મૂલ > સુત્તપિટક > ખુદ્દકનિકાય

૨. તં યથાનુસૂયતે – અત્થિ યોનકાનં નાનાપુટભેદનં સાગલં નામ નગરં નદીપબ્બતસોભિતં રમણીયભૂમિપ્પદેસભાગં આરામુય્યાનોપવનતળાકપોક્ખરણિસમ્પન્નં નદીપબ્બતવનરામણેય્યકં સુતવન્તનિમ્મિતં નિહતપચ્ચત્થિકં [નિપ્પચ્ચત્થિકં (ક.)] પચ્ચામિત્તાનુપપીળિતં વિવિધવિચિત્રદળ્હમટ્ટાલકોટ્ઠકં વરપવરગોપુર [પવરપચુરગોપુર (સી.)] તોરણં ગમ્ભીરપરિખાપણ્ડરપાકારપરિક્ખિત્તન્તેપુરં. સુવિભત્તવીથિચચ્ચરચતુક્કસિઙ્ઘાટકં ¶ સુપ્પસારિતાનેકવિધવરભણ્ડપરિપૂરિતન્તરાપણં ¶ વિવિધદાનગ્ગસતસમુપસોભિતં [સતસમુપસોભિતં (સી. પી.)] હિમગિરિસિખરસઙ્કાસવરભવનસતસહસ્સપ્પટિમણ્ડિતં ગજહયરથપત્તિસમાકુલં અભિરૂપનરનારિગણાનુચરિતં આકિણ્ણજનમનુસ્સં પુથુખત્તિયબ્રાહ્મણવેસ્સસુદ્દં વિવિધસમણબ્રાહ્મણસભાજન [સભાજન (સી. પી.), સમ્માભાજન (ક.)] સઙ્ઘટિતં બહુવિધવિજ્જાવન્ત [વિજ્જાધર (ક.)] નરચિર [નરવિર (સી. પી.)] નિસેવિતં કાસિકકોટુમ્બરિકાદિનાનાવિધવત્થાપણસમ્પન્નં સુપ્પસારિતરુચિરબહુવિધપુપ્ફગન્ધાપણં ગન્ધગન્ધિતં આસીસનીયબહુરતનપરિપૂરિતં દિસામુખસુપ્પસારિતાપણં સિઙ્ગારવાણિજગણાનુચરિતં કહાપણરજતસુવણ્ણકંસપત્થરપરિપૂરં પજ્જોતમાનનિધિનિકેતં પહૂતધનધઞ્ઞવિત્તૂપકરણં પરિપુણ્ણકોસકોટ્ઠાગારં બહ્વન્નપાનં બહુવિધખજ્જભોજ્જલેય્યપેય્યસાયનીયં ઉત્તરકુરુસઙ્કાસં સમ્પન્નસસ્સં આળકમન્દા વિય દેવપુરં.

એત્થ ઠત્વા તેસં પુબ્બકમ્મં કથેતબ્બં, કથેન્તેન ચ છધા વિભજિત્વા કથેતબ્બં. સેય્યથીદં – પુબ્બયોગો મિલિન્દપઞ્હં લક્ખણપઞ્હં મેણ્ડકપઞ્હં અનુમાનપઞ્હં ઓપમ્મકથાપઞ્હન્તિ.

તત્થ મિલિન્દપઞ્હો લક્ખણપઞ્હો, વિમતિચ્છેદનપઞ્હોતિ દુવિધો. મેણ્ડકપઞ્હોપિ મહાવગ્ગો, યોગિકથાપઞ્હોતિ દુવિધો.

પુબ્બયોગોતિ તેસં પુબ્બકમ્મં.

૩. અતીતે ¶ ¶ કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને વત્તમાને ગઙ્ગાય સમીપે એકસ્મિં આવાસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘો પટિવસતિ, તત્થ વત્તસીલસમ્પન્ના ભિક્ખૂ પાતોવ ઉટ્ઠાય યટ્ઠિસમ્મજ્જનિયો [યટ્ઠિસમ્મુઞ્જનિયો (સી. પી.)] આદાય બુદ્ધગુણે આવજ્જેન્તા અઙ્ગણં સમ્મજ્જિત્વા કચવરબ્યૂહં કરોન્તિ. અથેકો ભિક્ખુ એકં સામણેરં ‘‘એહિ સામણેર, ઇમં કચવરં છડ્ડેહી’’તિ આહ, સો અસુણન્તો વિય ગચ્છતિ, સો દુતિયમ્પિ…પે… તતિયમ્પિ આમન્તિયમાનો અસુણન્તો વિય ગચ્છતેવ. તતો સો ભિક્ખુ ‘‘દુબ્બચો વતાયં સામણેરો’’તિ કુદ્ધો સમ્મજ્જનિદણ્ડેન ¶ પહારં અદાસિ. તતો સો રોદન્તો ભયેન કચવરં છડ્ડેન્તો ‘‘ઇમિના કચવરછડ્ડનપુઞ્ઞકમ્મેન યાવાહં નિબ્બાનં પાપુણામિ [ન પાપુણામિ (સ્યા.)], એત્થન્તરે નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને મજ્ઝન્હિકસૂરિયો [સુરિયો (સી. પી.)] વિય મહેસક્ખો મહાતેજો ભવેય્ય’’ન્તિ પઠમં પત્થનં પટ્ઠપેસિ. કચવરં છડ્ડેત્વા નહાનત્થાય ગઙ્ગાતિત્થં ગતો ગઙ્ગાય ઊમિવેગં ગગ્ગરાયમાનં દિસ્વા ‘‘યાવાહં નિબ્બાનં પાપુણામિ [ન પાપુણામિ (સ્યા.)], એત્થન્તરે નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને અયં ઊમિવેગો વિય ઠાનુપ્પત્તિકપટિભાનો ભવેય્યં અક્ખયપટિભાનો’’તિ દુતિયમ્પિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ.

સોપિ ભિક્ખુ સમ્મજ્જનિસાલાય સમ્મજ્જનિં ઠપેત્વા નહાનત્થાય ગઙ્ગાતિત્થં ગચ્છન્તો સામણેરસ્સ પત્થનં સુત્વા ‘‘એસ મયા પયોજિતોપિ તાવ એવં પત્થેતિ, મય્હં કિં ન સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘યાવાહં નિબ્બાનં પાપુણામિ [ન પાપુણામિ (સ્યા.)], એત્થન્તરે નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને અયં ગઙ્ગાઊમિવેગો વિય અક્ખયપટિભાનો ભવેય્યં, ઇમિના પુચ્છિતપુચ્છિતં સબ્બં પઞ્હપટિભાનં વિજટેતું નિબ્બેઠેતું સમત્થો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ.

તે ઉભોપિ દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તા એકં બુદ્ધન્તરં ખેપેસું. અથ અમ્હાકં ભગવતાપિ યથા મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો દિસ્સતિ, એવમેતેપિ દિસ્સન્તિ મમ પરિનિબ્બાનતો પઞ્ચવસ્સસતે ¶ અતિક્કન્તે એતે ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ, યં મયા સુખુમં કત્વા દેસિતં ધમ્મવિનયં, તં એતે પઞ્હપુચ્છનઓપમ્મયુત્તિવસેન નિજ્જટં નિગ્ગુમ્બં કત્વા વિભજિસ્સન્તીતિ નિદ્દિટ્ઠા.

૪. તેસુ ¶ સામણેરો જમ્બુદીપે સાગલનગરે મિલિન્દો નામ રાજા અહોસિ પણ્ડિતો બ્યત્તો મેધાવી પટિબલો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં મન્તયોગવિધાનકિરિયાનં [સમન્તયોગ … (સી. પી.)], કરણકાલે નિસમ્મકારી હોતિ, બહૂનિ ચસ્સ સત્થાનિ ઉગ્ગહિતાનિ હોન્તિ. સેય્યથિદં, સુતિ સમ્મુતિ સઙ્ખ્યા યોગા નીતિ વિસેસિકા ગણિકા ગન્ધબ્બા તિકિચ્છા ધનુબ્બેદા [ચતુબ્બેદા (સી. પી.)] પુરાણા ઇતિહાસા જોતિસા માયા કેતુ [હેતુ (સી. પી.)] મન્તના યુદ્ધા છન્દસા બુદ્ધવચનેન ¶ [છન્દસામુદ્દવચનેન (સી. પી.)] એકૂનવીસતિ, વિતણ્ડવાદી [વાદી (સી. પી.)] દુરાસદો દુપ્પસહો પુથુતિત્થકરાનં અગ્ગમક્ખાયતિ, સકલજમ્બુદીપે મિલિન્દેન રઞ્ઞા સમો કોચિ નાહોસિ યદિદં થામેન જવેન સૂરેન પઞ્ઞાય, અડ્ઢો મહદ્ધનો મહાભોગો અનન્તબલવાહનો.

૫. અથેકદિવસં મિલિન્દો રાજા અનન્તબલવાહનં ચતુરઙ્ગિનિં બલગ્ગસેનાબ્યૂહં દસ્સનકમ્યતાય નગરા નિક્ખમિત્વા બહિનગરે સેનઙ્ગદસ્સનં કત્વા [સેનાગણનં કારેત્વા (સી. પી.)] સારેત્વા સો રાજા ભસ્સપ્પવાદકો લોકાયતવિતણ્ડ [પવત્ત (સી. પી.)] જનસલ્લાપપ્લવ ચિત્તકોતૂહલો વિસારદો વિજમ્ભકો સૂરિયં ઓલોકેત્વા અમચ્ચે આમન્તેસિ ‘‘બહુ ભણે તાવ દિવસાવસેસો કિં કરિસ્સામ, ઇદાનેવ નગરં પવિસિત્વા અત્થિ કોચિ પણ્ડિતો સમણો વા બ્રાહ્મણો વા સઙ્ઘી ગણી ગણાચરિયો અપિ અરહન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધં પટિજાનમાનો, યો મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું સક્કોતિ કઙ્ખં પટિવિનેતું, તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છિસ્સામ, કઙ્ખં પટિવિનયિસ્સામા’’તિ.

એવં વુત્તે પઞ્ચસતા યોનકા રાજાનં મિલિન્દં એતદવોચું ‘‘અત્થિ, મહારાજ, છ સત્થારો પૂરણો કસ્સપો મક્ખલિગોસાલો નિગણ્ઠો નાટપુત્તો [નાથપુત્તો (સી. પી.)] સઞ્જયો બેલટ્ઠપુત્તો અજિતો કેસકમ્બલો પકુધો કચ્ચાયનો, તે સઙ્ઘિનો ગણિનો ગણાચરિયકા ઞાતા યસસ્સિનો તિત્થકરા સાધુસમ્મતા બહુજનસ્સ, ગચ્છ ત્વં મહારાજ, તે પઞ્હં પુચ્છસ્સુ, કઙ્ખં પટિવિનયસ્સૂ’’તિ.

૬. અથ ખો મિલિન્દો રાજા પઞ્ચહિ યોનકસતેહિ પરિવુતો ભદ્રવાહનં રથવરમારુય્હ યેન પૂરણો કસ્સપો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ પૂરણેન કસ્સપેન સદ્ધિં સમ્મોદિ, સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નો ખો મિલિન્દો રાજા પૂરણં કસ્સપં એતદવોચ ‘‘કો, ભન્તે કસ્સપ, લોકં પાલેતી’’તિ? ‘‘પથવી, મહારાજ ¶ , લોકં પાલેતી’’તિ. ‘‘યદિ, ભન્તે કસ્સપ, પથવી [પઠવી (સી. સ્યા. પી.)] લોકં પાલેતિ, અથ કસ્મા અવીચિનિરયં ગચ્છન્તા સત્તા પથવિં અતિક્કમિત્વા ¶ ગચ્છન્તી’’તિ? એવં વુત્તે પૂરણો કસ્સપો નેવ સક્ખિ ઓગિલિતું, નો સક્ખિ ઉગ્ગિલિતું, અધોમુખો પત્તક્ખન્ધો તુણ્હીભૂતો પજ્ઝાયન્તો નિસીદિ.

૭. અથ ખો મિલિન્દો રાજા મક્ખલિં ગોસાલં એતદવોચ ‘‘અત્થિ, ભન્તે ગોસાલ, કુસલાકુસલાનિ કમ્માનિ, અત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો’’તિ? ‘‘નત્થિ, મહારાજ, કુસલાકુસલાનિ કમ્માનિ, નત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો. યે તે, મહારાજ, ઇધ લોકે ખત્તિયા, તે પરલોકં ગન્ત્વાપિ પુન ખત્તિયાવ ભવિસ્સન્તિ, યે તે બ્રાહ્મણા વેસ્સા સુદ્દા ચણ્ડાલા પુક્કુસા, તે પરલોકં ગન્ત્વાપિ પુન બ્રાહ્મણા વેસ્સા સુદ્દા ચણ્ડાલા પુક્કુસાવ ભવિસ્સન્તિ. કિં કુસલાકુસલેહિ કમ્મેહી’’તિ? ‘‘યદિ, ભન્તે ગોસાલ, ઇધ લોકે ખત્તિયા બ્રાહ્મણા વેસ્સા સુદ્દા ચણ્ડાલા પુક્કુસા, તે પરલોકં ગન્ત્વાપિ પુન ખત્તિયા બ્રાહ્મણા વેસ્સા સુદ્દા ચણ્ડાલા પુક્કુસાવ ભવિસ્સન્તિ, નત્થિ કુસલાકુસલેહિ કમ્મેહિ કરણીયં. તેન હિ, ભન્તે ગોસાલ, યે તે ઇધ લોકે હત્થચ્છિન્ના, તે પરલોકં ગન્ત્વાપિ પુન હત્થચ્છિન્નાવ ભવિસ્સન્તિ. યે પાદચ્છિન્ના, તે પાદચ્છિન્નાવ ભવિસ્સન્તિ. યે હત્થપાદચ્છિન્ના, તે હત્થપાદચ્છિન્નાવ ભવિસ્સન્તિ. યે કણ્ણચ્છિન્ના, તે કણ્ણચ્છિન્નાવ ભવિસ્સન્તિ. યે નાસચ્છિન્ના, તે નાસચ્છિન્નાવ ભવિસ્સન્તિ. યે કણ્ણનાસચ્છિન્ના, તે કણ્ણનાસચ્છિન્નાવ ભવિસ્સન્તી’’તિ. એવં વુત્તે ગોસાલો તુણ્હી અહોસિ.

અથ ખો મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો એતદહોસિ ‘‘તુચ્છો વત ભો જમ્બુદીપો, પલાપો વત ભો જમ્બુદીપો, નત્થિ કોચિ સમણો વા બ્રાહ્મણો વા, યો મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું સક્કોતિ કઙ્ખં પટિવિનેતુ’’ન્તિ.

અથ ¶ ખો મિલિન્દો રાજા અમચ્ચે આમન્તેસિ ‘‘રમણીયા વત ભો દોસિના રત્તિ, કં નુ ખ્વજ્જ સમણં વા બ્રાહ્મણં વા ઉપસઙ્કમેય્યામ પઞ્હં પુચ્છિતું, કો મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું સક્કોતિ કઙ્ખં પટિવિનેતુ’’ન્તિ? એવં વુત્તે અમચ્ચા તુણ્હીભૂતા રઞ્ઞો મુખં ઓલોકયમાના અટ્ઠંસુ.

તેન ખો પન સમયેન સાગલનગરં દ્વાદસ વસ્સાનિ સુઞ્ઞં અહોસિ સમણબ્રાહ્મણગહપતિપણ્ડિતેહિ, યત્થ સમણબ્રાહ્મણગહપતિપણ્ડિતા પટિવસન્તીતિ સુણાતિ, તત્થ ગન્ત્વા ¶ રાજા તે પઞ્હં પુચ્છતિ, તે ¶ સબ્બેપિ પઞ્હવિસજ્જનેન રાજાનં આરાધેતું અસક્કોન્તા યેન વા તેન વા પક્કમન્તિ. યે અઞ્ઞં દિસં ન પક્કમન્તિ, તે સબ્બે તુણ્હીભૂતા અચ્છન્તિ. ભિક્ખૂ પન યેભુય્યેન હિમવન્તમેવ ગચ્છન્તિ.

૮. તેન ખો પન સમયેન કોટિસતા અરહન્તો હિમવન્તે પબ્બતે રક્ખિતતલે પટિવસન્તિ. અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો દિબ્બાય સોતધાતુયા મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો વચનં સુત્વા યુગન્ધરમત્થકે ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા ભિક્ખૂ પુચ્છિ ‘‘અત્થાવુસો કોચિ ભિક્ખુ પટિબલો મિલિન્દેન રઞ્ઞા સદ્ધિં સલ્લપિતું કઙ્ખં પટિવિનેતુ’’ન્તિ?

એવં વુત્તે કોટિસતા અરહન્તો તુણ્હી અહેસું. દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ પુટ્ઠા તુણ્હી અહેસું. અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં એતદવોચ ‘‘અત્થાવુસો તાવતિંસભવને વેજયન્તસ્સ પાચીનતો કેતુમતી નામ વિમાનં, તત્થ મહાસેનો નામ દેવપુત્તો પટિવસતિ, સો પટિબલો તેન મિલિન્દેન રઞ્ઞા સદ્ધિં સલ્લપિતું કઙ્ખં પટિવિનેતુ’’ન્તિ.

અથ ખો કોટિસતા અરહન્તો યુગન્ધરપબ્બતે અન્તરહિતા તાવતિંસભવને પાતુરહેસું. અદ્દસા ખો સક્કો દેવાનમિન્દો તે ભિક્ખૂ દૂરતોવ આગચ્છન્તે, દિસ્વાન યેનાયસ્મા અસ્સગુત્તો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ, એકમન્તં ઠિતો ખો સક્કો દેવાનમિન્દો આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં એતદવોચ ‘‘મહા ખો, ભન્તે, ભિક્ખુસઙ્ઘો અનુપ્પત્તો, અહં સઙ્ઘસ્સ આરામિકો, કેનત્થો, કિં મયા કરણીય’’ન્તિ?

અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો સક્કં દેવાનમિન્દં એતદવોચ ‘‘અયં ખો, મહારાજ, જમ્બુદીપે સાગલનગરે મિલિન્દો નામ રાજા વિતણ્ડવાદી દુરાસદો ¶ દુપ્પસહો પુથુતિત્થકરાનં અગ્ગમક્ખાયતિ, સો ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા દિટ્ઠિવાદેન પઞ્હં પુચ્છિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં વિહેઠેતી’’તિ.

અથ ¶ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં એતદવોચ ‘‘અયં ખો, ભન્તે, મિલિન્દો રાજા ઇતો ચુતો મનુસ્સેસુ ઉપ્પન્નો, એસો ખો, ભન્તે, કેતુમતિવિમાને મહાસેનો નામ દેવપુત્તો પટિવસતિ, સો પટિબલો તેન ¶ મિલિન્દેન રઞ્ઞા સદ્ધિં સલ્લપિતું કઙ્ખં પટિવિનેતું, તં દેવપુત્તં યાચિસ્સામ મનુસ્સલોકૂપપત્તિયા’’તિ.

અથ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો ભિક્ખુસઙ્ઘં પુરક્ખત્વા કેતુમતિવિમાનં પવિસિત્વા મહાસેનં દેવપુત્તં આલિઙ્ગિત્વા એતદવોચ ‘‘યાચતિ તં, મારિસ, ભિક્ખુસઙ્ઘો મનુસ્સલોકૂપપત્તિયા’’તિ. ‘‘ન મે, ભન્તે, મનુસ્સલોકેનત્થો કમ્મબહુલેન, તિબ્બો મનુસ્સલોકો, ઇધેવાહં, ભન્તે, દેવલોકે ઉપરૂપરૂપપત્તિકો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ. દુતિયમ્પિ…પે… તતિયમ્પિ ખો સક્કેન દેવાનમિન્દેન યાચિતો મહાસેનો દેવપુત્તો એવમાહ ‘‘ન મે, ભન્તે, મનુસ્સલોકેનત્થો કમ્મબહુલેન, તિબ્બો મનુસ્સલોકો, ઇધેવાહં, ભન્તે, દેવલોકે ઉપરૂપરૂપપત્તિકો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો મહાસેનં દેવપુત્તં એતદવોચ ‘‘ઇધ મયં, મારિસ, સદેવકં લોકં અનુવિલોકયમાના અઞ્ઞત્ર તયા મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો વાદં ભિન્દિત્વા સાસનં પગ્ગહેતું સમત્થં અઞ્ઞં કઞ્ચિ ન પસ્સામ, યાચતિ તં, મારિસ, ભિક્ખુસઙ્ઘો, સાધુ સપ્પુરિસ મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તિત્વા દસબલસ્સ સાસનં પગ્ગણ્હાહી’’તિ. એવં વુત્તે મહાસેનો દેવપુત્તો ‘‘અહં કિર મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો વાદં ભિન્દિત્વા બુદ્ધસાસનં પગ્ગહેતું સમત્થો ભવિસ્સામી’’તિ હટ્ઠપહટ્ઠો ઉદગ્ગુદગ્ગો હુત્વા ‘‘સાધુ, ભન્તે, મનુસ્સલોકે ઉપ્પજ્જિસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞં અદાસિ.

૯. અથ ખો તે ભિક્ખૂ દેવલોકે તં કરણીયં તીરેત્વા દેવેસુ તાવતિંસેસુ અન્તરહિતા હિમવન્તે પબ્બતે રક્ખિતતલે પાતુરહેસું.

અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં એતદવોચ ‘‘અત્થાવુસો, ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે કોચિ ભિક્ખુ સન્નિપાતં અનાગતો’’તિ. એવં વુત્તે અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં એતદવોચ ‘‘અત્થિ, ભન્તે ¶ , આયસ્મા રોહણો ઇતો સત્તમે દિવસે હિમવન્તં ¶ પબ્બતં પવિસિત્વા નિરોધં સમાપન્નો, તસ્સ સન્તિકે દૂતં પાહેથા’’તિ. આયસ્માપિ રોહણો તઙ્ખણઞ્ઞેવ નિરોધા વુટ્ઠાય ‘‘સઙ્ઘો મં પટિમાનેતી’’તિ હિમવન્તે પબ્બતે અન્તરહિતો રક્ખિતતલે કોટિસતાનં અરહન્તાનં પુરતો પાતુરહોસિ.

અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો આયસ્મન્તં રોહણં એતદવોચ ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, રોહણ બુદ્ધસાસને ભિજ્જન્તે [પલુજ્જન્તે (સી. પી.)] ન પસ્સસિ સઙ્ઘસ્સ કરણીયાની’’તિ. ‘‘અમનસિકારો મે, ભન્તે, અહોસી’’તિ.

‘‘તેન ¶ , હાવુસો રોહણ, દણ્ડકમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે, કરોમી’’તિ? ‘‘અત્થાવુસો રોહણ, હિમવન્તપબ્બતપસ્સે ગજઙ્ગલં [કજઙ્ગલં (સી. પી.)] નામ બ્રાહ્મણગામો, તત્થ સોણુત્તરો નામ બ્રાહ્મણો પટિવસતિ, તસ્સ પુત્તો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ નાગસેનોતિ નામ દારકો, તેન હિ ત્વં, આવુસો રોહણ, દસમાસાધિકાનિ સત્ત વસ્સાનિ તં કુલં પિણ્ડાય પવિસિત્વા નાગસેનં દારકં નીહરિત્વા પબ્બાજેહિ, પબ્બજિતેવ તસ્મિં દણ્ડકમ્મતો મુચ્ચિસ્સસી’’તિ. આયસ્માપિ ખો રોહણો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

૧૦. મહાસેનોપિ ખો દેવપુત્તો દેવલોકા ચવિત્વા સોણુત્તરબ્રાહ્મણસ્સ ભરિયાય કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ, સહ પટિસન્ધિગ્ગહણા તયો અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા પાતુરહેસું, આવુધભણ્ડાનિ પજ્જલિંસુ, અગ્ગસસ્સં અભિનિપ્ફન્નં, મહામેઘો અભિપ્પવસ્સિ. આયસ્માપિ ખો રોહણો તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય દસમાસાધિકાનિ સત્ત વસ્સાનિ તં કુલં પિણ્ડાય પવિસન્તો એકદિવસમ્પિ કટચ્છુમત્તં ભત્તં વા ઉળુઙ્કમત્તં યાગું વા અભિવાદનં વા અઞ્જલિકમ્મં વા સામીચિકમ્મં વા નાલત્થ, અથ ખો અક્કોસઞ્ઞેવ પરિભાસઞ્ઞેવ પટિલભતિ ‘‘અતિચ્છથ ભન્તે’’તિ વચનમત્તમ્પિ વત્તા નામ નાહોસિ, દસમાસાધિકાનં પન સત્તન્નં વસ્સાનં અચ્ચયેન એકદિવસં ‘‘અતિચ્છથ ભન્તે’’તિ વચનમત્તં અલત્થ. તં દિવસમેવ બ્રાહ્મણોપિ બહિ કમ્મન્તા ¶ આગચ્છન્તો પટિપથે થેરં દિસ્વા ‘‘કિં, ભો પબ્બજિત, અમ્હાકં ગેહં અગમિત્થા’’તિ આહ. ‘‘આમ, બ્રાહ્મણ, અગમમ્હા’’તિ. ‘‘અપિ કિઞ્ચિ લભિત્થા’’તિ. ‘‘આમ, બ્રાહ્મણ, લભિમ્હા’’તિ. સો અનત્તમનો ગેહં ગન્ત્વા પુચ્છિ ‘‘તસ્સ ¶ પબ્બજિતસ્સ કિઞ્ચિ અદત્થા’’તિ. ‘‘ન કિઞ્ચિ અદમ્હા’’તિ. બ્રાહ્મણો દુતિયદિવસે ઘરદ્વારે યેવ નિસીદિ ‘‘અજ્જ પબ્બજિતં મુસાવાદેન નિગ્ગહેસ્સામી’’તિ. થેરો દુતિયદિવસે બ્રાહ્મણસ્સ ઘરદ્વારં સમ્પત્તો.

બ્રાહ્મણો થેરં દિસ્વાવ એવમાહ ‘‘તુમ્હે હિય્યો અમ્હાકં ગેહે કિઞ્ચિ અલભિત્વાવ ‘‘લભિમ્હા’’તિ અવોચુત્થ, વટ્ટતિ નુ ખો તુમ્હાકં મુસાવાદો’’તિ. થેરો આહ ‘‘મયં, બ્રાહ્મણ, તુમ્હાકં ગેહે ( ) [(પવિસન્તા) (ક.)] દસમાસાધિકાનિ સત્ત વસ્સાનિ ‘અતિચ્છથા’તિ વચનમત્તમ્પિ અલભિત્વા હિય્યો ‘અતિચ્છથા’તિ વચનમત્તં લભિમ્હા, અથેતં વાચાપટિસન્ધારં [પટિસન્તારં (સી. પી.)] ઉપાદાય એવમવોચુમ્હા’’તિ.

બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે વાચાપટિસન્ધારમત્તમ્પિ લભિત્વા જનમજ્ઝે ‘લભિમ્હા’તિ પસંસન્તિ, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા લભિત્વા કસ્મા નપ્પસંસન્તી’’તિ પસીદિત્વા ¶ અત્તનો અત્થાય પટિયાદિતભત્તતો કટચ્છુભિક્ખં, તદુપિયઞ્ચ બ્યઞ્જનં દાપેત્વા ‘‘ઇમં ભિક્ખં સબ્બકાલં તુમ્હે લભિસ્સથા’’તિ આહ.

સો પુનદિવસતો પભુતિ ઉપસઙ્કમન્તસ્સ થેરસ્સ ઉપસમં દિસ્વા ભિય્યોસો મત્તાય પસીદિત્વા થેરં નિચ્ચકાલં અત્તનો ઘરે ભત્તવિસ્સગ્ગકરણત્થાય યાચિ. થેરો તુણ્હીભાવેન અધિવાસેત્વા દિવસે દિવસે ભત્તકિચ્ચં કત્વા ગચ્છન્તો થોકં થોકં બુદ્ધવચનં કથેત્વા ગચ્છતિ. સાપિ ખો બ્રાહ્મણી દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિ, ‘‘નાગસેનો’’તિસ્સ નામમકંસુ, સો અનુક્કમેન વડ્ઢન્તો સત્તવસ્સિકો જાતો.

૧૧. અથ ખો નાગસેનસ્સ દારકસ્સ પિતા નાગસેનં દારકં એતદવોચ ‘‘ઇમસ્મિં ખો ¶ , તાત નાગસેન, બ્રાહ્મણકુલે સિક્ખાનિ સિક્ખેય્યાસી’’તિ. ‘‘કતમાનિ, તાત, ઇમસ્મિં બ્રાહ્મણકુલે સિક્ખાનિ નામા’’તિ? ‘‘તયો ખો, તાત નાગસેન, વેદા સિક્ખાનિ નામ, અવસેસાનિ સિપ્પાનિ સિપ્પં નામા’’તિ. ‘‘તેન હિ, તાત, સિક્ખિસ્સામી’’તિ.

અથ ખો સોણુત્તરો બ્રાહ્મણો આચરિયબ્રાહ્મણસ્સ આચરિયભાગં સહસ્સં દત્વા અન્તોપાસાદે એકસ્મિં ગબ્ભે એકતો મઞ્ચકં પઞ્ઞપેત્વા આચરિયબ્રાહ્મણં એતદવોચ ‘‘સજ્ઝાપેહિ ખો, ત્વં બ્રાહ્મણ, ઇમં ¶ દારકં મન્તાનીતિ. તેન હિ ‘તાત દારક’ ઉગ્ગણ્હાહિ મન્તાની’’તિ. આચરિયબ્રાહ્મણો સજ્ઝાયતિ નાગસેનસ્સ દારકસ્સ એકેનેવ ઉદ્દેસેન તયો વેદા હદયઙ્ગતા વાચુગ્ગતા સૂપધારિતા સુવવત્થાપિતા સુમનસિકતા અહેસું, સકિમેવ ચક્ખું ઉદપાદિ તીસુ વેદેસુ સનિઘણ્ડુકેટુભેસુ [સનિઘણ્ટુકેટુભેસુ (ક.)] સાક્ખરપ્પભેદેસુ ઇતિહાસપઞ્ચમેસુ પદકો વેય્યાકરણો લોકાયતમહાપુરિસલક્ખણેસુ અનવયો અહોસિ.

અથ ખો નાગસેનો દારકો પિતરં એતદવોચ ‘‘અત્થિ નુ ખો, તાત, ઇમસ્મિં બ્રાહ્મણકુલે ઇતો ઉત્તરિમ્પિ સિક્ખિતબ્બાનિ, ઉદાહુ એત્તકાનેવા’’તિ. ‘‘નત્થિ, તાત નાગસેન, ઇમસ્મિં બ્રાહ્મણકુલે ઇતો ઉત્તરિં સિક્ખિતબ્બાનિ, એત્તકાનેવ સિક્ખિતબ્બાની’’તિ.

અથ ખો નાગસેનો દારકો આચરિયસ્સ અનુયોગં દત્વા પાસાદા ઓરુય્હ પુબ્બવાસનાય ચોદિતહદયો રહોગતો પટિસલ્લીનો અત્તનો સિપ્પસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનં ઓલોકેન્તો આદિમ્હિ વા મજ્ઝે વા પરિયોસાને વા અપ્પમત્તકમ્પિ સારં અદિસ્વા ‘‘તુચ્છા વત ¶ ભો ઇમે વેદા, પલાપા વત ભો ઇમે વેદા અસારા નિસ્સારા’’તિ વિપ્પટિસારી અનત્તમનો અહોસિ.

૧૨. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા રોહણો વત્તનિયે સેનાસને નિસિન્નો નાગસેનસ્સ દારકસ્સ ચેતસા ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય વત્તનિયે સેનાસને અન્તરહિતો ગજઙ્ગલબ્રાહ્મણગામસ્સ પુરતો પાતુરહોસિ. અદ્દસા ખો નાગસેનો દારકો અત્તનો દ્વારકોટ્ઠકે ઠિતો આયસ્મન્તં રોહણં દૂરતોવ આગચ્છન્તં, દિસ્વાન અત્તમનો ઉદગ્ગો પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો ‘‘અપ્પેવ નામાયં પબ્બજિતો કઞ્ચિ સારં જાનેય્યા’’તિ યેનાયસ્મા રોહણો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં ¶ રોહણં એતદવોચ ‘‘કો નુ ખો, ત્વં મારિસ, એદિસો ભણ્ડુકાસાવવસનો’’તિ. ‘‘પબ્બજિતો [પાપકાનં મલાનં પબ્બાજેતું પબ્બજિતો (સી. પી.)] નામાહં દારકા’’તિ. ‘‘કેન, ત્વં મારિસ, પબ્બજિતો નામાસી’’તિ? ‘‘પાપકાનિ મલાનિ પબ્બાજેતિ, તસ્માહં, દારક, પબ્બજિતો નામા’’તિ. ‘‘કિંકારણા, મારિસ, કેસા તે ન યથા અઞ્ઞેસ’’ન્તિ ¶ ? ‘‘સોળસિમે, દારક, પલિબોધે દિસ્વા કેસમસ્સું ઓહારેત્વા પબ્બજિતો. ‘‘કતમે સોળસ’’? ‘‘અલઙ્કારપલિબોધો મણ્ડનપલિબોધો તેલમક્ખનપલિબોધો ધોવનપલિબોધો માલાપલિબોધો ગન્ધપલિબોધો વાસનપલિબોધો હરીટકપલિબોધો આમલકપલિબોધો રઙ્ગપલિબોધો બન્ધનપલિબોધો કોચ્છપલિબોધો કપ્પકપલિબોધો વિજટનપલિબોધો ઊકાપલિબોધો, કેસેસુ વિલૂનેસુ સોચન્તિ કિલમન્તિ પરિદેવન્તિ ઉરત્તાળિં કન્દન્તિ સમ્મોહં આપજ્જન્તિ, ઇમેસુ ખો, દારક, સોળસસુ પલિબોધેસુ પલિગુણ્ઠિતા મનુસ્સા સબ્બાનિ અતિસુખુમાનિ સિપ્પાનિ નાસેન્તી’’તિ. ‘‘કિંકારણા, મારિસ, વત્થાનિપિ તે ન યથા અઞ્ઞેસ’’ન્તિ? ‘‘કામનિસ્સિતાનિ ખો, દારક, વત્થાનિ, કામનિસ્સિતાનિ ગિહિબ્યઞ્જનભણ્ડાનિ [કમનીયાનિ ગિહિબ્યઞ્જનાનિ (સી. પી.)], યાનિ કાનિચિ ખો ભયાનિ વત્થતો ઉપ્પજ્જન્તિ, તાનિ કાસાવવસનસ્સ ન હોન્તિ, તસ્મા વત્થાનિપિ મે ન યથા અઞ્ઞેસ’’ન્તિ. ‘‘જાનાસિ ખો, ત્વં મારિસ, સિપ્પાનિ નામા’’તિ? ‘‘આમ, દારક, જાનામહં સિપ્પાનિ, યં લોકે ઉત્તમં મન્તં, તમ્પિ જાનામી’’તિ. ‘‘મય્હમ્પિ તં, મારિસ, દાતું સક્કા’’તિ? ‘‘આમ, દારક, સક્કા’’તિ. ‘‘તેન હિ મે દેહી’’તિ. ‘‘અકાલો ખો, દારક, અન્તરઘરં પિણ્ડાય પવિટ્ઠમ્હા’’તિ.

અથ ખો નાગસેનો દારકો આયસ્મતો રોહણસ્સ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા ઘરં પવેસેત્વા પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેત્વા સમ્પવારેત્વા આયસ્મન્તં રોહણં ભુત્તાવિં ઓનીતપત્તપાણિં એતદવોચ ‘‘દેહિ મે દાનિ, મારિસ, મન્ત’’ન્તિ. ‘‘યદા ખો ત્વં, દારક, નિપ્પલિબોધો ¶ હુત્વા માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા મયા ગહિતં પબ્બજિતવેસં ગણ્હિસ્સસિ, તદા દસ્સામી’’તિ આહ.

અથ ખો નાગસેનો ¶ દારકો માતાપિતરો ઉપસઙ્કમિત્વા આહ ‘‘અમ્મતાતા, અયં પબ્બજિતો ‘યં લોકે ઉત્તમં મન્તં, તં જાનામી’તિ વદતિ, ન ચ અત્તનો સન્તિકે અપબ્બજિતસ્સ દેતિ, અહં એતસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તં ઉત્તમં મન્તં ઉગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ માતાપિતરો ‘‘પબ્બજિત્વાપિ નો પુત્તો મન્તં ગણ્હતુ, ગહેત્વા પુન આગચ્છિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાના ‘‘ગણ્હ પુત્તા’’તિ અનુજાનિંસુ.

૧૩. અથ ¶ ખો આયસ્મા રોહણો નાગસેનં દારકં આદાય યેન વત્તનિયં સેનાસનં, યેન વિજમ્ભવત્થુ તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા વિજમ્ભવત્થુસ્મિં સેનાસને એકરત્તં વસિત્વા યેન રક્ખિતતલં તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા કોટિસતાનં અરહન્તાનં મજ્ઝે નાગસેનં દારકં પબ્બાજેસિ. પબ્બજિતો ચ પનાયસ્મા નાગસેનો આયસ્મન્તં રોહણં એતદવોચ ‘‘ગહિતો મે, ભન્તે, તવ વેસો, દેથ મે દાનિ મન્ત’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મા રોહણો ‘‘કિમ્હિ નુ ખોહં નાગસેનં વિનેય્યં પઠમં વિનયે વા સુત્તન્તે વા અભિધમ્મે વા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘પણ્ડિતો ખો અયં નાગસેનો, સક્કોતિ સુખેનેવ અભિધમ્મં પરિયાપુણિતુ’’ન્તિ પઠમં અભિધમ્મે વિનેસિ.

આયસ્મા ચ નાગસેનો ‘‘કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિ તિકદુકપટિમણ્ડિતં ધમ્મસઙ્ગણીપકરણં, ખન્ધવિભઙ્ગાદિ અટ્ઠારસ વિભઙ્ગપટિમણ્ડિતં વિભઙ્ગપ્પકરણં, ‘‘સઙ્ગહો અસઙ્ગહો’’તિ આદિના ચુદ્દસવિધેન વિભત્તં ધાતુકથાપકરણં, ‘‘ખન્ધપઞ્ઞત્તિ આયતનપઞ્ઞત્તી’’તિ આદિના છબ્બિધેન વિભત્તં પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિપ્પકરણં, સકવાદે પઞ્ચસુત્તસતાનિ પરવાદે પઞ્ચસુત્તસતાનીતિ સુત્તસહસ્સં સમોધાનેત્વા વિભત્તં કથાવત્થુપ્પકરણં, ‘‘મૂલયમકં ખન્ધયમક’’ન્તિ આદિના દસવિધેન વિભત્તં યમકપ્પકરણં, ‘‘હેતુપચ્ચયો આરમ્મણપચ્ચયો’’તિ આદિના ચતુવીસતિવિધેન વિભત્તં પટ્ઠાનપ્પકરણન્તિ સબ્બં તં અભિધમ્મપિટકં એકેનેવ સજ્ઝાયેન પગુણં કત્વા ‘‘તિટ્ઠથ ¶ ભન્તે, ન પુન ઓસારેથ, એત્તકેનેવાહં સજ્ઝાયિસ્સામી’’તિ આહ.

૧૪. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો યેન કોટિસતા અરહન્તો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા કોટિસતે અરહન્તે એતદવોચ ‘‘અહં ખો ભન્તે ‘કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા ¶ , અબ્યાકતા ધમ્મા’તિ ઇમેસુ તીસુ પદેસુ પક્ખિપિત્વા સબ્બં તં અભિધમ્મપિટકં વિત્થારેન ઓસારેસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, નાગસેન, ઓસારેહી’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો સત્ત માસાનિ સત્ત પકરણાનિ વિત્થારેન ઓસારેસિ, પથવી ઉન્નદિ, દેવતા સાધુકારમદંસુ, બ્રહ્માનો અપ્ફોટેસું, દિબ્બાનિ ચન્દનચુણ્ણાનિ દિબ્બાનિ ચ મન્દારવપુપ્ફાનિ અભિપ્પવસ્સિંસુ.

૧૫. અથ ¶ ખો કોટિસતા અરહન્તો આયસ્મન્તં નાગસેનં પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સં રક્ખિતતલે ઉપસમ્પાદેસું. ઉપસમ્પન્નો ચ પનાયસ્મા નાગસેનો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય ઉપજ્ઝાયેન સદ્ધિં ગામં પિણ્ડાય પવિસન્તો એવરૂપં પરિવિતક્કં ઉપ્પાદેસિ ‘‘તુચ્છો વત મે ઉપજ્ઝાયો, બાલો વત મે ઉપજ્ઝાયો, ઠપેત્વા અવસેસં બુદ્ધવચનં પઠમં મં અભિધમ્મે વિનેસી’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા રોહણો આયસ્મતો નાગસેનસ્સ ચેતસા ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘અનનુચ્છવિકં ખો નાગસેન પરિવિતક્કં વિતક્કેસિ, ન ખો પનેતં નાગસેન તવાનુચ્છવિક’’ન્તિ.

અથ ખો આયસ્મતો નાગસેનસ્સ એતદહોસિ ‘‘અચ્છરિયં વત ભો, અબ્ભુતં વત ભો, યત્ર હિ નામ મે ઉપજ્ઝાયો ચેતસા ચેતોપરિવિતક્કં જાનિસ્સતિ, પણ્ડિતો વત મે ઉપજ્ઝાયો, યંનૂનાહં ઉપજ્ઝાયં ખમાપેય્ય’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો આયસ્મન્તં રોહણં એતદવોચ ‘‘ખમથ મે, ભન્તે, ન પુન એવરૂપં વિતક્કેસ્સામી’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા રોહણો આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ¶ ‘‘ન ખો ત્યાહં નાગસેન એત્તાવતા ખમામિ, અત્થિ ખો નાગસેન સાગલં નામ નગરં, તત્થ મિલિન્દો નામ રાજા રજ્જં કારેતિ, સો દિટ્ઠિવાદેન પઞ્હં પુચ્છિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં વિહેઠેતિ, સચે ત્વં તત્થ ગન્ત્વા તં રાજાનં દમેત્વા બુદ્ધસાસને પસાદેસ્સસિ, એવાહં તં ખમિસ્સામી’’તિ.

‘‘તિટ્ઠતુ, ભન્તે, એકો મિલિન્દો રાજા; સચે, ભન્તે, સકલજમ્બુદીપે સબ્બે રાજાનો આગન્ત્વા મં પઞ્હં પુચ્છેય્યું, સબ્બં તં વિસજ્જેત્વા સમ્પદાલેસ્સામિ, ‘ખમથ મે ભન્તે’તિ વત્વા, ‘ન ખમામી’તિ વુત્તે ‘તેન હિ, ભન્તે, ઇમં તેમાસં કસ્સ સન્તિકે વસિસ્સામી’તિ આહ’’ ¶ . અયં ખો, નાગસેન, આયસ્મા અસ્સગુત્તો વત્તનિયે સેનાસને વિહરતિ, ગચ્છ ત્વં, નાગસેન, યેનાયસ્મા અસ્સગુત્તો તેનુપસઙ્કમ, ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન આયસ્મતો અસ્સગુત્તસ્સ પાદે સિરસા વન્દ, એવઞ્ચ નં વદેહિ ‘ઉપજ્ઝાયો મે, ભન્તે, તુમ્હાકં પાદે સિરસા વન્દતિ, અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છતિ, ઉપજ્ઝાયો મે, ભન્તે, ઇમં તેમાસં તુમ્હાકં સન્તિકે વસિતું મં પહિણી’તિ ¶ , ‘કોનામો તે ઉપજ્ઝાયો’તિ ચ વુત્તે ‘રોહણત્થેરો નામ ભન્તે’’તિ વદેય્યાસિ, ‘અહં કોનામો’તિ વુત્તે એવં વદેય્યાસિ ‘મમ ઉપજ્ઝાયો, ભન્તે, તુમ્હાકં નામં જાનાતી’’’તિ. ‘‘એવં ભન્તે’’તિ ખો આયસ્મા નાગસેનો આયસ્મન્તં રોહણં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પત્તચીવરમાદાય અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો યેન વત્તનિયં સેનાસનં, યેનાયસ્મા અસ્સગુત્તો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ, એકમન્તં ઠિતો ખો આયસ્મા નાગસેનો આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં એતદવોચ ‘‘ઉપજ્ઝાયો મે, ભન્તે, તુમ્હાકં પાદે સિરસા વન્દતિ, એવઞ્ચ વદેતિ અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છતિ, ઉપજ્ઝાયો મે, ભન્તે, ઇમં તેમાસં તુમ્હાકં સન્તિકે વસિતું મં પહિણી’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘ત્વં ¶ કિન્નામોસી’’તિ. ‘‘અહં, ભન્તે, નાગસેનો નામા’’તિ. ‘‘કોનામો તે ઉપજ્ઝાયો’’તિ? ‘‘ઉપજ્ઝાયો મે, ભન્તે, રોહણો નામા’’તિ. ‘‘અહં કોનામો’’તિ. ‘‘ઉપજ્ઝાયો મે, ભન્તે, તુમ્હાકં નામં જાનાતી’’તિ.

‘‘સાધુ, નાગસેન, પત્તચીવરં પટિસામેહી’’તિ. ‘‘સાધુ ભન્તે’’તિ પત્તચીવરં પટિસામેત્વા પુનદિવસે પરિવેણં સમ્મજ્જિત્વા મુખોદકં દન્તપોણં ઉપટ્ઠપેસિ. થેરો સમ્મજ્જિતટ્ઠાનં પટિસમ્મજ્જિ, તં ઉદકં છડ્ડેત્વા અઞ્ઞં ઉદકં આહરિ, તઞ્ચ દન્તકટ્ઠં અપનેત્વા અઞ્ઞં દન્તકટ્ઠં ગણ્હિ, ન આલાપસલ્લાપં અકાસિ, એવં સત્ત દિવસાનિ કત્વા સત્તમે દિવસે પુન પુચ્છિત્વા પુન તેન તથેવ વુત્તે વસ્સવાસં અનુજાનિ.

૧૬. તેન ખો પન સમયેન એકા મહાઉપાસિકા આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં તિંસમત્તાનિ વસ્સાનિ ઉપટ્ઠાસિ. અથ ખો સા મહાઉપાસિકા તેમાસચ્ચયેન યેનાયસ્મા અસ્સગુત્તો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં એતદવોચ ‘‘અત્થિ નુ ખો, તાત, તુમ્હાકં સન્તિકે અઞ્ઞો ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘અત્થિ, મહાઉપાસિકે, અમ્હાકં સન્તિકે નાગસેનો નામ ભિક્ખૂ’’તિ ¶ . ‘‘તેન હિ, તાત અસ્સગુત્ત, અધિવાસેહિ નાગસેનેન સદ્ધિં સ્વાતનાય ભત્ત’’ન્તિ. અધિવાસેસિ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો તુણ્હીભાવેન.

અથ ¶ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય આયસ્મતા નાગસેનેન સદ્ધિં પચ્છાસમણેન યેન મહાઉપાસિકાય નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. અથ ખો સા મહાઉપાસિકા આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં આયસ્મન્તઞ્ચ નાગસેનં પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેસિ સમ્પવારેસિ. અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો ભુત્તાવિં ઓનીતપત્તપાણિં આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘ત્વં, નાગસેન, મહાઉપાસિકાય અનુમોદનં કરોહી’’તિ ઇદં વત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.

અથ ¶ ખો સા મહાઉપાસિકા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘મહલ્લિકા ખોહં, તાત નાગસેન, ગમ્ભીરાય ધમ્મકથાય મય્હં અનુમોદનં કરોહી’’તિ. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો તસ્સા મહાઉપાસિકાય ગમ્ભીરાય ધમ્મકથાય લોકુત્તરાય સુઞ્ઞતપ્પટિસંયુત્તાય અનુમોદનં અકાસિ. અથ ખો તસ્સા મહાઉપાસિકાય તસ્મિંયેવ આસને વિરજં વીતમલં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદિ ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ. આયસ્માપિ ખો નાગસેનો તસ્સા મહાઉપાસિકાય અનુમોદનં કત્વા અત્તના દેસિતં ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તો વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા તસ્મિંયેવ આસને નિસિન્નો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ.

અથ ખો આયસ્મા અસ્સગુત્તો મણ્ડલમાળે નિસિન્નો દ્વિન્નમ્પિ ધમ્મચક્ખુપટિલાભં ઞત્વા સાધુકારં પવત્તેસિ ‘‘સાધુ સાધુ નાગસેન, એકેન કણ્ડપ્પહારેન દ્વે મહાકાયા પદાલિતા’’તિ, અનેકાનિ ચ દેવતાસહસ્સાનિ સાધુકારં પવત્તેસું.

૧૭. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો ઉટ્ઠાયાસના યેનાયસ્મા અસ્સગુત્તો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નં ખો આયસ્મન્તં નાગસેનં આયસ્મા અસ્સગુત્તો એતદવોચ ‘‘ગચ્છ, ત્વં નાગસેન, પાટલિપુત્તં, પાટલિપુત્તનગરે અસોકારામે આયસ્મા ધમ્મરક્ખિતો પટિવસતિ, તસ્સ સન્તિકે બુદ્ધવચનં પરિયાપુણાહી’’તિ. ‘‘કીવ દૂરો, ભન્તે, ઇતો પાટલિપુત્તનગર’’ન્તિ? ‘‘યોજનસતાનિ ખો નાગસેના’’તિ. ‘‘દૂરો ખો, ભન્તે, મગ્ગો ¶ . અન્તરામગ્ગે ભિક્ખા દુલ્લભા, કથાહં ગમિસ્સામી’’તિ? ‘‘ગચ્છ, ત્વં નાગસેન, અન્તરામગ્ગે પિણ્ડપાતં લભિસ્સસિ સાલીનં ઓદનં વિગતકાળકં ¶ અનેકસૂપં અનેકબ્યઞ્જન’’ન્તિ. ‘‘એવં ભન્તે’’તિ ખો આયસ્મા નાગસેનો આયસ્મન્તં અસ્સગુત્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પત્તચીવરમાદાય યેન પાટલિપુત્તં તેન ચારિકં પક્કામિ.

૧૮. તેન ¶ ખો પન સમયેન પાટલિપુત્તકો સેટ્ઠિ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ પાટલિપુત્તગામિમગ્ગં પટિપન્નો હોતિ. અદ્દસા ખો પાટલિપુત્તકો સેટ્ઠિ આયસ્મન્તં નાગસેનં દૂરતોવ આગચ્છન્તં, દિસ્વાન યેનાયસ્મા નાગસેનો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં નાગસેનં અભિવાદેત્વા ‘‘કુહિં ગચ્છસિ તાતા’’તિ આહ. ‘‘પાટલિપુત્તં ગહપતી’’તિ. ‘‘સાધુ તાત, મયમ્પિ પાટલિપુત્તં ગચ્છામ. અમ્હેહિ સદ્ધિં સુખં ગચ્છથા’’તિ.

અથ ખો પાટલિપુત્તકો સેટ્ઠિ આયસ્મતો નાગસેનસ્સ ઇરિયાપથે પસીદિત્વા આયસ્મન્તં નાગસેનં પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેત્વા સમ્પવારેત્વા આયસ્મન્તં નાગસેનં ભુત્તાવિં ઓનીતપત્તપાણિં અઞ્ઞતરં નીચં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નો ખો પાટલિપુત્તકો સેટ્ઠિ આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘કિન્નામોસિ ત્વં તાતા’’તિ. ‘‘અહં, ગહપતિ, નાગસેનો નામા’’તિ. ‘‘જાનાસિ ખો, ત્વં તાત, બુદ્ધવચનં નામા’’તિ? ‘‘જાનામિ ખોહં, ગહપતિ, અભિધમ્મપદાની’’તિ. ‘‘લાભા નો તાત, સુલદ્ધં નો તાત, અહમ્પિ ખો, તાત, આભિધમ્મિકો, ત્વમ્પિ આભિધમ્મિકો, ભણ, તાત, અભિધમ્મપદાની’’તિ. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો પાટલિપુત્તકસ્સ સેટ્ઠિસ્સ અભિધમ્મં દેસેસિ, દેસેન્તે યેવ પાટલિપુત્તકસ્સ સેટ્ઠિસ્સ વિરજં વીતમલં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદિ ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ.

અથ ખો પાટલિપુત્તકો સેટ્ઠિ પઞ્ચમત્તાનિ સકટસતાનિ પુરતો ઉય્યોજેત્વા સયં પચ્છતો ગચ્છન્તો પાટલિપુત્તસ્સ અવિદૂરે દ્વેધાપથે ઠત્વા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘અયં ખો, તાત નાગસેન, અસોકારામસ્સ મગ્ગો, ઇદં ખો, તાત, અમ્હાકં કમ્બલરતનં સોળસહત્થં આયામેન, અટ્ઠહત્થં વિત્થારેન, પટિગ્ગણ્હાહિ ખો, તાત, ઇદં ¶ કમ્બલરતનં ¶ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ. પટિગ્ગહેસિ ખો આયસ્મા નાગસેનો તં કમ્બલરતનં અનુકમ્પં ઉપાદાય. અથ ખો પાટલિપુત્તકો સેટ્ઠિ અત્તમનો ઉદગ્ગો પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો આયસ્મન્તં નાગસેનં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ.

૧૯. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો યેન અસોકારામો યેનાયસ્મા ધમ્મરક્ખિતો તેનુપસઙ્કમિ ¶ , ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં ધમ્મરક્ખિતં અભિવાદેત્વા અત્તનો આગતકારણં કથેત્વા આયસ્મતો ધમ્મરક્ખિતસ્સ સન્તિકે તેપિટકં બુદ્ધવચનં એકેનેવ ઉદ્દેસેન તીહિ માસેહિ બ્યઞ્જનસો પરિયાપુણિત્વા પુન તીહિ માસેહિ અત્થસો મનસાકાસિ.

અથ ખો આયસ્મા ધમ્મરક્ખિતો આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘સેય્યથાપિ, નાગસેન, ગોપાલકો ગાવો રક્ખતિ, અઞ્ઞે ગોરસં પરિભુઞ્જન્તિ. એવમેવ ખો, ત્વં નાગસેન, તેપિટકં બુદ્ધવચનં ધારેન્તોપિ ન ભાગી સામઞ્ઞસ્સા’’તિ. ‘‘હોતુ, ભન્તે, અલં એત્તકેના’’તિ. તેનેવ દિવસભાગેન તેન રત્તિભાગેન સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ, સહ સચ્ચપ્પટિવેધેન આયસ્મતો નાગસેનસ્સ સબ્બે દેવા સાધુકારમદંસુ, પથવી ઉન્નદિ, બ્રહ્માનો અપ્ફોટેસું, દિબ્બાનિ ચન્દનચુણ્ણાનિ દિબ્બાનિ ચ મન્દારવપુપ્ફાનિ અભિપ્પવસ્સિંસુ.

૨૦. તેન ખો પન સમયેન કોટિસતા અરહન્તો હિમવન્તે પબ્બતે રક્ખિતતલે સન્નિપતિત્વા આયસ્મતો નાગસેનસ્સ સન્તિકે દૂતં પાહેસું ‘‘આગચ્છતુ નાગસેનો, દસ્સનકામા મયં નાગસેન’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો દૂતસ્સ વચનં સુત્વા અસોકારામે અન્તરહિતો હિમવન્તે પબ્બતે રક્ખિતતલે કોટિસતાનં અરહન્તાનં પુરતો પાતુરહોસિ.

અથ ખો કોટિસતા અરહન્તો આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચું ‘‘એસો ખો, નાગસેન, મિલિન્દો રાજા ભિક્ખુસઙ્ઘં વિહેઠેતિ વાદપ્પટિવાદેન પઞ્હપુચ્છાય. સાધુ, નાગસેન, ગચ્છ ત્વં મિલિન્દં રાજાનં ¶ દમેહી’’તિ. ‘‘તિટ્ઠતુ, ભન્તે, એકો મિલિન્દો રાજા; સચે, ભન્તે, સકલજમ્બુદીપે રાજાનો આગન્ત્વા મં પઞ્હં પુચ્છેય્યું, સબ્બં તં વિસજ્જેત્વા સમ્પદાલેસ્સામિ, ગચ્છથ ¶ વો, ભન્તે, અચ્છમ્ભિતા સાગલનગર’’ન્તિ. અથ ખો થેરા ભિક્ખૂ સાગલનગરં કાસાવપ્પજ્જોતં ઇસિવાતપટિવાતં અકંસુ.

૨૧. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા આયુપાલો સઙ્ખ્યેય્યપરિવેણે પટિવસતિ. અથ ખો મિલિન્દો રાજા અમચ્ચે એતદવોચ ‘‘રમણીયા વત ભો દોસિના રત્તિ, કન્નુ ખ્વજ્જ સમણં વા બ્રાહ્મણં વા ઉપસઙ્કમેય્યામ સાકચ્છાય પઞ્હપુચ્છનાય, કો મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું ઉસ્સહતિ કઙ્ખં પટિવિનેતુ’’ન્તિ. એવં વુત્તે પઞ્ચસતા યોનકા રાજાનં મિલિન્દં એતદવોચું ‘‘અત્થિ, મહારાજ, આયુપાલો નામ થેરો તેપિટકો બહુસ્સુતો આગતાગમો, સો એતરહિ સઙ્ખ્યેય્યપરિવેણે પટિવસતિ; ગચ્છ, ત્વં મહારાજ, આયસ્મન્તં આયુપાલં પઞ્હં પુચ્છસ્સૂ’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભણે, ભદન્તસ્સ આરોચેથા’’તિ.

અથ ¶ ખો નેમિત્તિકો આયસ્મતો આયુપાલસ્સ સન્તિકે દૂતં પાહેસિ ‘‘રાજા, ભન્તે, મિલિન્દો આયસ્મન્તં આયુપાલં દસ્સનકામો’’તિ. આયસ્માપિ ખો આયુપાલો એવમાહ ‘‘તેન હિ આગચ્છતૂ’’તિ. અથ ખો મિલિન્દો રાજા પઞ્ચમત્તેહિ યોનકસતેહિ પરિવુતો રથવરમારુય્હ યેન સઙ્ખ્યેય્યપરિવેણં યેનાયસ્મા આયુપાલો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા આયુપાલેન સદ્ધિં સમ્મોદિ, સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નો ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં આયુપાલં એતદવોચ ‘‘કિમત્થિયા, ભન્તે આયુપાલ, તુમ્હાકં પબ્બજ્જા, કો ચ તુમ્હાકં પરમત્થો’’તિ. થેરો આહ ‘‘ધમ્મચરિયસમચરિયત્થા ખો, મહારાજ, પબ્બજ્જા, સામઞ્ઞફલં ખો પન અમ્હાકં પરમત્થો’’તિ. ‘‘અત્થિ પન, ભન્તે, કોચિ ગિહીપિ ધમ્મચારી સમચારી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, અત્થિ ગિહીપિ ધમ્મચારી સમચારી, ભગવતિ ખો, મહારાજ, બારાણસિયં ¶ ઇસિપતને મિગદાયે ધમ્મચક્કં પવત્તેન્તે અટ્ઠારસન્નં બ્રહ્મકોટીનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, દેવતાનં પન ધમ્માભિસમયો ગણનપથં વીતિવત્તો, સબ્બેતે ગિહિભૂતા, ન પબ્બજિતા.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, ભગવતા ખો મહાસમયસુત્તન્તે દેસિયમાને, મહામઙ્ગલસુત્તન્તે દેસિયમાને, સમચિત્તપરિયાયસુત્તન્તે દેસિયમાને, રાહુલોવાદસુત્તન્તે દેસિયમાને, પરાભવસુત્તન્તે દેસિયમાને ગણનપથં વીતિવત્તાનં દેવતાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, સબ્બેતે ¶ ગિહિભૂતા, ન પબ્બજિતા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે આયુપાલ, નિરત્થિકા તુમ્હાકં પબ્બજ્જા, પુબ્બે કતસ્સ પાપકમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન સમણા સક્યપુત્તિયા પબ્બજન્તિ ધુતઙ્ગાનિ ચ પરિહરન્તિ. યે ખો તે, ભન્તે આયુપાલ, ભિક્ખૂ એકાસનિકા, નૂન તે પુબ્બે પરેસં ભોગહારકા ચોરા, તે પરેસં ભોગે અચ્છિન્દિત્વા તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન એતરહિ એકાસનિકા ભવન્તિ, ન લભન્તિ કાલેન કાલં પરિભુઞ્જિતું, નત્થિ તેસં સીલં, નત્થિ તપો, નત્થિ બ્રહ્મચરિયં. યે ખો પન તે, ભન્તે આયુપાલ, ભિક્ખૂ અબ્ભોકાસિકા, નૂન તે પુબ્બે ગામઘાતકા ચોરા, તે પરેસં ગેહાનિ વિનાસેત્વા તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન એતરહિ અબ્ભોકાસિકા ભવન્તિ, ન લભન્તિ સેનાસનાનિ પરિભુઞ્જિતું, નત્થિ તેસં સીલં, નત્થિ તપો, નત્થિ બ્રહ્મચરિયં. યે ખો પન તે, ભન્તે આયુપાલ, ભિક્ખૂ નેસજ્જિકા, નૂન તે પુબ્બે પન્થદૂસકા ચોરા, તે પરેસં પથિકે જને ગહેત્વા બન્ધિત્વા નિસીદાપેત્વા તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન એતરહિ નેસજ્જિકા ભવન્તિ, ન લભન્તિ સેય્યં કપ્પેતું, નત્થિ તેસં સીલં, નત્થિ તપો, નત્થિ બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ આહ.

એવં વુત્તે આયસ્મા આયુપાલો તુણ્હી અહોસિ, ન કિઞ્ચિ પટિભાસિ. અથ ખો પઞ્ચસતા ¶ યોનકા રાજાનં મિલિન્દં એતદવોચું ‘‘પણ્ડિતો, મહારાજ, થેરો, અપિ ચ ખો અવિસારદો ન કિઞ્ચિ પટિભાસતી’’તિ.

અથ ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં આયુપાલં તુણ્હીભૂતં દિસ્વા અપ્ફોટેત્વા ઉક્કુટ્ઠિં ¶ કત્વા યોનકે એતદવોચ ‘‘તુચ્છો વત ભો જમ્બુદીપો, પલાપો વત ભો જમ્બુદીપો, નત્થિ કોચિ સમણો વા બ્રાહ્મણો વા, યો મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું ઉસ્સહતિ કઙ્ખં પટિવિનેતુ’’ન્તિ.

૨૨. અથ ખો મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો સબ્બં તં પરિસં અનુવિલોકેન્તસ્સ અભીતે અમઙ્કુભૂતે યોનકે દિસ્વા એતદહોસિ ‘‘નિસ્સંસયં અત્થિ મઞ્ઞે અઞ્ઞો કોચિ પણ્ડિતો ભિક્ખુ, યો મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું ઉસ્સહતિ, યેનિમે યોનકા ન મઙ્કુભૂતા’’તિ. અથ ખો મિલિન્દો રાજા યોનકે એતદવોચ ‘‘અત્થિ, ભણે, અઞ્ઞો કોચિ પણ્ડિતો ભિક્ખુ, યો મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું ઉસ્સહતિ કઙ્ખં પટિવિનેતુ’’ન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા નાગસેનો સમણગણપરિવુતો સઙ્ઘી ગણી ગણાચરિયો ઞાતો યસસ્સી સાધુસમ્મતો બહુજનસ્સ ¶ પણ્ડિતો બ્યત્તો મેધાવી નિપુણો વિઞ્ઞૂ વિભાવી વિનીતો વિસારદો બહુસ્સુતો તેપિટકો વેદગૂ પભિન્નબુદ્ધિમા આગતાગમો પભિન્નપટિસમ્ભિદો નવઙ્ગસત્થુસાસને પરિયત્તિધરો પારમિપ્પત્તો જિનવચને ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધકુસલો અક્ખયવિચિત્રપટિભાનો ચિત્રકથી કલ્યાણવાક્કરણો દુરાસદો દુપ્પસહો દુરુત્તરો દુરાવરણો દુન્નિવારયો, સાગરો વિય અક્ખોભો, ગિરિરાજા વિય નિચ્ચલો, રણઞ્જહો તમોનુદો પભઙ્કરો મહાકથી પરગણિગણમથનો પરતિત્થિયમદ્દનો ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનં ઉપાસકાનં ઉપાસિકાનં રાજૂનં રાજમહામત્તાનં સક્કતો ગરુકતો માનિતો પૂજિતો અપચિતો લાભી ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનં લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો વુદ્ધાનં વિઞ્ઞૂનં સોતાવધાનેન સમન્નાગતાનં સન્દસ્સેન્તો નવઙ્ગં જિનસાસનરતનં, ઉપદિસન્તો ધમ્મમગ્ગં, ધારેન્તો ધમ્મપ્પજ્જોતં, ઉસ્સાપેન્તો ધમ્મયૂપં, યજન્તો ધમ્મયાગં, પગ્ગણ્હન્તો ધમ્મદ્ધજં, ઉસ્સાપેન્તો ધમ્મકેતું, ધમેન્તો [ઉપ્પળાસેન્તો (સી. પી.)] ધમ્મસઙ્ખં, આહનન્તો ધમ્મભેરિં, નદન્તો સીહનાદં ¶ , ગજ્જન્તો ઇન્દગજ્જિતં, મધુરગિરગજ્જિતેન ઞાણવરવિજ્જુજાલપરિવેઠિતેન કરુણાજલભરિતેન મહતા ધમ્મામતમેઘેન સકલલોકમભિતપ્પયન્તો ગામનિગમરાજધાનીસુ ચારિકં ચરમાનો અનુપુબ્બેન સાગલનગરં અનુપ્પત્તો હોતિ. તત્ર સુદં આયસ્મા નાગસેનો અસીતિયા ભિક્ખુસહસ્સેહિ સદ્ધિં સઙ્ખ્યેય્યપરિવેણે પટિવસતિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘બહુસ્સુતો ¶ ચિત્રકથી, નિપુણો ચ વિસારદો;

સામયિકો ચ કુસલો, પટિભાને ચ કોવિદો.

‘‘તે ચ તેપિટકા ભિક્ખૂ, પઞ્ચનેકાયિકાપિ ચ;

ચતુનેકાયિકા ચેવ, નાગસેનં પુરક્ખરું.

‘‘ગમ્ભીરપઞ્ઞો મેધાવી, મગ્ગામગ્ગસ્સ કોવિદો;

ઉત્તમત્થં અનુપ્પત્તો, નાગસેનો વિસારદો.

‘‘તેહિ ભિક્ખૂહિ પરિવુતો, નિપુણેહિ સચ્ચવાદિભિ;

ચરન્તો ગામનિગમં, સાગલં ઉપસઙ્કમિ.

‘‘સઙ્ખ્યેય્યપરિવેણસ્મિં ¶ , નાગસેનો તદા વસિ;

કથેતિ સો મનુસ્સેહિ, પબ્બતે કેસરી યથા’’તિ.

૨૩. અથ ખો દેવમન્તિયો રાજાનં મિલિન્દં એતદવોચ ‘‘આગમેહિ, ત્વં મહારાજ; અત્થિ, મહારાજ, નાગસેનો નામ થેરો પણ્ડિતો બ્યત્તો મેધાવી વિનીતો વિસારદો બહુસ્સુતો ચિત્રકથી કલ્યાણપટિભાનો અત્થધમ્મનિરુત્તિપટિભાનપટિસમ્ભિદાસુ પારમિપ્પત્તો, સો એતરહિ સઙ્ખ્યેય્યપરિવેણે પટિવસતિ, ગચ્છ, ત્વં મહારાજ, આયસ્મન્તં નાગસેનં પઞ્હં પુચ્છસ્સુ, ઉસ્સહતિ સો તયા સદ્ધિં સલ્લપિતું કઙ્ખં પટિવિનેતુ’’ન્તિ. અથ ખો મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો સહસા ‘‘નાગસેનો’’તિ સદ્દં સુત્વાવ અહુદેવ ભયં, અહુદેવ છમ્ભિતત્તં, અહુદેવ લોમહંસો. અથ ખો મિલિન્દો રાજા દેવમન્તિયં એતદવોચ ‘‘ઉસ્સહતિ ભો નાગસેનો ભિક્ખુ મયા સદ્ધિં સલ્લપિતુ’’ન્તિ? ‘‘ઉસ્સહતિ, મહારાજ, અપિ ઇન્દયમવરુણકુવેરપજાપતિ સુયામ ¶ સન્તુસિતલોકપાલેહિપિ પિતુપિતામહેન મહાબ્રહ્મુનાપિ સદ્ધિં સલ્લપિતું, કિમઙ્ગં પન મનુસ્સભૂતેના’’તિ.

અથ ખો મિલિન્દો રાજા દેવમન્તિયં એતદવોચ ‘‘તેન હિ, ત્વં દેવમન્તિય, ભદન્તસ્સ સન્તિકે દૂતં પેસેહી’’તિ. ‘‘એવં દેવા’’તિ ખો દેવમન્તિયો આયસ્મતો નાગસેનસ્સ સન્તિકે દૂતં પાહેસિ ‘‘રાજા, ભન્તે, મિલિન્દો આયસ્મન્તં દસ્સનકામો’’તિ. આયસ્માપિ ખો નાગસેનો એવમાહ ‘‘તેન હિ આગચ્છતૂ’’તિ.

અથ ¶ ખો મિલિન્દો રાજા પઞ્ચમત્તેહિ યોનકસતેહિ પરિવુતો રથવરમારુય્હ મહતા બલકાયેન સદ્ધિં યેન સઙ્ખ્યેય્યપરિવેણં યેનાયસ્મા નાગસેનો તેનુપસઙ્કમિ. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા નાગસેનો અસીતિયા ભિક્ખુસહસ્સેહિ સદ્ધિં મણ્ડલમાળે નિસિન્નો હોતિ. અદ્દસા ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મતો નાગસેનસ્સ પરિસં દૂરતોવ, દિસ્વાન દેવમન્તિયં એતદવોચ ‘‘કસ્સેસા, દેવમન્તિય, મહતી પરિસા’’તિ? ‘‘આયસ્મતો ખો, મહારાજ, નાગસેનસ્સ પરિસા’’તિ.

અથ ખો મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો આયસ્મતો નાગસેનસ્સ પરિસં દૂરતોવ દિસ્વા અહુદેવ ભયં, અહુદેવ છમ્ભિતત્તં, અહુદેવ લોમહંસો. અથ ખો મિલિન્દો રાજા ખગ્ગપરિવારિતો વિય ગજો, ગરુળપરિવારિતો ¶ વિય નાગો, અજગરપરિવારિતો વિય કોત્થુકો [કોત્થુકો (સી. પી.)], મહિંસપરિવુતો વિય અચ્છો, નાગાનુબદ્ધો વિય મણ્ડૂકો, સદ્દૂલાનુબદ્ધો વિય મિગો, અહિતુણ્ડિકસમાગતો [અભિગુણ્ઠિકસમાગતો (સી. પી.)] વિય પન્નગો, મજ્જારસમાગતો વિય ઉન્દૂરો, ભૂતવેજ્જસમાગતો વિય પિસાચો, રાહુમખગતો વિય ચન્દો, પન્નગો વિય પેળન્તરગતો, સકુણો વિય પઞ્જરન્તરગતો, મચ્છો વિય જાલન્તરગતો, વાળવનમનુપ્પવિટ્ઠો વિય પુરિસો, વેસ્સવણાપરાધિકો વિય યક્ખો, પરિક્ખીણાયુકો વિય દેવપુત્તો ભીતો ઉબ્બિગ્ગો ઉત્રસ્તો સંવિગ્ગો લોમહટ્ઠજાતો વિમનો દુમ્મનો ભન્તચિત્તો વિપરિણતમાનસો ‘‘મા મં અયં પરિજનો પરિભવી’’તિ સતિં [ધીતિં (સી. પી.)] ઉપટ્ઠપેત્વા દેવમન્તિયં એતદવોચ – ‘‘મા ખો, ત્વં દેવમન્તિય ¶ , આયસ્મન્તં નાગસેનં મય્હં આચિક્ખેય્યાસિ, અનક્ખાતઞ્ઞેવાહં નાગસેનં જાનિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, મહારાજ, ત્વઞ્ઞેવ જાનાહી’’તિ.

તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા નાગસેનો તસ્સા ભિક્ખુપરિસાય પુરતો ચત્તાલીસાય ભિક્ખુસહસ્સાનં નવકતરો હોતિ પચ્છતો ચત્તાલીસાય ભિક્ખુસહસ્સાનં વુડ્ઢતરો.

અથ ખો મિલિન્દો રાજા સબ્બં તં ભિક્ખુસઙ્ઘં પુરતો ચ પચ્છતો ચ મજ્ઝતો ચ અનુવિલોકેન્તો અદ્દસા ખો આયસ્મન્તં નાગસેનં દૂરતોવ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે નિસિન્નં કેસરસીહં વિય વિગતભયભેરવં વિગતલોમહંસં વિગતભયસારજ્જં, દિસ્વાન આકારેનેવ અઞ્ઞાસિ ‘‘એસો ખો એત્થ નાગસેનો’’તિ.

અથ ખો મિલિન્દો રાજા દેવમન્તિયં એતદવોચ ‘‘એસો ખો, દેવમન્તિય, આયસ્મા નાગસેનો’’તિ. ‘‘આમ, મહારાજ, એસો ખો નાગસેનો, સુટ્ઠુ ખો, ત્વં મહારાજ, નાગસેનં અઞ્ઞાસી’’તિ ¶ . તતો રાજા તુટ્ઠો અહોસિ ‘‘અનક્ખાતોવ મયા નાગસેનો અઞ્ઞાતો’’તિ. અથ ખો મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો આયસ્મન્તં નાગસેનં દિસ્વાવ અહુદેવ ભયં, અહુદેવ છમ્ભિતત્તં, અહુદેવ લોમહંસો.

‘‘ચરણેન ¶ ચ સમ્પન્નં, સુદન્તં ઉત્તમે દમે;

દિસ્વા રાજા નાગસેનં, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘‘કથિતા [કથિકા (સી. પી.)] મયા બહૂ દિટ્ઠા, સાકચ્છા ઓસટા બહૂ;

ન તાદિસં ભયં આસિ, અજ્જ તાસો યથા મમ.

‘‘નિસ્સંસયં પરાજયો, મમ અજ્જ ભવિસ્સતિ;

જયો ચ નાગસેનસ્સ, યથા ચિત્તં ન સણ્ઠિત’’ન્તિ.

૧. અથ ¶ ¶ ¶ ખો મિલિન્દો રાજા યેનાયસ્મા નાગસેનો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા નાગસેનેન સદ્ધિં સમ્મોદિ, સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. આયસ્માપિ ખો નાગસેનો પટિસમ્મોદનીયેનેવ [પટિસમ્મોદિ, તેનેવ (સી.)] મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો ચિત્તં આરાધેસિ. અથ ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘કથં ભદન્તો ઞાયતિ, કિન્નામોસિ ભન્તે’’તિ? ‘‘નાગસેનો’’તિ ખો અહં, મહારાજ, ઞાયામિ, ‘‘નાગસેનો’’તિ ખો મં, મહારાજ, સબ્રહ્મચારી સમુદાચરન્તિ, અપિ ચ માતાપિતરો નામં કરોન્તિ ‘‘નાગસેનો’’તિ વા ‘‘સૂરસેનો’’તિ વા ‘‘વીરસેનો’’તિ વા ‘‘સીહસેનો’’તિ વા, અપિ ચ ખો, મહારાજ, સઙ્ખા સમઞ્ઞા પઞ્ઞત્તિ વોહારો નામમત્તં યદિદં નાગસેનોતિ, ન હેત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ.

અથ ખો મિલિન્દો રાજા એવમાહ ‘‘સુણન્તુ મે ભોન્તો પઞ્ચસતા યોનકા અસીતિસહસ્સા ચ ભિક્ખૂ, અયં નાગસેનો એવમાહ ‘ન હેત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતી’તિ, કલ્લં નુ ખો તદભિનન્દિતુ’’ન્તિ. અથ ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘સચે, ભન્તે નાગસેન, પુગ્ગલો નૂપલબ્ભતિ, કો ચરહિ તુમ્હાકં ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારં દેતિ, કો તં પરિભુઞ્જતિ, કો સીલં રક્ખતિ, કો ભાવનમનુયુઞ્જતિ, કો મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ સચ્છિકરોતિ, કો પાણં હનતિ, કો અદિન્નં આદિયતિ, કો કામેસુમિચ્છાચારં ચરતિ, કો મુસા ભણતિ, કો મજ્જં પિવતિ, કો પઞ્ચાનન્તરિયકમ્મં ¶ કરોતિ, તસ્મા નત્થિ કુસલં, નત્થિ અકુસલં, નત્થિ કુસલાકુસલાનં કમ્માનં કત્તા વા કારેતા વા, નત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો, સચે ¶ , ભન્તે નાગસેન, યો તુમ્હે મારેતિ, નત્થિ તસ્સાપિ પાણાતિપાતો, તુમ્હાકમ્પિ, ભન્તે નાગસેન, નત્થિ આચરિયો, નત્થિ ઉપજ્ઝાયો, નત્થિ ઉપસમ્પદા. ‘નાગસેનોતિ મં, મહારાજ, સબ્રહ્મચારી સમુદાચરન્તી’તિ યં વદેસિ, ‘કતમો એત્થ નાગસેનો ¶ ? કિન્નુ ખો, ભન્તે, કેસા નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘લોમા નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘નખા…પે… દન્તા…પે… તચો…પે… મંસં…પે… ન્હારુ…પે… અટ્ઠિ…પે… અટ્ઠિમિઞ્જં…પે… વક્કં…પે… હદયં…પે… યકનં…પે… કિલોમકં…પે… પિહકં…પે… પપ્ફાસં…પે… અન્તં…પે… અન્તગુણં…પે… ઉદરિયં…પે… કરીસં…પે… પિત્તં…પે… સેમ્હં…પે… પુબ્બો…પે… લોહિતં…પે… સેદો…પે… મેદો…પે… અસ્સુ…પે… વસા…પે… ખેળો…પે… સિઙ્ઘાણિકા…પે… લસિકા…પે… મુત્તં…પે… મત્થકે મત્થલુઙ્ગં નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિમહારાજા’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, રૂપં નાગસેનો’’તિ? ‘‘નહિ મહારાજા’’તિ. ‘‘વેદના નાગસેનો’’તિ?‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘સઞ્ઞા નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘સઙ્ખારા નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘વિઞ્ઞાણં નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, અઞ્ઞત્ર રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘તમહં ભન્તે, પુચ્છન્તો પુચ્છન્તો ન પસ્સામિ નાગસેનં. નાગસેનસદ્દો યેવ નુ ખો, ભન્તે, નાગસેનો’’તિ? ‘‘ન હિ મહારાજા’’તિ. ‘‘કો પનેત્થ નાગસેનો, અલિકં ત્વં, ભન્તે, ભાસસિ મુસાવાદં, નત્થિ નાગસેનો’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો મિલિન્દં રાજાનં એતદવોચ ‘‘ત્વં ખોસિ, મહારાજ, ખત્તિયસુખુમાલો અચ્ચન્તસુખુમાલો, તસ્સ તે, મહારાજ, મજ્ઝન્હિકસમયં તત્તાય ભૂમિયા ઉણ્હાય વાલિકાય ખરાય સક્ખરકથલિકાય [ખરા સક્ખરકઠલવાલિકા (સી. પી.)] મદ્દિત્વા પાદેનાગચ્છન્તસ્સ પાદા રુજ્જન્તિ, કાયો કિલમતિ, ચિત્તં ઉપહઞ્ઞતિ, દુક્ખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, કિં નુ ખો ત્વં પાદેનાગતોસિ, ઉદાહુ વાહનેના’’તિ? ‘‘નાહં, ભન્તે, પાદેનાગચ્છામિ, રથેનાહં ¶ આગતોસ્મી’’તિ. ‘‘સચે, ત્વં મહારાજ, રથેનાગતોસિ, રથં મે આરોચેહિ, કિં નુ ખો, મહારાજ, ઈસા રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘અક્ખો રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘ચક્કાનિ રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘રથપઞ્જરં રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘રથદણ્ડકો રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘યુગં રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘રસ્મિયો ¶ રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘પતોદલટ્ઠિ રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, ઈસાઅક્ખચક્કરથપઞ્જરરથદણ્ડયુગરસ્મિપતોદા રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પન, મહારાજ ¶ , અઞ્ઞત્ર ઈસાઅક્ખચક્કરથપઞ્જરરથદણ્ડયુગરસ્મિપતોદા રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘તમહં, મહારાજ, પુચ્છન્તો પુચ્છન્તો ન પસ્સામિ રથં. રથસદ્દોયેવ નુ ખો, મહારાજ, રથો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કો પનેત્થ રથો, અલિકં, ત્વં મહારાજ, ભાસસિ મુસાવાદં, નત્થિ રથો, ત્વંસિ, મહારાજ, સકલજમ્બુદીપે અગ્ગરાજા, કસ્સ પન ત્વં ભાયિત્વા મુસાવાદં ભાસસિ, સુણન્તુ મે ભોન્તો પઞ્ચસતા યોનકા અસીતિસહસ્સા ચ ભિક્ખૂ, અયં મિલિન્દો રાજા એવમાહ ‘રથેનાહં આગતોસ્મી’તિ, સચે ત્વં, મહારાજ, રથેનાગતો‘સિ, રથં મે આરોચેહી’તિ વુત્તો સમાનો રથં ન સમ્પાદેતિ, કલ્લં નુ ખો તદભિનન્દિતુ’’ન્તિ. એવં વુત્તે પઞ્ચસતા યોનકા આયસ્મતો નાગસેનસ્સ સાધુકારં દત્વા મિલિન્દં રાજાનં એતદવોચું ‘‘ઇદાનિ ખો ત્વં, મહારાજ, સક્કોન્તો ભાસસ્સૂ’’તિ.

અથ ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘નાહં, ભન્તે નાગસેન, મુસા ભણામિ, ઈસઞ્ચ પટિચ્ચ અક્ખઞ્ચ પટિચ્ચ ચક્કાનિ ચ પટિચ્ચ રથપઞ્જરઞ્ચ પટિચ્ચ રથદણ્ડકઞ્ચ પટિચ્ચ ‘રથો’તિ સઙ્ખા સમઞ્ઞા પઞ્ઞત્તિ વોહારો નામમત્તં પવત્તતી’’તિ.

‘‘સાધુ ખો, ત્વં મહારાજ, રથં જાનાસિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, મય્હમ્પિ કેસે ચ પટિચ્ચ લોમે ચ પટિચ્ચ…પે… મત્થકે મત્થલુઙ્ગઞ્ચ ¶ પટિચ્ચ રૂપઞ્ચ પટિચ્ચ વેદનઞ્ચ પટિચ્ચ સઞ્ઞઞ્ચ પટિચ્ચ સઙ્ખારે ચ પટિચ્ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચ પટિચ્ચ ‘નાગસેનો’તિ સઙ્ખા સમઞ્ઞા પઞ્ઞત્તિ વોહારો નામમત્તં પવત્તતિ, પરમત્થતો પનેત્થ પુગ્ગલો નૂપલબ્ભતિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, વજિરાય ભિક્ખુનિયા ભગવતો સમ્મુખા –

‘‘‘યથા હિ અઙ્ગસમ્ભારા, હોતિ સદ્દો રથો ઇતિ;

એવં ખન્ધેસુ સન્તેસુ, હોતિ ‘‘સત્તો’’તિ સમ્મુતી’’’તિ [પસ્સ સં. નિ. ૧.૧૭૧].

‘‘અચ્છરિયં, ભન્તે નાગસેન, અબ્ભુતં, ભન્તે નાગસેન, અતિચિત્રાનિ પઞ્હપટિભાનાનિ વિસજ્જિતાનિ, યદિ બુદ્ધો તિટ્ઠેય્ય સાધુકારં દદેય્ય, સાધુ સાધુ નાગસેન, અતિચિત્રાનિ પઞ્હપટિભાનાનિ વિસજ્જિતાની’’તિ.

૨. ‘‘કતિવસ્સોસિ ¶ ¶ ત્વં, ભન્તે નાગસેના’’તિ? ‘‘સત્તવસ્સોહં, મહારાજા’’તિ. ‘‘કે તે, ભન્તે, સત્ત, ત્વં વા સત્ત, ગણના વા સત્તા’’તિ?

