અટ્ઠકથા > વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) > પારાજિકકણ્ડ-અટ્ઠકથા

તત્થ ¶ તં વણ્ણયિસ્સં વિનયન્તિ વુત્તત્તા વિનયો તાવ વવત્થપેતબ્બો. તેનેતં વુચ્ચતિ – ‘‘વિનયો નામ ઇધ સકલં વિનયપિટકં અધિપ્પેત’’ન્તિ. સંવણ્ણનત્થં પનસ્સ અયં માતિકા –

વુત્તં યેન યદા યસ્મા, ધારિતં યેન ચાભતં;

યત્થપ્પતિટ્ઠિતચેતમેતં વત્વા વિધિં તતો.

તેનાતિઆદિપાઠસ્સ, અત્થં નાનપ્પકારતો;

દસ્સયન્તો કરિસ્સામિ, વિનયસ્સત્થવણ્ણનન્તિ.

તત્થ વુત્તં યેન યદા યસ્માતિ ઇદં તાવ વચનં ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિ એવમાદિવચનં સન્ધાય વુત્તં. ઇદઞ્હિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતિ, તસ્મા વત્તબ્બમેતં ¶ ‘‘ઇદં વચનં કેન વુત્તં, કદા વુત્તં, કસ્મા ચ વુત્ત’’ન્તિ? આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન વુત્તં, તઞ્ચ પન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે.

પઠમમહાસઙ્ગીતિ ¶ નામ ચેસા કિઞ્ચાપિ પઞ્ચસતિકસઙ્ગીતિક્ખન્ધકે વુત્તા, નિદાનકોસલ્લત્થં પન ઇધાપિ ઇમિના નયેન વેદિતબ્બા. ધમ્મચક્કપ્પવત્તનઞ્હિ આદિં કત્વા યાવ સુભદ્દપરિબ્બાજકવિનયના કતબુદ્ધકિચ્ચે કુસિનારાયં ઉપવત્તને મલ્લાનં સાલવને યમકસાલાનમન્તરે વિસાખપુણ્ણમદિવસે પચ્ચૂસસમયે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતે ભગવતિ લોકનાથે, ભગવતો પરિનિબ્બાને સન્નિપતિતાનં સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાનં સઙ્ઘત્થેરો આયસ્મા મહાકસ્સપો સત્તાહપરિનિબ્બુતે ભગવતિ, સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન ‘‘અલં, આવુસો, મા સોચિત્થ, મા પરિદેવિત્થ, સુમુત્તા મયં તેન મહાસમણેન; ઉપદ્દુતા ચ હોમ – ‘ઇદં વો કપ્પતિ, ઇદં વો ન કપ્પતી’તિ! ઇદાનિ પન મયં યં ઇચ્છિસ્સામ તં કરિસ્સામ, યં ન ઇચ્છિસ્સામ ન તં કરિસ્સામા’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭; દી. નિ. ૨.૨૩૨) વુત્તવચનમનુસ્સરન્તો ‘‘ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં પાપભિક્ખૂ અતીતસત્થુકં પાવચનન્તિ મઞ્ઞમાના ¶ પક્ખં લભિત્વા નચિરસ્સેવ સદ્ધમ્મં અન્તરધાપેય્યું, યાવ ચ ધમ્મવિનયો તિટ્ઠતિ તાવ અનતીતસત્થુકમેવ પાવચનં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો ¶ , સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૬).

‘‘યંનૂનાહં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યં, યથયિદં સાસનં અદ્ધનિયં અસ્સ ચિરટ્ઠિતિકં.

‘ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં, કસ્સપ, સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાની’તિ વત્વા ચીવરે સાધારણપરિભોગેન ચેવ,

‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ; કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’તિ –

એવમાદિના ¶ નયેન નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠપનેન ચ અનુગ્ગહિતો, તસ્સ કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતિ; નનુ મં ભગવા રાજા વિય સકકવચઇસ્સરિયાનુપ્પદાનેન અત્તનો કુલવંસપ્પતિટ્ઠાપકં પુત્તં ‘સદ્ધમ્મવંસપ્પતિટ્ઠાપકો મે અયં ભવિસ્સતી’તિ મન્ત્વા ઇમિના અસાધારણેન અનુગ્ગહેન અનુગ્ગહેસી’’તિ ચિન્તયન્તો ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસિ. યથાહ –

‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘એકમિદાહં, આવુસો, સમયં પાવાય કુસિનારં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૩૧) સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બં.

‘‘હન્દ મયં, આવુસો, ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામ. પુરે અધમ્મો દિપ્પતિ, ધમ્મો પટિબાહિય્યતિ; અવિનયો દિપ્પતિ, વિનયો પટિબાહિય્યતિ. પુરે અધમ્મવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, ધમ્મવાદિનો દુબ્બલા હોન્તિ; અવિનયવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, વિનયવાદિનો દુબ્બલા હોન્તી’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭).

ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘તેન હિ, ભન્તે, થેરો ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનતૂ’’તિ. થેરો સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપરિયત્તિધરે પુથુજ્જન-સોતાપન્ન-સકદાગામિ-અનાગામિ-સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવભિક્ખૂ અનેકસતે અનેકસહસ્સે ચ વજ્જેત્વા તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરે પટિસમ્ભિદાપ્પત્તે મહાનુભાવે યેભુય્યેન ભગવતા એતદગ્ગં આરોપિતે તેવિજ્જાદિભેદે ખીણાસવભિક્ખૂયેવ એકૂનપઞ્ચસતે પરિગ્ગહેસિ. યે સન્ધાય ઇદં વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો એકેનૂનાપઞ્ચઅરહન્તસતાનિ ઉચ્ચિની’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭).

કિસ્સ પન થેરો એકેનૂનમકાસીતિ? આયસ્મતો આનન્દત્થેરસ્સ ઓકાસકરણત્થં. તેન હાયસ્મતા સહાપિ વિનાપિ ન સક્કા ધમ્મસઙ્ગીતિ કાતું, સો હાયસ્મા સેક્ખો સકરણીયો, તસ્મા સહાપિ ન સક્કા; યસ્મા પનસ્સ કિઞ્ચિ દસબલદેસિતં સુત્તગેય્યાદિકં ભગવતો અસમ્મુખા પટિગ્ગહિતં નામ નત્થિ, તસ્મા વિનાપિ ન સક્કા. યદિ એવં સેક્ખોપિ સમાનો ધમ્મસઙ્ગીતિયા બહુકારત્તા થેરેન ઉચ્ચિનિતબ્બો અસ્સ. અથ કસ્મા ન ઉચ્ચિનિતોતિ ¶ ? પરૂપવાદવિવજ્જનતો. થેરો હિ આયસ્મન્તે આનન્દે અતિવિય વિસ્સત્થો અહોસિ, તથા હિ નં ¶ સિરસ્મિં પલિતેસુ જાતેસુપિ ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) કુમારકવાદેન ઓવદતિ. સક્યકુલપ્પસુતો ચાયં આયસ્મા તથાગતસ્સ ભાતા ચૂળપિતુપુત્તો. તત્ર હિ ભિક્ખૂ છન્દાગમનં વિય મઞ્ઞમાના ‘‘બહૂ અસેક્ખપટિસમ્ભિદાપ્પત્તે ભિક્ખૂ ઠપેત્વા આનન્દં સેક્ખપટિસમ્ભિદાપ્પત્તં થેરો ઉચ્ચિની’’તિ ઉપવદેય્યું, તં પરૂપવાદં પરિવજ્જેન્તો ‘‘આનન્દં વિના સઙ્ગીતિ ¶ ન સક્કા કાતું, ભિક્ખૂનંયેવ અનુમતિયા ગહેસ્સામી’’તિ ન ઉચ્ચિનિ.

અથ સયમેવ ભિક્ખૂ આનન્દસ્સત્થાય થેરં યાચિંસુ. યથાહ –

‘‘ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં એતદવોચું – ‘અયં, ભન્તે, આયસ્મા આનન્દો કિઞ્ચાપિ સેક્ખો અભબ્બો છન્દા દોસા મોહા ભયા અગતિં ગન્તું, બહુ ચાનેન ભગવતો સન્તિકે ધમ્મો ચ વિનયો ચ પરિયત્તો; તેન હિ, ભન્તે, થેરો આયસ્મન્તમ્પિ આનન્દં ઉચ્ચિનતૂ’તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તમ્પિ આનન્દં ઉચ્ચિની’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭).

એવં ભિક્ખૂનં અનુમતિયા ઉચ્ચિનિતેન તેનાયસ્મતા સદ્ધિં પઞ્ચ થેરસતાનિ અહેસું.

અથ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘કત્થ નુ ખો મયં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામા’’તિ. અથ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘રાજગહં ખો ¶ મહાગોચરં પહૂતસેનાસનં, યંનૂન મયં રાજગહે વસ્સં વસન્તા ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામ, ન અઞ્ઞે ભિક્ખૂ રાજગહે વસ્સં ઉપગચ્છેય્યુ’’ન્તિ. કસ્મા પન નેસં એતદહોસિ? ઇદં અમ્હાકં થાવરકમ્મં, કોચિ વિસભાગપુગ્ગલો સઙ્ઘમજ્ઝં પવિસિત્વા ઉક્કોટેય્યાતિ. અથાયસ્મા મહાકસ્સપો ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન સાવેસિ, તં સઙ્ગીતિક્ખન્ધકે વુત્તનયેનેવ ઞાતબ્બં.

અથ તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો સત્તસુ સાધુકીળનદિવસેસુ સત્તસુ ચ ધાતુપૂજાદિવસેસુ વીતિવત્તેસુ ‘‘અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તો, ઇદાનિ ગિમ્હાનં દિયડ્ઢો માસો સેસો, ઉપકટ્ઠા વસ્સૂપનાયિકા’’તિ મન્ત્વા મહાકસ્સપત્થેરો ‘‘રાજગહં, આવુસો, ગચ્છામા’’તિ ઉપડ્ઢં ભિક્ખુસઙ્ઘં ગહેત્વા એકં મગ્ગં ગતો. અનુરુદ્ધત્થેરોપિ ઉપડ્ઢં ગહેત્વા એકં મગ્ગં ગતો. આનન્દત્થેરો પન ભગવતો પત્તચીવરં ગહેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો સાવત્થિં ગન્ત્વા રાજગહં ગન્તુકામો યેન સાવત્થિ તેન ચારિકં પક્કામિ. આનન્દત્થેરેન ગતગતટ્ઠાને મહાપરિદેવો અહોસિ ¶ – ‘‘ભન્તે આનન્દ, કુહિં સત્થારં ઠપેત્વા આગતોસી’’તિ ¶ . અનુપુબ્બેન પન સાવત્થિં અનુપ્પત્તે થેરે ભગવતો પરિનિબ્બાનદિવસે વિય મહાપરિદેવો અહોસિ.

તત્ર સુદં આયસ્મા આનન્દો અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય તં મહાજનં સઞ્ઞાપેત્વા જેતવનં પવિસિત્વા દસબલેન વસિતગન્ધકુટિયા દ્વારં વિવરિત્વા મઞ્ચપીઠં નીહરિત્વા પપ્ફોટેત્વા ગન્ધકુટિં સમ્મજ્જિત્વા મિલાતમાલાકચવરં ¶ છડ્ડેત્વા મઞ્ચપીઠં અતિહરિત્વા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા ભગવતો ઠિતકાલે કરણીયં વત્તં સબ્બમકાસિ. અથ થેરો ભગવતો પરિનિબ્બાનતો પભુતિ ઠાનનિસજ્જબહુલત્તા ઉસ્સન્નધાતુકં કાયં સમસ્સાસેતું દુતિયદિવસે ખીરવિરેચનં પિવિત્વા વિહારેયેવ નિસીદિ. યં સન્ધાય સુભેન માણવેન પહિતં માણવકં એતદવોચ –

‘‘અકાલો ખો, માણવક, અત્થિ મે અજ્જ ભેસજ્જમત્તા પીતા, અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામા’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૪૭).

દુતિયદિવસે ચેતકત્થેરેન પચ્છાસમણેન ગન્ત્વા સુભેન માણવેન પુટ્ઠો દીઘનિકાયે સુભસુત્તંનામ દસમં સુત્તમભાસિ.

અથ થેરો જેતવનવિહારે ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કારાપેત્વા ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય રાજગહં ગતો. તથા મહાકસ્સપત્થેરો અનુરુદ્ધત્થેરો ચ સબ્બં ભિક્ખુસઙ્ઘં ગહેત્વા રાજગહમેવ ગતો.

તેન ખો પન સમયેન રાજગહે અટ્ઠારસ મહાવિહારા હોન્તિ. તે સબ્બેપિ છડ્ડિતપતિતઉક્લાપા અહેસું. ભગવતો હિ પરિનિબ્બાને સબ્બે ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો પત્તચીવરં ગહેત્વા વિહારે ચ પરિવેણે ચ છડ્ડેત્વા અગમંસુ. તત્થ થેરા ભગવતો વચનપૂજનત્થં તિત્થિયવાદપરિમોચનત્થઞ્ચ ‘‘પઠમં માસં ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કરોમા’’તિ ચિન્તેસું. તિત્થિયા હિ એવં વદેય્યું – ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકા સત્થરિ ઠિતેયેવ વિહારે પટિજગ્ગિંસુ, પરિનિબ્બુતે છડ્ડેસુ’’ન્તિ. તેસં વાદપરિમોચનત્થઞ્ચ ચિન્તેસુન્તિ વુત્તં હોતિ. વુત્તમ્પિ ¶ હેતં –

‘‘અથ ¶ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘ભગવતા ખો, આવુસો, ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં ¶ વણ્ણિતં. હન્દ મયં, આવુસો, પઠમં માસં ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કરોમ, મજ્ઝિમં માસં સન્નિપતિત્વા ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિસ્સામા’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૮).

તે દુતિયદિવસે ગન્ત્વા રાજદ્વારે અટ્ઠંસુ. અજાતસત્તુ રાજા આગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, આગતત્થા’’તિ અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચં પટિપુચ્છિ. થેરા અટ્ઠારસ મહાવિહારપટિસઙ્ખરણત્થાય હત્થકમ્મં પટિવેદેસું. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ રાજા હત્થકમ્મકારકે મનુસ્સે અદાસિ. થેરા પઠમં માસં સબ્બવિહારે પટિસઙ્ખરાપેત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘નિટ્ઠિતં, મહારાજ, વિહારપટિસઙ્ખરણં. ઇદાનિ ધમ્મવિનયસઙ્ગહં કરોમા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે, વિસ્સત્થા કરોથ. મય્હં આણાચક્કં, તુમ્હાકં ધમ્મચક્કં હોતુ. આણાપેથ, ભન્તે, કિં કરોમી’’તિ? ‘‘સઙ્ગહં કરોન્તાનં ભિક્ખૂનં સન્નિસજ્જટ્ઠાનં, મહારાજા’’તિ. ‘‘કત્થ કરોમિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘વેભારપબ્બતપસ્સે સત્તપણ્ણિગુહાદ્વારે કાતું યુત્તં, મહારાજા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ખો રાજા અજાતસત્તુ વિસ્સકમ્મુના નિમ્મિતસદિસં સુવિભત્તભિત્તિત્થમ્ભસોપાનં નાનાવિધમાલાકમ્મલતઆકમ્મવિચિત્તં અભિભવન્તમિવ રાજભવનવિભૂતિં અવહસન્તમિવ દેવવિમાનસિરિં સિરિયા નિકેતમિવ એકનિપાતતિત્થમિવ ચ દેવમનુસ્સનયનવિહઙ્ગાનં લોકરામણેય્યકમિવ સમ્પિણ્ડિતં દટ્ઠબ્બસારમણ્ડં મણ્ડપં કારાપેત્વા વિવિધકુસુમદામ-ઓલમ્બક-વિનિગ્ગલન્તચારુવિતાનં ¶ રતનવિચિત્તમણિકોટ્ટિમતલમિવ ચ નં નાનાપુપ્ફૂપહારવિચિત્તસુપરિનિટ્ઠિતભૂમિકમ્મં બ્રહ્મવિમાનસદિસં અલઙ્કરિત્વા તસ્મિં મહામણ્ડપે પઞ્ચસતાનં ભિક્ખૂનં અનગ્ઘાનિ પઞ્ચ કપ્પિયપચ્ચત્થરણસતાનિ પઞ્ઞાપેત્વા દક્ખિણભાગં નિસ્સાય ઉત્તરાભિમુખં થેરાસનં મણ્ડપમજ્ઝે પુરત્થાભિમુખં બુદ્ધસ્સ ભગવતો આસનારહં ધમ્માસનં પઞ્ઞાપેત્વા દન્તખચિતં બીજનિઞ્ચેત્થ ઠપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચાપેસિ – ‘‘નિટ્ઠિતં, ભન્તે, મમ કિચ્ચ’’ન્તિ.

તસ્મિં ખો પન સમયે એકચ્ચે ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં આનન્દં સન્ધાય એવમાહંસુ – ‘‘ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે એકો ભિક્ખુ વિસ્સગન્ધં વાયન્તો વિચરતી’’તિ. થેરો તં સુત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે અઞ્ઞો વિસ્સગન્ધં વાયન્તો ¶ વિચરણકભિક્ખુ નામ નત્થિ, અદ્ધા એતે મં સન્ધાય વદન્તી’’તિ સંવેગં આપજ્જિ. એકચ્ચે ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં આનન્દં આહંસુ – ‘‘સ્વે, આવુસો, સન્નિપાતો ત્વઞ્ચ સેક્ખો સકરણીયો, તેન તે ન યુત્તં સન્નિપાતં ગન્તું, અપ્પમત્તો હોહી’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા આનન્દો – ‘‘સ્વે સન્નિપાતો, ન ખો પન મેતં પતિરૂપં ય્વાહં સેક્ખો ¶ સમાનો સન્નિપાતં ગચ્છેય્ય’’ન્તિ બહુદેવ રત્તિં કાયગતાયસતિયા વીતિનામેત્વા રત્તિયા પચ્ચૂસસમયં ચઙ્કમા ઓરોહિત્વા વિહારં પવિસિત્વા ‘‘નિપજ્જિસ્સામી’’તિ કાયં આવજ્જેસિ. દ્વે પાદા ભૂમિતો મુત્તા, અપ્પત્તઞ્ચ સીસં બિમ્બોહનં, એતસ્મિં અન્તરે અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચિ. અયઞ્હિ આયસ્મા ચઙ્કમેન ¶ બહિ વીતિનામેત્વા વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘નનુ મં ભગવા એતદવોચ – ‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં, આનન્દ, પધાનમનુયુઞ્જ; ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવો’તિ (દી. નિ. ૨.૨૦૭). બુદ્ધાનઞ્ચ કથાદોસો નામ નત્થિ. મમ અચ્ચારદ્ધં વીરિયં તેન મે ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તતિ. હન્દાહં વીરિયસમથં યોજેમી’’તિ ચઙ્કમા ઓરોહિત્વા પાદધોવનટ્ઠાને ઠત્વા પાદે ધોવિત્વા વિહારં પવિસિત્વા મઞ્ચકે નિસીદિત્વા ‘‘થોકં વિસ્સમિસ્સામી’’તિ કાયં મઞ્ચકે ઉપનામેસિ. દ્વે પાદા ભૂમિતો મુત્તા, સીસઞ્ચ બિમ્બોહનં અસમ્પત્તં. એતસ્મિં અન્તરે અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુત્તં, ચતુઇરિયાપથવિરહિતં થેરસ્સ અરહત્તં અહોસિ. તેન ઇમસ્મિં સાસને અનિપન્નો અનિસિન્નો અટ્ઠિતો અચઙ્કમન્તો ‘‘કો ભિક્ખુ અરહત્તં પત્તો’’તિ વુત્તે ‘‘આનન્દત્થેરો’’તિ વત્તું વટ્ટતિ.

અથ ખો થેરા ભિક્ખૂ દુતિયદિવસે કતભત્તકિચ્ચા પત્તચીવરં પટિસામેત્વા ધમ્મસભાયં સન્નિપતિતા. આનન્દત્થેરો પન અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં ઞાપેતુકામો ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ન ગતો. ભિક્ખૂ યથાવુડ્ઢં અત્તનો અત્તનો પત્તાસને નિસીદન્તા આનન્દત્થેરસ્સ આસનં ઠપેત્વા નિસિન્ના. તત્થ કેહિચિ ‘‘એતમાસનં કસ્સા’’તિ વુત્તે ‘‘આનન્દત્થેરસ્સા’’તિ. ‘‘આનન્દો પન કુહિં ગતો’’તિ? તસ્મિં સમયે થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદાનિ મય્હં ગમનકાલો’’તિ. તતો અત્તનો આનુભાવં ¶ દસ્સેન્તો પથવિયં નિમુજ્જિત્વા અત્તનો આસનેયેવ અત્તાનં દસ્સેસિ. આકાસેનાગન્ત્વા નિસીદીતિપિ એકે.

એવં ¶ નિસિન્ને તસ્મિં આયસ્મન્તે મહાકસ્સપત્થેરો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘આવુસો, કિં પઠમં સઙ્ગાયામ, ધમ્મં વા વિનયં વા’’તિ? ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘ભન્તે મહાકસ્સપ, વિનયો નામ બુદ્ધસાસનસ્સ આયુ, વિનયે ઠિતે સાસનં ઠિતં હોતિ; તસ્મા પઠમં વિનયં સઙ્ગાયામા’’તિ,. ‘‘કં ધુરં કત્વા’’તિ? ‘‘આયસ્મન્તં ઉપાલિ’’ન્તિ. ‘‘કિં આનન્દો નપ્પહોતી’’તિ? ‘‘નો નપ્પહોતિ; અપિ ચ ખો પન સમ્માસમ્બુદ્ધો ધરમાનોયેવ વિનયપરિયત્તિં નિસ્સાય આયસ્મન્તં ઉપાલિં એતદગ્ગે ઠપેસિ – ‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં વિનયધરાનં યદિદં ઉપાલી’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯, ૨૨૮). તસ્મા ઉપાલિત્થેરં ¶ પુચ્છિત્વા વિનયં સઙ્ગાયામા’’તિ. તતો થેરો વિનયં પુચ્છનત્થાય અત્તનાવ અત્તાનં સમ્મન્નિ. ઉપાલિત્થેરોપિ વિસ્સજ્જનત્થાય સમ્મન્નિ. તત્રાયં પાળિ –

‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –

‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં ઉપાલિં વિનયં પુચ્છેય્ય’ન્તિ.

‘‘આયસ્માપિ ઉપાલિ સઙ્ઘં ઞાપેસિ –

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં આયસ્મતા મહાકસ્સપેન વિનયં પુટ્ઠો વિસ્સજ્જેય્ય’’ન્તિ.

એવં અત્તનાવ અત્તાનં સમ્મન્નિત્વા આયસ્મા ઉપાલિ ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ચીવરં કત્વા થેરે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા ધમ્માસને નિસીદિ, દન્તખચિતં બીજનિં ગહેત્વા. તતો આયસ્મા મહાકસ્સપો થેરાસને નિસીદિત્વા આયસ્મન્તં ઉપાલિં વિનયં પુચ્છિ – ‘‘પઠમં, આવુસો ઉપાલિ, પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ ¶ ? ‘‘વેસાલિયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ? ‘‘સુદિન્નં કલન્દપુત્તં આરબ્ભા’’તિ. ‘‘કિસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ? ‘‘મેથુનધમ્મે’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં ઉપાલિં પઠમસ્સ પારાજિકસ્સ વત્થુમ્પિ પુચ્છિ, નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છિ, પઞ્ઞત્તિમ્પિ પુચ્છિ, અનુપઞ્ઞત્તિમ્પિ પુચ્છિ, આપત્તિમ્પિ પુચ્છિ, અનાપત્તિમ્પિ પુચ્છિ; યથા ચ પઠમસ્સ તથા દુતિયસ્સ તથા તતિયસ્સ તથા ચતુત્થસ્સ પારાજિકસ્સ વત્થુમ્પિ પુચ્છિ…પે… અનાપત્તિમ્પિ પુચ્છિ. પુટ્ઠો પુટ્ઠો ઉપાલિત્થેરો વિસ્સજ્જેસિ. તતો ¶ ઇમાનિ ચત્તારિ પારાજિકાનિ ‘‘પારાજિકકણ્ડં નામ ઇદ’’ન્તિ સઙ્ગહં આરોપેત્વા ઠપેસું. તેરસ સઙ્ઘાદિસેસાનિ ‘‘તેરસક’’ન્તિ ઠપેસું. દ્વે સિક્ખાપદાનિ ‘‘અનિયતાની’’તિ ઠપેસું. તિંસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. દ્વેનવુતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. ચત્તારિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાટિદેસનીયાની’’તિ ઠપેસું. પઞ્ચસત્તતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સેખિયાની’’તિ ઠપેસું. સત્ત ધમ્મે ‘‘અધિકરણસમથા’’તિ ઠપેસું.

એવં ¶ મહાવિભઙ્ગં સઙ્ગહં આરોપેત્વા ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે અટ્ઠ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પારાજિકકણ્ડં નામ ઇદ’’ન્તિ ઠપેસું. સત્તરસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સત્તરસક’’ન્તિ ઠપેસું. તિંસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. છસટ્ઠિસતસિક્ખાપદાનિ ‘‘પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. અટ્ઠ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાટિદેસનીયાની’’તિ ઠપેસું. પઞ્ચસત્તતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સેખિયાની’’તિ ઠપેસું. સત્ત ધમ્મે ‘‘અધિકરણસમથા’’તિ ¶ ઠપેસું. એવં ભિક્ખુનીવિભઙ્ગં સઙ્ગહં આરોપેત્વા એતેનેવ ઉપાયેન ખન્ધકપરિવારેપિ આરોપેસું. એવમેતં સઉભતોવિભઙ્ગખન્ધકપરિવારં વિનયપિટકં સઙ્ગહમારૂળ્હં સબ્બં મહાકસ્સપત્થેરો પુચ્છિ, ઉપાલિત્થેરો વિસ્સજ્જેસિ. પુચ્છાવિસ્સજ્જનપરિયોસાને પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ સઙ્ગહં આરોપિતનયેનેવ ગણસજ્ઝાયમકંસુ. વિનયસઙ્ગહાવસાને ઉપાલિત્થેરો દન્તખચિતં બીજનિં નિક્ખિપિત્વા ધમ્માસના ઓરોહિત્વા વુડ્ઢે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા અત્તનો પત્તાસને નિસીદિ.

વિનયં સઙ્ગાયિત્વા ધમ્મં સઙ્ગાયિતુકામો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ પુચ્છિ – ‘‘ધમ્મં સઙ્ગાયન્તેહિ કં પુગ્ગલં ધુરં કત્વા ધમ્મો સઙ્ગાયિતબ્બો’’તિ? ભિક્ખૂ ‘‘આનન્દત્થેરં ધુરં કત્વા’’તિ આહંસુ.

અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –

‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં આનન્દં ધમ્મં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ.

અથ ખો આયસ્મા આનન્દો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં આયસ્મતા મહાકસ્સપેન ધમ્મં પુટ્ઠો વિસ્સજ્જેય્ય’’ન્તિ.

અથ ¶ ખો આયસ્મા આનન્દો ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ચીવરં કત્વા થેરે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા ધમ્માસને નિસીદિ દન્તખચિતં બીજનિં ગહેત્વા. અથ મહાકસ્સપત્થેરો આનન્દત્થેરં ધમ્મં પુચ્છિ – ‘‘બ્રહ્મજાલં, આવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિ? ‘‘અન્તરા ચ, ભન્તે, રાજગહં ¶ અન્તરા ચ નાળન્દં રાજાગારકે અમ્બલટ્ઠિકાય’’ન્તિ. ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ? ‘‘સુપ્પિયઞ્ચ પરિબ્બાજકં, બ્રહ્મદત્તઞ્ચ માણવ’’ન્તિ. ‘‘કિસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ? ‘‘વણ્ણાવણ્ણે’’તિ. અથ ખો ¶ આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં આનન્દં બ્રહ્મજાલસ્સ નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છિ, વત્થુમ્પિ પુચ્છિ. ‘‘સામઞ્ઞફલં પનાવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિ? ‘રાજગહે, ભન્તે, જીવકમ્બવને’’તિ. ‘‘કેન સદ્ધિ’’ન્તિ? ‘‘અજાતસત્તુના વેદેહિપુત્તેન સદ્ધિ’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં આનન્દં સામઞ્ઞફલસ્સ નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છિ. એતેનેવ ઉપાયેન પઞ્ચ નિકાયે પુચ્છિ.

પઞ્ચનિકાયા નામ – દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ. તત્થ ખુદ્દકનિકાયો નામ – ચત્તારો નિકાયે ઠપેત્વા, અવસેસં બુદ્ધવચનં. તત્થ વિનયો આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન વિસ્સજ્જિતો, સેસખુદ્દકનિકાયો ચત્તારો ચ નિકાયા આનન્દત્થેરેન. તદેતં સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં રસવસેન એકવિધં, ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં, પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમવસેન તિવિધં; તથા પિટકવસેન, નિકાયવસેન પઞ્ચવિધં, અઙ્ગવસેન નવવિધં, ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધન્તિ વેદિતબ્બં.

કથં રસવસેન એકવિધં? યઞ્હિ ભગવતા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા યાવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સાનિ દેવમનુસ્સનાગયક્ખાદયો અનુસાસન્તેન પચ્ચવેક્ખન્તેન વા વુત્તં, સબ્બં તં એકરસં વિમુત્તિરસમેવ હોતિ. એવં રસવસેન એકવિધં.

કથં ¶ ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં? સબ્બમેવ ચેતં ધમ્મો ચેવ વિનયો ચાતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. તત્થ વિનયપિટકં વિનયો, અવસેસં બુદ્ધવચનં ધમ્મો; તેનેવાહ – ‘‘યંનૂન મયં, આવુસો, ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામા’’તિ. ‘‘અહં ¶ ઉપાલિં વિનયં પુચ્છેય્યં, આનન્દં ધમ્મં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ ચ એવં ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં.

કથં પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમવસેન તિવિધં? સબ્બમેવ હિદં પઠમબુદ્ધવચનં, મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં, પચ્છિમબુદ્ધવચનન્તિ તિપ્પભેદં હોતિ. તત્થ –

‘‘અનેકજાતિસંસારં, સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;

ગહકારં ગવેસન્તો, દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનં.

‘‘ગહકારક ¶ દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસિ;

સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, ગહકૂટં વિસઙ્ખતં;

વિસઙ્ખારગતં ચિત્તં, તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ. (ધ. પ. ૧૫૩-૧૫૪);

કેચિ ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા’’તિ ખન્ધકે ઉદાનગાથં આહુ. એસા પન પાટિપદદિવસે સબ્બઞ્ઞુભાવપ્પત્તસ્સ સોમનસ્સમયઞાણેન પચ્ચયાકારં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્ના ઉદાનગાથાતિ વેદિતબ્બા.

યં પન પરિનિબ્બાનકાલે અભાસિ – ‘‘હન્દ દાનિ, ભિક્ખવે, આમન્તયામિ વો, વયધમ્મા સઙ્ખારા, અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૮) ઇદં પચ્છિમબુદ્ધવચનં.

ઉભિન્નમન્તરે યં વુત્તં એતં મજ્ઝિમબુદ્ધવચનન્તિ. એવં પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમવસેન તિવિધં.

કથં ¶ પિટકવસેન તિવિધં? સબ્બમ્પિ હેતં વિનયપિટકં સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તિપ્પભેદમેવ હોતિ. તત્થ પઠમસઙ્ગીતિયં સઙ્ગીતઞ્ચ અસઙ્ગીતઞ્ચ સબ્બમ્પિ સમોધાનેત્વા ઉભયાનિ પાતિમોક્ખાનિ, દ્વે વિભઙ્ગાનિ, દ્વાવીસતિ ખન્ધકાનિ, સોળસપરિવારાતિ ઇદં વિનયપિટકં નામ.

બ્રહ્મજાલાદિ ચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો દીઘનિકાયો, મૂલપરિયાયસુત્તાદિ દિયડ્ઢસતદ્વેસુત્તસઙ્ગહો મજ્ઝિમનિકાયો, ઓઘતરણસુત્તાદિ સત્તસુત્તસહસ્સ સત્તસત દ્વાસટ્ઠિસુત્તસઙ્ગહો સંયુત્તનિકાયો, ચિત્તપરિયાદાનસુત્તાદિ નવસુત્તસહસ્સ પઞ્ચસત સત્તપઞ્ઞાસસુત્તસઙ્ગહો અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકપાઠ-ધમ્મપદ-ઉદાન-ઇતિવુત્તક-સુત્તનિપાત-વિમાનવત્થુ-પેતવત્થુ-થેરગાથા-થેરીગાથા-જાતકનિદ્દેસ-પટિસમ્ભિદા-અપદાન-બુદ્ધવંસ-ચરિયાપિટકવસેન ¶ પન્નરસપ્પભેદો ખુદ્દકનિકાયોતિ ઇદં સુત્તન્તપિટકં નામ.

ધમ્મસઙ્ગહો, વિભઙ્ગો, ધાતુકથા, પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ, કથાવત્થુ, યમકં, પટ્ઠાનન્તિ ઇદં અભિધમ્મપિટકં નામ. તત્થ –

વિવિધવિસેસનયત્તા ¶ , વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;

વિનયત્થવિદૂહિ અયં, વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો.

વિવિધા હિ એત્થ પઞ્ચવિધ પાતિમોક્ખુદ્દેસ પારાજિકાદિ સત્તઆપત્તિક્ખન્ધમાતિકા વિભઙ્ગાદિપ્પભેદા નયા, વિસેસભૂતા ચ દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજના અનુપઞ્ઞત્તિનયા ¶ , કાયિકવાચસિકઅજ્ઝાચારનિસેધનતો ચેસ કાયં વાચઞ્ચ વિનેતિ, તસ્મા વિવિધનયત્તા વિસેસનયત્તા કાયવાચાનઞ્ચ વિનયનતો ‘‘વિનયો’’તિ અક્ખાતો. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા, વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;

વિનયત્થવિદૂહિ અયં, વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો’’તિ.

અત્થાનં સૂચનતો, સુવુત્તતો સવનતોથ સૂદનતો;

સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ, સુત્તન્તિ અક્ખાતં.

તઞ્હિ અત્તત્થપરત્થાદિભેદે અત્થે સૂચેતિ, સુવુત્તા ચેત્થ અત્થા વેનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમેન વુત્તત્તા. સવતિ ચેતં અત્થે સસ્સમિવ ફલં પસવતીતિ વુત્તં હોતિ. સૂદતિ ચેતં ધેનુવિય ખીરં, પગ્ઘરતીતિ વુત્તં હોતિ. સુટ્ઠુ ચ ને તાયતિ રક્ખતીતિ વુત્તં હોતિ. સુત્તસભાગઞ્ચેતં, યથા હિ તચ્છકાનં સુત્તં પમાણં હોતિ; એવમેતમ્પિ વિઞ્ઞૂનં. યથા ચ સુત્તેન સઙ્ગહિતાનિ પુપ્ફાનિ ન વિકિરિયન્તિ ન વિદ્ધંસિયન્તિ; એવમેતેન સઙ્ગહિતા અત્થા. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘અત્થાનં સૂચનતો, સુવુત્તતો સવનતોથ સૂદનતો;

સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ, સુત્તન્તિ અક્ખાત’’ન્તિ.

યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;

વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો.

અયઞ્હિ ¶ અભિસદ્દો વુડ્ઢિલક્ખણપૂજિતપરિચ્છિન્નાધિકેસુ દિસ્સતિ. તથાહેસ – ‘‘બાળ્હા મે આવુસો દુક્ખા વેદના અભિક્કમન્તિ નો પટિક્કમન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૮૯; સં. નિ. ૫.૧૯૫) વુડ્ઢિયં આગતો. ‘‘યા તા રત્તિયો અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૯) લક્ખણે. ‘‘રાજાભિરાજા મનુજિન્દો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૯૯; સુ. નિ. ૫૫૮) પૂજિતે. ‘‘પટિબલો વિનેતું અભિધમ્મે અભિવિનયે’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૮૫) પરિચ્છિન્ને. અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે ચ વિનયે ચાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અભિક્કન્તેન વણ્ણેના’’તિઆદીસુ (વિ. વ. ૭૫) અધિકે.

એત્થ ચ ‘‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ, મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૬૦ આદયો) નયેન વુડ્ઢિમન્તોપિ ધમ્મા વુત્તા. ‘‘રૂપારમ્મણં વા સદ્દારમ્મણં વા’’તિઆદિના નયેન આરમ્મણાદીહિ લક્ખણીયત્તા સલક્ખણાપિ. ‘‘સેક્ખા ધમ્મા, અસેક્ખા ધમ્મા, લોકુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના નયેન પૂજિતાપિ પૂજારહાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ફસ્સો હોતિ વેદના હોતી’’તિઆદિના નયેન સભાવપરિચ્છિન્નત્તા પરિચ્છિન્નાપિ. ‘‘મહગ્ગતા ધમ્મા, અપ્પમાણા ધમ્મા, અનુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના નયેન અધિકાપિ ધમ્મા વુત્તા. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;

વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો’’તિ.

પિટકં પિટકત્થવિદૂ, પરિયત્તિબ્ભાજનત્થતો આહુ;

તેન સમોધાનેત્વા, તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા.

પરિયત્તિપિ ¶ ¶ હિ ‘‘મા પિટકસમ્પદાનેના’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) પિટકન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય કુદાલપિટકં આદાયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૨૮; અ. નિ. ૩.૭૦) યં કિઞ્ચિ ભાજનમ્પિ. તસ્મા પિટકં પિટકત્થવિદૂ, પરિયત્તિબ્ભાજનત્થતો આહુ.

ઇદાનિ તેન સમોધાનેત્વા તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યાતિ. તેન એવં દુવિધત્થેન પિટકસદ્દેન સહ ¶ સમાસં કત્વા વિનયો ચ સો પિટકઞ્ચ પરિયત્તિભાવતો તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ ભાજનતો ચાતિ વિનયપિટકં, યથાવુત્તેનેવ નયેન સુત્તન્તઞ્ચ તં પિટકઞ્ચાતિ સુત્તન્તપિટકં, અભિધમ્મો ચ સો પિટકઞ્ચાતિ અભિધમ્મપિટકન્તિ એવમેતે તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા.

એવં ઞત્વા ચ પુનપિ તેસ્વેવ પિટકેસુ નાનપ્પકારકોસલ્લત્થં –

દેસનાસાસનકથા, ભેદં તેસુ યથારહં;

સિક્ખાપહાનગમ્ભીર, ભાવઞ્ચ પરિદીપયે.

પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિં ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે.

તત્રાયં પરિદીપના વિભાવના ચ, એતાનિ હિ તીણિ પિટકાનિ યથાક્કમં આણા વોહાર પરમત્થદેસના યથાપરાધ-યથાનુલોમ-યથાધમ્મસાસનાનિ, સંવરાસંવરદિટ્ઠિવિનિવેઠનામરૂપપરિચ્છેદકથાતિ ચ વુચ્ચન્તિ.

એત્થ હિ વિનયપિટકં આણારહેન ભગવતા આણાબાહુલ્લતો દેસિતત્તા આણાદેસના, સુત્તન્તપિટકં વોહારકુસલેન ભગવતા વોહારબાહુલ્લતો દેસિતત્તા વોહારદેસના, અભિધમ્મપિટકં પરમત્થકુસલેન ભગવતા પરમત્થબાહુલ્લતો દેસિતત્તા પરમત્થદેસનાતિ વુચ્ચતિ.

તથા ¶ પઠમં યે તે પચુરાપરાધા સત્તા તે યથાપરાધં એત્થ સાસિતાતિ યથાપરાધસાસનં, દુતિયં અનેકજ્ઝાસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિકા સત્તા યથાનુલોમં એત્થ સાસિતાતિ યથાનુલોમસાસનં, તતિયં ધમ્મપુઞ્જમત્તે ‘‘અહં મમા’’તિ સઞ્ઞિનો સત્તા યથાધમ્મં એત્થ સાસિતાતિ યથાધમ્મસાસનન્તિ વુચ્ચતિ.

તથા ¶ પઠમં અજ્ઝાચારપટિપક્ખભૂતો સંવરાસંવરો એત્થ કથિતોતિ સંવરાસંવરકથા, દુતિયં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિપટિપક્ખભૂતા દિટ્ઠિવિનિવેઠના એત્થ કથિતાતિ દિટ્ઠિવિનિવેઠનકથા, તતિયં રાગાદિપટિપક્ખભૂતો નામરૂપપરિચ્છેદો એત્થ કથિતોતિ નામરૂપપરિચ્છેદકથાતિ વુચ્ચતિ.

તીસુપિ ચ ચેતેસુ તિસ્સો સિક્ખા, તીણિ પહાનાનિ, ચતુબ્બિધો ચ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો ¶ . તથા હિ – વિનયપિટકે વિસેસેન અધિસીલસિક્ખા વુત્તા, સુત્તન્તપિટકે અધિચિત્તસિક્ખા, અભિધમ્મપિટકે અધિપઞ્ઞાસિક્ખા.

વિનયપિટકે ચ વીતિક્કમપ્પહાનં કિલેસાનં, વીતિક્કમપટિપક્ખત્તા સીલસ્સ. સુત્તન્તપિટકે પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં, પરિયુટ્ઠાનપટિપક્ખત્તા સમાધિસ્સ. અભિધમ્મપિટકે અનુસયપ્પહાનં અનુસયપટિપક્ખત્તા પઞ્ઞાય.

પઠમે ચ તદઙ્ગપ્પહાનં કિલેસાનં, ઇતરેસુ વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનાનિ. પઠમે ચ દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ પહાનં, ઇતરેસુ તણ્હાદિટ્ઠિસંકિલેસાનં.

એકમેકસ્મિઞ્ચેત્થ ચતુબ્બિધોપિ ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો. તત્થ ધમ્મોતિ પાળિ. અત્થોતિ તસ્સાયેવત્થો. દેસનાતિ તસ્સા મનસાવવત્થાપિતાય પાળિયા દેસના. પટિવેધોતિ પાળિયા પાળિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો. તીસુપિ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધા ¶ યસ્મા સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો મન્દબુદ્ધીહિ દુક્ખોગાહા અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચ, તસ્મા ગમ્ભીરા. એવં એકમેકસ્મિં એત્થ ચતુબ્બિધોપિ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો.

અપરો નયો – ધમ્મોતિ હેતુ. વુત્તં હેતં – ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ. અત્થોતિ હેતુફલં. વુત્તં હેતં – ‘‘હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ. દેસનાતિ પઞ્ઞત્તિ, યથાધમ્મં ધમ્માભિલાપોતિ અધિપ્પાયો. પટિવેધોતિ અભિસમયો, સો ચ લોકિયલોકુત્તરો વિસયતો અસમ્મોહતો ચ અત્થાનુરૂપં ધમ્મેસુ, ધમ્માનુરૂપં અત્થેસુ, પઞ્ઞત્તિપથાનુરૂપં પઞ્ઞત્તીસુ અવબોધો.

ઇદાનિ યસ્મા એતેસુ પિટકેસુ યં યં ધમ્મજાતં વા અત્થજાતં વા, યા ચાયં યથા યથા ઞાપેતબ્બો અત્થો સોતૂનં ઞાણસ્સ અભિમુખો હોતિ, તથા તથા તદત્થજોતિકા દેસના, યો ચેત્થ ¶ અવિપરીતાવબોધસઙ્ખાતો પટિવેધો સબ્બમેતં અનુપચિતકુસલસમ્ભારેહિ દુપ્પઞ્ઞેહિ સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો દુક્ખોગાહં અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠઞ્ચ, તસ્મા ગમ્ભીરં. એવમ્પિ એકમેકસ્મિં એત્થ ચતુબ્બિધોપિ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો.

‘‘દેસના-સાસનકથા ¶ , ભેદં તેસુ યથારહં;

સિક્ખાપહાનગમ્ભીરભાવઞ્ચ પરિદીપયે’’તિ.

‘‘પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે’’તિ.

એત્થ પન તીસુ પિટકેસુ તિવિધો પરિયત્તિભેદો દટ્ઠબ્બો. તિસ્સો હિ પરિયત્તિયો – અલગદ્દૂપમા, નિસ્સરણત્થા, ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ.

તત્થ યા દુગ્ગહિતા ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા, અયં અલગદ્દૂપમા. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો અલગદ્દત્થિકો અલગદ્દગવેસી અલગદ્દપરિયેસનં ચરમાનો, સો પસ્સેય્ય મહન્તં અલગદ્દં. તમેનં ભોગે વા નઙ્ગુટ્ઠે વા ગણ્હેય્ય. તસ્સ સો અલગદ્દો પટિપરિવત્તિત્વા હત્થે વા બાહાય વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગે ડંસેય્ય. સો તતોનિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય, મરણમત્તં વા દુક્ખં. તં કિસ્સ હેતુ? દુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, અલગદ્દસ્સ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચે મોઘપુરિસા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ સુત્તં…પે… વેદલ્લં. તે તં ધમ્મં પરિયાપુણિત્વા તેસં ધમ્માનં પઞ્ઞાય અત્થં ન ઉપપરિક્ખન્તિ. તેસં તે ધમ્મા પઞ્ઞાય અત્થં અનુપપરિક્ખતં ન નિજ્ઝાનં ખમન્તિ. તે ઉપારમ્ભાનિસંસા ચેવ ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ ઇતિવાદપ્પમોક્ખાનિસંસા ચ. યસ્સ ચત્થાય ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, તઞ્ચસ્સ અત્થં નાનુભોન્તિ. તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતા દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? દુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૮).

યા ¶ ¶ પન સુગ્ગહિતા સીલક્ખન્ધાદિપારિપૂરિંયેવ આકઙ્ખમાનેન પરિયાપુટા ન ઉપારમ્ભાદિ હેતુ, અયં નિસ્સરણત્થા. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘તેસં તે ધમ્મા સુગ્ગહિતા દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? સુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૯).

યં પન પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો પહીનકિલેસો ભાવિતમગ્ગો પટિવિદ્ધાકુપ્પો સચ્છિકતનિરોધો ખીણાસવો ¶ કેવલં પવેણીપાલનત્થાય વંસાનુરક્ખણત્થાય પરિયાપુણાતિ, અયં ભણ્ડાગારિકપઅયત્તીતિ.

વિનયે પન સુપ્પટિપન્નો ભિક્ખુ સીલસમ્પત્તિં નિસ્સાય તિસ્સો વિજ્જા પાપુણાતિ, તાસંયેવ ચ તત્થ પભેદવચનતો. સુત્તે સુપ્પટિપન્નો સમાધિસમ્પદં નિસ્સાય છ અભિઞ્ઞા પાપુણાતિ, તાસંયેવ ચ તત્થ પભેદવચનતો. અભિધમ્મે સુપ્પટિપન્નો પઞ્ઞાસમ્પદં નિસ્સાય ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા પાપુણાતિ, તાસઞ્ચ તત્થેવ પભેદવચનતો. એવમેતેસુ સુપ્પટિપન્નો યથાક્કમેન ઇમં વિજ્જાત્તયછળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાભેદં સમ્પત્તિં પાપુણાતિ.

વિનયે પન દુપ્પટિપન્નો અનુઞ્ઞાતસુખસમ્ફસ્સઅત્થરણપાવુરણાદિફસ્સસામઞ્ઞતો પટિક્ખિત્તેસુ ઉપાદિન્નફસ્સાદીસુ અનવજ્જસઞ્ઞી હોતિ. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ, યથા યેમે અન્તરાયિકા ધમ્મા વુત્તા ભગવતા, તે પટિસેવતો નાલં અન્તરાયાયા’’તિ (પાચિ. ૪૧૭; મ. નિ. ૧.૨૩૪) તતો દુસ્સીલભાવં પાપુણાતિ. સુત્તે ¶ દુપ્પટિપન્નો ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૫) અધિપ્પાયં અજાનન્તો દુગ્ગહિતં ગણ્હાતિ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અત્તના દુગ્ગહિતેન અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખતિ, અત્તાનઞ્ચ ખનતિ, બહુઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવતી’’તિ (પાચિ. ૪૧૭; મ. નિ. ૧.૨૩૬) તતો મિચ્છાદિટ્ઠિતં પાપુણાતિ. અભિધમ્મે દુપ્પટિપન્નો ધમ્મચિન્તં અતિધાવન્તો અચિન્તેય્યાનિપિ ચિન્તેતિ, તતો ચિત્તક્ખેપં પાપુણાતિ. વુત્તં હેતં – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યાનિ ન ચિન્તેતબ્બાનિ, યાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭). એવમેતેસુ દુપ્પટિપન્નો યથાક્કમેન ઇમં દુસ્સીલભાવમિચ્છાદિટ્ઠિતા ચિત્તક્ખેપભેદં વિપત્તિં પાપુણાતીતિ.

‘‘પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિં ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે’’તિ.

અયમ્પિ ગાથા વુત્તત્થા હોતિ. એવં નાનપ્પકારતો પિટકાનિ ઞત્વા તેસં વસેનેતં બુદ્ધવચનં તિવિધન્તિ ઞાતબ્બં.

કથં ¶ નિકાયવસેન પઞ્ચવિધં? સબ્બમેવ ચેતં દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચપ્પભેદં હોતિ. તત્થ કતમો દીઘનિકાયો? તિવગ્ગસઙ્ગહાનિ બ્રહ્મજાલાદીનિ ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ.

ચતુત્તિંસેવ સુત્તન્તા, તિવગ્ગો યસ્સ સઙ્ગહો;

એસ દીઘનિકાયોતિ, પઠમો અનુલોમિકો.

કસ્મા પનેસ દીઘનિકાયોતિ વુચ્ચતિ? દીઘપ્પમાણાનં સુત્તાનં સમૂહતો નિવાસતો ચ, સમૂહનિવાસા હિ નિકાયોતિ ¶ વુચ્ચન્તિ. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં ચિત્તં; યથયિદં, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા; પોણિકનિકાયો, ચિક્ખલ્લિકનિકાયો’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૦૦) એવમાદીનિ ચેત્થ સાધકાનિ સાસનતો ચ લોકતો ચ. એવં સેસાનમ્પિ નિકાયભાવે વચનત્થો વેદિતબ્બો.

કતમો મજ્ઝિમનિકાયો? મજ્ઝિમપ્પમાણાનિ પઞ્ચદસવગ્ગસઙ્ગહાનિ મૂલપરિયાયસુત્તાદીનિ દિયડ્ઢસતં દ્વે ચ સુત્તાનિ.

દિયડ્ઢસતં સુત્તન્તા, દ્વે ચ સુત્તાનિ યત્થ સો;

નિકાયો મજ્ઝિમો પઞ્ચ-દસવગ્ગપરિગ્ગહો.

કતમો સંયુત્તનિકાયો? દેવતાસંયુત્તાદિવસેન ઠિતાનિ ઓઘતરણાદીનિ સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ સત્ત ચ સુત્તસતાનિ દ્વાસટ્ઠિ ચ સુત્તાનિ.

સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ, સત્ત સુત્તસતાનિ ચ;

દ્વાસટ્ઠિ ચેવ સુત્તન્તા, એસો સંયુત્તસઙ્ગહો.

કતમો ¶ અઙ્ગુત્તરનિકાયો? એકેકઅઙ્ગાતિરેકવસેન ઠિતાનિ ચિત્તપરિયાદાનાદીનિ નવ સુત્તસહસ્સાનિ પઞ્ચ સુત્તસતાનિ સત્તપઞ્ઞાસઞ્ચ સુત્તાનિ.

નવ સુત્તસહસ્સાનિ, પઞ્ચ સુત્તસતાનિ ચ;

સત્તપઞ્ઞાસ સુત્તાનિ, સઙ્ખ્યા અઙ્ગુત્તરે અયં.

કતમો ¶ ખુદ્દકનિકાયો? સકલં વિનયપિટકં અભિધમ્મપિટકં ખુદ્દકપાઠાદયો ચ પુબ્બે નિદસ્સિતા પન્નરસભેદા ઠપેત્વા ચત્તારો નિકાયે અવસેસં બુદ્ધવચનન્તિ.

ઠપેત્વા ¶ ચતુરોપેતે, નિકાયે દીઘઆદિકે;

તદઞ્ઞં બુદ્ધવચનં, નિકાયો ખુદ્દકો મતોતિ.

કથં અઙ્ગવસેન નવવિધં? સબ્બમેવ હિદં સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથા, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લન્તિ નવપ્પભેદં હોતિ. તત્થ ઉભતોવિભઙ્ગનિદ્દેસખન્ધકપરિવારા સુત્તનિપાતે મઙ્ગલસુત્ત-રતનસુત્ત-નાલકસુત્ત-તુવટ્ટકસુત્તાનિ અઞ્ઞમ્પિ ચ સુત્તનામકં તથાગતવચનં સુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સબ્બમ્પિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યન્તિ વેદિતબ્બં. વિસેસેન સંયુત્તકે સકલોપિ સગાથાવગ્ગો, સકલં અભિધમ્મપિટકં, નિગ્ગાથકં સુત્તં, યઞ્ચ અઞ્ઞમ્પિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ અસઙ્ગહિતં બુદ્ધવચનં તં વેય્યાકરણન્તિ વેદિતબ્બં. ધમ્મપદં, થેરગાથા, થેરીગાથા, સુત્તનિપાતે નોસુત્તનામિકા સુદ્ધિકગાથા ચ ગાથાતિ વેદિતબ્બા. સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસંયુત્તા દ્વાસીતિ સુત્તન્તા ઉદાનન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘વુત્તઞ્હેતં ભગવતા’’તિઆદિનયપ્પવત્તા દસુત્તરસતસુત્તન્તા ઇતિવુત્તકન્તિ વેદિતબ્બં. અપણ્ણકજાતકાદીનિ પઞ્ઞાસાધિકાનિ પઞ્ચ જાતકસતાનિ જાતકન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૦૯) -આદિનયપ્પવત્તા સબ્બેપિ અચ્છરિયઅબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તા સુત્તન્તા અબ્ભુતધમ્મન્તિ વેદિતબ્બં. ચૂળવેદલ્લ-મહાવેદલ્લ-સમ્માદિટ્ઠિ-સક્કપઞ્હ-સઙ્ખારભાજનિય-મહાપુણ્ણમસુત્તાદયો ¶ સબ્બેપિ વેદઞ્ચ તુટ્ઠિઞ્ચ લદ્ધા લદ્ધા પુચ્છિતસુત્તન્તા વેદલ્લન્તિ વેદિતબ્બં. એવં અઙ્ગવસેન નવવિધં.

કથં ¶ ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધં? સબ્બમેવ ચેતં બુદ્ધવચનં –

‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા. ૧૦૨૭);

એવં પરિદીપિતધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સપ્પભેદં હોતિ. તત્થ એકાનુસન્ધિકં સુત્તં એકો ધમ્મક્ખન્ધો. યં અનેકાનુસન્ધિકં તત્થ અનુસન્ધિવસેન ધમ્મક્ખન્ધગણના. ગાથાબન્ધેસુ પઞ્હાપુચ્છનં ¶ એકો ધમ્મક્ખન્ધો, વિસ્સજ્જનં એકો. અભિધમ્મે એકમેકં તિક-દુક-ભાજનં, એકમેકઞ્ચ ચિત્તવારભાજનં, એકો ધમ્મક્ખન્ધો. વિનયે અત્થિ વત્થુ, અત્થિ માતિકા, અત્થિ પદભાજનીયં, અત્થિ અન્તરાપત્તિ, અત્થિ આપત્તિ, અત્થિ અનાપત્તિ, અત્થિ પરિચ્છેદો; તત્થ એકમેકો કોટ્ઠાસો, એકમેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ વેદિતબ્બો. એવં ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધં.

એવમેતં અભેદતો રસવસેન એકવિધં, ભેદતો ધમ્મવિનયાદિવસેન દુવિધાદિભેદં બુદ્ધવચનં સઙ્ગાયન્તેન મહાકસ્સપપ્પમુખેન વસીગણેન ‘‘અયં ધમ્મો, અયં વિનયો; ઇદં પઠમબુદ્ધવચનં, ઇદં મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં, ઇદં પચ્છિમબુદ્ધવચનં; ઇદં વિનયપિટકં, ઇદં સુત્તન્તપિટકં, ઇદં અભિધમ્મપિટકં; અયં દીઘનિકાયો…પે… અયં ખુદ્દકનિકાયો; ઇમાનિ સુત્તાદીનિ નવઙ્ગાનિ, ઇમાનિ ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ ઇમં પભેદં વવત્થપેત્વાવ સઙ્ગીતં. ન ¶ કેવલઞ્ચ એત્તકમેવ, અઞ્ઞમ્પિ ઉદ્દાનસઙ્ગહ-વગ્ગસઙ્ગહપેય્યાલસઙ્ગહ-એકકનિપાત-દુકનિપાતાદિનિપાતસઙ્ગહ-સંયુત્તસઙ્ગહ-પણ્ણાસસઙ્ગહાદિઅનેકવિધં તીસુ પિટકેસુ સન્દિસ્સમાનં સઙ્ગહપ્પભેદં વવત્થપેત્વાએવ સત્તહિ માસેહિ સઙ્ગીતં. સઙ્ગીતિપરિયોસાને ચસ્સ – ‘‘ઇદં મહાકસ્સપત્થેરેન દસબલસ્સ સાસનં પઞ્ચવસ્સસહસ્સપરિમાણં કાલં પવત્તનસમત્થં કત’’ન્તિ સઞ્જાતપ્પમોદા સાધુકારં વિય દદમાના અયં મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા અનેકપ્પકારં કમ્પિ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, અનેકાનિ ચ અચ્છરિયાનિ પાતુરહેસુન્તિ અયં પઠમમહાસઙ્ગીતિનામ. યા લોકે –

સતેહિ પઞ્ચહિ કતા, તેન પઞ્ચસતાતિ ચ;

થેરેહેવ કતત્તા ચ, થેરિકાતિ પવુચ્ચતીતિ.

ઇમિસ્સા ¶ પન પઠમમહાસઙ્ગીતિયા પવત્તમાનાય વિનયં પુચ્છન્તેન આયસ્મતા મહાકસ્સપેન ‘‘પઠમં, આવુસો ઉપાલિ, પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ એવમાદિવચનપરિયોસાને ‘‘વત્થુમ્પિ પુચ્છિ, નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છી’’તિ એત્થ નિદાને પુચ્છિતે તં નિદાનં આદિતો પભુતિ વિત્થારેત્વા યેન ચ પઞ્ઞત્તં, યસ્મા ચ પઞ્ઞત્તં, સબ્બમેતં કથેતુકામેન આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન વુત્તં ‘‘તેન સમયેન ¶ બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિ સબ્બં વત્તબ્બં. એવમિદં આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન વુત્તં, તઞ્ચ પન ‘‘પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્ત’’ન્તિ વેદિતબ્બં. એત્તાવતા ચ ‘‘ઇદં વચનં કેન વુત્તં, કદા વુત્ત’’ન્તિ એતેસં પદાનં અત્થો પકાસિતો હોતિ.

ઇદાનિ ¶ કસ્મા વુત્તન્તિ એત્થ વુચ્ચતે, યસ્મા અયમાયસ્મતા મહાકસ્સપત્થેરેન નિદાનં પુટ્ઠો તસ્માનેન તં નિદાનં આદિતો પભુતિ વિત્થારેતું વુત્તન્તિ. એવમિદં આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વદન્તેનાપિ ઇમિના કારણેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એત્તાવતા ચ વુત્તં યેન યદા યસ્માતિ ઇમેસં માતિકાપદાનં અત્થો પકાસિતો હોતિ.

ઇદાનિ ધારિતં યેન ચાભતં, યત્થપ્પતિટ્ઠિતં ચેતમેતં વત્વા વિધિં તતોતિ એતેસં અત્થપ્પકાસનત્થં ઇદં વુચ્ચતિ. તં પનેતં ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિ એવમાદિવચનપટિમણ્ડિતનિદાનં વિનયપિટકં કેન ધારિતં, કેનાભતં, કત્થ પતિટ્ઠિતન્તિ? વુચ્ચતે – આદિતો તાવ ઇદં ભગવતો સમ્મુખા આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન ધારિતં, તસ્સ સમ્મુખતો અપરિનિબ્બુતે તથાગતે છળભિઞ્ઞાદિભેદેહિ અનેકેહિ ભિક્ખુસહસ્સેહિ પરિનિબ્બુતે તથાગતે મહાકસ્સપપ્પમુખેહિ ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ. કેનાભતન્તિ? જમ્બુદીપે તાવ ઉપાલિત્થેરમાદિં કત્વા આચરિયપરમ્પરાય યાવ તતિયસઙ્ગીતિ તાવ આભતં. તત્રાયં ¶ આચરિયપરમ્પરા –

ઉપાલિ દાસકો ચેવ, સોણકો સિગ્ગવો તથા;

તિસ્સો મોગ્ગલિપુત્તો ચ, પઞ્ચેતે વિજિતાવિનો.

પરમ્પરાય વિનયં, દીપે જમ્બુસિરિવ્હયે;

અચ્છિજ્જમાનમાનેસું, તતિયો યાવ સઙ્ગહો.

આયસ્મા ¶ હિ ઉપાલિ ઇમં વિનયવંસં વિનયતન્તિં વિનયપવેણિં ભગવતો

સમ્મુખા ઉગ્ગહેત્વા બહૂનં ભિક્ખૂનં હદયે પતિટ્ઠાપેસિ. તસ્સ હાયસ્મતો સન્તિકે વિનયવંસં ઉગ્ગહેત્વા વિનયે પકતઞ્ઞુતં પત્તેસુ પુગ્ગલેસુ પુથુજ્જન-સોતાપન્ન-સકદાગામિ-અનાગામિનો ગણનપથં વીતિવત્તા, ખીણાસવાનં સહસ્સમેકં અહોસિ. દાસકત્થેરોપિ તસ્સેવ સદ્ધિવિહારિકો અહોસિ, સો ઉપાલિત્થેરસ્સ સમ્મુખા ઉગ્ગહેત્વા તથેવ વિનયં વાચેસિ. તસ્સાપિ આયસ્મતો સન્તિકે ઉગ્ગહેત્વા વિનયે પકતઞ્ઞુતં પત્તા પુથુજ્જનાદયો ગણનપથં વીતિવત્તા, ખીણાસવાનં સહસ્સમેવ અહોસિ. સોણકત્થેરોપિ દાસકત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકો અહોસિ, સોપિ અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ દાસકત્થેરસ્સ સમ્મુખા ઉગ્ગહેત્વા તથેવ વિનયં વાચેસિ. તસ્સાપિ આયસ્મતો સન્તિકે ઉગ્ગહેત્વા વિનયે પકતઞ્ઞુતં પત્તા પુથુજ્જનાદયો ગણનપથં વીતિવત્તા, ખીણાસવાનં સહસ્સમેવ અહોસિ. સિગ્ગવત્થેરોપિ સોણકત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકો અહોસિ, સોપિ અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ ¶ સોણકત્થેરસ્સ સન્તિકે વિનયં ઉગ્ગહેત્વા અરહન્તસહસ્સસ્સ ધુરગ્ગાહો અહોસિ. તસ્સ પનાયસ્મતો સન્તિકે ઉગ્ગહેત્વા વિનયે પકતઞ્ઞુતં પત્તા પુથુજ્જન-સોતાપન્નસકદાગામિ-અનાગામિનોપિ ખીણાસવાપિ એત્તકાનિ ¶ સતાનીતિ વા એત્તકાનિ સહસ્સાનીતિ વા અપરિચ્છિન્ના અહેસું. તદા કિર જમ્બુદીપે અતિમહાભિક્ખુસમુદાયો અહોસિ. મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ પન આનુભાવો તતિયસઙ્ગીતિયં પાકટો ભવિસ્સતિ. એવમિદં વિનયપિટકં જમ્બુદીપે તાવ ઇમાય આચરિયપરમ્પરાય યાવ તતિયસઙ્ગીતિ તાવ આભતન્તિ વેદિતબ્બં.

દુતિયસઙ્ગીતિવિજાનનત્થં પન અયમનુક્કમો વેદિતબ્બો. યદા હિ –

સઙ્ગાયિત્વાન સદ્ધમ્મં, જોતયિત્વા ચ સબ્બધિ;

યાવ જીવિતપરિયન્તં, ઠત્વા પઞ્ચસતાપિ તે.

ખીણાસવા ¶ જુતીમન્તો, થેરા કસ્સપઆદયો;

ખીણસ્નેહપદીપાવ, નિબ્બાયિંસુ અનાલયા.

અથાનુક્કમેન ગચ્છન્તેસુ રત્તિન્દિવેસુ વસ્સસતપરિનિબ્બુતે ભગવતિ વેસાલિકા વજ્જિપુત્તકા ભિક્ખૂ વેસાલિયં ‘‘કપ્પતિ સિઙ્ગીલોણકપ્પો, કપ્પતિ દ્વઙ્ગુલકપ્પો, કપ્પતિ ગામન્તરકપ્પો, કપ્પતિ આવાસકપ્પો, કપ્પતિ અનુમતિકપ્પો, કપ્પતિ આચિણ્ણકપ્પો, કપ્પતિ અમથિતકપ્પો, કપ્પતિ જળોગિં પાતું, કપ્પતિ અદસકં નિસીદનં, કપ્પતિ જાતરૂપરજત’’ન્તિ ઇમાનિ દસ વત્થૂનિ દીપેસું. તેસં સુસુનાગપુત્તો કાળાસોકો નામ રાજા પક્ખો અહોસિ.

તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા યસો કાકણ્ડકપુત્તો વજ્જીસુ ચારિકં ચરમાનો ‘‘વેસાલિકા કિર વજ્જિપુત્તકા ભિક્ખૂ વેસાલિયં દસ વત્થૂનિ દીપેન્તી’’તિ સુત્વા ‘‘ન ખો પનેતં પતિરૂપં ય્વાહં દસબલસ્સ સાસનવિપત્તિં સુત્વા અપ્પોસ્સુક્કો ભવેય્યં. હન્દાહં અધમ્મવાદિનો ¶ નિગ્ગહેત્વા ધમ્મં ¶ દીપેમી’’તિ ચિન્તેન્તો યેન વેસાલી તદવસરિ. તત્ર સુદં આયસ્મા યસો કાકણ્ડકપુત્તો વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાયં.

તેન ખો પન સમયેન વેસાલિકા વજ્જિપુત્તકા ભિક્ખૂ તદહુપોસથે કંસપાતિં ઉદકેન પૂરેત્વા મજ્ઝે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઠપેત્વા આગતાગતે વેસાલિકે ઉપાસકે એવં વદન્તિ – ‘‘દેથાવુસો, સઙ્ઘસ્સ કહાપણમ્પિ અડ્ઢમ્પિ પાદમ્પિ માસકરૂપમ્પિ, ભવિસ્સતિ સઙ્ઘસ્સ પરિક્ખારેન કરણીય’’ન્તિ સબ્બં તાવ વત્તબ્બં, યાવ ‘‘ઇમાય પન વિનયસઙ્ગીતિયા સત્ત ભિક્ખુસતાનિ અનૂનાનિ અનધિકાનિ અહેસું, તસ્મા અયં દુતિયસઙ્ગીતિ સત્તસતિકાતિ વુચ્ચતી’’તિ.

એવં તસ્મિઞ્ચ સન્નિપાતે દ્વાદસ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ સન્નિપતિંસુ આયસ્મતા યસેન સમુસ્સાહિતા. તેસં મજ્ઝે આયસ્મતા રેવતેન પુટ્ઠેન સબ્બકામિત્થેરેન વિનયં વિસ્સજ્જેન્તેન તાનિ દસ વત્થૂનિ વિનિચ્છિતાનિ, અધિકરણં વૂપસમિતં. અથ થેરા ‘‘પુન ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિસ્સામા’’તિ તિપિટકધરે પત્તપટિસમ્ભિદે સત્તસતે ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા વેસાલિયં ¶ વાલિકારામે સન્નિપતિત્વા મહાકસ્સપત્થેરેન સઙ્ગાયિતસદિસમેવ સબ્બં સાસનમલં સોધેત્વા પુન પિટકવસેન નિકાયવસેન અઙ્ગવસેન ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચ સબ્બં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિંસુ. અયં સઙ્ગીતિ અટ્ઠહિ માસેહિ નિટ્ઠિતા. યા લોકે –

સતેહિ સત્તહિ કતા, તેન સત્તસતાતિ ચ;

પુબ્બે કતં ઉપાદાય, દુતિયાતિ ચ વુચ્ચતીતિ.

યેહિ થેરેહિ સઙ્ગીતા, સઙ્ગીતિ તેસુ વિસ્સુતા;

સબ્બકામી ચ સાળ્હો ચ, રેવતો ખુજ્જસોભિતો.

યસો ¶ ચ સાણસમ્ભૂતો, એતે સદ્ધિવિહારિકા;

થેરા આનન્દથેરસ્સ, દિટ્ઠપુબ્બા તથાગતં.

સુમનો વાસભગામી ચ, ઞેય્યા સદ્ધિવિહારિકા;

દ્વે ઇમે અનુરુદ્ધસ્સ, દિટ્ઠપુબ્બા તથાગતં.

દુતિયો ¶ પન સઙ્ગીતો, યેહિ થેરેહિ સઙ્ગહો;

સબ્બેપિ પન્નભારા તે, કતકિચ્ચા અનાસવાતિ.

એવમિમં દુતિયસઙ્ગીતિં સઙ્ગાયિત્વા થેરા ‘‘ઉપ્પજ્જિસ્સતિ નુ ખો અનાગતેપિ સાસનસ્સ એવરૂપં અબ્બુદ’’ન્તિ ઓલોકયમાના ઇમં અદ્દસંસુ – ‘‘ઇતો વસ્સસતસ્સ ઉપરિ અટ્ઠારસમે વસ્સે પાટલિપુત્તે ધમ્માસોકો નામ રાજા ઉપ્પજ્જિત્વા સકલજમ્બુદીપે રજ્જં કારેસ્સતિ. સો બુદ્ધસાસને પસીદિત્વા મહન્તં લાભસક્કારં પવત્તયિસ્સતિ. તતો તિત્થિયા લાભસક્કારં પત્થયમાના સાસને પબ્બજિત્વા સકં સકં દિટ્ઠિં પરિદીપેસ્સન્તિ. એવં સાસને મહન્તં અબ્બુદં ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ. અથ નેસં એતદહોસિ – ‘‘કિન્નુ ખો મયં એતસ્મિં અબ્બુદે ઉપ્પન્ને સમ્મુખા ભવિસ્સામ, ન ભવિસ્સામા’’તિ. અથ તે સબ્બેવ તદા અત્તનો અસમ્મુખભાવં ઞત્વા ‘‘કો નુ ખો તં અધિકરણં વૂપસમેતું સમત્થો ભવિસ્સતી’’તિ સકલં મનુસ્સલોકં છકામાવચરદેવલોકઞ્ચ ઓલોકેન્તા ન કઞ્ચિ દિસ્વા બ્રહ્મલોકે તિસ્સં નામ મહાબ્રહ્માનં અદ્દસંસુ ¶ પરિત્તાયુકં ઉપરિબ્રહ્મલોકૂપપત્તિયા ભાવિતમગ્ગં. દિસ્વાન નેસં એતદહોસિ – ‘‘સચે મયં એતસ્સ બ્રહ્મુનો મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તનત્થાય ઉસ્સાહં કરેય્યામ, અદ્ધા એસ ¶ મોગ્ગલિબ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગહેસ્સતિ. તતો ચ મન્તેહિ પલોભિતો નિક્ખમિત્વા પબ્બજિસ્સતિ. સો એવં પબ્બજિત્વા સકલં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા અધિગતપટિસમ્ભિદો હુત્વા તિત્થિયે મદ્દિત્વા તં અધિકરણં વિનિચ્છિત્વા સાસનં પગ્ગણ્હિસ્સતી’’તિ.

તે બ્રહ્મલોકં ગન્ત્વા તિસ્સં મહાબ્રહ્માનં એતદવોચું – ‘‘ઇતો વસ્સસતસ્સ ઉપરિ અટ્ઠારસમે વસ્સે સાસને મહન્તં અબ્બુદં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. મયઞ્ચ સકલં મનુસ્સલોકં છકામાવચરદેવલોકઞ્ચ ઓલોકયમાના કઞ્ચિ સાસનં પગ્ગહેતું સમત્થં અદિસ્વા બ્રહ્મલોકં વિચિનન્તા ભવન્તમેવ અદ્દસામ. સાધુ, સપ્પુરિસ, મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તિત્વા દસબલસ્સ સાસનં પગ્ગણ્હિતું પટિઞ્ઞં દેહી’’તિ.

એવં વુત્તે મહાબ્રહ્મા, ‘‘અહં કિર સાસને ઉપ્પન્નં અબ્બુદં સોધેત્વા સાસનં પગ્ગહેતું સમત્થો ભવિસ્સામી’’તિ હટ્ઠપહટ્ઠો ઉદગ્ગુદગ્ગો હુત્વા, ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા પટિઞ્ઞં અદાસિ. થેરા બ્રહ્મલોકે તં કરણીયં તીરેત્વા પુન પચ્ચાગમિંસુ.

તેન ¶ ખો પન સમયેન સિગ્ગવત્થેરો ચ ચણ્ડવજ્જિત્થેરો ચ દ્વેપિ નવકા હોન્તિ દહરભિક્ખૂ તિપિટકધરા પત્તપટિસમ્ભિદા ખીણાસવા, તે તં અધિકરણં ન સમ્પાપુણિંસુ. થેરા ‘‘તુમ્હે, આવુસો, અમ્હાકં ઇમસ્મિં અધિકરણે નો સહાયકા અહુવત્થ, તેન વો ઇદં દણ્ડકમ્મં હોતુ – ‘તિસ્સો નામ બ્રહ્મા મોગ્ગલિબ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિસ્સતિ, તં તુમ્હાકં એકો નીહરિત્વા પબ્બાજેતુ, એકો બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હાપેતૂ’’’તિ વત્વા સબ્બેપિ યાવતાયુકં ઠત્વા –

સબ્બકામિપ્પભુતયો, તેપિ થેરા મહિદ્ધિકા;

અગ્ગિક્ખન્ધાવ લોકમ્હિ, જલિત્વા પરિનિબ્બુતા.

દુતિયં સઙ્ગહં કત્વા, વિસોધેત્વાન સાસનં;

અનાગતેપિ ¶ કત્વાન, હેતું સદ્ધમ્મસુદ્ધિયા.

ખીણાસવા ¶ વસિપ્પત્થા, પભિન્નપટિસમ્ભિદા;

અનિચ્ચતાવસં થેરા, તેપિ નામ ઉપાગતા.

એવં અનિચ્ચતં જમ્મિં, ઞત્વા દુરભિસમ્ભવં;

તં પત્તું વાયમે ધીરો, યં નિચ્ચં અમતં પદન્તિ.

એત્તાવતા સબ્બાકારેન દુતિયસઙ્ગીતિવણ્ણના નિટ્ઠિતા હોતિ.

તિસ્સોપિ ખો મહાબ્રહ્મા બ્રહ્મલોકતો ચવિત્વા મોગ્ગલિબ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. સિગ્ગવત્થેરોપિ તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણતો પભુતિ સત્ત વસ્સાનિ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહં પિણ્ડાય પાવિસિ. એકદિવસમ્પિ ઉળુઙ્કમત્તં વા યાગું કટચ્છુમત્તં વા ભત્તં નાલત્થ. સત્તન્નં પન વસ્સાનં અચ્ચયેન એકદિવસં ‘‘અતિચ્છથ, ભન્તે’’તિ વચનમત્તં અલત્થ. તંદિવસમેવ બ્રાહ્મણોપિ બહિદ્ધા કિઞ્ચિ કરણીયં કત્વા આગચ્છન્તો પટિપથે થેરં દિસ્વા, ‘‘ભો પબ્બજિત, અમ્હાકં ગેહં અગમિત્થા’’તિ આહ. ‘‘આમ, બ્રાહ્મણ, અગમિમ્હા’’તિ. ‘‘અપિ કિઞ્ચિ ¶ લભિત્થા’’તિ? ‘‘આમ, બ્રાહ્મણ, લભિમ્હા’’તિ. સો ગેહં ગન્ત્વા પુચ્છિ – ‘‘તસ્સ પબ્બજિતસ્સ કિઞ્ચિ અદત્થા’’તિ? ‘‘ન કિઞ્ચિ અદમ્હા’’તિ. બ્રાહ્મણો દુતિયદિવસે ઘરદ્વારેયેવ નિસીદિ ‘‘અજ્જ પબ્બજિતં મુસાવાદેન નિગ્ગહેસ્સામી’’તિ. થેરો દુતિયદિવસે બ્રાહ્મણસ્સ ઘરદ્વારં સમ્પત્તો. બ્રાહ્મણો થેરં દિસ્વાવ એવમાહ – ‘‘તુમ્હે હિય્યો અમ્હાકં ગેહે કિઞ્ચિ અલદ્ધાયેવ ‘લભિમ્હા’તિ અવોચુત્થ. વટ્ટતિ નુ ખો તુમ્હાકં મુસાવાદો’’તિ! થેરો આહ – ‘‘મયં, બ્રાહ્મણ, તુમ્હાકં ગેહે સત્ત વસ્સાનિ ‘અતિચ્છથા’તિ વચનમત્તમ્પિ અલભિત્વા હિય્યો ‘અતિચ્છથા’તિ વચનમત્તં લભિમ્હ; અથેતં પટિસન્થારં ઉપાદાય એવમવોચુમ્હા’’તિ.

બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે પટિસન્થારમત્તમ્પિ લભિત્વા ‘લભિમ્હા’તિ પસંસન્તિ, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ખાદનીયં ભોજનીયં ¶ લભિત્વા કસ્મા ન પસંસન્તી’’તિ પસીદિત્વા અત્તનો અત્થાય પટિયાદિતભત્તતો કટચ્છુમત્તં ભિક્ખં તદુપિયઞ્ચ બ્યઞ્જનં દાપેત્વા ‘‘ઇમં ભિક્ખં સબ્બકાલં તુમ્હે લભિસ્સથા’’તિ આહ ¶ . સો પુનદિવસતો પભુતિ ઉપસઙ્કમન્તસ્સ થેરસ્સ ઉપસમં દિસ્વા ભિય્યોસોમત્તાય પસીદિત્વા થેરં નિચ્ચકાલં અત્તનો ઘરે ભત્તવિસ્સગ્ગકરણત્થાય યાચિ. થેરો અધિવાસેત્વા દિવસે દિવસે ભત્તકિચ્ચં કત્વા ગચ્છન્તો થોકં થોકં બુદ્ધવચનં કથેત્વા ગચ્છતિ. સોપિ ખો માણવકો સોળસવસ્સુદ્દેસિકોયેવ તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ અહોસિ. બ્રહ્મલોકતો આગતસુદ્ધસત્તસ્સ આસને વા સયને વા અઞ્ઞો કોચિ નિસજ્જિતા વા નિપજ્જિતા વા નત્થિ. સો યદા આચરિયઘરં ગચ્છતિ, તદાસ્સ મઞ્ચપીઠં સેતેન વત્થેન પટિચ્છાદેત્વા લગ્ગેત્વા ઠપેન્તિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘સમયો દાનિ માણવકં પબ્બાજેતું, ચિરઞ્ચ મે ઇધાગચ્છન્તસ્સ, ન ચ કાચિ માણવકેન સદ્ધિં કથા ઉપ્પજ્જતિ. હન્દ દાનિ ઇમિના ઉપાયેન પલ્લઙ્કં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ગેહં ગન્ત્વા યથા તસ્મિં ગેહે ઠપેત્વા માણવકસ્સ પલ્લઙ્કં અઞ્ઞં ન કિઞ્ચિ આસનં દિસ્સતિ તથા અધિટ્ઠાસિ. બ્રાહ્મણસ્સ ગેહજનો થેરં દિસ્વા અઞ્ઞં કિઞ્ચિ આસનં અપસ્સન્તો માણવકસ્સ પલ્લઙ્કં અત્થરિત્વા થેરસ્સ અદાસિ. નિસીદિ થેરો પલ્લઙ્કે. માણવકોપિ ખો તઙ્ખણઞ્ઞેવ આચરિયઘરા આગમ્મ થેરં અત્તનો પલ્લઙ્કે નિસિન્નં દિસ્વા કુપિતો અનત્તમનો ‘‘કો મમ પલ્લઙ્કં સમણસ્સ પઞ્ઞપેસી’’તિ આહ.

થેરો ભત્તકિચ્ચં કત્વા વૂપસન્તે માણવકસ્સ ચણ્ડિક્કભાવે એવમાહ – ‘‘કિં પન ત્વં, માણવક, કિઞ્ચિ ¶ મન્તં જાનાસી’’તિ? માણવકો ‘‘ભો પબ્બજિત, મયિ દાનિ મન્તે અજાનન્તે અઞ્ઞે કે જાનિસ્સન્તી’’તિ વત્વા, થેરં પુચ્છિ – ‘‘તુમ્હે પન મન્તં જાનાથા’’તિ? ‘‘પુચ્છ, માણવક, પુચ્છિત્વા સક્કા જાનિતુ’’ન્તિ. અથ ખો માણવકો તીસુ વેદેસુ સનિઘણ્ડુકેટુભેસુ ¶ સાક્ખરપ્પભેદેસુ ઇતિહાસપઞ્ચમેસુ યાનિ યાનિ ગણ્ઠિટ્ઠાનાનિ, યેસં યેસં નયં નેવ અત્તના પસ્સતિ નાપિસ્સ આચરિયો અદ્દસ, તેસુ તેસુ થેરં પુચ્છિ. થેરો ‘‘પકતિયાપિ તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ, ઇદાનિ પન પટિસમ્ભિદાપ્પત્તો, તેનસ્સ નત્થિ તેસં પઞ્હાનં વિસ્સજ્જને ભારો’’તિ તાવદેવ તે પઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા માણવકં આહ – ‘‘માણવક, અહં તયા બહું પુચ્છિતો; અહમ્પિ દાનિ તં એકં પઞ્હં પુચ્છામિ, બ્યાકરિસ્સસિ મે’’તિ? ‘‘આમ, ભો પબ્બજિત, પુચ્છ બ્યાકરિસ્સામી’’તિ. થેરો ચિત્તયમકે ઇમં પઞ્હં પુચ્છિ –

‘‘યસ્સ ¶ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતિ; યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતિ તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતી’’તિ?

માણવો ઉદ્ધં વા અધો વા હરિતું અસક્કોન્તો ‘‘કિં નામ, ભો પબ્બજિત, ઇદ’’ન્તિ આહ. ‘‘બુદ્ધમન્તો નામાયં, માણવા’’તિ. ‘‘સક્કા પનાયં, ભો, મય્હમ્પિ દાતુ’’ન્તિ. ‘‘સક્કા માણવ, અમ્હેહિ ગહિતપબ્બજ્જં ગણ્હન્તસ્સ દાતુ’’ન્તિ. તતો ¶ માણવો માતાપિતરો ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘અયં પબ્બજિતો બુદ્ધમન્તં નામ જાનાતિ, ન ચ અત્તનો સન્તિકે અપબ્બજિતસ્સ દેતિ, અહં એતસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા મન્તં ઉગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ.

અથસ્સ માતાપિતરો ‘‘પબ્બજિત્વાપિ નો પુત્તો મન્તે ગણ્હતુ, ગહેત્વા પુનાગમિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાના ‘‘ઉગ્ગણ્હ, પુત્તા’’તિ અનુજાનિંસુ. થેરો દારકં પબ્બાજેત્વા દ્વત્તિંસાકારકમ્મટ્ઠાનં તાવ આચિક્ખિ. સો તત્થ પરિકમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તતો થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘સામણેરો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો, અભબ્બો દાનિ સાસનતો નિવત્તિતું. સચે પનસ્સાહં કમ્મટ્ઠાનં વડ્ઢેત્વા કથેય્યં, અરહત્તં પાપુણેય્ય, અપ્પોસ્સુક્કો ભવેય્ય બુદ્ધવચનં ગહેતું, સમયો દાનિ નં ચણ્ડવજ્જિત્થેરસ્સ સન્તિકં પેસેતુ’’ન્તિ. તતો આહ – ‘‘એહિ ત્વં, સામણેર, થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હ. મમ વચનેન તઞ્ચ આરોગ્યં પુચ્છ; એવઞ્ચ વદેહિ – ‘ઉપજ્ઝાયો મં, ભન્તે, તુમ્હાકં સન્તિકં પહિણી’તિ. ‘કો નામ તે ઉપજ્ઝાયો’તિ ચ વુત્તે ‘સિગ્ગવત્થેરો નામ, ભન્તે’તિ વદેય્યાસિ. ‘અહં કો નામા’તિ વુત્તે એવં વદેય્યાસિ – ‘મમ ઉપજ્ઝાયો, ભન્તે, તુમ્હાકં નામં જાનાતી’’’તિ.

‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો તિસ્સો સામણેરો થેરં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા અનુપુબ્બેન ચણ્ડવજ્જિત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. થેરો સામણેરં પુચ્છિ – ‘‘કુતો ¶ આગતોસી’’તિ? ‘‘ઉપજ્ઝાયો મં, ભન્તે, તુમ્હાકં સન્તિકં પહિણી’’તિ. ‘‘કો નામ તે ઉપજ્ઝાયો’’તિ? ‘‘સિગ્ગવત્થેરો નામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અહં કો નામા’’તિ? ‘‘મમ ઉપજ્ઝાયો, ભન્તે, તુમ્હાકં નામં જાનાતી’’તિ. ‘‘પત્તચીવરં દાનિ પટિસામેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ સામણેરો પત્તચીવરં ¶ પટિસામેત્વા પુનદિવસે પરિવેણં સમ્મજ્જિત્વા ઉદકદન્તપોનં ઉપટ્ઠાપેસિ. થેરો તસ્સ સમ્મજ્જિતટ્ઠાનં પુન સમ્મજ્જિ ¶ . તં ઉદકં છડ્ડેત્વા અઞ્ઞં ઉદકં આહરિ. તઞ્ચ દન્તકટ્ઠં અપનેત્વા અઞ્ઞં દન્તકટ્ઠં ગણ્હિ. એવં સત્ત દિવસાનિ કત્વા સત્તમે દિવસે પુન પુચ્છિ. સામણેરો પુનપિ પુબ્બે કથિતસદિસમેવ કથેસિ. થેરો ‘‘સો વતાયં બ્રાહ્મણો’’તિ સઞ્જાનિત્વા ‘‘કિમત્થં આગતોસી’’તિ આહ. ‘‘બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હત્થાય, ભન્તે’’તિ. થેરો ‘‘ઉગ્ગણ્હ દાનિ, સામણેરા’’તિ વત્વા પુન દિવસતો પભુતિ બુદ્ધવચનં પટ્ઠપેસિ. તિસ્સો સામણેરોવ હુત્વા, ઠપેત્વા વિનયપિટકં સબ્બં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિ સદ્ધિં અટ્ઠકથાય. ઉપસમ્પન્નકાલે પન અવસ્સિકોવ સમાનો તિપિટકધરો અહોસિ. આચરિયુપજ્ઝાયા મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ હત્થે સકલં બુદ્ધવચનં પતિટ્ઠાપેત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા પરિનિબ્બાયિંસુ. મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરોપિ અપરેન સમયેન કમ્મટ્ઠાનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તપ્પત્તો બહૂનં ધમ્મવિનયં વાચેસિ.

તેન ખો પન સમયેન બિન્દુસારસ્સ રઞ્ઞો એકસતપુત્તા અહેસું. તે સબ્બે અસોકો અત્તના સદ્ધિં એકમાતિકં તિસ્સકુમારં ઠપેત્વા ઘાતેસિ. ઘાતેન્તો ચ ચત્તારિ વસ્સાનિ અનભિસિત્તોવ રજ્જં કારેત્વા ચતુન્નં વસ્સાનં અચ્ચયેન તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો દ્વિન્નં વસ્સસતાનં ઉપરિ અટ્ઠારસમે વસ્સે સકલજમ્બુદીપે એકરજ્જાભિસેકં પાપુણિ ¶ . અભિસેકાનુભાવેન ચસ્સ ઇમા રાજિદ્ધિયો આગતા – મહાપથવિયા હેટ્ઠા યોજનપ્પમાણે આણા પવત્તતિ; તથા ઉપરિ આકાસે અનોતત્તદહતો અટ્ઠહિ કાજેહિ સોળસ પાનીયઘટે દિવસે દિવસે દેવતા આહરન્તિ, યતો સાસને ઉપ્પન્નસદ્ધો હુત્વા અટ્ઠ ઘટે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અદાસિ, દ્વે ઘટે સટ્ઠિમત્તાનં તિપિટકધરભિક્ખૂનં, દ્વે ઘટે અગ્ગમહેસિયા અસન્ધિમિત્તાય, ચત્તારો ઘટે અત્તના પરિભુઞ્જિ; દેવતાએવ હિમવન્તે નાગલતાદન્તકટ્ઠં નામ અત્થિ સિનિદ્ધં મુદુકં રસવન્તં તં દિવસે દિવસે આહરન્તિ, યેન રઞ્ઞો ચ મહેસિયા ચ સોળસન્નઞ્ચ નાટકિત્થિસહસ્સાનં સટ્ઠિમત્તાનઞ્ચ ભિક્ખુસહસ્સાનં દેવસિકં દન્તપોનકિચ્ચં નિપ્પજ્જતિ. દેવસિકમેવ ચસ્સ દેવતા અગદામલકં અગદહરીતકં સુવણ્ણવણ્ણઞ્ચ ગન્ધરસસમ્પન્નં અમ્બપક્કં આહરન્તિ. તથા છદ્દન્તદહતો પઞ્ચવણ્ણનિવાસનપાવુરણં પીતકવણ્ણહત્થપુચ્છનપટકં દિબ્બઞ્ચ પાનકં આહરન્તિ. દેવસિકમેવ પનસ્સ ન્હાનગન્ધં ¶ અનુવિલેપનગન્ધં ¶ પારુપનત્થાય અસુત્તમયિકં સુમનપુપ્ફપટં મહારહઞ્ચ અઞ્જનં નાગભવનતો નાગરાજાનો આહરન્તિ. છદ્દન્તદહેવ ¶ ઉટ્ઠિતસ્સ સાલિનો નવ વાહસહસ્સાનિ દિવસે દિવસે સુકા આહરન્તિ. મૂસિકા નિત્થુસકણે કરોન્તિ, એકોપિ ખણ્ડતણ્ડુલો ન હોતિ, રઞ્ઞો સબ્બટ્ઠાનેસુ અયમેવ તણ્ડુલો પરિભોગં ગચ્છતિ. મધુમક્ખિકા મધું કરોન્તિ. કમ્મારસાલાસુ અચ્છા કૂટં પહરન્તિ. કરવીકસકુણા આગન્ત્વા મધુરસ્સરં વિકૂજન્તા રઞ્ઞો બલિકમ્મં કરોન્તિ.

ઇમાહિ ઇદ્ધીહિ સમન્નાગતો રાજા એકદિવસં સુવણ્ણસઙ્ખલિકબન્ધનં પેસેત્વા ચતુન્નં બુદ્ધાનં અધિગતરૂપદસ્સનં કપ્પાયુકં કાળં નામ નાગરાજાનં આનયિત્વા સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા મહારહે પલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા અનેકસતવણ્ણેહિ જલજ થલજપુપ્ફેહિ સુવણ્ણપુપ્ફેહિ ચ પૂજં કત્વા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતેહિ સોળસહિ નાટકિત્થિસહસ્સેહિ સમન્તતો પરિક્ખિપિત્વા ‘‘અનન્તઞાણસ્સ તાવ મે સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ રૂપં ઇમેસં અક્ખીનં આપાથં કરોહી’’તિ વત્વા તેન નિમ્મિતં સકલસરીરવિપ્પકિણ્ણપુઞ્ઞપ્પભાવનિબ્બત્તાસીતાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતદ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણસસ્સિરીકતાય વિકસિતકમલુપ્પલપુણ્ડરીકપટિમણ્ડિતમિવ સલિલતલં તારાગણરસ્મિજાલવિસદવિપ્ફુરિતસોભાસમુજ્જલિતમિવ ગગનતલં નીલપીતલોહિતાદિભેદવિચિત્રવણ્ણરંસિવિનદ્ધબ્યામપ્પભાપરિક્ખેપવિલાસિતાય ¶ સઞ્ચાપ્પભાનુરાગઇન્દધનુવિજ્જુલતાપરિક્ખિત્તમિવ કનકગિરિસિખરં નાનાવિરાગવિમલકેતુમાલાસમુજ્જલિતચારુમત્થકસોભં નયનરસાયતનમિવ બ્રહ્મદેવમનુજનાગયક્ખગણાનં બુદ્ધરૂપં પસ્સન્તો સત્ત દિવસાનિ અક્ખિપૂજં નામ અકાસિ.

