📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

વિનયપિટકે

પારાજિકકણ્ડ-અટ્ઠકથા (દુતિયો ભાગો)

૩. તતિયપારાજિકં

તતિયં ¶ ¶ ¶ તીહિ સુદ્ધેન, યં બુદ્ધેન વિભાવિતં;

પારાજિકં તસ્સ દાનિ, પત્તો સંવણ્ણનાક્કમો.

યસ્મા તસ્મા સુવિઞ્ઞેય્યં, યં પુબ્બે ચ પકાસિતં;

તં વજ્જયિત્વા અસ્સાપિ, હોતિ સંવણ્ણના અયં.

પઠમપઞ્ઞત્તિનિદાનવણ્ણના

૧૬૨. તેન ¶ સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાયન્તિ એત્થ વેસાલિયન્તિ એવંનામકે ઇત્થિલિઙ્ગવસેન પવત્તવોહારે નગરે. તઞ્હિ નગરં તિક્ખત્તું પાકારપરિક્ખેપવડ્ઢનેન વિસાલીભૂતત્તા ‘‘વેસાલી’’તિ વુચ્ચતિ. ઇદમ્પિ ચ નગરં સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તેયેવ સમ્માસમ્બુદ્ધે સબ્બાકારેન વેપુલ્લં પત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એવં ગોચરગામં દસ્સેત્વા નિવાસટ્ઠાન માહ – ‘‘મહાવને કૂટાગારસાલાય’’ન્તિ. તત્થ મહાવનં નામ સયંજાતં અરોપિમં સપરિચ્છેદં મહન્તં વનં. કપિલવત્થુસામન્તા પન મહાવનં હિમવન્તેન સહ એકાબદ્ધં અપરિચ્છેદં હુત્વા મહાસમુદ્દં આહચ્ચ ઠિતં. ઇદં તાદિસં ન હોતિ, સપરિચ્છેદં મહન્તં વનન્તિ મહાવનં. કૂટાગારસાલા પન મહાવનં ¶ નિસ્સાય કતે આરામે કૂટાગારં અન્તો કત્વા હંસવટ્ટકચ્છદનેન કતા સબ્બાકારસમ્પન્ના બુદ્ધસ્સ ભગવતો ગન્ધકુટિ વેદિતબ્બા.

અનેકપરિયાયેન અસુભકથં કથેતીતિ અનેકેહિ કારણેહિ અસુભાકારસન્દસ્સનપ્પવત્તં કાયવિચ્છન્દનિયકથં કથેતિ. સેય્યથિદં – ‘‘અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે કેસા લોમા…પે. ¶ … મુત્ત’’ન્તિ. કિં વુત્તં હોતિ? ભિક્ખવે, ઇમસ્મિં બ્યામમત્તે કળેવરે સબ્બાકારેનપિ વિચિનન્તો ન કોચિ કિઞ્ચિ મુત્તં વા મણિં વા વેળુરિયં વા અગરું વા ચન્દનં વા કુઙ્કુમં વા કપ્પૂરં વા વાસચુણ્ણાદીનિ વા અણુમત્તમ્પિ સુચિભાવં પસ્સતિ. અથ ખો પરમદુગ્ગન્ધં જેગુચ્છં અસ્સિરીકદસ્સનં કેસલોમાદિનાનપ્પકારં અસુચિંયેવ પસ્સતિ. તસ્મા ન એત્થ છન્દો વા રાગો વા કરણીયો. યેપિ હિ ઉત્તમઙ્ગે સિરસ્મિં જાતા કેસા નામ, તેપિ અસુભા ચેવ અસુચિનો ચ પટિક્કૂલા ચ. સો ચ નેસં અસુભાસુચિપટિક્કૂલભાવો વણ્ણતોપિ સણ્ઠાનતોપિ ગન્ધતોપિ આસયતોપિ ઓકાસતોપીતિ પઞ્ચહિ કારણેહિ વેદિતબ્બો. એવં લોમાદીનન્તિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૮૨) વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. ઇતિ ભગવા એકમેકસ્મિં કોટ્ઠાસે પઞ્ચપઞ્ચપ્પભેદેન અનેકપરિયાયેન અસુભકથં કથેતિ.

અસુભાય વણ્ણં ભાસતીતિ ઉદ્ધુમાતકાદિવસેન અસુભમાતિકં નિક્ખિપિત્વા પદભાજનીયેન તં વિભજન્તો વણ્ણેન્તો સંવણ્ણેન્તો અસુભાય વણ્ણં ભાસતિ. અસુભભાવનાય વણ્ણં ભાસતીતિ યા અયં કેસાદીસુ વા ઉદ્ધુમાતકાદીસુ વા અજ્ઝત્તબહિદ્ધાવત્થૂસુ અસુભાકારં ગહેત્વા પવત્તસ્સ ચિત્તસ્સ ભાવના વડ્ઢના ફાતિકમ્મં, તસ્સા અસુભભાવનાય આનિસંસં દસ્સેન્તો વણ્ણં ભાસતિ, ગુણં પરિકિત્તેતિ. સેય્યથિદં – ‘‘અસુભભાવનાભિયુત્તો, ભિક્ખવે ¶ , ભિક્ખુ કેસાદીસુ વા વત્થૂસુ ઉદ્ધુમાતકાદીસુ વા પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનં પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતં તિવિધકલ્યાણં દસલક્ખણસમ્પન્નં પઠમં ઝાનં ¶ પટિલભતિ. સો તં પઠમજ્ઝાનસઙ્ખાતં ચિત્તમઞ્જૂસં નિસ્સાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા ઉત્તમત્થં અરહત્તં પાપુણાતી’’તિ.

તત્રિમાનિ ¶ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ દસ લક્ખણાનિ – પારિપન્થિકતો ચિત્તવિસુદ્ધિ, મજ્ઝિમસ્સ સમાધિનિમિત્તસ્સ પટિપત્તિ, તત્થ ચિત્તપક્ખન્દનં, વિસુદ્ધસ્સ ચિત્તસ્સ અજ્ઝુપેક્ખનં, સમથપ્પટિપન્નસ્સ અજ્ઝુપેક્ખનં, એકત્તુપટ્ઠાનસ્સ અજ્ઝુપેક્ખનં, તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન સમ્પહંસના, ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન આસેવનટ્ઠેન સમ્પહંસનાતિ.

તત્રાયં પાળિ – ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં? પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ આદિ, ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે, સમ્પહંસના પરિયોસાનં. પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ આદિ, આદિસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? આદિસ્સ તીણિ લક્ખણાનિ – યો તસ્સ પરિપન્થો તતો ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, વિસુદ્ધત્તા ચિત્તં મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જતિ, પટિપન્નત્તા તત્થ ચિત્તં પક્ખન્દતિ. યઞ્ચ પરિપન્થતો ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, યઞ્ચ વિસુદ્ધત્તા ચિત્તં મજ્ઝિમં સમથનિમિત્તં પટિપજ્જતિ, યઞ્ચ પટિપન્નત્તા તત્થ ચિત્તં પક્ખન્દતિ. પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પટિપદાવિસુદ્ધિ આદિ, આદિસ્સ ઇમાનિ તીણિ લક્ખણાનિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘પઠમં ઝાનં આદિકલ્યાણઞ્ચેવ હોતિ તિલક્ખણસમ્પન્નઞ્ચ’.

‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે, મજ્ઝસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? મજ્ઝસ્સ તીણિ લક્ખણાનિ – વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતિ, સમથપ્પટિપન્નં અજ્ઝુપેક્ખતિ, એકત્તુપટ્ઠાનં અજ્ઝુપેક્ખતિ. યઞ્ચ વિસુદ્ધં ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખતિ, યઞ્ચ સમથપ્પટિપન્નં અજ્ઝુપેક્ખતિ ¶ , યઞ્ચ એકત્તુપટ્ઠાનં અજ્ઝુપેક્ખતિ. પઠમસ્સ ઝાનસ્સ ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝે, મજ્ઝસ્સ ઇમાનિ તીણિ લક્ખણાનિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘પઠમં ઝાનં મજ્ઝેકલ્યાણઞ્ચેવ હોતિ તિલક્ખણસમ્પન્નઞ્ચ’.

‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ સમ્પહંસના પરિયોસાનં, પરિયોસાનસ્સ કતિ લક્ખણાનિ? પરિયોસાનસ્સ ચત્તારિ લક્ખણાનિ – તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તનટ્ઠેન સમ્પહંસના, ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠેન સમ્પહંસના, તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન સમ્પહંસના, આસેવનટ્ઠેન સમ્પહંસના. પઠમસ્સ ઝાનસ્સ સમ્પહંસના પરિયોસાનં, પરિયોસાનસ્સ ઇમાનિ ચત્તારિ લક્ખણાનિ ¶ . તેન વુચ્ચતિ – ‘પઠમં ઝાનં પરિયોસાનકલ્યાણઞ્ચેવ હોતિ ચતુલક્ખણસમ્પન્નઞ્ચ. ‘‘એવં તિવિધત્તગતં ચિત્તં તિવિધકલ્યાણકં દસલક્ખણસમ્પન્નં ¶ વિતક્કસમ્પન્નઞ્ચેવ હોતિ વિચારસમ્પન્નઞ્ચ પીતિસમ્પન્નઞ્ચ સુખસમ્પન્નઞ્ચ ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનસમ્પન્નઞ્ચ સદ્ધાસમ્પન્નઞ્ચ વીરિયસમ્પન્નઞ્ચ સતિસમ્પન્નઞ્ચ સમાધિસમ્પન્નઞ્ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નઞ્ચા’’તિ (પટિ. રો. ૧.૧૫૮).

આદિસ્સ આદિસ્સ અસુભસમાપત્તિયા વણ્ણં ભાસતીતિ ‘‘એવમ્પિ ઇત્થમ્પી’’તિ પુનપ્પુનં વવત્થાનં કત્વા આદિસન્તો અસુભસમાપત્તિયા વણ્ણં ભાસતિ, આનિસંસં કથેતિ, ગુણં પરિકિત્તેતિ. સેય્યથિદં – ‘‘અસુભસઞ્ઞાપરિચિતેન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો ચેતસા બહુલં વિહરતો મેથુનધમ્મસમાપત્તિયા ચિત્તં પટિલીયતિ પટિકુટતિ પટિવટ્ટતિ, ન સમ્પસારીયતિ, ઉપેક્ખા વા પાટિકુલ્યતા વા સણ્ઠાતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, કુક્કુટપત્તં વા ન્હારુદદ્દુલં વા અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તં પટિલીયતિ પટિકુટતિ પટિવટ્ટતિ, ન સમ્પસારીયતિ; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, અસુભસઞ્ઞાપરિચિતેન ભિક્ખુનો ¶ ચેતસા બહુલં વિહરતો મેથુનધમ્મસમાપત્તિયા ચિત્તં પટિલીયતિ પટિકુટતિ પટિવટ્ટતિ, ન સમ્પસારીયતી’’તિ (અ. નિ. ૭.૪૯).

ઇચ્છામહં, ભિક્ખવે, અદ્ધમાસં પટિસલ્લીયિતુન્તિ અહં ભિક્ખવે એકં અદ્ધમાસં પટિસલ્લીયિતું નિલીયિતું એકોવ હુત્વા વિહરિતું ઇચ્છામીતિ અત્થો. નમ્હિ કેનચિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો અઞ્ઞત્ર એકેન પિણ્ડપાતનીહારકેનાતિ યો અત્તના પયુત્તવાચં અકત્વા મમત્થાય સદ્ધેસુ કુલેસુ પટિયત્તં પિણ્ડપાતં નીહરિત્વા મય્હં ઉપનામેતિ, તં પિણ્ડપાતનીહારકં એકં ભિક્ખું ઠપેત્વા નમ્હિ અઞ્ઞેન કેનચિ ભિક્ખુના વા ગહટ્ઠેન વા ઉપસઙ્કમિતબ્બોતિ.

કસ્મા પન એવમાહાતિ? અતીતે કિર પઞ્ચસતા મિગલુદ્દકા મહતીહિ દણ્ડવાગુરાહિ અરઞ્ઞં પરિક્ખિપિત્વા હટ્ઠતુટ્ઠા એકતોયેવ યાવજીવં મિગપક્ખિઘાતકમ્મેન જીવિકં કપ્પેત્વા નિરયે ઉપપન્ના; તે તત્થ પચ્ચિત્વા પુબ્બે કતેન કેનચિદેવ કુસલકમ્મેન મનુસ્સેસુ ઉપપન્ના કલ્યાણૂપનિસ્સયવસેન સબ્બેપિ ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જઞ્ચ ઉપસમ્પદઞ્ચ લભિંસુ; તેસં તતો મૂલાકુસલકમ્મતો અવિપક્કવિપાકા અપરાપરચેતના તસ્મિં અદ્ધમાસબ્ભન્તરે અત્તૂપક્કમેન ચ પરૂપક્કમેન ચ જીવતુપચ્છેદાય ઓકાસમકાસિ, તં ભગવા અદ્દસ. કમ્મવિપાકો નામ ન સક્કા કેનચિ પટિબાહિતું. તેસુ ચ ભિક્ખૂસુ પુથુજ્જનાપિ અત્થિ સોતાપન્નસકદાગામીઅનાગામીખીણાસવાપિ. તત્થ ખીણાસવા અપ્પટિસન્ધિકા, ઇતરે અરિયસાવકા ¶ નિયતગતિકા સુગતિપરાયણા, પુથુજ્જનાનં પન ગતિ અનિયતા. અથ ભગવા ચિન્તેસિ ¶ – ‘‘ઇમે અત્તભાવે છન્દરાગેન મરણભયભીતા ન સક્ખિસ્સન્તિ ગતિં વિસોધેતું, હન્દ નેસં છન્દરાગપ્પહાનાય અસુભકથં કથેમિ. તં સુત્વા અત્તભાવે વિગતચ્છન્દરાગતાય ગતિવિસોધનં કત્વા સગ્ગે પટિસન્ધિં ગણ્હિસ્સન્તિ. એવં નેસં મમ સન્તિકે પબ્બજ્જા સાત્થિકા ¶ ભવિસ્સતી’’તિ.

તતો તેસં અનુગ્ગહાય અસુભકથં કથેસિ કમ્મટ્ઠાનસીસેન, નો મરણવણ્ણસંવણ્ણનાધિપ્પાયેન. કથેત્વા ચ પનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સચે મં ઇમં અદ્ધમાસં ભિક્ખૂ પસ્સિસ્સન્તિ, ‘અજ્જ એકો ભિક્ખુ મતો, અજ્જ દ્વે…પે… અજ્જ દસા’તિ આગન્ત્વા આગન્ત્વા આરોચેસ્સન્તિ. અયઞ્ચ કમ્મવિપાકો ન સક્કા મયા વા અઞ્ઞેન વા પટિબાહિતું. સ્વાહં તં સુત્વાપિ કિં કરિસ્સામિ? કિં મે અનત્થકેન અનયબ્યસનેન સુતેન? હન્દાહં ભિક્ખૂનં અદસ્સનં ઉપગચ્છામી’’તિ. તસ્મા એવમાહ – ‘‘ઇચ્છામહં, ભિક્ખવે, અદ્ધમાસં પતિસલ્લીયિતું; નમ્હિ કેનચિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો અઞ્ઞત્ર એકેન પિણ્ડપાતનીહારકેના’’તિ.

અપરે પનાહુ – ‘‘પરૂપવાદવિવજ્જનત્થં એવં વત્વા પટિસલ્લીનો’’તિ. પરે કિર ભગવન્તં ઉપવદિસ્સન્તિ – ‘‘અયં ‘સબ્બઞ્ઞૂ, અહં સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તી’તિ પટિજાનમાનો અત્તનોપિ સાવકે અઞ્ઞમઞ્ઞં ઘાતેન્તે નિવારેતું ન સક્કોતિ. કિમઞ્ઞં સક્ખિસ્સતી’’તિ? તત્થ પણ્ડિતા વક્ખન્તિ – ‘‘ભગવા પટિસલ્લાનમનુયુત્તો નયિમં પવત્તિં જાનાતિ, કોચિસ્સ આરોચયિતાપિ નત્થિ, સચે જાનેય્ય અદ્ધા નિવારેય્યા’’તિ. ઇદં પન ઇચ્છામત્તં, પઠમમેવેત્થ કારણં. નાસ્સુધાતિ એત્થ ‘‘અસ્સુધા’’તિ પદપૂરણમત્તે અવધારણત્થે વા નિપાતો; નેવ કોચિ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમતીતિ અત્થો.

અનેકેહિ વણ્ણસણ્ઠાનાદીહિ કારણેહિ વોકારો અસ્સાતિ અનેકાકારવોકારો; અનેકાકારવોકિણ્ણો અનેકકારણસમ્મિસ્સોતિ વુત્તં હોતિ. કો સો? અસુભભાવનાનુયોગો, તં અનેકાકારવોકારં અસુભભાવનાનુયોગં અનુયુત્તા વિહરન્તીતિ યુત્તપયુત્તા વિહરન્તિ. અટ્ટીયન્તીતિ સકેન કાયેન અટ્ટા દુક્ખિતા હોન્તિ ¶ . હરાયન્તીતિ લજ્જન્તિ. જિગુચ્છન્તીતિ સઞ્જાતજિગુચ્છા હોન્તિ. દહરોતિ તરુણો. યુવાતિ યોબ્બનેન સમન્નાગતો. મણ્ડનકજાતિકોતિ મણ્ડનકપકતિકો. સીસંન્હાતોતિ ¶ સીસેન સદ્ધિં ન્હાતો. દહરો યુવાતિ ચેત્થ દહરવચનેન પઠમયોબ્બનભાવં દસ્સેતિ. પઠમયોબ્બને હિ સત્તા વિસેસેન મણ્ડનકજાતિકા હોન્તિ. સીસંન્હાતોતિ ઇમિના મણ્ડનાનુયોગકાલં. યુવાપિ હિ કિઞ્ચિ કમ્મં કત્વા સંકિલિટ્ઠસરીરો ન ¶ મણ્ડનાનુયુત્તો હોતિ; સીસંન્હાતો પન સો મણ્ડનમેવાનુયુઞ્જતિ. અહિકુણપાદીનિ દટ્ઠુમ્પિ ન ઇચ્છતિ. સો તસ્મિં ખણે અહિકુણપેન વા કુક્કુરકુણપેન વા મનુસ્સકુણપેન વા કણ્ઠે આસત્તેન કેનચિદેવ પચ્ચત્થિકેન આનેત્વા કણ્ઠે બદ્ધેન પટિમુક્કેન યથા અટ્ટીયેય્ય હરાયેય્ય જિગુચ્છેય્ય; એવમેવ તે ભિક્ખૂ સકેન કાયેન અટ્ટીયન્તા હરાયન્તા જિગુચ્છન્તા સો વિય પુરિસો તં કુણપં વિગતચ્છન્દરાગતાય અત્તનો કાયં પરિચ્ચજિતુકામા હુત્વા સત્થં આદાય અત્તનાપિ અત્તાનં જીવિતા વોરોપેન્તિ. ‘‘ત્વં મં જીવિતા વોરોપેહિ; અહં ત’’ન્તિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ જીવિતા વોરોપેન્તિ.

મિગલણ્ડિકમ્પિ સમણકુત્તકન્તિ મિગલણ્ડિકોતિ તસ્સ નામં; સમણકુત્તકોતિ સમણવેસધારકો. સો કિર સિખામત્તં ઠપેત્વા સીસં મુણ્ડેત્વા એકં કાસાવં નિવાસેત્વા એકં અંસે કત્વા વિહારંયેવ ઉપનિસ્સાય વિઘાસાદભાવેન જીવતિ. તમ્પિ મિગલણ્ડિકં સમણકુત્તકં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદન્તિ. સાધૂતિ આયાચનત્થે નિપાતો. નોતિ ઉપયોગબહુવચનં, સાધુ આવુસો અમ્હે જીવિતા વોરોપેહીતિ વુત્તં હોતિ. એત્થ ચ અરિયા નેવ પાણાતિપાતં કરિંસુ ન સમાદપેસું, ન સમનુઞ્ઞા અહેસું. પુથુજ્જના પન સબ્બમકંસુ. લોહિતકન્તિ લોહિતમક્ખિતં. યેન વગ્ગુમુદાનદીતિ વગ્ગુમતા લોકસ્સ પુઞ્ઞસમ્મતા નદી. સોપિ કિર ‘‘તં પાપં તત્થ પવાહેસ્સામી’’તિ સઞ્ઞાય ગતો, નદિયા આનુભાવેન અપ્પમત્તકમ્પિ પાપં પહીનં નામ નત્થિ.

૧૬૩. અહુદેવ કુક્કુચ્ચન્તિ તેસુ કિર ભિક્ખૂસુ કેનચિપિ કાયવિકારો વા ¶ વચીવિકારો વા ન કતો, સબ્બે સતા સમ્પજાના દક્ખિણેન પસ્સેન નિપજ્જિંસુ. તં અનુસ્સરતો તસ્સ કુક્કુચ્ચં અહોસિયેવ. અહુ વિપ્પટિસારોતિ તસ્સેવ કુક્કુચ્ચસ્સ સભાવનિયમનત્થમેતં વુત્તં ¶ . વિપ્પટિસારકુક્કુચ્ચં અહોસિ, ન વિનયકુક્કુચ્ચન્તિ. અલાભા વત મેતિઆદિ કુક્કુચ્ચસ્સ પવત્તિઆકારદસ્સનત્થં વુત્તં. તત્થ અલાભા વત મેતિ આયતિં દાનિ મમ હિતસુખલાભા નામ નત્થીતિ અનુત્થુનાતિ. ‘‘ન વત મે લાભા’’તિઇમિના પન તમેવત્થં દળ્હં કરોતિ. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – સચેપિ કોચિ ‘‘લાભા તે’’તિ વદેય્ય, તં મિચ્છા, ન વત મે લાભાતિ. દુલ્લદ્ધં વત મેતિ કુસલાનુભાવેન લદ્ધમ્પિ ઇદં મનુસ્સત્તં દુલ્લદ્ધં વત મે. ન વત મે સુલદ્ધન્તિઇમિના પન તમેવત્થં દળ્હં કરોતિ. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – સચેપિ કોચિ ‘‘સુલદ્ધં તે’’તિ વદેય્ય, તં મિચ્છા; ન વત મે સુલદ્ધન્તિ. અપુઞ્ઞં પસુતન્તિ અપુઞ્ઞં ઉપચિતં જનિતં વા. કસ્માતિ ચે? યોહં ભિક્ખૂ…પે… વોરોપેસિન્તિ ¶ . તસ્સત્થો – યો અહં સીલવન્તે તાય એવ સીલવન્તતાય કલ્યાણધમ્મે ઉત્તમધમ્મે સેટ્ઠધમ્મે ભિક્ખૂ જીવિતા વોરોપેસિન્તિ.

અઞ્ઞતરા મારકાયિકાતિ નામવસેન અપાકટા એકા ભુમ્મદેવતા મિચ્છાદિટ્ઠિકા મારપક્ખિકા મારસ્સનુવત્તિકા ‘‘એવમયં મારધેય્યં મારવિસયં નાતિક્કમિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા સબ્બાભરણવિભૂસિતા હુત્વા અત્તનો આનુભાવં દસ્સયમાના અભિજ્જમાને ઉદકે પથવીતલે ચઙ્કમમાના વિય આગન્ત્વા મિગલણ્ડિકં સમણકુત્તકં એતદવોચ. સાધુ સાધૂતિ સમ્પહંસનત્થે નિપાતો; તસ્મા એવ દ્વિવચનં ¶ કતં. અતિણ્ણે તારેસીતિ સંસારતો અતિણ્ણે ઇમિના જીવિતાવોરોપનેન તારેસિ પરિમોચેસીતિ. અયં કિર એતિસ્સા દેવતાય બાલાય દુમ્મેધાય લદ્ધિ ‘‘યે ન મતા, તે સંસારતો ન મુત્તા. યે મતા, તે મુત્તા’’તિ. તસ્મા સંસારમોચકમિલક્ખા વિય એવંલદ્ધિકા હુત્વા તમ્પિ તત્થ નિયોજેન્તી એવમાહ. અથ ખો મિગલણ્ડિકો સમણકુત્તકો તાવ ભુસં ઉપ્પન્નવિપ્પટિસારોપિ તં દેવતાય આનુભાવં દિસ્વા ‘‘અયં દેવતા એવમાહ – અદ્ધા ઇમિના અત્થેન એવમેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા ‘‘લાભા કિર મે’’તિઆદીનિ પરિકિત્તયન્તો. વિહારેન વિહારં પરિવેણેન પરિવેણં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદેતીતિ તં તં વિહારઞ્ચ પરિવેણઞ્ચ ઉપસઙ્કમિત્વા દ્વારં વિવરિત્વા અન્તો પવિસિત્વા ભિક્ખૂ એવં વદતિ – ‘‘કો અતિણ્ણો, કં તારેમી’’તિ?

હોતિયેવ ¶ ભયન્તિ મરણં પટિચ્ચ ચિત્તુત્રાસો હોતિ. હોતિ છમ્ભિતત્તન્તિ હદયમંસં આદિં કત્વા તસ્મા સરીરચલનં હોતિ; અતિભયેન થદ્ધસરીરત્તન્તિપિ એકે, થમ્ભિતત્તઞ્હિ છમ્ભિતત્તન્તિ વુચ્ચતિ. લોમહંસોતિ ઉદ્ધંઠિતલોમતા, ખીણાસવા પન સત્તસુઞ્ઞતાય સુદિટ્ઠત્તા મરણકસત્તમેવ ન પસ્સન્તિ, તસ્મા તેસં સબ્બમ્પેતં નાહોસીતિ વેદિતબ્બં. એકમ્પિ ભિક્ખું દ્વેપિ…પે… સટ્ઠિમ્પિ ભિક્ખૂ એકાહેન જીવિતા વોરોપેસીતિ એવં ગણનવસેન સબ્બાનિપિ તાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ જીવિતા વોરોપેસિ.

૧૬૪. પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિ તેસં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં જીવિતક્ખયપત્તભાવં ઞત્વા તતો એકીભાવતો વુટ્ઠિતો જાનન્તોપિ અજાનન્તો વિય કથાસમુટ્ઠાપનત્થં આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ. કિં નુ ખો આનન્દ તનુભૂતો વિય ભિક્ખુસઙ્ઘોતિ આનન્દ ઇતો પુબ્બે બહૂ ભિક્ખૂ એકતો ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તિ, ઉદ્દેસં પરિપુચ્છં ગણ્હન્તિ સજ્ઝાયન્તિ, એકપજ્જોતો વિય આરામો દિસ્સતિ, ઇદાનિ પન અદ્ધમાસમત્તસ્સ અચ્ચયેન ¶ તનુભૂતો વિય તનુકો મન્દો ¶ અપ્પકો વિરળવિરળો વિય જાતો ભિક્ખુસઙ્ઘો. કિન્નુ ખો કારણં, કિં દિસાસુ પક્કન્તા ભિક્ખૂતિ?

અથાયસ્મા આનન્દો કમ્મવિપાકેન તેસં જીવિતક્ખયપ્પત્તિં અસલ્લક્ખેન્તો અસુભકમ્મટ્ઠાનાનુયોગપચ્ચયા પન સલ્લક્ખેન્તો ‘‘તથા હિ પન ભન્તે ભગવા’’તિઆદિં વત્વા ભિક્ખૂનં અરહત્તપ્પત્તિયા અઞ્ઞં કમ્મટ્ઠાનં યાચન્તો ‘‘સાધુ ભન્તે ભગવા’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – સાધુ ભન્તે ભગવા અઞ્ઞં કારણં આચિક્ખતુ, યેન ભિક્ખુસઙ્ઘો અરહત્તે પતિટ્ઠહેય્ય; મહાસમુદ્દં ઓરોહણતિત્થાનિ વિય હિ અઞ્ઞાનિપિ દસાનુસ્સતિદસકસિણચતુધાતુવવત્થાનબ્રહ્મવિહારાનાપાનસતિપ્પભેદાનિ બહૂનિ નિબ્બાનોરોહણકમ્મટ્ઠાનાનિ સન્તિ. તેસુ ભગવા ભિક્ખૂ સમસ્સાસેત્વા અઞ્ઞતરં કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખતૂતિ અધિપ્પાયો.

અથ ભગવા તથા કાતુકામો થેરં ઉય્યોજેન્તો ‘‘તેનહાનન્દા’’તિઆદિમાહ. તત્થ વેસાલિં ઉપનિસ્સાયાતિ વેસાલિં ઉપનિસ્સાય સમન્તા ગાવુતેપિ અદ્ધયોજનેપિ યાવતિકા ભિક્ખૂ વિહરન્તિ ¶ , તે સબ્બે સન્નિપાતેહીતિ અત્થો. તે સબ્બે ઉપટ્ઠાનસાલાયં સન્નિપાતેત્વાતિ અત્તના ગન્તું યુત્તટ્ઠાનં સયં ગન્ત્વા અઞ્ઞત્થ દહરભિક્ખૂ પહિણિત્વા મુહુત્તેનેવ અનવસેસે ભિક્ખૂ ઉપટ્ઠાનસાલાયં સમૂહં કત્વા. યસ્સ દાનિ ભન્તે ભગવા કાલં મઞ્ઞતીતિ એત્થ અયમધિપ્પાયો – ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘો સન્નિપતિતો એસ કાલો ભિક્ખૂનં ધમ્મકથં કાતું, અનુસાસનિં દાતું, ઇદાનિ યસ્સ તુમ્હે કાલં જાનાથ, તં કત્તબ્બન્તિ.

આનાપાનસ્સતિસમાધિકથા

૧૬૫. અથ ખો ભગવા…પે… ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – અયમ્પિ ખો ભિક્ખવેતિ આમન્તેત્વા ચ પન ભિક્ખૂનં અરહત્તપ્પત્તિયા પુબ્બે આચિક્ખિતઅસુભકમ્મટ્ઠાનતો અઞ્ઞં પરિયાયં ¶ આચિક્ખન્તો ‘‘આનાપાનસ્સતિસમાધી’’તિ આહ.

ઇદાનિ યસ્મા ભગવતા ભિક્ખૂનં સન્તપણીતકમ્મટ્ઠાનદસ્સનત્થમેવ અયં પાળિ વુત્તા, તસ્મા અપરિહાપેત્વા અત્થયોજનાક્કમં એત્થ વણ્ણનં કરિસ્સામિ. તત્ર ‘‘અયમ્પિ ખો ભિક્ખવે’’તિ ઇમસ્સ તાવ પદસ્સ અયં યોજના – ભિક્ખવે ન કેવલં અસુભભાવનાયેવ કિલેસપ્પહાનાય સંવત્તતિ, અપિચ અયમ્પિ ખો આનાપાનસ્સતિસમાધિ…પે… વૂપસમેતીતિ.

અયં ¶ પનેત્થ અત્થવણ્ણના – આનાપાનસ્સતીતિ અસ્સાસપસ્સાસપરિગ્ગાહિકા સતિ. વુત્તઞ્હેતં પટિસમ્ભિદાયં –

‘‘આનન્તિ અસ્સાસો, નો પસ્સાસો. અપાનન્તિ પસ્સાસો, નો અસ્સાસો. અસ્સાસવસેન ઉપટ્ઠાનં સતિ, પસ્સાસવસેન ઉપટ્ઠાનં સતિ. યો અસ્સસતિ તસ્સુપટ્ઠાતિ, યો પસ્સસતિ તસ્સુપટ્ઠાતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૬૦).

સમાધીતિ તાય આનાપાનપરિગ્ગાહિકાય સતિયા સદ્ધિં ઉપ્પન્ના ચિત્તેકગ્ગતા; સમાધિસીસેન ચાયં દેસના, ન સતિસીસેન. તસ્મા આનાપાનસ્સતિયા યુત્તો સમાધિ આનાપાનસ્સતિસમાધિ, આનાપાનસ્સતિયં વા સમાધિ આનાપાનસ્સતિસમાધીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ભાવિતોતિ ઉપ્પાદિતો વડ્ઢિતો ચ. બહુલીકતોતિ પુનપ્પુનં ¶ કતો. સન્તો ચેવ પણીતો ચાતિ સન્તો ચેવ પણીતો ચેવ, ઉભયત્થ એવસદ્દેન નિયમો વેદિતબ્બો. કિં વુત્તં હોતિ? અયઞ્હિ યથા અસુભકમ્મટ્ઠાનં કેવલં પટિવેધવસેન સન્તઞ્ચ પણીતઞ્ચ ઓળારિકારમ્મણત્તા પન પટિકૂલારમ્મણત્તા ચ આરમ્મણવસેન નેવ સન્તં ન પણીતં, ન એવં કેનચિ પરિયાયેન અસન્તો વા અપ્પણીતો વા, અપિચ ખો આરમ્મણસન્તતાયપિ સન્તો વૂપસન્તો નિબ્બુતો પટિવેધસઙ્ખાતઅઙ્ગસન્તતાયપિ આરમ્મણપ્પણીતતાયપિ પણીતો અતિત્તિકરો અઙ્ગપ્પણીતતાયપીતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સન્તો ચેવ પણીતો ચા’’તિ.

અસેચનકો ચ સુખો ચ વિહારોતિ એત્થ પન નાસ્સ સેચનન્તિ અસેચનકો અનાસિત્તકો અબ્બોકિણ્ણો ¶ પાટેક્કો આવેણિકો, નત્થેત્થ પરિકમ્મેન વા ઉપચારેન વા સન્તતા આદિમનસિકારતો પભુતિ અત્તનો સભાવેનેવ સન્તો ચ પણીતો ચાતિ અત્થો. કેચિ પન અસેચનકોતિ અનાસિત્તકો ઓજવન્તો સભાવેનેવ મધુરોતિ વદન્તિ. એવમયં અસેચનકો ચ અપ્પિતપ્પિતક્ખણે કાયિકચેતસિકસુખપ્પટિલાભાય સંવત્તનતો સુખો ચ વિહારોતિ વેદિતબ્બો.

ઉપ્પન્નુપ્પન્નેતિ અવિક્ખમ્ભિતે અવિક્ખમ્ભિતે. પાપકેતિ લામકે. અકુસલે ધમ્મેતિ અકોસલ્લસમ્ભૂતે ધમ્મે. ઠાનસો અન્તરધાપેતીતિ ખણેનેવ અન્તરધાપેતિ વિક્ખમ્ભેતિ. વૂપસમેતીતિ સુટ્ઠુ ઉપસમેતિ, નિબ્બેધભાગિયત્તા વા અનુપુબ્બેન અરિયમગ્ગવુડ્ઢિપ્પતો સમુચ્છિન્દતિ પટિપ્પસ્સમ્ભેતીતિપિ અત્થો.

સેય્યથાપીતિ ¶ ઓપમ્મનિદસ્સનમેતં. ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસેતિ આસાળ્હમાસે. ઊહતં રજોજલ્લન્તિ અદ્ધમાસે વાતાતપસુક્ખાય ગોમહિંસાદિપાદપ્પહારસમ્ભિન્નાય પથવિયા ઉદ્ધં હતં ઊહતં આકાસે સમુટ્ઠિતં રજઞ્ચ રેણુઞ્ચ. મહા અકાલમેઘોતિ સબ્બં નભં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઉટ્ઠિતો આસાળ્હજુણ્હપક્ખે સકલં અદ્ધમાસં વસ્સનકમેઘો. સો હિ અસમ્પત્તે વસ્સકાલે ઉપ્પન્નત્તા અકાલમેઘોતિ ઇધાધિપ્પેતો. ઠાનસો અન્તરધાપેતિ વૂપસમેતીતિ ખણેનેવ ¶ અદસ્સનં નેતિ, પથવિયં સન્નિસીદાપેતિ. એવમેવ ખોતિ ઓપમ્મસમ્પટિપાદનમેતં. તતો પરં વુત્તનયમેવ.

ઇદાનિ કથં ભાવિતો ચ ભિક્ખવે આનાપાનસ્સતિસમાધીતિ એત્થ કથન્તિ આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવનં નાનપ્પકારતો વિત્થારેતુકમ્યતાપુચ્છા. ભાવિતો ચ ભિક્ખવે આનાપાનસ્સતિસમાધીતિ નાનપ્પકારતો વિત્થારેતુકમ્યતાય પુટ્ઠધમ્મનિદસ્સનં ¶ . એસ નયો દુતિયપદેપિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – ભિક્ખવે કેનપકારેન કેનાકારેન કેન વિધિના ભાવિતો આનાપાનસ્સતિસમાધિ કેનપકારેન બહુલીકતો સન્તો ચેવ…પે… વૂપસમેતીતિ.

ઇદાનિ તમત્થં વિત્થારેન્તો ‘‘ઇધ ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખૂતિ ભિક્ખવે ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુ. અયઞ્હેત્થ ઇધસદ્દો સબ્બપ્પકારઆનાપાનસ્સતિસમાધિનિબ્બત્તકસ્સ પુગ્ગલસ્સ સન્નિસ્સયભૂતસાસનપરિદીપનો અઞ્ઞસાસનસ્સ તથાભાવપટિસેધનો ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો…પે… સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૯). તેન વુત્તં – ‘‘ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખૂ’’તિ.

અરઞ્ઞગતો વા…પે… સુઞ્ઞાગારગતો વાતિ ઇદમસ્સ આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવનાનુરૂપસેનાસનપરિગ્ગહપરિદીપનં. ઇમસ્સ હિ ભિક્ખુનો દીઘરત્તં રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ અનુવિસટં ચિત્તં આનાપાનસ્સતિસમાધિઆરમ્મણં અભિરુહિતું ન ઇચ્છતિ. કૂટગોણયુત્તરથો વિય ઉપ્પથમેવ ધાવતિ. તસ્મા સેય્યથાપિ નામ ગોપો કૂટધેનુયા સબ્બં ખીરં પિવિત્વા વડ્ઢિતં કૂટવચ્છં દમેતુકામો ધેનુતો અપનેત્વા એકમન્તે મહન્તં થમ્ભં નિખણિત્વા તત્થ યોત્તેન બન્ધેય્ય. અથસ્સ સો વચ્છો ઇતો ચિતો ચ વિપ્ફન્દિત્વા પલાયિતું અસક્કોન્તો તમેવ થમ્ભં ઉપનિસીદેય્ય વા ઉપનિપજ્જેય્ય વા; એવમેવ ઇમિનાપિ ભિક્ખુના દીઘરત્તં રૂપારમ્મણાદિરસપાનવડ્ઢિતં દુટ્ઠચિત્તં દમેતુકામેન રૂપાદિઆરમ્મણતો અપનેત્વા અરઞ્ઞં વા…પે… સુઞ્ઞાગારં વા પવેસેત્વા તત્થ અસ્સાસપસ્સાસથમ્ભે સતિયોત્તેન બન્ધિતબ્બં. એવમસ્સ તં ચિત્તં ઇતો ચિતો ચ વિપ્ફન્દિત્વાપિ પુબ્બે આચિણ્ણારમ્મણં અલભમાનં ¶ સતિયોત્તં છિન્દિત્વા પલાયિતું અસક્કોન્તં તમેવારમ્મણં ઉપચારપ્પનાવસેન ઉપનિસીદતિ ચેવ ઉપનિપજ્જતિ ચ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યથા ¶ ¶ થમ્ભે નિબન્ધેય્ય, વચ્છં દમ્મં નરો ઇધ;

બન્ધેય્યેવં સકં ચિત્તં, સતિયારમ્મણે દળ્હ’’ન્તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧૭; દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૬૩);

એવમસ્સેતં સેનાસનં ભાવનાનુરૂપં હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઇદમસ્સ આનાપાનસ્સતિસમઆધિભાવનાનુરૂપસેનાસનપરિગ્ગહપરિદીપન’’ન્તિ.

અથ વા યસ્મા ઇદં કમ્મટ્ઠાનપ્પભેદે મુદ્ધભૂતં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં વિસેસાધિગમદિટ્ઠધમ્મસુખવિહારપદટ્ઠાનં આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં ઇત્થિપુરિસહત્થિઅસ્સાદિસદ્દસમાકુલં ગામન્તં અપરિચ્ચજિત્વા ન સુકરં સમ્પાદેતું, સદ્દકણ્ટકત્તા ઝાનસ્સ. અગામકે પન અરઞ્ઞે સુકરં યોગાવચરેન ઇદં કમ્મટ્ઠાનં પરિગ્ગહેત્વા આનાપાનચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તદેવ ચ પાદકં કત્વા સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અગ્ગફલં અરહત્તં સમ્પાપુણિતું, તસ્માસ્સ અનુરૂપંસેનાસનં દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘અરઞ્ઞગતો વા’’તિઆદિમાહ.

વત્થુવિજ્જાચરિયો વિય હિ ભગવા, સો યથા વત્થુવિજ્જાચરિયો નગરભૂમિં પસ્સિત્વા સુટ્ઠુ ઉપપરિક્ખિત્વા ‘‘એત્થ નગરં માપેથા’’તિ ઉપદિસતિ, સોત્થિના ચ નગરે નિટ્ઠિતે રાજકુલતો મહાસક્કારં લભતિ; એવમેવ યોગાવચરસ્સ અનુરૂપસેનાસનં ઉપપરિક્ખિત્વા એત્થ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિતબ્બન્તિ ઉપદિસતિ. તતો તત્થ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુત્તેન યોગિના કમેન અરહત્તે પત્તે ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા’’તિ મહન્તં સક્કારં લભતિ. અયં પન ભિક્ખુ ‘‘દીપિસદિસો’’તિ વુચ્ચતિ. યથા હિ મહાદીપિરાજા અરઞ્ઞે તિણગહનં વા વનગહનં વા પબ્બતગહનં વા નિસ્સાય ¶ નિલીયિત્વા વનમહિંસગોકણ્ણસૂકરાદયો મિગે ગણ્હાતિ; એવમેવાયં અરઞ્ઞાદીસુ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો ભિક્ખુ યથાક્કમેન સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિઅરહત્તમગ્ગે ચેવ અરિયફલઞ્ચ ગણ્હાતીતિ વેદિતબ્બો. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યથાપિ ¶ દીપિકો નામ, નિલીયિત્વા ગણ્હતી મિગે;

તથેવાયં બુદ્ધપુત્તો, યુત્તયોગો વિપસ્સકો;

અરઞ્ઞં પવિસિત્વાન, ગણ્હાતિ ફલમુત્તમ’’ન્તિ. (મિ. પ. ૬.૧.૫);

તેનસ્સ પરક્કમજવયોગ્ગભૂમિં અરઞ્ઞસેનાસનં દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘અરઞ્ઞગતો વા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ ¶ અરઞ્ઞગતો વાતિ અરઞ્ઞન્તિ ‘‘નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૯) ચ ‘‘આરઞ્ઞકં નામ સેનાસનં પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પારા. ૬૫૩) ચ એવં વુત્તલક્ખણેસુ અરઞ્ઞેસુ અનુરૂપં યંકિઞ્ચિ પવિવેકસુખં અરઞ્ઞં ગતો. રુક્ખમૂલગતો વાતિ રુક્ખસમીપં ગતો. સુઞ્ઞાગારગતો વાતિ સુઞ્ઞં વિવિત્તોકાસં ગતો. એત્થ ચ ઠપેત્વા અરઞ્ઞઞ્ચ રુક્ખમૂલઞ્ચ અવસેસસત્તવિધસેનાસનગતોપિ સુઞ્ઞાગારગતોતિ વત્તું વટ્ટતિ. એવમસ્સ ઉતુત્તયાનુકૂલં ધાતુચરિયાનુકૂલઞ્ચ આનાપાનસ્સતિભાવનાનુરૂપં સેનાસનં ઉપદિસિત્વા અલીનાનુદ્ધચ્ચપક્ખિકં સન્તમિરિયાપથં ઉપદિસન્તો ‘‘નિસીદતી’’તિ આહ. અથસ્સ નિસજ્જાય દળ્હભાવં અસ્સાસપસ્સાસાનં પવત્તનસુખતં આરમ્મણપરિગ્ગહૂપાયઞ્ચ દસ્સેન્તો ‘‘પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ પલ્લઙ્કન્તિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં. આભુજિત્વાતિ આબન્ધિત્વા. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ ઉપરિમં સરીરં ¶ ઉજુકં ઠપેત્વા, અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેત્વા. એવઞ્હિ નિસિન્નસ્સ ચમ્મમંસન્હારૂનિ ન પણમન્તિ. અથસ્સ યા તેસં પણમનપ્પચ્ચયા ખણે ખણે વેદના ઉપ્પજ્જેય્યું, તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ. તાસુ અનુપ્પજ્જમાનાસુ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. કમ્મટ્ઠાનં ન પરિપતતિ. વુડ્ઢિં ફાતિં ઉપગચ્છતિ.

પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં સતિં ઠપયિત્વા. અથ વા ‘‘પરી’’તિ પરિગ્ગહટ્ઠો; ‘‘મુખ’’ન્તિ નિય્યાનટ્ઠો; ‘‘સતી’’તિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો; તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ. એવં પટિસમ્ભિદાયં (પટિ. મ. ૧.૧૬૪-૧૬૫) વુત્તનયેનપેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તત્રાયં સઙ્ખેપો – ‘‘પરિગ્ગહિતનિય્યાનં સતિં કત્વા’’તિ. સો સતોવ અસ્સસતીતિ સો ભિક્ખુ એવં નિસીદિત્વા એવઞ્ચ સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા તં સતિં અવિજહન્તો સતોએવ અસ્સસતિ, સતો પસ્સસતિ, સતોકારી હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ ¶ યેહાકારેહિ સતોકારી હોતિ, તે દસ્સેન્તો ‘‘દીઘં વા અસ્સસન્તો’’તિઆદિમાહ. વુત્તઞ્હેતં પટિસમ્ભિદાયં – ‘‘સો સતોવ અસ્સસતિ, સતો પસ્સસતી’’તિ એતસ્સેવ વિભઙ્ગે –

‘‘બાત્તિંસાય ¶ આકારેહિ સતોકારી હોતિ. દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સતોકારી હોતિ. દીઘં પસ્સાસવસેન…પે… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી અસ્સાસવસેન પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સતોકારી હોતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૬૫).

તત્થ દીઘં વા અસ્સસન્તોતિ દીઘં વા અસ્સાસં પવત્તેન્તો. ‘‘અસ્સાસો’’તિ બહિ નિક્ખમનવાતો. ‘‘પસ્સાસો’’તિ અન્તો પવિસનવાતો. સુત્તન્તટ્ઠકથાસુ પન ઉપ્પટિપાટિયા આગતં.

તત્થ સબ્બેસમ્પિ ¶ ગબ્ભસેય્યકાનં માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનકાલે પઠમં અબ્ભન્તરવાતો બહિ નિક્ખમતિ. પચ્છા બાહિરવાતો સુખુમં રજં ગહેત્વા અબ્ભન્તરં પવિસન્તો તાલું આહચ્ચ નિબ્બાયતિ. એવં તાવ અસ્સાસપસ્સાસા વેદિતબ્બા. યા પન તેસં દીઘરસ્સતા, સા અદ્ધાનવસેન વેદિતબ્બા. યથા હિ ઓકાસદ્ધાનં ફરિત્વા ઠિતં ઉદકં વા વાલિકા વા ‘‘દીઘમુદકં દીઘા વાલિકા, રસ્સમુદકં રસ્સા વાલિકા’’તિ વુચ્ચતિ. એવં ચુણ્ણવિચુણ્ણાપિ અસ્સાસપસ્સાસા હત્થિસરીરે અહિસરીરે ચ તેસં અત્તભાવસઙ્ખાતં દીઘં અદ્ધાનં સણિકં પૂરેત્વા સણિકમેવ નિક્ખમન્તિ, તસ્મા ‘‘દીઘા’’તિ વુચ્ચન્તિ. સુનખસસાદીનં અત્તભાવસઙ્ખાતં રસ્સં અદ્ધાનં સીઘં પૂરેત્વા સીઘમેવ નિક્ખમન્તિ, તસ્મા ‘‘રસ્સા’’તિ વુચ્ચન્તિ. મનુસ્સેસુ પન કેચિ હત્થિઅહિઆદયો વિય કાલદ્ધાનવસેન દીઘં અસ્સસન્તિ ચ પસ્સસન્તિ ચ. કેચિ સુનખસસાદયો વિય રસ્સં. તસ્મા તેસં કાલવસેન દીઘમદ્ધાનં નિક્ખમન્તા ચ પવિસન્તા ચ તે દીઘા. ઇત્તરમદ્ધાનં નિક્ખમન્તા ચ પવિસન્તા ચ ‘‘રસ્સા’’તિ વેદિતબ્બા. તત્રાયં ભિક્ખુ નવહાકારેહિ દીઘં અસ્સસન્તો ચ પસ્સસન્તો ચ ‘‘દીઘં અસ્સસામિ પસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ. એવં પજાનતો ચસ્સ એકેનાકારેન કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના સમ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બા. યથાહ પટિસમ્ભિદાયં –

‘‘કથં દીઘં અસ્સસન્તો ‘દીઘં અસ્સસામી’તિ પજાનાતિ, દીઘં પસ્સસન્તો ‘દીઘં પસ્સસામી’તિ ¶ પજાનાતિ? દીઘં અસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે ¶ અસ્સસતિ, દીઘં પસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે પસ્સસતિ, દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ છન્દો ¶ ઉપ્પજ્જતિ; છન્દવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિ, છન્દવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં પસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે પસ્સસતિ, છન્દવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. છન્દવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ; પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિ, પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં પસ્સાસં…પે… દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતિપિ પસ્સસતિપિ. પામોજ્જવસેન તતો સુખુમતરં દીઘં અસ્સાસપસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે અસ્સસતોપિ પસ્સસતોપિ દીઘં અસ્સાસપસ્સાસા ચિત્તં વિવત્તતિ, ઉપેક્ખા સણ્ઠાતિ. ઇમેહિ નવહિ આકારેહિ દીઘં અસ્સાસપસ્સાસા કાયો; ઉપટ્ઠાનં સતિ; અનુપસ્સના ઞાણં; કાયો ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ; સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં કાયં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૬૬).

એસેવ નયો રસ્સપદેપિ. અયં પન વિસેસો – ‘‘યથા એત્થ ‘દીઘં અસ્સાસં અદ્ધાનસઙ્ખાતે’તિ વુત્તં; એવમિધ ‘રસ્સં અસ્સાસં ઇત્તરસઙ્ખાતે અસ્સસતી’’તિ આગતં. તસ્મા તસ્સ વસેન યાવ ‘‘તેન વુચ્ચતિ કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવના’’તિ તાવ યોજેતબ્બં. એવમયં અદ્ધાનવસેન ઇત્તરવસેન ચ ઇમેહાકારેહિ અસ્સાસપસ્સાસે પજાનન્તો દીઘં વા અસ્સસન્તો ‘‘દીઘં અસ્સસામી’’તિ પજાનાતિ…પે… રસ્સં વા પસ્સસન્તો ‘‘રસ્સં પસ્સસામી’’તિ પજાનાતીતિ વેદિતબ્બો.

એવં ¶ પજાનતો ચસ્સ –

‘‘દીઘો રસ્સો ચ અસ્સાસો;

પસ્સાસોપિ ચ તાદિસો;

ચત્તારો વણ્ણા વત્તન્તિ;

નાસિકગ્ગેવ ભિક્ખુનો’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧૯; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૬૩);

સબ્બકાયપ્પટિસંવેદી ¶ ¶ અસ્સસિસ્સામિ…પે… પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતીતિ સકલસ્સ અસ્સાસકાયસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનં વિદિતં કરોન્તો પાકટં કરોન્તો ‘‘અસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. સકલસ્સ પસ્સાસકાયસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનં વિદિતં કરોન્તો પાકટં કરોન્તો ‘‘પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ. એવં વિદિતં કરોન્તો પાકટં કરોન્તો ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન અસ્સસતિ ચેવ પસ્સસતિ ચ; તસ્મા ‘‘અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતીતિ વુચ્ચતિ. એકસ્સ હિ ભિક્ખુનો ચુણ્ણવિચુણ્ણવિસટે અસ્સાસકાયે પસ્સાસકાયે વા આદિ પાકટો હોતિ, ન મજ્ઝપરિયોસાનં. સો આદિમેવ પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ, મજ્ઝપરિયોસાને કિલમતિ. એકસ્સ મજ્ઝં પાકટં હોતિ, ન આદિપરિયોસાનં. સો મજ્ઝમેવ પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ, આદિપરિયોસાને કિલમતિ. એકસ્સ પરિયોસાનં પાકટં હોતિ, ન આદિમજ્ઝં. સો પરિયોસાનંયેવ પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ, આદિમજ્ઝે કિલમતિ. એકસ્સ સબ્બમ્પિ પાકટં હોતિ, સો સબ્બમ્પિ પરિગ્ગહેતું સક્કોતિ, ન કત્થચિ કિલમતિ. તાદિસેન ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો આહ – ‘‘સબ્બકાયપ્પટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામિ…પે… પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ.

તત્થ સિક્ખતીતિ એવં ઘટતિ વાયમતિ. યો વા તથાભૂતસ્સ સંવરો; અયમેત્થ અધિસીલસિક્ખા. યો તથાભૂતસ્સ સમાધિ; અયં અધિચિત્તસિક્ખા. યા તથાભૂતસ્સ પઞ્ઞા; અયં અધિપઞ્ઞાસિક્ખાતિ. ઇમા તિસ્સો સિક્ખાયો તસ્મિં આરમ્મણે તાય સતિયા તેન મનસિકારેન સિક્ખતિ આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તત્થ યસ્મા પુરિમનયે કેવલં અસ્સસિતબ્બં પસ્સસિતબ્બમેવ ચ, ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કાતબ્બં; ઇતો પટ્ઠાય પન ઞાણુપ્પાદનાદીસુ યોગો કરણીયો. તસ્મા તત્થ ‘‘અસ્સસામીતિ પજાનાતિ પસ્સસામીતિ પજાનાતિ’’ચ્ચેવ વત્તમાનકાલવસેન પાળિં વત્વા ઇતો પટ્ઠાય કત્તબ્બસ્સ ઞાણુપ્પાદનાદિનો આકારસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘સબ્બકાયપ્પટિસંવેદી અસ્સસિસ્સામી’’તિઆદિના ¶ નયેન અનાગતવચનવસેન પાળિ આરોપિતાતિ વેદિતબ્બા.

પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામિ…પે… પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતીતિ ઓળારિકં કાયસઙ્ખારં પસ્સમ્ભેન્તો પટિપ્પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો ¶ અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ.

તત્રેવં ઓળારિકસુખુમતા ચ પસ્સદ્ધિ ચ વેદિતબ્બા. ઇમસ્સ હિ ભિક્ખુનો પુબ્બે અપરિગ્ગહિતકાલે કાયો ચ ચિત્તઞ્ચ સદરથા હોન્તિ. ઓળારિકાનં કાયચિત્તાનં ઓળારિકત્તે ¶ અવૂપસન્તે અસ્સાસપસ્સાસાપિ ઓળારિકા હોન્તિ, બલવતરા હુત્વા પવત્તન્તિ, નાસિકા નપ્પહોતિ, મુખેન અસ્સસન્તોપિ પસ્સસન્તોપિ તિટ્ઠતિ. યદા પનસ્સ કાયોપિ ચિત્તમ્પિ પરિગ્ગહિતા હોન્તિ, તદા તે સન્તા હોન્તિ વૂપસન્તા. તેસુ વૂપસન્તેસુ અસ્સાસપસ્સાસા સુખુમા હુત્વા પવત્તન્તિ, ‘‘અત્થિ નુ ખો નત્થી’’તિ વિચેતબ્બાકારપ્પત્તા હોન્તિ. સેય્યથાપિ પુરિસસ્સ ધાવિત્વા પબ્બતા વા ઓરોહિત્વા મહાભારં વા સીસતો ઓરોપેત્વા ઠિતસ્સ ઓળારિકા અસ્સાસપસ્સાસા હોન્તિ, નાસિકા નપ્પહોતિ, મુખેન અસ્સસન્તોપિ પસ્સસન્તોપિ તિટ્ઠતિ. યદા પનેસ તં પરિસ્સમં વિનોદેત્વા ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ અલ્લસાટકં હદયે કત્વા સીતાય છાયાય નિપન્નો હોતિ, અથસ્સ તે અસ્સાસપસ્સાસા સુખુમા હોન્તિ, ‘‘અત્થિ નુ ખો નત્થી’’તિ વિચેતબ્બાકારપ્પત્તા. એવમેવ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો પુબ્બે અપરિગ્ગહિતકાલે કાયો ચ…પે… વિચેતબ્બાકારપ્પત્તા હોન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિસ્સ પુબ્બે અપરિગ્ગહિતકાલે ‘‘ઓળારિકોળારિકે કાયસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેમી’’તિ આભોગસમન્નાહારમનસિકારપચ્ચવેક્ખણા નત્થિ, પરિગ્ગહિતકાલે પન અત્થિ. તેનસ્સ અપરિગ્ગહિતકાલતો પરિગ્ગહિતકાલે કાયસઙ્ખારો સુખુમો હોતિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘સારદ્ધે કાયે ચિત્તે ચ, અધિમત્તં પવત્તતિ;

અસારદ્ધમ્હિ કાયમ્હિ, સુખુમં સમ્પવત્તતી’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૨૦; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૬૩);

પરિગ્ગહેપિ ઓળારિકો, પઠમજ્ઝાનૂપચારે સુખુમો; તસ્મિમ્પિ ઓળારિકો પઠમજ્ઝાને સુખુમો. પઠમજ્ઝાને ચ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે ચ ઓળારિકો, દુતિયજ્ઝાને સુખુમો. દુતિયજ્ઝાને ચ તતિયજ્ઝાનૂપચારે ચ ¶ ઓળારિકો, તતિયજ્ઝાને સુખુમો. તતિયજ્ઝાને ચ ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારે ચ ઓળારિકો, ચતુત્થજ્ઝાને અતિસુખુમો અપ્પવત્તિમેવ પાપુણાતિ. ઇદં તાવ દીઘભાણકસંયુત્તભાણકાનં ¶ મતં.

મજ્ઝિમભાણકા પન ‘‘પઠમજ્ઝાને ઓળારિકો, દુતિયજ્ઝાનૂપચારે સુખુમો’’તિ એવં હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમજ્ઝાનતો ઉપરૂપરિજ્ઝાનૂપચારેપિ સુખુમતરં ઇચ્છન્તિ. સબ્બેસંયેવ પન મતેન અપરિગ્ગહિતકાલે પવત્તકાયસઙ્ખારો પરિગ્ગહિતકાલે પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, પરિગ્ગહિતકાલે પવત્તકાયસઙ્ખારો પઠમજ્ઝાનૂપચારે…પે… ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારે પવત્તકાયસઙ્ખારો ચતુત્થજ્ઝાને પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. અયં તાવ સમથે નયો.

વિપસ્સનાયં ¶ પન અપરિગ્ગહે પવત્તો કાયસઙ્ખારો ઓળારિકો, મહાભૂતપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, ઉપાદારૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, સકલરૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, અરૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, રૂપારૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, પચ્ચયપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, સપ્પચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહે સુખુમો. સોપિ ઓળારિકો, લક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાય સુખુમો. સોપિ દુબ્બલવિપસ્સનાય ઓળારિકો, બલવવિપસ્સનાય સુખુમો. તત્થ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ પચ્છિમેન પચ્છિમેન પસ્સદ્ધિ વેદિતબ્બા. એવમેત્થ ઓળારિકસુખુમતા ચ પસ્સદ્ધિ ચ વેદિતબ્બા.

પટિસમ્ભિદાયં પનસ્સ સદ્ધિં ચોદનાસોધનાહિ એવમત્થો વુત્તો – ‘‘કથં પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામિ…પે… પસ્સસિસ્સામી’’તિ સિક્ખતિ? કતમે કાયસઙ્ખારા? દીઘં અસ્સાસા કાયિકા એતે ધમ્મા કાયપ્પટિબદ્ધા કાયસઙ્ખારા, તે કાયસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો સિક્ખતિ. દીઘં પસ્સાસા કાયિકા એતે ધમ્મા…પે… રસ્સં અસ્સાસા…પે… રસ્સં પસ્સાસા… સબ્બકાયપ્પટિસંવેદી અસ્સાસા… સબ્બકાયપ્પટિસંવેદી પસ્સાસા કાયિકા એતે ધમ્મા કાયપ્પટિબદ્ધા કાયસઙ્ખારા, તે કાયસઙ્ખારે પસ્સમ્ભેન્તો નિરોધેન્તો વૂપસમેન્તો સિક્ખતિ.

યથારૂપેહિ કાયસઙ્ખારેહિ યા કાયસ્સ આનમના વિનમના સન્નમના ¶ પણમના ઇઞ્જના ફન્દના ચલના કમ્પના પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામીતિ ¶ સિક્ખતિ, પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ.

યથારૂપેહિ કાયસઙ્ખારેહિ યા કાયસ્સ ન આનમના ન વિનમના ન સન્નમના ન પણમના અનિઞ્જના અફન્દના અચલના અકમ્પના, સન્તં સુખુમં પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ, પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ.

ઇતિ ¶ કિર પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ, પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. એવં સન્તે વાતૂપલદ્ધિયા ચ પભાવના ન હોતિ, અસ્સાસપસ્સાસાનઞ્ચ પભાવના ન હોતિ, આનાપાનસ્સતિયા ચ પભાવના ન હોતિ, આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ ચ પભાવના ન ન હોતિ, ન ચ નં તં સમાપત્તિં પણ્ડિતા સમાપજ્જન્તિપિ વુટ્ઠહન્તિપિ.

ઇતિ કિર પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સસિસ્સામિ…પે… પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. એવં સન્તે વાતૂપલદ્ધિયા ચ પભાવના હોતિ, અસ્સાસપસ્સાસાનઞ્ચ પભાવના હોતિ, આનાપાનસ્સતિયા ચ પભાવના હોતિ, આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ ચ પભાવના હોતિ, તઞ્ચ નં સમાપત્તિં પણ્ડિતા સમાપજ્જન્તિપિ વુટ્ઠહન્તિપિ.

યથા કથં વિય? સેય્યથાપિ કંસે આકોટિતે પઠમં ઓળારિકા સદ્દા પવત્તન્તિ, ઓળારિકાનં સદ્દાનં નિમિત્તં સુગ્ગહિતત્તા સુમનસિકતત્તા સૂપધારિતત્તા નિરુદ્ધેપિ ઓળારિકે સદ્દે અથ પચ્છા સુખુમકા સદ્દા પવત્તન્તિ, સુખુમકાનં સદ્દાનં નિમિત્તં સુગ્ગહિતત્તા સુમનસિકતત્તા સૂપધારિતત્તા નિરુદ્ધેપિ સુખુમકે સદ્દે અથ પચ્છા સુખુમસદ્દનિમિત્તારમ્મણતાપિ ચિત્તં પવત્તતિ; એવમેવ પઠમં ઓળારિકા અસ્સાસપસ્સાસા પવત્તન્તિ, ઓળારિકાનં અસ્સાસપસ્સાસાનં નિમિત્તં સુગ્ગહિતત્તા સુમનસિકતત્તા સૂપધારિતત્તા નિરુદ્ધેપિ ઓળારિકે અસ્સાસપસ્સાસે અથ પચ્છા સુખુમકા અસ્સાસપસ્સાસા પવત્તન્તિ, સુખુમકાનં અસ્સાસપસ્સાસાનં નિમિત્તં સુગ્ગહિતત્તા સુમનસિકતત્તા ¶ સૂપધારિતત્તા નિરુદ્ધેપિ સુખુમકે અસ્સાસપસ્સાસે અથ પચ્છા સુખુમઅસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તારમ્મણતાપિ ચિત્તં ન વિક્ખેપં ગચ્છતિ.

એવં ¶ સન્તે વાતૂપલદ્ધિયા ચ પભાવના હોતિ, અસ્સાસપસ્સાસાનઞ્ચ પભાવના હોતિ, આનાપાનસ્સતિયા ચ પભાવના હોતિ, આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ ચ પભાવના હોતિ, તઞ્ચ નં સમાપત્તિં પણ્ડિતા સમાપજ્જન્તિપિ વુટ્ઠહન્તિપિ.

પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારન્તિ અસ્સાસપસ્સાસા કાયો, ઉપટ્ઠાનં સતિ, અનુપસ્સના ઞાણં. કાયો ઉપટ્ઠાનં નો સતિ, સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચ, તાય સતિયા તેન ઞાણેન તં કાયં અનુપસ્સતિ. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સના સતિપટ્ઠાનભાવનાતિ (પટિ. મ. ૧.૧૭૧).

અયં તાવેત્થ કાયાનુપસ્સનાવસેન વુત્તસ્સ પઠમચતુક્કસ્સ અનુપુબ્બપદવણ્ણના.

યસ્મા પનેત્થ ઇદમેવ ચતુક્કં આદિકમ્મિકસ્સ કમ્મટ્ઠાનવસેન વુત્તં, ઇતરાનિ પન તીણિ ચતુક્કાનિ એત્થ પત્તજ્ઝાનસ્સ વેદનાચિત્તધમ્માનુપસ્સનાવસેન વુત્તાનિ, તસ્મા ઇદં કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા આનાપાનસ્સતિચતુત્થજ્ઝાનપદટ્ઠાનાય વિપસ્સનાય સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં ¶ પાપુણિતુકામેન બુદ્ધપુત્તેન યં કાતબ્બં તં સબ્બં ઇધેવ તાવ આદિકમ્મિકસ્સ કુલપુત્તસ્સ વસેન આદિતો પભુતિ એવં વેદિતબ્બં. ચતુબ્બિધં તાવ સીલં વિસોધેતબ્બં. તત્થ તિવિધા વિસોધના – અનાપજ્જનં, આપન્નવુટ્ઠાનં, કિલેસેહિ ચ અપ્પતિપીળનં. એવં વિસુદ્ધસીલસ્સ હિ ભાવના સમ્પજ્જતિ. યમ્પિદં ચેતિયઙ્ગણવત્તં બોધિયઙ્ગણવત્તં ઉપજ્ઝાયવત્તં આચરિયવત્તં જન્તાઘરવત્તં ઉપોસથાગારવત્તં દ્વેઅસીતિ ખન્ધકવત્તાનિ ચુદ્દસવિધં મહાવત્તન્તિ ઇમેસં વસેન આભિસમાચારિકસીલં વુચ્ચતિ, તમ્પિ સાધુકં પરિપૂરેતબ્બં. યો હિ ‘‘અહં સીલં રક્ખામિ, કિં આભિસમાચારિકેન કમ્મ’’ન્તિ વદેય્ય, તસ્સ સીલં પરિપૂરેસ્સતીતિ નેતં ¶ ઠાનં વિજ્જતિ. આભિસમાચારિકવત્તે પન પરિપૂરે સીલં પરિપૂરતિ, સીલે પરિપૂરે સમાધિ ગબ્ભં ગણ્હાતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘સો વત, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ આભિસમાચારિકં ધમ્મં અપરિપૂરેત્વા ‘સીલાનિ પરિપૂરેસ્સતી’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૨૧) વિત્થારેતબ્બં. તસ્મા તેન યમ્પિદં ચેતિયઙ્ગણવત્તાદિ આભિસમાચારિકસીલં વુચ્ચતિ, તમ્પિ સાધુકં પરિપૂરેતબ્બં. તતો –

‘‘આવાસો ¶ ચ કુલં લાભો, ગણો કમ્મઞ્ચ પઞ્ચમં;

અદ્ધાનં ઞાતિ આબાધો, ગન્થો ઇદ્ધીતિ તે દસા’’તિ.

એવં વુત્તેસુ દસસુ પલિબોધેસુ યો પલિબોધો અત્થિ, સો ઉપચ્છિન્દિતબ્બો.

એવં ઉપચ્છિન્નપલિબોધેન કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેતબ્બં. તમ્પિ દુવિધં હોતિ – સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ પારિહારિયકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ. તત્થ સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનં નામ ભિક્ખુસઙ્ઘાદીસુ મેત્તા મરણસ્સતિ ચ અસુભસઞ્ઞાતિપિ એકે. કમ્મટ્ઠાનિકેન હિ ભિક્ખુના પઠમં તાવ પરિચ્છિન્દિત્વા સીમટ્ઠકભિક્ખુસઙ્ઘે મેત્તા ભાવેતબ્બા; તતો સીમટ્ઠકદેવતાસુ, તતો ગોચરગામે ઇસ્સરજને, તતો તત્થ મનુસ્સે ઉપાદાય સબ્બસત્તેસુ. સો હિ ભિક્ખુસઙ્ઘે મેત્તાય સહવાસીનં મુદુચિત્તતં જનેતિ, અથસ્સ સુખસંવાસતા હોતિ. સીમટ્ઠકદેવતાસુ મેત્તાય મુદુકતચિત્તાહિ દેવતાહિ ધમ્મિકાય રક્ખાય સુસંવિહિતારક્ખો હોતિ. ગોચરગામે ઇસ્સરજને મેત્તાય મુદુકતચિત્તસન્તાનેહિ ઇસ્સરેહિ ધમ્મિકાય રક્ખાય સુરક્ખિતપરિક્ખારો હોતિ. તત્થ મનુસ્સેસુ મેત્તાય પસાદિતચિત્તેહિ તેહિ અપરિભૂતો હુત્વા વિચરતિ. સબ્બસત્તેસુ મેત્તાય સબ્બત્થ અપ્પટિહતચારો હોતિ.

મરણસ્સતિયા પન ‘‘અવસ્સં મરિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેન્તો અનેસનં પહાય ઉપરૂપરિવડ્ઢમાનસંવેગો ¶ ¶ અનોલીનવુત્તિકો હોતિ. અસુભસઞ્ઞાય દિબ્બેસુપિ આરમ્મણેસુ તણ્હા નુપ્પજ્જતિ. તેનસ્સેતં તયં એવં બહૂપકારત્તા ‘‘સબ્બત્થ અત્થયિતબ્બં ઇચ્છિતબ્બ’’ન્તિ કત્વા અધિપ્પેતસ્સ ચ યોગાનુયોગકમ્મસ્સ પદટ્ઠાનત્તા ‘‘સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

અટ્ઠતિંસારમ્મણેસુ પન યં યસ્સ ચરિતાનુકૂલં, તં તસ્સ નિચ્ચં પરિહરિતબ્બત્તા યથાવુત્તેનેવ નયેન ‘‘પારિહારિયકમ્મટ્ઠાન’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન ઇદમેવ આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં ‘‘પારિહારિયકમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન સીલવિસોધનકથં પલિબોધુપચ્છેદકથઞ્ચ ઇચ્છન્તેન વિસુદ્ધિમગ્ગતો ગહેતબ્બો.

એવં વિસુદ્ધસીલેન પન ઉપચ્છિન્નપલિબોધેન ચ ઇદં કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હન્તેન ઇમિનાવ કમ્મટ્ઠાનેન ચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તસ્સ બુદ્ધપુત્તસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગહેતબ્બં. તં અલભન્તેન અનાગામિસ્સ, તમ્પિ ¶ અલભન્તેન સકદાગામિસ્સ, તમ્પિ અલભન્તેન સોતાપન્નસ્સ, તમ્પિ અલભન્તેન આનાપાનચતુત્થજ્ઝાનલાભિસ્સ, તમ્પિ અલભન્તેન પાળિયા અટ્ઠકથાય ચ અસમ્મૂળ્હસ્સ વિનિચ્છયાચરિયસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગહેતબ્બં. અરહન્તાદયો હિ અત્તના અધિગતમગ્ગમેવ આચિક્ખન્તિ. અયં પન ગહનપદેસે મહાહત્થિપથં નીહરન્તો વિય સબ્બત્થ અસમ્મૂળ્હો સપ્પાયાસપ્પાયં પરિચ્છિન્દિત્વા કથેતિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – તેન ભિક્ખુના સલ્લહુકવુત્તિના વિનયાચારસમ્પન્નેન વુત્તપ્પકારમાચરિયં ઉપસઙ્કમિત્વા વત્તપટિપત્તિયા આરાધિતચિત્તસ્સ તસ્સ સન્તિકે પઞ્ચસન્ધિકં કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેતબ્બં. તત્રિમે પઞ્ચ સન્ધયો ¶ – ઉગ્ગહો, પરિપુચ્છા, ઉપટ્ઠાનં, અપ્પના, લક્ખણન્તિ. તત્થ ‘‘ઉગ્ગહો’’ નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ ઉગ્ગણ્હનં, ‘‘પરિપુચ્છા’’ નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ પરિપુચ્છના, ‘‘ઉપટ્ઠાનં’’ નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ ઉપટ્ઠાનં, ‘‘અપ્પના’’ નામ કમ્મટ્ઠાનપ્પના, ‘‘લક્ખણં’’ નામ કમ્મટ્ઠાનસ્સ લક્ખણં. ‘‘એવંલક્ખણમિદં કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ કમ્મટ્ઠાનસભાવૂપધારણન્તિ વુત્તં હોતિ.

એવં પઞ્ચસન્ધિકં કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હન્તો અત્તનાપિ ન કિલમતિ, આચરિયમ્પિ ન વિહેઠેતિ; તસ્મા થોકં ઉદ્દિસાપેત્વા બહુકાલં સજ્ઝાયિત્વા એવં પઞ્ચસન્ધિકં કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા સચે તત્થ સપ્પાયં હોતિ, તત્થેવ વસિતબ્બં. નો ચે તત્થ સપ્પાયં હોતિ, આચરિયં આપુચ્છિત્વા સચે મન્દપઞ્ઞો યોજનપરમં ગન્ત્વા, સચે તિક્ખપઞ્ઞો દૂરમ્પિ ગન્ત્વા અટ્ઠારસસેનાસનદોસવિવજ્જિતં, પઞ્ચસેનાસનઙ્ગસમન્નાગતં સેનાસનં ઉપગમ્મ તત્થ વસન્તેન ઉપચ્છિન્નખુદ્દકપલિબોધેન ¶ કતભત્તકિચ્ચેન ભત્તસમ્મદં પટિવિનોદેત્વા રતનત્તયગુણાનુસ્સરણેન ચિત્તં સમ્પહંસેત્વા આચરિયુગ્ગહતો એકપદમ્પિ અસમ્મુસ્સન્તેન ઇદં આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં મનસિકાતબ્બં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન ઇમં કથામગ્ગં ઇચ્છન્તેન વિસુદ્ધિમગ્ગતો (વિસુદ્ધિ. ૧.૫૫) ગહેતબ્બો.

યં પન વુત્તં ‘‘ઇદં આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં મનસિકાતબ્બ’’ન્તિ તત્રાયં મનસિકારવિધિ –

‘‘ગણના અનુબન્ધના, ફુસના ઠપના સલ્લક્ખણા;

વિવટ્ટના પારિસુદ્ધિ, તેસઞ્ચ પટિપસ્સના’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૨૩; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૬૩);

‘‘ગણના’’તિ ¶ ગણનાયેવ. ‘‘અનુબન્ધના’’તિ અનુવહના. ‘‘ફુસના’’તિ ફુટ્ઠટ્ઠાનં. ‘‘ઠપના’’તિ અપ્પના. ‘‘સલ્લક્ખણા’’તિ ¶ વિપસ્સના. ‘‘વિવટ્ટના’’તિ મગ્ગો. ‘‘પારિસુદ્ધી’’તિ ફલં. ‘‘તેસઞ્ચ પટિપસ્સના’’તિ પચ્ચવેક્ખણા. તત્થ ઇમિના આદિકમ્મિકકુલપુત્તેન પઠમં ગણનાય ઇદં કમટ્ઠાનં મનસિકાતબ્બં. ગણેન્તેન ચ પઞ્ચન્નં હેટ્ઠા ન ઠપેતબ્બં, દસન્નં ઉપરિ ન નેતબ્બં, અન્તરે ખણ્ડં ન દસ્સેતબ્બં. પઞ્ચન્નં હેટ્ઠા ઠપેન્તસ્સ હિ સમ્બાધે ઓકાસે ચિત્તુપ્પાદો વિપ્ફન્દતિ, સમ્બાધે વજે સન્નિરુદ્ધગોગણો વિય. દસન્નં ઉપરિ નેન્તસ્સ ગણનાનિસ્સિતોવ ચિત્તુપ્પાદો હોતિ. અન્તરા ખણ્ડં દસ્સેન્તસ્સ ‘‘સિખાપ્પત્તં નુ ખો મે કમ્મટ્ઠાનં, નો’’તિ ચિત્તં વિકમ્પતિ. તસ્મા એતે દોસે વજ્જેત્વા ગણેતબ્બં.

ગણેન્તેન ચ પઠમં દન્ધગણનાય ધઞ્ઞમાપકગણનાય ગણેતબ્બં. ધઞ્ઞમાપકો હિ નાળિં પૂરેત્વા ‘‘એક’’ન્તિ વત્વા ઓકિરતિ. પુન પૂરેન્તો કિઞ્ચિ કચવરં દિસ્વા તં છડ્ડેન્તો ‘‘એકં એક’’ન્તિ વદતિ. એસ નયો ‘‘દ્વે દ્વે’’તિઆદીસુ. એવમેવ ઇમિનાપિ અસ્સાસપસ્સાસેસુ યો ઉપટ્ઠાતિ તં ગહેત્વા ‘‘એકં એક’’ન્તિ આદિંકત્વા યાવ ‘‘દસ દસા’’તિ પવત્તમાનં પવત્તમાનં ઉપલક્ખેત્વાવ ગણેતબ્બં. તસ્સેવં ગણયતો નિક્ખમન્તા ચ પવિસન્તા ચ અસ્સાસપસ્સાસા પાકટા હોન્તિ.

અથાનેન તં દન્ધગણનં ધઞ્ઞમાપકગણનં પહાય સીઘગણનાય ગોપાલકગણનાય ગણેતબ્બં ¶ . છેકો હિ ગોપાલકો સક્ખરાયો ઉચ્છઙ્ગેન ગહેત્વા રજ્જુદણ્ડહત્થો પાતોવ વજં ગન્ત્વા ગાવો પિટ્ઠિયં પહરિત્વા પલિઘત્થમ્ભમત્થકે નિસિન્નો દ્વારં પત્તં પત્તંયેવ ગાવં ‘‘એકો દ્વે’’તિ સક્ખરં ખિપિત્વા ખિપિત્વા ગણેતિ. તિયામરત્તિં સમ્બાધે ઓકાસે દુક્ખં વુત્થગોગણો ¶ નિક્ખમન્તો અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપનિઘંસન્તો વેગેન વેગેન પુઞ્જો પુઞ્જો હુત્વા નિક્ખમતિ. સો વેગેન વેગેન ‘‘તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ દસા’’તિ ગણેતિયેવ. એવમિમસ્સાપિ પુરિમનયેન ગણયતો અસ્સાસપસ્સાસા પાકટા હુત્વા સીઘં સીઘં પુનપ્પુનં સઞ્ચરન્તિ. તતો તેન ‘‘પુનપ્પુનં સઞ્ચરન્તી’’તિ ઞત્વા અન્તો ચ બહિ ચ અગ્ગહેત્વા દ્વારપ્પત્તં દ્વારપ્પત્તંયેવ ગહેત્વા ‘‘એકો દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ ¶ , એકો દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ છ, એકો દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ છ સત્ત…પે… અટ્ઠ… નવ… દસા’’તિ સીઘં સીઘં ગણેતબ્બમેવ. ગણનાપટિબદ્ધે હિ કમ્મટ્ઠાને ગણનાબલેનેવ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ અરિત્તૂપત્થમ્ભનવસેન ચણ્ડસોતે નાવાઠપનમિવ.

તસ્સેવં સીઘં સીઘં ગણયતો કમ્મટ્ઠાનં નિરન્તરપ્પવત્તં વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. અથ ‘‘નિરન્તરં પવત્તતી’’તિ ઞત્વા અન્તો ચ બહિ ચ વાતં અપરિગ્ગહેત્વા પુરિમનયેનેવ વેગેન વેગેન ગણેતબ્બં. અન્તોપવિસનવાતેન હિ સદ્ધિં ચિત્તં પવેસયતો અબ્ભન્તરં વાતબ્ભાહતં મેદપૂરિતં વિય હોતિ, બહિનિક્ખમનવાતેન સદ્ધિં ચિત્તં નીહરતો બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણે ચિત્તં વિક્ખિપતિ. ફુટ્ઠોકાસે પન સતિં ઠપેત્વા ભાવેન્તસ્સેવ ભાવના સમ્પજ્જતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અન્તો ¶ ચ બહિ ચ વાતં અપરિગ્ગહેત્વા પુરિમનયેનેવ વેગેન વેગેન ગણેતબ્બ’’ન્તિ.

કીવ ચિરં પનેતં ગણેતબ્બન્તિ? યાવ વિના ગણનાય અસ્સાસપસ્સાસારમ્મણે સતિ સન્તિટ્ઠતિ. બહિ વિસટવિતક્કવિચ્છેદં કત્વા અસ્સાસપસ્સાસારમ્મણે સતિ સણ્ઠપનત્થંયેવ હિ ગણનાતિ.

એવં ગણનાય મનસિકત્વા અનુબન્ધનાય મનસિકાતબ્બં. અનુબન્ધના નામ ગણનં પટિસંહરિત્વા સતિયા નિરન્તરં અસ્સાસપસ્સાસાનં અનુગમનં; તઞ્ચ ખો ન આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનુગમનવસેન. બહિનિક્ખમનવાતસ્સ હિ નાભિ આદિ, હદયં મજ્ઝં, નાસિકગ્ગં પરિયોસાનં. અબ્ભન્તરપવિસનવાતસ્સ નાસિકગ્ગં આદિ, હદયં મજ્ઝં, નાભિ પરિયોસાનં. તઞ્ચસ્સ અનુગચ્છતો વિક્ખેપગતં ચિત્તં સારદ્ધાય ચેવ હોતિ ઇઞ્જનાય ચ. યથાહ –

‘‘અસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનં સતિયા અનુગચ્છતો અજ્ઝત્તં વિક્ખેપગતેન ચિત્તેન ¶ કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચ. પસ્સાસાદિમજ્ઝપરિયોસાનં સતિયા અનુગચ્છતો બહિદ્ધા વિક્ખેપગતેન ચિત્તેન કાયોપિ ચિત્તમ્પિ સારદ્ધા ચ હોન્તિ ઇઞ્જિતા ચ ફન્દિતા ચા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૫૭).

તસ્મા અનુબન્ધનાય મનસિકરોન્તેન ન આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન મનસિકાતબ્બં. અપિચ ખો ફુસનાવસેન ચ ઠપનાવસેન ચ મનસિકાતબ્બં. ગણનાનુબન્ધનાવસેન ¶ વિય હિ ફુસનાઠપનાવસેન વિસું મનસિકારો નત્થિ. ફુટ્ઠફુટ્ઠટ્ઠાનેયેવ પન ગણેન્તો ગણનાય ચ ફુસનાય ચ મનસિ કરોતિ. તત્થેવ ગણનં પટિસંહરિત્વા તે સતિયા અનુબન્ધન્તો અપ્પનાવસેન ચ ¶ ચિત્તં ઠપેન્તો ‘‘અનુબન્ધનાય ચ ફુસનાય ચ ઠપનાય ચ મનસિ કરોતી’’તિ વુચ્ચતિ. સ્વાયમત્થો અટ્ઠકથાયં વુત્તપઙ્ગુળદોવારિકોપમાહિ પટિસમ્ભિદાયં વુત્તકકચોપમાય ચ વેદિતબ્બો.

તત્રાયં પઙ્ગુળોપમા – ‘‘સેય્યથાપિ પઙ્ગુળો દોલાય કીળતં માતાપુત્તાનં દોલં ખિપિત્વા તત્થેવ દોલત્થમ્ભમૂલે નિસિન્નો કમેન આગચ્છન્તસ્સ ચ ગચ્છન્તસ્સ ચ દોલાફલકસ્સ ઉભો કોટિયો મજ્ઝઞ્ચ પસ્સતિ, ન ચ ઉભોકોટિમજ્ઝાનં દસ્સનત્થં બ્યાવટો હોતિ. એવમેવાયં ભિક્ખુ સતિવસેન ઉપનિબન્ધનત્થમ્ભમૂલે ઠત્વા અસ્સાસપસ્સાસદોલં ખિપિત્વા તત્થેવ નિમિત્તે સતિયા નિસિન્નો કમેન આગચ્છન્તાનઞ્ચ ગચ્છન્તાનઞ્ચ ફુટ્ઠટ્ઠાને અસ્સાસપસ્સાસાનં આદિમજ્ઝપરિયોસાનં સતિયા અનુગચ્છન્તો તત્થ ચ ચિત્તં ઠપેન્તો પસ્સતિ, ન ચ તેસં દસ્સનત્થં બ્યાવટો હોતિ. અયં પઙ્ગુળોપમા.

અયં પન દોવારિકોપમા – ‘‘સેય્યથાપિ દોવારિકો નગરસ્સ અન્તો ચ બહિ ચ પુરિસે ‘કો ત્વં, કુતો વા આગતો, કુહિં વા ગચ્છસિ, કિં વા તે હત્થે’તિ ન વીમંસતિ, ન હિ તસ્સ તે ભારા. દ્વારપ્પત્તં દ્વારપ્પત્તંયેવ પન વીમંસતિ; એવમેવ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અન્તો પવિટ્ઠવાતા ચ બહિ નિક્ખન્તવાતા ચ ન ભારા હોન્તિ, દ્વારપ્પત્તા દ્વારપ્પત્તાયેવ ભારાતિ. અયં દોવારિકોપમા.

કકચોપમા પન આદિતોપભુતિ એવં વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘નિમિત્તં ¶ અસ્સાસપસ્સાસા, અનારમ્મણમેકચિત્તસ્સ;

અજાનતો ચ તયો ધમ્મે, ભાવનાનુપલબ્ભતિ.

‘‘નિમિત્તં અસ્સાસપસ્સાસા, અનારમ્મણમેકચિત્તસ્સ;

જાનતો ચ તયો ધમ્મે, ભાવના ઉપલબ્ભતી’’તિ. (પટિ. મ. ૧.૧૫૯);

કથં ઇમે તયો ધમ્મા એકચિત્તસ્સ આરમ્મણં ન હોન્તિ, ન ચિમે તયો ધમ્મા અવિદિતા હોન્તિ, ન ચ ચિત્તં વિક્ખેપં ગચ્છતિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ, વિસેસમધિગચ્છતિ ¶ ? સેય્યથાપિ રુક્ખો સમે ¶ ભૂમિભાગે નિક્ખિત્તો, તમેનં પુરિસો કકચેન છિન્દેય્ય, રુક્ખે ફુટ્ઠકકચદન્તાનં વસેન પુરિસસ્સ સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ, ન આગતે વા ગતે વા કકચદન્તે મનસિ કરોતિ, ન આગતા વા ગતા વા કકચદન્તા અવિદિતા હોન્તિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ.

યથા રુક્ખો સમે ભૂમિભાગે નિક્ખિત્તો; એવં ઉપનિબન્ધનનિમિત્તં. યથા કકચદન્તા; એવં અસ્સાસપસ્સાસા. યથા રુક્ખે ફુટ્ઠકકચદન્તાનં વસેન પુરિસસ્સ સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ, ન આગતે વા ગતે વા કકચદન્તે મનસિ કરોતિ, ન આગતા વા ગતા વા કકચદન્તા અવિદિતા હોન્તિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ, એવમેવ ભિક્ખુ નાસિકગ્ગે વા મુખનિમિત્તે વા સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા નિસિન્નો હોતિ, ન આગતે વા ગતે વા અસ્સાસપસ્સાસે મનસિ કરોતિ, ન આગતા વા ગતા વા અસ્સાસપસ્સાસા અવિદિતા હોન્તિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ, વિસેસમધિગચ્છતિ.

પધાનન્તિ કતમં પધાનં? આરદ્ધવીરિયસ્સ કાયોપિ ચિત્તમ્પિ કમ્મનિયં હોતિ – ઇદં પધાનં. કતમો પયોગો? આરદ્ધવીરિયસ્સ ઉપક્કિલેસા પહીયન્તિ, વિતક્કા વૂપસમ્મન્તિ – અયં પયોગો. કતમો વિસેસો? આરદ્ધવીરિયસ્સ સંયોજના પહીયન્તિ, અનુસયા બ્યન્તી હોન્તિ – અયં વિસેસો. એવં ઇમે તયો ધમ્મા એકચિત્તસ્સ આરમ્મણા ન હોન્તિ, ન ચિમે તયો ધમ્મા અવિદિતા હોન્તિ, ન ચ ચિત્તં વિક્ખેપં ગચ્છતિ, પધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, પયોગઞ્ચ સાધેતિ, વિસેસમધિગચ્છતિ.

‘‘આનાપાનસ્સતી ¶ યસ્સ, પરિપુણ્ણા સુભાવિતા;

અનુપુબ્બં પરિચિતા, યથા બુદ્ધેન દેસિતા;

સો ઇમં લોકં પભાસેતિ, અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમા’’તિ. (પટિ. મ. ૧.૧૬૦);

અયં કકચોપમા. ઇધ પનસ્સ આગતાગતવસેન અમનસિકારમત્તમેવ પયોજનન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદં કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોતો કસ્સચિ નચિરેનેવ નિમિત્તઞ્ચ ¶ ઉપ્પજ્જતિ, અવસેસજ્ઝાનઙ્ગપટિમણ્ડિતા અપ્પનાસઙ્ખાતા ઠપના ચ સમ્પજ્જતિ. કસ્સચિ પન ગણનાવસેનેવ મનસિકારકાલતોપભુતિ અનુક્કમતો ઓળારિકઅસ્સાસપસ્સાસનિરોધવસેન કાયદરથે વૂપસન્તે કાયોપિ ચિત્તમ્પિ લહુકં હોતિ, સરીરં આકાસે લઙ્ઘનાકારપ્પત્તં ¶ વિય હોતિ. યથા સારદ્ધકાયસ્સ મઞ્ચે વા પીઠે વા નિસીદતો મઞ્ચપીઠં ઓનમતિ, વિકૂજતિ, પચ્ચત્થરણં વલિં ગણ્હાતિ. અસારદ્ધકાયસ્સ પન નિસીદતો નેવ મઞ્ચપીઠં ઓનમતિ, ન વિકૂજતિ, ન પચ્ચત્થરણં વલિં ગણ્હાતિ, તૂલપિચુપૂરિતં વિય મઞ્ચપીઠં હોતિ. કસ્મા? યસ્મા અસારદ્ધો કાયો લહુકો હોતિ; એવમેવ ગણનાવસેન મનસિકારકાલતોપભુતિ અનુક્કમતો ઓળારિકઅસ્સાસપસ્સાસનિરોધવસેન કાયદરથે વૂપસન્તે કાયોપિ ચિત્તમ્પિ લહુકં હોતિ, સરીરં આકાસે લઙ્ઘનાકારપ્પત્તં વિય હોતિ.

તસ્સ ઓળારિકે અસ્સાસપસ્સાસે નિરુદ્ધે સુખુમઅસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તારમ્મણં ચિત્તં પવત્તતિ, તસ્મિમ્પિ નિરુદ્ધે અપરાપરં તતો સુખુમતરસુખુમતમનિમિત્તારમ્મણં પવત્તતિયેવ. કથં? યથા પુરિસો મહતિયા લોહસલાકાય કંસતાળં આકોટેય્ય, એકપ્પહારેન મહાસદ્દો ઉપ્પજ્જેય્ય, તસ્સ ઓળારિકસદ્દારમ્મણં ચિત્તં પવત્તેય્ય, નિરુદ્ધે ઓળારિકે સદ્દે અથ પચ્છા સુખુમસદ્દનિમિત્તારમ્મણં, તસ્મિમ્પિ નિરુદ્ધે અપરાપરં તતો સુખુમતરસુખુમતમસદ્દનિમિત્તારમ્મણં ચિત્તં પવત્તતેવ; એવન્તિ વેદિતબ્બં. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘સેય્યથાપિ કંસે આકોટિતે’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭૧) વિત્થારો.

યથા હિ અઞ્ઞાનિ કમ્મટ્ઠાનાનિ ઉપરૂપરિ વિભૂતાનિ હોન્તિ, ન તથા ઇદં. ઇદં પન ઉપરૂપરિ ભાવેન્તસ્સ ભાવેન્તસ્સ સુખુમત્તં ¶ ગચ્છતિ, ઉપટ્ઠાનમ્પિ ન ઉપગચ્છતિ. એવં અનુપટ્ઠહન્તે પન તસ્મિં ન તેન ભિક્ખુના ઉટ્ઠાયાસના ચમ્મખણ્ડં પપ્ફોટેત્વા ગન્તબ્બં. કિં કાતબ્બં? ‘‘આચરિયં પુચ્છિસ્સામી’’તિ વા ‘‘નટ્ઠં દાનિ મે કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ વા ન વુટ્ઠાતબ્બં, ઇરિયાપથં ¶ વિકોપેત્વા ગચ્છતો હિ કમ્મટ્ઠાનં નવનવમેવ હોતિ. તસ્મા યથાનિસિન્નેનેવ દેસતો આહરિતબ્બં.

તત્રાયં આહરણૂપાયો. તેન હિ ભિક્ખુના કમ્મટ્ઠાનસ્સ અનુપટ્ઠહનભાવં ઞત્વા ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખિતબ્બં – ‘‘ઇમે અસ્સાસપસ્સાસા નામ કત્થ અત્થિ, કત્થ નત્થિ, કસ્સ વા અત્થિ, કસ્સ વા નત્થી’’તિ. અથેવં પટિસઞ્ચિક્ખતા ‘‘ઇમે અન્તોમાતુકુચ્છિયં નત્થિ, ઉદકે નિમુગ્ગાનં નત્થિ, તથા અસઞ્ઞીભૂતાનં મતાનં ચતુત્થજ્ઝાનસમાપન્નાનં રૂપારૂપભવસમઙ્ગીનં નિરોધસમાપન્નાન’’ન્તિ ¶ ઞત્વા એવં અત્તનાવ અત્તા પટિચોદેતબ્બો – ‘‘નનુ ત્વં, પણ્ડિત, નેવ માતુકુચ્છિગતો, ન ઉદકે નિમુગ્ગો, ન અસઞ્ઞીભૂતો, ન મતો, ન ચતુત્થજ્ઝાનસમઆપન્નો, ન રૂપારૂપભવસમઙ્ગી, ન નિરોધસમાપન્નો, અત્થિયેવ તે અસ્સાસપસ્સાસા, મન્દપઞ્ઞતાય પન પરિગ્ગહેતું ન સક્કોસી’’તિ. અથાનેન પકતિફુટ્ઠવસેનેવ ચિત્તં ઠપેત્વા મનસિકારો પવત્તેતબ્બો. ઇમે હિ દીઘનાસિકસ્સ નાસા પુટં ઘટ્ટેન્તા પવત્તન્તિ, રસ્સનાસિકસ્સ ઉત્તરોટ્ઠં. તસ્માનેન ઇમં નામ ઠાનં ઘટ્ટેન્તીતિ નિમિત્તં પટ્ઠપેતબ્બં. ઇમમેવ હિ અત્થવસં પટિચ્ચ વુત્તં ભગવતા – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, મુટ્ઠસ્સતિસ્સ અસમ્પજાનસ્સ આનાપાનસ્સતિભાવનં વદામી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૪૯; સં. નિ. ૫.૯૯૨). કિઞ્ચાપિ હિ યંકિઞ્ચિ કમ્મટ્ઠાનં સતસ્સ સમ્પજાનસ્સેવ સમ્પજ્જતિ, ઇતો અઞ્ઞં પન મનસિકરોન્તસ્સ પાકટં હોતિ. ઇદં પન આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં ગરુકં ગરુકભાવનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધપુત્તાનં મહાપુરિસાનમેવ મનસિકારભૂમિભૂતં, ન ચેવ ઇત્તરં, ન ચ ઇત્તરસત્તસમાસેવિતં. યથા યથા મનસિ કરીયતિ, તથા તથા સન્તઞ્ચેવ ¶ હોતિ સુખુમઞ્ચ. તસ્મા એત્થ બલવતી સતિ ચ પઞ્ઞા ચ ઇચ્છિતબ્બા.

યથા હિ મટ્ઠસાટકસ્સ તુન્નકરણકાલે સૂચિપિ સુખુમા ઇચ્છિતબ્બા, સૂચિપાસવેધનમ્પિ તતો સુખુમતરં; એવમેવ મટ્ઠસાટકસદિસસ્સ ઇમસ્સ કમ્મટ્ઠાનસ્સ ભાવનાકાલે સૂચિપટિભાગા સતિપિ સૂચિપાસવેધનપટિભાગા તંસમ્પયુત્તા પઞ્ઞાપિ બલવતી ઇચ્છિતબ્બા. તાહિ ચ પન સતિપઞ્ઞાહિ સમન્નાગતેન ભિક્ખુના ન તે અસ્સાસપસ્સાસા અઞ્ઞત્ર પકતિફુટ્ઠોકાસા પરિયેસિતબ્બા.

યથા પન કસ્સકો કસિં કસિત્વા બલિબદ્દે મુઞ્ચિત્વા ગોચરાભિમુખે કત્વા છાયાય નિસિન્નો વિસ્સમેય્ય, અથસ્સ તે બલિબદ્દા વેગેન અટવિં પવિસેય્યું. યો હોતિ છેકો કસ્સકો સો પુન તે ગહેત્વા યોજેતુકામો ન તેસં અનુપદં ગન્ત્વા અટવિં આહિણ્ડતિ. અથ ¶ ખો રસ્મિઞ્ચ પતોદઞ્ચ ગહેત્વા ઉજુકમેવ તેસં નિપાતતિત્થં ગન્ત્વા નિસીદતિ વા નિપજ્જતિ વા. અથ તે ગોણે દિવસભાગં ચરિત્વા નિપાતતિત્થં ઓતરિત્વા ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ પચ્ચુત્તરિત્વા ઠિતે દિસ્વા રસ્મિયા બન્ધિત્વા પતોદેન વિજ્ઝન્તો આનેત્વા યોજેત્વા પુન કમ્મં કરોતિ; એવમેવ તેન ભિક્ખુના ન તે અસ્સાસપસ્સાસા અઞ્ઞત્ર ¶ પકતિફુટ્ઠોકાસા પરિયેસિતબ્બા. સતિરસ્મિં પન પઞ્ઞાપતોદઞ્ચ ગહેત્વા પકતિફુટ્ઠોકાસે ચિત્તં ઠપેત્વા મનસિકારો પવત્તેતબ્બો. એવઞ્હિસ્સ મનસિકરોતો નચિરસ્સેવ તે ઉપટ્ઠહન્તિ, નિપાતતિત્થે વિય ગોણા. તતો તેન સતિરસ્મિયા બન્ધિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને યોજેત્વા પઞ્ઞાપતોદેન વિજ્ઝન્તેન પુન કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિતબ્બં; તસ્સેવમનુયુઞ્જતો નચિરસ્સેવ નિમિત્તં ઉપટ્ઠાતિ. તં પનેતં ન સબ્બેસં એકસદિસં હોતિ ¶ ; અપિચ ખો કસ્સચિ સુખસમ્ફસ્સં ઉપ્પાદયમાનો તૂલપિચુ વિય, કપ્પાસપિચુ વિય, વાતધારા વિય ચ ઉપટ્ઠાતીતિ એકચ્ચે આહુ.

અયં પન અટ્ઠકથાવિનિચ્છયો – ઇદઞ્હિ કસ્સચિ તારકરૂપં વિય, મણિગુળિકા વિય, મુત્તાગુળિકા વિય ચ કસ્સચિ ખરસમ્ફસ્સં હુત્વા કપ્પાસટ્ઠિ વિય, સારદારુસૂચિ વિય ચ કસ્સચિ દીઘપામઙ્ગસુત્તં વિય, કુસુમદામં વિય, ધૂમસિખા વિય ચ કસ્સચિ વિત્થત મક્કટકસુત્તં વિય, વલાહકપટલં વિય, પદુમપુપ્ફં વિય, રથચક્કં વિય, ચન્દમણ્ડલં વિય, સૂરિયમણ્ડલં વિય ચ ઉપટ્ઠાતિ. તઞ્ચ પનેતં યથા સમ્બહુલેસુ ભિક્ખૂસુ સુત્તન્તં સજ્ઝાયિત્વા નિસિન્નેસુ એકેન ભિક્ખુના ‘‘તુમ્હાકં કીદિસં હુત્વા ઇદં સુત્તં ઉપટ્ઠાતી’’તિ વુત્તે એકો ‘‘મય્હં મહતી પબ્બતેય્યા નદી વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાતી’’તિ આહ. અપરો ‘‘મય્હં એકા વનરાજિ વિય’’. અઞ્ઞો ‘‘મય્હં સીતચ્છાયો સાખાસમ્પન્નો ફલભારભરિતરુક્ખો વિયા’’તિ. તેસઞ્હિ તં એકમેવ સુત્તં સઞ્ઞાનાનતાય નાનતો ઉપટ્ઠાતિ. એવં એકમેવ કમ્મટ્ઠાનં સઞ્ઞાનાનતાય નાનતો ઉપટ્ઠાતિ. સઞ્ઞજઞ્હિ એતં સઞ્ઞાનિદાનં સઞ્ઞાપ્પભવં તસ્મા સઞ્ઞાનાનતાય નાનતો ઉપટ્ઠાતીતિ વેદિતબ્બં.

એત્થ ચ અઞ્ઞમેવ અસ્સાસારમ્મણં ચિત્તં, અઞ્ઞં પસ્સાસારમ્મણં, અઞ્ઞં નિમિત્તારમ્મણં યસ્સ હિ ઇમે તયો ધમ્મા નત્થિ, તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં નેવ અપ્પનં ન ઉપચારં પાપુણાતિ. યસ્સ પનિમે તયો ધમ્મા અત્થિ, તસ્સેવ કમ્મટ્ઠાનં અપ્પનઞ્ચ ઉપચારઞ્ચ પાપુણાતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘નિમિત્તં ¶ ¶ અસ્સાસપસ્સાસા, અનારમ્મણમેકચિત્તસ્સ;

અજાનતો ચ તયો ધમ્મે, ભાવનાનુપલબ્ભતિ.

‘‘નિમિત્તં અસ્સાસપસ્સાસા, અનારમ્મણમેકચિત્તસ્સ;

જાનતો ચ તયો ધમ્મે, ભાવના ઉપલબ્ભતી’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૩૧);

એવં ¶ ઉપટ્ઠિતે પન નિમિત્તે તેન ભિક્ખુના આચરિયસન્તિકં ગન્ત્વા આરોચેતબ્બં – ‘‘મય્હં, ભન્તે, એવરૂપં નામ ઉપટ્ઠાતી’’તિ. આચરિયેન પન ‘‘એતં નિમિત્ત’’ન્તિ વા ‘‘ન નિમિત્ત’’ન્તિ વા ન વત્તબ્બં. ‘‘એવં હોતિ, આવુસો’’તિ વત્વા પન ‘‘પુનપ્પુનં મનસિ કરોહી’’તિ વત્તબ્બો. ‘‘નિમિત્ત’’ન્તિ હિ વુત્તે વોસાનં આપજ્જેય્ય; ‘‘ન નિમિત્ત’’ન્તિ વુત્તે નિરાસો વિસીદેય્ય. તસ્મા તદુભયમ્પિ અવત્વા મનસિકારેયેવ નિયોજેતબ્બોતિ. એવં તાવ દીઘભાણકા. મજ્ઝિમભાણકા પનાહુ – ‘‘નિમિત્તમિદં, આવુસો, કમ્મટ્ઠાનં પુનપ્પુનં મનસિ કરોહિ સપ્પુરિસાતિ વત્તબ્બો’’તિ. અથાનેન નિમિત્તેયેવ ચિત્તં ઠપેતબ્બં. એવમસ્સાયં ઇતો પભુતિ ઠપનાવસેન ભાવના હોતિ. વુત્તઞ્હેતં પોરાણેહિ –

‘‘નિમિત્તે ઠપયં ચિત્તં, નાનાકારં વિભાવયં;

ધીરો અસ્સાસપસ્સાસે, સકં ચિત્તં નિબન્ધતી’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૩૨; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૬૩);

તસ્સેવં નિમિત્તુપટ્ઠાનતો પભુતિ નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભિતાનેવ હોન્તિ કિલેસા સન્નિસિન્નાવ સતિ ઉપટ્ઠિતાયેવ, ચિત્તં સમાહિતમેવ. ઇદઞ્હિ દ્વીહાકારેહિ ચિત્તં સમાહિતં નામ હોહિ – ઉપચારભૂમિયં વા નીવરણપ્પહાનેન, પટિલાભભૂમિયં વા અઙ્ગપાતુભાવેન. તત્થ ‘‘ઉપચારભૂમી’’તિ ઉપચારસમાધિ; ‘‘પટિલાભભૂમી’’તિ અપ્પનાસમાધિ. તેસં કિં નાનાકરણં? ઉપચારસમાધિ કુસલવીથિયં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ, અપ્પનાસમાધિ દિવસભાગે અપ્પેત્વા નિસિન્નસ્સ દિવસભાગમ્પિ કુસલવીથિયં જવતિ, ન ભવઙ્ગં ઓતરતિ. ઇમેસુ દ્વીસુ સમાધીસુ નિમિત્તપાતુભાવેન ઉપચારસમાધિના સમાહિતં ચિત્તં હોતિ ¶ . અથાનેન તં નિમિત્તં નેવ વણ્ણતો મનસિકાતબ્બં, ન લક્ખણતો પચ્ચવેક્ખિતબ્બં. અપિચ ખો ખત્તિયમહેસિયા ચક્કવત્તિગબ્ભો વિય કસ્સકેન સાલિયવગબ્ભો વિય ચ અપ્પમત્તેન રક્ખિતબ્બં; રક્ખિતં હિસ્સ ફલદં હોતિ.

‘‘નિમિત્તં રક્ખતો લદ્ધ, પરિહાનિ ન વિજ્જતિ;

આરક્ખમ્હિ અસન્તમ્હિ, લદ્ધં લદ્ધં વિનસ્સતી’’તિ.

તત્રાયં ¶ રક્ખણૂપાયો – તેન ભિક્ખુના આવાસો, ગોચરો, ભસ્સં, પુગ્ગલો, ભોજનં, ઉતુ, ઇરિયાપથોતિ ઇમાનિ સત્ત અસપ્પાયાનિ વજ્જેત્વા તાનેવ સત્ત સપ્પાયાનિ સેવન્તેન પુનપ્પુનં તં નિમિત્તં મનસિકાતબ્બં.

એવં ¶ સપ્પાયસેવનેન નિમિત્તં થિરં કત્વા વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં ગમયિત્વા વત્થુવિસદકિરિયા, ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદનતા, નિમિત્તકુસલતા, યસ્મિં સમયે ચિત્તં સપગ્ગહેતબ્બ તસ્મિં સમયે ચિત્તપગ્ગણ્હના, યસ્મિં સમયે ચિત્તં નિગ્ગહેતબ્બં તસ્મિં સમયે ચિત્તનિગ્ગણ્હના, યસ્મિં સમયે ચિત્તં સમ્પહંસેતબ્બં તસ્મિં સમયે સમ્પહંસેતબ્બં તસ્મિં સમયે ચિત્તસમ્પહંસના, યસ્મિં સમયે ચિત્તં અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બં તસ્મિં સમયે ચિત્તઅજ્ઝુપેક્ખના, અસમાહિતપુગ્ગલપરિવજ્જના, સમાહિતપુગ્ગલસેવના, તદધિમુત્તતાતિ ઇમાનિ દસ અપ્પનાકોસલ્લાનિ અવિજહન્તેન યોગો કરણીયો.

તસ્સેવં અનુયુત્તસ્સ વિહરતો ઇદાનિ અપ્પના ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ ભવઙ્ગં વિચ્છિન્દિત્વા નિમિત્તારમ્મણં મનોદ્વારાવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મિઞ્ચ નિરુદ્ધે તદેવારમ્મણં ગહેત્વા ચત્તારિ પઞ્ચ વા જવનાનિ, યેસં પઠમં પરિકમ્મં, દુતિયં ઉપચારં, તતિયં અનુલોમં, ચતુત્થં ગોત્રભુ ¶ , પઞ્ચમં અપ્પનાચિત્તં. પઠમં વા પરિકમ્મઞ્ચેવ ઉપચારઞ્ચ, દુતિયં અનુલોમં, તતિયં ગોત્રભુ, ચતુત્થં અપ્પનાચિત્તન્તિ વુચ્ચતિ. ચતુત્થમેવ હિ પઞ્ચમં વા અપ્પેતિ, ન છટ્ઠં સત્તમં વા આસન્નભવઙ્ગપાતત્તા.

આભિધમ્મિકગોદત્તત્થેરો પનાહ – ‘‘આસેવનપચ્ચયેન કુસલા ધમ્મા બલવન્તો હોન્તિ; તસ્મા છટ્ઠં સત્તમં વા અપ્પેતી’’તિ. તં અટ્ઠકથાસુ પટિક્ખિત્તં. તત્થ પુબ્બભાગચિત્તાનિ કામાવચરાનિ હોન્તિ, અપ્પનાચિત્તં પન રૂપાવચરં. એવમનેન પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનં, પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતં, દસલક્ખણસમ્પન્નં, તિવિધકલ્યાણં, પઠમજ્ઝાનં અધિગતં હોતિ. સો તસ્મિંયેવારમ્મણે વિતક્કાદયો વૂપસમેત્વા દુતિયતતિયચતુત્થજ્ઝાનાનિ પાપુણાતિ. એત્તાવતા ચ ઠપનાવસેન ભાવનાય પરિયોસાનપ્પત્તો હોતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપકથા. વિત્થારો પન ઇચ્છન્તેન વિસુદ્ધિમગ્ગતો ગહેતબ્બો.

એવં પત્તચતુત્થજ્ઝાનો પનેત્થ ભિક્ખુ સલ્લક્ખણાવિવટ્ટનાવસેન કમ્મટ્ઠાનં વડ્ઢેત્વા પારિસુદ્ધિં પત્તુકામો તદેવ ઝાનં આવજ્જનસમાપજ્જનઅધિટ્ઠાનવુટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહાકારેહિ વસિપ્પત્તં પગુણં કત્વા અરૂપપુબ્બઙ્ગમં વા રૂપં, રૂપપુબ્બઙ્ગમં વા અરૂપન્તિ રૂપારૂપં ¶ પરિગ્ગહેત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેતિ. કથં? સો હિ ઝાના વુટ્ઠહિત્વા ઝાનઙ્ગાનિ પરિગ્ગહેત્વા તેસં નિસ્સયં હદયવત્થું તં નિસ્સયાનિ ચ ભૂતાનિ તેસઞ્ચ નિસ્સયં સકલમ્પિ ¶ કરજકાયં પસ્સતિ. તતો ‘‘ઝાનઙ્ગાનિ અરૂપં, વત્થાદીનિ રૂપ’’ન્તિ રૂપારૂપં વવત્થપેતિ.

અથ વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠહિત્વા કેસાદીસુ કોટ્ઠાસેસુ પથવીધાતુઆદિવસેન ચત્તારિ ભૂતાનિ તંનિસ્સિતરૂપાનિ ચ પરિગ્ગહેત્વા યથાપરિગ્ગહિતરૂપારમ્મણં યથાપરિગ્ગહિતરૂપવત્થુદ્વારારમ્મણં વા સસમ્પયુત્તધમ્મં ¶ વિઞ્ઞાણઞ્ચ પસ્સતિ. તતો ‘‘ભૂતાદીનિ રૂપં સસમ્પયુત્તધમ્મં વિઞ્ઞાણં અરૂપ’’ન્તિ વવત્થપેતિ.

અથ વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠહિત્વા અસ્સાસપસ્સાસાનં સમુદયો કરજકાયો ચ ચિત્તઞ્ચાતિ પસ્સતિ. યથા હિ કમ્મારગગ્ગરિયા ધમમાનાય ભસ્તઞ્ચ પુરિસસ્સ ચ તજ્જં વાયામં પટિચ્ચ વાતો સઞ્ચરતિ; એવમેવ કાયઞ્ચ ચિત્તઞ્ચ પટિચ્ચ અસ્સાસપસ્સાસાતિ. તતો અસ્સાસપસ્સાસે ચ કાયઞ્ચ રૂપં, ચિત્તઞ્ચ તંસમ્પયુત્તધમ્મે ચ અરૂપન્તિ વવત્થપેતિ.

એવં નામરૂપં વવત્થપેત્વા તસ્સ પચ્ચયં પરિયેસતિ, પરિયેસન્તો ચ તં દિસ્વા તીસુપિ અદ્ધાસુ નામરૂપસ્સ પવત્તિં આરબ્ભ કઙ્ખં વિતરતિ. વિતિણ્ણકઙ્ખો કલાપસમ્મસનવસેન તિલક્ખણં આરોપેત્વા ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાય પુબ્બભાગે ઉપ્પન્ને ઓભાસાદયો દસ વિપસ્સનુપક્કિલેસે પહાય ઉપક્કિલેસવિમુત્તં પટિપદાઞાણં ‘‘મગ્ગો’’તિ વવત્થપેત્વા ઉદયં પહાય ભઙ્ગાનુપસ્સનં પત્વા નિરન્તરં ભઙ્ગાનુપસ્સનેન ભયતો ઉપટ્ઠિતેસુ સબ્બસઙ્ખારેસુ નિબ્બિન્દન્તો વિરજ્જન્તો વિમુચ્ચન્તો યથાક્કમં ચત્તારો અરિયમગ્ગે પાપુણિત્વા અરહત્તફલે પતિટ્ઠાય એકૂનવીસતિભેદસ્સ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ પરિયન્તપ્પત્તો સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગદક્ખિણેય્યો હોતિ. એત્તાવતા ચસ્સ ગણનં આદિં કત્વા વિપસ્સનાપરિયોસાના આનાપાનસ્સતિસમાધિભાવના ચ સમત્તા હોતીતિ.

અયં સબ્બાકારતો પઠમચતુક્કવણ્ણના.

ઇતરેસુ પન તીસુ ચતુક્કેસુ યસ્મા વિસું કમ્મટ્ઠાનભાવનાનયો નામ નત્થિ; તસ્મા અનુપદવણ્ણનાનયેનેવ નેસં અત્થો વેદિતબ્બો. પીતિપ્પટિસંવેદીતિ પીતિં પટિસંવિદિતં કરોન્તો પાકટં કરોન્તો અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. તત્થ દ્વીહાકારેહિ પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ – આરમ્મણતો ¶ ચ અસમ્મોહતો ચ.

કથં ¶ ¶ આરમ્મણતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જતિ, તસ્સ સમાપત્તિક્ખણે ઝાનપટિલાભેન આરમ્મણતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ આરમ્મણસ્સ પટિસંવિદિતત્તા.

કથં અસમ્મોહતો? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તકપીતિં ખયતો વયતો સમ્મસતિ, તસ્સ વિપસ્સનાક્ખણે લક્ખણપટિવેધેન અસમ્મોહતો પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ. વુત્તઞ્હેતં પટિસમ્ભિદાયં –

‘‘દીઘં અસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સા પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ. દીઘં પસ્સાસવસેન…પે… રસ્સં અસ્સાસવસેન… રસ્સં પસ્સાસવસેન… સબ્બકાયપ્પટિસંવેદી અસ્સાસવસેન… સબ્બકાયપ્પટિસંવેદી પસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં અસ્સાસવસેન… પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સાસવસેન ચિત્તસ્સ એકગ્ગતં અવિક્ખેપં પજાનતો સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ, તાય સતિયા તેન ઞાણેન સા પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ. આવજ્જતો સા પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ જાનતો… પસ્સતો… પચ્ચવેક્ખતો… ચિત્તં અધિટ્ઠહતો… સદ્ધાય અધિમુચ્ચતો… વીરિયં પગ્ગણ્હતો… સતિં ઉપટ્ઠાપયતો… ચિત્તં સમાદહતો… પઞ્ઞાય પજાનતો… અભિઞ્ઞેય્યં અભિજાનતો… પરિઞ્ઞેય્યં પરિજાનતો… પહાતબ્બં પજહતો… ભાવેતબ્બં ભાવયતો… સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોતો સા પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ. એવં સા પીતિ પટિસંવિદિતા હોતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭૨).

એતેનેવ નયેન અવસેસપદાનિપિ અત્થતો વેદિતબ્બાનિ. ઇદં પનેત્થ વિસેસમત્તં. તિણ્ણં ઝાનાનં વસેન સુખપટિસંવેદિતા ચતુન્નમ્પિ વસેન ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદિતા વેદિતબ્બા. ‘‘ચિત્તસઙ્ખારો’’તિ વેદનાદયો દ્વે ખન્ધા. સુખપ્પટિસંવેદિપદે ચેત્થ વિપસ્સનાભૂમિદસ્સનત્થં ‘‘સુખન્તિ દ્વે સુખાનિ – કાયિકઞ્ચ સુખં ચેતસિકઞ્ચા’’તિ ¶ પટિસમ્ભિદાયં વુત્તં. પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારન્તિ ઓળારિકં ઓળારિકં ચિત્તસઙ્ખારં પસ્સમ્ભેન્તો, નિરોધેન્તોતિ અત્થો. સો વિત્થારતો કાયસઙ્ખારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અપિચેત્થ પીતિપદે પીતિસીસેન વેદના વુત્તા. સુખપદે સરૂપેનેવ વેદના ¶ . દ્વીસુ ચિત્તસઙ્ખારપદેસુ ‘‘સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચેતસિકા એતે ધમ્મા ચિત્તપટિબદ્ધા ચિત્તસઙ્ખારા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭૪; મ. નિ. ૧.૪૬૩) વચનતો ¶ સઞ્ઞાસમ્પયુત્તા વેદનાતિ. એવં વેદનાનુપસ્સનાનયેન ઇદં ચતુક્કં ભાસિતન્તિ વેદિતબ્બં.

તતિયચતુક્કેપિ ચતુન્નં ઝાનાનં વસેન ચિત્તપટિસંવેદિતા વેદિતબ્બા. અભિપ્પમોદયં ચિત્તન્તિ ચિત્તં મોદેન્તો પમોદેન્તો હાસેન્તો પહાસેન્તો અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતિ. તત્થ દ્વીહાકારેહિ અભિપ્પમોદો હોતિ – સમાધિવસેન ચ વિપસ્સનાવસેન ચ.

કથં સમાધિવસેન? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જતિ, સો સમાપત્તિક્ખણે સમ્પયુત્તાય પીતિયા ચિત્તં આમોદેતિ પમોદેતિ. કથં વિપસ્સનાવસેન? સપ્પીતિકે દ્વે ઝાને સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તકપીતિં ખયતો વયતો સમ્મસતિ; એવં વિપસ્સનાક્ખણે ઝાનસમ્પયુત્તકપીતિં આરમ્મણં કત્વા ચિત્તં આમોદેતિ પમોદેતિ. એવં પટિપન્નો ‘‘અભિપ્પમોદયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વુચ્ચતિ.

સમાદહં ચિત્તન્તિ પઠમજ્ઝાનાદિવસેન આરમ્મણે ચિત્તં સમં આદહન્તો સમં ઠપેન્તો તાનિ વા પન ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ઝાનસમ્પયુત્તકચિત્તં ખયતો વયતો સમ્મસતો વિપસ્સનાક્ખણે લક્ખણપટિવેધેન ઉપ્પજ્જતિ ખણિકચિત્તેકગ્ગતા; એવં ઉપ્પન્નાય ખણિકચિત્તેકગ્ગતાય વસેનપિ આરમ્મણે ચિત્તં સમં આદહન્તો સમં ઠપેન્તો ‘‘સમાદહં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વુચ્ચતિ.