તેન ખો પન સમયેન મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતસ્સ અલઙ્કતપટિયત્તસ્સ પથવિયં છાયા દિસ્સતિ, ઉદકમણિકે ચ છાયા દિસ્સતિ. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો મિલિન્દં રાજાનં એતદવોચ ‘‘અયં તે, મહારાજ, છાયા પથવિયં ઉદકમણિકે ચ દિસ્સતિ, કિં પન, મહારાજ, ત્વં વા રાજા, છાયા વા રાજા’’તિ? ‘‘અહં, ભન્તે નાગસેન, રાજા, નાયં છાયા રાજા, મં પન નિસ્સાય છાયા પવત્તતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, વસ્સાનં ગણના સત્ત, ન પનાહં સત્ત, મં પન નિસ્સાય સત્ત પવત્તતિ, છાયૂપમં મહારાજા’’તિ. ‘‘અચ્છરિયં, ભન્તે નાગસેન, અબ્ભુતં, ભન્તે નાગસેન, અતિચિત્રાનિ પઞ્હપટિભાનાનિ વિસજ્જિતાની’’તિ.

૩. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, સલ્લપિસ્સસિ મયા સદ્ધિ’’ન્તિ? ‘‘સચે, ત્વં મહારાજ, પણ્ડિતવાદં [પણ્ડિતવાદા (સી. પી.)] સલ્લપિસ્સસિ સલ્લપિસ્સામિ, સચે પન રાજવાદં સલ્લપિસ્સસિ ન સલ્લપિસ્સામી’’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, પણ્ડિતા સલ્લપન્તી’’તિ? ‘‘પણ્ડિતાનં ખો, મહારાજ, સલ્લાપે આવેઠનમ્પિ કયિરતિ, નિબ્બેઠનમ્પિ કયિરતિ, નિગ્ગહોપિ કયિરતિ, પટિકમ્મમ્પિ ¶ કયિરતિ, વિસ્સાસોપિ [વિસેસોપિ (સી. પી.)] કયિરતિ, પટિવિસ્સાસોપિ કયિરતિ, ન ચ તેન પણ્ડિતા કુપ્પન્તિ, એવં ખો, મહારાજ, પણ્ડિતા સલ્લપન્તી’’તિ. ‘‘કથં પન, ભન્તે, રાજાનો સલ્લપન્તી’’તિ? ‘‘રાજાનો ખો, મહારાજ, સલ્લાપે એકં વત્થું પટિજાનન્તિ, યો તં વત્થું વિલોમેતિ, તસ્સ દણ્ડં આણાપેન્તિ ‘ઇમસ્સ દણ્ડં પણેથા’તિ, એવં ખો, મહારાજ, રાજાનો સલ્લપન્તી’’તિ. ‘‘પણ્ડિતવાદાહં, ભન્તે, સલ્લપિસ્સામિ, નો રાજવાદં, વિસ્સટ્ઠો ભદન્તો સલ્લપતુ યથા ભિક્ખુના વા સામણેરેન વા ઉપાસકેન વા આરામિકેન ¶ વા સદ્ધિં સલ્લપતિ ¶ , એવં વિસ્સટ્ઠો ભદન્તો સલ્લપતુ મા ભાયતૂ’’તિ. ‘‘સુટ્ઠુ મહારાજા’’તિ થેરો અબ્ભાનુમોદિ.

રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, પુચ્છિસ્સામી’’તિ. ‘‘પુચ્છ મહારાજા’’તિ. ‘‘પુચ્છિતોસિ મે ભન્તે’’તિ. ‘‘વિસજ્જિતં મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, તયા વિસજ્જિત’’ન્તિ? ‘‘કિં પન, મહારાજ, તયા પુચ્છિત’’ન્તિ.

૪. અથ ખો મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો એતદહોસિ ‘‘પણ્ડિતો ખો અયં ભિક્ખુ પટિબલો મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું, બહુકાનિ ચ મે ઠાનાનિ પુચ્છિતબ્બાનિ ભવિસ્સન્તિ, યાવ અપુચ્છિતાનિ યેવ તાનિ ઠાનાનિ ભવિસ્સન્તિ, અથ સૂરિયો અત્થં ગમિસ્સતિ, યંનૂનાહં સ્વે અન્તેપુરે સલ્લપેય્ય’’ન્તિ. અથ ખો રાજા દેવમન્તિયં એતદવોચ ‘‘તેન હિ, ત્વં દેવમન્તિય, ભદન્તસ્સ આરોચેય્યાસિ ‘સ્વે અન્તેપુરે રઞ્ઞા સદ્ધિં સલ્લાપો ભવિસ્સતી’’’તિ. ઇદં વત્વા મિલિન્દો રાજા ઉટ્ઠાયાસના થેરં નાગસેનં આપુચ્છિત્વા રથં અભિરૂહિત્વા ‘‘નાગસેનો નાગસેનો’’તિ સજ્ઝાયં કરોન્તો પક્કામિ.

અથ ખો દેવમન્તિયો આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘રાજા, ભન્તે, મિલિન્દો એવમાહ ‘સ્વે અન્તેપુરે રઞ્ઞા સદ્ધિં સલ્લાપો ભવિસ્સતી’’’તિ. ‘‘સુટ્ઠૂ’’તિ થેરો અબ્ભાનુમોદિ. અથ ખો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન દેવમન્તિયો ચ અનન્તકાયો ચ મઙ્કુરો ચ સબ્બદિન્નો ચ યેન મિલિન્દો રાજા તેનુપસઙ્કમિંસુ, ઉપસઙ્કમિત્વા રાજાનં મિલિન્દં એતદવોચું ‘‘આગચ્છતુ, મહારાજ, ભદન્તો નાગસેનો’’તિ ¶ ? ‘‘આમ આગચ્છતૂ’’તિ. ‘‘કિત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’તિ? ‘‘યત્તકે ભિક્ખૂ ઇચ્છતિ, તત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’તિ.

અથ ખો સબ્બદિન્નો આહ ‘‘આગચ્છતુ, મહારાજ, દસહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિ’’ન્તિ, દુતિયમ્પિ ખો રાજા આહ ‘‘યત્તકે ભિક્ખૂ ઇચ્છતિ, તત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’તિ ¶ . દુતિયમ્પિ ખો સબ્બદિન્નો આહ ‘‘આગચ્છતુ, મહારાજ, દસહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિ’’ન્તિ. તતિયમ્પિ ખો રાજા આહ ‘‘યત્તકે ¶ ભિક્ખૂ ઇચ્છતિ, તત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’તિ. તતિયમ્પિ ખો સબ્બદિન્નો આહ ‘‘આગચ્છતુ, મહારાજ, દસહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિ’’ન્તિ. ‘‘સબ્બો પનાયં સક્કારો પટિયાદિતો, અહં ભણામિ ‘યત્તકે ભિક્ખૂ ઇચ્છતિ, તત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગચ્છતૂ’તિ. અયં, ભણે સબ્બદિન્નો, અઞ્ઞથા ભણતિ, કિં નુ મયં નપ્પટિબલા ભિક્ખૂનં ભોજનં દાતુ’’ન્તિ? એવં વુત્તે સબ્બદિન્નો મઙ્કુ અહોસિ.

અથ ખો દેવમન્તિયો ચ અનન્તકાયો ચ મઙ્કુરો ચ યેનાયસ્મા નાગસેનો તેનુપસઙ્કમિંસુ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચું ‘‘રાજા, ભન્તે, મિલિન્દો એવમાહ ‘યત્તકે ભિક્ખૂ ઇચ્છતિ, તત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’’તિ. અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય અસીતિયા ભિક્ખુસહસ્સેહિ સદ્ધિં સાગલં પાવિસિ.

અથ ખો અનન્તકાયો આયસ્મન્તં નાગસેનં નિસ્સાય ગચ્છન્તો આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘નાગસેનો’તિ, કતમો એત્થ, નાગસેનો’’તિ? થેરો આહ ‘‘કો પનેત્થ ‘નાગસેનો’તિ મઞ્ઞસી’’તિ? ‘‘યો સો, ભન્તે, અબ્ભન્તરે વાતો જીવો પવિસતિ ચ નિક્ખમતિ ચ, સો ‘નાગસેનો’તિ મઞ્ઞામી’’તિ. ‘‘યદિ પનેસો વાતો નિક્ખમિત્વા નપ્પવિસેય્ય, પવિસિત્વા ન નિક્ખમેય્ય, જીવેય્ય નુ ખો સો પુરિસો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ ¶ . ‘‘યે પનિમે સઙ્ખધમકા સઙ્ખં ધમેન્તિ, તેસં વાતો પુન પવિસતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘યે પનિમે વંસધમકા વંસં ધમેન્તિ, તેસં વાતો પુન પવિસતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘યે પનિમે સિઙ્ગધમકા સિઙ્ગં ધમેન્તિ, તેસં વાતો પુન પવિસતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘અથ કિસ્સ પન તેન ન મરન્તી’’તિ. ‘‘નાહં પટિબલો તયા વાદિના સદ્ધિં સલ્લપિતું, સાધુ, ભન્તે, અત્થં જપ્પેહી’’તિ. ‘‘નેસો જીવો, અસ્સાસપસ્સાસા નામેતે કાયસઙ્ખારા’’તિ થેરો અભિધમ્મકથં કથેસિ. અથ અનન્તકાયો ઉપાસકત્તં પટિવેદેસીતિ.

૫. અથ ¶ ¶ ખો આયસ્મા નાગસેનો યેન મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. અથ ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં નાગસેનં સપરિસં પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેત્વા સમ્પવારેત્વા એકમેકં ભિક્ખું એકમેકેન દુસ્સયુગેન અચ્છાદેત્વા આયસ્મન્તં નાગસેનં તિચીવરેન અચ્છાદેત્વા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘ભન્તે નાગસેન દસહિ, ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ઇધ નિસીદથ, અવસેસા ગચ્છન્તૂ’’તિ.

અથ ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં નાગસેનં ભુત્તાવિં ઓનીતપત્તપાણિં વિદિત્વા અઞ્ઞતરં નીચં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નો ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિમ્હિ હોતિ કથાસલ્લાપો’’તિ? ‘‘અત્થેન મયં, મહારાજ, અત્થિકા, અત્થે હોતુ કથાસલ્લાપો’’તિ.

રાજા આહ ‘‘કિમત્થિયા, ભન્તે નાગસેન, તુમ્હાકં પબ્બજ્જા, કો ચ તુમ્હાકં પરમત્થો’’તિ. થેરો આહ ‘‘કિન્તિ, મહારાજ, ઇદં દુક્ખં નિરુજ્ઝેય્ય, અઞ્ઞઞ્ચ દુક્ખં ન ઉપ્પજ્જેય્યાતિ. એતદત્થા, મહારાજ, અમ્હાકં પબ્બજ્જા, અનુપાદા પરિનિબ્બાનં ખો પન અમ્હાકં પરમત્થો’’તિ.

‘‘કિં પન, ભન્તે નાગસેન, સબ્બે એતદત્થાય ¶ પબ્બજન્તી’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજ, કેચિ એતદત્થાય પબ્બજન્તિ, કેચિ રાજાભિનીતા [રાજભીતિતા (સી.)] પબ્બજન્તિ, કેચિ ચોરાભિનીતા [ચોરભીતિતા (સી.)] પબ્બજન્તિ, કેચિ ઇણટ્ટા પબ્બજન્તિ, કેચિ આજીવિકત્થાય પબ્બજન્તિ, યે પન સમ્મા પબ્બજન્તિ, તે એતદત્થાય પબ્બજન્તી’’તિ.

‘‘ત્વં પન, ભન્તે, એતદત્થાય પબ્બજિતોસી’’તિ? ‘‘અહં ખો, મહારાજ, દહરકો સન્તો પબ્બજિતો, ન જાનામિ ઇમસ્સ નામત્થાય પબ્બજામીતિ, અપિ ચ ખો મે એવં અહોસિ ‘પણ્ડિતા ઇમે સમણા સક્યપુત્તિયા, તે મં સિક્ખાપેસ્સન્તી’તિ, સ્વાહં તેહિ સિક્ખાપિતો જાનામિ ચ પસ્સામિ ચ ‘ઇમસ્સ નામત્થાય પબ્બજ્જા’’’તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

૬. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, અત્થિ કોચિ મતો ન પટિસન્દહતી’’તિ. થેરો આહ ‘‘કોચિ પટિસન્દહતિ, કોચિ ન પટિસન્દહતી’’તિ. ‘‘કો પટિસન્દહતિ, કો ન પટિસન્દહતી’’તિ? ‘‘સકિલેસો, મહારાજ, પટિસન્દહતિ, નિક્કિલેસો ન પટિસન્દહતી’’તિ. ‘‘ત્વં પન, ભન્તે નાગસેન, પટિસન્દહિસ્સસી’’તિ? ‘‘સચે, મહારાજ, સઉપાદાનો ભવિસ્સામિ પટિસન્દહિસ્સામિ, સચે અનુપાદાનો ભવિસ્સામિ ન પટિસન્દહિસ્સામી’’તિ.

૭. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો ન પટિસન્દહતિ, નનુ સો યોનિસો મનસિકારેન ન પટિસન્દહતી’’તિ? ‘‘યોનિસો ચ મહારાજ, મનસિકારેન પઞ્ઞાય ચ અઞ્ઞેહિ ચ કુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ. ‘‘નનુ, ભન્તે, યોનિસો મનસિકારો યેવ પઞ્ઞા’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજ, અઞ્ઞો મનસિકારો, અઞ્ઞા પઞ્ઞા, ઇમેસં ખો, મહારાજ, અજેળકગોણમહિંસઓટ્ઠગદ્રભાનમ્પિ મનસિકારો અત્થિ, પઞ્ઞા પન તેસં નત્થી’’તિ.

૮. રાજા ¶ આહ ‘‘કિંલક્ખણો, ભન્તે નાગસેન, મનસિકારો, કિંલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ? ‘‘ઊહનલક્ખણો ખો, મહારાજ, મનસિકારો, છેદનલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ.

‘‘કથં ઊહનલક્ખણો મનસિકારો, કથં છેદનલક્ખણા પઞ્ઞા, ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘જાનાસિ, ત્વં મહારાજ, યવલાવકે’’તિ. ‘‘આમ ¶ , ભન્તે, જાનામી’’તિ ¶ . ‘‘કથં, મહારાજ, યવલાવકા યવં લુનન્તી’’તિ? ‘‘વામેન, ભન્તે, હત્થેન યવકલાપં ગહેત્વા દક્ખિણેન હત્થેન દાત્તં ગહેત્વા દાત્તેન છિન્દન્તી’’તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, યવલાવકો વામેન હત્થેન યવકલાપં ગહેત્વા દક્ખિણેન હત્થેન દાત્તં ગહેત્વા યવં છિન્દતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, યોગાવચરો મનસિકારેન માનસં ગહેત્વા પઞ્ઞાય કિલેસે છિન્દતિ, એવં ખો, મહારાજ, ઊહનલક્ખણો મનસિકારો, એવં છેદનલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ.

૯. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘અઞ્ઞેહિ ચ કુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ, કતમે તે કુસલા ધમ્મા’’તિ? ‘‘સીલં, મહારાજ, સદ્ધા વીરિયં સતિ સમાધિ, ઇમે તે કુસલા ધમ્મા’’તિ. ‘‘કિંલક્ખણં, ભન્તે, સીલ’’ન્તિ? ‘‘પતિટ્ઠાનલક્ખણં, મહારાજ, સીલં સબ્બેસં કુસલાનં ધમ્માનં, ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગસતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનઇદ્ધિપાદઝાનવિમોક્ખસ- માધિસમાપત્તીનં સીલં પતિટ્ઠં, સીલે પતિટ્ઠિતો ખો, મહારાજ, યોગાવચરો સીલં નિસ્સાય સીલે પતિટ્ઠાય પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવેતિ સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ, સબ્બે કુસલા ધમ્મા ન પરિહાયન્તી’’તિ. ‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ ¶ , યે કેચિ બીજગામભૂતગામા વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તિ, સબ્બે તે પથવિં નિસ્સાય પથવિયં પતિટ્ઠાય વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યોગાવચરો સીલં નિસ્સાય સીલે પતિટ્ઠાય પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવેતિ સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિય’’ન્તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, યે કેચિ બલકરણીયા કમ્મન્તા કયિરન્તિ, સબ્બે તે પથવિં નિસ્સાય પથવિયં પતિટ્ઠાય કયિરન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યોગાવચરો સીલં નિસ્સાય સીલે પતિટ્ઠાય પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ¶ ભાવેતિ સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિય’’ન્તિ ¶ .

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, નગરવડ્ઢકી નગરં માપેતુકામો પઠમં નગરટ્ઠાનં સોધાપેત્વા ખાણુકણ્ટકં અપકડ્ઢાપેત્વા ભૂમિં સમં કારાપેત્વા તતો અપરભાગે વીથિચતુક્કસિઙ્ઘાટકાદિપરિચ્છેદેન વિભજિત્વા નગરં માપેતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યોગાવચરો સીલં નિસ્સાય સીલે પતિટ્ઠાય પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવેતિ સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિય’’ન્તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, લઙ્ઘકો સિપ્પં દસ્સેતુકામો પથવિં ખણાપેત્વા સક્ખરકથલં અપકડ્ઢાપેત્વા ભૂમિં સમં કારાપેત્વા મુદુકાય ભૂમિયા સિપ્પં દસ્સેતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યોગાવચરો સીલં નિસ્સાય સીલે પતિટ્ઠાય પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવેતિ સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા –

‘‘‘સીલે પતિટ્ઠાય નરો સપઞ્ઞો, ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવયં;

આતાપી નિપકો ભિક્ખુ, સો ઇમં વિજટયે જટ’ન્તિ [પસ્સ સં. નિ. ૧.૨૩].

‘‘‘અયં પતિટ્ઠા ધરણીવ પાણિનં, ઇદઞ્ચ મૂલં કુસલાભિવુડ્ઢિયા;

મુખઞ્ચિદં સબ્બજિનાનુસાસને, યો સીલક્ખન્ધો વરપાતિમોક્ખિયો’’’તિ.

૧૦. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણા સદ્ધા’’તિ? ‘‘સમ્પસાદનલક્ખણા ચ, મહારાજ, સદ્ધા, સમ્પક્ખન્દનલક્ખણા ચા’’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે, સમ્પસાદનલક્ખણા સદ્ધા’’તિ? ‘‘સદ્ધા ખો, મહારાજ, ઉપ્પજ્જમાના નીવરણે ¶ વિક્ખમ્ભેતિ, વિનીવરણં ચિત્તં હોતિ અચ્છં ¶ વિપ્પસન્નં અનાવિલં. એવં ખો, મહારાજ, સમ્પસાદનલક્ખણા સદ્ધા’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, રાજા ચક્કવત્તી ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય સદ્ધિં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો પરિત્તં ઉદકં તરેય્ય, તં ઉદકં હત્થીહિ ચ અસ્સેહિ ચ રથેહિ ચ પત્તીહિ ચ ખુભિતં ભવેય્ય આવિલં લુળિતં કલલીભૂતં. ઉત્તિણ્ણો ચ રાજા ચક્કવત્તી મનુસ્સે આણાપેય્ય ‘પાનીયં, ભણે, આહરથ, પિવિસ્સામી’તિ, રઞ્ઞો ચ ઉદકપ્પસાદકો મણિ ભવેય્ય. ‘એવં દેવા’તિ ખો તે મનુસ્સા રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પટિસ્સુત્વા તં ઉદકપ્પસાદકં મણિં ઉદકે પક્ખિપેય્યું, તસ્મિં ઉદકે પક્ખિત્તમત્તે સઙ્ખસેવાલપણકં વિગચ્છેય્ય, કદ્દમો ચ સન્નિસીદેય્ય, અચ્છં ભવેય્ય ઉદકં વિપ્પસન્નં અનાવિલં. તતો રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પાનીયં ઉપનામેય્યું ‘પિવતુ, દેવ, પાનીય’ન્તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, ઉદકં, એવં ચિત્તં દટ્ઠબ્બં, યથા તે મનુસ્સા, એવં યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો, યથા સઙ્ખસેવાલપણકં કદ્દમો ચ, એવં કિલેસા દટ્ઠબ્બા. યથા ઉદકપ્પસાદકો મણિ, એવં સદ્ધા દટ્ઠબ્બા, યથા ઉદકપ્પસાદકે મણિમ્હિ ઉદકે પક્ખિત્તમત્તે સઙ્ખસેવાલપણકં વિગચ્છેય્ય, કદ્દમો ચ સન્નિસીદેય્ય, અચ્છં ભવેય્ય ઉદકં વિપ્પસન્નં અનાવિલં, એવમેવ ખો, મહારાજ, સદ્ધા ઉપ્પજ્જમાના નીવરણે વિક્ખમ્ભેતિ, વિનીવરણં ચિત્તં હોતિ અચ્છં વિપ્પસન્નં અનાવિલં, એવં ખો, મહારાજ, સમ્પસાદનલક્ખણા સદ્ધા’’તિ.

સમ્પસાદનલક્ખણસદ્ધાપઞ્હો દસમો.

૧૧. સમ્પક્ખન્દનલક્ખણસદ્ધાપઞ્હો

૧૧. ‘‘કથં ¶ , ભન્તે, સમ્પક્ખન્દનલક્ખણા સદ્ધા’’તિ,? ‘‘યથા, મહારાજ, યોગાવચરો અઞ્ઞેસં ચિત્તં વિમુત્તં પસ્સિત્વા સોતાપત્તિફલે વા સકદાગામિફલે વા અનાગામિફલે વા અરહત્તે વા સમ્પક્ખન્દતિ યોગં કરોતિ અપ્પત્તસ્સ પત્તિયા અનધિગતસ્સ અધિગમાય અસચ્છિકતસ્સ સચ્છિકિરિયાય. એવં ખો, મહારાજ, સમ્પક્ખન્દનલક્ખણા સદ્ધા’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં ¶ કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, ઉપરિપબ્બતે મહામેઘો ¶ અભિપ્પવસ્સેય્ય, તં ઉદકં યથાનિન્નં પવત્તમાનં પબ્બતકન્દરપદરસાખા પરિપૂરેત્વા નદિં પરિપૂરેય્ય, સા ઉભતો કૂલાનિ સંવિસ્સન્દન્તી ગચ્છેય્ય, અથ મહાજનકાયો આગન્ત્વા તસ્સા નદિયા ઉત્તાનતં વા ગમ્ભીરતં વા અજાનન્તો ભીતો વિત્થતો તીરે તિટ્ઠેય્ય, અથઞ્ઞતરો પુરિસો આગન્ત્વા અત્તનો થામઞ્ચ બલઞ્ચ સમ્પસ્સન્તો ગાળ્હં કચ્છં બન્ધિત્વા પક્ખન્દિત્વા તરેય્ય, તં તિણ્ણં પસ્સિત્વા મહાજનકાયોપિ તરેય્ય. એવમેવ ખો, મહારાજ, યોગાવચરો અઞ્ઞેસં ચિત્તં વિમુત્તં પસ્સિત્વા સોતાપત્તિફલે વા સકદાગામિફલે વા અનાગામિફલે વા અરહત્તે વા સમ્પક્ખન્દતિ યોગં કરોતિ અપ્પત્તસ્સ પત્તિયા અનધિગતસ્સ અધિગમાય અસચ્છિકતસ્સ સચ્છિકિરિયાય. એવં ખો, મહારાજ, સમ્પક્ખન્દનલક્ખણા સદ્ધાતિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા સંયુત્તનિકાયવરે –

‘‘‘સદ્ધાય તરતી ઓઘં, અપ્પમાદેન અણ્ણવં;

વીરિયેન દુક્ખમચ્ચેતિ, પઞ્ઞાય પરિસુજ્ઝતી’’’તિ [પસ્સ સં. નિ. ૧.૨૪૬].

સમ્પક્ખન્દનલક્ખણસદ્ધાપઞ્હો એકાદસમો.

૧૨. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણં વીરિય’’ન્તિ? ‘‘ઉપત્થમ્ભનલક્ખણં, મહારાજ, વીરિયં, વીરિયૂપત્થમ્ભિતા સબ્બે કુસલા ધમ્મા ન પરિહાયન્તી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, પુરિસો ગેહે પતન્તે અઞ્ઞેન દારુના ઉપત્થમ્ભેય્ય, ઉપત્થમ્ભિતં સન્તં એવં તં ગેહં ન પતેય્ય. એવમેવ ખો, મહારાજ, ઉપત્થમ્ભનલક્ખણં વીરિયં, વીરિયૂપત્થમ્ભિતા સબ્બે કુસલા ધમ્મા ન પરિહાયન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, પરિત્તકં સેનં મહતી સેના ભઞ્જેય્ય, તતો રાજા અઞ્ઞમઞ્ઞં અનુસ્સારેય્ય અનુપેસેય્ય અત્તનો ¶ પરિત્તકાય સેનાય બલં અનુપદં દદેય્ય, તાય સદ્ધિં પરિત્તકા સેના મહતિં સેનં ભઞ્જેય્ય. એવમેવ ખો, મહારાજ, ઉપત્થમ્ભનલક્ખણં વીરિયં, વીરિયૂપત્થમ્ભિતા સબ્બે કુસલા ધમ્મા ન પરિહાયન્તિ. ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, ભગવતા – ‘વીરિયવા ખો, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ. સાવજ્જં પજહતિ, અનવજ્જં ભાવેતિ. સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતી’’’તિ.

૧૩. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણા સતી’’તિ? ‘‘અપિલાપનલક્ખણા, મહારાજ, સતિ, ઉપગ્ગણ્હનલક્ખણા ચા’’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે, અપિલાપનલક્ખણા સતી’’તિ? ‘‘સતિ, મહારાજ, ઉપ્પજ્જમાના કુસલાકુસલસાવજ્જાનવજ્જહીનપ્પણીતકણ્હસુક્કસપ્પટિભાગધમ્મે અપિલાપેતિ ‘ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ઇમે ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ઇમે ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, ઇમાનિ પઞ્ચ બલાનિ, ઇમે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, અયં અરિયો ¶ અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, અયં સમથો, અયં વિપસ્સના, અયં વિજ્જા, અયં વિમુત્તી’તિ. તતો યોગાવચરો સેવિતબ્બે ધમ્મે સેવતિ, અસેવિતબ્બે ધમ્મે ન સેવતિ. ભજિતબ્બે ધમ્મે ભજતિ અભજિત્તબ્બે ધમ્મે ન ભજતિ. એવં ખો, મહારાજ, અપિલાપનલક્ખણા સતી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ભણ્ડાગારિકો રાજાનં ચક્કવત્તિં સાયં પાતં યસં સરાપેતિ ‘એત્તકા, દેવ, તે હત્થી, એત્તકા અસ્સા, એત્તકા રથા, એત્તકા પત્તી, એત્તકં હિરઞ્ઞં, એત્તકં સુવણ્ણં, એત્તકં સાપતેય્યં, તં દેવો સરતૂ’તિ રઞ્ઞો સાપતેય્યં અપિલાપેતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, સતિ ઉપ્પજ્જમાના કુસલાકુસલસાવજ્જાનવજ્જહીનપ્પણીતકણ્હસુક્કસપ્પટિભાગધમ્મે અપિલાપેતિ ‘ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ઇમે ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ઇમે ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, ઇમાનિ પઞ્ચ બલાનિ, ઇમે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, અયં અરિયો ¶ અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, અયં સમથો, અયં વિપસ્સના, અયં વિજ્જા, અયં વિમુત્તી’તિ. તતો યોગાવચરો સેવિતબ્બે ધમ્મે સેવતિ, અસેવિતબ્બે ધમ્મે ન સેવતિ. ભજિતબ્બે ધમ્મે ભજતિ, અભજિતબ્બે ધમ્મે ન ભજતિ. એવં ખો, મહારાજ, અપિલાપનલક્ખણા સતી’’તિ.

‘‘કથં, ભન્તે, ઉપગ્ગણ્હનલક્ખણા સતી’’તિ? ‘‘સતિ, મહારાજ, ઉપ્પજ્જમાના હિતાહિતાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેતિ ‘ઇમે ધમ્મા હિતા, ઇમે ધમ્મા ¶ અહિતા. ઇમે ધમ્મા ઉપકારા, ઇમે ધમ્મા અનુપકારા’તિ. તતો યોગાવચરો અહિતે ધમ્મે અપનુદેતિ, હિતે ધમ્મે ઉપગ્ગણ્હાતિ. અનુપકારે ધમ્મે અપનુદેતિ, ઉપકારે ધમ્મે ઉપગ્ગણ્હાતિ. એવં ખો, મહારાજ, ઉપગ્ગણ્હનલક્ખણા સતી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પરિણાયકરતનં રઞ્ઞો હિતાહિતે જાનાતિ ‘ઇમે રઞ્ઞો હિતા, ઇમે અહિતા. ઇમે ઉપકારા, ઇમે અનુપકારા’તિ. તતો અહિતે અપનુદેતિ, હિતે ઉપગ્ગણ્હાતિ. અનુપકારે અપનુદેતિ, ઉપકારે ઉપગ્ગણ્હાતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, સતિ ઉપ્પજ્જમાના હિતાહિતાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેતિ ‘ઇમે ધમ્મા હિતા, ઇમે ધમ્મા અહિતા. ઇમે ધમ્મા ઉપકારા, ઇમે ધમ્મા અનુપકારા’તિ. તતો યોગાવચરો અહિતે ધમ્મે અપનુદેતિ, હિતે ધમ્મે ઉપગ્ગણ્હા’તિ. અનુપકારે ધમ્મે અપનુદેતિ, ઉપકારે દમ્મે ઉપગ્ગણ્હાતિ. એવં ખો, મહારાજ, ઉપગ્ગણ્હનલક્ખણા સતિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા – ‘સતિઞ્ચ ખ્વાહં, ભિક્ખવે, સબ્બત્થિકં વદામી’’’તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

૧૪. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણો સમાધી’’તિ? ‘‘પમુખલક્ખણો, મહારાજ, સમાધિ, યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે સમાધિપમુખા હોન્તિ સમાધિનિન્ના સમાધિપોણા સમાધિપબ્ભારા’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં ¶ કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કૂટાગારસ્સ યા યાચિ ગોપાનસિયો, સબ્બા તા કૂટઙ્ગમા હોન્તિ કૂટનિન્ના કૂટસમોસરણા, કૂટં તાસં અગ્ગમક્ખાયતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે સમાધિપમુખા હોન્તિ સમાધિનિન્ના સમાધિપોણા સમાધિપબ્ભારાતિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિ રાજા ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય સદ્ધિં સઙ્ગામં ઓતરેય્ય, સબ્બાવ સેના હત્થી ચ અસ્સા ચ રથા ચ પત્તી ચ તપ્પમુખા [તમ્પમુખા (સ્યા. ક.)] ભવેય્યું તન્નિન્ના તપ્પોણા તપ્પબ્ભારા તં યેવ અનુપરિયાયેય્યું. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે સમાધિપમુખા હોન્તિ સમાધિનિન્ના સમાધિપોણા ¶ સમાધિપબ્ભારા. એવં ખો, મહારાજ, પમુખલક્ખણો સમાધિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા – ‘‘સમાધિં, ભિક્ખવે, ભાવેથ, સમાહિતો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ.

૧૫. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ? ‘‘પુબ્બેવ ખો, મહારાજ, મયા વુત્તં ‘છેદનલક્ખણા પઞ્ઞા’તિ, અપિ ચ ઓભાસનલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે, ઓભાસનલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ? ‘‘પઞ્ઞા, મહારાજ, ઉપ્પજ્જમાના અવિજ્જન્ધકારં વિધમેતિ, વિજ્જોભાસં જનેતિ, ઞાણાલોકં વિદંસેતિ, અરિયસચ્ચાનિ પાકટાનિ કરોતિ. તતો યોગાવચરો ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, પુરિસો અન્ધકારે ગેહે પદીપં પવેસેય્ય, પવિટ્ઠો પદીપો અન્ધકારં વિધમેતિ, ઓભાસં જનેતિ, આલોકં વિદંસેતિ, રૂપાનિ પાકટાનિ કરોતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, પઞ્ઞા ¶ ઉપ્પજ્જમાના અવિજ્જન્ધકારં વિધમેતિ, વિજ્જોભાસં જનેતિ, ઞાણાલોકં વિદંસેતિ, અરિયસચ્ચાનિ પાકટાનિ કરોતિ. તતો યોગાવચરો ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ. એવં ખો, મહારાજ, ઓભાસનલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ.

૧૬. નાનાધમ્માનં એકકિચ્ચઅભિનિપ્ફાદનપઞ્હો

૧૬. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ઇમે ધમ્મા નાના સન્તા એકં અત્થં અભિનિપ્ફાદેન્તી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ઇમે ધમ્મા નાના સન્તા એકં અત્થં અભિનિપ્ફાદેન્તિ, કિલેસે હનન્તી’’તિ.

‘‘કથં, ભન્તે, ઇમે ધમ્મા નાના સન્તા એકં અત્થં અભિનિપ્ફાદેન્તિ, કિલેસે હનન્તિ? ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, સેના નાના સન્તા હત્થી ચ અસ્સા ચ રથા ચ પત્તી ¶ ચ એકં અત્થં અભિનિપ્ફાદેન્તિ, સઙ્ગામે પરસેનં અભિવિજિનન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇમે ધમ્મા નાના સન્તા એકં અત્થં અભિનિપ્ફાદેન્તિ, કિલેસે હનન્તી’’તિ.

નાનાધમ્માનં એકકિચ્ચઅભિનિપ્ફાદનપઞ્હો સોળસમો.

૧. રાજા ¶ ¶ ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો ઉપ્પજ્જતિ, સો એવ સો, ઉદાહુ અઞ્ઞો’’તિ? થેરો આહ ‘‘ન ચ સો, ન ચ અઞ્ઞો’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યદા ત્વં દહરો તરુણો મન્દો ઉત્તાનસેય્યકો અહોસિ, સો યેવ ત્વં એતરહિ મહન્તો’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, અઞ્ઞો સો દહરો તરુણો મન્દો ઉત્તાનસેય્યકો અહોસિ, અઞ્ઞો અહં એતરહિ મહન્તો’’તિ. ‘‘એવં સન્તે ખો, મહારાજ, માતાતિપિ ન ભવિસ્સતિ, પિતાતિપિ ન ભવિસ્સતિ, આચરિયોતિપિ ન ભવિસ્સતિ, સિપ્પવાતિપિ ન ભવિસ્સતિ, સીલવાતિપિ ન ભવિસ્સતિ, પઞ્ઞવાતિપિ ન ભવિસ્સતિ. કિં નુ ખો, મહારાજ, અઞ્ઞા એવ કલલસ્સ માતા, અઞ્ઞા અબ્બુદસ્સ માતા, અઞ્ઞા પેસિયા માતા, અઞ્ઞા ઘનસ્સ માતા, અઞ્ઞા ખુદ્દકસ્સ માતા, અઞ્ઞા મહન્તસ્સ માતા, અઞ્ઞો સિપ્પં સિક્ખતિ, અઞ્ઞો સિક્ખિતો ભવતિ, અઞ્ઞો પાપકમ્મં કરોતિ, અઞ્ઞસ્સ હત્થપાદા છિજ્જન્તી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે. ત્વં પન, ભન્તે, એવં વુત્તે કિં વદેય્યાસી’’તિ? થેરો આહ ‘‘અહઞ્ઞેવ ખો, મહારાજ, દહરો અહોસિં તરુણો મન્દો ઉત્તાનસેય્યકો, અહઞ્ઞેવ એતરહિ મહન્તો, ઇમમેવ કાયં નિસ્સાય સબ્બે તે એકસઙ્ગહિતા’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો પદીપં પદીપેય્ય, કિં સો સબ્બરત્તિં પદીપેય્યા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સબ્બરત્તિં પદીપેય્યા’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, યા પુરિમે યામે અચ્ચિ, સા મજ્ઝિમે યામે અચ્ચી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘યા મજ્ઝિમે યામે અચ્ચિ, સા પચ્છિમે યામે અચ્ચી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, અઞ્ઞો સો અહોસિ પુરિમે યામે પદીપો, અઞ્ઞો મજ્ઝિમે યામે પદીપો, અઞ્ઞો ¶ પચ્છિમે યામે પદીપો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે, તં યેવ નિસ્સાય સબ્બરત્તિં પદીપિતો’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ધમ્મસન્તતિ સન્દહતિ, અઞ્ઞો ઉપ્પજ્જતિ, અઞ્ઞો નિરુજ્ઝતિ, અપુબ્બં અચરિમં વિય સન્દહતિ, તેન ન ચ સો, ન ચ અઞ્ઞો, પુરિમવિઞ્ઞાણે પચ્છિમવિઞ્ઞાણં સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ¶ ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, ખીરં ¶ દુય્હમાનં કાલન્તરેન દધિ પરિવત્તેય્ય, દધિતો નવનીતં, નવનીતતો ઘતં પરિવત્તેય્ય, યો નુ ખો, મહારાજ, એવં વદેય્ય ‘યં યેવ ખીરં તં યેવ દધિ, યં યેવ દધિ તં યેવ નવનીતં, યં યેવ નવનીતં તં યેવ ઘત’ન્તિ, સમ્મા નુ ખો સો, મહારાજ, વદમાનો વદેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે, તંયેવ નિસ્સાય સમ્ભૂત’’ન્તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ધમ્મસન્તતિ સન્દહતિ, અઞ્ઞો ઉપ્પજ્જતિ, અઞ્ઞો નિરુજ્ઝતિ, અપુબ્બં અચરિમં વિય સન્દહતિ, તેન ન ચ સો, ન ચ અઞ્ઞો, પુરિમવિઞ્ઞાણે પચ્છિમવિઞ્ઞાણં સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ.

૨. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો ન પટિસન્દહતિ, જાનાતિ સો ‘ન પટિસન્દહિસ્સામી’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યો ન પટિસન્દહતિ, જાનાતિ સો ‘ન પટિસન્દહિસ્સામી’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે, જાનાતી’’તિ? ‘‘યો હેતુ યો પચ્ચયો, મહારાજ, પટિસન્દહનાય, તસ્સ હેતુસ્સ તસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉપરમા જાનાતિ સો ‘ન પટિસન્દહિસ્સામી’’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કસ્સકો ગહપતિકો કસિત્વા ચ વપિત્વા ચ ધઞ્ઞાગારં પરિપૂરેય્ય. સો અપરેન સમયેન નેવ કસ્સેય્ય ન વપ્પેય્ય, યથાસમ્ભતઞ્ચ ધઞ્ઞં પરિભુઞ્જેય્ય વા વિસજ્જેય્ય વા યથા પચ્ચયં વા કરેય્ય, જાનેય્ય સો, મહારાજ, કસ્સકો ગહપતિકો ‘ન મે ધઞ્ઞાગારં પરિપૂરેસ્સતી’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાનેય્યા’’તિ. ‘‘કથં ¶ જાનેય્યા’’તિ? ‘‘યો હેતુ યો પચ્ચયો ધઞ્ઞાગારસ્સ પરિપૂરણાય, તસ્સ હેતુસ્સ તસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉપરમા જાનાતિ ‘ન મે ધઞ્ઞાગારં પરિપૂરેસ્સતી’’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યો હેતુ યો પચ્ચયો પટિસન્દહનાય, તસ્સ હેતુસ્સ તસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉપરમા જાનાતિ સો ‘ન પટિસન્દહિસ્સામી’તિ.

૩. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યસ્સ ઞાણં ઉપ્પન્નં, તસ્સ પઞ્ઞા ઉપ્પન્ના’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યસ્સ ઞાણં ઉપ્પન્નં, તસ્સ પઞ્ઞા ઉપ્પન્ના’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે, યઞ્ઞેવ ¶ ઞાણં સા યેવ પઞ્ઞા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યઞ્ઞેવ ઞાણં સા યેવ પઞ્ઞા’’તિ. ‘‘યસ્સ પન, ભન્તે, તઞ્ઞેવ ઞાણં સા યેવ પઞ્ઞા ઉપ્પન્ના, કિં સમ્મુય્હેય્ય સો, ઉદાહુ ન સમ્મુય્હેય્યા’’તિ? ‘‘કત્થચિ, મહારાજ, સમ્મુય્હેય્ય, કત્થચિ ન સમ્મુય્હેય્યા’’તિ. ‘‘કુહિં, ભન્તે, સમ્મુય્હેય્યા’’તિ? ‘‘અઞ્ઞાતપુબ્બેસુ વા, મહારાજ, સિપ્પટ્ઠાનેસુ, અગતપુબ્બાય વા દિસાય, અસ્સુતપુબ્બાય વા નામપઞ્ઞત્તિયા સમ્મુય્હેય્યા’’તિ. ‘‘કુહિં ન સમ્મુય્હેય્યા’’તિ? ‘‘યં ખો પન, મહારાજ, તાય પઞ્ઞાય કતં ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા, તહિં ન સમ્મુય્હેય્યા’’તિ. ‘‘મોહો પનસ્સ, ભન્તે, કુહિં ગચ્છતી’’તિ? ‘‘મોહો ખો, મહારાજ, ઞાણે ઉપ્પન્નમત્તે તત્થેવ નિરુજ્ઝતી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો અન્ધકારગેહે પદીપં આરોપેય્ય, તતો અન્ધકારો નિરુજ્ઝેય્ય, આલોકો પાતુભવેય્ય. એવમેવ ખો, મહારાજ, ઞાણે ઉપ્પન્નમત્તે મોહો તત્થેવ નિરુજ્ઝતી’’તિ.

‘‘પઞ્ઞા પન, ભન્તે, કુહિં ગચ્છતી’’તિ? ‘‘પઞ્ઞાપિ ખો, મહારાજ, સકિચ્ચયં કત્વા તત્થેવ નિરુજ્ઝતિ, યં પન તાય પઞ્ઞાય કતં ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા, તં ન નિરુજ્ઝતી’’તિ.

‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘પઞ્ઞા સકિચ્ચયં કત્વા તત્થેવ નિરુજ્ઝતિ, યં પન તાય પઞ્ઞાય કતં ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા, તં ન નિરુજ્ઝતી’તિ, તસ્સ ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, યો કોચિ પુરિસો રત્તિં લેખં પેસેતુકામો લેખકં પક્કોસાપેત્વા પદીપં આરોપેત્વા લેખં લિખાપેય્ય, લિખિતે પન લેખે પદીપં વિજ્ઝાપેય્ય, વિજ્ઝાપિતેપિ પદીપે લેખં ન વિનસ્સેય્ય. એવમેવ ખો, મહારાજ, પઞ્ઞા સકિચ્ચયં કત્વા તત્થેવ નિરુજ્ઝતિ, યં પન તાય પઞ્ઞાય કતં ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા, તં ન નિરુજ્ઝતી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ¶ ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, પુરત્થિમેસુ જનપદેસુ ¶ મનુસ્સા અનુઘરં પઞ્ચ પઞ્ચ ઉદકઘટકાનિ ઠપેન્તિ આલિમ્પનં વિજ્ઝાપેતું, ઘરે પદિત્તે તાનિ પઞ્ચ ઉદકઘટકાનિ ઘરસ્સૂપરિ ખિપન્તિ, તતો અગ્ગિ વિજ્ઝાયતિ, કિં નુ ખો, મહારાજ, તેસં મનુસ્સાનં એવં હોતિ ‘પુન તેહિ ઘટેહિ ઘટકિચ્ચં કરિસ્સામા’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, અલં તેહિ ઘટેહિ, કિં તેહિ ઘટેહી’’તિ? ‘‘યથા, મહારાજ, પઞ્ચ ઉદકઘટકાનિ, એવં પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ દટ્ઠબ્બાનિ સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. યથા તે મનુસ્સા, એવં યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો. યથા અગ્ગિ, એવં કિલેસા દટ્ઠબ્બા. યથા પઞ્ચહિ ઉદકઘટકેહિ અગ્ગિ વિજ્ઝાપીયતિ, એવં પઞ્ચિન્દ્રિયેહિ કિલેસા વિજ્ઝાપિયન્તિ, વિજ્ઝાપિતાપિ કિલેસા ન પુન સમ્ભવન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, પઞ્ઞા સકિચ્ચયં કત્વા તત્થેવ નિરુજ્ઝતિ, યં પન તાય પઞ્ઞાય કતં ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા, તં ન નિરુજ્ઝતી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, વેજ્જો પઞ્ચમૂલભેસજ્જાનિ ગહેત્વા ગિલાનકં ઉપસઙ્કમિત્વા તાનિ પઞ્ચમૂલભેસજ્જાનિ પિસિત્વા [પિંસિત્વા (સી. પી.)] ગિલાનકં પાયેય્ય, તેહિ ચ દોસા નિદ્ધમેય્યું, કિં નુ ખો, મહારાજ, તસ્સ વેજ્જસ્સ એવં હોતિ ‘પુન તેહિ પઞ્ચમૂલભેસજ્જેહિ ભેસજ્જકિચ્ચં કરિસ્સામી’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, અલં તેહિ પઞ્ચમૂલભેસજ્જેહિ, કિં તેહિ પઞ્ચમૂલભેસજ્જેહી’’તિ? ‘‘યથા, મહારાજ, પઞ્ચમૂલભેસજ્જાનિ, એવં પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ દટ્ઠબ્બાનિ સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં, યથા વેજ્જો, એવં યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો. યથા બ્યાધિ, એવં કિલેસા દટ્ઠબ્બા. યથા બ્યાધિતો પુરિસો, એવં પુથુજ્જનો દટ્ઠબ્બો. યથા પઞ્ચમૂલભેસજ્જેહિ ગિલાનસ્સ દોસા નિદ્ધન્તા, દોસે નિદ્ધન્તે ગિલાનો અરોગો હોતિ, એવં પઞ્ચિન્દ્રિયેહિ કિલેસા નિદ્ધમીયન્તિ, નિદ્ધમિતા ચ કિલેસા ન પુન સમ્ભવન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, પઞ્ઞા સકિચ્ચયં ¶ કત્વા તત્થેવ નિરુજ્ઝતિ, યં પન તાય પઞ્ઞાય કતં ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ¶ ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા, તં ન નિરુજ્ઝતી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, સઙ્ગામાવચરો યોધો પઞ્ચ કણ્ડાનિ ગહેત્વા સઙ્ગામં ઓતરેય્ય પરસેનં વિજેતું, સો સઙ્ગામગતો તાનિ પઞ્ચ કણ્ડાનિ ખિપેય્ય, તેહિ ચ પરસેના ભિજ્જેય્ય ¶ , કિં નુ ખો, મહારાજ, તસ્સ સઙ્ગામાવચરસ્સ યોધસ્સ એવં હોતિ ‘પુન તેહિ કણ્ડેહિ કણ્ડકિચ્ચં કરિસ્સામી’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, અલં તેહિ કણ્ડેહિ, કિં તેહિ કણ્ડેહી’’તિ? ‘‘યથા, મહારાજ, પઞ્ચ કણ્ડાનિ, એવં પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ દટ્ઠબ્બાનિ સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. યથા, મહારાજ, સઙ્ગામાવચરો યોધો, એવં યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો. યથા પરસેના, એવં કિલેસા દટ્ઠબ્બા. યથા પઞ્ચહિ કણ્ડેહિ પરસેના ભિજ્જતિ, એવં પઞ્ચિન્દ્રિયેહિ કિલેસા ભિજ્જન્તિ, ભગ્ગા ચ કિલેસા ન પુન સમ્ભવન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, પઞ્ઞા સકિચ્ચયં કત્વા તત્થેવ નિરુજ્ઝતિ, યં પન તાય પઞ્ઞાય કતં ‘અનિચ્ચ’ન્તિ વા ‘દુક્ખ’ન્તિ વા ‘અનત્તા’તિ વા, તં ન નિરુજ્ઝતી’’તિ.

૪. પટિસન્દહનપુગ્ગલવેદિયનપઞ્હો

૪. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો ન પટિસન્દહતિ, વેદેતિ સો કિઞ્ચિ દુક્ખં વેદન’’ન્તિ? થેરો આહ ‘‘કિઞ્ચિ વેદેતિ, કિઞ્ચિ ન વેદેતી’’તિ. ‘‘કિં વેદેતિ, કિં ન વેદેતી’’તિ? ‘‘કાયિકં, મહારાજ, વેદનં વેદેતિ, ચેતસિકં વેદનં ન વેદેતી’’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે, કાયિકં વેદનં વેદેતિ, કથં ચેતસિકં વેદનં ન વેદેતી’’તિ? ‘‘યો હેતુ યો પચ્ચયો કાયિકાય દુક્ખવેદનાય ઉપ્પત્તિયા, તસ્સ હેતુસ્સ તસ્સ પચ્ચયસ્સ અનુપરમા કાયિકં દુક્ખવેદનં વેદેતિ, યો હેતુ યો પચ્ચયો ચેતસિકાય દુક્ખવેદનાય ઉપ્પત્તિયા, તસ્સ હેતુસ્સ તસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉપરમા ચેતસિકં દુક્ખવેદનં ન વેદેતિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા – ‘સો એકં વેદનં વેદેતિ કાયિકં ન ચેતસિક’’’ન્તિ.

‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, યો દુક્ખં વેદનં વેદેતિ, કસ્મા સો ન પરિનિબ્બાયતી’’તિ? ‘‘નત્થિ, મહારાજ, અરહતો અનુનયો વા પટિઘો વા, ન ચ અરહન્તો અપક્કં પાતેન્તિ પરિપાકં આગમેન્તિ પણ્ડિતા. ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, થેરેન સારિપુત્તેન ધમ્મસેનાપતિના –

‘‘‘નાભિનન્દામિ ¶ મરણં, નાભિનન્દામિ જીવિતં;

કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામિ, નિબ્બિસં ભતકો યથા.

‘‘‘નાભિનન્દામિ મરણં, નાભિનન્દામિ જીવિતં;

કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામિ, સમ્પજાનો પતિસ્સતો’’’તિ.

‘‘કલ્લોસિ, ભન્તે નાગસેના’’તિ [પસ્સ થેરગા. ૬૫૪].

પટિસન્દહનપુગ્ગલવેદિયનપઞ્હો ચતુત્થો.

૫. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, સુખા વેદના કુસલા વા અકુસલા વા અબ્યાકતા વા’’તિ? ‘‘સિયા, મહારાજ, કુસલા, સિયા અકુસલા, સિયા અબ્યાકતા’’તિ. ‘‘યદિ, ભન્તે, કુસલા ન દુક્ખા, યદિ દુક્ખા ન કુસલા, કુસલં દુક્ખન્તિ નુપ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, ઇધ પુરિસસ્સ હત્થે તત્તં અયોગુળં નિક્ખિપેય્ય, દુતિયે હત્થે સીતં હિમપિણ્ડં નિક્ખિપેય્ય, કિં નુ ખો, મહારાજ, ઉભોપિ તે દહેય્યુ’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, ઉભોપિ તે દહેય્યુ’’ન્તિ. ‘‘કિં નુ ખો, તે મહારાજ, ઉભોપિ ઉણ્હા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પન તે, મહારાજ, ઉભોપિ સીતલા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહં યદિ તત્તં દહતિ, ન ચ તે ઉભોપિ ઉણ્હા, તેન નુપ્પજ્જતિ. યદિ સીતલં દહતિ, ન ચ તે ઉભોપિ સીતલા, તેન નુપ્પજ્જતિ. કિસ્સ પન તે, મહારાજ, ઉભોપિ દહન્તિ, ન ચ તે ઉભોપિ ઉણ્હા, ન ચ તે ઉભોપિ સીતલા? એકં ઉણ્હં, એકં સીતલં, ઉભોપિ તે દહન્તિ, તેન નુપ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘નાહં પટિબલો તયા વાદિના સદ્ધિં સલ્લપિતું, સાધુ અત્થં જપ્પેહી’’તિ. તતો થેરો અભિધમ્મસંયુત્તાય કથાય રાજાનં મિલિન્દં સઞ્ઞાપેસિ –

‘‘છયિમાનિ ¶ , મહારાજ, ગેહનિસ્સિતાનિ સોમનસ્સાનિ, છ નેક્ખમ્મનિસ્સિતાનિ સોમનસ્સાનિ, છ ગેહનિસ્સિતાનિ દોમનસ્સાનિ, છ નેક્ખમ્મનિસ્સિતાનિ દોમનસ્સાનિ, છ ગેહનિસ્સિતા ઉપેક્ખા, છ નેક્ખમ્મનિસ્સિતા ઉપેક્ખાતિ, ઇમાનિ છ ¶ છક્કાનિ, અતીતાપિ છત્તિંસવિધા વેદના, અનાગતાપિ ¶ છત્તિંસવિધા વેદના, પચ્ચુપ્પન્નાપિ છત્તિંસવિધા વેદના, તદેકજ્ઝં અભિસઞ્ઞુહિત્વા અભિસમ્પિણ્ડેત્વા અટ્ઠસતં વેદના હોન્તી’’તિ.

૬. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કો પટિસન્દહતી’’તિ? થેરો આહ ‘‘નામરૂપં ખો, મહારાજ, પટિસન્દહતી’’તિ. ‘‘કિં ઇમં યેવ નામરૂપં પટિસન્દહતી’’તિ? ‘‘ન ખો, મહારાજ, ઇમં યેવ નામરૂપં પટિસન્દહતિ, ઇમિના પન, મહારાજ, નામરૂપેન કમ્મં કરોતિ સોભનં વા પાપકં વા, તેન કમ્મેન અઞ્ઞં નામરૂપં પટિસન્દહતી’’તિ. ‘‘યદિ, ભન્તે, ન ઇમં યેવ નામરૂપં પટિસન્દહતિ, નનુ સો મુત્તો ભવિસ્સતિ પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ? થેરો આહ ‘‘યદિ ન પટિસન્દહેય્ય, મુત્તો ભવેય્ય પાપકેહિ કમ્મેહિ. યસ્મા ચ ખો, મહારાજ, પટિસન્દહતિ, તસ્મા ન મુત્તો પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો અઞ્ઞતરસ્સ પુરિસસ્સ અમ્બં અવહરેય્ય, તમેનં અમ્બસામિકો ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેય્ય ‘ઇમિના દેવ પુરિસેન મય્હં અમ્બા અવહટા’તિ, સો એવં વદેય્ય ‘નાહં, દેવ, ઇમસ્સ અમ્બે અવહરામિ, અઞ્ઞે તે અમ્બા, યે ઇમિના રોપિતા, અઞ્ઞે તે અમ્બા, યે મયા અવહટા, નાહં દણ્ડપ્પત્તો’તિ. કિં નુ ખો સો, મહારાજ, પુરિસો દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ. ‘‘કેન કારણેના’’તિ? ‘‘કિઞ્ચાપિ સો એવં વદેય્ય, પુરિમં, ભન્તે, અમ્બં અપ્પચ્ચક્ખાય પચ્છિમેન અમ્બેન સો પુરિસો દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇમિના નામરૂપેન કમ્મં કરોતિ સોભનં વા પાપકં વા, તેન કમ્મેન અઞ્ઞં નામરૂપં પટિસન્દહતિ, તસ્મા ન મુત્તો પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ¶ ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો અઞ્ઞતરસ્સ પુરિસસ્સ સાલિં અવહરેય્ય…પે… ઉચ્છું અવહરેય્ય…પે… ¶ યથા મહારાજ કોચિ પુરિસો હેમન્તકાલે અગ્ગિં જાલેત્વા વિસિબ્બેત્વા ¶ [વિસીવેત્વા (સી. પી.)] અવિજ્ઝાપેત્વા પક્કમેય્ય, અથ ખો સો અગ્ગિ અઞ્ઞતરસ્સ પુરિસસ્સ ખેત્તં ડહેય્ય [ઉપડહેય્ય (ક.)], તમેનં ખેત્તસામિકો ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેય્ય ‘ઇમિના, દેવ, પુરિસેન મય્હં ખેત્તં દડ્ઢ’ન્તિ. સો એવં વદેય્ય ‘નાહં, દેવ, ઇમસ્સ ખેત્તં ઝાપેમિ, અઞ્ઞો સો અગ્ગિ, યો મયા અવિજ્ઝાપિતો, અઞ્ઞો સો અગ્ગિ, યેનિમસ્સ ખેત્તં દડ્ઢં, નાહં દણ્ડપ્પત્તો’તિ. કિં નુ ખો સો, મહારાજ, પુરિસો દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ. ‘‘કેન કારણેના’’તિ? ‘‘કિઞ્ચાપિ સો એવં વદેય્ય, પુરિમં, ભન્તે, અગ્ગિં અપ્પચ્ચક્ખાય પચ્છિમેન અગ્ગિના સો પુરિસો દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇમિના નામરૂપેન કમ્મં કરોતિ સોભનં વા પાપકં વા, તેન કમ્મેન અઞ્ઞં નામરૂપં પટિસન્દહતિ, તસ્મા ન મુત્તો પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો પદીપં આદાય પાસાદં અભિરૂહિત્વા ભુઞ્જેય્ય, પદીપો ઝાયમાનો તિણં ઝાપેય્ય, તિણં ઝાયમાનં ઘરં ઝાપેય્ય, ઘરં ઝાયમાનં ગામં ઝાપેય્ય, ગામજનો તં પુરિસં ગહેત્વા એવં વદેય્ય ‘કિસ્સ ત્વં, ભો પુરિસ, ગામં ઝાપેસી’તિ, સો એવં વદેય્ય ‘નાહં, ભો, ગામં ઝાપેમિ, અઞ્ઞો સો પદીપગ્ગિ, યસ્સાહં આલોકેન ભુઞ્જિં, અઞ્ઞો સો અગ્ગિ, યેન ગામો ઝાપિતો’તિ, તે વિવદમાના તવ સન્તિકે આગચ્છેય્યું, કસ્સ ત્વં, મહારાજ, અટ્ટં [અત્થં (સી. પી.)] ધારેય્યાસી’’તિ? ‘‘ગામજનસ્સ ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘કિઞ્ચાપિ સો એવં વદેય્ય, અપિ ચ તતો એવ સો અગ્ગિ નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કિઞ્ચાપિ અઞ્ઞં મારણન્તિકં નામરૂપં, અઞ્ઞં પટિસન્ધિસ્મિં નામરૂપં, અપિ ચ તતો યેવ તં નિબ્બત્તં, તસ્મા ન મુત્તો પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો દહરિં દારિકં વારેત્વા સુઙ્કં દત્વા પક્કમેય્ય. સા અપરેન ¶ સમયેન મહતી અસ્સ વયપ્પત્તા, તતો અઞ્ઞો પુરિસો સુઙ્કં દત્વા વિવાહં કરેય્ય, ઇતરો આગન્ત્વા એવં વદેય્ય ‘કિસ્સ પન મે ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, ભરિયં નેસી’તિ? સો એવં વદેય્ય ‘નાહં તવ ભરિયં નેમિ, અઞ્ઞા સા દારિકા દહરી તરુણી, યા ¶ તયા વારિતા ચ દિન્નસુઙ્કા ચ, અઞ્ઞાયં દારિકા મહતી વયપ્પત્તા મયા વારિતા ચ દિન્નસુઙ્કા ચા’તિ, તે વિવદમાના તવ સન્તિકે આગચ્છેય્યું. કસ્સ ત્વં, મહારાજ, અટ્ટં ધારેય્યાસી’’તિ? ‘‘પુરિમસ્સ ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘કિઞ્ચાપિ ¶ સો એવં વદેય્ય, અપિ ચ તતો યેવ સા મહતી નિબ્બત્તા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કિઞ્ચાપિ અઞ્ઞં મારણન્તિકં નામરૂપં, અઞ્ઞં પટિસન્ધિસ્મિં નામરૂપં, અપિ ચ તતો યેવ તં નિબ્બત્તં, તસ્મા નપરિમુત્તો પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો ગોપાલકસ્સ હત્થતો ખીરઘટં કિણિત્વા તસ્સેવ હત્થે નિક્ખિપિત્વા પક્કમેય્ય ‘સ્વે ગહેત્વા ગમિસ્સામી’તિ, તં અપરજ્જુ દધિ સમ્પજ્જેય્ય. સો આગન્ત્વા એવં વદેય્ય ‘દેહિ મે ખીરઘટ’ન્તિ. સો દધિં દસ્સેય્ય. ઇતરો એવં વદેય્ય ‘નાહં તવ હત્થતો દધિં કિણામિ, દેહિ મે ખીરઘટ’ન્તિ. સો એવં વદેય્ય ‘અજાનતો તે ખીરં દધિભૂત’ન્તિ તે વિવદમાના તવ સન્તિકે આગચ્છેય્યું, કસ્સ ત્વં મહારાજ, અટ્ટં ધારેય્યાસી’’તિ? ‘‘ગોપાલકસ્સ ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘કિઞ્ચાપિ સો એવં વદેય્ય, અપિ ચ તતો યેવ તં નિબ્બત્ત’’ન્તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કિઞ્ચાપિ અઞ્ઞં મારણન્તિકં નામરૂપં, અઞ્ઞં પટિસન્ધિસ્મિં નામરૂપં, અપિ ચ તતો યેવ તં નિબ્બત્તં, તસ્મા ન પરિમુત્તો પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ.

નામરૂપએકત્તનાનત્તપઞ્હો છટ્ઠો.

૭. થેરપટિસન્દહનાપટિસન્દહનપઞ્હો

૭. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ત્વં પન પટિસન્દહિસ્સસી’’તિ? ‘‘અલં, મહારાજ, કિં તે તેન પુચ્છિતેન, નનુ મયા પટિકચ્ચેવ અક્ખાતં ‘સચે, મહારાજ, સઉપાદાનો ભવિસ્સામિ ¶ , પટિસન્દહિસ્સામિ, સચે અનુપાદાનો ભવિસ્સામિ, ન પટિસન્દહિસ્સામી’’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો રઞ્ઞો અધિકારં કરેય્ય. રાજા તુટ્ઠો અધિકારં દદેય્ય, સો તેન અધિકારેન પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગિભૂતો પરિચરેય્ય, સો ¶ ચે જનસ્સ આરોચેય્ય ‘ન મે રાજા કિઞ્ચિ પટિકરોતી’ તિ. કિં નુ ખો સો, મહારાજ, પુરિસો યુત્તકારી ભવેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ ¶ , કિં તે તેન પુચ્છિતેન, નનુ મયા પટિકચ્ચેવ અક્ખાતં ‘સચે સઉપાદાનો ભવિસ્સામિ, પટિસન્દહિસ્સામિ, સચે અનુપાદાનો ભવિસ્સામિ, ન પટિસન્દહિસ્સામી’’’તિ.

થેરપટિસન્દહનાપટિસન્દહનપઞ્હો સત્તમો.

૮. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘નામરૂપ’ન્તિ, તત્થ કતમં નામં, કતમં રૂપ’’ન્તિ. ‘‘યં તત્થ, મહારાજ, ઓળારિકં, એતં રૂપં, યે તત્થ સુખુમા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા, એતં નામ’’ન્તિ. ‘‘ભન્તે નાગસેન, કેન કારણેન નામં યેવ ન પટિસન્દહતિ, રૂપં યેવ વા’’તિ? ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞૂપનિસ્સિતા, મહારાજ, એતે ધમ્મા એકતોવ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કુક્કુટિયા કલલં ન ભવેય્ય, અણ્ડમ્પિ ન ભવેય્ય, યઞ્ચ તત્થ કલલં, યઞ્ચ અણ્ડં, ઉભોપેતે અઞ્ઞમઞ્ઞૂપનિસ્સિતા, એકતોવ નેસં ઉપ્પત્તિ હોતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યદિ તત્થ નામં ન ભવેય્ય, રૂપમ્પિ ન ભવેય્ય, યઞ્ચેવ તત્થ નામં, યઞ્ચેવ રૂપં, ઉભોપેતે અઞ્ઞમઞ્ઞૂપનિસ્સિતા, એકતોવ નેસં ઉપ્પત્તિ હોતિ. એવમેતં દીઘમદ્ધાનં સન્ધાવિત’’ન્તિ.

નામરૂપપટિસન્દહનપઞ્હો અટ્ઠમો.

૯. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘દીઘમદ્ધાન’ન્તિ, કિમેતં અદ્ધાનં નામા’’તિ ¶ ? ‘‘અતીતો, મહારાજ, અદ્ધા, અનાગતો અદ્ધા, પચ્ચુપ્પન્નો અદ્ધા’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, સબ્બે અદ્ધા અત્થી’’તિ? ‘‘કોચિ, મહારાજ ¶ , અદ્ધા અત્થિ, કોચિ નત્થી’’તિ. ‘‘કતમો પન, ભન્તે, અત્થિ, કતમો ¶ નત્થી’’તિ? ‘‘યે તે, મહારાજ, સઙ્ખારા અતીતા વિગતા નિરુદ્ધા વિપરિણતા, સો અદ્ધા નત્થિ, યે ધમ્મા વિપાકા, યે ચ વિપાકધમ્મધમ્મા, યે ચ અઞ્ઞત્ર પટિસન્ધિં દેન્તિ, સો અદ્ધા અત્થિ. યે સત્તા કાલઙ્કતા અઞ્ઞત્ર ઉપ્પન્ના, સો ચ અદ્ધા અત્થિ. યે સત્તા કાલઙ્કતા અઞ્ઞત્ર અનુપ્પન્ના, સો અદ્ધા નત્થિ. યે ચ સત્તા પરિનિબ્બુતા, સો ચ અદ્ધા નત્થિ પરિનિબ્બુતત્તા’’તિ.

૧. રાજા ¶ ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, અતીતસ્સ અદ્ધાનસ્સ કિં મૂલં, અનાગતસ્સ અદ્ધાનસ્સ કિં મૂલં, પચ્ચુપ્પન્નસ્સ અદ્ધાનસ્સ કિં મૂલ’’ન્તિ? ‘‘અતીતસ્સ ચ, મહારાજ, અદ્ધાનસ્સ અનાગતસ્સ ચ અદ્ધાનસ્સ પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ચ અદ્ધાનસ્સ અવિજ્જા મૂલં. અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ અદ્ધાનસ્સ [દુક્ખક્ખન્ધસ્સ અદ્ધાનસ્સ (સી.)] પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ.

૨. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’તિ, તસ્સ ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, પુરિસો પરિત્તં [પરિપક્કં (ક.)] બીજં પથવિયં નિક્ખિપેય્ય, તતો અઙ્કુરો ઉટ્ઠહિત્વા અનુપુબ્બેન વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જિત્વા ફલં દદેય્ય. તતો બીજં ¶ ગહેત્વા પુન રોપેય્ય, તતોપિ અઙ્કુરો ઉટ્ઠહિત્વા અનુપુબ્બેન વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જિત્વા ¶ ફલં દદેય્ય. એવમેતિસ્સા સન્તતિયા અત્થિ અન્તો’’તિ? ‘‘નત્થિ ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અદ્ધાનસ્સાપિ પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કુક્કુટિયા અણ્ડં ભવેય્ય, અણ્ડતો કુક્કુટી કુક્કુટિયા અણ્ડન્તિ. એવમેતિસ્સા સન્તતિયા અત્થિ અન્તો’’તિ? ‘‘નત્થિ ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અદ્ધાનસ્સાપિ પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ¶ ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. થેરો પથવિયા ચક્કં લિખિત્વા મિલિન્દં રાજાનં એતદવોચ ‘‘અત્થિ, મહારાજ, ઇમસ્સ ચક્કસ્સ અન્તો’’તિ? ‘‘નત્થિ ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇમાનિ ચક્કાનિ વુત્તાનિ ભગવતા ‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા કમ્મં, કમ્મતો પુન ચક્ખું જાયતી’તિ. એવમેતિસ્સા સન્તતિયા અત્થિ અન્તો’’તિ? ‘‘નત્થિ ભન્તે’’તિ.

‘‘‘સોતઞ્ચ પટિચ્ચ સદ્દે ચ…પે… મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા કમ્મં, કમ્મતો પુન મનો જાયતી’તિ. એવમેતિસ્સા સન્તતિયા અત્થિ અન્તો’’તિ? ‘‘નત્થિ ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અદ્ધાનસ્સાપિ પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ.

૩. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’તિ, કતમા ચ સા પુરિમા કોટી’’તિ? ‘‘યો ખો, મહારાજ, અતીતો અદ્ધા, એસા પુરિમા કોટી’’તિ. ‘‘ભન્તે નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’તિ, કિં પન, ભન્તે ¶ , સબ્બાપિ પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ? ‘‘કાચિ, મહારાજ, પઞ્ઞાયતિ, કાચિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ. ‘‘કતમા, ભન્તે, પઞ્ઞાયતિ, કતમા ન પઞ્ઞાયતી’’તિ? ‘‘ઇતો પુબ્બે, મહારાજ, સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બં અવિજ્જા નાહોસીતિ એસા પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ, યં અહુત્વા સમ્ભોતિ, હુત્વા પટિવિગચ્છતિ, એસપ પુરિમા કોટિ પઞ્ઞાયતી’’તિ ¶ .

‘‘ભન્તે નાગસેન, યં અહુત્વા સમ્ભોતિ, હુત્વા પટિવિગચ્છતિ, નનુ તં ઉભતો છિન્નં અત્થં ગચ્છતી’’તિ? ‘‘યદિ, મહારાજ, ઉભતો છિન્નં અત્થં ગચ્છતિ, ઉભતો ¶ છિન્ના સક્કા વડ્ઢેતુ’’ન્તિ? ‘‘આમ, સાપિ સક્કા વડ્ઢેતુ’’ન્તિ.’’નાહં, ભન્તે, એતં પુચ્છામિ કોટિતો સક્કા વડ્ઢેતુ’’ન્તિ? ‘‘આમ સક્કા વડ્ઢેતુ’’ન્તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. થેરો તસ્સ રુક્ખૂપમં અકાસિ, ખન્ધા ચ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ બીજાની’’તિ.

૪. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, અત્થિ કેચિ સઙ્ખારા, યે જાયન્તી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, અત્થિ સઙ્ખારા, યે જાયન્તી’’તિ. ‘‘કતમે તે, ભન્તે’’તિ? ‘‘ચક્ખુસ્મિઞ્ચ ખો, મહારાજ, સતિ રૂપેસુ ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં હોતિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણે સતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સો હોતિ, ચક્ખુસમ્ફસ્સે સતિ વેદના હોતિ, વેદનાય સતિ તણ્હા હોતિ, તણ્હાય સતિ ઉપાદાનં હોતિ, ઉપાદાને સતિ ભવો હોતિ, ભવે સતિ જાતિ હોતિ, જાતિયા સતિ જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ, એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ. ચક્ખુસ્મિઞ્ચ ખો, મહારાજ, અસતિ રૂપેસુ ચ અસતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ન હોતિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણે અસતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સો ન હોતિ, ચક્ખુસમ્ફસ્સે અસતિ વેદના ન હોતિ, વેદનાય અસતિ તણ્હા ન હોતિ, તણ્હાય અસતિ ઉપાદાનં ન હોતિ, ઉપાદાને અસતિ ¶ ભવો ન હોતિ, ભવે અસતિ જાતિ ન હોતિ, જાતિયા અસતિ જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા ન હોન્તિ, એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતી’’તિ.

૫. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, અત્થિ કેચિ સઙ્ખારા, યે અભવન્તા જાયન્તી’’તિ? ‘‘નત્થિ, મહારાજ, કેચિ સઙ્ખારા, યે અભવન્તા જાયન્તિ, ભવન્તા યેવ ખો, મહારાજ, સઙ્ખારા જાયન્તી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, ઇદં ગેહં અભવન્તં જાતં, યત્થ ત્વં ¶ નિસિન્નોસી’’તિ? ‘‘નત્થિ કિઞ્ચિ, ભન્તે, ઇધ અભવન્તં જાતં, ભવન્તં યેવ જાતં, ઇમાનિ ખો, ભન્તે, દારૂનિ વને અહેસું, અયઞ્ચ મત્તિકા પથવિયં અહોસિ, ઇત્થીનઞ્ચ પુરિસાનઞ્ચ તજ્જેન વાયામેન એવમિદં ગેહં નિબ્બત્ત’’ન્તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ કેચિ સઙ્ખારા, યે અભવન્તા જાયન્તિ, ભવન્તા યેવ સઙ્ખારા જાયન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, યે કેચિ બીજગામભૂતગામા પથવિયં નિક્ખિત્તા અનુપુબ્બેન વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જમાના પુપ્ફાનિ ચ ફલાનિ ચ દદેય્યું, ન તે રુક્ખા અભવન્તા જાતા, ભવન્તા યેવ તે રુક્ખા જાતા. એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ કેચિ સઙ્ખારા, યે અભવન્તા જાયન્તિ, ભવન્તા યેવ તે સઙ્ખારા જાયન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કુમ્ભકારો પથવિયા મત્તિકં ઉદ્ધરિત્વા નાનાભાજનાનિ કરોતિ, ન તાનિ ભાજનાનિ અભવન્તાનિ જાતાનિ, ભવન્તાનિ યેવ જાતાનિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ કેચિ સઙ્ખારા, યે અભવન્તા જાયન્તિ, ભવન્તા યેવ સઙ્ખારા જાયન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ¶ ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, વીણાય પત્તં ન સિયા, ચમ્મં ન સિયા, દોણિ ન સિયા, દણ્ડો ન સિયા, ઉપવીણો ન સિયા, તન્તિયો ન સિયું, કોણો ન સિયા, પુરિસસ્સ ચ તજ્જો વાયામો ન સિયા, જાયેય્ય સદ્દો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘યતો ચ ખો, મહારાજ, વીણાય પત્તં સિયા, ચમ્મં સિયા, દોણિ સિયા, દણ્ડો સિયા, ઉપવીણો સિયા, તન્તિયો સિયું, કોણો સિયા, પુરિસસ્સ ચ તજ્જો વાયામો સિયા, જાયેય્ય સદ્દો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાયેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ કેચિ સઙ્ખારા, યે અભવન્તા જાયન્તિ, ભવન્તા યેવ ખો સઙ્ખારા જાયન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, અરણિ ન સિયા, અરણિપોતકો ન સિયા, અરણિયોત્તકં ન સિયા, ઉત્તરારણિ ન ¶ સિયા, ચોળકં ન સિયા, પુરિસસ્સ ચ તજ્જો વાયામો ન સિયા, જાયેય્ય સો અગ્ગી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘યતો ચ ખો, મહારાજ, અરણિ સિયા, અરણિપોતકો સિયા, અરણિયોત્તકં સિયા, ઉત્તરારણિ સિયા, ચોળકં સિયા, પુરિસસ્સ ચ તજ્જો વાયામો સિયા, જાયેય્ય સો અગ્ગી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે ¶ , જાયેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ કેચિ સઙ્ખારા, યે અભવન્તા જાયન્તિ, ભવન્તા યેવ ખો સઙ્ખારા જાયન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, મણિ ન સિયા, આતપો ન સિયા, ગોમયં ન સિયા, જાયેય્ય સો અગ્ગી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘યતો ચ ખો, મહારાજ, મણિ સિયા, આતપો સિયા, ગોમયં સિયા, જાયેય્ય સો અગ્ગી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાયેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ કેચિ સઙ્ખારા યે અભવન્તા જાયન્તિ, ભવન્તા યેવ ખો સઙ્ખારા જાયન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, આદાસો ન સિયા, આભા ન સિયા, મુખં ન સિયા, જાયેય્ય અત્તા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘યતો ચ ખો, મહારાજ, આદાસો સિયા, આભા સિયા, મુખં સિયા, જાયેય્ય અત્તા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાયેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ કેચિ સઙ્ખારા, યે અભવન્તા જાયન્તિ, ભવન્તા યેવ ખો સઙ્ખારા જાયન્તી’’તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

ભવન્તસઙ્ખારજાયમાનપઞ્હો પઞ્ચમો.

૬. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, વેદગૂ ઉપલબ્ભતી’’તિ? ‘‘કો પનેસ, મહારાજ, વેદગૂ નામા’’તિ? ‘‘યો, ભન્તે, અબ્ભન્તરે જીવો ચક્ખુના રૂપં પસ્સતિ, સોતેન સદ્દં સુણાતિ, ઘાનેન ગન્ધં ઘાયતિ, જિવ્હાય રસં સાયતિ, કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસતિ, મનસા ધમ્મં વિજાનાતિ, યથા મયં ઇધ પાસાદે નિસિન્ના યેન યેન વાતપાનેન ઇચ્છેય્યામ પસ્સિતું, તેન તેન વાતપાનેન પસ્સેય્યામ, પુરત્થિમેનપિ વાતપાનેન પસ્સેય્યામ, પચ્છિમેનપિ ¶ વાતપાનેન પસ્સેય્યામ, ઉત્તરેનપિ વાતપાનેન પસ્સેય્યામ, દક્ખિણેનપિ વાતપાનેન પસ્સેય્યામ. એવમેવ ખો, ભન્તે, અયં અબ્ભન્તરે જીવો યેન યેન દ્વારેન ઇચ્છતિ પસ્સિતું, તેન તેન દ્વારેન પસ્સતી’’તિ.

થેરો આહ ‘‘પઞ્ચદ્વારં, મહારાજ, ભણિસ્સામિ, તં સુણોહિ, સાધુકં મનસિકરોહિ, યદિ અબ્ભન્તરે જીવો ચક્ખુના રૂપં પસ્સતિ, યથા મયં ઇધ પાસાદે નિસિન્ના યેન યેન વાતપાનેન ઇચ્છેય્યામ પસ્સિતું, તેન તેન વાતપાનેન રૂપં યેવ પસ્સેય્યામ, પુરત્થિમેનપિ વાતપાનેન રૂપં યેવ પસ્સેય્યામ, પચ્છિમેનપિ ¶ વાતપાનેન રૂપં યેવ પસ્સેય્યામ, ઉત્તરેનપિ વાતપાનેન રૂપં યેવ પસ્સેય્યામ, દક્ખિણેનપિ વાતપાનેન રૂપં યેવ પસ્સેય્યામ, એવમેતેન અબ્ભન્તરે જીવેન સોતેનપિ રૂપં યેવ પસ્સિતબ્બં, ઘાનેનપિ રૂપં યેવ પસ્સિતબ્બં, જિવ્હાયપિ રૂપં યેવ પસ્સિતબ્બં, કાયેનપિ રૂપં યેવ પસ્સિતબ્બં, મનસાપિ રૂપં યેવ પસ્સિતબ્બં; ચક્ખુનાપિ સદ્દો યેવ સોતબ્બો, ઘાનેનપિ સદ્દો યેવ સોતબ્બો, જિવ્હાયપિ સદ્દો યેવ સોતબ્બો, કાયેનપિ સદ્દો યેવ સોતબ્બો, મનસાપિ સદ્દો યેવ સોતબ્બો; ચક્ખુનાપિ ગન્ધો યેવ ઘાયિતબ્બો, સોતેનપિ ગન્ધો યેવ ઘાયિતબ્બો, જિવ્હાયપિ ગન્ધો યેવ ઘાયિતબ્બો, કાયેનપિ ગન્ધો યેવ ઘાયિતબ્બો, મનસાપિ ગન્ધો યેવ ઘાયિતબ્બો; ચક્ખુનાપિ રસો યેવ સાયિતબ્બો, સોતેનપિ રસો યેવ સાયિતબ્બો, ઘાનેનપિ રસો યેવ સાયિતબ્બો, કાયેનપિ રસો યેવ સાયિતબ્બો, મનસાપિ રસો યેવ સાયિતબ્બો; ચક્ખુનાપિ ફોટ્ઠબ્બં યેવ ફુસિતબ્બં, સોતેનપિ ફોટ્ઠબ્બં યેવ ફુસિતબ્બં, ઘાનેનપિ ફોટ્ઠબ્બં યેવ ફુસિતબ્બં, જિવ્હાયપિ ફોટ્ઠબ્બં યેવ ¶ ફુસિતબ્બં, મનસાપિ ફોટ્ઠબ્બં યેવ ફુસિતબ્બં; ચક્ખુનાપિ ધમ્મં યેવ વિજાનિતબ્બં, સોતેનપિ ધમ્મં યેવ વિજાનિતબ્બં, ઘાનેનપિ ધમ્મં યેવ વિજાનિતબ્બં, જિવ્હાયપિ ધમ્મં યેવ વિજાનિતબ્બં, કાયેનપિ ધમ્મં યેવ વિજાનિતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ.

‘‘ન ખો તે, મહારાજ, યુજ્જતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં, પચ્છિમેન વા પુરિમં, યથા વા પન, મહારાજ, મયં ઇધ પાસાદે નિસિન્ના ઇમેસુ જાલવાતપાનેસુ ઉગ્ઘાટિતેસુ મહન્તેન આકાસેન બહિમુખા સુટ્ઠુતરં રૂપં પસ્સામ, એવમેતેન અબ્ભન્તરે જીવેનાપિ ચક્ખુદ્વારેસુ ઉગ્ઘાટિતેસુ મહન્તેન આકાસેન સુટ્ઠુતરં રૂપં પસ્સિતબ્બં, સોતેસુ ઉગ્ઘાટિતેસુ…પે… ઘાને ¶ ઉગ્ઘાટિતે…પે… જિવ્હાય ઉગ્ઘાટિતાય…પે… કાયે ઉગ્ઘાટિતે મહન્તેન આકાસેન સુટ્ઠુતરં સદ્દો સોતબ્બો, ગન્ધો ઘાયિતબ્બો, રસો સાયિતબ્બો, ફોટ્ઠબ્બો ફુસિતબ્બો’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ ¶ .

‘‘ન ખો તે, મહારાજ, યુજ્જતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં, પચ્છિમેન વા પુરિમં, યથા વા પન, મહારાજ, અયં દિન્નો નિક્ખમિત્વા બહિદ્વારકોટ્ઠકે તિટ્ઠેય્ય, જાનાસિ ત્વં, મહારાજ, ‘અયં દિન્નો નિક્ખમિત્વા બહિદ્વારકોટ્ઠકે ઠિતો’’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાનામી’’તિ. ‘‘યથા વા પન, મહારાજ, અયં દિન્નો અન્તો પવિસિત્વા તવ પુરતો તિટ્ઠેય્ય, જાનાસિ ત્વં, મહારાજ, ‘અયં દિન્નો અન્તો પવિસિત્વા મમ પુરતો ઠિતો’’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાનામી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અબ્ભન્તરે સો જીવો જિવ્હાય રસે નિક્ખિત્તે જાનેય્ય અમ્બિલત્તં વા લવણત્તં વા તિત્તકત્તં વા કટુકત્તં વા કસાયત્તં વા મધુરત્તં વા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાનેય્યા’’તિ. ‘‘તે રસે અન્તો પવિટ્ઠે જાનેય્ય અમ્બિલત્તં વા લવણત્તં વા તિત્તકત્તં વા કટુકત્તં વા કસાયત્તં વા મધુરત્તં વા’’તિ. ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ.

‘‘ન ખો તે, મહારાજ, યુજ્જતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં, પચ્છિમેન વા પુરિમં, યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો મધુઘટસતં આહરાપેત્વા મધુદોણિં પૂરાપેત્વા પુરિસસ્સ મુખં પિદહિત્વા [પિદહિત્વાવ (ક.)] મધુદોણિયા પક્ખિપેય્ય, જાનેય્ય, મહારાજ, સો પુરિસો મધું સમ્પન્નં વા ન સમ્પન્નં વા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેના’’તિ. ‘‘ન હિ તસ્સ, ભન્તે, મુખે મધુ પવિટ્ઠ’’ન્તિ.

‘‘ન ¶ ખો તે, મહારાજ, યુજ્જતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં, પચ્છિમેન વા પુરિમ’’ન્તિ. ‘‘નાહં પટિબલો તયા વાદિના સદ્ધિં સલ્લપિતું; સાધુ, ભન્તે, અત્થં જપ્પેહી’’તિ.

થેરો અભિધમ્મસંયુત્તાય કથાય રાજાનં મિલિન્દં સઞ્ઞાપેસિ – ‘‘ઇધ, મહારાજ, ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તંસહજાતા ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના એકગ્ગતા જીવિતિન્દ્રિયં મનસિકારોતિ એવમેતે ધમ્મા પચ્ચયતો જાયન્તિ, ન હેત્થ વેદગૂ ઉપલબ્ભતિ, સોતઞ્ચ પટિચ્ચ સદ્દે ચ…પે… મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણં, તંસહજાતા ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના એકગ્ગતા ¶ જીવિતિન્દ્રિયં મનસિકારોતિ ¶ એવમેતે ધમ્મા પચ્ચયતો જાયન્તિ, ન હેત્થ વેદગૂ ઉપલબ્ભતી’’તિ.