રાજા કિર અભિસેકં પાપુણિત્વા તીણિયેવ સંવચ્છરાનિ બાહિરકપાસણ્ડં પરિગ્ગણ્હિ. ચતુત્થે સંવચ્છરે બુદ્ધસાસને પસીદિ. તસ્સ કિર પિતા બિન્દુસારો બ્રાહ્મણભત્તો અહોસિ, સો બ્રાહ્મણાનઞ્ચ બ્રાહ્મણજાતિયપાસણ્ડાનઞ્ચ પણ્ડરઙ્ગપરિબ્બાજકાદીનં સટ્ઠિસહસ્સમત્તાનં નિચ્ચભત્તં પટ્ઠપેસિ. અસોકોપિ પિતરા પવત્તિતં દાનં અત્તનો અન્તેપુરે તથેવ દદમાનો એકદિવસં સીહપઞ્જરે ઠિતો તે ઉપસમપરિબાહિરેન આચારેન ભુઞ્જમાને અસંયતિન્દ્રિયે અવિનીતઇરિયાપથે દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘ઈદિસં દાનં ઉપપરિક્ખિત્વા યુત્તટ્ઠાને દાતું વટ્ટતી’’તિ. એવં ચિન્તેત્વા અમચ્ચે આહ – ‘‘ગચ્છથ, ભણે, અત્તનો અત્તનો સાધુસમ્મતે ¶ સમણબ્રાહ્મણે અન્તેપુરં અતિહરથ, દાનં દસ્સામા’’તિ. અમચ્ચા ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ રઞ્ઞો પટિસ્સુણિત્વા તે તે પણ્ડરઙ્ગપરિબ્બાજકાજીવકનિગણ્ઠાદયો આનેત્વા ‘‘ઇમે, મહારાજ, અમ્હાકં અરહન્તો’’તિ આહંસુ.

અથ ¶ રાજા અન્તેપુરે ઉચ્ચાવચાનિ આસનાનિ પઞ્ઞપેત્વા ‘‘આગચ્છન્તૂ’’તિ વત્વા આગતાગતે આહ – ‘‘અત્તનો અત્તનો પતિરૂપે આસને નિસીદથા’’તિ ¶ . તેસુ એકચ્ચે ભદ્દપીઠકેસુ, એકચ્ચે ફલકપીઠકેસુ નિસીદિંસુ. તે દિસ્વા રાજા ‘‘નત્થિ નેસં અન્તો સારો’’તિ ઞત્વા તેસં અનુરૂપં ખાદનીયં ભોજનીયં દત્વા ઉય્યોજેસિ.

એવં ગચ્છન્તે કાલે એકદિવસં રાજા સીહપઞ્જરે ઠિતો અદ્દસ નિગ્રોધસામણેરં રાજઙ્ગણેન ગચ્છન્તં દન્તં ગુત્તં સન્તિન્દ્રિયં ઇરિયાપથસમ્પન્નં. કો પનાયં નિગ્રોધો નામ? બિન્દુસારરઞ્ઞો જેટ્ઠપુત્તસ્સ સુમનરાજકુમારસ્સ પુત્તો.

બિન્દુસારરઞ્ઞો કિર દુબ્બલકાલેયેવ અસોકકુમારો અત્તના લદ્ધં ઉજ્જેનીરજ્જં પહાય આગન્ત્વા સબ્બનગરં અત્તનો હત્થગતં કત્વા સુમનરાજકુમારં અગ્ગહેસિ. તંદિવસમેવ સુમનસ્સ રાજકુમારસ્સ સુમના નામ દેવી પરિપુણ્ણગબ્ભા અહોસિ. સા અઞ્ઞાતકવેસેન નિક્ખમિત્વા અવિદૂરે અઞ્ઞતરં ચણ્ડાલગામં સન્ધાય ગચ્છન્તી જેટ્ઠકચણ્ડાલસ્સ ગેહતો અવિદૂરે અઞ્ઞતરસ્મિં નિગ્રોધરુક્ખે અધિવત્થાય દેવતાય ‘‘ઇતો એહિ, સુમને’’તિ વદન્તિયા સદ્દં સુત્વા તસ્સા સમીપં ગતા. દેવતા અત્તનો આનુભાવેન એકં સાલં નિમ્મિનિત્વા ‘‘એત્થ વસાહી’’તિ અદાસિ. સા તં સાલં પાવિસિ. ગતદિવસેયેવ ચ પુત્તં વિજાયિ. સા તસ્સ નિગ્રોધદેવતાય પરિગ્ગહિતત્તા ‘‘નિગ્રોધો’’ ત્વેવ નામં અકાસિ. જેટ્ઠકચણ્ડાલો દિટ્ઠદિવસતો પભુતિ તં અત્તનો સામિધીતરં વિય મઞ્ઞમાનો નિબદ્ધવત્તં પટ્ઠપેસિ. રાજધીતા તત્થ સત્ત વસ્સાનિ વસિ. નિગ્રોધકુમારોપિ ¶ સત્તવસ્સિકો જાતો. તદા મહાવરુણત્થેરો નામ એકો અરહા દારકસ્સ હેતુસમ્પદં દિસ્વા રક્ખિત્વા તત્થ વિહરમાનો ‘‘સત્તવસ્સિકો દાનિ દારકો, કાલો નં પબ્બાજેતુ’’ન્તિ ¶ ચિન્તેત્વા રાજધીતાય આરોચાપેત્વા નિગ્રોધકુમારં પબ્બાજેસિ. કુમારો ખુરગ્ગેયેવ અરહત્તં પાપુણિ. સો એકદિવસં પાતોવ સરીરં જગ્ગિત્વા આચરિયુપજ્ઝાયવત્તં કત્વા પત્તચીવરમાદાય ‘‘માતુઉપાસિકાય ગેહદ્વારં ગચ્છામી’’તિ નિક્ખમિ. માતુનિવાસનટ્ઠાનઞ્ચસ્સ દક્ખિણદ્વારેન નગરં પવિસિત્વા નગરમજ્ઝેન ગન્ત્વા પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા ગન્તબ્બં હોતિ.

તેન ¶ ચ સમયેન અસોકો ધમ્મરાજા પાચીનદિસાભિમુખો સીહપઞ્જરે ચઙ્કમતિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ નિગ્રોધો રાજઙ્ગણં સમ્પાપુણિ સન્તિન્દ્રિયો સન્તમાનસો યુગમત્તં પેક્ખમાનો. તેન વુત્તં – ‘‘એકદિવસં રાજા સીહપઞ્જરે ઠિતો અદ્દસ નિગ્રોધસામણેરં રાજઙ્ગણેન ગચ્છન્તં દન્તં ગુત્તં સન્તિન્દ્રિયં ઇરિયાપથસમ્પન્ન’’ન્તિ. દિસ્વા પનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં જનો સબ્બોપિ વિક્ખિત્તચિત્તો ભન્તમિગપ્પટિભાગો. અયં પન દારકો અવિક્ખિત્તચિત્તો અતિવિય ચસ્સ આલોકિતવિલોકિતં સમિઞ્જનપસારણઞ્ચ સોભતિ. અદ્ધા એતસ્સ અબ્ભન્તરે લોકુત્તરધમ્મો ભવિસ્સતી’’તિ રઞ્ઞો સહ દસ્સનેનેવ સામણેરે ચિત્તં પસીદિ, પેમં સણ્ઠહિ. કસ્મા? પુબ્બે હિ કિર પુઞ્ઞકરણકાલે એસ રઞ્ઞો જેટ્ઠભાતા વાણિજકો અહોસિ. વુત્તમ્પિ હેતં –

‘‘પુબ્બે વ ¶ સન્નિવાસેન, પચ્ચુપ્પન્નહિતેન વા;

એવં તં જાયતે પેમં, ઉપ્પલં વ યથોદકે’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭૪);

અથ રાજા સઞ્જાતપેમો સબહુમાનો ‘‘એતં સામણેરં પક્કોસથા’’તિ અમચ્ચે પેસેસિ. ‘‘તે અતિચિરાયન્તી’’તિ પુન દ્વે તયો પેસેસિ – ‘‘તુરિતં આગચ્છતૂ’’તિ. સામણેરો અત્તનો પકતિયા એવ અગમાસિ. રાજા પતિરૂપમાસનં ઞત્વા ‘‘નિસીદથા’’તિ આહ. સો ઇતો ચિતો ચ વિલોકેત્વા ‘‘નત્થિ દાનિ અઞ્ઞે ભિક્ખૂ’’તિ સમુસ્સિતસેતચ્છત્તં રાજપલ્લઙ્કં ઉપસઙ્કમિત્વા પત્તગ્ગહણત્થાય રઞ્ઞો આકારં દસ્સેસિ. રાજા તં પલ્લઙ્કસમીપં ઉપગચ્છન્તંયેવ દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અજ્જેવ દાનિ અયં સામણેરો ઇમસ્સ ગેહસ્સ સામિકો ભવિસ્સતી’’તિ સામણેરો રઞ્ઞો હત્થે પત્તં દત્વા પલ્લઙ્કં અભિરુહિત્વા નિસીદિ. રાજા અત્તનો અત્થાય સમ્પાદિતં સબ્બં યાગુખજ્જકભત્તવિકતિં ¶ ઉપનામેસિ. સામણેરો અત્તનો યાપનીયમત્તકમેવ સમ્પટિચ્છિ. ભત્તકિચ્ચાવસાને રાજા આહ – ‘‘સત્થારા તુમ્હાકં દિન્નોવાદં જાનાથા’’તિ? ‘‘જાનામિ, મહારાજ, એકદેસેના’’તિ. ‘‘તાત, મય્હમ્પિ નં કથેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, મહારાજા’’તિ રઞ્ઞો અનુરૂપં ધમ્મપદે અપ્પમાદવગ્ગં અનુમોદનત્થાય અભાસિ.

રાજા પન ‘‘અપ્પમાદો અમતપદં, પમાદો મચ્ચુનો પદ’’ન્તિ સુત્વાવ ‘‘અઞ્ઞાતં, તાત, પરિયોસાપેહી’’તિ આહ. અનુમોદનાવસાને ચ ‘‘અટ્ઠ તે, તાત, ધુવભત્તાનિ દમ્મી’’તિ આહ. સામણેરો આહ – ‘‘એતાનિ અહં ઉપજ્ઝાયસ્સ દમ્મિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કો અયં, તાત, ઉપજ્ઝાયો નામા’’તિ? ‘‘વજ્જાવજ્જં દિસ્વા ચોદેતા સારેતા ચ, મહારાજા’’તિ. ‘‘અઞ્ઞાનિપિ તે, તાત, અટ્ઠ દમ્મી’’તિ. ‘‘એતાનિ ¶ આચરિયસ્સ દમ્મિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કો અયં, તાત, આચરિયો નામા’’તિ? ‘‘ઇમસ્મિં સાસને સિક્ખિતબ્બકધમ્મેસુ પતિટ્ઠાપેતા, મહારાજા’’તિ. ‘‘સાધુ, તાત, અઞ્ઞાનિપિ તે અટ્ઠ દમ્મી’’તિ. ‘‘એતાનિપિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દમ્મિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કો અયં, તાત, ભિક્ખુસઙ્ઘો નામા’’તિ? ‘‘યં નિસ્સાય ¶ , મહારાજ, અમ્હાકં આચરિયુપજ્ઝાયાનઞ્ચ મમ ચ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચા’’તિ. રાજા ભિય્યોસો મત્તાય તુટ્ઠચિત્તો આહ – ‘‘અઞ્ઞાનિપિ તે, તાત, અટ્ઠ દમ્મી’’તિ. સામણેરો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પુનદિવસે દ્વત્તિંસ ભિક્ખૂ ગહેત્વા રાજન્તેપુરં પવિસિત્વા ભત્તકિચ્ચમકાસિ. રાજા ‘‘અઞ્ઞેપિ દ્વત્તિંસ ભિક્ખૂ તુમ્હેહિ સદ્ધિં સ્વે ભિક્ખં ગણ્હન્તૂ’’તિ એતેનેવ ઉપાયેન દિવસે દિવસે વડ્ઢાપેન્તો સટ્ઠિસહસ્સાનં બ્રાહ્મણપરિબ્બાજકાદીનં ભત્તં ઉપચ્છિન્દિત્વા અન્તોનિવેસને સટ્ઠિસહસ્સાનં ભિક્ખૂનં નિચ્ચભત્તં પટ્ઠપેસિ નિગ્રોધત્થેરે ગતેનેવ પસાદેન. નિગ્રોધત્થેરોપિ રાજાનં સપરિસં તીસુ સરણેસુ પઞ્ચસુ ચ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા બુદ્ધસાસને પોથુજ્જનિકેન પસાદેન અચલપ્પસાદં કત્વા પતિટ્ઠાપેસિ. પુન રાજા અસોકારામં નામ મહાવિહારં કારેત્વા સટ્ઠિસહસ્સાનં ભિક્ખૂનં નિચ્ચભત્તં પટ્ઠપેસિ. સકલજમ્બુદીપે ચતુરાસીતિયા નગરસહસ્સેસુ ચતુરાસીતિવિહારસહસ્સાનિ કારાપેસિ ચતુરાસીતિસહસ્સચેતિયપટિમણ્ડિતાનિ ધમ્મેનેવ, નો અધમ્મેન.

એકદિવસં કિર રાજા અસોકારામે મહાદાનં દત્વા સટ્ઠિસહસ્સભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે નિસજ્જ સઙ્ઘં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ પવારેત્વા ઇમં પઞ્હં પુચ્છિ ¶ – ‘‘ભન્તે, ભગવતા દેસિતધમ્મો નામ કિત્તકો હોતી’’તિ? ‘‘અઙ્ગતો, મહારાજ, નવઙ્ગાનિ, ખન્ધતો ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ. રાજા ધમ્મે પસીદિત્વા ‘‘એકેકં ધમ્મક્ખન્ધં એકેકવિહારેન પૂજેસ્સામી’’તિ એકદિવસમેવ ¶ છન્નવુતિકોટિધનં વિસજ્જેત્વા અમચ્ચે આણાપેસિ – ‘‘એથ, ભણે, એકમેકસ્મિં નગરે એકમેકં વિહારં કારાપેન્તા ચતુરાસીતિયા નગરસહસ્સેસુ ચતુરાસીતિવિહારસહસ્સાનિ કારાપેથા’’તિ. સયઞ્ચ અસોકારામે અસોકમહાવિહારત્થાય કમ્મં પટ્ઠપેસિ. સઙ્ઘો ઇન્દગુત્તત્થેરં નામ મહિદ્ધિકં મહાનુભાવં ખીણાસવં નવકમ્માધિટ્ઠાયકં અદાસિ. થેરો યં યં ન નિટ્ઠાતિ તં તં અત્તનો આનુભાવેન નિટ્ઠાપેસિ. એવમ્પિ તીહિ સંવચ્છરેહિ વિહારકમ્મં નિટ્ઠાપેસિ. એકદિવસમેવ સબ્બનગરેહિ પણ્ણાનિ આગમિંસુ.

અમચ્ચા રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘નિટ્ઠિતાનિ, દેવ, ચતુરાસીતિવિહારસહસ્સાની’’તિ. રાજા નગરે ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘ઇતો સત્તન્નં દિવસાનં અચ્ચયેન વિહારમહો ભવિસ્સતિ. સબ્બે અટ્ઠ સીલઙ્ગાનિ સમાદિયિત્વા અન્તોનગરે ચ બહિનગરે ચ વિહારમહં પટિયાદેન્તૂ’’તિ. તતો સત્તન્નં દિવસાનં અચ્ચયેન સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતાય અનેકસતસહસ્સસઙ્ખ્યાય ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય પરિવુતો દેવલોકે અમરવતિયા રાજધાનિયા સિરિતો અધિકતરસસ્સિરીકં વિય નગરં કાતુકામેન ઉસ્સાહજાતેન મહાજનેન અલઙ્કતપટિયત્તં નગરં અનુવિચરન્તો વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે અટ્ઠાસિ.

તસ્મિઞ્ચ ¶ ખણે સન્નિપતિતા અસીતિ ભિક્ખુકોટિયો અહેસું, ભિક્ખુનીનઞ્ચ છન્નવુતિસતસહસ્સાનિ. તત્થ ખીણાસવભિક્ખૂયેવ સતસહસ્સસઙ્ખ્યા અહેસું. તેસં એતદહોસિ – ‘‘સચે રાજા અત્તનો અધિકારં અનવસેસં પસ્સેય્ય અતિવિય બુદ્ધસાસને પસીદેય્યા’’તિ. તતો ¶ લોકવિવરણં નામ પાટિહારિયં અકંસુ. રાજા અસોકારામે ઠિતોવ ચતુદ્દિસા અનુવિલોકેન્તો સમન્તતો સમુદ્દપરિયન્તં જમ્બુદીપં પસ્સતિ ચતુરાસીતિઞ્ચ વિહારસહસ્સાનિ ઉળારાય વિહારમહપૂજાય વિરોચમાનાનિ. સો તં વિભૂતિં પસ્સમાનો ઉળારેન પીતિપામોજ્જેન સમન્નાગતો ‘‘અત્થિ પન અઞ્ઞસ્સપિ કસ્સચિ એવરૂપં પીતિપામોજ્જં ઉપ્પન્નપુબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં લોકનાથસ્સ દસબલસ્સ સાસને કો મહાપરિચ્ચાગં પરિચ્ચજિ. કસ્સ ¶ પરિચ્ચાગો મહન્તોતિ? ભિક્ખુસઙ્ઘો મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ ભારં અકાસિ. થેરો આહ – ‘‘મહારાજ, દસબલસ્સ સાસને પચ્ચયદાયકો નામ તયા સદિસો ધરમાનેપિ તથાગતે ન કોચિ અહોસિ, તવેવ પરિચ્ચાગો મહા’’તિ. રાજા થેરસ્સ વચનં સુત્વા ઉળારેન પીતિપામોજ્જેન નિરન્તરં ફુટ્ઠસરીરો હુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘નત્થિ કિર મયા સદિસો પચ્ચયદાયકો, મય્હં કિર પરિચ્ચાગો મહા, અહં કિર દેય્યધમ્મેન સાસનં પગ્ગણ્હામિ. કિં પનાહં એવં સતિ સાસનસ્સ દાયાદો હોમિ, ન હોમી’’તિ. તતો ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિ – ‘‘ભવામિ નુ ખો અહં, ભન્તે, સાસનસ્સ દાયાદો’’તિ?

તતો મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો રઞ્ઞો ઇદં વચનં સુત્વા રાજપુત્તસ્સ મહિન્દસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં સમ્પસ્સમાનો ‘‘સચે અયં કુમારો પબ્બજિસ્સતિ સાસનસ્સ અતિવિય વુડ્ઢિ ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા રાજાનં એતદવોચ – ‘‘ન ખો, મહારાજ, એત્તાવતા સાસનસ્સ દાયાદો હોતિ; અપિચ ખો પચ્ચયદાયકોતિ વા ઉપટ્ઠાકોતિ વા સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. યોપિ હિ, મહારાજ, પથવિતો યાવ બ્રહ્મલોકપરિમાણં પચ્ચયરાસિં દદેય્ય સોપિ ‘સાસને દાયાદો’તિ સઙ્ખ્યં ન ગચ્છતી’’તિ. ‘‘અથ કથં ચરહિ, ભન્તે, સાસનસ્સ દાયાદો હોતી’’તિ? ‘‘યો હિ કોચિ, મહારાજ, અડ્ઢો ¶ વા દલિદ્દો વા અત્તનો ઓરસં પુત્તં પબ્બાજેતિ – અયં વુચ્ચતિ, મહારાજ, દાયાદો સાસનસ્સા’’તિ.

એવં વુત્તે અસોકો રાજા ‘‘અહં કિર એવરૂપં પરિચ્ચાગં કત્વાપિ નેવ સાસનસ્સ દાયાદભાવં પત્તો’’તિ સાસને દાયાદભાવં પત્થયમાનો ઇતો ચિતો ચ વિલોકેત્વા અદ્દસ મહિન્દકુમારં અવિદૂરે ઠિતં. દિસ્વાનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘કિઞ્ચાપિ અહં ઇમં કુમારં તિસ્સકુમારસ્સ પબ્બજિતકાલતો પભુતિ ઓપરજ્જે ઠપેતુકામો, અથ ખો ઓપરજ્જતોપિ પબ્બજ્જાવ ¶ ઉત્તમા’’તિ. તતો કુમારં આહ – ‘‘સક્ખસિ ત્વં, તાત, પબ્બજિતુ’’ન્તિ? કુમારો પકતિયાપિ તિસ્સકુમારસ્સ પબ્બજિતકાલતો પભુતિ પબ્બજિતુકામોવ રઞ્ઞો વચનં સુત્વા અતિવિય પામોજ્જજાતો હુત્વા આહ – ‘‘પબ્બજામિ, દેવ, મં પબ્બાજેત્વા તુમ્હે સાસનદાયાદા હોથા’’તિ.

તેન ચ સમયેન રાજધીતા સઙ્ઘમિત્તાપિ તસ્મિંયેવ ઠાને ઠિતા હોતિ. તસ્સા ચ સામિકો અગ્ગિબ્રહ્મા નામ કુમારો યુવરાજેન તિસ્સકુમારેન ¶ સદ્ધિં પબ્બજિતો હોતિ. રાજા તં દિસ્વા આહ – ‘‘ત્વમ્પિ, અમ્મ, પબ્બજિતું સક્ખસી’’તિ? ‘‘સાધુ, તાત, સક્કોમી’’તિ. રાજા પુત્તાનં મનં લભિત્વા પહટ્ઠચિત્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં એતદવોચ – ‘‘ભન્તે, ઇમે દારકે પબ્બાજેત્વા મં સાસને દાયાદં કરોથા’’તિ. સઙ્ઘો રઞ્ઞો વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા કુમારં મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરેન ઉપજ્ઝાયેન મહાદેવત્થેરેન ચ આચરિયેન પબ્બાજેસિ. મજ્ઝન્તિકત્થેરેન આચરિયેન ઉપસમ્પાદેસિ. તદા કિર કુમારો પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સોવ હોતિ. સો તસ્મિંયેવ ઉપસમ્પદસીમમણ્ડલે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સઙ્ઘમિત્તાયપિ રાજધીતાય આચરિયા આયુપાલિત્થેરી નામ, ઉપજ્ઝાયા પન ધમ્મપાલિત્થેરી નામ અહોસિ. તદા ¶ સઙ્ઘમિત્તા અટ્ઠારસવસ્સા હોતિ. તં પબ્બજિતમત્તં તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે સિક્ખાય પતિટ્ઠાપેસું. ઉભિન્નં પબ્બજિતકાલે રાજા છબ્બસ્સાભિસેકો હોતિ.

અથ મહિન્દત્થેરો ઉપસમ્પન્નકાલતો પભુતિ અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સેવ સન્તિકે ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ પરિયાપુણન્તો દ્વેપિ સઙ્ગીતિયો આરૂળ્હં તિપિટકસઙ્ગહિતં સાટ્ઠકથં સબ્બં થેરવાદં તિણ્ણં વસ્સાનં અબ્ભન્તરે ઉગ્ગહેત્વા અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ અન્તેવાસિકાનં સહસ્સમત્તાનં ભિક્ખૂનં પામોક્ખો અહોસિ. તદા અસોકો ધમ્મરાજા નવવસ્સાભિસેકો હોતિ. રઞ્ઞો પન અટ્ઠવસ્સાભિસેકકાલેયેવ કોન્તપુત્તતિસ્સત્થેરો બ્યાધિપટિકમ્મત્થં ભિક્ખાચારવત્તેન આહિણ્ડન્તો પસતમત્તં સપ્પિં અલભિત્વા બ્યાધિબલેન પરિક્ખીણાયુસઙ્ખારો ભિક્ખુસઙ્ઘં અપ્પમાદેન ઓવદિત્વા આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયિ. રાજા તં પવત્તિં સુત્વા થેરસ્સ સક્કારં કત્વા ‘‘મયિ નામ રજ્જં કારેન્તે એવં ભિક્ખૂનં પચ્ચયા દુલ્લભા’’તિ નગરસ્સ ચતૂસુ દ્વારેસુ પોક્ખરણિયો કારાપેત્વા ભેસજ્જસ્સ પૂરાપેત્વા દાપેસિ.

તેન કિર સમયેન પાટલિપુત્તસ્સ ચતૂસુ દ્વારેસુ ચત્તારિ સતસહસ્સાનિ, સભાયં સતસહસ્સન્તિ દિવસે દિવસે પઞ્ચસતસહસ્સાનિ રઞ્ઞો ઉપ્પજ્જન્તિ. તતો રાજા નિગ્રોધત્થેરસ્સ દેવસિકં સતસહસ્સં વિસજ્જેસિ. બુદ્ધસ્સ ચેતિયે ગન્ધમાલાદીહિ પૂજનત્થાય સતસહસ્સં ¶ . ધમ્મસ્સ ¶ સતસહસ્સં, તં ધમ્મધરાનં બહુસ્સુતાનં ચતુપચ્ચયત્થાય ઉપનીયતિ. સઙ્ઘસ્સ સતસહસ્સં, ચતૂસુ દ્વારેસુ ભેસજ્જત્થાય સતસહસ્સં. એવં સાસને ઉળારો લાભસક્કારો ¶ નિબ્બત્તિ.

તિત્થિયા પરિહીનલાભસક્કારા અન્તમસો ઘાસચ્છાદનમ્પિ અલભન્તા લાભસક્કારં પત્થયમાના સાસને પબ્બજિત્વા સકાનિ સકાનિ દિટ્ઠિગતાનિ ‘‘અયં ધમ્મો, અયં વિનયો’’તિ દીપેન્તિ. પબ્બજ્જં અલભમાનાપિ સયમેવ મુણ્ડેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા વિહારેસુ વિચરન્તા ઉપોસથમ્પિ પવારણમ્પિ સઙ્ઘકમ્મમ્પિ ગણકમ્મમ્પિ પવિસન્તિ. ભિક્ખૂ તેહિ સદ્ધિં ઉપોસથં ન કરોન્તિ. તદા મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો ‘‘ઉપ્પન્નં દાનિ ઇદં અધિકરણં, તં નચિરસ્સેવ કક્ખળં ભવિસ્સતિ. ન ખો પનેતં સક્કા ઇમેસં મજ્ઝે વસન્તેન વૂપસમેતુ’’ન્તિ મહિન્દત્થેરસ્સ ગણં નીય્યાતેત્વા અત્તના ફાસુવિહારેન વિહરિતુકામો અહોગઙ્ગપબ્બતં અગમાસિ. તેપિ ખો તિત્થિયા ભિક્ખુસઙ્ઘેન ધમ્મેન વિનયેન સત્થુસાસનેન નિગ્ગય્હમાનાપિ ધમ્મવિનયાનુલોમાય પટિપત્તિયા અસણ્ઠહન્તા અનેકરૂપં સાસનસ્સ અબ્બુદઞ્ચ મલઞ્ચ કણ્ટકઞ્ચ સમુટ્ઠાપેસું. કેચિ અગ્ગિં પરિચરન્તિ, કેચિ પઞ્ચાતપેન તાપેન્તિ, કેચિ આદિચ્ચં અનુપરિવત્તન્તિ, કેચિ ‘‘ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ વોભિન્દિસ્સામા’’તિ પગ્ગણ્હિંસુ. તદા ભિક્ખુસઙ્ઘો ન તેહિ સદ્ધિં ઉપોસથં વા પવારણં વા અકાસિ. અસોકારામે સત્તવસ્સાનિ ઉપોસથો ઉપચ્છિજ્જિ. રઞ્ઞોપિ એતમત્થં આરોચેસું. રાજા એકં અમચ્ચં આણાપેસિ – ‘‘વિહારં ગન્ત્વા અધિકરણં વૂપસમેત્વા ઉપોસથં કારાપેહી’’તિ. અમચ્ચો રાજાનં પટિપુચ્છિતું અવિસહન્તો અઞ્ઞે અમચ્ચે ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘રાજા મં ‘વિહારં ગન્ત્વા અધિકરણં વૂપસમેત્વા ઉપોસથં કારાપેહી’તિ પહિણિ. કથં નુ ખો અધિકરણં વૂપસમ્મતી’’તિ? તે આહંસુ ¶ – ‘‘મયં એવં સલ્લક્ખેમ – ‘યથા નામ પચ્ચન્તં વૂપસમેન્તા ચોરે ઘાતેન્તિ, એવમેવ યે ઉપોસથં ન કરોન્તિ, તે મારેતુકામો રાજા ભવિસ્સતી’’’તિ. અથ સો અમચ્ચો વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા આહ – ‘‘અહં રઞ્ઞા ‘ઉપોસથં કારાપેહી’તિ પેસિતો. કરોથ દાનિ, ભન્તે, ઉપોસથ’’ન્તિ. ભિક્ખૂ ‘‘ન મયં તિત્થિયેહિ સદ્ધિં ઉપોસથં કરોમા’’તિ આહંસુ. અથ અમચ્ચો થેરાસનતો પટ્ઠાય અસિના સીસાનિ પાતેતું આરદ્ધો.

અદ્દસા ¶ ખો તિસ્સત્થેરો તં અમચ્ચં તથા વિપ્પટિપન્નં. તિસ્સત્થેરો નામ ન યો વા સો વા, રઞ્ઞો એકમાતિકો ભાતા તિસ્સકુમારો નામ, તં કિર રાજા પત્તાભિસેકો ઓપરજ્જે ઠપેસિ. સો એકદિવસં વનચારં ગતો અદ્દસ મહન્તં મિગસઙ્ઘં ચિત્તકીળાય કીળન્તં. દિસ્વાનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇમે તાવ તિણભક્ખા મિગા એવં કીળન્તિ, ઇમે પન સમણા ¶ રાજકુલે પણીતાનિ ભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા મુદુકાસુ સેય્યાસુ સયમાના કિં નામ કીળિતં ન કીળિસ્સન્તી’’તિ! સો તતો આગન્ત્વા ઇમં અત્તનો વિતક્કં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘અટ્ઠાને કુક્કુચ્ચાયિતં કુમારેન! હન્દ, નં એવં સઞ્ઞાપેસ્સામી’’તિ એકદિવસં કેનચિ કારણેન કુદ્ધો વિય હુત્વા ‘‘એહિ સત્તદિવસેન રજ્જં સમ્પટિચ્છ, તતો તં ઘાતેસ્સામી’’તિ મરણભયેન તજ્જેત્વા તમત્થં સઞ્ઞાપેસિ. સો કિર કુમારો ‘‘સત્તમે મં દિવસે મારેસ્સતી’’તિ ન ચિત્તરૂપં ન્હાયિ, ન ભુઞ્જિ, ન સુપિ, અતિવિય લૂખસરીરો અહોસિ. તતો નં રાજા પુચ્છિ – ‘‘કિસ્સ ત્વં એવરૂપો જાતો’’તિ? ‘‘મરણભયેન, દેવા’’તિ. ‘‘અરે, ત્વં નામ પરિચ્છિન્નમરણં સમ્પસ્સમાનો ¶ વિસ્સત્થો ન કીળસિ? ભિક્ખૂ અસ્સાસપસ્સાસનિબદ્ધં મરણં પેક્ખમાના કથં કીળિસ્સન્તી’’તિ! તતો પભુતિ કુમારો સાસને પસીદિ.

સો પુન એકદિવસં મિગવં નિક્ખમિત્વા અરઞ્ઞે અનુવિચરમાનો અદ્દસ યોનકમહાધમ્મરક્ખિતત્થેરં અઞ્ઞતરેન હત્થિનાગેન સાલસાખં ગહેત્વા બીજિયમાનં નિસિન્નં. દિસ્વા પામોજ્જજાતો ચિન્તેસિ – ‘‘કદા નુ ખો અહમ્પિ અયં મહાથેરો વિય પબ્બજેય્યં! સિયા નુ ખો સો દિવસો’’તિ. થેરો તસ્સાસયં વિદિત્વા તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ આકાસે ઉપ્પતિત્વા અસોકારામે પોક્ખરણિયા ઉદકતલે ઠત્વા ચીવરઞ્ચ ઉત્તરાસઙ્ગઞ્ચ આકાસે લગ્ગેત્વા ન્હાયિતું આરદ્ધો.

કુમારો થેરસ્સાનુભાવં દિસ્વા અતિવિય પસન્નો ‘‘અજ્જેવ પબ્બજિસ્સામી’’તિ નિવત્તિત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘પબ્બજિસ્સામહં, દેવા’’તિ. રાજા અનેકપ્પકારં યાચિત્વાપિ તં નિવત્તેતું અસક્કોન્તો અસોકારામગમનીયમગ્ગં અલઙ્કારાપેત્વા કુમારં છણવેસં ગાહાપેત્વા અલઙ્કતાય સેનાય પરિવારાપેત્વા વિહારં નેસિ. ‘‘યુવરાજા કિર પબ્બજિસ્સતી’’તિ સુત્વા બહૂ ભિક્ખૂ પત્તચીવરાનિ પટિયાદેસું. કુમારો પધાનઘરં ¶ ગન્ત્વા મહાધમ્મરક્ખિતત્થેરસ્સેવ સન્તિકે પબ્બજિ સદ્ધિં પુરિસસતસહસ્સેન. કુમારસ્સ પન અનુપબ્બજિતાનં ગણનપરિચ્છેદો નત્થિ. કુમારો રઞ્ઞો ચતુવસ્સાભિસેકકાલે પબ્બજિતો. અથઞ્ઞોપિ રઞ્ઞો ભાગિનેય્યો સઙ્ઘમિત્તાય સામિકો અગ્ગિબ્રહ્મા નામ કુમારો અત્થિ. સઙ્ઘમિત્તા તં પટિચ્ચ એકમેવ પુત્તં વિજાયિ. સોપિ ¶ ‘‘યુવરાજા પબ્બજિતો’’તિ સુત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા – ‘‘અહમ્પિ, દેવ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ યાચિ. ‘‘પબ્બજ, તાતા’’તિ ચ રઞ્ઞા અનુઞ્ઞાતો તંદિવસમેવ પબ્બજિ.

એવં ¶ અનુપબ્બજિતો, ઉળારવિભવેન ખત્તિયજનેન;

રઞ્ઞો કનિટ્ઠભાતા, તિસ્સત્થેરોતિ વિઞ્ઞેય્યો.

સો તં અમચ્ચં તથા વિપ્પટિપન્નં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘ન રાજા થેરે મારાપેતું પહિણેય્ય; અદ્ધા ઇમસ્સેવેતં અમચ્ચસ્સ દુગ્ગહિતં ભવિસ્સતી’’તિ ગન્ત્વા સયં તસ્સ આસન્ને આસને નિસીદિ. સો થેરં સઞ્જાનિત્વા સત્થં નિપાતેતું અવિસહન્તો ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘અહં, દેવ, ઉપોસથં કાતું અનિચ્છન્તાનં એત્તકાનં નામ ભિક્ખૂનં સીસાનિ પાતેસિં; અથ અય્યસ્સ તિસ્સત્થેરસ્સ પટિપાટિ સમ્પત્તા, કિન્તિ કરોમી’’તિ? રાજા સુત્વાવ – ‘‘અરે! કિં પન, ત્વં, મયા ભિક્ખૂ ઘાતેતું પેસિતો’’તિ તાવદેવ સરીરે ઉપ્પન્નદાહો હુત્વા વિહારં ગન્ત્વા થેરે ભિક્ખૂ પુચ્છિ – ‘‘અયં, ભન્તે, અમચ્ચો મયા અનાણત્તોવ એવં અકાસિ, કસ્સ નુ ખો ઇમિના પાપેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ? એકચ્ચે થેરા, ‘‘અયં તવ વચનેન અકાસિ, તુય્હેતં પાપ’’ન્તિ આહંસુ. એકચ્ચે ‘‘ઉભિન્નમ્પિ વો એતં પાપ’’ન્તિ આહંસુ. એકચ્ચે એવમાહંસુ – ‘‘કિં પન તે, મહારાજ, અત્થિ ચિત્તં ‘અયં ગન્ત્વા ભિક્ખૂ ઘાતેતૂ’’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે, કુસલાધિપ્પાયો અહં પેસેસિં – ‘સમગ્ગો ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉપોસથં કરોતૂ’’’તિ. ‘‘સચે ત્વં કુસલાધિપ્પાયો, નત્થિ તુય્હં પાપં, અમચ્ચસ્સેવેતં પાપ’’ન્તિ. રાજા દ્વેળ્હકજાતો આહ – ‘‘અત્થિ નુ ખો, ભન્તે, કોચિ ભિક્ખુ મમેતં દ્વેળ્હકં છિન્દિત્વા સાસનં પગ્ગહેતું સમત્થો’’તિ? ‘‘અત્થિ, મહારાજ, મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો નામ, સો ¶ તે ઇમં દ્વેળ્હકં છિન્દિત્વા સાસનં પગ્ગણ્હિતું સમત્થો’’તિ. રાજા તદહેવ ચત્તારો ધમ્મકથિકે એકેકભિક્ખુસહસ્સપરિવારે, ચત્તારો ચ અમચ્ચે એકેકપુરિસસહસ્સપરિવારે ‘‘થેરં ગણ્હિત્વા આગચ્છથા’’તિ પેસેસિ. તે ગન્ત્વા ‘‘રાજા પક્કોસતી’’તિ આહંસુ. થેરો નાગચ્છિ ¶ . દુતિયમ્પિ ખો રાજા અટ્ઠ ધમ્મકથિકે, અટ્ઠ ચ અમચ્ચે સહસ્સસહસ્સપરિવારેયેવ પેસેસિ – ‘‘‘રાજા, ભન્તે, પક્કોસતી’તિ વત્વા ગણ્હિત્વાવ આગચ્છથા’’તિ. તે તથેવ આહંસુ. દુતિયમ્પિ થેરો નાગચ્છિ. રાજા થેરે પુચ્છિ – ‘‘અહં, ભન્તે, દ્વિક્ખત્તું પહિણિં; કસ્મા થેરો નાગચ્છતી’’તિ? ‘‘‘રાજા પક્કોસતી’તિ વુત્તત્તા, મહારાજ, નાગચ્છતિ. એવં પન વુત્તે આગચ્છેય્ય ‘સાસનં, ભન્તે, ઓસીદતિ, અમ્હાકં સાસનં પગ્ગહત્થાય સહાયકા હોથા’’’તિ. અથ રાજા તથા વત્વા સોળસ ધમ્મકથિકે, સોળસ ચ અમચ્ચે સહસ્સસહસ્સપરિવારે પેસેસિ. ભિક્ખૂ ચ પટિપુચ્છિ – ‘‘મહલ્લકો નુ ખો, ભન્તે, થેરો દહરો નુ ખો’’તિ? ‘‘મહલ્લકો, મહારાજા’’તિ. ‘‘વય્હં વા સિવિકં વા અભિરુહિસ્સતિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘નાભિરુહિસ્સતિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કુહિં, ભન્તે, થેરો વસતી’’તિ? ‘‘ઉપરિ ગઙ્ગાય, મહારાજા’’તિ. રાજા આહ – ‘‘તેન હિ, ભણે, નાવાસઙ્ઘાટં બન્ધિત્વા ¶ તત્થેવ થેરં નિસીદાપેત્વા દ્વીસુપિ તીરેસુ આરક્ખં સંવિધાય થેરં આનેથા’’તિ. ભિક્ખૂ ચ અમચ્ચા ચ થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા રઞ્ઞો સાસનં આરોચેસું.

થેરો સુત્વા ‘‘યં ખો અહં મૂલતો પટ્ઠાય સાસનં પગ્ગણ્હિસ્સામીતિ પબ્બજિતોમ્હિ. અયં દાનિ મે સો કાલો અનુપ્પત્તો’’તિ ચમ્મખણ્ડં ગણ્હિત્વાવ ઉટ્ઠહિ. અથ ‘‘થેરો ¶ સ્વે પાટલિપુત્તં સમ્પાપુણિસ્સતી’’તિ રત્તિભાગે રાજા સુપિનં અદ્દસ. એવરૂપો સુપિનો અહોસિ – ‘‘સબ્બસેતો હત્થિનાગો આગન્ત્વા રાજાનં સીસતો પટ્ઠાય પરામસિત્વા દક્ખિણહત્થે અગ્ગહેસી’’તિ. પુનદિવસે રાજા સુપિનજ્ઝાયકે પુચ્છિ – ‘‘મયા એવરૂપો સુપિનો દિટ્ઠો, કિં મે ભવિસ્સતી’’તિ? એકો તં, ‘‘મહારાજ, સમણનાગો દક્ખિણહત્થે ગણ્હિસ્સતી’’તિ. અથ રાજા તાવદેવ ‘‘થેરો આગતો’’તિ સુત્વા ગઙ્ગાતીરં ગન્ત્વા નદિં ઓતરિત્વા અબ્ભુગ્ગચ્છન્તો જાણુમત્તે ઉદકે થેરં સમ્પાપુણિત્વા થેરસ્સ નાવાતો ઓતરન્તસ્સ હત્થં અદાસિ. થેરો રાજાનં દક્ખિણહત્થે અગ્ગહેસિ. તં દિસ્વા અસિગ્ગાહા ‘‘થેરસ્સ સીસં પાતેસ્સામા’’તિ કોસતો અસિં અબ્બાહિંસુ. કસ્મા? એતં કિર ચારિત્તં રાજકુલેસુ – ‘‘યો રાજાનં હત્થે ગણ્હતિ તસ્સ અસિના સીસં પાતેતબ્બ’’ન્તિ. રાજા છાયંયેવ દિસ્વા આહ – ‘‘પુબ્બેપિ અહં ભિક્ખૂસુ વિરદ્ધકારણા અસ્સાદં ન વિન્દામિ, મા ખો થેરે વિરજ્ઝિત્થા’’તિ. થેરો પન કસ્મા રાજાનં હત્થે ¶ અગ્ગહેસીતિ? યસ્મા રઞ્ઞા પઞ્હં પુચ્છનત્થાય પક્કોસાપિતો તસ્મા ‘‘અન્તેવાસિકો મે અય’’ન્તિ અગ્ગહેસિ.

રાજા થેરં અત્તનો ઉય્યાનં નેત્વા બાહિરતો તિક્ખત્તું પરિવારાપેત્વા આરક્ખં ઠપેત્વા સયમેવ થેરસ્સ પાદે ધોવિત્વા તેલેન મક્ખેત્વા થેરસ્સ સન્તિકે નિસીદિત્વા ‘‘પટિબલો નુ ખો થેરો મમ કઙ્ખં છિન્દિત્વા ઉપ્પન્નં અધિકરણં વૂપસમેત્વા સાસનં પગ્ગણ્હિતુ’’ન્તિ વીમંસનત્થાય ‘‘અહં, ભન્તે, એકં પાટિહારિયં દટ્ઠુકામો’’તિ આહ. ‘‘કતરં પાટિહારિયં દટ્ઠુકામોસિ, મહારાજા’’તિ? ‘‘પથવીકમ્પનં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સકલપથવીકમ્પનં દટ્ઠુકામોસિ, મહારાજ, પદેસપથવીકમ્પન’’ન્તિ? ‘‘કતરં પનેત્થ, ભન્તે, દુક્કર’’ન્તિ? ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, કંસપાતિયા ઉદકપુણ્ણાય સબ્બં ઉદકં કમ્પેતું દુક્કરં; ઉદાહુ ઉપડ્ઢ’’ન્તિ? ‘‘ઉપડ્ઢં, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, પદેસપથવીકમ્પનં દુક્કર’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, પદેસપથવીકમ્પનં ¶ પસ્સિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ, મહારાજ, સમન્તતો યોજને પુરત્થિમાય દિસાય એકેન ચક્કેન સીમં અક્કમિત્વા રથો તિટ્ઠતુ; દક્ખિણાય દિસાય દ્વીહિ પાદેહિ સીમં અક્કમિત્વા અસ્સો તિટ્ઠતુ; પચ્છિમાય દિસાય એકેન પાદેન સીમં અક્કમિત્વા પુરિસો તિટ્ઠતુ; ઉત્તરાય દિસાય ઉપડ્ઢભાગેન સીમં અક્કમિત્વા એકા ઉદકપાતિ ¶ તિટ્ઠતૂ’’તિ. રાજા તથા કારાપેસિ. થેરો અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય ‘‘રાજા પસ્સતૂ’’તિ યોજનપ્પમાણપથવીચલનં અધિટ્ઠહિ. પુરત્થિમાય દિસાય રથસ્સ અન્તોસીમાય ઠિતો પાદોવ ચલિ, ઇતરો ન ચલિ. એવં દક્ખિણપચ્છિમદિસાસુ અસ્સપુરિસાનં અન્તોસીમાય ઠિતપાદાયેવ ચલિંસુ, ઉપડ્ઢુપડ્ઢં સરીરઞ્ચ. ઉત્તરદિસાય ઉદકપાતિયાપિ અન્તોસીમાય ઠિતં ઉપડ્ઢભાગગતમેવ ઉદકં ચલિ, અવસેસં નિચ્ચલમહોસીતિ. રાજા તં પાટિહારિયં દિસ્વા ‘‘સક્ખતિ દાનિ થેરો સાસનં પગ્ગણ્હિતુ’’ન્તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા અત્તનો કુક્કુચ્ચં પુચ્છિ – ‘‘અહં, ભન્તે, એકં અમચ્ચં ‘વિહારં ગન્ત્વા અધિકરણં વૂપસમેત્વા ઉપોસથં કારાપેહી’તિ પહિણિં, સો વિહારં ગન્ત્વા એત્તકે ભિક્ખૂ જીવિતા વોરોપેસિ, એતં પાપં કસ્સ હોતી’’તિ?

‘‘કિં પન તે, મહારાજ, અત્થિ ચિત્તં ‘અયં વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખૂ ઘાતેતૂ’’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચે તે, મહારાજ, નત્થિ એવરૂપં ચિત્તં, નત્થિ તુય્હં પાપ’’ન્તિ. અથ થેરો રાજાનં એતમત્થં ઇમિના સુત્તેન સઞ્ઞાપેસિ ¶ – ‘‘ચેતનાહં, ભિક્ખવે, કમ્મં વદામિ. ચેતયિત્વા કમ્મં કરોતિ – કાયેન વાચાય મનસા’’તિ (અ. નિ. ૬.૬૩).

તમેવત્થં ¶ પરિદીપેતું તિત્તિરજાતકં (જા. ૧.૪.૭૫) આહરિ – ‘‘અતીતે, મહારાજ, દીપકતિત્તિરો તાપસં પુચ્છિ –

‘ઞાતકો નો નિસિન્નોતિ, બહુ આગચ્છતી જનો;

પટિચ્ચ કમ્મં ફુસતિ, તસ્મિં મે સઙ્કતે મનો’તિ.

તાપસો આહ – ‘અત્થિ પન તે ચિત્તં મમ સદ્દેન ચ રૂપદસ્સનેન ચ આગન્ત્વા એતે પક્ખિનો બજ્ઝન્તુ વા હઞ્ઞન્તુ વા’તિ? ‘નત્થિ, ભન્તે’તિ તિત્તિરો આહ. તતો નં તાપસો સઞ્ઞાપેસિ – ‘સચે તે નત્થિ ચિત્તં, નત્થિ પાપં; ચેતયન્તમેવ હિ પાપં ફુસતિ, નાચેતયન્તં.

‘ન પટિચ્ચ કમ્મં ફુસતિ, મનો ચે નપ્પદુસ્સતિ;

અપ્પોસ્સુક્કસ્સ ભદ્રસ્સ, ન પાપમુપલિમ્પતી’’’તિ.

એવં થેરો રાજાનં સઞ્ઞાપેત્વા તત્થેવ રાજુય્યાને સત્ત દિવસાનિ વસન્તો રાજાનં સમયં ઉગ્ગણ્હાપેસિ. રાજા સત્તમે દિવસે અસોકારામે ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા સાણિપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વા ¶ સાણિપાકારન્તરે નિસિન્નો એકલદ્ધિકે એકલદ્ધિકે ભિક્ખૂ એકતો એકતો કારાપેત્વા એકમેકં ભિક્ખુસમૂહં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘કિંવાદી સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ? તતોસસ્સતવાદિનો ‘‘સસ્સતવાદી’’તિ આહંસુ. એકચ્ચસસ્સતિકા…પે… અન્તાનન્તિકા… અમરાવિક્ખેપિકા… અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા… સઞ્ઞીવાદા… અસઞ્ઞીવાદા… નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા ¶ … ઉચ્છેદવાદા… દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા ‘‘દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદી’’તિ આહંસુ. રાજા પઠમમેવ સમયસ્સ ઉગ્ગહિતત્તા ‘‘નયિમે ભિક્ખૂ, અઞ્ઞતિત્થિયા ઇમે’’તિ ઞત્વા તેસં સેતકાનિ વત્થાનિ દત્વા ઉપ્પબ્બાજેસિ. તે સબ્બેપિ સટ્ઠિસહસ્સા અહેસું.

અથઞ્ઞે ભિક્ખૂ પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘કિંવાદી, ભન્તે, સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ? ‘‘વિભજ્જવાદી, મહારાજા’’તિ. એવં વુત્તે રાજા થેરં પુચ્છિ – ‘‘વિભજ્જવાદી, ભન્તે, સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. તતો રાજા ‘‘સુદ્ધં દાનિ, ભન્તે, સાસનં; કરોતુ ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉપોસથ’’ન્તિ આરક્ખં દત્વા નગરં પાવિસિ.

સમગ્ગો ¶ સઙ્ઘો સન્નિપતિત્વા ઉપોસથં અકાસિ. તસ્મિં સન્નિપાતે સટ્ઠિ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું. તસ્મિં સમાગમે મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો પરપ્પવાદં મદ્દમાનો કથાવત્થુપ્પકરણં અભાસિ. તતો સટ્ઠિસતસહસ્સસઙ્ખ્યેસુ ભિક્ખૂસુ ઉચ્ચિનિત્વા તિપિટકપરિયત્તિધરાનં પભિન્નપટિસમ્ભિદાનં તેવિજ્જાદિભેદાનં ભિક્ખૂનં સહસ્સમેકં ગહેત્વા યથા મહાકસ્સપત્થેરો ચ કાકણ્ડકપુત્તો યસત્થેરો ચ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિંસુ; એવમેવ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયન્તો સબ્બં સાસનમલં વિસોધેત્વા તતિયસઙ્ગીતિં અકાસિ. સઙ્ગીતિપરિયોસાને અનેકપ્પકારં પથવી અકમ્પિત્થ. અયં સઙ્ગીતિ નવહિ માસેહિ નિટ્ઠિતા. યા લોકે –

કતા ભિક્ખુસહસ્સેન, તસ્મા સહસ્સિકાતિ ચ;

પુરિમા દ્વે ઉપાદાય, તતિયાતિ ચ વુચ્ચતીતિ.

એત્તાવતા ચ ‘‘કેનાભત’’ન્તિ એતસ્સ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જનત્થં યં અવોચુમ્હ – ‘‘જમ્બુદીપે તાવ ઉપાલિત્થેરમાદિં કત્વા આચરિયપરમ્પરાય ¶ યાવ તતિયસઙ્ગીતિ તાવ આભતં. તત્રાયં આચરિયપરમ્પરા –

‘‘ઉપાલિ ¶ દાસકો ચેવ, સોણકો સિગ્ગવો તથા;

તિસ્સો મોગ્ગલિપુત્તો ચ, પઞ્ચેતે વિજિતાવિનો.

‘‘પરમ્પરાય વિનયં, દીપે જમ્બુસિરિવ્હયે;

અચ્છિજ્જમાનમાનેસું, તતિયો યાવ સઙ્ગહો’’તિ.

તતિયસઙ્ગહતો પન ઉદ્ધં ઇમં દીપં મહિન્દાદીહિ આભતં. મહિન્દતો ઉગ્ગહેત્વા કઞ્ચિ કાલં અરિટ્ઠત્થેરાદીહિ આભતં. તતો યાવજ્જતના તેસંયેવ અન્તેવાસિકપરમ્પરભૂતાય આચરિયપરમ્પરાય આભતન્તિ વેદિતબ્બં. યથાહુ પોરાણા –

‘‘તતો મહિન્દો ઇટ્ટિયો, ઉત્તિયો સમ્બલો તથા;

‘‘એતે નાગા મહાપઞ્ઞા, જમ્બુદીપા ઇધાગતા;

વિનયં તે વાચયિંસુ, પિટકં તમ્બપણ્ણિયા.

‘‘નિકાયે ¶ પઞ્ચ વાચેસું, સત્ત ચેવ પકરણે;

તતો અરિટ્ઠો મેધાવી, તિસ્સદત્તો ચ પણ્ડિતો.

‘‘વિસારદો કાળસુમનો, થેરો ચ દીઘનામકો;

‘‘પુનદેવ કાળસુમનો, નાગત્થેરો ચ બુદ્ધરક્ખિતો;

તિસ્સત્થેરો ચ મેધાવી, દેવત્થેરો ચ પણ્ડિતો.

‘‘પુનદેવ સુમનો મેધાવી, વિનયે ચ વિસારદો;

બહુસ્સુતો ચૂળનાગો, ગજોવ દુપ્પધંસિયો.

‘‘ધમ્મપાલિતનામો ¶ ¶ ચ, રોહણે સાધુપૂજિતો;

તસ્સ સિસ્સો મહાપઞ્ઞો, ખેમનામો તિપેટકો.

‘‘દીપે તારકરાજાવ, પઞ્ઞાય અતિરોચથ;

ઉપતિસ્સો ચ મેધાવી, ફુસ્સદેવો મહાકથી.

‘‘પુનદેવ સુમનો મેધાવી, પુપ્ફનામો બહુસ્સુતો;

મહાકથી મહાસિવો, પિટકે સબ્બત્થ કોવિદો.

‘‘પુનદેવ ઉપાલિ મેધાવી, વિનયે ચ વિસારદો;

મહાનાગો મહાપઞ્ઞો, સદ્ધમ્મવંસકોવિદો.

‘‘પુનદેવ અભયો મેધાવી, પિટકે સબ્બત્થ કોવિદો;

તિસ્સત્થેરો ચ મેધાવી, વિનયે ચ વિસારદો.

‘‘તસ્સ સિસ્સો મહાપઞ્ઞો, પુપ્ફનામો બહુસ્સુતો;

સાસનં અનુરક્ખન્તો, જમ્બુદીપે પતિટ્ઠિતો.

‘‘ચૂળાભયો ચ મેધાવી, વિનયે ચ વિસારદો;

તિસ્સત્થેરો ચ મેધાવી, સદ્ધમ્મવંસકોવિદો.

‘‘ચૂળદેવો ચ મેધાવી, વિનયે ચ વિસારદો;

સિવત્થેરો ચ મેધાવી, વિનયે સબ્બત્થ કોવિદો.

‘‘એતે નાગા મહાપઞ્ઞા, વિનયઞ્ઞૂ મગ્ગકોવિદા;

વિનયં દીપે પકાસેસું, પિટકં તમ્બપણ્ણિયા’’તિ.

તત્રાયં ¶ અનુપુબ્બિકથા – મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો કિર ઇમં તતિયધમ્મસઙ્ગીતિં કત્વા એવં ચિન્તેસિ – ‘‘કત્થ નુ ખો અનાગતે સાસનં સુપ્પતિટ્ઠિતં ભવેય્યા’’તિ? અથસ્સ ઉપપરિક્ખતો એતદહોસિ – ‘‘પચ્ચન્તિમેસુ ખો જનપદેસુ સુપ્પતિટ્ઠિતં ભવિસ્સતી’’તિ. સો તેસં તેસં ભિક્ખૂનં ¶ ભારં કત્વા તે તે ભિક્ખૂ તત્થ તત્થ પેસેસિ. મજ્ઝન્તિકત્થેરં કસ્મીરગન્ધારરટ્ઠં પેસેસિ – ‘‘ત્વં એતં રટ્ઠં ગન્ત્વા એત્થ સાસનં પતિટ્ઠાપેહી’’તિ. મહાદેવત્થેરં તથેવ વત્વા મહિંસકમણ્ડલં પેસેસિ. રક્ખિતત્થેરં વનવાસિં. યોનકધમ્મરક્ખિતત્થેરં ¶ અપરન્તકં. મહાધમ્મરક્ખિતત્થેરં મહારટ્ઠં. મહારક્ખિતત્થેરં યોનકલોકં. મજ્ઝિમત્થેરં હિમવન્તદેસભાગં. સોણત્થેરઞ્ચ ઉત્તરત્થેરઞ્ચ સુવણ્ણભૂમિં. અત્તનો સદ્ધિવિહારિકં મહિન્દત્થેરં ઇટ્ટિયત્થેરેન ઉત્તિયત્થેરેન સમ્બલત્થેરેન ભદ્દસાલત્થેરેન ચ સદ્ધિં તમ્બપણ્ણિદીપં પેસેસિ – ‘‘તુમ્હે તમ્બપણ્ણિદીપં ગન્ત્વા એત્થ સાસનં પતિટ્ઠાપેથા’’તિ. સબ્બેપિ તં તં દિસાભાગં ગચ્છન્તા અત્તપઞ્ચમા અગમંસુ ‘‘પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ પઞ્ચવગ્ગો ગણો અલં ઉપસમ્પદકમ્માયા’’તિ મઞ્ઞમાના.

તેન ખો પન સમયેન કસ્મીરગન્ધારરટ્ઠે સસ્સપાકસમયે અરવાળો નામ નાગરાજા કરકવસ્સં નામ વસ્સાપેત્વા સસ્સં હરાપેત્વા મહાસમુદ્દં પાપેતિ. મજ્ઝન્તિકત્થેરો પન પાટલિપુત્તતો વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા હિમવતિ અરવાળદહસ્સ ઉપરિ ઓતરિત્વા અરવાળદહપિટ્ઠિયં ચઙ્કમતિપિ તિટ્ઠતિપિ નિસીદતિપિ સેય્યમ્પિ કપ્પેતિ. નાગમાણવકા તં દિસ્વા અરવાળસ્સ નાગરાજસ્સ આરોચેસું – ‘‘મહારાજ, એકો છિન્નભિન્નપટધરો ભણ્ડુ કાસાવવસનો અમ્હાકં ઉદકં દૂસેતી’’તિ. નાગરાજા તાવદેવ કોધાભિભૂતો નિક્ખમિત્વા થેરં દિસ્વા મક્ખં અસહમાનો અન્તલિક્ખે અનેકાનિ ભિંસનકાનિ નિમ્મિનિ. તતો તતો ભુસા વાતા વાયન્તિ, રુક્ખા છિજ્જન્તિ, પબ્બતકૂટાનિ પતન્તિ, મેઘા ગજ્જન્તિ, વિજ્જુલતા નિચ્છરન્તિ, અસનિયો ફલન્તિ, ભિન્નં વિય ગગનતલં ઉદકં પગ્ઘરતિ. ભયાનકરૂપા ¶ નાગકુમારા સન્નિપતન્તિ. સયમ્પિ ધૂમાયતિ, પજ્જલતિ, પહરણવુટ્ઠિયો વિસ્સજ્જેતિ. ‘‘કો અયં મુણ્ડકો છિન્નભિન્નપટધરો’’તિઆદીહિ ફરુસવચનેહિ થેરં સન્તજ્જેસિ. ‘‘એથ ગણ્હથ હનથ ¶ નિદ્ધમથ ઇમં સમણ’’ન્તિ નાગબલં આણાપેસિ. થેરો સબ્બં તં ભિંસનકં અત્તનો ઇદ્ધિબલેન પટિબાહિત્વા નાગરાજાનં આહ –

‘‘સદેવકોપિ ચે લોકો, આગન્ત્વા તાસયેય્ય મં;

ન મે પટિબલો અસ્સ, જનેતું ભયભેરવં.

‘‘સચેપિ ત્વં મહિં સબ્બં, સસમુદ્દં સપબ્બતં;

ઉક્ખિપિત્વા મહાનાગ, ખિપેય્યાસિ મમૂપરિ.

‘‘નેવ ¶ મે સક્કુણેય્યાસિ, જનેતું ભયભેરવં;

અઞ્ઞદત્થુ તવેવસ્સ, વિઘાતો ઉરગાધિપા’’તિ.

એવં વુત્તે નાગરાજા વિહતાનુભાવો નિપ્ફલવાયામો દુક્ખી દુમ્મનો અહોસિ. તં થેરો તઙ્ખણાનુરૂપાય ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેત્વા સમાદપેત્વા સમુત્તેજેત્વા સમ્પહંસેત્વા તીસુ સરણેસુ પઞ્ચસુ ચ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ સદ્ધિં ચતુરાસીતિયા નાગસહસ્સેહિ. અઞ્ઞેપિ બહૂ હિમવન્તવાસિનો યક્ખા ચ ગન્ધબ્બા ચ કુમ્ભણ્ડા ચ થેરસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠહિંસુ. પઞ્ચકોપિ યક્ખો સદ્ધિં ભરિયાય યક્ખિનિયા પઞ્ચહિ ચ પુત્તસતેહિ પઠમે ફલે પતિટ્ઠિતો. અથાયસ્મા મજ્ઝન્તિકત્થેરો સબ્બેપિ નાગયક્ખરક્ખસે આમન્તેત્વા એવમાહ –

‘‘મા દાનિ કોધં જનયિત્થ, ઇતો ઉદ્ધં યથા પુરે;

સસ્સઘાતઞ્ચ મા કત્થ, સુખકામા હિ પાણિનો;

કરોથ મેત્તં સત્તેસુ, વસન્તુ મનુજા સુખ’’ન્તિ.

તે ¶ સબ્બેપિ ‘‘સાધુ ભન્તે’’તિ થેરસ્સ પટિસ્સુણિત્વા યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જિંસુ. તંદિવસમેવ ચ નાગરાજસ્સ પૂજાસમયો હોતિ. અથ નાગરાજા અત્તનો રતનમયં પલ્લઙ્કં આહરાપેત્વા થેરસ્સ પઞ્ઞપેસિ. નિસીદિ થેરો પલ્લઙ્કે. નાગરાજાપિ થેરં બીજયમાનો સમીપે અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે કસ્મીરગન્ધારરટ્ઠવાસિનો આગન્ત્વા થેરં દિસ્વા ‘‘અમ્હાકં નાગરાજતોપિ થેરો મહિદ્ધિકતરો’’તિ થેરમેવ વન્દિત્વા નિસિન્ના. થેરો તેસં આસીવિસોપમસુત્તં કથેસિ ¶ . સુત્તપરિયોસાને અસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, કુલસતસહસ્સં પબ્બજિ. તતો પભુતિ ચ કસ્મીરગન્ધારા યાવજ્જતના કાસાવપજ્જોતા ઇસિવાતપટિવાતા એવ.

ગન્ત્વા કસ્મીરગન્ધારં, ઇસિ મજ્ઝન્તિકો તદા;

દુટ્ઠં નાગં પસાદેત્વા, મોચેસિ બન્ધના બહૂતિ.

મહાદેવત્થેરોપિ મહિંસકમણ્ડલં ગન્ત્વા દેવદૂતસુત્તં કથેસિ. સુત્તપરિયોસાને ચત્તાલીસ પાણસહસ્સાનિ ધમ્મચક્ખું પટિલભિંસુ, ચત્તાલીસંયેવ પાણસહસ્સાનિ પબ્બજિંસુ.

ગન્ત્વાન ¶ રટ્ઠં મહિંસં, મહાદેવો મહિદ્ધિકો;

ચોદેત્વા દેવદૂતેહિ, મોચેસિ બન્ધના બહૂતિ.

રક્ખિતત્થેરો પન વનવાસિં ગન્ત્વા આકાસે ઠત્વા અનમતગ્ગપરિયાયકથાય વનવાસિકે પસાદેસિ. કથાપરિયોસાને પનસ્સ સટ્ઠિસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સત્તતિસહસ્સમત્તા ¶ પબ્બજિંસુ, પઞ્ચવિહારસતાનિ પતિટ્ઠહિંસુ. એવં સો તત્થ સાસનં પતિટ્ઠાપેસિ.

ગન્ત્વાન રક્ખિતત્થેરો, વનવાસિં મહિદ્ધિકો;

અન્તલિક્ખે ઠિતો તત્થ, દેસેસિ અનમતગ્ગિયન્તિ.

યોનકધમ્મરક્ખિતત્થેરોપિ અપરન્તકં ગન્ત્વા અગ્ગિક્ખન્ધોપમસુત્તન્તકથાય અપરન્તકે પસાદેત્વા સત્તતિ પાણસહસ્સાનિ ધમ્મામતં પાયેસિ. ખત્તિયકુલતો એવ પુરિસસહસ્સાનિ પબ્બજિંસુ, સમધિકાનિ ચ છ ઇત્થિસહસ્સાનિ. એવં સો તત્થ સાસનં પતિટ્ઠાપેસિ.

અપરન્તં વિગાહિત્વા, યોનકો ધમ્મરક્ખિતો;

અગ્ગિક્ખન્ધોપમેનેત્થ, પસાદેસિ જને બહૂતિ.

મહાધમ્મરક્ખિતત્થેરો પન મહારટ્ઠં ગન્ત્વા મહાનારદકસ્સપજાતકકથાય મહારટ્ઠકે પસાદેત્વા ચતુરાસીતિ પાણસહસ્સાનિ મગ્ગફલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. તેરસસહસ્સાનિ પબ્બજિંસુ. એવં સો તત્થ સાસનં પતિટ્ઠાપેસિ.

મહારટ્ઠં ઇસિ ગન્ત્વા, સો મહાધમ્મરક્ખિતો;

જાતકં કથયિત્વાન, પસાદેસિ મહાજનન્તિ.

મહારક્ખિતત્થેરોપિ ¶ યોનકરટ્ઠં ગન્ત્વા કાળકારામસુત્તન્તકથાય યોનકલોકં પસાદેત્વા સત્તતિસહસ્સાધિકસ્સ પાણસતસહસ્સસ્સ મગ્ગફલાલઙ્કારં અદાસિ. સન્તિકે ચસ્સ દસસહસ્સાનિ પબ્બજિંસુ. એવં સોપિ તત્થ સાસનં પતિટ્ઠાપેસિ.

યોનરટ્ઠં તદા ગન્ત્વા, સો મહારક્ખિતો ઇસિ;

કાળકારામસુત્તેન તે પસાદેસિ યોનકેતિ.

મજ્ઝિમત્થેરો ¶ ¶ પન કસ્સપગોત્તત્થેરેન અળકદેવત્થેરેન દુન્દુભિસ્સરત્થેરેન મહાદેવત્થેરેન ચ સદ્ધિં હિમવન્તદેસભાગં ગન્ત્વા ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તકથાય તં દેસં પસાદેત્વા અસીતિપાણકોટિયો મગ્ગફલરતનાનિ પટિલાભેસિ. પઞ્ચપિ ચ થેરા પઞ્ચ રટ્ઠાનિ પસાદેસું. એકમેકસ્સ સન્તિકે સતસહસ્સમત્તા પબ્બજિંસુ. એવં તે તત્થ સાસનં પતિટ્ઠાપેસું.

ગન્ત્વાન મજ્ઝિમત્થેરો, હિમવન્તં પસાદયિ;

યક્ખસેનં પકાસેન્તો, ધમ્મચક્કપવત્તનન્તિ.

સોણત્થેરોપિ સદ્ધિં ઉત્તરત્થેરેન સુવણ્ણભૂમિં અગમાસિ. તેન ચ સમયેન તત્થ એકા રક્ખસી સમુદ્દતો નિક્ખમિત્વા રાજકુલે જાતે જાતે દારકે ખાદતિ. તંદિવસમેવ ચ રાજકુલે એકો દારકો જાતો હોતિ. મનુસ્સા થેરં દિસ્વા ‘‘રક્ખસાનં સહાયકો એસો’’તિ મઞ્ઞમાના આવુધાનિ ગહેત્વા થેરં પહરિતુકામા આગચ્છન્તિ. થેરો ‘‘કિં તુમ્હે આવુધહત્થા આગચ્છથા’’તિ આહ. તે આહંસુ – ‘‘રાજકુલે જાતે જાતે દારકે રક્ખસા ખાદન્તિ, તેસં તુમ્હે સહાયકા’’તિ. થેરો ‘‘ન મયં રક્ખસાનં સહાયકા, સમણા નામ મયં વિરતા પાણાતિપાતા…પે… વિરતા મજ્જપાના એકભત્તિકા સીલવન્તો કલ્યાણધમ્મા’’તિ આહ. તસ્મિંયેવ ચ ખણે સા રક્ખસી સપરિવારા સમુદ્દતો નિક્ખમિ ‘‘રાજકુલે દારકો જાતો તં ખાદિસ્સામી’’તિ. મનુસ્સા તં દિસ્વા ‘‘એસા, ભન્તે, રક્ખસી આગચ્છતી’’તિ ભીતા વિરવિંસુ. થેરો રક્ખસેહિ દિગુણે અત્તભાવે નિમ્મિનિત્વા તેહિ અત્તભાવેહિ તં રક્ખસિં ¶ સપરિસં મજ્ઝે કત્વા ઉભોસુ પસ્સેસુ પરિક્ખિપિ ¶ . તસ્સા સપરિસાય એતદહોસિ – ‘‘અદ્ધા ઇમેહિ ઇદં ઠાનં લદ્ધં ભવિસ્સતિ. મયં પન ઇમેસં ભક્ખા ભવિસ્સામા’’તિ. સબ્બે રક્ખસા ભીતા વેગસા પલાયિંસુ. થેરોપિ તે યાવ અદસ્સનં તાવ પલાપેત્વા દીપસ્સ સમન્તતો રક્ખં ઠપેસિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે સન્નિપતિતં મહાજનકાયં બ્રહ્મજાલસુત્તન્તકથાય પસાદેત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપેસિ. સટ્ઠિસહસ્સાનં પનેત્થ ધમ્માભિસમયો અહોસિ. કુલદારકાનં અડ્ઢુડ્ઢાનિ સહસ્સાનિ પબ્બજિંસુ, કુલધીતાનં દિયડ્ઢસહસ્સં. એવં સો તત્થ સાસનં પતિટ્ઠાપેસિ. તતો પભુતિ રાજકુલે જાતદારકાનં સોણુત્તરનામમેવ કરોન્તિ.

સુવણ્ણભૂમિં ગન્ત્વાન, સોણુત્તરા મહિદ્ધિકા;

પિસાચે નિદ્ધમેત્વાન, બ્રહ્મજાલં અદેસિસુન્તિ.

મહિન્દત્થેરો પન ‘‘તમ્બપણ્ણિદીપં ગન્ત્વા સાસનં પતિટ્ઠાપેહી’’તિ ઉપજ્ઝાયેન ચ ભિક્ખુસઙ્ઘેન ¶ ચ અજ્ઝિટ્ઠો ચિન્તેસિ – ‘‘કાલો નુ ખો મે તમ્બપણ્ણિદીપં ગન્તું નો’’તિ. અથસ્સ વીમંસતો ‘‘ન તાવ કાલો’’તિ અહોસિ. કિં પનસ્સ દિસ્વા એતદહોસિ? મુટસિવરઞ્ઞો મહલ્લકભાવં. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં રાજા મહલ્લકો, ન સક્કા ઇમં ગણ્હિત્વા સાસનં પગ્ગહેતું. ઇદાનિ પનસ્સ પુત્તો દેવાનંપિયતિસ્સો રજ્જં કારેસ્સતિ. તં ગણ્હિત્વા સક્કા ભવિસ્સતિ સાસનં પગ્ગહેતું. હન્દ યાવ સો સમયો આગચ્છતિ, તાવ ઞાતકે ઓલોકેમ. પુન દાનિ મયં ઇમં જનપદં આગચ્છેય્યામ વા ન વા’’તિ. સો એવં ચિન્તેત્વા ઉપજ્ઝાયઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ વન્દિત્વા અસોકારામતો નિક્ખમ્મ તેહિ ઇટ્ટિયાદીહિ ચતૂહિ થેરેહિ સઙ્ઘમિત્તાય પુત્તેન સુમનસામણેરેન ભણ્ડુકેન ¶ ચ ઉપાસકેન સદ્ધિં રાજગહનગરપરિવત્તકેન દક્ખિણાગિરિજનપદે ચારિકં ચરમાનો ઞાતકે ઓલોકેન્તો છ માસે અતિક્કામેસિ. અથાનુપુબ્બેન માતુ નિવેસનટ્ઠાનં વેદિસનગરં નામ સમ્પત્તો. અસોકો કિર કુમારકાલે જનપદં લભિત્વા ઉજ્જેનિં ગચ્છન્તો વેદિસનગરં પત્વા વેદિસસેટ્ઠિસ્સ ધીતરં અગ્ગહેસિ. સા તંદિવસમેવ ગબ્ભં ગણ્હિત્વા ઉજ્જેનિયં મહિન્દકુમારં વિજાયિ. કુમારસ્સ ¶ ચુદ્દસવસ્સકાલે રાજા અભિસેકં પાપુણિ. સા તસ્સ માતા તેન સમયેન ઞાતિઘરે વસતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથાનુપુબ્બેન માતુ નિવેસનટ્ઠાનં વેટિસનગરં નામ સમ્પત્તો’’તિ.

સમ્પત્તઞ્ચ પન થેરં દિસ્વા થેરમાતા દેવી પાદેસુ સિરસા વન્દિત્વા ભિક્ખં દત્વા થેરં અત્તના કતં વેદિસગિરિમહાવિહારં નામ આરોપેસિ. થેરો તસ્મિં વિહારે નિસિન્નો ચિન્તેસિ – ‘‘અમ્હાકં ઇધ કત્તબ્બકિચ્ચં નિટ્ઠિતં, સમયો નુ ખો ઇદાનિ લઙ્કાદીપં ગન્તુ’’ન્તિ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘અનુભવતુ તાવ મે પિતરા પેસિતં અભિસેકં દેવાનંપિયતિસ્સો, રતનત્તયગુણઞ્ચ સુણાતુ, છણત્થઞ્ચ નગરતો નિક્ખમિત્વા મિસ્સકપબ્બતં અભિરુહતુ, તદા તં તત્થ દક્ખિસ્સામા’’તિ. અથાપરં એકમાસં તત્થેવ વાસં કપ્પેસિ. માસાતિક્કમેન ચ જેટ્ઠમૂલમાસપુણ્ણમાયં ઉપોસથદિવસે સન્નિપતિતા સબ્બેપિ – ‘‘કાલો નુ ખો અમ્હાકં તમ્બપણ્ણિદીપં ગમનાય, ઉદાહુ નો’’તિ મન્તયિંસુ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘મહિન્દો નામ નામેન, સઙ્ઘત્થેરો તદા અહુ;

ઇટ્ટિયો ઉત્તિયો થેરો, ભદ્દસાલો ચ સમ્બલો.

‘‘સામણેરો ¶ ચ સુમનો, છળભિઞ્ઞો મહિદ્ધિકો;

ભણ્ડુકો સત્તમો તેસં, દિટ્ઠસચ્ચો ઉપાસકો;

ઇતિ હેતે મહાનાગા, મન્તયિંસુ રહોગતા’’તિ.

તદા ¶ સક્કો દેવાનમિન્દો મહિન્દત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા એતદવોચ – ‘‘કાલઙ્કતો, ભન્તે, મુટસિવરાજા; ઇદાનિ દેવાનંપિયતિસ્સમહારાજા રજ્જં કારેતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધેન ચ તુમ્હે બ્યાકતા – ‘અનાગતે મહિન્દો નામ ભિક્ખુ તમ્બપણ્ણિદીપં પસાદેસ્સતી’તિ. તસ્માતિહ વો, ભન્તે, કાલો દીપવરં ગમનાય; અહમ્પિ વો સહાયો ભવિસ્સામી’’તિ. કસ્મા પન સક્કો એવમાહ? ભગવા કિરસ્સ બોધિમૂલેયેવ બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેત્વા અનાગતે ઇમસ્સ દીપસ્સ સમ્પત્તિં દિસ્વા એતમત્થં આરોચેસિ – ‘‘તદા ત્વમ્પિ સહાયો ભવેય્યાસી’’તિ ચ આણાપેસિ. તસ્મા એવમાહ. થેરો તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા અત્તસત્તમો વેટિસકપબ્બતા વેહાસં ઉપ્પતિત્વા અનુરાધપુરસ્સ પુરત્થિમદિસાય મિસ્સકપબ્બતે પતિટ્ઠહિ. યં પનેતરહિ ‘‘ચેતિયપબ્બતો’’તિપિ સઞ્જાનન્તિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘વેટિસગિરિમ્હિ ¶ રાજગહે, વસિત્વા તિંસરત્તિયો;

કાલોવ ગમનસ્સાતિ, ગચ્છામ દીપમુત્તમં.

‘‘પળીના જમ્બુદીપા તે, હંસરાજાવ અમ્બરે;

એવમુપ્પતિતા થેરા, નિપતિંસુ નગુત્તમે.

‘‘પુરતો પુરસેટ્ઠસ્સ, પબ્બતે મેઘસન્નિભે;

પતિંસુ સીલકૂટમ્હિ, હંસાવ નગમુદ્ધની’’તિ.

એવં ¶ ઇટ્ટિયાદીહિ સદ્ધિં આગન્ત્વા પતિટ્ઠહન્તો ચ આયસ્મા મહિન્દત્થેરો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પરિનિબ્બાનતો દ્વિન્નં વસ્સસતાનં ઉપરિ છત્તિંસતિમે વસ્સે ઇમસ્મિં દીપે પતિટ્ઠહીતિ વેદિતબ્બો. અજાતસત્તુસ્સ હિ અટ્ઠમે વસ્સે સમ્માસમ્બુદ્ધો પરિનિબ્બાયિ. તસ્મિંયેવ વસ્સે સીહકુમારસ્સ પુત્તો તમ્બપણ્ણિદીપસ્સ આદિરાજા વિજયકુમારો ઇમં દીપમાગન્ત્વા મનુસ્સાવાસં અકાસિ. જમ્બુદીપે ઉદયભદ્દસ્સ ચુદ્દસમે વસ્સે ઇધ વિજયો કાલમકાસિ. ઉદયભદ્દસ્સ પઞ્ચદસમે વસ્સે પણ્ડુવાસુદેવો નામ ઇમસ્મિં દીપે રજ્જં પાપુણિ. તત્થ નાગદાસકરઞ્ઞો વીસતિમે વસ્સે ઇધ પણ્ડુવાસુદેવો કાલમકાસિ. તસ્મિંયેવ ચ વસ્સે અભયો નામ રાજકુમારો ઇમસ્મિં દીપે રજ્જં પાપુણિ. તત્થ સુસુનાગરઞ્ઞો સત્તરસમે વસ્સે ઇધ અભયરઞ્ઞો વીસતિવસ્સાનિ પરિપૂરિંસુ. અથ અભયસ્સ વીસતિમે વસ્સે પણ્ડુકાભયો નામ દામરિકો રજ્જં અગ્ગહેસિ. તત્થ કાળાસોકસ્સ સોળસમે વસ્સે ઇધ પણ્ડુકસ્સ સત્તરસવસ્સાનિ પરિપૂરિંસુ. તાનિ હેટ્ઠા એકેન વસ્સેન સહ અટ્ઠારસ હોન્તિ. તત્થ ¶ ચન્દગુત્તસ્સ ચુદ્દસમે વસ્સે ઇધ પણ્ડુકાભયો કાલમકાસિ. મુટસિવરાજા રજ્જં પાપુણિ. તત્થ અસોકધમ્મરાજસ્સ સત્તરસમે વસ્સે ઇધ મુટસિવરાજા કાલમકાસિ. દેવાનમ્પિયતિસ્સો રજ્જં પાપુણિ. પરિનિબ્બુતે ચ સમ્માસમ્બુદ્ધે અજાતસત્તુ ચતુવીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેસિ. ઉદયભદ્દો ¶ સોળસ, અનુરુદ્ધો ચ મુણ્ડો ચ અટ્ઠ, નાગદાસકો ચતુવીસતિ, સુસુનાગો અટ્ઠારસ, તસ્સેવ પુત્તો કાળાસોકો અટ્ઠવીસતિ, તતો તસ્સ પુત્તકા દસ ભાતુકરાજાનો દ્વેવીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેસું. તેસં પચ્છતો નવ નન્દા દ્વેવીસતિમેવ, ચન્દગુત્તો ચતુવીસતિ, બિન્દુસારો અટ્ઠવીસતિ ¶ . તસ્સાવસાને અસોકો રજ્જં પાપુણિ. તસ્સ પુરે અભિસેકા ચત્તારિ અભિસેકતો અટ્ઠારસમે વસ્સે ઇમસ્મિં દીપે મહિન્દત્થેરો પતિટ્ઠિતો. એવમેતેન રાજવંસાનુસારેન વેદિતબ્બમેતં – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પરિનિબ્બાનતો દ્વિન્નં વસ્સસતાનં ઉપરિ છત્તિંસતિમે વસ્સે ઇમસ્મિં દીપે પતિટ્ઠહી’’તિ.

તસ્મિઞ્ચ દિવસે તમ્બપણ્ણિદીપે જેટ્ઠમૂલનક્ખત્તં નામ હોતિ. રાજા નક્ખત્તં ઘોસાપેત્વા ‘‘છણં કરોથા’’તિ અમચ્ચે ચ આણાપેત્વા ચત્તાલીસપુરિસસહસ્સપરિવારો નગરમ્હા નિક્ખમિત્વા યેન મિસ્સકપબ્બતો તેન પાયાસિ મિગવં કીળિતુકામો. અથ તસ્મિં પબ્બતે અધિવત્થા એકા દેવતા ‘‘રઞ્ઞો થેરે દસ્સેસ્સામી’’તિ રોહિતમિગરૂપં ગહેત્વા અવિદૂરે તિણપણ્ણાનિ ખાદમાના વિય ચરતિ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘અયુત્તં દાનિ પમત્તં વિજ્ઝિતુ’’ન્તિ જિયં ફોટેસિ. મિગો અમ્બત્થલમગ્ગં ગહેત્વા પલાયિતું આરભિ. રાજા પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધન્તો અમ્બત્થલમેવ અભિરુહિ. મિગોપિ થેરાનં અવિદૂરે અન્તરધાયિ. મહિન્દત્થેરો રાજાનં અવિદૂરે આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘મમંયેવ રાજા પસ્સતુ, મા ઇતરે’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા ‘‘તિસ્સ, તિસ્સ, ઇતો એહી’’તિ આહ. રાજા સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમસ્મિં દીપે જાતો મં ‘તિસ્સા’તિ નામં ગહેત્વા ¶ આલપિતું સમત્થો નામ નત્થિ. અયં પન છિન્નભિન્નપટધરો ભણ્ડુ કાસાવવસનો મં નામેન આલપતિ, કો નુ ખો અયં ભવિસ્સતિ મનુસ્સો વા અમનુસ્સો વા’’તિ? થેરો આહ –

‘‘સમણા મયં મહારાજ, ધમ્મરાજસ્સ સાવકા;

તવેવ અનુકમ્પાય, જમ્બુદીપા ઇધાગતા’’તિ.

તેન ચ સમયેન દેવાનમ્પિયતિસ્સમહારાજા ચ અસોકધમ્મરાજા ચ અદિટ્ઠસહાયકા હોન્તિ. દેવાનમ્પિયતિસ્સમહારાજસ્સ ચ પુઞ્ઞાનુભાવેન છાતપબ્બતપાદે એકમ્હિ વેળુગુમ્બે તિસ્સો વેળુયટ્ઠિયો રથયટ્ઠિપ્પમાણા ઉપ્પજ્જિંસુ – એકા લતાયટ્ઠિ નામ, એકા પુપ્ફયટ્ઠિ નામ, એકા ¶ સકુણયટ્ઠિ નામ. તાસુ લતાયટ્ઠિ રજતવણ્ણા હોતિ, તં અલઙ્કરિત્વા ઉપ્પન્નલતા કઞ્ચનવણ્ણા ખાયતિ. પુપ્ફયટ્ઠિયં પન નીલપીતલોહિતોદાતકાળવણ્ણાનિ પુપ્ફાનિ સુવિભત્તવણ્ટપત્તકિઞ્જક્ખાનિ હુત્વા ખાયન્તિ. સકુણયટ્ઠિયં હંસકુક્કુટજીવજીવકાદયો સકુણા નાનપ્પકારાનિ ચ ચતુપ્પદાનિ સજીવાનિ વિય ખાયન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં દીપવંસે –

‘‘છાતપબ્બતપાદમ્હિ ¶ , વેળુયટ્ઠી તયો અહુ;

સેતા રજતયટ્ઠીવ, લતા કઞ્ચનસન્નિભા.

‘‘નીલાદિ યાદિસં પુપ્ફં, પુપ્ફયટ્ઠિમ્હિ તાદિસં;

સકુણા સકુણયટ્ઠિમ્હિ, સરૂપેનેવ સણ્ઠિતા’’તિ.

સમુદ્દતોપિસ્સ ¶ મુત્તામણિવેળુરિયાદિ અનેકવિહિતં રતનં ઉપ્પજ્જિ. તમ્બપણ્ણિયં પન અટ્ઠ મુત્તા ઉપ્પજ્જિંસુ – હયમુત્તા, ગજમુત્તા, રથમુત્તા, આમલકમુત્તા, વલયમુત્તા, અઙ્ગુલિવેઠકમુત્તા, કકુધફલમુત્તા, પાકતિકમુત્તાતિ. સો તા ચ યટ્ઠિયો તા ચ મુત્તા અઞ્ઞઞ્ચ બહું રતનં અસોકસ્સ ધમ્મરઞ્ઞો પણ્ણાકારત્થાય પેસેસિ. અસોકો પસીદિત્વા તસ્સ પઞ્ચ રાજકકુધભણ્ડાનિ પહિણિ – છત્તં, ચામરં, ખગ્ગં, મોળિં, રતનપાદુકં, અઞ્ઞઞ્ચ અભિસેકત્થાય બહુવિધં પણ્ણાકારં; સેય્યથિદં – સઙ્ખં, ગઙ્ગોદકં, વડ્ઢમાનં, વટંસકં, ભિઙ્ગારં, નન્દિયાવટ્ટં, સિવિકં, કઞ્ઞં, કટચ્છું, અધોવિમં દુસ્સયુગં, હત્થપુઞ્છનં, હરિચન્દનં, અરુણવણ્ણમત્તિકં, અઞ્જનં, હરીતકં, આમલકન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં દીપવંસે –

‘‘વાલબીજનિમુણ્હીસં, છત્તં ખગ્ગઞ્ચ પાદુકં;

વેઠનં સારપામઙ્ગં, ભિઙ્ગારં નન્દિવટ્ટકં.

‘‘સિવિકં સઙ્ખં વટંસઞ્ચ, અધોવિમં વત્થકોટિકં;

સોવણ્ણપાતિં કટચ્છું, મહગ્ઘં હત્થપુઞ્છનં.

‘‘અનોતત્તોદકં કઞ્ઞં, ઉત્તમં હરિચન્દનં;

અરુણવણ્ણમત્તિકં ¶ , અઞ્જનં નાગમાહટં.

‘‘હરીતકં ¶ આમલકં, મહગ્ઘં અમતોસધં;

સટ્ઠિવાહસતં સાલિં, સુગન્ધં સુવકાહટં;

પુઞ્ઞકમ્માભિનિબ્બત્તં, પાહેસિ અસોકવ્હયો’’તિ.

ન કેવલઞ્ચેતં આમિસપણ્ણાકારં, ઇમં કિર ધમ્મપણ્ણાકારમ્પિ પેસેસિ –

‘‘અહં બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો;

ઉપાસકત્તં દેસેસિં, સક્યપુત્તસ્સ સાસને.

‘‘ઇમેસુ ¶ તીસુ વત્થૂસુ, ઉત્તમે જિનસાસને;

ત્વમ્પિ ચિત્તં પસાદેહિ, સદ્ધા સરણમુપેહી’’તિ.

સ્વાયં રાજા તં દિવસં અસોકરઞ્ઞા પેસિતેન અભિસેકેન એકમાસાભિસિત્તો હોતિ.

વિસાખપુણ્ણમાયં હિસ્સ અભિસેકમકંસુ. સો અચિરસ્સુતં – તં સાસનપ્પવત્તિં અનુસ્સરમાનો તં થેરસ્સ ‘‘સમણા મયં મહારાજ ધમ્મરાજસ્સ સાવકા’’તિ વચનં સુત્વા ‘‘અય્યા નુ ખો આગતા’’તિ તાવદેવ આવુધં નિક્ખિપિત્વા એકમન્તં નિસીદિ સમ્મોદનીયં કથં કથયમાનો. યથાહ –

‘‘આવુધં નિક્ખિપિત્વાન, એકમન્તં ઉપાવિસિ;

નિસજ્જ રાજા સમ્મોદિ, બહું અત્થૂપસઞ્હિત’’ન્તિ.

સમ્મોદનીયકથઞ્ચ કુરુમાનેયેવ તસ્મિં તાનિપિ ચત્તાલીસપુરિસસહસ્સાનિ આગન્ત્વા સમ્પરિવારેસું. તદા થેરો ઇતરેપિ છ જને દસ્સેસિ. રાજા દિસ્વા ‘‘ઇમે કદા આગતા’’તિ આહ ¶ . ‘‘મયા સદ્ધિંયેવ, મહારાજા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ પન જમ્બુદીપે અઞ્ઞેપિ એવરૂપા સમણા સન્તી’’તિ? ‘‘સન્તિ, મહારાજ; એતરહિ જમ્બુદીપો કાસાવપજ્જોતો ઇસિવાતપટિવાતો. તસ્મિં –

‘‘તેવિજ્જા ઇદ્ધિપત્તા ચ, ચેતોપરિયાયકોવિદા;

ખીણાસવા અરહન્તો, બહૂ બુદ્ધસ્સ સાવકાતિ.

‘‘ભન્તે, કેન આગતત્થા’’તિ? ‘‘નેવ, મહારાજ, ઉદકેન ન થલેના’’તિ. ‘‘રાજા આકાસેન ¶ આગતા’’તિ અઞ્ઞાસિ. થેરો ‘‘અત્થિ નુ ખો રઞ્ઞો પઞ્ઞાવેયત્તિય’’ન્તિ વીમંસનત્થાય આસન્નં અમ્બરુક્ખં આરબ્ભ પઞ્હં પુચ્છિ – ‘‘કિં નામો અયં, મહારાજ, રુક્ખો’’તિ? ‘‘અમ્બરુક્ખો નામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇમં પન, મહારાજ, અમ્બં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞો અમ્બો અત્થિ, નત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે, અઞ્ઞેપિ બહૂ અમ્બરુક્ખા’’તિ. ‘‘ઇમઞ્ચ અમ્બં તે ચ અમ્બે મુઞ્ચિત્વા અત્થિ નુ ખો, મહારાજ, અઞ્ઞે રુક્ખા’’તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે, તે પન ન અમ્બરુક્ખા’’તિ. ‘‘અઞ્ઞે અમ્બે ચ અનમ્બે ચ મુઞ્ચિત્વા અત્થિ પન અઞ્ઞો રુક્ખો’’તિ? ‘‘અયમેવ, ભન્તે, અમ્બરુક્ખો’’તિ. ‘‘સાધુ, મહારાજ, પણ્ડિતોસિ. અત્થિ પન તે, મહારાજ, ઞાતકા’’તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે, બહૂ જના’’તિ. ‘‘તે મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞે કેચિ અઞ્ઞાતકાપિ અત્થિ, મહારાજા’’તિ? ‘‘અઞ્ઞાતકા, ભન્તે, ઞાતકેહિ બહુતરા’’તિ. ‘‘તવ ઞાતકે ચ અઞ્ઞાતકે ચ મુઞ્ચિત્વા અત્થઞ્ઞો કોચિ, મહારાજા’’તિ ¶ ? ‘‘અહમેવ, અઞ્ઞાતકો’’તિ. અથ થેરો ‘‘પણ્ડિતો રાજા સક્ખિસ્સતિ ધમ્મં અઞ્ઞાતુ’’ન્તિ ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તં કથેસિ. કથાપરિયોસાને રાજા તીસુ સરણેસુ પતિટ્ઠહિ સદ્ધિં ચત્તાલીસાય પાણસહસ્સેહિ.

તં ખણઞ્ઞેવ ચ રઞ્ઞો ભત્તં આહરિયિત્થ ¶ . રાજા ચ સુત્તન્તં સુણન્તો એવ અઞ્ઞાસિ – ‘‘ન ઇમેસં ઇમસ્મિં કાલે ભોજનં કપ્પતી’’તિ. ‘‘અપુચ્છિત્વા પન ભુઞ્જિતું અયુત્ત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ભુઞ્જિસ્સથ, ભન્તે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન, મહારાજ, અમ્હાકં ઇમસ્મિં કાલે ભોજનં કપ્પતી’’તિ. ‘‘કસ્મિં કાલે, ભન્તે, કપ્પતી’’તિ? ‘‘અરુણુગ્ગમનતો પટ્ઠાય યાવ મજ્ઝન્હિકસમયા, મહારાજા’’તિ. ‘‘ગચ્છામ, ભન્તે, નગર’’ન્તિ? ‘‘અલં, મહારાજ, ઇધેવ વસિસ્સામા’’તિ. ‘‘સચે, ભન્તે, તુમ્હે વસથ, અયં દારકો આગચ્છતૂ’’તિ. ‘‘મહારાજ, અયં દારકો આગતફલો વિઞ્ઞાતસાસનો પબ્બજ્જાપેક્ખો ઇદાનિ પબ્બજિસ્સતી’’તિ. રાજા ‘‘તેન હિ, ભન્તે, સ્વે રથં પેસેસ્સામિ; તં અભિરુહિત્વા આગચ્છેય્યાથા’’તિ વત્વા વન્દિત્વા પક્કામિ.