વિમોચયં ચિત્તન્તિ પઠમજ્ઝાનેન નીવરણેહિ ચિત્તં મોચેન્તો વિમોચેન્તો, દુતિયેન વિતક્કવિચારેહિ, તતિયેન પીતિયા, ચતુત્થેન સુખદુક્ખેહિ ચિત્તં મોચેન્તો વિમોચેન્તો. તાનિ વા પન ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ¶ ઝાનસમ્પયુત્તકચિત્તં ખયતો વયતો સમ્મસતિ. સો વિપસ્સનાક્ખણે અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞાતો ચિત્તં મોચેન્તો વિમોચેન્તો, દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞાતો, અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞાતો, નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિતો, વિરાગાનુપસ્સનાય રાગતો, નિરોધાનુપસ્સનાય સમુદયતો, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાનતો ચિત્તં મોચેન્તો વિમોચેન્તો અસ્સસતિ ચેવ પસ્સસતિ ચ. તેન વુત્તં ¶ – ‘‘વિમોચયં ચિત્તં અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ. એવં ચિત્તાનુપસ્સનાવસેન ઇદં ચતુક્કં ભાસિતન્તિ વેદિતબ્બં.

ચતુત્થચતુક્કે પન અનિચ્ચાનુપસ્સીતિ એત્થ તાવ અનિચ્ચં વેદિતબ્બં, અનિચ્ચતા વેદિતબ્બા, અનિચ્ચાનુપસ્સના વેદિતબ્બા ¶ , અનિચ્ચાનુપસ્સી વેદિતબ્બો. તત્થ ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિ પઞ્ચક્ખન્ધા. કસ્મા? ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તભાવા. ‘‘અનિચ્ચતા’’તિ તેસઞ્ઞેવ ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તં હુત્વા અભાવો વા નિબ્બત્તાનં તેનેવાકારેન અઠત્વા ખણભઙ્ગેન ભેદોતિ અત્થો. ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સના’’તિ તસ્સા અનિચ્ચતાય વસેન રૂપાદીસુ ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિ અનુપસ્સના; ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સી’’તિ તાય અનુપસ્સનાય સમન્નાગતો; તસ્મા એવં ભૂતો અસ્સસન્તો ચ પસ્સસન્તો ચ ઇધ ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામિ, પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વેદિતબ્બો.

વિરાગાનુપસ્સીતિ એત્થ પન દ્વે વિરાગા – ખયવિરાગો ચ અચ્ચન્તવિરાગો ચ. તત્થ ‘‘ખયવિરાગો’’તિ સઙ્ખારાનં ખણભઙ્ગો; ‘‘અચ્ચન્તવિરાગો’’તિ નિબ્બાનં; ‘‘વિરાગાનુપસ્સના’’તિ તદુભયદસ્સનવસેન પવત્તા વિપસ્સના ચ મગ્ગો ચ. તાય દુવિધાયપિ અનુપસ્સનાય સમન્નાગતો હુત્વા અસ્સસન્તો ચ પસ્સસન્તો ચ ‘‘વિરાગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ વેદિતબ્બો. નિરોધાનુપસ્સીપદેપિ એસેવ નયો.

પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સીતિ એત્થાપિ દ્વે પટિનિસ્સગ્ગા – પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો ચ પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો ચ. પટિનિસ્સગ્ગોયેવ અનુપસ્સના પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના; વિપસ્સનામગ્ગાનમેતં અધિવચનં. વિપસ્સના હિ તદઙ્ગવસેન સદ્ધિં ખન્ધાભિસઙ્ખારેહિ કિલેસે પરિચ્ચજતિ, સઙ્ખતદોસદસ્સનેન ¶ ચ તબ્બિપરીતે નિબ્બાને તન્નિન્નતાય પક્ખન્દતીતિ પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો ચેવ પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો ચાતિ વુચ્ચતિ. મગ્ગો સમુચ્છેદવસેન સદ્ધિં ખન્ધાભિસઙ્ખારેહિ કિલેસે પરિચ્ચજતિ, આરમ્મણકરણેન ચ નિબ્બાને પક્ખન્દતીતિ પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો ચેવ પક્ખન્દનપટિનિસ્સગો ચાતિ વુચ્ચતિ. ઉભયમ્પિ પન પુરિમપુરિમઞાણાનં અનુઅનુ પસ્સનતો અનુપસ્સનાતિ વુચ્ચતિ. તાય દુવિધાય પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય સમન્નાગતો હુત્વા અસ્સસન્તો ચ પસ્સસન્તો ચ પટિનિસગ્ગાનુપસ્સી અસ્સસિસ્સામિ પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતીતિ વેદિતબ્બો. એવં ભાવિતોતિ એવં સોળસહિ આકારેહિ ભાવિતો. સેસં વુત્તનયમેવ.

આનાપાનસ્સતિસમાધિકથા નિટ્ઠિતા.

૧૬૭. અથ ¶ ખો ભગવાતિઆદિમ્હિ પન અયં સઙ્ખેપત્થો. એવં ભગવા આનાપાનસ્સતિસમાધિકથાય ભિક્ખૂ સમસ્સાસેત્વા અથ યં તં તતિયપારાજિકપઞ્ઞત્તિયા નિદાનઞ્ચેવ ¶ પકરણઞ્ચ ઉપ્પન્નં ભિક્ખૂનં અઞ્ઞમઞ્ઞં જીવિતા વોરોપનં, એતસ્મિં નિદાને એતસ્મિં પકરણે ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા પટિપુચ્છિત્વા વિગરહિત્વા ચ યસ્મા તત્થ અત્તના અત્તાનં જીવિતા વોરોપનં મિગલણ્ડિકેન ચ વોરોપાપનં પારાજિકવત્થુ ન હોતિ; તસ્મા તં ઠપેત્વા પારાજિકસ્સ વત્થુભૂતં અઞ્ઞમઞ્ઞં જીવિતા વોરોપનમેવ ગહેત્વા પારાજિકં પઞ્ઞપેન્તો ‘‘યો પન ભિક્ખુ સઞ્ચિચ્ચ મનુસ્સવિગ્ગહ’’ન્તિઆદિમાહ. અરિયપુગ્ગલમિસ્સકત્તા પનેત્થ ‘‘મોઘપુરિસા’’તિ અવત્વા ‘‘તે ભિક્ખૂ’’તિ વુત્તં.

એવં મૂલચ્છેજ્જવસેન દળ્હં કત્વા તતિયપારાજિકે પઞ્ઞત્તે અપરમ્પિ અનુપઞ્ઞત્તત્થાય મરણવણ્ણસંવણ્ણનવત્થુ ઉદપાદિ, તસ્સુપ્પત્તિદીપનત્થં ‘‘એવઞ્ચિદં ભગવતા’’તિઆદિ વુત્તં.

૧૬૮. તત્થ પટિબદ્ધચિત્તાતિ છન્દરાગેન પટિબદ્ધચિત્તા; સારત્તા અપેક્ખવન્તોતિ અત્થો. મરણવણ્ણં સંવણ્ણેમાતિ જીવિતે આદીનવં દસ્સેત્વા મરણસ્સ ¶ ગુણં વણ્ણેમ; આનિસંસં દસ્સેમાતિ. કતકલ્યાણોતિઆદીસુ અયં પદત્થો – કલ્યાણં સુચિકમ્મં કતં તયાતિ ત્વં ખો અસિ કતકલ્યાણો. તથા કુસલં અનવજ્જકમ્મં કતં તયાતિ કતકુસલો. મરણકાલે સમ્પત્તે યા સત્તાનં ઉપ્પજ્જતિ ભયસઙ્ખાતા ભીરુતા, તતો તાયનં રક્ખણકમ્મં કતં તયાતિ કતભીરુત્તાણો પાપં. લામકકમ્મં અકતં તયાતિ અકતપાપો. લુદ્દં દારુણં દુસ્સીલ્યકમ્મં અકતં તયાતિ અકતલુદ્દો. કિબ્બિસં સાહસિકકમ્મં લોભાદિકિલેસુસ્સદં અકતં તયાતિ અકતકિબ્બિસો. કસ્મા ઇદં વુચ્ચતિ? યસ્મા સબ્બપ્પકારમ્પિ કતં તયા કલ્યાણં, અકતં તયા પાપં; તેન તં વદામ – ‘‘કિં તુય્હં ઇમિના રોગાભિભૂતત્તા લામકેન પાપકેન દુક્ખબહુલત્તા દુજ્જીવિતેન’’. મતં તે જીવિતા સેય્યોતિ તવ મરણં જીવિતા સુન્દરતરં. કસ્મા? યસ્મા ઇતો ત્વં કાલઙ્કતો કતકાલો હુત્વા કાલં કત્વા મરિત્વાતિ અત્થો. કાયસ્સ ભેદા…પે… ઉપપજ્જિસ્સસિ. એવં ઉપપન્નો ચ તત્થ દિબ્બેહિ દેવલોકે ¶ ઉપ્પન્નેહિ પઞ્ચહિ કામગુણેહિ મનાપિયરૂપાદિકેહિ પઞ્ચહિ વત્થુકામકોટ્ઠાસેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગીભૂતો પરિચરિસ્સસિ સમ્પયુત્તો સમોધાનગતો હુત્વા ઇતો ચિતો ચ ચરિસ્સસિ, વિચરિસ્સસિ અભિરમિસ્સસિ વાતિ અત્થો.

૧૬૯. અસપ્પાયાનીતિ અહિતાનિ અવુડ્ઢિકરાનિ યાનિ ખિપ્પમેવ જીવિતક્ખયં પાપેન્તિ.

પદભાજનીયવણ્ણના

૧૭૨. સઞ્ચિચ્ચાતિ ¶ અયં ‘‘સઞ્ચિચ્ચ મનુસ્સવિગ્ગહ’’ન્તિ માતિકાય વુત્તસ્સ સઞ્ચિચ્ચપદસ્સ ઉદ્ધારો. તત્થ સન્તિ ઉપસગ્ગો, તેન સદ્ધિં ઉસ્સુક્કવચનમેતં સઞ્ચિચ્ચાતિ ¶ ; તસ્સ સઞ્ચેતેત્વા સુટ્ઠુ ચેતેત્વાતિ અત્થો. યસ્મા પન યો સઞ્ચિચ્ચ વોરોપેતિ, સો જાનન્તો સઞ્જાનન્તો હોતિ, તઞ્ચસ્સ વોરોપનં ચેચ્ચ અભિવિતરિત્વા વીતિક્કમો હોતિ. તસ્મા બ્યઞ્જને આદરં અકત્વા અત્થમેવ દસ્સેતું ‘‘જાનન્તો સઞ્જાનન્તો ચેચ્ચ અભિવિતરિત્વા વીતિક્કમો’’તિ એવમસ્સ પદભાજનં વુત્તં. તત્થ જાનન્તોતિ ‘‘પાણો’’તિ જાનન્તો. સઞ્જાનન્તોતિ ‘‘જીવિતા વોરોપેમી’’તિ સઞ્જાનન્તો; તેનેવ પાણજાનનાકારેન સદ્ધિં જાનન્તોતિ અત્થો. ચેચ્ચાતિ વધકચેતનાવસેન ચેતેત્વા પકપ્પેત્વા. અભિવિતરિત્વાતિ ઉપક્કમવસેન મદ્દન્તો નિરાસઙ્કચિત્તં પેસેત્વા. વીતિક્કમોતિ એવં પવત્તસ્સ યો વીતિક્કમો અયં સઞ્ચિચ્ચસદ્દસ્સ સિખાપ્પત્તો અત્થોતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ ‘‘મનુસ્સવિગ્ગહં જીવિતા વોરોપેય્યા’’તિ એત્થ વુત્તં મનુસ્સત્તભાવં આદિતો પટ્ઠાય દસ્સેતું ‘‘મનુસ્સવિગ્ગહો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ગબ્ભસેય્યકાનં વસેન સબ્બસુખુમઅત્તભાવદસ્સનત્થં ‘‘યં માતુકુચ્છિસ્મિ’’ન્તિ વુત્તં. પઠમં ચિત્તન્તિ પટિસન્ધિચિત્તં. ઉપ્પન્નન્તિ જાતં. પઠમં વિઞ્ઞાણં પાતુભૂતન્તિ ઇદં તસ્સેવ વેવચનં. ‘‘માતુકુચ્છિસ્મિં પઠમં ચિત્ત’’ન્તિ વચનેન ચેત્થ સકલાપિ પઞ્ચવોકારપટિસન્ધિ દસ્સિતા હોતિ. તસ્મા તઞ્ચ પઠમં ચિત્તં તંસમ્પયુત્તા ચ તયો અરૂપક્ખન્ધા તેન સહ નિબ્બત્તઞ્ચ કલલરૂપન્તિ અયં સબ્બપઠમો મનુસ્સવિગ્ગહો. તત્થ ‘‘કલલરૂપ’’ન્તિ ઇત્થિપુરિસાનં કાયવત્થુભાવદસકવસેન ¶ સમતિંસ રૂપાનિ, નપુંસકાનં કાયવત્થુદસકવસેન વીસતિ. તત્થ ઇત્થિપુરિસાનં કલલરૂપં જાતિઉણ્ણાય એકેન અંસુના ઉદ્ધટતેલબિન્દુમત્તં હોતિ અચ્છં વિપ્પસન્નં. વુત્તઞ્ચેતં અટ્ઠકથાયં –

‘‘તિલતેલસ્સ યથા બિન્દુ, સપ્પિમણ્ડો અનાવિલો;

એવંવણ્ણપ્પટિભાગં કલલન્તિ પવુચ્ચતી’’તિ. (વિભ. અટ્ઠ. ૨૬ પકિણ્ણકકથા; સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૩૫);

એવં પરિત્તકં વત્થું આદિં કત્વા પકતિયા વીસવસ્સસતાયુકસ્સ સત્તસ્સ યાવ મરણકાલા એત્થન્તરે અનુપુબ્બેન ¶ વુડ્ઢિપ્પત્તો અત્તભાવો એસો મનુસ્સવિગ્ગહો નામ.

જીવિતા ¶ વોરોપેય્યાતિ કલલકાલેપિ તાપનમદ્દનેહિ વા ભેસજ્જસમ્પદાનેન વા તતો વા ઉદ્ધમ્પિ તદનુરૂપેન ઉપક્કમેન જીવિતા વિયોજેય્યાતિ અત્થો. યસ્મા પન જીવિતા વોરોપનં નામ અત્થતો જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદનમેવ હોતિ, તસ્મા એતસ્સ પદભાજને ‘‘જીવિતિન્દ્રિયં ઉપચ્છિન્દતિ ઉપરોધેતિ સન્તતિં વિકોપેતી’’તિ વુત્તં. તત્થ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ પવેણિઘટનં ઉપચ્છિન્દન્તો ઉપરોધેન્તો ચ ‘‘જીવિતિન્દ્રિયં ઉપચ્છિન્દતિ ઉપરોધેતી’’તિ વુચ્ચતિ. સ્વાયમત્થો ‘‘સન્તતિં વિકોપેતી’’તિપદેન દસ્સિતો. વિકોપેતીતિ વિયોજેતિ.

તત્થ દુવિધં જીવિતિન્દ્રિયં – રૂપજીવિતિન્દ્રિયં, અરૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ. તેસુ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયે ઉપક્કમો નત્થિ, તં વોરોપેતું ન સક્કા. રૂપજીવિતિન્દ્રિયે પન અત્થિ, તં વોરોપેતું સક્કા. તં પન વોરોપેન્તો અરૂપજીવિતિન્દ્રિયમ્પિ વોરોપેતિ. તેનેવ હિ સદ્ધિં તં નિરુજ્ઝતિ તદાયત્તવુત્તિતો. તં પન વોરોપેન્તો કિં અતીતં વોરોપેતિ, અનાગતં, પચ્ચુપ્પન્નન્તિ? નેવ અતીતં, ન અનાગતં, તેસુ હિ એકં નિરુદ્ધં એકં અનુપ્પન્નન્તિ ઉભપમ્પિ અસન્તં, અસન્તત્તા ઉપક્કમો નત્થિ, ઉપક્કમસ્સ નત્થિતાય એકમ્પિ વોરોપેતું ન સક્કા. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘અતીતે ચિત્તક્ખણે જીવિત્થ, ન જીવતિ; ન જીવિસ્સતિ. અનાગતે ચિત્તક્ખણે જીવિસ્સતિ, ન જીવિત્થ; ન જીવતિ. પચ્ચુપ્પન્ને ચિત્તક્ખણે જીવતિ, ન જીવિત્થ; ન જીવિસ્સતી’’તિ (મહાનિ. ૧૦).

તસ્મા ¶ યત્થ જીવતિ તત્થ ઉપક્કમો યુત્તોતિ પચ્ચુપ્પન્નં વોરોપેતિ.

પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ નામેતં ખણપચ્ચુપ્પન્નં, સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં, અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નન્તિ તિવિધં. તત્થ ‘‘ખણપચ્ચુપ્પન્નં’’ નામ ઉપ્પાદજરાભઙ્ગસમઙ્ગિ, તં વોરોપેતું ન સક્કા. કસ્મા? સયમેવ નિરુજ્ઝનતો. ‘‘સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં’’ નામ સત્તટ્ઠજવનવારમત્તં સભાગસન્તતિવસેન પવત્તિત્વા નિરુજ્ઝનકં, યાવ વા ઉણ્હતો આગન્ત્વા ઓવરકં પવિસિત્વા નિસિન્નસ્સ અન્ધકારં હોતિ, સીતતો વા આગન્ત્વા ઓવરકે નિસિન્નસ્સ યાવ વિસભાગઉતુપાતુભાવેન પુરિમકો ઉતુ નપ્પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, એત્થન્તરે ‘‘સન્તતિપચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ વુચ્ચતિ ¶ . પટિસન્ધિતો પન યાવ ચુતિ, એતં ‘‘અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં’’ નામ. તદુભયમ્પિ વોરોપેતું સક્કા. કથં? તસ્મિઞ્હિ ઉપક્કમે કતે લદ્ધુપક્કમં જીવિતનવકં નિરુજ્ઝમાનં દુબ્બલસ્સ પરિહીનવેગસ્સ સન્તાનસ્સ પચ્ચયો હોતિ. તતો સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં વા અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં વા યથાપરિચ્છિન્નં કાલં અપત્વા અન્તરાવ નિરુજ્ઝતિ ¶ . એવં તદુભયમ્પિ વોરોપેતું સક્કા, તસ્મા તદેવ સન્ધાય ‘‘સન્તતિં વિકોપેતી’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇમસ્સ પનત્થસ્સ આવિભાવત્થં પાણો વેદિતબ્બો, પાણાતિપાતો વેદિતબ્બો, પાણાતિપાતિ વેદિતબ્બો, પાણાતિપાતસ્સ પયોગો વેદિતબ્બો. તત્થ ‘‘પાણો’’તિ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં. જીવિતિન્દ્રિયઞ્હિ અતિપાતેન્તો ‘‘પાણં અતિપાતેતી’’તિ વુચ્ચતિ તં વુત્તપ્પકારમેવ. ‘‘પાણાતિપાતો’’તિ યાય ચેતનાય જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકં પયોગં સમુટ્ઠાપેતિ, સા વધકચેતના ‘‘પાણાતિપાતો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘પાણાતિપાતી’’તિ વુત્તચેતનાસમઙ્ગિ પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો. ‘‘પાણાતિપાતસ્સ પયોગો’’તિ પાણાતિપાતસ્સ છપયોગા – સાહત્થિકો, આણત્તિકો, નિસ્સગ્ગિયો, થાવરો, વિજ્જામયો, ઇદ્ધિમયોતિ.

તત્થ ‘‘સાહત્થિકો’’તિ સયં મારેન્તસ્સ કાયેન વા કાયપ્પટિબદ્ધેન વા પહરણં. ‘‘આણત્તિકો’’તિ અઞ્ઞં આણાપેન્તસ્સ ‘‘એવં વિજ્ઝિત્વા વા પહરિત્વા વા મારેહી’’તિ આણાપનં. ‘‘નિસ્સગ્ગિયો’’તિ દૂરે ઠિતં મારેતુકામસ્સ કાયેન વા કાયપ્પટિબદ્ધેન વા ઉસુસત્તિયન્તપાસાણાદીનં નિસ્સજ્જનં. ‘‘થાવરો’’તિ અસઞ્ચારિમેન ઉપકરણેન મારેતુકામસ્સ ઓપાતઅપસ્સેનઉપનિક્ખિપનં ભેસજ્જસંવિધાનં. તે ચત્તારોપિ પરતો પાળિવણ્ણનાયમેવ વિત્થારતો આવિભવિસ્સન્તિ.

વિજ્જામયઇદ્ધિમયા ¶ પન પાળિયં અનાગતા. તે એવં વેદિતબ્બા. સઙ્ખેપતો હિ મારણત્થં વિજ્જાપરિજપ્પનં વિજ્જામયો પયોગો. અટ્ઠકથાસુ ¶ પન ‘‘કતમો વિજ્જામયો પયોગો? આથબ્બણિકા આથબ્બણં પયોજેન્તિ; નગરે વા રુદ્ધે સઙ્ગામે વા પચ્ચુપટ્ઠિતે પટિસેનાય પચ્ચત્થિકેસુ પચ્ચામિત્તેસુ ઈતિં ઉપ્પાદેન્તિ, ઉપદ્દવં ઉપ્પાદેન્તિ, રોગં ઉપ્પાદેન્તિ, પજ્જરકં ઉપ્પાદેન્તિ, સૂચિકં કરોન્તિ, વિસૂચિકં કરોન્તિ, પક્ખન્દિયં કરોન્તિ. એવં આથબ્બણિકા આથબ્બણં પયોજેન્તિ. વિજ્જાધારા વિજ્જં પરિવત્તેત્વા નગરે વા રુદ્ધે…પે… પક્ખન્દિયં કરોન્તી’’તિ એવં વિજ્જામયં પયોગં દસ્સેત્વા આથબ્બણિકેહિ ચ વિજ્જાધરેહિ ચ મારિતાનં બહૂનિ વત્થૂનિ વુત્તાનિ, કિં તેહિ! ઇદઞ્હેત્થ લક્ખણં મારણાય વિજ્જાપરિજપ્પનં વિજ્જામયો પયોગોતિ.

કમ્મવિપાકજાય ઇદ્ધિયા પયોજનં ઇદ્ધિમયો પયોગો. કમ્મવિપાકજિદ્ધિ ચ નામેસા નાગાનં નાગિદ્ધિ, સુપણ્ણાનં સુપણ્ણિદ્ધિ, યક્ખાનં યક્ખિદ્ધિ, દેવાનં દેવિદ્ધિ, રાજૂનં રાજિદ્ધીતિ ¶ બહુવિધા. તત્થ દિટ્ઠદટ્ઠફુટ્ઠવિસાનં નાગાનં દિસ્વા ડંસિત્વા ફુસિત્વા ચ પરૂપઘાતકરણે ‘‘નાગિદ્ધિ’’ વેદિતબ્બા. સુપણ્ણાનં મહાસમુદ્દતો દ્વત્તિબ્યામસતપ્પમાણનાગુદ્ધરણે ‘‘સુપણ્ણિદ્ધિ’’ વેદિતબ્બા. યક્ખા પન નેવ આગચ્છન્તા ન પહરન્તા દિસ્સન્તિ, તેહિ પહટસત્તા પન તસ્મિંયેવ ઠાને મરન્તિ, તત્ર તેસં ‘‘યક્ખિદ્ધિ’’ દટ્ઠબ્બા. વેસ્સવણસ્સ સોતાપન્નકાલતો પુબ્બે નયનાવુધેન ઓલોકિતકુમ્ભણ્ડાનં મરણે અઞ્ઞેસઞ્ચ દેવાનં યથાસકં ઇદ્ધાનુભાવે ‘‘દેવિદ્ધિ’’ વેદિતબ્બા. રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ સપરિસસ્સ આકાસગમનાદીસુ, અસોકસ્સ હેટ્ઠા ઉપરિ ચ યોજને આણાપવત્તનાદીસુ, પિતુરઞ્ઞો ચ સીહળનરિન્દસ્સ દાઠાકોટનેન ચૂળસુમનકુટુમ્બિયસ્સમરણે ¶ ‘‘રાજિદ્ધિ’’ દટ્ઠબ્બાતિ.

કેચિ પન ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો અઞ્ઞિસ્સા કુચ્છિગતં ગબ્ભં પાપકેન મનસાઅનુપેક્ખિતા હોતિ ‘અહો વતાયં કુચ્છિગતો ગબ્ભો ન સોત્થિના અભિનિક્ખમેય્યા’તિ. એવમ્પિ ભિક્ખવે કુલુમ્બસ્સ ઉપઘાતો હોતી’’તિ આદિકાનિ સુત્તાનિ દસ્સેત્વા ભાવનામયિદ્ધિયાપિ પરૂપઘાતકમ્મં વદન્તિ; સહ પરૂપઘાતકરણેન ચ આદિત્તઘરૂપરિખિત્તસ્સ ¶ ઉદકઘટસ્સ ભેદનમિવ ઇદ્ધિવિનાસઞ્ચ ઇચ્છન્તિ; તં તેસં ઇચ્છામત્તમેવ. કસ્મા? યસ્મા કુસલવેદનાવિતક્કપરિત્તત્તિકેહિ ન સમેતિ. કથં? અયઞ્હિ ભાવનામયિદ્ધિ નામ કુસલત્તિકે કુસલા ચેવ અબ્યાકતા ચ, પાણાતિપાતો અકુસલો. વેદનાત્તિકે અદુક્ખમસુખસમ્પયુત્તા પાણાતિપાતો દુક્ખસમ્પયુત્તો. વિતક્કત્તિકે અવિતક્કાવિચારા, પાણાતિપાતો સવિતક્કસવિચારો. પરિત્તત્તિકે મહગ્ગતા, પાણાતિપાતો પરિત્તોતિ.

સત્થહારકં વાસ્સ પરિયેસેય્યાતિ એત્થ હરતીતિ હારકં. કિં હરતિ? જીવિતં. અથ વા હરિતબ્બન્તિ હારકં; ઉપનિક્ખિપિતબ્બન્તિ અત્થો. સત્થઞ્ચ તં હારકઞ્ચાતિ સત્થહારકં. અસ્સાતિ મનુસ્સવિગ્ગહસ્સ. પરિયેસેય્યાતિ યથા લભતિ તથા કરેય્ય; ઉપનિક્ખિપેય્યાતિ અત્થો. એતેન થાવરપ્પયોગં દસ્સેતિ. ઇતરથા હિ પરિયિટ્ઠમત્તેનેવ પારાજિકો ભવેય્ય; ન ચેતં યુત્તં. પાળિયં પન સબ્બં બ્યઞ્જનં અનાદિયિત્વા યં એત્થ થાવરપ્પયોગસઙ્ગહિતં સત્થં, તદેવ દસ્સેતું ‘‘અસિં વા…પે… રજ્જું વા’’તિ પદભાજનં વુત્તં.

તત્થ સત્થન્તિ વુત્તાવસેસં યંકિઞ્ચિ સમુખં વેદિતબ્બં. લગુળપાસાણવિસરજ્જૂનઞ્ચ જીવિતવિનાસનભાવતો સત્થસઙ્ગહો વેદિતબ્બો. મરણવણ્ણં વાતિ એત્થ યસ્મા ‘‘કિં તુય્હિમિના ¶ પાપકેન દુજ્જીવિતેન, યો ત્વં ન લભસિ પણીતાનિ ભોજનાનિ ભુઞ્જિતુ’’ન્તિઆદિના ¶ નયેન જીવિતે આદીનવં દસ્સેન્તોપિ ‘‘ત્વં ખોસિ ઉપાસક કતકલ્યાણો…પે… અકતં તયા પાપં, મતં તે જીવિતા સેય્યો, ઇતો ત્વં કાલઙ્કતો પરિચરિસ્સસિ અચ્છરાપરિવુતો નન્દનવને સુખપ્પત્તો વિહરિસ્સસી’’તિઆદિના નયેન મરણે વણ્ણં ભણન્તોપિ મરણવણ્ણમેવ સંવણ્ણેતિ. તસ્મા દ્વિધા ભિન્દિત્વા પદભાજનં વુત્તં – ‘‘જીવિતે આદીનવં દસ્સેતિ, મરણે વણ્ણં ભણતી’’તિ.

મરણાય વા સમાદપેય્યાતિ મરણત્થાય ઉપાયં ગાહાપેય્ય. સત્થં વા આહરાતિ આદીસુ ચ યમ્પિ ન વુત્તં ‘‘સોબ્ભે વા નરકે વા પપાતે વા પપતા’’તિઆદિ, તં સબ્બં પરતો વુત્તનયત્તા અત્થતો વુત્તમેવાતિ વેદિતબ્બં. ન હિ સક્કા સબ્બં સરૂપેનેવ વત્તું.

ઇતિ ¶ ચિત્તમનોતિ ઇતિચિત્તો ઇતિમનો; ‘‘મતં તે જીવિતા સેય્યો’’તિ એત્થ વુત્તમરણચિત્તો મરણમનોતિ અત્થો. યસ્મા પનેત્થ મનો ચિત્તસદ્દસ્સ અત્થદીપનત્થં વુત્તો, અત્થતો પનેતં ઉભયમ્પિ એકમેવ, તસ્મા તસ્સ અત્થતો અભેદં દસ્સેતું ‘‘યં ચિત્તં તં મનો, યં મનો તં ચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. ઇતિસદ્દં પન ઉદ્ધરિત્વાપિ ન તાવ અત્થો વુત્તો. ચિત્તસઙ્કપ્પોતિ ઇમસ્મિં પદે અધિકારવસેન ઇતિસદ્દો આહરિતબ્બો. ઇદઞ્હિ ‘‘ઇતિચિત્તસઙ્કપ્પો’’તિ એવં અવુત્તમ્પિ અધિકારતો વુત્તમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. તથા હિસ્સ તમેવઅત્થં દસ્સેન્તો ‘‘મરણસઞ્ઞી’’તિઆદિમાહ. યસ્મા ચેત્થ ‘‘સઙ્કપ્પો’’તિ નયિદં વિતક્કસ્સ નામં. અથ ખો સંવિદહનમત્તસ્સેતં અધિવચનં. તઞ્ચ સંવિદહનં ઇમસ્મિં અત્થે સઞ્ઞાચેતનાધિપ્પાયેહિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. તસ્મા ચિત્તો નાનપ્પકારકો સઙ્કપ્પો અસ્સાતિ ચિત્તસઙ્કપ્પોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. તથા હિસ્સ પદભાજનમ્પિ ¶ સઞ્ઞાચેતનાધિપ્પાયવસેન વુત્તં. એત્થ ચ ‘‘અધિપ્પાયો’’તિ વિતક્કો વેદિતબ્બો.

ઉચ્ચાવચેહિ આકારેહીતિ મહન્તામહન્તેહિ ઉપાયેહિ. તત્થ મરણવણ્ણસંવણ્ણને તાવ જીવિતે આદીનવદસ્સનવસેન અવચાકારતા મરણે વણ્ણભણનવસેન ઉચ્ચાકારતા વેદિતબ્બા. સમાદપને પન મુટ્ઠિજાણુનિપ્ફોટનાદીહિ મરણસમાદપનવસેન ઉચ્ચાકારતા, એકતો ભુઞ્જન્તસ્સ નખે વિસં પક્ખિપિત્વા મરણાદિસમાદપનવસેન અવચાકારતા વેદિતબ્બા.

સોબ્ભે વા નરકે વા પપાતે વાતિ એત્થ સોબ્ભો નામ સમન્તતો છિન્નતટો ગમ્ભીરો આવાટો. નરકો નામ તત્થ તત્થ ફલન્તિયા ભૂમિયા સયમેવ નિબ્બત્તા મહાદરી, યત્થ હત્થીપિ પતન્તિ, ચોરાપિ નિલીના તિટ્ઠન્તિ. પપાતોતિ પબ્બતન્તરે વા થલન્તરે વા એકતો છિન્નો ¶ હોતિ. પુરિમે ઉપાદાયાતિ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિત્વા અદિન્નઞ્ચ આદિયિત્વા પારાજિકં આપત્તિં આપન્ને પુગ્ગલે ઉપાદાય. સેસં પુબ્બે વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થત્તા ચ પાકટમેવાતિ.

૧૭૪. એવં ઉદ્દિટ્ઠસિક્ખાપદં પદાનુક્કમેન વિભજિત્વા ઇદાનિ યસ્મા હેટ્ઠા પદભાજનીયમ્હિ સઙ્ખેપેનેવ મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકં દસ્સિતં, ન વિત્થારેન આપત્તિં આરોપેત્વા તન્તિ ઠપિતા. સઙ્ખેપદસ્સિતે ચ અત્થે ન સબ્બાકારેનેવ ¶ ભિક્ખૂ નયં ગહેતું સક્કોન્તિ, અનાગતે ચ પાપપુગ્ગલાનમ્પિ ઓકાસો હોતિ, તસ્મા ભિક્ખૂનઞ્ચ સબ્બાકારેન નયગ્ગહણત્થં અનાગતે ચ પાપપુગ્ગલાનં ઓકાસપટિબાહનત્થં પુન ‘‘સામં અધિટ્ઠાયા’’તિઆદિના નયેન માતિકં ઠપેત્વા વિત્થારતો મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકં દસ્સેન્તો ‘‘સામન્તિ સયં હનતી’’તિઆદિમાહ.

તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણનાય સદ્ધિં વિનિચ્છયકથા – કાયેનાતિ હત્થેન વા પાદેન વા મુટ્ઠિના વા જાણુના વા યેન કેનચિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેન. કાયપટિબદ્ધેનાતિ કાયતો અમોચિતેન અસિઆદિના પહરણેન. નિસ્સગ્ગિયેનાતિ કાયતો ચ કાયપટિબદ્ધતો ચ મોચિતેન ઉસુસત્તિઆદિના. એત્તાવતા સાહત્થિકો ¶ ચ નિસ્સગ્ગિયો ચાતિ દ્વે પયોગા વુત્તા હોન્તિ.

તત્થ એકમેકો ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સભેદતો દુવિધો. તત્થ ઉદ્દેસિકે યં ઉદ્દિસ્સ પહરતિ, તસ્સેવ મરણેન કમ્મુના બજ્ઝતિ. ‘‘યો કોચિ મરતૂ’’તિ એવં અનુદ્દેસિકે પહારપ્પચ્ચયા યસ્સ કસ્સચિ મરણેન કમ્મુના બજ્ઝતિ. ઉભયથાપિ ચ પહરિતમત્તે વા મરતુ પચ્છા વા તેનેવ રોગેન, પહરિતમત્તેયેવ કમ્મુના બજ્ઝતિ. મરણાધિપ્પાયેન ચ પહારં દત્વા તેન અમતસ્સ પુન અઞ્ઞચિત્તેન પહારે દિન્ને પચ્છાપિ યદિ પઠમપ્પહારેનેવ મરતિ, તદા એવ કમ્મુના બદ્ધો. અથ દુતિયપ્પહારેન મરતિ, નત્થિ પાણાતિપાતો. ઉભયેહિ મતેપિ પઠમપ્પહારેનેવ કમ્મુના બદ્ધો. ઉભયેહિ અમતે નેવત્થિ પાણાતિપાતો. એસ નયો બહૂહિપિ એકસ્સ પહારે દિન્ને. તત્રાપિ હિ યસ્સ પહારેન મરતિ, તસ્સેવ કમ્મુના બદ્ધો હોતીતિ.

કમ્માપત્તિબ્યત્તિભાવત્થઞ્ચેત્થ એળકચતુક્કમ્પિ વેદિતબ્બં. યો હિ એળકં એકસ્મિં ઠાને નિપન્નં ઉપધારેતિ ‘‘રત્તિં આગન્ત્વા વધિસ્સામી’’તિ. એળકસ્સ ચ નિપન્નોકાસે તસ્સ માતા વા પિતા વા અરહા વા પણ્ડુકાસાવં પારુપિત્વા નિપન્નો હોતિ. સો રત્તિભાગે આગન્ત્વા ‘‘એળકં મારેમી’’તિ માતરં વા પિતરં વા અરહન્તં વા મારેતિ. ‘‘ઇમં વત્થું મારેમી’’તિ ચેતનાય અત્થિભાવતો ઘાતકો ચ હોતિ, અનન્તરિયકમ્મઞ્ચ ફુસતિ, પારાજિકઞ્ચ આપજ્જતિ ¶ . અઞ્ઞો કોચિ આગન્તુકો નિપન્નો હોતિ ¶ , ‘‘એળકં મારેમી’’તિ તં મારેતિ, ઘાતકો ચ હોતિ પારાજિકઞ્ચ આપજ્જતિ, આનન્તરિયં ન ફુસતિ. યક્ખો વા પેતો વા નિપન્નો હોતિ, ‘‘એળકં મારેમી’’તિ તં મારેતિ ઘાતકોવ હોતિ, ન ચાનન્તરિયં ફુસતિ, ન ચ પારાજિકં આપજ્જતિ, થુલ્લચ્ચયં પન હોતિ. અઞ્ઞો કોચિ નિપન્નો નત્થિ, એળકોવ હોતિ તં મારેતિ, ઘાતકો ચ હોતિ, પાચિત્તિયઞ્ચ આપજ્જતિ. ‘‘માતાપિતુઅરહન્તાનં અઞ્ઞતરં ¶ મારેમી’’તિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરં મારેતિ, ઘાતકો ચ હોતિ, આનન્તરિયઞ્ચ ફુસતિ, પારાજિકઞ્ચ આપજ્જતિ. ‘‘તેસં અઞ્ઞતરં મારેસ્સામી’’તિ અઞ્ઞં આગન્તુકં મારેતિ, યક્ખં વા પેતં વા મારેતિ, એળકં વા મારેતિ, પુબ્બે વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. ઇધ પન ચેતના દારુણા હોતીતિ.

અઞ્ઞાનિપિ એત્થ પલાલપુઞ્જાદિવત્થૂનિ વેદિતબ્બાનિ. યો હિ ‘‘લોહિતકં અસિં વા સત્તિં વા પુચ્છિસ્સામી’’તિ પલાલપુઞ્જે પવેસેન્તો તત્થ નિપન્નં માતરં વા પિતરં વા અરહન્તં વા આગન્તુકપુરિસં વા યક્ખં વા પેતં વા તિરચ્છાનગતં વા મારેતિ, વોહારવસેન ‘‘ઘાતકો’’તિ વુચ્ચતિ, વધકચેતનાય પન અભાવતો નેવ કમ્મં ફુસતિ, ન આપત્તિં આપજ્જતિ. યો પન એવં પવેસેન્તો સરીરસમ્ફસ્સં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘સત્તો મઞ્ઞે અબ્ભન્તરગતો મરતૂ’’તિ પવેસેત્વા મારેતિ, તસ્સ તેસં વત્થૂનં અનુરૂપેન કમ્મબદ્ધો ચ આપત્તિ ચ વેદિતબ્બા. એસ નયો તત્થ નિદહનત્થં પવેસેન્તસ્સાપિ વનપ્પગુમ્બાદીસુ ખિપન્તસ્સાપિ.

યોપિ ‘‘ચોરં મારેમી’’તિ ચોરવેસેન ગચ્છન્તં પિતરં મારેતિ, આનન્તરિયઞ્ચ ફુસતિ, પારાજિકો ચ હોતિ. યો પન પરસેનાય અઞ્ઞઞ્ચ યોધં પિતરઞ્ચ કમ્મં કરોન્તે દિસ્વા યોધસ્સ ઉસું ખિપતિ, ‘‘એતં વિજ્ઝિત્વા મમ પિતરં વિજ્ઝિસ્સતી’’તિ યથાધિપ્પાયં ગતે પિતુઘાતકો હોતિ. ‘‘યોધે વિદ્ધે મમ પિતા પલાયિસ્સતી’’તિ ખિપતિ, ઉસુ અયથાધિપ્પાયં ગન્ત્વા પિતરં મારેતિ, વોહારવસેન ‘‘પિતુઘાતકો’’તિ વુચ્ચતિ; આનન્તરિયં પન નત્થીતિ.

અધિટ્ઠહિત્વાતિ સમીપે ઠત્વા. આણાપેતીતિ ઉદ્દિસ્સ વા અનુદ્દિસ્સ વા આણાપેતિ. તત્થ પરસેનાય પચ્ચુપટ્ઠિતાય અનુદ્દિસ્સેવ ‘‘એવં વિજ્ઝ ¶ , એવં પહર, એવં ઘાતેહી’’તિ આણત્તે યત્તકે આણત્તો ઘાતેતિ, તત્તકા ઉભિન્નં પાણાતિપાતા. સચે તત્થ આણાપકસ્સ માતાપિતરો હોન્તિ, આનન્તરિયમ્પિ ફુસતિ. સચે આણત્તસ્સેવ માતાપિતરો, સોવ આનન્તરિયં ફુસતિ. સચે ¶ અરહા હોતિ, ઉભોપિ આનન્તરિયં ફુસન્તિ. ઉદ્દિસિત્વા પન ‘‘એતં દીઘં રસ્સં રત્તકઞ્ચુકં નીલકઞ્ચુકં હત્થિક્ખન્ધે નિસિન્નં મજ્ઝે નિસિન્નં વિજ્ઝ પહર ઘાતેહી’’તિ ¶ આણત્તે સચે સો તમેવ ઘાતેતિ, ઉભિન્નમ્પિ પાણાતિપાતો; આનન્તરિયવત્થુમ્હિ ચ આનન્તરિયં. સચે અઞ્ઞં મારેતિ, આણાપકસ્સ નત્થિ પાણાતિપાતો. એતેન આણત્તિકો પયોગો વુત્તો હોતિ. તત્થ –

વત્થું કાલઞ્ચ ઓકાસં, આવુધં ઇરિયાપથં;

તુલયિત્વા પઞ્ચ ઠાનાનિ, ધારેય્યત્થં વિચક્ખણો.

અપરો નયો –

વત્થુ કાલો ચ ઓકાસો, આવુધં ઇરિયાપથો;

કિરિયાવિસેસોતિ ઇમે, છ આણત્તિનિયામકા.

તત્થ ‘‘વત્થૂ’’તિ મારેતબ્બો સત્તો. ‘‘કાલો’’તિ પુબ્બણ્હસાયન્હાદિકાલો ચ યોબ્બનથાવરિયાદિકાલો ચ. ‘‘ઓકાસો’’તિ ગામો વા વનં વા ગેહદ્વારં વા ગેહમજ્ઝં વા રથિકા વા સિઙ્ઘાટકં વાતિ એવમાદિ. ‘‘આવુધ’’ન્તિ અસિ વા ઉસુ વા સત્તિ વાતિ એવમાદિ. ‘‘ઇરિયાપથો’’તિ મારેતબ્બસ્સ ગમનં વા નિસજ્જા વાતિ એવમાદિ. ‘‘કિરિયાવિસેસો’’તિ વિજ્ઝનં વા છેદનં વા ભેદનં વા સઙ્ખમુણ્ડકં વાતિ એવમાદિ.

યદિ હિ વત્થું વિસંવાદેત્વા ‘‘યં મારેહી’’તિ આણત્તો તતો અઞ્ઞં મારેતિ, ‘‘પુરતો પહરિત્વા મારેહી’’તિ વા આણત્તો પચ્છતો વા પસ્સતો વા અઞ્ઞસ્મિં વા પદેસે પહરિત્વા મારેતિ. આણાપકસ્સ નત્થિ કમ્મબન્ધો; આણત્તસ્સેવ કમ્મબન્ધો. અથ વત્થું અવિસંવાદેત્વા યથાણત્તિયા મારેતિ, આણાપકસ્સ આણત્તિક્ખણે આણત્તસ્સ ચ મારણક્ખણેતિ ઉભયેસમ્પિ કમ્મબન્ધો. વત્થુવિસેસેન પનેત્થ કમ્મવિસેસો ચ આપત્તિવિસેસો ચ હોતીતિ. એવં તાવ વત્થુમ્હિ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતા વેદિતબ્બા.

કાલે ¶ પન યો ‘‘અજ્જ સ્વે’’તિ અનિયમેત્વા ‘‘પુબ્બણ્હે મારેહી’’તિ આણત્તો ¶ યદા કદાચિ પુબ્બણ્હે મારેતિ, નત્થિ વિસઙ્કેતો. યો પન ‘‘અજ્જ પુબ્બણ્હે’’તિ વુત્તો મજ્ઝન્હે વા સાયન્હે વા સ્વે વા પુબ્બણ્હે મારેતિ. વિસઙ્કેતો હોતિ, આણાપકસ્સ નત્થિ કમ્મબન્ધો. પુબ્બણ્હે મારેતું વાયમન્તસ્સ મજ્ઝન્હે જાતેપિ એસેવ નયો. એતેન નયેન સબ્બકાલપ્પભેદેસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતા વેદિતબ્બા.

ઓકાસેપિ ¶ યો ‘‘એતં ગામે ઠિતં મારેહી’’તિ અનિયમેત્વા આણત્તો તં યત્થ કત્થચિ મારેતિ, નત્થિ વિસઙ્કેતો. યો પન ‘‘ગામેયેવા’’તિ નિયમેત્વા આણત્તો વને મારેતિ, તથા ‘‘વને’’તિ આણત્તો ગામે મારેતિ. ‘‘અન્તોગેહદ્વારે’’તિ આણત્તો ગેહમજ્ઝે મારેતિ, વિસઙ્કેતો. એતેન નયેન સબ્બોકાસભેદેસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતા વેદિતબ્બા.

આવુધેપિ યો ‘‘અસિના વા ઉસુના વા’’તિ અનિયમેત્વા ‘‘આવુધેન મારેહી’’તિ આણત્તો યેન કેનચિ આવુધેન મારેતિ, નત્થિ વિસઙ્કેતો. યો પન ‘‘અસિના’’તિ વુત્તો ઉસુના, ‘‘ઇમિના વા અસિના’’તિ વુત્તો અઞ્ઞેન અસિના મારેતિ. એતસ્સેવ વા અસિસ્સ ‘‘ઇમાય ધારાય મારેહી’’તિ વુત્તો ઇતરાય વા ધારાય તલેન વા તુણ્ડેન વા થરુના વા મારેતિ, વિસઙ્કેતો. એતેન નયેન સબ્બઆવુધભેદેસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતા વેદિતબ્બા.

ઇરિયાપથે પન યો ‘‘એતં ગચ્છન્તં મારેહી’’તિ વદતિ, આણત્તો ચ નં સચે ગચ્છન્તં મારેતિ, નત્થિ વિસઙ્કેતો. ‘‘ગચ્છન્તમેવ મારેહી’’તિ વુત્તો પન સચે નિસિન્નં મારેતિ. ‘‘નિસિન્નમેવ વા મારેહી’’તિ વુત્તો ગચ્છન્તં મારેતિ, વિસઙ્કેતો હોતિ. એતેન નયેન સબ્બઇરિયાપથભેદેસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતા વેદિતબ્બા.

કિરિયાવિસેસેપિ યો ‘‘વિજ્ઝિત્વા મારેહી’’તિ વુત્તો વિજ્ઝિત્વાવ મારેતિ, નત્થિ વિસઙ્કેતો. યો પન ‘‘વિજ્ઝિત્વા મારેહી’’તિ વુત્તો છિન્દિત્વા મારેતિ, વિસઙ્કેતો. એતેન નયેન સબ્બકિરિયાવિસેસભેદેસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતા વેદિતબ્બા.

યો પન લિઙ્ગવસેન ‘‘દીઘં રસ્સં કાળં ઓદાતં કિસં થૂલં મારેહી’’તિ અનિયમેત્વા આણાપેતિ, આણત્તો ચ યંકિઞ્ચિ તાદિસં ¶ મારેતિ, નત્થિ ¶ વિસઙ્કેતો ઉભિન્નં પારાજિકં. અથ પન સો અત્તાનં સન્ધાય આણાપેતિ, આણત્તો ચ ‘‘અયમેવ ઈદિસો’’તિ આણાપકમેવ મારેતિ, આણાપકસ્સ દુક્કટં, વધકસ્સ પારાજિકં. આણાપકો અત્તાનં સન્ધાય આણાપેતિ, ઇતરો અઞ્ઞં તાદિસં મારેતિ, આણાપકો મુચ્ચતિ, વધકસ્સેવ પારાજિકં. કસ્મા? ઓકાસસ્સ અનિયમિતત્તા. સચે પન અત્તાનં સન્ધાય આણાપેન્તોપિ ઓકાસં નિયમેતિ, ‘‘અસુકસ્મિં નામ રત્તિટ્ઠાને વા દિવાટ્ઠાને વા થેરાસને વા નવાસને વા મજ્ઝિમાસને વા નિસિન્નં એવરૂપં નામ મારેહી’’તિ. તત્થ ચ અઞ્ઞો નિસિન્નો હોતિ, સચે આણત્તો તં મારેતિ, નેવ વધકો મુચ્ચતિ ન આણાપકો. કસ્મા? ઓકાસસ્સ નિયમિતત્તા. સચે પન નિયમિતોકાસતો ¶ અઞ્ઞત્ર મારેતિ, આણાપકો મુચ્ચતીતિ અયં નયો મહાઅટ્ઠકથાયં સુટ્ઠુ દળ્હં કત્વા વુત્તો. તસ્મા એત્થ ન અનાદરિયં કાતબ્બન્તિ.

અધિટ્ઠાયાતિ માતિકાવસેન આણત્તિકપયોગકથા નિટ્ઠિતા.

ઇદાનિ યે દૂતેનાતિ ઇમસ્સ માતિકાપદસ્સ નિદ્દેસદસ્સનત્થં ‘‘ભિક્ખુ ભિક્ખું આણાપેતી’’તિઆદયો ચત્તારો વારા વુત્તા. તેસુ સો તં મઞ્ઞમાનોતિ સો આણત્તો યો આણાપકેન ‘‘ઇત્થન્નામો’’તિ અક્ખાતો, તં મઞ્ઞમાનો તમેવ જીવિતા વોરોપેતિ, ઉભિન્નં પારાજિકં. તં મઞ્ઞમાનો અઞ્ઞન્તિ ‘‘યં જીવિતા વોરોપેહી’’તિ વુત્તો તં મઞ્ઞમાનો અઞ્ઞં તાદિસં જીવિતા વોરોપેતિ, મૂલટ્ઠસ્સ અનાપત્તિ. અઞ્ઞં મઞ્ઞમાનો તન્તિ યો આણાપકેન વુત્તો, તસ્સ બલવસહાયં સમીપે ઠિતં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ બલેનાયં ગજ્જતિ, ઇમં તાવ જીવિતા વોરોપેમી’’તિ પહરન્તો ઇતરમેવ પરિવત્તિત્વા તસ્મિં ઠાને ઠિતં ‘‘સહાયો’’તિ મઞ્ઞમાનો જીવિતા વોરોપેતિ, ઉભિન્નં પારાજિકં. અઞ્ઞં મઞ્ઞમાનો અઞ્ઞન્તિ પુરિમનયેનેવ ‘‘ઇમં તાવસ્સ સહાયં જીવિતા વોરોપેમી’’તિ સહાયમેવ વોરોપેતિ, તસ્સેવ પારાજિકં.

દૂતપરમ્પરાપદસ્સ નિદ્દેસવારે ઇત્થન્નામસ્સ પાવદાતિઆદીસુ એકો આચરિયો તયો બુદ્ધરક્ખિતધમ્મરક્ખિતસઙ્ઘરક્ખિતનામકા અન્તેવાસિકા ¶ દટ્ઠબ્બા. તત્થ ભિક્ખુ ભિક્ખું આણાપેતીતિ આચરિયો કઞ્ચિ પુગ્ગલં ¶ મારાપેતુકામો તમત્થં આચિક્ખિત્વા બુદ્ધરક્ખિતં આણાપેતિ. ઇત્થન્નામસ્સ પાવદાતિ ગચ્છ ત્વં, બુદ્ધરક્ખિત, એતમત્થં ધમ્મરક્ખિતસ્સ પાવદ. ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામસ્સ પાવદતૂતિ ધમ્મરક્ખિતોપિ સઙ્ઘરક્ખિતસ્સ પાવદતુ. ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામં જીવિતા વોરોપેતૂતિ એવં તયા આણત્તેન ધમ્મરક્ખિતેન આણત્તો સઙ્ઘરક્ખિતો ઇત્થન્નામં પુગ્ગલં જીવિતા વોરોપેતુ; સો હિ અમ્હેસુ વીરજાતિકો પટિબલો ઇમસ્મિં કમ્મેતિ. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એવં આણાપેન્તસ્સ આચરિયસ્સ તાવ દુક્કટં. સો ઇતરસ્સ આરોચેતીતિ બુદ્ધરક્ખિતો ધમ્મરક્ખિતસ્સ, ધમ્મરક્ખિતો ચ સઙ્ઘરક્ખિતસ્સ ‘‘અમ્હાકં આચરિયો એવં વદતિ – ‘ઇત્થન્નામં કિર જીવિતા વોરોપેહી’તિ. ત્વં કિર અમ્હેસુ વીરપુરિસો’’તિ આરોચેતિ; એવં તેસમ્પિ દુક્કટં. વધકો પટિગ્ગણ્હાતીતિ ‘‘સાધુ વોરોપેસ્સામી’’તિ સઙ્ઘરક્ખિતો સમ્પટિચ્છતિ. મૂલટ્ઠસ્સ આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સાતિ સઙ્ઘરક્ખિતેન પટિગ્ગહિતમત્તે આચરિયસ્સ થુલ્લચ્ચયં. મહાજનો હિ તેન પાપે નિયોજિતોતિ. સો તન્તિ સો ચે સઙ્ઘરક્ખિતો તં પુગ્ગલં જીવિતા વોરોપેતિ, સબ્બેસં ચતુન્નમ્પિ જનાનં પારાજિકં. ન કેવલઞ્ચ ¶ ચતુન્નં, એતેનૂપાયેન વિસઙ્કેતં અકત્વા પરમ્પરાય આણાપેન્તં સમણસતં સમણસહસ્સં વા હોતુ સબ્બેસં પારાજિકમેવ.

વિસક્કિયદૂતપદનિદ્દેસે સો અઞ્ઞં આણાપેતીતિ સો આચરિયેન આણત્તો બુદ્ધરક્ખિતો ધમ્મરક્ખિતં અદિસ્વા વા અવત્તુકામો વા હુત્વા સઙ્ઘરક્ખિતમેવ ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અમ્હાકં આચરિયો એવમાહ – ‘ઇત્થન્નામં કિર જીવિતા વોરોપેહી’’તિ વિસઙ્કેતં કરોન્તો આણાપેતિ. વિસઙ્કેતકરણેનેવ હિ એસ ‘‘વિસક્કિયદૂતો’’તિ વુચ્ચતિ. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ આણત્તિયા તાવ બુદ્ધરક્ખિતસ્સ દુક્કટં. પટિગ્ગણ્હાતિ આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ સઙ્ઘરક્ખિતેન સમ્પટિચ્છિતે મૂલટ્ઠસ્સેવ ¶ દુક્કટન્તિ વેદિતબ્બં. એવં સન્તે પટિગ્ગહણે આપત્તિયેવ ન સિયા, સઞ્ચરિત્ત પટિગ્ગહણમરણાભિનન્દનેસુપિ ચ આપત્તિ હોતિ, મરણપટિગ્ગહણે કથં ન સિયા તસ્મા પટિગ્ગણ્હન્તસ્સેવેતં દુક્કટં. તેનેવેત્થ ‘‘મૂલટ્ઠસ્સા’’તિ ન વુત્તં. પુરિમનયેપિ ચેતં પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ વેદિતબ્બમેવ; ઓકાસાભાવેન પન ન વુત્તં. તસ્મા યો યો ¶ પટિગ્ગણ્હાતિ, તસ્સ તસ્સ તપ્પચ્ચયા આપત્તિયેવાતિ અયમેત્થ અમ્હાકં ખન્તિ. યથા ચેત્થ એવં અદિન્નાદાનેપીતિ.

સચે પન સો તં જીવિતા વોરોપેતિ, આણાપકસ્સ ચ બુદ્ધરક્ખિતસ્સ વોરોપકસ્સ ચ સઙ્ઘરક્ખિતસ્સાતિ ઉભિન્નમ્પિ પારાજિકં. મૂલટ્ઠસ્સ પન આચરિયસ્સ વિસઙ્કેતત્તા પારાજિકેન અનાપત્તિ. ધમ્મરક્ખિતસ્સ અજાનનતાય સબ્બેન સબ્બં અનાપત્તિ. બુદ્ધરક્ખિતો પન દ્વિન્નં સોત્થિભાવં કત્વા અત્તના નટ્ઠોતિ.

ગતપચ્ચાગતદૂતનિદ્દેસે – સો ગન્ત્વા પુન પચ્ચાગચ્છતીતિ તસ્સ જીવિતા વોરોપેતબ્બસ્સ સમીપં ગન્ત્વા સુસંવિહિતારક્ખત્તા તં જીવિતા વોરોપેતું અસક્કોન્તો આગચ્છતિ. યદા સક્કોસિ તદાતિ કિં અજ્જેવ મારિતો મારિતો હોતિ, ગચ્છ યદા સક્કોસિ, તદા નં જીવિતા વોરોપેહીતિ. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એવં પુન આણત્તિયાપિ દુક્કટમેવ હોતિ. સચે પન સો અવસ્સં જીવિતા વોરોપેતબ્બો હોતિ, અત્થસાધકચેતના મગ્ગાનન્તરફલસદિસા, તસ્મા અયં આણત્તિક્ખણેયેવ પારાજિકો. સચેપિ વધકો સટ્ઠિવસ્સાતિક્કમેન તં વધતિ, આણાપકો ચ અન્તરાવ કાલઙ્કરોતિ, હીનાય વા આવત્તતિ, અસ્સમણોવ હુત્વા કાલઞ્ચ કરિસ્સતિ, હીનાય વા આવત્તિસ્સતિ. સચે આણાપકો ગિહિકાલે માતરં વા પિતરં વા અરહન્તં વા સન્ધાય એવં આણાપેત્વા પબ્બજતિ, તસ્મિં પબ્બજિતે આણત્તો તં મારેતિ, આણાપકો ગિહિકાલેયેવ માતુઘાતકો પિતુઘાતકો અરહન્તઘાતકો વા હોતિ, તસ્મા નેવસ્સ પબ્બજ્જા ¶ , ન ઉપસમ્પદા રુહતિ. સચેપિ મારેતબ્બપુગ્ગલો આણત્તિક્ખણે પુથુજ્જનો, યદા ¶ પન નં આણત્તો મારેતિ તદા અરહા હોતિ, આણત્તતો વા પહારં લભિત્વા દુક્ખમૂલિકં સદ્ધં નિસ્સાય વિપસ્સન્તો અરહત્તં પત્વા તેનેવાબાધેન કાલંકરોતિ, આણાપકો આણત્તિક્ખણેયેવ અરહન્તઘાતકો. વધકો પન સબ્બત્થ ઉપક્કમકરણક્ખણેયેવ પારાજિકોતિ.

ઇદાનિ યે સબ્બેસુયેવ ઇમેસુ દૂતવસેન વુત્તમાતિકાપદેસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતદસ્સનત્થં

વુત્તા તયો વારા, તેસુ પઠમવારે તાવ – યસ્મા તં સણિકં વા ભણન્તો તસ્સ વા બધિરતાય ‘‘મા ઘાતેહી’’તિ ¶ એતં વચનં ન સાવેતિ, તસ્મા મૂલટ્ઠો ન મુત્તો. દુતિયવારે – સાવિતત્તા મુત્તો. તતિયવારે પન તેન ચ સાવિતત્તા ઇતરેન ચ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ઓરતત્તા ઉભોપિ મુત્તાતિ.

દૂતકથા નિટ્ઠિતા.

૧૭૫. અરહો રહોસઞ્ઞીનિદ્દેસાદીસુ અરહોતિ સમ્મુખે. રહોતિ પરમ્મુખે. તત્થ યો ઉપટ્ઠાનકાલે વેરિભિક્ખુમ્હિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગન્ત્વા પુરતો નિસિન્નેયેવ અન્ધકારદોસેન તસ્સ આગતભાવં અજાનન્તો ‘‘અહો વત ઇત્થન્નામો હતો અસ્સ, ચોરાપિ નામ તં ન હનન્તિ, સપ્પો વા ન ડંસતિ, ન સત્થં વા વિસં વા આહરતી’’તિ તસ્સ મરણં અભિનન્દન્તો ઈદિસાનિ વચનાનિ ઉલ્લપતિ, અયં અરહો રહોસઞ્ઞી ઉલ્લપતિ નામ. સમ્મુખેવ તસ્મિં પરમ્મુખસઞ્ઞીતિ અત્થો. યો પન તં પુરતો નિસિન્નં દિસ્વા પુન ઉપટ્ઠાનં કત્વા ગતેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ગતેપિ તસ્મિં ‘‘ઇધેવ સો નિસિન્નો’’તિ સઞ્ઞી હુત્વા પુરિમનયેનેવ ઉલ્લપતિ, અયં રહો અરહોસઞ્ઞી ઉલ્લપતિ નામ. એતેનેવુપાયેન અરહો અરહોસઞ્ઞી ચ રહો રહોસઞ્ઞી ચ વેદિતબ્બો. ચતુન્નમ્પિ ચ એતેસં વાચાય વાચાય દુક્કટન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ ¶ મરણવણ્ણસંવણ્ણનાય વિભાગદસ્સનત્થં વુત્તેસુ પઞ્ચસુ કાયેન સંવણ્ણનાદિમાતિકાનિદ્દેસેસુ – કાયેન વિકારં કરોતીતિ યથા સો જાનાતિ ‘‘સત્થં વા આહરિત્વા વિસં વા ખાદિત્વા રજ્જુયા વા ઉબ્બન્ધિત્વા સોબ્ભાદીસુ વા પપતિત્વા યો મરતિ સો કિર ધનં વા લભતિ, યસં વા લભતિ, સગ્ગં વા ગચ્છતીતિ અયમત્થો એતેન વુત્તો’’તિ તથા હત્થમુદ્દાદીહિ દસ્સેતિ. વાચાય ભણતીતિ તમેવત્થં વાક્યભેદં કત્વા ભણતિ. તતિયવારો ઉભયવસેન વુત્તો. સબ્બત્થ સંવણ્ણનાય પયોગે પયોગે દુક્કટં. તસ્સ દુક્ખુપ્પત્તિયં સંવણ્ણકસ્સ ¶ થુલ્લચ્ચયં. યં ઉદ્દિસ્સ સંવણ્ણના કતા, તસ્મિં મતે સંવણ્ણનક્ખણેયેવ સંવણ્ણકસ્સ પારાજિકં. સો તં ન જાનાતિ અઞ્ઞો ઞત્વા ‘‘લદ્ધો વત મે સુખુપ્પત્તિઉપાયો’’તિ તાય સંવણ્ણનાય મરતિ, અનાપત્તિ. દ્વિન્નં ઉદ્દિસ્સ સંવણ્ણનાય કતાય એકો ઞત્વા મરતિ, પારાજિકં. દ્વેપિ મરન્તિ, પારાજિકઞ્ચ અકુસલરાસિ ચ. એસ નયો સમ્બહુલેસુ. અનુદ્દિસ્સ ¶ મરણં સંવણ્ણેન્તો આહિણ્ડતિ, યો યો તં સંવણ્ણનં ઞત્વા મરતિ, સબ્બો તેન મારિતો હોતિ.

દૂતેન સંવણ્ણનાયં ‘‘અસુકં નામ ગેહં વા ગામં વા ગન્ત્વા ઇત્થન્નામસ્સ એવં મરણવણ્ણં સંવણ્ણેહી’’તિ સાસને આરોચિતમત્તે દુક્કટં. યસ્સત્થાય પહિતો તસ્સ દુક્ખુપ્પત્તિયા મૂલટ્ઠસ્સ થુલ્લચ્ચયં, મરણેન પારાજિકં. દૂતો ‘‘ઞાતો દાનિ અયં સગ્ગમગ્ગો’’તિ તસ્સ અનારોચેત્વા અત્તનો ઞાતિસ્સ વા સાલોહિતસ્સ વા આરોચેતિ, તસ્મિં મતે વિસઙ્કેતો હોતિ, મૂલટ્ઠો મુચ્ચતિ. દૂતો તથેવ ચિન્તેત્વા સયં સંવણ્ણનાય વુત્તં કત્વા મરતિ, વિસઙ્કેતોવ. અનુદ્દિસ્સ પન સાસને આરોચિતે યત્તકા દૂતસ્સ સંવણ્ણનાય મરન્તિ, તત્તકા પાણાતિપાતા. સચે માતાપિતરો મરન્તિ, આનન્તરિયમ્પિ હોતિ.

૧૭૬. લેખાસંવણ્ણનાય – લેખં છિન્દતીતિ પણ્ણે વા પોત્થકે વા અક્ખરાનિ લિખતિ – ‘‘યો સત્થં વા આહરિત્વા પપાતે વા પપતિત્વા અઞ્ઞેહિ વા અગ્ગિપ્પવેસનઉદકપ્પવેસનાદીહિ ઉપાયેહિ ¶ મરતિ, સો ઇદઞ્ચિદઞ્ચ લભતી’’તિ વા ‘‘તસ્સ ધમ્મો હોતી’’તિ વાતિ. એત્થાપિ દુક્કટથુલ્લચ્ચયા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. ઉદ્દિસ્સ લિખિતે પન યં ઉદ્દિસ્સ લિખિતં તસ્સેવ મરણેન પારાજિકં. બહૂ ઉદ્દિસ્સ લિખિતે યત્તકા મરન્તિ, તત્તકા પાણાતિપાતા. માતાપિતૂનં મરણેન આનન્તરિયં. અનુદ્દિસ્સ લિખિતેપિ એસેવ નયો. ‘‘બહૂ મરન્તી’’તિ વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને તં પોત્થકં ઝાપેત્વા વા યથા વા અક્ખરાનિ ન પઞ્ઞાયન્તિ તથા કત્વા મુચ્ચતિ. સચે સો પરસ્સ પોત્થકો હોતિ, ઉદ્દિસ્સ લિખિતો વા હોતિ અનુદ્દિસ્સ લિખિતો વા, ગહિતટ્ઠાને ઠપેત્વા મુચ્ચતિ. સચે મૂલેન કીતો હોતિ, પોત્થકસ્સામિકાનં પોત્થકં, યેસં હત્થતો મૂલં ગહિતં, તેસં મૂલં દત્વા મુચ્ચતિ. સચે સમ્બહુલા ‘‘મરણવણ્ણં લિખિસ્સામા’’તિ એકજ્ઝાસયા હુત્વા એકો તાલરુક્ખં આરોહિત્વા પણ્ણં છિન્દતિ, એકો આહરતિ, એકો પોત્થકં કરોતિ, એકો લિખતિ, એકો સચે કણ્ટકલેખા હોતિ, મસિં મક્ખેતિ, મસિં મક્ખેત્વા તં પોત્થકં સજ્જેત્વા સબ્બેવ ¶ સભાયં વા આપણે વા યત્થ વા પન લેખાદસ્સનકોતૂહલકા બહૂ સન્નિપતન્તિ, તત્થ ઠપેન્તિ. તં વાચેત્વા સચેપિ એકો મરતિ, સબ્બેસં પારાજિકં. સચે બહુકા મરન્તિ, વુત્તસદિસોવ નયો. વિપ્પટિસારે ¶ પન ઉપ્પન્ને તં પોત્થકં સચેપિ મઞ્જૂસાયં ગોપેન્તિ, અઞ્ઞો ચ તં દિસ્વા નીહરિત્વા પુન બહૂનં દસ્સેતિ, નેવ મુચ્ચન્તિ. તિટ્ઠતુ મઞ્જૂસા, સચેપિ તં પોત્થકં નદિયં વા સમુદ્દે વા ખિપન્તિ વા ધોવન્તિ વા ખણ્ડાખણ્ડં વા છિન્દન્તિ, અગ્ગિમ્હિ વા ઝાપેન્તિ, યાવ સઙ્ઘટ્ટિતેપિ દુદ્ધોતે વા દુજ્ઝાપિતે વા પત્તે અક્ખરાનિ પઞ્ઞાયન્તિ, તાવ ન મુચ્ચન્તિ. યથા પન અક્ખરાનિ ન પઞ્ઞાયન્તિ તથેવ કતે મુચ્ચન્તીતિ.

ઇદાનિ ¶ થાવરપયોગસ્સ વિભાગદસ્સનત્થં વુત્તેસુ ઓપાતાદિમાતિકાનિદ્દેસેસુ મનુસ્સં ઉદ્દિસ્સ ઓપાતં ખનતીતિ ‘‘ઇત્થન્નામો પતિત્વા મરિસ્સતી’’તિ કઞ્ચિ મનુસ્સં ઉદ્દિસિત્વા યત્થ સો એકતો વિચરતિ, તત્થ આવાટં ખનતિ, ખનન્તસ્સ તાવ સચેપિ જાતપથવિયા ખનતિ, પાણાતિપાતસ્સ પયોગત્તા પયોગે પયોગે દુક્કટં. યં ઉદ્દિસ્સ ખનતિ, તસ્સ દુક્ખુપ્પત્તિયા થુલ્લચ્ચયં, મરણેન પારાજિકં. અઞ્ઞસ્મિં પતિત્વા મતે અનાપત્તિ. સચે અનુદ્દિસ્સ ‘‘યો કોચિ મરિસ્સતી’’તિ ખતો હોતિ, યત્તકા પતિત્વા મરન્તિ, તત્તકા પાણાતિપાતા. આનન્તરિયવત્થૂસુ ચ આનન્તરિયં થુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયવત્થૂસુ થુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયાનિ.

બહૂ તત્થ ચેતના; કતમાય પારાજિકં હોતીતિ? મહાઅટ્ઠકથાયં તાવ વુત્તં – ‘‘આવાટં ગમ્ભીરતો ચ આયામવિત્થારતો ચ ખનિત્વા પમાણે ઠપેત્વા તચ્છેત્વા પુઞ્છિત્વા પંસુપચ્છિં ઉદ્ધરન્તસ્સ સન્નિટ્ઠાપિકા અત્થસાધકચેતના મગ્ગાનન્તરફલસદિસા. સચેપિ વસ્સસતસ્સ અચ્ચયેન પતિત્વા અવસ્સં મરણકસત્તો હોતિ, સન્નિટ્ઠાપકચેતનાયમેવ પારાજિક’’ન્તિ. મહાપચ્ચરિયં પન સઙ્ખેપટ્ઠકથાયઞ્ચ – ‘‘ઇમસ્મિં આવાટે પતિત્વા મરિસ્સતીતિ એકસ્મિમ્પિ કુદ્દાલપ્પહારે દિન્ને સચે કોચિ તત્થ પક્ખલિતો પતિત્વા મરતિ, પારાજિકમેવ. સુત્તન્તિકત્થેરા પન સન્નિટ્ઠાપકચેતનં ગણ્હન્તી’’તિ વુત્તં.

એકો ¶ ‘‘ઓપાતં ખનિત્વા અસુકં નામ આનેત્વા ઇધ પાતેત્વા મારેહી’’તિ અઞ્ઞં આણાપેતિ, સો તં પાતેત્વા મારેતિ, ઉભિન્નં પારાજિકં. અઞ્ઞં પાતેત્વા મારેતિ, સયં પતિત્વા મરતિ, અઞ્ઞો અત્તનો ધમ્મતાય પતિત્વા મરતિ, સબ્બત્થ વિસઙ્કેતો હોતિ, મૂલટ્ઠો મુચ્ચતિ. ‘‘અસુકો અસુકં આનેત્વા ઇધ મારેસ્સતી’’તિ ખતેપિ એસેવ નયો. મરિતુકામા ઇધ મરિસ્સન્તીતિ ખનતિ, એકસ્સ મરણે પારાજિકં. બહુન્નં મરણે અકુસલરાસિ ¶ , માતાપિતૂનં મરણે આનન્તરિયં, થુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયવત્થૂસુ થુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયાનિ.

‘‘યે કેચિ મારેતુકામા, તે ઇધ પાતેત્વા મારેસ્સન્તી’’તિ ખનતિ, તત્થ પાતેત્વા મારેન્તિ ¶ , એકસ્મિં મતે પારાજિકં, બહૂસુ અકુસલરાસિ, આનન્તરિયાદિવત્થૂસુ આનન્તરિયાદીનિ. ઇધેવ અરહન્તાપિ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. પુરિમનયે પન ‘‘તેસં મરિતુકામતાય પતનં નત્થી’’તિ તે ન સઙ્ગય્હન્તિ. દ્વીસુપિ નયેસુ અત્તનો ધમ્મતાય પતિત્વા મતે વિસઙ્કેતો. ‘‘યે કેચિ અત્તનો વેરિકે એત્થ પાતેત્વા મારેસ્સન્તી’’તિ ખનતિ, તત્થ ચ વેરિકા વેરિકે પાતેત્વા મારેન્તિ, એકસ્મિં મારિતે પારાજિકં, બહૂસુ અકુસલરાસિ, માતરિ વા પિતરિ વા અરહન્તે વા વેરિકેહિ આનેત્વા તત્થ મારિતે આનન્તરિયં. અત્તનો ધમ્મતાય પતિત્વા મતેસુ વિસઙ્કેતો.

યો પન ‘‘મરિતુકામા વા અમરિતુકામા વા મારેતુકામા વા અમારેતુકામા વા યે કેચિ એત્થ પતિતા વા પાતિતા વા મરિસ્સન્તી’’તિ સબ્બથાપિ અનુદ્દિસ્સેવ ખનતિ. યો યો મરતિ તસ્સ તસ્સ મરણેન યથાનુરૂપં કમ્મઞ્ચ ફુસતિ, આપત્તિઞ્ચ આપજ્જતિ. સચે ગબ્ભિની પતિત્વા સગબ્ભા મરતિ, દ્વે પાણાતિપાતા. ગબ્ભોયેવ વિનસ્સતિ, એકો. ગબ્ભો ન વિનસ્સતિ, માતા મરતિ, એકોયેવ. ચોરેહિ અનુબદ્ધો પતિત્વા મરતિ, ઓપાતખનકસ્સેવ પારાજિકં. ચોરા તત્થ પાતેત્વા મારેન્તિ, પારાજિકમેવ. તત્થ પતિતં બહિ નીહરિત્વા મારેન્તિ, પારાજિકમેવ. કસ્મા? ઓપાતે પતિતપ્પયોગેન ગહિતત્તા. ઓપાતતો નિક્ખમિત્વા તેનેવ આબાધેન મરતિ, પારાજિકમેવ. બહૂનિ વસ્સાનિ અતિક્કમિત્વા પુન કુપિતેન તેનેવાબાધેન મરતિ, પારાજિકમેવ. ઓપાતે પતનપ્પચ્ચયા ઉપ્પન્નરોગેન ગિલાનસ્સેવ અઞ્ઞો રોગો ઉપ્પજ્જતિ, ઓપાતરોગો બલવતરો ¶ હોતિ, તેન મતેપિ ઓપાતખણકો ન મુચ્ચતિ. સચે પચ્છા ઉપ્પન્નરોગો બલવા હોતિ, તેન મતે મુચ્ચતિ. ઉભોહિ મતે ન મુચ્ચતિ. ઓપાતે ઓપપાતિકમનુસ્સો નિબ્બત્તિત્વા ઉત્તરિતું અસક્કોન્તો મરતિ, પારાજિકમેવ. મનુસ્સં ઉદ્દિસ્સ ખતે યક્ખાદીસુ પતિત્વા મતેસુ અનાપત્તિ. યક્ખાદયો ¶ ઉદ્દિસ્સ ખતે મનુસ્સાદીસુ મરન્તેસુપિ એસેવ નયો. યક્ખાદયો ઉદ્દિસ્સ ખનન્તસ્સ પન ખનનેપિ તેસં દુક્ખુપ્પત્તિયમ્પિ દુક્કટમેવ. મરણે વત્થુવસેન થુલ્લચ્ચયં વા પાચિત્તિયં વા. અનુદ્દિસ્સ ખતે ઓપાતે યક્ખરૂપેન વા પેતરૂપેન વા પતતિ, તિરચ્છાનરૂપેન મરતિ, પતનરૂપં પમાણં, તસ્મા થુલ્લચ્ચયન્તિ ઉપતિસ્સત્થેરો. મરણરૂપં પમાણં, તસ્મા પાચિત્તિયન્તિ ફુસ્સદેવત્થેરો. તિરચ્છાનરૂપેન પતિત્વા યક્ખપેતરૂપેન મતેપિ એસેવ નયો.

ઓપાતખનકો ઓપાતં અઞ્ઞસ્સ વિક્કિણાતિ વા મુધા વા દેતિ, યો યો પતિત્વા મરતિ, તપ્પચ્ચયા તસ્સેવ આપત્તિ ચ કમ્મબન્ધો ચ. યેન લદ્ધો સો નિદ્દોસો. અથ સોપિ ‘‘એવં ¶ પતિતા ઉત્તરિતું અસક્કોન્તા નસ્સિસ્સન્તિ, સુઉદ્ધરા વા ન ભવિસ્સન્તી’’તિ તં ઓપાતં ગમ્ભીરતરં વા ઉત્તાનતરં વા દીઘતરં વા રસ્સતરં વા વિત્થતતરં વા સમ્બાધતરં વા કરોતિ, ઉભિન્નમ્પિ આપત્તિ ચ કમ્મબન્ધો ચ. બહૂ મરન્તીતિ વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને ઓપાતં પંસુના પૂરેતિ, સચે કોચિ પંસુમ્હિ પતિત્વા મરતિ, પૂરેત્વાપિ મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતિ. દેવે વસ્સન્તે કદ્દમો હોતિ, તત્થ લગ્ગિત્વા મતેપિ. રુક્ખો વા પતન્તો વાતો વા વસ્સોદકં વા પંસું હરતિ, કન્દમૂલત્થં વા પથવિં ખનન્તા તત્થ આવાટં કરોન્તિ. તત્થ સચે કોચિ લગ્ગિત્વા વા પતિત્વા વા મરતિ, મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતિ. તસ્મિં પન ઓકાસે મહન્તં તળાકં વા પોક્ખરણિં વા કારેત્વા ચેતિયં વા પતિટ્ઠાપેત્વા બોધિં વા રોપેત્વા આવાસં વા સકટમગ્ગં વા કારેત્વા મુચ્ચતિ. યદાપિ થિરં કત્વા પૂરિતે ઓપાતે રુક્ખાદીનં મૂલાનિ મૂલેહિ સંસિબ્બિતાનિ હોન્તિ ¶ , જાતપથવી જાતા, તદાપિ મુચ્ચતિ. સચેપિ નદી આગન્ત્વા ઓપાતં હરતિ, એવમ્પિ મુચ્ચતીતિ. અયં તાવ ઓપાતકથા.

ઓપાતસ્સેવ પન અનુલોમેસુ પાસાદીસુપિ યો તાવ પાસં ઓડ્ડેતિ ‘‘એત્થ બજ્ઝિત્વા સત્તા મરિસ્સન્તી’’તિ અવસ્સં બજ્ઝનકસત્તાનં વસેન ¶ હત્થા મુત્તમત્તે પારાજિકાનન્તરિયથુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયાનિ વેદિતબ્બાનિ. ઉદ્દિસ્સ કતે યં ઉદ્દિસ્સ ઓડ્ડિતો, તતો અઞ્ઞેસં બન્ધને અનાપત્તિ. પાસે મૂલેન વા મુધા વા દિન્નેપિ મૂલટ્ઠસ્સેવ કમ્મબન્ધો. સચે યેન લદ્ધો સો ઉગ્ગલિતં વા પાસં સણ્ઠપેતિ, પસ્સેન વા ગચ્છન્તે દિસ્વા વતિં કત્વા સમ્મુખે પવેસેતિ, થદ્ધતરં વા પાસયટ્ઠિં ઠપેતિ, દળ્હતરં વા પાસરજ્જું બન્ધતિ, થિરતરં વા ખાણુકં વા આકોટેતિ, ઉભોપિ ન મુચ્ચન્તિ. સચે વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને પાસં ઉગ્ગલાપેત્વા ગચ્છતિ, તં દિસ્વા પુન અઞ્ઞે સણ્ઠપેન્તિ, બદ્ધા બદ્ધા મરન્તિ, મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતિ.

સચે પન તેન પાસયટ્ઠિ સયં અકતા હોતિ, ગહિતટ્ઠાને ઠપેત્વા મુચ્ચતિ. તત્થજાતકયટ્ઠિં છિન્દિત્વા મુચ્ચતિ. સયં કતયટ્ઠિં પન ગોપેન્તોપિ ન મુચ્ચતિ. યદિ હિ તં અઞ્ઞો ગણ્હિત્વા પાસં સણ્ઠપેતિ, તપ્પચ્ચયા મરન્તેસુ મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતિ. સચે તં ઝાપેત્વા અલાતં કત્વા છડ્ડેતિ, તેન અલાતેન પહારં લદ્ધા મરન્તેસુપિ ન મુચ્ચતિ. સબ્બસો પન ઝાપેત્વા વા નાસેત્વા વા મુચ્ચતિ, પાસરજ્જુમ્પિ અઞ્ઞેહિ ચ વટ્ટિતં ગહિતટ્ઠાને ઠપેત્વા મુચ્ચતિ. રજ્જુકે લભિત્વા સયં વટ્ટિતં ઉબ્બટ્ટેત્વા વાકે લભિત્વા વટ્ટિતં હીરં હીરં કત્વા મુચ્ચતિ. અરઞ્ઞતો પન સયં વાકે આહરિત્વા વટ્ટિતં ગોપેન્તોપિ ન મુચ્ચતિ. સબ્બસો પન ઝાપેત્વા વા નાસેત્વા વા મુચ્ચતિ.

અદૂહલં ¶ સજ્જેન્તો ચતૂસુ પાદેસુ અદૂહલમઞ્ચં ઠપેત્વા પાસાણે આરોપેતિ, પયોગે પયોગે દુક્કટં. સબ્બસજ્જં કત્વા હત્થતો ¶ મુત્તમત્તે અવસ્સં અજ્ઝોત્થરિતબ્બકસત્તાનં વસેન ઉદ્દિસ્સકાનુદ્દિસ્સકાનુરૂપેન પારાજિકાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. અદૂહલે મૂલેન વા મુધા વા દિન્નેપિ મૂલટ્ઠસ્સેવ કમ્મબદ્ધો. સચે યેન લદ્ધં સો પતિતં વા ઉક્ખિપતિ, અઞ્ઞેપિ પાસાણે આરોપેત્વા ગરુકતરં વા કરોતિ, પસ્સેન વા ગચ્છન્તે દિસ્વા વતિં કત્વા અદૂહલે પવેસેતિ, ઉભોપિ ન મુચ્ચન્તિ. સચેપિ વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને અદૂહલં પાતેત્વા ગચ્છતિ, તં દિસ્વા અઞ્ઞો સણ્ઠપેતિ, મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતિ. પાસાણે પન ગહિતટ્ઠાને ઠપેત્વા અદૂહલપાદે ચ પાસયટ્ઠિયં વુત્તનયેન ગહિતટ્ઠાને વા ઠપેત્વા ઝાપેત્વા વા મુચ્ચતિ.

સૂલં રોપેન્તસ્સાપિ સબ્બસજ્જં કત્વા હત્થતો મુત્તમત્તે સૂલમુખે પતિત્વા અવસ્સં મરણકસત્તાનં વસેન ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સાનુરૂપતો પારાજિકાદીનિ ¶ વેદિતબ્બાનિ. સૂલે મૂલેન વા મુધા વા દિન્નેપિ મૂલટ્ઠસ્સેવ કમ્મબદ્ધો. સચે યેન લદ્ધં સો ‘‘એકપ્પહારેનેવ મરિસ્સન્તી’’તિ તિખિણતરં વા કરોતિ, ‘‘દુક્ખં મરિસ્સન્તી’’તિ કુણ્ઠતરં વા કરોતિ, ‘‘ઉચ્ચ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા નીચતરં વા ‘‘નીચ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા ઉચ્ચતરં વા પુન રોપેતિ, વઙ્કં વા ઉજુકં અતિઉજુકં વા ઈસકં પોણં કરોતિ, ઉભોપિ ન મુચ્ચન્તિ. સચે પન ‘‘અટ્ઠાને ઠિત’’ન્તિ અઞ્ઞસ્મિં ઠાને ઠપેતિ, તં ચે મારણત્થાય આદિતો પભુતિ પરિયેસિત્વા કતં હોતિ, મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતિ. અપરિયેસિત્વા પન કતમેવ લભિત્વા રોપિતે મૂલટ્ઠો મુચ્ચતિ. વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને પાસયટ્ઠિયં વુત્તનયેન ગહિતટ્ઠાને વા ઠપેત્વા ઝાપેત્વા વા મુચ્ચતિ.

૧૭૭. અપસ્સેને સત્થં વાતિ એત્થ અપસ્સેનં નામ નિચ્ચપરિભોગો મઞ્ચો વા પીઠં વા અપસ્સેનફલકં વા દિવાટ્ઠાને નિસીદન્તસ્સ અપસ્સેનકત્થમ્ભો વા તત્થજાતકરુક્ખો વા ચઙ્કમે અપસ્સાય તિટ્ઠન્તસ્સ આલમ્બનરુક્ખો વા આલમ્બનફલકં વા સબ્બમ્પેતં અપસ્સયનીયટ્ઠેન અપસ્સેનં ¶ નામ; તસ્મિં અપસ્સેને યથા અપસ્સયન્તં વિજ્ઝતિ વા છિન્દતિ વા તથા કત્વા વાસિફરસુસત્તિઆરકણ્ટકાદીનં અઞ્ઞતરં સત્થં ઠપેતિ, દુક્કટં. ધુવપરિભોગટ્ઠાને નિરાસઙ્કસ્સ નિસીદતો વા નિપજ્જતો વા અપસ્સયન્તસ્સ વા સત્થસમ્ફસ્સપચ્ચયા દુક્ખુપ્પત્તિયા થુલ્લચ્ચયં, મરણેન પારાજિકં. તં ચે અઞ્ઞોપિ તસ્સ વેરિભિક્ખુ વિહારચારિકં ચરન્તો દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ મઞ્ઞે મરણત્થાય ઇદં નિખિત્તં, સાધુ સુટ્ઠુ મરતૂ’’તિ અભિનન્દન્તો ગચ્છતિ, દુક્કટં. સચે પન સોપિ તત્થ ‘‘એવં કતે સુકતં ભવિસ્સતી’’તિ તિખિણતરાદિકરણેન કિઞ્ચિ કમ્મં કરોતિ, તસ્સાપિ પારાજિકં. સચે પન ‘‘અટ્ઠાને ઠિત’’ન્તિ ઉદ્ધરિત્વા અઞ્ઞસ્મિં ઠાને ઠપેતિ તદત્થમેવ કત્વા ઠપિતે મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતિ. પાકતિકં લભિત્વા ઠપિતં હોતિ, મુચ્ચતિ. તં અપનેત્વા અઞ્ઞં તિખિણતરં ઠપેતિ મૂલટ્ઠો મુચ્ચતેવ.

વિસમક્ખનેપિ યાવ મરણાભિનન્દને દુક્કટં તાવ એસેવ નયો. સચે પન સોપિ ખુદ્દકં વિસમણ્ડલન્તિ સલ્લક્ખેત્વા મહન્તતરં વા કરોતિ ¶ , મહન્તં વા ‘‘અતિરેકં હોતી’’તિ ખુદ્દકં કરોતિ, તનુકં વા બહલં; બહલં વા તનુકં કરોતિ, અગ્ગિના તાપેત્વા હેટ્ઠા વા ઉપરિ વા સઞ્ચારેતિ, તસ્સાપિ પારાજિકં. ‘‘ઇદં અઠાને ઠિત’’ન્તિ સબ્બમેવ તચ્છેત્વા પુઞ્છિત્વા અઞ્ઞસ્મિં ઠાને ઠપેતિ, અત્તના ભેસજ્જાનિ યોજેત્વા કતે મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતિ ¶ , અત્તના અકતે મુચ્ચતિ. સચે પન સો ‘‘ઇદં વિસં અતિપરિત્ત’’ન્તિ અઞ્ઞમ્પિ આનેત્વા પક્ખિપતિ, યસ્સ વિસેન મરતિ, તસ્સ પારાજિકં. સચે ઉભિન્નમ્પિ સન્તકેન મરતિ, ઉભિન્નમ્પિ પારાજિકં. ‘‘ઇદં વિસં નિબ્બિસ’’ન્તિ તં અપનેત્વા અત્તનો વિસમેવ ઠપેતિ, તસ્સેવ પારાજિકં મૂલટ્ઠો મુચ્ચતિ.

દુબ્બલં વા કરોતીતિ ¶ મઞ્ચપીઠં અટનિયા હેટ્ઠાભાગે છિન્દિત્વા વિદલેહિ વા રજ્જુકેહિ વા યેહિ વીતં હોતિ, તે વા છિન્દિત્વા અપ્પાવસેસમેવ કત્વા હેટ્ઠા આવુધં નિક્ખિપતિ ‘‘એત્થ પતિત્વા મરિસ્સતી’’તિ. અપસ્સેનફલકાદીનમ્પિ ચઙ્કમે આલમ્બનરુક્ખફલકપરિયોસાનાનં પરભાગં છિન્દિત્વા હેટ્ઠા આવુધં નિક્ખિપતિ, સોબ્ભાદીસુ મઞ્ચં વા પીઠં વા અપસ્સેનફલકં વા આનેત્વા ઠપેતિ, યથા તત્થ નિસિન્નમત્તો વા અપસ્સિતમત્તો વા પતતિ, સોબ્ભાદીસુ વા સઞ્ચરણસેતુ હોતિ, તં દુબ્બલં કરોતિ; એવં કરોન્તસ્સ કરણે દુક્કટં. ઇતરસ્સ દુક્ખુપ્પત્તિયા થુલ્લચ્ચયં, મરણે પારાજિકં. ભિક્ખું આનેત્વા સોબ્ભાદીનં તટે ઠપેતિ ‘‘દિસ્વા ભયેન કમ્પેન્તો પતિત્વા મરિસ્સતી’’તિ દુક્કટં. સો તત્થેવ પતતિ, દુક્ખુપ્પત્તિયા થુલ્લચ્ચયં, મરણે પારાજિકં. સયં વા પાતેતિ, અઞ્ઞેન વા પાતાપેતિ, અઞ્ઞો અવુત્તો વા અત્તનો ધમ્મતાય પાતેતિ, અમનુસ્સો પાતેતિ, વાતપ્પહારેન પતતિ, અત્તનો ધમ્મતાય પતત્તિ, સબ્બત્થ મરણે પારાજિકં. કસ્મા? તસ્સ પયોગેન સોબ્ભાદિતટે ઠિતત્તા.

ઉપનિક્ખિપનં નામ સમીપે નિક્ખિપનં. તત્થ ‘‘યો ઇમિના અસિના મતો સો ધનં વા લભતી’’તિઆદિના નયેન મરણવણ્ણં વા સંવણ્ણેત્વા ‘‘ઇમિના મરણત્થિકા મરન્તુ, મારણત્થિકા મારેન્તૂ’’તિ વા વત્વા અસિં ઉપનિક્ખિપતિ, તસ્સ ઉપનિક્ખિપને દુક્કટં. મરિતુકામો વા તેન અત્તાનં પહરતુ ¶ , મારેતુકામો વા અઞ્ઞં પહરતુ, ઉભયથાપિ પરસ્સ દુક્ખુપ્પત્તિયા ¶ ઉપનિક્ખેપકસ્સ થુલ્લચ્ચયં, મરણે પારાજિકં. અનુદ્દિસ્સ નિક્ખિત્તે બહૂનં મરણે અકુસલરાસિ. પારાજિકાદિવત્થૂસુ પારાજિકાદીનિ. વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને અસિં ગહિતટ્ઠાને ઠપેત્વા મુચ્ચતિ. કિણિત્વા ગહિતો હોતિ, અસિસ્સામિકાનં અસિં, યેસં હત્થતો મૂલં ગહિતં, તેસં મૂલં દત્વા મુચ્ચતિ. સચે લોહપિણ્ડિં વા ફાલં વા કુદાલં વા ગહેત્વા અસિ કારાપિતો હોતિ, યં ભણ્ડં ગહેત્વા કારિતો, તદેવ કત્વા મુચ્ચતિ. સચે કુદાલં ગહેત્વા ¶ કારિતં વિનાસેત્વા ફાલં કરોતિ, ફાલેન પહારં લભિત્વા મરન્તેસુપિ પાણાતિપાતતો ન મુચ્ચતિ. સચે પન લોહં સમુટ્ઠાપેત્વા ઉપનિક્ખિપનત્થમેવ કારિતો હોતિ, અરેન ઘંસિત્વા ચુણ્ણવિચુણ્ણં કત્વા વિપ્પકિણ્ણે મુચ્ચતિ. સચેપિ સંવણ્ણનાપોત્થકો વિય બહૂહિ એકજ્ઝાસયેહિ કતો હોતિ, પોત્થકે વુત્તનયેનેવ કમ્મબન્ધવિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. એસ નયો સત્તિભેણ્ડીસુ. લગુળે પાસયટ્ઠિસદિસો વિનિચ્છયો. તથા પાસાણે. સત્થે અસિસદિસોવ. વિસં વાતિ વિસં ઉપનિક્ખિપન્તસ્સ વત્થુવસેન ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સાનુરૂપતો પારાજિકાદિવત્થૂસુ પારાજિકાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. કિણિત્વા ઠપિતે પુરિમનયેન પટિપાકતિકં કત્વા મુચ્ચતિ. સયં ભેસજ્જેહિ યોજિતે અવિસં કત્વા મુચ્ચતિ. રજ્જુયા પાસરજ્જુસદિસોવ વિનિચ્છયો.

ભેસજ્જે – યો ભિક્ખુ વેરિભિક્ખુસ્સ પજ્જરકે વા વિસભાગરોગે વા ઉપ્પન્ને અસપ્પાયાનિપિ સપ્પિઆદીનિ સપ્પાયાનીતિ મરણાધિપ્પાયો દેતિ, અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ કન્દમૂલફલં તસ્સ એવં ભેસજ્જદાને દુક્કટં. પરસ્સ દુક્ખુપ્પત્તિયં મરણે ચ થુલ્લચ્ચયપારાજિકાનિ, આનન્તરિયવત્થુમ્હિ આનન્તરિયન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૭૮. રૂપૂપહારે – ઉપસંહરતીતિ પરં વા અમનાપરૂપં તસ્સ સમીપે ઠપેતિ, અત્તના વા યક્ખપેતાદિવેસં ગહેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્સ ઉપસંહારમત્તે દુક્કટં. પરસ્સ તં રૂપં દિસ્વા ભયુપ્પત્તિયં થુલ્લચ્ચયં, મરણે પારાજિકં. સચે પન તદેવ રૂપં એકચ્ચસ્સ મનાપં હોતિ, અલાભકેન ચ સુસ્સિત્વા મરતિ, વિસઙ્કેતો. મનાપિયેપિ એસેવ નયો. તત્થ પન વિસેસેન ¶ ઇત્થીનં પુરિસરૂપં પુરિસાનઞ્ચ ઇત્થિરૂપં મનાપં તં અલઙ્કરિત્વા ઉપસંહરતિ, દિટ્ઠમત્તકમેવ કરોતિ, અતિચિરં પસ્સિતુમ્પિ ન દેતિ, ઇતરો અલાભકેન સુસ્સિત્વા મરતિ, પારાજિકં. સચે ઉત્તસિત્વા મરતિ ¶ , વિસઙ્કેતો. અથ પન ઉત્તસિત્વા વા અલાભકેન વાતિ અવિચારેત્વા ‘‘કેવલં પસ્સિત્વા મરિસ્સતી’’તિ ઉપસંહરતિ, ઉત્તસિત્વા વા સુસ્સિત્વા વા મતે પારાજિકમેવ. એતેનેવૂપાયેન સદ્દૂપહારાદયોપિ વેદિતબ્બા. કેવલઞ્હેત્થ અમનુસ્સસદ્દાદયો ઉત્રાસજનકા અમનાપસદ્દા, પુરિસાનં ઇત્થિસદ્દમધુરગન્ધબ્બસદ્દાદયો ચિત્તસ્સાદકરા મનાપસદ્દા. હિમવન્તે વિસરુક્ખાનં મૂલાદિગન્ધા કુણપગન્ધા ચ અમનાપગન્ધા, કાળાનુસારીમૂલગન્ધાદયો મનાપગન્ધા ¶ . પટિકૂલમૂલરસાદયો અમનાપરસા, અપ્પટિકૂલમૂલરસાદયો મનાપરસા. વિસફસ્સમહાકચ્છુફસ્સાદયો અમનાપફોટ્ઠબ્બા, ચીનપટહંસપુપ્ફતૂલિકફસ્સાદયો મનાપફોટ્ઠબ્બાતિ વેદિતબ્બા.

ધમ્મૂપહારે – ધમ્મોતિ દેસનાધમ્મો વેદિતબ્બો. દેસનાવસેન વા નિરયે ચ સગ્ગે ચ વિપત્તિસમ્પત્તિભેદં ધમ્મારમ્મણમેવ. નેરયિકસ્સાતિ ભિન્નસંવરસ્સ કતપાપસ્સ નિરયે નિબ્બત્તનારહસ્સ સત્તસ્સ પઞ્ચવિધબન્ધનકમ્મકરણાદિનિરયકથં કથેતિ. તં ચે સુત્વા સો ઉત્તસિત્વા મરતિ, કથિકસ્સ પારાજિકં. સચે પન સો સુત્વાપિ અત્તનો ધમ્મતાય મરતિ, અનાપત્તિ. ‘‘ઇદં સુત્વા એવરૂપં પાપં ન કરિસ્સતિ ઓરમિસ્સતિ વિરમિસ્સતી’’તિ નિરયકથં કથેતિ, તં સુત્વા ઇતરો ઉત્તસિત્વા મરતિ, અનાપત્તિ. સગ્ગકથન્તિ દેવનાટકાદીનં નન્દનવનાદીનઞ્ચ સમ્પત્તિકથં; તં સુત્વા ઇતરો સગ્ગાધિમુત્તો સીઘં તં સમ્પત્તિં પાપુણિતુકામો સત્થાહરણવિસખાદનઆહારુપચ્છેદ-અસ્સાસપસ્સાસસન્નિરુન્ધનાદીહિ દુક્ખં ઉપ્પાદેતિ, કથિકસ્સ થુલ્લચ્ચયં, મરતિ પારાજિકં. સચે પન સો સુત્વાપિ યાવતાયુકં ઠત્વા અત્તનો ધમ્મતાય મરતિ, અનાપત્તિ ¶ . ‘‘ઇમં સુત્વા પુઞ્ઞાનિ કરિસ્સતી’’તિ કથેતિ, તં સુત્વા ઇતરો અધિમુત્તો કાલંકરોતિ, અનાપત્તિ.

૧૭૯. આચિક્ખનાયં – પુટ્ઠો ભણતીતિ ‘‘ભન્તે કથં મતો ધનં વા લભતિ સગ્ગે વા ઉપપજ્જતી’’તિ એવં પુચ્છિતો ભણતિ.

અનુસાસનિયં – અપુટ્ઠોતિ એવં અપુચ્છિતો સામઞ્ઞેવ ભણતિ.

સઙ્કેતકમ્મનિમિત્તકમ્માનિ ¶ અદિન્નાદાનકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

એવં નાનપ્પકારતો આપત્તિભેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અનાપત્તિભેદં દસ્સેન્તો ‘‘અનાપત્તિ અસઞ્ચિચ્ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અસઞ્ચિચ્ચાતિ ‘‘ઇમિના ઉપક્કમેન ઇમં મારેમી’’તિ અચેતેત્વા. એવઞ્હિ અચેતેત્વા કતેન ઉપક્કમેન પરે મતેપિ અનાપત્તિ, વક્ખતિ ચ ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ અસઞ્ચિચ્ચા’’તિ. અજાનન્તસ્સાતિ ‘‘ઇમિના અયં મરિસ્સતી’’તિ અજાનન્તસ્સ ઉપક્કમેન પરે મતેપિ અનાપત્તિ, વક્ખતિ ચ વિસગતપિણ્ડપાતવત્થુસ્મિં ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ અજાનન્તસ્સા’’તિ. નમરણાધિપ્પાયસ્સાતિ મરણં અનિચ્છન્તસ્સ. યેન હિ ઉપક્કમેન પરો મરતિ, તેન ઉપક્કમેન તસ્મિં મારિતેપિ નમરણાધિપ્પાયસ્સ અનાપત્તિ. વક્ખતિ ¶ ચ ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ નમરણાધિપ્પાયસ્સા’’તિ. ઉમ્મત્તકાદયો પુબ્બે વુત્તનયા એવ. ઇધ પન આદિકમ્મિકા અઞ્ઞમઞ્ઞં જીવિતા વોરોપિતભિક્ખૂ, તેસં અનાપત્તિ. અવસેસાનં મરણવણ્ણસંવણ્ણનકાદીનં આપત્તિયેવાતિ.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમુટ્ઠાનાદીસુ – ઇદં સિક્ખાપદં તિસમુટ્ઠાનં; કાયચિત્તતો ચ વાચાચિત્તતો ચ કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ. કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, અકુસલચિત્તં, દુક્ખવેદનં. સચેપિ હિ સિરિસયનં આરૂળ્હો રજ્જસમ્પત્તિસુખં અનુભવન્તો રાજા ‘‘ચોરો દેવ આનીતો’’તિ વુત્તે ‘‘ગચ્છથ નં મારેથા’’તિ હસમાનોવ ભણતિ, દોમનસ્સચિત્તેનેવ ભણતીતિ વેદિતબ્બો. સુખવોકિણ્ણત્તા ¶ પન અનુપ્પબન્ધાભાવા ચ દુજ્જાનમેતં પુથુજ્જનેહીતિ.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૧૮૦. વિનીતવત્થુકથાસુ પઠમવત્થુસ્મિં – કારુઞ્ઞેનાતિ તે ભિક્ખૂ તસ્સ મહન્તં ગેલઞ્ઞદુક્ખં દિસ્વા કારુઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘સીલવા ત્વં કતકુસલો, કસ્મા મીયમાનો ભાયસિ, નનુ સીલવતો સગ્ગો નામ મરણમત્તપટિબદ્ધોયેવા’’તિ એવં મરણત્થિકાવ હુત્વા મરણત્થિકભાવં અજાનન્તા મરણવણ્ણં સંવણ્ણેસું. સોપિ ભિક્ખુ તેસં સંવણ્ણનાય ¶ આહારુપચ્છેદં કત્વા અન્તરાવ કાલમકાસિ. તસ્મા આપત્તિં આપન્ના. વોહારવસેન પન વુત્તં ‘‘કારુઞ્ઞેન મરણવણ્ણં સંવણ્ણેસુ’’ન્તિ. તસ્મા ઇદાનિપિ પણ્ડિતેન ભિક્ખુના ગિલાનસ્સ ભિક્ખુનો એવં મરણવણ્ણો ન સંવણ્ણેતબ્બો. સચે હિ તસ્સ સંવણ્ણનં સુત્વા આહારૂપચ્છેદાદિના ઉપક્કમેન એકજવનવારાવસેસેપિ આયુસ્મિં અન્તરા કાલંકરોતિ, ઇમિનાવ મારિતો હોતિ. ઇમિના પન નયેન અનુસિટ્ઠિ દાતબ્બા – ‘‘સીલવતો નામ અનચ્છરિયા મગ્ગફલુપ્પત્તિ, તસ્મા વિહારાદીસુ આસત્તિં અકત્વા બુદ્ધગતં ધમ્મગતં સઙ્ઘગતં કાયગતઞ્ચ સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા મનસિકારે અપ્પમાદો કાતબ્બો’’તિ. મરણવણ્ણે ચ સંવણ્ણિતેપિ યો તાય સંવણ્ણનાય કઞ્ચિ ઉપક્કમં અકત્વા અત્તનો ધમ્મતાય યથાયુના યથાનુસન્ધિનાવ મરતિ, તપ્પચ્ચયા સંવણ્ણકો આપત્તિયા ન કારેતબ્બોતિ.

દુતિયવત્થુસ્મિં – ન ચ ભિક્ખવે અપ્પટિવેક્ખિત્વાતિ એત્થ કીદિસં આસનં પટિવેક્ખિતબ્બં ¶ , કીદિસં ન પટિવેક્ખિતબ્બં? યં સુદ્ધં આસનમેવ હોતિ અપચ્ચત્થરણકં, યઞ્ચ આગન્ત્વા ઠિતાનં પસ્સતંયેવ અત્થરીયતિ, તં નપચ્ચવેક્ખિતબ્બં ¶ , નિસીદિતું વટ્ટતિ. યમ્પિ મનુસ્સા સયં હત્થેન અક્કમિત્વા ‘‘ઇધ ભન્તે નિસીદથા’’તિ દેન્તિ, તસ્મિમ્પિ વટ્ટતિ. સચેપિ પઠમમેવાગન્ત્વા નિસિન્ના પચ્છા ઉદ્ધં વા અધો વા સઙ્કમન્તિ, પચ્ચવેક્ખણકિચ્ચં નત્થિ. યમ્પિ તનુકેન વત્થેન યથા તલં દિસ્સતિ, એવં પટિચ્છન્નં હોતિ, તસ્મિમ્પિ પચ્ચવેક્ખણકિચ્ચં નત્થિ. યં પન પટિકચ્ચેવ પાવારકોજવાદીહિ અત્થતં હોતિ, તં હત્થેન પરામસિત્વા સલ્લક્ખેત્વા નિસીદિતબ્બં. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘ઘનસાટકેનાપિ અત્થતે યસ્મિં વલિ ન પઞ્ઞાયતિ, તં નપ્પટિવેક્ખિતબ્બન્તિ વુત્તં.

મુસલવત્થુસ્મિં – અસઞ્ચિચ્ચોતિ અવધકચેતનો વિરદ્ધપયોગો હિ સો. તેનાહ ‘‘અસઞ્ચિચ્ચો અહ’’ન્તિ. ઉદુક્ખલવત્થુ ઉત્તાનમેવ. વુડ્ઢપબ્બજિતવત્થૂસુપઠમવત્થુસ્મિં ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પટિબન્ધં મા અકાસી’’તિ પણામેસિ. દુતિયવત્થુસ્મિં – સઙ્ઘમજ્ઝેપિ ગણમજ્ઝેપિ ‘‘મહલ્લકત્થેરસ્સ પુત્તો’’તિ વુચ્ચમાનો તેન વચનેન અટ્ટીયમાનો ‘‘મરતુ અય’’ન્તિ પણામેસિ. તતિયવત્થુસ્મિં – તસ્સ દુક્ખુપ્પાદનેન થુલ્લચ્ચયં.

૧૮૧. તતો ¶ પરાનિ તીણિ વત્થૂનિ ઉત્તાનત્થાનેવ. વિસગતપિણ્ડપાતવત્થુસ્મિં – સારાણીયધમ્મપૂરકો સો ભિક્ખુ અગ્ગપિણ્ડં સબ્રહ્મચારીનં દત્વાવ ભુઞ્જતિ. તેન વુત્તં ‘‘અગ્ગકારિકં અદાસી’’તિ. અગ્ગકારિકન્તિ અગ્ગકિરિયં; પઠમં લદ્ધપિણ્ડપાતં અગ્ગગ્ગં વા પણીતપણીતં પિણ્ડપાતન્તિ અત્થો. યા પન તસ્સ દાનસઙ્ખાતા અગ્ગકિરિયા, સા ન સક્કા દાતું, પિણ્ડપાતઞ્હિ સો થેરાસનતો ¶ પટ્ઠાય અદાસિ. તે ભિક્ખૂતિ તે થેરાસનતો પટ્ઠાય પરિભુત્તપિણ્ડપાતા ભિક્ખૂ; તે કિર સબ્બેપિ કાલમકંસુ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અસ્સદ્ધેસુ પન મિચ્છાદિટ્ઠિકેસુ કુલેસુ સક્કચ્ચં પણીતભોજનં લભિત્વા અનુપપરિક્ખિત્વા નેવ અત્તના પરિભુઞ્જિતબ્બં, ન પરેસં દાતબ્બં. યમ્પિ આભિદોસિકં ભત્તં વા ખજ્જકં વા તતો લભતિ, તમ્પિ ન પરિભુઞ્જિતબ્બં. અપિહિતવત્થુમ્પિ હિ સપ્પવિચ્છિકાદીહિ અધિસયિતં છડ્ડનીયધમ્મં તાનિ કુલાનિ દેન્તિ. ગન્ધહલિદ્દાદિમક્ખિતોપિ તતો પિણ્ડપાતો ન ગહેતબ્બો. સરીરે રોગટ્ઠાનાનિ પુઞ્છિત્વા ઠપિતભત્તમ્પિ હિ તાનિ દાતબ્બં મઞ્ઞન્તીતિ.

વીમંસનવત્થુસ્મિં – વીમંસમાનો દ્વે વીમંસતિ – ‘‘સક્કોતિ નુ ખો ઇમં મારેતું નો’’તિ વિસં વા વીમંસતિ, ‘‘મરેય્ય નુ ખો અયં ઇમં વિસં ખાદિત્વા નો’’તિ પુગ્ગલં વા. ઉભયથાપિ વીમંસાધિપ્પાયેન દિન્ને મરતુ વા મા વા થુલ્લચ્ચયં. ‘‘ઇદં વિસં એતં મારેતૂ’’તિ વા ¶ ‘‘ઇદં વિસં ખાદિત્વા અયં મરતૂ’’તિ વા એવં દિન્ને પન સચે મરતિ, પારાજિકં; નો ચે, થુલ્લચ્ચયં.

૧૮૨-૩. ઇતો પરાનિ તીણિ સિલાવત્થૂનિ તીણિ ઇટ્ઠકવાસિગોપાનસીવત્થૂનિ ચ ઉત્તાનત્થાનેવ. ન કેવલઞ્ચ સિલાદીનંયેવ વસેન અયં આપત્તાનાપત્તિભેદો હોતિ, દણ્ડમુગ્ગરનિખાદનવેમાદીનમ્પિ વસેન હોતિયેવ, તસ્મા પાળિયં અનાગતમ્પિ આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં.

અટ્ટકવત્થૂસુ – અટ્ટકોતિ વેહાસમઞ્ચો વુચ્ચતિ; યં સેતકમ્મમાલાકમ્મલતાકમ્માદીનં અત્થાય બન્ધન્તિ. તત્થ આવુસો અત્રટ્ઠિતો બન્ધાહીતિ મરણાધિપ્પાયો યત્ર ઠિતો પતિત્વા ખાણુના વા ભિજ્જેય્ય, સોબ્ભપપાતાદીસુ વા મરેય્ય ¶ , તાદિસં ઠાનં સન્ધાયાહ. એત્થ ચ કોચિ ઉપરિઠાનં નિયામેતિ ‘‘ઇતો પતિત્વા મરિસ્સતી’’તિ, કોચિ હેટ્ઠા ઠાનં ‘‘ઇધ પતિત્વા મરિસ્સતી’’તિ, કોચિ ઉભયમ્પિ ‘‘ઇતો ઇધ પતિત્વા ¶ મરિસ્સતી’’તિ. તત્ર યો ઉપરિ નિયમિતટ્ઠાના અપતિત્વા અઞ્ઞતો પતતિ, હેટ્ઠા નિયમિતટ્ઠાને વા અપતિત્વા અઞ્ઞત્થ પતતિ, ઉભયનિયામે વા યંકિઞ્ચિ એકં વિરાધેત્વા પતતિ, તસ્મિં મતે વિસઙ્કેતત્તા અનાપત્તિ. વિહારચ્છાદનવત્થુસ્મિમ્પિ એસેવ નયો.

અનભિરતિવત્થુસ્મિં – સો કિર ભિક્ખુ કામવિતક્કાદીનં સમુદાચારં દિસ્વા નિવારેતું અસક્કોન્તો સાસને અનભિરતો ગિહિભાવાભિમુખો જાતો. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘યાવ સીલભેદં ન પાપુણામિ તાવ મરિસ્સામી’’તિ. અથ તં પબ્બતં અભિરુહિત્વા પપાતે પપતન્તો અઞ્ઞતરં વિલીવકારં ઓત્થરિત્વા મારેસિ. વિલીવકારન્તિ વેણુકારં. ન ચ ભિક્ખવે અત્તાનં પાતેતબ્બન્તિ ન અત્તા પાતેતબ્બો. વિભત્તિબ્યત્તયેન પનેતં વુત્તં. એત્થ ચ ન કેવલં ન પાતેતબ્બં, અઞ્ઞેનપિ યેન કેનચિ ઉપક્કમેન અન્તમસો આહારુપચ્છેદેનપિ ન મારેતબ્બો. યોપિ હિ ગિલાનો વિજ્જમાને ભેસજ્જે ચ ઉપટ્ઠાકેસુ ચ મરિતુકામો આહારં ઉપચ્છિન્દતિ, દુક્કટમેવ. યસ્સ પન મહાઆબાધો ચિરાનુબદ્ધો, ભિક્ખૂ ઉપટ્ઠહન્તા કિલમન્તિ જિગુચ્છન્તિ ‘‘કદા નુ ખો ગિલાનતો મુચ્ચિસ્સામા’’તિ અટ્ટીયન્તિ. સચે સો ‘‘અયં અત્તભાવો પટિજગ્ગિયમાનોપિ ન તિટ્ઠતિ, ભિક્ખૂ ચ કિલમન્તી’’તિ આહારં ઉપચ્છિન્દતિ, ભેસજ્જં ન સેવતિ વટ્ટતિ. યો પન ‘‘અયં રોગો ખરો, આયુસઙ્ખારા ન તિટ્ઠન્તિ, અયઞ્ચ મે વિસેસાધિગમો હત્થપ્પત્તો વિય દિસ્સતી’’તિ ઉપચ્છિન્દતિ વટ્ટતિયેવ. અગિલાનસ્સાપિ ઉપ્પન્નસંવેગસ્સ ‘‘આહારપરિયેસનં નામ પપઞ્ચો, કમ્મટ્ઠાનમેવ અનુયુઞ્જિસ્સામી’’તિ કમ્મટ્ઠાનસીસેન ¶ ઉપચ્છિન્દન્તસ્સ વટ્ટતિ. વિસેસાધિગમં બ્યાકરિત્વા આહારં ઉપચ્છિન્દતિ, ન વટ્ટતિ. સભાગાનઞ્હિ ¶ લજ્જીભિક્ખૂનં કથેતું વટ્ટતિ.

સિલાવત્થુસ્મિં – દવાયાતિ દવેન હસ્સેન; ખિડ્ડાયાતિ અત્થો. સિલાતિ પાસાણો; ન કેવલઞ્ચ પાસાણો, અઞ્ઞમ્પિ યંકિઞ્ચિ દારુખણ્ડં વા ઇટ્ઠકાખણ્ડં વા હત્થેન વા યન્તેન વા પવિજ્ઝિતું ન વટ્ટતિ. ચેતિયાદીનં અત્થાય પાસાણાદયો હસન્તા હસન્તા પવટ્ટેન્તિપિ ખિપન્તિપિ ઉક્ખિપન્તિપિ કમ્મસમયોતિ વટ્ટતિ. અઞ્ઞમ્પિ ઈદિસં નવકમ્મં વા કરોન્તા ભણ્ડકં વા ધોવન્તા રુક્ખં વા ધોવનદણ્ડકં વા ઉક્ખિપિત્વા પવિજ્ઝન્તિ, વટ્ટતિ. ભત્તવિસ્સગ્ગકાલાદીસુ કાકે વા સોણે વા કટ્ઠં વા કથલં વા ખિપિત્વા પલાપેતિ, વટ્ટતિ.

૧૮૪. સેદનાદિવત્થૂનિ ¶ સબ્બાનેવ ઉત્તાનત્થાનિ. એત્થ ચ અહં કુક્કુચ્ચકોતિ ન ગિલાનુપટ્ઠાનં ન કાતબ્બં, હિતકામતાય સબ્બં ગિલાનસ્સ બલાબલઞ્ચ રુચિઞ્ચ સપ્પાયાસપ્પાયઞ્ચ ઉપલક્ખેત્વા કાતબ્બં.

૧૮૫. જારગબ્ભિનિવત્થુસ્મિં – પવુત્થપતિકાતિ પવાસં ગતપતિકા. ગબ્ભપાતનન્તિ યેન પરિભુત્તેન ગબ્ભો પતતિ, તાદિસં ભેસજ્જં. દ્વે પજાપતિકવત્થૂનિ ઉત્તાનત્થાનેવ. ગબ્ભમદ્દનવત્થુસ્મિં – ‘‘મદ્દિત્વા પાતેહી’’તિ વુત્તે અઞ્ઞેન મદ્દાપેત્વા પાતેતિ, વિસઙ્કેતં. ‘‘મદ્દાપેત્વા પાતાપેહી’’તિ વુત્તેપિ સયં મદ્દિત્વા પાતેતિ, વિસઙ્કેતમેવ. મનુસ્સવિગ્ગહે પરિયાયો નામ નત્થિ. તસ્મા ‘‘ગબ્ભો નામ મદ્દિતે પતતી’’તિ વુત્તે સા સયં વા મદ્દતુ, અઞ્ઞેન વા મદ્દાપેત્વા પાતેતુ, વિસઙ્કેતો નત્થિ; પારાજિકમેવ તાપનવત્થુસ્મિમ્પિ એસેવ નયો.

વઞ્ઝિત્થિવત્થુસ્મિં – વઞ્ઝિત્થી નામ યા ગબ્ભં ન ગણ્હાતિ. ગબ્ભં અગણ્હનકઇત્થી નામ નત્થિ, યસ્સા પન ગહિતોપિ ગબ્ભો ન સણ્ઠાતિ, તંયેવ સન્ધાયેતં વુત્તં. ઉતુસમયે કિર સબ્બિત્થિયો ગબ્ભં ગણ્હન્તિ. યા પનાયં ‘‘વઞ્ઝા’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સા કુચ્છિયં નિબ્બત્તસત્તાનં ¶ અકુસલવિપાકો સમ્પાપુણાતિ. તે પરિત્તકુસલવિપાકેન ગહિતપટિસન્ધિકા અકુસલવિપાકેન અધિભૂતા વિનસ્સન્તિ. અભિનવપટિસન્ધિયંયેવ હિ કમ્માનુભાવેન દ્વીહાકારેહિ ગબ્ભો ન સણ્ઠાતિ – વાતેન વા પાણકેહિ વા. વાતો સોસેત્વા અન્તરધાપેતિ, પાણકા ખાદિત્વા. તસ્સ પન વાતસ્સ પાણકાનં વા પટિઘાતાય ભેસજ્જે કતે ગબ્ભો સણ્ઠહેય્ય; સો ભિક્ખુ તં અકત્વા અઞ્ઞં ખરભેસજ્જં અદાસિ. તેન સા કાલમકાસિ. ભગવા ભેસજ્જસ્સ કટત્તા દુક્કટં પઞ્ઞાપેસિ.

દુતિયવત્થુસ્મિમ્પિ ¶ એસેવ નયો. તસ્મા આગતાગતસ્સ પરજનસ્સ ભેસજ્જં ન કાતબ્બં, કરોન્તો દુક્કટં આપજ્જતિ. પઞ્ચન્નં પન સહધમ્મિકાનં કાતબ્બં ભિક્ખુસ્સ ભિક્ખુનિયા સિક્ખમાનાય સામણેરસ્સ સામણેરિયાતિ. સમસીલસદ્ધાપઞ્ઞાનઞ્હિ એતેસં તીસુ સિક્ખાસુ યુત્તાનં ભેસજ્જં અકાતું ન લબ્ભતિ, કરોન્તેન ચ સચે તેસં અત્થિ, તેસં સન્તકં ગહેત્વા યોજેત્વા દાતબ્બં. સચે નત્થિ, અત્તનો સન્તકં કાતબ્બં. સચે અત્તનોપિ નત્થિ, ભિક્ખાચારવત્તેન વા ઞાતકપવારિતટ્ઠાનતો વા પરિયેસિતબ્બં. અલભન્તેન ગિલાનસ્સ અત્થાય અકતવિઞ્ઞત્તિયાપિ આહરિત્વા કાતબ્બં.