૭. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ.

‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, પઠમં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા મનોવિઞ્ઞાણં, ઉદાહુ મનોવિઞ્ઞાણં પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ? ‘‘પઠમં, મહારાજ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ.

‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, ચક્ખુવિઞ્ઞાણં મનોવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થાહં ઉપ્પજ્જામિ, ત્વમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જાહી’તિ, ઉદાહુ મનોવિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થ ત્વં ઉપ્પજ્જિસ્સસિ, અહમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જિસ્સામી’’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજ, અનાલાપો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહી’’તિ.

‘‘કથં ¶ , ભન્તે નાગસેન, યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘નિન્નત્તા ચ, મહારાજ, દ્વારત્તા ચ ચિણ્ણત્તા ચ સમુદાચરિતત્તા ચા’’તિ.

‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, નિન્નત્તા યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ? ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, દેવે વસ્સન્તે કતમેન ઉદકં ગચ્છેય્યા’’તિ? ‘‘યેન, ભન્તે, નિન્નં, તેન ગચ્છેય્યા’’તિ. ‘‘અથાપરેન સમયેન દેવો વસ્સેય્ય, કતમેન તં ઉદકં ગચ્છેય્યા’’તિ. ‘‘યેન, ભન્તે, પુરિમં ઉદકં ગતં, તમ્પિ તેન ગચ્છેય્યા’’તિ.

‘‘કિં નું ખો, મહારાજ, પુરિમં ઉદકં પચ્છિમં ઉદકં આણાપેતિ ‘યેનાહં ગચ્છામિ, ત્વમ્પિ તેન ગચ્છાહી’તિ, પચ્છિમં વા ઉદકં પુરિમં ઉદકં આણાપેતિ ‘યેન ત્વં ગચ્છિસ્સસિ, અહમ્પિ તેન ગચ્છિસ્સામી’’’તિ. ‘‘ન હિ, ભન્તે, અનાલાપો ¶ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ, નિન્નત્તા ગચ્છન્તી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નિન્નત્તા યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ¶ મનોવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થાહં ઉપ્પજ્જામિ, ત્વમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જાહી’તિ, નાપિ મનોવિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થ ત્વં ઉપ્પજ્જિસ્સસિ, અહમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જિસ્સામી’તિ, અનાલાપો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ, નિન્નત્તા ઉપ્પજ્જન્તી’’’તિ.

‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, દ્વારત્તા યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ? અપેપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, રઞ્ઞો પચ્ચન્તિમં નગરં અસ્સ દળ્હપાકારતોરણં એકદ્વારં, તતો પુરિસો નિક્ખમિતુકામો ભવેય્ય, કતમેન નિક્ખમેય્યા’’તિ? ‘‘દ્વારેન, ભન્તે, નિક્ખમેય્યા’’તિ. ‘‘અથાપરો પુરિસો નિક્ખમિતુકામો ભવેય્ય, કતમેન સો નિક્ખમેય્યા’’તિ? ‘‘યેન, ભન્તે, પુરિમો પુરિસો નિક્ખન્તો, સોપિ તેન નિક્ખમેય્યા’’તિ.

‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, પુરિમો પુરિસો પચ્છિમં પુરિસં આણાપેતિ ‘યેનાહં ગચ્છામિ, ત્વમ્પિ તેન ગચ્છાહી’તિ, પચ્છિમો વા પુરિસો પુરિમં પુરિસં આણાપેતિ ‘યેન ત્વં ગચ્છિસ્સસિ, અહમ્પિ તેન ગચ્છિસ્સામી’તિ. ‘‘ન હિ, ભન્તે, અનાલાપો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ, દ્વારત્તા ગચ્છન્તી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, દ્વારત્તા યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં મનોવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થાહં ઉપ્પજ્જામિ ¶ , ત્વમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જાહી’તિ, નાપિ મનોવિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થ ત્વં ઉપ્પજ્જિસ્સસિ, અહમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જિસ્સામી’તિ, અનાલાપો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ, દ્વારત્તા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, ચિણ્ણત્તા યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ?ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, પઠમં એકં સકટં ગચ્છેય્ય, અથ દુતિયં સકટં કતમેન ગચ્છેય્યા’’તિ? ‘‘યેન, ભન્તે, પુરિમં સકટં ગતં, તમ્પિ તેન ગચ્છેય્યા’’તિ.

‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, પુરિમં સકટં પચ્છિમં સકટં આણાપેતિ ‘યેનાહં ગચ્છામિ, ત્વમ્પિ તેન ગચ્છાહી’તિ, પચ્છિમં વા ¶ સકટં પુરિમં સકટં ¶ આણાપેતિ ‘યેન ત્વં ગચ્છિસ્સસિ, અહમ્પિ તેન ગચ્છિસ્સામી’’’તિ. ‘‘ન હિ, ભન્તે, અનાલાપો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ, ચિણ્ણત્તા ગચ્છન્તી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ચિણ્ણત્તા યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં મનોવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થાહં ઉપ્પજ્જામિ, ત્વમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જાહી’તિ, નાપિ મનોવિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થ ત્વં ઉપ્પજ્જિસ્સસિ, અહમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જિસ્સામી’તિ, અનાલાપો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ, ચિણ્ણત્તા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, સમુદાચરિતત્તા યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ? ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, મુદ્દાગણનાસઙ્ખ્યાલેખાસિપ્પટ્ઠાનેસુ આદિકમ્મિકસ્સ દન્ધાયના ભવતિ, અથાપરેન સમયેન નિસમ્મકિરિયાય સમુદાચરિતત્તા અદન્ધાયના ભવતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, સમુદાચરિતત્તા યત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં મનોવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થાહં ઉપ્પજ્જામિ, ત્વમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જાહી’તિ, નાપિ મનોવિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં આણાપેતિ ‘યત્થ ત્વં ઉપ્પજ્જિસ્સસિ, અહમ્પિ તત્થ ઉપ્પજ્જિસ્સામી’તિ, અનાલાપો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ, સમુદાચરિતત્તા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, યત્થ સોતવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતીતિ…પે… યત્થ ઘાનવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ…પે… યત્થ જિવ્હાવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ ¶ …પે… યત્થ કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યત્થ કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ મનોવિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ.

‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, પઠમં કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા મનોવિઞ્ઞાણં, ઉદાહુ મનોવિઞ્ઞાણં પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા કાયવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ? ‘‘કાયવિઞ્ઞાણં, મહારાજ, પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ.

‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન,…પે… અનાલાપો ¶ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ, સમુદાચરિતત્તા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિપઞ્હો સત્તમો.

૮. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યત્થ મનોવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, ફસ્સોપિ વેદનાપિ તત્થ ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યત્થ મનોવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, ફસ્સોપિ તત્થ ઉપ્પજ્જતિ, વેદનાપિ તત્થ ઉપ્પજ્જતિ, સઞ્ઞાપિ તત્થ ઉપ્પજ્જતિ, ચેતનાપિ તત્થ ઉપ્પજ્જતિ, વિતક્કોપિ તત્થ ઉપ્પજ્જતિ, વિચારોપિ તત્થ ઉપ્પજ્જતિ, સબ્બેપિ ફસ્સપ્પમુખા ધમ્મા તત્થ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણો ફસ્સો’’તિ? ‘‘ફુસનલક્ખણો, મહારાજ, ફસ્સો’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, દ્વે મેણ્ડા યુજ્ઝેય્યું, તેસુ યથા એકો મેણ્ડો, એવં ચક્ખુ દટ્ઠબ્બં યથા દુતિયો મેણ્ડો, એવં રૂપં દટ્ઠબ્બં. યથા તેસં સન્નિપાતો, એવં ફસ્સો દટ્ઠબ્બો’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, દ્વે પાણી વજ્જેય્યું, તેસુ યથા એકો ¶ પાણિ, એવં ચક્ખુ દટ્ઠબ્બં. યથા દુતિયો પાણિ, એવં રૂપં દટ્ઠબ્બં. યથા તેસં સન્નિપાતો, એવં ફસ્સો દટ્ઠબ્બો’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, દ્વે સમ્મા વજ્જેય્યું, તેસુ યથા એકો સમ્મો, એવં ચક્ખુ દટ્ઠબ્બં. યથા દુતિયો સમ્મો, એવં રૂપં દટ્ઠબ્બં. યથા તેસં સન્નિપાતો, એવં ફસ્સો દટ્ઠબ્બો’’તિ.

૯. ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણા વેદના’’તિ? ‘‘વેદયિતલક્ખણા, મહારાજ, વેદના અનુભવનલક્ખણા ચા’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો રઞ્ઞો અધિકારં કરેય્ય, તસ્સ રાજા તુટ્ઠો અધિકારં દદેય્ય, સો તેન અધિકારેન પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગિભૂતો પરિચરેય્ય, તસ્સ એવમસ્સ ‘મયા ખો પુબ્બે રઞ્ઞો અધિકારો કતો, તસ્સ મે રાજા ¶ તુટ્ઠો અધિકારં અદાસિ, સ્વાહં તતોનિદાનં ઇમં એવરૂપં વેદનં વેદયામી’તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કોચિદેવ ¶ પુરિસો કુસલં કમ્મં કત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જેય્ય, સો ચ તત્થ દિબ્બેહિ પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગિભૂતો પરિચરેય્ય, તસ્સ એવમસ્સ ‘સ્વાહં ખો પુબ્બે કુસલં કમ્મં અકાસિં, સોહં તતોનિદાનં ઇમં એવરૂપં વેદનં વેદયામી’તિ, એવં ખો, મહારાજ, વેદયિતલક્ખણા વેદના અનુભવનલક્ખણા ચા’’તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

૧૦. ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણા સઞ્ઞા’’તિ? ‘‘સઞ્જાનનલક્ખણા, મહારાજ, સઞ્ઞા. કિં સઞ્જાનાતિ? નીલમ્પિ સઞ્જાનાતિ, પીતમ્પિ સઞ્જાનાતિ, લોહિતમ્પિ સઞ્જાનાતિ, ઓદાતમ્પિ સઞ્જાનાતિ, મઞ્જિટ્ઠમ્પિ [મઞ્જેટ્ઠમ્પિ (સી. પી.)] સઞ્જાનાતિ. એવં ખો, મહારાજ, સઞ્જાનનલક્ખણા સઞ્ઞા’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો ભણ્ડાગારિકો ભણ્ડાગારં પવિસિત્વા નીલપીતલોહિતોદાતમઞ્જિટ્ઠાનિ [મઞ્જેટ્ઠાનિ (સી. પી.)] રાજભોગાનિ રૂપાનિ પસ્સિત્વા સઞ્જાનાતિ. એવં ખો, મહારાજ, સઞ્જાનનલક્ખણા સઞ્ઞા’’તિ.

૧૧. ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણા ચેતના’’તિ? ‘‘ચેતયિતલક્ખણા, મહારાજ, ચેતના અભિસઙ્ખરણલક્ખણા ચા’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં ¶ કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો વિસં અભિસઙ્ખરિત્વા અત્તના ચ પિવેય્ય, પરે ચ પાયેય્ય, સો અત્તનાપિ દુક્ખિતો ભવેય્ય, પરેપિ દુક્ખિતા ભવેય્યું. એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો અકુસલં કમ્મં ચેતનાય ચેતયિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જેય્ય. યેપિ તસ્સ અનુસિક્ખન્તિ ¶ , તેપિ કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જન્તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો સપ્પિનવનીતતેલમધુફાણિતં એકજ્ઝં અભિસઙ્ખરિત્વા અત્તના ચ પિવેય્ય, પરે ચ પાયેય્ય, સો અત્તના સુખિતો ભવેય્ય, પરેપિ સુખિતા ભવેય્યું. એવમેવ ¶ ખો, મહારાજ, ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો કુસલં કમ્મં ચેતનાય ચેતયિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જતિ. યેપિ તસ્સ અનુસિક્ખન્તિ, તેપિ કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જન્તિ. એવં ખો, મહારાજ, ચેતયિતલક્ખણા ચેતના અભિસઙ્ખરણલક્ખણા ચા’’તિ.

૧૨. ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ? ‘‘વિજાનનલક્ખણં, મહારાજ, વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, નગરગુત્તિકો મજ્ઝે નગરસિઙ્ઘાટકે નિસિન્નો પસ્સેય્ય પુરત્થિમદિસતો પુરિસં આગચ્છન્તં, પસ્સેય્ય દક્ખિણદિસતો પુરિસં આગચ્છન્તં, પસ્સેય્ય પચ્છિમદિસતો પુરિસં આગચ્છન્તં, પસ્સેય્ય ઉત્તરદિસતો પુરિસં આગચ્છન્તં. એવમેવ ખો, મહારાજ, યઞ્ચ પુરિસો ચક્ખુના રૂપં પસ્સતિ, તં વિઞ્ઞાણેન વિજાનાતિ. યઞ્ચ સોતેન સદ્દં સુણાતિ, તં વિઞ્ઞાણેન વિજાનાતિ. યઞ્ચ ઘાનેન ગન્ધં ઘાયતિ, તં વિઞ્ઞાણેન વિજાનાતિ. યઞ્ચ જિવ્હાય રસં સાયતિ, તં વિઞ્ઞાણેન ¶ વિજાનાતિ. યઞ્ચ કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસતિ, તં વિઞ્ઞાણેન વિજાનાતિ, યઞ્ચ મનસા ધમ્મં વિજાનાતિ, તં વિઞ્ઞાણેન વિજાનાતિ. એવં ખો, મહારાજ, વિજાનનલક્ખણં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

૧૩. ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણો વિતક્કો’’તિ? ‘‘અપ્પનાલક્ખણો મહારાજ, વિતક્કો’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, વડ્ઢકી સુપરિકમ્મકતં દારું સન્ધિસ્મિં અપ્પેતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, અપ્પનાલક્ખણો વિતક્કો’’તિ.

૧૪. ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિંલક્ખણો વિચારો’’તિ? ‘‘અનુમજ્જનલક્ખણો, મહારાજ, વિચારો’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કંસથાલં આકોટિતં પચ્છા અનુરવતિ ¶ અનુસન્દહતિ [અનુસદ્દાયતિ (ક.)], યથા, મહારાજ, આકોટના, એવં વિતક્કો દટ્ઠબ્બો. યથા અનુરવના [અનુમજ્જના (ક.)], એવં વિચારો દટ્ઠબ્બો’’તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

૧. રાજા ¶ ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, સક્કા ઇમેસં ધમ્માનં એકતોભાવગતાનં વિનિબ્ભુજિત્વા વિનિબ્ભુજિત્વા નાનાકરણં પઞ્ઞાપેતું ‘અયં ફસ્સો, અયં વેદના, અયં સઞ્ઞા, અયં ચેતના, ઇદં વિઞ્ઞાણં, અયં વિતક્કો, અયં વિચારો’તિ’’? ‘‘ન સક્કા, મહારાજ, ઇમેસં ધમ્માનં એકતોભાવગતાનં વિનિબ્ભુજિત્વા વિનિબ્ભુજિત્વા નાનાકરણં પઞ્ઞાપેતું ‘અયં ફસ્સો, અયં વેદના, અયં સઞ્ઞા, અયં ચેતના, ઇદં વિઞ્ઞાણં, અયં વિતક્કો, અયં વિચારો’’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો સૂદો અરસં વા રસં વા [યૂસં વા રસં વા (સી. સ્યા. પી.)] કરેય્ય, સો તત્થ દધિમ્પિ પક્ખિપેય્ય, લોણમ્પિ પક્ખિપેય્ય, સિઙ્ગિવેરમ્પિ પક્ખિપેય્ય, જીરકમ્પિ પક્ખિપેય્ય, મરિચમ્પિ પક્ખિપેય્ય, અઞ્ઞાનિપિ પકારાનિ પક્ખિપેય્ય, તમેનં રાજા એવં વદેય્ય, ‘દધિસ્સ મે રસં આહર, લોણસ્સ મે રસં આહર, સિઙ્ગિવેરસ્સ મે રસં આહર, જીરકસ્સ મે રસં આહર, મરિચસ્સ મે રસં આહર, સબ્બેસં મે પક્ખિત્તાનં રસં આહરા’તિ. સક્કા નુ ખો, મહારાજ, તેસં રસાનં એકતોભાવગતાનં વિનિબ્ભુજિત્વા વિનિબ્ભુજિત્વા રસં આહરિતું અમ્બિલત્તં વા લવણત્તં વા તિત્તકત્તં વા કટુકત્તં વા કસાયત્તં વા મધુરત્તં વા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સક્કા તેસં રસાનં એકતોભાવગતાનં ¶ વિનિબ્ભુજિત્વા વિનિબ્ભુજિત્વા રસં આહરિતું અમ્બિલત્તં વા લવણત્તં વા તિત્તકત્તં વા કટુકત્તં વા કસાયત્તં વા મધુરત્તં વા, અપિ ચ ખો પન સકેન સકેન લક્ખણેન ઉપટ્ઠહન્તી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ન સક્કા ઇમેસં ધમ્માનં એકતોભાવગતાનં વિનિબ્ભુજિત્વા વિનિબ્ભુજિત્વા નાનાકરણં પઞ્ઞાપેતું ‘અયં ફસ્સો, અયં વેદના, અયં સઞ્ઞા, અયં ચેતના, ઇદં વિઞ્ઞાણં, અયં વિતક્કો, અયં વિચારો’તિ, અપિ ચ ખો પન સકેન સકેન લક્ખણેન ઉપટ્ઠહન્તી’’તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

ફસ્સાદિવિનિબ્ભુજનપઞ્હો પઠમો.

૨. થેરો ¶ આહ ‘‘લોણં, મહારાજ, ચક્ખુવિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ. ‘‘આમ, ભન્તે, ચક્ખુવિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ. ‘‘સુટ્ઠુ ખો, મહારાજ, જાનાહી’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, જિવ્હાવિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, જિવ્હાવિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, સબ્બં લોણં જિવ્હાય વિજાનાતી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, સબ્બં લોણં જિવ્હાય વિજાનાતિ’’.

‘‘યદિ, ભન્તે, સબ્બં લોણં જિવ્હાય વિજાનાતિ, કિસ્સ પન તં સકટેહિ બલીબદ્દા [બલિબદ્દા (સી. પી.)] આહરન્તિ, નનુ લોણમેવ આહરિતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘ન સક્કા, મહારાજ, લોણમેવ આહરિતું એકતોભાવગતા એતે ધમ્મા ગોચરનાનત્તગતા લોણં ગરુભાવો ચાતિ. સક્કા પન, મહારાજ, લોણં તુલાય તુલયિતુ’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સક્કા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, મહારાજ, લોણં તુલાય તુલયિતું, ગરુભાવો તુલાય તુલિયતી’’તિ.

૩. પઞ્ચાયતનકમ્મનિબ્બત્તપઞ્હો

૩. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યાનિમાનિ પઞ્ચાયતનાનિ, કિં નુ તાનિ નાનાકમ્મેહિ નિબ્બત્તાનિ, ઉદાહુ એકેન કમ્મેના’’તિ? ‘‘નાનાકમ્મેહિ, મહારાજ, નિબ્બત્તાનિ, ન એકેન કમ્મેના’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, એકસ્મિં ખેત્તે નાનાબીજાનિ વપ્પેય્યું ¶ , તેસં નાનાબીજાનં નાનાફલાનિ નિબ્બત્તેય્યુ’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, નિબ્બત્તેય્યુ’’ન્તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યાનિ યાનિ પઞ્ચાયતનાનિ, તાનિ તાનિ નાનાકમ્મેહિ નિબ્બત્તાનિ, ન એકેન કમ્મેના’’તિ.

પઞ્ચાયતનકમ્મનિબ્બત્તપઞ્હો તતિયો.

૪. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કેન કારણેન મનુસ્સા ન સબ્બે સમકા, અઞ્ઞે અપ્પાયુકા, અઞ્ઞે દીઘાયુકા, અઞ્ઞે બહ્વાબાધા અઞ્ઞે અપ્પાબાધા, અઞ્ઞે દુબ્બણ્ણા, અઞ્ઞે વણ્ણવન્તો, અઞ્ઞે અપ્પેસક્ખા, અઞ્ઞે મહેસક્ખા, અઞ્ઞે અપ્પભોગા, અઞ્ઞે મહાભોગા, અઞ્ઞે નીચકુલીના, અઞ્ઞે મહાકુલીના, અઞ્ઞે દુપ્પઞ્ઞા, અઞ્ઞે પઞ્ઞવન્તો’’તિ?

થેરો આહ ‘‘કિસ્સ પન, મહારાજ, રુક્ખા ન સબ્બે સમકા, અઞ્ઞે અમ્બિલા, અઞ્ઞે લવણા, અઞ્ઞે તિત્તકા, અઞ્ઞે કટુકા, અઞ્ઞે કસાવા, અઞ્ઞે મધુરા’’તિ? ‘‘મઞ્ઞામિ, ભન્તે, બીજાનં નાનાકરણેના’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કમ્માનં નાનાકરણેન મનુસ્સા ન સબ્બે સમકા, અઞ્ઞે અપ્પાયુકા, અઞ્ઞે દીઘાયુકા, અઞ્ઞે બહ્વાબાધા, અઞ્ઞે અપ્પાબાધા, અઞ્ઞે દુબ્બણ્ણા, અઞ્ઞે વણ્ણવન્તો, અઞ્ઞે અપ્પેસક્ખા, અઞ્ઞે મહેસક્ખા, અઞ્ઞે અપ્પભોગા, અઞ્ઞે મહાભોગા, અઞ્ઞે નીચકુલીના, અઞ્ઞે મહાકુલીના, અઞ્ઞે દુપ્પઞ્ઞા, અઞ્ઞે પઞ્ઞવન્તો. ભાસિતમ્પેતં મહારાજ ભગવતા – ‘કમ્મસ્સકા, માણવ, સત્તા કમ્મદાયાદા કમ્મયોની કમ્મબન્ધૂ કમ્મપ્પટિસરણા, કમ્મં સત્તે વિભજતિ યદિદં હીનપ્પણીતતાયા’’’તિ.

૫. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘કિન્તિ ઇમં દુક્ખં નિરુજ્ઝેય્ય, અઞ્ઞઞ્ચ દુક્ખં નુપ્પજ્જેય્યા’તિ ¶ . એતદત્થા, મહારાજ, અમ્હાકં પબ્બજ્જા’’તિ. ‘‘કિં પટિકચ્ચેવ વાયમિતેન, નનુ સમ્પત્તે કાલે વાયમિતબ્બ’’ન્તિ? થેરો આહ ‘‘સમ્પત્તે કાલે, મહારાજ, વાયામો અકિચ્ચકરો ભવતિ, પટિકચ્ચેવ વાયામો કિચ્ચકરો ભવતી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યદા ત્વં પિપાસિતો ભવેય્યાસિ, તદા ત્વં ઉદપાનં ખણાપેય્યાસિ, તળાકં ખણાપેય્યાસિ ‘પાનીયં પિવિસ્સામી’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, સમ્પત્તે કાલે ¶ વાયામો અકિચ્ચકરો ભવતિ, પટિકચ્ચેવ વાયામો કિચ્ચકરો ભવતી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યદા ત્વં બુભુક્ખિતો ભવેય્યાસિ, તદા ત્વં ખેત્તં કસાપેય્યાસિ, સાલિં રોપાપેય્યાસિ, ધઞ્ઞં અતિહરાપેય્યાસિ ‘ભત્તં ભુઞ્જિસ્સામી’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, સમ્પત્તે કાલે વાયામો અકિચ્ચકરો ભવતિ, પટિકચ્ચેવ વાયામો કિચ્ચકરો ભવતીતિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યદા તે સઙ્ગામો પચ્ચુપટ્ઠિતો ભવેય્ય, તદા ત્વં પરિખં ખણાપેય્યાસિ, પાકારં કારાપેય્યાસિ, ગોપુરં કારાપેય્યાસિ, અટ્ટાલકં કારાપેય્યાસિ, ધઞ્ઞં અતિહરાપેય્યાસિ, તદા ત્વં હત્થિસ્મિં સિક્ખેય્યાસિ, અસ્સસ્મિં સિક્ખેય્યાસિ, રથસ્મિં સિક્ખેય્યાસિ, ધનુસ્મિં સિક્ખેય્યાસિ, થરુસ્મિં સિક્ખેય્યાસી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, સમ્પત્તે કાલે વાયામો અકિચ્ચકરો ભવતિ, પટિકચ્ચેવ વાયામો કિચ્ચકરો ભવતિ. ભાસિતમ્પેતં મહારાજ ભગવતા –

‘‘‘પટિકચ્ચેવ તં કયિરા, યં જઞ્ઞા હિતમત્તનો;

ન સાકટિકચિન્તાય, મન્તા ધીરો પરક્કમે.

‘‘‘યથા ¶ સાકટિકો મટ્ઠં [નામ (સી. પી. ક.) સં. નિ. ૧.૧૦૩], સમં હિત્વા મહાપથં;

વિસમં મગ્ગમારુય્હ, અક્ખચ્છિન્નોવ ઝાયતિ.

‘‘‘એવં ¶ ધમ્મા અપક્કમ્મ, અધમ્મમનુવત્તિય;

મન્દો મચ્ચુ મુખં પત્તો, અક્ખચ્છિન્નોવ ઝાયતી’’’તિ [સોચતીતિ (સબ્બત્થ)].

૬. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘પાકતિકઅગ્ગિતો નેરયિકો અગ્ગિ મહાભિતાપતરો હોતિ, ખુદ્દકોપિ પાસાણો ¶ પાકતિકે અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તો દિવસમ્પિ પચ્ચમાનો [ધમમાનો (સી. પી.)] ન વિલયં ગચ્છતિ, કૂટાગારમત્તોપિ પાસાણો નેરયિકગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તો ખણેન વિલયં ગચ્છતી’તિ, એતં વચનં ન સદ્દહામિ, એવઞ્ચ પન વદેથ ‘યે ચ તત્થ ઉપ્પન્ના સત્તા, તે અનેકાનિપિ વસ્સસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચમાના ન વિલયં ગચ્છન્તી’તિ, તમ્પિ વચનં ન સદ્દહામી’’તિ.

થેરો આહ ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યા તા સન્તિ મકરિનિયોપિ સુસુમારિનિયોપિ કચ્છપિનિયોપિ મોરિનિયોપિ કપોતિનિયોપિ, કિંનુ તા કક્ખળાનિ પાસાણાનિ સક્ખરાયો ચ ખાદન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, ખાદન્તી’’તિ. ‘‘કિં પન તાનિ તાસં કુચ્છિયં કોટ્ઠબ્ભન્તરગતાનિ વિલયં ગચ્છન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, વિલયં ગચ્છન્તી’’તિ. ‘‘યો પન તાસં કુચ્છિયં ગબ્ભો, સોપિ વિલયં ગચ્છતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેના’’તિ? ‘‘મઞ્ઞામિ, ભન્તે, કમ્માધિકતેન ન વિલયં ગચ્છતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કમ્માધિકતેન નેરયિકા સત્તા અનેકાનિપિ વસ્સસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચમાના ન વિલયં ગચ્છન્તિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા – ‘સો ન તાવ કાલં કરોતિ, યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતી’’’તિ.

‘‘ભિય્યો ¶ ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યા તા સન્તિ સીહિનિયોપિ બ્યગ્ઘિનિયોપિ દીપિનિયોપિ કુક્કુરિનિયોપિ, કિંનુ તા કક્ખળાનિ અટ્ઠિકાનિ મંસાનિ ખાદન્તીતિ? ‘‘આમ, ભન્તે, ખાદન્તી’’તિ. ‘‘કિં પન તાનિ તાસં કુચ્છિયં ¶ કોટ્ઠબ્ભન્તરગતાનિ વિલયં ગચ્છન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, વિલયં ગચ્છન્તી’’તિ. ‘‘યો પન તાસં કુચ્છિયં ગબ્ભો, સોપિ વિલયં ગચ્છતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેના’’તિ? ‘‘મઞ્ઞામિ, ભન્તે, કમ્માધિકતેન ન વિલયં ગચ્છતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કમ્માધિકતેન નેરયિકા સત્તા અનેકાનિપિ વસ્સસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચમાના ન વિલયં ગચ્છન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યા તા સન્તિ યોનકસુખુમાલિનિયોપિ ખત્તિયસુખુમાલિનિયોપિ બ્રાહ્મણસુખુમાલિનિયોપિ ગહપતિસુખુમાલિનિયોપિ, કિંનુ તા કક્ખળાનિ ખજ્જકાનિ મંસાનિ ખાદન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, ખાદન્તી’’તિ. ‘‘કિં પન તાનિ તાસં કુચ્છિયં કોટ્ઠબ્ભન્તરગતાનિ વિલયં ગચ્છન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, વિલયં ગચ્છન્તી’’તિ. ‘‘યો ¶ પન તાસં કુચ્છિયં ગબ્ભો સોપિ વિલયં ગચ્છતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેના’’તિ. ‘‘મઞ્ઞામિ, ભન્તે, કમ્માધિકતેન ન વિલયં ગચ્છતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કમ્માધિકતેન નેરયિકા સત્તા અનેકાનિપિ વસ્સસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચમાના ન વિલયં ગચ્છન્તિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા – ‘‘સો ન તાવ કાલં કરોતિ, યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતી’’તિ.

નેરયિકગ્ગિઉણ્હભાવપઞ્હો છટ્ઠો.

૭. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘અયં મહા પથવી ઉદકે પતિટ્ઠિતા, ઉદકં વાતે પતિટ્ઠિતં, વાતો આકાસે પતિટ્ઠિતો’તિ, એતમ્પિ વચનં ન સદ્દહામી’’તિ. થેરો ધમ્મકરકેન [ધમ્મકરણેન (ક.)] ઉદકં ગહેત્વા રાજાનં મિલિન્દં સઞ્ઞાપેસિ ‘‘યથા, મહારાજ, ઇમં ઉદકં વાતેન આધારિતં, એવં તમ્પિ ઉદકં વાતેન આધારિત’’ન્તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

૮. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, નિરોધો નિબ્બાન’’ન્તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, નિરોધો નિબ્બાન’’ન્તિ. ‘‘કથં, ભન્તે ¶ , નાગસેન, નિરોધો નિબ્બાન’’ન્તિ? ‘‘સબ્બે બાલપુથુજ્જના ખો, મહારાજ, અજ્ઝત્તિકબાહિરે આયતને અભિનન્દન્તિ અભિવદન્તિ અજ્ઝોસાય તિટ્ઠન્તિ, તે તેન સોતેન વુય્હન્તિ, ન પરિમુચ્ચન્તિ જાતિયા જરાય મરણેન સોકેન પરિદેવેન દુક્ખેહિ દોમનસ્સેહિ ઉપાયાસેહિ ન પરિમુચ્ચન્તિ દુક્ખસ્માતિ વદામિ. સુતવા ચ ખો, મહારાજ, અરિયસાવકો અજ્ઝત્તિકબાહિરે આયતને ¶ નાભિનન્દતિ નાભિવદતિ નાજ્ઝોસાય તિટ્ઠતિ, તસ્સ તં અનભિનન્દતો અનભિવદતો અનજ્ઝોસાય તિટ્ઠતો તણ્હા નિરુજ્ઝતિ, તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો, ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધો, ભવનિરોધા જાતિનિરોધો, જાતિનિરોધા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા નિરુજ્ઝન્તિ, એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતિ, એવં ખો, મહારાજ, નિરોધો નિબ્બાન’’ન્તિ.

૯. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, સબ્બેવ લભન્તિ નિબ્બાન’’ન્તિ? ‘‘ન ખો, મહારાજ, સબ્બેવ લભન્તિ નિબ્બાનં, અપિ ચ ખો, મહારાજ, યો સમ્મા પટિપન્નો અભિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે અભિજાનાતિ, પરિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે પરિજાનાતિ, પહાતબ્બે ધમ્મે પજહતિ, ભાવેતબ્બે ધમ્મે ભાવેતિ, સચ્છિકાતબ્બે ધમ્મે સચ્છિકરોતિ, સો લભતિ નિબ્બાન’’ન્તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

૧૦. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો ન લભતિ નિબ્બાનં, જાનાતિ સો ‘સુખં નિબ્બાન’’’ન્તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યો ન લભતિ નિબ્બાનં, જાનાતિ સો ‘સુખં નિબ્બાન’’’ન્તિ. ‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, અલભન્તો જાનાતિ ‘સુખં નિબ્બાન’’’ન્તિ? ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યેસં નચ્છિન્ના હત્થપાદા ¶ , જાનેય્યું તે, મહારાજ, ‘દુક્ખં હત્થપાદચ્છેદન’’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાનેય્યુ’’ન્તિ. ‘‘કથં જાનેય્યુ’’ન્તિ? ‘‘અઞ્ઞેસં, ભન્તે, છિન્નહત્થપાદાનં પરિદેવિતસદ્દં સુત્વા જાનન્તિ ‘દુક્ખં હત્થપાદચ્છેદન’’’ન્તિ ¶ . ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યેસં દિટ્ઠં નિબ્બાનં, તેસં સદ્દં સુત્વા જાનાતિ ‘સુખં નિબ્બાન’’’ન્તિ.

૧. બુદ્ધસ્સ અત્થિનત્થિભાવપઞ્હો

૧. રાજા ¶ ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો તયા દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘અથ તે આચરિયેહિ બુદ્ધો દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, નત્થિ બુદ્ધો’’તિ. ‘‘કિં પન, મહારાજ, હિમવતિ ઊહા નદી તયા દિટ્ઠા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અથ તે પિતરા ઊહા નદી દિટ્ઠા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, નત્થિ ઊહા નદી’’તિ. ‘‘અત્થિ, ભન્તે, કિઞ્ચાપિ મયા ઊહા નદી ન દિટ્ઠા, પિતરાપિ મે ઊહા નદી ન દિટ્ઠા, અપિ ચ અત્થિ ઊહા નદી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કિઞ્ચાપિ મયા ભગવા ન દિટ્ઠો, આચરિયેહિપિ મે ભગવા ન દિટ્ઠો, અપિ ચ અત્થિ ભગવા’’તિ.

બુદ્ધસ્સ અત્થિનત્થિભાવપઞ્હો પઠમો.

૨. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો અનુત્તરો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ભગવા અનુત્તરો’’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, અદિટ્ઠપુબ્બં જાનાસિ ‘બુદ્ધો અનુત્તરો’’’તિ? ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યેહિ અદિટ્ઠપુબ્બો મહાસમુદ્દો, જાનેય્યું તે, મહારાજ, મહન્તો ખો મહાસમુદ્દો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો, યત્થિમા પઞ્ચ મહાનદિયો સતતં સમિતં અપ્પેન્તિ, સેય્યથિદં, ગઙ્ગા યમુના અચિરવતી સરભૂ મહી, નેવ તસ્સ ઊનત્તં વા પૂરત્તં વા પઞ્ઞાયતી’’તિ ¶ ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાનેય્યુ’’ન્તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, સાવકે મહન્તે પરિનિબ્બુતે ¶ પસ્સિત્વા જાનામિ ‘ભગવા અનુત્તરો’’’તિ.

બુદ્ધસ્સ અનુત્તરભાવપઞ્હો દુતિયો.

૩. બુદ્ધસ્સ અનુત્તરભાવજાનનપઞ્હો

૩. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, સક્કા જાનિતું ‘બુદ્ધો અનુત્તરો’’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, સક્કા જાનિતું ‘ભગવા અનુત્તરો’’’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, સક્કા જાનિતું ‘બુદ્ધો અનુત્તરો’’’તિ. ‘‘ભૂતપુબ્બં, મહારાજ, તિસ્સત્થેરો નામ લેખાચરિયો અહોસિ, બહૂનિ વસ્સાનિ અબ્ભતીતાનિ કાલઙ્કતસ્સ કથં સો ઞાયતી’’તિ. ‘‘લેખેન ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યો ધમ્મં પસ્સતિ, સો ભગવન્તં પસ્સતિ, ધમ્મો હિ, મહારાજ, ભગવતા દેસિતો’’તિ.

બુદ્ધસ્સ અનુત્તરભાવજાનનપઞ્હો તતિયો.

૪. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ધમ્મો તયા દિટ્ઠો’’તિ. ‘‘બુદ્ધનેત્તિયા ખો, મહારાજ, બુદ્ધપઞ્ઞત્તિયા યાવજીવં સાવકેહિ વત્તિતબ્બ’’ન્તિ.

૫. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ન ચ સઙ્કમતિ પટિસન્દહતિ ચા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ન ચ સઙ્કમતિ પટિસન્દહતિ ચા’’તિ. ‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, ન ચ સઙ્કમતિ પટિસન્દહતિ ચ, ઓપમ્મં કરોહી’’તિ? ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો પદીપતો પદીપં પદીપેય્ય, કિંનુ ખો સો, મહારાજ, પદીપો પદીપમ્હા સઙ્કન્તો’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ન ચ સઙ્કમતિ પટિસન્દહતિ ચા’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘અભિજાનાસિ નુ, ત્વં મહારાજ, દહરકો સન્તો સિલોકાચરિયસ્સ સન્તિકે કિઞ્ચિ સિલોકં ગહિત’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ ¶ . ‘‘કિંનુ ખો, મહારાજ, સો સિલોકો આચરિયમ્હા સઙ્કન્તો’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ન ચ સઙ્કમતિ પટિસન્દહતિ ચાતિ.

અસઙ્કમનપટિસન્દહનપઞ્હો પઞ્ચમો.

૬. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, વેદગૂ ઉપલબ્ભતી’’તિ? થેરો આહ ‘‘પરમત્થેન ખો, મહારાજ, વેદગૂ નુપલબ્ભતી’’તિ.

૭. રાજા ¶ ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, અત્થિ કોચિ સત્તો યો ઇમમ્હા કાયા અઞ્ઞં કાયં સઙ્કમતી’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘યદિ, ભન્તે નાગસેન, ઇમમ્હા કાયા અઞ્ઞં કાયં સઙ્કમન્તો નત્થિ, નનુ મુત્તો ભવિસ્સતિ પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યદિ ન પટિસન્દહેય્ય, મુત્તો ભવિસ્સતિ પાપકેહિ કમ્મેહીતિ, યસ્મા ચ ખો, મહારાજ, પટિસન્દહતિ, તસ્મા ન પરિમુત્તો પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો અઞ્ઞતરસ્સ પુરિસસ્સ અમ્બં અવહરેય્ય, કિં સો દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ. ‘‘ન ખો સો, મહારાજ, તાનિ અમ્બાનિ અવહરિ, યાનિ તેન રોપિતાનિ, કસ્મા દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ? ‘‘તાનિ, ભન્તે, અમ્બાનિ નિસ્સાય જાતાનિ, તસ્મા દણ્ડપ્પત્તો ભવેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇમિના નામરૂપેન કમ્મં કરોતિ સોભનં વા અસોભનં ¶ વા, તેન કમ્મેન અઞ્ઞં નામરૂપં પટિસન્દહતિ, તસ્મા ન પરિમુત્તો પાપકેહિ કમ્મેહી’’તિ.

૮. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ઇમિના નામરૂપેન કમ્મં કતં કુસલં વા અકુસલં વા, કુહિં તાનિ કમ્માનિ તિટ્ઠન્તી’’તિ? ‘‘અનુબન્ધેય્યું ખો, મહારાજ, તાનિ કમ્માનિ છાયાવ અનપાયિની’’તિ [અનુપાયિનીતિ (ક.)]. ‘‘સક્કા પન, ભન્તે, તાનિ કમ્માનિ દસ્સેતું ‘ઇધ વા ઇધ વા તાનિ કમ્માનિ તિટ્ઠન્તી’’’તિ? ‘‘ન સક્કા, મહારાજ, તાનિ કમ્માનિ દસ્સેતું ‘ઇધ વા ઇધ વા તાનિ કમ્માનિ તિટ્ઠન્તી’’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં ¶ કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યાનિમાનિ રુક્ખાનિ અનિબ્બત્તફલાનિ, સક્કા તેસં ફલાનિ દસ્સેતું ‘ઇધ વા ઇધ વા તાનિ ફલાનિ તિટ્ઠન્તી’’’તિ. ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અબ્બોચ્છિન્નાય સન્તતિયા ન સક્કા તાનિ કમ્માનિ દસ્સેતું ‘ઇધ વા ઇધ વા તાનિ કમ્માનિ તિટ્ઠન્તી’તિ.

૯. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો ઉપ્પજ્જતિ, જાનાતિ સો ‘ઉપ્પજ્જિસ્સામી’’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, યો ઉપ્પજ્જતિ જાનાતિ સો ‘ઉપ્પજ્જિસ્સામી’’’તિ. ‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કસ્સકો ગહપતિકો બીજાનિ પથવિયં નિક્ખિપિત્વા સમ્મા દેવે વસ્સન્તે જાનાતિ ‘ધઞ્ઞં ¶ નિબ્બત્તિસ્સતી’’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાનેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યો ઉપ્પજ્જતિ, જાનાતિ સો ‘ઉપ્પજ્જિસ્સામી’’’તિ.

૧૦. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો અત્થી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ભગવા અત્થી’’તિ. ‘‘સક્કા પન, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો નિદસ્સેતું ઇધવા ઇધવા’’તિ? ‘‘પરિનિબ્બુતો, મહારાજ, ભગવા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા, ન સક્કા ભગવા નિદસ્સેતું ‘ઇધ વા ઇધ વા’’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં ¶ કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, મહતો અગ્ગિક્ખન્ધસ્સ જલમાનસ્સ યા અચ્ચિ અત્થઙ્ગતા, સક્કા સા અચ્ચિ દસ્સેતું ‘ઇધ વા ઇધ વા’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, નિરુદ્ધા સા અચ્ચિ અપ્પઞ્ઞત્તિં ગતા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતો અત્થઙ્ગતો, ન સક્કા ભગવા નિદસ્સેતું ‘ઇધ વા ઇધ વા’ તિ, ધમ્મકાયેન પન ખો, મહારાજ, સક્કા ભગવા નિદસ્સેતું. ધમ્મો હિ, મહારાજ, ભગવતા દેસિતો’’તિ.

૧. રાજા ¶ ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, પિયો પબ્બજિતાનં કાયો’’તિ? ‘‘ન ખો, મહારાજ, પિયો પબ્બજિતાનં કાયો’’તિ. ‘‘અથ કિસ્સ નુ ખો, ભન્તે, કેલાયથ મમાયથા’’તિ? ‘‘કિં પન તે, મહારાજ, કદાચિ કરહચિ સઙ્ગામગતસ્સ કણ્ડપ્પહારો હોતી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, હોતી’’તિ. ‘‘કિંનુ ખો ¶ , મહારાજ, સો વણો આલેપેન ચ આલિમ્પીયતિ તેલેન ચ મક્ખીયતિ સુખુમેન ચ ચોળપટ્ટેન પલિવેઠીયતી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, આલેપેન ચ આલિમ્પીયતિ તેલેન ચ મક્ખીયતિ સુખુમેન ચ ચોળપટ્ટેન પલિવેઠીયતી’’તિ. ‘‘કિંનુ ખો, મહારાજ, પિયો તે વણો, તેન આલેપેન ચ આલિમ્પીયતિ તેલેન ચ મક્ખીયતિ સુખુમેન ચ ચોળપટ્ટેન પલિવેઠીયતી’’તિ? ‘‘ન મે, ભન્તે, પિયો વણો, અપિ ચ મંસસ્સ રુહનત્થાય આલેપેન ચ આલિમ્પીયતિ તેલેન ચ મક્ખીયતિ સુખુમેન ચ ચોળપટ્ટેન પલિવેઠીયતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અપ્પિયો પબ્બજિતાનં કાયો, અથ ચ પબ્બજિતા અનજ્ઝોસિતા કાયં પરિહરન્તિ બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાય. અપિ ચ ખો, મહારાજ, વણૂપમો કાયો વુત્તો ભગવતા, તેન પબ્બજિતા વણમિવ કાયં પરિહરન્તિ અનજ્ઝોસિતા. ભાસિતમ્પેતં મહારાજ ભગવતા –

‘‘‘અલ્લચમ્મપટિચ્છન્નો, નવદ્વારો મહાવણો;

સમન્તતો પગ્ઘરતિ, અસુચિપૂતિગન્ધિયો’’’તિ.

૨. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બદસ્સાવી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ભગવા ¶ સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બદસ્સાવી’’તિ. ‘‘અથ કિસ્સ નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, સાવકાનં અનુપુબ્બેન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસી’’તિ? ‘‘અત્થિ પન તે ¶ મહારાજ, કોચિ વેજ્જો, યો ઇમિસ્સં પથવિયં સબ્બભેસજ્જાનિ જાનાતી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અત્થી’’તિ. ‘‘કિંનુ ખો, મહારાજ, સો વેજ્જો ગિલાનકં સમ્પત્તે કાલે ભેસજ્જં પાયેતિ, ઉદાહુ અસમ્પત્તે કાલે’’તિ? ‘‘સમ્પત્તે કાલે, ભન્તે, ગિલાનકં ભેસજ્જં પાયેતિ, નો અસમ્પત્તે કાલે’’તિ? ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બદસ્સાવી ન અસમ્પત્તે કાલે સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેતિ, સમ્પત્તે કાલે સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેતિ યાવજીવં અનતિક્કમનીય’’ન્તિ.

૩. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતો અસીતિયા ચ અનુબ્યઞ્જનેહિ પરિરઞ્જિતો સુવણ્ણવણ્ણો કઞ્ચનસન્નિભત્તચો બ્યામપ્પભો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ભગવા દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતો અસીતિયા ચ અનુબ્યઞ્જનેહિ પરિરઞ્જિતો સુવણ્ણવણ્ણો કઞ્ચનસન્નિભત્તચો બ્યામપ્પભો’’તિ.

‘‘કિં પનસ્સ, ભન્તે, માતાપિતરોપિ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતા અસીતિયા ચ અનુબ્યઞ્જનેહિ પરિરઞ્જિતા સુવણ્ણવણ્ણા કઞ્ચનસન્નિભત્તચા બ્યામપ્પભા’’તિ? ‘‘નો ચસ્સ, મહારાજ, માતાપિતરો દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતા અસીતિયા ચ અનુબ્યઞ્જનેહિ પરિરઞ્જિતા સુવણ્ણવણ્ણા કઞ્ચનસન્નિભત્તચા બ્યામપ્પભા’’તિ.

‘‘એવં સન્તે ખો, ભન્તે નાગસેન, ન ઉપ્પજ્જતિ બુદ્ધો દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતો અસીતિયા ચ અનુબ્યઞ્જનેહિ પરિરઞ્જિતો સુવણ્ણવણ્ણો કઞ્ચનસન્નિભત્તચો બ્યામપ્પભોતિ, અપિ ચ માતુસદિસો વા પુત્તો હોતિ માતુપક્ખો વા, પિતુસદિસો વા પુત્તો હોતિ પિતુપક્ખો વા’’તિ. થેરો આહ ‘‘અત્થિ પન, મહારાજ, કિઞ્ચિ પદુમં સતપત્ત’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અત્થી’’તિ. ‘‘તસ્સ પન કુહિં સમ્ભવો’’તિ? ‘‘કદ્દમે જાયતિ ઉદકે આસીયતી’’તિ ¶ . ‘‘કિંનુ ખો, મહારાજ, પદુમં કદ્દમેન સદિસં વણ્ણેન વા ગન્ધેન વા રસેન વા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અથ ઉદકેન વા ¶ ગન્ધેન વા રસેન વા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતો અસીતિયા ચ અનુબ્યઞ્જનેહિ પરિરઞ્જિતો સુવણ્ણવણ્ણો કઞ્ચનસન્નિભત્તચો બ્યામપ્પભો, નો ચસ્સ માતાપિતરો દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતા અસીતિયા ચ અનુબ્યઞ્જનેહિ પરિરઞ્જિતા સુવણ્ણવણ્ણા કઞ્ચનસન્નિભત્તચા બ્યામપ્પભા’’તિ.

૪. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો બ્રહ્મચારી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ભગવા બ્રહ્મચારી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો બ્રહ્મુનો સિસ્સો’’તિ? ‘‘અત્થિ પન તે, મહારાજ, હત્થિપામોક્ખો’’તિ? ‘‘અત્થિ ¶ , ભન્તે’’તિ. ‘‘કિંનુ ખો, મહારાજ, સો હત્થી કદાચિ કરહચિ કોઞ્ચનાદં નદતીતિ? ‘‘આમ, ભન્તે, નદતી’’તિ ‘‘તેન હિ, મહારાજ, સો હત્થી કોઞ્ચસકુણસ્સ સિસ્સો’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પન, મહારાજ, બ્રહ્મા સબુદ્ધિકો અબુદ્ધિકો’’તિ? ‘‘સબુદ્ધિકો, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, બ્રહ્મા ભગવતો સિસ્સો’’તિ.

ભગવતો બ્રહ્મચારિપઞ્હો ચતુત્થો.

૫. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ઉપસમ્પદા સુન્દરા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ઉપસમ્પદા સુન્દરા’’તિ. ‘‘અત્થિ પન, ભન્તે, બુદ્ધસ્સ ઉપસમ્પદા, ઉદાહુ નત્થી’’તિ? ‘‘ઉપસમ્પન્નો ખો, મહારાજ ¶ , ભગવા બોધિરુક્ખમૂલે સહ સબ્બઞ્ઞુતઞાણેન, નત્થિ ભગવતો ઉપસમ્પદા અઞ્ઞેહિ દિન્ના, યથા સાવકાનં, મહારાજ, ભગવા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ યાવજીવં અનતિક્કમનીય’’ન્તિ.

૬. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો ચ માતરિ મતાય રોદતિ, યો ચ ધમ્મપેમેન રોદતિ, ઉભિન્નં તેસં રોદન્તાનં કસ્સ અસ્સુ ભેસજ્જં, કસ્સ ન ભેસજ્જ’’ન્તિ? ‘‘એકસ્સ ખો, મહારાજ, અસ્સુ રાગદોસમોહેહિ સમલં ઉણ્હં, એકસ્સ પીતિસોમનસ્સેન વિમલં સીતલં. યં ખો, મહારાજ, સીતલં, તં ભેસજ્જં, યં ઉણ્હં, તં ન ભેસજ્જ’’ન્તિ.

અસ્સુભેસજ્જાભેસજ્જપઞ્હો છટ્ઠો.

૭. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિં નાનાકરણં સરાગસ્સ ચ વીતરાગસ્સ ચા’’તિ? ‘‘એકો ખો, મહારાજ, અજ્ઝોસિતો, એકો અનજ્ઝોસિતો’’તિ. ‘‘કિં એતં, ભન્તે, અજ્ઝોસિતો અનજ્ઝોસિતો નામા’’તિ? ‘‘એકો ખો, મહારાજ, અત્થિકો, એકો અનત્થિકો’’તિ. ‘‘પસ્સામહં, ભન્તે, એવરૂપં યો ચ સરાગો, યો ચ વીતરાગો, સબ્બોપેસો સોભનં યેવ ઇચ્છતિ ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા, ન કોચિ પાપકં ઇચ્છતી’’તિ. ‘‘અવીતરાગો ખો, મહારાજ, રસપટિસંવેદી ચ રસરાગપટિસંવેદી ચ ભોજનં ભુઞ્જતિ, વીતરાગો પન રસપટિસંવેદી ¶ ભોજનં ભુઞ્જતિ, નો ચ ખો રસરાગપટિસંવેદી’’તિ.

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

સરાગવીતરાગનાનાકરણપઞ્હો સત્તમો.

૮. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, પઞ્ઞા કુહિં પટિવસતી’’તિ? ‘‘ન કત્થચિ મહારાજા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, નત્થિ પઞ્ઞા’’તિ. ‘‘વાતો, મહારાજ, કુહિં પટિવસતી’’તિ? ‘‘ન કત્થચિ ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, નત્થિ વાતો’’તિ.

૯. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યં પનેતં બ્રૂસિ ‘સંસારો’તિ, કતમો સો સંસારો’’તિ? ‘‘ઇધ, મહારાજ, જાતો ઇધેવ મરતિ, ઇધ મતો અઞ્ઞત્ર ઉપ્પજ્જતિ, તહિં જાતો તહિં યેવ મરતિ, તહિં મતો અઞ્ઞત્ર ઉપ્પજ્જતિ, એવં ખો, મહારાજ, સંસારો હોતી’’તિ. ‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો પક્કં અમ્બં ખાદિત્વા અટ્ઠિં રોપેય્ય, તતો મહન્તો અમ્બરુક્ખો નિબ્બત્તિત્વા ફલાનિ દદેય્ય, અથ સો પુરિસો તતોપિ પક્કં અમ્બં ખાદિત્વા અટ્ઠિં રોપેય્ય, તતોપિ મહન્તો અમ્બરુક્ખો નિબ્બત્તિત્વા ફલાનિ દદેય્ય, એવમેતેસં રુક્ખાનં કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇધ જાતો ઇધેવ મરતિ, ઇધ મતો અઞ્ઞત્ર ઉપ્પજ્જતિ, તહિં જાતો તહિં યેવ મરતિ, તહિં મતો અઞ્ઞત્ર ઉપ્પજ્જતિ, એવં ખો, મહારાજ, સંસારો હોતી’’તિ.

૧૦. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કેન અતીતં ચિરકતં સરતી’’તિ? ‘‘સતિયા, મહારાજા’’તિ. ‘‘નનુ, ભન્તે નાગસેન, ચિત્તેન સરતિ નો સતિયા’’તિ? ‘‘અભિજાનાસિ નુ, ત્વં મહારાજ, કિઞ્ચિદેવ કરણીયં કત્વા પમુટ્ઠ’’ન્તિ? ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, ત્વં મહારાજ, તસ્મિં સમયે અચિત્તકો અહોસી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સતિ તસ્મિં સમયે નાહોસી’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા, ત્વં મહારાજ, એવમાહ ‘ચિત્તેન સરતિ, નો સતિયા’’’તિ?

૧૧. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, સબ્બા સતિ અભિજાનન્તી ઉપ્પજ્જતિ ¶ , ઉદાહુ કટુમિકાવ સતી’’તિ? ‘‘અભિજાનન્તીપિ, મહારાજ, કટુમિકાપિ સતી’’તિ. ‘‘એવઞ્હિ ખો, ભન્તે નાગસેન, સબ્બા સતિ અભિજાનન્તી, નત્થિ કટુમિકા સતી’’તિ? ‘‘યદિ નત્થિ, મહારાજ, કટુમિકા સતિ, નત્થિ કિઞ્ચિ સિપ્પિકાનં કમ્માયતનેહિ વા સિપ્પાયતનેહિ વા વિજ્જાટ્ઠાનેહિ વા કરણીયં, નિરત્થકા આચરિયા, યસ્મા ચ ખો, મહારાજ, અત્થિ કટુમિકા સતિ, તસ્મા અત્થિ કમ્માયતનેહિ વા સિપ્પાયતનેહિ વા વિજ્જાટ્ઠાનેહિ વા કરણીયં, અત્થો ચ આચરિયેહી’’તિ.

૧. રાજા ¶ ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કતિહાકારેહિ સતિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘સત્તરસહાકારેહિ, મહારાજ, સતિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘કતમેહિ સત્તરસહાકારેહી’’તિ? ‘‘અભિજાનતોપિ, મહારાજ, સતિ ઉપ્પજ્જતિ, કટુમિકાયપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, ઓળારિકવિઞ્ઞાણતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, હિતવિઞ્ઞાણતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, અહિતવિઞ્ઞાણતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, સભાગનિમિત્તતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, વિસભાગનિમિત્તતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, કથાભિઞ્ઞાણતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, લક્ખણતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, સારણતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, મુદ્દાતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, ગણનાતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, ધારણતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, ભાવનતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, પોત્થકનિબન્ધનતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, ઉપનિક્ખેપતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, અનુભૂતતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતીતિ.

‘‘કથં અભિજાનતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? યથા, મહારાજ, આયસ્મા ચ આનન્દો ખુજ્જુત્તરા ચ ઉપાસિકા, યે વા પન અઞ્ઞેપિ ¶ કેચિ જાતિસ્સરા જાતિં સરન્તિ, એવં અભિજાનતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં કટુમિકાય સતિ ઉપ્પજ્જતિ? યો પકતિયા મુટ્ઠસ્સતિકો, પરે ચ તં સરાપનત્થં નિબન્ધન્તિ, એવં કટુમિકાય સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં ઓળારિકવિઞ્ઞાણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? યદા રજ્જે વા અભિસિત્તો હોતિ, સોતાપત્તિફલં વા પત્તો હોતિ, એવં ઓળારિકવિઞ્ઞાણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં ¶ હિતવિઞ્ઞાણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? યમ્હિ સુખાપિતો, ‘અમુકસ્મિં એવં સુખાપિતો’તિ સરતિ, એવં હિતવિઞ્ઞાણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં અહિતવિઞ્ઞાણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? યમ્હિ દુક્ખાપિતો, ‘અમુકસ્મિં એવં દુક્ખાપિતો’તિ સરતિ, એવં અહિતવિઞ્ઞાણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં સભાગનિમિત્તતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? સદિસં પુગ્ગલં દિસ્વા માતરં વા પિતરં વા ભાતરં વા ભગિનિં વા સરતિ, ઓટ્ઠં વા ગોણં વા ગદ્રભં વા દિસ્વા અઞ્ઞં તાદિસં ઓટ્ઠં વા ગોણં વા ગદ્રભં વા સરતિ, એવં સભાગનિમિત્તતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં ¶ વિસભાગનિમત્તતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? અસુકસ્સ નામ વણ્ણો એદિસો, સદ્દો એદિસો, ગન્ધો એદિસો, રસો એદિસો, ફોટ્ઠબ્બો એદિસોતિ સરતિ, એવમ્પિ વિસભાગનિમિત્તતોપિ સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં કથાભિઞ્ઞાણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? યો પકતિયા મુટ્ઠસ્સતિકો હોતિ, તં પરે સરાપેન્તિ, તેન સો સરતિ, એવં કથાભિઞ્ઞાણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં લક્ખણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? યો પકતિયા બલીબદ્દાનં અઙ્ગેન જાનાતિ, લક્ખણેન જાનાતિ, એવં લક્ખણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં સારણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? યો પકતિયા મુટ્ઠસ્સતિકો હોતિ, યો તં ‘સરાહિ ભો, સરાહિ ભો’તિ પુનપ્પુનં સરાપેતિ, એવં સારણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં મુદ્દાતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? લિપિયા સિક્ખિતત્તા જાનાતિ ‘ઇમસ્સ અક્ખરસ્સ અનન્તરં ઇમં અક્ખરં કાતબ્બ’ન્તિ એવં મુદ્દાતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં ગણનાતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? ગણનાય સિક્ખિતત્તા ગણકા બહુમ્પિ ગણેન્તિ, એવં ગણનાતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં ¶ ધારણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? ધારણાય સિક્ખિતત્તા ધારણકા બહુમ્પિ ધારેન્તિ ¶ , એવં ધારણતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં ભાવનાતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? ઇધ ભિક્ખુ અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સેય્યથીદં, એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો…પે… ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, એવં ભાવનાતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં પોત્થકનિબન્ધનતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? રાજાનો અનુસાસનિયં અસ્સરન્તા [અનુસ્સરન્તા (સબ્બત્થ)] એતં પોત્થકં આહરથાતિ, તેન પોત્થકેન અનુસ્સરન્તિ, એવં પોત્થકનિબન્ધનતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં ઉપનિક્ખેપતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? ઉપનિક્ખિત્તં ભણ્ડં દિસ્વા સરતિ, એવં ઉપનિક્ખેપતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘કથં અનુભૂતતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ? દિટ્ઠત્તા રૂપં સરતિ, સુતત્તા સદ્દં સરતિ, ઘાયિતત્તા ગન્ધં સરતિ, સાયિતત્તા રસં સરતિ, ફુટ્ઠત્તા ફોટ્ઠબ્બં ¶ સરતિ, વિઞ્ઞાતત્તા ધમ્મં સરતિ, એવં અનુભૂતતો સતિ ઉપ્પજ્જતિ. ઇમેહિ ખો, મહારાજ, સત્તરસહાકારેહિ સતિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ.

૨. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે એતં ભણથ ‘યો વસ્સસતં અકુસલં કરેય્ય, મરણકાલે ચ એકં બુદ્ધગુણં સતિં પટિલભેય્ય, સો દેવેસુ ઉપ્પજ્જેય્યા’તિ એતં ન સદ્દહામિ, એવઞ્ચ પન વદેથ ‘એતેન પાણાતિપાતેન નિરયે ઉપ્પજ્જેય્યા’તિ એતમ્પિ ન સદ્દહામી’’તિ.

‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, ખુદ્દકોપિ પાસાણો વિના નાવાય ઉદકે ઉપ્પિલવેય્યા’’તિ ¶ . ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, વાહસતમ્પિ પાસાણાનં નાવાય આરોપિતં ઉદકે ઉપ્પિલવેય્યા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, નાવા, એવં કુસલાનિ કમ્માનિ દટ્ઠબ્બાની’’તિ.

બુદ્ધગુણસતિપટિલાભપઞ્હો દુતિયો.

૩. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કિં તુમ્હે અતીતસ્સ દુક્ખસ્સ પહાનાય વાયમથા’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, અનાગતસ્સ દુક્ખસ્સ પહાનાય વાયમથા’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં પન પચ્ચુપ્પન્નસ્સ દુક્ખસ્સ ¶ પહાનાય વાયમથા’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘યદિ તુમ્હે ન અતીતસ્સ દુક્ખસ્સ પહાનાય વાયમથ, ન અનાગતસ્સ દુક્ખસ્સ પહાનાય વાયમથ, ન પચ્ચુપ્પન્નસ્સ દુક્ખસ્સ પહાનાય વાયમથ, અથ કિમત્થાય વાયમથા’’તિ. થેરો આહ ‘કિન્તિ, મહારાજ, ઇદઞ્ચ દુક્ખં નિરુજ્ઝેય્ય, અઞ્ઞઞ્ચ દુક્ખં નુપ્પજ્જેય્યા’તિ એતદત્થાય વાયમામા’’તિ.

‘‘અત્થિ ¶ પન તે, ભન્તે નાગસેન, અનાગતં દુક્ખ’’ન્તિ? ‘‘નત્થિ [કથા. ૮૨૮, ૮૨૯ પસ્સિતબ્બં], મહારાજા’’તિ ‘‘તુમ્હે ખો, ભન્તે નાગસેન, અતિપણ્ડિતા, યે તુમ્હે અસન્તાનં અનાગતાનં દુક્ખાનં પહાનાય વાયમથા’’તિ? ‘‘અત્થિ પન તે, મહારાજ, કેચિ પટિરાજાનો પચ્ચત્થિકા પચ્ચામિત્તા પચ્ચુપટ્ઠિતા હોન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અત્થી’’તિ. ‘‘કિંનુ ખો, મહારાજ, તદા તુમ્હે પરિખં ખણાપેય્યાથ, પાકારં ચિનાપેય્યાથ ગોપુરં કારાપેય્યાથ, અટ્ટાલકં કારાપેય્યાથ, ધઞ્ઞં અતિહરાપેય્યાથા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, પટિકચ્ચેવ તં પટિયત્તં હોતી’’તિ. ‘‘કિં તુમ્હે, મહારાજ, તદા હત્થિસ્મિં સિક્ખેય્યાથ, અસ્સસ્મિં સિક્ખેય્યાથ, રથસ્મિં સિક્ખેય્યાથ, ધનુસ્મિં સિક્ખેય્યાથ, થરુસ્મિં સિક્ખેય્યાથા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, પટિકચ્ચેવ તં સિક્ખિતં હોતી’’તિ. ‘‘કિસ્સત્થાયા’’તિ? ‘‘અનાગતાનં, ભન્તે, ભયાનં પટિબાહનત્થાયા’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, અત્થિ અનાગતં ભય’’ન્તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે’’તિ ¶ . ‘‘તુમ્હે ચ ખો, મહારાજ, અતિપણ્ડિતા, યે તુમ્હે અસન્તાનં અનાગતાનં ભયાનં પટિબાહનત્થાય પટિયાદેથા’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહીતિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યદા ત્વં પિપાસિતો ભવેય્યાસિ, તદા ત્વં ઉદપાનં ખણાપેય્યાસિ, પોક્ખરણિં ખણાપેય્યાસિ, તળાકં ખણાપેય્યાસિ ‘પાનીયં પિવિસ્સામી’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, પટિકચ્ચેવ તં પટિયત્તં હોતી’’તિ. ‘‘કિસ્સત્થાયા’’તિ? ‘‘અનાગતાનં, ભન્તે, પિપાસાનં પટિબાહનત્થાય પટિયત્તં હોતી’’તિ. ‘‘અત્થિ પન, મહારાજ, અનાગતા પિપાસા’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તુમ્હે ખો, મહારાજ, અતિપણ્ડિતા ¶ , યે તુમ્હે અસન્તાનં અનાગતાનં પિપાસાનં પટિબાહનત્થાય તં પટિયાદેથા’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, યદા ત્વં બુભુક્ખિતો ભવેય્યાસિ, તદા ત્વં ખેત્તં કસાપેય્યાસિ, સાલિં વપાપેય્યાસિ ‘ભત્તં ભુઞ્જિસ્સામી’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, પટિકચ્ચેવ તં પટિયત્તં હોતી’’તિ. ‘‘કિસ્સત્થાયા’’તિ. ‘‘અનાગતાનં, ભન્તે, બુભુક્ખાનં પટિબાહનત્થાયા’’તિ. ‘‘અત્થિ પન, મહારાજ, અનાગતા બુભુક્ખા’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તુમ્હે ¶ ખો, મહારાજ, અતિપણ્ડિતા, યે તુમ્હે અસન્તાનં અનાગતાનં બુભુક્ખાનં પટિબાહનત્થાય પટિયાદેથા’’તિ.

૪. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કીવદૂરો ઇતો બ્રહ્મલોકો’’તિ? ‘‘દૂરો ખો, મહારાજ, ઇતો બ્રહ્મલોકો કૂટાગારમત્તા સિલા તમ્હા પતિતા અહોરત્તેન અટ્ઠચત્તાલીસયોજનસહસ્સાનિ ભસ્સમાના ચતૂહિ માસેહિ પથવિયં પતિટ્ઠહેય્યા’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે એવં ભણથ ‘સેય્યથાપિ બલવા પુરિસો સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્ય ¶ , પસારિતં વા બાહં સમિઞ્જેય્ય, એવમેવ ઇદ્ધિમા ભિક્ખુ ચેતોવસિપ્પત્તો જમ્બુદીપે અન્તરહિતો બ્રહ્મલોકે પાતુભવેય્યા’તિ એતં વચનં ન સદ્દહામિ, એવં અતિસીઘં તાવ બહૂનિ યોજનસતાનિ ગચ્છિસ્સતી’’તિ.

થેરો આહ ‘‘કુહિં પન, મહારાજ, તવ જાતભૂમી’’તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે, અલસન્દો નામ દીપો, તત્થાહં જાતો’’તિ. ‘‘કીવ દૂરો, મહારાજ, ઇતો અલસન્દો હોતી’’તિ? ‘‘દ્વિમત્તાનિ, ભન્તે, યોજનસતાની’’તિ. ‘‘અભિજાનાસિ નુ ત્વં, મહારાજ, તત્થ કિઞ્ચિદેવ કરણીયં કરિત્વા સરિતા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સરામી’’તિ. ‘‘લહું ખો ત્વં, મહારાજ, ગતોસિ દ્વિમત્તાનિ યોજનસતાની’’તિ.

૫. દ્વિન્નં લોકુપ્પન્નાનં સમકભાવપઞ્હો

૫. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો ઇધ કાલઙ્કતો બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જેય્ય, યો ચ ઇધ કાલઙ્કતો કસ્મીરે ઉપ્પજ્જેય્ય, કો ચિરતરં કો સીઘતર’’ન્તિ? ‘‘સમકં, મહારાજા’’તિ.

‘‘ઓપમ્મં ¶ કરોહી’’તિ. ‘‘કુહિં પન, મહારાજ, તવ ¶ જાતનગર’’ન્તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે, કલસિગામો નામ, તત્થાહં જાતો’’તિ. ‘‘કીવ દૂરો, મહારાજ, ઇતો કલસિગામો હોતી’’તિ. ‘‘દ્વિમત્તાનિ, ભન્તે, યોજનસતાની’’તિ. ‘‘કીવ દૂરં, મહારાજ, ઇતો કસ્મીરં હોતી’’તિ? ‘‘દ્વાદસ, ભન્તે, યોજનાની’’તિ. ‘‘ઇઙ્ઘ, ત્વં મહારાજ, કલસિગામં ચિન્તેહી’’તિ. ‘‘ચિન્તિતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇઙ્ઘ, ત્વં મહારાજ, કસ્મીરં ચિન્તેહી’’તિ. ‘‘ચિન્તિતં ભન્તે’’તિ. ‘‘કતમં નુ ખો, મહારાજ, ચિરેન ચિન્તિતં, કતમં સીઘતર’’ન્તિ? ‘‘સમકં ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યો ઇધ કાલઙ્કતો બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જેય્ય, યો ચ ઇધ કાલઙ્કતો કસ્મીરે ઉપ્પજ્જેય્ય, સમકં યેવ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

‘‘ભિય્યો ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, દ્વે સકુણા આકાસેન ગચ્છેય્યું ¶ , તેસુ એકો ઉચ્ચે રુક્ખે નિસીદેય્ય, એકો નીચે રુક્ખે નિસીદેય્ય, તેસં સમકં પતિટ્ઠિતાનં કતમસ્સ છાયા પઠમતરં પથવિયં પતિટ્ઠહેય્ય, કતમસ્સ છાયા ચિરેન પથવિયં પતિટ્ઠહેય્યા’’તિ? ‘‘સમકં, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યો ઇધ કાલઙ્કતો બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જેય્ય, યો ચ ઇધ કાલઙ્કતો કસ્મીરે ઉપ્પજ્જેય્ય, સમકં યેવ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

દ્વિન્નં લોકુપ્પન્નાનં સમકભાવપઞ્હો પઞ્ચમો.

૬. રાજા આહ ‘‘કતિ નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ? ‘‘સત્ત ખો, મહારાજ, બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ. ‘‘કતિહિ પન, ભન્તે, બોજ્ઝઙ્ગેહિ બુજ્ઝતી’’તિ? ‘‘એકેન ખો, મહારાજ, બોજ્ઝઙ્ગેન બુજ્ઝતિ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગેના’’તિ. ‘‘અથ કિસ્સ નુ ખો, ભન્તે, વુચ્ચન્તિ ‘સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા’’’તિ? ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, અસિ કોસિયા પક્ખિત્તો અગ્ગહિતો હત્થેન ઉસ્સહતિ છેજ્જં છિન્દિતુ’’ન્તિ. ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગેન વિના છહિ બોજ્ઝઙ્ગેહિ ન બુજ્ઝતી’’તિ.

૭. પાપપુઞ્ઞાનં અપ્પાનપ્પભાવપઞ્હો

૭. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કતરં નુ ખો બહુતરં પુઞ્ઞં વા અપુઞ્ઞં વા’’તિ? ‘‘પુઞ્ઞં ખો, મહારાજ ¶ , બહુતરં, અપુઞ્ઞં થોક’’ન્તિ. ‘‘કેન કારણેના’’તિ? ‘‘અપુઞ્ઞં ખો, મહારાજ, કરોન્તો વિપ્પટિસારી હોતિ ‘પાપકમ્મં મયા કત’ન્તિ, તેન પાપં ન ¶ વડ્ઢતિ. પુઞ્ઞં ખો, મહારાજ, કરોન્તો અવિપ્પટિસારી હોતિ, અવિપ્પટિસારિનો પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ, સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતિ, તેન કારણેન પુઞ્ઞં વડ્ઢતિ. પુરિસો ખો, મહારાજ, છિન્નહત્થપાદો ભગવતો એકં ઉપ્પલહત્થં દત્વા એકનવુતિકપ્પાનિ વિનિપાતં ન ગચ્છિસ્સતિ. ઇમિનાપિ, મહારાજ, કારણેન ભણામિ ‘પુઞ્ઞં બહુતરં, અપુઞ્ઞં થોક’’’ન્તિ.

પાપપુઞ્ઞાનં અપ્પાનપ્પભાવપઞ્હો સત્તમો.

૮. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, યો જાનન્તો પાપકમ્મં કરોતિ, યો અજાનન્તો પાપકમ્મં કરોતિ, કસ્સ બહુતરં અપુઞ્ઞ’’ન્તિ? થેરો આહ ‘‘યો ખો, મહારાજ, અજાનન્તો પાપકમ્મં કરોતિ, તસ્સ બહુતરં અપુઞ્ઞ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, યો અમ્હાકં રાજપુત્તો વા રાજમહામત્તો વા અજાનન્તો પાપકમ્મં કરોતિ, તં મયં દિગુણં દણ્ડેમા’’તિ? ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, તત્તં અયોગુળં આદિત્તં સમ્પજ્જલિતં સજોતિભૂતં એકો જાનન્તો ગણ્હેય્ય, એકો અજાનન્તો ગણ્હેય્ય, કતમો [કસ્સ (ક.)] બલવતરં ડય્હેય્યા’’તિ. ‘‘યો ખો, ભન્તે, અજાનન્તો ગણ્હેય્ય, સો [તસ્સ (પી. ક.)] બલવતરં ડય્હેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યો અજાનન્તો પાપકમ્મં કરોતિ, તસ્સ બહુતરં અપુઞ્ઞ’’ન્તિ.

જાનન્તાજાનન્તપાપકરણપઞ્હો અટ્ઠમો.

૯. રાજા ¶ ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, અત્થિ કોચિ, યો ઇમિના સરીરેન ઉત્તરકુરું વા ગચ્છેય્ય, બ્રહ્મલોકં વા, અઞ્ઞં વા પન દીપ’’ન્તિ? ‘‘અત્થિ, મહારાજ, યો ઇમિના ચાતુમ્મહાભૂતિકેન કાયેન ઉત્તરકુરું વા ગચ્છેય્ય, બ્રહ્મલોકં વા, અઞ્ઞં વા પન દીપ’’ન્તિ.

‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, ઇમિના ચાતુમ્મહાભૂતિકેન કાયેન ઉત્તરકુરું વા ગચ્છેય્ય, બ્રહ્મલોકં વા, અઞ્ઞં વા પન ¶ દીપ’’ન્તિ? ‘‘અભિજાનાસિ નુ, ત્વં મહારાજ, ઇમિસ્સા પથવિયા વિદત્થિં વા રતનં વા લઙ્ઘિતા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અભિજાનામિ ‘અહં, ભન્તે નાગસેન, અટ્ઠપિ રતનિયો લઙ્ઘેમી’’’તિ. ‘‘કથં, ત્વં મહારાજ, અટ્ઠપિ રતનિયો લઙ્ઘેસી’’તિ? ‘‘અહઞ્હિ, ભન્તે, ચિત્તં ઉપ્પાદેમિ ‘એત્થ નિપતિસ્સામી’તિ સહ ચિત્તુપ્પાદેન કાયો મે લહુકો હોતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇદ્ધિમા ભિક્ખુ ચેતોવસિપ્પત્તો કાયં ચિત્તે સમારોપેત્વા ચિત્તવસેન વેહાસં ગચ્છતી’’તિ.

૧૦. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે એવં ભણથ ‘અટ્ઠિકાનિ દીઘાનિ યોજનસતિકાનિપી’તિ, રુક્ખોપિ તાવ નત્થિ યોજનસતિકો, કુતો પન અટ્ઠિકાનિ દીઘાનિ યોજનસતિકાનિ ભવિસ્સન્તી’’તિ?

‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, સુતં તે ‘મહાસમુદ્દે પઞ્ચયોજનસતિકાપિ મચ્છા અત્થી’’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુત’’ન્તિ. ‘‘નનુ મહારાજ, પઞ્ચયોજનસતિકસ્સ મચ્છસ્સ અટ્ઠિકાનિ દીઘાનિ ભવિસ્સન્તિ યોજનસતિકાનિપી’’તિ?

‘‘કલ્લોસિ ¶ , ભન્તે નાગસેના’’તિ.

૧૧. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે એવં ભણથ ‘સક્કા અસ્સાસપસ્સાસે નિરોધેતુ’’’ન્તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, સક્કા અસ્સાસપસ્સાસે નિરોધેતુ’’ન્તિ. ‘‘કથં, ભન્તે નાગસેન, સક્કા અસ્સાસપસ્સાસે નિરોધેતુ’’ન્તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, સુતપુબ્બો તે કોચિ કાકચ્છમાનો’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે, સુતપુબ્બો’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, સો સદ્દો કાયે નમિતે વિરમેય્યા’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે, વિરમેય્યા’’તિ. ‘‘સો હિ નામ, મહારાજ, સદ્દો અભાવિતકાયસ્સ અભાવિતસીલસ્સ અભાવિતચિત્તસ્સ અભાવિતપઞ્ઞસ્સ કાયે નમિતે વિરમિસ્સતિ, કિં પન ભાવિતકાયસ્સ ભાવિતસીલસ્સ ભાવિતચિત્તસ્સ ભાવિતપઞ્ઞસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપન્નસ્સ અસ્સાસપસ્સાસા ન નિરુજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ.

અસ્સાસપસ્સાસનિરોધપઞ્હો એકાદસમો.

૧૨. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ‘સમુદ્દો સમુદ્દો’તિ વુચ્ચતિ, કેન કારણેન ઉદકં ‘સમુદ્દો’તિ વુચ્ચતી’’તિ? થેરો ¶ આહ ‘‘યત્તકં, મહારાજ, ઉદકં, તત્તકં લોણં. યત્તકં લોણં, તત્તકં ઉદકં. તસ્મા ‘સમુદ્દો’તિ વુચ્ચતી’’તિ.

૧૩. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, કેન કારણેન સમુદ્દો એકરસો લોણરસો’’તિ? ‘‘ચિરસણ્ઠિતત્તા ખો, મહારાજ, ઉદકસ્સ સમુદ્દો એકરસો લોણરસો’’તિ.

૧૪. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, સક્કા સબ્બં સુખુમં છિન્દિતુ’’ન્તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, સક્કા સબ્બં સુખુમં છિન્દિતુ’’ન્તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, સબ્બં સુખુમ’’ન્તિ? ‘‘ધમ્મો ખો, મહારાજ, સબ્બસુખુમો, ન ખો, મહારાજ, ધમ્મા સબ્બે સુખુમા, ‘સુખુમ’ન્તિ વા ‘થૂલ’ન્તિ વા ધમ્માનમેતમધિવચનં. યં કિઞ્ચિ છિન્દિતબ્બં, સબ્બં તં પઞ્ઞાય છિન્દતિ, નત્થિ દુતિયં પઞ્ઞાય છેદન’’ન્તિ.

૧૫. રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ‘વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વા ‘પઞ્ઞા’તિ વા ‘ભૂતસ્મિં જીવો’તિ વા ઇમે ધમ્મા નાનત્થા ચેવ નાનાબ્યઞ્જના ચ, ઉદાહુ એકત્થા બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ ¶ ? ‘‘વિજાનનલક્ખણં, મહારાજ, વિઞ્ઞાણં, પજાનનલક્ખણા પઞ્ઞા, ભૂતસ્મિં જીવો નુપલબ્ભતી’’તિ. ‘‘યદિ જીવો નુપલબ્ભતિ, અથ કો ચરહિ ચક્ખુના રૂપં પસ્સતિ, સોતેન સદ્દં સુણાતિ, ઘાનેન ગન્ધં ઘાયતિ, જિવ્હાય રસં સાયતિ, કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસતિ, મનસા ધમ્મં વિજાનાતી’’તિ? થેરો આહ ‘‘યદિ જીવો ચક્ખુના રૂપં પસ્સતિ…પે… મનસા ધમ્મં વિજાનાતિ, સો જીવો ચક્ખુદ્વારેસુ ઉપ્પાટિતેસુ મહન્તેન આકાસેન બહિમુખો સુટ્ઠુતરં રૂપં પસ્સેય્ય, સોતેસુ ઉપ્પાટિતેસુ, ઘાને ઉપ્પાટિતે, જિવ્હાય ઉપ્પાટિતાય, કાયે ઉપ્પાટિતે મહન્તેન આકાસેન સુટ્ઠુતરં સદ્દં સુણેય્ય, ગન્ધં ઘાયેય્ય, રસં સાયેય્ય, ફોટ્ઠબ્બં ફુસેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ ¶ , ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, ભૂતસ્મિં જીવો નુપલબ્ભતી’’તિ.

વિઞ્ઞાણનાનત્થપઞ્હો પન્નરસમો.

૧૬. અરૂપધમ્મવવત્થાનદુક્કરપઞ્હો

૧૬. રાજા ¶ આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, દુક્કરં નુ ખો ભગવતા કત’’ન્તિ? થેરો આહ ‘‘દુક્કરં, મહારાજ, ભગવતા કત’’ન્તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા દુક્કરં કત’’ન્તિ. ‘‘દુક્કરં, મહારાજ, ભગવતા કતં ઇમેસં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં એકારમ્મણે વત્તમાનાનં વવત્થાનં અક્ખાતં ‘અયં ફસ્સો, અયં વેદના, અયં સઞ્ઞા, અયં ચેતના, ઇદં ચિત્ત’’’ન્તિ.

‘‘ઓપમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો નાવાય મહાસમુદ્દં અજ્ઝોગાહેત્વા હત્થપુટેન ઉદકં ગહેત્વા જિવ્હાય સાયિત્વા જાનેય્ય નુ ખો, મહારાજ, સો પુરિસો ‘‘ઇદં ગઙ્ગાય ઉદકં, ઇદં યમુનાય ઉદકં, ઇદં અચિરવતિયા ઉદકં, ઇદં સરભુયા ઉદકં, ઇદં મહિયા ઉદક’’’ન્તિ? ‘‘દુક્કરં, ભન્તે, જાનિતુ’’ન્તિ. ‘‘ઇતો દુક્કરતરં ખો, મહારાજ, ભગવતા કતં ઇમેસં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં એકારમ્મણે વત્તમાનાનં વવત્થાનં ¶ અક્ખાતં ‘અયં ફસ્સો, અયં વેદના, અયં સઞ્ઞા, અયં ચેતના, ઇદં ચિત્ત’’’ન્તિ. ‘‘સુટ્ઠુ, ભન્તે’’તિ રાજા અબ્ભાનુમોદીતિ.

અરૂપધમ્મવવત્થાનદુક્કરપઞ્હો સોળસમો.

અરૂપધમ્મવવત્થાનવગ્ગો સત્તમો.

થેરો ¶ ¶ આહ ‘‘જાનાસિ ખો, મહારાજ, સમ્પતિ કા વેલા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, જાનામિ ‘સમ્પતિ પઠમો યામો અતિક્કન્તો, મજ્ઝિમો યામો પવત્તતિ, ઉક્કા પદીપીયન્તિ, ચત્તારિ પટાકાનિ આણત્તાનિ ગમિસ્સન્તિ ભણ્ડતો રાજદેય્યાની’’’તિ.