થેરો અચિરપક્કન્તસ્સ રઞ્ઞો સુમનસામણેરં આમન્તેસિ – ‘‘એહિ ત્વં, સુમન, ધમ્મસવનસ્સ કાલં ઘોસેહી’’તિ. ‘‘ભન્તે, કિત્તકં ઠાનં સાવેન્તો ઘોસેમી’’તિ? ‘‘સકલં તમ્બપણ્ણિદીપ’’ન્તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ સામણેરો અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અધિટ્ઠહિત્વા સમાહિતેન ચિત્તેન સકલં તમ્બપણ્ણિદીપં સાવેન્તો તિક્ખત્તું ધમ્મસવનસ્સ કાલં ઘોસેસિ. રાજા તં સદ્દં સુત્વા થેરાનં સન્તિકં પેસેસિ – ‘‘કિં, ભન્તે, અત્થિ કોચિ ઉપદ્દવો’’તિ. ‘‘નત્થમ્હાકં કોચિ ઉપદ્દવો, ધમ્મસવનસ્સ કાલં ઘોસાપયિમ્હ બુદ્ધવચનં કથેતુકામમ્હા’’તિ ¶ . તઞ્ચ પન સામણેરસ્સ સદ્દં સુત્વા ભુમ્મા દેવતા સદ્દમનુસ્સાવેસું. એતેનુપાયેન યાવ બ્રહ્મલોકા સદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છિ. તેન સદ્દેન મહા દેવતાસન્નિપાતો અહોસિ. થેરો મહન્તં દેવતાસન્નિપાતં દિસ્વા સમચિત્તસુત્તન્તં કથેસિ. કથાપરિયોસાને અસઙ્ખ્યેય્યાનં દેવતાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. બહૂ નાગા ¶ ચ સુપણ્ણા ચ સરણેસુ પતિટ્ઠહિંસુ. યાદિસોવ સારિપુત્તત્થેરસ્સ ઇમં સુત્તન્તં કથયતો દેવતાસન્નિપાતો અહોસિ, તાદિસો મહિન્દત્થેરસ્સાપિ જાતો. અથ તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન રાજા થેરાનં ¶ રથં પેસેસિ. સારથી રથં એકમન્તે ઠપેત્વા થેરાનં આરોચેસિ – ‘‘આગતો, ભન્તે, રથો; અભિરુહથ ગચ્છિસ્સામા’’તિ. થેરા ‘‘ન મયં રથં અભિરુહામ; ગચ્છ ત્વં, પચ્છા મયં આગચ્છિસ્સામા’’તિ વત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા અનુરાધપુરસ્સ પુરત્થિમદિસાયં પઠમકચેતિયટ્ઠાને ઓતરિંસુ. તઞ્હિ ચેતિયં થેરેહિ પઠમં ઓતિણ્ણટ્ઠાને કતત્તાયેવ ‘‘પઠમકચેતિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

રાજાપિ સારથિં પેસેત્વા ‘‘અન્તોનિવેસને મણ્ડપં પટિયાદેથા’’તિ અમચ્ચે આણાપેસિ. તાવદેવ સબ્બે હટ્ઠતુટ્ઠા અતિવિય પાસાદિકં મણ્ડપં પટિયાદેસું. પુન રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘હિય્યો થેરો સીલક્ખન્ધં કથયમાનો ‘ઉચ્ચાસયનમહાસયનં ન કપ્પતી’તિ આહ; ‘નિસીદિસ્સન્તિ નુ ખો અય્યા આસનેસુ, ન નિસીદિસ્સન્તી’’’તિ? તસ્સેવં ચિન્તયન્તસ્સેવ સો સારથિ નગરદ્વારં સમ્પત્તો. તતો અદ્દસ થેરે પઠમતરં આગન્ત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ચીવરં પારુપન્તે. દિસ્વા અતિવિય પસન્નચિત્તો હુત્વા આગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘આગતા, દેવ, થેરા’’તિ. રાજા ‘‘રથં આરૂળ્હા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન આરૂળ્હા, દેવ, અપિ ચ મમ પચ્છતો નિક્ખમિત્વા પઠમતરં આગન્ત્વા પાચીનદ્વારે ઠિતા’’તિ. રાજા ‘‘રથમ્પિ નાભિરૂહિંસૂ’’તિ સુત્વા ‘‘ન દાનિ અય્યા ઉચ્ચાસયનમહાસયનં સાદિયિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તેન હિ, ભણે, થેરાનં ભૂમત્થરણસઙ્ખેપેન આસનાનિ પઞ્ઞપેથા’’તિ વત્વા પટિપથં અગમાસિ. અમચ્ચા પથવિયં તટ્ટિકં પઞ્ઞપેત્વા ઉપરિ કોજવકાદીનિ ચિત્તત્થરણાનિ પઞ્ઞપેસું. ઉપ્પાતપાઠકા દિસ્વા ‘‘ગહિતા દાનિ ઇમેહિ પથવી, ઇમે તમ્બપણ્ણિદીપસ્સ ¶ સામિકા ભવિસ્સન્તી’’તિ બ્યાકરિંસુ. રાજાપિ ગન્ત્વા થેરે વન્દિત્વા મહિન્દત્થેરસ્સ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા મહતિયા પૂજાય ચ સક્કારેન ચ થેરે નગરં પવેસેત્વા અન્તોનિવેસનં પવેસેસિ. થેરો આસનપઞ્ઞત્તિં દિસ્વા ‘‘અમ્હાકં સાસનં સકલલઙ્કાદીપે પથવી વિય પત્થટં નિચ્ચલઞ્ચ હુત્વા પતિટ્ઠહિસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો નિસીદિ. રાજા થેરે પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેત્વા સમ્પવારેત્વા ‘‘અનુળાદેવીપમુખાનિ પઞ્ચ ઇત્થિસતાનિ થેરાનં અભિવાદનં પૂજાસક્કારઞ્ચ કરોન્તૂ’’તિ પક્કોસાપેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. થેરો ભત્તકિચ્ચાવસાને રઞ્ઞો સપરિજનસ્સ ¶ ધમ્મરતનવસ્સં વસ્સેન્તો પેતવત્થું ¶ વિમાનવત્થું સચ્ચસંયુત્તઞ્ચ કથેસિ. તં થેરસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા તાનિ પઞ્ચપિ ઇત્થિસતાનિ સોતાપત્તિફલં સચ્છાકંસુ.

યેપિ તે મનુસ્સા પુરિમદિવસે મિસ્સકપબ્બતે થેરે અદ્દસંસુ, તે તેસુ તેસુ ઠાનેસુ થેરાનં ગુણે કથેન્તિ. તેસં સુત્વા મહાજનકાયો રાજઙ્ગણે સન્નિપતિત્વા મહાસદ્દં અકાસિ. રાજા ‘‘કિં એસો સદ્દો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘નાગરા, દેવ, ‘થેરે દટ્ઠું ન લભામા’તિ વિરવન્તી’’તિ. રાજા ‘‘સચે ઇધ પવિસિસ્સન્તિ, ઓકાસો ન ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ગચ્છથ, ભણે, હત્થિસાલં પટિજગ્ગિત્વા વાલુકં આકિરિત્વા પઞ્ચવણ્ણાનિ પુપ્ફાનિ વિકિરિત્વા ચેલવિતાનં બન્ધિત્વા મઙ્ગલહત્થિટ્ઠાને થેરાનં આસનાનિ પઞ્ઞપેથા’’તિ આહ. અમચ્ચા તથા અકંસુ. થેરો તત્થ ગન્ત્વા નિસીદિત્વા દેવદૂતસુત્તન્તં કથેસિ. કથાપરિયોસાને પાણસહસ્સં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તતો ‘‘હત્થિસાલા અતિસમ્બાધા’’તિ દક્ખિણદ્વારે નન્દનવનુય્યાને આસનં પઞ્ઞપેસું. થેરો તત્થ નિસીદિત્વા આસીવિસોપમસુત્તં કથેસિ. તમ્પિ સુત્વા પાણસહસ્સં સોતાપત્તિફલં ¶ પટિલભિ.

એવં આગતદિવસતો દુતિયદિવસે અડ્ઢતેય્યસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. થેરસ્સ નન્દનવને આગતાગતાહિ કુલિત્થીહિ કુલસુણ્હાહિ કુલકુમારીહિ સદ્ધિં સમ્મોદમાનસ્સેવ સાયન્હસમયો જાતો. થેરો કાલં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘ગચ્છામ દાનિ મિસ્સકપબ્બત’’ન્તિ ઉટ્ઠહિ. અમચ્ચા – ‘‘કત્થ, ભન્તે, ગચ્છથા’’તિ? ‘‘અમ્હાકં નિવાસનટ્ઠાન’’ન્તિ. તે રઞ્ઞો સંવિદિતં કત્વા રાજાનુમતેન આહંસુ – ‘‘અકાલો, ભન્તે, ઇદાનિ તત્થ ગન્તું; ઇદમેવ નન્દનવનુય્યાનં અય્યાનં આવાસટ્ઠાનં હોતૂ’’તિ. ‘‘અલં, ગચ્છામા’’તિ. પુન રઞ્ઞો વચનેનાહંસુ – ‘‘રાજા, ભન્તે, આહ – ‘એતં મેઘવનં નામ ઉય્યાનં મમ પિતુ સન્તકં નગરતો નાતિદૂરં નાચ્ચાસન્નં ગમનાગમનસમ્પન્નં, એત્થ થેરા વાસં કપ્પેન્તૂ’’’તિ. વસિંસુ થેરા મેઘવને ઉય્યાને.

રાજાપિ ખો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન થેરસ્સ સમીપં ગન્ત્વા સુખસયિતભાવં પુચ્છિત્વા ‘‘કપ્પતિ, ભન્તે, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરામો’’તિ પુચ્છિ. થેરો ‘‘કપ્પતિ, મહારાજા’’તિ વત્વા ઇમં સુત્તં આહરિ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આરામ’’ન્તિ. રાજા તુટ્ઠો સુવણ્ણભિઙ્ગારં ગહેત્વા થેરસ્સ હત્થે ઉદકં પાતેત્વા મહામેઘવનુય્યાનં અદાસિ. સહ ¶ ઉદકપાતેન પથવી કમ્પિ. અયં મહાવિહારે પઠમો પથવીકમ્પો અહોસિ. રાજા ભીતો થેરં પુચ્છિ – ‘‘કસ્મા, ભન્તે, પથવી કમ્પતી’’તિ? ‘‘મા ભાયિ, મહારાજ, ઇમસ્મિં દીપે દસબલસ્સ સાસનં પતિટ્ઠહિસ્સતિ; ઇદઞ્ચ પઠમં વિહારટ્ઠાનં ભવિસ્સતિ, તસ્સેતં પુબ્બનિમિત્ત’’ન્તિ. રાજા ભિય્યોસોમત્તાય ¶ પસીદિ. થેરો પુનદિવસેપિ રાજગેહેયેવ ભુઞ્જિત્વા નન્દનવને અનમતગ્ગિયાનિ કથેસિ. પુનદિવસે અગ્ગિક્ખન્ધોપમસુત્તં કથેસિ. એતેનેવુપાયેન સત્ત દિવસાનિ કથેસિ. દેસનાપરિયોસાને અડ્ઢનવમાનં પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. તતો પટ્ઠાય ¶ ચ નન્દનવનં સાસનસ્સ જોતિપાતુભાવટ્ઠાનન્તિ કત્વા ‘‘જોતિવન’’ન્તિ નામં લભિ. સત્તમે પન દિવસે થેરા અન્તેપુરે રઞ્ઞો અપ્પમાદસુત્તં કથયિત્વા ચેતિયગિરિમેવ અગમંસુ.

અથ ખો રાજા અમચ્ચે પુચ્છિ – ‘‘થેરો, અમ્હે ગાળ્હેન ઓવાદેન ઓવદતિ; ગચ્છેય્ય નુ ખો’’તિ? અમચ્ચા ‘‘તુમ્હેહિ, દેવ, થેરો અયાચિતો સયમેવ આગતો; તસ્મા તસ્સ અનાપુચ્છાવ ગમનમ્પિ ભવેય્યા’’તિ આહંસુ. તતો રાજા રથં અભિરુહિત્વા દ્વે ચ દેવિયો આરોપેત્વા ચેતિયગિરિં અગમાસિ મહઞ્ચરાજાનુભાવેન. ગન્ત્વા દેવિયો એકમન્તં અપક્કમાપેત્વા સયમેવ થેરાનં સમીપં ઉપસઙ્કમન્તો અતિવિય કિલન્તરૂપો હુત્વા ઉપસઙ્કમિ. તતો નં થેરો આહ – ‘‘કસ્મા ત્વં, મહારાજ, એવં કિલમમાનો આગતો’’તિ? ‘‘‘તુમ્હે મમ ગાળ્હં ઓવાદં દત્વા ઇદાનિ ગન્તુકામા નુ ખો’તિ જાનનત્થં, ભન્તે’’તિ. ‘‘ન મયં, મહારાજ, ગન્તુકામા; અપિચ વસ્સૂપનાયિકકાલો નામાયં મહારાજ, તત્ર સમણેન વસ્સૂપનાયિકટ્ઠાનં ઞાતું વટ્ટતી’’તિ. તંદિવસમેવ અરિટ્ઠો નામ અમચ્ચો પઞ્ચપણ્ણાસાય જેટ્ઠકનિટ્ઠભાતુકેહિ સદ્ધિં રઞ્ઞો સમીપે ઠિતો આહ – ‘‘ઇચ્છામહં, દેવ, થેરાનં સન્તિકે પબ્બજિતુ’’ન્તિ. ‘‘સાધુ, ભણે, પબ્બજસ્સૂ’’તિ રાજા અનુજાનિત્વા થેરં સમ્પટિચ્છાપેસિ. થેરો તદહેવ પબ્બાજેસિ. સબ્બે ખુરગ્ગેયેવ અરહત્તં પાપુણિંસુ.

રાજાપિ ખો તઙ્ખણેયેવ કણ્ટકેન ચેતિયઙ્ગણં પરિક્ખિપિત્વા દ્વાસટ્ઠિયા લેણેસુ કમ્મં પટ્ઠપેત્વા નગરમેવ અગમાસિ. તેપિ થેરા ¶ દસભાતિકસમાકુલં રાજકુલં પસાદેત્વા મહાજનં ઓવદમાના ચેતિયગિરિમ્હિ વસ્સં વસિંસુ. તદાપિ ચેતિયગિરિમ્હિ પઠમં વસ્સં ઉપગતા દ્વાસટ્ઠિ ¶ અરહન્તો અહેસું. અથાયસ્મા મહામહિન્દો વુત્થવસ્સો પવારેત્વા કત્તિકપુણ્ણમાયં ઉપોસથદિવસે રાજાનં એતદવોચ – ‘‘મહારાજ, અમ્હેહિ ચિરદિટ્ઠો સમ્માસમ્બુદ્ધો, અનાથવાસં વસિમ્હ, ઇચ્છામ મયં જમ્બુદીપં ગન્તુ’’ન્તિ. રાજા આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, તુમ્હે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહામિ, અયઞ્ચ મહાજનો તુમ્હે નિસ્સાય તીસુ સરણેસુ પતિટ્ઠિતો, કસ્મા તુમ્હે ઉક્કણ્ઠિતત્થા’’તિ? ‘‘ચિરદિટ્ઠો નો, મહારાજ, સમ્માસમ્બુદ્ધો, અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્મસામીચિકમ્મકરણટ્ઠાનં નત્થિ, તેનમ્હ ઉક્કણ્ઠિતા’’તિ. ‘‘નનુ, ભન્તે, તુમ્હે અવોચુત્થ – ‘પરિનિબ્બુતો સમ્માસમ્બુદ્ધો’’’તિ. ‘‘કિઞ્ચાપિ, મહારાજ, પરિનિબ્બુતો; અથ ખ્વસ્સ સરીરધાતુયો તિટ્ઠન્તી’’તિ. ‘‘અઞ્ઞાતં, ભન્તે, થૂપપતિટ્ઠાનં તુમ્હે આકઙ્ખથાતિ. કરોમિ ¶ , ભન્તે, થૂપં, ભૂમિભાગં દાનિ વિચિનાથ; અપિચ, ભન્તે, ધાતુયો કુતો લચ્છામા’’તિ? ‘‘સુમનેન સદ્ધિં મન્તેહિ, મહારાજા’’તિ.

‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ રાજા સુમનં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘કુતો દાનિ, ભન્તે, ધાતુયો લચ્છામા’’તિ? સુમનો આહ – ‘‘અપ્પોસ્સુક્કો ત્વં, મહારાજ, વીથિયો સોધાપેત્વા ધજપટાકપુણ્ણઘટાદીહિ અલઙ્કારાપેત્વા સપરિજનો ઉપોસથં સમાદિયિત્વા સબ્બતાળાવચરે ઉપટ્ઠાપેત્વા મઙ્ગલહત્થિં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં કારાપેત્વા ઉપરિ ચસ્સ સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપેત્વા સાયન્હસમયે મહાનાગવનુય્યાનાભિમુખો યાહિ. અદ્ધા તસ્મિં ઠાને ¶ ધાતુયો લચ્છસી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. થેરા ચેતિયગિરિમેવ અગમંસુ. તત્રાયસ્મા મહિન્દત્થેરો સુમનસામણેરં આહ – ‘‘ગચ્છ ત્વં, સામણેર, જમ્બુદીપે તવ અય્યકં અસોકં ધમ્મરાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન એવં વદેહિ – ‘સહાયો વો, મહારાજ, દેવાનમ્પિયતિસ્સો બુદ્ધસાસને પસન્નો થૂપં પતિટ્ઠાપેતુકામો, તુમ્હાકં કિર હત્થે ધાતુ અત્થિ તં મે દેથા’તિ. તં ગહેત્વા સક્કં દેવરાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદેહિ – ‘તુમ્હાકં કિર, મહારાજ, હત્થે દ્વે ધાતુયો અત્થિ – દક્ખિણદાઠા ચ દક્ખિણક્ખકઞ્ચ; તતો તુમ્હે દક્ખિણદાઠં પૂજેથ, દક્ખિણક્ખકં પન મય્હં દેથા’તિ. એવઞ્ચ નં વદેહિ – ‘કસ્મા ત્વં, મહારાજ, અમ્હે તમ્બપણ્ણિદીપં પહિણિત્વા પમજ્જસી’’’તિ?

‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ખો સુમનો થેરસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા તાવદેવ પત્તચીવરમાદાય વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પાટલિપુત્તદ્વારે ઓરુય્હ રઞ્ઞો ¶ સન્તિકં ગન્ત્વા એતમત્થં આરોચેસિ. રાજા તુટ્ઠો સામણેરસ્સ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા ગન્ધેહિ ઉબ્બટ્ટેત્વા વરમુત્તસદિસાનં ધાતૂનં પૂરેત્વા અદાસિ. સો તં ગહેત્વા સક્કં દેવરાજાનં ઉપસઙ્કમિ. સક્કો દેવરાજા સામણેરં દિસ્વાવ ‘‘કિં, ભન્તે સુમન, આહિણ્ડસી’’તિ આહ. ‘‘ત્વં, મહારાજ, અમ્હે તમ્બપણ્ણિદીપં પેસેત્વા કસ્મા પમજ્જસી’’તિ? ‘‘નપ્પમજ્જામિ, ભન્તે, વદેહિ – ‘કિં કરોમી’’’તિ? ‘‘તુમ્હાકં કિર હત્થે દ્વે ધાતુયો અત્થિ – દક્ખિણદાઠા ચ દક્ખિણક્ખકઞ્ચ; તતો તુમ્હે દક્ખિણદાઠં પૂજેથ, દક્ખિણક્ખકં પન મય્હં દેથા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો યોજનપ્પમાણં મણિથૂપં ઉગ્ઘાટેત્વા દક્ખિણક્ખકધાતું નીહરિત્વા સુમનસ્સ અદાસિ. સો તં ગહેત્વા ચેતિયગિરિમ્હિયેવ પતિટ્ઠાસિ.

અથ ખો મહિન્દપમુખા સબ્બેપિ તે મહાનાગા ¶ અસોકધમ્મરાજેન દિન્નધાતુયો ચેતિયગિરિમ્હિયેવ પતિટ્ઠાપેત્વા દક્ખિણક્ખકં આદાય વડ્ઢમાનકચ્છાયાય મહાનાગવનુય્યાનમગમંસુ ¶ . રાજાપિ ખો સુમનેન વુત્તપ્પકારં પૂજાસક્કારં કત્વા હત્થિક્ખન્ધવરગતો સયં મઙ્ગલહત્થિમત્થકે સેતચ્છત્તં ધારયમાનો મહાનાગવનં સમ્પાપુણિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સચે અયં સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ધાતુ, છત્તં અપનમતુ, મઙ્ગલહત્થી જણ્ણુકેહિ ભૂમિયં પતિટ્ઠહતુ, ધાતુચઙ્કોટકં મય્હં મત્થકે પતિટ્ઠાતૂ’’તિ. સહ રઞ્ઞો ચિત્તુપ્પાદેન છત્તં અપનમિ, હત્થી જણ્ણુકેહિ પતિટ્ઠહિ, ધાતુચઙ્કોટકં રઞ્ઞો મત્થકે પતિટ્ઠહિ. રાજા અમતેનેવ અભિસિત્તગત્તો વિય પરમેન પીતિપામોજ્જેન સમન્નાગતો હુત્વા પુચ્છિ – ‘‘ધાતું, ભન્તે, કિં કરોમા’’તિ? ‘‘હત્થિકુમ્ભમ્હિયેવ તાવ, મહારાજ, ઠપેહી’’તિ. રાજા ધાતુચઙ્કોટકં ગહેત્વા હત્થિકુમ્ભે ઠપેસિ. પમુદિતો નાગો કોઞ્ચનાદં નદિ. મહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા પોક્ખરવસ્સં વસ્સિ. ઉદકપરિયન્તં કત્વા મહાભૂમિચાલો અહોસિ. ‘‘પચ્ચન્તેપિ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ધાતુ પતિટ્ઠહિસ્સતી’’તિ દેવમનુસ્સા પમોદિંસુ. એવં ઇદ્ધાનુભાવસિરિયા દેવમનુસ્સાનં પીતિં જનયન્તો –

પુણ્ણમાયં મહાવીરો, ચાતુમાસિનિયા ઇધ;

આગન્ત્વા દેવલોકમ્હા, હત્થિકુમ્ભે પતિટ્ઠિતોતિ.

અથસ્સ સો હત્થિનાગો અનેકતાળાવચરપરિવારિતો અતિવિય ઉળારેન પૂજાસક્કારેન સક્કરિયમાનો પચ્છિમદિસાભિમુખોવ હુત્વા, અપસક્કન્તો ¶ યાવ નગરસ્સ પુરત્થિમદ્વારં તાવ ગન્ત્વા પુરત્થિમેન દ્વારેન નગરં પવિસિત્વા સકલનાગરેન ¶ ઉળારાય પૂજાય કરીયમાનાય દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખમિત્વા થૂપારામસ્સ પચ્છિમદિસાભાગે મહેજવત્થુ નામ કિર અત્થિ, તત્થ ગન્ત્વા પુન થૂપારામાભિમુખોયેવ પટિનિવત્તિ. તેન ચ સમયેન થૂપારામે પુરિમકાનં તિણ્ણં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં પરિભોગચેતિયટ્ઠાનં હોતિ.

અતીતે કિર અયં દીપો ઓજદીપો નામ અહોસિ, રાજા અભયો નામ, નગરં અભયપુરં નામ, ચેતિયપબ્બતો દેવકૂટપબ્બતો નામ, થૂપારામો પટિયારામો નામ. તેન ખો પન સમયેન કકુસન્ધો ભગવા લોકે ઉપ્પન્નો હોતિ. તસ્સ સાવકો મહાદેવો નામ થેરો ભિક્ખુસહસ્સેન સદ્ધિં દેવકૂટે પતિટ્ઠાસિ, મહિન્દત્થેરો વિય ચેતિયપબ્બતે. તેન ખો પન સમયેન ઓજદીપે સત્તા પજ્જરકેન અનયબ્યસનં આપજ્જન્તિ. અદ્દસા ખો કકુસન્ધો ભગવા બુદ્ધચક્ખુના લોકં ઓલોકેન્તો તે સત્તે અનયબ્યસનમાપજ્જન્તે. દિસ્વા ચત્તાલીસાય ભિક્ખુસહસ્સેહિ પરિવુતો અગમાસિ. તસ્સાનુભાવેન તાવદેવ પજ્જરકો વૂપસન્તો. રોગે વૂપસન્તે ભગવા ધમ્મં દેસેસિ. ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. ભગવા ધમકરણં ¶ દત્વા પક્કામિ. તં અન્તો પક્ખિપિત્વા પટિયારામે ચેતિયં અકંસુ. મહાદેવો દીપં અનુસાસન્તો વિહાસિ.

કોણાગમનસ્સ પન ભગવતો કાલે અયં દીપો વરદીપો નામ અહોસિ, રાજા સમેણ્ડી નામ, નગરં વડ્ઢમાનં નામ ¶ , પબ્બતો સુવણ્ણકૂટો નામ. તેન ખો પન સમયેન વરદીપે દુબ્બુટ્ઠિકા હોતિ દુબ્ભિક્ખં દુસ્સસ્સં. સત્તા છાતકરોગેન અનયબ્યસનં આપજ્જન્તિ. અદ્દસા ખો કોણાગમનો ભગવા બુદ્ધચક્ખુના લોકં ઓલોકેન્તો તે સત્તે અનયબ્યસનં આપજ્જન્તે. દિસ્વા તિંસભિક્ખુસહસ્સપરિવુતો અગમાસિ. બુદ્ધાનુભાવેન દેવો સમ્માધારં અનુપ્પવેચ્છિ. સુભિક્ખં અહોસિ. ભગવા ધમ્મં દેસેસિ. ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. ભગવા ભિક્ખુસહસ્સપરિવારં મહાસુમનં નામ થેરં દીપે ઠપેત્વા કાયબન્ધનં દત્વા પક્કામિ. તં અન્તો પક્ખિપિત્વા ચેતિયં અકંસુ.

કસ્સપસ્સ પન ભગવતો કાલે અયં દીપો મણ્ડદીપો નામ અહોસિ, રાજા જયન્તો નામ, નગરં વિસાલં નામ, પબ્બતો સુભકૂટો નામ ¶ . તેન ખો પન સમયેન મણ્ડદીપે મહાવિવાદો હોતિ. બહૂ સત્તા કલહવિગ્ગહજાતા અનયબ્યસનં આપજ્જન્તિ. અદ્દસા ખો કસ્સપો ભગવા બુદ્ધચક્ખુના લોકં ઓલોકેન્તો તે સત્તે અનયબ્યસનં આપજ્જન્તે. દિસ્વા વીસતિભિક્ખુસહસ્સપરિવુતો આગન્ત્વા વિવાદં વૂપસમેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. ભગવા ભિક્ખુસહસ્સપરિવારં સબ્બનન્દં નામ થેરં દીપે પતિટ્ઠાપેત્વા ઉદકસાટકં દત્વા પક્કામિ. તં અન્તો પક્ખિપિત્વા ચેતિયં અકંસુ. એવં થૂપારામે પુરિમકાનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં ચેતિયાનિ પતિટ્ઠહિંસુ. તાનિ સાસનન્તરધાનેન નસ્સન્તિ, ઠાનમત્તં અવસિસ્સતિ. તસ્મા વુત્તં – ‘‘તેન ચ સમયેન થૂપારામે પુરિમકાનં તિણ્ણં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં પરિભોગચેતિયટ્ઠાનં હોતી’’તિ. તદેતં વિનટ્ઠેસુ ચેતિયેસુ ¶ દેવતાનુભાવેન કણ્ટકસમાકિણ્ણસાખેહિ નાનાગચ્છેહિ પરિવુતં તિટ્ઠતિ – ‘‘મા નં કોચિ ઉચ્છિટ્ઠાસુચિમલકચવરેહિ પદૂસેસી’’તિ.

અથ ખ્વસ્સ હત્થિનો પુરતો પુરતો ગન્ત્વા રાજપુરિસા સબ્બગચ્છે છિન્દિત્વા ભૂમિં સોધેત્વા તં હત્થતલસદિસં અકંસુ. હત્થિનાગો ગન્ત્વા તં ઠાનં પુરતો કત્વા તસ્સ પચ્છિમદિસાભાગે બોધિરુક્ખટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. અથસ્સ મત્થકતો ધાતું ઓરોપેતું આરભિંસુ. નાગો ઓરોપેતું ન દેતિ. રાજા થેરં પુચ્છિ – ‘‘કસ્મા, ભન્તે, નાગો ધાતું ઓરોપેતું ન દેતી’’તિ? ‘‘આરૂળ્હં, મહારાજ, ઓરોપેતું ન વટ્ટતી’’તિ. તસ્મિઞ્ચ કાલે અભયવાપિયા ઉદકં ¶ છિન્નં હોતિ. સમન્તા ભૂમિ ફલિતા હોતિ, સુઉદ્ધરા મત્તિકાપિણ્ડા. તતો મહાજનો સીઘં સીઘં મત્તિકં આહરિત્વા હત્થિકુમ્ભપ્પમાણં વત્થુમકાસિ. તાવદેવ ચ થૂપકરણત્થં ઇટ્ઠકા કાતું આરભિંસુ. ન યાવ ઇટ્ઠકા પરિનિટ્ઠન્તિ તાવ હત્થિનાગો કતિપાહં દિવા બોધિરુક્ખટ્ઠાને હત્થિસાલાયં તિટ્ઠતિ, રત્તિં થૂપપતિટ્ઠાનભૂમિં પરિયાયતિ. અથ વત્થું ચિનાપેત્વા રાજા થેરં પુચ્છિ – ‘‘કીદિસો, ભન્તે, થૂપો કાતબ્બો’’તિ? ‘‘વીહિરાસિસદિસો, મહારાજા’’તિ.

‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ રાજા જઙ્ઘપ્પમાણં થૂપં ચિનાપેત્વા ધાતુઓરોપનત્થાય મહાસક્કારં કારેસિ. સકલનગરઞ્ચ જનપદો ચ ધાતુમહદસ્સનત્થં સન્નિપતિ. સન્નિપતિતે ચ પન તસ્મિં મહાજનકાયે દસબલસ્સ ¶ ધાતુ હત્થિકુમ્ભતો સત્તતાલપ્પમાણં વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા યમકપાટિહારિયં દસ્સેસિ. તેહિ તેહિ ધાતુપ્પદેસેહિ છન્નં વણ્ણાનં ઉદકધારા ચ અગ્ગિક્ખન્ધા ચ પવત્તન્તિ, સાવત્થિયં કણ્ડમ્બમૂલે ભગવતા દસ્સિતપાટિહારિયસદિસમેવ ¶ પાટિહારિયં અહોસિ. તઞ્ચ ખો નેવ થેરાનુભાવેન, ન દેવતાનુભાવેન; અપિચ ખો બુદ્ધાનુભાવેનેવ. ભગવા કિર ધરમાનોવ અધિટ્ઠાસિ – ‘‘મયિ પરિનિબ્બુતે તમ્બપણ્ણિદીપે અનુરાધપુરસ્સ દક્ખિણદિસાભાગે પુરિમકાનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં પરિભોગચેતિયટ્ઠાને મમ દક્ખિણક્ખકધાતુ પતિટ્ઠાનદિવસે યમકપાટિહારિયં હોતૂ’’તિ.

‘‘એવં અચિન્તિયા બુદ્ધા, બુદ્ધધમ્મા અચિન્તિયા;

અચિન્તિયે પસન્નાનં, વિપાકો હોતિ અચિન્તિયો’’તિ. (અપ. થેર ૧.૧.૮૨);

સમ્માસમ્બુદ્ધો કિર ઇમં દીપં ધરમાનકાલેપિ તિક્ખત્તું આગમાસિ. પઠમં – યક્ખદમનત્થં એકકોવ આગન્ત્વા યક્ખે દમેત્વા ‘‘મયિ પરિનિબ્બુતે ઇમસ્મિં દીપે સાસનં પતિટ્ઠહિસ્સતી’’તિ તમ્બપણ્ણિદીપે રક્ખં કરોન્તો તિક્ખત્તું દીપં આવિજ્જિ. દુતિયં – માતુલભાગિનેય્યાનં નાગરાજૂનં દમનત્થાય એકકોવ આગન્ત્વા તે દમેત્વા અગમાસિ. તતિયં – પઞ્ચભિક્ખુસતપરિવારો આગન્ત્વા મહાચેતિયટ્ઠાને ચ થૂપારામચેતિયટ્ઠાને ચ મહાબોધિપતિટ્ઠિતટ્ઠાને ચ મહિયઙ્ગણચેતિયટ્ઠાને ચ મુતિયઙ્ગણચેતિયટ્ઠાને ચ દીઘવાપિચેતિયટ્ઠાને ચ કલ્યાણિયચેતિયટ્ઠાને ચ નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા નિસીદિ. ઇદમસ્સ ચતુત્થં ધાતુસરીરેન આગમનં.

ધાતુસરીરતો ¶ ચ પનસ્સ નિક્ખન્તઉદકફુસિતેહિ સકલતમ્બપણ્ણિતલે ન કોચિ અફુટ્ઠોકાસો નામ અહોસિ. એવમસ્સ તં ધાતુસરીરં ઉદકફુસિતેહિ તમ્બપણ્ણિતલસ્સ પરિળાહં વૂપસમેત્વા મહાજનસ્સ પાટિહારિયં દસ્સેત્વા ઓતરિત્વા રઞ્ઞો મત્થકે પતિટ્ઠાસિ ¶ . રાજા સફલં મનુસ્સપટિલાભં મઞ્ઞમાનો મહન્તં સક્કારં કરિત્વા ધાતું પતિટ્ઠાપેસિ. સહ ધાતુપતિટ્ઠાપનેન મહાભૂમિચાલો અહોસિ. તસ્મિઞ્ચ પન ધાતુપાટિહારિયે ચિત્તં પસાદેત્વા રઞ્ઞો ભાતા અભયો નામ રાજકુમારો પુરિસસહસ્સેન સદ્ધિં પબ્બજિ. ચેતરટ્ઠગામતો પઞ્ચ દારકસતાનિ પબ્બજિંસુ, તથા દ્વારમણ્ડલાદીહિ ગામકેહિ નિક્ખમિત્વા પઞ્ચપઞ્ચ ¶ દારકસતાનિ સબ્બાનિપિ અન્તોનગરતો ચ બહિનગરતો ચ પબ્બજિતાનિ તિંસભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. નિટ્ઠિતે પન થૂપસ્મિં રાજા ચ રાજભાતિકા ચ દેવિયો ચ દેવનાગયક્ખાનમ્પિ વિમ્હયકરં પચ્ચેકં પચ્ચેકં પૂજં અકંસુ. નિટ્ઠિતાય પન ધાતુપૂજાય પતિટ્ઠિતે ધાતુવરે મહિન્દત્થેરો મેઘવનુય્યાનમેવ ગન્ત્વા વાસં કપ્પેસિ.

તસ્મિં ખો પન સમયે અનુળા દેવી પબ્બજિતુકામા હુત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તસ્સા વચનં સુત્વા થેરં એતદવોચ – ‘‘અનુળા, ભન્તે, દેવી પબ્બજિતુકામા, પબ્બાજેથ ન’’ન્તિ. ‘‘ન, મહારાજ, અમ્હાકં માતુગામં પબ્બાજેતું કપ્પતિ. પાટલિપુત્તે પન મય્હં ભગિની સઙ્ઘમિત્તત્થેરી નામ અત્થિ, તં પક્કોસાપેહિ. ઇમસ્મિઞ્ચ પન, મહારાજ, દીપે પુરિમકાનં તિણ્ણં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં બોધિ પતિટ્ઠાસિ. અમ્હાકમ્પિ ભગવતો સરસરંસિજાલવિસ્સજ્જનકેન બોધિના ઇધ પતિટ્ઠાતબ્બં, તસ્મા તથા સાસનં પહિણેય્યાસિ યથા સઙ્ઘમિત્તા બોધિં ગહેત્વા આગચ્છેય્યા’’તિ.

‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ રાજા થેરસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા અમચ્ચેહિ સદ્ધિં મન્તેન્તો અરિટ્ઠં નામ અત્તનો ભાગિનેય્યં આહ – ‘‘સક્ખિસ્સસિ ત્વં, તાત, પાટલિપુત્તં ગન્ત્વા મહાબોધિના સદ્ધિં અય્યં સઙ્ઘમિત્તત્થેરિં આનેતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્ખિસ્સામિ, દેવ, સચે મે પબ્બજ્જં અનુજાનિસ્સસી’’તિ. ‘‘ગચ્છ, તાત ¶ , થેરિં આનેત્વા પબ્બજાહી’’તિ. સો રઞ્ઞો ચ થેરસ્સ ચ સાસનં ગહેત્વા થેરસ્સ અધિટ્ઠાનવસેન એકદિવસેનેવ જમ્બુકોલપટ્ટનં ગન્ત્વા નાવં અભિરુહિત્વા સમુદ્દં અતિક્કમિત્વા પાટલિપુત્તમેવ અગમાસિ. અનુળાપિ ખો દેવી પઞ્ચહિ કઞ્ઞાસતેહિ પઞ્ચહિ ચ અન્તેપુરિકાસતેહિ સદ્ધિં દસ સીલાનિ સમાદિયિત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા નગરસ્સ એકદેસે ઉપસ્સયં કારાપેત્વા નિવાસં કપ્પેસિ. અરિટ્ઠોપિ તંદિવસમેવ રઞ્ઞો સાસનં અપ્પેસિ, એવઞ્ચ અવોચ – ‘‘પુત્તો તે, દેવ, મહિન્દત્થેરો એવમાહ – ‘સહાયકસ્સ કિર તે દેવાનમ્પિયતિસ્સસ્સ રઞ્ઞો ભાતુ જાયા અનુળા નામ દેવી પબ્બજિતુકામા ¶ , તં પબ્બાજેતું અય્યં સઙ્ઘમિત્તત્થેરિં પહિણથ, અય્યાયેવ ચ સદ્ધિં મહાબોધિ’’’ન્તિ. થેરસ્સ સાસનં આરોચેત્વા સઙ્ઘમિત્તત્થેરિં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘‘અય્યે, તુમ્હાકં ભાતા મહિન્દત્થેરો મં તુમ્હાકં સન્તિકં પેસેસિ, દેવાનમ્પિયતિસ્સસ્સ રઞ્ઞો ભાતુ જાયા અનુળા નામ દેવી ¶ પઞ્ચહિ કઞ્ઞાસતેહિ, પઞ્ચહિ ચ અન્તેપુરિકાસતેહિ સદ્ધિં પબ્બજિતુકામા, તં કિર આગન્ત્વા પબ્બાજેથા’’તિ. સા તાવદેવ તુરિતતુરિતા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા એવમાહ – ‘‘મહારાજ, મય્હં ભાતા મહિન્દત્થેરો એવં પહિણિ, ‘રઞ્ઞો કિર ભાતુ જાયા અનુળા નામ દેવી પઞ્ચહિ કઞ્ઞાસતેહિ પઞ્ચહિ ચ અન્તેપુરિકાસતેહિ સદ્ધિં પબ્બજિતુકામા મય્હં આગમનં ઉદિક્ખતિ’. ગચ્છામહં, મહારાજ, તમ્બપણ્ણિદીપ’’ન્તિ.

રાજા આહ – ‘‘અમ્મ, પુત્તોપિ મે મહિન્દત્થેરો નત્તા ચ મે સુમનસામણેરો મં છિન્નહત્થં વિય કરોન્તા તમ્બપણ્ણિદીપં ¶ ગતા. તસ્સ મય્હં તેપિ અપસ્સન્તસ્સ ઉપ્પન્નો સોકો તવ મુખં પસ્સન્તસ્સ વૂપસમ્મતિ! અલં, અમ્મ, મા ત્વં અગમાસી’’તિ. ‘‘ભારિયં મે, મહારાજ, ભાતુ વચનં; અનુળાપિ ખત્તિયા ઇત્થિસહસ્સપરિવુતા પબ્બજ્જાપુરેક્ખારા મં પટિમાનેતિ; ગચ્છામહં, મહારાજા’’તિ. ‘‘તેન હિ, અમ્મ, મહાબોધિં ગહેત્વા ગચ્છાહી’’તિ. કુતો રઞ્ઞો મહાબોધિ? રાજા કિર તતો પુબ્બે એવ ધાતુગ્ગહણત્થાય અનાગતે સુમને લઙ્કાદીપં મહાબોધિં પેસેતુકામો, ‘‘કથં નુ ખો અસત્થઘાતારહં મહાબોધિં પેસેસ્સામી’’તિ ઉપાયં અપસ્સન્તો મહાદેવં નામ અમચ્ચં પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘સન્તિ, દેવ, બહૂ પણ્ડિતા ભિક્ખૂ’’તિ. તં સુત્વા રાજા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ભત્તં પટિયાદેત્વા ભત્તકિચ્ચાવસાને સઙ્ઘં પુચ્છિ – ‘‘ગન્તબ્બં નુ ખો, ભન્તે, ભગવતો મહાબોધિના લઙ્કાદીપં નો’’તિ? સઙ્ઘો મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ ભારં અકાસિ.

થેરો ‘‘ગન્તબ્બં, મહારાજ, મહાબોધિના લઙ્કાદીપ’’ન્તિ વત્વા ભગવતો પઞ્ચ મહાઅધિટ્ઠાનાનિ કથેસિ. કતમાનિ પઞ્ચ? ભગવા કિર મહાપરિનિબ્બાનમઞ્ચે નિપન્નો લઙ્કાદીપે મહાબોધિપતિટ્ઠાપનત્થાય ‘‘અસોકમહારાજા મહાબોધિગ્ગહણત્થં ગમિસ્સતિ, તદા મહાબોધિસ્સ દક્ખિણસાખા સયમેવ છિજ્જિત્વા સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠાતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ – ઇદમેકમધિટ્ઠાનં.

તત્થ પતિટ્ઠાનકાલે ચ ‘‘મહાબોધિ હિમવલાહકગબ્ભં પવિસિત્વા પતિટ્ઠાતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ – ઇદં દુતિયમધિટ્ઠાનં.

‘‘સત્તમે ¶ ¶ દિવસે હિમવલાહકગબ્ભતો ઓરુય્હ સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠહન્તો પત્તેહિ ચ ફલેહિ ચ છબ્બણ્ણરંસિયો મુઞ્ચતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ – ઇદં તતિયમધિટ્ઠાનં.

‘‘થૂપારામે દક્ખિણક્ખકધાતુ ચેતિયમ્હિ પતિટ્ઠાનદિવસે યમકપાટિહારિયં કરોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ – ઇદં ચતુત્થં અધિટ્ઠાનં.

લઙ્કાદીપમ્હિયેવ મે દોણમત્તા ધાતુયો મહાચેતિયમ્હિ પતિટ્ઠાનકાલે ¶ બુદ્ધવેસં ગહેત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા યમકપાટિહારિયં કરોન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ – ઇદં પઞ્ચમં અધિટ્ઠાનન્તિ.

રાજા ઇમાનિ પઞ્ચ મહાઅધિટ્ઠાનાનિ સુત્વા પસન્નચિત્તો પાટલિપુત્તતો યાવ મહાબોધિ તાવ મગ્ગં પટિજગ્ગાપેત્વા સુવણ્ણકટાહત્થાય બહું સુવણ્ણં નીહરાપેસિ. તાવદેવ ચ રઞ્ઞો ચિત્તં ઞત્વા વિસ્સકમ્મદેવપુત્તો કમ્મારવણ્ણં નિમ્મિનિત્વા પુરતો અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘તાત, ઇમં સુવણ્ણં ગહેત્વા કટાહં કરોહી’’તિ આહ. ‘‘પમાણં, દેવ, જાનાથા’’તિ? ‘‘ત્વમેવ, તાત, ઞત્વા કરોહી’’તિ. ‘‘સાધુ, દેવ, કરિસ્સામી’’તિ સુવણ્ણં ગહેત્વા અત્તનો આનુભાવેન હત્થેન પરિમજ્જિત્વા સુવણ્ણકટાહં નિમ્મિનિ નવહત્થપરિક્ખેપં પઞ્ચહત્થુબ્બેધં તિહત્થવિક્ખમ્ભં અટ્ઠઙ્ગુલબહલં હત્થિસોણ્ડપ્પમાણમુખવટ્ટિં. અથ રાજા સત્તયોજનાયામાય તિયોજનવિત્થારાય મહતિયા સેનાય પાટલિપુત્તતો નિક્ખમિત્વા અરિયસઙ્ઘમાદાય મહાબોધિસમીપં અગમાસિ. સેના સમુસ્સિતધજપટાકં નાનારતનવિચિત્તં અનેકાલઙ્કારપઅમણ્ડિતં નાનાવિધકુસુમસમાકિણ્ણં અનેકતૂરિયસઙ્ઘુટ્ઠં મહાબોધિં પરિક્ખિપિ. રાજા સહસ્સમત્તે ગણપામોક્ખે મહાથેરે ગહેત્વા સકલજમ્બુદીપે પત્તાભિસેકાનં રાજૂનં સહસ્સેન અત્તાનઞ્ચ મહાબોધિઞ્ચ પરિવારાપેત્વા મહાબોધિમૂલે ઠત્વા મહાબોધિં ઉલ્લોકેસિ. મહાબોધિસ્સ ખન્ધઞ્ચ દક્ખિણમહાસાખાય ચતુહત્થપ્પમાણપ્પદેસઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં અદસ્સનં અગમાસિ.

રાજા તં પાટિહારિયં દિસ્વા ઉપ્પન્નપીતિપામોજ્જો ‘‘અહં, ભન્તે, ઇમં પાટિહારિયં દિસ્વા તુટ્ઠો મહાબોધિં સકલજમ્બુદીપરજ્જેન પૂજેમી’’તિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વત્વા અભિસેકં અદાસિ. તતો ¶ પુપ્ફગન્ધાદીહિ પૂજેત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા અટ્ઠસુ ઠાનેસુ વન્દિત્વા ઉટ્ઠાય અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ¶ ઠત્વા સચ્ચવચનકિરિયાય બોધિં ગણ્હિતુકામો ભૂમિતો યાવ મહાબોધિસ્સ દક્ખિણસાખા તાવ ઉચ્ચં કત્વા ઠપિતસ્સ સબ્બરતનમયપીઠસ્સ ઉપરિ સુવણ્ણકટાહં ઠપાપેત્વા રતનપીઠં આરુય્હ સુવણ્ણતુલિકં ગહેત્વા મનોસિલાય લેખં કત્વા ‘‘યદિ મહાબોધિના લઙ્કાદીપે પતિટ્ઠાતબ્બં, યદિ ચાહં બુદ્ધસાસને નિબ્બેમતિકો ભવેય્યં, મહાબોધિ ¶ સયમેવ ઇમસ્મિં સુવણ્ણકટાહે ઓરુય્હ પતિટ્ઠાતૂ’’તિ સચ્ચવચનકિરિયમકાસિ. સહ સચ્ચકિરિયાય બોધિસાખા મનોસિલાય પરિચ્છિન્નટ્ઠાને છિજ્જિત્વા ગન્ધકલલપૂરસ્સ સુવણ્ણકટાહસ્સ ઉપરિ અટ્ઠાસિ. તસ્સ ઉબ્બેધેન દસહત્થો ખન્ધો હોતિ ચતુહત્થા પઞ્ચ મહાસાખા પઞ્ચહિયેવ ફલેહિ પટિમણ્ડિતા, ખુદ્દકસાખાનં પન સહસ્સં. અથ રાજા મૂલલેખાય ઉપરિ તિવઙ્ગુલપ્પદેસે અઞ્ઞં લેખં પરિચ્છિન્દિ. તતો તાવદેવ પુપ્ફુળકા હુત્વા દસ મહામૂલાનિ નિક્ખમિંસુ. પુન ઉપરૂપરિ તિવઙ્ગુલે તિવઙ્ગુલે અઞ્ઞા નવ લેખા પરિચ્છિન્દિ. તાહિપિ દસ દસ પુપ્ફુળકા હુત્વા નવુતિ મૂલાનિ નિક્ખમિંસુ. પઠમકા દસ મહામૂલા ચતુરઙ્ગુલમત્તં નિક્ખન્તા. ઇતરેપિ ગવક્ખજાલસદિસં અનુસિબ્બન્તા નિક્ખન્તા. એત્તકં પાટિહારિયં રાજા રતનપીઠમત્થકે ઠિતોયેવ દિસ્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ મહાનાદં નદિ. અનેકાનિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ સાધુકારમકંસુ. સકલરાજસેના ઉન્નાદિની અહોસિ. ચેલુક્ખેપસતસહસ્સાનિ પવત્તયિંસુ. ભૂમટ્ઠકદેવે આદિં કત્વા યાવ બ્રહ્મકાયિકા દેવા ¶ તાવ સાધુકારં પવત્તયિંસુ. રઞ્ઞો ઇમં પાટિહારિયં પસ્સન્તસ્સ પીતિયા નિરન્તરં ફુટસરીરસ્સ અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ઠિતસ્સેવ મહાબોધિ મૂલસતેન સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠાસિ. દસ મહામૂલાનિ સુવણ્ણકટાહતલં આહચ્ચ અટ્ઠંસુ. અવસેસાનિ નવુતિ ખુદ્દકમૂલાનિ અનુપુબ્બેન વડ્ઢનકાનિ હુત્વા ગન્ધકલલે ઓરુય્હ ઠિતાનિ.

એવં સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠિતમત્તે મહાબોધિમ્હિ મહાપથવી ચલિ. આકાસે દેવદુન્દુભિયો ફલિંસુ. પબ્બતાનં નચ્ચેહિ દેવાનં સાધુકારેહિ યક્ખાનં હિઙ્કારેહિ અસુરાનં થુતિજપ્પેહિ બ્રહ્માનં અપ્ફોટનેહિ મેઘાનં ગજ્જિતેહિ ચતુપ્પદાનં રવેહિ પક્ખીનં રુતેહિ સબ્બતાળાવચરાનં ¶ સકસકપટિભાનેહિ પથવીતલતો યાવ બ્રહ્મલોકા તાવ એકકોલાહલં એકનિન્નાદં અહોસિ. પઞ્ચસુ સાખાસુ ફલતો ફલતો છબ્બણ્ણરંસિયો નિક્ખમિત્વા સકલચક્કવાળં રતનગોપાનસીવિનદ્ધં વિય કુરુમાના યાવ બ્રહ્મલોકા અબ્ભુગ્ગચ્છિંસુ. તં ખણતો ચ પન પભુતિ સત્ત દિવસાનિ મહાબોધિ હિમવલાહકગબ્ભં પવિસિત્વા અટ્ઠાસિ. ન કોચિ મહાબોધિં પસ્સતિ. રાજા રતનપીઠતો ઓરુય્હ સત્ત દિવસાનિ મહાબોધિપૂજં કારેસિ. સત્તમે દિવસે સબ્બદિસાહિ હિમા ચ છબ્બણ્ણરંસિયો ચ આવત્તિત્વા મહાબોધિમેવ પવિસિંસુ. વિગતહિમવલાહકે વિપ્પસન્ને ચક્કવાળગબ્ભે મહાબોધિ પરિપુણ્ણખન્ધસાખાપસાખો ¶ પઞ્ચફલપટિમણ્ડિતો સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠિતોવ પઞ્ઞાયિત્થ. રાજા મહાબોધિં દિસ્વા તેહિ પાટિહારિયેહિ સઞ્જાતપીતિપામોજ્જો ‘‘સકલજમ્બુદીપરજ્જેન તરુણમહાબોધિં પૂજેસ્સામી’’તિ અભિસેકં દત્વા સત્ત દિવસાનિ મહાબોધિટ્ઠાનેયેવ અટ્ઠાસિ.

મહાબોધિ ¶ પુબ્બકત્તિકપવારણાદિવસે સાયન્હસમયે પઠમં સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠહિ. તતો હિમગબ્ભસત્તાહં અભિસેકસત્તાહઞ્ચ વીતિનામેત્વા કાળપક્ખસ્સ ઉપોસથદિવસે રાજા એકદિવસેનેવ પાટલિપુત્તં પવિસિત્વા કત્તિકજુણ્હપક્ખસ્સ પાટિપદદિવસે મહાબોધિં પાચીનમહાસાલમૂલે ઠપેસિ. સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠિતદિવસતો સત્તરસમે દિવસે મહાબોધિસ્સ અભિનવઙ્કુરા પાતુરહેસું. તે દિસ્વાપિ પસન્નો રાજા પુન મહાબોધિં રજ્જેન પૂજેન્તો સકલજમ્બુદીપાભિસેકમદાસિ. તદા સુમનસામણેરો કત્તિકપુણ્ણમદિવસે ધાતુગ્ગહણત્થં ગતો મહાબોધિસ્સ કત્તિકછણપૂજં અદ્દસ. એવં મહાબોધિમણ્ડતો આનેત્વા પાટલિપુત્તે ઠપિતં મહાબોધિં સન્ધાય આહ – ‘‘તેન હિ, અમ્મ, મહાબોધિં ગહેત્વા ગચ્છાહી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

રાજા મહાબોધિરક્ખણત્થાય અટ્ઠારસ દેવતાકુલાનિ, અટ્ઠ અમચ્ચકુલાનિ, અટ્ઠ બ્રાહ્મણકુલાનિ, અટ્ઠ કુટુમ્બિયકુલાનિ, અટ્ઠ ગોપકકુલાનિ, અટ્ઠ તરચ્છકુલાનિ, અટ્ઠ ચ કાલિઙ્ગકુલાનિ દત્વા ઉદકસિઞ્ચનત્થાય ચ અટ્ઠ સુવણ્ણઘટે, અટ્ઠ ચ રજતઘટે દત્વા ઇમિના પરિવારેન મહાબોધિં ¶ ગઙ્ગાય નાવં ¶ આરોપેત્વા સયમ્પિ નગરતો નિક્ખમિત્વા વિજ્ઝાટવિં સમતિક્કમ્મ અનુપુબ્બેન સત્તહિ દિવસેહિ તામલિત્તિં અનુપ્પત્તો. અન્તરામગ્ગે દેવનાગમનુસ્સા ઉળારં મહાબોધિપૂજં અકંસુ. રાજાપિ સમુદ્દતીરે સત્ત દિવસાનિ મહાબોધિં ઠપેત્વા સકલજમ્બુદીપમહારજ્જં અદાસિ. ઇદમસ્સ તતિયં જમ્બુદીપરજ્જસમ્પદાનં હોતિ.

એવં મહારજ્જેન પૂજેત્વા માગસિરમાસસ્સ પઠમપાટિપદદિવસે અસોકો ધમ્મરાજા મહાબોધિં ઉક્ખિપિત્વા ગલપ્પમાણં ઉદકં ઓરુય્હ નાવાયં પતિટ્ઠાપેત્વા સઙ્ઘમિત્તત્થેરિમ્પિ સપરિવારં નાવં આરોપેત્વા અરિટ્ઠં અમચ્ચં એતદવોચ – ‘‘અહં, તાત, મહાબોધિં તિક્ખત્તું સકલજમ્બુદીપરજ્જેન પૂજેત્વા ગલપ્પમાણં ઉદકં ઓરુય્હ મમ સહાયકસ્સ પેસેસિં, સોપિ એવમેવ મહાબોધિં પૂજેતૂ’’તિ. એવં સહાયકસ્સ સાસનં દત્વા ‘‘ગચ્છતિ વતરે, દસબલસ્સ સરસરંસિજાલં વિમુઞ્ચન્તો મહાબોધિરુક્ખો’’તિ વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા અસ્સૂનિ પવત્તયમાનો અટ્ઠાસિ. સાપિ ખો મહાબોધિસમારૂળ્હા નાવા પસ્સતો પસ્સતો મહારાજસ્સ મહાસમુદ્દતલં પક્ખન્તા. મહાસમુદ્દેપિ સમન્તા યોજનં વીચિયો વૂપસન્તા; પઞ્ચ વણ્ણાનિ પદુમાનિ પુપ્ફિતાનિ; અન્તલિક્ખે દિબ્બાનિ તૂરિયાનિ પવજ્જિંસુ; આકાસે જલજથલજરુક્ખાદિસન્નિસ્સિતાહિ દેવતાહિ પવત્તિતા અતિવિય ઉળારા પૂજા અહોસિ. સઙ્ઘમિત્તત્થેરીપિ સુપણ્ણરૂપેન મહાસમુદ્દે નાગકુલાનિ સન્તાસેસિ. તે ચ ઉત્રસ્તરૂપા નાગા આગન્ત્વા તં વિભૂતિં પસ્સિત્વા થેરિં યાચિત્વા મહાબોધિં નાગભવનં અતિહરિત્વા સત્ત દિવસાનિ ¶ નાગરજ્જેન ¶ પૂજેત્વા પુન નાવાયં પતિટ્ઠાપેસું. તંદિવસમેવ નાવા જમ્બુકોલપટ્ટનં અગમાસિ. અસોકમહારાજાપિ મહાબોધિવિયોગદુક્ખિતો કન્દિત્વા રોદિત્વા યાવ દસ્સનવિસયં ઓલોકેત્વા પટિનિવત્તિ.

દેવાનમ્પિયતિસ્સો મહારાજાપિ ખો સુમનસામણેરસ્સ વચનેન માગસિરમાસસ્સ પઠમપાટિપદદિવસતો પભુતિ ઉત્તરદ્વારતો પટ્ઠાય યાવ જમ્બુકોલપટ્ટનં તાવ મગ્ગં સોધાપેત્વા અલઙ્કારાપેત્વા નગરતો નિક્ખમનદિવસે ઉત્તરદ્વારસમીપે સમુદ્દસાલવત્થુસ્મિં ઠિતોયેવ તાય વિભૂતિયા મહાસમુદ્દે આગચ્છન્તંયેવ મહાબોધિં થેરસ્સ ¶ આનુભાવેન દિસ્વા તુટ્ઠમાનસો નિક્ખમિત્વા સબ્બં મગ્ગં પઞ્ચવણ્ણેહિ પુપ્ફેહિ ઓકિરાપેન્તો અન્તરન્તરે પુપ્ફઅગ્ઘિયાનિ ઠપેન્તો એકાહેનેવ જમ્બુકોલપટ્ટનં ગન્ત્વા સબ્બતાળાવચરપરિવુતો પુપ્ફધૂમગન્ધવાસાદીહિ પૂજયમાનો ગલપ્પમાણં ઉદકં ઓરુય્હ ‘‘આગતો વતરે, દસબલસ્સ સરસરંસિજાલવિસ્સજ્જનકો મહાબોધિરુક્ખો’’તિ પસન્નચિત્તો મહાબોધિં ઉક્ખિપિત્વા ઉત્તમઙ્ગે સિરસ્મિં પતિટ્ઠાપેત્વા મહાબોધિં પરિવારેત્વા આગતેહિ સોળસહિ જાતિસમ્પન્નકુલેહિ સદ્ધિં સમુદ્દતો પચ્ચુત્તરિત્વા સમુદ્દતીરે મહાબોધિં ઠપેત્વા તીણિ દિવસાનિ સકલતમ્બપણ્ણિદીપરજ્જેન પૂજેસિ, સોળસન્નં જાતિસમ્પન્નકુલાનં રજ્જં વિચારેસિ. અથ ચતુત્થે દિવસે મહાબોધિં આદાય ઉળારં પૂજં કુરુમાનો અનુપુબ્બેન અનુરાધપુરં સમ્પત્તો. અનુરાધપુરેપિ મહાસક્કારં કત્વા ચાતુદ્દસીદિવસે વડ્ઢમાનકચ્છાયાય મહાબોધિં ઉત્તરદ્વારેન પવેસેત્વા નગરમજ્ઝેન અતિહરન્તો ¶ દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખમિત્વા દક્ખિણદ્વારતો પઞ્ચધનુસતિકે ઠાને યત્થ અમ્હાકં સમ્માસમ્બુદ્ધો નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા નિસીદિ, પુરિમકા ચ તયો સમ્માસમ્બુદ્ધા સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિંસુ, યત્થ કકુસન્ધસ્સ ભગવતો મહાસિરીસબોધિ, કોનાગમનસ્સ ભગવતો ઉદુમ્બરબોધિ, કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ચ નિગ્રોધબોધિ પતિટ્ઠાસિ, તસ્મિં મહામેઘવનુય્યાનસ્સ તિલકભૂતે સુમનસામણેરસ્સ વચનેન પઠમમેવ કતભૂમિપરિકમ્મે રાજવત્થુદ્વારકોટ્ઠકટ્ઠાને મહાબોધિં પતિટ્ઠાપેસિ.

કથં? તાનિ કિર બોધિં પરિવારેત્વા આગતાનિ સોળસ જાતિસમ્પન્નકુલાનિ રાજવેસં ગણ્હિંસુ. રાજા દોવારિકવેસં ગણ્હિ. સોળસ કુલાનિ મહાબોધિં ગહેત્વા ઓરોપયિંસુ. મહાબોધિ તેસં હત્થતો મુત્તસમનન્તરમેવ અસીતિહત્થપ્પમાણં વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા છબ્બણ્ણરંસિયો મુઞ્ચિ. રંસિયો સકલદીપં પત્થરિત્વા ઉપરિ બ્રહ્મલોકં આહચ્ચ અટ્ઠંસુ. મહાબોધિપાટિહારિયં દિસ્વા સઞ્જાતપ્પસાદાનિ દસપુરિસસહસ્સાનિ અનુપુબ્બવિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા પબ્બજિંસુ. યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમા મહાબોધિ અન્તલિક્ખે અટ્ઠાસિ. અત્થઙ્ગમિતે પન ¶ સૂરિયે રોહિણિનક્ખત્તેન પથવિયં પતિટ્ઠાસિ. સહ બોધિપતિટ્ઠાના ઉદકપરિયન્તં કત્વા મહાપથવી અકમ્પિ. પતિટ્ઠહિત્વા ચ પન મહાબોધિ સત્ત દિવસાનિ હિમગબ્ભે સન્નિસીદિ. લોકસ્સ અદસ્સનં અગમાસિ. સત્તમે ¶ દિવસે વિગતવલાહકં નભં અહોસિ. છબ્બણ્ણરંસિયો જલન્તા વિપ્ફુરન્તા નિચ્છરિંસુ. મહાબોધિસ્સ ખન્ધો ચ સાખાયો ચ પત્તાનિ ¶ ચ પઞ્ચ ફલાનિ ચ દસ્સિંસુ. મહિન્દત્થેરો ચ સઙ્ઘમિત્તત્થેરી ચ રાજા ચ સપરિવારા મહાબોધિટ્ઠાનમેવ અગમંસુ. યેભુય્યેન ચ સબ્બે દીપવાસિનો સન્નિપતિંસુ. તેસં પસ્સન્તાનંયેવ ઉત્તરસાખતો એકં ફલં પચ્ચિત્વા સાખતો મુચ્ચિ. થેરો હત્થં ઉપનામેસિ. ફલં થેરસ્સ હત્થે પતિટ્ઠાસિ. તં થેરો ‘‘રોપય, મહારાજા’’તિ રઞ્ઞો અદાસિ. રાજા ગહેત્વા સુવણ્ણકટાહે મધુરપંસું આકિરિત્વા ગન્ધકલલં પૂરેત્વા રોપેત્વા મહાબોધિઆસન્નટ્ઠાને ઠપેસિ. સબ્બેસં પસ્સન્તાનંયેવ ચતુહત્થપ્પમાણા અટ્ઠ તરુણબોધિરુક્ખા ઉટ્ઠહિંસુ. રાજા તં અચ્છરિયં દિસ્વા અટ્ઠ તરુણબોધિરુક્ખે સેતચ્છત્તેન પૂજેત્વા અભિસેકં અદાસિ. તતો એકં બોધિરુક્ખં આગમનકાલે મહાબોધિના પઠમપતિટ્ઠિતોકાસે જમ્બુકોલપટ્ટને રોપયિંસુ, એકં તવક્કબ્રાહ્મણસ્સ ગામદ્વારે, એકં થૂપારામે, એકં ઇસ્સરનિમ્માનવિહારે, એકં પઠમચેતિયટ્ઠાને, એકં ચેતિયપબ્બતે, એકં રોહણજનપદમ્હિ કાજરગામે, એકં રોહણજનપદમ્હિયેવ ચન્દનગામે. ઇતરેસં ચતુન્નં ફલાનં બીજેહિ જાતે દ્વત્તિંસ બોધિતરુણે યોજનિયઆરામેસુ પતિટ્ઠાપેસું.

એવં પુત્તનત્તુપરમ્પરાય સમન્તા દીપવાસીનં હિતાય સુખાય પતિટ્ઠિતે દસબલસ્સ ધમ્મધજભૂતે મહાબોધિમ્હિ ¶ અનુળા દેવી પઞ્ચહિ કઞ્ઞાસતેહિ પઞ્ચહિ ચ અન્તેપુરિકાસતેહીતિ માતુગામસહસ્સેન સદ્ધિં સઙ્ઘમિત્તત્થેરિયા સન્તિકે પબ્બજિત્વા નચિરસ્સેવ સપરિવારા અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. અરિટ્ઠોપિ ખો રઞ્ઞો ભાગિનેય્યો પઞ્ચહિ પુરિસસતેહિ સદ્ધિં થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા નચિરસ્સેવ સપરિવારો અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ.

અથેકદિવસં રાજા મહાબોધિં વન્દિત્વા થેરેન સદ્ધિં થૂપારામં ગચ્છતિ. તસ્સ લોહપાસાદટ્ઠાનં સમ્પત્તસ્સ પુરિસા પુપ્ફાનિ અભિહરિંસુ. રાજા થેરસ્સ પુપ્ફાનિ અદાસિ. થેરો પુપ્ફેહિ લોહપાસાદટ્ઠાનં પૂજેસિ. પુપ્ફેસુ ભૂમિયં પતિતમત્તેસુ મહાભૂમિચાલો અહોસિ. રાજા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, ભૂમિ ચલિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઇસ્મિં, મહારાજ, ઓકાસે સઙ્ઘસ્સ અનાગતે ઉપોસથાગારં ભવિસ્સતિ, તસ્સેતં પુબ્બનિમિત્ત’’ન્તિ.

રાજા ¶ પુન થેરેન સદ્ધિં ગચ્છન્તો અમ્બઙ્ગણટ્ઠાનં પત્તો. તત્થસ્સ વણ્ણગન્ધસમ્પન્નં અતિમધુરરસં એકં અમ્બપક્કં આહરીયિત્થ. રાજા તં થેરસ્સ પરિભોગત્થાય અદાસિ. થેરો તત્થેવ ¶ પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘ઇદં એત્થેવ રોપેથા’’તિ આહ. રાજા તં અમ્બટ્ઠિં ગહેત્વા તત્થેવ રોપેત્વા ઉદકં આસિઞ્ચિ. સહ અમ્બબીજરોપનેન પથવી અકમ્પિ. રાજા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, પથવી કમ્પિત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઇમસ્મિં, મહારાજ, ઓકાસે સઙ્ઘસ્સ અનાગતે ‘અમ્બઙ્ગણં’ નામ સન્નિપાતટ્ઠાનં ભવિસ્સતિ, તસ્સેતં પુબ્બનિમિત્ત’’ન્તિ.

રાજા તત્થ અટ્ઠ પુપ્ફમુટ્ઠિયો ઓકિરિત્વા વન્દિત્વા પુન થેરેન સદ્ધિં ગચ્છન્તો મહાચેતિયટ્ઠાનં પત્તો. તત્થસ્સ પુરિસા ચમ્પકપુપ્ફાનિ અભિહરિંસુ. તાનિ રાજા થેરસ્સ અદાસિ. થેરો મહાચેતિયટ્ઠાનં પુપ્ફેહિ પૂજેત્વા વન્દિ. તાવદેવ મહાપથવી સઙ્કમ્પિ. રાજા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, પથવી કમ્પિત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઇમસ્મિં, મહારાજ, ઓકાસે અનાગતે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અસદિસો મહાથૂપો ભવિસ્સતિ, તસ્સેતં ¶ પુબ્બનિમિત્ત’’ન્તિ. ‘‘અહમેવ કરોમિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અલં, મહારાજ, તુમ્હાકં અઞ્ઞં બહુકમ્મં અત્થિ, તુમ્હાકં પન નત્તા દુટ્ઠગામણી અભયો નામ કારેસ્સતી’’તિ. અથ રાજા ‘‘સચે, ભન્તે, મય્હં નત્તા કરિસ્સતિ, કતંયેવ મયા’’તિ દ્વાદસહત્થં પાસાણત્થમ્ભં આહરાપેત્વા ‘‘દેવાનમ્પિયતિસ્સસ્સ રઞ્ઞો નત્તા દુટ્ઠગામણી અભયો નામ ઇમસ્મિં પદેસે થૂપં કરોતૂ’’તિ અક્ખરાનિ લિખાપેત્વા પતિટ્ઠાપેત્વા વન્દિત્વા થેરં પુચ્છિ – ‘‘પતિટ્ઠિતં નુ ખો, ભન્તે, તમ્બપણ્ણિદીપે સાસન’’ન્તિ? ‘‘પતિટ્ઠિતં, મહારાજ, સાસનં; મૂલાનિ પનસ્સ ન તાવ ઓતરન્તી’’તિ. ‘‘કદા પન, ભન્તે મૂલાનિ ઓતિણ્ણાનિ નામ ભવિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘યદા, મહારાજ, તમ્બપણ્ણિદીપકાનં માતાપિતૂનં તમ્બપણ્ણિદીપે જાતો દારકો તમ્બપણ્ણિદીપે પબ્બજિત્વા તમ્બપણ્ણિદીપમ્હિયેવ વિનયં ઉગ્ગહેત્વા તમ્બપણ્ણિદીપે વાચેસ્સતિ, તદા સાસનસ્સ મૂલાનિ ઓતિણ્ણાનિ નામ ભવિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘અત્થિ પન, ભન્તે, એદિસો ભિક્ખૂ’’તિ? ‘‘અત્થિ, મહારાજ, મહાઅરિટ્ઠો ભિક્ખુ પટિબલો એતસ્મિં કમ્મે’’તિ. ‘‘મયા એત્થ, ભન્તે, કિં કત્તબ્બ’’ન્તિ? ‘‘મણ્ડપં, મહારાજ, કાતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ રાજા મેઘવણ્ણાભયસ્સ અમચ્ચસ્સ પરિવેણટ્ઠાને મહાસઙ્ગીતિકાલે અજાતસત્તુમહારાજેન કતમણ્ડપપ્પકારં રાજાનુભાવેન મણ્ડપં કારેત્વા સબ્બતાળાવચરે સકસકસિપ્પેસુ પયોજેત્વા ‘‘સાસનસ્સ મૂલાનિ ઓતરન્તાનિ ¶ પસ્સિસ્સામી’’તિ અનેકપુરિસસહસ્સપરિવુતો થૂપારામં અનુપ્પત્તો.

તેન ખો પન સમયેન થૂપારામે અટ્ઠસટ્ઠિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ સન્નિપતિંસુ. મહામહિન્દત્થેરસ્સ આસનં દક્ખિણાભિમુખં ¶ પઞ્ઞત્તં હોતિ. મહાઅરિટ્ઠત્થેરસ્સ ધમ્માસનં ઉત્તરાભિમુખં પઞ્ઞત્તં હોતિ. અથ ખો મહાઅરિટ્ઠત્થેરો મહિન્દત્થેરેન અજ્ઝિટ્ઠો અત્તનો અનુરૂપેન પત્તાનુક્કમેન ધમ્માસને નિસીદિ. મહિન્દત્થેરપમુખા અટ્ઠસટ્ઠિ મહાથેરા ધમ્માસનં પરિવારેત્વા ¶ નિસીદિંસુ. રઞ્ઞોપિ કનિટ્ઠભાતા મત્તાભયત્થેરો નામ ‘‘ધુરગ્ગાહો હુત્વા વિનયં ઉગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં મહાઅરિટ્ઠત્થેરસ્સ ધમ્માસનમેવ પરિવારેત્વા નિસીદિ. અવસેસાપિ ભિક્ખૂ સરાજિકા ચ પરિસા અત્તનો અત્તનો પત્તાસને નિસીદિંસુ.

અથાયસ્મા મહાઅરિટ્ઠત્થેરો તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતિ નળેરુપુચિમન્દમૂલેતિ વિનયનિદાનં અભાસિ. ભાસિતે ચ પનાયસ્મતા અરિટ્ઠત્થેરેન વિનયનિદાને આકાસં મહાવિરવં રવિ. અકાલવિજ્જુલતા નિચ્છરિંસુ. દેવતા સાધુકારં અદંસુ. મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા સઙ્કમ્પિ. એવં અનેકેસુ પાટિહારિયેસુ વત્તમાનેસુ આયસ્મા અરિટ્ઠત્થેરો મહામહિન્દપમુખેહિ અટ્ઠસટ્ઠિયા પચ્ચેકગણીહિ ખીણાસવમહાથેરેહિ તદઞ્ઞેહિ ચ અટ્ઠસટ્ઠિભિક્ખુસહસ્સેહિ પરિવુતો પઠમકત્તિકપવારણાદિવસે થૂપારામવિહારમજ્ઝે સત્થુ કરુણાગુણદીપકં ભગવતો અનુસિટ્ઠિકરાનં કાયકમ્મવચીકમ્મવિપ્ફન્દિતવિનયનં વિનયપિટકં પકાસેસિ. પકાસેત્વા ચ યાવતાયુકં તિટ્ઠમાનો બહૂનં વાચેત્વા બહૂનં હદયે પતિટ્ઠાપેત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. તેપિ ખો મહામહિન્દપ્પમુખા તસ્મિં સમાગમે –

‘‘અટ્ઠસટ્ઠિ ¶ મહાથેરા, ધુરગ્ગાહા સમાગતા;

પચ્ચેકગણિનો સબ્બે, ધમ્મરાજસ્સ સાવકા.

‘‘ખીણાસવા વસિપ્પત્તા, તેવિજ્જા ઇદ્ધિકોવિદા;

ઉત્તમત્થમભિઞ્ઞાય, અનુસાસિંસુ રાજિનો.

‘‘આલોકં દસ્સયિત્વાન, ઓભાસેત્વા મહિં ઇમં;

જલિત્વા અગ્ગિક્ખન્ધાવ, નિબ્બાયિંસુ મહેસયો’’.

તેસં ¶ પરિનિબ્બાનતો અપરભાગે અઞ્ઞેપિ તેસં થેરાનં અન્તેવાસિકા તિસ્સદત્તકાળસુમન-દીઘસુમનાદયો ચ મહાઅરિટ્ઠત્થેરસ્સ અન્તેવાસિકા, અન્તેવાસિકાનં અન્તેવાસિકા ચાતિ એવં પુબ્બે વુત્તપ્પકારા આચરિયપરમ્પરા ઇમં વિનયપિટકં યાવજ્જતના આનેસું. તેન વુત્તં –

‘‘તતિયસઙ્ગહતો પન ઉદ્ધં ઇમં દીપં મહિન્દાદીહિ આભતં, મહિન્દતો ઉગ્ગહેત્વા કઞ્ચિ ¶ કાલં અરિટ્ઠત્થેરાદીહિ આભતં, તતો યાવજ્જતના તેસંયેવ અન્તેવાસિકપરમ્પરભૂતાય આચરિયપરમ્પરાય આભત’’ન્તિ.

કત્થ પતિટ્ઠિતન્તિ? યેસં પાળિતો ચ અત્થતો ચ અનૂનં વત્તતિ, મણિઘટે પક્ખિત્તતેલમિવ ઈસકમ્પિ ન પગ્ઘરતિ, એવરૂપેસુ અધિમત્તસતિ-ગતિ-ધિતિ-મન્તેસુ લજ્જીસુ કુક્કુચ્ચકેસુ સિક્ખાકામેસુ પુગ્ગલેસુ પતિટ્ઠિતન્તિ વેદિતબ્બં. તસ્મા વિનયપતિટ્ઠાપનત્થં વિનયપરિયત્તિયા આનિસંસં સલ્લક્ખેત્વા સિક્ખાકામેન ભિક્ખુના વિનયો પરિયાપુણિતબ્બો.

તત્રાયં વિનયપરિયત્તિયા આનિસંસો – વિનયપરિયત્તિકુસલો હિ પુગ્ગલો સાસને પટિલદ્ધસદ્ધાનં કુલપુત્તાનં માતાપિતુટ્ઠાનિયો હોતિ, તદાયત્તા હિ નેસં પબ્બજ્જા ઉપસમ્પદા વત્તાનુવત્તપટિપત્તિ આચારગોચરકુસલતા. અપિ ચસ્સ વિનયપરિયત્તિં નિસ્સાય અત્તનો સીલક્ખન્ધો સુગુત્તો હોતિ સુરક્ખિતો; કુક્કુચ્ચપકતાનં ભિક્ખૂનં પટિસરણં હોતિ; વિસારદો સઙ્ઘમજ્ઝે વોહરતિ; પચ્ચત્થિકે સહધમ્મેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગણ્હાતિ; સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયા ¶ પટિપન્નો હોતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, આનિસંસા વિનયધરે પુગ્ગલે; અત્તનો સીલક્ખન્ધો સુગુત્તો હોતિ સુરક્ખિતો…પે… સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયા પટિપન્નો હોતી’’તિ (પરિ. ૩૨૫).

યે ચાપિ સંવરમૂલકા કુસલા ધમ્મા વુત્તા ભગવતા, વિનયધરો પુગ્ગલો તેસં દાયાદો; વિનયમૂલકત્તા તેસં ધમ્માનં. વુત્તમ્પિ હેતં ભગવતા – ‘‘વિનયો સંવરત્થાય, સંવરો અવિપ્પટિસારત્થાય, અવિપ્પટિસારો પામોજ્જત્થાય, પામોજ્જં પીતત્થાય, પીતિ પસ્સદ્ધત્થાય, પસ્સદ્ધિ સુખત્થાય, સુખં સમાધત્થાય, સમાધિ યથાભૂતઞાણદસ્સનત્થાય, યથાભૂતઞાણદસ્સનં નિબ્બિદત્થાય, નિબ્બિદા વિરાગત્થાય, વિરાગો વિમુત્તત્થાય ¶ , વિમુત્તિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનત્થાય, વિમુત્તિઞાણદસ્સનં અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાય. એતદત્થા કથા, એતદત્થા મન્તના, એતદત્થા ઉપનિસા, એતદત્થં સોતાવધાનં – યદિદં અનુપાદાચિત્તસ્સ વિમોક્ખો’’તિ (પરિ. ૩૬૬). તસ્મા વિનયપરિયત્તિયા આયોગો કરણીયોતિ.

એત્તાવતા ચ યા સા વિનયસંવણ્ણનત્થં માતિકા ઠપિતા તત્થ –

‘‘વુત્તં યેન યદા યસ્મા, ધારિતં યેન ચાભતં;

યત્થપ્પતિટ્ઠિતં ચેતમેતં, વત્વા વિધિં તતો’’તિ.

ઇમિસ્સા તાવ ગાથાય અત્થો પકાસિતો વિનયસ્સ ચ બાહિરનિદાનવણ્ણના યથાધિપ્પાયં સંવણ્ણિતા હોતીતિ.

‘‘તેનાતિઆદિપાઠસ્સ, અત્થં નાનપ્પકારતો;

દસ્સયન્તો કરિસ્સામિ, વિનયસ્સત્થવણ્ણન’’ન્તિ.

વુત્તત્તા તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિઆદીનં અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામિ. સેય્યથિદં – તેનાતિ અનિયમનિદ્દેસવચનં. તસ્સ સરૂપેન અવુત્તેનપિ અપરભાગે અત્થતો સિદ્ધેન યેનાતિ ઇમિના વચનેન પટિનિદ્દેસો કાતબ્બો. અપરભાગે હિ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ પરિવિતક્કો સિદ્ધો. તસ્મા યેન સમયેન સો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ, તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતીતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. અયઞ્હિ સબ્બસ્મિમ્પિ વિનયે યુત્તિ, યદિદં યત્થ યત્થ ‘‘તેના’’તિ વુચ્ચતિ તત્થ તત્થ પુબ્બે વા પચ્છા વા અત્થતો સિદ્ધેન ‘‘યેના’’તિ ઇમિના વચનેન પટિનિદ્દેસો કાતબ્બોતિ.

તત્રિદં મુખમત્તનિદસ્સનં – ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામિ, યેન સુદિન્નો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિ; યસ્મા પટિસેવિ, તસ્મા પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ વુત્તં હોતિ. એવં તાવ પુબ્બે અત્થતો સિદ્ધેન યેનાતિ ઇમિના વચનેન પટિનિદ્દેસો યુજ્જતિ. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા રાજગહે વિહરતિ, યેન સમયેન ધનિયો કુમ્ભકારપુત્તો રઞ્ઞો દારૂનિ અદિન્નં આદિયીતિ એવં પચ્છા અત્થતો સિદ્ધેન યેનાતિ ઇમિના વચનેન પટિનિદ્દેસો યુજ્જતીતિ વુત્તો તેનાતિ વચનસ્સ અત્થો. સમયેનાતિ એત્થ પન સમયસદ્દો તાવ –

સમવાયે ¶ ખણે કાલે, સમૂહે હેતુ-દિટ્ઠિસુ;

પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ.

તથા ¶ હિસ્સ – ‘‘અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૪૭) એવમાદીસુ સમવાયો અત્થો. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિ (અ. નિ. ૮.૨૯) એવમાદીસુ ખણો. ‘‘ઉણ્હસમયો ¶ પરિળાહસમયો’’તિ (પાચિ. ૩૫૮) એવમાદીસુ કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિ એવમાદીસુ સમૂહો. ‘‘સમયોપિ ખો તે, ભદ્દાલિ, અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ – ‘ભગવા ખો સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ – ભદ્દાલિ નામ ભિક્ખુ સત્થુસાસને સિક્ખાય અપરિપૂરકારી’તિ અયમ્પિ ખો તે, ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૩૫) એવમાદીસુ હેતુ. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૬૦) એવમાદીસુ દિટ્ઠિ.

‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;

અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૯);

એવમાદીસુ પટિલાભો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮) એવમાદીસુ પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિ (પટિ. મ. ૨.૮) એવમાદીસુ પટિવેધો અત્થો. ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થો. તસ્મા યેન કાલેન આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ, તેન કાલેનાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

એત્થાહ – ‘‘અથ કસ્મા યથા સુત્તન્તે ‘એકં સમય’ન્તિ ઉપયોગવચનેન નિદ્દેસો કતો, અભિધમ્મે ચ ‘યસ્મિં સમયે કામાવચર’ન્તિ ભુમ્મવચનેન, તથા અકત્વા ઇધ ‘તેન સમયેના’તિ કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો’’તિ? તત્થ તથા, ઇધ ચ અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. કથં? સુત્તન્તે તાવ અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યઞ્હિ સમયં ભગવા બ્રહ્મજાલાદીનિ સુત્તન્તાનિ દેસેસિ, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં કરુણાવિહારેન વિહાસિ; તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ ઉપયોગનિદ્દેસો કતો. અભિધમ્મે ચ અધિકરણત્થો ¶ ભાવેનભાવલક્ખણત્થો ચ સમ્ભવતિ. અધિકરણઞ્હિ કાલત્થો સમૂહત્થો ચ સમયો, તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ ભાવેન તેસં ભાવો લક્ખિયતિ. તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતો. ઇધ પન હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. યો ¶ હિ સો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો ¶ સારિપુત્તાદીહિપિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેન ચ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસિ; તસ્મા તદત્થજોતનત્થં ઇધ કરણવચનેન નિદ્દેસો કતોતિ વેદિતબ્બો. હોતિ ચેત્થ –

‘‘ઉપયોગેન ભુમ્મેન, તં તં અત્થમપેક્ખિય;

અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, કરણેનેવ સો ઇધા’’તિ.

પોરાણા પન વણ્ણયન્તિ – ‘એકં સમય’ન્તિ વા ‘યસ્મિં સમયે’તિ વા ‘તેન સમયેના’તિ વા અભિલાપમત્તભેદો એસ, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવ અત્થો’’તિ. તસ્મા તેસં લદ્ધિયા ‘‘તેન સમયેના’’તિ વુત્તેપિ ‘‘તસ્મિં સમયે’’તિ અત્થો વેદિતબ્બો.

બુદ્ધો ભગવાતિ ઇમેસં પદાનં પરતો અત્થં વણ્ણયિસ્સામ. વેરઞ્જાયં વિહરતીતિ એત્થ પન વેરઞ્જાતિ અઞ્ઞતરસ્સ નગરસ્સેતં અધિવચનં, તસ્સં વેરઞ્જાયં; સમીપત્થે ભુમ્મવચનં. વિહરતીતિ અવિસેસેન ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનમેતં, ઇધ પન ઠાનગમનનિસજ્જાસયનપ્પભેદેસુ ઇરિયાપથેસુ અઞ્ઞતરઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં, તેન ઠિતોપિ ગચ્છન્તોપિ નિસિન્નોપિ સયાનોપિ ભગવા વિહરતિચ્ચેવ વેદિતબ્બો. સો હિ એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતિ, તસ્મા ‘‘વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ.

નળેરુપુચિમન્દમૂલેતિ એત્થ નળેરુ નામ યક્ખો, પુચિમન્દોતિ ¶ નિમ્બરુક્ખો, મૂલન્તિ સમીપં. અયઞ્હિ મૂલસદ્દો ‘‘મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્ય અન્તમસો ઉસીરનાળિમત્તાનિપી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૯૫) -આદીસુ મૂલમૂલે દિસ્સતિ. ‘‘લોભો અકુસલમૂલ’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫) -આદીસુ અસાધારણહેતુમ્હિ. ‘‘યાવ મજ્ઝન્હિકે કાલે છાયા ફરતિ, નિવાતે પણ્ણાનિ પતન્તિ, એત્તાવતા રુક્ખમૂલ’’ન્તિઆદીસુ સમીપે. ઇધ પન સમીપે અધિપ્પેતો, તસ્મા નળેરુયક્ખેન અધિગ્ગહિતસ્સ પુચિમન્દસ્સ સમીપેતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સો કિર પુચિમન્દો રમણીયો પાસાદિકો અનેકેસં રુક્ખાનં આધિપચ્ચં વિય કુરુમાનો તસ્સ નગરસ્સ અવિદૂરે ગમનાગમનસમ્પન્ને ઠાને અહોસિ. અથ ¶ ભગવા વેરઞ્જં ગન્ત્વા પતિરૂપે ઠાને વિહરન્તો તસ્સ રુક્ખસ્સ સમીપે હેટ્ઠાભાગે વિહાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘વેરઞ્જાયં વિહરતિ નળેરુપુચિમન્દમૂલે’’તિ.

તત્થ ¶ સિયા યદિ તાવ ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતિ, ‘‘નળેરુપુચિમન્દમૂલે’’તિ ન વત્તબ્બં, અથ તત્થ વિહરતિ, ‘‘વેરઞ્જાય’’ન્તિ ન વત્તબ્બં, ન હિ સક્કા ઉભયત્થ તેનેવ સમયેન અપુબ્બં અચરિમં વિહરિતુન્તિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં, નનુ અવોચુમ્હ ‘‘સમીપત્થે ભુમ્મવચન’’ન્તિ. તસ્મા યથા ગઙ્ગાયમુનાદીનં સમીપે ગોયૂથાનિ ચરન્તાનિ ‘‘ગઙ્ગાય ચરન્તિ, યમુનાય ચરન્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ; એવમિધાપિ યદિદં વેરઞ્જાય સમીપે નળેરુપુચિમન્દમૂલં તત્થ વિહરન્તો વુચ્ચતિ ‘‘વેરઞ્જાયં વિહરતિ નળેરુપુચિમન્દમૂલે’’તિ. ગોચરગામનિદસ્સનત્થં હિસ્સ વેરઞ્જાવચનં. પબ્બજિતાનુરૂપનિવાસનટ્ઠાનનિદસ્સનત્થં નળેરુપુચિમન્દમૂલવચનં.

તત્થ વેરઞ્જાકિત્તનેન આયસ્મા ઉપાલિત્થેરો ભગવતો ગહટ્ઠાનુગ્ગહકરણં દસ્સેતિ, નળેરુપુચિમન્દમૂલકિત્તનેન પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણં, તથા પુરિમેન પચ્ચયગ્ગહણતો અત્તકિલમથાનુયોગવિવજ્જનં, પચ્છિમેન વત્થુકામપ્પહાનતો કામસુખલ્લિકાનુયોગવિવજ્જનુપાયદસ્સનં; પુરિમેન ચ ધમ્મદેસનાભિયોગં, પચ્છિમેન વિવેકાધિમુત્તિં; પુરિમેન કરુણાય ઉપગમનં ¶ , પચ્છિમેન પઞ્ઞાય અપગમનં; પુરિમેન સત્તાનં હિતસુખનિપ્ફાદનાધિમુત્તતં, પચ્છિમેન પરહિતસુખકરણે નિરુપલેપનં; પુરિમેન ધમ્મિકસુખાપરિચ્ચાગનિમિત્તં ફાસુવિહારં, પચ્છિમેન ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનુયોગનિમિત્તં; પુરિમેન મનુસ્સાનં ઉપકારબહુલતં, પચ્છિમેન દેવતાનં; પુરિમેન લોકે જાતસ્સ લોકે સંવડ્ઢભાવં, પચ્છિમેન લોકેન અનુપલિત્તતં; પુરિમેન ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ બહુજનહિતાય બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાનં. કતમો એકપુગ્ગલો? તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૭૦) વચનતો યદત્થં ભગવા ઉપ્પન્નો તદત્થપરિનિપ્ફાદનં, પચ્છિમેન યત્થ ઉપ્પન્નો તદનુરૂપવિહારં. ભગવા હિ પઠમં લુમ્બિનીવને, દુતિયં બોધિમણ્ડેતિ લોકિયલોકુત્તરાય ઉપ્પત્તિયા વનેયેવ ઉપ્પન્નો, તેનસ્સ વનેયેવ વિહારં દસ્સેતીતિ એવમાદિના નયેનેત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા.

મહતા ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિન્તિ એત્થ મહતાતિ ગુણમહત્તેનપિ મહતા; સઙ્ખ્યામહત્તેનપિ, સો હિ ભિક્ખુસઙ્ઘો ગુણેહિપિ મહા અહોસિ, યસ્મા યો તત્થ પચ્છિમકો સો સોતાપન્નો; સઙ્ખ્યાયપિ મહા પઞ્ચસતસઙ્ખ્યત્તા. ભિક્ખૂનં સઙ્ઘેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન; દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ખાતસઙ્ઘાતેન સમણગણેનાતિ અત્થો. સદ્ધિન્તિ એકતો. પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહીતિ પઞ્ચ મત્તા એતેસન્તિ પઞ્ચમત્તાનિ. મત્તાતિ પમાણં વુચ્ચતિ. તસ્મા યથા ‘‘ભોજને ¶ મત્તઞ્ઞૂ’’તિ વુત્તે ભોજને મત્તં જાનાતિ, પમાણં જાનાતીતિ અત્થો હોતિ; એવમિધાપિ તેસં ભિક્ખુસતાનં પઞ્ચ મત્તા પઞ્ચપ્પમાણન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ભિક્ખૂનં સતાનિ ભિક્ખુસતાનિ, તેહિ પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ. એતેન યં વુત્તં – ‘‘મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિ’’ન્તિ, એત્થ તસ્સ મહતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સઙ્ખ્યામહત્તં દસ્સિતં હોતિ. પરતો પનસ્સ ¶ ‘‘નિરબ્બુદો હિ, સારિપુત્ત ભિક્ખુસઙ્ઘો નિરાદીનવો અપગતકાળકો સુદ્ધો સારે પતિટ્ઠિતો. ઇમેસઞ્હિ, સારિપુત્ત, પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં યો પચ્છિમકો સો સોતાપન્નો’’તિ વચનેન ગુણમહત્તં આવિભવિસ્સતિ.

અસ્સોસિ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણોતિ અસ્સોસીતિ સુણિ ઉપલભિ, સોતદ્વારસમ્પત્તવચનનિગ્ઘોસાનુસારેન અઞ્ઞાસિ. ખોતિ પદપૂરણમત્તે અવધારણત્થે વા નિપાતો. તત્થ અવધારણત્થેન અસ્સોસિ એવ, નાસ્સ કોચિ સવનન્તરાયો અહોસીતિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. પદપૂરણેન પન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતામત્તમેવ. વેરઞ્જાયં જાતો, વેરઞ્જાયં ભવો, વેરઞ્જા વા અસ્સ નિવાસોતિ વેરઞ્જો. માતાપિતૂહિ કતનામવસેન પનાયં ‘‘ઉદયો’’તિ વુચ્ચતિ. બ્રહ્મં અણતીતિ બ્રાહ્મણો, મન્તે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. ઇદમેવ હિ જાતિબ્રાહ્મણાનં નિરુત્તિવચનં. અરિયા પન બાહિતપાપત્તા ‘‘બ્રાહ્મણા’’તિ વુચ્ચન્તિ.