અપરેસમ્પિ ¶ પઞ્ચન્નં કાતું વટ્ટતિ – માતુ, પિતુ, તદુપટ્ઠાકાનં, અત્તનો વેય્યાવચ્ચકરસ્સ, પણ્ડુપલાસસ્સાતિ. પણ્ડુપલાસો નામ યો પબ્બજ્જાપેક્ખો યાવ પત્તચીવરં પટિયાદિયતિ તાવ વિહારે વસતિ. તેસુ સચે માતાપિતરો ઇસ્સરા હોન્તિ, ન પચ્ચાસીસન્તિ, અકાતું વટ્ટતિ. સચે પન રજ્જેપિ ઠિતા પચ્ચાસીસન્તિ, અકાતું ન વટ્ટતિ. ભેસજ્જં પચ્ચાસીસન્તાનં ભેસજ્જં દાતબ્બં, યોજેતું અજાનન્તાનં યોજેત્વા દાતબ્બં. સબ્બેસં અત્થાય સહધમ્મિકેસુ વુત્તનયેનેવ પરિયેસિતબ્બં. સચે પન માતરં વિહારે આનેત્વા જગ્ગતિ, સબ્બં પરિકમ્મં અનામસન્તેન કાતબ્બં. ખાદનીયં ભોજનીયં સહત્થા દાતબ્બં. પિતા પન યથા સામણેરો એવં સહત્થેન ન્હાપનસમ્બાહનાદીનિ ¶ કત્વા ઉપટ્ઠાતબ્બો. યે ચ માતાપિતરો ઉપટ્ઠહન્તિ પટિજગ્ગન્તિ, તેસમ્પિ એવમેવ કાતબ્બં. વેય્યાવચ્ચકરો નામ યો વેતનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે દારૂનિ વા છિન્દતિ, અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ કમ્મં કરોતિ, તસ્સ રોગે ઉપ્પન્ને યાવ ઞાતકા ન પસ્સન્તિ તાવ ભેસજ્જં કાતબ્બં. યો પન ભિક્ખુનિસ્સિતકોવ હુત્વા સબ્બકમ્માનિ કરોતિ, તસ્સ ભેસજ્જં કાતબ્બમેવ. પણ્ડુપલાસેપિ સામણેરે વિય પટિપજ્જિતબ્બં.

અપરેસમ્પિ દસન્નં કાતું વટ્ટતિ – જેટ્ઠભાતુ, કનિટ્ઠભાતુ, જેટ્ઠભગિનિયા, કનિટ્ઠભગિનિયા, ચૂળમાતુયા, મહામાતુયા, ચૂળપિતુનો, મહાપિતુનો, પિતુચ્છાય, માતુલસ્સાતિ. તેસં પન સબ્બેસમ્પિ કરોન્તેન તેસંયેવ સન્તકં ભેસજ્જં ગહેત્વા કેવલં યોજેત્વા દાતબ્બં. સચે પન નપ્પહોન્તિ, યાચન્તિ ચ ‘‘દેથ નો, ભન્તે, તુમ્હાકં પટિદસ્સામા’’તિ તાવકાલિકં દાતબ્બં. સચેપિ ન યાચન્તિ, ‘‘અમ્હાકં ભેસજ્જં અત્થિ, તાવકાલિકં ગણ્હથા’’તિ વત્વા વા ‘‘યદા નેસં ભવિસ્સતિ તદા દસ્સન્તી’’તિ આભોગં વા કત્વા દાતબ્બં. સચે પટિદેન્તિ, ગહેતબ્બં, નો ચે દેન્તિ, ન ચોદેતબ્બા. એતે દસ ઞાતકે ઠપેત્વા અઞ્ઞેસં ન કાતબ્બં.

એતેસં ¶ પુત્તપરમ્પરાય પન યાવ સત્તમો કુલપરિવટ્ટો તાવ ચત્તારો પચ્ચયે આહરાપેન્તસ્સ અકતવિઞ્ઞત્તિ વા ભેસજ્જં કરોન્તસ્સ વેજ્જકમ્મં વા કુલદૂસકાપત્તિ વા ન હોતિ. સચે ભાતુજાયા ભગિનિસામિકો વા ગિલાના હોન્તિ, ઞાતકા ચે, તેસમ્પિ વટ્ટતિ. અઞ્ઞાતકા ચે, ભાતુ ચ ભગિનિયા ચ કત્વા દાતબ્બં, ‘‘તુમ્હાકં જગ્ગનટ્ઠાને દેથા’’તિ. અથ વા તેસં પુત્તાનં કત્વા દાતબ્બં, ‘‘તુમ્હાકં માતાપિતૂનં ¶ દેથા’’તિ. એતેનુપાયેન સબ્બપદેસુપિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

તેસં અત્થાય ચ સામણેરેહિ અરઞ્ઞતો ભેસજ્જં આહરાપેન્તેન ઞાતિસામણેરેહિ વા આહરાપેતબ્બં. અત્તનો અત્થાય વા આહરાપેત્વા ¶ દાતબ્બં. તેહિપિ ‘‘ઉપજ્ઝાયસ્સ આહરામા’’તિ વત્તસીસેન આહરિતબ્બં. ઉપજ્ઝાયસ્સ માતાપિતરો ગિલાના વિહારં આગચ્છન્તિ, ઉપજ્ઝાયો ચ દિસાપક્કન્તો હોતિ, સદ્ધિવિહારિકેન ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તકં ભેસજ્જં દાતબ્બં. નો ચે અત્થિ, અત્તનો ભેસજ્જં ઉપજ્ઝાયસ્સ પરિચ્ચજિત્વા દાતબ્બં. અત્તનોપિ અસન્તે વુત્તનયેન પરિયેસિત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તકં કત્વા દાતબ્બં. ઉપજ્ઝાયેનપિ સદ્ધિવિહારિકસ્સ માતાપિતૂસુ એવમેવ પટિપજ્જિતબ્બં. એસ નયો આચરિયન્તેવાસિકેસુપિ. અઞ્ઞોપિ યો આગન્તુકો વા ચોરો વા યુદ્ધપરાજિતો ઇસ્સરો વા ઞાતકેહિ પરિચ્ચત્તો કપણો વા ગમિયમનુસ્સો વા ગિલાનો હુત્વા વિહારં પવિસતિ, સબ્બેસં અપચ્ચાસીસન્તેન ભેસજ્જં કાતબ્બં.

સદ્ધં કુલં હોતિ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠાયકં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ માતાપિતુટ્ઠાનિયં, તત્ર ચે કોચિ ગિલાનો હોતિ, તસ્સત્થાય વિસ્સાસેન ‘‘ભેસજ્જં કત્વા ભન્તે દેથા’’તિ વદન્તિ, નેવ દાતબ્બં ન કાતબ્બં. અથ પન કપ્પિયં ઞત્વા એવં પુચ્છન્તિ – ‘‘ભન્તે, અસુકસ્સ નામ રોગસ્સ કિં ભેસજ્જં કરોન્તી’’તિ? ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ગહેત્વા કરોન્તી’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. ‘‘ભન્તે, મય્હં માતા ગિલાના, ભેસજ્જં તાવ આચિક્ખથા’’તિ એવં પુચ્છિતે પન ન આચિક્ખિતબ્બં. અઞ્ઞમઞ્ઞં પન કથા કાતબ્બા – ‘‘આવુસો, અસુકસ્સ નામ ભિક્ખુનો ઇમસ્મિં રોગે કિં ભેસજ્જં કરિંસૂ’’તિ? ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ભન્તે’’તિ. તં સુત્વા ઇતરો માતુ ભેસજ્જં કરોતિ, વટ્ટતેવ.

મહાપદુમત્થેરોપિ કિર વસભરઞ્ઞો દેવિયા રોગે ઉપ્પન્ને એકાય ઇત્થિયા આગન્ત્વા પુચ્છિતો ‘‘ન જાનામી’’તિ અવત્વા એવમેવ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સમુલ્લપેસિ. તં સુત્વા તસ્સા ભેસજ્જમકંસુ. વૂપસન્તે ચ રોગે તિચીવરેન તીહિ ચ કહાપણસતેહિ સદ્ધિં ભેસજ્જચઙ્કોટકં પૂરેત્વા ¶ આહરિત્વા ¶ થેરસ્સ પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘‘ભન્તે, પુપ્ફપૂજં કરોથા’’તિ આહંસુ. થેરો ‘‘આચરિયભાગો નામાય’’ન્તિ કપ્પિયવસેન ગાહાપેત્વા પુપ્ફપૂજં અકાસિ. એવં તાવ ભેસજ્જે પટિપજ્જિતબ્બં.

પરિત્તે ¶ પન ‘‘ગિલાનસ્સ પરિત્તં કરોથ, ભન્તે’’તિ વુત્તે ન કાતબ્બં, ‘‘ભણથા’’તિ વુત્તે પન કાતબ્બં. સચે પિસ્સ એવં હોતિ ‘‘મનુસ્સા નામ ન જાનન્તિ, અકયિરમાને વિપ્પટિસારિનો ભવિસ્સન્તી’’તિ કાતબ્બં; ‘‘પરિત્તોદકં પરિત્તસુત્તં કત્વા દેથા’’તિ વુત્તેન પન તેસંયેવ ઉદકં હત્થેન ચાલેત્વા સુત્તં પરિમજ્જેત્વા દાતબ્બં. સચે વિહારતો ઉદકં અત્તનો સન્તકં વા સુત્તં દેતિ, દુક્કટં. મનુસ્સા ઉદકઞ્ચ સુત્તઞ્ચ ગહેત્વા નિસીદિત્વા ‘‘પરિત્તં ભણથા’’તિ વદન્તિ, કાતબ્બં. નો ચે જાનન્તિ, આચિક્ખિતબ્બં. ભિક્ખૂનં નિસિન્નાનં પાદેસુ ઉદકં આકિરિત્વા સુત્તઞ્ચ ઠપેત્વા ગચ્છન્તિ ‘‘પરિત્તં કરોથ, પરિત્તં ભણથા’’તિ ન પાદા અપનેતબ્બા. મનુસ્સા હિ વિપ્પટિસારિનો હોન્તિ. અન્તોગામે ગિલાનસ્સત્થાય વિહારં પેસેન્તિ, ‘‘પરિત્તં ભણન્તૂ’’તિ ભણિતબ્બં. અન્તોગામે રાજગેહાદીસુ રોગે વા ઉપદ્દવે વા ઉપ્પન્ને પક્કોસાપેત્વા ભણાપેન્તિ, આટાનાટિયસુત્તાદીનિ ભણિતબ્બાનિ. ‘‘આગન્ત્વા ગિલાનસ્સ સિક્ખાપદાનિ દેન્તુ, ધમ્મં કથેન્તુ. રાજન્તેપુરે વા અમચ્ચગેહે વા આગન્ત્વા સિક્ખાપદાનિ દેન્તુ, ધમ્મં કથેન્તૂ’’તિ પેસિતેપિ ગન્ત્વા સિક્ખાપદાનિ દાતબ્બાનિ, ધમ્મો કથેતબ્બો. ‘‘મતાનં પરિવારત્થં આગચ્છન્તૂ’’તિ પક્કોસન્તિ, ન ગન્તબ્બં. સીવથિકદસ્સને અસુભદસ્સને ચ મરણસ્સતિં પટિલભિસ્સામીતિ કમ્મટ્ઠાનસીસેન ગન્તું વટ્ટતિ. એવં પરિત્તે પટિપજ્જિતબ્બં.

પિણ્ડપાતે પન – અનામટ્ઠપિણ્ડપાતો કસ્સ દાતબ્બો, કસ્સ ન દાતબ્બો? માતાપિતુનં તાવ દાતબ્બો. સચેપિ કહાપણગ્ઘનકો હોતિ, સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં નત્થિ. માતાપિતુઉપટ્ઠાકાનં વેય્યાવચ્ચકરસ્સ પણ્ડુપલાસસ્સાતિ ¶ એતેસમ્પિ દાતબ્બો. તત્થ પણ્ડુપલાસસ્સ થાલકે પક્ખિપિત્વાપિ દાતું વટ્ટતિ. તં ઠપેત્વા અઞ્ઞેસં આગારિકાનં માતાપિતુનમ્પિ ન વટ્ટતિ. પબ્બજિતપરિભોગો હિ આગારિકાનં ચેતિયટ્ઠાનિયો. અપિચ અનામટ્ઠપિણ્ડપાતો નામેસ સમ્પત્તસ્સ દામરિકચોરસ્સાપિ ઇસ્સરસ્સાપિ દાતબ્બો. કસ્મા? તે હિ અદીયમાનેપિ ‘‘ન દેન્તી’’તિ આમસિત્વા દીયમાનેપિ ‘‘ઉચ્છિટ્ઠકં દેન્તી’’તિ કુજ્ઝન્તિ. કુદ્ધા જીવિતાપિ વોરોપેન્તિ, સાસનસ્સાપિ અન્તરાયં કરોન્તિ. રજ્જં ¶ પત્થયમાનસ્સ વિચરતો ચોરનાગસ્સ વત્થુ ચેત્થ કથેતબ્બં. એવં પિણ્ડપાતે પટિપજ્જિતબ્બં.

પટિસન્થારો પન કસ્સ કાતબ્બો, કસ્સ ન કાતબ્બો? પટિસન્થારો નામ વિહારં સમ્પત્તસ્સ ¶ યસ્સ કસ્સચિ આગન્તુકસ્સ વા દલિદ્દસ્સ વા ચોરસ્સ વા ઇસ્સરસ્સ વા કાતબ્બોયેવ. કથં? આગન્તુકં તાવ ખીણપરિબ્બયં વિહારં સમ્પત્તં દિસ્વા પાનીયં દાતબ્બં, પાદમક્ખનતેલં દાતબ્બં. કાલે આગતસ્સ યાગુભત્તં, વિકાલે આગતસ્સ સચે તણ્ડુલા અત્થિ; તણ્ડુલા દાતબ્બા. અવેલાયં સમ્પત્તો ‘‘ગચ્છાહી’’તિ ન વત્તબ્બો. સયનટ્ઠાનં દાતબ્બં. સબ્બં અપચ્ચાસીસન્તેનેવ કાતબ્બં. ‘‘મનુસ્સા નામ ચતુપચ્ચયદાયકા એવં સઙ્ગહે કયિરમાને પુનપ્પુનં પસીદિત્વા ઉપકારં કરિસ્સન્તી’’તિ ચિત્તં ન ઉપ્પાદેતબ્બં. ચોરાનં પન સઙ્ઘિકમ્પિ દાતબ્બં.

પટિસન્થારાનિસંસદીપનત્થઞ્ચ ચોરનાગવત્થુ, ભાતરા સદ્ધિં જમ્બુદીપગતસ્સ મહાનાગરઞ્ઞો વત્થુ, પિતુરાજસ્સ રજ્જે ચતુન્નં અમચ્ચાનં વત્થુ, અભયચોરવત્થૂતિ એવમાદીનિ બહૂનિ ¶ વત્થૂનિ મહાઅટ્ઠકથાયં વિત્થારતો વુત્તાનિ.

તત્રાયં એકવત્થુદીપના – સીહળદીપે કિર અભયો નામ ચોરો પઞ્ચસતપરિવારો એકસ્મિં ઠાને ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા સમન્તા તિયોજનં ઉબ્બાસેત્વા વસતિ. અનુરાધપુરવાસિનો કદમ્બનદિં ન ઉત્તરન્તિ, ચેતિયગિરિમગ્ગે જનસઞ્ચારો ઉપચ્છિન્નો. અથેકદિવસં ચોરો ‘‘ચેતિયગિરિં વિલુમ્પિસ્સામી’’તિ અગમાસિ. આરામિકા દિસ્વા દીઘભાણકઅભયત્થેરસ્સ આરોચેસું. થેરો ‘‘સપ્પિફાણિતાદીનિ અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘ચોરાનં દેથ, તણ્ડુલા અત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે, સઙ્ઘસ્સત્થાય આહટા તણ્ડુલા ચ પત્તસાકઞ્ચ ગોરસો ચા’’તિ. ‘‘ભત્તં સમ્પાદેત્વા ચોરાનં દેથા’’તિ. આરામિકા તથા કરિંસુ. ચોરા ભત્તં ભુઞ્જિત્વા ‘‘કેનાયં પટિસન્થારો કતો’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘અમ્હાકં અય્યેન અભયત્થેરેના’’તિ. ચોરા થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા આહંસુ – ‘‘મયં સઙ્ઘસ્સ ચ ચેતિયસ્સ ¶ ચ સન્તકં અચ્છિન્દિત્વા ગહેસ્સામાતિ આગતા, તુમ્હાકં પન ઇમિના પટિસન્થારેનમ્હ પસન્ના, અજ્જ પટ્ઠાય વિહારે ધમ્મિકા રક્ખા અમ્હાકં આયત્તા હોતુ, નાગરા આગન્ત્વા દાનં દેન્તુ, ચેતિયં વન્દન્તૂ’’તિ. તતો પટ્ઠાય ચ નાગરે દાનં દાતું આગચ્છન્તે નદીતીરેયેવ પચ્ચુગ્ગન્ત્વા રક્ખન્તા વિહારં નેન્તિ, વિહારેપિ દાનં દેન્તાનં રક્ખં કત્વા તિટ્ઠન્તિ. તેપિ ભિક્ખૂનં ભુત્તાવસેસં ચોરાનં દેન્તિ. ગમનકાલેપિ તે ચોરા નદીતીરં પાપેત્વા નિવત્તન્તિ.

અથેકદિવસં ભિક્ખુસઙ્ઘે ખીયનકકથા ઉપ્પન્ના ‘‘થેરો ઇસ્સરવતાય સઙ્ઘસ્સ સન્તકં ચોરાનં અદાસી’’તિ. થેરો સન્નિપાતં કારાપેત્વા આહ – ‘‘ચોરા સઙ્ઘસ્સ પકતિવટ્ટઞ્ચ ચેતિયસન્તકઞ્ચ અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હિસ્સામા’’તિ આગમિંસુ. અથ નેસં મયા એવં ન હરિસ્સન્તીતિ ¶ એત્તકો નામ પટિસન્થારો કતો, તં સબ્બમ્પિ એકતો સમ્પિણ્ડેત્વા અગ્ઘાપેથ. તેન કારણેન અવિલુત્તં ભણ્ડં એકતો સમ્પિણ્ડેત્વા અગ્ઘાપેથાતિ. તતો સબ્બમ્પિ થેરેન દિન્નકં ચેતિયઘરે એકં વરપોત્થકચિત્તત્થરણં ¶ ન અગ્ઘતિ. તતો આહંસુ – ‘‘થેરેન કતપટિસન્થારો સુકતો ચોદેતું વા સારેતું વા ન લબ્ભા, ગીવા વા અવહારો વા નત્થી’’તિ. એવં મહાનિસંસો પટિસન્થારોતિ સલ્લક્ખેત્વા કત્તબ્બો પણ્ડિતેન ભિક્ખુનાતિ.

૧૮૭. અઙ્ગુલિપતોદકવત્થુસ્મિં – ઉત્તન્તોતિ કિલમન્તો. અનસ્સાસકોતિ નિરસ્સાસો. ઇમસ્મિં પન વત્થુસ્મિં યાય આપત્તિયા ભવિતબ્બં સા ‘‘ખુદ્દકેસુ નિદિટ્ઠા’’તિ ઇધ ન વુત્તા.

તદનન્તરે વત્થુસ્મિં – ઓત્થરિત્વાતિ અક્કમિત્વા. સો કિર તેહિ આકડ્ઢિયમાનો પતિતો. એકો તસ્સ ઉદરં અભિરુહિત્વા નિસીદિ. સેસાપિ પન્નરસ જના પથવિયં અજ્ઝોત્થરિત્વા અદૂહલપાસાણા વિય મિગં મારેસું. યસ્મા પન તે કમ્માધિપ્પાયા, ન મરણાધિપ્પાયા; તસ્મા પારાજિકં ન વુત્તં.

ભૂતવેજ્જકવત્થુસ્મિં – યક્ખં મારેસીતિ ભૂતવિજ્જાકપાઠકા યક્ખગહિતં મોચેતુકામા યક્ખં આવાહેત્વા મુઞ્ચાતિ વદન્તિ. નો ચે મુઞ્ચતિ, પિટ્ઠેન વા મત્તિકાય વા રૂપં કત્વા હત્થપાદાદીનિ છિન્દન્તિ, યં યં તસ્સ છિજ્જતિ તં તં યક્ખસ્સ છિન્નમેવ હોતિ. સીસે છિન્ને યક્ખોપિ મરતિ ¶ . એવં સોપિ મારેસિ; તસ્મા થુલ્લચ્ચયં વુત્તં. ન કેવલઞ્ચ યક્ખમેવ, યોપિ હિ સક્કં દેવરાજં મારેય્ય, સોપિ થુલ્લચ્ચયમેવ આપજ્જતિ.

વાળયક્ખવત્થુસ્મિં – વાળયક્ખવિહારન્તિ યસ્મિં વિહારે વાળો ચણ્ડો યક્ખો વસતિ, તં વિહારં. યો હિ એવરૂપં વિહારં અજાનન્તો કેવલં વસનત્થાય પેસેતિ, અનાપત્તિ. યો મરણાધિપ્પાયો પેસેતિ, સો ઇતરસ્સ મરણેન પારાજિકં, અમરણેન થુલ્લચ્ચયં આપજ્જતિ. યથા ચ વાળયક્ખવિહારં; એવં યત્થ વાળસીહબ્યગ્ઘાદિમિગા વા અજગરકણ્હસપ્પાદયો દીઘજાતિકા વા વસન્તિ, તં વાળવિહારં પેસેન્તસ્સાપિ આપત્તાનાપત્તિભેદો ¶ વેદિતબ્બો. અયં પાળિમુત્તકનયો. યથા ચ ભિક્ખું વાળયક્ખવિહારં પેસેન્તસ્સ; એવં વાળયક્ખમ્પિ ભિક્ખુસન્તિકં પેસેન્તસ્સ આપત્તાનાપત્તિભેદો વેદિતબ્બો. એસેવ નયો વાળકન્તારાદિવત્થૂસુપિ. કેવલઞ્હેત્થ યસ્મિં કન્તારે વાળમિગા વા દીઘજાતિકા વા અત્થિ, સો વાળકન્તારો. યસ્મિં ચોરા અત્થિ, સો ચોરકન્તારોતિ એવં પદત્થમત્તમેવ નાનં. મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકઞ્ચ નામેતં સણ્હં, પરિયાયકથાય ન મુચ્ચતિ; તસ્મા યો વદેય્ય ‘‘અસુકસ્મિં નામ ઓકાસે ચોરો નિસિન્નો ¶ , યો તસ્સ સીસં છિન્દિત્વા આહરતિ, સો રાજતો સક્કારવિસેસં લભતી’’તિ. તસ્સ ચેતં વચનં સુત્વા કોચિ નં ગન્ત્વા મારેતિ, અયં પારાજિકો હોતીતિ.

૧૮૮. તં મઞ્ઞમાનોતિ આદીસુ સો કિર ભિક્ખુ અત્તનો વેરિભિક્ખું મારેતુકામો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં મે દિવા મારેન્તસ્સ ન સુકરં ભવેય્ય સોત્થિના ગન્તું, રત્તિં નં મારેસ્સામી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા રત્તિં આગમ્મ બહૂનં સયિતટ્ઠાને તં મઞ્ઞમાનો તમેવ જીવિતા વોરોપેસિ. અપરો તં મઞ્ઞમાનો અઞ્ઞં, અપરો અઞ્ઞં તસ્સેવ સહાયં મઞ્ઞમાનો તં, અપરો અઞ્ઞં તસ્સેવ સહાયં મઞ્ઞમાનો અઞ્ઞં તસ્સ સહાયમેવ જીવિતા વોરોપેસિ. સબ્બેસમ્પિ પારાજિકમેવ.

અમનુસ્સગહિતવત્થૂસુ પઠમે વત્થુસ્મિં ‘‘યક્ખં પલાપેસ્સામી’’તિ પહારં અદાસિ, ઇતરો ‘‘ન દાનાયં વિરજ્ઝિતું સમત્થો, મારેસ્સામિ ન’’ન્તિ ¶ . એત્થ ચ નમરણાધિપ્પાયસ્સ અનાપત્તિ વુત્તાતિ. ન એત્તકેનેવ અમનુસ્સગહિતસ્સ પહારો દાતબ્બો, તાલપણ્ણં પન પરિત્તસુત્તં વા હત્થે વા પાદે વા બન્ધિતબ્બં, રતનસુત્તાદીનિ પરિત્તાનિ ભણિતબ્બાનિ, ‘‘મા સીલવન્તં ભિક્ખું વિહેઠેહી’’તિ ધમ્મકથા કાતબ્બાતિ. સગ્ગકથાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ. યઞ્હેત્થ વત્તબ્બં તં વુત્તમેવ.

૧૮૯. રુક્ખચ્છેદનવત્થુ અટ્ટબન્ધનવત્થુસદિસં. અયં પન વિસેસો – યો રુક્ખેન ઓત્થતોપિ ન મરતિ ¶ , સક્કા ચ હોતિ એકેન પસ્સેન રુક્ખં છેત્વા પથવિં વા ખનિત્વા નિક્ખમિતું, હત્થે ચસ્સ વાસિ વા કુઠારી વા અત્થિ, તેન અપિ જીવિતં પરિચ્ચજિતબ્બં, ન ચ રુક્ખો વા છિન્દિતબ્બો, ન પથવી વા ખણિતબ્બા. કસ્મા? એવં કરોન્તો હિ પાચિત્તિયં આપજ્જતિ, બુદ્ધસ્સ આણં ભઞ્જતિ, ન જીવિતપરિયન્તં સીલં કરોતિ. તસ્મા અપિ જીવિતં પરિચ્ચજિતબ્બં, ન ચ સીલન્તિ પરિગ્ગહેત્વા ન એવં કાતબ્બં. અઞ્ઞસ્સ પન ભિક્ખુનો રુક્ખં વા છિન્દિત્વા પથવિં વા ખનિત્વા તં નીહરિતું વટ્ટતિ. સચે ઉદુક્ખલયન્તકેન રુક્ખં પવટ્ટેત્વા નીહરિતબ્બો હોતિ, તંયેવ રુક્ખં છિન્દિત્વા ઉદુક્ખલં ગહેતબ્બન્તિ મહાસુમત્થેરો આહ. અઞ્ઞમ્પિ છિન્દિત્વા ગહેતું વટ્ટતીતિ મહાપદુમત્થેરો. સોબ્ભાદીસુ પતિતસ્સાપિ નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા ઉત્તારણે એસેવ નયો. અત્તના ભૂતગામં છિન્દિત્વા નિસ્સેણી ન કાતબ્બા, અઞ્ઞેસં કત્વા ઉદ્ધરિતું વટ્ટતીતિ.

૧૯૦. દાયાલિમ્પનવત્થૂસુ – દાયં આલિમ્પેસુન્તિ વને અગ્ગિં અદંસુ. એત્થ પન ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સવસેન પારાજિકાનન્તરિયથુલ્લચ્ચયપાચિત્તિવત્થૂનં અનુરૂપતો પારાજિકાદીનિ અકુસલરાસિભાવો ¶ ચ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ‘‘અલ્લતિણવનપ્પગુમ્બાદયો ડય્હન્તૂ’’તિ આલિમ્પેન્તસ્સ ચ પાચિત્તિયં. ‘‘દબ્બૂપકરણાનિ વિનસ્સન્તૂ’’તિ આલિમ્પેન્તસ્સ દુક્કટં. ખિડ્ડાધિપ્પાયેનાપિ દુક્કટન્તિ સઙ્ખેપટ્ઠકથાયં વુત્તં. ‘‘યંકિઞ્ચિ અલ્લસુક્ખં સઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયં ડય્હતૂ’’તિ આલિમ્પેન્તસ્સ વત્થુવસેન પારાજિકથુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયદુક્કટાનિ વેદિતબ્બાનિ.

પટગ્ગિદાનં પન પરિત્તકરણઞ્ચ ભગવતા અનુઞ્ઞાતં, તસ્મા અરઞ્ઞે વનકમ્મિકેહિ વા દિન્નં સયં વા ઉટ્ઠિતં અગ્ગિં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘તિણકુટિયો મા ¶ વિનસ્સન્તૂ’’તિ તસ્સ અગ્ગિનો પટિઅગ્ગિં દાતું વટ્ટતિ, યેન સદ્ધિં આગચ્છન્તો અગ્ગિ એકતો હુત્વા નિરુપાદાનો નિબ્બાતિ. પરિત્તમ્પિ ¶ કાતું વટ્ટતિ તિણકુટિકાનં સમન્તા ભૂમિતચ્છનં પરિખાખણનં વા, યથા આગતો અગ્ગિ ઉપાદાનં અલભિત્વા નિબ્બાતિ. એતઞ્ચ સબ્બં ઉટ્ઠિતેયેવ અગ્ગિસ્મિં કાતું વટ્ટતિ. અનુટ્ઠિતે અનુપસમ્પન્નેહિ કપ્પિયવોહારેન કારેતબ્બં. ઉદકેન પન નિબ્બાપેન્તેહિ અપ્પાણકમેવ ઉદકં આસિઞ્ચિતબ્બં.

૧૯૧. આઘાતનવત્થુસ્મિં – યથા એકપ્પહારવચને; એવં ‘‘દ્વીહિ પહારેહી’’તિ આદિવચનેસુપિ પારાજિકં વેદિતબ્બં. ‘‘દ્વીહી’’તિ વુત્તે ચ એકેન પહારેન મારિતેપિ ખેત્તમેવ ઓતિણ્ણત્તા પારાજિકં, તીહિ મારિતે પન વિસઙ્કેતં. ઇતિ યથાપરિચ્છેદે વા પરિચ્છેદબ્ભન્તરે વા અવિસઙ્કેતં, પરિચ્છેદાતિક્કમે પન સબ્બત્થ વિસઙ્કેતં હોતિ, આણાપકો મુચ્ચતિ, વધકસ્સેવ દોસો. યથા ચ પહારેસુ; એવં પુરિસેસુપિ ‘‘એકો મારેતૂ’’તિ વુત્તે એકેનેવ મારિતે પારાજિકં, દ્વીહિ મારિતે વિસઙ્કેતં. ‘‘દ્વે મારેન્તૂ’’તિ વુત્તે એકેન વા દ્વીહિ વા મારિતે પારાજિકં, તીહિ મારિતે વિસઙ્કેતન્તિ વેદિતબ્બં. એકો સઙ્ગામે વેગેન ધાવતો પુરિસસ્સ સીસં અસિના છિન્દતિ, અસીસકં કબન્ધં ધાવતિ, તમઞ્ઞો પહરિત્વા પાતેસિ, કસ્સ પારાજિકન્તિ વુત્તે ઉપડ્ઢા થેરા ‘‘ગમનૂપચ્છેદકસ્સા’’તિ આહંસુ. આભિધમ્મિકગોદત્તત્થેરો ‘‘સીસચ્છેદકસ્સા’’તિ. એવરૂપાનિપિ વત્થૂનિ ઇમસ્સ વત્થુસ્સ અત્થદીપને વત્તબ્બાનીતિ.

૧૯૨. તક્કવત્થુસ્મિં – અનિયમેત્વા ‘‘તક્કં પાયેથા’’તિ વુત્તે યં વા તં વા તક્કં પાયેત્વા મારિતે પારાજિકં. નિયમેત્વા પન ‘‘ગોતક્કં મહિંસતક્કં અજિકાતક્ક’’ન્તિ વા, ‘‘સીતં ઉણ્હં ધૂપિતં અધૂપિત’’ન્તિ વા વુત્તે યં વુત્તં, તતો અઞ્ઞં પાયેત્વા મારિતે વિસઙ્કેતં.

લોણસોવીરકવત્થુસ્મિં ¶ – લોણસોવીરકં નામ સબ્બરસાભિસઙ્ખતં એકં ભેસજ્જં. તં કિર કરોન્તા ¶ હરીતકામલકવિભીતકકસાવે સબ્બધઞ્ઞાનિ સબ્બઅપરણ્ણાનિ સત્તન્નમ્પિ ધઞ્ઞાનં ઓદનં કદલિફલાદીનિ સબ્બફલાનિ વેત્તકેતકખજ્જૂરિકળીરાદયો સબ્બકળીરે મચ્છમંસખણ્ડાનિ અનેકાનિ ચ મધુફાણિતસિન્ધવલોણનિકટુકાદીનિ ભેસજ્જાનિ પક્ખિપિત્વા ¶ કુમ્ભિમુખં લિમ્પિત્વા એકં વા દ્વે વા તીણિ વા સંવચ્છરાનિ ઠપેન્તિ, તં પરિપચ્ચિત્વા જમ્બુરસવણ્ણં હોતિ. વાતકાસકુટ્ઠપણ્ડુભગન્દરાદીનં સિનિદ્ધભોજનં ભુત્તાનઞ્ચ ઉત્તરપાનં ભત્તજીરણકભેસજ્જં તાદિસં નત્થિ. તં પનેતં ભિક્ખૂનં પચ્છાભત્તમ્પિ વટ્ટતિ, ગિલાનાનં પાકતિકમેવ, અગિલાનાનં પન ઉદકસમ્ભિન્નં પાનપરિભોગેનાતિ.

સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

તતિયપારાજિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુત્થપારાજિકં

ચતુસચ્ચવિદૂ ¶ સત્થા, ચતુત્થં યં પકાસયિ;

પારાજિકં તસ્સ દાનિ, પત્તો સંવણ્ણનાક્કમો.

યસ્મા તસ્મા સુવિઞ્ઞેય્યં, યં પુબ્બે ચ પકાસિતં;

તં વજ્જયિત્વા અસ્સાપિ, હોતિ સંવણ્ણના અયં.

વગ્ગુમુદાતીરિયભિક્ખુવત્થુવણ્ણના

૧૯૩. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ…પે… ગિહીનં કમ્મન્તં અધિટ્ઠેમાતિ ગિહીનં ખેત્તેસુ ચેવ આરામાદીસુ ચ કત્તબ્બકિચ્ચં અધિટ્ઠામ; ‘‘એવં કાતબ્બં, એવં ન કાતબ્બ’’ન્તિ આચિક્ખામ ચેવ અનુસાસામ ચાતિ વુત્તં હોતિ. દૂતેય્યન્તિ દૂતકમ્મં. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સાતિ મનુસ્સે ઉત્તિણ્ણધમ્મસ્સ; મનુસ્સે અતિક્કમિત્વા બ્રહ્મત્તં વા નિબ્બાનં વા પાપનકધમ્મસ્સાતિ અત્થો. ઉત્તરિમનુસ્સાનં વા સેટ્ઠપુરિસાનં ઝાયીનઞ્ચ અરિયાનઞ્ચ ધમ્મસ્સ. અસુકો ભિક્ખૂતિઆદીસુ અત્તના એવં મન્તયિત્વા પચ્છા ગિહીનં ભાસન્તા ‘‘બુદ્ધરક્ખિતો નામ ભિક્ખુ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભી, ધમ્મરક્ખિતો દુતિયસ્સા’’તિ એવં નામવસેનેવ વણ્ણં ભાસિંસૂતિ વેદિતબ્બો. તત્થ એસોયેવ ખો આવુસો સેય્યોતિ કમ્મન્તાધિટ્ઠાનં દૂતેય્યહરણઞ્ચ બહુસપત્તં મહાસમારમ્ભં ન ચ સમણસારુપ્પં. તતો પન ઉભયતોપિ ¶ એસો એવ સેય્યો પાસંસતરો સુન્દરતરો યો અમ્હાકં ગિહીનં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ વણ્ણો ભાસિતો. કિં વુત્તં હોતિ? ઇરિયાપથં સણ્ઠપેત્વા નિસિન્નં વા ચઙ્કમન્તં વા પુચ્છન્તાનં વા અપુચ્છન્તાનં વા ગિહીનં ‘‘અયં ¶ અસુકો નામ ભિક્ખુ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભી’’તિ એવમાદિના નયેન યો અમ્હાકં અઞ્ઞેન અઞ્ઞસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ ¶ વણ્ણો ભાસિતો ભવિસ્સતિ, એસો એવ સેય્યોતિ. અનાગતસમ્બન્ધે પન અસતિ ન એતેહિ સો તસ્મિં ખણે ભાસિતોવ યસ્મા ન યુજ્જતિ, તસ્મા અનાગતસમ્બન્ધં કત્વા ‘‘યો એવં ભાસિતો ભવિસ્સતિ, સો એવ સેય્યો’’તિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. લક્ખણં પન સદ્દસત્થતો પરિયેસિતબ્બં.

૧૯૪. વણ્ણવા અહેસુન્તિ અઞ્ઞોયેવ નેસં અભિનવો સરીરવણ્ણો ઉપ્પજ્જિ, તેન વણ્ણેન વણ્ણવન્તો અહેસું. પીણિન્દ્રિયાતિ પઞ્ચહિ પસાદેહિ અભિનિવિટ્ઠોકાસસ્સ પરિપુણ્ણત્તા મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં અમિલાતભાવેન પીણિન્દ્રિયા. પસન્નમુખવણ્ણાતિ કિઞ્ચાપિ અવિસેસેન વણ્ણવન્તો સરીરવણ્ણતો પન નેસં મુખવણ્ણો અધિકતરં પસન્નો; અચ્છો અનાવિલો પરિસુદ્ધોતિ અત્થો. વિપ્પસન્નછવિવણ્ણાતિ યેન ચ તે મહાકણિકારપુપ્ફાદિસદિસેન વણ્ણેન વણ્ણવન્તો, તાદિસો અઞ્ઞેસમ્પિ મનુસ્સાનં વણ્ણો અત્થિ. યથા પન ઇમેસં; એવં ન તેસં છવિવણ્ણો વિપ્પસન્નો. તેન વુત્તં – ‘‘વિપ્પસન્નછવિવણ્ણા’’તિ. ઇતિહ તે ભિક્ખૂ નેવ ઉદ્દેસં ન પરિપુચ્છં ન કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તા. અથ ખો કુહકતાય અભૂતગુણસંવણ્ણનાય લદ્ધાનિ પણીતભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા યથાસુખં નિદ્દારામતં સઙ્ગણિકારામતઞ્ચ અનુયુઞ્જન્તા ઇમં સરીરસોભં પાપુણિંસુ, યથા તં બાલા ભન્તમિગપ્પટિભાગાતિ.

વગ્ગુમુદાતીરિયાતિ વગ્ગુમુદાતીરવાસિનો. કચ્ચિ ભિક્ખવે ખમનીયન્તિ ભિક્ખવે કચ્ચિ તુમ્હાકં ઇદં ચતુચક્કં નવદ્વારં સરીરયન્તં ખમનીયં સક્કા ખમિતું સહિતું પરિહરિતું ન કિઞ્ચિ દુક્ખં ઉપ્પાદેતીતિ. કચ્ચિ યાપનીયન્તિ કચ્ચિ સબ્બકિચ્ચેસુ યાપેતું ગમેતું સક્કા, ન કિઞ્ચિ અન્તરાયં દસ્સેતીતિ. કુચ્છિ પરિકન્તોતિ કુચ્છિ પરિકન્તિતો વરં ભવેય્ય; ‘‘પરિકત્તો’’તિપિ પાઠો યુજ્જતિ. એવં ¶ વગ્ગુમુદાતીરિયે અનેકપરિયાયેન વિગરહિત્વા ઇદાનિ યસ્મા તેહિ કતકમ્મં ચોરકમ્મં હોતિ, તસ્મા આયતિં અઞ્ઞેસમ્પિ એવરૂપસ્સ કમ્મસ્સ અકરણત્થં અથ ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ.

૧૯૫. આમન્તેત્વા ¶ ચ પન ‘‘પઞ્ચિમે ભિક્ખવે મહાચોરા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સન્તો સંવિજ્જમાનાતિ અત્થિ ચેવ ઉપલબ્ભન્તિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે. એવં હોતીતિ ¶ એવં પુબ્બભાગે ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતિ. કુદાસ્સુ નામાહન્તિ એત્થ સુઇતિ નિપાતો; કુદા નામાતિ અત્થો. સો અપરેન સમયેનાતિ સો પુબ્બભાગે એવં ચિન્તેત્વા અનુક્કમેન પરિસં વડ્ઢેન્તો પન્થદૂહનકમ્મં પચ્ચન્તિમગામવિલોપન્તિ એવમાદીનિ કત્વા વેપુલ્લપ્પત્તપરિસો હુત્વા ગામેપિ અગામે, જનપદેપિ અજનપદે કરોન્તો હનન્તો ઘાતેન્તો છિન્દન્તો છેદાપેન્તો પચન્તો પાચેન્તો.

ઇતિ બાહિરકમહાચોરં દસ્સેત્વા તેન સદિસે સાસને પઞ્ચ મહાચોરે દસ્સેતું ‘‘એવમેવ ખો’’તિઆદિમાહ. તત્થ પાપભિક્ખુનોતિ અઞ્ઞેસુ ઠાનેસુ મૂલચ્છિન્નો પારાજિકપ્પત્તો ‘‘પાપભિક્ખૂ’’તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન પારાજિકં અનાપન્નો ઇચ્છાચારે ઠિતો ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ મદ્દિત્વા વિચરન્તો ‘‘પાપભિક્ખૂ’’તિ અધિપ્પેતો. તસ્સાપિ બાહિરકચોરસ્સ વિય પુબ્બભાગે એવં હોતિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહં…પે… પરિક્ખારાન’’ન્તિ. તત્થ સક્કતોતિ સક્કારપ્પત્તો. ગરુકતોતિ ગરુકારપ્પત્તો. માનિતોતિ મનસા પિયાયિતો. પૂજિતોતિ ચતુપચ્ચયાભિહારપૂજાય પૂજિતો. અપચિતોતિ અપચિતિપ્પત્તો. તત્થ યસ્સ ચત્તારો પચ્ચયે સક્કરિત્વા સુટ્ઠુ અભિસઙ્ખતે પણીતપણીતે કત્વા દેન્તિ, સો સક્કતો. યસ્મિં ગરુભાવં પચ્ચુપેત્વા દેન્તિ, સો ગરુકતો. યં મનસા પિયાયન્તિ, સો માનિતો. યસ્સ સબ્બમ્પેતં કરોન્તિ, સો પૂજિતો. યસ્સ અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્માદિવસેન ¶ પરમનિપચ્ચકારં કરોન્તિ, સો અપચિતો. ઇમસ્સ ચ પન સબ્બમ્પિ ઇમં લોકામિસં પત્થયમાનસ્સ એવં હોતિ.

સો અપરેન સમયેનાતિ સો પુબ્બભાગે એવં ચિન્તેત્વા અનુક્કમેન સિક્ખાય અતિબ્બગારવે ઉદ્ધતે ઉન્નળે ચપલે મુખરે વિકિણ્ણવાચે મુટ્ઠસ્સતી અસમ્પજાને પાકતિન્દ્રિયે આચરિયુપજ્ઝાયેહિ પરિચ્ચત્તકે લાભગરુકે પાપભિક્ખૂ સઙ્ગણ્હિત્વા ઇરિયાપથસણ્ઠપનાદીનિ કુહકવત્તાનિ સિક્ખાપેત્વા ‘‘અયં થેરો અસુકસ્મિં નામ સેનાસને વસ્સં ઉપગમ્મ વત્તપટિપત્તિં પૂરયમાનો વસ્સં વસિત્વા નિગ્ગતો’’તિ લોકસમ્મતસેનાસનસંવણ્ણનાદીહિ ¶ ઉપાયેહિ લોકં પરિપાચેતું પટિબલેહિ જાતકાદીસુ કતપરિચયેહિ સરસમ્પન્નેહિ પાપભિક્ખૂહિ સંવણ્ણિયમાનગુણો હુત્વા સતેન વા સહસ્સેન વા પરિવુતો…પે… ભેસજ્જપરિક્ખારાનં. અયં ભિક્ખવે પઠમો મહાચોરોતિ અયં સન્ધિચ્છેદાદિચોરકો વિય ન એકં કુલં ન દ્વે, અથ ખો મહાજનં વઞ્ચેત્વા ચતુપચ્ચયગહણતો ‘‘પઠમો મહાચોરો’’તિ વેદિતબ્બો. યે પન સુત્તન્તિકા વા આભિધમ્મિકા વા વિનયધરા વા ભિક્ખૂ ભિક્ખાચારે અસમ્પજ્જમાને પાળિં વાચેન્તા અટ્ઠકથં કથેન્તા અનુમોદનાય ધમ્મકથાય ઇરિયાપથસમ્પત્તિયા ચ લોકં પસાદેન્તા જનપદચારિકં ¶ ચરન્તિ સક્કતા ગરુકતા માનિતા પૂજિતા અપચિતા, તે ‘‘તન્તિપવેણિઘટનકા સાસનજોતકા’’તિ વેદિતબ્બા.

તથાગતપ્પવેદિતન્તિ તથાગતેન પટિવિદ્ધં પચ્ચક્ખકતં જાનાપિતં વા. અત્તનો દહતીતિ પરિસમજ્ઝે પાળિઞ્ચ અટ્ઠકથઞ્ચ સંસન્દિત્વા મધુરેન સરેન પસાદનીયં સુત્તન્તં કથેત્વા ધમ્મકથાવસેન અચ્છરિયબ્ભુતજાતેન વિઞ્ઞૂજનેન ‘‘અહો, ભન્તે, પાળિ ચ અટ્ઠકથા ચ સુપરિસુદ્ધા, કસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગણ્હિત્થા’’તિ પુચ્છિતો ‘‘કો અમ્હાદિસે ઉગ્ગહાપેતું સમત્થો’’તિ આચરિયં અનુદ્દિસિત્વા અત્તના ¶ પટિવિદ્ધં સયમ્ભુઞાણાધિગતં ધમ્મવિનયં પવેદેતિ. અયં તથાગતેન સતસહસ્સકપ્પાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખેય્યાનિ પારમિયો પૂરેત્વા કિચ્છેન કસિરેન પટિવિદ્ધધમ્મત્થેનકો દુતિયો મહાચોરો.

સુદ્ધં બ્રહ્મચારિન્તિ ખીણાસવભિક્ખું. પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં ચરન્તન્તિ નિરુપક્કિલેસં સેટ્ઠચરિયં ચરન્તં; અઞ્ઞમ્પિ વા અનાગામિં આદિં કત્વા યાવ સીલવન્તં પુથુજ્જનં અવિપ્પટિસારાદિવત્થુકં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં ચરન્તં. અમૂલકેન અબ્રહ્મચરિયેન અનુદ્ધંસેતીતિ તસ્મિં પુગ્ગલે અવિજ્જમાનેન અન્તિમવત્થુના અનુવદતિ ચોદેતિ; અયં વિજ્જમાનગુણમક્ખી અરિયગુણત્થેનકો તતિયો મહાચોરો.

ગરુભણ્ડાનિ ગરુપરિક્ખારાનીતિ યથા અદિન્નાદાને ‘‘ચતુરો જના સંવિધાય ગરુભણ્ડં અવાહરુ’’ન્તિ (પરિ. ૪૭૯) એત્થ પઞ્ચમાસકગ્ઘનકં ‘‘ગરુભણ્ડ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, ઇધ પન ન એવં. અથ ખો ‘‘પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવે, અવિસ્સજ્જિયાનિ ન વિસ્સજ્જેતબ્બાનિ સઙ્ઘેન વા ગણેન વા પુગ્ગલેન વા. વિસ્સજ્જિતાનિપિ અવિસ્સજ્જિતાનિ ¶ હોન્તિ. યો વિસ્સજ્જેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. કતમાનિ પઞ્ચ? આરામો, આરામવત્થુ…પે… દારુભણ્ડં, મત્તિકાભણ્ડ’’ન્તિ વચનતો અવિસ્સજ્જિતબ્બત્તા ગરુભણ્ડાનિ. ‘‘પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવે, અવેભઙ્ગિયાનિ ન વિભજિતબ્બાનિ સઙ્ઘેન વા ગણેન વા પુગ્ગલેન વા. વિભત્તાનિપિ અવિભત્તાનિ હોન્તિ. યો વિભજેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. કતમાનિ પઞ્ચ? આરામો, આરામવત્થુ…પે… દારુભણ્ડં, મત્તિકાભણ્ડ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૩૨૨) વચનતો અવેભઙ્ગિયત્તા સાધારણપરિક્ખારભાવેન ગરુપરિક્ખારાનિ. આરામો આરામવત્થૂતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં તં સબ્બં ‘‘પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવે, અવિસ્સજ્જિયાની’’તિ ખન્ધકે આગતસુત્તવણ્ણનાયમેવ ¶ ભણિસ્સામ. તેહિ ગિહી સઙ્ગણ્હાતીતિ તાનિ દત્વા દત્વા ગિહીં સઙ્ગણ્હાતિ અનુગ્ગણ્હાતિ. ઉપલાપેતીતિ ‘‘અહો અમ્હાકં અય્યો’’તિ એવં લપનકે અનુબન્ધનકે સસ્નેહે કરોતિ. અયં અવિસ્સજ્જિયં અવેભઙ્ગિયઞ્ચ ¶ ગરુપરિક્ખારં તથાભાવતો થેનેત્વા ગિહિ સઙ્ગણ્હનકો ચતુત્થો મહાચોરો. સો ચ પનાયં ઇમં ગરુભણ્ડં કુલસઙ્ગણ્હનત્થં વિસ્સજ્જેન્તો કુલદૂસકદુક્કટં આપજ્જતિ. પબ્બાજનીયકમ્મારહો ચ હોતિ. ભિક્ખુસઙ્ઘં અભિભવિત્વા ઇસ્સરવતાય વિસ્સજ્જેન્તો થુલ્લચ્ચયં આપજ્જતિ. થેય્યચિત્તેન વિસ્સજ્જેન્તો ભણ્ડં અગ્ઘાપેત્વા કારેતબ્બોતિ.

અયં અગ્ગો મહાચોરોતિ અયં ઇમેસં ચોરાનં જેટ્ઠચોરો; ઇમિના સદિસો ચોરો નામ નત્થિ, યો પઞ્ચિન્દ્રિયગ્ગહણાતીતં અતિસણ્હસુખુમં લોકુત્તરધમ્મં થેનેતિ. કિં પન સક્કા લોકુત્તરધમ્મો હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીનિ વિય વઞ્ચેત્વા થેનેત્વા ગહેતુન્તિ? ન સક્કા, તેનેવાહ – ‘‘યો અસન્તં અભૂતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં ઉલ્લપતી’’તિ. અયઞ્હિ અત્તનિ અસન્તં તં ધમ્મં કેવલં ‘‘અત્થિ મય્હં એસો’’તિ ઉલ્લપતિ, ન પન સક્કોતિ ઠાના ચાવેતું, અત્તનિ વા સંવિજ્જમાનં કાતું. અથ કસ્મા ચોરોતિ વુત્તોતિ? યસ્મા તં ઉલ્લપિત્વા અસન્તસમ્ભાવનાય ઉપ્પન્ને પચ્ચયે ગણ્હાતિ. એવઞ્હિ ગણ્હતા તે પચ્ચયા સુખુમેન ઉપાયેન વઞ્ચેત્વા થેનેત્વા ગહિતા હોન્તિ. તેનેવાહ – ‘‘તં કિસ્સ હેતુ? થેય્યાય વો ભિક્ખવે રટ્ઠપિણ્ડો ભુત્તો’’તિ. અયઞ્હિ એત્થ અત્થો – યં અવોચુમ્હ – ‘‘અયં અગ્ગો મહાચોરો, યો અસન્તં અભૂતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં ઉલ્લપતી’’તિ ¶ . તં કિસ્સ હેતૂતિ કેન કારણેન એતં અવોચુમ્હાતિ ચે. ‘‘થેય્યાય વો ભિક્ખવે રટ્ઠપિણ્ડો ભુત્તો’’તિ ભિક્ખવે યસ્મા સો તેન રટ્ઠપિણ્ડો થેય્યાય થેય્યચિત્તેન ભુત્તો હોતિ. એત્થ હિ વોકારો ‘‘યે હિ વો અરિયા અરઞ્ઞવનપત્થાની’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૫-૩૬) વિય ¶ પદપૂરણમત્તે નિપાતો. તસ્મા ‘‘તુમ્હેહિ ભુત્તો’’તિ એવમસ્સ અત્થો ન દટ્ઠબ્બો.

ઇદાનિ તમેવત્થં ગાથાહિ વિભૂતતરં કરોન્તો ‘‘અઞ્ઞથા સન્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અઞ્ઞથા સન્તન્તિ અપરિસુદ્ધકાયસમાચારાદિકેન અઞ્ઞેનાકારેન સન્તં. અઞ્ઞથા યો પવેદયેતિ પરિસુદ્ધકાયસમાચારાદિકેન અઞ્ઞેન આકારેન યો પવેદેય્ય. ‘‘પરમપરિસુદ્ધો અહં, અત્થિ મે અબ્ભન્તરે લોકુત્તરધમ્મો’’તિ એવં જાનાપેય્ય. પવેદેત્વા ચ પન તાય પવેદનાય ઉપ્પન્નં ભોજનં અરહા વિય ભુઞ્જતિ. નિકચ્ચ કિતવસ્સેવ ભુત્તં થેય્યેન તસ્સ તન્તિ નિકચ્ચાતિ વઞ્ચેત્વા અઞ્ઞથા સન્તં અઞ્ઞથા દસ્સેત્વા. અગુમ્બઅગચ્છભૂતમેવ સાખાપલાસપલ્લવાદિચ્છાદનેન ગુમ્બમિવ ગચ્છમિવ ચ અત્તાનં દસ્સેત્વા. કિતવસ્સેવાતિ વઞ્ચકસ્સ કેરાટિકસ્સ ગુમ્બગચ્છસઞ્ઞાય અરઞ્ઞે આગતાગતે સકુણે ગહેત્વા જીવિતકપ્પકસ્સ સાકુણિકસ્સેવ. ભુત્તં થેય્યેન તસ્સ તન્તિ તસ્સાપિ અનરહન્તસ્સેવ સતો અરહન્તભાવં દસ્સેત્વા લદ્ધભોજનં ભુઞ્જતો; યં તં ભુત્તં તં યથા સાકુણિકકિતવસ્સ નિકચ્ચ ¶ વઞ્ચેત્વા સકુણગ્ગહણં, એવં મનુસ્સે વઞ્ચેત્વા લદ્ધસ્સ ભોજનસ્સ ભુત્તત્તા થેય્યેન ભુત્તં નામ હોતિ.

ઇમં પન અત્થવસં અજાનન્તા યે એવં ભુઞ્જન્તિ, કાસાવકણ્ઠા…પે… નિરયં તે ઉપપજ્જરે કાસાવકણ્ઠાતિ કાસાવેન વેઠિતકણ્ઠા. એત્તકમેવ અરિયદ્ધજધારણમત્તં, સેસં સામઞ્ઞં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ભવિસ્સન્તિ ખો પનાનન્દ અનાગતમદ્ધાનં ગોત્રભુનો કાસાવકણ્ઠા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૮૦) એવં વુત્તદુસ્સીલાનં એતં અધિવચનં. પાપધમ્માતિ લામકધમ્મા. અસઞ્ઞતાતિ કાયાદીહિ અસઞ્ઞતા. પાપાતિ લામકપુગ્ગલા. પાપેહિ કમ્મેહીતિ તેહિ કરણકાલે આદીનવં અદિસ્વા કતેહિ પરવઞ્ચનાદીહિ પાપકમ્મેહિ. નિરયં તે ઉપપજ્જરેતિ નિરસ્સાદં દુગ્ગતિં તે ઉપપજ્જન્તિ; તસ્મા સેય્યો અયોગુળોતિ ગાથા. તસ્સત્થો – સચાયં દુસ્સીલો અસઞ્ઞતો ઇચ્છાચારે ઠિતો ¶ કુહનાય લોકં વઞ્ચકો પુગ્ગલો તત્તં અગ્ગિસિખૂપમં અયોગુળં ભુઞ્જેય્ય ¶ અજ્ઝોહરેય્ય, તસ્સ યઞ્ચેતં રટ્ઠપિણ્ડં ભુઞ્જેય્ય, યઞ્ચેતં અયોગુળં, તેસુ દ્વીસુ અયોગુળોવ ભુત્તો સેય્યો સુન્દરતરો પણીતતરો ચ ભવેય્ય, ન હિ અયોગુળસ્સ ભુત્તત્તા સમ્પરાયે સબ્બઞ્ઞુતઞાણેનાપિ દુજ્જાનપરિચ્છેદં દુક્ખં અનુભવતિ. એવં પટિલદ્ધસ્સ પન તસ્સ રટ્ઠપિણ્ડસ્સ ભુત્તત્તા સમ્પરાયે વુત્તપ્પકારં દુક્ખં અનુભોતિ, અયઞ્હિ કોટિપ્પત્તો મિચ્છાજીવોતિ.

એવં પાપકિરિયાય અનાદીનવદસ્સાવીનં આદીનવં દસ્સેત્વા ‘‘અથ ખો ભગવા વગ્ગુમુદાતીરિયે ભિક્ખૂ અનેકપરિયાયેન વિગરહિત્વા દુબ્ભરતાય દુપ્પોસતાય…પે… ઇમં સિક્ખાપદં ઉદ્દિસેય્યાથા’’તિ ચ વત્વા ચતુત્થપારાજિકં પઞ્ઞપેન્તો ‘‘યો પન ભિક્ખુ અનભિજાન’’ન્તિ આદિમાહ.

એવં મૂલચ્છેજ્જવસેન દળ્હં કત્વા ચતુત્થપારાજિકે પઞ્ઞત્તે અપરમ્પિ અનુપ્પઞ્ઞત્તત્થાય અધિમાનવત્થુ ઉદપાદિ. તસ્સુપ્પત્તિદીપનત્થં એતં વુત્તં – ‘‘એવઞ્ચિદં ભગવતા ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં હોતી’’તિ.

અધિમાનવત્થુવણ્ણના

૧૯૬. તત્થ અદિટ્ઠે દિટ્ઠસઞ્ઞિનોતિ અરહત્તે ઞાણચક્ખુના અદિટ્ઠેયેવ ‘‘દિટ્ઠં અમ્હેહિ અરહત્ત’’ન્તિ દિટ્ઠસઞ્ઞિનો હુત્વા. એસ નયો અપ્પત્તાદીસુ. અયં પન વિસેસો – અપ્પત્તેતિ અત્તનો ¶ સન્તાને ઉપ્પત્તિવસેન અપ્પત્તે. અનધિગતેતિ મગ્ગભાવનાય અનધિગતે; અપ્પટિલદ્ધેતિપિ અત્થો. અસચ્છિકતેતિ અપ્પટિવિદ્ધે પચ્ચવેક્ખણવસેન વા અપ્પચ્ચક્ખકતે. અધિમાનેનાતિ અધિગતમાનેન; ‘‘અધિગતા મય’’ન્તિ એવં ઉપ્પન્નમાનેનાતિ અત્થો, અધિકમાનેન વા થદ્ધમાનેનાતિ અત્થો. અઞ્ઞં બ્યાકરિંસૂતિ અરહત્તં બ્યાકરિંસુ; ‘‘પત્તં આવુસો અમ્હેહિ અરહત્તં, કતં કરણીય’’ન્તિ ભિક્ખૂનં આરોચેસું. તેસં મગ્ગેન અપ્પહીનકિલેસત્તા કેવલં સમથવિપસ્સનાબલેન વિક્ખમ્ભિતકિલેસાનં અપરેન સમયેન તથારૂપપચ્ચયસમાયોગે રાગાય ચિત્તં નમતિ; રાગત્થાય નમતીતિ અત્થો. એસ નયો ઇતરેસુ.

તઞ્ચ ¶ ખો એતં અબ્બોહારિકન્તિ તઞ્ચ ખો એતં તેસં અઞ્ઞબ્યાકરણં અબ્બોહારિકં આપત્તિપઞ્ઞાપને વોહારં ન ગચ્છતિ; આપત્તિયા અઙ્ગં ન હોતીતિ અત્થો.

કસ્સ ¶ પનાયં અધિમાનો ઉપ્પજ્જતિ, કસ્સ નુપ્પજ્જતીતિ? અરિયસાવકસ્સ તાવ નુપ્પજ્જતિ સો હિ મગ્ગફલનિબ્બાનપહીનકિલેસઅવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણેન સઞ્જાતસોમનસ્સો અરિયગુણપટિવેધે નિક્કઙ્ખો. તસ્મા સોતાપન્નાદીનં ‘‘અહં સકદાગામી’’તિઆદિવસેન અધિમાનો નુપ્પજ્જતિ. દુસ્સીલસ્સ નુપ્પજ્જતિ, સો હિ અરિયગુણાધિગમે નિરાસોવ. સીલવતોપિ પરિચ્ચત્તકમ્મટ્ઠાનસ્સ નિદ્દારામતાદિમનુયુત્તસ્સ નુપ્પજ્જતિ. સુપરિસુદ્ધસીલસ્સ પન કમ્મટ્ઠાને અપ્પમત્તસ્સ નામરૂપં વવત્થપેત્વા પચ્ચયપરિગ્ગહેન વિતિણ્ણકઙ્ખસ્સ તિલક્ખણં આરોપેત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ સુદ્ધસમથલાભિં વા સુદ્ધવિપસ્સનાલાભિં વા અન્તરા ઠપેતિ, સો હિ દસપિ વીસતિપિ તિંસમ્પિ વસ્સાનિ કિલેસસમુદાચારં અપસ્સિત્વા ‘‘અહં સોતાપન્નો’’તિ વા ‘‘સકદાગામી’’તિ વા ‘‘અનાગામી’’તિ વા મઞ્ઞતિ. સમથવિપસ્સનાલાભિં પન અરહત્તેયેવ ઠપેતિ. તસ્સ હિ સમાધિબલેન કિલેસા વિક્ખમ્ભિતા, વિપસ્સનાબલેન સઙ્ખારા સુપરિગ્ગહિતા, તસ્મા સટ્ઠિમ્પિ વસ્સાનિ અસીતિમ્પિ વસ્સાનિ વસ્સસતમ્પિ કિલેસા ન સમુદાચરન્તિ, ખીણાસવસ્સેવ ચિત્તચારો હોતિ. સો એવં દીઘરત્તં કિલેસસમુદાચારં અપસ્સન્તો અન્તરા અઠત્વાવ ‘‘અરહા અહ’’ન્તિ મઞ્ઞતીતિ.

સવિભઙ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૯૭. અનભિજાનન્તિ ન અભિજાનં. યસ્મા પનાયં અનભિજાનં સમુદાચરતિ, સ્વસ્સ સન્તાને ¶ અનુપ્પન્નો ઞાણેન ચ અસચ્છિકતોતિ અભૂતો હોતિ. તેનસ્સ પદભાજને ‘‘અસન્તં અભૂતં અસંવિજ્જમાન’’ન્તિ વત્વા ‘‘અજાનન્તો અપસ્સન્તો’’તિ વુત્તં ¶ .

ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મન્તિ ઉત્તરિમનુસ્સાનં ઝાયીનઞ્ચેવ અરિયાનઞ્ચ ધમ્મં. અત્તુપનાયિકન્તિ અત્તનિ તં ઉપનેતિ, અત્તાનં વા તત્થ ઉપનેતીતિ અત્તુપનાયિકો, તં અત્તુપનાયિકં; એવં કત્વા સમુદાચરેય્યાતિ સમ્બન્ધો. પદભાજને પન યસ્મા ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો નામ ઝાનં વિમોક્ખં સમાધિ સમાપત્તિ ઞાણદસ્સનં…પે… સુઞ્ઞાગારે અભિરતીતિ એવં ઝાનાદયો અનેકધમ્મા વુત્તા. તસ્મા તેસં સબ્બેસં વસેન અત્તુપનાયિકભાવં ¶ દસ્સેન્તો ‘‘તે વા કુસલે ધમ્મે અત્તનિ ઉપનેતી’’તિ બહુવચનનિદ્દેસં અકાસિ. તત્થ ‘‘એતે ધમ્મા મયિ સન્દિસ્સન્તી’’તિ સમુદાચરન્તો અત્તનિ ઉપનેતિ. ‘‘અહં એતેસુ સન્દિસ્સામી’’તિ સમુદાચરન્તો અત્તાનં તેસુ ઉપનેતીતિ વેદિતબ્બો.

અલમરિયઞાણદસ્સનન્તિ એત્થ લોકિયલોકુત્તરા પઞ્ઞા જાનનટ્ઠેન ઞાણં, ચક્ખુના દિટ્ઠમિવ ધમ્મં પચ્ચક્ખકરણતો દસ્સનટ્ઠેન દસ્સનન્તિ ઞાણદસ્સનં. અરિયં વિસુદ્ધં ઉત્તમં ઞાણદસ્સનન્તિ અરિયઞાણદસ્સનં. અલં પરિયત્તં કિલેસવિદ્ધંસનસમત્થં અરિયઞાણદસ્સનમેત્થ, ઝાનાદિભેદે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અલં વા અરિયઞાણદસ્સનમસ્સાતિ અલમરિયઞાણદસ્સનો, તં અલમરિયઞાણદસ્સનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મન્તિ એવં પદત્થસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તત્થ યેન ઞાણદસ્સનેન સો અલમરિયઞાણદસ્સનોતિ વુચ્ચતિ. તદેવ દસ્સેતું ‘‘ઞાણન્તિ તિસ્સો વિજ્જા, દસ્સનન્તિ યં ઞાણં તં દસ્સનં; યં દસ્સનં તં ઞાણ’’ન્તિ વિજ્જાસીસેન પદભાજનં વુત્તં. મહગ્ગતલોકુત્તરા પનેત્થ સબ્બાપિ પઞ્ઞા ‘‘ઞાણ’’ન્તિ વેદિતબ્બા.

સમુદાચરેય્યાતિ વુત્તપ્પકારમેતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં અત્તુપનાયિકં કત્વા આરોચેય્ય. ઇત્થિયા વાતિઆદિ પન આરોચેતબ્બપુગ્ગલનિદસ્સનં. એતેસઞ્હિ આરોચિતે આરોચિતં હોતિ ન દેવમારબ્રહ્માનં, નાપિ પેતયક્ખતિરચ્છાનગતાનન્તિ. ઇતિ જાનામિ ઇતિ પસ્સામીતિ સમુદાચરણાકારનિદસ્સનમેતં. પદભાજને પનસ્સ ‘‘જાનામહં એતે ધમ્મે, પસ્સામહં એતે ધમ્મે’’તિ ઇદં તેસુ ઝાનાદીસુ ધમ્મેસુ જાનનપસ્સનાનં પવત્તિદીપનં, ‘‘અત્થિ ચ મે એતે ધમ્મા’’તિઆદિ અત્તુપનાયિકભાવદીપનં ¶ .

૧૯૮. તતો અપરેન સમયેનાતિ આપત્તિપટિજાનનસમયદસ્સનમેતં. અયં પન આરોચિતક્ખણેયેવ પારાજિકં આપજ્જતિ. આપત્તિં પન આપન્નો યસ્મા પરેન ચોદિતો વા અચોદિતો ¶ વા પટિજાનાતિ; તસ્મા ‘‘સમનુગ્ગાહિયમાનો વા અસમનુગ્ગાહિયમાનો વા’’તિ વુત્તં.

તત્થ સમનુગ્ગાહિયમાને તાવ – કિં તે અધિગતન્તિ અધિગમપુચ્છા; ઝાનવિમોક્ખાદીસુ, સોતાપત્તિમગ્ગાદીસુ વા કિં તયા અધિગતન્તિ. કિન્તિ તે અધિગતન્તિ ઉપાયપુચ્છા. અયઞ્હિ એત્થાધિપ્પાયો – કિં તયા અનિચ્ચલક્ખણં ¶ ધુરં કત્વા અધિગતં, દુક્ખાનત્તલક્ખણેસુ અઞ્ઞતરં વા? કિં વા સમાધિવસેન અભિનિવિસિત્વા, ઉદાહુ વિપસ્સનાવસેન? તથા કિં રૂપે અભિનિવિસિત્વા, ઉદાહુ અરૂપે? કિં વા અજ્ઝત્તં અભિનિવિસિત્વા, ઉદાહુ બહિદ્ધાતિ? કદા તે અધિગતન્તિ કાલપુચ્છા. પુબ્બણ્હમજ્ઝન્હિકાદીસુ કતરસ્મિં કાલેતિ વુત્તં હોતિ? કત્થ તે અધિગતન્તિ ઓકાસપુચ્છા. કતરસ્મિં ઓકાસે, કિં રત્તિટ્ઠાને, દિવાટ્ઠાને, રુક્ખમૂલે, મણ્ડપે, કતરસ્મિં વા વિહારેતિ વુત્તં હોતિ. કતમે તે કિલેસા પહીનાતિ પહીનકિલેસપુચ્છા. કતરમગ્ગવજ્ઝા તવ કિલેસા પહીનાતિ વુત્તં હોતિ. કતમેસં ત્વં ધમ્માનં લાભીતિ પટિલદ્ધધમ્મપુચ્છા. પઠમમગ્ગાદીસુ કતમેસં ધમ્માનં ત્વં લાભીતિ વુત્તં હોતિ.

તસ્મા ઇદાનિ ચેપિ કોચિ ભિક્ખુ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માધિગમં બ્યાકરેય્ય, ન સો એત્તાવતાવ સક્કાતબ્બો. ઇમેસુ પન છસુ ઠાનેસુ સોધનત્થં વત્તબ્બો – ‘‘કિં તે અધિગતં, કિં ઝાનં, ઉદાહુ વિમોક્ખાદીસુ અઞ્ઞતર’’ન્તિ? યો હિ યેન અધિગતો ધમ્મો, સો તસ્સ પાકટો હોતિ. સચે ‘‘ઇદં નામ મે અધિગત’’ન્તિ વદતિ, તતો ‘‘કિન્તિ તે અધિગત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બો, ‘‘અનિચ્ચલક્ખણાદીસુ કિં ધુરં કત્વા અટ્ઠતિંસાય વા આરમ્મણેસુ રૂપારૂપઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાદિભેદેસુ ¶ વા ધમ્મેસુ કેન મુખેન અભિનિવિસિત્વા’’તિ યો હિ યસ્સાભિનિવેસો, સો તસ્સ પાકટો હોતિ. સચે ‘‘અયં નામ મે અભિનિવેસો એવં મયા અધિગત’’ન્તિ વદતિ, તતો ‘‘કદા તે અધિગત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બો, ‘‘કિં પુબ્બણ્હે, ઉદાહુ મજ્ઝન્હિકાદીસુ અઞ્ઞતરસ્મિં કાલે’’તિ સબ્બેસઞ્હિ અત્તના અધિગતકાલો પાકટો હોતિ. સચે ‘‘અસુકસ્મિં નામ કાલે અધિગતન્તિ વદતિ, તતો ‘‘કત્થ તે અધિગત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બો, ‘‘કિં દિવાટ્ઠાને, ઉદાહુ રત્તિટ્ઠાનાદીસુ અઞ્ઞતરસ્મિં ઓકાસે’’તિ સબ્બેસઞ્હિ અત્તના અધિગતોકાસો પાકટો હોતિ. સચે ‘‘અસુકસ્મિં નામ મે ઓકાસે અધિગત’’ન્તિ વદતિ, તતો ‘‘કતમે તે કિલેસા પહીના’’તિ પુચ્છિતબ્બો, ‘‘કિં પઠમમગ્ગવજ્ઝા, ઉદાહુ દુતિયાદિમગ્ગવજ્ઝા’’તિ સબ્બેસઞ્હિ અત્તના અધિગતમગ્ગેન પહીનકિલેસા પાકટા હોન્તિ. સચે ‘‘ઇમે નામ મે કિલેસા પહીના’’તિ વદતિ, તતો ‘‘કતમેસં ત્વં ધમ્માનં લાભી’’તિ પુચ્છિતબ્બો ¶ , ‘‘કિં સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ, ઉદાહુ સકદાગામિમગ્ગાદીસુ અઞ્ઞતરસ્સા’’તિ સબ્બેસં હિ અત્તના અધિગતધમ્મા ¶ પાકટા હોન્તિ. સચે ‘‘ઇમેસં નામાહં ધમ્માનં લાભી’’તિ વદતિ, એત્તાવતાપિસ્સ વચનં ન સદ્ધાતબ્બં, બહુસ્સુતા હિ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાકુસલા ભિક્ખૂ ઇમાનિ છ ઠાનાનિ સોધેતું સક્કોન્તિ.

ઇમસ્સ પન ભિક્ખુનો આગમનપટિપદા સોધેતબ્બા. યદિ આગમનપટિપદા ન સુજ્ઝતિ, ‘‘ઇમાય પટિપદાય લોકુત્તરધમ્મો નામ ન લબ્ભતી’’તિ અપનેતબ્બો. યદિ પનસ્સ આગમનપટિપદા સુજ્ઝતિ, ‘‘દીઘરત્તં તીસુ સિક્ખાસુ અપ્પમત્તો જાગરિયમનુયુત્તો ચતૂસુ પચ્ચયેસુ અલગ્ગો આકાસે પાણિસમેન ચેતસા વિહરતી’’તિ પઞ્ઞાયતિ, તસ્સ ભિક્ખુનો બ્યાકરણં પટિપદાય સદ્ધિં સંસન્દતિ. ‘‘સેય્યથાપિ નામ ગઙ્ગોદકં યમુનોદકેન સદ્ધિં સંસન્દતિ સમેતિ; એવમેવ સુપઞ્ઞત્તા તેન ભગવતા સાવકાનં નિબ્બાનગામિની પટિપદા સંસન્દતિ નિબ્બાનઞ્ચ પટિપદા ચા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૯૬) વુત્તસદિસં હોતિ.

અપિચ ખો ન એત્તકેનાપિ સક્કારો કાતબ્બો. કસ્મા? એકચ્ચસ્સ હિ પુથુજ્જનસ્સાપિ સતો ખીણાસવપટિપત્તિસદિસા પટિપદા હોતિ, તસ્મા સો ભિક્ખુ તેહિ તેહિ ઉપાયેહિ ઉત્તાસેતબ્બો. ખીણાસવસ્સ નામ અસનિયાપિ મત્થકે ¶ પતમાનાય ભયં વા છમ્ભિતત્તં વા લોમહંસો વા ન હોતિ. સચસ્સ ભયં વા છમ્ભિતત્તં વા લોમહંસો વા ઉપ્પજ્જતિ, ‘‘ન ત્વં અરહા’’તિ અપનેતબ્બો. સચે પન અભીરૂ અચ્છમ્ભી અનુત્રાસી હુત્વા સીહો વિય નિસીદતિ, અયં ભિક્ખુ સમ્પન્નવેય્યાકરણો સમન્તા રાજરાજમહામત્તાદીહિ પેસિતં સક્કારં અરહતીતિ.

પાપિચ્છોતિ યા સા ‘‘ઇધેકચ્ચો દુસ્સીલોવ સમાનો સીલવાતિ મં જનો જાનાતૂતિ ઇચ્છતી’’તિઆદિના (વિભ. ૮૫૧) નયેન વુત્તા પાપિચ્છા તાય સમન્નાગતો. ઇચ્છાપકતોતિ તાય પાપિકાય ઇચ્છાય અપકતો અભિભૂતો પારાજિકો હુત્વા.

વિસુદ્ધાપેક્ખોતિ અત્તનો વિસુદ્ધિં અપેક્ખમાનો ઇચ્છમાનો પત્થયમાનો. અયઞ્હિ યસ્મા પારાજિકં આપન્નો, તસ્મા ભિક્ખુભાવે ઠત્વા અભબ્બો ઝાનાદીનિ અધિગન્તું, ભિક્ખુભાવો હિસ્સ સગ્ગન્તરાયો ચેવ હોતિ મગ્ગન્તરાયો ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સામઞ્ઞં દુપ્પરામટ્ઠં નિરયાયુપકડ્ઢતી’’તિ ¶ (ધ. પ. ૩૧૧). અપરમ્પિ વુત્તં – ‘‘સિથિલો હિ પરિબ્બાજો, ભિય્યો આકિરતે રજ’’ન્તિ (ધ. પ. ૩૧૩). ઇચ્ચસ્સ ભિક્ખુભાવો વિસુદ્ધિ નામ ન હોતિ ¶ . યસ્મા પન ગિહી વા ઉપાસકો વા આરામિકો વા સામણેરો વા હુત્વા દાનસરણસીલસંવરાદીહિ સગ્ગમગ્ગં વા ઝાનવિમોક્ખાદીહિ મોક્ખમગ્ગં વા આરાધેતું ભબ્બો હોતિ, તસ્માસ્સ ગિહિઆદિભાવો વિસુદ્ધિ નામ હોતિ, તસ્મા તં વિસુદ્ધિં અપેક્ખનતો ‘‘વિસુદ્ધાપેક્ખો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેવ ચસ્સ પદભાજને ‘‘ગિહી વા હોતુકામો’’તિઆદિ વુત્તં.

એવં વદેય્યાતિ એવં ભણેય્ય. કથં? ‘‘અજાનમેવં આવુસો અવચં જાનામિ, અપસ્સં પસ્સામી’’તિ. પદભાજને પન ‘‘એવં વદેય્યા’’તિ ઇદં પદં અનુદ્ધરિત્વાવ યથા વદન્તો ‘‘અજાનમેવં આવુસો અવચં જાનામિ, અપસ્સં પસ્સામી’’તિ વદતિ નામાતિ વુચ્ચતિ, તં આકારં દસ્સેતું ‘‘નાહં એતે ધમ્મે જાનામી’’તિઆદિ વુત્તં. તુચ્છં મુસા વિલપિન્તિ અહં વચનત્થવિરહતો તુચ્છં વઞ્ચનાધિપ્પાયતો મુસા વિલપિં, અભણિન્તિ ¶ વુત્તં હોતિ. પદભાજને પનસ્સ અઞ્ઞેન પદબ્યઞ્જનેન અત્થમત્તં દસ્સેતું ‘‘તુચ્છકં મયા ભણિત’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

પુરિમે ઉપાદાયાતિ પુરિમાનિ તીણિ પારાજિકાનિ આપન્ને પુગ્ગલે ઉપાદાય. સેસં પુબ્બે વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થત્તા ચ પાકટમેવાતિ.

પદભાજનીયવણ્ણના

૧૯૯. એવં ઉદ્દિટ્ઠસિક્ખાપદં પદાનુક્કમેન વિભજિત્વા ઇદાનિ યસ્મા હેટ્ઠા પદભાજનીયમ્હિ ‘‘ઝાનં વિમોક્ખં સમાધિ સમાપત્તિ ઞાણદસ્સનં…પે… સુઞ્ઞાગારે અભિરતી’’તિ એવં સંખિત્તેનેવ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો દસ્સિતો, ન વિત્થારેન આપત્તિં આરોપેત્વા તન્તિ ઠપિતા. સઙ્ખેપદસ્સિતે ચ અત્થે ન સબ્બે સબ્બાકારેન નયં ગહેતું સક્કોન્તિ, તસ્મા સબ્બાકારેન નયગ્ગહણત્થં પુન તદેવ પદભાજનં માતિકાઠાને ઠપેત્વા વિત્થારતો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં દસ્સેત્વા આપત્તિભેદં દસ્સેતુકામો ‘‘ઝાનન્તિ પઠમં ઝાનં, દુતિયં ઝાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પઠમજ્ઝાનાદીહિ મેત્તાઝાનાદીનિપિ અસુભજ્ઝાનાદીનિપિ આનાપાનસ્સતિસમાધિજ્ઝાનમ્પિ લોકિયજ્ઝાનમ્પિ લોકુત્તરજ્ઝાનમ્પિ સઙ્ગહિતમેવ. તસ્મા ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જિન્તિપિ…પે… ચતુત્થં જ્ઝાનં, મેત્તાઝાનં, ઉપેક્ખાઝાનં અસુભજ્ઝાનં આનાપાનસ્સતિસમાધિજ્ઝાનં ¶ , લોકિયજ્ઝાનં, લોકુત્તરજ્ઝાનં સમાપજ્જિ’’ન્તિપિ ભણન્તો પારાજિકોવ હોતીતિ વેદિતબ્બો.

સુટ્ઠુ ¶ મુત્તો વિવિધેહિ વા કિલેસેહિ મુત્તોતિ વિમોક્ખો. સો પનાયં રાગદોસમોહેહિ સુઞ્ઞત્તા સુઞ્ઞતો. રાગદોસમોહનિમિત્તેહિ અનિમિત્તત્તા અનિમિત્તો. રાગદોસમોહપણિધીનં અભાવતો અપ્પણિહિતોતિ વુચ્ચતિ. ચિત્તં સમં આદહતિ આરમ્મણે ઠપેતીતિ સમાધિ. અરિયેહિ સમાપજ્જિતબ્બતો સમાપત્તિ. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ. એત્થ ચ વિમોક્ખત્તિકેન ચ સમાધિત્તિકેન ચ અરિયમગ્ગોવ ¶ વુત્તો. સમાપત્તિત્તિકેન પન ફલસમાપત્તિ. તેસુ યંકિઞ્ચિ એકમ્પિ પદં ગહેત્વા ‘‘અહં ઇમસ્સ લાભીમ્હી’’તિ ભણન્તો પારાજિકોવ હોતિ.

તિસ્સો વિજ્જાતિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ, દિબ્બચક્ખુ, આસવાનં ખયે ઞાણન્તિ. તત્થ એકિસ્સાપિ નામં ગહેત્વા ‘‘અહં ઇમિસ્સા વિજ્જાય લાભીમ્હી’’તિ ભણન્તો પારાજિકો હોતિ. સઙ્ખેપટ્ઠકથાયં પન ‘‘વિજ્જાનં લાભીમ્હી’તિ ભણન્તોપિ ‘તિસ્સન્નં વિજ્જાનં લાભીમ્હી’તિ ભણન્તોપિ પારાજિકો વા’’તિ વુત્તં. મગ્ગભાવનાપદભાજને વુત્તા સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મા મગ્ગસમ્પયુત્તા લોકુત્તરાવ ઇધાધિપ્પેતા. તસ્મા લોકુત્તરાનં સતિપટ્ઠાનાનં સમ્મપ્પધાનાનં ઇદ્ધિપાદાનં ઇન્દ્રિયાનં બલાનં બોજ્ઝઙ્ગાનં અરિયસ્સ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ લાભીમ્હીતિ વદતો પારાજિકન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં. મહાપચ્ચરિયાદીસુ પન ‘‘સતિપટ્ઠાનાનં લાભીમ્હી’તિ એવં એકેકકોટ્ઠાસવસેનાપિ ‘કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનસ્સ લાભીમ્હી’તિ એવં તત્થ એકેકધમ્મવસેનાપિ વદતો પારાજિકમેવા’’તિ વુત્તં તમ્પિ સમેતિ. કસ્મા? મગ્ગક્ખણુપ્પન્નેયેવ સન્ધાય વુત્તત્તા. ફલસચ્છિકિરિયાયપિ એકેકફલવસેન પારાજિકં વેદિતબ્બં.

રાગસ્સ પહાનન્તિઆદિત્તિકે કિલેસપ્પહાનમેવ વુત્તં. તં પન યસ્મા મગ્ગેન વિના નત્થિ, તતિયમગ્ગેન હિ કામરાગદોસાનં પહાનં, ચતુત્થેન મોહસ્સ, તસ્મા ‘‘રાગો મે પહીનો’’તિઆદીનિ વદતોપિ પારાજિકં વુત્તં.

રાગા ચિત્તં વિનીવરણતાતિઆદિત્તિકે લોકુત્તરચિત્તમેવ વુત્તં. તસ્મા ‘‘રાગા મે ચિત્તં વિનીવરણ’’ન્તિઆદીનિ વદતોપિ પારાજિકમેવ.

સુઞ્ઞાગારપદભાજને ¶ પન યસ્મા ઝાનેન અઘટેત્વા ‘‘સુઞ્ઞાગારે અભિરમામી’’તિ વચનમત્તેન પારાજિકં નાધિપ્પેતં, તસ્મા ‘‘પઠમેન ઝાનેન સુઞ્ઞાગારે અભિરતી’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્મા યો ઝાનેન ઘટેત્વા ‘‘ઇમિના ¶ નામ ઝાનેન સુઞ્ઞાગારે અભિરમામી’’તિ વદતિ, અયમેવ પારાજિકો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

યા ¶ ચ ‘‘ઞાણ’’ન્તિ ઇમસ્સ પદભાજને અમ્બટ્ઠસુત્તાદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૪ આદયો) વુત્તાસુ અટ્ઠસુ વિજ્જાસુ વિપસ્સનાઞાણમનોમયિદ્ધિઇદ્ધિવિધદિબ્બસોતચેતોપરિયઞાણભેદા પઞ્ચ વિજ્જા ન આગતા, તાસુ એકા વિપસ્સનાવ પારાજિકવત્થુ ન હોતિ, સેસા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. તસ્મા ‘‘વિપસ્સનાય લાભીમ્હી’’તિપિ ‘‘વિપસ્સનાઞાણસ્સ લાભીમ્હી’’તિપિ વદતો પારાજિકં નત્થિ. ફુસ્સદેવત્થેરો પન ભણતિ – ‘‘ઇતરાપિ ચતસ્સો વિજ્જા ઞાણેન અઘટિતા પારાજિકવત્થૂ ન હોન્તિ. તસ્મા ‘મનોમયસ્સ લાભીમ્હિ, ઇદ્ધિવિધસ્સ, દિબ્બાય સોતધાતુયા, ચેતોપરિયસ્સ લાભીમ્હી’તિ વદતોપિ પારાજિકં નત્થી’’તિ. તં તસ્સ અન્તેવાસિકેહેવ પટિક્ખિત્તં – ‘‘આચરિયો ન આભિધમ્મિકો ભુમ્મન્તરં ન જાનાતિ, અભિઞ્ઞા નામ ચતુત્થજ્ઝાનપાદકોવ મહગ્ગતધમ્મો, ઝાનેનેવ ઇજ્ઝતિ. તસ્મા મનોમયસ્સ લાભીમ્હી’તિ વા ‘મનોમયઞાણસ્સ લાભીમ્હી’તિ વા યથા વા તથા વા વદતુ પારાજિકમેવા’’તિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ નિબ્બાનં પાળિયા અનાગતં, અથ ખો ‘‘નિબ્બાનં મે પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘સચ્છિકત’’ન્તિ વા વદતો પારાજિકમેવ. કસ્મા? નિબ્બાનસ્સ નિબ્બત્તિતલોકુત્તરત્તા. તથા ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝિં પટિવિદ્ધાનિ મયા’’તિ વદતોપિ પારાજિકમેવ. કસ્મા? સચ્ચપ્પટિવેધોતિ હિ મગ્ગસ્સ પરિયાયવચનં. યસ્મા પન ‘‘તિસ્સો પટિસમ્ભિદા કામાવચરકુસલતો ચતૂસુ ઞાણસમ્પયુત્તેસુ ચિત્તુપ્પાદેસુ ઉપ્પજ્જન્તિ, ક્રિયતો ચતૂસુ ઞાણસમ્પયુત્તેસુ ચિત્તુપ્પાદેસુ ઉપ્પજ્જન્તિ, અત્થપટિસમ્ભિદા એતેસુ ચેવ ઉપ્પજ્જતિ, ચતૂસુ મગ્ગેસુ ચતૂસુ ફલેસુ ચ ઉપ્પજ્જતી’’તિ વિભઙ્ગે (વિભ. ૭૪૬) વુત્તં. તસ્મા ‘‘ધમ્મપટિસમ્ભિદાય લાભીમ્હી’’તિ વા, ‘‘નિરુત્તિ…પે… પટિભાનપટિસમ્ભિદાય ¶ લાભીમ્હી’’તિ વા ‘‘લોકિયઅત્થપટિસમ્ભિદાય લાભીમ્હી’’તિ વા વુત્તેપિ પારાજિકં નત્થિ. ‘‘પટિસમ્ભિદાનં લાભીમ્હી’’તિ વુત્તે ન તાવ સીસં ઓતરતિ. ‘‘લોકુત્તરઅત્થપટિસમ્ભિદાય લાભીમ્હી’’તિ વુત્તે પન પારાજિકં હોતિ. સઙ્ખેપટ્ઠકથાયં પન અત્થપટિસમ્ભિદાપ્પત્તોમ્હીતિ અવિસેસેનાપિ વદતો ¶ પારાજિકં વુત્તં. કુરુન્દિયમ્પિ ‘‘ન મુચ્ચતી’’તિ વુત્તં. મહાઅટ્ઠકથાયં પન ‘‘એત્તાવતા પારાજિકં નત્થિ, એત્તાવતા સીસં ન ઓતરતિ, એત્તાવતા ન પારાજિક’’ન્તિ વિચારિતત્તા ન સક્કા અઞ્ઞં પમાણં કાતુન્તિ.

‘‘નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જામી’’તિ વા ‘‘લાભીમ્હાહં તસ્સા’’તિ વા વદતોપિ પારાજિકં નત્થિ. કસ્મા? નિરોધસમાપત્તિયા નેવ લોકિયત્તા ન લોકુત્તરત્તાતિ. સચે પનસ્સ એવં હોતિ – ‘‘નિરોધં નામ અનાગામી વા ખીણાસવો વા સમાપજ્જતિ, તેસં મં અઞ્ઞતરોતિ જાનિસ્સતી’’તિ બ્યાકરોતિ, સો ચ નં તથા જાનાતિ, પારાજિકન્તિ મહાપચ્ચરિસઙ્ખેપટ્ઠકથાસુ વુત્તં. તં વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

‘‘અતીતભવે ¶ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે સોતાપન્નોમ્હી’’તિ વદતોપિ પારાજિકં નત્થિ. અતીતક્ખન્ધાનઞ્હિ પરામટ્ઠત્તા સીસં ન ઓતરતીતિ. સઙ્ખેપટ્ઠકથાયં પન ‘‘અતીતે અટ્ઠસમાપત્તિલાભીમ્હી’’તિ વદતો પારાજિકં નત્થિ, કુપ્પધમ્મત્તા ઇધ પન ‘‘અત્થિ અકુપ્પધમ્મત્તાતિ કેચિ વદન્તી’’તિ વુત્તં. તમ્પિ તત્થેવ ‘‘અતીતત્તભાવં સન્ધાય કથેન્તસ્સ પારાજિકં ન હોતિ, પચ્ચુપ્પન્નત્તભાવં સન્ધાય કથેન્તસ્સેવ હોતી’’તિ પટિક્ખિત્તં.

સુદ્ધિકવારકથાવણ્ણના

૨૦૦. એવં ઝાનાદીનિ દસ માતિકાપદાનિ વિત્થારેત્વા ઇદાનિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં ઉલ્લપન્તો યં સમ્પજાનમુસાવાદં ભણતિ, તસ્સ અઙ્ગં દસ્સેત્વા તસ્સેવ વિત્થારસ્સ વસેન ચક્કપેય્યાલં બન્ધન્તો ઉલ્લપનાકારઞ્ચ આપત્તિભેદઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘તીહાકારેહી’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુદ્ધિકવારો વત્તુકામવારો પચ્ચયપટિસંયુત્તવારોતિ તયો મહાવારા. તેસુ ¶ સુદ્ધિકવારે પઠમજ્ઝાનં આદિં કત્વા યાવ મોહા ચિત્તં વિનીવરણપદં, તાવ એકમેકસ્મિં પદે સમાપજ્જિં, સમાપજ્જામિ, સમાપન્નો, લાભીમ્હિ, વસીમ્હિ, સચ્છિકતં મયાતિ ઇમેસુ છસુ પદેસુ એકમેકં પદં તીહાકારેહિ, ચતૂહિ, પઞ્ચહિ, છહિ, સત્તહાકારેહીતિ એવં પઞ્ચક્ખત્તું યોજેત્વા સુદ્ધિકનયો નામ વુત્તો. તતો પઠમઞ્ચ ઝાનં, દુતિયઞ્ચ ઝાનન્તિ એવં પઠમજ્ઝાનેન સદ્ધિં એકમેકં ¶ પદં ઘટેન્તેન સબ્બપદાનિ ઘટેત્વા તેનેવ વિત્થારેન ખણ્ડચક્કં નામ વુત્તં. તઞ્હિ પુન આનેત્વા પઠમજ્ઝાનાદીહિ ન યોજિતં, તસ્મા ‘‘ખણ્ડચક્ક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તતો દુતિયઞ્ચ ઝાનં, તતિયઞ્ચ ઝાનન્તિ એવં દુતિયજ્ઝાનેન સદ્ધિં એકમેકં પદં ઘટેત્વા પુન આનેત્વા પઠમજ્ઝાનેન સદ્ધિં સમ્બન્ધિત્વા તેનેવ વિત્થારેન બદ્ધચક્કં નામ વુત્તં. તતો યથા દુતિયજ્ઝાનેન સદ્ધિં, એવં તતિયજ્ઝાનાદીહિપિ સદ્ધિં, એકમેકં પદં ઘટેત્વા પુન આનેત્વા દુતિયજ્ઝાનાદીહિ સદ્ધિં સમ્બન્ધિત્વા તેનેવ વિત્થારેન અઞ્ઞાનિપિ એકૂનતિંસ બદ્ધચક્કાનિ વત્વા એકમૂલકનયો નિટ્ઠાપિતો. પાઠો પન સઙ્ખેપેન દસ્સિતો, સો અસમ્મુય્હન્તેન વિત્થારતો વેદિતબ્બો.

યથા ચ એકમૂલકો, એવં દુમૂલકાદયોપિ સબ્બમૂલકપરિયોસાના ચતુન્નં સતાનં ઉપરિ પઞ્ચતિંસ નયા વુત્તા. સેય્યથિદં – દ્વિમૂલકા એકૂનતિંસ, તિમૂલકા અટ્ઠવીસ, ચતુમૂલકા સત્તવીસ; એવં પઞ્ચમૂલકાદયોપિ એકેકં ઊનં કત્વા યાવ તિંસમૂલકા, તાવ વેદિતબ્બા. પાઠે પન તેસં નામમ્પિ સઙ્ખિપિત્વા ‘‘ઇદં સબ્બમૂલક’’ન્તિ તિંસમૂલકનયો એકો દસ્સિતો. યસ્મા ચ સુઞ્ઞાગારપદં ઝાનેન અઘટિતં સીસં ન ઓતરતિ, તસ્મા તં અનામસિત્વા ¶ મોહા ચિત્તં ¶ વિનીવરણપદપરિયોસાનાયેવ સબ્બત્થ યોજના દસ્સિતાતિ વેદિતબ્બા. એવં પઠમજ્ઝાનાદીનિ પટિપાટિયા વા ઉપ્પટિપાટિયા વા દુતિયજ્ઝાનાદીહિ ઘટેત્વા વા અઘટેત્વા વા સમાપજ્જિન્તિઆદિના નયેન ઉલ્લપતો મોક્ખો નત્થિ, પારાજિકં આપજ્જતિયેવાતિ.

ઇમસ્સ અત્થસ્સ દસ્સનવસેન વુત્તે ચ પનેતસ્મિં સુદ્ધિકમહાવારે અયં સઙ્ખેપતો અત્થવણ્ણના – તીહાકારેહીતિ સમ્પજાનમુસાવાદસ્સ અઙ્ગભૂતેહિ તીહિ કારણેહિ. પુબ્બેવસ્સ હોતીતિ પુબ્બભાગેયેવ અસ્સ પુગ્ગલસ્સ એવં હોતિ ‘‘મુસા ભણિસ્સ’’ન્તિ. ભણન્તસ્સ હોતીતિ ભણમાનસ્સ હોતિ. ભણિતસ્સ હોતીતિ ભણિતે અસ્સ હોતિ, યં વત્તબ્બં તસ્મિં વુત્તે હોતીતિ અત્થો. અથ વા ભણિતસ્સાતિ વુત્તવતો નિટ્ઠિતવચનસ્સ હોતીતિ. યો એવં પુબ્બભાગેપિ જાનાતિ, ભણન્તોપિ જાનાતિ, પચ્છાપિ જાનાતિ, ‘‘મુસા મયા ભણિત’’ન્તિ સો ‘‘પઠમજ્ઝાનં સમાપજ્જિ’’ન્તિ ભણન્તો પારાજિકં આપજ્જતીતિ અયમેત્થ અત્થો દસ્સિતો. કિઞ્ચાપિ દસ્સિતો, અથ ખો અયમેત્થ વિસેસો – પુચ્છા તાવ હોતિ ‘‘‘મુસા ભણિસ્સ’ન્તિ પુબ્બભાગો અત્થિ, ‘મુસા મયા ભણિત’ન્તિ પચ્છાભાગો નત્થિ, વુત્તમત્તમેવ હિ કોચિ પમુસ્સતિ, કિં તસ્સ પારાજિકં હોતિ, ન હોતી’’તિ? સા એવં અટ્ઠકથાસુ વિસ્સજ્જિતા – પુબ્બભાગે ‘‘મુસા ભણિસ્સ’’ન્તિ ચ ભણન્તસ્સ ¶ ‘‘મુસા ભણામી’’તિ ચ જાનતો પચ્છાભાગે ‘‘મુસા મયા ભણિત’’ન્તિ ન સક્કા ન ભવિતું. સચેપિ ન હોતિ પારાજિકમેવ. પુરિમમેવ હિ અઙ્ગદ્વયં પમાણં. યસ્સાપિ પુબ્બભાગે ‘‘મુસા ભણિસ્સ’’ન્તિ આભોગો નત્થિ, ભણન્તો પન ‘‘મુસા ભણામી’’તિ જાનાતિ, ભણિતેપિ ‘‘મુસા મયા ભણિત’’ન્તિ જાનાતિ, સો આપત્તિયા ન કારેતબ્બો. પુબ્બભાગો હિ પમાણતરો. તસ્મિં અસતિ દવા ભણિતં વા રવા ભણિતં વા હોતી’’તિ.

એત્થ ચ તંઞાણતા ચ ઞાણસમોધાનઞ્ચ પરિચ્ચજિતબ્બં. તંઞાણતા પરિચ્ચજિતબ્બાતિ ¶ યેન ચિત્તેન ‘‘મુસા ભણિસ્સ’’ન્તિ જાનાતિ, તેનેવ ‘‘મુસા ભણામી’’તિ ચ ‘‘મુસા મયા ભણિત’’ન્તિ ચ જાનાતીતિ એવં એકચિત્તેનેવ તીસુ ખણેસુ જાનાતીતિ અયં તંઞ્ઞણતા પરિચ્ચજિતબ્બા, ન હિ સક્કા તેનેવ ચિત્તેન તં ચિત્તં જાનિતું યથા ન સક્કા તેનેવ અસિના સો અસિ છિન્દિતુન્તિ. પુરિમં પુરિમં પન ચિત્તં પચ્છિમસ્સ પચ્છિમસ્સ ચિત્તસ્સ તથા ઉપ્પત્તિયા પચ્ચયો હુત્વા નિરુજ્ઝતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘પમાણં પુબ્બભાગોવ, તસ્મિં સતિ ન હેસ્સતિ;

સેસદ્વયન્તિ નત્થેત, મિતિ વાચા તિવઙ્ગિકા’’તિ.

‘‘ઞાણસમોધાનં ¶ પરિચ્ચજિતબ્બ’’ન્તિ એતાનિ તીણિ ચિત્તાનિ એકક્ખણે ઉપ્પજ્જન્તીતિ ન ગહેતબ્બાનિ. ઇદઞ્હિ ચિત્તં નામ –

અનિરુદ્ધમ્હિ પઠમે, ન ઉપ્પજ્જતિ પચ્છિમં;

નિરન્તરુપ્પજ્જનતો, એકં વિય પકાસતિ.

ઇતો પરં પન ય્વાયં ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જિ’’ન્તિ સમ્પજાનમુસા ભણતિ, યસ્મા સો ‘‘નત્થિ મે પઠમં ઝાન’’ન્તિ એવંદિટ્ઠિકો હોતિ, તસ્સ હિ અત્થેવાયં લદ્ધિ. તથા ‘‘નત્થિ મે પઠમં ઝાન’’ન્તિ એવમસ્સ ખમતિ ચેવ રુચ્ચતિ ચ. એવંસભાવમેવ ચસ્સ ચિત્તં ‘‘નત્થિ મે પઠમં ઝાન’’ન્તિ. યદા પન મુસા વત્તુકામો હોતિ, તદા તં દિટ્ઠિં વા દિટ્ઠિયા સહ ખન્તિં વા દિટ્ઠિખન્તીહિ સદ્ધિં રુચિં વા, દિટ્ઠિખન્તિરુચીહિ સદ્ધિં ભાવં વા વિનિધાય નિક્ખિપિત્વા પટિચ્છાદેત્વા અભૂતં કત્વા ભણતિ, તસ્મા તેસમ્પિ વસેન અઙ્ગભેદં દસ્સેતું ‘‘ચતૂહાકારેહી’’તિઆદિ વુત્તં. પરિવારે ચ ‘‘અટ્ઠઙ્ગિકો ¶ મુસાવાદો’’તિ (પટિ. ૩૨૮) વુત્તત્તા તત્થ અધિપ્પેતાય સઞ્ઞાય સદ્ધિં અઞ્ઞોપિ ઇધ ‘‘અટ્ઠહાકારેહી’’તિ એકો ¶ નયો યોજેતબ્બો.

એત્થ ચ વિનિધાય દિટ્ઠિન્તિ બલવધમ્મવિનિધાનવસેનેતં વુત્તં. વિનિધાય ખન્તિન્તિઆદીનિ તતો દુબ્બલદુબ્બલાનં વિનિધાનવસેન. વિનિધાય સઞ્ઞન્તિ ઇદં પનેત્થ સબ્બદુબ્બલધમ્મવિનિધાનં. સઞ્ઞામત્તમ્પિ નામ અવિનિધાય સમ્પજાનમુસા ભાસિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. યસ્મા પન ‘‘સમાપજ્જિસ્સામી’’તિઆદિના અનાગતવચનેન પારાજિકં ન હોતિ, તસ્મા ‘‘સમાપજ્જિ’’ન્તિઆદીનિ અતીતવત્તમાનપદાનેવ પાઠે વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

૨૦૭. ઇતો પરં સબ્બમ્પિ ઇમસ્મિં સુદ્ધિકમહાવારે ઉત્તાનત્થમેવ. ન હેત્થ તં અત્થિ – યં ઇમિના વિનિચ્છયેન ન સક્કા ભવેય્ય વિઞ્ઞાતું, ઠપેત્વા કિલેસપ્પહાનપદસ્સ પદભાજને ‘‘રાગો મે ચત્તો વન્તો’’તિઆદીનં પદાનં અત્થં. સ્વાયં વુચ્ચતિ – એત્થ હિ ચત્તોતિ ઇદં સકભાવપરિચ્ચજનવસેન વુત્તં. વન્તોતિ ઇદં પુન અનાદિયનભાવદસ્સનવસેન. મુત્તોતિ ઇદં સન્તતિતો વિમોચનવસેન. પહીનોતિ ઇદં મુત્તસ્સાપિ ક્વચિ અનવટ્ઠાનદસ્સનવસેન. પટિનિસ્સટ્ઠોતિ ઇદં પુબ્બે આદિન્નપુબ્બસ્સ પટિનિસ્સગ્ગદસ્સનવસેન. ઉક્ખેટિતોતિ ઇદં અરિયમગ્ગેન ઉત્તાસિતત્તા પુન અનલ્લીયનભાવદસ્સનવસેન. સ્વાયમત્થો સદ્દસત્થતો પરિયેસિતબ્બો ¶ . સમુક્ખેટિતોતિ ઇદં સુટ્ઠુ ઉત્તાસેત્વા અણુસહગતસ્સાપિ પુન અનલ્લીયનભાવદસ્સનવસેન વુત્તન્તિ.

સુદ્ધિકવારકથા નિટ્ઠિતા.

વત્તુકામવારકથા

૨૧૫. વત્તુકામવારેપિ ‘‘તીહાકારેહી’’તિઆદીનં અત્થો, વારપેય્યાલપ્પભેદો ચ સબ્બો ઇધ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. કેવલઞ્હિ યં ‘‘મયા વિરજ્ઝિત્વા અઞ્ઞં વત્તુકામેન અઞ્ઞં વુત્તં, તસ્મા નત્થિ મય્હં આપત્તી’’તિ એવં ઓકાસગવેસકાનં પાપપુગ્ગલાનં ઓકાસનિસેધનત્થં વુત્તો. યથેવ હિ ‘‘બુદ્ધં પચ્ચક્ખામી’’તિ વત્તુકામો ‘‘ધમ્મં પચ્ચક્ખામી’’તિઆદીસુ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનપદેસુ યં વા તં વા વદન્તોપિ ખેત્તે ઓતિણ્ણત્તા સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકોવ ¶ હોતિ; એવં ¶ પઠમજ્ઝાનાદીસુ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મપદેસુ યંકિઞ્ચિ એકં વત્તુકામો તતો અઞ્ઞં યં વા તં વા વદન્તોપિ ખેત્તે ઓતિણ્ણત્તા પારાજિકોવ હોતિ. સચે યસ્સ વદતિ, સો તમત્થં તઙ્ખણઞ્ઞેવ જાનાતિ. જાનનલક્ખણઞ્ચેત્થ સિક્ખાપચ્ચક્ખાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

અયં પન વિસેસો – સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હત્થમુદ્દાય સીસં ન ઓતરતિ. ઇદં અભૂતારોચનં હત્થમુદ્દાયપિ ઓતરતિ. યો હિ હત્થવિકારાદીહિપિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગચોપનેહિ અભૂતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં વિઞ્ઞત્તિપથે ઠિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ આરોચેતિ, સો ચ તમત્થં જાનાતિ, પારાજિકોવ હોતિ. અથ પન યસ્સ આરોચેતિ, સો ન જાનાતિ ‘‘કિ અયં ભણતી’’તિ, સંસયં વા આપજ્જતિ, ચિરં વીમંસિત્વા વા પચ્છા જાનાતિ, અપ્પટિવિજાનન્તો ઇચ્ચેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. એવં અપ્પટિવિજાનન્તસ્સ વુત્તે થુલ્લચ્ચયં હોતિ. યો પન ઝાનાદીનિ અત્તનો અધિગમવસેન વા ઉગ્ગહપરિપુચ્છાદિવસેન વા ન જાનાતિ, કેવલં ઝાનન્તિ વા વિમોક્ખોતિ વા વચનમત્તમેવ સુતં હોતિ, સોપિ તેન વુત્તે ‘‘ઝાનં કિર સમાપજ્જિન્તિ એસ વદતી’’તિ યદિ એત્તકમત્તમ્પિ જાનાતિ, જાનાતિચ્ચેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. તસ્સ વુત્તે પારાજિકમેવ. સેસો એકસ્સ વા દ્વિન્નં વા બહૂનં વા નિયમિતાનિયમિતવસેન વિસેસો સબ્બો સિક્ખાપચ્ચક્ખાનકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.

વત્તુકામવારકથા નિટ્ઠિતા.

પચ્ચયપટિસંયુત્તવારકથા

૨૨૦. પચ્ચયપટિસંયુત્તવારેપિ ¶ – સબ્બં વારપેય્યાલભેદં પુબ્બે આગતપદાનઞ્ચ અત્થં વુત્તનયેનેવ ઞત્વા પાળિક્કમો તાવ એવં જાનિતબ્બો. એત્થ હિ ‘‘યો તે વિહારે વસિ, યો તે ચીવરં પરિભુઞ્જિ, યો તે પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિ, યો તે સેનાસનં પરિભુઞ્જિ, યો તે ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારં પરિભુઞ્જી’’તિ ઇમે પઞ્ચ પચ્ચત્તવચનવારા, ‘‘યેન તે વિહારો પરિભુત્તો’’તિઆદયો પઞ્ચ કરણવચનવારા, ‘‘યં ત્વં આગમ્મ વિહારં અદાસી’’તિઆદયો પઞ્ચ ઉપયોગવચનવારા વુત્તા ¶ , તેસં વસેન ઇધ વુત્તેન સુઞ્ઞાગારપદેન સદ્ધિં પુબ્બે વુત્તેસુ પઠમજ્ઝાનાદીસુ સબ્બપદેસુ ¶ વારપેય્યાલભેદો વેદિતબ્બો. ‘‘યો તે વિહારે, યેન તે વિહારો, યં ત્વં આગમ્મ વિહાર’’ન્તિ એવં પરિયાયેન વુત્તત્તા પન ‘‘અહ’’ન્તિ ચ અવુત્તત્તા પટિવિજાનન્તસ્સ વુત્તેપિ ઇધ થુલ્લચ્ચયં, અપટિવિજાનન્તસ્સ દુક્કટન્તિ અયમેત્થ વિનિચ્છયો.

અનાપત્તિભેદકથા

એવં વિત્થારવસેન આપત્તિભેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અનાપત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘અનાપત્તિ અધિમાનેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ અધિમાનેનાતિ અધિગતમાનેન સમુદાચરન્તસ્સ અનાપત્તિ. અનુલ્લપનાધિપ્પાયસ્સાતિ કોહઞ્ઞે ઇચ્છાચારે અઠત્વા અનુલ્લપનાધિપ્પાયસ્સ સબ્રહ્મચારીનં સન્તિકે અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તસ્સ અનાપત્તિ. ઉમ્મત્તકાદયો પુબ્બે વુત્તનયાએવ. ઇધ પન આદિકમ્મિકા વગ્ગુમુદાતીરિયા ભિક્ખૂ. તેસં અનાપત્તીતિ.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદં સિક્ખાપદં તિસમુટ્ઠાનં – હત્થમુદ્દાય આરોચેન્તસ્સ કાયચિત્તતો, વચીભેદેન આરોચેન્તસ્સ વાચાચિત્તતો, ઉભયં કરોન્તસ્સ કાયવાચાચિત્તતો સમુટ્ઠાતિ. કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, અકુસલચિત્તં, તિવેદનં હસન્તોપિ હિ સોમનસ્સિકો ઉલ્લપતિ ભાયન્તોપિ મજ્ઝત્તોપીતિ.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૨૨૩. વિનીતવત્થૂસુ – અધિમાનવત્થુ અનુપઞ્ઞત્તિયં વુત્તનયમેવ.

દુતિયવત્થુસ્મિં ¶ – પણિધાયાતિ પત્થનં કત્વા. એવં મં જનો સમ્ભાવેસ્સતીતિ એવં અરઞ્ઞે વસન્તં મં જનો અરહત્તે વા સેક્ખભૂમિયં વા સમ્ભાવેસ્સતિ, તતો લોકસ્સ સક્કતો ભવિસ્સામિ ગરુકતો માનિતો પૂજિતોતિ. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એવં પણિધાય ‘‘અરઞ્ઞે વસિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તસ્સ પદવારે પદવારે દુક્કટં. તથા અરઞ્ઞે કુટિકરણચઙ્કમનનિસીદનનિવાસનપાવુરણાદીસુ સબ્બકિચ્ચેસુ પયોગે પયોગે દુક્કટં. તસ્મા એવં ¶ અરઞ્ઞે ન વસિતબ્બં. એવં વસન્તો હિ સમ્ભાવનં લભતુ વા મા વા દુક્કટં આપજ્જતિ. યો પન સમાદિન્નધુતઙ્ગો ¶ ‘‘ધુતઙ્ગં રક્ખિસ્સામી’’તિ વા ‘‘ગામન્તે મે વસતો ચિત્તં વિક્ખિપતિ, અરઞ્ઞં સપ્પાય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા વા ‘‘અદ્ધા અરઞ્ઞે તિણ્ણં વિવેકાનં અઞ્ઞતરં પાપુણિસ્સામી’’તિ વા ‘‘અરઞ્ઞં પવિસિત્વા અરહત્તં અપાપુણિત્વા ન નિક્ખમિસ્સામી’’તિ વા ‘‘અરઞ્ઞવાસો નામ ભગવતા પસત્થો, મયિ ચ અરઞ્ઞે વસન્તે બહૂ સબ્રહ્મચારિનો ગામન્તં હિત્વા આરઞ્ઞકા ભવિસ્સન્તી’’તિ વા એવં અનવજ્જવાસં વસિતુકામો હોતિ, તેન વસિતબ્બં.

તતિયવત્થુસ્મિમ્પિ – ‘‘અભિક્કન્તાદીનિ સણ્ઠપેત્વા પિણ્ડાય ચરિસ્સામી’’તિ નિવાસનપારુપનકિચ્ચતો પભુતિ યાવ ભોજનપરિયોસાનં તાવ પયોગે પયોગે દુક્કટં. સમ્ભાવનં લભતુ વા મા વા દુક્કટમેવ. ખન્ધકવત્તસેખિયવત્તપરિપૂરણત્થં પન સબ્રહ્મચારીનં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનત્થં વા પાસાદિકેહિ અભિક્કમપટિક્કમાદીહિ પિણ્ડાય પવિસન્તો અનુપવજ્જો વિઞ્ઞૂનન્તિ.

ચતુત્થપઞ્ચમવત્થૂસુ – ‘‘યો તે વિહારે વસી’’તિ એત્થ વુત્તનયેનેવ ‘‘અહ’’ન્તિ અવુત્તત્તા પારાજિકં નત્થિ. અત્તુપનાયિકમેવ હિ સમુદાચરન્તસ્સ પારાજિકં વુત્તં.

પણિધાય ચઙ્કમીતિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયાનેવ.

સંયોજનવત્થુસ્મિં – સંયોજના પહીનાતિપિ ‘‘દસ સંયોજના પહીના’’તિપિ ‘‘એકં સંયોજનં પહીન’’ન્તિપિ વદતો કિલેસપ્પહાનમેવ આરોચિતં હોતિ, તસ્મા પારાજિકં.

૨૨૪. રહોવત્થૂસુ – રહો ઉલ્લપતીતિ ‘‘રહોગતો અરહા અહ’’ન્તિ વદતિ, ન મનસા ચિન્તિતમેવ કરોતિ. તેનેત્થ દુક્કટં વુત્તં.

વિહારવત્થુ ¶ ઉપટ્ઠાનવત્થુ ચ વુત્તનયમેવ.

૨૨૫. ન દુક્કરવત્થુસ્મિં – તસ્સ ભિક્ખુનો અયં લદ્ધિ – ‘‘અરિયપુગ્ગલાવ ભગવતો સાવકા’’તિ. તેનાહ – ‘‘યે ખો તે ભગવતો સાવકા તે એવં વદેય્યુ’’ન્તિ. યસ્મા ચસ્સ અયમધિપ્પાયો – ‘‘સીલવતા ¶ આરદ્ધવિપસ્સકેન ન દુક્કરં અઞ્ઞં બ્યાકાતું, પટિબલો સો અરહત્તં પાપુણિતુ’’ન્તિ. તસ્મા ‘‘અનુલ્લપનાધિપ્પાયો અહ’’ન્તિ આહ.

વીરિયવત્થુસ્મિં ¶ આરાધનીયોતિ સક્કા આરાધેતું સમ્પાદેતું નિબ્બત્તેતુન્તિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવ.

મચ્ચુવત્થુસ્મિં સો ભિક્ખુ ‘‘યસ્સ વિપ્પટિસારો ઉપ્પજ્જતિ, સો ભાયેય્ય. મય્હં પન અવિપ્પટિસારવત્થુકાનિ પરિસુદ્ધાનિ સીલાનિ, સ્વાહં કિં મરણસ્સ ભાયિસ્સામી’’તિ એતમત્થવસં પટિચ્ચ ‘‘નાહં આવુસો મચ્ચુનો ભાયામી’’તિ આહ. તેનસ્સ અનાપત્તિ.

વિપ્પટિસારવત્થુસ્મિમ્પિ એસેવ નયો. તતો પરાનિ તીણિ વત્થૂનિ વીરિયવત્થુસદિસાનેવ.

વેદનાવત્થૂસુપઠમસ્મિં તાવ સો ભિક્ખુ પટિસઙ્ખાનબલેન અધિવાસનખન્તિયં ઠત્વા ‘‘નાવુસો સક્કા યેન વા તેન વા અધિવાસેતુ’’ન્તિ આહ. તેનસ્સ અનાપત્તિ.

દુતિયે પન અત્તુપનાયિકં અકત્વા ‘‘નાવુસો સક્કા પુથુજ્જનેના’’તિ પરિયાયેન વુત્તત્તા થુલ્લચ્ચયં.

૨૨૬. બ્રાહ્મણવત્થૂસુસો કિર બ્રાહ્મણો ન કેવલં ‘‘આયન્તુ ભોન્તો અરહન્તો’’તિ આહ. યં યં પનસ્સ વચનં મુખતો નિગ્ગચ્છતિ, સબ્બં ‘‘અરહન્તાનં આસનાનિ પઞ્ઞપેથ, પાદોદકં દેથ, અરહન્તો પાદે ધોવન્તૂ’’તિ અરહન્તવાદપટિસંયુત્તંયેવ. તં પનસ્સ પસાદભઞ્ઞં સદ્ધાચરિતત્તા અત્તનો સદ્ધાબલેન સમુસ્સાહિતસ્સ વચનં. તસ્મા ભગવા ‘‘અનાપત્તિ, ભિક્ખવે, પસાદભઞ્ઞે’’તિ આહ. એવં વુચ્ચમાનેન પન ભિક્ખુના ન હટ્ઠતુટ્ઠેનેવ પચ્ચયા પરિભુઞ્જિતબ્બા, ‘‘અરહત્તસમ્પાપિકં પટિપદં પરિપૂરેસ્સામી’’તિ એવં યોગો કરણીયોતિ.

અઞ્ઞબ્યાકરણવત્થૂનિસંયોજનવત્થુસદિસાનેવ. અગારવત્થુસ્મિં સો ભિક્ખુ ગિહિભાવે અનત્થિકતાય ¶ અનપેક્ખતાય ‘‘અભબ્બો ખો આવુસો માદિસો’’તિ આહ, ન ઉલ્લપનાધિપ્પાયેન. તેનસ્સ અનાપત્તિ.

૨૨૭. આવટકામવત્થુસ્મિં ¶ સો ભિક્ખુ વત્થુકામેસુ ચ કિલેસકામેસુ ચ લોકિયેનેવ આદીનવદસ્સનેન નિરપેક્ખો. તસ્મા ‘‘આવટા મે આવુસો કામા’’તિ આહ. તેનસ્સ અનાપત્તિ. એત્થ ચ આવટાતિ ¶ આવારિતા નિવારિતા, પટિક્ખિત્તાતિ અત્થો.

અભિરતિવત્થુસ્મિં સો ભિક્ખુ સાસને અનુક્કણ્ઠિતભાવેન ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીસુ ચ અભિરતભાવેન ‘‘અભિરતો અહં આવુસો પરમાય અભિરતિયા’’તિ આહ, ન ઉલ્લપનાધિપ્પાયેન. તેનસ્સ અનાપત્તિ.

પક્કમનવત્થુસ્મિં યો ઇમમ્હા આવાસા પઠમં પક્કમિસ્સતીતિ એવં આવાસં વા મણ્ડપં વા સીમં વા યંકિઞ્ચિ ઠાનં પરિચ્છિન્દિત્વા કતાય કતિકાય યો ‘‘મં અરહાતિ જાનન્તૂ’’તિ તમ્હા ઠાના પઠમં પક્કમતિ, પારાજિકો હોતિ. યો પન આચરિયુપજ્ઝાયાનં વા કિચ્ચેન માતાપિતૂનં વા કેનચિદેવ કરણીયેન ભિક્ખાચારત્થં વા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાનં વા અત્થાય અઞ્ઞેન વા તાદિસેન કરણીયેન તં ઠાનં અતિક્કમિત્વા ગચ્છતિ, અનાપત્તિ. સચેપિસ્સ એવં ગતસ્સ પચ્છા ઇચ્છાચારો ઉપ્પજ્જતિ ‘‘ન દાનાહં તત્થ ગમિસ્સામિ એવં મં અરહાતિ સમ્ભાવેસ્સન્તી’’તિ અનાપત્તિયેવ.

