઞેય્યા. વેદના અભિઞ્ઞેય્યા…પે… સઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા…પે… સઙ્ખારા અભિઞ્ઞેય્યા…પે… વિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં. ચક્ખુ અભિઞ્ઞેય્યં…પે… જરામરણં અભિઞ્ઞેય્યં; જરામરણસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધગામિની પટિપદા અભિઞ્ઞેય્યા.

દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસમુદયસ્સ પહાનટ્ઠો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખનિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ભાવનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો. રૂપસ્સ પરિઞ્ઞટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસમુદયસ્સ પહાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ભાવનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો. વેદનાય…પે… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારાનં… વિઞ્ઞાણસ્સ… ચક્ખુસ્સ…પે… જરામરણસ્સ ¶ પરિઞ્ઞટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસમુદયસ્સ પહાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ભાવનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસમુદયસ્સ પહાનપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખનિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ભાવનાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો. રૂપસ્સ પરિઞ્ઞાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસમુદયસ્સ પહાનપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ભાવનાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો. વેદનાય…પે… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારાનં… વિઞ્ઞાણસ્સ… ચક્ખુસ્સ…પે… જરામરણસ્સ પરિઞ્ઞાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસમુદયસ્સ પહાનપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ભાવનાપટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

૮. દુક્ખં ¶ ¶ અભિઞ્ઞેય્યં; દુક્ખસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ સમુદયનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ છન્દરાગનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ અસ્સાદો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ આદીનવો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ નિસ્સરણં અભિઞ્ઞેય્યં. રૂપં અભિઞ્ઞેય્યં; રૂપસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસ્સ સમુદયનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસ્સ છન્દરાગનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસ્સ અસ્સાદો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસ્સ આદીનવો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસ્સ નિસ્સરણં અભિઞ્ઞેય્યં. વેદના અભિઞ્ઞેય્યા…પે… સઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા… સઙ્ખારા અભિઞ્ઞેય્યા… વિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં… ચક્ખુ અભિઞ્ઞેય્યં…પે… જરામરણં અભિઞ્ઞેય્યં; જરામરણસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસ્સ સમુદયનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસ્સ છન્દરાગનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસ્સ અસ્સાદો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસ્સ આદીનવો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસ્સ નિસ્સરણં અભિઞ્ઞેય્યં.

દુક્ખં અભિઞ્ઞેય્યં; દુક્ખસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; દુક્ખનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અભિઞ્ઞેય્યા; દુક્ખસ્સ અસ્સાદો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ આદીનવો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ નિસ્સરણં અભિઞ્ઞેય્યં. રૂપં અભિઞ્ઞેય્યં; રૂપસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપનિરોધગામિની પટિપદા અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપસ્સ ¶ અસ્સાદો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસ્સ આદીનવો અભિઞ્ઞેય્યો; રૂપસ્સ નિસ્સરણં અભિઞ્ઞેય્યં. વેદના અભિઞ્ઞેય્યા…પે… સઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા… સઙ્ખારા અભિઞ્ઞેય્યા… વિઞ્ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં… ચક્ખુ અભિઞ્ઞેય્યં…પે… જરામરણં અભિઞ્ઞેય્યં; જરામરણસમુદયો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણનિરોધગામિની પટિપદા અભિઞ્ઞેય્યા; જરામરણસ્સ અસ્સાદો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસ્સ આદીનવો અભિઞ્ઞેય્યો; જરામરણસ્સ નિસ્સરણં અભિઞ્ઞેય્યં.

૯. અનિચ્ચાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; દુક્ખાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; અનત્તાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; નિબ્બિદાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; વિરાગાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; નિરોધાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા. રૂપે અનિચ્ચાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપે દુક્ખાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપે અનત્તાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપે નિબ્બિદાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપે વિરાગાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપે નિરોધાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; રૂપે પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા. વેદનાય…પે… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ… વિઞ્ઞાણે… ચક્ખુસ્મિં…પે… જરામરણે અનિચ્ચાનુપસ્સના ¶ અભિઞ્ઞેય્યા; જરામરણે દુક્ખાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; ¶ જરામરણે અનત્તાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; જરામરણે નિબ્બિદાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; જરામરણે વિરાગાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા ¶ ; જરામરણે નિરોધાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; જરામરણે પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા.

૧૦. ઉપ્પાદો અભિઞ્ઞેય્યો; પવત્તં અભિઞ્ઞેય્યં; નિમિત્તં અભિઞ્ઞેય્યં; આયૂહના [આયુહના (સ્યા.) એવમુપરિપિ] અભિઞ્ઞેય્યા; પટિસન્ધિ અભિઞ્ઞેય્યા; ગતિ અભિઞ્ઞેય્યા; નિબ્બત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; ઉપપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; જાતિ અભિઞ્ઞેય્યા; જરા અભિઞ્ઞેય્યા; બ્યાધિ અભિઞ્ઞેય્યો ¶ , મરણં અભિઞ્ઞેય્યં; સોકો અભિઞ્ઞેય્યો; પરિદેવો અભિઞ્ઞેય્યો; ઉપાયાસો અભિઞ્ઞેય્યો.

અનુપ્પાદો અભિઞ્ઞેય્યો; અપ્પવત્તં અભિઞ્ઞેય્યં; અનિમિત્તં અભિઞ્ઞેય્યં; અનાયૂહના [અનાયુહના (સ્યા.) એવમુપરિપિ] અભિઞ્ઞેય્યા; અપ્પટિસન્ધિ અભિઞ્ઞેય્યા; અગતિ અભિઞ્ઞેય્યા; અનિબ્બત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; અનુપપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; અજાતિ અભિઞ્ઞેય્યા; અજરા અભિઞ્ઞેય્યા; અબ્યાધિ અભિઞ્ઞેય્યો; અમતં અભિઞ્ઞેય્યં; અસોકો અભિઞ્ઞેય્યો; અપરિદેવો અભિઞ્ઞેય્યો; અનુપાયાસો અભિઞ્ઞેય્યો.

ઉપ્પાદો અભિઞ્ઞેય્યો; અનુપ્પાદો અભિઞ્ઞેય્યો; પવત્તં અભિઞ્ઞેય્યં; અપ્પવત્તં અભિઞ્ઞેય્યં. નિમિત્તં અભિઞ્ઞેય્યં; અનિમિત્તં અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના અભિઞ્ઞેય્યા; અનાયૂહના અભિઞ્ઞેય્યા. પટિસન્ધિ અભિઞ્ઞેય્યા; અપ્પટિસન્ધિ અભિઞ્ઞેય્યા. ગતિ અભિઞ્ઞેય્યા; અગતિ અભિઞ્ઞેય્યા. નિબ્બત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; અનિબ્બત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા. ઉપપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; અનુપપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા ¶ . જાતિ અભિઞ્ઞેય્યા; અજાતિ અભિઞ્ઞેય્યા. જરા અભિઞ્ઞેય્યા; અજરા અભિઞ્ઞેય્યા. બ્યાધિ અભિઞ્ઞેય્યો; અબ્યાધિ અભિઞ્ઞેય્યો. મરણં અભિઞ્ઞેય્યં; અમતં અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો અભિઞ્ઞેય્યો; અસોકો અભિઞ્ઞેય્યો. પરિદેવો અભિઞ્ઞેય્યો; અપરિદેવો અભિઞ્ઞેય્યો. ઉપાયાસો અભિઞ્ઞેય્યો; અનુપાયાસો અભિઞ્ઞેય્યો.

ઉપ્પાદો દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પવત્તં દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિમિત્તં દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પટિસન્ધિ દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ગતિ ¶ દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિબ્બત્તિ દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપપત્તિ દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જાતિ દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જરા દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. બ્યાધિ દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. મરણં દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પરિદેવો દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપાયાસો દુક્ખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

અનુપ્પાદો ¶ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપ્પવત્તં સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનિમિત્તં સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનાયૂહના સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપ્પટિસન્ધિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અગતિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનિબ્બત્તિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનુપપત્તિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અજાતિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અજરા ¶ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અબ્યાધિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અમતં સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અસોકો ¶ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપરિદેવો સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનુપાયાસો સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

ઉપ્પાદો દુક્ખં, અનુપ્પાદો સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પવત્તં દુક્ખં, અપ્પવત્તં સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિમિત્તં દુક્ખં, અનિમિત્તં સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના દુક્ખં, અનાયૂહના સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પટિસન્ધિ દુક્ખં, અપ્પટિસન્ધિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ગતિ દુક્ખં, અગતિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિબ્બત્તિ દુક્ખં, અનિબ્બત્તિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપપત્તિ દુક્ખં, અનુપપત્તિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જાતિ દુક્ખં, અજાતિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જરા દુક્ખં, અજરા સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. બ્યાધિ દુક્ખં, અબ્યાધિ સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. મરણં દુક્ખં, અમતં સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો દુક્ખં, અસોકો સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પરિદેવો દુક્ખં, અપરિદેવો સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપાયાસો દુક્ખં, અનુપાયાસો સુખન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

ઉપ્પાદો ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પવત્તં ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિમિત્તં ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પટિસન્ધિ ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ગતિ ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિબ્બત્તિ ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપપત્તિ ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જાતિ ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જરા ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. બ્યાધિ ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. મરણં ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પરિદેવો ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપાયાસો ભયન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

અનુપ્પાદો ¶ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપ્પવત્તં ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનિમિત્તં ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનાયૂહના ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપ્પટિસન્ધિ ખેમન્તિ ¶ અભિઞ્ઞેય્યં. અગતિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનિબ્બત્તિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનુપપત્તિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અજાતિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં ¶ . અજરા ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અબ્યાધિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અમતં ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અસોકો ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપરિદેવો ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનુપાયાસો ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

ઉપ્પાદો ¶ ભયં, અનુપ્પાદો ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પવત્તં ભયં, અપ્પવત્તં ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિમિત્તં ભયં, અનિમિત્તં ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના ભયં, અનાયૂહના ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પટિસન્ધિ ભયં, અપ્પટિસન્ધિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ગતિ ભયં, અગતિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિબ્બત્તિ ભયં, અનિબ્બત્તિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપપત્તિ ભયં, અનુપપત્તિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જાતિ ભયં, અજાતિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જરા ભયં, અજરા ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. બ્યાધિ ભયં, અબ્યાધિ ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. મરણં ભયં, અમતં ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો ભયં, અસોકો ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પરિદેવો ભયં, અપરિદેવો ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપાયાસો ભયં, અનુપાયાસો ખેમન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

ઉપ્પાદો સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પવત્તં સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં ¶ . નિમિત્તં સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પટિસન્ધિ સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ગતિ સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિબ્બત્તિ સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપપત્તિ સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જાતિ સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જરા સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. બ્યાધિ સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. મરણં સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પરિદેવો સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપાયાસો સામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

અનુપ્પાદો નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપ્પવત્તં નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનિમિત્તં નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનાયૂહના નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપ્પટિસન્ધિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અગતિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનિબ્બત્તિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનુપપત્તિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અજાતિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અજરા નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અબ્યાધિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અમતં નિરામિસન્તિ ¶ અભિઞ્ઞેય્યં. અસોકો નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપરિદેવો નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનુપાયાસો નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

ઉપ્પાદો ¶ સામિસં, અનુપ્પાદો નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પવત્તં સામિસં, અપ્પવત્તં નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિમિત્તં સામિસં, અનિમિત્તં નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના સામિસં, અનાયૂહના નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પટિસન્ધિ સામિસં, અપ્પટિસન્ધિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં ¶ . ગતિ સામિસં, અગતિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિબ્બત્તિ સામિસં, અનિબ્બત્તિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપપત્તિ સામિસં, અનુપપત્તિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જાતિ સામિસં, અજાતિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જરા સામિસં, અજરા નિરામિસન્તિ ¶ અભિઞ્ઞેય્યં. બ્યાધિ સામિસં, અબ્યાધિ નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. મરણં સામિસં, અમતં નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો સામિસં, અસોકો નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પરિદેવો સામિસં, અપરિદેવો નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપાયાસો સામિસં, અનુપાયાસો નિરામિસન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

ઉપ્પાદો સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. પવત્તં સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિમિત્તં સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. પટિસન્ધિ સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. ગતિ સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિબ્બત્તિ સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપપત્તિ સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. જાતિ સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. જરા સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. બ્યાધિ સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. મરણં સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. પરિદેવો સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપાયાસો સઙ્ખારાતિ અભિઞ્ઞેય્યં.

અનુપ્પાદો નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપ્પવત્તં નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનિમિત્તં નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનાયૂહના નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપ્પટિસન્ધિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અગતિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનિબ્બત્તિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનુપપત્તિ ¶ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અજાતિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અજરં નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અબ્યાધિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અમતં નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં ¶ . અસોકો નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અપરિદેવો નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. અનુપાયાસો નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

ઉપ્પાદો સઙ્ખારા, અનુપ્પાદો નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પવત્તં સઙ્ખારા, અપ્પવત્તં નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિમિત્તં સઙ્ખારા, અનિમિત્તં નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. આયૂહના સઙ્ખારા, અનાયૂહના નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પટિસન્ધિ સઙ્ખારા, અપ્પટિસન્ધિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ગતિ સઙ્ખારા, અગતિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. નિબ્બત્તિ સઙ્ખારા, અનિબ્બત્તિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપપત્તિ સઙ્ખારા, અનુપપત્તિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જાતિ સઙ્ખારા, અજાતિ નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. જરા સઙ્ખારા, અજરા નિબ્બાનન્તિ ¶ અભિઞ્ઞેય્યં. બ્યાધિ સઙ્ખારા, અબ્યાધિ નિબ્બાન’’ન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. મરણં સઙ્ખારા, અમતં નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. સોકો સઙ્ખારા, અસોકો નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. પરિદેવો સઙ્ખારા, અપરિદેવો નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં. ઉપાયાસો સઙ્ખારા, અનુપાયાસો નિબ્બાનન્તિ અભિઞ્ઞેય્યં.

૧૧. પરિગ્ગહટ્ઠો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; પરિવારટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પરિપૂરટ્ઠો [પરિપૂરણટ્ઠો (ક.), પરિપૂરિટ્ઠો (સી. અટ્ઠ.)] અભિઞ્ઞેય્યો; એકગ્ગટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અવિસારટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અનાવિલટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અનિઞ્જનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તુપટ્ઠાનવસેન ચિત્તસ્સ ઠિતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; આરમ્મણટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ગોચરટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પહાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પરિચ્ચાગટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વુટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિવટ્ટનટ્ઠો [નિવત્તનટ્ઠો (ક.)] અભિઞ્ઞેય્યો; સન્તટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પણીતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિમુત્તટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અનાસવટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; તરણટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અનિમિત્તટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અપ્પણિહિતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સુઞ્ઞતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકરસટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; અનતિવત્તનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; યુગનદ્ધટ્ઠો [યુગનન્ધનટ્ઠો (ક.)] અભિઞ્ઞેય્યો; નિય્યાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; હેતુટ્ઠો [હેતટ્ઠો (સ્યા.)] અભિઞ્ઞેય્યો; દસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; આધિપતેય્યટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

૧૨. સમથસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિપસ્સનાય અનુપસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમથવિપસ્સનાનં એકરસટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; યુગનદ્ધસ્સ અનતિવત્તનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સિક્ખાય સમાદાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; આરમ્મણસ્સ ગોચરટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; લીનસ્સ ચિત્તસ્સ પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ઉદ્ધતસ્સ ચિત્તસ્સ નિગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ઉભોવિસુદ્ધાનં અજ્ઝુપેક્ખનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિસેસાધિગમટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ઉત્તરિ પટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સચ્ચાભિસમયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; નિરોધે પતિટ્ઠાપકટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ .

સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ¶ અધિમોક્ખટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયિન્દ્રિયસ્સ પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સતિન્દ્રિયસ્સ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમાધિન્દ્રિયસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ દસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

સદ્ધાબલસ્સ અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયબલસ્સ કોસજ્જે અકમ્પિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સતિબલસ્સ પમાદે અકમ્પિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમાધિબલસ્સ ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પઞ્ઞાબલસ્સ અવિજ્જાય અકમ્પિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પવિચયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ફરણટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપસમટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પટિસઙ્ખાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

સમ્માદિટ્ઠિયા ¶ દસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ અભિનિરોપનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમ્માવાચાય પરિગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમ્માકમ્મન્તસ્સ સમુટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમ્માઆજીવસ્સ ¶ વોદાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; સમ્માવાયામસ્સ પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમ્માસતિયા ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમ્માસમાધિસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

૧૩. ઇન્દ્રિયાનં આધિપતેય્યટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; બલાનં અકમ્પિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; બોજ્ઝઙ્ગાનં નિય્યાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; મગ્ગસ્સ હેતુટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સતિપટ્ઠાનાનં ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમ્મપ્પધાનાનં પદહનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ઇદ્ધિપાદાનં ઇજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સચ્ચાનં તથટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પયોગાનં [મગ્ગાનં (સબ્બત્થ) અટ્ઠકથા પસ્સિતબ્બા] પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ફલાનં સચ્છિકિરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

વિતક્કસ્સ અભિનિરોપનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિચારસ્સ ઉપવિચારટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પીતિયા ફરણટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સુખસ્સ અભિસન્દનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો. ચિત્તસ્સ એકગ્ગટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો. આવજ્જનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિજાનનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પજાનનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સઞ્જાનનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકોદટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ . અભિઞ્ઞાય ઞાતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પરિઞ્ઞાય તીરણટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પહાનસ્સ પરિચ્ચાગટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ભાવનાય એકરસટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સચ્છિકિરિયાય ફસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ખન્ધાનં ખન્ધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ધાતૂનં ધાતુટ્ઠો [ધાતટ્ઠો (સ્યા.)] અભિઞ્ઞેય્યો; આયતનાનં આયતનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સઙ્ખતાનં સઙ્ખતટ્ઠો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; અસઙ્ખતસ્સ અસઙ્ખતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

૧૪. ચિત્તટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તાનન્તરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ વુટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ વિવટ્ટનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ હેતુટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ પચ્ચયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ વત્થુટ્ઠો [વત્થટ્ઠો (સ્યા.)] અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ ભૂમટ્ઠો [ભુમ્મટ્ઠો (સ્યા. સી. અટ્ઠ.) (એકત્તે ઉપનિબન્ધનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો) (ક.) અટ્ઠકથા પસ્સિતબ્બા] અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ આરમ્મણટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ ગોચરટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ ચરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ ગતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ અભિનીહારટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ નિય્યાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

૧૫. એકત્તે આવજ્જનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે વિજાનનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; એકત્તે પજાનનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સઞ્જાનનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે એકદટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે ઉપનિબન્ધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પક્ખન્દનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પસીદનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; એકત્તે સન્તિટ્ઠનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે વિમુચ્ચનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે ‘‘એતં સન્ત’’ન્તિ પસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે યાનીકતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે વત્થુકતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે અનુટ્ઠિતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પરિચિતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સુસમારદ્ધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; એકત્તે પરિગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પરિવારટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પરિપૂરટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સમોધાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે અધિટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે આસેવનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે ભાવનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે બહુલીકમ્મટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સુસમુગ્ગતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સુવિમુત્તટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; એકત્તે બુજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે અનુબુજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પટિબુજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સમ્બુજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે બોધનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે અનુબોધનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પટિબોધનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સમ્બોધનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે બોધિપક્ખિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે અનુબોધિપક્ખિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પટિબોધિપક્ખિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સમ્બોધિપક્ખિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે જોતનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે ઉજ્જોતનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે અનુજોતનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે પટિજોતનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; એકત્તે સઞ્જોતનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

૧૬. પતાપનટ્ઠો [પકાસનટ્ઠો (ક.)] અભિઞ્ઞેય્યો; વિરોચનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; કિલેસાનં સન્તાપનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અમલટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિમલટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; નિમ્મલટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિવેકટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિવેકચરિયટ્ઠો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; વિરાગટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિરાગચરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; નિરોધટ્ઠો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; નિરોધચરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વોસગ્ગટ્ઠો [વોસ્સગ્ગટ્ઠો (સ્યા. ક.)] અભિઞ્ઞેય્યો; વોસગ્ગચરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિમુત્તટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વિમુત્તિચરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

છન્દટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ મૂલટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ પાદટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ પધાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ ઇજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ અધિમોક્ખટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; છન્દસ્સ દસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

વીરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ મૂલટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ પાદટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ પધાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ ઇજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ ¶ અધિમોક્ખટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીરિયસ્સ દસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

ચિત્તટ્ઠો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ મૂલટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ પાદટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ પધાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ ઇજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ અધિમોક્ખટ્ઠો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ચિત્તસ્સ દસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

વીમંસટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય મૂલટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય પાદટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય પધાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય ઇજ્ઝનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય અધિમોક્ખટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય પગ્ગહટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય અવિક્ખેપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; વીમંસાય દસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

૧૭. દુક્ખટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ સઙ્ખતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ સન્તાપટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; દુક્ખસ્સ વિપરિણામટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો. સમુદયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠો [આયુહનટ્ઠો (સ્યા.)] અભિઞ્ઞેય્યો; સમુદયસ્સ નિદાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમુદયસ્સ સઞ્ઞોગટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સમુદયસ્સ પલિબોધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; નિરોધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; નિરોધસ્સ વિવેકટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; નિરોધસ્સ અસઙ્ખતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; નિરોધસ્સ અમતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો. મગ્ગટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; મગ્ગસ્સ હેતુટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; મગ્ગસ્સ દસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; મગ્ગસ્સ આધિપતેય્યટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

તથટ્ઠો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; અનત્તટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સચ્ચટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પટિવેધટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અભિજાનનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; પરિજાનનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ધમ્મટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ધાતુટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ઞાતટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; સચ્છિકિરિયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; ફસ્સનટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો; અભિસમયટ્ઠો અભિઞ્ઞેય્યો.

૧૮. નેક્ખમ્મં અભિઞ્ઞેય્યં; અબ્યાપાદો અભિઞ્ઞેય્યો; આલોકસઞ્ઞા અભિઞ્ઞેય્યા; અવિક્ખેપો ¶ અભિઞ્ઞેય્યો; ધમ્મવવત્થાનં અભિઞ્ઞેય્યં; ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; પામોજ્જં [પામુજ્જં (સ્યા.)] અભિઞ્ઞેય્યં.

પઠમં ¶ ઝાનં અભિઞ્ઞેય્યં; દુતિયં ઝાનં અભિઞ્ઞેય્યં; તતિયં ઝાનં અભિઞ્ઞેય્યં; ચતુત્થં ઝાનં અભિઞ્ઞેય્યં. આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા.

અનિચ્ચાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; દુક્ખાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; અનત્તાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; નિબ્બિદાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; વિરાગાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; નિરોધાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; ખયાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; વયાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; વિપરિણામાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; અનિમિત્તાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; અપ્પણિહિતાનુપસ્સના ¶ અભિઞ્ઞેય્યા; સુઞ્ઞતાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; યથાભૂતઞાણદસ્સનં અભિઞ્ઞેય્યં; આદીનવાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; પટિસઙ્ખાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; વિવટ્ટનાનુપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા.

૧૯. સોતાપત્તિમગ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; સોતાપત્તિફલસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; સકદાગામિમગ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; સકદાગામિફલસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; અનાગામિમગ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; અનાગામિફલસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; અરહત્તમગ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; અરહત્તફલસમાપત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા.

અધિમોક્ખટ્ઠેન સદ્ધિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; પગ્ગહટ્ઠેન વીરિયિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; અવિક્ખેપટ્ઠેન સમાધિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; દસ્સનટ્ઠેન પઞ્ઞિન્દ્રિયં અભિઞ્ઞેય્યં; અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયટ્ઠેન સદ્ધાબલં અભિઞ્ઞેય્યં; કોસજ્જે અકમ્પિયટ્ઠેન વીરિયબલં અભિઞ્ઞેય્યં; પમાદે અકમ્પિયટ્ઠેન સતિબલં અભિઞ્ઞેય્યં; ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પિયટ્ઠેન સમાધિબલં અભિઞ્ઞેય્યં; અવિજ્જાય અકમ્પિયટ્ઠેન પઞ્ઞાબલં અભિઞ્ઞેય્યં; ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; પવિચયટ્ઠેન ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; પગ્ગહટ્ઠેન વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; ફરણટ્ઠેન પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો ¶ ; ઉપસમટ્ઠેન પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; અવિક્ખેપટ્ઠેન સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; પટિસઙ્ખાનટ્ઠેન ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો.

દસ્સનટ્ઠેન ¶ ¶ સમ્માદિટ્ઠિ અભિઞ્ઞેય્યા; અભિનિરોપનટ્ઠેન સમ્માસઙ્કપ્પો અભિઞ્ઞેય્યો; પરિગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાચા અભિઞ્ઞેય્યા; સમુટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માકમ્મન્તો અભિઞ્ઞેય્યો; વોદાનટ્ઠેન સમ્માઆજીવો અભિઞ્ઞેય્યો; પગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાયામો અભિઞ્ઞેય્યો; ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માસતિ અભિઞ્ઞેય્યા; અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ અભિઞ્ઞેય્યો.

આધિપતેય્યટ્ઠેન ઇન્દ્રિયા અભિઞ્ઞેય્યા; અકમ્પિયટ્ઠેન બલા અભિઞ્ઞેય્યા; નિય્યાનટ્ઠેન બોજ્ઝઙ્ગા અભિઞ્ઞેય્યા; હેતુટ્ઠેન મગ્ગો અભિઞ્ઞેય્યો; ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિપટ્ઠાના અભિઞ્ઞેય્યા; પદહનટ્ઠેન સમ્મપ્પધાના અભિઞ્ઞેય્યા; ઇજ્ઝનટ્ઠેન ઇદ્ધિપાદા અભિઞ્ઞેય્યા; તથટ્ઠેન સચ્ચા અભિઞ્ઞેય્યા; અવિક્ખેપટ્ઠેન સમથો અભિઞ્ઞેય્યો; અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; એકરસટ્ઠેન સમથવિપસ્સના અભિઞ્ઞેય્યા; અનતિવત્તનટ્ઠેન યુગનદ્ધં અભિઞ્ઞેય્યં.

સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ અભિઞ્ઞેય્યા; અવિક્ખેપટ્ઠેન ચિત્તવિસુદ્ધિ અભિઞ્ઞેય્યા; દસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ ¶ અભિઞ્ઞેય્યા; મુત્તટ્ઠેન વિમોક્ખો અભિઞ્ઞેય્યો; પટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા અભિઞ્ઞેય્યા ¶ ; પરિચ્ચાગટ્ઠેન વિમુત્તિ અભિઞ્ઞેય્યા; સમુચ્છેદટ્ઠેન ખયે ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં; પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠેન અનુપ્પાદે ઞાણં અભિઞ્ઞેય્યં.

૨૦. છન્દો મૂલટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યો; મનસિકારો સમુટ્ઠાનટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યો; ફસ્સો સમોધાનટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યો; વેદના સમોસરણટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા; સમાધિ પમુખટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યો; સતિ આધિપતેય્યટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા; પઞ્ઞા તતુત્તરટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા; વિમુત્તિ સારટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યા; અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન અભિઞ્ઞેય્યં.

યે યે ધમ્મા અભિઞ્ઞાતા હોન્તિ તે તે ધમ્મા ઞાતા હોન્તિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યાતિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ.

૨૧. કથં ¶ ‘‘ઇમે ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં?

એકો ¶ ધમ્મો પરિઞ્ઞેય્યો – ફસ્સો સાસવો ઉપાદાનિયો. દ્વે ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા – નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ. તયો ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા – તિસ્સો વેદના. ચત્તારો ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા – ચત્તારો આહારા. પઞ્ચ ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા – પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. છ ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા – છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ. સત્ત ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા – સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો. અટ્ઠ ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા ¶ – અટ્ઠ લોકધમ્મા. નવ ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા – નવ સત્તાવાસા. દસ ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા – દસાયતનાનિ.

‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, પરિઞ્ઞેય્યં. કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, સબ્બં પરિઞ્ઞેય્યં? ચક્ખુ, ભિક્ખવે, પરિઞ્ઞેય્યં; રૂપા પરિઞ્ઞેય્યા; ચક્ખુવિઞ્ઞાણં પરિઞ્ઞેય્યં; ચક્ખુસમ્ફસ્સો પરિઞ્ઞેય્યો; યમ્પિદં ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં ¶ વા, તમ્પિ પરિઞ્ઞેય્યં. સોતં પરિઞ્ઞેય્યં; સદ્દા પરિઞ્ઞેય્યા…પે… ઘાનં પરિઞ્ઞેય્યં, ગન્ધા પરિઞ્ઞેય્યા… જિવ્હા પરિઞ્ઞેય્યા; રસા પરિઞ્ઞેય્યા… કાયો પરિઞ્ઞેય્યો; ફોટ્ઠબ્બા પરિઞ્ઞેય્યા…પે… મનો પરિઞ્ઞેય્યો; ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યા… મનોવિઞ્ઞાણં પરિઞ્ઞેય્યં; મનોસમ્ફસ્સો પરિઞ્ઞેય્યો; યમ્પિદં મનોસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, તમ્પિ પરિઞ્ઞેય્યં.’’ રૂપં પરિઞ્ઞેય્યં…પે… વેદના પરિઞ્ઞેય્યા… સઞ્ઞા પરિઞ્ઞેય્યા… સઙ્ખારા પરિઞ્ઞેય્યા… વિઞ્ઞાણં પરિઞ્ઞેય્યં… ચક્ખુ પરિઞ્ઞેય્યં…પે… જરામરણં પરિઞ્ઞેય્યં… અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન પરિઞ્ઞેય્યં. યેસં યેસં ધમ્માનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ તે તે ધમ્મા પટિલદ્ધા હોન્તિ, એવં તે ધમ્મા પરિઞ્ઞાતા ચેવ હોન્તિ તીરિતા ચ.

૨૨. નેક્ખમ્મં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ નેક્ખમ્મં પટિલદ્ધં ¶ હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. અબ્યાપાદં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અબ્યાપાદો પટિલદ્ધો હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. આલોકસઞ્ઞં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ આલોકસઞ્ઞા પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. અવિક્ખેપં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અવિક્ખેપો પટિલદ્ધો હોતિ. એવં સો ધમ્મો ¶ પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. ધમ્મવવત્થાનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ ધમ્મવવત્થાનં પટિલદ્ધં હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. ઞાણં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ ઞાણં પટિલદ્ધં હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. પામોજ્જં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ પામોજ્જં પટિલદ્ધં હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ.

પઠમં ઝાનં ¶ ¶ પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ પઠમં ઝાનં પટિલદ્ધં હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. દુતિયં ઝાનં…પે… તતિયં ઝાનં… ચતુત્થં ઝાનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ ચતુત્થં ઝાનં પટિલદ્ધં હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિ પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિં ¶ પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિ પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ.

અનિચ્ચાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અનિચ્ચાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. દુક્ખાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ દુક્ખાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. અનત્તાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અનત્તાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. નિબ્બિદાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ નિબ્બિદાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. વિરાગાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ વિરાગાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. નિરોધાનુપસ્સનં ¶ પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ નિરોધાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ ¶ હોતિ તીરિતો ચ. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના ¶ પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. ખયાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ ખયાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. વયાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ વયાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. વિપરિણામાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ વિપરિણામાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. અનિમિત્તાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અનિમિત્તાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. અપ્પણિહિતાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અપ્પણિહિતાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ ¶ . એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. સુઞ્ઞતાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ સુઞ્ઞતાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ.

અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. યથાભૂતઞાણદસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ યથાભૂતઞાણદસ્સનં પટિલદ્ધં હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ¶ ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. આદીનવાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ આદીનવાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. પટિસઙ્ખાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ પટિસઙ્ખાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. વિવટ્ટનાનુપસ્સનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ વિવટ્ટનાનુપસ્સના પટિલદ્ધા હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ.

સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગો પટિલદ્ધો હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. સકદાગામિમગ્ગં ¶ પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ સકદાગામિમગ્ગો પટિલદ્ધો હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. અનાગામિમગ્ગં ¶ પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અનાગામિમગ્ગો પટિલદ્ધો હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ. અરહત્તમગ્ગં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ અરહત્તમગ્ગો પટિલદ્ધો હોતિ. એવં સો ધમ્મો પરિઞ્ઞાતો ચેવ હોતિ તીરિતો ચ.

યેસં યેસં ધમ્માનં પટિલાભત્થાય વાયમન્તસ્સ તે તે ધમ્મા પટિલદ્ધા હોન્તિ. એવં તે ધમ્મા પરિઞ્ઞાતા ચેવ હોન્તિ તીરિતા ચ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઇમે ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યાતિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ.

૨૩. કથં ¶ ‘‘ઇમે ધમ્મા પહાતબ્બા’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં?

એકો ધમ્મો પહાતબ્બો – અસ્મિમાનો. દ્વે ધમ્મા પહાતબ્બા – અવિજ્જા ચ ભવતણ્હા ચ. તયો ધમ્મા પહાતબ્બા – તિસ્સો તણ્હા. ચત્તારો ધમ્મા પહાતબ્બા – ચત્તારો ઓઘા. પઞ્ચ ધમ્મા પહાતબ્બા – પઞ્ચ નીવરણાનિ. છ ધમ્મા પહાતબ્બા – છ ¶ તણ્હાકાયા. સત્ત ધમ્મા પહાતબ્બા – સત્તાનુસયા. અટ્ઠ ધમ્મા પહાતબ્બા – અટ્ઠ મિચ્છત્તા. નવ ધમ્મા પહાતબ્બા – નવ તણ્હામૂલકા. દસ ધમ્મા પહાતબ્બા – દસ મિચ્છત્તા.

૨૪. દ્વે પહાનાનિ – સમુચ્છેદપ્પહાનં, પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં. સમુચ્છેદપ્પહાનઞ્ચ લોકુત્તરં ખયગામિમગ્ગં ભાવયતો; પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનઞ્ચ ફલક્ખણે. તીણિ પહાનાનિ – કામાનમેતં નિસ્સરણં યદિદં નેક્ખમ્મં; રૂપાનમેતં નિસ્સરણં યદિદં આરુપ્પં; યં ખો પન કિઞ્ચિ ભૂતં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં, નિરોધો તસ્સ નિસ્સરણં. નેક્ખમ્મં પટિલદ્ધસ્સ કામા પહીના ચેવ હોન્તિ પરિચ્ચત્તા ચ. આરુપ્પં પટિલદ્ધસ્સ રૂપા પહીના ચેવ હોન્તિ પરિચ્ચત્તા ચ. નિરોધં પટિલદ્ધસ્સ સઙ્ખારા પહીના ચેવ હોન્તિ પરિચ્ચત્તા ચ. ચત્તારિ પહાનાનિ દુક્ખસચ્ચં પરિઞ્ઞાપટિવેધં પટિવિજ્ઝન્તો પજહતિ; સમુદયસચ્ચં ¶ પહાનપટિવેધં પટિવિજ્ઝન્તો પજહતિ; નિરોધસચ્ચં સચ્છિકિરિયાપટિવેધં પટિવિજ્ઝન્તો પજહતિ; મગ્ગસચ્ચં ભાવનાપટિવેધં પટિવિજ્ઝન્તો ¶ પજહતિ. પઞ્ચ પહાનાનિ – વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં, તદઙ્ગપ્પહાનં, સમુચ્છેદપ્પહાનં, પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં, નિસ્સરણપ્પહાનં. વિક્ખમ્ભનપ્પહાનઞ્ચ નીવરણાનં પઠમં ઝાનં ભાવયતો; તદઙ્ગપ્પહાનઞ્ચ દિટ્ઠિગતાનં નિબ્બેધભાગિયં ¶ સમાધિં ભાવયતો; સમુચ્છેદપ્પહાનઞ્ચ લોકુત્તરં ખયગામિમગ્ગં ભાવયતો; પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનઞ્ચ ફલક્ખણે; નિસ્સરણપ્પહાનઞ્ચ નિરોધો નિબ્બાનં.

‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, પહાતબ્બં. કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, સબ્બં પહાતબ્બં? ચક્ખુ, ભિક્ખવે, પહાતબ્બં; રૂપા પહાતબ્બા; ચક્ખુવિઞ્ઞાણં પહાતબ્બં; ચક્ખુસમ્ફસ્સો પહાતબ્બો; યમ્પિદં ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, તમ્પિ પહાતબ્બં. સોતં પહાતબ્બં; સદ્દા પહાતબ્બા…પે… ઘાનં પહાતબ્બં; ગન્ધા પહાતબ્બા… જિવ્હા પહાતબ્બા; રસા પહાતબ્બા… કાયો પહાતબ્બો; ફોટ્ઠબ્બા પહાતબ્બા… મનો પહાતબ્બો; ધમ્મા પહાતબ્બા… મનોવિઞ્ઞાણં પહાતબ્બં;… મનોસમ્ફસ્સો પહાતબ્બો; યમ્પિદં મનોસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, તમ્પિ પહાતબ્બં.’’ રૂપં પસ્સન્તો પજહતિ, વેદનં પસ્સન્તો પજહતિ, સઞ્ઞં પસ્સન્તો પજહતિ, સઙ્ખારે પસ્સન્તો પજહતિ, વિઞ્ઞાણં પસ્સન્તો પજહતિ. ચક્ખું…પે… જરામરણં…પે… અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન ¶ પસ્સન્તો પજહતિ. યે યે ધમ્મા પહીના હોન્તિ તે તે ધમ્મા પરિચ્ચત્તા હોન્તિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન ¶ વુચ્ચતિ – ‘‘ઇમે ધમ્મા પહાતબ્બાતિ સોતાવધાનં, તં પજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ.

૨૫. કથં ¶ ‘‘ઇમે ધમ્મા ભાવેતબ્બા’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં?

એકો ધમ્મો ભાવેતબ્બો – કાયગતાસતિ સાતસહગતા. દ્વે ધમ્મા ભાવેતબ્બા – સમથો ચ વિપસ્સના ચ. તયો ધમ્મા ભાવેતબ્બા – તયો સમાધી. ચત્તારો ધમ્મા ભાવેતબ્બા – ચત્તારો સતિપટ્ઠાના. પઞ્ચ ધમ્મા ભાવેતબ્બા – પઞ્ચઙ્ગિકો સમાધિ [સમ્માસમાધી (સ્યા.)]. છ ધમ્મા ભાવેતબ્બા – છ અનુસ્સતિટ્ઠાનાનિ. સત્ત ધમ્મા ભાવેતબ્બા – સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા. અટ્ઠ ધમ્મા ભાવેતબ્બા – અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો. નવ ધમ્મા ભાવેતબ્બા – નવ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગાનિ. દસ ધમ્મા ભાવેતબ્બા – દસ કસિણાયતનાનિ.

૨૬. દ્વે ¶ ભાવના – લોકિયા ચ ભાવના, લોકુત્તરા ચ ભાવના. તિસ્સો ભાવના – રૂપાવચરકુસલાનં ધમ્માનં ભાવના, અરૂપાવચરકુસલાનં ધમ્માનં ભાવના, અપરિયાપન્નકુસલાનં ધમ્માનં ભાવના. રૂપાવચરકુસલાનં ધમ્માનં ભાવના અત્થિ હીના, અત્થિ મજ્ઝિમા, અત્થિ પણીતા. અરૂપાવચરકુસલાનં ધમ્માનં ભાવના અત્થિ હીના ¶ , અત્થિ મજ્ઝિમા, અત્થિ પણીતા. અપરિયાપન્નકુસલાનં ધમ્માનં ભાવના પણીતા.

૨૭. ચતસ્સો ભાવના – દુક્ખસચ્ચં પરિઞ્ઞાપટિવેધં પટિવિજ્ઝન્તો ભાવેતિ, સમુદયસચ્ચં પહાનપ્પટિવેધં પટિવિજ્ઝન્તો ભાવેતિ, નિરોધસચ્ચં સચ્છિકિરિયાપટિવેધં પટિવિજ્ઝન્તો ભાવેતિ, મગ્ગસચ્ચં ભાવનાપટિવેધં પટિવિજ્ઝન્તો ભાવેતિ. ઇમા ચતસ્સો ભાવના.

અપરાપિ ચતસ્સો ભાવના – એસનાભાવના, પટિલાભાભાવના, એકરસાભાવના, આસેવનાભાવના. કતમા એસનાભાવના? સબ્બેસં સમાધિં સમાપજ્જન્તાનં તત્થ જાતા ધમ્મા એકરસા હોન્તીતિ – અયં એસનાભાવના. કતમા પટિલાભાભાવના? સબ્બેસં સમાધિં સમાપન્નાનં તત્થ જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – અયં પટિલાભાભાવના. કતમા એકરસાભાવના? અધિમોક્ખટ્ઠેન સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવયતો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ વસેન ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ એકરસા હોન્તીતિ – ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. પગ્ગહટ્ઠેન વીરિયિન્દ્રિયં ભાવયતો ¶ વીરિયિન્દ્રિયસ્સ વસેન ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ એકરસા હોન્તીતિ – ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના ¶ . ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિન્દ્રિયં ભાવયતો સતિન્દ્રિયસ્સ વસેન ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ એકરસા હોન્તીતિ – ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. અવિક્ખેપટ્ઠેન સમાધિન્દ્રિયં ભાવયતો સમાધિન્દ્રિયસ્સ વસેન ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ એકરસા હોન્તીતિ – ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. દસ્સનટ્ઠેન પઞ્ઞિન્દ્રિયં ભાવયતો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ ¶ વસેન ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ એકરસા હોન્તીતિ – ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના.

અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયટ્ઠેન સદ્ધાબલં ભાવયતો સદ્ધાબલસ્સ વસેન ચત્તારિ બલાનિ એકરસા હોન્તીતિ – બલાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. કોસજ્જે અકમ્પિયટ્ઠેન વીરિયબલં ભાવયતો વીરિયબલસ્સ વસેન ચત્તારિ ¶ બલાનિ એકરસા હોન્તીતિ – બલાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. પમાદે અકમ્પિયટ્ઠેન સતિબલં ભાવયતો સતિબલસ્સ વસેન ચત્તારિ બલાનિ એકરસા હોન્તીતિ – બલાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પિયટ્ઠેન સમાધિબલં ભાવયતો સમાધિબલસ્સ વસેન ચત્તારિ બલાનિ એકરસા હોન્તીતિ – બલાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. અવિજ્જાય અકમ્પિયટ્ઠેન પઞ્ઞાબલં ભાવયતો પઞ્ઞાબલસ્સ વસેન ચત્તારિ બલાનિ એકરસા હોન્તીતિ – બલાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના.

ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવયતો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વસેન છ બોજ્ઝઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – બોજ્ઝઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. પવિચયટ્ઠેન ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવયતો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વસેન છ બોજ્ઝઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – બોજ્ઝઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. પગ્ગહટ્ઠેન વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવયતો વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વસેન છ બોજ્ઝઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – બોજ્ઝઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. ફરણટ્ઠેન પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવયતો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વસેન છ બોજ્ઝઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – બોજ્ઝઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. ઉપસમટ્ઠેન ¶ પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવયતો પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વસેન છ બોજ્ઝઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – બોજ્ઝઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. અવિક્ખેપટ્ઠેન સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવયતો સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વસેન છ બોજ્ઝઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – બોજ્ઝઙ્ગાનં ¶ એકરસટ્ઠેન ભાવના. પટિસઙ્ખાનટ્ઠેન ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવયતો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વસેન છ બોજ્ઝઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – બોજ્ઝઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના.

દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિં ભાવયતો સમ્માદિટ્ઠિયા વસેન સત્ત મગ્ગઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – મગ્ગઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. અભિનિરોપનટ્ઠેન સમ્માસઙ્કપ્પં ભાવયતો સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ વસેન સત્ત ¶ મગ્ગઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – મગ્ગઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. પરિગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાચં ભાવયતો સમ્માવાચાય વસેન સત્ત મગ્ગઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – મગ્ગઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. સમુટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માકમ્મન્તં ભાવયતો સમ્માકમ્મન્તસ્સ વસેન સત્ત મગ્ગઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – મગ્ગઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. વોદાનટ્ઠેન સમ્માઆજીવં ભાવયતો સમ્માઆજીવસ્સ વસેન સત્ત મગ્ગઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – મગ્ગઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના ¶ . પગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાયામં ભાવયતો સમ્માવાયામસ્સ વસેન સત્ત મગ્ગઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – મગ્ગઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માસતિં ભાવયતો સમ્માસતિયા વસેન સત્ત મગ્ગઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – મગ્ગઙ્ગાનં ¶ એકરસટ્ઠેન ભાવના. અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિં ભાવયતો સમ્માસમાધિસ્સ વસેન સત્ત મગ્ગઙ્ગા એકરસા હોન્તીતિ – મગ્ગઙ્ગાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. અયં એકરસાભાવના.

કતમા આસેવનાભાવના? ઇધ ભિક્ખુ પુબ્બણ્હસમયં આસેવતિ, મજ્ઝન્હિકસમયમ્પિ [મજ્ઝન્તિકસમયમ્પિ (સ્યા. ક.)] આસેવતિ, સાયન્હસમયમ્પિ આસેવતિ, પુરેભત્તમ્પિ આસેવતિ, પચ્છાભત્તમ્પિ આસેવતિ, પુરિમેપિ યામે આસેવતિ, મજ્ઝિમેપિ યામે આસેવતિ, પચ્છિમેપિ યામે આસેવતિ, રત્તિમ્પિ આસેવતિ, દિવાપિ આસેવતિ, રત્તિન્દિવાપિ [રત્તિદિવાપિ (ક.)] આસેવતિ, કાળેપિ આસેવતિ, જુણ્હેપિ આસેવતિ, વસ્સેપિ આસેવતિ, હેમન્તેપિ આસેવતિ, ગિમ્હેપિ આસેવતિ, પુરિમેપિ વયોખન્ધે આસેવતિ, મજ્ઝિમેપિ વયોખન્ધે આસેવતિ, પચ્છિમેપિ વયોખન્ધે આસેવતિ – અયં આસેવનાભાવના. ઇમા ચતસ્સો ભાવના.

૨૮. અપરાપિ ચતસ્સો ભાવના – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં ¶ અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના, ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના, તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ભાવના, આસેવનટ્ઠેન ભાવના. કથં તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના? કામચ્છન્દં પજહતો નેક્ખમ્મવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. બ્યાપાદં પજહતો અબ્યાપાદવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. થિનમિદ્ધં ¶ [થીનમિદ્ધં (સ્યા. સી. અટ્ઠ.)] પજહતો આલોકસઞ્ઞાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. ઉદ્ધચ્ચં પજહતો અવિક્ખેપવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. વિચિકિચ્છં પજહતો ધમ્મવવત્થાનવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. અવિજ્જં પજહતો ઞાણવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના ¶ . અરતિં પજહતો પામોજ્જવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ ¶ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. નીવરણે પજહતો પઠમજ્ઝાનવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. વિતક્કવિચારે પજહતો દુતિયજ્ઝાનવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. પીતિં પજહતો તતિયજ્ઝાનવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. સુખદુક્ખે પજહતો ચતુત્થજ્ઝાનવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના.

રૂપસઞ્ઞં પટિઘસઞ્ઞં નાનત્તસઞ્ઞં પજહતો આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં ¶ નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના ¶ . આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પજહતો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પજહતો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પજહતો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના.

નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતો અનિચ્ચાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. સુખસઞ્ઞં પજહતો દુક્ખાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. અત્તસઞ્ઞં પજહતો અનત્તાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. નન્દિં પજહતો નિબ્બિદાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. રાગં પજહતો વિરાગાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ¶ ભાવના. સમુદયં પજહતો નિરોધાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના ¶ . આદાનં પજહતો પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. ઘનસઞ્ઞં પજહતો ખયાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. આયૂહનં પજહતો વયાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ ¶ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. ધુવસઞ્ઞં પજહતો વિપરિણામાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. નિમિત્તં પજહતો અનિમિત્તાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં ¶ અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. પણિધિં પજહતો અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. અભિનિવેસં પજહતો સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. સારાદાનાભિનિવેસં પજહતો અધિપઞ્ઞા ધમ્મવિપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. સમ્મોહાભિનિવેસં પજહતો યથાભૂતઞાણદસ્સનવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. આલયાભિનિવેસં પજહતો આદીનવાનુપસ્સનાવસેન ¶ જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. અપ્પટિસઙ્ખં પજહતો પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. સઞ્ઞોગાભિનિવેસં પજહતો વિવટ્ટનાનુપસ્સનાવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના.

દિટ્ઠેકટ્ઠે કિલેસે પજહતો સોતાપત્તિમગ્ગવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. ઓળારિકે કિલેસે પજહતો સકદાગામિમગ્ગવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. અનુસહગતે કિલેસે પજહતો અનાગામિમગ્ગવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. સબ્બકિલેસે પજહતો અરહત્તમગ્ગવસેન જાતા ધમ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાતિવત્તન્તીતિ ¶ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના. એવં તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના.

કથં ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના? કામચ્છન્દં પજહતો નેક્ખમ્મવસેન પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ એકરસા હોન્તીતિ – ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. બ્યાપાદં પજહતો અબ્યાપાદવસેન પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ એકરસા હોન્તીતિ – ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના…પે… ¶ સબ્બકિલેસે ¶ પજહતો અરહત્તમગ્ગવસેન પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ એકરસા હોન્તીતિ – ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના. એવં ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના.

કથં ¶ તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ભાવના? કામચ્છન્દં પજહતો નેક્ખમ્મવસેન વીરિયં વાહેતીતિ – તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ભાવના. બ્યાપાદં પજહતો અબ્યાપાદવસેન વીરિયં વાહેતીતિ – તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ભાવના…પે… સબ્બકિલેસે પજહતો અરહત્તમગ્ગવસેન વીરિયં વાહેતીતિ – તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ભાવના. એવં તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ભાવના.

કથં આસેવનટ્ઠેન ભાવના? કામચ્છન્દં પજહન્તો નેક્ખમ્મં આસેવતીતિ – આસેવનટ્ઠેન ભાવના. બ્યાપાદં પજહન્તો અબ્યાપાદં આસેવતીતિ – આસેવનટ્ઠેન ભાવના…પે… સબ્બકિલેસે પજહન્તો અરહત્તમગ્ગં આસેવતીતિ – આસેવનટ્ઠેન ભાવના. એવં આસેવનટ્ઠેન ભાવના.

ઇમા ચતસ્સો ભાવના રૂપં પસ્સન્તો ભાવેતિ, વેદનં પસ્સન્તો ભાવેતિ, સઞ્ઞં પસ્સન્તો ભાવેતિ, સઙ્ખારે પસ્સન્તો ભાવેતિ, વિઞ્ઞાણં પસ્સન્તો ભાવેતિ, ચક્ખું…પે… જરામરણં…પે… અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન પસ્સન્તો ભાવેતિ. યે યે ધમ્મા ભાવિતા હોન્તિ તે તે ધમ્મા એકરસા હોન્તિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઇમે ધમ્મા ભાવેતબ્બાતિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા ¶ સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ.

૨૯. કથં ¶ ‘‘ઇમે ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં?

એકો ધમ્મો સચ્છિકાતબ્બો – અકુપ્પા ચેતોવિમુત્તિ. દ્વે ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – વિજ્જા ચ વિમુત્તિ ચ. તયો ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – તિસ્સો વિજ્જા. ચત્તારો ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ. પઞ્ચ ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – પઞ્ચ ધમ્મક્ખન્ધા. છ ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – છ ¶ અભિઞ્ઞા. સત્ત ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – સત્ત ખીણાસવબલાનિ. અટ્ઠ ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – અટ્ઠ વિમોક્ખા. નવ ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – નવ અનુપુબ્બનિરોધા. દસ ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા – દસ અસેક્ખા ધમ્મા.

‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, સચ્છિકાતબ્બં. કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, સબ્બં સચ્છિકાતબ્બં? ચક્ખુ, ભિક્ખવે, સચ્છિકાતબ્બં; રૂપા સચ્છિકાતબ્બા; ચક્ખુવિઞ્ઞાણં સચ્છિકાતબ્બં; ચક્ખુસમ્ફસ્સો સચ્છિકાતબ્બો ¶ ; યમ્પિદં ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, તમ્પિ સચ્છિકાતબ્બં. સોતં સચ્છિકાતબ્બં; સદ્દા સચ્છિકાતબ્બા…પે… ઘાનં સચ્છિકાતબ્બં; ગન્ધા સચ્છિકાતબ્બા… જિવ્હા સચ્છિકાતબ્બા; રસા સચ્છિકાતબ્બા… કાયો સચ્છિકાતબ્બો; ફોટ્ઠબ્બા સચ્છિકાતબ્બા… મનો સચ્છિકાતબ્બો; ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા; મનોવિઞ્ઞાણં સચ્છિકાતબ્બં; મનોસમ્ફસ્સો સચ્છિકાતબ્બો ¶ ; યમ્પિદં મનોસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, તમ્પિ સચ્છિકાતબ્બં’’. રૂપં પસ્સન્તો સચ્છિકરોતિ, વેદનં પસ્સન્તો સચ્છિકરોતિ, સઞ્ઞં પસ્સન્તો સચ્છિકરોતિ, સઙ્ખારે પસ્સન્તો સચ્છિકરોતિ, વિઞ્ઞાણં પસ્સન્તો સચ્છિકરોતિ. ચક્ખું…પે… જરામરણં…પે… અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન પસ્સન્તો સચ્છિકરોતિ. યે યે ધમ્મા સચ્છિકતા હોન્તિ તે તે ધમ્મા ફસ્સિતા [ફુસિતા (સ્યા.)] હોન્તિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઇમે ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બાતિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિ.

૩૦. કથં ‘‘ઇમે ધમ્મા હાનભાગિયા, ઇમે ધમ્મા ઠિતિભાગિયા, ઇમે ધમ્મા વિસેસભાગિયા, ઇમે ધમ્મા નિબ્બેધભાગિયા’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં?

પઠમસ્સ ¶ ઝાનસ્સ લાભિં કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – હાનભાગિયો ધમ્મો. તદનુધમ્મતા સતિ સન્તિટ્ઠતિ – ઠિતિભાગિયો ધમ્મો. અવિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – વિસેસભાગિયો ધમ્મો. નિબ્બિદાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ ¶ વિરાગૂપસંહિતા – નિબ્બેધભાગિયો ધમ્મો.

દુતિયસ્સ ઝાનસ્સ લાભિં વિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – હાનભાગિયો ધમ્મો. તદનુધમ્મતા સતિ સન્તિટ્ઠતિ – ઠિતિભાગિયો ધમ્મો. ઉપેક્ખાસુખસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – વિસેસભાગિયો ¶ ધમ્મો. નિબ્બિદાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ વિરાગૂપસંહિતા – નિબ્બેધભાગિયો ધમ્મો.

તતિયસ્સ ઝાનસ્સ લાભિં પીતિસુખસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – હાનભાગિયો ધમ્મો. તદનુધમ્મતા સતિ સન્તિટ્ઠતિ – ઠિતિભાગિયો ધમ્મો. અદુક્ખમસુખસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – વિસેસભાગિયો ધમ્મો. નિબ્બિદાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ વિરાગૂપસંહિતા – નિબ્બેધભાગિયો ધમ્મો.

ચતુત્થસ્સ ¶ ઝાનસ્સ લાભિં ઉપેક્ખાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – હાનભાગિયો ધમ્મો. તદનુધમ્મતા સતિ સન્તિટ્ઠતિ – ઠિતિભાગિયો ધમ્મો. આકાસાનઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – વિસેસભાગિયો ધમ્મો. નિબ્બિદાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ વિરાગૂપસંહિતા – નિબ્બેધભાગિયો ધમ્મો.

આકાસાનઞ્ચાયતનસ્સ લાભિં રૂપસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – હાનભાગિયો ધમ્મો. તદનુધમ્મતા સતિ સન્તિટ્ઠતિ – ઠિતિભાગિયો ધમ્મો. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – વિસેસભાગિયો ધમ્મો. નિબ્બિદાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ વિરાગૂપસંહિતા – નિબ્બેધભાગિયો ધમ્મો.

વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસ્સ લાભિં આકાસાનઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – હાનભાગિયો ધમ્મો. તદનુધમ્મતા સતિ સન્તિટ્ઠતિ – ઠિતિભાગિયો ધમ્મો. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – વિસેસભાગિયો ધમ્મો. નિબ્બિદાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા ¶ સમુદાચરન્તિ વિરાગૂપસંહિતા – નિબ્બેધભાગિયો ધમ્મો.

આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસ્સ ¶ લાભિં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – હાનભાગિયો ધમ્મો. તદનુધમ્મતા સતિ સન્તિટ્ઠતિ – ઠિતિભાગિયો ધમ્મો. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ – વિસેસભાગિયો ધમ્મો. નિબ્બિદાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ વિરાગૂપસંહિતા – નિબ્બેધભાગિયો ¶ ધમ્મો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઇમે ધમ્મા હાનભાગિયા, ઇમે ધમ્મા ઠિતિભાગિયા, ઇમે ધમ્મા વિસેસભાગિયા, ઇમે ધમ્મા નિબ્બેધભાગિયાતિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં’’.

૩૧. કથં ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં? ‘‘રૂપં અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન, દુક્ખં ભયટ્ઠેન, અનત્તા અસારકટ્ઠેના’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં. ‘‘વેદના…પે… સઞ્ઞા… સઙ્ખારા… વિઞ્ઞાણં… ચક્ખુ…પે… જરામરણં અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન, દુક્ખં ભયટ્ઠેન, અનત્તા અસારકટ્ઠેના’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં.