ઇદાનિ યમત્થં વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો અસ્સોસિ, તં પકાસેન્તો સમણો ખલુ ભો ગોતમોતિઆદિમાહ. તત્થ સમિતપાપત્તા સમણોતિ વેદિતબ્બો. વુત્તં હેતં – ‘‘બાહિતપાપોતિ બ્રાહ્મણો (ધ. પ. ૩૮૮), સમિતપાપત્તા ¶ સમણોતિ વુચ્ચતી’’તિ (ધ. પ. ૨૬૫). ભગવા ચ અનુત્તરેન અરિયમગ્ગેન સમિતપાપો, તેનસ્સ યથાભુચ્ચગુણાધિગતમેતં નામં યદિદં સમણોતિ. ખલૂતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો. ભોતિ બ્રાહ્મણજાતિકાનં જાતિસમુદાગતં આલપનમત્તં. વુત્તમ્પિ હેતં –

‘‘ભોવાદી નામસો હોતિ, સચે હોતિ સકિઞ્ચનો’’તિ. (ધ. પ. ૩૯૬; સુ. નિ. ૬૨૫). ગોતમોતિ ભગવન્તં ગોત્તવસેન પરિકિત્તેતિ, તસ્મા ‘‘સમણો ખલુ ભો ગોતમો’’તિ એત્થ સમણો કિર ભો ગોતમગોત્તોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સક્યપુત્તોતિ ઇદં પન ભગવતો ઉચ્ચાકુલપરિદીપનં. સક્યકુલા પબ્બજિતોતિ સદ્ધાપબ્બજિતભાવપરિદીપનં, કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનભિભૂતો અપરિક્ખીણંયેવ, તં કુલં પહાય સદ્ધાય પબ્બજિતોતિ વુત્તં હોતિ. તતો પરં વુત્તત્થમેવ. તં ખો પનાતિ ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે ¶ ઉપયોગવચનં, તસ્સ ખો પન ¶ ભોતો ગોતમસ્સાતિ અત્થો. કલ્યાણોતિ કલ્યાણગુણસમન્નાગતો; સેટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિ એવ, થુતિઘોસો વા.

ઇતિપિ સો ભગવાતિઆદીસુ પન અયં તાવ યોજના – સો ભગવા ઇતિપિ અરહં, ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે… ઇતિપિ ભગવાતિ ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ વિનયધરાનં સુત્તન્તનયકોસલ્લત્થં વિનયસંવણ્ણનારમ્ભે બુદ્ધગુણપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય ચિત્તસમ્પહંસનત્થઞ્ચ એતેસં પદાનં વિત્થારનયેન વણ્ણનં કરિસ્સામિ. તસ્મા યં વુત્તં – ‘‘સો ભગવા ઇતિપિ અરહ’’ન્તિઆદિ; તત્થ આરકત્તા, અરીનં અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ ઇમેહિ તાવ કારણેહિ સો ભગવા અરહન્તિ વેદિતબ્બો. આરકા હિ સો સબ્બકિલેસેહિ સુવિદૂરવિદૂરે ઠિતો, મગ્ગેન સવાસનાનં કિલેસાનં વિદ્ધંસિતત્તાતિ આરકત્તા અરહં; તે ચાનેન કિલેસારયો મગ્ગેન હતાતિ અરીનં હતત્તાપિ અરહં. યઞ્ચેતં અવિજ્જાભવતણ્હામયનાભિપુઞ્ઞાદિઅભિસઙ્ખારારં જરામરણનેમિ આસવસમુદયમયેન અક્ખેન વિજ્ઝિત્વા તિભવરથે સમાયોજિતં અનાદિકાલપ્પવત્તં સંસારચક્કં, તસ્સાનેન બોધિમણ્ડે ¶ વીરિયપાદેહિ સીલપથવિયં પતિટ્ઠાય સદ્ધાહત્થેન કમ્મક્ખયકરં ઞાણફરસું ગહેત્વા સબ્બે અરા હતાતિ અરાનં હતત્તાપિ અરહં.

અથ વા સંસારચક્કન્તિ અનમતગ્ગસંસારવટ્ટં વુચ્ચતિ, તસ્સ ચ અવિજ્જા નાભિ, મૂલત્તા; જરામરણં નેમિ, પરિયોસાનત્તા; સેસા દસ ધમ્મા અરા, અવિજ્જામૂલકત્તા જરામરણપરિયન્તત્તા ચ. તત્થ દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણં અવિજ્જા, કામભવે ચ અવિજ્જા કામભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ. રૂપભવે અવિજ્જા રૂપભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ. અરૂપભવે અવિજ્જા અરૂપભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ. કામભવે સઙ્ખારા કામભવે ¶ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયા હોન્તિ. એસ નયો ઇતરેસુ. કામભવે પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં કામભવે નામરૂપસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તથા રૂપભવે. અરૂપભવે નામસ્સેવ પચ્ચયો હોતિ. કામભવે નામરૂપં કામભવે સળાયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ. રૂપભવે નામરૂપં રૂપભવે તિણ્ણં આયતનાનં પચ્ચયો હોતિ. અરૂપભવે નામં અરૂપભવે એકસ્સાયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ. કામભવે સળાયતનં કામભવે છબ્બિધસ્સ ફસ્સસ્સ પચ્ચયો હોતિ. રૂપભવે તીણિ આયતનાનિ રૂપભવે તિણ્ણં ફસ્સાનં; અરૂપભવે એકમાયતનં અરૂપભવે એકસ્સ ફસ્સસ્સ પચ્ચયો હોતિ. કામભવે છ ફસ્સા કામભવે છન્નં વેદનાનં પચ્ચયા હોન્તિ. રૂપભવે તયો તત્થેવ ¶ તિસ્સન્નં; અરૂપભવે એકો તત્થેવ એકિસ્સા વેદનાય પચ્ચયો હોતિ. કામભવે છ વેદના કામભવે છન્નં તણ્હાકાયાનં પચ્ચયા હોન્તિ. રૂપભવે તિસ્સો તત્થેવ તિણ્ણં; અરૂપભવે એકા વેદના અરૂપભવે એકસ્સ તણ્હાકાયસ્સ પચ્ચયો હોતિ. તત્થ તત્થ સા સા તણ્હા તસ્સ તસ્સ ઉપાદાનસ્સ પચ્ચયો; ઉપાદાનાદયો ભવાદીનં.

કથં? ઇધેકચ્ચો ‘‘કામે પરિભુઞ્જિસ્સામી’’તિ કામુપાદાનપચ્ચયા કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતિ, વાચાય મનસા દુચ્ચરિતં ચરતિ; દુચ્ચરિતપારિપૂરિયા અપાયે ઉપપજ્જતિ. તત્થસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્મનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો, ખન્ધાનં નિબ્બત્તિ જાતિ, પરિપાકો જરા, ભેદો મરણં.

અપરો ¶ ‘‘સગ્ગસમ્પત્તિં અનુભવિસ્સામી’’તિ તથેવ સુચરિતં ચરતિ; સુચરિતપારિપૂરિયા સગ્ગે ઉપપજ્જતિ. તત્થસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવોતિ સો એવ નયો.

અપરો પન ‘‘બ્રહ્મલોકસમ્પત્તિં અનુભવિસ્સામી’’તિ કામુપાદાનપચ્ચયા એવ મેત્તં ભાવેતિ, કરુણં… મુદિતં… ઉપેક્ખં ભાવેતિ, ભાવનાપારિપૂરિયા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તતિ. તત્થસ્સ નિબ્બત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવોતિ સોયેવ નયો.

અપરો ‘‘અરૂપવભસમ્પત્તિં અનુભવિસ્સામી’’તિ ¶ તથેવ આકાસાનઞ્ચાયતનાદિસમાપત્તિયો ભાવેતિ, ભાવનાપારિપૂરિયા તત્થ નિબ્બત્તતિ. તત્થસ્સ નિબ્બત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્મનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો, ખન્ધાનં નિબ્બત્તિ જાતિ, પરિપાકો જરા, ભેદો મરણન્તિ. એસ નયો સેસુપાદાનમૂલિકાસુપિ યોજનાસુ.

એવં ‘‘અયં અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના, ઉભોપેતે હેતુસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં; અતીતમ્પિ અદ્ધાનં, અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં; અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના, ઉભોપેતે હેતુસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ એતેન નયેન સબ્બપદાનિ વિત્થારેતબ્બાનિ. તત્થ અવિજ્જા સઙ્ખારા એકો સઙ્ખેપો, વિઞ્ઞાણ-નામરૂપ-સળાયતન-ફસ્સ-વેદના એકો, તણ્હુપાદાનભવા એકો, જાતિ-જરા-મરણં એકો. પુરિમસઙ્ખેપો ચેત્થ અતીતો અદ્ધા, દ્વે મજ્ઝિમા પચ્ચુપ્પન્નો, જાતિજરામરણં અનાગતો. અવિજ્જાસઙ્ખારગ્ગહણેન ચેત્થ તણ્હુપાદાનભવા ગહિતાવ હોન્તીતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા અતીતે કમ્મવટ્ટં; વિઞ્ઞાણાદયો પઞ્ચ ધમ્મા એતરહિ વિપાકવટ્ટં. તણ્હુપાદાનભવગ્ગહણેન ¶ અવિજ્જાસઙ્ખારા ગહિતાવ હોન્તીતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા એતરહિ કમ્મવટ્ટં; જાતિજરામરણાપદેસેન વિઞ્ઞાણાદીનં નિદ્દિટ્ઠત્તા ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા આયતિં વિપાકવટ્ટં. તે આકારતો વીસતિવિધા હોન્તિ. સઙ્ખારવિઞ્ઞાણાનઞ્ચેત્થ અન્તરા એકો સન્ધિ, વેદનાતણ્હાનમન્તરા એકો, ભવજાતીનમન્તરા એકો. ઇતિ ભગવા એવં ચતુસઙ્ખેપં, તિયદ્ધં, વીસતાકારં, તિસન્ધિં પટિચ્ચસમુપ્પાદં સબ્બાકારતો જાનાતિ પસ્સતિ અઞ્ઞાતિ પટિવિજ્ઝતિ. તં ઞાતટ્ઠેન ઞાણં, પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ. ઇમિના ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેન ભગવા તે ધમ્મે યથાભૂતં ઞત્વા તેસુ ¶ નિબ્બિન્દન્તો વિરજ્જન્તો વિમુચ્ચન્તો વુત્તપ્પકારસ્સ ઇમસ્સ સંસારચક્કસ્સ અરે હનિ વિહનિ વિદ્ધંસેસિ. એવમ્પિ અરાનં હતત્તા અરહં.

અગ્ગદક્ખિણેય્યત્તા ચ ચીવરાદિપચ્ચયે ¶ અરહતિ પૂજાવિસેસઞ્ચ; તેનેવ ચ ઉપ્પન્ને તથાગતે યે કેચિ મહેસક્ખા દેવમનુસ્સા ન તે અઞ્ઞત્થ પૂજં કરોન્તિ. તથા હિ બ્રહ્મા સહમ્પતિ સિનેરુમત્તેન રતનદામેન તથાગતં પૂજેસિ, યથાબલઞ્ચ અઞ્ઞેપિ દેવા મનુસ્સા ચ બિમ્બિસારકોસલરાજાદયો. પરિનિબ્બુતમ્પિ ચ ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ છન્નવુતિકોટિધનં વિસજ્જેત્વા અસોકમહારાજા સકલજમ્બુદીપે ચતુરાસીતિવિહારસહસ્સાનિ પતિટ્ઠાપેસિ. કો પન વાદો અઞ્ઞેસં પૂજાવિસેસાનન્તિ! એવં પચ્ચયાદીનં અરહત્તાપિ અરહં. યથા ચ લોકે કેચિ પણ્ડિતમાનિનો બાલા અસિલોકભયેન રહો પાપં કરોન્તિ; એવમેસ ન કદાચિ કરોતીતિ પાપકરણે રહાભાવતોપિ અરહં. હોતિ ચેત્થ –

‘‘આરકત્તા હતત્તા ચ, કિલેસારીન સો મુનિ;

હતસંસારચક્કારો, પચ્ચયાદીન ચારહો;

ન રહો કરોતિ પાપાનિ, અરહં તેન વુચ્ચતી’’તિ.

સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા પન સમ્માસમ્બુદ્ધો. તથા હેસ સબ્બધમ્મે સમ્મા સામઞ્ચ બુદ્ધો, અભિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે અભિઞ્ઞેય્યતો બુદ્ધો, પરિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે પરિઞ્ઞેય્યતો, પહાતબ્બે ધમ્મે પહાતબ્બતો, સચ્છિકાતબ્બે ધમ્મે સચ્છિકાતબ્બતો, ભાવેતબ્બે ધમ્મે ભાવેતબ્બતો. તેનેવ ચાહ –

‘‘અભિઞ્ઞેય્યં ¶ અભિઞ્ઞાતં, ભાવેતબ્બઞ્ચ ભાવિતં;

પહાતબ્બં પહીનં મે, તસ્મા બુદ્ધોસ્મિ બ્રાહ્મણા’’તિ. (મ. નિ. ૨.૩૯૯; સુ. નિ. ૫૬૩);

અપિચ ચક્ખુ દુક્ખસચ્ચં, તસ્સ મૂલકારણભાવેન તંસમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નમપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, નિરોધપ્પજાનના પટિપદા મગ્ગસચ્ચન્તિ એવં એકેકપદુદ્ધારેનાપિ સબ્બધમ્મે સમ્મા સામઞ્ચ બુદ્ધો. એસ નયો સોત-ઘાન-જિવ્હા-કાયમનેસુપિ. એતેનેવ નયેન રૂપાદીનિ છ આયતનાનિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદયો છ વિઞ્ઞાણકાયા, ચક્ખુસમ્ફસ્સાદયો છ ફસ્સા, ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદયો છ વેદના, રૂપસઞ્ઞાદયો છ સઞ્ઞા, રૂપસઞ્ચેતનાદયો છ ચેતના, રૂપતણ્હાદયો છ ¶ તણ્હાકાયા, રૂપવિતક્કાદયો છ વિતક્કા, રૂપવિચારાદયો છ વિચારા ¶ , રૂપક્ખન્ધાદયો પઞ્ચક્ખન્ધા, દસ કસિણાનિ, દસ અનુસ્સતિયો, ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાદિવસેન દસ સઞ્ઞા, કેસાદયો દ્વત્તિંસાકારા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો, કામભવાદયો નવ ભવા, પઠમાદીનિ ચત્તારિ ઝાનાનિ, મેત્તાભાવનાદયો ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞા, ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયો, પટિલોમતો જરામરણાદીનિ, અનુલોમતો અવિજ્જાદીનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનિ ચ યોજેતબ્બાનિ.

તત્રાયં એકપદયોજના – ‘‘જરામરણં દુક્ખસચ્ચં, જાતિ સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નમ્પિ નિસ્સરણં નિરોધસચ્ચં, નિરોધપ્પજાનના પટિપદા મગ્ગસચ્ચ’’ન્તિ. એવં એકેકપદુદ્ધારેન સબ્બધમ્મે સમ્મા સામઞ્ચ બુદ્ધો અનુબુદ્ધો પટિવિદ્ધો. તેન વુત્તં – સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા પન સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ.

વિજ્જાહિ પન ચરણેન ચ સમ્પન્નત્તા વિજ્જાચરણસમ્પન્નો; તત્થ વિજ્જાતિ તિસ્સોપિ વિજ્જા, અટ્ઠપિ વિજ્જા. તિસ્સો વિજ્જા ભયભેરવસુત્તે (મ. નિ. ૧.૩૪ આદયો) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા, અટ્ઠ વિજ્જા અમ્બટ્ઠસુત્તે (દી. નિ. ૧.૨૭૮ આદયો). તત્ર હિ વિપસ્સનાઞાણેન મનોમયિદ્ધિયા ચ સહ છ અભિઞ્ઞા પરિગ્ગહેત્વા અટ્ઠ વિજ્જા વુત્તા. ચરણન્તિ સીલસંવરો, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતા, ભોજને મત્તઞ્ઞુતા, જાગરિયાનુયોગો, સત્ત સદ્ધમ્મા, ચત્તારિ રૂપાવચરજ્ઝાનાનીતિ ઇમે પન્નરસ ધમ્મા વેદિતબ્બા. ઇમેયેવ હિ પન્નરસ ધમ્મા, યસ્મા એતેહિ ચરતિ અરિયસાવકો ગચ્છતિ અમતં દિસં તસ્મા, ચરણન્તિ વુત્તા. યથાહ – ‘‘ઇધ, મહાનામ, અરિયસાવકો સીલવા હોતી’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૪) વિત્થારો. ભગવા ઇમાહિ વિજ્જાહિ ઇમિના ચ ચરણેન સમન્નાગતો, તેન વુચ્ચતિ વિજ્જાચરણસમ્પન્નોતિ ¶ . તત્થ વિજ્જાસમ્પદા ભગવતો સબ્બઞ્ઞુતં પૂરેત્વા ઠિતા, ચરણસમ્પદા મહાકારુણિકતં. સો સબ્બઞ્ઞુતાય સબ્બસત્તાનં અત્થાનત્થં ઞત્વા મહાકારુણિકતાય અનત્થં પરિવજ્જેત્વા અત્થે નિયોજેતિ, યથા તં વિજ્જાચરણસમ્પન્નો. તેનસ્સ સાવકા સુપ્પટિપન્ના હોન્તિ નો દુપ્પટિપન્ના, વિજ્જાચરણવિપન્નાનઞ્હિ સાવકા અત્તન્તપાદયો વિય.

સોભનગમનત્તા, સુન્દરં ઠાનં ગતત્તા, સમ્માગતત્તા, સમ્મા ચ ગદત્તા સુગતો. ગમનમ્પિ હિ ગતન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ ભગવતો સોભનં પરિસુદ્ધમનવજ્જં ¶ . કિં ¶ પન તન્તિ? અરિયમગ્ગો. તેન હેસ ગમનેન ખેમં દિસં અસજ્જમાનો ગતોતિ સોભનગમનત્તા સુગતો. સુન્દરં ચેસ ઠાનં ગતો અમતં નિબ્બાનન્તિ સુન્દરં ઠાનં ગતત્તાપિ સુગતો. સમ્મા ચ ગતો તેન તેન મગ્ગેન પહીને કિલેસે પુન અપચ્ચાગચ્છન્તો. વુત્તઞ્ચેતં – ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતીતિ સુગતો…પે… અરહત્તમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતીતિ સુગતો’’તિ (મહાનિ. ૩૮). સમ્મા વા આગતો દીપઙ્કરપાદમૂલતો પભુતિ યાવ બોધિમણ્ડો તાવ સમતિંસપારમિપૂરિતાય સમ્માપટિપત્તિયા સબ્બલોકસ્સ હિતસુખમેવ કરોન્તો સસ્સતં ઉચ્છેદં કામસુખં અત્તકિલમથન્તિ ઇમે ચ અન્તે અનુપગચ્છન્તો આગતોતિ સમ્માગતત્તાપિ સુગતો. સમ્મા ચેસ ગદતિ, યુત્તટ્ઠાને યુત્તમેવ વાચં ભાસતીતિ સમ્મા ગદત્તાપિ સુગતો.

તત્રિદં સાધકસુત્તં – ‘‘યં તથાગતો વાચં જાનાતિ અભૂતં અતચ્છં અનત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં અપ્પિયા અમનાપા, ન તં તથાગતો વાચં ભાસતિ. યમ્પિ તથાગતો વાચં જાનાતિ ભૂતં તચ્છં અનત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં અપ્પિયા અમનાપા, તમ્પિ તથાગતો વાચં ન ભાસતિ. યઞ્ચ ખો તથાગતો વાચં જાનાતિ ભૂતં તચ્છં અત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં અપ્પિયા અમનાપા, તત્ર કાલઞ્ઞૂ તથાગતો હોતિ તસ્સા વાચાય વેય્યાકરણાય. યં તથાગતો વાચં જાનાતિ અભૂતં અતચ્છં અનત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં પિયા મનાપા, ન તં તથાગતો વાચં ભાસતિ. યમ્પિ તથાગતો વાચં જાનાતિ ભૂતં તચ્છં અનત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં પિયા મનાપા, તમ્પિ તથાગતો વાચં ન ભાસતિ. યઞ્ચ ખો તથાગતો વાચં જાનાતિ ભૂતં તચ્છં અત્થસંહિતં, સા ચ પરેસં પિયા મનાપા, તત્ર કાલઞ્ઞૂ તથાગતો હોતિ તસ્સા વાચાય વેય્યાકરણાયા’’તિ (મ. નિ. ૨.૮૬). એવં સમ્મા ગદત્તાપિ સુગતોતિ વેદિતબ્બો.

સબ્બથા વિદિતલોકત્તા પન લોકવિદૂ. સો હિ ભગવા સભાવતો સમુદયતો નિરોધતો નિરોધૂપાયતોતિ ¶ સબ્બથા લોકં અવેદિ અઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝિ. યથાહ – ‘‘યત્થ ખો, આવુસો, ન જાયતિ ¶ ન જીયતિ ન મીયતિ ન ચવતિ ન ઉપપજ્જતિ, નાહં તં ગમનેન લોકસ્સ ¶ અન્તં ઞાતેય્યં દટ્ઠેય્યં પત્તેય્યન્તિ વદામિ; ન ચાહં, આવુસો, અપ્પત્વાવ લોકસ્સ અન્તં દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયં વદામિ. અપિ ચાહં, આવુસો, ઇમસ્મિંયેવ બ્યામમત્તે કળેવરે સસઞ્ઞિમ્હિ સમનકે લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેમિ લોકસમુદયઞ્ચ લોકનિરોધઞ્ચ લોકનિરોધગામિનિઞ્ચ પટિપદં.

‘‘ગમનેન ન પત્તબ્બો, લોકસ્સન્તો કુદાચનં;

ન ચ અપ્પત્વા લોકન્તં, દુક્ખા અત્થિ પમોચનં.

નાસીસતી લોકમિમં પરઞ્ચા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૪૫; સં. નિ. ૧.૧૦૭);

અપિચ તયો લોકા – સઙ્ખારલોકો, સત્તલોકો, ઓકાસલોકોતિ; તત્થ ‘‘એકો લોકો – સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૨) આગતટ્ઠાને સઙ્ખારલોકો વેદિતબ્બો. ‘‘સસ્સતો લોકોતિ વા અસસ્સતો લોકોતિ વા’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૨૧) આગતટ્ઠાને સત્તલોકો.

‘‘યાવતા ચન્દિમસૂરિયા, પરિહરન્તિ દિસા ભન્તિ વિરોચના;

તાવ સહસ્સધા લોકો, એત્થ તે વત્તતી વસો’’તિ. (મ. નિ. ૧.૫૦૩) –

આગતટ્ઠાને ઓકાસલોકો, તમ્પિ ભગવા સબ્બથા અવેદિ. તથા હિસ્સ – ‘‘એકો લોકો – સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા. દ્વે લોકા – નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ. તયો લોકા – તિસ્સો વેદના. ચત્તારો લોકા – ચત્તારો આહારા. પઞ્ચ લોકા – પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. છ લોકા – છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ. સત્ત લોકા સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો. અટ્ઠ લોકા – અટ્ઠ લોકધમ્મા. નવ લોકા – નવ સત્તાવાસા. દસ લોકા – દસાયતનાનિ. દ્વાદસ લોકા – દ્વાદસાયતનાનિ ¶ . અટ્ઠારસ લોકા – અટ્ઠારસ ધાતુયો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૨). અયં સઙ્ખારલોકોપિ સબ્બથા વિદિતો.

યસ્મા ¶ પનેસ સબ્બેસમ્પિ સત્તાનં આસયં જાનાતિ, અનુસયં જાનાતિ, ચરિતં જાનાતિ, અધિમુત્તિં જાનાતિ, અપ્પરજક્ખે મહારજક્ખે તિક્ખિન્દ્રિયે મુદિન્દ્રિયે સ્વાકારે દ્વાકારે સુવિઞ્ઞાપયે દુવિઞ્ઞાપયે ભબ્બે અભબ્બે સત્તે જાનાતિ, તસ્માસ્સ સત્તલોકોપિ સબ્બથા વિદિતો. યથા ચ સત્તલોકો ¶ એવં ઓકાસલોકોપિ. તથા હેસ એકં ચક્કવાળં આયામતો ચ વિત્થારતો ચ યોજનાનં દ્વાદસ સતસહસ્સાનિ તીણિ સહસ્સાનિ ચત્તારિ સતાનિ પઞ્ઞાસઞ્ચ યોજનાનિ. પરિક્ખેપતો –

સબ્બં સતસહસ્સાનિ, છત્તિંસ પરિમણ્ડલં;

દસઞ્ચેવ સહસ્સાનિ, અડ્ઢુડ્ઢાનિ સતાનિ ચ.

દુવે સતસહસ્સાનિ, ચત્તારિ નહુતાનિ ચ;

એત્તકં બહલત્તેન, સઙ્ખાતાયં વસુન્ધરા.

ચત્તારિ સતસહસ્સાનિ, અટ્ઠેવ નહુતાનિ ચ;

એત્તકં બહલત્તેન, જલં વાતે પતિટ્ઠિતં.

નવસતસહસ્સાનિ, માલુતો નભમુગ્ગતો;

સટ્ઠિ ચેવ સહસ્સાનિ, એસા લોકસ્સ સણ્ઠિતિ.

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, અજ્ઝોગાળ્હો મહણ્ણવે;

અચ્ચુગ્ગતો તાવદેવ, સિનેરુપબ્બતુત્તમો.

તતો ¶ ઉપડ્ઢુપડ્ઢેન, પમાણેન યથાક્કમં;

અજ્ઝોગાળ્હુગ્ગતા દિબ્બા, નાનારતનચિત્તિતા.

યુગન્ધરો ઈસધરો, કરવીકો સુદસ્સનો;

નેમિન્ધરો વિનતકો, અસ્સકણ્ણો ગિરી બ્રહા.

એતે સત્ત મહાસેલા, સિનેરુસ્સ સમન્તતો;

મહારાજાનમાવાસા, દેવયક્ખનિસેવિતા.

યોજનાનં ¶ સતાનુચ્ચો, હિમવા પઞ્ચ પબ્બતો;

યોજનાનં સહસ્સાનિ, તીણિ આયતવિત્થતો;

ચતુરાસીતિસહસ્સેહિ, કૂટેહિ પટિમણ્ડિતો.

તિપઞ્ચયોજનક્ખન્ધ, પરિક્ખેપા નગવ્હયા;

પઞ્ઞાસ યોજનક્ખન્ધ, સાખાયામા સમન્તતો.

સતયોજનવિત્થિણ્ણા, તાવદેવ ચ ઉગ્ગતા;

જમ્બૂ યસ્સાનુભાવેન, જમ્બુદીપો પકાસિતો.

દ્વે અસીતિ સહસ્સાનિ, અજ્ઝોગાળ્હો મહણ્ણવે;

અચ્ચુગ્ગતો તાવદેવ, ચક્કવાળસિલુચ્ચયો;

પરિક્ખિપિત્વા તં સબ્બં, લોકધાતુમયં ઠિતો.

તત્થ ચન્દમણ્ડલં એકૂનપઞ્ઞાસયોજનં, સૂરિયમણ્ડલં પઞ્ઞાસયોજનં, તાવતિંસભવનં દસસહસ્સયોજનં; તથા અસુરભવનં, અવીચિમહાનિરયો, જમ્બુદીપો ચ. અપરગોયાનં સત્તસહસ્સયોજનં; તથા પુબ્બવિદેહો. ઉત્તરકુરુ અટ્ઠસહસ્સયોજનો, એકમેકો ચેત્થ મહાદીપો પઞ્ચસતપઞ્ચસતપરિત્તદીપપરિવારો; તં સબ્બમ્પિ એકં ચક્કવાળં ¶ , એકા લોકધાતુ, તદન્તરેસુ લોકન્તરિકનિરયા. એવં અનન્તાનિ ચક્કવાળાનિ અનન્તા લોકધાતુયો ભગવા અનન્તેન બુદ્ધઞાણેન અવેદિ, અઞ્ઞાસિ, પટિવિજ્ઝિ. એવમસ્સ ઓકાસલોકોપિ સબ્બથા વિદિતો. એવમ્પિ સબ્બથા વિદિતલોકત્તા લોકવિદૂ.

અત્તનો ¶ પન ગુણેહિ વિસિટ્ઠતરસ્સ કસ્સચિ અભાવા નત્થિ એતસ્સ ઉત્તરોતિ અનુત્તરો. તથા હેસ સીલગુણેનાપિ સબ્બં લોકમભિભવતિ, સમાધિ…પે… પઞ્ઞા… વિમુત્તિ… વિમુત્તિઞાણદસ્સનગુણેનાપિ, સીલગુણેનાપિ અસમો અસમસમો અપ્પટિમો અપ્પટિભાગો અપ્પટિપુગ્ગલો…પે… વિમુત્તિઞાણદસ્સનગુણેનાપિ. યથાહ – ‘‘ન ખો પનાહં, ભિક્ખવે, સમનુપસ્સામિ સદેવકે લોકે સમારકે…પે… સદેવમનુસ્સાય અત્તના સીલસમ્પન્નતર’’ન્તિ વિત્થારો.

એવં ¶ અગ્ગપ્પસાદસુત્તાદીનિ (અ. નિ. ૪.૩૪; ઇતિવુ. ૯૦) ‘‘ન મે આચરિયો અત્થી’’તિઆદિકા ગાથાયો (મ. નિ. ૧.૨૮૫; મહાવ. ૧૧) ચ વિત્થારેતબ્બા.

પુરિસદમ્મે સારેતીતિ પુરિસદમ્મસારથિ, દમેતિ વિનેતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ પુરિસદમ્માતિ અદન્તા દમેતું યુત્તા તિરચ્છાનપુરિસાપિ મનુસ્સપુરિસાપિ અમનુસ્સપુરિસાપિ. તથા હિ ભગવતા તિરચ્છાનપુરિસાપિ અપલાળો નાગરાજા, ચૂળોદરો, મહોદરો, અગ્ગિસિખો, ધૂમસિખો, ધનપાલકો હત્થીતિ એવમાદયો દમિતા, નિબ્બિસા કતા, સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપિતા. મનુસ્સપુરિસાપિ સચ્ચકનિગણ્ઠપુત્ત-અમ્બટ્ઠમાણવ-પોક્ખરસાતિ-સોણદણ્ડકૂટદન્તાદયો. અમનુસ્સપુરિસાપિ આળવક-સૂચિલોમ-ખરલોમ-યક્ખ-સક્કદેવરાજાદયો દમિતા વિનીતા વિચિત્રેહિ વિનયનૂપાયેહિ. ‘‘અહં ખો, કેસિ, પુરિસદમ્મં સણ્હેનપિ વિનેમિ, ફરુસેનપિ વિનેમિ, સણ્હફરુસેનપિ વિનેમી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૧૧) ઇદઞ્ચેત્થ સુત્તં વિત્થારેતબ્બં. અથ વા વિસુદ્ધસીલાદીનં પઠમજ્ઝાનાદીનિ સોતાપન્નાદીનઞ્ચ ઉત્તરિમગ્ગપટિપદં આચિક્ખન્તો દન્તેપિ દમેતિયેવ.

અથ વા અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથીતિ એકમેવિદં અત્થપદં ¶ . ભગવા હિ તથા પુરિસદમ્મે સારેતિ, યથા એકપલ્લઙ્કેનેવ નિસિન્ના અટ્ઠ દિસા અસજ્જમાના ધાવન્તિ. તસ્મા ‘‘અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથી’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘હત્થિદમકેન, ભિક્ખવે, હત્થિદમ્મો સારિતો એકંયેવ દિસં ધાવતી’’તિ ઇદઞ્ચેત્થ સુત્તં (મ. નિ. ૩.૩૧૨) વિત્થારેતબ્બં.

દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં અનુસાસતીતિ સત્થા. અપિચ સત્થા વિયાતિ સત્થા, ભગવા સત્થવાહો. ‘‘યથા સત્થવાહો સત્થે કન્તારં તારેતિ, ચોરકન્તારં તારેતિ, વાળકન્તારં તારેતિ, દુબ્ભિક્ખકન્તારં તારેતિ, નિરુદકકન્તારં તારેતિ, ઉત્તારેતિ નિત્તારેતિ પતારેતિ ¶ ખેમન્તભૂમિં સમ્પાપેતિ; એવમેવ ભગવા સત્થા સત્થવાહો સત્તે કન્તારં તારેતિ જાતિકન્તારં તારેતી’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧૯૦) નિદ્દેસનયેનપેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

દેવમનુસ્સાનન્તિ ¶ દએવાનઞ્ચ મનુસ્સાનઞ્ચ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેનેતં વુત્તં, ભબ્બપુગ્ગલપરિચ્છેદવસેન ચ. ભગવા પન તિરચ્છાનગતાનમ્પિ અનુસાસનિપ્પદાનેન સત્થાયેવ. તેપિ હિ ભગવતો ધમ્મસવનેન ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં પત્વા તાય એવ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા દુતિયે તતિયે વા અત્તભાવે મગ્ગફલભાગિનો હોન્તિ. મણ્ડૂકદેવપુત્તાદયો ચેત્થ નિદસ્સનં. ભગવતિ કિર ગગ્ગરાય પોક્ખરણિયા તીરે ચમ્પાનગરવાસીનં ધમ્મં દેસયમાને એકો મણ્ડૂકો ભગવતો સરે નિમિત્તં અગ્ગહેસિ. તં એકો વચ્છપાલકો દણ્ડમોલુબ્ભ તિટ્ઠન્તો તસ્સ સીસે સન્નિરુમ્ભિત્વા અટ્ઠાસિ. સો તાવદેવ કાલં કત્વા તાવતિંસભવને દ્વાદસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિ. સુત્તપ્પબુદ્ધો વિય ચ તત્થ અચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતં અત્તાનં દિસ્વા ‘‘અરે, અહમ્પિ નામ ઇધ નિબ્બત્તોસ્મિ! કિં નુ ખો કમ્મં અકાસિ’’ન્તિ આવજ્જેન્તો નાઞ્ઞં કિઞ્ચિ અદ્દસ, અઞ્ઞત્ર ભગવતો સરે નિમિત્તગ્ગાહા. સો ¶ તઆવદેવ સહ વિમાનેન આગન્ત્વા ભગવતો પાદે સિરસા વન્દિ. ભગવા જાનન્તોવ પુચ્છિ –

‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ.

‘‘મણ્ડૂકોહં પુરે આસિં, ઉદકે વારિગોચરો;

તવ ધમ્મં સુણન્તસ્સ, અવધિ વચ્છપાલકો’’તિ. (વિ. વ. ૮૫૭-૮૫૮);

ભગવા તસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. દેવપુત્તોપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય સિતં કત્વા પક્કામીતિ.

યં પન કિઞ્ચિ અત્થિ ઞેય્યં નામ, તસ્સ સબ્બસ્સ બુદ્ધત્તા વિમોક્ખન્તિકઞાણવસેન બુદ્ધો. યસ્મા વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ અત્તનાપિ બુજ્ઝિ, અઞ્ઞેપિ સત્તે બોધેસિ; તસ્મા એવમાદીહિપિ કારણેહિ બુદ્ધો. ઇમસ્સ ચત્થસ્સ વિઞ્ઞાપનત્થં ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિ એવં પવત્તો સબ્બોપિ નિદ્દેસનયો (મહાનિ. ૧૯૨) પટિસમ્ભિદાનયો (પટિ. મ. ૧.૧૬૨) વા વિત્થારેતબ્બો.

ભગવાતિ ¶ ઇદં પનસ્સ ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગરુગારવાધિવચનં. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘ભગવાતિ ¶ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમં;

ગરુ ગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.

ચતુબ્બિધઞ્હિ નામં – આવત્થિકં, લિઙ્ગિકં, નેમિત્તિકં, અધિચ્ચસમુપ્પન્નન્તિ. અધિચ્ચસમુપ્પન્નં નામ લોકિયવોહારેન ‘‘યદિચ્છક’’ન્તિ વુત્તં હોતિ. તત્થ ‘‘વચ્છો દમ્મો બલિબદ્દો’’તિ એવમાદિ આવત્થિકં. ‘‘દણ્ડી છત્તી સિખી કરી’’તિ એવમાદિ લિઙ્ગિકં. ‘‘તેવિજ્જો છળભિઞ્ઞો’’તિ એવમાદિ નેમિત્તિકં. ‘‘સિરિવડ્ઢકો ધનવડ્ઢકો’’તિ એવમાદિ વચનત્થમનપેક્ખિત્વા પવત્તં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં. ઇદં પન ભગવાતિ નામં નેમિત્તિકં, ન મહામાયાય ન સુદ્ધોદનમહારાજેન ન અસીતિયા ઞાતિસહસ્સેહિ કતં, ન સક્કસન્તુસિતાદીહિ દેવતાવિસેસેહિ. વુત્તઞ્હેતં ધમ્મસેનાપતિના – ‘‘ભગવાતિ નેતં નામં માતરા કતં…પે… વિમોક્ખન્તિકમેતં ¶ બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં બોધિયા મૂલે સહ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પટિલાભા સચ્છિકાપઞ્ઞત્તિ, યદિદં ભગવા’’તિ (મહાનિ. ૮૪).

યંગુણનેમિત્તિકઞ્ચેતં નામં, તેસં ગુણાનં પકાસનત્થં ઇમં ગાથં વદન્તિ –

ભવન્તગો સો ભગવાતિ વુચ્ચતી’’તિ.

નિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ ચેત્થ તેસં તેસં પદાનમત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ.

તત્થ વણ્ણાગમો વણ્ણવિપરિયયોતિ એતં નિરુત્તિલક્ખણં ગહેત્વા સદ્દનયેન વા પિસોદરાદિપક્ખેપલક્ખણં ¶ ગહેત્વા યસ્મા લોકિયલોકુત્તરસુખાભિનિબ્બત્તકં દાનસીલાદિપારપ્પત્તં ભાગ્યમસ્સ અત્થિ, તસ્મા ‘‘ભાગ્યવા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘ભગવા’’તિ વુચ્ચતીતિ ઞાતબ્બં. યસ્મા પન લોભ-દોસ-મોહ-વિપરીતમનસિકાર-અહિરિકાનોત્તપ્પ-કોધૂપનાહ-મક્ખ-પળાસઇસ્સા-મચ્છરિય-માયાસાઠેય્ય-થમ્ભ-સારમ્ભ-માનાતિમાન-મદ-પમાદ-તણ્હાવિજ્જા ¶ તિવિધાકુસલમૂલ-દુચ્ચરિત-સંકિલેસ-મલ-વિસમસઞ્ઞા-વિતક્ક-પપઞ્ચ-ચતુબ્બિધવિપરિયેસઆસવ-ગન્થ-ઓઘ-યોગાગતિ-તણ્હુપ્પાદુપાદાન-પઞ્ચચેતોખીલ-વિનિબન્ધ-નીવરણાભિનન્દનછવિવાદમૂલ-તણ્હાકાય-સત્તાનુસય-અટ્ઠમિચ્છત્ત-નવતણ્હામૂલક-દસાકુસલકમ દિટ્ઠિગત-અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતપ્પભેદ-સબ્બદરથ-પરિળાહ-કિલેસસતસહસ્સાનિ, સઙ્ખેપતો વા પઞ્ચ કિલેસ-અભિસઙ્ખારખન્ધમચ્ચુ-દેવપુત્ત-મારે અભઞ્જિ, તસ્મા ભગ્ગત્તા એતેસં પરિસ્સયાનં ભગ્ગવાતિ વત્તબ્બે ભગવાતિ વુચ્ચતિ. આહ ચેત્થ –

‘‘ભગ્ગરાગો ભગ્ગદોસો, ભગ્ગમોહો અનાસવો;

ભગ્ગાસ્સ પાપકા ધમ્મા, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.

ભાગ્યવન્તતાય ¶ ચસ્સ સતપુઞ્ઞજલક્ખણધરસ્સ રૂપકાયસમ્પત્તિદીપિતા હોતિ, ભગ્ગદોસતાય ધમ્મકાયસમ્પત્તિ. તથા લોકિયપરિક્ખકાનં બહુમતભાવો, ગહટ્ઠપબ્બજિતેહિ અભિગમનીયતા, અભિગતાનઞ્ચ નેસં કાયચિત્તદુક્ખાપનયને પટિબલભાવો, આમિસદાનધમ્મદાનેહિ ઉપકારિતા, લોકિયલોકુત્તરસુખેહિ ચ સમ્પયોજનસમત્થતા દીપિતા હોતિ.

યસ્મા ચ લોકે ઇસ્સરિય-ધમ્મ-યસ-સિરી-કામ-પયત્તેસુ છસુ ધમ્મેસુ ભગસદ્દો વત્તતિ, પરમઞ્ચસ્સ સકચિત્તે ઇસ્સરિયં, અણિમા લઘિમાદિકં વા લોકિયસમ્મતં સબ્બાકારપરિપૂરં અત્થિ તથા લોકુત્તરો ધમ્મો લોકત્તયબ્યાપકો યથાભુચ્ચગુણાધિગતો અતિવિય પરિસુદ્ધો યસો, રૂપકાયદસ્સનબ્યાવટજનનયનપ્પસાદજનનસમત્થા સબ્બાકારપરિપૂરા સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગસિરી, યં યં એતેન ઇચ્છિતં પત્થિતં અત્તહિતં પરહિતં વા, તસ્સ તસ્સ તથેવ અભિનિપ્ફન્નત્તા ઇચ્છિતિચ્છિ, તત્થ નિપ્ફત્તિસઞ્ઞિતો કામો, સબ્બલોકગરુભાવપ્પત્તિહેતુભૂતો સમ્માવાયામસઙ્ખાતો પયત્તો ચ અત્થિ; તસ્મા ઇમેહિ ભગેહિ યુત્તત્તાપિ ભગા અસ્સ સન્તીતિ ઇમિના અત્થેન ભગવાતિ વુચ્ચતિ.

યસ્મા પન કુસલાદીહિ ભેદેહિ સબ્બધમ્મે, ખન્ધાયતન-ધાતુસચ્ચ-ઇન્દ્રિયપટિચ્ચસમુપ્પાદાદીહિ ¶ વા કુસલાદિધમ્મે, પીળન-સઙ્ખત-સન્તાપવિપરિણામટ્ઠેન વા દુક્ખમરિયસચ્ચં, આયૂહન-નિદાન-સંયોગ-પલિબોધટ્ઠેન સમુદયં, નિસ્સરણવિવેકાસઙ્ખત-અમતટ્ઠેન ¶ નિરોધં, નિય્યાન-હેતુ-દસ્સનાધિપતેય્યટ્ઠેન મગ્ગં વિભત્તવા, વિભજિત્વા વિવરિત્વા દેસિતવાતિ વુત્તં હોતિ. તસ્મા વિભત્તવાતિ વત્તબ્બે ભગવાતિ વુચ્ચતિ ¶ .

યસ્મા ચ એસ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારે કાયચિત્તઉપધિવિવેકે સુઞ્ઞતપ્પણિહિતાનિમિત્તવિમોક્ખે અઞ્ઞે ચ લોકિયલોકુત્તરે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે ભજિ સેવિ બહુલમકાસિ, તસ્મા ભત્તવાતિ વત્તબ્બે ભગવાતિ વુચ્ચતિ.

યસ્મા પન તીસુ ભવેસુ તણ્હાસઙ્ખાતં ગમનમનેન વન્તં, તસ્મા ભવેસુ વન્તગમનોતિ વત્તબ્બે ભવસદ્દતો ભકારં, ગમનસદ્દતો ગકારં, વન્તસદ્દતો વકારઞ્ચ દીઘં કત્વા આદાય ભગવાતિ વુચ્ચતિ. યથા લોકે ‘‘મેહનસ્સ ખસ્સ માલા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘મેખલા’’તિ વુચ્ચતિ.

સો ઇમં લોકન્તિ સો ભગવા ઇમં લોકં. ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતિ. સદેવકન્તિ સહ દેવેહિ સદેવકં; એવં સહ મારેન સમારકં; સહ બ્રહ્મુના સબ્રહ્મકં; સહ સમણબ્રાહ્મણેહિ સસ્સમણબ્રાહ્મણિં; પજાતત્તા પજા, તં પજં; સહ દેવમનુસ્સેહિ સદેવમનુસ્સં. તત્થ સદેવકવચનેન પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં વેદિતબ્બં, સમારકવચનેન છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં, સબ્રહ્મકવચનેન બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં, સસ્સમણબ્રાહ્મણીવચનેન સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં, સમિતપાપ-બાહિતપાપ-સમણબ્રાહ્મણગ્ગહણઞ્ચ, પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણં, સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણં. એવમેત્થ તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકો, દ્વીહિ પજાવસેન સત્તલોકો ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.

અપરો નયો – સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરદેવલોકો ગહિતો, સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકા, સબ્રહ્મકગ્ગહણેન રૂપીબ્રહ્મલોકો, સસ્સમણબ્રાહ્મણાદિગ્ગહણેન ચતુપરિસવસેન સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો, અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા.

અપિચેત્થ ¶ સદેવકવચનેન ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો સબ્બસ્સાપિ લોકસ્સ સચ્છિકતભાવં સાધેન્તો તસ્સ ભગવતો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો. તતો યેસં સિયા – ‘‘મારો મહાનુભાવો છકામાવચરિસ્સરો વસવત્તી; કિં સોપિ એતેન સચ્છિકતો’’તિ? તેસં વિમતિં વિધમન્તો સમારકન્તિ ¶ અબ્ભુગ્ગતો. યેસં પન સિયા – ‘‘બ્રહ્મા મહાનુભાવો એકઙ્ગુલિયા એકસ્મિં ચક્કવાળસહસ્સે ¶ આલોકં ફરતિ, દ્વીહિ…પે… દસહિ અઙ્ગુલીહિ દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ આલોકં ફરતિ, અનુત્તરઞ્ચ ઝાનસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદેતિ, કિં સોપિ સચ્છિકતો’’તિ? તેસં વિમતિં વિધમન્તો સબ્રહ્મકન્તિ અબ્ભુગ્ગતો. તતો યેસં સિયા – ‘‘પુથૂસમણબ્રાહ્મણા સાસનપચ્ચત્થિકા, કિં તેપિ સચ્છિકતા’’તિ? તેસં વિમતિં વિધમન્તો સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજન્તિ અબ્ભુગ્ગતો. એવં ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠાનં સચ્છિકતભાવં પકાસેત્વા અથ સમ્મુતિદેવે અવસેસમનુસ્સે ચ ઉપાદાય ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન સેસસત્તલોકસ્સ સચ્છિકતભાવં પકાસેન્તો સદેવમનુસ્સન્તિ અબ્ભુગ્ગતો. અયમેત્થાનુસન્ધિક્કમો.

સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ એત્થ પન સયન્તિ સામં, અપરનેય્યો હુત્વા; અભિઞ્ઞાતિ અભિઞ્ઞાય, અધિકેન ઞાણેન ઞત્વાતિ અત્થો. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા, એતેન અનુમાનાદિપટિક્ખેપો કતો હોતિ. પવેદેતીતિ બોધેતિ ઞાપેતિ પકાસેતિ. સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિયોસાનકલ્યાણન્તિ સો ભગવા સત્તેસુ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ હિત્વાપિ અનુત્તરં વિવેકસુખં ધમ્મં દેસેતિ. તઞ્ચ ખો અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતિ.

કથં? એકગાથાપિ હિ સમન્તભદ્રકત્તા ધમ્મસ્સ પઠમપાદેન આદિકલ્યાણા, દુતિયતતિયપાદેહિ મજ્ઝેકલ્યાણા, પચ્છિમપાદેન પરિયોસાનકલ્યાણા. એકાનુસન્ધિકં સુત્તં નિદાનેન આદિકલ્યાણં, નિગમનેન પરિયોસાનકલ્યાણં, સેસેન મજ્ઝેકલ્યાણં. નાનાનુસન્ધિકં સુત્તં પઠમાનુસન્ધિના આદિકલ્યાણં, પચ્છિમેન પરિયોસાનકલ્યાણં, સેસેહિ મજ્ઝેકલ્યાણં. સકલોપિ સાસનધમ્મો અત્તનો અત્થભૂતેન સીલેન આદિકલ્યાણો, સમથવિપસ્સનામગ્ગફલેહિ મજ્ઝેકલ્યાણો, નિબ્બાનેન પરિયોસાનકલ્યાણો. સીલસમાધીહિ વા આદિકલ્યાણો, વિપસ્સનામગ્ગેહિ મજ્ઝેકલ્યાણો, ફલનિબ્બાનેહિ પરિયોસાનકલ્યાણો ¶ . બુદ્ધસુબોધિતાય વા આદિકલ્યાણો, ધમ્મસુધમ્મતાય મજ્ઝેકલ્યાણો, સઙ્ઘસુપ્પટિપત્તિયા પરિયોસાનકલ્યાણો. તં સુત્વા તથત્તાય પટિપન્નેન અધિગન્તબ્બાય અભિસમ્બોધિયા વા આદિકલ્યાણો, પચ્ચેકબોધિયા મજ્ઝેકલ્યાણો, સાવકબોધિયા પરિયોસાનકલ્યાણો. સુય્યમાનો ચેસ નીવરણવિક્ખમ્ભનતો સવનેનપિ ¶ કલ્યાણમેવ આવહતીતિ આદિકલ્યાણો, પટિપજ્જિયમાનો સમથવિપસ્સનાસુખાવહનતો પટિપત્તિયાપિ કલ્યાણમેવ આવહતીતિ મજ્ઝેકલ્યાણો, તથા પટિપન્નો ચ પટિપત્તિફલે નિટ્ઠિતે તાદિભાવાવહનતો પટિપત્તિફલેનપિ કલ્યાણમેવ આવહતીતિ પરિયોસાનકલ્યાણો. નાથપ્પભવત્તા ચ પભવસુદ્ધિયા આદિકલ્યાણો, અત્થસુદ્ધિયા મજ્ઝેકલ્યાણો ¶ , કિચ્ચસુદ્ધિયા પરિયોસાનકલ્યાણો. તસ્મા એસો ભગવા અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતીતિ વેદિતબ્બો.

સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ એવમાદીસુ પન યસ્મા ઇમં ધમ્મં દેસેન્તો સાસનબ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્ચ પકાસેતિ, નાનાનયેહિ દીપેતિ; તઞ્ચ યથાનુરૂપં અત્થસમ્પત્તિયા સાત્થં, બ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનં. સઙ્કાસનપકાસન-વિવરણ-વિભજન-ઉત્તાનીકરણ-પઞ્ઞત્તિ-અત્થપદસમાયોગતો સાત્થં, અક્ખરપદ-બ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનં. અત્થગમ્ભીરતા-પટિવેધગમ્ભીરતાહિ સાત્થં, ધમ્મગમ્ભીરતાદેસનાગમ્ભીરતાહિ સબ્યઞ્જનં. અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાવિસયતો સાત્થં, ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાવિસયતો સબ્યઞ્જનં. પણ્ડિતવેદનીયતો પરિક્ખકજનપ્પસાદકન્તિ સાત્થં, સદ્ધેય્યતો લોકિયજનપ્પસાદકન્તિ સબ્યઞ્જનં. ગમ્ભીરાધિપ્પાયતો સાત્થં, ઉત્તાનપદતો સબ્યઞ્જનં. ઉપનેતબ્બસ્સ અભાવતો સકલપરિપુણ્ણભાવેન કેવલપરિપુણ્ણં; અપનેતબ્બસ્સ અભાવતો નિદ્દોસભાવેન પરિસુદ્ધં; સિક્ખત્તયપરિગ્ગહિતત્તા બ્રહ્મભૂતેહિ સેટ્ઠેહિ ચરિતબ્બતો તેસઞ્ચ ચરિયભાવતો બ્રહ્મચરિયં. તસ્મા ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જનં…પે… બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ વુચ્ચતિ.

અપિચ યસ્મા સનિદાનં સઉપ્પત્તિકઞ્ચ દેસેન્તો આદિકલ્યાણં દેસેતિ, વેનેય્યાનં અનુરૂપતો અત્થસ્સ અવિપરીતતાય ચ હેતુદાહરણયુત્તતો ચ મજ્ઝેકલ્યાણં, સોતૂનં સદ્ધાપટિલાભેન નિગમનેન ¶ ચ પરિયોસાનકલ્યાણં દેસેતિ. એવં દેસેન્તો ચ બ્રહ્મચરિયં પકાસેતિ. તઞ્ચ પટિપત્તિયા અધિગમબ્યત્તિતો સાત્થં, પરિયત્તિયા આગમબ્યત્તિતો સબ્યઞ્જનં, સીલાદિપઞ્ચધમ્મક્ખન્ધયુત્તતો કેવલપરિપુણ્ણં, નિરુપક્કિલેસતો નિત્થરણત્થાય ¶ પવત્તિતો લોકામિસનિરપેક્ખતો ચ પરિસુદ્ધં, સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતાનં બુદ્ધ-પચ્ચેકબુદ્ધ-બુદ્ધસાવકાનં ચરિયતો ‘‘બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્માપિ ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ વુચ્ચતિ.

સાધુ ખો પનાતિ સુન્દરં ખો પન અત્થાવહં સુખાવહન્તિ વુત્તં હોતિ. તથારૂપાનં અરહતન્તિ યથારૂપો સો ભવ ગોતમો, એવરૂપાનં યથાભુચ્ચગુણાધિગમેન લોકે અરહન્તોતિ લદ્ધસદ્દાનં અરહતં. દસ્સનં હોતીતિ પસાદસોમ્માનિ અક્ખીનિ ઉમ્મીલિત્વા ‘‘દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતી’’તિ એવં અજ્ઝાસયં કત્વા અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ.

૨. યેનાતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં. તસ્મા યત્થ ભગવા તત્થ ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો ¶ . યેન વા કારણેન ભગવા દેવમનુસ્સેહિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેન કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેન ચ કારણેન ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો? નાનપ્પકારગુણવિસેસાધિગમાધિપ્પાયેન, સાદુફલૂપભોગાધિપ્પાયેન દિજગણેહિ નિચ્ચફલિતમહારુક્ખો વિય. ઉપસઙ્કમીતિ ચ ગતોતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપનં. અથ વા એવં ગતો તતો આસન્નતરં ઠાનં ભગવતો સમીપસઙ્ખાતં ગન્ત્વાતિપિ વુત્તં હોતિ.

ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદીતિ યથા ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તો ભગવા તેન, એવં સોપિ ભગવતા સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદો અહોસિ, સીતોદકં વિય ઉણ્હોદકેન સમ્મોદિતં એકીભાવં અગમાસિ. યાય ચ ‘‘કચ્ચિ, ભો, ગોતમ, ખમનીયં; કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ ભોતો ગોતમસ્સ, ચ સાવકાનઞ્ચ અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારો’’તિઆદિકાય કથાય સમ્મોદિ, તં પીતિપામોજ્જસઙ્ખાતં સમ્મોદં જનનતો સમ્મોદિતું યુત્તભાવતો ચ સમ્મોદનીયં. અત્થબ્યઞ્જનમધુરતાય સુચિરમ્પિ કાલં સારેતું ¶ નિરન્તરં પવત્તેતું અરહરૂપતો સરિતબ્બભાવતો ચ સારણીયં, સુય્યમાનસુખતો વા સમ્મોદનીયં, અનુસ્સરિયમાનસુખતો ¶ સારણીયં. તથા બ્યઞ્જનપરિસુદ્ધતાય સમ્મોદનીયં, અત્થપરિસુદ્ધતાય સારણીયન્તિ. એવં અનેકેહિ પરિયાયેહિ સમ્મોદનીયં સારણીયં કથં વીતિસારેત્વા પરિયોસાપેત્વા નિટ્ઠાપેત્વા યેનત્થેન આગતો તં પુચ્છિતુકામો એકમન્તં નિસીદિ.

એકમન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો ‘‘વિસમં ચન્દિમસૂરિયા પરિવત્તન્તી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૭૦) વિય. તસ્મા યથા નિસિન્નો એકમન્તં નિસિન્નો હોતિ તથા નિસીદીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ભુમ્મત્થે વા એતં ઉપયોગવચનં. નિસીદીતિ ઉપાવિસિ. પણ્ડિતા હિ પુરિસા ગરુટ્ઠાનિયં ઉપસઙ્કમિત્વા આસનકુસલતાય એકમન્તં નિસીદન્તિ. અયઞ્ચ તેસં અઞ્ઞતરો, તસ્મા એકમન્તં નિસીદિ.

કથં નિસિન્નો પન એકમન્તં નિસિન્નો હોતીતિ? છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા. સેય્યથિદં – અતિદૂરં, અચ્ચાસન્નં, ઉપરિવાતં, ઉન્નતપ્પદેસં, અતિસમ્મુખં, અતિપચ્છાતિ. અતિદૂરે નિસિન્નો હિ સચે કથેતુકામો હોતિ ઉચ્ચાસદ્દેન કથેતબ્બં હોતિ. અચ્ચાસન્ને નિસિન્નો સઙ્ઘટ્ટનં કરોતિ. ઉપરિવાતે નિસિન્નો સરીરગન્ધેન બાધતિ. ઉન્નતપ્પદેસે નિસિન્નો અગારવં પકાસેતિ. અતિસમ્મુખા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ચક્ખુના ચક્ખું આહચ્ચ દટ્ઠબ્બં હોતિ. અતિપચ્છા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ ગીવં પસારેત્વા દટ્ઠબ્બં હોતિ. તસ્મા ¶ અયમ્પિ એતે છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા નિસીદિ. તેન વુત્તં – ‘‘એકમન્તં નિસીદી’’તિ.

એકમન્તં નિસિન્નો ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં એતદવોચાતિ એતન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બમત્થં દસ્સેતિ. દકારો પદસન્ધિકરો. અવોચાતિ અભાસિ. સુતં મેતન્તિ સુતં મે એતં, એતં મયા સુતન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બમત્થં દસ્સેતિ. ભો ગોતમાતિ ભગવન્તં ગોત્તેન આલપતિ.

ઇદાનિ યં તેન સુતં – તં દસ્સેન્તો ન સમણો ગોતમોતિ એવમાદિમાહ. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – બ્રાહ્મણેતિ જાતિબ્રાહ્મણે. જિણ્ણેતિ જજ્જરીભૂતે ¶ જરાય ખણ્ડિચ્ચાદિભાવં આપાદિતે. વુડ્ઢેતિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં વુડ્ઢિમરિયાદપ્પત્તે. મહલ્લકેતિ જાતિમહલ્લકતાય સમન્નાગતે, ચિરકાલપ્પસુતેતિ વુત્તં હોતિ. અદ્ધગતેતિ અદ્ધાનં ગતે ¶ , દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે અતીતેતિ અધિપ્પાયો. વયો અનુપ્પત્તેતિ પચ્છિમવયં સમ્પત્તે, પચ્છિમવયો નામ વસ્સસતસ્સ પચ્છિમો તતિયભાગો.

અપિચ – જિણ્ણેતિ પોરાણે, ચિરકાલપ્પવત્તકુલન્વયેતિ વુત્તં હોતિ. વુડ્ઢેતિ સીલાચારાદિગુણવુડ્ઢિયુત્તે. મહલ્લકેતિ વિભવમહત્તતાય સમન્નાગતે મહદ્ધને મહાભોગે. અદ્ધગતેતિ મગ્ગપ્પટિપન્ને, બ્રાહ્મણાનં વતચરિયાદિમરિયાદં અવીતિક્કમ્મ ચરમાને. વયોઅનુપ્પત્તેતિ જાતિવુડ્ઢભાવં અન્તિમવયં અનુપ્પત્તેતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ અભિવાદેતીતિ એવમાદીનિ ‘‘ન સમણો ગોતમો’’તિ એત્થ વુત્તનકારેન યોજેત્વા એવમત્થતો વેદિતબ્બાનિ – ‘‘ન વન્દતિ વા, નાસના વુટ્ઠહતિ વા, નાપિ ‘ઇધ ભોન્તો નિસીદન્તૂ’તિ એવં આસનેન વા ઉપનિમન્તેતી’’તિ. એત્થ હિ વા સદ્દો વિભાવને નામ અત્થે, ‘‘રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિઆદીસુ વિય. એવં વત્વા અથ અત્તનો અભિવાદનાદીનિ અકરોન્તં ભગવન્તં દિસ્વા આહ – ‘‘તયિદં ભો ગોતમ તથેવા’’તિ. યં તં મયા સુતં – તં તથેવ, તં સવનઞ્ચ મે દસ્સનઞ્ચ સંસન્દતિ સમેતિ, અત્થતો એકીભાવં ગચ્છતિ. ‘‘ન હિ ભવં ગોતમો…પે… આસનેન વા નિમન્તેતી’’તિ એવં અત્તના સુતં દિટ્ઠેન નિગમેત્વા નિન્દન્તો આહ – ‘‘તયિદં ભો ગોતમ ન સમ્પન્નમેવા’’તિ તં અભિવાદનાદીનં અકરણં ન યુત્તમેવ.

અથસ્સ ભગવા અત્તુક્કંસનપરવમ્ભનદોસં અનુપગમ્મ કરુણાસીતલહદયેન તં અઞ્ઞાણં વિધમિત્વા ¶ યુત્તભાવં દસ્સેતુકામો આહ – ‘‘નાહં તં બ્રાહ્મણ ¶ …પે… મુદ્ધાપિ તસ્સ વિપતેય્યા’’તિ. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – ‘‘અહં, બ્રાહ્મણ, અપ્પટિહતેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણચક્ખુના ઓલોકેન્તોપિ તં પુગ્ગલં એતસ્મિં સદેવકાદિભેદે લોકે ન પસ્સામિ, યમહં અભિવાદેય્યં વા પચ્ચુટ્ઠેય્યં વા આસનેન વા નિમન્તેય્યં. અનચ્છરિયં વા એતં, ય્વાહં અજ્જ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો એવરૂપં નિપચ્ચકારારહં પુગ્ગલં ન પસ્સામિ. અપિચ ખો યદાપાહં સમ્પતિજાતોવ ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગન્ત્વા સકલં દસસહસ્સિલોકધાતું ઓલોકેસિં; તદાપિ એતસ્મિં સદેવકાદિભેદે લોકે તં પુગ્ગલં ન પસ્સામિ, યમહં ¶ અભિવાદેય્યં વા પચ્ચુટ્ઠેય્યં વા આસનેન વા નિમન્તેય્યં. અથ ખો મં સોળસકપ્પસહસ્સાયુકો ખીણાસવમહાબ્રહ્માપિ અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘ત્વં લોકે મહાપુરિસો, ત્વં સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગો ચ જેટ્ઠો ચ સેટ્ઠો ચ, નત્થિ તયા ઉત્તરિતરો’’તિ સઞ્જાતસોમનસ્સો પતિનામેસિ; તદાપિ ચાહં અત્તના ઉત્તરિતરં અપસ્સન્તો આસભિં વાચં નિચ્છારેસિં – ‘‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સ, જેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, સેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સા’’તિ. એવં સમ્પતિજાતસ્સપિ મય્હં અભિવાદનાદિરહો પુગ્ગલો નત્થિ, સ્વાહં ઇદાનિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો કં અભિવાદેય્યં વા…પે… આસનેન વા નિમન્તેય્યં. તસ્મા ત્વં, બ્રાહ્મણ, મા તથાગતે એવરૂપં નિપચ્ચકારં પત્થયિત્થ. યઞ્હિ, બ્રાહ્મણ, તથાગતો અભિવાદેય્ય વા…પે… આસનેન વા નિમન્તેય્ય, મુદ્ધાપિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ રત્તિપરિયોસાને પરિપાકસિથિલબન્ધનં વણ્ટા પવુત્તતાલફલમિવ ગીવતો પચ્છિજ્જિત્વા સહસાવ ભૂમિયં વિપતેય્યાતિ.

૩. એવં વુત્તેપિ બ્રાહ્મણો દુપ્પઞ્ઞતાય તથાગતસ્સ લોકે જેટ્ઠભાવં અસલ્લક્ખેન્તો કેવલં તં વચનં અસહમાનો આહ – ‘‘અરસરૂપો ભવં ગોતમો’’તિ. અયં કિરસ્સ અધિપ્પાયો – યં લોકે અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્મસામીચિકમ્મં ‘‘સામગ્ગિરસો’’તિ વુચ્ચતિ, તં ભોતો ગોતમસ્સ નત્થિ ¶ , તસ્મા અરસરૂપો ભવં ગોતમો, અરસજાતિકો અરસસભાવોતિ. અથસ્સ ભગવા ચિત્તમુદુભાવજનનત્થં ઉજુવિપચ્ચનીકભાવં પરિહરન્તો અઞ્ઞથા તસ્સ વચનસ્સત્થં અત્તનિ સન્દસ્સેન્તો ‘‘અત્થિ ખ્વેસ બ્રાહ્મણ પરિયાયો’’તિઆદિમાહ.

તત્થ પરિયાયોતિ કારણં; અયઞ્હિ પરિયાયસદ્દો દેસના-વાર-કારણેસુ વત્તતિ. ‘‘મધુપિણ્ડિકપરિયાયોત્વેવ નં ધારેહી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૫) હિ એસ દેસનાયં વત્તતિ. ‘‘કસ્સ નુ ખો, આનન્દ, અજ્જ પરિયાયો ભિક્ખુનિયો ઓવદિતુ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૯૮) વારે. ‘‘સાધુ, ભન્તે, ભગવા અઞ્ઞં પરિયાયં આચિક્ખતુ, યથાયં ભિક્ખુસઙ્ઘો અઞ્ઞાય સણ્ઠહેય્યા’’તિઆદીસુ (પારા. ૧૬૪) કારણે. સ્વાયમિધ કારણે વત્તતિ ¶ . તસ્મા એત્થ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો – અત્થિ ખો, બ્રાહ્મણ, એતં કારણં; યેન કારણેન મં ‘‘અરસરૂપો ¶ ભવં ગોતમો’’તિ વદમાનો પુગ્ગલો સમ્મા વદેય્ય, અવિતથવાદીતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છેય્ય. કતમો પન સોતિ? યે તે બ્રાહ્મણ રૂપરસા…પે… ફોટ્ઠબ્બરસા તે તથાગતસ્સ પહીનાતિ. કિં વુત્તં હોતિ? યે તે જાતિવસેન વા ઉપપત્તિવસેન વા સેટ્ઠસમ્મતાનમ્પિ પુથુજ્જનાનં રૂપારમ્મણાદીનિ અસ્સાદેન્તાનં અભિનન્દન્તાનં રજ્જન્તાનં ઉપ્પજ્જન્તિ કામસુખસ્સાદસઙ્ખાતા રૂપરસસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બરસા, યે ઇમં લોકં ગીવાય બન્ધિત્વા વિય આવિઞ્છન્તિ, વત્થારમ્મણાદિસામગ્ગિયઞ્ચ ઉપ્પન્નત્તા સામગ્ગિરસાતિ વુચ્ચન્તિ, તે સબ્બેપિ તથાગતસ્સ પહીનાતિ. મય્હં પહીનાતિ વત્તબ્બેપિ મમાકારેન અત્તાનં અનુક્ખિપન્તો ધમ્મં દેસેતિ. દેસનાવિલાસો વા એસ ભગવતો.

તત્થ પહીનાતિ ચિત્તસન્તાનતો વિગતા જહિતા વા. એતસ્મિં પનત્થે કરણે સામિવચનં દટ્ઠબ્બં. અરિયમગ્ગસત્થેન ઉચ્છિન્નં તણ્હાવિજ્જામયં મૂલમેતેસન્તિ ઉચ્છિન્નમૂલા. તાલવત્થુ વિય નેસં વત્થુ કતન્તિ તાલાવત્થુકતા. યથા હિ તાલરુક્ખં સમૂલં ¶ ઉદ્ધરિત્વા તસ્સ વત્થુમત્તે તસ્મિં પદેસે કતે ન પુન તસ્સ તાલસ્સ ઉપ્પત્તિ પઞ્ઞાયતિ; એવં અરિયમગ્ગસત્થેન સમૂલે રૂપાદિરસે ઉદ્ધરિત્વા તેસં પુબ્બે ઉપ્પન્નપુબ્બભાવેન વત્થુમત્તે ચિત્તસન્તાને કતે સબ્બેપિ તે ‘‘તાલાવત્થુકતા’’તિ વુચ્ચન્તિ. અવિરૂળ્હિધમ્મત્તા વા મત્થકચ્છિન્નતાલો વિય કતાતિ તાલાવત્થુકતા. યસ્મા પન એવં તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા હોન્તિ, યથા નેસં પચ્છાભાવો ન હોતિ, તથા કતા હોન્તિ; તસ્મા આહ – ‘‘અનભાવંકતા’’તિ. અયઞ્હેત્થ પદચ્છેદો – અનુઅભાવં કતા અનભાવંકતાતિ. ‘‘અનભાવં ગતા’’તિપિ પાઠો, તસ્સ અનુઅભાવં ગતાતિ અત્થો. તત્થ પદચ્છેદો અનુઅભાવં ગતા અનભાવં ગતાતિ, યથા અનુઅચ્છરિયા અનચ્છરિયાતિ. આયતિં અનુપ્પાદધમ્માતિ અનાગતે અનુપ્પજ્જનકસભાવા. યે હિ અભાવં ગતા, તે પુન કથં ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ? તેનાહ – ‘‘અનભાવં ગતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા’’તિ.

અયં ખો બ્રાહ્મણ પરિયાયોતિ ઇદં ખો, બ્રાહ્મણ, કારણં યેન મં સમ્મા વદમાનો વદેય્ય ‘‘અરસરૂપો સમણો ગોતમો’’તિ. નો ચ ખો યં ત્વં સન્ધાય વદેસીતિ યઞ્ચ ખો ત્વં સન્ધાય વદેસિ, સો પરિયાયો ન હોતિ. કસ્મા પન ભગવા એવમાહ? નનુ એવં વુત્તે ¶ યો બ્રાહ્મણેન વુત્તો સામગ્ગિરસો તસ્સ અત્તનિ વિજ્જમાનતા અનુઞ્ઞાતા હોતીતિ. વુચ્ચતે, ન હોતિ. યો હિ તં સામગ્ગિરસં કાતું ભબ્બો હુત્વા ન કરોતિ, સો તદભાવેન અરસરૂપોતિ વત્તબ્બો ભવેય્ય. ભગવા પન અભબ્બોવ એતં કાતું, તેનસ્સ કરણે અભબ્બતં પકાસેન્તો ¶ આહ – ‘‘નો ચ ખો યં ત્વં સન્ધાય વદેસી’’તિ. યં પરિયાયં સન્ધાય ત્વં મં ‘‘અરસરૂપો’’તિ વદેસિ, સો અમ્હેસુ નેવ વત્તબ્બોતિ.

૪. એવં બ્રાહ્મણો અત્તના અધિપ્પેતં અરસરૂપતં આરોપેતું અસક્કોન્તો અથાપરં નિબ્ભોગો ભવં ગોતમોતિઆદિમાહ. સબ્બપરિયાયેસુ ચેત્થ વુત્તનયેનેવ યોજનક્કમં વિદિત્વા ¶ સન્ધાય ભાસિતમત્તં એવં વેદિતબ્બં. બ્રાહ્મણો તમેવ વયોવુડ્ઢાનં અભિવાદનકમ્માદિં લોકે સામગ્ગિપરિભોગોતિ મઞ્ઞમાનો તદભાવેન ભગવન્તં નિબ્ભોગોતિ આહ. ભગવા પન ય્વાયં રૂપાદીસુ સત્તાનં છન્દરાગપરિભોગો તદભાવં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ.

૫. પુન બ્રાહ્મણો યં લોકે વયોવુડ્ઢાનં અભિવાદનાદિકુલસમુદાચારકમ્મં લોકિયા કરોન્તિ તસ્સ અકિરિયં સમ્પસ્સમાનો ભગવન્તં અકિરિયવાદોતિ આહ. ભગવા પન, યસ્મા કાયદુચ્ચરિતાદીનં અકિરિયં વદતિ તસ્મા, તં અકિરિયવાદં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ. તત્થ ચ કાયદુચ્ચરિતન્તિ પાણાતિપાત-અદિન્નાદાન-મિચ્છાચારચેતના વેદિતબ્બા. વચીદુચ્ચરિતન્તિ મુસાવાદ-પિસુણવાચા-ફરુસવાચા-સમ્ફપ્પલાપચેતના વેદિતબ્બા. મનોદુચ્ચરિતન્તિ અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિયો વેદિતબ્બા. ઠપેત્વા તે ધમ્મે, અવસેસા અકુસલા ધમ્મા ‘‘અનેકવિહિતા પાપકા અકુસલા ધમ્મા’’તિ વેદિતબ્બા.

૬. પુન બ્રાહ્મણો તમેવ અભિવાદનાદિકમ્મં ભગવતિ અપસ્સન્તો ઇમં ‘‘આગમ્મ અયં લોકતન્તિ લોકપવેણી ઉચ્છિજ્જતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ભગવન્તં ઉચ્છેદવાદોતિ આહ. ભગવા પન યસ્મા અટ્ઠસુ લોભસહગતચિત્તેસુ પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સ દ્વીસુ અકુસલચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જમાનકદોસસ્સ ચ અનાગામિમગ્ગેન ઉચ્છેદં વદતિ. સબ્બાકુસલસમ્ભવસ્સ પન નિરવસેસસ્સ મોહસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ઉચ્છેદં વદતિ. ઠપેત્વા તે તયો, અવસેસાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં યથાનુરૂપં ચતૂહિ મગ્ગેહિ ¶ ઉચ્છેદં વદતિ; તસ્મા તં ઉચ્છેદવાદં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ.

૭. પુન બ્રાહ્મણો ‘‘જિગુચ્છતિ મઞ્ઞે સમણો ગોતમો ઇદં વયોવુડ્ઢાનં અભિવાદનાદિકુલસમુદાચારકમ્મં, તેન તં ન કરોતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ભગવન્તં જેગુચ્છીતિ આહ. ભગવા પન યસ્મા જિગુચ્છતિ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ; કિં વુત્તં હોતિ ¶ ? યઞ્ચ તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં, યઞ્ચ ચતુબ્બિધં વચીદુચ્ચરિતં, યઞ્ચ તિવિધં મનોદુચ્ચરિતં, યા ચ ઠપેત્વા તાનિ ¶ દુચ્ચરિતાનિ અવસેસાનં લામકટ્ઠેન પાપકાનં અકોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન અકુસલાનં ધમ્માનં સમાપત્તિ સમાપજ્જના સમઙ્ગિભાવો, તં સબ્બમ્પિ ગૂથં વિય મણ્ડનકજાતિયો પુરિસો જિગુચ્છતિ હિરીયતિ, તસ્મા તં જેગુચ્છિતં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ. તત્થ ‘‘કાયદુચ્ચરિતેના’’તિ ઉપયોગત્થે કરણવચનં દટ્ઠબ્બં.

૮. પુન બ્રાહ્મણો તમેવ અભિવાદનાદિકમ્મં ભગવતિ અપસ્સન્તો ‘‘અયં ઇમં લોકજેટ્ઠકકમ્મં વિનેતિ વિનાસેતિ, અથ વા યસ્મા એતં સામીચિકમ્મં ન કરોતિ તસ્મા અયં વિનેતબ્બો નિગ્ગણ્હિતબ્બો’’તિ મઞ્ઞમાનો ભગવન્તં વેનયિકોતિ આહ. તત્રાયં પદત્થો – વિનયતીતિ વિનયો, વિનાસેતીતિ વુત્તં હોતિ. વિનયો એવ વેનયિકો, વિનયં વા અરહતીતિ વેનયિકો, નિગ્ગહં અરહતીતિ વુત્તં હોતિ. ભગવા પન, યસ્મા રાગાદીનં વિનયાય વૂપસમાય ધમ્મં દેસેતિ, તસ્મા વેનયિકો હોતિ. અયમેવ ચેત્થ પદત્થો – વિનયાય ધમ્મં દેસેતીતિ વેનયિકો. વિચિત્રા હિ તદ્ધિતવુત્તિ! સ્વાયં તં વેનયિકભાવં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ.

૯. પુન બ્રાહ્મણો યસ્મા અભિવાદનાદીનિ સામીચિકમ્માનિ કરોન્તા વયોવુડ્ઢે તોસેન્તિ હાસેન્તિ, અકરોન્તા પન તાપેન્તિ વિહેસેન્તિ દોમનસ્સં નેસં ઉપ્પાદેન્તિ, ભગવા ચ તાનિ ન કરોતિ; તસ્મા ‘‘અયં વયોવુડ્ઢે તપતી’’તિ મઞ્ઞમાનો સપ્પુરિસાચારવિરહિતત્તા વા ‘‘કપણપુરિસો અય’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો ભગવન્તં તપસ્સીતિ આહ. તત્રાયં પદત્થો – તપતીતિ તપો, રોસેતિ વિહેસેતીતિ વુત્તં હોતિ, સામીચિકમ્માકરણસ્સેતં નામં. તપો અસ્સ અત્થીતિ તપસ્સી. દુતિયે અત્થવિકપ્પે બ્યઞ્જનાનિ અવિચારેત્વા લોકે કપણપુરિસો ‘‘તપસ્સી’’તિ વુચ્ચતિ. ભગવા પન યે અકુસલા ધમ્મા લોકં તપનતો તપનીયાતિ ¶ વુચ્ચન્તિ, તેસં પહીનત્તા યસ્મા તપસ્સીતિ સઙ્ખ્યં ગતો, તસ્મા તં તપસ્સિતં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ. તત્રાયં પદત્થો – તપન્તીતિ તપા, અકુસલધમ્માનમેતં ¶ અધિવચનં. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘ઇધ તપ્પતિ પેચ્ચ તપ્પતી’’તિ. તથા તે તપે અસ્સિ નિરસ્સિ પહાસિ વિદ્ધંસેસીતિ તપસ્સી.

૧૦. પુન બ્રાહ્મણો તં અભિવાદનાદિકમ્મં દેવલોકગબ્ભસમ્પત્તિયા દેવલોકપટિસન્ધિપટિલાભાય સંવત્તતીતિ મઞ્ઞમાનો ભગવતિ ચસ્સ અભાવં દિસ્વા ભગવન્તં અપગબ્ભોતિ આહ. કોધવસેન વા ભગવતો માતુકુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિગ્ગહણે દોસં દસ્સેન્તોપિ એવમાહ. તત્રાયં પદત્થો – ગબ્ભતો અપગતોતિ અપગબ્ભો, અભબ્બો દેવલોકૂપપત્તિં પાપુણિતુન્તિ ¶ અધિપ્પાયો. હીનો વા ગબ્ભો અસ્સાતિ અપગબ્ભો, દેવલોકગબ્ભપરિબાહિરત્તા આયતિં હીનગબ્ભપટિલાભભાગીતિ, હીનો વાસ્સ માતુકુચ્છિમ્હિ ગબ્ભવાસો અહોસીતિ અધિપ્પાયો. ભગવતો પન યસ્મા આયતિં ગબ્ભસેય્યા અપગતા, તસ્મા સો તં અપગબ્ભતં અત્તનિ સમ્પસ્સમાનો અપરમ્પિ પરિયાયં અનુજાનાતિ. તત્ર ચ યસ્સ ખો બ્રાહ્મણ આયતિં ગબ્ભસેય્યા પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિ પહીનાતિ એતેસં પદાનં એવમત્થો દટ્ઠબ્બો – બ્રાહ્મણ, યસ્સ પુગ્ગલસ્સ અનાગતે ગબ્ભસેય્યા, પુનબ્ભવે ચ અભિનિબ્બત્તિ અનુત્તરેન મગ્ગેન વિહતકારણત્તા પહીનાતિ. ગબ્ભસેય્યગ્ગહણેન ચેત્થ જલાબુજયોનિ ગહિતા. પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિગ્ગહણેન ઇતરા તિસ્સોપિ.

અપિચ ગબ્ભસ્સ સેય્યા ગબ્ભસેય્યા, પુનબ્ભવો એવ અભિનિબ્બત્તિ પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યથા ચ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીતિ વુત્તેપિ ન વિઞ્ઞાણતો અઞ્ઞા ઠિતિ અત્થિ, એવમિધાપિ ન ગબ્ભતો અઞ્ઞા સેય્યાતિ વેદિતબ્બા. અભિનિબ્બત્તિ ચ નામ યસ્મા પુનબ્ભવભૂતાપિ અપુનબ્ભવભૂતાપિ અત્થિ, ઇધ ચ પુનબ્ભવભૂતા અધિપ્પેતા. તસ્મા વુત્તં – ‘‘પુનબ્ભવો એવ અભિનિબ્બત્તિ પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તી’’તિ.

૧૧. એવં આગતકાલતો પટ્ઠાય અરસરૂપતાદીહિ અટ્ઠહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તમ્પિ બ્રાહ્મણં ભગવા ધમ્મિસ્સરો ધમ્મરાજા ધમ્મસ્સામી ¶ તથાગતો અનુકમ્પાય સીતલેનેવ ચક્ખુના ઓલોકેન્તો યં ધમ્મધાતું પટિવિજ્ઝિત્વા દેસનાવિલાસપ્પત્તો હોતિ, તસ્સા ધમ્મધાતુયા ¶ સુપ્પટિવિદ્ધત્તા વિગતવલાહકે અન્તલિક્ખે સમબ્ભુગ્ગતો પુણ્ણચન્દો વિય સરદકાલે સૂરિયો વિય ચ બ્રાહ્મણસ્સ હદયન્ધકારં વિધમન્તો તાનિયેવ અક્કોસવત્થૂનિ તેન તેન પરિયાયેન અઞ્ઞથા દસ્સેત્વા, પુનપિ અત્તનો કરુણાવિપ્ફારં અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ અકમ્પિયભાવેન પટિલદ્ધં, તાદિગુણલક્ખણં પથવીસમચિત્તતં અકુપ્પધમ્મતઞ્ચ પકાસેન્તો ‘‘અયં બ્રાહ્મણો કેવલં પલિતસિરખણ્ડદન્તવલિત્તચતાદીહિ અત્તનો વુડ્ઢભાવં સઞ્જાનાતિ, નો ચ ખો જાનાતિ અત્તાનં જાતિયા અનુગતં જરાય અનુસટં બ્યાધિના અભિભૂતં મરણેન અબ્ભાહતં વટ્ટખાણુભૂતં અજ્જ મરિત્વા પુન સ્વેવ ઉત્તાનસયનદારકભાવગમનીયં. મહન્તેન ખો પન ઉસ્સાહેન મમ સન્તિકં આગતો, તદસ્સ આગમનં સાત્થકં હોતૂ’’તિ ચિન્તેત્વા ઇમસ્મિં લોકે અત્તનો અપ્પટિસમં પુરેજાતભાવં દસ્સેન્તો સેય્યથાપિ બ્રાહ્મણાતિઆદિના નયેન બ્રાહ્મણસ્સ ધમ્મદેસનં વડ્ઢેસિ.

તત્થ સેય્યથાતિ ઓપમ્મત્થે નિપાતો; પીતિ સમ્ભાવનત્થે; ઉભયેનાપિ યથા નામ બ્રાહ્મણાતિ ¶ દસ્સેતિ. કુક્કુટિયા અણ્ડાનિ અટ્ઠ વા દસ વા દ્વાદસ વાતિ એત્થ પન કિઞ્ચાપિ કુક્કુટિયા વુત્તપ્પકારતો ઊનાધિકાનિપિ અણ્ડાનિ હોન્તિ, અથ ખો વચનસિલિટ્ઠતાય એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એવઞ્હિ લોકે સિલિટ્ઠવચનં હોતિ. તાનસ્સૂતિ તાનિ અસ્સુ, ભવેય્યુન્તિ વુત્તં હોતિ. કુક્કુટિયા સમ્મા અધિસયિતાનીતિ તાય જનેત્તિયા કુક્કુટિયા પક્ખે પસારેત્વા તેસં ઉપરિ સયન્તિયા સમ્મા અધિસયિતાનિ. સમ્મા પરિસેદિતાનીતિ કાલેન કાલં ઉતું ગણ્હાપેન્તિયા સુટ્ઠુ સમન્તતો સેદિતાનિ, ઉસ્મીકતાનીતિ વુત્તં હોતિ. સમ્મા પરિભાવિતાનીતિ કાલેન કાલં સુટ્ઠુ સમન્તતો ભાવિતાનિ, કુક્કુટગન્ધં ગાહાપિતાનીતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ યસ્મા તાય કુક્કુટિયા એવં તીહિ પકારેહિ તાનિ અણ્ડાનિ પરિપાલિયમાનાનિ ન પૂતીનિ હોન્તિ. યોપિ નેસં અલ્લસિનેહો સો પરિયાદાનં ગચ્છતિ. કપાલં તનુકં હોતિ, પાદનખસિખા ચ મુખતુણ્ડકઞ્ચ ખરં હોતિ, કુક્કુટપોતકા પરિપાકં ગચ્છન્તિ, કપાલસ્સ તનુકત્તા બહિદ્ધા ¶ આલોકો અન્તો પઞ્ઞાયતિ. અથ તે કુક્કુટપોતકા ‘‘ચિરં ¶ વત મયં સઙ્કુટિતહત્થપાદા સમ્બાધે સયિમ્હ, અયઞ્ચ બહિ આલોકો દિસ્સતિ, એત્થ દાનિ નો સુખવિહારો ભવિસ્સતી’’તિ નિક્ખમિતુકામા હુત્વા કપાલં પાદેન પહરન્તિ, ગીવં પસારેન્તિ. તતો તં કપાલં દ્વેધા ભિજ્જતિ, કુક્કુટપોતકા પક્ખે વિધુનન્તા તઙ્ખણાનુરૂપં વિરવન્તા નિક્ખમન્તિ. એવં નિક્ખમન્તાનઞ્ચ નેસં યો પઠમતરં નિક્ખમતિ સો ‘જેટ્ઠો’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મા ભગવા તાય ઉપમાય અત્તનો જેટ્ઠકભાવં સાધેતુકામો બ્રાહ્મણં પુચ્છિ – ‘‘યો નુ ખો તેસં કુક્કુટચ્છાપકાનં…પે… કિન્તિ સ્વસ્સ વચનીયો’’તિ. તત્થ કુક્કુટચ્છાપકાનન્તિ કુક્કુટપોતકાનં. કિન્તિ સ્વસ્સ વચનીયોતિ સો કિન્તિ વચનીયો અસ્સ, કિન્તિ વત્તબ્બો ભવેય્ય જેટ્ઠો વા કનિટ્ઠો વાતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

તતો બ્રાહ્મણો આહ – ‘‘જેટ્ઠોતિસ્સ ભો ગોતમ વચનીયો’’તિ. ભો, ગોતમ, સો જેટ્ઠો ઇતિ અસ્સ વચનીયો. કસ્માતિ ચે? સો હિ નેસં જેટ્ઠો, તસ્મા સો નેસં વુડ્ઢતરોતિ અત્થો. અથસ્સ ભગવા ઓપમ્મં સમ્પટિપાદેન્તો આહ – ‘‘એવમેવ ખો અહં બ્રાહ્મણા’’તિઆદિ. યથા સો કુક્કુટચ્છાપકો જેટ્ઠોતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; એવં અહમ્પિ અવિજ્જાગતાય પજાય. અવિજ્જાગતાયાતિ અવિજ્જા વુચ્ચતિ અઞ્ઞાણં, તત્થ ગતાય. પજાયાતિ સત્તાધિવચનમેતં. તસ્મા એત્થ અવિજ્જણ્ડકોસસ્સ અન્તો પવિટ્ઠેસુ સત્તેસૂતિ એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો. અણ્ડભૂતાયાતિ અણ્ડે ભૂતાય જાતાય સઞ્જાતાય. યથા હિ અણ્ડે નિબ્બત્તા એકચ્ચે સત્તા અણ્ડભૂતાતિ વુચ્ચન્તિ; એવમયં સબ્બાપિ પજા અવિજ્જણ્ડકોસે નિબ્બત્તત્તા અણ્ડભૂતાતિ વુચ્ચતિ. પરિયોનદ્ધાયાતિ તેન અવિજ્જણ્ડકોસેન સમન્તતો ઓનદ્ધાય બદ્ધાય વેઠિતાય ¶ . અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વાતિ તં અવિજ્જામયં અણ્ડકોસં ભિન્દિત્વા ¶ . એકોવ લોકેતિ સકલેપિ લોકસન્નિવાસે અહમેવ એકો અદુતિયો. અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ અનુત્તરન્તિ ઉત્તરવિરહિતં સબ્બસેટ્ઠં. સમ્માસમ્બોધિન્તિ સમ્મા સામઞ્ચ બોધિં; અથ વા પસત્થં સુન્દરઞ્ચ બોધિં; બોધીતિ રુક્ખોપિ મગ્ગોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ નિબ્બાનમ્પિ વુચ્ચતિ. ‘‘બોધિરુક્ખમૂલે પઠમાભિસમ્બુદ્ધો’’તિ (મહાવ. ૧; ઉદા. ૧) ચ ‘‘અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિ’’ન્તિ (મહાવ. ૧૧; મ. નિ. ૧.૨૮૫) ચ આગતટ્ઠાનેસુ હિ રુક્ખો બોધીતિ વુચ્ચતિ. ‘‘બોધિ ¶ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણ’’ન્તિ (ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧) આગતટ્ઠાને મગ્ગો. ‘‘પપ્પોતિ બોધિં વરભૂરિમેધસો’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૧૭) આગતટ્ઠાને સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. ‘‘પત્વાન બોધિં અમતં અસઙ્ખત’’ન્તિ આગતટ્ઠાને નિબ્બાનં. ઇધ પન ભગવતો અરહત્તમગ્ગઞાણં અધિપ્પેતં. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણન્તિપિ વદન્તિ. અઞ્ઞેસં અરહત્તમગ્ગો અનુત્તરા બોધિ હોતિ, ન હોતીતિ? ન હોતિ. કસ્મા? અસબ્બગુણદાયકત્તા. તેસઞ્હિ કસ્સચિ અરહત્તમગ્ગો અરહત્તફલમેવ દેતિ, કસ્સચિ તિસ્સો વિજ્જા, કસ્સચિ છ અભિઞ્ઞા, કસ્સચિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, કસ્સચિ સાવકપારમિઞાણં. પચ્ચેકબુદ્ધાનમ્પિ પચ્ચેકબોધિઞાણમેવ દેતિ. બુદ્ધાનં પન સબ્બગુણસમ્પત્તિં દેતિ, અભિસેકો વિય રઞ્ઞો સબ્બલોકિસ્સરિયભાવં. તસ્મા અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિપિ અનુત્તરા બોધિ ન હોતીતિ. અભિસમ્બુદ્ધોતિ અબ્ભઞ્ઞાસિં પટિવિજ્ઝિં; પત્તોમ્હિ અધિગતોમ્હીતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ યદેતં ભગવતા ‘‘એવમેવ ખો અહં બ્રાહ્મણા’’તિ આદિના નયેન વુત્તં ઓપમ્મસમ્પટિપાદનં, તં એવમત્થેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા વેદિતબ્બં. યથા હિ તસ્સા કુક્કુટિયા અત્તનો અણ્ડેસુ અધિસયનાદિતિવિધકિરિયાકરણં; એવં બોધિપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો અત્તનો ચિત્તસન્તાને અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ તિવિધાનુપસ્સનાકરણં. કુક્કુટિયા તિવિધકિરિયાસમ્પાદનેન અણ્ડાનં અપૂતિભાવો વિય બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન વિપસ્સનાઞાણસ્સ અપરિહાનિ. કુક્કુટિયા ¶ તિવિધકિરિયાકરણેન અણ્ડાનં અલ્લસિનેહપરિયાદાનં વિય બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન ભવત્તયાનુગતનિકન્તિસિનેહપરિયાદાનં. કુક્કુટિયા તિવિધકિરિયાકરણેન અણ્ડકપાલાનં તનુભાવો વિય બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન અવિજ્જણ્ડકોસસ્સ તનુભાવો. કુક્કુટિયા તિવિધકિરિયાકરણેન કુક્કુટચ્છાપકસ્સ પાદનખસિખાતુણ્ડકાનં થદ્ધખરભાવો વિય બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન વિપસ્સનાઞાણસ્સ તિક્ખખરવિપ્પસન્નસૂરભાવો. કુક્કુટિયા તિવિધકિરિયાકરણેન ¶ કુક્કુટચ્છાપકસ્સ પરિપાકકાલો વિય બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન વિપસ્સનાઞાણસ્સ ¶ પરિપાકકાલો વડ્ઢિતકાલો ગબ્ભગ્ગહણકાલો વેદિતબ્બો.

તતો કુક્કુટિયા તિવિધકિરિયાકરણેન કુક્કુટચ્છાપકસ્સ પાદનખસિખાય વા મુખતુણ્ડકેન વા અણ્ડકોસં પદાલેત્વા પક્ખે પપ્ફોટેત્વા સોત્થિના અભિનિબ્ભિદાકાલો વિય બોધિસત્તભૂતસ્સ ભગવતો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન વિપસ્સનાઞાણં ગબ્ભં ગણ્હાપેત્વા અનુપુબ્બાધિગતેન અરહત્તમગ્ગેન અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા અભિઞ્ઞાપક્ખે પપ્ફોટેત્વા સોત્થિના સકલબુદ્ધગુણસચ્છિકતકાલો વેદિતબ્બોતિ.

સ્વાહં બ્રાહ્મણ જેટ્ઠો સેટ્ઠો લોકસ્સાતિ સો અહં બ્રાહ્મણ યથા તેસં કુક્કુટપોતકાનં પઠમતરં અણ્ડકોસં પદાલેત્વા અભિનિબ્ભિદો કુક્કુટપોતકો જેટ્ઠો હોતિ; એવં અવિજ્જાગતાય પજાય તં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા પઠમતરં અરિયાય જાતિયા જાતત્તા જેટ્ઠો વુડ્ઢતરોતિ સઙ્ખ્યં ગતો. સબ્બગુણેહિ પન અપ્પટિસમત્તા સેટ્ઠોતિ.