યોપિ કેનચિદેવ કરણીયેન તં ઠાનં પત્વા સજ્ઝાયમનસિકારાદિવસેન અઞ્ઞવિહિતો વા હુત્વા ચોરાદીહિ વા અનુબદ્ધો મેઘં વા ઉટ્ઠિતં દિસ્વા અનોવસ્સકં પવિસિતુકામો તં ઠાનં અતિક્કમતિ, અનાપત્તિ. યાનેન વા ઇદ્ધિયા વા ગચ્છન્તોપિ પારાજિકં નાપજ્જતિ, પદગમનેનેવ આપજ્જતિ. તમ્પિ યેહિ સહ કતિકા કતા, તેહિ સદ્ધિં અપુબ્બંઅચરિમં ગચ્છન્તો નાપજ્જતિ. એવં ગચ્છન્તા હિ સબ્બેપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં રક્ખન્તિ. સચેપિ મણ્ડપરુક્ખમૂલાદીસુ કિઞ્ચિ ઠાનં પરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘યો એત્થ નિસીદતિ વા ચઙ્કમતિ વા, તં અરહાતિ જાનિસ્સામ’’ પુપ્ફાનિ વા ઠપેત્વા ‘‘યો ઇમાનિ ગહેત્વા પૂજં કરિસ્સતિ, તં અરહાતિ જાનિસ્સામા’’તિઆદિના નયેન કતિકા કતા હોતિ, તત્રાપિ ઇચ્છાચારવસેન તથા કરોન્તસ્સ પારાજિકમેવ. સચેપિ ઉપાસકેન અન્તરામગ્ગે વિહારો વા કતો હોતિ, ચીવરાદીનિ વા ઠપિતાનિ હોન્તિ, ‘‘યે અરહન્તો તે ઇમસ્મિં વિહારે વસન્તુ, ચીવરાદીનિ ચ ગણ્હન્તૂ’’તિ. તત્રાપિ ઇચ્છાચારવસેન વસન્તસ્સ વા ચીવરાદીનિ વા ગણ્હન્તસ્સ પારાજિકમેવ ¶ . એતં પન અધમ્મિકકતિકવત્તં ¶ , તસ્મા ન કાતબ્બં, અઞ્ઞં વા એવરૂપં ‘‘ઇમસ્મિં તેમાસબ્ભન્તરે ¶ સબ્બેવ આરઞ્ઞકા હોન્તુ, પિણ્ડપાતિકઙ્ગાદિઅવસેસધુતઙ્ગધરા વા અથ વા સબ્બેવ ખીણાસવા હોન્તૂ’’તિ એવમાદિ. નાનાવેરજ્જકા હિ ભિક્ખૂ સન્નિપતન્તિ. તત્થ કેચિ દુબ્બલા અપ્પથામા એવરૂપં વત્તં અનુપાલેતું ન સક્કોન્તિ. તસ્મા એવરૂપમ્પિ વત્તં ન કાતબ્બં. ‘‘ઇમં તેમાસં સબ્બેહેવ ન ઉદ્દિસિતબ્બં, ન પરિપુચ્છિતબ્બં, ન પબ્બાજેતબ્બં, મૂગબ્બતં ગણ્હિતબ્બં, બહિ સીમટ્ઠસ્સાપિ સઙ્ઘલાભો દાતબ્બો’’તિ એવમાદિકં પન ન કાતબ્બમેવ.

૨૨૮. લક્ખણસંયુત્તે ય્વાયં આયસ્મા ચ લક્ખણોતિ લક્ખણત્થેરો વુત્તો, એસ જટિલસહસ્સસ્સ અબ્ભન્તરે એહિભિક્ખૂપસમ્પદાય ઉપસમ્પન્નો આદિત્તપરિયાયાવસાને અરહત્તપ્પત્તો એકો મહાસાવકોતિ વેદિતબ્બો. યસ્મા પનેસ લક્ખણસમ્પન્નેન સબ્બાકારપરિપૂરેન બ્રહ્મસમેન અત્તભાવેન સમન્નાગતો, તસ્મા લક્ખણોતિ સઙ્ખં ગતો. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો પન પબ્બજિતદિવસતો સત્તમે દિવસે અરહત્તપ્પત્તો દુતિયો અગ્ગસાવકો.

સિતં પાત્વાકાસીતિ મન્દહસિતં પાતુઅકાસિ, પકાસયિ દસ્સેસીતિ વુત્તં હોતિ. કિં પન દિસ્વા થેરો સિતં પાત્વાકાસીતિ? ઉપરિ પાળિયં આગતં અટ્ઠિકસઙ્ખલિકં એકં પેતલોકે નિબ્બત્તં સત્તં દિસ્વા, તઞ્ચ ખો દિબ્બેન ચક્ખુના, ન પસાદચક્ખુના. પસાદચક્ખુસ્સ હિ એતે અત્તભાવા ન આપાથં આગચ્છન્તિ. એવરૂપં પન અત્તભાવં દિસ્વા કારુઞ્ઞે કાતબ્બે કસ્મા સિતં પાત્વાકાસીતિ? અત્તનો ચ બુદ્ધઞાણસ્સ ચ સમ્પત્તિસમનુસ્સરણતો. તઞ્હિ દિસ્વા થેરો ‘‘અદિટ્ઠસચ્ચેન નામ પુગ્ગલેન પટિલભિતબ્બા એવરૂપા અત્તભાવા મુત્તો અહં, લાભા વત મે, સુલદ્ધં વત મે’’તિ અત્તનો ચ સમ્પત્તિં અનુસ્સરિત્વા ‘‘અહો બુદ્ધસ્સ ભગવતો ¶ ઞાણસમ્પત્તિ, યો ‘કમ્મવિપાકો, ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યો; ન ચિન્તેતબ્બો’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭) દેસેસિ, પચ્ચક્ખં વત કત્વા બુદ્ધા દેસેન્તિ, સુપ્પટિવિદ્ધા બુદ્ધાનં ધમ્મધાતૂ’’તિ એવં બુદ્ધઞાણસમ્પત્તિઞ્ચ સરિત્વા સિતં પાત્વાકાસીતિ. યસ્મા પન ખીણાસવા નામ ન અકારણા સિતં પાતુકરોન્તિ, તસ્મા તં લક્ખણત્થેરો પુચ્છિ – ‘‘કો નુ ખો આવુસો મોગ્ગલ્લાન હેતુ, કો પચ્ચયો સિતસ્સ પાતુકમ્માયા’’તિ. થેરો પન યસ્મા યેહિ અયં ઉપપત્તિ સામં અદિટ્ઠા, તે દુસ્સદ્ધાપયા હોન્તિ, તસ્મા ભગવન્તં સક્ખિં કત્વા બ્યાકાતુકામતાય ‘‘અકાલો ખો, આવુસો’’તિઆદિમાહ ¶ . તતો ભગવતો સન્તિકે પુટ્ઠો ‘‘ઇધાહં આવુસો’’તિઆદિના નયેન બ્યાકાસિ.

તત્થ ¶ અટ્ઠિકસઙ્ખલિકન્તિ સેતં નિમ્મંસલોહિતં અટ્ઠિસઙ્ઘાતં. ગિજ્ઝાપિ કાકાપિ કુલલાપીતિ એતેપિ યક્ખગિજ્ઝા ચેવ યક્ખકાકા ચ યક્ખકુલલા ચ પચ્ચેતબ્બા. પાકતિકાનં પન ગિજ્ઝાદીનં આપાથમ્પિ એતં રૂપં નાગચ્છતિ. અનુપતિત્વા અનુપતિત્વાતિ અનુબન્ધિત્વા અનુબન્ધિત્વા. વિતુડેન્તીતિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ગચ્છન્તિ. વિતુદેન્તીતિ વા પાઠો, અસિધારૂપમેહિ તિખિણેહિ લોહતુણ્ડેહિ વિજ્ઝન્તીતિ અત્થો. સા સુદં અટ્ટસ્સરં કરોતીતિ એત્થ સુદન્તિ નિપાતો, સા અટ્ઠિકસઙ્ખલિકા અટ્ટસ્સરં આતુરસ્સરં કરોતીતિ અત્થો. અકુસલવિપાકાનુભવનત્થં કિર યોજનપ્પમાણાપિ તાદિસા અત્તભાવા નિબ્બત્તન્તિ, પસાદુસ્સદા ચ હોન્તિ પક્કગણ્ડસદિસા; તસ્મા સા અટ્ઠિકસઙ્ખલિકા બલવવેદનાતુરા તાદિસં સરમકાસીતિ. એવઞ્ચ પન વત્વા પુન આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો ‘‘વટ્ટગામિકસત્તા નામ એવરૂપા અત્તભાવા ન મુચ્ચન્તી’’તિ સત્તેસુ કારુઞ્ઞં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નં ધમ્મસંવેગં દસ્સેન્તો ‘‘તસ્સ મય્હં આવુસો એતદહોસિ; અચ્છરિયં વત ભો’’તિઆદિમાહ.

ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયન્તીતિ યેસં સા પેતૂપપત્તિ અપ્પચ્ચક્ખા, તે ઉજ્ઝાયન્તિ ¶ . ભગવા પન થેરસ્સાનુભાવં પકાસેન્તો ‘‘ચક્ખુભૂતા વત ભિક્ખવે સાવકા વિહરન્તી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચક્ખુ ભૂતં જાતં ઉપ્પન્નં તેસન્તિ ચક્ખુભૂતા; ભૂતચક્ખુકા ઉપ્પન્નચક્ખુકા, ચક્ખું ઉપ્પાદેત્વા, વિહરન્તીતિ અત્થો. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. યત્ર હિ નામાતિ એત્થ યત્રાતિ કારણવચનં. તત્રાયમત્થયોજના; યસ્મા નામ સાવકોપિ એવરૂપં ઞસ્સતિ વા દક્ખતિ વા સક્ખિં વા કરિસ્સતિ, તસ્મા અવોચુમ્હ – ‘‘ચક્ખુભૂતા વત ભિક્ખવે સાવકા વિહરન્તિ, ઞાણભૂતા વત ભિક્ખવે સાવકા વિહરન્તી’’તિ.

પુબ્બેવ મે સો ભિક્ખવે સત્તો દિટ્ઠોતિ બોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતઞાણપ્પટિવેધેન અપ્પમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપ્પમાણે સત્તનિકાયે ભવગતિયોનિઠિતિનિવાસે ચ પચ્ચક્ખં કરોન્તેન મયા પુબ્બેવ સો સત્તો દિટ્ઠોતિ વદતિ.

ગોઘાતકોતિ ¶ ગાવો વધિત્વા વધિત્વા અટ્ઠિતો મંસં મોચેત્વા વિક્કિણિત્વા જીવિકકપ્પનકસત્તો. તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેનાતિ તસ્સ નાનાચેતનાહિ આયૂહિતસ્સ અપરાપરિયકમ્મસ્સ. તત્ર હિ યાય ચેતનાય નરકે પટિસન્ધિ જનિતા, તસ્સા વિપાકે પરિક્ખીણે અવસેસકમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા આરમ્મણં કત્વા પુન પેતાદીસુ પટિસન્ધિ નિબ્બત્તતિ, તસ્મા સા પટિસન્ધિ કમ્મસભાગતાય વા આરમ્મણસભાગતાય વા ‘‘તસ્સેવ કમ્મસ્સ ¶ વિપાકાવસેસો’’તિ વુચ્ચતિ. અયઞ્ચ સત્તો એવં ઉપપન્નો. તેનાહ – ‘‘તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેના’’તિ. તસ્સ કિર નરકા ચવનકાલે નિમ્મંસકતાનં ગુન્નં અટ્ઠિરાસિ એવ નિમિત્તં અહોસિ. સો પટિચ્છન્નમ્પિ તં કમ્મં વિઞ્ઞૂનં પાકટં વિય કરોન્તો અટ્ઠિસઙ્ખલિકપેતો જાતો.

૨૨૯. મંસપેસિવત્થુસ્મિં ¶ ગોઘાતકોતિ ગોમંસપેસિયો કત્વા સુક્ખાપેત્વા વલ્લૂરવિક્કયેન અનેકાનિ વસ્સાનિ જીવિકં કપ્પેસિ. તેનસ્સ નરકા ચવનકાલે મંસપેસિયેવ નિમિત્તં અહોસિ. સો મંસપેસિપેતો જાતો.

મંસપિણ્ડવત્થુસ્મિં સો સાકુણિકો સકુણે ગહેત્વા વિક્કિણનકાલે નિપ્પક્ખચમ્મે મંસપિણ્ડમત્તે કત્વા વિક્કિણન્તો જીવિકં કપ્પેસિ. તેનસ્સ નરકા ચવનકાલે મંસપિણ્ડોવ નિમિત્તં અહોસિ. સો મંસપિણ્ડપેતો જાતો.

નિચ્છવિવત્થુસ્મિં તસ્સ ઓરબ્ભિકસ્સ એળકે વધિત્વા નિચ્ચમ્મે કત્વા કપ્પિતજીવિકસ્સ પુરિમનયેનેવ નિચ્ચમ્મં એળકસરીરં નિમિત્તમહોસિ. સો નિચ્છવિપેતો જાતો.

અસિલોમવત્થુસ્મિં સો સૂકરિકો દીઘરત્તં નિવાપપુટ્ઠે સૂકરે અસિના વધિત્વા વધિત્વા દીઘરત્તં જીવિકં કપ્પેસિ. તેનસ્સ ઉક્ખિત્તાસિકભાવોવ નિમિત્તં અહોસિ. તસ્મા અસિલોમપેતો જાતો.

સત્તિલોમવત્થુસ્મિં સો માગવિકો એકં મિગઞ્ચ સત્તિઞ્ચ ગહેત્વા વનં ગન્ત્વા તસ્સ મિગસ્સ સમીપં આગતાગતે મિગે સત્તિયા વિજ્ઝિત્વા મારેસિ, તસ્સ સત્તિયા વિજ્ઝનકભાવોયેવ નિમિત્તં અહોસિ. તસ્મા સત્તિલોમપેતો જાતો.

ઉસુલોમવત્થુસ્મિં ¶ કારણિકોતિ રાજાપરાધિકે અનેકાહિ કારણાહિ પીળેત્વા અવસાને કણ્ડેન વિજ્ઝિત્વા મારણકપુરિસો. સો કિર અસુકસ્મિં પદેસે વિદ્ધો મરતીતિ ઞત્વાવ વિજ્ઝતિ. તસ્સેવં જીવિકં કપ્પેત્વા નરકે ઉપ્પન્નસ્સ તતો પક્કાવસેસેન ઇધૂપપત્તિકાલે ઉસુના વિજ્ઝનભાવોયેવ નિમિત્તં અહોસિ. તસ્મા ઉસુલોમપેતો જાતો.

સૂચિલોમવત્થુસ્મિં સારથીતિ અસ્સદમકો. ગોદમકોતિપિ કુરુન્દટ્ઠકથાયંવુત્તં. તસ્સ પતોદસૂચિયા વિજ્ઝનભાવોયેવ નિમિત્તં અહોસિ. તસ્મા સૂચિલોમપેતો જાતો.

દુતિયસૂચિલોમવત્થુસ્મિં ¶ સૂચકોતિ પેસુઞ્ઞકારકો ¶ . સો કિર મનુસ્સે અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ ભિન્દિ. રાજકુલે ચ ‘‘ઇમસ્સ ઇમં નામ અત્થિ, ઇમિના ઇદં નામ કત’’ન્તિ સૂચેત્વા સૂચેત્વા અનયબ્યસનં પાપેસિ. તસ્મા યથાનેન સૂચેત્વા મનુસ્સા ભિન્ના, તથા સૂચીહિ ભેદનદુક્ખં પચ્ચનુભોતું કમ્મમેવ નિમિત્તં કત્વા સૂચિલોમપેતો જાતો.

અણ્ડભારિતવત્થુસ્મિં ગામકૂટોતિ વિનિચ્છયામચ્ચો. તસ્સ કમ્મસભાગતાય કુમ્ભમત્તા મહાઘટપ્પમાણા અણ્ડા અહેસું. સો હિ યસ્મા રહો પટિચ્છન્ન ઠાને લઞ્જં ગહેત્વા કૂટવિનિચ્છયેન પાકટં દોસં કરોન્તો સામિકે અસ્સામિકે અકાસિ. તસ્માસ્સ રહસ્સં અઙ્ગં પાકટં નિબ્બત્તં. યસ્મા દણ્ડં પટ્ઠપેન્તો પરેસં અસય્હં ભારં આરોપેસિ, તસ્માસ્સ રહસ્સઙ્ગં અસય્હભારો હુત્વા નિબ્બત્તં. યસ્મા યસ્મિં ઠાને ઠિતેન સમેન ભવિતબ્બં, તસ્મિં ઠત્વા વિસમો અહોસિ, તસ્માસ્સ રહસ્સઙ્ગે વિસમા નિસજ્જા અહોસીતિ.

પારદારિકવત્થુસ્મિં સો સત્તો પરસ્સ રક્ખિતં ગોપિતં સસ્સામિકં ફસ્સં ફુસન્તો મીળ્હસુખેન કામસુખેન ચિત્તં રમયિત્વા કમ્મસભાગતાય ગૂથફસ્સં ફુસન્તો દુક્ખમનુભવિતું તત્થ નિબ્બત્તો. દુટ્ઠબ્રાહ્મણવત્થુ પાકટમેવ.

૨૩૦. નિચ્છવિત્થિવત્થુસ્મિં યસ્મા માતુગામો નામ અત્તનો ફસ્સે અનિસ્સરો, સા ચ તં સામિકસ્સ સન્તકં ફસ્સં થેનેત્વા પરેસં અભિરતિં ¶ ઉપ્પાદેસિ, તસ્મા કમ્મસભાગતાય સુખસમ્ફસ્સા ધંસિત્વા દુક્ખસમ્ફસ્સં અનુભવિતું નિચ્છવિત્થી હુત્વા ઉપપન્ના.

મઙ્ગુલિત્થિવત્થુસ્મિં મઙ્ગુલિન્તિ ¶ વિરૂપં દુદ્દસિકં બીભચ્છં, સા કિર ઇક્ખણિકાકમ્મં યક્ખદાસિકમ્મં કરોન્તી ‘‘ઇમિના ચ ઇમિના ચ એવં બલિકમ્મે કતે અયં નામ તુમ્હાકં વડ્ઢિ ભવિસ્સતી’’તિ મહાજનસ્સ ગન્ધપુપ્ફાદીનિ વઞ્ચનાય ગહેત્વા મહાજનં દુદ્દિટ્ઠિં મિચ્છાદિટ્ઠિં ગણ્હાપેસિ, તસ્મા તાય કમ્મસભાગતાય ગન્ધપુપ્ફાદીનં થેનિતત્તા દુગ્ગન્ધા દુદ્દસ્સનસ્સ ગાહિતત્તા દુદ્દસિકા વિરૂપા બીભચ્છા હુત્વા નિબ્બત્તા.

ઓકિલિનિવત્થુસ્મિં ઉપ્પક્કં ઓકિલિનિં ઓકિરિનિન્તિ સા કિર અઙ્ગારચિતકે નિપન્ના વિપ્ફન્દમાના વિપરિવત્તમાના પચ્ચતિ, તસ્મા ઉપ્પક્કા ચેવ હોતિ ખરેન અગ્ગિના પક્કસરીરા; ઓકિલિની ચ કિલિન્નસરીરા બિન્દુબિન્દૂનિ હિસ્સા સરીરતો પગ્ઘરન્તિ. ઓકિરિની ચ અઙ્ગારસમ્પરિકિણ્ણા, તસ્સા હિ હેટ્ઠતોપિ કિંસુકપુપ્ફવણ્ણા અઙ્ગારા, ઉભયપસ્સેસુપિ ¶ , આકાસતોપિસ્સા ઉપરિ અઙ્ગારા પતન્તિ, તેન વુત્તં – ‘‘ઉપ્પક્કં ઓકિલિનિં ઓકિરિનિ’’ન્તિ. સા ઇસ્સાપકતા સપત્તિં અઙ્ગારકટાહેન ઓકિરીતિ તસ્સા કિર કલિઙ્ગરઞ્ઞો એકા નાટકિની અઙ્ગારકટાહં સમીપે ઠપેત્વા ગત્તતો ઉદકઞ્ચ પુઞ્છતિ, પાણિના ચ સેદં કરોતિ. રાજાપિ તાય સદ્ધિં કથઞ્ચ કરોતિ, પરિતુટ્ઠાકારઞ્ચ દસ્સેતિ. અગ્ગમહેસી તં અસહમાના ઇસ્સાપકતા હુત્વા અચિરપક્કન્તસ્સ રઞ્ઞો તં અઙ્ગારકટાહં ગહેત્વા તસ્સા ઉપરિ અઙ્ગારે ઓકિરિ. સા તં કમ્મં કત્વા તાદિસંયેવ વિપાકં પચ્ચનુભવિતું પેતલોકે નિબ્બત્તા.

ચોરઘાતકવત્થુસ્મિં ¶ સો રઞ્ઞો આણાય દીઘરત્તં ચોરાનં સીસાનિ છિન્દિત્વા પેતલોકે નિબ્બત્તન્તો અસીસકં કબન્ધં હુત્વા નિબ્બત્તિ.

ભિક્ખુવત્થુસ્મિં પાપભિક્ખૂતિ લામકભિક્ખુ. સો કિર લોકસ્સ સદ્ધાદેય્યે ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જિત્વા કાયવચીદ્વારેહિ અસં યતો ભિન્નાજીવો ચિત્તકેળિં કીળન્તો વિચરિ. તતો એકં બુદ્ધન્તરં નિરયે પચ્ચિત્વા પેતલોકે નિબ્બત્તન્તો ભિક્ખુસદિસેનેવ અત્તભાવેન નિબ્બત્તિ. ભિક્ખુની-સિક્ખમાના-સામણેર-સામણેરીવત્થૂસુપિ અયમેવ વિનિચ્છયો.

૨૩૧. તપોદાવત્થુસ્મિં ¶ અચ્છોદકોતિ પસન્નોદકો. સીતોદકોતિ સીતલઉદકો. સાતોદકોતિ મધુરોદકો. સેતકોતિ પરિસુદ્ધો નિસ્સેવાલપણકકદ્દમો. સુપ્પતિત્થોતિ સુન્દરેહિ તિત્થેહિ ઉપપન્નો. રમણીયોતિ રતિજનકો. ચક્કમત્તાનીતિ રથચક્કપ્પમાણાનિ. કુથિતા સન્દતીતિ તત્રા સન્તત્તા હુત્વા સન્દતિ. યતાયં ભિક્ખવેતિ યતો અયં ભિક્ખવે. સો દહોતિ સો રહદો. કુતો પનાયં સન્દતીતિ? વેભારપબ્બતસ્સ કિર હેટ્ઠા ભુમ્મટ્ઠકનાગાનં પઞ્ચયોજનસતિકં નાગભવનં દેવલોકસદિસં મણિમયેન તલેન આરામુય્યાનેહિ ચ સમન્નાગતં; તત્થ નાગાનં કીળનટ્ઠાને સો ઉદકદહો, તતો અયં તપોદા સન્દતિ. દ્વિન્નં મહાનિરયાનં અન્તરિકાય આગચ્છતીતિ રાજગહનગરં કિર આવિઞ્જેત્વા મહાપેતલોકો, તત્થ દ્વિન્નં મહાલોહકુમ્ભિનિરયાનં અન્તરેન અયં તપોદા આગચ્છતિ, તસ્મા કુથિતા સન્દતીતિ.

યુદ્ધવત્થુસ્મિં ¶ નન્દી ચરતીતિ વિજયભેરી આહિણ્ડતિ. રાજા આવુસો લિચ્છવીહીતિ થેરો કિર અત્તનો દિવાટ્ઠાને ચ રત્તિટ્ઠાને ચ નિસીદિત્વા ‘‘લિચ્છવયો કતહત્થા કતૂપાસના, રાજા ચ તેહિ સદ્ધિં સમ્પહારં દેતી’’તિ આવજ્જેન્તો દિબ્બેન ચક્ખુના રાજાનં પરાજિતં પલાયમાનં અદ્દસ. તતો ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘રાજા આવુસો તુમ્હાકં ઉપટ્ઠાકો લિચ્છવીહિ પભગ્ગો’’તિ ¶ આહ. સચ્ચં, ભિક્ખવે, મોગ્ગલ્લાનો આહાતિ પરાજિકકાલે આવજ્જિત્વા યં દિટ્ઠં તં ભણન્તો સચ્ચં આહ.

૨૩૨. નાગોગાહવત્થુસ્મિં સપ્પિનિકાયાતિ એવંનામિકાય. આનેઞ્જં સમાધિન્તિ અનેજં અચલં કાયવાચાવિપ્ફન્દવિરહિતં ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિં. નાગાનન્તિ હત્થીનં. ઓગય્હ ઉત્તરન્તાનન્તિ ઓગય્હ ઓગાહેત્વા પુન ઉત્તરન્તાનં. તે કિર ગમ્ભીરં ઉદકં ઓતરિત્વા તત્થ ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ સોણ્ડાય ઉદકં ગહેત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં આલોલેન્તા ઉત્તરન્તિ, તેસં એવં ઓગય્હ ઉત્તરન્તાનન્તિ વુત્તં હોતિ. કોઞ્ચં કરોન્તાનન્તિ નદીતીરે ઠત્વા સોણ્ડં મુખે પક્ખિપિત્વા કોઞ્ચનાદં કરોન્તાનં. સદ્દં અસ્સોસિન્તિ તં ¶ કોઞ્ચનાદસદ્દં અસ્સોસિં. અત્થેસો, ભિક્ખવે, સમાધિ સો ચ ખો અપરિસુદ્ધોતિ અત્થિ એસો સમાધિ મોગ્ગલ્લાનસ્સ, સો ચ ખો પરિસુદ્ધો ન હોતિ. થેરો કિર પબ્બજિતતો સત્તમે દિવસે તદહુઅરહત્તપ્પત્તો અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ પઞ્ચહાકારેહિ અનાચિણ્ણવસીભાવો ¶ સમાધિપરિપન્થકે ધમ્મે ન સુટ્ઠુ પરિસોધેત્વા આવજ્જનસમાપજ્જનાધિટ્ઠાનવુટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણાનં સઞ્ઞામત્તકમેવ કત્વા ચતુત્થજ્ઝાનં અપ્પેત્વા નિસિન્નો, ઝાનઙ્ગેહિ વુટ્ઠાય નાગાનં સદ્દં સુત્વા ‘‘અન્તોસમાપત્તિયં અસ્સોસિ’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અત્થેસો, ભિક્ખવે, સમાધિ; સો ચ ખો અપરિસુદ્ધો’’તિ.

સોભિતવત્થુસ્મિં અહં, આવુસો, પઞ્ચ કપ્પસતાનિ અનુસ્સરામીતિ એકાવજ્જનેન અનુસ્સરામીતિ આહ. ઇતરથા હિ અનચ્છરિયં અરિયસાવકાનં પટિપાટિયા નાનાવજ્જનેન તસ્સ તસ્સ અતીતે નિવાસસ્સ અનુસ્સરણન્તિ ન ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયેય્યું. યસ્મા પનેસ ‘‘એકાવજ્જનેન અનુસ્સરામી’’તિ આહ, તસ્મા ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ. અત્થેસા, ભિક્ખવે, સોભિતસ્સ, સા ચ ખો એકાયેવ જાતીતિ યં સોભિતો જાતિં અનુસ્સરામીતિ આહ, અત્થેસા જાતિ સોભિતસ્સ, સા ચ ખો એકાયેવ અનન્તરા ન ઉપ્પટિપાટિયા અનુસ્સરિતાતિ અધિપ્પાયો.

કથં પનાયં એતં અનુસ્સરીતિ? અયં કિર પઞ્ચન્નં કપ્પસતાનં ઉપરિ તિત્થાયતને

પબ્બજિત્વા અસઞ્ઞસમાપત્તિં નિબ્બત્તેત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો કાલં કત્વા અસઞ્ઞભવે નિબ્બત્તિ. તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા અવસાને મનુસ્સલોકે ઉપ્પન્નો સાસને પબ્બજિત્વા તિસ્સો વિજ્જા સચ્છાકાસિ. સો પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરમાનો ઇમસ્મિં અત્તભાવે પટિસન્ધિં દિસ્વા તતો પરં તતિયે અત્તભાવે ચુતિમેવ અદ્દસ. અથ ઉભિન્નમન્તરા અચિત્તકં અત્તભાવં અનુસ્સરિતું ¶ અસક્કોન્તો નયતો સલ્લક્ખેસિ – ‘‘અદ્ધાઅહં અસઞ્ઞભવે નિબ્બત્તો’’તિ. એવં સલ્લક્ખેન્તેન પનાનેન દુક્કરં કતં, સતધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિયા કોટિ પટિવિદ્ધા, આકાસે પદં દસ્સિતં. તસ્મા નં ભગવા ¶ ઇમસ્મિંયેવ વત્થુસ્મિં એતદગ્ગે ઠપેસિ – ‘‘એતદગ્ગં ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તાનં યદિદં સોભિતો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯, ૨૨૭).

વિનીતવત્થુવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિગમનવણ્ણના

૨૩૩. ઉદ્દિટ્ઠા ¶ ખો આયસ્મન્તો ચત્તારો પારાજિકા ધમ્માતિ ઇદં ઇધ ઉદ્દિટ્ઠપારાજિકપરિદીપનમેવ. સમોધાનેત્વા પન સબ્બાનેવ ચતુવીસતિ પારાજિકાનિ વેદિતબ્બાનિ. કતમાનિ ચતુવીસતિ? પાળિયં આગતાનિ તાવ ભિક્ખૂનં ચત્તારિ, ભિક્ખુનીનં અસાધારણાનિ ચત્તારીતિ અટ્ઠ. એકાદસ અભબ્બપુગ્ગલા, તેસુ પણ્ડકતિરચ્છાનગતઉભતોબ્યઞ્જનકા, તયો વત્થુવિપન્ના અહેતુકપટિસન્ધિકા, તેસં સગ્ગો અવારિતો મગ્ગો પન વારિતો, અભબ્બા હિ તે મગ્ગપ્પટિલાભાય વત્થુવિપન્નત્તાતિ. પબ્બજ્જાપિ નેસં પટિક્ખિત્તા, તસ્મા તેપિ પારાજિકા. થેય્યસંવાસકો, તિત્થિયપક્કન્તકો, માતુઘાતકો, પિતુઘાતકો, અરહન્તઘાતકો, ભિક્ખુનીદૂસકો, લોહિતુપ્પાદકો, સઙ્ઘભેદકોતિ ઇમે અટ્ઠ અત્તનો કિરિયાય વિપન્નત્તા અભબ્બટ્ઠાનં પત્તાતિ પારાજિકાવ. તેસુ થેય્યસંવાસકો, તિત્થિયપક્કન્તકો, ભિક્ખુનીદૂસકોતિ ઇમેસં તિણ્ણં સગ્ગો અવારિતો મગ્ગો પન વારિતોવ. ઇતરેસં પઞ્ચન્નં ઉભયમ્પિ વારિતં. તે હિ અનન્તરભવે નરકે નિબ્બત્તનકસત્તા. ઇતિ ઇમે ચ એકાદસ, પુરિમા ચ અટ્ઠાતિ એકૂનવીસતિ. તે ગિહિલિઙ્ગે રુચિં ઉપ્પાદેત્વા ગિહિનિવાસનનિવત્થાય ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં વીસતિ. સા હિ અજ્ઝાચારવીતિક્કમં અકત્વાપિ એત્તાવતાવ અસ્સમણીતિ ઇમાનિ તાવ વીસતિ પારાજિકાનિ.

અપરાનિપિ – લમ્બી, મુદુપિટ્ઠિકો, પરસ્સ અઙ્ગજાતં મુખેન ગણ્હાતિ, પરસ્સ અઙ્ગજાતે અભિનિસીદતીતિ ઇમેસં ચતુન્નં વસેન ચત્તારિ અનુલોમપારાજિકાનીતિ વદન્તિ. એતાનિ હિ યસ્મા ઉભિન્નં રાગવસેન સદિસભાવૂપગતાનં ધમ્મો ‘‘મેથુનધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મા એતેન પરિયાયેન મેથુનધમ્મં ¶ અપ્પટિસેવિત્વાયેવ કેવલં મગ્ગેન મગ્ગપ્પવેસનવસેન આપજ્જિતબ્બત્તા મેથુનધમ્મપારાજિકસ્સ અનુલોમેન્તીતિ અનુલોમપારાજિકાનીતિ વુચ્ચન્તિ. ઇતિ ઇમાનિ ચ ચત્તારિ ¶ પુરિમાનિ ચ વીસતીતિ સમોધાનેત્વા સબ્બાનેવ ચતુવીસતિ પારાજિકાનિ વેદિતબ્બાનિ.

ન લભતિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સંવાસન્તિ ઉપોસથ-પવારણ-પાતિમોક્ખુદ્દેસ-સઙ્ઘકમ્મપ્પભેદં ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સંવાસં ન લભતિ. યથા પુરે તથા પચ્છાતિ યથા પુબ્બે ગિહિકાલે અનુપસમ્પન્નકાલે ચ પચ્છા પારાજિકં આપન્નોપિ તથેવ અસંવાસો હોતિ. નત્થિ તસ્સ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ¶ ઉપોસથપવારણપાતિમોક્ખુદ્દેસસઙ્ઘકમ્મપ્પભેદો સંવાસોતિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સંવાસં ન લભતિ. તત્થાયસ્મન્તે પુચ્છામીતિ તેસુ ચતૂસુ પારાજિકેસુ આયસ્મન્તે ‘‘કચ્ચિત્થ પરિસુદ્ધા’’તિ પુચ્છામિ. કચ્ચિત્થાતિ કચ્ચિ એત્થ; એતેસુ ચતૂસુ પારાજિકેસુ કચ્ચિ પરિસુદ્ધાતિ અત્થો. અથ વા કચ્ચિત્થ પરિસુદ્ધાતિ કચ્ચિ પરિસુદ્ધા અત્થ, ભવથાતિ અત્થો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

ચતુત્થપારાજિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સઙ્ઘાદિસેસકણ્ડં

૧. સુક્કવિસ્સટ્ઠિસિક્ખાપદવણ્ણના

યં ¶ ¶ પારાજિકકણ્ડસ્સ, સઙ્ગીતં સમનન્તરં;

તસ્સ તેરસકસ્સાયમપુબ્બપદવણ્ણના.

૨૩૪. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા સેય્યસકો અનભિરતો બ્રહ્મચરિયં ચરતીતિ એત્થ આયસ્માતિ પિયવચનં. સેય્યસકોતિ તસ્સ ભિક્ખુનો નામં. અનભિરતોતિ વિક્ખિત્તચિત્તો કામરાગપરિળાહેન પરિડય્હમાનો ન પન ગિહિભાવં પત્થયમાનો. સો તેન કિસો હોતીતિ સો સેય્યસકો તેન અનભિરતભાવેન કિસો હોતિ.

અદ્દસા ખો આયસ્મા ઉદાયીતિ એત્થ ઉદાયીતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં, અયઞ્હિ સેય્યસકસ્સ ઉપજ્ઝાયો લાળુદાયી નામ ભન્તમિગસપ્પટિભાગો નિદ્દારામતાદિમનુયુત્તાનં અઞ્ઞતરો લોલભિક્ખુ. કચ્ચિ નો ત્વન્તિ કચ્ચિ નુ ત્વં. યાવદત્થં ભુઞ્જાતિઆદીસુ યાવતા અત્થોતિ યાવદત્થં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યાવતા તે ભોજનેન અત્થો યત્તકં ત્વં ઇચ્છસિ તત્તકં ભુઞ્જ, યત્તકં કાલં રત્તિં વા દિવા વા સુપિતું ઇચ્છસિ તત્તકં સુપ, મત્તિકાદીહિ કાયં ઉબ્બટ્ટેત્વા ચુણ્ણાદીહિ ઘંસિત્વા યત્તકં ન્હાનં ઇચ્છસિ તત્તકં ન્હાય, ઉદ્દેસેન વા પરિપુચ્છાય વા વત્તપટિપત્તિયા વા કમ્મટ્ઠાનેન વા અત્થો નત્થીતિ. યદા તે અનભિરતિ ઉપ્પજ્જતીતિ યસ્મિં કાલે તવ ¶ કામરાગવસેન ઉક્કણ્ઠિતતા વિક્ખિત્તચિત્તતા ઉપ્પજ્જતિ. રાગો ચિત્તં અનુદ્ધંસેતીતિ કામરાગો ચિત્તં ધંસેતિ પધંસેતિ વિક્ખિપતિ ચેવ મિલાપેતિ ચ. તદા હત્થેન ઉપક્કમિત્વા અસુચિં મોચેહીતિ તસ્મિં કાલે હત્થેન વાયમિત્વા અસુચિમોચનં કરોહિ, એવઞ્હિ તે ચિત્તેકગ્ગતા ભવિસ્સતિ. ઇતિ તં ઉપજ્ઝાયો અનુસાસિ યથા તં બાલો બાલં મગો મગં.

૨૩૫. તેસં મુટ્ઠસ્સતીનં અસમ્પજાનાનં નિદ્દં ઓક્કમન્તાનન્તિ સતિસમ્પજઞ્ઞં પહાય નિદ્દં ઓતરન્તાનં. તત્થ કિઞ્ચાપિ નિદ્દં ઓક્કમન્તાનં અબ્યાકતો ¶ ભવઙ્ગવારો પવત્તતિ, સતિસમ્પજઞ્ઞવારો ગળતિ, તથાપિ સયનકાલે મનસિકારો કાતબ્બો. દિવા સુપન્તેન યાવ ન્હાતસ્સ ¶ ભિક્ખુનો કેસા ન સુક્ખન્તિ તાવ સુપિત્વા વુટ્ઠહિસ્સામીતિ સઉસ્સાહેન સુપિતબ્બં. રત્તિં સુપન્તેન એત્તકં નામ રત્તિભાગં સુપિત્વા ચન્દેન વા તારકાય વા ઇદં નામ ઠાનં પત્તકાલે વુટ્ઠહિસ્સામીતિ સઉસ્સાહેન સુપિતબ્બં. બુદ્ધાનુસ્સતિઆદીસુ ચ દસસુ કમ્મટ્ઠાનેસુ એકં અઞ્ઞં વા ચિત્તરુચિયં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ નિદ્દા ઓક્કમિતબ્બા. એવં કરોન્તો હિ સતો સમ્પજાનો સતિઞ્ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ અવિજહિત્વાવ નિદ્દં ઓક્કમતીતિ વુચ્ચતિ. તે પન ભિક્ખૂ બાલા લોલા ભન્તમિગસપ્પટિભાગા ન એવમકંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘તેસં મુટ્ઠસ્સતીનં અસમ્પજાનાનં નિદ્દં ઓક્કમન્તાન’’ન્તિ.

અત્થિ ચેત્થ ચેતના લબ્ભતીતિ એત્થ ચ સુપિનન્તે અસ્સાદચેતના અત્થિ ઉપલબ્ભતિ. અત્થેસા, ભિક્ખવે, ચેતના; સા ચ ખો અબ્બોહારિકાતિ ભિક્ખવે એસા અસ્સાદચેતના અત્થિ, સા ચ ખો અવિસયે ઉપ્પન્નત્તા અબ્બોહારિકા, આપત્તિયા અઙ્ગં ન હોતિ. ઇતિ ભગવા સુપિનન્તે ચેતનાય અબ્બોહારિકભાવં દસ્સેત્વા ‘‘એવઞ્ચ પન ભિક્ખવે ઇમં સિક્ખાપદં ઉદ્દિસેય્યાથ, સઞ્ચેતનિકા સુક્કવિસ્સટ્ઠિ અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તા સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ સાનુપઞ્ઞત્તિકં સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસિ.

૨૩૬-૨૩૭. તત્થ સંવિજ્જતિ ચેતના અસ્સાતિ સઞ્ચેતના, સઞ્ચેતનાવ સઞ્ચેતનિકા, સઞ્ચેતના વા અસ્સા અત્થીતિ સઞ્ચેતનિકા. યસ્મા પન યસ્સ સઞ્ચેતનિકા ¶ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ હોતિ સો જાનન્તો સઞ્જાનન્તો હોતિ, સા ચસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ ચેચ્ચ અભિવિતરિત્વા વીતિક્કમો હોતિ, તસ્મા બ્યઞ્જને આદરં અકત્વા અત્થમેવ દસ્સેતું ‘‘જાનન્તો સઞ્જાનન્તો ચેચ્ચ અભિવિતરિત્વા વીતિક્કમો’’તિ એવમસ્સ પદભાજનં વુત્તં. તત્થ જાનન્તોતિ ઉપક્કમામીતિ જાનન્તો. સઞ્જાનન્તોતિ સુક્કં મોચેમીતિ સઞ્જાનન્તો, તેનેવ ઉપક્કમજાનનાકારેન સદ્ધિં જાનન્તોતિ અત્થો. ચેચ્ચાતિ મોચનસ્સાદચેતનાવસેન ચેતેત્વા પકપ્પેત્વા. અભિવિતરિત્વાતિ ઉપક્કમવસેન મદ્દન્તો નિરાસઙ્કચિત્તં પેસેત્વા. વીતિક્કમોતિ એવં પવત્તસ્સ યો વીતિક્કમો અયં સઞ્ચેતનિકાસદ્દસ્સ સિખાપ્પત્તો અત્થોતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ ¶ સુક્કવિસ્સટ્ઠીતિ એત્થ યસ્સ સુક્કસ્સ વિસ્સટ્ઠિ તં તાવ સઙ્ખ્યાતો વણ્ણભેદતો ચ દસ્સેતું ‘‘સુક્કન્તિ દસ સુક્કાની’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુક્કાનં આસયભેદતો ધાતુનાનત્તતો ચ નીલાદિવણ્ણભેદો વેદિતબ્બો.

વિસ્સટ્ઠીતિ વિસ્સગ્ગો, અત્થતો પનેતં ઠાનાચાવનં હોતિ, તેનાહ – ‘‘વિસ્સટ્ઠીતિ ઠાનતો ચાવના ¶ વુચ્ચતી’’તિ. તત્થ વત્થિસીસં કટિ કાયોતિ તિધા સુક્કસ્સ ઠાનં પકપ્પેન્તિ, એકો કિરાચરિયો ‘‘વત્થિસીસં સુક્કસ્સ ઠાન’’ન્તિ આહ. એકો ‘‘કટી’’તિ, એકો ‘‘સકલો કાયો’’તિ, તેસુ તતિયસ્સ ભાસિતં સુભાસિતં. કેસલોમનખદન્તાનઞ્હિ મંસવિનિમુત્તટ્ઠાનં ઉચ્ચારપસ્સાવખેળસિઙ્ઘાણિકાથદ્ધસુક્ખચમ્માનિ ચ વજ્જેત્વા અવસેસો છવિમંસલોહિતાનુગતો સબ્બોપિ કાયો કાયપ્પસાદભાવજીવિતિન્દ્રિયાબદ્ધપિત્તાનં સમ્ભવસ્સ ચ ઠાનમેવ. તથા હિ રાગપરિયુટ્ઠાનેનાભિભૂતાનં હત્થીનં ઉભોહિ કણ્ણચૂળિકાહિ સમ્ભવો નિક્ખમતિ, મહાસેનરાજા ચ રાગપરિયુટ્ઠિતો સમ્ભવવેગં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો સત્થેન બાહુસીસં ફાલેત્વા વણમુખેન નિક્ખન્તં સમ્ભવં દસ્સેસીતિ.

એત્થ પન પઠમસ્સ આચરિયસ્સ વાદે મોચનસ્સાદેન નિમિત્તે ઉપક્કમતો યત્તકં એકા ખુદ્દકમક્ખિકા પિવેય્ય તત્તકે અસુચિમ્હિ વત્થિસીસતો મુઞ્ચિત્વા ¶ દકસોતં ઓતિણ્ણમત્તે બહિ નિક્ખન્તે વા અનિક્ખન્તે વા સઙ્ઘાદિસેસો. દુતિયસ્સ વાદે તથેવ કટિતો મુચ્ચિત્વા દકસોતં ઓતિણ્ણમત્તે, તતિયસ્સ વાદે તથેવ સકલકાયં સઙ્ખોભેત્વા તતો મુચ્ચિત્વા દકસોતં ઓતિણ્ણમત્તે બહિ નિક્ખન્તે વા અનિક્ખન્તે વા સઙ્ઘાદિસેસો. દકસોતોરોહણઞ્ચેત્થ અધિવાસેત્વા અન્તરા નિવારેતું અસક્કુણેય્યતાય વુત્તં, ઠાના ચુતઞ્હિ અવસ્સં દકસોતં ઓતરતિ. તસ્મા ઠાના ચાવનમત્તેનેવેત્થ આપત્તિ વેદિતબ્બા, સા ચ ખો નિમિત્તે ઉપક્કમન્તસ્સેવ હત્થપરિકમ્મપાદપરિકમ્મગત્તપરિકમ્મકરણેન સચેપિ અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. અયં સબ્બાચરિયસાધારણવિનિચ્છયો.

અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તાતિ એત્થ સુપિનો એવ સુપિનન્તો, તં ઠપેત્વા અપનેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. તઞ્ચ પન સુપિનં પસ્સન્તો ચતૂહિ કારણેહિ પસ્સતિ ¶ ધાતુક્ખોભતો વા અનુભૂતપુબ્બતો વા દેવતોપસંહારતો વા પુબ્બનિમિત્તતો વાતિ.

તત્થ પિત્તાદીનં ખોભકરણપચ્ચયયોગેન ખુભિતધાતુકો ધાતુક્ખોભતો સુપિનં પસ્સતિ, પસ્સન્તો ચ નાનાવિધં સુપિનં પસ્સતિ – પબ્બતા પતન્તો વિય, આકાસેન ગચ્છન્તો વિય, વાળમિગહત્થીચોરાદીહિ અનુબદ્ધો વિય હોતિ. અનુભૂતપુબ્બતો પસ્સન્તો પુબ્બે અનુભૂતપુબ્બં આરમ્મણં પસ્સતિ. દેવતોપસંહારતો પસ્સન્તસ્સ દેવતા અત્થકામતાય વા અનત્થકામતાય વા અત્થાય વા અનત્થાય વા નાનાવિધાનિ આરમ્મણાનિ ઉપસંહરન્તિ, સો તાસં દેવતાનં આનુભાવેન તાનિ આરમ્મણાનિ પસ્સતિ. પુબ્બનિમિત્તતો પસ્સન્તો પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવસેન ઉપ્પજ્જિતુકામસ્સ અત્થસ્સ વા અનત્થસ્સ વા પુબ્બનિમિત્તભૂતં સુપિનં પસ્સતિ, બોધિસત્તસ્સમાતા ¶ વિય પુત્તપટિલાભનિમિત્તં, બોધિસત્તો વિય પઞ્ચ મહાસુપિને (અ. નિ. ૫.૧૯૬), કોસલરાજા વિય સોળસ સુપિનેતિ.

તત્થ યં ધાતુક્ખોભતો અનુભૂતપુબ્બતો ચ સુપિનં પસ્સતિ ન તં સચ્ચં હોતિ. યં દેવતોપસંહારતો પસ્સતિ તં સચ્ચં વા હોતિ અલીકં વા, કુદ્ધા હિ દેવતા ઉપાયેન વિનાસેતુકામા વિપરીતમ્પિ કત્વા દસ્સેન્તિ. યં પન પુબ્બનિમિત્તતો પસ્સતિ ¶ તં એકન્તસચ્ચમેવ હોતિ. એતેસઞ્ચ ચતુન્નં મૂલકારણાનં સંસગ્ગભેદતોપિ સુપિનભેદો હોતિયેવ.

તઞ્ચ પનેતં ચતુબ્બિધમ્પિ સુપિનં સેક્ખપુથુજ્જનાવ પસ્સન્તિ અપ્પહીનવિપલ્લાસત્તા, અસેક્ખા પન ન પસ્સન્તિ પહીનવિપલ્લાસત્તા. કિં પનેતં પસ્સન્તો સુત્તો પસ્સતિ પટિબુદ્ધો, ઉદાહુ નેવ સુત્તો ન પટિબુદ્ધોતિ? કિઞ્ચેત્થ યદિ તાવ સુત્તો પસ્સતિ અભિધમ્મવિરોધો આપજ્જતિ, ભવઙ્ગચિત્તેન હિ સુપતિ તં રૂપનિમિત્તાદિઆરમ્મણં રાગાદિસમ્પયુત્તં વા ન હોતિ, સુપિનં પસ્સન્તસ્સ ચ ઈદિસાનિ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. અથ પટિબુદ્ધો પસ્સતિ વિનયવિરોધો આપજ્જતિ, યઞ્હિ પટિબુદ્ધો પસ્સતિ તં સબ્બોહારિકચિત્તેન પસ્સતિ, સબ્બોહારિકચિત્તેન ચ કતે વીતિક્કમે અનાપત્તિ નામ નત્થિ. સુપિનં પસ્સન્તેન પન કતેપિ વીતિક્કમે એકન્તં અનાપત્તિ એવ. અથ નેવ સુત્તો ન પટિબુદ્ધો પસ્સતિ, કો નામ પસ્સતિ; એવઞ્ચ સતિ સુપિનસ્સ અભાવોવ આપજ્જતીતિ, ન અભાવો. કસ્મા ¶ ? યસ્મા કપિમિદ્ધપરેતો પસ્સતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘કપિમિદ્ધપરેતો ખો, મહારાજ, સુપિનં પસ્સતી’’તિ. કપિમિદ્ધપરેતોતિ મક્કટનિદ્દાય યુત્તો. યથા હિ મક્કટસ્સ નિદ્દા લહુપરિવત્તા હોતિ; એવં યા નિદ્દા પુનપ્પુનં કુસલાદિચિત્તવોકિણ્ણત્તા લહુપરિવત્તા, યસ્સા પવત્તિયં પુનપ્પુનં ભવઙ્ગતો ઉત્તરણં હોતિ તાય યુત્તો સુપિનં પસ્સતિ, તેનાયં સુપિનો કુસલોપિ હોતિ અકુસલોપિ અબ્યાકતોપિ. તત્થ સુપિનન્તે ચેતિયવન્દનધમ્મસ્સવનધમ્મદેસનાદીનિ કરોન્તસ્સ કુસલો, પાણાતિપાતાદીનિ કરોન્તસ્સ અકુસલો, દ્વીહિ અન્તેહિ મુત્તો આવજ્જનતદારમ્મણક્ખણે અબ્યાકતોતિ વેદિતબ્બો. સ્વાયં દુબ્બલવત્થુકત્તા ચેતનાય પટિસન્ધિં આકડ્ઢિતું અસમત્થો, પવત્તે પન અઞ્ઞેહિ કુસલાકુસલેહિ ઉપત્થમ્ભિતો વિપાકં દેતિ. કિઞ્ચાપિ વિપાકં દેતિ? અથ ખો અવિસયે ઉપ્પન્નત્તા અબ્બોહારિકાવ સુપિનન્તચેતના. તેનાહ – ‘‘ઠપેત્વા સુપિનન્ત’’ન્તિ.

સઙ્ઘાદિસેસોતિ ઇમસ્સ આપત્તિનિકાયસ્સ નામં. તસ્મા યા અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તા સઞ્ચેતનિકા સુક્કવિસ્સટ્ઠિ ¶ , અયં સઙ્ઘાદિસેસો નામ આપત્તિનિકાયોતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો ¶ . વચનત્થો પનેત્થ સઙ્ઘો આદિમ્હિ ચેવ સેસે ચ ઇચ્છિતબ્બો અસ્સાતિ સઙ્ઘાદિસેસો. કિં વુત્તં હોતિ? ઇમં આપત્તિં આપજ્જિત્વા વુટ્ઠાતુકામસ્સ યં તં આપત્તિવુટ્ઠાનં, તસ્સ આદિમ્હિ ચેવ પરિવાસદાનત્થાય આદિતો સેસે ચ મજ્ઝે માનત્તદાનત્થાય મૂલાય પટિકસ્સનેન વા સહ માનત્તદાનત્થાય અવસાને અબ્ભાનત્થાય સઙ્ઘો ઇચ્છિતબ્બો. ન હેત્થ એકમ્પિ કમ્મં વિના સઙ્ઘેન સક્કા કાતુન્તિ સઙ્ઘો આદિમ્હિ ચેવ સેસે ચ ઇચ્છિતબ્બો અસ્સાતિ સઙ્ઘાદિસેસોતિ. બ્યઞ્જનં પન અનાદિયિત્વા અત્થમેવ દસ્સેતું ‘‘સઙ્ઘોવ તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસં દેતિ, મૂલાય પટિકસ્સતિ, માનત્તં દેતિ, અબ્ભેતિ ન સમ્બહુલા ન એકપુગ્ગલો, તેન વુચ્ચતિ સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ ઇદમસ્સ પદભાજનં –

‘‘સઙ્ઘાદિસેસોતિ યં વુત્તં, તં સુણોહિ યથાતથં;

સઙ્ઘોવ દેતિ પરિવાસં, મૂલાય પટિકસ્સતિ;

માનત્તં દેતિ અબ્ભેતિ, તેનેતં ઇતિ વુચ્ચતી’’તિ. (પરિ. ૩૩૯) –

પરિવારે ¶ વચનકારણઞ્ચ વુત્તં, તત્થ પરિવાસદાનાદીનિ સમુચ્ચયક્ખન્ધકે વિત્થારતો આગતાનિ, તત્થેવ નેસં સંવણ્ણનં કરિસ્સામ.

તસ્સેવ આપત્તિનિકાયસ્સાતિ તસ્સ એવ આપત્તિસમૂહસ્સ. તત્થ કિઞ્ચાપિ અયં એકાવ આપત્તિ, રૂળ્હિસદ્દેન પન અવયવે સમૂહવોહારેન વા ‘‘નિકાયો’’તિ વુત્તો – ‘‘એકો વેદનાક્ખન્ધો, એકો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ વિય.

એવં ઉદ્દિટ્ઠસિક્ખાપદં પદાનુક્કમેન વિભજિત્વા ઇદાનિ ઇમં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં આપજ્જન્તસ્સ ઉપાયઞ્ચ કાલઞ્ચ અધિપ્પાયઞ્ચ અધિપ્પાયવત્થુઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘અજ્ઝત્તરૂપે મોચેતી’’તિઆદિમાહ. એત્થ હિ અજ્ઝત્તરૂપાદીહિ ચતૂહિ પદેહિ ઉપાયો દસ્સિતો, અજ્ઝત્તરૂપે વા મોચેય્ય બહિદ્ધારૂપે વા ઉભયત્થ વા આકાસે વા કટિં કમ્પેન્તો, ઇતો પરં અઞ્ઞો ઉપાયો નત્થિ. તત્થ રૂપે ઘટ્ટેત્વા મોચેન્તોપિ રૂપેન ઘટ્ટેત્વા મોચેન્તોપિ રૂપે મોચેતિચ્ચેવ વેદિતબ્બો. રૂપે હિ ¶ સતિ સો મોચેતિ ન રૂપં અલભિત્વા. રાગૂપત્થમ્ભાદીહિ પન પઞ્ચહિ કાલો દસ્સિતો. રાગૂપત્થમ્ભાદિકાલેસુ હિ અઙ્ગજાતં કમ્મનિયં હોતિ, યસ્સ કમ્મનિયત્તે સતિ મોચેતિ. ઇતો પરં અઞ્ઞો કાલો નત્થિ, ન હિ વિના રાગૂપત્થમ્ભાદીહિ પુબ્બણ્હાદયો કાલભેદા મોચને નિમિત્તં હોન્તિ.

આરોગ્યત્થાયાતિઆદીહિ ¶ દસહિ અધિપ્પાયો દસ્સિતો, એવરૂપેન હિ અધિપ્પાયભેદેન મોચેતિ ન અઞ્ઞથા. નીલાદીહિ પન દસહિ નવમસ્સ અધિપ્પાયસ્સ વત્થુ દસ્સિતં, વીમંસન્તો હિ નીલાદીસુ અઞ્ઞતરસ્સ વસેન વીમંસતિ ન તેહિ વિનિમુત્તન્તિ.

૨૩૮. ઇતો પરં પન ઇમેસંયેવ અજ્ઝત્તરૂપાદીનં પદાનં પકાસનત્થં ‘‘અજ્ઝત્તરૂપેતિ અજ્ઝત્તં ઉપાદિન્ને રૂપે’’તિઆદિ વુત્તં, તત્થ અજ્ઝત્તં ઉપાદિન્ને રૂપેતિ અત્તનો હત્થાદિભેદે રૂપે. બહિદ્ધા ઉપાદિન્નેતિ પરસ્સ તાદિસેયેવ. અનુપાદિન્નેતિ તાળચ્છિદ્દાદિભેદે. તદુભયેતિ અત્તનો ચ પરસ્સ ચ રૂપે, ઉભયઘટ્ટનવસેનેતં વુત્તં. અત્તનો રૂપેન ચ અનુપાદિન્નરૂપેન ચ એકતો ઘટ્ટનેપિ લબ્ભતિ. આકાસે વાયમન્તસ્સાતિ કેનચિ રૂપેન અઘટ્ટેત્વા આકાસેયેવ કટિકમ્પનપયઓગેન અઙ્ગજાતં ચાલેન્તસ્સ.

રાગૂપત્થમ્ભેતિ ¶ રાગસ્સ બલવભાવે, રાગેન વા અઙ્ગજાતસ્સ ઉપત્થમ્ભે, થદ્ધભાવે સઞ્જાતેતિ વુત્તં હોતિ. કમ્મનિયં હોતીતિ મોચનકમ્મક્ખમં અજ્ઝત્તરૂપાદીસુ ઉપક્કમારહં હોતિ.

ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકદટ્ઠૂપત્થમ્ભેતિ ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકદટ્ઠેન અઙ્ગજાતે ઉપત્થમ્ભે. ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકા નામ લોમસપાણકા હોન્તિ, તેસં લોમેહિ ફુટ્ઠં અઙ્ગજાતં કણ્ડું ગહેત્વા થદ્ધં હોતિ, તત્થ યસ્મા તાનિ લોમાનિ અઙ્ગજાતં ડંસન્તાનિ વિય વિજ્ઝન્તિ, તસ્મા ‘‘ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકદટ્ઠેના’’તિ વુત્તં, અત્થતો પન ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકલોમવેધનેનાતિ વુત્તં હોતિ.

૨૩૯. અરોગો ભવિસ્સામીતિ મોચેત્વા અરોગો ભવિસ્સામિ. સુખં વેદનં ઉપ્પાદેસ્સામીતિ મોચનેન ચ મુચ્ચનુપ્પત્તિયા મુત્તપચ્ચયા ચ યા સુખા વેદના હોતિ, તં ઉપ્પાદેસ્સામીતિ અત્થો. ભેસજ્જં ભવિસ્સતીતિ ¶ ઇદં મે મોચિતં કિઞ્ચિદેવ ભેસજ્જં ભવિસ્સતિ. દાનં દસ્સામીતિ મોચેત્વા કીટકિપિલ્લિકાદીનં દાનં દસ્સામિ. પુઞ્ઞં ભવિસ્સતીતિ મોચેત્વા કીટાદીનં દેન્તસ્સ પુઞ્ઞં ભવિસ્સતિ. યઞ્ઞં યજિસ્સામીતિ મોચેત્વા કીટાદીનં યઞ્ઞં યજિસ્સામિ. કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ મન્તપદં વત્વા દસ્સામીતિ વુત્તં હોતિ. સગ્ગં ગમિસ્સામીતિ મોચેત્વા કીટાદીનં દિન્નદાનેન વા પુઞ્ઞેન વા યઞ્ઞેન વા સગ્ગં ગમિસ્સામિ. બીજં ભવિસ્સતીતિ કુલવંસઙ્કુરસ્સ દારકસ્સ બીજં ભવિસ્સતિ, ‘‘ઇમિના બીજેન પુત્તો નિબ્બત્તિસ્સતી’’તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન મોચેતીતિ અત્થો. વીમંસત્થાયાતિ જાનનત્થાય. નીલં ભવિસ્સતીતિઆદીસુ જાનિસ્સામિ તાવ કિં મે મોચિતં નીલં ભવિસ્સતિ પીતકાદીસુ અઞ્ઞતરવણ્ણન્તિ ¶ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ખિડ્ડાધિપ્પાયોતિ ખિડ્ડાપસુતો, તેન તેન અધિપ્પાયેન કીળન્તો મોચેતીતિ વુત્તં હોતિ.

૨૪૦. ઇદાનિ યદિદં ‘‘અજ્ઝત્તરૂપે મોચેતી’’તિઆદિ વુત્તં તત્થ યથા મોચેન્તો આપત્તિં આપજ્જતિ, તેસઞ્ચ પદાનં વસેન યત્તકો આપત્તિભેદો હોતિ, તં સબ્બં દસ્સેન્તો ‘‘અજ્ઝત્તરૂપે ચેતેતિ ઉપક્કમતિ મુચ્ચતિ આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ ¶ ચેતેતીતિ મોચનસ્સાદસમ્પયુત્તાય ચેતનાય મુચ્ચતૂતિ ચેતેતિ. ઉપક્કમતીતિ તદનુરૂપં વાયામં કરોતિ. મુચ્ચતીતિ એવં ચેતેન્તસ્સ તદનુરૂપેન વાયામેન વાયમતો સુક્કં ઠાના ચવતિ. આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સાતિ ઇમેહિ તીહિ અઙ્ગેહિ અસ્સ પુગ્ગલસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો નામ આપત્તિનિકાયો હોતીતિ અત્થો. એસ નયો બહિદ્ધારૂપેતિઆદીસુપિ અવસેસેસુ અટ્ઠવીસતિયા પદેસુ.

એત્થ પન દ્વે આપત્તિસહસ્સાનિ નીહરિત્વા દસ્સેતબ્બાનિ. કથં? અજ્ઝત્તરૂપે તાવ રાગૂપત્થમ્ભે આરોગ્યત્થાય નીલં મોચેન્તસ્સ એકા આપત્તિ, અજ્ઝત્તરૂપેયેવ રાગૂપત્થમ્ભે આરોગ્યત્થાય પીતાદીનં મોચનવસેન અપરા નવાતિ દસ. યથા ચ આરોગ્યત્થાય દસ, એવં સુખાદીનં નવન્નં પદાનં અત્થાય એકેકપદે દસ દસ કત્વા નવુતિ, ઇતિ ઇમા ચ નવુતિ પુરિમા ચ દસાતિ રાગૂપત્થમ્ભે તાવ સતં. યથા પન રાગૂપત્થમ્ભે એવં વચ્ચૂપત્થમ્ભાદીસુપિ ચતૂસુ એકેકસ્મિં ઉપત્થમ્ભે સતં ¶ સતં કત્વા ચત્તારિ સતાનિ, ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ પુરિમઞ્ચ એકન્તિ અજ્ઝત્તરૂપે તાવ પઞ્ચન્નં ઉપત્થમ્ભાનં વસેન પઞ્ચ સતાનિ. યથા ચ અજ્ઝત્તરૂપે પઞ્ચ, એવં બહિદ્ધારૂપે પઞ્ચ, અજ્ઝત્તબહિદ્ધારૂપે પઞ્ચ, આકાસે કટિં કમ્પેન્તસ્સ પઞ્ચાતિ સબ્બાનિપિ ચતુન્નં પઞ્ચકાનં વસેન દ્વે આપત્તિસહસ્સાનિ વેદિતબ્બાનિ.

ઇદાનિ આરોગ્યત્થાયાતિઆદીસુ તાવ દસસુ પદેસુ પટિપાટિયા વા ઉપ્પટિપાટિયા વા હેટ્ઠા વા ગહેત્વા ઉપરિ ગણ્હન્તસ્સ, ઉપરિ વા ગહેત્વા હેટ્ઠા ગણ્હન્તસ્સ, ઉભતો વા ગહેત્વા મજ્ઝે ઠપેન્તસ્સ, મજ્ઝે વા ગહેત્વા ઉભતો હરન્તસ્સ, સબ્બમૂલં વા કત્વા ગણ્હન્તસ્સ ચેતનૂપક્કમમોચને સતિ વિસઙ્કેતો નામ નત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘આરોગ્યત્થઞ્ચ સુખત્થઞ્ચા’’તિ ખણ્ડચક્કબદ્ધચક્કાદિભેદવિચિત્તં પાળિમાહ.

તત્થ આરોગ્યત્થઞ્ચ સુખત્થઞ્ચ આરોગ્યત્થઞ્ચ ભેસજ્જત્થઞ્ચા તિ એવં આરોગ્યપદં સબ્બપદેહિ યોજેત્વા વુત્તમેકં ખણ્ડચક્કં. સુખપદાદીનિ સબ્બપદેહિ ¶ યોજેત્વા યાવ અત્તનો અત્તનો અતીતાનન્તરપદં તાવ આનેત્વા વુત્તાનિ નવ બદ્ધચક્કાનીતિ એવં એકેકમૂલકાનિ દસ ચક્કાનિ હોન્તિ, તાનિ દુમૂલકાદીહિ સદ્ધિં અસમ્મોહતો વિત્થારેત્વા વેદિતબ્બાનિ. અત્થો પનેત્થ પાકટોયેવ.

યથા ¶ ચ આરોગ્યત્થાયાતિઆદીસુ દસસુ પદેસુ, એવં નીલાદીસુપિ ‘‘નીલઞ્ચ પીતકઞ્ચ ચેતેતિ ઉપક્કમતી’’તિઆદિના નયેન દસ ચક્કાનિ વુત્તાનિ, તાનિપિ અસમ્મોહતો વિત્થારેત્વા વેદિતબ્બાનિ. અત્થો પનેત્થ પાકટોયેવ.

પુન આરોગ્યત્થઞ્ચ નીલઞ્ચ આરોગ્યત્થઞ્ચ સુખત્થઞ્ચ નીલઞ્ચ પીતકઞ્ચાતિ એકેનેકં દ્વીહિ દ્વે…પે… દસહિ દસાતિ એવં પુરિમપદેહિ સદ્ધિં પચ્છિમપદાનિ યોજેત્વા એકં મિસ્સકચક્કં વુત્તં.

ઇદાનિ યસ્મા ‘‘નીલં મોચેસ્સામી’’તિ ચેતેત્વા ઉપક્કમન્તસ્સ પીતકાદીસુ મુત્તેસુપિ પીતકાદિવસેન ચેતેત્વા ઉપક્કમન્તસ્સ ઇતરેસુ મુત્તેસુપિ નેવત્થિ વિસઙ્કેતો ¶ , તસ્મા એતમ્પિ નયં દસ્સેતું ‘‘નીલં મોચેસ્સામીતિ ચેતેતિ ઉપક્કમતિ પીતકં મુચ્ચતી’’તિઆદિના નયેન ચક્કાનિ વુત્તાનિ. તતો પરં સબ્બપચ્છિમપદં નીલાદીહિ નવહિ પદેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા કુચ્છિચક્કં નામ વુત્તં. તતો પીતકાદીનિ નવ પદાનિ એકેન નીલપદેનેવ સદ્ધિં યોજેત્વા પિટ્ઠિચક્કં નામ વુત્તં. તતો લોહિતકાદીનિ નવ પદાનિ એકેન પીતકપદેનેવ સદ્ધિં યોજેત્વા દુતિયં પિટ્ઠિચક્કં વુત્તં. એવં લોહિતકપદાદીહિ સદ્ધિં ઇતરાનિ નવ નવ પદાનિ યોજેત્વા અઞ્ઞાનિપિ અટ્ઠ ચક્કાનિ વુત્તાનીતિ એવં દસગતિકં પિટ્ઠિચક્કં વેદિતબ્બં.

એવં ખણ્ડચક્કાદીનં અનેકેસં ચક્કાનં વસેન વિત્થારતો ગરુકાપત્તિમેવ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અઙ્ગવસેનેવ ગરુકાપત્તિઞ્ચ લહુકાપત્તિઞ્ચ અનાપત્તિઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘ચેતેતિ ઉપક્કમતિ મુચ્ચતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ પુરિમનયેન અજ્ઝત્તરૂપાદીસુ રાગાદિઉપત્થમ્ભે સતિ આરોગ્યાદીનં અત્થાય ચેતેન્તસ્સ ઉપક્કમિત્વા અસુચિમોચને તિવઙ્ગસમ્પન્ના ગરુકાપત્તિ વુત્તા. દુતિયેન નયેન ચેતેન્તસ્સ ઉપક્કમન્તસ્સ ચ મોચને અસતિ દુવઙ્ગસમ્પન્ના લહુકા થુલ્લચ્ચયાપત્તિ. ‘‘ચેતેતિ ન ઉપક્કમતિ મુચ્ચતી’’તિઆદીહિ છહિ નયેહિ અનાપત્તિ.

અયં પન આપત્તાનાપત્તિભેદો સણ્હો સુખુમો, તસ્મા સુટ્ઠુ સલ્લક્ખેતબ્બો ¶ . સુટ્ઠુ સલ્લક્ખેત્વા કુક્કુચ્ચં પુચ્છિતેન આપત્તિ વા અનાપત્તિ વા આચિક્ખિતબ્બા, વિનયકમ્મં વા કાતબ્બં. અસલ્લક્ખેત્વા કરોન્તો હિ રોગનિદાનં અજાનિત્વા ભેસજ્જં કરોન્તો વેજ્જો વિય વિઘાતઞ્ચ ¶ આપજ્જતિ, ન ચ તં પુગ્ગલં તિકિચ્છિતું સમત્થો હોતિ. તત્રાયં સલ્લક્ખણવિધિ – કુક્કુચ્ચેન આગતો ભિક્ખુ યાવતતિયં પુચ્છિતબ્બો – ‘‘કતરેન પયોગેન કતરેન રાગેન આપન્નોસી’’તિ. સચે પઠમં અઞ્ઞં વત્વા પચ્છા અઞ્ઞં વદતિ ન એકમગ્ગેન કથેતિ, સો વત્તબ્બો – ‘‘ત્વં ન એકમગ્ગેન કથેસિ પરિહરસિ, ન સક્કા તવ વિનયકમ્મં કાતું ગચ્છ સોત્થિં ગવેસા’’તિ. સચે પન તિક્ખત્તુમ્પિ એકમગ્ગેનેવ કથેતિ, યથાભૂતં અત્તાનં આવિકરોતિ, અથસ્સ આપત્તાનાપત્તિગરુકલહુકાપત્તિવિનિચ્છયત્થં એકાદસન્નં રાગાનં વસેન એકાદસ પયોગા સમવેક્ખિતબ્બા.

તત્રિમે ¶ એકાદસ રાગા – મોચનસ્સાદો, મુચ્ચનસ્સાદો, મુત્તસ્સાદો, મેથુનસ્સાદો, ફસ્સસ્સાદો, કણ્ડુવનસ્સાદો, દસ્સનસ્સાદો, નિસજ્જસ્સાદો, વાચસ્સાદો, ગેહસ્સિતપેમં, વનભઙ્ગિયન્તિ. તત્થ મોચેતું અસ્સાદો મોચનસ્સાદો, મુચ્ચને અસ્સાદો મુચ્ચનસ્સાદો, મુત્તે અસ્સાદો મુત્તસ્સાદો, મેથુને અસ્સાદો મેથુનસ્સાદો, ફસ્સે અસ્સાદો ફસ્સસ્સાદો, કણ્ડુવને અસ્સાદો કણ્ડુવનસ્સાદો, દસ્સને અસ્સાદો દસ્સનસ્સાદો, નિસજ્જાય અસ્સાદો નિસજ્જસ્સાદો, વાચાય અસ્સાદો વાચસ્સાદો, ગેહસ્સિતં પેમં ગેહસ્સિતપેમં, વનભઙ્ગિયન્તિ યંકિઞ્ચિ પુપ્ફફલાદિ વનતો ભઞ્જિત્વા આહટં. એત્થ ચ નવહિ પદેહિ સમ્પયુત્તઅસ્સાદસીસેન રાગો વુત્તો. એકેન પદેન સરૂપેનેવ, એકેન પદેન વત્થુના વુત્તો, વનભઙ્ગો હિ રાગસ્સ વત્થુ ન રાગોયેવ.

એતેસં પન રાગાનં વસેન એવં પયોગા સમવેક્ખિતબ્બા – મોચનસ્સાદે મોચનસ્સાદચેતનાય ચેતેન્તો ચેવ અસ્સાદેન્તો ચ ઉપક્કમતિ મુચ્ચતિ સઙ્ઘાદિસેસો. તથેવ ચેતેન્તો ચ અસ્સાદેન્તો ચ ઉપક્કમતિ ન મુચ્ચતિ થુલ્લચ્ચયં. સચે પન સયનકાલે રાગપરિયુટ્ઠિતો હુત્વા ઊરુના વા મુટ્ઠિના વા અઙ્ગજાતં ગાળ્હં પીળેત્વા મોચનત્થાય સઉસ્સાહોવ સુપતિ, સુપન્તસ્સ ચસ્સ અસુચિ મુચ્ચતિ સઙ્ઘાદિસેસો. સચે રાગપરિયુટ્ઠાનં અસુભમનસિકારેન વૂપસમેત્વા સુદ્ધચિત્તો સુપતિ, સુપન્તસ્સ મુત્તેપિ અનાપત્તિ.

મુચ્ચનસ્સાદે ¶ અત્તનો ધમ્મતાય મુચ્ચમાનં અસ્સાદેતિ ન ઉપક્કમતિ અનાપત્તિ. સચે પન મુચ્ચમાનં અસ્સાદેન્તો ઉપક્કમતિ, તેન ઉપક્કમેન મુત્તે સઙ્ઘાદિસેસો. અત્તનો ધમ્મતાય ¶ મુચ્ચમાને ‘‘મા કાસાવં વા સેનાસનં વા દુસ્સી’’તિ અઙ્ગજાતં ગહેત્વા જગ્ગનત્થાય ઉદકટ્ઠાનં ગચ્છતિ વટ્ટતીતિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં.

મુત્તસ્સાદે અત્તનો ધમ્મતાય મુત્તે ઠાના ચુતે અસુચિમ્હિ પચ્છા અસ્સાદેન્તસ્સ વિના ઉપક્કમેન મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. સચે અસ્સાદેત્વા પુન મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો.

મેથુનસ્સાદે મેથુનરાગેન માતુગામં ગણ્હાતિ, તેન પયોગેન અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. મેથુનધમ્મસ્સ ¶ પયોગત્તા પન તાદિસે ગહણે દુક્કટં, સીસં પત્તે પારાજિકં. સચે મેથુનરાગેન રત્તો પુન અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો.

ફસ્સસ્સાદે દુવિધો ફસ્સો – અજ્ઝત્તિકો, બાહિરો ચ. અજ્ઝત્તિકે તાવ અત્તનો નિમિત્તં થદ્ધં મુદુકન્તિ જાનિસ્સામીતિ વા લોલભાવેન વા કીળાપયતો અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. સચે કીળાપેન્તો અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો. બાહિરફસ્સે પન કાયસંસગ્ગરાગેન માતુગામસ્સ અઙ્ગમઙ્ગાનિ પરામસતો ચેવ આલિઙ્ગતો ચ અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. કાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસં પન આપજ્જતિ. સચે કાયસંસગ્ગરાગેન રત્તો પુન અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ વિસટ્ઠિપચ્ચયાપિ સઙ્ઘાદિસેસો.

કણ્ડુવનસ્સાદે દદ્દુકચ્છુપિળકપાણકાદીનં અઞ્ઞતરવસેન કણ્ડુવમાનં નિમિત્તં કણ્ડુવનસ્સાદે નેવ કણ્ડુવતો અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. કણ્ડુવનસ્સાદેન રત્તો પુન અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો.

દસ્સનસ્સાદે દસ્સનસ્સાદેન પુનપ્પુનં માતુગામસ્સ અનોકાસં ઉપનિજ્ઝાયતો અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. માતુગામસ્સ અનોકાસુપનિજ્ઝાને પન ¶ દુક્કટં. સચે દસ્સનસ્સાદેન રત્તો પુન અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો.

નિસજ્જસ્સાદે માતુગામેન સદ્ધિં રહો નિસજ્જસ્સાદરાગેન નિસિન્નસ્સ અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. રહો નિસજ્જપચ્ચયા પન આપન્નાય આપત્તિયા કારેતબ્બો. સચે નિસજ્જસ્સાદેન રત્તો પુન અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો.

વાચસ્સાદે ¶ વાચસ્સાદરાગેન માતુગામં મેથુનસન્નિસ્સિતાહિ વાચાહિ ઓભાસન્તસ્સ અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. દુટ્ઠુલ્લવાચાસઙ્ઘાદિસેસં પન આપજ્જતિ. સચે વાચસ્સાદેન રત્તો પુન અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો.

ગેહસ્સિતપેમે માતરં વા માતુપેમેન ભગિનિં વા ભગિનિપેમેન પુનપ્પુનં પરામસતો ¶ ચેવ આલિઙ્ગતો ચ અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. ગેહસ્સિતપેમેન પન ફુસનપચ્ચયા દુક્કટં. સચે ગેહસ્સિતપેમેન રત્તો પુન અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો.

વનભઙ્ગે ઇત્થિપુરિસા અઞ્ઞમઞ્ઞં કિઞ્ચિદેવ તમ્બૂલગન્ધપુપ્ફવાસાદિપ્પકારં પણ્ણાકારં મિત્તસન્થવભાવસ્સ દળ્હભાવત્થાય પેસેન્તિ અયં વનભઙ્ગો નામ. તઞ્ચે માતુગામો કસ્સચિ સંસટ્ઠવિહારિકસ્સ કુલૂપકભિક્ખુનો પેસેતિ, તસ્સ ચ ‘‘અસુકાય નામ ઇદં પેસિત’’ન્તિ સારત્તસ્સ પુનપ્પુનં હત્થેહિ તં વનભઙ્ગં કીળાપયતો અસુચિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. સચે વનભઙ્ગે સારત્તો પુન અસ્સાદેત્વા મોચનત્થાય નિમિત્તે ઉપક્કમિત્વા મોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો. સચે ઉપક્કમન્તેપિ ન મુચ્ચતિ, થુલ્લચ્ચયં.

એવમેતેસં એકાદસન્નં રાગાનં વસેન ઇમે એકાદસ પયોગે સમેવેક્ખિત્વા આપત્તિ વા અનાપત્તિ વા સલ્લક્ખેતબ્બા. સલ્લક્ખેત્વા સચે ગરુકા હોતિ ‘‘ગરુકા’’તિ આચિક્ખિતબ્બા. સચે લહુકા હોતિ ‘‘લહુકા’’તિ આચિક્ખિતબ્બા. તદનુરૂપઞ્ચ વિનયકમ્મં કાતબ્બં. એવઞ્હિ કતં સુકતં હોતિ રોગનિદાનં ઞત્વા વેજ્જેન કતભેસજ્જમિવ, તસ્સ ચ પુગ્ગલસ્સ સોત્થિભાવાય સંવત્તતિ.

૨૬૨. ચેતેતિ ન ઉપક્કમતીતિઆદીસુ મોચનસ્સાદચેતનાય ચેતેતિ, ન ઉપક્કમતિ, મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. મોચનસ્સાદપીળિતો ‘‘અહો વત ¶ મુચ્ચેય્યા’’તિ ચેતેતિ, ન ઉપક્કમતિ, ન મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. મોચનસ્સાદેન ન ચેતેતિ, ફસ્સસ્સાદેન કણ્ડુવનસ્સાદેન વા ઉપક્કમતિ, મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. તથેવ ન ચેતેતિ, ઉપક્કમતિ, ન મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. કામવિતક્કં વિતક્કેન્તો મોચનત્થાય ન ચેતેતિ, ન ઉપક્કમતિ, મુચ્ચતિ, અનાપત્તિ. સચે પનસ્સ વિતક્કયતોપિ ન મુચ્ચતિ ઇદં આગતમેવ હોતિ, ‘‘ન ચેતેતિ, ન ઉપક્કમતિ, ન મુચ્ચતિ, અનાપત્તી’’તિ.

અનાપત્તિ ¶ સુપિનન્તેનાતિ સુત્તસ્સ સુપિને મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ વિય કાયસંસગ્ગાદીનિ આપજ્જન્તસ્સ વિય સુપિનન્તેનેવ કારણેન યસ્સ અસુચિ મુચ્ચતિ, તસ્સ અનાપત્તિ. સુપિને પન ¶ ઉપ્પન્નાય અસ્સાદચેતનાય સચસ્સ વિસયો હોતિ, નિચ્ચલેન ભવિતબ્બં, ન હત્થેન નિમિત્તં કીળાપેતબ્બં, કાસાવપચ્ચત્થરણરક્ખણત્થં પન હત્થપુટેન ગહેત્વા જગ્ગનત્થાય ઉદકટ્ઠાનં ગન્તું વટ્ટતિ.

નમોચનાધિપ્પાયસ્સાતિ યસ્સ ભેસજ્જેન વા નિમિત્તં આલિમ્પન્તસ્સ ઉચ્ચારાદીનિ વા કરોન્તસ્સ નમોચનાધિપ્પાયસ્સ મુચ્ચતિ, તસ્સાપિ અનાપત્તિ. ઉમ્મત્તકસ્સ દુવિધસ્સાપિ અનાપત્તિ. ઇધ સેય્યસકો આદિકમ્મિકો, તસ્સ અનાપત્તિ આદિકમ્મિકસ્સાતિ.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદં સિક્ખાપદં પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાનં કાયચિત્તતો સમુટ્ઠાતિ. કિરિયા, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, અકુસલચિત્તં, દ્વિવેદનં, સુખમજ્ઝત્તદ્વયેનાતિ.

૨૬૩. વિનીતવત્થૂસુ સુપિનવત્થુ અનુપઞ્ઞત્તિયં વુત્તનયમેવ. ઉચ્ચારપસ્સાવવત્થૂનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

વિતક્કવત્થુસ્મિં કામવિતક્કન્તિ ગેહસ્સિતકામવિતક્કં. તત્થ કિઞ્ચાપિ અનાપત્તિ વુત્તા, અથ ખો વિતક્કગતિકેન ન ભવિતબ્બં. ઉણ્હોદકવત્થૂસુ પઠમં ઉત્તાનમેવ. દુતિયે સો ભિક્ખુ મોચેતુકામો ઉણ્હોદકેન નિમિત્તં પહરિત્વા પહરિત્વા ન્હાયિ, તેનસ્સ આપત્તિ વુત્તા. તતિયે ઉપક્કમસ્સ અત્થિતાય થુલ્લચ્ચયં. ભેસજ્જકણ્ડુવનવત્થૂનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૨૬૪. મગ્ગવત્થૂસુ ¶ પઠમસ્સ થુલઊરુકસ્સ મગ્ગં ગચ્છન્તસ્સ સમ્બાધટ્ઠાને ઘટ્ટનાય અસુચિ મુચ્ચિ, તસ્સ નમોચનાધિપ્પાયત્તા અનાપત્તિ. દુતિયસ્સ તથેવ મુચ્ચિ, મોચનાધિપ્પાયત્તા પન સઙ્ઘાદિસેસો. તતિયસ્સ ન મુચ્ચિ, ઉપક્કમસબ્ભાવતો પન થુલ્લચ્ચયં. તસ્મા મગ્ગં ગચ્છન્તેન ઉપ્પન્ને પરિળાહે ન ગન્તબ્બં, ગમનં ઉપચ્છિન્દિત્વા અસુભાદિમનસિકારેન ચિત્તં વૂપસમેત્વા સુદ્ધચિત્તેન કમ્મટ્ઠાનં આદાય ગન્તબ્બં. સચે ઠિતો વિનોદેતું ¶ ન સક્કોતિ, મગ્ગા ઓક્કમ્મ નિસીદિત્વા વિનોદેત્વા કમ્મટ્ઠાનં આદાય સુદ્ધચિત્તેનેવ ગન્તબ્બં.

વત્થિવત્થૂસુ તે ભિક્ખૂ વત્થિં દળ્હં ગહેત્વા પૂરેત્વા પૂરેત્વા વિસ્સજ્જેન્તા ¶ ગામદારકા વિય પસ્સાવમકંસુ. જન્તાઘરવત્થુસ્મિં ઉદરં તાપેન્તસ્સ મોચનાધિપ્પાયસ્સાપિ અમોચનાધિપ્પાયસ્સાપિ મુત્તે અનાપત્તિયેવ. પરિકમ્મં કરોન્તસ્સ નિમિત્તચાલનવસેન અસુચિ મુચ્ચિ, તસ્મા આપત્તિટ્ઠાને આપત્તિ વુત્તા.

૨૬૫. ઊરુઘટ્ટાપનવત્થૂસુ યેસં આપત્તિ વુત્તા તે અઙ્ગજાતમ્પિ ફુસાપેસુન્તિ વેદિતબ્બાતિ એવં કુરુન્દટ્ઠકથાયં વુત્તં. સામણેરાદિવત્થૂનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૨૬૬. કાયત્થમ્ભનવત્થુસ્મિં કાયં થમ્ભેન્તસ્સાતિ ચિરં નિસીદિત્વા વા નિપજ્જિત્વા વા નવકમ્મં વા કત્વા આલસિયવિમોચનત્થં વિજમ્ભેન્તસ્સ.

ઉપનિજ્ઝાયનવત્થુસ્મિં સચેપિ પટસતં નિવત્થા હોતિ પુરતો વા પચ્છતો વા ઠત્વા ‘‘ઇમસ્મિં નામ ઓકાસે નિમિત્ત’’ન્તિ ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ દુક્કટમેવ. અનિવત્થાનં ગામદારિકાનં નિમિત્તં ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ પન કિમેવ વત્તબ્બં. તિરચ્છાનગતાનમ્પિ નિમિત્તે એસેવ નયો. ઇતો ચિતો ચ અવિલોકેત્વા પન દિવસમ્પિ એકપયોગેન ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ એકમેવ દુક્કટં. ઇતો ચિતો ચ વિલોકેત્વા પુનપ્પુનં ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ પયોગે પયોગે દુક્કટં. ઉમ્મીલનનિમીલનવસેન પન ન કારેતબ્બો. સહસા ઉપનિજ્ઝાયિત્વા પુન પટિસઙ્ખાય સંવરે તિટ્ઠતો અનાપત્તિ, તં સંવરં પહાય પુન ઉપનિજ્ઝાયતો દુક્કટમેવ.

૨૬૭. તાળચ્છિદ્દાદિવત્થૂનિ ¶ ઉત્તાનત્થાનેવ. ન્હાનવત્થૂસુ યે ઉદકસોતં નિમિત્તેન પહરિંસુ તેસં આપત્તિ વુત્તા. ઉદઞ્જલવત્થૂસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ ઉદઞ્જલન્તિ ઉદકચિક્ખલ્લો વુચ્ચતિ. એતેનેવ ઉપાયેન ઇતો પરાનિ સબ્બાનેવ ઉદકે ધાવનાદિવત્થૂનિ વેદિતબ્બાનિ. અયં પન વિસેસો. પુપ્ફાવળિયવત્થૂસુ સચેપિ નમોચનાધિપ્પાયસ્સ અનાપત્તિ, કીળનપચ્ચયા પન દુક્કટં હોતીતિ.

સુક્કવિસ્સટ્ઠિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૬૯. તેન ¶ ¶ સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદં. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – અરઞ્ઞે વિહરતીતિ ન આવેણિકે અરઞ્ઞે, જેતવનવિહારસ્સેવ પચ્ચન્તે એકપસ્સે. મજ્ઝે ગબ્ભોતિ તસ્સ ચ વિહારસ્સ મજ્ઝે ગબ્ભો હોતિ. સમન્તા પરિયાગારોતિ સમન્તા પનસ્સ મણ્ડલમાળપરિક્ખેપો હોતિ. સો કિર મજ્ઝે ચતુરસ્સં ગબ્ભં કત્વા બહિ મણ્ડલમાળપરિક્ખેપેન કતો, યથા સક્કા હોતિ અન્તોયેવ આવિઞ્છન્તેહિ વિચરિતું.

સુપઞ્ઞત્તન્તિ સુટ્ઠ ઠપિતં, યથા યથા યસ્મિં યસ્મિઞ્ચ ઓકાસે ઠપિતં પાસાદિકં હોતિ લોકરઞ્જકં તથા તથા તસ્મિં તસ્મિં ઓકાસે ઠપિતં, વત્તસીસેન હિ સોં એકકિચ્ચમ્પિ ન કરોતિ. એકચ્ચે વાતપાને વિવરન્તોતિ યેસુ વિવટેસુ અન્ધકારો હોતિ તાનિ વિવરન્તો યેસુ વિવટેસુ આલોકો હોતિ તાનિ થકેન્તો.

એવં વુત્તે સા બ્રાહ્મણી તં બ્રાહ્મણં એતદવોચાતિ એવં તેન બ્રાહ્મણેન પસંસિત્વા વુત્તે સા બ્રાહ્મણી ‘‘પસન્નો અયં બ્રાહ્મણો પબ્બજિતુકામો મઞ્ઞે’’તિ સલ્લક્ખેત્વા નિગૂહિતબ્બમ્પિ તં અત્તનો વિપ્પકારં પકાસેન્તી કેવલં તસ્સ સદ્ધાવિઘાતાપેક્ખા હુત્વા એતં ‘‘કુતો તસ્સ ઉળારત્તતા’’તિઆદિવચનમવોચ. તત્થ ઉળારો અત્તા અસ્સાતિ ઉળારત્તા, ઉળારત્તનો ભાવો ઉટ્ઠારત્તતા. કુલિત્થીહીતિઆદીસુ કુલિત્થિયો નામ ઘરસ્સામિનિયો. કુલધીતરો નામ પુરિસન્તરગતા કુલધીતરો ¶ . કુલકુમારિયો નામ અનિવિટ્ઠા વુચ્ચન્તિ. કુલસુણ્હા નામ પરકુલતો આનીતા કુલદારકાનં વધુયો.

૨૭૦. ઓતિણ્ણોતિ યક્ખાદીહિ વિય સત્તા અન્તો ઉપ્પજ્જન્તેન રાગેન ઓતિણ્ણો, કૂપાદીનિ વિય સત્તા અસમપેક્ખિત્વા રજનીયે ઠાને રજ્જન્તો સયં વા રાગં ઓતિણ્ણો, યસ્મા પન ઉભયથાપિ રાગસમઙ્ગિસ્સેવેતં અધિવચનં, તસ્મા ‘‘ઓતિણ્ણો નામ સારત્તો અપેક્ખવા પટિબદ્ધચિત્તો’’તિ એવમસ્સ પદભાજનં વુત્તં.

તત્થ ¶ સારત્તોતિ કાયસંસગ્ગરાગેન સુટ્ઠુ રત્તો. અપેક્ખવાતિ કાયસંસગ્ગાપેક્ખાય અપેક્ખવા. પટિબદ્ધચિત્તોતિ કાયસંસગ્ગરાગેનેવ તસ્મિં વત્થુસ્મિં પટિબદ્ધચિત્તો. વિપરિણતેનાતિ પરિસુદ્ધભવઙ્ગસન્તતિસઙ્ખાતં પકતિં વિજહિત્વા અઞ્ઞથા પવત્તેન, વિરૂપં વા પરિણતેન ¶ વિરૂપં પરિવત્તેન, યથા પરિવત્તમાનં વિરૂપં હોતિ એવં પરિવત્તિત્વા ઠિતેનાતિ અધિપ્પાયો.

૨૭૧. યસ્મા પનેતં રાગાદીહિ સમ્પયોગં નાતિવત્તતિ, તસ્મા ‘‘વિપરિણતન્તિ રત્તમ્પિ ચિત્ત’’ન્તિઆદિના નયેનસ્સ પદભાજનં વત્વા અન્તે ઇધાધિપ્પેતમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અપિચ રત્તં ચિત્તં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતં વિપરિણત’’ન્તિ આહ.

તદહુજાતાતિ તંદિવસં જાતા જાતમત્તા અલ્લમંસપેસિવણ્ણા, એવરૂપાયપિ હિ સદ્ધિં કાયસંસગ્ગે સઙ્ઘાદિસેસો, મેથુનવીતિક્કમે પારાજિકં, રહો નિસજ્જસ્સાદે પાચિત્તિયઞ્ચ હોતિ. પગેવાતિ પઠમમેવ.

કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યાતિ હત્થગ્ગહણાદિકાયસમ્પયોગં કાયમિસ્સીભાવં સમાપજ્જેય્ય, યસ્મા પનેતં સમાપજ્જન્તસ્સ યો સો કાયસંસગ્ગો નામ સો અત્થતો અજ્ઝાચારો હોતિ, રાગવસેન અભિભવિત્વા સઞ્ઞમવેલં આચારો, તસ્માસ્સ સઙ્ખેપન અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અજ્ઝાચારો વુચ્ચતી’’તિ પદભાજનમાહ.

હત્થગ્ગાહં વાતિઆદિભેદં પનસ્સ વિત્થારેન અત્થદસ્સનં. તત્થ હત્થાદીનં વિભાગદસ્સનત્થં ‘‘હત્થો નામ કપ્પરં ઉપાદાયા’’તિઆદિમાહ તત્થ કપ્પરં ઉપાદાયાતિ દુતિયં. મહાસન્ધિં ઉપાદાય. અઞ્ઞત્થ પન મણિબન્ધતો ¶ પટ્ઠાય યાવ અગ્ગનખા હત્થો ઇધ સદ્ધિં અગ્ગબાહાય કપ્પરતો પટ્ઠાય અધિપ્પેતો.

સુદ્ધકેસા વાતિ સુત્તાદીહિ અમિસ્સા સુદ્ધા કેસાયેવ. વેણીતિ તીહિ કેસવટ્ટીહિ વિનન્ધિત્વા કતકેસકલાપસ્સેતં નામં. સુત્તમિસ્સાતિ પઞ્ચવણ્ણેન સુત્તેન કેસે મિસ્સેત્વા કતા. માલામિસ્સાતિ વસ્સિકપુપ્ફાદીહિ મિસ્સેત્વા તીહિ કેસવટ્ટીહિ વિનન્ધિત્વા ¶ કતા, અવિનદ્ધોપિ વા કેવલં પુપ્ફમિસ્સકો કેસકલાપો ઇધ ‘‘વેણી’’તિ વેદિતબ્બો. હિરઞ્ઞમિસ્સાતિ કહાપણમાલાય મિસ્સેત્વા કતા. સુવણ્ણમિસ્સાતિ સુવણ્ણચીરકેહિ વા પામઙ્ગાદીહિ વા મિસ્સેત્વા કતા. મુત્તામિસ્સાતિ મુત્તાવલીહિ મિસ્સેત્વા કતા. મણિમિસ્સાતિ સુત્તારૂળ્હેહિ મણીહિ મિસ્સેત્વા કતા. એતાસુ હિ યંકિઞ્ચિ વેણિં ગણ્હન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસોયેવ. ‘‘અહં મિસ્સકવેણિં અગ્ગહેસિ’’ન્તિ વદન્તસ્સ મોક્ખો નત્થિ. વેણિગ્ગહણેન ચેત્થ કેસાપિ ગહિતાવ હોન્તિ, તસ્મા યો એકમ્પિ કેસં ગણ્હાતિ તસ્સપિ આપત્તિયેવ.

હત્થઞ્ચ ¶ વેણિઞ્ચ ઠપેત્વાતિ ઇધ વુત્તલક્ખણં હત્થઞ્ચ સબ્બપ્પકારઞ્ચ વેણિં ઠપેત્વા અવસેસં સરીરં ‘‘અઙ્ગ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. એવં પરિચ્છિન્નેસુ હત્થાદીસુ હત્થસ્સ ગહણં હત્થગ્ગાહો, વેણિયા ગહણં વેણિગ્ગાહો, અવસેસસસરીરસ્સ પરામસનં અઞ્ઞતરસ્સ વા અઞ્ઞતરસ્સ વા અઙ્ગસ્સ પરામસનં, યો તં હત્થગ્ગાહં વા વેણિગ્ગાહં વા અઞ્ઞતરસ્સ વા અઞ્ઞતરસ્સ વા અઙ્ગસ્સ પરામસનં સમાપજ્જેય્ય, તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો નામ આપત્તિનિકાયો હોતીતિ. અયં સિક્ખાપદસ્સ અત્થો.

૨૭૨. યસ્મા પન યો ચ હત્થગ્ગાહો યો ચ વેણિગ્ગાહો યઞ્ચ અવસેસસ્સ અઙ્ગસ્સ પરામસનં તં સબ્બમ્પિ ભેદતો દ્વાદસવિધં હોતિ, તસ્મા તં ભેદં દસ્સેતું ‘‘આમસના પરામસના’’તિઆદિના નયેનસ્સ પદભાજનં વુત્તં. તત્થ યઞ્ચ વુત્તં ‘‘આમસના નામ આમટ્ઠમત્તા’’તિ યઞ્ચ ‘‘છુપનં નામ ફુટ્ઠમત્ત’’ન્તિ, ઇમેસં અયં વિસેસો – આમસનાતિ આમજ્જના ફુટ્ઠોકાસં અનતિક્કમિત્વાપિ તત્થેવ સઙ્ઘટ્ટના. અયઞ્હિ ‘‘આમટ્ઠમત્તા’’તિ વુચ્ચતિ. છુપનન્તિ અસઙ્ઘટ્ટેત્વા ફુટ્ઠમત્તં.

યમ્પિ ¶ ઉમ્મસનાય ચ ઉલ્લઙ્ઘનાય ચ નિદ્દેસે ‘‘ઉદ્ધં ઉચ્ચારણા’’તિ એકમેવ પદં વુત્તં. તત્રાપિ અયં વિસેસો – પઠમં અત્તનો કાયસ્સ ઇત્થિયા કાયે ઉદ્ધં પેસનવસેન વુત્તં, દુતિયં ઇત્થિયા કાયં ઉક્ખિપનવસેન, સેસં પાકટમેવ.

૨૭૩. ઇદાનિ ¶ ય્વાયં ઓતિણ્ણો વિપરિણતેન ચિત્તેન કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જતિ, તસ્સ એતેસં પદાનં વસેન વિત્થારતો આપત્તિભેદં દસ્સેન્તો ‘‘ઇત્થી ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી સારત્તો ચ ભિક્ખુ ચ નં ઇત્થિયા કાયેન કાય’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ભિક્ખુ ચ નં ઇત્થિયા કાયેન કાયન્તિ સો સારત્તો ચ ઇત્થિસઞ્ઞી ચ ભિક્ખુ અત્તનો કાયેન. નન્તિ નિપાતમત્તં. અથ વા એતં તસ્સા ઇત્થિયા હત્થાદિભેદં કાયં. આમસતિ પરામસતીતિ એતેસુ ચે એકેનાપિ આકારેન અજ્ઝાચરતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ. તત્થ સકિં આમસતો એકા આપત્તિ, પુનપ્પુનં આમસતો પયોગે પયોગે સઙ્ઘાદિસેસો.

પરામસન્તોપિ સચે કાયતો અમોચેત્વાવ ઇતો ચિતો ચ અત્તનો હત્થં વા કાયં વા સઞ્ચોપેતિ હરતિ પેસેતિ દિવસમ્પિ પરામસતો એકાવ આપત્તિ. સચે કાયતો મોચેત્વા મોચેત્વા પરામસતિ પયોગે પયોગે આપત્તિ.

ઓમસન્તોપિ ¶ સચે કાયતો અમોચેત્વાવ ઇત્થિયા મત્થકતો પટ્ઠાય યાવ પાદપિટ્ઠિં ઓમસતિ એકાવ આપત્તિ. સચે પન ઉદરાદીસુ તં તં ઠાનં પત્વા મુઞ્ચિત્વા મુઞ્ચિત્વા ઓમસતિ પયોગે પયોગે આપત્તિ. ઉમ્મસનાયપિ પાદતો પટ્ઠાય યાવ સીસં ઉમ્મસન્તસ્સ એસેવ નયો.

ઓલઙ્ઘનાય માતુગામં કેસેસુ ગહેત્વા નામેત્વા ચુમ્બનાદીસુ યં અજ્ઝાચારં ઇચ્છતિ તં કત્વા મુઞ્ચતો એકાવ આપત્તિ. ઉટ્ઠિતં પુનપ્પુનં નામયતો પયોગે પયોગે આપત્તિ. ઉલ્લઙ્ઘનાયપિ કેસેસુ વા હત્થેસુ વા ગહેત્વા વુટ્ઠાપયતો એસેવ નયો.

આકડ્ઢનાય અત્તનો અભિમુખં આકડ્ઢન્તો યાવ ન મુઞ્ચતિ તાવ એકાવ આપત્તિ. મુઞ્ચિત્વા મુઞ્ચિત્વા આકડ્ઢન્તસ્સ પયોગે પયોગે આપત્તિ. પતિકડ્ઢનાયપિ પરમ્મુખં પિટ્ઠિયં ગહેત્વા પટિપ્પણામયતો એસેવ નયો.

અભિનિગ્ગણ્હનાય ¶ હત્થે વા બાહાય વા દળ્હં ગહેત્વા યોજનમ્પિ ગચ્છતો એકાવ આપત્તિ. મુઞ્ચિત્વા પુનપ્પુનં ગણ્હતો પયોગે પયોગે આપત્તિ. અમુઞ્ચિત્વા પુનપ્પુનં ફુસતો ચ આલિઙ્ગતો ચ પયોગે પયોગે આપત્તીતિ મહાસુમત્થેરો આહ. મહાપદુમત્થેરો ¶ પનાહ – ‘‘મૂલગ્ગહણમેવ પમાણં, તસ્મા યાવ ન મુઞ્ચતિ તાવ એકા એવ આપત્તી’’તિ.

અભિનિપ્પીળનાય વત્થેન વા આભરણેન વા સદ્ધિં પીળયતો અઙ્ગં અફુસન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં, ફુસન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો, એકપયોગેન એકા આપત્તિ, નાનાપયોગેન નાના.

ગહણછુપનેસુ અઞ્ઞં કિઞ્ચિ વિકારં અકરોન્તોપિ ગહિતમત્તફુટ્ઠમત્તેનાપિ આપત્તિં આપજ્જતિ.

એવમેતેસુ આમસનાદીસુ એકેનાપિ આકારેન અજ્ઝાચારતો ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો, વેમતિકસ્સ થુલ્લચ્ચયં, પણ્ડકપુરિસતિરચ્છાનગતસઞ્ઞિસ્સાપિ થુલ્લચ્ચયમેવ. પણ્ડકે પણ્ડકસઞ્ઞિસ્સ થુલ્લચ્ચયં, વેમતિકસ્સ દુક્કટં. પુરિસતિરચ્છાનગતઇત્થિસઞ્ઞિસ્સાપિ દુક્કટમેવ. પુરિસે પુરિસસઞ્ઞિસ્સાપિ વેમતિકસ્સાપિ ઇત્થિપણ્ડકતિરચ્છાનગતસઞ્ઞિસ્સાપિ દુક્કટમેવ. તિરચ્છાનગતેપિ સબ્બાકારેન દુક્કટમેવાતિ. ઇમા એકમૂલકનયે વુત્તા આપત્તિયો સલ્લક્ખેત્વા ઇમિનાવ ઉપાયેન ‘‘દ્વે ઇત્થિયો દ્વિન્નં ઇત્થીન’’ન્તિઆદિવસેન વુત્તે દુમૂલકનયેપિ ¶ દિગુણા આપત્તિયો વેદિતબ્બા. યથા ચ દ્વીસુ ઇત્થીસુ દ્વે સઙ્ઘાદિસેસા; એવં સમ્બહુલાસુ સમ્બહુલા વેદિતબ્બા.

યો હિ એકતો ઠિતા સમ્બહુલા ઇત્થિયો બાહાહિ પરિક્ખિપિત્વા ગણ્હાતિ સો યત્તકા ઇત્થિયો ફુટ્ઠા તાસં ગણનાય સઙ્ઘાદિસેસે આપજ્જતિ, મજ્ઝગતાનં ગણનાય થુલ્લચ્ચયે. તા હિ તેન કાયપ્પટિબદ્ધેન આમટ્ઠા હોન્તિ. યો પન સમ્બહુલાનં અઙ્ગુલિયો વા કેસે વા એકતો કત્વા ગણ્હાતિ, સો અઙ્ગુલિયો ચ કેસે ચ અગણેત્વા ઇત્થિયો ગણેત્વા સઙ્ઘાદિસેસેહિ કારેતબ્બો. યાસઞ્ચ ઇત્થીનં અઙ્ગુલિયો વા કેસા વા મજ્ઝગતા હોન્તિ, તાસં ગણનાય થુલ્લચ્ચયે આપજ્જતિ. તા હિ તેન કાયપ્પટિબદ્ધેન આમટ્ઠા હોન્તિ, સમ્બહુલા પન ઇત્થિયો કાયપ્પટિબદ્ધેહિ રજ્જુવત્થાદીહિ પરિક્ખિપિત્વા ગણ્હન્તો સબ્બાસંયેવ ¶ અન્તોપરિક્ખેપગતાનં ગણનાય થુલ્લચ્ચયે આપજ્જતિ. મહાપચ્ચરિયં અફુટ્ઠાસુ દુક્કટં વુત્તં. તત્થ યસ્મા પાળિયં કાયપ્પટિબદ્ધપ્પટિબદ્ધેન ¶ આમસનં નામ નત્થિ, તસ્મા સબ્બમ્પિ કાયપ્પટિબદ્ધપ્પટિબદ્ધં કાયપ્પટિબદ્ધેનેવ સઙ્ગહેત્વા મહાઅટ્ઠકથાયઞ્ચ કુરુન્દિયઞ્ચ વુત્તો પુરિમનયોયેવેત્થ યુત્તતરો દિસ્સતિ.

યો હિ હત્થેન હત્થં ગહેત્વા પટિપાટિયા ઠિતાસુ ઇત્થીસુ સમસારાગો એકં હત્થે ગણ્હાતિ, સો ગહિતિત્થિયા વસેન એકં સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિ, ઇતરાસં ગણનાય પુરિમનયેનેવ થુલ્લચ્ચયે. સચે સો તં કાયપ્પટિબદ્ધે વત્થે વા પુપ્ફે વા ગણ્હાતિ, સબ્બાસં ગણનાય થુલ્લચ્ચયે આપજ્જતિ. યથેવ હિ રજ્જુવત્થાદીહિ પરિક્ખિપન્તેન સબ્બાપિ કાયપ્પટિબદ્ધેન આમટ્ઠા હોન્તિ, તથા ઇધાપિ સબ્બાપિ કાયપ્પટિબદ્ધેન આમટ્ઠા હોન્તિ. સચે પન તા ઇત્થિયો અઞ્ઞમઞ્ઞં વત્થકોટિયં ગહેત્વા ઠિતા હોન્તિ, તત્ર ચેસો પુરિમનયેનેવ પઠમં ઇત્થિં હત્થે ગણ્હાતિ ગહિતાય વસેન સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિ, ઇતરાસં ગણનાય દુક્કટાનિ. સબ્બાસઞ્હિ તાસં તેન પુરિમનયેનેવ કાયપટિબદ્ધેન કાયપ્પટિબદ્ધં આમટ્ઠં હોતિ. સચે પન સોપિ તં કાયપ્પટિબદ્ધેયેવ ગણ્હાતિ તસ્સા વસેન થુલ્લચ્ચયં આપજ્જતિ, ઇતરાસં ગણનાય અનન્તરનયેનેવ દુક્કટાનિ.

યો પન ઘનવત્થનિવત્થં ઇત્થિં કાયસંસગ્ગરાગેન વત્થે ઘટ્ટેતિ, થુલ્લચ્ચયં. વિરળવત્થનિવત્થં ઘટ્ટેતિ, તત્ર ચે વત્થન્તરેહિ ઇત્થિયા વા નિક્ખન્તલોમાનિ ભિક્ખું ભિક્ખુનો વા પવિટ્ઠલોમાનિ ઇત્થિં ફુસન્તિ, ઉભિન્નં લોમાનિયેવ વા લોમાનિ ફુસન્તિ, સઙ્ઘાદિસેસો. ઉપાદિન્નકેન ¶ હિ કમ્મજરૂપેન ઉપાદિન્નકં વા અનુપાદિન્નકં વા અનુપાદિન્નકેનપિ કેનચિ કેસાદિના ઉપાદિન્નકં વા અનુપાદિન્નકં વા ફુસન્તોપિ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિયેવ.

તત્થ કુરુન્દિયં ‘‘લોમાનિ ગણેત્વા સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ વુત્તં. મહાઅટ્ઠકથાયં પન ‘‘લોમાનિ ગણેત્વા આપત્તિયા ન કારેતબ્બો, એકમેવ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિ. સઙ્ઘિકમઞ્ચે પન અપચ્ચત્થરિત્વા નિપન્નો લોમાનિ ગણેત્વા કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં ¶ , તદેવ યુત્તં. ઇત્થિવસેન હિ અયં આપત્તિ, ન કોટ્ઠાસવસેનાતિ.

એત્થાહ ¶ ‘‘યો પન ‘કાયપ્પટિબદ્ધં ગણ્હિસ્સામી’તિ કાયં ગણ્હાતિ, ‘કાયં ગણ્હિસ્સામી’તિ કાયપ્પટિબદ્ધં ગણ્હાતિ, સો કિં આપજ્જતી’’તિ. મહાસુમત્થેરો તાવ ‘‘યથાવત્થુકમેવા’’તિ વદતિ. અયં કિરસ્સ લદ્ધિ –

‘‘વત્થુ સઞ્ઞા ચ રાગો ચ, ફસ્સપ્પટિવિજાનના;

યથાનિદ્દિટ્ઠનિદ્દેસે, ગરુકં તેન કારયે’’તિ.

એત્થ ‘‘વત્થૂ’’તિ ઇત્થી. ‘‘સઞ્ઞા’’તિ ઇત્થિસઞ્ઞા. ‘‘રાગો’’તિ કાયસંસગ્ગરાગો. ‘‘ફસ્સપ્પટિવિજાનના’’તિ કાયસંસગ્ગફસ્સજાનના. તસ્મા યો ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞી કાયસંસગ્ગરાગેન ‘‘કાયપ્પટિબદ્ધં ગહેસ્સામી’’તિ પવત્તોપિ કાયં ફુસતિ, ગરુકં સઙ્ઘાદિસેસંયેવ આપજ્જતિ. ઇતરોપિ થુલ્લચ્ચયન્તિ મહાપદુમત્થેરો પનાહ –

‘‘સઞ્ઞાય વિરાગિતમ્હિ, ગહણે ચ વિરાગિતે;

યથાનિદ્દિટ્ઠનિદ્દેસે, ગરુકં તત્થ ન દિસ્સતી’’તિ.

અસ્સાપાયં લદ્ધિ ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો હિ સઙ્ઘાદિસેસો વુત્તો. ઇમિના ચ ઇત્થિસઞ્ઞા વિરાગિતા કાયપ્પટિબદ્ધે કાયપ્પટિબદ્ધસઞ્ઞા ઉપ્પાદિતા, તં ગણ્હન્તસ્સ પન થુલ્લચ્ચયં વુત્તં. ઇમિના ચ ગહણમ્પિ વિરાગિતં તં અગ્ગહેત્વા ઇત્થી ગહિતા, તસ્મા એત્થ ઇત્થિસઞ્ઞાય અભાવતો સઙ્ઘાદિસેસો ન દિસ્સતિ, કાયપ્પટિબદ્ધસ્સ અગ્ગહિતત્તા થુલ્લચ્ચયં ન દિસ્સતિ, કાયસંસગ્ગરાગેન ફુટ્ઠત્તા પન દુક્કટં. કાયસંસગ્ગરાગેન હિ ઇમં નામ વત્થું ફુસતો અનાપત્તીતિ નત્થિ, તસ્મા દુક્કટમેવાતિ.

ઇદઞ્ચ ¶ પન વત્વા ઇદં ચતુક્કમાહ. ‘‘સારત્તં ગણ્હિસ્સામી’તિ સારત્તં ગણ્હિ સઙ્ઘાદિસેસો, ‘વિરત્તં ગણ્હિસ્સામી’તિ વિરત્તં ગણ્હિ દુક્કટં, ‘સારત્તં ગણ્હિસ્સામી’તિ વિરત્તં ગણ્હિ દુક્કટં, ‘વિરત્તં ગણ્હિસ્સામી’તિ સારત્તં ગણ્હિ દુક્કટમેવા’’તિ. કિઞ્ચાપિ એવમાહ? અથ ખો મહાસુમત્થેરવાદોયેવેત્થ ‘‘ઇત્થિ ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી સારત્તો ચ ભિક્ખુ ચ નં ઇત્થિયા કાયેન કાયપ્પટિબદ્ધં ¶ આમસતિ પરામસતિ…પે… ગણ્હાતિ છુપતિ આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ ઇમાય પાળિયા ‘‘યો હિ એકતો ઠિતા સમ્બહુલા ઇત્થિયો બાહાહિ પરિક્ખિપિત્વા ગણ્હાતિ, સો યત્તકા ઇત્થિયો ફુટ્ઠા તાસં ગણનાય સઙ્ઘાદિસેસે આપજ્જતિ, મજ્ઝગતાનં ¶ ગણનાય થુલ્લચ્ચયે’’તિઆદીહિ અટ્ઠકથાવિનિચ્છયેહિ ચ સમેતિ. યદિ હિ સઞ્ઞાદિવિરાગેન વિરાગિતં નામ ભવેય્ય ‘‘પણ્ડકો ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી’’તિઆદીસુ વિય ‘‘કાયપ્પટિબદ્ધઞ્ચ હોતિ કાયસઞ્ઞી ચા’’તિઆદિનાપિ નયેન પાળિયં વિસેસં વદેય્ય. યસ્મા પન સો ન વુત્તો, તસ્મા ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞાય સતિ ઇત્થિં આમસન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો, કાયપ્પટિબદ્ધં આમસન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયન્તિ યથાવત્થુકમેવ યુજ્જતિ.

મહાપચ્ચરિયમ્પિ ચેતં વુત્તં – ‘‘નીલં પારુપિત્વા સયિતાય કાળિત્થિયા કાયં ઘટ્ટેસ્સામી’તિ કાયં ઘટ્ટેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો; ‘કાયં ઘટ્ટેસ્સામી’તિ નીલં ઘટ્ટેતિ, થુલ્લચ્ચયં; ‘નીલં ઘટ્ટેસ્સામી’તિ કાયં ઘટ્ટેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો; ‘નીલં ઘટ્ટેસ્સામી’તિ નીલં ઘટ્ટેતિ, થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ. યોપાયં ‘‘ઇત્થી ચ પણ્ડકો ચા’’તિઆદિના નયેન વત્થુમિસ્સકનયો વુત્તો, તસ્મિમ્પિ વત્થુ સઞ્ઞાવિમતિવસેન વુત્તા આપત્તિયો પાળિયં અસમ્મુય્હન્તેન વેદિતબ્બા.

કાયેનકાયપ્પટિબદ્ધવારે પન ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિસ્સ કાયપ્પટિબદ્ધં ગણ્હતો થુલ્લચ્ચયં, સેસે સબ્બત્થ દુક્કટં. કાયપ્પટિબદ્ધેનકાયવારેપિ એસેવ નયો. કાયપ્પટિબદ્ધેનકઆયપ્પટિબદ્ધવારે ચ નિસ્સગ્ગિયેનકાયવારાદીસુ ચસ્સ સબ્બત્થ દુક્કટમેવ.

‘‘ઇત્થી ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી સારત્તો ચ ઇત્થી ચ નં ભિક્ખુસ્સ કાયેન કાય’’ન્તિઆદિવારો પન ભિક્ખુમ્હિ માતુગામસ્સ રાગવસેન વુત્તો. તત્થ ઇત્થી ચ નં ભિક્ખુસ્સ કાયેન કાયન્તિ ભિક્ખુમ્હિ સારત્તા ઇત્થી તસ્સ નિસિન્નોકાસં વા નિપન્નોકાસં વા ગન્ત્વા અત્તનો કાયેન તં ભિક્ખુસ્સ કાયં આમસતિ…પે… છુપતિ. સેવનાધિપ્પાયો કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતીતિ એવં તાય આમટ્ઠો વા છુપિતો વા સેવનાધિપ્પાયો હુત્વા સચે ફસ્સપ્પટિવિજાનનત્થં ઈસકમ્પિ કાયં ચાલેતિ ફન્દેતિ, સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિ.

દ્વે ¶ ઇત્થિયોતિ એત્થ દ્વે સઙ્ઘાદિસેસે આપજ્જતિ, ઇત્થિયા ચ પણ્ડકે ચ સઙ્ઘાદિસેસેન સહ દુક્કટં ¶ . એતેન ઉપાયેન યાવ ‘‘નિસ્સગ્ગિયેન નિસ્સગ્ગિયં આમસતિ, સેવનાધિપ્પાયો કાયેન વાયમતિ ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ તાવ પુરિમનયેનેવ આપત્તિભેદો વેદિતબ્બો.

એત્થ ¶ ચ કાયેન વાયમતિ ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતીતિ અત્તના નિસ્સટ્ઠં પુપ્ફં વા ફલં વા ઇત્થિં અત્તનો નિસ્સગ્ગિયેન પુપ્ફેન વા ફલેન વા પહરન્તિં દિસ્વા કાયેન વિકારં કરોતિ, અઙ્ગુલિં વા ચાલેતિ, ભમુકં વા ઉક્ખિપતિ, અક્ખિં વા નિખણતિ, અઞ્ઞં વા એવરૂપં વિકારં કરોતિ, અયં વુચ્ચતિ ‘‘કાયેન વાયમતિ ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતી’’તિ. અયમ્પિ કાયેન વાયમિતત્તા દુક્કટં આપજ્જતિ, દ્વીસુ ઇત્થીસુ દ્વે, ઇત્થીપણ્ડકેસુપિ દ્વે એવ દુક્કટે આપજ્જતિ.

૨૭૯. એવં વત્થુવસેન વિત્થારતો આપત્તિભેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ લક્ખણવસેન સઙ્ખેપતો આપત્તિભેદઞ્ચ અનાપત્તિભેદઞ્ચ દસ્સેન્તો ‘‘સેવનાધિપ્પાયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ પુરિમનયે ઇત્થિયા ફુટ્ઠો સમાનો સેવનાધિપ્પાયો કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતીતિ તિવઙ્ગસમ્પત્તિયા સઙ્ઘાદિસેસો. દુતિયે નયે નિસ્સગ્ગિયેન નિસ્સગ્ગિયામસને વિય વાયમિત્વા અછુપને વિય ચ ફસ્સસ્સ અપ્પટિવિજાનનતો દુવઙ્ગસમ્પત્તિયા દુક્કટં. તતિયે કાયેન અવાયમતો અનાપત્તિ. યો હિ સેવનાધિપ્પાયોપિ નિચ્ચલેન કાયેન કેવલં ફસ્સં પટિવિજાનાતિ સાદિયતિ અનુભોતિ, તસ્સ ચિત્તુપ્પાદમત્તે આપત્તિયા અભાવતો અનાપત્તિ. ચતુત્થે પન નિસ્સગ્ગિયેન નિસ્સગ્ગિયામસને વિય ફસ્સપ્પટિવિજાનનાપિ નત્થિ, કેવલં ચિત્તુપ્પાદમત્તમેવ, તસ્મા અનાપત્તિ. મોક્ખાધિપ્પાયસ્સ સબ્બાકારેસુ અનાપત્તિયેવ.

એત્થ પન યો ઇત્થિયા ગહિતો તં અત્તનો સરીરા મોચેતુકામો પટિપ્પણામેતિ વા પહરતિ વા અયં કાયેન વાયમતિ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ. યો આગચ્છન્તિં દિસ્વા તતો મુઞ્ચિતુકામો ઉત્તાસેત્વા પલાપેતિ, અયં કાયેન વાયમતિ ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ. યો તાદિસં દીઘજાતિં કાયે આરૂળ્હં દિસ્વા ‘‘સણિકં ગચ્છતુ ઘટ્ટિયમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યા’’તિ ¶ ન ઘટ્ટેતિ, ઇત્થિમેવ વા અઙ્ગં ફુસમાનં ઞત્વા ‘‘એસા ‘અનત્થિકો અયં મયા’તિ સયમેવ પક્કમિસ્સતી’’તિ અજાનન્તો વિય નિચ્ચલો હોતિ, બલવિત્થિયા વા ગાળ્હં આલિઙ્ગિત્વા ગહિતો દહરભિક્ખુ પલાયિતુકામોપિ સુટ્ઠુ ગહિતત્તા નિચ્ચલો હોતિ, અયં ન ચ કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતિ. યો પન આગચ્છન્તિં દિસ્વા ‘‘આગચ્છતુ ¶ તાવ તતો નં પહરિત્વા વા પણામેત્વા ¶ વા પક્કમિસ્સામી’’તિ નિચ્ચલો હોતિ, અયં મોક્ખાધિપ્પાયો ન ચ કાયેન વાયમતિ, ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતીતિ વેદિતબ્બો.

૨૮૦. અસઞ્ચિચ્ચાતિ ઇમિના ઉપાયેન ઇમં ફુસિસ્સામીતિ અચેતેત્વા, એવઞ્હિ અચેતેત્વા પત્તપ્પટિગ્ગહણાદીસુ માતુગામસ્સ અઙ્ગે ફુટ્ઠેપિ અનાપત્તિ.

અસતિયાતિ અઞ્ઞવિહિતો હોતિ માતુગામં ફુસામીતિ સતિ નત્થિ, એવં અસતિયા હત્થપાદપસારણાદિકાલે ફુસન્તસ્સ અનાપત્તિ.

અજાનન્તસ્સાતિ દારકવેસેન ઠિતં દારિકં ‘‘ઇત્થી’’તિ અજાનન્તો કેનચિદેવ કરણીયેન ફુસતિ, એવં ‘‘ઇત્થી’’તિ અજાનન્તસ્સ ફુસતો અનાપત્તિ.