૩૨. કથં ¶ ¶ ‘‘ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચ’’ન્તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં?

૩૩. તત્થ કતમં દુક્ખં અરિયસચ્ચં? જાતિપિ દુક્ખા, જરાપિ દુક્ખા, મરણમ્પિ દુક્ખં, સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસાપિ દુક્ખા, અપ્પિયેહિ સમ્પયોગો દુક્ખો, પિયેહિ વિપ્પયોગો દુક્ખો, યમ્પિચ્છં ન લભતિ તમ્પિ દુક્ખં; સઙ્ખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા [પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધાપિ (ક.) સતિપટ્ઠાનસુત્તે સચ્ચવિભઙ્ગે ચ પસ્સિતબ્બં] દુક્ખા.

તત્થ કતમા જાતિ? યા તેસં તેસં સત્તાનં તમ્હિ તમ્હિ સત્તનિકાયે જાતિ સઞ્જાતિ ઓક્કન્તિ અભિનિબ્બત્તિ ખન્ધાનં પાતુભાવો આયતનાનં પટિલાભો – અયં વુચ્ચતિ જાતિ.

તત્થ ¶ કતમા જરા યા તેસં તેસં સત્તાનં તમ્હિ તમ્હિ સત્તનિકાયે જરા જીરણતા ખણ્ડિચ્ચં પાલિચ્ચં વલિત્તચતા આયુનો સંહાનિ ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકો – અયં વુચ્ચતિ જરા.

તત્થ ¶ કતમં મરણં? યા તેસં તેસં સત્તાનં તમ્હા તમ્હા સત્તનિકાયા ચુતિ ચવનતા ભેદો અન્તરધાનં મચ્ચુ મરણં કાલકિરિયા [કાલંકિરિયા (ક.)] ખન્ધાનં ભેદો કળેવરસ્સ નિક્ખેપો જીવિતિન્દ્રિયસ્સુપચ્છેદો – ઇદં વુચ્ચતિ મરણં.

તત્થ કતમો સોકો? ઞાતિબ્યસનેન [યો ઞાતિબ્યસનેન (સ્યા.) પસ્સ સચ્ચવિભઙ્ગે] વા ફુટ્ઠસ્સ, ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, સીલબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, દિટ્ઠિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન બ્યસનેન ¶ સમન્નાગતસ્સ, અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠસ્સ સોકો સોચના સોચિતત્તં અન્તોસોકો અન્તોપરિસોકો ચેતસો પરિજ્ઝાયના દોમનસ્સં સોકસલ્લં – અયં વુચ્ચતિ સોકો.

તત્થ કતમો પરિદેવો? ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, સીલબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, દિટ્ઠિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન બ્યસનેન સમન્નાગતસ્સ, અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠસ્સ આદેવો પરિદેવો આદેવના, પરિદેવના આદેવિતત્તં પરિદેવિતત્તં વાચા પલાપો વિપ્પલાપો લાલપ્પો લાલપ્પના લાલપ્પિતત્તં – અયં વુચ્ચતિ પરિદેવો.

તત્થ ¶ કતમં દુક્ખં? યં કાયિકં અસાતં કાયિકં દુક્ખં કાયસમ્ફસ્સજં અસાતં દુક્ખં વેદયિતં, કાયસમ્ફસ્સજા અસાતા દુક્ખા વેદના – ઇદં વુચ્ચતિ દુક્ખં.

તત્થ કતમં દોમનસ્સં? યં ચેતસિકં અસાતં ચેતસિકં દુક્ખં, ચેતોસમ્ફસ્સજં અસાતં વેદયિતં, ચેતોસમ્ફસ્સજા અસાતા દુક્ખા વેદના – ઇદં વુચ્ચતિ દોમનસ્સં.

તત્થ કતમો ઉપાયાસો? ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, સીલબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, દિટ્ઠિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠસ્સ, અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન બ્યસનેન સમન્નાગતસ્સ, અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન ¶ દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠસ્સ આયાસો ¶ ઉપાયાસો આયાસના ઉપાયાસના આયાસિતત્તં ઉપાયાસિતત્તં – અયં વુચ્ચતિ ઉપાયાસો.

તત્થ કતમો અપ્પિયેહિ સમ્પયોગો દુક્ખો? ઇધ યસ્સ ¶ તે હોન્તિ અનિટ્ઠા અકન્તા અમનાપા રૂપા સદ્દા ગન્ધા રસા ફોટ્ઠબ્બા, યે વા પનસ્સ તે હોન્તિ અનત્થકામા અહિતકામા અફાસુકામા અયોગક્ખેમકામા, યા તેહિ સદ્ધિં સઙ્ગતિ સમાગમો સમોધાનં મિસ્સીભાવો – અયં વુચ્ચતિ અપ્પિયેહિ સમ્પયોગો દુક્ખો.

તત્થ કતમો પિયેહિ વિપ્પયોગો દુક્ખો? ઇધ યસ્સ તે હોન્તિ ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા રૂપા સદ્દા ગન્ધા રસા ફોટ્ઠબ્બા, યે વા પનસ્સ તે હોન્તિ અત્થકામા હિતકામા ફાસુકામા યોગક્ખેમકામા માતા વા પિતા વા ભાતા વા ભગિની વા મિત્તા વા અમચ્ચા વા ઞાતી વા સાલોહિતા વા, યા તેહિ સદ્ધિં અસઙ્ગતિ અસમાગમો અસમોધાનં અમિસ્સીભાવો – અયં વુચ્ચતિ પિયેહિ વિપ્પયોગો દુક્ખો.

તત્થ કતમં યમ્પિચ્છં ન લભતિ તમ્પિ દુક્ખં? જાતિધમ્માનં સત્તાનં એવં ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતિ – ‘‘અહો વત મયં ન જાતિધમ્મા અસ્સામ, ન ચ વત નો જાતિ આગચ્છેય્યા’’તિ. ન ખો પનેતં ઇચ્છાય પત્તબ્બં – ઇદમ્પિ યમ્પિચ્છં ન લભતિ તમ્પિ દુક્ખં. જરાધમ્માનં સત્તાનં…પે… બ્યાધિધમ્માનં સત્તાનં… મરણધમ્માનં સત્તાનં… સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસધમ્માનં સત્તાનં એવં ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતિ ¶ – ‘‘અહો વત મયં ન સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસધમ્મા અસ્સામ, ન ચ વત નો સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા આગચ્છેય્યુ’’ન્તિ. ન ખો પનેતં ઇચ્છાય પત્તબ્બં – ઇદમ્પિ યમ્પિચ્છં ન લભતિ તમ્પિ દુક્ખં.

તત્થ ¶ કતમે સઙ્ખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા? સેય્યથિદં [સેય્યથીદં (સ્યા. સી. અટ્ઠ.)] – રૂપુપાદાનક્ખન્ધો, [રૂપૂપાદાનક્ખન્ધો (સ્યા.) એવમુપરિપિ], વેદનુપાદાનક્ખન્ધો સઞ્ઞુપાદાનક્ખન્ધો, સઙ્ખારુપાદાનક્ખન્ધો, વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધો – ઇમે વુચ્ચન્તિ સઙ્ખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા. ઇદં વુચ્ચતિ દુક્ખં અરિયસચ્ચં.

૩૪. તત્થ ¶ કતમં દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં? યાયં તણ્હા પોનોભવિકા [પોનોબ્ભવિકા (સ્યા.)] નન્દિરાગસહગતા તત્રતત્રાભિનન્દિની, સેય્યથિદં – કામતણ્હા ભવતણ્હા વિભવતણ્હા ¶ , સા ખો પનેસા તણ્હા કત્થ ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, કત્થ નિવિસમાના નિવિસતિ? યં લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતિ. કિઞ્ચ લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં? ચક્ખુ લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતિ. સોતં લોકે…પે… ઘાનં લોકે… જિવ્હા લોકે… કાયો લોકે… મનો લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતિ. રૂપા લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ¶ ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતિ. સદ્દા લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં…પે… ધમ્મા લોકે… ચક્ખુવિઞ્ઞાણં લોકે…પે… મનોવિઞ્ઞાણં લોકે… ચક્ખુસમ્ફસ્સો લોકે…પે… મનોસમ્ફસ્સો લોકે… ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદના લોકે…પે… મનોસમ્ફસ્સજા વેદના લોકે… રૂપસઞ્ઞા લોકે…પે… ધમ્મસઞ્ઞા લોકે… રૂપસઞ્ચેતના લોકે…પે… ધમ્મસઞ્ચેતના લોકે… રૂપતણ્હા લોકે…પે… ધમ્મતણ્હા લોકે… રૂપવિતક્કો લોકે…પે… ધમ્મવિતક્કો લોકે… રૂપવિચારો લોકે…પે… ધમ્મવિચારો લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતિ. ઇદં વુચ્ચતિ દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં.

૩૫. તત્થ કતમં દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં? યો તસ્સાયેવ તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધો ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયો, સા ખો પનેસા તણ્હા કત્થ પહીયમાના પહીયતિ, કત્થ નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતિ? યં લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા પહીયમાના પહીયતિ, એત્થ નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતિ. કિઞ્ચ લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં? ચક્ખુલોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા પહીયમાના પહીયતિ, એત્થ નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતિ…પે… ધમ્મવિચારો લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા પહીયમાના પહીયતિ, એત્થ નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતિ. ઇદં વુચ્ચતિ દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં.

૩૬. તત્થ ¶ કતમં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં? અયમેવ અરિયો ¶ અટ્ઠઙ્ગિકો ¶ મગ્ગો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તો ¶ સમ્માઆજીવો સમ્માવાયામો સમ્માસતિ સમ્માસમાધિ. તત્થ કતમા સમ્માદિટ્ઠિ? દુક્ખે ઞાણં, દુક્ખસમુદયે ઞાણં, દુક્ખનિરોધે ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં – અયં વુચ્ચતિ સમ્માદિટ્ઠિ.

તત્થ કતમો સમ્માસઙ્કપ્પો? નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પો, અબ્યાપાદસઙ્કપ્પો, અવિહિંસાસઙ્કપ્પો – અયં વુચ્ચતિ સમ્માસઙ્કપ્પો.

તત્થ કતમા સમ્માવાચા? મુસાવાદા વેરમણી [વેરમણિ (ક.)], પિસુણાય વાચાય વેરમણી, ફરુસાય વાચાય વેરમણી, સમ્ફપ્પલાપા વેરમણી – અયં વુચ્ચતિ સમ્માવાચા.

તત્થ કતમો સમ્માકમ્મન્તો? પાણાતિપાતા વેરમણી, અદિન્નાદાના વેરમણી, કામેસુમિચ્છાચારા વેરમણી – અયં વુચ્ચતિ સમ્માકમ્મન્તો.

તત્થ કતમો સમ્માઆજીવો? ઇધ અરિયસાવકો મિચ્છાઆજીવં પહાય સમ્માઆજીવેન જીવિકં [જીવિતં (ક.)] કપ્પેતિ – અયં વુચ્ચતિ સમ્માઆજીવો.

તત્થ કતમો સમ્માવાયામો? ઇધ ભિક્ખુ અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ, ઉપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય…પે… અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઉપ્પાદાય ¶ …પે… ઉપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઠિતિયા અસમ્મોસાય ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ – અયં વુચ્ચતિ સમ્માવાયામો.

તત્થ કતમા સમ્માસતિ? ઇધ ભિક્ખુ કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં. વેદનાસુ…પે… ચિત્તે…પે… ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં – અયં વુચ્ચતિ સમ્માસતિ.

તત્થ કતમો સમ્માસમાધિ? ઇધ ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ ¶ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ ¶ વિહરતિ. વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં ¶ પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ સતો ચ સમ્પજાનો સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતિ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ – ‘‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’’તિ તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ સમ્માસમાધિ. ઇદં વુચ્ચતિ દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન ¶ પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચ’’ન્તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં. એવં સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં.

૩૭. કથં સુત્વાન સંવરે પઞ્ઞા સીલમયે ઞાણં? પઞ્ચ સીલાનિ – પરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં, અપરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં, પરિપુણ્ણપારિસુદ્ધિસીલં, અપરામટ્ઠપારિસુદ્ધિસીલં, પટિપ્પસ્સદ્ધિપારિસુદ્ધિસીલન્તિ.

તત્થ કતમં પરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં? અનુપસમ્પન્નાનં પરિયન્તસિક્ખાપદાનં – ઇદં પરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં. કતમં અપરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં? ઉપસમ્પન્નાનં અપરિયન્તસિક્ખાપદાનં – ઇદં અપરિયન્તપારિસુદ્ધિસીલં. કતમં પરિપુણ્ણપારિસુદ્ધિસીલં? પુથુજ્જનકલ્યાણકાનં કુસલધમ્મે યુત્તાનં સેક્ખપરિયન્તે [સેખપરિયન્તે (ક.)] પરિપૂરકારીનં કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખાનં પરિચ્ચત્તજીવિતાનં – ઇદં પરિપુણ્ણપારિસુદ્ધિસીલં. કતમં અપરામટ્ઠપારિસુદ્ધિસીલં? સત્તન્નં સેક્ખાનં – ઇદં અપરામટ્ઠપારિસુદ્ધિસીલં. કતમં ¶ પટિપ્પસ્સદ્ધિપારિસુદ્ધિસીલં? તથાગતસાવકાનં ખીણાસવાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં તથાગતાનં અરહન્તાનં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં – ઇદં પટિપ્પસ્સદ્ધિપારિસુદ્ધિસીલં.

૩૮. અત્થિ ¶ ¶ ¶ સીલં પરિયન્તં, અત્થિ સીલં અપરિયન્તં. તત્થ કતમં તં સીલં પરિયન્તં? અત્થિ સીલં લાભપરિયન્તં, અત્થિ સીલં યસપરિયન્તં, અત્થિ સીલં ઞાતિપરિયન્તં, અત્થિ સીલં અઙ્ગપરિયન્તં, અત્થિ સીલં જીવિતપરિયન્તં.

કતમં તં સીલં લાભપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો લાભહેતુ લાભપચ્ચયા લાભકારણા યથાસમાદિન્નં [યથાસમાદિણ્ણં (ક.)] સિક્ખાપદં વીતિક્કમતિ – ઇદં તં સીલં લાભપરિયન્તં. કતમં તં સીલં યસપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો યસહેતુ યસપચ્ચયા યસકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમતિ – ઇદં તં સીલં યસપરિયન્તં. કતમં તં સીલં ઞાતિપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો ઞાતિહેતુ ઞાતિપચ્ચયા ઞાતિકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમતિ – ઇદં તં સીલં ઞાતિપરિયન્તં. કતમં તં સીલં અઙ્ગપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો અઙ્ગહેતુ અઙ્ગપચ્ચયા અઙ્ગકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમતિ – ઇદં તં સીલં અઙ્ગપરિયન્તં. કતમં તં સીલં જીવિતપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો જીવિતહેતુ જીવિતપચ્ચયા જીવિતકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમતિ – ઇદં તં સીલં જીવિતપરિયન્તં. એવરૂપાનિ સીલાનિ ખણ્ડાનિ છિદ્દાનિ સબલાનિ કમ્માસાનિ ન ભુજિસ્સાનિ ન વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ [ન વિઞ્ઞૂપસત્થાનિ (ક.)] પરામટ્ઠાનિ અસમાધિસંવત્તનિકાનિ ¶ [ન સમાધિસંવત્તનિકાનિ (ક.)] ન અવિપ્પટિસારવત્થુકાનિ ન પામોજ્જવત્થુકાનિ ન પીતિવત્થુકાનિ ન પસ્સદ્ધિવત્થુકાનિ ન સુખવત્થુકાનિ ન સમાધિવત્થુકાનિ ન યથાભૂતઞાણદસ્સનવત્થુકાનિ ન એકન્તનિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તન્તિ – ઇદં તં સીલં પરિયન્તં.

કતમં તં સીલં અપરિયન્તં? અત્થિ સીલં ન લાભપરિયન્તં ¶ , અત્થિ સીલં ન યસપરિયન્તં, અત્થિ સીલં ન ઞાતિપરિયન્તં, અત્થિ સીલં ન અઙ્ગપરિયન્તં, અત્થિ સીલં ન જીવિતપરિયન્તં.

કતમં તં સીલં ન લાભપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો લાભહેતુ લાભપચ્ચયા લાભકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેતિ, કિં સો વીતિક્કમિસ્સતિ! ઇદં તં સીલં ન લાભપરિયન્તં. કતમં તં સીલં ન યસપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો યસહેતુ યસપચ્ચયા યસકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેતિ ¶ , કિં સો વીતિક્કમિસ્સતિ! ઇદં તં સીલં ન યસપરિયન્તં. કતમં તં સીલં ન ઞાતિપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો ઞાતિહેતુ ઞાતિપચ્ચયા ઞાતિકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેતિ, કિં સો વીતિક્કમિસ્સતિ! ઇદં તં સીલં ન ઞાતિપરિયન્તં. કતમં તં ¶ સીલં ન અઙ્ગપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો અઙ્ગહેતુ અઙ્ગપચ્ચયા અઙ્ગકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેતિ, કિં સો વીતિક્કમિસ્સતિ! ઇદં તં સીલં ન અઙ્ગપરિયન્તં. કતમં ¶ તં સીલં ન જીવિતપરિયન્તં? ઇધેકચ્ચો જીવિતહેતુ જીવિતપચ્ચયા જીવિતકારણા યથાસમાદિન્નં સિક્ખાપદં વીતિક્કમાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેતિ, કિં સો વીતિક્કમિસ્સતિ! ઇદં તં સીલં ન જીવિતપરિયન્તં. એવરૂપાનિ સીલાનિ અખણ્ડાનિ અચ્છિદ્દાનિ અસબલાનિ અકમ્માસાનિ ભુજિસ્સાનિ વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ અપરામટ્ઠાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ અવિપ્પટિસારવત્થુકાનિ પામોજ્જવત્થુકાનિ પીતિવત્થુકાનિ પસ્સદ્ધિવત્થુકાનિ સુખવત્થુકાનિ સમાધિવત્થુકાનિ યથાભૂતઞાણદસ્સનવત્થુકાનિ એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તન્તિ – ઇદં તં સીલં અપરિયન્તં.

૩૯. કિં સીલં? કતિ સીલાનિ? કિં સમુટ્ઠાનં સીલં? કતિ ધમ્મસમોધાનં સીલં?

કિં સીલન્તિ ચેતના સીલં, ચેતસિકં સીલં, સંવરો સીલં, અવીતિક્કમો સીલં. કતિ સીલાનીતિ તીણિ સીલાનિ – કુસલસીલં, અકુસલસીલં, અબ્યાકતસીલં.કિં સમુટ્ઠાનં સીલન્તિ કુસલચિત્તસમુટ્ઠાનં કુસલસીલં ¶ , અકુસલચિત્તસમુટ્ઠાનં અકુસલસીલં, અબ્યાકતચિત્તસમુટ્ઠાનં અબ્યાકતસીલં. કતિ ધમ્મસમોધાનં સીલન્તિ સંવરસમોધાનં સીલં, અવીતિક્કમસમોધાનં સીલં, તથાભાવે જાતચેતનાસમોધાનં સીલં.

૪૦. પાણાતિપાતં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. અદિન્નાદાનં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. કામેસુમિચ્છાચારં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન ¶ સીલં. મુસાવાદં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. પિસુણં વાચં [પિસુણાવાચં (સ્યા. ક.) દી. નિ. ૧.૯ પસ્સિતબ્બા] સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. ફરુસં વાચં [ફરુસવાચં (સ્યા. ક.)] સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. સમ્ફપ્પલાપં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં ¶ . અભિજ્ઝં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. બ્યાપાદં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. મિચ્છાદિટ્ઠિં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં.

૪૧. નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં. આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં…પે… અવિક્ખેપટ્ઠેન ¶ ઉદ્ધચ્ચં… ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં… ઞાણેન અવિજ્જં… પામોજ્જેન અરતિં….

પઠમેન ઝાનેન [પઠમજ્ઝાનેન (સ્યા.) એવમીદિસેસુ ઠાનેસુ] નીવરણે…પે… દુતિયેન ઝાનેન વિતક્કવિચારે… તતિયેન ઝાનેન પીતિં… ચતુત્થેન ઝાનેન સુખદુક્ખં… આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞં પટિઘસઞ્ઞં નાનત્તસઞ્ઞં… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં.

અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞં…પે… દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞં… અનત્તા અનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞં… નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિં… વિરાગાનુપસ્સનાય રાગં… નિરોધા અનુપસ્સનાય સમુદયં… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાનં… ખયાનુપસ્સનાય ઘનસઞ્ઞં… વયાનુપસ્સનાય આયૂહનં.. વિપરિણામાનુપસ્સનાય ધુવસઞ્ઞં… અનિમિત્તાનુપસ્સનાય ¶ નિમિત્તં…. અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાય પણિધિં… સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાય અભિનિવેસં… અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાય સારાદાનાભિનિવેસં… યથાભૂતઞાણદસ્સનેન સમ્મોહાભિનિવેસં… આદીનવાનુપસ્સનાય આલયાભિનિવેસં… પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય અપ્પટિસઙ્ખં… વિવટ્ટનાનુપસ્સનાય ¶ સઞ્ઞોગાભિનિવેસં….

સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠેકટ્ઠે કિલેસે…પે… સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકે કિલેસે… અનાગામિમગ્ગેન અણુસહગતે કિલેસે… અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે સંવરટ્ઠેન સીલં, અવીતિક્કમટ્ઠેન સીલં.

પઞ્ચ સીલાનિ – પાણાતિપાતસ્સ પહાનં સીલં, વેરમણી સીલં, ચેતના સીલં, સંવરો સીલં, અવીતિક્કમો સીલં. એવરૂપાનિ સીલાનિ ચિત્તસ્સ અવિપ્પટિસારાય સંવત્તન્તિ, પામોજ્જાય સંવત્તન્તિ, પીતિયા સંવત્તન્તિ, પસ્સદ્ધિયા ¶ સંવત્તન્તિ, સોમનસ્સાય સંવત્તન્તિ, આસેવનાય સંવત્તન્તિ, ભાવનાય સંવત્તન્તિ, બહુલીકમ્માય સંવત્તન્તિ, અલઙ્કારાય સંવત્તન્તિ, પરિક્ખારાય સંવત્તન્તિ, પરિવારાય સંવત્તન્તિ, પારિપૂરિયા સંવત્તન્તિ, એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તન્તિ.

એવરૂપાનં સીલાનં સંવરપારિસુદ્ધિ અધિસીલં, સંવરપારિસુદ્ધિયા ઠિતં ચિત્તં ન વિક્ખેપં ¶ ગચ્છતિ, અવિક્ખેપપારિસુદ્ધિ અધિચિત્તં સંવરપારિસુદ્ધિં સમ્મા પસ્સતિ, અવિક્ખેપપારિસુદ્ધિં સમ્મા પસ્સતિ. દસ્સનપારિસુદ્ધિ અધિપઞ્ઞા. યો તત્થ સંવરટ્ઠો, અયં અધિસીલસિક્ખા ¶ . યો તત્થ અવિક્ખેપટ્ઠો, અયં અધિચિત્તસિક્ખા. યો તત્થ દસ્સનટ્ઠો, અયં અધિપઞ્ઞાસિક્ખા.

ઇમા તિસ્સો સિક્ખાયો આવજ્જન્તો સિક્ખતિ, જાનન્તો સિક્ખતિ, પસ્સન્તો સિક્ખતિ, પચ્ચવેક્ખન્તો સિક્ખતિ, ચિત્તં અધિટ્ઠહન્તો સિક્ખતિ, સદ્ધાય અધિમુચ્ચન્તો સિક્ખતિ, વીરિયં પગ્ગણ્હન્તો સિક્ખતિ, સતિં ઉપટ્ઠપેન્તો સિક્ખતિ, ચિત્તં સમાદહન્તો સિક્ખતિ, પઞ્ઞાય પજાનન્તો સિક્ખતિ, અભિઞ્ઞેય્યં અભિજાનન્તો સિક્ખતિ, પરિઞ્ઞેય્યં પરિજાનન્તો સિક્ખતિ, પહાતબ્બં પજહન્તો સિક્ખતિ, સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોન્તો સિક્ખતિ, ભાવેતબ્બં ભાવેન્તો સિક્ખતિ.

પઞ્ચ સીલાનિ – અદિન્નાદાનસ્સ…પે… કામેસુમિચ્છાચારસ્સ… મુસાવાદસ્સ… પિસુણાય વાચાય… ફરુસાય વાચાય… સમ્ફપ્પલાપસ્સ… અભિજ્ઝાય… બ્યાપાદસ્સ… મિચ્છાદિટ્ઠિયા… ભાવેતબ્બં ભાવેન્તો સિક્ખન્તિ.

નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દસ્સ…પે… અબ્યાપાદેન બ્યાપાદસ્સ… આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધસ્સ… અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચસ્સ… ¶ … ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છાય… ઞાણેન અવિજ્જાય… પામોજ્જેન અરતિયા… ભાવેતબ્બં ભાવેન્તો સિક્ખતિ.

પઠમેન ઝાનેન નીવરણાનં…પે… દુતિયેન ઝાનેન વિતક્કવિચારાનં… તતિયેન ઝાનેન પીતિયા… ચતુત્થેન ઝાનેન સુખદુક્ખાનં… આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞાય પટિઘસઞ્ઞાય નાનત્તસઞ્ઞાય… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાય… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાય… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા ¶ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાય… ભાવેતબ્બં ભાવેન્તો સિક્ખતિ.

અનિચ્ચાનુપસ્સનાય ¶ નિચ્ચસઞ્ઞાય…પે… દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞાય… અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞાય… નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિયા… વિરાગાનુપસ્સનાય રાગસ્સ… નિરોધાનુપસ્સનાય સમુદયસ્સ… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાનસ્સ… ખયાનુપસ્સનાય ¶ ઘનસઞ્ઞાય… વયાનુપસ્સનાય આયૂહનસ્સ… વિપરિણામાનુપસ્સનાય ધુવસઞ્ઞાય… અનિમિત્તાનુપસ્સનાય નિમિત્તસ્સ… અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાય પણિધિયા… સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાય અભિનિવેસસ્સ… અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાય સારાગાભિનિવેસસ્સ… યથાભૂતઞાણદસ્સનેન સમ્મોહાભિનિવેસસ્સ… આદીનવાનુપસ્સનાય આલયાભિનિવેસસ્સ… પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય અપ્પટિસઙ્ખાય… વિવટ્ટનાનુપસ્સનાય સઞ્ઞોગાભિનિવેસસ્સ ભાવેતબ્બં ભાવેન્તો સિક્ખતિ.

સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠેકટ્ઠાનં કિલેસાનં…પે… સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકાનં કિલેસાનં… અનાગામિમગ્ગેન અનુસહગતાનં કિલેસાનં… અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસાનં પહાનં સીલં, વેરમણી સીલં, ચેતના સીલં, સંવરો સીલં, અવીતિક્કમો સીલં. એવરૂપાનિ સીલાનિ ચિત્તસ્સ અવિપ્પટિસારાય સંવત્તન્તિ, પામોજ્જાય સંવત્તન્તિ, પીતિયા સંવત્તન્તિ, પસ્સદ્ધિયા સંવત્તન્તિ, સોમનસ્સાય સંવત્તન્તિ, આસેવનાય સંવત્તન્તિ, ભાવનાય સંવત્તન્તિ, બહુલીકમ્માય સંવત્તન્તિ, અલઙ્કારાય સંવત્તન્તિ, પરિક્ખારાય સંવત્તન્તિ, પરિવારાય સંવત્તન્તિ, પારિપૂરિયા સંવત્તન્તિ, એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ¶ ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તન્તિ.

૪૨. એવરૂપાનં સીલાનં સંવરપારિસુદ્ધિ અધિસીલં. સંવરપારિસુદ્ધિયા ઠિતં ચિત્તં અવિક્ખેપં ગચ્છતિ, અવિક્ખેપપારિસુદ્ધિ અધિચિત્તં. સંવરપારિસુદ્ધિં સમ્મા પસ્સતિ, અવિક્ખેપપારિસુદ્ધિં સમ્મા પસ્સતિ. દસ્સનપારિસુદ્ધિ અધિપઞ્ઞા. યો તત્થ સંવરટ્ઠો, અયં ¶ અધિસીલસિક્ખા. યો તત્થ અવિક્ખેપટ્ઠો, અયં અધિચિત્તસિક્ખા. યો તત્થ દસ્સનટ્ઠો, અયં અધિપઞ્ઞાસિક્ખા. ઇમા તિસ્સો સિક્ખાયો આવજ્જન્તો સિક્ખતિ, જાનન્તો સિક્ખતિ, પસ્સન્તો સિક્ખતિ, પચ્ચવેક્ખન્તો સિક્ખતિ, ચિત્તં અધિટ્ઠહન્તો સિક્ખતિ, સદ્ધાય અધિમુચ્ચન્તો સિક્ખતિ, વીરિયં પગ્ગણ્હન્તો સિક્ખતિ, સતિં ઉપટ્ઠપેન્તો સિક્ખતિ, ચિત્તં સમાદહન્તો સિક્ખતિ, પઞ્ઞાય પજાનન્તો સિક્ખતિ, અભિઞ્ઞેય્યં અભિજાનન્તો સિક્ખતિ, પરિઞ્ઞેય્યં પરિજાનન્તો સિક્ખતિ પહાતબ્બં પજહન્તો સિક્ખતિ, સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોન્તો સિક્ખતિ, ભાવેતબ્બં ¶ ભાવેન્તો સિક્ખતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સુત્વાન સંવરે પઞ્ઞા સીલમયે ઞાણં’’.

૪૩. કથં ¶ સંવરિત્વા સમાદહને પઞ્ઞા સમાધિભાવનામયે ઞાણં? એકો સમાધિ – ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા. દ્વે સમાધી – લોકિયો સમાધિ, લોકુત્તરો સમાધિ. તયો સમાધી – સવિતક્કસવિચારો ¶ સમાધિ, અવિતક્કવિચારમત્તો સમાધિ, અવિતક્કઅવિચારો સમાધિ. ચત્તારો સમાધી – હાનભાગિયો સમાધિ, ઠિતિભાગિયો સમાધિ, વિસેસભાગિયો સમાધિ, નિબ્બેધભાગિયો સમાધિ. પઞ્ચ સમાધી – પીતિફરણતા, સુખફરણતા, ચેતોફરણતા, આલોકફરણતા, પચ્ચવેક્ખણાનિમિત્તં [પચ્ચવેક્ખનાનિમિત્તં (ક.)].

છ સમાધી – બુદ્ધાનુસ્સતિવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, ધમ્માનુસ્સતિવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, સઙ્ઘાનુસ્સતિવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, સીલાનુસ્સતિવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, ચાગાનુસ્સતિવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, દેવતાનુસ્સતિવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ. સત્ત સમાધી – સમાધિકુસલતા, સમાધિસ્સ સમાપત્તિકુસલતા, સમાધિસ્સ ઠિતિકુસલતા, સમાધિસ્સ વુટ્ઠાનકુસલતા ¶ , સમાધિસ્સ કલ્લતાકુસલતા [કલ્લિતકુસલતા (સ્યા. ક.)], સમાધિસ્સ ગોચરકુસલતા, સમાધિસ્સ અભિનીહારકુસલતા. અટ્ઠ સમાધી – પથવીકસિણવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, આપોકસિણવસેન…પે… તેજોકસિણવસેન… વાયોકસિણવસેન… નીલકસિણવસેન… પીતકસિણવસેન… લોહિતકસિણવસેન… ઓદાતકસિણવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ. નવ સમાધી – રૂપાવચરો સમાધિ અત્થિ હીનો, અત્થિ મજ્ઝોમો, અત્થિ પણીતો; અરૂપાવચરો સમાધિ અત્થિ હીનો, અત્થિ મજ્ઝોમો, અત્થિ પણીતો; સુઞ્ઞતો સમાધિ, અનિમિત્તો સમાધિ, અપ્પણિહિતો ¶ સમાધિ. દસ સમાધી – ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાવસેન ચિત્તસ્સ ¶ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, વિનીલકસઞ્ઞાવસેન…પે… વિપુબ્બકસઞ્ઞાવસેન… વિચ્છિદ્દકસઞ્ઞાવસેન… વિક્ખાયિતકસઞ્ઞાવસેન… વિક્ખિત્તકસઞ્ઞાવસેન… હતવિક્ખિત્તકસઞ્ઞાવસેન… લોહિતકસઞ્ઞાવસેન… પુળવકસઞ્ઞાવસેન [પુળુવક સઞ્ઞાવસેન (ક.)] … અટ્ઠિકસઞ્ઞાવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ. ઇમે પઞ્ચપઞ્ઞાસ સમાધિ.

૪૪. અપિ ચ, પઞ્ચવીસતિ સમાધિસ્સ સમાધિટ્ઠા – પરિગ્ગહટ્ઠેન સમાધિ, પરિવારટ્ઠેન સમાધિ, પરિપૂરટ્ઠેન સમાધિ, એકગ્ગટ્ઠેન સમાધિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન સમાધિ, અવિસારટ્ઠેન સમાધિ, અનાવિલટ્ઠેન સમાધિ, અનિઞ્જનટ્ઠેન સમાધિ, વિમુત્તટ્ઠેન સમાધિ, એકત્તુપટ્ઠાનવસેન ચિત્તસ્સ ઠિતત્તા સમાધિ, સમં એસતીતિ સમાધિ, વિસમં નેસતીતિ સમાધિ, સમં એસિતત્તા સમાધિ, વિસમં ¶ નેસિતત્તા સમાધિ, સમં આદિયતીતિ સમાધિ, વિસમં નાદિયતીતિ સમાધિ, સમં આદિન્નત્તા સમાધિ, વિસમં અનાદિન્નત્તા સમાધિ, સમં પટિપજ્જતીતિ સમાધિ, વિસમં નપ્પટિપજ્જતીતિ સમાધિ, સમં પટિપન્નત્તા સમાધિ, વિસમં નપ્પટિપન્નત્તા સમાધિ, સમં ઝાયતીતિ સમાધિ, વિસમં ઝાપેતીતિ સમાધિ, સમં ઝાતત્તા સમાધિ, વિસમં ઝાપિતત્તા સમાધિ, સમો ચ હિતો ચ સુખો ચાતિ સમાધિ. ઇમે પઞ્ચવીસતિ સમાધિસ્સ સમાધિટ્ઠા. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સંવરિત્વા સમાદહને પઞ્ઞા સમાધિભાવનામયે ¶ ઞાણં’’.

સમાધિભાવનામયઞાણનિદ્દેસો તતિયો.

૪૫. કથં ¶ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં? અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ પવત્તટ્ઠિતિ ચ નિમિત્તટ્ઠિતિ ચ આયૂહનટ્ઠિતિ ચ સઞ્ઞોગટ્ઠિતિ ચ પલિબોધટ્ઠિતિ ચ સમુદયટ્ઠિતિ ચ હેતુટ્ઠિતિ ચ પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ. ઇમેહિ નવહાકારેહિ અવિજ્જા પચ્ચયો, સઙ્ખારા પચ્ચયસમુપ્પન્ના. ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ પવત્તટ્ઠિતિ ચ નિમિત્તટ્ઠિતિ ચ આયૂહનટ્ઠિતિ ચ સઞ્ઞોગટ્ઠિતિ ચ પલિબોધટ્ઠિતિ ચ સમુદયટ્ઠિતિ ચ હેતુટ્ઠિતિ ¶ ચ પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ. ઇમેહિ નવહાકારેહિ અવિજ્જા પચ્ચયો, સઙ્ખારા પચ્ચયસમુપ્પન્ના. ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં.

સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણસ્સ…પે… વિઞ્ઞાણં નામરૂપસ્સ… નામરૂપં સળાયતનસ્સ… સળાયતનં ફસ્સસ્સ… ફસ્સો વેદનાય… વેદના તણ્હાય… તણ્હા ઉપાદાનસ્સ… ઉપાદાનં ભવસ્સ… ભવો જાતિયા… જાતિ જરામરણસ્સ ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ પવત્તટ્ઠિતિ ચ નિમિત્તટ્ઠિતિ ચ આયૂહનટ્ઠિતિ ચ સઞ્ઞોગટ્ઠિતિ ચ પલિબોધટ્ઠિતિ ચ સમુદયટ્ઠિતિ ચ હેતુટ્ઠિતિ ચ પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ. ઇમેહિ નવહાકારેહિ જાતિ પચ્ચયો, જરામરણં પચ્ચયસમુપ્પન્નં. ઉભોપેતે ¶ ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં જાતિ જરામરણસ્સ ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ પવત્તટ્ઠિતિ ચ નિમિત્તટ્ઠિતિ ચ આયૂહનટ્ઠિતિ ¶ ચ સઞ્ઞોગટ્ઠિતિ ચ પલિબોધટ્ઠિતિ ચ સમુદયટ્ઠિતિ ચ હેતુટ્ઠિતિ ચ પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ. ઇમેહિ નવહાકારેહિ જાતિ પચ્ચયો, જરામરણં પચ્ચયસમુપ્પન્નં. ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં.

૪૬. અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના. ઉભોપેતે ધમ્મા હેતુસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ ¶ અદ્ધાનં અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના. ઉભોપેતે ધમ્મા હેતુસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં.

સઙ્ખારા હેતુ, વિઞ્ઞાણં હેતુસમુપ્પન્નં…પે… વિઞ્ઞાણં હેતુ, નામરૂપં હેતુસમુપ્પન્નં… નામરૂપં હેતુ, સળાયતનં હેતુસમુપ્પન્નં… સળાયતનં હેતુ, ફસ્સો હેતુસમુપ્પન્નો… ફસ્સો હેતુ, વેદના હેતુસમુપ્પન્ના… વેદના હેતુ, તણ્હા હેતુસમુપ્પન્ના… તણ્હા હેતુ, ઉપાદાનં હેતુસમુપ્પન્નં… ઉપાદાનં હેતુ, ભવો હેતુસમુપ્પન્નો… ભવો હેતુ, જાતિ હેતુસમુપ્પન્ના… જાતિ હેતુ, જરામરણં હેતુસમુપ્પન્નં. ઉભોપેતે ધમ્મા હેતુસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં જાતિ હેતુ, જરામરણં ¶ હેતુસમુપ્પન્નં. ઉભોપેતે ધમ્મા હેતુસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં.

અવિજ્જા પટિચ્ચા, સઙ્ખારા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના. ઉભોપેતે ધમ્મા પટિચ્ચસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં અવિજ્જા ¶ પટિચ્ચા, સઙ્ખારા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના. ઉભોપેતે ધમ્મા પટિચ્ચસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં.

સઙ્ખારા પટિચ્ચા, વિઞ્ઞાણં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં…પે… વિઞ્ઞાણં પટિચ્ચા, નામરૂપં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં… નામરૂપં પટિચ્ચા, સળાયતનં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં… સળાયતનં પટિચ્ચા, ફસ્સો પટિચ્ચસમુપ્પન્નો… ફસ્સો પટિચ્ચા, વેદના પટિચ્ચસમુપ્પન્ના… વેદના પટિચ્ચા, તણ્હા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના… તણ્હા પટિચ્ચા, ઉપાદાનં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં… ઉપાદાનં પટિચ્ચા, ભવો પટિચ્ચસમુપ્પન્નો… ભવો પટિચ્ચા, જાતિ પટિચ્ચસમુપ્પન્ના… જાતિ પટિચ્ચા, જરામરણં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં. ઉભોપેતે ધમ્મા પટિચ્ચસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં જાતિ પટિચ્ચા, જરામરણં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં. ઉભોપેતે ધમ્મા પટિચ્ચસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં.

અવિજ્જા ¶ પચ્ચયો, સઙ્ખારા પચ્ચયસમુપ્પન્ના. ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ¶ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં ¶ . અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં અવિજ્જા પચ્ચયો, સઙ્ખારા પચ્ચયસમુપ્પન્ના. ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં.

સઙ્ખારા પચ્ચયા, વિઞ્ઞાણં પચ્ચયસમુપ્પન્નં…પે… વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો, નામરૂપં પચ્ચયસમુપ્પન્નં… નામરૂપં પચ્ચયો, સળાયતનં પચ્ચયસમુપ્પન્નં… સળાયતનં પચ્ચયો, ફસ્સો પચ્ચયસમુપ્પન્નો… ફસ્સો પચ્ચયો, વેદના પચ્ચયસમુપ્પન્ના… વેદના પચ્ચયો, તણ્હા પચ્ચયસમુપ્પન્ના… તણ્હા પચ્ચયો, ઉપાદાનં પચ્ચયસમુપ્પન્નં… ઉપાદાનં પચ્ચયો, ભવો પચ્ચયસમુપ્પન્નો… ભવો પચ્ચયો, જાતિ પચ્ચયસમુપ્પન્ના… જાતિ પચ્ચયો, જરામરણં પચ્ચયસમુપ્પન્નં. ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં જાતિ પચ્ચયો, જરામરણં પચ્ચયસમુપ્પન્નં. ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ – પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં.

૪૭. પુરિમકમ્મભવસ્મિં મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા, ઉપગમનં ઉપાદાનં, ચેતના ભવો. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા પુરિમકમ્મભવસ્મિં ઇધ પટિસન્ધિયા પચ્ચયા. ઇધ પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણં, ઓક્કન્તિ નામરૂપં, પસાદો આયતનં, ફુટ્ઠો ફસ્સો, વેદયિતં વેદના. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઇધુપપત્તિભવસ્મિં પુરેકતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયા. ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાનં ¶ મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા ઉપગમનં ઉપાદાનં, ચેતના ¶ ભવો. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઇધ કમ્મભવસ્મિં આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયા. આયતિં પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણં, ઓક્કન્તિ નામરૂપં, પસાદો આયતનં, ફુટ્ઠો ફસ્સો, વેદયિતં વેદના. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા આયતિં ઉપપત્તિભવસ્મિં ઇધ કતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયા. ઇતિમે ચતુસઙ્ખેપે તયો અદ્ધે તિસન્ધિં વીસતિયા આકારેહિ પટિચ્ચસમુપ્પાદં જાનાતિ પસ્સતિ અઞ્ઞાતિ પટિવિજ્ઝતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં’’.

ધમ્મટ્ઠિતિઞાણનિદ્દેસો ચતુત્થો.

૪૮. કથં ¶ ¶ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં?

યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં રૂપં અનિચ્ચતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં, દુક્ખતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં, અનત્તતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં.

યા કાચિ વેદના…પે… યા કાચિ સઞ્ઞા… યે કેચિ સઙ્ખારા… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં, દુક્ખતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં, અનત્તતો વવત્થેતિ એકં ¶ સમ્મસનં.

ચક્ખું…પે… જરામરણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં, દુક્ખતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં, અનત્તતો વવત્થેતિ એકં સમ્મસનં.

રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન, દુક્ખં ભયટ્ઠેન અનત્તા અસારકટ્ઠેનાતિ સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં. વેદના…પે… સઞ્ઞા…પે… સઙ્ખારા…પે… વિઞ્ઞાણં…પે… ચક્ખુ…પે… જરામરણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચં ખયટ્ઠેન, દુક્ખં ભયટ્ઠેન, અનત્તા અસારકટ્ઠેનાતિ સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં.

રૂપં ¶ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં ખયધમ્મં વયધમ્મં વિરાગધમ્મં નિરોધધમ્મન્તિ સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં. વેદના…પે… સઞ્ઞા… સઙ્ખારા… વિઞ્ઞાણં… ચક્ખુ…પે… જરામરણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અનિચ્ચં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં ખયધમ્મં વયધમ્મં વિરાગધમ્મં નિરોધધમ્મન્તિ સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં.

જાતિપચ્ચયા ¶ જરામરણં, અસતિ જાતિયા નત્થિ જરામરણન્તિ સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં જાતિપચ્ચયા જરામરણં, અસતિ ¶ જાતિયા નત્થિ જરામરણન્તિ સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ¶ ઞાણં. ભવપચ્ચયા જાતિ, અસતિ…પે… ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, અસતિ…પે… તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, અસતિ…પે… વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, અસતિ…પે… ફસ્સપચ્ચયા વેદના, અસતિ…પે… સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, અસતિ…પે… નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, અસતિ…પે… વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, અસતિ…પે… સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, અસતિ…પે… અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, અસતિ અવિજ્જાય નત્થિ સઙ્ખારાતિ સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં… અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, અસતિ અવિજ્જાય નત્થિ સઙ્ખારાતિ સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં સઙ્ખિપિત્વા વવત્થાને પઞ્ઞા સમ્મસને ઞાણં’’.

૪૯. કથં પચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં વિપરિણામાનુપસ્સને પઞ્ઞા ઉદયબ્બયાનુપસ્સને ઞાણં? જાતં રૂપં પચ્ચુપ્પન્નં, તસ્સ નિબ્બત્તિલક્ખણં ઉદયો, વિપરિણામલક્ખણં વયો, અનુપસ્સના ઞાણં. જાતા વેદના…પે… જાતા સઞ્ઞા… જાતા સઙ્ખારા… જાતં વિઞ્ઞાણં… જાતં ચક્ખુ…પે… જાતો ભવો પચ્ચુપ્પન્નો, તસ્સ નિબ્બત્તિલક્ખણં ઉદયો, વિપરિણામલક્ખણં વયો, અનુપસ્સના ઞાણં.

૫૦. પઞ્ચન્નં ¶ ખન્ધાનં ઉદયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ ¶ પસ્સતિ? પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયં પસ્સન્તો પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ ¶ ; ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો પઞ્ઞાસ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? વેદનાક્ખન્ધસ્સ…પે… સઞ્ઞાક્ખન્ધસ્સ…પે… સઙ્ખારક્ખન્ધસ્સ…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ઉદયં ¶ પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ; ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો દસ લક્ખણાનિ પસ્સતિ. વેદનાક્ખન્ધસ્સ…પે… સઞ્ઞાક્ખન્ધસ્સ… સઙ્ખારક્ખન્ધસ્સ… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ; ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો દસ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો કતમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? અવિજ્જાસમુદયા રૂપસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન રૂપક્ખન્ધસ્સ ¶ ઉદયં પસ્સતિ. તણ્હાસમુદયા રૂપસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. કમ્મસમુદયા રૂપસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. આહારસમુદયા રૂપસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સન્તોપિ રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

વયં ¶ પસ્સન્તો કતમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? અવિજ્જાનિરોધા રૂપનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. તણ્હાનિરોધા રૂપનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. કમ્મનિરોધા રૂપનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. આહારનિરોધા રૂપનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ ¶ . વિપરિણામલક્ખણં પસ્સન્તોપિ રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ. ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો ઇમાનિ દસ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

વેદનાક્ખન્ધસ્સ ¶ ઉદયં પસ્સન્તો કતમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? અવિજ્જાસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. તણ્હાસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. કમ્મસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં ¶ પસ્સતિ. ફસ્સસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

વયં પસ્સન્તો કતમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? અવિજ્જાનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. તણ્હાનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. કમ્મનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. વિપરિણામલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ. ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો ઇમાનિ દસ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

સઞ્ઞાક્ખન્ધસ્સ…પે… સઙ્ખારક્ખન્ધસ્સ…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો કતમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? અવિજ્જાસમુદયા વિઞ્ઞાણસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. તણ્હાસમુદયા વિઞ્ઞાણસમુદયોતિપચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. કમ્મસમુદયા વિઞ્ઞાણસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. નામરૂપસમુદયા વિઞ્ઞાણસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ¶ ¶ ઉદયં પસ્સતિ. નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

વયં પસ્સન્તો કતમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? અવિજ્જાનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. તણ્હાનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. કમ્મનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. નામરૂપનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. વિપરિણામલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ¶ વયં પસ્સતિ. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ પસ્સતિ. ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો ઇમાનિ દસ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ઞાસ લક્ખણાનિ પસ્સતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં વિપરિણામાનુપસ્સને પઞ્ઞા ઉદયબ્બયાનુપસ્સને ઞાણં’’. રૂપક્ખન્ધો [રૂપક્ખન્ધા (સ્યા.)] આહારસમુદયો ¶ . વેદના, સઞ્ઞા, સઙ્ખારા – તયો [સઙ્ખારાતિ સેસા (સ્યા.)] ખન્ધા ફસ્સસમુદયા. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો નામરૂપસમુદયો.

૫૧. કથં ¶ આરમ્મણં પટિસઙ્ખા ભઙ્ગાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિપસ્સને ઞાણં? રૂપારમ્મણતા ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જતિ. તં આરમ્મણં પટિસઙ્ખા તસ્સ ચિત્તસ્સ ભઙ્ગં અનુપસ્સતિ. અનુપસ્સતીતિ, કથં અનુપસ્સતિ? અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો. દુક્ખતો અનુપસ્સતિ, નો સુખતો. અનત્તતો ¶ અનુપસ્સતિ, નો અત્તતો. નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ, વિરજ્જતિ, નો રજ્જતિ. નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ. પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ.

૫૨. અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ. દુક્ખતો અનુપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ. અનત્તતો અનુપસ્સન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ. નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ. વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ. નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ. પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ.

વેદનારમ્મણતા…પે… સઞ્ઞારમ્મણતા… સઙ્ખારારમ્મણતા… વિઞ્ઞાણારમ્મણતા… ચક્ખુ…પે… જરામરણારમ્મણતા ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જતિ. તં આરમ્મણં પટિસઙ્ખા તસ્સ ચિત્તસ્સ ભઙ્ગં અનુપસ્સતિ. અનુપસ્સતીતિ, કથં અનુપસ્સતિ? અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો. દુક્ખતો અનુપસ્સતિ, નો ¶ સુખતો. અનત્તતો અનુપસ્સતિ, નો અત્તતો. નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ. વિરજ્જતિ, નો રજ્જતિ. નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ. પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ.

અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ. દુક્ખતો અનુપસ્સન્તો ¶ સુખસઞ્ઞં પજહતિ. અનત્તતો અનુપસ્સન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ. નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ. વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ. નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ. પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ.

વત્થુસઙ્કમના ચેવ, પઞ્ઞાય ચ વિવટ્ટના;

આવજ્જના બલઞ્ચેવ, પટિસઙ્ખા વિપસ્સના.

આરમ્મણઅન્વયેન ¶ , ઉભો એકવવત્થના [એકવવત્થાના (ક.)];

નિરોધે અધિમુત્તતા, વયલક્ખણવિપસ્સના.

આરમ્મણઞ્ચ પટિસઙ્ખા, ભઙ્ગઞ્ચ અનુપસ્સતિ;

સુઞ્ઞતો ચ ઉપટ્ઠાનં, અધિપઞ્ઞા વિપસ્સના.

કુસલો તીસુ અનુપસ્સનાસુ, ચતસ્સો ચ [ચતૂસુ ચ (સ્યા.)] વિપસ્સનાસુ;

તયો ઉપટ્ઠાને કુસલતા, નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ.

તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘આરમ્મણં પટિસઙ્ખા ભઙ્ગાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિપસ્સને ઞાણં’’.

ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણનિદ્દેસો સત્તમો.

૫૩. કથં ¶ ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં? ઉપ્પાદો ભયન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં. પવત્તં ભયન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં. નિમિત્તં ભયન્તિ…પે… આયૂહના ભયન્તિ…પે… પટિસન્ધિ ભયન્તિ… ગતિ ભયન્તિ… નિબ્બત્તિ ભયન્તિ… ઉપપત્તિ ભયન્તિ… જાતિ ભયન્તિ… જરા ભયન્તિ… બ્યાધિ ભયન્તિ ¶ … મરણં ભયન્તિ… સોકો ભયન્તિ… પરિદેવો ભયન્તિ… ઉપાયાસો ભયન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં.

અનુપ્પાદો ¶ ખેમન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં. અપ્પવત્તં ખેમન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં…પે… અનુપાયાસો ખેમન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં.

ઉપ્પાદો ભયં, અનુપ્પાદો ખેમન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં. પવત્તં ભયં, અપ્પવત્તં ખેમન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં…પે… ઉપાયાસો ભયં, અનુપાયાસો ખેમન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં.

ઉપ્પાદો ¶ દુક્ખન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં. પવત્તં દુક્ખન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં…પે… ઉપાયાસો દુક્ખન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં.

અનુપ્પાદો સુખન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં. અપ્પવત્તં સુખન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં…પે… અનુપાયાસો સુખન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં.

ઉપ્પાદો દુક્ખં, અનુપ્પાદો સુખન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં. પવત્તં દુક્ખં, અપ્પવત્તં સુખન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં…પે… ઉપાયાસો દુક્ખં, અનુપાયાસો સુખન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં.

ઉપ્પાદો સામિસન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં. પવત્તં સામિસન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં…પે… ઉપાયાસો સામિસન્તિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં.

અનુપ્પાદો નિરામિસન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં. અપ્પવત્તં નિરામિસન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં…પે… અનુપાયાસો નિરામિસન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં.

ઉપ્પાદો સામિસં, અનુપ્પાદો નિરામિસન્તિ – સન્તિપદે ¶ ઞાણં. પવત્તં સામિસં, અપ્પવત્તં નિરામિસન્તિ – સન્તિપદે ¶ ઞાણં…પે… ઉપાયાસો સામિસં, અનુપાયાસો નિરામિસન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં.

ઉપ્પાદો સઙ્ખારાતિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં. પવત્તં સઙ્ખારાતિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં…પે… ઉપાયાસો સઙ્ખારાતિ – ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં.

અનુપ્પાદો નિબ્બાનન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં. અપ્પવત્તં નિબ્બાનન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં…પે… અનુપાયાસો નિબ્બાનન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં.

ઉપ્પાદો ¶ સઙ્ખારા, અનુપ્પાદો નિબ્બાનન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં. પવત્તં સઙ્ખારા, અપ્પવત્તં નિબ્બાનન્તિ ¶ – સન્તિપદે ઞાણં…પે… ઉપાયાસો સઙ્ખારા, અનુપાયાસો નિબ્બાનન્તિ – સન્તિપદે ઞાણં.

ઉપ્પાદઞ્ચ પવત્તઞ્ચ, નિમિત્તં દુક્ખન્તિ પસ્સતિ;

આયૂહનં પટિસન્ધિં, ઞાણં આદીનવે ઇદં.

અનુપ્પાદં અપ્પવત્તં, અનિમિત્તં સુખન્તિ ચ;

અનાયૂહનં અપ્પટિસન્ધિં, ઞાણં સન્તિપદે ઇદં.

ઇદં આદીનવે ઞાણં, પઞ્ચઠાનેસુ જાયતિ;

પઞ્ચઠાને સન્તિપદે, દસ ઞાણે પજાનાતિ;

દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતા, નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ.

તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા આદીનવે ઞાણં’’.

૫૪. કથં ¶ મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના [મુચ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના (ક.)] પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં? ઉપ્પાદં મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના [ઉપ્પાદમુઞ્ચિતુકમ્યતા… (સ્યા.)] પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં, પવત્તં મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં, નિમિત્તં મુઞ્ચિતુકમ્યતા…પે… આયૂહનં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… પટિસન્ધિં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… ગતિં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… નિબ્બત્તિં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… ઉપપત્તિં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… જાતિં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… જરં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… બ્યાધિં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… મરણં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… સોકં મુઞ્ચિતુકમ્યતા… પરિદેવં મુઞ્ચિતુકમ્યતા…પે… ઉપાયાસં મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં.

ઉપ્પાદો ¶ દુક્ખન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના ¶ પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. પવત્તં દુક્ખન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં…પે… ઉપાયાસો દુક્ખન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં.

ઉપ્પાદો ¶ ભયન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. પવત્તં ભયન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં…પે… ઉપાયાસો ભયન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં.

ઉપ્પાદો ¶ સામિસન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. પવત્તં સામિસન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં…પે… ઉપાયાસો સામિસન્તિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં.

ઉપ્પાદો સઙ્ખારાતિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. પવત્તં સઙ્ખારાતિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં…પે… ઉપાયાસો સઙ્ખારાતિ – મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં.

ઉપ્પાદો સઙ્ખારા, તે સઙ્ખારે અજ્ઝુપેક્ખતીતિ – સઙ્ખારુપેક્ખા. યે ચ સઙ્ખારા યા ચ ઉપેક્ખા ઉભોપેતે સઙ્ખારા, તે સઙ્ખારે અજ્ઝુપેક્ખતીતિ – સઙ્ખારુપેક્ખા. પવત્તં સઙ્ખારા…પે… નિમિત્તં સઙ્ખારા… આયૂહના સઙ્ખારા… પટિસન્ધિ સઙ્ખારા… ગતિ સઙ્ખારા… નિબ્બત્તિ સઙ્ખારા… ઉપપત્તિ સઙ્ખારા… જાતિ સઙ્ખારા… જરા સઙ્ખારા… બ્યાધિ સઙ્ખારા… મરણં સઙ્ખારા… સોકો સઙ્ખારા… પરિદેવો સઙ્ખારા…પે… ઉપાયાસો સઙ્ખારા, તે સઙ્ખારે અજ્ઝુપેક્ખતીતિ – સઙ્ખારુપેક્ખા. યે ચ સઙ્ખારા યા ચ ઉપેક્ખા ઉભોપેતે સઙ્ખારા, તે સઙ્ખારે અજ્ઝુપેક્ખતીતિ – સઙ્ખારુપેક્ખા.

૫૫. કતિહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ? અટ્ઠહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ. પુથુજ્જનસ્સ ¶ કતિહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ? સેક્ખસ્સ કતિહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ? વીતરાગસ્સ કતિહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ? પુથુજ્જનસ્સ ¶ દ્વીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ. સેક્ખસ્સ તીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ¶ ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ. વીતરાગસ્સ તીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ.