એવં ભગવા અત્તનો અનુત્તરં જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં બ્રાહ્મણસ્સ પકાસેત્વા ઇદાનિ યાય પટિપદાય તં અધિગતો તં પટિપદં પુબ્બભાગતો પભુતિ દસ્સેતું ‘‘આરદ્ધં ખો પન મે બ્રાહ્મણા’’તિઆદિમાહ. ઇમં વા ભગવતો અનુત્તરં ¶ જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં સુત્વા બ્રાહ્મણસ્સ ચિત્તમેવમુપ્પન્નં – ‘‘કાય નુ ખો પટિપદાય ઇમં પત્તો’’તિ. તસ્સ ચિત્તમઞ્ઞાય ‘‘ઇમાયાહં પટિપદાય ઇમં અનુત્તરં જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં પત્તો’’તિ દસ્સેન્તો એવમાહ. તત્થ આરદ્ધં ખો પન મે બ્રાહ્મણ વીરિયં અહોસીતિ બ્રાહ્મણ, ન મયા અયં અનુત્તરો જેટ્ઠસેટ્ઠભાવો કુસીતેન મુટ્ઠસ્સતિના સારદ્ધકાયેન વિક્ખિત્તચિત્તેન અધિગતો, અપિચ ખો તદધિગમાય આરદ્ધં ખો પન મે વીરિયં અહોસિ, બોધિમણ્ડે નિસિન્નેન મયા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયં આરદ્ધં અહોસિ, પગ્ગહિતં અસિથિલપ્પવત્તિતન્તિ વુત્તં હોતિ. આરદ્ધત્તાયેવ ચ મે તં અસલ્લીનં અહોસિ. ન કેવલઞ્ચ વીરિયમેવ, સતિપિ મે આરમ્મણાભિમુખીભાવેન ઉપટ્ઠિતા અહોસિ. ઉપટ્ઠિતત્તાયેવ ચ અસમ્મુટ્ઠા. પસ્સદ્ધો કાયો અસારદ્ધોતિ કાયચિત્તપસ્સદ્ધિવસેન કાયોપિ મે પસ્સદ્ધો અહોસિ ¶ . તત્થ યસ્મા નામકાયે પસ્સદ્ધે રૂપકાયોપિ પસ્સદ્ધોયેવ હોતિ, તસ્મા નામકાયો રૂપકાયોતિ અવિસેસેત્વાવ પસ્સદ્ધો કાયોતિ વુત્તં. અસારદ્ધોતિ સો ચ ખો પસ્સદ્ધત્તાયેવ અસારદ્ધો, વિગતદરથોતિ વુત્તં હોતિ. સમાહિતં ચિત્તં એકગ્ગન્તિ ચિત્તમ્પિ મે સમ્મા ¶ આહિતં સુટ્ઠુ ઠપિતં અપ્પિતં વિય અહોસિ; સમાહિતત્તા એવ ચ એકગ્ગં અચલં નિપ્ફન્દનન્તિ. એત્તાવતા ઝાનસ્સ પુબ્બભાગપટિપદા કથિતા હોતિ.

ઇદાનિ ઇમાય પટિપદાય અધિગતં પઠમજ્ઝાનં આદિં કત્વા વિજ્જત્તયપરિયોસાનં વિસેસં દસ્સેન્તો ‘‘સો ખો અહ’’ન્તિ આદિમાહ. તત્થ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહીતિઆદીનં કિઞ્ચાપિ ‘‘તત્થ કતમે કામા? છન્દો કામો, રાગો કામો, છન્દરાગો કામો; સઙ્કપ્પો કામો, રાગો કામો, સઙ્કપ્પરાગો કામો – ઇમે વુચ્ચન્તિ કામા. તત્થ કતમે અકુસલા ધમ્મા? કામચ્છન્દો…પે… વિચિકિચ્છા – ઇમે વુચ્ચન્તિ અકુસલા ધમ્મા. ઇતિ ઇમેહિ ચ કામેહિ ઇમેહિ ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ ¶ વિવિત્તો હોતિ પવિવિત્તો, તેન વુચ્ચતિ – ‘વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’’તિઆદિના (વિભ. ૫૬૪) નયેન વિભઙ્ગેયેવ અત્થો વુત્તો. તથાપિ અટ્ઠકથાનયં વિના ન સુટ્ઠુ પાકટોતિ અટ્ઠકથાનયેનેવ નં પકાસયિસ્સામ.

સેય્યથિદં – વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ કામેહિ વિવિચ્ચિત્વા વિના હુત્વા અપસક્કેત્વા. યો પનાયમેત્થ એવકારો, સો નિયમત્થોતિ વેદિતબ્બો. યસ્મા ચ નિયમત્થો, તસ્મા તસ્મિં પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરણસમયે અવિજ્જમાનાનમ્પિ કામાનં તસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ પટિપક્ખભાવં કામપરિચ્ચાગેનેવ ચસ્સ અધિગમં દીપેતિ. કથં? ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ એવઞ્હિ નિયમે કરિયમાને ઇદં પઞ્ઞાયતિ. નૂનિમસ્સ ઝાનસ્સ કામા પટિપક્ખભૂતા, યેસુ સતિ ઇદં ન પવત્તતિ, અન્ધકારે સતિ પદીપો વિય, તેસં પરિચ્ચાગેનેવ ચસ્સ અધિગમો હોતિ, ઓરિમતીરપરિચ્ચાગેન પારિમતીરસ્સેવ, તસ્મા નિયમં કરોતીતિ.

તત્થ સિયા – ‘‘કસ્મા પનેસ પુબ્બપદેયેવ વુત્તો ન ઉત્તરપદે, કિં અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અવિવિચ્ચાપિ ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યા’’તિ? ન ¶ ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં. તન્નિસ્સરણતો હિ પુબ્બપદેએવ એસ વુત્તો. કામધાતુસમતિક્કમનતો હિ કામરાગપટિપક્ખતો ચ ઇદં ઝાનં કામાનમેવ નિસ્સરણં. યથાહ – ‘‘કામાનમેતં નિસ્સરણં, યદિદં નેક્ખમ્મ’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૭૨). ઉત્તરપદેપિ પન યથા ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, પઠમો સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૯) એત્થ એવકારો આનેત્વા વુચ્ચતિ, એવં વત્તબ્બો. ન હિ સક્કા ઇતો અઞ્ઞેહિપિ નીવરણસઙ્ખાતેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અવિવિચ્ચ ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતું ¶ . તસ્મા ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચેવ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ એવં પદદ્વયેપિ એસ દટ્ઠબ્બો. પદદ્વયેપિ ચ કિઞ્ચાપિ ‘‘વિવિચ્ચા’’તિ ઇમિના સાધારણવચનેન તદઙ્ગવિવેકાદયો કાયવિવેકાદયો ચ સબ્બેપિ વિવેકા સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. તથાપિ કાયવિવેકો, ચિત્તવિવેકો, વિક્ખમ્ભનવિવેકોતિ તયો એવ ઇધ દટ્ઠબ્બા. ‘‘કામેહી’’તિ ઇમિના પન પદેન યે ચ નિદ્દેસે ‘‘કતમે વત્થુકામા મનાપિયા રૂપા’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧; વિભ. ૯૬૪) નયેન વત્થુકામા વુત્તા, યે ચ તત્થેવ વિભઙ્ગે ચ ‘‘છન્દો ¶ કામો’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧) નયેન કિલેસકામા વુત્તા, તે સબ્બેપિ સઙ્ગહિતા ઇચ્ચેવ દટ્ઠબ્બા. એવઞ્હિ સતિ ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ વત્થુકામેહિપિ વિવિચ્ચેવાતિ અત્થો યુજ્જતિ. તેન કાયવિવેકો વુત્તો હોતિ.

વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહીતિ કિલેસકામેહિ સબ્બાકુસલેહિ ધમ્મેહિ વા વિવિચ્ચાતિ અત્થો યુજ્જતિ. તેન ચિત્તવિવેકો વુત્તો હોતિ. પુરિમેન ચેત્થ વત્થુકામેહિ વિવેકવચનતોયેવ કામસુખપરિચ્ચાગો, દુતિયેન કિલેસકામેહિ વિવેકવચનતો નેક્ખમ્મસુખપરિગ્ગહો વિભાવિતો હોતિ. એવં વત્થુકામકિલેસકામવિવેકવચનતોયેવ ચ એતેસં પઠમેન સંકિલેસવત્થુપ્પહાનં, દુતિયેન સંકિલેસપ્પહાનં; પઠમેન લોલભાવસ્સ હેતુપરિચ્ચાગો, દુતિયેન બાલભાવસ્સ; પઠમેન ચ પયોગસુદ્ધિ, દુતિયેન આસયપોસનં વિભાવિતં હોતીતિ વિઞ્ઞાતબ્બં. એસ તાવ નયો ‘‘કામેહી’’તિ એત્થ વુત્તકામેસુ વત્થુકામપક્ખે.

કિલેસકામપક્ખે પન છન્દોતિ ચ રાગોતિ ચ એવમાદીહિ અનેકભેદો કામચ્છન્દોયેવ કામોતિ અધિપ્પેતો. સો ચ અકુસલપરિયાપન્નોપિ ¶ સમાનો, ‘‘તત્થ કતમો કામછન્દો કામો’’તિઆદિના નયેન વિભઙ્ગે ઝાનપટિપક્ખતો વિસું વુત્તો. કિલેસકામત્તા વા પુરિમપદે વુત્તો, અકુસલપરિયાપન્નત્તા દુતિયપદે. અનેકભેદતો ચસ્સ કામતોતિ અવત્વા કામેહીતિ વુત્તં. અઞ્ઞેસમ્પિ ચ ધમ્માનં અકુસલભાવે વિજ્જમાને ‘‘તત્થ કતમે અકુસલા ધમ્મા કામચ્છન્દો’’તિઆદિના નયેન વિભઙ્ગે (વિભ. ૫૬૪) ઉપરિઝાનઙ્ગપચ્ચનીકપટિપક્ખભાવદસ્સનતો નીવરણાનેવ વુત્તાનિ. નીવરણાનિ હિ ઝાનઙ્ગપચ્ચનીકાનિ, તેસં ઝાનઙ્ગાનેવ પટિપક્ખાનિ, વિદ્ધંસકાનીતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ ‘‘સમાધિ કામચ્છન્દસ્સ પટિપક્ખો, પીતિ બ્યાપાદસ્સ, વિતક્કો થિનમિદ્ધસ્સ, સુખં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ, વિચારો વિચિકિચ્છાયા’’તિ પેટકે વુત્તં.

એવમેત્થ ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ ઇમિના કામચ્છન્દસ્સ વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો હોતિ. ‘‘વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ ઇમિના પઞ્ચન્નમ્પિ નીવરણાનં. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પન ¶ પઠમેન કામચ્છન્દસ્સ, દુતિયેન સેસનીવરણાનં. તથા પઠમેન તીસુ અકુસલમૂલેસુ પઞ્ચકામગુણભેદવિસયસ્સ લોભસ્સ, દુતિયેન ¶ આઘાતવત્થુભેદાદિવિસયાનં દોસમોહાનં. ઓઘાદીસુ વા ધમ્મેસુ પઠમેન કામોઘ-કામયોગ-કામાસવ-કામુપાદાન-અભિજ્ઝાકાયગન્થ-કામરાગ-સંયોજનાનં, દુતિયેન અવસેસઓઘ-યોગાસવ-ઉપાદાન-ગન્થ-સંયોજનાનં. પઠમેન ચ તણ્હાય તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ, દુતિયેન અવિજ્જાય તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ. અપિચ પઠમેન લોભસમ્પયુત્તઅટ્ઠચિત્તુપ્પાદાનં, દુતિયેન સેસાનં ચતુન્નં અકુસલચિત્તુપ્પાદાનં વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો. અયં તાવ ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ એત્થ અત્થપ્પકાસના.

એત્તાવતા ચ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પહાનઙ્ગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમ્પયોગઙ્ગં દસ્સેન્તો સવિતક્કં સવિચારન્તિઆદિમાહ. તત્થ વિતક્કનં વિતક્કો, ઊહનન્તિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયં આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણો, આહનનપરિયાહનનરસો. તથા હિ ‘‘તેન યોગાવચરો આરમ્મણં વિતક્કાહતં વિતક્કપરિયાહતં કરોતી’’તિ વુચ્ચતિ. આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો. વિચરણં વિચારો, અનુસઞ્ચરણન્તિ ¶ વુત્તં હોતિ. સ્વાયં આરમ્મણાનુમજ્જનલક્ખણો, તત્થ સહજાતાનુયોજનરસો, ચિત્તસ્સ અનુપ્પબન્ધનપચ્ચુપટ્ઠાનો. સન્તેપિ ચ નેસં કત્થચિ અવિપ્પયોગે ઓળારિકટ્ઠેન ઘણ્ટાભિઘાતસદ્દો વિય ચેતસો પઠમાભિનિપાતો વિતક્કો, સુખુમટ્ઠેન અનુરવો વિય અનુપ્પબન્ધો વિચારો. વિપ્ફારવા ચેત્થ વિતક્કો પરિપ્ફન્દનભાવો ચિત્તસ્સ, આકાસે ઉપ્પતિતુકામસ્સ પક્ખિનો પક્ખવિક્ખેપો વિય પદુમાભિમુખપાતો વિય ચ ગન્ધાનુબન્ધચેતસો ભમરસ્સ. સન્તવુત્તિ વિચારો નાતિપરિપ્ફન્દનભાવો ચિત્તસ્સ, આકાસે ઉપ્પતિતસ્સ પક્ખિનો પક્ખપ્પસારણં વિય પરિબ્ભમનં વિય ચ પદુમાભિમુખપતિતસ્સ ભમરસ્સ પદુમસ્સ ઉપરિભાગે. સો પન નેસં વિસેસો પઠમ-દુતિયજ્ઝાનેસુ પાકટો હોતિ. ઇતિ ઇમિના ચ વિતક્કેન ઇમિના ચ વિચારેન સહ વત્તતિ રુક્ખો વિય પુપ્ફેન ચ ફલેન ચાતિ ઇદં ઝાનં ‘‘સવિતક્કં સવિચાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વિભઙ્ગે પન ‘‘ઇમિના ચ વિતક્કેન ઇમિના ચ વિચારેન ઉપેતો હોતિ ¶ સમુપેતો’’તિઆદિના (વિભ. ૫૬૫) નયેન પુગ્ગલાધિટ્ઠાના દેસના કતા. અત્થો પન તત્રાપિ એવમેવ દટ્ઠબ્બો.

વિવેકજન્તિ એત્થ વિવિત્તિ વિવેકો, નીવરણવિગમોતિ અત્થો. વિવિત્તોતિ વા વિવેકો, નીવરણવિવિત્તો ઝાનસમ્પયુત્તધમ્મરાસીતિ અત્થો. તસ્મા વિવેકા, તસ્મિં વા વિવેકે જાતન્તિ વિવેકજં. પીતિસુખન્તિ એત્થ પિનયતીતિ પીતિ, સા સમ્પિયાયનલક્ખણા કાયચિત્તપીનનરસા ¶ , ફરણરસા વા, ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના. સુખનં સુખં, સુટ્ઠુ વા ખાદતિ ખનતિ ચ કાયચિત્તાબાધન્તિ સુખં, તં સાતલક્ખણં, સમ્પયુત્તકાનં ઉપબ્રૂહનરસં, અનુગ્ગહપચ્ચુપટ્ઠાનં. સતિપિ ચ નેસં કત્થચિ અવિપ્પયોગે ઇટ્ઠારમ્મણપટિલાભતુટ્ઠિ પીતિ, પટિલદ્ધરસાનુભવનં સુખં. યત્થ પીતિ તત્થ સુખં, યત્થ સુખં તત્થ ન નિયમતો પીતિ. સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતા પીતિ, વેદનાક્ખન્ધસઙ્ગહિતં સુખં. કન્તારખિન્નસ્સ વનન્તોદકદસ્સનસવનેસુ વિય પીતિ, વનચ્છાયપ્પવેસનઉદકપરિભોગેસુ વિય સુખં. તસ્મિં તસ્મિં સમયે પાકટભાવતો ચેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અયઞ્ચ પીતિ, ઇદઞ્ચ સુખં, અસ્સ ઝાનસ્સ, અસ્મિં વા ઝાને અત્થીતિ ઇદં ઝાનં ‘‘પીતિસુખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

અથ વા પીતિ ચ સુખઞ્ચ પીતિસુખં, ધમ્મવિનયાદયો વિય. વિવેકજં પીતિસુખમસ્સ ઝાનસ્સ, અસ્મિં વા ઝાને અત્થીતિ એવમ્પિ વિવેકજંપીતિસુખં. યથેવ ¶ હિ ઝાનં, એવં પીતિસુખં પેત્થ વિવેકજમેવ હોતિ, તઞ્ચસ્સ અત્થીતિ તસ્મા એકપદેનેવ ‘‘વિવેકજં પીતિસુખ’’ન્તિપિ વત્તું યુજ્જતિ. વિભઙ્ગે પન ‘‘ઇદં સુખં ઇમાય પીતિયા સહગત’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૫૬૭) નયેનેતં વુત્તં. અત્થો પન તત્રાપિ એવમેવ દટ્ઠબ્બો.

પઠમન્તિ ગણનાનુપુબ્બતા પઠમં, ઇદં પઠમં સમાપજ્જતીતિપિ પઠમં. પચ્ચનીકધમ્મે ઝાપેતીતિ ઝાનં, ઇમિના યોગિનો ઝાયન્તીતિપિ ઝાનં, પચ્ચનીકધમ્મે ડહન્તિ ગોચરં વા ચિન્તેન્તીતિ અત્થો. સયં વા તં ઝાયતિ ઉપનિજ્ઝાયતીતિ ઝાનં, તેનેવ ઉપનિજ્ઝાયનલક્ખણન્તિ વુચ્ચતિ. તદેતં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં ¶ , લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ દુવિધં હોતિ. તત્થ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનન્તિ સહ ઉપચારેન અટ્ઠ સમાપત્તિયો વુચ્ચન્તિ. કસ્મા? કસિણાદિઆરમ્મણૂપનિજ્ઝાયનતો. લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ વુચ્ચન્તિ. કસ્મા? લક્ખણૂપનિજ્ઝાયનતો. એત્થ હિ વિપસ્સના અનિચ્ચલક્ખણાદીનિ ઉપનિજ્ઝાયતિ, વિપસ્સનાય ઉપનિજ્ઝાયનકિચ્ચં પન મગ્ગેન સિજ્ઝતીતિ મગ્ગો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વુચ્ચતિ. ફલં પન નિરોધસ્સ તથલક્ખણં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિં પનત્થે આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનમેવ ઝાનન્તિ અધિપ્પેતં.

એત્થાહ – ‘‘કતમં પન તં ઝાનં નામ, યં સવિતક્કં સવિચારં…પે… પીતિસુખન્તિ એવં અપદેસં અરહતી’’તિ? વુચ્ચતે – યથા સધનો સપરિજનોતિઆદીસુ ઠપેત્વા ધનઞ્ચ પરિજનઞ્ચ અઞ્ઞો અપદેસારહો હોતિ, એવં ઠપેત્વા વિતક્કાદિધમ્મે અઞ્ઞં અપદેસારહં નત્થિ. યથા પન સરથા સપત્તિ સેનાતિ વુત્તે સેનઙ્ગેસુયેવ સેનાસમ્મુતિ, એવમિધ પઞ્ચસુ અઙ્ગેસુયેવ ¶ ઝાનસમ્મુતિ વેદિતબ્બા. કતમેસુ પઞ્ચસુ? વિતક્કો, વિચારો, પીતિ, સુખં, ચિત્તેકગ્ગતાતિ એતેસુ. એતાનેવ હિસ્સ ‘‘સવિતક્કં સવિચાર’’ન્તિઆદિના નયેન અઙ્ગભાવેન વુત્તાનિ. અવુત્તત્તા એકગ્ગતા અઙ્ગં ન હોતીતિ ચે તઞ્ચ ન. કસ્મા? વુત્તત્તા એવ. સાપિ હિ વિભઙ્ગે ‘‘ઝાનન્તિ વિતક્કો વિચારો પીતિ સુખં ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ એવં વુત્તાયેવ. તસ્મા યથા સવિતક્કં સવિચારન્તિ, એવં સચિત્તેકગ્ગતન્તિ ઇધ અવુત્તેપિ ઇમિના વિભઙ્ગવચનેન ચિત્તેકગ્ગતાપિ અઙ્ગમેવાતિ વેદિતબ્બા. યેન હિ અધિપ્પાયેન ભગવતા ઉદ્દેસો કતો, સો એવ તેન વિભઙ્ગેપિ પકાસિતોતિ.

ઉપસમ્પજ્જાતિ ¶ ઉપગન્ત્વા, પાપુણિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસમ્પાદયિત્વા વા, નિપ્ફાદેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. વિભઙ્ગે પન ‘‘ઉપસમ્પજ્જાતિ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભો પટિલાભો પત્તિ સમ્પત્તિ ફુસના સમ્ફુસના સચ્છિકિરિયા ઉપસમ્પદા’’તિ વુત્તં. તસ્સાપિ એવમેવત્થો વેદિતબ્બો. વિહાસિન્તિ બોધિમણ્ડે નિસજ્જસઙ્ખાતેન ઇરિયાપથવિહારેન ઇતિવુત્તપ્પકારઝાનસમઙ્ગી ¶ હુત્વા અત્તભાવસ્સ ઇરિયં વુત્તિં પાલનં યપનં યાપનં ચારં વિહારં અભિનિપ્ફાદેસિન્તિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં વિભઙ્ગે – ‘‘વિહરતીતિ ઇરિયતિ વત્તતિ પાલેતિ યપેતિ યાપેતિ ચરતિ વિહરતિ, તેન વુચ્ચતિ વિહરતી’’તિ (વિભ. ૫૧૨).

કિં પન કત્વા ભગવા ઇમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાસીતિ? કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા. કતરં? આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં. અઞ્ઞેન તદત્થિકેન કિં કાતબ્બન્તિ? અઞ્ઞેનપિ એતં વા કમ્મટ્ઠાનં પથવીકસિણાદીનં વા અઞ્ઞતરં ભાવેતબ્બં. તેસં ભાવનાનયો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૫૫) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ઇધ પન વુચ્ચમાને અતિભારિયં વિનયનિદાનં હોતિ, તસ્મા પાળિયા અત્થપ્પકાસનમત્તમેવ કરોમાતિ.

વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ વિતક્કસ્સ ચ વિચારસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં વૂપસમા સમતિક્કમા; દુતિયજ્ઝાનક્ખણે અપાતુભાવાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ દુતિયજ્ઝાને સબ્બેપિ પઠમજ્ઝાનધમ્મા ન સન્તિ, અઞ્ઞેયેવ હિ પઠમજ્ઝાને ફસ્સાદયો, અઞ્ઞે ઇધ; ઓળારિકસ્સ પન ઓળારિકસ્સ અઙ્ગસ્સ સમતિક્કમા પઠમજ્ઝાનતો પરેસં દુતિયજ્ઝાનાદીનં અધિગમો ¶ હોતીતિ દીપનત્થં ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા’’તિ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અજ્ઝત્તન્તિ ઇધ નિયકજ્ઝત્તમધિપ્પેતં. વિભઙ્ગે પન ‘‘અજ્ઝત્તં પચ્ચત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૫૭૩) એત્તકમેવ વુત્તં. યસ્મા પન નિયકજ્ઝત્તં અધિપ્પેતં, તસ્મા અત્તનિ જાતં અત્તનો સન્તાને નિબ્બત્તન્તિ અયમેત્થ અત્થો.

સમ્પસાદનન્તિ સમ્પસાદનં વુચ્ચતિ સદ્ધા. સમ્પસાદનયોગતો ઝાનમ્પિ સમ્પસાદનં, નીલવણ્ણયોગતો નીલવત્થં વિય. યસ્મા વા તં ઝાનં સમ્પસાદનસમન્નાગતત્તા વિતક્કવિચારક્ખોભવૂપસમનેન ચેતો સમ્પસાદયતિ, તસ્માપિ સમ્પસાદનન્તિ વુત્તં. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે સમ્પસાદનં ચેતસોતિ એવં પદસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. પુરિમસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે ¶ ચેતસોતિ એતં એકોદિભાવેન સદ્ધિં યોજેતબ્બં. તત્રાયં અત્થયોજના – એકો ઉદેતીતિ એકોદિ, વિતક્કવિચારેહિ અનજ્ઝારૂળ્હત્તા અગ્ગો સેટ્ઠો હુત્વા ઉદેતીતિ ¶ અત્થો. સેટ્ઠોપિ હિ લોકે એકોતિ વુચ્ચતિ. વિતક્કવિચારવિરહતો વા એકો અસહાયો હુત્વાતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. અથ વા સમ્પયુત્તધમ્મે ઉદાયતીતિ ઉદિ, ઉટ્ઠાપેતીતિ અત્થો. સેટ્ઠટ્ઠેન એકો ચ સો ઉદિ ચાતિ એકોદિ, સમાધિસ્સેતં અધિવચનં. ઇતિ ઇમં એકોદિં ભાવેતિ વડ્ઢયતીતિ ઇદં દુતિયજ્ઝાનં એકોદિભાવં. સો પનાયં એકોદિ યસ્મા ચેતસો, ન સત્તસ્સ ન જીવસ્સ, તસ્મા એતં ચેતસો એકોદિભાવન્તિ વુત્તં.

નનુ ચાયં સદ્ધા પઠમજ્ઝાનેપિ અત્થિ, અયઞ્ચ એકોદિનામકો સમાધિ; અથ કસ્મા ઇદમેવ સમ્પસાદનં ‘‘ચેતસો એકોદિભાવઞ્ચા’’તિ વુત્તન્તિ? વુચ્ચતે – અદુઞ્હિ પઠમજ્ઝાનં વિતક્કવિચારક્ખોભેન વીચિતરઙ્ગસમાકુલમિવ જલં ન સુપ્પસન્નં હોતિ, તસ્મા સતિયાપિ સદ્ધાય સમ્પસાદનન્તિ ન વુત્તં. ન સુપ્પસન્નત્તાયેવ ચેત્થ સમાધિપિ ન સુટ્ઠુ પાકટો, તસ્મા એકોદિભાવન્તિપિ ન વુત્તં. ઇમસ્મિં પન ઝાને વિતક્કવિચારપલિબોધાભાવેન લદ્ધોકાસા બલવતી સદ્ધા, બલવસદ્ધાસહાયપ્પટિલાભેનેવ ચ સમાધિપિ પાકટો; તસ્મા ઇદમેવ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. વિભઙ્ગે પન ‘‘સમ્પસાદનન્તિ યા સદ્ધા સદ્દહના ઓકપ્પના અભિપ્પસાદો, ચેતસો એકોદિભાવન્તિ યા ચિત્તસ્સ ઠિતિ…પે… સમ્માસમાધી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. એવં વુત્તેન પનેતેન સદ્ધિં અયં અત્થવણ્ણના યથા ન વિરુજ્ઝતિ અઞ્ઞદત્થુ સંસન્દતિ ચેવ સમેતિ ચ એવં વેદિતબ્બા.

અવિતક્કં અવિચારન્તિ ભાવનાય પહીનત્તા એતસ્મિં એતસ્સ વા વિતક્કો નત્થીતિ અવિતક્કં. ઇમિનાવ નયેન અવિચારં. વિભઙ્ગેપિ (વિભ. ૫૭૬) વુત્તં ‘‘ઇતિ અયઞ્ચ વિતક્કો ¶ અયઞ્ચ વિચારો સન્તા હોન્તિ સમિતા વૂપસન્તા અત્થઙ્ગતા અબ્ભત્થઙ્ગતા અપ્પિતા બ્યપ્પિતા સોસિતા વિસોસિતા બ્યન્તીકતા, તેન વુચ્ચતિ અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ.

એત્થાહ – નનુ ચ ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ ઇમિનાપિ અયમત્થો સિદ્ધો, અથ કસ્મા પુન વુત્તં અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ? વુચ્ચતે – એવમેતં સિદ્ધો વાયમત્થો, ન પનેતં તદત્થદીપકં; નનુ અવોચુમ્હ – ‘‘ઓળારિકસ્સ પન ઓળારિકસ્સ ¶ અઙ્ગસ્સ સમતિક્કમા પઠમજ્ઝાનતો પરેસં દુતિયજ્ઝાનાદીનં ¶ અધિગમો હોતીતિ દીપનત્થં વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ એવં વુત્ત’’ન્તિ.

અપિચ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા ઇદં સમ્પસાદનં, ન કિલેસકાલુસિયસ્સ. વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા એકોદિભાવં ન ઉપચારજ્ઝાનમિવ નીવરણપ્પહાના, ન પઠમજ્ઝાનમિવ ચ અઙ્ગપાતુભાવાતિ એવં સમ્પસાદનએકોદિભાવાનં હેતુપરિદીપકમિદં વચનં. તથા વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા ઇદં અવિતક્કઅવિચારં, ન તતિયચતુત્થજ્ઝાનાનિ વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ વિય ચ અભાવાતિ એવં અવિતક્કઅવિચારભાવસ્સ હેતુપરિદીપકઞ્ચ, ન વિતક્કવિચારાભાવમત્તપરિદીપકં. વિતક્કવિચારાભાવમત્તપરિદીપકમેવ પન ‘‘અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ ઇદં વચનં, તસ્મા પુરિમં વત્વાપિ પુન વત્તબ્બમેવાતિ.

સમાધિજન્તિ પઠમજ્ઝાનસમાધિતો સમ્પયુત્તસમાધિતો વા જાતન્તિ અત્થો. તત્થ કિઞ્ચાપિ પઠમમ્પિ સમ્પયુત્તસમાધિતો જાતં, અથ ખો અયમેવ ‘‘સમાધી’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ વિતક્કવિચારક્ખોભવિરહેન અતિવિય અચલત્તા સુપ્પસન્નત્તા ચ. તસ્મા ઇમસ્સ વણ્ણભણનત્થં ઇદમેવ ‘‘સમાધિજ’’ન્તિ વુત્તં. પીતિસુખન્તિ ઇદં વુત્તનયમેવ.

દુતિયન્તિ ગણનાનુપુબ્બતો દુતિયં, ઇદં દુતિયં સમાપજ્જતીતિપિ દુતિયં. ઝાનન્તિ એત્થ પન યથા પઠમજ્ઝાનં વિતક્કાદીહિ પઞ્ચઙ્ગિકં હોતિ, એવમિદં સમ્પસાદાદીહિ ‘‘ચતુરઙ્ગિક’’ન્તિ વેદિતબ્બં. યથાહ – ‘‘ઝાનન્તિ સમ્પસાદો, પીતિ, સુખં, ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ (વિભ. ૫૮૦). પરિયાયોયેવ ચેસો. સમ્પસાદનં પન ઠપેત્વા નિપ્પરિયાયેન તિવઙ્ગિકમેવેતં હોતિ. યથાહ – ‘‘કતમં તસ્મિં સમયે તિવઙ્ગિકં ઝાનં હોતિ? પીતિ, સુખં, ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ (ધ. સ. ૧૬૧). સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

પીતિયા ¶ ચ વિરાગાતિ એત્થ વુત્તત્થાયેવ પીતિ. વિરાગોતિ તસ્સા જિગુચ્છનં વા સમતિક્કમો વા. ઉભિન્નમન્તરા ‘‘ચ’’ સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, સો ¶ હિ વૂપસમં વા સમ્પિણ્ડેતિ વિતક્કવિચારવૂપસમં વા. તત્થ યદા વૂપસમમેવ સમ્પિણ્ડેતિ, તદા પીતિયા વિરાગા ચ, કિઞ્ચ ભિય્યો વૂપસમા ચાતિ એવં યોજના ¶ વેદિતબ્બા. ઇમિસ્સા ચ યોજનાયં વિરાગો જિગુચ્છનત્થો હોતિ. તસ્મા પીતિયા જિગુચ્છના ચ વૂપસમા ચાતિ અયમત્થો દટ્ઠબ્બો. યદા પન વિતક્કવિચારવૂપસમં સમ્પિણ્ડેતિ, તદા પીતિયા ચ વિરાગા, કિઞ્ચ ભિય્યો વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમાતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા. ઇમિસ્સા ચ યોજનાયં વિરાગો સમતિક્કમનત્થો હોતિ. તસ્મા પીતિયા ચ સમતિક્કમા, વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમાતિ અયમત્થો દટ્ઠબ્બો.

કામઞ્ચેતે વિતક્કવિચારા દુતિયજ્ઝાનેયેવ વૂપસન્તા ઇમસ્સ પન ઝાનસ્સ મગ્ગપરિદીપનત્થં વણ્ણભણનત્થઞ્ચેતં વુત્તં. ‘‘વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા’’તિ હિ વુત્તે ઇદં પઞ્ઞાયતિ – ‘‘નૂન વિતક્કવિચારવૂપસમો મગ્ગો ઇમસ્સ ઝાનસ્સા’’તિ. યથા ચ તતિયે અરિયમગ્ગે અપ્પહીનાનમ્પિ સક્કાયદિટ્ઠાદીનં ‘‘પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પહાના’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૩૨) એવં પહાનં વુચ્ચમાનં વણ્ણભણનં હોતિ તદધિગમાય ઉસ્સુકાનં ઉસ્સાહજનકં; એવમેવં ઇધ અવૂપસન્તાનમ્પિ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમો વુચ્ચમાનો વણ્ણભણનં હોતિ. તેનાયમત્થો વુત્તો – ‘‘પીતિયા ચ સમતિક્કમા, વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા’’તિ.

ઉપેક્ખકો ચ વિહાસિન્તિ એત્થ ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ ઉપેક્ખા, સમં પસ્સતિ, અપક્ખપતિતાવ હુત્વા પસ્સતીતિ અત્થો. તાય વિસદાય વિપુલાય થામગતાય સમન્નાગતત્તા તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગી ‘‘ઉપેક્ખકો’’તિ વુચ્ચતિ. ઉપેક્ખા પન દસવિધા હોતિ – છળઙ્ગુપેક્ખા, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા, બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા, વીરિયુપેક્ખા, સઙ્ખારુપેક્ખા, વેદનુપેક્ખા, વિપસ્સનુપેક્ખા, તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા, ઝાનુપેક્ખા, પારિસુદ્ધુપેક્ખાતિ. એવમયં દસવિધાપિ તત્થ તત્થ આગતનયતો ભૂમિપુગ્ગલચિત્તારમ્મણતો, ખન્ધસઙ્ગહ-એકક્ખણકુસલત્તિકસઙ્ખેપવસેન ચ અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાય ¶ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. ઇધ પન વુચ્ચમાના વિનયનિદાનં અતિભારિયં કરોતીતિ ન વુત્તા. લક્ખણાદિતો પન ઇધ અધિપ્પેતુપેક્ખા મજ્ઝત્તલક્ખણા, અનાભોગરસા, અબ્યાપારપચ્ચુપટ્ઠાના, પીતિવિરાગપદટ્ઠાનાતિ.

એત્થાહ ¶ – નનુ ચાયં અત્થતો તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાવ હોતિ, સા ચ પઠમદુતિયજ્ઝાનેસુપિ અત્થિ, તસ્મા તત્રાપિ ‘‘ઉપેક્ખકો ચ વિહાસિ’’ન્તિ એવમયં વત્તબ્બા સિયા, સા કસ્મા ન વુત્તાતિ? અપરિબ્યત્તકિચ્ચતો. અપરિબ્યત્તઞ્હિ ¶ તસ્સા તત્થ કિચ્ચં, વિતક્કાદીહિ અભિભૂતત્તા. ઇધ પનાયં વિતક્કવિચારપીતીહિ અનભિભૂતત્તા ઉક્ખિત્તસિરા વિય હુત્વા પરિબ્યત્તકિચ્ચા જાતા, તસ્મા વુત્તાતિ.

નિટ્ઠિતા ‘‘ઉપેક્ખકો ચ વિહાસિ’’ન્તિ એતસ્સ સબ્બસો અત્થવણ્ણના.

ઇદાનિ સતો ચ સમ્પજાનોતિ એત્થ સરતીતિ સતો, સમ્પજાનાતીતિ સમ્પજાનો. પુગ્ગલેન સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ વુત્તં. તત્થ સરણલક્ખણા સતિ, અસમ્મુસ્સનરસા, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના; અસમ્મોહલક્ખણં સમ્પજઞ્ઞં, તીરણરસં, પવિચયપચ્ચુપટ્ઠાનં. તત્થ કિઞ્ચાપિ ઇદં સતિસમ્પજઞ્ઞં પુરિમજ્ઝાનેસુપિ અત્થિ, મુટ્ઠસ્સતિસ્સ હિ અસમ્પજાનસ્સ ઉપચારજ્ઝાનમત્તમ્પિ ન સમ્પજ્જતિ, પગેવ અપ્પના; ઓળારિકત્તા પન તેસં ઝાનાનં ભૂમિયં વિય પુરિસસ્સ ચિત્તસ્સ ગતિ સુખા હોતિ, અબ્યત્તં તત્થ સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચં. ઓળારિકઙ્ગપ્પહાનેન પન સુખુમત્તા ઇમસ્સ ઝાનસ્સ પુરિસસ્સ ખુરધારાયં વિય સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચપરિગ્ગહિતાયેવ ચિત્તસ્સ ગતિ ઇચ્છિતબ્બાતિ ઇધેવ વુત્તં. કિઞ્ચ ભિય્યો? યથાપિ ધેનુપગો વચ્છો ધેનુતો અપનીતો અરક્ખિયમાનો પુનદેવ ધેનું ઉપગચ્છતિ; એવમિદં તતિયજ્ઝાનસુખં પીતિતો અપનીતમ્પિ સતિસમ્પજઞ્ઞારક્ખેન અરક્ખિયમાનં પુનદેવ પીતિં ઉપગચ્છેય્ય પીતિસમ્પયુત્તમેવ સિયા. સુખે વાપિ સત્તા રજ્જન્તિ, ઇદઞ્ચ અતિમધુરં સુખં, તતો પરં સુખાભાવા ¶ . સતિસમ્પજઞ્ઞાનુભાવેન પનેત્થ સુખે અસારજ્જના હોતિ, નો અઞ્ઞથાતિ ઇમમ્પિ અત્થવિસેસં દસ્સેતું ઇદં ઇધેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેસિન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગિનો સુખપ્પટિસંવેદનાભોગો નત્થિ, એવં સન્તેપિ યસ્મા તસ્સ નામકાયેન સમ્પયુત્તં સુખં, યં વા તં નામકાયસમ્પયુત્તં સુખં, તંસમુટ્ઠાનેનસ્સ યસ્મા અતિપણીતેન રૂપેન રૂપકાયો ફુટો, યસ્સ ¶ ફુટત્તા ઝાના વુટ્ઠિતોપિ સુખં પટિસંવેદેય્ય, તસ્મા એતમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેસિ’’ન્તિ આહ.

ઇદાનિ યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારીતિ એત્થ યંઝાનહેતુ યંઝાનકારણા તં તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગીપુગ્ગલં બુદ્ધાદયો અરિયા આચિક્ખન્તિ દેસેન્તિ પઞ્ઞપેન્તિ ¶ પટ્ઠપેન્તિ વિવરન્તિ વિભજન્તિ ઉત્તાનીકરોન્તિ પકાસેન્તિ, પસંસન્તીતિ અધિપ્પાયો. કિન્તિ? ‘‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’’તિ. તં તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિન્તિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.

કસ્મા પન તં તે એવં પસંસન્તીતિ? પસંસારહતો. અયઞ્હિ યસ્મા અતિમધુરસુખે સુખપારમિપ્પત્તેપિ તતિયજ્ઝાને ઉપેક્ખકો, ન તત્થ સુખાભિસઙ્ગેન આકડ્ઢીયતિ, યથા ચ પીતિ ન ઉપ્પજ્જતિ; એવં ઉપટ્ઠિતસ્સતિતાય સતિમા. યસ્મા ચ અરિયકન્તં અરિયજનસેવિતમેવ ચ અસંકિલિટ્ઠં સુખં નામકાયેન પટિસંવેદેતિ, તસ્મા પસંસારહો. ઇતિ પસંસારહતો નં અરિયા તે એવં પસંસાહેતુભૂતે ગુણે પકાસેન્તા ‘‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’’તિ એવં પસંસન્તીતિ વેદિતબ્બં.

તતિયન્તિ ગણનાનુપુબ્બતો તતિયં. ઇદં તતિયં સમાપજ્જતીતિપિ તતિયં. ઝાનન્તિ એત્થ ચ યથા દુતિયં સમ્પસાદાદીહિ ચતુરઙ્ગિકં; એવમિદં ઉપેક્ખાદીહિ પઞ્ચઙ્ગિકં. યથાહ – ‘‘ઝાનન્તિ ઉપેક્ખા સતિ સમ્પજઞ્ઞં સુખં ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા’’તિ (વિભ. ૫૯૧). પરિયાયોયેવ ચેસો. ઉપેક્ખાસતિસમ્પજઞ્ઞાનિ પન ઠપેત્વા નિપ્પરિયાયેન દુવઙ્ગિકમેવેતં હોતિ. યથાહ – ‘‘કતમં તસ્મિં સમયે દુવઙ્ગિકં ઝાનં હોતિ ¶ ? સુખં, ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ (ધ. સ. ૧૬૩). સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાનાતિ કાયિકસુખસ્સ ચ કાયિકદુક્ખસ્સ ચ પહાના. પુબ્બેવાતિ તઞ્ચ ખો પુબ્બેવ, ન ચતુત્થજ્ઝાનક્ખણે ¶ . સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાતિ ચેતસિકસુખસ્સ ચ ચેતસિકદુક્ખસ્સ ચાતિ ઇમેસમ્પિ દ્વિન્નં પુબ્બેવ અત્થઙ્ગમા પહાના ઇચ્ચેવ વુત્તં હોતિ. કદા પન નેસં પહાનં હોતિ? ચતુન્નં ઝાનાનં ઉપચારક્ખણે. સોમનસ્સઞ્હિ ચતુત્થજ્ઝાનસ્સ ઉપચારક્ખણેયેવ પહીયતિ, દુક્ખદોમનસ્સસુખાનિ પઠમદુતિયતતિયાનં ઉપચારક્ખણેસુ. એવમેતેસં પહાનક્કમેન અવુત્તાનં, ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે પન ઇન્દ્રિયાનં ઉદ્દેસક્કમેનેવ ઇધાપિ વુત્તાનં સુખદુક્ખસોમનસ્સ દોમનસ્સાનં પહાનં વેદિતબ્બં.

યદિ ¶ પનેતાનિ તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સુપચારક્ખણેયેવ પહીયન્તિ, અથ કસ્મા ‘‘કત્થ ચુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, એત્થુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ. કત્થ ચુપ્પન્નં દોમનસ્સિન્દ્રિયં… સુખિન્દ્રિયં… સોમનસ્સિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના…પે… ચતુત્થજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, એત્થુપ્પન્નં સોમનસ્સિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૫૧૦) એવં ઝાનેસ્વેવ નિરોધો વુત્તોતિ? અતિસયનિરોધત્તા. અતિસયનિરોધો હિ નેસં પઠમજ્ઝાનાદીસુ, ન નિરોધોયેવ; નિરોધોયેવ પન ઉપચારક્ખણે, નાતિસયનિરોધો. તથા હિ નાનાવજ્જને પઠમજ્ઝાનૂપચારે નિરુદ્ધસ્સાપિ દુક્ખિન્દ્રિયસ્સ ડંસમકસાદિસમ્ફસ્સેન વા વિસમાસનુપતાપેન વા સિયા ઉપ્પત્તિ, ન ત્વેવ અન્તોઅપ્પનાયં. ઉપચારે વા નિરુદ્ધમ્પેતં ન સુટ્ઠુ નિરુદ્ધં હોતિ; પટિપક્ખેન અવિહતત્તા. અન્તોઅપ્પનાયં પન પીતિફરણેન સબ્બો કાયો સુખોક્કન્તો હોતિ. સુખોક્કન્તકાયસ્સ ચ સુટ્ઠુ નિરુદ્ધં હોતિ દુક્ખિન્દ્રિયં; પટિપક્ખેન વિહતત્તા. નાનાવજ્જને એવ ¶ ચ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે પહીનસ્સ દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ યસ્મા એતં વિતક્કવિચારપ્પચ્ચયેપિ કાયકિલમથે ચિત્તુપઘાતે ચ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, વિતક્કવિચારાભાવે નેવ ઉપ્પજ્જતિ. યત્થ પન ઉપ્પજ્જતિ તત્થ વિતક્કવિચારભાવે. અપ્પહીના એવ ચ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે વિતક્કવિચારાતિ તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તિ; અપ્પહીનપચ્ચયત્તા. ન ત્વેવ દુતિયજ્ઝાને; પહીનપચ્ચયત્તા. તથા તતિયજ્ઝાનૂપચારે પહીનસ્સાપિ સુખિન્દ્રિયસ્સ પીતિસમુટ્ઠાનપણીતરૂપફુટકાયસ્સ સિયા ઉપ્પત્તિ, ન ત્વેવ તતિયજ્ઝાને. તતિયજ્ઝાને હિ સુખસ્સ પચ્ચયભૂતા ¶ પીતિ સબ્બસો નિરુદ્ધાતિ. તથા ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારે પહીનસ્સાપિ સોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ આસન્નત્તા, અપ્પનાપ્પત્તાય ઉપેક્ખાય અભાવેન સમ્મા અનતિક્કન્તત્તા ચ સિયા ઉપ્પત્તિ, ન ત્વેવ ચતુત્થજ્ઝાને. તસ્મા એવ ચ ‘‘એત્થુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિ તત્થ તત્થ અપરિસેસગ્ગહણં કતન્તિ.

એત્થાહ – ‘‘અથેવં તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સૂપચારે પહીનાપિ એતા વેદના ઇધ કસ્મા સમાહરી’’તિ? સુખગ્ગહણત્થં. યા હિ અયં ‘‘અદુક્ખમસુખ’’ન્તિ એત્થ અદુક્ખમસુખા વેદના વુત્તા, સા સુખુમા અતિદુબ્બિઞ્ઞેય્યા ન સક્કા સુખેન ગહેતું. તસ્મા યથા નામ દુટ્ઠસ્સ યથા વા તથા વા ઉપસઙ્કમિત્વા ગહેતું અસક્કુણેય્યસ્સ ગોણસ્સ ગહણત્થં ગોપો એકસ્મિં વજે સબ્બે ગાવો સમાહરતિ, અથેકેકં નીહરન્તો પટિપાટિયા આગતં ‘‘અયં સો, ગણ્હથ ન’’ન્તિ તમ્પિ ગાહાપયતિ; એવમેવ ભગવા સુખગ્ગહણત્થં સબ્બા એતા સમાહરિ. એવઞ્હિ ¶ સમાહટા એતા દસ્સેત્વા ‘‘યં નેવ સુખં ન દુક્ખં ન સોમનસ્સં ન દોમનસ્સં, અયં અદુક્ખમસુખા વેદના’’તિ સક્કા હોતિ એસા ગાહયિતું.

અપિચ અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા પચ્ચયદસ્સનત્થઞ્ચાપિ એતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. સુખપ્પહાનાદયો હિ તસ્સા પચ્ચયા. યથાહ – ‘‘ચત્તારો ખો, આવુસો, પચ્ચયા અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા. ઇધાવુસો, ભિક્ખુ, સુખસ્સ ચ પહાના…પે… ચતુત્થજ્ઝાનં ¶ ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. ઇમે ખો, આવુસો, ચત્તારો પચ્ચયા અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮). યથા વા અઞ્ઞત્થ પહીનાપિ સક્કાયદિટ્ઠિઆદયો તતિયમગ્ગસ્સ વણ્ણભણનત્થં તત્થ પહીનાતિ વુત્તા; એવં વણ્ણભણનત્થમ્પેતસ્સ ઝાનસ્સેતા ઇધ વુત્તાતિપિ વેદિતબ્બા. પચ્ચયઘાતેન વા એત્થ રાગદોસાનં અતિદૂરભાવં દસ્સેતુમ્પેતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. એતાસુ હિ સુખં સોમનસ્સસ્સ પચ્ચયો, સોમનસ્સં રાગસ્સ, દુક્ખં દોમનસ્સસ્સ, દોમનસ્સં દોસસ્સ. સુખાદિઘાતેન ચ તે સપ્પચ્ચયા રાગદોસા હતાતિ અતિદૂરે હોન્તીતિ.

અદુક્ખમસુખન્તિ દુક્ખાભાવેન અદુક્ખં, સુખાભાવેન અસુખં. એતેનેત્થ દુક્ખસુખપટિપક્ખભૂતં તતિયવેદનં દીપેતિ, ન દુક્ખસુખાભાવમત્તં. તતિયવેદના નામ – અદુક્ખમસુખા, ઉપેક્ખાતિપિ વુચ્ચતિ. સા ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણા, મજ્ઝત્તરસા, અવિભૂતપચ્ચુપટ્ઠાના, સુખનિરોધપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા. ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિન્તિ ઉપેક્ખાય જનિતસતિપારિસુદ્ધિં. ઇમસ્મિઞ્હિ ઝાને સુપરિસુદ્ધા સતિ. યા ચ તસ્સા સતિયા પારિસુદ્ધિ, સા ઉપેક્ખાય કતા ન અઞ્ઞેન; તસ્મા એતં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિન્તિ વુચ્ચતિ. વિભઙ્ગેપિ વુત્તં – ‘‘અયં સતિ ઇમાય ઉપેક્ખાય વિસદા હોતિ પરિસુદ્ધા પરિયોદાતા, તેન વુચ્ચતિ – ‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિ’’’ન્તિ (વિભ. ૫૯૭). યાય ચ ઉપેક્ખાય એત્થ સતિયા પારિસુદ્ધિ હોતિ, સા અત્થતો તત્રમજ્ઝત્તતા વેદિતબ્બા. ન કેવલઞ્ચેત્થ તાય સતિયેવ પરિસુદ્ધા, અપિચ ખો સબ્બેપિ સમ્પયુત્તધમ્મા; સતિસીસેન પન દેસના વુત્તા.

તત્થ ¶ કિઞ્ચાપિ અયં ઉપેક્ખા હેટ્ઠાપિ તીસુ ઝાનેસુ વિજ્જતિ, યથા પન દિવા સૂરિયપ્પભાભિભવા સોમ્મભાવેન ચ અત્તનો ઉપકારકત્તેન વા સભાગાય રત્તિયા અલાભા દિવા વિજ્જમાનાપિ ચન્દલેખા અપરિસુદ્ધા હોતિ અપરિયોદાતા; એવમયમ્પિ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાચન્દલેખા વિતક્કવિચારાદિપચ્ચનીકધમ્મતેજાભિભવા સભાગાય ચ ઉપેક્ખાવેદનારત્તિયા અલાભા વિજ્જમાનાપિ પઠમાદિજ્ઝાનભેદેસુ અપરિસુદ્ધા ¶ હોતિ. તસ્સા ચ ¶ અપરિસુદ્ધાય દિવા અપરિસુદ્ધચન્દલેખાય પભા વિય સહજાતાપિ સતિઆદયો અપરિસુદ્ધાવ હોન્તિ; તસ્મા તેસુ એકમ્પિ ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિ’’ન્તિ ન વુત્તં. ઇધ પન વિતક્કાદિપચ્ચનીકધમ્મતેજાભિભવાભાવા સભાગાય ચ ઉપેક્ખાવેદનારત્તિયા પટિલાભા અયં તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાચન્દલેખા અતિવિય પરિસુદ્ધા, તસ્સા પરિસુદ્ધત્તા પરિસુદ્ધચન્દલેખાય પભા વિય સહજાતાપિ સતિઆદયો પરિસુદ્ધા હોન્તિ પરિયોદાતા, તસ્મા ઇદમેવ ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિન્તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ચતુત્થન્તિ ગણનાનુપુબ્બતો ચતુત્થં. ઇદં ચતુત્થં સમાપજ્જતીતિપિ ચતુત્થં. ઝાનન્તિ એત્થ યથા તતિયં ઉપેક્ખાદીહિ પઞ્ચઙ્ગિકં; એવમિદં ઉપેક્ખાદીહિ તિવઙ્ગિકં. યથાહ – ‘‘ઝાનન્તિ ઉપેક્ખા, સતિ ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ. પરિયાયો એવ ચેસો. ઠપેત્વા પન સતિં ઉપેક્ખેકગ્ગતમેવ ગહેત્વા નિપ્પરિયાયેન દુવઙ્ગિકમેવેતં હોતિ. યથાહ – ‘‘કતમં તસ્મિં સમયે દુવઙ્ગિકં ઝાનં હોતિ? ઉપેક્ખા, ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ (ધ. સ. ૧૬૫). સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૧૨. ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ ઝાનાનિ કેસઞ્ચિ ચિત્તેકગ્ગતત્થાનિ હોન્તિ, કેસઞ્ચિ વિપસ્સનાપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ અભિઞ્ઞાપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ નિરોધપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ ભવોક્કમનત્થાનિ. તત્થ ખીણાસવાનં ચિત્તેકગ્ગતત્થાનિ હોન્તિ, તે હિ સમાપજ્જિત્વા ‘‘એકગ્ગચિત્તા સુખં દિવસં વિહરિસ્સામા’’તિ ¶ ઇચ્ચેવં કસિણપરિકમ્મં કત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેન્તિ. સેક્ખપુથુજ્જનાનં ‘‘સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સમાહિતેન ચિત્તેન વિપસ્સિસ્સામા’’તિ નિબ્બત્તેન્તાનં વિપસ્સનાપાદકાનિ હોન્તિ. યે પન અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા અભિઞ્ઞાપાદકં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘એકોપિ હુત્વા બહુધા હોતી’’તિ વુત્તનયા અભિઞ્ઞાયો પત્થેન્તા નિબ્બત્તેન્તિ, તેસં અભિઞ્ઞાપાદકાનિ હોન્તિ. યે પન અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા ‘‘નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા સત્તાહં અચિત્તકા હુત્વા દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિરોધં નિબ્બાનં પત્વા સુખં વિહરિસ્સામા’’તિ નિબ્બત્તેન્તિ, તેસં નિરોધપાદકાનિ ¶ હોન્તિ. યે પન અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા ‘‘અપરિહીનજ્ઝાના હુત્વા બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જિસ્સામા’’તિ નિબ્બત્તેન્તિ, તેસં ભવોક્કમનત્થાનિ હોન્તિ.

ભગવતા ¶ પનિદં ચતુત્થજ્ઝાનં બોધિરુક્ખમૂલે નિબ્બત્તિતં, તં તસ્સ વિપસ્સનાપાદકઞ્ચેવ અહોસિ અભિઞ્ઞાપાદકઞ્ચ નિરોધપાદકઞ્ચ સબ્બકિચ્ચસાધકઞ્ચ સબ્બલોકિયલોકુત્તરગુણદાયકન્તિ વેદિતબ્બં. યેસઞ્ચ ગુણાનં દાયકં અહોસિ, તેસં એકદેસં દસ્સેન્તો ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે’’તિઆદિમાહ.

તત્થ સોતિ સો અહં. એવન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનક્કમનિદસ્સનમેતં. ઇમિના કમેન ચતુત્થજ્ઝાનં પટિલભિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. સમાહિતેતિ ઇમિના ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિના સમાહિતે. પરિસુદ્ધેતિઆદીસુ પન ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવેન પરિસુદ્ધે. પરિસુદ્ધત્તાયેવ પરિયોદાતે, પભસ્સરેતિ વુત્તં હોતિ. સુખાદીનં પચ્ચયાનં ઘાતેન વિહતરાગાદિઅઙ્ગણત્તા અનઙ્ગણે. અનઙ્ગણત્તાયેવ ચ વિગતૂપક્કિલેસે; અઙ્ગણેન હિ ચિત્તં ઉપક્કિલિસ્સતિ. સુભાવિતત્તા મુદુભૂતે, વસીભાવપ્પત્તેતિ વુત્તં હોતિ. વસે વત્તમાનઞ્હિ ચિત્તં મુદૂતિ વુચ્ચતિ. મુદુત્તાયેવ ચ કમ્મનિયે, કમ્મક્ખમે કમ્મયોગ્ગેતિ વુત્તં હોતિ. મુદુ હિ ચિત્તં કમ્મનિયં હોતિ સુધન્તમિવ સુવણ્ણં, તદુભયમ્પિ ચ સુભાવિતત્તા એવ. યથાહ – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં ભાવિતં બહુલીકતં મુદુ ચ હોતિ કમ્મનિયઞ્ચ, યથયિદં, ભિક્ખવે, ચિત્ત’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૨૨).

એતેસુ ¶ પરિસુદ્ધભાવાદીસુ ઠિતત્તા ઠિતે. ઠિતત્તાયેવ આનેઞ્જપ્પત્તે, અચલે નિરિઞ્જનેતિ વુત્તં હોતિ. મુદુકમ્મઞ્ઞભાવેન વા અત્તનો વસે ઠિતત્તા ઠિતે, સદ્ધાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા આનેઞ્જપ્પત્તે. સદ્ધાપરિગ્ગહિતઞ્હિ ચિત્તં અસ્સદ્ધિયેન ન ઇઞ્જતિ, વીરિયપરિગ્ગહિતં કોસજ્જેન ન ઇઞ્જતિ, સતિપરિગ્ગહિતં પમાદેન ન ઇઞ્જતિ, સમાધિપરિગ્ગહિતં ઉદ્ધચ્ચેન ન ઇઞ્જતિ, પઞ્ઞાપરિગ્ગહિતં અવિજ્જાય ન ઇઞ્જતિ, ઓભાસગતં કિલેસન્ધકારેન ન ઇઞ્જતિ. ઇમેહિ ¶ છહિ ધમ્મેહિ પરિગ્ગહિતં આનેઞ્જપ્પત્તં ચિત્તં હોતિ. એવં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ચિત્તં અભિનીહારક્ખમં હોતિ અભિઞ્ઞાસચ્છિકરણીયાનં ધમ્માનં અભિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાય.

અપરો નયો – ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિના સમાહિતે. નીવરણદૂરીભાવેન પરિસુદ્ધે. વિતક્કાદિસમતિક્કમેન પરિયોદાતે. ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચયાનં પાપકાનં ઇચ્છાવચરાનં અભાવેન અનઙ્ગણે. અભિજ્ઝાદીનં ચિત્તૂપક્કિલેસાનં વિગમેન વિગતૂપક્કિલેસે. ઉભયમ્પિ ચેતં અનઙ્ગણવત્થસુત્તાનુસારેન (મ. નિ. ૧.૫૭ આદયો) વેદિતબ્બં. વસિપ્પત્તિયા મુદુભૂતે. ઇદ્ધિપાદભાવૂપગમેન કમ્મનિયે. ભાવનાપારિપૂરિયા પણીતભાવૂપગમેન ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે ¶ . યથા આનેઞ્જપ્પત્તં હોતિ; એવં ઠિતેતિ અત્થો. એવમ્પિ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ચિત્તં અભિનીહારક્ખમં હોતિ અભિઞ્ઞાસચ્છિકરણીયાનં ધમ્માનં અભિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાય, પાદકં પદટ્ઠાનભૂતન્તિ અત્થો.

પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાયાતિ એવં અભિઞ્ઞાપાદકે જાતે એતસ્મિં ચિત્તે પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિમ્હિ યં ઞાણં તદત્થાય. તત્થ પુબ્બેનિવાસોતિ પુબ્બે અતીતજાતીસુ નિવુત્થક્ખન્ધા. નિવુત્થાતિ અજ્ઝાવુત્થા અનુભૂતા અત્તનો સન્તાને ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધા નિવુત્થધમ્મા વા નિવુત્થા, ગોચરનિવાસેન નિવુત્થા, અત્તનો વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતા પરિચ્છિન્ના, પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતાપિ વા છિન્નવટુમકાનુસ્સરણાદીસુ. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતીતિ યાય સતિયા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ. ઞાણન્તિ તાય સતિયા સમ્પયુત્તઞાણં. એવમિમસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ અત્થાય પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય એતસ્સ ઞાણસ્સ અધિગમાય પત્તિયાતિ વુત્તં હોતિ. અભિનિન્નામેસિન્તિ અભિનીહરિં.

સોતિ ¶ સો અહં. અનેકવિહિતન્તિ અનેકવિધં, અનેકેહિ વા પકારેહિ પવત્તિતં સંવણ્ણિતન્તિ અત્થો. પુબ્બેનિવાસન્તિ સમનન્તરાતીતં ભવં આદિં કત્વા તત્થ તત્થ નિવુત્થસન્તાનં. અનુસ્સરામીતિ ‘‘એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો’’તિ એવં જાતિપટિપાટિયા અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વા સરામિ, અનુદેવ વા સરામિ, ચિત્તે ¶ અભિનિન્નામિતમત્તે એવ સરામીતિ દસ્સેતિ. પૂરિતપારમીનઞ્હિ મહાપુરિસાનં પરિકમ્મકરણં નત્થિ, તેન તે ચિત્તં અભિનિન્નામેત્વાવ સરન્તિ. આદિકમ્મિકકુલપુત્તા પન પરિકમ્મં કત્વાવ સરન્તિ, તસ્મા તેસં વસેન પરિકમ્મં વત્તબ્બં સિયા. તં પન વુચ્ચમાનં અતિભારિયં વિનયનિદાનં કરોતિ, તસ્મા તં ન વદામ. અત્થિકેહિ પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૦૨ આદયો) વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. ઇધ પન પાળિમેવ વણ્ણયિસ્સામ.

સેય્યથિદન્તિ આરદ્ધપ્પકારદસ્સનત્થે નિપાતો. તેનેવ ય્વાયં પુબ્બેનિવાસો આરદ્ધો, તસ્સ પકારપ્પભેદં દસ્સેન્તો એકમ્પિ જાતિન્તિઆદિમાહ. તત્થ એકમ્પિ જાતિન્તિ એકમ્પિ પટિસન્ધિમૂલં ચુતિપરિયોસાનં એકભવપરિયાપન્નં ખન્ધસન્તાનં. એસ નયો દ્વેપિ જાતિયોતિઆદીસુ. અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પેતિઆદીસુ પન પરિહાયમાનો કપ્પો સંવટ્ટકપ્પો, વડ્ઢમાનો વિવટ્ટકપ્પોતિ વેદિતબ્બો. તત્થ ચ સંવટ્ટેન સંવટ્ટટ્ઠાયી ગહિતો હોતિ તમ્મૂલકત્તા. વિવટ્ટેન ચ વિવટ્ટટ્ઠાયી. એવઞ્હિ સતિ યાનિ તાનિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, કપ્પસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ ¶ . કતમાનિ ચત્તારિ? સંવટ્ટો સંવટ્ટટ્ઠાયી, વિવટ્ટો વિવટ્ટટ્ઠાયી’’તિ વુત્તાનિ તાનિ સબ્બાનિ પરિગ્ગહિતાનિ હોન્તિ.

તત્થ તયો સંવટ્ટા – તેજોસંવટ્ટો, આપોસંવટ્ટો, વાયોસંવટ્ટોતિ. તિસ્સો સંવટ્ટસીમા – આભસ્સરા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલાતિ. યદા કપ્પો તેજેન સંવટ્ટતિ, આભસ્સરતો હેટ્ઠા અગ્ગિના ડય્હતિ. યદા ઉદકેન સંવટ્ટતિ, સુભકિણ્હતો હેટ્ઠા ઉદકેન વિલીયતિ. યદા વાતેન સંવટ્ટતિ, વેહપ્ફલતો હેટ્ઠા વાતેન વિદ્ધંસિયતિ. વિત્થારતો પન સદાપિ એકં બુદ્ધક્ખેત્તં વિનસ્સતિ.

બુદ્ધક્ખેત્તં નામ તિવિધં હોતિ – જાતિક્ખેત્તં, આણાક્ખેત્તં, વિસયક્ખેત્તઞ્ચ. તત્થ જાતિક્ખેત્તં દસસહસ્સચક્કવાળપરિયન્તં હોતિ, યં તથાગતસ્સ પટિસન્ધિઆદીસુ કમ્પતિ. આણાક્ખેત્તં ¶ કોટિસતસહસ્સચક્કવાળપરિયન્તં હોતિ. યત્થ રતનપરિત્તં, ખન્ધપરિત્તં, ધજગ્ગપરિત્તં, આટાનાટિયપરિત્તં, મોરપરિત્તન્તિ ઇમેસં પરિત્તાનં આનુભાવો પવત્તતિ. વિસયક્ખેત્તં પન અનન્તં અપરિમાણં, ‘‘યં ¶ યાવતા વા પન આકઙ્ખેય્યા’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૧) વુત્તં યત્થ યં યં આકઙ્ખતિ તં તં અનુસ્સરતિ. એવમેતેસુ તીસુ બુદ્ધક્ખેત્તેસુ એકં આણાક્ખેત્તં વિનસ્સતિ. તસ્મિં પન વિનસ્સન્તે જાતિક્ખેત્તમ્પિ વિનટ્ઠમેવ હોતિ; વિનસ્સન્તઞ્ચ એકતોવ વિનસ્સતિ, સણ્ઠહન્તમ્પિ એકતોવ સણ્ઠહતિ. તસ્સ વિનાસો ચ સણ્ઠહનઞ્ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૦૪) વુત્તં. અત્થિકેહિ તતો ગહેતબ્બં.

યે પનેતે સંવટ્ટવિવટ્ટા વુત્તા, એતેસુ ભગવા બોધિમણ્ડે સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝનત્થાય નિસિન્નો અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ વિવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પે સરિ. કથં? ‘‘અમુત્રાસિ’’ન્તિઆદિના નયેન. તત્થ અમુત્રાસિન્તિ અમુમ્હિ સંવટ્ટકપ્પે અહં અમુમ્હિ ભવે વા યોનિયા વા ગતિયા વા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા વા સત્તાવાસે વા સત્તનિકાયે વા અહોસિં. એવંનામોતિ વેસ્સન્તરો વા જોતિપાલો વા. એવંગોત્તોતિ ભગ્ગવો વા ગોતમો વા. એવંવણ્ણોતિ ઓદાતો વા સામો વા. એવમાહારોતિ સાલિમંસોદનાહારો વા પવત્તફલભોજનો વા. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ અનેકપ્પકારેન કાયિકચેતસિકાનં સામિસનિરામિસાદિપ્પભેદાનં વા સુખદુક્ખાનં પટિસંવેદી. એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં વસ્સસતપરમાયુપરિયન્તો વા ચતુરાસીતિકપ્પસહસ્સપરમાયુપરિયન્તો વા.

સો ¶ તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ સો અહં તતો ભવતો યોનિતો ગતિતો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિતો સત્તાવાસતો સત્તનિકાયતો વા ચુતો, પુન અમુકસ્મિં નામ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા ઉદપાદિં. તત્રાપાસિન્તિ અથ તત્રાપિ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા પુન અહોસિં. એવંનામોતિઆદિ વુત્તનયમેવ.

અથ વા યસ્મા અમુત્રાસિન્તિ ઇદં અનુપુબ્બેન આરોહન્તસ્સ યાવદિચ્છકં સરણં. સો તતો ચુતોતિ પટિનિવત્તન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખણં. તસ્મા ઇધૂપપન્નોતિ ઇમિસ્સા ઇધૂપપત્તિયા અનન્તરં અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ તુસિતભવનં સન્ધાયાહાતિ વેદિતબ્બં. તત્રાપાસિં એવંનામોતિ તત્રાપિ ¶ તુસિતભવને ¶ સેતકેતુ નામ દેવપુત્તો અહોસિં. એવંગોત્તોતિ તાહિ દેવતાહિ સદ્ધિં એકગોત્તો. એવંવણ્ણોતિ સુવણ્ણવણ્ણો. એવમાહારોતિ દિબ્બસુધાહારો. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ એવં દિબ્બસુખપ્પટિસંવેદી. દુક્ખં પન સઙ્ખારદુક્ખમત્તમેવ. એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં સત્તપઞ્ઞાસવસ્સકોટિસટ્ઠિવસ્સસતસહસ્સાયુપરિયન્તો. સો તતો ચુતોતિ સો અહં તતો તુસિતભવનતો ચુતો. ઇધૂપપન્નોતિ ઇધ મહામાયાય દેવિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તો.

ઇતીતિ એવં. સાકારં સઉદ્દેસન્તિ નામગોત્તવસેન સઉદ્દેસં, વણ્ણાદિવસેન સાકારં. નામગોત્તવસેન હિ સત્તો ‘‘દત્તો, તિસ્સો, ગોતમો’’તિ ઉદ્દિસીયતિ; વણ્ણાદીહિ ઓદાતો, સામોતિ નાનત્તતો પઞ્ઞાયતિ; તસ્મા નામગોત્તં ઉદ્દેસો, ઇતરે આકારા. કિં પન બુદ્ધાયેવ પુબ્બેનિવાસં સરન્તીતિ? વુચ્ચતે – ન બુદ્ધાયેવ, પચ્ચેકબુદ્ધ-બુદ્ધસાવક-તિત્થિયાપિ, નો ચ ખો અવિસેસેન. તિત્થિયા હિ ચત્તાલીસંયેવ કપ્પે સરન્તિ, ન તતો પરં. કસ્મા? દુબ્બલપઞ્ઞત્તા. તેસઞ્હિ નામરૂપપરિચ્છેદવિરહતો દુબ્બલા પઞ્ઞા હોતિ. સાવકેસુ પન અસીતિમહાસાવકા કપ્પસતસહસ્સં સરન્તિ; દ્વે અગ્ગસાવકા એકમસઙ્ખ્યેય્યં સતસહસ્સઞ્ચ. પચ્ચેકબુદ્ધા દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સતસહસ્સઞ્ચ. એત્તકો હિ તેસં અભિનીહારો. બુદ્ધાનં પન પરિચ્છેદો નત્થિ, યાવ ઇચ્છન્તિ તાવ સરન્તિ. તિત્થિયા ચ ખન્ધપટિપાટિમેવ સરન્તિ. પટિપાટિં મુઞ્ચિત્વા ચુતિપટિસન્ધિવસેન સરિતું ન સક્કોન્તિ. તેસઞ્હિ અન્ધાનં વિય ઇચ્છિતપ્પદેસોક્કમનં નત્થિ. સાવકા ઉભયથાપિ સરન્તિ; તથા પચ્ચેકબુદ્ધા. બુદ્ધા પન ખન્ધપટિપાટિયાપિ ચુતિપટિસન્ધિવસેનપિ સીહોક્કન્તવસેનપિ અનેકાસુ કપ્પકોટીસુ હેટ્ઠા વા ઉપરિ વા યં યં ઠાનં આકઙ્ખન્તિ, તં સબ્બં સરન્તિયેવ.

અયં ખો મે બ્રાહ્મણાતિઆદીસુ મેતિ મયા. વિજ્જાતિ વિદિતકરણટ્ઠેન વિજ્જા. કિં વિદિતં ¶ કરોતિ? પુબ્બેનિવાસં. અવિજ્જાતિ તસ્સેવ પુબ્બેનિવાસસ્સ અવિદિતકરણટ્ઠેન તપ્પટિચ્છાદકમોહો વુચ્ચતિ. તમોતિ સ્વેવ મોહો તપ્પટિચ્છાદકટ્ઠેન ¶ ‘‘તમો’’તિ વુચ્ચતિ. આલોકોતિ સાયેવવિજ્જા ઓભાસકરણટ્ઠેન ‘‘આલોકો’’તિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ વિજ્જા અધિગતાતિ અયં અત્થો, સેસં પસંસાવચનં. યોજના ¶ પનેત્થ – અયં ખો મે વિજ્જા અધિગતા, તસ્સ મે અધિગતવિજ્જસ્સ અવિજ્જા વિહતા, વિનટ્ઠાતિ અત્થો. કસ્મા? યસ્મા વિજ્જા ઉપ્પન્ના. એસ નયો ઇતરસ્મિમ્પિ પદદ્વયે.

યથા તન્તિ એત્થ યથાતિ ઓપમ્મત્થે. તન્તિ નિપાતો. સતિયા અવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તસ્સ. વીરિયાતાપેન આતાપિનો. કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય પહિતત્તસ્સ, પેસિતચિત્તસ્સાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો અવિજ્જા વિહઞ્ઞેય્ય વિજ્જા ઉપ્પજ્જેય્ય, તમો વિહઞ્ઞેય્ય આલોકો ઉપ્પજ્જેય્ય; એવમેવ મમ અવિજ્જા વિહતા વિજ્જા ઉપ્પન્ના, તમો વિહતો આલોકો ઉપ્પન્નો. એતસ્સ મે પધાનાનુયોગસ્સ અનુરૂપમેવ ફલં લદ્ધન્તિ.

અયં ખો મે બ્રાહ્મણ પઠમા અભિનિબ્ભિદા અહોસિ કુક્કુટચ્છાપકસ્સેવ અણ્ડકોસમ્હાતિ અયં ખો મમ બ્રાહ્મણ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણમુખતુણ્ડકેન પુબ્બે નિવુત્થક્ખન્ધપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા પઠમા અભિનિબ્ભિદા પઠમા નિક્ખન્તિ પઠમા અરિયાજાતિ અહોસિ, કુક્કુટચ્છાપકસ્સેવ મુખતુણ્ડકેન વા પાદનખસિખાય વા અણ્ડકોસં પદાલેત્વા તમ્હા અણ્ડકોસમ્હા અભિનિબ્ભિદા નિક્ખન્તિ કુક્કુટનિકાયે પચ્ચાજાતીતિ.

૧૩. સો એવં…પે… ચુતૂપપાતઞાણાયાતિ ચુતિયા ચ ઉપપાતે ચ ઞાણાય; યેન ઞાણેન સત્તાનં ચુતિ ચ ઉપપાતો ચ ઞાયતિ, તદત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. ચિત્તં અભિનિન્નામેસિન્તિ પરિકમ્મચિત્તં નીહરિં. સો દિબ્બેન…પે… પસ્સામીતિ એત્થ પન પૂરિતપારમીનં મહાસત્તાનં પરિકમ્મકરણં નત્થિ. તે હિ ચિત્તે અભિનિન્નામિતમત્તે એવ દિબ્બેન ચક્ખુના સત્તે પસ્સન્તિ, આદિકમ્મિકકુલપુત્તા પન પરિકમ્મં કત્વા. તસ્મા તેસં વસેન પરિકમ્મં વત્તબ્બં સિયા. તં પન વુચ્ચમાનં અતિભારિયં વિનયનિદાનં કરોતિ; તસ્મા તં ¶ ન વદામ. અત્થિકેહિ પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૧૧) વુત્તનયેન ગહેતબ્બં. ઇધ પન પાળિમેવ વણ્ણયિસ્સામ.

સોતિ ¶ સો અહં. દિબ્બેનાતિઆદીસુ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં ¶ . દેવતાનઞ્હિ સુચરિતકમ્મનિબ્બત્તં પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહિ અપલિબુદ્ધં ઉપક્કિલેસવિનિમુત્તતાય દૂરેપિ આરમ્મણસમ્પટિચ્છનસમત્થં દિબ્બં પસાદચક્ખુ હોતિ. ઇદઞ્ચાપિ વીરિયભાવનાબલનિબ્બત્તં ઞાણચક્ખુ તાદિસમેવાતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં, દિબ્બવિહારવસેન પટિલદ્ધત્તા અત્તના ચ દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાપિ દિબ્બં, આલોકપરિગ્ગહેન મહાજુતિકત્તાપિ દિબ્બં, તિરોકુટ્ટાદિગતરૂપદસ્સનેન મહાગતિકત્તાપિ દિબ્બં. તં સબ્બં સદ્દસત્થાનુસારેન વેદિતબ્બં. દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખુ. ચક્ખુકિચ્ચકરણેન ચક્ખુમિવાતિપિ ચક્ખુ. ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધં. યો હિ ચુતિમત્તમેવ પસ્સતિ ન ઉપપાતં, સો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો ઉપપાતમત્તમેવ પસ્સતિ ન ચુતિં, સો નવસત્તપાતુભાવદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો પન તદુભયં પસ્સતિ, સો યસ્મા દુવિધમ્પિ તં દિટ્ઠિગતં અતિવત્તતિ, તસ્માસ્સ તં દસ્સનં દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુ હોતિ. તદુભયઞ્ચ ભગવા અદ્દસ. તેનેતં વુત્તં – ‘‘ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધ’’ન્તિ.

એકાદસઉપક્કિલેસવિરહતો વા વિસુદ્ધં. ભગવતો હિ એકાદસપક્કિલેસવિરહિતં દિબ્બચક્ખુ. યથાહ – ‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધ, ‘વિચિકિચ્છા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ ઇતિ વિદિત્વા વિચિકિચ્છં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં. અમનસિકારો…પે… થિનમિદ્ધં… છમ્ભિતત્તં… ઉપ્પિલં… દુટ્ઠુલ્લં… અચ્ચારદ્ધવીરિયં… અતિલીનવીરિયં… અભિજપ્પા… નાનત્તસઞ્ઞા… ‘અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ ઇતિ વિદિત્વા અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં. સો ખો અહં, અનુરુદ્ધ, અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ઓભાસઞ્હિ ખો સઞ્જાનામિ, ન ચ રૂપાનિ પસ્સામિ. રૂપાનિ હિ ખો પસ્સામિ, ન ચ ઓભાસં સઞ્જાનામી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૪૨-૨૪૩) એવમાદિ. તદેવં એકાદસુપક્કિલેસવિરહતો ¶ વિસુદ્ધં.

મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા રૂપદસ્સનેન અતિક્કન્તમાનુસકં; માનુસકં વા મંસચક્ખું અતિક્કન્તત્તા અતિક્કન્તમાનુસકન્તિ વેદિતબ્બં. તેન દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન.

સત્તે ¶ પસ્સામીતિ મનુસ્સમંસચક્ખુના વિય સત્તે પસ્સામિ દક્ખામિ ઓલોકેમિ. ચવમાને ઉપપજ્જમાનેતિ એત્થ ચુતિક્ખણે વા ઉપપત્તિક્ખણે વા ¶ દિબ્બચક્ખુના દટ્ઠું ન સક્કા, યે પન આસન્નચુતિકા ઇદાનિ ચવિસ્સન્તિ તે ચવમાના. યે ચ ગહિતપટિસન્ધિકા સમ્પતિનિબ્બત્તા વા, તે ઉપપજ્જમાનાતિ અધિપ્પેતા. તે એવરૂપે ચવમાને ઉપપજ્જમાને ચ પસ્સામીતિ દસ્સેતિ. હીનેતિ મોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા હીનાનં જાતિકુલભોગાદીનં વસેન હીળિતે ઓહીળિતે ઉઞ્ઞાતે અવઞ્ઞાતે. પણીતેતિ અમોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા તબ્બિપરીતે. સુવણ્ણેતિ અદોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા ઇટ્ઠકન્તમનાપવણ્ણયુત્તે. દુબ્બણ્ણેતિ દોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા અનિટ્ઠાકન્તઅમનાપવણ્ણયુત્તે; અભિરૂપે વિરૂપેતિપિ અત્થો. સુગતેતિ સુગતિગતે, અલોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા અડ્ઢે મહદ્ધને. દુગ્ગતેતિ દુગ્ગતિગતે, લોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા દલિદ્દે અપ્પન્નપાને. યથાકમ્મૂપગેતિ યં યં કમ્મં ઉપચિતં તેન તેન ઉપગતે. તત્થ પુરિમેહિ ‘‘ચવમાને’’તિઆદીહિ દિબ્બચક્ખુકિચ્ચં વુત્તં; ઇમિના પન પદેન યથાકમ્મૂપગઞાણકિચ્ચં.

તસ્સ ચ ઞાણસ્સ અયમુપ્પત્તિક્કમો – સો હેટ્ઠા નિરયાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નેરયિકસત્તે પસ્સતિ મહન્તં દુક્ખમનુભવમાને, તં દસ્સનં દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ – ‘‘કિન્નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં દુક્ખમનુભવન્તી’’તિ? અથસ્સ ‘‘ઇદં નામ કત્વા’’તિ તં કમ્મારમ્મણં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. તથા ઉપરિ દેવલોકાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નન્દનવન-મિસ્સકવન-ફારુસકવનાદીસુ સત્તે પસ્સતિ મહાસમ્પત્તિં અનુભવમાને. તમ્પિ દસ્સનં દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવ. સો એવં મનસિ કરોતિ – ‘‘કિન્નુ ખો કમ્મં કત્વા ઇમે સત્તા એતં સમ્પત્તિં અનુભવન્તી’’તિ? અથસ્સ ‘‘ઇદં ¶ નામ કત્વા’’તિ તંકમ્મારમ્મણં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. ઇદં યથાકમ્મૂપગઞાણં નામ. ઇમસ્સ વિસું પરિકમ્મં નામ નત્થિ. યથા ચિમસ્સ, એવં અનાગતંસઞાણસ્સપિ. દિબ્બચક્ખુપાદકાનેવ હિ ઇમાનિ દિબ્બચક્ખુના સહેવ ઇજ્ઝન્તિ.

કાયદુચ્ચરિતેનાતિઆદીસુ દુટ્ઠુ ચરિતં દુટ્ઠં વા ચરિતં કિલેસપૂતિકત્તાતિ દુચ્ચરિતં; કાયેન દુચ્ચરિતં, કાયતો વા ઉપ્પન્નં દુચ્ચરિતન્તિ કાયદુચ્ચરિતં. એવં વચીમનોદુચ્ચરિતાનિપિ દટ્ઠબ્બાનિ. સમન્નાગતાતિ સમઙ્ગીભૂતા. અરિયાનં ઉપવાદકાતિ બુદ્ધ-પચ્ચેકબુદ્ધ-બુદ્ધસાવકાનં અરિયાનં અન્તમસો ગિહિસોતાપન્નાનમ્પિ અનત્થકામા હુત્વા અન્તિમવત્થુના ¶ વા ગુણપરિધંસનેન વા ઉપવાદકા; અક્કોસકા, ગરહકાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ ‘‘નત્થિ ઇમેસં સમણધમ્મો, અસ્સમણા એતે’’તિ વદન્તો અન્તિમવત્થુના ઉપવદતિ. ‘‘નત્થિ ઇમેસં ઝાનં વા વિમોક્ખો વા મગ્ગો વા ફલં વા’’તિ વદન્તો ગુણપરિધંસનેન ઉપવદતીતિ ¶ વેદિતબ્બો. સો ચ જાનં વા ઉપવદેય્ય અજાનં વા, ઉભયથાપિ અરિયૂપવાદોવ હોતિ. ભારિયં કમ્મં સગ્ગાવરણં મગ્ગાવરણઞ્ચ, સતેકિચ્છં પન હોતિ. તસ્સ ચ આવિભાવત્થં ઇદં વત્થુમુદાહરન્તિ –

‘‘અઞ્ઞતરસ્મિં કિર ગામે એકો થેરો ચ દહરભિક્ખુ ચ પિણ્ડાય ચરન્તિ. તે પઠમઘરેયેવ ઉળુઙ્કમત્તં ઉણ્હયાગું લભિંસુ. થેરસ્સ ચ કુચ્છિવાતો અત્થિ. સો ચિન્તેસિ – ‘અયં યાગુ મય્હં સપ્પાયા, યાવ ન સીતલા હોતિ તાવ નં પિવામી’તિ. સો મનુસ્સેહિ ઉમ્મારત્થાય આહટે દારુક્ખન્ધે નિસીદિત્વા તં પિવિ. ઇતરો તં જિગુચ્છિ – ‘અતિચ્છાતો વતાયં મહલ્લકો અમ્હાકં લજ્જિતબ્બકં અકાસી’તિ. થેરો ગામે ચરિત્વા વિહારં ગન્ત્વા દહરભિક્ખું આહ – ‘અત્થિ તે, આવુસો, ઇમસ્મિં સાસને પતિટ્ઠા’તિ? ‘આમ, ભન્તે, સોતાપન્નો અહ’ન્તિ. ‘તેન હાવુસો, ઉપરિમગ્ગત્થાય વાયામં મા અકાસિ, ખીણાસવો તયા ઉપવદિતો’તિ. સો તં ખમાપેસિ. તેનસ્સ તં પાકતિકં અહોસિ’’. તસ્મા યો અઞ્ઞોપિ અરિયં ઉપવદતિ, તેન ગન્ત્વા સચે અત્તના વુડ્ઢતરો હોતિ, ‘‘અહં આયસ્મન્તં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે ખમાહી’’તિ ખમાપેતબ્બો. સચે નવકતરો હોતિ ¶ , વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં ભન્તે તુમ્હે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, તં મે ખમથા’’તિ ખમાપેતબ્બો. સચે સો નક્ખમતિ દિસાપક્કન્તો વા હોતિ, યે તસ્મિં વિહારે ભિક્ખૂ વસન્તિ તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા સચે અત્તના વુડ્ઢતરો હોતિ ઠિતકેનેવ, સચે નવકતરો ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, અસુકં નામ આયસ્મન્તં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ અવચં, ખમતુ મે સો આયસ્મા’’તિ એવં વદન્તેન ખમાપેતબ્બો. સચે સો પરિનિબ્બુતો હોતિ, પરિનિબ્બુતમઞ્ચટ્ઠાનં ગન્ત્વા યાવ સિવથિકં ગન્ત્વાપિ ખમાપેતબ્બો. એવં કતે સગ્ગાવરણઞ્ચ મગ્ગાવરણઞ્ચ ન હોતિ, પાકતિકમેવ હોતિ.

મિચ્છાદિટ્ઠિકાતિ વિપરીતદસ્સના. મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાનાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન સમાદિન્નનાનાવિધકમ્મા, યે ચ મિચ્છાદિટ્ઠિમૂલકેસુ કાયકમ્માદીસુ અઞ્ઞેપિ ¶ સમાદપેન્તિ. તત્થ વચીદુચ્ચરિતગ્ગહણેનેવ અરિયૂપવાદે, મનોદુચ્ચરિતગ્ગહણેન ચ મિચ્છાદિટ્ઠિયા સઙ્ગહિતાયપિ ઇમેસં દ્વિન્નં પુન વચનં મહાસાવજ્જભાવદસ્સનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. મહાસાવજ્જો હિ અરિયૂપવાદો આનન્તરિયસદિસો. યથાહ – ‘‘સેય્યથાપિ, સારિપુત્ત, ભિક્ખુ સીલસમ્પન્નો સમાધિસમ્પન્નો પઞ્ઞાસમ્પન્નો દિટ્ઠેવ ધમ્મે અઞ્ઞં આરાધેય્ય; એવંસમ્પદમિદં, સારિપુત્ત, વદામિ તં વાચં અપ્પહાય તં ચિત્તં અપ્પહાય તં દિટ્ઠિં અપ્પટિનિસ્સજ્જિત્વા યથાભતં નિક્ખિત્તો, એવં નિરયે’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૪૯).

મિચ્છાદિટ્ઠિતો ¶ ચ મહાસાવજ્જતરં નામ અઞ્ઞં નત્થિ. યથાહ – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, એવં મહાસાવજ્જતરં, યથયિદં, મિચ્છાદિટ્ઠિ. મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાનિ, ભિક્ખવે, વજ્જાની’’તિ (અ. નિ. ૧.૩૧૦).

કાયસ્સ ભેદાતિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપરિચ્ચાગા. પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તક્ખન્ધગ્ગહણે. અથવા કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સુપચ્છેદા. પરં મરણાતિ ચુતિચિત્તતો ઉદ્ધં. અપાયન્તિ એવમાદિ સબ્બં નિરયવેવચનં. નિરયો હિ સગ્ગમોક્ખહેતુભૂતા પુઞ્ઞસમ્મતા અયા અપેતત્તા, સુખાનં ¶ વા આયસ્સ અભાવા અપાયો. દુક્ખસ્સ ગતિ પટિસરણન્તિ દુગ્ગતિ; દોસબહુલતાય વા દુટ્ઠેન કમ્મુના નિબ્બત્તા ગતીતિ દુગ્ગતિ. વિવસા નિપતન્તિ એત્થ દુક્કટકારિનોતિ વિનિપાતો; વિનસ્સન્તા વા એત્થ નિપતન્તિ સમ્ભિજ્જમાનઙ્ગપચ્ચઙ્ગાતિ વિનિપાતો. નત્થિ એત્થ અસ્સાદસઞ્ઞિતો અયોતિ નિરયો.

અથ વા અપાયગ્ગહણેન તિરચ્છાનયોનિં દીપેતિ. તિરચ્છાનયોનિ હિ અપાયો, સુગતિયા અપેતત્તા; ન દુગ્ગતિ, મહેસક્ખાનં નાગરાજાદીનં સમ્ભવતો. દુગ્ગતિગ્ગહણેન પેત્તિવિસયં દીપેતિ. સો હિ અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સુગતિતો અપેતત્તા, દુક્ખસ્સ ચ ગતિભૂતત્તા; ન તુ વિનિપાતો અસુરસદિસં અવિનિપતિતત્તા. પેતમહિદ્ધિકાનઞ્હિ વિમાનાનિપિ નિબ્બત્તન્તિ. વિનિપાતગ્ગહણેન અસુરકાયં દીપેતિ. સો હિ યથાવુત્તેનત્થેન અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સબ્બસમુસ્સયેહિ ચ વિનિપતિતત્તા વિનિપાતોતિ વુચ્ચતિ. નિરયગ્ગહણેન અવીચિ-આદિઅનેકપ્પકારં નિરયમેવ દીપેતિ. ઉપપન્નાતિ ઉપગતા, તત્થ અભિનિબ્બત્તાતિ અધિપ્પાયો. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.

અયં ¶ પન વિસેસો – એત્થ સુગતિગ્ગહણેન મનુસ્સગતિપિ સઙ્ગય્હતિ. સગ્ગગ્ગહણેન દેવગતિયેવ. તત્થ સુન્દરા ગતીતિ સુગતિ. રૂપાદિવિસયેહિ સુટ્ઠુ અગ્ગોતિ સગ્ગો. સો સબ્બોપિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ અયં વચનત્થો. વિજ્જાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિપટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ. અયમેવ હેત્થ વિસેસો – યથા પુબ્બેનિવાસકથાયં ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણમુખતુણ્ડકેન પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધપઅચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા’’તિ વુત્તં; એવમિધ ‘‘ચુતૂપપાતઞાણમુખતુણ્ડકેન ચુતૂપપાતપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા’’તિ વત્તબ્બન્તિ.

૧૪. સો ¶ એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ ઇધ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયઞાણાયાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણત્થાય. અરહત્તમગ્ગો હિ આસવવિનાસનતો આસવાનં ખયોતિ વુચ્ચતિ. તત્ર ચેતં ઞાણં તપ્પરિયાપન્નત્તાતિ ¶ . ચિત્તં અભિનિન્નામેસિન્તિ વિપસ્સનાચિત્તં અભિનીહરિં. સો ઇદં દુક્ખન્તિ એવમાદીસુ ‘‘એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચં સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં જાનિં પટિવિજ્ઝિં. તસ્સ ચ દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તિકં તણ્હં ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ, તદુભયમ્પિ યં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ તં તેસં અપ્પવત્તિં નિબ્બાનં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ, તસ્સ ચ સમ્પાપકં અરિયમગ્ગં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં જાનિં પટિવિજ્ઝિન્તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

એવં સરૂપતો સચ્ચાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ કિલેસવસેન પરિયાયતો દસ્સેન્તો ‘‘ઇમે આસવા’’તિઆદિમાહ. તસ્સ મે એવં જાનતો એવં પસ્સતોતિ તસ્સ મય્હં એવં જાનન્તસ્સ એવં પસ્સન્તસ્સ સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેતિ. કામાસવાતિ કામાસવતો. વિમુચ્ચિત્થાતિ ઇમિના ફલક્ખણં દસ્સેતિ. મગ્ગક્ખણે હિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ફલક્ખણે વિમુત્તં હોતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં ¶ દસ્સેતિ. ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિં. તેન હિ ઞાણેન ભગવા પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદીનિ અબ્ભઞ્ઞાસિં. કતમા પન ભગવતો જાતિ ખીણા, કથઞ્ચ નં અબ્ભઞ્ઞાસીતિ? વુચ્ચતે – ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા, પુબ્બેવ ખીણત્તા; ન અનાગતા, અનાગતે વાયામાભાવતો; ન પચ્ચુપ્પન્ના, વિજ્જમાનત્તા. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા; તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિં અપ્પટિસન્ધિકં હોતી’’તિ જાનન્તો અબ્ભઞ્ઞાસિં.

વુસિતન્તિ વુત્થં પરિવુત્થં, કતં ચરિતં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં, પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ, ખીણાસવો વુત્થવાસો. તસ્મા ભગવા અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ અબ્ભઞ્ઞાસિં. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયવસેન ¶ સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો ¶ . પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો હિ એતં કિચ્ચં કરોન્તિ, ખીણાસવો કતકરણીયો. તસ્મા ભગવા અત્તનો કરણીયં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ અબ્ભઞ્ઞાસિં. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ઇદાનિ પુન ઇત્થભાવાય એવં સોળસકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાકિચ્ચં મે નત્થીતિ અબ્ભઞ્ઞાસિં.