યોનકા એવમાહંસુ ‘‘કલ્લોસિ, મહારાજ, પણ્ડિતો થેરો’’તિ. ‘‘આમ, ભણે, પણ્ડિતો થેરો, એદિસો આચરિયો ભવેય્ય માદિસો ચ ¶ અન્તેવાસી, નચિરસ્સેવ પણ્ડિતો ધમ્મં આજાનેય્યા’’તિ. તસ્સ પઞ્હવેય્યાકરણેન તુટ્ઠો રાજા થેરં નાગસેનં સતસહસ્સગ્ઘનકેન કમ્બલેન અચ્છાદેત્વા ‘‘ભન્તે નાગસેન, અજ્જતગ્ગે તે અટ્ઠસતં ભત્તં પઞ્ઞપેમિ, યં કિઞ્ચિ અન્તેપુરે કપ્પિયં, તેન ચ પવારેમી’’તિ આહ. અલં મહારાજ જીવામી’’તિ. ‘‘જાનામિ, ભન્તે નાગસેન, જીવસિ, અપિ ચ અત્તાનઞ્ચ રક્ખ, મમઞ્ચ રક્ખાહી’’તિ. ‘‘કથં અત્તાનં રક્ખસિ, ‘નાગસેનો મિલિન્દં રાજાનં પસાદેતિ, ન ચ કિઞ્ચિ અલભી’તિ પરાપવાદો [પરપ્પવાદો (ક.)] આગચ્છેય્યાતિ, એવં અત્તાનં રક્ખ. કથં મમં રક્ખસિ, ‘મિલિન્દો રાજા પસન્નો પસન્નાકારં ન કરોતી’તિ પરાપવાદો આગચ્છેય્યાતિ, એવં મમં રક્ખાહી’’તિ. ‘‘તથા હોતુ, મહારાજા’’તિ. ‘‘સેય્યથાપિ, ભન્તે, સીહો મિગરાજા સુવણ્ણપઞ્જરે પક્ખિત્તોપિ બહિમુખો યેવ હોતિ, એવમેવ ખો અહં, ભન્તે, કિઞ્ચાપિ અગારં અજ્ઝાવસામિ બહિમુખો યેવ પન અચ્છામિ. સચે અહં, ભન્તે, અગારસ્મા અનાગારિયં પબ્બજેય્યં, ન ચિરં જીવેય્યં, બહૂ મે પચ્ચત્થિકા’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો પઞ્હં વિસજ્જેત્વા ઉટ્ઠાયાસના સઙ્ઘારામં અગમાસિ. અચિરપક્કન્તે ચ આયસ્મન્તે નાગસેને મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો એતદહોસિ ‘‘કિં મયા પુચ્છિતં, કિં ભદન્તેન નાગસેનેન વિસજ્જિત’’ન્તિ? અથ ખો મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો એતદહોસિ ‘‘સબ્બં મયા સુપુચ્છિતં, સબ્બં ભદન્તેન નાગસેનેન સુવિસજ્જિત’’ન્તિ. આયસ્મતોપિ નાગસેનસ્સ સઙ્ઘારામગતસ્સ એતદહોસિ ‘‘કિં મિલિન્દેન ¶ રઞ્ઞા પુચ્છિતં, કિં મયા ¶ વિસજ્જિત’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મતો નાગસેનસ્સ એતદહોસિ ‘‘સબ્બં મિલિન્દેન રઞ્ઞા સુપુચ્છિતં, સબ્બં મયા સુવિસજ્જિત’’ન્તિ.

અથ ખો આયસ્મા નાગસેનો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય યેન મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. અથ ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં નાગસેનં અભિવાદેત્વા એકમન્તં ¶ નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નો ખો મિલિન્દો રાજા આયસ્મન્તં નાગસેનં એતદવોચ –

‘‘મા ખો ભદન્તસ્સ એવં અહોસિ ‘નાગસેનો મયા પઞ્હં પુચ્છિતો’તિ તેનેવ સોમનસ્સેન તં રત્તાવસેસં વીતિનામેસીતિ ન તે એવં દટ્ઠબ્બં. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, તં રત્તાવસેસં એતદહોસિ ‘કિં મયા પુચ્છિતં, કિં ભદન્તેન વિસજ્જિત’ન્તિ, ‘સબ્બં મયા સુપુચ્છિતં, સબ્બં ભદન્તેન સુવિસજ્જિત’’’ન્તિ.

થેરોપિ એવમાહ – ‘‘મા ખો મહારાજસ્સ એવં અહોસિ ‘મિલિન્દસ્સ રઞ્ઞો મયા પઞ્હો વિસજ્જિતો’તિ તેનેવ સોમનસ્સેન તં રત્તાવસેસં વીતિનામેસીતિ ન તે એવં દટ્ઠબ્બં. તસ્સ મય્હં, મહારાજ, તં રત્તાવસેસં એતદહોસિ ‘કિં મિલિન્દેન રઞ્ઞા પુચ્છિતં, કિં મયા વિસજ્જિત’ન્તિ, ‘સબ્બં મિલિન્દેન રઞ્ઞા સુપુચ્છિતં, સબ્બં મયા સુવિસજ્જિત’’’ન્તિ ઇતિહ તે મહાનાગા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ સુભાસિતં સમનુમોદિંસૂતિ.

મિલિન્દપઞ્હપુચ્છાવિસજ્જના નિટ્ઠિતા.

ભસ્સપ્પવાદો ¶ ¶ ¶ [ભસ્સપ્પવેદી (સી. પી.)] વેતણ્ડી, અતિબુદ્ધિ વિચક્ખણો;

મિલિન્દો ઞાણભેદાય, નાગસેનમુપાગમિ.

વસન્તો તસ્સ છાયાય, પરિપુચ્છં પુનપ્પુનં;

પભિન્નબુદ્ધિ હુત્વાન, સોપિ આસિ તિપેટકો.

નવઙ્ગં અનુમજ્જન્તો, રત્તિભાગે રહોગતો;

અદ્દક્ખિ મેણ્ડકે પઞ્હે, દુન્નિવેઠે સનિગ્ગહે.

‘‘પરિયાયભાસિતં અત્થિ, અત્થિ સન્ધાયભાસિતં;

સભાવભાસિતં અત્થિ, ધમ્મરાજસ્સ સાસને.

‘‘તેસમત્થં અવિઞ્ઞાય, મેણ્ડકે જિનભાસિતે;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, વિગ્ગહો તત્થ હેસ્સતિ.

‘‘હન્દ કથિં પસાદેત્વા, છેજ્જાપેસ્સામિ મેણ્ડકે;

તસ્સ નિદ્દિટ્ઠમગ્ગેન, નિદ્દિસિસ્સન્ત્યનાગતે’’તિ.

અથ ખો મિલિન્દો રાજા પભાતાય રત્તિયા ઉદ્ધસ્તે [ઉટ્ઠિતે (સ્યા.), ઉગ્ગતે (સી. પી.)] અરુણે સીસં ન્હત્વા સિરસિ અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ને સમ્માસમ્બુદ્ધે અનુસ્સરિત્વા અટ્ઠ વત્તપદાનિ સમાદિયિ ‘‘ઇતો મે અનાગતાનિ સત્ત દિવસાનિ અટ્ઠ ગુણે સમાદિયિત્વા તપો ચરિતબ્બો ભવિસ્સતિ ¶ , સોહં ચિણ્ણતપો સમાનો આચરિયં આરાધેત્વા મેણ્ડકે પઞ્હે પુચ્છિસ્સામી’’તિ. અથ ખો મિલિન્દો રાજા પકતિદુસ્સયુગં અપનેત્વા આભરણાનિ ચ ઓમુઞ્ચિત્વા કાસાવં નિવાસેત્વા મુણ્ડકપટિસીસકં સીસે પટિમુઞ્ચિત્વા મુનિભાવમુપગન્ત્વા અટ્ઠ ગુણે સમાદિયિ ‘‘ઇમં સત્તાહં મયા ન રાજત્થો અનુસાસિતબ્બો, ન રાગૂપસઞ્હિતં ચિત્તં ઉપ્પાદેતબ્બં, ન દોસૂપસઞ્હિતં ચિત્તં ઉપ્પાદેતબ્બં, ન મોહૂપસઞ્હિતં ચિત્તં ઉપ્પાદેતબ્બં, દાસકમ્મકરપોરિસે જનેપિ નિવાતવુત્તિના ભવિતબ્બં, કાયિકં ¶ વાચસિકં ¶ અનુરક્ખિતબ્બં, છપિ આયતનાનિ નિરવસેસતો અનુરક્ખિતબ્બાનિ, મેત્તાભાવનાય માનસં પક્ખિપિતબ્બ’’ન્તિ. ઇમે અટ્ઠ ગુણે સમાદિયિત્વા તેસ્વેવ અટ્ઠસુ ગુણેસુ માનસં પતિટ્ઠપેત્વા બહિ અનિક્ખમિત્વા સત્તાહં વીતિનામેત્વા અટ્ઠમે દિવસે પભાતાય રત્તિયા પગેવ પાતરાસં કત્વા ઓક્ખિત્તચક્ખુ મિતભાણી સુસણ્ઠિતેન ઇરિયાપથેન અવિક્ખિત્તેન ચિત્તેન હટ્ઠેન ઉદગ્ગેન વિપ્પસન્નેન થેરં નાગસેનં ઉપસઙ્કમિત્વા થેરસ્સ પાદે સિરસા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો ઇદમવોચ –

‘‘અત્થિ મે, ભન્તે નાગસેન, કોચિ અત્થો તુમ્હેહિ સદ્ધિં મન્તયિતબ્બો, ન તત્થ અઞ્ઞો કોચિ તતિયો ઇચ્છિતબ્બો, સુઞ્ઞે ઓકાસે પવિવિત્તે અરઞ્ઞે અટ્ઠઙ્ગુપાગતે સમણસારુપ્પે. તત્થ સો પઞ્હો પુચ્છિતબ્બો ભવિસ્સતિ, તત્થ મે ગુય્હં ન કાતબ્બં ન રહસ્સકં, અરહામહં રહસ્સકં સુણિતું સુમન્તને ઉપગતે, ઉપમાયપિ સો અત્થો ઉપપરિક્ખિતબ્બો, યથા કિં વિય, યથા નામ, ભન્તે નાગસેન, મહાપથવી નિક્ખેપં અરહતિ નિક્ખેપે ઉપગતે. એવમેવ ખો, ભન્તે નાગસેન, અરહામહં રહસ્સકં સુણિતું સુમન્તને ઉપગતે’’તિ. ગરુના સહ પવિવિત્તપવનં પવિસિત્વા ઇદમવોચ – ‘‘ભન્તે નાગસેન, ઇધ પુરિસેન મન્તયિતુકામેન અટ્ઠ ઠાનાનિ પરિવજ્જયિતબ્બાનિ ભવન્તિ, ન તેસુ ઠાનેસુ વિઞ્ઞૂ પુરિસો અત્થં મન્તેતિ, મન્તિતોપિ અત્થો પરિપતતિ ન સમ્ભવતિ. કતમાનિ અટ્ઠ ઠાનાનિ? વિસમટ્ઠાનં પરિવજ્જનીયં, સભયં પરિવજ્જનીયં, અતિવાતટ્ઠાનં પરિવજ્જનીયં, પટિચ્છન્નટ્ઠાનં પરિવજ્જનીયં, દેવટ્ઠાનં પરિવજ્જનીયં, પન્થો પરિવજ્જનીયો, સઙ્ગામો [સઙ્કમો (સી. પી.)] પરિવજ્જનીયો, ઉદકતિત્થં પરિવજ્જનીયં. ઇમાનિ અટ્ઠ ઠાનાનિ પરિવજ્જનીયાની’’તિ.

થેરો આહ ‘‘કો દોસો વિસમટ્ઠાને, સભયે, અતિવાતે, પટિચ્છન્ને, દેવટ્ઠાને, પન્થે, સઙ્ગામે, ઉદકતિત્થે’’તિ? ‘‘વિસમે, ભન્તે ¶ નાગસેન, મન્તિતો અત્થો વિકિરતિ વિધમતિ પગ્ઘરતિ ન સમ્ભવતિ, સભયે મનો સન્તસ્સતિ, સન્તસ્સિતો ન સમ્મા અત્થં સમનુપસ્સતિ, અતિવાતે સદ્દો અવિભૂતો હોતિ, પટિચ્છન્ને ઉપસ્સુતિં તિટ્ઠન્તિ, દેવટ્ઠાને ¶ મન્તિતો અત્થો ગરુકં ¶ પરિણમતિ, પન્થે મન્તિતો અત્થો તુચ્છો ભવતિ, સઙ્ગામે ચઞ્ચલો ભવતિ, ઉદકતિત્થે પાકટો ભવતિ. ભવતીહ –

‘‘‘વિસમં સભયં અતિવાતો, પટિચ્છન્નં દેવનિસ્સિતં;

પન્થો ચ સઙ્ગામો તિત્થં, અટ્ઠેતે પરિવજ્જિયા’’’તિ.

અટ્ઠ મન્તનસ્સ પરિવજ્જનીયટ્ઠાનાનિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, અટ્ઠિમે પુગ્ગલા મન્તિયમાના મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેન્તિ. કતમે અટ્ઠ? રાગચરિતો દોસચરિતો મોહચરિતો માનચરિતો લુદ્ધો અલસો એકચિન્તી બાલોતિ. ઇમે અટ્ઠ પુગ્ગલા મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેન્તી’’તિ.

થેરો આહ ‘‘તેસં કો દોસો’’તિ? ‘‘રાગચરિતો, ભન્તે નાગસેન, રાગવસેન મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેતિ, દોસચરિતો દોસવસેન મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેતિ, મોહચરિતો મોહવસેન મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેતિ, માનચરિતો માનવસેન મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેતિ, લુદ્ધો લોભવસેન મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેતિ, અલસો અલસતાય મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેતિ, એકચિન્તી એકચિન્તિતાય મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેતિ, બાલો બાલતાય મન્તિતં અત્થં બ્યાપાદેતિ. ભવતીહ –

‘‘‘રત્તો દુટ્ઠો ચ મૂળ્હો ચ, માની લુદ્ધો તથાલસો;

એકચિન્તી ચ બાલો ચ, એતે અત્થવિનાસકા’’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, નવિમે પુગ્ગલા મન્તિતં ગુય્હં વિવરન્તિ ન ધારેન્તિ. કતમે નવ? રાગચરિતો ¶ દોસચરિતો મોહચરિતો ભીરુકો આમિસગરુકો ઇત્થી સોણ્ડો પણ્ડકો દારકો’’તિ.

થેરો આહ ‘‘તેસં કો દોસો’’તિ? ‘‘રાગચરિતો, ભન્તે નાગસેન, રાગવસેન મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ધારેતિ, દોસચરિતો, ભન્તે ¶ , દોસવસેન મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ધારેતિ, મૂળ્હો મોહવસેન મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ¶ ધારેતિ, ભીરુકો ભયવસેન મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ધારેતિ, આમિસગરુકો આમિસહેતુ મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ધારેતિ, ઇત્થી પઞ્ઞાય ઇત્તરતાય મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ધારેતિ, સોણ્ડિકો સુરાલોલતાય મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ધારેતિ, પણ્ડકો અનેકંસિકતાય મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ધારેતિ, દારકો ચપલતાય મન્તિતં ગુય્હં વિવરતિ ન ધારેતિ. ભવતીહ –

‘‘‘રત્તો દુટ્ઠો ચ મૂળ્હો ચ, ભીરુ આમિસગરુકો [આમિસચક્ખુકો (સી. પી.)];

ઇત્થી સોણ્ડો પણ્ડકો ચ, નવમો ભવતિ દારકો.

‘‘નવેતે પુગ્ગલા લોકે, ઇત્તરા ચલિતા ચલા;

એતેહિ મન્તિતં ગુય્હં, ખિપ્પં ભવતિ પાકટ’’’ન્તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, અટ્ઠહિ કારણેહિ બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ. કતમેહિ અટ્ઠહિ? વયપરિણામેન બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ, યસપરિણામેન બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ, પરિપુચ્છાય બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ, તિત્થસંવાસેન બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ, યોનિસો મનસિકારેન બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ, સાકચ્છાય બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ, સ્નેહૂપસેવનેન બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ, પતિરૂપદેસવાસેન બુદ્ધિ પરિણમતિ પરિપાકં ગચ્છતિ. ભવતીહ –

‘‘‘વયેન ¶ યસપુચ્છાહિ, તિત્થવાસેન યોનિસો;

સાકચ્છા સ્નેહસંસેવા, પતિરૂપવસેન ચ.

‘‘એતાનિ અટ્ઠ ઠાનાનિ, બુદ્ધિવિસદકારણા;

યેસં એતાનિ સમ્ભોન્તિ, તેસં બુદ્ધિ પભિજ્જતી’’’તિ.

‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, અયં ભૂમિભાગો અટ્ઠ મન્તદોસવિવજ્જિતો, અહઞ્ચ લોકે પરમો મન્તિસહાયો [મન્તસહાયો (સી.)], ગુય્હમનુરક્ખી ચાહં યાવાહં જીવિસ્સામિ તાવ ગુય્હમનુરક્ખિસ્સામિ, અટ્ઠહિ ચ મે કારણેહિ બુદ્ધિ પરિણામં ગતા, દુલ્લભો એતરહિ માદિસો અન્તેવાસી, સમ્મા ¶ પટિપન્ને અન્તેવાસિકે યે આચરિયાનં પઞ્ચવીસતિ આચરિયગુણા, તેહિ ગુણેહિ આચરિયેન સમ્મા પટિપજ્જિતબ્બં. કતમે પઞ્ચવીસતિ ગુણા?

‘‘ઇધ, ભન્તે નાગસેન, આચરિયેન અન્તેવાસિમ્હિ સતતં સમિતં આરક્ખા ઉપટ્ઠપેતબ્બા, અસેવનસેવના જાનિતબ્બા, પમત્તાપ્પમત્તા જાનિતબ્બા, સેય્યવકાસો જાનિતબ્બો, ગેલઞ્ઞં જાનિતબ્બં, ભોજનસ્સ [ભોજનીયં (સ્યા.)] લદ્ધાલદ્ધં જાનિતબ્બં, વિસેસો જાનિતબ્બો, પત્તગતં સંવિભજિતબ્બં, અસ્સાસિતબ્બો ‘મા ભાયિ, અત્થો તે અભિક્કમતી’તિ, ‘ઇમિના પુગ્ગલેન પટિચરતી’તિ [પટિચરાહીતિ (ક.)] પટિચારો જાનિતબ્બો, ગામે પટિચારો જાનિતબ્બો, વિહારે પટિચારો જાનિતબ્બો, ન તેન હાસો દવો કાતબ્બો [ન તેન સહ સલ્લાપો કાતબ્બો (સી. પી.)], તેન સહ આલાપો કાતબ્બો, છિદ્દં દિસ્વા અધિવાસેતબ્બં, સક્કચ્ચકારિના ભવિતબ્બં, અખણ્ડકારિના ભવિતબ્બં, અરહસ્સકારિના ભવિતબ્બં, નિરવસેસકારિના ભવિતબ્બં, ‘જનેમિમં [જાનેમિમં (સ્યા.)] સિપ્પેસૂ’તિ જનકચિત્તં ઉપટ્ઠપેતબ્બં, ‘કથં અયં ન પરિહાયેય્યા’તિ વડ્ઢિચિત્તં ઉપટ્ઠપેતબ્બં, ‘બલવં ઇમં કરોમિ સિક્ખાબલેના’તિ ચિત્તં ઉપટ્ઠપેતબ્બં, મેત્તચિત્તં ઉપટ્ઠપેતબ્બં, આપદાસુ ન વિજહિતબ્બં, કરણીયે નપ્પમજ્જિતબ્બં, ખલિતે ધમ્મેન પગ્ગહેતબ્બોતિ. ઇમે ખો, ભન્તે, પઞ્ચવીસતિ આચરિયસ્સ આચરિયગુણા, તેહિ ગુણેહિ મયિ સમ્મા પટિપજ્જસ્સુ, સંસયો મે, ભન્તે, ઉપ્પન્નો, અત્થિ મેણ્ડકપઞ્હા જિનભાસિતા ¶ , અનાગતે અદ્ધાને તત્થ વિગ્ગહો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, અનાગતે ચ અદ્ધાને દુલ્લભા ભવિસ્સન્તિ તુમ્હાદિસા બુદ્ધિમન્તો, તેસુ મે પઞ્હેસુ ચક્ખું દેહિ પરવાદાનં નિગ્ગહાયા’’તિ.

થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા દસ ઉપાસકસ્સ ઉપાસકગુણે પરિદીપેસિ. ‘‘દસ ઇમે, મહારાજ, ઉપાસકસ્સ ઉપાસકગુણા. કતમે દસ ¶ , ઇધ, મહારાજ, ઉપાસકો સઙ્ઘેન સમાનસુખદુક્ખો હોતિ, ધમ્માધિપતેય્યો હોતિ, યથાબલં સંવિભાગરતો હોતિ, જિનસાસનપરિહાનિં દિસ્વા અભિવડ્ઢિયા વાયમતિ. સમ્માદિટ્ઠિકો હોતિ, અપગતકોતૂહલમઙ્ગલિકો જીવિતહેતુપિ ન અઞ્ઞં સત્થારં ઉદ્દિસતિ, કાયિકવાચસિકઞ્ચસ્સ રક્ખિતં હોતિ, સમગ્ગારામો હોતિ સમગ્ગરતો, અનુસૂયકો હોતિ, ન ચ કુહનવસેન ¶ સાસને ચરતિ, બુદ્ધં સરણં ગતો હોતિ, ધમ્મં સરણં ગતો હોતિ, સઙ્ઘં સરણં ગતો હોતિ. ઇમે ખો, મહારાજ, દસ ઉપાસકસ્સ ઉપાસકગુણા, તે સબ્બે ગુણા તયિ સંવિજ્જન્તિ, તં તે યુત્તં પત્તં અનુચ્છવિકં પતિરૂપં યં ત્વં જિનસાસનપરિહાનિં દિસ્વા અભિવડ્ઢિં ઇચ્છસિ, કરોમિ તે ઓકાસં, પુચ્છ મં ત્વં યથાસુખ’’ન્તિ.

મેણ્ડકપઞ્હારમ્ભકથા નિટ્ઠિતા.

૧. અથ ¶ ¶ ખો મિલિન્દો રાજા કતાવકાસો નિપચ્ચ ગરુનો પાદે સિરસિ અઞ્જલિં કત્વા એતદવોચ ‘‘ભન્તે નાગસેન, ઇમે તિત્થિયા એવં ભણન્તિ [વઞ્ચો ભવતિ અફલો (સી. પી. ક.)] ‘યદિ બુદ્ધો પૂજં સાદિયતિ, ન પરિનિબ્બુતો બુદ્ધો સંયુત્તો લોકેન અન્તોભવિકો લોકસ્મિં લોકસાધારણો, તસ્મા તસ્સ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલો. યદિ પરિનિબ્બુતો વિસંયુત્તો લોકેન નિસ્સટો સબ્બભવેહિ, તસ્સ પૂજા નુપ્પજ્જતિ, પરિનિબ્બુતો ન કિઞ્ચિ સાદિયતિ, અસાદિયન્તસ્સ કતો અધિકારો વઞ્ઝો ભવતિ અફલો’તિ ઉભતો કોટિકો એસો પઞ્હો, નેસો વિસયો અપ્પત્તમાનસાનં, મહન્તાનં યેવેસો વિસયો, ભિન્દેતં દિટ્ઠિજાલં એકંસે ઠપય, તવેસો પઞ્હો અનુપ્પત્તો, અનાગતાનં જિનપુત્તાનં ચક્ખું દેહિ પરવાદનિગ્ગહાયા’’તિ.

થેરો આહ ‘‘પરિનિબ્બુતો, મહારાજ, ભગવા, ન ચ ભગવા પૂજં સાદિયતિ, બોધિમૂલે યેવ તથાગતસ્સ સાદિયના પહીના, કિં પન અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતસ્સ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, થેરેન સારિપુત્તેન ધમ્મસેનાપતિના –

‘‘‘પૂજિયન્તા [પૂજિતા (સ્યા.)] અસમસમા, સદેવમાનુસેહિ તે;

ન સાદિયન્તિ સક્કારં, બુદ્ધાનં એસ ધમ્મતા’’’તિ.

રાજા આહ ‘‘ભન્તે નાગસેન, પુત્તો વા પિતુનો વણ્ણં ભાસતિ, પિતા વા પુત્તસ્સ વણ્ણં ¶ ભાસતિ, ન ચેતં કારણં પરવાદાનં નિગ્ગહાય, પસાદપ્પકાસનં નામેતં, ઇઙ્ઘ મે ત્વં તત્થ કારણં સમ્મા બ્રૂહિ સકવાદસ્સ ¶ પતિટ્ઠાપનાય દિટ્ઠિજાલવિનિવેઠનાયા’’તિ.

થેરો આહ ‘‘પરિનિબ્બુતો, મહારાજ, ભગવા, ન ચ ભગવા પૂજં સાદિયતિ, અસાદિયન્તસ્સેવ તથાગતસ્સ દેવમનુસ્સા ધાતુરતનં વત્થું કરિત્વા તથાગતસ્સ ઞાણરતનારમ્મણેન સમ્માપટિપત્તિં સેવન્તા તિસ્સો સમ્પત્તિયો પટિલભન્તિ.

‘‘યથા ¶ , મહારાજ, મહતિમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો પજ્જલિત્વા નિબ્બાયેય્ય, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, મહાઅગ્ગિક્ખન્ધો સાદિયતિ તિણકટ્ઠુપાદાન’’ન્તિ? ‘‘જલમાનોપિ સો, ભન્તે, મહાઅગ્ગિક્ખન્ધો તિણકટ્ઠુપાદાનં ન સાદિયતિ, કિં પન નિબ્બુતો ઉપસન્તો અચેતનો સાદિયતિ? ‘‘તસ્મિં પન, મહારાજ, અગ્ગિક્ખન્ધે ઉપરતે ઉપસન્તે લોકે અગ્ગિ સુઞ્ઞો હોતી’’તિ. ‘‘ન હિ, ભન્તે, કટ્ઠં અગ્ગિસ્સ વત્થુ હોતિ ઉપાદાનં, યે કેચિ મનુસ્સા અગ્ગિકામા, તે અત્તનો થામબલવીરિયેન પચ્ચત્તપુરિસકારેન કટ્ઠં મન્થયિત્વા [મદ્દિત્વા (ક.)] અગ્ગિં નિબ્બત્તેત્વા તેન અગ્ગિના અગ્ગિકરણીયાનિ કમ્માનિ કરોન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, તિત્થિયાનં વચનં મિચ્છા ભવતિ ‘અસાદિયન્તસ્સ કતો અધિકારો વઞ્ઝો ભવતિ અફલો’તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, મહતિમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો પજ્જલિ, એવમેવ ભગવા દસસહસ્સિયા [દસસહસ્સિમ્હિ (સી. પી. ક.)] લોકધાતુયા બુદ્ધસિરિયા પજ્જલિ. યથા, મહારાજ, મહતિમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો પજ્જલિત્વા નિબ્બુતો, એવમેવ ભગવા દસસહસ્સિયા લોકધાતુયા બુદ્ધસિરિયા પજ્જલિત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતો. યથા, મહારાજ, નિબ્બુતો અગ્ગિક્ખન્ધો તિણકટ્ઠુપાદાનં ન સાદિયતિ, એવમેવ ખો લોકહિતસ્સ સાદિયના પહીના ઉપસન્તા. યથા, મહારાજ, મનુસ્સા નિબ્બુતે અગ્ગિક્ખન્ધે અનુપાદાને અત્તનો થામબલવીરિયેન પચ્ચત્તપુરિસકારેન કટ્ઠં મન્થયિત્વા અગ્ગિં નિબ્બત્તેત્વા તેન અગ્ગિના અગ્ગિકરણીયાનિ કમ્માનિ કરોન્તિ, એવમેવ ખો દેવમનુસ્સા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ ધાતુરતનં વત્થું કરિત્વા તથાગતસ્સ ઞાણરતનારમ્મણેન ¶ સમ્માપટિપત્તિં સેવન્તા તિસ્સો સમ્પત્તિયો પટિલભન્તિ, ઇમિનાપિ, મહારાજ, કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલો.

‘‘અપરમ્પિ, મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ યેન કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ ¶ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલો. યથા, મહારાજ, મહતિમહાવાતો વાયિત્વા ઉપરમેય્ય, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, ઉપરતો વાતો સાદિયતિ પુન નિબ્બત્તાપન’’ન્તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, ઉપરતસ્સ વાતસ્સ આભોગો વા ¶ મનસિકારો વા પુન નિબ્બત્તાપનાય’’. ‘‘કિં કારણં’’? ‘‘અચેતના સા વાયોધાતૂ’’તિ. ‘‘અપિ નુ તસ્સ, મહારાજ, ઉપરતસ્સ વાતસ્સ વાતોતિ સમઞ્ઞા અપગચ્છતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, તાલવણ્ટવિધૂપનાનિ વાતસ્સ ઉપ્પત્તિયા પચ્ચયા, યે કેચિ મનુસ્સા ઉણ્હાભિતત્તા પરિળાહપરિપીળિતા, તે તાલવણ્ટેન વા વિધૂપનેન વા અત્તનો થામબલવીરિયેન પચ્ચત્તપુરિસકારેન તં નિબ્બત્તેત્વા તેન વાતેન ઉણ્હં નિબ્બાપેન્તિ પરિળાહં વૂપસમેન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, તિત્થિયાનં વચનં મિચ્છા ભવતિ ‘અસાદિયન્તસ્સ કતો અધિકારો વઞ્ઝો ભવતિ અફલો’તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, મહતિમહાવાતો વાયિ, એવમેવ ભગવા દસસહસ્સિયા લોકધાતુયા સીતલમધુરસન્તસુખુમમેત્તાવાતેન ઉપવાયિ. યથા, મહારાજ, મહતિમહાવાતો વાયિત્વા ઉપરતો, એવમેવ ભગવા સીતલમધુરસન્તસુખુમમેત્તાવાતેન ઉપવાયિત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતો. યથા, મહારાજ, ઉપરતો વાતો પુન નિબ્બત્તાપનં ન સાદિયતિ, એવમેવ લોકહિતસ્સ સાદિયના પહીના ઉપસન્તા. યથા, મહારાજ, તે મનુસ્સા ઉણ્હાભિતત્તા પરિળાહપરિપીળિતા, એવમેવ દેવમનુસ્સા તિવિધગ્ગિસન્તાપપરિળાહપરિપીળિતા. યથા તાલવણ્ટવિધૂપનાનિ વાતસ્સ નિબ્બત્તિયા પચ્ચયા હોન્તિ, એવમેવ તથાગતસ્સ ધાતુ ચ ઞાણરતનઞ્ચ પચ્ચયો હોતિ તિસ્સન્નં સમ્પત્તીનં ¶ પટિલાભાય. યથા મનુસ્સા ઉણ્હાભિતત્તા પરિળાહપરિપીળિતા તાલવણ્ટેન વા વિધૂપનેન વા વાતં નિબ્બત્તેત્વા ઉણ્હં નિબ્બાપેન્તિ પરિળાહં વૂપસમેન્તિ, એવમેવ દેવમનુસ્સા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ ધાતુઞ્ચ ઞાણરતનઞ્ચ પૂજેત્વા કુસલં નિબ્બત્તેત્વા તેન કુસલેન તિવિધગ્ગિસન્તાપપરિળાહં નિબ્બાપેન્તિ વૂપસમેન્તિ. ઇમિનાપિ, મહારાજ, કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલોતિ.

‘‘અપરમ્પિ, મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ પરવાદાનં નિગ્ગહાય. યથા, મહારાજ, પુરિસો ભેરિં આકોટેત્વા સદ્દં નિબ્બત્તેય્ય, યો સો ભેરિસદ્દો પુરિસેન નિબ્બત્તિતો, સો સદ્દો અન્તરધાયેય્ય, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, સદ્દો સાદિયતિ પુન નિબ્બત્તાપન’’ન્તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, અન્તરહિતો સો સદ્દો, નત્થિ તસ્સ પુન ઉપ્પાદાય આભોગો ¶ વા મનસિકારો વા, સકિં નિબ્બત્તે ભેરિસદ્દે અન્તરહિતે સો ભેરિસદ્દો સમુચ્છિન્નો હોતિ. ભેરી પન, ભન્તે, પચ્ચયો ¶ હોતિ સદ્દસ્સ નિબ્બત્તિયા, અથ પુરિસો પચ્ચયે સતિ અત્તજેન વાયામેન ભેરિં અકોટેત્વા સદ્દં નિબ્બત્તેતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનપરિભાવિતં ધાતુરતનઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ અનુસિટ્ઠઞ્ચ [અનુસત્થિઞ્ચ (સી. પી.)] સત્થારં ઠપયિત્વા સયં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતો, ન ચ પરિનિબ્બુતે ભગવતિ સમ્પત્તિલાભો ઉપચ્છિન્નો હોતિ, ભવદુક્ખપટિપીળિતા સત્તા ધાતુરતનઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ અનુસિટ્ઠઞ્ચ પચ્ચયં કરિત્વા સમ્પત્તિકામા સમ્પત્તિયો પટિલભન્તિ, ઇમિનાપિ, મહારાજ, કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલોતિ.

‘‘દિટ્ઠઞ્ચેતં, મહારાજ, ભગવતા અનાગતમદ્ધાનં. કથિતઞ્ચ ભણિતઞ્ચ આચિક્ખિતઞ્ચ ‘સિયા ખો પનાનન્દ, તુમ્હાકં એવમસ્સ અતીતસત્થુકં ¶ પાવચનં નત્થિ નો સત્થાતિ, ન ખો પનેતં, આનન્દ, એવં દટ્ઠબ્બં, યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’તિ. પરિનિબ્બુતસ્સ તથાગતસ્સ અસાદિયન્તસ્સ કતો અધિકારો વઞ્ઝો ભવતિ અફલોતિ, તં તેસં તિત્થિયાનં વચનં મિચ્છા અભૂતં વિતથં અલિકં વિરુદ્ધં વિપરીતં દુક્ખદાયકં દુક્ખવિપાકં અપાયગમનીયન્તિ.

‘‘અપરમ્પિ, મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ યેન કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલો. સાદિયતિ નુ ખો, મહારાજ, અયં મહાપથવી ‘સબ્બબીજાનિ મયિ સંવિરુહન્તૂ’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિસ્સ પન તાનિ, મહારાજ, બીજાનિ અસાદિયન્તિયા મહાપથવિયા સંવિરુહિત્વા દળ્હમૂલજટાપતિટ્ઠિતા ખન્ધસારસાખાપરિવિત્થિણ્ણા પુપ્ફફલધરા હોન્તી’’તિ? ‘‘અસાદિયન્તીપિ, ભન્તે, મહાપથવી તેસં બીજાનં વત્થું હોતિ પચ્ચયં દેતિ વિરુહનાય, તાનિ બીજાનિ તં વત્થું નિસ્સાય તેન પચ્ચયેન સંવિરુહિત્વા દળ્હમૂલજટાપતિટ્ઠિતા ખન્ધસારસાખાપરિવિત્થિણ્ણા પુપ્ફફલધરા હોન્તી’’તિ. ‘‘તેન ¶ હિ, મહારાજ, તિત્થિયા સકે વાદે નટ્ઠા હોન્તિ હતા વિરુદ્ધા, સચે તે ભણન્તિ ‘અસાદિયન્તસ્સ કતો અધિકારો વઞ્ઝો ભવતિ અફલો’ તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, મહાપથવી, એવં તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો. યથા, મહારાજ, મહાપથવી ન કિઞ્ચિ સાદિયતિ, એવં તથાગતો ન કિઞ્ચિ સાદિયતિ. યથા, મહારાજ, તાનિ બીજાનિ પથવિં નિસ્સાય સંવિરુહિત્વા દળ્હમૂલજટાપતિટ્ઠિતા ખન્ધસારસાખાપરિવિત્થિણ્ણા પુપ્ફફલધરા હોન્તિ, એવં દેવમનુસ્સા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ ધાતુઞ્ચ ઞાણરતનઞ્ચ નિસ્સાય દળ્હકુસલમૂલપતિટ્ઠિતા સમાધિક્ખન્ધધમ્મસારસીલસાખાપરિવિત્થિણ્ણા ¶ વિમુત્તિપુપ્ફસામઞ્ઞફલધરા હોન્તિ, ઇમિનાપિ, મહારાજ ¶ , કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલોતિ.

‘‘અપરમ્પિ, મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ યેન કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલો. સાદિયન્તિ નુ ખો, મહારાજ, ઇમે ઓટ્ઠા ગોણા ગદ્રભા અજા પસૂ મનુસ્સા અન્તોકુચ્છિસ્મિં કિમિકુલાનં સમ્ભવ’’ન્તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિસ્સ પન તે, મહારાજ, કિમયો તેસં અસાદિયન્તાનં અન્તોકુચ્છિસ્મિં સમ્ભવિત્વા બહુપુત્તનત્તા વેપુલ્લતં પાપુણન્તી’’તિ? ‘‘પાપસ્સ, ભન્તે, કમ્મસ્સ બલવતાય અસાદિયન્તાનં યેવ તેસં સત્તાનં અન્તોકુચ્છિસ્મિં કિમયો સમ્ભવિત્વા બહુપુત્તનત્તા વેપુલ્લતં પાપુણન્તી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ ધાતુસ્સ ચ ઞાણારમ્મણસ્સ ચ બલવતાય તથાગતે કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલોતિ.

‘‘અપરમ્પિ, મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ યેન કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલો. સાદિયન્તિ નુ ખો, મહારાજ, ઇમે મનુસ્સા ઇમે અટ્ઠનવુતિ રોગા કાયે નિબ્બત્તન્તૂ’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિસ્સ પન તે, મહારાજ, રોગા અસાદિયન્તાનં કાયે નિપતન્તી’’તિ? ‘‘પુબ્બે કતેન, ભન્તે, દુચ્ચરિતેના’’તિ. ‘‘યદિ, મહારાજ, પુબ્બે કતં અકુસલં ઇધ ¶ વેદનીયં હોતિ, તેન હિ, મહારાજ, પુબ્બે કતમ્પિ ઇધ કતમ્પિ કુસલાકુસલં કમ્મં અવઞ્ઝં ભવતિ સફલન્તિ. ઇમિનાપિ, મહારાજ, કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલોતિ.

‘‘સુતપુબ્બં પન તયા, મહારાજ, નન્દકો નામ યક્ખો થેરં સારિપુત્તં આસાદયિત્વા પથવિં પવિટ્ઠો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યતિ, લોકે પાકટો એસો’’તિ. ‘‘અપિ નુ ખો, મહારાજ, થેરો સારિપુત્તો સાદિયિ નન્દકસ્સ યક્ખસ્સ મહાપથવિગિલન’’ન્તિ ¶ [પવત્તમાનેપિ (સ્યા.)]. ‘‘ઉબ્બત્તિયન્તેપિ, ભન્તે, સદેવકે લોકે પતમાનેપિ છમાયં ચન્દિમસૂરિયે વિકિરન્તેપિ સિનેરુપબ્બતરાજે થેરો સારિપુત્તો ન પરસ્સ દુક્ખં સાદિયેય્ય. તં કિસ્સ હેતુ? યેન હેતુના થેરો સારિપુત્તો કુજ્ઝેય્ય વા દુસ્સેય્ય વા, સો હેતુ થેરસ્સ સારિપુત્તસ્સ સમૂહતો સમુચ્છિન્નો, હેતુનો સમુગ્ઘાતિતત્તા, ભન્તે, થેરો સારિપુત્તો જીવિતહારકેપિ કોપં ન કરેય્યા’’તિ. ‘‘યદિ, મહારાજ ¶ , થેરો સારિપુત્તો નન્દકસ્સ યક્ખસ્સ પથવિગિલનં ન સાદિયિ, કિસ્સ પન નન્દકો યક્ખો પથવિં પવિટ્ઠો’’તિ? ‘‘અકુસલસ્સ, ભન્તે, કમ્મસ્સ બલવતાયા’’તિ. ‘‘યદિ, મહારાજ, અકુસલસ્સ કમ્મસ્સ બલવતાય નન્દકો યક્ખો પથવિં પવિટ્ઠો, અસાદિયન્તસ્સાપિ કતો અપરાધો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલો. તેન હિ, મહારાજ, અકુસલસ્સપિ કમ્મસ્સ બલવતાય અસાદિયન્તસ્સ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલોતિ. ઇમિનાપિ, મહારાજ, કારણેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલોતિ.

‘‘કતિ નુ ખો તે, મહારાજ, મનુસ્સા, યે એતરહિ મહાપથવિં પવિટ્ઠા, અત્થિ તે તત્થ સવણ’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યતી’’તિ. ‘‘ઇઙ્ઘ ત્વં, મહારાજ, સાવેહી’’તિ? ‘‘ચિઞ્ચમાણવિકા, ભન્તે, સુપ્પબુદ્ધો ચ સક્કો, દેવદત્તો ચ થેરો, નન્દકો ચ યક્ખો, નન્દો ચ માણવકોતિ. સુતમેતં, ભન્તે, ઇમે પઞ્ચ જના મહાપથવિં પવિટ્ઠા’’તિ. ‘‘કિસ્મિં તે, મહારાજ, અપરદ્ધા’’તિ? ‘‘ભગવતિ ચ, ભન્તે, સાવકેસુ ચા’’તિ. ‘‘અપિ નુ ખો, મહારાજ ¶ , ભગવા વા સાવકા વા સાદિયિંસુ ઇમેસં મહાપથવિપવિસન’’ન્તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, તથાગતસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ અસાદિયન્તસ્સેવ કતો અધિકારો અવઞ્ઝો ભવતિ સફલો’’તિ. ‘‘સુવિઞ્ઞાપિતો, ભન્તે નાગસેન, પઞ્હો ગમ્ભીરો ઉત્તાનીકતો, ગુય્હં વિદંસિતં ¶ , ગણ્ઠિ ભિન્નો, ગહનં અગહનં કતં, નટ્ઠા પરવાદા, ભગ્ગા કુદિટ્ઠી, નિપ્પભા જાતા કુતિત્થિયા, ત્વં ગણીવરપવરમાસજ્જા’’તિ.

૨. ‘‘ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો સબ્બઞ્ઞૂ’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ભગવા સબ્બઞ્ઞૂ, ન ચ ભગવતો સતતં સમિતં ઞાણદસ્સનં પચ્ચુપટ્ઠિતં, આવજ્જનપટિબદ્ધં ભગવતો સબ્બઞ્ઞુતઞાણં, આવજ્જિત્વા યદિચ્છકં જાનાતી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો અસબ્બઞ્ઞૂતિ. યદિ તસ્સ પરિયેસનાય સબ્બઞ્ઞુતઞાણં હોતી’’તિ. ‘‘વાહસતં ખો, મહારાજ, વીહીનં અડ્ઢચૂળઞ્ચ વાહા વીહિસત્તમ્બણાનિ દ્વે ચ તુમ્બા એકચ્છરાક્ખણે પવત્તચિત્તસ્સ એત્તકા વીહી લક્ખં ઠપીયમાના [ઠપીયમાને (સી. પી.)] પરિક્ખયં પરિયાદાનં ગચ્છેય્યું?

‘‘તત્રિમે ¶ સત્તવિધા ચિત્તા પવત્તન્તિ, યે તે, મહારાજ, સરાગા સદોસા સમોહા સકિલેસા અભાવિતકાયા અભાવિતસીલા અભાવિતચિત્તા અભાવિતપઞ્ઞા, તેસં તં ચિત્તં ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? અભાવિતત્તા ચિત્તસ્સ. યથા, મહારાજ, વંસનાળસ્સ વિતતસ્સ વિસાલસ્સ વિત્થિણ્ણસ્સ સંસિબ્બિતવિસિબ્બિતસ્સ સાખાજટાજટિતસ્સ આકડ્ઢિયન્તસ્સ ગરુકં હોતિ આગમનં દન્ધં. કિં કારણા? સંસિબ્બિતવિસિબ્બિતત્તા સાખાનં. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે સરાગા સદોસા સમોહા સકિલેસા અભાવિતકાયા અભાવિતસીલા અભાવિતચિત્તા અભાવિતપઞ્ઞા, તેસં તં ચિત્તં ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? સંસિબ્બિતવિસિબ્બિતત્તા કિલેસેહિ, ઇદં પઠમં ચિત્તં.

‘‘તત્રિદં દુતિયં ચિત્તં વિભત્તમાપજ્જતિ – યે તે, મહારાજ, સોતાપન્ના પિહિતાપાયા દિટ્ઠિપ્પત્તા વિઞ્ઞાતસત્થુસાસના, તેસં તં ચિત્તં તીસુ ¶ ઠાનેસુ લહુકં ઉપ્પજ્જતિ ¶ લહુકં પવત્તતિ. ઉપરિભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? તીસુ ઠાનેસુ ચિત્તસ્સ પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ કિલેસાનં અપ્પહીનત્તા. યથા, મહારાજ, વંસનાળસ્સ તિપબ્બગણ્ઠિપરિસુદ્ધસ્સ ઉપરિ સાખાજટાજટિતસ્સ આકડ્ઢિયન્તસ્સ યાવ તિપબ્બં તાવ લહુકં એતિ, તતો ઉપરિ થદ્ધં. કિં કારણા? હેટ્ઠા પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ સાખાજટાજટિતત્તા. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે સોતાપન્ના પિહિતાપાયા દિટ્ઠિપ્પત્તા વિઞ્ઞાતસત્થુસાસના, તેસં તં ચિત્તં તીસુ ઠાનેસુ લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, ઉપરિભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? તીસુ ઠાનેસુ ચિત્તસ્સ પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ કિલેસાનં અપ્પહીનત્તા, ઇદં દુતિયં ચિત્તં.

‘‘તત્રિદં તતિયં ચિત્તં વિભત્તમાપજ્જતિ – યે તે, મહારાજ, સકદાગામિનો, યેસં રાગદોસમોહા તનુભૂતા, તેસં તં ચિત્તં પઞ્ચસુ ઠાનેસુ લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, ઉપરિભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? પઞ્ચસુ ઠાનેસુ ચિત્તસ્સ પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ કિલેસાનં અપ્પહીનત્તા. યથા, મહારાજ, વંસનાળસ્સ પઞ્ચપબ્બગણ્ઠિપરિસુદ્ધસ્સ ઉપરિ સાખાજટાજટિતસ્સ આકડ્ઢિયન્તસ્સ યાવ પઞ્ચપબ્બં તાવ લહુકં એતિ, તતો ઉપરિ થદ્ધં. કિં કારણા? હેટ્ઠા પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ સાખાજટાજટિતત્તા. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે સકદાગામિનો, યેસં રાગદોસમોહા તનુભૂતા, તેસં તં ચિત્તં પઞ્ચસુ ઠાનેસુ લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, ઉપરિભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? પઞ્ચસુ ઠાનેસુ ચિત્તસ્સ પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ કિલેસાનં અપ્પહીનત્તા, ઇદં તતિયં ચિત્તં.

‘‘તત્રિદં ¶ ચતુત્થં ચિત્તં વિભત્તમાપજ્જતિ – યે તે, મહારાજ, અનાગામિનો, યેસં પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ સઞ્ઞોજનાનિ પહીનાનિ, તેસં તં ચિત્તં દસસુ ઠાનેસુ લહુકં ¶ ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, ઉપરિભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? દસસુ ઠાનેસુ ચિત્તસ્સ પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ કિલેસાનં અપ્પહીનત્તા. યથા, મહારાજ, વંસનાળસ્સ દસપબ્બગણ્ઠિપરિસુદ્ધસ્સ ઉપરિ સાખાજટાજટિતસ્સ આકડ્ઢિયન્તસ્સ યાવ દસપબ્બં તાવ લહુકં એતિ, તતો ઉપરિ થદ્ધં. કિં કારણા? હેટ્ઠા પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ સાખાજટાજટિતત્તા. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે અનાગામિનો, યેસં પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ સઞ્ઞોજનાનિ પહીનાનિ, તેસં તં ¶ ચિત્તં દસસુ ઠાનેસુ લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, ઉપરિભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? દસસુ ઠાનેસુ ચિત્તસ્સ પરિસુદ્ધત્તા ઉપરિ કિલેસાનં અપ્પહીનત્તા, ઇદં ચતુત્થં ચિત્તં.

‘‘તત્રિદં પઞ્ચમં ચિત્તં વિભત્તમાપજ્જતિ – યે તે, મહારાજ, અરહન્તો ખીણાસવા ધોતમલા વન્તકિલેસા વુસિતવન્તો કતકરણીયા ઓહિતભારા અનુપ્પત્તસદત્થા પરિક્ખીણભવસઞ્ઞોજના પત્તપટિસમ્ભિદા સાવકભૂમીસુ પરિસુદ્ધા, તેસં તં ચિત્તં સાવકવિસયે લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, પચ્ચેકબુદ્ધભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? પરિસુદ્ધત્તા સાવકવિસયે, અપરિસુદ્ધત્તા પચ્ચેકબુદ્ધવિસયે. યથા, મહારાજ, વંસનાળસ્સ સબ્બપબ્બગણ્ઠિપરિસુદ્ધસ્સ આકડ્ઢિયન્તસ્સ લહુકં હોતિ આગમનં અદન્ધં. કિં કારણા? સબ્બપબ્બગણ્ઠિપરિસુદ્ધત્તા અગહનત્તા વંસસ્સ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે અરહન્તો ખીણાસવા ધોતમલા વન્તકિલેસા વુસિતવન્તો કતકરણીયા ઓહિતભારા અનુપ્પત્તસદત્થા પરિક્ખીણભવસઞ્ઞોજના પત્તપટિસમ્ભિદા સાવકભૂમીસુ પરિસુદ્ધા, તેસં તં ચિત્તં સાવકવિસયે લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, પચ્ચેકબુદ્ધભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? પરિસુદ્ધત્તા સાવકવિસયે, અપરિસુદ્ધત્તા પચ્ચેકબુદ્ધવિસયે, ઇદં પઞ્ચમં ચિત્તં.

‘‘તત્રિદં ¶ છટ્ઠં ચિત્તં વિભત્તમાપજ્જતિ – યે તે, મહારાજ, પચ્ચેકબુદ્ધા સયમ્ભુનો અનાચરિયકા એકચારિનો ખગ્ગવિસાણકપ્પા સકવિસયે પરિસુદ્ધવિમલચિત્તા, તેસં તં ચિત્તં સકવિસયે લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? પરિસુદ્ધત્તા સકવિસયે મહન્તત્તા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધવિસયસ્સ. યથા, મહારાજ, પુરિસો સકવિસયં પરિત્તં નદિં રત્તિમ્પિ દિવાપિ યદિચ્છક અચ્છમ્ભિતો ઓતરેય્ય, અથ પરતો મહાસમુદ્દં ગમ્ભીરં વિત્થતં અગાધમપારં દિસ્વા ભાયેય્ય, દન્ધાયેય્ય ન વિસહેય્ય ¶ ઓતરિતું. કિં કારણા? તિણ્ણત્તા [ચિણ્ણત્તા (સી. સ્યા. પી.)] સકવિસયસ્સ, મહન્તત્તા ચ મહાસમુદ્દસ્સ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે પચ્ચેકબુદ્ધા સયમ્ભુનો અનાચરિયકા એકચારિનો ખગ્ગવિસાણકપ્પા સકવિસયે પરિસુદ્ધવિમલચિત્તા, તેસં ¶ તં ચિત્તં સકવિસયે લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધભૂમીસુ ગરુકં ઉપ્પજ્જતિ દન્ધં પવત્તતિ. કિં કારણા? પરિસુદ્ધત્તા સકવિસયે મહન્તત્તા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધવિસયસ્સ, ઇદં છટ્ઠં ચિત્તં.

‘‘તત્રિદં સત્તમં ચિત્તં વિભત્તમાપજ્જતિ – યે તે, મહારાજ, સમ્માસમ્બુદ્ધા સબ્બઞ્ઞુનો દસબલધરા ચતુવેસારજ્જવિસારદા અટ્ઠારસહિ બુદ્ધધમ્મેહિ સમન્નાગતા અનન્તજિના અનાવરણઞાણા, તેસં તં ચિત્તં સબ્બત્થ લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ. કિં કારણા? સબ્બત્થ પરિસુદ્ધત્તા. અપિ નુ ખો, મહારાજ, નારાચસ્સ સુધોતસ્સ વિમલસ્સ નિગ્ગણ્ઠિસ્સ સુખુમધારસ્સ અજિમ્હસ્સ અવઙ્કસ્સ અકુટિલસ્સ દળ્હચાપસમારૂળ્હસ્સ ખોમસુખુમે વા કપ્પાસસુખુમે વા કમ્બલસુખુમે વા બલવનિપાતિતસ્સ દન્ધાયિતત્તં વા લગ્ગનં વા હોતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, ‘‘કિં કારણા’’? ‘‘સુખુમત્તા વત્થાનં સુધોતત્તા નારાચસ્સ નિપાતસ્સ ચ બલવત્તા’’તિ ¶ , એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે સમ્માસમ્બુદ્ધા સબ્બઞ્ઞુનો દસબલધરા ચતુવેસારજ્જવિસારદા અટ્ઠારસહિ બુદ્ધધમ્મેહિ સમન્નાગતા અનન્તજિના અનાવરણઞાણા, તેસં તં ચિત્તં સબ્બત્થ લહુકં ઉપ્પજ્જતિ લહુકં પવત્તતિ. કિં કારણા? સબ્બત્થ પરિસુદ્ધત્તા, ઇદં સત્તમં ચિત્તં.

‘‘તત્ર, મહારાજ, યદિદં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનં ચિત્તં, તં છન્નમ્પિ ચિત્તાનં ગણનં અતિક્કમિત્વા અસઙ્ખ્યેય્યેન ગુણેન પરિસુદ્ધઞ્ચ લહુકઞ્ચ. યસ્મા ચ ભગવતો ચિત્તં પરિસુદ્ધઞ્ચ લહુકઞ્ચ, તસ્મા, મહારાજ, ભગવા યમકપાટિહીરં દસ્સેતિ. યમકપાટિહીરે, મહારાજ, ઞાતબ્બં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં ચિત્તં એવં લહુપરિવત્તન્તિ, ન તત્થ સક્કા ઉત્તરિં કારણં વત્તું, તેપિ, મહારાજ, પાટિહીરા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનં ચિત્તં ઉપાદાય ગણનમ્પિ સઙ્ખમ્પિ કલમ્પિ કલભાગમ્પિ ન ઉપેન્તિ, આવજ્જનપટિબદ્ધં, મહારાજ, ભગવતો સબ્બઞ્ઞુતઞાણં, આવજ્જેત્વા યદિચ્છકં જાનાતિ.

‘‘યથા, મહારાજ, પુરિસો હત્થે ઠપિતં યં કિઞ્ચિ દુતિયે હત્થે ઠપેય્ય વિવટેન મુખેન વાચં નિચ્છારેય્ય, મુખગતં ભોજનં ગિલેય્ય, ઉમ્મીલેત્વા વા નિમીલેય્ય, નિમીલેત્વા વા ઉમ્મીલેય્ય, સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્ય, પસારિતં વા બાહં સમિઞ્જેય્ય, ચિરતરં એતં, મહારાજ, લહુતરં ભગવતો સબ્બઞ્ઞુતઞાણં, લહુતરં આવજ્જનં, આવજ્જેત્વા યદિચ્છકં જાનાતિ ¶ , આવજ્જનવિકલમત્તકેન ન તાવતા બુદ્ધા ભગવન્તો અસબ્બઞ્ઞુનો નામ હોન્તી’’તિ.

‘‘આવજ્જનમ્પિ ¶ , ભન્તે નાગસેન, પરિયેસનાય કાતબ્બં, ઇઙ્ઘ મં તત્થ કારણેન સઞ્ઞાપેહી’’તિ. ‘‘યથા, મહારાજ, પુરિસસ્સ અડ્ઢસ્સ મહદ્ધનસ્સ મહાભોગસ્સ પહૂતજાતરૂપરજતસ્સ પહૂતવિત્તૂપકરણસ્સ પહૂતધનધઞ્ઞસ્સ સાલિવીહિયવતણ્ડુલતિલમુગ્ગમાસપુબ્બણ્ણાપરણ્ણસપ્પિતેલનવનીતખીરદધિમધુગુળફાણિતા ¶ ચ ખળોપિકુમ્ભિપીઠરકોટ્ઠભાજનગતા ભવેય્યું, તસ્સ ચ પુરિસસ્સ પાહુનકો આગચ્છેય્ય ભત્તારહો ભત્તાભિકઙ્ખી, તસ્સ ચ ગેહે યં રન્ધં ભોજનં, તં પરિનિટ્ઠિતં ભવેય્ય, કુમ્ભિતો તણ્ડુલે નીહરિત્વા ભોજનં રન્ધેય્ય, અપિ ચ ખો સો, મહારાજ, તાવતકેન ભોજનવેકલ્લમત્તકેન અધનો નામ કપણો નામ ભવેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, ચક્કવત્તિરઞ્ઞો ઘરેપિ, ભન્તે, અકાલે ભોજનવેકલ્લં હોતિ, કિં પન ગહપતિકસ્સા’’તિ? ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતસ્સ આવજ્જનવિકલમત્તકં સબ્બઞ્ઞુતઞાણં આવજ્જેત્વા યદિચ્છકં જાનાતિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, રુક્ખો અસ્સ ફલિતો ઓણતવિનતો પિણ્ડિભારભરિતો, ન કિઞ્ચિ તત્થ પતિતં ફલં ભવેય્ય, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, રુક્ખો તાવતકેન પતિતફલવેકલ્લમત્તકેન અફલો નામ ભવેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, પતનપટિબદ્ધાનિ તાનિ રુક્ખફલાનિ, પતિતે યદિચ્છકં લભતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતસ્સ આવજ્જનપટિબદ્ધં સબ્બઞ્ઞુતઞાણં આવજ્જેત્વા યદિચ્છકં જાનાતી’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, આવજ્જેત્વા આવજ્જેત્વા બુદ્ધો યદિચ્છકં જાનાતી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ભગવા આવજ્જેત્વા આવજ્જેત્વા યદિચ્છકં જાનાતી’’તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, ચક્કવત્તી રાજા યદા ચક્કરતનં સરતિ ‘ઉપેતુ મે ચક્કરતન’ન્તિ, સરિતે ચક્કરતનં ઉપેતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો આવજ્જેત્વા આવજ્જેત્વા યદિચ્છકં જાનાતી’’તિ. ‘‘દળ્હં, ભન્તે નાગસેન, કારણં, બુદ્ધો સબ્બઞ્ઞૂ, સમ્પટિચ્છામ બુદ્ધો સબ્બઞ્ઞૂ’’તિ.

બુદ્ધસબ્બઞ્ઞુભાવપઞ્હો દુતિયો.

૩. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, દેવદત્તો કેન પબ્બાજિતો’’તિ? ‘‘છ યિમે, મહારાજ, ખત્તિયકુમારા ભદ્દિયો ચ અનુરુદ્ધો ચ આનન્દો ચ ભગુ ચ કિમિલો ¶ [કિમ્બિલો (સી. પી.) મ. નિ. ૨.૧૬૬ પસ્સિતબ્બં] ચ દેવદત્તો ¶ ચ ઉપાલિકપ્પકો સત્તમો અભિસમ્બુદ્ધે સત્થરિ સક્યકુલાનન્દજનને ભગવન્તં અનુપબ્બજન્તા નિક્ખમિંસુ, તે ભગવા પબ્બાજેસી’’તિ. ‘‘નનુ, ભન્તે, દેવદત્તેન પબ્બજિત્વા સઙ્ઘો ભિન્નો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, દેવદત્તેન પબ્બજિત્વા સઙ્ઘો ભિન્નો, ન ગિહી સઙ્ઘં ભિન્દતિ, ન ભિક્ખુની, ન સિક્ખમાના, ન સામણેરો, ન સામણેરી સઙ્ઘં ભિન્દતિ, ભિક્ખુ પકતત્તો સમાનસંવાસકો સમાનસીમાયં ઠિતો સઙ્ઘં ભિન્દતીતિ. સઙ્ઘભેદકો, ભન્તે, પુગ્ગલો કિં કમ્મં ફુસતી’’તિ? ‘‘કપ્પટ્ઠિતિકં, મહારાજ, કમ્મં ફુસતી’’તિ.

‘‘કિં પન, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો જાનાતિ ‘દેવદત્તો પબ્બજિત્વા સઙ્ઘં ભિન્દિસ્સતિ, સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા કપ્પં નિરયે પચ્ચિસ્સતી’’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, તથાગતો જાનાતિ ‘દેવદત્તો પબ્બજિત્વા સઙ્ઘં ભિન્દિસ્સતિ, સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા કપ્પં નિરયે પચ્ચિસ્સતી’’’તિ. ‘‘યદિ, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો જાનાતિ ‘દેવદત્તો પબ્બજિત્વા સઙ્ઘં ભિન્દિસ્સતિ, સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા કપ્પં નિરયે પચ્ચિસ્સતી’તિ, તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો કારુણિકો અનુકમ્પકો હિતેસી સબ્બસત્તાનં અહિતં અપનેત્વા હિતમુપદહતીતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તં અજાનિત્વા પબ્બાજેસિ, તેન હિ બુદ્ધો અસબ્બઞ્ઞૂતિ, અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, વિજટેહિ એતં મહાજટં, ભિન્દ પરાપવાદં, અનાગતે અદ્ધાને તયા સદિસા બુદ્ધિમન્તો ભિક્ખૂ દુલ્લભા ભવિસ્સન્તિ, એત્થ તવ બલં પકાસેહી’’તિ.

‘‘કારુણિકો, મહારાજ, ભગવા સબ્બઞ્ઞૂ ચ, કારુઞ્ઞેન, મહારાજ, ભગવા સબ્બઞ્ઞુતઞાણેન દેવદત્તસ્સ ગતિં ઓલોકેન્તો અદ્દસ દેવદત્તં આપાયિકં કમ્મં [અપરાપરિયકમ્મં (સી. સ્યા. પી.)] આયૂહિત્વા અનેકાનિ કપ્પકોટિસતસહસ્સાનિ નિરયેન નિરયં વિનિપાતેન વિનિપાતં ગચ્છન્તં, તં ભગવા સબ્બઞ્ઞુતઞાણેન જાનિત્વા ઇમસ્સ અપરિયન્તકતં કમ્મં મમ સાસને પબ્બજિતસ્સ પરિયન્તકતં ભવિસ્સતિ, પુરિમં ¶ ઉપાદાય પરિયન્તકતં દુક્ખં ભવિસ્સતિ, અપબ્બજિતોપિ અયં મોઘપુરિસો કપ્પટ્ઠિયમેવ કમ્મં આયૂહિસ્સતીતિ કારુઞ્ઞેન દેવદત્તં પબ્બાજેસી’’તિ.

‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધો વધિત્વા તેલેન મક્ખેતિ, પપાતે પાતેત્વા હત્થં દેતિ, મારેત્વા ¶ જીવિતં પરિયેસતિ, યં સો પઠમં દુક્ખં ¶ દત્વા પચ્છા સુખં ઉપદહતી’’તિ? ‘‘વધેતિપિ, મહારાજ, તથાગતો સત્તાનં હિતવસેન, પાતેતિપિ સત્તાનં હિતવસેન, મારેતિપિ સત્તાનં હિતવસેન, વધિત્વાપિ, મહારાજ, તથાગતો સત્તાનં હિતમેવ ઉપદહતિ, પાતેત્વાપિ સત્તાનં હિતમેવ ઉપદહતિ, મારેત્વાપિ સત્તાનં હિતમેવ ઉપદહતિ. યથા, મહારાજ, માતાપિતરો નામ વધિત્વાપિ પાતયિત્વાપિ પુત્તાનં હિતમેવ ઉપદહન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો વધેતિપિ સત્તાનં હિતવસેન, પાતેતિપિ સત્તાનં હિતવસેન, મારેતિપિ સત્તાનં હિતવસેન, વધિત્વાપિ, મહારાજ, તથાગતો સત્તાનં હિતમેવ ઉપદહતિ, પાતેત્વાપિ સત્તાનં હિતમેવ ઉપદહતિ, મારેત્વાપિ સત્તાનં હિતમેવ ઉપદહતિ, યેન યેન યોગેન સત્તાનં ગુણવુડ્ઢિ હોતિ, તેન તેન યોગેન સબ્બસત્તાનં હિતમેવ ઉપદહતિ. સચે, મહારાજ, દેવદત્તો ન પબ્બાજેય્ય, ગિહિભૂતો સમાનો નિરયસંવત્તનિકં બહું પાપકમ્મં કત્વા અનેકાનિ કપ્પકોટિસતસહસ્સાનિ નિરયેન નિરયં વિનિપાતેન વિનિપાતં ગચ્છન્તો બહું દુક્ખં વેદયિસ્સતિ, તં ભગવા જાનમાનો કારુઞ્ઞેન દેવદત્તં પબ્બાજેસિ, ‘મમ સાસને પબ્બજિતસ્સ દુક્ખં પરિયન્તકતં ભવિસ્સતી’તિ કારુઞ્ઞેન ગરુકં દુક્ખં લહુકં અકાસિ.

‘‘યથા વા, મહારાજ, ધનયસસિરિઞાતિબલેન બલવા પુરિસો અત્તનો ઞાતિં વા મિત્તં વા રઞ્ઞા ગરુકં દણ્ડં ધારેન્તં અત્તનો બહુવિસ્સત્થભાવેન સમત્થતાય ગરુકં દણ્ડં લહુકં અકાસિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા બહૂનિ કપ્પકોટિસતસહસ્સાનિ દુક્ખં વેદયમાનં દેવદત્તં પબ્બાજેત્વા ¶ સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિબલસમત્થભાવેન ગરુકં દુક્ખં લહુકં અકાસિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કુસલો ભિસક્કો સલ્લકત્તો ગરુકં રોગં બલવોસધબલેન લહુકં કરોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, બહૂનિ કપ્પકોટિસતસહસ્સાનિ દુક્ખં વેદયમાનં દેવદત્તં ભગવા રોગઞ્ઞુતાય પબ્બાજેત્વા કારુઞ્ઞબલો પત્થદ્ધધમ્મોસધબલેન ગરુકં દુક્ખં લહુકં અકાસિ. અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, ભગવા બહુવેદનીયં દેવદત્તં અપ્પવેદનીયં કરોન્તો કિઞ્ચિ અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘ન કિઞ્ચિ, ભન્તે, અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્ય અન્તમસો ગદ્દૂહનમત્તમ્પી’’તિ. ‘‘ઇમમ્પિ ખો, મહારાજ, કારણં અત્થતો સમ્પટિચ્છ, યેન કારણેન ભગવા દેવદત્તં પબ્બાજેસિ.

‘‘અપરમ્પિ ¶ , મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ, યેન કારણેન ભગવા દેવદત્તં પબ્બાજેસિ. યથા, મહારાજ, ચોરં આગુચારિં ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેય્યું, ‘અયં ખો, દેવ, ચોરો આગુચારી, ઇમસ્સ યં ઇચ્છસિ, તં દણ્ડં પણેહી’તિ. તમેનં રાજા એવં વદેય્ય ‘તેન હિ ¶ , ભણે, ઇમં ચોરં બહિનગરં નીહરિત્વા આઘાતને સીસં છિન્દથા’’તિ, ‘એવં દેવા’તિ ખો તે રઞ્ઞો પટિસ્સુત્વા તં બહિનગરં નીહરિત્વા આઘાતનં નયેય્યું. તમેનં પસ્સેય્ય કોચિદેવ પુરિસો રઞ્ઞો સન્તિકા લદ્ધવરો લદ્ધયસધનભોગો આદેય્યવચનો બલવિચ્છિતકારી, સો તસ્સ કારુઞ્ઞં કત્વા તે પુરિસે એવં વદેય્ય ‘અલં, ભો, કિં તુમ્હાકં ઇમસ્સ સીસચ્છેદનેન, તેન હિ ભો ઇમસ્સ હત્થં વા પાદં વા છિન્દિત્વા જીવિતં રક્ખથ, અહમેતસ્સ કારણા રઞ્ઞો સન્તિકે પટિવચનં કરિસ્સામી’તિ. તે તસ્સ બલવતો વચનેન તસ્સ ચોરસ્સ હત્થં વા પાદં વા છિન્દિત્વા જીવિતં રક્ખેય્યું. અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, પુરિસો એવં કારી તસ્સ ચોરસ્સ કિચ્ચકારી અસ્સા’’તિ? ‘‘જીવિતદાયકો સો, ભન્તે, પુરિસો તસ્સ ચોરસ્સ, જીવિતે દિન્ને કિં તસ્સ અકતં નામ અત્થી’’તિ? ‘‘યા પન હત્થપાદચ્છેદને ¶ વેદના, સો તાય વેદનાય કિઞ્ચિ અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘અત્તનો કતેન સો, ભન્તે, ચોરો દુક્ખવેદનં વેદયતિ, જીવિતદાયકો પન પુરિસો ન કિઞ્ચિ અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા કારુઞ્ઞેન દેવદત્તં પબ્બાજેસિ ‘મમ સાસને પબ્બજિતસ્સ દુક્ખં પરિયન્તકતં ભવિસ્સતી’તિ. પરિયન્તકતઞ્ચ, મહારાજ, દેવદત્તસ્સ દુક્ખં, દેવદત્તો, મહારાજ, મરણકાલે –

‘‘‘ઇમેહિ અટ્ઠીહિ તમગ્ગપુગ્ગલં, દેવાતિદેવં નરદમ્મસારથિં;

સમન્તચક્ખું સતપુઞ્ઞલક્ખણં, પાણેહિ બુદ્ધં સરણં ઉપેમી’તિ.

‘‘પાણુપેતં સરણમગમાસિ. દેવદત્તો, મહારાજ, છ કોટ્ઠાસે કતે કપ્પે અતિક્કન્તે પઠમકોટ્ઠાસે સઙ્ઘં ભિન્દિ, પઞ્ચ કોટ્ઠાસે નિરયે પચ્ચિત્વા તતો મુચ્ચિત્વા અટ્ઠિસ્સરો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો ભવિસ્સતિ. અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, ભગવા એવં કારી દેવદત્તસ્સ કિચ્ચકારી અસ્સા’’તિ? ‘‘સબ્બદદો, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો દેવદત્તસ્સ, યં તથાગતો ¶ દેવદત્તં પચ્ચેકબોધિં પાપેસ્સતિ, કિં તથાગતેન દેવદત્તસ્સ અકતં નામ અત્થી’’તિ? ‘‘યં પન, મહારાજ, દેવદત્તો સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા નિરયે દુક્ખવેદનં વેદયતિ, અપિ નુ ખો ભગવા તતોનિદાનં કિઞ્ચિ અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, અત્તના કતેન, ભન્તે, દેવદત્તો કપ્પં નિરયે પચ્ચતિ, દુક્ખપરિયન્તકારકો સત્થા ન કિઞ્ચિ અપુઞ્ઞં આપજ્જતી’’તિ. ‘‘ઇમમ્પિ ખો, ત્વં મહારાજ, કારણં અત્થતો સમ્પટિચ્છ, યેન કારણેન ભગવા દેવદત્તં પબ્બાજેસિ.

‘‘અપરમ્પિ, મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ, યેન કારણેન ભગવા દેવદત્તં પબ્બાજેસિ ¶ . યથા, મહારાજ, કુસલો ¶ ભિસક્કો સલ્લકત્તો વાતપિત્તસેમ્હસન્નિપાતઉતુપરિણામવિસમપરિહારઓપક્કમિકોપક્કન્તં પૂતિકુણપદુગ્ગન્ધાભિસઞ્છન્નં અન્તોસલ્લં સુસિરગતં પુબ્બરુહિરસમ્પુણ્ણં વણં વૂપસમેન્તો વણમુખં કક્ખળતિખિણખારકટુકેન ભેસજ્જેન અનુલિમ્પતિ પરિપચ્ચનાય, પરિપચ્ચિત્વા મુદુભાવમુપગતં સત્થેન વિકન્તયિત્વા ડહતિ સલાકાય, દડ્ઢે ખારલવણં દેતિ, ભેસજ્જેન અનુલિમ્પતિ વણરુહનાય બ્યાધિતસ્સ સોત્થિભાવમનુપ્પત્તિયા, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, ભિસક્કો સલ્લકત્તો અહિતચિત્તો ભેસજ્જેન અનુલિમ્પતિ, સત્થેન વિકન્તેતિ, ડહતિ સલાકાય, ખારલવણં દેતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, હિતચિત્તો સોત્થિકામો તાનિ કિરિયાનિ કરોતી’’તિ. ‘‘યા પનસ્સ ભેસજ્જકિરિયાકરણેન ઉપ્પન્ના દુક્ખવેદના, તતોનિદાનં સો ભિસક્કો સલ્લકત્તો કિઞ્ચિ અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘હિતચિત્તો, ભન્તે, સોત્થિકામો ભિસક્કો સલ્લકત્તો તાનિ કિરિયાનિ કરોતિ, કિં સો તતોનિદાનં અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્ય, સગ્ગગામી સો, ભન્તે, ભિસક્કો સલ્લકત્તો’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, કારુઞ્ઞેન ભગવા દેવદત્તં પબ્બાજેસિ દુક્ખપરિમુત્તિયા.

‘‘અપરમ્પિ, મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ, યેન કારણેન ભગવા દેવદત્તં પબ્બાજેસિ. યથા, મહારાજ, પુરિસો કણ્ટકેન વિદ્ધો અસ્સ, અથઞ્ઞતરો પુરિસો તસ્સ હિતકામો સોત્થિકામો તિણ્હેન કણ્ટકેનવા સત્થમુખેન વા સમન્તતો છિન્દિત્વા પગ્ઘરન્તેન લોહિતેન તં કણ્ટકં નીહરેય્ય, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, પુરિસો અહિતકામો તં કણ્ટકં નીહરતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, હિતકામો સો, ભન્તે, પુરિસો સોત્થિકામો તં કણ્ટકં નીહરતિ. સચે ¶ સો, ભન્તે, તં કણ્ટકં ન નીહરેય્ય, મરણં વા સો તેન પાપુણેય્ય મરણમત્તં વા દુક્ખ’’ન્તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો કારુઞ્ઞેન દેવદત્તં પબ્બાજેસિ દુક્ખપરિમુત્તિયા. સચે મહારાજ, ભગવા દેવદત્તં ન પબ્બાજેય્ય, કપ્પકોટિસતસહસ્સમ્પિ ¶ દેવદત્તો ભવપરમ્પરાય નિરયે પચ્ચેય્યા’’તિ.

‘‘અનુસોતગામિં, ભન્તે નાગસેન, દેવદત્તં તથાગતો પટિસોતં પાપેસિ, વિપન્થપટિપન્નં દેવદત્તં પન્થે પટિપાદેસિ, પપાતે પતિતસ્સ દેવદત્તસ્સ પતિટ્ઠં અદાસિ, વિસમગતં દેવદત્તં તથાગતો સમં આરોપેસિ, ઇમે ચ, ભન્તે નાગસેન, હેતૂ ઇમાનિ ચ કારણાનિ ન સક્કા અઞ્ઞેન સન્દસ્સેતું અઞ્ઞત્ર તવાદિસેન બુદ્ધિમતા’’તિ.

૪. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા – ‘અટ્ઠિમે, ભિક્ખવે [અટ્ઠિમે આનન્દ (અ. નિ. ૮.૭૦)], હેતૂ અટ્ઠ પચ્ચયા મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાયા’તિ. અસેસવચનં ઇદં, નિસ્સેસવચનં ઇદં, નિપ્પરિયાયવચનં ઇદં, નત્થઞ્ઞો નવમો હેતુ મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાય. યદિ, ભન્તે નાગસેન, અઞ્ઞો નવમો હેતુ ભવેય્ય મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાય, તમ્પિ હેતું ભગવા કથેય્ય. યસ્મા ચ ખો, ભન્તે નાગસેન, નત્થઞ્ઞો નવમો હેતુ મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાય, તસ્મા અનાચિક્ખિતો ભગવતા, અયઞ્ચ નવમો હેતુ દિસ્સતિ મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાય, યં વેસ્સન્તરેન રઞ્ઞા મહાદાને દીયમાને સત્તક્ખત્તું મહાપથવી કમ્પિતાતિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, અટ્ઠેવ હેતૂ અટ્ઠ પચ્ચયા મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાય, તેન હિ વેસ્સન્તરેન રઞ્ઞા મહાદાને દીયમાને સત્તક્ખત્તું મહાપથવી કમ્પિતાતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ વેસ્સન્તરેન રઞ્ઞા મહાદાને દીયમાને સત્તક્ખત્તું મહાપથવી કમ્પિતા, તેન હિ અટ્ઠેવ હેતૂ અટ્ઠ પચ્ચયા મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાયાતિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો સુખુમો દુન્નિવેઠિયો ¶ અન્ધકરણો ચેવ ગમ્ભીરો ચ, સો તવાનુપ્પત્તો, નેસો ¶ અઞ્ઞેન ઇત્તરપઞ્ઞેન સક્કા વિસજ્જેતું અઞ્ઞત્ર તવાદિસેન બુદ્ધિમતા’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા – ‘અટ્ઠિમે, ભિક્ખવે, હેતૂ અટ્ઠ પચ્ચયા મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાયા’તિ. યં વેસ્સન્તરેન રઞ્ઞા મહાદાને દીયમાને સત્તક્ખત્તું મહાપથવી કમ્પિતા, તઞ્ચ પન અકાલિકં કદાચુપ્પત્તિકં અટ્ઠહિ હેતૂહિ વિપ્પમુત્તં, તસ્મા અગણિતં અટ્ઠહિ હેતૂહિ.

‘‘યથા, મહારાજ, લોકે તયો યેવ મેઘા ગણીયન્તિ વસ્સિકો હેમન્તિકો પાવુસકોતિ. યદિ તે મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞો મેઘો પવસ્સતિ, ન સો મેઘો ગણીયતિ સમ્મતેહિ મેઘેહિ, અકાલમેઘોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, વેસ્સન્તરેન રઞ્ઞા મહાદાને દીયમાને યં સત્તક્ખત્તું મહાપથવી કમ્પિતા, અકાલિકં એતં કદાચુપ્પત્તિકં અટ્ઠહિ હેતૂહિ વિપ્પમુત્તં, ન તં ગણીયતિ અટ્ઠહિ હેતૂહિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, હિમવન્તા પબ્બતા પઞ્ચ નદિસતાનિ સન્દન્તિ, તેસં, મહારાજ, પઞ્ચન્નં નદિસતાનં દસેવ નદિયો નદિગણનાય ગણીયન્તિ. સેય્યથીદં, ગઙ્ગા યમુના અચિરવતી ¶ સરભૂ મહી સિન્ધુ સરસ્સતી વેત્રવતી વીતંસા ચન્દભાગાતિ, અવસેસા નદિયો નદિગણનાય અગણિતા. કિં કારણા? ન તા નદિયો ધુવસલિલા. એવમેવ ખો, મહારાજ, વેસ્સન્તરેન રઞ્ઞા મહાદાને દીયમાને યં સત્તક્ખત્તું મહાપથવી કમ્પિતા, અકાલિકં એતં કદાચુપ્પત્તિકં અટ્ઠહિ હેતૂહિ વિપ્પમુત્તં, ન તં ગણીયતિ અટ્ઠહિ હેતૂહિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, રઞ્ઞો સતમ્પિ દ્વિસતમ્પિ તિસતમ્પિ અમચ્ચા હોન્તિ, તેસં છ યેવ જના અમચ્ચગણનાય ગણીયન્તિ. સેય્યથીદં, સેનાપતિ પુરોહિતો અક્ખદસ્સો ભણ્ડાગારિકો છત્તગ્ગાહકો ખગ્ગગ્ગાહકો. એતે યેવ અમચ્ચગણનાય ગણીયન્તિ. કિં કારણા? યુત્તત્તા રાજગુણેહિ, અવસેસા અગણિતા, સબ્બે અમચ્ચાત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છન્તિ ¶ . એવમેવ ખો, મહારાજ, વેસ્સન્તરેન રઞ્ઞા મહાદાને દીયમાને યં સત્તક્ખત્તું મહાપથવી કમ્પિતા, અકાલિકં એતં કદાચુપ્પત્તિકં અટ્ઠહિ હેતૂહિ વિપ્પમુત્તં, ન તં ગણીયતિ અટ્ઠહિ હેતૂહિ.

‘‘સુય્યતિ ¶ નુ ખો, મહારાજ, એતરહિ જિનસાસને કતાધિકારાનં દિટ્ઠધમ્મસુખવેદનીયકમ્મં, કિત્તિ ચ યેસં અબ્ભુગ્ગતા દેવમનુસ્સેસૂ’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યતિ એતરહિ જિનસાસને કતાધિકારાનં દિટ્ઠધમ્મસુખવેદનીયકમ્મં, કિત્તિ ચ યેસં અબ્ભુગ્ગતા દેવમનુસ્સેસુ સત્ત જનાતિ’’. ‘‘કે ચ તે, મહારાજા’’તિ? ‘‘સુમનો ચ, ભન્તે, માલાકારો, એકસાટકો ચ બ્રાહ્મણો, પુણ્ણો ચ ભતકો, મલ્લિકા ચ દેવી, ગોપાલમાતા ચ દેવી, સુપ્પિયા ચ ઉપાસિકા, પુણ્ણા ચ દાસીતિ ઇમે સત્ત દિટ્ઠધમ્મસુખવેદનીયા સત્તા, કિત્તિ ચ ઇમેસં અબ્ભુગ્ગતા દેવમનુસ્સેસૂ’’તિ.

‘‘અપરેપિ સુય્યન્તિ નુ ખો અતીતે માનુસકેનેવ સરીરદેહેન તિદસભવનં ગતા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યન્તી’’તિ. ‘‘કે ચ તે, મહારાજા’’તિ? ‘‘ગુત્તિલો ચ ગન્ધબ્બો, સાધીનો ચ રાજા, નિમિ ચ રાજા, મન્ધાતા ચ રાજાતિ ઇમે ચતુરો જના સુય્યન્તિ, તેનેવ માનુસકેન સરીરદેહેન તિદસભવનં ગતા’’તિ. ‘‘સુચિરમ્પિ કતં સુય્યતિ સુકતદુક્કટન્તિ? સુતપુબ્બં પન તયા, મહારાજ, અતીતે વા અદ્ધાને વત્તમાને વા અદ્ધાને ઇત્થન્નામસ્સ દાને દીયમાને સકિં વા દ્વિક્ખત્તું વા તિક્ખત્તું વા મહાપથવી કમ્પિતા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘અત્થિ મે, મહારાજ, આગમો અધિગમો પરિયત્તિ સવનં સિક્ખાબલં સુસ્સૂસા પરિપુચ્છા આચરિયુપાસનં, મયાપિ ન સુતપુબ્બં ‘ઇત્થન્નામસ્સ દાને દીયમાને સકિં વા દ્વિક્ખત્તું વા તિક્ખત્તું વા મહાપથવી કમ્પિતા’તિ ઠપેત્વા વેસ્સન્તરસ્સ રાજવસભસ્સ દાનવરં ¶ . ભગવતો ચ, મહારાજ, કસ્સપસ્સ, ભગવતો ચ સક્યમુનિનોતિ દ્વિન્નં બુદ્ધાનં અન્તરે ગણનપથં ¶ વીતિવત્તા વસ્સકોટિયો અતિક્કન્તા, તત્થપિ મે સવનં નત્થિ ‘ઇત્થન્નામસ્સ દાને દીયમાને સકિં વા દ્વિક્ખત્તું વા તિક્ખત્તું વા મહાપથવી કમ્પિતા’તિ. ન, મહારાજ, તાવતકેન વીરિયેન તાવતકેન પરક્કમેન મહાપથવી કમ્પતિ, ગુણભારભરિતા, મહારાજ, સબ્બસોચેય્યકિરિયગુણભારભરિતા ધારેતું ન વિસહન્તી મહાપથવી ચલતિ કમ્પતિ પવેધતિ.

‘‘યથા, મહારાજ, સકટસ્સ અતિભારભરિતસ્સ નાભિયો ચ નેમિયો ચ ફલન્તિ અક્ખો ભિજ્જતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સબ્બસોચેય્યકિરિયગુણભારભરિતા મહાપથવી ધારેતું ન વિસહન્તી ચલતિ કમ્પતિ પવેધતિ.