પુથુજ્જનસ્સ ¶ કતમેહિ દ્વીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ? પુથુજ્જનો સઙ્ખારુપેક્ખં અભિનન્દતિ વા વિપસ્સતિ વા. પુથુજ્જનસ્સ ઇમેહિ દ્વીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ. સેક્ખસ્સ કતમેહિ તીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ? સેક્ખો સઙ્ખારુપેક્ખં અભિનન્દતિ વા વિપસ્સતિ વા પટિસઙ્ખાય વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ. સેક્ખસ્સ ઇમેહિ તીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ. વીતરાગસ્સ કતમેહિ તીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ? વીતરાગો સઙ્ખારુપેક્ખં વિપસ્સતિ વા પટિસઙ્ખાય વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, તદજ્ઝુપેક્ખિત્વા સુઞ્ઞતવિહારેન વા અનિમિત્તવિહારેન વા અપ્પણિહિતવિહારેન વા વિહરતિ. વીતરાગસ્સ ઇમેહિ તીહાકારેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો હોતિ.

૫૬. કથં ¶ પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો એકત્તં હોતિ? પુથુજ્જનસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખં અભિનન્દતો ચિત્તં કિલિસ્સતિ, ભાવનાય પરિપન્થો હોતિ, પટિવેધસ્સ અન્તરાયો હોતિ, આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયો હોતિ. સેક્ખસ્સપિ સઙ્ખારુપેક્ખં અભિનન્દતો ચિત્તં કિલિસ્સતિ, ભાવનાય પરિપન્થો હોતિ, ઉત્તરિપટિવેધસ્સ અન્તરાયો હોતિ, આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયો હોતિ. એવં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો એકત્તં હોતિ અભિનન્દટ્ઠેન.

કથં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો એકત્તં હોતિ? પુથુજ્જનો સઙ્ખારુપેક્ખં અનિચ્ચતોપિ દુક્ખતોપિ અનત્તતોપિ વિપસ્સતિ. સેક્ખોપિ સઙ્ખારુપેક્ખં અનિચ્ચતોપિ દુક્ખતોપિ અનત્તતોપિ વિપસ્સતિ. વીતરાગોપિ સઙ્ખારુપેક્ખં ¶ અનિચ્ચતોપિ દુક્ખતોપિ અનત્તતોપિ વિપસ્સતિ. એવં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો એકત્તં હોતિ અનુપસ્સનટ્ઠેન.

કથં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ? પુથુજ્જનસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખા કુસલા હોતિ. સેક્ખસ્સપિ સઙ્ખારુપેક્ખા કુસલા હોતિ. વીતરાગસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખા ¶ અબ્યાકતા હોતિ. એવં પુથુજ્જનસ્સ ચ ¶ સેક્ખસ્સ ¶ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ કુસલાબ્યાકતટ્ઠેન.

કથં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ? પુથુજ્જનસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખા કિઞ્ચિકાલે સુવિદિતા હોતિ, કિઞ્ચિકાલે ન સુવિદિતા હોતિ. સેક્ખસ્સપિ સઙ્ખારુપેક્ખા કિઞ્ચિકાલે સુવિદિતા હોતિ, કિઞ્ચિકાલે ન સુવિદિતા હોતિ. વીતરાગસ્સ સઙ્ખારુપેક્ખા અચ્ચન્તં સુવિદિતા હોતિ. એવં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ વિદિતટ્ઠેન ચ અવિદિતટ્ઠેન ચ.

કથં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ? પુથુજ્જનો સઙ્ખારુપેક્ખં અતિત્તત્તા વિપસ્સતિ. સેક્ખોપિ સઙ્ખારુપેક્ખં અતિત્તત્તા વિપસ્સતિ. વીતરાગો સઙ્ખારુપેક્ખં તિત્તત્તા વિપસ્સતિ. એવં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ તિત્તટ્ઠેન ચ અતિત્તટ્ઠેન ચ.

કથં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ? પુથુજ્જનો સઙ્ખારુપેક્ખં તિણ્ણં સંયોજનાનં પહાનાય સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલાભત્થાય વિપસ્સતિ. સેક્ખો સઙ્ખારુપેક્ખં તિણ્ણં સઞ્ઞોજનાનં પહીનત્તા ઉત્તરિપટિલાભત્થાય વિપસ્સતિ. વીતરાગો સઙ્ખારુપેક્ખં સબ્બકિલેસાનં ¶ પહીનત્તા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થાય વિપસ્સતિ. એવં પુથુજ્જનસ્સ ચ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ પહીનટ્ઠેન ચ અપ્પહીનટ્ઠેન ચ.

કથં ¶ સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ? સેક્ખો સઙ્ખારુપેક્ખં અભિનન્દતિ વા વિપસ્સતિ વા પટિસઙ્ખાય વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ. વીતરાગો સઙ્ખારુપેક્ખં વિપસ્સતિ વા પટિસઙ્ખાય વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, તદજ્ઝુપેક્ખિત્વા સુઞ્ઞતવિહારેન વા અનિમિત્તવિહારેન વા અપ્પણિહિતવિહારેન વા વિહરતિ. એવં સેક્ખસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચ સઙ્ખારુપેક્ખાય ચિત્તસ્સ અભિનીહારો નાનત્તં હોતિ વિહારસમાપત્તટ્ઠેન.

૫૭. કતિ ¶ ¶ સઙ્ખારુપેક્ખા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? કતિ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? અટ્ઠ સઙ્ખારુપેક્ખા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ. દસ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ.

કતમા અટ્ઠ સઙ્ખારુપેક્ખા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? પઠમં ઝાનં પટિલાભત્થાય નીવરણે પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. દુતિયં ઝાનં પટિલાભત્થાય વિતક્કવિચારે પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. તતિયં ઝાનં પટિલાભત્થાય પીતિં પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં ¶ . ચતુત્થં ઝાનં પટિલાભત્થાય સુખદુક્ખે પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય રૂપસઞ્ઞં પટિઘસઞ્ઞં નાનત્તસઞ્ઞં પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. ઇમા અટ્ઠ સઙ્ખારુપેક્ખા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ.

કતમા દસ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? સોતાપત્તિમગ્ગં ¶ પટિલાભત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં ગતિં નિબ્બત્તિં ઉપપત્તિં જાતિં જરં બ્યાધિં મરણં સોકં પરિદેવં ઉપાયાસં પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. સોતાપત્તિફલસમાપત્તત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં…પે… પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. સકદાગામિમગ્ગં પટિલાભત્થાય…પે… સકદાગામિફલસમાપત્તત્થાય…પે… અનાગામિમગ્ગં પટિલાભત્થાય…પે… અનાગામિફલસમાપત્તત્થાય ¶ …પે… અરહત્તમગ્ગં પટિલાભત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં ગતિં નિબ્બત્તિં ઉપપત્તિં જાતિં જરં બ્યાધિં મરણં સોકં પરિદેવં ઉપાયાસં પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. અરહત્તફલસમાપત્તત્થાય…પે… સુઞ્ઞતવિહારસમાપત્તત્થાય…પે… અનિમિત્તવિહારસમાપત્તત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં…પે… પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં. ઇમા દસ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ.

૫૮. કતિ ¶ ¶ સઙ્ખારુપેક્ખા કુસલા, કતિ અકુસલા, કતિ અબ્યાકતા? પન્નરસ સઙ્ખારુપેક્ખા કુસલા, તિસ્સો સઙ્ખારુપેક્ખા અબ્યાકતા. નત્થિ સઙ્ખારુપેક્ખા અકુસલા.

પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા, અટ્ઠ ચિત્તસ્સ ગોચરા;

પુથુજ્જનસ્સ દ્વે હોન્તિ, તયો સેક્ખસ્સ ગોચરા;

તયો ચ વીતરાગસ્સ, યેહિ ચિત્તં વિવટ્ટતિ.

અટ્ઠ સમાધિસ્સ પચ્ચયા, દસ ઞાણસ્સ ગોચરા;

અટ્ઠારસ સઙ્ખારુપેક્ખા, તિણ્ણં વિમોક્ખાન પચ્ચયા.

ઇમે અટ્ઠારસાકારા, પઞ્ઞા યસ્સ પરિચ્ચિતા;

કુસલો સઙ્ખારુપેક્ખાસુ, નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ.

તં ¶ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘મુઞ્ચિતુકમ્યતાપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખાસુ ઞાણં’’.

સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણનિદ્દેસો નવમો.

૫૯. કથં ¶ બહિદ્ધા વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા ગોત્રભુઞાણં? ઉપ્પાદં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. પવત્તં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. નિમિત્તં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. આયૂહનં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. પટિસન્ધિં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. ગતિં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. નિબ્બત્તિં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. ઉપપત્તિં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. જાતિં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. જરં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. બ્યાધિં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. મરણં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. સોકં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. પરિદેવં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. ઉપાયાસં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. અનુપ્પાદં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. અપ્પવત્તં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ…પે… નિરોધં નિબ્બાનં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ.

ઉપ્પાદં ¶ અભિભુય્યિત્વા અનુપ્પાદં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. પવત્તં અભિભુય્યિત્વા અપ્પવત્તં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. નિમિત્તં અભિભુય્યિત્વા અનિમિત્તં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ ¶ …પે… બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તં અભિભુય્યિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ.

ઉપ્પાદા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. પવત્તા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. નિમિત્તા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. આયૂહના વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. પટિસન્ધિયા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. ગતિયા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. નિબ્બત્તિયા ¶ વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. ઉપપત્તિયા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. જાતિયા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. જરાય વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. બ્યાધિમ્હા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. મરણા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. સોકા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. પરિદેવા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. ઉપાયાસા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તા વુટ્ઠાતીતિ – ગોત્રભુ. અનુપ્પાદં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. અપ્પવત્તં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ…પે… નિરોધં નિબ્બાનં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ.

ઉપ્પાદા વુટ્ઠહિત્વા [વુટ્ઠિત્વા (સ્યા. ક.)] અનુપ્પાદં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. પવત્તા વુટ્ઠહિત્વા અપ્પવત્તં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. નિમિત્તા વુટ્ઠહિત્વા અનિમિત્તં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. આયૂહના વુટ્ઠહિત્વા ¶ અનાયૂહનં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. પટિસન્ધિયા વુટ્ઠહિત્વા અપ્પટિસન્ધિં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. ગતિયા વુટ્ઠહિત્વા અગતિં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. નિબ્બત્તિયા વુટ્ઠહિત્વા અનિબ્બત્તિં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. ઉપપત્તિયા વુટ્ઠહિત્વા અનુપપત્તિં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. જાતિયા વુટ્ઠહિત્વા અજાતિં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. જરાય વુટ્ઠહિત્વા અજરં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. બ્યાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વા અબ્યાધિં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. મરણા વુટ્ઠહિત્વા અમતં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. સોકા વુટ્ઠહિત્વા અસોકં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. પરિદેવા વુટ્ઠહિત્વા અપરિદેવં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. ઉપાયાસા વુટ્ઠહિત્વા અનુપાયાસં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તા વુટ્ઠહિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ.

ઉપ્પાદા ¶ વિવટ્ટતીતિ – ગોત્રભુ. પવત્તા વિવટ્ટતીતિ – ગોત્રભુ…પે… બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તા વિવટ્ટતીતિ – ગોત્રભુ. અનુપ્પાદં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. અપ્પવત્તં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ…પે… નિરોધં નિબ્બાનં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ.

ઉપ્પાદા ¶ વિવટ્ટિત્વા અનુપ્પાદં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ. પવત્તા વિવટ્ટિત્વા અપ્પવત્તં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ…પે… બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તા વિવટ્ટિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં પક્ખન્દતીતિ – ગોત્રભુ.

૬૦. કતિ ¶ ગોત્રભૂ ધમ્મા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? કતિ ગોત્રભૂ ધમ્મા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? અટ્ઠ ગોત્રભૂ ધમ્મા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ. દસ ગોત્રભૂ ધમ્મા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ.

કતમે અટ્ઠ ગોત્રભૂ ધમ્મા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? પઠમં ઝાનં પટિલાભત્થાય નીવરણે અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. દુતિયં ઝાનં પટિલાભત્થાય વિતક્કવિચારે અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. તતિયં ઝાનં પટિલાભત્થાય પીતિં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. ચતુત્થં ઝાનં પટિલાભત્થાય સુખદુક્ખે અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય રૂપસઞ્ઞં પટિઘસઞ્ઞં નાનત્તસઞ્ઞં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં ¶ અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ ¶ . નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. ઇમે અટ્ઠ ગોત્રભૂ ધમ્મા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ.

કતમે દસ ગોત્રભૂ ધમ્મા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલાભત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં ગતિં નિબ્બત્તિં ઉપપત્તિં જાતિં જરં બ્યાધિં મરણં સોકં પરિદેવં ઉપાયાસં બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. સોતાપત્તિફલસમાપત્તત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં…પે… અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. સકદાગામિમગ્ગં પટિલાભત્થાય…પે… સકદાગામિફલસમાપત્તત્થાય… અનાગામિમગ્ગં પટિલાભત્થાય… અનાગામિફલસમાપત્તત્થાય… અરહત્તમગ્ગં પટિલાભત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં ગતિં નિબ્બત્તિં ઉપપત્તિં જાતિં જરં બ્યાધિં મરણં સોકં પરિદેવં ઉપાયાસં બહિદ્ધા સઙ્ખારનિમિત્તં અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. અરહત્તફલસમાપત્તત્થાય… સુઞ્ઞતવિહારસમાપત્તત્થાય… અનિમિત્તવિહારસમાપત્તત્થાય ઉપ્પાદં પવત્તં નિમિત્તં આયૂહનં પટિસન્ધિં…પે… અભિભુય્યતીતિ – ગોત્રભુ. ઇમે દસ ગોત્રભૂ ધમ્મા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ.

કતિ ¶ ગોત્રભૂ ધમ્મા કુસલા, કતિ અકુસલા, કતિ અબ્યાકતા? પન્નરસ ગોત્રભૂ ધમ્મા કુસલા, તયો ગોત્રભૂ ધમ્મા અબ્યાકતા. નત્થિ ગોત્રભૂ ધમ્મા અકુસલાતિ.

સામિસઞ્ચ ¶ ¶ નિરામિસં, પણિહિતઞ્ચ અપ્પણિહિતં;

સઞ્ઞુત્તઞ્ચ વિસઞ્ઞુત્તં, વુટ્ઠિતઞ્ચ અવુટ્ઠિતં.

અટ્ઠ સમાધિસ્સ પચ્ચયા, દસ ઞાણસ્સ ગોચરા;

અટ્ઠારસ ગોત્રભૂ ધમ્મા, તિણ્ણં વિમોક્ખાન પચ્ચયા.

ઇમે અટ્ઠારસાકારા, પઞ્ઞા યસ્સ પરિચ્ચિતા;

કુસલો વિવટ્ટે વુટ્ઠાને, નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ.

તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘બહિદ્ધા વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા ગોત્રભુઞાણં’’.

૬૧. કથં ¶ દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં? સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’. અભિનિરોપનટ્ઠેન સમ્માસઙ્કપ્પો મિચ્છાસઙ્કપ્પા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

પરિગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાચા મિચ્છાવાચાય વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

સમુટ્ઠાનટ્ઠેન ¶ સમ્માકમ્મન્તો ¶ મિચ્છાકમ્મન્તા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

વોદાનટ્ઠેન સમ્માઆજીવો મિચ્છાઆજીવા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

પગ્ગહટ્ઠેન ¶ સમ્માવાયામો મિચ્છાવાયામા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માસતિ મિચ્છાસતિયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ મિચ્છાસમાધિતો વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

સકદાગામિમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ ¶ …પે… અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ ઓળારિકા કામરાગસઞ્ઞોજના પટિઘસઞ્ઞોજના ઓળારિકા કામરાગાનુસયા પટિઘાનુસયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ¶ ઞાણં’’.

અનાગામિમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ…પે… અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ અનુસહગતા કામરાગસઞ્ઞોજના પટિઘસઞ્ઞોજના અનુસહગતા કામરાગાનુસયા પટિઘાનુસયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

અરહત્તમગ્ગક્ખણે ¶ દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ…પે… અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ રૂપરાગા અરૂપરાગા માના ઉદ્ધચ્ચા અવિજ્જાય માનાનુસયા ભવરાગાનુસયા અવિજ્જાનુસયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

અજાતં ઝાપેતિ જાતેન, ઝાનં તેન પવુચ્ચતિ;

ઝાનવિમોક્ખે કુસલતા, નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતિ.

સમાદહિત્વા યથા ચે વિપસ્સતિ, વિપસ્સમાનો તથા ચે સમાદહે;

વિપસ્સના ચ સમથો તદા અહુ, સમાનભાગા યુગનદ્ધા વત્તરે.

દુક્ખા ¶ સઙ્ખારા સુખો, નિરોધો ઇતિ દસ્સનં [નિરોધોતિ દસ્સનં (સ્યા. ક.)];

દુભતો વુટ્ઠિતા પઞ્ઞા, ફસ્સેતિ અમતં પદં.

વિમોક્ખચરિયં જાનાતિ, નાનત્તેકત્તકોવિદો;

દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતા, નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતીતિ.

તં ¶ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનવિવટ્ટને પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

૬૩. કથં ¶ પયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિપઞ્ઞા ફલે ઞાણં? સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માદિટ્ઠિ. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

અભિનિરોપનટ્ઠેન સમ્માસઙ્કપ્પો મિચ્છાસઙ્કપ્પા વુટ્ઠાતિ તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ ¶ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માસઙ્કપ્પો. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

પરિગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાચા મિચ્છાવાચાય વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માવાચા. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

સમુટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માકમ્મન્તો મિચ્છાકમ્મન્તા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માકમ્મન્તો. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

વોદાનટ્ઠેન સમ્માઆજીવો મિચ્છાઆજીવા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ ¶ સમ્માઆજીવો. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

પગ્ગહટ્ઠેન ¶ સમ્માવાયામો મિચ્છાવાયામા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માવાયામો. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માસતિ મિચ્છાસતિયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માસતિ. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ મિચ્છાસમાધિતો વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ¶ ઉપ્પજ્જતિ સમ્માસમાધિ. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

સકદાગામિમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ…પે… અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ ઓળારિકા કામરાગસઞ્ઞોજના પટિઘસઞ્ઞોજના ઓળારિકા કામરાગાનુસયા પટિઘાનુસયા વુટ્ઠાતિ ¶ , તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માસમાધિ. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

અનાગામિમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ…પે… અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ અનુસહગતા કામરાગસઞ્ઞોજના પટિઘસઞ્ઞોજના અનુસહગતા કામરાગાનુસયા પટિઘાનુસયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ¶ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માસમાધિ. મગ્ગસ્સેતં ફલં.

અરહત્તમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ…પે… અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ રૂપરાગા અરૂપરાગા માના ઉદ્ધચ્ચા અવિજ્જાય માનાનુસયા ભવરાગાનુસયા અવિજ્જાનુસયા વુટ્ઠાતિ, તદનુવત્તકકિલેસેહિ ચ ખન્ધેહિ ચ વુટ્ઠાતિ, બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહિ વુટ્ઠાતિ. તંપયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા ઉપ્પજ્જતિ સમ્માસમાધિ. મગ્ગસ્સેતં ફલં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પયોગપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિપઞ્ઞા ફલે ઞાણં’’.

૬૪. કથં ¶ છિન્નવટુમાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિમુત્તિઞાણં? સોતાપત્તિમગ્ગેન સક્કાયદિટ્ઠિ, વિચિકિચ્છા, સીલબ્બતપરામાસો, દિટ્ઠાનુસયો, વિચિકિચ્છાનુસયો અત્તનો ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા સમ્મા સમુચ્છિન્ના હોન્તિ. ઇમેહિ પઞ્ચહિ ઉપક્કિલેસેહિ સપરિયુટ્ઠાનેહિ ચિત્તં વિમુત્તં હોતિ સુવિમુત્તં. તંવિમુત્તિ ¶ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘છિન્નવટુમાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિમુત્તિઞાણં’’.

સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકં કામરાગસઞ્ઞોજનં, પટિઘસઞ્ઞોજનં, ઓળારિકો કામરાગાનુસયો, પટિઘાનુસયો – અત્તનો ચિત્તસ્સ ¶ ઉપક્કિલેસા સમ્મા સમુચ્છિન્ના હોન્તિ. ઇમેહિ ચતૂહિ ઉપક્કિલેસેહિ સપરિયુટ્ઠાનેહિ ચિત્તં વિમુત્તં હોતિ સુવિમુત્તં. તંવિમુત્તિ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘છિન્નવટુમાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિમુત્તિઞાણં’’.

અનાગામિમગ્ગેન ¶ અનુસહગતં કામરાગસઞ્ઞોજનં, પટિઘસઞ્ઞોજનં, અનુસહગતો કામરાગાનુસયો, પટિઘાનુસયો – અત્તનો ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા સમ્મા સમુચ્છિન્ના હોન્તિ. ઇમેહિ ચતૂહિ ઉપક્કિલેસેહિ સપરિયુટ્ઠાનેહિ ચિત્તં વિમુત્તં હોતિ સુવિમુત્તં. તંવિમુત્તિ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘છિન્નવટુમાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિમુત્તિઞાણં’’.

અરહત્તમગ્ગેન રૂપરાગો, અરૂપરાગો, માનો, ઉદ્ધચ્ચં, અવિજ્જા, માનાનુસયો, ભવરાગાનુસયો, અવિજ્જાનુસયો – અત્તનો ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા સમ્મા સમુચ્છિન્ના હોન્તિ. ઇમેહિ અટ્ઠહિ ઉપક્કિલેસેહિ સપરિયુટ્ઠાનેહિ ચિત્તં વિમુત્તં હોતિ સુવિમુત્તં. તંવિમુત્તિ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘છિન્નવટુમાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિમુત્તિઞાણં’’. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘છિન્નવટુમાનુપસ્સને પઞ્ઞા વિમુત્તિઞાણં’’.

૬૫. કથં તદા સમુદાગતે ધમ્મે પસ્સને પઞ્ઞા પચ્ચવેક્ખણે ¶ ઞાણં? સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ તદા સમુદાગતા. અભિનિરોપનટ્ઠેન ¶ સમ્માસઙ્કપ્પો તદા સમુદાગતો. પરિગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાચા તદા સમુદાગતા. સમુટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માકમ્મન્તો તદા સમુદાગતો. વોદાનટ્ઠેન ¶ સમ્માઆજીવો તદા સમુદાગતો. પગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાયામો તદા સમુદાગતો. ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માસતિ તદા સમુદાગતા. અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિ તદા સમુદાગતો.

ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો તદા સમુદાગતો. પવિચયટ્ઠેન ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો તદા સમુદાગતો. પગ્ગહટ્ઠેન વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો તદા સમુદાગતો. ફરણટ્ઠેન પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો તદા સમુદાગતો. ઉપસમટ્ઠેન પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો તદા સમુદાગતો. અવિક્ખેપટ્ઠેન સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો તદા સમુદાગતો. પટિસઙ્ખાનટ્ઠેન ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો તદા સમુદાગતો.

અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયટ્ઠેન સદ્ધાબલં તદા સમુદાગતં. કોસજ્જે અકમ્પિયટ્ઠેન વીરિયબલં ¶ તદા સમુદાગતં. પમાદે અકમ્પિયટ્ઠેન સતિબલં તદા સમુદાગતં. ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પિયટ્ઠેન સમાધિબલં તદા સમુદાગતં. અવિજ્જાય અકમ્પિયટ્ઠેન પઞ્ઞાબલં તદા સમુદાગતં.

અધિમોક્ખટ્ઠેન સદ્ધિન્દ્રિયં તદા સમુદાગતં. પગ્ગહટ્ઠેન વીરિયિન્દ્રિયં તદા સમુદાગતં. ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિન્દ્રિયં તદા સમુદાગતં. અવિક્ખેપટ્ઠેન ¶ સમાધિન્દ્રિયં તદા સમુદાગતં. દસ્સનટ્ઠેન પઞ્ઞિન્દ્રિયં તદા સમુદાગતં.

આધિપતેય્યટ્ઠેન ઇન્દ્રિયા તદા સમુદાગતા. અકમ્પિયટ્ઠેન બલા તદા સમુદાગતા. નિય્યાનટ્ઠેન સમ્બોજ્ઝઙ્ગા તદા સમુદાગતા. હેતુટ્ઠેન મગ્ગો તદા સમુદાગતો. ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિપટ્ઠાના તદા સમુદાગતા. પદહનટ્ઠેન સમ્મપ્પધાના તદા સમુદાગતા. ઇજ્ઝનટ્ઠેન ઇદ્ધિપાદા તદા સમુદાગતા. તથટ્ઠેન સચ્ચા તદા સમુદાગતા. અવિક્ખેપટ્ઠેન સમથો તદા સમુદાગતો. અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના તદા સમુદાગતા. એકરસટ્ઠેન સમથવિપસ્સના તદા સમુદાગતા. અનતિવત્તનટ્ઠેન યુગનદ્ધં તદા સમુદાગતં. સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ તદા સમુદાગતા. અવિક્ખેપટ્ઠેન ચિત્તવિસુદ્ધિ તદા સમુદાગતા. દસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ તદા સમુદાગતા. વિમુત્તટ્ઠેન વિમોક્ખો તદા સમુદાગતો. પટિવેધટ્ઠેન વિજ્જા તદા સમુદાગતા. પરિચ્ચાગટ્ઠેન વિમુત્તિ તદા સમુદાગતા. સમુચ્છેદટ્ઠેન ખયે ઞાણં તદા સમુદાગતં.

છન્દો ¶ ¶ મૂલટ્ઠેન તદા સમુદાગતો. મનસિકારો સમુટ્ઠાનટ્ઠેન તદા સમુદાગતો. ફસ્સો સમોધાનટ્ઠેન તદા સમુદાગતો. વેદના સમોસરણટ્ઠેન તદા સમુદાગતા. સમાધિ પમુખટ્ઠેન તદા સમુદાગતો. સતિ આધિપતેય્યટ્ઠેન તદા સમુદાગતા. પઞ્ઞા તદુત્તરટ્ઠેન તદા સમુદાગતા ¶ . વિમુત્તિ સારટ્ઠેન તદા સમુદાગતા. અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન ¶ તદા સમુદાગતં. વુટ્ઠહિત્વા પચ્ચવેક્ખતિ, ઇમે ધમ્મા તદા સમુદાગતા.

સોતાપત્તિફલક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ તદા સમુદાગતા. અભિનિરોપનટ્ઠેન સમ્માસઙ્કપ્પો તદા સમુદાગતો…પે… પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠેન અનુપ્પાદે ઞાણં તદા સમુદાગતં. છન્દો મૂલટ્ઠેન તદા સમુદાગતો. મનસિકારો સમુટ્ઠાનટ્ઠેન તદા સમુદાગતો. ફસ્સો સમોધાનટ્ઠેન તદા સમુદાગતો. વેદના સમોસરણટ્ઠેન તદા સમુદાગતા. સમાધિ પમુખટ્ઠેન તદા સમુદાગતો. સતિ આધિપતેય્યટ્ઠેન તદા સમુદાગતા. પઞ્ઞા તદુત્તરટ્ઠેન તદા સમુદાગતા. વિમુત્તિ સારટ્ઠેન તદા સમુદાગતા. અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન તદા સમુદાગતં. વુટ્ઠહિત્વા પચ્ચવેક્ખતિ, ઇમે ધમ્મા તદા સમુદાગતા.

સકદાગામિમગ્ગક્ખણે…પે… સકદાગામિફલક્ખણે…પે… અનાગામિમગ્ગક્ખણે…પે… અનાગામિફલક્ખણે…પે… અરહત્તમગ્ગક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ તદા સમુદાગતા…પે… સમુચ્છેદટ્ઠેન ખયે ઞાણં તદા સમુદાગતં. છન્દો મૂલટ્ઠેન તદા સમુદાગતો…પે… અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન તદા સમુદાગતં. વુટ્ઠહિત્વા પચ્ચવેક્ખતિ, ઇમે ધમ્મા તદા સમુદાગતા.

અરહત્તફલક્ખણે દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ તદા સમુદાગતા ¶ …પે… પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠેન અનુપ્પાદે ઞાણં તદા સમુદાગતં. છન્દો મૂલટ્ઠેન તદા સમુદાગતો ¶ …પે… અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન તદા સમુદાગતં. વુટ્ઠહિત્વા પચ્ચવેક્ખતિ, ઇમે ધમ્મા તદા સમુદાગતા. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘તદા સમુદાગતે ધમ્મે પસ્સને પઞ્ઞા પચ્ચવેક્ખણે ઞાણં’’.

પચ્ચવેક્ખણઞાણનિદ્દેસો ચુદ્દસમો.

૬૬. કથં ¶ અજ્ઝત્તવવત્થાને પઞ્ઞા વત્થુનાનત્તે ઞાણં? કથં અજ્ઝત્તધમ્મે વવત્થેતિ? ચક્ખું અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ, સોતં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ, ઘાનં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ, જિવ્હં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ, કાયં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ, મનં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ.

કથં ચક્ખું અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ? ચક્ખુ અવિજ્જાસમ્ભૂતન્તિ વવત્થેતિ, ચક્ખુ તણ્હાસમ્ભૂતન્તિ વવત્થેતિ, ચક્ખુ કમ્મસમ્ભૂતન્તિ વવત્થેતિ, ચક્ખુ આહારસમ્ભૂતન્તિ વવત્થેતિ, ચક્ખુ ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયાતિ વવત્થેતિ, ચક્ખુ ઉપ્પન્નન્તિ વવત્થેતિ, ચક્ખુ સમુદાગતન્તિ વવત્થેતિ. ચક્ખુ અહુત્વા સમ્ભૂતં, હુત્વા ન ભવિસ્સતીતિ વવત્થેતિ. ચક્ખું અન્તવન્તતો વવત્થેતિ, ચક્ખુ અદ્ધુવં અસસ્સતં વિપરિણામધમ્મન્તિ વવત્થેતિ, ચક્ખુ અનિચ્ચં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં ખયધમ્મં વયધમ્મં વિરાગધમ્મં નિરોધધમ્મન્તિ વવત્થેતિ ¶ . ચક્ખું અનિચ્ચતો ¶ વવત્થેતિ, નો નિચ્ચતો; દુક્ખતો વવત્થેતિ, નો સુખતો; અનત્તતો વવત્થેતિ, નો અત્તતો; નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ; વિરજ્જતિ, નો ¶ રજ્જતિ; નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ; પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. અનિચ્ચતો વવત્થેન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો વવત્થેન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ, અનત્તતો વવત્થેન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ, નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ, વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ, નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ, પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ. એવં ચક્ખું અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ.

કથં સોતં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ? સોતં અવિજ્જાસમ્ભૂતન્તિ વવત્થેતિ…પે… એવં સોતં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ. કથં ઘાનં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ? ઘાનં અવિજ્જાસમ્ભૂતન્તિ વવત્થેતિ…પે… એવં ઘાનં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ. કથં જિવ્હં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ? જિવ્હા અવિજ્જાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, જિવ્હા તણ્હાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, જિવ્હા કમ્મસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, જિવ્હા આહારસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, જિવ્હા ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયાતિ વવત્થેતિ, જિવ્હા ઉપ્પન્નાતિ વવત્થેતિ જિવ્હા સમુદાગતાતિ વવત્થેતિ. જિવ્હા અહુત્વા સમ્ભૂતા, હુત્વા ન ભવિસ્સતીતિ વવત્થેતિ. જિવ્હં અન્તવન્તતો વવત્થેતિ, જિવ્હા અદ્ધુવા અસસ્સતા વિપરિણામધમ્માતિ વવત્થેતિ, જિવ્હા અનિચ્ચા સઙ્ખતા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના ખયધમ્મા વયધમ્મા વિરાગધમ્મા નિરોધધમ્માતિ ¶ વવત્થેતિ. જિવ્હં અનિચ્ચતો વવત્થેતિ, નો ¶ નિચ્ચતો…પે… પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. અનિચ્ચતો વવત્થેન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ…પે… પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ. એવં જિવ્હં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ.

કથં કાયં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ? કાયો અવિજ્જાસમ્ભૂતોતિ વવત્થેતિ, કાયો તણ્હાસમ્ભૂતોતિ વવત્થેતિ, કાયો કમ્મસમ્ભૂતોતિ વવત્થેતિ, કાયો આહારસમ્ભૂતોતિ વવત્થેતિ, કાયો ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયાતિ વવત્થેતિ, કાયો ઉપ્પન્નોતિ વવત્થેતિ, કાયો સમુદાગતોતિ વવત્થેતિ. કાયો અહુત્વા સમ્ભૂતો, હુત્વા ન ભવિસ્સતીતિ વવત્થેતિ. કાયં અન્તવન્તતો વવત્થેતિ, કાયો અદ્ધુવો અસસ્સતો વિપરિણામધમ્મોતિ વવત્થેતિ, કાયો અનિચ્ચો સઙ્ખતો પટિચ્ચસમુપ્પન્નો ખયધમ્મો વયધમ્મો વિરાગધમ્મો નિરોધધમ્મોતિ વવત્થેતિ. કાયં અનિચ્ચતો વવત્થેતિ, નો નિચ્ચતો; દુક્ખતો વવત્થેતિ, નો સુખતો…પે… પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. અનિચ્ચતો વવત્થેન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો વવત્થેન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ…પે… પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ. એવં કાયં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ.

કથં ¶ મનં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ? મનો અવિજ્જાસમ્ભૂતોતિ વવત્થેતિ, મનો તણ્હાસમ્ભૂતોતિ વવત્થેતિ, મનો કમ્મસમ્ભૂતોતિ વવત્થેતિ, મનો આહારસમ્ભૂતોતિ વવત્થેતિ, મનો ઉપ્પન્નોતિ વવત્થેતિ ¶ , મનો સમુદાગતોતિ વવત્થેતિ. મનો અહુત્વા સમ્ભૂતો, હુત્વા ન ભવિસ્સતીતિ વવત્થેતિ. મનં અન્તવન્તતો વવત્થેતિ, મનો અદ્ધુવો અસસ્સતો વિપરિણામધમ્મોતિ વવત્થેતિ, મનો અનિચ્ચો સઙ્ખતો પટિચ્ચસમુપ્પન્નો ખયધમ્મો વયધમ્મો વિરાગધમ્મો નિરોધધમ્મોતિ વવત્થેતિ. મનં અનિચ્ચતો વવત્થેતિ, નો નિચ્ચતો; દુક્ખતો વવત્થેતિ, નો સુખતો; અનત્તતો વવત્થેતિ, નો અત્તતો; નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ; વિરજ્જતિ, નો રજ્જતિ; નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ; પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. અનિચ્ચતો વવત્થેન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો વવત્થેન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ, અનત્તતો વવત્થેન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ, નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ, વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ, નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ, પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ. એવં મનં અજ્ઝત્તં વવત્થેતિ. એવં અજ્ઝત્તધમ્મે વવત્થેતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ¶ ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અજ્ઝત્તવવત્થાને પઞ્ઞા વત્થુનાનત્તે ઞાણં’’.

વત્થુનાનત્તઞાણનિદ્દેસો પન્નરસમો.

૬૭. કથં બહિદ્ધા વવત્થાને પઞ્ઞા ગોચરનાનત્તે ઞાણં? કથં બહિદ્ધા ધમ્મે વવત્થેતિ? રૂપે બહિદ્ધા વવત્થેતિ, સદ્દે બહિદ્ધા વવત્થેતિ, ગન્ધે બહિદ્ધા વવત્થેતિ, રસે બહિદ્ધા વવત્થેતિ, ફોટ્ઠબ્બે બહિદ્ધા વવત્થેતિ, ધમ્મે બહિદ્ધા વવત્થેતિ ¶ .

કથં રૂપે બહિદ્ધા વવત્થેતિ? રૂપા અવિજ્જાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ રૂપા તણ્હાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, રૂપા કમ્મસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, રૂપા આહારસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, રૂપા ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયાતિ વવત્થેતિ, રૂપા ઉપ્પન્નાતિ વવત્થેતિ, રૂપા સમુદાગતાતિ વવત્થેતિ. રૂપા અહુત્વા સમ્ભૂતા, હુત્વા ન ભવિસ્સન્તીતિ વવત્થેતિ. રૂપે અન્તવન્તતો વવત્થેતિ, રૂપા અદ્ધુવા અસસ્સતા વિપરિણામધમ્માતિ વવત્થેતિ ¶ . રૂપા અનિચ્ચા સઙ્ખતા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના ખયધમ્મા વયધમ્મા વિરાગધમ્મા નિરોધધમ્માતિ વવત્થેતિ. રૂપે અનિચ્ચતો વવત્થેતિ, નો નિચ્ચતો; દુક્ખતો વવત્થેતિ, નો સુખતો; અનત્તતો વવત્થેતિ, નો અત્તતો; નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ ¶ ; વિરજ્જતિ, નો રજ્જતિ; નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ; પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. અનિચ્ચતો વવત્થેન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો વવત્થેન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ, અનત્તતો વવત્થેન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ, નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ, વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ, નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ, પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ. એવં રૂપે બહિદ્ધા વવત્થેતિ.

કથં સદ્દે બહિદ્ધા વવત્થેતિ? સદ્દા અવિજ્જાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ…પે… સદ્દા ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયાતિ વવત્થેતિ, સદ્દા ઉપ્પન્નાતિ વવત્થેતિ, સદ્દા સમુદાગતાતિ વવત્થેતિ. સદ્દા ¶ અહુત્વા સમ્ભૂતા, હુત્વા ન ભવિસ્સન્તીતિ વવત્થેતિ. સદ્દે અન્તવન્તતો વવત્થેતિ, સદ્દા અદ્ધુવા ¶ અસસ્સતા વિપરિણામધમ્માતિ વવત્થેતિ, સદ્દા અનિચ્ચા સઙ્ખતા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના ખયધમ્મા વયધમ્મા વિરાગધમ્મા નિરોધધમ્માતિ વવત્થેતિ. સદ્દે અનિચ્ચતો વવત્થેતિ, નો નિચ્ચતો…પે… એવં સદ્દે બહિદ્ધા વવત્થેતિ.

કથં ગન્ધે બહિદ્ધા વવત્થેતિ? ગન્ધા અવિજ્જાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ગન્ધા તણ્હાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ…પે… એવં ગન્ધે બહિદ્ધા વવત્થેતિ. કથં રસે બહિદ્ધા વવત્થેતિ? રસા અવિજ્જાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, રસા તણ્હાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ…પે… એવં રસે બહિદ્ધા વવત્થેતિ. કથં ફોટ્ઠબ્બે બહિદ્ધા વવત્થેતિ? ફોટ્ઠબ્બા અવિજ્જાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ફોટ્ઠબ્બા તણ્હાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ફોટ્ઠબ્બા કમ્મસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ફોટ્ઠબ્બા આહારસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ફોટ્ઠબ્બા ઉપ્પન્નાતિ વવત્થેતિ. ફોટ્ઠબ્બા સમુદાગતાતિ વવત્થેતિ…પે… એવં ફોટ્ઠબ્બે બહિદ્ધા વવત્થેતિ.

કથં ધમ્મે બહિદ્ધા વવત્થેતિ? ધમ્મા અવિજ્જાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ધમ્મા તણ્હાસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ધમ્મા કમ્મસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ધમ્મા આહારસમ્ભૂતાતિ વવત્થેતિ, ધમ્મા ઉપ્પન્નાતિ વવત્થેતિ, ધમ્મા સમુદાગતાતિ વવત્થેતિ. ધમ્મા અહુત્વા સમ્ભૂતા ¶ , હુત્વા ન ભવિસ્સન્તીતિ વવત્થેતિ. ધમ્મે અન્તવન્તતો વવત્થેતિ, ધમ્મા અદ્ધુવા અસસ્સતા વિપરિણામધમ્માતિ વવત્થેતિ, ધમ્મા અનિચ્ચા સઙ્ખતા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના ખયધમ્મા વયધમ્મા વિરાગધમ્મા નિરોધધમ્માતિ વવત્થેતિ. ધમ્મે અનિચ્ચતો વવત્થેતિ, નો નિચ્ચતો; દુક્ખતો વવત્થેતિ, નો સુખતો; અનત્તતો વવત્થેતિ, નો અત્તતો; નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ; વિરજ્જતિ, નો રજ્જતિ; નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ; પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ…પે… અનિચ્ચતો વવત્થેન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો વવત્થેન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ, અનત્તતો વવત્થેન્તો ¶ અત્તસઞ્ઞં પજહતિ, નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ, વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ, નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ, પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ. એવં ધમ્મે બહિદ્ધા વવત્થેતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘બહિદ્ધા વવત્થાને પઞ્ઞા ગોચરનાનત્તે ઞાણં’’.

ગોચરનાનત્તઞાણનિદ્દેસો સોળસમો.

૬૮. કથં ¶ ¶ ચરિયાવવત્થાને પઞ્ઞા ચરિયાનાનત્તે ઞાણં? ચરિયાતિ તિસ્સો ચરિયાયો – વિઞ્ઞાણચરિયા, અઞ્ઞાણચરિયા, ઞાણચરિયા.

કતમા વિઞ્ઞાણચરિયા? દસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા રૂપેસુ, દસ્સનટ્ઠો ચક્ખુવિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણચરિયા રૂપેસુ, દિટ્ઠત્તા અભિનિરોપના વિપાકમનોધાતુ [અભિનિરોપનવિપાકમનોધાતુ (સ્યા.)] વિઞ્ઞાણચરિયા ¶ રૂપેસુ, અભિનિરોપિતત્તા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા રૂપેસુ. સવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા સદ્દેસુ, સવનત્થો સોતવિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણચરિયા સદ્દેસુ, સુતત્તા અભિનિરોપના વિપાકમનોધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા સદ્દેસુ, અભિનિરોપિતત્તા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા સદ્દેસુ. ઘાયનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા ગન્ધેસુ, ઘાયનટ્ઠો [ઘાયનત્થો (સ્યા. ક.)] ઘાનવિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણચરિયા ગન્ધેસુ, ઘાયિતત્તા અભિનિરોપના વિપાકમનોધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા ગન્ધેસુ, અભિનિરોપિતત્તા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા ગન્ધેસુ. સાયનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા રસેસુ, સાયનટ્ઠો જિવ્હાવિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણચરિયા રસેસુ, સાયિતત્તા અભિનિરોપના વિપાકમનોધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા રસેસુ, અભિનિરોપિતત્તા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા રસેસુ. ફુસનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા ફોટ્ઠબ્બેસુ, ફુસનટ્ઠો કાયવિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણચરિયા ફોટ્ઠબ્બેસુ, ફુટ્ઠત્તા અભિનિરોપના વિપાકમનોધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા ફોટ્ઠબ્બેસુ, અભિનિરોપિતત્તા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા ફોટ્ઠબ્બેસુ. વિજાનનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા ધમ્મેસુ, વિજાનનટ્ઠો મનોવિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણચરિયા ધમ્મેસુ, વિઞ્ઞાતત્તા અભિનિરોપના ¶ વિપાકમનોધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા ધમ્મેસુ, અભિનિરોપિતત્તા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વિઞ્ઞાણચરિયા ¶ ધમ્મેસુ.

૬૯. વિઞ્ઞાણચરિયાતિ ¶ કેનટ્ઠેન વિઞ્ઞાણચરિયા? નીરાગા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. નિદ્દોસા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. નિમ્મોહા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. નિમ્માના ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. નિદ્દિટ્ઠિ ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા ¶ નિઉદ્ધચ્ચા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. નિબ્બિચિકિચ્છા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. નાનુસયા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. રાગવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. દોસવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. મોહવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. માનવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. ઉદ્ધચ્ચવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. વિચિકિચ્છાવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. અનુસયવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. કુસલેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. અકુસલેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. સાવજ્જેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. અનવજ્જેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. કણ્હેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. સુક્કેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. સુખુદ્રયેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. દુક્ખુદ્રયેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. સુખવિપાકેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ¶ ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. દુક્ખવિપાકેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. વિઞ્ઞાતે ચરતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. વિઞ્ઞાણસ્સ એવરૂપા ચરિયા હોતીતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. પકતિપરિસુદ્ધમિદં ચિત્તં નિક્કિલેસટ્ઠેનાતિ – વિઞ્ઞાણચરિયા. અયં વિઞ્ઞાણચરિયા.

કતમા અઞ્ઞાણચરિયા? મનાપિયેસુ રૂપેસુ રાગસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; રાગસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. અમનાપિયેસુ રૂપેસુ દોસસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; દોસસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. તદુભયેન અસમપેક્ખનસ્મિં વત્થુસ્મિં મોહસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; મોહસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. વિનિબન્ધસ્સ માનસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; માનસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. પરામટ્ઠાય દિટ્ઠિયા જવનત્થાય ¶ આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; દિટ્ઠિયા જવના અઞ્ઞાણચરિયા. વિક્ખેપગતસ્સ ઉદ્ધચ્ચસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા ¶ વિઞ્ઞાણચરિયા; ઉદ્ધચ્ચસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. અનિટ્ઠઙ્ગતાય વિચિકિચ્છાય જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; વિચિકિચ્છાય જવના અઞ્ઞાણચરિયા. થામગતસ્સ અનુસયસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા ¶ ; અનુસયસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા.

મનાપિયેસુ ¶ સદ્દેસુ…પે… મનાપિયેસુ ગન્ધેસુ…પે… મનાપિયેસુ રસેસુ…પે… મનાપિયેસુ ફોટ્ઠબ્બેસુ…પે… મનાપિયેસુ ધમ્મેસુ રાગસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; રાગસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. અમનાપિયેસુ ધમ્મેસુ દોસસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; દોસસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. તદુભયેન અસમપેક્ખનસ્મિં વત્થુસ્મિં મોહસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; મોહસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. વિનિબન્ધસ્સ માનસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; માનસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા. પરામટ્ઠાય દિટ્ઠિયા જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; દિટ્ઠિયા જવના અઞ્ઞાણચરિયા. વિક્ખેપગતસ્સ ઉદ્ધચ્ચસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; ઉદ્ધચ્ચસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા; અનિટ્ઠઙ્ગતાય વિચિકિચ્છાય જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; વિચિકિચ્છાય જવના અઞ્ઞાણચરિયા. થામગતસ્સ અનુસયસ્સ જવનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; અનુસયસ્સ જવના અઞ્ઞાણચરિયા.

૭૦. અઞ્ઞાણચરિયાતિ કેનટ્ઠેન અઞ્ઞાણચરિયા? સરાગા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સદોસા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સમોહા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સમાના ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સદિટ્ઠિ ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સઉદ્ધચ્ચા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સવિચિકિચ્છા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સાનુસયા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા ¶ . રાગસમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. દોસસમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. મોહસમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. માનસમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા ¶ . દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. અનુસયસમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. કુસલેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. અકુસલેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સાવજ્જેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. અનવજ્જેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા ¶ . કણ્હેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સુક્કેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સુખુદ્રયેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. દુક્ખુદ્રયેહિ કમ્મેહિ ¶ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. સુખવિપાકેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. દુક્ખવિપાકેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. અઞ્ઞાતે ચરતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. અઞ્ઞાણસ્સ એવરૂપા ચરિયા હોતીતિ – અઞ્ઞાણચરિયા. અયં અઞ્ઞાણચરિયા.

૭૧. કતમા ઞાણચરિયા? અનિચ્ચાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; અનિચ્ચાનુપસ્સના ઞાણચરિયા. દુક્ખાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; દુક્ખાનુપસ્સના ઞાણચરિયા. અનત્તાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા ¶ વિઞ્ઞાણચરિયા; અનત્તાનુપસ્સના ઞાણચરિયા. નિબ્બિદાનુપસ્સનત્થાય…પે… વિરાગાનુપસ્સનત્થાય… નિરોધાનુપસ્સનત્થાય… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનત્થાય… ખયાનુપસ્સનત્થાય… વયાનુપસ્સનત્થાય… વિપરિણામાનુપસ્સનત્થાય… અનિમિત્તાનુપસ્સનત્થાય… અપ્પણિહિતાનુપસ્સનત્થાય… સુઞ્ઞતાનુપસ્સનત્થાય… અધિપઞ્ઞાધમ્માનુપસ્સનત્થાય… યથાભૂતઞાણદસ્સનત્થાય… આદીનવાનુપસ્સનત્થાય… પટિસઙ્ખાનુપસ્સનત્થાય આવજ્જનકિરિયાબ્યાકતા વિઞ્ઞાણચરિયા; પટિસઙ્ખાનુપસ્સના ઞાણચરિયા. વિવટ્ટનાનુપસ્સના ઞાણચરિયા. સોતાપત્તિમગ્ગો ઞાણચરિયા. સોતાપત્તિફલસમાપત્તિ ઞાણચરિયા. સકદાગામિમગ્ગો ઞાણચરિયા. સકદાગામિફલસમાપત્તિ ઞાણચરિયા. અનાગામિમગ્ગો ઞાણચરિયા. અનાગામિફલસમાપત્તિ ઞાણચરિયા. અરહત્તમગ્ગો ઞાણચરિયા. અરહત્તફલસમાપત્તિ ઞાણચરિયા.

ઞાણચરિયાતિ કેનટ્ઠેન ઞાણચરિયા? નીરાગા ચરતીતિ – ઞાણચરિયા. નિદ્દોસા ચરતીતિ – ઞાણચરિયા…પે… નાનુસયા ¶ ચરતીતિ – ઞાણચરિયા. રાગવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – ઞાણચરિયા. દોસવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – ઞાણચરિયા. મોહવિપ્પયુત્તા ચરતીતિ – ઞાણચરિયા. માનવિપ્પયુત્તા…પે… દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તા… ઉદ્ધચ્ચવિપ્પયુત્તા… વિચિકિચ્છાવિપ્પયુત્તા… અનુસયવિપ્પયુત્તા… કુસલેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા… અકુસલેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા… સાવજ્જેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા… અનવજ્જેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા… કણ્હેહિ કમ્મેહિ ¶ વિપ્પયુત્તા… સુક્કેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા… સુખુદ્રયેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા… દુક્ખુદ્રયેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા… સુખવિપાકેહિ કમ્મેહિ સમ્પયુત્તા ચરતીતિ – ઞાણચરિયા. દુક્ખવિપાકેહિ કમ્મેહિ વિપ્પયુત્તા ચરતીતિ ¶ – ઞાણચરિયા. ઞાતે ચરતીતિ – ઞાણચરિયા ¶ . ઞાણસ્સ એવરૂપા ચરિયા હોતીતિ – ઞાણચરિયા. અયં ઞાણચરિયા. અઞ્ઞા વિઞ્ઞાણચરિયા, અઞ્ઞા અઞ્ઞાણચરિયા, અઞ્ઞા ઞાણચરિયાતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ચરિયાવવત્થાને પઞ્ઞા ચરિયાનાનત્તે ઞાણં’’.

ચરિયાનાનત્તઞાણનિદ્દેસો સત્તરસમો.

૭૨. કથં ચતુધમ્મવવત્થાને પઞ્ઞા ભૂમિનાનત્તે ઞાણં? ચતસ્સો ભૂમિયો – કામાવચરા ભૂમિ, રૂપાવચરા ભૂમિ, અરૂપાવચરા ભૂમિ, અપરિયાપન્ના ભૂમિ. કતમા કામાવચરા ભૂમિ? હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તી દેવે [પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવે (ક.)] અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના ખન્ધધાતુઆયતના રૂપં વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં – અયં કામાવચરા ભૂમિ.

કતમા રૂપાવચરા ભૂમિ? હેટ્ઠતો ¶ બ્રહ્મલોકં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો અકનિટ્ઠે દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા ¶ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા – અયં રૂપાવચરા ભૂમિ.

કતમા અરૂપાવચરા ભૂમિ? હેટ્ઠતો આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગે દેવે પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનૂપગે દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના સમાપન્નસ્સ વા ઉપપન્નસ્સ વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારિસ્સ વા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા – અયં અરૂપાવચરા ભૂમિ.

કતમા અપરિયાપન્ના ભૂમિ? અપરિયાપન્ના મગ્ગા ચ મગ્ગફલાનિ ચ અસઙ્ખતા ચ ધાતુ – અયં અપરિયાપન્ના ભૂમિ. ઇમા ચતસ્સો ભૂમિયો.

અપરાપિ ચતસ્સો ભૂમિયો ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, ચત્તારિ ઝાનાનિ, ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો, ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયો, ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, ચતસ્સો ¶ પટિપદા, ચત્તારિ આરમ્મણાનિ, ચત્તારો અરિયવંસા, ચત્તારિ સઙ્ગહવત્થૂનિ ¶ , ચત્તારિ ચક્કાનિ, ચત્તારિ ધમ્મપદાનિ – ઇમા ચતસ્સો ભૂમિયો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ચતુધમ્મવવત્થાને પઞ્ઞા ભૂમિનાનત્તે ઞાણં’’.

ભૂમિનાનત્તઞાણનિદ્દેસો અટ્ઠારસમો.

૭૩. કથં નવધમ્મવવત્થાને પઞ્ઞા ધમ્મનાનત્તે ઞાણં? કથં ¶ ધમ્મે વવત્થેતિ? કામાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અકુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ. રૂપાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ. અરૂપાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ. અપરિયાપન્ને ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ.

કથં ¶ કામાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અકુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ? દસ કુસલકમ્મપથે કુસલતો વવત્થેતિ, દસ અકુસલકમ્મપથે અકુસલતો વવત્થેતિ, રૂપઞ્ચ વિપાકઞ્ચ કિરિયઞ્ચ અબ્યાકતતો વવત્થેતિ – એવં કામાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અકુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ.

કથં રૂપાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ? ઇધટ્ઠસ્સ ચત્તારિ ઝાનાનિ કુસલતો વવત્થેતિ, તત્રૂપપન્નસ્સ ચત્તારિ ઝાનાનિ અબ્યાકતતો વવત્થેતિ – એવં રૂપાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ.

કથં અરૂપાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ? ઇધટ્ઠસ્સ ચતસ્સો અરૂપાવચરસમાપત્તિયો કુસલતો વવત્થેતિ, તત્રૂપપન્નસ્સ ચતસ્સો અરૂપાવચરસમાપત્તિયો અબ્યાકતતો વવત્થેતિ – એવં અરૂપાવચરે ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ.

કથં ¶ ¶ અપરિયાપન્ને ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ? ચત્તારો અરિયમગ્ગે કુસલતો વવત્થેતિ, ચત્તારિ ચ સામઞ્ઞફલાનિ નિબ્બાનઞ્ચ અબ્યાકતતો વવત્થેતિ – એવં અપરિયાપન્ને ધમ્મે કુસલતો વવત્થેતિ, અબ્યાકતતો વવત્થેતિ. એવં ધમ્મે વવત્થેતિ.

નવ ¶ પામોજ્જમૂલકા ધમ્મા. અનિચ્ચતો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. સમાહિતે ચિત્તે યથાભૂતં પજાનાતિ પસ્સતિ. યથાભૂતં જાનં પસ્સં નિબ્બિન્દતિ, નિબ્બિન્દં વિરજ્જતિ, વિરાગા વિમુચ્ચતિ. દુક્ખતો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… અનત્તતો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… વિમુચ્ચતિ.

રૂપં અનિચ્ચતો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… રૂપં દુક્ખતો મનસિકરોતો…પે… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… ચક્ખું…પે… જરામરણં અનિચ્ચતો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… જરામરણં દુક્ખતો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… જરામરણં અનત્તતો ¶ મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. સમાહિતે ચિત્તે યથાભૂતં પજાનાતિ પસ્સતિ. યથાભૂતં જાનં પસ્સં નિબ્બિન્દતિ, નિબ્બિન્દં વિરજ્જતિ, વિરાગા વિમુચ્ચતિ. ઇમે નવ પામોજ્જમૂલકા ધમ્મા ¶ .

૭૪. નવ યોનિસો મનસિકારમૂલકા ધમ્મા. અનિચ્ચતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. સમાહિતેન ચિત્તેન ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. દુક્ખતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. સમાહિતેન ચિત્તેન ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં ¶ દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. અનત્તતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે….

રૂપં અનિચ્ચતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… રૂપં દુક્ખતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… રૂપં અનત્તતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… ચક્ખું…પે… જરામરણં અનિચ્ચતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… જરામરણં દુક્ખતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતિ…પે… જરામરણં અનત્તતો યોનિસો મનસિકરોતો પામોજ્જં ¶ જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ ¶ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. સમાહિતેન ચિત્તેન ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ ¶ યથાભૂતં પજાનાતિ. ઇમે નવ યોનિસો મનસિકારમૂલકા ધમ્મા.

નવ નાનત્તા – ધાતુનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ ફસ્સનાનત્તં, ફસ્સનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ વેદનાનાનત્તં, વેદનાનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સઞ્ઞાનાનત્તં, સઞ્ઞાનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સઙ્કપ્પનાનત્તં, સઙ્કપ્પનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ છન્દનાનત્તં, છન્દનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ પરિળાહનાનત્તં, પરિળાહનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ પરિયેસનાનાનત્તં, પરિયેસનાનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ લાભનાનત્તં – ઇમે નવ નાનત્તા. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘નવધમ્મવવત્થાને પઞ્ઞા ધમ્મનાનત્તે ઞાણં’’.

ધમ્મનાનત્તઞાણનિદ્દેસો એકૂનવીસતિમો.

૭૫. કથં અભિઞ્ઞાપઞ્ઞા ઞાતટ્ઠે ઞાણં, પરિઞ્ઞાપઞ્ઞા તીરણટ્ઠે ઞાણં, પહાનેપઞ્ઞા પરિચ્ચાગટ્ઠે ઞાણં, ભાવના પઞ્ઞા એકરસટ્ઠે ઞાણં, સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞા ફસ્સનટ્ઠે ઞાણં? યે યે ધમ્મા અભિઞ્ઞાતા હોન્તિ, તે તે ધમ્મા ઞાતા ¶ હોન્તિ. યે યે ધમ્મા પરિઞ્ઞાતા હોન્તિ, તે ¶ તે ધમ્મા તીરિતા હોન્તિ. યે યે ધમ્મા પહીના હોન્તિ, તે તે ધમ્મા પરિચ્ચત્તા હોન્તિ. યે યે ધમ્મા ભાવિતા હોન્તિ, તે તે ધમ્મા એકરસા હોન્તિ. યે યે ધમ્મા સચ્છિકતા હોન્તિ, તે તે ધમ્મા ફસ્સિતા હોન્તિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અભિઞ્ઞા પઞ્ઞા ઞાતટ્ઠે ઞાણં, પરિઞ્ઞા પઞ્ઞા તીરણટ્ઠે ઞાણં, પહાને પઞ્ઞા પરિચ્ચાગટ્ઠે ઞાણં, ભાવના પઞ્ઞા એકરસટ્ઠે ઞાણં, સચ્છિકિરિયા પઞ્ઞા ફુસનટ્ઠે ઞાણં’’.