ઇદાનિ એવં પચ્ચવેક્ખણઞાણપરિગ્ગહિતં તં આસવાનં ખયઞાણાધિગમં બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેન્તો અયં ખો મે બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ વિજ્જાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ ચતુસચ્ચપટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ. અયં પન વિસેસો – અયં ખો મે બ્રાહ્મણ તતિયા અભિનિબ્ભિદા અહોસીતિ એત્થ અયં ખો મમ બ્રાહ્મણ આસવાનં ખયઞાણમુખતુણ્ડકેન ચતુસચ્ચપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા તતિયા અભિનિબ્ભિદા તતિયા નિક્ખન્તિ તતિયા અરિયજાતિ અહોસિ, કુક્કુટચ્છાપકસ્સેવ મુખતુણ્ડકેન વા પાદનખસિખાય વા અણ્ડકોસં પદાલેત્વા તમ્હા અણ્ડકોસમ્હા અભિનિબ્ભિદા નિક્ખન્તિ કુક્કુટનિકાયે પચ્ચાજાતીતિ.

એત્તાવતા ¶ કિં દસ્સેતીતિ? સો હિ બ્રાહ્મણ કુક્કુટચ્છાપકો અણ્ડકોસં

પદાલેત્વા તતો નિક્ખમન્તો સકિમેવ જાયતિ, અહં પન પુબ્બે-નિવુત્થક્ખન્ધપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં ભિન્દિત્વા પઠમં તાવ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણવિજ્જાય જાતો, તતો સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા દુતિયં દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જાય જાતો, પુન ચતુસચ્ચપટિચ્છાદકં અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા તતિયં આસવાનં ખયઞાણવિજ્જાય જાતો; એવં તીહિ વિજ્જાહિ તિક્ખત્તું જાતો. સા ચ મે જાતિ અરિયા સુપરિસુદ્ધાતિ ઇદં દસ્સેસિ. એવં દસ્સેન્તો ચ પુબ્બેનિવાસઞાણેન અતીતંસઞાણં, દિબ્બચક્ખુના પચ્ચુપ્પન્નાનાગતંસઞાણં, આસવક્ખયેન સકલલોકિયલોકુત્તરગુણન્તિ એવં તીહિ વિજ્જાહિ સબ્બેપિ સબ્બઞ્ઞુગુણે પકાસેત્વા અત્તનો અરિયાય જાતિયા જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેસીતિ.

૧૫. એવં ¶ વુત્તે વેરઞ્જો બ્રાહ્મણોતિ એવં ભગવતા લોકાનુકમ્પકેન બ્રાહ્મણં અનુકમ્પમાનેન વિનિગૂહિતબ્બેપિ અત્તનો અરિયાય જાતિયા જેટ્ઠસેટ્ઠભાવે વિજ્જત્તયપકાસિકાય ¶ ધમ્મદેસનાય વુત્તે પીતિવિપ્ફારપરિપુણ્ણગત્તચિત્તો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો તં ભગવતો અરિયાય જાતિયા જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં વિદિત્વા ‘‘ઈદિસં નામાહં સબ્બલોકજેટ્ઠસેટ્ઠં સબ્બગુણસમન્નાગતં સબ્બઞ્ઞું ‘અઞ્ઞેસં અભિવાદનાદિકમ્મં ન કરોતી’તિ અવચં – ‘ધીરત્થુ વતરે અઞ્ઞાણ’’’ન્તિ અત્તાનં ગરહિત્વા ‘‘અયં દાનિ લોકે અરિયાય જાતિયા પુરેજાતટ્ઠેન જેટ્ઠો, સબ્બગુણેહિ અપ્પટિસમટ્ઠેન સેટ્ઠો’’તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘જેટ્ઠો ભવં ગોતમો સેટ્ઠો ભવં ગોતમો’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા પુન તં ભગવતો ધમ્મદેસનં અબ્ભનુમોદમાનો ‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, અભિક્કન્તં, ભો ગોતમા’’તિઆદિમાહ.

તત્થાયં અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ; નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિઆદીસુ ¶ (અ. નિ. ૮.૨૦) હિ ખયે દિસ્સતિ. ‘‘અયં મે પુગ્ગલો ખમતિ, ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અભિક્કન્તતરો ચ પણીતતરો ચા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૦) સુન્દરે.

‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. –

આદીસુ (વિ. વ. ૮૫૭) અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૦) અબ્ભનુમોદને. ઇધાપિ અબ્ભનુમોદનેયેવ. યસ્મા ચ અબ્ભનુમોદને, તસ્મા ‘‘સાધુ સાધુ, ભો ગોતમા’’તિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

‘‘ભયે કોધે પસંસાયં, તુરિતે કોતૂહલચ્છરે;

હાસે સોકે પસાદે ચ, કરે આમેડિતં બુધો’’તિ.

ઇમિના ચ લક્ખણેન ઇધ પસાદવસેન પસંસાવસેન ચાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

અથ વા અભિક્કન્તન્તિ અતિઇટ્ઠં અતિમનાપં અતિસુન્દરન્તિ વુત્તં હોતિ. તત્થ એકેન અભિક્કન્તસદ્દેન દેસનં થોમેતિ, એકેન અત્તનો પસાદં. અયઞ્હિ એત્થ અધિપ્પાયો – ‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસના, અભિક્કન્તં યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસનં આગમ્મ મમ પસાદો’’તિ. ભગવતોયેવ વા વચનં દ્વે ¶ દ્વે અત્થે સન્ધાય થોમેતિ ¶ – ભોતો ગોતમસ્સ વચનં અભિક્કન્તં દોસનાસનતો અભિક્કન્તં ગુણાધિગમનતો, તથા સદ્ધાજનનતો પઞ્ઞાજનનતો, સાત્થતો સબ્યઞ્જનતો, ઉત્તાનપદતો ગમ્ભીરત્થતો, કણ્ણસુખતો હદયઙ્ગમતો, અનત્તુક્કંસનતો અપરવમ્ભનતો, કરુણાસીતલતો પઞ્ઞાવદાતતો, અપાથરમણીયતો વિમદ્દક્ખમતો, સુય્યમાનસુખતો વીમંસિયમાનહિતતોતિ એવમાદીહિ યોજેતબ્બં.

તતો પરમ્પિ ચતૂહિ ઉપમાહિ દેસનંયેવ થોમેતિ. તત્થ નિક્કુજ્જિતન્તિ અધોમુખઠપિતં, હેટ્ઠામુખજાતં વા. ઉક્કુજ્જેય્યાતિ ઉપરિમુખં કરેય્ય. પટિચ્છન્નન્તિ તિણપણ્ણાદિપટિચ્છાદિતં. વિવરેય્યાતિ ઉગ્ઘાટેય્ય. મૂળ્હસ્સાતિ દિસામૂળ્હસ્સ. મગ્ગં આચિક્ખેય્યાતિ હત્થે ગહેત્વા એસ મગ્ગોતિ ¶ વદેય્ય. અન્ધકારેતિ કાળપક્ખચાતુદ્દસી અડ્ઢરત્ત-ઘનવનસણ્ડ-મેઘપટલેહિ ચતુરઙ્ગે તમસિ. અયં તાવ અનુત્તાનપદત્થો. અયં પન અધિપ્પાયયોજના – યથા કોચિ નિક્કુજ્જિતં ઉક્કુજ્જેય્ય, એવં સદ્ધમ્મવિમુખં અસદ્ધમ્મે પતિટ્ઠિતં મં અસદ્ધમ્મા વુટ્ઠાપેન્તેન; યથા પટિચ્છન્નં વિવરેય્ય, એવં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાના પભુતિ મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નં સાસનં વિવરન્તેન; યથા મૂળ્હસ્સ મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, એવં કુમ્મગ્ગમિચ્છામગ્ગપ્પટિપન્નસ્સ મે સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આચિક્ખન્તેન; યથા અન્ધકારે તેલપજ્જોતં ધારેય્ય, એવં મોહન્ધકારે નિમુગ્ગસ્સ મે બુદ્ધાદિરતનત્તયરૂપાનિ અપસ્સતો તપ્પટિચ્છાદકમોહન્ધકારવિદ્ધંસકદેસનાપજ્જોતં ધારેન્તેન, મય્હં ભોતા ગોતમેન એતેહિ પરિયાયેહિ પકાસિતત્તા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતોતિ.

એવં દેસનં થોમેત્વા ઇમાય દેસનાય રતનત્તયે પસન્નચિત્તો પસન્નાકારં કરોન્તો ‘‘એસાહ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ એસાહન્તિ એસો અહં. ભવન્તં ગોતમં સરણં ગચ્છામીતિ ભવન્તં ગોતમં સરણન્તિ ગચ્છામિ; ભવં મે ગોતમો સરણં, પરાયણં, અઘસ્સ તાતા, હિતસ્સ ચ વિધાતાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ભવન્તં ગોતમં ગચ્છામિ ભજામિ સેવામિ પયિરુપાસામિ ¶ , એવં વા જાનામિ બુજ્ઝામીતિ. યેસઞ્હિ ધાતૂનં ગતિઅત્થો, બુદ્ધિપિ તેસં અત્થો; તસ્મા ‘‘ગચ્છામી’’તિ ઇમસ્સ જાનામિ બુજ્ઝામીતિ અયમ્પિ અત્થો વુત્તો. ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચાતિ એત્થ પન અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચ ચતૂસુ અપાયેસુ અપતમાને ¶ ધારેતીતિ ધમ્મો; સો અત્થતો અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ. વુત્તં હેતં – ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૪) વિત્થારો. ન કેવલઞ્ચ અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ, અપિ ચ ખો અરિયફલેહિ સદ્ધિં પરિયત્તિધમ્મોપિ. વુત્તમ્પિ હેતં છત્તમાણવકવિમાને –

‘‘રાગવિરાગમનેજમસોકં, ધમ્મમસઙ્ખતમપ્પટિકૂલં;

મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તં, ધમ્મમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૭);

એત્થ હિ રાગવિરાગોતિ મગ્ગો કથિતો. અનેજમસોકન્તિ ફલં. ધમ્મમસઙ્ખતન્તિ નિબ્બાનં. અપ્પટિકૂલં મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તન્તિ પિટકત્તયેન વિભત્તા ¶ સબ્બધમ્મક્ખન્ધાતિ. દિટ્ઠિસીલસઙ્ઘાતેન સંહતોતિ સઙ્ઘો, સો અત્થતો અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહો. વુત્તઞ્હેતં તસ્મિંયેવ વિમાને –

‘‘યત્થ ચ દિન્નમહપ્ફલમાહુ, ચતૂસુ સુચીસુ પુરિસયુગેસુ;

અટ્ઠ ચ પુગ્ગલધમ્મદસા તે, સઙ્ઘમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૮);

ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો ભિક્ખુસઙ્ઘો. એત્તાવતા ચ બ્રાહ્મણો તીણિ સરણગમનાનિ પટિવેદેસિ.

ઇદાનિ તેસ્વેવ તીસુ સરણગમનેસુ કોસલ્લત્થં સરણં, સરણગમનં, યો સરણં ગચ્છતિ,

સરણગમનપ્પભેદો, સરણગમનફલં, સંકિલેસો, ભેદોતિ અયં વિધિ વેદિ તબ્બો. સો પન ઇધ વુચ્ચમાનો અતિભારિયં વિનયનિદાનં કરોતીતિ ન વુત્તો. અત્થિકેહિ પન પપઞ્ચસૂદનિયં વા મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં ભયભેરવસુત્તવણ્ણનતો (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૬) સુમઙ્ગલવિલાસિનિયં વા દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૫૦) સરણવણ્ણનતો ગહેતબ્બોતિ.

ઉપાસકં ¶ મં ભવં ગોતમો ધારેતૂતિ મં ભવં ગોતમો ‘‘ઉપાસકો અય’’ન્તિ એવં ધારેતૂતિ અત્થો. ઉપાસકવિધિકોસલ્લત્થં પનેત્થ કો ઉપાસકો, કસ્મા ¶ ઉપાસકોતિ વુચ્ચતિ, કિમસ્સ સીલં, કો આજીવો, કા વિપત્તિ, કા સમ્પત્તીતિ ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં. તં અતિભારિયકરણતો ઇધ ન વિભત્તં, અત્થિકેહિ પન પપઞ્ચસૂદનિયં મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૬) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અજ્જતગ્ગેતિ એત્થ અયં અગ્ગસદ્દો આદિકોટિકોટ્ઠાસસેટ્ઠેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અજ્જતગ્ગે, સમ્મ દોવારિક, આવરામિ દ્વારં નિગણ્ઠાનં નિગણ્ઠીન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૦) હિ આદિમ્હિ દિસ્સતિ. ‘‘તેનેવ અઙ્ગુલગ્ગેન તં અઙ્ગુલગ્ગં પરામસેય્ય (કથા. ૪૪૧), ઉચ્છગ્ગં વેળગ્ગ’’ન્તિઆદીસુ કોટિયં. ‘‘અમ્બિલગ્ગં વા મધુરગ્ગં વા તિત્તકગ્ગં વા (સં. નિ. ૫.૩૭૪) અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિહારગ્ગેન વા પરિવેણગ્ગેન વા ભાજેતુ’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૧૮) કોટ્ઠાસે. ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા દ્વિપદા વા…પે… તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૪) સેટ્ઠે. ઇધ પનાયં આદિમ્હિ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા અજ્જતગ્ગેતિ અજ્જતં આદિં કત્વાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અજ્જતન્તિ અજ્જભાવન્તિ વુત્તં હોતિ. અજ્જદગ્ગે ઇચ્ચેવ વા ¶ પાઠો, દકારો પદસન્ધિકરો, અજ્જ અગ્ગં કત્વાતિ વુત્તં હોતિ. પાણુપેતન્તિ પાણેહિ ઉપેતં, યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ઉપેતં અનઞ્ઞસત્થુકં તીહિ સરણગમનેહિ સરણગતં મં ભવં ગોતમો ધારેતુ જાનાતુ, અહઞ્હિ સચેપિ મે તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દેય્યું, નેવ બુદ્ધં ‘‘ન બુદ્ધો’’તિ વા, ધમ્મં ‘‘ન ધમ્મો’’તિ વા, સઙ્ઘં ‘‘ન સઙ્ઘો’’તિ વા વદેય્યન્તિ. એત્થ ચ બ્રાહ્મણો પાણુપેતં સરણગતન્તિ પુન સરણગમનં વદન્તો અત્તસન્નિય્યાતનં પકાસેતીતિ વેદિતબ્બો.

એવં અત્તાનં નિય્યાતેત્વા ભગવન્તં સપરિસં ઉપટ્ઠાતુકામો આહ – ‘‘અધિવાસેતુ ચ મે ભવં ગોતમો વેરઞ્જાયં વસ્સાવાસં સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ. કિં વુત્તં હોતિ – ઉપાસકઞ્ચ મં ભવં ગોતમો ધારેતુ, અધિવાસેતુ ચ મે વેરઞ્જાયં વસ્સાવાસં, તયો માસે વેરઞ્જં ઉપનિસ્સાય મમ અનુગ્ગહત્થં વાસં સમ્પટિચ્છતૂતિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેનાતિ અથસ્સ વચનં સુત્વા ભગવા કાયઙ્ગં વા વાચઙ્ગં વા અચોપેત્વા અબ્ભન્તરેયેવ ખન્તિં ચારેત્વા તુણ્હીભાવેન અધિવાસેસિ; બ્રાહ્મણસ્સ અનુગ્ગહત્થં મનસાવ સમ્પટિચ્છીતિ ¶ વુત્તં હોતિ.

અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો ભગવતો અધિવાસનં વિદિત્વાતિ અથ વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો સચે મે ¶ સમણો ગોતમો નાધિવાસેય્ય, કાયેન વા વાચાય વા પટિક્ખિપેય્ય. યસ્મા પન અપ્પટિક્ખિપિત્વા અબ્ભન્તરે ખન્તિં ધારેસિ, તસ્મા મે મનસાવ અધિવાસેસીતિ એવં આકારસલ્લક્ખણકુસલતાય ભગવતો અધિવાસનં વિદિત્વા, અત્તનો નિસિન્નાસનતો વુટ્ઠાય ચતૂસુ દિસાસુ ભગવન્તં સક્કચ્ચં વન્દિત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા આગતકાલતો પભુતિ જાતિમહલ્લકબ્રાહ્મણાનં અભિવાદનાદીનિ ન કરોતીતિ વિગરહિત્વાપિ ઇદાનિ વિઞ્ઞાતબુદ્ધગુણો કાયેન વાચાય મનસા ચ અનેકક્ખત્તું વન્દન્તોપિ અતિત્તોયેવ હુત્વા દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સિરસ્મિં પતિટ્ઠાપેત્વા યાવ દસ્સનવિસયો તાવ પટિમુખોયેવ અપક્કમિત્વા દસ્સનવિસયં વિજહનટ્ઠાને વન્દિત્વા પક્કામિ.

ઉપાસકત્તપટિવેદનાકથા નિટ્ઠિતા.

૧૬. તેન ખો પન સમયેન વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા હોતીતિ યસ્મિં સમયે વેરઞ્જેન બ્રાહ્મણેન ભગવા વેરઞ્જં ઉપનિસ્સાય વસ્સાવાસં યાચિતો ¶ , તેન સમયેન વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા હોતિ. દુબ્ભિક્ખાતિ દુલ્લભભિક્ખા; સા પન દુલ્લભભિક્ખતા યત્થ મનુસ્સા અસ્સદ્ધા હોન્તિ અપ્પસન્ના, તત્થ સુસસ્સકાલેપિ અતિસમગ્ઘેપિ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણે હોતિ. વેરઞ્જાયં પન યસ્મા ન તથા અહોસિ, અપિચ ખો દુસસ્સતાય છાતકદોસેન અહોસિ તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો દ્વીહિતિકાતિઆદિમાહ. તત્થ દ્વીહિતિકાતિ દ્વિધા પવત્તઈહિતિકા. ઈહિતં નામ ઇરિયા દ્વિધા પવત્તા – ચિત્તઇરિયા, ચિત્તઈહા. ‘‘એત્થ લચ્છામ નુ ખો કિઞ્ચિ ભિક્ખમાના ન લચ્છામા’’તિ, ‘‘જીવિતું વા સક્ખિસ્સામ નુ ખો નો’’તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

અથ વા દ્વીહિતિકાતિ દુજ્જીવિકા, ઈહિતં ઈહા ઇરિયનં પવત્તનં જીવિતન્તિઆદીનિ પદાનિ એકત્થાનિ. તસ્મા દુક્ખેન ઈહિતં એત્થ પવત્તતીતિ દ્વીહિતિકાતિ અયમેત્થ ¶ પદત્થો. સેતટ્ઠિકાતિ સેતકાનિ અટ્ઠીનિ એત્થાતિ સેતટ્ઠિકા. દિવસમ્પિ યાચિત્વા કિઞ્ચિ અલદ્ધા મતાનં કપણમનુસ્સાનં અહિચ્છત્તકવણ્ણેહિ અટ્ઠીહિ તત્ર તત્ર પરિકિણ્ણાતિ વુત્તં હોતિ. સેતટ્ટિકાતિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – સેતા અટ્ટિ એત્થાતિ સેતટ્ટિકા. અટ્ટીતિ આતુરતા બ્યાધિ રોગો. તત્થ ચ સસ્સાનં ગબ્ભગ્ગહણકાલે સેતકરોગેન ઉપહતમેવ પચ્છિન્નખીરં અગ્ગહિતતણ્ડુલં પણ્ડરપણ્ડરં સાલિસીસં વા યવગોધૂમસીસં વા નિક્ખમતિ, તસ્મા ‘‘સેતટ્ટિકા’’તિ વુચ્ચતિ.

વપ્પકાલે ¶ સુટ્ઠુ અભિસઙ્ખરિત્વાપિ વુત્તસસ્સં તત્થ સલાકા એવ સમ્પજ્જતીતિ સલાકાવુત્તા; સલાકાય વા તત્થ જીવિતં પવત્તેન્તીતિ સલાકાવુત્તા. કિં વુત્તં હોતિ? તત્થ કિર ધઞ્ઞવિક્કયકાનં સન્તિકં કયકેસુ ગતેસુ દુબ્બલમનુસ્સે અભિભવિત્વા બલવમનુસ્સાવ ધઞ્ઞં કિણિત્વા ગચ્છન્તિ. દુબ્બલમનુસ્સા અલભમાના મહાસદ્દં કરોન્તિ. ધઞ્ઞવિક્કયકા ‘‘સબ્બેસં સઙ્ગહં કરિસ્સામા’’તિ ધઞ્ઞકરણટ્ઠાને ધઞ્ઞમાપકં નિસીદાપેત્વા એકપસ્સે વણ્ણજ્ઝક્ખં નિસીદાપેસું. ધઞ્ઞત્થિકા વણ્ણજ્ઝક્ખસ્સ સન્તિકં ગચ્છન્તિ. સો આગતપટિપાટિયા મૂલં ગહેત્વા ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ એત્તકં દાતબ્બ’’ન્તિ સલાકં લિખિત્વા દેતિ, તે તં ગહેત્વા ધઞ્ઞમાપકસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા દિન્નપટિપાટિયા ધઞ્ઞં ગણ્હન્તિ. એવં સલાકાય તત્થ જીવિતં પવત્તેન્તીતિ સલાકાવુત્તા.

ન ¶ સુકરા ઉઞ્છેન પગ્ગહેન યાપેતુન્તિ પગ્ગહેન યો ઉઞ્છો, તેન યાપેતું ન સુકરા. પત્તં ગહેત્વા યં અરિયા ઉઞ્છં કરોન્તિ, ભિક્ખાચરિયં ચરન્તિ, તેન ઉઞ્છેન યાપેતું ન સુકરાતિ વુત્તં હોતિ. તદા કિર તત્થ સત્તટ્ઠગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા એકદિવસમ્પિ યાપનમત્તં ન લભન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન ઉત્તરાપથકા અસ્સવાણિજા…પે… અસ્સોસિ ખો ભગવા ઉદુક્ખલસદ્દન્તિ – તેનાતિ યસ્મિં સમયે ભગવા વેરઞ્જં ઉપનિસ્સાય વસ્સાવાસં ઉપગતો તેન સમયેન. ઉત્તરાપથવાસિકા ઉત્તરાપથતો વા આગતત્તા એવં લદ્ધવોહારા અસ્સવાણિજા ઉત્તરાપથે અસ્સાનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાને ¶ પઞ્ચ અસ્સસતાનિ ગહેત્વા દિગુણં તિગુણં લાભં પત્થયમાના દેસન્તરં ગચ્છન્તા તેહિ અત્તનો વિક્કાયિકભણ્ડભૂતેહિ પઞ્ચમત્તેહિ અસ્સસતેહિ વેરઞ્જં વસ્સાવાસં ઉપગતા હોન્તિ. કસ્મા? ન હિ સક્કા તસ્મિં દેસે વસ્સિકે ચત્તારો માસે અદ્ધાનં પટિપજ્જિતું. ઉપગચ્છન્તા ચ બહિનગરે ઉદકેન અનજ્ઝોત્થરણીયે ઠાને અત્તનો ચ વાસાગારાનિ અસ્સાનઞ્ચ મન્દિરં કારાપેત્વા વતિયા પરિક્ખિપિંસુ. તાનિ તેસં વસનટ્ઠાનાનિ ‘‘અસ્સમણ્ડલિકાયો’’તિ પઞ્ઞાયિંસુ. તેનાહ – ‘‘તેહિ અસ્સમણ્ડલિકાસુ ભિક્ખૂનં પત્થપત્થપુલકં પઞ્ઞત્તં હોતી’’તિ. પત્થપત્થપુલકન્તિ એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો પત્થપત્થપમાણં પુલકં. પત્થો નામ નાળિમત્તં હોતિ, એકસ્સ પુરિસસ્સ અલં યાપનાય. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘પત્થોદનો નાલમયં દુવિન્ન’’ન્તિ (જા. ૨.૨૧.૧૯૨). પુલકં નામ નિત્થુસં કત્વા ઉસ્સેદેત્વા ગહિતયવતણ્ડુલા વુચ્ચન્તિ. યદિ હિ સથુસા હોન્તિ, પાણકા વિજ્ઝન્તિ, અદ્ધાનક્ખમા ન હોન્તિ. તસ્મા તે વાણિજા અદ્ધાનક્ખમં કત્વા યવતણ્ડુલમાદાય અદ્ધાનં પટિપજ્જન્તિ ¶ ‘‘યત્થ અસ્સાનં ખાદનીયં તિણં દુલ્લભં ભવિસ્સતિ, તત્થેતં અસ્સભત્તં ભવિસ્સતી’’તિ.

કસ્મા પન તેહિ તં ભિક્ખૂનં પઞ્ઞત્તન્તિ? વુચ્ચતે – ‘‘ન હિ તે દક્ખિણાપથમનુસ્સા વિય અસ્સદ્ધા અપ્પસન્ના, તે પન સદ્ધા પસન્ના બુદ્ધમામકા, ધમ્મમામકા, સઙ્ઘમામકા; તે પુબ્બણ્હસમયં કેનચિદેવ કરણીયેન નગરં પવિસન્તા દ્વે તયો દિવસે અદ્દસંસુ સત્તટ્ઠ ભિક્ખૂ સુનિવત્થે સુપારુતે ¶ ઇરિયાપથસમ્પન્ને સકલમ્પિ નગરં પિણ્ડાય ચરિત્વા કિઞ્ચિ અલભમાને. દિસ્વાન નેસં એતદહોસિ – ‘‘અય્યા ઇમં નગરં ઉપનિસ્સાય વસ્સં ઉપગતા; છાતકઞ્ચ વત્તતિ, ન ચ કિઞ્ચિ લભન્તિ, અતિવિય કિલમન્તિ. મયઞ્ચમ્હ આગન્તુકા, ન સક્કોમ નેસં દેવસિકં યાગુઞ્ચ ભત્તઞ્ચ પટિયાદેતું. અમ્હાકં પન અસ્સા સાયઞ્ચ પાતો ચ દ્વિક્ખત્તું ભત્તં લભન્તિ. યંનૂન મયં એકમેકસ્સ અસ્સસ્સ પાતરાસભત્તતો એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો પત્થપત્થપુલકં દદેય્યામ. એવં અય્યા ચ ન કિલમિસ્સન્તિ ¶ , અસ્સા ચ યાપેસ્સન્તી’’તિ. તે ભિક્ખૂનં સન્તિકં ગન્ત્વા એતમત્થં આરોચેત્વા ‘‘ભન્તે, તુમ્હે પત્થપત્થપુલકં પટિગ્ગહેત્વા યં વા તં વા કત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ યાચિત્વા દેવસિકં પત્થપત્થપુલકં પઞ્ઞપેસું. તેન વુત્તં – ‘‘તેહિ અસ્સમણ્ડલિકાસુ ભિક્ખૂનં પત્થપત્થપુલકં પઞ્ઞત્તં હોતી’’તિ.

પઞ્ઞત્તન્તિ નિચ્ચભત્તસઙ્ખેપેન ઠપિતં. ઇદાનિ ભિક્ખૂ પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વાતિઆદીસુ પુબ્બણ્હસમયન્તિ દિવસસ્સ પુબ્બભાગસમયં, પુબ્બણ્હસમયેતિ અત્થો. પુબ્બણ્હે વા સમયં પુબ્બણ્હસમયં, પુબ્બણ્હે એકં ખણન્તિ વુત્તં હોતિ. એવં અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં લબ્ભતિ. નિવાસેત્વાતિ પરિદહિત્વા, વિહારનિવાસનપરિવત્તનવસેનેતં વેદિતબ્બં. ન હિ તે તતો પુબ્બે અનિવત્થા અહેસું. પત્તચીવરમાદાયાતિ પત્તં હત્થેહિ ચીવરં કાયેન આદિયિત્વા સમ્પટિચ્છાદેત્વા, ધારેત્વાતિ અત્થો. યેન વા તેન વા હિ પકારેન ગણ્હન્તા આદાયઇચ્ચેવ વુચ્ચન્તિ, યથા ‘‘સમાદાયેવ પક્કમતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૧). પિણ્ડં અલભમાનાતિ સકલમ્પિ વેરઞ્જં ચરિત્વા તિટ્ઠતુ પિણ્ડો, અન્તમસો ‘‘અતિચ્છથા’’તિ વાચમ્પિ અલભમાના.

પત્થપત્થપુલકં આરામં આહરિત્વાતિ ગતગતટ્ઠાને લદ્ધં એકમેકં પત્થપત્થપુલકં ગહેત્વા આરામં નેત્વા. ઉદુક્ખલે કોટ્ટેત્વા કોટ્ટેત્વા પરિભુઞ્જન્તીતિ થેરાનં કોચિ કપ્પિયકારકો નત્થિ, યો નેસં તં ગહેત્વા યાગું વા ભત્તં વા પચેય્ય. સામમ્પિ પચનં સમણસારુપ્પં ન હોતિ ન ચ વટ્ટતિ. તે એવં નો સલ્લહુકવુત્તિતા ચ ભવિસ્સતિ, સામપાકપરિમોચનઞ્ચાતિ અટ્ઠ અટ્ઠ ¶ જના વા દસ દસ જના વા એકતો હુત્વા ઉદુક્ખલે કોટ્ટેત્વા કોટ્ટેત્વા સકં સકં પટિવીસં ઉદકેન તેમેત્વા પરિભુઞ્જન્તિ. એવં પરિભુઞ્જિત્વા અપ્પોસ્સુક્કા સમણધમ્મં કરોન્તિ ¶ . ભગવતો પન તે અસ્સવાણિજા પત્થપુલકઞ્ચ દેન્તિ, તદુપિયઞ્ચ સપ્પિમધુસક્કરં. તં આયસ્મા આનન્દો આહરિત્વા સિલાયં પિસતિ. પુઞ્ઞવતા પણ્ડિતપુરિસેન કતં મનાપમેવ હોતિ. અથ નં પિસિત્વા સપ્પિઆદીહિ સમ્મા યોજેત્વા ભગવતો ¶ ઉપનામેસિ. અથેત્થ દેવતા દિબ્બોજં પક્ખિપન્તિ. તં ભગવા પરિભુઞ્જતિ. પરિભુઞ્જિત્વા ફલસમાપત્તિયા કાલં અતિનામેતિ. ન તતો પટ્ઠાય પિણ્ડાય ચરતિ.

કિં પનાનન્દત્થેરો તદા ભગવતો ઉપટ્ઠાકો હોતીતિ? હોતિ, નો ચ ખો ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં લદ્ધા. ભગવતો હિ પઠમબોધિયં વીસતિવસ્સન્તરે નિબદ્ધુપટ્ઠાકો નામ નત્થિ. કદાચિ નાગસમાલત્થેરો ભગવન્તં ઉપટ્ઠાસિ, કદાચિ નાગિતત્થેરો, કદાચિ મેઘિયત્થેરો, કદાચિ ઉપવાણત્થેરો, કદાચિ સાગતત્થેરો, કદાચિ સુનક્ખત્તો લિચ્છવિપુત્તો. તે અત્તનો રુચિયા ઉપટ્ઠહિત્વા યદા ઇચ્છન્તિ તદા પક્કમન્તિ. આનન્દત્થેરો તેસુ તેસુ ઉપટ્ઠહન્તેસુ અપ્પોસ્સુક્કો હોતિ, પક્કન્તેસુ સયમેવ વત્તપટિપત્તિં કરોતિ. ભગવાપિ કિઞ્ચાપિ મે ઞાતિસેટ્ઠો ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં ન તાવ લભતિ, અથ ખો એવરૂપેસુ ઠાનેસુ અયમેવ પતિરૂપોતિ અધિવાસેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘આયસ્મા પનાનન્દો પત્થપુલકં સિલાયં પિસિત્વા ભગવતો ઉપનામેસિ, તં ભગવા પરિભુઞ્જતી’’તિ.

નનુ ચ મનુસ્સા દુબ્ભિક્ખકાલે અતિવિય ઉસ્સાહજાતા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તિ, અત્તના અભુઞ્જિત્વાપિ ભિક્ખૂનં દાતબ્બં મઞ્ઞન્તિ. તે તદા કસ્મા કટચ્છુભિક્ખમ્પિ ન અદંસુ? અયઞ્ચ વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો મહતા ઉસ્સાહેન ભગવન્તં વસ્સાવાસં યાચિ, સો કસ્મા ભગવતો અત્થિભાવમ્પિ ન જાનાતીતિ? વુચ્ચતે – મારાવટ્ટનાય. વેરઞ્જઞ્હિ બ્રાહ્મણં ભગવતો સન્તિકા પક્કન્તમત્તમેવ સકલઞ્ચ નગરં સમન્તા ચ યોજનમત્તં યત્થ સક્કા પુરેભત્તં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્ચાગન્તું, તં સબ્બં મારો આવટ્ટેત્વા મોહેત્વા સબ્બેસં અસલ્લક્ખણભાવં કત્વા પક્કામિ. તસ્મા ન કોચિ અન્તમસો સામીચિકમ્મમ્પિ કત્તબ્બં મઞ્ઞિત્થ.

કિં ¶ પન ભગવાપિ મારાવટ્ટનં અજાનિત્વાવ તત્થ વસ્સં ઉપગતોતિ? નો અજાનિત્વા. અથ કસ્મા ચમ્પા-સાવત્થિ-રાજગહાદીનં અઞ્ઞતરસ્મિં ન ઉપગતોતિ? તિટ્ઠન્તુ ચમ્પા-સાવત્થિ-રાજગહાદીનિ, સચેપિ ભગવા તસ્મિં સંવચ્છરે ¶ ઉત્તરકુરું વા તિદસપુરં વા ગન્ત્વા વસ્સં ઉપગચ્છેય્ય, તમ્પિ મારો આવટ્ટેય્ય. સો કિર તં સંવચ્છરં અતિવિય આઘાતેન ¶ પરિયુટ્ઠિતચિત્તો અહોસિ. ઇધ પન ભગવા ઇમં અતિરેકકારણં અદ્દસ – ‘‘અસ્સવાણિજા ભિક્ખૂનં સઙ્ગહં કરિસ્સન્તી’’તિ. તસ્મા વેરઞ્જાયમેવ વસ્સં ઉપગચ્છિ.

કિં પન મારો વાણિજકે આવટ્ટેતું ન સક્કોતીતિ? નો ન સક્કોતિ, તે પન આવટ્ટિતપરિયોસાને આગમિંસુ. પટિનિવત્તિત્વા કસ્મા ન આવટ્ટેતીતિ? અવિસહતાય. ન હિ સો તથાગતસ્સ અભિહટભિક્ખાય નિબદ્ધદાનસ્સ અપ્પિતવત્તસ્સ અન્તરાયં કાતું વિસહતિ. ચતુન્નઞ્હિ ન સક્કા અન્તરાયો કાતું. કતમેસં ચતુન્નં? તથાગતસ્સ અભિહટભિક્ખાસઙ્ખેપેન વા નિબદ્ધદાનસ્સ અપ્પિતવત્તસઙ્ખેપેન વા પરિચ્ચત્તાનં ચતુન્નં પચ્ચયાનં ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતું. બુદ્ધાનં જીવિતસ્સ ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતું. અસીતિયા અનુબ્યઞ્જનાનં બ્યામપ્પભાય વા ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતું. ચન્દિમસૂરિયદેવબ્રહ્માનમ્પિ હિ પભા તથાગતસ્સ અનુબ્યઞ્જનબ્યામપ્પભાપ્પદેસં પત્વા વિહતાનુભાવા હોન્તિ. બુદ્ધાનં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતુન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયો કાતું. તસ્મા મારેન અકતન્તરાયં ભિક્ખં ભગવા સસાવકસઙ્ઘો તદા પરિભુઞ્જતીતિ વેદિતબ્બો.

એવં પરિભુઞ્જન્તો ચ એકદિવસં અસ્સોસિ ખો ભગવા ઉદુક્ખલસદ્દન્તિ ભગવા પત્થપત્થપુલકં કોટ્ટેન્તાનં ભિક્ખૂનં મુસલસઙ્ઘટ્ટજનિતં ઉદુક્ખલસદ્દં સુણિ. તતો પરં જાનન્તાપિ તથાગતાતિ એવમાદિ યં પરતો ‘‘કિન્નુ ખો સો, આનન્દ, ઉદુક્ખલસદ્દો’’તિ પુચ્છિ, તસ્સ પરિહારદસ્સનત્થં વુત્તં. તત્રાયં સઙ્ખેપવણ્ણના – તથાગતા નામ જાનન્તાપિ સચે તાદિસં પુચ્છાકારણં હોતિ, પુચ્છન્તિ. સચે પન તાદિસં પુચ્છાકારણં નત્થિ, જાનન્તાપિ ¶ ન પુચ્છન્તિ. યસ્મા પન બુદ્ધાનં અજાનનં નામ નત્થિ, તસ્મા અજાનન્તાપીતિ ન વુત્તં. કાલં વિદિત્વા પુચ્છન્તીતિ સચે તસ્સા પુચ્છાય સો કાલો હોતિ, એવં તં કાલં વિદિત્વા પુચ્છન્તિ; સચે ન હોતિ ¶ , એવમ્પિ કાલં વિદિત્વાવ ન પુચ્છન્તિ. એવં પુચ્છન્તાપિ ચ અત્થસંહિતં તથાગતા પુચ્છન્તિ, યં અત્થનિસ્સિતં કારણનિસ્સિતં, તદેવ પુચ્છન્તિ, નો અનત્થસંહિતં. કસ્મા? યસ્મા અનત્થસંહિતે સેતુઘાતો તથાગતાનં. સેતુ વુચ્ચતિ મગ્ગો, મગ્ગેનેવ તાદિસસ્સ વચનસ્સ ઘાતો, સમુચ્છેદોતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ અત્થસંહિતન્તિ એત્થ યં અત્થસન્નિસ્સિતં વચનં તથાગતા પુચ્છન્તિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘દ્વીહાકારેહી’’તિ આદિમાહ. તત્થ આકારેહીતિ કારણેહિ. ધમ્મં વા દેસેસ્સામાતિ અટ્ઠુપ્પત્તિયુત્તં સુત્તં વા પુબ્બચરિતકારણયુત્તં જાતકં વા કથયિસ્સામ. સાવકાનં વા સિક્ખાપદં ¶ પઞ્ઞપેસ્સામાતિ સાવકાનં વા તાય પુચ્છાય વીતિક્કમં પાકટં કત્વા ગરુકં વા લહુકં વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામ આણં ઠપેસ્સામાતિ.

અથ ખો ભગવા…પે… એતમત્થં આરોચેસીતિ એત્થ નત્થિ કિઞ્ચિ વત્તબ્બં. પુબ્બે વુત્તમેવ હિ ભિક્ખૂનં પત્થપત્થપુલકપટિલાભં સલ્લહુકવુત્તિતં સામપાકપરિમોચનઞ્ચ આરોચેન્તો એતમત્થં આરોચેસીતિ વુચ્ચતિ. ‘‘સાધુ સાધુ, આનન્દા’’તિ ઇદં પન ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં સમ્પહંસેન્તો આહ. સાધુકારં પન દત્વા દ્વીસુ આકારેસુ એકં ગહેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો આહ – ‘‘તુમ્હેહિ, આનન્દ, સપ્પુરિસેહિ વિજિતં, પચ્છિમા જનતા સાલિમંસોદનં અતિમઞ્ઞિસ્સતી’’તિ. તત્રાયમધિપ્પાયો – તુમ્હેહિ, આનન્દ, સપ્પુરિસેહિ એવં દુબ્ભિક્ખે દુલ્લભપિણ્ડે ઇમાય સલ્લહુકવુત્તિતાય ઇમિના ચ સલ્લેખેન વિજિતં. કિં વિજિતન્તિ? દુબ્ભિક્ખં વિજિતં, લોભો વિજિતો, ઇચ્છાચારો વિજિતો. કથં? ‘‘અયં વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા, સમન્તતો પન અનન્તરા ગામનિગમા ફલભારનમિતસસ્સા સુભિક્ખા સુલભપિણ્ડા. એવં સન્તેપિ ભગવા ઇધેવ અમ્હે નિગ્ગણ્હિત્વા વસતી’’તિ એકભિક્ખુસ્સપિ ચિન્તા વા વિઘાતો વા નત્થિ. એવં તાવ દુબ્ભિક્ખં વિજિતં અભિભૂતં અત્તનો વસે વત્તિતં.

કથં લોભો વિજિતો? ‘‘અયં વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા, સમન્તતો પન અનન્તરા ગામનિગમા ફલભારનમિતસસ્સા સુભિક્ખા સુલભપિણ્ડા ¶ . હન્દ મયં તત્થ ગન્ત્વા પરિભુઞ્જિસ્સામા’’તિ લોભવસેન એકભિક્ખુનાપિ રત્તિચ્છેદો વા ‘‘પચ્છિમિકાય તત્થ વસ્સં ઉપગચ્છામા’’તિ વસ્સચ્છેદો વા ન કતો. એવં લોભો વિજિતો.

કથં ¶ ઇચ્છાચારો વિજિતો? અયં વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા, ઇમે ચ મનુસ્સા અમ્હે દ્વે તયો માસે વસન્તેપિ ન કિસ્મિઞ્ચિ મઞ્ઞન્તિ. યંનૂન મયં ગુણવાણિજ્જં કત્વા ‘‘અસુકો ભિક્ખુ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભી…પે… અસુકો છળભિઞ્ઞોતિ એવં મનુસ્સાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં પકાસેત્વા કુચ્છિં પટિજગ્ગિત્વા પચ્છા સીલં અધિટ્ઠહેય્યામા’’તિ એકભિક્ખુનાપિ એવરૂપા ઇચ્છા ન ઉપ્પાદિતા. એવં ઇચ્છાચારો વિજિતો અભિભૂતો અત્તનો વસે વત્તિતોતિ.

અનાગતે પન પચ્છિમા જનતા વિહારે નિસિન્ના અપ્પકસિરેનેવ લભિત્વાપિ ‘‘કિં ઇદં ઉત્તણ્ડુલં અતિકિલિન્નં અલોણં અતિલોણં અનમ્બિલં અચ્ચમ્બિલં, કો ઇમિના અત્થો’’તિ આદિના નયેન સાલિમંસોદનં અતિમઞ્ઞિસ્સતિ, ઓઞ્ઞાતં અવઞ્ઞાતં કરિસ્સતિ. અથ વા જનપદો ¶ નામ ન સબ્બકાલં દુબ્ભિક્ખો હોતિ. એકદા દુબ્ભિક્ખો હોતિ, એકદા સુભિક્ખો હોતિ. સ્વાયં યદા સુભિક્ખો ભવિસ્સતિ, તદા તુમ્હાકં સપ્પુરિસાનં ઇમાય પટિપત્તિયા પસન્ના મનુસ્સા ભિક્ખૂનં યાગુખજ્જકાદિપ્પભેદેન અનેકપ્પકારં સાલિવિકતિં મંસોદનઞ્ચ દાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ. તં તુમ્હે નિસ્સાય ઉપ્પન્નં સક્કારં તુમ્હાકં સબ્રહ્મચારીસઙ્ખાતા પચ્છિમા જનતા તુમ્હાકં અન્તરે નિસીદિત્વા અનુભવમાનાવ અતિમઞ્ઞિસ્સતિ, તપ્પચ્ચયં માનઞ્ચ ઓમાનઞ્ચ કરિસ્સતિ. કથં? કસ્મા એત્તકં પક્કં, કિં તુમ્હાકં ભાજનાનિ નત્થિ, યત્થ અત્તનો સન્તકં પક્ખિપિત્વા ઠપેય્યાથાતિ.

૧૭. અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનોતિઆદીસુ આયસ્માતિ પિયવચનમેતં, ગરુગારવસપ્પતિસ્સાધિવચનમેતં. મહામોગ્ગલ્લાનોતિ મહા ચ સો ગુણમહન્તતાય મોગ્ગલ્લાનો ચ ગોત્તેનાતિ મહામોગ્ગલ્લાનો. એતદવોચાતિ એતં અવોચ. ઇદાનિ વત્તબ્બં ‘‘એતરહિ ભન્તે’’તિઆદિવચનં દસ્સેતિ. કસ્મા અવોચ? થેરો કિર પબ્બજિત્વા સત્તમે દિવસે સાવકપારમિઞાણસ્સ ¶ મત્થકં પત્તો, સત્થારાપિ મહિદ્ધિકતાય એતદગ્ગે ઠપિતો. સો તં અત્તનો મહિદ્ધિકતં નિસ્સાય ચિન્તેસિ – ‘‘અયં વેરઞ્જા દુબ્ભિક્ખા, ભિક્ખૂ ચ કિલમન્તિ, યંનૂનાહં પથવિં પરિવત્તેત્વા ભિક્ખૂ પપ્પટકોજં ભોજેય્ય’’ન્તિ. અથસ્સ ¶ એતદહોસિ – ‘‘સચે પનાહં ભગવતો સન્તિકે વિહરન્તો ભગવન્તં અયાચિત્વા એવં કરેય્યં, ન મેતં અસ્સ પતિરૂપં; યુગગ્ગાહો વિય ભગવતા સદ્ધિં કતો ભવેય્યા’’તિ. તસ્મા યાચિતુકામો આગન્ત્વા ભગવન્તં એતદવોચ.

હેટ્ઠિમતલં સમ્પન્નન્તિ પથવિયા કિર હેટ્ઠિમતલે પથવિમણ્ડો પથવોજો પથવિ-પપ્પટકો અત્થિ, તં સન્ધાય વદતિ. તત્થ સમ્પન્નન્તિ મધુરં, સાદુરસન્તિ અત્થો. યથેવ હિ ‘‘તત્રસ્સ રુક્ખો સમ્પન્નફલો ચ ઉપપન્નફલો ચા’’તિ (મ. નિ. ૨.૪૮) એત્થ મધુરફલોતિ અત્થો; એવમિધાપિ સમ્પન્નન્તિ મધુરં સાદુરસન્તિ વેદિતબ્બં. સેય્યથાપિ ખુદ્દમધું અનીળકન્તિ ઇદં પનસ્સ મધુરતાય ઓપમ્મનિદસ્સનત્થં વુત્તં. ખુદ્દમધુન્તિ ખુદ્દકમક્ખિકાહિ કતમધુ. અનીળકન્તિ નિમ્મક્ખિકં નિમ્મક્ખિકણ્ડકં પરિસુદ્ધં. એતં કિર મધુ સબ્બમધૂહિ અગ્ગઞ્ચ સેટ્ઠઞ્ચ સુરસઞ્ચ ઓજવન્તઞ્ચ. તેનાહ – ‘‘સેય્યથાપિ ખુદ્દમધું અનીળકં એવમસ્સાદ’’ન્તિ.

સાધાહં ¶ , ભન્તેતિ સાધુ અહં, ભન્તે. એત્થ સાધૂતિ આયાચનવચનમેતં. પથવિપરિવત્તનં આયાચન્તો હિ થેરો ભગવન્તં એવમાહ. પરિવત્તેય્યન્તિ ઉક્કુજ્જેય્યં, હેટ્ઠિમતલં ઉપરિમં કરેય્યં. કસ્મા? એવઞ્હિ કતે સુખેન ભિક્ખૂ પપ્પટકોજં પથવિમણ્ડં પરિભુઞ્જિસ્સન્તીતિ. અથ ભગવા અનનુઞ્ઞાતુકામોપિ થેરં સીહનાદં નદાપેતું પુચ્છિ – ‘‘યે પન તે, મોગ્ગલ્લાન, પથવિનિસ્સિતા પાણા તે કથં કરિસ્સસી’’તિ. યે પથવિનિસ્સિતા ગામનિગમાદીસુ પાણા, તે પથવિયા પરિવત્તિયમાનાય આકાસે ¶ સણ્ઠાતું અસક્કોન્તે કથં કરિસ્સસિ, કત્થ ઠપેસ્સસીતિ? અથ થેરો ભગવતા એતદગ્ગે ઠપિતભાવાનુરૂપં અત્તનો ઇદ્ધાનુભાવં પકાસેન્તો ‘‘એકાહં, ભન્તે’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – એકં અહં ભન્તે હત્થં યથા અયં મહાપથવી એવં અભિનિમ્મિનિસ્સામિ, પથવિસદિસં કરિસ્સામિ. એવં કત્વા યે પથવિનિસ્સિતા પાણા તે એકસ્મિં હત્થતલે ઠિતે પાણે તતો દુતિયહત્થતલે સઙ્કામેન્તો વિય તત્થ સઙ્કામેસ્સામીતિ.

અથસ્સ ભગવા આયાચનં પટિક્ખિપન્તો ‘‘અલં મોગ્ગલ્લાના’’તિઆદિમાહ. તત્થ અલન્તિ પટિક્ખેપવચનં. વિપલ્લાસમ્પિ સત્તા પટિલભેય્યુન્તિ વિપરીતગ્ગાહમ્પિ સત્તા સમ્પાપુણેય્યું. કથં? અયં નુ ખો પથવી ¶ , ઉદાહુ ન અયન્તિ. અથ વા અમ્હાકં નુ ખો અયં ગામો, ઉદાહુ અઞ્ઞેસ’’ન્તિ. એવં નિગમજનપદખેત્તારામાદીસુ. ન વા એસ વિપલ્લાસો, અચિન્તેય્યો હિ ઇદ્ધિમતો ઇદ્ધિવિસયો. એવં પન વિપલ્લાસં પટિલભેય્યું – ઇદં દુબ્ભિક્ખં નામ ન ઇદાનિયેવ હોતિ, અનાગતેપિ ભવિસ્સતિ. તદા ભિક્ખૂ તાદિસં ઇદ્ધિમન્તં સબ્રહ્મચારિં કુતો લભિસ્સન્તિ? તે સોતાપન્ન-સકદાગામિ-અનાગામિ-સુક્ખવિપસ્સક-ઝાનલાભિ-પટિસમ્ભિદાપ્પત્તખીણાસવાપિ સમાના ઇદ્ધિબલાભાવા પરકુલાનિ પિણ્ડાય ઉપસઙ્કમિસ્સન્તિ. તત્ર મનુસ્સાનં એવં ભવિસ્સતિ – ‘‘બુદ્ધકાલે ભિક્ખૂ સિક્ખાસુ પરિપૂરકારિનો અહેસું. તે ગુણે નિબ્બત્તેત્વા દુબ્ભિક્ખકાલે પથવિં પરિવત્તેત્વા પપ્પટકોજં પરિભુઞ્જિંસુ. ઇદાનિ પન સિક્ખાય પરિપૂરકારિનો નત્થિ. યદિ સિયું, તથેવ કરેય્યું. ન અમ્હાકં યં કિઞ્ચિ પક્કં વા આમં વા ખાદિતું દદેય્યુ’’ન્તિ. એવં તેસુયેવ અરિયપુગ્ગલેસુ ‘‘નત્થિ અરિયપુગ્ગલા’’તિ ઇમં વિપલ્લાસં પટિલભેય્યું. વિપલ્લાસવસેન ચ અરિયે ગરહન્તા ઉપવદન્તા અપાયુપગા ભવેય્યું. તસ્મા મા તે રુચ્ચિ પથવિં પરિવત્તેતુન્તિ.

અથ થેરો ઇમં યાચનં અલભમાનો અઞ્ઞં યાચન્તો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિઆદિમાહ. તમ્પિસ્સ ભગવા પટિક્ખિપન્તો ‘‘અલં ¶ મોગ્ગલ્લાના’’તિઆદિમાહ. તત્થ કિઞ્ચાપિ ન વુત્તં ‘‘વિપલ્લાસમ્પિ સત્તા પટિલભેય્યુ’’ન્તિ, અથ ખો પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં; અત્થોપિ ચસ્સ વુત્તસદિસમેવ વેદિતબ્બો. યદિ પન ભગવા અનુજાનેય્ય, થેરો કિં કરેય્યાતિ? મહાસમુદ્દં એકેન ¶ પદવીતિહારેન અતિક્કમિતબ્બં માતિકામત્તં અધિટ્ઠહિત્વા નળેરુપુચિમન્દતો ઉત્તરકુરુઅભિમુખં મગ્ગં નીહરિત્વા ઉત્તરકુરું ગમનાગમનસમ્પન્ને ઠાને કત્વા દસ્સેય્ય, યથા ભિક્ખૂ ગોચરગામં વિય યથાસુખં પિણ્ડાય પવિસિત્વા નિક્ખમેય્યુન્તિ.

નિટ્ઠિતા મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ સીહનાદકથા.

૧૮. ઇદાનિ આયસ્મા ઉપાલિ વિનયપઞ્ઞત્તિયા મૂલતો પભુતિ નિદાનં દસ્સેતું સારિપુત્તત્થેરસ્સ સિક્ખાપદપટિસંયુત્તં વિતક્કુપ્પાદં દસ્સેન્તો ¶ ‘‘અથ ખો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ રહોગતસ્સાતિ રહસિ ગતસ્સ. પટિસલ્લીનસ્સાતિ સલ્લીનસ્સ એકીભાવં ગતસ્સ. કતમેસાનન્તિ અતીતેસુ વિપસ્સીઆદીસુ બુદ્ધેસુ કતમેસં. ચિરં અસ્સ ઠિતિ, ચિરા વા અસ્સ ઠિતીતિ ચિરટ્ઠિતિકં. સેસમેત્થ ઉત્તાનપદત્થમેવ.

કિં પન થેરો ઇમં અત્તનો પરિવિતક્કં સયં વિનિચ્છિનિતું ન સક્કોતીતિ? વુચ્ચતે – સક્કોતિ ચ ન સક્કોતિ ચ. અયઞ્હિ ઇમેસં નામ બુદ્ધાનં સાસનં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસિ, ઇમેસં ચિરટ્ઠિતિકન્તિ એત્તકં સક્કોતિ વિનિચ્છિનિતું. ઇમિના પન કારણેન ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસિ, ઇમિના ચિરટ્ઠિતિકન્તિ એતં ન સક્કોતિ. મહાપદુમત્થેરો પનાહ – ‘‘એતમ્પિ સોળસવિધાય પઞ્ઞાય મત્થકં પત્તસ્સ અગ્ગસાવકસ્સ ન ભારિયં, સમ્માસમ્બુદ્ધેન પન સદ્ધિં એકટ્ઠાને વસન્તસ્સ સયં વિનિચ્છયકરણં તુલં છડ્ડેત્વા હત્થેન તુલનસદિસં હોતીતિ ભગવન્તંયેવ ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છી’’તિ. અથસ્સ ભગવા તં વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘ભગવતો ચ સારિપુત્ત વિપસ્સિસ્સા’’તિઆદિમાહ. તં ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૯. પુન થેરો કારણં પુચ્છન્તો કો નુ ખો, ભન્તે, હેતૂતિઆદિમાહ. તત્થ કો નુ ખો ભન્તેતિ કારણપુચ્છા ¶ , તસ્સ કતમો નુ ખો ભન્તેતિ અત્થો. હેતુ પચ્ચયોતિ ઉભયમેતં કારણાધિવચનં; કારણઞ્હિ યસ્મા તેન તસ્સ ફલં હિનોતિ પવત્તતિ, તસ્મા હેતૂતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા તં પટિચ્ચ એતિ પવત્તતિ, તસ્મા પચ્ચયોતિ વુચ્ચતિ. એવં અત્થતો એકમ્પિ વોહારવસેન ચ વચનસિલિટ્ઠતાય ચ તત્ર તત્ર એતં ઉભયમ્પિ વુચ્ચતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

ઇદાનિ ¶ તં હેતુઞ્ચ પચ્ચયઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘ભગવા ચ સારિપુત્ત વિપસ્સી’’તિઆદિમાહ. તત્થ કિલાસુનો અહેસુન્તિ ન આલસિયકિલાસુનો, ન હિ બુદ્ધાનં આલસિયં વા ઓસન્નવીરિયતા વા અત્થિ. બુદ્ધા હિ એકસ્સ વા દ્વિન્નં વા સકલચક્કવાળસ્સ વા ધમ્મં દેસેન્તા સમકેનેવ ઉસ્સાહેન ધમ્મં દેસેન્તિ, ન પરિસાય અપ્પભાવં દિસ્વા ઓસન્નવીરિયા હોન્તિ, નાપિ મહન્તભાવં દિસ્વા ઉસ્સન્નવીરિયા. યથા હિ સીહો મિગરાજા સત્તન્નં દિવસાનં અચ્ચયેન ગોચરાય પક્કન્તો ખુદ્દકે વા મહન્તે વા ¶ પાણે એકસદિસેનેવ વેગેન ધાવતિ. તં કિસ્સ હેતુ? ‘‘મા મે જવો પરિહાયી’’તિ. એવં બુદ્ધા અપ્પકાય વા મહતિયા વા પરિસાય સમકેનેવ ઉસ્સાહેન ધમ્મં દેસેન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? ‘‘મા નો ધમ્મગરુતા પરિહાયી’’તિ. ધમ્મગરુનો હિ બુદ્ધા ધમ્મગારવાતિ.

યથા પન અમ્હાકં ભગવા મહાસમુદ્દં પૂરયમાનો વિય વિત્થારેન ધમ્મં દેસેસિ, એવં તે ન દેસેસું. કસ્મા? સત્તાનં અપ્પરજક્ખતાય. તેસં કિર કાલે દીઘાયુકા સત્તા અપ્પરજક્ખા અહેસું. તે ચતુસચ્ચપટિસંયુત્તં એકગાથમ્પિ સુત્વા ધમ્મં અભિસમેન્તિ, તસ્મા ન વિત્થારેન ધમ્મં દેસેસું. તેનેવ કારણેન અપ્પકઞ્ચ નેસં અહોસિ સુત્તં…પે… વેદલ્લન્તિ. તત્થ સુત્તાદીનં નાનત્તં પઠમસઙ્ગીતિવણ્ણનાયં વુત્તમેવ.

અપઞ્ઞત્તં સાવકાનં સિક્ખાપદન્તિ સાવકાનં નિદ્દોસતાય દોસાનુરૂપતો પઞ્ઞપેતબ્બં સત્તાપત્તિક્ખન્ધવસેન આણાસિક્ખાપદં અપઞ્ઞત્તં. અનુદ્દિટ્ઠં ¶ પાતિમોક્ખન્તિ અન્વદ્ધમાસં આણાપાતિમોક્ખં અનુદ્દિટ્ઠં અહોસિ. ઓવાદપાતિમોક્ખમેવ તે ઉદ્દિસિંસુ; તમ્પિ ચ નો અન્વદ્ધમાસં. તથા હિ વિપસ્સી ભગવા છન્નં છન્નં વસ્સાનં સકિં સકિં ઓવાદપાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિ; તઞ્ચ ખો સામંયેવ. સાવકા પનસ્સ અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનેસુ ન ઉદ્દિસિંસુ. સકલજમ્બુદીપે એકસ્મિંયેવ ઠાને બન્ધુમતિયા રાજધાનિયા ખેમે મિગદાયે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો વસનટ્ઠાને સબ્બોપિ ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉપોસથં અકાસિ. તઞ્ચ ખો સઙ્ઘુપોસથમેવ; ન ગણુપોસથં, ન પુગ્ગલુપોસથં, ન પારિસુદ્ધિઉપોસથં, ન અધિટ્ઠાનુપોસથં.

તદા કિર જમ્બુદીપે ચતુરાસીતિવિહારસહસ્સાનિ હોન્તિ. એકમેકસ્મિં વિહારે અબ્બોકિણ્ણાનિ દસપિ વીસતિપિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ વસન્તિ, ભિય્યોપિ વસન્તિ. ઉપોસથારોચિકા દેવતા તત્થ તત્થ ગન્ત્વા આરોચેન્તિ – ‘‘મારિસા, એકં વસ્સં અતિક્કન્તં, દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ વસ્સાનિ અતિક્કન્તાનિ, ઇદં છટ્ઠં વસ્સં, આગામિનિયા પુણ્ણમાસિયા બુદ્ધદસ્સનત્થં ઉપોસથકરણત્થઞ્ચ ગન્તબ્બં! સમ્પત્તો વો સન્નિપાતકાલો’’તિ. તતો ¶ સાનુભાવા ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો આનુભાવેન ગચ્છન્તિ, ઇતરે દેવતાનુભાવેન. કથં? તે કિર ભિક્ખૂ પાચીનસમુદ્દન્તે વા પચ્છિમઉત્તરદક્ખિણસમુદ્દન્તે વા ઠિતા ગમિયવત્તં પૂરેત્વા પત્તચીવરમાદાય ‘‘ગચ્છામા’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેન્તિ; સહ ચિત્તુપ્પાદા ઉપોસથગ્ગં ગતાવ ¶ હોન્તિ. તે વિપસ્સિં સમ્માસમ્બુદ્ધં અભિવાદેત્વા નિસીદન્તિ. ભગવાપિ સન્નિસિન્નાય પરિસાય ઇમં ઓવાદપાતિમોક્ખં ઉદ્દિસતિ.

‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણં, કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા;

સચિત્તપરિયોદપનં, એતં બુદ્ધાન સાસનં.

‘‘અનુપવાદો ¶ અનુપઘાતો, પાતિમોક્ખે ચ સંવરો;

મત્તઞ્ઞુતા ચ ભત્તસ્મિં, પન્તઞ્ચ સયનાસનં;

અધિચિત્તે ચ આયોગો, એતં બુદ્ધાન સાસન’’ન્તિ. (દી. નિ. ૨.૯૦; ધ. પ. ૧૮૩-૧૮૫);

એતેનેવ ઉપાયેન ઇતરેસમ્પિ બુદ્ધાનં પાતિમોક્ખુદ્દેસો વેદિતબ્બો. સબ્બબુદ્ધાનઞ્હિ ઇમા તિસ્સોવ ઓવાદપાતિમોક્ખગાથાયો હોન્તિ. તા દીઘાયુકબુદ્ધાનં યાવ સાસનપરિયન્તા ઉદ્દેસમાગચ્છન્તિ; અપ્પાયુકબુદ્ધાનં પઠમબોધિયંયેવ. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલતો પન પભુતિ આણાપાતિમોક્ખમેવ ઉદ્દિસીયતિ. તઞ્ચ ખો ભિક્ખૂ એવ ઉદ્દિસન્તિ, ન બુદ્ધા. તસ્મા અમ્હાકમ્પિ ભગવા પઠમબોધિયં વીસતિવસ્સમત્તમેવ ઇદં ઓવાદપાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિ. અથેકદિવસં પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે નિસિન્નો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ન દાનાહં, ભિક્ખવે, ઇતો પરં ઉપોસથં કરિસ્સામિ પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામિ, તુમ્હેવ દાનિ ભિક્ખવે ઇતો પરં ઉપોસથં કરેય્યાથ, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યાથ. અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો યં તથાગતો અપરિસુદ્ધાય પરિસાય ઉપોસથં કરેય્ય, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યા’’તિ (ચૂળવ. ૩૮૬). તતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂ આણાપાતિમોક્ખં ઉદ્દિસન્તિ. ઇદં આણાપાતિમોક્ખં તેસં અનુદ્દિટ્ઠં અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અનુદ્દિટ્ઠં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ.

તેસં ¶ બુદ્ધાનન્તિ તેસં વિપસ્સીઆદીનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં. અન્તરધાનેનાતિ ખન્ધન્તરધાનેન; પરિનિબ્બાનેનાતિ વુત્તં હોતિ. બુદ્ધાનુબુદ્ધાનન્તિ યે તેસં બુદ્ધાનં અનુબુદ્ધા સમ્મુખસાવકા તેસઞ્ચ ખન્ધન્તરધાનેન. યે તે પચ્છિમા સાવકાતિ ¶ યે તેસં સમ્મુખસાવકાનં સન્તિકે પબ્બજિતા પચ્છિમા સાવકા. નાનાનામાતિ ‘‘બુદ્ધરક્ખિતો, ધમ્મરક્ખિતો’’તિઆદિ નામવસેન વિવિધનામા. નાનાગોત્તાતિ ‘‘ગોતમો, મોગ્ગલ્લાનો’’તિઆદિ ગોત્તવસેન વિવિધગોત્તા. નાનાજચ્ચાતિ ‘‘ખત્તિયો, બ્રાહ્મણો’’તિઆદિજાતિવસેન નાનાજચ્ચા. નાનાકુલા પબ્બજિતાતિ ખત્તિયકુલાદિવસે નેવ ઉચ્ચનીચઉળારુળારભોગાદિકુલવસેન વા વિવિધકુલા નિક્ખમ્મ પબ્બજિતા.

તે તં બ્રહ્મચરિયન્તિ તે પચ્છિમા સાવકા ¶ યસ્મા એકનામા એકગોત્તા એકજાતિકા એકકુલા પબ્બજિતા ‘‘અમ્હાકં સાસનં તન્તિ પવેણી’’તિ અત્તનો ભારં કત્વા બ્રહ્મચરિયં રક્ખન્તિ, ચિરં પરિયત્તિધમ્મં પરિહરન્તિ. ઇમે ચ તાદિસા ન હોન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં વિહેઠેન્તા વિલોમં ગણ્હન્તા ‘‘અસુકો થેરો જાનિસ્સતિ, અસુકો થેરો જાનિસ્સતી’’તિ સિથિલં કરોન્તા તં બ્રહ્મચરિયં ખિપ્પઞ્ઞેવ અન્તરધાપેસું, સઙ્ગહં આરોપેત્વા ન રક્ખિંસુ. સેય્યથાપીતિ તસ્સત્થસ્સ ઓપમ્મનિદસ્સનં. વિકિરતીતિ વિક્ખિપતિ. વિધમતીતિ ઠાનન્તરં નેતિ. વિદ્ધંસેતીતિ ઠિતટ્ઠાનતો અપનેતિ. યથા તં સુત્તેન અસઙ્ગહિતત્તાતિ યથા સુત્તેન અસઙ્ગહિતત્તા અગન્થિતત્તા અબદ્ધત્તા એવં વિકિરતિ યથા સુત્તેન અસઙ્ગહિતાનિ વિકિરિયન્તિ, એવં વિકિરતીતિ વુત્તં હોતિ. એવમેવ ખોતિ ઓપમ્મસમ્પટિપાદનં. અન્તરધાપેસુન્તિ વગ્ગસઙ્ગહ-પણ્ણાસસઙ્ગહાદીહિ અસઙ્ગણ્હન્તા યં યં અત્તનો રુચ્ચતિ, તં તદેવ ગહેત્વા સેસં વિનાસેસું અદસ્સનં નયિંસુ.

અકિલાસુનો ચ તે ભગવન્તો અહેસું સાવકે ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ ઓવદિતુન્તિ અપિચ સારિપુત્ત તે બુદ્ધા અત્તનો ચેતસા સાવકાનં ચેતો પરિચ્ચ પરિચ્છિન્દિત્વા ઓવદિતું અકિલાસુનો અહેસું, પરચિત્તં ઞત્વા અનુસાસનિં ન ભારિયતો ન પપઞ્ચતો અદ્દસંસુ. ભૂતપુબ્બં સારિપુત્તાતિઆદિ તેસં અકિલાસુભાવપ્પકાસનત્થં વુત્તં. ભિંસનકેતિ ભયાનકે ભયજનનકે. એવં વિતક્કેથાતિ નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો તયો વિતક્કે વિતક્કેથ. મા એવં વિતક્કયિત્થાતિ કામવિતક્કાદયો તયો અકુસલવિતક્કે મા વિતક્કયિત્થ. એવં મનસિ કરોથાતિ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા અસુભ’’ન્તિ મનસિ કરોથ. મા એવં મનસા ¶ કત્થાતિ ‘‘નિચ્ચં સુખં અત્તા સુભ’’ન્તિ મા મનસિ અકરિત્થ. ઇદં પજહથાતિ અકુસલં પજહથ. ઇદં ઉપસમ્પજ્જ વિહરથાતિ કુસલં ઉપસમ્પજ્જ પટિલભિત્વા નિપ્ફાદેત્વા વિહરથ.

અનુપાદાય ¶ ¶ આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસૂતિ અગ્ગહેત્વા વિમુચ્ચિંસુ. તેસઞ્હિ ચિત્તાનિ યેહિ આસવેહિ વિમુચ્ચિંસુ, ન તે તાનિ ગહેત્વા વિમુચ્ચિંસુ. અનુપ્પાદનિરોધેન પન નિરુજ્ઝમાના અગ્ગહેત્વા વિમુચ્ચિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસૂ’’તિ. સબ્બેપિ તે અરહત્તં પત્વા સૂરિયરસ્મિસમ્ફુટ્ઠમિવ પદુમવનં વિકસિતચિત્તા અહેસું. તત્ર સુદં સારિપુત્ત ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં હોતીતિ તત્રાતિ પુરિમવચનાપેક્ખં; સુદન્તિ પદપૂરણમત્તે નિપાતો; સારિપુત્તાતિ આલપનં. અયં પનેત્થ અત્થયોજના – તત્રાતિ યં વુત્તં ‘‘અઞ્ઞતરસ્મિં ભિંસનકે વનસણ્ડે’’તિ, તત્ર યો સો ભિંસનકોતિ વનસણ્ડો વુત્તો, તસ્સ ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં હોતિ, ભિંસનકિરિયાય હોતીતિ અત્થો. કિં હોતિ? ઇદં હોતિ – યો કોચિ અવીતરાગો…પે… લોમાનિ હંસન્તીતિ.

અથ વા તત્રાતિ સામિઅત્થે ભુમ્મં. સુઇતિ નિપાતો; ‘‘કિં સુ નામ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૬૯) વિય. ઇદન્તિ અધિપ્પેતમત્થં પચ્ચક્ખં વિય કત્વા દસ્સનવચનં. સુઇદન્તિ સુદં, સન્ધિવસેન ઇકારલોપો વેદિતબ્બો. ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇત્થિન્દ્રિયં, અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં (વિભ. ૨૧૯), ‘‘કિં સૂધ વિત્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૭૩, ૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૩) વિય. અયં પનેત્થ અત્થયોજના – તસ્સ સારિપુત્ત ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં ઇદંસુ હોતિ. ભિંસનકતસ્મિન્તિ ભિંસનકભાવેતિ અત્થો. એકસ્સ તકારસ્સ લોપો દટ્ઠબ્બો. ભિંસનકત્તસ્મિન્તિયેવ વા પાઠો. ‘‘ભિંસનકતાય’’ ઇતિ વા વત્તબ્બે લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં, તસ્મા એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો – ભિંસનકભાવે ઇદંસુ હોતિ, ભિંસનકભાવનિમિત્તં ભિંસનકભાવહેતુ ભિંસનકભાવપચ્ચયા ઇદંસુ હોતિ. યો કોચિ અવીતરાગો તં વનસણ્ડં પવિસતિ, યેભુય્યેન લોમાનિ હંસન્તીતિ બહુતરાનિ લોમાનિ હંસન્તિ ઉદ્ધં મુખાનિ સૂચિસદિસાનિ કણ્ટકસદિસાનિ ચ હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, અપ્પાનિ ન હંસન્તિ. બહુતરાનં વા સત્તાનં હંસન્તિ. અપ્પકાનં અતિસૂરપુરિસાનં ન હંસન્તિ.

ઇદાનિ ¶ ¶ અયં ખો, સારિપુત્ત, હેતૂતિઆદિ નિગમનં. યઞ્ચેત્થ અન્તરન્તરા ન વુત્તં, તં ઉત્તાનત્થમેવ. તસ્મા પાળિક્કમેનેવ વેદિતબ્બં. યં પન વુત્તં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસીતિ, તં પુરિસયુગવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. વસ્સગણનાય હિ વિપસ્સિસ્સ ભગવતો અસીતિવસ્સસહસ્સાનિ આયુ, સમ્મુખસાવકાનમ્પિસ્સ તત્તકમેવ. એવમસ્સ ય્વાયં સબ્બપચ્છિમકો સાવકો, તેન સહ ઘટેત્વા સતસહસ્સં સટ્ઠિમત્તાનિ ચ વસ્સસહસ્સાનિ બ્રહ્મચરિયં ¶ અટ્ઠાસિ. પુરિસયુગવસેન પન યુગપરમ્પરાય આગન્ત્વા દ્વેયેવ પુરિસયુગાનિ અટ્ઠાસિ. તસ્મા ન ચિરટ્ઠિતિકન્તિ વુત્તં. સિખિસ્સ પન ભગવતો સત્તતિવસ્સસહસ્સાનિ આયુ. સમ્મુખસાવકાનમ્પિસ્સ તત્તકમેવ. વેસ્સભુસ્સ ભગવતો સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ આયુ. સમ્મુખસાવકાનમ્પિસ્સ તત્તકમેવ. એવં તેસમ્પિ યે સબ્બપચ્છિમકા સાવકા તેહિ સહ ઘટેત્વા સતસહસ્સતો ઉદ્ધં ચત્તાલીસમત્તાનિ વીસતિમત્તાનિ ચ વસ્સસહસ્સાનિ બ્રહ્મચરિયં અટ્ઠાસિ. પુરિસયુગવસેન પન યુગપરમ્પરાય આગન્ત્વા દ્વે દ્વેયેવ પુરિસયુગાનિ અટ્ઠાસિ. તસ્મા ન ચિરટ્ઠિતિકન્તિ વુત્તં.

૨૦. એવં આયસ્મા સારિપુત્તો તિણ્ણં બુદ્ધાનં બ્રહ્મચરિયસ્સ ન ચિરટ્ઠિતિકારણં સુત્વા ઇતરેસં તિણ્ણં બ્રહ્મચરિયસ્સ ચિરટ્ઠિતિકારણં સોતુકામો પુન ભગવન્તં ‘‘કો પન ભન્તે હેતૂ’’તિ આદિના નયેન પુચ્છિ. ભગવાપિસ્સ બ્યાકાસિ. તં સબ્બં વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બં. ચિરટ્ઠિતિકભાવેપિ ચેત્થ તેસં બુદ્ધાનં આયુપરિમાણતોપિ પુરિસયુગતોપિ ઉભયથા ચિરટ્ઠિતિકતા વેદિતબ્બા. કકુસન્ધસ્સ હિ ભગવતો ચત્તાલીસવસ્સસહસ્સાનિ આયુ, કોણાગમનસ્સ ભગવતો તિંસવસ્સસહસ્સાનિ, કસ્સપસ્સ ભગવતો વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ; સમ્મુખસાવકાનમ્પિ નેસં તત્તકમેવ. બહૂનિ ચ નેસં સાવકયુગાનિ પરમ્પરાય બ્રહ્મચરિયં પવત્તેસું. એવં તેસં આયુપરિમાણતોપિ સાવકયુગતોપિ ઉભયથા બ્રહ્મચરિયં ચિરટ્ઠિતિકં અહોસિ.

અમ્હાકં પન ભગવતો કસ્સપસ્સ ભગવતો ઉપડ્ઢાયુકપ્પમાણે દસવસ્સસહસ્સાયુકકાલે ¶ ઉપ્પજ્જિતબ્બં સિયા. તં અસમ્ભુણન્તેન પઞ્ચવસ્સસહસ્સાયુકકાલે, એકવસ્સસહસ્સાયુકકાલે, પઞ્ચવસ્સસતાયુકકાલેપિ વા ઉપ્પજ્જિતબ્બં સિયા. યસ્મા પનસ્સ બુદ્ધત્તકારકે ધમ્મે એસન્તસ્સ પરિયેસન્તસ્સ ઞાણં પરિપાચેન્તસ્સ ગબ્ભં ગણ્હાપેન્તસ્સ વસ્સસતાયુકકાલે ¶ ઞાણં પરિપાકમગમાસિ. તસ્મા અતિપરિત્તાયુકકાલે ઉપ્પન્નો. તેનસ્સ સાવકપરમ્પરાવસેન ચિરટ્ઠિતિકમ્પિ બ્રહ્મચરિયં આયુપરિમાણવસેન વસ્સગણનાય નચિરટ્ઠિતિકમેવાતિ વત્તું વટ્ટતિ.

૨૧. અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તોતિ કો અનુસન્ધિ? એવં તિણ્ણં બુદ્ધાનં બ્રહ્મચરિયસ્સ ચિરટ્ઠિતિકારણં સુત્વા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયેવ ચિરટ્ઠિતિકભાવહેતૂતિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા ભગવતોપિ બ્રહ્મચરિયસ્સ ચિરટ્ઠિતિકભાવં ઇચ્છન્તો આયસ્મા સારિપુત્તો ભગવન્તં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિં યાચિ. તસ્સા યાચનવિધિદસ્સનત્થમેતં વુત્તં – અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તો ઉટ્ઠાયાસના ¶ …પે… ચિરટ્ઠિતિકન્તિ. તત્થ અદ્ધનિયન્તિ અદ્ધાનક્ખમં; દીઘકાલિકન્તિ વુત્તં હોતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

અથસ્સ ભગવા ‘‘ન તાવાયં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલો’’તિ પકાસેન્તો ‘‘આગમેહિ ત્વં સારિપુત્તા’’તિઆદિમાહ. તત્થ આગમેહિ ત્વન્તિ તિટ્ઠ તાવ ત્વં; અધિવાસેહિ તાવ ત્વન્તિ વુત્તં હોતિ. આદરત્થવસેનેવેત્થ દ્વિક્ખત્તું વુત્તં. એતેન ભગવા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સાવકાનં વિસયભાવં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘બુદ્ધવિસયોવ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તી’’તિ આવિકરોન્તો ‘‘તથાગતો વા’’તિઆદિમાહ. એત્થ ચ તત્થાતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનાપેક્ખં ભુમ્મવચનં. તત્રાયં યોજના – યં વુત્તં ‘‘સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેય્યા’’તિ, તત્થ તસ્સા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા તથાગતોયેવ કાલં જાનિસ્સતીતિ. એવં વત્વા અકાલં તાવ દસ્સેતું ‘‘ન તાવ સારિપુત્તા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ આસવા તિટ્ઠન્તિ એતેસૂતિ આસવટ્ઠાનીયા. યેસુ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકા દુક્ખાસવા કિલેસાસવા ચ પરૂપવાદવિપ્પટિસારવધબન્ધનાદયો ચેવ અપાયદુક્ખવિસેસભૂતા ચ આસવા તિટ્ઠન્તિયેવ, યસ્મા નેસં ¶ તે કારણં હોન્તીતિ અત્થો. તે આસવટ્ઠાનીયા વીતિક્કમધમ્મા યાવ ન સઙ્ઘે પાતુભવન્તિ, ન તાવ સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતીતિ અયમેત્થ યોજના. યદિ હિ પઞ્ઞપેય્ય, પરૂપવાદા પરૂપારમ્ભા ગરહદોસા ન પરિમુચ્ચેય્ય.

કથં? પઞ્ઞપેન્તેન હિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્યા’’તિઆદિ સબ્બં પઞ્ઞપેતબ્બં ભવેય્ય. અદિસ્વાવ વીતિક્કમદોસં ઇમં પઞ્ઞત્તિં ઞત્વા ¶ પરે એવં ઉપવાદઞ્ચ ઉપારમ્ભઞ્ચ ગરહઞ્ચ પવત્તેય્યું – ‘‘કથઞ્હિ નામ સમણો ગોતમો ભિક્ખુસઙ્ઘો મે અન્વાયિકો વચનકરોતિ એત્તાવતા સિક્ખાપદેહિ પલિવેઠેસ્સતિ, પારાજિકં પઞ્ઞપેસ્સતિ? નનુ ઇમે કુલપુત્તા મહન્તં ભોગક્ખન્ધં મહન્તઞ્ચ ઞાતિપરિવટ્ટં હત્થગતાનિ ચ રજ્જાનિપિ પહાય પબ્બજિતા, ઘાસચ્છાદનપરમતાય સન્તુટ્ઠા, સિક્ખાય તિબ્બગારવા, કાયે ચ જીવિતે ચ નિરપેક્ખા વિહરન્તિ. તેસુ નામ કો લોકામિસભૂતં મેથુનં વા પટિસેવિસ્સતિ, પરભણ્ડં વા હરિસ્સતિ, પરસ્સ વા ઇટ્ઠં કન્તં અતિમધુરં જીવિતં ઉપચ્છિન્દિસ્સતિ, અભૂતગુણકથાય વા જીવિતં કપ્પેસ્સતિ! નનુ પારાજિકે અપઞ્ઞત્તેપિ પબ્બજ્જાસઙ્ખેપેનેવેતં પાકટં કત’’ન્તિ. તથાગતસ્સ ચ થામઞ્ચ બલઞ્ચ સત્તા ન જાનેય્યું. પઞ્ઞત્તમ્પિ સિક્ખાપદં કુપ્પેય્ય, ન યથાઠાને તિટ્ઠેય્ય. સેય્યથાપિ નામ અકુસલો વેજ્જો કઞ્ચિ અનુપ્પન્નગણ્ડં પુરિસં પક્કોસાપેત્વા ‘‘એહિ ભો પુરિસ, ઇમસ્મિં તે સરીરપ્પદેસે મહાગણ્ડો ઉપ્પજ્જિત્વા અનયબ્યસનં ¶ પાપેસ્સતિ, પટિકચ્ચેવ નં તિકિચ્છાપેહી’’તિ વત્વા ‘‘સાધાચરિય, ત્વંયેવ નં તિકિચ્છસ્સૂ’’તિ વુત્તો તસ્સ અરોગં સરીરપ્પદેસં ફાલેત્વા લોહિતં નીહરિત્વા આલેપનબન્ધનધોવનાદીહિ તં પદેસં સઞ્છવિં કત્વા તં પુરિસં વદેય્ય – ‘‘મહારોગો તે મયા તિકિચ્છિતો, દેહિ મે દેય્યધમ્મ’’ન્તિ. સો તં ‘‘કિમયં બાલવેજ્જો વદતિ? કતરો કિર મે ઇમિના રોગો તિકિચ્છિતો? નનુ મે અયં દુક્ખઞ્ચ જનેતિ, લોહિતક્ખયઞ્ચ મં પાપેતી’’તિ એવં ઉપવદેય્ય ચેવ ઉપારમ્ભેય્ય ¶ ચ ગરહેય્ય ચ, ન ચસ્સ ગુણં જાનેય્ય. એવમેવ યદિ અનુપ્પન્ને વીતિક્કમદોસે સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેય્ય, પરૂપવાદાદીહિ ચ ન પરિમુચ્ચેય્ય, ન ચસ્સ થામં વા બલં વા સત્તા જાનેય્યું, પઞ્ઞત્તમ્પિ સિક્ખાપદં કુપ્પેય્ય, ન યથાઠાને તિટ્ઠેય્ય. તસ્મા વુત્તં – ‘‘ન તાવ સારિપુત્ત સત્થા સાવકાનં…પે… પાતુભવન્તી’’તિ.

એવં અકાલં દસ્સેત્વા પુન કાલં દસ્સેતું ‘‘યતો ચ ખો સારિપુત્તા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યતોતિ યદા; યસ્મિં કાલેતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. અયં વા હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – યસ્મિં સમયે ‘‘આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા’’તિ સઙ્ખ્યં ગતા વીતિક્કમદોસા સઙ્ઘે પાતુભવન્તિ, તદા સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ, ઉદ્દિસતિ પાતિમોક્ખં. કસ્મા? તેસંયેવ ‘‘આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા’’તિ સઙ્ખ્યં ¶ ગતાનં વીતિક્કમદોસાનં પટિઘાતાય. એવં પઞ્ઞપેન્તો યથા નામ કુસલો વેજ્જો ઉપ્પન્નં ગણ્ડં ફાલનલેપનબન્ધનધોવનાદીહિ તિકિચ્છન્તો રોગં વૂપસમેત્વા સઞ્છવિં કત્વા ન ત્વેવ ઉપવાદાદિરહો હોતિ, સકે ચ આચરિયકે વિદિતાનુભાવો હુત્વા સક્કારં પાપુણાતિ; એવં ન ચ ઉપવાદાદિરહો હોતિ, સકે ચ સબ્બઞ્ઞુવિસયે વિદિતાનુભાવો હુત્વા સક્કારં પાપુણાતિ. તઞ્ચસ્સ સિક્ખાપદં અકુપ્પં હોતિ, યથાઠાને તિટ્ઠતીતિ.

એવં આસવટ્ઠાનીયાનં ધમ્માનં અનુપ્પત્તિં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા અકાલં ઉપ્પત્તિઞ્ચ કાલન્તિ વત્વા ઇદાનિ તેસં ધમ્માનં અનુપ્પત્તિકાલઞ્ચ ઉપ્પત્તિકાલઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘ન તાવ સારિપુત્ત ઇધેકચ્ચે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉત્તાનત્થાનિ પદાનિ પાળિવસેનેવ વેદિતબ્બાનિ. અયં પન અનુત્તાનપદવણ્ણના – રત્તિયો જાનન્તીતિ રત્તઞ્ઞૂ, અત્તનો પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય બહુકા રત્તિયો જાનન્તિ, ચિરપબ્બજિતાતિ વુત્તં હોતિ. રત્તઞ્ઞૂહિ મહત્તં રત્તઞ્ઞુમહત્તં; ચિરપબ્બજિતેહિ મહન્તભાવન્તિ અત્થો. તત્ર રત્તઞ્ઞુમહત્તં પત્તે સઙ્ઘે ¶ ઉપસેનં વઙ્ગન્તપુત્તં આરબ્ભ સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સો હાયસ્મા ઊનદસવસ્સે ભિક્ખૂ ઉપસમ્પાદેન્તે દિસ્વા એકવસ્સો સદ્ધિવિહારિકં ઉપસમ્પાદેસિ. અથ ભગવા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસિ – ‘‘ન, ભિક્ખવે ¶ , ઊનદસવસ્સેન ઉપસમ્પાદેતબ્બો. યો ઉપસમ્પાદેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૭૫). એવં પઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદે પુન ભિક્ખૂ ‘‘દસવસ્સામ્હ દસવસ્સામ્હા’’તિ બાલા અબ્યત્તા ઉપસમ્પાદેન્તિ. અથ ભગવા અપરમ્પિ સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસિ – ‘‘ન, ભિક્ખવે, બાલેન અબ્યત્તેન ઉપસમ્પાદેતબ્બો. યો ઉપસમ્પાદેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન દસવસ્સેન વા અતિરેકદસવસ્સેન વા ઉપસમ્પાદેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૭૬) રત્તઞ્ઞુમહત્તં પત્તકાલે દ્વે સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞત્તાનિ.

વેપુલ્લમહત્તન્તિ વિપુલભાવેન મહત્તં. સઙ્ઘો હિ યાવ ન થેરનવમજ્ઝિમાનં વસેન વેપુલ્લમહત્તં પત્તો હોતિ, તાવ સેનાસનાનિ પહોન્તિ. સાસને એકચ્ચે આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા ન ઉપ્પજ્જન્તિ. વેપુલ્લમહત્તં પન પત્તે તે ઉપ્પજ્જન્તિ. અથ સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ. તત્થ વેપુલ્લમહત્તં પત્તે સઙ્ઘે પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદાનિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ અનુપસમ્પન્નેન ઉત્તરિ દિરત્તતિરત્તં સહસેય્યં કપ્પેય્ય, પાચિત્તિયં’’ ¶ (પાચિ. ૫૧); ‘‘યા પન ભિક્ખુની અનુવસ્સં વુટ્ઠાપેય્ય, પાચિત્તિયં’’ (પાચિ. ૧૧૭૧); ‘‘યા પન ભિક્ખુની એકં વસ્સં દ્વે વુટ્ઠાપેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૧૧૭૫) ઇમિના નયેન વેદિતબ્બાનિ.

લાભગ્ગમહત્તન્તિ લાભસ્સ અગ્ગમહત્તં; યો લાભસ્સ અગ્ગો ઉત્તમો મહન્તભાવો, તં પત્તો હોતીતિ અત્થો. લાભેન વા અગ્ગમહત્તમ્પિ, લાભેન સેટ્ઠત્તઞ્ચ મહન્તત્તઞ્ચ પત્તોતિ અત્થો. સઙ્ઘો હિ યાવ ન લાભગ્ગમહત્તં પત્તો હોતિ, તાવ ન લાભં પટિચ્ચ આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ. પત્તે પન ઉપ્પજ્જન્તિ, અથ સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ ¶ – ‘‘યો પન ભિક્ખુ અચેલકસ્સ વા પરિબ્બાજકસ્સ વા પરિબ્બાજિકાય વા સહત્થા ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા દદેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૨૭૦). ઇદઞ્હિ લાભગ્ગમહત્તં પત્તે સઙ્ઘે સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં.

બાહુસચ્ચમહત્તન્તિ બાહુસચ્ચસ્સ મહન્તભાવં. સઙ્ઘો હિ યાવ ન બાહુસચ્ચમહત્તં પત્તો હોતિ, તાવ ન આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ. બાહુસચ્ચમહત્તં પત્તે પન યસ્મા એકમ્પિ નિકાયં, દ્વેપિ…પે… પઞ્ચપિ નિકાયે ઉગ્ગહેત્વા અયોનિસો ઉમ્મુજ્જમાના પુગ્ગલા રસેન રસં સંસન્દિત્વા ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં સત્થુસાસનં દીપેન્તિ. અથ સત્થા ‘‘યો પન ભિક્ખુ એવં વદેય્ય – તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ…પે… સમણુદ્દેસોપિ ચે એવં વદેય્યા’’તિઆદિના (પાચિ. ૪૧૮) નયેન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતીતિ.

એવં ¶ ભગવા આસવટ્ઠાનીયાનં ધમ્માનં અનુપ્પત્તિકાલઞ્ચ ઉપ્પત્તિકાલઞ્ચ દસ્સેત્વા તસ્મિં સમયે સબ્બસોપિ તેસં અભાવં દસ્સેન્તો ‘‘નિરબ્બુદો હિ સારિપુત્તા’’તિઆદિમાહ. તત્થ નિરબ્બુદોતિ અબ્બુદવિરહિતો; અબ્બુદા વુચ્ચન્તિ ચોરા, નિચ્ચોરોતિ અત્થો. ચોરાતિ ચ ઇમસ્મિં અત્થે દુસ્સીલાવ અધિપ્પેતા. તે હિ અસ્સમણાવ હુત્વા સમણપટિઞ્ઞતાય પરેસં પચ્ચયે ચોરેન્તિ. તસ્મા નિરબ્બુદોતિ નિચ્ચોરો, નિદ્દુસ્સીલોતિ વુત્તં હોતિ. નિરાદીનવોતિ નિરુપદ્દવો નિરુપસગ્ગો; દુસ્સીલાદીનવરહિતોયેવાતિ વુત્તં હોતિ. અપગતકાળકોતિ કાળકા વુચ્ચન્તિ દુસ્સીલાયેવ; તે હિ સુવણ્ણવણ્ણાપિ સમાના કાળકધમ્મયોગા કાળકાત્વેવ વેદિતબ્બા. તેસં અભાવા અપગતકાળકો ¶ . અપહતકાળકોતિપિ પાઠો. સુદ્ધોતિ અપગતકાળકત્તાયેવ સુદ્ધો પરિયોદાતો પભસ્સરો. સારે પતિટ્ઠિતોતિ સારો વુચ્ચન્તિ સીલ-સમાધિ-પઞ્ઞાવિમુત્તિ-વિમુત્તિઞાણદસ્સનગુણા, તસ્મિં સારે પતિટ્ઠિતત્તા સારે પતિટ્ઠિતો.

એવં સારે પતિટ્ઠિતભાવં વત્વા પુન સો ચસ્સ સારે પતિટ્ઠિતભાવો એવં વેદિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો ઇમેસઞ્હિ સારિપુત્તાતિ આદિમાહ. તત્રાયં સઙ્ખેપવણ્ણના – યાનિમાનિ વેરઞ્જાયં ¶ વસ્સાવાસં ઉપગતાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ, ઇમેસં યો ગુણવસેન પચ્છિમકો સબ્બપરિત્તગુણો ભિક્ખુ, સો સોતાપન્નો. સોતાપન્નોતિ સોતં આપન્નો; સોતોતિ ચ મગ્ગસ્સેતં અધિવચનં. સોતાપન્નોતિ તેન સમન્નાગતસ્સ પુગ્ગલસ્સ. યથાહ –

‘‘સોતો સોતોતિ હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ; કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતોતિ? અયમેવ હિ, ભન્તે, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ…પે… સમ્માસમાધી’’તિ. ‘‘સોતાપન્નો સોતાપન્નોતિ હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ; કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતાપન્નો’’તિ? ‘‘યો હિ, ભન્તે, ઇમિના અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન સમન્નાગતો, અયં વુચ્ચતિ – સોતાપન્નો. સોયમાયસ્મા એવંનામો એવંગોત્તો’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૦૧). ઇધ પન મગ્ગેન ફલસ્સ નામં દિન્નં. તસ્મા ફલટ્ઠો ‘‘સોતાપન્નો’’તિ વેદિતબ્બો.

અવિનિપાતધમ્મોતિ વિનિપાતેતીતિ વિનિપાતો; નાસ્સ વિનિપાતો ધમ્મોતિ અવિનિપાતધમ્મો, ન અત્તાનં અપાયેસુ વિનિપાતનસભાવોતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા? યે ધમ્મા અપાયગમનીયા, તેસં પરિક્ખયા. વિનિપતનં વા વિનિપાતો, નાસ્સ વિનિપાતો ધમ્મોતિ અવિનિપાતધમ્મો, અપાયેસુ વિનિપાતનસભાવો અસ્સ નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. સમ્મત્તનિયામેન મગ્ગેન ¶ નિયતત્તા નિયતો. સમ્બોધિ પરં અયનં પરા ગતિ અસ્સાતિ સમ્બોધિપરાયણો. ઉપરિ મગ્ગત્તયં અવસ્સં સમ્પાપકોતિ અત્થો. કસ્મા? પટિલદ્ધપઠમમગ્ગત્તાતિ.

વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનકથા નિટ્ઠિતા.

૨૨. એવં ધમ્મસેનાપતિં સઞ્ઞાપેત્વા વેરઞ્જાયં તં વસ્સાવાસં વીતિનામેત્વા વુત્થવસ્સો મહાપવારણાય પવારેત્વા અથ ખો ભગવા ¶ આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ. આમન્તેસીતિ આલપિ અભાસિ સમ્બોધેસિ. કિન્તિ? આચિણ્ણં ખો પનેતન્તિ એવમાદિ. આચિણ્ણન્તિ ચરિતં વત્તં અનુધમ્મતા. તં ખો પનેતં આચિણ્ણં દુવિધં હોતિ – બુદ્ધાચિણ્ણં, સાવકાચિણ્ણન્તિ. કતમં બુદ્ધાચિણ્ણં? ઇદં તાવ એકં – યેહિ નિમન્તિતા વસ્સં વસન્તિ, ન તે અનપલોકેત્વા અનાપુચ્છિત્વા જનપદચારિકં પક્કમન્તિ. સાવકા પન અપલોકેત્વા વા અનપલોકેત્વા વા યથાસુખં પક્કમન્તિ.

અપરમ્પિ બુદ્ધાચિણ્ણં – વુત્થવસ્સા પવારેત્વા જનસઙ્ગહત્થાય જનપદચારિકં પક્કમન્તિયેવ. જનપદચારિકં ચરન્તા ચ મહામણ્ડલં મજ્ઝિમમણ્ડલં અન્તિમમણ્ડલન્તિ ઇમેસં તિણ્ણં મણ્ડલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં મણ્ડલે ¶ ચરન્તિ. તત્થ મહામણ્ડલં નવયોજનસતિકં, મજ્ઝિમમણ્ડલં છયોજનસતિકં, અન્તિમમણ્ડલં તિયોજનસતિકં. યદા મહામણ્ડલે ચારિકં ચરિતુકામા હોન્તિ, તદા મહાપવારણાય પવારેત્વા પાટિપદદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારા નિક્ખમિત્વા ગામનિગમાદીસુ મહાજનં આમિસપટિગ્ગહેન અનુગ્ગણ્હન્તા ધમ્મદાનેન ચસ્સ વિવટ્ટુપનિસ્સિતં કુસલં વડ્ઢેન્તા નવહિ માસેહિ જનપદચારિકં પરિયોસાપેન્તિ. સચે પન અન્તોવસ્સે ભિક્ખૂનં સમથવિપસ્સના તરુણા હોન્તિ, મહાપવારણાય અપ્પવારેત્વા પવારણાસઙ્ગહં દત્વા કત્તિકપુણ્ણમાયં પવારેત્વા માગસિરસ્સ પઠમદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારા નિક્ખમિત્વા વુત્તનયેનેવ મજ્ઝિમમણ્ડલે અટ્ઠહિ માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેન્તિ. સચે પન નેસં વુત્થવસ્સાનં અપરિપાકિન્દ્રિયા વેનેય્યસત્તા હોન્તિ, તેસં ઇન્દ્રિયપરિપાકં આગમેન્તા માગસિરમાસમ્પિ તત્થેવ વસિત્વા ફુસ્સમાસસ્સ પઠમદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારા નિક્ખમિત્વા વુત્તનયેનેવ અન્તિમમણ્ડલે સત્તહિ માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેન્તિ. તેસુ ચ મણ્ડલેસુ યત્થ કત્થચિ વિચરન્તાપિ તે તે સત્તે કિલેસેહિ વિયોજેન્તા ¶ સોતાપત્તિફલાદીહિ પયોજેન્તા વેનેય્યવસેનેવ નાનાવણ્ણાનિ પુપ્ફાનિ ઓચિનન્તા વિય ચરન્તિ.

અપરમ્પિ બુદ્ધાનં આચિણ્ણં – દેવસિકં પચ્ચૂસસમયે સન્તં સુખં નિબ્બાનારમ્મણં કત્વા ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનં, ફલસમાપત્તિયા વુટ્ઠહિત્વા દેવસિકં મહાકરુણાસમાપત્તિયા સમાપજ્જનં, તતો વુટ્ઠહિત્વા દસસહસ્સચક્કવાળે બોધનેય્યસત્તસમવલોકનં.

અપરમ્પિ ¶ બુદ્ધાનં આચિણ્ણં – આગન્તુકેહિ સદ્ધિં પઠમતરં પટિસન્થારકરણં, અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન ધમ્મદેસના, ઓતિણ્ણે દોસે સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનન્તિ ઇદં બુદ્ધાચિણ્ણં.

કતમં સાવકાચિણ્ણં? બુદ્ધસ્સ ભગવતો કાલે દ્વિક્ખત્તું સન્નિપાતો પુરે વસ્સૂપનાયિકાય ચ કમ્મટ્ઠાનગ્ગહણત્થં, વુત્થવસ્સાનઞ્ચ અધિગતગુણારોચનત્થં ઉપરિ કમ્મટ્ઠાનગ્ગહણત્થઞ્ચ ¶ . ઇદં સાવકાચિણ્ણં. ઇધ પન બુદ્ધાચિણ્ણં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘આચિણ્ણં ખો પનેતં, આનન્દ, તથાગતાન’’ન્તિ.

આયામાતિ આગચ્છ યામ. અપલોકેસ્સામાતિ ચારિકં ચરણત્થાય આપુચ્છિસ્સામ. એવન્તિ સમ્પટિચ્છનત્થે નિપાતો. ભન્તેતિ ગારવાધિવચનમેતં; સત્થુનો પટિવચનદાનન્તિપિ વટ્ટતિ. ભગવતો પચ્ચસ્સોસીતિ ભગવતો વચનં પટિઅસ્સોસિ, અભિમુખો હુત્વા સુણિ સમ્પટિચ્છિ. એવન્તિ ઇમિના વચનેન પટિગ્ગહેસીતિ વુત્તં હોતિ.

અથ ખો ભગવા નિવાસેત્વાતિ ઇધ પુબ્બણ્હસમયન્તિ વા સાયન્હસમયન્તિ વા ન વુત્તં. એવં સન્તેપિ ભગવા કતભત્તકિચ્ચો મજ્ઝન્હિકં વીતિનામેત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં પચ્છાસમણં કત્વા નગરદ્વારતો પટ્ઠાય નગરવીથિયો સુવણ્ણરસપિઞ્જરાહિ રંસીહિ સમુજ્જોતયમાનો યેન વેરઞ્જસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ. ઘરદ્વારે ઠિતમત્તમેવ ચસ્સ ભગવન્તં દિસ્વા પરિજનો આરોચેસિ. બ્રાહ્મણો સતિં પટિલભિત્વા સંવેગજાતો સહસા વુટ્ઠાય મહારહં આસનં પઞ્ઞપેત્વા ભગવન્તં પચ્ચુગ્ગમ્મ ‘‘ઇતો, ભગવા, ઉપસઙ્કમતૂ’’તિ આહ. ભગવા ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં ઉપનિસીદિતુકામો અત્તના ઠિતપદેસતો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ. ઇતો પરં ઉત્તાનત્થમેવ.

યં પન બ્રાહ્મણો આહ – ‘‘અપિચ યો દેય્યધમ્મો, સો ન દિન્નો’’તિ. તત્રાયમધિપ્પાયો ¶ – મયા નિમન્તિતાનં વસ્સંવુત્થાનં તુમ્હાકં તેમાસં દિવસે દિવસે પાતો યાગુખજ્જકં, મજ્ઝન્હિકે ખાદનીયભોજનીયં, સાયન્હે અનેકવિધ પાનવિકતિ ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજાસક્કારોતિ એવમાદિકો યો દેય્યધમ્મો દાતબ્બો અસ્સ, સો ન દિન્નોતિ. તઞ્ચ ખો નો અસન્તન્તિ એત્થ પન લિઙ્ગવિપલ્લાસો વેદિતબ્બો. સો ચ ખો દેય્યધમ્મો અમ્હાકં નો અસન્તોતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. અથ ¶ વા યં દાનવત્થું મયં તુમ્હાકં દદેય્યામ, તઞ્ચ ખો નો અસન્તન્તિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

નોપિ અદાતુકમ્યતાતિ અદાતુકામતાપિ ¶ નો નત્થિ, યથા પહૂતવિત્તૂપકરણાનં મચ્છરીનં. તં કુતેત્થ લબ્ભા બહુકિચ્ચા ઘરાવાસાતિ તત્રાયં યોજના – યસ્મા બહુકિચ્ચા ઘરાવાસા, તસ્મા એત્થ સન્તેપિ દેય્યધમ્મે દાતુકમ્યતાય ચ તં કુતો લબ્ભા કુતો તં સક્કા લદ્ધું, યં મયં તુમ્હાકં દેય્યધમ્મં દદેય્યામાતિ ઘરાવાસં ગરહન્તો આહ. સો કિર મારેન આવટ્ટિતભાવં ન જાનાતિ, ‘‘ઘરાવાસપલિબોધેન મે સતિસમ્મોસો જાતો’’તિ મઞ્ઞિ, તસ્મા એવમાહ. અપિચ – તં કુતેત્થ લબ્ભાતિ ઇમસ્મિં તેમાસબ્ભન્તરે યમહં તુમ્હાકં દદેય્યં, તં કુતો લબ્ભા? બહુકિચ્ચા હિ ઘરાવાસાતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.

અથ બ્રાહ્મણો ‘‘યંનૂનાહં યં મે તીહિ માસેહિ દાતબ્બં સિયા, તં સબ્બં એકદિવસેનેવ દદેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા અધિવાસેતુ મે ભવં ગોતમોતિઆદિમાહ. તત્થ સ્વાતનાયાતિ યં મે તુમ્હેસુ સક્કારં કરોતો સ્વે ભવિસ્સતિ પુઞ્ઞઞ્ચેવ પીતિપામોજ્જઞ્ચ, તદત્થાય. અથ તથાગતો ‘‘સચે અહં નાધિવાસેય્યં, ‘અયં તેમાસં કિઞ્ચિ અલદ્ધા કુપિતો મઞ્ઞે, તેન મે યાચિયમાનો એકભત્તમ્પિ ન પટિગ્ગણ્હાતિ, નત્થિ ઇમસ્મિં અધિવાસનખન્તિ, અસબ્બઞ્ઞૂ અય’ન્તિ એવં બ્રાહ્મણો ચ વેરઞ્જાવાસિનો ચ ગરહિત્વા બહું અપુઞ્ઞં પસવેય્યું, તં તેસં મા અહોસી’’તિ તેસં અનુકમ્પાય અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન.

અધિવાસેત્વા ચ અથ ખો ભગવા વેરઞ્જં બ્રાહ્મણં ‘‘અલં ઘરાવાસપલિબોધચિન્તાયા’’તિ સઞ્ઞાપેત્વા તઙ્ખણાનુરૂપાય ધમ્મિયા કથાય દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં અત્થં સન્દસ્સેત્વા કુસલે ધમ્મે સમાદપેત્વા ગણ્હાપેત્વા તત્થ ચ નં સમુત્તેજેત્વા સઉસ્સાહં કત્વા તાય સઉસ્સાહતાય અઞ્ઞેહિ ચ વિજ્જમાનગુણેહિ સમ્પહંસેત્વા ધમ્મરતનવસ્સં વસ્સેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. પક્કન્તે ચ પન ભગવતિ વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો પુત્તદારં આમન્તેસિ – ‘‘મયં, ભણે, ભગવન્તં તેમાસં નિમન્તેત્વા એકદિવસં એકભત્તમ્પિ નાદમ્હ. હન્દ, દાનિ તથા દાનં પટિયાદેથ યથા તેમાસિકોપિ દેય્યધમ્મો સ્વે એકદિવસેનેવ ¶ દાતું સક્કા હોતી’’તિ. તતો પણીતં ¶ દાનં પટિયાદાપેત્વા ¶ યં દિવસં ભગવા નિમન્તિતો, તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન આસનટ્ઠાનં અલઙ્કારાપેત્વા મહારહાનિ આસનાનિ પઞ્ઞપેત્વા ગન્ધધૂમવાસકુસુમવિચિત્રં મહાપૂજં સજ્જેત્વા ભગવતો કાલં આરોચાપેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન…પે… નિટ્ઠિતં ભત્ત’’ન્તિ.

૨૩. ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તત્થ અગમાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા…પે… નિસીદિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ. અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘન્તિ બુદ્ધપ્પમુખન્તિ બુદ્ધપરિણાયકં; બુદ્ધં સઙ્ઘત્થેરં કત્વા નિસિન્નન્તિ વુત્તં હોતિ. પણીતેનાતિ ઉત્તમેન. સહત્થાતિ સહત્થેન. સન્તપ્પેત્વાતિ સુટ્ઠુ તપ્પેત્વા, પરિપુણ્ણં સુહિતં યાવદત્થં કત્વા. સમ્પવારેત્વાતિ સુટ્ઠુ પવારેત્વા ‘અલ’ન્તિ હત્થસઞ્ઞાય મુખસઞ્ઞાય વચીભેદેન ચ પટિક્ખિપાપેત્વા. ભુત્તાવિન્તિ ભુત્તવન્તં. ઓનીતપત્તપાણિન્તિ પત્તતો ઓનીતપાણિં; અપનીતહત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. તિચીવરેન અચ્છાદેસીતિ તિચીવરં ભગવતો અદાસિ. ઇદં પન વોહારવચનમત્તં હોતિ ‘‘તિચીવરેન અચ્છાદેસી’’તિ, તસ્મિઞ્ચ તિચીવરે એકમેકો સાટકો સહસ્સં અગ્ઘતિ. ઇતિ બ્રાહ્મણો ભગવતો તિસહસ્સગ્ઘનકં તિચીવરમદાસિ ઉત્તમં કાસિકવત્થસદિસં. એકમેકઞ્ચ ભિક્ખું એકમેકેન દુસ્સયુગેનાતિ એકમેકેન દુસ્સયુગળેન. તત્ર એકસાટકો પઞ્ચસતાનિ અગ્ઘતિ. એવં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં પઞ્ચસતસહસ્સગ્ઘનકાનિ દુસ્સાનિ અદાસિ. બ્રાહ્મણો એત્તકમ્પિ દત્વા અતુટ્ઠો પુન સત્તટ્ઠસહસ્સગ્ઘનકે અનેકરત્તકમ્બલે ચ પટ્ટુણ્ણપત્તપટે ચ ફાલેત્વા ફાલેત્વા આયોગઅંસબદ્ધકકાયબન્ધનપરિસ્સાવનાદીનં અત્થાય અદાસિ. સતપાકસહસ્સપાકાનઞ્ચ ભેસજ્જતેલાનં તુમ્બાનિ પૂરેત્વા એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો અબ્ભઞ્જનત્થાય સહસ્સગ્ઘનકં તેલમદાસિ. કિં બહુના, ચતૂસુ પચ્ચયેસુ ન કોચિ પરિક્ખારો સમણપરિભોગો ¶ અદિન્નો નામ અહોસિ. પાળિયં પન ચીવરમત્તમેવ વુત્તં.

એવં મહાયાગં યજિત્વા સપુત્તદારં વન્દિત્વા નિસિન્નં અથ ખો ભગવા વેરઞ્જં બ્રાહ્મણં તેમાસં મારાવટ્ટનેન ધમ્મસવનામતરસપરિભોગપરિહીનં એકદિવસેનેવ ધમ્મામતવસ્સં વસ્સેત્વા પુરિપુણ્ણસઙ્કપ્પં કુરુમાનો ધમ્મિયા ¶ કથાય સન્દસ્સેત્વા…પે… ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. બ્રાહ્મણોપિ સપુત્તદારો ભગવન્તઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ વન્દિત્વા ‘‘પુનપિ, ભન્તે, અમ્હાકં અનુગ્ગહં કરેય્યાથા’’તિ એવમાદીનિ વદન્તો અનુબન્ધિત્વા અસ્સૂનિ પવત્તયમાનો નિવત્તિ.

અથ ખો ભગવા વેરઞ્જાયં યથાભિરન્તં વિહરિત્વાતિ યથાજ્ઝાસયં યથારુચિતં વાસં વસિત્વા વેરઞ્જાય નિક્ખમિત્વા મહામણ્ડલે ચારિકાય ચરણકાલે ગન્તબ્બં બુદ્ધવીથિ પહાય દુબ્ભિક્ખદોસેન ¶ કિલન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉજુનાવ મગ્ગેન ગહેત્વા ગન્તુકામો સોરેય્યાદીનિ અનુપગમ્મ પયાગપતિટ્ઠાનં ગન્ત્વા તત્થ ગઙ્ગં નદિં ઉત્તરિત્વા યેન બારાણસી તદવસરિ. તેન અવસરિ તદવસરિ. તત્રાપિ યથાજ્ઝાસયં વિહરિત્વા વેસાલિં અગમાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અનુપગમ્મ સોરેય્યં…પે… વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાય’’ન્તિ.

સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

તત્રિદં સમન્તપાસાદિકાય સમન્તપાસાદિકત્તસ્મિં –

આચરિયપરમ્પરતો, નિદાનવત્થુપ્પભેદદીપનતો;

પરસમયવિવજ્જનતો, સકસમયવિસુદ્ધિતો ચેવ.

બ્યઞ્જનપરિસોધનતો, પદત્થતો પાળિયોજનક્કમતો;

સિક્ખાપદનિચ્છયતો, વિભઙ્ગનયભેદદસ્સનતો.

સમ્પસ્સતં ન દિસ્સતિ, કિઞ્ચિ અપાસાદિકં યતો એત્થ;

વિઞ્ઞૂનમયં તસ્મા, સમન્તપાસાદિકાત્વેવ.

સંવણ્ણના ¶ પવત્તા, વિનયસ્સ વિનેય્યદમનકુસલેન;

વુત્તસ્સ લોકનાથેન, લોકમનુકમ્પમાનેનાતિ.

૨૪. ઇતો ¶ ¶ પરં તેન ખો પન સમયેન વેસાલિયા અવિદૂરેતિઆદિ યેભુય્યેન ઉત્તાનત્થં. તસ્મા અનુપદવણ્ણનં પહાય યત્થ યત્થ વત્તબ્બં અત્થિ, તં તદેવ વણ્ણયિસ્સામ. કલન્દગામોતિ કલન્દકા વુચ્ચન્તિ કાળકા, તેસં વસેન લદ્ધનામો ગામો. કલન્દપુત્તોતિ ગામવસેન લદ્ધનામસ્સ રાજસમ્મતસ્સ ચત્તાલીસકોટિવિભવસ્સ કલન્દસેટ્ઠિનો પુત્તો. યસ્મા પન તસ્મિં ગામે અઞ્ઞેપિ કલન્દનામકા મનુસ્સા અત્થિ, તસ્મા કલન્દપુત્તોતિ વત્વા પુન સેટ્ઠિપુત્તોતિ વુત્તં. સમ્બહુલેહીતિ બહુકેહિ. સહાયકેહીતિ સુખદુક્ખાનિ સહ આયન્તિ ઉપગચ્છન્તીતિ સહાયા, સહાયા એવ સહાયકા, તેહિ સહાયકેહિ. સદ્ધિન્તિ એકતો. કેનચિદેવ કરણીયેનાતિ કેનચિદેવ ભણ્ડપ્પયોજનઉદ્ધારસારણાદિના કિચ્ચેન; કત્તિકનક્ખત્તકીળાકિચ્ચેનાતિપિ વદન્તિ. ભગવા હિ કત્તિકજુણ્હપક્ખે વેસાલિં સમ્પાપુણિ. કત્તિકનક્ખત્તકીળા ચેત્થ ઉળારા હોતિ. તદત્થં ગતોતિ વેદિતબ્બો.

અદ્દસ ખોતિ કથં અદ્દસ? સો કિર નગરતો ભુત્તપાતરાસં સુદ્ધુત્તરાસઙ્ગં માલાગન્ધવિલેપનહત્થં બુદ્ધદસ્સનત્થં ધમ્મસવનત્થઞ્ચ નિક્ખમન્તં મહાજનં દિસ્વા ‘‘ક્વ ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘બુદ્ધદસ્સનત્થં ધમ્મસવનત્થઞ્ચા’’તિ. તેન હિ ‘‘અહમ્પિ ગચ્છામી’’તિ ગન્ત્વા ચતુબ્બિધાય પરિસાય પરિવુતં બ્રહ્મસ્સરેન ધમ્મં દેસેન્તં ભગવન્તં અદ્દસ. તેન વુત્તં – ‘‘અદ્દસ ખો…પે… દેસેન્ત’’ન્તિ. દિસ્વાનસ્સાતિ દિસ્વાન અસ્સ. એતદહોસીતિ પુબ્બે કતપુઞ્ઞતાય ચોદિયમાનસ્સ ભબ્બકુલપુત્તસ્સ એતં અહોસિ. કિં અહોસિ? યંનૂનાહમ્પિ ધમ્મં સુણેય્યન્તિ ¶ . તત્થ યન્નૂનાતિ પરિવિતક્કદસ્સનમેતં. એવં કિરસ્સ પરિવિતક્કો ઉપ્પન્નો ‘‘યમયં પરિસા એકગ્ગચિત્તા ધમ્મં સુણાતિ, અહો વતાહમ્પિ તં સુણેય્ય’’ન્તિ.

અથ ¶ ખો સુદિન્નો કલન્દપુત્તો યેન સા પરિસાતિ ઇધ કસ્મા ‘‘યેન ભગવા’’તિ અવત્વા ‘‘યેન સા પરિસા’’તિ વુત્તન્તિ ચે. ભગવન્તઞ્હિ પરિવારેત્વા ઉળારુળારજના મહતી પરિસા નિસિન્ના, તત્ર ન સક્કા ઇમિના પચ્છા આગતેન ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા નિસીદિતું. પરિસાય પન એકસ્મિં પદેસે સક્કાતિ સો તં પરિસંયેવ ઉપસઙ્કમન્તો. તેન વુત્તં ¶ – ‘‘અથ ખો સુદિન્નો કલન્દપુત્તો યેન સા પરિસા’’તિ. એકમન્તં નિસિન્નસ્સ ખો સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ એતદહોસીતિ ન નિસિન્નમત્તસ્સેવ અહોસિ, અથ ખો ભગવતો સિત્તયૂપસંહિતં થોકં ધમ્મકથં સુત્વા; તં પનસ્સ યસ્મા એકમન્તં નિસિન્નસ્સેવ અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘એકમન્તં નિસિન્નસ્સ ખો સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ એતદહોસી’’તિ. કિં અહોસીતિ? યથા યથા ખોતિઆદિ.

તત્રાયં સઙ્ખેપકથા – અહં ખો યેન યેન આકારેન ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ, તેન તેન મે ઉપપરિક્ખતો એવં હોતિ યદેતં સિત્તયબ્રહ્મચરિયં એકમ્પિ દિવસં અખણ્ડં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિપુણ્ણં ચરિતબ્બં, એકદિવસમ્પિ ચ કિલેસમલેન અમલીનં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિસુદ્ધં. સઙ્ખલિખિતં લિખિતસઙ્ખસદિસં ધોતસઙ્ખસપ્પટિભાગં ચરિતબ્બં. ઇદં ન સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા અગારમજ્ઝે વસન્તેન એકન્તપરિપુણ્ણં…પે… ચરિતું. યંનૂનાહં કેસે ચ મસ્સુઞ્ચ ઓહારેત્વા કસાયરસપીતતાય કાસાયાનિ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તાનં અનુચ્છવિકાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા પરિદહિત્વા અગારસ્મા નિક્ખમિત્વા અનગારિયં પબ્બજેય્યન્તિ. એત્થ ચ યસ્મા અગારસ્સ હિતં કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં અગારિયન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ પબ્બજ્જાય નત્થિ; તસ્મા પબ્બજ્જા ‘‘અનગારિયા’’તિ ઞાતબ્બા. તં અનગારિયં પબ્બજ્જં. પબ્બજેય્યન્તિ પરિબ્બજેય્યં.

૨૫. અચિરવુટ્ઠિતાય પરિસાય યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ સુદિન્નો અવુટ્ઠિતાય પરિસાય ન ભગવન્તં પબ્બજ્જં યાચિ. કસ્મા? તત્રસ્સ ¶ બહૂ ઞાતિસાલોહિતા મિત્તામચ્ચા સન્તિ, તે ‘‘‘ત્વં માતાપિતૂનં એકપુત્તકો, ન લબ્ભા તયા પબ્બજિતુ’ન્તિ બાહાયમ્પિ ગહેત્વા આકડ્ઢેય્યું, તતો પબ્બજ્જાય અન્તરાયો ભવિસ્સતી’’તિ સહેવ પરિસાય ઉટ્ઠહિત્વા થોકં ગન્ત્વા પુન કેનચિ સરીરકિચ્ચલેસેન નિવત્તિત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમ્મ પબ્બજ્જં યાચિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો સુદિન્નો કલન્દપુત્તો અચિરવુટ્ઠિતાય પરિસાય…પે… પબ્બાજેતુ મં ભગવા’’તિ.

ભગવા ¶ પન યસ્મા રાહુલકુમારસ્સ પબ્બજિતતો પભુતિ માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં ન પબ્બાજેતિ, તસ્મા નં પુચ્છિ – ‘‘અનુઞ્ઞાતોસિ પન ત્વં સુદિન્ન માતાપિતૂહિ…પે… પબ્બજ્જાયા’’તિ.

૨૬. ઇતો ¶ પરં પાઠાનુસારેનેવ ગન્ત્વા તં કરણીયં તીરેત્વાતિ એત્થ એવમત્થો વેદિતબ્બો – ધુરનિક્ખેપેનેવ તં કરણીયં નિટ્ઠાપેત્વાતિ; ન હિ પબ્બજ્જાય તિબ્બચ્છન્દસ્સ ભણ્ડપ્પયોજનઉદ્ધારસારણાદીસુ વા નક્ખત્તકીળાયં વા ચિત્તં નમતિ. અમ્મ તાતાતિ એત્થ પન અમ્માતિ માતરં આલપતિ; તાતાતિ પિતરં. ત્વં ખોસીતિ ત્વં ખો અસિ. એકપુત્તકોતિ એકોવ પુત્તકો; અઞ્ઞો તે જેટ્ઠો વા કનિટ્ઠો વા નત્થિ. એત્થ ચ ‘‘એકપુત્તો’’તિ વત્તબ્બે અનુકમ્પાવસેન ‘‘એકપુત્તકો’’તિ વુત્તં. પિયોતિ પીતિજનનકો. મનાપોતિ મનવડ્ઢનકો. સુખેધિતોતિ સુખેન એધિતો; સુખસંવડ્ઢિતોતિ અત્થો. સુખપરિહતોતિ સુખેન પરિહતો; જાતકાલતો પભુતિ ધાતીહિ અઙ્કતો અઙ્કં હરિત્વા ધારિયમાનો અસ્સકરથકાદીહિ બાલકીળનકેહિ કીળમાનો સાદુરસભોજનં ભોજિયમાનો સુખેન પરિહતો.

ન ત્વં, તાત સુદિન્ન, કિઞ્ચિ દુક્ખસ્સ જાનાસીતિ ત્વં તાત સુદિન્ન કિઞ્ચિ અપ્પમત્તકમ્પિ કલભાગં દુક્ખસ્સ ન જાનાસિ; અથ વા કિઞ્ચિ દુક્ખેન નાનુભોસીતિ અત્થો. કરણત્થે સામિવચનં, અનુભવનત્થે ચ જાનના; અથ વા કિઞ્ચિ દુક્ખં નસ્સરસીતિ અત્થો. ઉપયોગત્થે સામિવચનં, સરણત્થે ચ જાનના. વિકપ્પદ્વયેપિ પુરિમપદસ્સ ઉત્તરપદેન સમાનવિભત્તિલોપો દટ્ઠબ્બો. તં સબ્બં સદ્દસત્થાનુસારેન ઞાતબ્બં. મરણેનપિ મયં તે અકામકા વિના ભવિસ્સામાતિ ¶ સચેપિ તવ અમ્હેસુ જીવમાનેસુ મરણં ભવેય્ય, તેન તે મરણેનપિ મયં અકામકા અનિચ્છકા ન અત્તનો રુચિયા, વિના ભવિસ્સામ; તયા વિયોગં વા પાપુણિસ્સામાતિ અત્થો. કિં પન મયં તન્તિ એવં સન્તે કિં પન કિં નામ તં કારણં યેન મયં તં જીવન્તં અનુજાનિસ્સામ; અથ વા કિં પન મયં તન્તિ કેન પન કારણેન મયં તં જીવન્તં અનુજાનિસ્સામાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

૨૭. તત્થેવાતિ યત્થ નં ઠિતં માતાપિતરો નાનુજાનિંસુ, તત્થેવ ઠાને. અનન્તરહિતાયાતિ કેનચિ અત્થરણેન અનત્થતાય.

૨૮. પરિચારેહીતિ ગન્ધબ્બનટનાટકાદીનિ પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા તત્થ સહાયકેહિ સદ્ધિં યથાસુખં ઇન્દ્રિયાનિ ચારેહિ સઞ્ચારેહિ; ઇતો ચિતો ચ ઉપનેહીતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા પરિચારેહીતિ ¶ ગન્ધબ્બનટનાટકાદીનિ પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા ¶ તત્થ સહાયકેહિ સદ્ધિં લળ, ઉપલળ, રમ, કીળસ્સૂતિપિ વુત્તં હોતિ. કામે પરિભુઞ્જન્તોતિ અત્તનો પુત્તદારેહિ સદ્ધિં ભોગે ભુઞ્જન્તો. પુઞ્ઞાનિ કરોન્તોતિ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ સઙ્ઘઞ્ચ આરબ્ભ દાનપ્પદાનાદીનિ સુગતિમગ્ગસોધકાનિ કુસલકમ્માનિ કરોન્તો. તુણ્હી અહોસીતિ કથાનુપ્પબન્ધવિચ્છેદનત્થં નિરાલાપસલ્લાપો અહોસિ. અથસ્સ માતાપિતરો તિક્ખત્તું વત્વા પટિવચનમ્પિ અલભમાના સહાયકે પક્કોસાપેત્વા ‘‘એસ વો સહાયકો પબ્બજિતુકામો, નિવારેથ ન’’ન્તિ આહંસુ. તેપિ તં ઉપસઙ્કમિત્વા તિક્ખત્તું અવોચું, તેસમ્પિ તુણ્હી અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ સહાયકા…પે… તુણ્હી અહોસી’’તિ.

૨૯. અથસ્સ સહાયકાનં એતદહોસિ – ‘‘સચે અયં પબ્બજ્જં અલભમાનો મરિસ્સતિ ન કોચિ ગુણો ભવિસ્સતિ. પબ્બજિતં પન નં માતાપિતરોપિ કાલેન કાલં પસ્સિસ્સન્તિ. મયમ્પિ પસ્સિસ્સામ. પબ્બજ્જાપિ ચ નામેસા ભારિયા, દિવસે દિવસે મત્તિકાપત્તં ગહેત્વા પિણ્ડાય ચરિતબ્બં. એકસેય્યં એકભત્તં બ્રહ્મચરિયં અતિદુક્કરં. અયઞ્ચ સુખુમાલો નાગરિકજાતિયો, સો તં ચરિતું અસક્કોન્તો પુન ઇધેવ આગમિસ્સતિ. હન્દસ્સ ¶ માતાપિતરો અનુજાનાપેસ્સામા’’તિ. તે તથા અકંસુ. માતાપિતરોપિ નં અનુજાનિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ સહાયકા યેન સુદિન્નસ્સ કલન્દપુત્તસ્સ માતાપિતરો…પે… અનુઞ્ઞાતોસિ માતાપિતૂહિ અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજ્જાયા’’તિ.

૩૦. હટ્ઠોતિ તુટ્ઠો. ઉદગ્ગોતિ પીતિવસેન અબ્ભુન્નતકાયચિત્તો. કતિપાહન્તિ કતિપયાનિ દિવસાનિ. બલં ગાહેત્વાતિ સપ્પાયભોજનાનિ ભુઞ્જન્તો, ઉચ્છાદનન્હાપનાદીહિ ચ કાયં પરિહરન્તો, કાયબલં જનેત્વા માતાપિતરો વન્દિત્વા અસ્સુમુખં ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ…પે… પબ્બાજેતુ મં ભન્તે ભગવાતિ. ભગવા સમીપે ઠિતં અઞ્ઞતરં પિણ્ડચારિકં ભિક્ખું આમન્તેસિ – ‘‘તેન હિ ભિક્ખુ સુદિન્નં પબ્બાજેહિ ચેવ ઉપસમ્પાદેહિ ચા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ખો સો ભિક્ખુ ભગવતો પટિસ્સુણિત્વા સુદિન્નં કલન્દપુત્તં જિનદત્તિયં સદ્ધિવિહારિકં લદ્ધા પબ્બાજેસિ ચેવ ઉપસમ્પાદેસિ ચ. તેન વુત્તં – ‘‘અલત્થ ખો ¶ સુદિન્નો કલન્દપુત્તો ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં, અલત્થ ઉપસમ્પદ’’ન્તિ.

એત્થ પન ઠત્વા સબ્બઅટ્ઠકથાસુ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ કથિતા. મયં પન યથાઠિતપાળિવસેનેવ ખન્ધકે કથયિસ્સામ. ન કેવલઞ્ચેતં, અઞ્ઞમ્પિ યં ખન્ધકે વા પરિવારે વા કથેતબ્બં અટ્ઠકથાચરિયેહિ વિભઙ્ગેકથિતં, તં સબ્બં તત્થ તત્થેવ કથયિસ્સામ. એવઞ્હિ કથિયમાને ¶ પાળિક્કમેનેવ વણ્ણના કતા હોતિ. તતો તેન તેન વિનિચ્છયેન અત્થિકાનં પાળિક્કમેનેવ ઇમં વિનયસંવણ્ણનં ઓલોકેત્વા સો સો વિનિચ્છયો સુવિઞ્ઞેય્યો ભવિસ્સતીતિ.

અચિરૂપસમ્પન્નોતિ અચિરં ઉપસમ્પન્નો હુત્વા; ઉપસમ્પદતો નચિરકાલેયેવાતિ વુત્તં હોતિ. એવરૂપેતિ એવંવિધે એવંજાતિકે. ધુતગુણેતિ કિલેસનિદ્ધુનનકે ગુણે. સમાદાય વત્તતીતિ સમાદિયિત્વા ગણ્હિત્વા વત્તતિ ચરતિ વિહરતિ. આરઞ્ઞિકો હોતીતિ ગામન્તસેનાસનં પટિક્ખિપિત્વા આરઞ્ઞિકધુતઙ્ગવસેન અરઞ્ઞવાસિકો હોતિ. પિણ્ડપાતિકોતિ અતિરેકલાભપટિક્ખેપેન ચુદ્દસ ભત્તાનિ પટિક્ખિપિત્વા ¶ પિણ્ડપાતિકધુતઙ્ગવસેન પિણ્ડપાતિકો હોતિ. પંસુકૂલિકોતિ ગહપતિચીવરં પટિક્ખિપિત્વા પંસુકૂલિકધુતઙ્ગવસેન પંસુકૂલિકો હોતિ. સપદાનચારિકોતિ લોલુપ્પચારં પટિક્ખિપિત્વા સપદાનચારિકધુતઙ્ગવસેન સપદાનચારિકો હોતિ; ઘરપટિપાટિયા ભિક્ખાય પવિસતિ. વજ્જિગામન્તિ વજ્જીનં ગામં વજ્જીસુ વા ગામં.

અડ્ઢા મહદ્ધનાતિઆદીસુ ઉપભોગપરિભોગૂપકરણમહન્તતાય અડ્ઢા; યે હિ તેસં ઉપભોગા યાનિ ચ ઉપભોગૂપકરણાનિ, તાનિ મહન્તાનિ બહુલાનિ સારકાનીતિ વુત્તં હોતિ. નિધેત્વા ઠપિતધનમહન્તતાય મહદ્ધના. મહાભોગાતિ દિવસપરિબ્બયસઙ્ખાતભોગમહન્તતાય મહાભોગા. અઞ્ઞેહિ ઉપભોગેહિ જાતરૂપરજતસ્સેવ પહૂતતાય પહૂતજાતરૂપરજતા. અલઙ્કારભૂતસ્સ વિત્તૂપકરણસ્સ પીતિપામોજ્જકરણસ્સ પહૂતતાય પહૂતવિત્તૂપકરણા. વોહારવસેન પરિવત્તેન્તસ્સ ધનધઞ્ઞસ્સ પહૂતતાય પહૂતધનધઞ્ઞાતિ વેદિતબ્બા.

સેનાસનં ¶ સંસામેત્વાતિ સેનાસનં પટિસામેત્વા; યથા ન વિનસ્સતિ તથા નં સુટ્ઠુ ઠપેત્વાતિ અત્થો. સટ્ઠિમત્તે થાલિપાકેતિ ગણનપરિચ્છેદતો સટ્ઠિથાલિપાકે. એકમેકો ચેત્થ થાલિપાકો દસન્નં ભિક્ખૂનં ભત્તં ગણ્હાતિ. તં સબ્બમ્પિ છન્નં ભિક્ખુસતાનં ભત્તં હોતિ. ભત્તાભિહારં અભિહરિંસૂતિ એત્થ અભિહરીયતીતિ અભિહારો. કિં અભિહરીયતિ? ભત્તં. ભત્તમેવ અભિહારો ભત્તાભિહારો, તં ભત્તાભિહારં. અભિહરિંસૂતિ અભિમુખા હરિંસુ. તસ્સ સન્તિકં ગહેત્વા આગમંસૂતિ અત્થો. એતસ્સ કિં પમાણન્તિ? સટ્ઠિ થાલિપાકા. તેન વુત્તં – ‘‘સટ્ઠિમત્તે થાલિપાકે ભત્તાભિહારં અભિહરિંસૂ’’તિ. ભિક્ખૂનં વિસ્સજ્જેત્વાતિ સયં ઉક્કટ્ઠપિણ્ડપાતિકત્તા સપદાનચારં ચરિતુકામો ભિક્ખૂનં પરિભોગત્થાય પરિચ્ચજિત્વા દત્વા. અયં હિ આયસ્મા ‘‘ભિક્ખૂ ચ લાભં લચ્છન્તિ અહઞ્ચ પિણ્ડકેન ન કિલમિસ્સામી’’તિ એતદત્થમેવ આગતો. તસ્મા અત્તનો આગમનાનુરૂપં ¶ કરોન્તો ભિક્ખૂનં વિસ્સજ્જેત્વા સયં પિણ્ડાય પાવિસિ.

૩૧. ઞાતિદાસીતિ ¶ ઞાતકાનં દાસી. આભિદોસિકન્તિ પારિવાસિકં એકરત્તાતિક્કન્તં પૂતિભૂતં. તત્રાયં પદત્થો – પૂતિભાવદોસેન અભિભૂતોતિ અભિદોસો, અભિદોસોવ આભિદોસિકો, એકરત્તાતિક્કન્તસ્સ વા નામસઞ્ઞા એસા, યદિદં આભિદોસિકોતિ, તં આભિદોસિકં. કુમ્માસન્તિ યવકુમ્માસં. છડ્ડેતુકામા હોતીતિ યસ્મા અન્તમસો દાસકમ્મકરાનમ્પિ ગોરૂપાનમ્પિ અપરિભોગારહો, તસ્મા તં કચવરં વિય બહિ છડ્ડેતુકામા હોતિ. સચેતન્તિ સચે એતં. ભગિનીતિ અરિયવોહારેન ઞાતિદાસિં આલપતિ. છડ્ડનીયધમ્મન્તિ છડ્ડેતબ્બસભાવં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘ભગિનિ, એતં સચે બહિ છડ્ડનીયધમ્મં નિસ્સટ્ઠપરિગ્ગહં, તં ઇધ મે પત્તે આકિરા’’તિ.

કિં પન એવં વત્તું લબ્ભતિ, વિઞ્ઞત્તિ વા પયુત્તવાચા વા ન હોતીતિ? ન હોતિ. કસ્મા? નિસ્સટ્ઠપરિગ્ગહત્તા. યઞ્હિ છડ્ડનીયધમ્મં નિસ્સટ્ઠપરિગ્ગહં, યત્થ સામિકા અનાલયા હોન્તિ, તં સબ્બં ‘‘દેથ આહરથ ઇધ આકિરથા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. તથા હિ અગ્ગઅરિયવંસિકો આયસ્મા રટ્ઠપાલોપિ ‘‘છડ્ડનીયધમ્મં કુમ્માસં ઇધ મે પત્તે આકિરા’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૯૯) અવચ. તસ્મા યં એવરૂપં છડ્ડનીયધમ્મં અઞ્ઞં વા અપરિગ્ગહિતં વનમૂલફલભેસજ્જાદિકં તં સબ્બં યથાસુખં આહરાપેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં, ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં. હત્થાનન્તિ ¶ ભિક્ખાગ્ગહણત્થં પત્તં ઉપનામયતો મણિબન્ધતો પભુતિ દ્વિન્નમ્પિ હત્થાનં. પાદાનન્તિ નિવાસનન્તતો પટ્ઠાય દ્વિન્નમ્પિ પાદાનં. સરસ્સાતિ ‘‘સચેતં ભગિની’’તિ વાચં નિચ્છારયતો સરસ્સ ચ. નિમિત્તં અગ્ગહેસીતિ ગિહિકાલે સલ્લક્ખિતપુબ્બં આકારં અગ્ગહેસિ સઞ્જાનિ સલ્લક્ખેસિ. સુદિન્નો હિ ભગવતો દ્વાદસમે વસ્સે પબ્બજિતો વીસતિમે વસ્સે ઞાતિકુલં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો સયં પબ્બજ્જાય અટ્ઠવસ્સિકો હુત્વા; તેન નં સા ઞાતિદાસી દિસ્વાવ ન સઞ્જાનિ, નિમિત્તં પન અગ્ગહેસીતિ.

સુદિન્નસ્સ માતરં એતદવોચાતિ અતિગરુના પબ્બજ્જૂપગતેન સામિપુત્તેન ¶ સદ્ધિં ‘‘ત્વં નુ ખો મે, ભન્તે, અય્યો સુદિન્નો’’તિઆદિવચનં વત્તું અવિસહન્તી વેગેન ઘરં પવિસિત્વા સુદિન્નસ્સ માતરં એતં અવોચ. યગ્ઘેતિ આરોચનત્થે નિપાતો. સચે જે સચ્ચન્તિ એત્થ જેતિ આલપને નિપાતો. એવઞ્હિ તસ્મિં દેસે દાસિજનં આલપન્તિ, તસ્મા ‘‘ત્વં, ભોતિ દાસિ, સચે સચ્ચં ભણસી’’તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

૩૨. અઞ્ઞતરં કુટ્ટમૂલન્તિ તસ્મિં કિર દેસે દાનપતીનં ઘરેસુ સાલા હોન્તિ, આસનાનિ ચેત્થ પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તિ, ઉપટ્ઠાપિતં ઉદકકઞ્જિયં; તત્થ પબ્બજિતા પિણ્ડાય ચરિત્વા ¶ નિસીદિત્વા ભુઞ્જન્તિ. સચે ઇચ્છન્તિ, દાનપતીનમ્પિ સન્તકં ગણ્હન્તિ. તસ્મા તમ્પિ અઞ્ઞતરસ્સ કુલસ્સ ઈદિસાય સાલાય અઞ્ઞતરં કુટ્ટમૂલન્તિ વેદિતબ્બં. ન હિ પબ્બજિતા કપણમનુસ્સા વિય અસારુપ્પે ઠાને નિસીદિત્વા ભુઞ્જન્તીતિ.

અત્થિ નામ તાતાતિ એત્થ અત્થીતિ વિજ્જમાનત્થે; નામાતિ પુચ્છનત્થે મઞ્ઞનત્થે ચ નિપાતો. ઇદઞ્હિ વુત્તં હોતિ – ‘‘અત્થિ નુ ખો, તાત સુદિન્ન, અમ્હાકં ધનં, ન મયં નિદ્ધનાતિ વત્તબ્બા, યેસં નો ત્વં ઈદિસે ઠાને નિસીદિત્વા આભિદોસિકં કુમ્માસં પરિભુઞ્જિસ્સસિ’’; તથા ‘‘અત્થિ નુ ખો, તાત સુદિન્ન, અમ્હાકં જીવિતં, ન મયં મતાતિ વત્તબ્બા, યેસં નો ત્વં ઈદિસે ઠાને નિસીદિત્વા આભિદોસિકં કુમ્માસં પરિભુઞ્જિસ્સસિ’’; તથા ‘‘અત્થિ મઞ્ઞે, તાત સુદિન્ન, તવ અબ્ભન્તરે સાસનં નિસ્સાય પટિલદ્ધો ¶ સમણગુણો, યં ત્વં સુભોજનરસસંવડ્ઢિતોપિ ઇમં જિગુચ્છનેય્યં આભિદોસિકં કુમ્માસં અમતમિવ નિબ્બિકારો પરિભુઞ્જિસ્સસી’’તિ.

સો પન ગહપતિ દુક્ખાભિતુન્નતાય એતમત્થં પરિપુણ્ણં કત્વા વત્તુમસક્કોન્તો ‘‘અત્થિ નામ, તાત સુદિન્ન, આભિદોસિકં કુમ્માસં પરિભુઞ્જિસ્સસી’’તિ એત્તકમેવ અવોચ. અક્ખરચિન્તકા પનેત્થ ઇમં લક્ખણં વદન્તિ – અનોકપ્પનામરિસનત્થવસેન એતં અત્થિનામસદ્દે ઉપપદે ‘‘પરિભુઞ્જિસ્સસી’’તિ અનાગતવચનં કતં. તસ્સાયમત્થો – અત્થિ નામ…પે… પરિભુઞ્જિસ્સસિ, ઇદં પચ્ચક્ખમ્પિ અહં ન સદ્દહામિ ¶ ન મરિસયામીતિ. તતાયં આભિદોસિકોતિ તતો તવ ગેહતો અયં આભિદોસિકો કુમ્માસો લદ્ધોતિ અત્થો. તતોયન્તિપિ પાઠો. તદાયન્તિપિ પઠન્તિ, તં ન સુન્દરં. યેન સકપિતુ નિવેસનન્તિ યેન સકસ્સ પિતુ અત્તનો પિતુ નિવેસનન્તિ અત્થો; થેરો પિતરિ પેમેનેવ સુબ્બચો હુત્વા અગમાસિ. અધિવાસેસીતિ થેરો ઉક્કટ્ઠપિણ્ડપાતિકોપિ સમાનો ‘‘સચે એકભત્તમ્પિ ન ગહેસ્સામિ, અતિવિય નેસં દોમનસ્સં ભવિસ્સતી’’તિ ઞાતીનં અનુકમ્પાય અધિવાસેસિ.

૩૩. ઓપુઞ્જાપેત્વાતિ ઉપલિમ્પાપેત્વા. એકં હિરઞ્ઞસ્સાતિ એત્થ હિરઞ્ઞન્તિ કહાપણો વેદિતબ્બો. પુરિસોતિ નાતિદીઘો નાતિરસ્સો મજ્ઝિમપ્પમાણો વેદિતબ્બો. તિરોકરણીયન્તિ કરણત્થે ભુમ્મં; સાણિપાકારેન પરિક્ખિપિત્વાતિ અત્થો. અથ વા તિરો કરોન્તિ એતેનાતિ તિરોકરણીયં, તં પરિક્ખિપિત્વા; સમન્તતો કત્વાતિ અત્થો. તેન હીતિ યસ્મા અજ્જ સુદિન્નો આગમિસ્સતિ તેન કારણેન. હિ ઇતિ પદપૂરણમત્તે નિપાતો. તેનાતિ અયમ્પિ વા ઉય્યોજનત્થે નિપાતોયેવ.

૩૪. પુબ્બણ્હસમયન્તિ ¶ એત્થ કિઞ્ચાપિ પાળિયં કાલારોચનં ન વુત્તં, અથ ખો આરોચિતેયેવ કાલે અગમાસીતિ વેદિતબ્બો. ઇદં તે તાતાતિ દ્વે પુઞ્જે દસ્સેન્તો આહ. માતૂતિ જનેત્તિયા. મત્તિકન્તિ માતિતો આગતં; ઇદં તે માતામહિયા માતુ ઇમં ગેહં આગચ્છન્તિયા દિન્નધનન્તિ અત્થો. ઇત્થિકાય ઇત્થિધનન્તિ હીળેન્તો આહ ¶ . ઇત્થિકાય નામ ઇત્થિપરિભોગાનંયેવ ન્હાનચુણ્ણાદીનં અત્થાય લદ્ધં ધનં કિત્તકં ભવેય્ય. તસ્સાપિ તાવ પરિમાણં પસ્સ. અથ વા ઇદં તે તાત સુદિન્ન માતુ ધનં, તઞ્ચ ખો મત્તિકં, ન મયા દિન્નં, તવ માતુયેવ સન્તકન્તિ વુત્તં હોતિ. તં પનેતં ન કસિયા ન વણિજ્જાય સમ્ભૂતં, અપિચ ખો ઇત્થિકાય ઇત્થિધનં. યં ઇત્થિકાય ઞાતિકુલતો સામિકકુલં ગચ્છન્તિયા લદ્ધબ્બં ન્હાનચુણ્ણાદીનં અત્થાય ઇત્થિધનં, તં તાવ એત્તકન્તિ એવમેત્થ ¶ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

અઞ્ઞં પેત્તિકં અઞ્ઞં પિતામહન્તિ યં પન તે પિતુ ચ પિતામહાનઞ્ચ સન્તકં, તં અઞ્ઞંયેવ. નિહિતઞ્ચ પયુત્તઞ્ચ અતિવિય બહુ; એત્થ ચ પિતામહન્તિ તદ્ધિતલોપં કત્વા વેદિતબ્બં. પેતામહન્તિ વા પાઠો. લબ્ભા તાત સુદિન્ન હીનાયાવત્તિત્વાતિ તાત, સુદિન્ન, ઉત્તમં અરિયદ્ધજં પબ્બજિતલિઙ્ગં પહાય હીનાય ગિહિભાવાય આવત્તિત્વા લબ્ભા ભોગા ભુઞ્જિતું, નાલબ્ભા ભુઞ્જિતું, ન ત્વં રાજભીતો પબ્બજિતો, ન ઇણાયિકેહિ પલિબુદ્ધો હુત્વાતિ. તાત ન ઉસ્સહામીતિ એત્થ પન તાતાતિ વચનં ગેહસિતપેમેન આહ, ન સમણતેજેન. ન ઉસ્સહામીતિ ન સક્કોમિ. ન વિસહામીતિ નપ્પહોમિ, ન સમત્થોમ્હિ.

‘‘વદેય્યામ ખો તં ગહપતી’’તિ ઇદં પન વચનં સમણતેજેનાહ. નાતિકડ્ઢેય્યાસીતિ યં તે મયિ પેમં પતિટ્ઠિતં, તં કોધવસેન ન અતિકડ્ઢેય્યાસિ; સચે ન કુજ્ઝેય્યાસીતિ વુત્તં હોતિ. તતો સેટ્ઠિ ‘‘પુત્તો મે સઙ્ગહં મઞ્ઞે કત્તુકામો’’તિ ઉદગ્ગચિત્તો આહ – ‘‘વદેહિ તાત સુદિન્ના’’તિ. તેનહીતિ ઉય્યોજનત્થે વિભત્તિપતિરૂપકો નિપાતો. તતોનિદાનન્તિ તંનિદાનં તંહેતુકન્તિ પચ્ચત્તવચનસ્સ તો-આદેસો વેદિતબ્બો; સમાસે ચસ્સ લોપાભાવો. ભયં વાતિ ‘‘કિન્તિ મે ભોગે નેવ રાજાનો હરેય્યુ’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તં રાજાદિભયં; ચિત્તુત્રાસોતિ અત્થો. છમ્ભિતત્તન્તિ રાજૂહિ વા ચોરેહિ વા ‘‘ધનં દેહી’’તિ કમ્મકારણં કારિયમાનસ્સ કાયિઞ્જનં કાયકમ્પો હદયમંસચલનં. લોમહંસોતિ ઉપ્પન્ને ભયે લોમાનં હંસનં ઉદ્ધગ્ગભાવો. આરક્ખોતિ અન્તો ચ બહિ ચ રત્તિઞ્ચ દિવા ચ આરક્ખણં.

૩૫. તેન હિ વધૂતિ સેટ્ઠિ ગહપતિ ધનં દસ્સેત્વા પુત્તં અત્તના ગિહિભાવત્થાય પલોભેતું અસક્કોન્તો ‘‘માતુગામસદિસં દાનિ પુરિસાનં ¶ બન્ધનં નત્થી’’તિ મઞ્ઞિત્વા તસ્સ પુરાણદુતિયિકં ¶ આમન્તેસિ – ‘‘તેન હિ વધૂ’’તિ. પુરાણદુતિયિકન્તિ પુરાણં દુતિયિકં પુબ્બે ગિહિકાલે દુતિયિકં, ગેહસિતસુખુપભોગસહાયિકં ભૂતપુબ્બભરિયન્તિ અત્થો. તેન હીતિ યેન કારણેન માતુગામસદિસં બન્ધનં નત્થિ. પાદેસુ ગહેત્વાતિ ¶ પાદે ગહેત્વા; ઉપયોગત્થે ભુમ્મવચનં, પાદેસુ વા તં ગહેત્વા. ‘‘કીદિસા નામ તા અય્યપુત્ત અચ્છરાયો’’તિ કસ્મા એવમાહ? તદા કિર સમ્બહુલે ખત્તિયકુમારેપિ બ્રાહ્મણકુમારેપિ સેટ્ઠિપુત્તેપિ મહાસમ્પત્તિયો પહાય પબ્બજન્તે દિસ્વા પબ્બજ્જાગુણં અજાનન્તા કથં સમુટ્ઠાપેન્તિ – ‘‘કસ્મા એતે પબ્બજન્તી’’તિ. અથઞ્ઞે વદન્તિ – ‘‘દેવચ્છરાનં દેવનાટકાનં કારણા’’તિ. સા કથા વિત્થારિકા અહોસિ. તં ગહેત્વા અયં એવમાહાતિ. થેરો તં પટિક્ખિપન્તો ન ખો અહં ભગિનીતિ આહ. સમુદાચરતીતિ વોહરતિ વદેતિ. તત્થેવ મુચ્છિતા પપતાતિ નં ભગિનિવાદેન સમુદાચરન્તં દિસ્વા ‘‘અનત્થિકો દાનિ મયા અયં યો મં પજાપતિં સમાનં અત્તના સદ્ધિં એકમાતુકુચ્છિયા સયિતદારિકં વિય મઞ્ઞતી’’તિ સમુપ્પન્નબલવસોકા હુત્વા તસ્મિંયેવ પદેસે મુચ્છિતા પપતા; પતિતાતિ અત્થો.

મા નો વિહેઠયિત્થાતિ મા અમ્હે ધનં દસ્સેત્વા માતુગામઞ્ચ ઉય્યોજેત્વા વિહેઠયિત્થ; વિહેસા હેસા પબ્બજિતાનન્તિ. તેન હિ તાત સુદિન્ન બીજકમ્પિ દેહીતિ એત્થ તેન હીતિ અભિરતિયં ઉય્યોજેતિ. સચે ત્વં અભિરતો બ્રહ્મચરિયં ચરસિ, ચરિત્વા આકાસે નિસીદિત્વા પરિનિબ્બાયિતા હોહિ, અમ્હાકં પન કુલવંસબીજકં એકં પુત્તં દેહિ. મા નો અપુત્તકં સાપતેય્યં લિચ્છવયો અતિહરાપેસુન્તિ મયઞ્હિ લિચ્છવીનં ગણરાજૂનં રજ્જે વસામ, તે તે પિતુનો અચ્ચયેન ઇમં સાપતેય્યં એવં મહન્તં અમ્હાકં વિભવં અપુત્તકં કુલધનરક્ખકેન પુત્તેન વિરહિતં અત્તનો રાજન્તેપુરં અતિહરાપેય્યુન્તિ, તં તે મા અતિહરાપેસું, મા અતિહરાપેન્તૂતિ.

એતં ખો મે, અમ્મ, સક્કા કાતુન્તિ કસ્મા એવમાહ? સો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘એતેસં સાપતેય્યસ્સ અહમેવ સામી, અઞ્ઞો નત્થિ. તે મં સાપતેય્યરક્ખણત્થાય નિચ્ચં અનુબન્ધિસ્સન્તિ; તેનાહં ન લચ્છામિ અપ્પોસ્સુક્કો સમણધમ્મં કાતું, પુત્તકં પન લભિત્વા ઓરમિસ્સન્તિ, તતો ¶ અહં યથાસુખં સમણધમ્મં કરિસ્સામી’’તિ ઇમં નયં પસ્સન્તો ¶ એવમાહાતિ.

૩૬. પુપ્ફન્તિ ઉતુકાલે ઉપ્પન્નલોહિતસ્સ નામં. માતુગામસ્સ હિ ઉતુકાલે ગબ્ભપતિટ્ઠાનટ્ઠાને લોહિતવણ્ણા પિળકા સણ્ઠહિત્વા સત્ત દિવસાનિ વડ્ઢિત્વા ભિજ્જન્તિ, તતો લોહિતં ¶ પગ્ઘરતિ, તસ્સેતં નામં ‘‘પુપ્ફ’’ન્તિ. તં પન યાવ બલવં હોતિ બહુ પગ્ઘરતિ, તાવ દિન્નાપિ પટિસન્ધિ ન તિટ્ઠતિ, દોસેનેવ સદ્ધિં પગ્ઘરતિ; દોસે પન પગ્ઘરિતે સુદ્ધે વત્થુમ્હિ દિન્ના પટિસન્ધિ ખિપ્પં પતિટ્ઠાતિ. પુપ્ફંસા ઉપ્પજ્જીતિ પુપ્ફં અસ્સા ઉપ્પજ્જિ; અકારલોપેન સન્ધિ પુરાણદુતિયિકાય બાહાયં ગહેત્વાતિ પુરાણદુતિયિકાય યા બાહા, તત્ર નં ગહેત્વાતિ અત્થો.

અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદેતિ પઠમપારાજિકસિક્ખાપદે અટ્ઠપિતે. ભગવતો કિર પઠમબોધિયં વીસતિ વસ્સાનિ ભિક્ખૂ ચિત્તં આરાધયિંસુ, ન એવરૂપં અજ્ઝાચારમકંસુ. તં સન્ધાયેવ ઇદં સુત્તમાહ – ‘‘આરાધયિંસુ વત મે, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ એકં સમયં ચિત્ત’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૨૫). અથ ભગવા અજ્ઝાચારં અપસ્સન્તો પારાજિકં વા સઙ્ઘાદિસેસં વા ન પઞ્ઞપેસિ. તસ્મિં તસ્મિં પન વત્થુસ્મિં અવસેસે પઞ્ચ ખુદ્દકાપત્તિક્ખન્ધે એવ પઞ્ઞપેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદે’’તિ.

અનાદીનવદસ્સોતિ યં ભગવા ઇદાનિ સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેન્તો આદીનવં દસ્સેસ્સતિ, તં અપસ્સન્તો અનવજ્જસઞ્ઞી હુત્વા. સચે હિ ‘‘અયં ઇદં ન કરણીયન્તિ વા મૂલચ્છેજ્જાય વા સંવત્તતી’’તિ જાનેય્ય, સદ્ધાપબ્બજિતો કુલપુત્તો તતોનિદાનં જીવિતક્ખયં પાપુણન્તોપિ ન કરેય્ય. એત્થ પન આદીનવં અપસ્સન્તો નિદ્દોસસઞ્ઞી અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અનાદીનવદસ્સો’’તિ. પુરાણદુતિયિકાયાતિ ભુમ્મવચનં. અભિવિઞ્ઞાપેસીતિ પવત્તેસિ; પવત્તનાપિ હિ કાયવિઞ્ઞત્તિચોપનતો ‘‘વિઞ્ઞાપના’’તિ વુચ્ચતિ. તિક્ખત્તું અભિવિઞ્ઞાપનઞ્ચેસ ગબ્ભસણ્ઠાનસન્નિટ્ઠાનત્થમકાસીતિ વેદિતબ્બો.

સા તેન ગબ્ભં ગણ્હીતિ સા ચ તેનેવ અજ્ઝાચારેન ગબ્ભં ગણ્હિ, ન અઞ્ઞથા. કિં પન અઞ્ઞથાપિ ગબ્ભગ્ગહણં હોતીતિ ¶ ? હોતિ. કથં? કાયસંસગ્ગેન ¶ , ચોળગ્ગહણેન, અસુચિપાનેન, નાભિપરામસનેન, રૂપદસ્સનેન, સદ્દેન, ગન્ધેન. ઇત્થિયો હિ એકચ્ચા ઉતુસમયે છન્દરાગરત્તા પુરિસાનં હત્થગ્ગાહ-વેણિગ્ગાહ-અઙ્ગપચ્ચઙ્ગપરામસનં સાદિયન્તિયોપિ ગબ્ભં ગણ્હન્તિ. એવં કાયસંસગ્ગેન ગબ્ભગ્ગહણં હોતિ.

ઉદાયિત્થેરસ્સ પન પુરાણદુતિયિકા ભિક્ખુની તં અસુચિં એકદેસં મુખેન અગ્ગહેસિ, એકદેસં ચોળકેનેવ સદ્ધિં અઙ્ગજાતે પક્ખિપિ. સા તેન ગબ્ભં ગણ્હિ. એવં ચોળગ્ગહણેન ગબ્ભગ્ગહણં હોતિ.

મિગસિઙ્ગતાપસસ્સ ¶ માતા મિગી ઉતુસમયે તાપસસ્સ પસ્સાવટ્ઠાનં આગન્ત્વા સસમ્ભવં પસ્સાવં પિવિ. સા તેન ગબ્ભં ગણ્હિત્વા મિગસિઙ્ગં વિજાયિ. એવં અસુચિપાનેન ગબ્ભગ્ગહણં હોતિ.

સામસ્સ પન બોધિસત્તસ્સ માતાપિતૂનં ચક્ખુપરિહાનિં ઞત્વા સક્કો પુત્તં દાતુકામો દુકૂલપણ્ડિતં આહ – ‘‘વટ્ટતિ તુમ્હાકં મેથુનધમ્મો’’તિ? ‘‘અનત્થિકા મયં એતેન, ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિતામ્હા’’તિ. ‘‘તેન હિ ઇમિસ્સા ઉતુસમયે અઙ્ગુટ્ઠેન નાભિં પરામસેય્યાથા’’તિ. સો તથા અકાસિ. સા તેન ગબ્ભં ગણ્હિત્વા સામં તાપસદારકં વિજાયિ. એવં નાભિપરામસનેન ગબ્ભગ્ગહણં હોતિ. એતેનેવ નયેન મણ્ડબ્યસ્સ ચ ચણ્ડપજ્જોતસ્સ ચ વત્થુ વેદિતબ્બં.

કથં રૂપદસ્સનેન હોતિ? ઇધેકચ્ચા ઇત્થી ઉતુસમયે પુરિસસંસગ્ગં અલભમાના છન્દરાગવસેન અન્તોગેહગતાવ પુરિસં ઉપનિજ્ઝાયતિ રાજોરોધા વિય, સા તેન ગબ્ભં ગણ્હાતિ. એવં રૂપદસ્સનેન ગબ્ભગ્ગહણં હોતિ.

બલાકાસુ પન પુરિસો નામ નત્થિ, તા ઉતુસમયે મેઘસદ્દં સુત્વા ગબ્ભં ગણ્હન્તિ. કુક્કુટિયોપિ કદાચિ એકસ્સ કુક્કુટસ્સ સદ્દં સુત્વા બહુકાપિ ગબ્ભં ગણ્હન્તિ. તથા ગાવી ઉસભસ્સ. એવં સદ્દેન ગબ્ભગ્ગહણં હોતિ.

ગાવી એવ ચ કદાચિ ઉસભગન્ધેન ગબ્ભં ગણ્હન્તિ. એવં ગન્ધેન ગબ્ભગ્ગહણં હોતિ.

ઇધ ¶ પનાયં અજ્ઝાચારેન ગબ્ભં ગણ્હિ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, એવં તિણ્ણં સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૮).

ભુમ્મા ¶ દેવા સદ્દમનુસ્સાવેસુન્તિ યસ્મા નત્થિ લોકે રહો નામ પાપકમ્મં પકુબ્બતો. સબ્બપઠમં હિસ્સ તં પાપં અત્તના જાનાતિ, તતો આરક્ખદેવતા, અથઞ્ઞાપિ પરચિત્તવિદુનિયો દેવતા. તસ્માસ્સ પરચિત્તવિદૂ સકલવનસણ્ડનિસ્સિતા ભુમ્મા દેવા તં અજ્ઝાચારં દિસ્વા સદ્દં અનુસ્સાવેસું. યથા અઞ્ઞેપિ દેવા સુણન્તિ, તથા નિચ્છારેસું. કિન્તિ ¶ ? નિરબ્બુદો વત, ભો…પે… આદીનવો ઉપ્પાદિતોતિ. તસ્સત્થો વેરઞ્જકણ્ડે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

ભુમ્માનં દેવાનં સદ્દં સુત્વા ચાતુમહારાજિકાતિ એત્થ પન ભુમ્માનં દેવાનં સદ્દં આકાસટ્ઠદેવતા અસ્સોસું; આકાસટ્ઠાનં ચાતુમહારાજિકાતિ અયમનુક્કમો વેદિતબ્બો. બ્રહ્મકાયિકાતિ અસઞ્ઞસત્તે ચ અરૂપાવચરે ચ ઠપેત્વા સબ્બેપિ બ્રહ્માનો અસ્સોસું; સુત્વા ચ સદ્દમનુસ્સાવેસુન્તિ વેદિતબ્બો. ઇતિહ તેન ખણેનાતિ એવં તેન સુદિન્નસ્સ અજ્ઝાચારક્ખણેન. તેન મુહુત્તેનાતિ અજ્ઝાચારમુહુત્તેનેવ. યાવ બ્રહ્મલોકાતિ યાવ અકનિટ્ઠબ્રહ્મલોકા. અબ્ભુગ્ગચ્છીતિ અભિઉગ્ગચ્છિ અબ્ભુટ્ઠાસિ એકકોલાહલમહોસીતિ.

પુત્તં વિજાયીતિ સુવણ્ણબિમ્બસદિસં પચ્છિમભવિકસત્તં જનેસિ. બીજકોતિ નામમકંસૂતિ ન અઞ્ઞં નામં કાતુમદંસુ, ‘‘બીજકમ્પિ દેહી’’તિ માતામહિયા વુત્તભાવસ્સ પાકટત્તા ‘‘બીજકો ત્વેવસ્સ નામં હોતૂ’’તિ ‘‘બીજકો’’તિ નામમકંસુ. પુત્તસ્સ પન નામવસેનેવ ચ માતાપિતૂનમ્પિસ્સ નામમકંસુ. તે અપરેન સમયેનાતિ બીજકઞ્ચ બીજકમાતરઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. બીજકસ્સ કિર સત્તટ્ઠવસ્સકાલે તસ્સ માતા ભિક્ખુનીસુ સો ચ ભિક્ખૂસુ પબ્બજિત્વા કલ્યાણમિત્તે ઉપનિસ્સાય અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘ઉભો અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિત્વા અરહત્તં સચ્છાકંસૂ’’તિ.

૩૭. એવં માતાપુત્તાનં પબ્બજ્જા સફલા અહોસિ. પિતા પન વિપ્પટિસારાભિભૂતો વિહાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મતો સુદિન્નસ્સઅહુદેવ કુક્કુચ્ચ’’ન્તિઆદિ. તત્થ અહુદેવાતિ ¶ ¶ અહુ એવ, દકારો પદસન્ધિકરો. અહોસિયેવાતિ અત્થો. કુક્કુચ્ચન્તિ અજ્ઝાચારહેતુકો પચ્છાનુતાપો. વિપ્પટિસારોતિપિ તસ્સેવ નામં. સો હિ વિઞ્ઞૂહિ અકત્તબ્બતાય કુચ્છિતકિરિયભાવતો કુક્કુચ્ચં. કતં અજ્ઝાચારં નિવત્તેતું અસમત્થતાય તં પટિચ્ચ વિરૂપં સરણભાવતો વિપ્પટિસારોતિ વુચ્ચતિ. અલાભા વત મેતિ મય્હં વત અલાભા; યે ઝાનાદીનં ગુણાનં અલાભા નામ, તે મય્હં, ન અઞ્ઞસ્સાતિ અધિપ્પાયો. ન વત મે લાભાતિ યેપિ મે પટિલદ્ધા પબ્બજ્જસરણગમનસિક્ખાસમાદાનગુણા, તેપિ નેવ મય્હં લાભા અજ્ઝાચારમલીનત્તા. દુલ્લદ્ધં વત મેતિ ઇદં સાસનં લદ્ધમ્પિ મે દુલ્લદ્ધં. ન વત મે સુલદ્ધન્તિ યથા અઞ્ઞેસં કુલપુત્તાનં, એવં ન વત મે સુલદ્ધં. કસ્મા? યમહં એવં સ્વાક્ખાતે ધમ્મવિનયે…પે… બ્રહ્મચરિયં ચરિતુન્તિ. બ્રહ્મચરિયન્તિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. કિસો અહોસીતિ ખાદિતું વા ભુઞ્જિતું વા અસક્કોન્તો તનુકો અહોસિ અપ્પમંસલોહિતો ¶ . ઉપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકજાતોતિ સઞ્જાતુપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકભાવો પણ્ડુપલાસપ્પટિભાગો. ધમનિસન્થતગત્તોતિ પરિયાદિન્નમંસલોહિતત્તા સિરાજાલેનેવ સન્થરિતગત્તો. અન્તોમનોતિ અનુસોચનવસેન અબ્ભન્તરેયેવ ઠિતચિત્તો. હદયવત્થું નિસ્સાય પવત્તનવસેન પન સબ્બેપિ અન્તોમનાયેવ. લીનમનોતિ ઉદ્દેસે પરિપુચ્છાય કમ્મટ્ઠાને અધિસીલે અધિચિત્તે અધિપઞ્ઞાય વત્તપટિપત્તિપૂરણે ચ નિક્ખિત્તધુરો અવિપ્ફારિકો અઞ્ઞદત્થુ કોસજ્જવસેનેવ લીનો સઙ્કુચિતો મનો અસ્સાતિ લીનમનો. દુક્ખીતિ ચેતોદુક્ખેન દુક્ખી. દુમ્મનોતિ દોસેન દુટ્ઠમનો, વિરૂપમનો વા દોમનસ્સાભિભૂતતાય. પજ્ઝાયીતિ વિપ્પટિસારવસેન વહચ્છિન્નો વિય ગદ્રભો તં તં ચિન્તયિ.

૩૮. સહાયકા ભિક્ખૂતિ તં એવંભૂતં ગણસઙ્ગણિકાપપઞ્ચેન વીતિનામેન્તં દિસ્વા યસ્સ વિસ્સાસિકા કથાફાસુકા ભિક્ખૂ તે નં એતદવોચું. પીણિન્દ્રિયોતિ પસાદપતિટ્ઠાનોકાસસ્સ સમ્પુણ્ણત્તા પરિપુણ્ણચક્ખુઆદિઇન્દ્રિયો. સો દાનિ ત્વન્તિ એત્થ દાનીતિ નિપાતો, સો પન ત્વન્તિ વુત્તં હોતિ. કચ્ચિનો ત્વન્તિ કચ્ચિ નુ ત્વં ¶ . અનભિરતોતિ ઉક્કણ્ઠિતો; ગિહિભાવં પત્થયમાનોતિ અત્થો. તસ્મા તમેવ અનભિરતિં પટિક્ખિપન્તો આહ – ‘‘ન ખો અહં, આવુસો, અનભિરતો’’તિ. અધિકુસલાનં પન ધમ્માનં ભાવનાય અભિરતોવ અહન્તિ ¶ . અત્થિ મે પાપકમ્મં કતન્તિ મયા કતં એકં પાપકમ્મં અત્થિ ઉપલબ્ભતિ સંવિજ્જતિ, નિચ્ચકાલં અભિમુખં વિય મે તિટ્ઠતિ. અથ નં પકાસેન્તો ‘‘પુરાણદુતિયિકાયા’’તિઆદિમાહ.

અલઞ્હિ તે, આવુસો સુદિન્ન, કુક્કુચ્ચાયાતિ આવુસો સુદિન્ન, તુય્હેતં પાપકમ્મં અલં સમત્થં કુક્કુચ્ચાય; પટિબલં કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેતુન્તિ વુત્તં હોતિ. યં ત્વન્તિ આદિમ્હિ યેન પાપેન ત્વં ન સક્ખિસ્સસિ બ્રહ્મચરિયં ચરિતું, તં તે પાપં અલં કુક્કુચ્ચાયાતિ એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. અથ નં અનુસાસન્તા ‘‘નનુ આવુસો ભગવતા’’તિઆદિમાહંસુ. તત્થ નનૂતિ અનુમતિગ્ગહણત્થે નિપાતો. અનેકપરિયાયેનાતિ અનેકકારણેન. વિરાગાયાતિ વિરાગત્થાય. નો સરાગાયાતિ નો રાગેન રજ્જનત્થાય. ભગવતા હિ ‘‘ઇમં મે ધમ્મં સુત્વા સત્તા સબ્બભવભોગેસુ વિરજ્જિસ્સન્તિ, નો રજ્જિસ્સન્તી’’ એતદત્થાય ધમ્મો દેસિતોતિ અધિપ્પાયો. એસ નયો સબ્બપદેસુ. ઇદં પનેત્થ પરિયાયવચનમત્તં. વિસંયોગાયાતિ કિલેસેહિ વિસંયુજ્જનત્થાય. નો સંયોગાયાતિ ન સંયુજ્જનત્થાય. અનુપાદાનાયાતિ અગ્ગહણત્થાય. નો સઉપાદાનાયાતિ ન સઙ્ગહણત્થાય.

તત્થ ¶ નામ ત્વન્તિ તસ્મિં નામ ત્વં. સરાગાય ચેતેસ્સસીતિ સહ રાગેન વત્તમાનાય મેથુનધમ્માય ચેતેસ્સસિ કપ્પેસ્સસિ પકપ્પેસ્સસિ; એતદત્થં વાયમિસ્સસીતિ અત્થો. એસ નયો સબ્બત્થ. પુન રાગવિરાગાદીનિ નવ પદાનિ નિબ્બત્તિતલોકુત્તરનિબ્બાનમેવ સન્ધાય વુત્તાનિ. તસ્મા રાગવિરાગાયાતિ વા મદનિમ્મદનાયાતિ વા વુત્તેપિ ‘‘નિબ્બાનત્થાયા’’તિ એવમેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. નિબ્બાનઞ્હિ યસ્મા તં આગમ્મ આરબ્ભ પટિચ્ચ રાગો વિરજ્જતિ ન હોતિ, તસ્મા રાગવિરાગોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા પન તં આગમ્મ માનમદ-પુરિસમદાદયો મદા નિમ્મદા અમદા હોન્તિ વિનસ્સન્તિ, તસ્મા મદનિમ્મદનન્તિ વુચ્ચતિ. યસ્મા ¶ ચ તં આગમ્મ સબ્બાપિ કામપિપાસા વિનયં અબ્ભત્થં યાતિ, તસ્મા પિપાસવિનયોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા પન તં આગમ્મ પઞ્ચ કામગુણાલયા સમુગ્ઘાતં ગચ્છન્તિ, તસ્મા આલયસમુગ્ઘાતોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા ચ તં આગમ્મ તેભૂમકવટ્ટં ઉપચ્છિજ્જતિ, તસ્મા વટ્ટુપચ્છેદોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા પન તં આગમ્મ સબ્બસો તણ્હા ખયં ગચ્છતિ વિરજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ ચ, તસ્મા તણ્હક્ખયો વિરાગો નિરોધોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા ¶ પનેતં ચતસ્સો યોનિયો, પઞ્ચ ગતિયો, સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, નવ ચ સત્તાવાસે, અપરાપરભાવાય વિનનતો આબન્ધનતો સંસિબ્બનતો વાનન્તિ લદ્ધવોહારાય તણ્હાય નિક્ખન્તં નિસ્સટં વિસંયુત્તં, તસ્મા નિબ્બાનન્તિ વુચ્ચતીતિ.

કામાનં પહાનં અક્ખાતન્તિ વત્થુકામાનં, કિલેસકામાનઞ્ચ પહાનં વુત્તં. કામસઞ્ઞાનં પરિઞ્ઞાતિ સબ્બાસમ્પિ કામસઞ્ઞાનં ઞાતતીરણપહાનવસેન તિવિધા પરિઞ્ઞા અક્ખાતા. કામપિપાસાનન્તિ કામેસુ પાતબ્યતાનં કામે વા પાતુમિચ્છાનં. કામવિતક્કાનન્તિ કામુપસઞ્હિતાનંવિતક્કાનં. કામપરિળાહાનન્તિ પઞ્ચકામગુણિકરાગવસેન ઉપ્પન્નપરિળાહાનં અન્તોદાહાનં. ઇમેસુ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ કિલેસક્ખયકરો લોકુત્તરમગ્ગોવ કથિતો. સબ્બપઠમેસુ પન તીસુ ઠાનેસુ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકો મગ્ગો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

નેતં આવુસોતિ ન એતં આવુસો, તવ પાપકમ્મં અપ્પસન્નાનઞ્ચ પસાદાય એવરૂપાનં પસાદત્થાય ન હોતિ. અથ ખ્વેતન્તિ અથ ખો એતં. અથ ખો તન્તિપિ પાઠો. અઞ્ઞથત્તાયાતિ પસાદઞ્ઞથાભાવાય વિપ્પટિસારાય હોતિ. યે મગ્ગેન અનાગતસદ્ધા, તેસં વિપ્પટિસારં કરોતિ – ‘‘ઈદિસેપિ નામ ધમ્મવિનયે મયં પસન્ના, યત્થેવં દુપ્પટિપન્ના ભિક્ખૂ’’તિ. યે પન મગ્ગેનાગતસદ્ધા, તેસં સિનેરુ વિય વાતેહિ અચલો પસાદો ઈદિસેહિ વત્થૂહિ ઇતો વા દારુણતરેહિ. તેન વુત્તં – ‘‘એકચ્ચાનં અઞ્ઞથત્તાયા’’તિ.

૩૯. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસુન્તિ ભગવતો એતં અત્થં આચિક્ખિંસુ પટિવેદયિંસુ. આરોચયમાના ¶ ચ નેવ પિયકમ્યતાય ન ભેદપુરેક્ખારતાય ¶ , ન તસ્સાયસ્મતો અવણ્ણપકાસનત્થાય, ન કલિસાસનારોપનત્થાય, નાપિ ‘‘ઇદં સુત્વા ભગવા ઇમસ્સ સાસને પતિટ્ઠં ન દસ્સતિ, નિક્કડ્ઢાપેસ્સતિ ન’’ન્તિ મઞ્ઞમાના આરોચેસું. અથ ખો ‘‘ઇમં સાસને ઉપ્પન્નં અબ્બુદં ઞત્વા ભગવા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સતિ, વેલં મરિયાદં આણં ઠપેસ્સતી’’તિ આરોચેસું.

એતસ્મિં નિદાને એતસ્મિં પકરણેતિ એત્થ સુદિન્નસ્સ અજ્ઝાચારવીતિક્કમો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા કારણત્તા નિદાનઞ્ચેવ પકરણઞ્ચાતિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. કારણઞ્હિ યસ્મા નિદેતિ અત્તનો ફલં ‘‘ગણ્હાથ ન’’ન્તિ ¶ દસ્સેન્તં વિય અપ્પેતિ, પકરોતિ ચ નં કત્તું આરભતિ, કરોતિયેવ વા; તસ્મા નિદાનઞ્ચેવ પકરણઞ્ચાતિ વુચ્ચતિ. વિગરહિ બુદ્ધો ભગવાતિ બુદ્ધો ભગવા વિગરહિ નિન્દિ; યથા તં વણ્ણાવણ્ણારહાનં વણ્ણઞ્ચ અવણ્ણઞ્ચ ભણન્તેસુ અગ્ગપુગ્ગલો. ન હિ ભગવતો સીલવીતિક્કમકરં પુગ્ગલં દિસ્વા ‘‘અયં જાતિયા વા ગોત્તેન વા કોલપુત્તિયેન વા ગન્થેન વા ધુતઙ્ગેન વા ઞાતો યસસ્સી ઈદિસં પુગ્ગલં રક્ખિતું વટ્ટતી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, નાપિ પેસલં ગુણવન્તં દિસ્વા તસ્સ ગુણં પટિચ્છાદેતું ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અથ ખો ગરહિતબ્બં ગરહતિ એવ, પસંસિતબ્બઞ્ચ પસંસતિ એવ, અયઞ્ચ ગરહિતબ્બો; તસ્મા તં તાદિલક્ખણે ઠિતો અવિકમ્પમાનેન ચિત્તેન વિગરહિ બુદ્ધો ભગવા ‘‘અનનુચ્છવિક’’ન્તિઆદીહિ વચનેહિ.

તત્થાયં અત્થવણ્ણના – યદિદં તયા, મોઘપુરિસ, તુચ્છમનુસ્સ કમ્મં કતં, તં સમણકરણાનં ધમ્માનં મગ્ગફલનિબ્બાનસાસનાનં વા ન અનુચ્છવિકં, તેસં છવિં છાયં સુન્દરભાવં ન અન્વેતિ નાનુગચ્છતિ, અથ ખો આરકાવ તેહિ ધમ્મેહિ. અનનુચ્છવિકત્તા એવ ચ અનનુલોમિકં, તેસં ન અનુલોમેતિ; અથ ખો વિલોમં પચ્ચનીકભાવે ઠિતં. અનનુલોમિકત્તા એવ ચ અપ્પતિરૂપં, પતિરૂપં સદિસં પટિભાગં ન હોતિ, અથ ખો અસદિસં અપ્પટિભાગમેવ. અપ્પતિરૂપત્તા એવ ચ અસ્સામણકં, સમણાનં ¶ કમ્મં ન હોતિ. અસ્સામણકત્તા અકપ્પિયં. યઞ્હિ સમણકમ્મં ન હોતિ, તં તેસં ન કપ્પતિ. અકપ્પિયત્તા અકરણીયં. ન હિ સમણા યં ન કપ્પતિ, તં કરોન્તિ. તઞ્ચેતં તયા કતં, તસ્મા અનનુચ્છવિકં તે, મોઘપુરિસ, કતં…પે… અકરણીયન્તિ. કથઞ્હિ નામાતિ કેન નામ કારણેન, કિં નામ કારણં પસ્સન્તોતિ વુત્તં હોતિ. તતો કારણાભાવં દસ્સેન્તો પરતો ‘‘નનુ મયા મોઘપુરિસા’’તિઆદિમાહ. તં સબ્બં વુત્તત્થમેવ.

ઇદાનિ ¶ યસ્મા યં તેન પાપકમ્મં કતં, તં વિપચ્ચમાનં અતિવિય દુક્ખવિપાકં હોતિ, તસ્માસ્સ તં વિપાકં દસ્સેતું કતાપરાધં વિય પુત્તં અનુકમ્પકા માતાપિતરો દયાલુકેન ચિત્તેન સુદિન્નં પરિભાસન્તો ‘‘વરં તે મોઘપુરિસા’’તિઆદિમાહ. તત્થ આસુ સીઘં એતસ્સ વિસં આગચ્છતીતિ આસીવિસો. ઘોરં ચણ્ડમસ્સ વિસન્તિ ઘોરવિસો, તસ્સ આસીવિસસ્સ ઘોરવિસસ્સ. ‘‘પક્ખિત્ત’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘વર’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો ¶ . ઈદિસસ્સ આસીવિસસ્સ ઘોરવિસસ્સ મુખે અઙ્ગજાતં વરં પક્ખિત્તં; સચે પક્ખિત્તં ભવેય્ય, વરં સિયા; સુન્દરં સાધુ સુટ્ઠુ સિયાતિ અત્થો. ન ત્વેવાતિ ન તુ એવ વરં ન સુન્દરમેવ ન સાધુમેવ ન સુટ્ઠુમેવ. એસ નયો સબ્બત્થ. કણ્હસપ્પસ્સાતિ કાળસપ્પસ્સ. અઙ્ગારકાસુયાતિ અઙ્ગારપુણ્ણકૂપે, અઙ્ગારરાસિમ્હિ વા. આદિત્તાયાતિ પદિત્તાય ગહિતઅગ્ગિવણ્ણાય. સમ્પજ્જલિતાયાતિ સમન્તતો પજ્જલિતાય અચ્ચિયો મુચ્ચન્તિયા. સજોતિભૂતાયાતિ સપ્પભાય. સમન્તતો ઉટ્ઠિતાહિ જાલાહિ એકપ્પભાસમુદયભૂતાયાતિ વુત્તં હોતિ.

તં કિસ્સ હેતૂતિ યં મયા વુત્તં ‘‘વર’’ન્તિ તં કિસ્સ હેતુ, કતરેન કારણેનાતિ ચે? મરણં વા નિગચ્છેય્યાતિ યો તત્થ અઙ્ગજાતં પક્ખિપેય્ય, સો મરણં વા નિગચ્છેય્ય મરણમત્તં વા દુક્ખં. ઇતોનિદાનઞ્ચ ખો…પે… ઉપપજ્જેય્યાતિ યં ઇદં માતુગામસ્સ અઙ્ગજાતે અઙ્ગજાતપક્ખિપનં, ઇતોનિદાનં તસ્સ કારકો પુગ્ગલો નિરયં ઉપપજ્જેય્ય; એવં કમ્મસ્સ મહાસાવજ્જતં પસ્સન્તો તં ગરહિ, ન તસ્સ દુક્ખાગમં ઇચ્છમાનો. તત્થ નામ ત્વન્તિ તસ્મિં નામ એવરૂપે કમ્મે એવં ¶ મહાસાવજ્જે સમાનેપિ ત્વં. યં ત્વન્તિ એત્થ યન્તિ હીળનત્થે નિપાતો. ત્વન્તિ તં-સદ્દસ્સ વેવચનં; દ્વીહિપિ યં વા તં વા હીળિતમવઞ્ઞાતન્તિ વુત્તં હોતિ. અસદ્ધમ્મન્તિ અસતં નીચજનાનં ધમ્મં; તેહિ સેવિતબ્બન્તિ અત્થો. ગામધમ્મન્તિ ગામાનં ધમ્મં; ગામવાસિકમનુસ્સાનં ધમ્મન્તિ વુત્તં હોતિ. વસલધમ્મન્તિ પાપધમ્મે વસન્તિ પગ્ઘરન્તીતિ વસલા, તેસં વસલાનં હીનપુરિસાનં ધમ્મં, વસલં વા કિલેસપગ્ઘરણકં ધમ્મં. દુટ્ઠુલ્લન્તિ દુટ્ઠુ ચ કિલેસદૂસિતં થૂલઞ્ચ અસુખુમં, અનિપુણન્તિ વુત્તં હોતિ. ઓદકન્તિકન્તિ ઉદકકિચ્ચં અન્તિકં અવસાનં અસ્સાતિ ઓદકન્તિકો, તં ઓદકન્તિકં. રહસ્સન્તિ રહોભવં, પટિચ્છન્ને ઓકાસે ઉપ્પજ્જનકં. અયઞ્હિ ધમ્મો જિગુચ્છનીયત્તા ન સક્કા આવિ અઞ્ઞેસં દસ્સનવિસયે કાતું, તેન વુત્તં – ‘‘રહસ્સ’’ન્તિ. દ્વયંદ્વયસમાપત્તિન્તિ દ્વીહિ દ્વીહિ સમાપજ્જિતબ્બં, દ્વયં દ્વયં સમાપત્તિન્તિપિ પાઠો. દયં દયં સમાપત્તિન્તિપિ પઠન્તિ, તં ન સુન્દરં. સમાપજ્જિસ્સસીતિ એતં ‘‘તત્થ નામ ત્વ’’ન્તિ એત્થ વુત્તનામસદ્દેન યોજેતબ્બં ‘‘સમાપજ્જિસ્સસિ નામા’’તિ.

બહૂનં ¶ ખો…પે… આદિકત્તા પુબ્બઙ્ગમોતિ સાસનં સન્ધાય વદતિ. ઇમસ્મિં સાસને ત્વં બહૂનં પુગ્ગલાનં અકુસલાનં ધમ્માનં આદિકત્તા, સબ્બપઠમં ¶ કરણતો; પુબ્બઙ્ગમો સબ્બપઠમં એતં મગ્ગં પટિપન્નત્તા; દ્વારંદદો, ઉપાયદસ્સકોતિ વુત્તં હોતિ. ઇમઞ્હિ લેસં લદ્ધા તવ અનુસિક્ખમાના બહૂ પુગ્ગલા નાનપ્પકારકે મક્કટિયા મેથુનપટિસેવનાદિકે અકુસલધમ્મે કરિસ્સન્તીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

અનેકપરિયાયેનાતિ ઇમેહિ ‘‘અનનુચ્છવિક’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તેહિ, બહૂહિ કારણેહિ. દુબ્ભરતાય…પે… કોસજ્જસ્સ અવણ્ણં ભાસિત્વાતિ દુબ્ભરતાદીનં વત્થુભૂતસ્સ અસંવરસ્સ અવણ્ણં નિન્દં ગરહં ભાસિત્વાતિ અત્થો. યસ્મા હિ અસંવરે ઠિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ અત્તા દુબ્ભરતઞ્ચેવ દુપ્પોસતઞ્ચ આપજ્જતિ, તસ્મા અસંવરો ‘‘દુબ્ભરતા, દુપ્પોસતા’’તિ ચ વુચ્ચતિ. યસ્મા પન અસંવરે ¶ ઠિતસ્સ અત્તા ચતૂસુ પચ્ચયેસુ મહિચ્છતં સિનેરુપ્પમાણેપિ ચ પચ્ચયે લદ્ધા અસન્તુટ્ઠિતં આપજ્જતિ, તસ્મા અસંવરો ‘‘મહિચ્છતા, અસન્તુટ્ઠિતા’’તિ ચ વુચ્ચતિ. યસ્મા ચ અસંવરે ઠિતસ્સ અત્તા ગણસઙ્ગણિકાય ચેવ કિલેસસઙ્ગણિકાય ચ સંવત્તતિ, કોસજ્જાનુગતો ચ હોતિ અટ્ઠકુસીતવત્થુપારિપૂરિયા સંવત્તતિ, તસ્મા અસંવરો ‘‘સઙ્ગણિકા, ચેવ કોસજ્જઞ્ચા’’તિ વુચ્ચતિ.

સુભરતાય…પે… વીરિયારમ્ભસ્સ વણ્ણં ભાસિત્વાતિ સુભરતાદીનં વત્થુભૂતસ્સ સંવરસ્સ વણ્ણં ભાસિત્વાતિ અત્થો. યસ્મા હિ અસંવરં પહાય સંવરે ઠિતસ્સ અત્તા સુભરો હોતિ સુપોસો, ચતૂસુ ચ પચ્ચયેસુ અપ્પિચ્છતં નિત્તણ્હભાવં આપજ્જતિ, એકમેકસ્મિઞ્ચ પચ્ચયે યથાલાભ-યથાબલ-યથાસારુપ્પવસેન તિપ્પભેદાય સન્તુટ્ઠિયા સંવત્તતિ, તસ્મા સંવરો ‘‘સુભરતા ચેવ સુપોસતા ચ અપ્પિચ્છો ચ સન્તુટ્ઠો ચા’’તિ વુચ્ચતિ.

યસ્મા પન અસંવરં પહાય સંવરે ઠિતસ્સ અત્તા કિલેસસલ્લેખનતાય ચેવ નિદ્ધુનનતાય ચ સંવત્તતિ, તસ્મા સંવરો ‘‘સલ્લેખો ચ ધુતો ચા’’તિ વુચ્ચતિ.

યસ્મા ચ અસંવરં પહાય સંવરે ઠિતસ્સ અત્તા કાયવાચાનં અપ્પાસાદિકં અપ્પસાદનીયં અસન્તં અસારુપ્પં કાયવચીદુચ્ચરિતં ચિત્તસ્સ અપ્પાસાદિકં ¶ અપ્પસાદનીયં અસન્તં અસારુપ્પં અકુસલવિતક્કત્તયઞ્ચ અનુપગમ્મ તબ્બિપરીતસ્સ કાયવચીસુચરિતસ્સ ચેવ કુસલવિતક્કત્તયસ્સ ચ પાસાદિકસ્સ પસાદનીયસ્સ સન્તસ્સ સારુપ્પસ્સ પારિપૂરિયા સંવત્તતિ, તસ્મા સંવરો ‘‘પાસાદિકો’’તિ વુચ્ચતિ.

યસ્મા ¶ પન અસંવરં પહાય સંવરે ઠિતસ્સ અત્તા સબ્બકિલેસાપચયભૂતાય, વિવટ્ટાય, અટ્ઠવીરિયારમ્ભવત્થુપારિપૂરિયા ચ સંવત્તતિ, તસ્મા સંવરો ‘‘અપચયો ચેવ વીરિયારમ્ભો ચા’’તિ વુચ્ચતીતિ.