‘‘યથા ¶ વા પન, મહારાજ, ગગનં અનિલજલવેગસઞ્છાદિતં ઉસ્સન્નજલભારભરિતં અતિવાતેન ફુટિતત્તા નદતિ રવતિ ગળગળાયતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, મહાપથવી રઞ્ઞો વેસ્સન્તરસ્સ દાનબલવિપુલઉસ્સન્નભારભરિતા ધારેતું ન વિસહન્તી ચલતિ કમ્પતિ પવેધતિ. ન હિ, મહારાજ, રઞ્ઞો વેસ્સન્તરસ્સ ચિત્તં રાગવસેન પવત્તતિ, ન દોસવસેન પવત્તતિ, ન મોહવસેન પવત્તતિ, ન માનવસેન પવત્તતિ, ન દિટ્ઠિવસેન પવત્તતિ, ન કિલેસવસેન પવત્તતિ, ન વિતક્કવસેન પવત્તતિ, ન અરતિવસેન પવત્તતિ, અથ ખો દાનવસેન બહુલં પવત્તતિ ‘કિન્તિ અનાગતા યાચકા મમ સન્તિકે આગચ્છેય્યું, આગતા ચ યાચકા યથાકામં લભિત્વા અત્તમના ભવેય્યુ’ન્તિ સતતં સમિતં દાનં પતિ માનસં ઠપિતં હોતિ. રઞ્ઞો, મહારાજ, વેસ્સન્તરસ્સ સતતં સમિતં દસસુ ઠાનેસુ માનસં ઠપિતં હોતિ દમે સમે ખન્તિયં સંવરે યમે નિયમે અક્કોધે અવિહિંસાયં સચ્ચે સોચેય્યે. રઞ્ઞો, મહારાજ, વેસ્સન્તરસ્સ કામેસના પહીના, ભવેસના પટિપ્પસ્સદ્ધા, બ્રહ્મચરિયેસનાય યેવ ઉસ્સુક્કં આપન્નો, રઞ્ઞો, મહારાજ, વેસ્સન્તરસ્સ અત્તરક્ખા [પરરક્ખાય (સી. પી.)] પહીના, સબ્બસત્તરક્ખાય ઉસ્સુક્કં આપન્નો ‘કિન્તિ ઇમે સત્તા સમગ્ગા અસ્સુ અરોગા સધના દીઘાયુકા’તિ ¶ બહુલં યેવ માનસં પવત્તતિ. દદમાનો ચ, મહારાજ, વેસ્સન્તરો રાજા તં દાનં ન ભવસમ્પત્તિહેતુ દેતિ, ન ધનહેતુ દેતિ, ન પટિદાનહેતુ દેતિ, ન ઉપલાપનહેતુ દેતિ, ન આયુહેતુ દેતિ, ન વણ્ણહેતુ દેતિ, ન સુખહેતુ દેતિ, ન બલહેતુ દેતિ, ન યસહેતુ દેતિ, ન પુત્તહેતુ દેતિ, ન ધીતુહેતુ દેતિ, અથ ખો સબ્બઞ્ઞુતઞાણહેતુ સબ્બઞ્ઞુતઞાણરતનસ્સ કારણા એવરૂપે અતુલવિપુલાનુત્તરે દાનવરે અદાસિ, સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો ચ ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘‘જાલિં ¶ કણ્હાજિનં ધીતં, મદ્દિદેવિં પતિબ્બતં;

ચજમાનો ન ચિન્તેસિં, બોધિયા યેવ કારણા’તિ.

‘‘વેસ્સન્તરો, મહારાજ, રાજા અક્કોધેન કોધં જિનાતિ, અસાધું સાધુના જિનાતિ, કદરિયં દાનેન જિનાતિ, અલિકવાદિનં સચ્ચેન જિનાતિ, સબ્બં અકુસલં કુસલેન જિનાતિ. તસ્સ એવં દદમાનસ્સ ધમ્માનુગતસ્સ ધમ્મસીસકસ્સ [ધમ્માસીસકસ્સ (ક.)] દાનનિસ્સન્દબલવ [દાનનિસ્સન્દબલ (સી. પી.)] વીરિયવિપુલવિપ્ફારેન હેટ્ઠા મહાવાતા સઞ્ચલન્તિ ¶ સણિકં સણિકં સકિં સકિં આકુલાકુલા વાયન્તિ ઓનમન્તિ ઉન્નમન્તિ વિનમન્તિ, છિન્નપત્તપાદપા [સીન્નપ્પત્તપાદપા (સી.)] પપતન્તિ, ગુમ્બં ગુમ્બં વલાહકા ગગને સન્ધાવન્તિ, રજોસઞ્ચિતા વાતા દારુણા હોન્તિ, ગગનં ઉપ્પીળિતા વાતા વાયન્તિ, સહસા ધમધમાયન્તિ, મહાભીમો સદ્દો નિચ્છરતિ, તેસુ વાતેસુ કુપિતેસુ ઉદકં સણિકં સણિકં ચલતિ, ઉદકે ચલિતે ખુબ્ભન્તિ મચ્છકચ્છપા, યમકયમકા ઊમિયો જાયન્તિ, જલચરા સત્તા તસન્તિ, જલવીચિ યુગનદ્ધો વત્તતિ, વીચિનાદો પવત્તતિ, ઘોરા બુબ્બુળા [પુબ્બુળા (ક.)] ઉટ્ઠહન્તિ, ફેણમાલા ભવન્તિ, ઉત્તરતિ મહાસમુદ્દો, દિસાવિદિસં ધાવતિ ઉદકં, ઉદ્ધંસોતપટિસોતમુખા સન્દન્તિ સલિલધારા, તસન્તિ અસુરા ગરુળા નાગા યક્ખા, ઉબ્બિજ્જન્તિ ‘કિં નુ ખો, કથં નુ ખો, સાગરો વિપરિવત્તતી’તિ, ગમનપથમેસન્તિ ભીતચિત્તા, ખુભિતે લુળિતે જલધારે પકમ્પતિ મહાપથવી સનગા સસાગરા ¶ , પરિવત્તતિ સિનેરુગિરિ કૂટસેલસિખરો વિનમમાનો હોતિ, વિમના હોન્તિ અહિનકુલબિળારકોટ્ઠુકસૂકરમિગપક્ખિનો, રુદન્તિ યક્ખા અપ્પેસક્ખા, હસન્તિ યક્ખા મહેસક્ખા કમ્પમાનાય મહાપથવિયા.

‘‘યથા, મહારાજ, મહતિ મહાપરિયોગે ઉદ્ધનગતે ઉદકસમ્પુણ્ણે આકિણ્ણતણ્ડુલે હેટ્ઠતો અગ્ગિ જલમાનો પઠમં તાવ પરિયોગં સન્તાપેતિ, પરિયોગો સન્તત્તો ઉદકં સન્તાપેતિ, ઉદકં સન્તત્તં તણ્ડુલં સન્તાપેતિ, તણ્ડુલં સન્તત્તં ઉમ્મુજ્જતિ નિમુજ્જતિ, બુબ્બુળકજાતં હોતિ, ફેણમાલા ઉત્તરતિ; એવમેવ ખો, મહારાજ, વેસ્સન્તરો રાજા યં લોકે દુચ્ચજં, તં ચજિ, તસ્સ તં દુચ્ચજં ચજન્તસ્સ દાનસ્સ સભાવનિસ્સન્દેન હેટ્ઠા મહાવાતા ધારેતું ન વિસહન્તા પરિકુપ્પિંસુ [પરિકમ્પિંસુ (ક.)], મહાવાતેસુ પરિકુપિતેસુ [પરિખુબ્ભિતેસુ (સ્યા.)] ઉદકં કમ્પિ, ઉદકે કમ્પિતે મહાપથવી કમ્પિ, ઇતિ તદા મહાવાતા ચ ઉદકઞ્ચ મહાપથવી ચાતિ ઇમે તયો એકમના વિય અહેસું મહાદાનનિસ્સન્દેન વિપુલબલવીરિયેન નત્થેદિસો, મહારાજ, અઞ્ઞસ્સ દાનાનુભાવો, યથા વેસ્સન્તરસ્સ રઞ્ઞો મહાદાનાનુભાવો. યથા, મહારાજ, મહિયા બહુવિધા મણયો વિજ્જન્તિ. સેય્યથીદં, ઇન્દનીલો મહાનીલો જોતિરસો વેળુરિયો ઉમ્માપુપ્ફો સિરીસપુપ્ફો ¶ મનોહરો સૂરિયકન્તો ચન્દકન્તો વજિરો ખજ્જોપનકો ફુસ્સરાગો ¶ લોહિતઙ્ગો મસારગલ્લોતિ, એતે સબ્બે અતિક્કમ્મ ચક્કવત્તિમણિ અગ્ગમક્ખાયતિ, ચક્કવત્તિમણિ, મહારાજ, સમન્તા યોજનં ઓભાસેતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યં કિઞ્ચિ મહિયા દાનં વિજ્જતિ અપિ અસદિસદાનં પરમં, તં સબ્બં અતિક્કમ્મ વેસ્સન્તરસ્સ રઞ્ઞો મહાદાનં અગ્ગમક્ખાયતિ, વેસ્સન્તરસ્સ, મહારાજ, રઞ્ઞો મહાદાને દીયમાને સત્તક્ખત્તું મહાપથવી કમ્પિતા’’તિ.

‘‘અચ્છરિયં, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધાનં, અબ્ભુતં, ભન્તે નાગસેન, બુદ્ધાનં, યં તથાગતો બોધિસત્તો સમાનો ¶ અસમો લોકેન એવંખન્તિ એવંચિત્તો એવંઅધિમુત્તિ એવંઅધિપ્પાયો, બોધિસત્તાનં, ભન્તે નાગસેન, પરક્કમો દક્ખાપિતો, પારમી ચ જિનાનં ભિય્યો ઓભાસિતા, ચરિયં ચરતોપિ તાવ તથાગતસ્સ સદેવકે લોકે સેટ્ઠભાવો અનુદસ્સિતો. સાધુ, ભન્તે નાગસેન, થોમિતં જિનસાસનં, જોતિતા જિનપારમી, છિન્નો તિત્થિયાનં વાદગણ્ઠિ, ભિન્નો પરાપવાદકુમ્ભો [ગુમ્બો તયા વિદ્ધંસિતો (સ્યા.)], પઞ્હો ગમ્ભીરો ઉત્તાનીકતો, ગહનં અગહનં કતં, સમ્મા લદ્ધં જિનપુત્તાનં નિબ્બાહનં [નિબ્બાયનં (ક.)], એવમેતં ગણિવરપવર તથા સમ્પટિચ્છામા’’તિ.

૫. ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે એવં ભણથ ‘સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ દિન્નાનિ, અન્ધસ્સ સતો પુન દિબ્બચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાની’તિ, એતમ્પિ વચનં સકસટં સનિગ્ગહં સદોસં ‘હેતુસમુગ્ઘાતે અહેતુસ્મિં અવત્થુસ્મિં નત્થિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદો’તિ સુત્તે વુત્તં, યદિ, ભન્તે નાગસેન, સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ દિન્નાનિ, તેન હિ ‘પુન દિબ્બચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાની’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા; યદિ દિબ્બચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાનિ, તેન હિ ‘સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ દિન્નાની’તિ યં વચનં, તમ્પિ મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો ગણ્ઠિતોપિ ગણ્ઠિતરો વેઠતોપિ વેઠતરો ગહનતોપિ ગહનતરો, સો તવાનુપ્પત્તો, તત્થ છન્દમભિજનેહિ નિબ્બાહનાય પરવાદાનં નિગ્ગહાયા’’તિ.

‘‘દિન્નાનિ ¶ , મહારાજ, સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ, તત્થ મા વિમતિં ઉપ્પાદેહિ, પુન ¶ દિબ્બાનિ ચ ચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાનિ, તત્થાપિ મા વિમતિં જનેહી’’તિ. ‘‘અપિ નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, હેતુસમુગ્ઘાતે અહેતુસ્મિં અવત્થુસ્મિં દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, એત્થ ¶ કારણં, યેન કારણેન હેતુસમુગ્ઘાતે અહેતુસ્મિં અવત્થુસ્મિં દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પજ્જતિ, ઇઙ્ઘ તાવ કારણેન મં સઞ્ઞાપેહી’’તિ?

‘‘કિં પન, મહારાજ, અત્થિ લોકે સચ્ચં નામ, યેન સચ્ચવાદિનો સચ્ચકિરિયં કરોન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અત્થિ લોકે સચ્ચં નામ, સચ્ચેન, ભન્તે નાગસેન, સચ્ચવાદિનો સચ્ચકિરિયં કત્વા દેવં વસ્સાપેન્તિ, અગ્ગિં નિબ્બાપેન્તિ, વિસં પટિહનન્તિ, અઞ્ઞમ્પિ વિવિધં કત્તબ્બં કરોન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, યુજ્જતિ સમેતિ સિવિરાજસ્સ સચ્ચબલેન દિબ્બચક્ખૂનિ ઉપ્પન્નાનીતિ, સચ્ચબલેન, મહારાજ, અવત્થુસ્મિં દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પજ્જતિ, સચ્ચં યેવ તત્થ વત્થુ ભવતિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદાય.

‘‘યથા, મહારાજ, યે કેચિ સત્તા સચ્ચમનુગાયન્તિ ‘મહામેઘો પવસ્સતૂ’તિ, તેસં સહ સચ્ચમનુગીતેન મહામેઘો પવસ્સતિ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, અત્થિ આકાસે વસ્સહેતુ સન્નિચિતો ‘યેન હેતુના મહામેઘો પવસ્સતી’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સચ્ચં યેવ તત્થ હેતુ ભવતિ મહતો મેઘસ્સ પવસ્સનાયા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ તસ્સ પકતિહેતુ, સચ્ચં યેવેત્થ વત્થુ ભવતિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદાયાતિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, યે કેચિ સત્તા સચ્ચમનુગાયન્તિ ‘જલિતપજ્જલિતમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો પટિનિવત્તતૂ’તિ, તેસં સહ સચ્ચમનુગીતેન જલિતપજ્જલિતમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો ખણેન પટિનિવત્તતિ. અપિ નુ ખો, મહારાજ, અત્થિ તસ્મિં જલિતપજ્જલિતે મહાઅગ્ગિક્ખન્ધે હેતુ સન્નિચિતો ‘યેન હેતુના જલિતપજ્જલિતમહાઅગ્ગિક્ખન્ધો ખણેન પટિનિવત્તતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સચ્ચં યેવ તત્થ વત્થુ હોતિ તસ્સ જલિતપજ્જલિતસ્સ મહાઅગ્ગિક્ખન્ધસ્સ ખણેન પટિનિવત્તનાયા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ તસ્સ પકતિહેતુ, સચ્ચં યેવેત્થ વત્થુ ભવતિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદાયાતિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, યે કેચિ સત્તા સચ્ચમનુગાયન્તિ ¶ ‘વિસં હલાહલં અગદં ભવતૂ’તિ. તેસં સહ સચ્ચમનુગીતેન વિસં હલાહલં ખણેન ¶ અગદં ભવતિ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, અત્થિ તસ્મિં હલાહલવિસે હેતુ સન્નિચિતો ‘યેન હેતુના વિસં હલાહલં ખણેન અગદં ભવતી’’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સચ્ચં યેવ તત્થ હેતુ ભવતિ વિસસ્સ હલાહલસ્સ ખણેન ¶ પટિઘાતાયા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, વિના પકતિહેતું સચ્ચં યેવેત્થ વત્થુ ભવતિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદાયાતિ.

‘‘ચતુન્નમ્પિ, મહારાજ, અરિયસચ્ચાનં પટિવેધાય નત્થઞ્ઞં વત્થુ, સચ્ચં વત્થું કત્વા ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તીતિ. અત્થિ, મહારાજ, ચીનવિસયે ચીનરાજા, સો મહાસમુદ્દે કીળિતુકામો [બલિં કાતુકામો (સી. પી.)] ચતુમાસે ચતુમાસે સચ્ચકિરિયં કત્વા સહ રથેન અન્તોમહાસમુદ્દે યોજનં પવિસતિ, તસ્સ રથસીસસ્સ પુરતો પુરતો મહાવારિક્ખન્ધો પટિક્કમતિ, નિક્ખન્તસ્સ પુન ઓત્થરતિ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, સો મહાસમુદ્દો સદેવમનુસ્સેનપિ લોકેન પકતિકાયબલેન સક્કા પટિક્કમાપેતુ’’ન્તિ? ‘‘અતિપરિત્તકેપિ, ભન્તે, તળાકે ઉદકં ન સક્કા સદેવમનુસ્સેનપિ લોકેન પકતિકાયબલેન પટિક્કમાપેતું, કિં પન મહાસમુદ્દે ઉદક’’ન્તિ? ‘‘ઇમિનાપિ, મહારાજ, કારણેન સચ્ચબલં ઞાતબ્બં ‘નત્થિ તં ઠાનં, યં સચ્ચેન ન પત્તબ્બ’ન્તિ.

‘‘નગરે, મહારાજ, પાટલિપુત્તે અસોકો ધમ્મરાજા સનેગમજાનપદઅમચ્ચભટબલમહામત્તેહિ પરિવુતો ગઙ્ગં નદિં [ગઙ્ગાનદિં (સી.)] નવસલિલસમ્પુણ્ણં સમતિત્થિકં સમ્ભરિતં પઞ્ચયોજનસતાયામં યોજનપુથુલં સન્દમાનં દિસ્વા અમચ્ચે એવમાહ ‘અત્થિ કોચિ, ભણે, સમત્થો, યો ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેતુ’ન્તિ. અમચ્ચા આહંસુ ‘દુક્કરં દેવા’તિ.

‘‘તસ્મિં યેવ ગઙ્ગાકૂલે ઠિતા બન્ધુમતી નામ ગણિકા અસ્સોસિ રઞ્ઞા કિર એવં ¶ વુત્તં ‘સક્કા નુ ખો ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેતુ’ન્તિ, સા એવમાહ ‘અહઞ્હિ નગરે પાટલિપુત્તે ગણિકા રૂપૂપજીવિની અન્તિમજીવિકા, મમ તાવ રાજા સચ્ચકિરિયં પસ્સતૂ’તિ. અથ સા સચ્ચકિરિયં અકાસિ, સહ તસ્સા સચ્ચકિરિયાય ખણેન સા મહાગઙ્ગા ગળગળાયન્તી પટિસોતં સન્દિત્થ મહતો જનકાયસ્સ પસ્સતો.

‘‘અથ રાજા ગઙ્ગાય આવટ્ટઊમિવેગજનિતં હલાહલસદ્દં સુત્વા વિમ્હિતો અચ્છરિયબ્ભુતજાતો અમચ્ચે એવમાહ ‘કિસ્સાયં, ભણે, મહાગઙ્ગા પટિસોતં સન્દતી’તિ? ‘બન્ધુમતી, મહારાજ, ગણિકા તવ વચનં સુત્વા ¶ સચ્ચકિરિયં અકાસિ, તસ્સા સચ્ચકિરિયાય મહાગઙ્ગા ઉદ્ધંમુખા સન્દતી’તિ.

‘‘અથ સંવિગ્ગહદયો રાજા તુરિતતુરિતો સયં ગન્ત્વા તં ગણિકં પુચ્છિ ‘સચ્ચં કિર, જે ¶ , તયા સચ્ચકિરિયાય અયં ગઙ્ગા પટિસોતં સન્દાપિતા’તિ? ‘આમ દેવા’તિ. રાજા આહ ‘કિં તે તત્થ બલં અત્થિ, કો વા તે વચનં આદિયતિ અનુમ્મત્તો, કેન ત્વં બલેન ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેસી’તિ? સા આહ ‘સચ્ચબલેનાહં, મહારાજ, ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેસિ’ન્તિ. રાજા આહ ‘કિં તે સચ્ચબલં અત્થિ ચોરિયા ધુત્તિયા અસતિયા છિન્નિકાય પાપિયા ભિન્નસીલાય [પાપિકાય ભિન્નસીમાય (સી.)] હિરિઅતિક્કન્તિકાય અન્ધજનપલોભિકાયા’તિ. ‘સચ્ચં, મહારાજ, તાદિસિકા અહં, તાદિસિકાયપિ મે, મહારાજ, સચ્ચકિરિયા અત્થિ, યાયાહં ઇચ્છમાના સદેવકમ્પિ લોકં પરિવત્તેય્ય’ન્તિ. રાજા આહ ‘કતમા પન સા હોતિ સચ્ચકિરિયા, ઇઙ્ઘ મં સાવેહી’તિ. ‘યો મે, મહારાજ, ધનં દેતિ ખત્તિયો વા બ્રાહ્મણો વા વેસ્સો વા સુદ્દો વા અઞ્ઞો વા કોચિ, તેસં સમકં યેવ ઉપટ્ઠહામિ, ‘‘ખત્તિયો’’તિ વિસેસો નત્થિ, ‘‘સુદ્દો’’તિ અતિમઞ્ઞના [અતિમઞ્ઞમાનો (ક.)] નત્થિ, અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તા ધનસ્સામિકં પરિચરામિ, એસા મે દેવ સચ્ચકિરિયા, યાયાહં ઇમં મહાગઙ્ગં પટિસોતં સન્દાપેસિ’ન્તિ.

‘‘ઇતિપિ, મહારાજ, સચ્ચે ઠિતા ન કિઞ્ચિ અત્થં ન વિન્દન્તિ. દિન્નાનિ ચ, મહારાજ, સિવિરાજેન યાચકસ્સ ચક્ખૂનિ ¶ , દિબ્બચક્ખૂનિ ચ ઉપ્પન્નાનિ, તઞ્ચ સચ્ચકિરિયાય. યં પન સુત્તે વુત્તં ‘મંસચક્ખુસ્મિં નટ્ઠે અહેતુસ્મિં અવત્થુસ્મિં નત્થિ દિબ્બચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદો’તિ. તં ભાવનામયં ચક્ખું સન્ધાય વુત્તં, એવમેતં, મહારાજ, ધારેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, સુનિબ્બેઠિતો પઞ્હો, સુનિદ્દિટ્ઠો નિગ્ગહો, સુમદ્દિતા પરવાદા, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

સિવિરાજચક્ખુદાનપઞ્હો પઞ્ચમો.

૬. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવે, સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ [ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૮)] હોતિ, ઇધ માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા ¶ હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, ઇમેસં ખો, ભિક્ખવે, તિણ્ણં સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતી’તિ, અસેસવચનમેતં, નિસ્સેસવચનમેતં, નિપ્પરિયાયવચનમેતં, અરહસ્સવચનમેતં, સદેવમનુસ્સાનં મજ્ઝે નિસીદિત્વા ભણિતં, અયઞ્ચ દ્વિન્નં સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ દિસ્સતિ, દુકૂલેન તાપસેન પારિકાય તાપસિયા ઉતુનિકાલે દક્ખિણેન હત્થઙ્ગુટ્ઠેન ¶ નાભિ પરામટ્ઠા, તસ્સ તેન નાભિપરામસનેન સામકુમારો નિબ્બત્તો. માતઙ્ગેનાપિ ઇસિના બ્રાહ્મણકઞ્ઞાય ઉતુનિકાલે દક્ખિણેન હત્થઙ્ગુટ્ઠેન નાભિ પરામટ્ઠા, તસ્સ તેન નાભિપરામસનેન મણ્ડબ્યો નામ માણવકો નિબ્બત્તોતિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવે, સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતી’તિ. તેન હિ સામો ચ કુમારો મણ્ડબ્યો ચ માણવકો ઉભોપિ તે નાભિપરામસનેન નિબ્બત્તાતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ, ભન્તે, તથાગતેન ભણિતં ‘સામો ચ કુમારો મણ્ડબ્યો ચ માણવકો નાભિપરામસનેન નિબ્બત્તા’’તિ, તેન હિ ‘તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવે, સન્નિપાતા ¶ ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતી’તિ યં વચનં, તમ્પિ મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો સુગમ્ભીરો સુનિપુણો વિસયો બુદ્ધિમન્તાનં, સો તવાનુપ્પત્તો, છિન્દ વિમતિપથં, ધારેહિ ઞાણવરપ્પજ્જોત’’ન્તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવે, સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતિ, ઇધ માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, એવં તિણ્ણં સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતી’તિ. ભણિતઞ્ચ ‘સામો ચ કુમારો મણ્ડબ્યો ચ માણવકો નાભિપરામસનેન નિબ્બત્તા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, યેન કારણેન પઞ્હો સુવિનિચ્છિતો હોતિ, તેન કારણેન મં સઞ્ઞાપેહી’’તિ.

‘‘સુતપુબ્બં પન તયા, મહારાજ, સંકિચ્ચો ચ કુમારો ઇસિસિઙ્ગો ચ તાપસો થેરો ચ કુમારકસ્સપો ‘ઇમિના નામ તે નિબ્બત્તા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યતિ, અબ્ભુગ્ગતા તેસં જાતિ, દ્વે મિગધેનુયો તાવ ઉતુનિકાલે દ્વિન્નં તાપસાનં પસ્સાવટ્ઠાનં આગન્ત્વા સસમ્ભવં પસ્સાવં પિવિંસુ, તેન પસ્સાવસમ્ભવેન સંકિચ્ચો ચ કુમારો ઇસિસિઙ્ગો ચ તાપસો નિબ્બત્તા. થેરસ્સ ઉદાયિસ્સ ભિક્ખુનુપસ્સયં ઉપગતસ્સ ¶ રત્તચિત્તેન ભિક્ખુનિયા અઙ્ગજાતં ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ સમ્ભવં કાસાવે મુચ્ચિ. અથ ખો આયસ્મા ઉદાયિ તં ભિક્ખુનિં એતદવોચ ‘ગચ્છ ભગિનિ, ઉદકં આહર અન્તરવાસકં ધોવિસ્સામી’તિ. ‘આહરય્ય અહમેવ ધોવિસ્સામી’તિ. તતો સા ભિક્ખુની ઉતુનિસમયે તં સમ્ભવં એકદેસં મુખેન અગ્ગહેસિ, એકદેસં અઙ્ગજાતે પક્ખિપિ, તેન થેરો કુમારકસ્સપો નિબ્બત્તોતિ એતં જનો આહા’’તિ.

‘‘અપિ નુ ખો ત્વં, મહારાજ, સદ્દહસિ તં વચન’’ન્તિ? ‘‘આમ ભન્તે, બલવં તત્થ મયં કારણં ઉપલભામ, યેન મયં કારણેન સદ્દહામ ‘ઇમિના કારણેન નિબ્બત્તા’’તિ. ‘‘કિં પનેત્થ, મહારાજ, કારણ’’ન્તિ? ‘‘સુપરિકમ્મકતે ¶ , ભન્તે, કલલે બીજં નિપતિત્વા ખિપ્પં સંવિરુહતી’’તિ ¶ . ‘‘આમ મહારાજા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, ભન્તે, સા ભિક્ખુની ઉતુની સમાના સણ્ઠિતે કલલે રુહિરે પચ્છિન્નવેગે ઠિતાય ધાતુયા તં સમ્ભવં ગહેત્વા તસ્મિં કલલે પક્ખિપિ, તેન તસ્સા ગબ્ભો સણ્ઠાસિ, એવં તત્થ કારણં પચ્ચેમ તેસં નિબ્બત્તિયા’’તિ. ‘‘એવમેતં, મહારાજ, તથા સમ્પટિચ્છામિ, યોનિપ્પવેસેન ગબ્ભો સમ્ભવતીતિ. સમ્પટિચ્છસિ પન, ત્વં મહારાજ, થેરસ્સ કુમારકસ્સપસ્સ ગબ્ભાવક્કમન’’ન્તિ? ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ‘‘સાધુ, મહારાજ, પચ્ચાગતોસિ મમ વિસયં, એકવિધેનપિ ગબ્ભાવક્કન્તિં કથયન્તો મમાનુબલં ભવિસ્સસિ, અથ યા પન તા દ્વે મિગધેનુયો પસ્સાવં પિવિત્વા ગબ્ભં પટિલભિંસુ, તાસં ત્વં સદ્દહસિ ગબ્ભસ્સાવક્કમન’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, યં કિઞ્ચિ ભુત્તં પીતં ખાયિતં લેહિતં, સબ્બં તં કલલં ઓસરતિ, ઠાનગતં વુડ્ઢિમાપજ્જતિ. યથા, ભન્તે નાગસેન, યા કાચિ સરિતા નામ, સબ્બા તા મહાસમુદ્દં ઓસરન્તિ, ઠાનગતા વુડ્ઢિમાપજ્જન્તિ. એવમેવ ખો, ભન્તે નાગસેન, યં કિઞ્ચિ ભુત્તં પીતં ખાયિતં લેહિતં, સબ્બં તં કલલં ઓસરતિ, ઠાનગતં વુડ્ઢિમાપજ્જતિ, તેનાહં કારણેન સદ્દહામિ મુખગતેનપિ ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતી’’તિ. ‘‘સાધુ, મહારાજ, ગાળ્હતરં ઉપગતોસિ મમ વિસયં, મુખપાનેનપિ દ્વયસન્નિપાતો ભવતિ. સંકિચ્ચસ્સ ચ, મહારાજ, કુમારસ્સ ઇસિસિઙ્ગસ્સ ચ તાપસસ્સ થેરસ્સ ચ કુમારકસ્સપસ્સ ગબ્ભાવક્કમનં સમ્પટિચ્છસી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સન્નિપાતો ઓસરતી’’તિ.

‘‘સામોપિ, મહારાજ, કુમારો મણ્ડબ્યોપિ માણવકો તીસુ સન્નિપાતેસુ અન્તોગધા, એકરસા યેવ પુરિમેન, તત્થ કારણં વક્ખામિ. દુકૂલો ¶ ચ, મહારાજ, તાપસો પારિકા ચ તાપસી ઉભોપિ તે અરઞ્ઞવાસા અહેસું પવિવેકાધિમુત્તા ઉત્તમત્થગવેસકા, તપતેજેન યાવ બ્રહ્મલોકં સન્તાપેસું ¶ . તેસં તદા સક્કો દેવાનમિન્દો સાયં પાતં ઉપટ્ઠાનં આગચ્છતિ. સો તેસં ગરુકતમેત્તતાય ઉપધારેન્તો અદ્દસ અનાગતમદ્ધાને દ્વિન્નમ્પિ તેસં ચક્ખૂનં અન્તરધાનં, દિસ્વા તે એવમાહ ‘એકં મે, ભોન્તો, વચનં કરોથ, સાધુ એકં પુત્તં જનેય્યાથ, સો તુમ્હાકં ઉપટ્ઠાકો ભવિસ્સતિ આલમ્બનો ચા’તિ. ‘અલં, કોસિય, મા એવં ભણી’તિ. તે તસ્સ તં વચનં ન સમ્પટિચ્છિંસુ. અનુકમ્પકો અત્થકામો સક્કો દેવાનમિન્દો દુતિયમ્પિ…પે… તતિયમ્પિ તે એવમાહ ‘એકં મે, ભોન્તો, વચનં કરોથ, સાધુ એકં પુત્તં જનેય્યાથ, સો તુમ્હાકં ઉપટ્ઠાકો ભવિસ્સતિ આલમ્બનો ચા’તિ. તતિયમ્પિ તે આહંસુ ‘અલં, કોસિય, મા ત્વં ખો અમ્હે અનત્થે નિયોજેહિ, કદાયં કાયો ન ભિજ્જિસ્સતિ, ભિજ્જતુ અયં કાયો ભેદનધમ્મો, ભિજ્જન્તિયાપિ ધરણિયા પતન્તેપિ સેલસિખરે ફલન્તેપિ આકાસે પતન્તેપિ ચન્દિમસૂરિયે ¶ નેવ મયં લોકધમ્મેહિ મિસ્સયિસ્સામ, મા ત્વં અમ્હાકં સમ્મુખભાવં ઉપગચ્છ, ઉપગતસ્સ તે એસો વિસ્સાસો, અનત્થચરો ત્વં મઞ્ઞે’તિ.

તતો સક્કો દેવાનમિન્દો તેસં મનં અલભમાનો ગરુકતો પઞ્જલિકો પુન યાચિ ‘યદિ મે વચનં ન ઉસ્સહથ કાતું, યદા તાપસી ઉતુની હોતિ પુપ્ફવતી, તદા ત્વં, ભન્તે, દક્ખિણેન હત્થઙ્ગુટ્ઠેન નાભિં પરામસેય્યાસિ, તેન સા ગબ્ભં લચ્છતિ, સન્નિપાતો યેવેસ ગબ્ભાવક્કન્તિયા’તિ. ‘સક્કોમહં, કોસિય, તં વચનં કાતું, ન તાવતકેન અમ્હાકં તપો ભિજ્જતિ, હોતૂ’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. તાય ચ પન વેલાય દેવભવને અત્થિ દેવપુત્તો ઉસ્સન્નકુસલમૂલો ખીણાયુકો આયુક્ખયપ્પત્તો યદિચ્છકં સમત્થો ઓક્કમિતું અપિ ચક્કવત્તિકુલેપિ. અથ સક્કો દેવાનમિન્દો તં દેવપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ ‘એહિ ખો, મારિસ, સુપભાતો તે દિવસો, અત્થસિદ્ધિ ઉપગતા, યમહં તે ઉપટ્ઠાનમાગમિં, રમણીયે તે ઓકાસે વાસો ભવિસ્સતિ, પતિરૂપે ¶ કુલે પટિસન્ધિ ભવિસ્સતિ, સુન્દરેહિ માતાપિતૂહિ વડ્ઢેતબ્બો, એહિ મે વચનં કરોહી’તિ યાચિ. દુતિયમ્પિ…પે… તતિયમ્પિ યાચિ સિરસિ પઞ્જલિકતો.

તતો ¶ સો દેવપુત્તો એવમાહ ‘કતમં તં, મારિસ, કુલં, યં ત્વં અભિક્ખણં કિત્તયસિ પુનપ્પુન’ન્તિ. ‘દુકૂલો ચ તાપસો પારિકા ચ તાપસી’તિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા તુટ્ઠો સમ્પટિચ્છિ ‘સાધુ, મારિસ, યો તવ છન્દો, સો હોતુ, આકઙ્ખમાનો અહં, મારિસ, પત્થિતે કુલે ઉપ્પજ્જેય્યં, કિમ્હિ કુલે ઉપ્પજ્જામિ અણ્ડજે વા જલાબુજે વા સંસેદજે વા ઓપપાતિકે વા’તિ? ‘જલાબુજાય, મારિસ, યોનિયા ઉપ્પજ્જાહી’તિ. અથ સક્કો દેવાનમિન્દો ઉપ્પત્તિદિવસં વિગણેત્વા દુકૂલસ્સ તાપસસ્સ આરોચેસિ ‘અસુકસ્મિં નામ દિવસે તાપસી ઉતુની ભવિસ્સતિ પુપ્ફવતી, તદા ત્વં, ભન્તે, દક્ખિણેન હત્થઙ્ગુટ્ઠેન નાભિં પરામસેય્યાસી’તિ. તસ્મિં, મહારાજ, દિવસે તાપસી ચ ઉતુની પુપ્ફવતી અહોસિ, દેવપુત્તો ચ તત્થૂપગો પચ્ચુપટ્ઠિતો અહોસિ, તાપસો ચ દક્ખિણેન હત્થઙ્ગુટ્ઠેન તાપસિયા નાભિં પરામસિ, ઇતિ તે તયો સન્નિપાતા અહેસું, નાભિપરામસનેન તાપસિયા રાગો ઉદપાદિ, સો પનસ્સા રાગો નાભિપરામસનં પટિચ્ચ મા ત્વં સન્નિપાતં અજ્ઝાચારમેવ મઞ્ઞિ, ઊહસનમ્પિ [હસનમ્પિ (ક.)] સન્નિપાતો, ઉલ્લપનમ્પિ સન્નિપાતો, ઉપનિજ્ઝાયનમ્પિ સન્નિપાતો, પુબ્બભાગભાવતો રાગસ્સ ઉપ્પાદાય આમસનેન સન્નિપાતો જાયતિ, સન્નિપાતા ઓક્કમનં હોતીતિ.

‘‘અનજ્ઝાચારેપિ, મહારાજ, પરામસનેન ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ. યથા, મહારાજ, અગ્ગિ ¶ જલમાનો અપરામસનોપિ ઉપગતસ્સ સીતં બ્યપહન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, અનજ્ઝાચારેપિ પરામસનેન ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ.

‘‘ચતુન્નં, મહારાજ, વસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ કમ્મવસેન યોનિવસેન કુલવસેન આયાચનવસેન, અપિ ચ સબ્બેપેતે સત્તા કમ્મસમ્ભવા કમ્મસમુટ્ઠાના ¶ .

‘‘કથં, મહારાજ, કમ્મવસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ? ઉસ્સન્નકુસલમૂલા, મહારાજ, સત્તા યદિચ્છકં ઉપ્પજ્જન્તિ ખત્તિયમહાસાલકુલે વા બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે વા ગહપતિમહાસાલકુલે વા દેવેસુ વા અણ્ડજાય વા યોનિયા જલાબુજાય વા યોનિયા સંસેદજાય વા યોનિયા ઓપપાતિકાય વા યોનિયા. યથા, મહારાજ, પુરિસો અડ્ઢો ¶ મહદ્ધનો મહાભોગો પહૂતજાતરૂપરજતો પહૂતવિત્તૂપકરણો પહૂતધનધઞ્ઞો પહૂતઞાતિપક્ખો દાસિં વા દાસં વા ખેત્તં વા વત્થું વા ગામં વા નિગમં વા જનપદં વા યં કિઞ્ચિ મનસા અભિપત્થિતં, યદિચ્છકં દ્વિગુણતિગુણમ્પિ ધનં દત્વા કિણાતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ઉસ્સન્નકુસલમૂલા સત્તા યદિચ્છકં ઉપ્પજ્જન્તિ ખત્તિયમહાસાલકુલે વા બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે વા ગહપતિમહાસાલકુલે વા દેવેસુ વા અણ્ડજાય વા યોનિયા જલાબુજાય વા યોનિયા સંસેદજય વા યોનિયા ઓપપાતિકાય વા યોનિયા. એવં કમ્મવસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ.

‘‘કથં યોનિવસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ? કુક્કુટાનં, મહારાજ, વાતેન ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ. બલાકાનં મેઘસદ્દેન ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ. સબ્બેપિ દેવા અગબ્ભસેય્યકા સત્તા યેવ, તેસં નાનાવણ્ણેન ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ. યથા, મહારાજ, મનુસ્સા નાનાવણ્ણેન મહિયા ચરન્તિ, કેચિ પુરતો પટિચ્છાદેન્તિ, કેચિ પચ્છતો પટિચ્છાદેન્તિ, કેચિ નગ્ગા હોન્તિ, કેચિ ભણ્ડૂ હોન્તિ સેતપટધરા, કેચિ મોળિબદ્ધા હોન્તિ, કેચિ ભણ્ડૂ કાસાવવસના હોન્તિ, કેચિ કાસાવવસના મોળિબદ્ધા હોન્તિ, કેચિ જટિનો વાકચીરધરા [વાકચીરા (ક.)] હોન્તિ, કેચિ ચમ્મવસના હોન્તિ, કેચિ રસ્મિયો નિવાસેન્તિ, સબ્બેપેતે મનુસ્સા નાનાવણ્ણેન મહિયા ચરન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સત્તા યેવ તે સબ્બે, તેસં નાનાવણ્ણેન ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ. એવં યોનિવસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ.

‘‘કથં કુલવસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ? કુલં નામ, મહારાજ, ચત્તારિ કુલાનિ અણ્ડજં જલાબુજં સંસેદજં ¶ ઓપપાતિકં. યદિ તત્થ ગન્ધબ્બો યતો કુતોચિ આગન્ત્વા ¶ અણ્ડજે કુલે ઉપ્પજ્જતિ, સો તત્થ અણ્ડજો હોતિ…પે… જલાબુજે કુલે…પે… સંસેદજે કુલે…પે… ઓપપાતિકે કુલે ઉપ્પજ્જતિ, સો તત્થ ઓપપાતિકો હોતિ. તેસુ તેસુ કુલેસુ તાદિસા યેવ સત્તા સમ્ભવન્તિ. યથા, મહારાજ, હિમવતિ નેરુપબ્બતં યે કેચિ મિગપક્ખિનો ઉપેન્તિ, સબ્બે તે ¶ સકવણ્ણં વિજહિત્વા સુવણ્ણવણ્ણા હોન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, યો કોચિ ગન્ધબ્બો યતો કુતોચિ આગન્ત્વા અણ્ડજં યોનિં ઉપગન્ત્વા સભાવવણ્ણં વિજહિત્વા અણ્ડજો હોતિ…પે… જલાબુજં…પે… સંસેદજં…પે… ઓપપાતિકં યોનિં ઉપગન્ત્વા સભાવવણ્ણં વિજહિત્વા ઓપપાતિકો હોતિ, એવં કુલવસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ.

‘‘કથં આયાચનવસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ? ઇધ, મહારાજ, કુલં હોતિ અપુત્તકં બહુસાપતેય્યં સદ્ધં પસન્નં સીલવન્તં કલ્યાણધમ્મં તપનિસ્સિતં, દેવપુત્તો ચ ઉસ્સન્નકુસલમૂલો ચવનધમ્મો હોતિ. અથ સક્કો દેવાનમિન્દો તસ્સ કુલસ્સ અનુકમ્પાય તં દેવપુત્તં આયાચતિ ‘પણિધેહિ, મારિસ, અસુકસ્સ કુલસ્સ મહેસિયા કુચ્છિ’ન્તિ. સો તસ્સ આયાચનહેતુ તં કુલં પણિધેતિ. યથા, મહારાજ, મનુસ્સા પુઞ્ઞકામા સમણં મનોભાવનીયં આયાચિત્વા ગેહં ઉપનેન્તિ, અયં ઉપગન્ત્વા સબ્બસ્સ કુલસ્સ સુખાવહો ભવિસ્સતીતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, સક્કો દેવાનમિન્દો તં દેવપુત્તં આયાચિત્વા તં કુલં ઉપનેતિ. એવં આયાચનવસેન સત્તાનં ગબ્ભાવક્કન્તિ હોતિ.

‘‘સામો, મહારાજ, કુમારો સક્કેન દેવાનમિન્દેન આયાચિતો પારિકાય તાપસિયા કુચ્છિં ઓક્કન્તો. સામો, મહારાજ, કુમારો કતપુઞ્ઞો, માતાપિતરો સીલવન્તો કલ્યાણધમ્મા, આયાચકો સક્કો, તિણ્ણં ચેતોપણિધિયા સામો કુમારો નિબ્બત્તો. ઇધ, મહારાજ, નયકુસલો પુરિસો સુકટ્ઠે અનૂપખેત્તે બીજં રોપેય્ય, અપિ નુ તસ્સ બીજસ્સ અન્તરાયં વિવજ્જેન્તસ્સ વુડ્ઢિયા કોચિ અન્તરાયો ભવેય્યા’’તિ ¶ ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, નિરુપઘાતં બીજં ખિપ્પં સંવિરુહેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, સામો કુમારો મુત્તો ઉપ્પન્નન્તરાયેહિ તિણ્ણં ચેતોપણિધિયા નિબ્બત્તો.

‘‘અપિ નુ ખો, મહારાજ, સુતપુબ્બં તયા ઇસીનં મનોપદોસેન ઇદ્ધો ફીતો મહાજનપદો સજનો સમુચ્છિન્નો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યતિ. મહિયા દણ્ડકારઞ્ઞં [દણ્ડકીરઞ્ઞં (મ. નિ. ૨.૬૫)] મજ્ઝારઞ્ઞં કાલિઙ્ગારઞ્ઞં માતઙ્ગારઞ્ઞં, સબ્બં તં અરઞ્ઞં અરઞ્ઞભૂતં, સબ્બેપેતે જનપદા ઇસીનં મનોપદોસેન ખયં ગતા’’તિ. ‘‘યદિ ¶ , મહારાજ, તેસં મનોપદોસેન સુસમિદ્ધા જનપદા ¶ ઉચ્છિજ્જન્તિ, અપિ નુ ખો તેસં મનોપસાદેન કિઞ્ચિ નિબ્બત્તેય્યા’’તિ? ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, સામો કુમારો તિણ્ણં બલવન્તાનં ચેતોપસાદેન નિબ્બત્તો ઇસિનિમ્મિતો દેવનિમ્મિતો પુઞ્ઞનિમ્મિતોતિ. એવમેતં, મહારાજ, ધારેહિ.

‘‘તયોમે, મહારાજ, દેવપુત્તા સક્કેન દેવાનમિન્દેન આયાચિતા કુલં ઉપ્પન્ના. કતમે તયો? સામો કુમારો મહાપનાદો કુસરાજા, તયોપેતે બોધિસત્તા’’તિ. ‘‘સુનિદ્દિટ્ઠા, ભન્તે નાગસેન, ગબ્ભાવક્કન્તિ, સુકથિતં કારણં, અન્ધકારો આલોકો કતો, જટા વિજટિતા, નિચ્છુદ્ધા પરવાદા, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૭. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ [વસ્સસહસ્સાનિ (સી.) પસ્સ અ. નિ. ૮.૫૧] સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ. પુન ચ પરિનિબ્બાનસમયે સુભદ્દેન પરિબ્બાજકેન પઞ્હં પુટ્ઠેન ભગવતા ભણિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ [દી. નિ. ૨.૨૧૪ પસ્સિતબ્બં], ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ, અસેસવચનમેતં, નિસ્સેસવચનમેતં, નિપ્પરિયાયવચનમેતં. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ભણિતં ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ, તેન હિ ‘અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ ¶ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ, તેન હિ ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો ગહનતોપિ ગહનતરો બલવતોપિ બલવતરો ગણ્ઠિતોપિ ગણ્ઠિતરો, સો તવાનુપ્પત્તો, તત્થ તે ઞાણબલવિપ્ફારં દસ્સેહિ મકરો વિય સાગરબ્ભન્તરગતો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ. પરિનિબ્બાનસમયે ચ સુભદ્દસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ ભણિતં ¶ ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ. તઞ્ચ પન, મહારાજ, ભગવતો વચનં નાનત્થઞ્ચેવ હોતિ નાનાબ્યઞ્જનઞ્ચ, અયં સાસનપરિચ્છેદો, અયં પટિપત્તિ પરિદીપનાતિ દૂરં વિવજ્જિતા તે ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં. યથા, મહારાજ, નભં પથવિતો દૂરં વિવજ્જિતં ¶ , નિરયં સગ્ગતો દૂરં વિવજ્જિતં, કુસલં અકુસલતો દૂરં વિવજ્જિતં, સુખં દુક્ખતો દૂરં વિવજ્જિતં. એવમેવ ખો, મહારાજ, તે ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં દૂરં વિવજ્જિતા.

‘‘અપિ ચ, મહારાજ, મા તે પુચ્છા મોઘા અસ્સ [અસ્સુ (સી. સ્યા.)], રસતો તે સંસન્દિત્વા કથયિસ્સામિ ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ યં ભગવા આહ, તં ખયં પરિદીપયન્તો સેસકં પરિચ્છિન્દિ, વસ્સસહસ્સં, આનન્દ, સદ્ધમ્મો તિટ્ઠેય્ય, સચે ભિક્ખુનિયો ન પબ્બાજેય્યું. પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતીતિ. અપિ નુ ખો, મહારાજ, ભગવા એવં વદન્તો સદ્ધમ્મસ્સ અન્તરધાનં વા વદેતિ અભિસમયં વા પટિક્કોસતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘નટ્ઠં, મહારાજ, પરિકિત્તયન્તો સેસકં પરિદીપયન્તો પરિચ્છિન્દિ. યથા, મહારાજ, પુરિસો નટ્ઠાયિકો સબ્બસેસકં ગહેત્વા જનસ્સ પરિદીપેય્ય ‘એત્તકં મે ભણ્ડં નટ્ઠં, ઇદં સેસક’ન્તિ ¶ . એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા નટ્ઠં પરિદીપયન્તો સેસકં દેવમનુસ્સાનં કથેસિ ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ. યં પન, મહારાજ, ભગવતા ભણિતં ‘પઞ્ચેવ દાનિ, આનન્દ, વસ્સસતાનિ સદ્ધમ્મો ઠસ્સતી’તિ, સાસનપરિચ્છેદો એસો.

‘‘યં પન પરિનિબ્બાનસમયે સુભદ્દસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ સમણે પરિકિત્તયન્તો આહ ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ, પટિપત્તિપરિદીપના એસા, ત્વં પન તં પરિચ્છેદઞ્ચ પરિદીપનઞ્ચ એકરસં કરોસિ. યદિ પન તે છન્દો, એકરસં કત્વા કથયિસ્સામિ, સાધુકં સુણોહિ મનસિકરોહિ અવિક્ખિત્તમાનસો [અવિચલમાનસો (સી.) અવિમાનસો (પી. ક.)].

‘‘ઇધ, મહારાજ, તળાકો ભવેય્ય નવસલિલસમ્પુણ્ણો સમ્મુખમુત્તરિયમાનો પરિચ્છિન્નો પરિવટુમકતો, અપરિયાદિણ્ણે યેવ તસ્મિં ¶ તળાકે ઉદકૂપરિ મહામેઘો અપરાપરં અનુપ્પબન્ધો અભિવસ્સેય્ય, અપિ નુ ખો, મહારાજ, તસ્મિં તળાકે ઉદકં પરિક્ખયં પરિયાદાનં ગચ્છેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેન મહારાજા’’તિ? ‘‘મેઘસ્સ, ભન્તે, અનુપ્પબન્ધતાયા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, જિનસાસનવરસદ્ધમ્મતળાકો આચારસીલગુણવત્તપટિપત્તિવિમલનવસલિલસમ્પુણ્ણો ઉત્તરિયમાનો ભવગ્ગમભિભવિત્વા ઠિતો. યદિ તત્થ બુદ્ધપુત્તા આચારસીલગુણવત્તપટિપત્તિમેઘવસ્સં અપરાપરં અનુપ્પબન્ધાપેય્યું અભિવસ્સાપેય્યું. એવમિદં જિનસાસનવરસદ્ધમ્મતળાકો ચિરં દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠેય્ય, અરહન્તેહિ લોકો અસુઞ્ઞો ભવેય્ય, ઇમમત્થં ભગવતા સન્ધાય ભાસિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ.

‘‘ઇધ ¶ પન, મહારાજ, મહતિ મહાઅગ્ગિક્ખન્ધે જલમાને અપરાપરં સુક્ખતિણકટ્ઠગોમયાનિ ઉપસંહરેય્યું, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, અગ્ગિક્ખન્ધો નિબ્બાયેય્યા’’તિ ¶ ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, ભિય્યો ભિય્યો સો અગ્ગિક્ખન્ધો જલેય્ય, ભિય્યો ભિય્યો પભાસેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, દસસહસ્સિયા [દસસહસ્સિમ્હિ (બહૂસુ)] લોકધાતુયા જિનસાસનવરમ્પિ આચારસીલગુણવત્તપટિપત્તિયા જલતિ પભાસતિ. યદિ પન, મહારાજ, તદુત્તરિં બુદ્ધપુત્તા પઞ્ચહિ પધાનિયઙ્ગેહિ સમન્નાગતા સતતમપ્પમત્તા પદહેય્યું, તીસુ સિક્ખાસુ છન્દજાતા સિક્ખેય્યું, ચારિત્તઞ્ચ સીલં સમત્તં પરિપૂરેય્યું, એવમિદં જિનસાસનવરં ભિય્યો ભિય્યો ચિરં દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠેય્ય, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સાતિ ઇમમત્થં ભગવતા સન્ધાય ભાસિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ.

‘‘ઇધ પન, મહારાજ, સિનિદ્ધસમસુમજ્જિતસપ્પભાસવિમલાદાસં [સપ્પભં સુવિમલાદાસં (સી.)] સણ્હસુખુમગેરુકચુણ્ણેન અપરાપરં મજ્જેય્યું, અપિ નુ ખો, મહારાજ, તસ્મિં આદાસે મલકદ્દમરજોજલ્લં જાયેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, અઞ્ઞદત્થુ વિમલતરં યેવ ભવેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, જિનસાસનવરં પકતિનિમ્મલં બ્યપગતકિલેસમલરજોજલ્લં, યદિ તં બુદ્ધપુત્તા આચારસીલગુણવત્તપટિપત્તિસલ્લેખધુતગુણેન જિનસાસનવરં સલ્લક્ખેય્યું [સલ્લિક્ખેય્યું (સી. પી.)], એવમિદં જિનસાસનવરં ચિરં દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠેય્ય, અસુઞ્ઞો ચ લોકો અરહન્તેહિ અસ્સાતિ ¶ ઇમમત્થં ભગવતા સન્ધાય ભાસિતં ‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’તિ. પટિપત્તિમૂલકં, મહારાજ, સત્થુસાસનં પટિપત્તિકારણં પટિપત્તિયા અનન્તરહિતાય તિટ્ઠતી’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, ‘સદ્ધમ્મન્તરધાન’ન્તિ યં વદેસિ, કતમં તં સદ્ધમ્મન્તરધાન’’ન્તિ? ‘‘તીણિમાનિ, મહારાજ, સાસનન્તરધાનાનિ. કતમાનિ તીણિ? અધિગમન્તરધાનં પટિપત્તન્તરધાનં લિઙ્ગન્તરધાનં ¶ , અધિગમે, મહારાજ, અન્તરહિતે સુપ્પટિપન્નસ્સાપિ ધમ્માભિસમયો ન હોતિ, પટિપત્તિયા અન્તરહિતાય સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિ અન્તરધાયતિ, લિઙ્ગંયેવ તિટ્ઠતિ, લિઙ્ગે અન્તરહિતે પવેણુપચ્છેદો હોતિ, ઇમાનિ ખો, મહારાજ, તીણિ અન્તરધાનાની’’તિ.

‘‘સુવિઞ્ઞાપિતો, ભન્તે નાગસેન, પઞ્હો, ગમ્ભીરો ઉત્તાનીકતો, ગણ્ઠિ ભિન્નો, નટ્ઠા પરવાદા ભગ્ગા નિપ્પભા કતા, ત્વં ગણિવરવસભમાસજ્જાતિ.

૮. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, તથાગતો સબ્બં અકુસલં ઝાપેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, ઉદાહુ સાવસેસે અકુસલે સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો’’તિ? ‘‘સબ્બં, મહારાજ, અકુસલં ઝાપેત્વા ભગવા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, નત્થિ ભગવતો સેસેકં અકુસલ’’ન્તિ.

‘‘કિં પન, ભન્તે, દુક્ખા વેદના તથાગતસ્સ કાયે ઉપ્પન્નપુબ્બા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, રાજગહે ભગવતો પાદો સકલિકાય [સક્ખલિકાય (સ્યા. ક.)] ખતો, લોહિતપક્ખન્દિકાબાધો ઉપ્પન્નો, કાયે અભિસન્ને જીવકેન વિરેકો કારિતો, વાતાબાધે ઉપ્પન્ને ઉપટ્ઠાકેન થેરેન ઉણ્હોદકં પરિયિટ્ઠ’’ન્તિ.

‘‘યદિ ¶ , ભન્તે નાગસેન, તથાગતો સબ્બં અકુસલં ઝાપેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, તેન હિ ભગવતો પાદો સકલિકાય ખતો, લોહિતપક્ખન્દિકા ચ આબાધો ઉપ્પન્નોતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતસ્સ પાદો સકલિકાય ખતો, લોહિતપક્ખન્દિકા ચ આબાધો ઉપ્પન્નો, તેન હિ તથાગતો સબ્બં અકુસલં ઝાપેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તોતિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. નત્થિ, ભન્તે, વિના કમ્મેન વેદયિતં, સબ્બં તં વેદયિતં કમ્મમૂલકં, તં કમ્મેનેવ વેદયતિ, અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ [નિબ્બાયિતબ્બોતિ (ક.)].

‘‘ન હિ, મહારાજ, સબ્બં તં વેદયિતં કમ્મમૂલકં. અટ્ઠહિ, મહારાજ, કારણેહિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, યેહિ કારણેહિ પુથૂ સત્તા વેદના વેદિયન્તિ. કતમેહિ અટ્ઠહિ? વાતસમુટ્ઠાનાનિપિ ખો, મહારાજ, ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ¶ ઉપ્પજ્જન્તિ, પિત્તસમુટ્ઠાનાનિપિ ખો, મહારાજ…પે… સેમ્હસમુટ્ઠાનાનિપિ ખો, મહારાજ…પે… સન્નિપાતિકાનિપિ ખો, મહારાજ…પે… ઉતુપરિણામજાનિપિ ખો, મહારાજ…પે… વિસમપરિહારજાનિપિ ખો, મહારાજ…પે… ઓપક્કમિકાનિપિ ખો, મહારાજ…પે… કમ્મવિપાકજાનિપિ ખો, મહારાજ, ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઇમેહિ ખો, મહારાજ, અટ્ઠહિ કારણેહિ પુથૂ સત્તા વેદના વેદયન્તિ. તત્થ યે તે પુગ્ગલા ‘સત્તે કમ્મં વિબાધતી’તિ વદેય્યું, તે ઇમે પુગ્ગલા સત્તકારણં પટિબાહન્તિ. તેસં તં વચનં મિચ્છા’’તિ. ‘‘ભન્તે નાગસેન, યઞ્ચ વાતિકં યઞ્ચ પિત્તિકં યઞ્ચ સેમ્હિકં યઞ્ચ સન્નિપાતિકં યઞ્ચ ઉતુપરિણામજં યઞ્ચ વિસમપરિહારજં ¶ યઞ્ચ ઓપક્કમિકં, સબ્બેતે કમ્મસમુટ્ઠાના યેવ, કમ્મેનેવ તે સબ્બે સમ્ભવન્તી’’તિ.

‘‘યદિ, મહારાજ, તેપિ સબ્બે કમ્મસમુટ્ઠાનાવ આબાધા ભવેય્યું, ન તેસં કોટ્ઠાસતો લક્ખણાનિ ભવેય્યું. વાતો ખો, મહારાજ, કુપ્પમાનો દસવિધેન કુપ્પતિ સીતેન ઉણ્હેન જિઘચ્છાય વિપાસાય અતિભુત્તેન ઠાનેન પધાનેન આધાવનેન ઉપક્કમેન કમ્મવિપાકેન. તત્ર યે તે નવ વિધા, ન તે અતીતે, ન અનાગતે, વત્તમાનકે ભવે ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્મા ન વત્તબ્બા ‘કમ્મસમ્ભવા સબ્બા વેદના’તિ. પિત્તં, મહારાજ, કુપ્પમાનં તિવિધેન કુપ્પતિ સીતેન ઉણ્હેન વિસમભોજનેન. સેમ્હં, મહારાજ, કુપ્પમાનં તિવિધેન કુપ્પતિ સીતેન ઉણ્હેન અન્નપાનેન. યો ¶ ચ, મહારાજ, વાતો યઞ્ચ પિત્તં યઞ્ચ સેમ્હં, તેહિ તેહિ કોપેહિ કુપ્પિત્વા મિસ્સી હુત્વા સકં સકં વેદનં આકડ્ઢતિ. ઉતુપરિણામજા, મહારાજ, વેદના ઉતુપરિયામેન ઉપ્પજ્જતિ. વિસમપરિહારજા વેદના વિસમપરિહારેન ઉપ્પજ્જતિ. ઓપક્કમિકા, મહારાજ, વેદના અત્થિ કિરિયા, અત્થિ કમ્મવિપાકા, કમ્મવિપાકજા વેદના પુબ્બે કતેન કમ્મેન ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ખો, મહારાજ, અપ્પં કમ્મવિપાકજં, બહુતરં અવસેસં. તત્થ બાલા ‘સબ્બં ¶ કમ્મવિપાકજં યેવા’તિ અતિધાવન્તિ. તં કમ્મં ન સક્કા વિના બુદ્ધઞાણેન વવત્થાનં કાતું.

‘‘યં પન, મહારાજ, ભગવતો પાદો સકલિકાય ખતો, તં વેદયિતં નેવ વાતસમુટ્ઠાનં, ન પિત્તસમુટ્ઠાનં, ન સેમ્હસમુટ્ઠાનં, ન સન્નિપાતિકં, ન ઉતુપરિણામજં, ન વિસમપરિહારજં, ન કમ્મવિપાકજં, ઓપક્કમિકં યેવ. દેવદત્તો હિ, મહારાજ, બહૂનિ જાતિસતસહસ્સાનિ તથાગતે આઘાતં બન્ધિ, સો તેન આઘાતેન મહતિં ગરું સિલં ગહેત્વા ‘મત્થકે પાતેસ્સામી’તિ મુઞ્ચિ, અથઞ્ઞે દ્વે સેલા આગન્ત્વા તં સિલં તથાગતં અસમ્પત્તં યેવ સમ્પટિચ્છિંસુ, તાસં પહારેન પપટિકા ભિજ્જિત્વા ભગવતો પાદે પતિત્વા રુહિરં [નિપતિત્વા રુધિરં (સ્યા.)] ઉપ્પાદેસિ, કમ્મવિપાકતો વા, મહારાજ, ભગવતો એસા વેદના નિબ્બત્તા કિરિયતો વા, તતુદ્ધં નત્થઞ્ઞા વેદના.

‘‘યથા, મહારાજ, ખેત્તદુટ્ઠતાય વા બીજં ન સમ્ભવતિ બીજદુટ્ઠતાય વા. એવમેવ ખો, મહારાજ, કમ્મવિપાકતો વા ભગવતો એસા વેદના નિબ્બત્તા કિરિયતો વા, તતુદ્ધં નત્થઞ્ઞા વેદના.

‘‘યથા ¶ વા પન, મહારાજ, કોટ્ઠદુટ્ઠતાય વા ભોજનં વિસમં પરિણમતિ આહારદુટ્ઠતાય વા, એવમેવ ખો, મહારાજ, કમ્મવિપાકતો વા ભગવતો એસા વેદના નિબ્બત્તા કિરિયતો વા, તતુદ્ધં નત્થઞ્ઞા વેદના. અપિ ચ, મહારાજ, નત્થિ ભગવતો કમ્મવિપાકજા વેદના, નત્થિ વિસમપરિહારજા વેદના, અવસેસેહિ સમુટ્ઠાનેહિ ભગવતો વેદના ઉપ્પજ્જતિ, તાય ચ પન વેદનાય ન સક્કા ભગવન્તં જીવિતા વોરોપેતું.

‘‘નિપતન્તિ ¶ , મહારાજ, ઇમસ્મિં ચાતુમહાભૂતિકે [ચાતુમ્મહાભૂતિકે (સી.)] કાયે ઇટ્ઠાનિટ્ઠા સુભાસુભવેદના. ઇધ, મહારાજ, આકાસે ખિત્તો લેડ્ડુ મહાપથવિયા નિપતતિ, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, લેડ્ડુ પુબ્બે કતેન મહાપથવિયા નિપતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, નત્થિ સો, ભન્તે, હેતુ મહાપથવિયા, યેન હેતુના મહાપથવી કુસલાકુસલવિપાકં પટિસંવેદેય્ય, પચ્ચુપ્પન્નેન ¶ , ભન્તે, અકમ્મકેન હેતુના સો લેડ્ડુ મહાપથવિયં નિપતતિ. યથા, મહારાજ, મહાપથવી, એવં તથાગતો દટ્ઠબ્બો. યથા લેડ્ડુ પુબ્બે અકતેન મહાપથવિયં નિપતતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતસ્સ પુબ્બે અકતેન સા સકલિકાપાદે નિપતિતા.

‘‘ઇધ પન, મહારાજ, મનુસ્સા મહાપથવિં ભિન્દન્તિ ચ ખણન્તિ ચ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, તે મનુસ્સા પુબ્બે કતેન મહાપથવિં ભિન્દન્તિ ચ ખણન્તિ ચા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યા સા સકલિકા ભગવતો પાદે નિપતિતા, ન સા સકલિકા પુબ્બે કતેન ભગવતો પાદે નિપતિતા. યોપિ, મહારાજ, ભગવતો લોહિતપક્ખન્દિકાબાધો ઉપ્પન્નો, સોપિ આબાધો ન પુબ્બે કતેન ઉપ્પન્નો, સન્નિપાતિકેનેવ ઉપ્પન્નો, યે કેચિ, મહારાજ, ભગવતો કાયિકા આબાધા ઉપ્પન્ના, ન તે કમ્માભિનિબ્બત્તા, છન્નં એતેસં સમુટ્ઠાનાનં અઞ્ઞતરતો નિબ્બત્તા.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા દેવાતિદેવેન સંયુત્તનિકાયવરલઞ્છકે મોળિયસીવકે [મોલિયસિવકે (સ્યા. ક.) સં. નિ. ૪.૨૬૯ પસ્સિતબ્બં] વેય્યાકરણે –

‘‘‘પિત્તસમુટ્ઠાનાનિપિ ખો, સીવક, ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. સામમ્પિ ખો એતં, સીવક, વેદિતબ્બં, યથા પિત્તસમુટ્ઠાનાનિપિ ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. લોકસ્સપિ ખો એતં, સીવક, સચ્ચસમ્મતં, યથા પિત્તસમુટ્ઠાનાનિપિ ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તત્ર, સીવક, યે તે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો ‘‘યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, સબ્બં તં પુબ્બે કતહેતૂ’’તિ ¶ . યઞ્ચ સામં ઞાતં, તઞ્ચ અતિધાવન્તિ, યઞ્ચ લોકે સચ્ચસમ્મતં, તઞ્ચ અતિધાવન્તિ. તસ્મા તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં મિચ્છાતિ વદામિ.

‘‘‘સેમ્હસમુટ્ઠાનાનિપિ ¶ ખો, સીવક, ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. વાતસમુટ્ઠાનાનિપિ ખો, સીવક…પે… સન્નિપાતિકાનિપિ ખો, સીવક…પે… ઉતુપરિણામજાનિપિ ખો, સીવક…પે… વિસમપરિહારજાનિપિ ખો ¶ , સીવક…પે… ઓપક્કમિકાનિપિ ખો, સીવક…પે… કમ્મવિપાકજાનિપિ ખો, સીવક, ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. સામમ્પિ ખો એતં, સીવક, વેદિતબ્બં, યથા કમ્મવિપાકજાનિપિ ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. લોકસ્સપિ ખો એતં, સીવક, સચ્ચસમ્મતં, યથા કમ્મવિપાકજાનિપિ ઇધેકચ્ચાનિ વેદયિતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તત્ર, સીવક, યે તે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો ‘‘યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, સબ્બં તં પુબ્બે કતહેતૂ’’તિ. યઞ્ચ સામં ઞાતં, તઞ્ચ અતિધાવન્તિ, યઞ્ચ લોકે સચ્ચસમ્મતં, તઞ્ચ અતિધાવન્તિ. તસ્મા તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં મિચ્છાતિ વદામી’’’તિ.

‘‘ઇતિપિ, મહારાજ, ન સબ્બા વેદના કમ્મવિપાકજા, સબ્બં, મહારાજ, અકુસલં ઝાપેત્વા ભગવા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તોતિ એવમેતં ધારેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૯. ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘યં કિઞ્ચિ કરણીયં તથાગતસ્સ, સબ્બં તં બોધિયા યેવ મૂલે પરિનિટ્ઠિતં, નત્થિ તથાગતસ્સ ઉત્તરિં કરણીયં, કતસ્સ વા પતિચયો’તિ, ઇદઞ્ચ તેમાસં પટિસલ્લાનં દિસ્સતિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, યં કિઞ્ચિ કરણીયં તથાગતસ્સ, સબ્બં તં બોધિયા યેવ મૂલે પરિનિટ્ઠિતં, નત્થિ તથાગતસ્સ ઉત્તરિં કરણીયં, કતસ્સ વા પતિચયો, તેન હિ ‘તેમાસં પટિસલ્લીનો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તેમાસં પટિસલ્લીનો, તેન હિ ‘યં કિઞ્ચિ કરણીયં, તથાગતસ્સ, સબ્બં તં બોધિયા યેવ મૂલે પરિનિટ્ઠિત’ન્તિ તમ્પિ વચનં ¶ મિચ્છા ¶ . નત્થિ કતકરણીયસ્સ પટિસલ્લાનં, સકરણીયસ્સેવ પટિસલ્લાનં ¶ યથા નામ બ્યાધિતસ્સેવ ભેસજ્જેન કરણીયં હોતિ, અબ્યાધિતસ્સ કિં ભેસજ્જેન. છાતસ્સેવ ભોજનેન કરણીયં હોતિ, અછાતસ્સ કિં ભોજનેન. એવમેવ ખો, ભન્તે નાગસેન, નત્થિ કતકરણીયસ્સ પટિસલ્લાનં, સકરણીયસ્સેવ પટિસલ્લાનં. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘યં કિઞ્ચિ, મહારાજ, કરણીયં તથાગતસ્સ, સબ્બં તં બોધિયા યેવ મૂલે પરિનિટ્ઠિતં, નત્થિ તથાગતસ્સ ઉત્તરિં કરણીયં, કતસ્સ વા પતિચયો, ભગવા ચ તેમાસં પટિસલ્લીનો, પટિસલ્લાનં ખો, મહારાજ, બહુગુણં, સબ્બેપિ તથાગતા પટિસલ્લીયિત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તા, તં તે સુકતગુણમનુસ્સરન્તા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ. યથા, મહારાજ, પુરિસો રઞ્ઞો સન્તિકા લદ્ધવરો પટિલદ્ધભોગો તં સુકતગુણમનુસ્સરન્તો અપરાપરં રઞ્ઞો ઉપટ્ઠાનં એતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, સબ્બેપિ તથાગતા પટિસલ્લીયિત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તા, તં તે સુકતગુણમનુસ્સરન્તા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, પુરિસો આતુરો દુક્ખિતો બાળ્હગિલાનો ભિસક્કમુપસેવિત્વા સોત્થિમનુપ્પત્તો તં સુકતગુણમનુસ્સરન્તો અપરાપરં ભિસક્કમુપસેવતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, સબ્બેપિ તથાગતા પટિસલ્લીયિત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તા, તં તે સુકતગુણમનુસ્સરન્તા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ.

‘‘અટ્ઠવીસતિ ખો પનિમે, મહારાજ, પટિસલ્લાનગુણા, યે ગુણે સમનુસ્સરન્તા [સમનુપસ્સન્તા (સી. પી.)] તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ. કતમે અટ્ઠવીસતિ? ઇધ, મહારાજ, પટિસલ્લાનં પટિસલ્લીયમાનં અત્તાનં રક્ખતિ, આયું વડ્ઢેતિ, બલં દેતિ, વજ્જં પિદહતિ, અયસમપનેતિ, યસમુપનેતિ, અરતિં વિનોદેતિ, રતિમુપદહતિ, ભયમપનેતિ, વેસારજ્જં કરોતિ, કોસજ્જમપનેતિ, વીરિયમભિજનેતિ, રાગમપનેતિ, દોસમપનેતિ, મોહમપનેતિ, માનં નિહન્તિ, વિતક્કં ભઞ્જતિ, ચિત્તં એકગ્ગં કરોતિ, માનસં સ્નેહયતિ [સોભયતિ (સી.)], હાસં ¶ જનેતિ, ગરુકં કરોતિ, લાભમુપ્પાદયતિ, નમસ્સિયં કરોતિ ¶ , પીતિં પાપેતિ, પામોજ્જં કરોતિ, સઙ્ખારાનં સભાવં દસ્સયતિ, ભવપ્પટિસન્ધિં ઉગ્ઘાટેતિ, સબ્બસામઞ્ઞં દેતિ. ઇમે ખો, મહારાજ, અટ્ઠવીસતિ પટિસલ્લાનગુણા, યે ગુણે સમનુસ્સરન્તા તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ.

‘‘અપિ ચ ખો, મહારાજ, તથાગતા સન્તં સુખં સમાપત્તિરતિં અનુભવિતુકામા પટિસલ્લાનં ¶ સેવન્તિ પરિયોસિતસઙ્કપ્પા. ચતૂહિ ખો, મહારાજ, કારણેહિ તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ. કતમેહિ ચતૂહિ? વિહારફાસુતાયપિ, મહારાજ, તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ, અનવજ્જગુણબહુલતાયપિ તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ, અસેસઅરિયવીથિતોપિ તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ, સબ્બબુદ્ધાનં થુતથોમિતવણ્ણિતપસત્થતોપિ તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ. ઇમેહિ ખો, મહારાજ, ચતૂહિ કારણેહિ તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ. ઇતિ ખો, મહારાજ, તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તિ ન સકરણીયતાય, ન કતસ્સ વા પતિચયાય, અથ ખો ગુણવિસેસદસ્સાવિતાય તથાગતા પટિસલ્લાનં સેવન્તી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧૦. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ભાવિતા બહુલીકતા યાનીકતા વત્થુકતા અનુટ્ઠિતા પરિચિતા સુસમારદ્ધા, સો આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, તથાગતો કપ્પં વા તિટ્ઠેય્ય કપ્પાવસેસં વા’તિ. પુન ચ ભણિતં ‘ઇતો તિણ્ણં માસાનં અચ્ચયેન તથાગતો પરિનિબ્બાયિસ્સતી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ભાવિતા…પે… કપ્પાવસેસં વા’તિ, તેન હિ તેમાસપરિચ્છેદો મિચ્છા. યદિ, ભન્તે, તથાગતેન ભણિતં ‘ઇતો તિણ્ણં માસાનં અચ્ચયેન તથાગતો ¶ પરિનિબ્બાયિસ્સતી’તિ, તેન હિ ‘‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ભાવિતા…પે… કપ્પાવસેસં વા’તિ ¶ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. નત્થિ તથાગતાનં અટ્ઠાને ગજ્જિતં. અમોઘવચના બુદ્ધા ભગવન્તો તથવચના અદ્વેજ્ઝવચના. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો ગમ્ભીરો સુનિપુણો દુન્નિજ્ઝાપયો તવાનુપ્પત્તો, ભિન્દેતં દિટ્ઠિજાલં, એકંસે ઠપય, ભિન્દ પરવાદ’’ન્તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ભાવિતા…પે… કપ્પાવસેસં વા’તિ, તેમાસપરિચ્છેદો ચ ભણિતો, સો ચ પન કપ્પો આયુકપ્પો વુચ્ચતિ. ન, મહારાજ, ભગવા અત્તનો બલં કિત્તયમાનો એવમાહ, ઇદ્ધિબલં પન ¶ મહારાજ, ભગવા પરિકિત્તયમાનો એવમાહ ‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ભાવિતા…પે… કપ્પાવસેસં વા’તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો અસ્સાજાનીયો ભવેય્ય સીઘગતિ અનિલજવો, તસ્સ રાજા જવબલં પરિકિત્તયન્તો સનેગમજાનપદભટબલબ્રાહ્મણગહપતિકઅમચ્ચજનમજ્ઝે એવં વદેય્ય ‘આકઙ્ખમાનો મે, ભો, અયં હયવરો સાગરજલપરિયન્તં મહિં અનુવિચરિત્વા ખણેન ઇધાગચ્છેય્યા’તિ, ન ચ તં જવગતિં તસ્સં પરિસાયં દસ્સેય્ય, વિજ્જતિ ચ સો જવો તસ્સ, સમત્થો ચ સો ખણેન સાગરજલપરિયન્તં મહિં અનુવિચરિતું. એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા અત્તનો ઇદ્ધિબલં પરિકિત્તયમાનો એવમાહ, તમ્પિ તેવિજ્જાનં છળભિઞ્ઞાનં અરહન્તાનં વિમલખીણાસવાનં દેવમનુસ્સાનઞ્ચ મજ્ઝે નિસીદિત્વા ભણિતં ‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ભાવિતા બહુલીકતા યાનીકતા વત્થુકતા અનુટ્ઠિતા પરિચિતા સુસમારદ્ધા, સો આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, તથાગતો કપ્પં વા તિટ્ઠેય્ય કપ્પાવસેસં વા’તિ. વિજ્જતિ ચ તં, મહારાજ, ઇદ્ધિબલં ભગવતો, સમત્થો ચ ભગવા ઇદ્ધિબલેન કપ્પં વા ઠાતું કપ્પાવસેસં વા, ન ચ ભગવા તં ¶ ઇદ્ધિબલં તસ્સં પરિસાયં દસ્સેતિ, અનત્થિકો, મહારાજ, ભગવા સબ્બભવેહિ, ગરહિતા ચ તથાગતસ્સ સબ્બભવા. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તકોપિ ગૂથો દુગ્ગન્ધો હોતિ ¶ . એવમેવ ખો અહં, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તકમ્પિ ભવં ન વણ્ણેમિ અન્તમસો અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પી’તિ અપિ નુ ખો, મહારાજ, ભગવા સબ્બભવગતિયોનિયો ગૂથસમં દિસ્વા ઇદ્ધિબલં નિસ્સાય ભવેસુ છન્દરાગં કરેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, ભગવા ઇદ્ધિબલં પરિકિત્તયમાનો એવરૂપં બુદ્ધસીહનાદમભિનદી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧. ‘‘ભન્તે ¶ ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘અભિઞ્ઞાયાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેમિ નો અનભિઞ્ઞાયા’તિ. પુન ચ વિનયપઞ્ઞત્તિયા એવં ભણિતં ‘આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, સઙ્ઘો મમચ્ચયેન ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમૂહનતૂ’તિ. કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ દુપ્પઞ્ઞત્તાનિ, ઉદાહુ અવત્થુસ્મિં અજાનિત્વા પઞ્ઞત્તાનિ, યં ભગવા અત્તનો અચ્ચયેન ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમૂહનાપેતિ? યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘અભિઞ્ઞાયાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેમિ નો અનભિઞ્ઞાયા’તિ, તેન હિ ‘આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, સઙ્ઘો મમચ્ચયેન ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમૂહનતૂ’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતે વિનયપઞ્ઞત્તિયા ¶ એવં ભણિતં ‘આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, સઙ્ઘો મમચ્ચયેન ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમૂહનતૂ’તિ તેન હિ ‘અભિઞ્ઞાયાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેમિ નો અનભિઞ્ઞાયા’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો સુખુમો નિપુણો ગમ્ભીરો સુગમ્ભીરો દુન્નિજ્ઝાપયો, સો તવાનુપ્પત્તો, તત્થ તે ઞાણબલવિપ્ફારં દસ્સેહી’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘અભિઞ્ઞાયાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેમિ નો અનભિઞ્ઞાયા’તિ, વિનયપઞ્ઞત્તિયાપિ એવં ભણિતં ‘આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, સઙ્ઘો મમચ્ચયેન ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમૂહનતૂ’તિ, તં પન, મહારાજ, તથાગતો ભિક્ખૂ વીમંસમાનો આહ ‘ઉક્કલેસ્સન્તિ [ઉક્કડ્ઢિસ્સન્તિ (સી.), ઉસ્સક્કિસ્સન્તિ (સ્યા.)] નુ ખો મમ સાવકા મયા વિસ્સજ્જાપીયમાના મમચ્ચયેન ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ, ઉદાહુ આદિયિસ્સન્તી’તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, ચક્કવત્તી રાજા પુત્તે એવં વદેય્ય ‘અયં ખો, તાતા, મહાજનપદો સબ્બદિસાસુ સાગરપરિયન્તો, દુક્કરો, તાતા, તાવતકેન બલેન ધારેતું, એથ તુમ્હે, તાતા, મમચ્ચયેન ¶ પચ્ચન્તે પચ્ચન્તે દેસે પજહથા’તિ. અપિ નુ ખો તે, મહારાજ, કુમારા પિતુઅચ્ચયેન ¶ હત્થગતે જનપદે સબ્બે તે પચ્ચન્તે પચ્ચન્તે દેસે મુઞ્ચેય્યુ’’ન્તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે, રાજતો [રાજાનો (સી. પી.)], ભન્તે, લુદ્ધતરા [લદ્ધતરા (ક.)] કુમારા રજ્જલોભેન તદુત્તરિં દિગુણતિગુણં જનપદં પરિગ્ગણ્હેય્યું [પરિકડ્ઢેય્યું (સી. પી.)], કિં પન તે હત્થગતં જનપદં મુઞ્ચેય્યુ’’ન્તિ? ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો ભિક્ખૂ વીમંસમાનો એવમાહ ‘આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, સઙ્ઘો મમચ્ચયેન ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમૂહનતૂ’તિ. દુક્ખપરિમુત્તિયા, મહારાજ, બુદ્ધપુત્તા ધમ્મલોભેન અઞ્ઞમ્પિ ઉત્તરિં દિયડ્ઢસિક્ખાપદસતં ગોપેય્યું, કિં પન પકતિપઞ્ઞત્તં સિક્ખાપદં મુઞ્ચેય્યુ’’ન્તિ?

‘‘ભન્તે નાગસેન, યં ભગવા આહ ‘ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ ¶ સિક્ખાપદાની’તિ, એત્થાયં જનો સમ્મૂળ્હો વિમતિજાતો અધિકતો સંસયપક્ખન્દો. કતમાનિ તાનિ ખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ, કતમાનિ અનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનીતિ? દુક્કટં, મહારાજ, ખુદ્દકં સિક્ખાપદં, દુબ્ભાસિતં અનુખુદ્દકં સિક્ખાપદં, ઇમાનિ દ્વે ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ, પુબ્બકેહિપિ, મહારાજ, મહાથેરેહિ એત્થ વિમતિ ઉપ્પાદિતા, તેહિપિ એકજ્ઝં ન કતો ધમ્મસણ્ઠિતિપરિયાયે ભગવતા એસો પઞ્હો ઉપદિટ્ઠોતિ. ચિરનિક્ખિત્તં, ભન્તે નાગસેન, જિનરહસ્સં અજ્જેતરહિ લોકે વિવટં પાકટં કત’’ન્તિ.

૨. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘નત્થાનન્દ તથાગતસ્સ ધમ્મેસુ આચરિયમુટ્ઠી’તિ, પુન ચ થેરેન માલુક્યપુત્તેન [માલુઙ્ક્યપુત્તેન (સી. સ્યા. પી.) સં. નિ. ૪.૯૫; અ. નિ. ૧.૪.૨૫૭ પસ્સિતબ્બં] પઞ્હં પુટ્ઠો ન બ્યાકાસિ. એસો ખો, ભન્તે નાગસેન, પઞ્હો દ્વયન્તો [દ્વયતો (સી.)] એકન્તનિસ્સિતો ભવિસ્સતિ અજાનનેન વા ગુય્હકરણેન વા. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘નત્થાનન્દ તથાગતસ્સ ધમ્મેસુ આચરિયમુટ્ઠી’તિ, તેન હિ થેરસ્સ માલુક્યપુત્તસ્સ અજાનન્તેન ન ¶ બ્યાકતં. યદિ જાનન્તેન ન બ્યાકતં, તેન હિ અત્થિ તથાગતસ્સ ધમ્મેસુ આચરિયમુટ્ઠિ. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘નત્થાનન્દ તથાગતસ્સ ધમ્મેસુ આચરિયમુટ્ઠી’તિ, અબ્યાકતો ¶ ચ થેરેન માલુક્યપુત્તેન પુચ્છિતો પઞ્હો, તઞ્ચ પન ન અજાનન્તેન ન ગુય્હકરણેન. ચત્તારિમાનિ, મહારાજ, પઞ્હબ્યાકરણાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? એકંસબ્યાકરણીયો પઞ્હો વિભજ્જબ્યાકરણીયો પઞ્હો પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયો પઞ્હો ઠપનીયો પઞ્હોતિ.

‘‘કતમો ચ, મહારાજ, એકંસબ્યાકરણીયો પઞ્હો? ‘રૂપં અનિચ્ચ’ન્તિ એકંસબ્યાકરણીયો ¶ પઞ્હો, ‘વેદના અનિચ્ચા’તિ…પે… ‘સઞ્ઞા અનિચ્ચા’તિ…પે… ‘સઙ્ખારા અનિચ્ચા’તિ…પે… ‘વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચ’’ન્તિ એકંસબ્યાકરણીયો પઞ્હો, અયં એકંસબ્યાકરણીયો પઞ્હો.

‘‘કતમો વિભજ્જબ્યાકરણીયો પઞ્હો? ‘અનિચ્ચં પન રૂપ’ન્તિ વિભજ્જબ્યાકરણીયો પઞ્હો, ‘અનિચ્ચા પન વેદના’તિ…પે… ‘અનિચ્ચા પન સઞ્ઞા’તિ…પે… ‘અનિચ્ચા પન સઙ્ખારા’તિ…પે… ‘અનિચ્ચં પન વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિભજ્જબ્યાકરણીયો પઞ્હો, અયં વિભજ્જબ્યાકરણીયો પઞ્હો.

‘‘કતમો પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયો પઞ્હો? ‘કિં નુ ખો ચક્ખુના સબ્બં વિજાનાતી’તિ અયં પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયો પઞ્હો.

‘‘કતમો ઠપનીયો પઞ્હો? ‘સસ્સતો લોકો’તિ ઠપનીયો પઞ્હો, ‘અસસ્સતો લોકો’તિ. ‘અન્તવા લોકો’તિ. ‘અનન્તવા લોકો’તિ. ‘અન્તવા ચ અનન્તવા ચ લોકો’તિ. ‘નેવન્તવા નાનન્તવા લોકો’તિ. ‘તં જીવં તં સરીર’ન્તિ. ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’ન્તિ. ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ. ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ. ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ. ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ઠપનીયો પઞ્હો, અયં ઠપનીયો પઞ્હો.