ઞાણપઞ્ચકનિદ્દેસો ચતુવીસતિમો.

૭૬. કથં ¶ ¶ અત્થનાનત્તે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મનાનત્તે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનનાનત્તે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં? સદ્ધિન્દ્રિયં ધમ્મો, વીરિયિન્દ્રિયં ધમ્મો, સતિન્દ્રિયં ધમ્મો, સમાધિન્દ્રિયં ધમ્મો, પઞ્ઞિન્દ્રિયં ધમ્મો. અઞ્ઞો સદ્ધિન્દ્રિયં ધમ્મો, અઞ્ઞો વીરિયિન્દ્રિયં ધમ્મો, અઞ્ઞો સતિન્દ્રિયં ધમ્મો, અઞ્ઞો સમાધિન્દ્રિયં ધમ્મો, અઞ્ઞો પઞ્ઞિન્દ્રિયં ધમ્મો. યેન ઞાણેન ઇમે નાના ધમ્મા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના ધમ્મા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મનાનત્તે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ¶ ઞાણં’’.

અધિમોક્ખટ્ઠો અત્થો, પગ્ગહટ્ઠો અત્થો, ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અત્થો, અવિક્ખેપટ્ઠો અત્થો, દસ્સનટ્ઠો અત્થો. અઞ્ઞો અધિમોક્ખટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો પગ્ગહટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો અવિક્ખેપટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો દસ્સનટ્ઠો અત્થો. યેન ઞાણેન ઇમે નાના અત્થા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના અત્થા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ ‘‘અત્થનાનત્તે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

પઞ્ચ ધમ્મે સન્દસ્સેતું બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપા, પઞ્ચ અત્થે સન્દસ્સેતું બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપા. અઞ્ઞા ધમ્મનિરુત્તિયો, અઞ્ઞા અત્થનિરુત્તિયો. યેન ઞાણેન ઇમા નાના નિરુત્તિયો ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમા નાના નિરુત્તિયો પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘નિરુત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

પઞ્ચસુ ¶ ધમ્મેસુ ઞાણાનિ, પઞ્ચસુ અત્થેસુ ઞાણાનિ, દસસુ નિરુત્તીસુ ઞાણાનિ. અઞ્ઞાનિ ધમ્મેસુ ઞાણાનિ, અઞ્ઞાનિ અત્થેસુ ઞાણાનિ, અઞ્ઞાનિ નિરુત્તીસુ ઞાણાનિ. યેન ઞાણેન ઇમે નાના ઞાણા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના ઞાણા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પટિભાનનાનત્તે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

૭૭. સદ્ધાબલં ¶ ધમ્મો, વીરિયબલં ધમ્મો, સતિબલં ધમ્મો, સમાધિબલં ધમ્મો, પઞ્ઞાબલં ધમ્મો. અઞ્ઞો સદ્ધાબલં ધમ્મો, અઞ્ઞો વીરિયબલં ધમ્મો, અઞ્ઞો સતિબલં ધમ્મો, અઞ્ઞો સમાધિબલં ધમ્મો, અઞ્ઞો પઞ્ઞાબલં ધમ્મો. યેન ઞાણેન ઇમે નાના ¶ ધમ્મા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ¶ ઇમે નાના ધમ્મા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મનાનત્તે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો. કોસજ્જે અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો. પમાદે અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો. ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો. અવિજ્જાય અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો. અઞ્ઞો અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો કોસજ્જે અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો પમાદે અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો અવિજ્જાય અકમ્પિયટ્ઠો અત્થો. યેન ઞાણેન ઇમે નાના અત્થા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના અત્થા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અત્થનાનત્તે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

પઞ્ચ ધમ્મે સન્દસ્સેતું બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપા, પઞ્ચ અત્થે સન્દસ્સેતું બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપા. અઞ્ઞા ધમ્મનિરુત્તિયો, અઞ્ઞા અત્થનિરુત્તિયો. યેન ઞાણેન ઇમા નાના નિરુત્તિયો ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમા નાના નિરુત્તિયો પટિવિદિતાતિ. તેન ¶ વુચ્ચતિ – ‘‘નિરુત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

પઞ્ચસુ [પઞ્ચ (?)] ધમ્મેસુ ઞાણાનિ, પઞ્ચસુ [પઞ્ચ (?)] અત્થેસુ ઞાણાનિ, દસસુ [દસ (?)] નિરુત્તીસુ ઞાણાનિ. અઞ્ઞાનિ ધમ્મેસુ ઞાણાનિ, અઞ્ઞાનિ અત્થેસુ ઞાણાનિ, અઞ્ઞાનિ નિરુત્તીસુ ઞાણાનિ. યેન ઞાણેન ઇમે નાના ઞાણા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના ઞાણા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પટિભાનનાનત્તે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ¶ ધમ્મો, ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો. અઞ્ઞો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, અઞ્ઞો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, અઞ્ઞો વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, અઞ્ઞો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, અઞ્ઞો પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, અઞ્ઞો સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો, અઞ્ઞો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મો. યેન ઞાણેન ઇમે નાના ધમ્મા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના ધમ્મા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મનાનત્તે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

ઉપટ્ઠાનટ્ઠો ¶ અત્થો, પવિચયટ્ઠો અત્થો, પગ્ગહટ્ઠો અત્થો, ફરણટ્ઠો અત્થો, ઉપસમટ્ઠો અત્થો, અવિક્ખેપટ્ઠો અત્થો, પટિસઙ્ખાનટ્ઠો અત્થો. અઞ્ઞો ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો ¶ પવિચયટ્ઠો ¶ અત્થો, અઞ્ઞો પગ્ગહટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો ફરણટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો ઉપસમટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો અવિક્ખેપટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો પટિસઙ્ખાનટ્ઠો અત્થો. યેન ઞાણેન ઇમે નાના અત્થા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના અત્થા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અત્થનાનત્તે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

સત્ત ધમ્મે સન્દસ્સેતું બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપા, સત્ત અત્થે સન્દસ્સેતું બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપા. અઞ્ઞા ધમ્મનિરુત્તિયો, અઞ્ઞા અત્થનિરુત્તિયો. યેન ઞાણેન ઇમા નાના નિરુત્તિયો ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમા નાના નિરુત્તિયો પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘નિરુત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

સત્તસુ ધમ્મેસુ ઞાણાનિ, સત્તસુ અત્થેસુ ઞાણાનિ, ચુદ્દસસુ નિરુત્તીસુ ઞાણાનિ. અઞ્ઞાનિ ધમ્મેસુ ઞાણાનિ, અઞ્ઞાનિ અત્થેસુ ઞાણાનિ, અઞ્ઞાનિ નિરુત્તીસુ ઞાણાનિ. યેન ઞાણેન ઇમે નાના ઞાણા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના ઞાણા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પટિભાનનાનત્તે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

સમ્માદિટ્ઠિ ધમ્મો, સમ્માસઙ્કપ્પો ધમ્મો, સમ્માવાચા ધમ્મો, સમ્માકમ્મન્તો ધમ્મો, સમ્માઆજીવો ધમ્મો, સમ્માવાયામો ધમ્મો, સમ્માસતિ ધમ્મો, સમ્માસમાધિ ધમ્મો. અઞ્ઞો ¶ સમ્માદિટ્ઠિ ધમ્મો, અઞ્ઞો સમ્માસઙ્કપ્પો ¶ ધમ્મો, અઞ્ઞો સમ્માવાચા ધમ્મો, અઞ્ઞો સમ્માકમ્મન્તો ધમ્મો, અઞ્ઞો સમ્માઆજીવો ધમ્મો, અઞ્ઞો સમ્માવાયામો ધમ્મો, અઞ્ઞો સમ્માસતિ ધમ્મો, અઞ્ઞો સમ્માસમાધિ ધમ્મો. યેન ઞાણેન ઇમે નાના ધમ્મા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના ધમ્મા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મનાનત્તે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

દસ્સનટ્ઠો અત્થો, અભિનિરોપનટ્ઠો અત્થો, પરિગ્ગહટ્ઠો અત્થો, સમુટ્ઠાનટ્ઠો અત્થો, વોદાનટ્ઠો અત્થો, પગ્ગહટ્ઠો અત્થો, ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અત્થો, અવિક્ખેપટ્ઠો અત્થો. અઞ્ઞો દસ્સનટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો અભિનિરોપનટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો પરિગ્ગહટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો સમુટ્ઠાનટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો વોદાનટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો પગ્ગહટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો ¶ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો અત્થો, અઞ્ઞો અવિક્ખેપટ્ઠો અત્થો. યેન ઞાણેન ઇમે નાના અત્થા ઞાતા તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના અત્થા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અત્થનાનત્તે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

અટ્ઠ ¶ ધમ્મે સન્દસ્સેતું બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપા, અટ્ઠ અત્થે સન્દસ્સેતું બ્યઞ્જનનિરુત્તાભિલાપા. અઞ્ઞા ધમ્મનિરુત્તિયો, અઞ્ઞા અત્થનિરુત્તિયો. યેન ઞાણેન ઇમા નાના નિરુત્તિયો ઞાતા ¶ , તેનેવ ઞાણેન ઇમા નાના નિરુત્તિયો પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘નિરુત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

અટ્ઠસુ ધમ્મેસુ ઞાણાનિ, અટ્ઠસુ અત્થેસુ ઞાણાનિ સોળસસુ નિરુત્તીસુ ઞાણાનિ. અઞ્ઞાનિ ધમ્મેસુ ઞાણાનિ, અઞ્ઞાનિ અત્થેસુ ઞાણાનિ, અઞ્ઞાનિ નિરુત્તીસુ ઞાણાનિ. યેન ઞાણેન ઇમે નાના ઞાણા ઞાતા, તેનેવ ઞાણેન ઇમે નાના ઞાણા પટિવિદિતાતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પટિભાનનાનત્તે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અત્થનાનત્તે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં. ધમ્મનાનત્તે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં. નિરુત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં. પટિભાનનાનત્તે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

પટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસો અટ્ઠવીસતિમો.

૭૮. કથં ¶ વિહારનાનત્તે પઞ્ઞા વિહારટ્ઠે ઞાણં, સમાપત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા સમાપત્તટ્ઠે ઞાણં, વિહારસમાપત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા વિહારસમાપત્તટ્ઠે ઞાણં? નિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – અનિમિત્તો વિહારો. પણિધિં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – અપ્પણિહિતો વિહારો. અભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા ¶ ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – સુઞ્ઞતો વિહારો.

નિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અનિમિત્તં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અનિમિત્તા સમાપત્તિ. પણિધિં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા ¶ પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અપ્પણિહિતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અપ્પણિહિતા સમાપત્તિ. અભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે ¶ અધિમુત્તત્તા પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં સુઞ્ઞતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – સુઞ્ઞતા સમાપત્તિ.

નિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અનિમિત્તં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અનિમિત્તવિહારસમાપત્તિ. પણિધિં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અપ્પણિહિતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અપ્પણિહિતવિહારસમાપત્તિ. અભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં સુઞ્ઞતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – સુઞ્ઞતવિહારસમાપત્તિ.

૭૯. રૂપનિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – અનિમિત્તો વિહારો. રૂપપણિધિં ભયતો ¶ સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – અપ્પણિહિતો વિહારો. રૂપાભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – સુઞ્ઞતો વિહારો.

રૂપનિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અનિમિત્તં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અનિમિત્તા સમાપત્તિ ¶ . રૂપપણિધિં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અપ્પણિહિતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અપ્પણિહિતા સમાપત્તિ. રૂપાભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં સુઞ્ઞતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – સુઞ્ઞતા સમાપત્તિ.

રૂપનિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અનિમિત્તં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અનિમિત્તવિહારસમાપત્તિ. રૂપપણિધિં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ ¶ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અપ્પણિહિતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અપ્પણિહિતવિહારસમાપત્તિ. રૂપાભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં સુઞ્ઞતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – સુઞ્ઞતવિહારસમાપત્તિ.

વેદનાનિમિત્તં ¶ ¶ …પે… સઞ્ઞાનિમિત્તં… સઙ્ખારનિમિત્તં… વિઞ્ઞાણનિમિત્તં… ચક્ખુનિમિત્તં…પે… જરામરણનિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – અનિમિત્તો વિહારો. જરામરણપણિધિં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – અપ્પણિહિતો વિહારો. જરામરણાભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ – સુઞ્ઞતો વિહારો.

જરામરણનિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અનિમિત્તં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અનિમિત્તા સમાપત્તિ. જરામરણપણિધિં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અપ્પણિહિતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અપ્પણિહિતા સમાપત્તિ. જરામરણાભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં સુઞ્ઞતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – સુઞ્ઞતા સમાપત્તિ.

જરામરણનિમિત્તં ભયતો સમ્પસ્સમાનો અનિમિત્તે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અનિમિત્તં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અનિમિત્તવિહારસમાપત્તિ. જરામરણપણિધિં ભયતો ¶ સમ્પસ્સમાનો અપ્પણિહિતે અધિમુત્તત્તા ¶ ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં અપ્પણિહિતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – અપ્પણિહિતવિહારસમાપત્તિ. જરામરણાભિનિવેસં ભયતો સમ્પસ્સમાનો સુઞ્ઞતે અધિમુત્તત્તા ફુસ્સ ફુસ્સ વયં પસ્સતિ, પવત્તં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા નિરોધં નિબ્બાનં સુઞ્ઞતં આવજ્જિત્વા સમાપજ્જતિ – સુઞ્ઞતવિહારસમાપત્તિ. અઞ્ઞો ¶ અનિમિત્તો વિહારો, અઞ્ઞો અપ્પણિહિતો વિહારો, અઞ્ઞો સુઞ્ઞતો વિહારો. અઞ્ઞા અનિમિત્તસમાપત્તિ, અઞ્ઞા અપ્પણિહિતસમાપત્તિ, અઞ્ઞા સુઞ્ઞતસમાપત્તિ. અઞ્ઞા અનિમિત્તા વિહારસમાપત્તિ, અઞ્ઞા અપ્પણિહિતા વિહારસમાપત્તિ, અઞ્ઞા સુઞ્ઞતા વિહારસમાપત્તિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વિહારનાનત્તે પઞ્ઞા વિહારટ્ઠે ઞાણં, સમાપત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા સમાપત્તટ્ઠે ઞાણં, વિહારસમાપત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા વિહારસમાપત્તટ્ઠે ઞાણં’’.

૩૨. આનન્તરિકસમાધિઞાણનિદ્દેસો

૮૦. કથં ¶ અવિક્ખેપપરિસુદ્ધત્તા આસવસમુચ્છેદે પઞ્ઞા આનન્તરિકસમાધિમ્હિ ઞાણં? નેક્ખમ્મવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ. તસ્સ સમાધિસ્સ વસેન ઉપ્પજ્જતિ ઞાણં. તેન ઞાણેન આસવા ખીયન્તિ. ઇતિ પઠમં સમથો, પચ્છા ઞાણં. તેન ઞાણેન આસવાનં ખયો હોતિ ¶ . તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અવિક્ખેપપરિસુદ્ધત્તા આસવસમુચ્છેદે પઞ્ઞા આનન્તરિકસમાધિમ્હિ ઞાણં’’.

આસવાતિ કતમે તે આસવા? કામાસવો, ભવાસવો, દિટ્ઠાસવો, અવિજ્જાસવો. કત્થેતે આસવા ખીયન્તિ? સોતાપત્તિમગ્ગેન અનવસેસો દિટ્ઠાસવો ખીયતિ, અપાયગમનીયો કામાસવો ખીયતિ, અપાયગમનીયો ભવાસવો ખીયતિ, અપાયગમનીયો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકો કામાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો ભવાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. અનાગામિમગ્ગેન અનવસેસો કામાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો ભવાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો ¶ અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. અરહત્તમગ્ગેન અનવસેસો ભવાસવો ખીયતિ, અનવસેસો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ.

અબ્યાપાદવસેન ¶ …પે… આલોકસઞ્ઞાવસેન… અવિક્ખેપવસેન… ધમ્મવવત્થાનવસેન… ઞાણવસેન… પામોજ્જવસેન… પઠમજ્ઝાનવસેન… દુતિયજ્ઝાનવસેન… તતિયજ્ઝાનવસેન… ચતુત્થજ્ઝાનવસેન… આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિવસેન… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિવસેન… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિવસેન… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિવસેન… પથવીકસિણવસેન… આપોકસિણવસેન ¶ … તેજોકસિણવસેન… વાયોકસિણવસેન… નીલકસિણવસેન… પીતકસિણવસેન… લોહિતકસિણવસેન… ઓદાતકસિણવસેન… આકાસકસિણવસેન… વિઞ્ઞાણકસિણવસેન… બુદ્ધાનુસ્સતિવસેન… ધમ્માનુસ્સતિવસેન… સઙ્ઘાનુસ્સતિવસેન… સીલાનુસ્સતિવસેન… ચાગાનુસ્સતિવસેન… દેવતાનુસ્સતિવસેન… આનાપાનસ્સતિવસેન… મરણસ્સતિવસેન… કાયગતાસતિવસેન… ઉપસમાનુસ્સતિવસેન… ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાવસેન… વિનીલકસઞ્ઞાવસેન… વિપુબ્બકસઞ્ઞાવસેન… વિચ્છિદ્દકસઞ્ઞાવસેન… વિક્ખાયિતકસઞ્ઞાવસેન… વિક્ખિત્તકસઞ્ઞાવસેન… હતવિક્ખિત્તકસઞ્ઞાવસેન ¶ … લોહિતકસઞ્ઞાવસેન… પુળવકસઞ્ઞાવસેન… અટ્ઠિકસઞ્ઞાવસેન.

૮૧. દીઘં અસ્સાસવસેન…પે… દીઘં પસ્સાસવસેન… રસ્સં અસ્સાસવસેન… રસ્સં પસ્સાસવસેન… સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સાસવસેન… પીતિપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… પીતિપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન… સુખપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… સુખપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન… ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં અસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં પસ્સાસવસેન… ચિત્તપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… ચિત્તપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન… અભિપ્પમોદયં ચિત્તં અસ્સાસવસેન… અભિપ્પમોદયં ચિત્તં પસ્સાસવસેન… સમાદહં ચિત્તં…પે… વિમોચયં ચિત્તં… અનિચ્ચાનુપસ્સી ¶ … વિરાગાનુપસ્સી… નિરોધાનુપસ્સી… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસવસેન… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સાસવસેન ¶ ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ. તસ્સ સમાધિસ્સ વસેન ઉપ્પજ્જતિ ઞાણં, તેન ઞાણેન આસવા ખીયન્તિ. ઇતિ પઠમં સમથો, પચ્છા ઞાણં. તેન ઞાણેન ¶ આસવાનં ખયો હોતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અવિક્ખેપપરિસુદ્ધત્તા આસવસમુચ્છેદે પઞ્ઞા આનન્તરિકસમાધિમ્હિ ઞાણં’’.

આસવાતિ કતમે તે આસવા? કામાસવો, ભવાસવો, દિટ્ઠાસવો, અવિજ્જાસવો. કત્થેતે આસવા ખીયન્તિ? સોતાપત્તિમગ્ગેન અનવસેસો દિટ્ઠાસવો ખીયતિ, અપાયગમનીયો કામાસવો ખીયતિ, અપાયગમનીયો ભવાસવો ખીયતિ, અપાયગમનીયો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકો કામાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો ભવાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. અનાગામિમગ્ગેન અનવસેસો કામાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો ભવાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. અરહત્તમગ્ગેન અનવસેસો ભવાસવો ખીયતિ, અનવસેસો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં ¶ , પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અવિક્ખેપપરિસુદ્ધત્તા આસવસમુચ્છેદે પઞ્ઞા આનન્તરિકસમાધિમ્હિ ઞાણં’’.

આનન્તરિકસમાધિઞાણનિદ્દેસો દ્વત્તિંસતિમો.

૮૨. કથં ¶ દસ્સનાધિપતેય્યં સન્તો ચ વિહારાધિગમો પણીતાધિમુત્તતા પઞ્ઞા અરણવિહારે ઞાણં? દસ્સનાધિપતેય્યન્તિ અનિચ્ચાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં, દુક્ખાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં, અનત્તાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં, રૂપે અનિચ્ચાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં, રૂપે દુક્ખાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં, રૂપે અનત્તાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં; વેદનાય…પે… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ… વિઞ્ઞાણે… ચક્ખુસ્મિં…પે… જરામરણે અનિચ્ચાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં, જરામરણે દુક્ખાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં, જરામરણે અનત્તાનુપસ્સના દસ્સનાધિપતેય્યં.

સન્તો ¶ ¶ ચ વિહારાધિગમોતિ સુઞ્ઞતો વિહારો સન્તો વિહારાધિગમો. અનિમિત્તો વિહારો સન્તો વિહારાધિગમો. અપ્પણિહિતો વિહારો સન્તો વિહારાધિગમો.

પણીતાધિમુત્તતાતિ સુઞ્ઞતે અધિમુત્તતા પણીતાધિમુત્તતા. અનિમિત્તે અધિમુત્તતા પણીતાધિમુત્તતા. અપ્પણિહિતે અધિમુત્તતા પણીતાધિમુત્તતા.

અરણવિહારોતિ પઠમં ઝાનં અરણવિહારો. દુતિયં ઝાનં અરણવિહારો. તતિયં ઝાનં અરણવિહારો. ચતુત્થં ઝાનં અરણવિહારો. આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિ ¶ અરણવિહારો…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ અરણવિહારો.

અરણવિહારોતિ કેનટ્ઠેન અરણવિહારો? પઠમેન ઝાનેન નીવરણે હરતીતિ – અરણવિહારો. દુતિયેન ઝાનેન વિતક્કવિચારે હરતીતિ – અરણવિહારો. તતિયેન ઝાનેન પીતિં હરતીતિ – અરણવિહારો. ચતુત્થેન ઝાનેન સુખદુક્ખે હરતીતિ – અરણવિહારો. આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞં પટિઘસઞ્ઞં નાનત્તસઞ્ઞં હરતીતિ – અરણવિહારો. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં હરતીતિ – અરણવિહારો. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં હરતીતિ – અરણવિહારો. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં હરતીતિ – અરણવિહારો. અયં અરણવિહારો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ ¶ – ‘‘દસ્સનાધિપતેય્યં સન્તો ચ વિહારાધિગમો પણીતાધિમુત્તતા પઞ્ઞા અરણવિહારે ઞાણં’’.

અરણવિહારઞાણનિદ્દેસો તેત્તિંસતિમો.

૩૪. નિરોધસમાપત્તિઞાણનિદ્દેસો

૮૩. કથં દ્વીહિ બલેહિ સમન્નાગતત્તા તયો ચ સઙ્ખારાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિયા સોળસહિ ઞાણચરિયાહિ નવહિ સમાધિચરિયાહિ વસિભાવતા પઞ્ઞા નિરોધસમાપત્તિયા ઞાણં?

દ્વીહિ ¶ બલેહીતિ દ્વે બલાનિ – સમથબલં, વિપસ્સનાબલં. કતમં સમથબલં? નેક્ખમ્મવસેન ચિત્તસ્સેકગ્ગતા અવિક્ખેપો ¶ સમથબલં. અબ્યાપાદવસેન ચિત્તસ્સેકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમથબલં. આલોકસઞ્ઞાવસેન ચિત્તસ્સેકગ્ગતા અવિક્ખેપો ¶ સમથબલં. અવિક્ખેપવસેન ચિત્તસ્સેકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમથબલં…પે… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સેકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમથબલં. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સેકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમથબલં.

સમથબલન્તિ કેનટ્ઠેન સમથબલં? પઠમેન ઝાનેન નીવરણે ન કમ્પતીતિ – સમથબલં. દુતિયેન ઝાનેન વિતક્કવિચારે ન કમ્પતીતિ – સમથબલં. તતિયેન ઝાનેન પીતિયા ન કમ્પતીતિ – સમથબલં. ચતુત્થેન ઝાનેન સુખદુક્ખે ન કમ્પતીતિ – સમથબલં. આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞાય પટિઘસઞ્ઞાય નાનત્તસઞ્ઞાય ન કમ્પતીતિ – સમથબલં. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાય ન કમ્પતીતિ – સમથબલં. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાય ન કમ્પતીતિ – સમથબલં. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાય ન કમ્પતીતિ – સમથબલં. ઉદ્ધચ્ચે ચ ઉદ્ધચ્ચસહગતકિલેસે ચ ખન્ધે ચ ન કમ્પતિ ન ચલતિ ન વેધતીતિ – સમથબલં. ઇદં સમથબલં.

કતમં વિપસ્સનાબલં? અનિચ્ચાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં. દુક્ખાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં. અનત્તાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં. નિબ્બિદાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં. વિરાગાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં ¶ . નિરોધાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં. રૂપે અનિચ્ચાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં ¶ …પે… રૂપે પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં. વેદનાય…પે… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ… વિઞ્ઞાણે… ચક્ખુસ્મિં…પે… જરામરણે અનિચ્ચાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં…પે… જરામરણે પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના વિપસ્સનાબલં.

વિપસ્સનાબલન્તિ કેનટ્ઠેન વિપસ્સનાબલં? અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞાય ન કમ્પતીતિ – વિપસ્સનાબલં. દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞાય ન કમ્પતીતિ – વિપસ્સનાબલં. અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞાય ન કમ્પતીતિ – વિપસ્સનાબલં. નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિયા ન કમ્પતીતિ – વિપસ્સનાબલં. વિરાગાનુપસ્સનાય રાગે ન કમ્પતીતિ – વિપસ્સનાબલં. નિરોધાનુપસ્સનાય સમુદયે ¶ ન કમ્પતીતિ – વિપસ્સનાબલં. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાને ન કમ્પતીતિ ¶ – વિપસ્સનાબલં. અવિજ્જાય ચ અવિજ્જા સહગતકિલેસે ચ ખન્ધે ચ ન કમ્પતિ ન ચલતિ ન વેધતીતિ – વિપસ્સનાબલં. ઇદં વિપસ્સનાબલં.

તયો ચ સઙ્ખારાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિયાતિ કતમેસં તિણ્ણન્નં સઙ્ખારાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિયા? દુતિયં ઝાનં સમાપન્નસ્સ વિતક્કવિચારા વચીસઙ્ખારા પટિપ્પસ્સદ્ધા હોન્તિ. ચતુત્થં ઝાનં સમાપન્નસ્સ અસ્સાસપસ્સાસા કાયસઙ્ખારા પટિપ્પસ્સદ્ધા હોન્તિ. સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં સમાપન્નસ્સ સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચિત્તસઙ્ખારા પટિપ્પસ્સદ્ધા હોન્તિ. ઇમેસં તિણ્ણન્નં સઙ્ખારાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિયા ¶ .

૮૪. સોળસહિ ઞાણચરિયાહીતિ કતમાહિ સોળસહિ ઞાણચરિયાહિ? અનિચ્ચાનુપસ્સના ઞાણચરિયા, દુક્ખાનુપસ્સના ઞાણચરિયા, અનત્તાનુપસ્સના ઞાણચરિયા, નિબ્બિદાનુપસ્સના ઞાણચરિયા, વિરાગાનુપસ્સના ઞાણચરિયા, નિરોધાનુપસ્સના ઞાણચરિયા, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના ઞાણચરિયા, વિવટ્ટનાનુપસ્સના ઞાણચરિયા, સોતાપત્તિમગ્ગો ઞાણચરિયા, સોતાપત્તિફલસમાપત્તિ ઞાણચરિયા, સકદાગામિમગ્ગો ઞાણચરિયા, સકદાગામિફલસમાપત્તિ ઞાણચરિયા, અનાગામિમગ્ગો ઞાણચરિયા, અનાગામિફલસમાપત્તિ ઞાણચરિયા, અરહત્તમગ્ગો ઞાણચરિયા, અરહત્તફલસમાપત્તિ ઞાણચરિયા – ઇમાહિ સોળસહિ ઞાણચરિયાહિ.

૮૫. નવહિ સમાધિચરિયાહીતિ કતમાહિ નવહિ સમાધિચરિયાહિ? પઠમં ઝાનં સમાધિચરિયા, દુતિયં ઝાનં સમાધિચરિયા, તતિયં ઝાનં સમાધિચરિયા, ચતુત્થં ઝાનં સમાધિચરિયા, આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિ…પે… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિ… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ સમાધિચરિયા. પઠમં ઝાનં પટિલાભત્થાય ¶ વિતક્કો ચ વિચારો ચ પીતિ ચ સુખઞ્ચ ચિત્તેકગ્ગતા ચ…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલાભત્થાય વિતક્કો ચ વિચારો ચ પીતિ ચ સુખઞ્ચ ચિત્તેકગ્ગતા ચ – ઇમાહિ નવહિ સમાધિચરિયાહિ.

વસીતિ ¶ પઞ્ચ વસિયો. આવજ્જનવસી, સમાપજ્જનવસી, અધિટ્ઠાનવસી ¶ , વુટ્ઠાનવસી, પચ્ચવેક્ખણાવસી. પઠમં ઝાનં યત્થિચ્છકં યદિચ્છકં યાવતિચ્છકં આવજ્જતિ; આવજ્જનાય દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ – આવજ્જનવસી. પઠમં ઝાનં યત્થિચ્છકં યદિચ્છકં યાવતિચ્છકં સમાપજ્જતિ; સમાપજ્જનાય દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ – સમાપજ્જનવસી. પઠમં ઝાનં યત્થિચ્છકં યદિચ્છકં યાવતિચ્છકં અધિટ્ઠાતિ ¶ ; અધિટ્ઠાને દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ – અધિટ્ઠાનવસી. પઠમં ઝાનં યત્થિચ્છકં યદિચ્છકં યાવતિચ્છકં વુટ્ઠાતિ; વુટ્ઠાને દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ – વુટ્ઠાનવસી. પઠમં ઝાનં યત્થિચ્છકં યદિચ્છકં યાવતિચ્છકં પચ્ચવેક્ખતિ; પચ્ચવેક્ખણાય દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ – પચ્ચવેક્ખણાવસી.

દુતિયં ઝાનં…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં યત્થિચ્છકં યદિચ્છકં યાવતિચ્છકં આવજ્જતિ; આવજ્જનાય દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ – આવજ્જનવસી. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં યત્થિચ્છકં યદિચ્છકં યાવતિચ્છકં સમાપજ્જતિ…પે… અધિટ્ઠાતિ… વુટ્ઠાતિ… પચ્ચવેક્ખતિ; પચ્ચવેક્ખણાય દન્ધાયિતત્તં નત્થીતિ – પચ્ચવેક્ખણાવસી. ઇમા પઞ્ચ વસિયો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દ્વીહિ બલેહિ સમન્નાગતત્તા તયો ચ સઙ્ખારાનં પટિપસ્સદ્ધિયા સોળસહિ ઞાણચરિયાહિ નવહિ સમાધિચરિયાહિ વસીભાવતા પઞ્ઞા નિરોધસમાપત્તિયા ઞાણં’’.

નિરોધસમાપત્તિઞાણનિદ્દેસો ચતુત્તિંસતિમો.

૮૬. કથં ¶ સમ્પજાનસ્સ પવત્તપરિયાદાને પઞ્ઞા પરિનિબ્બાને ઞાણં? ઇધ સમ્પજાનો નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દસ્સ પવત્તં પરિયાદિયતિ, અબ્યાપાદેન બ્યાપાદસ્સ પવત્તં પરિયાદિયતિ, આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધસ્સ પવત્તં પરિયાદિયતિ, અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચસ્સ પવત્તં પરિયાદિયતિ, ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છાય…પે… ઞાણેન અવિજ્જાય… પામોજ્જેન અરતિયા ¶ … પઠમેન ઝાનેન નીવરણાનં પવત્તં પરિયાદિયતિ…પે… અરહત્તમગ્ગેન ¶ સબ્બકિલેસાનં પવત્તં પરિયાદિયતિ.

અથ વા પન સમ્પજાનસ્સ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયન્તસ્સ ઇદઞ્ચેવ ચક્ખુપવત્તં પરિયાદિયતિ, અઞ્ઞઞ્ચ ચક્ખુપવત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ. ઇદઞ્ચેવ સોતપવત્તં…પે… ઘાનપવત્તં… જિવ્હાપવત્તં… કાયપવત્તં… મનોપવત્તં પરિયાદિયતિ, અઞ્ઞઞ્ચ મનોપવત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ. ઇદં સમ્પજાનસ્સ પવત્તપરિયાદાને ¶ પઞ્ઞા પરિનિબ્બાને ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમ્પજાનસ્સ પવત્તપરિયાદાને પઞ્ઞા પરિનિબ્બાને ઞાણં’’.

પરિનિબ્બાનઞાણનિદ્દેસો પઞ્ચતિંસતિમો.

૮૭. કથં સબ્બધમ્માનં સમ્મા સમુચ્છેદે નિરોધે ચ અનુપટ્ઠાનતા પઞ્ઞા સમસીસટ્ઠે ઞાણં? સબ્બધમ્માનન્તિ – પઞ્ચક્ખન્ધા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો ¶ , કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા, કામાવચરા ધમ્મા, રૂપાવચરા ધમ્મા, અરૂપાવચરા ધમ્મા, અપરિયાપન્ના ધમ્મા. સમ્મા સમુચ્છેદેતિ નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ. અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ. આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ. અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચં સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ. ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ. ઞાણેન અવિજ્જં સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ. પામોજ્જેન અરતિં સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ. પઠમેન ઝાનેન નીવરણે સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ…પે… અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે સમ્મા સમુચ્છિન્દતિ.

નિરોધેતિ નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં નિરોધેતિ. અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં નિરોધેતિ. આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં નિરોધેતિ. અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચં નિરોધેતિ. ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં નિરોધેતિ. ઞાણેન અવિજ્જં નિરોધેતિ. પામોજ્જેન અરતિં નિરોધેતિ. પઠમેન ઝાનેન નીવરણે નિરોધેતિ…પે… અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે નિરોધેતિ.

અનુપટ્ઠાનતાતિ ¶ નેક્ખમ્મં પટિલદ્ધસ્સ કામચ્છન્દો ન ઉપટ્ઠાતિ. અબ્યાપાદં પટિલદ્ધસ્સ બ્યાપાદો ¶ ન ઉપટ્ઠાતિ. આલોકસઞ્ઞં પટિલદ્ધસ્સ થિનમિદ્ધં ન ઉપટ્ઠાતિ. અવિક્ખેપં પટિલદ્ધસ્સ ઉદ્ધચ્ચં ન ઉપટ્ઠાતિ. ધમ્મવવત્થાનં પટિલદ્ધસ્સ વિચિકિચ્છા ¶ ન ઉપટ્ઠાતિ. ઞાણં પટિલદ્ધસ્સ અવિજ્જા ન ઉપટ્ઠાતિ. પામોજ્જં પટિલદ્ધસ્સ અરતિ ન ઉપટ્ઠાતિ. પઠમં ઝાનં પટિલદ્ધસ્સ નીવરણા ન ઉપટ્ઠહન્તિ…પે… અરહત્તમગ્ગં પટિલદ્ધસ્સ સબ્બકિલેસા ન ઉપટ્ઠહન્તિ.

સમન્તિ કામચ્છન્દસ્સ પહીનત્તા નેક્ખમ્મં સમં. બ્યાપાદસ્સ પહીનત્તા અબ્યાપાદો સમં. થિનમિદ્ધસ્સ પહીનત્તા આલોકસઞ્ઞા સમં. ઉદ્ધચ્ચસ્સ ¶ પહીનત્તા અવિક્ખેપો સમં. વિચિકિચ્છાય પહીનત્તા ધમ્મવવત્થાનં સમં. અવિજ્જાય પહીનત્તા ઞાણં સમં. અરતિયા પહીનત્તા પામોજ્જં સમં. નીવરણાનં પહીનત્તા પઠમં ઝાનં સમં…પે… સબ્બકિલેસાનં પહીનત્તા અરહત્તમગ્ગો સમં.

સીસન્તિ તેરસ સીસાનિ – પલિબોધસીસઞ્ચ તણ્હા, વિનિબન્ધનસીસઞ્ચ માનો, પરામાસસીસઞ્ચ દિટ્ઠિ, વિક્ખેપસીસઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચં, સંકિલેસસીસઞ્ચ અવિજ્જા, અધિમોક્ખસીસઞ્ચ સદ્ધા, પગ્ગહસીસઞ્ચ વીરિયં, ઉપટ્ઠાનસીસઞ્ચ સતિ, અવિક્ખેપસીસઞ્ચ સમાધિ, દસ્સનસીસઞ્ચ પઞ્ઞા, પવત્તસીસઞ્ચ જીવિતિન્દ્રિયં, ગોચરસીસઞ્ચ વિમોક્ખો, સઙ્ખારસીસઞ્ચ નિરોધો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સબ્બધમ્માનં સમ્મા સમુચ્છેદે નિરોધે ચ અનુપટ્ઠાનતા પઞ્ઞા સમસીસટ્ઠે ઞાણં’’.

સમસીસટ્ઠઞાણનિદ્દેસો છત્તિંસતિમો.

૮૮. કથં ¶ પુથુનાનત્તેકત્તતેજપરિયાદાને પઞ્ઞા સલ્લેખટ્ઠે [પુથુનાનત્તેકત્તતેજપરિયાદાને (ક.)] ઞાણં? પુથૂતિ – રાગો પુથુ, દોસો પુથુ, મોહો પુથુ, કોધો…પે… ઉપનાહો… મક્ખો… પળાસો… ઇસ્સા… મચ્છરિયં… માયા… સાઠેય્યં… થમ્ભો… સારમ્ભો… માનો… અતિમાનો… મદો… પમાદો… સબ્બે કિલેસા… સબ્બે દુચ્ચરિતા… સબ્બે અભિસઙ્ખારા… સબ્બે ભવગામિકમ્મા.

નાનત્તેકત્તન્તિ ¶ ¶ કામચ્છન્દો નાનત્તં, નેક્ખમ્મં એકત્તં. બ્યાપાદો નાનત્તં, અબ્યાપાદો એકત્તં. થિનમિદ્ધં નાનત્તં, આલોકસઞ્ઞા એકત્તં. ઉદ્ધચ્ચં નાનત્તં, અવિક્ખેપો એકત્તં. વિચિકિચ્છા નાનત્તં, ધમ્મવવત્થાનં એકત્તં. અવિજ્જા નાનત્તં, ઞાણં એકત્તં. અરતિ નાનત્તં, પામોજ્જં એકત્તં. નીવરણા નાનત્તં, પઠમં ઝાનં એકત્તં…પે… સબ્બે કિલેસા નાનત્તં, અરહત્તમગ્ગો એકત્તં.

તેજોતિ પઞ્ચ તેજા – ચરણતેજો, ગુણતેજો, પઞ્ઞાતેજો, પુઞ્ઞતેજો, ધમ્મતેજો. ચરણતેજેન તેજિતત્તા દુસ્સીલ્યતેજં પરિયાદિયતિ. ગુણતેજેન તેજિતત્તા અગુણતેજં પરિયાદિયતિ. પઞ્ઞાતેજેન તેજિતત્તા દુપ્પઞ્ઞતેજં પરિયાદિયતિ. પુઞ્ઞતેજેન તેજિતત્તા ¶ અપુઞ્ઞતેજં પરિયાદિયતિ. ધમ્મતેજેન તેજિતત્તા અધમ્મતેજં પરિયાદિયતિ.

સલ્લેખોતિ કામચ્છન્દો અસલ્લેખો, નેક્ખમ્મં સલ્લેખો ¶ . બ્યાપાદો અસલ્લેખો, અબ્યાપાદો સલ્લેખો. થિનમિદ્ધં અસલ્લેખો, આલોકસઞ્ઞા સલ્લેખો. ઉદ્ધચ્ચં અસલ્લેખો, અવિક્ખેપો સલ્લેખો. વિચિકિચ્છા અસલ્લેખો, ધમ્મવવત્થાનં સલ્લેખો. અવિજ્જા અસલ્લેખો, ઞાણં સલ્લેખો. અરતિ અસલ્લેખો, પામોજ્જં સલ્લેખો. નીવરણા અસલ્લેખો, પઠમં ઝાનં સલ્લેખો…પે… સબ્બકિલેસા અસલ્લેખો, અરહત્તમગ્ગો સલ્લેખો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પુથુનાનત્તતેજપરિયાદાને પઞ્ઞા સલ્લેખટ્ઠે ઞાણં’’.

સલ્લેખટ્ઠઞાણનિદ્દેસો સત્તતિંસતિમો.

૮૯. કથં અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં? અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં. ઉપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં. અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઉપ્પાદાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા ¶ વીરિયારમ્ભે ઞાણં. ઉપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઠિતિયા અસમ્મોસાય ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં.

અનુપ્પન્નસ્સ ¶ ¶ કામચ્છન્દસ્સ અનુપ્પાદાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં. ઉપ્પન્નસ્સ કામચ્છન્દસ્સ પહાનાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં. અનુપ્પન્નસ્સ નેક્ખમ્મસ્સ ઉપ્પાદાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં. ઉપ્પન્નસ્સ નેક્ખમ્મસ્સ ઠિતિયા અસમ્મોસાય ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં…પે….

અનુપ્પન્નાનં સબ્બકિલેસાનં અનુપ્પાદાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં. ઉપ્પન્નાનં સબ્બકિલેસાનં પહાનાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે ¶ પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં…પે… અનુપ્પન્નસ્સ અરહત્તમગ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં. ઉપ્પન્નસ્સ અરહત્તમગ્ગસ્સ ઠિતિયા અસમ્મોસાય ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અસલ્લીનત્તપહિતત્તપગ્ગહટ્ઠે પઞ્ઞા વીરિયારમ્ભે ઞાણં’’.

વીરિયારમ્ભઞાણનિદ્દેસો અટ્ઠતિંસતિમો.

૯૦. કથં નાનાધમ્મપ્પકાસનતા પઞ્ઞા અત્થસન્દસ્સને ઞાણં? નાનાધમ્માતિ પઞ્ચક્ખન્ધા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો, કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા, કામાવચરા ¶ ધમ્મા, રૂપાવચરા ધમ્મા, અરૂપાવચરા ધમ્મા, અપરિયાપન્ના ધમ્મા.

પકાસનતાતિ રૂપં અનિચ્ચતો પકાસેતિ, રૂપં દુક્ખતો પકાસેતિ, રૂપં અનત્તતો પકાસેતિ. વેદનં…પે… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… ચક્ખું…પે… ¶ જરામરણં અનિચ્ચતો પકાસેતિ, જરામરણં દુક્ખતો પકાસેતિ, જરામરણં અનત્તતો પકાસેતિ.

અત્થસન્દસ્સનેતિ કામચ્છન્દં પજહન્તો નેક્ખમ્મત્થં સન્દસ્સેતિ. બ્યાપાદં પજહન્તો અબ્યાપાદત્થં સન્દસ્સેતિ. થિનમિદ્ધં પજહન્તો આલોકસઞ્ઞત્થં સન્દસ્સેતિ. ઉદ્ધચ્ચં પજહન્તો અવિક્ખેપત્થં સન્દસ્સેતિ. વિચિકિચ્છં પજહન્તો ધમ્મવવત્થાનત્થં સન્દસ્સેતિ. અવિજ્જં પજહન્તો ઞાણત્થં સન્દસ્સેતિ. અરતિં પજહન્તો પામોજ્જત્થં સન્દસ્સેતિ. નીવરણે પજહન્તો પઠમઝાનત્થં સન્દસ્સેતિ ¶ …પે… સબ્બકિલેસે પજહન્તો અરહત્તમગ્ગત્થં સન્દસ્સેતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘નાનાધમ્મપકાસનતા પઞ્ઞા અત્થસન્દસ્સને ઞાણં’’.

અત્થસન્દસ્સનઞાણનિદ્દેસો નવતિંસતિમો.

૪૦. દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસો

૯૧. કથં ¶ સબ્બધમ્માનં એકસઙ્ગહતાનાનત્તેકત્તપટિવેધે પઞ્ઞા દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણં? સબ્બધમ્માનન્તિ પઞ્ચક્ખન્ધા…પે… અપરિયાપન્ના ધમ્મા.

એકસઙ્ગહતાતિ ¶ દ્વાદસહિ આકારેહિ સબ્બે ધમ્મા એકસઙ્ગહિતા. તથટ્ઠેન, અનત્તટ્ઠેન, સચ્ચટ્ઠેન, પટિવેધટ્ઠેન, અભિજાનનટ્ઠેન, પરિજાનનટ્ઠેન, ધમ્મટ્ઠેન, ધાતુટ્ઠેન, ઞાતટ્ઠેન, સચ્છિકિરિયટ્ઠેન, ફુસનટ્ઠેન, અભિસમયટ્ઠેન – ઇમેહિ દ્વાદસહિ આકારેહિ સબ્બે ધમ્મા એકસઙ્ગહિતા.

નાનત્તેકત્તન્તિ કામચ્છન્દો નાનત્તં, નેક્ખમ્મં એકત્તં…પે… સબ્બકિલેસા નાનત્તં, અરહત્તમગ્ગો એકત્તં.

પટિવેધેતિ દુક્ખસચ્ચં પરિઞ્ઞાપટિવેધં પટિવિજ્ઝતિ. સમુદયસચ્ચં પહાનપટિવેધં પટિવિજ્ઝતિ. નિરોધસચ્ચં સચ્છિકિરિયાપટિવેધં પટિવિજ્ઝતિ. મગ્ગસચ્ચં ભાવનાપટિવેધં પટિવિજ્ઝતિ.

દસ્સનવિસુદ્ધીતિ સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે દસ્સનં વિસુજ્ઝતિ; સોતાપત્તિફલક્ખણે દસ્સનં વિસુદ્ધં. સકદાગામિમગ્ગક્ખણે દસ્સનં વિસુજ્ઝતિ; સકદાગામિફલક્ખણે દસ્સનં વિસુદ્ધં. અનાગામિમગ્ગક્ખણે ¶ દસ્સનં વિસુજ્ઝતિ; અનાગામિફલક્ખણે દસ્સનં વિસુદ્ધં. અરહત્તમગ્ગક્ખણે દસ્સનં વિસુજ્ઝતિ; અરહત્તફલક્ખણે દસ્સનં વિસુદ્ધં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સબ્બધમ્માનં એકસઙ્ગહતાનાનત્તેકત્તપટિવેધે પઞ્ઞા દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણં’’.

દસ્સનવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસો ચત્તાલીસમો.

૯૨. કથં ¶ વિદિતત્તા પઞ્ઞા ખન્તિઞાણં? રૂપં અનિચ્ચતો વિદિતં ¶ , રૂપં દુક્ખતો વિદિતં, રૂપં અનત્તતો વિદિતં. યં યં વિદિતં તં તં ખમતીતિ – વિદિતત્તા પઞ્ઞા ખન્તિઞાણં. વેદના…પે… સઞ્ઞા… સઙ્ખારા… વિઞ્ઞાણં… ચક્ખુ…પે… જરામરણં અનિચ્ચતો વિદિતં, જરામરણં દુક્ખતો વિદિતં, જરામરણં અનત્તતો વિદિતં. યં યં વિદિતં તં તં ખમતીતિ – વિદિતત્તા પઞ્ઞા ખન્તિઞાણં. તં ¶ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વિદિતત્તા પઞ્ઞા ખન્તિઞાણં’’.

ખન્તિઞાણનિદ્દેસો એકચત્તાલીસમો.

૯૩. કથં ફુટ્ઠત્તા પઞ્ઞા પરિયોગાહણે ઞાણં? રૂપં અનિચ્ચતો ફુસતિ, રૂપં દુક્ખતો ફુસતિ, રૂપં અનત્તતો ફુસતિ. યં યં ફુસતિ તં તં પરિયોગાહતીતિ – ફુટ્ઠત્તા પઞ્ઞા પરિયોગાહણે ઞાણં. વેદનં…પે… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… ચક્ખું…પે… જરામરણં અનિચ્ચતો ફુસતિ, દુક્ખતો ફુસતિ, અનત્તતો ફુસતિ. યં યં ફુસતિ તં તં પરિયોગાહતીતિ – ફુટ્ઠત્તા પઞ્ઞા પરિયોગાહણે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ફુટ્ઠત્તા પઞ્ઞા પરિયોગાહણે ઞાણં’’.

પરિયોગાહણઞાણનિદ્દેસો દ્વેચત્તાલીસમો.

૯૪. કથં ¶ સમોદહને પઞ્ઞા પદેસવિહારે ઞાણં? મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયાપિ વેદયિતં, મિચ્છાદિટ્ઠિવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં. સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયાપિ ¶ વેદયિતં, સમ્માદિટ્ઠિવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં. મિચ્છાસઙ્કપ્પપચ્ચયાપિ વેદયિતં, મિચ્છાસઙ્કપ્પવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં. સમ્માસઙ્કપ્પપચ્ચયાપિ ¶ વેદયિતં, સમ્માસઙ્કપ્પવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં…પે… મિચ્છાવિમુત્તિપચ્ચયાપિ વેદયિતં, મિચ્છાવિમુત્તિવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં. સમ્માવિમુત્તિપચ્ચયાપિ વેદયિતં, સમ્માવિમુત્તિવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં. છન્દપચ્ચયાપિ વેદયિતં, છન્દવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં. વિતક્કપચ્ચયાપિ વેદયિતં, વિતક્કવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં. સઞ્ઞાપચ્ચયાપિ વેદયિતં, સઞ્ઞાવૂપસમપચ્ચયાપિ વેદયિતં.

છન્દો ચ અવૂપસન્તો હોતિ, વિતક્કો ચ અવૂપસન્તો હોતિ, સઞ્ઞા ચ અવૂપસન્તા હોતિ, તપ્પચ્ચયાપિ વેદયિતં. છન્દો ચ વૂપસન્તો ¶ હોતિ, વિતક્કો ચ અવૂપસન્તો હોતિ, સઞ્ઞા ચ અવૂપસન્તા હોતિ, તપ્પચ્ચયાપિ વેદયિતં. છન્દો ચ વૂપસન્તો હોતિ, વિતક્કો ચ વૂપસન્તો હોતિ, સઞ્ઞા ચ અવૂપસન્તા હોતિ, તપ્પચ્ચયાપિ વેદયિતં. છન્દો ચ વૂપસન્તો હોતિ, વિતક્કો ચ વૂપસન્તો હોતિ, સઞ્ઞા ચ વૂપસન્તા હોતિ, તપ્પચ્ચયાપિ વેદયિતં. અપ્પત્તસ્સ પત્તિયા અત્થિ આસવં, તસ્મિમ્પિ ઠાને અનુપ્પત્તે તપ્પચ્ચયાપિ વેદયિતં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન ¶ પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમોદહને પઞ્ઞા પદેસવિહારે ઞાણં’’.

પદેસવિહારઞાણનિદ્દેસો તેચત્તાલીસમો.

૯૫. કથં અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં? નેક્ખમ્માધિપતત્તા પઞ્ઞા કામચ્છન્દતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. અબ્યાપાદાધિપતત્તા પઞ્ઞા બ્યાપાદતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. આલોકસઞ્ઞાધિપતત્તા પઞ્ઞા ¶ થિનમિદ્ધતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. અવિક્ખેપાધિપતત્તા પઞ્ઞા ઉદ્ધચ્ચતો સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. ધમ્મવવત્થાનાધિપતત્તા પઞ્ઞા વિચિકિચ્છાય સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. ઞાણાધિપતત્તા પઞ્ઞા અવિજ્જાય સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. પામોજ્જાધિપતત્તા પઞ્ઞા અરતિયા સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં. પઠમજ્ઝાનાધિપતત્તા પઞ્ઞા નીવરણેહિ સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં…પે… અરહત્તમગ્ગાધિપતત્તા પઞ્ઞા સબ્બકિલેસેહિ સઞ્ઞાય વિવટ્ટતીતિ – અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ¶ ઞાણં ¶ . તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અધિપતત્તા પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિવટ્ટે ઞાણં’’.

૯૬. કથં નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં? કામચ્છન્દો નાનત્તં, નેક્ખમ્મં એકત્તં. નેક્ખમ્મેકત્તં ચેતયતો કામચ્છન્દતો ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ – નાનત્તે ¶ પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં. બ્યાપાદો નાનત્તં, અબ્યાપાદો એકત્તં. અબ્યાપાદેકત્તં ચેતયતો બ્યાપાદતો ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ – નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં. થિનમિદ્ધં નાનત્તં, આલોકસઞ્ઞા એકત્તં. આલોકસઞ્ઞેકત્તં ચેતયતો થિનમિદ્ધતો ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ – નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં…પે… સબ્બકિલેસા નાનત્તં, અરહત્તમગ્ગો એકત્તં. અરહત્તમગ્ગેકત્તં ચેતયતો સબ્બકિલેસેહિ ચિત્તં વિવટ્ટતીતિ – નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘નાનત્તે પઞ્ઞા ચેતોવિવટ્ટે ઞાણં’’.

૯૭. કથં અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં? કામચ્છન્દં પજહન્તો નેક્ખમ્મવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ – અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં. બ્યાપાદં ¶ પજહન્તો અબ્યાપાદવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ – અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં. થિનમિદ્ધં પજહન્તો આલોકસઞ્ઞાવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ – અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં…પે… સબ્બકિલેસે પજહન્તો અરહત્તમગ્ગવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ – અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ¶ ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અધિટ્ઠાને પઞ્ઞા ચિત્તવિવટ્ટે ઞાણં’’.

૯૮. કથં સુઞ્ઞતે પઞ્ઞા ઞાણવિવટ્ટે ઞાણં? ‘‘ચક્ખુ સુઞ્ઞં અત્તેન વા અત્તનિયેન વા નિચ્ચેન વા ધુવેન વા સસ્સતેન વા અવિપરિણામધમ્મેન વા’’તિ યથાભૂતં જાનતો [પજાનતો (સ્યા.)] પસ્સતો ચક્ખાભિનિવેસતો [કામાભિનિવેસતો (સ્યા.) અટ્ઠકથા ઓલોકેતબ્બા] ઞાણં વિવટ્ટતીતિ – સુઞ્ઞતે પઞ્ઞા ઞાણવિવટ્ટે ઞાણં. ‘‘સોતં સુઞ્ઞં…પે… ઘાનં સુઞ્ઞં… જિવ્હા સુઞ્ઞા… કાયો સુઞ્ઞો… મનો સુઞ્ઞો અત્તેન વા અત્તનિયેન વા નિચ્ચેન વા ધુવેન વા સસ્સતેન વા અવિપરિણામધમ્મેન વા’’તિ યથાભૂતં જાનતો પસ્સતો મનાભિનિવેસતો ઞાણં વિવટ્ટતીતિ – સુઞ્ઞતે પઞ્ઞા ઞાણવિવટ્ટે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સુઞ્ઞતે પઞ્ઞા ઞાણવિવટ્ટે ઞાણં’’.

૯૯. કથં વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં? નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ¶ ઞાણં. અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં. આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા ¶ વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં ¶ . અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં. ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ¶ ઞાણં…પે… અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે વોસજ્જતીતિ – વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વોસગ્ગે પઞ્ઞા વિમોક્ખવિવટ્ટે ઞાણં’’.

૧૦૦. કથં તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં? દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠં સઙ્ખતટ્ઠં સન્તાપટ્ઠં વિપરિણામટ્ઠં પરિજાનન્તો વિવટ્ટતીતિ – તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં. સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠં નિદાનટ્ઠં સઞ્ઞોગટ્ઠં પલિબોધટ્ઠં પજહન્તો વિવટ્ટતીતિ – તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં. નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠં વિવેકટ્ઠં અસઙ્ખતટ્ઠં અમતટ્ઠં સચ્છિકરોન્તો વિવટ્ટતીતિ – તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં. મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠં હેતુટ્ઠં દસ્સનટ્ઠં આધિપતેય્યટ્ઠં ભાવેન્તો વિવટ્ટતીતિ – તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં.

સઞ્ઞાવિવટ્ટો, ચેતોવિવટ્ટો, ચિત્તવિવટ્ટો, ઞાણવિવટ્ટો, વિમોક્ખવિવટ્ટો ¶ , સચ્ચવિવટ્ટો. સઞ્જાનન્તો વિવટ્ટતીતિ – સઞ્ઞાવિવટ્ટો. ચેતયન્તો વિવટ્ટતીતિ – ચેતોવિવટ્ટો. વિજાનન્તો વિવટ્ટતીતિ – ચિત્તવિવટ્ટો. ઞાણં કરોન્તો વિવટ્ટતીતિ – ઞાણવિવટ્ટો. વોસજ્જન્તો વિવટ્ટતીતિ – વિમોક્ખવિવટ્ટો. તથટ્ઠે વિવટ્ટતીતિ – સચ્ચવિવટ્ટો.

યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો, તત્થ ચેતોવિવટ્ટો. યત્થ ચેતોવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો. યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો તત્થ ચિત્તવિવટ્ટો. યત્થ ચિત્તવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો. યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો, તત્થ ઞાણવિવટ્ટો. યત્થ ઞાણવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો. યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો ઞાણવિવટ્ટો, તત્થ વિમોક્ખવિવટ્ટો. યત્થ વિમોક્ખવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો ઞાણવિવટ્ટો. યત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો ઞાણવિવટ્ટો વિમોક્ખવિવટ્ટો, તત્થ સચ્ચવિવટ્ટો. યત્થ સચ્ચવિવટ્ટો, તત્થ સઞ્ઞાવિવટ્ટો ચેતોવિવટ્ટો ચિત્તવિવટ્ટો ઞાણવિવટ્ટો વિમોક્ખવિવટ્ટો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં ¶ , પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘તથટ્ઠે પઞ્ઞા સચ્ચવિવટ્ટે ઞાણં’’.