અસાદિયન્તસ્સાતિ કાયસંસગ્ગં અસાદિયન્તસ્સ, તસ્સ બાહાપરમ્પરાય નીતભિક્ખુસ્સ વિય અનાપત્તિ. ઉમ્મત્તકાદયો વુત્તનયાએવ. ઇધ પન ઉદાયિત્થેરો આદિકમ્મિકો, તસ્સ અનાપત્તિ આદિકમ્મિકસ્સાતિ.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદં સિક્ખાપદં પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાનં કાયચિત્તતો સમુટ્ઠાતિ, કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, અકુસલચિત્તં, દ્વિવેદનં, સુખમજ્ઝત્તદ્વયેનાતિ.

૨૮૧. વિનીતવત્થૂસુ – માતુયા માતુપેમેનાતિ માતુપેમેન માતુયા કાયં આમસિ. એસ નયો ધીતુભગિનિવત્થૂસુ. તત્થ યસ્મા માતા વા હોતુ ધીતા વા ઇત્થી નામ સબ્બાપિ બ્રહ્મચરિયસ્સ પારિપન્થિકાવ. તસ્મા ‘‘અયં મે માતા અયં ધીતા અયં મે ભગિની’’તિ ગેહસ્સિતપેમેન આમસતોપિ દુક્કટમેવ વુત્તં.

ઇમં પન ભગવતો આણં અનુસ્સરન્તેન સચેપિ નદીસોતેન વુય્હમાનં માતરં પસ્સતિ નેવ હત્થેન પરામસિતબ્બા. પણ્ડિતેન પન ભિક્ખુના નાવા વા ફલકં ¶ વા કદલિક્ખન્ધો વા દારુક્ખન્ધો વા ઉપસંહરિતબ્બો. તસ્મિં અસતિ કાસાવમ્પિ ઉપસંહરિત્વા પુરતો ઠપેતબ્બં, ‘‘એત્થ ¶ ¶ ગણ્હાહી’’તિ પન ન વત્તબ્બા. ગહિતે પરિક્ખારં કડ્ઢામીતિ કડ્ઢન્તેન ગન્તબ્બં. સચે ભાયતિ પુરતો પુરતો ગન્ત્વા ‘‘મા ભાયી’’તિ સમસ્સાસેતબ્બા. સચે ભાયમાના પુત્તસ્સ સહસા ખન્ધે વા અભિરુહતિ, હત્થે વા ગણ્હાતિ, ન ‘‘અપેહિ મહલ્લિકે’’તિ નિદ્ધુનિતબ્બા, થલં પાપેતબ્બા. કદ્દમે લગ્ગાયપિ કૂપે પતિતાયપિ એસેવ નયો.

તત્રપિ હિ યોત્તં વા વત્થં વા પક્ખિપિત્વા હત્થેન ગહિતભાવં ઞત્વા ઉદ્ધરિતબ્બા, નત્વેવ આમસિતબ્બા. ન કેવલઞ્ચ માતુગામસ્સ સરીરમેવ અનામાસં, નિવાસનપાવુરણમ્પિ આભરણભણ્ડમ્પિ તિણણ્ડુપકં વા તાળપણ્ણમુદ્દિકં વા ઉપાદાય અનામાસમેવ, તઞ્ચ ખો નિવાસનપારુપનં પિળન્ધનત્થાય ઠપિતમેવ. સચે પન નિવાસનં વા પારુપનં વા પરિવત્તેત્વા ચીવરત્થાય પાદમૂલે ઠપેતિ વટ્ટતિ. આભરણભણ્ડેસુ પન સીસપસાધનકદન્તસૂચિઆદિકપ્પિયભણ્ડં ‘‘ઇમં ભન્તે તુમ્હાકં ગણ્હથા’’તિ દિય્યમાનં સિપાટિકાસૂચિઆદિઉપકરણત્થાય ગહેતબ્બં. સુવણ્ણરજતમુત્તાદિમયં પન અનામાસમેવ દીય્યમાનમ્પિ ન ગહેતબ્બં. ન કેવલઞ્ચ એતાસં સરીરૂપગમેવ અનામાસં, ઇત્થિસણ્ઠાનેન કતં કટ્ઠરૂપમ્પિ દન્તરૂપમ્પિ અયરૂપમ્પિ લોહરૂપમ્પિ તિપુરૂપમ્પિ પોત્થકરૂપમ્પિ સબ્બરતનરૂપમ્પિ અન્તમસો પિટ્ઠમયરૂપમ્પિ અનામાસમેવ. પરિભોગત્થાય પન ‘‘ઇદં તુમ્હાકં હોતૂ’’તિ લભિત્વા ઠપેત્વા સબ્બરતનમયં અવસેસં ભિન્દિત્વા ઉપકરણારહં ઉપકરણે પરિભોગારહં પરિભોગે ઉપનેતું વટ્ટતિ.

યથા ચ ઇત્થિરૂપકં; એવં સત્તવિધમ્પિ ધઞ્ઞં અનામાસં. તસ્મા ખેત્તમજ્ઝેન ગચ્છતા તત્થજાતકમ્પિ ધઞ્ઞફલં ન આમસન્તેન ગન્તબ્બં. સચે ઘરદ્વારે વા અન્તરામગ્ગે વા ધઞ્ઞં પસારિતં હોતિ પસ્સેન ચ મગ્ગો અત્થિ ¶ ન મદ્દન્તેન ગન્તબ્બં. ગમનમગ્ગે અસતિ મગ્ગં અધિટ્ઠાય ગન્તબ્બં. અન્તરઘરે ધઞ્ઞસ્સ ઉપરિ આસનં પઞ્ઞાપેત્વા દેન્તિ નિસીદિતું વટ્ટતિ. કેચિ આસનસાલાયં ધઞ્ઞં આકિરન્તિ, સચે સક્કા હોતિ હરાપેતું હરાપેતબ્બં, નો ચે એકમન્તં ધઞ્ઞં અમદ્દન્તેન પીઠકં પઞ્ઞપેત્વા નિસીદિતબ્બં. સચે ઓકાસો ન હોતિ, મનુસ્સા ધઞ્ઞમજ્ઝેયેવ આસનં પઞ્ઞપેત્વા દેન્તિ, નિસીદિતબ્બં. તત્થજાતકાનિ મુગ્ગમાસાદીનિ અપરણ્ણાનિપિ તાલપનસાદીનિ વા ફલાનિ કીળન્તેન ન આમસિતબ્બાનિ. મનુસ્સેહિ રાસિકતેસુપિ એસેવ નયો. અરઞ્ઞે પન રુક્ખતો પતિતાનિ ફલાનિ ‘‘અનુપસમ્પન્નાનં દસ્સામી’’તિ ગણ્હિતું વટ્ટતિ.

મુત્તા ¶ , મણિ, વેળુરિયો, સઙ્ખો, સિલા, પવાળં, રજતં, જાતરૂપં, લોહિતઙ્કો, મસારગલ્લન્તિ ¶ ઇમેસુ દસસુ રતનેસુ મુત્તા અધોતા અનિવિદ્ધા યથાજાતાવ આમસિતું વટ્ટતિ. સેસા અનામાસાતિ વદન્તિ. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘મુત્તા ધોતાપિ અધોતાપિ અનામાસા ભણ્ડમૂલત્થાય ચ સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતિ, કુટ્ઠરોગસ્સ ભેસજ્જત્થાય પન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. અન્તમસો જાતિફલિકં ઉપાદાય સબ્બોપિ નીલપીતાદિવણ્ણભેદો મણિ ધોતવિદ્ધવટ્ટિતો અનામાસો, યથાજાતો પન આકરમુત્તો પત્તાદિભણ્ડમૂલત્થં સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતીતિ વુત્તો. સોપિ મહાપચ્ચરિયં પટિક્ખિત્તો, પચિત્વા કતો કાચમણિયેવેકો વટ્ટતીતિ વુત્તો. વેળુરિયેપિ મણિસદિસોવ વિનિચ્છયો.

સઙ્ખો ધમનસઙ્ખો ચ ધોતવિદ્ધો ચ રતનમિસ્સો અનામાસો. પાનીયસઙ્ખો ધોતોપિ અધોતોપિ આમાસોવ સેસઞ્ચ અઞ્જનાદિભેસજ્જત્થાયપિ ભણ્ડમૂલત્થાયપિ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. સિલા ધોતવિદ્ધા રતનસંયુત્તા મુગ્ગવણ્ણાવ અનામાસા. સેસા સત્થકનિસાનાદિઅત્થાય ગણ્હિતું વટ્ટતિ. એત્થ ચ રતનસંયુત્તાતિ સુવણ્ણેન સદ્ધિં યોજેત્વા પચિત્વા કતાતિ વદન્તિ. પવાળં ધોતવિદ્ધં અનામાસં. સેસં આમાસં ભણ્ડમૂલત્થઞ્ચ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. મહાપચ્ચરિયં ¶ પન ‘‘ધોતમ્પિ અધોતમ્પિ સબ્બં અનામાસં, ન ચ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં.

રજતં જાતરૂપઞ્ચ કતભણ્ડમ્પિ અકતભણ્ડમ્પિ સબ્બેન સબ્બં બીજતો પટ્ઠાય અનામાસઞ્ચ અસમ્પટિચ્છિયઞ્ચ, ઉત્તરરાજપુત્તો કિર સુવણ્ણચેતિયં કારેત્વા મહાપદુમત્થેરસ્સ પેસેસિ. થેરો ‘‘ન કપ્પતી’’તિ પટિક્ખિપિ. ચેતિયઘરે સુવણ્ણપદુમસુવણ્ણબુબ્બુળકાદીનિ હોન્તિ, એતાનિપિ અનામાસાનિ. ચેતિયઘરગોપકા પન રૂપિયછડ્ડકટ્ઠાને ઠિતા, તસ્મા તેસં કેળાપયિતું વટ્ટતીતિ વુત્તં. કુરુન્દિયં પન તં પટિક્ખિત્તં. સુવણ્ણચેતિયે કચવરમેવ હરિતું વટ્ટતીતિ એત્તકમેવ અનુઞ્ઞાતં. આરકૂટલોહમ્પિ જાતરૂપગતિકમેવ અનામાસન્તિ સબ્બઅટ્ઠકથાસુ વુત્તં. સેનાસનપરિભોગો પન સબ્બકપ્પિયો, તસ્મા જાતરૂપરજતમયા સબ્બેપિ સેનાસનપરિક્ખારા આમાસા. ભિક્ખૂનં ધમ્મવિનયવણ્ણનટ્ઠાને રતનમણ્ડપે ¶ કરોન્તિ ફલિકત્થમ્ભે રતનદામપતિમણ્ડિતે, તત્થ સબ્બૂપકરણાનિ ભિક્ખૂનં પટિજગ્ગિતું વટ્ટતિ.

લોહિતઙ્કમસારગલ્લા ધોતવિદ્ધા અનામાસા, ઇતરે આમાસા, ભણ્ડમૂલત્થાય વટ્ટન્તીતિ વુત્તા. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘ધોતાપિ અધોતાપિ સબ્બસો અનામાસા ન ચ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટન્તી’’તિ વુત્તં.

સબ્બં આવુધભણ્ડં અનામાસં, ભણ્ડમૂલત્થાય દીય્યમાનમ્પિ ન સમ્પટિચ્છિતબ્બં. સત્થવણિજ્જા ¶ નામ ન વટ્ટતિ. સુદ્ધધનુદણ્ડોપિ ધનુજિયાપિ પતોદોપિ અઙ્કુસોપિ અન્તમસો વાસિફરસુઆદીનિપિ આવુધસઙ્ખેપેન કતાનિ અનામાસાનિ. સચે કેનચિ વિહારે સત્તિ વા તોમરો વા ઠપિતો હોતિ, વિહારં જગ્ગન્તેન ‘‘હરન્તૂ’’તિ સામિકાનં પેસેતબ્બં. સચે ન હરન્તિ, તં અચાલેન્તેન વિહારો પટિજગ્ગિતબ્બો. યુદ્ધભૂમિયં પતિતં અસિં વા સત્તિં વા તોમરં વા દિસ્વા પાસાણેન વા કેનચિ વા અસિં ભિન્દિત્વા સત્થકત્થાય ગહેતું વટ્ટતિ, ઇતરાનિપિ વિયોજેત્વા ¶ કિઞ્ચિ સત્થકત્થાય ગહેતું વટ્ટતિ કિઞ્ચિ કત્તરદણ્ડાદિઅત્થાય. ‘‘ઇદં ગણ્હથા’’તિ દીય્યમાનં પન ‘‘વિનાસેત્વા કપ્પિયભણ્ડં કરિસ્સામી’’તિ સબ્બમ્પિ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ.

મચ્છજાલપક્ખિજાલાદીનિપિ ફલકજાલિકાદીનિ સરપરિત્તાનાનીપિ સબ્બાનિ અનામાસાનિ. પરિભોગત્થાય લબ્ભમાનેસુ પન જાલં તાવ ‘‘આસનસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા ઉપરિ બન્ધિસ્સામિ, છત્તં વા વેઠેસ્સામી’’તિ ગહેતું વટ્ટતિ. સરપરિત્તાનં સબ્બમ્પિ ભણ્ડમૂલત્થાય સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. પરૂપરોધનિવારણઞ્હિ એતં ન ઉપરોધકરન્તિ ફલકં દન્તકટ્ઠભાજનં કરિસ્સામીતિ ગહેતું વટ્ટતિ.

ચમ્મવિનદ્ધાનિ વીણાભેરિઆદીનિ અનામાસાનિ. કુરુન્દિયં પન ‘‘ભેરિસઙ્ઘાટોપિ વીણાસઙ્ઘાટોપિ તુચ્છપોક્ખરમ્પિ મુખવટ્ટિયં આરોપિતચમ્મમ્પિ વીણાદણ્ડકોપિ સબ્બં અનામાસ’’ન્તિ વુત્તં. ઓનહિતું વા ઓનહાપેતું વા વાદેતું વા વાદાપેતું વા ન લબ્ભતિયેવ. ચેતિયઙ્ગણે પૂજં કત્વા મનુસ્સેહિ છડ્ડિતં દિસ્વાપિ અચાલેત્વાવ અન્તરન્તરે સમ્મજ્જિતબ્બં, કચવરછડ્ડનકાલે પન કચવરનિયામેનેવ હરિત્વા એકમન્તં નિક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. ભણ્ડમૂલત્થાય સમ્પટિચ્છિતુમ્પિ વટ્ટતિ. પરિભોગત્થાય લબ્ભમાનેસુ પન વીણાદોણિકઞ્ચ ભેરિપોક્ખરઞ્ચ દન્તકટ્ઠભાજનં ¶ કરિસ્સામ ચમ્મં સત્થકકોસકન્તિ એવં તસ્સ તસ્સ પરિક્ખારસ્સ ઉપકરણત્થાય ગહેત્વા તથા તથા કાતું વટ્ટતિ.

પુરાણદુતિયિકાવત્થુ ઉત્તાનમેવ. યક્ખિવત્થુસ્મિં સચેપિ પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવિયા કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જતિ થુલ્લચ્ચયમેવ. પણ્ડકવત્થુ ચ સુત્તિત્થિવત્થુ ચ પાકટમેવ. મતિત્થિવત્થુસ્મિં પારાજિકપ્પહોનકકાલે થુલ્લચ્ચયં, તતો પરં દુક્કટં. તિરચ્છાનગતવત્થુસ્મિં ¶ નાગમાણવિકાયપિ સુપણ્ણમાણવિકાયપિ કિન્નરિયાપિ ગાવિયાપિ દુક્કટમેવ. દારુધીતલિકાવત્થુસ્મિં ¶ ન કેવલં દારુના એવ, અન્તમસો ચિત્તકમ્મલિખિતેપિ ઇત્થિરૂપે દુક્કટમેવ.

૨૮૨. સમ્પીળનવત્થુ ઉત્તાનત્થમેવ. સઙ્કમવત્થુસ્મિં એકપદિકસઙ્કમો વા હોતુ સકટમગ્ગસઙ્કમો વા, ચાલેસ્સામીતિ પયોગે કતમત્તેવ ચાલેતુ વા મા વા, દુક્કટં. મગ્ગવત્થુ પાકટમેવ. રુક્ખવત્થુસ્મિં રુક્ખો મહન્તો વા હોતુ મહાજમ્બુપ્પમાણો ખુદ્દકો વા, તં ચાલેતું સક્કોતુ વા મા વા, પયોગમત્તેન દુક્કટં. નાવાવત્થુસ્મિમ્પિ એસેવ નયો. રજ્જવત્થુસ્મિં યં રજ્જું આવિઞ્છન્તો ઠાના ચાલેતું સક્કોતિ, તત્થ થુલ્લચ્ચયં. યા મહારજ્જુ હોતિ, ઈસકમ્પિ ઠાના ન ચલતિ, તત્થ દુક્કટં. દણ્ડેપિ એસેવ નયો. ભૂમિયં પતિતમહારુક્ખોપિ હિ દણ્ડગ્ગહણેનેવ ઇધ ગહિતો. પત્તવત્થુ પાકટમેવ. વન્દનવત્થુસ્મિં ઇત્થી પાદે સમ્બાહિત્વા વન્દિતુકામા વારેતબ્બા પાદા વા પટિચ્છાદેતબ્બા, નિચ્ચલેન વા ભવિતબ્બં. નિચ્ચલસ્સ હિ ચિત્તેન સાદિયતોપિ અનાપત્તિ. અવસાને ગહણવત્થુપાકટમેવાતિ.

કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. દુટ્ઠુલ્લવાચાસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૮૩. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ દુટ્ઠુલ્લવાચાસિક્ખાપદં. તત્થ આદિસ્સાતિ અપદિસિત્વા. વણ્ણમ્પિ ભણતીતિઆદીનિ પરતો આવિ ભવિસ્સન્તિ. છિન્નિકાતિ છિન્નઓત્તપ્પા. ધુત્તિકાતિ સઠા. અહિરિકાયોતિ નિલ્લજ્જા ¶ . ઉહસન્તીતિ સિતં કત્વા મન્દહસિતં હસન્તિ. ઉલ્લપન્તીતિ ‘‘અહો અય્યો’’તિઆદિના નયેન ઉચ્ચકરણિં નાનાવિધં પલોભનકથં કથેન્તિ. ઉજ્જગ્ઘન્તીતિ મહાહસિતં હસન્તિ. ઉપ્પણ્ડેન્તીતિ ‘‘પણ્ડકો અયં, નાયં પુરિસો’’તિઆદિના ¶ નયેન પરિહાસં કરોન્તિ.

૨૮૫. સારત્તોતિ દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદરાગેન સારત્તો. અપેક્ખવા પટિબદ્ધચિત્તોતિ વુત્તનયમેવ, કેવલં ઇધ વાચસ્સાદરાગો યોજેતબ્બો. માતુગામં દુટ્ઠુલ્લાહિ વાચાહીતિ એત્થ અધિપ્પેતં માતુગામં દસ્સેન્તો ‘‘માતુગામો’’તિઆદિમાહ. તત્થ વિઞ્ઞૂ પટિબલા સુભાસિતદુબ્ભાસિતં દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લં આજાનિતુન્તિ યા પણ્ડિતા સાત્થકનિરત્થકકથં અસદ્ધમ્મસદ્ધમ્મપટિસંયુત્તકથઞ્ચ જાનિતું પટિબલા, અયં ઇધ અધિપ્પેતા. યા પન મહલ્લિકાપિ બાલા એલમૂગા અયં ઇધ અનધિપ્પેતાતિ દસ્સેતિ.

ઓભાસેય્યાતિ ¶ અવભાસેય્ય નાનાપ્પકારકં અસદ્ધમ્મવચનં વદેય્ય. યસ્મા પનેવં ઓભાસન્તસ્સ યો સો ઓભાસો નામ, સો અત્થતો અજ્ઝાચારો હોતિ રાગવસેન અભિભવિત્વા સઞ્ઞમવેલં આચારો, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઓભાસેય્યાતિ અજ્ઝાચારો વુચ્ચતી’’તિ આહ. યથા તન્તિ એત્થ તન્તિ નિપાતમત્તં, યથા યુવા યુવતિન્તિ અત્થો.

દ્વે મગ્ગે આદિસ્સાતિઆદિ યેનાકારેન ઓભાસતો સઙ્ઘાદિસેસો હોતિ, તં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ દ્વે મગ્ગેતિ વચ્ચમગ્ગઞ્ચ પસ્સાવમગ્ગઞ્ચ. સેસં ઉદ્દેસે તાવ પાકટમેવ. નિદ્દેસે પન થોમેતીતિ ‘‘ઇત્થિલક્ખણેન સુભલક્ખણેન સમન્નાગતાસી’’તિ વદતિ, ન તાવ સીસં એતિ. ‘‘તવ વચ્ચમગ્ગો ચ પસ્સાવમગ્ગો ચ ઈદિસો તેન નામ ઈદિસેન ઇત્થિલક્ખણેન સુભલક્ખણેન સમન્નાગતાસી’’તિ વદતિ, સીસં એતિ, સઙ્ઘાદિસેસો. વણ્ણેતિ પસંસતીતિ ઇમાનિ પન થોમનપદસ્સેવ વેવચનાનિ.

ખુંસેતીતિ વાચાપતોદેન ઘટ્ટેતિ. વમ્ભેતીતિ અપસાદેતિ. ગરહતીતિ દોસં દેતિ. પરતો પન પાળિયા આગતેહિ ‘‘અનિમિત્તાસી’’તિઆદીહિ ¶ એકાદસહિ પદેહિ અઘટિતે સીસં ન એતિ, ઘટિતેપિ તેસુ સિખરણીસિ સમ્ભિન્નાસિ ઉભતોબ્યઞ્જનાસીતિ ઇમેહિ તીહિ ઘટિતેયેવ સઙ્ઘાદિસેસો.

દેહિ મેતિ યાચનાયપિ એત્તકેનેવ સીસં ન એતિ, ‘‘મેથુનં ધમ્મં દેહી’’તિ એવં મેથુનધમ્મેન ઘટિતે એવ સઙ્ઘાદિસેસો.

કદા તે માતા પસીદિસ્સતીતિઆદીસુ આયાચનવચનેસુપિ એત્તકેનેવ ¶ સીસં ન એતિ, ‘‘કદા તે માતા પસીદિસ્સતિ, કદા તે મેથુનં ધમ્મં લભિસ્સામી’’તિ વા ‘‘તવ માતરિ પસન્નાય મેથુનં ધમ્મં લભિસ્સામી’’તિ વા આદિના પન નયેન મેથુનધમ્મેન ઘટિતેયેવ સઙ્ઘાદિસેસો.

કથં ત્વં સામિકસ્સ દેસીતિઆદીસુ પુચ્છાવચનેસુપિ મેથુનધમ્મન્તિ વુત્તેયેવ સઙ્ઘાદિસેસો, ન ઇતરથા. એવં કિર ત્વં સામિકસ્સ દેસીતિ પટિપુચ્છાવચનેસુપિ એસેવ નયો.

આચિક્ખનાય પુટ્ઠો ભણતીતિ ‘‘કથં દદમાના સામિકસ્સ પિયા હોતી’’તિ એવં પુટ્ઠો આચિક્ખતિ. એત્થ ચ ‘‘એવં ¶ દેહિ એવં દદમાના’’તિ વુત્તેપિ સીસં ન એતિ. ‘‘મેથુનધમ્મં એવં દેહિ એવં ઉપનેહિ એવં મેથુનધમ્મં દદમાના ઉપનયમાના પિયા હોતી’’તિઆદિના પન નયેન મેથુનધમ્મેન ઘટિતેયેવ સઙ્ઘાદિસેસો. અનુસાસનીવચનેસુપિ એસેવ નયો.

અક્કોસનિદ્દેસે – અનિમિત્તાસીતિ નિમિત્તરહિતાસિ, કુઞ્ચિકપણાલિમત્તમેવ તવ દકસોતન્તિ વુત્તં હોતિ.

નિમિત્તમત્તાસીતિ તવ ઇત્થિનિમિત્તં અપરિપુણ્ણં સઞ્ઞામત્તમેવાતિ વુત્તં હોતિ. અલોહિતાતિ સુક્ખસોતા. ધુવલોહિતાતિ નિચ્ચલોહિતા કિલિન્નદકસોતા. ધુવચોળાતિ નિચ્ચપક્ખિત્તાણિચોળા, સદા આણિચોળકં સેવસીતિ વુત્તં હોતિ. પગ્ઘરન્તીતિ સવન્તી; સદા તે મુત્તં સવતીતિ વુત્તં હોતિ. સિખરણીતિ બહિનિક્ખન્તઆણિમંસા. ઇત્થિપણ્ડકાતિ અનિમિત્તાવ વુચ્ચતિ. વેપુરિસિકાતિ સમસ્સુદાઠિકા પુરિસરૂપા ¶ ઇત્થી. સમ્ભિન્નાતિ સમ્ભિન્નવચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગા. ઉભતોબ્યઞ્જનાતિ ઇત્થિનિમિત્તેન ચ પુરિસનિમિત્તેન ચાતિ ઉભોહિ બ્યઞ્જનેહિ સમન્નાગતા.

ઇમેસુ ચ પન એકાદસસુ પદેસુ સિખરણીસિ સમ્ભિન્નાસિ ઉભતોબ્યઞ્જનાસીતિ ઇમાનિયેવ તીણિ પદાનિ સુદ્ધાનિ સીસં એન્તિ. ઇતિ ઇમાનિ ચ તીણિ પુરિમાનિ ચ વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગમેથુનધમ્મપદાનિ તીણીતિ છ પદાનિ સુદ્ધાનિ આપત્તિકરાનિ. સેસાનિ અનિમિત્તાતિઆદીનિ ‘‘અનિમિત્તે ¶ મેથુનધમ્મં મે દેહી’’તિ વા ‘‘અનિમિત્તાસિ મેથુનધમ્મં મે દેહી’’તિ વા આદિના નયેન મેથુનધમ્મેન ઘટિતાનેવ આપત્તિકરાનિ હોન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ.

૨૮૬. ઇદાનિ ય્વાયં ઓતિણ્ણો વિપરિણતેન ચિત્તેન ઓભાસતિ, તસ્સ વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગે આદિસ્સ એતેસં વણ્ણભણનાદીનં વસેન વિત્થારતો આપત્તિભેદં દસ્સેન્તો ‘‘ઇત્થી ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી’’તિઆદિમાહ. તેસં અત્થો કાયસંસગ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

અયં પન વિસેસો – અધક્ખકન્તિ અક્ખકતો પટ્ઠાય અધો. ઉબ્ભજાણુમણ્ડલ જાણુમણ્ડલતો પટ્ઠાય ઉદ્ધં. ઉબ્ભક્ખકન્તિ અક્ખકતો પટ્ઠાય ઉદ્ધં. અધો જાણુમણ્ડલન્તિ જાણુમણ્ડલતો પટ્ઠાય અધો. અક્ખકં પન જાણુમણ્ડલઞ્ચ એત્થેવ દુક્કટક્ખેત્તે સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ ભિક્ખુનિયા કાયસંસગ્ગે વિય. ન હિ બુદ્ધા ગરુકાપત્તિં સાવસેસં પઞ્ઞપેન્તીતિ. કાયપ્પટિબદ્ધન્તિ વત્થં વા પુપ્ફં વા આભરણં વા.

૨૮૭. અત્થપુરેક્ખારસ્સાતિ ¶ અનિમિત્તાતિઆદીનં પદાનં અત્થં કથેન્તસ્સ, અટ્ઠકથં વા સજ્ઝાયં કરોન્તસ્સ.

ધમ્મપુરેક્ખારસ્સાતિ પાળિં વાચેન્તસ્સ વા સજ્ઝાયન્તસ્સ વા. એવં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ પુરક્ખત્વા ભણન્તસ્સ અત્થપુરેક્ખારસ્સ ચ ધમ્મપુરેક્ખારસ્સ ચ અનાપત્તિ.

અનુસાસનિપુરેક્ખારસ્સાતિ ‘‘ઇદાનિપિ અનિમિત્તાસિ ઉભત્તોબ્યઞ્જનાસિ અપ્પમાદં ઇદાનિ કરેય્યાસિ, યથા આયતિમ્પિ એવરૂપા ન હોહિસી’’તિ એવં અનુસિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા ભણન્તસ્સ અનુસાસનિપુરેક્ખારસ્સ અનાપત્તિ. યો પન ભિક્ખુનીનં પાળિં વાચેન્તો પકતિવાચનામગ્ગં પહાય હસન્તો હસન્તો ‘‘સિખરણીસિ સમ્ભિન્નાસિ ઉભતોબ્યઞ્જનાસી’’તિ પુનપ્પુનં ભણતિ, તસ્સ ¶ આપત્તિયેવ. ઉમ્મત્તકસ્સ અનાપત્તિ. ઇધ આદિકમ્મિકો ઉદાયિત્થેરો, તસ્સ અનાપત્તિ આદિકમ્મિકસ્સાતિ.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદં સિક્ખાપદં તિસમુટ્ઠાનં કાયચિત્તતો વાચાચિત્તતો કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ, કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં ¶ , સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, અકુસલચિત્તં, દ્વિવેદનન્તિ.

૨૮૮. વિનીતવત્થૂસુ લોહિતવત્થુસ્મિં સો ભિક્ખુ ઇત્થિયા લોહિતકં નિમિત્તં સન્ધાયાહ – ઇતરા ન અઞ્ઞાસિ, તસ્મા દુક્કટં.

કક્કસલોમન્તિ રસ્સલોમેહિ બહુલોમં. આકિણ્ણલોમન્તિ જટિતલોમં. ખરલોમન્તિ થદ્ધલોમં. દીઘલોમન્તિ અરસ્સલોમં. સબ્બં ઇત્થિનિમિત્તમેવ સન્ધાય વુત્તં.

૨૮૯. વાપિતં ખો તેતિ અસદ્ધમ્મં સન્ધાયાહ, સા અસલ્લક્ખેત્વા નો ચ ખો પટિવુત્તન્તિ આહ. પટિવુત્તં નામ ઉદકવપ્પે બીજેહિ અપ્પતિટ્ઠિતોકાસે પાણકેહિ વિનાસિતબીજે વા ઓકાસે પુન બીજં પતિટ્ઠાપેત્વા ઉદકેન આસિત્તં, થલવપ્પે વિસમપતિતાનં વા બીજાનં સમકરણત્થાય પુન અટ્ઠદન્તકેન સમીકતં, તેસુ અઞ્ઞતરં સન્ધાય એસા આહ.

મગ્ગવત્થુસ્મિં ¶ મગ્ગો સંસીદતીતિ અઙ્ગજાતમગ્ગં સન્ધાયાહ. સેસં ઉત્તાનમેવાતિ.

દુટ્ઠુલ્લવાચાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. અત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૯૦. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ અત્તકામસિક્ખાપદં. તત્થ કુલૂપકોતિ કુલપયિરુપાસનકો ચતુન્નં પચ્ચયાનં અત્થાય કુલૂપસઙ્કમને નિચ્ચપ્પયુત્તો.

ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારન્તિ ¶ ચીવરઞ્ચ પિણ્ડપાતઞ્ચ સેનાસનઞ્ચ ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારઞ્ચ. ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારન્તિ ચેત્થ પતિકરણત્થેન પચ્ચયો, યસ્સ કસ્સચિ સપ્પાયસ્સેતં અધિવચનં. ભિસક્કસ્સ કમ્મં તેન અનુઞ્ઞાતત્તાતિ ભેસજ્જં. ગિલાનપચ્ચયોવ ભેસજ્જં ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જં, યંકિઞ્ચિ ગિલાનસ્સ સપ્પાયં ભિસક્કકમ્મં તેલમધુફાણિતાદીતિ વુત્તં હોતિ. પરિક્ખારોતિ પન ‘‘સત્તહિ નગરપરિક્ખારેહિ સુપરિક્ખતં હોતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૭.૬૭) પરિવારો વુચ્ચતિ. ‘‘રથો ¶ સીસપરિક્ખારો ઝાનક્ખો ચક્કવીરિયો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૪) અલઙ્કારો. ‘‘યે ચિમે પબ્બજિતેન જીવિતપરિક્ખારા સમુદાનેતબ્બા’’તિઆદીસુ (રો. નિ. ૧.૧.૧૯૧) સમ્ભારો. ઇધ પન સમ્ભારોપિ પરિવારોપિ વટ્ટતિ. તઞ્હિ ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જં જીવિતસ્સ પરિવારોપિ હોતિ જીવિતવિનાસકાબાધુપ્પત્તિયા અન્તરં અદત્વા રક્ખણતો, સમ્ભારોપિ યથા ચિરં પવત્તતિ એવમસ્સ કારણભાવતો, તસ્મા પરિક્ખારોતિ વુચ્ચતિ. એવં ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જઞ્ચ તં પરિક્ખારો ચાતિ ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારો, તં ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

વસલન્તિ હીનં લામકં. અથ વા વસ્સતીતિ વસલો, પગ્ઘરતીતિ અત્થો, તં વસલં, અસુચિપગ્ઘરણકન્તિ વુત્તં હોતિ. નિટ્ઠુહિત્વાતિ ખેળં પાતેત્વા.

કસ્સાહં કેન હાયામીતિ અહં કસ્સા અઞ્ઞિસ્સા ઇત્થિયા કેન ભોગેન વા અલઙ્કારેન વા રૂપેન વા પરિહાયામિ, કા નામ મયા ઉત્તરિતરાતિ દીપેતિ.

૨૯૧. સન્તિકેતિ ઉપચારે ઠત્વા સામન્તા અવિદૂરે, પદભાજનેપિ અયમેવઅત્થો દીપિતો ¶ . અત્તકામપારિચરિયાયાતિ મેથુનધમ્મસઙ્ખાતેન કામેન પારિચરિયા કામપારિચરિયા. અત્તનો અત્થાય કામપારિચરિયા અત્તકામપારિચરિયા, અત્તના વા કામિતા ઇચ્છિતાતિ અત્તકામા, સયં મેથુનરાગવસેન પત્થિતાતિ અત્થો. અત્તકામા ચ સા પારિચરિયા ચાતિ અત્તકામપારિચરિયા, તસ્સા અત્તકામપારિચરિયાય. વણ્ણં ભાસેય્યાતિ ગુણં આનિસંસં પકાસેય્ય.

તત્ર ¶ યસ્મા ‘‘અત્તનો અત્થાય કામપારિચરિયા’’તિ ઇમસ્મિં અત્થવિકપ્પે કામો ચેવ હેતુ ચ પારિચરિયા ચ અત્થો, સેસં બ્યઞ્જનં. ‘‘અત્તકામા ચ સા પારિચરિયા ચાતિ અત્તકામપારિચરિયા’’તિ ઇમસ્મિં અત્થવિકપ્પે અધિપ્પાયો ચેવ પારિચરિયા ચાતિ અત્થો, સેસં બ્યઞ્જનં. તસ્મા બ્યઞ્જને આદરં અકત્વા અત્થમત્તમેવ દસ્સેતું ‘‘અત્તનો કામં અત્તનો હેતું અત્તનો અધિપ્પાયં અત્તનો પારિચરિય’’ન્તિ પદભાજનં વુત્તં. ‘‘અત્તનો કામં અત્તનો હેતું અત્તનો પારિચરિય’’ન્તિ હિ વુત્તે જાનિસ્સન્તિ પણ્ડિતા ‘‘એત્તાવતા અત્તનો અત્થાય કામપારિચરિયા વુત્તા’’તિ. ‘‘અત્તનો અધિપ્પાયં અત્તનો પારિચરિય’’ન્તિ વુત્તેપિ જાનિસ્સન્તિ ‘‘એત્તાવતા અત્તના ઇચ્છિતકામિતટ્ઠેન અત્તકામપારિચરિયા વુત્તા’’તિ.

ઇદાનિ ¶ તસ્સા અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણભાસનાકારં દસ્સેન્તો ‘‘એતદગ્ગ’’ન્તિઆદિમાહ. તં ઉદ્દેસતોપિ નિદ્દેસતોપિ ઉત્તાનત્થમેવ. અયં પનેત્થ પદસમ્બન્ધો ચ આપત્તિવિનિચ્છયો ચ – એતદગ્ગં…પે… પરિચરેય્યાતિ યા માદિસં સીલવન્તં કલ્યાણધમ્મં બ્રહ્મચારિં એતેન ધમ્મેન પરિચરેય્ય, તસ્સા એવં માદિસં પરિચરન્તિયા યા અયં પારિચરિયા નામ, એતદગ્ગં પારિચરિયાનન્તિ.

મેથુનુપસંહિતેન સઙ્ઘાદિસેસોતિ એવં અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભાસન્તો ચ મેથુનુપસંહિતેન મેથુનધમ્મપટિસંયુત્તેનેવ વચનેન યો ભાસેય્ય, તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસોતિ.

ઇધાનિ યસ્મા મેથુનુપસંહિતેનેવ ભાસન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો વુત્તો, તસ્મા ‘‘અહમ્પિ ખત્તિયો, ત્વમ્પિ ખત્તિયા, અરહતિ ખત્તિયા ખત્તિયસ્સ દાતું સમજાતિકત્તા’’તિ એવમાદીહિ વચનેહિ પારિચરિયાય વણ્ણં ભાસમાનસ્સાપિ સઙ્ઘાદિસેસો નત્થિ. ‘‘અહમ્પિ ખત્તિયો’’તિઆદિકે પન બહૂપિ પરિયાયે વત્વા ‘‘અરહસિ ત્વં મય્હં મેથુનધમ્મં દાતુ’’ન્તિ એવં મેથુનપ્પટિસંયુત્તેનેવ ભાસમાનસ્સ સઙ્ઘાદિસેસોતિ.

ઇત્થી ¶ ચ હોતીતિઆદિ પુબ્બે વુત્તનયમેવ. ઇધ ઉદાયિત્થેરો આદિકમ્મિકો, તસ્સ અનાપત્તિ આદિકમ્મિકસ્સાતિ.

સમુટ્ઠાનાદિ સબ્બં દુટ્ઠુલ્લવાચાસદિસં. વિનીતવત્થૂનિ ઉત્તાનત્થાનેવાતિ.

અત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સઞ્ચરિત્તસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૯૬. તેન ¶ સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ સઞ્ચરિત્તં. તત્થ પણ્ડિતાતિ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતા ગતિમન્તા. બ્યત્તાતિ વેય્યત્તિયેન સમન્નાગતા, ઉપાયેન સમન્નાગતા ઉપાયઞ્ઞૂ વિસારદા. મેધાવિનીતિ મેધાય સમન્નાગતા, દિટ્ઠં દિટ્ઠં કરોતિ. દક્ખાતિ છેકા. અનલસાતિ ઉટ્ઠાનવીરિયસમ્પન્ના. છન્નાતિ અનુચ્છવિકા.

કિસ્મિં વિયાતિ કિચ્છં વિય કિલેસો વિય, હિરિ વિય અમ્હાકં હોતીતિ અધિપ્પાયો. કુમારિકાય વત્તુન્તિ ‘‘ઇમં તુમ્હે ગણ્હથા’’તિ કુમારિકાય કારણા વત્તું.

આવાહાદીસુ આવાહોતિ દારકસ્સ પરકુલતો દારિકાય ¶ આહરણં. વિવાહોતિ અત્તનો દારિકાય પરકુલપેસનં. વારેય્યન્તિ ‘‘દેથ નો દારકસ્સ દારિક’’ન્તિ યાચનં, દિવસનક્ખત્તમુહુત્તપરિચ્છેદકરણં વા.

૨૯૭. પુરાણગણકિયાતિ એકસ્સ ગણકસ્સ ભરિયાય, સા તસ્મિં જીવમાને ગણકીતિ પઞ્ઞાયિત્થ, મતે પન પુરાણગણકીતિ સઙ્ખં ગતા. તિરોગામોતિ બહિગામો, અઞ્ઞો ગામોતિ અધિપ્પાયો. મનુસ્સાતિ ઉદાયિસ્સ ઇમં સઞ્ચરિત્તકમ્મે યુત્તપયુત્તભાવં જાનનકમનુસ્સા.

સુણિસભોગેનાતિ યેન ભોગેન સુણિસા ભુઞ્જિતબ્બા હોતિ રન્ધાપનપચાપનપઅવેસનાદિના, તેન ભુઞ્જિંસુ. તતો અપરેન દાસિભોગેનાતિ માસાતિક્કમે યેન ભોગેન દાસી ભુઞ્જિતબ્બા હોતિ ખેત્તકમ્મકચવરછડ્ડનઉદકાહરણાદિના, તેન ભુઞ્જિંસુ. દુગ્ગતાતિ દલિદ્દા, યત્થ વા ગતા દુગ્ગતા હોતિ તાદિસં કુલં ગતા. માય્યો ઇમં કુમારિકન્તિ મા અય્યો ઇમં કુમારિકં. આહારૂપહારોતિ આહારો ચ ઉપહારો ચ ગહણઞ્ચ દાનઞ્ચ, ન અમ્હેહિ ¶ કિઞ્ચિ આહટં ન ઉપાહટં તયા સદ્ધિં કયવિક્કયો વોહારો અમ્હાકં નત્થીતિ દીપેન્તિ. સમણેન ભવિતબ્બં અબ્યાવટેન, સમણો અસ્સ સુસમણોતિ સમણેન નામ ઈદિસેસુ કમ્મેસુ અબ્યાવટેન અબ્યાપારેન ભવિતબ્બં, એવં ¶ ભવન્તો હિ સમણો સુસમણો અસ્સાતિ, એવં નં અપસાદેત્વા ‘‘ગચ્છ ત્વં ન મયં તં જાનામા’’તિ આહંસુ.

૨૯૮. સજ્જિતોતિ સબ્બૂપકરણસમ્પન્નો મણ્ડિતપસાધિતો વા.

૩૦૦. ધુત્તાતિ ઇત્થિધુત્તા. પરિચારેન્તાતિ મનાપિયેસુ રૂપાદીસુ ઇતો ચિતો ચ સમન્તા ઇન્દ્રિયાનિ ચારેન્તા, કીળન્તા અભિરમન્તાતિ વુત્તં હોતિ. અબ્ભુતમકંસૂતિ યદિ કરિસ્સતિ ત્વં એત્તકં જિતો, યદિ ન કરિસ્સતિ અહં એત્તકન્તિ પણમકંસુ. ભિક્ખૂનં પન અબ્ભુતં કાતું ન વટ્ટતિ. યો કરોતિ પરાજિતેન દાતબ્બન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં.

કથઞ્હિ નામ અય્યો ઉદાયી તઙ્ખણિકન્તિ એત્થ તઙ્ખણોતિ અચિરકાલો ¶ વુચ્ચતિ. તઙ્ખણિકન્તિ અચિરકાલાધિકારિકં.

૩૦૧. સઞ્ચરિત્તં સમાપજ્જેય્યાતિ સઞ્ચરણભાવં સમાપજ્જેય્ય. યસ્મા પન તં સમાપજ્જન્તેન કેનચિ પેસિતેન કત્થચિ ગન્તબ્બં હોતિ, પરતો ચ ‘‘ઇત્થિયા વા પુરિસમતિ’’ન્તિ આદિવચનતો ઇધ ઇત્થિપુરિસા અધિપ્પેતા, તસ્મા તમત્થં દસ્સેતું ‘‘ઇત્થિયા વા પહિતો પુરિસસ્સ સન્તિકે ગચ્છતિ, પુરિસેન વા પહિતો ઇત્થિયા સન્તિકે ગચ્છતી’’તિ એવમસ્સ પદભાજનં વુત્તં. ઇત્થિયા વા પુરિસમતિં પુરિસસ્સ વા ઇત્થિમતિન્તિ એત્થ આરોચેય્યાતિ પાઠસેસો દટ્ઠબ્બો, તેનેવસ્સ પદભાજને ‘‘પુરિસસ્સ મતિં ઇત્થિયા આરોચેતિ, ઇત્થિયા મતિં પુરિસસ્સ આરોચેતી’’તિ વુત્તં.

ઇદાનિ યદત્થં તં તેસં મતિં અધિપ્પાયં અજ્ઝાસયં છન્દં રુચિં આરોચેતિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘જાયત્તને વા જારત્તને વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ જાયત્તનેતિ જાયાભાવે. જારત્તનેતિ જારભાવે. પુરિસસ્સ હિ મતિં ઇત્થિયા આરોચેન્તો જાયત્તને આરોચેતિ, ઇત્થિયા મતિં પુરિસસ્સ આરોચેન્તો જારત્તને આરોચેતિ; અપિચ પુરિસસ્સેવ મતિં ઇત્થિયા આરોચેન્તો જાયત્તને વા આરોચેતિ નિબદ્ધભરિયાભાવે, જારત્તને વા મિચ્છાચારભાવે. યસ્મા પનેતં આરોચેન્તેન ‘‘ત્વં કિરસ્સ જાયા ભવિસ્સસી’’તિઆદિ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા તં વત્તબ્બતાકારં દસ્સેતું ‘‘જાયત્તને વાતિ જાયા ભવિસ્સસિ, જારત્તને ¶ વાતિ જારી ભવિસ્સસી’’તિ અસ્સ પદભાજનં ¶ વુત્તં. એતેનેવ ચ ઉપાયેન ઇત્થિયા મતિં પુરિસસ્સ આરોચનેપિ પતિ ભવિસ્સસિ, સામિકો ભવિસ્સસિ, જારો ભવિસ્સસીતિ વત્તબ્બતાકારો વેદિતબ્બો.

અન્તમસો તઙ્ખણિકાયપીતિ સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન યા અયં તઙ્ખણે મુહુત્તમત્તે પટિસંવસિતબ્બતો તઙ્ખણિકાતિ વુચ્ચતિ, મુહુત્તિકાતિ અત્થો. તસ્સાપિ ‘‘મુહુત્તિકા ભવિસ્સસી’’તિ એવં પુરિસમતિં આરોચેન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો. એતેનેવુપાયેન ‘‘મુહુત્તિકો ભવિસ્સસી’’તિ એવં પુરિસસ્સ ઇત્થિમતિં આરોચેન્તોપિ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતીતિ વેદિતબ્બો.

૩૦૩. ઇદાનિ ‘‘ઇત્થિયા વા પુરિસમતિ’’ન્તિ એત્થ અધિપ્પેતા ઇત્થિયો પભેદતો દસ્સેત્વા તાસુ સઞ્ચરિત્તવસેન આપત્તિભેદં દસ્સેતું ‘‘દસ ઇત્થિયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ માતુરક્ખિતાતિ માતરા રક્ખિતા. યથા પુરિસેન સંવાસં ન કપ્પેતિ, એવં માતરા રક્ખિતા, તેનસ્સ પદભાજનેપિ વુત્તં – ‘‘માતા રક્ખતિ ¶ ગોપેતિ ઇસ્સરિયં કારેતિ વસં વત્તેતી’’તિ. તત્થ રક્ખતીતિ કત્થચિ ગન્તું ન દેતિ. ગોપેતીતિ યથા અઞ્ઞે ન પસ્સન્તિ, એવં ગુત્તટ્ઠાને ઠપેતિ. ઇસ્સરિયં કારેતીતિ સેરિવિહારમસ્સા નિસેધેન્તી અભિભવિત્વા પવત્તતિ. વસં વત્તેતીતિ ‘‘ઇદં કરોહિ, ઇદં મા અકાસી’’તિ એવં અત્તનો વસં તસ્સા ઉપરિ વત્તેતિ. એતેનુપાયેન પિતુરક્ખિતાદયોપિ ઞાતબ્બા. ગોત્તં વા ધમ્મો વા ન રક્ખતિ, સગોત્તેહિ પન સહધમ્મિકેહિ ચ એકં સત્થારં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતેહિ એકગણપરિયાપન્નેહિ ચ રક્ખિતા ‘‘ગોત્તરક્ખિતા ધમ્મરક્ખિતા’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા તેસં પદાનં ‘‘સગોત્તા રક્ખન્તી’’તિઆદિના નયેન પદભાજનં વુત્તં.

સહ આરક્ખેનાતિ સારક્ખા. સહ પરિદણ્ડેનાતિ સપરિદણ્ડા. તાસં નિદ્દેસા પાકટાવ. ઇમાસુ દસસુ પચ્છિમાનં દ્વિન્નમેવ પુરિસન્તરં ગચ્છન્તીનં મિચ્છાચારો હોતિ, ન ઇતરાસં.

ધનક્કીતાદીસુ અપ્પેન વા બહુના વા ધનેન કીતા ધનક્કીતા. યસ્મા પન સા ન કીતમત્તા એવ સંવાસત્થાય પન કીતત્તા ભરિયા, તસ્માસ્સ નિદ્દેસે ધનેન કિણિત્વા વાસેતીતિ વુત્તં.

છન્દેન ¶ અત્તનો રુચિયા વસતીતિ છન્દવાસિની. યસ્મા પન સા ન અત્તનો છન્દમત્તેનેવ ¶ ભરિયા હોતિ પુરિસેન પન સમ્પટિચ્છિતત્તા, તસ્માસ્સ નિદ્દેસે ‘‘પિયો પિયં વાસેતી’’તિ વુત્તં.

ભોગેન વસતીતિ ભોગવાસિની. ઉદુક્ખલમુસલાદિઘરૂપકરણં લભિત્વા ભરિયાભાવં ગચ્છન્તિયા જનપદિત્થિયા એતં અધિવચનં.

પટેન વસતીતિ પટવાસિની. નિવાસનમત્તમ્પિ પાવુરણમત્તમ્પિ લભિત્વા ભરિયાભાવં ઉપગચ્છન્તિયા દલિદ્દિત્થિયા એતં અધિવચનં.

ઓદપત્તકિનીતિ ઉભિન્નં એકિસ્સા ઉદકપાતિયા હત્થે ઓતારેત્વા ‘‘ઇદં ઉદકં વિય સંસટ્ઠા અભેજ્જા હોથા’’તિ વત્વા પરિગ્ગહિતાય વોહારનામમેતં, નિદ્દેસેપિસ્સ ‘‘તાય સહ ઉદકપત્તં આમસિત્વા તં વાસેતી’’તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

ઓભટં ઓરોપિતં ચુમ્બટમસ્સાતિ ઓભટચુમ્બટા, કટ્ઠહારિકાદીનં અઞ્ઞતરા, યસ્સા સીસતો ચુમ્બટં ઓરોપેત્વા ઘરે વાસેતિ, તસ્સા એતં અધિવચનં.

દાસી ચાતિ અત્તનોયેવ દાસી ચ હોતિ ભરિયા ચ.

કમ્મકારી નામ ગેહે ભતિયા કમ્મં ¶ કરોતિ, તાય સદ્ધિં કોચિ ઘરાવાસં કપ્પેતિ અત્તનો ભરિયાય અનત્થિકો હુત્વા. અયં વુચ્ચતિ ‘‘કમ્મકારી ચ ભરિયા ચા’’તિ.

ધજેન આહટા ધજાહટા, ઉસ્સિતદ્ધજાય સેનાય ગન્ત્વા પરવિસયં વિલુમ્પિત્વા આનીતાતિ વુત્તં હોતિ, તં કોચિ ભરિયં કરોતિ, અયં ધજાહટા નામ. મુહુત્તિકા વુત્તનયાએવ, એતાસં દસન્નમ્પિ પુરિસન્તરગમને મિચ્છાચારો હોતિ. પુરિસાનં પન વીસતિયાપિ એતાસુ મિચ્છાચારો હોતિ, ભિક્ખુનો ચ સઞ્ચરિત્તં હોતીતિ.

૩૦૫. ઇદાનિ પુરિસો ભિક્ખું પહિણતીતિઆદીસુ પટિગ્ગણ્હાતીતિ સો ભિક્ખુ તસ્સ પુરિસસ્સ ‘‘ગચ્છ, ભન્તે, ઇત્થન્નામં માતુરક્ખિતં બ્રૂહિ, હોહિ કિર ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા ધનક્કીતા’’તિ એવં વુત્તવચનં ‘‘સાધુ ઉપાસકા’’તિ વા ‘‘હોતૂ’’તિ વા ‘‘આરોચેસ્સામી’’તિ વા યેન કેનચિ આકારેન વચીભેદં કત્વા વા સીસકમ્પનાદીહિ વા સમ્પટિચ્છતિ. વીમંસતીતિ ¶ ¶ એવં પટિગ્ગણ્હિત્વા તસ્સા ઇત્થિયા સન્તિકં ગન્ત્વા તં સાસનં આરોચેતિ. પચ્ચાહરતીતિ તેન આરોચિતે સા ઇત્થી ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છતુ વા પટિક્ખિપતુ વા લજ્જાય વા તુણ્હી હોતુ, પુન આગન્ત્વા તસ્સ પુરિસસ્સ તં પવત્તિં આરોચેતિ.

એત્તાવતા ઇમાય પટિગ્ગહણારોચનપચ્ચાહરણસઙ્ખાતાય તિવઙ્ગસમ્પત્તિયા સઙ્ઘાદિસેસો હોતિ. સા પન તસ્સ ભરિયા હોતુ વા મા વા, અકારણમેતં. સચે પન સો માતુરક્ખિતાય સન્તિકં પેસિતો તં અદિસ્વા તસ્સા માતુયા તં સાસનં આરોચેતિ, બહિદ્ધા વિમટ્ઠં નામ હોતિ, તસ્મા વિસઙ્કેતન્તિ મહાપદુમત્થેરો આહ. મહાસુમત્થેરો પન માતા વા હોતુ પિતા વા અન્તમસો ગેહદાસીપિ અઞ્ઞો વાપિ યો કોચિ તં કિરિયં સમ્પાદેસ્સતિ, તસ્સ વુત્તેપિ વિમટ્ઠં નામ ન હોતિ, તિવઙ્ગસમ્પત્તિકાલે આપત્તિયેવ.

નનુ યથા ‘‘બુદ્ધં પચ્ચક્ખામી’’તિ વત્તુકામો વિરજ્ઝિત્વા ‘‘ધમ્મં પચ્ચક્ખામી’’તિ વદેય્ય પચ્ચક્ખાતાવસ્સ સિક્ખા. યથા વા ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિ વત્તુકામો વિરજ્ઝિત્વા ‘‘દુતિયં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિ વદેય્ય આપન્નોવસ્સ ¶ પારાજિકં. એવંસમ્પદમિદન્તિ આહ. તં પનેતં ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ, અન્તેવાસિં વીમંસાપેત્વા અત્તના પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ ઇમિના સમેતિ, તસ્મા સુભાસિતં.

યથા ચ ‘‘માતુરક્ખિતં બ્રૂહી’’તિ વુત્તસ્સ ગન્ત્વા તસ્સા આરોચેતું સમત્થાનં માતાદીનમ્પિ વદતો વિસઙ્કેતો નત્થિ, એવમેવ ‘‘હોહિ કિર ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા ધનક્કીતા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘હોહિ કિર ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા છન્દવાસિની’’તિ એવં પાળિયં વુત્તેસુ છન્દવાસિનિઆદીસુ વચનેસુ અઞ્ઞતરવસેન વા અવુત્તેસુપિ ‘‘હોહિ કિર ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા જાયા પજાપતિ પુત્તમાતા ઘરણી ઘરસામિની ભત્તરન્ધિકા સુસ્સૂસિકા પરિચારિકા’’તિએવમાદીસુ સંવાસપરિદીપકેસુ વચનેસુ અઞ્ઞતરવસેન વા વદન્તસ્સાપિ વિસઙ્કેતો નત્થિ તિવઙ્ગસમ્પત્તિયા આપત્તિયેવ. ‘‘માતુરક્ખિતં બ્રૂહી’’તિ પેસિતસ્સ પન ગન્ત્વા અઞ્ઞાસુ પિતુરક્ખિતાદીસુ અઞ્ઞતરં વદન્તસ્સ વિસઙ્કેતં. એસ નયો ‘‘પિતુરક્ખિતં બ્રૂહી’’તિઆદીસુપિ.

કેવલઞ્હેત્થ ¶ એકમૂલકદુમૂલકાદિવસેન ‘‘પુરિસસ્સ માતા ભિક્ખું પહિણતિ, માતુરક્ખિતાય માતા ભિક્ખું પહિણતી’’તિ એવમાદીનં મૂલટ્ઠાનઞ્ચ વસેન પેય્યાલભેદોયેવ વિસેસો ¶ . સોપિ પુબ્બે વુત્તનયત્તા પાળિઅનુસારેનેવ સક્કા જાનિતુન્તિ નાસ્સ વિભાગં દસ્સેતું આદરં કરિમ્હ.

૩૩૮. પટિગ્ગણ્હાતીતિઆદીસુ પન દ્વીસુ ચતુક્કેસુ પઠમચતુક્કે આદિપદેન તિવઙ્ગસમ્પત્તિયા સઙ્ઘાદિસેસો, મજ્ઝે દ્વીહિ દુવઙ્ગસમ્પત્તિયા થુલ્લચ્ચયં, અન્તે એકેન એકઙ્ગસમ્પત્તિયા દુક્કટં. દુતિયચતુક્કે આદિપદેન દુવઙ્ગસમ્પત્તિયા થુલ્લચ્ચયં, મજ્ઝે દ્વીહિ એકઙ્ગસમ્પત્તિયા દુક્કટં, અન્તે એકેન અઙ્ગાભાવતો અનાપત્તિ. તત્થ પટિગ્ગણ્હાતીતિ આણાપકસ્સ સાસનં પટિગ્ગણ્હાતિ. વીમંસતીતિ પહિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા તં આરોચેતિ. પચ્ચાહરતીતિ પુન આગન્ત્વા મૂલટ્ઠસ્સ આરોચેતિ.

ન પચ્ચાહરતીતિ આરોચેત્વા એત્તોવ પક્કમતિ. પટિગ્ગણ્હાતિ ન વીમંસતીતિ પુરિસેન ‘‘ઇત્થન્નામં ગન્ત્વા બ્રૂહી’’તિ વુચ્ચમાનો ‘‘સાધૂ’’તિ તસ્સ સાસનં પટિગ્ગણ્હિત્વા તં પમુસ્સિત્વા વા અપ્પમુસ્સિત્વા વા ¶ અઞ્ઞેન કરણીયેન તસ્સા સન્તિકં ગન્ત્વા કિઞ્ચિદેવ કથં કથેન્તો નિસીદતિ, એત્તાવતા ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ ન વીમંસતિ નામા’’તિ વુચ્ચતિ. અથ નં સા ઇત્થી સયમેવ વદતિ ‘‘તુમ્હાકં કિર ઉપટ્ઠાકો મં ગેહે કાતુકામો’’તિ એવં વત્વા ચ ‘‘અહં તસ્સ ભરિયા ભવિસ્સામી’’તિ વા ‘‘ન ભવિસ્સામી’’તિ વા વદતિ. સો તસ્સા વચનં અનભિનન્દિત્વા અપ્પટિક્કોસિત્વા તુણ્હીભૂતોવ ઉટ્ઠાયાસના તસ્સ પુરિસસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા તં પવત્તિં આરોચેતિ, એત્તાવતા ‘‘ન વીમંસતિ પચ્ચાહરતિ નામા’’તિ વુચ્ચતિ. ન વીમંસતિ ન પચ્ચાહરતીતિ કેવલં સાસનારોચનકાલે પટિગ્ગણ્હાતિયેવ, ઇતરં પન દ્વયં ન કરોતિ.

ન પટિગ્ગણ્હાતિ વીમંસતિ પચ્ચાહરતીતિ કોચિ પુરિસો ભિક્ખુસ્સ ઠિતટ્ઠાને વા નિસિન્નટ્ઠાને વા તથારૂપિં કથં કથેતિ, ભિક્ખુ તેન અપ્પહિતોપિ પહિતો વિય હુત્વા ઇત્થિયા સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘હોહિ કિર ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા’’તિઆદિના નયેન વીમંસિત્વા તસ્સા રુચિં વા અરુચિં વા પુન આગન્ત્વા ઇમસ્સ આરોચેતિ. તેનેવ નયેન વીમંસિત્વા અપચ્ચાહરન્તો ¶ ‘‘ન પટિગ્ગણ્હાતિ વીમંસતિ ન પચ્ચાહરતી’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેવ નયેન ગતો અવીમંસિત્વા તાય સમુટ્ઠાપિતં કથં સુત્વા પઠમચતુક્કસ્સ તતિયપદે વુત્તનયેન આગન્ત્વા ઇમસ્સ આરોચેન્તો ‘‘ન પટિગ્ગણ્હાતિ ન વીમંસતિ પચ્ચાહરતી’’તિ વુચ્ચતિ. ચતુત્થપદં પાકટમેવ.

સમ્બહુલે ભિક્ખૂ આણાપેતીતિઆદિનયા પાકટાયેવ. યથા પન સમ્બહુલાપિ એકવત્થુમ્હિ આપજ્જન્તિ, એવં એકસ્સપિ સમ્બહુલવત્થૂસુ સમ્બહુલા આપત્તિયો વેદિતબ્બા. કથં? પુરિસો ભિક્ખું ¶ આણાપેતિ ‘‘ગચ્છ, ભન્તે, અસુકસ્મિં નામ પાસાદે સટ્ઠિમત્તા વા સત્તતિમત્તા વા ઇત્થિયો ઠિતા તા વદેહિ, હોથ કિર ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયાયો’’તિ. સો સમ્પટિચ્છિત્વા તત્થ ગન્ત્વા આરોચેત્વા પુન તં સાસનં પચ્ચાહરતિ. યત્તકા ઇત્થિયો તત્તકા આપત્તિયો આપજ્જતિ. વુત્તઞ્હેતં પરિવારેપિ –

‘‘પદવીતિહારમત્તેન, વાચાય ભણિતેન ચ;

સબ્બાનિ ગરુકાનિ સપ્પટિકમ્માનિ;

ચતુસટ્ઠિ આપત્તિયો આપજ્જેય્ય એકતો;

પઞ્હામેસા કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ. (પરિ. ૪૮૦);

ઇમં ¶ કિર અત્થવસં પટિચ્ચ અયં પઞ્હો વુત્તો. વચનસિલિટ્ઠતાય ચેત્થ ‘‘ચતુસટ્ઠિ આપત્તિયો’’તિ વુત્તં. એવં કરોન્તો પન સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ આપજ્જતીતિ. યથા ચ એકેન પેસિતસ્સ એકસ્સ સમ્બહુલાસુ ઇત્થીસુ સમ્બહુલા આપત્તિયો, એવં એકો પુરિસો સમ્બહુલે ભિક્ખૂ એકિસ્સા સન્તિકં પેસેતિ, સબ્બેસં સઙ્ઘાદિસેસો. એકો સમ્બહુલે ભિક્ખૂ સમ્બહુલાનં ઇત્થીનં સન્તિકં પેસેતિ, ઇત્થિગણનાય સઙ્ઘાદિસેસા. સમ્બહુલા પુરિસા એકં ભિક્ખું એકિસ્સા સન્તિકં પેસેન્તિ, પુરિસગણનાય સઙ્ઘાદિસેસા. સમ્બહુલા એકં સમ્બહુલાનં ઇત્થીનં સન્તિકં પેસેન્તિ, વત્થુગણનાય સઙ્ઘાદિસેસા. સમ્બહુલા સમ્બહુલે એકિસ્સા સન્તિકં પેસેન્તિ, વત્થુગણનાય સઙ્ઘાદિસેસા. સમ્બહુલા પુરિસા સમ્બહુલે ભિક્ખૂ સમ્બહુલાનં ઇત્થીનં સન્તિકં પેસેન્તિ, વત્થુગણનાય સઙ્ઘાદિસેસા. એસ નયો ‘‘એકા ઇત્થી એકં ભિક્ખુ’’ન્તિઆદીસુપિ. એત્થ ચ સભાગવિભાગતા નામ અપ્પમાણં, માતાપિતુનમ્પિ પઞ્ચસહધમ્મિકાનમ્પિ સઞ્ચરિત્તકમ્મં કરોન્તસ્સ આપત્તિયેવ.

પુરિસો ¶ ભિક્ખું આણાપેતિ ગચ્છ ભન્તેતિ ચતુક્કં અઙ્ગવસેન આપત્તિભેદ દસ્સનત્થં વુત્તં. તસ્સ પચ્છિમપદે અન્તેવાસી વીમંસિત્વા બહિદ્ધા પચ્ચાહરતીતિ આગન્ત્વા આચરિયસ્સ અનારોચેત્વા એત્તોવ ગન્ત્વા તસ્સ પુરિસસ્સ આરોચેતિ. આપત્તિ ઉભિન્નં થુલ્લચ્ચયસ્સાતિ આચરિયસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા ચ વીમંસાપિતત્તા ચ દ્વીહઙ્ગેહિ થુલ્લચ્ચયં, અન્તેવાસિકસ્સ વીમંસિતત્તા ચ પચ્ચાહટત્તા ચ દ્વીહઙ્ગેહિ થુલ્લચ્ચયં. સેસં પાકટમેવ.

૩૩૯. ગચ્છન્તો સમ્પાદેતીતિ પટિગ્ગણ્હાતિ ચેવ વીમંસતિ ચ. આગચ્છન્તો વિસંવાદેતીતિ ન પચ્ચાહરતિ. ગચ્છન્તો વિસંવાદેતીતિ ન પટિગ્ગણ્હાતિ. આગચ્છન્તો સમ્પાદેતીતિ ¶ વીમંસતિ ચેવ પચ્ચાહરતિ ચ. એવં ઉભયત્થ દ્વીહઙ્ગેહિ થુલ્લચ્ચયં. તતિયપદે આપત્તિ, ચતુત્થે અનાપત્તિ.

૩૪૦. અનાપત્તિ સઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા ગિલાનસ્સ વા કરણીયેન ગચ્છતિ ઉમ્મત્તકસ્સ આદિકમ્મિકસ્સાતિ એત્થ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉપોસથાગારં વા કિઞ્ચિ વા વિપ્પકતં હોતિ. તત્થ કારુકાનં ¶ ભત્તવેતનત્થાય ઉપાસકો વા ઉપાસિકાય સન્તિકં ભિક્ખું પહિણેય્ય, ઉંપાસિકા વા ઉપાસકસ્સ, એવરૂપેન સઙ્ઘસ્સ કરણીયેન ગચ્છન્તસ્સ અનાપત્તિ. ચેતિયકમ્મે કયિરમાનેપિ એસેવ નયો. ગિલાનસ્સ ભેસજ્જત્થાયપિ ઉપાસકેન વા ઉપાસિકાય સન્તિકં ઉપાસિકાય વા ઉપાસકસ્સ સન્તિકં પહિતસ્સ ગચ્છતો અનાપત્તિ. ઉમ્મત્તકઆદિકમ્મિકા વુત્તનયા એવ.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદં સિક્ખાપદં છસમુટ્ઠાનં, સીસુક્ખિપનાદિના કાયવિકારેન સાસનં ગહેત્વા ગન્ત્વા હત્થમુદ્દાય વીમંસિત્વા પુન આગન્ત્વા હત્થમુદ્દાય એવ આરોચેન્તસ્સ કાયતો સમુટ્ઠાતિ. આસનસાલાય નિસિન્નસ્સ ‘‘ઇત્થન્નામા આગમિસ્સતિ, તસ્સા ચિત્તં જાનેય્યાથા’’તિ કેનચિ વુત્તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તં આગતં વત્વા તસ્સા ગતાય પુન તસ્મિં પુરિસે આગતે આરોચેન્તસ્સ વાચતો સમુટ્ઠાતિ. વાચાય ‘‘સાધૂ’’તિ સાસનં ગહેત્વા અઞ્ઞેન કરણીયેન તસ્સા ઘરં ગન્ત્વા અઞ્ઞત્થ વા ગમનકાલે તં દિસ્વા વચીભેદેનેવ વીમંસિત્વા પુન અઞ્ઞેનેવ ¶ કરણીયેન તતો અપક્કમ્મ કદાચિદેવ તં પુરિસં દિસ્વા આરોચેન્તસ્સાપિ વાચતોવ સમુટ્ઠાતિ. પણ્ણત્તિં અજાનન્તસ્સ પન ખીણાસવસ્સાપિ કાયવાચતો સમુટ્ઠાતિ. કથં? સચે હિસ્સ માતાપિતરો કુજ્ઝિત્વા અલંવચનીયા હોન્તિ, તઞ્ચ ભિક્ખું ઘરં ઉપગતં થેરપિતા વદતિ ‘‘માતા તે તાત મં મહલ્લકં છડ્ડેત્વા ઞાતિકુલં ગતા, ગચ્છ તં મં ઉપટ્ઠાતું પેસેહી’’તિ. સો ચે ગન્ત્વા તં વત્વા પુન પિતુનો તસ્સા આગમનં વા અનાગમનં વા આરોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો. ઇમાનિ તીણિ અચિત્તકસમુટ્ઠાનાનિ.

પણ્ણત્તિં પન જાનિત્વા એતેહેવ તીહિ નયેહિ સઞ્ચરિત્તં સમાપજ્જતો કાયચિત્તતો વાચાચિત્તતો કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ. ઇમાનિ તીણિ પણ્ણત્તિજાનનચિત્તેન સચિત્તકસમુટ્ઠાનાનિ. કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, કુસલાદિવસેન ચેત્થ તીણિ ચિત્તાનિ, સુખાદિવસેન તિસ્સો વેદનાતિ.

૩૪૧. વિનીતવત્થૂસુ ¶ આદિતો વત્થુપઞ્ચકે પટિગ્ગહિતમત્તત્તા દુક્કટં.

કલહવત્થુસ્મિં સમ્મોદનીયં અકાસીતિ તં સઞ્ઞાપેત્વા ¶ પુન ગેહગમનીયં

અકાસિ. નાલંવચનીયાતિ ન પરિચ્ચત્તાતિ અત્થો. યા હિ યથા યથા યેસુ યેસુ જનપદેસુ પરિચ્ચત્તા પરિચ્ચત્તાવ હોતિ, ભરિયાભાવં અતિક્કમતિ, અયં ‘‘અલંવચનીયા’’તિ વુચ્ચતિ. એસા પન ન અલંવચનીયા કેનચિદેવ કારણેન કલહં કત્વા ગતા, તેનેવેત્થ ભગવા ‘‘અનાપત્તી’’તિ આહ. યસ્મા પન કાયસંસગ્ગે યક્ખિયા થુલ્લચ્ચયં વુત્તં, તસ્મા દુટ્ઠુલ્લાદીસુપિ યક્ખિપેતિયો થુલ્લચ્ચયવત્થુમેવાતિ વેદિતબ્બા. અટ્ઠકથાસુ પનેતં ન વિચારિતં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

સઞ્ચરિત્તસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. કુટિકારસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૪૨. તેન સમયેનાતિ કુટિકારસિક્ખાપદં. તત્થ આળવકાતિ આળવિરટ્ઠે જાતા દારકા આળવકા નામ, તે પબ્બજિતકાલેપિ ‘‘આળવકા’’ત્વેવ પઞ્ઞાયિંસુ. તે સન્ધાય વુત્તં ‘‘આળવકા ભિક્ખૂ’’તિ. સઞ્ઞાચિકાયોતિ ¶ સયં યાચિત્વા ગહિતૂપકરણાયો. કારાપેન્તીતિ કરોન્તિપિ કારાપેન્તિપિ, તે કિર સાસને વિપસ્સનાધુરઞ્ચ ગન્થધુરઞ્ચાતિ દ્વેપિ ધુરાનિ છડ્ડેત્વા નવકમ્મમેવ ધુરં કત્વા પગ્ગણ્હિંસુ. અસ્સામિકાયોતિ અનિસ્સરાયો, કારેતા દાયકેન વિરહિતાયોતિ અત્થો. અત્તુદ્દેસિકાયોતિ અત્તાનં ઉદ્દિસ્સ અત્તનો અત્થાય આરદ્ધાયોતિ અત્થો. અપ્પમાણિકાયોતિ ‘‘એત્તકેન નિટ્ઠં ગચ્છિસ્સન્તી’’તિ એવં અપરિચ્છિન્નપ્પમાણાયો, વુદ્ધિપ્પમાણાયો વા મહન્તપ્પમાણાયોતિ અત્થો.

યાચના એવ બહુલા એતેસં મન્દં અઞ્ઞં કમ્મન્તિ યાચનબહુલા. એવં વિઞ્ઞત્તિબહુલા વેદિતબ્બા. અત્થતો પનેત્થ નાનાકરણં નત્થિ, અનેકક્ખત્તું ‘‘પુરિસં દેથ, પુરિસત્થકરં દેથા’’તિ યાચન્તાનમેતં અધિવચનં. તત્થ મૂલચ્છેજ્જાય પુરિસં યાચિતું ન વટ્ટતિ, સહાયત્થાય કમ્મકરણત્થાય ‘‘પુરિસં દેથા’’તિ યાચિતું વટ્ટતિ. પુરિસત્થકરન્તિ પુરિસેન કાતબ્બં હત્થકમ્મં વુચ્ચતિ, તં યાચિતું વટ્ટતિ. હત્થકમ્મં નામ કિઞ્ચિ વત્થુ ન હોતિ, તસ્મા ¶ ઠપેત્વા મિગલુદ્દકમચ્છબન્ધકાદીનં સકકમ્મં અવસેસં સબ્બં કપ્પિયં. ‘‘કિં, ભન્તે, આગતત્થ કેન કમ્મ’’ન્તિ પુચ્છિતે વા અપુચ્છિતે વા યાચિતું વટ્ટતિ, વિઞ્ઞત્તિપચ્ચયા દોસો નત્થિ. તસ્મા મિગલુદ્દકાદયો સકકમ્મં ન યાચિતબ્બા, ‘‘હત્થકમ્મં દેથા’’તિ અનિયમેત્વાપિ ન યાચિતબ્બા; એવં ¶ યાચિતા હિ તે ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ભિક્ખૂ ઉય્યોજેત્વા મિગેપિ મારેત્વા આહરેય્યું. નિયમેત્વા પન ‘‘વિહારે કિઞ્ચિ કત્તબ્બં અત્થિ, તત્થ હત્થકમ્મં દેથા’’તિ યાચિતબ્બા. ફાલનઙ્ગલાદીનિ ઉપકરણાનિ ગહેત્વા કસિતું વા વપિતું વા લાયિતું વા ગચ્છન્તં સકિચ્ચપસુતમ્પિ કસ્સકં વા અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ હત્થકમ્મં યાચિતું વટ્ટતેવ. યો પન વિઘાસાદો વા અઞ્ઞો વા કોચિ નિક્કમ્મો નિરત્થકકથં કથેન્તો નિદ્દાયન્તો વા વિહરતિ, એવરૂપં અયાચિત્વાપિ ‘‘એહિ રે ઇદં વા ઇદં વા કરોહી’’તિ યદિચ્છકં કારાપેતું વટ્ટતિ.

હત્થકમ્મસ્સ પન સબ્બકપ્પિયભાવદીપનત્થં ઇમં નયં કથેન્તિ. સચે હિ ભિક્ખુ પાસાદં કારેતુકામો હોતિ, થમ્ભત્થાય પાસાણકોટ્ટકાનં ઘરં ગન્ત્વા વત્તબ્બં ‘‘હત્થકમ્મં લદ્ધું વટ્ટતિ ઉપાસકા’’તિ. કિં કાતબ્બં, ભન્તે,તિ? પાસાણત્થમ્ભા ઉદ્ધરિત્વા દાતબ્બાતિ. સચે તે ઉદ્ધરિત્વા ¶ વા દેન્તિ, ઉદ્ધરિત્વા નિક્ખિત્તે અત્તનો થમ્ભે વા દેન્તિ, વટ્ટતિ. અથાપિ વદન્તિ – ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે, હત્થકમ્મં કાતું ખણો નત્થિ, અઞ્ઞં ઉદ્ધરાપેથ, તસ્સ મૂલં દસ્સામા’’તિ ઉદ્ધરાપેત્વા ‘‘પાસાણત્થમ્ભે ઉદ્ધટમનુસ્સાનં મૂલં દેથા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. એતેનેવુપાયેન પાસાદદારૂનં અત્થાય વડ્ઢકીનં સન્તિકં ઇટ્ઠકત્થાય ઇટ્ઠકવડ્ઢકીનં છદનત્થાય ગેહચ્છાદકાનં ચિત્તકમ્મત્થાય ચિત્તકારાનન્તિ યેન યેન અત્થો હોતિ, તસ્સ તસ્સ અત્થાય તેસં તેસં સિપ્પકારકાનં સન્તિકં ગન્ત્વા હત્થકમ્મં યાચિતું વટ્ટતિ. હત્થકમ્મયાચનવસેન ચ મૂલચ્છેજ્જાય વા ભત્તવેતનાનુપ્પદાનેન વા લદ્ધમ્પિ સબ્બં ગહેતું વટ્ટતિ. અરઞ્ઞતો આહરાપેન્તેન ચ સબ્બં અનજ્ઝાવુત્થકં આહરાપેતબ્બં.

ન કેવલઞ્ચ પાસાદં કારેતુકામેન મઞ્ચપીઠપત્તપરિસ્સાવનધમકરકચીવરાદીનિ ¶ કારાપેતુકામેનાપિ દારુલોહસુત્તાદીનિ લભિત્વા તે તે સિપ્પકારકે ઉપસઙ્કમિત્વા વુત્તનયેનેવ હત્થકમ્મં યાચિતબ્બં. હત્થકમ્મયાચનવસેન ચ મૂલચ્છેજ્જાય વા ભત્તવેતનાનુપ્પદાનેન વા લદ્ધમ્પિ સબ્બં ગહેતબ્બં. સચે પન કાતું ન ઇચ્છન્તિ, ભત્તવેતનં પચ્ચાસીસન્તિ, અકપ્પિયકહાપણાદિ ન દાતબ્બં. ભિક્ખાચારવત્તેન તણ્ડુલાદીનિ પરિયેસિત્વા દાતું વટ્ટતિ.

હત્થકમ્મવસેન પત્તં કારેત્વા તથેવ પાચેત્વા નવપક્કસ્સ પત્તસ્સ પુઞ્છનતેલત્થાય અન્તોગામં પવિટ્ઠેન ‘‘ભિક્ખાય આગતો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા યાગુયા વા ભત્તે વા આનીતે હત્થેન પત્તો પિધાતબ્બો. સચે ઉપાસિકા ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ પુચ્છતિ, ‘‘નવપક્કો પત્તો પુઞ્છનતેલેન અત્થો’’તિ વત્તબ્બં. સચે સા ‘‘દેહિ, ભન્તે’’તિ પત્તં ગહેત્વા તેલેન પુઞ્છિત્વા યાગુયા વા ભત્તસ્સ વા પૂરેત્વા દેતિ, વિઞ્ઞત્તિ નામ ન હોતિ, ગહેતું વટ્ટતીતિ.

ભિક્ખૂ ¶ પગેવ પિણ્ડાય ચરિત્વા આસનસાલં ગન્ત્વા આસનં અપસ્સન્તા તિટ્ઠન્તિ. તત્ર ચે ઉપાસકા ભિક્ખૂ ઠિતે દિસ્વા સયમેવ આસનાનિ આહરાપેન્તિ, નિસીદિત્વા ગચ્છન્તેહિ આપુચ્છિત્વા ગન્તબ્બં. અનાપુચ્છા ગતાનમ્પિ નટ્ઠં ગીવા ન હોતિ, આપુચ્છિત્વા ગમનં પન વત્તં. સચે ભિક્ખૂહિ ‘‘આસનાનિ આહરથા’’તિ વુત્તેહિ આહટાનિ હોન્તિ, આપુચ્છિત્વાવ ગન્તબ્બં. અનાપુચ્છા ગતાનં વત્તભેદો ચ નટ્ઠઞ્ચ ગીવાતિ. અત્થરણકોજવાદીસુપિ એસેવ નયો.

મક્ખિકાયો ¶ બહુકા હોન્તિ, ‘‘મક્ખિકાબીજનિં આહરથા’’તિ વત્તબ્બં. પુચિમન્દસાખાદીનિ આહરન્તિ, કપ્પિયં કારાપેત્વા પટિગ્ગહેતબ્બાનિ. આસનસાલાય ઉદકભાજનં રિત્તં હોતિ, ‘‘ધમકરણં ગણ્હા’’તિ ન વત્તબ્બં. ધમકરકઞ્હિ રિત્તભાજને પક્ખિપન્તો ભિન્દેય્ય ‘‘નદિં વા તળાકં વા ગન્ત્વા પન ઉદકં આહરા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. ‘‘ગેહતો આહરા’’તિ નેવ વત્તું વટ્ટતિ, ન આહટં ¶ પરિભુઞ્જિતબ્બં. આસનસાલાયં વા અરઞ્ઞકે વા ભત્તકિચ્ચં કરોન્તેહિ તત્થજાતકં અનજ્ઝાવુત્થકં યંકિઞ્ચિ ઉત્તરિભઙ્ગારહં પત્તં વા ફલં વા સચે કિઞ્ચિ કમ્મં કરોન્તં આહરાપેતિ, હત્થકમ્મવસેન આહરાપેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. અલજ્જીહિ પન ભિક્ખૂહિ વા સામણેરેહિ વા હત્થકમ્મં ન કારેતબ્બં. અયં તાવ પુરિસત્થકરે નયો.

ગોણં પન અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતટ્ઠાનતો આહરાપેતું ન વટ્ટતિ, આહરાપેન્તસ્સ દુક્કટં. ઞાતિપવારિતટ્ઠાનતોપિ મૂલચ્છેજ્જાય યાચિતું ન વટ્ટતિ, તાવકાલિકનયેન સબ્બત્થ વટ્ટતિ. એવં આહરાપિતઞ્ચ ગોણં રક્ખિત્વા જગ્ગિત્વા સામિકા પટિચ્છાપેતબ્બા. સચસ્સ પાદો વા સિઙ્ગં વા ભિજ્જતિ વા નસ્સતિ વા સામિકા ચે સમ્પટિચ્છન્તિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે સમ્પટિચ્છન્તિ, ગીવા હોતિ. સચે ‘‘તુમ્હાકંયેવ દેમા’’તિ વદન્તિ ન સમ્પટિચ્છિતબ્બં. ‘‘વિહારસ્સ દેમા’’તિ વુત્તે પન ‘‘આરામિકાનં આચિક્ખથ જગ્ગનત્થાયા’’તિ વત્તબ્બં.

‘‘સકટં દેથા’’તિપિ અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે વત્તું ન વટ્ટતિ, વિઞ્ઞત્તિએવ હોતિ દુક્કટં આપજ્જતિ. ઞાતિપવારિતટ્ઠાને પન વટ્ટતિ, તાવકાલિકં વટ્ટતિ કમ્મં કત્વા પુન દાતબ્બં. સચે નેમિયાદીનિ ભિજ્જન્તિ પાકતિકાનિ કત્વા દાતબ્બં. નટ્ઠે ગીવા હોતિ. ‘‘તુમ્હાકમેવ દેમા’’તિ વુત્તે દારુભણ્ડં નામ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. એસ નયો વાસિફરસુકુઠારીકુદાલનિખાદનેસુ. વલ્લિઆદીસુ ચ પરપરિગ્ગહિતેસુ. ગરુભણ્ડપ્પહોનકેસુયેવ ચ વલ્લિઆદીસુ વિઞ્ઞત્તિ હોતિ, ન તતો ઓરં.

અનજ્ઝાવુત્થકં ¶ પન યંકિઞ્ચિ આહરાપેતું વટ્ટતિ. રક્ખિતગોપિતટ્ઠાનેયેવ હિ વિઞ્ઞત્તિ નામ વુચ્ચતિ. સા દ્વીસુ પચ્ચયેસુ સબ્બેન સબ્બં ન વટ્ટતિ, સેનાસનપચ્ચયે પન ‘‘આહર દેહી’’તિ વિઞ્ઞત્તિમત્તમેવ ન વટ્ટતિ ¶ , પરિકથોભાસનિમિત્તકમ્માનિ વટ્ટન્તિ. તત્થ ઉપોસથાગારં વા ભોજનસાલં વા અઞ્ઞં વા યંકિઞ્ચિ સેનાસનં ઇચ્છતો ‘‘ઇમસ્મિં વત ઓકાસે એવરૂપં સેનાસનં કાતું વટ્ટતી’’તિ વા ‘‘યુત્ત’’ન્તિ વા ‘‘અનુરૂપ’’ન્તિ વાતિઆદિના ¶ નયેન વચનં પરિકથા નામ. ‘‘ઉપાસકા તુમ્હે કુહિં વસથા’’તિ? ‘‘પાસાદે, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં ભિક્ખૂનં પન ઉપાસકા પાસાદો ન વટ્ટતી’’તિ એવમાદિવચનં ઓભાસો નામ. મનુસ્સે દિસ્વા રજ્જું પસારેતિ, ખીલે આકોટાપેતિ. ‘‘કિં ઇદં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ઇધ આવાસં કરિસ્સામા’’તિ એવમાદિકરણં પન નિમિત્તકમ્મં નામ. ગિલાનપચ્ચયે પન વિઞ્ઞત્તિપિ વટ્ટતિ, પગેવ પરિકથાદીનિ.

મનુસ્સા ઉપદ્દુતા યાચનાય ઉપદ્દુતા વિઞ્ઞત્તિયાતિ તેસં ભિક્ખૂનં તાય યાચનાય ચ વિઞ્ઞત્તિયા ચ પીળિતા. ઉબ્બિજ્જન્તિપીતિ ‘‘કિં નુ આહરાપેસ્સન્તી’’તિ ઉબ્બેગં ઇઞ્જનં ચલનં પટિલભન્તિ. ઉત્તસન્તિપીતિ અહિં વિય દિસ્વા સહસા તસિત્વા ઉક્કમન્તિ. પલાયન્તિપીતિ દૂરતોવ યેન વા તેન વા પલાયન્તિ. અઞ્ઞેનપિ ગચ્છન્તીતિ યં મગ્ગં પટિપન્ના તં પહાય નિવત્તિત્વા વામં વા દક્ખિણં વા ગહેત્વા ગચ્છન્તિ, દ્વારમ્પિ થકેન્તિ.

૩૪૪. ભૂતપુબ્બં ભિક્ખવેતિ ઇતિ ભગવા તે ભિક્ખૂ ગરહિત્વા તદનુરૂપઞ્ચ ધમ્મિં કથં કત્વા પુનપિ વિઞ્ઞત્તિયા દોસં પાકટં કુરુમાનો ઇમિના ‘‘ભૂતપુબ્બં ભિક્ખવે’’તિઆદિના નયેન તીણિ વત્થૂનિ દસ્સેસિ. તત્થ મણિકણ્ઠોતિ સો કિર નાગરાજા સબ્બકામદદં મહગ્ઘં મણિં કણ્ઠે પિલન્ધિત્વા ચરતિ, તસ્મા ‘‘મણિકણ્ઠો’’ ત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. ઉપરિમુદ્ધનિ મહન્તં ફણં કરિત્વા અટ્ઠાસીતિ સો કિર તેસં દ્વિન્નં ઇસીનં કનિટ્ઠો ઇસિ મેત્તાવિહારી અહોસિ, તસ્મા નાગરાજા નદિતો ઉત્તરિત્વા દેવવણ્ણં નિમ્મિનિત્વા તસ્સ સન્તિકે નિસીદિત્વા સમ્મોદનીયં કથં કત્વા તં દેવવણ્ણં પહાય સકવણ્ણમેવ ઉપગન્ત્વા તં ઇસિં પરિક્ખિપિત્વા પસન્નાકારં કરોન્તો ઉપરિમુદ્ધનિ મહન્તં ફણં કરિત્વા છત્તં વિય ધારયમાનો મુહુત્તં ઠત્વા પક્કમતિ, તેન વુત્તં ‘‘ઉપરિમુદ્ધનિ મહન્તં ફણં કરિત્વા અટ્ઠાસી’’તિ. મણિમસ્સ કણ્ઠે પિલન્ધનન્તિ મણિં અસ્સ કણ્ઠે પિલન્ધિતં, આમુક્કન્તિ અત્થો. એકમન્તં અટ્ઠાસીતિ તેન દેવવણ્ણેન આગન્ત્વા તાપસેન સદ્ધિં સમ્મોદમાનો એકસ્મિં પદેસે અટ્ઠાસિ.

મમન્નપાનન્તિ ¶ મમ અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ. વિપુલન્તિ બહુલં. ઉળારન્તિ પણીતં ¶ . અતિયાચકોસીતિ ¶ અતિવિય યાચકો, અસિ પુનપ્પુનં યાચસીતિ વુત્તં હોતિ. સુસૂતિ તરુણો, થામસમ્પન્નો યોબ્બનપ્પત્તપુરિસો. સક્ખરા વુચ્ચતિ કાળસિલા, તત્થ ધોતો અસિ ‘‘સક્ખરધોતો નામા’’તિ વુચ્ચતિ, સક્ખરધોતો પાણિમ્હિ અસ્સાતિ સક્ખરધોતપાણિ, પાસાણે ધોતનિસિતખગ્ગહત્થોતિ અત્થો. યથા સો અસિહત્થો પુરિસો તાસેય્ય, એવં તાસેસિ મં સેલં યાચમાનો, મણિં યાચન્તોતિ અત્થો.

ન તં યાચેતિ તં ન યાચેય્ય. કતરં? યસ્સ પિયં જિગીસેતિ યં અસ્સ સત્તસ્સ પિયન્તિ જાનેય્ય.

કિમઙ્ગં પન મનુસ્સભૂતાનન્તિ મનુસ્સભૂતાનં અમનાપાતિ કિમેવેત્થ વત્તબ્બં.

૩૪૫. સકુણસઙ્ઘસ્સ સદ્દેન ઉબ્બાળ્હોતિ સો કિર સકુણસઙ્ઘો પઠમયામઞ્ચ પચ્છિમયામઞ્ચ નિરન્તરં સદ્દમેવ કરોતિ, સો ભિક્ખુ તેન સદ્દેન પીળિતો હુત્વા ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. તેનાહ – ‘‘યેનાહં તેનુપસઙ્કમી’’તિ.

કુતો ચ ત્વં ભિક્ખુ આગચ્છસીતિ એત્થ નિસિન્નો સો ભિક્ખુ ન આગચ્છતિ વત્તમાનસમીપે પન એવં વત્તું લબ્ભતિ. તેનાહ – ‘‘કુતો ચ ત્વં ભિક્ખુ આગચ્છસી’’તિ, કુતો આગતોસીતિ અત્થો. તતો અહં ભગવા આગચ્છામીતિ એત્થાપિ સો એવ નયો. ઉબ્બાળ્હોતિ પીળિતો, ઉક્કણ્ઠાપિતો હુત્વાતિ અત્થો.

સો સકુણસઙ્ઘો ‘‘ભિક્ખુ પત્તં યાચતી’’તિ એત્થ ન તે સકુણા ભિક્ખુનો વચનં જાનન્તિ, ભગવા પન અત્તનો આનુભાવેન યથા જાનન્તિ તથા અકાસિ.

૩૪૬. અપાહં તે ન જાનામીતિ અપિ અહં તે જને ‘‘કે વા ઇમે, કસ્સ વા ઇમે’’તિ ન જાનામિ. સઙ્ગમ્મ યાચન્તીતિ સમાગન્ત્વા વગ્ગવગ્ગા હુત્વા યાચન્તિ. યાચકો અપ્પિયો હોતીતિ યો યાચતિ સો અપ્પિયો હોતિ. યાચં અદદમપ્પિયોતિ યાચન્તિ યાચિતં વુચ્ચતિ, યાચિતમત્થં અદદન્તોપિ અપ્પિયો હોતિ. અથ વા યાચન્તિ યાચન્તસ્સ, અદદમપ્પિયોતિ ¶ અદેન્તો અપ્પિયો હોતિ. મા મે વિદેસ્સના અહૂતિ મા મે અપ્પિયભાવો અહુ, અહં વા તવ, ત્વં વા મમ વિદેસ્સો અપ્પિયો મા અહોસીતિ અત્થો.

૩૪૭. દુસ્સંહરાનીતિ ¶ કસિગોરક્ખાદીહિ ઉપાયેહિ દુક્ખેન સંહરણીયાનિ.

૩૪૮-૯. સઞ્ઞાચિકાય પન ભિક્ખુનાતિ એત્થ સઞ્ઞાચિકા નામ સયં પવત્તિતયાચના વુચ્ચતિ, તસ્મા ‘‘સઞ્ઞાચિકાયા’’તિ અત્તનો ¶ યાચનાયાતિ વુત્તં હોતિ, સયં યાચિતકેહિ ઉપકરણેહીતિ અત્થો. યસ્મા પન સા સયંયાચિતકેહિ કયિરમાના સયં યાચિત્વા કયિરમાના હોતિ, તસ્મા તં અત્થપરિયાયં દસ્સેતું ‘‘સયં યાચિત્વા પુરિસમ્પી’’તિ એવમસ્સ પદભાજનં વુત્તં.

ઉલ્લિત્તાતિ અન્તોલિત્તા. અવલિત્તાતિ બહિલિત્તા. ઉલ્લિત્તાવલિત્તાતિ અન્તરબાહિરલિત્તાતિ વુત્તં હોતિ.

કારયમાનેનાતિ ઇમસ્સ પદભાજને ‘‘કારાપેન્તેના’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બં સિયા, એવઞ્હિ બ્યઞ્જનં સમેતિ. યસ્મા પન સઞ્ઞાચિકાય કુટિં કરોન્તેનાપિ ઇધ વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિતબ્બં, તસ્મા કરોન્તો વા હોતુ કારાપેન્તો વા ઉભોપેતે ‘‘કારયમાનેના’’તિ ઇમિનાવ પદેન સઙ્ગહિતાતિ એતમત્થં દસ્સેતું ‘‘કરોન્તો વા કારાપેન્તો વા’’તિ વુત્તં. યદિ પન કરોન્તેન વા કારાપેન્તેન વાતિ વદેય્ય, બ્યઞ્જનં વિલોમિતં ભવેય્ય, ન હિ કારાપેન્તો કરોન્તો નામ હોતિ, તસ્મા અત્થમત્તમેવેત્થ દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં.

અત્તુદ્દેસન્તિ ‘‘મય્હં એસા’’તિ એવં અત્તા ઉદ્દેસો અસ્સાતિ અત્તુદ્દેસા, તં અત્તુદ્દેસં. યસ્મા પન યસ્સા અત્તા ઉદ્દેસો સા અત્તનો અત્થાય હોતિ, તસ્મા અત્થપરિયાયં દસ્સેન્તો ‘‘અત્તુદ્દેસન્તિ અત્તનો અત્થાયા’’તિ આહ. પમાણિકા કારેતબ્બાતિ પમાણયુત્તા કારેતબ્બા. તત્રિદં પમાણન્તિ તસ્સા કુટિયા ઇદં પમાણં. સુગતવિદત્થિયાતિ સુગતવિદત્થિ નામ ઇદાનિ મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ તિસ્સો ¶ વિદત્થિયો વડ્ઢકીહત્થેન દિયડ્ઢો હત્થો હોતિ. બાહિરિમેન માનેનાતિ કુટિયા બહિકુટ્ટમાનેન દ્વાદસ વિદત્થિયો, મિનન્તેન પન સબ્બપઠમં દિન્નો મહામત્તિકપરિયન્તો ન ગહેતબ્બો. થુસપિણ્ડપરિયન્તેન મિનિતબ્બં. થુસપિણ્ડસ્સઉપરિ સેતકમ્મં અબ્બોહારિકં. સચે થુસપિણ્ડેન અનત્થિકો મહામત્તિકાય એવ નિટ્ઠાપેતિ, મહામત્તિકાવ પરિચ્છેદો.

તિરિયન્તિ વિત્થારતો. સત્તાતિ સત્ત સુગતવિદત્થિયો. અન્તરાતિ ઇમસ્સ પન અયં નિદ્દેસો ¶ , ‘‘અબ્ભન્તરિમેન માનેના’’તિ, કુટ્ટસ્સ બહિ અન્તં અગ્ગહેત્વા અબ્ભન્તરિમેન અન્તેન મિનિયમાને તિરિયં સત્ત ¶ સુગતવિદત્થિયો પમાણન્તિ વુત્તં હોતિ.

યો પન લેસં ઓડ્ડેન્તો યથાવુત્તપ્પમાણમેવ કરિસ્સામીતિ દીઘતો એકાદસ વિદત્થિયો તિરિયં અટ્ઠ વિદત્થિયો, દીઘતો વા તેરસ વિદત્થિયો તિરિયં છ વિદત્થિયો કરેય્ય, ન વટ્ટતિ. એકતોભાગેન અતિક્કન્તમ્પિ હિ પમાણં અતિક્કન્તમેવ હોતિ. તિટ્ઠતુ વિદત્થિ, કેસગ્ગમત્તમ્પિ દીઘતો વા હાપેત્વા તિરિયં તિરિયતો વા હાપેત્વા દીઘં વડ્ઢેતું ન વટ્ટતિ, કો પન વાદો ઉભતો વડ્ઢને? વુત્તઞ્હેતં – ‘‘આયામતો વા વિત્થારતો વા અન્તમસો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કમિત્વા કરોતિ વા કારાપેતિ વા પયોગે દુક્કટ’’ન્તિઆદિ (પારા. ૩૫૩). યથાવુત્તપ્પમાણા એવ પન વટ્ટતિ. યા પન દીઘતો સટ્ઠિહત્થાપિ હોતિ તિરિયં તિહત્થા વા ઊનકચતુહત્થા વા યત્થ પમાણયુત્તો મઞ્ચો ઇતો ચિતો ચ ન પરિવત્તતિ, અયં કુટીતિ સઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ, તસ્મા અયમ્પિ વટ્ટતિ. મહાપચ્ચરિયં પન પચ્છિમકોટિયા ચતુહત્થવિત્થારા વુત્તા, તતો હેટ્ઠા અકુટિ. પમાણિકાપિ પન અદેસિતવત્થુકા વા સારમ્ભા વા અપરિક્કમના વા ન વટ્ટતિ. પમાણિકા દેસિતવત્થુકા અનારમ્ભા સપરિક્કમનાવ વટ્ટતિ. પમાણતો ઊનતરમ્પિ ચતુહત્થં પઞ્ચહત્થમ્પિ કરોન્તેન દેસિતવત્થુકાવ કારેતબ્બા. પમાણાતિક્કન્તઞ્ચ પન કરોન્તો લેપપરિયોસાને ગરુકં આપત્તિં આપજ્જતિ.

તત્થ લેપો ચ અલેપો ચ લેપોકાસો ચ અલેપોકાસો ચ વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં – લેપોતિ દ્વે લેપા – મત્તિકાલેપો ચ સુધાલેપો ચ. ઠપેત્વા પન ઇમે દ્વે લેપે અવસેસો ભસ્મગોમયાદિભેદો લેપો, અલેપો. સચેપિ કલલલેપો હોતિ, અલપો એવ. લેપોકાસોતિ ભિત્તિયો ચેવ છદનઞ્ચ, ઠપેત્વા ¶ પન ભિત્તિચ્છદને અવસેસો થમ્ભતુલાપિટ્ઠસઙ્ઘાટવાતપાનધૂમચ્છિદ્દાદિ અલેપારહો ઓકાસો સબ્બોપિ અલેપોકાસોતિ વેદિતબ્બો.

ભિક્ખૂ અભિનેતબ્બા વત્થુદેસનાયાતિ યસ્મિં ઠાને કુટિં કારેતુકામો હોતિ, તત્થ વત્થુદેસનત્થાય ભિક્ખૂ નેતબ્બા. તેન કુટિકારકેનાતિઆદિ પન યેન વિધિના તે ભિક્ખૂ અભિનેતબ્બા, તસ્સ દસ્સનત્થં વુત્તં. તત્થ કુટિવત્થું સોધેત્વાતિ ન વિસમં અરઞ્ઞં ભિક્ખૂ ગહેત્વા ગન્તબ્બં ¶ , કુટિવત્થું પન પઠમમેવ સોધેત્વા સમતલં સીમમણ્ડલસદિસં કત્વા પચ્છા સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા યાચિત્વા નેતબ્બાતિ દસ્સેતિ. એવમસ્સ વચનીયોતિ સઙ્ઘો એવં વત્તબ્બો અસ્સ. પરતો પન ‘‘દુતિયમ્પિ યાચિતબ્બા’’તિ ભિક્ખૂ સન્ધાય બહુવચનં વુત્તં. નો ચે સબ્બો સઙ્ઘો ઉસ્સહતીતિ સચે સબ્બો સઙ્ઘો ન ઇચ્છતિ, સજ્ઝાયમનસિકારાદીસુ ઉય્યુત્તા તે તે ¶ ભિક્ખૂ હોન્તિ. સારમ્ભં અનારમ્ભન્તિ સઉપદ્દવં અનુપદ્દવં. સપરિક્કમનં અપરિક્કમનન્તિ સઉપચારં અનુપચારં.

પત્તકલ્લન્તિ પત્તો કાલો ઇમસ્સ ઓલોકનસ્સાતિ પત્તકાલં, પત્તકાલમેવ પત્તકલ્લં. ઇદઞ્ચ વત્થુંઓલોકનત્થાય સમ્મુતિકમ્મં અનુસાવનાનયેન ઓલોકેત્વાપિ કાતું વટ્ટતિ. પરતો પન વત્થુદેસનાકમ્મં યથાવુત્તાય એવ ઞત્તિયા ચ અનુસાવનાય ચ કાતબ્બં, ઓલોકેત્વા કાતું ન વટ્ટતિ.

૩૫૩. કિપિલ્લિકાનન્તિ રત્તકાળપિઙ્ગલાદિભેદાનં યાસં કાસઞ્ચિ કિપિલ્લિકાનં. કિપીલ્લકાનન્તિપિ પાઠો. આસયોતિ નિબદ્ધવસનટ્ઠાનં, યથા ચ કિપિલ્લિકાનં એવં ઉપચિકાદીનમ્પિ નિબદ્ધવસનટ્ઠાનંયેવ આસયો વેદિતબ્બો. યત્થ પન તે ગોચરત્થાય આગન્ત્વા ગચ્છન્તિ, સબ્બેસમ્પિ તાદિસો સઞ્ચરણપ્પદેસો અવારિતો, તસ્મા તત્થ અપનેત્વા સોધેત્વા કાતું વટ્ટતિ. ઇમાનિ તાવ છ ઠાનાનિસત્તાનુદ્દયાય પટિક્ખિત્તાનિ.

હત્થીનં વાતિ હત્થીનં પન નિબદ્ધવસનટ્ઠાનમ્પિ નિબદ્ધગોચરટ્ઠાનમ્પિ ન વટ્ટતિ, સીહાદીનં આસયો ચ ગોચરાય પક્કમન્તાનં નિબદ્ધગમનમગ્ગો ચ ન વટ્ટતિ. એતેસં ગોચરભૂમિ ન ગહિતા. યેસં કેસઞ્ચીતિ અઞ્ઞેસમ્પિ વાળાનં તિરચ્છાનગતાનં ¶ . ઇમાનિ સત્ત ઠાનાનિ સપ્પટિભયાનિ ભિક્ખૂનં આરોગ્યત્થાય પટિક્ખિત્તાનિ. સેસાનિ નાનાઉપદ્દવેહિ સઉપદ્દવાનિ. તત્થ પુબ્બણ્ણનિસ્સિતન્તિ પુબ્બણ્ણં નિસ્સિતં સત્તન્નં ¶ ધઞ્ઞાનં વિરુહનકખેત્તસામન્તા ઠિતં. એસેવ નયો અપરણ્ણનિસ્સિતાદીસુપિ. એત્થ પન અબ્ભાઘાતન્તિ કારણાઘરં વેરિઘરં, ચોરાનં મારણત્થાય કતન્તિ કુરુન્દિઆદીસુ.

આઘાતનન્તિ ધમ્મગન્ધિકા વુચ્ચતિ. સુસાનન્તિ મહાસુસાનં. સંસરણન્તિ અનિબ્બિજ્ઝગમનીયો ગતપચ્ચાગતમગ્ગો વુચ્ચતિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

ન સક્કા હોતિ યથાયુત્તેન સકટેનાતિ દ્વીહિ બલિબદ્દેહિ યુત્તેન સકટેન એકં ચક્કં નિબ્બોદકપતનટ્ઠાને એકં બહિ કત્વા આવિજ્જિતું ન સક્કા હોતિ. કુરુન્દિયં પન ‘‘ચતૂહિ યુત્તેના’’તિ વુત્તં. સમન્તા નિસ્સેણિયા અનુપરિગન્તુન્તિ નિસ્સેણિયં ઠત્વા ગેહં છાદેન્તેહિ ન સક્કા હોતિ સમન્તા નિસ્સેણિયા આવિજ્જિતું. ઇતિ એવરૂપે સારમ્ભે ચ અપરિક્કમને ચ ઠાને ¶ ન કારેતબ્બા. અનારમ્ભે પન સપરિક્કમને કારેતબ્બા, તં વુત્તપટિપક્ખનયેન પાળિયં આગતમેવ.

પુન સઞ્ઞાચિકા નામાતિ એવમાદિ ‘‘સારમ્ભે ચે ભિક્ખુ વત્થુસ્મિં અપરિક્કમને સઞ્ઞાચિકાય કુટિં કારેય્યા’’તિ એવં વુત્તસંયાચિકાદીનં અત્થપ્પકાસનત્થં વુત્તં.

પયોગે દુક્કટન્તિ એવં અદેસિતવત્થુકં વા પમાણાતિક્કન્તં વા કુટિં કારેસ્સામીતિ અરઞ્ઞતો રુક્ખા હરણત્થાય વાસિં વા ફરસું વા નિસેતિ દુક્કટં, અરઞ્ઞં પવિસતિ દુક્કટં, તત્થ અલ્લતિણાનિ છિન્દતિ દુક્કટેન સદ્ધિં પાચિત્તિયં, સુક્ખાનિ છિન્દતિ દુક્કટં. રુક્ખેસુપિ એસેવ નયો. ભૂમિં સોધેતિ ખણતિ, પંસું ઉદ્ધરતિ, ચિનાતિ; એવં યાવ પાચીરં બન્ધતિ તાવ પુબ્બપયોગો નામ હોતિ. તસ્મિં પુબ્બપયોગે સબ્બત્થ પાચિત્તિયટ્ઠાને દુક્કટેન સદ્ધિં પાચિત્તિયં, દુક્કટટ્ઠાને દુક્કટં, તતો પટ્ઠાય સહપયોગો નામ. તત્થ થમ્ભેહિ કાતબ્બાય થમ્ભં ઉસ્સાપેતિ, દુક્કટં. ઇટ્ઠકાહિ ચિનિતબ્બાય ¶ ઇટ્ઠકં આચિનાતિ, દુક્કટં. એવં યં યં ઉપકરણં યોજેતિ, સબ્બત્થ પયોગે પયોગે દુક્કટં. તચ્છન્તસ્સ હત્થવારે હત્થવારે તદત્થાય ગચ્છન્તસ્સ પદે પદે દુક્કટં. એવં કતં પન દારુકુટ્ટિકં વા ઇટ્ઠકકુટ્ટિકં વા સિલાકુટ્ટિકં વા અન્તમસો પણ્ણસાલમ્પિ સભિત્તિચ્છદનં લિમ્પિસ્સામીતિ ¶ સુધાય વા મત્તિકાય વા લિમ્પન્તસ્સ પયોગે પયોગે યાવ થુલ્લચ્ચયં ન હોતિ, તાવ દુક્કટં. એતં પન દુક્કટં મહાલેપેનેવ વટ્ટતિ, સેતરત્તવણ્ણકરણે વા ચિત્તકમ્મે વા અનાપત્તિ.

એકં પિણ્ડં અનાગતેતિ યો સબ્બપચ્છિમો એકો લેપપિણ્ડો, તં એકં પિણ્ડં અસમ્પત્તે કુટિકમ્મે. ઇદં વુત્તં હોતિ, ઇદાનિ દ્વીહિ પિણ્ડેહિ નિટ્ઠાનં ગમિસ્સતીતિ તેસુ પઠમપિણ્ડદાને થુલ્લચ્ચયન્તિ.

તસ્મિં પિણ્ડે આગતેતિ યં એકં પિણ્ડં અનાગતે કુટિકમ્મે થુલ્લચ્ચયં હોતિ, તસ્મિં અવસાનપિણ્ડે આગતે દિન્ને ઠપિતે લેપસ્સ ઘટિતત્તા આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ. એવં લેમ્પન્તસ્સ ચ અન્તોલેપે વા અન્તોલેપેન સદ્ધિં ભિત્તિઞ્ચ છદનઞ્ચ એકાબદ્ધં કત્વા ઘટિતે બહિલેપે વા બહિલેપેન સદ્ધિં ઘટિતે સઙ્ઘાદિસેસો. સચે પન દ્વારબદ્ધં વા વાતપાનં વા અટ્ઠપેત્વાવ મત્તિકાય લિમ્પતિ, તસ્મિઞ્ચ તસ્સોકાસં પુન વડ્ઢેત્વા વા અવડ્ઢેત્વા વા ઠપિતે લેપો ન ઘટીયતિ રક્ખતિ તાવ, પુન લિમ્પન્તસ્સ પન ઘટિતમત્તે સઙ્ઘાદિસેસો. સચે તં ઠપિયમાનં ¶ પઠમં દિન્નલેપેન સદ્ધિં નિરન્તરમેવ હુત્વા તિટ્ઠતિ, પઠમમેવ સઙ્ઘાદિસેસો. ઉપચિકામોચનત્થં અટ્ઠઙ્ગુલમત્તેન અપ્પત્તચ્છદનં કત્વા ભિત્તિં લિમ્પતિ, અનાપત્તિ. ઉપચિકામોચનત્થમેવ હેટ્ઠા પાસાણકુટ્ટં કત્વા તં અલિમ્પિત્વા ઉપરિ લિમ્પતિ, લેપો ન ઘટિયતિ નામ, અનાપત્તિયેવ.

ઇટ્ઠકકુટ્ટિકાય ઇટ્ઠકાહિયેવ વાતપાને ¶ ચ ધૂમનેત્તાનિ ચ કરોતિ, લેપઘટનેનેવ આપત્તિ. પણ્ણસાલં લિમ્પતિ, લેપઘટનેનેવ આપત્તિ. તત્થ આલોકત્થાય અટ્ઠઙ્ગુલમત્તં ઠપેત્વા લિમ્પતિ, લેપો ન ઘટીયતિ નામ, અનાપત્તિયેવ. સચે ‘‘વાતપાનં લદ્ધા એત્થ ઠપેસ્સામી’’તિ કરોતિ, વાતપાને ઠપિતે લેપઘટનેન આપત્તિ. સચે મત્તિકાય કુટ્ટં કરોતિ, છદનલેપેન સદ્ધિં ઘટને આપત્તિ. એકો એકપિણ્ડાવસેસં કત્વા ઠપેતિ, અઞ્ઞો તં દિસ્વા ‘‘દુક્કતં ઇદ’’ન્તિ વત્તસીસેન લિમ્પતિ ઉભિન્નમ્પિ અનાપત્તિ.

૩૫૪. ભિક્ખુ કુટિં કરોતીતિ એવમાદીનિ છત્તિંસ ચતુક્કાનિ આપત્તિભેદદસ્સનત્થં વુત્તાનિ, તત્થ સારમ્ભાય દુક્કટં, અપરિક્કમનાય દુક્કટં ¶ , પમાણાતિક્કન્તાય સઙ્ઘાદિસેસો, અદેસિતવત્થુકાય સઙ્ઘાદિસેસો, એતેસં વસેન વોમિસ્સકાપત્તિયો વેદિતબ્બા.

૩૫૫. આપત્તિ દ્વિન્નં સઙ્ઘાદિસેસેન દ્વિન્નં દુક્કટાનન્તિઆદીસુ ચ દ્વીહિ સઙ્ઘાદિસેસેહિ સદ્ધિં દ્વિન્નં દુક્કટાનન્તિઆદિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૩૬૧. સો ચે વિપ્પકતે આગચ્છતીતિઆદીસુ પન અયં અત્થવિનિચ્છયો. સોતિ સમાદિસિત્વા પક્કન્તભિક્ખુ. વિપ્પકતેતિ અનિટ્ઠિતે કુટિકમ્મે. અઞ્ઞસ્સ વા દાતબ્બાતિ અઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા ચજિત્વા દાતબ્બા. ભિન્દિત્વા વા પુન કાતબ્બાતિ કિત્તકેન ભિન્ના હોતિ, સચે થમ્ભા ભૂમિયં નિખાતા, ઉદ્ધરિતબ્બા. સચે પાસાણાનં ઉપરિ ઠપિતા, અપનેતબ્બા. ઇટ્ઠકચિતાય યાવ મઙ્ગલિટ્ઠકા તાવ કુટ્ટા અપચિનિતબ્બા. સઙ્ખેપતો ભૂમિસમં કત્વા વિનાસિતા ભિન્ના હોતિ, ભૂમિતો ઉપરિ ચતુરઙ્ગુલમત્તેપિ ઠિતે અભિન્નાવ. સેસં સબ્બચતુક્કેસુ પાકટમેવ. ન હેત્થ અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અત્થિ, યં પાળિઅનુસારેનેવ દુબ્બિઞ્ઞેય્યં સિયા.

૩૬૩. અત્તના વિપ્પકતન્તિઆદીસુ પન અત્તના આરદ્ધં કુટિં. અત્તના પરિયોસાપેતીતિ ¶ મહામત્તિકાય વા થુસમત્તિકાય વા યાય કતં પરિયોસિતભાવં પાપેતુકામો હોતિ, તાય અવસાનપિણ્ડં દેન્તો પરિયોસાપેતિ ¶ .

પરેહિ પરિયોસાપેતીતિ અત્તનોવ અત્થાય પરેહિ પરિયોસાપેતિ. અત્તના વા હિ વિપ્પકતા હોતુ પરેહિ વા ઉભયેહિ વા, તં ચે અત્તનો અત્થાય અત્તના વા પરિયોસાપેતિ, પરેહિ વા પરિયોસાપેતિ, અત્તના ચ પરેહિ ચાતિ યુગનદ્ધં વા પરિયોસાપેતિ, સઙ્ઘાદિસેસોયેવાતિ અયમેત્થ વિનિચ્છયો.

કુરુન્દિયંપન વુત્તં – ‘‘દ્વે તયો ભિક્ખૂ ‘એકતો વસિસ્સામા’તિ કરોન્તિ, રક્ખતિ તાવ, અવિભત્તત્તા અનાપત્તિ. ‘ઇદં ઠાનં તવ, ઇદં મમા’તિ વિભજિત્વા કરોન્તિ આપત્તિ. સામણેરો ચ ભિક્ખુ ચ એકતો કરોન્તિ, યાવ અવિભત્તા તાવ રક્ખતિ. પુરિમનયેન વિભજિત્વા કરોન્તિ, ભિક્ખુસ્સ આપત્તી’’તિ.

૩૬૪. અનાપત્તિ ¶ લેણેતિઆદીસુ લેણં મહન્તમ્પિ કરોન્તસ્સ અનાપત્તિ. ન હેત્થ લેપો ઘટીયતિ. ગુહમ્પિ ઇટ્ઠકાગુહં વા સિલાગુહં વા દારુગુહં વા ભૂમિગુહં વા મહન્તમ્પિ કરોન્તસ્સ અનાપત્તિ.

તિણકુટિકાયાતિ સત્તભૂમિકોપિ પાસાદો તિણપણ્ણચ્છદનો ‘‘તિણકુટિકા’’તિ વુચ્ચતિ. અટ્ઠકથાસુ પન કુક્કુટચ્છિકગેહન્તિ છદનં દણ્ડકેહિ જાલબદ્ધં કત્વા તિણેહિ વા પણ્ણેહિ વા છાદિતકુટિકાવ વુત્તા, તત્થ અનાપત્તિ. મહન્તમ્પિ તિણચ્છદનગેહં કાતું વટ્ટતિ, ઉલ્લિત્તાદિભાવો એવ હિ કુટિયા લક્ખણં, સો ચ છદનમેવ સન્ધાય વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. ચઙ્કમનસાલાયં તિણચુણ્ણં પરિપતતિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઓગુમ્ફેત્વા ઉલ્લિત્તાવલિત્તં કાતુ’’ન્તિઆદીનિ (ચૂળવ. ૨૬૦) ચેત્થ સાધકાનિ, તસ્મા ઉભતો પક્ખં વા કૂટબદ્ધં વા વટ્ટં વા ચતુરસ્સં વા યં ‘‘ઇમં એતસ્સ ગેહસ્સ છદન’’ન્તિ છદનસઙ્ખેપેન કતં હોતિ, તસ્સ ભિત્તિલેપેન સદ્ધિં લેપે ઘટિતે આપત્તિ. સચે પન ઉલ્લિત્તાવલિત્તચ્છદનસ્સ ગેહસ્સ લેપરક્ખણત્થં ઉપરિ તિણેન છાદેન્તિ, એત્તાવતા તિણકુટિ નામ ન હોતિ. કિં પનેત્થ અદેસિતવત્થુકપ્પમાણાતિક્કન્તપચ્ચયાવ અનાપત્તિ, ઉદાહુ સારમ્ભઅપરિક્કમનપચ્ચયાપીતિ સબ્બત્થાપિ ¶ અનાપત્તિ. તથા હિ તાદિસં કુટિં સન્ધાય પરિવારે વુત્તં –

‘‘ભિક્ખુ ¶ સઞ્ઞાચિકાય કુટિં કરોતિ;

અદેસિતવત્થુકં પમાણાતિક્કન્તં;

સારમ્ભં અપરિક્કમનં અનાપત્તિ;

પઞ્હા મેસા કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ. (પરિ. ૪૭૯);

અઞ્ઞસ્સત્થાયાતિ કુટિલક્ખણપ્પત્તમ્પિ કુટિં અઞ્ઞસ્સ ઉપજ્ઝાયસ્સ વા આચરિયસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા અત્થાય કરોન્તસ્સ અનાપત્તિ. યં પન ‘‘આપત્તિ કારુકાનં તિણ્ણં દુક્કટાન’’ન્તિઆદિ પાળિયં વુત્તં, તં યથાસમાદિટ્ઠાય અકરણપચ્ચયા વુત્તં.

વાસાગારં ઠપેત્વા સબ્બત્થાતિ અત્તનો વસનત્થાય અગારં ઠપેત્વા અઞ્ઞં ઉપોસથાગારં વા જન્તાઘરં વા ભોજનસાલા વા અગ્ગિસાલા વા ભવિસ્સતીતિ કારેતિ, સબ્બત્થ અનાપત્તિ. સચેપિસ્સ હોતિ ‘‘ઉપોસથાગારઞ્ચ ભવિસ્સતિ, અહઞ્ચ વસિસ્સામિ જન્તાઘરઞ્ચ ભોજનસાલા ¶ ચ અગ્ગિસાલા ચ ભવિસ્સતિ, અહઞ્ચ વસિસ્સામી’’તિ કારિતેપિ આનાપત્તિયેવ. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘અનાપત્તી’’તિ વત્વા ‘‘અત્તનો વાસાગારત્થાય કરોન્તસ્સેવ આપત્તી’’તિ વુત્તં. ઉમ્મત્તકસ્સ આદિકમ્મિકાનઞ્ચ આળવકાનં ભિક્ખૂનં અનાપત્તિ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ છસમુટ્ઠાનં કિરિયઞ્ચ કિરિયાકિરિયઞ્ચ, ઇદઞ્હિ વત્થું દેસાપેત્વા પમાણાતિક્કન્તં કરોતો કિરિયતો સમુટ્ઠાતિ, વત્થું અદેસાપેત્વા કરોતો કિરિયાકિરિયતો, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

કુટિકારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. વિહારકારસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૬૫. તેન સમયેનાતિ વિહારકારસિક્ખાપદં. તત્થ કોસમ્બિયન્તિ એવંનામકે નગરે. ઘોસિતારામેતિ ઘોસિતસ્સ આરામે. ઘોસિતનામકેન કિર સેટ્ઠિના સો કારિતો, તસ્મા ‘‘ઘોસિતારામો’’તિ વુચ્ચતિ. છન્નસ્સાતિ બોધિસત્તકાલે ઉપટ્ઠાકછન્નસ્સ. વિહારવત્થું, ભન્તે, જાનાહીતિ વિહારસ્સ પતિટ્ઠાનટ્ઠાનં, ભન્તે, જાનાહિ. એત્થ ચ વિહારોતિ ન સકલવિહારો, એકો આવાસો, તેનેવાહ – ‘‘અય્યસ્સ વિહારં કારાપેસ્સામી’’તિ.