‘‘ભગવા, મહારાજ, થેરસ્સ માલુક્યપુત્તસ્સ તં ઠપનીયં પઞ્હં ન બ્યાકાસિ. સો પન પઞ્હો કિં કારણા ઠપનીયો? ન તસ્સ દીપનાય હેતુ ¶ વા કારણં વા અત્થિ, તસ્મા સો પઞ્હો ઠપનીયો. નત્થિ બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં અકારણમહેતુકં ગિરમુદીરણ’’ન્તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૩. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’તિ, પુન ભણિતં ‘અરહા સબ્બભયમતિક્કન્તો’તિ. કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, અરહા દણ્ડભયા તસતિ ¶ , નિરયે વા નેરયિકા સત્તા જલિતા કુથિતા તત્તા સન્તત્તા તમ્હા જલિતગ્ગિજાલકા મહાનિરયા ચવમાના મચ્ચુનો ભાયન્તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’તિ, તેન હિ ‘અરહા સબ્બભયમતિક્કન્તો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ ભગવતા ભણિતં ‘અરહા સબ્બભયમતિક્કન્તો’તિ, તેન હિ ‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયં ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘નેતં, મહારાજ, વચનં ભગવતા અરહન્તે ઉપાદાય ભણિતં ‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’તિ. ઠપિતો અરહા તસ્મિં વત્થુસ્મિં, સમૂહતો ભયહેતુ અરહતો. યે તે, મહારાજ, સત્તા સકિલેસા, યેસઞ્ચ અધિમત્તા અત્તાનુદિટ્ઠિ, યે ચ સુખદુક્ખેસુ ઉન્નતાવનતા, તે ઉપાદાય ભગવતા ભણિતં ‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’તિ. અરહતો, મહારાજ, સબ્બગતિ ઉપચ્છિન્ના, યોનિ વિદ્ધંસિતા, પટિસન્ધિ ઉપહતા, ભગ્ગા ફાસુકા, સમૂહતા સબ્બભવાલયા, સમુચ્છિન્ના સબ્બસઙ્ખારા, હતં કુસલાકુસલં, વિહતા અવિજ્જા, અબીજં વિઞ્ઞાણં કતં, દડ્ઢા સબ્બકિલેસા, અતિવત્તા લોકધમ્મા, તસ્મા અરહા ન તસતિ સબ્બભયેહિ.

‘‘ઇધ, મહારાજ, રઞ્ઞો ચત્તારો મહામત્તા ભવેય્યું અનુરક્ખા લદ્ધયસા વિસ્સાસિકા ઠપિતા મહતિ ઇસ્સરિયે ઠાને. અથ રાજા કિસ્મિઞ્ચિ ¶ દેવ કરણીયે સમુપ્પન્ને યાવતા સકવિજિતે સબ્બજનસ્સ આણાપેય્ય ‘સબ્બેવ મે બલિં કરોન્તુ, સાધેથ તુમ્હે ચત્તારો મહામત્તા તં કરણીય’ન્તિ. અપિ નુ ખો, મહારાજ, તેસં ચતુન્નં મહામત્તાનં બલિભયા સન્તાસો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેન મહારાજા’’તિ. ‘‘ઠપિતા તે, ભન્તે, રઞ્ઞા ઉત્તમટ્ઠાને, નત્થિ તેસં બલિ, સમતિક્કન્તબલિનો તે, અવસેસે ઉપાદાય રઞ્ઞા આણાપિતં ¶ ‘સબ્બેવ મે બલિં કરોન્તૂ’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નેતં વચનં ભગવતા અરહન્તે ઉપાદાય ભણિતં, ઠપિતો અરહા તસ્મિં વત્થુસ્મિં, સમૂહતો ભયહેતુ અરહતો, યે તે, મહારાજ, સત્તા સકિલેસા, યેસઞ્ચ અધિમત્તા અત્તાનુદિટ્ઠિ, યે ચ સુખદુક્ખેસુ ઉન્નતાવનતા ¶ , તે ઉપાદાય ભગવતા ભણિતં ‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’તિ. તસ્મા અરહા ન તસતિ સબ્બભયેહી’’તિ.

‘‘નેતં, ભન્તે નાગસેન, વચનં સાવસેસં, નિરવસેસવચનમેતં ‘સબ્બે’તિ. તત્થ મે ઉત્તરિં કારણં બ્રૂહિ તં વચનં પતિટ્ઠાપેતુ’’ન્તિ.

‘‘ઇધ, મહારાજ, ગામે ગામસ્સામિકો આણાપકં આણાપેય્ય ‘એહિ, ભો આણાપક, યાવતા ગામે ગામિકા, તે સબ્બે સીઘં મમ સન્તિકે સન્નિપાતેહી’તિ. સો ‘સાધુ સામી’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ગામમજ્ઝે ઠત્વા તિક્ખત્તું સદ્દમનુસ્સાવેય્ય ‘યાવતા ગામે ગામિકા, તે સબ્બે સીઘસીઘં સામિનો સન્તિકે સન્નિપતન્તૂ’તિ. તતો તે ગામિકા આણાપકસ્સ વચનેન તુરિતતુરિતા સન્નિપતિત્વા ગામસ્સામિકસ્સ આરોચેન્તિ ‘સન્નિપતિતા, સામિ, સબ્બે ગામિકા, યં તે કરણીયં તં કરોહી’તિ. ઇતિ સો, મહારાજ, ગામસ્સામિકો કુટિપુરિસે સન્નિપાતેન્તો સબ્બે ગામિકે આણાપેતિ, તે ચ આણત્તા ન સબ્બે સન્નિપતન્તિ, કુટિપુરિસા યેવ સન્નિપતન્તિ, ‘એત્તકા યેવ મે ગામિકા’તિ ગામસ્સામિકો ચ તથા સમ્પટિચ્છતિ, અઞ્ઞે બહુતરા અનાગતા ઇત્થિપુરિસા દાસિદાસા ભતકા કમ્મકરા ગામિકા ગિલાના ગોમહિંસા અજેળકા સુવાના, યે અનાગતા, સબ્બે તે અગણિતા, કુટિપુરિસે યેવ ઉપાદાય આણાપિતત્તા ‘સબ્બે સન્નિપતન્તૂ’તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નેતં વચનં ભગવતા અરહન્તે ઉપાદાય ભણિતં, ઠપિતો અરહા તસ્મિં વત્થુસ્મિં, સમૂહતો ભયહેતુ અરહતો, યે તે, મહારાજ, સત્તા સકિલેસા, યેસઞ્ચ અધિમત્તા અત્તાનુદિટ્ઠિ, યે ¶ ચ સુખદુક્ખેસુ ઉન્નતાવનતા, તે ઉપાદાય ભગવતા ભણિતં ‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’તિ ¶ . તસ્મા અરહા ન તસતિ સબ્બભયેહિ.

‘‘અત્થિ, મહારાજ, સાવસેસં વચનં સાવસેસો અત્થો, અત્થિ સાવસેસં વચનં નિરવસેસો અત્થો, અત્થિ નિરવસેસં વચનં સાવસેસો અત્થો, અત્થિ નિરવસેસં વચનં નિરવસેસો અત્થો. તેન તેન અત્થો સમ્પટિચ્છિતબ્બો.

‘‘પઞ્ચવિધેહિ, મહારાજ, કારણેહિ અત્થો સમ્પટિચ્છિતબ્બો આહચ્ચપદેન રસેન આચરિયવંસેન [આચરિયવંસતાય (પી. ક.)] અધિપ્પાયા કારણુત્તરિયતાય. એત્થ હિ આહચ્ચપદન્તિ સુત્તં અધિપ્પેતં. રસોતિ સુત્તાનુલોમં. આચરિયવંસોતિ આચરિયવાદો. અધિપ્પાયોતિ અત્તનો મતિ. કારણુત્તરિયતાતિ ઇમેહિ ¶ ચતૂહિ સમેન્તં [સમેતં (સી.)] કારણં. ઇમેહિ ખો, મહારાજ, પઞ્ચહિ કારણેહિ અત્થો સમ્પટિચ્છિતબ્બો. એવમેસો પઞ્હો સુવિનિચ્છિતો હોતી’’તિ.

‘‘હોતુ, ભન્તે નાગસેન, તથા તં સમ્પટિચ્છામિ. ઠપિતો હોતુ અરહા તસ્મિં વત્થુસ્મિં, તસન્તુ અવસેસા સત્તા, નિરયે પન નેરયિકા સત્તા દુક્ખા તિબ્બા કટુકા વેદના વેદયમાના જલિતપજ્જલિતસબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગા રુણ્ણકારુઞ્ઞકન્દિતપરિદેવિતલાલપ્પિતમુખા અસય્હતિબ્બદુક્ખાભિભૂતા અતાણા અસરણા અસરણીભૂતા અનપ્પસોકાતુરા અન્તિમપચ્છિમગતિકા એકન્તસોકપરાયણા ઉણ્હતિખિણચણ્ડખરતપનતેજવન્તો ભીમભયજનકનિનાદમહાસદ્દા સંસિબ્બિતછબ્બિધજાલામાલાકુલા સમન્તા સતયોજનાનુફરણચ્ચિવેગા કદરિયા તપના મહાનિરયા ચવમાના મચ્ચુનો ભાયન્તી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ.

‘‘નનુ, ભન્તે નાગસેન, નિરયો એકન્તદુક્ખવેદનીયો, કિસ્સ પન તે નેરયિકા સત્તા એકન્તદુક્ખવેદનીયા નિરયા ચવમાના મચ્ચુનો ભાયન્તિ, કિસ્સ નિરયે રમન્તી’’તિ? ‘‘ન તે, મહારાજ, નેરયિકા સત્તા નિરયે રમન્તિ, મુઞ્ચિતુકામાવ તે નિરયા. મરણસ્સેવ સો [મરણસ્સેસો (સી. પી.)], મહારાજ, આનુભાવો, યેન તેસં સન્તાસો ઉપ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘એતં ખો, ભન્તે નાગસેન, ન સદ્દહામિ, યં મુચ્ચિતુકામાનં ચુતિયા ¶ સન્તાસો ઉપ્પજ્જતીતિ, હાસનીયં ¶ , ભન્તે નાગસેન, તં ઠાનં, યં તે પત્થિતં લભન્તિ, કારણેન મં સઞ્ઞાપેહી’’તિ.

‘‘મરણન્તિ ખો, મહારાજ, એતં અદિટ્ઠસચ્ચાનં તાસનીયટ્ઠાનં, એત્થાયં જનો તસતિ ચ ઉબ્બિજ્જતિ ચ. યો ચ, મહારાજ, કણ્હસપ્પસ્સ ભાયતિ, સો મરણસ્સ ભાયન્તો કણ્હસપ્પસ્સ ભાયતિ. યો ચ હત્થિસ્સ ભાયતિ…પે… સીહસ્સ…પે… બ્યગ્ઘસ્સ…પે… દીપિસ્સ…પે… અચ્છસ્સ…પે… તરચ્છસ્સ…પે… મહિંસસ્સ…પે… ગવયસ્સ…પે… અગ્ગિસ્સ…પે… ઉદકસ્સ…પે… ખાણુકસ્સ…પે… કણ્ટકસ્સ ભાયતિ. યો ચ સત્તિયા ભાયતિ, સો મરણસ્સ ભાયન્તો સત્તિયા ભાયતિ. મરણસ્સેવ સો [મરણસ્સેસો (સી. પી.)], મહારાજ, સરસસભાવતેજો [સરસભાવતેજો (સી. પી.)], તસ્સ સરસસભાવતેજેન સકિલેસા સત્તા મરણસ્સ તસન્તિ ભાયન્તિ, મુચ્ચિતુકામાપિ, મહારાજ, નેરયિકા સત્તા મરણસ્સ તસન્તિ ભાયન્તિ.

‘‘ઇધ, મહારાજ, પુરિસસ્સ કાયે મેદો ગણ્ઠિ ઉપ્પજ્જેય્ય. સો તેન રોગેન દુક્ખિતો ઉપદ્દવા પરિમુચ્ચિતુકામો ભિસક્કં સલ્લકત્તં આમન્તાપેય્ય. તસ્સ વચનં સો ભિસક્કો સલ્લકત્તો સમ્પટિચ્છિત્વા તસ્સ રોગસ્સ ઉદ્ધરણાય ઉપકરણં ઉપટ્ઠાપેય્ય, સત્થકં તિખિણં કરેય્ય ¶ , યમકસલાકા [દહનસલાકં (ક.)] અગ્ગિમ્હિ પક્ખિપેય્ય, ખારલવણં નિસદાય પિસાપેય્ય, અપિ નુ ખો, મહારાજ, તસ્સ આતુરસ્સ તિખિણસત્થકચ્છેદનેન યમકસલાકાદહનેન ખારલોણપ્પવેસનેન તાસો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇતિ, મહારાજ, તસ્સ આતુરસ્સ રોગા મુચ્ચિતુકામસ્સાપિ વેદનાભયા સન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નિરયા મુચ્ચિતુકામાનમ્પિ નેરયિકાનં સત્તાનં મરણભયા સન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘ઇધ, મહારાજ, પુરિસો ઇસ્સરાપરાધિકો બદ્ધો સઙ્ખલિકબન્ધનેન ગબ્ભે પક્ખિત્તો પરિમુચ્ચિતુકામો અસ્સ, તમેનં સો ઇસ્સરો મોચેતુકામો પક્કોસાપેય્ય. અપિ નુ ખો, મહારાજ, તસ્સ ઇસ્સરાપરાધિકસ્સ પુરિસસ્સ ‘કતદોસો ¶ અહ’ન્તિ જાનન્તસ્સ ઇસ્સરદસ્સનેન સન્તાસો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇતિ, મહારાજ, તસ્સ ઇસ્સરાપરાધિકસ્સ પુરિસસ્સ પરિમુચ્ચિતુકામાસ્સાપિ ઇસ્સરભયા સન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નિરયા મુચ્ચિતુકામાનમ્પિ નેરયિકાનં સત્તાનં મરણભયા સન્તાસો ઉપ્પજ્જતી’’તિ.

‘‘અપરમ્પિ ¶ , ભન્તે, ઉત્તરિં કારણં બ્રૂહિ, યેનાહં કારણેન ઓકપ્પેય્ય’’ન્તિ. ‘‘ઇધ, મહારાજ, પુરિસો દટ્ઠવિસેન આસીવિસેન દટ્ઠો ભવેય્ય, સો તેન વિસવિકારેન પતેય્ય ઉપ્પતેય્ય વટ્ટેય્ય પવટ્ટેય્ય, અથઞ્ઞતરો પુરિસો બલવન્તેન મન્તપદેન તં દટ્ઠવિસં આસીવિસં આનેત્વા તં દટ્ઠવિસં પચ્ચાચમાપેય્ય, અપિ નુ ખો, મહારાજ, તસ્સ વિસગતસ્સ પુરિસસ્સ તસ્મિં દટ્ઠવિસે સપ્પે સોત્થિહેતુ ઉપગચ્છન્તે સન્તાસો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ઇતિ, મહારાજ, તથારૂપે અહિમ્હિ સોત્થિહેતુપિ ઉપગચ્છન્તે તસ્સ સન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નિરયા મુચ્ચિતુકામાનમ્પિ નેરયિકાનં સન્તાનં મરણભયા સન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ. અનિટ્ઠં, મહારાજ, સબ્બસત્તાનં મરણં, તસ્મા નેરયિકા સત્તા નિરયા પરિમુચ્ચિતુકામાપિ મચ્ચુનો ભાયન્તી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૪. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા –

‘‘‘ન ¶ અન્તલિક્ખે ન સમુદ્દમજ્ઝે, ન પબ્બતાનં વિવરં પવિસ્સ;

ન વિજ્જતી સો જગતિપ્પદેસો, યત્થટ્ઠિતો મુચ્ચેય્ય મચ્ચુપાસા’તિ.

‘‘પુન ભગવતા પરિત્તા ચ ઉદ્દિટ્ઠા. સેય્યથિદં, રતનસુત્તં મેત્તસુત્તં ખન્ધપરિત્તં મોરપરિત્તં ધજગ્ગપરિત્તં ¶ આટાનાટિયપરિત્તં અઙ્ગુલિમાલપરિત્તં. યદિ, ભન્તે નાગસેન, આકાસગતોપિ સમુદ્દમજ્ઝગતોપિ પાસાદકુટિલેણગુહાપબ્ભારદરિબિલગિરિ વિવરપબ્બતન્તરગતોપિ ન મુચ્ચતિ મચ્ચુપાસા, તેન હિ પરિત્તકમ્મં મિચ્છા. યદિ પરિત્તકરણેન મચ્ચુપાસા પરિમુત્તિ ભવતિ, તેન હિ ‘ન અન્તલિક્ખે…પે… મચ્ચુપાસા’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો ગણ્ઠિતોપિ ગણ્ઠિતરો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, ભગવતા ‘ન અન્તલિક્ખે…પે… મચ્ચુપાસા’તિ, પરિત્તા ચ ભગવતા ઉદ્દિટ્ઠા, તઞ્ચ પન સાવસેસાયુકસ્સ વયસમ્પન્નસ્સ અપેતકમ્માવરણસ્સ, નત્થિ, મહારાજ, ખીણાયુકસ્સ ઠિતિયા કિરિયા વા ઉપક્કમો વા.

‘‘યથા મહારાજ મતસ્સ રુક્ખસ્સ સુક્ખસ્સ કોળાપસ્સ નિસ્નેહસ્સ ઉપરુદ્ધજીવિતસ્સ ગતાયુસઙ્ખારસ્સ કુમ્ભસહસ્સેનપિ ઉદકે આકિરન્તે અલ્લત્તં વા પલ્લવિતહરિતભાવો વા ન ભવેય્ય. એવમેવ ખો, મહારાજ, ભેસજ્જપરિત્તકમ્મેન નત્થિ ખીણાયુકસ્સ ઠિતિયા કિરિયા વા ઉપક્કમો વા, યાનિ તાનિ, મહારાજ, મહિયા ઓસધાનિ ભેસજ્જાનિ, તાનિપિ ખીણાયુકસ્સ અકિચ્ચકરાનિ ભવન્તિ. સાવસેસાયુકં, મહારાજ, વયસમ્પન્નં અપેતકમ્માવરણં પરિત્તં રક્ખતિ ગોપેતિ, તસ્સત્થાય ભગવતા પરિત્તા ઉદ્દિટ્ઠા.

‘‘યથા, મહારાજ, કસ્સકો પરિપક્કે ધઞ્ઞે મતે સસ્સનાળે ઉદકપ્પવેસનં વારેય્ય, યં પન સસ્સં તરુણં મેઘસન્નિભં વયસમ્પન્નં, તં ઉદકવડ્ઢિયા વડ્ઢતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, ખીણાયુકસ્સ ભેસજ્જપરિત્તકિરિયા ઠપિતા પટિક્ખિત્તા ¶ , યે પન તે મનુસ્સા સાવસેસાયુકા વયસમ્પન્ના, તેસં અત્થાય પરિત્તભેસજ્જાનિ ભણિતાનિ, તે પરિત્તભેસજ્જેહિ વડ્ઢન્તી’’તિ.

‘‘યદિ, ભન્તે નાગસેન, ખીણાયુકો મરતિ, સાવસેસાયુકો જીવતિ, તેન હિ પરિત્તભેસજ્જાનિ નિરત્થકાનિ હોન્તી’’તિ? ‘‘દિટ્ઠપુબ્બો પન તયા, મહારાજ, કોચિ રોગો ભેસજ્જેહિ પટિનિવત્તિતો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અનેકસતાનિ દિટ્ઠાની’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, ‘પરિત્તભેસજ્જકિરિયા નિરત્થકા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા ભવતી’’તિ.

‘‘દિસ્સન્તિ ¶ , ભન્તે નાગસેન, વેજ્જાનં ઉપક્કમા ભેસજ્જપાનાનુલેપા, તેન તેસં ઉપક્કમેન રોગો પટિનિવત્તતી’’તિ. ‘‘પરિત્તાનમ્પિ, મહારાજ, પવત્તીયમાનાનં સદ્દો સુય્યતિ, જિવ્હા સુક્ખતિ, હદયં બ્યાવટ્ટતિ, કણ્ઠો આતુરતિ. તેન તેસં પવત્તેન સબ્બે બ્યાધયો વૂપસમન્તિ, સબ્બા ઈતિયો અપગચ્છન્તીતિ.

‘‘દિટ્ઠપુબ્બો પન તયા, મહારાજ, કોચિ અહિના દટ્ઠો મન્તપદેન વિસં પાતીયમાનો વિસં ચિક્ખસ્સન્તો ઉદ્ધમધો આચમયમાનો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે ¶ , અજ્જેતરહિપિ તં લોકે વત્તતી’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, ‘પરિત્તભેસજ્જકિરિયા નિરત્થકા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા ભવતિ. કતપરિત્તઞ્હિ, મહારાજ, પુરિસં ડંસિતુકામો અહિ ન ડંસતિ, વિવટં મુખં પિદહતિ, ચોરાનં ઉક્ખિત્તલગુળમ્પિ ન સમ્ભવતિ, તે લગુળં મુઞ્ચિત્વા પેમં કરોન્તિ, કુપિતોપિ હત્થિનાગો સમાગન્ત્વા ઉપરમતિ, પજ્જલિતમહાઅગ્ગિક્ખન્ધોપિ ઉપગન્ત્વા નિબ્બાયતિ, વિસં હલાહલમ્પિ ખાયિતં અગદં સમ્પજ્જતિ, આહારત્થં વા ફરતિ, વધકા હન્તુકામા ઉપગન્ત્વા દાસભૂતા સમ્પજ્જન્તિ, અક્કન્તોપિ પાસો ન સંવરતિ [ન સંચરતિ (સી.)].

‘‘સુતપુબ્બં પન તયા, મહારાજ, ‘મોરસ્સ કતપરિત્તસ્સ સત્તવસ્સસતાનિ લુદ્દકો નાસક્ખિ પાસં ઉપનેતું, અકતપરિત્તસ્સ તં યેવ દિવસં પાસં ઉપનેસી’’તિ ¶ ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યતિ, અબ્ભુગ્ગતો સો સદ્દો સદેવકે લોકે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ ‘પરિત્તભેસજ્જકિરિયા નિરત્થકા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા ભવતિ.

‘‘સુતપુબ્બં પન તયા, મહારાજ, ‘દાનવો ભરિયં પરિરક્ખન્તો સમુગ્ગે પક્ખિપિત્વા ગિલિત્વા કુચ્છિના પરિહરતિ, અથેકો વિજ્જાધરો તસ્સ દાનવસ્સ મુખેન પવિસિત્વા તાય સદ્ધિં અભિરમતિ, યદા સો દાનવો અઞ્ઞાસિ, અથ સમુગ્ગં વમિત્વા વિવરિ, સહ સમુગ્ગે વિવટે વિજ્જાધરો યથાકામં [યેન કામં (ક.)] પક્કામી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યતિ, અબ્ભુગ્ગતો સોપિ સદ્દો સદેવકે લોકે’’તિ. ‘‘નનુ સો, મહારાજ, વિજ્જાધરો પરિત્તબલેન [મન્તબલેન (?)] ગહણા મુત્તો’’તિ. ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, અત્થિ પરિત્તબલં.

‘‘સુતપુબ્બં પન તયા, મહારાજ, ‘અપરોપિ વિજ્જાધરો બારાણસિરઞ્ઞો અન્તેપુરે મહેસિયા સદ્ધિં સમ્પદુટ્ઠો [સંસટ્ઠો (સી.)] ગહણપ્પત્તો સમાનો ખણેન અદસ્સનં ગતો મન્તબલેના’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે, સુય્યતી’’તિ. ‘‘નનુ સો, મહારાજ, વિજ્જાધરો પરિત્તબલેન ગહણા મુત્તો’’તિ? ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, અત્થિ પરિત્તબલ’’ન્તિ.

‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ‘કિં સબ્બે યેવ પરિત્તં રક્ખતી’તિ? ‘‘એકચ્ચે, મહારાજ, રક્ખતિ, એકચ્ચે ન રક્ખતી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, પરિત્તં ન સબ્બત્થિક’’ન્તિ? ‘‘અપિ નુ ખો, મહારાજ, ભોજનં સબ્બેસં જીવિતં રક્ખતી’’તિ? ‘‘એકચ્ચે, ભન્તે ¶ , રક્ખતિ, એકચ્ચે ન રક્ખતી’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ. ‘‘યતો, ભન્તે, એકચ્ચે તં યેવ ભોજનં અતિભુઞ્જિત્વા વિસૂચિકાય મરન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, ભોજનં ન સબ્બેસં જીવિતં રક્ખતી’’તિ? ‘‘દ્વીહિ, ભન્તે નાગસેન, કારણેહિ ભોજનં જીવિતં હરતિ અતિભુત્તેન વા ઉસ્માદુબ્બલતાય વા, આયુદદં, ભન્તે નાગસેન, ભોજનં દુરુપચારેન જીવિતં હરતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, પરિત્તં એકચ્ચે રક્ખતિ, એકચ્ચે ન રક્ખતિ.

‘‘તીહિ, મહારાજ, કારણેહિ પરિત્તં ન રક્ખતિ ¶ કમ્માવરણેન, કિલેસાવરણેન, અસદ્દહનતાય. સત્તાનુરક્ખણં, મહારાજ, પરિત્તં અત્તના કતેન આરક્ખં જહતિ, યથા, મહારાજ, માતા પુત્તં કુચ્છિગતં પોસેતિ, હિતેન ઉપચારેન જનેતિ, જનયિત્વા અસુચિમલસિઙ્ઘાણિકમપનેત્વા ઉત્તમવરસુગન્ધં ઉપલિમ્પતિ, સો અપરેન સમયેન પરેસં પુત્તે અક્કોસન્તે વા પહરન્તે વા પહારં દેતિ. તે તસ્સ કુજ્ઝિત્વા પરિસાય આકડ્ઢિત્વા તં ગહેત્વા સામિનો ઉપનેન્તિ, યદિ પન તસ્સા પુત્તો અપરદ્ધો હોતિ વેલાતિવત્તો. અથ નં સામિનો મનુસ્સા આકડ્ઢયમાના દણ્ડમુગ્ગરજાણુમુટ્ઠીહિ તાળેન્તિ પોથેન્તિ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, તસ્સ માતા લભતિ આકડ્ઢનપરિકડ્ઢનં ગાહં સામિનો ઉપનયનં કાતુ’’ન્તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેન, મહારાજા’’તિ. ‘‘અત્તનો, ભન્તે, અપરાધેના’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, સત્તાનં આરક્ખં પરિત્તં અત્તનો અપરાધેન વઞ્ઝં કરોતી’’તિ [કારેતીતિ (સી.)]. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, સુવિનિચ્છિતો પઞ્હો, ગહનં અગહનં કતં, અન્ધકારો આલોકો કતો, વિનિવેઠિતં દિટ્ઠિજાલં, ત્વં ગણિવરપવરમાસજ્જા’’તિ.

મચ્ચુપાસમુત્તિપઞ્હો ચતુત્થો.

૫. ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘લાભી તથાગતો ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાન’ન્તિ. પુન ચ તથાગતો પઞ્ચસાલં બ્રાહ્મણગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા કિઞ્ચિદેવ અલભિત્વા યથાધોતેન ¶ પત્તેન નિક્ખન્તોતિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો ¶ લાભી ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનં, તેન હિ પઞ્ચસાલં બ્રાહ્મણગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા કિઞ્ચિદેવ અલભિત્વા યથાધોતેન પત્તેન નિક્ખન્તોતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ પઞ્ચસાલં બ્રાહ્મણગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા કિઞ્ચિદેવ અલભિત્વા યથાધોતેન પત્તેન નિક્ખન્તો, તેન હિ લાભી તથાગતો ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનન્તિ ¶ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો સુમહન્તો દુન્નિબ્બેઠો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘લાભી, મહારાજ, તથાગતો ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનં, પઞ્ચસાલઞ્ચ બ્રાહ્મણગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા કિઞ્ચિદેવ અલભિત્વા યથાધોતેન પત્તેન નિક્ખન્તો, તઞ્ચ પન મારસ્સ પાપિમતો કારણા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતો ગણનપથં વીતિવત્તકપ્પે [ગણનપથવીતિવત્તે કપ્પે (સી.)] અભિસઙ્ખતં કુસલં કિન્તિ નિટ્ઠિતં, અધુનુટ્ઠિતેન મારેન પાપિમતા તસ્સ કુસલસ્સ બલવેગં [તં કુસલબલવેગવિપ્ફારં (સી.)] કિન્તિ પિહિતં, તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, તસ્મિં વત્થુસ્મિં દ્વીસુ ઠાનેસુ ઉપવાદો આગચ્છતિ, કુસલતોપિ અકુસલં બલવતરં હોતિ, બુદ્ધબલતોપિ મારબલં બલવતરં હોતીતિ, તેન હિ રુક્ખસ્સ મૂલતોપિ અગ્ગં ભારતરં હોતિ, ગુણસમ્પરિકિણ્ણતોપિ પાપિયં બલવતરં હોતી’’તિ. ‘‘ન, મહારાજ, તાવતકેન કુસલતોપિ અકુસલં બલવતરં નામ હોતિ, ન બુદ્ધબલતોપિ મારબલં બલવતરં નામ હોતિ. અપિ ચેત્થ કારણં ઇચ્છિતબ્બં.

‘‘યથા, મહારાજ, પુરિસો રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ મધું વા મધુપિણ્ડિકં વા અઞ્ઞં વા ઉપાયનં અભિહરેય્ય, તમેનં રઞ્ઞો દ્વારપાલો એવં વદેય્ય ‘અકાલો, ભો, અયં રઞ્ઞો દસ્સનાય, તેન હિ, ભો, તવ ઉપાયનં ગહેત્વા સીઘસીઘં પટિનિવત્ત, પુરે તવ રાજા દણ્ડં ધારેસ્સતી’તિ [મા તે રાજા દણ્ડં પાપેય્યાતિ (સી.)]. તતો સો પુરિસો દણ્ડભયા તસિતો ઉબ્બિગ્ગો તં ઉપાયનં આદાય સીઘસીઘં પટિનિવત્તેય્ય, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, રાજા ચક્કવત્તી તાવતકેન ઉપાયનવિકલમત્તકેન દ્વારપાલતો દુબ્બલતરો નામ હોતિ ¶ , અઞ્ઞં વા પન કિઞ્ચિ ઉપાયનં ન લભેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, ઇસ્સાપકતો સો, ભન્તે, દ્વારપાલો ઉપાયનં નિવારેસિ, અઞ્ઞેન પન દ્વારેન સતસહસ્સગુણમ્પિ રઞ્ઞો ઉપાયનં ઉપેતી’’તિ ¶ . ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ઇસ્સાપકતો મારો પાપિમા પઞ્ચસાલકે બ્રાહ્મણગહપતિકે અન્વાવિસિ, અઞ્ઞાનિ પન અનેકાનિ દેવતાસતસહસ્સાનિ અમતં દિબ્બં ઓજં ગહેત્વા ઉપગતાનિ ‘ભગવતો કાયે ઓજં ઓદહિસ્સામા’તિ ભગવન્તં નમસ્સમાનાનિ પઞ્જલિકાનિ ઠિતાની’’તિ.

‘‘હોતુ, ભન્તે નાગસેન, સુલભા ભગવતો ચત્તારો પચ્ચયા લોકે ઉત્તમપુરિસસ્સ, યાચિતોવ ¶ ભગવા દેવમનુસ્સોહિ ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જતિ, અપિ ચ ખો પન મારસ્સ યો અધિપ્પાયો, સો તાવતકેન સિદ્ધો, યં સો ભગવતો ભોજનસ્સ અન્તરાયમકાસિ. એત્થ મે, ભન્તે, કઙ્ખા ન છિજ્જતિ, વિમતિજાતોહં તત્થ સંસયપક્ખન્દો. ન મે તત્થ માનસં પક્ખન્દતિ, યં તથાગતસ્સ અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સદેવકે લોકે અગ્ગપુગ્ગલવરસ્સ કુસલવરપુઞ્ઞસમ્ભવસ્સ અસમસમસ્સ અનુપમસ્સ અપ્પટિસમસ્સ છવકં લામકં પરિત્તં પાપં અનરિયં વિપન્નં મારો લાભન્તરાયમકાસી’’તિ.

‘‘ચત્તારો ખો, મહારાજ, અન્તરાયા અદિટ્ઠન્તરાયો ઉદ્દિસ્સ કતન્તરાયો ઉપક્ખટન્તરાયો પરિભોગન્તરાયોતિ. તત્થ કતમો અદિટ્ઠન્તરાયો? અનોદિસ્સ અદસ્સનેન અનભિસઙ્ખતં કોચિ અન્તરાયં કરોતિ ‘કિં પરસ્સ દિન્નેના’તિ, અયં અદિટ્ઠન્તરાયો નામ.

‘‘કતમો ઉદ્દિસ્સ કતન્તરાયો? ઇધેકચ્ચં પુગ્ગલં ઉપદિસિત્વા ઉદ્દિસ્સ ભોજનં પટિયત્તં હોતિ, તં કોચિ અન્તરાયં કરોતિ, અયં ઉદ્દિસ્સ કતન્તરાયો નામ.

‘‘કતમો ઉપક્ખટન્તરાયો? ઇધ યં કિઞ્ચિ ઉપક્ખટં હોતિ અપ્પટિગ્ગહિતં, તત્થ કોચિ અન્તરાયં કરોતિ, અયં ઉપક્ખટન્તરાયો નામ.

‘‘કતમો પરિભોગન્તરાયો? ઇધ યં કિઞ્ચિ પરિભોગં, તત્થ કોચિ અન્તરાયં કરોતિ, અયં પરિભોગન્તરાયો નામ. ઇમે ખો, મહારાજ, ચત્તારો અન્તરાયા.

‘‘યં પન મારો પાપિમા પઞ્ચસાલકે બ્રાહ્મણગહપતિકે અન્વાવિસિ, તં નેવ ભગવતો પરિભોગં ન ઉપક્ખટં ન ઉદ્દિસ્સકતં, અનાગતં ¶ અસમ્પત્તં અદસ્સનેન ¶ અન્તરાયં કતં, તં પન નેકસ્સ ભગવતો યેવ, અથ ખો યે તે તેન સમયેન નિક્ખન્તા અબ્ભાગતા, સબ્બેપિ તે તં દિવસં ભોજનં ન લભિંસુ, નાહં તં, મહારાજ, પસ્સામિ સદેવકે લોકે સમારકે સબ્રહ્મકે સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય, યો તસ્સ ભગવતો ઉદ્દિસ્સ કતં ઉપક્ખટં પરિભોગં અન્તરાયં કરેય્ય. સચે કોચિ ઇસ્સાય ઉદ્દિસ્સ કતં ઉપક્ખટં પરિભોગં અન્તરાયં કરેય્ય, ફલેય્ય તસ્સ મુદ્ધા સતધા વા સહસ્સધા વા.

‘‘ચત્તારોમે, મહારાજ, તથાગતસ્સ કેનચિ અનાવરણીયા ગુણા. કતમે ચત્તારો? લાભો, મહારાજ, ભગવતો ઉદ્દિસ્સ કતો ઉપક્ખટો ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયં કાતું; સરીરાનુગતા ¶ , મહારાજ, ભગવતો બ્યામપ્પભા ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયં કાતું; સબ્બઞ્ઞુતં, મહારાજ, ભગવતો ઞાણરતનં ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયં કાતું; જીવિતં, મહારાજ, ભગવતો ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયં કાતું. ઇમે ખો, મહારાજ, ચત્તારો તથાગતસ્સ કેનચિ અનાવરણીયા ગુણા, સબ્બેપેતે, મહારાજ, ગુણા એકરસા અરોગા અકુપ્પા અપરૂપક્કમા અફુસાનિ કિરિયાનિ. અદસ્સનેન, મહારાજ, મારો પાપિમા નિલીયિત્વા પઞ્ચસાલકે બ્રાહ્મણગહપતિકે અન્વાવિસિ.

‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો પચ્ચન્તે દેસે વિસમે અદસ્સનેન નિલીયિત્વા ચોરા પન્થં દૂસેન્તિ. યદિ પન રાજા તે ચોરે પસ્સેય્ય, અપિ નુ ખો તે ચોરા સોત્થિં લભેય્યુ’’ન્તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, ફરસુના ફાલાપેય્ય સતધા વા સહસ્સધા વા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અદસ્સનેન મારો પાપિમા નિલીયિત્વા પઞ્ચસાલકે બ્રાહ્મણગહપતિકે અન્વાવિસિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, ઇત્થી સપતિકા અદસ્સનેન નિલીયિત્વા પરપુરિસં સેવતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, અદસ્સનેન મારો પાપિમા નિલીયિત્વા પઞ્ચસાલકે બ્રાહ્મણગહપતિકે અન્વાવિસિ. યદિ, મહારાજ, ¶ ઇત્થી સામિકસ્સ સમ્મુખા પરપુરિસં સેવતિ, અપિ નુ ખો સા ઇત્થી સોત્થિં લભેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, હનેય્યાપિ તં, ભન્તે, સામિકો વધેય્યાપિ બન્ધેય્યાપિ દાસિત્તં વા ઉપનેય્યા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અદસ્સનેન મારો પાપિમા નિલીયિત્વા પઞ્ચસાલકે બ્રાહ્મણગહપતિકે અન્વાવિસિ. યદિ, મહારાજ, મારો પાપિમા ભગવતો ઉદ્દિસ્સ કતં ઉપક્ખટં પરિભોગં અન્તરાયં ¶ કરેય્ય, ફલેય્ય તસ્સ મુદ્ધા સતધા વા સહસ્સધા વા’’તિ. ‘‘એવમેતં, ભન્તે નાગસેન, ચોરિકાય કતં મારેન પાપિમતા, નિલીયિત્વા મારો પાપિમા પઞ્ચસાલકે બ્રાહ્મણગહપતિકે અન્વાવિસિ. સચે સો, ભન્તે, મારો પાપિમા ભગવતો ઉદ્દિસ્સ કતં ઉપક્ખટં પરિભોગં અન્તરાયં કરેય્ય, મુદ્ધા વાસ્સ ફલેય્ય સતધા વા સહસ્સધા વા, કાયો વાસ્સ ભુસમુટ્ઠિ વિય વિકિરેય્ય, સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૬. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘યો અજાનન્તો પાણાતિપાતં કરોતિ, સો બલવતરં અપુઞ્ઞં પસવતી’તિ. પુન ચ ભગવતા વિનયપઞ્ઞત્તિયા ભણિતં ‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સા’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, અજાનિત્વા પાણાતિપાતં કરોન્તો બલવતરં અપુઞ્ઞં પસવતિ, તેન હિ ‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સ, તેન હિ ‘અજાનિત્વા પાણાતિપાતં કરોન્તો બલવતરં અપુઞ્ઞં પસવતી’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો દુરુત્તરો દુરતિક્કમો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘યો અજાનન્તો પાણાતિપાતં કરોતિ, સો બલવતરં અપુઞ્ઞં પસવતી’તિ. પુન ચ વિનયપઞ્ઞત્તિયા ભગવતા ભણિતં ‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સા’તિ. તત્થ અત્થન્તરં અત્થિ. કતમં અત્થન્તરં ¶ ? અત્થિ, મહારાજ, આપત્તિ સઞ્ઞાવિમોક્ખા, અત્થિ આપત્તિ નોસઞ્ઞાવિમોક્ખા. યાયં, મહારાજ, આપત્તિ સઞ્ઞાવિમોક્ખા, તં આપત્તિં આરબ્ભ ભગવતા ભણિતં ‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૭. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ન એવં હોતિ ‘‘અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામી’’’તિ વા, ‘‘મમુદ્દેસિકો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ વા’તિ. પુન ચ મેત્તેય્યસ્સ ભગવતો સભાવગુણં પરિદીપયમાનેન ભગવતા એવં ભણિતં ‘‘સો અનેકસહસ્સં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સતિ, સેય્યથાપિ અહં એતરહિ અનેકસતં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરામી’’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ન એવં હોતિ ‘‘અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામી’’તિ વા, ‘‘મમુદ્દેસિકો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ વા’તિ, તેન હિ અનેકસતં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરામીતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘સો અનેકસહસ્સં ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સતિ, સેય્યથાપિ અહં એતરહિ અનેકસતં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરામી’તિ, તેન હિ તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ન એવં હોતિ ‘અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામી’તિ વા, ‘મમુદ્દેસિકો ભિક્ખુસઙ્ઘો’તિ વાતિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા, અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘તથાગતસ્સ ખો, આનન્દ, ન એવં હોતિ ‘‘અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામી’’તિ વા, ‘‘મમુદ્દેસિકો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ વા’તિ. પુન ચ મેત્તેય્યસ્સાપિ ભગવતો સભાવગુણં પરિદીપયમાનેન ભગવતા ભણિતં ‘સો અનેકસહસ્સં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સતિ, સેય્યથાપિ અહં એતરહિ અનેકસતં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરામી’તિ. એતસ્મિઞ્ચ, મહારાજ, પઞ્હે એકો અત્થો સાવસેસો, એકો અત્થો નિરવસેસો. ન, મહારાજ, તથાગતો પરિસાય અનુગામિકો, પરિસા પન તથાગતસ્સ અનુગામિકા ¶ . સમ્મુતિ, મહારાજ, એસા ‘અહ’ન્તિ ‘મમા’તિ, ન પરમત્થો એસો, વિગતં, મહારાજ, તથાગતસ્સ પેમં, વિગતો સિનેહો, ‘મય્હ’ન્તિપિ તથાગતસ્સ ગહણં નત્થિ, ઉપાદાય પન અવસ્સયો હોતિ.

‘‘યથા, મહારાજ, પથવી ભૂમટ્ઠાનં સત્તાનં પતિટ્ઠા હોતિ ઉપસ્સયં, પથવિટ્ઠા ચેતે સત્તા, ન ચ મહાપથવિયા ‘મય્હેતે’તિ અપેક્ખા હોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો સબ્બસત્તાનં પતિટ્ઠા હોતિ ¶ ઉપસ્સયં, તથાગતટ્ઠા [તથાગતપતિટ્ઠા એવ (સી.)] ચેતે સત્તા, ન ચ તથાગતસ્સ ‘મય્હેતે’તિ અપેક્ખા હોતિ. યથા વા પન, મહારાજ, મહતિમહામેઘો અભિવસ્સન્તો તિણરુક્ખપસુમનુસ્સાનં વુડ્ઢિં દેતિ સન્તતિં અનુપાલેતિ. વુટ્ઠૂપજીવિનો ચેતે સત્તા સબ્બે, ન ચ મહામેઘસ્સ ‘મય્હેતે’તિ અપેક્ખા હોતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો સબ્બસત્તાનં કુસલધમ્મે જનેતિ અનુપાલેતિ, સત્થૂપજીવિનો ચેતે સત્તા સબ્બે, ન ચ તથાગતસ્સ ‘મય્હેતે’તિ અપેક્ખા હોતિ. તં કિસ્સ હેતુ? અત્તાનુદિટ્ઠિયા પહીનત્તા’’તિ.

‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, સુનિબ્બેઠિતો પઞ્હો બહુવિધેહિ કારણેહિ, ગમ્ભીરો ઉત્તાનીકતો, ગણ્ઠિ ભિન્નો, ગહનં અગહનં કતં, અન્ધકારો આલોકો કતો, ભગ્ગા પરવાદા, જિનપુત્તાનં ચક્ખું ઉપ્પાદિત’’ન્તિ.

ભિક્ખુસઙ્ઘપરિહરણપઞ્હો સત્તમો.

૮. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘તથાગતો અભેજ્જપરિસો’તિ, પુન ચ ભણથ ‘દેવદત્તેન એકપ્પહારં પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ ભિન્નાની’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો અભેજ્જપરિસો, તેન હિ દેવદત્તેન એકપ્પહારં પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ ભિન્નાનીતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ દેવદત્તેન એકપ્પહારં પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ ¶ ભિન્નાનિ, તેન હિ ‘તથાગતો અભેજ્જપરિસો’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, ગમ્ભીરો દુન્નિવેઠિયો, ગણ્ઠિતોપિ ગણ્ઠિતરો, એત્થાયં જનો આવટો નિવુતો ઓવુતો પિહિતો પરિયોનદ્ધો, એત્થ તવ ઞાણબલં દસ્સેહિ પરવાદેસૂ’’તિ.

‘‘અભેજ્જપરિસો, મહારાજ, તથાગતો, દેવદત્તેન ચ એકપ્પહારં પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ ભિન્નાનિ, તઞ્ચ પન ભેદકસ્સ બલેન, ભેદકે વિજ્જમાને નત્થિ, મહારાજ, અભેજ્જં નામ. ભેદકે સતિ માતાપિ પુત્તેન ભિજ્જતિ, પુત્તોપિ માતરા ભિજ્જતિ, પિતાપિ પુત્તેન ભિજ્જતિ, પુત્તોપિ પિતરા ભિજ્જતિ, ભાતાપિ ભગિનિયા ભિજ્જતિ, ભગિનીપિ ભાતરા ભિજ્જતિ, સહાયોપિ ¶ સહાયેન ભિજ્જતિ, નાવાપિ નાનાદારુસઙ્ઘટિતા ઊમિવેગસમ્પહારેન ભિજ્જતિ, રુક્ખોપિ મધુકપ્પસમ્પન્નફલો અનિલબલવેગાભિહતો ભિજ્જતિ, સુવણ્ણમ્પિ જાતિમન્તં [જાતરૂપમ્પિ (સી.)] લોહેન ભિજ્જતિ. અપિ ચ, મહારાજ, નેસો અધિપ્પાયો વિઞ્ઞૂનં, નેસા બુદ્ધાનં અધિમુત્તિ, નેસો પણ્ડિતાનં છન્દો ‘તથાગતો ભેજ્જપરિસો’તિ. અપિ ચેત્થ કારણં અત્થિ, યેન કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘અભેજ્જપરિસો’તિ. કતમં એત્થ કારણં? તથાગતસ્સ, મહારાજ, કતેન અદાનેન વા અપ્પિયવચનેન વા અનત્થચરિયાય વા અસમાનત્તતાય વા યતો કુતોચિ ચરિયં ચરન્તસ્સપિ પરિસા ભિન્નાતિ ન સુતપુબ્બં, તેન કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘અભેજ્જપરિસો’તિ. તયાપેતં, મહારાજ, ઞાતબ્બં ‘અત્થિ કિઞ્ચિ નવઙ્ગે બુદ્ધવચને સુત્તાગતં, ઇમિના નામ કારણેન બોધિસત્તસ્સ કતેન તથાગતસ્સ પરિસા ભિન્ના’તિ? ‘‘નત્થિ ભન્તે, નો ચેતં લોકે દિસ્સતિ નોપિ સુય્યતિ. સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧. ‘‘ભન્તે ¶ ¶ ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘ધમ્મો હિ, વાસેટ્ઠ, સેટ્ઠો જનેતસ્મિં દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે અભિસમ્પરાયે ચા’તિ. પુન ચ ‘ઉપાસકો ગિહી સોતાપન્નો પિહિતાપાયો દિટ્ઠિપ્પત્તો વિઞ્ઞાતસાસનો ભિક્ખું વા સામણેરં વા પુથુજ્જનં અભિવાદેતિ પચ્ચુટ્ઠેતી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘ધમ્મો હિ, વાસેટ્ઠ, સેટ્ઠો જનેતસ્મિં દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે અભિસમ્પરાયે ચા’તિ, તેન હિ ‘ઉપાસકો ગિહી સોતાપન્નો પિહિતાપાયો દિટ્ઠિપ્પત્તો વિઞ્ઞાતસાસનો ભિક્ખું વા સામણેરં વા પુથુજ્જનં અભિવાદેતિ પચ્ચુટ્ઠેતી’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ ‘ઉપાસકો ગિહી સોતાપન્નો પિહિતાપાયો દિટ્ઠિપ્પત્તો વિઞ્ઞાતસાસનો ભિક્ખું વા સામણેરં વા પુથુજ્જનં અભિવાદેતિ પચ્ચુટ્ઠેતિ’, તેન હિ ‘ધમ્મો હિ, વાસેટ્ઠ, સેટ્ઠો જનેતસ્મિં દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે અભિસમ્પરાયે ચાતિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘ધમ્મો હિ, વાસેટ્ઠ, સેટ્ઠો જનેતસ્મિં દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે અભિસમ્પરાયે ચા’તિ, ‘ઉપાસકો ચ ગિહી સોતાપન્નો પિહિતાપાયો દિટ્ઠિપ્પત્તો વિઞ્ઞાતસાસનો ભિક્ખું વા સામણેરં વા પુથુજ્જનં અભિવાદેતિ પચ્ચુટ્ઠેતિ’. તત્થ પન કારણં અત્થિ. કતમં તં કારણં?

‘‘વીસતિ ખો પનિમે, મહારાજ, સમણસ્સ સમણકરણા ધમ્મા દ્વે ચ લિઙ્ગાનિ, યેહિ સમણો અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનસમાનનપૂજનારહો હોતિ. કતમે વીસતિ સમણસ્સ સમણકરણા ધમ્મા દ્વે ચ લિઙ્ગાનિ? સેટ્ઠો [સેટ્ઠભૂમિસયો (સી. સ્યા.), સેટ્ઠો યમો (પી.)] ધમ્મારામો, અગ્ગો નિયમો, ચારો વિહારો સંયમો સંવરો ખન્તિ સોરચ્ચં એકત્તચરિયા એકત્તાભિરતિ પટિસલ્લાનં હિરિઓત્તપ્પં વીરિયં અપ્પમાદો સિક્ખાસમાદાનં [સિક્ખાપધાનં (સી. સ્યા.), સુક્કાવદાનં (ક.)] ઉદ્દેસો પરિપુચ્છા સીલાદિઅભિરતિ નિરાલયતા સિક્ખાપદપારિપૂરિતા, કાસાવધારણં ¶ , ભણ્ડુભાવો ¶ . ઇમે ખો ¶ , મહારાજ, વીસતિ સમણસ્સ સમણકરણા ધમ્મા દ્વે ચ લિઙ્ગાનિ. એતે ગુણે ભિક્ખુ સમાદાય વત્તતિ, સો તેસં ધમ્માનં અનૂનત્તા પરિપુણ્ણત્તા સમ્પન્નત્તા સમન્નાગતત્તા અસેક્ખભૂમિં અરહન્તભૂમિં ઓક્કમતિ, સેટ્ઠં ભૂમન્તરં ઓક્કમતિ, અરહત્તાસન્નગતોતિ અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘‘ખીણાસવેહિ સો સામઞ્ઞં ઉપગતો, નત્થિ મે સો સમયો’તિ [તં સામઞ્ઞ’’ન્તિ (?)] અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘‘અગ્ગપરિસં સો ઉપગતો, નાહં તં ઠાનં ઉપગતો’તિ અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘‘લભતિ સો પાતિમોક્ખુદ્દેસં સોતું, નાહં તં લભામિ સોતુ’ન્તિ અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘‘સો અઞ્ઞે પબ્બાજેતિ ઉપસમ્પાદેતિ જિનસાસનં વડ્ઢેતિ, અહમેતં ન લભામિ કાતુ’ન્તિ અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘‘અપ્પમાણેસુ સો સિક્ખાપદેસુ સમત્તકારી, નાહં તેસુ વત્તામી’તિ અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘‘ઉપગતો સો સમણલિઙ્ગં, બુદ્ધાધિપ્પાયે ઠિતો, તેનાહં લિઙ્ગેન દૂરમપગતો’તિ અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘‘પરૂળ્હકચ્છલોમો સો અનઞ્જિતઅમણ્ડિતો અનુલિત્તસીલગન્ધો, અહં પન મણ્ડનવિભૂસનાભિરતો’તિ અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘અપિ ચ, મહારાજ, ‘યે તે વીસતિ સમણકરણા ધમ્મા દ્વે ચ લિઙ્ગાનિ, સબ્બેપેતે ધમ્મા ભિક્ખુસ્સ સંવિજ્જન્તિ, સો યેવ તે ધમ્મે ધારેતિ, અઞ્ઞેપિ તત્થ સિક્ખાપેતિ, સો મે આગમો ¶ સિક્ખાપનઞ્ચ નત્થી’તિ અરહતિ ¶ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું ¶ .

‘‘યથા, મહારાજ, રાજકુમારો પુરોહિતસ્સ સન્તિકે વિજ્જં અધીયતિ, ખત્તિયધમ્મં સિક્ખતિ, સો અપરેન સમયેન અભિસિત્તો આચરિયં અભિવાદેતિ પચ્ચુટ્ઠેતિ ‘સિક્ખાપકો મે અય’ન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ‘ભિક્ખુ સિક્ખાપકો વંસધરો’તિ અરહતિ ઉપાસકો સોતાપન્નો ભિક્ખું પુથુજ્જનં અભિવાદેતું પચ્ચુટ્ઠાતું.

‘‘અપિ ચ, મહારાજ, ઇમિનાપેતં પરિયાયેન જાનાહિ ભિક્ખુભૂમિયા મહન્તતં અસમવિપુલભાવં. યદિ, મહારાજ, ઉપાસકો સોતાપન્નો અરહત્તં સચ્છિકરોતિ, દ્વેવ તસ્સ ગતિયો ભવન્તિ અનઞ્ઞા તસ્મિં યેવ દિવસે પરિનિબ્બાયેય્ય વા, ભિક્ખુભાવં વા ઉપગચ્છેય્ય. અચલા હિ સા, મહારાજ, પબ્બજ્જા, મહતી અચ્ચુગ્ગતા, યદિદં ભિક્ખુભૂમી’’તિ. ‘‘ઞાણગતો, ભન્તે નાગસેન, પઞ્હો સુનિબ્બેઠિતો બલવતા અતિબુદ્ધિના તયા, ન યિમં પઞ્હં સમત્થો અઞ્ઞો એવં વિનિવેઠેતું અઞ્ઞત્ર તવાદિસેન બુદ્ધિમતા’’તિ.

૨. ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘તથાગતો સબ્બસત્તાનં અહિતમપનેત્વા હિતમુપદહતી’તિ. પુન ચ ભણથ અગ્ગિક્ખન્ધૂપમે ધમ્મપરિયાયે ભઞ્ઞમાને ‘સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગત’ન્તિ. અગ્ગિક્ખન્ધૂપમં, ભન્તે, ધમ્મપરિયાયં દેસેન્તેન તથાગતેન સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં હિતમપનેત્વા અહિતમુપદહિતં. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો સબ્બસત્તાનં અહિતમપનેત્વા હિતમુપદહતિ, તેન હિ અગ્ગિક્ખન્ધૂપમે ધમ્મપરિયાયે ભઞ્ઞમાને સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગતન્તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ અગ્ગિક્ખન્ધૂપમે ધમ્મપરિયાયે ભઞ્ઞમાને સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગતં, તેન ¶ હિ તથાગતો સબ્બસત્તાનં અહિતમપનેત્વા હિતમુપદહતીતિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘તથાગતો ¶ ¶ , મહારાજ, સબ્બસત્તાનં અહિતમપનેત્વા હિતમુપદહતિ, અગ્ગિક્ખન્ધૂપમે ધમ્મપરિયાયે ભઞ્ઞમાને સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગતં, તઞ્ચ પન ન તથાગતસ્સ કતેન, તેસં યેવ અત્તનો કતેના’’તિ.

‘‘યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો અગ્ગિક્ખન્ધૂપમં ધમ્મપરિયાયં ન ભાસેય્ય, અપિ નુ તેસં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગચ્છેય્યાતિ, ન હિ, મહારાજ, મિચ્છાપટિપન્નાનં તેસં ભગવતો ધમ્મપરિયાયં સુત્વા પરિળાહો કાયે ઉપ્પજ્જિ, તેન તેસં પરિળાહેન ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગત’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતસ્સેવ કતેન તેસં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગતં, તથાગતો યેવ તત્થ અધિકારો તેસં નાસનાય, યથા નામ, ભન્તે નાગસેન, અહિ વમ્મિકં પવિસેય્ય, અથઞ્ઞતરો પંસુકામો પુરિસો વમ્મિકં ભિન્દિત્વા પંસું હરેય્ય, તસ્સ પંસુહરણેન વમ્મિકસ્સ સુસિરં પિદહેય્ય, અથ તત્થેવ સો અસ્સાસં અલભમાનો મરેય્ય, નનુ સો, ભન્તે, અહિ તસ્સ પુરિસસ્સ કતેન મરણપ્પત્તો’’તિ. ‘‘આમ મહારાજા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો યેવ તત્થ અધિકારો તેસં નાસનાયા’’તિ.

‘‘તથાગતો, મહારાજ, ધમ્મં દેસયમાનો અનુનયપ્પટિઘં ન કરોતિ, અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તો ધમ્મં દેસેતિ, એવં ધમ્મે દેસીયમાને યે તત્થ સમ્માપટિપન્ના, તે બુજ્ઝન્તિ. યે પન મિચ્છાપટિપન્ના, તે પતન્તિ. યથા, મહારાજ, પુરિસસ્સ અમ્બં વા જમ્બું વા મધુકં વા ચાલયમાનસ્સ યાનિ તત્થ ફલાનિ સારાનિ દળ્હબન્ધનાનિ, તાનિ તત્થેવ અચ્ચુતાનિ તિટ્ઠન્તિ, યાનિ તત્થ ફલાનિ પૂતિવણ્ટમૂલાનિ દુબ્બલબન્ધનાનિ, તાનિ ¶ પતન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો ધમ્મં દેસયમાનો અનુનયપ્પટિઘં ન કરોતિ, અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તો ધમ્મં દેસેતિ, એવં ધમ્મે દેસીયમાને યે તત્થ સમ્માપટિપન્ના, તે બુજ્ઝન્તિ. યે પન મિચ્છાપટિપન્ના, તે પતન્તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કસ્સકો ધઞ્ઞં રોપેતુકામો ખેત્તં કસતિ, તસ્સ કસન્તસ્સ અનેકસતસહસ્સાનિ તિણાનિ મરન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો પરિપક્કમાનસે સત્તે બોધેન્તો [બોધેતું (સી.)] અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તો ¶ ધમ્મં દેસેતિ, એવં ધમ્મે દેસીયમાને યે તત્થ સમ્માપટિપન્ના, તે બુજ્ઝન્તિ. યે પન મિચ્છાપટિપન્ના, તે તિણાનિ વિય મરન્તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, મનુસ્સા રસહેતુ યન્તેન ઉચ્છું પીળયન્તિ, તેસં ઉચ્છું પીળયમાનાનં યે તત્થ યન્તમુખગતા કિમયો, તે પીળિયન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો ¶ પરિપક્કમાનસે સત્તે બોધેન્તો ધમ્મયન્તમભિપીળયતિ [ધમ્મયન્તમતિપીળયતિ (ક.)], યે તત્થ મિચ્છાપટિપન્ના, તે કિમી વિય મરન્તી’’તિ.

‘‘નનુ, ભન્તે નાગસેન, તે ભિક્ખૂ તાય ધમ્મદેસનાય પતિતા’’તિ? ‘‘અપિ નુ ખો, મહારાજ, તચ્છકો રુક્ખં તચ્છન્તો [રક્ખન્તો (સી. પી.] ઉજુકં પરિસુદ્ધં કરોતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, વજ્જનીયં અપનેત્વા તચ્છકો રુક્ખં ઉજુકં પરિસુદ્ધં કરોતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો પરિસં રક્ખન્તો ન સક્કોતિ બોધનેય્યે [અબોધનીયે (સ્યા.)] સત્તે બોધેતું, મિચ્છાપટિપન્ને પન સત્તે અપનેત્વા બોધનેય્યે સત્તે બોધેતિ, અત્તકતેન પન તે, મહારાજ, મિચ્છાપટિપન્ના પતન્તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, કદલી વેળુ અસ્સતરી અત્તજેન [અત્તજેન ફલેન (સી.)] હઞ્ઞતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે મિચ્છાપટિપન્ના, તે અત્તકતેન હઞ્ઞન્તિ પતન્તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, ચોરા અત્તકતેન ચક્ખુપ્પાટનં સૂલારોપનં સીસચ્છેદનં પાપુણન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, યે તે મિચ્છાપટિપન્ના, તે અત્તકતેન હઞ્ઞન્તિ પતન્તિ ¶ [જિનસાસના પતન્તિ (સી. પી.)]. યેસં, મહારાજ, સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગતં, તેસં તં નેવ ભગવતો કતેન, ન પરેસં કતેન, અથ ખો અત્તનો યેવ કતેન.

‘‘યથા, મહારાજ, પુરિસો સબ્બજનસ્સ અમતં દદેય્ય, તે તં અમતં અસિત્વા અરોગા દીઘાયુકા સબ્બીતિતો [સબ્બીતિયા (સી.)] પરિમુચ્ચેય્યું, અથઞ્ઞતરો પુરિસો દુરુપચારેન તં અસિત્વા મરણં પાપુણેય્ય, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, અમતદાયકો પુરિસો તતોનિદાનં કિઞ્ચિ અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો દસસહસ્સિયા લોકધાતુયા દેવમનુસ્સાનં અમતં ધમ્મદાનં ¶ દેતિ, યે તે સત્તા ભબ્બા, તે ધમ્મામતેન બુજ્ઝન્તિ. યે પન તે સત્તા અભબ્બા, તે ધમ્મામતેન હઞ્ઞન્તિ પતન્તિ. ભોજનં, મહારાજ, સબ્બસત્તાનં જીવિતં રક્ખતિ, તમેકચ્ચે ભુઞ્જિત્વા વિસૂચિકાય મરન્તિ, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, ભોજનદાયકો પુરિસો તતોનિદાનં કિઞ્ચિ અપુઞ્ઞં આપજ્જેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો દસસહસ્સિયા લોકધાતુયા દેવમનુસ્સાનં અમતં ધમ્મદાનં દેતિ, યે તે સત્તા ભબ્બા, તે ધમ્મામતેન બુજ્ઝન્તિ. યે પન તે સત્તા અભબ્બા, તે ધમ્મામતેન હઞ્ઞન્તિ પતન્તી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૩. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં તથાગતેન –

‘‘‘કાયેન સંવરો સાધુ [ધ. પ. ૩૬૧], સાધુ વાચાય સંવરો;

મનસા સંવરો સાધુ, સાધુ સબ્બત્થ સંવરો’તિ.

‘‘પુન ચ તથાગતો ચતુન્નં પરિસાનં મજ્ઝે નિસીદિત્વા પુરતો દેવમનુસ્સાનં સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કોસોહિતં વત્થગુય્હં દસ્સેસિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ¶ ભણિતં ‘કાયેન સંવરો સાધૂ’તિ, તેન હિ સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કોસોહિતં વત્થગુય્હં દસ્સેસીતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કોસોહિતં વત્થગુય્હં દસ્સેતિ, તેન હિ ‘કાયેન સંવરો સાધૂ’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘કાયેન સંવરો સાધૂ’તિ, સેલસ્સ ચ બ્રાહ્મણસ્સ કોસોહિતં વત્થગુય્હં દસ્સિતં. યસ્સ ખો, મહારાજ, તથાગતે કઙ્ખા ઉપ્પન્ના, તસ્સ બોધનત્થાય ભગવા ઇદ્ધિયા તપ્પટિભાગં કાયં દસ્સેતિ, સો યેવ તં પાટિહારિયં પસ્સતી’’તિ.

‘‘કો ¶ પનેતં, ભન્તે નાગસેન, સદ્દહિસ્સતિ, યં પરિસગતો એકો યેવ તં ગુય્હં પસ્સતિ, અવસેસા તત્થેવ વસન્તા ન પસ્સન્તીતિ. ઇઙ્ઘ મે ત્વં તત્થ કારણં ઉપદિસ, કારણેન મં સઞ્ઞાપેહી’’તિ. ‘‘દિટ્ઠપુબ્બો પન તયા, મહારાજ, કોચિ બ્યાધિતો પુરિસો પરિકિણ્ણો ઞાતિમિત્તેહી’’તિ. ‘‘આમ ભન્તે’’તિ. ‘‘અપિ નુ ખો સા, મહારાજ, પરિસા પસ્સતેતં વેદનં, યાય સો પુરિસો વેદનાય વેદયતી’’તિ. ‘‘ન હિ ભન્તે, અત્તના યેવ સો, ભન્તે, પુરિસો વેદયતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યસ્સેવ તથાગતે કઙ્ખા ઉપ્પન્ના, તસ્સેવ તથાગતો બોધનત્થાય ઇદ્ધિયા તપ્પટિભાગં કાયં દસ્સેતિ, સો યેવ તં પાટિહારિયં પસ્સતિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કઞ્ચિદેવ પુરિસં ભૂતો આવિસેય્ય, અપિ નુ ખો સા, મહારાજ, પરિસા પસ્સતિ તં ભૂતાગમન’’ન્તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સો યેવ આતુરો તસ્સ ભૂતસ્સ આગમનં પસ્સતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યસ્સેવ તથાગતે કઙ્ખા ઉપ્પન્ના, તસ્સેવ ¶ તથાગતો બોધનત્થાય ઇદ્ધિયા તપ્પટિભાગં કાયં દસ્સેતિ, સો યેવ તં પાટિહારિયં પસ્સતી’’તિ.

‘‘દુક્કરં, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા કતં, યં એકસ્સપિ અદસ્સનીયં, તં દસ્સેન્તેના’’તિ. ‘‘ન, મહારાજ, ભગવા ગુય્હં દસ્સેસિ ¶ , ઇદ્ધિયા પન છાયં દસ્સેસી’’તિ. ‘‘છાયાયપિ, ભન્તે, દિટ્ઠાય દિટ્ઠં યેવ હોતિ ગુય્હં, યં દિસ્વા નિટ્ઠં ગતો’’તિ. ‘‘દુક્કરઞ્ચાપિ, મહારાજ, તથાગતો કરોતિ બોધનેય્યે સત્તે બોધેતું. યદિ, મહારાજ, તથાગતો કિરિયં હાપેય્ય, બોધનેય્યા સત્તા ન બુજ્ઝેય્યું. યસ્મા ચ ખો, મહારાજ, યોગઞ્ઞૂ તથાગતો બોધનેય્યે સત્તે બોધેતું, તસ્મા તથાગતો યેન યેન યોગેન બોધનેય્યા બુજ્ઝન્તિ, તેન તેન યોગેન બોધનેય્યે બોધેતિ.

‘‘યથા, મહારાજ, ભિસક્કો સલ્લકત્તો યેન યેન ભેસજ્જેન આતુરો અરોગો હોતિ, તેન તેન ભેસજ્જેન આતુરં ઉપસઙ્કમતિ, વમનીયં વમેતિ, વિરેચનીયં વિરેચેતિ, અનુલેપનીયં અનુલિમ્પેતિ, અનુવાસનીયં અનુવાસેતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો યેન યેન યોગેન બોધનેય્યા સત્તા બુજ્ઝન્તિ, તેન તેન યોગેન બોધેતિ.

‘‘યથા ¶ વા પન, મહારાજ, ઇત્થી મૂળ્હગબ્ભા ભિસક્કસ્સ અદસ્સનીયં ગુય્હં દસ્સેતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો બોધનેય્યે સત્તે બોધેતું અદસ્સનીયં ગુય્હં ઇદ્ધિયા છાયં દસ્સેસિ. નત્થિ, મહારાજ, અદસ્સનીયો નામ ઓકાસો પુગ્ગલં ઉપાદાય. યદિ, મહારાજ, કોચિ ભગવતો હદયં દિસ્વા બુજ્ઝેય્ય, તસ્સપિ ભગવા યોગેન હદયં દસ્સેય્ય, યોગઞ્ઞૂ, મહારાજ, તથાગતો દેસનાકુસલો.

‘‘નનુ, મહારાજ, તથાગતો થેરસ્સ નન્દસ્સ અધિમુત્તિં જાનિત્વા તં દેવભવનં નેત્વા દેવકઞ્ઞાયો દસ્સેસિ ‘ઇમિનાયં કુલપુત્તો બુજ્ઝિસ્સતી’તિ, તેન ચ સો કુલપુત્તો બુજ્ઝિ. ઇતિ ખો, મહારાજ, તથાગતો અનેકપરિયાયેન સુભનિમિત્તં હીળેન્તો ગરહન્તો જિગુચ્છન્તો તસ્સ બોધનહેતુ કકુટપાદિનિયો અચ્છરાયો દસ્સેસિ. એવમ્પિ તથાગતો યોગઞ્ઞૂ દેસનાકુસલો.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, તથાગતો થેરસ્સ ચૂળપન્થકસ્સ ભાતરા નિક્કડ્ઢિતસ્સ દુક્ખિતસ્સ દુમ્મનસ્સ ઉપગન્ત્વા સુખુમં ચોળખણ્ડં અદાસિ ‘ઇમિનાયં કુલપુત્તો બુજ્ઝિસ્સતી’તિ ¶ , સો ¶ ચ કુલપુત્તો તેન કારણેન જિનસાસને વસીભાવં પાપુણિ. એવમ્પિ, મહારાજ, તથાગતો યોગઞ્ઞૂ દેસનાકુસલો.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, તથાગતો બ્રાહ્મણસ્સ મોઘરાજસ્સ યાવ તતિયં પઞ્હં પુટ્ઠો ન બ્યાકાસિ ‘એવમિમસ્સ કુલપુત્તસ્સ માનો ઉપસમિસ્સતિ, માનૂપસમા અભિસમયો ભવિસ્સતી’તિ, તેન ચ તસ્સ કુલપુત્તસ્સ માનો ઉપસમિ, માનૂપસમા સો બ્રાહ્મણો છસુ અભિઞ્ઞાસુ વસીભાવં પાપુણિ. એવમ્પિ, મહારાજ, તથાગતો યોગઞ્ઞૂ દેસનાકુસલો’’તિ.

‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, સુનિબ્બેઠિતો પઞ્હો બહુવિધેહિ કારણેહિ, ગહનં અગહનં કતં, અન્ધકારો આલોકો કતો, ગણ્ઠિ ભિન્નો, ભગ્ગા પરવાદા, જિનપુત્તાનં ચક્ખું તયા ઉપ્પાદિતં, નિપ્પટિભાના તિત્થિયા, ત્વં ગણિવરપવરમાસજ્જા’’તિ.

વત્થગુય્હનિદસ્સનપઞ્હો તતિયો.

૪. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં થેરેન સારિપુત્તેન ધમ્મસેનાપતિના ‘પરિસુદ્ધવચીસમાચારો આવુસો તથાગતો, નત્થિ તથાગતસ્સ વચીદુચ્ચરિતં, યં તથાગતો રક્ખેય્ય ‘મા મે ઇદં પરો અઞ્ઞાસી’તિ. પુન ચ તથાગતો થેરસ્સ સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ અપરાધે પારાજિકં પઞ્ઞપેન્તો ફરુસાહિ વાચાહિ મોઘપુરિસવાદેન સમુદાચરિ, તેન ચ સો થેરો મોઘપુરિસવાદેન મઙ્કુચિત્તવસેન રુન્ધિતત્તા વિપ્પટિસારી નાસક્ખિ અરિયમગ્ગં પટિવિજ્ઝિતું. યદિ, ભન્તે નાગસેન, પરિસુદ્ધવચીસમાચારો તથાગતો, નત્થિ તથાગતસ્સ વચીદુચ્ચરિતં, તેન હિ તથાગતેન થેરસ્સ સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ અપરાધે મોઘપુરિસવાદેન સમુદાચિણ્ણન્તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ ભગવતા થેરસ્સ સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ અપરાધે મોઘપુરિસવાદેન ¶ સમુદાચિણ્ણં, તેન હિ પરિસુદ્ધવચીસમાચારો તથાગતો, નત્થિ તથાગતસ્સ વચીદુચ્ચરિતન્તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, થેરેન સારિપુત્તેન ધમ્મસેનાપતિના ‘પરિસુદ્ધવચીસમાચારો આવુસો ¶ તથાગતો, નત્થિ તથાગતસ્સ વચીદુચ્ચરિતં, યં તથાગતો રક્ખેય્ય ‘મા મે ઇદં પરો અઞ્ઞાસી’તિ. આયસ્મતો ચ સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ અપરાધે પારાજિકં પઞ્ઞપેન્તેન ભગવતા મોઘપુરિસવાદેન સમુદાચિણ્ણં, તઞ્ચ પન અદુટ્ઠચિત્તેન અસારમ્ભેન યાથાવલક્ખણેન. કિઞ્ચ તત્થ યાથાવલક્ખણં, યસ્સ, મહારાજ, પુગ્ગલસ્સ ઇમસ્મિં અત્તભાવે ચતુસચ્ચાભિસમયો ન હોતિ, તસ્સ પુરિસત્તનં મોઘં અઞ્ઞં કયિરમાનં અઞ્ઞેન સમ્ભવતિ, તેન વુચ્ચતિ ‘મોઘપુરિસો’તિ. ઇતિ, મહારાજ, ભગવતા આયસ્મતો સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ સતાવવચનેન સમુદાચિણ્ણં, નો અભૂતવાદેના’’તિ.

‘‘સભાવમ્પિ, ભન્તે નાગસેન, યો અક્કોસન્તો ભણતિ, તસ્સ મયં કહાપણં દણ્ડં ધારેમ, અપરાધો યેવ સો વત્થું નિસ્સાય વિસું વોહારં આચરન્તો અક્કોસતી’’તિ. ‘‘અત્થિ પન, મહારાજ, સુતપુબ્બં ¶ તયા ખલિતસ્સ અભિવાદનં વા પચ્ચુટ્ઠાનં વા સક્કારં વા ઉપાયનાનુપ્પદાનં વા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, યતો કુતોચિ યત્થ કત્થચિ ખલિતો, સો પરિભાસનારહો હોતિ તજ્જનારહો, ઉત્તમઙ્ગમ્પિસ્સ છિન્દન્તિ હનન્તિપિ બન્ધન્તિપિ ઘાતેન્તિપિ ઝાપેન્તિપી’’તિ [જાપેન્તિપીતિ (સી. પી.)]. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, ભગવતા કિરિયા યેવ કતા, નો અકિરિયા’’તિ.

‘‘કિરિયમ્પિ, ભન્તે નાગસેન, કુરુમાનેન પતિરૂપેન કાતબ્બં અનુચ્છવિકેન, સવનેનપિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતસ્સ સદેવકો લોકો ઓત્તપ્પતિ હિરિયતિ ભિય્યો દસ્સનેન તતુત્તરિં ઉપસઙ્કમનેન પયિરુપાસનેના’’તિ. ‘‘અપિ ¶ નુ ખો, મહારાજ, તિકિચ્છકો અભિસન્ને કાયે કુપિતે દોસે સિનેહનીયાનિ ભેસજ્જાનિ દેતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, તિણ્હાનિ લેખનીયાનિ ભેસજ્જાનિ દેતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો સબ્બકિલેસબ્યાધિવૂપસમાય અનુસિટ્ઠિં દેતિ, ફરુસાપિ, મહારાજ, તથાગતસ્સ વાચા સત્તે સિનેહયતિ, મુદુકે કરોતિ. યથા, મહારાજ, ઉણ્હમ્પિ ઉદકં યં કિઞ્ચિ સિનેહનીયં સિનેહયતિ, મુદુકં કરોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ફરુસાપિ તથાગતસ્સ વાચા અત્થવતી હોતિ કરુણાસહગતા. યથા, મહારાજ, પિતુવચનં પુત્તાનં અત્થવન્તં હોતિ કરુણાસહગતં, એવમેવ ખો, મહારાજ, ફરુસાપિ તથાગતસ્સ વાચા અત્થવતી હોતિ કરુણાસહગતા. ફરુસાપિ, મહારાજ, તથાગતસ્સ વાચા સત્તાનં કિલેસપ્પહાના [કિલેસપ્પહાનાય (સી.)] હોતિ. યથા, મહારાજ, દુગ્ગન્ધમ્પિ ગોમુત્તં પીતં વિરસમ્પિ અગદં ખાયિતં સત્તાનં બ્યાધિં હનતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ફરુસાપિ તથાગતસ્સ વાચા અત્થવતી કરુણાસહગતા. યથા, મહારાજ, મહન્તોપિ તૂલપુઞ્જો [તૂલપિચુ (સી. સ્યા.)] પરસ્સ કાયે નિપતિત્વા રુજં ન કરોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ફરુસાપિ તથાગતસ્સ ¶ વાચા ન કસ્સચિ દુક્ખં ઉપ્પાદેતી’’તિ. ‘‘સુવિનિચ્છિતો, ભન્તે નાગસેન, પઞ્હો બહૂહિ કારણેહિ, સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૫. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં તથાગતેન –

‘‘‘અચેતનં બ્રાહ્મણ અસ્સુણન્તં, જાનો અજાનન્તમિમં પલાસં;

આરદ્ધવીરિયો ધુવં અપ્પમત્તો, સુખસેય્યં પુચ્છસિ કિસ્સ હેતૂ’તિ [જા. ૧.૪.૨૫].

‘‘‘ઇતિ ફન્દનરુક્ખોપિ, તાવદે અજ્ઝભાસથ;

મય્હમ્પિ વચનં અત્થિ, ભારદ્વાજ સુણોહિ મે’તિ [જા. ૧.૧૩.૨૦].

‘‘યદિ, ભન્તે નાગસેન, રુક્ખો અચેતનો, તેન હિ ફન્દનેન રુક્ખેન ભારદ્વાજેન સહ સલ્લપિતન્તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ ફન્દનેન રુક્ખેન ભારદ્વાજેન સદ્ધિં સલ્લપિતં, તેન હિ રુક્ખો અચેતનોતિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પતો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘રુક્ખો અચેતનો’તિ, ફન્દનેન ચ રુક્ખેન ભારદ્વાજેન સદ્ધિં સલ્લપિતં, તઞ્ચ પન વચનં લોકસમઞ્ઞાય ભણિતં. નત્થિ, મહારાજ, અચેતનસ્સ રુક્ખસ્સ સલ્લાપો નામ, અપિ ચ, મહારાજ, તસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થાય દેવતાયેતં અધિવચનં રુક્ખોતિ, રુક્ખો સલ્લપતીતિ ચેસા લોકપણ્ણત્તિ, યથા, મહારાજ, સકટં ધઞ્ઞસ્સ પરિપૂરિતં ધઞ્ઞસકટન્તિ જનો વોહરતિ, ન ચ તં ધઞ્ઞમયં સકટં, રુક્ખમયં સકટં, તસ્મિં સકટે ધઞ્ઞસ્સ પન આકિરિતત્તા ધઞ્ઞસકટન્તિ જનો વોહરતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ન રુક્ખો સલ્લપતિ, રુક્ખો અચેતનો, યા પન તસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા, તસ્સા યેવ તં અધિવચનં રુક્ખોતિ, રુક્ખો સલ્લપતીતિ ચેસા લોકપણ્ણત્તિ.

‘‘યથા ¶ વા પન, મહારાજ, દધિં મન્થયમાનો તક્કં મન્થેમીતિ વોહરતિ, ન તં તક્કં, યં સો મન્થેતિ, દધિં યેવ સો મન્થેન્તો તક્કં મન્થેમીતિ વોહરતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ન રુક્ખો સલ્લપતિ, રુક્ખો અચેતનો ¶ . યા પન તસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા, તસ્સાયેવ તં અધિવચનં રુક્ખોતિ, રુક્ખો સલ્લપતીતિ ચેસા લોકપણ્ણત્તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, અસન્તં સાધેતુકામો સન્તં સાધેમીતિ વોહરતિ ¶ , અસિદ્ધં સિદ્ધન્તિ વોહરતિ, એવમેસા લોકસમઞ્ઞા, એવમેવ ખો, મહારાજ, ન રુક્ખો સલ્લપતિ, રુક્ખો અચેતનો. યા પન તસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા, તસ્સાયેવ તં અધિવચનં રુક્ખોતિ, રુક્ખો સલ્લપતીતિ ચેસા લોકપણ્ણત્તિ, યાય, મહારાજ, લોકસમઞ્ઞાય જનો વોહરતિ, તથાગતોપિ તાયેવ લોકસમઞ્ઞાય સત્તાનં ધમ્મં દેસેતી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૬. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ધમ્મસઙ્ગીતિકારકેહિ થેરેહિ –

‘‘‘ચુન્દસ્સ ભત્તં ભુઞ્જિત્વા, કમ્મારસ્સાતિ મે સુતં;

આબાધં સમ્ફુસી ધીરો, પબાળ્હં મારણન્તિક’ન્તિ [દી. નિ. ૨.૧૯૦].

‘‘પુન ચ ભગવતા ભણિતં ‘દ્વેમે, આનન્દ, પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચ. કતમે દ્વે? યઞ્ચ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિ, યઞ્ચ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા તથાગતો અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ. ઇમે દ્વે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા, અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચા’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતો ચુન્દસ્સ ભત્તં ભુત્તાવિસ્સ [ભુઞ્જિત્વા (સી.)] ખરો આબાધો ઉપ્પન્નો, પબાળ્હા ચ વેદના પવત્તા મારણન્તિકા, તેન હિ ‘દ્વેમે, આનન્દ, પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ દ્વેમે પિણ્ડપાતા ¶ સમસમફલા સમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ ¶ મહાનિસંસતરા ચ, તેન હિ ભગવતો ચુન્દસ્સ ભત્તં ભુત્તાવિસ્સ [ભુઞ્જિત્વા (સી.)] ખરો આબાધો ઉપ્પન્નો, પબાળ્હા ચ વેદના પવત્તા મારણન્તિકાતિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. કિંનુ ખો, ભન્તે નાગસેન, સો પિણ્ડપાતો વિસગતતાય મહપ્ફલો, રોગુપ્પાદકતાય મહપ્ફલો ¶ , આયુવિનાસકતાય મહપ્ફલો, ભગવતો જીવિતહરણતાય મહપ્ફલો? તત્થ મે કારણં બ્રૂહિ પરવાદાનં નિગ્ગહાય, એત્થાયં જનો સમ્મૂળ્હો લોભવસેન અતિબહું ખાયિતેન લોહિતપક્ખન્દિકા ઉપ્પન્નાતિ. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ધમ્મસઙ્ગીતિકારકેહિ થેરેહિ –

‘‘‘ચુન્દસ્સ ભત્તં ભુઞ્જિત્વા, કમ્મારસ્સાતિ મે સુતં;

આબાધં સમ્ફુસી ધીરો, પબાળ્હં મારણન્તિક’ન્તિ.

‘‘ભગવતા ચ ભણિતં ‘દ્વેમે, આનન્દ, પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચ. કતમે દ્વે? યઞ્ચ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિ, યઞ્ચ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા તથાગતો અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ [પરિનિબ્બાયિ (સી.)], ઇમે દ્વે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા, અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચા’તિ.

‘‘સો પન પિણ્ડપાતો બહુગુણો અનેકાનિસંસો. દેવતા, મહારાજ, હટ્ઠા પસન્નમાનસા ‘અયં ભગવતો પચ્છિમો પિણ્ડપાતો’તિ દિબ્બં ઓજં સૂકરમદ્દવે આકિરિંસુ. તઞ્ચ પન સમ્માપાકં લહુપાકં [બહુપાકં (સી.)] મનુઞ્ઞં બહુરસં જટ્ઠરગ્ગિતેજસ્સ હિતં. ન, મહારાજ, તતોનિદાનં ભગવતો કોચિ અનુપ્પન્નો રોગો ઉપ્પન્નો, અપિ ચ, મહારાજ, ભગવતો પકતિદુબ્બલે સરીરે ખીણે આયુસઙ્ખારે ઉપ્પન્નો રોગો ભિય્યો અભિવડ્ઢિ.

‘‘યથા, મહારાજ, પકતિયા જલમાનો અગ્ગિ અઞ્ઞસ્મિં ઉપાદાને દિન્ને ભિય્યો પજ્જલતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવતો પકતિદુબ્બલે સરીરે ખીણે આયુસઙ્ખારે ઉપ્પન્નો રોગો ભિય્યો અભિવડ્ઢિ.