છવિવટ્ટઞાણનિદ્દેસો નવચત્તાલીસમો.

૧૦૧. કથં ¶ ¶ ¶ કાયમ્પિ ચિત્તમ્પિ એકવવત્થાનતા સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ અધિટ્ઠાનવસેન ઇજ્ઝનટ્ઠે પઞ્ઞા ઇદ્ધિવિધે ઞાણં? ઇધ ભિક્ખુ છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ, વીરિયસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ, ચિત્તસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ, વીમંસાસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ. સો ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેતિ પરિદમેતિ, મુદું કરોતિ કમ્મનિયં. સો ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેત્વા પરિદમેત્વા મુદું કરિત્વા કમ્મનિયં કાયમ્પિ ચિત્તે સમોદહતિ, ચિત્તમ્પિ કાયે સમોદહતિ, કાયવસેન ચિત્તં પરિણામેતિ, ચિત્તવસેન કાયં પરિણામેતિ, કાયવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠાતિ, ચિત્તવસેન કાયં અધિટ્ઠાતિ; કાયવસેન ચિત્તં પરિણામેત્વા ચિત્તવસેન કાયં પરિણામેત્વા કાયવસેન ચિત્તં અધિટ્ઠહિત્વા ચિત્તવસેન કાયં અધિટ્ઠહિત્વા સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ કાયે ઓક્કમિત્વા વિહરતિ. સો તથાભાવિતેન ચિત્તેન પરિસુદ્ધેન પરિયોદાતેન ઇદ્ધિવિધઞાણાય ચિત્તં અભિનીહરતિ અભિનિન્નામેતિ. સો અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધં પચ્ચનુભોતિ.

૧૦૨. એકોપિ હુત્વા બહુધા હોતિ, બહુધાપિ હુત્વા એકો હોતિ; આવિભાવં તિરોભાવં; તિરોકુટ્ટં [તિરોકુડ્ડં (સ્યા.)] તિરોપાકારં તિરોપબ્બતં અસજ્જમાનો ગચ્છતિ, સેય્યથાપિ આકાસે; પથવિયાપિ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જં કરોતિ, સેય્યથાપિ ઉદકે; ઉદકેપિ અભિજ્જમાને ગચ્છતિ, સેય્યથાપિ પથવિયં ¶ ; આકાસેપિ પલ્લઙ્કેન કમતિ [ચઙ્કમતિ (સ્યા.) દી. નિ. ૧.૨૩૮ પસ્સિતબ્બા] સેય્યથાપિ પક્ખી સકુણો ઇમેપિ ચન્દિમસૂરિયે એવંમહિદ્ધિકે એવંમહાનુભાવે પાણિના પરામસતિ [પરિમસતિ (સ્યા.)] પરિમજ્જતિ; યાવ બ્રહ્મલોકાપિ કાયેન વસં વત્તેતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘કાયમ્પિ ચિત્તમ્પિ એકવવત્થાનતા સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ અધિટ્ઠાનવસેન ઇજ્ઝનટ્ઠે પઞ્ઞા ઇદ્ધિવિધે ઞાણં’’.

ઇદ્ધિવિધઞાણનિદ્દેસો પઞ્ઞાસમો.

૫૧. સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસો

૧૦૩. કથં ¶ ¶ વિતક્કવિપ્ફારવસેન નાનત્તેકત્તસદ્દનિમિત્તાનં પરિયોગાહણે પઞ્ઞા સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણં ¶ ? ઇધ ભિક્ખુ છન્દસમાધિ…પે… વીરિયસમાધિ… ચિત્તસમાધિ… વીમંસાસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ. સો ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેતિ પરિદમેતિ, મુદું કરોતિ કમ્મનિયં. સો ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેત્વા પરિદમેત્વા, મુદું કરિત્વા કમ્મનિયં દૂરેપિ સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, સન્તિકેપિ સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, ઓળારિકાનમ્પિ સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, સુખુમાનમ્પિ સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, સણ્હસણ્હાનમ્પિ સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, પુરત્થિમાયપિ દિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, પચ્છિમાયપિ દિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, ઉત્તરાયપિ દિસાય સદ્દાનં ¶ સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, દક્ખિણાયપિ દિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, પુરત્થિમાયપિ અનુદિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, પચ્છિમાયપિ અનુદિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, ઉત્તરાયપિ અનુદિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, દક્ખિણાયપિ અનુદિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, હેટ્ઠિમાયપિ દિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ, ઉપરિમાયપિ દિસાય સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કરોતિ. સો તથાભાવિતેન ચિત્તેન પરિસુદ્ધેન પરિયોદાતેન સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણાય ચિત્તં અભિનીહરતિ અભિનિન્નામેતિ. સો દિબ્બાય સોતધાતુયા વિસુદ્ધાય અતિક્કન્તમાનુસિકાય ઉભો સદ્દે સુણાતિ – દિબ્બે ચ માનુસે ચ યે દૂરે સન્તિકે ચ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વિતક્કવિપ્ફારવસેન નાનત્તેકત્તસદ્દનિમિત્તાનં પરિયોગાહણે પઞ્ઞા સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણં’’.

સોતધાતુવિસુદ્ધિઞાણનિદ્દેસો એકપઞ્ઞાસમો.

૧૦૪. કથં ¶ તિણ્ણં ચિત્તાનં વિપ્ફારત્તા ઇન્દ્રિયાનં પસાદવસેન નાનત્તેકત્તવિઞ્ઞાણચરિયાપરિયોગાહણે પઞ્ઞા ચેતોપરિયઞાણં? ઇધ ભિક્ખુ ¶ છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ, વીરિયસમાધિ…પે… ચિત્તસમાધિ…પે… વીમંસાસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ. સો ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેતિ પરિદમેતિ, મુદું કરોતિ કમ્મનિયં. સો ¶ ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેત્વા પરિદમેત્વા, મુદું કરિત્વા કમ્મનિયં એવં પજાનાતિ – ‘‘ઇદં રૂપં સોમનસ્સિન્દ્રિયસમુટ્ઠિતં, ઇદં રૂપં દોમનસ્સિન્દ્રિયસમુટ્ઠિતં, ઇદં રૂપં ઉપેક્ખિન્દ્રિયસમુટ્ઠિત’’ન્તિ ¶ . સો તથાભાવિતેન ચિત્તેન પરિસુદ્ધેન પરિયોદાતેન ચેતોપરિયઞાણાય ચિત્તં અભિનીહરતિ અભિનિન્નામેતિ. સો પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ પજાનાતિ – સરાગં વા ચિત્તં ‘‘સરાગં ચિત્ત’’ન્તિ પજાનાતિ, વીતરાગં વા ચિત્તં ‘‘વીતરાગં ચિત્ત’’ન્તિ પજાનાતિ, સદોસં વા ચિત્તં…પે… વીતદોસં વા ચિત્તં… સમોહં વા ચિત્તં… વીતમોહં વા ચિત્તં… સંખિત્તં વા ચિત્તં… વિક્ખિત્તં વા ચિત્તં… મહગ્ગતં વા ચિત્તં… અમહગ્ગતં વા ચિત્તં… સઉત્તરં વા ચિત્તં… અનુત્તરં વા ચિત્તં… સમાહિતં વા ચિત્તં… અસમાહિતં વા ચિત્તં… વિમુત્તં વા ચિત્તં… અવિમુત્તં વા ચિત્તં ‘‘અવિમુત્તં ચિત્તન્તિ પજાનાતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘તિણ્ણં ચિત્તાનં વિપ્ફારત્તા ઇન્દ્રિયાનં પસાદવસેન નાનત્તેકત્તવિઞ્ઞાણચરિયાપરિયોગાહણે પઞ્ઞા ચેતોપરિયઞાણં’’.

ચેતોપરિયઞાણનિદ્દેસો દ્વેપઞ્ઞાસમો.

૫૩. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણનિદ્દેસો

૧૦૫. કથં પચ્ચયપવત્તાનં ધમ્માનં નાનત્તેકત્તકમ્મવિપ્ફારવસેન ¶ પરિયોગાહણે પઞ્ઞા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં? ઇધ ભિક્ખુ ¶ છન્દસમાધિ…પે… મુદું કરિત્વા કમ્મનિયં એવં પજાનાતિ – ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતિ, યદિદં – અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ; એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ’’.

સો ¶ તથાભાવિતેન ચિત્તેન પરિસુદ્ધેન પરિયોદાતેન પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય ચિત્તં અભિનીહરતિ અભિનિન્નામેતિ. સો અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો તિસ્સોપિ જાતિયો ચતસ્સોપિ જાતિયો પઞ્ચપિ જાતિયો દસપિ જાતિયો વીસમ્પિ જાતિયો તિંસમ્પિ જાતિયો ચત્તાલીસમ્પિ જાતિયો પઞ્ઞાસમ્પિ જાતિયો, જાતિસતમ્પિ જાતિસહસ્સમ્પિ જાતિસતસહસ્સમ્પિ, અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ વિવટ્ટકપ્પે ¶ અનેકેપિ સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પે – ‘‘અમુત્રાસિં એવંનામો એવંગોત્તો એવંવણ્ણો એવમાહારો એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદી એવમાયુપરિયન્તો, સો તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિં; તત્રાપાસિં એવંનામો એવંગોત્તો એવંવણ્ણો એવમાહારો એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદી એવમ આયુપરિયન્તો, સો તતો ચુતો ઇધૂપપન્નો’’તિ. ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં ¶ અનુસ્સરતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પચ્ચયપવત્તાનં ધમ્માનં નાનત્તેકત્તકમ્મવિપ્ફારવસેન પરિયોગાહણે પઞ્ઞા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં’’.

પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણનિદ્દેસો તેપઞ્ઞાસમો.

૧૦૬. કથં ઓભાસવસેન નાનત્તેકત્તરૂપનિમિત્તાનં દસ્સનટ્ઠે પઞ્ઞા દિબ્બચક્ખુઞાણં? ઇધ ભિક્ખુ છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ, વીરિયસમાધિ…પે… ચિત્તસમાધિ…પે… વીમંસાસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ. સો ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેતિ પરિદમેતિ, મુદું કરોતિ કમ્મનિયં. સો ઇમેસુ ચતૂસુ ઇદ્ધિપાદેસુ ચિત્તં પરિભાવેત્વા પરિદમેત્વા, મુદું કરિત્વા ¶ કમ્મનિયં આલોકસઞ્ઞં મનસિ કરોતિ, દિવાસઞ્ઞં અધિટ્ઠાતિ – ‘‘યથા દિવા તથા રત્તિં, યથા રત્તિં તથા દિવા’’. ઇતિ વિવટેન ચેતસા અપરિયોનદ્ધેન સપ્પભાસં ચિત્તં ભાવેતિ. સો તથાભાવિતેન ચિત્તેન પરિસુદ્ધેન પરિયોદાતેન સત્તાનં ચુતૂપપાતઞાણાય ચિત્તં અભિનીહરતિ અભિનિન્નામેતિ. સો દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન, સત્તે પસ્સતિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે ¶ સુગતે દુગ્ગતે યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતિ – ‘‘ઇમે વત ભોન્તો સત્તા કાયદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા, વચીદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા, મનોદુચ્ચરિતેન ¶ સમન્નાગતા, અરિયાનં ઉપવાદકા, મિચ્છાદિટ્ઠિકા, મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના; તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપન્ના. ઇમે વા પન ભોન્તો સત્તા કાયસુચરિતેન સમન્નાગતા, વચીસુચરિતેન સમન્નાગતા, મનોસુચરિતેન સમન્નાગતા અરિયાનં અનુપવાદકા, સમ્માદિટ્ઠિકા સમ્માદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના; તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપન્ના’’તિ. ઇતિ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સતિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે, સુગતે દુગ્ગતે યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતિ. તં ¶ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઓભાસવસેન નાનત્તેકત્તરૂપનિમિત્તાનં દસ્સનટ્ઠે પઞ્ઞા દિબ્બચક્ખુઞાણં’’.

દિબ્બચક્ખુઞાણનિદ્દેસો ચતુપઞ્ઞાસમો.

૧૦૭. કથં ચતુસટ્ઠિયા આકારેહિ તિણ્ણન્નં ઇન્દ્રિયાનં વસિભાવતા પઞ્ઞા આસવાનં ખયે ઞાણં? કતમેસં તિણ્ણન્નં ઇન્દ્રિયાનં? અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સ અઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયસ્સ.

અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં કતિ ઠાનાનિ ગચ્છતિ, અઞ્ઞિન્દ્રિયં કતિ ઠાનાનિ ગચ્છતિ, અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં કતિ ઠાનાનિ ગચ્છતિ? અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં એકં ઠાનં ગચ્છતિ – સોતાપત્તિમગ્ગં. અઞ્ઞિન્દ્રિયં છ ઠાનાનિ ગચ્છતિ – સોતાપત્તિફલં ¶ , સકદાગામિમગ્ગં ¶ , સકદાગામિફલં, અનાગામિમગ્ગં, અનાગામિફલં, અરહત્તમગ્ગં. અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં એકં ઠાનં ગચ્છતિ – અરહત્તફલં.

સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખપરિવારં હોતિ, વીરિયિન્દ્રિયં પગ્ગહપરિવારં હોતિ, સતિન્દ્રિયં ઉપટ્ઠાનપરિવારં હોતિ, સમાધિન્દ્રિયં અવિક્ખેપપરિવારં હોતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયં દસ્સનપરિવારં હોતિ, મનિન્દ્રિયં વિજાનનપરિવારં હોતિ, સોમનસ્સિન્દ્રિયં અભિસન્દનપરિવારં ¶ હોતિ, જીવિતિન્દ્રિયં પવત્તસન્તતાધિપતેય્યપરિવારં હોતિ. સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે જાતા ધમ્મા ઠપેત્વા ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં સબ્બેવ કુસલા હોન્તિ, સબ્બેવ અનાસવા હોન્તિ, સબ્બેવ નિય્યાનિકા હોન્તિ, સબ્બેવ અપચયગામિનો હોન્તિ, સબ્બેવ લોકુત્તરા હોન્તિ, સબ્બેવ નિબ્બાનારમ્મણા હોન્તિ. સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સ ઇમાનિ અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ સહજાતપરિવારા હોન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારા હોન્તિ, નિસ્સયપરિવારા હોન્તિ, સમ્પયુત્તપરિવારા હોન્તિ, સહગતા હોન્તિ, સહજાતા હોન્તિ, સંસટ્ઠા હોન્તિ, સમ્પયુત્તા હોન્તિ. તેવ તસ્સ આકારા ચેવ હોન્તિ પરિવારા ચ.

સોતાપત્તિફલક્ખણે અઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખપરિવારં હોતિ, વીરિયિન્દ્રિયં પગ્ગહપરિવારં ¶ હોતિ, સતિન્દ્રિયં ઉપટ્ઠાનપરિવારં હોતિ, સમાધિન્દ્રિયં અવિક્ખેપપરિવારં હોતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયં ¶ દસ્સનપરિવારં હોતિ, મનિન્દ્રિયં વિજાનનપરિવારં હોતિ, સોમનસ્સિન્દ્રિયં અભિસન્દનપરિવારં હોતિ, જીવિતિન્દ્રિયં પવત્તસન્તતાધિપતેય્યપરિવારં હોતિ. સોતાપત્તિફલક્ખણે જાતા ધમ્મા સબ્બેવ અબ્યાકતા હોન્તિ, ઠપેત્વા ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં સબ્બેવ અનાસવા હોન્તિ, સબ્બેવ લોકુત્તરા હોન્તિ, સબ્બેવ નિબ્બાનારમ્મણા હોન્તિ. સોતાપત્તિફલક્ખણે અઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ ઇમાનિ અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ સહજાતપરિવારા હોન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારા હોન્તિ, નિસ્સયપરિવારા હોન્તિ, સમ્પયુત્તપરિવારા હોન્તિ, સહગતા હોન્તિ, સહજાતા હોન્તિ, સંસટ્ઠા હોન્તિ, સમ્પયુત્તા હોન્તિ. તેવ તસ્સ આકારા ચેવ હોન્તિ પરિવારા ચ.

સકદાગામિમગ્ગક્ખણે ¶ …પે… સકદાગામિફલક્ખણે…પે… અનાગામિમગ્ગક્ખણે…પે… અનાગામિફલક્ખણે…પે… અરહત્તમગ્ગક્ખણે અઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખપરિવારં હોતિ…પે… જીવિતિન્દ્રિયં પવત્તસન્તતાધિપતેય્યપરિવારં હોતિ. અરહત્તમગ્ગક્ખણે જાતા ધમ્મા ઠપેત્વા ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં સબ્બેવ કુસલા હોન્તિ, સબ્બેવ અનાસવા હોન્તિ, સબ્બેવ નિય્યાનિકા હોન્તિ, સબ્બેવ અપચયગામિનો હોન્તિ, સબ્બેવ લોકુત્તરા હોન્તિ, સબ્બેવ નિબ્બાનારમ્મણા હોન્તિ. અરહત્તમગ્ગક્ખણે અઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ ઇમાનિ અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ સહજાતપરિવારા હોન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારા હોન્તિ, નિસ્સયપરિવારા હોન્તિ, સમ્પયુત્તપરિવારા ¶ હોન્તિ, સહગતા ¶ હોન્તિ, સહજાતા હોન્તિ, સંસટ્ઠા હોન્તિ, સમ્પયુત્તા હોન્તિ. તેવ તસ્સ આકારા ચેવ હોન્તિ પરિવારા ચ.

અરહત્તફલક્ખણે અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખપરિવારં હોતિ, વીરિયિન્દ્રિયં પગ્ગહપરિવારં હોતિ, સતિન્દ્રિયં ઉપટ્ઠાનપરિવારં હોતિ, સમાધિન્દ્રિયં અવિક્ખેપપરિવારં હોતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયં દસ્સનપરિવારં હોતિ, મનિન્દ્રિયં વિજાનનપરિવારં હોતિ, સોમનસ્સિન્દ્રિયં અભિસન્દનપરિવારં હોતિ, જીવિતિન્દ્રિયં પવત્તસન્તતાધિપતેય્યપરિવારં હોતિ. અરહત્તફલક્ખણે જાતા ધમ્મા સબ્બેવ અબ્યાકતા હોન્તિ, ઠપેત્વા ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં સબ્બેવ અનાસવા હોન્તિ, સબ્બેવ લોકુત્તરા હોન્તિ, સબ્બેવ નિબ્બાનારમ્મણા હોન્તિ. અરહત્તફલક્ખણે અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયસ્સ ઇમાનિ અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ સહજાતપરિવારા હોન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞપરિવારા હોન્તિ, નિસ્સયપરિવારા હોન્તિ, સમ્પયુત્તપરિવારા હોન્તિ, સહગતા હોન્તિ, સહજાતા હોન્તિ, સંસટ્ઠા હોન્તિ, સમ્પયુત્તા હોન્તિ. તેવ તસ્સ આકારા ચેવ હોન્તિ પરિવારા ચ. ઇતિ ઇમાનિ અટ્ઠટ્ઠકાનિ ચતુસટ્ઠિ હોન્તિ.

આસવાતિ ¶ કતમે તે આસવા? કામાસવો, ભવાસવો, દિટ્ઠાસવો, અવિજ્જાસવો. કત્થેતે આસવા ખીયન્તિ? સોતાપત્તિમગ્ગેન અનવસેસો દિટ્ઠાસવો ખીયતિ, અપાયગમનીયો ¶ કામાસવો ¶ ખીયતિ, અપાયગમનીયો ભવાસવો ખીયતિ, અપાયગમનીયો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકો કામાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો ભવાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. અનાગામિમગ્ગેન અનવસેસો કામાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો ભવાસવો ખીયતિ, તદેકટ્ઠો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. અરહત્તમગ્ગેન અનવસેસો ભવાસવો ખીયતિ, અનવસેસો અવિજ્જાસવો ખીયતિ. એત્થેતે આસવા ખીયન્તિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ચતુસટ્ઠિયા આકારેહિ તિણ્ણન્નં ઇન્દ્રિયાનં વસિભાવતા પઞ્ઞા આસવાનં ખયે ઞાણં’’.

આસવક્ખયઞાણનિદ્દેસો પઞ્ચપઞ્ઞાસમો.

૫૬-૬૩. સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસો

૧૦૮. કથં ¶ પરિઞ્ઞટ્ઠે પઞ્ઞા દુક્ખે ઞાણં, પહાનટ્ઠે પઞ્ઞા સમુદયે ઞાણં, સચ્છિકિરિયટ્ઠે પઞ્ઞા નિરોધે ઞાણં, ભાવનટ્ઠે પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં? દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો પરિઞ્ઞાતટ્ઠો; સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠો નિદાનટ્ઠો સઞ્ઞોગટ્ઠો પલિબોધટ્ઠો પહાનટ્ઠો; નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો વિવેકટ્ઠો અસઙ્ખતટ્ઠો અમતટ્ઠો સચ્છિકિરિયટ્ઠો; મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો હેતુટ્ઠો દસ્સનટ્ઠો આધિપતેય્યટ્ઠો ભાવનટ્ઠો. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પરિઞ્ઞટ્ઠે પઞ્ઞા દુક્ખે ઞાણં, પહાનટ્ઠે ¶ પઞ્ઞા સમુદયે ઞાણં, સચ્છિકિરિયટ્ઠે પઞ્ઞા નિરોધે ઞાણં, ભાવનટ્ઠે પઞ્ઞા મગ્ગે ઞાણં’’.

૧૦૯. કથં દુક્ખે ઞાણં, દુક્ખસમુદયે ઞાણં, દુક્ખનિરોધે ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં? મગ્ગસમઙ્ગિસ્સ ¶ ઞાણં દુક્ખે પેતં ઞાણં, દુક્ખસમુદયે પેતં ઞાણં, દુક્ખનિરોધે પેતં ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય પેતં ઞાણં.

તત્થ કતમં દુક્ખે ઞાણં? દુક્ખં આરબ્ભ યા ઉપ્પજ્જતિ પઞ્ઞા પજાનના વિચયો પવિચયો ¶ ધમ્મવિચયો સલ્લક્ખણા ઉપલક્ખણા પચ્ચુપલક્ખણા પણ્ડિચ્ચં કોસલ્લં નેપુઞ્ઞં વેભબ્યા ચિન્તા ઉપપરિક્ખા ભૂરિ મેધા પરિણાયિકા વિપસ્સના સમ્પજઞ્ઞં પતોદો પઞ્ઞા પઞ્ઞિન્દ્રિયં પઞ્ઞાબલં પઞ્ઞાસત્થં પઞ્ઞાપાસાદો પઞ્ઞાઆલોકો પઞ્ઞાઓભાસો પઞ્ઞાપજ્જોતો પઞ્ઞારતનં અમોહો ધમ્મવિચયો સમ્માદિટ્ઠિ – ઇદં વુચ્ચતિ દુક્ખે ઞાણં. દુક્ખસમુદયં આરબ્ભ…પે… દુક્ખનિરોધં આરબ્ભ…પે… દુક્ખનિરોધગામિનિં પટિપદં આરબ્ભ યા ઉપ્પજ્જતિ પઞ્ઞા પજાનના…પે… અમોહો ધમ્મવિચયો સમ્માદિટ્ઠિ – ઇદં વુચ્ચતિ દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘દુક્ખે ઞાણં, દુક્ખસમુદયે ઞાણં ¶ , દુક્ખનિરોધે ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં’’.

સચ્ચઞાણચતુક્કદ્વયનિદ્દેસો તેસટ્ઠિમો.

૬૪-૬૭. સુદ્ધિકપટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસો

૧૧૦. કથં ¶ અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં? અત્થેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, નિરુત્તીસુ ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, પટિભાનેસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. અત્થનાનત્તે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મનાનત્તે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિનાનત્તે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનનાનત્તે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં, અત્થવવત્થાને પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મવવત્થાને પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં નિરુત્તિવવત્થાને ¶ પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનવવત્થાને પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં.

અત્થસલ્લક્ખણે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મસલ્લક્ખણે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિસલ્લક્ખણે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનસલ્લક્ખણે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં. અત્થૂપલક્ખણે પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મૂપલક્ખણે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તૂપલક્ખણે પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનૂપલક્ખણે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં.

અત્થપ્પભેદે ¶ પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મપ્પભેદે પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિપ્પભેદે ¶ પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનપ્પભેદે પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં. અત્થપ્પભાવને પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મપ્પભાવને પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિપ્પભાવને પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનપ્પભાવને પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં.

અત્થજોતને પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મજોતને પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિજોતને પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનજોતને પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં. અત્થવિરોચને પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મવિરોચને પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિવિરોચને પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનવિરોચને પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં. અત્થપ્પકાસને પઞ્ઞા અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મપ્પકાસને પઞ્ઞા ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિપ્પકાસને પઞ્ઞા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનપ્પકાસને પઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં. તં ¶ ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં, ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં, નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં, પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં’’.

સુદ્ધિકપટિસમ્ભિદાઞાણનિદ્દેસો સત્તસટ્ઠિમો.

૬૮. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણનિદ્દેસો

૧૧૧. કતમં ¶ ¶ તથાગતસ્સ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્ત ઞાણં? ઇધ તથાગતો સત્તે પસ્સતિ અપ્પરજક્ખે મહારજક્ખે તિક્ખિન્દ્રિયે મુદિન્દ્રિયે સ્વાકારે દ્વાકારે સુવિઞ્ઞાપયે દુવિઞ્ઞાપયે અપ્પેકચ્ચે પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો અપ્પેકચ્ચે ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો.

અપ્પરજક્ખે મહારજક્ખેતિ સદ્ધો પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો મહારજક્ખો. આરદ્ધવીરિયો પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, કુસીતો પુગ્ગલો મહારજક્ખો. ઉપટ્ઠિતસ્સતિ પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, મુટ્ઠસ્સતિ પુગ્ગલો મહારજક્ખો. સમાહિતો પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અસમાહિતો પુગ્ગલો મહારજક્ખો. પઞ્ઞવા પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો મહારજક્ખો.

તિક્ખિન્દ્રિયે ¶ મુદિન્દ્રિયેતિ સદ્ધો પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો મુદિન્દ્રિયો. આરદ્ધવીરિયો પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો, કુસીતો પુગ્ગલો મુદિન્દ્રિયો. ઉપટ્ઠિતસ્સતિ પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો, મુટ્ઠસ્સતિ પુગ્ગલો મુદિન્દ્રિયો. સમાહિતો પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો, અસમાહિતો પુગ્ગલો મુદિન્દ્રિયો. પઞ્ઞવા પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો, દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો મુદિન્દ્રિયો.

સ્વાકારે દ્વાકારેતિ સદ્ધો પુગ્ગલો સ્વાકારો, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો દ્વાકારો. આરદ્ધવીરિયો પુગ્ગલો સ્વાકારો, કુસીતો પુગ્ગલો દ્વાકારો. ઉપટ્ઠિતસ્સતિ પુગ્ગલો સ્વાકારો, મુટ્ઠસ્સતિ ¶ પુગ્ગલો દ્વાકારો. સમાહિતો પુગ્ગલો સ્વાકારો, અસમાહિતો પુગ્ગલો દ્વાકારો. પઞ્ઞવા પુગ્ગલો સ્વાકારો, દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો દ્વાકારો.

સુવિઞ્ઞાપયે દુવિઞ્ઞાપયેતિ સદ્ધો પુગ્ગલો સુવિઞ્ઞાપયો, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો દુવિઞ્ઞાપયો. આરદ્ધવીરિયો પુગ્ગલો સુવિઞ્ઞાપયો, કુસીતો પુગ્ગલો દુવિઞ્ઞાપયો. ઉપટ્ઠિતસ્સતિ પુગ્ગલો સુવિઞ્ઞાપયો, મુટ્ઠસ્સતિ પુગ્ગલો દુવિઞ્ઞાપયો. સમાહિતો પુગ્ગલો સુવિઞ્ઞાપયો ¶ ¶ , અસમાહિતો પુગ્ગલો દુવિઞ્ઞાપયો. પઞ્ઞવા પુગ્ગલો સુવિઞ્ઞાપયો, દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો દુવિઞ્ઞાપયો.

અપ્પેકચ્ચે પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો, અપ્પેકચ્ચે ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનોતિ સદ્ધો પુગ્ગલો પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી. આરદ્ધવીરિયો પુગ્ગલો પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી, કુસીતો પુગ્ગલો ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી. ઉપટ્ઠિતસ્સતિ પુગ્ગલો પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી, મુટ્ઠસ્સતિ પુગ્ગલો ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી. સમાહિતો પુગ્ગલો પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી, અસમાહિતો પુગ્ગલો ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી. પઞ્ઞવા પુગ્ગલો પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી, દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી.

૧૧૨. લોકોતિ – ખન્ધલોકો, ધાતુલોકો, આયતનલોકો, વિપત્તિભવલોકો ¶ , વિપત્તિસમ્ભવલોકો, સમ્પત્તિભવલોકો, સમ્પત્તિસમ્ભવલોકો.

એકો લોકો – સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા. દ્વે લોકા – નામઞ્ચ, રૂપઞ્ચ. તયો લોકા – તિસ્સો વેદના. ચત્તારો લોકા – ચત્તારો આહારા. પઞ્ચ લોકા – પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. છ લોકા – છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ. સત્ત લોકા – સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો ¶ . અટ્ઠ લોકા – અટ્ઠ લોકધમ્મા. નવ લોકા – નવ સત્તાવાસા. દસ લોકા – દસાયતનાનિ. દ્વાદસલોકા – દ્વાદસાયતનાનિ. અટ્ઠારસ લોકા – અટ્ઠારસ ધાતુયો.

વજ્જન્તિ સબ્બે કિલેસા વજ્જા, સબ્બે દુચ્ચરિતા વજ્જા, સબ્બે અભિસઙ્ખારા વજ્જા, સબ્બે ભવગામિકમ્મા વજ્જા. ઇતિ ઇમસ્મિઞ્ચ લોકે ઇમસ્મિઞ્ચ વજ્જે તિબ્બા ભયસઞ્ઞા પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતિ, સેય્યથાપિ ઉક્ખિત્તાસિકે વધકે. ઇમેહિ પઞ્ઞાસાય આકારેહિ ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ જાનાતિ પસ્સતિ અઞ્ઞાતિ પટિવિજ્ઝતિ – ઇદં તથાગતસ્સ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તે ઞાણં.

ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણનિદ્દેસો અટ્ઠસટ્ઠિમો.

૧૧૩. કતમં ¶ તથાગતસ્સ સત્તાનં આસયાનુસયે ઞાણં? ઇધ તથાગતો સત્તાનં આસયં જાનાતિ, અનુસયં જાનાતિ, ચરિતં જાનાતિ ¶ , અધિમુત્તિં જાનાતિ, ભબ્બાભબ્બે સત્તે પજાનાતિ. કતમો [કતમો ચ (સ્યા. ક.)] સત્તાનં આસયો? ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ વા, ‘‘અસસ્સતો ¶ લોકો’’તિ વા, ‘‘અન્તવા લોકો’’તિ વા, ‘‘અનન્તવા લોકો’’તિ વા, ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ વા, ‘‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ વા, ‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા, ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા, ‘‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા, ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા. ઇતિ ભવદિટ્ઠિસન્નિસ્સિતા વા સત્તા હોન્તિ વિભવદિટ્ઠિસન્નિસ્સિતા વા.

એતે વા પન ઉભો અન્તે અનુપગમ્મ ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ અનુલોમિકા ખન્તિ પટિલદ્ધા હોતિ, યથાભૂતં વા ઞાણં. કામં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો કામગરુકો કામાસયો કામાધિમુત્તો’’તિ. કામં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો નેક્ખમ્મગરુકો નેક્ખમ્માસયો નેક્ખમ્માધિમુત્તો’’તિ. નેક્ખમ્મં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો (નેક્ખમ્મગરુકો નેક્ખમ્માસયો નેક્ખમ્માધિમુત્તો’’તિ. નેક્ખમ્મં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો કામગરુકો કામાસયો કામાધિમુત્તો’’તિ. બ્યાપાદં સેવન્તઞ્ઞેવ ¶ જાનાતિ) [( ) એત્થન્તરે પાઠા નત્થિ સ્યામપોત્થકે, એવમુપરિપિ] – ‘‘અયં પુગ્ગલો બ્યાપાદગરુકો બ્યાપાદાસયો બ્યાપાદાધિમુત્તો’’તિ. બ્યાપાદં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો (અબ્યાપાદગરુકો અબ્યાપાદાસયો અબ્યાપાદાધિમુત્તો’’તિ. અબ્યાપાદં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો અબ્યાપાદગરુકો અબ્યાપાદાસયો અબ્યાપાદાધિમુત્તો’’તિ. અબ્યાપાદં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો બ્યાપાદગરુકો બ્યાપાદાસયો બ્યાપાદાધિમુત્તો’’તિ. થિનમિદ્ધં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ) – ‘‘અયં પુગ્ગલો થિનમિદ્ધગરુકો થિનમિદ્ધાસયો થિનમિદ્ધાધિમુત્તો’’તિ. થિનમિદ્ધં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો આલોકસઞ્ઞાગરુકો આલોકસઞ્ઞાસયો આલોકસઞ્ઞાધિમુત્તો’’તિ. આલોકસઞ્ઞં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો (આલોકસઞ્ઞાગરુકો આલોકસઞ્ઞાસયો આલોકસઞ્ઞાધિમુત્તો’’તિ. આલોકસઞ્ઞં સેવન્તઞ્ઞેવ જાનાતિ – ‘‘અયં પુગ્ગલો થિનમિદ્ધગરુકો થિનમિદ્ધાસયો થિનમિદ્ધાધિમુત્તો’’તિ.) અયં સત્તાનં આસયો.

૧૧૪. કતમો ¶ ચ સત્તાનં અનુસયો? સત્તાનુસયા – કામરાગાનુસયો, પટિઘાનુસયો, માનાનુસયો, દિટ્ઠાનુસયો, વિચિકિચ્છાનુસયો, ભવરાગાનુસયો ¶ , અવિજ્જાનુસયો. યં લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થ સત્તાનં કામરાગાનુસયો અનુસેતિ. યં લોકે અપ્પિયરૂપં અસાતરૂપં ¶ , એત્થ સત્તાનં પટિઘાનુસયો અનુસેતિ. ઇતિ ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ અવિજ્જા અનુપતિતા, તદેકટ્ઠો માનો ચ દિટ્ઠિ ચ વિચિકિચ્છા ચ દટ્ઠબ્બા. અયં સત્તાનં અનુસયો.

કતમઞ્ચ સત્તાનં ચરિતં? પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો પરિત્તભૂમકો વા મહાભૂમકો વા. ઇદં સત્તાનં ચરિતં.

૧૧૫. કતમા ચ સત્તાનં અધિમુત્તિ? સન્તિ સત્તા હીનાધિમુત્તિકા, સન્તિ સત્તા પણીતાધિમુત્તિકા. હીનાધિમુત્તિકા સત્તા હીનાધિમુત્તિકે સત્તે સેવન્તિ ભજન્તિ પયિરુપાસન્તિ. પણીતાધિમુત્તિકા સત્તા પણીતાધિમુત્તિકે સત્તે સેવન્તિ ભજન્તિ પયિરુપાસન્તિ. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં હીનાધિમુત્તિકા સત્તા હીનાધિમુત્તિકે સત્તે સેવિંસુ ભજિંસુ પયિરુપાસિંસુ; પણીતાધિમુત્તિકા સત્તા પણીતાધિમુત્તિકે સત્તે સેવિંસુ ભજિંસુ પયિરુપાસિંસુ. અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં હીનાધિમુત્તિકા સત્તા હીનાધિમુત્તિકે સત્તે સેવિસ્સન્તિ ભજિસ્સન્તિ પયિરુપાસિસ્સન્તિ; પણીતાધિમુત્તિકા સત્તા પણીતાધિમુત્તિકે સત્તે સેવિસ્સન્તિ ભજિસ્સન્તિ પયિરુપાસિસ્સન્તિ. અયં સત્તાનં અધિમુત્તિ.

કતમે ¶ સત્તા અભબ્બા? યે તે સત્તા કમ્માવરણેન સમન્નાગતા, કિલેસાવરણેન સમન્નાગતા, વિપાકાવરણેન સમન્નાગતા ¶ , અસ્સદ્ધા અચ્છન્દિકા દુપ્પઞ્ઞા, અભબ્બા નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં – ઇમે તે સત્તા અભબ્બા.

કતમે સત્તા ભબ્બા? યે તે સત્તા ન કમ્માવરણેન સમન્નાગતા, ન કિલેસાવરણેન સમન્નાગતા, ન વિપાકાવરણેન સમન્નાગતા, સદ્ધા છન્દિકા પઞ્ઞવન્તો, ભબ્બા નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં – ઇમે તે સત્તા ભબ્બા. ઇદં તથાગતસ્સ સત્તાનં આસયાનુસયે ઞાણં.

આસયાનુસયઞાણનિદ્દેસો નવસટ્ઠિમો.

૧૧૬. કતમં ¶ ¶ તથાગતસ્સ યમકપાટિહીરે ઞાણં? ઇધ તથાગતો યમકપાટિહીરં કરોતિ અસાધારણં સાવકેહિ. ઉપરિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ; હેટ્ઠિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, ઉપરિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ; પુરત્થિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, પચ્છિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ; પચ્છિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, પુરત્થિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ; દક્ખિણઅક્ખિતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, વામઅક્ખિતો ઉદકધારા પવત્તતિ; વામઅક્ખિતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, દક્ખિણઅક્ખિતો ઉદકધારા પવત્તતિ; દક્ખિણકણ્ણસોતતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, વામકણ્ણસોતતો ઉદકધારા પવત્તતિ; વામકણ્ણસોતતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, દક્ખિણકણ્ણસોતતો ઉદકધારા પવત્તતિ; દક્ખિણનાસિકાસોતતો અગ્ગિક્ખન્ધો ¶ પવત્તતિ, વામનાસિકાસોતતો ઉદકધારા પવત્તતિ; વામનાસિકાસોતતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, દક્ખિણનાસિકાસોતતો ઉદકધારા પવત્તતિ; દક્ખિણઅંસકૂટતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, વામઅંસકૂટતો ઉદકધારા પવત્તતિ; વામઅંસકૂટતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, દક્ખિણઅંસકૂટતો ઉદકધારા પવત્તતિ; દક્ખિણહત્થતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, વામહત્થતો ઉદકધારા પવત્તતિ; વામહત્થતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, દક્ખિણહત્થતો ઉદકધારા પવત્તતિ; દક્ખિણપસ્સતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, વામપસ્સતો ઉદકધારા પવત્તતિ; વામપસ્સતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, દક્ખિણપસ્સતો ઉદકધારા પવત્તતિ; દક્ખિણપાદતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ ¶ , વામપાદતો ઉદકધારા પવત્તતિ; વામપાદતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, દક્ખિણપાદતો ઉદકધારા પવત્તતિ; અઙ્ગુલઙ્ગુલેહિ અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, અઙ્ગુલન્તરિકાહિ ઉદકધારા પવત્તતિ; અઙ્ગુલન્તરિકાહિ અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, અઙ્ગુલઙ્ગુલેહિ ઉદકધારા પવત્તતિ; એકેકલોમતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, એકેકલોમતો ઉદકધારા પવત્તતિ; લોમકૂપતો લોમકૂપતો ¶ અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, લોમકૂપતો લોમકૂપતો ઉદકધારા પવત્તતિ.

છન્નં ¶ વણ્ણાનં – નીલાનં, પીતકાનં, લોહિતકાનં, ઓદાતાનં, મઞ્જિટ્ઠાનં [મઞ્જેટ્ઠાનં (સ્યા. ક.)], પભસ્સરાનં ભગવા ચઙ્કમતિ, નિમ્મિતો તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતિ. ભગવા તિટ્ઠતિ, નિમ્મિતો ચઙ્કમતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતિ. ભગવા ¶ નિસીદતિ, નિમ્મિતો ચઙ્કમતિ વા તિટ્ઠતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતિ. ભગવા સેય્યં કપ્પેતિ, નિમ્મિતો ચઙ્કમતિ વા તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા. નિમ્મિતો ચઙ્કમતિ, ભગવા તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતિ. નિમ્મિતો તિટ્ઠતિ, ભગવા ચઙ્કમતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતિ. નિમ્મિતો નિસીદતિ, ભગવા ચઙ્કમતિ વા તિટ્ઠતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતિ. નિમ્મિતો સેય્યં કપ્પેતિ, ભગવા ચઙ્કમતિ વા તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા. ઇદં તથાગતસ્સ યમકપાટિહીરે ઞાણં.

યમકપાટિહીરઞાણનિદ્દેસો સત્તતિમો.

૧૧૭. કતમં તથાગતસ્સ મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણં? બહુકેહિ આકારેહિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. આદિત્તો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. ઉય્યુત્તો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. પયાતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ¶ ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. કુમ્મગ્ગપ્પટિપન્નો [કુમ્મગ્ગં પટિપન્નો (સ્યા.)] લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. ઉપનીયતિ લોકો અદ્ધુવોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. અતાણો [અત્તાણો (સ્યા.)] લોકો અનભિસ્સરોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. અસ્સકો લોકો ¶ , સબ્બં પહાય ગમનીયન્તિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. ઊનો લોકો અતીતો તણ્હાદાસોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. અતાયનો ¶ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અલેણો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં ¶ …પે… અસરણો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અસરણીભૂતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે….

ઉદ્ધતો લોકો અવૂપસન્તોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… સસલ્લો લોકસન્નિવાસો, વિદ્ધો પુથુસલ્લેહિ; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ સલ્લાનં ઉદ્ધતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અવિજ્જન્ધકારાવરણો લોકસન્નિવાસો અણ્ડભૂતો કિલેસપઞ્જરપક્ખિત્તો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ આલોકં દસ્સેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અવિજ્જાગતો લોકસન્નિવાસો અણ્ડભૂતો પરિયોનદ્ધો તન્તાકુલકજાતો [તન્તાકુલજાતો (સ્યા.)] કુલાગણ્ડિકજાતો [ગુળાગુણ્ઠિકજાતો (સ્યા.), ગુલાગુણ્ડિકજાતો (ક. સી. અટ્ઠ.) દી. નિ. ૨.૯૫ પસ્સિતબ્બા] મુઞ્જપબ્બજભૂતો અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતીતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અવિજ્જાવિસદોસસંલિત્તો લોકસન્નિવાસો કિલેસકલલીભૂતોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… રાગદોસમોહજટાજટિતો લોકસન્નિવાસો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ જટં વિજટેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે….

તણ્હાસઙ્ઘાટપટિમુક્કો ¶ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… તણ્હાજાલેન ઓત્થટો [ઓત્થતો (ક.)] લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… તણ્હાસોતેન વુય્હતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… તણ્હાસઞ્ઞોજનેન સઞ્ઞુત્તો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… તણ્હાનુસયેન અનુસટો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… તણ્હાસન્તાપેન સન્તપ્પતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… તણ્હાપરિળાહેન પરિડય્હતિ ¶ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે….

દિટ્ઠિસઙ્ઘાટપટિમુક્કો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દિટ્ઠિજાલેન ઓત્થટો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દિટ્ઠિસોતેન વુય્હતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દિટ્ઠિસઞ્ઞોજનેન સઞ્ઞુત્તો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દિટ્ઠાનુસયેન અનુસટો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દિટ્ઠિસન્તાપેન સન્તપ્પતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દિટ્ઠિપરિળાહેન પરિડય્હતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે….

જાતિયા ¶ અનુગતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… જરાય અનુસટો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… બ્યાધિના અભિભૂતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં ¶ …પે… મરણેન અબ્ભાહતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દુક્ખે પતિટ્ઠિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે….

તણ્હાય ઉડ્ડિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… જરાપાકારપરિક્ખિત્તો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મચ્ચુપાસેન પરિક્ખિત્તો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મહાબન્ધનબન્ધો લોકસન્નિવાસો – રાગબન્ધનેન દોસબન્ધનેન ¶ મોહબન્ધનેન માનબન્ધનેન દિટ્ઠિબન્ધનેન કિલેસબન્ધનેન દુચ્ચરિતબન્ધનેન; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ બન્ધનં મોચેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મહાસમ્બાધપ્પટિપન્નો લોકસન્નિવાસો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ ઓકાસં દસ્સેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં… મહાપલિબોધેન પલિબુદ્ધો લોકસન્નિવાસો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ પલિબોધં છેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મહાપપાતે પતિતો લોકસન્નિવાસો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ પપાતા ઉદ્ધતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મહાકન્તારપ્પટિપન્નો લોકસન્નિવાસો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ કન્તારં તારેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મહાસંસારપ્પટિપન્નો લોકસન્નિવાસો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ સંસારા મોચેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મહાવિદુગ્ગે સમ્પરિવત્તતિ લોકસન્નિવાસો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ વિદુગ્ગા ઉદ્ધતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મહાપલિપે [મહાપલ્લેપે (સ્યા.)] પલિપન્નો લોકસન્નિવાસો ¶ ; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ પલિપા ઉદ્ધતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે….

અબ્ભાહતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… આદિત્તો લોકસન્નિવાસો – રાગગ્ગિના દોસગ્ગિના મોહગ્ગિના જાતિયા જરાય મરણેન સોકેહિ પરિદેવેહિ દુક્ખેહિ દોમનસ્સેહિ ઉપાયાસેહિ; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ નિબ્બાપેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… ઉન્નીતકો લોકસન્નિવાસો હઞ્ઞતિ નિચ્ચમતાણો પત્તદણ્ડો તક્કરોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… વજ્જબન્ધનબદ્ધો લોકસન્નિવાસો આઘાતનપચ્ચુપટ્ઠિતો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ બન્ધનં મોચેતા, અઞ્ઞત્ર ¶ મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અનાથો ¶ લોકસન્નિવાસો પરમકારુઞ્ઞપ્પત્તો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ તાયેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દુક્ખાભિતુન્નો [દુક્ખાભિતુણ્ણો (ક.)] લોકસન્નિવાસો ચિરરત્તં પીળિતોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… ગધિતો લોકસન્નિવાસો નિચ્ચં પિપાસિતોતિ – પસ્સન્તાનં…પે….

અન્ધો લોકસન્નિવાસો અચક્ખુકોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… હતનેત્તો લોકસન્નિવાસો અપરિણાયકોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… વિપથપક્ખન્દો [વિપથં પક્ખન્તો (સ્યા.)] લોકસન્નિવાસો અઞ્જસાપરદ્ધો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો ¶ કોચિ અરિયપથં આનેતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે… મહોઘપક્ખન્દો લોકસન્નિવાસો; તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ ઓઘા ઉદ્ધતા, અઞ્ઞત્ર મયાતિ – પસ્સન્તાનં…પે….

૧૧૮. દ્વીહિ દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… તીહિ દુચ્ચરિતેહિ વિપ્પટિપન્નો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… ચતૂહિ યોગેહિ યુત્તો લોકસન્નિવાસો ચતુયોગયોજિતોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… ચતૂહિ ગન્થેહિ [ગણ્ઠેહિ (સ્યા.)] ગન્થિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ ઉપાદિયતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… પઞ્ચગતિસમારુળ્હો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… પઞ્ચહિ કામગુણેહિ રજ્જતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… પઞ્ચહિ નીવરણેહિ ઓત્થટો ¶ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… છહિ વિવાદમૂલેહિ વિવદતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… છહિ તણ્હાકાયેહિ રજ્જતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… છહિ દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં ¶ …પે… સત્તહિ અનુસયેહિ અનુસટો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… સત્તહિ સઞ્ઞોજનેહિ સઞ્ઞુત્તો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… સત્તહિ માનેહિ ઉન્નતો [ઉણ્ણતો (સ્યા. ક.)] લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ સમ્પરિવત્તતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અટ્ઠહિ મિચ્છત્તેહિ નિય્યાતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અટ્ઠહિ પુરિસદોસેહિ દુસ્સતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… નવહિ આઘાતવત્થૂહિ આઘાતિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં ¶ …પે… નવવિધમાનેહિ ઉન્નતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… નવહિ તણ્હામૂલકેહિ ધમ્મેહિ રજ્જતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દસહિ કિલેસવત્થૂહિ કિલિસ્સતિ લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દસહિ આઘાતવત્થૂહિ આઘાતિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દસહિ અકુસલકમ્મપથેહિ સમન્નાગતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દસહિ સઞ્ઞોજનેહિ સઞ્ઞુત્તો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દસહિ મિચ્છત્તેહિ નિય્યાતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દસવત્થુકાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… દસવત્થુકાય અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં…પે… અટ્ઠસતતણ્હાપપઞ્ચસતેહિ પપઞ્ચિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં ¶ સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો લોકસન્નિવાસોતિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ.

અહઞ્ચમ્હિ ¶ તિણ્ણો, લોકો ચ અતિણ્ણો અહં ચમ્હિ મુત્તો, લોકો ચ અમુત્તો; અહઞ્ચમ્હિ દન્તો, લોકો ચ અદન્તો; અહં ચમ્હિ સન્તો, લોકો ¶ ચ અસન્તો; અહં ચમ્હિ અસ્સત્થો, લોકો ચ અનસ્સત્થો; અહં ચમ્હિ પરિનિબ્બુતો, લોકો ચ અપરિનિબ્બુતો; પહોમિ ખ્વાહં તિણ્ણો તારેતું, મુત્તો મોચેતું, દન્તો દમેતું, સન્તો સમેતું, અસ્સત્થો અસ્સાસેતું, પરિનિબ્બુતો પરે ચ પરિનિબ્બાપેતુન્તિ – પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. ઇદં તથાગતસ્સ મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણં.

મહાકરુણાઞાણનિદ્દેસો એકસત્તતિમો.

૧૧૯. કતમં તથાગતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં? સબ્બં સઙ્ખતમસઙ્ખતં અનવસેસં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં [અનાવરણં ઞાણં (સ્યા.) એવમુપરિપિ].

૧૨૦. અતીતં ¶ સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. અનાગતં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. પચ્ચુપ્પન્નં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

ચક્ખુ ચેવ રૂપા ચ, એવં તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. સોતઞ્ચેવ સદ્દા ચ…પે… ઘાનઞ્ચેવ ગન્ધા ચ… જિવ્હા ચેવ રસા ચ… કાયો ચેવ ફોટ્ઠબ્બા ચ… મનો ચેવ ¶ ધમ્મા ચ, એવં તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા અનિચ્ચટ્ઠં દુક્ખટ્ઠં અનત્તટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા રૂપસ્સ અનિચ્ચટ્ઠં દુક્ખટ્ઠં ¶ અનત્તટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા વેદનાય…પે… યાવતા સઞ્ઞાય…પે… યાવતા સઙ્ખારાનં…પે… યાવતા વિઞ્ઞાણસ્સ ¶ …પે… યાવતા ચક્ખુસ્સ…પે… જરામરણસ્સ અનિચ્ચટ્ઠં દુક્ખટ્ઠં અનત્તટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા અભિઞ્ઞાય અભિઞ્ઞટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા પરિઞ્ઞાય પરિઞ્ઞટ્ઠં…પે… યાવતા પહાનસ્સ [પહાનાય (સ્યા.)] પહાનટ્ઠં…પે… યાવતા ભાવનાય ભાવનટ્ઠં…પે… યાવતા સચ્છિકિરિયાય સચ્છિકિરિયટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા ખન્ધાનં ખન્ધટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા ધાતૂનં ધાતુટ્ઠં…પે… યાવતા આયતનાનં આયતનટ્ઠં…પે… યાવતા સઙ્ખતાનં સઙ્ખતટ્ઠં…પે… યાવતા અસઙ્ખતસ્સ અસઙ્ખતટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા ¶ કુસલે ધમ્મે, સબ્બં [સબ્બે (અટ્ઠકથા)] જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા અકુસલે ધમ્મે…પે… યાવતા અબ્યાકતે ધમ્મે… યાવતા કામાવચરે ધમ્મે… યાવતા રૂપાવચરે ¶ ધમ્મે… યાવતા અરૂપાવચરે ધમ્મે… યાવતા અપરિયાપન્ને ધમ્મે, સબ્બં [સબ્બે (અટ્ઠકથા)] જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા સમુદયસ્સ સમુદયટ્ઠં…પે… યાવતા નિરોધસ્સ નિરોધટ્ઠં…પે… યાવતા મગ્ગસ્સ મગ્ગટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા અત્થપટિસમ્ભિદાય અત્થપટિસમ્ભિદટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા ધમ્મપટિસમ્ભિદાય ધમ્મપટિસમ્ભિદટ્ઠં…પે… યાવતા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદાય નિરુત્તિપટિસમ્ભિદટ્ઠં…પે… યાવતા પટિભાનપટિસમ્ભિદાય ¶ પટિભાનપટિસમ્ભિદટ્ઠં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા ¶ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા સત્તાનં આસયાનુસયે ઞાણં…પે… યાવતા યમકપાટિહીરે ઞાણં…પે… યાવતા મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણં, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા ¶ સદેવકસ્સ લોકસ્સ સમારકસ્સ સબ્રહ્મકસ્સ સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તં સબ્બં જાનાતીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

ન તસ્સ અદ્દિટ્ઠમિધત્થિ કિઞ્ચિ, અથો અવિઞ્ઞાતમજાનિતબ્બં.

સબ્બં અભિઞ્ઞાસિ યદત્થિ નેય્યં, તથાગતો તેન સમન્તચક્ખૂતિ [મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫].

સમન્તચક્ખૂતિ કેનટ્ઠેન સમન્તચક્ખુ? ચુદ્દસ બુદ્ધઞાણાનિ. દુક્ખે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, દુક્ખસમુદયે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, દુક્ખનિરોધે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા ¶ પટિપદાય ઞાણં બુદ્ધઞાણં, અત્થપટિસમ્ભિદે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, ધમ્મપટિસમ્ભિદે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, નિરુત્તિપટિસમ્ભિદે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, પટિભાનપટિસમ્ભિદે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, સત્તાનં આસયાનુસયે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, યમકપાટિહીરે ઞાણં બુદ્ધઞાણં, મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણં બુદ્ધઞાણં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં બુદ્ધઞાણં, અનાવરણઞાણં બુદ્ધઞાણં – ઇમાનિ ચુદ્દસ બુદ્ધઞાણાનિ. ઇમેસં ચુદ્દસન્નં બુદ્ધઞાણાનં અટ્ઠ ઞાણાનિ સાવકસાધારણાનિ; છ ઞાણાનિ અસાધારણાનિ સાવકેહિ.

યાવતા ¶ ¶ દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠો, સબ્બો ઞાતો; અઞ્ઞાતો દુક્ખટ્ઠો નત્થીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠો, સબ્બો ઞાતો, સબ્બો દિટ્ઠો, સબ્બો વિદિતો, સબ્બો સચ્છિકતો, સબ્બો ફસ્સિતો પઞ્ઞાય; અફસ્સિતો પઞ્ઞાય દુક્ખટ્ઠો નત્થીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં. યાવતા સમુદયસ્સ સમુદયટ્ઠો…પે… યાવતા નિરોધસ્સ નિરોધટ્ઠો… યાવતા મગ્ગસ્સ મગ્ગટ્ઠો…પે… યાવતા અત્થપટિસમ્ભિદાય અત્થપટિસમ્ભિદટ્ઠો… યાવતા ધમ્મપટિસમ્ભિદાય ધમ્મપટિસમ્ભિદટ્ઠો… યાવતા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદાય નિરુત્તિપટિસમ્ભિદટ્ઠો… યાવતા પટિભાનપટિસમ્ભિદાય પટિભાનપટિસમ્ભિદટ્ઠો, સબ્બો ઞાતો, સબ્બો દિટ્ઠો, સબ્બો વિદિતો ¶ , સબ્બો સચ્છિકતો, સબ્બો ફસ્સિતો પઞ્ઞાય; અફસ્સિતો પઞ્ઞાય પટિભાનપટિસમ્ભિદટ્ઠો નત્થીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં…પે… યાવતા સત્તાનં આસયાનુસયે ઞાણં… યાવતા યમકપાટિહીરે ઞાણં… યાવતા મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણં; સબ્બ ઞાતં, સબ્બં દિટ્ઠં, સબ્બં વિદિતં, સબ્બં સચ્છિકતં, સબ્બં ફસ્સિતં પઞ્ઞાય; અફસ્સિતં પઞ્ઞાય મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણં નત્થીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

યાવતા સદેવકસ્સ લોકસ્સ સમારકસ્સ સબ્રહ્મકસ્સ સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય ¶ દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, સબ્બં ઞાતં, સબ્બં દિટ્ઠં, સબ્બં વિદિતં, સબ્બં સચ્છિકતં, સબ્બં ફસ્સિતં પઞ્ઞાય; અફસ્સિતં પઞ્ઞાય નત્થીતિ – સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ – અનાવરણઞાણં.

ન ¶ તસ્સ અદ્દિટ્ઠમિધત્થિ કિઞ્ચિ, અથો અવિઞ્ઞાતમજાનિતબ્બં;

સબ્બં અભિઞ્ઞાસિ યદત્થિ નેય્યં, તથાગતો તેન સમન્તચક્ખૂતિ.

સબ્બઞ્ઞુતઞાણનિદ્દેસો તેસત્તતિમો.

૧૨૨. કા ¶ ¶ દિટ્ઠિ, કતિ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ, કતિ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનિ, કતિ દિટ્ઠિયો, કતિ દિટ્ઠાભિનિવેસા, કતમો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ?