ચેતિયરુક્ખન્તિ ¶ ¶ એત્થ ચિત્તીકતટ્ઠેન ચેતિયં, પૂજારહાનં દેવટ્ઠાનાનમેતં અધિવચનં, ‘‘ચેતિય’’ન્તિ સમ્મતં રુક્ખં ચેતિયરુક્ખં. ગામેન પૂજિતં ગામસ્સ વા પૂજિતન્તિ ગામપૂજિતં. એસેવ નયો સેસપદેસુપિ. અપિચેત્થ જનપદોતિ એકસ્સ રઞ્ઞો રજ્જે એકેકો કોટ્ઠાસો. રટ્ઠન્તિ સકલરજ્જં વેદિતબ્બં, સકલરજ્જમ્પિ હિ કદાચિ કદાચિ તસ્સ રુક્ખસ્સ પૂજં કરોતિ, તેન વુત્તં ‘‘રટ્ઠપૂજિત’’ન્તિ. એકિન્દ્રિયન્તિ કાયિન્દ્રિયં સન્ધાય વદન્તિ. જીવસઞ્ઞિનોતિ સત્તસઞ્ઞિનો.

૩૬૬. મહલ્લકન્તિ સસ્સામિકભાવેન સંયાચિકકુટિતો મહન્તભાવો એતસ્સ અત્થીતિ મહલ્લકો. યસ્મા વા વત્થું દેસાપેત્વા પમાણાતિક્કમેનપિ કાતું વટ્ટતિ, તસ્મા પમાણમહન્તતાયપિ મહલ્લકો ¶ , તં મહલ્લકં. યસ્મા પનસ્સ તં પમાણમહત્તં સસ્સામિકત્તાવ લબ્ભતિ, તસ્મા તદત્થદસ્સનત્થં ‘‘મહલ્લકો નામ વિહારો સસ્સામિકો વુચ્ચતી’’તિ પદભાજનં વુત્તં. સેસં સબ્બં કુટિકારસિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં સદ્ધિં સમુટ્ઠાનાદીહિ. સસ્સામિકભાવમત્તમેવ હિ એત્થ કિરિયતો સમુટ્ઠાનાભાવો પમાણનિયમાભાવો ચ વિસેસો, પમાણનિયમાભાવા ચ ચતુક્કપારિહાનીતિ.

વિહારકારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પઠમદુટ્ઠદોસસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૮૦. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ દુટ્ઠદોસસિક્ખાપદં. તત્થ વેળુવને કલન્દકનિવાપેતિ વેળુવનન્તિ તસ્સ ઉય્યાનસ્સ નામં, તં કિર વેળુહિ ચ પરિક્ખિત્તં અહોસિ અટ્ઠારસહત્થેન ચ પાકારેન ગોપુરટ્ટાલકયુત્તં નીલોભાસં મનોરમં તેન ‘‘વેળુવન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, કલન્દકાનઞ્ચેત્થ નિવાપં અદંસુ તેન ‘‘કલન્દકનિવાપ’’તિ વુચ્ચતિ.

પુબ્બે કિર અઞ્ઞતરો રાજા તત્થ ઉય્યાનકીળનત્થં આગતો, સુરામદેન મત્તો દિવાસેય્યં સુપિ, પરિજનોપિસ્સ સુત્તો રાજાતિ પુપ્ફફલાદીહિ પલોભિયમાનો ઇતો ચિતો ચ પક્કમિ. અથ સુરાગન્ધેન અઞ્ઞતરસ્મા સુસિરરુક્ખા કણ્હસપ્પો નિક્ખમિત્વા રઞ્ઞો અભિમુખો આગચ્છતિ, તં દિસ્વા રુક્ખદેવતા ‘‘રઞ્ઞો જીવિતં દસ્સામી’’તિ કાળકવેસેન આગન્ત્વા કણ્ણમૂલે સદ્દમકાસિ, રાજા પટિબુજ્ઝિ, કણ્હસપ્પો નિવત્તો, સો તં દિસ્વા ‘‘ઇમાય કાળકાય મમ જીવિતં દિન્ન’’ન્તિ કાળકાનં ¶ તત્થ નિવાપં પટ્ઠપેસિ, અભયઘોસનઞ્ચ ઘોસાપેસિ ¶ , તસ્મા તં તતોપભુતિ કલન્દકનિવાપન્તિ સઙ્ખ્યં ગતં. કલન્દકાતિ હિ કાળકાનં એતં નામં.

દબ્બોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. મલ્લપુત્તોતિ મલ્લરાજસ્સ પુત્તો. જાતિયા સત્તવસ્સેન અરહત્તં સચ્છિકતન્તિ થેરો કિર સત્તવસ્સિકોવ સંવેગં લભિત્વા પબ્બજિતો ખુરગ્ગેયેવ અરહત્તં પાપુણીતિ વેદિતબ્બો. યંકિઞ્ચિ સાવકેન પત્તબ્બં સબ્બં તેન અનુપ્પત્તન્તિ સાવકેન પત્તબ્બં ¶ નામ તિસ્સો વિજ્જા, ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, છ અભિઞ્ઞા, નવ લોકુત્તરધમ્માતિ ઇદં ગુણજાતં, તં સબ્બં તેન અનુપ્પત્તં હોતિ. નત્થિ ચસ્સ કિઞ્ચિ ઉત્તરિ કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ, ચતૂહિ મગ્ગેહિ, સોળસવિધસ્સ કિચ્ચસ્સ કતત્તા ઇદાનિસ્સ કિઞ્ચિ ઉત્તરિ કરણીયં નત્થિ. કતસ્સ વા પતિચયોતિ તસ્સેવ કતસ્સ કિચ્ચસ્સ પુન વડ્ઢનમ્પિ નત્થિ, ધોતસ્સ વિય વત્થસ્સ પટિધોવનં પિસિતસ્સ વિય ગન્ધસ્સ પટિપિસનં, પુપ્ફિતસ્સ વિય ચ પુપ્ફસ્સ પટિપુપ્ફનન્તિ. રહોગતસ્સાતિ રહસિ ગતસ્સ. પટિસલ્લીનસ્સાતિ તતો તતો પટિક્કમિત્વા સલ્લીનસ્સ, એકીભાવં ગતસ્સાતિ વુત્તં હોતિ.

અથ ખો આયસ્મતો દબ્બસ્સ મલ્લપુત્તસ્સ એતદહોસિ – ‘‘યન્નૂનાહં સઙ્ઘસ્સ સેનાસનઞ્ચ પઞ્ઞપેય્યં ભત્તાનિ ચ ઉદ્દિસેય્ય’’ન્તિ થેરો કિર અત્તનો કતકિચ્ચભાવં દિસ્વા ‘‘અહં ઇમં અન્તિમસરીરં ધારેમિ, તઞ્ચ ખો વાતમુખે ઠિત પદીપો વિય અનિચ્ચતામુખે ઠિતં, નચિરસ્સેવ નિબ્બાયનધમ્મં યાવ ન નિબ્બાયતિ તાવ કિન્નુ ખો અહં સઙ્ઘસ્સ વેય્યાવચ્ચં કરેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેન્તો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘‘તિરોરટ્ઠેસુ બહૂ કુલપુત્તા ભગવન્તં અદિસ્વાવ પબ્બજન્તિ, તે ભગવન્તં ‘પસ્સિસ્સામ ચેવ વન્દિસ્સામ ચા’તિ દૂરતોપિ આગચ્છન્તિ, તત્ર યેસં સેનાસનં નપ્પહોતિ, તે સિલાપટ્ટકેપિ સેય્યં કપ્પેન્તિ. પહોમિ ખો પનાહં અત્તનો આનુભાવેન તેસં કુલપુત્તાનં ¶ ઇચ્છાવસેન પાસાદવિહારઅડ્ઢયોગાદીનિ મઞ્ચપીઠકત્થરણાદીનિ ચ સેનાસેનાનિ નિમ્મિનિત્વા દાતું. પુનદિવસે ચેત્થ એકચ્ચે અતિવિય કિલન્તરૂપા હોન્તિ, તે ગારવેન ભિક્ખૂનં પુરતો ઠત્વા ભત્તાનિપિ ન ઉદ્દિસાપેન્તિ, અહં ખો પન નેસં ભત્તાનિપિ ઉદ્દિસિતું પહોમી’’તિ. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખન્તસ્સ ‘‘અથ ખો આયસ્મતો દબ્બસ્સ મલ્લપુત્તસ્સ એતદહોસિ – ‘યન્નૂનાહં સઙ્ઘસ્સ સેનાસનઞ્ચ પઞ્ઞપેય્યં ભત્તાનિ ચ ઉદ્દિસેય્ય’’ન્તિ.

નનુ ચ ઇમાનિ દ્વે ઠાનાનિ ભસ્સારામતાદિમનુયુત્તસ્સ યુત્તાનિ, અયઞ્ચ ખીણાસવો નિપ્પપઞ્ચારામો, ઇમસ્સ કસ્મા ઇમાનિ પટિભંસૂતિ? પુબ્બપત્થનાય ચોદિતત્તા. સબ્બબુદ્ધાનં કિર ¶ ઇમં ઠાનન્તરં પત્તા સાવકા હોન્તિયેવ. અયઞ્ચ પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે અઞ્ઞતરસ્મિં કુલે પચ્ચાજાતો ઇમં ઠાનન્તરં પત્તસ્સ ભિક્ખુનો આનુભાવં દિસ્વા અટ્ઠસટ્ઠિયા ભિક્ખુસતસહસ્સેહિ ¶ સદ્ધિં ભગવન્તં સત્ત દિવસાનિ નિમન્તેત્વા મહાદાનં દત્વા પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘અનાગતે તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ ઉપ્પન્નકાલે અહમ્પિ ઇત્થન્નામો તુમ્હાકં સાવકો વિય સેનાસનપઞ્ઞાપકો ચ ભત્તુદ્દેસકો ચ અસ્સ’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. ભગવા અનાગતંસઞાણં પેસેત્વા અદ્દસ, દિસ્વા ચ ઇતો કપ્પસતસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તદા ત્વં દબ્બો નામ મલ્લપુત્તો હુત્વા જાતિયા સત્તવસ્સો નિક્ખમ્મ પબ્બજિત્વા અરહત્તં સચ્છિકરિસ્સસિ, ઇમઞ્ચ ઠાનન્તરં લચ્છસી’’તિ બ્યાકાસિ. સો તતોપભુતિ દાનસીલાદીનિ પૂરયમાનો દેવમનુસ્સસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે તેન ભગવતા બ્યાકતસદિસમેવ અરહત્તં સચ્છાકાસિ. અથસ્સ રહોગતસ્સ ‘‘કિન્નુ ખો અહં સઙ્ઘસ્સ વેય્યાવચ્ચં કરેય્ય’’ન્તિ ચિન્તયતો તાય પુબ્બપત્થનાય ચોદિતત્તા ઇમાનિ દ્વે ઠાનાનિ પટિભંસૂતિ.

અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અહં ખો અનિસ્સરોસ્મિ અત્તનિ, સત્થારા સદ્ધિં એકટ્ઠાને વસામિ, સચે મં ભગવા અનુજાનિસ્સતિ ¶ , ઇમાનિ દ્વે ઠાનાનિ સમાદિયિસ્સામી’’તિ ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા દબ્બો મલ્લપુત્તો…પે… ભત્તાનિ ચ ઉદ્દિસિતુ’’ન્તિ. અથ નં ભગવા ‘‘સાધુ સાધુ દબ્બા’’તિ સમ્પહંસેત્વા યસ્મા અરહતિ એવરૂપો અગતિગમનપરિબાહિરો ભિક્ખુ ઇમાનિ દ્વે ઠાનાનિ વિચારેતું, તસ્મા ‘‘તેન હિ ત્વં દબ્બ સઙ્ઘસ્સ સેનાસનઞ્ચ પઞ્ઞપેહિ ભત્તાનિ ચ ઉદ્દિસા’’તિ આહ. ભગવતો પચ્ચસ્સોસીતિ ભગવતો વચનં પતિઅસ્સોસિ અભિમુખો અસ્સોસિ, સમ્પટિચ્છીતિ વુત્તં હોતિ.

પઠમં દબ્બો યાચિતબ્બોતિ કસ્મા ભગવા યાચાપેતિ? ગરહમોચનત્થં. પસ્સતિ હિ ભગવા ‘‘અનાગતે દબ્બસ્સ ઇમં ઠાનં નિસ્સાય મેત્તિયભુમજકાનં વસેન મહાઉપદ્દવો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તત્ર કેચિ ગરહિસ્સન્તિ ‘અયં તુણ્હીભૂતો અત્તનો કમ્મં અકત્વા કસ્મા ઈદિસં ઠાનં વિચારેતી’તિ. તતો અઞ્ઞે વક્ખન્તિ ‘કો ઇમસ્સ દોસો એતેહેવ યાચિત્વા ઠપિતો’તિ એવં ગરહતો મુચ્ચિસ્સતી’’તિ. એવં ગરહમોચનત્થં યાચાપેત્વાપિ પુન યસ્મા અસમ્મતે ભિક્ખુસ્મિં સઙ્ઘમજ્ઝે કિઞ્ચિ કથયમાને ખિય્યનધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ ‘‘અયં કસ્મા સઙ્ઘમજ્ઝે ઉચ્ચાસદ્દં કરોતિ, ઇસ્સરિયં દસ્સેતી’’તિ. સમ્મતે પન કથેન્તે ¶ ‘‘માયસ્મન્તો કિઞ્ચિ અવચુત્થ, સમ્મતો અયં, કથેતુ યથાસુખ’’ન્તિ વત્તારો ભવન્તિ. અસમ્મતઞ્ચ અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તસ્સ લહુકા આપત્તિ હોતિ દુક્કટમત્તા. સમ્મતં પન અબ્ભાચિક્ખતો ગરુકતરા ¶ પાચિત્તિયાપત્તિ હોતિ. અથ સમ્મતો ભિક્ખુ આપત્તિયા ગરુકભાવેન વેરીહિપિ દુપ્પધંસિયતરો હોતિ, તસ્મા તં આયસ્મન્તં સમ્મન્નાપેતું ‘‘બ્યત્તેન ભિક્ખુના’’તિઆદિમાહ. કિં પન દ્વે સમ્મુતિયો એકસ્સ દાતું વટ્ટન્તીતિ? ન કેવલં દ્વે, સચે પહોતિ, તેરસાપિ દાતું વટ્ટન્તિ. અપ્પહોન્તાનં પન એકાપિ દ્વિન્નં વા તિણ્ણં વા દાતું વટ્ટતિ.

૩૮૨. સભાગાનન્તિ ગુણસભાગાનં, ન મિત્તસન્થવસભાગાનં. તેનેવાહ ‘‘યે તે ભિક્ખૂ સુત્તન્તિકા તેસં એકજ્ઝ’’ન્તિઆદિ ¶ . યાવતિકા હિ સુત્તન્તિકા હોન્તિ, તે ઉચ્ચિનિત્વા એકતો તેસં અનુરૂપમેવ સેનાસનં પઞ્ઞપેતિ; એવં સેસાનં. કાયદળ્હીબહુલાતિ કાયસ્સ દળ્હીભાવકરણબહુલા, કાયપોસનબહુલાતિ અત્થો. ઇમાયપિમે આયસ્મન્તો રતિયાતિ ઇમાય સગ્ગમગ્ગસ્સ તિરચ્છાનભૂતાય તિરચ્છાનકથારતિયા. અચ્છિસ્સન્તીતિ વિહરિસ્સન્તિ.

તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા તેનેવાલોકેનાતિ તેજોકસિણચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અભિઞ્ઞાઞાણેન અઙ્ગુલિજલનં અધિટ્ઠાય તેનેવ તેજોધાતુસમાપત્તિજનિતેન અઙ્ગુલિજાલાલોકેનાતિ અત્થો. અયં પન થેરસ્સ આનુભાવો નચિરસ્સેવ સકલજમ્બુદીપે પાકટો અહોસિ, તં સુત્વા ઇદ્ધિપાટિહારિયં દટ્ઠુકામા અપિસુ ભિક્ખૂ સઞ્ચિચ્ચ વિકાલે આગચ્છન્તિ. તે સઞ્ચિચ્ચ દૂરે અપદિસન્તીતિ જાનન્તાવ દૂરે અપદિસન્તિ. કથં? ‘‘અમ્હાકં આવુસો દબ્બ ગિજ્ઝકૂટે’’તિ ઇમિના નયેન.

અઙ્ગુલિયા જલમાનાય પુરતો પુરતો ગચ્છતીતિ સચે એકો ભિક્ખુ હોતિ, સયમેવ ગચ્છતિ. સચે બહૂ હોન્તિ, બહૂ અત્તભાવે નિમ્મિનાતિ. સબ્બે અત્તના સદિસા એવ સેનાસનં પઞ્ઞપેન્તિ.

અયં મઞ્ચોતિઆદીસુ પન થેરે ‘‘અયં મઞ્ચો’’તિ વદન્તે નિમ્મિતાપિ અત્તનો અત્તનો ગતગતટ્ઠાને ‘‘અયં મઞ્ચો’’તિ વદન્તિ; એવં સબ્બપદેસુ. અયઞ્હિ નિમ્મિતાનં ધમ્મતા –

‘‘એકસ્મિં ¶ ભાસમાનસ્મિં, સબ્બે ભાસન્તિ નિમ્મિતા;

એકસ્મિં તુણ્હિમાસીને, સબ્બે તુણ્હી ભવન્તિ તે’’તિ.

યસ્મિં પન વિહારે મઞ્ચપીઠાદીનિ ન પરિપૂરન્તિ, તસ્મિં અત્તનો આનુભાવેન પૂરેન્તિ. તેન નિમ્મિતાનં અવત્થુકવચનં ન હોતિ.

સેનાસનં ¶ પઞ્ઞપેત્વા પુનદેવ વેળુવનં પચ્ચાગચ્છતીતિ તેહિ સદ્ધિં જનપદકથં કથેન્તો ન નિસીદતિ, અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ પચ્ચાગચ્છતિ.

૩૮૩. મેત્તિયભૂમજકાતિ મેત્તિયો ચેવ ભૂમજકો ચ, છબ્બગ્ગિયાનં અગ્ગપુરિસા એતે. લામકાનિ ચ ભત્તાનીતિ સેનાસનાનિ ¶ તાવ નવકાનં લામકાનિ પાપુણન્તીતિ અનચ્છરિયમેતં. ભત્તાનિ પન સલાકાયો પચ્છિયં વા ચીવરભોગે વા પક્ખિપિત્વા આલોળેત્વા એકમેકં ઉદ્ધરિત્વા પઞ્ઞાપેન્તિ, તાનિપિ તેસં મન્દપુઞતાય લામકાનિ સબ્બપચ્છિમાનેવ પાપુણન્તિ. યમ્પિ એકચારિકભત્તં હોતિ, તમ્પિ એતેસં પત્તદિવસે લામકં વા હોતિ, એતે વા દિસ્વાવ પણીતં અદત્વા લામકમેવ દેન્તિ.

અભિસઙ્ખારિકન્તિ નાનાસમ્ભારેહિ અભિસઙ્ખરિત્વા કતં સુસજ્જિતં, સુસમ્પાદિતન્તિ અત્થો. કણાજકન્તિ સકુણ્ડકભત્તં. બિલઙ્ગદુતિયન્તિ કઞ્જિકદુતિયં.

કલ્યાણભત્તિકોતિ કલ્યાણં સુન્દરં અતિવિય પણીતં ભત્તમસ્સાતિ કલ્યાણભત્તિકો, પણીતદાયકત્તા ભત્તેનેવ પઞ્ઞાતો. ચતુક્કભત્તં દેતીતિ ચત્તારિ ભત્તાનિ દેતિ, તદ્ધિતવોહારેન પન ‘‘ચતુક્કભત્ત’’ન્તિ વુત્તં. ઉપતિટ્ઠિત્વા પરિવિસતીતિ સબ્બકમ્મન્તે વિસ્સજ્જેત્વા મહન્તં પૂજાસક્કારં કત્વા સમીપે ઠત્વા પરિવિસતિ. ઓદનેન પુચ્છન્તીતિ ઓદનહત્થા ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં ભન્તે ઓદનં દેમા’’તિ પુચ્છન્તિ, એવં કરણત્થેયેવ કરણવચનં હોતિ. એસ નયો સૂપાદીસુ.

સ્વાતનાયાતિ સ્વે ભવો ભત્તપરિભોગો સ્વાતનો તસ્સત્થાય, સ્વાતનાય સ્વે કત્તબ્બસ્સ ભત્તપરિભોગસ્સત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ. ઉદ્દિટ્ઠં હોતીતિ પાપેત્વા દિન્નં હોતિ. મેત્તિયભૂમજકાનં ખો ગહપતીતિ ઇદં થેરો અસમન્નાહરિત્વા આહ. એવંબલવતી હિ તેસં ¶ મન્દપુઞ્ઞતા, યં સતિવેપુલ્લપ્પત્તાનમ્પિ અસમન્નાહારો હોતિ. યે જેતિ એત્થ જેતિ દાસિં આલપતિ.

હિય્યો ખો આવુસો અમ્હાકન્તિ રત્તિં સમ્મન્તયમાના અતીતં દિવસભાગં સન્ધાય ‘‘હિય્યો’’તિ વદન્તિ. ન ચિત્તરૂપન્તિ ન ચિત્તાનુરૂપં, યથા પુબ્બે યત્તકં ઇચ્છન્તિ, તત્તકં સુપન્તિ, ન એવં સુપિંસુ, અપ્પકમેવ સુપિંસૂતિ વુત્તં હોતિ.

બહારામકોટ્ઠકેતિ ¶ વેળુવનવિહારસ્સ બહિદ્વારકોટ્ઠકે. પત્તક્ખન્ધાતિ પતિતક્ખન્ધા ખન્ધટ્ઠિકં નામેત્વા નિસિન્ના. પજ્ઝાયન્તાતિ પધૂપાયન્તા.

યતો નિવાતં ¶ તતો સવાતન્તિ યત્થ નિવાતં અપ્પકોપિ વાતો નત્થિ, તત્થ મહાવાતો ઉટ્ઠિતોતિ અધિપ્પાયો. ઉદકં મઞ્ઞે આદિત્તન્તિ ઉદકં વિય આદિત્તં.

૩૮૪. સરસિ ત્વં દબ્બ એવરૂપં કત્તાતિ ત્વં દબ્બ એવરૂપં કત્તા સરસિ. અથ વા સરસિ ત્વં દબ્બ એવરૂપં યથાયં ભિક્ખુની આહ, કત્તા ધાસિ એવરૂપં, યથાયં ભિક્ખુની આહાતિ એવં યોજેત્વાપેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યે પન ‘‘કત્વા’’તિ પઠન્તિ તેસં ઉજુકમેવ.

યથા મં ભન્તે ભગવા જાનાતીતિ થેરો કિં દસ્સેતિ. ભગવા ભન્તે સબ્બઞ્ઞૂ, અહઞ્ચ ખીણાસવો, નત્થિ મય્હં વત્થુપટિસેવના, તં મં ભગવા જાનાતિ, તત્રાહં કિં વક્ખામિ, યથા મં ભગવા જાનાતિ તથેવાહં દટ્ઠબ્બોતિ.

ન ખો દબ્બ દબ્બા એવં નિબ્બેઠેન્તીતિ એત્થ ન ખો દબ્બ પણ્ડિતા યથા ત્વં પરપ્પચ્ચયેન નિબ્બેઠેસિ, એવં નિબ્બેઠેન્તિ; અપિ ચ ખો યદેવ સામં ઞાતં તેન નિબ્બેઠેન્તીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સચે તયા કતં કતન્તિ ઇમિના કિં દસ્સેતિ? ન હિ સક્કા પરિસબલેન વા પક્ખુપત્થમ્ભેન વા અકારકો કારકો કાતું, કારકો વા અકારકો કાતું, તસ્મા યં સયં કતં વા અકતં વા તદેવ વત્તબ્બન્તિ દસ્સેતિ. કસ્મા પન ભગવા જાનન્તોપિ ‘‘અહં જાનામિ, ખીણાસવો ત્વં; નત્થિ તુય્હં દોસો, અયં ભિક્ખુની ¶ મુસાવાદિની’’તિ નાવોચાતિ? પરાનુદ્દયતાય. સચે હિ ભગવા યં યં જાનાતિ તં તં વદેય્ય, અઞ્ઞેન પારાજિકં આપન્નેન પુટ્ઠેન ‘‘અહં જાનામિ ત્વં પારાજિકો’’તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, તતો સો પુગ્ગલો ‘‘અયં પુબ્બે દબ્બં મલ્લપુત્તં સુદ્ધં કત્વા ઇદાનિ મં અસુદ્ધં કરોતિ; કસ્સ દાનિ કિં વદામિ, યત્ર સત્થાપિ સાવકેસુ છન્દાગતિં ગચ્છતિ; કુતો ઇમસ્સ સબ્બઞ્ઞુભાવો’’તિ આઘાતં બન્ધિત્વા અપાયૂપગો ભવેય્ય, તસ્મા ભગવા ઇમાય પરાનુદ્દયતાય જાનન્તોપિ નાવોચ.

કિઞ્ચ ભિય્યો ઉપવાદપરિવજ્જનતોપિ નાવોચ. યદિ હિ ભગવા એવં ¶ વદેય્ય, એવં ઉપવાદો ભવેય્ય ‘‘દબ્બસ્સ મલ્લપુત્તસ્સ વુટ્ઠાનં નામ ભારિયં, સમ્માસમ્બુદ્ધં પન સક્ખિં લભિત્વા વુટ્ઠિતો’’તિ. ઇદઞ્ચ વુટ્ઠાનલક્ખણં મઞ્ઞમાના ‘‘બુદ્ધકાલેપિ સક્ખિના સુદ્ધિ વા અસુદ્ધિ ¶ વા હોતિ મયં જાનામ, અયં પુગ્ગલો અસુદ્ધો’’તિ એવં પાપભિક્ખૂ લજ્જિમ્પિ વિનાસેય્યુન્તિ. અપિચ અનાગતેપિ ભિક્ખૂ ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં ચોદેત્વા સારેત્વા ‘‘સચે તયા કતં, ‘કત’ન્તિ વદેહી’’તિ લજ્જીનં પટિઞ્ઞં ગહેત્વા કમ્મં કરિસ્સન્તીતિ વિનયલક્ખણે તન્તિં ઠપેન્તો ‘‘અહં જાનામી’’તિ અવત્વાવ ‘‘સચે તયા કતં, ‘કત’ન્તિ વદેહી’’તિ આહ.

નાભિજાનામિ સુપિનન્તેનપિ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિતાતિ સુપિનન્તેનપિ મેથુનં ધમ્મં ન અભિજાનામિ, ન પટિસેવિતા અહન્તિ વુત્તં હોતિ. અથ વા પટિસેવિતા હુત્વા સુપિનન્તેનપિ મેથુનં ધમ્મં ન જાનામીતિ વુત્તં હોતિ. યે પન ‘‘પટિસેવિત્વા’’તિ પઠન્તિ તેસં ઉજુકમેવ. પગેવ જાગરોતિ જાગરન્તો પન પઠમંયેવ ન જાનામીતિ.

તેન હિ ભિક્ખવે મેત્તિયં ભિક્ખુનિં નાસેથાતિ યસ્મા દબ્બસ્સ ચ ઇમિસ્સા ચ વચનં ન ઘટીયતિ તસ્મા મેત્તિયં ભિક્ખુનિં નાસેથાતિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ તિસ્સો નાસના – લિઙ્ગનાસના, સંવાસનાસના, દણ્ડકમ્મનાસનાતિ. તાસુ ‘‘દૂસકો નાસેતબ્બો’’તિ (પારા. ૬૬) અયં ‘‘લિઙ્ગનાસના’’. આપત્તિયા અદસ્સને વા અપ્પટિકમ્મે વા પાપિકાય દિટ્ઠિયા અપ્પટિનિસ્સગ્ગે વા ઉક્ખેપનીયકમ્મં કરોન્તિ, અયં ‘‘સંવાસનાસના’’. ‘‘ચર ¶ પિરે વિનસ્સા’’તિ (પાચિ. ૪૨૯) દણ્ડકમ્મં કરોન્તિ, અયં ‘‘દણ્ડકમ્મનાસના’’. ઇધ પન લિઙ્ગનાસનં સન્ધાયાહ – ‘‘મેત્તિયં ભિક્ખુનિં નાસેથા’’તિ.

ઇમે ચ ભિક્ખૂ અનુયુઞ્જથાતિ ઇમિના ઇમં દીપેતિ ‘‘અયં ભિક્ખુની અત્તનો ધમ્મતાય અકારિકા અદ્ધા અઞ્ઞેહિ ઉય્યોજિતા, તસ્મા યેહિ ઉય્યોજિતા ઇમે ભિક્ખૂ અનુયુઞ્જથ ગવેસથ જાનાથા’’તિ.

કિં પન ભગવતા મેત્તિયા ભિક્ખુની પટિઞ્ઞાય નાસિતા અપ્પટિઞ્ઞાય નાસિતાતિ, કિઞ્ચેત્થ યદિ તાવ પટિઞ્ઞાય નાસિતા, થેરો કારકો હોતિ સદોસો? અથ અપ્પટિઞ્ઞાય, થેરો અકારકો હોતિ નિદ્દોસો.

ભાતિયરાજકાલેપિ મહાવિહારવાસીનઞ્ચ અભયગિરિવાસીનઞ્ચ ¶ થેરાનં ઇમસ્મિંયેવ પદે વિવાદો અહોસિ. અભયગિરિવાસિનોપિ અત્તનો સુત્તં વત્વા ‘‘તુમ્હાકં વાદે થેરો કારકો હોતી’’તિ વદન્તિ. મહાવિહારવાસિનોપિ અત્તનો સુત્તં વત્વા ‘‘તુમ્હાકં વાદે થેરો કારકો હોતી’’તિ ¶ વદન્તિ. પઞ્હો ન છિજ્જતિ. રાજા સુત્વા થેરે સન્નિપાતેત્વા દીઘકારાયનં નામ બ્રાહ્મણજાતિયં અમચ્ચં ‘‘થેરાનં કથં સુણાહી’’તિ આણાપેસિ. અમચ્ચો કિર પણ્ડિતો ભાસન્તરકુસલો સો આહ – ‘‘વદન્તુ તાવ થેરા સુત્ત’’ન્તિ. તતો અભયગિરિથેરા અત્તનો સુત્તં વદિંસુ – ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, મેત્તિયં ભિક્ખુનિં સકાય પટિઞ્ઞાય નાસેથા’’તિ. અમચ્ચો ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં વાદે થેરો કારકો હોતિ સદોસો’’તિ આહ. મહાવિહારવાસિનોપિ અત્તનો સુત્તં વદિંસુ – ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, મેત્તિયં ભિક્ખુનિં નાસેથા’’તિ. અમચ્ચો ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં વાદે થેરો અકારકો હોતિ નિદ્દોસો’’તિ આહ. કિં પનેત્થ યુત્તં? યં પચ્છા વુત્તં વિચારિતઞ્હેતં અટ્ઠકથાચરિયેહિ, ભિક્ખુ ભિક્ખું અમૂલકેન અન્તિમવત્થુના અનુદ્ધંસેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો; ભિક્ખુનિં અનુદ્ધંસેતિ, દુક્કટં. કુરુન્દિયં પન ‘‘મુસાવાદે પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તં.

તત્રાયં વિચારણા, પુરિમનયે તાવ અનુદ્ધંસનાધિપ્પાયત્તા દુક્કટમેવ યુજ્જતિ. યથા સતિપિ મુસાવાદે ભિક્ખુનો ભિક્ખુસ્મિં સઙ્ઘાદિસેસો, સતિપિ ચ મુસાવાદે અસુદ્ધં સુદ્ધદિટ્ઠિનો અક્કોસાધિપ્પાયેન વદન્તસ્સ ઓમસવાદેનેવ ¶ પાચિત્તિયં, ન સમ્પજાનમુસાવાદેન; એવં ઇધાપિ અનુદ્ધંસનાધિપ્પાયત્તા સમ્પજાનમુસાવાદે પાચિત્તિયં ન યુજ્જતિ, દુક્કટમેવ યુત્તં. પચ્છિમનયેપિ મુસાવાદત્તા પાચિત્તિયમેવ યુજ્જતિ, વચનપ્પમાણતો હિ અનુદ્ધંસનાધિપ્પાયેન ભિક્ખુસ્સ ભિક્ખુસ્મિં સઙ્ઘાદિસેસો. અક્કોસાધિપ્પાયસ્સ ચ ઓમસવાદો. ભિક્ખુસ્સ પન ભિક્ખુનિયા દુક્કટન્તિવચનં નત્થિ, સમ્પજાનમુસાવાદે પાચિત્તિયન્તિ વચનમત્થિ, તસ્મા પાચિત્તિયમેવ યુજ્જતિ.

તત્ર પન ઇદં ઉપપરિક્ખિતબ્બં – ‘‘અનુદ્ધંસનાધિપ્પાયે અસતિ પાચિત્તિયં, તસ્મિં સતિ કેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ? તત્ર યસ્મા મુસા ભણન્તસ્સ પાચિત્તિયે સિદ્ધેપિ અમૂલકેન સઙ્ઘાદિસેસેન અનુદ્ધંસને વિસું પાચિત્તિયં વુત્તં, તસ્મા અનુદ્ધંસનાધિપ્પાયે સતિ સમ્પજાનમુસાવાદે ¶ પાચિત્તિયસ્સ ઓકાસો ન દિસ્સતિ, ન ચ સક્કા અનુદ્ધંસેન્તસ્સ અનાપત્તિયા ભવિતુન્તિ પુરિમનયોવેત્થ પરિસુદ્ધતરો ખાયતિ. તથા ભિક્ખુની ભિક્ખુનિં અમૂલકેન અન્તિમવત્થુના અનુદ્ધંસેતિ સઙ્ઘાદિસેસો, ભિક્ખું અનુદ્ધંસેતિ દુક્કટં, તત્ર સઙ્ઘાદિસેસો વુટ્ઠાનગામી દુક્કટં, દેસનાગામી એતેહિ નાસના નત્થિ. યસ્મા પન સા પકતિયાવ દુસ્સીલા પાપભિક્ખુની ઇદાનિ ચ સયમેવ ‘‘દુસ્સીલામ્હી’’તિ વદતિ તસ્મા નં ભગવા અસુદ્ધત્તાયેવ નાસેસીતિ.

અથ ¶ ખો મેત્તિયભૂમજકાતિ એવં ‘‘મેત્તિયં ભિક્ખુનિં નાસેથ, ઇમે ચ ભિક્ખૂ અનુયુઞ્જથા’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં પવિટ્ઠે ભગવતિ તેહિ ભિક્ખૂહિ ‘‘દેથ દાનિ ઇમિસ્સા સેતકાની’’તિ નાસિયમાનં તં ભિક્ખુનિં દિસ્વા તે ભિક્ખૂ તં મોચેતુકામતાય અત્તનો અપરાધં આવિકરિંસુ, એતમત્થં દસ્સેતું ‘‘અથ ખો મેત્તિયભૂમજકા’’તિઆદિ વુત્તં.

૩૮૫-૬. દુટ્ઠો દોસોતિ દૂસિતો ચેવ દૂસકો ચ. ઉપ્પન્ને હિ દોસે પુગ્ગલો તેન દોસેન દૂસિતો હોતિ પકતિભાવં જહાપિતો, તસ્મા ‘‘દુટ્ઠો’’તિ વુચ્ચતિ. પરઞ્ચ દૂસેતિ વિનાસેતિ, તસ્મા ‘‘દોસો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇતિ ‘‘દુટ્ઠો દોસો’’તિ એકસ્સેવેતં પુગ્ગલસ્સ આકારનાનત્તેન નિદસ્સનં, તેન વુત્તં ‘‘દુટ્ઠો દોસોતિ દૂસિતો ચેવ ¶ દૂસકો ચા’’તિ તત્થ સદ્દલક્ખણં પરિયેસિતબ્બં. યસ્મા પન સો ‘‘દુટ્ઠો દોસો’’તિ સઙ્ખ્યં ગતો પટિઘસમઙ્ગીપુગ્ગલો કુપિતાદિભાવે ઠિતોવ હોતિ, તેનસ્સ પદભાજને ‘‘કુપિતો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કુપિતોતિ કુપ્પભાવં પકતિતો ચવનભાવં પત્તો. અનત્તમનોતિ ન સકમનો અત્તનો વસે અટ્ઠિતચિત્તો; અપિચ પીતિસુખેહિ ન અત્તમનો ન અત્તચિત્તોતિ અનત્તમનો. અનભિરદ્ધોતિ ન સુખિતો ન વા પસાદિતોતિ અનભિરદ્ધો. પટિઘેન આહતં ચિત્તમસ્સાતિ આહતચિત્તો. ચિત્તથદ્ધભાવચિત્તકચવરસઙ્ખાતં પટિઘખીલં ¶ જાતમસ્સાતિ ખિલજાતો. અપ્પતીતોતિ નપ્પતીતો પીતિસુખાદીહિ વજ્જિતો, ન અભિસટોતિ અત્થો. પદભાજને પન યેસં ધમ્માનં વસેન અપ્પતીતો હોતિ, તે દસ્સેતું ‘‘તેન ચ કોપેના’’તિઆદિ વુત્તં.

તત્થ તેન ચ કોપેનાતિ યેન દુટ્ઠોતિ ચ કુપિતોતિ ચ વુત્તો ઉભયમ્પિ હેતં પકતિભાવં જહાપનતો એકાકારં હોતિ. તેન ચ દોસેનાતિ યેન ‘‘દોસો’’તિ વુત્તો. ઇમેહિ દ્વીહિ સઙ્ખારક્ખન્ધમેવ દસ્સેતિ.

તાય ચ અનત્તમનતાયાતિ યાય ‘‘અનત્તમનો’’તિ વુત્તો. તાય ચ અનભિરદ્ધિયાતિ યાય ‘‘અનભિરદ્ધો’’તિ વુત્તો. ઇમેહિ દ્વીહિ વેદનાક્ખન્ધં દસ્સેતિ.

અમૂલકેન પારાજિકેનાતિ એત્થ નાસ્સ મૂલન્તિ અમૂલકં, તં પનસ્સ અમૂલકત્તં યસ્મા ચોદકવસેન અધિપ્પેતં, ન ચુદિતકવસેન. તસ્મા તમત્થં દસ્સેતું પદભાજને ‘‘અમૂલકં નામ અદિટ્ઠં અસુતં અપરિસઙ્કિત’’ન્તિ આહ. તેન ઇમં દીપેતિ ‘‘યં પારાજિકં ચોદકેન ચુદિતકમ્હિ પુગ્ગલે નેવ દિટ્ઠં ન સુતં ન પરિસઙ્કિતં ઇદં એતેસં દસ્સનસવનપરિસઙ્કાસઙ્ખાતાનં મૂલાનં ¶ અભાવતો અમૂલકં નામ, તં પન સો આપન્નો વા હોતુ અનાપન્નો વા એતં ઇધ અપ્પમાણન્તિ.

તત્થ અદિટ્ઠં નામ અત્તનો પસાદચક્ખુના વા દિબ્બચક્ખુના વા અદિટ્ઠં. અસુતં નામ તથેવ કેનચિ વુચ્ચમાનં ન સુતં. અપરિસઙ્કિતં નામ ચિત્તેન અપરિસઙ્કિતં.

‘‘દિટ્ઠં’’ ¶ નામ અત્તના વા પરેન વા પસાદચક્ખુના વા દિબ્બચક્ખુના વા દિટ્ઠં. ‘‘સુતં’’ નામ તથેવ સુતં. ‘‘પરિસઙ્કિત’’મ્પિ અત્તના વા પરેન વા પરિસઙ્કિતં. તત્થ અત્તના દિટ્ઠં દિટ્ઠમેવ, પરેહિ દિટ્ઠં અત્તના સુતં, પરેહિ સુતં, પરેહિ પરિસઙ્કિતન્તિ ઇદં પન સબ્બમ્પિ અત્તના સુતટ્ઠાનેયેવ તિટ્ઠતિ.

પરિસઙ્કિતં પન તિવિધં – દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં, સુતપરિસઙ્કિતં, મુતપરિસઙ્કિતન્તિ. તત્થ દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં નામ એકો ભિક્ખુ ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મેન ગામસમીપે એકં ગુમ્બં પવિટ્ઠો, અઞ્ઞતરાપિ ઇત્થી કેનચિદેવ કરણીયેન તં ગુમ્બં પવિસિત્વા નિવત્તા, નાપિ ભિક્ખુ ઇત્થિં અદ્દસ; ન ઇત્થી ભિક્ખું, અદિસ્વાવ ઉભોપિ યથારુચિં પક્કન્તા, અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ઉભિન્નં તતો નિક્ખમનં ¶ સલ્લક્ખેત્વા ‘‘અદ્ધા ઇમેસં કતં વા કરિસ્સન્તિ વા’’તિ પરિસઙ્કતિ, ઇદં દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં નામ.

સુતપરિસઙ્કિતં નામ ઇધેકચ્ચો અન્ધકારે વા પટિચ્છન્ને વા ઓકાસે માતુગામેન સદ્ધિં ભિક્ખુનો તાદિસં પટિસન્થારવચનં સુણાતિ, સમીપે અઞ્ઞં વિજ્જમાનમ્પિ ‘‘અત્થિ નત્થી’’તિ ન જાનાતિ, સો ‘‘અદ્ધા ઇમેસં કતં વા કરિસ્સન્તિ વા’’તિ પરિસઙ્કતિ, ઇદં સુતપરિસઙ્કિતં નામ.

મુતપરિસઙ્કિતં નામ સમ્બહુલા ધુત્તા રત્તિભાગે પુપ્ફગન્ધમંસસુરાદીનિ ગહેત્વા ઇત્થીહિ સદ્ધિં એકં પચ્ચન્તવિહારં ગન્ત્વા મણ્ડપે વા ભોજનસાલાદીસુ વા યથાસુખં કીળિત્વા પુપ્ફાદીનિ વિકિરિત્વા ગતા, પુનદિવસે ભિક્ખૂ તં વિપ્પકારં દિસ્વા ‘‘કસ્સિદં કમ્મ’’ન્તિ વિચિનન્તિ. તત્ર ચ કેનચિ ભિક્ખુના પગેવ વુટ્ઠહિત્વા વત્તસીસેન મણ્ડપં વા ભોજનસાલં વા પટિજગ્ગન્તેન પુપ્ફાદીનિ આમટ્ઠાનિ હોન્તિ, કેનચિ ઉપટ્ઠાકકુલતો આભતેહિ પુપ્ફાદીહિ પૂજા કતા હોતિ, કેનચિ ભેસજ્જત્થં અરિટ્ઠં પીતં હોતિ, અથ તે ‘‘કસ્સિદં કમ્મ’’ન્તિ વિચિનન્તા ¶ ભિક્ખૂ તેસં હત્થગન્ધઞ્ચ મુખગન્ધઞ્ચ ઘાયિત્વા તે ભિક્ખૂ પરિસઙ્કન્તિ, ઇદં મુતપરિસઙ્કિતં નામ.

તત્થ દિટ્ઠં અત્થિ સમૂલકં, અત્થિ અમૂલકં; દિટ્ઠમેવ અત્થિ સઞ્ઞાસમૂલકં, અત્થિ સઞ્ઞાઅમૂલકં. એસ નયો સુતેપિ. પરિસઙ્કિતે પન દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં અત્થિ સમૂલકં, અત્થિ અમૂલકં; દિટ્ઠપરિસઙ્કિતમેવ અત્થિ સઞ્ઞાસમૂલકં ¶ , અત્થિ સઞ્ઞાઅમૂલકં. એસ નયો સુતમુતપરિસઙ્કિતેસુ. તત્થ દિટ્ઠં સમૂલકં નામ પારાજિકં આપજ્જન્તં દિસ્વાવ ‘‘દિટ્ઠો મયા’’તિ વદતિ, અમૂલકં નામ પટિચ્છન્નોકાસતો નિક્ખમન્તં દિસ્વા વીતિક્કમં અદિસ્વા ‘‘દિટ્ઠો મયા’’તિ વદતિ. દિટ્ઠમેવ સઞ્ઞાસમૂલકં નામ દિસ્વાવ દિટ્ઠસઞ્ઞી હુત્વા ચોદેતિ, સઞ્ઞાઅમૂલકં નામ પુબ્બે પારાજિકવીતિક્કમં દિસ્વા પચ્છા અદિટ્ઠસઞ્ઞી જાતો, સો સઞ્ઞાય અમૂલકં કત્વા ‘‘દિટ્ઠો મયા’’તિ ચોદેતિ. એતેન નયેન સુતમુતપરિસઙ્કિતાનિપિ વિત્થારતો વેદિતબ્બાનિ. એત્થ ચ સબ્બપ્પકારેણાપિ સમૂલકેન વા સઞ્ઞાસમૂલકેન વા ચોદેન્તસ્સ અનાપત્તિ, અમૂલકેન વા પન સઞ્ઞાઅમૂલકેન વા ચોદેન્તસ્સેવ ¶ આપત્તિ.

અનુદ્ધંસેય્યાતિ ધંસેય્ય પધંસેય્ય અભિભવેય્ય અજ્ઝોત્થરેય્ય. તં પન અનુદ્ધંસનં યસ્મા અત્તના ચોદેન્તોપિ પરેન ચોદાપેન્તોપિ કરોતિયેવ, તસ્માસ્સ પદભાજને ‘‘ચોદેતિ વા ચોદાપેતિ વા’’તિ વુત્તં.

તત્થ ચોદેતીતિ ‘‘પારાજિકં ધમ્મં આપન્નોસી’’તિઆદીહિ વચનેહિ સયં ચોદેતિ, તસ્સ વાચાય વાચાય સઙ્ઘાદિસેસો. ચોદાપેતીતિ અત્તના સમીપે ઠત્વા અઞ્ઞં ભિક્ખુ આણાપેતિ, સો તસ્સ વચનેન તં ચોદેતિ, ચોદાપકસ્સેવ વાચાય વાચાય સઙ્ઘાદિસેસો. અથ સોપિ ‘‘મયા દિટ્ઠં સુતં અત્થી’’તિ ચોદેતિ, દ્વિન્નમ્પિ જનાનં વાચાય વાચાય સઙ્ઘાદિસેસો.

ચોદનાપ્પભેદકોસલ્લત્થં પનેત્થ એકવત્થુએકચોદકાદિચતુક્કં તાવ વેદિતબ્બં. તત્થ એકો ભિક્ખુ એકં ભિક્ખું એકેન વત્થુના ચોદેતિ, ઇમિસ્સા ચોદનાય એકં વત્થુ એકો ચોદકો. સમ્બહુલા એકં એકવત્થુના ચોદેન્તિ, પઞ્ચસતા મેત્તિયભૂમજકપ્પમુખા છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં દબ્બં મલ્લપુત્તમિવ, ઇમિસ્સા ચોદનાય એકં વત્થુ નાનાચોદકા. એકો ભિક્ખુ એકં ભિક્ખું સમ્બહુલેહિ વત્થૂહિ ચોદેતિ, ઇમિસ્સા ચોદનાય નાનાવત્થૂનિ એકો ચોદકો. સમ્બહુલા સમ્બહુલે સમ્બહુલેહિ વત્થૂહિ ચોદેન્તિ, ઇમિસ્સા ચોદનાય નાનાવત્થૂનિ નાનાચોદકા.

ચોદેતું ¶ ¶ પન કો લભતિ, કો ન લભતીતિ? દુબ્બલચોદકવચનં તાવ ગહેત્વા કોચિ ન લભતિ. દુબ્બલચોદકો નામ સમ્બહુલેસુ કથાસલ્લાપેન નિસિન્નેસુ એકો એકં આરબ્ભ અનોદિસ્સકં કત્વા પારાજિકવત્થું કથેતિ, અઞ્ઞો તં સુત્વા ઇતરસ્સ ગન્ત્વા આરોચેતિ. સો તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ત્વં કિર મં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ વદસી’’તિ વદતિ. સો ‘‘નાહં એવરૂપં જાનામિ, કથાપવત્તિયં પન મયા અનોદિસ્સકં કત્વા વુત્તમત્થિ, સચે અહં તવ ઇમં દુક્ખુપ્પત્તિં જાનેય્યં, એત્તકમ્પિ ન કથેય્ય’’ન્તિ અયં દુબ્બલચોદકો. તસ્સેતં કથાસલ્લાપં ગહેત્વા તં ભિક્ખું કોચિ ચોદેતું ન લભતિ. એતં પન અગ્ગહેત્વા સીલસમ્પન્નો ભિક્ખુ ભિક્ખું વા ભિક્ખુનિં વા સીલસમ્પન્ના ચ ભિક્ખુની ભિક્ખુનીમેવ ચોદેતું ¶ લભતીતિ મહાપદુમત્થેરો આહ. મહાસુમત્થેરો પન ‘‘પઞ્ચપિ સહધમ્મિકા લભન્તી’’તિ આહ. ગોદત્તત્થેરો પન ‘‘ન કોચિ ન લભતી’’તિ વત્વા ‘‘ભિક્ખુસ્સ સુત્વા ચોદેતિ, ભિક્ખુનિયા સુત્વા ચોદેતિ…પે… તિત્થિયસાવકાનં સુત્વા ચોદેતી’’તિ ઇદં સુત્તમાહરિ. તિણ્ણમ્પિ થેરાનં વાદે ચુદિતકસ્સેવ પટિઞ્ઞાય કારેતબ્બો.

અયં પન ચોદના નામ દૂતં વા પણ્ણં વા સાસનં વા પેસેત્વા ચોદેન્તસ્સ સીસં ન એતિ, પુગ્ગલસ્સ પન સમીપે ઠત્વાવ હત્થમુદ્દાય વા વચીભેદેન વા ચોદેન્તસ્સેવ સીસં એતિ. સિક્ખાપચ્ચક્ખાનમેવ હિ હત્થમુદ્દાય સીસં ન એતિ, ઇદં પન અનુદ્ધંસનં અભૂતારોચનઞ્ચ એતિયેવ. યો પન દ્વિન્નં ઠિતટ્ઠાને એકં નિયમેત્વા ચોદેતિ, સો ચે જાનાતિ, સીસં એતિ. ઇતરો જાનાતિ, સીસં ન એતિ. દ્વેપિ નિયમેત્વા ચોદેતિ, એકો વા જાનાતુ દ્વે વા, સીસં એતિયેવ. એસવ નયો સમ્બહુલેસુ. તઙ્ખણેયેવ ચ જાનનં નામ દુક્કરં, સમયેન આવજ્જિત્વા ઞાતે પન ઞાતમેવ હોતિ. પચ્છા ચે જાનાતિ, સીસં ન એતિ. સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં અભૂતારોચનં દુટ્ઠુલ્લવાચા-અત્તકામ-દુટ્ઠદોસભૂતારોચનસિક્ખાપદાનીતિ સબ્બાનેવ હિ ઇમાનિ એકપરિચ્છેદાનિ.

એવં કાયવાચાવસેન ચાયં દુવિધાપિ ચોદના. પુન દિટ્ઠચોદના, સુતચોદના, પરિસઙ્કિતચોદનાતિ તિવિધા હોતિ. અપરાપિ ચતુબ્બિધા હોતિ – સીલવિપત્તિચોદના, આચારવિપત્તિચોદના, દિટ્ઠિવિપત્તિચોદના, આજીવવિપત્તિચોદનાતિ. તત્થ ગરુકાનં દ્વિન્નં આપત્તિક્ખન્ધાનં વસેન સીલવિપત્તિચોદના ¶ વેદિતબ્બા. અવસેસાનં વસેન આચારવિપત્તિચોદના, મિચ્છાદિટ્ઠિઅન્તગ્ગાહિકદિટ્ઠિવસેન દિટ્ઠિવિપત્તિચોદના, આજીવહેતુ પઞ્ઞત્તાનં છન્નં સિક્ખાપદાનં વસેન આજીવવિપત્તિચોદના વેદિતબ્બા.

અપરાપિ ¶ ચતુબ્બિધા હોતિ – વત્થુસન્દસ્સના, આપત્તિસન્દસ્સના, સંવાસપટિક્ખેપો, સામીચિપટિક્ખેપોતિ. તત્થ વત્થુસન્દસ્સના નામ ‘‘ત્વં મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિત્થ, અદિન્નં આદિયિત્થ, મનુસ્સં ઘાતયિત્થ, અભૂતં આરોચયિત્થા’’તિ એવં પવત્તા. આપત્તિસન્દસ્સના નામ ‘‘ત્વં મેથુનધમ્મપારાજિકાપત્તિં આપન્નો’’તિ એવમાદિનયપ્પવત્તા. સંવાસપટિક્ખેપો નામ ‘‘નત્થિ ¶ તયા સદ્ધિં ઉપોસથો વા પવારણા વા સઙ્ઘકમ્મં વા’’તિ એવં પવત્તા; એત્તાવતા પન સીસં ન એતિ, ‘‘અસ્સમણોસિ અસક્યપુત્તિયોસી’’તિઆદિવચનેહિ સદ્ધિં ઘટિતેયેવ સીસં એતિ. સામીચિપટિક્ખેપો નામ અભિવાદન-પચ્ચુટ્ઠાન-અઞ્જલિકમ્મ-બીજનાદિકમ્માનં અકરણં. તં પટિપાટિયા વન્દનાદીનિ કરોતો એકસ્સ અકત્વા સેસાનં કરણકાલે વેદિતબ્બં. એત્તાવતા ચ ચોદના નામ હોતિ, આપત્તિ પન સીસં ન એતિ. ‘‘કસ્મા મમ વન્દનાદીનિ ન કરોસી’’તિ પુચ્છિતે પન ‘‘અસ્સમણોસિ અસક્યપુત્તિયોસી’’તિઆદિવચનેહિ સદ્ધિં ઘટિતેયેવ સીસં એતિ. યાગુભત્તાદિના પન યં ઇચ્છતિ તં આપુચ્છતિ, ન તાવતા ચોદના હોતિ.

અપરાપિ પાતિમોક્ખટ્ઠપનક્ખન્ધકે ‘‘એકં, ભિક્ખવે, અધમ્મિકં પાતિમોક્ખટ્ઠપનં એકં ધમ્મિક’’ન્તિ આદિં ‘‘કત્વા યાવ દસ અધમ્મિકાનિ પાતિમોક્ખટ્ઠપનાનિ દસ ધમ્મિકાની’’તિ (ચૂળવ. ૩૮૭) એવં અધમ્મિકા પઞ્ચપઞ્ઞાસ ધમ્મિકા પઞ્ચપઞ્ઞાસાતિ દસુત્તરસતં ચોદના વુત્તા. તા દિટ્ઠેન ચોદેન્તસ્સ દસુત્તરસતં, સુતેન ચોદેન્તસ્સ દસુત્તરસતં, પરિસઙ્કિતેન ચોદેન્તસ્સ દસુત્તરસતન્તિ તિંસાનિ તીણિ સતાનિ હોન્તિ. તાનિ કાયેન ચોદેન્તસ્સ, વાચાય ચોદેન્તસ્સ, કાયવાચાહિ ચોદેન્તસ્સાતિ તિગુણાનિ કતાનિ નવુતાનિ નવ સતાનિ હોન્તિ. તાનિ અત્તના ચોદેન્તસ્સાપિ પરેન ચોદાપેન્તસ્સાપિ તત્તકાનેવાતિ વીસતિઊનાનિ દ્વે સહસ્સાનિ હોન્તિ, પુન દિટ્ઠાદિભેદે સમૂલકામૂલકવસેન અનેકસહસ્સા ચોદના હોન્તીતિ વેદિતબ્બા.

ઇમસ્મિં ¶ પન ઠાને ઠત્વા અટ્ઠકથાય ‘‘અત્તાદાનં આદાતુકામેન ઉપાલિ ભિક્ખુના પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતં અત્તાદાનં આદાતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૩૯૮) ચ ‘‘ચોદકેન ઉપાલિ ભિક્ખુના પરં ચોદેતુકામેન પઞ્ચ ધમ્મે અજ્ઝત્તં પચ્ચવેક્ખિત્વા પરો ચોદેતબ્બો’’તિ (ચૂળવ. ૩૯૯) ચ એવં ઉપાલિપઞ્ચકાદીસુ વુત્તાનિ બહૂનિ સુત્તાનિ આહરિત્વા અત્તાદાનલક્ખણઞ્ચ ચોદકવત્તઞ્ચ ચુદિતકવત્તઞ્ચ સઙ્ઘેન કાતબ્બકિચ્ચઞ્ચ અનુવિજ્જકવત્તઞ્ચ સબ્બં વિત્થારેન કથિતં, તં મયં યથાઆગતટ્ઠાનેયેવ વણ્ણયિસ્સામ.

વુત્તપ્પભેદાસુ ¶ પન ઇમાસુ ચોદનાસુ યાય કાયચિ ¶ ચોદનાય વસેન સઙ્ઘમજ્ઝે ઓસટે વત્થુસ્મિં ચુદિતકચોદકા વત્તબ્બા ‘‘તુમ્હે અમ્હાકં વિનિચ્છયેન તુટ્ઠા ભવિસ્સથા’’તિ. સચે ‘‘ભવિસ્સામા’’તિ વદન્તિ, સઙ્ઘેન તં અધિકરણં સમ્પટિચ્છિતબ્બં. અથ પન ‘‘વિનિચ્છિનથ તાવ, ભન્તે, સચે અમ્હાકં ખમિસ્સતિ, ગણ્હિસ્સામા’’તિ વદન્તિ. ‘‘ચેતિયં તાવ વન્દથા’’તિઆદીનિ વત્વા દીઘસુત્તં કત્વા વિસ્સજ્જિતબ્બં. તે ચે ચિરરત્તં કિલન્તા પક્કન્તપરિસા ઉપચ્છિન્નપક્ખા હુત્વા પુન યાચન્તિ, યાવતતિયં પટિક્ખિપિત્વા યદા નિમ્મદા હોન્તિ તદા નેસં અધિકરણં વિનિચ્છિનિતબ્બં. વિનિચ્છિનન્તેહિ ચ સચે અલજ્જુસ્સન્ના હોતિ, પરિસા ઉબ્બાહિકાય તં અધિકરણં વિનિચ્છિનિતબ્બં. સચે બાલુસ્સન્ના હોતિ પરિસા ‘‘તુમ્હાકં સભાગે વિનયધરે પરિયેસથા’’તિ વિનયધરે પરિયેસાપેત્વા યેન ધમ્મેન યેન વિનયેન યેન સત્થુસાસનેન તં અધિકરણં વૂપસમતિ, તથા તં અધિકરણં વૂપસમેતબ્બં.

તત્થ ચ ‘‘ધમ્મો’’તિ ભૂતં વત્થુ. ‘‘વિનયો’’તિ ચોદના સારણા ચ. ‘‘સત્થુસાસન’’ન્તિ ઞત્તિસમ્પદા ચ અનુસાવનસમ્પદા ચ. તસ્મા ચોદકેન વત્થુસ્મિં આરોચિતે ચુદિતકો પુચ્છિતબ્બો ‘‘સન્તમેતં, નો’’તિ. એવં વત્થું ઉપપરિક્ખિત્વા ભૂતેન વત્થુના ચોદેત્વા સારેત્વા ચ ઞત્તિસમ્પદાય અનુસાવનસમ્પદાય ચ તં અધિકરણં વૂપસમેતબ્બં. તત્ર ચે અલજ્જી લજ્જિં ચોદેતિ, સો ચ અલજ્જી બાલો હોતિ અબ્યત્તો નાસ્સ નયો દાતબ્બો. એવં પન વત્તબ્બો – ‘‘કિમ્હિ નં ચોદેસી’’તિ? અદ્ધા સો વક્ખતિ – ‘‘કિમિદં, ભન્તે, કિમ્હિ નં નામા’’તિ. ત્વં કિમ્હિ નમ્પિ ન જાનાસિ, ન યુત્તં તયા એવરૂપેન બાલેન પરં ચોદેતુન્તિ ઉય્યોજેતબ્બો નાસ્સ અનુયોગો દાતબ્બો. સચે પન સો અલજ્જી પણ્ડિતો હોતિ ¶ બ્યત્તો દિટ્ઠેન વા સુતેન વા અજ્ઝોત્થરિત્વા સમ્પાદેતું સક્કોતિ એતસ્સ અનુયોગં દત્વા લજ્જિસ્સેવ પટિઞ્ઞાય કમ્મં કાતબ્બં.

સચે લજ્જી અલજ્જિં ચોદેતિ, સો ચ લજ્જી બાલો હોતિ અબ્યત્તો, ન સક્કોતિ અનુયોગં દાતું. તસ્સ નયો દાતબ્બો – ‘‘કિમ્હિ નં ચોદેસિ સીલવિપત્તિયા વા આચારવિપત્તિઆદીસુ ¶ વા એકિસ્સા’’તિ. કસ્મા પન ઇમસ્સેવ એવં નયો દાતબ્બો, ન ઇતરસ્સ? નનુ ન યુત્તં વિનયધરાનં અગતિગમનન્તિ? ન યુત્તમેવ. ઇદં પન અગતિગમનં ન હોતિ, ધમ્માનુગ્ગહો નામ એસો અલજ્જિનિગ્ગહત્થાય હિ લજ્જિપગ્ગહત્થાય ચ સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં. તત્ર અલજ્જી નયં લભિત્વા અજ્ઝોત્થરન્તો એહીતિ, લજ્જી પન નયં લભિત્વા દિટ્ઠે દિટ્ઠસન્તાનેન, સુતે સુતસન્તાનેન પતિટ્ઠાય કથેસ્સતિ, તસ્મા તસ્સ ધમ્માનુગ્ગહો વટ્ટતિ. સચે પન ¶ સો લજ્જી પણ્ડિતો હોતિ બ્યત્તો, પતિટ્ઠાય કથેતિ, અલજ્જી ચ ‘‘એતમ્પિ નત્થિ, એતમ્પિ નત્થી’’તિ પટિઞ્ઞં ન દેતિ, અલજ્જિસ્સ પટિઞ્ઞાય એવ કાતબ્બં.

તદત્થદીપનત્થઞ્ચ ઇદં વત્થુ વેદિતબ્બં. તેપિટકચૂળાભયત્થેરો કિર લોહપાસાદસ્સ હેટ્ઠા ભિક્ખૂનં વિનયં કથેત્વા સાયન્હસમયે વુટ્ઠાતિ, તસ્સ વુટ્ઠાનસમયે દ્વે અત્તપચ્ચત્થિકા કથં પવત્તેસું. એકો ‘‘એતમ્પિ નત્થિ, એતમ્પિ નત્થી’’તિ પટિઞ્ઞં ન દેતિ. અથ અપ્પાવસેસે પઠમયામે થેરસ્સ તસ્મિં પુગ્ગલે ‘‘અયં પતિટ્ઠાય કથેતિ, અયં પન પટિઞ્ઞં ન દેતિ, બહૂનિ ચ વત્થૂનિ ઓસટાનિ અદ્ધા એતં કતં ભવિસ્સતી’’તિ અસુદ્ધલદ્ધિ ઉપ્પન્ના. તતો બીજનીદણ્ડકેન પાદકથલિકાય સઞ્ઞં દત્વા ‘‘અહં આવુસો વિનિચ્છિનિતું અનનુચ્છવિકો અઞ્ઞેન વિનિચ્છિનાપેહી’’તિ આહ. કસ્મા ભન્તેતિ? થેરો તમત્થં આરોચેસિ, ચુદિતકપુગ્ગલસ્સ કાયે ડાહો ઉટ્ઠિતો, તતો સો થેરં વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, વિનિચ્છિનિતું અનુરૂપેન વિનયધરેન નામ તુમ્હાદિસેનેવ ભવિતું વટ્ટતિ. ચોદકેન ચ ઈદિસેનેવ ભવિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા સેતકાનિ નિવાસેત્વા ‘‘ચિરં કિલમિતત્થ મયા’’તિ ખમાપેત્વા પક્કામિ.

એવં લજ્જિના ચોદિયમાનો અલજ્જી બહૂસુપિ વત્થૂસુ ઉપ્પન્નેસુ પટિઞ્ઞં ન દેતિ, સો નેવ ‘‘સુદ્ધો’’તિ વત્તબ્બો ન ‘‘અસુદ્ધો’’તિ. જીવમતકો નામ આમકપૂતિકો નામ ચેસ.

સચે ¶ પનસ્સ અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં વત્થું ઉપ્પજ્જતિ ન વિનિચ્છિનિતબ્બં ¶ . તથા નાસિતકોવ ભવિસ્સતિ. સચે પન અલજ્જીયેવ અલજ્જિં ચોદેતિ, સો વત્તબ્બો ‘‘આવુસો તવ વચનેનાયં કિં સક્કા વત્તુ’’ન્તિ ઇતરમ્પિ તથેવ વત્વા ઉભોપિ ‘‘એકસમ્ભોગપરિભોગા હુત્વા જીવથા’’તિ વત્વા ઉય્યોજેતબ્બા, સીલત્થાય તેસં વિનિચ્છયો ન કાતબ્બો. પત્તચીવરપરિવેણાદિઅત્થાય પન પતિરૂપં સક્ખિં લભિત્વા કાતબ્બો.

અથ લજ્જી લજ્જિં ચોદેતિ, વિવાદો ચ નેસં કિસ્મિઞ્ચિદેવ અપ્પમત્તકો હોતિ, સઞ્ઞાપેત્વા ‘‘મા એવં કરોથા’’તિ અચ્ચયં દેસાપેત્વા ઉય્યોજેતબ્બા. અથ પનેત્થ ચુદિતકેન સહસા વિરદ્ધં હોતિ, આદિતો પટ્ઠાય અલજ્જી નામ નત્થિ. સો ચ પક્ખાનુરક્ખણત્થાય પટિઞ્ઞં ન દેતિ, ‘‘મયં સદ્દહામ, મયં સદ્દહામા’’તિ બહૂ ઉટ્ઠહન્તિ. સો તેસં પટિઞ્ઞાય એકવારં દ્વેવારં સુદ્ધો હોતુ. અથ પન વિરદ્ધકાલતો પટ્ઠાય ઠાને ન તિટ્ઠતિ, વિનિચ્છયો ન દાતબ્બો.

એવં ¶ યાય કાયચિ ચોદનાય વસેન સઙ્ઘમજ્ઝે ઓસટે વત્થુસ્મિં ચુદિતકચોદકેસુ પટિપત્તિં ઞત્વા તસ્સાયેવ ચોદનાય સમ્પત્તિવિપત્તિજાનનત્થં આદિમજ્ઝપરિયોસાનાદીનં વસેન વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં ચોદનાય કો આદિ, કિં મજ્ઝે, કિં પરિયોસાનં? ચોદનાય ‘‘અહં તં વત્તુકામો, કરોતુ મે આયસ્મા ઓકાસ’’ન્તિ એવં ઓકાસકમ્મં આદિ, ઓતિણ્ણેન વત્થુના ચોદેત્વા સારેત્વા વિનિચ્છયો મજ્ઝે, આપત્તિયં વા અનાપત્તિયં વા પતિટ્ઠાપનેન સમથો પરિયોસાનં.

ચોદનાય કતિ મૂલાનિ, કતિ વત્થૂનિ, કતિ ભૂમિયો? ચોદનાય દ્વે મૂલાનિ – સમૂલિકા વા અમૂલિકા વા; તીણિ વત્થૂનિ – દિટ્ઠં, સુતં, પરિસઙ્કિતં; પઞ્ચ ભૂમિયો – કાલેન વક્ખામિ નો અકાલેન, ભૂતેન વક્ખામિ નો અભૂતેન, સણ્હેન વક્ખામિ નો ફરુસેન, અત્થસંહિતેન વક્ખામિ નો અનત્થસંહિતેન, મેત્તચિત્તો વક્ખામિ નો દોસન્તરોતિ. ઇમાય ચ પન ચોદનાય ચોદકેન પુગ્ગલેન ‘‘પરિસુદ્ધકાયસમાચારો નુ ખોમ્હી’’તિઆદિના (ચૂળવ. ૩૯૯) નયેન ઉપાલિપઞ્ચકે વુત્તેસુ પન્નરસસુ ધમ્મેસુ પતિટ્ઠાતબ્બં, ચુદિતકેન દ્વીસુ ધમ્મેસુ પતિટ્ઠાતબ્બં સચ્ચે ચ અકુપ્પે ચાતિ.

અપ્પેવ ¶ નામ નં ઇમમ્હા બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્યન્તિ અપિ ¶ એવ નામ નં પુગ્ગલં ઇમમ્હા સેટ્ઠચરિયા ચાવેય્યં, ‘‘સાધુ વતસ્સ સચાહં ઇમં પુગ્ગલં ઇમમ્હા બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્ય’’ન્તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન અનુદ્ધંસેય્યાતિ વુત્તંહોતિ. પદભાજને પન ‘‘બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્ય’’ન્તિ ઇમસ્સેવ પરિયાયમત્થં દસ્સેતું ‘‘ભિક્ખુભાવા ચાવેય્ય’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

ખણાદીનિ સમયવેવચનાનિ. તં ખણં તં લયં તં મુહુત્તં વીતિવત્તેતિ તસ્મિં ખણે તસ્મિં લયે તસ્મિં મુહુત્તે વીતિવત્તે. ભુમ્મપ્પત્તિયા હિ ઇદં ઉપયોગવચનં.

સમનુગ્ગાહિયમાનનિદ્દેસે યેન વત્થુના અનુદ્ધંસિતો હોતીતિ ચતૂસુ પારાજિકવત્થૂસુ યેન વત્થુના ચોદકેન ચુદિતકો અનુદ્ધંસિતો અભિભૂતો અજ્ઝોત્થટો હોતિ. તસ્મિં વત્થુસ્મિં સમનુગ્ગાહિયમાનોતિ તસ્મિં ચોદકેન વુત્તવત્થુસ્મિં સો ચોદકો અનુવિજ્જકેન ‘‘કિં તે દિટ્ઠં, કિન્તિ તે દિટ્ઠ’’ન્તિઆદિના નયેન અનુવિજ્જિયમાનો વીમંસિયમાનો ઉપપરિક્ખિયમાનો.

અસમનુગ્ગાહિયમાનનિદ્દેસે ન કેનચિ વુચ્ચમાનોતિ અનુવિજ્જકેન વા અઞ્ઞેન વા કેનચિ, અથ વા દિટ્ઠાદીસુ વત્થૂસુ કેનચિ અવુચ્ચમાનો. એતેસઞ્ચ દ્વિન્નં માતિકાપદાનં પરતો ¶ ‘‘ભિક્ખુ ચ દોસં પતિટ્ઠાતી’’તિઇમિના સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઇદઞ્હિ વુત્તં હોતિ – ‘‘એવં સમનુગ્ગાહિયમાનો વા અસમનુગ્ગાહિયમાનો વા ભિક્ખુ ચ દોસં પતિટ્ઠાતિ પટિચ્ચ તિટ્ઠતિ પટિજાનાતિ સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ. ઇદઞ્ચ અમૂલકભાવસ્સ પાકટકાલદસ્સનત્થમેવ વુત્તં. આપત્તિં પન અનુદ્ધંસિતક્ખણેયેવ આપજ્જતિ.

ઇદાનિ ‘‘અમૂલકઞ્ચેવ તં અધિકરણં હોતી’’તિ એત્થ યસ્મા અમૂલકલક્ખણં પુબ્બે વુત્તં, તસ્મા તં અવત્વા અપુબ્બમેવ દસ્સેતું ‘‘અધિકરણં નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મા અધિકરણં અધિકરણટ્ઠેન એકમ્પિ વત્થુવસેન નાના હોતિ, તેનસ્સ તં નાનત્તં દસ્સેતું ‘‘ચત્તારિ અધિકરણાનિ વિવાદાધિકરણ’’ન્તિઆદિમાહ. કો પન સો અધિકરણટ્ઠો, યેનેતં એકં હોતીતિ? સમથેહિ અધિકરણીયતા. તસ્મા યં અધિકિચ્ચ આરબ્ભ પટિચ્ચ સન્ધાય સમથા વત્તન્તિ, તં ‘‘અધિકરણ’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

અટ્ઠકથાસુ ¶ પન વુત્તં – ‘‘અધિકરણન્તિ કેચિ ગાહં વદન્તિ, કેચિ ચેતનં, કેચિ ¶ અક્ખન્તિં કેચિ વોહારં, કેચિ પણ્ણત્તિ’’ન્તિ. પુન એવં વિચારિતં ‘‘યદિ ગાહો અધિકરણં નામ, એકો અત્તાદાનં ગહેત્વા સભાગેન ભિક્ખુના સદ્ધિં મન્તયમાનો તત્થ આદીનવં દિસ્વા પુન ચજતિ, તસ્સ તં અધિકરણં સમથપ્પત્તં ભવિસ્સતિ. યદિ ચેતના અધિકરણં, ‘‘ઇદં અત્તાદાનં ગણ્હામી’’તિ ઉપ્પન્ના ચેતના નિરુજ્ઝતિ. યદિ અક્ખન્તિ અધિકરણં, અક્ખન્તિયા અત્તાદાનં ગહેત્વાપિ અપરભાગે વિનિચ્છયં અલભમાનો વા ખમાપિતો વા ચજતિ. યદિ વોહારો અધિકરણં, કથેન્તો આહિણ્ડિત્વા અપરભાગે તુણ્હી હોતિ નિરવો, એવમસ્સ તં અધિકરણં સમથપ્પત્તં ભવિસ્સતિ, તસ્મા પણ્ણત્તિ અધિકરણન્તિ.

તં પનેતં ‘‘મેથુનધમ્મપારાજિકાપત્તિ મેથુનધમ્મપારાજિકાપત્તિયા તબ્ભાગિયા…પે… એવં આપત્તાધિકરણં આપત્તાધિકરણસ્સ તબ્ભાગિયન્તિ ચ વિવાદાધિકરણં સિયા કુસલં સિયા અકુસલં સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ ચ એવમાદીહિ વિરુજ્ઝતિ. ન હિ તે પણ્ણત્તિયા કુસલાદિભાવં ઇચ્છન્તિ, ન ચ ‘‘અમૂલકેન પારાજિકેન ધમ્મેના’’તિ એત્થ આગતો પારાજિકધમ્મો પણ્ણત્તિ નામ હોતિ. કસ્મા? અચ્ચન્તઅકુસલત્તા. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ (પરિ. ૩૦૩).

યઞ્ચેતં ‘‘અમૂલકેન પારાજિકેના’’તિ એત્થ અમૂલકં પારાજિકં નિદ્દિટ્ઠં, તસ્સેવાયં ‘‘અમૂલકઞ્ચેવ તં અધિકરણં હોતી’’તિ પટિનિદ્દેસો, ન પણ્ણત્તિયા ન હિ અઞ્ઞં નિદ્દિસિત્વા ¶ અઞ્ઞં પટિનિદ્દિસતિ. યસ્મા પન યાય પણ્ણત્તિયા યેન અભિલાપેન ચોદકેન સો પુગ્ગલો પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નોતિ પઞ્ઞત્તો, પારાજિકસઙ્ખાતસ્સ અધિકરણસ્સ અમૂલકત્તા સાપિ પઞ્ઞત્તિ અમૂલિકા હોતિ, અધિકરણે પવત્તત્તા ચ અધિકરણં. તસ્મા ઇમિના પરિયાયેન પણ્ણત્તિ ‘‘અધિકરણ’’ન્તિ યુજ્જેય્ય, યસ્મા વા યં અમૂલકં નામ અધિકરણં તં સભાવતો નત્થિ, પઞ્ઞત્તિમત્તમેવ અત્થિ. તસ્માપિ પણ્ણત્તિ અધિકરણન્તિ યુજ્જેય્ય. તઞ્ચ ખો ઇધેવ ન સબ્બત્થ. ન હિ વિવાદાદીનં પણ્ણત્તિ અધિકરણં. અધિકરણટ્ઠો પન તેસં પુબ્બે વુત્તસમથેહિ અધિકરણીયતા. ઇતિ ઇમિના અધિકરણટ્ઠેન ઇધેકચ્ચો વિવાદો વિવાદો ચેવ અધિકરણઞ્ચાતિ વિવાદાધિકરણં. એસ નયો સેસેસુ ¶ .

તત્થ ¶ ‘‘ઇધ ભિક્ખૂ વિવદન્તિ ધમ્મોતિ વા અધમ્મોતિ વા’’તિ એવં અટ્ઠારસ ભેદકરવત્થૂનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નો વિવાદો વિવાદાધિકરણં. ‘‘ઇધ ભિક્ખૂ ભિક્ખું અનુવદન્તિ સીલવિપત્તિયા વા’’તિ એવં ચતસ્સો વિપત્તિયો નિસ્સાય ઉપ્પન્નો અનુવાદો અનુવાદાધિકરણં. ‘‘પઞ્ચપિ આપત્તિક્ખન્ધા આપત્તાધિકરણં, સત્તપિ આપત્તિક્ખન્ધા આપત્તાધિકરણ’’ન્તિ એવં આપત્તિયેવ આપત્તાધિકરણં. ‘‘યા સઙ્ઘસ્સ કિચ્ચયતા કરણીયતા અપલોકનકમ્મં ઞત્તિકમ્મં ઞત્તિદુતિયકમ્મં ઞત્તિચતુત્થકમ્મ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૧૫) એવં ચતુબ્બિધં સઙ્ઘકિચ્ચં કિચ્ચાધિકરણન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇમસ્મિં પનત્થે પારાજિકાપત્તિસઙ્ખાતં આપત્તાધિકરણમેવ અધિપ્પેતં. સેસાનિ અત્થુદ્ધારવસેન વુત્તાનિ, એત્તકા હિ અધિકરણસદ્દસ્સ અત્થા. તેસુ પારાજિકમેવ ઇધ અધિપ્પેતં. તં દિટ્ઠાદીહિ મૂલેહિ અમૂલકઞ્ચેવ અધિકરણં હોતિ. અયઞ્ચ ભિક્ખુ દોસં પતિટ્ઠાતિ, પટિચ્ચ તિટ્ઠતિ ‘‘તુચ્છકં મયા ભણિત’’ન્તિઆદીનિ વદન્તો પટિજાનાતિ. તસ્સ ભિક્ખુનો અનુદ્ધંસિતક્ખણેયેવ સઙ્ઘાદિસેસોતિ અયં તાવસ્સ સપદાનુક્કમનિદ્દેસસ્સ સિક્ખાપદસ્સ અત્થો.

૩૮૭. ઇદાનિ યાનિ તાનિ સઙ્ખેપતો દિટ્ઠાદીનિ ચોદનાવત્થૂનિ વુત્તાનિ, તેસં વસેન વિત્થારતો આપત્તિં રોપેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અદિટ્ઠસ્સ હોતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ અદિટ્ઠસ્સ હોતીતિ અદિટ્ઠો અસ્સ હોતિ. એતેન ચોદકેન અદિટ્ઠો હોતિ, સો પુગ્ગલો પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપજ્જન્તોતિ અત્થો. એસ નયો અસુતસ્સ હોતીતિઆદીસુપિ.

દિટ્ઠો મયાતિ દિટ્ઠોસિ મયાતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો સુતો મયાતિઆદીસુપિ. સેસં અદિટ્ઠમૂલકે ¶ ઉત્તાનત્થમેવ. દિટ્ઠમૂલકે પન તઞ્ચે ચોદેતિ ‘‘સુતો મયા’’તિ એવં વુત્તાનં સુત્તાદીનં આભાવેન અમૂલકત્તં વેદિતબ્બં.

સબ્બસ્મિંયેવ ચ ઇમસ્મિં ચોદકવારે યથા ઇધાગતેસુ ‘‘પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નોસિ, અસ્સમણોસિ, અસક્યપુત્તિયોસી’’તિ ઇમેસુ વચનેસુ એકેકસ્સ વસેન વાચાય વાચાય સઙ્ઘાદિસેસો હોતિ, એવં ¶ અઞ્ઞત્ર આગતેસુ ‘‘દુસ્સીલો, પાપધમ્મો, અસુચિસઙ્કસ્સરસમાચારો, પટિચ્છન્નકમ્મન્તો ¶ , અસ્સમણો સમણપટિઞ્ઞો, અબ્રહ્મચારી બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞો, અન્તોપૂતિ, અવસ્સુતો, કસમ્બુજાતો’’તિ ઇમેસુપિ વચનેસુ એકેકસ્સ વસેન વાચાય વાચાય સઙ્ઘાદિસેસો હોતિયેવ.

‘‘નત્થિ તયા સદ્ધિં ઉપોસથો વા પવારણા વા સઙ્ઘકમ્મં વા’’તિ ઇમાનિ પન સુદ્ધાનિ સીસં ન એન્તિ, ‘‘દુસ્સીલોસિ નત્થિ તયા સદ્ધિં ઉપોસથો વા’’તિ એવં દુસ્સીલાદિપદેસુ પન ‘‘પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નોસી’’તિઆદિપદેસુ વા યેન કેનચિ સદ્ધિં ઘટિતાનેવ સીસં એન્તિ, સઙ્ઘાદિસેસકરાનિ હોન્તિ.

મહાપદુમત્થેરો પનાહ – ‘‘ન કેવલં ઇધ પાળિયં અનાગતાનિ ‘દુસ્સીલો પાપધમ્મો’તિઆદિપદાનેવ સીસં એન્તિ, ‘કોણ્ઠોસિ મહાસામણેરોસિ, મહાઉપાસકોસિ, જેટ્ઠબ્બતિકોસિ, નિગણ્ઠોસિ, આજીવકોસિ, તાપસોસિ, પરિબ્બાજકોસિ, પણ્ડકોસિ, થેય્યસંવાસકોસિ, તિત્થિયપક્કન્તકોસિ, તિરચ્છાનગતોસિ, માતુઘાતકોસિ, પિતુઘાતકોસિ, અરહન્તઘાતકોસિ, સઙ્ઘભેદકોસિ, લોહિતુપ્પાદકોસિ, ભિક્ખુનીદૂસકોસિ, ઉભતોબ્યઞ્જનકઓસી’તિ ઇમાનિપિ સીસં એન્તિયેવા’’તિ. મહાપદુમત્થેરોયેવ ચ ‘‘દિટ્ઠે વેમતિકોતિઆદીસુ યદગ્ગેન વેમતિકો તદગ્ગેન નો કપ્પેતિ, યદગ્ગેન નો કપ્પેતિ તદગ્ગેન નસ્સરતિ, યદગ્ગેન નસ્સરતિ તદગ્ગેન પમુટ્ઠો હોતી’’તિ વદતિ.

મહાસુમત્થેરો પન એકેકં દ્વિધા ભિન્દિત્વા ચતુન્નમ્પિ પાટેક્કં નયં દસ્સેતિ. કથં? દિટ્ઠે વેમતિકોતિ અયં તાવ દસ્સને વા વેમતિકો હોતિ પુગ્ગલે વા, તત્થ ‘‘દિટ્ઠો નુખો મયા ન દિટ્ઠો’’તિ એવં દસ્સને વેમતિકો હોતિ. ‘‘અયં નુખો મયા દિટ્ઠો અઞ્ઞો’’તિ એવં પુગ્ગલે વેમતિકો હોતિ. એવં દસ્સનં વા નો કપ્પેતિ પુગ્ગલં વા, દસ્સનં વા નસ્સરતિ પુગ્ગલં વા, દસ્સનં વા પમુટ્ઠો હોતિ પુગ્ગલં વા. એત્થ ચ વેમતિકોતિ વિમતિજાતો. નો કપ્પેતીતિ ન સદ્દહતિ. નસ્સરતીતિ અસારિયમાનો નસ્સરતિ. યદા પન તં ¶ ‘‘અસુકસ્મિં નામ ભન્તે ઠાને અસુકસ્મિં નામ કાલે’’તિ સારેન્તિ તદા સરતિ. પમુટ્ઠોતિ ¶ યો તેહિ તેહિ ઉપાયેહિ સારિયમાનોપિ નસ્સરતિયેવાતિ ¶ . એતેનેવુપાયેન ચોદાપકવારોપિ વેદિતબ્બો, કેવલઞ્હિ તત્થ ‘‘મયા’’તિ પરિહીનં, સેસં ચોદકવારસદિસમેવ.

૩૮૯. તતો પરં આપત્તિભેદં અનાપત્તિભેદઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘અસુદ્ધે સુદ્ધદિટ્ઠી’’તિઆદિકં ચતુક્કં ઠપેત્વા એકમેકં પદં ચતૂહિ ચતૂહિ ભેદેહિ નિદ્દિટ્ઠં, તં સબ્બં પાળિનયેનેવ સક્કા જાનિતું. કેવલં હેત્થાધિપ્પાયભેદો વેદિતબ્બો. અયઞ્હિ અધિપ્પાયો નામ – ચાવનાધિપ્પાયો, અક્કોસાધિપ્પાયો, કમ્માધિપ્પાયો, વુટ્ઠાનાધિપ્પાયો, ઉપોસથપવારણટ્ઠપનાધિપ્પાયો, અનુવિજ્જનાધિપ્પાયો, ધમ્મકથાધિપ્પાયોતિ અનેકવિધો. તત્થ પુરિમેસુ ચતૂસુ અધિપ્પાયેસુ ઓકાસં અકારાપેન્તસ્સ દુક્કટં. ઓકાસં કારાપેત્વાપિ ચ સમ્મુખા અમૂલકેન પારાજિકેન અનુદ્ધંસેન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો. અમૂલકેન સઙ્ઘાદિસેસેન અનુદ્ધંસેન્તસ્સ પાચિત્તિયં. આચારવિપત્તિયા અનુદ્ધંસેન્તસ્સ દુક્કટં. અક્કોસાધિપ્પાયેન વદન્તસ્સ પાચિત્તિયં. અસમ્મુખા પન સત્તહિપિ આપત્તિક્ખન્ધેહિ વદન્તસ્સ દુક્કટં. અસમ્મુખા એવ સત્તવિધમ્પિ કમ્મં કરોન્તસ્સ દુક્કટમેવ.

કુરુન્દિયં પન ‘‘વુટ્ઠાનાધિપ્પાયેન ‘ત્વં ઇમં નામ આપત્તિં આપન્નો તં પટિકરોહી’તિ વદન્તસ્સ ઓકાસકિચ્ચં નત્થી’’તિ વુત્તં. સબ્બત્થેવ પન ‘‘ઉપોસથપવારણં ઠપેન્તસ્સ ઓકાસકમ્મં નત્થી’’તિ વુત્તં. ઠપનક્ખેત્તં પન જાનિતબ્બં. ‘‘સુણાતુ મે ભન્તે સઙ્ઘો અજ્જુપોસથો પન્નરસો યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં સઙ્ઘો ઉપોસથં કરેય્ય’’તિ એતસ્મિઞ્હિ રે-કારે અનતિક્કન્તેયેવ ઠપેતું લબ્ભતિ. તતો પરં પન ય્ય-કારે પત્તે ન લબ્ભતિ. એસ નયો પવારણાય. અનુવિજ્જકસ્સાપિ ઓસટે વત્થુસ્મિં ‘‘અત્થેતં તવા’’તિ અનુવિજ્જનાધિપ્પાયેન વદન્તસ્સ ઓકાસકમ્મં નત્થિ.

ધમ્મકથિકસ્સાપિ ધમ્માસને નિસીદિત્વા ‘‘યો ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોતિ, અયં ભિક્ખુ અસ્સમણો’’તિઆદિના નયેન અનોદિસ્સ ધમ્મં કથેન્તસ્સ ઓકાસકમ્મં નત્થિ. સચે પન ઓદિસ્સ નિયમેત્વા ‘‘અસુકો ચ અસુકો ¶ ચ અસ્સમણો અનુપાસકો’’તિ કથેતિ, ધમ્માસનતો ઓરોહિત્વા આપત્તિં દેસેત્વા ગન્તબ્બં. યં પન તત્થ તત્થ ‘‘અનોકાસં કારાપેત્વા’’તિ વુત્તં તસ્સ ઓકાસં અકારાપેત્વાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો, ન હિ કોચિ અનોકાસો નામ અત્થિ, યમોકાસં ¶ કારાપેત્વા આપત્તિં આપજ્જતિ, ઓકાસં પન અકારાપેત્વા આપજ્જતીતિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ¶ તિસમુટ્ઠાનં – કાયચિત્તતો, વાચાચિત્તતો, કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ. કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, અકુસલચિત્તં, દુક્ખવેદનન્તિ.

પઠમદુટ્ઠદોસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. દુતિયદુટ્ઠદોસસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૯૧. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ દુતિયદુટ્ઠદોસસિક્ખાપદં. તત્થ હન્દ મયં આવુસો ઇમં છગલકં દબ્બં મલ્લપુત્તં નામ કરોમાતિ તે કિર પઠમવત્થુસ્મિં અત્તનો મનોરથં સમ્પાદેતું અસક્કોન્તા લદ્ધનિગ્ગહા વિઘાતપ્પત્તા ‘‘ઇદાનિ જાનિસ્સામા’’તિ તાદિસં વત્થું પરિયેસમાના વિચરન્તિ. અથેકદિવસં દિસ્વા તુટ્ઠા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઓલોકેત્વા એવમાહંસુ – ‘‘હન્દ મયં, આવુસો, ઇમં છગલકં દબ્બં મલ્લપુત્તં નામ કરોમા’’તિ, ‘‘દબ્બો મલ્લપુત્તો નામાય’’ન્તિ એવમસ્સ નામં કરોમાતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો મેત્તિયં નામ ભિક્ખુનિન્તિ એત્થાપિ.

તે ભિક્ખૂ મેત્તિયભુમજકે ભિક્ખૂ અનુયુઞ્જિંસૂતિ એવં અનુયુઞ્જિંસુ –‘‘આવુસો, કુહિં તુમ્હેહિ દબ્બો મલ્લપુત્તો મેત્તિયાય ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘ગિજ્ઝકૂટપબ્બતપાદે’’તિ. ‘‘કાય વેલાય’’તિ? ‘‘ભિક્ખાચારગમનવેલાયા’’તિ. આવુસો દબ્બ ઇમે એવં વદન્તિ – ‘‘ત્વં તદા કુહિ’’ન્તિ? ‘‘વેળુવને ભત્તાનિ ઉદ્દિસામી’’તિ. ‘‘તવ તાય વેલાય વેળુવને અત્થિભાવં કો જાનાતી’’તિ? ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો, ભન્તે’’તિ. તે સઙ્ઘં પુચ્છિંસુ – ‘‘જાનાથ તુમ્હે તાય વેલાય ઇમસ્સ વેળુવને અત્થિભાવ’’ન્તિ. ‘‘આમ, આવુસો, જાનામ, થેરો સમ્મુતિલદ્ધદિવસતો ¶ પટ્ઠાય વેળુવનેયેવા’’તિ. તતો મેત્તિયભુમજકે આહંસુ – ‘‘આવુસો, તુમ્હાકં કથા ન સમેતિ, કચ્ચિ નો લેસં ઓડ્ડેત્વા વદથા’’તિ. એવં તે તેહિ ભિક્ખૂહિ અનુયુઞ્જિયમાના આમ આવુસોતિ વત્વા એતમત્થં આરોચેસું.

કિં ¶ પન તુમ્હે, આવુસો, આયસ્મન્તં દબ્બં મલ્લપુત્તં અઞ્ઞભાગિયસ્સ અધિકરણસ્સાતિ એત્થ અઞ્ઞભાગસ્સ ઇદં, અઞ્ઞભાગો વા અસ્સ અત્થીતિ અઞ્ઞભાગિયં. અધિકરણન્તિ આધારો વેદિતબ્બો, વત્થુ અધિટ્ઠાનન્તિ વુત્તં હોતિ. યો હિ સો ‘‘દબ્બો મલ્લપુત્તો નામા’’તિ છગલકો વુત્તો, સો ય્વાયં આયસ્મતો દબ્બસ્સ મલ્લપુત્તસ્સ ભાગો કોટ્ઠાસો પક્ખો મનુસ્સજાતિ ચેવ ભિક્ખુભાવો ચ તતો અઞ્ઞસ્સ ભાગસ્સ કોટ્ઠાસસ્સ પક્ખસ્સ હોતિ તિરચ્છાનજાતિયા ¶ ચેવ છગલકભાવસ્સ ચ સો વા અઞ્ઞભાગો અસ્સ અત્થીતિ તસ્મા અઞ્ઞભાગિયસઙ્ખ્યં લભતિ. યસ્મા ચ તેસં ‘‘ઇમં મયં દબ્બં મલ્લપુત્તં નામ કરોમા’’તિ વદન્તાનં તસ્સા નામકરણસઞ્ઞાય આધારો વત્થુ અધિટ્ઠાનં, તસ્મા અધિકરણન્તિ વેદિતબ્બો. તઞ્હિ સન્ધાય ‘‘તે ભિક્ખૂ અઞ્ઞભાગિયસ્સ અધિકરણસ્સા’’તિ આહંસુ, ન વિવાદાધિકરણાદીસુ અઞ્ઞતરં. કસ્મા? અસમ્ભવતો. ન હિ તે ચતુન્નં અધિકરણાનં કસ્સચિ અઞ્ઞભાગિયસ્સ અધિકરણસ્સ કઞ્ચિદેસં લેસમત્તં ઉપાદિયિંસુ. ન ચ ચતુન્નં અધિકરણાનં લેસો નામ અત્થિ. જાતિલેસાદયો હિ પુગ્ગલાનંયેવ લેસા વુત્તા, ન વિવાદાધિકરણાદીનં. ઇદઞ્ચ ‘‘દબ્બો મલ્લપુત્તો’’તિ નામં તસ્સ અઞ્ઞભાગિયાધિકરણભાવે ઠિતસ્સ છગલકસ્સ કોચિ દેસો હોતિ થેરં અમૂલકેન પારાજિકેન અનુદ્ધંસેતું લેસમત્તો.

એત્થ ચ દિસ્સતિ અપદિસ્સતિ અસ્સ અયન્તિ વોહરીયતીતિ દેસો. જાતિઆદીસુ અઞ્ઞતરકોટ્ઠાસસ્સેતં અધિવચનં. અઞ્ઞમ્પિ વત્થું લિસ્સતિ સિલિસ્સતિ વોહારમત્તેનેવ ઈસકં અલ્લીયતીતિ લેસો. જાતિઆદીનંયેવ અઞ્ઞતરકોટ્ઠાસસ્સેતં અધિવચનં. તતો પરં ઉત્તાનત્થમેવ. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયમ્પિ અયમેવત્થો. પદભાજને પન યસ્સ અઞ્ઞભાગિયસ્સ અધિકરણસ્સ કિઞ્ચિદેસં લેસમત્તં ઉપાદાય પારાજિકેન ધમ્મેન અનુદ્ધંસેય્ય ¶ , તં યસ્મા અટ્ઠુપ્પત્તિવસેનેવ આવિભૂતં, તસ્મા ન વિભત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

૩૯૩. યાનિ પન અધિકરણન્તિ વચનસામઞ્ઞતો અત્થુદ્ધારવસેન પવત્તાનિ ચત્તારિ અધિકરણાનિ, તેસં અઞ્ઞભાગિયતા ચ તબ્ભાગિયતા ચ યસ્મા અપાકટા જાનિતબ્બા ચ વિનયધરેહિ, તસ્મા વચનસામઞ્ઞતો લદ્ધં ¶ અધિકરણં નિસ્સાય તં આવિકરોન્તો ‘‘અઞ્ઞભાગિયસ્સ અધિકરણસ્સાતિ આપત્તઞ્ઞભાગિયં વા હોતિ અધિકરણઞ્ઞભાગિયં વા’’તિઆદિમાહ. યા ચ સા અવસાને આપત્તઞ્ઞભાગિયસ્સ અધિકરણસ્સ વસેન ચોદના વુત્તા, તમ્પિ દસ્સેતું અયં સબ્બાધિકરણાનં તબ્ભાગિયઅઞ્ઞભાગિયતા સમાહટાતિ વેદિતબ્બા.

તત્થ ચ આપત્તઞ્ઞભાગિયં વાતિ પઠમં ઉદ્દિટ્ઠત્તા ‘‘કથઞ્ચ આપત્તિ આપત્તિયા અઞ્ઞભાગિયા હોતી’’તિ નિદ્દેસે આરભિતબ્બે યસ્મા આપત્તાધિકરણસ્સ તબ્ભાગિયવિચારણાયંયેવ અયમત્થો આગમિસ્સતિ, તસ્મા એવં અનારભિત્વા ‘‘કથઞ્ચ અધિકરણં અધિકરણસ્સ અઞ્ઞભાગિય’’ન્તિ પચ્છિમપદંયેવ ગહેત્વા નિદ્દેસો આરદ્ધોતિ વેદિતબ્બો.

તત્થ ¶ અઞ્ઞભાગિયવારો ઉત્તાનત્થોયેવ. એકમેકઞ્હિ અધિકરણં ઇતરેસં તિણ્ણં તિણ્ણં અઞ્ઞભાગિયં અઞ્ઞપક્ખિયં અઞ્ઞકોટ્ઠાસિયં હોતિ, વત્થુવિસભાગત્તા, તબ્ભાગિયવારે પન વિવાદાધિકરણં વિવાદાધિકરણસ્સ તબ્ભાગિયં તપ્પક્ખિયં તંકોટ્ઠાસિયં વત્થુસભાગત્તા, તથા અનુવાદાધિકરણં અનુવાદાધિકરણસ્સ. કથં? બુદ્ધકાલતો પટ્ઠાય હિ અટ્ઠારસ ભેદકરવત્થૂનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નવિવાદો ચ ઇદાનિ ઉપ્પજ્જનકવિવાદો ચ વત્થુસભાગતાય એકં વિવાદાધિકરણમેવ હોતિ, તથા બુદ્ધકાલતો પટ્ઠાય ચતસ્સો વિપત્તિયો નિસ્સાય ઉપ્પન્નઅનુવાદો ચ ઇદાનિ ઉપ્પજ્જનકઅનુવાદો ચ વત્થુસભાગતાય એકં અનુવાદાધિકરણમેવ હોતિ. યસ્મા પન આપત્તાધિકરણં આપત્તાધિકરણસ્સ સભાગવિસભાગવત્થુતો સભાગસરિક્ખાસરિક્ખતો ચ એકંસેન તબ્ભાગિયં ન હોતિ, તસ્મા આપત્તાધિકરણં આપત્તાધિકરણસ્સ સિયા તબ્ભાગિયં સિયા અઞ્ઞભાગિયન્તિ વુત્તં. તત્થ આદિતો પટ્ઠાય અઞ્ઞભાગિયસ્સ પઠમં નિદ્દિટ્ઠત્તા ઇધાપિ અઞ્ઞભાગિયમેવ પઠમં નિદ્દિટ્ઠં, તત્થ અઞ્ઞભાગિયત્તઞ્ચ પરતો તબ્ભાગિયત્તઞ્ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

કિચ્ચાધિકરણં ¶ કિચ્ચાધિકરણસ્સ તબ્ભાગિયન્તિ એત્થ પન બુદ્ધકાલતો પટ્ઠાય ચત્તારિ સઙ્ઘકમ્માનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નં અધિકરણઞ્ચ ઇદાનિ ચત્તારિ સઙ્ઘકમ્માનિ નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકં અધિકરણઞ્ચ સભાગતાય સરિક્ખતાય ચ એકં કિચ્ચાધિકરણમેવ હોતિ. કિં પન સઙ્ઘકમ્માનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નં અધિકરણં ¶ કિચ્ચાધિકરણં, ઉદાહુ સઙ્ઘકમ્માનમેવેતં અધિવચનન્તિ? સઙ્ઘકમ્માનમેવેતં અધિવચનં. એવં સન્તેપિ સઙ્ઘકમ્મં નામ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ એવં કત્તબ્બ’’ન્તિ યં કમ્મલક્ખણં મનસિકરોતિ તં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનતો પુરિમં પુરિમં સઙ્ઘકમ્મં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનતો ચ સઙ્ઘકમ્માનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નં અધિકરણં કિચ્ચાધિકરણન્તિ વુત્તં.

૩૯૪. કિઞ્ચિ દેસં લેસમત્તં ઉપાદાયાતિ એત્થ પન યસ્મા દેસોતિ વા લેસમત્તોતિ વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ બ્યઞ્જનતો નાનં અત્થતો એકં, તસ્મા ‘‘લેસો નામ દસ લેસા જાતિલેસો નામલેસો’’તિઆદિમાહ. તત્થ જાતિયેવ જાતિલેસો. એસ નયો સેસેસુ.

૩૯૫. ઇદાનિ તમેવ લેસં વિત્થારતો દસ્સેતું યથા તં ઉપાદાય અનુદ્ધંસના હોતિ તથા સવત્થુકં કત્વા દસ્સેન્તો ‘‘જાતિલેસો નામ ખત્તિયો દિટ્ઠો હોતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ખત્તિયો દિટ્ઠો હોતીતિ અઞ્ઞો કોચિ ખત્તિયજાતિયો ઇમિના ચોદકેન દિટ્ઠો હોતિ. પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપજ્જન્તોતિ મેથુનધમ્માદીસુ અઞ્ઞતરં આપજ્જન્તો. અઞ્ઞં ખત્તિયં પસ્સિત્વા ¶ ચોદેતીતિ અથ સો અઞ્ઞં અત્તનો વેરિં ખત્તિયજાતિયં ભિક્ખું પસ્સિત્વા તં ખત્તિયજાતિલેસં ગહેત્વા એવં ચોદેતિ ‘‘ખત્તિયો મયા દિટ્ઠો પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપજ્જન્તો, ત્વં ખત્તિયો, પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નોસી’’ અથ વા ‘‘ત્વં સો ખત્તિયો, ન અઞ્ઞો, પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નોસિ, અસ્સમણોસિ અસક્યપુત્તિયોસિ નત્થિ તયા સદ્ધિં ઉપોસથો વા પવારણા વા સઙ્ઘકમ્મં વા’’તિ, આપત્તિ વાચાય વાચાય સઙ્ઘાદિસેસસ્સ. એત્થ ચ તેસં ખત્તિયાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અસદિસસ્સ તસ્સ તસ્સ દીઘાદિનો વા દિટ્ઠાદિનો વા વસેન અઞ્ઞભાગિયતા ખત્તિયજાતિપઞ્ઞત્તિયા આધારવસેન અધિકરણતા ચ વેદિતબ્બા, એતેનુપાયેન સબ્બપદેસુ યોજના વેદિતબ્બા.

૪૦૦. પત્તલેસનિદ્દેસે ચ ¶ સાટકપત્તોતિ લોહપત્તસદિસો સુસણ્ઠાનો સુચ્છવિ સિનિદ્ધો ભમરવણ્ણો મત્તિકાપત્તો વુચ્ચતિ. સુમ્ભકપત્તોતિ પકતિમત્તિકાપત્તો.

૪૦૬. યસ્મા ¶ પન આપત્તિલેસસ્સ એકપદેનેવ સઙ્ખેપતો નિદ્દેસો વુત્તો, તસ્મા વિત્થારતોપિ તં દસ્સેતું ‘‘ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસં અજ્ઝાપજ્જન્તો દિટ્ઠો હોતી’’તિઆદિ વુત્તં. કસ્મા પનસ્સ તત્થેવ નિદ્દેસં અવત્વા ઇધ વિસું વુત્તોતિ? સેસનિદ્દેસેહિ અસભાગત્તા. સેસનિદ્દેસા હિ અઞ્ઞં દિસ્વા અઞ્ઞસ્સ ચોદનાવસેન વુત્તા. અયં પન એકમેવ અઞ્ઞં આપત્તિં આપજ્જન્તં દિસ્વા અઞ્ઞાય આપત્તિયા ચોદનાવસેન વુત્તો. યદિ એવં કથં અઞ્ઞભાગિયં અધિકરણં હોતીતિ? આપત્તિયા. તેનેવ વુત્તં – ‘‘એવમ્પિ આપત્તઞ્ઞભાગિયઞ્ચ હોતિ લેસો ચ ઉપાદિન્નો’’તિ. યઞ્હિ સો સઙ્ઘાદિસેસં આપન્નો તં પારાજિકસ્સ અઞ્ઞભાગિયં અધિકરણં. તસ્સ પન અઞ્ઞભાગિયસ્સ અધિકરણસ્સ લેસો નામ યો સો સબ્બખત્તિયાનં સાધારણો ખત્તિયભાવો વિય સબ્બાપત્તીનં સાધારણો આપત્તિભાવો. એતેનુપાયેન સેસાપત્તિમૂલકનયો ચોદાપકવારો ચ વેદિતબ્બો.

૪૦૮. અનાપત્તિ તથાસઞ્ઞી ચોદેતિ વા ચોદાપેતિ વાતિ ‘‘પારાજિકંયેવ અયં આપન્નો’’તિ યો એવં તથાસઞ્ઞી ચોદેતિ વા ચોદાપેતિ વા તસ્સ અનાપત્તિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ. સમુટ્ઠાનાદીનિપિ પઠમદુટ્ઠદોસસદિસાનેવાતિ.

દુતિયદુટ્ઠદોસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. પઠમસઙ્ઘભેદસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૦૯. તેન ¶ સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ સઙ્ઘભેદસિક્ખાપદં. તત્થ અથ ખો દેવદત્તોતિઆદીસુ યો ચ દેવદત્તો, યથા ચ પબ્બજિતો, યેન ચ કારણેન કોકાલિકાદયો ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘એથ મયં આવુસો સમણસ્સ ગોતમસ્સ સઙ્ઘભેદં કરિસ્સામ ચક્કભેદ’’ન્તિ આહ. તં સબ્બં સઙ્ઘભેદક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૪૩) આગતમેવ. પઞ્ચવત્થુયાચના પન કિઞ્ચાપિ તત્થેવ આગમિસ્સતિ. અથ ખો ઇધાપિ આગતત્તા યદેત્થ વત્તબ્બં, તં વત્વાવ ગમિસ્સામ.

સાધુ ભન્તેતિ આયાચના. ભિક્ખૂ યાવજીવં આરઞ્ઞિકા અસ્સૂતિ આરઞ્ઞિકધુતઙ્ગં સમાદાય સબ્બેપિ ભિક્ખૂ યાવ જીવન્તિ તાવ આરઞ્ઞિકા હોન્તુ ¶ , અરઞ્ઞેયેવ વસન્તુ. યો ગામન્તં ઓસરેય્ય વજ્જં નં ફુસેય્યાતિ ¶ યો એકભિક્ખુપિ અરઞ્ઞં પહાય નિવાસત્થાય ગામન્તં ઓસરેય્ય, વજ્જં તં ફુસેય્ય નં ભિક્ખું દોસો ફુસતુ, આપત્તિયા નં ભગવા કારેતૂ’’તિ અધિપ્પાયેન વદતિ. એસ નયો સેસવત્થૂસુપિ.

૪૧૦. જનં સઞ્ઞાપેસ્સામાતિ જનં અમ્હાકં અપ્પિચ્છતાદિભાવં જાનાપેસ્સામ, અથ વા પરિતોસેસ્સામ પસાદેસ્સામાતિ વુત્તં હોતિ.

ઇમાનિ પન પઞ્ચ વત્થૂનિ યાચતો દેવદત્તસ્સ વચનં સુત્વાવ અઞ્ઞાસિ ભગવા ‘‘સઙ્ઘભેદત્થિકો હુત્વા અયં યાચતી’’તિ. યસ્મા પન તાનિ અનુજાનિયમાનાનિ બહૂનં કુલપુત્તાનં મગ્ગન્તરાયાય સંવત્તન્તિ, તસ્મા ભગવા ‘‘અલં દેવદત્તા’’તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘યો ઇચ્છતિ આરઞ્ઞિકો હોતૂ’’તિઆદિમાહ.

એત્થ પન ભગવતો અધિપ્પાયં વિદિત્વા કુલપુત્તેન અત્તનો પતિરૂપં વેદિતબ્બં. અયઞ્હેત્થ ભગવતો અધિપ્પાયો – ‘‘એકો ભિક્ખુ મહજ્ઝાસયો હોતિ મહુસ્સાહો, સક્કોતિ ગામન્તસેનાસનં પટિક્ખિપિત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો દુક્ખસ્સન્તં કાતું. એકો દુબ્બલો હોતિ અપ્પથામો અરઞ્ઞે ન સક્કોતિ, ગામન્તેયેવ સક્કોતિ. એકો મહબ્બલો સમપ્પવત્તધાતુકો અધિવાસનખન્તિસમ્પન્નો ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ સમચિત્તો અરઞ્ઞેપિ ગામન્તેપિ સક્કોતિયેવ. એકો નેવ ગામન્તે ન અરઞ્ઞે સક્કોતિ પદપરમો હોતિ.

તત્ર ¶ ય્વાયં મહજ્ઝાસયો હોતિ મહુસ્સાહો, સક્કોતિ ગામન્તસેનાસનં પટિક્ખિપિત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો દુક્ખસ્સન્તં કાતું, સો અરઞ્ઞેયેવ વસતુ, ઇદમસ્સ પતિરૂપં. સદ્ધિવિહારિકાદયોપિ ચસ્સ અનુસિક્ખમાના અરઞ્ઞે વિહાતબ્બમેવ મઞ્ઞિસ્સન્તિ.

યો પન દુબ્બલો હોતિ અપ્પથામો ગામન્તેયેવ સક્કોતિ દુક્ખસ્સન્તં કાતું, ન અરઞ્ઞે સો ગામન્તેયેવ વસતુ, ય્વાયં મહબ્બલો સમપ્પવત્તધાતુકો અધિવાસનખન્તિસમ્પન્નો ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ સમચિત્તો અરઞ્ઞેપિ ગામન્તેપિ સક્કોતિયેવ, અયમ્પિ ગામન્તસેનાસનં પહાય ¶ અરઞ્ઞે વિહરતુ, ઇદમસ્સ પતિરૂપં સદ્ધિવિહારિકાપિ હિસ્સ અનુસિક્ખમાના અરઞ્ઞે વિહાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ.

યો પનાયં નેવ ગામન્તે ન અરઞ્ઞે સક્કોતિ પદપરમો હોતિ. અયમ્પિ અરઞ્ઞેયેવ ¶ વસતુ. અયં હિસ્સ ધુતઙ્ગસેવના કમ્મટ્ઠાનભાવના ચ આયતિં મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયો ભવિસ્સતિ. સદ્ધિવિહારિકાદયો ચસ્સ અનુસિક્ખમાના અરઞ્ઞે વિહાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તીતિ.

એવં ય્વાયં દુબ્બલો હોતિ અપ્પથામો ગામન્તેયેવ વિહરન્તો સક્કોતિ દુક્ખસ્સન્તં કાતું ન અરઞ્ઞે, ઇમં પુગ્ગલં સન્ધાય ભગવા ‘‘યો ઇચ્છતિ ગામન્તે વિહરતૂ’’તિ આહ. ઇમિના ચ પુગ્ગલેન અઞ્ઞેસમ્પિ દ્વારં દિન્નં.

યદિ પન ભગવા દેવદત્તસ્સ વાદં સમ્પટિચ્છેય્ય, ય્વાયં પુગ્ગલો પકતિયા દુબ્બલો હોતિ અપ્પથામો, યોપિ દહરકાલે અરઞ્ઞવાસં અભિસમ્ભુણિત્વા જિણ્ણકાલે વા વાતપિત્તાદીહિ સમુપ્પન્નધાતુક્ખોભકાલે વા નાભિસમ્ભુણાતિ, ગામન્તેયેવ પન વિહરન્તો સક્કોતિ દુક્ખસ્સન્તં કાતું, તેસં અરિયમગ્ગુપચ્છેદો ભવેય્ય, અરહત્તફલાધિગમો ન ભવેય્ય, ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં વિલોમં અનિય્યાનિકં સત્થુ સાસનં ભવેય્ય, સત્થા ચ તેસં અસબ્બઞ્ઞૂ અસ્સ ‘‘સકવાદં છડ્ડેત્વા દેવદત્તવાદે પતિટ્ઠિતો’’તિ ગારય્હો ચ ભવેય્ય. તસ્મા ભગવા એવરૂપે પુગ્ગલે સઙ્ગણ્હન્તો દેવદત્તસ્સ વાદં પટિક્ખિપિ. એતેનેવૂપાયેન પિણ્ડપાતિકવત્થુસ્મિમ્પિ પંસુકૂલિકવત્થુસ્મિમ્પિ અટ્ઠ માસે રુક્ખમૂલિકવત્થુસ્મિમ્પિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. ચત્તારો પન માસે રુક્ખમૂલસેનાસનં પટિક્ખિત્તમેવ.

મચ્છમંસવત્થુસ્મિં તિકોટિપરિસુદ્ધન્તિ તીહિ કોટીહિ પરિસુદ્ધં, દિટ્ઠાદીહિ અપરિસુદ્ધીહિ વિરહિતન્તિ અત્થો. તેનેવાહ – ‘‘અદિટ્ઠં, અસુતં, અપરિસઙ્કિત’’ન્તિ. તત્થ ‘‘અદિટ્ઠં’’ નામ ભિક્ખૂનં અત્થાય મિગમચ્છે વધિત્વા ગય્હમાનં અદિટ્ઠં. ‘‘અસુતં’’ નામ ભિક્ખૂનં ¶ અત્થાય મિગમચ્છે વધિત્વા ગહિતન્તિ અસુતં. ‘‘અપરિસઙ્કિતં’’ પન દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં સુતપરિસઙ્કિતં તદુભયવિમુત્તપરિસઙ્કિતઞ્ચ ઞત્વા તબ્બિપક્ખતો જાનિતબ્બં. કથં? ઇધ ભિક્ખૂ પસ્સન્તિ મનુસ્સે જાલવાગુરાદિહત્થે ¶ ગામતો વ નિક્ખમન્તે અરઞ્ઞે વા વિચરન્તે, દુતિયદિવસે ચ નેસં તં ગામં પિણ્ડાય ¶ પવિટ્ઠાનં સમચ્છમંસં પિણ્ડપાતં અભિહરન્તિ. તે તેન દિટ્ઠેન પરિસઙ્કન્તિ ‘‘ભિક્ખૂનં નુખો અત્થાય કત’’ન્તિ ઇદં દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં, નામ એતં ગહેતું ન વટ્ટતિ. યં એવં અપરિસઙ્કિતં તં વટ્ટતિ. સચે પન તે મનુસ્સા ‘‘કસ્મા ભન્તે ન ગણ્હથા’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘નયિદં ભન્તે ભિક્ખૂનં અત્થાય કતં, અમ્હેહિ અત્તનો અત્થાય વા રાજયુત્તાદીનં અત્થાય વા કત’’ન્તિ વદન્તિ કપ્પતિ.

નહેવ ખો ભિક્ખૂ પસ્સન્તિ; અપિચ સુણન્તિ, મનુસ્સા કિર જાલવાગુરાદિહત્થા ગામતો વા નિક્ખમન્તિ, અરઞ્ઞે વા વિચરન્તી’’તિ. દુતિયદિવસે ચ નેસં તં ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠાનં ‘‘ભિક્ખૂનં નુખો અત્થાય કત’’ન્તિ ઇદં ‘‘સુતપરિસઙ્કિતં’’ નામ. એતં ગહેતું ન વટ્ટતિ, યં એવં અપરિસઙ્કિતં તં વટ્ટતિ. સચે પન તે મનુસ્સા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, ન ગણ્હથા’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘નયિદં, ભન્તે, ભિક્ખૂનં અત્થાય કતં, અમ્હેહિ અત્તનો અત્થાય વા રાજયુત્તાદીનં અત્થાય વા કત’’ન્તિ વદન્તિ કપ્પતિ.

નહેવ ખો પન ભિક્ખૂ પસ્સન્તિ, ન સુણન્તિ; અપિચ ખો તેસં ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠાનં પત્તં ગહેત્વા સમચ્છમંસં પિણ્ડપાતં અભિસઙ્ખરિત્વા અભિહરન્તિ, તે પરિસઙ્કન્તિ ‘‘ભિક્ખૂનં નુખો અત્થાય કત’’ન્તિ ઇદં ‘‘તદુભયવિમુત્તપરિસઙ્કિતં’’ નામ. એતં ગહેતું ન વટ્ટતિ. યં એવં અપરિસઙ્કિતં તં વટ્ટતિ. સચે પન તે મનુસ્સા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, ન ગણ્હથા’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘નયિદં, ભન્તે, ભિક્ખૂનં અત્થાય કતં અમ્હેહિ અત્તનો અત્થાય વા રાજયુત્તાદીનં અત્થાય વા કતં પવત્તમંસં વા કપ્પિયમેવ લભિત્વા ભિક્ખૂનં અત્થાય સમ્પાદિત’’ન્તિ વદન્તિ કપ્પતિ. મતાનં પેતકિચ્ચત્થાય મઙ્ગલાદીનં વા અત્થાય કતેપિ એસેવ નયો. યં યઞ્હિ ભિક્ખૂનંયેવ અત્થાય અકતં, યત્થ ચ નિબ્બેમતિકો હોતિ, તં સબ્બં કપ્પતિ.

સચે પન એકસ્મિં વિહારે ભિક્ખૂ ઉદ્દિસ્સ કતં હોતિ, તે ચ અત્તનો અત્થાય કતભાવં ન જાનન્તિ, અઞ્ઞે જાનન્તિ. યે જાનન્તિ, તેસં ન વટ્ટતિ ¶ , ઇતરેસં વટ્ટતિ. અઞ્ઞે ન જાનન્તિ, તેયેવ જાનન્તિ, તેસંયેવ ન વટ્ટતિ, અઞ્ઞેસં વટ્ટતિ. તેપિ અમ્હાકં અત્થાય કતન્તિ જાનન્તિ, અઞ્ઞેપિ એતેસં અત્થાય ¶ કતન્તિ જાનન્તિ, સબ્બેસમ્પિ ન વટ્ટતિ, સબ્બે ¶ ન જાનન્તિ, સબ્બેસમ્પિ વટ્ટતિ. પઞ્ચસુ હિ સહધમ્મિકેસુ યસ્સ વા તસ્સ વા અત્થાય ઉદ્દિસ્સ કતં, સબ્બેસં ન કપ્પતિ.

સચે પન કોચિ એકં ભિક્ખું ઉદ્દિસ્સ પાણં વધિત્વા તસ્સ પત્તં પૂરેત્વા દેતિ, સો ચ અત્તનો અત્થાય કતભાવં જાનંયેવ ગહેત્વા અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો દેતિ, સો તસ્સ સદ્ધાય પરિભુઞ્જતિ, કસ્સ આપત્તીતિ? દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તિ. યઞ્હિ ઉદ્દિસ્સ કતં તસ્સ અભુત્તતાય અનાપત્તિ, ઇતરસ્સ અજાનનતાય. કપ્પિયમંસસ્સ હિ પટિગ્ગહણે આપત્તિ નત્થિ. ઉદ્દિસ્સ કતઞ્ચ અજાનિત્વા ભુત્તસ્સ પચ્છા ઞત્વા આપત્તિદેસનાકિચ્ચં નામ નત્થિ, અકપ્પિયમંસં પન અજાનિત્વા ભુત્તેન પચ્છા ઞત્વાપિ આપત્તિ દેસેતબ્બા, ઉદ્દિસ્સ કતઞ્હિ ઞત્વા ભુઞ્જતોવ આપત્તિ. અકપ્પિયમંસં અજાનિત્વા ભુઞ્જન્તસ્સાપિ આપત્તિયેવ. તસ્મા આપત્તિભીરુકેન રૂપં સલ્લક્ખેન્તેનપિ પુચ્છિત્વાવ મંસં પટિગ્ગહેતબ્બં. પરિભોગકાલે પુચ્છિત્વા પરિભુઞ્જિસ્સામીતિ વા ગહેત્વા પુચ્છિત્વાવ પરિભુઞ્જિતબ્બં. કસ્મા? દુવિઞ્ઞેય્યત્તા. અચ્છમંસં હિ સૂકરમંસસદિસં હોતિ, દીપિમંસાદીનિપિ મિગમંસાદિસદિસાનિ, તસ્મા પુચ્છિત્વા ગહણમેવ વત્તન્તિ વદન્તિ.

હટ્ઠો ઉદગ્ગોતિ તુટ્ઠો ચેવ ઉન્નતકાયચિત્તો ચ હુત્વા. સો કિર ‘‘ન ભગવા ઇમાનિ પઞ્ચ વત્થૂનિ અનુજાનાતિ, ઇદાનિ સક્ખિસ્સામિ સઙ્ઘભેદં કાતુ’’ન્તિ કોકાલિકસ્સ ઇઙ્ગિતાકારં દસ્સેત્વા યથા વિસં વા ખાદિત્વા રજ્જુયા વા ઉબ્બન્ધિત્વા સત્થં વા આહરિત્વા મરિતુકામો પુરિસો વિસાદીસુ અઞ્ઞતરં લભિત્વા તપ્પચ્ચયા આસન્નમ્પિ મરણદુક્ખં અજાનન્તો હટ્ઠો ઉદગ્ગો હોતિ; એવમેવ સઙ્ઘભેદપચ્ચયા આસન્નમ્પિ અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા પટિસંવેદનીયં દુક્ખં અજાનન્તો ‘‘લદ્ધો દાનિ મે સઙ્ઘભેદસ્સ ઉપાયો’’તિ હટ્ઠો ઉદગ્ગો સપરિસો ઉટ્ઠાયાસના તેનેવ હટ્ઠભાવેન ભગવન્તં ¶ અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ.