ભિક્ખૂનં તદનુચ્છવિકં તદનુલોમિકન્તિ તત્થ સન્નિપતિતાનં ભિક્ખૂનં યં ઇદાનિ સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સતિ, તસ્સ અનુચ્છવિકઞ્ચેવ અનુલોમિકઞ્ચ. યો વા અયં સુભરતાદીહિ સંવરો વુત્તો, તસ્સ અનુચ્છવિકઞ્ચેવ અનુલોમિકઞ્ચ સંવરપ્પહાનપટિસંયુત્તં ¶ અસુત્તન્તવિનિબદ્ધં પાળિવિનિમુત્તં ઓક્કન્તિકધમ્મદેસનં કત્વાતિ અત્થો. ભગવા કિર ઈદિસેસુ ઠાનેસુ પઞ્ચવણ્ણકુસુમમાલં કરોન્તો વિય, રતનદામં સજ્જેન્તો વિય, ચ યે પટિક્ખિપનાધિપ્પાયા અસંવરાભિરતા તે સમ્પરાયિકેન વટ્ટભયેન તજ્જેન્તો અનેકપ્પકારં આદીનવં દસ્સેન્તો, યે સિક્ખાકામા સંવરે ઠિતા તે અપ્પેકચ્ચે અરહત્તે પતિટ્ઠપેન્તો અપ્પેકચ્ચે અનાગામિ-સકદાગામિ-સોતાપત્તિફલેસુ ઉપનિસ્સયવિરહિતેપિ સગ્ગમગ્ગે પતિટ્ઠપેન્તો દીઘનિકાયપ્પમાણમ્પિ મજ્ઝિમનિકાયપ્પમાણમ્પિ ધમ્મદેસનં કરોતિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં – ‘‘ભિક્ખૂનં તદનુચ્છવિકં તદનુલોમિકં ધમ્મિં કથં કત્વા’’તિ.

તેન હીતિ તેન સુદિન્નસ્સ અજ્ઝાચારેન કારણભૂતેન. સિક્ખાપદન્તિ એત્થ સિક્ખિતબ્બાતિ સિક્ખા, પજ્જતે ઇમિનાતિ પદં, સિક્ખાય પદં સિક્ખાપદં; સિક્ખાય અધિગમુપાયોતિ અત્થો. અથ વા મૂલં નિસ્સયો પતિટ્ઠાતિ વુત્તં હોતિ. મેથુનવિરતિયા મેથુનસંવરસ્સેતં અધિવચનં. મેથુનસંવરો હિ તદઞ્ઞેસં સિક્ખાસઙ્ખાતાનં સીલવિપસ્સનાઝાનમગ્ગધમ્માનં વુત્તત્થવસેન પદત્તા ઇધ ‘‘સિક્ખાપદ’’ન્તિ અધિપ્પેતો. અયઞ્ચ અત્થો સિક્ખાપદવિભઙ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અપિચ તસ્સત્થસ્સ દીપકં વચનમ્પિ ‘‘સિક્ખાપદ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘સિક્ખાપદન્તિ યો તત્થ નામકાયો પદકાયો નિરુત્તિકાયો બ્યઞ્જનકાયો’’તિ. અથ વા યથા ‘‘અનભિજ્ઝા ધમ્મપદ’’ન્તિ વુત્તે અનભિજ્ઝા એકો ધમ્મકોટ્ઠાસોતિ અત્થો ¶ હોતિ, એવમિધાપિ ‘‘સિક્ખાપદ’’ન્તિ સિક્ખાકોટ્ઠાસો સિક્ખાય એકો પદેસોતિપિ અત્થો વેદિતબ્બો.

દસ અત્થવસે પટિચ્ચાતિ દસ કારણવસે સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુ અધિગમનીયે હિતવિસેસે પટિચ્ચ આગમ્મ આરબ્ભ, દસન્નં હિતવિસેસાનં નિપ્ફત્તિં સમ્પસ્સમાનોતિ વુત્તં હોતિ. ઇદાનિ તે દસ અત્થવસે દસ્સેન્તો ‘‘સઙ્ઘસુટ્ઠુતાયા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ઘસુટ્ઠુતા નામ સઙ્ઘસ્સ સુટ્ઠુભાવો, ‘‘સુટ્ઠુ દેવા’’તિ આગતટ્ઠાને વિય ‘‘સુટ્ઠુ, ભન્તે’’તિ વચનસમ્પટિચ્છનભાવો ¶ . યો ચ તથાગતસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છતિ ¶ , તસ્સ તં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય હોતિ, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ ‘‘સુટ્ઠુ, ભન્તે’’તિ મમ વચનસમ્પટિચ્છનત્થં પઞ્ઞપેસ્સામિ, અસમ્પટિચ્છને આદીનવં સમ્પટિચ્છને ચ આનિસંસં દસ્સેત્વા, ન બલક્કારેન અભિભવિત્વાતિ એતમત્થં આવિકરોન્તો આહ – ‘‘સઙ્ઘસુટ્ઠુતાયા’’તિ. સઙ્ઘફાસુતાયાતિ સઙ્ઘસ્સ ફાસુભાવાય; સહજીવિતાય સુખવિહારત્થાયાતિ અત્થો.

દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહાયાતિ દુમ્મઙ્કૂ નામ દુસ્સીલપુગ્ગલા; યે મઙ્કુતં આપાદિયમાનાપિ દુક્ખેન આપજ્જન્તિ, વીતિક્કમં કરોન્તા વા કત્વા વા ન લજ્જન્તિ, તેસં નિગ્ગહત્થાય; તે હિ સિક્ખાપદે અસતિ ‘‘કિં તુમ્હેહિ દિટ્ઠં, કિં સુતં – કિં અમ્હેહિ કતં; કતરસ્મિં વત્થુસ્મિં કતમં આપત્તિં આરોપેત્વા અમ્હે નિગ્ગણ્હથા’’તિ સઙ્ઘં વિહેઠેસ્સન્તિ, સિક્ખાપદે પન સતિ તે સઙ્ઘો સિક્ખાપદં દસ્સેત્વા ધમ્મેન વિનયેન સત્થુસાસનેન નિગ્ગહેસ્સતિ. તેન વુત્તં – ‘‘દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહાયા’’તિ.

પેસલાનં ભિક્ખૂનં ફાસુવિહારાયાતિ પેસલાનં પિયસીલાનં ભિક્ખૂનં ફાસુવિહારત્થાય. પિયસીલા હિ ભિક્ખૂ કત્તબ્બાકત્તબ્બં સાવજ્જાનવજ્જં વેલં મરિયાદં અજાનન્તા સિક્ખત્તયપારિપૂરિયા ઘટમાના કિલમન્તિ, સન્દિટ્ઠમાના ઉબ્બાળ્હા હોન્તિ. કત્તબ્બાકત્તબ્બં પન સાવજ્જાનવજ્જં વેલં મરિયાદં ઞત્વા સિક્ખત્તયપારિપૂરિયા ઘટમાના ન કિલમન્તિ, સન્દિટ્ઠમાના ન ઉબ્બાળ્હા હોન્તિ. તેન નેસં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપના ફાસુવિહારાય સંવત્તતિ. યો વા દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહો, સ્વેવ એતેસં ફાસુવિહારો. દુસ્સીલપુગ્ગલે નિસ્સાય હિ ઉપોસથો ન તિટ્ઠતિ ¶ , પવારણા ન તિટ્ઠતિ, સઙ્ઘકમ્માનિ નપ્પવત્તન્તિ, સામગ્ગી ન હોતિ, ભિક્ખૂ અનેકગ્ગા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાકમ્મટ્ઠાનાદીનિ અનુયુઞ્જિતું ન સક્કોન્તિ. દુસ્સીલેસુ પન નિગ્ગહિતેસુ સબ્બોપિ અયં ઉપદ્દવો ન હોતિ. તતો પેસલા ભિક્ખૂ ફાસુ વિહરન્તિ. એવં ‘‘પેસલાનં ભિક્ખૂનં ફાસુ વિહારાયા’’તિ એત્થ દ્વિધા અત્થો ¶ વેદિતબ્બો.

દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાયાતિ દિટ્ઠધમ્મિકા આસવા નામ અસંવરે ઠિતેન તસ્મિઞ્ઞેવ અત્તભાવે પત્તબ્બા પાણિપ્પહાર-દણ્ડપ્પહાર-હત્થચ્છેદ-પાદચ્છેદ-અકિત્તિ-અયસવિપ્પટિસારાદયો દુક્ખવિસેસા. ઇતિ ઇમેસં દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય પિધાનાય આગમનમગ્ગથકનાયાતિ અત્થો.

સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયાતિ સમ્પરાયિકા આસવા નામ અસંવરે ઠિતેન કતપાપકમ્મમૂલકા સમ્પરાયે નરકાદીસુ પત્તબ્બા દુક્ખવિસેસા, તેસં પટિઘાતત્થાય ¶ પટિપ્પસ્સમ્ભનત્થાય વૂપસમત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ.

અપ્પસન્નાનં પસાદાયાતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હિ સતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિં ઞત્વા વા યથાપઞ્ઞત્તં પટિપજ્જમાને ભિક્ખૂ દિસ્વા વા યેપિ અપ્પસન્ના પણ્ડિતમનુસ્સા, તે ‘‘યાનિ વત લોકે મહાજનસ્સ રજ્જન-દુસ્સન-મુય્હનટ્ઠાનાનિ, તેહિ ઇમે સમણા સક્યપુત્તિયા આરકા વિરતા વિહરન્તિ, દુક્કરં વત કરોન્તિ, ભારિયં વત કરોન્તી’’તિ પસાદં આપજ્જન્તિ, વિનયપિટકે પોત્થકં દિસ્વા મિચ્છાદિટ્ઠિક-તિવેદી બ્રાહ્મણો વિય. તેન વુત્તં – ‘‘અપ્પસન્નાનં પસાદાયા’’તિ.

પસન્નાનં ભિય્યોભાવાયાતિ યેપિ સાસને પસન્ના કુલપુત્તા તેપિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિં ઞત્વા યથાપઞ્ઞત્તં પટિપજ્જમાને ભિક્ખૂ વા દિસ્વા ‘‘અહો અય્યા દુક્કરકારિનો, યે યાવજીવં એકભત્તં બ્રહ્મચરિયં વિનયસંવરં અનુપાલેન્તી’’તિ ભિય્યો ભિય્યો પસીદન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘પસન્નાનં ભિય્યોભાવાયા’’તિ.

સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયાતિ તિવિધો સદ્ધમ્મો – પરિયત્તિસદ્ધમ્મો, પટિપત્તિસદ્ધમ્મો, અધિગમસદ્ધમ્મોતિ. તત્થ પિટકત્તયસઙ્ગહિતં સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં ‘‘પરિયત્તિસદ્ધમ્મો’’ નામ. તેરસ ધુતગુણા, ચુદ્દસ ખન્ધકવત્તાનિ, દ્વેઅસીતિ મહાવત્તાનિ, સીલસમાધિવિપસ્સનાતિ ¶ અયં ‘‘પટિપત્તિસદ્ધમ્મો’’ નામ. ચત્તારો અરિયમગ્ગા ચત્તારિ ચ સામઞ્ઞફલાનિ નિબ્બાનઞ્ચાતિ અયં ‘‘અધિગમસદ્ધમ્મો’’ નામ. સો સબ્બોપિ યસ્મા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સતિ ભિક્ખૂ સિક્ખાપદઞ્ચ તસ્સ વિભઙ્ગઞ્ચ તદત્થજોતનત્થં અઞ્ઞઞ્ચ બુદ્ધવચનં પરિયાપુણન્તિ, યથાપઞ્ઞત્તઞ્ચ પટિપજ્જમાના પટિપત્તિં પૂરેત્વા પટિપત્તિયા અધિગન્તબ્બં ¶ લોકુત્તરધમ્મં અધિગચ્છન્તિ, તસ્મા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા ચિરટ્ઠિતિકો હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયા’’તિ.

વિનયાનુગ્ગહાયાતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હિ સતિ સંવરવિનયો ચ પહાનવિનયો ચ સમથવિનયો ચ પઞ્ઞત્તિવિનયો ચાતિ ચતુબ્બિધોપિ વિનયો અનુગ્ગહિતો હોતિ ઉપત્થમ્ભિતો સૂપત્થમ્ભિતો. તેન વુત્તં – ‘‘વિનયાનુગ્ગહાયા’’તિ.

સબ્બાનેવ ચેતાનિ પદાનિ ‘‘સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ ઇમિના વચનેન સદ્ધિં યોજેતબ્બાનિ ¶ . તત્રાયં પઠમપચ્છિમપદયોજના – ‘‘સઙ્ઘસુટ્ઠુતાય સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામિ, વિનયાનુગ્ગહાય સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ.

અપિ ચેત્થ યં સઙ્ઘસુટ્ઠુ તં સઙ્ઘફાસુ, યં સઙ્ઘફાસુ તં દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહાયાતિ એવં સઙ્ખલિકનયં; યં સઙ્ઘસુટ્ઠુ તં સઙ્ઘફાસુ, યં સઙ્ઘસુટ્ઠુ તં દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહાયાતિ એવઞ્ચ એકેકપદમૂલિકં દસક્ખત્તું યોજનં કત્વા યં વુત્તં પરિવારે (પરિ. ૩૩૪) –

‘‘અત્થસતં ધમ્મસતં, દ્વે ચ નિરુત્તિસતાનિ;

ચત્તારિ ઞાણસતાનિ, અત્થવસે પકરણે’’તિ.

તં સબ્બં વેદિતબ્બં. તં પનેતં યસ્મા પરિવારેયેવ આવિ ભવિસ્સતિ, તસ્મા ઇધ ન વણ્ણિતન્તિ.

એવં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા આનિસંસં દસ્સેત્વા તસ્મિં સિક્ખાપદે ભિક્ખૂહિ કત્તબ્બકિચ્ચં દીપેન્તો ‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, ઇમં સિક્ખાપદં ઉદ્દિસેય્યાથા’’તિ આહ. કિં વુત્તં હોતિ? ભિક્ખવે, ઇમં પન મયા ઇતિ સન્દસ્સિતાનિસંસં સિક્ખાપદં એવં પાતિમોક્ખુદ્દેસે ઉદ્દિસેય્યાથ ચ પરિયાપુણેય્યાથ ચ ધારેય્યાથ ચ અઞ્ઞેસઞ્ચ વાચેય્યાથાતિ. અતિરેકાનયનત્થો ¶ હિ એત્થ ચ સદ્દો, તેનાયમત્થો આનીતો હોતીતિ.

ઇદાનિ યં વુત્તં ‘‘ઇમં સિક્ખાપદ’’ન્તિ તં દસ્સેન્તો ‘‘યો પન ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્ય, પારાજિકો હોતિ અસંવાસો’’તિ આહ. એવં મૂલચ્છેજ્જવસેન દળ્હં કત્વા પઠમપારાજિકે પઞ્ઞત્તે અપરમ્પિ અનુપઞ્ઞત્તત્થાય મક્કટીવત્થુ ઉદપાદિ. તસ્સુપ્પત્તિદીપનત્થમેતં વુત્તં – એવઞ્ચિદં ભગવતા ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં હોતીતિ. તસ્સત્થો – ભગવતા ભિક્ખૂનં ઇદં સિક્ખાપદં એવં પઞ્ઞત્તં હોતિ ચ, ઇદઞ્ચ અઞ્ઞં વત્થુ ઉદપાદીતિ.

૪૦. ઇદાનિ ¶ ¶ યં તં અઞ્ઞં વત્થુ ઉપ્પન્નં, તં દસ્સેતું ‘‘તેન ખો પન સમયેના’’તિઆદિમાહ. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – મક્કટિં આમિસેનાતિ મહાવને ભિક્ખૂનં ખન્તિમેત્તાદિગુણાનુભાવેન નિરાસઙ્કચિત્તા બહૂ મિગમોરકુક્કુટમક્કટાદયો તિરચ્છાના પધાનાગારટ્ઠાનેસુ વિચરન્તિ. તત્ર એકં મક્કટિં આમિસેન યાગુભત્તખજ્જકાદિના ઉપલાપેત્વા, સઙ્ગણ્હિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. તસ્સાતિ ભુમ્મવચનં. પટિસેવતીતિ પચુરપટિસેવનો હોતિ; પચુરત્થે હિ વત્તમાનવચનં. સો ભિક્ખૂતિ સો મેથુનધમ્મપટિસેવનકો ભિક્ખુ. સેનાસનચારિકં આહિણ્ડન્તાતિ તે ભિક્ખૂ આગન્તુકા બુદ્ધદસ્સનાય આગતા પાતોવ આગન્તુકભત્તાનિ લભિત્વા કતભત્તકિચ્ચા ભિક્ખૂનં નિવાસનટ્ઠાનાનિ પસ્સિસ્સામાતિ વિચરિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘સેનાસનચારિકં આહિણ્ડન્તા’’તિ. યેન તે ભિક્ખૂ તેનુપસઙ્કમીતિ તિરચ્છાનગતા નામ એકભિક્ખુના સદ્ધિં વિસ્સાસં કત્વા અઞ્ઞેસુપિ તાદિસઞ્ઞેવ ચિત્તં ઉપ્પાદેન્તિ. તસ્મા સા મક્કટી યેન તે ભિક્ખૂ તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ચ અત્તનો વિસ્સાસિકભિક્ખુસ્સેવ તેસમ્પિ તં વિકારં દસ્સેસિ.

છેપ્પન્તિ નઙ્ગુટ્ઠં. ઓડ્ડીતિ અભિમુખં ઠપેસિ. નિમિત્તમ્પિ અકાસીતિ યેન નિયામેન યાય કિરિયાય મેથુનાધિપ્પાયં તે જાનન્તિ તં અકાસીતિ અત્થો ¶ . સો ભિક્ખૂતિ યસ્સાયં વિહારો. એકમન્તં નિલીયિંસૂતિ એકસ્મિં ઓકાસે પટિચ્છન્ના અચ્છિંસુ.

૪૧. સચ્ચં, આવુસોતિ સહોડ્ઢગ્ગહિતો ચોરો વિય પચ્ચક્ખં દિસ્વા ચોદિતત્તા ‘‘કિં વા મયા કત’’ન્તિઆદીનિ વત્તું અસક્કોન્તો ‘‘સચ્ચં, આવુસો’’તિ આહ. નનુ, આવુસો, તથેવ તં હોતીતિ આવુસો યથા મનુસ્સિત્થિયા, નનુ તિરચ્છાનગતિત્થિયાપિ તં સિક્ખાપદં તથેવ હોતિ. મનુસ્સિત્થિયાપિ હિ દસ્સનમ્પિ ગહણમ્પિ આમસનમ્પિ ફુસનમ્પિ ઘટ્ટનમ્પિ દુટ્ઠુલ્લમેવ. તિરચ્છાનગતિત્થિયાપિ તં સબ્બં દુટ્ઠુલ્લમેવ. કો એત્થ વિસેસો? અલેસટ્ઠાને ત્વં લેસં ઓડ્ડેસીતિ.

૪૨. અન્તમસો તિરચ્છાનગતાયપિ પારાજિકો હોતિ અસંવાસોતિ તિરચ્છાનગતાયપિ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિત્વા પારાજિકો યેવ હોતીતિ દળ્હતરં સિક્ખાપદમકાસિ. દુવિધઞ્હિ ¶ સિક્ખાપદં – લોકવજ્જં, પણ્ણત્તિવજ્જઞ્ચ. તત્થ યસ્સ સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવ હોતિ, તં લોકવજ્જં નામ. સેસં પણ્ણત્તિવજ્જં. તત્થ લોકવજ્જે અનુપઞ્ઞત્તિ ઉપ્પજ્જમાના રુન્ધન્તી દ્વારં પિદહન્તી સોતં પચ્છિન્દમાના ગાળ્હતરં કરોન્તી ઉપ્પજ્જતિ, અઞ્ઞત્ર અધિમાના, અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તાતિ અયં પન વીતિક્કમાભાવા અબ્બોહારિકત્તા ચ વુત્તા. પણ્ણત્તિવજ્જે અકતે વીતિક્કમે ઉપ્પજ્જમાના સિથિલં કરોન્તી મોચેન્તી દ્વારં દદમાના અપરાપરમ્પિ અનાપત્તિં કુરુમાના ઉપ્પજ્જતિ, ગણભોજનપરમ્પરભોજનાદીસુ અનુપઞ્ઞત્તિયો વિય. ‘‘અન્તમસો તઙ્ખણિકાયપી’’તિ એવરૂપા પન કતે વીતિક્કમે ઉપ્પન્નત્તા પઞ્ઞત્તિગતિકાવ હોતિ. ઇદં પન પઠમસિક્ખાપદં યસ્મા લોકવજ્જં, ન પણ્ણત્તિવજ્જં; તસ્મા અયમનુપઞ્ઞત્તિ રુન્ધન્તી ¶ દ્વારં પિદહન્તી સોતં પચ્છિન્દમાના ગાળ્હતરં કરોન્તી ઉપ્પજ્જિ.

એવં દ્વેપિ વત્થૂનિ સમ્પિણ્ડેત્વા મૂલચ્છેજ્જવસેન દળ્હતરં કત્વા પઠમપારાજિકે પઞ્ઞત્તે અપરમ્પિ અનુપઞ્ઞત્તત્થાય વજ્જિપુત્તકવત્થુ ઉદપાદિ. તસ્સુપ્પત્તિદસ્સનત્થમેતં વુત્તં – ‘‘એવઞ્ચિદં ભગવતા ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં હોતી’’તિ ¶ . તસ્સત્થો – ભગવતા ભિક્ખૂનં ઇદં સિક્ખાપદં એવં પઞ્ઞત્તં હોતિ ચ ઇદઞ્ચ અઞ્ઞમ્પિ વત્થુ ઉદપાદીતિ.

૪૩-૪૪. ઇદાનિ યં તં અઞ્ઞમ્પિ વત્થુ ઉપ્પન્નં, તં દસ્સેતું ‘‘તેન ખો પન સમયેના’’તિઆદિમાહ. તત્રાપિ અયમનુત્તાનપદવણ્ણના – વેસાલિકાતિ વેસાલિવાસિનો. વજ્જિપુત્તકાતિ વજ્જિરટ્ઠે વેસાલિયં કુલાનં પુત્તા. સાસને કિર યો યો ઉપદ્દવો આદીનવો અબ્બુદમુપ્પજ્જિ, સબ્બં તં વજ્જિપુત્તકે નિસ્સાય. તથા હિ દેવદત્તોપિ વજ્જિપુત્તકે પક્ખે લભિત્વા સઙ્ઘં ભિન્દિ. વજ્જિપુત્તકા એવ ચ વસ્સસતપરિનિબ્બુતે ભગવતિ ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં સત્થુસાસનં દીપેસું. ઇમેપિ તેસં યેવ એકચ્ચે એવં પઞ્ઞત્તેપિ સિક્ખાપદે ¶ યાવદત્થં ભુઞ્જિંસુ…પે… મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિંસૂતિ.

ઞાતિબ્યસનેનપીતિ એત્થ અસનં બ્યસનં વિક્ખેપો વિદ્ધંસનં વિનાસોતિ સબ્બમેતં એકત્થં. ઞાતીનં બ્યસનં ઞાતિબ્યસનં, તેન ઞાતિબ્યસનેન, રાજદણ્ડબ્યાધિમરણવિપ્પવાસનિમિત્તેન ¶ ઞાતિવિનાસેનાતિ અત્થો. એસ નયો દુતિયપદેપિ. તતિયપદે પન આરોગ્યવિનાસકો રોગો એવ રોગબ્યસનં. સો હિ આરોગ્યં બ્યસતિ વિક્ખિપતિ વિનાસેતીતિ બ્યસનં. રોગોવ બ્યસનં રોગબ્યસનં, તેન રોગબ્યસનેન. ફુટ્ઠાતિ અધિપન્ના અભિભૂતા સમન્નાગતાતિ અત્થો.

ન મયં, ભન્તે આનન્દ, બુદ્ધગરહિનોતિ ભન્તે આનન્દ, મયં ન બુદ્ધં ગરહામ, ન બુદ્ધસ્સ દોસં દેમ. ન ધમ્મગરહિનો, ન સઙ્ઘગરહિનો. અત્તગરહિનો મયન્તિ અત્તાનમેવ મયં ગરહામ, અત્તનો દોસં દેમ. અલક્ખિકાતિ નિસ્સિરિકા. અપ્પપુઞ્ઞાતિ પરિત્તપુઞ્ઞા. વિપસ્સકા કુસલાનં ધમ્માનન્તિ યે અટ્ઠતિંસારમ્મણેસુ વિભત્તા કુસલા ધમ્મા, તેસં વિપસ્સકા; તતો તતો આરમ્મણતો વુટ્ઠાય તેવ ધમ્મે વિપસ્સમાનાતિ ¶ અત્થો. પુબ્બરત્તાપરરત્તન્તિ રત્તિયા પુબ્બં પુબ્બરત્તં, રત્તિયા અપરં અપરરત્તં, પઠમયામઞ્ચ પચ્છિમયામઞ્ચાતિ વુત્તં હોતિ. બોધિપક્ખિકાનન્તિ બોધિસ્સ પક્ખે ભવાનં, અરહત્તમગ્ગઞાણસ્સ ઉપકારકાનન્તિ અત્થો. ભાવનાનુયોગન્તિ વડ્ઢનાનુયોગં. અનુયુત્તા વિહરેય્યામાતિ ગિહિપલિબોધં આવાસપલિબોધઞ્ચ પહાય વિવિત્તેસુ સેનાસનેસુ યુત્તપયુત્તા અનઞ્ઞકિચ્ચા વિહરેય્યામ.

એવમાવુસોતિ થેરો એતેસં આસયં અજાનન્તો ઇદં નેસં મહાગજ્જિતં સુત્વા ‘‘સચે ઇમે ઈદિસા ભવિસ્સન્તિ, સાધૂ’’તિ મઞ્ઞમાનો ‘‘એવમાવુસો’’તિ સમ્પટિચ્છિ. અટ્ઠાનમેતં અનવકાસોતિ ઉભયમ્પેતં કારણપટિક્ખેપવચનં. કારણઞ્હિ યસ્મા તત્થ તદાયત્તવુત્તિભાવેન ફલં તિટ્ઠતિ. યસ્મા ચસ્સ તં ઓકાસો હોતિ તદાયત્તવુત્તિભાવેન, તસ્મા ‘‘ઠાનઞ્ચ અવકાસો ચા’’તિ વુચ્ચતિ, તં પટિક્ખિપન્તો આહ – ‘‘અટ્ઠાનમેતં, આનન્દ ¶ , અનવકાસો’’તિ. એતં ઠાનં વા ઓકાસો વા નત્થિ. યં તથાગતોતિ યેન તથાગતો વજ્જીનં વા…પે… સમૂહનેય્ય, તં કારણં નત્થીતિ અત્થો. યદિ હિ ભગવા એતેસં ‘‘લભેય્યામ ઉપસમ્પદ’’ન્તિ યાચન્તાનં ઉપસમ્પદં દદેય્ય, એવં સન્તે ‘‘પારાજિકો હોતિ અસંવાસો’’તિ પઞ્ઞત્તં સમૂહનેય્ય. યસ્મા પનેતં ન સમૂહનતિ, તસ્મા ‘‘અટ્ઠાનમેત’’ન્તિઆદિમાહ.

સો આગતો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બોતિ ‘‘યદિ હિ એવં આગતો ઉપસમ્પદં લભેય્ય, સાસને અગારવો ભવેય્ય. સામણેરભૂમિયં પન ઠિતો સગારવો ચ ભવિસ્સતિ, અત્તત્થઞ્ચ કરિસ્સતી’’તિ ઞત્વા અનુકમ્પમાનો ભગવા આહ – ‘‘સો આગતો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો’’તિ. સો આગતો ઉપસમ્પાદેતબ્બોતિ એવં આગતો ભિક્ખુભાવે ઠત્વા અવિપન્નસીલતાય સાસને સગારવો ¶ ભવિસ્સતિ, સો સતિ ઉપનિસ્સયે નચિરસ્સેવ ઉત્તમત્થં પાપુણિસ્સતીતિ ઞત્વા ઉપસમ્પાદેતબ્બોતિ આહ.

એવં મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિત્વા આગતેસુ અનુપસમ્પાદેતબ્બઞ્ચ ઉપસમ્પાદેતબ્બઞ્ચ દસ્સેત્વા તીણિપિ વત્થૂનિ સમોધાનેત્વા પરિપુણ્ણં કત્વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતુકામો ‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, ઇમં સિક્ખાપદં ઉદ્દિસેય્યાથા’’તિ વત્વા ‘‘યો પન ભિક્ખુ…પે… અસંવાસો’’તિ પરિપુણ્ણં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસિ.

વજ્જિપુત્તકવત્થુવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫. ઇદાનિસ્સ ¶ અત્થં વિભજન્તો ‘‘યો પનાતિ, યો યાદિસો’’તિઆદિમાહ. તસ્મિં પન સિક્ખાપદે ચ સિક્ખાપદવિભઙ્ગે ચ સકલે ચ વિનયવિનિચ્છયે કોસલ્લં પત્થયન્તેન ચતુબ્બિધો વિનયો જાનિતબ્બો –

ચતુબ્બિધઞ્હિ વિનયં, મહાથેરા મહિદ્ધિકા;

નીહરિત્વા પકાસેસું, ધમ્મસઙ્ગાહકા પુરા.

કતમં ચતુબ્બિધં? સુત્તં, સુત્તાનુલોમં, આચરિયવાદં, અત્તનોમતિન્તિ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘આહચ્ચપદેન રસેન આચરિયવંસેન અધિપ્પાયા’’તિ, એત્થ હિ આહચ્ચપદન્તિ સુત્તં અધિપ્પેતં, રસોતિ સુત્તાનુલોમં, આચરિયવંસોતિ આચરિયવાદો, અધિપ્પાયોતિ અત્તનોમતિ.

તત્થ સુત્તંનામ સકલે વિનયપિટકે પાળિ.

સુત્તાનુલોમં નામ ચત્તારો મહાપદેસા; યે ભગવતા એવં વુત્તા – ‘‘યં, ભિક્ખવે ¶ , મયા ‘ઇદં ન કપ્પતી’તિ અપ્પટિક્ખિત્તં, તં ચે અકપ્પિયં અનુલોમેતિ; કપ્પિયં પટિબાહતિ, તં વો ન કપ્પતિ. યં, ભિક્ખવે, મયા ‘ઇદં ન કપ્પતી’તિ અપ્પટિક્ખિત્તં, તં ચે કપ્પિયં અનુલોમેતિ; અકપ્પિયં પટિબાહતિ, તં વો કપ્પતિ. યં, ભિક્ખવે ¶ , મયા ‘ઇદં કપ્પતી’તિ અનનુઞ્ઞાતં, તં ચે અકપ્પિયં અનુલોમેતિ, કપ્પિયં પટિબાહતિ; તં વો ન કપ્પતિ. યં, ભિક્ખવે, મયા ‘ઇદં કપ્પતી’તિ અનનુઞ્ઞાતં, તં ચે કપ્પિયં અનુલોમેતિ, અકપ્પિયં પટિબાહતિ; તં વો કપ્પતી’’તિ (મહાવ. ૩૦૫).

આચરિયવાદો નામ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ પઞ્ચહિ અરહન્તસતેહિ ઠપિતા પાળિવિનિમુત્તા ઓક્કન્તવિનિચ્છયપ્પવત્તા અટ્ઠકથાતન્તિ.

અત્તનોમતિ નામ સુત્ત-સુત્તાનુલોમ-આચરિયવાદે મુઞ્ચિત્વા અનુમાનેન અત્તનો અનુબુદ્ધિયા નયગ્ગાહેન ઉપટ્ઠિતાકારકથનં.

અપિચ સુત્તન્તાભિધમ્મવિનયટ્ઠકથાસુ આગતો સબ્બોપિ થેરવાદો ‘‘અત્તનોમતિ’’ નામ. તં પન અત્તનોમતિં ગહેત્વા કથેન્તેન ન દળ્હગ્ગાહં ¶ ગહેત્વા વોહરિતબ્બં. કારણં સલ્લક્ખેત્વા અત્થેન પાળિં, પાળિયા ચ અત્થં સંસન્દિત્વા કથેતબ્બં. અત્તનોમતિ આચરિયવાદે ઓતારેતબ્બા. સચે તત્થ ઓતરતિ ચેવ સમેતિ ચ, ગહેતબ્બા. સચે નેવ ઓતરતિ ન સમેતિ, ન ગહેતબ્બા. અયઞ્હિ અત્તનોમતિ નામ સબ્બદુબ્બલા. અત્તનોમતિતો આચરિયવાદો બલવતરો.

આચરિયવાદોપિ સુત્તાનુલોમે ઓતારેતબ્બો. તત્થ ઓતરન્તો સમેન્તોયેવ ગહેતબ્બો, ઇતરો ન ગહેતબ્બો. આચરિયવાદતો હિ સુત્તાનુલોમં બલવતરં.

સુત્તાનુલોમમ્પિ સુત્તે ઓતારેતબ્બં. તત્થ ઓતરન્તં સમેન્તમેવ ગહેતબ્બં, ઇતરં ન ગહેતબ્બં. સુત્તાનુલોમતો હિ સુત્તમેવ બલવતરં. સુત્તઞ્હિ અપ્પટિવત્તિયં કારકસઙ્ઘસદિસં બુદ્ધાનં ઠિતકાલસદિસં. તસ્મા યદા દ્વે ભિક્ખૂ સાકચ્છન્તિ, સકવાદી સુત્તં ગહેત્વા કથેતિ, પરવાદી સુત્તાનુલોમં. તેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ખેપં વા ગરહં વા અકત્વા સુત્તાનુલોમં સુત્તે ઓતારેતબ્બં. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બં. નો ચે, ન ગહેતબ્બં; સુત્તસ્મિંયેવ ઠાતબ્બં. અથાયં સુત્તં ગહેત્વા કથેતિ, પરો આચરિયવાદં. તેહિપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ખેપં વા ગરહં વા અકત્વા આચરિયવાદો સુત્તે ઓતારેતબ્બો. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બો. અનોતરન્તો અસમેન્તો ચ ગારય્હાચરિયવાદો ન ગહેતબ્બો; સુત્તસ્મિંયેવ ઠાતબ્બં.

અથાયં સુત્તં ¶ ગહેત્વા કથેતિ, પરો અત્તનોમતિં. તેહિપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ખેપં વા ગરહં વા ¶ અકત્વા અત્તનોમતિ સુત્તે ઓતારેતબ્બા. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બા. નો ચે, ન ગહેતબ્બા. સુત્તસ્મિં યેવ ઠાતબ્બં.

અથ પનાયં સુત્તાનુલોમં ગહેત્વા કથેતિ, પરો સુત્તં. સુત્તં સુત્તાનુલોમે ઓતારેતબ્બં. સચે ઓતરતિ સમેતિ, તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરૂળ્હં પાળિઆગતં પઞ્ઞાયતિ, ગહેતબ્બં. નો ચે તથા પઞ્ઞાયતિ ન ઓતરતિ ન સમેતિ, બાહિરકસુત્તં વા હોતિ સિલોકો વા અઞ્ઞં વા ગારય્હસુત્તં ગુળ્હવેસ્સન્તરગુળ્હવિનયવેદલ્લાદીનં અઞ્ઞતરતો આગતં, ન ગહેતબ્બં. સુત્તાનુલોમસ્મિંયેવ ઠાતબ્બં.

અથાયં ¶ સુત્તાનુલોમં ગહેત્વા કથેતિ, પરો આચરિયવાદં. આચરિયવાદો સુત્તાનુલોમે ઓતારેતબ્બો. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બો. નો ચે, ન ગહેતબ્બો. સુત્તાનુલોમેયેવ ઠાતબ્બં.

અથાયં સુત્તાનુલોમં ગહેત્વા કથેતિ, પરો અત્તનોમતિં. અત્તનોમતિ સુત્તાનુલોમે ઓતારેતબ્બા. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બા. નો ચે, ન ગહેતબ્બા. સુત્તાનુલોમેયેવ ઠાતબ્બં.

અથ પનાયં આચરિયવાદં ગહેત્વા કથેતિ, પરો સુત્તં. સુત્તં આચરિયવાદે ઓતારેતબ્બં. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બં. ઇતરં ગારય્હસુત્તં ન ગહેતબ્બં. આચરિયવાદેયેવ ઠાતબ્બં.

અથાયં આચરિયવાદં ગહેત્વા કથેતિ, પરો સુત્તાનુલોમં. સુત્તાનુલોમં આચરિયવાદે ઓતારેતબ્બં. ઓતરન્તં સમેન્તમેવ ગહેતબ્બં, ઇતરં ન ગહેતબ્બં. આચરિયવાદેયેવ ઠાતબ્બં.

અથાયં આચરિયવાદં ગહેત્વા કથેતિ, પરો અત્તનોમતિં. અત્તનોમતિ આચરિયવાદે ઓતારેતબ્બા. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બા. નો ચે, ન ગહેતબ્બા. આચરિયવાદેયેવ ઠાતબ્બં.

અથ પનાયં અત્તનોમતિં ગહેત્વા કથેતિ, પરો સુત્તં. સુત્તં અત્તનોમતિયં ઓતારેતબ્બં. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બં. ઇતરં ગારય્હસુત્તં ન ગહેતબ્બં. અત્તનોમતિયમેવ ઠાતબ્બં.

અથાયં ¶ અત્તનોમતિં ગહેત્વા કથેતિ, પરો સુત્તાનુલોમં. સુત્તાનુલોમં અત્તનોમતિયં ઓતારેતબ્બં. ઓતરન્તં સમેન્તમેવ ગહેતબ્બં, ઇતરં ન ગહેતબ્બં. અત્તનોમતિયમેવ ઠાતબ્બં.

અથાયં અત્તનોમતિં ગહેત્વા કથેતિ, પરો આચરિયવાદં. આચરિયવાદો અત્તનોમતિયં ઓતારેતબ્બો. સચે ઓતરતિ સમેતિ, ગહેતબ્બો; ઇતરો ગારય્હાચરિયવાદો ન ગહેતબ્બો. અત્તનોમતિયમેવ ઠાતબ્બં. અત્તનો ગહણમેવ ¶ બલિયં કાતબ્બં. સબ્બટ્ઠાનેસુ ચ ખેપો વા ગરહા વા ન કાતબ્બાતિ.

અથ ¶ પનાયં ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ ગહેત્વા કથેતિ, પરો ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ. સુત્તે ચ સુત્તાનુલોમે ચ ઓતારેતબ્બં. સચે કપ્પિયં હોતિ, કપ્પિયે ઠાતબ્બં. સચે અકપ્પિયં, અકપ્પિયે ઠાતબ્બં.

અથાયં તસ્સ કપ્પિયભાવસાધકં સુત્તતો બહું કારણઞ્ચ વિનિચ્છયઞ્ચ દસ્સેતિ, પરો કારણં ન વિન્દતિ. કપ્પિયેવ ઠાતબ્બં. અથ પરો તસ્સ અકપ્પિયભાવસાધકં સુત્તતો બહું કારણઞ્ચ વિનિચ્છયઞ્ચ દસ્સેતિ, અનેન અત્તનો ગહણન્તિ કત્વા દળ્હં આદાય ન ઠાતબ્બં. ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા અકપ્પિયેવ ઠાતબ્બં. અથ દ્વિન્નમ્પિ કારણચ્છાયા દિસ્સતિ, પટિક્ખિત્તભાવોયેવ સાધુ, અકપ્પિયે ઠાતબ્બં. વિનયઞ્હિ પત્વા કપ્પિયાકપ્પિયવિચારણમાગમ્મ રુન્ધિતબ્બં, ગાળ્હં કત્તબ્બં, સોતં પચ્છિન્દિતબ્બં, ગરુકભાવેયેવ ઠાતબ્બં.

અથ પનાયં ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ ગહેત્વા કથેતિ, પરો ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ. સુત્તે ચ સુત્તાનુલોમે ચ ઓતારેતબ્બં. સચે કપ્પિયં હોતિ, કપ્પિયે ઠાતબ્બં. સચે અકપ્પિયં, અકપ્પિયે ઠાતબ્બં.

અથાયં બહૂહિ સુત્તવિનિચ્છયકારણેહિ અકપ્પિયભાવં દસ્સેતિ, પરો કારણં ન વિન્દતિ, અકપ્પિયે ઠાતબ્બં. અથ પરો બહૂહિ સુત્તવિનિચ્છયકારણેહિ કપ્પિયભાવં દસ્સેતિ, અયં કારણં ન વિન્દતિ, કપ્પિયે ઠાતબ્બં. અથ દ્વિન્નમ્પિ કારણચ્છાયા દિસ્સતિ, અત્તનો ગહણં ન વિસ્સજ્જેતબ્બં. યથા ચાયં કપ્પિયાકપ્પિયે અકપ્પિયકપ્પિયે ચ વિનિચ્છયો વુત્તો; એવં અનાપત્તિઆપત્તિવાદે આપત્તાનાપત્તિવાદે ચ, લહુકગરુકાપત્તિવાદે ગરુકલહુકાપત્તિવાદે ચાપિ ¶ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. નામમત્તંયેવ હિ એત્થ નાનં, યોજનાનયે નાનં નત્થિ, તસ્મા ન વિત્થારિતં.

એવં કપ્પિયાકપ્પિયાદિવિનિચ્છયે ઉપ્પન્ને યો સુત્ત-સુત્તાનુલોમઆચરિયવાદઅત્તનોમતીસુ અતિરેકકારણં લભતિ, તસ્સ વાદે ઠાતબ્બં. સબ્બસો પન કારણં વિનિચ્છયં અલભન્તેન સુત્તં ન જહિતબ્બં, સુત્તસ્મિંયેવ ઠાતબ્બન્તિ. એવં તસ્મિં સિક્ખાપદે ચ સિક્ખાપદવિભઙ્ગે ચ સકલે ચ વિનયવિનિચ્છયે કોસલ્લં પત્થયન્તેન અયં ચતુબ્બિધો વિનયો જાનિતબ્બો.

ઇમઞ્ચ ¶ ¶ પન ચતુબ્બિધં વિનયં ઞત્વાપિ વિનયધરેન પુગ્ગલેન તિલક્ખણસમન્નાગતેન ભવિતબ્બં. તીણિ હિ વિનયધરસ્સ લક્ખણાનિ ઇચ્છિતબ્બાનિ. કતમાનિ તીણિ? ‘‘સુત્તઞ્ચસ્સ સ્વાગતં હોતિ સુપ્પવત્તિ સુવિનિચ્છિતં સુત્તતો અનુબ્યઞ્જનતો’’તિ ઇદમેકં લક્ખણં. ‘‘વિનયે ખો પન ઠિતો હોતિ અસંહીરો’’તિ ઇદં દુતિયં. ‘‘આચરિયપરમ્પરા ખો પનસ્સ સુગ્ગહિતા હોતિ સુમનસિકતા સૂપધારિતા’’તિ ઇદં તતિયં.

તત્થ સુત્તં નામ સકલં વિનયપિટકં. તઞ્ચસ્સ સ્વાગતં હોતીતિ સુટ્ઠુ આગતં. સુપ્પવત્તીતિ સુટ્ઠુ પવત્તં પગુણં વાચુગ્ગતં સુવિનિચ્છિતં. સુત્તતો અનુબ્યઞ્જનતોતિ પાળિતો ચ પરિપુચ્છતો ચ અટ્ઠકથાતો ચ સુવિનિચ્છિતં હોતિ, કઙ્ખચ્છેદં કત્વા ઉગ્ગહિતં.

વિનયે ખો પન ઠિતો હોતીતિ વિનયે લજ્જીભાવેન પતિટ્ઠિતો હોતિ. અલજ્જી હિ બહુસ્સુતોપિ સમાનો લાભગરુતાય તન્તિં વિસંવાદેત્વા ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં સત્થુસાસનં દીપેત્વા સાસને મહન્તં ઉપદ્દવં કરોતિ. સઙ્ઘભેદમ્પિ સઙ્ઘરાજિમ્પિ ઉપ્પાદેતિ. લજ્જી પન કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો જીવિતહેતુપિ તન્તિં અવિસંવાદેત્વા ધમ્મમેવ વિનયમેવ ચ દીપેતિ, સત્થુસાસનં ગરું કત્વા ઠપેતિ. તથા હિ પુબ્બે મહાથેરા તિક્ખત્તું વાચં નિચ્છારેસું – ‘‘અનાગતે લજ્જી રક્ખિસ્સતિ, લજ્જી રક્ખિસ્સતિ, લજ્જી રક્ખિસ્સતી’’તિ. એવં યો લજ્જી, સો વિનયં અવિજહન્તો અવોક્કમન્તો લજ્જીભાવેન વિનયે ઠિતો હોતિ સુપ્પતિટ્ઠિતોતિ. અસંહીરોતિ સંહીરો નામ યો પાળિયં વા અટ્ઠકથાયં વા હેટ્ઠતો વા ઉપરિતો વા પદપટિપાટિયા વા પુચ્છિયમાનો વિત્થુનતિ વિપ્ફન્દતિ સન્તિટ્ઠિતું ન સક્કોતિ; યં યં પરેન વુચ્ચતિ તં તં અનુજાનાતિ; સકવાદં છડ્ડેત્વા પરવાદં ગણ્હાતિ. યો પન પાળિયં વા અટ્ઠકથાય વા હેટ્ઠુપરિયેન વા પદપટિપાટિયા ¶ વા પુચ્છિયમાનો ન વિત્થુનતિ ન વિપ્ફન્દતિ, એકેકલોમં સણ્ડાસેન ગણ્હન્તો વિય ‘‘એવં મયં વદામ; એવં નો આચરિયા વદન્તી’’તિ ¶ વિસ્સજ્જેતિ; યમ્હિ પાળિ ચ પાળિવિનિચ્છયો ચ સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તસીહવસા વિય પરિક્ખયં પરિયાદાનં અગચ્છન્તો તિટ્ઠતિ, અયં વુચ્ચતિ ‘‘અસંહીરો’’તિ.

આચરિયપરમ્પરા ખો પનસ્સ સુગ્ગહિતા હોતીતિ થેરપરમ્પરા વંસપરમ્પરા ચસ્સ સુટ્ઠુ ગહિતા હોતિ. સુમનસિકતાતિ સુટ્ઠુ મનસિકતા; આવજ્જિતમત્તે ઉજ્જલિતપદીપો વિય હોતિ. સૂપધારિતાતિ સુટ્ઠુ ¶ ઉપધારિતા પુબ્બાપરાનુસન્ધિતો અત્થતો કારણતો ચ ઉપધારિતા; અત્તનો મતિં પહાય આચરિયસુદ્ધિયા વત્તા હોતિ ‘‘મય્હં આચરિયો અસુકાચરિયસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગણ્હિ, સો અસુકસ્સા’’તિ એવં સબ્બં આચરિયપરમ્પરં થેરવાદઙ્ગં આહરિત્વા યાવ ઉપાલિત્થેરો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગણ્હીતિ પાપેત્વા ઠપેતિ. તતોપિ આહરિત્વા ઉપાલિત્થેરો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગણ્હિ, દાસકત્થેરો અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ ઉપાલિત્થેરસ્સ, સોણકત્થેરો અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ દાસકત્થેરસ્સ, સિગ્ગવત્થેરો અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ સોણકત્થેરસ્સ, મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ સિગ્ગવત્થેરસ્સ ચણ્ડવજ્જિત્થેરસ્સ ચાતિ. એવં સબ્બં આચરિયપરમ્પરં થેરવાદઙ્ગં આહરિત્વા અત્તનો આચરિયં પાપેત્વા ઠપેતિ. એવં ઉગ્ગહિતા હિ આચરિયપરમ્પરા સુગ્ગહિતા હોતિ. એવં અસક્કોન્તેન પન અવસ્સં દ્વે તયો પરિવટ્ટા ઉગ્ગહેતબ્બા. સબ્બપચ્છિમેન હિ નયેન યથા આચરિયો ચ આચરિયાચરિયો ચ પાળિઞ્ચ પરિપુચ્છઞ્ચ વદન્તિ, તથા ઞાતું વટ્ટતિ.

ઇમેહિ ચ પન તીહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતેન વિનયધરેન વત્થુવિનિચ્છયત્થં સન્નિપતિતે સઙ્ઘે ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં ચોદકેન ચ ચુદિતકેન ચ વુત્તે વત્તબ્બે સહસા અવિનિચ્છિનિત્વાવ છ ઠાનાનિ ઓલોકેતબ્બાનિ. કતમાનિ છ? વત્થુ ઓલોકેતબ્બં, માતિકા ઓલોકેતબ્બા, પદભાજનીયં ઓલોકેતબ્બં, તિકપરિચ્છેદો ઓલોકેતબ્બો, અન્તરાપત્તિ ઓલોકેતબ્બા, અનાપત્તિ ઓલોકેતબ્બાતિ.

વત્થું ઓલોકેન્તોપિ ¶ હિ ‘‘તિણેન વા પણ્ણેન વા પટિચ્છાદેત્વા આગન્તબ્બં, ન ત્વેવ નગ્ગેન આગન્તબ્બં; યો આગચ્છેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૫૧૭) એવં એકચ્ચં આપત્તિં પસ્સતિ. સો તં સુત્તં આનેત્વા તં અધિકરણં વૂપસમેસ્સતિ.

માતિકં ઓલોકેન્તોપિ ‘‘સમ્પજાનમુસાવાદે પાચિત્તિય’’ન્તિઆદિના (પાચિ. ૨) નયેન ¶ પઞ્ચન્નં આપત્તીનં અઞ્ઞતરં આપત્તિં પસ્સતિ, સો તં સુત્તં આનેત્વા તં અધિકરણં વૂપસમેસ્સતિ.

પદભાજનીયં ¶ ઓલોકેન્તોપિ ‘‘અક્ખયિતે સરીરે મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સ. યેભુય્યેન ખયિતે સરીરે મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિઆદિના (પારા. ૫૯ આદયો, અત્થતો સમાનં) નયેન સત્તન્નં આપત્તીનં અઞ્ઞતરં આપત્તિં પસ્સતિ, સો પદભાજનીયતો સુત્તં આનેત્વા તં અધિકરણં વૂપસમેસ્સતિ.

તિકપરિચ્છેદં ઓલોકેન્તોપિ તિકસઙ્ઘાદિસેસં વા તિકપાચિત્તિયં વા તિકદુક્કટં વા અઞ્ઞતરં વા આપત્તિં તિકપરિચ્છેદે પસ્સતિ, સો તતો સુત્તં આનેત્વા તં અધિકરણં વૂપસમેસ્સતિ.

અન્તરાપત્તિં ઓલોકેન્તોપિ ‘‘પટિલાતં ઉક્ખિપતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ. ૩૫૫) એવં યા સિક્ખાપદન્તરેસુ અન્તરાપત્તિ હોતિ તં પસ્સતિ, સો તં સુત્તં આનેત્વા તં અધિકરણં વૂપસમેસ્સતિ.

અનાપત્તિં ઓલોકેન્તોપિ ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ અસાદિયન્તસ્સ, અથેય્યચિત્તસ્સ, ન મરણાધિપ્પાયસ્સ, અનુલ્લપનાધિપ્પાયસ્સ, ન મોચનાધિપ્પાયસ્સ, અસઞ્ચિચ્ચ, અસ્સતિયા, અજાનન્તસ્સા’’તિ (પારા. ૭૨ આદયો) એવં તસ્મિં તસ્મિં સિક્ખાપદે નિદ્દિટ્ઠં અનાપત્તિં પસ્સતિ, સો તં સુત્તં આનેત્વા તં અધિકરણં વૂપસમેસ્સતિ.

યો હિ ભિક્ખુ ચતુબ્બિધવિનયકોવિદો તિલક્ખણસમ્પન્નો ઇમાનિ છ ઠાનાનિ ઓલોકેત્વા અધિકરણં વૂપસમેસ્સતિ, તસ્સ વિનિચ્છયો અપ્પટિવત્તિયો, બુદ્ધેન સયં નિસીદિત્વા વિનિચ્છિતસદિસો હોતિ. તં ચેવં વિનિચ્છયકુસલં ભિક્ખું કોચિ કતસિક્ખાપદવીતિક્કમો ભિક્ખુ ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તનો કુક્કુચ્ચં પુચ્છેય્ય; તેન સાધુકં સલ્લક્ખેત્વા સચે અનાપત્તિ હોતિ, ‘‘અનાપત્તી’’તિ વત્તબ્બં. સચે પન આપત્તિ હોતિ, ‘‘આપત્તી’’તિ વત્તબ્બં. સા દેસનાગામિની ચે, ‘‘દેસનાગામિની’’તિ વત્તબ્બં. વુટ્ઠાનગામિની ચે, ‘‘વુટ્ઠાનગામિની’’તિ વત્તબ્બં. અથસ્સ પારાજિકચ્છાયા ¶ દિસ્સતિ, ‘‘પારાજિકાપત્તી’’તિ ન તાવ વત્તબ્બં. કસ્મા? મેથુનધમ્મવીતિક્કમો હિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવીતિક્કમો ચ ઓળારિકો. અદિન્નાદાનમનુસ્સવિગ્ગહવીતિક્કમા પન સુખુમા ચિત્તલહુકા. તે સુખુમેનેવ આપજ્જતિ ¶ , સુખુમેન રક્ખતિ, તસ્મા વિસેસેન તંવત્થુકં કુક્કુચ્ચં પુચ્છિયમાનો ‘‘આપત્તી’’તિ અવત્વા સચસ્સ આચરિયો ધરતિ, તતો તેન સો ભિક્ખુ ‘‘અમ્હાકં આચરિયં ¶ પુચ્છા’’તિ પેસેતબ્બો. સચે સો પુન આગન્ત્વા ‘‘તુમ્હાકં આચરિયો સુત્તતો નયતો ઓલોકેત્વા ‘સતેકિચ્છો’તિ મં આહા’’તિ વદતિ, તતો અનેન સો ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ યં આચરિયો ભણતિ તં કરોહી’’તિ વત્તબ્બો. અથ પનસ્સ આચરિયો નત્થિ, સદ્ધિં ઉગ્ગહિતત્થેરો પન અત્થિ, તસ્સ સન્તિકં પેસેતબ્બો – ‘‘અમ્હેહિ સહ ઉગ્ગહિતત્થેરો ગણપામોક્ખો, તં ગન્ત્વા પુચ્છા’’તિ. તેનાપિ ‘‘સતેકિચ્છો’’તિ વિનિચ્છિતે ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ તસ્સ વચનં કરોહી’’તિ વત્તબ્બો. અથ સદ્ધિં ઉગ્ગહિતત્થેરોપિ નત્થિ, અન્તેવાસિકો પણ્ડિતો અત્થિ, તસ્સ સન્તિકં પેસેતબ્બો – ‘‘અસુકદહરં ગન્ત્વા પુચ્છા’’તિ. તેનાપિ ‘‘સતેકિચ્છો’’તિ વિનિચ્છિતે ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ તસ્સ વચનં કરોહી’’તિ વત્તબ્બો. અથ દહરસ્સાપિ પારાજિકચ્છાયાવ ઉપટ્ઠાતિ, તેનાપિ ‘‘પારાજિકોસી’’તિ ન વત્તબ્બો. દુલ્લભો હિ બુદ્ધુપ્પાદો, તતો દુલ્લભતરા ¶ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ. એવં પન વત્તબ્બો – ‘‘વિવિત્તં ઓકાસં સમ્મજ્જિત્વા દિવાવિહારં નિસીદિત્વા સીલાનિ સોધેત્વા દ્વત્તિંસાકારં તાવ મનસિ કરોહી’’તિ. સચે તસ્સ અરોગં સીલં કમ્મટ્ઠાનં ઘટયતિ, સઙ્ખારા પાકટા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, ઉપચારપ્પનાપ્પત્તં વિય ચિત્તમ્પિ એકગ્ગં હોતિ, દિવસં અતિક્કન્તમ્પિ ન જાનાતિ. સો દિવસાતિક્કમે ઉપટ્ઠાનં આગતો એવં વત્તબ્બો – ‘‘કીદિસા તે ચિત્તપ્પવત્તી’’તિ. આરોચિતાય ચિત્તપ્પવત્તિયા વત્તબ્બો – ‘‘પબ્બજ્જા નામ ચિત્તવિસુદ્ધત્થાય, અપ્પમત્તો સમણધમ્મં કરોહી’’તિ.

યસ્સ પન સીલં ભિન્નં હોતિ, તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં ન ઘટયતિ, પતોદાભિતુન્નં વિય ચિત્તં વિકમ્પતિ, વિપ્પટિસારગ્ગિના ડય્હતિ, તત્તપાસાણે નિસિન્નો વિય તઙ્ખણઞ્ઞેવ વુટ્ઠાતિ. સો ¶ આગતો ‘‘કા તે ચિત્તપ્પવત્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બો. આરોચિતાય ચિત્તપ્પવત્તિયા ‘‘નત્થિ લોકે રહો નામ પાપકમ્મં પકુબ્બતો. સબ્બપઠમઞ્હિ પાપં કરોન્તો અત્તના જાનાતિ, અથસ્સ આરક્ખદેવતા પરચિત્તવિદૂ સમણબ્રાહ્મણા અઞ્ઞા ચ દેવતા જાનન્તિ, ત્વંયેવ દાનિ તવ સોત્થિં પરિયેસાહી’’તિ વત્તબ્બો.

ઇદાનિ ¶ સિક્ખાપદવિભઙ્ગસ્સ અત્થં વણ્ણયિસ્સામ. યં વુત્તં યો પનાતિ યો યાદિસોતિઆદિ. એત્થ યો પનાતિ વિભજિતબ્બપદં; યો યાદિસોતિઆદીનિ તસ્સ વિભજનપદાનિ. એત્થ ચ યસ્મા પનાતિ નિપાતમત્તં; યોતિ અત્થપદં; તઞ્ચ અનિયમેન પુગ્ગલં દીપેતિ, તસ્મા તસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો અનિયમેન પુગ્ગલદીપકં યો સદ્દમેવ આહ. તસ્મા એત્થ એવમત્થો વેદિતબ્બો – યો પનાતિ યો યોકોચીતિ વુત્તં હોતિ. યસ્મા પન યો યોકોચિ નામ, સો અવસ્સં લિઙ્ગ-યુત્ત-જાતિ-નામ-ગોત્ત-સીલ-વિહાર-ગોચરવયેસુ એકેનાકારેન પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા તં તથા ઞાપેતું તં પભેદં પકાસેન્તો ‘‘યાદિસો’’તિઆદિમાહ. તત્થ યાદિસોતિ લિઙ્ગવસેન યાદિસો વા તાદિસો વા હોતુ; દીઘો વા રસ્સો વા કાળો વા ઓદાતો વા મઙ્ગુરચ્છવિ વા કિસો વા થૂલો વાતિ અત્થો. યથાયુત્તોતિ યોગવસેન યેન વા તેન વા યુત્તો હોતુ; નવકમ્મયુત્તો વા ઉદ્દેસયુત્તો વા વાસધુરયુત્તો વાતિ અત્થો. યથાજચ્ચોતિ જાતિવસેન યંજચ્ચો વા તંજચ્ચો વા હોતુ; ખત્તિયો વા બ્રાહ્મણો વા વેસ્સો વા સુદ્દો વાતિ અત્થો. યથાનામોતિ નામવસેન યથાનામો વા તથાનામો વા હોતુ; બુદ્ધરક્ખિતો વા ધમ્મરક્ખિતો વા સઙ્ઘરક્ખિતો વાતિ અત્થો. યથાગોત્તોતિ ગોત્તવસેન યથાગોત્તો વા તથાગોત્તો વા યેન વા તેન વા ગોત્તેન હોતુ; કચ્ચાયનો વા વાસિટ્ઠો વા કોસિયો વાતિ અત્થો. યથાસીલોતિ સીલેસુ યથાસીલો વા તથાસીલો વા હોતુ; નવકમ્મસીલો વા ઉદ્દેસસીલો વા વાસધુરસીલો વાતિ અત્થો. યથાવિહારીતિ વિહારેસુપિ યથાવિહારી વા તથાવિહારી વા હોતુ; નવકમ્મવિહારી વા ઉદ્દેસવિહારી વા વાસધુરવિહારી વાતિ અત્થો. યથાગોચરોતિ ગોચરેસુપિ યથાગોચરો વા તથાગોચરો વા હોતુ; નવકમ્મગોચરો ¶ વા ઉદ્દેસગોચરો વા વાસધુરગોચરો વાતિ અત્થો. થેરો વાતિ આદીસુ વયોવુડ્ઢાદીસુ યો વા સો વા હોતુ; પરિપુણ્ણદસવસ્સતાય થેરો વા ઊનપઞ્ચવસ્સતાય નવો વા અતિરેકપઞ્ચવસ્સતાય ¶ મજ્ઝિમો વાતિ અત્થો. અથ ખો સબ્બોવ ઇમસ્મિં અત્થે એસો વુચ્ચતિ ‘‘યો પના’’તિ.

ભિક્ખુનિદ્દેસે ભિક્ખતીતિ ભિક્ખકો; લભન્તો વા અલભન્તો વા અરિયાય યાચનાય યાચતીતિ અત્થો. બુદ્ધાદીહિ અજ્ઝુપગતં ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતત્તા ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતો નામ. યો હિ કોચિ અપ્પં વા મહન્તં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો, સો કસિગોરક્ખાદીહિ જીવિકકપ્પનં હિત્વા લિઙ્ગસમ્પટિચ્છનેનેવ ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખુ. પરપટિબદ્ધજીવિકત્તા વા વિહારમજ્ઝે કાજભત્તં ભુઞ્જમાનોપિ ¶ ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખુ; પિણ્ડિયાલોપભોજનં નિસ્સાય પબ્બજ્જાય ઉસ્સાહજાતત્તા વા ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખુ. અગ્ઘફસ્સવણ્ણભેદેન ભિન્નં પટં ધારેતીતિ ભિન્નપટધરો. તત્થ સત્થકચ્છેદનેન અગ્ઘભેદો વેદિતબ્બો. સહસ્સગ્ઘનકોપિ હિ પટો સત્થકેન ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્નો ભિન્નગ્ઘો હોતિ. પુરિમગ્ઘતો ઉપડ્ઢમ્પિ ન અગ્ઘતિ. સુત્તસંસિબ્બનેન ફસ્સભેદો વેદિતબ્બો. સુખસમ્ફસ્સોપિ હિ પટો સુત્તેહિ સંસિબ્બિતો ભિન્નફસ્સો હોતિ. ખરસમ્ફસ્સતં પાપુણાતિ. સૂચિમલાદીહિ વણ્ણભેદો વેદિતબ્બો. સુપરિસુદ્ધોપિ હિ પટો સૂચિકમ્મતો પટ્ઠાય સૂચિમલેન, હત્થસેદમલજલ્લિકાહિ, અવસાને રજનકપ્પકરણેહિ ચ ભિન્નવણ્ણો હોતિ; પકતિવણ્ણં વિજહતિ. એવં તીહાકારેહિ ભિન્નપટધારણતો ભિન્નપટધરોતિ ભિક્ખુ. ગિહિવત્થવિસભાગાનં વા કાસાવાનં ધારણમત્તેનેવ ભિન્નપટધરોતિ ભિક્ખુ.

સમઞ્ઞાયાતિ પઞ્ઞત્તિયા વોહારેનાતિ અત્થો. સમઞ્ઞાય એવ હિ એકચ્ચો ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ પઞ્ઞાયતિ. તથા હિ નિમન્તનાદિમ્હિ ભિક્ખૂસુ ગણિયમાનેસુ સામણેરેપિ ગહેત્વા ‘‘સતં ભિક્ખૂ સહસ્સં ભિક્ખૂ’’તિ વદન્તિ. પટિઞ્ઞાયાતિ અત્તનો પટિજાનનેન પટિઞ્ઞાયપિ હિ એકચ્ચો ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ પઞ્ઞાયતિ. તસ્સ ‘‘કો એત્થાતિ? અહં, આવુસો, ભિક્ખૂ’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૯૬) એવમાદીસુ સમ્ભવો દટ્ઠબ્બો ¶ . અયં પન આનન્દત્થેરેન વુત્તા ધમ્મિકા પટિઞ્ઞા. રત્તિભાગે પન દુસ્સીલાપિ પટિપથં આગચ્છન્તા ‘‘કો એત્થા’’તિ વુત્તે અધમ્મિકાય પટિઞ્ઞાય અભૂતાય ‘‘મયં ભિક્ખૂ’’તિ વદન્તિ.

એહિ ¶ ભિક્ખૂતિ એહિ ભિક્ખુ નામ ભગવતો ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ વચનમત્તેન ભિક્ખુભાવં એહિભિક્ખૂપસમ્પદં પત્તો. ભગવા હિ એહિભિક્ખુભાવાય ઉપનિસ્સયસમ્પન્નં પુગ્ગલં દિસ્વા રત્તપંસુકૂલન્તરતો સુવણ્ણવણ્ણં દક્ખિણહત્થં નીહરિત્વા બ્રહ્મઘોસં નિચ્છારેન્તો ‘‘એહિ, ભિક્ખુ, ચર બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયા’’તિ વદતિ. તસ્સ સહેવ ભગવતો વચનેન ગિહિલિઙ્ગં અન્તરધાયતિ, પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ રુહતિ. ભણ્ડુ કાસાયવસનો હોતિ. એકં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા એકં અંસે ઠપેત્વા વામંસકૂટે આસત્તનીલુપ્પલવણ્ણમત્તિકાપત્તો –

‘‘તિચીવરઞ્ચ પત્તો ચ, વાસિ સૂચિ ચ બન્ધનં;

પરિસ્સાવનેન અટ્ઠેતે, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ.

એવં ¶ વુત્તેહિ અટ્ઠહિ પરિક્ખારેહિ સરીરે પટિમુક્કેહિયેવ સટ્ઠિવસ્સિકત્થેરો વિય ઇરિયાપથસમ્પન્નો બુદ્ધાચરિયકો બુદ્ધુપજ્ઝાયકો સમ્માસમ્બુદ્ધં વન્દમાનોયેવ તિટ્ઠતિ. ભગવા હિ પઠમબોધિયં એકસ્મિં કાલે એહિભિક્ખૂપસમ્પદાય એવ ઉપસમ્પાદેતિ. એવં ઉપસમ્પન્નાનિ ચ સહસ્સુપરિ એકચત્તાલીસુત્તરાનિ તીણિ ભિક્ખુસતાનિ અહેસું; સેય્યથિદં – પઞ્ચ પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરા, યસો કુલપુત્તો, તસ્સ પરિવારા ચતુપણ્ણાસ સહાયકા, તિંસ ભદ્દવગ્ગિયા, સહસ્સપુરાણજટિલા, સદ્ધિં દ્વીહિ અગ્ગસાવકેહિ અડ્ઢતેય્યસતા પરિબ્બાજકા, એકો અઙ્ગુલિમાલત્થેરોતિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં –

‘‘તીણિ સતં સહસ્સઞ્ચ, ચત્તાલીસં પુનાપરે;

એકો ચ થેરો સપ્પઞ્ઞો, સબ્બે તે એહિભિક્ખુકા’’તિ.

ન કેવલઞ્ચ એતે એવ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સન્તિ. સેય્યથિદં – તિસતપરિવારો સેલો બ્રાહ્મણો, સહસ્સપરિવારો મહાકપ્પિનો, દસસહસ્સા ¶ કપિલવત્થુવાસિનો કુલપુત્તા, સોળસસહસ્સા પારાયનિકબ્રાહ્મણાતિ એવમાદયો. તે પન વિનયપિટકે પાળિયં ન નિદ્દિટ્ઠત્તા ન વુત્તા. ઇમે તત્થ નિદ્દિટ્ઠત્તા વુત્તાતિ.

‘‘સત્તવીસ સહસ્સાનિ, તીણિયેવ સતાનિ ચ;

એતેપિ સબ્બે સઙ્ખાતા, સબ્બે તે એહિભિક્ખુકા’’તિ.

તીહિ ¶ સરણગમનેહિ ઉપસમ્પન્નોતિ ‘‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામી’’તિઆદિના નયેન તિક્ખત્તું વાચં ભિન્દિત્વા વુત્તેહિ તીહિ સરણગમનેહિ ઉપસમ્પન્નો. અયઞ્હિ ઉપસમ્પદા નામ અટ્ઠવિધા – એહિભિક્ખૂપસમ્પદા, સરણગમનૂપસમ્પદા, ઓવાદપટિગ્ગહણૂપસમ્પદા, પઞ્હબ્યાકરણૂપસમ્પદા, ગરુધમ્મપટિગ્ગહણૂપસમ્પદા, દૂતેનૂપસમ્પદા, અટ્ઠવાચિકૂપસમ્પદા, ઞત્તિચતુત્થકમ્મૂપસમ્પદાતિ. તત્થ એહિભિક્ખૂપસમ્પદા, સરણગમનૂપસમ્પદા ચ વુત્તા એવ.

ઓવાદપટિગ્ગહણૂપસમ્પદા નામ ‘‘તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં – ‘તિબ્બં મે હિરોત્તપ્પં પચ્ચુપટ્ઠિતં ભવિસ્સતિ થેરેસુ નવેસુ મજ્ઝિમેસુ ચા’તિ. એવઞ્હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બં. તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં – ‘યં કિઞ્ચિ ધમ્મં સોસ્સામિ કુસલૂપસંહિતં, સબ્બં તં અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કત્વા સબ્બચેતસા સમન્નાહરિત્વા ઓહિતસોતો ધમ્મં સોસ્સામી’તિ. એવં હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બં. તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં ¶ – ‘સાતસહગતા ચ મે કાયગતાસતિ ન વિજહિસ્સતી’તિ. એવઞ્હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) ઇમિના ઓવાદપટિગ્ગહણેન મહાકસ્સપત્થેરસ્સ અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા.

પઞ્હબ્યાકરણૂપસમ્પદા નામ સોપાકસ્સ અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા. ભગવા કિર પુબ્બારામે અનુચઙ્કમન્તં સોપાકસામણેરં ‘‘‘ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞા’તિ વા, સોપાક, ‘રૂપસઞ્ઞા’તિ વા ઇમે ધમ્મા નાનત્થા નાનાબ્યઞ્જના ¶ , ઉદાહુ એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ દસ અસુભનિસ્સિતે પઞ્હે પુચ્છિ. સો તે બ્યાકાસિ. ભગવા તસ્સ સાધુકારં દત્વા ‘‘કતિવસ્સોસિ ત્વં, સોપાકા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સત્તવસ્સોહં, ભગવા’’તિ. ‘‘સોપાક, ત્વં મમ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા પઞ્હે બ્યાકાસી’’તિ આરદ્ધચિત્તો ઉપસમ્પદં અનુજાનિ. અયં પઞ્હબ્યાકરણૂપસમ્પદા.

ગરુધમ્મપટિગ્ગહણૂપસમ્પદા નામ મહાપજાપતિયા અટ્ઠગરુધમ્મસ્સ પટિગ્ગહણેન અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા.

દૂતેનૂપસમ્પદા નામ અડ્ઢકાસિયા ગણિકાય અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા.

અટ્ઠવાચિકૂપસમ્પદા નામ ભિક્ખુનિયા ભિક્ખુનિસઙ્ઘતો ઞત્તિચતુત્થેન ભિક્ખુસઙ્ઘતો ઞત્તિચતુત્થેનાતિ ઇમેહિ દ્વીહિ કમ્મેહિ ઉપસમ્પદા.

ઞત્તિચતુત્થકમ્મૂપસમ્પદા ¶ નામ ભિક્ખૂનં એતરહિ ઉપસમ્પદા. ઇમાસુ અટ્ઠસુ ઉપસમ્પદાસુ ‘‘યા સા, ભિક્ખવે, મયા તીહિ સરણગમનેહિ ઉપસમ્પદા અનુઞ્ઞાતા, તં અજ્જતગ્ગે પટિક્ખિપામિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન ઉપસમ્પાદેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૬૯) એવં અનુઞ્ઞાતાય ઇમાય ઉપસમ્પદાય ઉપસમ્પન્નોતિ વુત્તં હોતિ.

ભદ્રોતિ અપાપકો. કલ્યાણપુથુજ્જનાદયો હિ યાવ અરહા, તાવ ભદ્રેન સીલેન સમાધિના પઞ્ઞાય વિમુત્તિયા વિમુત્તિઞાણદસ્સનેન ચ સમન્નાગતત્તા ‘‘ભદ્રો ભિક્ખૂ’’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ. સારોતિ તેહિયેવ સીલસારાદીહિ સમન્નાગતત્તા નીલસમન્નાગમેન નીલો પટો વિય ‘‘સારો ભિક્ખૂ’’તિ વેદિતબ્બો. વિગતકિલેસફેગ્ગુભાવતો વા ખીણાસવોવ ‘‘સારો’’તિ વેદિતબ્બો. સેખોતિ પુથુજ્જનકલ્યાણકેન સદ્ધિં સત્ત ¶ અરિયા તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખન્તીતિ સેખા. તેસુ યો કોચિ ‘‘સેખો ભિક્ખૂ’’તિ વેદિતબ્બો. ન સિક્ખતીતિ અસેખો. સેક્ખધમ્મે અતિક્કમ્મ અગ્ગફલે ઠિતો, તતો ઉત્તરિ સિક્ખિતબ્બાભાવતો ખીણાસવો ‘‘અસેખો’’તિ વુચ્ચતિ. સમગ્ગેન સઙ્ઘેનાતિ સબ્બન્તિમેન પરિયાયેન પઞ્ચવગ્ગકરણીયે કમ્મે યાવતિકા ભિક્ખૂ કમ્મપ્પત્તા, તેસં આગતત્તા છન્દારહાનં છન્દસ્સ આહટત્તા, સમ્મુખીભૂતાનઞ્ચ અપ્પટિક્કોસનતો એકસ્મિં કમ્મે સમગ્ગભાવં ઉપગતેન. ઞત્તિચતુત્થેનાતિ ¶ તીહિ અનુસ્સાવનાહિ એકાય ચ ઞત્તિયા કાતબ્બેન. કમ્મેનાતિ ધમ્મિકેન વિનયકમ્મેન. અકુપ્પેનાતિ વત્થુ-ઞત્તિ-અનુસ્સાવન-સીમા-પરિસસમ્પત્તિસમ્પન્નત્તા અકોપેતબ્બતં અપ્પટિક્કોસિતબ્બતઞ્ચ ઉપગતેન. ઠાનારહેનાતિ કારણારહેન સત્થુસાસનારહેન. ઉપસમ્પન્નો નામ ઉપરિભાવં સમાપન્નો, પત્તોતિ અત્થો. ભિક્ખુભાવો હિ ઉપરિભાવો, તઞ્ચેસ યથાવુત્તેન કમ્મેન સમાપન્નત્તા ‘‘ઉપસમ્પન્નો’’તિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ ઞત્તિચતુત્થકમ્મં એકમેવ આગતં. ઇમસ્મિં પન ઠાને ઠત્વા ચત્તારિ સઙ્ઘકમ્માનિ નીહરિત્વા વિત્થારતો કથેતબ્બાનીતિ સબ્બઅટ્ઠકથાસુ વુત્તં. તાનિ ચ ‘‘અપલોકનકમ્મં ઞત્તિકમ્મં ઞત્તિદુતિયકમ્મં ઞત્તિચતુત્થકમ્મ’’ન્તિ પટિપાટિયા ઠપેત્વા વિત્થારેન ખન્ધકતો પરિવારાવસાને કમ્મવિભઙ્ગતો ચ પાળિં આહરિત્વા કથિતાનિ. તાનિ મયં પરિવારાવસાને કમ્મવિભઙ્ગેયેવ વણ્ણયિસ્સામ. એવઞ્હિ સતિ પઠમપારાજિકવણ્ણના ચ ¶ ન ભારિયા ભવિસ્સતિ; યથાઠિતાય ચ પાળિયા વણ્ણના સુવિઞ્ઞેય્યા ભવિસ્સતિ. તાનિ ચ ઠાનાનિ અસુઞ્ઞાનિ ભવિસ્સન્તિ; તસ્મા અનુપદવણ્ણનમેવ કરોમ.

તત્રાતિ તેસુ ‘‘ભિક્ખકો’’તિઆદિના નયેન વુત્તેસુ ભિક્ખૂસુ. ય્વાયં ભિક્ખૂતિ યો અયં ભિક્ખુ. સમગ્ગેન સઙ્ઘેન…પે… ઉપસમ્પન્નોતિ અટ્ઠસુ ઉપસમ્પદાસુ ઞત્તિચતુત્થેનેવ કમ્મેન ઉપસમ્પન્નો. અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ભિક્ખૂતિ અયં ઇમસ્મિં ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિત્વા પારાજિકો હોતી’’તિ અત્થે ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ અધિપ્પેતો. ઇતરે પન ‘‘ભિક્ખકો’’તિ આદયો અત્થુદ્ધારવસેન વુત્તા. તેસુ ચ ‘‘ભિક્ખકો’’તિ આદયો નિરુત્તિવસેન વુત્તા, ‘‘સમઞ્ઞાય ભિક્ખુ, પટિઞ્ઞાય ભિક્ખૂ’’તિ ઇમે દ્વે અભિલાપવસેન વુત્તા, ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ બુદ્ધેન ઉપજ્ઝાયેન પટિલદ્ધઉપસમ્પદાવસેન વુત્તો. સરણગમનભિક્ખુ અનુપ્પન્નાય કમ્મવાચાય ઉપસમ્પદાવસેન વુત્તો, ‘‘ભદ્રો’’તિઆદયો ગુણવસેન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ ¶ ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ ઇદં પદં વિસેસત્થાભાવતો અવિભજિત્વાવ યં સિક્ખઞ્ચ સાજીવઞ્ચ સમાપન્નત્તા ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો હોતિ, તં દસ્સેન્તો સિક્ખાતિઆદિમાહ. તત્થ સિક્ખિતબ્બાતિ સિક્ખા. તિસ્સોતિ ગણનપરિચ્છેદો ¶ . અધિસીલસિક્ખાતિ અધિકં ઉત્તમં સીલન્તિ અધિસીલં; અધિસીલઞ્ચ તં સિક્ખિતબ્બતો સિક્ખા ચાતિ અધિસીલસિક્ખા. એસ નયો અધિચિત્ત-અધિપઞ્ઞાસિક્ખાસુ.

કતમં પનેત્થ સીલં, કતમં અધિસીલં, કતમં ચિત્તં, કતમં અધિચિત્તં, કતમા પઞ્ઞા, કતમા અધિપઞ્ઞાતિ? વુચ્ચતે – પઞ્ચઙ્ગદસઙ્ગસીલં તાવ સીલમેવ. તઞ્હિ બુદ્ધે ઉપ્પન્નેપિ અનુપ્પન્નેપિ લોકે પવત્તતિ. ઉપ્પન્ને બુદ્ધે તસ્મિં સીલે બુદ્ધાપિ સાવકાપિ મહાજનં સમાદપેન્તિ. અનુપ્પન્ને બુદ્ધે પચ્ચેકબુદ્ધા ચ કમ્મવાદિનો ચ ધમ્મિકા સમણબ્રાહ્મણા ચક્કવત્તી ચ મહારાજાનો મહાબોધિસત્તા ચ સમાદપેન્તિ. સામમ્પિ પણ્ડિતા સમણબ્રાહ્મણા સમાદિયન્તિ. તે તં કુસલં ધમ્મં પરિપૂરેત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સમ્પત્તિં અનુભોન્તિ. પાતિમોક્ખસંવરસીલં પન ‘‘અધિસીલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્હિ સૂરિયો વિય પજ્જોતાનં સિનેરુ વિય પબ્બતાનં સબ્બલોકિયસીલાનં ¶ અધિકઞ્ચેવ ઉત્તમઞ્ચ, બુદ્ધુપ્પાદેયેવ ચ પવત્તતિ, ન વિના બુદ્ધુપ્પાદા. ન હિ તં પઞ્ઞત્તિં ઉદ્ધરિત્વા અઞ્ઞો સત્તો ઠપેતું સક્કોતિ, બુદ્ધાયેવ પન સબ્બસો કાયવચીદ્વારઅજ્ઝાચારસોતં છિન્દિત્વા તસ્સ તસ્સ વીતિક્કમસ્સ અનુચ્છવિકં તં સીલસંવરં પઞ્ઞપેન્તિ. પાતિમોક્ખસંવરતોપિ ચ મગ્ગફલસમ્પયુત્તમેવ સીલં અધિસીલં, તં પન ઇધ અનધિપ્પેતં. ન હિ તં સમાપન્નો ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતિ.

કામાવચરાનિ પન અટ્ઠ કુસલચિત્તાનિ, લોકિયઅટ્ઠસમાપત્તિચિત્તાનિ ચ એકજ્ઝં કત્વા ચિત્તમેવાતિ વેદિતબ્બાનિ. બુદ્ધુપ્પાદાનુપ્પાદે ચસ્સ પવત્તિ, સમાદપનં સમાદાનઞ્ચ સીલે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. વિપસ્સનાપાદકં અટ્ઠસમાપત્તિચિત્તં પન ‘‘અધિચિત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ અધિસીલં વિય સીલાનં સબ્બલોકિયચિત્તાનં અધિકઞ્ચેવ ઉત્તમઞ્ચ, બુદ્ધુપ્પાદેયેવ ચ હોતિ, ન વિના બુદ્ધુપ્પાદા. તતોપિ ચ મગ્ગફલચિત્તમેવ અધિચિત્તં, તં પન ઇધ અનધિપ્પેતં. ન હિ તં સમાપન્નો ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતિ.

‘‘અત્થિ દિન્નં, અત્થિ યિટ્ઠ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૩૭૧; વિભ. ૭૯૩; મ. નિ. ૩.૯૨) -આદિનયપ્પવત્તં પન કમ્મસ્સકતઞાણં પઞ્ઞા, સા હિ બુદ્ધે ઉપ્પન્નેપિ ¶ અનુપ્પન્નેપિ લોકે ¶ પવત્તતિ. ઉપ્પન્ને બુદ્ધે તસ્સા પઞ્ઞાય બુદ્ધાપિ બુદ્ધસાવકાપિ મહાજનં સમાદપેન્તિ. અનુપ્પન્ને બુદ્ધે પચ્ચેકબુદ્ધા ચ કમ્મવાદિનો ચ ધમ્મિકા સમણબ્રાહ્મણા ચક્કવત્તી ચ મહારાજાનો મહાબોધિસત્તા ચ સમાદપેન્તિ. સામમ્પિ પણ્ડિતા સત્તા સમાદિયન્તિ. તથા હિ અઙ્કુરો દસવસ્સસહસ્સાનિ મહાદાનં અદાસિ. વેલામો, વેસ્સન્તરો, અઞ્ઞે ચ બહૂ પણ્ડિતમનુસ્સા મહાદાનાનિ અદંસુ. તે તં કુસલં ધમ્મં પરિપૂરેત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સમ્પત્તિં અનુભવિંસુ. તિલક્ખણાકારપરિચ્છેદકં પન વિપસ્સનાઞાણં ‘‘અધિપઞ્ઞા’’તિ વુચ્ચતિ. સા હિ અધિસીલ-અધિચિત્તાનિ વિય સીલચિત્તાનં સબ્બલોકિયપઞ્ઞાનં અધિકા ચેવ ઉત્તમા ચ, ન ચ વિના બુદ્ધુપ્પાદા લોકે પવત્તતિ. તતોપિ ચ મગ્ગફલપઞ્ઞાવ અધિપઞ્ઞા, સા પન ઇધ અનધિપ્પેતા. ન હિ તં સમાપન્નો ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતીતિ.

તત્રાતિ તાસુ તીસુ સિક્ખાસુ. યાયં અધિસીલસિક્ખાતિ યા અયં પાતિમોક્ખસીલસઙ્ખાતા અધિસીલસિક્ખા. એતં સાજીવં નામાતિ એતં સબ્બમ્પિ ¶ ભગવતા વિનયે ઠપિતં સિક્ખાપદં, યસ્મા એત્થ નાનાદેસજાતિગોત્તાદિભેદભિન્ના ભિક્ખૂ સહ જીવન્તિ એકજીવિકા સભાગજીવિકા સભાગવુત્તિનો હોન્તિ, તસ્મા ‘‘સાજીવ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં સિક્ખતીતિ તં સિક્ખાપદં ચિત્તસ્સ અધિકરણં કત્વા ‘‘યથાસિક્ખાપદં નુ ખો સિક્ખામિ ન સિક્ખામી’’તિ ચિત્તેન ઓલોકેન્તો સિક્ખતિ. ન કેવલઞ્ચાયમેતસ્મિં સાજીવસઙ્ખાતે સિક્ખાપદેયેવ સિક્ખતિ, સિક્ખાયપિ સિક્ખતિ, ‘‘એતં સાજીવં નામા’’તિ ઇમસ્સ પન અનન્તરસ્સ પદસ્સ વસેન ‘‘તસ્મિં સિક્ખતી’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ તં એવં વુત્તં, અથ ખો અયમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો – તસ્સા ચ સિક્ખાય સિક્ખં પરિપૂરેન્તો સિક્ખતિ, તસ્મિઞ્ચ સિક્ખાપદે અવીતિક્કમન્તો સિક્ખતીતિ. તેન વુચ્ચતિ સાજીવસમાપન્નોતિ ઇદમ્પિ અનન્તરસ્સ સાજીવપદસ્સેવ વસેન વુત્તં. યસ્મા પન સો સિક્ખમ્પિ સમાપન્નો, તસ્મા સિક્ખાસમાપન્નોતિપિ અત્થતો વેદિતબ્બો. એવઞ્હિ સતિ ‘‘સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ એતસ્સ પદસ્સ પદભાજનમ્પિ પરિપુણ્ણં ¶ હોતિ.

સિક્ખાસાજીવપદભાજનીયં નિટ્ઠિતં.

સિક્ખાપચ્ચક્ખાનવિભઙ્ગવણ્ણના

સિક્ખં ¶ અપ્પચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વાતિ સિક્ખઞ્ચ અપ્પટિક્ખિપિત્વા દુબ્બલભાવઞ્ચ અપ્પકાસેત્વા. યસ્મા ચ દુબ્બલ્યે આવિકતેપિ સિક્ખા અપ્પચ્ચક્ખાતાવ હોતિ, સિક્ખાય પન પચ્ચક્ખાતાય દુબ્બલ્યં આવિકતમેવ હોતિ. તસ્મા ‘‘દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ ઇમિના પદેન ન કોચિ વિસેસત્થો લબ્ભતિ. યથા પન ‘‘દિરત્તતિરત્તં સહસેય્યં કપ્પેય્યા’’તિ વુત્તે દિરત્તવચનેન ન કોચિ વિસેસત્થો લબ્ભતિ, કેવલં લોકવોહારવસેન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાય મુખારૂળ્હતાય એતં વુત્તં. એવમિદમ્પિ વોહારવસેન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાય મુખારૂળ્હતાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

યસ્મા વા ભગવા સાત્થં સબ્યઞ્જનં ધમ્મં દેસેતિ, તસ્મા ‘‘સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાયા’’તિ ઇમિના અત્થં સમ્પાદેત્વા ‘‘દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ ઇમિના બ્યઞ્જનં સમ્પાદેતિ. પરિવારકપદવિરહિતઞ્હિ એકમેવ અત્થપદં વુચ્ચમાનં પરિવારવિરહિતો રાજા વિય, વત્થાલઙ્કારવિરહિતો વિય ચ પુરિસો ન સોભતિ; પરિવારકેન પન અત્થાનુલોમેન સહાયપદેન સદ્ધિં તં સોભતીતિ.

યસ્મા ¶ વા સિક્ખાપચ્ચક્ખાનસ્સ એકચ્ચં દુબ્બલ્યાવિકમ્મં અત્થો હોતિ, તસ્મા તં સન્ધાય ‘‘સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાયા’’તિપદસ્સ અત્થં વિવરન્તો ‘‘દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ આહ.

તત્થ સિયા યસ્મા ન સબ્બં દુબ્બલ્યાવિકમ્મં સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં, તસ્મા ‘‘દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ પઠમં વત્વા તસ્સ અત્થનિયમનત્થં ‘‘સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાયા’’તિ વત્તબ્બન્તિ, તઞ્ચ ન; કસ્મા? અત્થાનુક્કમાભાવતો. ‘‘સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ હિ વુત્તત્તા યં સિક્ખં સમાપન્નો, તં અપ્પચ્ચક્ખાયાતિ વુચ્ચમાનો અનુક્કમેનેવ અત્થો વુત્તો હોતિ, ન અઞ્ઞથા. તસ્મા ઇદમેવ પઠમં વુત્તન્તિ.

અપિચ અનુપટિપાટિયાપિ એત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. કથં? ‘‘સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ એત્થ યં સિક્ખં સમાપન્નો તં અપ્પચ્ચક્ખાય યઞ્ચ સાજીવં સમાપન્નો તત્થ દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વાતિ.

ઇદાનિ ¶ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનદુબ્બલ્યાવિકમ્માનં વિસેસાવિસેસં ¶ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનલક્ખણઞ્ચ દસ્સેન્તો ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ અત્થિ ભિક્ખવેતિઆદીનિ દ્વે માતિકાપદાનિ; તાનિ વિભજન્તો ‘‘કથઞ્ચ ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – કથન્તિ કેન આકારેન. દુબ્બલ્યાવિકમ્મઞ્ચાતિ દુબ્બલ્યસ્સ આવિકમ્મઞ્ચ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. ઉક્કણ્ઠિતોતિ અનભિરતિયા ઇમસ્મિં સાસને કિચ્છજીવિકપ્પત્તો. અથ વા અજ્જ યામિ, સ્વે યામિ, ઇતો યામિ, એત્થ યામીતિ ઉદ્ધં કણ્ઠં કત્વા વિહરમાનો, વિક્ખિત્તો અનેકગ્ગોતિ વુત્તં હોતિ. અનભિરતોતિ સાસને અભિરતિવિરહિતો.

સામઞ્ઞા ચવિતુકામોતિ સમણભાવતો અપગન્તુકામો. ભિક્ખુભાવન્તિ ભિક્ખુભાવેન. કરણત્થે ઉપયોગવચનં. ‘‘કણ્ઠે આસત્તેન અટ્ટીયેય્યા’’તિઆદીસુ (પારા. ૧૬૨) પન યથાલક્ખણં કરણવચનેનેવ વુત્તં. અટ્ટીયમાનોતિ અટ્ટં પીળિતં દુક્ખિતં વિય અત્તાનં આચરમાનો; તેન વા ભિક્ખુભાવેન અટ્ટો કરિયમાનો પીળિયમાનોતિ અત્થો. હરાયમાનોતિ લજ્જમાનો. જિગુચ્છમાનોતિ અસુચિં વિય તં જિગુચ્છન્તો. ગિહિભાવં પત્થયમાનોતિઆદીનિ ઉત્તાનત્થાનિયેવ. યંનૂનાહં બુદ્ધં પચ્ચક્ખેય્યન્તિ એત્થ યંનૂનાતિ પરિવિતક્કદસ્સને નિપાતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘સચાહં બુદ્ધં પચ્ચક્ખેય્યં, સાધુ વત મે સિયા’’તિ. વદતિ વિઞ્ઞાપેતીતિ ¶ ઇમમત્થં એતેહિ વા અઞ્ઞેહિ વા બ્યઞ્જનેહિ વચીભેદં કત્વા વદતિ ચેવ, યસ્સ ચ વદતિ, તં વિઞ્ઞાપેતિ જાનાપેતિ. એવમ્પીતિ ઉપરિમત્થસમ્પિણ્ડનત્તો પિકારો. એવમ્પિ દુબ્બલ્યાવિકમ્મઞ્ચેવ હોતિ સિક્ખા ચ અપ્પચ્ચક્ખાતા, અઞ્ઞથાપિ.

ઇદાનિ તં અઞ્ઞથાપિ દુબ્બલ્યાવિકમ્મં સિક્ખાય ચ અપ્પચ્ચક્ખાનં દસ્સેન્તો ‘‘અથ વા પના’’તિઆદિમાહ. તં સબ્બં અત્થતો ઉત્તાનમેવ. પદતો પનેત્થ આદિતો પટ્ઠાય ‘‘બુદ્ધં પચ્ચક્ખેય્યં, ધમ્મં, સઙ્ઘં, સિક્ખં, વિનયં, પાતિમોક્ખં, ઉદ્દેસં, ઉપજ્ઝાયં, આચરિયં, સદ્ધિવિહારિકં, અન્તેવાસિકં, સમાનુપજ્ઝાયકં, સમાનાચરિયકં, સબ્રહ્મચારિં પચ્ચક્ખેય્ય’’ન્તિ ઇમાનિ ચુદ્દસ પદાનિ ¶ પચ્ચક્ખાનાકારેન વુત્તાનિ.

ગિહી અસ્સન્તિઆદીનિ ‘‘ગિહી, ઉપાસકો, આરામિકો, સામણેરો, તિત્થિયો, તિત્થિયસાવકો, અસ્સમણો, અસક્યપુત્તિયો અસ્સ’’ન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ પદાનિ ‘‘અસ્સ’’ન્તિ ઇમિના ભાવવિકપ્પાકારેન વુત્તાનિ. એવં ‘‘યંનૂનાહ’’ન્તિ ઇમિના પટિસંયુત્તાનિ દ્વાવીસતિ પદાનિ.

૪૬. યથા ¶ ચ એતાનિ, એવં ‘‘યદિ પનાહં, અપાહં, હન્દાહં, હોતિ મે’’તિ ઇમેસુ એકમેકેન પટિસંયુત્તાનિ દ્વાવીસતીતિ સબ્બાનેવ સતઞ્ચ દસ ચ પદાનિ હોન્તિ.