[૧] કા દિટ્ઠીતિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. [૨] કતિ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનીતિ અટ્ઠ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ. [૩] કતિ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનીતિ અટ્ઠારસ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનિ. [૪] કતિ દિટ્ઠિયોતિ સોળસ દિટ્ઠિયો. [૫] કતિ દિટ્ઠાભિનિવેસાતિ તીણિ સતં દિટ્ઠાભિનિવેસા. [૬] કતમો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ સોતાપત્તિમગ્ગો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતો ¶ .

૧૨૩. કથં અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ? [કતિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિ (સ્યા.)] રૂપં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. વેદનં એતં મમ…પે… સઞ્ઞં એતં મમ… સઙ્ખારે એતં મમ… વિઞ્ઞાણં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. ચક્ખું એતં મમ…પે… સોતં એતં મમ… ઘાનં એતં મમ… જિવ્હં એતં મમ… કાયં એતં મમ… મનં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. રૂપે [રૂપં (સ્યા.) તથા પઞ્ચસુ આરમ્મણેસુ એકવચનેન] એતં મમ…પે… સદ્દે એતં મમ… ગન્ધે એતં મમ… રસે એતં મમ… ફોટ્ઠબ્બે એતં મમ… ધમ્મે એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ¶ એતં મમ…પે… સોતવિઞ્ઞાણં એતં મમ… ઘાનવિઞ્ઞાણં એતં મમ… જિવ્હાવિઞ્ઞાણં એતં મમ… કાયવિઞ્ઞાણં એતં મમ… મનોવિઞ્ઞાણં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સં એતં મમ…પે… સોતસમ્ફસ્સં એતં મમ… ઘાનસમ્ફસ્સં એતં મમ… જિવ્હાસમ્ફસ્સં એતં મમ… કાયસમ્ફસ્સં ¶ એતં મમ… મનોસમ્ફસ્સં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજં વેદનં…પે… સોતસમ્ફસ્સજં વેદનં… ઘાનસમ્ફસ્સજં ¶ વેદનં… જિવ્હાસમ્ફસ્સજં વેદનં… કાયસમ્ફસ્સજં વેદનં… મનોસમ્ફસ્સજં ¶ વેદનં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ.

રૂપસઞ્ઞં એતં મમ…પે… સદ્દસઞ્ઞં એતં મમ… ગન્ધસઞ્ઞં એતં મમ… રસસઞ્ઞં એતં મમ… ફોટ્ઠબ્બસઞ્ઞં એતં મમ… ધમ્મસઞ્ઞં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. રૂપસઞ્ચેતનં એતં મમ…પે… સદ્દસઞ્ચેતનં એતં મમ… ગન્ધસઞ્ચેતનં એતં મમ… રસસઞ્ચેતનં એતં મમ… ફોટ્ઠબ્બસઞ્ચેતનં એતં મમ… ધમ્મસઞ્ચેતનં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. રૂપતણ્હં એતં મમ…પે… સદ્દતણ્હં એતં મમ… ગન્ધતણ્હં એતં મમ… રસતણ્હં એતં મમ… ફોટ્ઠબ્બતણ્હં એતં મમ… ધમ્મતણ્હં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. રૂપવિતક્કં એતં મમ…પે… સદ્દવિતક્કં એતં મમ… ગન્ધવિતક્કં એતં મમ… રસવિતક્કં એતં મમ… ફોટ્ઠબ્બવિતક્કં એતં મમ… ધમ્મવિતક્કં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. રૂપવિચારં એતં મમ…પે… સદ્દવિચારં એતં મમ… ગન્ધવિચારં એતં મમ… રસવિચારં એતં મમ… ફોટ્ઠબ્બવિચારં એતં મમ… ધમ્મવિચારં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ.

પથવીધાતું એતં મમ…પે… આપોધાતું એતં મમ… તેજોધાતું એતં મમ… વાયોધાતું એતં મમ… આકાસધાતું એતં મમ… વિઞ્ઞાણધાતું એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. પથવીકસિણં એતં મમ…પે… આપોકસિણં… તેજોકસિણં… વાયોકસિણં ¶ … નીલકસિણં… પીતકસિણં… લોહિતકસિણં… ઓદાતકસિણં… આકાસકસિણં… વિઞ્ઞાણકસિણં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ.

કેસં એતં મમ…પે… ¶ લોમં એતં મમ… નખં એતં મમ… દન્તં એતં મમ… તચં એતં મમ… મંસં એતં મમ… ન્હારું એતં મમ… અટ્ઠિં એતં મમ… અટ્ઠિમિઞ્જં એતં મમ… વક્કં એતં મમ… હદયં એતં મમ… યકનં એતં મમ… કિલોમકં એતં મમ… પિહકં એતં મમ… પપ્ફાસં એતં મમ… અન્તં એતં મમ… અન્તગુણં એતં મમ… ઉદરિયં એતં મમ… કરીસં એતં મમ… પિત્તં એતં મમ… સેમ્હં એતં મમ… પુબ્બં એતં મમ ¶ … લોહિતં એતં મમ… સેદં એતં મમ… મેદં એતં મમ… અસ્સું એતં મમ… વસં એતં મમ ¶ … ખેળં એતં મમ… સિઙ્ઘાણિકં એતં મમ… લસિકં એતં મમ… મુત્તં એતં મમ… મત્થલુઙ્ગં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ.

ચક્ખાયતનં એતં મમ…પે… રૂપાયતનં એતં મમ… સોતાયતનં એતં મમ… સદ્દાયતનં એતં મમ… ઘાનાયતનં એતં મમ… ગન્ધાયતનં એતં મમ… જિવ્હાયતનં એતં મમ… રસાયતનં એતં મમ… કાયાયતનં એતં મમ… ફોટ્ઠબ્બાયતનં એતં મમ… મનાયતનં એતં મમ… ધમ્માયતનં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ.

ચક્ખુધાતું એતં મમ…પે… રૂપધાતું એતં મમ… ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતું એતં મમ… સોતધાતું એતં મમ… સદ્દધાતું એતં મમ… સોતવિઞ્ઞાણધાતું એતં મમ… ઘાનધાતું એતં મમ… ગન્ધધાતું એતં મમ… ઘાનવિઞ્ઞાણધાતું એતં મમ… જિવ્હાધાતું એતં મમ… રસધાતું એતં મમ… જિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતું એતં મમ… કાયધાતું એતં મમ… ફોટ્ઠબ્બધાતું એતં મમ… કાયવિઞ્ઞાણધાતું એતં મમ… મનોધાતું એતં મમ… ધમ્મધાતું એતં મમ… મનોવિઞ્ઞાણધાતું એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો ¶ દિટ્ઠિ.

ચક્ખુન્દ્રિયં એતં મમ…પે… સોતિન્દ્રિયં એતં મમ… ઘાનિન્દ્રિયં એતં મમ… જિવ્હિન્દ્રિયં એતં મમ… કાયિન્દ્રિયં એતં મમ… મનિન્દ્રિયં એતં મમ… જીવિતિન્દ્રિયં એતં મમ… ઇત્થિન્દ્રિયં એતં મમ… પુરિસિન્દ્રિયં એતં મમ… સુખિન્દ્રિયં એતં મમ… દુક્ખિન્દ્રિયં એતં મમ… સોમનસ્સિન્દ્રિયં એતં મમ… દોમનસ્સિન્દ્રિયં એતં મમ… ઉપેક્ખિન્દ્રિયં એતં મમ… સદ્ધિન્દ્રિયં એતં મમ… વીરિયિન્દ્રિયં એતં મમ… સતિન્દ્રિયં એતં મમ… સમાધિન્દ્રિયં એતં મમ… પઞ્ઞિન્દ્રિયં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ.

કામધાતું એતં મમ…પે… રૂપધાતું એતં મમ… અરૂપધાતું એતં મમ… કામભવં એતં મમ… રૂપભવં એતં મમ… અરૂપભવં એતં મમ… સઞ્ઞાભવં એતં મમ… અસઞ્ઞાભવં ¶ એતં મમ… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવં એતં મમ… એકવોકારભવં એતં મમ… ચતુવોકારભવં એતં મમ… પઞ્ચવોકારભવં એતં મમ… પઠમજ્ઝાનં એતં મમ… દુતિયજ્ઝાનં એતં મમ… તતિયજ્ઝાનં એતં મમ… ચતુત્થજ્ઝાનં એતં મમ… મેત્તં ચેતોવિમુત્તિં એતં મમ… કરુણં ચેતોવિમુત્તિં એતં મમ… મુદિતં ચેતોવિમુત્તિં એતં મમ… ઉપેક્ખં ¶ ચેતોવિમુત્તિં એતં મમ… આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિં એતં મમ… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિં ¶ એતં મમ… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં એતં મમ… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ.

અવિજ્જં એતં મમ…પે… સઙ્ખારે એતં મમ… વિઞ્ઞાણં એતં મમ… નામરૂપં એતં મમ… સળાયતનં એતં મમ… ફસ્સં એતં મમ… વેદનં એતં મમ… તણ્હં એતં મમ… ઉપાદાનં એતં મમ… ભવં એતં મમ ¶ … જાતિં એતં મમ… જરામરણં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. એવં અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ.

૧૨૪. કતમાનિ અટ્ઠ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ? ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, અવિજ્જાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, ફસ્સોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, સઞ્ઞાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, વિતક્કોપિ [વિતક્કાપિ (સ્યા.)] દિટ્ઠિટ્ઠાનં, અયોનિસો મનસિકારોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, પાપમિત્તોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, પરતોઘોસોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં.

ખન્ધા હેતુ ખન્ધા પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન – એવં ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. અવિજ્જા હેતુ અવિજ્જા પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન – એવં અવિજ્જાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. ફસ્સો હેતુ ફસ્સો પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન – એવં ફસ્સોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. સઞ્ઞા હેતુ સઞ્ઞા પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન – એવં સઞ્ઞાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. વિતક્કો હેતુ વિતક્કો પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય, સમુટ્ઠાનટ્ઠેન – એવં વિતક્કોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. અયોનિસો મનસિકારો હેતુ અયોનિસો મનસિકારો પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન – એવં અયોનિસો મનસિકારોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. પાપમિત્તો હેતુ પાપમિત્તો પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય, સમુટ્ઠાનટ્ઠેન – એવં પાપમિત્તોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. પરતોઘોસો હેતુ પરતોઘોસો પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન – એવં પરતોઘોસોપિ ¶ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. ઇમાનિ અટ્ઠ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ.

૧૨૫. કતમાનિ અટ્ઠારસ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનિ? યા દિટ્ઠિ દિટ્ઠિગતં, દિટ્ઠિગહનં, દિટ્ઠિકન્તારં, દિટ્ઠિવિસૂકં, દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતં, દિટ્ઠિસઞ્ઞોજનં, દિટ્ઠિસલ્લં, દિટ્ઠિસમ્બાધો, દિટ્ઠિપલિબોધો, દિટ્ઠિબન્ધનં, દિટ્ઠિપપાતો, દિટ્ઠાનુસયો, દિટ્ઠિસન્તાપો, દિટ્ઠિપરિળાહો ¶ , દિટ્ઠિગન્થો, દિટ્ઠુપાદાનં, દિટ્ઠાભિનિવેસો, દિટ્ઠિપરામાસો – ઇમાનિ અટ્ઠારસ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનિ.

૧૨૬. કતમા ¶ ¶ સોળસ દિટ્ઠિયો? અસ્સાદદિટ્ઠિ, અત્તાનુદિટ્ઠિ, મિચ્છાદિટ્ઠિ, સક્કાયદિટ્ઠિ, સક્કાયવત્થુકા સસ્સતદિટ્ઠિ, સક્કાયવત્થુકા ઉચ્છેદદિટ્ઠિ, અન્તગ્ગાહિકાદિટ્ઠિ, પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ, અપરન્તાનુદિટ્ઠિ, સઞ્ઞોજનિકા દિટ્ઠિ, અહન્તિ માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ, મમન્તિ માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ, અત્તવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ, લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ, ભવદિટ્ઠિ, વિભવદિટ્ઠિ – ઇમા સોળસ દિટ્ઠિયો.

૧૨૭. કતમે તીણિ સતં દિટ્ઠાભિનિવેસા? અસ્સાદદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? અત્તાનુદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? મિચ્છાદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? સક્કાયદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? સક્કાયવત્થુકાય સસ્સતદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? સક્કાયવત્થુકાય ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? અપરન્તાનુદિટ્ઠિયા ¶ કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? સઞ્ઞોજનિકાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? અહન્તિ માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? મમન્તિ માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? અત્તવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? લોકવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ભવદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? વિભવદિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ?

અસ્સાદદિટ્ઠિયા પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. અત્તાનુદિટ્ઠિયા વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. મિચ્છાદિટ્ઠિયા દસહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. સક્કાયદિટ્ઠિયા વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. સક્કાયવત્થુકાય સસ્સતદિટ્ઠિયા પન્નરસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. સક્કાયવત્થુકાય ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ઞાસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ ¶ . પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિયા અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. અપરન્તાનુદિટ્ઠિયા ચતુચત્તાલીસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. સઞ્ઞોજનિકાય દિટ્ઠિયા અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. અહન્તિ માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. મમન્તિ માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. અત્તવાદપટિસંયુત્તાય ¶ દિટ્ઠિયા વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. લોકવાદપટિસંયુત્તાય ¶ ¶ દિટ્ઠિયા અટ્ઠહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. ભવદિટ્ઠિયા એકેન આકારેન [એકૂનવીસતિયા આકારેન (સ્યા.)] અભિનિવેસો હોતિ. વિભવદિટ્ઠિયા એકેન આકારેન અભિનિવેસો હોતિ.

૧૨૮. અસ્સાદદિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? યં રૂપં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં રૂપસ્સ અસ્સાદોતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન અસ્સાદો, અસ્સાદો ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞો અસ્સાદો. યા ચ દિટ્ઠિ યો ચ અસ્સાદો – અયં વુચ્ચતિ અસ્સાદદિટ્ઠિ.

અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ. તાય દિટ્ઠિવિપત્તિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો દિટ્ઠિવિપન્નો. દિટ્ઠિવિપન્નો પુગ્ગલો ન સેવિતબ્બો ન ભજિતબ્બો ન પયિરુપાસિતબ્બો. તં કિસ્સ હેતુ? દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકા. યો દિટ્ઠિયા રાગો [યા દિટ્ઠિ યો રાગો (સ્યા.)], સો ન દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન રાગો. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞો રાગો. યા ચ દિટ્ઠિ યો ચ રાગો – અયં વુચ્ચતિ દિટ્ઠિરાગો. તાય ચ દિટ્ઠિયા તેન ચ રાગેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો દિટ્ઠિરાગરત્તો. દિટ્ઠિરાગરત્તે પુગ્ગલે દિન્નં દાનં ન મહપ્ફલં હોતિ ન મહાનિસંસં. તં કિસ્સ હેતુ? દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકા અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ.

મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ દ્વેવ ગતિયો – નિરયો વા તિરચ્છાનયોનિ વા. મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ યઞ્ચેવ ¶ કાયકમ્મં યથાદિટ્ઠિ સમત્તં સમાદિન્નં, યઞ્ચ વચીકમ્મં…પે… યઞ્ચ મનોકમ્મં યથાદિટ્ઠિ સમત્તં સમાદિન્નં, યા ચ ચેતના યા ચ પત્થના યો ચ પણિધિ યે ચ સઙ્ખારા, સબ્બે ¶ તે ધમ્મા અનિટ્ઠાય અકન્તાય અમનાપાય અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકા. સેય્યથાપિ નિમ્બબીજં વા કોસાતકીબીજં વા તિત્તકાલાબુબીજં વા અલ્લાય પથવિયા નિક્ખિત્તં યં ચેવ પથવિરસં ઉપાદિયતિ, યઞ્ચ આપોરસં ¶ ઉપાદિયતિ, સબ્બં તં તિત્તકત્તાય કટુકત્તાય અસાતત્તાય [અસારતાય (સ્યા.)] સંવત્તતિ. તં કિસ્સ હેતુ? બીજં હિસ્સ પાપિકં. એવમેવં મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ યઞ્ચેવ કાયકમ્મં યથાદિટ્ઠિ સમત્તં સમાદિન્નં, યઞ્ચ વચીકમ્મં…પે… યઞ્ચ મનોકમ્મં યથાદિટ્ઠિ સમત્તં સમાદિન્નં, યા ચ ચેતના યા ચ પત્થના યો ચ પણિધિ યે ચ સઙ્ખારા, સબ્બે તે ધમ્મા અનિટ્ઠાય અકન્તાય અમનાપાય અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકા અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ.

મિચ્છાદિટ્ઠિ ¶ દિટ્ઠિગતં, દિટ્ઠિગહનં, દિટ્ઠિકન્તારં, દિટ્ઠિવિસૂકં, દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતં, દિટ્ઠિસઞ્ઞોજનં, દિટ્ઠિસલ્લં, દિટ્ઠિસમ્બાધો, દિટ્ઠિપલિબોધો, દિટ્ઠિબન્ધનં, દિટ્ઠિપપાતો, દિટ્ઠાનુસયો, દિટ્ઠિસન્તાપો, દિટ્ઠિપરિળાહો, દિટ્ઠિગન્થો, દિટ્ઠુપાદાનં, દિટ્ઠાભિનિવેસો, દિટ્ઠિપરામાસો – ઇમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ પરિયુટ્ઠિતચિત્તસ્સ સઞ્ઞોગો.

૧૨૯. અત્થિ સઞ્ઞોજનાનિ ચેવ દિટ્ઠિયો ચ, અત્થિ સઞ્ઞોજનાનિ ન ચ દિટ્ઠિયો. કતમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ ચેવ દિટ્ઠિયો ચ? સક્કાયદિટ્ઠિ, સીલબ્બતપરામાસો – ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ ચેવ દિટ્ઠિયો ચ. કતમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો? કામરાગસઞ્ઞોજનં, પટિઘસઞ્ઞોજનં, માનસઞ્ઞોજનં, વિચિકિચ્છાસઞ્ઞોજનં, ભવરાગસઞ્ઞોજનં, ઇસ્સાસઞ્ઞોજનં, મચ્છરિયસઞ્ઞોજનં, અનુનયસઞ્ઞોજનં, અવિજ્જાસઞ્ઞોજનં – ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

યં વેદનં પટિચ્ચ…પે… યં સઞ્ઞં પટિચ્ચ…પે… યં સઙ્ખારે [યે સઙ્ખારે (ક.) સં. નિ. ૩.૨૮ પસ્સિતબ્બા] પટિચ્ચ…પે… યં વિઞ્ઞાણં પટિચ્ચ… યં ચક્ખું પટિચ્ચ… યં સોતં પટિચ્ચ… યં ઘાનં પટિચ્ચ… યં જિવ્હં પટિચ્ચ… યં કાયં પટિચ્ચ… યં મનં પટિચ્ચ… યં રૂપે પટિચ્ચ… યં સદ્દે પટિચ્ચ… યં ગન્ધે પટિચ્ચ ¶ … યં રસે પટિચ્ચ… યં ફોટ્ઠબ્બે પટિચ્ચ… યં ધમ્મે પટિચ્ચ… યં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં પટિચ્ચ… યં સોતવિઞ્ઞાણં પટિચ્ચ… યં ઘાનવિઞ્ઞાણં પટિચ્ચ… યં જિવ્હાવિઞ્ઞાણં પટિચ્ચ… યં કાયવિઞ્ઞાણં પટિચ્ચ… યં મનોવિઞ્ઞાણં પટિચ્ચ ¶ … યં ચક્ખુસમ્ફસ્સં પટિચ્ચ… યં સોતસમ્ફસ્સં પટિચ્ચ… યં ઘાનસમ્ફસ્સં પટિચ્ચ… યં જિવ્હાસમ્ફસ્સં પટિચ્ચ… યં કાયસમ્ફસ્સં પટિચ્ચ… યં મનોસમ્ફસ્સં પટિચ્ચ… યં ચક્ખુસમ્ફસ્સજં વેદનં પટિચ્ચ… યં સોતસમ્ફસ્સજં વેદનં પટિચ્ચ… યં ઘાનસમ્ફસ્સજં વેદનં પટિચ્ચ… યં જિવ્હાસમ્ફસ્સજં વેદનં પટિચ્ચ… યં કાયસમ્ફસ્સજં વેદનં પટિચ્ચ… યં મનોસમ્ફસ્સજં વેદનં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં મનોસમ્ફસ્સજાય વેદનાય અસ્સાદોતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન અસ્સાદો, અસ્સાદો ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞો અસ્સાદો. યા ચ દિટ્ઠિ યો ચ અસ્સાદો – અયં ¶ વુચ્ચતિ અસ્સાદદિટ્ઠિ.

અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ. તાય દિટ્ઠિવિપત્તિયા સમન્નાગતો પુગ્ગલો દિટ્ઠિવિપન્નો. દિટ્ઠિવિપન્નો પુગ્ગલો ન સેવિતબ્બો ન ભજિતબ્બો ન પયિરુપાસિતબ્બો. તં કિસ્સ હેતુ? દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકા. યો દિટ્ઠિયા રાગો, સો ન દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન રાગો. અઞ્ઞા ¶ દિટ્ઠિ, અઞ્ઞો રાગો. યા ચ દિટ્ઠિ યો ચ રાગો, અયં વુચ્ચતિ દિટ્ઠિરાગો. તાય ચ દિટ્ઠિયા તેન ચ રાગેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો દિટ્ઠિરાગરત્તો. દિટ્ઠિરાગરત્તે પુગ્ગલે ¶ દિન્નં દાનં ન મહપ્ફલં હોતિ ન મહાનિસંસં. તં કિસ્સ હેતુ? દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકા અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ.

મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ દ્વેવ ગતિયો – નિરયો વા તિરચ્છાનયોનિ વા. મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ યઞ્ચેવ કાયકમ્મં યથાદિટ્ઠિ સમત્તં સમાદિન્નં, યઞ્ચ વચીકમ્મં…પે… યઞ્ચ મનોકમ્મં યથાદિટ્ઠિ સમત્તં સમાદિન્નં, યા ચ ચેતના યા ચ પત્થના યો ચ પણિધિ યે ચ સઙ્ખારા, સબ્બે તે ધમ્મા અનિટ્ઠાય અકન્તાય અમનાપાય અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકા. સેય્યથાપિ નિમ્બબીજં વા કોસાતકીબીજં વા તિત્તકાલાબુબીજં વા અલ્લાય પથવિયા નિક્ખિત્તં યઞ્ચેવ પથવિરસં ઉપાદિયતિ યઞ્ચ આપોરસં ઉપાદિયતિ, સબ્બં તં તિત્તકત્તાય કટુકત્તાય અસાતત્તાય સંવત્તતિ. તં કિસ્સ હેતુ? બીજં હિસ્સ પાપિકં. એવમેવં મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ યઞ્ચેવ કાયકમ્મં યથાદિટ્ઠિ સમત્તં સમાદિન્નં યઞ્ચ વચીકમ્મં…પે… યઞ્ચ મનોકમ્મં યથાદિટ્ઠિ સમત્તં સમાદિન્નં, યા ચ ચેતના યા ચ પત્થના યો ચ પણિધિ યે ચ સઙ્ખારા, સબ્બે તે ધમ્મા અનિટ્ઠાય અકન્તાય અમનાપાય ¶ અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકા અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ.

મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિગતં દિટ્ઠિગહનં…પે… દિટ્ઠાભિનિવેસો દિટ્ઠિપરામાસો ¶ – ઇમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ પરિયુટ્ઠિતચિત્તસ્સ સઞ્ઞોગો.

અત્થિ ¶ સઞ્ઞોજનાનિ ચેવ દિટ્ઠિયો ચ, અત્થિ સઞ્ઞોજનાનિ ન ચ દિટ્ઠિયો. કતમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ ચેવ દિટ્ઠિયો ચ? સક્કાયદિટ્ઠિ, સીલબ્બતપરામાસો – ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ ચેવ દિટ્ઠિયો ચ. કતમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો? કામરાગસઞ્ઞોજનં, પટિઘસઞ્ઞોજનં, માનસઞ્ઞોજનં, વિચિકિચ્છાસઞ્ઞોજનં, ભવરાગસઞ્ઞોજનં, ઇસ્સાસઞ્ઞોજનં, મચ્છરિયસઞ્ઞોજનં, અનુનયસઞ્ઞોજનં, અવિજ્જાસઞ્ઞોજનં – ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. અસ્સાદદિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

૧૩૦. અત્તાનુદિટ્ઠિયા ¶ કતમેહિ વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદો અરિયધમ્મે અવિનીતો, સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી સપ્પુરિસધમ્મસ્સ અકોવિદો સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ રૂપવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા રૂપં રૂપસ્મિં વા અત્તાનં; વેદનં…પે… સઞ્ઞં…પે… સઙ્ખારે…પે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં.

૧૩૧. કથં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો પથવીકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ – ‘‘યં પથવીકસિણં, સો અહં; યો અહં, તં પથવીકસિણ’’ન્તિ. પથવીકસિણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ ¶ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો ‘‘યા અચ્ચિ સો ¶ વણ્ણો, યો વણ્ણો સા અચ્ચી’’તિ – અચ્ચિઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો પથવીકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ – ‘‘યં પથવીકસિણં, સો અહં; યો અહં ¶ , તં પથવીકસિણ’’ન્તિ. પથવીકસિણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા રૂપવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ દ્વેવ ગતિયો…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

ઇધેકચ્ચો આપોકસિણં… તેજોકસિણં… વાયોકસિણં… નીલકસિણં… પીતકસિણં… લોહિતકસિણં… ઓદાતકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ – ‘‘યં ઓદાતકસિણં, સો અહં; યો અહં, તં ઓદાતકસિણ’’ન્તિ. ઓદાતકસિણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો ‘‘યા અચ્ચિ, સો વણ્ણો; યો વણ્ણો, સા અચ્ચી’’તિ – અચ્ચિઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. એવમેવ ઇધેકચ્ચો…પે… ઓદાતકસિણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા રૂપવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ.

કથં ¶ ¶ રૂપવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમિના રૂપેન રૂપવા’’તિ. રૂપવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ રુક્ખો છાયાસમ્પન્નો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં રુક્ખો, અયં છાયા. અઞ્ઞો રુક્ખો, અઞ્ઞા છાયા. સો ખો પનાયં રુક્ખો ઇમાય છાયાય છાયાવા’’તિ. છાયાવન્તં રુક્ખં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો વેદનં…પે… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન અયં અત્તા ઇમિના રૂપેન રૂપવા’’તિ. રૂપવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં દુતિયા રૂપવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં રૂપવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

કથં ¶ ¶ અત્તનિ રૂપં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ ઇદં રૂપ’’ન્તિ. અત્તનિ રૂપં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ પુપ્ફં ગન્ધસમ્પન્નં અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘ઇદં પુપ્ફં, અયં ગન્ધો; અઞ્ઞં પુપ્ફં, અઞ્ઞો ગન્ધો. સો ખો પનાયં ગન્ધો ઇમસ્મિં પુપ્ફે’’તિ. પુપ્ફસ્મિં ગન્ધં સમનુપસ્સતિ ¶ . એવમેવં ઇધેકચ્ચો વેદનં…પે… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ ઇદં રૂપ’’ન્તિ. અત્તનિ રૂપં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં તતિયા રૂપવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં અત્તનિ રૂપં સમનુપસ્સતિ.

કથં રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો વેદનં…પે… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમસ્મિં રૂપે’’તિ. રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ મણિ કરણ્ડકે પક્ખિત્તો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં મણિ, અયં કરણ્ડકો. અઞ્ઞો મણિ, અઞ્ઞો કરણ્ડકો. સો ખો પનાયં મણિ ઇમસ્મિં કરણ્ડકે’’તિ. કરણ્ડકસ્મિં મણિં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો વેદનં…પે… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ ¶ . તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમસ્મિં રૂપે’’તિ. રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં ચતુત્થા રૂપવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ¶ ચ દિટ્ઠિયો. એવં રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

૧૩૨. કથં વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો ચક્ખુસમ્ફસ્સજં વેદનં સોતસમ્ફસ્સજં વેદનં ઘાનસમ્ફસ્સજં વેદનં જિવ્હાસમ્ફસ્સજં વેદનં કાયસમ્ફસ્સજં વેદનં મનોસમ્ફસ્સજં વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. ‘‘યા મનોસમ્ફસ્સજા ¶ વેદના સો અહં, યો અહં સા મનોસમ્ફસ્સજા વેદના’’તિ – મનોસમ્ફસ્સજં વેદનઞ્ચ અત્તઞ્ચ ¶ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો ‘‘યા અચ્ચિ સો વણ્ણો, યો વણ્ણો સા અચ્ચી’’તિ – અચ્ચિઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો મનોસમ્ફસ્સજં વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. ‘‘યા મનોસમ્ફસ્સજા વેદના સો અહં, યો અહં સા મનોસમ્ફસ્સજા વેદના’’તિ – મનોસમ્ફસ્સજં વેદનઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા વેદનાવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ.

કથં વેદનાવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો સઞ્ઞં…પે… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમાય વેદનાય વેદનાવા’’તિ. વેદનાવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ રુક્ખો ¶ છાયાસમ્પન્નો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં રુક્ખો, અયં છાયા. અઞ્ઞો રુક્ખો, અઞ્ઞા છાયા. સો ખો પનાયં રુક્ખો ઇમાય છાયાય છાયાવા’’તિ. છાયાવન્તં રુક્ખં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો સઞ્ઞં…પે… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમાય વેદનાય વેદનાવા’’તિ. વેદનાવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં દુતિયા વેદનાવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ ¶ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં વેદનાવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

કથં અત્તનિ વેદનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો સઞ્ઞં…પે… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ અયં વેદના’’તિ. અત્તનિ વેદનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ પુપ્ફં ગન્ધસમ્પન્નં અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘ઇદં પુપ્ફં, અયં ગન્ધો; અઞ્ઞં પુપ્ફં, અઞ્ઞો ગન્ધો. સો ખો પનાયં ગન્ધો ઇમસ્મિં પુપ્ફે’’તિ. પુપ્ફસ્મિં ગન્ધં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો સઞ્ઞં…પે… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ અયં વેદના’’તિ. અત્તનિ વેદનં સમનુપસ્સતિ ¶ . અભિનિવેસપરામાસો ¶ દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં તતિયા વેદનાવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં અત્તનિ વેદનં સમનુપસ્સતિ.

કથં વેદનાય અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો સઞ્ઞં…પે… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમાય વેદનાયા’’તિ. વેદનાય અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ મણિ કરણ્ડકે પક્ખિત્તો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં મણિ, અયં કરણ્ડકો. અઞ્ઞો મણિ, અઞ્ઞો કરણ્ડકો. સો ખો પનાયં મણિ ઇમસ્મિં કરણ્ડકે’’તિ. કરણ્ડકસ્મિં મણિં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમાય વેદનાયા’’તિ. વેદનાય અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં ચતુત્થા વેદનાવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં વેદનાય અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

૧૩૩. કથં સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો ચક્ખુસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં…પે… સોતસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં… ઘાનસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં… જિવ્હાસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં… કાયસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં… મનોસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. યા મનોસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા સો અહં, યો ¶ અહં ¶ સા મનોસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા’’તિ. મનોસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો ‘‘યા અચ્ચિ સો વણ્ણો, યો વણ્ણો સા અચ્ચી’’તિ – અચ્ચિઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો મનોસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ – ‘‘યા મનોસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા સો અહં, યો અહં સા મનોસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા’’તિ. મનોસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા સઞ્ઞાવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ ¶ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ¶ ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ.

કથં સઞ્ઞાવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો સઙ્ખારે…પે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે ¶ અયં અત્તા ઇમાય સઞ્ઞાય સઞ્ઞાવા’’તિ. સઞ્ઞાવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ રુક્ખો છાયાસમ્પન્નો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં રુક્ખો, અયં છાયા. અઞ્ઞો રુક્ખો, અઞ્ઞા છાયા. સો ખો પનાયં રુક્ખો ઇમાય છાયાય છાયાવા’’તિ. છાયાવન્તં રુક્ખં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમાય સઞ્ઞાય સઞ્ઞાવા’’તિ. સઞ્ઞાવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં દુતિયા સઞ્ઞાવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં સઞ્ઞાવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

કથં અત્તનિ સઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો સઙ્ખારે…પે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ અયં સઞ્ઞા’’તિ. અત્તનિ સઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ પુપ્ફં ગન્ધસમ્પન્નં અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘ઇદં પુપ્ફં, અયં ગન્ધો. અઞ્ઞં પુપ્ફં, અઞ્ઞો ગન્ધો. સો ખો પનાયં ગન્ધો ઇમસ્મિં પુપ્ફે’’તિ. પુપ્ફસ્મિં ગન્ધં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ અયં સઞ્ઞા’’તિ. અત્તનિ સઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો ¶ દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં તતિયા સઞ્ઞાવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં અત્તનિ સઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ.

કથં સઞ્ઞાય અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો સઙ્ખારે ¶ …પે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમાય સઞ્ઞાયા’’તિ. સઞ્ઞાય ¶ અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ મણિ કરણ્ડકે પક્ખિત્તો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં મણિ, અયં કરણ્ડકો. અઞ્ઞો મણિ, અઞ્ઞો કરણ્ડકો. સો ખો પનાયં મણિ ઇમસ્મિં કરણ્ડકે’’તિ. કરણ્ડકસ્મિં મણિં સમનુપસ્સતિ. એવમેવ ઇધેકચ્ચો સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમાય સઞ્ઞાયા’’તિ. સઞ્ઞાય અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં ચતુત્થા સઞ્ઞાવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં સઞ્ઞાય અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

૧૩૪. કથં સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો ચક્ખુસમ્ફસ્સજં ચેતનં સોતસમ્ફસ્સજં ચેતનં ઘાનસમ્ફસ્સજં ચેતનં જિવ્હાસમ્ફસ્સજં ચેતનં કાયસમ્ફસ્સજં ચેતનં મનોસમ્ફસ્સજં ચેતનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. ‘‘યા મનોસમ્ફસ્સજા ચેતના, સો અહં; યો અહં સા મનોસમ્ફસ્સજા ચેતના’’તિ – મનોસમ્ફસ્સજં ચેતનઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો ‘‘યા અચ્ચિ સો ¶ વણ્ણો, યો વણ્ણો સા અચ્ચી’’તિ – અચ્ચિઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો મનોસમ્ફસ્સજં ચેતનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. ‘‘યા મનોસમ્ફસ્સજા ચેતના સો અહં, યો અહં સા મનોસમ્ફસ્સજા ચેતના’’તિ – મનોસમ્ફસ્સજં ચેતનઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા સઙ્ખારવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ.

કથં ¶ સઙ્ખારવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમેહિ સઙ્ખારેહિ સઙ્ખારવા’’તિ. સઙ્ખારવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ રુક્ખો છાયાસમ્પન્નો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં રુક્ખો, અયં છાયા. અઞ્ઞો રુક્ખો, અઞ્ઞા છાયા. સો ખો પનાયં રુક્ખો ¶ ઇમાય છાયાય છાયાવા’’તિ. છાયાવન્તં રુક્ખં સમનુપસ્સતિ. એવમેવ ઇધેકચ્ચો વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા. ઇમેહિ સઙ્ખારેહિ સઙ્ખારવા’’તિ. સઙ્ખારવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન ¶ દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં દુતિયા સઙ્ખારવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં સઙ્ખારવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

કથં ¶ અત્તનિ સઙ્ખારે સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ ઇમે સઙ્ખારા’’તિ. અત્તનિ સઙ્ખારે સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ પુપ્ફં ગન્ધસમ્પન્નં અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘ઇદં પુપ્ફં, અયં ગન્ધો; અઞ્ઞં પુપ્ફં, અઞ્ઞો ગન્ધો. સો ખો પનાયં ગન્ધો ઇમસ્મિં પુપ્ફે’’તિ. પુપ્ફસ્મિં ગન્ધં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ ઇમે સઙ્ખારા’’તિ. અત્તનિ સઙ્ખારે સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં તતિયા સઙ્ખારવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં અત્તનિ સઙ્ખારે સમનુપસ્સતિ.

કથં સઙ્ખારેસુ અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ ¶ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમેસુ સઙ્ખારેસૂ’’તિ. સઙ્ખારેસુ અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ મણિ કરણ્ડકે પક્ખિત્તો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં મણિ, અયં કરણ્ડકો. અઞ્ઞો મણિ, અઞ્ઞો કરણ્ડકો. સો ખો પનાયં મણિ ઇમસ્મિં કરણ્ડકે’’તિ. કરણ્ડકસ્મિં મણિં સમનુપસ્સતિ. એવમેવ ઇધેકચ્ચો વિઞ્ઞાણં… રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ ¶ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમેસુ સઙ્ખારેસૂ’’તિ. સઙ્ખારેસુ અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ ¶ – અયં ચતુત્થા સઙ્ખારવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં સઙ્ખારેસુ અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

૧૩૫. કથં વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો ચક્ખુવિઞ્ઞાણં… સોતવિઞ્ઞાણં… ઘાનવિઞ્ઞાણં… જિવ્હાવિઞ્ઞાણં કાયવિઞ્ઞાણં… મનોવિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. ‘‘યં મનોવિઞ્ઞાણં, સો અહં; યો અહં, તં મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ – મનોવિઞ્ઞાણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો ‘‘યા અચ્ચિ સો વણ્ણો, યો વણ્ણો સા અચ્ચી’’તિ – અચ્ચિઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો મનોવિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ ¶ . ‘‘યં મનોવિઞ્ઞાણં, સો અહં; યો અહં તં મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ – મનોવિઞ્ઞાણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા વિઞ્ઞાણવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ.

કથં વિઞ્ઞાણવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમિના વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાણવા’’તિ. વિઞ્ઞાણવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ રુક્ખો છાયાસમ્પન્નો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં રુક્ખો, અયં છાયા. અઞ્ઞો રુક્ખો, અઞ્ઞા છાયા. સો ખો પનાયં રુક્ખો ઇમાય છાયાય છાયાવા’’તિ. છાયાવન્તં રુક્ખં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમિના વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાણવા’’તિ. વિઞ્ઞાણવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં દુતિયા વિઞ્ઞાણવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ ¶ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં વિઞ્ઞાણવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ.

કથં ¶ અત્તનિ વિઞ્ઞાણં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા ¶ . ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ ઇદં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ. અત્તનિ વિઞ્ઞાણં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ પુપ્ફં ગન્ધસમ્પન્નં અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘ઇદં પુપ્ફં, અયં ગન્ધો; અઞ્ઞં પુપ્ફં, અઞ્ઞો ગન્ધો. સો ખો પનાયં ગન્ધો ઇમસ્મિં પુપ્ફે’’તિ. પુપ્ફસ્મિં ગન્ધં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. ઇમસ્મિઞ્ચ પન અત્તનિ ઇદં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ. અત્તનિ વિઞ્ઞાણં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં તતિયા વિઞ્ઞાણવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં અત્તનિ વિઞ્ઞાણં સમનુપસ્સતિ.

કથં વિઞ્ઞાણસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમસ્મિં વિઞ્ઞાણે’’તિ. વિઞ્ઞાણસ્મિં ¶ અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ મણિ કરણ્ડકે ¶ પક્ખિત્તો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં મણિ, અયં કરણ્ડકો. અઞ્ઞો મણિ, અઞ્ઞો કરણ્ડકો. સો ખો પનાયં મણિ ઇમસ્મિં કરણ્ડકે’’તિ. કરણ્ડકસ્મિં મણિં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો રૂપં… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમસ્મિં વિઞ્ઞાણે’’તિ. વિઞ્ઞાણસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં ચતુત્થા વિઞ્ઞાણવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં વિઞ્ઞાણસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. અત્તાનુદિટ્ઠિયા ઇમેહિ વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

અત્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસો દુતિયો.

૧૩૬. મિચ્છાદિટ્ઠિયા ¶ કતમેહિ દસહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિ – વત્થુ [વત્થું (સ્યા.) એવમુપરિપિ]. એવંવાદો મિચ્છાભિનિવેસપરામાસો [મિચ્છાદિટ્ઠાભિનિવેસપરામાસો (સ્યા.)] દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ¶ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા મિચ્છાવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ. મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. ‘‘નત્થિ યિટ્ઠ’’ન્તિ – વત્થુ…પે… ‘‘નત્થિ હુત’’ન્તિ – વત્થુ… ‘‘નત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો’’તિ – વત્થુ… ‘‘નત્થિ અયં લોકો’’તિ – વત્થુ… ‘‘નત્થિ પરો લોકો’’તિ – વત્થુ… ‘‘નત્થિ માતા’’તિ – વત્થુ… ‘‘નત્થિ પિતા’’તિ ¶ – વત્થુ… ‘‘નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકા’’તિ – વત્થુ… ‘‘નત્થિ લોકે સમણબ્રાહ્મણા સમ્મગ્ગતા [સમગ્ગતા (ક.)] સમ્માપટિપન્ના, યે ઇમઞ્ચ લોકં, પરઞ્ચ લોકં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેન્તી’’તિ – વત્થુ. એવંવાદો મિચ્છાભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં દસમા મિચ્છાવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ. મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ દ્વેવ ગતિયો…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. મિચ્છાદિટ્ઠિયા ઇમેહિ દસહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

૧૩૭. સક્કાયદિટ્ઠિયા કતમેહિ વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદો અરિયધમ્મે અવિનીતો, સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી સપ્પુરિસધમ્મસ્સ અકોવિદો સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ રૂપવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા રૂપં રૂપસ્મિં વા અત્તાનં. વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં.

કથં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો પથવીકસિણં…પે… ઓદાતકસિણં અત્તતો ¶ ¶ સમનુપસ્સતિ. ‘‘યં ઓદાતકસિણં, સો અહં; યો અહં, તં ઓદાતકસિણ’’ન્તિ – ઓદાતકસિણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ ¶ . સેય્યથાપિ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો…પે… એવમેવં ઇધેકચ્ચો ઓદાતકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ…પે… અયં પઠમા રૂપવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ. સક્કાયદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ…પે… સક્કાયદિટ્ઠિયા ઇમેહિ વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

સક્કાયદિટ્ઠિનિદ્દેસો ચતુત્થો.

૧૩૮. સક્કાયવત્થુકાય ¶ સસ્સતદિટ્ઠિયા કતમેહિ પન્નરસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદો અરિયધમ્મે અવિનીતો સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી સપ્પુરિસધમ્મસ્સ અકોવિદો સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા રૂપં રૂપસ્મિં વા અત્તાનં. વેદનાવન્તં વા અત્તાનં…પે… સઞ્ઞાવન્તં વા અત્તાનં… સઙ્ખારવન્તં વા અત્તાનં… વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં.

કથં રૂપવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અયં ખો મે અત્તા. સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમિના રૂપેન રૂપવા’’તિ. રૂપવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ રુક્ખો છાયાસમ્પન્નો અસ્સ. તમેનં પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘‘અયં રુક્ખો, અયં છાયા; અઞ્ઞો રુક્ખો, અઞ્ઞા છાયા. સો ખો પનાયં રુક્ખો ઇમાય ¶ છાયાય છાયાવા’’તિ. છાયાવન્તં રુક્ખં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો વેદનં…પે… અયં પઠમા સક્કાયવત્થુકા સસ્સતદિટ્ઠિ. સસ્સતદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં રૂપવન્તં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ…પે… સક્કાયવત્થુકાય સસ્સતદિટ્ઠિયા ઇમેહિ પન્નરસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

૧૩૯. સક્કાયવત્થુકાય ¶ ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદો અરિયધમ્મે અવિનીતો સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી સપ્પુરિસધમ્મસ્સ અકોવિદો સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ, વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ.

કથં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો ¶ પથવીકસિણં…પે… ઓદાતકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. ‘‘યં ઓદાતકસિણં, સો અહં ¶ ; યો અહં, તં ઓદાતકસિણ’’ન્તિ – ઓદાતકસિણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો…પે… અયં પઠમા સક્કાયવત્થુકા ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. ઉચ્છેદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ…પે… સક્કાયવત્થુકાય ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

૭. અન્તગ્ગાહિકાદિટ્ઠિનિદ્દેસો

૧૪૦. અન્તગ્ગાહિકાય ¶ દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ઞાસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ‘‘અસસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ‘‘અન્તવા લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા… ‘‘અનન્તવા લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા… ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા… ‘‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા… ‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ…પે… ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ… ‘‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ… ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ?

‘‘સસ્સતો ¶ લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ…પે… ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[ક] ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? રૂપં લોકો ચેવ સસ્સતં ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ ¶ …પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

વેદના લોકો ચેવ સસ્સતા ચાતિ…પે… સઞ્ઞા લોકો ચેવ સસ્સતા ચાતિ…પે… સઙ્ખારા લોકો ચેવ સસ્સતા ચાતિ…પે… વિઞ્ઞાણં ¶ લોકો ચેવ સસ્સતઞ્ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઞ્ચમી ¶ સસ્સતો લોકોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[ખ] ‘‘અસસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? રૂપં લોકો ચેવ અસસ્સતઞ્ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ…પે… અયં પઠમા ‘‘અસસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિપત્તિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

વેદના લોકો ચેવ અસસ્સતા ચાતિ…પે… સઞ્ઞા લોકો ચેવ અસસ્સતા ચાતિ…પે… સઙ્ખારા લોકો ચેવ અસસ્સતા ચાતિ…પે… વિઞ્ઞાણં લોકો ચેવ અસસ્સતઞ્ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ ¶ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો ¶ . ‘‘અસસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[ગ] ‘‘અન્તવા લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ઇધેકચ્ચો પરિત્તં ઓકાસં નીલકતો ફરતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અન્તવા અયં લોકો પરિવટુમો’’તિ. અન્તસઞ્ઞી હોતિ. યં ફરતિ, તં વત્થુ ચેવ લોકો ચ. યેન ફરતિ, સો અત્તા ચેવ લોકો ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ‘‘અન્તવા લોકો’’તિ અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

ઇધેકચ્ચો ¶ પરિત્તં ઓકાસં પીતકતો ફરતિ… લોહિતકતો ફરતિ… ઓદાતકતો ફરતિ… ઓભાસકતો ફરતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અન્તવા અયં લોકો પરિવટુમો’’તિ. અન્તસઞ્ઞી હોતિ. યં ફરતિ તં વત્થુ ચેવ લોકો ચ. યેન ફરતિ સો અત્તા ચેવ લોકો ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ…પે… અન્તવા ¶ લોકોતિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[ઘ] ‘‘અનન્તવા લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ ¶ અભિનિવેસો હોતિ? ઇધેકચ્ચો વિપુલં ઓકાસં નીલકતો ફરતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અનન્તવા અયં લોકો અપરિયન્તો’’તિ. અનન્તસઞ્ઞી હોતિ. યં ફરતિ તં વત્થુ ચેવ લોકો ચ; યેન ફરતિ સો અત્તા ચેવ લોકો ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ‘‘અનન્તવા લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

ઇધેકચ્ચો વિપુલં ઓકાસં પીતકતો ફરતિ… લોહિતકતો ફરતિ… ઓદાતકતો ફરતિ… ઓભાસકતો ફરતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અનન્તવા અયં લોકો અપરિયન્તો’’તિ. અનન્તસઞ્ઞી હોતિ. યં ફરતિ તં વત્થુ ચેવ લોકો ચ; યેન ફરતિ સો અત્તા ¶ ચેવ લોકો ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ…પે… અનન્તવા લોકોતિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[ઙ] ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? રૂપં જીવઞ્ચેવ સરીરઞ્ચ; યં જીવં તં સરીરં, યં સરીરં તં જીવન્તિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ¶ ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

વેદના ¶ જીવા ચેવ સરીરં ચ… સઞ્ઞા જીવા ચેવ સરીરં ચ… સઙ્ખારા જીવા ચેવ સરીરં ચ… વિઞ્ઞાણં જીવઞ્ચેવ સરીરઞ્ચ; યં જીવં તં સરીરં, યં સરીરં તં જીવન્તિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ…પે… ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[ચ] ‘‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? રૂપં સરીરં, ન જીવં; જીવં ન સરીરં. અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીરન્તિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ‘‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

વેદના સરીરં, ન જીવં… સઞ્ઞા સરીરં, ન જીવં… સઙ્ખારા સરીરં, ન જીવં… વિઞ્ઞાણં સરીરં, ન જીવં; જીવં ન સરીરં. અઞ્ઞં જીવં, અઞ્ઞં સરીરન્તિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ…પે… અઞ્ઞં જીવં, અઞ્ઞં સરીરન્તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[છ] ‘‘હોતિ ¶ ¶ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? રૂપં ઇધેવ મરણધમ્મં. તથાગતો કાયસ્સ ભેદા હોતિપિ તિટ્ઠતિપિ ઉપ્પજ્જતિપિ નિબ્બત્તતિપીતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

વેદના ઇધેવ મરણધમ્મા…પે… સઞ્ઞા ઇધેવ મરણધમ્મા… સઙ્ખારા ઇધેવ મરણધમ્મા… વિઞ્ઞાણં ઇધેવ મરણધમ્મં. તથાગતો કાયસ્સ ભેદા હોતિપિ તિટ્ઠતિપિ ઉપ્પજ્જતિપિ નિબ્બત્તતિપીતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ…પે… ‘‘હોતિ તથાગતો ¶ પરં મરણા’’તિ ¶ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[જ] ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? રૂપં ઇધેવ મરણધમ્મં. તથાગતોપિ કાયસ્સ ભેદા ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતિ; ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં ¶ પઠમા ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

વેદના ઇધેવ મરણધમ્મા…પે… સઞ્ઞા ઇધેવ મરણધમ્મા… સઙ્ખારા ઇધેવ મરણધમ્મા… વિઞ્ઞાણં ઇધેવ મરણધમ્મં. તથાગતોપિ કાયસ્સ ભેદા ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતિ. ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ…પે… ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[ઝ] ‘‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? રૂપં ઇધેવ મરણધમ્મં. તથાગતો કાયસ્સ ભેદા હોતિ ¶ ચ ન ચ હોતીતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય ¶ દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ‘‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ ન ચ દિટ્ઠિયો.

વેદના ઇધેવ મરણધમ્મા…પે… સઞ્ઞા ઇધેવ મરણધમ્મા… સઙ્ખારા ઇધેવ મરણધમ્મા… વિઞ્ઞાણં ઇધેવ મરણધમ્મં. તથાગતો કાયસ્સ ભેદા હોતિ ચ ન ચ હોતીતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ…પે… ‘‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

[ઞ] ‘‘નેવ ¶ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય ¶ દિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? રૂપં ઇધેવ મરણધમ્મં. તથાગતો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા નેવ હોતિ ન ન હોતીતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ, અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

વેદના ઇધેવ મરણધમ્મા…પે… સઞ્ઞા ઇધેવ મરણધમ્મા… સઙ્ખારા ઇધેવ મરણધમ્મા… વિઞ્ઞાણં ઇધેવ મરણધમ્મં. તથાગતો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા નેવ હોતિ ન ન હોતીતિ – અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ. તાય દિટ્ઠિયા સો અન્તો ગહિતોતિ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઞ્ચમી ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ ¶ – અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ. અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ પઞ્ઞાસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

અન્તગ્ગાહિકાદિટ્ઠિનિદ્દેસો સત્તમો.

૮. પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસો

૧૪૧. પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિયા ¶ કતમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ચત્તારો સસ્સતવાદા, ચત્તારો એકચ્ચસસ્સતિકા, ચત્તારો અન્તાનન્તિકા, ચત્તારો અમરાવિક્ખેપિકા, દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા – પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિયા ઇમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસો અટ્ઠમો.

૧૪૨. અપરન્તાનુદિટ્ઠિયા કતમેહિ ચતુચત્તાલીસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? સોળસ સઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ અસઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા ¶ , સત્ત ઉચ્છેદવાદા, પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા – અપરન્તાનુદિટ્ઠિયા ઇમેહિ ચતુચત્તાલીસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

અપરન્તાનુદિટ્ઠિનિદ્દેસો નવમો.

૧૦-૧૨. સઞ્ઞોજનિકાદિદિટ્ઠિનિદ્દેસો

૧૪૩. સઞ્ઞોજનિકાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? યા દિટ્ઠિ દિટ્ઠિગતં દિટ્ઠિગહનં…પે… દિટ્ઠાભિનિવેસો દિટ્ઠિપરામાસો – સઞ્ઞોજનિકાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

૧૪૪. ‘‘અહ’’ન્તિ – માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ચક્ખુ અહન્તિ – અભિનિવેસપરામાસો. અહન્તિ – માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ¶ ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં ¶ પઠમા ‘‘અહ’’ન્તિ – માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

સોતં ¶ અહન્તિ…પે… ઘાનં અહન્તિ…પે… જિવ્હા અહન્તિ…પે… કાયો અહન્તિ…પે… મનો અહન્તિ…પે… રૂપા અહન્તિ…પે… ધમ્મા અહન્તિ… ચક્ખુવિઞ્ઞાણં અહન્તિ…પે… મનોવિઞ્ઞાણં અહન્તિ – અભિનિવેસપરામાસો. અહન્તિ – માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં અટ્ઠારસમી ‘‘અહ’’ન્તિ – માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. ‘‘અહ’’ન્તિ – માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

૧૪૫. ‘‘મમ’’ન્તિ – માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ચક્ખુ મમન્તિ – અભિનિવેસપરામાસો. મમન્તિ – માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા ‘‘મમ’’ન્તિ – માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

સોતં મમન્તિ…પે… ઘાનં મમન્તિ…પે… જિવ્હા મમન્તિ…પે… કાયો મમન્તિ…પે… મનો મમન્તિ…પે… રૂપા મમન્તિ…પે… ધમ્મા મમન્તિ…પે… ચક્ખુવિઞ્ઞાણં મમન્તિ…પે… મનોવિઞ્ઞાણં મમન્તિ અભિનિવેસપરામાસો. મમન્તિ ¶ માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન ¶ દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં અટ્ઠારસમી ‘‘મમ’’ન્તિ – માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. ‘‘મમ’’ન્તિ – માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

સઞ્ઞોજનિકાદિદિટ્ઠિનિદ્દેસો દ્વાદસમો.

૧૩. અત્તવાદપટિસંયુત્તદિટ્ઠિનિદ્દેસો

૧૪૬. અત્તવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદો અરિયધમ્મે અવિનીતો સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી સપ્પુરિસધમ્મસ્સ અકોવિદો સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપં અત્તતો ¶ સમનુપસ્સતિ રૂપવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા રૂપં રૂપસ્મિં વા અત્તાનં…પે… વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં…પે….

કથં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો પથવીકસિણં…પે… ઓદાતકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. ‘‘યં ઓદાતકસિણં, સો અહં; યો અહં, તં ઓદાતકસિણ’’ન્તિ – ઓદાતકસિણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો ‘‘યા અચ્ચિ, સો વણ્ણો; યો વણ્ણો, સા અચ્ચી’’તિ – અચ્ચિઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતિ. એવમેવં ઇધેકચ્ચો ઓદાતકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ…પે… ¶ ¶ અયં પઠમા રૂપવત્થુકા અત્તવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. અત્તવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. એવં રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ…પે… અત્તવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

અત્તવાદપટિસંયુત્તદિટ્ઠિનિદ્દેસો તેરસમો.

૧૪. લોકવાદપટિસંયુત્તદિટ્ઠિનિદ્દેસો

૧૪૭. લોકવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા કતમેહિ અટ્ઠહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ? સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિ – અભિનિવેસપરામાસો લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા, દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં પઠમા લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ…પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો.

અસસ્સતો ¶ અત્તા ચ લોકો ચાતિ…પે… સસ્સતો ચ અસસ્સતો ચ અત્તા ચ લોકો ચાતિ…પે… નેવ સસ્સતો નાસસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિ… અન્તવા અત્તા ચ લોકો ચાતિ… અનન્તવા અત્તા ચ લોકો ચાતિ… અન્તવા ચ અનન્તવા ચ અત્તા ચ લોકો ચાતિ… નેવ અન્તવા ન અનન્તવા અત્તા ચ લોકો ચાતિ અભિનિવેસપરામાસો લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિ ન વત્થુ, વત્થુ ન દિટ્ઠિ. અઞ્ઞા દિટ્ઠિ, અઞ્ઞં વત્થુ. યા ચ દિટ્ઠિ યઞ્ચ વત્થુ – અયં અટ્ઠમી લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ ¶ …પે… ઇમાનિ સઞ્ઞોજનાનિ, ન ચ દિટ્ઠિયો. લોકવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા ઇમેહિ અટ્ઠહિ આકારેહિ અભિનિવેસો હોતિ.

લોકવાદપટિસંયુત્તદિટ્ઠિનિદ્દેસો ચુદ્દસમો.

૧૪૮. ઓલીયનાભિનિવેસો ¶ ભવદિટ્ઠિ. અતિધાવનાભિનિવેસો વિભવદિટ્ઠિ. અસ્સાદદિટ્ઠિયા પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો કતિ ભવદિટ્ઠિયો, કતિ વિભવદિટ્ઠિયો? અત્તાનુદિટ્ઠિયા વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો કતિ ભવદિટ્ઠિયો કતિ વિભવદિટ્ઠિયો…પે… લોકવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા અટ્ઠહિ આકારેહિ અભિનિવેસો કતિ ભવદિટ્ઠિયો કતિ વિભવદિટ્ઠિયો?

અસ્સાદદિટ્ઠિયા પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો. અત્તાનુદિટ્ઠિયા વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો પન્નરસ ભવદિટ્ઠિયો, પઞ્ચ વિભવદિટ્ઠિયો. મિચ્છાદિટ્ઠિયા દસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા વિભવદિટ્ઠિયો. સક્કાયદિટ્ઠિયા વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો પન્નરસ ભવદિટ્ઠિયો, પઞ્ચ વિભવદિટ્ઠિયો. સક્કાયવત્થુકાય સસ્સતદિટ્ઠિયા પન્નરસહિ ¶ આકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા ભવદિટ્ઠિયો. સક્કાયવત્થુકાય ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા વિભવદિટ્ઠિયો.

‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા ભવદિટ્ઠિયો. ‘‘અસસ્સતો લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા વિભવદિટ્ઠિયો ¶ . ‘‘અન્તવા લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો. ‘‘અનન્તવા લોકો’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો. ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો ¶ સબ્બાવ તા વિભવદિટ્ઠિયો. ‘‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા ભવદિટ્ઠિયો. ‘‘હોતિ તથાગતો ¶ પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા ભવદિટ્ઠિયો. ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા વિભવદિટ્ઠિયો. ‘‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ – અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા પઞ્ચહાકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો.

પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિયા અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો. અપરન્તાનુદિટ્ઠિયા ચતુચત્તારીસાય આકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો. સઞ્ઞોજનિકાય દિટ્ઠિયા અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો. અહન્તિ – માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા વિભવદિટ્ઠિયો. મમન્તિ – માનવિનિબન્ધાય દિટ્ઠિયા અટ્ઠારસહિ આકારેહિ અભિનિવેસો સબ્બાવ તા ભવદિટ્ઠિયો. અત્તવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા વીસતિયા આકારેહિ અભિનિવેસો પન્નરસ ભવદિટ્ઠિયો, પઞ્ચ વિભવદિટ્ઠિયો. લોકવાદપટિસંયુત્તાય દિટ્ઠિયા અટ્ઠહિ આકારેહિ અભિનિવેસો સિયા ભવદિટ્ઠિયો, સિયા વિભવદિટ્ઠિયો.

સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો અસ્સાદદિટ્ઠિયો. સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો અત્તાનુદિટ્ઠિયો. સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો મિચ્છાદિટ્ઠિયો. સબ્બાવ ¶ તા દિટ્ઠિયો સક્કાયદિટ્ઠિયો. સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિયો. સબ્બાવ તા ¶ દિટ્ઠિયો સઞ્ઞોજનિકા દિટ્ઠિયો. સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો અત્તવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિયો.

ભવઞ્ચ ¶ દિટ્ઠિં વિભવઞ્ચ દિટ્ઠિં, એતં દ્વયં તક્કિકા નિસ્સિતાસે;

તેસં નિરોધમ્હિ ન હત્થિ ઞાણં, યત્થાયં લોકો વિપરીતસઞ્ઞીતિ.

૧૪૯. ‘‘દ્વીહિ, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતા દેવમનુસ્સા ઓલીયન્તિ [ઓલિયન્તિ (સ્યા. ક.) ઇતિવુ. ૪૯ પસ્સિતબ્બા] એકે, અતિધાવન્તિ એકે; ચક્ખુમન્તો ચ પસ્સન્તિ. કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઓલીયન્તિ એકે? ભવારામા, ભિક્ખવે, દેવમનુસ્સા ભવરતા ભવસમ્મુદિતા. તેસં ભવનિરોધાય ધમ્મે દેસિયમાને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ ન પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ નાધિમુચ્ચતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ઓલીયન્તિ એકે.

‘‘કથઞ્ચ ¶ , ભિક્ખવે, અતિધાવન્તિ એકે? ભવેનેવ ખો પનેકે અટ્ટીયમાના [અટ્ટિયમાના (સ્યા. ક.) ઇતિવુ. ૪૯ પસ્સિતબ્બા] હરાયમાના જિગુચ્છમાના વિભવં અભિનન્દન્તિ – ‘‘યતો કિર, ભો, અયં અત્તા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતિ ન હોતિ પરં મરણા, એતં સન્તં એતં પણીતં એતં યાથાવન્તિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, અતિધાવન્તિ એકે.

‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ચક્ખુમન્તો ચ પસ્સન્તિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ભૂતં ભૂતતો પસ્સતિ. ભૂતં ભૂતતો દિસ્વા ભૂતસ્સ નિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય પટિપન્નો હોતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ચક્ખુમન્તો ચ ¶ પસ્સન્તિ.

‘‘યો [અયં ગાથા ઇતિવુ. ૪૯ દિસ્સતિ] ભૂતં ભૂતતો દિસ્વા, ભૂતસ્સ ચ અતિક્કમં;

યથાભૂતેધિમુચ્ચતિ, ભવતણ્હા પરિક્ખયા.

‘‘સ વે ભૂતપરિઞ્ઞાતો, વીતતણ્હો ભવાભવે;

ભૂતસ્સ વિભવા ભિક્ખુ, નાગચ્છતિ પુનબ્ભવ’’ન્તિ.

૧૫૦. તયો ¶ પુગ્ગલા વિપન્નદિટ્ઠી, તયો પુગ્ગલા સમ્પન્નદિટ્ઠી. કતમે તયો પુગ્ગલા વિપન્નદિટ્ઠી? તિત્થિયો ચ, તિત્થિયસાવકો ચ, યો ચ મિચ્છાદિટ્ઠિકો – ઇમે તયો પુગ્ગલા વિપન્નદિટ્ઠી.

કતમે તયો પુગ્ગલા સમ્પન્નદિટ્ઠી? તથાગતો ચ, તથાગતસાવકો ચ, યો ચ સમ્માદિટ્ઠિકો – ઇમે તયો પુગ્ગલા સમ્પન્નદિટ્ઠી.

‘‘કોધનો ¶ ઉપનાહી ચ, પાપમક્ખી ચ યો નરો;

વિપન્નદિટ્ઠિ માયાવી, તં જઞ્ઞા વસલો ઇતિ’’ [ઇમે (સ્યા.) સુ. નિ. ૧૧૬ પસ્સિતબ્બા].

અક્કોધનો અનુપનાહી, વિસુદ્ધો [અમક્ખી (સ્યા.) અટ્ઠકથા ઓલોકેતબ્બા] સુદ્ધતં ગતો;

સમ્પન્નદિટ્ઠિ મેધાવી, તં જઞ્ઞા અરિયો ઇતીતિ.

તિસ્સો વિપન્નદિટ્ઠિયો, તિસ્સો સમ્પન્નદિટ્ઠિયો. કતમા તિસ્સો વિપન્નદિટ્ઠિયો? એતં મમાતિ ¶ – વિપન્નદિટ્ઠિ. એસોહમસ્મીતિ – વિપન્નદિટ્ઠિ. એસો મે અત્તાતિ – વિપન્નદિટ્ઠિ. ઇમા તિસ્સો ¶ વિપન્નદિટ્ઠિયો.

કતમા તિસ્સો સમ્પન્નદિટ્ઠિયો? નેતં મમાતિ – સમ્પન્નદિટ્ઠિ. નેસોહમસ્મીતિ – સમ્પન્નદિટ્ઠિ. ન મેસો અત્તાતિ – સમ્પન્નદિટ્ઠિ. ઇમા તિસ્સો સમ્પન્નદિટ્ઠિયો.

એતં મમાતિ – કા દિટ્ઠિ, કતિ દિટ્ઠિયો, કતમન્તાનુગ્ગહિતા તા દિટ્ઠિયો? એસોહમસ્મીતિ – કા દિટ્ઠિ, કતિ દિટ્ઠિયો, કતમન્તાનુગ્ગહિતા તા દિટ્ઠિયો? એસો મે અત્તાતિ – કા દિટ્ઠિ, કતિ દિટ્ઠિયો, કતમન્તાનુગ્ગહિતા તા દિટ્ઠિયો?

એતં મમાતિ – પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ. અટ્ઠારસ દિટ્ઠિયો. પુબ્બન્તાનુગ્ગહિતા તા દિટ્ઠિયો. એસોહમસ્મીતિ – અપરન્તાનુદિટ્ઠિ. ચતુચત્તારીસં દિટ્ઠિયો. અપરન્તાનુગ્ગહિતા તા દિટ્ઠિયો. એસો ¶ મે અત્તાતિ – વીસતિવત્થુકા અત્તાનુદિટ્ઠિ. વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ. સક્કાયદિટ્ઠિપ્પમુખાનિ [સક્કાયદિટ્ઠિપ્પમુખેન (સ્યા.)] દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ. પુબ્બન્તાપરન્તાનુગ્ગહિતા તા દિટ્ઠિયો.

૧૫૧. ‘‘યે કેચિ, ભિક્ખવે, મયિ નિટ્ઠં ગતા, સબ્બે તે દિટ્ઠિસમ્પન્ના. તેસં દિટ્ઠિસમ્પન્નાનં પઞ્ચન્નં ઇધ નિટ્ઠા, પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠા. કતમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ નિટ્ઠા? સત્તક્ખત્તુપરમસ્સ, કોલંકોલસ્સ, એકબીજિસ્સ, સકદાગામિસ્સ, યો ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે અરહા – ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ નિટ્ઠા.

‘‘કતમેસં ¶ પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠા? અન્તરાપરિનિબ્બાયિસ્સ, ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયિસ્સ, અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિસ્સ, સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિસ્સ, ઉદ્ધંસોતસ્સ, અકનિટ્ઠગામિનો – ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠા.

‘‘યે ¶ કેચિ, ભિક્ખવે, મયિ નિટ્ઠં ગતા, સબ્બે તે દિટ્ઠિસમ્પન્ના. તેસં દિટ્ઠિસમ્પન્નાનં ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ નિટ્ઠા, ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠા.

‘‘યે કેચિ, ભિક્ખવે, મયિ અવેચ્ચપ્પસન્ના, સબ્બે તે સોતાપન્ના. તેસં સોતાપન્નાનં પઞ્ચન્નં ઇધ નિટ્ઠા, પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠા. કતમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ નિટ્ઠા? સત્તક્ખત્તુપરમસ્સ ¶ , કોલંકોલસ્સ, એકબીજિસ્સ, સકદાગામિસ્સ, યો ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે અરહા – ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ નિટ્ઠા.

‘‘કતમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠા? અન્તરાપરિનિબ્બાયિસ્સ, ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયિસ્સ, અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિસ્સ, સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિસ્સ, ઉદ્ધંસોતસ્સ, અકનિટ્ઠગામિનો – ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠા.

‘‘યે કેચિ, ભિક્ખવે, મયિ અવેચ્ચપ્પસન્ના, સબ્બે તે સોતાપન્ના. તેસં સોતાપન્નાનં ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ નિટ્ઠા. ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠાતિ’’.

ભવવિભવદિટ્ઠિનિદ્દેસો સોળસમો.

૧૫૨. સોળસવત્થુકં ¶ ¶ ¶ આનાપાનસ્સતિસમાધિં [આનાપાનસતિસમાધિં (સી. અટ્ઠ.)] ભાવયતો સમાધિકાનિ દ્વે ઞાણસતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ – અટ્ઠ પરિપન્થે [પરિબન્ધે (ક.)] ઞાણાનિ, અટ્ઠ ચ ઉપકારે ઞાણાનિ, અટ્ઠારસ ઉપક્કિલેસે ઞાણાનિ, તેરસ વોદાને ઞાણાનિ, બાત્તિંસ સતોકારિસ્સ [સતોકારીસુ (સ્યા.)] ઞાણાનિ, ચતુવીસતિ સમાધિવસેન ઞાણાનિ, દ્વેસત્તતિ વિપસ્સનાવસેન ઞાણાનિ, અટ્ઠ નિબ્બિદાઞાણાનિ, અટ્ઠ નિબ્બિદાનુલોમઞાણાનિ, અટ્ઠ નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણાનિ, એકવીસતિ વિમુત્તિસુખે ઞાણાનિ.

કતમાનિ અટ્ઠ પરિપન્થે ઞાણાનિ, અટ્ઠ ચ ઉપકારે ઞાણાનિ? કામચ્છન્દો સમાધિસ્સ પરિપન્થો, નેક્ખમ્મં સમાધિસ્સ ઉપકારં. બ્યાપાદો સમાધિસ્સ ¶ પરિપન્થો, અબ્યાપાદો સમાધિસ્સ ઉપકારં. થિનમિદ્ધં સમાધિસ્સ પરિપન્થો, આલોકસઞ્ઞા સમાધિસ્સ ઉપકારં. ઉદ્ધચ્ચં સમાધિસ્સ પરિપન્થો, અવિક્ખેપો સમાધિસ્સ ઉપકારં. વિચિકિચ્છા સમાધિસ્સ પરિપન્થો, ધમ્મવવત્થાનં સમાધિસ્સ ઉપકારં. અવિજ્જા સમાધિસ્સ પરિપન્થો, ઞાણં સમાધિસ્સ ઉપકારં. અરતિ સમાધિસ્સ પરિપન્થો, પામોજ્જં સમાધિસ્સ ઉપકારં. સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્મા સમાધિસ્સ પરિપન્થા, સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા સમાધિસ્સ ઉપકારા. ઇમાનિ અટ્ઠ પરિપન્થે ¶ ઞાણાનિ, અટ્ઠ ચ ઉપકારે ઞાણાનિ.

૧૫૩. ઇમેહિ ¶ સોળસહિ આકારેહિ ઉદુચિત્તં ચિત્તં સમુદુચિતં ચિત્તં એકત્તે સન્તિટ્ઠતિ, નીવરણેહિ વિસુજ્ઝતિ. કતમે ¶ તે એકત્તા? નેક્ખમ્મં એકત્તં, અબ્યાપાદો એકત્તં, આલોકસઞ્ઞા એકત્તં, અવિક્ખેપો એકત્તં, ધમ્મવવત્થાનં એકત્તં, ઞાણં એકત્તં, પામોજ્જં એકત્તં, સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા એકત્તા.

નીવરણાતિ, કતમે તે નીવરણા? કામચ્છન્દો નીવરણં, બ્યાપાદો નીવરણં, થિનમિદ્ધં નીવરણં, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં નીવરણં, વિચિકિચ્છા નીવરણં, અવિજ્જા નીવરણં, અરતિ નીવરણં, સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્મા નીવરણા.

નીવરણાતિ, કેનટ્ઠેન નીવરણા? નિય્યાનાવરણટ્ઠેન નીવરણા. કતમે તે નિય્યાના? નેક્ખમ્મં અરિયાનં નિય્યાનં. તેન ચ નેક્ખમ્મેન અરિયા નિય્યન્તિ. કામચ્છન્દો નિય્યાનાવરણં. તેન ચ કામચ્છન્દેન નિવુતત્તા નેક્ખમ્મં અરિયાનં નિય્યાનં નપ્પજાનાતીતિ – કામચ્છન્દો નિય્યાનાવરણં. અબ્યાપાદો અરિયાનં નિય્યાનં. તેન ચ અબ્યાપાદેન અરિયા નિય્યન્તિ. બ્યાપાદો નિય્યાનાવરણં. તેન ચ બ્યાપાદેન નિવુતત્તા અબ્યાપાદં અરિયાનં નિય્યાનં નપ્પજાનાતીતિ – બ્યાપાદો નિય્યાનાવરણં. આલોકસઞ્ઞા અરિયાનં નિય્યાનં. તાય ચ આલોકસઞ્ઞાય અરિયા નિય્યન્તિ ¶ . થિનમિદ્ધં નિય્યાનાવરણં. તેન ચ થિનમિદ્ધેન નિવુતત્તા આલોકસઞ્ઞં અરિયાનં નિય્યાનં નપ્પજાનાતીતિ – થિનમિદ્ધં નિય્યાનાવરણં. અવિક્ખેપો અરિયાનં નિય્યાનં. તેન ચ અવિક્ખેપેન અરિયા નિય્યન્તિ. ઉદ્ધચ્ચં નિય્યાનાવરણં ¶ . તેન ચ ઉદ્ધચ્ચેન નિવુતત્તા અવિક્ખેપં અરિયાનં નિય્યાનં નપ્પજાનાતીતિ – ઉદ્ધચ્ચં નિય્યાનાવરણં. ધમ્મવવત્થાનં અરિયાનં નિય્યાનં. તેન ચ ધમ્મવવત્થાનેન અરિયા નિય્યન્તિ. વિચિકિચ્છા નિય્યાનાવરણં. તાય ચ વિચિકિચ્છાય નિવુતત્તા ધમ્મવવત્થાનં અરિયાનં નિય્યાનં નપ્પજાનાતીતિ – વિચિકિચ્છા નિય્યાનાવરણં. ઞાણં અરિયાનં નિય્યાનં. તેન ચ ઞાણેન અરિયા નિય્યન્તિ. અવિજ્જા નિય્યાનાવરણં. તાય ચ અવિજ્જાય નિવુતત્તા ઞાણં અરિયાનં નિય્યાનં નપ્પજાનાતીતિ – અવિજ્જા નિય્યાનાવરણં. પામોજ્જં અરિયાનં નિય્યાનં. તેન ચ પામોજ્જેન અરિયા નિય્યન્તિ. અરતિ નિય્યાનાવરણં. તાય ચ અરતિયા નિવુતત્તા પામોજ્જં અરિયાનં નિય્યાનં નપ્પજાનાતીતિ – અરતિ નિય્યાનાવરણં. સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા અરિયાનં નિય્યાનં. તેહિ ¶ ચ કુસલેહિ ધમ્મેહિ અરિયા નિય્યન્તિ. સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્મા નિય્યાનાવરણા. તેહિ ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ નિવુતત્તા કુસલે ધમ્મે અરિયાનં નિય્યાનં નપ્પજાનાતીતિ – સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્મા નિય્યાનાવરણા. ઇમેહિ ચ પન નીવરણેહિ વિસુદ્ધચિત્તસ્સ સોળસવત્થુકં ¶ આનાપાનસ્સતિસમાધિં ભાવયતો ખણિકસમોધાના.

૧૫૪. ઇમેહિ ચ પન નીવરણેહિ વિસુદ્ધચિત્તસ્સ સોળસવત્થુકં આનાપાનસ્સતિસમાધિં ભાવયતો ખણિકસમોધાના કતમે ¶ અટ્ઠારસ ઉપક્કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ? અસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનં સતિયા અનુગચ્છતો અજ્ઝત્તવિક્ખેપગતં ચિત્તં સમાધિસ્સ પરિપન્થો. પસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનં સતિયા અનુગચ્છતો બહિદ્ધાવિક્ખેપગતં ચિત્તં સમાધિસ્સ પરિપન્થો. અસ્સાસપટિકઙ્ખના નિકન્તિ તણ્હાચરિયા સમાધિસ્સ પરિપન્થો. પસ્સાસપટિકઙ્ખના નિકન્તિ તણ્હાચરિયા સમાધિસ્સ પરિપન્થો. અસ્સાસેનાભિતુન્નસ્સ પસ્સાસપટિલાભે મુચ્છના સમાધિસ્સ પરિપન્થો. પસ્સાસેનાભિતુન્નસ્સ અસ્સાસપટિલાભે મુચ્છના સમાધિસ્સ પરિપન્થો.

અનુગચ્છના ¶ ચ અસ્સાસં, પસ્સાસં અનુગચ્છના;

સતિ અજ્ઝત્તવિક્ખેપા, કઙ્ખના બહિદ્ધાવિક્ખેપપત્થના [વિક્ખેપપન્થના (સ્યા.)].

અસ્સાસેનાભિતુન્નસ્સ, પસ્સાસપટિલાભે મુચ્છના;

પસ્સાસેનાભિતુન્નસ્સ, અસ્સાસપટિલાભે મુચ્છના.

છ એતે ઉપક્કિલેસા, આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ;

યેહિ વિક્ખિપ્પમાનસ્સ [વિકમ્પમાનસ્સ (સ્યા.)], નો ચ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ;

વિમોક્ખં અપ્પજાનન્તા, તે હોન્તિ પરપત્તિયાતિ.

૧૫૫. નિમિત્તં આવજ્જતો અસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પતિ – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. અસ્સાસં ¶ આવજ્જતો નિમિત્તે ચિત્તં વિકમ્પતિ – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. નિમિત્તં આવજ્જતો પસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પતિ – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. પસ્સાસં આવજ્જતો નિમિત્તે ચિત્તં વિકમ્પતિ – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. અસ્સાસં આવજ્જતો પસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પતિ – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. પસ્સાસં આવજ્જતો અસ્સાસે ચિત્તં ¶ વિકમ્પતિ – સમાધિસ્સ પરિપન્થો.

નિમિત્તં ¶ આવજ્જમાનસ્સ, અસ્સાસે વિક્ખિપતે મનો;

અસ્સાસં આવજ્જમાનસ્સ, નિમિત્તે ચિત્તં વિકમ્પતિ.

નિમિત્તં આવજ્જમાનસ્સ, પસ્સાસે વિક્ખિપતે મનો;

પસ્સાસં આવજ્જમાનસ્સ, નિમિત્તે ચિત્તં વિકમ્પતિ.

અસ્સાસં આવજ્જમાનસ્સ, પસ્સાસે વિક્ખિપતે મનો;

પસ્સાસં આવજ્જમાનસ્સ, અસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પતિ.

છ એતે ઉપક્કિલેસા, આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ;

યેહિ વિક્ખિપ્પમાનસ્સ, નો ચ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ;

વિમોક્ખં અપ્પજાનન્તા, તે હોન્તિ પરપત્તિયાતિ.

૧૫૬. અતીતાનુધાવનં ચિત્તં વિક્ખેપાનુપતિતં – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. અનાગતપટિકઙ્ખનં ચિત્તં વિકમ્પિતં – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. લીનં ચિત્તં કોસજ્જાનુપતિતં ¶ – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. અતિપગ્ગહિતં ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચાનુપતિતં – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. અભિનતં ચિત્તં રાગાનુપતિતં – સમાધિસ્સ પરિપન્થો. અપનતં ચિત્તં બ્યાપાદાનુપતિતં – સમાધિસ્સ પરિપન્થો.

અતીતાનુધાવનં ચિત્તં, અનાગતપટિકઙ્ખનં લીનં;

અતિપગ્ગહિતં અભિનતં, અપનતં ચિત્તં ન સમાધિયતિ.

છ એતે ઉપક્કિલેસા, આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ;

યેહિ ¶ ઉપક્કિલિટ્ઠસઙ્કપ્પો, અધિચિત્તં નપ્પજાનાતીતિ.

૧૫૭. અસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનં ¶ સતિયા અનુગચ્છતો અજ્ઝત્તં વિક્ખેપગતેન ચિત્તેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. પસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનં સતિયા અનુગચ્છતો બહિદ્ધાવિક્ખેપગતેન ચિત્તેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. અસ્સાસપટિકઙ્ખનાય નિકન્તિયા તણ્હાચરિયાય કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. પસ્સાસપટિકઙ્ખનાય નિકન્તિયા તણ્હાચરિયાય કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ¶ ચ. અસ્સાસેનાભિતુન્નસ્સ પસ્સાસપટિલાભે મુચ્છિતત્તા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. પસ્સાસેનાભિતુન્નસ્સ અસ્સાસપટિલાભે મુચ્છિતત્તા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. નિમિત્તં આવજ્જતો અસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પિતત્તા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. અસ્સાસં આવજ્જતો નિમિત્તે ચિત્તં વિકમ્પિતત્તા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. નિમિત્તં આવજ્જતો પસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પિતત્તા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. પસ્સાસં આવજ્જતો નિમિત્તે ચિત્તં વિકમ્પિતત્તા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ¶ ચ ફન્દિતા ચ. અસ્સાસં આવજ્જતો પસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પિતત્તા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. પસ્સાસં આવજ્જતો અસ્સાસે ચિત્તં વિકમ્પિતત્તા કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. અતીતાનુધાવનેન ચિત્તેન વિક્ખેપાનુપતિતેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. અનાગતપટિકઙ્ખનેન ચિત્તેન વિકમ્પિતેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. લીનેન ચિત્તેન ¶ કોસજ્જાનુપતિતેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. અતિપગ્ગહિતેન ચિત્તેન ઉદ્ધચ્ચાનુપતિતેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. અભિનતેન ચિત્તેન રાગાનુપતિતેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. અપનતેન ચિત્તેન બ્યાપાદાનુપતિતેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ.

આનાપાનસ્સતિ યસ્સ, પરિપુણ્ણા અભાવિતા;

કાયોપિ ઇઞ્જિતો હોતિ, ચિત્તમ્પિ હોતિ ઇઞ્જિતં;

કાયોપિ ફન્દિતો હોતિ, ચિત્તમ્પિ હોતિ ફન્દિતં.

આનાપાનસ્સતિ ¶ યસ્સ, પરિપુણ્ણા સુભાવિતા;

કાયોપિ અનિઞ્જિતો હોતિ, ચિત્તમ્પિ હોતિ અનિઞ્જિતં;

કાયોપિ ¶ અફન્દિતો હોતિ, ચિત્તમ્પિ હોતિ અફન્દિતન્તિ.

ઇમેહિ ચ પન નીવરણેહિ વિસુદ્ધચિત્તસ્સ સોળસવત્થુકં આનાપાનસ્સતિસમાધિં ભાવયતો ખણિકસમોધાના ઇમે અટ્ઠારસ ઉપક્કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ.

૧૫૮. કતમાનિ તેરસ વોદાને ઞાણાનિ? અતીતાનુધાવનં ચિત્તં વિક્ખેપાનુપતિતં; તં વિવજ્જયિત્વા એકટ્ઠાને સમાદહતિ – એવમ્પિ ચિત્તં ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ. અનાગતપટિકઙ્ખનં ચિત્તં વિકમ્પિતં ¶ ; તં વિવજ્જયિત્વા તત્થેવ અધિમોચેતિ – એવમ્પિ ચિત્તં ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ. લીનં ચિત્તં કોસજ્જાનુપતિતં; તં પગ્ગણ્હિત્વા કોસજ્જં પજહતિ – એવમ્પિ ચિત્તં ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ. અતિપગ્ગહિતં ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચાનુપતિતં; તં વિનિગ્ગણ્હિત્વા ઉદ્ધચ્ચં પજહતિ – એવમ્પિ ચિત્તં ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ. અભિનતં ચિત્તં રાગાનુપતિતં; તં સમ્પજાનો હુત્વા રાગં પજહતિ – એવમ્પિ ચિત્તં ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ. અપનતં ચિત્તં બ્યાપાદાનુપતિતં; તં સમ્પજાનો હુત્વા બ્યાપાદં પજહતિ – એવમ્પિ ચિત્તં ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ. ઇમેહિ છહિ ઠાનેહિ પરિસુદ્ધં ચિત્તં પરિયોદાતં એકત્તગતં હોતિ.

કતમે ¶ તે એકત્તા? દાનવોસગ્ગુપટ્ઠાનેકત્તં, સમથનિમિત્તુપટ્ઠાનેકત્તં, વયલક્ખણુપટ્ઠાનેકત્તં, નિરોધુપટ્ઠાનેકત્તં. દાનવોસગ્ગુપટ્ઠાનેકત્તં ચાગાધિમુત્તાનં, સમથનિમિત્તુપટ્ઠાનેકત્તઞ્ચ ¶ અધિચિત્તમનુયુત્તાનં, વયલક્ખણુપટ્ઠાનેકત્તઞ્ચ વિપસ્સકાનં, નિરોધુપટ્ઠાનેકત્તઞ્ચ અરિયપુગ્ગલાનં – ઇમેહિ ચતૂહિ ઠાનેહિ એકત્તગતં ચિત્તં પટિપદાવિસુદ્ધિપક્ખન્દઞ્ચેવ હોતિ, ઉપેક્ખાનુબ્રૂહિતઞ્ચ, ઞાણેન ચ સમ્પહંસિતં.

પઠમસ્સ ઝાનસ્સ કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં? પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ આદિ, ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે, સમ્પહંસના પરિયોસાનં. પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ ¶ આદિ. આદિસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? આદિસ્સ તીણિ લક્ખણાનિ. યો તસ્સ પરિપન્થો તતો ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, વિસુદ્ધત્તા ચિત્તં મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જતિ, પટિપન્નત્તા તત્થ ચિત્તં પક્ખન્દતિ. યઞ્ચ પરિપન્થતો ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, યઞ્ચ વિસુદ્ધત્તા ચિત્તં મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જતિ, યઞ્ચ પટિપન્નત્તા તત્થ ચિત્તં પક્ખન્દતિ. પઠમસ્સ ¶ ઝાનસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ આદિ. આદિસ્સ ઇમાનિ તીણિ લક્ખણાનિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પઠમં ઝાનં આદિકલ્યાણઞ્ચેવ હોતિ લક્ખણસમ્પન્નઞ્ચ’’.

પઠમસ્સ ઝાનસ્સ ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે. મજ્ઝસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? મજ્ઝસ્સ તીણિ લક્ખણાનિ. વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતિ, સમથપટિપન્નં અજ્ઝુપેક્ખતિ, એકત્તુપટ્ઠાનં અજ્ઝુપેક્ખતિ. યઞ્ચ વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતિ, યઞ્ચ સમથપટિપન્નં ¶ અજ્ઝુપેક્ખતિ, યઞ્ચ એકત્તુપટ્ઠાનં અજ્ઝુપેક્ખતિ – પઠમસ્સ ઝાનસ્સ ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે. મજ્ઝસ્સ ઇમાનિ તીણિ લક્ખણાનિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પઠમં ઝાનં મજ્ઝેકલ્યાણઞ્ચેવ હોતિ લક્ખણસમ્પન્નઞ્ચ’’.

પઠમસ્સ ઝાનસ્સ સમ્પહંસના પરિયોસાનં. પરિયોસાનસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? પરિયોસાનસ્સ ચત્તારિ લક્ખણાનિ. તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન સમ્પહંસના, ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન સમ્પહંસના, તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન સમ્પહંસના, આસેવનટ્ઠેન સમ્પહંસના. પઠમસ્સ ઝાનસ્સ સમ્પહંસના પરિયોસાનં. પરિયોસાનસ્સ ઇમાનિ ચત્તારિ લક્ખણાનિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પઠમં ઝાનં પરિયોસાનકલ્યાણઞ્ચેવ હોતિ લક્ખણસમ્પન્નઞ્ચ’’. એવં તિવત્તગતં ચિત્તં તિવિધકલ્યાણકં દસલક્ખણસમ્પન્નં વિતક્કસમ્પન્નઞ્ચેવ હોતિ વિચારસમ્પન્નઞ્ચ પીતિસમ્પન્નઞ્ચ સુખસમ્પન્નઞ્ચ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નઞ્ચ સદ્ધાસમ્પન્નઞ્ચ વીરિયસમ્પન્નઞ્ચ સતિસમ્પન્નઞ્ચ સમાધિસમ્પન્નઞ્ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચ.

દુતિયસ્સ ¶ ઝાનસ્સ કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં? દુતિયસ્સ ઝાનસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ આદિ, ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે, સમ્પહંસના પરિયોસાનં…પે… એવં તિવત્તગતં ચિત્તં તિવિધકલ્યાણકં દસલક્ખણસમ્પન્નં પીતિસમ્પન્નઞ્ચેવ હોતિ સુખસમ્પન્નઞ્ચ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નઞ્ચ સદ્ધાસમ્પન્નઞ્ચ ¶ વીરિયસમ્પન્નઞ્ચ સતિસમ્પન્નઞ્ચ સમાધિસમ્પન્નઞ્ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચ.

તતિયસ્સ ¶ ¶ ઝાનસ્સ કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં…પે… એવં તિવત્તગતં ચિત્તં તિવિધકલ્યાણકં દસલક્ખણસમ્પન્નં સુખસમ્પન્નઞ્ચેવ હોતિ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નઞ્ચ સદ્ધાસમ્પન્નઞ્ચ વીરિયસમ્પન્નઞ્ચ સતિસમ્પન્નઞ્ચ સમાધિસમ્પન્નઞ્ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચ.

ચતુત્થસ્સ ઝાનસ્સ કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં…પે… એવં તિવત્તગતં ચિત્તં તિવિધકલ્યાણકં દસલક્ખણસમ્પન્નઞ્ચ ઉપેક્ખાસમ્પન્નઞ્ચેવ હોતિ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નઞ્ચ સદ્ધાસમ્પન્નઞ્ચ વીરિયસમ્પન્નઞ્ચ સતિસમ્પન્નઞ્ચ સમાધિસમ્પન્નઞ્ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચ.

આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા…પે… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં…પે… એવં તિવત્તગતં ચિત્તં તિવિધકલ્યાણકં દસલક્ખણસમ્પન્નં ઉપેક્ખાસમ્પન્નઞ્ચેવ હોતિ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નં ચ…પે… પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચ.

અનિચ્ચાનુપસ્સનાય કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં…પે… એવં તિવત્તગતં ચિત્તં તિવિધકલ્યાણકં દસલક્ખણસમ્પન્નં ¶ વિતક્કસમ્પન્નઞ્ચેવ હોતિ વિચારસમ્પન્નઞ્ચ પીતિસમ્પન્નઞ્ચ સુખસમ્પન્નઞ્ચ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નઞ્ચ સદ્ધાસમ્પન્નઞ્ચ વીરિયસમ્પન્નઞ્ચ સતિસમ્પન્નઞ્ચ સમાધિસમ્પન્નઞ્ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચ. દુક્ખાનુપસ્સનાય…પે… અનત્તાનુપસ્સનાય… નિબ્બિદાનુપસ્સનાય… વિરાગાનુપસ્સનાય… નિરોધાનુપસ્સનાય… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય… ખયાનુપસ્સનાય… વયાનુપસ્સનાય… વિપરિણામાનુપસ્સનાય… અનિમિત્તાનુપસ્સનાય… અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાય… સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાય… અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાય… યથાભૂતઞાણદસ્સનાય… આદીનવાનુપસ્સનાય… પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય… વિવટ્ટનાનુપસ્સનાય… પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચ.

સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ…પે… સકદાગામિમગ્ગસ્સ… અનાગામિમગ્ગસ્સ… અરહત્તમગ્ગસ્સ કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં? અરહત્તમગ્ગસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ ¶ આદિ ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે, સમ્પહંસના પરિયોસાનં. અરહત્તમગ્ગસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ આદિ. આદિસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? આદિસ્સ તીણિ લક્ખણાનિ. યો તસ્સ પરિપન્થો તતો ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, વિસુદ્ધત્તા ચિત્તં મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જતિ, પટિપન્નત્તા તત્થ ચિત્તં પક્ખન્દતિ ¶ . યઞ્ચ પરિપન્થતો ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, યઞ્ચ વિસુદ્ધત્તા ચિત્તં મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં ¶ પટિપજ્જતિ, યઞ્ચ પટિપન્નત્તા તત્થ ચિત્તં પક્ખન્દતિ – અરહત્તમગ્ગસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ આદિ. આદિસ્સ ઇમાનિ તીણિ લક્ખણાનિ. તેન ¶ વુચ્ચતિ – ‘‘અરહત્તમગ્ગો આદિકલ્યાણો ચેવ હોતિ લક્ખણસમ્પન્નો ચ’’.

અરહત્તમગ્ગસ્સ ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે. મજ્ઝસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? મજ્ઝસ્સ તીણિ લક્ખણાનિ. વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતિ, સમથપટિપન્નં અજ્ઝુપેક્ખતિ, એકત્તુપટ્ઠાનં અજ્ઝુપેક્ખતિ. યઞ્ચ વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતિ, યઞ્ચ સમથપટિપન્નં અજ્ઝુપેક્ખતિ, યઞ્ચ એકત્તુપટ્ઠાનં અજ્ઝુપેક્ખતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અરહત્તમગ્ગો મજ્ઝેકલ્યાણો ચેવ હોતિ લક્ખણસમ્પન્નો ચ’’.

અરહત્તમગ્ગસ્સ સમ્પહંસના પરિયોસાનં. પરિયોસાનસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? પરિયોસાનસ્સ ચત્તારિ લક્ખણાનિ. તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન સમ્પહંસના, ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન સમ્પહંસના, તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન સમ્પહંસના, આસેવનટ્ઠેન સમ્પહંસના. અરહત્તમગ્ગસ્સ સમ્પહંસના પરિયોસાનં. પરિયોસાનસ્સ ઇમાનિ ચત્તારિ લક્ખણાનિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અરહત્તમગ્ગો પરિયોસાનકલ્યાણો ચેવ હોતિ લક્ખણસમ્પન્નો ચ’’. એવં તિવત્તગતં ચિત્તં તિવિધકલ્યાણકં દસલક્ખણસમ્પન્નં વિતક્કસમ્પન્નઞ્ચેવ હોતિ વિચારસમ્પન્નઞ્ચ પીતિસમ્પન્નઞ્ચ સુખસમ્પન્નઞ્ચ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નઞ્ચ સદ્ધાસમ્પન્નઞ્ચ વીરિયસમ્પન્નઞ્ચ સતિસમ્પન્નઞ્ચ સમાધિસમ્પન્નઞ્ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચ ¶ .

નિમિત્તં અસ્સાસપસ્સાસા, અનારમ્મણમેકચિત્તસ્સ;

અજાનતો ચ તયો ધમ્મે, ભાવના નુપલબ્ભતિ.

નિમિત્તં ¶ અસ્સાસપસ્સાસા, અનારમ્મણમેકચિત્તસ્સ;

જાનતો ચ તયો ધમ્મે, ભાવના ઉપલબ્ભતીતિ.

કથં ઇમે તયો ધમ્મા એકચિત્તસ્સ આરમ્મણા ન હોન્તિ, ન ચિમે તયો ધમ્મા અવિદિતા હોન્તિ, ન ચ ચિત્તં વિક્ખેપં ગચ્છતિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ, વિસેસમધિગચ્છતિ? સેય્યથાપિ રુક્ખો ¶ સમે ભૂમિભાગે નિક્ખિત્તો. તમેનં પુરિસો કકચેન છિન્દેય્ય. રુક્ખે ફુટ્ઠકકચદન્તાનં વસેન પુરિસસ્સ સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ; ન આગતે વા ગતે વા કકચદન્તે મનસિ કરોતિ. ન આગતા વા ગતા વા કકચદન્તા અવિદિતા હોન્તિ ¶ , પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ. યથા રુક્ખો સમે ભૂમિભાગે નિક્ખિત્તો. એવં ઉપનિબન્ધના નિમિત્તં. યથા કકચદન્તા, એવં અસ્સાસપસ્સાસા. યથા રુક્ખે ફુટ્ઠકકચદન્તાનં વસેન પુરિસસ્સ સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ, ન આગતે વા ગતે વા કકચદન્તે મનસિ કરોતિ, ન આગતા વા ગતા વા કકચદન્તા અવિદિતા હોન્તિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ. એવમેવં ભિક્ખુ નાસિકગ્ગે વા મુખનિમિત્તે વા સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા નિસિન્નો હોતિ, ન આગતે વા ¶ ગતે વા અસ્સાસપસ્સાસે મનસિ કરોતિ, ન આગતા વા ગતા વા અસ્સાસપસ્સાસા અવિદિતા હોન્તિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ. વિસેસમધિગચ્છતિ પધાનઞ્ચ.

કતમં પધાનં? આરદ્ધવીરિયસ્સ કાયોપિ ચિત્તમ્પિ કમ્મનિયં હોતિ – ઇદં પધાનં. કતમો પયોગો? આરદ્ધવીરિયસ્સ ઉપક્કિલેસા પહીયન્તિ, વિતક્કા વૂપસમન્તિ – અયં પયોગો. કતમો વિસેસો? આરદ્ધવીરિયસ્સ સઞ્ઞોજના પહીયન્તિ, અનુસયા બ્યન્તીહોન્તિ [અનુસયા બ્યાસન્તિ (સ્યા.)]. અયં વિસેસો. એવં ઇમે તયો ધમ્મા એકચિત્તસ્સ આરમ્મણા ન હોન્તિ ¶ , ન ચિમે તયો ધમ્મા અવિદિતા હોન્તિ, ન ચ ચિત્તં વિક્ખેપં ગચ્છતિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ, વિસેસમધિગચ્છતિ.

આનાપાનસ્સતિ યસ્સ, પરિપુણ્ણા સુભાવિતા;

અનુપુબ્બં પરિચિતા, યથા બુદ્ધેન દેસિતા;

સો ઇમં લોકં પભાસેતિ, અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમાતિ.

આનન્તિ અસ્સાસો, નો પસ્સાસો. અપાનન્તિ [અપાનન્તિ (ક.)] પસ્સાસો, નો અસ્સાસો. અસ્સાસવસેન ઉપટ્ઠાનં સતિ, પસ્સાસવસેન ઉપટ્ઠાનં સતિ.

યો અસ્સસતિ તસ્સુપટ્ઠાતિ, યો પસ્સસતિ તસ્સુપટ્ઠાતિ. પરિપુણ્ણાતિ પરિગ્ગહટ્ઠેન પરિપુણ્ણા, પરિવારટ્ઠેન પરિપુણ્ણા, પરિપૂરટ્ઠેન પરિપુણ્ણા ¶ . સુભાવિતાતિ ચતસ્સો ભાવના – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ¶ ભાવના, ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના, તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ભાવના, આસેવનટ્ઠેન ભાવના. તસ્સિમે ચત્તારો ભાવનટ્ઠા યાનીકતા હોન્તિ વત્થુકતા અનુટ્ઠિતા પરિચિતા સુસમારદ્ધા.

યાનીકતાતિ યત્થ યત્થ આકઙ્ખતિ તત્થ તત્થ વસિપ્પત્તો હોતિ બલપ્પત્તો વેસારજ્જપ્પત્તો ¶ . તસ્સ મે તે ધમ્મા આવજ્જનપટિબદ્ધા [આવજ્જનપટિબન્ધા (ક.) એવમીદિસેસુ પદેસુ] હોન્તિ આકઙ્ખપટિબદ્ધા મનસિકારપટિબદ્ધા ચિત્તુપ્પાદપટિબદ્ધા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘યાનીકતા’’તિ. વત્થુકતાતિ યસ્મિં યસ્મિં વત્થુસ્મિં ચિત્તં સ્વાધિટ્ઠિતં હોતિ, તસ્મિં તસ્મિં વત્થુસ્મિં સતિ સુપટ્ઠિતા હોતિ. યસ્મિં યસ્મિં વા પન વત્થુસ્મિં સતિ સૂપટ્ઠિતા [સુપટ્ઠિતા (ક.)] હોતિ, તસ્મિં તસ્મિં વત્થુસ્મિં ચિત્તં સ્વાધિટ્ઠિતં હોતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વત્થુકતા’’તિ. અનુટ્ઠિતાતિ વત્થુસ્મિં યેન યેન ચિત્તં અભિનીહરતિ તેન તેન સતિ અનુપરિવત્તતિ. યેન યેન વા પન સતિ અનુપરિવત્તતિ તેન તેન ચિત્તં અભિનીહરતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અનુટ્ઠિતા’’તિ. પરિચિતાતિ પરિગ્ગહટ્ઠેન પરિચિતા, પરિવારટ્ઠેન પરિચિતા, પરિપૂરટ્ઠેન પરિચિતા. સતિયા પરિગ્ગણ્હન્તો જિનાતિ ¶ પાપકે અકુસલે ધમ્મે. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પરિચિતા’’તિ. સુસમારદ્ધાતિ ¶ ચત્તારો સુસમારદ્ધા – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન સુસમારદ્ધા, ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન સુસમારદ્ધા, તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન સુસમારદ્ધા, તપ્પચ્ચનીકાનં કિલેસાનં સુસમૂહતત્તા [સુસમુહતત્તા (ક.)] સુસમારદ્ધા.

૧૬૧. સુસમન્તિ અત્થિ સમં, અત્થિ સુસમં. કતમં સમં? યે તત્થ જાતા અનવજ્જા કુસલા બોધિપક્ખિયા – ઇદં સમં. કતમં સુસમં? યં તેસં તેસં ધમ્માનં આરમ્મણં નિરોધો નિબ્બાનં – ઇદં સુસમં. ઇતિ ઇદઞ્ચ સમં ઇદઞ્ચ સુસમં ઞાતં હોતિ દિટ્ઠં વિદિતં સચ્છિકતં ફસ્સિતં પઞ્ઞાય. આરદ્ધં હોતિ વીરિયં અસલ્લીનં, ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મૂળા [અપમુટ્ઠા (સ્યા.)], પસ્સદ્ધો કાયો અસારદ્ધો, સમાહિતં ચિત્તં એકગ્ગં. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સુસમારદ્ધા’’તિ.

અનુપુબ્બં પરિચિતાતિ દીઘં અસ્સાસવસેન પુરિમા પુરિમા પરિચિતા, પચ્છિમા પચ્છિમા અનુપરિચિતા. દીઘં પસ્સાસવસેન પુરિમા પુરિમા પરિચિતા, પચ્છિમા પચ્છિમા અનુપરિચિતા. રસ્સં અસ્સાસવસેન પુરિમા પુરિમા પરિચિતા ¶ , પચ્છિમા પચ્છિમા અનુપરિચિતા. રસ્સં પસ્સાસવસેન પુરિમા પુરિમા પરિચિતા, પચ્છિમા પચ્છિમા અનુપરિચિતા…પે… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસવસેન પુરિમા પુરિમા પરિચિતા, પચ્છિમા પચ્છિમા અનુપરિચિતા. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સાસવસેન પુરિમા પુરિમા પરિચિતા, પચ્છિમા પચ્છિમા અનુપરિચિતા. સબ્બાપિ સોળસવત્થુકા આનાપાનસ્સતિયો અઞ્ઞમઞ્ઞં પરિચિતા ¶ ચેવ હોન્તિ અનુપરિચિતા ચ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘અનુપુબ્બપરિચિતા’’તિ.

યથાતિ દસ યથત્થા – અત્તદમથત્થો યથત્થો, અત્તસમથત્થો યથત્થો, અત્તપરિનિબ્બાપનત્થો યથત્થો, અભિઞ્ઞત્થો યથત્થો, પરિઞ્ઞત્થો યથત્થો, પહાનત્થો યથત્થો, ભાવનત્થો યથત્થો, સચ્છિકિરિયત્થો ¶ યથત્થો, સચ્ચાભિસમયત્થો યથત્થો, નિરોધે પતિટ્ઠાપકત્થો યથત્થો.

બુદ્ધોતિ ¶ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ અનાચરિયકો પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસુ સામં સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝિ, તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિ, બલેસુ ચ વસીભાવં.

૧૬૨. બુદ્ધોતિ કેનટ્ઠેન બુદ્ધો? બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ – બુદ્ધો. બોધેતા પજાયાતિ – બુદ્ધો. સબ્બઞ્ઞુતાય બુદ્ધો. સબ્બદસ્સાવિતાય બુદ્ધો. અનઞ્ઞનેય્યતાય બુદ્ધો. વિસવિતાય [વિકતિતાય (સ્યા.)] બુદ્ધો. ખીણાસવસઙ્ખાતેન બુદ્ધો. નિરુપલેપસઙ્ખાતેન [નિરુપક્કિલેસસઙ્ખાતેન (સ્યા.)] બુદ્ધો. એકન્તવીતરાગોતિ – બુદ્ધો. એકન્તવીતદોસોતિ – બુદ્ધો. એકન્તવીતમોહોતિ – બુદ્ધો. એકન્તનિક્કિલેસોતિ – બુદ્ધો. એકાયનમગ્ગં ગતોતિ – બુદ્ધો. એકો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ – બુદ્ધો. અબુદ્ધિવિહતત્તા બુદ્ધિપટિલાભા – બુદ્ધો. બુદ્ધોતિ નેતં નામં માતરા કતં, ન પિતરા કતં, ન ભાતરા કતં, ન ભગિનિયા કતં, ન મિત્તામચ્ચેહિ કતં, ન ઞાતિસાલોહિતેહિ કતં, ન સમણબ્રાહ્મણેહિ ¶ કતં, ન દેવતાહિ કતં. વિમોક્ખન્તિકમેતં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં બોધિયા મૂલે સહ સબ્બઞ્ઞુતઞાણસ્સ પટિલાભા સચ્છિકા પઞ્ઞત્તિ યદિદં – બુદ્ધોતિ. દેસિતાતિ અત્તદમથત્થો યથત્થો યથા બુદ્ધેન દેસિતો, અત્તસમથત્થો યથત્થો યથા બુદ્ધેન દેસિતો, અત્તપરિનિબ્બાપનત્થો યથત્થો યથા બુદ્ધેન દેસિતો…પે… નિરોધે પતિટ્ઠાપકત્થો યથત્થો યથા બુદ્ધેન દેસિતો.

સોતિ ¶ ગહટ્ઠો વા હોતિ પબ્બજિતો વા. લોકોતિ. ખન્ધલોકો ધાતુલોકો આયતનલોકો વિપત્તિભવલોકો વિપત્તિસમ્ભવલોકો સમ્પત્તિભવલોકો સમ્પત્તિસમ્ભવલોકો. એકો લોકો – સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા…પે… અટ્ઠારસ લોકા – અટ્ઠારસ ધાતુયો. પભાસેતીતિ અત્તદમથત્થં યથત્થં અભિસમ્બુદ્ધત્તા ¶ . સો ઇમં લોકં ઓભાસેતિ ભાસેતિ પભાસેતિ. અત્તસમથત્થં યથત્થં અભિસમ્બુદ્ધત્તા. સો ઇમં લોકં ઓભાસેતિ ભાસેતિ પભાસેતિ. અત્તપરિનિબ્બાપનત્થં યથત્થં અભિસમ્બુદ્ધત્તા. સો ઇમં લોકં ઓભાસેતિ ભાસેતિ પભાસેતિ…પે… નિરોધે પતિટ્ઠાપકત્થં યથત્થં અભિસમ્બુદ્ધત્તા. સો ઇમં લોકં ઓભાસેતિ ભાસેતિ પભાસેતિ.

અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમાતિ યથા અબ્ભા, એવં કિલેસા. યથા ચન્દો, એવં અરિયઞાણં. યથા ચન્દિમા દેવપુત્તો, એવં ભિક્ખુ. યથા ¶ ચન્દો અબ્ભા મુત્તો મહિકા મુત્તો ધૂમરજા મુત્તો રાહુગહણા [રાહુપાણા (સ્યા.)] વિપ્પમુત્તો ભાસતે ચ તપતે ચ વિરોચતે [વિરોચતિ (સ્યા.)] ચ, એવમેવં ભિક્ખુ સબ્બકિલેસેહિ વિપ્પમુત્તો ¶ ભાસતે ચ તપતે ચ વિરોચતે ચ. તેન વુચ્ચતિ – અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમાતિ. ઇમાનિ તેરસ વોદાને ઞાણાનિ.

૧૬૩. કતમાનિ બાત્તિંસ સતોકારિસ્સ ઞાણાનિ? ઇધ ભિક્ખુ અરઞ્ઞગતો વા રુક્ખમૂલગતો વા સુઞ્ઞાગારગતો વા નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. સો સતોવ અસ્સસતિ સતો પસ્સસતિ. દીઘં વા અસ્સસન્તો ‘‘દીઘં અસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ. દીઘં વા પસ્સસન્તો ‘‘દીઘં પસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ. રસ્સં વા અસ્સસન્તો ‘‘રસ્સં અસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ. રસ્સં વા પસ્સસન્તો ‘‘રસ્સં પસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ. ‘‘સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. ‘‘સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. ‘‘પસ્સમ્ભયં ¶ કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. પીતિપટિસંવેદી…પે… સુખપટિસંવેદી… ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી ¶ … પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં… ચિત્તપટિસંવેદી… અભિપ્પમોદયં ચિત્તં… સમાદહં ચિત્તં… વિમોચયં ચિત્તં… અનિચ્ચાનુપસ્સી… વિરાગાનુપસ્સી… નિરોધાનુપસ્સી… ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ.

૧૬૪. ઇધાતિ ઇમિસ્સા દિટ્ઠિયા, ઇમિસ્સા ખન્તિયા, ઇમિસ્સા રુચિયા, ઇમસ્મિં આદાયે, ઇમસ્મિં ધમ્મે, ઇમસ્મિં વિનયે, ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે, ઇમસ્મિં પાવચને, ઇમસ્મિં બ્રહ્મચરિયે, ઇમસ્મિં સત્થુસાસને. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઇધા’’તિ. ભિક્ખૂતિ ¶ પુથુજ્જનકલ્યાણકો વા હોતિ ભિક્ખુ સેક્ખો વા અરહા વા અકુપ્પધમ્મો. અરઞ્ઞન્તિ નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા સબ્બમેતં અરઞ્ઞં. રુક્ખમૂલન્તિ યત્થ ભિક્ખુનો આસનં પઞ્ઞત્તં હોતિ મઞ્ચો વા પીઠં વા ભિસિ વા તટ્ટિકા વા ચમ્મખણ્ડો વા તિણસન્થરો [તિણસણ્ઠરો (સ્યા.)] વા પણ્ણસન્થરો વા પલાલસન્થરો [પલાસસણ્ઠરો (સ્યા.)] વા, તત્થ ભિક્ખુ ચઙ્કમતિ વા તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતિ. સુઞ્ઞન્તિ કેનચિ અનાકિણ્ણં હોતિ ગહટ્ઠેહિ વા પબ્બજિતેહિ વા. અગારન્તિ [આગારન્તિ (સ્યા.)] વિહારો અડ્ઢયોગો પાસાદો હમ્મિયં ગુહા. નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વાતિ નિસિન્નો હોતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ¶ . ઉજું કાયં પણિધાયાતિ ઉજુકો હોતિ કાયો ઠિતો [પનિધિતો (સ્યા.)] સુપણિહિતો. પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ. પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો. મુખન્તિ નિય્યાનટ્ઠો. સતીતિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ.

૧૬૫. સતોવ અસ્સસતિ, સતો પસ્સસતીતિ બાત્તિંસાય આકારેહિ ¶ સતો કારી હોતિ. દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સતો કારી હોતિ. દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા ¶ હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સતો કારી હોતિ. રસ્સં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સતો કારી હોતિ. રસ્સં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં ¶ અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સતો કારી હોતિ…પે… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસવસેન પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સતો કારી હોતિ.

૧૬૬. કથં દીઘં અસ્સસન્તો ‘‘દીઘં અસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ, દીઘં પસ્સસન્તો ‘‘દીઘં પસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ? દીઘં અસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિ, દીઘં પસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે પસ્સસતિ, દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ છન્દો ઉપ્પજ્જતિ. છન્દવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિ, છન્દવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં પસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે પસ્સસતિ, છન્દવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. છન્દવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિ, પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં પસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે ¶ પસ્સસતિ, પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ દીઘં અસ્સાસપસ્સાસાપિ ચિત્તં વિવત્તતિ, ઉપેક્ખા સણ્ઠાતિ. ઇમેહિ નવહાકારેહિ દીઘં અસ્સાસપસ્સાસા કાયો. ઉપટ્ઠાનં સતિ. અનુપસ્સના ઞાણં. કાયો ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં કાયં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

૧૬૭. અનુપસ્સતીતિ ¶ ¶ કથં તં કાયં અનુપસ્સતિ? અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો. દુક્ખતો અનુપસ્સતિ, નો સુખતો. અનત્તતો અનુપસ્સતિ, નો અત્તતો. નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ. વિરજ્જતિ, નો રજ્જતિ. નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ. પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. અનિચ્ચતો ¶ અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ. દુક્ખતો અનુપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ. અનત્તતો અનુપસ્સન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ. નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ. વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ. નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ. પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ. એવં તં કાયં અનુપસ્સતિ.

ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના, ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન ભાવના, તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ભાવના, આસેવનટ્ઠેન ભાવના. દીઘં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ¶ ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ. વિદિતા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ. વિદિતા વિતક્કા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ.

કથં વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ? કથં વેદનાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ? અવિજ્જાસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. તણ્હાસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ… કમ્મસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ… ફસ્સસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સતોપિ વેદનાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. એવં વેદનાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ.

કથં વેદનાય ઉપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ? અનિચ્ચતો મનસિકરોતો ખયતુપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ. દુક્ખતો મનસિકરોતો ભયતુપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ. અનત્તતો મનસિકરોતો સુઞ્ઞતુપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ. એવં વેદનાય ઉપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ.

કથં વેદનાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ? અવિજ્જાનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. તણ્હાનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ ¶ …પે… કમ્મનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ…પે… ફસ્સનિરોધા ¶ વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. વિપરિણામલક્ખણં પસ્સતોપિ વેદનાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. એવં વેદનાય ¶ અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. એવં વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ.

કથં ¶ વિદિતા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ? કથં સઞ્ઞાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ? અવિજ્જાસમુદયા સઞ્ઞાસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન સઞ્ઞાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. તણ્હાસમુદયા સઞ્ઞાસમુદયોતિ…પે… કમ્મસમુદયા સઞ્ઞાસમુદયોતિ…પે… ફસ્સસમુદયા સઞ્ઞાસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન સઞ્ઞાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સતોપિ સઞ્ઞાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. એવં સઞ્ઞાય ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ.

કથં સઞ્ઞાય ઉપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ? અનિચ્ચતો મનસિકરોતો ખયતુપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ. દુક્ખતો મનસિકરોતો ભયતુપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ. અનત્તતો મનસિકરોતો સુઞ્ઞતુપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ. એવં સઞ્ઞાય ઉપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ.

કથં સઞ્ઞાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ? અવિજ્જાનિરોધા સઞ્ઞાનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન સઞ્ઞાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. તણ્હાનિરોધા સઞ્ઞાનિરોધોતિ…પે… કમ્મનિરોધા સઞ્ઞાનિરોધોતિ…પે… ફસ્સનિરોધા ¶ સઞ્ઞાનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન સઞ્ઞાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. વિપરિણામલક્ખણં પસ્સતોપિ સઞ્ઞાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. એવં સઞ્ઞાય અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. એવં વિદિતા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ.

કથં વિદિતા વિતક્કા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ? કથં વિતક્કાનં ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ? અવિજ્જાસમુદયા વિતક્કસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વિતક્કાનં ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. તણ્હાસમુદયા વિતક્કસમુદયોતિ…પે… કમ્મસમુદયા વિતક્કસમુદયોતિ…પે… સઞ્ઞાસમુદયા વિતક્કસમુદયોતિ – પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વિતક્કાનં ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સતોપિ વિતક્કાનં ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ. એવં વિતક્કાનં ઉપ્પાદો વિદિતો હોતિ.