તે મયં ઇમેહિ પઞ્ચહિ વત્થૂહિ સમાદાય વત્તામાતિ એત્થ પન ‘‘ઇમાનિ પઞ્ચ વત્થૂની’’તિ વત્તબ્બેપિ તે મયં ઇમેહિ પઞ્ચહિ વત્થૂહિ જનં સઞ્ઞાપેસ્સામાતિ અભિણ્હં પરિવિતક્કવસેન વિભત્તિવિપલ્લાસં અસલ્લક્ખેત્વા અભિણ્હં પરિવિતક્કાનુરૂપમેવ ‘‘તે મયં ઇમેહિ પઞ્ચહિ વત્થૂહી’’તિ આહ, યથા તં વિક્ખિત્તચિત્તો.

ધુતા ¶ ¶ સલ્લેખવુત્તિનોતિ યા પટિપદા કિલેસે ધુનાતિ, તાય સમન્નાગતત્તા ધુતા. યા ચ કિલેસે સલ્લિખતિ, સા એતેસં વુત્તીતિ સલ્લેખવુત્તિનો.

બાહુલિકોતિ ચીવરાદીનં પચ્ચયાનં બહુલભાવો બાહુલ્લં, તં બાહુલ્લમસ્સ અત્થિ, તસ્મિં વા બાહુલ્લે નિયુત્તો ઠિતોતિ બાહુલિકો. બાહુલ્લાય ચેતેતીતિ બાહુલત્તાય ચેતેતિ કપ્પેતિ પકપ્પેતિ. કથઞ્હિ નામ મય્હઞ્ચ સાવકાનઞ્ચ ચીવરાદીનં પચ્ચયાનં બહુલભાવો ભવેય્યાતિ એવં ઉસ્સુક્કમાપન્નોતિ અધિપ્પાયો. ચક્કભેદાયાતિ આણાભેદાય.

ધમ્મિં કથં કત્વાતિ ખન્ધકે વુત્તનયેન ‘‘અલં, દેવદત્ત, મા તે રુચ્ચિ સઙ્ઘભેદો. ગરુકો ખો, દેવદત્ત, સઙ્ઘભેદો. યો ખો, દેવદત્ત, સમગ્ગં સઙ્ઘં ભિન્દતિ, કપ્પટ્ઠિકં કિબ્બિસં પસવતિ, કપ્પં નિરયમ્હિ પચ્ચતિ, યો ચ ખો, દેવદત્ત, ભિન્નં સઙ્ઘં સમગ્ગં કરોતિ, બ્રહ્મં પુઞ્ઞં પસવતિ, કપ્પં સગ્ગમ્હિ મોદતી’’તિ (ચૂળવ. ૩૪૩) એવમાદિકં અનેકપ્પકારં દેવદત્તસ્સ ચ ભિક્ખૂનઞ્ચ તદનુચ્છવિકં તદનુલોમિકં ધમ્મિં કથં કત્વા.

૪૧૧. સમગ્ગસ્સાતિ સહિતસ્સ ચિત્તેન ચ સરીરેન ચ અવિયુત્તસ્સાતિ અત્થો. પદભાજનેપિ હિ અયમેવ અત્થો દસ્સિતો. સમાનસંવાસકોતિ હિ વદતા ચિત્તેન અવિયોગો દસ્સિતો હોતિ. સમાનસીમાયં ઠિતોતિ વદતા સરીરેન. કથં? સમાનસંવાસકો હિ લદ્ધિનાનાસંવાસકેન વા કમ્મનાનાસંવાસકેન વા વિરહિતો સમચિત્તતાય ચિત્તેન અવિયુત્તો હોતિ. સમાનસીમાયં ઠિતો કાયસામગ્ગિદાનતો સરીરેન અવિયુત્તો.

ભેદનસંવત્તનિકં વા અધિકરણન્તિ ભેદનસ્સ સઙ્ઘભેદસ્સ અત્થાય સંવત્તનિકં કારણં. ઇમસ્મિઞ્હિ ઓકાસે ¶ ‘‘કામહેતુ કામનિદાનં કામાધિકરણ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૬૮) વિય કારણં અધિકરણન્તિ અધિપ્પેતં. તઞ્ચ યસ્મા અટ્ઠારસવિધં હોતિ, તસ્મા પદભાજને ‘‘અટ્ઠારસ ભેદકરવત્થૂની’’તિ વુત્તં. તાનિ પન ‘‘ઇધૂપાલિ, ભિક્ખુ અધમ્મં ધમ્મોતિ દીપેતી’’તિઆદિના ¶ (ચૂળવ. ૩૫૨) નયેન ખન્ધકે આગતાનિ, તસ્મા તત્રેવ નેસં અત્થં વણ્ણયિસ્સામ. યોપિ ચાયં ઇમાનિ વત્થૂનિ નિસ્સાય અપરેહિપિ કમ્મેન, ઉદ્દેસેન, વોહારેન, અનુસાવનાય, સલાકગ્ગાહેનાતિ પઞ્ચહિ કારણેહિ સઙ્ઘભેદો હોતિ, તમ્પિ આગતટ્ઠાનેયેવ પકાસયિસ્સામ. સઙ્ખેપતો પન ભેદનસંવત્તનિકં વા અધિકરણં સમાદાયાતિ એત્થ સઙ્ઘભેદસ્સ અત્થાય સંવત્તનિકં સઙ્ઘભેદનિપ્ફત્તિસમત્થં કારણં ગહેત્વાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. પગ્ગય્હાતિ પગ્ગહિતં અબ્ભુસ્સિતં પાકટં કત્વા. તિટ્ઠેય્યાતિ યથાસમાદિન્નં યથાપગ્ગહિતમેવ ચ કત્વા અચ્છેય્ય ¶ . યસ્મા પન એવં પગ્ગણ્હતા તિટ્ઠતા ચ તં દીપિતઞ્ચેવ અપ્પટિનિસ્સટ્ઠઞ્ચ હોતિ, તસ્મા પદભાજને ‘‘દીપેય્યા’’તિ ચ ‘‘નપ્પટિનિસ્સજ્જેય્યા’’તિ ચ વુત્તં.

ભિક્ખૂહિ એવમસ્સ વચનીયોતિ અઞ્ઞેહિ લજ્જીહિ ભિક્ખૂહિ એવં વત્તબ્બો ભવેય્ય. પદભાજને ચસ્સ યે પસ્સન્તીતિ યે સમ્મુખા પગ્ગય્હ તિટ્ઠન્તં પસ્સન્તિ. યે સુણન્તીતિ યેપિ ‘‘અસુકસ્મિં નામ વિહારે ભિક્ખૂ ભેદનસંવત્તનિકં અધિકરણં સમાદાય પગ્ગય્હ તિટ્ઠન્તી’’તિ સુણન્તિ.

સમેતાયસ્મા સઙ્ઘેનાતિ આયસ્મા સઙ્ઘેન સદ્ધિં સમેતુ સમાગચ્છતુ એકલદ્ધિકો હોતૂતિ અત્થો. કિં કારણા? સમગ્ગો હિ સઙ્ઘો સમ્મોદમાનો અવિવદમાનો એકુદ્દેસો ફાસુ વિહરતીતિ.

તત્થ સમ્મોદમાનોતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્પત્તિયા સટ્ઠુ મોદમાનો. અવિવદમાનોતિ ‘‘અયં ધમ્મો, નાયં ધમ્મો’’તિ એવં ન વિવદમાનો. એકો ઉદ્દેસો અસ્સાતિ એકુદ્દેસો, એકતો પવત્તપાતિમોક્ખુદ્દેસો, ન વિસુન્તિ અત્થો. ફાસુ વિહરતીતિ સુખં વિહરતિ.

ઇચ્ચેતં કુસલન્તિ એતં પટિનિસ્સજ્જનં કુસલં ખેમં સોત્થિભાવો તસ્સ ભિક્ખુનો. નો ચે પટિનિસ્સજ્જતિ આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ તિક્ખત્તું વુત્તસ્સ અપ્પટિનિસ્સજ્જતો દુક્કટં. સુત્વા ન વદન્તિ આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ યે સુત્વા ન વદન્તિ, તેસમ્પિ ¶ દુક્કટં. કીવદૂરે સુત્વા અવદન્તાનં દુક્કટં? એકવિહારે તાવ વત્તબ્બં નત્થિ. અટ્ઠકથાયં પન વુત્તં ‘‘સમન્તા અદ્ધયોજને ભિક્ખૂનં ભારો. દૂતં વા પણ્ણં વા પેસેત્વા વદતોપિ આપત્તિમોક્ખો નત્થિ. સયમેવ ગન્ત્વા ‘ગરુકો ખો, આવુસો, સઙ્ઘભેદો ¶ , મા સઙ્ઘભેદાય, પરક્કમી’તિ નિવારેતબ્બો’’તિ. પહોન્તેન પન દૂરમ્પિ ગન્તબ્બં અગિલાનાનઞ્હિ દૂરેપિ ભારોયેવ.

ઇદાનિ ‘‘એવઞ્ચ સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ વુચ્ચમાનો’’તિઆદીસુ અત્થમત્તમેવ દસ્સેતું ‘‘સો ભિક્ખુ સઙ્ઘમજ્ઝમ્પિ આકડ્ઢિત્વા વત્તબ્બો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ઘમજ્ઝમ્પિ આકડ્ઢિત્વાતિ સચે પુરિમનયેન વુચ્ચમાનો ન પટિનિસ્સજ્જતિ હત્થેસુ ચ પાદેસુ ચ ગહેત્વાપિ સઙ્ઘમજ્ઝં આકડ્ઢિત્વા પુનપિ ‘‘મા આયસ્મા’’તિઆદિના નયેન તિક્ખત્તું વત્તબ્બો.

યાવતતિયં સમનુભાસિતબ્બોતિ યાવ તતિયં સમનુભાસનં તાવ સમનુભાસિતબ્બો. તીહિ સમનુભાસનકમ્મવાચાહિ કમ્મં કાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. પદભાજને પનસ્સ અત્થમેવ ગહેત્વા સમનુભાસનવિધિં ¶ દસ્સેતું ‘‘સો ભિક્ખુ સમનુભાસિતબ્બો. એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, સમનુભાસિતબ્બો’’તિઆદિ વુત્તં.

૪૧૪. તત્થ ઞત્તિયા દુક્કટં દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયા પટિપ્પસ્સમ્ભન્તીતિ યઞ્ચ ઞત્તિપરિયોસાને દુક્કટં આપન્નો, યે ચ દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયે, તા તિસ્સોપિ આપત્તિયો ‘‘યસ્સ નક્ખમતિ સો ભાસેય્યા’’તિ એવં ય્ય-કારપ્પત્તમત્તાય તતિયકમ્મવાચાય પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ સઙ્ઘાદિસેસોયેવ તિટ્ઠતિ. કિં પન આપન્નાપત્તિયો પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ અનાપન્નાતિ? મહાસુમત્થેરો તાવ વદતિ ‘‘યો અવસાને પટિનિસ્સજ્જિસ્સતિ, સો તા આપત્તિયો ન આપજ્જતિ, તસ્મા અનાપન્ના પટિપ્પસ્સમ્ભન્તી’’તિ. મહાપદુમત્થેરો પન લિઙ્ગપરિવત્તેન અસાધારણાપત્તિયો વિય આપન્ના પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ, અનાપન્નાનં કિં પટિપ્પસ્સદ્ધિયા’’તિ આહ.

૪૧૫. ધમ્મકમ્મે ધમ્મકમ્મસઞ્ઞીતિ તઞ્ચે સમનુભાસનકમ્મં ધમ્મકમ્મં હોતિ, તસ્મિં ધમ્મકમ્મસઞ્ઞીતિ અત્થો. એસ નયો સબ્બત્થ. ઇધ સઞ્ઞા ન રક્ખતિ, કમ્મસ્સ ધમ્મિકત્તા ¶ એવ અપ્પટિનિસ્સજ્જન્તો આપજ્જતિ.

૪૧૬. અસમનુભાસન્તસ્સાતિ અસમનુભાસિયમાનસ્સ અપ્પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સાપિ સઙ્ઘાદિસેસેન અનાપત્તિ.

પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સાતિ ¶ ઞત્તિતો પુબ્બે વા ઞત્તિક્ખણે વા ઞત્તિપરિયોસાને વા પઠમાય વા અનુસાવનાય દુતિયાય વા તતિયાય વા યાવ ય્ય-કારં ન સમ્પાપુણાતિ, તાવ પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસેન અનાપત્તિ.

આદિકમ્મિકસ્સાતિ. એત્થ પન ‘‘દેવદત્તો સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ ભેદાય પરક્કમિ, તસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ પરિવારે (પરિ. ૧૭) આગતત્તા દેવદત્તો આદિકમ્મિકો. સો ચ ખો સઙ્ઘભેદાય પરક્કમનસ્સેવ, ન અપ્પટિનિસ્સજ્જનસ્સ. ન હિ તસ્સ તં કમ્મં કતં. કથમિદં જાનિતબ્બન્તિ ચે? સુત્તતો. યથા હિ ‘‘અરિટ્ઠો ભિક્ખુ ગદ્ધબાધિપુબ્બો યાવતતિયં સમનુભાસનાય ન પટિનિસ્સજ્જિ, તસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ પરિવારે (પરિ. ૧૨૧) આગતત્તા અરિટ્ઠસ્સ કમ્મં કતન્તિ પઞ્ઞાયતિ, ન તથા દેવદત્તસ્સ. અથાપિસ્સ કતેન ભવિતબ્બન્તિ કોચિ અત્તનો રુચિમત્તેન વદેય્ય, તથાપિ અપ્પટિનિસ્સજ્જને આદિકમ્મિકસ્સ અનાપત્તિ નામ ¶ નત્થિ. ન હિ પઞ્ઞત્તં સિક્ખાપદં વીતિક્કમન્તસ્સ અઞ્ઞત્ર ઉદ્દિસ્સ અનુઞ્ઞાતતો અનાપત્તિ નામ દિસ્સતિ. યમ્પિ અરિટ્ઠસિક્ખાપદસ્સ અનાપત્તિયં ‘‘આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ પોત્થકેસુ લિખિતં, તં પમાદલિખિતં. પમાદલિખિતભાવો ચસ્સ ‘‘પઠમં અરિટ્ઠો ભિક્ખુ ચોદેતબ્બો, ચોદેત્વા સારેતબ્બો, સારેત્વા આપત્તિં રોપેતબ્બો’’તિ (ચૂળવ. ૬૫) એવં કમ્મક્ખન્ધકે આપત્તિરોપનવચનતો વેદિતબ્બો.

ઇતિ ભેદાય પરક્કમને આદિકમ્મિકસ્સ દેવદત્તસ્સ યસ્મા તં કમ્મં ન કતં, તસ્માસ્સ આપત્તિયેવ ન જાતા. સિક્ખાપદં પન તં આરબ્ભ પઞ્ઞત્તન્તિ કત્વા ‘‘આદિકમ્મિકો’’તિ વુત્તો. ઇતિ આપત્તિયા અભાવતોયેવસ્સ અનાપત્તિ વુત્તા. સા પનેસા કિઞ્ચાપિ અસમનુભાસન્તસ્સાતિ ઇમિનાવ સિદ્ધા, યસ્મા પન અસમનુભાસન્તો નામ યસ્સ કેવલં સમનુભાસનં ન કરોન્તિ, સો ¶ વુચ્ચતિ, ન આદિકમ્મિકો. અયઞ્ચ દેવદત્તો આદિકમ્મિકોયેવ, તસ્મા ‘‘આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ વુત્તં. એતેનુપાયેન ઠપેત્વા અરિટ્ઠસિક્ખાપદં સબ્બસમનુભાસનાસુ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ તિવઙ્ગિકં એકસમુટ્ઠાનં, સમનુભાસનસમુટ્ઠાનં નામમેતં, કાયવાચાચિત્તતો સમુટ્ઠાતિ. પટિનિસ્સજ્જામીતિ કાયવિકારં વા વચીભેદં વા ¶ અકરોન્તસ્સેવ પન આપજ્જનતો અકિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, અકુસલચિત્તં, દુક્ખવેદનન્તિ.

પઠમસઙ્ઘભેદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. દુતિયસઙ્ઘભેદસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૧૭-૮. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ દુતિયસઙ્ઘભેદસિક્ખાપદં. તત્થ અનુવત્તકાતિ તસ્સ દિટ્ઠિખન્તિરુચિગ્ગહણેન અનુપટિપજ્જનકા. વગ્ગં અસામગ્ગિપક્ખિયવચનં વદન્તીતિ વગ્ગવાદકા. પદભાજને પન ‘‘તસ્સ વણ્ણાય પક્ખાય ઠિતા હોન્તી’’તિ વુત્તં, તસ્સ સઙ્ઘભેદાય પરક્કમન્તસ્સ વણ્ણત્થાય ચ પક્ખવુડ્ઢિઅત્થાય ચ ઠિતાતિ અત્થો. યે હિ વગ્ગવાદકા, તે નિયમેન ઈદિસા હોન્તિ, તસ્મા એવં વુત્તં. યસ્મા પન તિણ્ણં ઉદ્ધં કમ્મારહા ન હોન્તિ, ન હિ સઙ્ઘો સઙ્ઘસ્સ કમ્મં કરોતિ, તસ્મા એકો વા દ્વે વા તયો વાતિ વુત્તં.

જાનાતિ ¶ નોતિ અમ્હાકં છન્દાદીનિ જાનાતિ. ભાસતીતિ ‘‘એવં કરોમા’’તિ અમ્હેહિ સદ્ધિં ભાસતિ. અમ્હાકમ્પેતં ખમતીતિ યં સો કરોતિ, એતં અમ્હાકમ્પિ રુચ્ચતિ.

સમેતાયસ્મન્તાનં સઙ્ઘેનાતિ આયસ્મન્તાનં ચિત્તં સઙ્ઘેન સદ્ધિં સમેતુ સમાગચ્છતુ, એકીભાવં યાતૂતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ પઠમસિક્ખાપદે વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થત્તા ચ પાકટમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીનિપિ પઠમસિક્ખાપદસદિસાનેવાતિ.

દુતિયસઙ્ઘભેદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. દુબ્બચસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૨૪. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ દુબ્બચસિક્ખાપદં. તત્થ અનાચારં આચરતીતિ અનેકપ્પકારં કાયવચીદ્વારવીતિક્કમં કરોતિ. કિં નુ ખો નામાતિ વમ્ભનવચનમેતં. અહં ખો નામાતિ ઉક્કંસવચનં. તુમ્હે વદેય્યન્તિ ¶ ‘‘ઇદં કરોથ, ઇદં મા કરોથા’’તિ અહં તુમ્હે વત્તું ¶ અરહામીતિ દસ્સેતિ. કસ્માતિ ચે? યસ્મા અમ્હાકં બુદ્ધો ભગવા કણ્ટકં આરુય્હ મયા સદ્ધિં નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતોતિએવમાદિમત્થં સન્ધાયાહ. ‘‘અમ્હાકં ધમ્મો’’તિ વત્વા પન અત્તનો સન્તકભાવે યુત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘અમ્હાકં અય્યપુત્તેન ધમ્મો અભિસમિતો’’તિ આહ. યસ્મા અમ્હાકં અય્યપુત્તેન ચતુસચ્ચધમ્મો પટિવિદ્ધો, તસ્મા ધમ્મોપિ અમ્હાકન્તિ વુત્તં હોતિ. સઙ્ઘં પન અત્તનો વેરિપક્ખે ઠિતં મઞ્ઞમાનો અમ્હાકં સઙ્ઘોતિ ન વદતિ. ઉપમં પન વત્વા સઙ્ઘં અપસાદેતુકામો ‘‘સેય્યથાપિ નામા’’તિઆદિમાહ. તિણકટ્ઠપણ્ણસટન્તિ તત્થ તત્થ પતિતં તિણકટ્ઠપણ્ણં. અથ વા તિણઞ્ચ નિસ્સારકં લહુકં કટ્ઠઞ્ચ તિણકટ્ઠં. પણ્ણસટન્તિ પુરાણપણ્ણં. ઉસ્સારેય્યાતિ રાસિં કરેય્ય.

પબ્બતેય્યાતિ પબ્બતપ્પભવા, સા હિ સીઘસોતા હોતિ, તસ્મા તમેવ ગણ્હાતિ. સઙ્ખસેવાલપણકન્તિ એત્થ સઙ્ખોતિ દીઘમૂલકો પણ્ણસેવાલો વુચ્ચતિ. સેવાલોતિ નીલસેવાલો, અવસેસો ઉદકપપ્પટકતિલબીજકાદિ સબ્બોપિ પણકોતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. એકતો ઉસ્સારિતાતિ એકટ્ઠાને કેનાપિ સમ્પિણ્ડિતા રાસીકતાતિ દસ્સેતિ.

૪૨૫-૬. દુબ્બચજાતિકોતિ દુબ્બચસભાવો વત્તું અસક્કુણેય્યોતિ અત્થો. પદભાજનેપિસ્સ ¶ દુબ્બચોતિ દુક્ખેન કિચ્છેન વદિતબ્બો, ન સક્કા સુખેન વત્તુન્તિ અત્થો. દોવચસ્સકરણેહીતિ દુબ્બચભાવકરણીયેહિ, યે ધમ્મા દુબ્બચં પુગ્ગલં કરોન્તિ, તેહિ સમન્નાગતોતિ અત્થો. તે પન ‘‘કતમે ચ, આવુસો, દોવચસ્સકરણા ધમ્મા? ઇધાવુસો, ભિક્ખુ પાપિચ્છો હોતી’’તિઆદિના નયેન પટિપાટિયા અનુમાનસુત્તે (મ. નિ. ૧.૧૮૧) આગતા પાપિચ્છતા, અત્તુક્કંસકપરવમ્ભકતા, કોધનતા, કોધહેતુ ઉપનાહિતા, કોધહેતુઅભિસઙ્ગિતા, કોધહેતુકોધસામન્તવાચાનિચ્છારણતા, ચોદકં પટિપ્ફરણતા, ચોદકં અપસાદનતા, ચોદકસ્સ પચ્ચારોપનતા, અઞ્ઞેન અઞ્ઞંપટિચરણતા ¶ , અપદાનેન ન સમ્પાયનતા, મક્ખિપળાસિતા, ઇસ્સુકીમચ્છરિતા, સઠમાયાવિતા, થદ્ધાતિમાનિતા, સન્દિટ્ઠિપરામાસિઆધાનગ્ગહિદુપ્પટિનિસ્સગ્ગિતાતિ એકૂનવીસતિ ધમ્મા વેદિતબ્બા.

ઓવાદં ¶ નક્ખમતિ ન સહતીતિ અક્ખમો. યથાનુસિટ્ઠં અપ્પટિપજ્જનતો પદક્ખિણેન અનુસાસનિં ન ગણ્હાતીતિ અપ્પદક્ખિણગ્ગાહી અનુસાસનિં.

ઉદ્દેસપરિયાપન્નેસૂતિ ઉદ્દેસે પરિયાપન્નેસુ અન્તોગધેસુ. ‘‘યસ્સ સિયા આપત્તિ, સો આવિકરેય્યા’’તિ એવં સઙ્ગહિતત્તા અન્તો પાતિમોક્ખસ્સ વત્તમાનેસૂતિ અત્થો. સહધમ્મિકં વુચ્ચમાનોતિ સહધમ્મિકેન વુચ્ચમાનો કરણત્થે ઉપયોગવચનં, પઞ્ચહિ સહધમ્મિકેહિ સિક્ખિતબ્બત્તા તેસં વા સન્તકત્તા સહધમ્મિકન્તિ લદ્ધનામેન બુદ્ધપઞ્ઞત્તેન સિક્ખાપદેન વુચ્ચમાનોતિ અત્થો.

વિરમથાયસ્મન્તો મમ વચનાયાતિ યેન વચનેન મં વદથ, તતો મમ વચનતો વિરમથ. મા મં તં વચનં વદથાતિ વુત્તં હોતિ.

વદતુ સહધમ્મેનાતિ સહધમ્મિકેન સિક્ખાપદેન સહધમ્મેન વા અઞ્ઞેનપિ પાસાદિકભાવસંવત્તનિકેન વચનેન વદતુ. યદિદન્તિ વુડ્ઢિકારણનિદસ્સનત્થે નિપાતો. તેન ‘‘યં ઇદં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ હિતવચનં આપત્તિતો વુટ્ઠાપનઞ્ચ તેન અઞ્ઞમઞ્ઞવચનેન અઞ્ઞમઞ્ઞવુટ્ઠાપનેન ચ સંવડ્ઢા પરિસા’’તિ એવં પરિસાય વુડ્ઢિકારણં દસ્સિતં હોતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમસઙ્ઘભેદસદિસાનેવાતિ.

દુબ્બચસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. કુલદૂસકસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૩૧. તેન ¶ સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ કુલદૂસકસિક્ખાપદં. તત્થ અસ્સજિપુનબ્બસુકા નામાતિ અસ્સજિ ચેવ પુનબ્બસુકો ચ. કીટાગિરિસ્મિન્તિ એવંનામકે જનપદે. આવાસિકા હોન્તીતિ એત્થ આવાસો એતેસં અત્થીતિ આવાસિકા. ‘‘આવાસો’’તિ વિહારો વુચ્ચતિ. સો યેસં આયત્તો નવકમ્મકરણપુરાણપટિસઙ્ખરણાદિભારહારતાય, તે આવાસિકા. યે પન કેવલં વિહારે વસન્તિ, તે નેવાસિકાતિ વુચ્ચન્તિ. ઇમે આવાસિકા અહેસું. અલજ્જિનો પાપભિક્ખૂતિ ¶ નિલ્લજ્જા લામકભિક્ખૂ, તે હિ છબ્બગ્ગિયાનં જેટ્ઠકછબ્બગ્ગિયા.

સાવત્થિયં ¶ કિર છ જના સહાયકા ‘‘કસિકમ્માદીનિ દુક્કરાનિ, હન્દ મયં સમ્મા પબ્બજામ! પબ્બજન્તેહિ ચ ઉપ્પન્ને કિચ્ચે નિત્થરણકટ્ઠાને પબ્બજિતું વટ્ટતી’’તિ સમ્મન્તયિત્વા દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં સન્તિકે પબ્બજિંસુ. તે પઞ્ચવસ્સા હુત્વા માતિકં પગુણં કત્વા મન્તયિંસુ ‘‘જનપદો નામ કદાચિ સુભિક્ખો હોતિ કદાચિ દુબ્ભિક્ખો, મયં મા એકટ્ઠાને વસિમ્હ, તીસુ ઠાનેસુ વસામા’’તિ. તતો પણ્ડુકલોહિતકે આહંસુ – ‘‘આવુસો, સાવત્થિ નામ સત્તપઞ્ઞાસાય કુલસતસહસ્સેહિ અજ્ઝાવુત્થા, અસીતિગામસહસ્સપટિમણ્ડિતાનં તિયોજનસતિકાનં દ્વિન્નં કાસિકોસલરટ્ઠાનં આયમુખભૂતા, તત્ર તુમ્હે ધુરટ્ઠાનેયેવ પરિવેણાનિ કારેત્વા અમ્બપનસનાળિકેરાદીનિ રોપેત્વા પુપ્ફેહિ ચ ફલેહિ ચ કુલાનિ સઙ્ગણ્હન્તા કુલદારકે પબ્બાજેત્વા પરિસં વડ્ઢેથા’’તિ.

મેત્તિયભૂમજકે આહંસુ – ‘‘આવુસો, રાજગહં નામ અટ્ઠારસહિ મનુસ્સકોટીહિ અજ્ઝાવુત્થં અસીતિગામસહસ્સપટિમણ્ડિતાનં તિયોજનસતિકાનં દ્વિન્નં અઙ્ગમગધરટ્ઠાનં આયમુખભૂતં, તત્ર તુમ્હે ધુરટ્ઠાનેયેવ…પે… પરિસં વડ્ઢેથા’’તિ.

અસ્સજિપુનબ્બસુકે આહંસુ – ‘‘આવુસો, કીટાગિરિ નામ દ્વીહિ મેઘેહિ અનુગ્ગહિતો તીણિ સસ્સાનિ પસવન્તિ, તત્ર તુમ્હે ધુરટ્ઠાનેયેવ પરિવેણાનિ કારેત્વા…પે… પરિસં વડ્ઢેથા’’તિ. તે તથા અકંસુ. તેસુ એકમેકસ્સ પક્ખસ્સ પઞ્ચ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ પરિવારા, એવં સમધિકં દિયડ્ઢભિક્ખુસહસ્સં હોતિ. તત્ર પણ્ડુકલોહિતકા સપરિવારા સીલવન્તોવ ભગવતા સદ્ધિં જનપદચારિકમ્પિ ચરન્તિ, તે અકતવત્થું ઉપ્પાદેન્તિ, પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં પન ન મદ્દન્તિ, ઇતરે સબ્બે અલજ્જિનો અકતવત્થુઞ્ચ ઉપ્પાદેન્તિ, પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદઞ્ચ મદ્દન્તિ, તેન વુત્તં – ‘‘અલજ્જિનો પાપભિક્ખૂ’’તિ.

એવરૂપન્તિ ¶ ¶ એવંજાતિકં. અનાચારં આચરન્તીતિ અનાચરિતબ્બં આચરન્તિ, અકાતબ્બં કરોન્તિ. માલાવચ્છન્તિ તરુણપુપ્ફરુક્ખં, તરુણકા હિ પુપ્ફરુક્ખાપિ પુપ્ફગચ્છાપિ માલાવચ્છા ત્વેવ વુચ્ચન્તિ, તે ચ અનેકપ્પકારં માલાવચ્છં સયમ્પિ રોપેન્તિ, અઞ્ઞેનપિ રોપાપેન્તિ, તેન વુત્તં – ‘‘માલાવચ્છં રોપેન્તિપિ રોપાપેન્તિપી’’તિ. સિઞ્ચન્તીતિ સયમેવ ઉદકેન સિઞ્ચન્તિ. સિઞ્ચાપેન્તીતિ અઞ્ઞેનપિ સિઞ્ચાપેન્તિ.

એત્થ ¶ પન અકપ્પિયવોહારો કપ્પિયવોહારો પરિયાયો ઓભાસો નિમિત્તકમ્મન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ જાનિતબ્બાનિ. તત્થ અકપ્પિયવોહારો નામ અલ્લહરિતાનં કોટ્ટનં કોટ્ટાપનં, આવાટસ્સ ખણનં ખણાપનં, માલાવચ્છસ્સ રોપનં રોપાપનં, આળિયા બન્ધનં બન્ધાપનં, ઉદકસ્સ સેચનં સેચાપનં, માતિકાય સમ્મુખકરણં કપ્પિયઉદકસિઞ્ચનં હત્થમુખપાદધોવનન્હાનોદકસિઞ્ચનન્તિ. કપ્પિયવોહારો નામ ‘‘ઇમં રુક્ખં જાન, ઇમં આવાટં જાન, ઇમં માલાવચ્છં જાન, એત્થ ઉદકં જાના’’તિ વચનં સુક્ખમાતિકાય ઉજુકરણઞ્ચ. પરિયાયો નામ ‘‘પણ્ડિતેન નામ માલાવચ્છાદયો રોપાપેતબ્બા નચિરસ્સેવ ઉપકારાય સંવત્તન્તી’’તિઆદિવચનં. ઓભાસો નામ કુદાલખણિત્તાદીનિ ચ માલાવચ્છે ચ ગહેત્વા ઠાનં, એવં ઠિતઞ્હિ સામણેરાદયો દિસ્વા થેરો કારાપેતુકામોતિ ગન્ત્વા કરોન્તિ. નિમિત્તકમ્મં નામ કુદાલ-ખણિત્તિ-વાસિ-ફરસુ-ઉદકભાજનાનિ આહરિત્વા સમીપે ઠપનં.

ઇમાનિ પઞ્ચપિ કુલસઙ્ગહત્થાય રોપને ન વટ્ટન્તિ, ફલપરિભોગત્થાય કપ્પિયાકપ્પિયવોહારદ્વયમેવ ન વટ્ટતિ, ઇતરત્તયં વટ્ટતિ. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘કપ્પિયવોહારોપિ વટ્ટતિ. યઞ્ચ અત્તનો પરિભોગત્થાય વટ્ટતિ, તં અઞ્ઞપુગ્ગલસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા અત્થાયપિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં.

આરામત્થાય પન વનત્થાયચ છાયત્થાય ચ અકપ્પિયવોહારમત્તમેવ ન ચ વટ્ટતિ, સેસં વટ્ટતિ, ન કેવલઞ્ચ સેસં યંકિઞ્ચિ માતિકમ્પિ ઉજું કાતું કપ્પિયઉદકં સિઞ્ચિતું ન્હાનકોટ્ઠકં કત્વા ન્હાયિતું હત્થપાદમુખધોવનુદકાનિ ¶ ચ તત્થ છડ્ડેતુમ્પિ વટ્ટતિ. મહાપચ્ચરિયં પન કુરુન્દિયઞ્ચ ‘‘કપ્પિયપથવિયં સયં રોપેતુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. આરામાદિઅત્થાય પન રોપિતસ્સ વા રોપાપિતસ્સ વા ફલં પરિભુઞ્જિતુમ્પિ વટ્ટતિ.

ઓચિનનઓચિનાપને પકતિયાપિ પાચિત્તિયં. કુલદૂસનત્થાય પન પાચિત્તિયઞ્ચેવ દુક્કટઞ્ચ. ગન્થનાદીસુ ચ ઉરચ્છદપરિયોસાનેસુ કુલદૂસનત્થાય અઞ્ઞત્થાય વા કરોન્તસ્સ દુક્કટમેવ ¶ . કસ્મા? અનાચારત્તા, ‘‘પાપસમાચારો’’તિ એત્થ વુત્તપાપસમાચારત્તા ચ. આરામાદિઅત્થાય રુક્ખરોપને વિય વત્થુપૂજનત્થાય કસ્મા ન અનાપત્તીતિ ચે? અનાપત્તિયેવ. યથા હિ તત્થ કપ્પિયવોહારેન પરિયાયાદીહિ ચ અનાપત્તિ તથા વત્થુપૂજત્થાયપિ અનાપત્તિયેવ.

નનુ ¶ ચ તત્થ ‘‘કપ્પિયપથવિયં સયં રોપેતુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તન્તિ? વુત્તં, ન પન મહાઅટ્ઠકથાયં. અથાપિ મઞ્ઞેય્યાસિ ઇતરાસુ વુત્તમ્પિ પમાણં. મહાઅટ્ઠકથાયઞ્ચ કપ્પિયઉદકસેચનં વુત્તં, તં કથન્તિ? તમ્પિ ન વિરુજ્ઝતિ. તત્ર હિ અવિસેસેન ‘‘રુક્ખં રોપેન્તિપિ રોપાપેન્તિપિ, સિઞ્ચન્તિપિ સિઞ્ચાપેન્તિપી’’તિ વત્તબ્બે ‘‘માલાવચ્છ’’ન્તિ વદન્તો ઞાપેતિ ‘‘કુલસઙ્ગહત્થાય પુપ્ફફલૂપગમેવ સન્ધાયેતં વુત્તં, અઞ્ઞત્ર પન પરિયાયો અત્થી’’તિ. તસ્મા તત્થ પરિયાયં, ઇધ ચ પરિયાયાભાવં ઞત્વા યં અટ્ઠકથાસુ વુત્તં, તં સુવુત્તમેવ. વુત્તઞ્ચેતં –

‘‘બુદ્ધેન ધમ્મો વિનયો ચ વુત્તો;

યો તસ્સ પુત્તેહિ તથેવ ઞાતો;

સો યેહિ તેસં મતિમચ્ચજન્તા;

યસ્મા પુરે અટ્ઠકથા અકંસુ.

‘‘તસ્મા હિ યં અટ્ઠકથાસુ વુત્તં;

તં વજ્જયિત્વાન પમાદલેખં;

સબ્બમ્પિ સિક્ખાસુ સગારવાનં;

યસ્મા પમાણં ઇધ પણ્ડિતાન’’ન્તિ.

સબ્બં ¶ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. તત્થ સિયા યદિ વત્થુપૂજનત્થાયપિ ગન્થાનાદીસુ આપત્તિ, હરણાદીસુ કસ્મા અનાપત્તીતિ? કુલિત્થીઆદીનં અત્થાય હરણતો હરણાધિકારે હિ વિસેસેત્વા તે કુલિત્થીનન્તિઆદિ વુત્તં, તસ્મા બુદ્ધાદીનં અત્થાય હરન્તસ્સ અનાપત્તિ.

તત્થ એકતોવણ્ટિકન્તિ પુપ્ફાનં વણ્ટે એકતો કત્વા કતમાલં. ઉભતોવણ્ટિકન્તિ ઉભોહિ પસ્સેહિ પુપ્ફવણ્ટે કત્વા કતમાલં. મઞ્જરિકન્તિઆદીસુ પન મઞ્જરી વિય કતા પુપ્ફવિકતિ મઞ્જરિકાતિ વુચ્ચતિ. વિધૂતિકાતિ સૂચિયા વા સલાકાય વા સિન્દુવારપુપ્ફાદીનિ ¶ વિજ્ઝિત્વા કતા. વટંસકોતિ વતંસકો. આવેળાતિ કણ્ણિકા. ઉરચ્છદોતિ હારસદિસં ઉરે ઠપનકપુપ્ફદામં. અયં તાવ એત્થ પદવણ્ણના.

અયં પન આદિતો પટ્ઠાય વિત્થારેન આપત્તિવિનિચ્છયો. કુલદૂસનત્થાય અકપ્પિયપથવિયં માલાવચ્છં રોપેન્તસ્સ પાચિત્તિયઞ્ચેવ દુક્કટઞ્ચ, તથા અકપ્પિયવોહારેન રોપાપેન્તસ્સ. કપ્પિયપથવિયં રોપનેપિ ¶ રોપાપનેપિ દુક્કટમેવ. ઉભયત્થાપિ સકિં આણત્તિયા બહુન્નમ્પિ રોપને એકમેવ સપાચિત્તિયદુક્કટં વા સુદ્ધદુક્કટં વા હોતિ. પરિભોગત્થાય હિ કપ્પિયભૂમિયં વા અકપ્પિયભૂમિયં વા કપ્પિયવોહારેન રોપાપને અનાપત્તિ. આરામાદિઅત્થાયપિ અકપ્પિયપથવિયં રોપેન્તસ્સ વા અકપ્પિયવચનેન રોપાપેન્તસ્સ વા પાચિત્તિયં. અયં પન નયો મહાઅટ્ઠકથાયં ન સુટ્ઠુ વિભત્તો, મહાપચ્ચરિયં વિભત્તોતિ.

સિઞ્ચનસિઞ્ચાપને પન અકપ્પિયઉદકેન સબ્બત્થ પાચિત્તિયં, કુલદૂસનપરિભોગત્થાય દુક્કટમ્પિ. કપ્પિયેન તેસંયેવ દ્વિન્નમત્થાય દુક્કટં. પરિભોગત્થાય ચેત્થ કપ્પિયવોહારેન સિઞ્ચાપને અનાપત્તિ. આપત્તિટ્ઠાને પન ધારાવચ્છેદવસેન પયોગબહુલતાય આપત્તિબહુલતા વેદિતબ્બા.

કુલદૂસનત્થાય ઓચિનને પુપ્ફગણનાય દુક્કટપાચિત્તિયાનિ અઞ્ઞત્થ પાચિત્તિયાનેવ. બહૂનિ પન પુપ્ફાનિ એકપયોગેન ઓચિનન્તો પયોગવસેન કારેતબ્બો. ઓચિનાપને કુલદૂસનત્થાય ¶ સકિં આણત્તો બહુમ્પિ ઓચિનતિ, એકમેવ સપાચિત્તિયદુક્કટં, અઞ્ઞત્ર પાચિત્તિયમેવ.

ગન્થનાદીસુ સબ્બાપિ છ પુપ્ફવિકતિયો વેદિતબ્બા – ગન્થિમં, ગોપ્ફિમં, વેધિમં, વેઠિમં, પૂરિમં, વાયિમન્તિ. તત્થ ‘‘ગન્થિમં’’ નામ સદણ્ડકેસુ વા ઉપ્પલપદુમાદીસુ અઞ્ઞેસુ વા દીઘવણ્ટેસુ પુપ્ફેસુ દટ્ઠબ્બં. દણ્ડકેન દણ્ડકં વણ્ટેન વા વણ્ટં ગન્થેત્વા કતમેવ હિ ગન્થિમં. તં ભિક્ખુસ્સ વા ભિક્ખુનિયા વા કાતુમ્પિ અકપ્પિયવચનેન કારાપેતુમ્પિ ન વટ્ટતિ. એવં જાન, એવં કતે સોભેય્ય, યથા એતાનિ પુપ્ફાનિ ન વિકિરિયન્તિ તથા કરોહીતિઆદિના પન કપ્પિયવચનેન કારેતું વટ્ટતિ.

‘‘ગોપ્ફિમં’’ નામ સુત્તેન વા વાકાદીહિ વા વસ્સિકપુપ્ફાદીનં એકતોવણ્ટિકઉભતોવણ્ટિકમાલાવસેન ગોપ્ફનં, વાકં વા રજ્જું વા દિગુણં કત્વા તત્થ અવણ્ટકાનિ ¶ નીપપુપ્ફાદીનિ પવેસેત્વા પટિપાટિયા બન્ધન્તિ, એતમ્પિ ગોપ્ફિમમેવ. સબ્બં પુરિમનયેનેવ ન વટ્ટતિ.

‘‘વેધિમં’’ નામ સવણ્ટકાનિ વસ્સિકપુપ્ફાદીનિ વણ્ટેસુ, અવણ્ટકાનિ વા વકુલપુપ્ફાદીનિ અન્તોછિદ્દે સૂચિતાલહીરાદીહિ વિનિવિજ્ઝિત્વા આવુનન્તિ, એતં વેધિમં નામ, તમ્પિ પુરિમનયેનેવ ન વટ્ટતિ. કેચિ પન કદલિક્ખન્ધમ્હિ કણ્ટકે વા ¶ તાલહીરાદીનિ વા પવેસેત્વા તત્થ પુપ્ફાનિ વિજ્ઝિત્વા ઠપેન્તિ, કેચિ કણ્ટકસાખાસુ, કેચિ પુપ્ફચ્છત્તપુપ્ફકૂટાગારકરણત્થં છત્તે ચ ભિત્તિયઞ્ચ પવેસેત્વા ઠપિતકણ્ટકેસુ, કેચિ ધમ્માસનવિતાને બદ્ધકણ્ટકેસુ, કેચિ કણિકારપુપ્ફાદીનિ સલાકાહિ વિજ્ઝન્તિ, છત્તાધિછત્તં વિય ચ કરોન્તિ, તં અતિઓળારિકમેવ ¶ . પુપ્ફવિજ્ઝનત્થં પન ધમ્માસનવિતાને કણ્ટકમ્પિ બન્ધિતું કણ્ટકાદીહિ વા એકપુપ્ફમ્પિ વિજ્ઝિતું પુપ્ફેયેવ વા પુપ્ફં પવેસેતું ન વટ્ટતિ. જાલવિતાનવેદિક-નાગદન્તક પુપ્ફપટિચ્છકતાલપણ્ણગુળકાદીનં પન છિદ્દેસુ અસોકપિણ્ડિયા વા અન્તરેસુ પુપ્ફાનિ પવેસેતું ન દોસો. એતં વેધિમં નામ ન હોતિ. ધમ્મરજ્જુયમ્પિ એસેવ નયો.

‘‘વેઠિમં’’ નામ પુપ્ફદામપુપ્ફહત્થકેસુ દટ્ઠબ્બં. કેચિ હિ મત્થકદામં કરોન્તા હેટ્ઠા ઘટકાકારં દસ્સેતું પુપ્ફેહિ વેઠેન્તિ, કેચિ અટ્ઠટ્ઠ વા દસ દસ વા ઉપ્પલપુપ્ફાદીનિ સુત્તેન વા વાકેન વા દણ્ડકેસુ બન્ધિત્વા ઉપ્પલહત્થકે વા પદુમહત્થકે વા કરોન્તિ, તં સબ્બં પુરિમનયેનેવ ન વટ્ટતિ. સામણેરેહિ ઉપ્પાટેત્વા થલે ઠપિતઉપ્પલાદીનિ કાસાવેન ભણ્ડિકમ્પિ બન્ધિતું ન વટ્ટતિ. તેસંયેવ પન વાકેન વા દણ્ડકેન વા બન્ધિતું અંસભણ્ડિકં વા કાતું વટ્ટતિ. અંસભણ્ડિકા નામ ખન્ધે ઠપિતકાસાવસ્સ ઉભો અન્તે આહરિત્વા ભણ્ડિકં કત્વા તસ્મિં પસિબ્બકે વિય પુપ્ફાનિ પક્ખિપન્તિ, અયં વુચ્ચતિ અંસભણ્ડિકા, એતં કાતું વટ્ટતિ. દણ્ડકેહિ પદુમિનિપણ્ણં વિજ્ઝિત્વા ઉપ્પલાદીનિ પણ્ણેન વેઠેત્વા ગણ્હન્તિ, તત્રાપિ પુપ્ફાનં ઉપરિ પદુમિનિપણ્ણમેવ બન્ધિતું વટ્ટતિ. હેટ્ઠા દણ્ડકં પન બન્ધિતું ન વટ્ટતિ.

‘‘પૂરિમં’’ નામ માલાગુણે ચ પુપ્ફપટે ચ દટ્ઠબ્બં. યો હિ માલાગુણેન ચેતિયં વા બોધિં વા વેદિકં વા પરિક્ખિપન્તો પુન આનેત્વા પૂરિમઠાનં અતિક્કામેતિ, એત્તાવતાપિ પૂરિમં નામ હોતિ. કો પન વાદો અનેકક્ખત્તું પરિક્ખિપન્તસ્સ, નાગદન્ત-કન્તરેહિ પવેસેત્વા હરન્તો ઓલમ્બકં કત્વા પુન નાગદન્તકં પરિક્ખિપતિ, એતમ્પિ પૂરિમં નામ. નાગદન્તકે પન પુપ્ફવલયં પવેસેતું વટ્ટતિ. માલાગુણેહિ પુપ્ફપટં કરોન્તિ. તત્રાપિ એકમેવ માલાગુણં ¶ હરિતું વટ્ટતિ. પુન પચ્ચાહરતો પૂરિમમેવ હોતિ, તં સબ્બં પુરિમનયેનેવ ન વટ્ટતિ. માલાગુણેહિ પન બહૂહિપિ કતં પુપ્ફદામં લભિત્વા આસનમત્થકાદીસુ ¶ બન્ધિતું વટ્ટતિ. અતિદીઘં પન માલાગુણં ¶ એકવારં હરિત્વા વા પરિક્ખિપિત્વા વા પુન અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો દાતું વટ્ટતિ. તેનાપિ તથેવ કાતું વટ્ટતિ.

‘‘વાયિમં’’ નામ પુપ્ફજાલપુપ્ફપટપુપ્ફરૂપેસુ દટ્ઠબ્બં. ચેતિયેસુ પુપ્ફજાલં કરોન્તસ્સ એકમેકમ્હિ જાલચ્છિદ્દે દુક્કટં. ભિત્તિચ્છત્તબોધિત્થમ્ભાદીસુપિ એસેવ નયો. પુપ્ફપટં પન પરેહિ પૂરિતમ્પિ વાયિતું ન લબ્ભતિ. ગોપ્ફિમપુપ્ફેહેવ હત્થિઅસ્સાદિરૂપકાનિ કરોન્તિ, તાનિપિ વાયિમટ્ઠાને તિટ્ઠન્તિ. પુરિમનયેનેવ સબ્બં ન વટ્ટતિ. અઞ્ઞેહિ કતપરિચ્છેદે પન પુપ્ફાનિ ઠપેન્તેન હત્થિઅસ્સાદિરૂપકમ્પિ કાતું વટ્ટતિ. મહાપચ્ચરિયં પન કલમ્બકેન અડ્ઢચન્દકેન ચ સદ્ધિં અટ્ઠપુપ્ફવિકતિયો વુત્તા. તત્થ કલમ્બકોતિ અડ્ઢચન્દકન્તરે ઘટિકદામઓલમ્બકો વુત્તો. ‘‘અડ્ઢચન્દકો’’તિ અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણપરિક્ખેપો. તદુભયમ્પિ પૂરિમેયેવ પવિટ્ઠં. કુરુન્દિયં પન ‘‘દ્વે તયો માલાગુણે એકતો કત્વા પુપ્ફદામકરણમ્પિ વાયિમંયેવા’’તિ વુત્તં. તમ્પિ ઇધ પૂરિમટ્ઠાનેયેવ પવિટ્ઠં, ન કેવલઞ્ચ પુપ્ફગુળદામમેવ પિટ્ઠમયદામમ્પિ ગેણ્ડુકપુપ્ફદામમ્પિ કુરુન્દિયં વુત્તં, ખરપત્તદામમ્પિ સિક્ખાપદસ્સ સાધારણત્તા ભિક્ખૂનમ્પિ ભિક્ખુનીનમ્પિ નેવ કાતું ન કારાપેતું વટ્ટતિ. પૂજાનિમિત્તં પન કપ્પિયવચનં સબ્બત્થ વત્તું વટ્ટતિ. પરિયાયઓભાસનિમિત્તકમ્માનિ વટ્ટન્તિયેવ.

તુવટ્ટેન્તીતિ નિપજ્જન્તિ. લાસેન્તીતિ પીતિયા ઉપ્પિલવમાના વિય ઉટ્ઠહિત્વા લાસિયનાટકં નાટેન્તિ, રેચકં દેન્તિ. નચ્ચન્તિયાપિ નચ્ચન્તીતિ યદા નાટકિત્થી નચ્ચતિ, તદા તેપિ તસ્સા પુરતો વા પચ્છતો વા ગચ્છન્તા નચ્ચન્તિ. નચ્ચન્તિયાપિ ગાયન્તીતિ યદા સા નચ્ચતિ, તદા નચ્ચાનુરૂપં ગાયન્તિ. એસ નયો સબ્બત્થ. અટ્ઠપદેપિ કીળન્તીતિ અટ્ઠપદફલકે જૂતં કીળન્તિ. તથા દસપદે, આકાસેપીતિ અટ્ઠપદદસપદેસુ ¶ વિય આકાસેયેવ કીળન્તિ. પરિહારપથેપીતિ ભૂમિયં નાનાપથમણ્ડલં કત્વા તત્થ પરિહરિતબ્બપથં પરિહરન્તા કીળન્તિ. સન્તિકાયપિ કીળન્તીતિ સન્તિકકીળાય કીળન્તિ, એકજ્ઝં ઠપિતા સારિયો વા પાસાણસક્ખરાયો વા અચાલેન્તા નખેનેવ અપનેન્તિ ચ ઉપનેન્તિ ચ, સચે તત્થ કાચિ ચલતિ, પરાજયો હોતિ. ખલિકાયાતિ જૂતફલકે પાસકકીળાય કીળન્તિ. ઘટિકાયાતિ ઘટિકા વુચ્ચતિ દણ્ડકકીળા, તાય કીળન્તિ. દીઘદણ્ડકેન રસ્સદણ્ડકં પહરન્તા વિચરન્તિ.

સલાકહત્થેનાતિ ¶ ¶ લાખાય વા મઞ્જટ્ઠિયા વા પિટ્ઠઉદકે વા સલાકહત્થં તેમેત્વા ‘‘કિં હોતૂ’’તિ ભૂમિયં વા ભિત્તિયં વા તં પહરિત્વા હત્થિઅસ્સાદીરૂપાનિ દસ્સેન્તા કીળન્તિ. અક્ખેનાતિ ગુળેન. પઙ્ગચીરેનાતિ પઙ્ગચીરં વુચ્ચતિ પણ્ણનાળિકા, તં ધમન્તા કીળન્તિ. વઙ્કકેનાતિ ગામદારકાનં કીળનકેન ખુદ્દકનઙ્ગલેન. મોક્ખચિકાયાતિ મોક્ખચિકા વુચ્ચતિ સમ્પરિવત્તકકીળા, આકાસે વા દણ્ડં ગહેત્વા, ભૂમિયં વા સીસં ઠપેત્વા હેટ્ઠુપરિયભાવેન પરિવત્તન્તા કીળન્તીતિ અત્થો. ચિઙ્ગુલકેનાતિ ચિઙ્ગુલકં વુચ્ચતિ તાલપણ્ણાદીહિ કતં વાતપ્પહારેન પરિબ્ભમનચક્કં, તેન કીળન્તિ. પત્તાળ્હકેનાતિ પત્તાળ્હકં વુચ્ચતિ પણ્ણનાળિ, તાય વાલિકાદીનિ મિનન્તા કીળન્તિ. રથકેનાતિ ખુદ્દકરથેન. ધનુકેનાતિ ખુદ્દકધનુના.

અક્ખરિકાયાતિ અક્ખરિકા વુચ્ચતિ આકાસે વા પિટ્ઠિયં વા અક્ખરજાનનકીળા, તાય કીળન્તિ. મનેસિકાયાતિ મનેસિકા વુચ્ચતિ મનસા ચિન્તિતજાનનકીળા, તાય કીળન્તિ. યથાવજ્જેનાતિ યથાવજ્જં વુચ્ચતિ કાણકુણિકખઞ્જાદીનં યં યં વજ્જં તં તં પયોજેત્વા દસ્સનકીળા તાય કીળન્તિ, વેલમ્ભકા વિય. હત્થિસ્મિમ્પિ સિક્ખન્તીતિ હત્થિનિમિત્તં યં સિપ્પં સિક્ખિતબ્બં, તં સિક્ખન્તિ. એસેવ નયો અસ્સાદીસુ. ધાવન્તિપીતિ પરમ્મુખા ગચ્છન્તા ધાવન્તિ. આધાવન્તિપીતિ યત્તકં ધાવન્તિ, તત્તકમેવ ¶ અભિમુખા પુન આગચ્છન્તા આધાવન્તિ. નિબ્બુજ્ઝન્તીતિ મલ્લયુદ્ધં કરોન્તિ. નલાટિકમ્પિ દેન્તીતિ ‘‘સાધુ, સાધુ, ભગિની’’તિ અત્તનો નલાટે અઙ્ગુલિં ઠપેત્વા તસ્સા નલાટે ઠપેન્તિ. વિવિધમ્પિ અનાચારં આચરન્તીતિ અઞ્ઞમ્પિ પાળિયં અનાગતં મુખડિણ્ડિમાદિવિવિધં અનાચારં આચરન્તિ.

૪૩૨. પાસાદિકેનાતિ પસાદાવહેન, સારુપ્પેન સમણાનુચ્છવિકેન. અભિક્કન્તેનાતિ ગમનેન. પટિક્કન્તેનાતિ નિવત્તનેન. આલોકિતેનાતિ પુરતો દસ્સનેન. વિલોકિતેનાતિ ઇતો ચિતો ચ દસ્સનેન. સમિઞ્જિતેનાતિ પબ્બસઙ્કોચનેન. પસારિતેનાતિ તેસંયેવ પસારણેન. સબ્બત્થ ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે કરણવચનં, સતિસમ્પજઞ્ઞેહિ અભિસઙ્ખતત્તા પાસાદિક અભિક્કન્ત-પટિક્કન્ત-આલોકિત-વિલોકિત-સમિઞ્જિત-પસારિતો હુત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ હેટ્ઠા-ખિત્તચક્ખુ ¶ . ઇરિયાપથસમ્પન્નોતિ તાય પાસાદિકઅભિક્કન્તાદિતાય સમ્પન્નઇરિયાપથો.

ક્વાયન્તિ કો અયં. અબલબલો વિયાતિ અબલો કિર બોન્દો વુચ્ચતિ, અતિસયત્થે ચ ઇદં આમેડિતં, તસ્મા અતિબોન્દો વિયાતિ વુત્તં હોતિ. મન્દમન્દોતિ અભિક્કન્તાદીનં અનુદ્ધતતાય ¶ અતિમન્દો. અતિસણ્હોતિ એવં ગુણમેવ દોસતો દસ્સેન્તિ. ભાકુટિકભાકુટિકો વિયાતિ ઓક્ખિત્તચક્ખુતાય ભકુટિં કત્વા સઙ્કુટિતમુખો કુપિતો વિય વિચરતીતિ મઞ્ઞમાના વદન્તિ. સણ્હાતિ નિપુણા, ‘‘અમ્મ તાત ભગિની’’તિ એવં ઉપાસકજનં યુત્તટ્ઠાને ઉપનેતું છેકા, ન યથા અયં; એવં અબલબલો વિયાતિ અધિપ્પાયો. સખિલાતિ સાખલ્યેન યુત્તા. સુખસમ્ભાસાતિ ઇદં પુરિમસ્સ કારણવચનં. યેસઞ્હિ સુખસમ્ભાસા સમ્મોદનીયકથા નેલા હોતિ કણ્ણસુખા, તે સખિલાતિ વુચ્ચન્તિ. તેનાહંસુ – ‘‘સખિલા સુખસમ્ભાસા’’તિ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – અમ્હાકં અય્યા ઉપાસકે દિસ્વા મધુરં સમ્મોદનીયં કથં કથેન્તિ, તસ્મા સખિલા સુખસમ્ભાસા, ન યથા અયં; એવં મન્દમન્દા વિયાતિ. મિહિતપુબ્બઙ્ગમાતિ મિહિતં પુબ્બઙ્ગમં એતેસં વચનસ્સાતિ મિહિતપુબ્બઙ્ગમા, પઠમં સિતં કત્વા પચ્છા વદન્તીતિ અત્થો. એહિસ્વાગતવાદિનોતિ ઉપાસકં દિસ્વા ‘‘એહિ સ્વાગતં ¶ તવા’’તિ એવંવાદિનો, ન યથા અયં; એવં સઙ્કુટિતમુખતાય ભાકુટિકભાકુટિકા વિય એવં મિહિતપુબ્બઙ્ગમાદિતાય અભાકુટિકભાવં અત્થતો દસ્સેત્વા પુન સરૂપેનપિ દસ્સેન્તો આહંસુ – ‘‘અભાકુટિકા ઉત્તાનમુખા પુબ્બભાસિનો’’તિ. ઉપ્પટિપાટિયા વા તિણ્ણમ્પિ આકારાનં અભાવદસ્સનમેતન્તિ વેદિતબ્બં. કથં? એત્થ હિ ‘‘અભાકુટિકા’’તિ ઇમિના ભાકુટિકભાકુટિકાકારસ્સ અભાવો દસ્સિતો. ‘‘ઉત્તાનમુખા’’તિ ઇમિના મન્દમન્દાકારસ્સ, યે હિ ચક્ખૂનિ ઉમ્મિલેત્વા આલોકનેન ઉત્તાનમુખા હોન્તિ, ન તે મન્દમન્દા. પુબ્બભાસિનોતિ ઇમિના અબલબલાકારસ્સ અભાવો દસ્સિતો, યે હિ આભાસનકુસલતાય ‘‘અમ્મ તાતા’’તિ પઠમતરં આભાસન્તિ, ન તે અબલબલાતિ.

એહિ, ભન્તે, ઘરં ગમિસ્સામાતિ સો કિર ઉપાસકો ‘‘ન ખો, આવુસો, પિણ્ડો લબ્ભતી’’તિ વુત્તે ‘‘તુમ્હાકં ભિક્ખૂહિયેવ એતં કતં ¶ , સકલમ્પિ ગામં વિચરન્તા ન લચ્છથા’’તિ વત્વા પિણ્ડપાતં દાતુકામો ‘‘એહિ, ભન્તે, ઘરં ગમિસ્સામા’’તિ આહ. કિં પનાયં પયુત્તવાચા હોતિ, ન હોતીતિ? ન હોતિ. પુચ્છિતપઞ્હો નામાયં કથેતું વટ્ટતિ. તસ્મા ઇદાનિ ચેપિ પુબ્બણ્હે વા સાયન્હે વા અન્તરઘરં પવિટ્ઠં ભિક્ખું કોચિ પુચ્છેય્ય – ‘‘કસ્મા, ભન્તે, ચરથા’’તિ? યેનત્થેન ચરતિ, તં આચિક્ખિત્વા ‘‘લદ્ધં ન લદ્ધ’’ન્તિ વુત્તે સચે ન લદ્ધં, ‘‘ન લદ્ધ’’ન્તિ વત્વા યં સો દેતિ, તં ગહેતું વટ્ટતિ.

દુટ્ઠોતિ ન પસાદાદીનં વિનાસેન દુટ્ઠો, પુગ્ગલવસેન દુટ્ઠો. દાનપથાનીતિ દાનાનિયેવ વુચ્ચન્તિ. અથ વા દાનપથાનીતિ દાનનિબદ્ધાનિ દાનવત્તાનીતિ વુત્તં હોતિ. ઉપચ્છિન્નાનીતિ દાયકેહિ ¶ ઉપચ્છિન્નાનિ, ન તે તાનિ એતરહિ દેન્તિ. રિઞ્ચન્તીતિ વિસું હોન્તિ નાના હોન્તિ, પક્કમન્તીતિ વુત્તં હોતિ. સણ્ઠહેય્યાતિ સમ્મા તિટ્ઠેય્ય, પેસલાનં ભિક્ખૂનં પતિટ્ઠા ભવેય્ય.

એવમાવુસોતિ ખો સો ભિક્ખુ સદ્ધસ્સ પસન્નસ્સ ઉપાસકસ્સ સાસનં સમ્પટિચ્છિ. એવરૂપં કિર સાસનં કપ્પિયં હરિતું વટ્ટતિ, તસ્મા ‘‘મમ વચનેન ભગવતો પાદે વન્દથા’’તિ વા ‘‘ચેતિયં પટિમં બોધિં સઙ્ઘત્થેરં વન્દથા’’તિ વા ‘‘ચેતિયે ગન્ધપૂજં કરોથ, પુપ્ફપૂજં કરોથા’’તિ વા ‘‘ભિક્ખૂ સન્નિપાતેથ, દાનં દસ્સામ ¶ , ધમ્મં સોસ્સામાતિ વા ઈદિસેસુ સાસનેસુ કુક્કુચ્ચં ન કાતબ્બં. કપ્પિયસાસનાનિ એતાનિ ન ગિહીનં ગિહિકમ્મપટિસંયુત્તાનીતિ. કુતો ચ ત્વં, ભિક્ખુ, આગચ્છસીતિ નિસિન્નો સો ભિક્ખુ ન આગચ્છતિ અત્થતો પન આગતો હોતિ; એવં સન્તેપિ વત્તમાનસમીપે વત્તમાનવચનં લબ્ભતિ, તસ્મા ન દોસો. પરિયોસાને ‘‘તતો અહં ભગવા આગચ્છામી’’તિ એત્થાપિ વચને એસેવ નયો.

૪૩૩. પઠમં અસ્સજિપુનબ્બસુકા ભિક્ખૂ ચોદેતબ્બાતિ ‘‘મયં તુમ્હે વત્તુકામા’’તિ ઓકાસં કારેત્વા વત્થુના ચ આપત્તિયા ચ ચોદેતબ્બા. ચોદેત્વા યં ન સરન્તિ, તં સારેતબ્બા. સચે વત્થુઞ્ચ આપત્તિઞ્ચ પટિજાનન્તિ, આપત્તિમેવ વા પટિજાનન્તિ, ન વત્થું, આપત્તિં રોપેતબ્બા. અથ વત્થુમેવ પટિજાનન્તિ, નાપત્તિં; એવમ્પિ ‘‘ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં અયં નામ આપત્તી’’તિ રોપેતબ્બા એવ. યદિ નેવ વત્થું, નાપત્તિં પટિજાનન્તિ, આપત્તિં ન રોપેતબ્બા અયમેત્થ વિનિચ્છયો. યથાપટિઞ્ઞાય પન આપત્તિં ¶ રોપેત્વા; એવં પબ્બાજનીયકમ્મં કાતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘બ્યત્તેન ભિક્ખુના’’તિઆદિમાહ, તં ઉત્તાનત્થમેવ.

એવં પબ્બાજનીયકમ્મકતેન ભિક્ખુના યસ્મિં વિહારે વસન્તેન યસ્મિં ગામે કુલદૂસકકમ્મં કતં હોતિ, તસ્મિં વિહારે વા તસ્મિં ગામે વા ન વસિતબ્બં. તસ્મિં વિહારે વસન્તેન સામન્તગામેપિ પિણ્ડાય ન ચરિતબ્બં. સામન્તવિહારેપિ વસન્તેન તસ્મિં ગામે પિણ્ડાય ન ચરિતબ્બં. ઉપતિસ્સત્થેરો પન ‘‘ભન્તે નગરં નામ મહન્તં દ્વાદસયોજનિકમ્પિ હોતી’’તિ અન્તેવાસિકેહિ વુત્તો ‘‘યસ્સા વીથિયા કુલદૂસકકમ્મં કતં તત્થેવ વારિત’’ન્તિ આહ. તતો ‘‘વીથિપિ મહતી નગરપ્પમાણાવ હોતી’’તિ વુત્તો ‘‘યસ્સા ઘરપટિપાટિયા’’તિ આહ, ‘‘ઘરપટિપાટીપિ વીથિપ્પમાણાવ હોતી’’તિ વુત્તો ઇતો ચિતો ચ સત્ત ઘરાનિ વારિતાની’’તિ આહ. તં પન સબ્બં થેરસ્સ મનોરથમત્તમેવ. સચેપિ વિહારો તિયોજનપરમો હોતિ દ્વાદસયોજનપરમઞ્ચ નગરં, નેવ વિહારે વસિતું લબ્ભતિ, ન નગરે ચરિતુન્તિ.

૪૩૫. તે ¶ ¶ સઙ્ઘેન પબ્બાજનીયકમ્મકતાતિ કથં સઙ્ઘો તેસં કમ્મં અકાસિ? ન ગન્ત્વાવ અજ્ઝોત્થરિત્વા અકાસિ, અથ ખો કુલેહિ નિમન્તેત્વા સઙ્ઘભત્તેસુ કયિરમાનેસુ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને થેરા સમણપટિપદં કથેત્વા ‘‘અયં સમણો, અયં અસ્સમણો’’તિ મનુસ્સે સઞ્ઞાપેત્વા એકં દ્વે ભિક્ખૂ સીમં પવે સેત્વા એતેનેવુપાયેન સબ્બેસં પબ્બાજનીયકમ્મં અકંસૂતિ. એવં પબ્બાજનીયકમ્મકતસ્સ ચ અટ્ઠારસ વત્તાનિ પૂરેત્વા યાચન્તસ્સ કમ્મં પટિપ્પસ્સમ્ભેતબ્બં. પટિપ્પસ્સદ્ધકમ્મેનાપિ ચ તેન યેસુ કુલેસુ પુબ્બે કુલદૂસકકમ્મં કતં, તતો પચ્ચયા ન ગહેતબ્બા, આસવક્ખયપ્પત્તેનાપિ ન ગહેતબ્બા, અકપ્પિયાવ હોન્તિ. ‘‘કસ્મા ન ગણ્હથા’’તિ પુચ્છિતેન ‘‘પુબ્બે એવં કતત્તા’’તિ વુત્તે, સચે વદન્તિ ‘‘ન મયં તેન કારણેન દેમ ઇદાનિ સીલવન્તતાય દેમા’’તિ ગહેતબ્બા. પકતિયા દાનટ્ઠાનેયેવ કુલદૂસકકમ્મં કતં હોતિ. તતો પકતિદાનમેવ ગહેતું વટ્ટતિ, યં વડ્ઢેત્વા દેન્તિ, તં ન વટ્ટતિ.

ન સમ્મા વત્તન્તીતિ તે પન અસ્સજિપુનબ્બસુકા અટ્ઠારસસુ વત્તેસુ સમ્મા ન વત્તન્તિ. ન લોમં પાતેન્તીતિ અનુલોમપટિપદં અપ્પટિપજ્જનતાય ન પન્નલોમા હોન્તિ. ન નેત્થારં વત્તન્તીતિ અત્તનો નિત્થરણમગ્ગં ન પટિપજ્જન્તિ ¶ . ન ભિક્ખૂ ખમાપેન્તીતિ ‘‘દુક્કટં, ભન્તે, અમ્હેહિ, ન પુન એવં કરિસ્સામ, ખમથ અમ્હાક’’ન્તિ એવં ભિક્ખૂનં ખમાપનં ન કરોન્તિ. અક્કોસન્તીતિ કારકસઙ્ઘં દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તિ. પરિભાસન્તીતિ ભયં નેસં દસ્સેન્તિ. છન્દગામિતા…પે… ભયગામિતા પાપેન્તીતિ એતે છન્દગામિનો ચ…પે… ભયગામિનો ચાતિ એવં છન્દગામિતાયપિ…પે… ભયગામિતાયપિ પાપેન્તિ, યોજેન્તીતિ અત્થો. પક્કમન્તીતિ તેસં પરિવારેસુ પઞ્ચસુ સમણસતેસુ એકચ્ચે દિસા પક્કમન્તિ. વિબ્ભમન્તીતિ એકચ્ચે ગિહી હોન્તિ. કથઞ્હિ નામ અસ્સજિપુનબ્બસુકા ભિક્ખૂતિ એત્થ દ્વિન્નં પમોક્ખાનં વસેન સબ્બેપિ ‘‘અસ્સજિપુનબ્બસુકા’’તિ ¶ વુત્તા.

૪૩૬-૭. ગામં વાતિ એત્થ નગરમ્પિ ગામગ્ગહણેનેવ ગહિતં. તેનસ્સ પદભાજને ‘‘ગામોપિ નિગમોપિ નગરમ્પિ ગામો ચેવ નિગમો ચા’’તિ વુત્તં. તત્થ અપાકારપરિક્ખેપો સઆપણો નિગમોતિ વેદિતબ્બો.

કુલાનિ દૂસેતીતિ કુલદૂસકો. દૂસેન્તો ચ ન અસુચિકદ્દમાદીહિ દૂસેતિ, અથ ખો અત્તનો દુપ્પટિપત્તિયા તેસં પસાદં વિનાસેતિ. તેનેવસ્સ પદભાજને ‘‘પુપ્ફેન વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યો હરિત્વા વા હરાપેત્વા વા પક્કોસિત્વા વા પક્કોસાપેત્વા વા સયં વા ઉપગતાનં ¶ યંકિઞ્ચિ અત્તનો સન્તકં પુપ્ફં કુલસઙ્ગહત્થાય દેતિ, દુક્કટં. પરસન્તકં દેતિ, દુક્કટમેવ. થેય્યચિત્તેન દેતિ, ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બો. એસેવ નયો સઙ્ઘિકેપિ. અયં પન વિસેસો, સેનાસનત્થાય નિયામિતં ઇસ્સરવતાય દદતો થુલ્લચ્ચયં.

પુપ્ફં નામ કસ્સ દાતું વટ્ટતિ, કસ્સ ન વટ્ટતીતિ? માતાપિતૂન્નં તાવ હરિત્વાપિ હરાપેત્વાપિ પક્કોસિત્વાપિ પક્કોસાપેત્વાપિ દાતું વટ્ટતિ, સેસઞાતકાનં પક્કોસાપેત્વાવ. તઞ્ચ ખો વત્થુપૂજનત્થાય, મણ્ડનત્થાય પન સિવલિઙ્ગાદિપૂજનત્થાય વા કસ્સચિપિ દાતું ન વટ્ટતિ. માતાપિતૂનઞ્ચ હરાપેન્તેન ઞાતિસામણેરેહેવ હરાપેતબ્બં. ઇતરે પન યદિ સયમેવ ઇચ્છન્તિ, વટ્ટતિ. સમ્મતેન પુપ્ફભાજકેન ભાજનકાલે સમ્પત્તાનં સામણેરાનં ઉપડ્ઢભાગં દાતું વટ્ટતિ. કુરુન્દિયં સમ્પત્તગિહીનં ઉપડ્ઢભાગં. મહાપચ્ચરિયં ‘‘ચૂળકં દાતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. અસમ્મતેન અપલોકેત્વા દાતબ્બં.

આચરિયુપજ્ઝાયેસુ ¶ સગારવા સામણેરા બહૂનિ પુપ્ફાનિ આહરિત્વા રાસિં કત્વા ઠપેન્તિ, થેરા પાતોવ સમ્પત્તાનં સદ્ધિવિહારિકાદીનં ઉપાસકાનં વા ‘‘ત્વં ઇદં ગણ્હ, ત્વં ઇદં ગણ્હા’’તિ દેન્તિ, પુપ્ફદાનં નામ ન હોતિ. ‘‘ચેતિયં પૂજેસ્સામા’’તિ ગહેત્વા ગચ્છન્તાપિ પૂજં કરોન્તાપિ તત્થ તત્થ સમ્પત્તાનં ચેતિયપૂજનત્થાય દેન્તિ, એતમ્પિ પુપ્ફદાનં નામ ન હોતિ. ઉપાસકે અક્કપુપ્ફાદીહિ પૂજેન્તે દિસ્વા ‘‘વિહારે કણિકારપુપ્ફાદીનિ અત્થિ, ઉપાસકા તાનિ ગહેત્વા પૂજેથા’’તિ વત્તુમ્પિ ¶ વટ્ટતિ. ભિક્ખૂ પુપ્ફપૂજં કત્વા દિવાતરં ગામં પવિટ્ઠે ‘‘કિં, ભન્તે, અતિદિવા પવિટ્ઠત્થા’’તિ પુચ્છન્તિ, ‘‘વિહારે બહૂનિ પુપ્ફાનિ પૂજં અકરિમ્હા’’તિ વદન્તિ. મનુસ્સા ‘‘બહૂનિ કિર વિહારે પુપ્ફાની’’તિ પુનદિવસે પહૂતં ખાદનીયં ભોજનીયં ગહેત્વા વિહારં ગન્ત્વા પુપ્ફપૂજઞ્ચ કરોન્તિ, દાનઞ્ચ દેન્તિ, વટ્ટતિ. મનુસ્સા ‘‘મયં, ભન્તે, અસુકદિવસં નામ પૂજેસ્સામા’’તિ પુપ્ફવારં યાચિત્વા અનુઞ્ઞાતદિવસે આગચ્છન્તિ, સામણેરેહિ ચ પગેવ પુપ્ફાનિ ઓચિનિત્વા ઠપિતાનિ હોન્તિ, તે રુક્ખેસુ પુપ્ફાનિ અપસ્સન્તા ‘‘કુહિં, ભન્તે, પુપ્ફાની’’તિ વદન્તિ, સામણેરેહિ ઓચિનિત્વા ઠપિતાનિ તુમ્હે પન પૂજેત્વા ગચ્છથ, સઙ્ઘો અઞ્ઞં દિવસં પૂજેસ્સતીતિ. તે પૂજેત્વા દાનં દત્વા ગચ્છન્તિ, વટ્ટતિ. મહાપચ્ચરિયં પન કુરુન્દિયઞ્ચ ‘‘થેરા સામણેરેહિ દાપેતું ન લભન્તિ. સચે સયમેવ તાનિ પુપ્ફાનિ તેસં દેન્તિ, વટ્ટતિ. થેરેહિ પન ‘સામણેરેહિ ઓચિનિત્વા ઠપિતાની’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. સચે પન પુપ્ફવારં યાચિત્વા અનોચિતેસુ પુપ્ફેસુ યાગુભત્તાદીનિ આદાય આગન્ત્વા સામણેરે ‘‘ઓચિનિત્વા દેથા’’તિ વદન્તિ. ઞાતકસામણેરાનંયેવ ઓચિનિત્વા દાતું વટ્ટતિ. અઞ્ઞાતકે ઉક્ખિપિત્વા રુક્ખસાખાય ¶ ઠપેન્તિ, ન ઓરોહિત્વા પલાયિતબ્બં, ઓચિનિત્વા દાતું વટ્ટતિ. સચે પન કોચિ ધમ્મકથિકો ‘‘બહૂનિ ઉપાસકા વિહારે પુપ્ફાનિ યાગુભત્તાદીનિ આદાય ગન્ત્વા પુપ્ફપૂજં કરોથા’’તિ વદતિ, તસ્સેવ ન કપ્પતીતિ મહાપચ્ચરિયઞ્ચ કુરુન્દિયઞ્ચ વુત્તં. મહાઅટ્ઠકથાયં પન ‘‘એતં અકપ્પિયં ન વટ્ટતી’’તિ અવિસેસેન વુત્તં.

ફલમ્પિ અત્તનો સન્તકં વુત્તનયેનેવ માતાપિતૂનંઞ્ચ સેસઞાતકાનઞ્ચ દાતું વટ્ટતિ. કુલસઙ્ગહત્થાય પન દેન્તસ્સ વુત્તનયેનેવ અત્તનો સન્તકે પરસન્તકે સઙ્ઘિકે સેનાસનત્થાય નિયામિતે ચ દુક્કટાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. અત્તનો સન્તકંયેવ ગિલાનમનુસ્સાનં વા સમ્પત્તઇસ્સરાનં વા ¶ ખીણપરિબ્બયાનં વા દાતું વટ્ટતિ, ફલદાનં ન હોતિ. ફલભાજકેનાપિ સમ્મતેન સઙ્ઘસ્સ ફલભાજનકાલે સમ્પત્તમનુસ્સાનં ઉપડ્ઢભાગં દાતું વટ્ટતિ. અસમ્મતેન અપલોકેત્વા દાતબ્બં. સઙ્ઘારામેપિ ¶ ફલપરિચ્છેદેન વા રુક્ખપરિચ્છેદેન વા કતિકા કાતબ્બા. તતો ગિલાનમનુસ્સાનં વા અઞ્ઞેસં વા ફલં યાચન્તાનં યથાપરિચ્છેદેન ચત્તારિ પઞ્ચ ફલાનિ દાતબ્બાનિ. રુક્ખા વા દસ્સેતબ્બા ‘‘ઇતો ગહેતું લબ્ભતી’’તિ. ‘‘ઇઘ ફલાનિ સુન્દરાનિ, ઇતો ગણ્હથા’’તિ એવં પન ન વત્તબ્બં.

ચુણ્ણેનાતિ એત્થ અત્તનો સન્તકં સિરીસચુણ્ણં વા અઞ્ઞં વા કસાવં યંકિઞ્ચિ કુલસઙ્ગહત્થાય દેતિ, દુક્કટં. પરસન્તકાદીસુપિ વુત્તનયેનેવ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. અયં પન વિસેસો – ઇધ સઙ્ઘસ્સ રક્ખિતગોપિતાપિ રુક્ખચ્છલ્લિ ગરુભણ્ડમેવ. મત્તિકદન્તકટ્ઠવેળૂસુપિ ગરુભણ્ડૂપગં ઞત્વા ચુણ્ણે વુત્તનયેનેવ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. પણ્ણદાનં પન એત્થ ન આગતં, તમ્પિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. પરતોપિ ગરુભણ્ડવિનિચ્છયે સબ્બં વિત્થારેન વણ્ણયિસ્સામ.

વેજ્જિકાય વાતિ એત્થ વેજ્જકમ્મવિધિ તતિયપારાજિકવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

જઙ્ઘપેસનિકેનાતિ એત્થ જઙ્ઘપેસનિયન્તિ ગિહીનં દૂતેય્યસાસનહરણકમ્મં વુચ્ચતિ, તં ન કાતબ્બં. ગિહીનઞ્હિ સાસનં ગહેત્વા ગચ્છન્તસ્સ પદે પદે દુક્કટં. તં કમ્મં નિસ્સાય લદ્ધભોજનં ભુઞ્જન્તસ્સાપિ અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે દુક્કટં. પઠમં સાસનં અગ્ગહેત્વાપિ પચ્છા ‘‘અયં દાનિ સો ગામો હન્દ તં સાસનં આરોચેમી’’તિ મગ્ગા ઓક્કમન્તસ્સાપિ પદે પદે દુક્કટં. સાસનં આરોચેત્વા લદ્ધભોજનં ભુઞ્જતો પુરિમનયેનેવ દુક્કટં. સાસનં અગ્ગહેત્વા આગતેન પન ‘‘ભન્તે તસ્મિં ગામે ઇત્થન્નામસ્સ કા પવત્તી’’તિ પુચ્છિયમાનેન કથેતું ¶ વટ્ટતિ, પુચ્છિતપઞ્હે દોસો નત્થિ. પઞ્ચન્નં પન સહધમ્મિકાનં માતાપિતૂનં પણ્ડુપલાસસ્સ અત્તનો વેય્યાવચ્ચકરસ્સ ચ સાસનં હરિતું વટ્ટતિ, ગિહીનઞ્ચ પુબ્બે વુત્તપ્પકારં કપ્પિયસાસનં. ઇદઞ્હિ જઙ્ઘપેસનિયકમ્મં નામ ન હોતિ. ઇમેહિ પન અટ્ઠહિ ¶ કુલદૂસકકમ્મેહિ ઉપ્પન્નપચ્ચયા પઞ્ચન્નમ્પિ સહધમ્મિકાનં ન કપ્પન્તિ, અભૂતારોચનરૂપિયસંવોહારેહિ ઉપ્પન્નપચ્ચયસદિસાવ હોન્તિ.

પાપા ¶ સમાચારા અસ્સાતિ પાપસમાચારો. તે પન યસ્મા માલાવચ્છરોપનાદયો ઇધ અધિપ્પેતા, તસ્મા ‘‘માલાવચ્છં રોપેન્તિપી’’તિઆદિના નયેનસ્સ પદભાજનં વુત્તં. તિરોક્ખાતિ પરમ્મુખા. કુલાનિ ચ તેન દુટ્ઠાનીતિ એત્થ પન યસ્મા ‘‘કુલાની’’તિ વોહારમત્તમેતં, અત્થતો હિ મનુસ્સા તેન દુટ્ઠા હોન્તિ, તસ્માસ્સ પદભાજને ‘‘પુબ્બે સદ્ધા હુત્વા’’તિઆદિમાહ. છન્દગામિનોતિ છન્દેન ગચ્છન્તીતિ છન્દગામિનો. એસ નયો સેસેસુ. સમનુભાસિતબ્બો તસ્સ પટિનિસ્સગ્ગાયાતિ એત્થ કુલદૂસકકમ્મેન દુક્કટમેવ. યં પન સો સઙ્ઘં પરિભવિત્વા ‘‘છન્દગામિનો’’તિઆદિમાહ. તસ્સ પટિનિસ્સગ્ગાય સમનુભાસનકમ્મં કાતબ્બન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીનિપિ પઠમસઙ્ઘભેદસદિસાનેવાતિ.

કુલદૂસકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિગમનવણ્ણના

૪૪૨. ઉદ્દિટ્ઠા ખો…પે… એવમેતં ધારયામીતિ એત્થ પઠમં આપત્તિ એતેસન્તિ પઠમાપત્તિકા, પઠમં વીતિક્કમક્ખણેયેવ આપજ્જિતબ્બાતિ અત્થો. ઇતરે પન યથા તતિયે ચતુત્થે ચ દિવસે હોતીતિ જરો ‘‘તતિયકો ચતુત્થકો’’તિ ચ વુચ્ચતિ; એવં યાવતતિયે સમનુભાસનકમ્મે હોન્તીતિ યાવતતિયકાતિ વેદિતબ્બા.

યાવતીહં જાનં પટિચ્છાદેતીતિ યત્તકાનિ અહાનિ જાનન્તો પટિચ્છાદેતિ, ‘‘અહં ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો’’તિ સબ્રહ્મચારીનં નારોચેતિ. તાવતીહન્તિ તત્તકાનિ અહાનિ. અકામા પરિવત્થબ્બન્તિ ન કામેન, ન વસેન, અથ ખો અકામેન અવસેન પરિવાસં સમાદાય વત્થબ્બં. ઉત્તરિ છારત્તન્તિ પરિવાસતો ઉત્તરિ છ રત્તિયો. ભિક્ખુમાનત્તાયાતિ ભિક્ખૂનં માનનભાવાય, આરાધનત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ. વીસતિસઙ્ઘો ગણો અસ્સાતિ વીસતિગણો ¶ . તત્રાતિ યત્ર સબ્બન્તિમેન ¶ પરિચ્છેદેન વીસતિગણો ભિક્ખુસઙ્ઘો અત્થિ તત્ર. અબ્ભેતબ્બોતિ અભિએતબ્બો સમ્પટિચ્છિતબ્બો, અબ્ભાનકમ્મવસેન ઓસારેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ ¶ , અવ્હાતબ્બોતિ વા અત્થો. અનબ્ભિતોતિ ન અબ્ભિતો, અસમ્પટિચ્છિતો, અકતબ્ભાનકમ્મોતિ વુત્તં હોતિ, અનવ્હાતોતિ વા અત્થો. સામીચીતિ અનુધમ્મતા, લોકુત્તરધમ્મં અનુગતા ઓવાદાનુસાસની, સામીચિ ધમ્મતાતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવાતિ.

સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

તેરસકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. અનિયતકણ્ડં

૧. પઠમઅનિયતસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૪૩. તેન ¶ ¶ ¶ સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ પઠમઅનિયતસિક્ખાપદં. તત્થ કાલયુત્તં સમુલ્લપન્તોતિ કાલં સલ્લક્ખેત્વા યદા ન અઞ્ઞો કોચિ સમીપેન ગચ્છતિ વા આગચ્છતિ વા તદા તદનુરૂપં ‘‘કચ્ચિ ન ઉક્કણ્ઠસિ, ન કિલમસિ, ન છાતાસી’’તિઆદિકં ગેહસ્સિતં કથં કથેન્તો. કાલયુત્તં ધમ્મં ભણન્તોતિ કાલં સલ્લક્ખેત્વા યદા અઞ્ઞો કોચિ સમીપેન ગચ્છતિ વા આગચ્છતિ વા તદા તદનુરૂપં ‘‘ઉપોસથં કરેય્યાસિ, સલાકભત્તં દદેય્યાસી’’તિઆદિકં ધમ્મકથં કથેન્તો.

બહૂ ધીતરો ચ પુત્તા ચ અસ્સાતિ બહુપુત્તા. તસ્સા કિર દસ પુત્તા દસ ધીતરો અહેસું, બહૂ નત્તારો અસ્સાતિ બહુનત્તા. યથેવ હિ તસ્સા એવમસ્સા પુત્તધીતાનમ્પિ વીસતિ વીસતિ દારકા અહેસું, ઇતિ સા વીસુત્તરચતુસતપુત્તનત્તપરિવારા અહોસિ. અભિમઙ્ગલસમ્મતાતિ ઉત્તમમઙ્ગલસમ્મતા. યઞ્ઞેસૂતિ દાનપ્પદાનેસુ. છણેસૂતિ આવાહવિવાહમઙ્ગલાદીસુ અન્તરુસ્સવેસુ. ઉસ્સવેસૂતિ આસાળ્હીપવારણનક્ખત્તાદીસુ મહુસ્સવેસુ. પઠમં ભોજેન્તીતિ ‘‘ઇમેપિ દારકા તયા સમાનાયુકા નિરોગા હોન્તૂ’’તિ આયાચન્તા પઠમંયેવ ભોજેન્તિ, યેપિ સદ્ધા હોન્તિ પસન્ના, તેપિ ભિક્ખૂ ભોજેત્વા તદનન્તરં સબ્બપઠમં તંયેવ ભોજેન્તિ. નાદિયીતિ તસ્સા વચનં ન આદિયિ, ન ગણ્હિ, ન વા આદરમકાસીતિ અત્થો.

૪૪૪-૫. અલંકમ્મનિયેતિ કમ્મક્ખમં કમ્મયોગ્ગન્તિ કમ્મનિયં, અલં પરિયત્તં કમ્મનિયભાવાયાતિ અલંકમ્મનિયં, તસ્મિં અલંકમ્મનિયે, યત્થ અજ્ઝાચારં કરોન્તા સક્કોન્તિ, તં કમ્મં ¶ કાતું તાદિસેતિ અત્થો. તેનેવસ્સ પદભાજને વુત્તં – ‘‘સક્કા હોતિ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિતુ’’ન્તિ, યત્થ મેથુનં ધમ્મં સક્કા હોતિ પટિસેવિતુન્તિ વુત્તં હોતિ. નિસજ્જં ¶ કપ્પેય્યાતિ નિસજ્જં કરેય્ય, નિસીદેય્યાતિ અત્થો. યસ્મા પન નિસીદિત્વાવ ¶ નિપજ્જતિ, તેનસ્સ પદભાજને ઉભયમ્પિ વુત્તં. તત્થ ઉપનિસિન્નોતિ ઉપગન્ત્વા નિસિન્નો. એવં ઉપનિપન્નોપિ વેદિતબ્બો. ભિક્ખુ નિસિન્નેતિ ભિક્ખુમ્હિ નિસિન્નેતિ અત્થો. ઉભો વા નિસિન્નાતિ દ્વેપિ અપચ્છા અપુરિમં નિસિન્ના. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ પાળિયં ‘‘સોતસ્સ રહો’’તિ આગતં, ચક્ખુસ્સ રહેનેવ પન પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો. સચેપિ હિ પિહિતકવાટસ્સ ગબ્ભસ્સ દ્વારે નિસિન્નો વિઞ્ઞૂ પુરિસો હોતિ, નેવ અનાપત્તિં કરોતિ. અપિહિતકવાટસ્સ પન દ્વારે નિસિન્નો અનાપત્તિં કરોતિ. ન કેવલઞ્ચ દ્વારે અન્તોદ્વાદસહત્થેપિ ઓકાસે નિસિન્નો, સચે સચક્ખુકો વિક્ખિત્તોપિ નિદ્દાયન્તોપિ અનાપત્તિં કરોતિ. સમીપે ઠિતોપિ અન્ધો ન કરોતિ, ચક્ખુમાપિ નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તો ન કરોતિ. ઇત્થીનં પન સતમ્પિ અનાપત્તિં ન કરોતિયેવ.

સદ્ધેય્યવચસાતિ સદ્ધાતબ્બવચના. સા પન યસ્મા અરિયસાવિકાવ હોતિ, તેનસ્સ પદભાજને ‘‘આગતફલા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ આગતં ફલં અસ્સાતિ આગતફલા પટિલદ્ધસોતાપત્તિફલાતિ અત્થો. અભિસમેતાવિનીતિ પટિવિદ્ધચતુસચ્ચા. વિઞ્ઞાતં સિક્ખત્તયસાસનં એતાયાતિ વિઞ્ઞાતસાસના. નિસજ્જં ભિક્ખુ પટિજાનમાનોતિ કિઞ્ચાપિ એવરૂપા ઉપાસિકા દિસ્વા વદતિ, અથ ખો ભિક્ખુ નિસજ્જં પટિજાનમાનોયેવ તિણ્ણં ધમ્માનં અઞ્ઞતરેન કારેતબ્બો, ન અપ્પટિજાનમાનોતિ અત્થો.

યેન વા સા સદ્ધેય્યવચસા ઉપાસિકા વદેય્ય તેન સો ભિક્ખુ કારેતબ્બોતિ નિસજ્જાદીસુ આકારેસુ યેન વા આકારેન સદ્ધિં મેથુનધમ્માદીનિ આરોપેત્વા સા ઉપાસિકા વદેય્ય, પટિજાનમાનોવ તેન સો ભિક્ખુ કારેતબ્બો. એવરૂપાયપિ ઉપાસિકાય વચનમત્તેન ન કારેતબ્બોતિ અત્થો. કસ્મા? યસ્મા દિટ્ઠં નામ તથાપિ હોતિ, અઞ્ઞથાપિ હોતિ.

તદત્થજોતનત્થઞ્ચ ઇદં વત્થું ઉદાહરન્તિ – મલ્લારામવિહારે ¶ કિર એકો ખીણાસવત્થેરો એકદિવસં ઉપટ્ઠાકકુલં ગન્ત્વા અન્તોગેહે નિસીદિ, ઉપાસિકાપિ સયનપલ્લઙ્કં નિસ્સાય ઠિતા હોતિ. અથેકો પિણ્ડચારિકો દ્વારે ઠિતો દિસ્વા ‘‘થેરો ઉપાસિકાય સદ્ધિં એકાસને નિસિન્નો’’તિ સઞ્ઞં પટિલભિત્વા પુનપ્પુનં ઓલોકેસિ. થેરોપિ ‘‘અયં મયિ અસુદ્ધલદ્ધિકો જાતો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા કતભત્તકિચ્ચો વિહારં ગન્ત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનં પવિસિત્વા અન્તોવ નિસીદિ. સોપિ ભિક્ખુ ‘‘થેરં ચોદેસ્સામી’’તિ ¶ આગન્ત્વા ઉક્કાસિત્વા દ્વારં વિવરિ. થેરો તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા આકાસે ઉપ્પતિત્વા કૂટાગારકણ્ણિકં નિસ્સાય પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. સોપિ ભિક્ખુ ¶ અન્તો પવિસિત્વા મઞ્ચઞ્ચ હેટ્ઠામઞ્ચઞ્ચ ઓલોકેત્વા થેરં અપસ્સન્તો ઉદ્ધં ઉલ્લોકેસિ, અથ આકાસે નિસિન્નં થેરં દિસ્વા ‘‘ભન્તે, એવં મહિદ્ધિકા નામ તુમ્હે માતુગામેન સદ્ધિં એકાસને નિસિન્નભાવં વદાપેથ એવા’’તિ આહ. થેરો ‘‘અન્તરઘરસ્સેવેસો આવુસો દોસો, અહં પન તં સદ્ધાપેતું અસક્કોન્તો એવમકાસિં, રક્ખેય્યાસિ મ’’ન્તિ વત્વા ઓતરીતિ.

૪૪૬. ઇતો પરં સા ચે એવં વદેય્યાતિઆદિ સબ્બં પટિઞ્ઞાય કારણાકારદસ્સનત્થં વુત્તં, તત્થ માતુગામસ્સ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તોતિ માતુગામસ્સ મગ્ગે મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તોતિ અત્થો. નિસજ્જાય કારેતબ્બોતિ નિસજ્જં પટિજાનિત્વા મેથુનધમ્મપટિસેવનં અપ્પટિજાનન્તો મેથુનધમ્મપારાજિકાપત્તિયા અકારેત્વા નિસજ્જામત્તેન યં આપત્તિં આપજ્જતિ તાય કારેતબ્બો, પાચિત્તિયાપત્તિયા કારેતબ્બોતિ અત્થો. એતેન નયેન સબ્બચતુક્કેસુ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

૪૫૧. સિક્ખાપદપરિયોસાને પન આપત્તાનાપત્તિપરિચ્છેદદસ્સનત્થં વુત્તેસુ ગમનં પટિજાનાતીતિઆદીસુ ગમનં પટિજાનાતીતિ ‘‘રહોનિસજ્જસ્સાદત્થં ગતોમ્હી’’તિ એવં ગમનં પટિજાનાતિ, નિસજ્જન્તિ નિસજ્જસ્સાદેનેવ નિસજ્જં પટિજાનાતિ. આપત્તિન્તિ તીસુ અઞ્ઞતરં આપત્તિં. આપત્તિયા કારેતબ્બોતિ તીસુ યં પટિજાનાતિ, તાય કારેતબ્બો. સેસમેત્થ ચતુક્કે ઉત્તાનાધિપ્પાયમેવ. દુતિયચતુક્કે પન ગમનં ન પટિજાનાતીતિ રહો નિસજ્જસ્સાદવસેન ન પટિજાનાતિ ¶ , ‘‘સલાકભત્તાદિના અત્તનો કમ્મેન ગતોમ્હિ, સા પન મય્હં નિસિન્નટ્ઠાનં આગતા’’તિ વદતિ. સેસમેત્થાપિ ઉત્તાનાધિપ્પાયમેવ.

અયં પન સબ્બત્થ વિનિચ્છયો – રહો નિસજ્જસ્સાદોતિ મેથુનધમ્મસન્નિસ્સિતકિલેસો વુચ્ચતિ. યો ભિક્ખુ તેનસ્સાદેન માતુગામસ્સ સન્તિકં ગન્તુકામો અક્ખિં અઞ્જેતિ, દુક્કટં. નિવાસનં નિવાસેતિ, કાયબન્ધનં બન્ધતિ, ચીવરં પારુપતિ, સબ્બત્થ પયોગે પયોગે દુક્કટં. ગચ્છતિ, પદવારે પદવારે દુક્કટં. ગન્ત્વા નિસીદતિ, દુક્કટમેવ. માતુગામે આગન્ત્વા નિસિન્નમત્તે ¶ પાચિત્તિયં. સચે સા ઇત્થી કેનચિ કરણીયેન ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય પુનપ્પુનં નિસીદતિ, નિસજ્જાય નિસજ્જાય પાચિત્તિયં. યં સન્ધાય ગતો, સા ન દિટ્ઠા, અઞ્ઞા આગન્ત્વા નિસીદતિ, અસ્સાદે ઉપ્પન્ને પાચિત્તિયં. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘ગમનકાલતો પટ્ઠાય અસુદ્ધચિત્તત્તા આપત્તિયેવા’’તિ વુત્તં. સચે સમ્બહુલા આગચ્છન્તિ, માતુગામગણનાય પાચિત્તિયાનિ. સચે ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય પુનપ્પુનં નિસીદન્તિ, નિસજ્જાગણનાય પાચિત્તિયાનિ. અનિયમેત્વા ¶ દિટ્ઠદિટ્ઠાય સદ્ધિં રહસ્સાદં કપ્પેસ્સામીતિ ગન્ત્વા નિસિન્નસ્સાપિ આગતાગતાનં વસેન પુનપ્પુનં નિસજ્જાવસેન ચ વુત્તનયેનેવ આપત્તિયો વેદિતબ્બા. સચે સુદ્ધચિત્તેન ગન્ત્વા નિસિન્નસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા નિસિન્નાય ઇત્થિયા રહસ્સાદો ઉપ્પજ્જતિ અનાપત્તિ.

સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમપારાજિકસદિસાનેવાતિ.

પઠમઅનિયતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયઅનિયતસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૫૨. તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ દુતિયઅનિયતસિક્ખાપદં. તત્થ ભગવતા પટિક્ખિત્તન્તિઆદિમ્હિ ‘‘યં એકો એકાય રહો પટિચ્છન્ને આસને અલંકમ્મનિયે નિસજ્જં કપ્પેય્ય, તં નિસજ્જં કપ્પેતું પટિક્ખિત્ત’’ન્તિ એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઇતરથા હિ ‘‘એકસ્સ એકાયા’’તિ વત્તબ્બં સિયા, કસ્મા? ‘‘પટિક્ખિત્ત’’ન્તિ વુત્તત્તા. સામિઅત્થે વા એતં પચ્ચત્તવચનં વેદિતબ્બં.

૪૫૩. ન હેવ ખો પન પટિચ્છન્નન્તિ એત્થ પન યમ્પિ બહિ પરિક્ખિત્તં અન્તો વિવટં પરિવેણઙ્ગણાદિ, તમ્પિ ¶ અન્તોગધન્તિ વેદિતબ્બં. એવરૂપઞ્હિ ઠાનં અપ્પટિચ્છન્નેયેવ ગહિતન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. સેસં પઠમસિક્ખાપદનયેનેવ વેદિતબ્બં. કેવલઞ્હિ ઇધ ઇત્થીપિ પુરિસોપિ યો કોચિ વિઞ્ઞૂ અનન્ધો અબધિરો અન્તોદ્વાદસહત્થે ઓકાસે ઠિતો વા નિસિન્નો વા વિક્ખિત્તોપિ નિદ્દાયન્તોપિ અનાપત્તિં કરોતિ. બધિરો પન ચક્ખુમાપિ અન્ધો વા અબધિરોપિ ન કરોતિ. પારાજિકાપત્તિઞ્ચ પરિહાપેત્વા દુટ્ઠુલ્લવાચાપત્તિ વુત્તાતિ અયં વિસેસો. સેસં પુરિમસદિસમેવ. ઉભયત્થાપિ ઉમ્મત્તકઆદિકમ્મિકાનં અનાપત્તિ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ¶ ઇદંસિક્ખાપદં તિસમુટ્ઠાનં – કાયચિત્તતો, વાચાચિત્તતો, કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ. કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, અકુસલચિત્તં, સુખમજ્ઝત્તવેદનાહિ દ્વિવેદનં. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

દુતિયઅનિયતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

અનિયતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. નિસ્સગ્ગિયકણ્ડં

૧. ચીવરવગ્ગો

૧. પઠમકથિનસિક્ખાપદવણ્ણના

તિંસ ¶ ¶ નિસ્સગ્ગિયા ધમ્મા, યે વુત્તા સમિતાવિના;

તેસં દાનિ કરિસ્સામિ, અપુબ્બપદવણ્ણનં.

૪૫૯. તેન ¶ સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ ગોતમકે ચેતિયે. તેન ખો પન સમયેન ભગવતા ભિક્ખૂનં તિચીવરં અનુઞ્ઞાતં હોતીતિ એત્થ તિચીવરન્તિ અન્તરવાસકો ઉત્તરાસઙ્ગો સઙ્ઘાટીતિ ઇદં ચીવરત્તયં પરિભુઞ્જિતું અનુઞ્ઞાતં હોતિ. યત્થ પનેતં અનુઞ્ઞાતં, યદા ચ અનુઞ્ઞાતં, યેન ચ કારણેન અનુઞ્ઞાતં, તં સબ્બં ચીવરક્ખન્ધકે જીવકવત્થુસ્મિં (મહાવ. ૩૨૬ આદયો) આગતમેવ. અઞ્ઞેનેવ તિચીવરેન ગામં પવિસન્તીતિ યેન વિહારે અચ્છન્તિ ન્હાનઞ્ચ ઓતરન્તિ, તતો અઞ્ઞેન, એવં દિવસે દિવસે નવ ચીવરાનિ ધારેન્તિ.

૪૬૦. ઉપ્પન્નં હોતીતિ અનુપઞ્ઞત્તિયા દ્વારં દદમાનં પટિલાભવસેન ઉપ્પન્નં હોતિ, નો નિપ્ફત્તિવસેન.

આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ દાતુકામો હોતીતિ આયસ્મા કિર આનન્દો ભગવન્તં ઠપેત્વા અઞ્ઞો એવરૂપો ગુણવિસિટ્ઠો પુગ્ગલો નત્થીતિ ગુણબહુમાનેન આયસ્મન્તં સારિપુત્તં અતિમમાયતિ. સો સદાપિ મનાપં ચીવરં લભિત્વા રજિત્વા કપ્પબિન્દું દત્વા થેરસ્સેવ દેતિ, પુરેભત્તે પણીતં યાગુખજ્જકં વા પિણ્ડપાતં વા લભિત્વાપિ થેરસ્સેવ દેતિ, પચ્છાભત્તે મધુફાણિતાદીનિ લભિત્વાપિ થેરસ્સેવ દેતિ, ઉપટ્ઠાકકુલેહિ દારકે નિક્ખામેત્વા પબ્બાજેત્વાપિ થેરસ્સ ¶ સન્તિકે ઉપજ્ઝં ગાહાપેત્વા સયં અનુસાવનકમ્મં કરોતિ. આયસ્માપિ સારિપુત્તો ‘‘પિતુ કત્તબ્બકિચ્ચં નામ જેટ્ઠપુત્તસ્સ ભારો, તં મયા ભગવતો કત્તબ્બં કિચ્ચં આનન્દો કરોતિ, અહં ¶ આનન્દં નિસ્સાય અપ્પોસ્સુક્કો વિહરિતું લભામી’’તિ આયસ્મન્તં આનન્દં અતિવિય મમાયતિ, સોપિ મનાપં ચીવરં લભિત્વા આનન્દત્થેરસ્સેવ દેતીતિ સબ્બં પુરિમસદિસમેવ ¶ . એવં ગુણબહુમાનેન મમાયન્તો તદા ઉપ્પન્નમ્પિ તં ચીવરં આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ દાતુકામો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

નવમં વા ભગવા દિવસં દસમં વાતિ એત્થ પન સચે ભવેય્ય ‘‘કથં થેરો જાનાતી’’તિ? બહૂહિ કારણેહિ જાનાતિ. સારિપુત્તત્થેરો કિર જનપદચારિકં પક્કમન્તો આનન્દત્થેરં આપુચ્છિત્વાવ પક્કમતિ ‘‘અહં એત્તકેન નામ કાલેન આગચ્છિસ્સામિ, એત્થન્તરે ભગવન્તં મા પમજ્જી’’તિ. સચે સમ્મુખા ન આપુચ્છતિ, ભિક્ખૂ પેસેત્વાપિ આપુચ્છિત્વાવ ગચ્છતિ. સચે અઞ્ઞત્થ વસ્સં વસતિ, યે પઠમતરં ભિક્ખૂ આગચ્છન્તિ, તે એવં પહિણતિ ‘‘મમ વચનેન ભગવતો ચ પાદે સિરસા વન્દથ, આનન્દસ્સ ચ આરોગ્યં વત્વા મં ‘અસુકદિવસે નામ આગમિસ્સતી’તિ વદથા’’તિ સદા ચ યથાપરિચ્છિન્નદિવસેયેવ એતિ. અપિચાયસ્મા આનન્દો અનુમાનેનપિ જાનાતિ ‘‘એત્તકે દિવસે ભગવતા વિયોગં સહન્તો અધિવાસેન્તો આયસ્મા સારિપુત્તો વસિ, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય અસુકં નામ દિવસં ન અતિક્કમિસ્સતિ અદ્ધા આગમિસ્સતી’’તિ. યેસં યેસઞ્હિ પઞ્ઞા મહતી તેસં તેસં ભગવતિ પેમઞ્ચ ગારવો ચ મહા હોતીતિ ઇમિના નયેનાપિ જાનાતિ. એવં બહૂહિ કારણેહિ જાનાતિ. તેનાહ – ‘‘નવમં વા ભગવા દિવસં દસમં વા’’તિ. એવં વુત્તે યસ્મા ઇદં સિક્ખાપદં પણ્ણત્તિવજ્જં, ન લોકવજ્જં; તસ્મા આયસ્મતા આનન્દેન વુત્તસદિસમેવ પરિચ્છેદં કરોન્તો ‘‘અથ ખો ભગવા…પે… ધારેતુ’’ન્તિ. સચે પન થેરેન અદ્ધમાસો વા માસો વા ઉદ્દિટ્ઠો અભવિસ્સ, સોપિ ભગવતા અનુઞ્ઞાતો અસ્સ.

૪૬૨-૩. નિટ્ઠિતચીવરસ્મિન્તિ યેન કેનચિ નિટ્ઠાનેન નિટ્ઠિતે ચીવરસ્મિં. યસ્મા પન તં ચીવરં કરણેનપિ નિટ્ઠિતં હોતિ, નસ્સનાદીહિપિ તસ્માસ્સ પદભાજને અત્થમત્તમેવ ¶ દસ્સેતું ભિક્ખુનો ચીવરં કતં વા હોતીતિઆદિ વુત્તં. તત્થ કતન્તિ સૂચિકમ્મપરિયોસાનેન કતં, સૂચિકમ્મપરિયોસાનં નામ યંકિઞ્ચિ સૂચિયા કત્તબ્બં પાસપટ્ટગણ્ઠિકપટ્ટપરિયોસાનં કત્વા સૂચિયા પટિસામનં. નટ્ઠન્તિ ચોરાદીહિ હટં, એતમ્પિ હિ કરણપલિબોધસ્સ નિટ્ઠિતત્તા નિટ્ઠિતન્તિ વુચ્ચતિ. વિનટ્ઠન્તિ ઉપચિકાદીહિ ખાયિતં. દડ્ઢન્તિ અગ્ગિના દડ્ઢં. ચીવરાસા વા ઉપચ્છિન્નાતિ ¶ ‘‘અસુકસ્મિં નામ કુલે ¶ ચીવરં લભિસ્સામી’’તિ યા ચીવરાસા ઉપ્પન્ના હોતિ, સા વા ઉપચ્છિન્ના, એતેસમ્પિ હિ કરણપલિબોધસ્સેવ નિટ્ઠિતત્તા નિટ્ઠિતભાવો વેદિતબ્બો.

ઉબ્ભતસ્મિં કથિનેતિ કથિને ચ ઉબ્ભતસ્મિં. એતેન દુતિયસ્સ પલિબોધસ્સ અભાવં દસ્સેતિ. તં પન કથિનં યસ્મા અટ્ઠસુ વા માતિકાસુ એકાય અન્તરુબ્ભારેન વા ઉદ્ધરીયતિ, તેનસ્સ નિદ્દેસે ‘‘અટ્ઠન્નં માતિકાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘અટ્ઠિમા, ભિક્ખવે, માતિકા કથિનસ્સ ઉબ્ભારાય – પક્કમનન્તિકા, નિટ્ઠાનન્તિકા, સન્નિટ્ઠાનન્તિકા, નાસનન્તિકા, સવનન્તિકા, આસાવચ્છેદિકા, સીમાતિક્કન્તિકા, સહુબ્ભારા’’તિ એવં અટ્ઠ માતિકાયો કથિનક્ખન્ધકે આગતા. અન્તરુબ્ભારોપિ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો; યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો કથિનં ઉદ્ધરેય્ય, એસા ઞત્તિ. સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો; સઙ્ઘો કથિનં ઉદ્ધરતિ, યસ્સાયસ્મતો ખમતિ, કથિનસ્સ ઉબ્ભારો, સો તુણ્હસ્સ; યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્ય. ઉબ્ભતં સઙ્ઘેન કથિનં, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ (પાચિ. ૯૨૬) એવં ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે આગતો. તત્થ યં વત્તબ્બં તં આગતટ્ઠાનેયેવ વણ્ણયિસ્સામ. ઇધ પન વુચ્ચમાને પાળિ આહરિતબ્બા હોતિ, અત્થોપિ વત્તબ્બો. વુત્તોપિ ચ ન સુવિઞ્ઞેય્યો હોતિ, અટ્ઠાને વુત્તત્તાય.

દસાહપરમન્તિ દસ અહાનિ પરમો પરિચ્છેદો અસ્સાતિ દસાહપરમો, તં દસાહપરમં કાલં ધારેતબ્બન્તિ અત્થો. પદભાજને ¶ પન અત્થમત્તમેવ દસ્સેતું ‘‘દસાહપરમતા ધારેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ઇદઞ્હિ વુત્તં હોતિ ‘‘દસાહપરમ’’ન્તિ એત્થ યા દસાહપરમતા દસાહપરમભાવો, અયં એત્તકો કાલો યાવ નાતિક્કમતિ તાવ ધારેતબ્બન્તિ.

અધિટ્ઠિતવિકપ્પિતેસુ અપરિયાપન્નત્તા અતિરેકં ચીવરન્તિ અતિરેકચીવરં. તેનેવસ્સ પદભાજને વુત્તં ‘‘અનધિટ્ઠિતં અવિકપ્પિત’’ન્તિ.

છન્નં ચીવરાનં અઞ્ઞતરન્તિ ખોમં, કપ્પાસિકં, કોસેય્યં, કમ્બલં, સાણં, ભઙ્ગન્તિ ઇમેસં છન્નં ચીવરાનં અઞ્ઞતરં. એતેન ચીવરસ્સ જાતિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પમાણં દસ્સેતું ‘‘વિકપ્પનુપગં પચ્છિમ’’ન્તિ આહ. તસ્સ પમાણં દીઘતો ¶ દ્વે વિદત્થિયો, તિરિયં વિદત્થિ. તત્રાયં પાળિ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આયામેન અટ્ઠઙ્ગુલં સુગતઙ્ગુલેન ચતુરઙ્ગુલવિત્થતં પચ્છિમં ચીવરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૫૮).

તં ¶ અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયન્તિ તં યથાવુત્તજાતિપ્પમાણં ચીવરં દસાહપરમં કાલં અતિક્કામયતો, એત્થન્તરે યથા અતિરેકચીવરં ન હોતિ તથા અકુબ્બતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, તઞ્ચ ચીવરં નિસ્સગ્ગિયં હોતિ, પાચિત્તિયાપત્તિ ચસ્સ હોતીતિ અત્થો. અથ વા નિસ્સજ્જનં નિસ્સગ્ગિયં, પુબ્બભાગે કત્તબ્બસ્સ વિનયકમ્મસ્સેતં નામં. નિસ્સગ્ગિયમસ્સ અત્થીતિ નિસ્સગ્ગિયમિચ્ચેવ. કિન્તં? પાચિત્તિયં. તં અતિક્કામયતો સનિસ્સગ્ગિયવિનયકમ્મં પાચિત્તિયં હોતીતિ અયમેત્થ અત્થો. પદભાજને પન પઠમં તાવ અત્થવિકપ્પં દસ્સેતું ‘‘તં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં હોતી’’તિ માતિકં ઠપેત્વા ‘‘એકાદસે અરુણુગ્ગમને નિસ્સગ્ગિયં હોતિ, નિસ્સજ્જિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. પુન યસ્સ ચ નિસ્સજ્જિતબ્બં, યથા ચ નિસ્સજ્જિતબ્બં, તં દસ્સેતું ‘‘સઙ્ઘસ્સ વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એકાદસે અરુણુગ્ગમનેતિ એત્થ યં દિવસં ચીવરં ઉપ્પન્નં તસ્સ યો અરુણો, સો ઉપ્પન્નદિવસનિસ્સિતો, તસ્મા ચીવરુપ્પાદદિવસએન સદ્ધિં એકાદસે અરુણુગ્ગમને નિસ્સગ્ગિયં હોતીતિ વેદિતબ્બં. સચેપિ બહૂનિ એકજ્ઝં બન્ધિત્વા વા વેઠેત્વા વા ઠપિતાનિ એકાવ આપત્તિ. અબદ્ધાવેઠિતેસુ વત્થુગણનાય આપત્તિયો.

નિસ્સજ્જિત્વા ¶ આપત્તિ દેસેતબ્બાતિ કથં દેસેતબ્બા? યથા ખન્ધકે વુત્તં, કથઞ્ચ તત્થ વુત્તં? એવં વુત્તં – ‘‘તેન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુના સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા એવમસ્સ વચનીયો – ‘અહં, ભન્તે, ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો, તં પટિદેસેમી’’’તિ (ચૂળવ. ૨૩૯). ઇધ પન સચે એકં ચીવરં હોતિ ‘‘એકં નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ વત્તબ્બં. સચે દ્વે, ‘‘દ્વે’’તિ વત્તબ્બં. સચે બહૂનિ ‘‘સમ્બહુલાની’’તિ વત્તબ્બં. નિસ્સજ્જનેપિ સચે એકં યથાપાળિમેવ ‘‘ઇદં મે, ભન્તે, ચીવર’’ન્તિ વત્તબ્બં. સચે દ્વે વા બહૂનિ વા, ‘‘ઇમાનિ મે, ભન્તે, ચીવરાનિ દસાહાતિક્કન્તાનિ નિસ્સગ્ગિયાનિ, ઇમાનાહં સઙ્ઘસ્સ નિસ્સજ્જામી’’તિ વત્તબ્બં. પાળિં વત્તું અસક્કોન્તેન અઞ્ઞથાપિ વત્તબ્બં.

બ્યત્તેન ¶ ભિક્ખુના પટિબલેન આપત્તિ પટિગ્ગહેતબ્બાતિ ખન્ધકે વુત્તનયેનેવ પટિગ્ગહેતબ્બા. એવઞ્હિ તત્થ વુત્તં – ‘‘બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો –

‘સુણાતુ મે ભન્તે સઙ્ઘો, અયં ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ આપત્તિં સરતિ વિવરતિ ઉત્તાનિં કરોતિ દેસેતિ, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો આપત્તિં પટિગ્ગણ્હેય્ય’ન્તિ.

તેન ¶ વત્તબ્બો ‘પસ્સસી’તિ? ‘આમ, પસ્સામી’તિ. આયતિં સંવરેય્યાસી’’તિ (ચૂળવ. ૨૩૯). દ્વીસુ પન સમ્બહુલાસુ વા પુરિમનયેનેવ વચનભેદો ઞાતબ્બો.

ચીવરદાનેપિ ‘‘સઙ્ઘો ઇમં ચીવરં ઇમાનિ ચીવરાની’’તિ વત્થુવસેન વચનભેદો વેદિતબ્બો. ગણસ્સ ચ પુગ્ગલસ્સ ચ નિસ્સજ્જનેપિ એસેવ નયો.

આપત્તિદેસનાપટિગ્ગહણેસુ પનેત્થ અયં પાળિ – ‘‘તેન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુના સમ્બહુલે ભિક્ખૂ ઉપસઙ્કમિત્વા એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા એવમસ્સુ વચનીયા – ‘અહં, ભન્તે, ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો તં પટિદેસેમી’તિ. બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન તે ભિક્ખૂ ઞાપેતબ્બા –

‘સુણન્તુ મે આયસ્મન્તા, અયં ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ આપત્તિં સરતિ વિવરતિ ઉત્તાનિં કરોતિ દેસેતિ. યદાયસ્મન્તાનં પત્તકલ્લં, અહં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો આપત્તિં પટિગ્ગણ્હેય્ય’ન્તિ.

તેન વત્તબ્બો ‘પસ્સસી’તિ? ‘આમ, પસ્સામી’તિ. ‘આયતિં ¶ સંવરેય્યાસી’તિ.

તેન ભિક્ખુના એકં ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા એવમસ્સ વચનીયો – ‘અહં, આવુસો, ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો તં પટિદેસેમી’તિ. તેન વત્તબ્બો ‘પસ્સસી’તિ, આમ પસ્સામીતિ આયતિં સંવરેય્યાસી’’તિ (ચૂળવ. ૨૩૯). તત્થ ¶ પુરિમનયેનેવ આપત્તિયા નામગ્ગહણં વચનભેદો ચ વેદિતબ્બો.

યથા ચ ગણસ્સ નિસ્સજ્જને એવં દ્વિન્નં નિસ્સજ્જનેપિ પાળિ વેદિતબ્બા. યદિ હિ વિસેસો ભવેય્ય, યથેવ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિણ્ણન્નં પારિસુદ્ધિઉપોસથં કાતું, એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, કાતબ્બો. બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન તે ભિક્ખૂ ઞાપેતબ્બા’’તિઆદિના નયેન ‘‘તિણ્ણન્નં પારિસુદ્ધિઉપોસથં કાતુ’’ન્તિ વત્વા પુન ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દ્વિન્નં પારિસુદ્ધિઉપોસથં કાતું, એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, કાતબ્બો. થેરેન ભિક્ખુના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગ’’ન્તિઆદિના (મહાવ. ૧૬૮) નયેન વિસુંયેવ દ્વિન્નં પારિસુદ્ધિઉપોસથો વુત્તો, એવમિધાપિ ¶ વિસું પાળિં વદેય્ય, યસ્મા પન નત્થિ, તસ્મા અવત્વા ગતોતિ, ગણસ્સ વુત્તા પાળિયેવેત્થ પાળિ.

આપત્તિપટિગ્ગહણે પન અયં વિસેસો, યથા ગણસ્સ નિસ્સજ્જિત્વા આપત્તિયા દેસિયમાનાય આપત્તિપટિગ્ગાહકો ભિક્ખુ ઞત્તિં ઠપેતિ, એવં અટ્ઠપેત્વા દ્વીસુ અઞ્ઞતરેન યથા એકપુગ્ગલો પટિગ્ગણ્હાતિ, એવં આપત્તિ પટિગ્ગહેતબ્બા. દ્વિન્નઞ્હિ ઞત્તિટ્ઠપના નામ નત્થિ, યદિ સિયા દ્વિન્નં પારિસુદ્ધિઉપોસથં વિસું ન વદેય્ય.

નિસ્સટ્ઠચીવરદાનેપિ યથા ‘‘ઇમં ચીવરં આયસ્મતો દમ્મી’’તિ એકો વદતિ, એવં ‘‘ઇમં મયં ચીવરં આયસ્મતો દેમા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. ઇતો ગરુકતરાનિ હિ ઞત્તિદુતિયકમ્માનિપિ ‘‘અપલોકેત્વા કાતબ્બાની’’તિ વુત્તાનિ અત્થિ, તેસં એતં અનુલોમં નિસ્સટ્ઠચીવરં પન દાતબ્બમેવ અદાતું ન લબ્ભતિ, વિનયકમ્મમત્તઞ્હેતં. ન તં તેન સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા દિન્નમેવ હોતીતિ.