‘‘યથા ¶ વા પન, મહારાજ, સોતો ¶ પકતિયા સન્દમાનો અભિવુટ્ઠે મહામેઘે ભિય્યો મહોઘો ¶ ઉદકવાહકો હોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવતો પકતિદુબ્બલે સરીરે ખીણે આયુસઙ્ખારે ઉપ્પન્નો રોગો ભિય્યો અભિવડ્ઢિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, પકતિયા અભિસન્નધાતુ કુચ્છિ અઞ્ઞસ્મિં અજ્ઝોહરિતે ભિય્યો આયમેય્ય [આમયેય્ય (સી.)], એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવતો પકતિદુબ્બલે સરીરે ખીણે આયુસઙ્ખારે ઉપ્પન્નો રોગો ભિય્યો અભિવડ્ઢિ, નત્થિ, મહારાજ, તસ્મિં પિણ્ડપાતે દોસો, ન ચ તસ્સ સક્કા દોસં આરોપેતુ’’ન્તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, કેન કારણેન તે દ્વે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચા’’તિ? ‘‘ધમ્માનુમજ્જનસમાપત્તિવસેન, મહારાજ, તે દ્વે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચા’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, કતમેસં ધમ્માનં અનુમજ્જનસમાપત્તિવસેન તે દ્વે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચા’’તિ? ‘‘નવન્નં, મહારાજ, અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તીનં અનુલોમપ્પટિલોમસમાપજ્જનવસેન તે દ્વે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમવિપાકા અતિવિય અઞ્ઞેહિ પિણ્ડપાતેહિ મહપ્ફલતરા ચ મહાનિસંસતરા ચા’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, દ્વીસુ યેવ દિવસેસુ અધિમત્તં તથાગતો નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિયો અનુલોમપ્પટિલોમં સમાપજ્જી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘અચ્છરિયં, ભન્તે નાગસેન, અબ્ભુતં ભન્તે નાગસેન. યં ઇમસ્મિં બુદ્ધક્ખેત્તે અસદિસં પરમદાનં, તમ્પિ ઇમેહિ દ્વીહિ પિણ્ડપાતેહિ અગણિતં. અચ્છરિયં, ભન્તે નાગસેન, અબ્ભુતં, ભન્તે નાગસેન. યાવ મહન્તા નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિયો, યત્ર હિ નામ નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિવસેન ¶ દાનં મહપ્ફલતરં હોતિ મહાનિસંસતરઞ્ચ. સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૭. ‘‘ભન્તે ¶ ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં તથાગતેન ‘અબ્યાવટા તુમ્હે, આનન્દ, હોથ તથાગતસ્સ સરીરપૂજાયા’તિ. પુન ચ ભણિતં –

‘‘યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ભણિતં ‘અબ્યાવટા તુમ્હે, આનન્દ, હોથ તથાગતસ્સ સરીરપૂજાયા’તિ, તેન હિ ‘પૂજેથ નં પૂજનિયસ્સ ધાતું, એવં કરા સગ્ગમિતો ગમિસ્સથા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘પૂજેથ નં પૂજનિયસ્સ ધાતું, એવં કરા સગ્ગમિતો ગમિસ્સથા’તિ, તેન હિ ‘અબ્યાવટા તુમ્હે આનન્દ, હોથ તથાગતસ્સ સરીરપૂજાયા’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘અબ્યાવટા તુમ્હે, આનન્દ, હોથ તથાગતસ્સ સરીરપૂજાયા’તિ, પુન ચ ભણિતં ‘પૂજેથ નં પૂજનિયસ્સ ધાતું, એવં કરા સગ્ગમિતો ગમિસ્સથા’તિ, તઞ્ચ પન ન સબ્બેસં જિનપુત્તાનં યેવ આરબ્ભ ભણિતં ‘અબ્યાવટા તુમ્હે, આનન્દ, હોથ તથાગતસ્સ સરીરપૂજાયા’તિ. અકમ્મં હેતં, મહારાજ, જિનપુત્તાનં ¶ યદિદં પૂજા, સમ્મસનં સઙ્ખારાનં, યોનિસો મનસિકારો, સતિપટ્ઠાનાનુપસ્સના, આરમ્મણસારગ્ગાહો, કિલેસયુદ્ધં, સદત્થમનુયુઞ્જના, એતં જિનપુત્તાનં કરણીયં, અવસેસાનં દેવમનુસ્સાનં પૂજા કરણીયા.

‘‘યથા, મહારાજ, મહિયા રાજપુત્તાનં હત્થિઅસ્સરથધનુથરુલેખમુદ્દાસિક્ખાખગ્ગમન્તસુતિ- સમ્મુતિયુદ્ધયુજ્ઝાપનકિરિયા કરણીયા, અવસેસાનં પુથુવેસ્સસુદ્દાનં કસિ વણિજ્જા ગોરક્ખા કરણીયા, એવમેવ ખો, મહારાજ, અકમ્મં હેતં જિનપુત્તાનં યદિદં પૂજા, સમ્મસનં સઙ્ખારાનં, યોનિસો મનસિકારો, સતિપટ્ઠાનાનુપસ્સના, આરમ્મણસારગ્ગાહો, કિલેસયુદ્ધં, સદત્થમનુયુઞ્જના, એતં જિનપુત્તાનં કરણીયં, અવસેસાનં દેવમનુસ્સાનં પૂજા કરણીયા.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, બ્રાહ્મણમાણવકાનં ઇરુવેદં યજુવેદં સામવેદં અથબ્બણવેદં લક્ખણં ¶ ઇતિહાસં પુરાણં નિઘણ્ડુ કેટુભં અક્ખરપ્પભેદં પદં વેય્યાકરણં ભાસમગ્ગં ઉપ્પાતં સુપિનં નિમિત્તં છળઙ્ગં ચન્દગ્ગાહં ¶ સૂરિયગ્ગાહં સુક્કરાહુચરિતં ઉળુગ્ગહયુદ્ધં [ઓળુગ્ગહયુદ્ધં (ક.)] દેવદુન્દુભિસ્સરં ઓક્કન્તિ ઉક્કાપાતં ભૂમિકમ્મં [ભૂમિકમ્પં (સી. પી.)] દિસાદાહં ભુમ્મન્તલિક્ખં જોતિસં લોકાયતિકં સાચક્કં મિગચક્કં અન્તરચક્કં મિસ્સકુપ્પાદં સકુણરુતરવિતં [સકુણરુતં (સી.)] સિક્ખા કરણીયા, અવસેસાનં પુથુવેસ્સસુદ્દાનં કસિ વણિજ્જા ગોરક્ખા કરણીયા, એવમેવ ખો, મહારાજ, અકમ્મં હેતં જિનપુત્તાનં યદિદં પૂજા, સમ્મસનં સઙ્ખારાનં, યોનિસો મનસિકારો, સતિપટ્ઠાનાનુપસ્સના, આરમ્મણસારગ્ગાહો, કિલેસયુદ્ધં, સદત્થમનુયુઞ્જના, એતં જિનપુત્તાનં કરણીયં, અવસેસાનં દેવમનુસ્સાનં પૂજા કરણીયા, તસ્મા, મહારાજ, તથાગતો ‘મા ઇમે અકમ્મે યુઞ્જન્તુ, કમ્મે ઇમે ¶ યુઞ્જન્તૂ’તિ આહ ‘અબ્યાવટા તુમ્હે, આનન્દ, હોથ તથાગતસ્સ સરીરપૂજાયા’તિ. યદેતં, મહારાજ, તથાગતો ન ભણેય્ય, પત્તચીવરમ્પિ અત્તનો પરિયાદાપેત્વા ભિક્ખૂ બુદ્ધપૂજં યેવ કરેય્યુ’’ન્તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૮. ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘ભગવતો ગચ્છન્તસ્સ અયં અચેતના મહાપથવી નિન્નં ઉન્નમતિ, ઉન્નતં ઓનમતી’તિ, પુન ચ ભણથ ‘ભગવતો પાદો સકલિકાય ખતો’તિ. યા સા સકલિકા ભગવતો પાદે પતિતા, કિસ્સ પન સા સકલિકા ભગવતો પાદા ન નિવત્તા. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતો ગચ્છન્તસ્સ અયં અચેતના મહાપથવી નિન્નં ઉન્નમતિ, ઉન્નતં ઓનમતિ, તેન હિ ‘ભગવતો પાદો સકલિકાય ખતો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ ભગવતો પાદો સકલિકાય ખતો, તેન હિ ‘ભગવતો ગચ્છન્તસ્સ અયં અચેતના મહાપથવી નિન્નં ઉન્નમતિ ઉન્નતં ઓનમતી’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘સચ્ચં ¶ , મહારાજ, અત્થેતં ભગવતો ગચ્છન્તસ્સ અયં અચેતના મહાપથવી નિન્નં ઉન્નમતિ ઉન્નતં ઓનમતિ, ભગવતો ચ પાદો સકલિકાય ખતો, ન ચ પન સા સકલિકા અત્તનો ધમ્મતાય પતિતા, દેવદત્તસ્સ ઉપક્કમેન પતિતા. દેવદત્તો, મહારાજ, બહૂનિ જાતિસતસહસ્સાનિ ભગવતિ આઘાતં બન્ધિ, સો તેન આઘાતેન ‘મહન્તં કૂટાગારપ્પમાણં પાસાણં ¶ ભગવતો ઉપરિ પાતેસ્સામી’તિ મુઞ્ચિ. અથ દ્વે સેલા પથવિતો ઉટ્ઠહિત્વા તં પાસાણં સમ્પટિચ્છિંસુ, અથ નેસં સમ્પહારેન પાસાણતો પપટિકા ભિજ્જિત્વા યેન વા તેન વા ¶ પતન્તી ભગવતો પાદે પતિતા’’તિ.

‘‘યથા ચ, ભન્તે નાગસેન, દ્વે સેલા પાસાણં સમ્પટિચ્છિંસુ, તથેવ પપટિકાપિ સમ્પટિચ્છિતબ્બા’’તિ? ‘‘સમ્પટિચ્છિતમ્પિ, મહારાજ, ઇધેકચ્ચં પગ્ઘરતિ પસવતિ ન ઠાનમુપગચ્છતિ, યથા, મહારાજ, ઉદકં પાણિના ગહિતં અઙ્ગુલન્તરિકાહિ પગ્ઘરતિ પસવતિ ન ઠાનમુપગચ્છતિ, ખીરં તક્કં મધું સપ્પિ તેસં મચ્છરસં મંસરસં પાણિના ગહિતં અઙ્ગુલન્તરિકાહિ પગ્ઘરતિ પસવતિ ન ઠાનમુપગચ્છતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સમ્પટિચ્છનત્થં ઉપગતાનં દ્વિન્નં સેલાનં સમ્પહારેન પાસાણતો પપટિકા ભિજ્જિત્વા યેન વા તેન વા પતન્તી ભગવતો પાદે પતિતા.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, સણ્હસુખુમઅણુરજસમં પુળિનં મુટ્ઠિના ગહિતં અઙ્ગુલન્તરિકાહિ પગ્ઘરતિ પસવતિ ન ઠાનમુપગચ્છતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સમ્પટિચ્છનત્થં ઉપગતાનં દ્વિન્નં સેલાનં સમ્પહારેન પાસાણતો પપટિકા ભિજ્જિત્વા યેન વા તેન વા પતન્તી ભગવતો પાદે પતિતા.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કબળો મુખેન ગહિતો ઇધેકચ્ચસ્સ મુખતો મુચ્ચિત્વા પગ્ઘરતિ પસવતિ ન ઠાનમુપગચ્છતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સમ્પટિચ્છનત્થં ઉપગતાનં દ્વિન્નં સેલાનં સમ્પહારેન પાસાણતો પપટિકા ભિજ્જિત્વા યેન વા તેન વા પતન્તી ભગવતો પાદે પતિતા’’તિ.

‘‘હોતુ, ભન્તે નાગસેન, સેલેહિ પાસાણો સમ્પટિચ્છિતો, અથ પપટિકાયપિ અપચિતિ કાતબ્બા યથેવ મહાપથવિયા’’તિ? ‘‘દ્વાદસિમે, મહારાજ, અપચિતિં ન કરોન્તિ. કતમે દ્વાદસ? રત્તો રાગવસેન અપચિતિં ન કરોતિ, દુટ્ઠો દોસવસેન, મૂળ્હો મોહવસેન, ઉન્નતો ¶ માનવસેન, નિગ્ગુણો અવિસેસતાય, અતિથદ્ધો અનિસેધનતાય, હીનો હીનસભાવતાય, વચનકરો અનિસ્સરતાય, પાપો કદરિયતાય, દુક્ખાપિતો પટિદુક્ખાપનતાય, લુદ્ધો ¶ લોભાભિભૂતતાય, આયૂહિતો અત્થસાધનતાય [અત્થસાધનેન (સ્યા. પી. ક.)] અપચિતિં ન કરોતિ. ઇમે ખો મહારાજ દ્વાદસ અપચિતિં ન કરોન્તિ. સા ચ પન પપટિકા પાસાણસમ્પહારેન ¶ ભિજ્જિત્વા અનિમિત્તકતદિસા યેન વા તેન વા પતમાના ભગવતો પાદે પતિતા.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, સણ્હસુખુમઅણુરજો અનિલબલસમાહતો અનિમિત્તકતદિસો યેન વા તેન વા અભિકિરતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સા પપટિકા પાસાણસમ્પહારેન ભિજ્જિત્વા અનિમિત્તકતદિસા યેન વા તેન વા પતમાના ભગવતો પાદે પતિતા. યદિ પન, મહારાજ, સા પપટિકા પાસાણતો વિસું ન ભવેય્ય, તમ્પિ તે સેલા પાસાણપપટિકં ઉપ્પતિત્વા ગણ્હેય્યું. એસા પન, મહારાજ, પપટિકા ન ભૂમટ્ઠા ન આકાસટ્ઠા, પાસાણસમ્પહારવેગેન ભિજ્જિત્વા અનિમિત્તકતદિસા યેન વા તેન વા પતમાના ભગવતો પાદે પતિતા.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, વાતમણ્ડલિકાય ઉક્ખિત્તં પુરાણપણ્ણં અનિમિત્તકતદિસં યેન વા તેન વા પતતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, એસા પપટિકા પાસાણસમ્પહારવેગેન અનિમિત્તકતદિસા યેન વા તેન વા પતમાના ભગવતો પાદે પતિતા. અપિ ચ, મહારાજ, અકતઞ્ઞુસ્સ કદરિયસ્સ દેવદત્તસ્સ દુક્ખાનુભવનાય પપટિકા ભગવતો પાદે પતિતા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૯. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’તિ. પુન ચ ભણિતં –

‘‘‘ચતુબ્ભિ ધમ્મેહિ સમઙ્ગિભૂતં, તં વે નરં સમણં આહુ લોકે’તિ.

તત્રિમે ¶ ચત્તારો ધમ્મા ખન્તિ અપ્પાહારતા રતિવિપ્પહાનં આકિઞ્ચઞ્ઞં. સબ્બાનિ પનેતાનિ અપરિક્ખીણાસવસ્સ ¶ સકિલેસસ્સેવ હોન્તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, આસવાનં ખયા સમણો હોતિ, તેન હિ ‘ચતુબ્ભિ ધમ્મેહિ સમઙ્ગિભૂતં, તં વે નરં સમણં આહુ લોકે’તિ ¶ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ ચતુબ્ભિ ધમ્મેહિ સમઙ્ગિભૂતો સમણો હોતિ, તેન હિ ‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા, અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’તિ. પુન ચ ભણિતં ‘ચતુબ્ભિ ધમ્મેહિ સમઙ્ગિભૂતં, તં વે નરં સમણં આહુ લોકે’તિ. તદિદં, મહારાજ, વચનં તેસં તેસં પુગ્ગલાનં ગુણવસેન ભણિતં ‘ચતુબ્ભિ ધમ્મેહિ સમઙ્ગિભૂતં, તં વે નરં સમણં આહુ લોકે’તિ, ઇદં પન નિરવસેસવચનં ‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’તિ.

‘‘અપિ ચ, મહારાજ, યે કેચિ કિલેસૂપસમાય પટિપન્ના, તે સબ્બે ઉપાદાયુપાદાય સમણો ખીણાસવો અગ્ગમક્ખાયતિ. યથા, મહારાજ, યાનિ કાનિચિ જલજથલજપુપ્ફાનિ, વસ્સિકં તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ, અવસેસાનિ યાનિ કાનિચિ વિવિધાનિ પુપ્ફજાતાનિ, સબ્બાનિ તાનિ પુપ્ફાનિ યેવ, ઉપાદાયુપાદાય પન વસ્સિકં યેવ પુપ્ફં જનસ્સ પત્થિતં પિહયિતં. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે કેચિ કિલેસૂપસમાય પટિપન્ના, તે સબ્બે ઉપાદાયુપાદાય સમણો ખીણાસવો અગ્ગમક્ખાયતિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, સબ્બધઞ્ઞાનં સાલિ અગ્ગમક્ખાયતિ, યા કાચિ અવસેસા વિવિધા ધઞ્ઞજાતિયો, તા સબ્બા ઉપાદાયુપાદાય ¶ ભોજનાનિ સરીરયાપનાય, સાલિ યેવ તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, યે કેચિ કિલેસૂપસમાય પટિપન્ના, તે સબ્બે ઉપાદાયુપાદાય સમણો ખીણાસવો અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧૦. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે વણ્ણં ભાસેય્યું, ધમ્મસ્સ વા, સઙ્ઘસ્સ વા વણ્ણં ભાસેય્યું, તત્ર તુમ્હેહિ ન આનન્દો, ન સોમનસ્સં, ન ¶ ચેતસો ઉપ્પિલાવિતત્તં કરણીય’ન્તિ પુન ચ તથાગતો સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ યથાભુચ્ચે વણ્ણે ભઞ્ઞમાને આનન્દિતો સુમનો ઉપ્પિલાવિતો ભિય્યો ઉત્તરિં સકગુણં પકિત્તેસિ –

‘‘‘રાજાહમસ્મિ સેલાતિ, ધમ્મરાજા અનુત્તરો;

ધમ્મેન ચક્કં વત્તેમિ, ચક્કં અપ્પટિવત્તિય’ન્તિ [મ. નિ. ૨.૩૯૯].

‘‘યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે વણ્ણં ભાસેય્યું, ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા વણ્ણં ભાસેય્યું, તત્ર તુમ્હેહિ ન આનન્દો, ન સોમનસ્સં, ન ચેતસો ઉપ્પિલાવિતત્તં કરણીય’ન્તિ, તેન હિ સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ યથાભુચ્ચે વણ્ણે ભઞ્ઞમાને આનન્દિતો સુમનો ઉપ્પિલાવિતો ભિય્યો ઉત્તરિં સકગુણં પકિત્તેસીતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ યથાભુચ્ચે વણ્ણે ભઞ્ઞમાને આનન્દિતો સુમનો ઉપ્પિલાવિતો ભિય્યો ઉત્તરિં સકગુણં પકિત્તેસિ, તેન હિ ‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે વણ્ણં ભાસેય્યું, ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા વણ્ણં ભાસેય્યું, તત્ર તુમ્હેહિ ન આનન્દો, ન સોમનસ્સં, ન ચેતસો ઉપ્પિલાવિતત્તં કરણીય’ન્તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, ભગવતા ‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે વણ્ણં ભાસેય્યું, ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા વણ્ણં ભાસેય્યું, તત્ર તુમ્હેહિ ન આનન્દો, ન સોમનસ્સં, ન ચેતસો ઉપ્પિલાવિતત્તં કરણીય’ન્તિ. સેલસ્સ ચ બ્રાહ્મણસ્સ યથાભુચ્ચે વણ્ણે ભઞ્ઞમાને ભિય્યો ઉત્તરિં સકગુણં પકિત્તિતં –

‘‘‘રાજાહમસ્મિ સેલાતિ, ધમ્મરાજા અનુત્તરો;

ધમ્મેન ચક્કં વત્તેમિ, ચક્કં અપ્પટિવત્તિય’ન્તિ.

‘‘પઠમં, મહારાજ, ભગવતા ધમ્મસ્સ સભાવસરસલક્ખણં સભાવં અવિતથં ભૂતં તચ્છં તથત્થં પરિદીપયમાનેન ભણિતં ‘મમં વા ભિક્ખવે, પરે ¶ વણ્ણં ભાસેય્યું, ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા વણ્ણં ભાસેય્યું, તત્ર તુમ્હેહિ ન આનન્દો, ન સોમનસ્સં, ન ચેતસો ઉપ્પિલાવિતત્તં કરણીય’ન્તિ. યં પન ભગવતા સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ યથાભુચ્ચે વણ્ણે ભઞ્ઞમાને ભિય્યો ઉત્તરિં સકગુણં પકિત્તિતં ‘રાજાહમસ્મિ સેલાતિ, ધમ્મરાજા અનુત્તરો’તિ તં ન લાભહેતુ, ન યસહેતુ, ન અત્તહેતુ, ન પક્ખહેતુ, ન અન્તેવાસિકમ્યતાય, અથ ખો અનુકમ્પાય કારુઞ્ઞેન ¶ હિતવસેન એવં ઇમસ્સ ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતિ તિણ્ણઞ્ચ માણવકસતાનન્તિ, એવં ભિય્યો ઉત્તરિં સકગુણં ભણિતં ‘રાજાહમસ્મિ સેલાતિ, ધમ્મરાજા અનુત્તરો’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧૧. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘અહિંસયં પરં લોકે, પિયો હોહિસિ મામકો’તિ. પુન ચ ભણિતં ‘નિગ્ગણ્હે નિગ્ગહારહં, પગ્ગણ્હે પગ્ગહારહ’ન્તિ. નિગ્ગહો ¶ નામ, ભન્તે નાગસેન, હત્થચ્છેદો પાદચ્છેદો વધો બન્ધનં કારણા મારણં સન્તતિવિકોપનં, ન એતં વચનં ભગવતો યુત્તં, ન ચ ભગવા અરહતિ એતં વચનં વત્તું. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘અહિંસયં પરં લોકે, પિયો હોહિસિ મામકો’’તિ, તેન હિ ‘‘નિગ્ગણ્હે નિગ્ગહારહં, પગ્ગણ્હે પગ્ગહારહ’’ન્તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘‘નિગ્ગણ્હે નિગ્ગહારહં, પગ્ગણ્હે પગ્ગહારહ’’ન્તિ, તેન હિ ‘‘અહિંસયં પરં લોકે, પિયો હોહિસિ મામકો’’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘અહિંસયં પરં લોકે, પિયો હોહિસિ મામકો’તિ, ભણિતઞ્ચ ‘નિગ્ગણ્હે નિગ્ગહારહં, પગ્ગણ્હે પગ્ગહારહ’ન્તિ ¶ . ‘અહિંસયં પરં લોકે, પિયો હોહિસિ મામકો’તિ સબ્બેસં, મહારાજ, તથાગતાનં અનુમતં એતં, એસા અનુસિટ્ઠિ, એસા ધમ્મદેસના, ધમ્મો હિ, મહારાજ, અહિંસાલક્ખણો, સભાવવચનં એતં. યં પન, મહારાજ, તથાગતો આહ ‘નિગ્ગણ્હે નિગ્ગહારહં, પગ્ગણ્હે પગ્ગહારહ’ન્તિ, ભાસા એસા, ઉદ્ધતં, મહારાજ, ચિત્તં નિગ્ગહેતબ્બં, લીનં ચિત્તં પગ્ગહેતબ્બં. અકુસલં ચિત્તં નિગ્ગહેતબ્બં, કુસલં ચિત્તં પગ્ગહેતબ્બં. અયોનિસો મનસિકારો નિગ્ગહેતબ્બો, યોનિસો મનસિકારો પગ્ગહેતબ્બો. મિચ્છાપટિપન્નો ¶ નિગ્ગહેતબ્બો, સમ્માપટિપન્નો પગ્ગહેતબ્બો. અનરિયો નિગ્ગહેતબ્બો અરિયો પગ્ગહેતબ્બો. ચોરો નિગ્ગહેતબ્બો, અચોરો પગ્ગહેતબ્બો’’તિ.

‘‘હોતુ, ભન્તે નાગસેન, ઇદાનિ ત્વં પચ્ચાગતોસિ મમ વિસયં, યમહં પુચ્છામિ, સો મે ¶ અત્થો ઉપગતો. ચોરો પન, ભન્તે નાગસેન, નિગ્ગણ્હન્તેન કથં નિગ્ગહેતબ્બો’’તિ? ‘‘ચોરો, મહારાજ, નિગ્ગણ્હન્તેન એવં નિગ્ગહેતબ્બો, પરિભાસનીયો પરિભાસિતબ્બો, દણ્ડનીયો દણ્ડેતબ્બો, પબ્બાજનીયો પબ્બાજેતબ્બો, બન્ધનીયો બન્ધિતબ્બો, ઘાતનીયો ઘાતેતબ્બો’’તિ. ‘‘યં પન, ભન્તે નાગસેન, ચોરાનં ઘાતનં, તં તથાગતાનં અનુમત’’ન્તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિસ્સ પન ચોરો અનુસાસનીયો અનુમતો તથાગતાન’’ન્તિ? ‘‘યો સો, મહારાજ, ઘાતીયતિ, ન સો તથાગતાનં અનુમતિયા ઘાતીયતિ, સયંકતેન સો ઘાતીયતિ, અપિ ચ ધમ્માનુસિટ્ઠિયા અનુસાસીયતિ, સક્કા પન, મહારાજ, તયા પુરિસં અકારકં અનપરાધં વીથિયં ચરન્તં ગહેત્વા ઘાતયિતુ’’ન્તિ? ‘‘ન સક્કા, ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેન, મહારાજા’’તિ? ‘‘અકારકત્તા, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, ન ચોરો તથાગતાનં અનુમતિયા હઞ્ઞતિ, સયંકતેન સો હઞ્ઞતિ, કિં પનેત્થ અનુસાસકો કિઞ્ચિ દોસં આપજ્જતી’’તિ? ‘‘ન હિ ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, તથાગતાનં અનુસિટ્ઠિ સમ્માનુસિટ્ઠિ હોતી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧૨. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘અક્કોધનો વિગતખિલોહમસ્મી’તિ, પુન ચ તથાગતો થેરે સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાને સપરિસે પણામેસિ, કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો ¶ કુપિતો પરિસં પણામેસિ, ઉદાહુ તુટ્ઠો પણામેસિ, એતં તાવ જાનાહિ ઇમં નામાતિ? યદિ, ભન્તે નાગસેન, કુપિતો પરિસં પણામેસિ, તેન હિ તથાગતસ્સ કોધો અપ્પટિવત્તિતો, યદિ તુટ્ઠો પણામેસિ, તેન હિ અવત્થુસ્મિં અજાનન્તેન પણામિતા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘અક્કોધનો વિગતખિલોહમસ્મી’તિ, પણામિતા ચ થેરા સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના સપરિસા, તઞ્ચ પન ન કોપેન, ઇધ, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો મહાપથવિયા મૂલે વા ખાણુકે વા પાસાણે વા કઠલે વા વિસમે વા ભૂમિભાગે ખલિત્વા પતતિ, અપિ નુ ખો, મહારાજ, મહાપથવી કુપિતા તં પાતેતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, નત્થિ મહાપથવિયા કોપો વા પસાદો વા, અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તા મહાપથવી, સયમેવ સો અલસો ખલિત્વા ¶ પતિતોતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ તથાગતાનં કોપો વા પસાદો વા, અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તા તથાગતા અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધા, અથ ખો સયં કતેનેવ તે અત્તનો અપરાધેન પણામિતા.

‘‘ઇધ પન, મહારાજ, મહાસમુદ્દો ન મતેન કુણપેન સંવસતિ, યં હોતિ મહાસમુદ્દે મતં કુણપં, તં ખિપ્પમેવ નિચ્છુભતિ થલં ઉસ્સારેતિ. અપિ નુ ખો, મહારાજ, મહાસમુદ્દો કુપિતો તં કુણપં નિચ્છુભતી’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, નત્થિ મહાસમુદ્દસ્સ કોપો વા પસાદો વા, અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તો મહાસમુદ્દો’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ તથાગતાનં કોપો વા પસાદો વા, અનુનયપ્પટિઘવિપ્પમુત્તા તથાગતા અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધા, અથ ખો સયં કતેનેવ તે અત્તનો અપરાધેન પણામિતા.

‘‘યથા, મહારાજ, પથવિયા ખલિતો પતીયતિ, એવં જિનસાસનવરે ખલિતો પણામીયતિ. યથા, મહારાજ, સમુદ્દે મતં કુણપં ¶ નિચ્છુભીયતિ ¶ , એવં જિનસાસનવરે ખલિતો પણામીયતિ. યં પન તે, મહારાજ, તથાગતો પણામેસિ, તેસં અત્થકામો હિતકામો સુખકામો વિસુદ્ધિકામો ‘એવં ઇમે જાતિજરાબ્યાધિમરણેહિ પરિમુચ્ચિસ્સન્તી’તિ પણામેસી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧. ‘‘ભન્તે ¶ ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઇદ્ધિમન્તાનં યદિદં મહામોગ્ગલ્લાનો’તિ. પુન ચ કિર સો લગુળેહિ પરિપોથિતો ભિન્નસીસો સઞ્ચુણ્ણિતટ્ઠિમંસધમનિછિન્નપરિગત્તો પરિનિબ્બુતો [ધમનિમજ્જપરિકત્તો (સી. પી.), ધમ્મનિમિઞ્જપરિગત્તો (સ્યા.)]. યદિ, ભન્તે નાગસેન, થેરો મહામોગ્ગલ્લાનો ઇદ્ધિયા કોટિં ગતો, તેન હિ લગુળેહિ પોથિતો પરિનિબ્બુતોતિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ લગુળેહિ પરિપોથિતો પરિનિબ્બુતો, તેન હિ ઇદ્ધિયા કોટિં ગતોતિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. કિં ન સમત્થો ઇદ્ધિયા અત્તનો ઉપઘાતં અપનયિતું, સદેવકસ્સપિ લોકસ્સ પટિસરણં ભવિતું અરહોતિ? અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઇદ્ધિમન્તાનં યદિદં મહામોગ્ગલ્લાનો’તિ. આયસ્મા ચ મહામોગ્ગલ્લાનો લગુળહતો પરિનિબ્બુતો, તઞ્ચ પન કમ્માધિગ્ગહિતેના’’તિ.

‘‘નનુ, ભન્તે નાગસેન, ઇદ્ધિમતો ઇદ્ધિવિસયોપિ ¶ કમ્મવિપાકોપિ દ્વે અચિન્તિયા, અચિન્તિયેન અચિન્તિયં અપનયિતબ્બં. યથા નામ, ભન્તે, કેચિ ફલકામા કપિત્થેન કપિત્થં પોથેન્તિ, અમ્બેન અમ્બં પોથેન્તિ, એવમેવ ખો, ભન્તે નાગસેન, અચિન્તિયેન અચિન્તિયં પોથયિત્વા અપનેતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘અચિન્તિયાનમ્પિ, મહારાજ, એકં અધિમત્તં બલવતરં, યથા, મહારાજ, મહિયા રાજાનો હોન્તિ સમજચ્ચા, સમજચ્ચાનમ્પિ તેસં એકો સબ્બે અભિભવિત્વા આણં પવત્તેતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તેસં અચિન્તિયાનં કમ્મવિપાકં યેવ અધિમત્તં બલવતરં, કમ્મવિપાકં યેવ સબ્બે અભિભવિય આણં પવત્તેતિ, કમ્માધિગ્ગહિતસ્સ અવસેસા કિરિયા ઓકાસં ન લભન્તિ.

‘‘ઇધ ¶ ¶ પન, મહારાજ, કોચિ પુરિસો કિસ્મિઞ્ચિદેવ પકરણે અપરજ્ઝતિ, ન તસ્સ માતા વા પિતા વા ભગિની વા ભાતરો વા સખી વા સહાયકા વા [ભગિનિભાતરો વા સખિસહાયકા વા (સી. પી. ક.)] તાયન્તિ, અથ ખો રાજા યેવ તત્થ અભિભવિય આણં પવત્તેતિ. કિં તત્થ કારણં? અપરાધિકતા. એવમેવ ખો, મહારાજ, તેસં અચિન્તિયાનં કમ્મવિપાકં યેવ અધિમત્તં બલવતરં, કમ્મવિપાકં યેવ સબ્બે અભિભવિય આણં પવત્તેતિ, કમ્માધિગ્ગહિતસ્સ અવસેસા કિરિયા ઓકાસં ન લભન્તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, મહિયા દવડાહે સમુટ્ઠિતે ઘટસહસ્સમ્પિ ઉદકં ન સક્કોતિ નિબ્બાપેતું, અથ ખો અગ્ગિ યેવ તત્થ અભિભવિય આણં પવત્તેતિ. કિં તત્થ કારણં? બલવતા તેજસ્સ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તેસં અચિન્તિયાનં કમ્મવિપાકં યેવ અધિમત્તં બલવતરં, કમ્મવિપાકં યેવ સબ્બે અભિભવિય આણં પવત્તેતિ, કમ્માધિગ્ગહિતસ્સ અવસેસા કિરિયા ઓકાસં ન લભન્તિ, તસ્મા, મહારાજ, આયસ્મતો મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ કમ્માધિગ્ગહિતસ્સ લગુળેહિ પોથિયમાનસ્સ ઇદ્ધિયા સમન્નાહારો નાહોસી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૨. ધમ્મવિનયપટિચ્છન્નાપટિચ્છન્નપઞ્હો

૨. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘તથાગતપ્પવેદિતો, ભિક્ખવે, ધમ્મવિનયો વિવટો વિરોચતિ નો પટિચ્છન્નો’તિ. પુન ચ પાતિમોક્ખુદ્દેસો કેવલઞ્ચ વિનયપિટકં પિહિતં પટિચ્છન્નં. યદિ, ભન્તે નાગસેન, જિનસાસને યુત્તં વા પત્તં વા સમયં લભેથ, વિનયપણ્ણત્તિ વિવટા સોભેય્ય. કેન કારણેન? કેવલં તત્થ સિક્ખા સંયમો નિયમો સીલગુણઆચારપણ્ણત્તિ અત્થરસો ધમ્મરસો વિમુત્તિરસો. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘તથાગતપ્પવેદિતો, ભિક્ખવે, ધમ્મવિનયો વિવટો વિરોચતિ નો પટિચ્છન્નો’તિ, તેન હિ ‘પાતિમોક્ખુદ્દેસો કેવલઞ્ચ વિનયપિટકં પિહિતં પટિચ્છન્ન’ન્તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ પાતિમોક્ખુદ્દેસો કેવલઞ્ચ વિનયપિટકં પિહિતં પટિચ્છન્નં, તેન હિ ‘તથાગતપ્પવેદિતો, ¶ ભિક્ખવે, ધમ્મવિનયો વિવટો વિરોચતિ નો પટિચ્છન્નો’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, ભગવતા ‘તથાગતપ્પવેદિતો, ભિક્ખવે, ધમ્મવિનયો વિવટો વિરોચતિ નો પટિચ્છન્નો’તિ. પુન ચ પાતિમોક્ખુદ્દેસો કેવલઞ્ચ વિનયપિટકં પિહિતં પટિચ્છન્નં, તઞ્ચ પન ન સબ્બેસં, સીમં કત્વા પિહિતં.

‘‘તિવિધેન, મહારાજ, ભગવતા પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો, પુબ્બકાનં તથાગતાનં વંસવસેન પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો, ધમ્મસ્સ ગરુકત્તા પિહિતો, ભિક્ખુભૂમિયા ગરુકત્તા પિહિતો.

‘‘કથં પુબ્બકાનં તથાગતાનં વંસવસેન પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો, એસો વંસો, મહારાજ, સબ્બેસં પુબ્બકાનં તથાગતાનં યદિદં ભિક્ખુમજ્ઝે પાતિમોક્ખુદ્દેસો અવસેસાનં પિહિતો. યથા, મહારાજ, ખત્તિયાનં ખત્તિયમાયા ખત્તિયેસુ યેવ ચરતિ, એવમેતં ખત્તિયાનં લોકસ્સ પવેણી અવસેસાનં પિહિતા. એવમેવ ¶ ખો, મહારાજ, એસો વંસો સબ્બેસં પુબ્બકાનં તથાગતાનં યદિદં ભિક્ખુમજ્ઝે પાતિમોક્ખુદ્દેસો અવસેસાનં પિહિતો.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, મહિયા ગણા વત્તન્તિ, સેય્યથિદં, મલ્લા અતોણા પબ્બતા ધમ્મગિરિયા બ્રહ્મગિરિયા નટકા નચ્ચકા લઙ્ઘકા પિસાચા મણિભદ્દા પુણ્ણબદ્ધા ચન્દિમસૂરિયા સિરિદેવતા કાલિદેવતા, સિવા વસુદેવા ઘનિકા અસિપાસા ભદ્દિપુત્તાતિ, તેસં તેસં રહસ્સં તેસુ તેસુ ગણેસુ યેવ ચરતિ, અવસેસાનં પિહિતં. એવમેવ ખો, મહારાજ, એસો વંસો સબ્બેસં પુબ્બકાનં તથાગતાનં યદિદં ભિક્ખુમજ્ઝે પાતિમોક્ખુદ્દેસો અવસેસાનં પિહિતો. એવં પુબ્બકાનં તથાગતાનં વંસવસેન પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો.

‘‘કથં ધમ્મસ્સ ગરુકત્તા પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો? ધમ્મો, મહારાજ, ગરુકો ભારિયો, તત્થ સમ્મત્તકારી અઞ્ઞં આરાધેતિ, તં તત્થ પરમ્પરાસમ્મત્તકારિતાય પાપુણાતિ, ન તં તત્થ પરમ્પરાસમ્મત્તકારિતાય પાપુણાતિ, મા ચાયં સારધમ્મો વરધમ્મો ¶ અસમ્મત્તકારીનં હત્થગતો ઓઞ્ઞાતો અવઞ્ઞાતો હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો ભવતુ, મા ચાયં સારધમ્મો વરધમ્મો દુજ્જનગતો ઓઞ્ઞાતો અવઞ્ઞાતો હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો ભવતૂતિ. એવં ધમ્મસ્સ ગરુકત્તા પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો.

‘‘યથા, મહારાજ, સારવરપવરઅભિજાતજાતિમન્તરત્તલોહિતચન્દનં નામ સવરપુરમનુગતં ઓઞ્ઞાતં અવઞ્ઞાતં હીળિતં ખીળિતં ગરહિતં ભવતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, મા ચાયં સારધમ્મો ¶ વરધમ્મો પરમ્પરાઅસમ્મત્તકારીનં હત્થગતો ઓઞ્ઞાતો અવઞ્ઞાતો હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો ભવતુ, મા ચાયં સારધમ્મો વરધમ્મો દુજ્જનગતો ઓઞ્ઞાતો અવઞ્ઞાતો હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો ભવતૂતિ. એવં ધમ્મસ્સ ગરુકત્તા પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો ¶ .

‘‘કથં ભિક્ખુભૂમિયા ગરુકત્તા પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો, ભિક્ખુભાવો ખો, મહારાજ, લોકે અતુલિયો અપ્પમાણો અનગ્ઘિયો, ન સક્કા કેનચિ અગ્ઘાપેતું તુલેતું પરિમેતું, માયં એવરૂપે ભિક્ખુભાવે ઠિતો લોકેન સમસમો ભવતૂતિ ભિક્ખૂનં યેવ અન્તરે પાતિમોક્ખુદ્દેસો ચરતિ. યથા, મહારાજ, લોકે વરપવરભણ્ડં વત્થં વા અત્થરણં વા ગજતુરઙ્ગરથસુવણ્ણરજતમણિમુત્તાઇત્થિરતનાદીનિ વા વિજિતકમ્મસૂરા વા [નિજ્જિતકમ્મસૂરા વા (સી. પી.)] સબ્બે તે રાજાનમુપગચ્છન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, યાવતા લોકે [લોકે સિક્ખા (સી. પી.)] સુગતાગમપરિયત્તિઆચારસંયમસીલસંવરગુણા, સબ્બે તે ભિક્ખુસઙ્ઘમુપગતા ભવન્તિ. એવં ભિક્ખુભૂમિયા ગરુકત્તા પાતિમોક્ખુદ્દેસો સીમં કત્વા પિહિતો’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પિટિચ્છામી’’તિ.

ધમ્મવિનયપટિચ્છન્નાપટિચ્છન્નપઞ્હો દુતિયો.

૩. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘સમ્પજાનમુસાવાદે પારાજિકો હોતી’તિ. પુન ચ ભણિતં ‘સમ્પજાનમુસાવાદે લહુકં આપત્તિં ¶ આપજ્જતિ એકસ્સ સન્તિકે દેસનાવત્થુક’ન્તિ. ભન્તે નાગસેન, કો પનેત્થ વિસેસો, કિં કારણં, યઞ્ચેકેન મુસાવાદેન ઉચ્છિજ્જતિ, યઞ્ચેકેન મુસાવાદેન સતેકિચ્છો હોતિ? યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘સમ્પજાનમુસાવાદે પારાજિકો હોતી’તિ, તેન હિ ‘સમ્પજાનમુસાવાદે લહુકં આપત્તિં આપજ્જતિ એકસ્સ સન્તિકે દેસનાવત્થુક’ન્તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘સમ્પજાનમુસાવાદે લહુકં આપત્તિં આપજ્જતિ એકસ્સ સન્તિકે દેસનાવત્થુક’ન્તિ, તેન હિ ‘સમ્પજાનમુસાવાદે પારાજિકો હોતી’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, ભગવતા ‘સમ્પજાનમુસાવાદે પારાજિકો હોતી’તિ. ભણિતઞ્ચ ¶ ‘સમ્પજાનમુસાવાદે લહુકં આપત્તિં આપજ્જતિ એકસ્સ સન્તિકે દેસનાવત્થુક’ન્તિ, તઞ્ચ પન વત્થુવસેન ગરુકલહુકં હોતિ. તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, ઇધ કોચિ પુરિસો પરસ્સ પાણિના પહારં દદેય્ય, તસ્સ તુમ્હે કિં દણ્ડં ધારેથા’’તિ? ‘‘યદિ સો, ભન્તે, આહ ‘નક્ખમામી’તિ, તસ્સ મયં અક્ખમમાને કહાપણં હરાપેમા’’તિ ‘‘ઇધ પન, મહારાજ, સો યેવ પુરિસો તવ પાણિના પહારં દદેય્ય, તસ્સ પન કો દણ્ડો’’તિ? ‘‘હત્થમ્પિસ્સ, ભન્તે, છેદાપેય્યામ, પાદમ્પિ છેદાપેય્યામ, યાવ સીસં કળીરચ્છેજ્જં છેદાપેય્યામ, સબ્બમ્પિ તં ગેહં વિલુમ્પાપેય્યામ, ઉભતોપક્ખે [ઉભતોપસ્સે (સી. પી. ક.)] યાવ સત્તમં કુલં સમુગ્ઘાતાપેય્યામા’’તિ. ‘‘કો પનેત્થ, મહારાજ, વિસેસો, કિં કારણં, યં એકસ્સ પાણિપ્પહારે સુખુમો કહાપણો દણ્ડો, યં તવ પાણિપ્પહારે હત્થચ્છેજ્જં પાદચ્છેજ્જં યાવ કળીરચ્છેજ્જં સબ્બગેહાદાનં ઉભતોપક્ખે યાવ સત્તમકુલા સમુગ્ઘાતો’’તિ? ‘‘મનુસ્સન્તરેન, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, સમ્પજાનમુસાવાદો વત્થુવસેન ગરુકલહુકો હોતી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

મુસાવાદગરુલહુભાવપઞ્હો તતિયો.

૪. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ધમ્મતાધમ્મપરિયાયે ‘પુબ્બેવ બોધિસત્તાનં માતાપિતરો નિયતા હોન્તિ, બોધિ નિયતા હોતિ, અગ્ગસાવકા નિયતા હોન્તિ, પુત્તો નિયતો હોતિ, ઉપટ્ઠાકો નિયતો હોતી’તિ. પુન ચ તુમ્હે ભણથ ‘તુસિતે કાયે ઠિતો બોધિસત્તો અટ્ઠ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેતિ, કાલં વિલોકેતિ, દીપં વિલોકેતિ, દેસં વિલોકેતિ, કુલં વિલોકેતિ, જનેત્તિં વિલોકેતિ, આયું વિલોકેતિ, માસં વિલોકેતિ, નેક્ખમ્મં વિલોકેતી’તિ. ભન્તે ¶ નાગસેન, અપરિપક્કે ઞાણે બુજ્ઝનં નત્થિ, પરિપક્કે ઞાણે ન સક્કા નિમેસન્તરમ્પિ આગમેતું, અનતિક્કમનીયં પરિપક્કમાનસં. કસ્મા બોધિસત્તો કાલં વિલોકેહિ ‘કમ્હિ કાલે ઉપ્પજ્જામી’તિ. અપરિપક્કે ઞાણે બુજ્ઝનં નત્થિ, પરિપક્કે ઞાણે ન સક્કા નિમેસન્તરમ્પિ આગમેતું, કસ્મા બોધિસત્તો કુલં વિલોકેતિ ‘કુમ્હિ કુલે ઉપ્પજ્જામી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, પુબ્બેવ બોધિસત્તસ્સ માતાપિતરો નિયતા, તેન હિ ‘કુલં વિલોકેતી’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ કુલં વિલોકેતિ, તેન હિ ‘પુબ્બેવ બોધિસત્તસ્સ માતાપિતરો નિયતા’તિ ¶ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘નિયતા, મહારાજ, પુબ્બેવ બોધિસત્તસ્સ માતાપિતરો, કુલઞ્ચ બોધિસત્તો વિલોકેતિ. કિન્તિ પન કુલં વિલોકેતિ ‘યે મે માતાપિતરો, તે ખત્તિયા ઉદાહુ બ્રાહ્મણા’તિ. એવં કુલં વિલોકેતિ.

‘‘અટ્ઠન્નં, મહારાજ, પુબ્બેવ અનાગતં ઓલોકેતબ્બં હોતિ. કતમેસં અટ્ઠન્નં? વાણિજસ્સ, મહારાજ, પુબ્બેવ વિક્કયભણ્ડં ઓલોકેતબ્બં હોતિ, હત્થિનાગસ્સ પુબ્બેવ સોણ્ડાય અનાગતો મગ્ગો ઓલોકેતબ્બો હોતિ, સાકટિકસ્સ પુબ્બેવ અનાગતં તિત્થં ઓલોકેતબ્બં હોતિ, નિયામકસ્સ પુબ્બેવ અનાગતં તીરં ઓલોકેત્વા નાવા પેસેતબ્બા હોતિ, ભિસક્કસ્સ પુબ્બેવ આયું ઓલોકેત્વા આતુરો ઉપસઙ્કમિતબ્બો હોતિ, ઉત્તરસેતુસ્સ પુબ્બેવ થિરાથિરભાવં જાનિત્વા અભિરુહિતબ્બં હોતિ, ભિક્ખુસ્સ પુબ્બેવ અનાગતં કાલં પચ્ચવેક્ખિત્વા ભોજનં ભુઞ્જિતબ્બં હોતિ, બોધિસત્તાનં પુબ્બેવ કુલં ઓલોકેતબ્બં હોતિ ¶ ‘ખત્તિયકુલં વા બ્રાહ્મણકુલં વા’તિ. ઇમેસં ખો, મહારાજ, અટ્ઠન્નં પુબ્બેવ અનાગતં ઓલોકેતબ્બં હોતી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

બોધિસત્તધમ્મતાપઞ્હો ચતુત્થો.

૫. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘ન, ભિક્ખવે, અત્તાનં પાતેતબ્બં, યો પાતેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો’તિ. પુન ચ તુમ્હે ભણથ ‘યત્થ કત્થચિ ભગવા સાવકાનં ધમ્મં દેસયમાનો અનેકપરિયાયેન જાતિયા જરાય બ્યાધિનો મરણસ્સ સમુચ્છેદાય ધમ્મં દેસેતિ, યો હિ કોચિ જાતિજરાબ્યાધિમરણં સમતિક્કમતિ, તં પરમાય પસંસાય પસંસતી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘ન, ભિક્ખવે, અત્તાનં પાતેતબ્બં, યો પાતેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો’તિ, તેન હિ ‘જાતિયા જરાય બ્યાધિનો મરણસ્સ સમુચ્છેદાય ધમ્મં દેસેતી’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ જાતિયા જરાય બ્યાધિનો મરણસ્સ સમુચ્છેદાય ધમ્મં દેસેતિ, તેન હિ ‘ન, ભિક્ખવે, અત્તાનં પાતેતબ્બં, યો પાતેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો’’તિ તમ્પિ ¶ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘ન, ભિક્ખવે, અત્તાનં પાતેતબ્બં, યો પાતેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો’તિ. યત્થ કત્થચિ ભગવતા સાવકાનં ધમ્મં દેસયામાનેન ચ અનેકપરિયાયેન જાતિયા જરાય બ્યાધિનો મરણસ્સ સમુચ્છેદાય ધમ્મો દેસિતો, તત્થ પન કારણં અત્થિ, યેન ભગવા કારણેન પટિક્ખિપિ સમાદપેસિ ચા’’તિ.

‘‘કિં પનેત્થ, ભન્તે નાગસેન, કારણં, યેન ભગવા કારણેન પટિક્ખિપિ સમાદપેસિ ચા’’તિ? ‘‘સીલવા, મહારાજ, સીલસમ્પન્નો અગદસમો સત્તાનં કિલેસવિસવિનાસને, ઓસધસમો સત્તાનં કિલેસબ્યાધિવૂપસમે, ઉદકસમો સત્તાનં કિલેસરજોજલ્લાપહરણે, મણિરતનસમો સત્તાનં સબ્બસમ્પત્તિદાને, નાવાસમો સત્તાનં ચતુરોઘપારગમને, સત્થવાહસમો સત્તાનં જાતિકન્તારતારણે, વાતસમો સત્તાનં ¶ તિવિધગ્ગિસન્તાપનિબ્બાપને, મહામેઘસમો સત્તાનં માનસપરિપૂરણે, આચરિયસમો સત્તાનં કુસલસિક્ખાપને, સુદેસકસમો સત્તાનં ખેમપથમાચિક્ખણે. એવરૂપો, મહારાજ, બહુગુણો અનેકગુણો અપ્પમાણગુણો ગુણરાસિ ¶ ગુણપુઞ્જો સત્તાનં વડ્ઢિકરો સીલવા ‘મા વિનસ્સી’તિ સત્તાનં અનુકમ્પાય ભગવા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસિ ‘ન, ભિક્ખવે, અત્તાનં પાતેતબ્બં, યો પાતેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો’તિ. ઇદમેત્થ, મહારાજ, કારણં, યેન કારણેન ભગવા પટિક્ખિપિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, થેરેન કુમારકસ્સપેન વિચિત્રકથિકેન પાયાસિરાજઞ્ઞસ્સ પરલોકં દીપયમાનેન ‘યથા યથા ખો રાજઞ્ઞ સમણબ્રાહ્મણા સીલવન્તો કલ્યાણધમ્મા ચિરં દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠન્તિ, તથા તથા બહું પુઞ્ઞં પસવન્તિ, બહુજનહિતાય ચ પટિપજ્જન્તિ બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાન’ન્તિ.

‘‘કેન પન કારણેન ભગવા સમાદપેસિ? જાતિપિ, મહારાજ, દુક્ખા, જરાપિ દુક્ખા, બ્યાધિપિ દુક્ખો, મરણમ્પિ દુક્ખં, સોકોપિ દુક્ખો, પરિદેવોપિ દુક્ખો, દુક્ખમ્પિ દુક્ખં, દોમનસ્સમ્પિ દુક્ખં, ઉપાયાસોપિ દુક્ખો, અપ્પિયેહિ સમ્પયોગોપિ દુક્ખો, પિયેહિ વિપ્પયોગોપિ દુક્ખો, માતુમરણમ્પિ દુક્ખં, પિતુમરણમ્પિ દુક્ખં, ભાતુમરણમ્પિ દુક્ખં, ભગિનિમરણમ્પિ દુક્ખં, પુત્તમરણમ્પિ દુક્ખં, દારમરણમ્પિ દુક્ખં, દાસમરણમ્પિ દુક્ખં [ઇદં વાક્યં સી. પી. પોત્થકેસુ નત્થિ], ઞાતિમરણમ્પિ દુક્ખં, ઞાતિબ્યસનમ્પિ દુક્ખં, રોગબ્યસનમ્પિ દુક્ખં, ભોગબ્યસનમ્પિ દુક્ખં, સીલબ્યસનમ્પિ દુક્ખં, દિટ્ઠિબ્યસનમ્પિ દુક્ખં, રાજભયમ્પિ દુક્ખં, ચોરભયમ્પિ દુક્ખં, વેરિભયમ્પિ ¶ દુક્ખં, દુબ્ભિક્ખભયમ્પિ દુક્ખં, અગ્ગિભયમ્પિ દુક્ખં, ઉદકભયમ્પિ દુક્ખં, ઊમિભયમ્પિ દુક્ખં, આવટ્ટભયમ્પિ દુક્ખં, કુમ્ભીલભયમ્પિ દુક્ખં, સુસુકાભયમ્પિ દુક્ખં, અત્તાનુવાદભયમ્પિ દુક્ખં, પરાનુવાદભયમ્પિ દુક્ખં, દણ્ડભયમ્પિ દુક્ખં, દુગ્ગતિભયમ્પિ દુક્ખં, પરિસાસારજ્જભયમ્પિ દુક્ખં, આજીવકભયમ્પિ દુક્ખં, મરણભયમ્પિ દુક્ખં, વેત્તેહિ તાળનમ્પિ ¶ દુક્ખં, કસાહિ તાળનમ્પિ દુક્ખં, અદ્ધદણ્ડકેહિ તાળનમ્પિ દુક્ખં, હત્થચ્છેદનમ્પિ દુક્ખં, પાદચ્છેદનમ્પિ દુક્ખં, હત્થપાદચ્છેદનમ્પિ દુક્ખં, કણ્ણચ્છેદનમ્પિ દુક્ખં, નાસચ્છેદનમ્પિ દુક્ખં, કણ્ણનાસચ્છેદનમ્પિ દુક્ખં, બિલઙ્ગથાલિકમ્પિ દુક્ખં, સઙ્ખમુણ્ડિકમ્પિ દુક્ખં, રાહુમુખમ્પિ દુક્ખં, જોતિમાલિકમ્પિ દુક્ખં, હત્થપજ્જોતિકમ્પિ દુક્ખં, એરકવત્તિકમ્પિ દુક્ખં, ચીરકવાસિકમ્પિ દુક્ખં, એણેય્યકમ્પિ દુક્ખં ¶ , બળિસમંસિકમ્પિ દુક્ખં, કહાપણિકમ્પિ દુક્ખં, ખારાપતચ્છિકમ્પિ દુક્ખં, પલિઘપરિવત્તિકમ્પિ દુક્ખં, પલાલપીઠકમ્પિ દુક્ખં, તત્તેન તેલેન ઓસિઞ્ચનમ્પિ દુક્ખં, સુનખેહિ ખાદાપનમ્પિ દુક્ખં, જીવસૂલારોપનમ્પિ દુક્ખં, અસિના સીસચ્છેદનમ્પિ દુક્ખં, એવરૂપાનિ, મહારાજ, બહુવિધાનિ અનેકવિધાનિ દુક્ખાનિ સંસારગતો અનુભવતિ.

‘‘યથા, મહારાજ, હિમવન્તપબ્બતે અભિવુટ્ઠં ઉદકં ગઙ્ગાય નદિયા પાસાણ સક્ખર ખર મરુમ્બ આવટ્ટ ગગ્ગલક ઊમિકવઙ્કચદિક આવરણનીવરણમૂલકસાખાસુ પરિયોત્થરતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, એવરૂપાનિ બહુવિધાનિ અનેકવિધાનિ દુક્ખાનિ સંસારગતો અનુભવતિ. પવત્તં, મહારાજ, દુક્ખં, અપ્પવત્તં સુખં. અપ્પવત્તસ્સ ગુણં પવત્તસ્સ [પવત્તે (સી. પી. ક.)] ચ ભયં દીપયમાનો, મહારાજ, ભગવા અપ્પવત્તસ્સ સચ્છિકિરિયાય જાતિજરાબ્યાધિમરણસમતિક્કમાય સમાદપેસિ, ઇદમેત્થ, મહારાજ, કારણં, યેન કારણેન ભગવા સમાદપેસી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, સુનિબ્બેઠિતો પઞ્હો, સુકથિતં કારણં, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૬. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘મેત્તાય, ભિક્ખવે, ચેતોવિમુત્તિયા આસેવિતાય ભાવિતાય બહુલીકતાય યાનીકતાય વત્થુકતાય અનુટ્ઠિતાય પરિચિતાય સુસમારદ્ધાય એકાદસાનિસંસા પાટિકઙ્ખા. કતમે એકાદસ? સુખં સુપતિ, સુખં પટિબુજ્ઝતિ ¶ , ન પાપકં સુપિનં પસ્સતિ, મનુસ્સાનં પિયો હોતિ, અમનુસ્સાનં પિયો હોતિ, દેવતા રક્ખન્તિ, નાસ્સ અગ્ગિ વા વિસં વા સત્થં વા કમતિ [સત્થં કમતિ (સ્યા.) અ. નિ. ૧૧.૧૫ પસ્સિતબ્બં], તુવટં ચિત્તં સમાધિયતિ, મુખવણ્ણો વિપ્પસીદતિ, અસમ્મૂળ્હો કાલં કરોતિ, ઉત્તરિં અપ્પટિવિજ્ઝન્તો બ્રહ્મલોકૂપગો હોતી’તિ. પુન ચ તુમ્હે ભણથ ‘સામો કુમારો મેત્તાવિહારી મિગસઙ્ઘેન પરિવુતો પવને વિચરન્તો પીળિયક્ખેન રઞ્ઞા વિદ્ધો વિસપીતેન સલ્લેન તત્થેવ મુચ્છિતો પતિતો’તિ.

‘‘યદિ ¶ , ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘મેત્તાય ભિક્ખવે…પે… બ્રહ્મલોકૂપગો હોતી’તિ, તેન હિ ‘‘સામો કુમારો મેત્તાવિહારી મિગસઙ્ઘેન પરિવુતો પવને વિચરન્તો પીળિયક્ખેન રઞ્ઞા વિદ્ધો વિસપીતેન સલ્લેન તત્થેવ મુચ્છિતો પતિતો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ સામો કુમારો મેત્તાવિહારી મિગસઙ્ઘેન પરિવુતો પવને વિચરન્તો પીળિયક્ખેન રઞ્ઞા વિદ્ધો વિસપીતેન સલ્લેન તત્થેવ મુચ્છિતો પતિતો, તેન હિ ‘મેત્તાય, ભિક્ખવે…પે… સત્થં વા કમતી’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો સુનિપુણો પરિસણ્હો સુખુમો ગમ્ભીરો, અપિ સુનિપુણાનં મનુજાનં ગત્તે સેદં મોચેય્ય, સો તવાનુપ્પત્તો, વિજટેહિ તં મહાજટાજટિતં, અનાગતાનં જિનપુત્તાનં ચક્ખું દેહિ નિબ્બાહનાયા’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘મેત્તાય ભિક્ખવે…પે... સત્થં વા કમતી’તિ. સામો ચ કુમારો મેત્તાવિહારી મિગસઙ્ઘેન પરિવુતો પવને વિચરન્તો પીળિયક્ખેન રઞ્ઞા વિદ્ધો વિસપીતેન સલ્લેન તત્થેવ મુચ્છિતો પતિતો, તત્થ પન, ¶ મહારાજ, કારણં અત્થિ. કતમં તત્થ કારણં? નેતે, મહારાજ, ગુણા પુગ્ગલસ્સ, મેત્તાભાવનાયેતે ગુણા, સામો, મહારાજ, કુમારો ઘટં ઉક્ખિપન્તો તસ્મિં ખણે મેત્તાભાવનાય પમત્તો અહોસિ.

‘‘યસ્મિં, મહારાજ, ખણે પુગ્ગલો મેત્તં સમાપન્નો હોતિ, ન તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તસ્મિં ખણે અગ્ગિ વા વિસં વા સત્થં વા કમતિ. તસ્સ યે કેચિ અહિતકામા ઉપગન્ત્વા તં ન પસ્સન્તિ, ન તસ્મિં ઓકાસં લભન્તિ. નેતે, મહારાજ, ગુણા પુગ્ગલસ્સ, મેત્તાભાવનાયેતે ગુણા. ઇધ, મહારાજ, પુરિસો સઙ્ગામસૂરો અભેજ્જકવચજાલિકં સન્નય્હિત્વા સઙ્ગામં ઓતરેય્ય, તસ્સ સરા ખિત્તા ઉપગન્ત્વા પતન્તિ વિકિરન્તિ, ન તસ્મિં ઓકાસં લભન્તિ, નેસો, મહારાજ, ગુણો સઙ્ગામસૂરસ્સ, અભેજ્જકવચજાલિકાયેસો ગુણો, યસ્સ સરા ખિત્તા ઉપગન્ત્વા પતન્તિ વિકિરન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નેતે ગુણા પુગ્ગલસ્સ, મેત્તાભાવનાયેતે ગુણા.

‘‘યસ્મિં ¶ , મહારાજ, ખણે પુગ્ગલો મેત્તં સમાપન્નો હોતિ, ન તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તસ્મિં ખણે અગ્ગિ વા વિસં વા સત્થં વા કમતિ. તસ્સ યે કેચિ અહિતકામા ઉપગન્ત્વા તં ન પસ્સન્તિ, તસ્મિં ઓકાસં ન લભન્તિ, નેતે ¶ , મહારાજ, ગુણા પુગ્ગલસ્સ, મેત્તાભાવનાયેતે ગુણા. ઇધ પન, મહારાજ, પુરિસો દિબ્બં અન્તરધાનં મૂલં હત્થે કરેય્ય, યાવ તં મૂલં તસ્સ હત્થગતં હોતિ, તાવ ન અઞ્ઞો કોચિ પકતિમનુસ્સો તં પુરિસં પસ્સતિ. નેસો, મહારાજ, ગુણો પુરિસસ્સ, મૂલસ્સેસો ગુણો અન્તરધાનસ્સ, યં સો પકતિમનુસ્સાનં ચક્ખુપથે ન દિસ્સતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નેતે ગુણા પુગ્ગલસ્સ, મેત્તાભાવનાયેતે ગુણા.

‘‘યસ્મિં, મહારાજ, ખણે પુગ્ગલો મેત્તં સમાપન્નો હોતિ, ન તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તસ્મિં ખણે અગ્ગિ વા વિસં વા સત્થં વા કમતિ. તસ્સ યે કેચિ અહિતકામા ઉપગન્ત્વા તં ન પસ્સન્તિ, ન તસ્મિં ઓકાસં લભન્તિ. નેતે, મહારાજ, ગુણા પુગ્ગલસ્સ, મેત્તાભાવનાયેતે ગુણા. યથા વા પન, મહારાજ, પુરિસં ¶ સુકતં મહાલેણમનુપ્પવિટ્ઠં મહતિમહામેઘો અભિવસ્સન્તો ન સક્કોતિ તેમયિતું, નેસો, મહારાજ, ગુણો પુરિસસ્સ, મહાલેણસ્સેસો ગુણો, યં મહામેઘો અભિવસ્સમાનો ન તં તેમેતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, નેતે ગુણા પુગ્ગલસ્સ, મેત્તાભાવનાયેતે ગુણા.

‘‘યસ્મિં, મહારાજ, ખણે પુગ્ગલો મેત્તં સમાપન્નો હોતિ, ન તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તસ્મિં ખણે અગ્ગિ વા વિસં વા સત્થં વા કમતિ. તસ્સ યે કેચિ અહિતકામા ઉપગન્ત્વા તં ન પસ્સન્તિ, ન તસ્સ સક્કોન્તિ અહિતં કાતું નેતે, મહારાજ, ગુણા પુગ્ગલસ્સ, મેત્તાભાવનાયેતે ગુણા’’તિ. ‘‘અચ્છરિયં, ભન્તે નાગસેન, અબ્ભુતં ભન્તે નાગસેન, સબ્બપાપનિવારણા મેત્તાભાવના’’તિ. ‘‘સબ્બકુસલગુણાવહા, મહારાજ, મેત્તાભાવના હિતાનમ્પિ અહિતાનમ્પિ, યે તે સત્તા વિઞ્ઞાણબદ્ધા, સબ્બેસં મહાનિસંસા મેત્તાભાવના સંવિભજિતબ્બા’’તિ.

મેત્તાભાવનાનિસંસપઞ્હો છટ્ઠો.

૭. ‘‘ભન્તે નાગસેન ‘કુસલકારિસ્સપિ અકુસલકારિસ્સપિ વિપાકો સમસમો, ઉદાહુ કોચિ ¶ વિસેસો અત્થી’તિ? ‘‘અત્થિ, મહારાજ, કુસલસ્સ ¶ ચ અકુસલસ્સ ચ વિસેસો, કુસલં, મહારાજ, સુખવિપાકં સગ્ગસંવત્તનિકં, અકુસલં દુક્ખવિપાકં નિરયસંવત્તનિક’’ન્તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘દેવદત્તો એકન્તકણ્હો, એકન્તકણ્હેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો, બોધિસત્તો એકન્તસુક્કો, એકન્તસુક્કેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો’તિ. પુન ચ દેવદત્તો ભવે ભવે યસેન ચ પક્ખેન ચ બોધિસત્તેન સમસમો હોતિ, કદાચિ અધિકતરો વા. યદા દેવદત્તો નગરે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તસ્સ રઞ્ઞો પુરોહિતપુત્તો અહોસિ, તદા બોધિસત્તો છવકચણ્ડાલો અહોસિ વિજ્જાધરો, વિજ્જં પરિજપ્પિત્વા અકાલે અમ્બફલાનિ નિબ્બત્તેસિ, એત્થ તાવ બોધિસત્તો દેવદત્તતો જાતિયા નિહીનો યસેન ¶ ચ નિહીનો.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો રાજા અહોસિ મહા મહીપતિ સબ્બકામસમઙ્ગી, તદા બોધિસત્તો તસ્સૂપભોગો અહોસિ હત્થિનાગો સબ્બલક્ખણસમ્પન્નો, તસ્સ ચારુગતિવિલાસં અસહમાનો રાજા વધમિચ્છન્તો હત્થાચરિયં એવમવોચ ‘અસિક્ખિતો તે, આચરિય, હત્થિનાગો, તસ્સ આકાસગમનં નામ કારણં કરોહી’તિ, તત્થપિ તાવ બોધિસત્તો દેવદત્તતો જાતિયા નિહીનો લામકો તિરચ્છાનગતો.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો મનુસ્સો અહોસિ પવને નટ્ઠાયિકો, તદા બોધિસત્તો મહાપથવી નામ મક્કટો અહોસિ, એત્થપિ તાવ દિસ્સતિ વિસેસો મનુસ્સસ્સ ચ તિરચ્છાનગતસ્સ ચ, તત્થપિ તાવ બોધિસત્તો દેવદત્તતો જાતિયા નિહીનો.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો મનુસ્સો અહોસિ સોણુત્તરો નામ નેસાદો બલવા બલવતરો નાગબલો, તદા બોધિસત્તો છદ્દન્તો નામ નાગરાજા અહોસિ. તદા સો લુદ્દકો તં હત્થિનાગં ઘાતેસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તોવ અધિકતરો.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો મનુસ્સો અહોસિ વનચરકો અનિકેતવાસી, તદા બોધિસત્તો સકુણો અહોસિ તિત્તિરો મન્તજ્ઝાયી, તદાપિ સો વનચરકો તં સકુણં ઘાતેસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તોવ જાતિયા અધિકતરો.

‘‘પુન ¶ ચપરં યદા દેવદત્તો કલાબુ નામ કાસિરાજા [કાસિકરાજા (ક.)] અહોસિ, તદા બોધિસત્તો તાપસો ¶ અહોસિ ખન્તિવાદી. તદા સો રાજા તસ્સ તાપસસ્સ કુદ્ધો હત્થપાદે વંસકળીરે વિય છેદાપેસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ અધિકતરો જાતિયા ચ યસેન ચ.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો મનુસ્સો અહોસિ વનચરો, તદા બોધિસત્તો નન્દિયો નામ વાનરિન્દો અહોસિ, તદાપિ સો વનચરો તં વાનરિન્દં ઘાતેસિ સદ્ધિં માતરા કનિટ્ઠભાતિકેન ચ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ અધિકતરો જાતિયા.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો મનુસ્સો અહોસિ અચેલકો કારમ્ભિયો નામ, તદા બોધિસત્તો પણ્ડરકો નામ નાગરાજા અહોસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો ¶ યેવ અધિકતરો જાતિયા.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો મનુસ્સો અહોસિ પવને જટિલકો, તદા બોધિસત્તો તચ્છકો નામ મહાસૂકરો અહોસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ જાતિયા અધિકતરો.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો ચેતીસુ સૂરપરિચરો નામ રાજા અહોસિ ઉપરિ પુરિસમત્તે ગગને વેહાસઙ્ગમો, તદા બોધિસત્તો કપિલો નામ બ્રાહ્મણો અહોસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ અધિકતરો જાતિયા ચ યસેન ચ.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો મનુસ્સો અહોસિ સામો નામ, તદા બોધિસત્તો રુરુ નામ મિગરાજા અહોસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ જાતિયા અધિકતરો.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો મનુસ્સો અહોસિ લુદ્દકો પવનચરો, તદા બોધિસત્તો હત્થિનાગો અહોસિ, સો લુદ્દકો તસ્સ હત્થિનાગસ્સ સત્તક્ખત્તું દન્તે છિન્દિત્વા હરિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ યોનિયા અધિકતરો.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો સિઙ્ગાલો અહોસિ ખત્તિયધમ્મો, સો યાવતા જમ્બુદીપે પદેસરાજાનો તે સબ્બે અનુયુત્તે અકાસિ, તદા ¶ બોધિસત્તો વિધુરો નામ પણ્ડિતો અહોસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ યસેન અધિકતરો.

‘‘પુન ¶ ચપરં યદા દેવદત્તો હત્થિનાગો હુત્વા લટુકિકાય સકુણિકાય પુત્તકે ઘાતેસિ, તદા બોધિસત્તોપિ હત્થિનાગો અહોસિ યૂથપતિ, તત્થ તાવ ઉભોપિ તે સમસમા અહેસું.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો યક્ખો અહોસિ અધમ્મો નામ, તદા બોધિસત્તોપિ યક્ખો અહોસિ ધમ્મો નામ, તત્થપિ તાવ ઉભોપિ સમસમા અહેસું.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો નાવિકો અહોસિ પઞ્ચન્નં કુલસતાનં ઇસ્સરો, તદા બોધિસત્તોપિ નાવિકો અહોસિ પઞ્ચન્નં કુલસતાનં ઇસ્સરો, તત્થપિ તાવ ઉભોપિ સમસમા અહેસું.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો સત્થવાહો અહોસિ પઞ્ચન્નં સકટસતાનં ઇસ્સરો, તદા બોધિસત્તોપિ સત્થવાહો અહોસિ પઞ્ચન્નં સકટસતાનં ઇસ્સરો, તત્થપિ તાવ ઉભોપિ સમસમા અહેસું.

‘‘પુન ચપરં ¶ યદા દેવદત્તો સાખો નામ મિગરાજા અહોસિ, તદા બોધિસત્તોપિ નિગ્રોધો નામ મિગરાજા અહોસિ, તત્થપિ તાવ ઉભોપિ સમસમા અહેસું.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો સાખો નામ સેનાપતિ અહોસિ, તદા બોધિસત્તોપિ નિગ્રોધો નામ રાજા અહોસિ, તત્થપિ તાવ ઉભોપિ સમસમા અહેસું.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો ખણ્ડહાલો નામ બ્રાહ્મણો અહોસિ, તદા બોધિસત્તો ચન્દો નામ રાજકુમારો અહોસિ, તદા સો ખણ્ડહાલો યેવ અધિકતરો.

‘‘પુન ચપરં યદા દેવદત્તો બ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ, તદા બોધિસત્તો તસ્સ પુત્તો મહાપદુમો નામ કુમારો અહોસિ, તદા સો રાજા સકપુત્તં ચોરપપાતે ખિપાપેસિ, યતો કુતોચિ પિતાવ પુત્તાનં અધિકતરો હોતિ વિસિટ્ઠોતિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ અધિકતરો.

‘‘પુન ¶ ચપરં યદા દેવદત્તો મહાપતાપો નામ રાજા અહોસિ, તદા બોધિસત્તો તસ્સ પુત્તો ¶ ધમ્મપાલો નામ કુમારો અહોસિ, તદા સો રાજા સકપુત્તસ્સ હત્થપાદે સીસઞ્ચ છેદાપેસિ, તત્થપિ તાવ દેવદત્તો યેવ ઉત્તરો અધિકતરો.

અજ્જેતરહિ ઉભોપિ સક્યકુલે જાયિંસુ. બોધિસત્તો બુદ્ધો અહોસિ સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો, દેવદત્તો તસ્સ દેવાતિદેવસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા ઇદ્ધિં નિબ્બત્તેત્વા બુદ્ધાલયં અકાસિ. કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, યં મયા ભણિતં, તં સબ્બં તથં ઉદાહુ વિતથ’’ન્તિ?

‘‘યં ત્વં, મહારાજ, બહુવિધં કારણં ઓસારેસિ, સબ્બં તં તથેવ, નો અઞ્ઞથા’’તિ. ‘‘યદિ, ભન્તે નાગસેન, કણ્હોપિ સુક્કોપિ સમસમગતિકા હોન્તિ, તેન હિ કુસલમ્પિ અકુસલમ્પિ સમસમવિપાકં હોતી’’તિ? ‘‘ન હિ, મહારાજ, કુસલમ્પિ અકુસલમ્પિ સમસમવિપાકં હોતિ, ન હિ, મહારાજ, દેવદત્તો સબ્બજનેહિ પટિવિરુદ્ધો, બોધિસત્તેનેવ પટિવિરુદ્ધો. યો તસ્સ બોધિસત્તેન પટિવિરુદ્ધો, સો તસ્મિં તસ્મિં યેવ ભવે પચ્ચતિ ફલં દેતિ. દેવદત્તોપિ, મહારાજ, ઇસ્સરિયે ¶ ઠિતો જનપદેસુ આરક્ખં દેતિ, સેતું સભં પુઞ્ઞસાલં કારેતિ, સમણબ્રાહ્મણાનં કપણદ્ધિકવણિબ્બકાનં નાથાનાથાનં યથાપણિહિતં દાનં દેતિ. તસ્સ સો વિપાકેન ભવે ભવે સમ્પત્તિયો પટિલભતિ. કસ્સેતં, મહારાજ, સક્કા વત્તું વિના દાનેન દમેન સંયમેન ઉપોસથકમ્મેન સમ્પત્તિં અનુભવિસ્સતીતિ?

‘‘યં પન ત્વં, મહારાજ, એવં વદેસિ ‘દેવદત્તો ચ બોધિસત્તો ચ એકતો અનુપરિવત્તન્તી’તિ, સો ન જાતિસતસ્સ અચ્ચયેન સમાગમો અહોસિ, ન જાતિસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન, ન જાતિસતસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન, કદાચિ કરહચિ બહૂનં અહોરત્તાનં અચ્ચયેન સમાગમો અહોસિ. યં પનેતં, મહારાજ, ભગવતા કાણકચ્છપોપમં ઉપદસ્સિતં મનુસ્સત્તપ્પટિલાભાય, તથૂપમં, મહારાજ, ઇમેસં સમાગમં ધારેહિ.

‘‘ન, મહારાજ, બોધિસત્તસ્સ દેવદત્તેનેવ સદ્ધિં સમાગમો અહોસિ, થેરોપિ, મહારાજ, સારિપુત્તો અનેકેસુ જાતિસતસહસ્સેસુ બોધિસત્તસ્સ પિતા અહોસિ, મહાપિતા અહોસિ, ચૂળપિતા અહોસિ ¶ , ભાતા અહોસિ, પુત્તો અહોસિ, ભાગિનેય્યો અહોસિ, મિત્તો અહોસિ.

‘‘બોધિસત્તોપિ, મહારાજ, અનેકેસુ જાતિસતસહસ્સેસુ થેરસ્સ સારિપુત્તસ્સ પિતા અહોસિ, મહાપિતા અહોસિ, ચૂળપિતા અહોસિ, ભાતા અહોસિ, પુત્તો અહોસિ, ભાગિનેય્યો અહોસિ ¶ , મિત્તો અહોસિ, સબ્બેપિ, મહારાજ, સત્તનિકાયપરિયાપન્ના સંસારસોતમનુગતા સંસારસોતેન વુય્હન્તા અપ્પિયેહિપિ પિયેહિપિ સમાગચ્છન્તિ. યથા, મહારાજ, ઉદકં સોતેન વુય્હમાનં સુચિઅસુચિકલ્યાણપાપકેન સમાગચ્છતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સબ્બેપિ સત્તનિકાયપરિયાપન્ના સંસારસોતમનુગતા સંસારસોતેન વુય્હન્તા અપ્પિયેહિપિ પિયેહિપિ સમાગચ્છન્તિ. દેવદત્તો, મહારાજ, યક્ખો સમાનો અત્તના અધમ્મો પરે અધમ્મે નિયોજેત્વા સત્તપઞ્ઞાસવસ્સકોટિયો સટ્ઠિ ચ વસ્સસતસહસ્સાનિ મહાનિરયે પચ્ચિ ¶ , બોધિસત્તોપિ, મહારાજ, યક્ખો સમાનો અત્તના ધમ્મો પરે ધમ્મે નિયોજેત્વા સત્તપઞ્ઞાસવસ્સકોટિયો સટ્ઠિ ચ વસ્સસતસહસ્સાનિ સગ્ગે મોદિ સબ્બકામસમઙ્ગી, અપિ ચ, મહારાજ, દેવદત્તો ઇમસ્મિં ભવે બુદ્ધં અનાસાદનીયમાસાદયિત્વા સમગ્ગઞ્ચ સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા પથવિં પાવિસિ, તથાગતો બુજ્ઝિત્વા સબ્બધમ્મે પરિનિબ્બુતો ઉપધિસઙ્ખયે’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

કુસલાકુસલસમવિસમપઞ્હો સત્તમો.

૮. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા –

‘‘‘સચે લભેથ ખણં વા રહો વા, નિમન્તકં [નિવાતકં (કુણાલજાતકે)] વાપિ લભેથ તાદિસં;

સબ્બાવ [સબ્બાપિ (સી. પી.)] ઇત્થી કયિરું [કરેય્યું (સી. પી. ક.)] નુ પાપં, અઞ્ઞં અલદ્ધા પીઠસપ્પિના સદ્ધિ’ન્તિ.

‘‘પુન ચ કથીયતિ ‘મહોસધસ્સ ભરિયા અમરા નામ ઇત્થી ગામકે ઠપિતા પવુત્થપતિકા રહો નિસિન્ના વિવિત્તા રાજપ્પટિસમં સામિકં કરિત્વા સહસ્સેન ¶ નિમન્તીયમાના પાપં નાકાસી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘સચે…પે… સદ્ધિ’ન્તિ તેન હિ ‘મહોસધસ્સ ભરિયા…પે… નાકાસી’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ મહોસધસ્સ ભરિયા…પે… ¶ નાકાસિ, તેન હિ ‘સચે…પે… સદ્ધિ’ન્તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘સચે…પે… સદ્ધિ’ન્તિ. કથીયતિ ચ ‘મહોસધસ્સ ભરિયા ¶ …પે… નાકાસી’તિ. કરેય્ય સા, મહારાજ, ઇત્થી સહસ્સં લભમાના તાદિસેન પુરિસેન સદ્ધિં પાપકમ્મં, ન સા કરેય્ય સચે ખણં વા રહો વા નિમન્તકં વાપિ તાદિસં લભેય્ય, વિચિનન્તી સા, મહારાજ, અમરા ઇત્થી ન અદ્દસ ખણં વા રહો વા નિમન્તકં વાપિ તાદિસં.

‘‘ઇધ લોકે ગરહભયા ખણં ન પસ્સિ, પરલોકે નિરયભયા ખણં ન પસ્સિ, કટુકવિપાકં પાપન્તિ ખણં ન પસ્સિ, પિયં અમુઞ્ચિતુકામા ખણં ન પસ્સિ, સામિકસ્સ ગરુકતાય ખણં ન પસ્સિ, ધમ્મં અપચાયન્તી ખણં ન પસ્સિ, અનરિયં ગરહન્તી ખણં ન પસ્સિ, કિરિયં અભિન્દિતુકામા ખણં ન પસ્સિ. એવરૂપેહિ બહૂહિ કારણેહિ ખણં ન પસ્સિ.

‘‘રહોપિ સા લોકે વિચિનિત્વા અપસ્સન્તી પાપં નાકાસિ. સચે સા મનુસ્સેહિ ¶ રહો લભેય્ય, અથ અમનુસ્સેહિ રહો ન લભેય્ય. સચે અમનુસ્સેહિ રહો લભેય્ય, અથ પરચિત્તવિદૂહિ પબ્બજિતેહિ રહો ન લભેય્ય. સચે પરચિત્તવિદૂહિ પબ્બજિતેહિ રહો લભેય્ય, અથ પરચિત્તવિદૂનીહિ દેવતાહિ રહો ન લભેય્ય. સચે પરચિત્તવિદૂનીહિ દેવતાહિ રહો લભેય્ય, અત્તનાવ પાપેહિ રહો ન લભેય્ય. સચે અત્તનાવ પાપેહિ રહો લભેય્ય, અથ અધમ્મેન રહો ન લભેય્ય. એવરૂપેહિ બહુવિધેહિ કારણેહિ રહો અલભિત્વા પાપં નાકાસિ.

‘‘નિમન્તકમ્પિ સા લોકે વિચિનિત્વા તાદિસં અલભન્તી પાપં નાકાસિ. મહોસધો, મહારાજ, પણ્ડિતો અટ્ઠવીસતિયા અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો. કતમેહિ અટ્ઠવીસતિયા અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો? મહોસધો, મહારાજ, સૂરો હિરિમા ઓત્તપ્પી સપક્ખો મિત્તસમ્પન્નો ખમો સીલવા સચ્ચવાદી સોચેય્યસમ્પન્નો અક્કોધનો અનતિમાની અનુસૂયકો વીરિયવા આયૂહકો સઙ્ગાહકો સંવિભાગી સખિલો નિવાતવુત્તિ સણ્હો અસઠો અમાયાવી અતિબુદ્ધિસમ્પન્નો કિત્તિમા વિજ્જાસમ્પન્નો હિતેસી ઉપનિસ્સિતાનં ¶ પત્થિતો સબ્બજનસ્સ ધનવા યસવા. મહોસધો, મહારાજ, પણ્ડિતો ઇમેહિ અટ્ઠવીસતિયા અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો. સા અઞ્ઞં તાદિસં નિમન્તકં અલભિત્વા પાપં નાકાસી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૯. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘વિગતભયસન્તાસા અરહન્તો’તિ. પુન ચ નગરે રાજગહે ધનપાલકં હત્થિં ભગવતિ ઓપતન્તં દિસ્વા પઞ્ચ ખીણાસવસતાનિ પરિચ્ચજિત્વા જિનવરં પક્કન્તાનિ દિસાવિદિસં એકં ઠપેત્વા થેરં આનન્દં. કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, તે અરહન્તો ભયા પક્કન્તા, પઞ્ઞાયિસ્સતિ સકેન કમ્મેનાતિ દસબલં પાતેતુકામા પક્કન્તા ¶ , ઉદાહુ તથાગતસ્સ અતુલં વિપુલમસમં પાટિહારિયં દટ્ઠુકામા પક્કન્તા? યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘વિગતભયસન્તાસા અરહન્તો’તિ, તેન હિ ‘નગરે…પે… આનન્દ’ન્તિ યં વચનં તં મિચ્છા. યદિ નગરે રાજગહે ધનપાલકં હત્થિં ભગવતિ ઓપતન્તં દિસ્વા પઞ્ચ ખીણાસવસતાનિ પરિચ્ચજિત્વા જિનવરં પક્કન્તાનિ દિસાવિદિસં એકં ઠપેત્વા થેરં આનન્દં, તેન હિ ‘વિગતભયસન્તાસા અરહન્તો’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘વિગતભયસન્તાસા અરહન્તો’તિ, નગરે રાજગહે ધનપાલકં હત્થિં ભગવતિ ઓપતન્તં દિસ્વા પઞ્ચ ખીણાસવસતાનિ પરિચ્ચજિત્વા જિનવરં પક્કન્તાનિ દિસાવિદિસં એકં ઠપેત્વા થેરં આનન્દં, તઞ્ચ પન ન ભયા, નાપિ ભગવન્તં પાતેતુકામતાય.

‘‘યેન પન, મહારાજ, હેતુના અરહન્તો ભાયેય્યું વા તાસેય્યું વા, સો હેતુ અરહન્તાનં સમુચ્છિન્નો, તસ્મા વિગતભયસન્તાસા અરહન્તો, ભાયતિ નુ, મહારાજ, મહાપથવી ખણન્તેપિ ભિન્દન્તેપિ ધારેન્તેપિ સમુદ્દપબ્બતગિરિસિખરેતિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેન મહારાજા’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે, મહાપથવિયા સો હેતુ, યેન હેતુના મહાપથવી ¶ ભાયેય્ય વા તાસેય્ય વા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ અરહન્તાનં સો હેતુ, યેન હેતુના અરહન્તો ભાયેય્યું વા તાસેય્યું વા.

‘‘ભાયતિ નુ, મહારાજ, ગિરિસિખરં છિન્દન્તે વા ભિન્દન્તે વા પતન્તે વા અગ્ગિના દહન્તે વા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કેન કારણેન મહારાજા’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે, ગિરિસિખરસ્સ ¶ સો હેતુ, યેન હેતુના ગિરિસિખરં ભાયેય્ય વા તાસેય્ય વા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, નત્થિ અરહન્તાનં સો હેતુ, યેન હેતુના અરહન્તો ભાયેય્યું વા તાસેય્યું વા.