કથં વિતક્કાનં ઉપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ? અનિચ્ચતો મનસિકરોતો ખયતુપટ્ઠાનં વિદિતં ¶ હોતિ. દુક્ખતો મનસિકરોતો ભયતુપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ. અનત્તતો મનસિકરોતો સુઞ્ઞતુપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ. એવં વિતક્કાનં ઉપટ્ઠાનં વિદિતં હોતિ.

કથં ¶ વિતક્કાનં અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ? અવિજ્જાનિરોધા વિતક્કનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વિતક્કાનં અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. તણ્હાનિરોધા વિતક્કનિરોધોતિ…પે… કમ્મનિરોધા વિતક્કનિરોધોતિ…પે… સઞ્ઞાનિરોધા ¶ વિતક્કનિરોધોતિ – પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વિતક્કાનં અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. વિપરિણામલક્ખણં પસ્સતોપિ વિતક્કાનં અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. એવં વિતક્કાનં અત્થઙ્ગમો વિદિતો હોતિ. એવં વિદિતા ¶ વિતક્કા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ.

૧૬૮. દીઘં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ, ગોચરઞ્ચ પજાનાતિ, સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતિ…પે… મગ્ગં સમોધાનેતિ, ધમ્મે સમોધાનેતિ, ગોચરઞ્ચ પજાનાતિ, સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતિ.

ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતીતિ કથં ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ? અધિમોક્ખટ્ઠેન સદ્ધિન્દ્રિયં સમોધાનેતિ, પગ્ગહટ્ઠેન વીરિયિન્દ્રિયં સમોધાનેતિ, ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિન્દ્રિયં સમોધાનેતિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન સમાધિન્દ્રિયં સમોધાનેતિ, દસ્સનટ્ઠેન પઞ્ઞિન્દ્રિયં સમોધાનેતિ. અયં પુગ્ગલો ઇમાનિ ઇન્દ્રિયાનિ ઇમસ્મિં આરમ્મણે સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતી’’તિ.

ગોચરઞ્ચ પજાનાતીતિ યં તસ્સ આરમ્મણં, તં તસ્સ ગોચરં. યં તસ્સ ગોચરં, તં તસ્સ આરમ્મણં. પજાનાતીતિ પુગ્ગલો. પજાનના પઞ્ઞા.

સમન્તિ આરમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાનં સમં, ચિત્તસ્સ અવિક્ખેપો સમં, ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનં સમં, ચિત્તસ્સ વોદાનં સમં. અત્થોતિ ¶ અનવજ્જટ્ઠો નિક્કિલેસટ્ઠો વોદાનટ્ઠો પરમટ્ઠો. પટિવિજ્ઝતીતિ આરમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાનટ્ઠં પટિવિજ્ઝતિ, ચિત્તસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠં પટિવિજ્ઝતિ, ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનટ્ઠં પટિવિજ્ઝતિ, ચિત્તસ્સ વોદાનટ્ઠં પટિવિજ્ઝતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

બલાનિ સમોધાનેતીતિ કથં બલાનિ સમોધાનેતિ? અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયટ્ઠેન સદ્ધાબલં સમોધાનેતિ, કોસજ્જે અકમ્પિયટ્ઠેન વીરિયબલં સમોધાનેતિ, પમાદે અકમ્પિયટ્ઠેન સતિબલં સમોધાનેતિ, ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પિયટ્ઠેન સમાધિબલં સમોધાનેતિ ¶ , અવિજ્જાય અકમ્પિયટ્ઠેન પઞ્ઞાબલં સમોધાનેતિ. અયં પુગ્ગલો ઇમાનિ બલાનિ ઇમસ્મિં આરમ્મણે સમોધાનેતિ ¶ . તેન વુચ્ચતિ – બલાનિ સમોધાનેતીતિ. ગોચરઞ્ચ પજાનાતીતિ…પે… તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

બોજ્ઝઙ્ગે ¶ સમોધાનેતીતિ કથં બોજ્ઝઙ્ગે સમોધાનેતિ? ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમોધાનેતિ, પવિચયટ્ઠેન ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમોધાનેતિ, પગ્ગહટ્ઠેન વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમોધાનેતિ, ફરણટ્ઠેન પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમોધાનેતિ, ઉપસમટ્ઠેન પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમોધાનેતિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમોધાનેતિ, પટિસઙ્ખાનટ્ઠેન ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ¶ સમોધાનેતિ. અયં પુગ્ગલો ઇમે બોજ્ઝઙ્ગે ઇમસ્મિં આરમ્મણે સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘બોજ્ઝઙ્ગે સમોધાનેતી’’તિ. ગોચરઞ્ચ પજાનાતીતિ…પે… તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

મગ્ગં સમોધાનેતીતિ કથં મગ્ગં સમોધાનેતિ? દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિં સમોધાનેતિ, અભિનિરોપનટ્ઠેન સમ્માસઙ્કપ્પં સમોધાનેતિ, પરિગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાચં સમોધાનેતિ, સમુટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માકમ્મન્તં સમોધાનેતિ, વોદાનટ્ઠેન સમ્માઆજીવં સમોધાનેતિ, પગ્ગહટ્ઠેન સમ્માવાયામં સમોધાનેતિ, ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માસતિં સમોધાનેતિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન સમ્માસમાધિં સમોધાનેતિ. અયં પુગ્ગલો ઇમં મગ્ગં ઇમસ્મિં આરમ્મણે સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘મગ્ગં સમોધાનેતી’’તિ. ગોચરઞ્ચ પજાનાતીતિ…પે… તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

ધમ્મે સમોધાનેતીતિ કથં ધમ્મે સમોધાનેતિ? આધિપતેય્યટ્ઠેન ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ, અકમ્પિયટ્ઠેન બલાનિ સમોધાનેતિ, નિય્યાનટ્ઠેન બોજ્ઝઙ્ગે સમોધાનેતિ, હેતુટ્ઠેન મગ્ગં સમોધાનેતિ, ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિપટ્ઠાનં સમોધાનેતિ, પદહનટ્ઠેન સમ્મપ્પધાનં સમોધાનેતિ, ઇજ્ઝનટ્ઠેન ઇદ્ધિપાદં સમોધાનેતિ તથટ્ઠેન સચ્ચં સમોધાનેતિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન સમથં સમોધાનેતિ, અનુપસ્સનટ્ઠેન ¶ વિપસ્સનં સમોધાનેતિ, એકરસટ્ઠેન સમથવિપસ્સનં સમોધાનેતિ, અનતિવત્તનટ્ઠેન યુગનદ્ધં સમોધાનેતિ, સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિં સમોધાનેતિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન ચિત્તવિસુદ્ધિં સમોધાનેતિ, દસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિં સમોધાનેતિ, વિમુત્તટ્ઠેન વિમોક્ખં સમોધાનેતિ ¶ , પટિવેધટ્ઠેન વિજ્જં સમોધાનેતિ, પરિચ્ચાગટ્ઠેન વિમુત્તિં સમોધાનેતિ, સમુચ્છેદટ્ઠેન ખયે ઞાણં સમોધાનેતિ ¶ , પટિપ્પસ્સદ્ધટ્ઠેન અનુપ્પાદે ઞાણં સમોધાનેતિ, છન્દં ¶ મૂલટ્ઠેન સમોધાનેતિ, મનસિકારં સમુટ્ઠાનટ્ઠેન સમોધાનેતિ, ફસ્સં સમોધાનટ્ઠેન સમોધાનેતિ, વેદનં સમોસરણટ્ઠેન સમોધાનેતિ, સમાધિં પમુખટ્ઠેન સમોધાનેતિ, સતિં આધિપતેય્યટ્ઠેન સમોધાનેતિ, પઞ્ઞં તતુત્તરટ્ઠેન સમોધાનેતિ, વિમુત્તિં સારટ્ઠેન સમોધાનેતિ, અમતોગધં નિબ્બાનં પરિયોસાનટ્ઠેન સમોધાનેતિ. અયં પુગ્ગલો ઇમે ધમ્મે ઇમસ્મિં આરમ્મણે સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મે સમોધાનેતી’’તિ.

ગોચરઞ્ચ પજાનાતીતિ યં તસ્સ આરમ્મણં, તં તસ્સ ગોચરં. યં તસ્સ ગોચરં, તં તસ્સ આરમ્મણં પજાનાતીતિ પુગ્ગલો. પજાનના પઞ્ઞા. સમન્તિ આરમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાનં સમં, ચિત્તસ્સ અવિક્ખેપો સમં, ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનં સમં, ચિત્તસ્સ વોદાનં સમં. અત્થોતિ અનવજ્જટ્ઠો નિક્કિલેસટ્ઠો વોદાનટ્ઠો પરમટ્ઠો. પટિવિજ્ઝતીતિ ¶ આરમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાનટ્ઠં પટિવિજ્ઝતિ, ચિત્તસ્સ અવિક્ખેપટ્ઠં પટિવિજ્ઝતિ, ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનટ્ઠં પટિવિજ્ઝતિ, ચિત્તસ્સ વોદાનટ્ઠં પટિવિજ્ઝતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૬૯. કથં રસ્સં અસ્સસન્તો ‘‘રસ્સં અસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ, રસ્સં પસ્સસન્તો ‘‘રસ્સં પસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ? રસ્સં અસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતિ, રસ્સં પસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે પસ્સસતિ, રસ્સં અસ્સાસપસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. રસ્સં અસ્સાસપસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ છન્દો ઉપ્પજ્જતિ. છન્દવસેન તતો સુખુમતરં રસ્સં અસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતિ. છન્દવસેન તતો સુખુમતરં રસ્સં પસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે પસ્સસતિ. છન્દવસેન તતો સુખુમતરં રસ્સં અસ્સાસપસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. છન્દવસેન તતો સુખુમતરં રસ્સં અસ્સાસપસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં રસ્સં અસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતિ, પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં રસ્સં પસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે પસ્સસતિ, પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં રસ્સં અસ્સાસપસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં રસ્સં અસ્સાસપસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ રસ્સા અસ્સાસપસ્સાસા ચિત્તં વિવત્તતિ, ઉપેક્ખા સણ્ઠાતિ. ઇમેહિ ¶ નવહાકારેહિ રસ્સા અસ્સાસપસ્સાસા ¶ કાયો ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. કાયો ઉપટ્ઠાનં, નો ¶ સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં કાયં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ ¶ કથં તં કાયં અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં કાયં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. રસ્સં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ…પે… રસ્સં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ…પે… તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૭૦. કથં ‘‘સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કાયોતિ દ્વે કાયા – નામકાયો ચ રૂપકાયો ચ. કતમો નામકાયો? વેદના, સઞ્ઞા, ચેતના, ફસ્સો, મનસિકારો, નામઞ્ચ નામકાયો ચ, યે ચ વુચ્ચન્તિ ચિત્તસઙ્ખારા – અયં નામકાયો. કતમો રૂપકાયો? ચત્તારો ચ મહાભૂતા, ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપં, અસ્સાસો ચ પસ્સાસો ચ, નિમિત્તઞ્ચ ઉપનિબન્ધના, યે ચ વુચ્ચન્તિ કાયસઙ્ખારા – અયં રૂપકાયો.

કથં તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ? દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ ¶ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ. દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ. રસ્સં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ. રસ્સં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ.

આવજ્જતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, પજાનતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, પસ્સતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, પચ્ચવેક્ખતો ¶ તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, ચિત્તં અધિટ્ઠહતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, સદ્ધાય અધિમુચ્ચતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, વીરિયં પગ્ગણ્હતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, સતિં ઉપટ્ઠાપયતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, ચિત્તં સમાદહતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, પઞ્ઞાય પજાનતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, અભિઞ્ઞેય્યં અભિજાનતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, પરિઞ્ઞેય્યં પરિજાનતો તે કાયા પટિવિદિતા ¶ હોન્તિ, પહાતબ્બં પજહતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, ભાવેતબ્બં ભાવયતો તે કાયા પટિવિદિતા હોન્તિ, સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોતો તે કાયા પટિવિદિતા ¶ હોન્તિ. એવં તે કાયા પટિવિદિતા ¶ હોન્તિ. સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસા કાયો ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. કાયો ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ. સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં કાયં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તં કાયં અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં કાયં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના.

સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસાનં [અસ્સાસપસ્સાસા (સ્યા.)] સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન ચિત્તવિસુદ્ધિ, દસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ. યો તત્થ સંવરટ્ઠો, અયં અધિસીલસિક્ખા. યો તત્થ અવિક્ખેપટ્ઠો, અયં અધિચિત્તસિક્ખા. યો તત્થ દસ્સનટ્ઠો, અયં અધિપઞ્ઞાસિક્ખા. ઇમા તિસ્સો સિક્ખાયો આવજ્જન્તો સિક્ખતિ, જાનન્તો સિક્ખતિ, પસ્સન્તો સિક્ખતિ, પચ્ચવેક્ખન્તો સિક્ખતિ, ચિત્તં અધિટ્ઠહન્તો સિક્ખતિ, સદ્ધાય અધિમુચ્ચન્તો સિક્ખતિ, વીરિયં પગ્ગણ્હન્તો સિક્ખતિ, સતિં ઉપટ્ઠપેન્તો સિક્ખતિ, ચિત્તં સમાદહન્તો સિક્ખતિ, પઞ્ઞાય પજાનન્તો સિક્ખતિ, અભિઞ્ઞેય્યં અભિજાનન્તો સિક્ખતિ, પરિઞ્ઞેય્યં પરિજાનન્તો સિક્ખતિ, પહાતબ્બં પજહન્તો સિક્ખતિ, ભાવેતબ્બં ભાવેન્તો સિક્ખતિ, સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોન્તો સિક્ખતિ.

સબ્બકાયપટિસંવેદી ¶ અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ…પે… સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ…પે… તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૭૧. કથં ¶ ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કતમો કાયસઙ્ખારો? દીઘં અસ્સાસા કાયિકા. એતે ધમ્મા કાયપટિબદ્ધા કાયસઙ્ખારા. તે કાયસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો સિક્ખતિ. દીઘં પસ્સાસા કાયિકા. એતે ધમ્મા કાયપટિબદ્ધા કાયસઙ્ખારા. તે કાયસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો સિક્ખતિ. રસ્સં અસ્સાસા રસ્સં પસ્સાસા. સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સાસા સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સાસા કાયિકા. એતે ધમ્મા કાયપટિબદ્ધા કાયસઙ્ખારા. તે કાયસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો સિક્ખતિ.

યથારૂપેહિ ¶ કાયસઙ્ખારેહિ યા કાયસ્સ આનમના વિનમના સન્નમના પણમના ઇઞ્જના ફન્દના ચલના પકમ્પના ¶ – પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ, પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. યથારૂપેહિ કાયસઙ્ખારેહિ યા કાયસ્સ ન આનમના ન વિનમના ન સન્નમના ન પણમના અનિઞ્જના અફન્દના અચલના અકમ્પના સન્તં સુખુમં પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ, પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ.

ઇતિ કિર ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. એવં સન્તે વાતૂપલદ્ધિયા ચ પભાવના ન હોતિ, અસ્સાસપસ્સાસાનઞ્ચ પભાવના ન હોતિ, આનાપાનસ્સતિયા ચ પભાવના ન હોતિ, આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ ચ ¶ પભાવના ન હોતિ; ન ચ નં તં સમાપત્તિં પણ્ડિતા સમાપજ્જન્તિપિ વુટ્ઠહન્તિપિ.

ઇતિ કિર ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. એવં સન્તે વાતૂપલદ્ધિયા ચ પભાવના હોતિ, અસ્સાસપસ્સાસાનઞ્ચ પભાવના હોતિ, આનાપાનસ્સતિયા ચ પભાવના હોતિ. આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ ¶ ચ પભાવના હોતિ; તઞ્ચ નં સમાપત્તિં પણ્ડિતા સમાપજ્જન્તિપિ વુટ્ઠહન્તિપિ. યથા કથં વિય? સેય્યથાપિ કંસે આકોટિતે પઠમં ઓળારિકા સદ્દા પવત્તન્તિ. ઓળારિકાનં સદ્દાનં નિમિત્તં સુગ્ગહિતત્તા સુમનસિકતત્તા સૂપધારિતત્તા નિરુદ્ધેપિ ઓળારિકે સદ્દે, અથ પચ્છા સુખુમકા સદ્દા પવત્તન્તિ. સુખુમકાનં સદ્દાનં નિમિત્તં સુગ્ગહિતત્તા સુમનસિકતત્તા સૂપધારિતત્તા નિરુદ્ધેપિ સુખુમકે સદ્દે, અથ પચ્છા સુખુમસદ્દનિમિત્તારમ્મણતાપિ ચિત્તં પવત્તતિ. એવમેવં પઠમં ઓળારિકા અસ્સાસપસ્સાસા પવત્તન્તિ; ઓળારિકાનં અસ્સાસપસ્સાસાનં નિમિત્તં સુગ્ગહિતત્તા સુમનસિકતત્તા સૂપધારિતત્તા નિરુદ્ધેપિ ઓળારિકે અસ્સાસપસ્સાસે, અથ પચ્છા સુખુમકા અસ્સાસપસ્સાસા પવત્તન્તિ. સુખુમકાનં અસ્સાસપસ્સાસાનં નિમિત્તં સુગ્ગહિતત્તા સુમનસિકતત્તા ¶ સૂપધારિતત્તા નિરુદ્ધેપિ સુખુમકે અસ્સાસપસ્સાસે, અથ પચ્છા સુખુમકઅસ્સાસપસ્સાસાનં નિમિત્તારમ્મણતાપિ ચિત્તં ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ.

એવં સન્તે વાતૂપલદ્ધિયા ચ પભાવના હોતિ, અસ્સાસપસ્સાસાનઞ્ચ પભાવના ¶ હોતિ, આનાપાનસ્સતિયા ચ પભાવના હોતિ, આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ ચ પભાવના હોતિ; તઞ્ચ નં ¶ સમાપત્તિં પણ્ડિતા સમાપજ્જન્તિપિ વુટ્ઠહન્તિપિ. પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સાસપસ્સાસા કાયો ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. કાયો ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં કાયં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તં કાયં અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં કાયં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં, અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન ચિત્તવિસુદ્ધિ, દસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ. યો તત્થ સંવરટ્ઠો, અયં અધિસીલસિક્ખા; યો તત્થ અવિક્ખેપટ્ઠો, અયં અધિચિત્તસિક્ખા; યો તત્થ દસ્સનટ્ઠો અયં અધિપઞ્ઞાસિક્ખા. ઇમા તિસ્સો સિક્ખાયો આવજ્જન્તો સિક્ખતિ…પે… સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોન્તો સિક્ખતિ, પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ…પે… પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનન્તો ¶ ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ…પે… તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

અટ્ઠ અનુપસ્સનાઞાણાનિ, અટ્ઠ ચ ઉપટ્ઠાનાનુસ્સતિયો ¶ , ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનિ કાયે કાયાનુપસ્સનાય.

૧૭૨. કથં ‘‘પીતિપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ ‘‘પીતિપટિસંવેદી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કતમા પીતિ? દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો ઉપ્પજ્જતિ પીતિ પામોજ્જં. યા પીતિ પામોજ્જં આમોદના પમોદના હાસો પહાસો વિત્તિ ઓદગ્યં અત્તમનતા. ચિત્તસ્સ દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો ઉપ્પજ્જતિ પીતિ પામોજ્જં…પે… રસ્સં અસ્સાસવસેન, રસ્સં પસ્સાસવસેન, સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન, સબ્બકાયપટિસંવેદી ¶ પસ્સાસવસેન, પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સાસવસેન, પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો ઉપ્પજ્જતિ પીતિ પામોજ્જં. યા પીતિ પામોજ્જં આમોદના પમોદના હાસો પહાસો વિત્તિ ઓદગ્યં અત્તમનતા ચિત્તસ્સ – અયં પીતિ.

કથં ¶ સા પીતિ પટિવિદિતા હોતિ? દીઘં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સા પીતિ પટિવિદિતા હોતિ. દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સા પીતિ પટિવિદિતા હોતિ. રસ્સં અસ્સાસવસેન…પે… રસ્સં પસ્સાસવસેન… સબ્બકાયપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… સબ્બકાયપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં ¶ પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સા પીતિ પટિવિદિતા હોતિ. આવજ્જતો સા પીતિ પટિવિદિતા હોતિ, જાનતો…પે… પસ્સતો… પચ્ચવેક્ખતો… ચિત્તં અધિટ્ઠહતો… સદ્ધાય ¶ અધિમુચ્ચતો… વીરિયં પગ્ગણ્હતો… સતિં ઉપટ્ઠાપયતો… ચિત્તં સમાદહતો… પઞ્ઞાય પજાનતો… અભિઞ્ઞેય્યં અભિજાનતો… પરિઞ્ઞેય્યં પરિજાનતો… પહાતબ્બં પજહતો… ભાવેતબ્બં ભાવયતો… સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોતો સા પીતિ પટિવિદિતા હોતિ. એવં સા પીતિ પટિવિદિતા હોતિ.

પીતિપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસવસેન વેદના ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. વેદના ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં વેદનં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તં વેદનં અનુપસ્સતિ? અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં વેદનં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. પીતિપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… પીતિપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૭૩. કથં ‘‘સુખપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘સુખપટિસંવેદી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? સુખન્તિ ¶ ¶ દ્વે સુખાનિ – કાયિકઞ્ચ સુખં, ચેતસિકઞ્ચ સુખં. કતમં કાયિકં સુખં? યં કાયિકં સાતં કાયિકં સુખં, કાયસમ્ફસ્સજં સાતં સુખં વેદયિતં, કાયસમ્ફસ્સજા સાતા સુખા વેદના – ઇદં કાયિકં સુખં. કતમં ચેતસિકં સુખં? યં ચેતસિકં સાતં ચેતસિકં સુખં, ચેતોસમ્ફસ્સજં સાતં સુખં વેદયિતં, ચેતોસમ્ફસ્સજા સાતા સુખા વેદના – ઇદં ચેતસિકં સુખં.

કથં ¶ તે સુખા પટિવિદિતા હોન્તિ? દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે સુખા પટિવિદિતા હોન્તિ. દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે સુખા પટિવિદિતા હોન્તિ…પે… સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોતો તે સુખા પટિવિદિતા હોન્તિ. એવં તે સુખા પટિવિદિતા હોન્તિ. સુખપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસવસેન વેદના ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. વેદના ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ¶ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં વેદનં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તં વેદનં અનુપસ્સતિ. અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં વેદનં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. સુખપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… સુખપટિસંવેદી ¶ અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૭૪. કથં ‘‘ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કતમો ચિત્તસઙ્ખારો? દીઘં અસ્સાસવસેન સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા – એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા. દીઘં પસ્સાસવસેન સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા – એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા…પે… સુખપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… સુખપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા – એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા – અયં ચિત્તસઙ્ખારો.

કથં તે ચિત્તસઙ્ખારા પટિવિદિતા હોન્તિ? દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે ચિત્તસઙ્ખારા પટિવિદિતા હોન્તિ. દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે ચિત્તસઙ્ખારા પટિવિદિતા હોન્તિ…પે… સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોતો તે ચિત્તસઙ્ખારા પટિવિદિતા હોન્તિ. એવં તે ચિત્તસઙ્ખારા પટિવિદિતા ¶ હોન્તિ. ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસવસેન વેદના ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં વેદના ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ ¶ સતિ ચ. તાય સતિયા તે ઞાણેન તં વેદનં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ ¶ કથં તં વેદનં અનુપસ્સતિ? અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં વેદનં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ ¶ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૭૫. કથં ‘‘પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કતમો ચિત્તસઙ્ખારો? દીઘં અસ્સાસવસેન સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા – એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા. તે ચિત્તસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો સિક્ખતિ. દીઘં પસ્સાસવસેન સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા – એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા. તે ચિત્તસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો સિક્ખતિ. ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા – એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા. તે ચિત્તસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો સિક્ખતિ. પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં ¶ અસ્સાસપસ્સાસવસેન વેદના ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. વેદના ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં વેદનં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તં વેદનં અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં વેદનં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

અટ્ઠ અનુપસ્સનાઞાણાનિ અટ્ઠ ચ ઉપટ્ઠાનાનુસ્સતિયો ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનિ વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સનાય.

૧૭૬. કથં ‘‘ચિત્તપટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘ચિત્તપટિસંવેદી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કતમં તં ચિત્તં? દીઘં અસ્સાસવસેન વિઞ્ઞાણં ચિત્તં. યં ચિત્તં ¶ મનો માનસં હદયં પણ્ડરં મનો ¶ મનાયતનં મનિન્દ્રિયં વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો તજ્જા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. દીઘં પસ્સાસવસેન ¶ …પે… પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં અસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારં પસ્સાસવસેન ¶ વિઞ્ઞાણં ચિત્તં. યં ચિત્તં મનો માનસં હદયં પણ્ડરં મનો માનયતનં મનિન્દ્રિયં વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો તજ્જા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ – ઇદં ચિત્તં.

કથં તં ચિત્તં પટિવિદિતં હોતિ? દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં ચિત્તં પટિવિદિતં હોતિ. દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં ચિત્તં પટિવિદિતં હોતિ…પે… સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોતો તં ચિત્તં પટિવિદિતં હોતિ. એવં તં ચિત્તં પટિવિદિતં હોતિ. ચિત્તપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસવસેન વિઞ્ઞાણં ચિત્તં ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. ચિત્તં ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. ચિત્તપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… ચિત્તપટિસંવેદી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૭૭. કથં ¶ ‘‘અભિપ્પમોદયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામી’’તિ, ‘‘અભિપ્પમોદયં ચિત્તં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કતમો ચિત્તસ્સ અભિપ્પમોદો? દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તસ્સ અભિપ્પમોદો. યા ચિત્તસ્સ આમોદના પમોદના હાસો પહાસો વિત્તિ ઓદગ્યં અત્તમનતા. ચિત્તસ્સ દીઘં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તસ્સ અભિપ્પમોદો. યા ચિત્તસ્સ આમોદના પમોદના હાસો પહાસો વિત્તિ ઓદગ્યં અત્તમનતા ચિત્તસ્સ…પે… ચિત્તપટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… ચિત્તપટિસંવેદી પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તસ્સ અભિપ્પમોદો. યા ચિત્તસ્સ આમોદના પમોદના હાસો પહાસો વિત્તિ ઓદગ્યં અત્તમનતા ચિત્તસ્સ – અયં ચિત્તસ્સ અભિપ્પમોદો. અભિપ્પમોદયં ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસવસેન વિઞ્ઞાણં ચિત્તં ઉપટ્ઠાનં સતિ ¶ અનુપસ્સના ઞાણં. ચિત્તં ઉપટ્ઠાનં, નો ¶ સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં ચિત્તં અનુપસ્સતીતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. અભિપ્પમોદયં ¶ ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… અભિપ્પમોદયં ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૭૮. કથં ‘‘સમાદહં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘સમાદહં ચિત્તં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કતમો ¶ સમાધિ [કતમઞ્ચ સમાધિન્દિયં (સ્યા.)]? દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, યા ચિત્તસ્સ ઠિતિ સણ્ઠિતિ અવટ્ઠિતિ [અધિટ્ટિતિ (સ્યા.)] અવિસાહારો અવિક્ખેપો અવિસાહટમાનસતા [અવિસાહતમાનસતા (સ્યા. ક.)] સમથો સમાધિન્દ્રિયં સમાધિબલં સમ્માસમાધિ. દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ…પે… સમાદહં ચિત્તં અસ્સાસવસેન…પે… સમાદહં ચિત્તં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ. યા ચિત્તસ્સ ઠિતિ સણ્ઠિતિ અવટ્ઠિતિ અવિસાહારો અવિક્ખેપો અવિસાહટમાનસતા સમથો સમાધિન્દ્રિયં સમાધિબલં સમ્માસમાધિ – અયં સમાધિ. સમાદહં ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસવસેન વિઞ્ઞાણં ચિત્તં ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. ચિત્તં ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. સમાદહં ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… સમાદહં ¶ ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૭૯. કથં ¶ ‘‘વિમોચયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘વિમોચયં ચિત્તં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? ‘‘રાગતો વિમોચયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘રાગતો વિમોચયં ચિત્તં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. ‘‘દોસતો વિમોચયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામી’’તિ ¶ સિક્ખતિ, ‘‘દોસતો વિમોચયં ચિત્તં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. ‘‘મોહતો વિમોચયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ…પે… માનતો વિમોચયં ચિત્તં… દિટ્ઠિયા વિમોચયં ચિત્તં… વિચિકિચ્છાય વિમોચયં ચિત્તં… થિનતો વિમોચયં ચિત્તં… ઉદ્ધચ્ચતો વિમોચયં ચિત્તં… અહિરિકતો વિમોચયં ચિત્તં… ‘‘અનોત્તપ્પતો વિમોચયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘અનોત્તપ્પતો વિમોચયં ચિત્તં પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. વિમોચયં ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસવસેન વિઞ્ઞાણં ચિત્તં ઉપટ્ઠાનં સતિ…પે….

અનુપસ્સતીતિ કથં તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ…પે… એવં તં ચિત્તં અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. વિમોચયં ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… વિમોચયં ચિત્તં અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો ¶ …પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

અટ્ઠ અનુપસ્સનાઞાણાનિ અટ્ઠ ચ ઉપટ્ઠાનાનુસ્સતિયો ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનિ ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સનાય.

૧૮૦. કથં ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? અનિચ્ચન્તિ કિં અનિચ્ચં? પઞ્ચક્ખન્ધા અનિચ્ચા. કેનટ્ઠેન અનિચ્ચા? ઉપ્પાદવયટ્ઠેન અનિચ્ચા. પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો કતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ? પઞ્ચન્નં ¶ ખન્ધાનં ઉદયં પસ્સન્તો પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ. પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં પસ્સન્તો ઇમાનિ પઞ્ઞાસ લક્ખણાનિ પસ્સતિ.

‘‘રૂપે અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘રૂપે અનિચ્ચાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. ‘‘વેદનાય…પે… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ… વિઞ્ઞાણે… ચક્ખુસ્મિં…પે… જરામરણે અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘જરામરણે ¶ અનિચ્ચાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ધમ્મા ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. ધમ્મા ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ ¶ ¶ કથં તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ…પે… એવં તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

કથં ‘‘વિરાગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘વિરાગાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? રૂપે આદીનવં દિસ્વા રૂપવિરાગે છન્દજાતો હોતિ સદ્ધાધિમુત્તો, ચિત્તઞ્ચસ્સ સ્વાધિટ્ઠિતં. ‘‘રૂપે વિરાગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘રૂપે વિરાગાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. વેદનાય…પે… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ… વિઞ્ઞાણે… ચક્ખુસ્મિં…પે… જરામરણે આદીનવં દિસ્વા જરામરણવિરાગે છન્દજાતો હોતિ સદ્ધાધિમુત્તો, ચિત્તઞ્ચસ્સ સ્વાધિટ્ઠિતં. ‘‘જરામરણે વિરાગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘જરામરણે વિરાગાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. વિરાગાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ધમ્મા ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. ધમ્મા ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ ¶ કથં તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ…પે… એવં તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. વિરાગાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… વિરાગાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

કથં ¶ ‘‘નિરોધાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘નિરોધાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? રૂપે આદીનવં દિસ્વા રૂપનિરોધે છન્દજાતો હોતિ સદ્ધાધિમુત્તો, ચિત્તઞ્ચસ્સ સ્વાધિટ્ઠિતં. ‘‘રૂપે નિરોધાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘રૂપે નિરોધાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. વેદનાય…પે… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ… વિઞ્ઞાણે… ચક્ખુસ્મિં…પે… જરામરણે આદીનવં દિસ્વા જરામરણનિરોધે છન્દજાતો હોતિ સદ્ધાધિમુત્તો, ચિત્તઞ્ચસ્સ સ્વાધિટ્ઠિતં. ‘‘જરામરણે નિરોધાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘જરામરણે નિરોધાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ.

૧૮૧. કતિહાકારેહિ ¶ અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ? કતિહાકારેહિ અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ? પઞ્ચહાકારેહિ અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ. અટ્ઠહાકારેહિ અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ.

કતમેહિ ¶ પઞ્ચહાકારેહિ અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ? અનિચ્ચટ્ઠેન ¶ અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ, દુક્ખટ્ઠેન અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ, અનત્તટ્ઠેન અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ, સન્તાપટ્ઠેન અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ, વિપરિણામટ્ઠેન અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ – ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અવિજ્જાય આદીનવો હોતિ.

કતમેહિ અટ્ઠહાકારેહિ અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ? નિદાનનિરોધેન અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ, સમુદયનિરોધેન અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ, જાતિનિરોધેન અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ, પભવનિરોધેન [આહારનિરોધેન (સ્યા.)] અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ, હેતુનિરોધેન અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ, પચ્ચયનિરોધેન અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ, ઞાણુપ્પાદેન અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ, નિરોધુપટ્ઠાનેન અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ – ઇમેહિ અટ્ઠહાકારેહિ અવિજ્જા નિરુજ્ઝતિ. ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ અવિજ્જાય આદીનવં દિસ્વા – ઇમેહિ અટ્ઠહાકારેહિ અવિજ્જાનિરોધે છન્દજાતો હોતિ સદ્ધાધિમુત્તો, ચિત્તઞ્ચસ્સ સ્વાધિટ્ઠિતં. ‘‘અવિજ્જાય નિરોધાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘અવિજ્જાય નિરોધાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ.

કતિહાકારેહિ સઙ્ખારેસુ આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ સઙ્ખારા નિરુજ્ઝન્તિ…પે… કતિહાકારેહિ વિઞ્ઞાણે આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ વિઞ્ઞાણં નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ નામરૂપે આદીનવો ¶ હોતિ, કતિહાકારેહિ નામરૂપં નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ સળાયતને આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ સળાયતનં નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ ફસ્સે આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ ફસ્સો નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ ¶ વેદનાય આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ વેદના નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ તણ્હાય આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ તણ્હા નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ ઉપાદાને આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ ઉપાદાનં નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ ભવે આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ ભવો નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ જાતિયા આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ જાતિ નિરુજ્ઝતિ… કતિહાકારેહિ જરામરણે આદીનવો હોતિ, કતિહાકારેહિ જરામરણં નિરુજ્ઝતિ? પઞ્ચહાકારેહિ જરામરણે આદીનવો હોતિ, અટ્ઠહાકારેહિ જરામરણં નિરુજ્ઝતિ.

કતમેહિ ¶ પઞ્ચહાકારેહિ જરામરણે આદીનવો હોતિ? અનિચ્ચટ્ઠેન ¶ જરામરણે આદીનવો હોતિ, દુક્ખટ્ઠેન…પે… અનત્તટ્ઠેન…પે… સન્તાપટ્ઠેન…પે… વિપરિણામટ્ઠેન જરામરણે આદીનવો હોતિ – ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ જરામરણે આદીનવો હોતિ.

કતમેહિ અટ્ઠહાકારેહિ જરામરણં નિરુજ્ઝતિ? નિદાનનિરોધેન જરામરણં નિરુજ્ઝતિ, સમુદયનિરોધેન…પે… જાતિનિરોધેન…પે… પભવનિરોધેન [ભવનિરોધેન (સ્યા.)] … હેતુનિરોધેન… પચ્ચયનિરોધેન… ઞાણુપ્પાદેન…પે… નિરોધુપટ્ઠાનેન જરામરણં નિરુજ્ઝતિ – ઇમેહિ અટ્ઠહાકારેહિ જરામરણં નિરુજ્ઝતિ. ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ જરામરણે આદીનવં દિસ્વા ઇમેહિ અટ્ઠહાકારેહિ જરામરણનિરોધે છન્દજાતો હોતિ સદ્ધાધિમુત્તો, ચિત્તઞ્ચસ્સ સ્વાધિટ્ઠિતં. ‘‘જરામરણે નિરોધાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘જરામરણે નિરોધાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. નિરોધાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ¶ ધમ્મા ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. ધમ્મા ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ ¶ કથં તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ…પે… એવં તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. નિરોધાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ…પે… નિરોધાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો…પે… પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

૧૮૨. કથં ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? પટિનિસ્સગ્ગાતિ દ્વે પટિનિસ્સગ્ગા – પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો ચ પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો ચ. રૂપં પરિચ્ચજતીતિ – પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો. રૂપનિરોધે નિબ્બાને ચિત્તં પક્ખન્દતીતિ – પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો. ‘‘રૂપે પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ, ‘‘રૂપે પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. વેદનં…પે… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં… ચક્ખું…પે… જરામરણં પરિચ્ચજતીતિ – પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો. જરામરણનિરોધે નિબ્બાને ચિત્તં પક્ખન્દતીતિ – પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો. ‘‘જરામરણે પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામી’’તિ ¶ સિક્ખતિ, ‘‘જરામરણે પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી ¶ અસ્સાસપસ્સાસવસેન ધમ્મા ઉપટ્ઠાનં સતિ અનુપસ્સના ઞાણં. ધમ્મા ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ.

અનુપસ્સતીતિ કથં તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ? અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો…પે… પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ…પે… પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતિ. એવં તે ધમ્મે અનુપસ્સતિ. ભાવનાતિ ચતસ્સો ભાવના. તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન ભાવના…પે… આસેવનટ્ઠેન ભાવના. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસાનં સંવરટ્ઠેન સીલવિસુદ્ધિ, અવિક્ખેપટ્ઠેન ચિત્તવિસુદ્ધિ, દસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ. યો તત્થ સંવરટ્ઠો, અયં અધિસીલસિક્ખા; યો તત્થ અવિક્ખેપટ્ઠો, અયં અધિચિત્તસિક્ખા; યો તત્થ દસ્સનટ્ઠો, અયં અધિપઞ્ઞાસિક્ખા – ઇમા તિસ્સો સિક્ખાયો આવજ્જન્તો સિક્ખતિ જાનન્તો સિક્ખતિ…પે… સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોન્તો સિક્ખતિ.

પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ ¶ …પે… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી ¶ અસ્સાસપસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનન્તો ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ ગોચરઞ્ચ પજાનાતિ સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતિ; બલાનિ સમોધાનેતિ… બોજ્ઝઙ્ગે સમોધાનેતિ… મગ્ગં સમોધાનેતિ… ધમ્મે સમોધાનેતિ ગોચરઞ્ચ પજાનાતિ સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતિ.

ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતીતિ કથં ઇન્દ્રિયાનિ સમોધાનેતિ? અધિમોક્ખટ્ઠેન સદ્ધિન્દ્રિયં સમોધાનેતિ…પે… તેન વુચ્ચતિ – ‘‘સમત્થઞ્ચ પટિવિજ્ઝતી’’તિ.

અટ્ઠ અનુપસ્સને ઞાણાનિ અટ્ઠ ચ ઉપટ્ઠાનાનુસ્સતિયો ચત્તારિ સુત્તન્તિકવત્થૂનિ ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સનાય. ઇમાનિ બાત્તિંસ સતોકારિસ્સ ઞાણાનિ.

૧૮૩. કતમાનિ ¶ ચતુવીસતિ સમાધિવસેન ઞાણાનિ? દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, દીઘં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ…પે… વિમોચયં ચિત્તં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ, વિમોચયં ચિત્તં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા અવિક્ખેપો સમાધિ. ઇમાનિ ચતુવીસતિ સમાધિવસેન ઞાણાનિ.

કતમાનિ દ્વેસત્તતિ વિપસ્સનાવસેન ઞાણાનિ? દીઘં અસ્સાસં ¶ અનિચ્ચતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના, દુક્ખતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના, અનત્તતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના, દીઘં પસ્સાસં અનિચ્ચતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના, દુક્ખતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના, અનત્તતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના…પે… વિમોચયં ચિત્તં ¶ અસ્સાસં, વિમોચયં ચિત્તં પસ્સાસં અનિચ્ચતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના, દુક્ખતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના, અનત્તતો અનુપસ્સનટ્ઠેન વિપસ્સના. ઇમાનિ દ્વેસત્તતિ વિપસ્સનાવસેન ઞાણાનિ.

કતમાનિ ¶ અટ્ઠ નિબ્બિદાઞાણાનિ? અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સાસં યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતીતિ – નિબ્બિદાઞાણં, અનિચ્ચાનુપસ્સી પસ્સાસં યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતીતિ – નિબ્બિદાઞાણં…પે… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસં યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતીતિ – નિબ્બિદાઞાણં, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સાસં યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતીતિ – નિબ્બિદાઞાણં. ઇમાનિ અટ્ઠ નિબ્બિદાઞાણાનિ.

કતમાનિ અટ્ઠ નિબ્બિદાનુલોમે ઞાણાનિ? અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સાસં ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા નિબ્બિદાનુલોમે ઞાણં, અનિચ્ચાનુપસ્સી પસ્સાસં ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા નિબ્બિદાનુલોમે ઞાણં…પે… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસં ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા નિબ્બિદાનુલોમે ઞાણં, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સાસં ભયતુપટ્ઠાને પઞ્ઞા નિબ્બિદાનુલોમે ઞાણં – ઇમાનિ અટ્ઠ નિબ્બિદાનુલોમે ઞાણાનિ.

કતમાનિ અટ્ઠ નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણાનિ? અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સાસં પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણં, અનિચ્ચાનુપસ્સી પસ્સાસં પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા ¶ નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણં…પે… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસં પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણં, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સાસં પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના પઞ્ઞા નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણં – ઇમાનિ અટ્ઠ નિબ્બિદાપટિપ્પસ્સદ્ધિઞાણાનિ.

કતમાનિ એકવીસતિ વિમુત્તિસુખે ઞાણાનિ? સોતાપત્તિમગ્ગેન સક્કાયદિટ્ઠિયા ¶ પહીનત્તા સમુચ્છિન્નત્તા ઉપ્પજ્જતિ વિમુત્તિસુખે ઞાણં, વિચિકિચ્છાય પહીનત્તા સમુચ્છિન્નત્તા ઉપ્પજ્જતિ વિમુત્તિસુખે ઞાણં, સીલબ્બતપરામાસસ્સ…પે… દિટ્ઠાનુસયસ્સ, વિચિકિચ્છાનુસયસ્સ પહીનત્તા સમુચ્છિન્નત્તા ઉપ્પજ્જતિ વિમુત્તિસુખે ઞાણં, સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકસ્સ, કામરાગસઞ્ઞોજનસ્સ…પે… પટિઘસઞ્ઞોજનસ્સ, ઓળારિકસ્સ કામરાગાનુસયસ્સ, પટિઘાનુસયસ્સ પહીનત્તા સમુચ્છિન્નત્તા ઉપ્પજ્જતિ ¶ વિમુત્તિસુખે ઞાણં, અનાગામિમગ્ગેન અનુસહગતસ્સ કામરાગસઞ્ઞોજનસ્સ…પે… પટિઘસઞ્ઞોજનસ્સ, અનુસહગતસ્સ કામરાગાનુસયસ્સ, પટિઘાનુસયસ્સ પહીનત્તા સમુચ્છિન્નત્તા ઉપ્પજ્જતિ વિમુત્તિસુખે ઞાણં, અરહત્તમગ્ગેન, રૂપરાગસ્સ…પે… અરૂપરાગસ્સ, માનસ્સ, ઉદ્ધચ્ચસ્સ, અવિજ્જાય, માનાનુસયસ્સ, ભવરાગાનુસયસ્સ, અવિજ્જાનુસયસ્સ પહીનત્તા સમુચ્છિન્નત્તા ઉપ્પજ્જતિ વિમુત્તિસુખે ¶ ઞાણં. ઇમાનિ એકવીસતિ વિમુત્તિસુખે ઞાણાનિ. સોળસવત્થુકં આનાપાનસ્સતિસમાધિં ભાવયતો સમધિકાનિ ઇમાનિ દ્વે ઞાણસતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ.

આનાપાનસ્સતિકથા [આનાપાનકથા (સ્યા. ક.)] નિટ્ઠિતા.

૧૮૪. એવં ¶ ¶ મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને ¶ અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવો’’તિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ [‘‘ભદ્દન્તે’’તિ (ક.)] તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –

‘‘પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવે, ઇન્દ્રિયાનિ. કતમાનિ પઞ્ચ? સદ્ધિન્દ્રિયં, વીરિયિન્દ્રિયં, સતિન્દ્રિયં, સમાધિન્દ્રિયં, પઞ્ઞિન્દ્રિયં – ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ’’ [સં. નિ. ૫.૪૭૧].

૧૮૫. ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ કતિહાકારેહિ વિસુજ્ઝન્તિ? ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ પન્નરસહિ આકારેહિ વિસુજ્ઝન્તિ. અસ્સદ્ધે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, સદ્ધે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, પસાદનીયે સુત્તન્તે પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ તીહાકારેહિ સદ્ધિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ. કુસીતે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, આરદ્ધવીરિયે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, સમ્મપ્પધાને પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ તીહાકારેહિ વીરિયિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ. મુટ્ઠસ્સતી પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, ઉપટ્ઠિતસ્સતી પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, સતિપટ્ઠાને પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ તીહાકારેહિ સતિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ. અસમાહિતે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, સમાહિતે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, ઝાનવિમોક્ખે પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ તીહાકારેહિ સમાધિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ. દુપ્પઞ્ઞે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, પઞ્ઞવન્તે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, ગમ્ભીરઞાણચરિયં પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ ¶ તીહાકારેહિ પઞ્ઞિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ. ઇતિ ઇમે પઞ્ચ પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો ¶ , પઞ્ચ પુગ્ગલે ¶ સેવતો ભજતો ¶ પયિરુપાસતો, પઞ્ચ સુત્તન્તક્ખન્ધે પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ પન્નરસહિ આકારેહિ ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ વિસુજ્ઝન્તિ.

કતિહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ, કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં ભાવના હોતિ? દસહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ, દસહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં ભાવના હોતિ. અસ્સદ્ધિયં પજહન્તો સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવેતિ, સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવેન્તો અસ્સદ્ધિયં પજહતિ; કોસજ્જં પજહન્તો વીરિયિન્દ્રિયં ભાવેતિ, વીરિયિન્દ્રિયં ભાવેન્તો કોસજ્જં પજહતિ; પમાદં પજહન્તો સતિન્દ્રિયં ભાવેતિ, સતિન્દ્રિયં ભાવેન્તો પમાદં પજહતિ; ઉદ્ધચ્ચં પજહન્તો સમાધિન્દ્રિયં ભાવેતિ, સમાધિન્દ્રિયં ભાવેન્તો ઉદ્ધચ્ચં પજહતિ; અવિજ્જં પજહન્તો પઞ્ઞિન્દ્રિયં ભાવેતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયં ભાવેન્તો અવિજ્જં પજહતિ. ઇમેહિ દસહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ, ઇમેહિ દસહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં ભાવના હોતિ.

કતિહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ હોન્તિ સુભાવિતાનિ? દસહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ હોન્તિ સુભાવિતાનિ. અસ્સદ્ધિયસ્સ પહીનત્તા સુપ્પહીનત્તા સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવિતં હોતિ સુભાવિતં; સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ભાવિતત્તા સુભાવિતત્તા અસ્સદ્ધિયં પહીનં હોતિ સુપ્પહીનં. કોસજ્જસ્સ પહીનત્તા સુપ્પહીનત્તા વીરિયિન્દ્રિયં ભાવિતં હોતિ સુભાવિતં; વીરિયિન્દ્રિયસ્સ ભાવિતત્તા સુભાવિતત્તા કોસજ્જં પહીનં હોતિ સુપ્પહીનં. પમાદસ્સ પહીનત્તા સુપ્પહીનત્તા સતિન્દ્રિયં ભાવિતં હોતિ સુભાવિતં; સતિન્દ્રિયસ્સ ભાવિતત્તા સુભાવિતત્તા પમાદો પહીનો હોતિ સુપ્પહીનો. ઉદ્ધચ્ચસ્સ પહીનત્તા સુપ્પહીનત્તા સમાધિન્દ્રિયં ભાવિતં હોતિ સુભાવિતં; સમાધિન્દ્રિયસ્સ ભાવિતત્તા સુભાવિતત્તા ઉદ્ધચ્ચં ¶ પહીનં હોતિ સુપ્પહીનં. અવિજ્જાય પહીનત્તા પઞ્ઞિન્દ્રિયં ભાવિતં હોતિ સુભાવિતં; પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ ભાવિતત્તા સુભાવિતત્તા અવિજ્જા પહીના હોતિ સુપ્પહીના. ઇમેહિ દસહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ હોન્તિ સુભાવિતાનિ.

૧૮૬. કતિહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ, કતિહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચ પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ? ચતૂહાકારેહિ ¶ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ ચતૂહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચ પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ. સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ; સોતાપત્તિફલક્ખણે ¶ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચ પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ. સકદાગામિમગ્ગક્ખણે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ¶ ભાવિયન્તિ; સકદાગામિફલક્ખણે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચ પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ. અનાગામિમગ્ગક્ખણે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ; અનાગામિફલક્ખણે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ¶ ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચ પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ. અરહત્તમગ્ગક્ખણે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ; અરહત્તફલક્ખણે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચ પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ. ઇતિ ચતસ્સો મગ્ગવિસુદ્ધિયો, ચતસ્સો ફલવિસુદ્ધિયો, ચતસ્સો સમુચ્છેદવિસુદ્ધિયો, ચતસ્સો પટિપ્પસ્સદ્ધિવિસુદ્ધિયો. ઇમેહિ ચતૂહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિયન્તિ; ઇમેહિ ચતૂહાકારેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવિતાનિ ચેવ હોન્તિ સુભાવિતાનિ ચ પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધાનિ ચ.

કતિનં પુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયભાવના; કતિ પુગ્ગલા ભાવિતિન્દ્રિયા? અટ્ઠન્નં પુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયભાવના; તયો પુગ્ગલા ભાવિતિન્દ્રિયા. કતમેસં અટ્ઠન્નં પુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયભાવના? સત્તન્નઞ્ચ સેક્ખાનં, પુથુજ્જનકલ્યાણકસ્સ ચ – ઇમેસં અટ્ઠન્નં પુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયભાવના. કતમે તયો પુગ્ગલા ભાવિતિન્દ્રિયા? સવનેન બુદ્ધો તથાગતસ્સ સાવકો ખીણાસવો ભાવિતિન્દ્રિયો, સયં ભૂતટ્ઠેન પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો ભાવિતિન્દ્રિયો, અપ્પમેય્યટ્ઠેન તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો ભાવિતિન્દ્રિયો – ઇમે તયો પુગ્ગલા ભાવિતિન્દ્રિયા. ઇતિ ઇમેસં અટ્ઠન્નં પુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયભાવના; ઇમે તયો પુગ્ગલા ¶ ભાવિતિન્દ્રિયા.

૧૮૭. સાવત્થિનિદાનં. ‘‘પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવે, ઇન્દ્રિયાનિ. કતમાનિ પઞ્ચ? સદ્ધિન્દ્રિયં, વીરિયિન્દ્રિયં, સતિન્દ્રિયં, સમાધિન્દ્રિયં ¶ , પઞ્ઞિન્દ્રિયં. યે હિ કેચિ, ભિક્ખવે, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ અસ્સાદઞ્ચ આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ યથાભૂતં નપ્પજાનન્તિ, ન મે તે, ભિક્ખવે, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સમણેસુ [ચેવ (ક.) સં. નિ. ૫.૪૭૬] વા સમણસમ્મતા, બ્રાહ્મણેસુ ¶ વા બ્રાહ્મણસમ્મતા; ન ચ પનેતે આયસ્મન્તા [આયસ્મન્તો સં. નિ. ૫.૪૭૬] સામઞ્ઞત્થં વા બ્રહ્મઞ્ઞત્થં વા દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તિ. યે ચ ખો કેચિ [યે કેચિ ખો (સ્યા.), યે હિ કેચિ ખો (ક.) સં. નિ. ૫.૪૭૬ પસ્સિતબ્બા] ભિક્ખવે સમણા વા બ્રાહ્મણા વા ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ ¶ અસ્સાદઞ્ચ આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ યથાભૂતં પજાનન્તિ, તે ખો મે, ભિક્ખવે, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સમણેસુ વા સમણસમ્મતા, બ્રાહ્મણેસુ વા બ્રાહ્મણસમ્મતા; તે ચ પનાયસ્મન્તા સામઞ્ઞત્થઞ્ચ બ્રહ્મઞ્ઞત્થઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તી’’તિ.

૧૮૮. કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયો હોતિ; કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયં પજાનાતિ? કતિહાકારેહિ ¶ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અત્થઙ્ગમો હોતિ; કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અત્થઙ્ગમં પજાનાતિ? કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અસ્સાદો હોતિ, કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અસ્સાદં પજાનાતિ? કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં આદીનવો હોતિ; કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં આદીનવં પજાનાતિ? કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિસ્સરણં હોતિ; કતિહાકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિસ્સરણં પજાનાતિ?

ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયો હોતિ; ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયં પજાનાતિ. ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અત્થઙ્ગમો હોતિ; ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અત્થઙ્ગમં પજાનાતિ. પઞ્ચવીસતિયા આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અસ્સાદો હોતિ; પઞ્ચવીસતિયા આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અસ્સાદં પજાનાતિ. પઞ્ચવીસતિયા આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં આદીનવો હોતિ; પઞ્ચવીસતિયા આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં આદીનવં પજાનાતિ. અસીતિસતં ¶ આકારેહિ [અસીતિસતાકારેહિ (સ્યા.)] પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિસ્સરણં હોતિ; અસીતિસતં આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિસ્સરણં પજાનાતિ.

કતમેહિ ¶ ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયો હોતિ; કતમેહિ ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયં પજાનાતિ? અધિમોક્ખત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ¶ સમુદયો હોતિ, અધિમોક્ખવસેન છન્દસ્સ સમુદયો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, અધિમોક્ખવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ; પગ્ગહત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, પગ્ગહવસેન છન્દસ્સ સમુદયો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, પગ્ગહવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, વીરિયિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં વીરિયિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ; ઉપટ્ઠાનત્થાય આવજ્જનાય ¶ સમુદયો સતિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, ઉપટ્ઠાનવસેન છન્દસ્સ સમુદયો સતિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, ઉપટ્ઠાનવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો સતિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, સતિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં સતિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ; અવિક્ખેપત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો સમાધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, અવિક્ખેપવસેન છન્દસ્સ સમુદયો સમાધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, અવિક્ખેપવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો સમાધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, સમાધિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં સમાધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ; દસ્સનત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, દસ્સનવસેન છન્દસ્સ સમુદયો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, દસ્સનવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો ¶ હોતિ. અધિમોક્ખત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, પગ્ગહત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, ઉપટ્ઠાનત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો ¶ સતિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, અવિક્ખેપત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો સમાધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, દસ્સનત્થાય આવજ્જનાય સમુદયો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ. અધિમોક્ખવસેન છન્દસ્સ સમુદયો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, પગ્ગહવસેન છન્દસ્સ સમુદયો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો ¶ હોતિ, ઉપટ્ઠાનવસેન છન્દસ્સ સમુદયો સતિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, અવિક્ખેપવસેન છન્દસ્સ સમુદયો સમાધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, દસ્સનવસેન છન્દસ્સ સમુદયો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ. અધિમોક્ખવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, પગ્ગહવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, ઉપટ્ઠાનવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો સતિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, અવિક્ખેપવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો સમાધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, દસ્સનવસેન મનસિકારસ્સ સમુદયો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ. સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ વીરિયિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં વીરિયિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, સતિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં સતિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ, સમાધિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં સમાધિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ ¶ , પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તુપટ્ઠાનં પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સમુદયો હોતિ.

ઇમેહિ ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયો હોતિ, ઇમેહિ ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સમુદયં પજાનાતિ.

કતમેહિ ચત્તારીસાય આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અત્થઙ્ગમો હોતિ; કતમેહિ ચત્તારીસાય ¶ આકારેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અત્થઙ્ગમં પજાનાતિ? અધિમોક્ખત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, અધિમોક્ખવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, અધિમોક્ખવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં [એકત્તં અનુપટ્ઠાનં (સ્યા.)] સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ વસેન અત્થઙ્ગમો હોતિ; પગ્ગહત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, પગ્ગહવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો ¶ હોતિ, પગ્ગહવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, વીરિયિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ; ઉપટ્ઠાનત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો સતિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, ઉપટ્ઠાનવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો સતિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, ઉપટ્ઠાનવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો સતિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, સતિન્દ્રિયસ્સ વસેન ¶ એકત્તઅનુપટ્ઠાનં સતિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ; અવિક્ખેપત્થાય ¶ આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો સમાધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, અવિક્ખેપવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો સમાધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, અવિક્ખેપવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો સમાધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, સમાધિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં સમાધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ; દસ્સનત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, દસ્સનવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, દસ્સનવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ.

અધિમોક્ખત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, પગ્ગહત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, ઉપટ્ઠાનત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો સતિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, અવિક્ખેપત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો સમાધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, દસ્સનત્થાય આવજ્જનાય અત્થઙ્ગમો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ. અધિમોક્ખવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, પગ્ગહવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, ઉપટ્ઠાનવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો સતિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, અવિક્ખેપવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો સમાધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, દસ્સનવસેન છન્દસ્સ અત્થઙ્ગમો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો ¶ હોતિ. અધિમોક્ખવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ¶ અત્થઙ્ગમો હોતિ, પગ્ગહવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, ઉપટ્ઠાનવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો સતિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, અવિક્ખેપવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો સમાધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, દસ્સનવસેન મનસિકારસ્સ અત્થઙ્ગમો પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ. સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ ¶ અત્થઙ્ગમો હોતિ, વીરિયિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં વીરિયિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, સતિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં સતિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, સમાધિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં સમાધિન્દ્રિયસ્સ અત્થઙ્ગમો હોતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ વસેન એકત્તઅનુપટ્ઠાનં પઞ્ઞિન્દ્ર