‘‘યદિપિ ¶ , મહારાજ, લોકધાતુસતસહસ્સેસુ યે કેચિ સત્તનિકાયપરિયાપન્ના સબ્બેપિ તે સત્તિહત્થા એકં અરહન્તં ઉપધાવિત્વા તાસેય્યું, ન ભવેય્ય અરહતો ચિત્તસ્સ કિઞ્ચિ અઞ્ઞથત્તં. કિં કારણં? અટ્ઠાનમનવકાસતાય.

‘‘અપિ ચ, મહારાજ, તેસં ખીણાસવાનં એવં ચેતોપરિવિતક્કો અહોસિ ‘અજ્જ નરવરપવરે જિનવરવસભે નગરવરમનુપ્પવિટ્ઠે વીથિયા ધનપાલકો હત્થી આપતિસ્સતિ, અસંસયમતિદેવદેવં ઉપટ્ઠાકો ન પરિચ્ચજિસ્સતિ, યદિ મયં સબ્બેપિ ભગવન્તં ન પરિચ્ચજિસ્સામ, આનન્દસ્સ ગુણો પાકટો ન ભવિસ્સતિ, ન હેવ ચ તથાગતં સમુપગમિસ્સતિ હત્થિનાગો, હન્દ મયં અપગચ્છામ, એવમિદં મહતો જનકાયસ્સ કિલેસબન્ધનમોક્ખો ભવિસ્સતિ, આનન્દસ્સ ચ ગુણો પાકટો ભવિસ્સતી’તિ. એવં તે અરહન્તો આનિસંસં દિસ્વા દિસાવિદિસં પક્કન્તા’’તિ. ‘‘સુવિભત્તો, ભન્તે નાગસેન, પઞ્હો, એવમેતં નત્થિ અરહન્તાનં ભયં વા સન્તાસો વા, આનિસંસં દિસ્વા અરહન્તો પક્કન્તા દિસાવિદિસ’’ન્તિ.

૧૦. ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘તથાગતો સબ્બઞ્ઞૂ’તિ. પુન ચ ભણથ ‘તથાગતેન સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનપ્પમુખે ભિક્ખુસઙ્ઘે પણામિતે ¶ ચાતુમેય્યકા ચ સક્યા બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ બીજૂપમઞ્ચ વચ્છતરુણૂપમઞ્ચ ઉપદસ્સેત્વા ભગવન્તં પસાદેસું ખમાપેસું નિજ્ઝત્તં અકંસૂ’તિ. કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, અઞ્ઞાતા તા ઉપમા તથાગતસ્સ, યાહિ તથાગતો ઉપમાહિ ¶ ઓરતો ખમિતો ઉપસન્તો નિજ્ઝત્તં ગતો? યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતસ્સ તા ઉપમા અઞ્ઞાતા, તેન હિ બુદ્ધો અસબ્બઞ્ઞૂ, યદિ ઞાતા, તેન હિ ઓકસ્સ પસય્હ વીમંસાપેક્ખો પણામેસિ, તેન હિ તસ્સ અકારુઞ્ઞતા સમ્ભવતિ. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘સબ્બઞ્ઞૂ, મહારાજ, તથાગતો, તાહિ ચ ઉપમાહિ ભગવા પસન્નો ઓરતો ખમિતો ઉપસન્તો ¶ નિજ્ઝત્તં ગતો. ધમ્મસ્સામી, મહારાજ, તથાગતો, તથાગતપ્પવેદિતેહેવ તે ઓપમ્મેહિ તથાગતં આરાધેસું તોસેસું પસાદેસું, તેસઞ્ચ તથાગતો પસન્નો ‘સાધૂ’તિ અબ્ભાનુમોદિ.

‘‘યથા, મહારાજ, ઇત્થી સામિકસ્સ સન્તકેનેવ ધનેન સામિકં આરાધેતિ તોસેતિ પસાદેતિ, તઞ્ચ સામિકો ‘સાધૂ’તિ અબ્ભાનુમોદતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ચાતુમેય્યકા ચ સક્યા બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ તથાગતપ્પવેદિતેહેવ ઓપમ્મેહિ તથાગતં આરાધેસું તોસેસું પસાદેસું, તેસઞ્ચ તથાગતો પસન્નો ‘સાધૂ’તિ અબ્ભાનુમોદિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કપ્પકો રઞ્ઞો સન્તકેનેવ સુવણ્ણફણકેન રઞ્ઞો ઉત્તમઙ્ગં પસાધયમાનો રાજાનં આરાધેતિ તોસેતિ પસાદેતિ, તસ્સ ચ રાજા પસન્નો ‘સાધૂ’તિ અબ્ભાનુમોદતિ, યથિચ્છિતમનુપ્પદેતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ચાતુમેય્યકા ચ સક્યા બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ તથાગતપ્પવેદિતેહેવ ઓપમ્મેહિ તથાગતં આરાધેસું તોસેસું પસાદેસું, તેસઞ્ચ તથાગતો પસન્નો ‘સાધૂ’તિ અબ્ભાનુમોદિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, સદ્ધિવિહારિકો ઉપજ્ઝાયાભતં પિણ્ડપાતં ગહેત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ ઉપનામેન્તો ઉપજ્ઝાયં આરાધેતિ તોસેતિ પસાદેતિ, તઞ્ચ ઉપજ્ઝાયો પસન્નો ‘સાધૂ’તિ અબ્ભાનુમોદતિ, એવમેવ ¶ ખો, મહારાજ, ચાતુમેય્યકા ચ સક્યા બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ તથાગતપ્પવેદિતેહેવ ઓપમ્મેહિ તથાગતં આરાધેસું તોસેસું પસાદેસું, તેસઞ્ચ ¶ તથાગતો પસન્નો ‘સાધૂ’તિ અબ્ભાનુમોદિત્વા સબ્બદુક્ખપરિમુત્તિયા ધમ્મં દેસેસી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામીતિ.

૧. ‘‘ભન્તે ¶ ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા –

‘‘‘સન્થવતો ભયં જાતં, નિકેતા જાયતે રજો;

અનિકેતમસન્થવં, એતં વે મુનિદસ્સન’ન્તિ.

‘‘પુન ચ ભગવતા ભણિતં ‘વિહારે કારયે રમ્મે, વાસયેત્થ બહુસ્સુતે’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ભણિતં ‘સન્થવતો ભયં જાતં, નિકેતા જાયતે રજો. અનિકેતમસન્થવં, એતં વે મુનિદસ્સન’ન્તિ, તેન હિ ‘વિહારે કારયે રમ્મે, વાસયેત્થ બહુસ્સુતે’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘વિહારે કારયે રમ્મે, વાસયેત્થ બહુસ્સુતે’તિ, તેન હિ ‘સન્થવતો ભયં જાતં, નિકેતા જાયતે રજો. અનિકેતમસન્થવં, એતં વે મુનિદસ્સન’ન્તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, ભગવતા ‘સન્થવતો ભયં જાતં, નિકેતા જાયતે રજો. અનિકેતમસન્થવં, એતં વે મુનિદસ્સન’ન્તિ. ભણિતઞ્ચ ‘વિહારે કારયે રમ્મે, વાસયેત્થ બહુસ્સુતે’તિ. યં, મહારાજ, ભગવતા ભણિતં ‘સન્થવતો ભયં જાતં, નિકેતા જાયતે રજો. અનિકેતમસન્થવં, એતં વે મુનિદસ્સન’ન્તિ, તં સભાવવચનં અસેસવચનં નિસ્સેસવચનં નિપ્પરિયાયવચનં સમણાનુચ્છવં સમણસારુપ્પં સમણપ્પતિરૂપં સમણારહં સમણગોચરં સમણપ્પટિપદા સમણપ્પટિપત્તિ. યથા, મહારાજ, આરઞ્ઞકો મિગો અરઞ્ઞે પવને ચરમાનો નિરાલયો અનિકેતો યથિચ્છકં સયતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ભિક્ખુના ‘સન્થવતો ભયં જાતં, નિકેતા જાયતે રજો. અનિકેતમસન્થવં, એતં વે મુનિદસ્સન’ન્તિ ચિન્તેતબ્બં.

‘‘યં ¶ પન, મહારાજ, ભગવતા ભણિતં ‘વિહારે કારયે રમ્મે, વાસયેત્થ બહુસ્સુતે’તિ, તં દ્વે અત્થવસે સમ્પસ્સમાનેન ભગવતા ભણિતં. કતમે દ્વે? વિહારદાનં નામ સબ્બબુદ્ધેહિ વણ્ણિતં અનુમતં થોમિતં ¶ પસત્થં, તં તે વિહારદાનં દત્વા જાતિજરામરણા પરિમુચ્ચિસ્સન્તીતિ. અયં તાવ પઠમો આનિસંસો વિહારદાને.

‘‘પુન ચપરં વિહારે વિજ્જમાને ભિક્ખુનિયો બ્યત્તસઙ્કેતા ભવિસ્સન્તિ, સુલભં દસ્સનં દસ્સનકામાનં, અનિકેતે દુદ્દસ્સના ભવિસ્સન્તીતિ. અયં દુતિયો આનિસંસો વિહારદાને. ઇમે દ્વે અત્થવસે સમ્પસ્સમાનેન ભગવતા ભણિતં ‘વિહારે ¶ કારયે રમ્મે, વાસયેત્થ બહુસ્સુતે’તિ, ન તત્થ બુદ્ધપુત્તેન આલયો કરણીયો નિકેતે’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૨. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા –

‘‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ઉદરે સંયતો સિયા’તિ.

‘‘પુન ચ ભગવતા ભણિતં ‘અહં ખો પનુદાયિ, અપ્પેકદા ઇમિના પત્તેન સમતિત્તિકમ્પિ ભુઞ્જામિ, ભિય્યોપિ ભુઞ્જામી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ઉદરે સંયતો સિયા’તિ, તેન હિ ‘અહં ખો પનુદાયિ, અપ્પેકદા ઇમિના પત્તેન સમતિત્થિકમ્પિ ભુઞ્જામિ, ભિય્યોપિ ભુઞ્જામી’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘અહં ખો પનુદાયિ, અપ્પેકદા ઇમિના પત્તેન સમતિત્થિકમ્પિ ભુઞ્જામિ, ભિય્યોપિ ભુઞ્જામી’તિ, તેન હિ ‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ઉદરે સંયતો સિયા’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ઉદરે સંયતો સિયા’તિ, ભણિતઞ્ચ ‘અહં ખો પનુદાયિ, અપ્પેકદા ઇમિના પત્તેન સમતિત્તિકમ્પિ ભુઞ્જામિ, ભિય્યોપિ ભુઞ્જામી’તિ ¶ . યં, મહારાજ, ભગવતા ભણિતં ‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ઉદરે સંયતો સિયા’તિ, તં ¶ સભાવવચનં અસેસવચનં નિસ્સેસવચનં નિપ્પરિયાયવચનં ભૂતવચનં તચ્છવચનં યાથાવવચનં અવિપરીતવચનં ઇસિવચનં મુનિવચનં ભગવન્તવચનં અરહન્તવચનં ¶ પચ્ચેકબુદ્ધવચનં જિનવચનં સબ્બઞ્ઞુવચનં તથાગતસ્સ અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વચનં.

‘‘ઉદરે અસંયતો, મહારાજ, પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, મજ્જમ્પિ પિવતિ, માતરમ્પિ જીવિતા વોરોપેતિ, પિતરમ્પિ જીવિતા વોરોપેતિ, અરહન્તમ્પિ જીવિતા વોરોપેતિ, સઙ્ઘમ્પિ ભિન્દતિ, દુટ્ઠેન ચિત્તેન તથાગતસ્સ લોહિતમ્પિ ઉપ્પાદેતિ. નનુ, મહારાજ, દેવદત્તો ઉદરે અસંયતો સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા કપ્પટ્ઠિયં કમ્મં આયૂહિ [આયૂહતિ (ક.)]. એવરૂપાનિ, મહારાજ, અઞ્ઞાનિપિ બહુવિધાનિ કારણાનિ દિસ્વા ભગવતા ભણિતં ‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ઉદરે સંયતો સિયા’તિ.

‘‘ઉદરે સંયતો, મહારાજ, ચતુસચ્ચાભિસમયં અભિસમેતિ, ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ સચ્છિકરોતિ, ચતૂસુ પટિસમ્ભિદાસુ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ છસુ અભિઞ્ઞાસુ વસીભાવં પાપુણાતિ, કેવલઞ્ચ સમણધમ્મં પૂરેતિ. નનુ, મહારાજ, સુકપોતકો ઉદરે સંયતો હુત્વા યાવ તાવતિંસભવનં કમ્પેત્વા સક્કં દેવાનમિન્દં ઉપટ્ઠાનમુપનેસિ, એવરૂપાનિ, મહારાજ, અઞ્ઞાનિપિ બહુવિધાનિ કારણાનિ દિસ્વા ભગવતા ભણિતં ‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ઉદરે સંયતો સિયા’તિ.

‘‘યં પન, મહારાજ, ભગવતા ભણિતં ‘અહં ખો પનુદાયિ અપ્પેકદા ઇમિના પત્તેન સમતિત્તિકમ્પિ ભુઞ્જામિ, ભિય્યોપિ ભુઞ્જામી’તિ, તં કતકિચ્ચેન નિટ્ઠિતકિરિયેન સિદ્ધત્થેન વુસિતવોસાનેન નિરાવરણેન સબ્બઞ્ઞુના સયમ્ભુના તથાગતેન અત્તાનં ઉપાદાય ભણિતં.

‘‘યથા, મહારાજ, વન્તસ્સ વિરિત્તસ્સ અનુવાસિતસ્સ આતુરસ્સ ¶ સપ્પાયકિરિયા ઇચ્છિતબ્બા હોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સકિલેસસ્સ અદિટ્ઠસચ્ચસ્સ ઉદરે સંયમો કરણીયો હોતિ. યથા, મહારાજ, મણિરતનસ્સ સપ્પભાસસ્સ જાતિમન્તસ્સ અભિજાતિપરિસુદ્ધસ્સ મજ્જનનિઘંસનપરિસોધનેન કરણીયં ન હોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતસ્સ બુદ્ધવિસયે પારમિં ગતસ્સ કિરિયાકરણેસુ આવરણં ન હોતી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૩. ‘‘ભન્તે ¶ ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘અહમસ્મિ, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણો યાચયોગો સદા પયતપાણિ અન્તિમદેહધરો અનુત્તરો ભિસક્કો સલ્લકત્તો’તિ. પુન ચ ભણિતં ભગવતા ‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં અપ્પાબાધાનં યદિદં બાકુલો’તિ. ભગવતો ચ સરીરે બહુક્ખત્તું આબાધો ઉપ્પન્નો દિસ્સતિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો અનુત્તરો, તેન હિ ‘એતદગ્ગં…પે… બાકુલો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ થેરો બાકુલો અપ્પાબાધાનં અગ્ગો, તેન હિ ‘અહમસ્મિ…પે… સલ્લકત્તો’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘અહમસ્મિ…પે… સલ્લકત્તો’તિ, ભણિતઞ્ચ ‘એતદગ્ગં…પે… બાકુલો’તિ, તઞ્ચ પન બાહિરાનં આગમાનં અધિગમાનં પરિયત્તીનં અત્તનિ વિજ્જમાનતં ¶ સન્ધાય ભાસિતં.

‘‘સન્તિ ખો પન, મહારાજ, ભગવતો સાવકા ઠાનચઙ્કમિકા, તે ઠાનેન ચઙ્કમેન દિવારત્તિં વીતિનામેન્તિ, ભગવા પન, મહારાજ, ઠાનેન ચઙ્કમેન નિસજ્જાય સયનેન દિવારત્તિં વીતિનામેતિ, યે તે, મહારાજ, ભિક્ખૂ ઠાનચઙ્કમિકા, તે તેન અઙ્ગેન અતિરેકા.

‘‘સન્તિ ખો પન, મહારાજ, ભગવતો સાવકા એકાસનિકા, તે જીવિતહેતુપિ દુતિયં ભોજનં ન ભુઞ્જન્તિ, ભગવા પન, મહારાજ, દુતિયમ્પિ યાવ તતિયમ્પિ ભોજનં ભુઞ્જતિ, યે તે, મહારાજ, ભિક્ખૂ એકાસનિકા, તે તેન અઙ્ગેન અતિરેકા, અનેકવિધાનિ, મહારાજ, તાનિ કારણાનિ તેસં તેસં તં તં સન્ધાય ભણિતાનિ. ભગવા પન, મહારાજ, અનુત્તરો સીલેન સમાધિના પઞ્ઞાય વિમુત્તિયા વિમુત્તિઞાણદસ્સનેન દસહિ ચ બલેહિ ચતૂહિ વેસારજ્જેહિ અટ્ઠારસહિ બુદ્ધધમ્મેહિ છહિ અસાધારણેહિ ઞાણેહિ, કેવલે ચ બુદ્ધવિસયે તં સન્ધાય ભણિતં ‘અહમસ્મિ…પે… સલ્લકત્તો’તિ.

‘‘ઇધ, મહારાજ, મનુસ્સેસુ એકો જાતિમા હોતિ, એકો ધનવા, એકો વિજ્જવા, એકો સિપ્પવા, એકો સૂરો, એકો વિચક્ખણો, સબ્બેપેતે અભિભવિય રાજા યેવ તેસં ઉત્તમો હોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, ભગવા સબ્બસત્તાનં અગ્ગો જેટ્ઠો સેટ્ઠો.

‘‘યં ¶ ¶ પન આયસ્મા બાકુલો અપ્પાબાધો અહોસિ, તં અભિનીહારવસેન, સો હિ, મહારાજ, અનોમદસ્સિસ્સ ભગવતો ઉદરવાતાબાધે ઉપ્પન્ને વિપસ્સિસ્સ ચ ભગવતો અટ્ઠસટ્ઠિયા ચ ભિક્ખુસતસહસ્સાનં તિણપુપ્ફકરોગે ઉપ્પન્ને સયં તાપસો સમાનો નાનાભેસજ્જેહિ તં બ્યાધિં અપનેત્વા અપ્પાબાધતં પત્તો, ભણિતો ચ ‘એતદગ્ગં…પે… બાકુલો’તિ.

‘‘ભગવતો, મહારાજ, બ્યાધિમ્હિ ઉપ્પજ્જન્તેપિ અનુપ્પજ્જન્તેપિ ધુતઙ્ગં આદિયન્તેપિ અનાદિયન્તેપિ નત્થિ ¶ ભગવતા સદિસો કોચિ સત્તો. ભાસિતમ્પેતં મહારાજ ભગવતા દેવાતિદેવેન સંયુત્તનિકાયવરલઞ્છકે –

‘‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા દ્વિપદા વા ચતુપ્પદા વા બહુપ્પદા વા રૂપિનો વા અરૂપિનો વા સઞ્ઞિનો વા અસઞ્ઞિનો વા નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞિનો વા, તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’તિ. ‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’’તિ.

૪. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘તથાગતો ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’તિ. પુન ચ ભણિતં ‘અદ્દસં ખ્વાહં, ભિક્ખવે, પુરાણં મગ્ગં પુરાણં અઞ્જસં પુબ્બકેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અનુયાત’ન્તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા, તેન હિ ‘અદ્દસં ખ્વાહં, ભિક્ખવે, પુરાણં મગ્ગં પુરાણં અઞ્જસં પુબ્બકેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અનુયાત’ન્તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘અદ્દસં ખ્વાહં, ભિક્ખવે, પુરાણં મગ્ગં પુરાણં અઞ્જસં પુબ્બકેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અનુયાત’ન્તિ, તેન હિ ‘તથાગતો, ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, ભગવતા ‘તથાગતો, ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’તિ. ભણિતઞ્ચ ‘અદ્દસં ખ્વાહં, ભિક્ખવે, પુરાણં મગ્ગં પુરાણં ¶ અઞ્જસં પુબ્બકેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અનુયાત’ન્તિ, તં દ્વયમ્પિ સભાવવચનમેવ, પુબ્બકાનં, મહારાજ, તથાગતાનં અન્તરધાનેન અસતિ અનુસાસકે મગ્ગો અન્તરધાયિ, તં [સો તં (સી. પી. ક.)] તથાગતો મગ્ગં લુગ્ગં પલુગ્ગં ગૂળ્હં પિહિતં પટિચ્છન્નં અસઞ્ચરણં ¶ પઞ્ઞાચક્ખુના સમ્પસ્સમાનો [સમ્મસમાનો (સી. પી.)] અદ્દસ પુબ્બકેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અનુયાતં, તંકારણા આહ ‘અદ્દસં ખ્વાહં, ભિક્ખવે, પુરાણં મગ્ગં પુરાણં અઞ્જસં પુબ્બકેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અનુયાત’ન્તિ.

‘‘પુબ્બકાનં, મહારાજ, તથાગતાનં અન્તરધાનેન અસતિ અનુસાસકે લુગ્ગં પલુગ્ગં ગૂળ્હં પિહિતં પટિચ્છન્નં અસઞ્ચરણં મગ્ગં યં દાનિ તથાગતો સઞ્ચરણં અકાસિ, તંકારણા આહ ‘તથાગતો, ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’તિ.

‘‘ઇધ, મહારાજ, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ અન્તરધાનેન મણિરતનં ગિરિસિખન્તરે નિલીયતિ, અપરસ્સ ચક્કવત્તિસ્સ સમ્માપટિપત્તિયા ઉપગચ્છતિ, અપિ નુ ખો તં, મહારાજ, મણિરતનં તસ્સ પકત’’ન્તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, પાકતિકં યેવ તં મણિરતનં, તેન પન નિબ્બત્તિત’’ન્તિ [નિબ્બત્તન્તિ (સી. પી.)]. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, પાકતિકં પુબ્બકેહિ તથાગતેહિ અનુચિણ્ણં અટ્ઠઙ્ગિકં સિવં મગ્ગં અસતિ અનુસાસકે લુગ્ગં પલુગ્ગં ગૂળ્હં પિહિતં પટિચ્છન્નં અસઞ્ચરણં ભગવા પઞ્ઞાચક્ખુના સમ્પસ્સમાનો ઉપ્પાદેસિ, સઞ્ચરણં અકાસિ, તંકારણા આહ ‘તથાગતો, ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, સન્તં યેવ પુત્તં યોનિયા જનયિત્વા માતા ‘જનિકા’તિ વુચ્ચતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો સન્તં યેવ મગ્ગં લુગ્ગં પલુગ્ગં ગૂળ્હં પિહિતં પટિચ્છન્નં અસઞ્ચરણં પઞ્ઞાચક્ખુના સમ્પસ્સમાનો ઉપ્પાદેસિ, સઞ્ચરણં અકાસિ, તંકારણા આહ ‘તથાગતો, ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કોચિ પુરિસો યં કિઞ્ચિ નટ્ઠં પસ્સતિ, ‘તેન તં ભણ્ડં નિબ્બત્તિત’ન્તિ જનો વોહરતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો સન્તં યેવ મગ્ગં લુગ્ગં પલુગ્ગં ગૂળ્હં પિહિતં પટિચ્છન્નં અસઞ્ચરણં ¶ પઞ્ઞાચક્ખુના સમ્પસ્સમાનો ઉપ્પાદેસિ, સઞ્ચરણં ¶ અકાસિ, તંકારણા આહ ‘તથાગતો, ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’તિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, કોચિ પુરિસો વનં સોધેત્વા ભૂમિં નીહરતિ, ‘તસ્સ સા ભૂમી’તિ ¶ જનો વોહરતિ, ન ચેસા ભૂમિ તેન પવત્તિતા, તં ભૂમિં કારણં કત્વા ભૂમિસામિકો નામ હોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો સન્તં યેવ મગ્ગં લુગ્ગં પલુગ્ગં ગૂળ્હં પિહિતં પટિચ્છન્નં અસઞ્ચરણં પઞ્ઞાય સમ્પસ્સમાનો ઉપ્પાદેસિ, સઞ્ચરણં અકાસિ, તંકારણા આહ ‘તથાગતો, ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૫. ‘‘ભન્તે નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘પુબ્બે વાહં મનુસ્સભૂતો સમાનો સત્તાનં અવિહેઠકજાતિકો અહોસિ’ન્તિ. પુન ચ ભણિતં ‘લોમસકસ્સપો નામ ઇસિ સમાનો અનેકસતે પાણે ઘાતયિત્વા વાજપેય્યં મહાયઞ્ઞં યજી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘પુબ્બે વાહં મનુસ્સભૂતો સમાનો સત્તાનં અવિહેઠકજાતિકો અહોસિ’ન્તિ, તેન હિ ‘લોમસકસ્સપેન ઇસિના અનેકસતે પાણે ઘાતયિત્વા વાજપેય્યં મહાયઞ્ઞં યજિત’ન્તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ ‘લોમસકસ્સપેન ઇસિના અનેકસતે પાણે ઘાતયિત્વા વાજપેય્યં મહાયઞ્ઞં યજિતં’, તેન હિ ‘પુબ્બે વાહં મનુસ્સભૂતો સમાનો સત્તાનં અવિહેઠકજાતિકો અહોસિ’ન્તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘પુબ્બે વાહં મનુસ્સભૂતો સમાનો સત્તાનં અવિહેઠકજાતિકો અહોસિ’ન્તિ, ‘લોમસકસ્સપેન ઇસિના અનેકસતે પાણે ઘાતયિત્વા ¶ વાજપેય્યં મહાયઞ્ઞં યજિતં’, તઞ્ચ પન રાગવસેન વિસઞ્ઞિના, નો સચેતનેના’’તિ.

‘‘અટ્ઠિમે ¶ , ભન્તે નાગસેન, પુગ્ગલા પાણં હનન્તિ. કતમે અટ્ઠ? રત્તો રાગવસેન પાણં હનતિ, દુટ્ઠો દોસવસેન પાણં હનતિ, મૂળ્હો મોહવસેન પાણં હનતિ, માની માનવસેન પાણં હનતિ, લુદ્ધો લોભવસેન પાણં હનતિ, અકિઞ્ચનો જીવિકત્થાય પાણં હનતિ, બાલો હસ્સવસેન [અઞ્ઞાણવસેન (ક. સી.)] પાણં હનતિ, રાજા વિનયનવસેન પાણં હનતિ. ઇમે ખો, ભન્તે નાગસેન, અટ્ઠ પુગ્ગલા પાણં હનન્તિ. પાકતિકં યેવ, ભન્તે નાગસેન, બોધિસત્તેન કત’’ન્તિ ¶ . ‘‘ન, મહારાજ, પાકતિકં બોધિસત્તેન કતં, યદિ, મહારાજ, બોધિસત્તો પકતિભાવેન ઓનમેય્ય મહાયઞ્ઞં યજિતું, ન યિમં ગાથં ભણેય્ય –

‘‘‘સસમુદ્દપરિયાયં, મહિં સાગરકુણ્ડલં;

ન ઇચ્છે સહ નિન્દાય, એવં સેય્હ [સય્હ (સી. પી.)] વિજાનહી’તિ.

‘‘એવંવાદી, મહારાજ, બોધિસત્તો સહ દસ્સનેન ચન્દવતિયા રાજકઞ્ઞાય વિસઞ્ઞી અહોસિ ખિત્તચિત્તો રત્તો વિસઞ્ઞિભૂતો આકુલાકુલો તુરિતતુરિતો તેન વિક્ખિત્તભન્તલુળિતચિત્તેન મહતિમહાપસુઘાતગલરુહિરસઞ્ચયં વાજપેય્યં મહાયઞ્ઞં યજિ.

‘‘યથા, મહારાજ, ઉમ્મત્તકો ખિત્તચિત્તો જલિતમ્પિ જાતવેદં અક્કમતિ, કુપિતમ્પિ આસીવિસં ગણ્હાતિ, મત્તમ્પિ હત્થિં ઉપેતિ, સમુદ્દમ્પિ અતીરદસ્સિં પક્ખન્દતિ, ચન્દનિકમ્પિ ઓળિગલ્લમ્પિ ઓમદ્દતિ, કણ્ટકાધાનમ્પિ અભિરુહતિ, પપાતેપિ પતતિ, અસુચિમ્પિ ભક્ખેતિ, નગ્ગોપિ રથિયા ચરતિ, અઞ્ઞમ્પિ બહુવિધં અકિરિયં કરોતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, બોધિસત્તો સહ દસ્સનેન ચન્દવતિયા રાજકઞ્ઞાય વિસઞ્ઞી અહોસિ ખિત્તચિત્તો રત્તો વિસઞ્ઞિભૂતો આકુલાકુલો તુરિતતુરિતો, તેન વિક્ખિત્તભન્તલુળિતચિત્તેન મહતિમહાપસુઘાતગલરુહિરસઞ્ચયં વાજપેય્યં મહાયઞ્ઞં ¶ યજિ.

‘‘ખિત્તચિત્તેન, મહારાજ, કતં પાપં દિટ્ઠધમ્મેપિ ન મહાસાવજ્જં હોતિ, સમ્પરાયે વિપાકેનપિ નો તથા. ઇધ, મહારાજ, કોચિ ઉમ્મત્તકો વજ્ઝમાપજ્જેય્ય, તસ્સ તુમ્હે કિં દણ્ડં ધારેથા’’તિ? ‘‘કો, ભન્તે, ઉમ્મત્તકસ્સ દણ્ડો ભવિસ્સતિ, તં મયં પોથાપેત્વા નીહરાપેમ, એસોવ તસ્સ દણ્ડો’’તિ. ‘‘ઇતિ ખો, મહારાજ, ઉમ્મત્તકસ્સ અપરાધે દણ્ડોપિ ન ભવતિ ¶ , તસ્મા ઉમ્મત્તકસ્સ કતેપિ ન દોસો ભવતિ સતેકિચ્છો. એવમેવ ખો, મહારાજ, લોમસકસ્સપો ઇસિ સહ દસ્સનેન ચન્દવતિયા રાજકઞ્ઞાય વિસઞ્ઞી અહોસિ ખિત્તચિત્તો રત્તો વિસઞ્ઞિભૂતો વિસટપયાતો આકુલાકુલો તુરિતતુરિતો, તેન વિક્ખિત્તભન્તલુળિતચિત્તેન મહતિમહાપસુઘાતગલરુહિરસઞ્ચયં વાજપેય્યં મહાયઞ્ઞં યજિ. યદા ચ પન પકતિચિત્તો અહોસિ પટિલદ્ધસ્સતિ, તદા પુનદેવ પબ્બજિત્વા પઞ્ચાભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૬. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા છદ્દન્તો નાગરાજા –

‘‘‘વધિસ્સમેતન્તિ પરામસન્તો, કાસાવમદ્દક્ખિ ધજં ઇસીનં;

દુક્ખેન ફુટ્ઠસ્સુદપાદિ સઞ્ઞા, અરહદ્ધજો સબ્ભિ અવજ્ઝરૂપો’તિ.

‘‘પુન ચ ભણિતં ‘જોતિપાલમાણવો સમાનો કસ્સપં ભગવન્તં અરહન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધં મુણ્ડકવાદેન સમણકવાદેન અસબ્ભાહિ ફરુસાહિ વાચાહિ અક્કોસિ પરિભાસી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, બોધિસત્તો તિરચ્છાનગતો સમાનો કાસાવં અભિપૂજયિ, તેન હિ ‘જોતિપાલેન માણવેન ¶ કસ્સપો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો મુણ્ડકવાદેન સમણકવાદેન અસબ્ભાહિ ફરુસાહિ વાચાહિ અક્કુટ્ઠો પરિભાસિતો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ જોતિપાલેન માણવેન કસ્સપો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો મુણ્ડકવાદેન સમણકવાદેન અસબ્ભાહિ ફરુસાહિ વાચાહિ અક્કુટ્ઠો પરિભાસિતો, તેન હિ ‘છદ્દન્તેન નાગરાજેન કાસાવં પૂજિત’ન્તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. યદિ તિરચ્છાનગતેન બોધિસત્તેન કક્ખળખરકટુકવેદનં વેદયમાનેન લુદ્દકેન નિવત્થં કાસાવં પૂજિતં, કિં મનુસ્સભૂતો સમાનો પરિપક્કઞાણો પરિપક્કાય બોધિયા કસ્સપં ભગવન્તં અરહન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધં દસબલં લોકનાયકં ઉદિતોદિતં ¶ જલિતબ્યામોભાસં પવરુત્તમં પવરરુચિરકાસિકકાસાવમભિપારુતં દિસ્વા ન પૂજયિ? અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બોતિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા છદ્દન્તો નાગરાજા ‘વધિસ્સમેતન્તિ…પે… અવજ્ઝરૂપો’તિ. જોતિપાલેન ચ માણવેન કસ્સપો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો મુણ્ડકવાદેન સમણકવાદેન અસબ્ભાહિ ફરુસાહિ વાચાહિ અક્કુટ્ઠો પરિભાસિતો, તઞ્ચ પન જાતિવસેન કુલવસેન. જોતિપાલો, મહારાજ, માણવો અસ્સદ્ધે અપ્પસન્ને કુલે પચ્ચાજાતો, તસ્સ માતાપિતરો ભગિનિભાતરો દાસિદાસચેટકપરિવારકમનુસ્સા બ્રહ્મદેવતા બ્રહ્મગરુકા, તે ‘બ્રાહ્મણા એવ ઉત્તમા પવરા’તિ અવસેસે પબ્બજિતે ગરહન્તિ જિગુચ્છન્તિ, તેસં તં વચનં સુત્વા જોતિપાલો માણવો ઘટિકારેન કુમ્ભકારેન સત્થારં દસ્સનાય પક્કોસિતો એવમાહ ‘કિં પન તેન મુણ્ડકેન સમણકેન દિટ્ઠેના’તિ.

‘‘યથા ¶ , મહારાજ ¶ , અમતં વિસમાસજ્જ તિત્તકં હોતિ, યથા ચ સીતોદકં અગ્ગિમાસજ્જ ઉણ્હં હોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, જોતિપાલો માણવો અસ્સદ્ધે અપ્પસન્ને કુલે પચ્ચાજાતો, સો કુલવસેન અન્ધો હુત્વા [સો કુલજાતિવસેન અન્ધો ભવિત્વા (સ્યા.)] તથાગતં અક્કોસિ પરિભાસિ.

‘‘યથા, મહારાજ, જલિતપજ્જલિતો મહાઅગ્ગિક્ખન્ધો સપ્પભાસો ઉદકમાસજ્જ ઉપહતપ્પભાતેજો સીતલો કાળકો ભવતિ પરિપક્કનિગ્ગુણ્ડિફલસદિસો, એવમેવ ખો, મહારાજ, જોતિપાલો માણવો પુઞ્ઞવા સદ્ધો ઞાણવિપુલસપ્પભાસો અસ્સદ્ધે અપ્પસન્ને કુલે પચ્ચાજાતો, સો કુલવસેન અન્ધો હુત્વા તથાગતં અક્કોસિ પરિભાસિ, ઉપગન્ત્વા ચ બુદ્ધગુણમઞ્ઞાય ચેટકભૂતો વિય અહોસિ, જિનસાસને પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

છદ્દન્તજોતિપાલારબ્ભપઞ્હો છટ્ઠો.

૭. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘ઘટિકારસ્સ કુમ્ભકારસ્સ આવેસનં સબ્બં તેમાસં આકાસચ્છદનં અટ્ઠાસિ, ન દેવોતિવસ્સી’તિ. પુન ચ ભણિતં ‘કસ્સપસ્સ તથાગતસ્સ [ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ (મ. નિ. ૨.૨૮૯)] કુટિ ઓવસ્સતી’તિ. કિસ્સ પન, ભન્તે નાગસેન, તથાગતસ્સ એવમુસ્સન્નકુસલમૂલસ્સ [એવરૂપસ્સ ઉસ્સન્નકુસલમૂલસ્સ (ક.)] કુટિ ઓવસ્સતિ, તથાગતસ્સ નામ સો આનુભાવો ઇચ્છિતબ્બો? યદિ, ભન્તે નાગસેન, ઘટિકારસ્સ કુમ્ભકારસ્સ આવેસનં અનોવસ્સં આકાસચ્છદનં અહોસિ, તેન હિ ‘તથાગતસ્સ કુટિ ઓવસ્સતી’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતસ્સ કુટિ ઓવસ્સતિ, તેન હિ ‘ઘટિકારસ્સ કુમ્ભકારસ્સ આવેસનં અનોવસ્સકં અહોસિ આકાસચ્છદન’ન્તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘ઘટિકારસ્સ કુમ્ભકારસ્સ આવેસનં સબ્બં તેમાસં આકાસચ્છદનં ¶ અટ્ઠાસિ, ન દેવોતિવસ્સી’તિ. ભણિતઞ્ચ ‘કસ્સપસ્સ તથાગતસ્સ કુટિ ઓવસ્સતી’તિ. ઘટિકારો, મહારાજ, કુમ્ભકારો સીલવા કલ્યાણધમ્મો ઉસ્સન્નકુસલમૂલો અન્ધે ¶ જિણ્ણે માતાપિતરો પોસેતિ, તસ્સ અસમ્મુખા અનાપુચ્છાયેવસ્સ ઘરે તિણં હરિત્વા ભગવતો કુટિં છાદેસું, સો તેન તિણહરણેન અકમ્પિતં અસઞ્ચલિતં સુસણ્ઠિતં વિપુલમસમં પીતિં પટિલભતિ, ભિય્યો સોમનસ્સઞ્ચ અતુલં ઉપ્પાદેસિ ‘અહો વત મે ભગવા લોકુત્તમો સુવિસ્સત્થો’તિ, તેન તસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકો વિપાકો નિબ્બત્તો. ન હિ, મહારાજ, તથાગતો તાવતકેન વિકારેન ચલતિ.

‘‘યથા, મહારાજ, સિનેરુ ગિરિરાજા અનેકસતસહસ્સવાતસમ્પહારેનપિ ન કમ્પતિ ન ચલતિ, મહોદધિ વરપ્પવરસાગરો અનેકસતનહુતમહાગઙ્ગાસતસહસ્સેહિપિ ન પૂરતિ ન વિકારમાપજ્જતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો ન તાવતકેન વિકારેન ચલતિ.

‘‘યં પન, મહારાજ, તથાગતસ્સ કુટિ ઓવસ્સતિ, તં મહતો જનકાયસ્સ અનુકમ્પાય. દ્વેમે, મહારાજ, અત્થવસે સમ્પસ્સમાના તથાગતા ¶ સયં નિમ્મિતં પચ્ચયં નપ્પટિસેવન્તિ, ‘અયં અગ્ગદક્ખિણેય્યો સત્થા’તિ ભગવતો પચ્ચયં દત્વા દેવમનુસ્સા સબ્બદુગ્ગતિતો પરિમુચ્ચિસ્સન્તીતિ, દસ્સેત્વા વુત્તિં પરિયેસન્તીતિ ‘મા અઞ્ઞે ઉપવદેય્યુ’ન્તિ. ઇમે દ્વે અત્થવસે સમ્પસ્સમાના તથાગતા સયં નિમ્મિતં પચ્ચયં નપ્પટિસેવન્તિ. યદિ, મહારાજ, સક્કો વા તં કુટિં અનોવસ્સં કરેય્ય બ્રહ્મા વા સયં વા, સાવજ્જં ભવેય્ય તં યેવ કરણં [કારણં (સી. પી.)] સદોસં સનિગ્ગહં, ઇમે વિભૂતં [વિભૂસં (સી. પી.)] કત્વા લોકં સમ્મોહેન્તિ અધિકતં કરોન્તીતિ, તસ્મા તં કરણં વજ્જનીયં. ન, મહારાજ, તથાગતા વત્થું યાચન્તિ, તાય અવત્થુયાચનાય અપરિભાસિયા ભવન્તી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૮. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં તથાગતેન ‘અહમસ્મિ, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણો યાચયોગો’તિ. પુન ચ ભણિતં ‘રાજાહમસ્મિ સેલા’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘અહમસ્મિ, ભિક્ખવે ¶ , બ્રાહ્મણો યાચયોગો’તિ, તેન હિ ‘રાજાહમસ્મિ સેલા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘રાજાહમસ્મિ સેલા’તિ, તેન હિ ‘અહમસ્મિ, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણો યાચયોગો’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. ખત્તિયો વા હિ ભવેય્ય બ્રાહ્મણો વા, નત્થિ એકાય જાતિયા દ્વે વણ્ણા નામ, અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘અહમસ્મિ, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણો યાચયોગો’તિ, પુન ચ ભણિતં ‘રાજાહમસ્મિ સેલા’તિ, તત્થ કારણં અત્થિ, યેન કારણેન તથાગતો બ્રાહ્મણો ચ રાજા ચ હોતી’’તિ.

‘‘કિં પન તં, ભન્તે નાગસેન, કારણં, યેન કારણેન તથાગતો બ્રાહ્મણો ચ રાજા ચ હોતિ’’? ‘‘સબ્બે, મહારાજ, પાપકા ¶ અકુસલા ધમ્મા તથાગતસ્સ બાહિતા પહીના અપગતા બ્યપગતા ઉચ્છિન્ના ખીણા ખયં પત્તા નિબ્બુતા ઉપસન્તા, તસ્મા તથાગતો ‘બ્રાહ્મણો’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘બ્રાહ્મણો નામ સંસયમનેકંસં વિમતિપથં વીતિવત્તો, ભગવાપિ, મહારાજ, સંસયમનેકંસં વિમતિપથં વીતિવત્તો, તેન કારણેન તથાગતો ‘બ્રાહ્મણો’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘બ્રાહ્મણો નામ સબ્બભવગતિયોનિનિસ્સટો મલરજગતવિપ્પમુત્તો અસહાયો, ભગવાપિ, મહારાજ, સબ્બભવગતિયોનિનિસ્સટો મલરજગતવિપ્પમુત્તો અસહાયો, તેન કારણેન તથાગતો ‘બ્રાહ્મણો’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘બ્રાહ્મણા નામ અગ્ગસેટ્ઠવરપવરદિબ્બવિહારબહુલો, ભગવાપિ, મહારાજ, અગ્ગસેટ્ઠવરપવરદિબ્બવિહારબહુલો, તેનાપિ કપરણેન તથાગતો ‘‘બ્રાહ્મણો’’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘બ્રાહ્મણો નામ અજ્ઝયન અજ્ઝાપન દાનપ્પટિગ્ગહણ દમ સંયમનિયમપુબ્બમનુસિટ્ઠિ પવેણિ વંસ ધરણો, ભગવાપિ, મહારાજ, અજ્ઝયન અજ્ઝાપન દાનપ્પટિગ્ગહણ દમ સંયમ નિયમ પુબ્બજિનાચિણ્ણ અનુસિટ્ઠિ ¶ પવેણિ વંસ ધરણો તેનાપિ કારણેન તથાગતો ‘બ્રાહ્મણો’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘બ્રાહ્મણો નામ બ્રહાસુખવિહારજ્ઝાનઝાયી; ભગવાપિ, મહારાજ, બ્રહાસુખવિહારજ્ઝાનઝાયી, તેનાપિ કારણેન તથાગતો ‘બ્રાહ્મણો’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘બ્રાહ્મણો ¶ નામ સબ્બભવાભવગતીસુ અભિજાતિવત્તિતમનુચરિતં જાનાતિ, ભગવાપિ, મહારાજ, સબ્બભવાભવગતીસુ અભિજાતિવત્તિતમનુચરિતં જાનાતિ, તેનાપિ કારણેન તથાગતો ‘બ્રાહ્મણો’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘બ્રાહ્મણોતિ, મહારાજ, ભગવતો નેતં નામં માતરા કતં, ન પિતરા કતં, ન ભાતરા કતં, ન ભગિનિયા કતં, ન મિત્તામચ્ચેહિ કતં, ન ઞાતિસાલોહિતેહિ કતં, ન સમણબ્રાહ્મણેહિ કતં, ન દેવતાહિ કતં, વિમોક્ખન્તિકમેતં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં નામં બોધિયા યેવ મૂલે મારસેનં વિધમિત્વા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ¶ ધમ્મે બાહેત્વા સહ સબ્બઞ્ઞુતઞાણસ્સ પટિલાભા પટિલદ્ધપાતુભૂતસમુપ્પન્નમત્તે સચ્છિકા પઞ્ઞત્તિ યદિદં બ્રાહ્મણોતિ, તેન કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘બ્રાહ્મણો’’’તિ.

‘‘કેન પન, ભન્તે નાગસેન, કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘રાજા’’’તિ? ‘‘રાજા નામ, મહારાજ, યો કોચિ રજ્જં કારેતિ લોકમનુસાસતિ, ભગવાપિ, મહારાજ, દસસહસ્સિયા લોકધાતુયા ધમ્મેન રજ્જં કારેતિ, સદેવકં લોકં સમારકં સબ્રહ્મકં સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સં અનુસાસતિ, તેનાપિ કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘રાજા’તિ.

‘‘રાજા નામ, મહારાજ, સબ્બજનમનુસ્સે અભિભવિત્વા નન્દયન્તો ઞાતિસઙ્ઘં, સોચયન્તો અમિત્તસઙ્ઘં, મહતિમહાયસસિરિહરં થિરસારદણ્ડં અનૂનસતસલાકાલઙ્કતં ઉસ્સાપેતિ પણ્ડરવિમલસેતચ્છત્તં, ભગવાપિ, મહારાજ, સોચયન્તો મારસેનં મિચ્છાપટિપન્નં, નન્દયન્તો દેવમનુસ્સે સમ્માપટિપન્ને દસસહસ્સિયા ¶ લોકધાતુયા મહતિમહાયસસિરિહરં ખન્તિથિરસારદણ્ડં ઞાણવરસતસલાકાલઙ્કતં ઉસ્સાપેતિ અગ્ગવરવિમુત્તિપણ્ડરવિમલસેતચ્છત્તં, તેનાપિ કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘રાજા’તિ.

‘‘રાજા નામ ઉપગતસમ્પત્તજનાનં બહૂનમભિવન્દનીયો ભવતિ, ભગવાપિ, મહારાજ, ઉપગતસમ્પત્તદેવમનુસ્સાનં બહૂનમભિવન્દનીયો, તેનાપિ કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘રાજા’તિ.

‘‘રાજા નામ યસ્સ કસ્સચિ આરાધકસ્સ પસીદિત્વા વરિતં વરં દત્વા કામેન તપ્પયતિ, ભગવાપિ, મહારાજ, યસ્સ કસ્સચિ કાયેન વાચાય મનસા આરાધકસ્સ પસીદિત્વા વરિતં વરમનુત્તરં સબ્બદુક્ખપરિમુત્તિં દત્વા અસેસકામવરેન ચ તપ્પયતિ, તેનાપિ કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘રાજા’તિ.

‘‘રાજા ¶ નામ આણં વીતિક્કમન્તં વિગરહતિ ઝાપેતિ [જાપેતિ (સી. પી.)] ધંસેતિ, ભગવતોપિ, મહારાજ, સાસનવરે આણં અતિક્કમન્તો અલજ્જી મઙ્કુભાવેન ઓઞ્ઞાતો હીળિતો ગરહિતો ભવિત્વા વજ્જતિ જિનસાસનવરમ્હા, તેનાપિ કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘રાજા’તિ.

‘‘રાજા ¶ નામ પુબ્બકાનં ધમ્મિકાનં રાજૂનં પવેણિમનુસિટ્ઠિયા ધમ્માધમ્મમનુદીપયિત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારયમાનો પિહયિતો પિયો પત્થિતો ભવતિ જનમનુસ્સાનં, ચિરં રાજકુલવંસં ઠપયતિ ધમ્મગુણબલેન, ભગવાપિ, મહારાજ, પુબ્બકાનં સયમ્ભૂનં પવેણિમનુસિટ્ઠિયા ધમ્માધમ્મમનુદીપયિત્વા ધમ્મેન લોકમનુસાસમાનો પિહયિતો પિયો પત્થિતો દેવમનુસ્સાનં ચિરં સાસનં પવત્તેતિ ધમ્મગુણબલેન, તેનાપિ કારણેન તથાગતો વુચ્ચતિ ‘રાજા’તિ. એવમનેકવિધં, મહારાજ, કારણં, યેન કારણેન તથાગતો બ્રાહ્મણોપિ ભવેય્ય રાજાપિ ભવેય્ય, સુનિપુણો ભિક્ખુ કપ્પમ્પિ નો નં સમ્પાદેય્ય, કિં અતિબહું ભણિતેન, સંખિત્તં સમ્પટિચ્છિતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૯. ‘‘ભન્તે ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા –

‘‘‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્યં [અભોજનીયં (ક.) સુ. નિ. ૮૧ પસ્સિતબ્બં], સમ્પસ્સતં બ્રાહ્મણ નેસ ધમ્મા;

ગાથાભિગીતં પનુદન્તિ બુદ્ધા, ધમ્મે સતી બ્રાહ્મણ વુત્તિરેસા’તિ.

‘‘પુન ચ ભગવા પરિસાય ધમ્મં દેસેન્તો કથેન્તો અનુપુબ્બિકથં પઠમં તાવ દાનકથં કથેતિ, પચ્છા સીલકથં, તસ્સ ભગવતો સબ્બલોકિસ્સરસ્સ ભાસિતં સુત્વા દેવમનુસ્સા અભિસઙ્ખરિત્વા દાનં દેન્તિ, તસ્સ તં ઉય્યોજિતં દાનં સાવકા પરિભુઞ્જન્તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા ભણિતં ‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્ય’ન્તિ, તેન હિ ‘ભગવા દાનકથં પઠમં કથેતી’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ દાનકથં પઠમં કથેતિ, તેન હિ ‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્ય’ન્તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. કિં કારણં? યો સો, ભન્તે, દક્ખિણેય્યો ગિહીનં પિણ્ડપાતદાનસ્સ વિપાકં કથેતિ, તસ્સ તે ધમ્મકથં સુત્વા પસન્નચિત્તા અપરાપરં ¶ દાનં ¶ દેન્તિ, યે તં દાનં પરિભુઞ્જન્તિ, સબ્બે તે ગાથાભિગીતં પરિભુઞ્જન્તિ. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો નિપુણો ગમ્ભીરો તપાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા ‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્યં, સમ્પસ્સતં બ્રાહ્મણ નેસ ધમ્મો. ગાથાભિગીતં પનુદન્તિ બુદ્ધા, ધમ્મે સતી બ્રાહ્મણ વુત્તિરેસા’તિ, કથેતિ ચ ભગવા પઠમં દાનકથં, તઞ્ચ પન કિરિયં સબ્બેસં તથાગતાનં પઠમં દાનકથાય, તત્થ ચિત્તં અભિરમાપેત્વા પચ્છા સીલે નિયોજેન્તિ. યથા, મહારાજ, મનુસ્સા તરુણદારકાનં પઠમં તાવ ¶ કીળાભણ્ડકાનિ દેન્તિ. સેય્યથિદં, વઙ્કકં ઘટિકં ચિઙ્ગુલકં પત્તાળ્હકં રથકં ધનુકં, પચ્છા તે સકે સકે કમ્મે નિયોજેન્તિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો પઠમં દાનકથાય ચિત્તં અભિરમાપેત્વા પચ્છા સીલે નિયોજેતિ.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, ભિસક્કો નામ આતુરાનં પઠમં તાવ ચતૂહપઞ્ચાહં તેલં પાયેતિ બલકરણાય સિનેહનાય, પચ્છા વિરેચેતિ. એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતો પઠમં તાવ દાનકથાય ચિત્તં અભિરમાપેત્વા પચ્છા સીલે નિયોજેતિ. દાયકાનં, મહારાજ, દાનપતીનં ચિત્તં મુદુકં હોતિ મદ્દવં સિનિદ્ધં, તેન તે દાનસેતુસઙ્કમેન દાનનાવાય સંસારસાગરપારમનુગચ્છન્તિ, તસ્મા તેસં પઠમં કમ્મભૂમિમનુસાસતિ, ન ચ કેનચિ [તેન (સી. પી.)] વિઞ્ઞત્તિમાપજ્જતી’’તિ.

‘‘ભન્તે નાગસેન, ‘વિઞ્ઞત્તિ’ન્તિ યં વદેસિ, કતિ પન તા વિઞ્ઞત્તિયો’’તિ? ‘‘દ્વેમા, મહારાજ, વિઞ્ઞત્તિયો કાયવિઞ્ઞત્તિ વચીવિઞ્ઞત્તિ ચાતિ. તત્થ અત્થિ કાયવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા, અત્થિ અનવજ્જા. અત્થિ વચીવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા, અત્થિ અનવજ્જા.

‘‘કતમા કાયવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા? ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ કુલાનિ ઉપગન્ત્વા અનોકાસે ઠિતો ઠાનં ભઞ્જતિ, અયં કાયવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા. તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા ન પરિભુઞ્જન્તિ, સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં સમયે ઓઞ્ઞાતો હોતિ હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો પરિભૂતો અચિત્તીકતો, ભિન્નાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

‘‘પુન ¶ ચપરં, મહારાજ, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ કુલાનિ ઉપગન્ત્વા અનોકાસે ઠિતો ગલં પણામેત્વા મોરપેક્ખિતં પેક્ખતિ ‘એવં ઇમે પસ્સન્તી’તિ, તેન ચ તે પસ્સન્તિ. અયમ્પિ કાયવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા. તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા ન પરિભુઞ્જન્તિ, સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં ¶ સમયે ઓઞ્ઞાતો હોતિ હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો પરિભૂતો અચિત્તીકતો, ભિન્નાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ હનુકાય વા ¶ ભમુકાય વા અઙ્ગુટ્ઠેન વા વિઞ્ઞાપેતિ, અયમ્પિ કાયવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા, તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા ન પરિભુઞ્જન્તિ, સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં સમયે ઓઞ્ઞાતો હોતિ હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો પરિભૂતો અચિત્તીકતો, ભિન્નાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

‘‘કતમા કાયવિઞ્ઞત્તિ અનવજ્જા? ઇધ ભિક્ખુ કુલાનિ ઉપગન્ત્વા સતો સમાહિતો સમ્પજાનો ઠાનેપિ અટ્ઠાનેપિ યથાનુસિટ્ઠિં ગન્ત્વા ઠાને તિટ્ઠતિ, દાતુકામેસુ તિટ્ઠતિ, અદાતુકામેસુ પક્કમતિ. અયં કાયવિઞ્ઞત્તિ અનવજ્જા, તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા પરિભુઞ્જન્તિ, સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં સમયે વણ્ણિતો હોતિ થુતો પસત્થો સલ્લેખિતાચારો, પરિસુદ્ધાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ. ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા દેવાતિદેવેન –

‘ન વે યાચન્તિ સપ્પઞ્ઞા, ધીરો ચ વેદિતુમરહતિ [અરિયા ગરહન્તિ યાચનં (સી. પી.)];

ઉદ્દિસ્સ અરિયા તિટ્ઠન્તિ, એસા અરિયાન યાચના’તિ.

‘‘કતમા વચીવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા? ઇધ, મહારાજ, ભિક્ખુ વાચાય બહુવિધં વિઞ્ઞાપેતિ ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારં, અયં વચીવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા, તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા ન પરિભુઞ્જન્તિ, સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં સમયે ઓઞ્ઞાતો હોતિ હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો પરિભૂતો અચિત્તીકતો, ભિન્નાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ પરેસં સાવેન્તો એવં ભણતિ ‘ઇમિના મે અત્થો’તિ, તાય ચ વાચાય પરેસં સાવિતાય તસ્સ લાભો ઉપ્પજ્જતિ, અયમ્પિ વચીવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા, તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા ¶ ન પરિભુઞ્જન્તિ, સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં સમયે ઓઞ્ઞાતો હોતિ હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો પરિભૂતો અચિત્તીકતો, ભિન્નાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ વચીવિપ્ફારેન પરિસાય સાવેતિ ‘એવઞ્ચ એવઞ્ચ ¶ ભિક્ખૂનં દાતબ્બ’ન્તિ, તઞ્ચ તે વચનં સુત્વા પરિકિત્તિતં અભિહરન્તિ, અયમ્પિ વચીવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા, તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા ન પરિભુઞ્જન્તિ, સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં સમયે ઓઞ્ઞાતો હોતિ હીળિતો ખીળિતો ¶ ગરહિતો પરિભૂતો અચિત્તીકતો, ભિન્નાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

‘‘નનુ, મહારાજ, થેરોપિ સારિપુત્તો અત્થઙ્ગતે સૂરિયે રત્તિભાગે ગિલાનો સમાનો થેરેન મહામોગ્ગલ્લાનેન ભેસજ્જં પુચ્છીયમાનો વાચં ભિન્દિ, તસ્સ તેન વચીભેદેન ભેસજ્જં ઉપ્પજ્જિ. અથ થેરો સારિપુત્તો ‘વચીભેદેન મે ઇમં ભેસજ્જં ઉપ્પન્નં, મા મે આજીવો ભિજ્જી’તિ આજીવભેદભયા તં ભેસજ્જં પજહિ ન ઉપજીવિ. એવમ્પિ વચીવિઞ્ઞત્તિ સાવજ્જા, તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા ન પરિભુઞ્જન્તિ. સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં સમયે ઓઞ્ઞાતો હોતિ હીળિતો ખીળિતો ગરહિતો પરિભૂતો અચિત્તીકતો, ભિન્નાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

‘‘કતમા વચીવિઞ્ઞત્તિ અનવજ્જા? ઇધ, મહારાજ, ભિક્ખુ સતિ પચ્ચયે ભેસજ્જં વિઞ્ઞાપેતિ ઞાતિપવારિતેસુ કુલેસુ, અયં વચીવિઞ્ઞત્તિ અનવજ્જા, તાય ચ વિઞ્ઞાપિતં અરિયા પરિભુઞ્જન્તિ, સો ચ પુગ્ગલો અરિયાનં સમયે વણ્ણિતો હોતિ થોમિતો પસત્થો, પરિસુદ્ધાજીવોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ, અનુમતો તથાગતેહિ અરહન્તેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ.

‘‘યં પન, મહારાજ, તથાગતો કસિભારદ્વાજસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ભોજનં પજહિ [પજહતિ (ક.)], તં આવેઠનવિનિવેઠનકડ્ઢનનિગ્ગહપ્પટિકમ્મેન નિબ્બત્તિ, તસ્મા તથાગતો તં પિણ્ડપાતં પટિક્ખિપિ ન ઉપજીવી’’તિ.

‘‘સબ્બકાલં, ભન્તે નાગસેન, તથાગતે ભુઞ્જમાને દેવતા દિબ્બં ઓજં પત્તે આકિરન્તિ, ઉદાહુ ‘સૂકરમદ્દવે ચ મધુપાયાસે ચા’તિ દ્વીસુ યેવ પિણ્ડપાતેસુ આકિરિંસૂ’’તિ? ‘‘સબ્બકાલં, મહારાજ, તથાગતે ભુઞ્જમાને દેવતા દિબ્બં ઓજં ગહેત્વા ઉપતિટ્ઠિત્વા ઉદ્ધટુદ્ધટે આલોપે આકિરન્તિ.

‘‘યથા ¶ , મહારાજ, રઞ્ઞો સૂદો રઞ્ઞો ભુઞ્જન્તસ્સ સૂપં ગહેત્વા ઉપતિટ્ઠિત્વા કબળે કબળે સૂપં આકિરતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સબ્બકાલં તથાગતે ભુઞ્જમાને દેવતા દિબ્બં ઓજં ગહેત્વા ઉપતિટ્ઠિત્વા ઉદ્ધટુદ્ધટે આલોપે દિબ્બં ઓજં આકિરન્તિ. વેરઞ્જાયમ્પિ, મહારાજ ¶ ¶ , તથાગતસ્સ સુક્ખયવપુલકે [સુક્ખયવમૂલકે (ક.)] ભુઞ્જમાનસ્સ દેવતા દિબ્બેન ઓજેન તેમયિત્વા તેમયિત્વા ઉપસંહરિંસુ, તેન તથાગતસ્સ કાયો ઉપચિતો અહોસી’’તિ. ‘‘લાભા વત, ભન્તે નાગસેન, તાસં દેવતાનં, યા તથાગતસ્સ સરીરપ્પટિજગ્ગને સતતં સમિતં ઉસ્સુક્કમાપન્ના. સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧૦. ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કપઞ્હો

૧૦. ‘‘ભન્તે નાગસેન, તુમ્હે ભણથ ‘તથાગતેન ચતૂહિ ચ અસઙ્ખ્યેય્યેહિ કપ્પાનં સતસહસ્સેન ચ એત્થન્તરે સબ્બઞ્ઞુતઞાણં પરિપાચિતં મહતો જનકાયસ્સ સમુદ્ધરણાયા’તિ. પુન ચ ‘સબ્બઞ્ઞુતં પત્તસ્સ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાયા’તિ.

‘‘યથા નામ, ભન્તે નાગસેન, ઇસ્સાસો વા ઇસ્સાસન્તેવાસી વા બહુકે દિવસે સઙ્ગામત્થાય ઉપાસનં સિક્ખિત્વા સમ્પત્તે મહાયુદ્ધે ઓસક્કેય્ય, એવમેવ ખો, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ચતૂહિ ચ અસઙ્ખ્યેય્યેહિ કપ્પાનં સતસહસ્સેન ચ એત્થન્તરે સબ્બઞ્ઞુતઞાણં પરિપાચેત્વા મહતો જનકાયસ્સ સમુદ્ધરણાય સબ્બઞ્ઞુતં પત્તેન ધમ્મદેસનાય ઓસક્કિતં.

‘‘યથા વા પન, ભન્તે નાગસેન, મલ્લો વા મલ્લન્તેવાસી વા બહુકે દિવસે નિબ્બુદ્ધં સિક્ખિત્વા સમ્પત્તે મલ્લયુદ્ધે ઓસક્કેય્ય, એવમેવ ખો, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ચતૂહિ ચ અસઙ્ખ્યેય્યેહિ કપ્પાનં સતસહસ્સેન ચ એત્થન્તરે સબ્બઞ્ઞુતઞાણં પરિપાચેત્વા મહતો જનકાયસ્સ સમુદ્ધરણાય સબ્બઞ્ઞુતં પત્તેન ધમ્મદેસનાય ઓસક્કિતં.

‘‘કિં નુ ¶ ખો, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ભયા ઓસક્કિતં, ઉદાહુ અપાકટતાય ઓસક્કિતં, ઉદાહુ દુબ્બલતાય ઓસક્કિતં, ઉદાહુ અસબ્બઞ્ઞુતાય ¶ ઓસક્કિતં, કિં તત્થ કારણં, ઇઙ્ઘ મે ત્વં કારણં બ્રૂહિ કઙ્ખાવિતરણાય. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ચતૂહિ ચ અસઙ્ખ્યેય્યેહિ કપ્પાનં સતસહસ્સેન ચ એત્થન્તરે સબ્બઞ્ઞુતઞાણં પરિપાચિતં મહતો જનકાયસ્સ સમુદ્ધરણાય, તેન હિ ‘સબ્બઞ્ઞુતં પત્તસ્સ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાયા’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તસ્સ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ ¶ નો ધમ્મદેસનાય, તેન હિ ‘તથાગતેન ચતૂહિ ચ અસઙ્ખ્યેય્યેતિ કપ્પાનં સતસહસ્સેન ચ એત્થન્તરે સબ્બઞ્ઞુતઞાણં પરિપાચિતં મહતો જનકાયસ્સ સમુદ્ધરણાયા’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો ગમ્ભીરો દુન્નિબ્બેઠો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘પરિપાચિતઞ્ચ, મહારાજ, તથાગતેન ચતૂહિ ચ અસઙ્ખ્યેય્યેહિ કપ્પાનં સતસહસ્સેન ચ એત્થન્તરે સબ્બઞ્ઞુતઞાણં મહતો જનકાયસ્સ સમુદ્ધરણાય, પત્તસબ્બઞ્ઞુતસ્સ ચ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાય. તઞ્ચ પન ધમ્મસ્સ ગમ્ભીરનિપુણદુદ્દસદુરનુબોધસુખુમદુપ્પટિવેધતં સત્તાનઞ્ચ આલયારામતં સક્કાયદિટ્ઠિયા દળ્હસુગ્ગહિતતઞ્ચ દિસ્વા ‘કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’તિ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાય, સત્તાનં પટિવેધચિન્તનમાનસં યેવેતં.

‘‘યથા, મહારાજ, ભિસક્કો સલ્લકત્તો અનેકબ્યાધિપરિપીળિતં નરં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં ચિન્તયતિ ‘કેન નુ ખો ઉપક્કમેન કતમેન વા ભેસજ્જેન ઇમસ્સ બ્યાધિ વૂપસમેય્યા’તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતસ્સ સબ્બકિલેસબ્યાધિપરિપીળિતં જનં ધમ્મસ્સ ચ ગમ્ભીરનિપુણદુદ્દસદુરનુબોધસુખુમદુપ્પટિવેધતં દિસ્વા ‘કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’તિ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાય, સત્તાનં ¶ પટિવેધચિન્તનમાનસં યેવેતં.

‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ દોવારિકઅનીકટ્ઠપારિસજ્જનેગમભટબલ [બલત્થ (સી. પી.)] અમચ્ચરાજઞ્ઞરાજૂપજીવિને જને દિસ્વા એવં ચિત્તમુપ્પજ્જેય્ય ¶ ‘કિં નુ ખો, કથં નુ ખો ઇમે સઙ્ગણ્હિસ્સામી’તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, તથાગતસ્સ ધમ્મસ્સ ગમ્ભીરનિપુણદુદ્દસદુરનુબોધસુખુમદુપ્પટિવેધતં સત્તાનઞ્ચ આલયારામતં સક્કાયદિટ્ઠિયા દળ્હસુગ્ગહિતતઞ્ચ દિસ્વા ‘કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’તિ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાય, સત્તાનં પટિવેધચિન્તનમાનસં યેવેતં.

‘‘અપિ ચ, મહારાજ, સબ્બેસં તથાગતાનં ધમ્મતા એસા, યં બ્રહ્મુના આયાચિતા ધમ્મં દેસેન્તિ. તત્થ પન કિં કારણં? યે તેન સમયેન મનુસ્સા તાપસપરિબ્બાજકા સમણબ્રાહ્મણા, સબ્બેતે બ્રહ્મદેવતા હોન્તિ બ્રહ્મગરુકા બ્રહ્મપરાયણા, તસ્મા તસ્સ બલવતો યસવતો ઞાતસ્સ પઞ્ઞાતસ્સ ઉત્તરસ્સ અચ્ચુગ્ગતસ્સ ઓનમનેન સદેવકો લોકો ઓનમિસ્સતિ ઓકપ્પેસ્સતિ ¶ અધિમુચ્ચિસ્સતીતિ ઇમિના ચ, મહારાજ, કારણેન તથાગતા બ્રહ્મુના આયાચિતા ધમ્મં દેસેન્તિ.

‘‘યથા, મહારાજ, કોચિ રાજા વા રાજમહામત્તો વા યસ્સ ઓનમતિ અપચિતિં કરોતિ, બલવતરસ્સ તસ્સ ઓનમનેન અવસેસા જનતા ઓનમતિ અપચિતિં કરોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, બ્રહ્મે ઓનમિતે તથાગતાનં સદેવકો લોકો ઓનમિસ્સતિ, પૂજિતપૂજકો મહારાજ, લોકો, તસ્મા સો બ્રહ્મા સબ્બેસં તથાગતાનં આયાચતિ ધમ્મદેસનાય, તેન ચ કારણેન તથાગતા બ્રહ્મુના આયાચિતા ધમ્મં દેસેન્તી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, સુનિબ્બેઠિતો પઞ્હો, અતિભદ્રકં વેય્યાકરણં, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કપઞ્હો દસમો.

૧૧. ‘‘ભન્તે, ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા –

‘‘‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ;

સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’તિ [મહાવ. ૧૧].

‘‘પુન ચ ભણિતં ‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, આળારો કાલામો આચરિયો મે સમાનો અન્તેવાસિં મં સમાનં અત્તના સમસમં ઠપેસિ, ઉળારાય ¶ ચ મં પૂજાય પૂજેસી’તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતેન ભણિતં ‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ. સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’તિ, તેન હિ ‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, આળારો કાલામો આચરિયો મે સમાનો અન્તેવાસિં મં સમાનં અત્તના સમસમં ઠપેસી’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા. યદિ તથાગતેન ભણિતં ‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, આળારો કાલામો આચરિયો મે સમાનો અન્તેવાસિં મં સમાનં અત્તના સમસમં ઠપેસી’તિ, તેન હિ ‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ. સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’તિ તમ્પિ વચનં મિચ્છા. અયમ્પિ ઉભતો કોટિકો પઞ્હો તવાનુપ્પત્તો, સો તયા નિબ્બાહિતબ્બો’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં ¶ , મહારાજ, તથાગતેન ‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ. સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’તિ, ભણિતઞ્ચ ‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, આળારો કાલામો આચરિયો મે સમાનો અન્તેવાસિં મં સમાનં અત્તના સમસમં ઠપેસિ, ઉળારાય ચ મં પૂજાય પૂજેસી’તિ.

‘‘તઞ્ચ પન વચનં પુબ્બેવ સમ્બોધા અનભિસમ્બુદ્ધસ્સ બોધિસત્તસ્સેવ સતો આચરિયભાવં સન્ધાય ભાસિતં.

‘પઞ્ચિમે, મહારાજ, પુબ્બેવ સમ્બોધા અનભિસમ્બુદ્ધસ્સ બોધિસત્તસ્સ સતો આચરિયા, યેહિ અનુસિટ્ઠો બોધિસત્તો તત્થ તત્થ દિવસં વીતિનામેસિ. કતમે પઞ્ચ? યે તે, મહારાજ, અટ્ઠ બ્રાહ્મણા જાતમત્તે બોધિસત્તે લક્ખણાનિ ¶ પરિગ્ગણ્હિંસુ, સેય્યથીદં, રામો ધજો લક્ખણો મન્તી યઞ્ઞો સુયામો સુભોજો સુદત્તોતિ. તે તસ્સ સોત્થિં પવેદયિત્વા રક્ખાકમ્મં અકંસુ, તે ચ પઠમં આચરિયા.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, બોધિસત્તસ્સ પિતા સુદ્ધોદનો રાજા યં તેન સમયેન અભિજાતં ઉદિચ્ચજાતિમન્તં પદકં વેય્યાકરણં છળઙ્ગવન્તં સબ્બમિત્તં નામ બ્રાહ્મણં ઉપનેત્વા સોવણ્ણેન ભિઙ્ગારેન [ભિઙ્કારેન (સી. પી.)] ઉદકં ઓણોજેત્વા ‘ઇમં કુમારં સિક્ખાપેહી’તિ અદાસિ, અયં દુતિયો આચરિયો.

‘‘પુન ¶ ચપરં, મહારાજ, યા સા દેવતા બોધિસત્તં સંવેજેસી, યસ્સા વચનં સુત્વા બોધિસત્તો સંવિગ્ગો ઉબ્બિગ્ગો તસ્મિં યેવ ખણે નેક્ખમ્મં નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ, અયં તતિયો આચરિયો.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, આળારો કાલામો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસ્સ પરિકમ્મં આચિક્ખિ, અયં ચતુત્થો આચરિયો.

‘‘પુન ચપરં, મહારાજ, ઉદકો રામપુત્તો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસ્સ પરિકમ્મં આચિક્ખિ [આચિક્ખતિ (ક.)], અયં પઞ્ચમો આચરિયો. ઇમે ખો, મહારાજ, પુબ્બેવ સમ્બોધા અનભિસમ્બુદ્ધસ્સ બોધિસત્તસ્સ સતો પઞ્ચ આચરિયા. તે ચ પન આચરિયા લોકિયે ધમ્મે. ઇમસ્મિઞ્ચ પન, મહારાજ, લોકુત્તરે ધમ્મે સબ્બઞ્ઞુતઞાણપ્પટિવેધાય નત્થિ તથાગતસ્સ અનુત્તરો અનુસાસકો, સયમ્ભૂ ¶ , મહારાજ, તથાગતો અનાચરિયકો, તસ્મા કારણા તથાગતેન ભણિતં ‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ. સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

૧. દ્વિન્નં બુદ્ધાનં અનુપ્પજ્જમાનપઞ્હો

૧. ‘‘ભન્તે ¶ ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા ‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો, યં એકિસ્સા લોકધાતુયા દ્વે અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધો અપુબ્બં અચરિમં ¶ ઉપ્પજ્જેય્યું, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’તિ. દેસેન્તા ચ, ભન્તે નાગસેન, સબ્બેપિ તથાગતા સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે દેસેન્તિ, કથયમાના ચ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ કથેન્તિ, સિક્ખાપેન્તા ચ તીસુ સિક્ખાસુ સિક્ખાપેન્તિ, અનુસાસમાના ચ અપ્પમાદપ્પટિપત્તિયં અનુસાસન્તિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, સબ્બેસમ્પિ તથાગતાનં એકા દેસના એકા કથા એકા સિક્ખા એકા અનુસિટ્ઠિ, કેન કારણેન દ્વે તથાગતા એકક્ખણે નુપ્પજ્જન્તિ? એકેનપિ તાવ બુદ્ધુપ્પાદેન અયં લોકો ઓભાસજાતો, યદિ દુતિયો બુદ્ધો ભવેય્ય, દ્વિન્નં પભાય અયં લોકો ભિય્યોસોમત્તાય ઓભાસજાતો ભવેય્ય, ઓવદમાના ચ દ્વે તથાગતા સુખં ઓવદેય્યું, અનુસાસમાના ચ સુખં અનુસાસેય્યું, તત્થ મે કારણં બ્રૂહિ, યથાહં નિસ્સંસયો ભવેય્ય’’ન્તિ.

‘‘અયં, મહારાજ, દસસહસ્સી લોકધાતુ એકબુદ્ધધારણી, એકસ્સેવ તથાગતસ્સ ગુણં ધારેતિ, યદિ દુતિયો બુદ્ધો ઉપ્પજ્જેય્ય, નાયં દસસહસ્સી લોકધાતુ ધારેય્ય, ચલેય્ય કમ્પેય્ય નમેય્ય ઓનમેય્ય વિનમેય્ય વિકિરેય્ય વિધમેય્ય વિદ્ધંસેય્ય, ન ઠાનમુપગચ્છેય્ય.

‘‘યથા, મહારાજ, નાવા એકપુરિસસન્ધારણી [એકપુરિસસન્તારણી (સી. પી.)] ભવેય્ય, એકસ્મિં પુરિસે અભિરૂળ્હે સા નાવા સમુપાદિકા [સમુદકા (ક.)] ભવેય્ય. અથ દુતિયો પુરિસો આગચ્છેય્ય તાદિસો આયુના વણ્ણેન વયેન પમાણેન કિસથૂલેન સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગેન, સો તં નાવં અભિરૂહેય્ય, અપિ નુ સા, મહારાજ, નાવા ¶ દ્વિન્નમ્પિ ધારેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, ચલેય્ય કમ્પેય્ય નમેય્ય ઓનમેય્ય વિનમેય્ય વિકિરેય્ય વિધમેય્ય વિદ્ધંસેય્ય, ન ઠાનમુપગચ્છેય્ય, ઓસીદેય્ય ઉદકે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અયં દસસહસ્સી લોકધાતુ ¶ એકબુદ્ધધારણી, એકસ્સેવ તથાગતસ્સ ગુણં ધારેતિ, યદિ દુતિયો બુદ્ધો ઉપ્પજ્જેય્ય, નાયં દસસહસ્સી લોકધાતુ ધારેય્ય, ચલેય્ય કમ્પેય્ય નમેય્ય ઓનમેય્ય વિનમેય્ય વિકિરેય્ય વિધમેય્ય વિદ્ધંસેય્ય, ન ઠાનમુપગચ્છેય્ય.

‘‘યથા વા પન, મહારાજ, પુરિસો ¶ યાવદત્થં ભોજનં ભુઞ્જેય્ય છાદેન્તં યાવ કણ્ઠમભિપૂરયિત્વા, સો ધાતો પીણિતો પરિપુણ્ણો નિરન્તરો તન્દિકતો અનોનમિતદણ્ડજાતો પુનદેવ તત્તકં ભોજનં ભુઞ્જેય્ય, અપિ નુ ખો સો, મહારાજ, પુરિસો સુખિતો ભવેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, સકિં ભુત્તોવ મરેય્યા’’તિ [ભુત્તો વમેય્યાતિ (ક.)]. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અયં દસસહસ્સી લોકધાતુ એકબુદ્ધધારણી, એકસ્સેવ તથાગતસ્સ ગુણં ધારેતિ, યદિ દુતિયો બુદ્ધો ઉપ્પજ્જેય્ય, નાયં દસસહસ્સી લોકધાતુ ધારેય્ય, ચલેય્ય કમ્પેય્ય નમેય્ય ઓનમેય્ય વિનમેય્ય વિકિરેય્ય વિધમેય્ય વિદ્ધંસેય્ય, ન ઠાનમુપગચ્છેય્યા’’તિ.

‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, અતિધમ્મભારેન પથવી ચલતી’’તિ? ‘‘ઇધ, મહારાજ, દ્વે સકટા રતનપરિપૂરિતા ભવેય્યું યાવ મુખસમા, એકસ્મા સકટતો રતનં ગહેત્વા એકસ્મિં સકટે આકિરેય્યું, અપિ નુ ખો તં, મહારાજ, સકટં દ્વિન્નમ્પિ સકટાનં રતનં ધારેય્યા’’તિ? ‘‘ન હિ, ભન્તે, નાભિપિ તસ્સ ફલેય્ય, અરાપિ તસ્સ ભિજ્જેય્યું, નેમિપિ તસ્સ ઓપતેય્ય, અક્ખોપિ તસ્સ ભિજ્જેય્યા’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, અતિરતનભારેન સકટં ભિજ્જતી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, અતિધમ્મભારેન પથવી ચલતિ.

‘‘અપિ ચ, મહારાજ, ઇમં કારણં બુદ્ધબલપરિદીપનાય ઓસારિતં. અઞ્ઞમ્પિ તત્થ અભિરૂપં કારણં સુણોહિ, યેન કારણેન દ્વે સમ્માસમ્બુદ્ધો એકક્ખણે નુપ્પજ્જન્તિ. યદિ, મહારાજ, દ્વે સમ્માસમ્બુદ્ધા એકક્ખણે ઉપ્પજ્જેય્યું, તેસં પરિસાય વિવાદો ઉપ્પજ્જેય્ય ‘તુમ્હાકં બુદ્ધો, અમ્હાકં બુદ્ધો’તિ, ઉભતો પક્ખજાતા ભવેય્યું, યથા, મહારાજ, દ્વિન્નં બલવામચ્ચાનં પરિસાય વિવાદો ઉપ્પજ્જેય્ય ‘તુમ્હાકં અમચ્ચો, અમ્હાકં અમચ્ચો’તિ, ઉભતો પક્ખજાતા હોન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, યદિ દ્વે સમ્માસમ્બુદ્ધા એકક્ખણે ઉપ્પજ્જેય્યું, તેસં પરિસાય વિવાદો ઉપ્પજ્જેય્ય ‘તુમ્હાકં ¶ બુદ્ધો, અમ્હાકં બુદ્ધો’તિ, ઉભતો પક્ખજાતા ¶ ભવેય્યું ¶ . ઇદં તાવ, મહારાજ, એકં કારણં, યેન કારણેન દ્વે સમ્માસમ્બુદ્ધા એકક્ખણે નુપ્પજ્જન્તિ.

‘‘અપરમ્પિ, મહારાજ, ઉત્તરિં કારણં સુણોહિ, યેન કારણેન દ્વે સમ્માસમ્બુદ્ધા એકક્ખણે નુપ્પજ્જન્તિ. યદિ, મહારાજ, દ્વે સમ્માસમ્બુદ્ધા એકક્ખણે ઉપ્પજ્જેય્યું, ‘અગ્ગો બુદ્ધો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા ભવેય્ય, ‘જેટ્ઠો બુદ્ધો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા ભવેય્ય, ‘સેટ્ઠો બુદ્ધો’તિ, ‘વિસિટ્ઠો બુદ્ધો’તિ, ‘ઉત્તમો બુદ્ધો’તિ, ‘પવરો બુદ્ધો’તિ, ‘અસમો બુદ્ધો’તિ, ‘અસમસમો બુદ્ધો’તિ, ‘અપ્પટિમો બુદ્ધો’તિ, ‘અપ્પટિભાગો બુદ્ધો’તિ, ‘અપ્પટિપુગ્ગલો બુદ્ધો’તિ યં વચનં, તં મિચ્છા ભવેય્ય. ઇદમ્પિ ખો ત્વં, મહારાજ, કારણં અત્થતો સમ્પટિચ્છ, યેન કારણેન દ્વે સમ્માસમ્બુદ્ધા એકક્ખણે નુપ્પજ્જન્તિ.

‘‘અપિ ચ ખો, મહારાજ, બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સભાવપકતિ એસાયં, એકો યેવ બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જતિ. કસ્મા કારણા? મહન્તતાય સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધગુણાનં. અઞ્ઞમ્પિ, મહારાજ, યં લોકે મહન્તં, તં એકં યેવ હોતિ. પથવી, મહારાજ, મહન્તી, સા એકા યેવ. સાગરો મહન્તો, સો એકો યેવ. સિનેરુ ગિરિરાજા મહન્તો, સો એકો યેવ. આકાસો મહન્તો, સો એકો યેવ. સક્કો મહન્તો, સો એકો યેવ. મારો મહન્તો, સો એકો યેવ. મહાબ્રહ્મા મહન્તો, સો એકો યેવ. તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો મહન્તો, સો એકો યેવ લોકસ્મિં. યત્થ તે ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ અઞ્ઞસ્સ ઓકાસો ન હોતિ, તસ્મા, મહારાજ, તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો એકો યેવ લોકસ્મિં ઉપ્પજ્જતી’’તિ.

‘‘સુકથિતો, ભન્તે નાગસેન, પઞ્હો ઓપમ્મેહિ કારણેહિ. અનિપુણોપેતં સુત્વા અત્તમનો ભવેય્ય, કિં પન માદિસો મહાપઞ્ઞો. સાધુ, ભન્તે નાગસેન, એવમેતં તથા સમ્પટિચ્છામી’’તિ.

દ્વિન્નં બુદ્ધાનં અનુપ્પજ્જમાનપઞ્હો પઠમો.

૨. ‘‘ભન્તે ¶ ¶ નાગસેન, ભાસિતમ્પેતં ભગવતા માતુચ્છાય મહાપજાપતિયા ગોતમિયા વસ્સિકસાટિકાય દીયમાનાય ‘સઙ્ઘે ગોતમિ દેહિ, સઙ્ઘે તે દિન્ને અહઞ્ચેવ પૂજિતો ભવિસ્સામિ ¶ સઙ્ઘો ચા’તિ. કિં નુ ખો, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો સઙ્ઘરતનતો ન ભારિકો ન ગરુકો ન દક્ખિણેય્યો, યં તથાગતો સકાય માતુચ્છાય સયં પિઞ્જિતં [પિચ્છિતં (સી. પી.)] સયં લુઞ્ચિતં સયં પોથિતં સયં કન્તિતં સયં વાયિતં વસ્સિકસાટિકં અત્તનો દીયમાનં સઙ્ઘસ્સ દાપેસિ. યદિ, ભન્તે નાગસેન, તથાગતો સઙ્ઘરતનતો ઉત્તરો ભવેય્ય અધિકો વા વિસિટ્ઠો વા, ‘મયિ દિન્ને મહપ્ફલં ભવિસ્સતી’તિ ન તથાગતો માતુચ્છાય સયં પિઞ્જિતં સયં લુઞ્ચિતં સયં પોથિતં વસ્સિકસાટિકં સઙ્ઘે દાપેય્ય, યસ્મા ચ ખો ભન્તે નાગસેન તથાગતો અત્તાનં ન પત્થયતિ [ન પત્થીયતિ (સી. પી.)] ન ઉપનિસ્સયતિ, તસ્મા તથાગતો માતુચ્છાય તં વસ્સિકસાટિકં સઙ્ઘસ્સ દાપેસી’’તિ.

‘‘ભાસિતમ્પેતં, મહારાજ, ભગવતા માતુચ્છાય મહાપજાપતિયા ગોતમિયા વસ્સિકસાટિકાય દીયમાનાય ‘સઙ્ઘે ગોતમિ દેહિ, સઙ્ઘે તે દિન્ને અહઞ્ચેવ પૂજિતો ભવિસ્સામિ સઙ્ઘો ચા’તિ. તં પન ન અત્તનો પતિમાનનસ્સ અવિપાકતાય ન અદક્ખિણેય્યતાય, અપિ ચ ખો, મહારાજ, હિતત્થાય અનુકમ્પાય અનાગતમદ્ધાનં સઙ્ઘ