૪૬૮. દસાહાતિક્કન્તે અતિક્કન્તસઞ્ઞીતિ દસાહં અતિક્કન્તે ચીવરે ‘‘અતિક્કન્તં ઇદ’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી, દસાહે વા અતિક્કન્તે ‘‘અતિક્કન્તો ¶ દસાહો’’તિ એવંસઞ્ઞી. નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયન્તિ ન ઇધ સઞ્ઞા રક્ખતિ. યોપિ એવંસઞ્ઞી, તસ્સપિ તં ચીવરં નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયાપત્તિ ચ. સનિસ્સગ્ગિયવિનયકમ્મં વા પાચિત્તિયન્તિ ઉભોપિ અત્થવિકપ્પા યુજ્જન્તિ. એસ નયો સબ્બત્થ.

અવિસ્સજ્જિતે ¶ વિસ્સજ્જિતસઞ્ઞીતિ કસ્સચિ અદિન્ને અપરિચ્ચત્તે ‘‘પરિચ્ચત્તં મયા’’તિ એવંસઞ્ઞી.

અનટ્ઠે નટ્ઠસઞ્ઞીતિ અત્તનો ચીવરેન સદ્ધિં બહૂનિ અઞ્ઞેસં ચીવરાનિ એકતો ઠપિતાનિ ચોરા હરન્તિ. તત્રેસ અત્તનો ચીવરે અનટ્ઠે નટ્ઠસઞ્ઞી હોતિ. એસ નયો અવિનટ્ઠાદીસુપિ.

અવિલુત્તેતિ એત્થ પન ગબ્ભં ભિન્દિત્વા પસય્હાવહારવસેન અવિલુત્તેતિ વેદિતબ્બં.

અનિસ્સજ્જિત્વા પરિભુઞ્જતિ આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ સકિં નિવત્થં વા સકિં પારુતં વા કાયતો અમોચેત્વા દિવસમ્પિ વિચરતિ, એકાવ આપત્તિ. મોચેત્વા મોચેત્વા નિવાસેતિ વા પારુપતિ ¶ વા પયોગે પયોગે દુક્કટં. દુન્નિવત્થં વા દુપ્પારુતં વા સણ્ઠપેન્તસ્સ અનાપત્તિ. અઞ્ઞસ્સ તં પરિભુઞ્જતોપિ અનાપત્તિ, ‘‘અનાપત્તિ અઞ્ઞેન કતં પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જતી’’તિ (પારા. ૫૭૦) આદિવચનઞ્ચેત્થ સાધકં. અનતિક્કન્તે અતિક્કન્તસઞ્ઞિનો વેમતિકસ્સ ચ દુક્કટં પરિભોગં સન્ધાય વુત્તં.

૪૬૯. ‘‘અનાપત્તિ અન્તોદસાહં અધિટ્ઠેતિ, વિકપ્પેતી’’તિ એત્થ પન અધિટ્ઠાનુપગં વિકપ્પનુપગઞ્ચ વેદિતબ્બં. તત્રાયં પાળિ – અથ ખો ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘યાનિ તાનિ ભગવતા અનુઞ્ઞાતાનિ ‘તિચીવર’ન્તિ વા ‘વસ્સિકસાટિકા’તિ વા ‘નિસીદન’ન્તિ વા ‘પચ્ચત્થરણ’ન્તિ વા ‘કણ્ડુપ્પટિચ્છાદી’તિ વા મુખપુઞ્છનચોળકન્તિ વા પરિક્ખારચોળન્તિ વા સબ્બાનિ તાનિ અધિટ્ઠાતબ્બાનીતિ નુ ખો ઉદાહુ વિકપ્પેતબ્બાની’’તિ, ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું –

‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિચીવરં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું; વસ્સિકસાટિકં વસ્સાનં ચાતુમાસં અધિટ્ઠાતું તતો પરં વિકપ્પેતું; નિસીદનં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું; પચ્ચત્થરણં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું; કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિં યાવઆબાધા અધિટ્ઠાતું તતો પરં વિકપ્પેતું; મુખપુઞ્છનચોળં અધિટ્ઠાતું ¶ ન વિકપ્પેતું; પરિક્ખારચોળં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૫૮).

‘‘તત્થ ¶ તિચીવરં’’ અધિટ્ઠહન્તેન રજિત્વા કપ્પબિન્દું દત્વા પમાણયુત્તમેવ અધિટ્ઠાતબ્બં. તસ્સ પમાણં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન સુગતચીવરતો ઊનકં વટ્ટતિ, લામકપરિચ્છેદેન સઙ્ઘાટિયા ઉત્તરાસઙ્ગસ્સ ચ દીઘતો મુટ્ઠિપઞ્ચકં તિરિયં મુટ્ઠિત્તિકં પમાણં વટ્ટતિ. અન્તરવાસકો દીઘતો મુટ્ઠિપઞ્ચકો તિરિયં દ્વિહત્થોપિ વટ્ટતિ. પારુપણેનપિ હિ સક્કા નાભિં પટિચ્છાદેતુન્તિ. વુત્તપ્પમાણતો પન અતિરેકં ઊનકઞ્ચ પરિક્ખારચોળન્તિ અધિટ્ઠાતબ્બં.

તત્થ યસ્મા ‘‘દ્વે ચીવરસ્સ અધિટ્ઠાના – કાયેન વા અધિટ્ઠેતિ, વાચાય વા અધિટ્ઠેતી’’તિ (પરિ. ૩૨૨) વુત્તં, તસ્મા પુરાણસઙ્ઘાટિં ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ પચ્ચુદ્ધરિત્વા નવં સઙ્ઘાટિં હત્થેન ગહેત્વા ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ ચિત્તેન આભોગં કત્વા કાયવિકારં કરોન્તેન કાયેન અધિટ્ઠાતબ્બા. ઇદં કાયેન અધિટ્ઠાનં, તં યેન કેનચિ સરીરાવયવેન અફુસન્તસ્સ ન વટ્ટતિ. વાચાય અધિટ્ઠાને પન વચીભેદં કત્વા વાચાય અધિટ્ઠાતબ્બા. તત્ર દુવિધં અધિટ્ઠાનં – સચે હત્થપાસે હોતિ ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ વાચા ભિન્દિતબ્બા. અથ અન્તોગબ્ભે વા ઉપરિપાસાદે વા સામન્તવિહારે વા હોતિ ઠપિતટ્ઠાનં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘એતં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ વાચા ¶ ભિન્દિતબ્બા. એસ નયો ઉત્તરાસઙ્ગે અન્તરવાસકે ચ. નામમત્તમેવ હિ વિસેસો. તસ્મા સબ્બાનિ સઙ્ઘાટિં ઉત્તરાસઙ્ગં અન્તરવાસકન્તિ એવં અત્તનો નામેનેવ અધિટ્ઠાતબ્બાનિ. સચે અધિટ્ઠહિત્વા ઠપિતવત્થેહિ સઙ્ઘાટિઆદીનિ કરોતિ, નિટ્ઠિતે રજને ચ કપ્પે ચ ઇમં ‘‘પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ પચ્ચુદ્ધરિત્વા પુન અધિટ્ઠાતબ્બાનિ. અધિટ્ઠિતેન પન સદ્ધિં મહન્તતરમેવ દુતિયપટ્ટં વા ખણ્ડં વા સંસિબ્બન્તેન પુન અધિટ્ઠાતબ્બમેવ. સમે વા ખુદ્દકે વા અધિટ્ઠાનકિચ્ચં નત્થિ.

તિચીવરં પન પરિક્ખારચોળં અધિટ્ઠાતું વટ્ટતિ ¶ ન વટ્ટતીતિ? મહાપદુમત્થેરો કિરાહ – ‘‘તિચીવરં તિચીવરમેવ અધિટ્ઠાતબ્બં. સચે પરિક્ખારચોળાધિટ્ઠાનં લભેય્ય ઉદોસિતસિક્ખાપદે પરિહારો નિરત્થકો ભવેય્યા’’તિ. એવં વુત્તે કિર અવસેસા ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘પરિક્ખારચોળમ્પિ ભગવતાવ અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ વુત્તં, તસ્મા વટ્ટતી’’તિ. મહાપચ્ચરિયમ્પિ વુત્તં ‘‘પરિક્ખારચોળં નામ પાટેક્કં નિધાનમુખમેતન્તિ તિચીવરં ¶ પરિક્ખારચોળન્તિ અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ઉદોસિતસિક્ખાપદે પન તિચીવરં અધિટ્ઠહિત્વા પરિહરન્તસ્સ પરિહારો વુત્તો’’તિ. ઉભતોવિભઙ્ગભાણકો પુણ્ણવાલિકવાસી મહાતિસ્સત્થેરોપિ કિર આહ – ‘‘મયં પુબ્બે મહાથેરાનં અસ્સુમ્હ, અરઞ્ઞવાસિનો ભિક્ખૂ રુક્ખસુસિરાદીસુ ચીવરં ઠપેત્વા પધાનં પદહનત્થાય ગચ્છન્તિ. સામન્તવિહારે ધમ્મસવનત્થાય ગતાનઞ્ચ નેસં સૂરિયે ઉટ્ઠિતે સામણેરા વા દહરભિક્ખૂ વા પત્તચીવરં ગહેત્વા ગચ્છન્તિ, તસ્મા સુખપરિભોગત્થં તિચીવરં પરિક્ખારચોળન્તિ અધિટ્ઠાતું વટ્ટતી’’તિ. મહાપચ્ચરિયમ્પિ વુત્તં પુબ્બે આરઞ્ઞિકા ભિક્ખૂ અબદ્ધસીમાયં દુપ્પરિહારન્તિ તિચીવરં પરિક્ખારચોળમેવ અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિંસૂ’’તિ.

‘‘વસ્સિકસાટિકા’’ અનતિરિત્તપ્પમાણા નામં ગહેત્વા વુત્તનયેનેવ ચત્તારો વસ્સિકે માસે અધિટ્ઠાતબ્બા, તતો પરં પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિકપ્પેતબ્બા. વણ્ણભેદમત્તરત્તાપિ ચેસા વટ્ટતિ. દ્વે પન ન વટ્ટન્તિ. ‘‘નિસીદનં’’ વુત્તનયેન અધિટ્ઠાતબ્બમેવ, તઞ્ચ ખો પમાણયુત્તં એકમેવ, દ્વે ન વટ્ટન્તિ. ‘‘પચ્ચત્થરણ’’મ્પિ અધિટ્ઠાતબ્બમેવ, તં પન મહન્તમ્પિ વટ્ટતિ, એકમ્પિ વટ્ટતિ, બહૂનિપિ વટ્ટન્તિ. નીલમ્પિ પીતકમ્પિ સદસમ્પિ પુપ્ફદસમ્પીતિ સબ્બપ્પકારં વટ્ટતિ. સકિં અધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠિતમેવ હોતિ. ‘‘કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિ’’ યાવ આબાધો અત્થિ, તાવ પમાણિકા અધિટ્ઠાતબ્બા. આબાધે વૂપસન્તે પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિકપ્પેતબ્બા, એકાવ વટ્ટતિ ¶ . ‘‘મુખપુઞ્છનચોળં’’ અધિટ્ઠાતબ્બમેવ, યાવ એકં ધોવિયતિ, તાવ અઞ્ઞં પરિભોગત્થાય ઇચ્છિતબ્બન્તિ ¶ દ્વે વટ્ટન્તિ. અપરે પન થેરા ‘‘નિધાનમુખમેતં બહૂનિપિ વટ્ટન્તી’’તિ વદન્તિ. પરિક્ખારચોળે ગણના નત્થિ, યત્તકં ઇચ્છતિ તત્તકં અધિટ્ઠાતબ્બમેવ. થવિકાપિ પરિસ્સાવનમ્પિ વિકપ્પનુપગં પચ્છિમચીવરપ્પમાણં ‘‘પરિક્ખારચોળક’’ન્તિ અધિટ્ઠાતબ્બમેવ. બહૂનિ એકતો કત્વા ‘‘ઇમાનિ ચીવરાનિ પરિક્ખારચોળાનિ અધિટ્ઠામી’’તિ અધિટ્ઠાતુમ્પિ વટ્ટતિયેવ. ભેસજ્જનવકમ્મમાતાપિતુઆદીનં અત્થાય ઠપેન્તેનપિ અધિટ્ઠાતબ્બમેવ. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘અનાપત્તી’’તિ વુત્તં. મઞ્ચભિસિ પીઠકભિસિ બિમ્બોહનં પાવારો કોજવોતિ એતેસુ પન સેનાસનપરિક્ખારત્થાય દિન્નપચ્ચત્થરણે ચ અધિટ્ઠાનકિચ્ચં નત્થિયેવ.

અધિટ્ઠિતચીવરં પન પરિભુઞ્જતો કથં અધિટ્ઠાનં વિજહતીતિ? અઞ્ઞસ્સ દાનેન, અચ્છિન્દિત્વા ગહણેન, વિસ્સાસગ્ગાહેન, હીનાયાવત્તનેન, સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેન ¶ , કાલંકિરિયાય, લિઙ્ગપરિવત્તનેન, પચ્ચુદ્ધરણેન, છિદ્દભાવેનાતિ ઇમેહિ નવહિ કારણેહિ વિજહતિ. તત્થ પુરિમેહિ અટ્ઠહિ સબ્બચીવરાનિ અધિટ્ઠાનં વિજહન્તિ, છિદ્દભાવેન પન તિચીવરસ્સેવ સબ્બઅટ્ઠકથાસુ અધિટ્ઠાનવિજહનં વુત્તં, તઞ્ચ નખપિટ્ઠિપ્પમાણેન છિદ્દેન. તત્થ નખપિટ્ઠિપ્પમાણં કનિટ્ઠઙ્ગુલિનખવસેન વેદિતબ્બં, છિદ્દઞ્ચ વિનિબ્બિદ્ધછિદ્દમેવ. છિદ્દસ્સ હિ અબ્ભન્તરે એકતન્તુ ચેપિ અચ્છિન્નો હોતિ, રક્ખતિ. તત્થ સઙ્ઘાટિયા ચ ઉત્તરાસઙ્ગસ્સ ચ દીઘન્તતો વિદત્થિપ્પમાણસ્સ તિરિયન્તતો અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણસ્સ પદેસસ્સ ઓરતો છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ભિન્દતિ, પરતો ન ભિન્દતિ. અન્તરવાસકસ્સ પન દીઘન્તતો વિદત્થિપ્પમાણસ્સેવ તિરિયન્તતો ચતુરઙ્ગુલપ્પમાણસ્સ પદેસસ્સ ઓરતો છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ભિન્દતિ, પરતો ¶ ન ભિન્દતિ. તસ્મા જાતે છિદ્દે તં ચીવરં અતિરેકચીવરટ્ઠાને તિટ્ઠતિ, સૂચિકમ્મં કત્વા પુન અધિટ્ઠાતબ્બં. મહાસુમત્થેરો પનાહ – ‘‘પમાણચીવરસ્સ યત્થ કત્થચિ છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ભિન્દતિ, મહન્તસ્સ પન પમાણતો બહિ છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ન ભિન્દતિ, અન્તોજાતં ભિન્દતી’’તિ. કરવીકતિસ્સત્થેરો આહ – ‘‘ખુદ્દકં મહન્તં ન પમાણં, દ્વે ચીવરાનિ પારુપન્તસ્સ વામહત્થે સઙ્ઘરિત્વા ઠપિતટ્ઠાને છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ન ભિન્દતિ, ઓરભાગે ભિન્દતિ. અન્તરવાસકસ્સપિ ઓવટ્ટિકં કરોન્તેન સઙ્ઘરિતટ્ઠાને છિદ્દં ન ભિન્દતિ, તતો ઓરં ભિન્દતી’’તિ. અન્ધકટ્ઠકથાયં પન તિચીવરે મહાસુમત્થેરવાદં પમાણં કત્વા ઉત્તરિમ્પિ ઇદં વુત્તં ‘‘પચ્છિમપ્પમાણં અધિટ્ઠાનં રક્ખતી’’તિ. પરિક્ખારચોળે દીઘસો અટ્ઠઙ્ગુલે સુગતઙ્ગુલેન તિરિયં ચતુરઙ્ગુલે યત્થ કત્થચિ છિદ્દં અધિટ્ઠાનં વિજહતિ. મહન્તે ચોળે તતો પરેન છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ન વિજહતિ. એસ નયો સબ્બેસુ અધિટ્ઠાતબ્બકેસુ ચીવરેસૂ’’તિ.

તત્થ યસ્મા સબ્બેસમ્પિ અધિટ્ઠાતબ્બકચીવરાનં વિકપ્પનુપગપચ્છિમપ્પમાણતો અઞ્ઞં પચ્છિમપ્પમાણં ¶ નામ નત્થિ, યઞ્હિ નિસીદન-કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિ-વસ્સિકસાટિકાનં પમાણં વુત્તં, તં ઉક્કટ્ઠં, તતો ઉત્તરિ પટિસિદ્ધત્તા ન પચ્છિમં તતો હેટ્ઠા અપ્પટિસિદ્ધત્તા. તિચીવરસ્સાપિ સુગતચીવરપ્પમાણતો ઊનકત્તં ઉક્કટ્ઠપ્પમાણમેવ. પચ્છિમં પન વિસું સુત્તે વુત્તં નત્થિ. મુખપુઞ્છનપચ્ચત્થરણપરિક્ખારચોળાનં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો નત્થિયેવ. વિકપ્પનુપગપચ્છિમેન પન પચ્છિમપરિચ્છેદો વુત્તો. તસ્મા યં તાવ અન્ધકટ્ઠકથાયં ¶ ‘‘પચ્છિમપ્પમાણં અધિટ્ઠાનં રક્ખતી’’તિ વત્વા તત્થ પરિક્ખારચોળસ્સેવ સુગતઙ્ગુલેન અટ્ઠઙ્ગુલચતુરઙ્ગુલપચ્છિમપ્પમાણં દસ્સેત્વા ઇતરેસં તિચીવરાદીનં મુટ્ઠિપઞ્ચકાદિપભેદં ¶ પચ્છિમપ્પમાણં સન્ધાય ‘‘એસ નયો સબ્બેસુ અધિટ્ઠાતબ્બકેસુચીવરેસૂ’’તિ વુત્તં, તં ન સમેતિ.

કરવીકતિસ્સત્થેરવાદેપિ દીઘન્તતોયેવ છિદ્દં દસ્સિતં, તિરિયન્તતો ન દસ્સિતં, તસ્મા સો અપરિચ્છિન્નો. મહાસુમત્થેરવાદે ‘‘પમાણચીવરસ્સ યત્થ કત્થચિ છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ભિન્દતિ, મહન્તસ્સ પન પમાણતો બહિ છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ન ભિન્દતી’’તિ વુત્તં. ઇદં પન ન વુત્તં – ‘‘ઇદં નામ પમાણચીવરં ઇતો ઉત્તરિ મહન્તં ચીવર’’ન્તિ. અપિચેત્થ તિચીવરાદીનં મુટ્ઠિપઞ્ચકાદિભેદં પચ્છિમપ્પમાણન્તિ અધિપ્પેતં. તત્થ યદિ પચ્છિમપ્પમાણતો બહિ છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ન ભિન્દેય્ય, ઉક્કટ્ઠપત્તસ્સાપિ મજ્ઝિમપત્તસ્સ વા ઓમકપ્પમાણતો બહિ છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ન ભિન્દેય્ય, ન ચ ન ભિન્દતિ. તસ્મા અયમ્પિ વાદો અપરિચ્છિન્નો.

યો પનાયં સબ્બપઠમો અટ્ઠકથાવાદો, અયમેવેત્થ પમાણં. કસ્મા? પરિચ્છેદસબ્ભાવતો. તિચીવરસ્સ હિ પચ્છિમપ્પમાણઞ્ચ છિદ્દપ્પમાણઞ્ચ છિદ્દુપ્પત્તિદેસપ્પમાણઞ્ચ સબ્બઅટ્ઠકથાસુયેવ પરિચ્છિન્દિત્વા વુત્તં, તસ્મા સ્વેવ વાદો પમાણં. અદ્ધા હિ સો ભગવતો અધિપ્પાયં અનુગન્ત્વા વુત્તો. ઇતરેસુ પન નેવ પરિચ્છેદો અત્થિ, ન પુબ્બાપરં સમેતીતિ.

યો પન દુબ્બલટ્ઠાને પઠમં અગ્ગળં દત્વા પચ્છા દુબ્બલટ્ઠાનં છિન્દિત્વા અપનેતિ, અધિટ્ઠાનં ન ભિજ્જતિ. મણ્ડલપરિવત્તનેપિ એસેવ નયો. દુપટ્ટસ્સ એકસ્મિં પટલે છિદ્દે વા જાતે ગળિતે વા અધિટ્ઠાનં ન ભિજ્જતિ, ખુદ્દકં ચીવરં મહન્તં કરોતિ, મહન્તં વા ખુદ્દકં કરોતિ, અધિટ્ઠાનં ન ભિજ્જતિ. ઉભો કોટિયો મજ્ઝે કરોન્તો સચે પઠમં છિન્દિત્વા પચ્છા ઘટેતિ, અધિટ્ઠાનં ભિજ્જતિ. અથ ઘટેત્વા છિન્દતિ, ન ભિજ્જતિ, રજકેહિ ધોવાપેત્વા સેતં કારાપેન્તસ્સાપિ અધિટ્ઠાનં અધિટ્ઠાનમેવાતિ ¶ . અયં તાવ ‘‘અન્તોદસાહં અધિટ્ઠેતિ વિકપ્પેતી’’તિ એત્થ અધિટ્ઠાને વિનિચ્છયો.

વિકપ્પને ¶ ¶ પન દ્વે વિકપ્પના – સમ્મુખાવિકપ્પના ચ પરમ્મુખાવિકપ્પના ચ. કથં સમ્મુખાવિકપ્પના હોતીતિ? ચીવરાનં એકબહુભાવં સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ ઞત્વા ‘‘‘ઇમં ચીવર’ન્તિ વા ‘ઇમાનિ ચીવરાની’તિ વા ‘એતં ચીવર’ન્તિ વા ‘એતાનિ ચીવરાની’’’તિ વા ‘‘તુય્હં વિકપ્પેમી’’તિ વત્તબ્બં, અયમેકા સમ્મુખાવિકપ્પના. એત્તાવતા નિધેતું વટ્ટતિ, પરિભુઞ્જિતું પન વિસ્સજ્જેતું વા અધિટ્ઠાતું વા ન વટ્ટતિ. ‘‘મય્હં સન્તકં, મય્હં સન્તકાનિ પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા યથાપચ્ચયં વા કરોહી’’તિ એવં પન વુત્તે પચ્ચુદ્ધારો નામ હોતિ. તતોપભુતિ પરિભોગાદયોપિ વટ્ટન્તિ.

અપરોપિ નયો – તથેવ ચીવરાનં એકબહુભાવં સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ ઞત્વા તસ્સેવ ભિક્ખુનો સન્તિકે ‘‘‘ઇમં ચીવર’ન્તિ વા ‘ઇમાનિ ચીવરાની’તિ વા ‘એતં ચીવર’ન્તિ વા ‘એતાનિ ચીવરાની’’’તિ વા વત્વા પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ અઞ્ઞતરસ્સ અત્તના અભિરુચિતસ્સ યસ્સ કસ્સચિ નામં ગહેત્વા ‘‘‘તિસ્સસ્સ ભિક્ખુનો વિકપ્પેમી’તિ વા ‘તિસ્સાય ભિક્ખુનિયા, સિક્ખમાનાય, તિસ્સસ્સ સામણેરસ્સ, તિસ્સાય સામણેરિયા વિકપ્પેમી’’’તિ વા વત્તબ્બં, અયં અપરાપિ સમ્મુખાવિકપ્પના. એત્તાવતા નિધેતું વટ્ટતિ, પરિભોગાદીસુ પન એકમ્પિ ન વટ્ટતિ. તેન પન ભિક્ખુના ‘‘તિસ્સસ્સ ભિક્ખુનો સન્તકં…પે… તિસ્સાય સામણેરિયા સન્તકં પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા યથાપચ્ચયં વા કરોહી’’તિ વુત્તે પચ્ચુદ્ધારો નામ હોતિ. તતોપભુતિ પરિભોગાદયોપિ વટ્ટન્તિ.

કથં પરમ્મુખાવિકપ્પના હોતીતિ? ચીવરાનં તથેવ એકબહુભાવં સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ ઞત્વા ‘‘‘ઇમં ચીવર’ન્તિ વા ‘ઇમાનિ ચીવરાની’તિ વા ‘એતં ચીવર’ન્તિ વા ‘એતાનિ ચીવરાની’’’તિ વા વત્વા ‘‘તુય્હં વિકપ્પનત્થાય દમ્મી’’તિ વત્તબ્બં. તેન વત્તબ્બો – ‘‘કો તે મિત્તો વા સન્દિટ્ઠો વા’’તિ? તતો ઇતરેન પુરિમનયેનેવ ‘‘તિસ્સો ભિક્ખૂતિ વા…પે… તિસ્સા સામણેરી’’તિ વા વત્તબ્બં. પુન તેન ભિક્ખુના ¶ ‘‘અહં તિસ્સસ્સ ભિક્ખુનો દમ્મીતિ વા…પે… તિસ્સાય સામણેરિયા દમ્મી’’તિ વા વત્તબ્બં, અયં પરમ્મુખાવિકપ્પના. એત્તાવતા નિધેતું વટ્ટતિ, પરિભોગાદીસુ પન એકમ્પિ ન વટ્ટતિ. તેન પન ભિક્ખુના દુતિયસમ્મુખાવિકપ્પનાયં વુત્તનયેનેવ ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ સન્તકં પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા યથાપચ્ચયં વા કરોહી’’તિ વુત્તે પચ્ચુદ્ધારો નામ હોતિ. તતોપભુતિ પરિભોગાદયોપિ વટ્ટન્તિ.

દ્વિન્નં ¶ વિકપ્પનાનં કિં નાનાકરણં? સમ્મુખાવિકપ્પનાયં સયં વિકપ્પેત્વા પરેન પચ્ચુદ્ધરાપેતિ ¶ . પરમ્મુખાવિકપ્પનાય પરેનેવ વિકપ્પાપેત્વા પરેનેવ પચ્ચુદ્ધરાપેતિ, ઇદમેત્થ નાનાકરણં. સચે પન યસ્સ વિકપ્પેતિ, સો પઞ્ઞત્તિકોવિદો ન હોતિ, ન જાનાતિ પચ્ચુદ્ધરિતું, તં ચીવરં ગહેત્વા અઞ્ઞસ્સ બ્યત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પુન વિકપ્પેત્વા પચ્ચુદ્ધરાપેતબ્બં. વિકપ્પિતવિકપ્પના નામેસા વટ્ટતિ. અયં ‘‘વિકપ્પેતી’’તિ ઇમસ્મિં પદે વિનિચ્છયો.

‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિચીવરં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિઆદિવચનતો ચ ઇદં ‘‘વિકપ્પેતી’’તિ અવિસેસેન વુત્તવચનં વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ, ન ચ વિરુદ્ધં તથાગતા ભાસન્તિ. તસ્મા એવમસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો, તિચીવરં તિચીવરસઙ્ખેપેનેવ પરિહરતો અધિટ્ઠાતુમેવ અનુજાનામિ, ન વિકપ્પેતું. વસ્સિકસાટિકં પન ચાતુમાસતો પરં વિકપ્પેતુમેવ ન અધિટ્ઠાતું. એવઞ્ચ સતિ યો તિચીવરે એકેન ચીવરેન વિપ્પવસિતુકામો હોતિ, તસ્સ તિચીવરાધિટ્ઠાનં પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિપ્પવાસસુખત્થં વિકપ્પનાય ઓકાસો દિન્નો હોતિ. દસાહાતિક્કમે ચ અનાપત્તીતિ એતેનુપાયેન સબ્બત્થ વિકપ્પનાય અપ્પટિસિદ્ધભાવો વેદિતબ્બો.

વિસ્સજ્જેતીતિ અઞ્ઞસ્સ દેતિ. કથં પન દિન્નં હોતિ, કથં ગહિતં? ‘‘ઇમં તુય્હં દેમિ દદામિ દજ્જામિ ઓણોજેમિ પરિચ્ચજામિ નિસ્સજ્જામિ વિસ્સજ્જામીતિ વા ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ દેમિ…પે… નિસ્સજ્જામી’’તિ વા વદતિ, સમ્મુખાપિ ¶ પરમ્મુખાપિ દિન્નંયેવ હોતિ. ‘‘તુય્હં ગણ્હાહી’’તિ વુત્તે ‘‘મય્હં ગણ્હામી’’તિ વદતિ, સુદિન્નં સુગ્ગહિતઞ્ચ. ‘‘તવ સન્તકં કરોહિ, તવ સન્તકં હોતુ, તવ સન્તકં કરિસ્સસી’’તિ વુત્તે ‘‘મમ સન્તકં કરોમિ, મમ સન્તકં હોતુ, મમ સન્તકં કરિસ્સામી’’તિ વદતિ, દુદ્દિન્નં દુગ્ગહિતઞ્ચ. નેવ દાતા દાતું જાનાતિ, ન ઇતરો ગહેતું. સચે પન ‘‘તવ સન્તકં કરોહી’’તિ વુત્તે ‘‘સાધુ, ભન્તે, મય્હં ગણ્હામી’’તિ ગણ્હાતિ, સુગ્ગહિતં. સચે પન ‘‘એકો ગણ્હાહી’’તિ વદતિ, ઇતરો ‘‘ન ગણ્હામી’’તિ પુન સો ‘‘દિન્નં મયા તુય્હં, ગણ્હાહી’’તિ વદતિ, ઇતરોપિ ‘‘ન મય્હં ઇમિના અત્થો’’તિ વદતિ. તતો પુરિમોપિ ‘‘મયા દિન્ન’’ન્તિ દસાહં અતિક્કામેતિ, પચ્છિમોપિ ‘‘મયા પટિક્ખિત્ત’’ન્તિ. કસ્સ આપત્તીતિ? ન કસ્સચિ આપત્તિ. યસ્સ પન રુચ્ચતિ, તેન અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં.

યો ¶ પન અધિટ્ઠાને વેમતિકો, તેન કિં કાતબ્બં? વેમતિકભાવં આરોચેત્વા સચે અનધિટ્ઠિતં ભવિસ્સતિ, એવં મે કપ્પિયં હોતીતિ વત્વા વુત્તનયેનેવ નિસ્સજ્જિતબ્બં. ન હિ એવં ¶ જાનાપેત્વા વિનયકમ્મં કરોન્તસ્સ મુસાવાદો હોતિ. કેચિ પન ‘‘એકેન ભિક્ખુના વિસ્સાસં ગહેત્વા પુન દિન્નં વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં ન યુજ્જતિ. ન હિ તસ્સેતં વિનયકમ્મં, નાપિ તં એત્તકેન અઞ્ઞં વત્થું હોતિ.

નસ્સતીતિઆદિ ઉત્તાનત્થમેવ. યો ન દદેય્ય આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એત્થ ‘‘મય્હં દિન્નં ઇમિના’’તિ ઇમાય સઞ્ઞાય ન દેન્તસ્સ દુક્કટં. તસ્સ સન્તકભાવં પન ઞત્વા લેસેન અચ્છિન્દન્તો ભણ્ડં અગ્ઘાપેત્વા કારેતબ્બોતિ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદં સિક્ખાપદં કથિનસમુટ્ઠાનં નામ કાયવાચાતો ચ કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ, અનધિટ્ઠાનેન ચ અવિકપ્પનેન ચ આપજ્જનતો અકિરિયં, સઞ્ઞાય અભાવેપિ ન મુચ્ચતિ, અજાનન્તોપિ આપજ્જતીતિ નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

પઠમકથિનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ઉદોસિતસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૭૧. તેન ¶ સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિ ઉદોસિતસિક્ખાપદં. તત્થ સન્તરુત્તરેનાતિ અન્તરન્તિ અન્તરવાસકો વુચ્ચતિ, ઉત્તરન્તિ ઉત્તરાસઙ્ગો, સહ અન્તરેન ઉત્તરં સન્તરુત્તરં, તેન સન્તરુત્તરેન, સહ અન્તરવાસકેન ઉત્તરાસઙ્ગેનાતિ અત્થો. કણ્ણકિતાનીતિ સેદેન ફુટ્ઠોકાસેસુ સઞ્જાતકાળસેતમણ્ડલાનિ. અદ્દસ ખો આયસ્મા આનન્દો સેનાસનચારિકં આહિણ્ડન્તોતિ થેરો કિર ભગવતિ દિવા પટિસલ્લાનત્થાય ગન્ધકુટિં પવિટ્ઠે તં ઓકાસં લભિત્વા દુન્નિક્ખિત્તાનિ દારુભણ્ડમત્તિકાભણ્ડાનિ પટિસામેન્તો અસમ્મટ્ઠટ્ઠાનં સમ્મજ્જન્તો ગિલાનેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કરોન્તો તેસં ભિક્ખૂનં ¶ સેનાસનટ્ઠાનં સમ્પત્તો અદ્દસ. તેન વુત્તં – ‘‘અદ્દસ ખો આયસ્મા આનન્દો સેનાસનચારિકં આહિણ્ડન્તો’’તિ.

૪૭૩. અવિપ્પવાસસમ્મુતિં દાતુન્તિ અવિપ્પવાસે સમ્મુતિ અવિપ્પવાસસમ્મુતિ, અવિપ્પવાસાય વા સમ્મુતિ અવિપ્પવાસસમ્મુતિ. કો પનેત્થ આનિસંસો? યેન ચીવરેન વિપ્પવસતિ, તં નિસ્સગ્ગિયં ન હોતિ, આપત્તિઞ્ચ નાપજ્જતિ. કિત્તકં કાલં? મહાસુમત્થેરો તાવ આહ – ‘‘યાવ રોગો ન વૂપસમતિ, વૂપસન્તે પન રોગે સીઘં ચીવરટ્ઠાનં આગન્તબ્બ’’ન્તિ ¶ . મહાપદુમત્થેરો આહ – ‘‘સીઘં આગચ્છતો રોગો પટિકુપ્પેય્ય, તસ્મા સણિકં આગન્તબ્બં. યતો પટ્ઠાય હિ સત્થં વા પરિયેસતિ, ‘ગચ્છામી’તિ આભોગં વા કરોતિ, તતો પટ્ઠાય વટ્ટતિ. ‘ન દાનિ ગમિસ્સામી’તિ એવં પન ધુરનિક્ખેપં કરોન્તેન પચ્ચુદ્ધરિતબ્બં, અતિરેકચીવરટ્ઠાને ઠસ્સતી’’તિ. સચે પનસ્સ રોગો પટિકુપ્પતિ, કિં કાતબ્બન્તિ? ફુસ્સદેવત્થેરો તાવ આહ – ‘‘સચે સોયેવ રોગો પટિકુપ્પતિ, સા એવ સમ્મુતિ, પુન સમ્મુતિદાનકિચ્ચં નત્થિ. અથઞ્ઞો કુપ્પતિ, પુન દાતબ્બા સમ્મુતી’’તિ. ઉપતિસ્સત્થેરો આહ – ‘‘સો વા રોગો હોતુ, અઞ્ઞો વા પુન સમ્મુતિદાનકિચ્ચં નત્થી’’તિ.

૪૭૫-૬. નિટ્ઠિતચીવરસ્મિં ભિક્ખુનાતિ ઇધ પન પુરિમસિક્ખાપદે વિય અત્થં અગ્ગહેત્વા નિટ્ઠિતે ચીવરસ્મિં ભિક્ખુનોતિ એવં સામિવસેન કરણવચનસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો. કરણવસેન ¶ હિ ભિક્ખુના ઇદં નામ કાતબ્બન્તિ નત્થિ. સામિવસેન પન ભિક્ખુનો ચીવરસ્મિં નિટ્ઠિતે કથિને ચ ઉબ્ભતે એવં છિન્નપલિબોધો એકરત્તમ્પિ ચે ભિક્ખુ તિચીવરેન વિપ્પવસેય્યાતિ એવં અત્થો યુજ્જતિ. તત્થ તિચીવરેનાતિ અધિટ્ઠિતેસુ તીસુ ચીવરેસુ યેન કેનચિ. એકેન વિપ્પવુત્થોપિ હિ તિચીવરેન વિપ્પવુત્થો હોતિ, પટિસિદ્ધપરિયાપન્નેન વિપ્પવુત્થત્તા. તેનેવસ્સ પદભાજને ‘‘સઙ્ઘાટિયા વા’’તિઆદિ વુત્તં. વિપ્પવસેય્યાતિ વિપ્પયુત્તો વસેય્ય.

૪૭૭-૮. ગામો એકૂપચારોતિઆદિ અવિપ્પવાસલક્ખણવવત્થાપનત્થં વુત્તં. તતો પરં યથાક્કમેન તાનેવ પન્નરસ માતિકાપદાનિ વિત્થારેન્તો ‘‘ગામો એકૂપચારો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ એકકુલસ્સ ગામોતિ એકસ્સ રઞ્ઞો વા ભોજકસ્સ વા ગામો. પરિક્ખિત્તોતિ યેન ¶ કેનચિ પાકારેન વા વતિયા વા પરિક્ખાય વા પરિક્ખિત્તો. એત્તાવતા એકકુલગામસ્સ એકૂપચારતા દસ્સિતા. અન્તોગામે વત્થબ્બન્તિ એવરૂપે ગામે ચીવરં નિક્ખિપિત્વા ગામબ્ભન્તરે યથારુચિતે ઠાને અરુણં ઉટ્ઠાપેતું વટ્ટતિ. અપરિક્ખિત્તોતિ ઇમિના તસ્સેવ ગામસ્સ નાનૂપચારતા દસ્સિતા. એવરૂપે ગામે યસ્મિં ઘરે ચીવરં નિક્ખિત્તં, તત્થ વત્થબ્બં. હત્થપાસા વા ન વિજહિતબ્બન્તિ અથ વા તં ઘરં સમન્તતો હત્થપાસા ન વિજહિતબ્બં, અડ્ઢતેય્યરતનપ્પમાણપ્પદેસા ઉદ્ધં ન વિજહિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. અડ્ઢતેય્યરતનબ્ભન્તરે પન વત્થું વટ્ટતિ. તં પમાણં અતિક્કમિત્વા સચેપિ ઇદ્ધિમા ભિક્ખૂ આકાસે અરુણં ઉટ્ઠાપેતિ, નિસ્સગ્ગિયમેવ હોતિ. એત્થ ચ યસ્મિં ઘરેતિ ઘરપરિચ્છેદો ‘‘એકકુલસ્સ નિવેસનં હોતી’’તિઆદિના (પારા. ૪૮૦) લક્ખણેન વેદિતબ્બો.

૪૭૯. નાનાકુલસ્સ ¶ ગામોતિ નાનારાજૂનં વા ભોજકાનં વા ગામો, વેસાલિકુસિનારાદિસદિસો. પરિક્ખિત્તોતિ ઇમિના નાનાકુલગામસ્સ એકૂપચારતા દસ્સિતા. સભાયે વા દ્વારમૂલે વાતિ એત્થ સભાયન્તિ લિઙ્ગબ્યત્તયેન સભા વુત્તા. દ્વારમૂલેતિ નગરદ્વારસ્સ સમીપે. ઇદં વુત્તં ¶ હોતિ – એવરૂપે ગામે યસ્મિં ઘરે ચીવરં નિક્ખિત્તં, તત્થ વા વત્થબ્બં. તત્થ સદ્દસઙ્ઘટ્ટનેન વા જનસમ્બાધેન વા વસિતું અસક્કોન્તેન સભાયે વા વત્થબ્બં નગરદ્વારમૂલે વા. તત્રપિ વસિતું અસક્કોન્તેન યત્થ કત્થચિ ફાસુકટ્ઠાને વસિત્વા અન્તોઅરુણે આગમ્મ તેસંયેવ સભાયદ્વારમૂલાનં હત્થપાસા વા ન વિજહિતબ્બં. ઘરસ્સ પન ચીવરસ્સ વા હત્થપાસે વત્તબ્બમેવ નત્થિ.

સભાયં ગચ્છન્તેન હત્થપાસે ચીવરં નિક્ખિપિત્વાતિ સચે ઘરે અટ્ઠપેત્વા સભાયે ઠપેસ્સામીતિ સભાયં ગચ્છતિ, તેન સભાયં ગચ્છન્તેન હત્થપાસેતિ હત્થં પસારેત્વા ‘‘હન્દિમં ચીવરં ઠપેમી’’તિ એવં નિક્ખેપસુખે હત્થપાસગતે કિસ્મિઞ્ચિ આપણે ચીવરં નિક્ખિપિત્વા પુરિમનયેનેવ સભાયે વા વત્થબ્બં દ્વારમૂલે વા, હત્થપાસા વા ન વિજહિતબ્બં.

તત્રાયં વિનિચ્છયો – ફુસ્સદેવત્થેરો તાવ આહ – ‘‘ચીવરહત્થપાસે વસિતબ્બં નત્થિ, યત્થ કત્થચિ વીથિહત્થપાસેપિ સભાયહત્થપાસેપિ દ્વારહત્થપાસેપિ ¶ વસિતું વટ્ટતી’’તિ. ઉપતિસ્સત્થેરો પનાહ – ‘‘નગરસ્સ બહૂનિપિ દ્વારાનિ હોન્તિ બહૂનિપિ સભાયાનિ, તસ્મા સબ્બત્થ ન વટ્ટતિ. યસ્સા પન વીથિયા ચીવરં ઠપિતં યં તસ્સા સમ્મુખટ્ઠાને સભાયઞ્ચ દ્વારઞ્ચ તસ્સ સભાયસ્સ ચ દ્વારસ્સ ચ હત્થપાસા ન વિજહિતબ્બં. એવઞ્હિ સતિ સક્કા ચીવરસ્સ પવત્તિ જાનિતુ’’ન્તિ. સભાયં પન ગચ્છન્તેન યસ્સ આપણિકસ્સ હત્થે નિક્ખિત્તં, સચે સો તં ચીવરં અતિહરિત્વા ઘરે નિક્ખિપતિ, વીથિહત્થપાસો ન રક્ખતિ, ઘરસ્સ હત્થપાસે વત્થબ્બં. સચે મહન્તં ઘરં હોતિ, દ્વે વીથિયો ફરિત્વા ઠિતં પુરતો વા પચ્છતો વા હત્થપાસેયેવ અરુણં ઉટ્ઠાપેતબ્બં. સભાયે નિક્ખિપિત્વા પન સભાયે વા તસ્સ સમ્મુખે નગરદ્વારમૂલે વા તેસંયેવ હત્થપાસે વા અરુણં ઉટ્ઠાપેતબ્બં.

અપરિક્ખિત્તોતિઇમિના તસ્સેવ ગામસ્સ નાનૂપચારતા દસ્સિતા. એતેનેવુપાયેન સબ્બત્થ એકૂપચારતા ચ નાનૂપચારતા ચ વેદિતબ્બા. પાળિયં પન ‘‘ગામો એકૂપચારો ¶ નામા’’તિ એવં આદિમ્હિ ‘‘અજ્ઝોકાસો એકૂપચારો નામા’’તિ એવં અન્તે ચ એકમેવ માતિકાપદં ઉદ્ધરિત્વા પદભાજનં વિત્થારિતં. તસ્મા તસ્સેવ પદસ્સાનુસારેન સબ્બત્થ પરિક્ખેપાદિવસેન એકૂપચારતા ચ નાનૂપચારતા ચ વેદિતબ્બા.

૪૮૦-૧. નિવેસનાદીસુ ¶ ઓવરકાતિ ગબ્ભાનંયેવેતં પરિયાયવચનં. હત્થપાસા વાતિ ગબ્ભસ્સ હત્થપાસા. દ્વારમૂલે વાતિ સબ્બેસં સાધારણે ઘરદ્વારમૂલે. હત્થપાસા વાતિ ગબ્ભસ્સ વા ઘરદ્વારમૂલસ્સ વા હત્થપાસા.

૪૮૨-૭. ઉદોસિતોતિ યાનાદીનં ભણ્ડાનં સાલા. ઇતો પટ્ઠાય ચ નિવેસને વુત્તનયેનેવ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. અટ્ટોતિ પટિરાજાદિપટિબાહનત્થં ઇટ્ઠકાહિ કતો બહલભિત્તિકો ચતુપઞ્ચભૂમિકો પતિસ્સયવિસેસો. માળોતિ એકકૂટસઙ્ગહિતો ચતુરસ્સપાસાદો. પાસાદોતિ દીઘપાસાદો. હમ્મિયન્તિ મુણ્ડચ્છદનપાસાદો.

૪૮૯. સત્તબ્ભન્તરાતિએત્થ એકં અબ્ભન્તરં અટ્ઠવીસતિહત્થં હોતિ. સચે સત્થો ગચ્છન્તો ગામં વા નદિં વા પરિયાદિયિત્વા તિટ્ઠતિ અન્તોપવિટ્ઠેન સદ્ધિં એકાબદ્ધો હુત્વા ઓરઞ્ચ પારઞ્ચ ફરિત્વા ઠિતો હોતિ, સત્થપરિહારોવ લબ્ભતિ. અથ ગામે વા નદિયા વા પરિયાપન્નો હોતિ અન્તોપવિટ્ઠો ¶ , ગામપરિહારો ચેવ નદીપરિહારો ચ લબ્ભતિ. સચે વિહારસીમં અતિક્કમિત્વા તિટ્ઠતિ, અન્તોસીમાય ચ ચીવરં હોતિ, વિહારં ગન્ત્વા વસિતબ્બં. સચે બહિસીમાય ચીવરં હોતિ સત્થસમીપેયેવ વસિતબ્બં. સચે ગચ્છન્તો સકટે વા ભગ્ગે ગોણે વા નટ્ઠે અન્તરા છિજ્જતિ, યસ્મિં કોટ્ઠાસે ચીવરં તત્થ વસિતબ્બં.

૪૯૦. એકકુલસ્સ ખેત્તે હત્થપાસો નામ ચીવરહત્થપાસોયેવ, નાનાકુલસ્સ ખેત્તે હત્થપાસો નામ ખેત્તદ્વારસ્સ હત્થપાસો. અપરિક્ખિત્તે ચીવરસ્સેવ હત્થપાસો.

૪૯૧-૪. ધઞ્ઞકરણન્તિ ખલં વુચ્ચતિ. આરામોતિ પુપ્ફારામો ¶ વા ફલારામો વા. દ્વીસુપિ ખેત્તે વુત્તસદિસોવ વિનિચ્છયો. વિહારો નિવેસનસદિસો. રુક્ખમૂલે અન્તોછાયાયન્તિ છાયાય ફુટ્ઠોકાસસ્સ અન્તો એવ. વિરળસાખસ્સ પન રુક્ખસ્સ આતપેન ફુટ્ઠોકાસે ઠપિતં નિસ્સગ્ગિયમેવ હોતિ, તસ્મા તાદિસસ્સ સાખાચ્છાયાય વા ખન્ધચ્છાયાય વા ઠપેતબ્બં. સચે સાખાય વા વિટપે વા ઠપેતિ, ઉપરિ અઞ્ઞસાખાચ્છાયાય ફુટ્ઠોકાસેયેવ ઠપેતબ્બં. ખુજ્જરુક્ખસ્સ છાયા દૂરં ગચ્છતિ, છાયાય ગતટ્ઠાને ઠપેતું વટ્ટતિયેવ. ઇધાપિ હત્થપાસો ચીવરહત્થપાસોયેવ.

અગામકે અરઞ્ઞેતિ અગામકં નામ અરઞ્ઞં વિઞ્ઝાટવીઆદીસુ વા સમુદ્દમજ્ઝે વા મચ્છબન્ધાનં અગમનપથે દીપકેસુ લબ્ભતિ. સમન્તા સત્તબ્ભન્તરાતિ મજ્ઝે ઠિતસ્સ સમત્તા સબ્બદિસાસુ ¶ સત્તબ્ભન્તરા, વિનિબ્બેધેન ચુદ્દસ હોન્તિ. મજ્ઝે નિસિન્નો પુરત્થિમાય વા પચ્છિમાય વા દિસાય પરિયન્તે ઠપિતચીવરં રક્ખતિ. સચે પન અરુણુગ્ગમનસમયે કેસગ્ગમત્તમ્પિ પુરત્થિમં દિસં ગચ્છતિ, પચ્છિમાય દિસાય ચીવરં નિસ્સગ્ગિયં હોતિ. એસ નયો ઇતરસ્મિં. ઉપોસથકાલે પન પરિસપરિયન્તે નિસિન્નભિક્ખુતો પટ્ઠાય સત્તબ્ભન્તરસીમા સોધેતબ્બા. યત્તકં ભિક્ખુસઙ્ઘો વડ્ઢતિ, સીમાપિ તત્તકં વડ્ઢતિ.

૪૯૫. અનિસ્સજ્જિત્વા પરિભુઞ્જતિ આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એત્થ સચે પધાનિકો ભિક્ખુ સબ્બરત્તિં પધાનમનુયુઞ્જિત્વા પચ્ચુસસમયે ‘‘ન્હાયિસ્સામી’’તિ તીણિપિ ચીવરાનિ તીરે ઠપેત્વા નદિં ઓતરતિ, ન્હાયન્તસ્સેવ ચસ્સ અરુણં ઉટ્ઠહતિ, કિં કાતબ્બં. સો હિ યદિ ઉત્તરિત્વા ચીવરં નિવાસેતિ, નિસ્સગ્ગિયચીવરં ¶ અનિસ્સજ્જિત્વા પરિભુઞ્જનપચ્ચયા દુક્કટં આપજ્જતિ. અથ નગ્ગો ગચ્છતિ, એવમ્પિ દુક્કટં આપજ્જતીતિ? ન આપજ્જતિ. સો હિ યાવ અઞ્ઞં ભિક્ખું દિસ્વા વિનયકમ્મં ન કરોતિ, તાવ તેસં ¶ ચીવરાનં અપરિભોગારહત્તા નટ્ઠચીવરટ્ઠાને ઠિતો હોતિ. નટ્ઠચીવરસ્સ ચ અકપ્પિયં નામ નત્થિ. તસ્મા એકં નિવાસેત્વા દ્વે હત્થેન ગહેત્વા વિહારં ગન્ત્વા વિનયકમ્મં કાતબ્બં. સચે દૂરે વિહારો હોતિ, અન્તરામગ્ગે મનુસ્સા સઞ્ચરન્તિ. એકં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા એકં અંસકૂટે ઠપેત્વા ગન્તબ્બં. સચે વિહારે સભાગભિક્ખૂ ન પસ્સતિ, ભિક્ખાચારં ગતા હોન્તિ, સઙ્ઘાટિં બહિગામે ઠપેત્વા સન્તરુત્તરેન આસનસાલં ગન્ત્વા વિનયકમ્મં કાતબ્બં. સચે બહિગામે ચોરભયં હોતિ, પારુપિત્વા ગન્તબ્બં. સચે આસનસાલા સમ્બાધા હોતિ જનાકિણ્ણા, ન સક્કા એકમન્તે ચીવરં અપનેત્વા વિનયકમ્મં કાતું, એકં ભિક્ખું આદાય બહિગામં ગન્ત્વા વિનયકમ્મં કત્વા ચીવરાનિ પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ.

સચે ભિક્ખૂ દહરાનં હત્થે પત્તચીવરં દત્વા મગ્ગં ગચ્છન્તા પચ્છિમે યામે સયિતુકામા હોન્તિ, અત્તનો અત્તનો ચીવરં હત્થપાસે કત્વાવ સયિતબ્બં. સચે ગચ્છન્તાનંયેવ અસમ્પત્તેસુ દહરેસુ અરુણં ઉગ્ગચ્છતિ, ચીવરં નિસ્સગ્ગિયં હોતિ, નિસ્સયો પન ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, દહરાનમ્પિ પુરતો ગચ્છન્તાનં થેરેસુ અસમ્પત્તેસુ એસેવ નયો. મગ્ગં વિરજ્ઝિત્વા અરઞ્ઞે અઞ્ઞમઞ્ઞં અપસ્સન્તેસુપિ એસેવ નયો. સચે પન દહરા ‘‘મયં, ભન્તે, મુહુત્તં સયિત્વા અસુકસ્મિં નામ ઓકાસે તુમ્હે સમ્પાપુણિસ્સામા’’તિ વત્વા યાવ અરુણુગ્ગમના સયન્તિ, ચીવરઞ્ચ નિસ્સગ્ગિયં હોતિ, નિસ્સયો ચ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, દહરે ઉય્યોજેત્વા થેરેસુ સયન્તેસુપિ એસેવ નયો. દ્વેધાપથં દિસ્વા થેરા ‘‘અયં મગ્ગો’’ દહરા ‘‘અયં મગ્ગો’’તિ વત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ વચનં અગ્ગહેત્વા ગતા, સહ અરુણુગ્ગમના ચીવરાનિ ચ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ ¶ , નિસ્સયો ચ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. સચે દહરા મગ્ગતો ઓક્કમ્મ ‘‘અન્તોઅરુણેયેવ નિવત્તિસ્સામા’’તિ ભેસજ્જત્થાય ગામં પવિસિત્વા આગચ્છન્તિ. અસમ્પત્તાનંયેવ ચ ¶ તેસં અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, ચીવરાનિ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ, નિસ્સયો પન ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. સચે પન ધેનુભયેન વા સુનખભયેન વા ‘‘મુહુત્તં ઠત્વા ગમિસ્સામા’’તિ ઠત્વા વા નિસીદિત્વા વા ગચ્છન્તિ, અન્તરા અરુણે ઉગ્ગતે ચીવરાનિ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ, નિસ્સયો ચ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. સચે ‘‘અન્તોઅરુણેયેવ આગમિસ્સામા’’તિ અન્તોસીમાયં ¶ ગામં પવિટ્ઠાનં અન્તરા અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, નેવ ચીવરાનિ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ, ન નિસ્સયો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. સચે પન ‘‘વિભાયતુ તાવા’’તિ નિસીદન્તિ, અરુણે ઉગ્ગતેપિ ન ચીવરાનિ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ, નિસ્સયો પન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. યેપિ ‘‘અન્તોઅરુણેયેવ આગમિસ્સામા’’તિ સામન્તવિહારં ધમ્મસવનત્થાય સઉસ્સાહા ગચ્છન્તિ, અન્તરામગ્ગેયેવ ચ નેસં અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, ચીવરાનિ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ, નિસ્સયો પન ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. સચે ધમ્મગારવેન ‘‘યાવ પરિયોસાનં સુત્વાવ ગમિસ્સામા’’તિ નિસીદન્તિ, સહ અરુણસ્સુગ્ગમના ચીવરાનિપિ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ, નિસ્સયોપિ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. થેરેન દહરં ચીવરધોવનત્થાય ગામકં પેસેન્તેન અત્તનો ચીવરં પચ્ચુદ્ધરિત્વાવ દાતબ્બં. દહરસ્સાપિ ચીવરં પચ્ચુદ્ધરાપેત્વા ઠપેતબ્બં. સચે અસ્સતિયા ગચ્છતિ, અત્તનો ચીવરં પચ્ચુદ્ધરિત્વા દહરસ્સ ચીવરં વિસ્સાસેન ગહેત્વા ઠપેતબ્બં. સચે થેરો નસ્સરતિ, દહરો એવ સરતિ, દહરેન અત્તનો ચીવરં પચ્ચુદ્ધરિત્વા થેરસ્સ ચીવરં વિસ્સાસેન ગહેત્વા ગન્ત્વા વત્તબ્બો ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં ચીવરં અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ અત્તનોપિ ચીવરં અધિટ્ઠાતબ્બં. એવં એકસ્સ સતિયાપિ આપત્તિમોક્ખો હોતીતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ ¶ .

સમુટ્ઠાનાદીસુ પઠમકથિનસિક્ખાપદે અનધિટ્ઠાનં અવિકપ્પનઞ્ચ અકિરિયં, ઇધ અપચ્ચુદ્ધરણં અયમેવ વિસેસો. સેસં સબ્બત્થ વુત્તનયમેવાતિ.

ઉદોસિતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તતિયકથિનસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૯૭. તેન સમયેનાતિ તતિયકથિનસિક્ખાપદં. તત્થ ઉસ્સાપેત્વા પુનપ્પુનં વિમજ્જતીતિ ‘‘વલીસુ નટ્ઠાસુ ઇદં મહન્તં ભવિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ઉદકેન સિઞ્ચિત્વા પાદેહિ અક્કમિત્વા ¶ હત્થેહિ ઉસ્સાપેત્વા ઉક્ખિપિત્વા પિટ્ઠિયં ઘંસતિ, તં આતપે સુક્ખં પઠમપ્પમાણમેવ હોતિ. સો પુનપિ તથા કરોતિ, તેન વુત્તં – ‘‘ઉસ્સાપેત્વા પુનપ્પુનં વિમજ્જતી’’તિ. તં એવં કિલમન્તં ભગવા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ દિસ્વા નિક્ખમિત્વા સેનાસનચારિકં આહિણ્ડન્તો વિય તત્થ અગમાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અદ્દસ ખો ભગવા’’તિઆદિ.

૪૯૯-૫૦૦. એકાદસમાસેતિ ¶ એકં પચ્છિમકત્તિકમાસં ઠપેત્વા સેસે એકાદસમાસે. સત્તમાસેતિ કત્તિકમાસં હેમન્તિકે ચ ચત્તારોતિ પઞ્ચમાસે ઠપેત્વા સેસે સત્તમાસે. કાલેપિ આદિસ્સ દિન્નન્તિ સઙ્ઘસ્સ વા ‘‘ઇદં અકાલચીવર’’ન્તિ ઉદ્દિસિત્વા દિન્નં, એકપુગ્ગલસ્સ વા ‘‘ઇદં તુય્હં દમ્મી’’તિ દિન્નં.

સઙ્ઘતો વાતિ અત્તનો પત્તભાગવસેન સઙ્ઘતો વા ઉપ્પજ્જેય્ય. ગણતો વાતિ ઇદં સુત્તન્તિકગણસ્સ દેમ, ઇદં આભિધમ્મિકગણસ્સાતિ એવં ગણસ્સ દેન્તિ. તતો અત્તનો પત્તભાગવસેન ગણતો વા ઉપ્પજ્જેય્ય.

નો ચસ્સ પારિપૂરીતિ નો ચે પારિપૂરી ભવેય્ય, યત્તકેન કયિરમાનં અધિટ્ઠાનચીવરં પહોતિ, તઞ્ચે ચીવરં તત્તકં ન ભવેય્ય, ઊનકં ભવેય્યાતિ અત્થો.

પચ્ચાસા હોતિ સઙ્ઘતો વાતિઆદીસુ અસુકદિવસં નામ સઙ્ઘો ચીવરાનિ લભિસ્સતિ, ગણો લભિસ્સતિ, તતો મે ચીવરં ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ એવં સઙ્ઘતો વા ગણતો વા પચ્ચાસા હોતિ. ઞાતકેહિ મે ચીવરત્થાય પેસિતં, મિત્તેહિ પેસિતં, તે આગતા ચીવરે દસ્સન્તીતિ એવં ઞાતિતો વા મિત્તતો વા પચ્ચાસા હોતિ. પંસુકૂલં વાતિ એત્થ પન પંસુકૂલં વા લચ્છામીતિ ¶ એવં પચ્ચાસા હોતીતિ યોજેતબ્બં. અત્તનો વા ધનેનાતિ અત્તનો કપ્પાસસુત્તાદિના ધનેન, અસુકદિવસં નામ લચ્છામીતિ એવં વા પચ્ચાસા હોતીતિ અત્થો.

તતો ચે ઉત્તરિ નિક્ખિપેય્ય સતિયાપિ પચ્ચાસાયાતિ માસપરમતો ચે ઉત્તરિ નિક્ખિપેય્ય, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયન્તિ અત્થો. એવં પન અવત્વા યસ્મા અન્તરા ઉપ્પજ્જમાને પચ્ચાસાચીવરે મૂલચીવરસ્સ ઉપ્પન્નદિવસતો યાવ વીસતિમો દિવસો તાવ ઉપ્પન્નં પચ્ચાસાચીવરં મૂલચીવરં અત્તનો ગતિકં કરોતિ, તતો ઉદ્ધં મૂલચીવરં પચ્ચાસાચીવરં ¶ અત્તનો ગતિકં કરોતિ. તસ્મા તં વિસેસં દસ્સેતું ‘‘તદહુપ્પન્ને મૂલચીવરે’’તિઆદિના નયેન પદભાજનં વુત્તં, તં ઉત્તાનત્થમેવ.

વિસભાગે ઉપ્પન્ને મૂલચીવરેતિ યદિ મૂલચીવરં સણ્હં, પચ્ચાસાચીવરં થૂલં, ન સક્કા યોજેતું. રત્તિયો ચ સેસા હોન્તિ, ન તાવ માસો પૂરતિ ¶ , ન અકામા નિગ્ગહેન ચીવરં કારેતબ્બં. અઞ્ઞં પચ્ચાસાચીવરં લભિત્વાયેવ કાલબ્ભન્તરે કારેતબ્બં. પચ્ચાસાચીવરમ્પિ પરિક્ખારચોળં અધિટ્ઠાતબ્બં. અથ મૂલચીવરં થૂલં હોતિ, પચ્ચાસાચીવરં સણ્હં, મૂલચીવરં પરિક્ખારચોળં અધિટ્ઠહિત્વા પચ્ચાસાચીવરમેવ મૂલચીવરં કત્વા ઠપેતબ્બં. તં પુન માસપરિહારં લભતિ, એતેનુપાયેન યાવ ઇચ્છતિ તાવ અઞ્ઞમઞ્ઞં મૂલચીવરં કત્વા ઠપેતું વટ્ટતીતિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમકથિનસદિસાનેવાતિ.

તતિયકથિનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. પુરાણચીવરસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૦૩-૫. તેન સમયેનાતિ પુરાણચીવરસિક્ખાપદં. તત્થ યાવ સત્તમા પિતામહયુગાતિ પિતુપિતા પિતામહો, પિતામહસ્સ યુગં પિતામહયુગં. યુગન્તિ આયુપ્પમાણં વુચ્ચતિ. અભિલાપ મત્તમેવ ચેતં. અત્થતો પન પિતામહોયેવ પિતામહયુગં. તતો ઉદ્ધં સબ્બેપિ પુબ્બપુરિસા પિતામહગ્ગહણેનેવ ગહિતા. એવં યાવ સત્તમો પુરિસો તાવ યા અસમ્બદ્ધા સા યાવ સત્તમા પિતામહયુગા અસમ્બદ્ધાતિ ¶ વુચ્ચતિ. દેસનામુખમેવ ચેતં. ‘‘માતિતો વા પિતિતો વા’’તિવચનતો પન પિતામહયુગમ્પિ પિતામહિયુગમ્પિ માતામહયુગમ્પિ માતામહિયુગમ્પિ તેસં ભાતુભગિનીભાગિનેય્યપુત્તપપુત્તાદયોપિ સબ્બે ઇધ સઙ્ગહિતા એવાતિ વેદિતબ્બા.

તત્રાયં વિત્થારનયો – પિતા પિતુપિતા તસ્સ પિતા તસ્સાપિ પિતાતિ એવં યાવ સત્તમા યુગા, પિતા પિતુમાતા તસ્સા પિતા ચ માતા ચ ભાતા ચ ભગિની ચ પુત્તા ચ ધીતરો ચાતિ એવમ્પિ ઉદ્ધઞ્ચ અધો ચ યાવ સત્તમા યુગા, પિતા પિતુભાતા પિતુભગિની પિતુપુત્તા પિતુધીતરો તેસમ્પિ પુત્તધીતુપરમ્પરાતિ એવમ્પિ યાવ સત્તમા યુગા, માતા માતુમાતા તસ્સા માતા તસ્સાપિ માતાતિ એવમ્પિ યાવ સત્તમા યુગા, માતા માતુપિતા તસ્સ માતા ચ પિતા ચ ¶ ભાતા ચ ભગિની ચ પુત્તા ચ ધીતરો ચાતિ, એવમ્પિ ઉદ્ધઞ્ચ અધો ચ યાવ સત્તમા યુગા, માતા માતુભાતા માતુભગિની માતુપુત્તા માતુધીતરો તેસમ્પિ પુત્તધીતુપરમ્પરાતિ ¶ એવમ્પિ યાવ સત્તમા યુગા, નેવ માતુસમ્બન્ધેન ન પિતુસમ્બન્ધેન સમ્બદ્ધા, અયં અઞ્ઞાતિકા નામ.

ઉભતો સઙ્ઘેતિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઞત્તિચતુત્થેન ભિક્ખુસઙ્ઘે ઞત્તિચતુત્થેનાતિ અટ્ઠવાચિકવિનયકમ્મેન ઉપસમ્પન્ના.

સકિં નિવત્થમ્પિ સકિં પારુતમ્પીતિ રજિત્વા કપ્પં કત્વા એકવારમ્પિ નિવત્થં વા પારુતં વા. અન્તમસો પરિભોગસીસેન અંસે વા મત્થકે વા કત્વા મગ્ગં ગતો હોતિ, ઉસ્સીસકં વા કત્વા નિપન્નો હોતિ, એતમ્પિ પુરાણચીવરમેવ. સચે પન પચ્ચત્થરણસ્સ હેટ્ઠા કત્વા નિપજ્જતિ, હત્થેહિ વા ઉક્ખિપિત્વા આકાસે વિતાનં કત્વા સીસેન અફુસન્તો ગચ્છતિ, અયં પરિભોગો નામ ન હોતીતિ કુરુન્દિયં વુત્તં.

ધોતં નિસ્સગ્ગિયન્તિ એત્થ એવં આણત્તા ભિક્ખુની ધોવનત્થાય ઉદ્ધનં સજ્જેતિ, દારૂનિ સંહરતિ, અગ્ગિં કરોતિ, ઉદકં આહરતિ યાવ નં ધોવિત્વા ઉક્ખિપતિ, તાવ ભિક્ખુનિયા પયોગે પયોગે ભિક્ખુસ્સ દુક્કટં. ધોવિત્વા ¶ ઉક્ખિત્તમત્તે નિસ્સગ્ગિયં હોતિ. સચે દુદ્ધોતન્તિ મઞ્ઞમાના પુન સિઞ્ચતિ વા ધોવતિ વા યાવ નિટ્ઠાનં ન ગચ્છતિ તાવ પયોગે પયોગે દુક્કટં. એસ નયો રજનાકોટનેસુ. રજનદોણિયઞ્હિ રજનં આકિરિત્વા યાવ સકિં ચીવરં રજતિ, તતો પુબ્બે યંકિઞ્ચિ રજનત્થાય કરોતિ, પચ્છા વા પટિરજતિ, સબ્બત્થ પયોગે પયોગે ભિક્ખુસ્સ દુક્કટં. એવં આકોટનેપિ પયોગો વેદિતબ્બો.

૫૦૬. અઞ્ઞાતિકાય અઞ્ઞાતિકસઞ્ઞી પુરાણચીવરં ધોવાપેતીતિ નો ચેપિ ‘‘ઇમં ધોવા’’તિ વદતિ, અથ ખો ધોવનત્થાય કાયવિકારં કત્વા હત્થેન વા હત્થે દેતિ, પાદમૂલે વા ઠપેતિ, ઉપરિ વા ખિપતિ, સિક્ખમાનાસામણેરીસામણેરઉપાસકતિત્થિયાદીનં વા હત્થે પેસેતિ, નદીતિત્થે ધોવન્તિયા ઉપચારે વા ખિપતિ, અન્તોદ્વાદસહત્થે ઓકાસે ઠત્વા, ધોવાપિતંયેવ હોતિ. સચે પન ઉપચારં મુઞ્ચિત્વા ઓરતો ઠપેતિ સા ચે ધોવિત્વા આનેતિ, અનાપત્તિ. સિક્ખમાનાય વા સામણેરિયા વા ઉપાસિકાય વા હત્થે ધોવનત્થાય દેતિ, સા ચે ઉપસમ્પજ્જિત્વા ધોવતિ, આપત્તિયેવ. ઉપાસકસ્સ હત્થે દેતિ, સો ચે લિઙ્ગે પરિવત્તે ભિક્ખુનીસુ ¶ પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પજ્જિત્વા ધોવતિ ¶ , આપત્તિયેવ. સામણેરસ્સ વા ભિક્ખુસ્સ વા હત્થે દિન્નેપિ લિઙ્ગપરિવત્તને એસેવ નયો.

ધોવાપેતિ રજાપેતીતિઆદીસુ એકેન વત્થુના નિસ્સગ્ગિયં, દુતિયેન દુક્કટં. તીણિપિ કારાપેન્તસ્સ એકેન નિસ્સગ્ગિયં, સેસેહિ દ્વે દુક્કટાનિ. યસ્મા પનેતાનિ ધોવનાદીનિ પટિપાટિયા વા ઉપ્પટિપાટિયા વા કારેન્તસ્સ મોક્ખો નત્થિ, તસ્મા એત્થ તીણિ ચતુક્કાનિ વુત્તાનિ. સચેપિ હિ ‘‘ઇમં ચીવરં રજિત્વા ધોવિત્વા આનેહી’’તિ વુત્તે સા ભિક્ખુની પઠમં ધોવિત્વા પચ્છા રજતિ, નિસ્સગ્ગિયેન દુક્કટમેવ. એવં સબ્બેસુ વિપરીતવચનેસુ નયો નેતબ્બો. સચે પન ‘‘ધોવિત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા ધોવતિ ચેવ રજતિ ચ, ધોવાપનપચ્ચયા એવ આપત્તિ, રજને અનાપત્તિ. એવં સબ્બત્થ વુત્તાધિકકરણે ‘‘અવુત્તા ધોવતી’’તિ ઇમિના લક્ખણેન અનાપત્તિ વેદિતબ્બા. ‘‘ઇમસ્મિં ¶ ચીવરે યં કાતબ્બં, સબ્બં તં તુય્હં ભારો’’તિ વદન્તો પન એકવાચાય સમ્બહુલા આપત્તિયો આપજ્જતીતિ.

અઞ્ઞાતિકાય વેમતિકો અઞ્ઞાતિકાય ઞાતિકસઞ્ઞીતિ ઇમાનિપિ પદાનિ વુત્તાનંયેવ તિણ્ણં ચતુક્કાનં વસેન વિત્થારતો વેદિતબ્બાનિ.

એકતો ઉપસમ્પન્નાયાતિ ભિક્ખુનીનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્નાય ધોવાપેન્તસ્સ દુક્કટં. ભિક્ખૂનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્નાય પન યથાવત્થુકમેવ, ભિક્ખૂનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્ના નામ પઞ્ચસતા સાકિયાનિયો.

૫૦૭. અવુત્તા ધોવતીતિ ઉદ્દેસાય વા ઓવાદાય વા આગતા કિલિન્નં ચીવરં દિસ્વા ઠપિતટ્ઠાનતો ગહેત્વા વા ‘‘દેથ, અય્ય, ધોવિસ્સામી’’તિ આહરાપેત્વા વા ધોવતિ ચેવ રજતિ ચ આકોટેતિ ચ, અયં અવુત્તા ધોવતિ નામ. યાપિ ‘‘ઇમં ચીવરં ધોવા’’તિ દહરં વા સામણેરં વા આણાપેન્તસ્સ ભિક્ખુનો સુત્વા ‘‘આહરથય્ય અહં ધોવિસ્સામી’’તિ ધોવતિ, તાવકાલિકં વા ગહેત્વા ધોવિત્વા રજિત્વા દેતિ, અયમ્પિ અવુત્તા ધોવતિ નામ.

અઞ્ઞં પરિક્ખારન્તિ ઉપાહનત્થવિકપત્તત્થવિકઅંસબદ્ધકકાયબન્ધનમઞ્ચપીઠભિસિતટ્ટિકાદિં યંકિઞ્ચિ ધોવાપેતિ, અનાપત્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ¶ ¶ પન ઇદં સિક્ખાપદં છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

પુરાણચીવરસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ચીવરપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૦૮. તેન સમયેનાતિ ચીવરપટિગ્ગહણસિક્ખાપદં. તત્થ પિણ્ડપાતપટિક્કન્તાતિ પિણ્ડપાતતો પટિક્કન્તા. યેન અન્ધવનં તેનુપસઙ્કમીતિ અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદે યેન અન્ધવનં તેનુપસઙ્કમિ. કતકમ્માતિ કતચોરિકકમ્મા, સન્ધિચ્છેદનાદીહિ પરભણ્ડં હરિતાતિ વુત્તં હોતિ. ચોરગામણિકોતિ ચોરજેટ્ઠકો. સો કિર પુબ્બે થેરિં ¶ જાનાતિ, તસ્મા ચોરાનં પુરતો ગચ્છન્તો દિસ્વા ‘‘ઇતો મા ગચ્છથ, સબ્બે ઇતો એથા’’તિ તે ગહેત્વા અઞ્ઞેન મગ્ગેન અગમાસિ. સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વાતિ થેરી કિર પરિચ્છિન્નવેલાયંયેવ સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિ. સોપિ તસ્મિંયેવ ખણે એવં અવચ, તસ્મા સા અસ્સોસિ, સુત્વા ચ ‘‘નત્થિ દાનિ અઞ્ઞો એત્થ સમણો વા બ્રાહ્મણો વા અઞ્ઞત્ર મયા’’તિ તં મંસં અગ્ગહેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો ઉપ્પલવણ્ણા ભિક્ખુની’’તિઆદિ.

ઓહિય્યકોતિ અવહીયકો અવસેસો, વિહારવારં પત્વા એકોવ વિહારે ઠિતોતિ અત્થો. સચે મે ત્વં અન્તરવાસકં દદેય્યાસીતિ કસ્મા આહ? સણ્હં ઘનમટ્ઠં અન્તરવાસકં દિસ્વા લોભેન, અપિચ અપ્પકો તસ્સા અન્તરવાસકે લોભો, થેરિયા પન સિખાપ્પત્તા કોટ્ઠાસસમ્પત્તિ તેનસ્સા સરીરપારિપૂરિં પસ્સિસ્સામીતિ વિસમલોભં ઉપ્પાદેત્વા એવમાહ. અન્તિમન્તિ પઞ્ચન્નં ચીવરાનં સબ્બપરિયન્તં હુત્વા અન્તિમં, અન્તિમન્તિ પચ્છિમં. અઞ્ઞં લેસેનાપિ વિકપ્પેત્વા વા પચ્ચુદ્ધરિત્વા વા ઠપિતં ચીવરં નત્થીતિ એવં યથાઅનુઞ્ઞાતાનં પઞ્ચન્નં ચીવરાનં ધારણવસેનેવ આહ, ન લોભેન, ન હિ ખીણાસવાનં લોભો અત્થિ. નિપ્પીળિયમાનાતિ ઉપમં દસ્સેત્વા ગાળ્હં પીળયમાના.

અન્તરવાસકં ¶ દત્વા ઉપસ્સયં અગમાસીતિ સઙ્કચ્ચિકં નિવાસેત્વા યથા તસ્સ મનોરથો ન પૂરતિ, એવં હત્થતલેયેવ દસ્સેત્વા અગમાસિ.

૫૧૦. કસ્મા ¶ પારિવત્તકચીવરં અપ્પટિગણ્હન્તે ઉજ્ઝાયિંસુ? ‘‘સચે એત્તકોપિ અમ્હેસુ અય્યાનં વિસ્સાસો નત્થિ, કથં મયં યાપેસ્સામા’’તિ વિહત્થતાય સમભિતુન્નત્તા.

અનુજાનામિ ભિક્ખવે ઇમેસં પઞ્ચન્નન્તિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનં સમસદ્ધાનં સમસીલાનં સમદિટ્ઠીનં પારિવત્તકં ગહેતું અનુજાનામીતિ અત્થો.

૫૧૨. પયોગે દુક્કટન્તિ ગહણત્થાય હત્થપ્પસારણાદીસુ દુક્કટં. પટિલાભેનાતિ પટિગ્ગહણેન. તત્થ ચ હત્થેન વા હત્થે દેતુ, પાદમૂલે વા ઠપેતુ, ઉપરિ વા ખિપતુ, સો ચે સાદિયતિ ¶ , ગહિતમેવ હોતિ. સચે પન સિક્ખમાનાસામણેરસામણેરીઉપાસકઉપાસિકાદીનં હત્થે પેસિતં પટિગ્ગણ્હાતિ, અનાપત્તિ. ધમ્મકથં કથેન્તસ્સ ચતસ્સોપિ પરિસા ચીવરાનિ ચ નાનાવિરાગવત્થાનિ ચ આનેત્વા પાદમૂલે ઠપેન્તિ, ઉપચારે વા ઠત્વા ઉપચારં વા મુઞ્ચિત્વા ખિપન્તિ, યં તત્થ ભિક્ખુનીનં સન્તકં, તં અઞ્ઞત્ર પારિવત્તકા ગણ્હન્તસ્સ આપત્તિયેવ. અથ પન રત્તિભાગે ખિત્તાનિ હોન્તિ, ‘‘ઇદં ભિક્ખુનિયા, ઇદં અઞ્ઞેસ’’ન્તિ ઞાતું ન સક્કા, પારિવત્તકકિચ્ચં નત્થીતિ મહાપચ્ચરિયં કુરુન્દિયઞ્ચ વુત્તં, તં અચિત્તકભાવેન ન સમેતિ. સચે ભિક્ખુની વસ્સાવાસિકં દેતિ, પારિવત્તકમેવ કાતબ્બં. સચે પન સઙ્કારકૂટાદીસુ ઠપેતિ, ‘‘પંસુકૂલં ગણ્હિસ્સન્તી’’તિ પંસુકૂલં અધિટ્ઠહિત્વા ગહેતું વટ્ટતિ.

૫૧૩. અઞ્ઞાતિકાય અઞ્ઞાતિકસઞ્ઞીતિ તિકપાચિત્તિયં. એકતો ઉપસમ્પન્નાયાતિ ભિક્ખુનીનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્નાય હત્થતો ગણ્હન્તસ્સ દુક્કટં, ભિક્ખૂનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્નાય પન પાચિત્તિયમેવ.

૫૧૪. પરિત્તેન વા વિપુલન્તિ અપ્પગ્ઘચીવરેન વા ઉપાહનત્થવિકપત્તત્થવિકઅંસબદ્ધકકાયબન્ધનાદિના વા મહગ્ઘં ચેતાપેત્વા સચેપિ ચીવરં ¶ પટિગ્ગણ્હાતિ, અનાપત્તિ. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘અન્તમસો હરીતકીખણ્ડેનાપી’’તિ વુત્તં. વિપુલેન વા પરિત્તન્તિ ઇદં વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બં. અઞ્ઞં પરિક્ખારન્તિ પત્તત્થવિકાદિં યં કિઞ્ચિ વિકપ્પનુપગપચ્છિમચીવરપ્પમાણં પન પટપરિસ્સાવનમ્પિ ન વટ્ટતિ. યં નેવ અધિટ્ઠાનુપગં ન વિકપ્પનુપગં તં સબ્બં વટ્ટતિ. સચેપિ મઞ્ચપ્પમાણા ભિસિચ્છવિ હોતિ, વટ્ટતિયેવ; કો પન વાદો પત્તત્થવિકાદીસુ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ¶ ઇદં છસમુટ્ઠાનં, કિરિયાકિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં ¶ , પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મંવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

ચીવરપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૧૫. તેન સમયેનાતિ અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદં. તત્થ ઉપનન્દો સક્યપુત્તોતિ અસીતિસહસ્સમત્તાનં સક્યકુલા પબ્બજિતાનં ભિક્ખૂનં પતિકિટ્ઠો લોલજાતિકો. પટ્ટોતિ છેકો સમત્થો પટિબલો સરસમ્પન્નો કણ્ઠમાધુરિયેન સમન્નાગતો. કિસ્મિં વિયાતિ કિંસુ વિય કિલેસો વિય, હિરોત્તપ્પવસેન કમ્પનં વિય સઙ્કમ્પનં વિય હોતીતિ અત્થો.

અદ્ધાનમગ્ગન્તિ અદ્ધાનસઙ્ખાતં દીઘમગ્ગં, ન નગરવીથિમગ્ગન્તિ અત્થો. તે ભિક્ખૂ અચ્છિન્દિંસૂતિ મુસિંસુ, પત્તચીવરાનિ નેસં હરિંસૂતિ અત્થો. અનુયુઞ્જાહીતિ ભિક્ખુભાવજાનનત્થાય પુચ્છ. અનુયુઞ્જિયમાનાતિ પબ્બજ્જાઉપસમ્પદાપત્તચીવરાધિટ્ઠાનાદીનિ પુચ્છિયમાના. એતમત્થં આરોચેસુન્તિ ભિક્ખુભાવં જાનાપેત્વા યો ‘‘સાકેતા સાવત્થિં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના’’તિઆદિના નયેન વુત્તો, એતમત્થં આરોચેસું.

૫૧૭. અઞ્ઞાતકં ગહપતિં વાતિઆદીસુ યં પરતો ‘‘તિણેન વા પણ્ણેન વા પટિચ્છાદેત્વા’’તિ વુત્તં, તં આદિં કત્વા એવં અનુપુબ્બકથા વેદિતબ્બા. સચે ચોરે પસ્સિત્વા દહરા પત્તચીવરાનિ ગહેત્વા પલાતા, ચોરા થેરાનં નિવાસનપારુપનમત્તંયેવ હરિત્વા ગચ્છન્તિ, થેરેહિ ¶ નેવ તાવ ચીવરં વિઞ્ઞાપેતબ્બં, ન સાખાપલાસં ભઞ્જિતબ્બં. અથ દહરા સબ્બં ભણ્ડકં છડ્ડેત્વા પલાતા, ચોરા થેરાનં નિવાસનપારુપનં તઞ્ચ ભણ્ડકં ગહેત્વા ગચ્છન્તિ, દહરેહિ આગન્ત્વા અત્તનો નિવાસનપારુપનાનિ ન તાવ થેરાનં દાતબ્બાનિ, ન હિ અનચ્છિન્નચીવરા અત્તનો અત્થાય સાખાપલાસં ભઞ્જિતું લભન્તિ, અચ્છિન્નચીવરાનં પન અત્થાય લભન્તિ, અચ્છિન્નચીવરાવ અત્તનોપિ પરેસમ્પિ અત્થાય લભન્તિ. તસ્મા થેરેહિ વા સાખાપલાસં ભઞ્જિત્વા વાકાદીહિ ગન્થેત્વા દહરાનં દાતબ્બં, દહરેહિ વા થેરાનં અત્થાય ભઞ્જિત્વા ગન્થેત્વા તેસં હત્થે દત્વા વા અદત્વા વા ¶ અત્તના નિવાસેત્વા અત્તનો નિવાસનપારુપનાનિ થેરાનં દાતબ્બાનિ, નેવ ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિયં હોતિ, ન તેસં ધારણે દુક્કટં.

સચે ¶ અન્તરામગ્ગે રજકત્થરણં વા હોતિ, અઞ્ઞે વા તાદિસે મનુસ્સે પસ્સન્તિ, ચીવરં વિઞ્ઞાપેતબ્બં. યાનિ ચ નેસં તે વા વિઞ્ઞત્તમનુસ્સા અઞ્ઞે વા સાખાપલાસનિવાસને ભિક્ખૂ દિસ્વા ઉસ્સાહજાતા વત્થાનિ દેન્તિ, તાનિ સદસાનિ વા હોન્તુ અદસાનિ વા નીલાદિનાનાવણ્ણાનિ વા કપ્પિયાનિપિ અકપ્પિયાનિપિ સબ્બાનિ અચ્છિન્નચીવરટ્ઠાને ઠિતત્તા તેસં નિવાસેતુઞ્ચ પારુપિતુઞ્ચ વટ્ટન્તિ. વુત્તમ્પિહેતં પરિવારે –

‘‘અકપ્પકતં નાપિ રજનાય રત્તં;

તેન નિવત્થો યેન કામં વજેય્ય;

ન ચસ્સ હોતિ આપત્તિ;

સો ચ ધમ્મો સુગતેન દેસિતો;

પઞ્હા મેસા કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ. (પરિ. ૪૮૧);

અયઞ્હિ પઞ્હો અચ્છિન્નચીવરકં ભિક્ખું સન્ધાય વુત્તો. અથ પન તિત્થિયેહિ સહગચ્છન્તિ, તે ચ નેસં કુસચીરવાકચીરફલકચીરાનિ દેન્તિ, તાનિપિ લદ્ધિં અગ્ગહેત્વા નિવાસેતું વટ્ટન્તિ, નિવાસેત્વાપિ લદ્ધિ ન ગહેતબ્બા.

ઇદાનિ ‘‘યં આવાસં પઠમં ઉપગચ્છતિ, સચે તત્થ હોતિ સઙ્ઘસ્સ વિહારચીવરં વા’’તિઆદીસુ વિહારચીવરં નામ મનુસ્સા આવાસં કારેત્વા ‘‘ચત્તારોપિ પચ્ચયા અમ્હાકંયેવ સન્તકા પરિભોગં ગચ્છન્તૂ’’તિ ¶ તિચીવરં સજ્જેત્વા અત્તના કારાપિતે આવાસે ઠપેન્તિ, એતં વિહારચીવરં નામ. ઉત્તરત્થરણન્તિ મઞ્ચકસ્સ ઉપરિ અત્થરણકં વુચ્ચતિ. ભુમત્થરણન્તિ પરિકમ્મકતાય ભૂમિયા રક્ખણત્થં ચિમિલિકાહિ કતઅત્થરણં તસ્સ ઉપરિ તટ્ટિકં પત્થરિત્વા ચઙ્કમન્તિ. ભિસિચ્છવીતિ મઞ્ચભિસિયા વા પીઠભિસિયા વા ¶ છવિ, સચે પૂરિતા હોતિ વિધુનિત્વાપિ ગહેતું વટ્ટતિ. એવમેતેસુ વિહારચીવરાદીસુ યં તત્થ આવાસે હોતિ, તં અનાપુચ્છાપિ ગહેત્વા નિવાસેતું વા પારુપિતું વા અચ્છિન્નચીવરકાનં ભિક્ખૂનં લબ્ભતીતિ વેદિતબ્બં. તઞ્ચ ખો લભિત્વા ઓદહિસ્સામિ પુન ઠપેસ્સામીતિ અધિપ્પાયેન ન મૂલચ્છેજ્જાય. લભિત્વા ચ પન ઞાતિતો વા ઉપટ્ઠાકતો વા અઞ્ઞતો વા કુતોચિ પાકતિકમેવ કાતબ્બં. વિદેસગતેન એકસ્મિં સઙ્ઘિકે આવાસે સઙ્ઘિકપરિભોગેન પરિભુઞ્જનત્થાય ઠપેતબ્બં. સચસ્સ પરિભોગેનેવ તં જીરતિ વા નસ્સતિ વા ગીવા ન હોતિ. સચે પન એતેસં વુત્તપ્પકારાનં ગિહિવત્થાદીનં ભિસિચ્છવિપરિયન્તાનં કિઞ્ચિ ન લબ્ભતિ, તેન તિણેન વા પણ્ણેન વા પટિચ્છાદેત્વા આગન્તબ્બન્તિ.

૫૧૯. યેહિ ¶ કેહિચિ વા અચ્છિન્નન્તિ એત્થ યમ્પિ અચ્છિન્નચીવરા આચરિયુપજ્ઝાયા અઞ્ઞે ‘‘આહરથ, આવુસો, ચીવર’’ન્તિ યાચિત્વા વા વિસ્સાસેન વા ગણ્હન્તિ, તમ્પિ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ વત્તું યુજ્જતિ.

પરિભોગજિણ્ણં વાતિ એત્થ ચ અચ્છિન્નચીવરાનં આચરિયુપજ્ઝાયાદીનં અત્તના તિણપણ્ણેહિ પટિચ્છાદેત્વા દિન્નચીવરમ્પિ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ વત્તું યુજ્જતિ. એવઞ્હિ તે અચ્છિન્નચીવરટ્ઠાને નટ્ઠચીવરટ્ઠાને ચ ઠિતા ભવિસ્સન્તિ, તેન નેસં વિઞ્ઞત્તિયં અકપ્પિયચીવરપરિભોગે ચ અનાપત્તિ અનુરૂપા ભવિસ્સતિ.

૫૨૧. ઞાતકાનં પવારિતાનન્તિ એત્થ ‘‘એતેસં સન્તકં દેથા’’તિ વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ યાચન્તસ્સ અનાપત્તીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ન હિ ઞાતકપવારિતાનં આપત્તિ વા અનાપત્તિ વા હોતિ. અત્તનો ધનેનાતિ એત્થાપિ અત્તનો કપ્પિયભણ્ડેન કપ્પિયવોહારેનેવ ચીવરં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ ચેતાપેન્તસ્સ ¶ પરિવત્તાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. પવારિતાનન્તિ એત્થ ચ સઙ્ઘવસેન પવારિતેસુ પમાણમેવ વટ્ટતિ. પુગ્ગલિકપવારણાય યં યં પવારેતિ, તં તંયેવ વિઞ્ઞાપેતબ્બં. યો ચતૂહિ પચ્ચયેહિ પવારેત્વા સયમેવ સલ્લક્ખેત્વા કાલાનુકાલં ચીવરાનિ દિવસે દિવસે યાગુભત્તાદીનીતિ ¶ એવં યેન યેનત્થો તં તં દેતિ, તસ્સ વિઞ્ઞાપનકિચ્ચં નત્થિ. યો પન પવારેત્વા બાલતાય વા સતિસમ્મોસેન વા ન દેતિ, સો વિઞ્ઞાપેતબ્બો. યો ‘‘મય્હં ગેહં પવારેમી’’તિ વદતિ, તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા યથાસુખં નિસીદિતબ્બં નિપજ્જિતબ્બં, ન કિઞ્ચિ ગહેતબ્બં. યો પન ‘‘યં મય્હં ગેહે અત્થિ, તં પવારેમી’’તિ વદતિ. યં તત્થ કપ્પિયં, તં વિઞ્ઞાપેતબ્બં, ગેહે પન નિસીદિતું વા નિપજ્જિતું વા ન લબ્ભતીતિ કુરુન્દિયં વુત્તં.

અઞ્ઞસ્સત્થાયાતિ એત્થ અત્તનો ઞાતકપવારિતે ન કેવલં અત્તનો અત્થાય, અથ ખો અઞ્ઞસ્સત્થાય વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અયમેકો અત્થો. અયં પન દુતિયો અઞ્ઞસ્સાતિ યે અઞ્ઞસ્સ ઞાતકપવારિતા, તે તસ્સેવ ‘‘અઞ્ઞસ્સા’’તિ લદ્ધવોહારસ્સ બુદ્ધરક્ખિતસ્સ વા ધમ્મરક્ખિતસ્સ વા અત્થાય વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદમ્પિ છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. તતુત્તરિસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૨૨-૪. તેન ¶ સમયેનાતિ તતુત્તરિસિક્ખાપદં. તત્થ અભિહટ્ઠુન્તિ અભીતિ ઉપસગ્ગો, હરિતુન્તિ અત્થો, ગણ્હિતુન્તિ વુત્તં હોતિ. પવારેય્યાતિ ઇચ્છાપેય્ય, ઇચ્છં રુચિં ઉપ્પાદેય્ય, વદેય્ય નિમન્તેય્યાતિ અત્થો. અભિહટ્ઠું પવારેન્તેન પન યથા વત્તબ્બં, તં આકારં દસ્સેતું ‘‘યાવતકં ઇચ્છસિ તાવતકં ગણ્હાહી’’તિ એવમસ્સ પદભાજનં વુત્તં. અથ વા યથા ‘‘નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતો’’તિ (સુ. નિ. ૪૨૬, ૧૧૦૪; ચૂળનિ. જતુકણ્ણિમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૬૭) એત્થ દિસ્વાતિ અત્થો, એવમિધાપિ ‘‘અભિઅટ્ઠું પવારેય્યા’’તિ અભિહરિત્વા પવારેય્યાતિ અત્થો. તત્થ ¶ કાયાભિહારો વાચાભિહારોતિ દુવિધો અભિહારો, કાયેન વા હિ વત્થાનિ અભિહરિત્વા પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘‘યત્તકં ઇચ્છસિ તત્તકં ગણ્હાહી’’તિ વદન્તો પવારેય્ય, વાચાય વા ‘‘અમ્હાકં દુસ્સકોટ્ઠાગારં પરિપુણ્ણં, યત્તકં ઇચ્છસિ તત્તકં ગણ્હાહી’’તિ વદન્તો પવારેય્ય, તદુભયમ્પિ એકજ્ઝં કત્વા ‘‘અભિહટ્ઠું પવારેય્યા’’તિ વુત્તં.

સન્તરુત્તરપરમન્તિ સઅન્તરં ¶ ઉત્તરં પરમં અસ્સ ચીવરસ્સાતિ સન્તરુત્તરપરમં, નિવાસનેન સદ્ધિં પારુપનં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો અસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. તતો ચીવરં સાદિતબ્બન્તિ તતો અભિહટચીવરતો એત્તકં ચીવરં ગહેતબ્બં, ન ઇતો પરન્તિ અત્થો. યસ્મા પન અચ્છિન્નસબ્બચીવરેન તિચીવરિકેનેવ ભિક્ખુના એવં પટિપજ્જિતબ્બં, અઞ્ઞેન અઞ્ઞથાપિ, તસ્મા તં વિભાગં દસ્સેતું ‘‘સચે તીણિ નટ્ઠાનિ હોન્તી’’તિઆદિના નયેનસ્સ પદભાજનં વુત્તં.

તત્રાયં વિનિચ્છયો – યસ્સ તીણિ નટ્ઠાનિ, તેન દ્વે સાદિતબ્બાનિ, એકં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા અઞ્ઞં સભાગટ્ઠાનતો પરિયેસિસ્સતિ. યસ્સ દ્વે નટ્ઠાનિ, તેન એકં સાદિતબ્બં. સચે પકતિયાવ સન્તરુત્તરેન ચરતિ, દ્વે સાદિતબ્બાનિ. એવં એકં સાદિયન્તેનેવ સમો ભવિસ્સતિ. યસ્સ તીસુ એકં નટ્ઠં, ન સાદિતબ્બં. યસ્સ પન દ્વીસુ એકં નટ્ઠં, એકં સાદિતબ્બં. યસ્સ એકંયેવ હોતિ, તઞ્ચ નટ્ઠં, દ્વે સાદિતબ્બાનિ. ભિક્ખુનિયા પન પઞ્ચસુપિ નટ્ઠેસુ દ્વે સાદિતબ્બાનિ. ચતૂસુ નટ્ઠેસુ એકં સાદિતબ્બં, તીસુ નટ્ઠેસુ કિઞ્ચિ ન સાદિતબ્બં, કો પન વાદો દ્વીસુ વા એકસ્મિં વા. યેન કેનચિ હિ સન્તરુત્તરપરમતાય ઠાતબ્બં, તતો ઉત્તરિ ન લબ્ભતીતિ ઇદમેત્થ લક્ખણં.

૫૨૬. સેસકં આહરિસ્સામીતિ દ્વે ચીવરાનિ કત્વા સેસં પુન આહરિસ્સામીતિ અત્થો. ન અચ્છિન્નકારણાતિ ¶ બાહુસચ્ચાદિગુણવસેન દેન્તિ. ઞાતકાનન્તિઆદીસુ ઞાતકાનં દેન્તાનં સાદિયન્તસ્સ પવારિતાનં દેન્તાનં સાદિયન્તસ્સ અત્તનો ધનેન સાદિયન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો. અટ્ઠકથાસુ પન ‘‘ઞાતકપવારિતટ્ઠાને પકતિયા બહુમ્પિ વટ્ટતિ, અચ્છિન્નકારણા પમાણમેવ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. તં પાળિયા ન સમેતિ. યસ્મા પનિદં સિક્ખાપદં અઞ્ઞસ્સત્થાય વિઞ્ઞાપનવત્થુસ્મિંયેવ પઞ્ઞત્તં, તસ્મા ઇધ ‘‘અઞ્ઞસ્સત્થાયા’’તિ ન વુત્તં. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ¶ ઇદમ્પિ છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

તતુત્તરિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પઠમઉપક્ખટસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૨૭. તેન ¶ સમયેનાતિ ઉપક્ખટસિક્ખાપદં. તત્થ અત્થાવુસો મં સો ઉપટ્ઠાકોતિ આવુસો, યં ત્વં ભણસિ, અત્થિ એવરૂપો સો મમ ઉપટ્ઠાકોતિ અયમેત્થ અત્થો. અપિ મેય્ય એવં હોતીતિ અપિ મે અય્ય એવં હોતિ, અપિ મય્યા એવન્તિપિ પાઠો.

૫૨૮-૯. ભિક્ખું પનેવ ઉદ્દિસ્સાતિ એત્થ ઉદ્દિસ્સાતિ અપદિસ્સ આરબ્ભ. યસ્મા પન યં ઉદ્દિસ્સ ઉપક્ખટં હોતિ, તં તસ્સત્થાય ઉપક્ખટં નામ હોતિ. તસ્માસ્સ પદભાજને ‘‘ભિક્ખુસ્સત્થાયા’’તિ વુત્તં.

ભિક્ખું આરમ્મણં કરિત્વાતિ ભિક્ખું પચ્ચયં કત્વા, યઞ્હિ ભિક્ખું ઉદ્દિસ્સ ઉપક્ખટં, તં નિયમેનેવ ભિક્ખું પચ્ચયં કત્વા ઉપક્ખટં હોતિ, તેન વુત્તં – ‘‘ભિક્ખું આરમ્મણં કરિત્વા’’તિ. પચ્ચયોપિ હિ ‘‘લભતિ મારો આરમ્મણ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૨૪૩) આરમ્મણન્તિ આગતો. ઇદાનિ ‘‘ઉદ્દિસ્સા’’તિ એત્થ યો કત્તા, તસ્સ આકારદસ્સનત્થં ‘‘ભિક્ખું અચ્છાદેતુકામો’’તિ વુત્તં. ભિક્ખું અચ્છાદેતુકામેન હિ તેન તં ઉદ્દિસ્સ ઉપક્ખટં, ન અઞ્ઞેન કારણેન. ઇતિ સો અચ્છાદેતુકામો હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ભિક્ખું અચ્છાદેતુકામો’’તિ.

અઞ્ઞાતકસ્સ ¶ ગહપતિસ્સ વાતિ અઞ્ઞાતકેન ગહપતિના વાતિ અત્થો. કરણત્થે હિ ઇદં સામિવચનં. પદભાજને પન બ્યઞ્જનં અવિચારેત્વા અત્થમત્તમેવ દસ્સેતું ‘‘અઞ્ઞાતકો નામ…પે… ગહપતિ નામા’’તિઆદિ વુત્તં.

ચીવરચેતાપન્નન્તિ ચીવરમૂલં, તં પન યસ્મા હિરઞ્ઞાદીસુ અઞ્ઞતરં હોતિ, તસ્મા પદભાજને ‘‘હિરઞ્ઞં વા’’તિઆદિ વુત્તં. ઉપક્ખટં હોતીતિ સજ્જિતં હોતિ, સંહરિત્વા ઠપિતં, યસ્મા પન ‘‘હિરઞ્ઞં વા’’તિઆદિના ¶ વચનેનસ્સ ઉપક્ખટભાવો દસ્સિતો હોતિ, તસ્મા ‘‘ઉપક્ખટં નામા’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા વિસું પદભાજનં ન વુત્તં. ઇમિનાતિ ઉપક્ખટં સન્ધાયાહ, તેનેવસ્સ પદભાજને ‘‘પચ્ચુપટ્ઠિતેના’’તિ વુત્તં. યઞ્હિ ઉપક્ખટં સંહરિત્વા ઠપિતં, તં પચ્ચુપટ્ઠિતં હોતીતિ. અચ્છાદેસ્સામીતિ વોહારવચનમેતં ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દસ્સામી’’તિ અયં પનેત્થ અત્થો. તેનેવસ્સ પદભાજનેપિ ‘‘દસ્સામી’’તિ વુત્તં.

તત્ર ચે સો ભિક્ખૂતિ યત્ર સો ગહપતિ ¶ વા ગહપતાની વા તત્ર સો ભિક્ખુ પુબ્બે અપ્પવારિતો ઉપસઙ્કમિત્વા ચીવરે વિકપ્પં આપજ્જેય્ય ચેતિ અયમેત્થ પદસમ્બન્ધો. તત્થ ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઇમસ્સ ગન્ત્વાતિ ઇમિનાવ અત્થે સિદ્ધે પચુરવોહારવસેન ‘‘ઘર’’ન્તિ વુત્તં. યત્ર પન સો દાયકો તત્ર ગન્ત્વાતિ અયમેવેત્થ અત્થો, તસ્મા પુનપિ વુત્તં ‘‘યત્થ કત્થચિ ઉપસઙ્કમિત્વા’’તિ. વિકપ્પં આપજ્જેય્યાતિ વિસિટ્ઠકપ્પં અધિકવિધાનં આપજ્જેય્ય, પદભાજને પન યેનાકારેન વિકપ્પં આપન્નો હોતિ તમેવ દસ્સેતું ‘‘આયતં વા’’તિઆદિ વુત્તં. સાધૂતિ આયાચને નિપાતો. વતાતિ પરિવિતક્કે. મન્તિ અત્તાનં નિદ્દિસતિ. આયસ્માતિ પરં આલપતિ આમન્તેતિ. યસ્મા પનિદં સબ્બં બ્યઞ્જનમત્તમેવ, ઉત્તાનત્થમેવ, તસ્માસ્સ પદભાજને અત્થો ન વુત્તો. કલ્યાણકમ્યતં ઉપાદાયાતિ સુન્દરકામતં વિસિટ્ઠકામતં ચિત્તેન ગહેત્વા, તસ્સ ‘‘આપજ્જેય્ય ચે’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. યસ્મા પન યો કલ્યાણકમ્યતં ઉપાદાય આપજ્જતિ, સો સાધત્થિકો મહગ્ઘત્થિકો હોતિ, તસ્માસ્સ પદભાજને બ્યઞ્જનં પહાય અધિપ્પેતત્થમેવ દસ્સેતું તદેવ વચનં વુત્તં. યસ્મા પન ન ઇમસ્સ આપજ્જનમત્તેનેવ આપત્તિ સીસં એતિ, તસ્મા ‘‘તસ્સ વચનેના’’તિઆદિ વુત્તં.

૫૩૧. અનાપત્તિ ઞાતકાનન્તિઆદીસુ ઞાતકાનં ચીવરે વિકપ્પં આપજ્જન્તસ્સ અનાપત્તીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. મહગ્ઘં ચેતાપેતુકામસ્સ અપ્પગ્ઘં ચેતાપેતીતિ ગહપતિસ્સ વીસતિઅગ્ઘનકં ચીવરં ચેતાપેતુકામસ્સ ‘‘અલં મય્હં એતેન, દસગ્ઘનકં વા અટ્ઠગ્ઘનકં વા દેહી’’તિ વદતિ અનાપત્તિ. અપ્પગ્ઘન્તિ ઇદઞ્ચ અતિરેકનિવારણત્થમેવ વુત્તં, સમકેપિ પન અનાપત્તિ ¶ , તઞ્ચ ખો અગ્ઘવસેનેવ ન પમાણવસેન, અગ્ઘવડ્ઢનકઞ્હિ ઇદં સિક્ખાપદં. તસ્મા યો વીસતિઅગ્ઘનકં અન્તરવાસકં ચેતાપેતુકામો ¶ , ‘‘તં એત્તકમેવ મે અગ્ઘનકં ચીવરં દેહી’’તિ વત્તુમ્પિ વટ્ટતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીનિપિ તતુત્તરિસિક્ખાપદસદિસાનેવાતિ.

પઠમઉપક્ખટસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. દુતિયઉપક્ખટસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૩૨. દુતિયઉપક્ખટેપિ ¶ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. તઞ્હિ ઇમસ્સ અનુપઞ્ઞત્તિસદિસં. કેવલં પઠમસિક્ખાપદે એકસ્સ પીળા કતા, દુતિયે દ્વિન્નં, અયમેવેત્થ વિસેસો. સેસં સબ્બં પઠમસદિસમેવ. યથા ચ દ્વિન્નં, એવં બહૂનં પીળં કત્વા ગણ્હતોપિ આપત્તિ વેદિતબ્બાતિ.

દુતિયઉપક્ખટસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. રાજસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૩૭. તેન સમયેનાતિ રાજસિક્ખાપદં. તત્થ ઉપાસકં સઞ્ઞાપેત્વાતિ જાનાપેત્વા, ‘‘ઇમિના મૂલેન ચીવરં કિણિત્વા થેરસ્સ દેહી’’તિ એવં વત્વાતિ અધિપ્પાયો. પઞ્ઞાસબન્ધોતિ પઞ્ઞાસકહાપણદણ્ડોતિ વુત્તં હોતિ. પઞ્ઞાસં બદ્ધોતિપિ પાઠો, પઞ્ઞાસં જિતો પઞ્ઞાસં દાપેતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. અજ્જણ્હો, ભન્તે, આગમેહીતિ ભન્તે, અજ્જ એકદિવસં અમ્હાકં તિટ્ઠ, અધિવાસેહીતિ અત્થો. પરામસીતિ ગણ્હિ. જીનોસીતિ જિતોસિ.

૫૩૮-૯. રાજભોગ્ગોતિ રાજતો ભોગ્ગં ભુઞ્જિતબ્બં અસ્સત્થીતિ રાજભોગ્ગો, રાજભોગોતિપિ પાઠો, રાજતો ભોગો અસ્સ અત્થીતિ અત્થો.

પહિણેય્યાતિ પેસેય્ય, ઉત્તાનત્થત્તા પનસ્સ પદભાજનં ન વુત્તં. યથા ચ એતસ્સ, એવં ‘‘ચીવરં ઇત્થન્નામં ભિક્ખુ’’ન્તિઆદીનમ્પિ પદાનં ઉત્તાનત્થત્તાયેવ પદભાજનં ન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં ¶ . આભતન્તિ આનીતં. કાલેન કપ્પિયન્તિ ¶ યુત્તપત્તકાલેન, યદા નો અત્થો હોતિ, તદા કપ્પિયં ચીવરં ગણ્હામાતિ અત્થો.

વેય્યાવચ્ચકરોતિ કિચ્ચકરો, કપ્પિયકારકોતિ અત્થો. સઞ્ઞત્તો સો મયાતિ આણત્તો સો મયા, યથા તુમ્હાકં ચીવરેન અત્થે સતિ ચીવરં દસ્સતિ, એવં વુત્તોતિ અત્થો. અત્થો મે આવુસો ચીવરેનાતિ ચોદનાલક્ખણનિદસ્સનમેતં, ઇદઞ્હિ વચનં વત્તબ્બં, અસ્સ વા અત્થો ¶ યાય કાયચિ ભાસાય; ઇદં ચોદનાલક્ખણં. ‘‘દેહિ મે ચીવર’’ન્તિઆદીનિ પન નવત્તબ્બાકારદસ્સનત્થં વુત્તાનિ, એતાનિ હિ વચનાનિ એતેસં વા અત્થો યાય કાયચિ ભાસાય ન વત્તબ્બો.

દુતિયમ્પિ વત્તબ્બો તતિયમ્પિ વત્તબ્બોતિ ‘‘અત્થો મે આવુસો ચીવરેના’’તિ ઇદમેવ યાવતતિયં વત્તબ્બોતિ. એવં ‘‘દ્વત્તિક્ખત્તું ચોદેતબ્બો સારેતબ્બો’’તિ એત્થ ઉદ્દિટ્ઠચોદનાપરિચ્છેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘દ્વત્તિક્ખત્તું ચોદયમાનો સારયમાનો તં ચીવરં અભિનિપ્ફાદેય્ય, ઇચ્ચેતં કુસલ’’ન્તિ ઇમેસં પદાનં સઙ્ખેપતો અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સચે અભિનિપ્ફાદેતિ, ઇચ્ચેતં કુસલ’’ન્તિ આહ. એવં યાવતતિયં ચોદેન્તો તં ચીવરં યદિ નિપ્ફાદેતિ, સક્કોતિ અત્તનો પટિલાભવસેન નિપ્ફાદેતું, ઇચ્ચેતં કુસલં સાધુ સુટ્ઠુ સુન્દરં.

ચતુક્ખત્તું પઞ્ચક્ખત્તું છક્ખત્તુપરમં તુણ્હીભૂતેન ઉદ્દિસ્સ ઠાતબ્બન્તિ ઠાનલક્ખણનિદસ્સનમેતં. છક્ખત્તુપરમન્તિ ચ ભાવનપુંસકવચનમેતં, છક્ખત્તુપરમઞ્હિ એતેન ચીવરં ઉદ્દિસ્સ તુણ્હીભૂતેન ઠાતબ્બં, ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કાતબ્બં, ઇદં ઠાનલક્ખણં. તત્થ યો સબ્બટ્ઠાનાનં સાધારણો તુણ્હીભાવો, તં તાવ દસ્સેતું પદભાજને ‘‘તત્થ ગન્ત્વા તુણ્હીભૂતેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ન આસને નિસીદિતબ્બન્તિ ‘‘ઇધ, ભન્તે, નિસીદથા’’તિ વુત્તેનાપિ ન નિસીદિતબ્બં. ન આમિસં પટિગ્ગહેતબ્બન્તિ યાગુખજ્જકાદિભેદં કિઞ્ચિ આમિસં ‘‘ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ યાચિયમાનેનાપિ ન ગણ્હિતબ્બં. ન ધમ્મો ભાસિતબ્બોતિ મઙ્ગલં વા અનુમોદનં વા ભાસથાતિ યાચિયમાનેનાપિ કિઞ્ચિ ન ભાસિતબ્બં, કેવલં ‘‘કિં કારણા આગતોસી’’તિ પુચ્છિયમાનેન ‘‘જાનાસિ, આવુસો’’તિ વત્તબ્બો. પુચ્છિયમાનોતિ ઇદઞ્હિ કરણત્થે પચ્ચત્તવચનં. અથ વા પુચ્છં કુરુમાનો પુચ્છિયમાનોતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યો હિ પુચ્છં કરોતિ, સો એત્તકં વત્તબ્બોતિ ઠાનં ભઞ્જતીતિ આગતકારણં ભઞ્જતિ.

ઇદાનિ ¶ ¶ યા તિસ્સો ચોદના, છ ચ ઠાનાનિ વુત્તાનિ. તત્થ વુડ્ઢિઞ્ચ હાનિઞ્ચ દસ્સેન્તો ¶ ‘‘ચતુક્ખત્તું ચોદેત્વા’’તિઆદિમાહ. યસ્મા ચ એત્થ એકચોદનાવુડ્ઢિયા દ્વિન્નં ઠાનાનં હાનિ વુત્તા, તસ્મા ‘‘એકા ચોદના દિગુણં ઠાન’’ન્તિ લક્ખણં દસ્સિતં હોતિ. ઇતિ ઇમિના લક્ખણેન તિક્ખત્તું ચોદેત્વા છક્ખત્તું ઠાતબ્બં, દ્વિક્ખત્તું ચોદેત્વા અટ્ઠક્ખત્તું ઠાતબ્બં, સકિં ચોદેત્વા દસક્ખત્તું ઠાતબ્બન્તિ. યથા ચ ‘‘છક્ખત્તું ચોદેત્વા ન ઠાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, એવં ‘‘દ્વાદસક્ખત્તું ઠત્વા ન ચોદેતબ્બ’’ન્તિપિ વુત્તમેવ હોતિ. તસ્મા સચે ચોદેતિયેવ ન તિટ્ઠતિ, છ ચોદના લબ્ભન્તિ. સચે તિટ્ઠતિયેવ ન ચોદેતિ, દ્વાદસ ઠાનાનિ લબ્ભન્તિ. સચે ચોદેતિપિ તિટ્ઠતિપિ, એકાય ચોદનાય દ્વે ઠાનાનિ હાપેતબ્બાનિ. તત્થ યો એકદિવસમેવ પુનપ્પુનં ગન્ત્વા છક્ખત્તું ચોદેતિ, સકિંયેવ વા ગન્ત્વા ‘‘અત્થો મે, આવુસો, ચીવરેના’’તિ છક્ખત્તું વદતિ. તથા એકદિવસમેવ પુનપ્પુનં ગન્ત્વા દ્વાદસક્ખત્તું તિટ્ઠતિ, સકિંયેવ વા ગન્ત્વા તત્ર તત્ર ઠાને તિટ્ઠતિ, સોપિ સબ્બચોદનાયો સબ્બટ્ઠાનાનિ ચ ભઞ્જતિ. કો પન વાદો નાનાદિવસેસુ એવં કરોન્તસ્સાતિ એવમેત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

યતસ્સ ચીવરચેતાપન્નં આભતન્તિ યતો રાજતો વા રાજભોગ્ગતો વા અસ્સ ભિક્ખુનો ચીવરચેતાપન્નં આનીતં. યત્વસ્સાતિપિ પાઠો. અયમેવત્થો. ‘‘યત્થસ્સા’’તિપિ પઠન્તિ, યસ્મિં ઠાને અસ્સ ચીવરચેતાપન્નં પેસિતન્તિ ચ અત્થં કથેન્તિ, બ્યઞ્જનં પન ન સમેતિ. તત્થાતિ તસ્સ રઞ્ઞો વા રાજભોગ્ગસ્સ વા સન્તિકે; સમીપત્થે હિ ઇદં ભુમ્મવચનં. ન તં તસ્સ ભિક્ખુનો કિઞ્ચિ અત્થં અનુભોતીતિ તં ચીવરચેતાપન્નં તસ્સ ભિક્ખુનો કિઞ્ચિ અપ્પમત્તકમ્પિ કમ્મં ન નિપ્ફાદેતિ. યુઞ્જન્તાયસ્મન્તો સકન્તિ આયસ્મન્તો અત્તનો સન્તકં ધનં પાપુણન્તુ. મા વો સકં વિનસ્સાતિ તુમ્હાકં સન્તકં મા વિનસ્સતુ. યો પન નેવ સામં ગચ્છતિ, ન દૂતં પાહેતિ, વત્તભેદે દુક્કટં આપજ્જતિ.

કિં ¶ પન સબ્બકપ્પિયકારકેસુ એવં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ? ન પટિપજ્જિતબ્બં. અયઞ્હિ કપ્પિયકારકો નામ સઙ્ખેપતો દુવિધો નિદ્દિટ્ઠો ચ અનિદ્દિટ્ઠો ચ. તત્થ નિદ્દિટ્ઠો દુવિધો – ભિક્ખુના નિદ્દિટ્ઠો, દૂતેન નિદ્દિટ્ઠોતિ. અનિદ્દિટ્ઠોપિ દુવિધો – મુખવેવટિક કપ્પિયકારકો, પરમ્મુખકપ્પિયકારકોતિ. તેસુ ભિક્ખુના ¶ નિદ્દિટ્ઠો સમ્મુખાસમ્મુખવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ. તથા દૂતેન નિદ્દિટ્ઠોપિ.

કથં? ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુસ્સ ચીવરત્થાય દૂતેન અકપ્પિયવત્થું પહિણતિ, દૂતો તં ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ઇદં, ભન્તે, ઇત્થન્નામેન તુમ્હાકં ચીવરત્થાય પહિતં, ગણ્હથ ન’’ન્તિ વદતિ, ભિક્ખુ ‘‘નયિદં કપ્પતી’’તિ પટિક્ખિપતિ, દૂતો ‘‘અત્થિ પન તે, ભન્તે, વેય્યાવચ્ચકરો’’તિ ¶ પુચ્છતિ, પુઞ્ઞત્થિકેહિ ચ ઉપાસકેહિ ‘‘ભિક્ખૂનં વેય્યાવચ્ચં કરોથા’’તિ આણત્તા વા, ભિક્ખૂનં વા સન્દિટ્ઠા સમ્ભત્તા કેચિ વેય્યાવચ્ચકરા હોન્તિ, તેસં અઞ્ઞતરો તસ્મિં ખણે ભિક્ખુસ્સ સન્તિકે નિસિન્નો હોતિ, ભિક્ખુ તં નિદ્દિસતિ ‘‘અયં ભિક્ખૂનં વેય્યાવચ્ચકરો’’તિ. દૂતો તસ્સ હત્થે અકપ્પિયવત્થું દત્વા ‘‘થેરસ્સ ચીવરં કિણિત્વા દેહી’’તિ ગચ્છતિ, અયં ભિક્ખુના સમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠો.

નો ચે ભિક્ખુસ્સ સન્તિકે નિસિન્નો હોતિ, અપિચ ખો ભિક્ખુ નિદ્દિસતિ – ‘‘અસુકસ્મિં નામ ગામે ઇત્થન્નામો ભિક્ખૂનં વેય્યાવચ્ચકરો’’તિ, સો ગન્ત્વા તસ્સ હત્થે અકપ્પિયવત્થું દત્વા ‘‘થેરસ્સ ચીવરં કિણિત્વા દદેય્યાસી’’તિ આગન્ત્વા ભિક્ખુસ્સ આરોચેત્વા ગચ્છતિ, અયમેકો ભિક્ખુના અસમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠો.

ન હેવ ખો સો દૂતો અત્તના આગન્ત્વા આરોચેતિ, અપિચ ખો અઞ્ઞં પહિણતિ ‘‘દિન્નં મયા, ભન્તે, તસ્સ હત્થે ચીવરચેતાપન્નં, ચીવરં ગણ્હેય્યાથા’’તિ, અયં દુતિયો ભિક્ખુના અસમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠો.

ન હેવ ખો અઞ્ઞં પહિણતિ, અપિચ ખો ગચ્છન્તોવ ભિક્ખું વદતિ ‘‘અહં તસ્સ હત્થે ચીવરચેતાપન્નં દસ્સામિ, તુમ્હે ચીવરં ગણ્હેય્યાથા’’તિ, અયં તતિયો ભિક્ખુના અસમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠોતિ એવં એકો સમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠો તયો અસમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠાતિ ઇમે ચત્તારો ભિક્ખુના નિદ્દિટ્ઠવેય્યાવચ્ચકરા ¶ નામ. એતેસુ ઇમસ્મિં રાજસિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિતબ્બં.

અપરો ભિક્ખુ પુરિમનયેનેવ દૂતેન પુચ્છિતો નત્થિતાય વા, અવિચારેતુકામતાય વા ‘‘નત્થમ્હાકં કપ્પિયકારકો’’તિ વદતિ, તસ્મિઞ્ચ ખણે કોચિ મનુસ્સો આગચ્છતિ, દૂતો તસ્સ હત્થે અકપ્પિયવત્થું દત્વા ‘‘ઇમસ્સ હત્થતો ચીવરં ગણ્હેય્યાથા’’તિ વત્વા ગચ્છતિ, અયં દૂતેન સમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠો.

અપરો ¶ દૂતો ગામં પવિસિત્વા અત્તના અભિરુચિતસ્સ કસ્સચિ હત્થે અકપ્પિયવત્થું દત્વા પુરિમનયેનેવ આગન્ત્વા આરોચેતિ, અઞ્ઞં વા પહિણતિ, ‘‘અહં અસુકસ્સ નામ હત્થે ચીવરચેતાપન્નં દસ્સામિ, તુમ્હે ચીવરં ગણ્હેય્યાથા’’તિ વત્વા વા ગચ્છતિ, અયં તતિયો દૂતેન અસમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠોતિ એવં એકો સમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠો, તયો અસમ્મુખાનિદ્દિટ્ઠાતિ ઇમે ચત્તારો દૂતેન નિદ્દિટ્ઠવેય્યાવચ્ચકરા ¶ નામ. એતેસુ મેણ્ડકસિક્ખાપદે વુત્તનયેન પટિપજ્જિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, મનુસ્સા સદ્ધા પસન્ના, તે કપ્પિયકારકાનં હત્થે હિરઞ્ઞં ઉપનિક્ખિપન્તિ – ‘ઇમિના અય્યસ્સ યં કપ્પિયં તં દેથા’તિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યં તતો કપ્પિયં તં સાદિતું, ન ત્વેવાહં, ભિક્ખવે, કેનચિ પરિયાયેન જાતરૂપરજતં સાદિતબ્બં પરિયેસિતબ્બન્તિ વદામી’’તિ (મહાવ. ૨૯૯). એત્થ ચ ચોદનાય પમાણં નત્થિ, મૂલં અસાદિયન્તેન સહસ્સક્ખત્તુમ્પિ ચોદનાય વા ઠાનેન વા કપ્પિયભણ્ડં સાદિતું વટ્ટતિ. નો ચે દેતિ, અઞ્ઞં કપ્પિયકારકં ઠપેત્વાપિ આહરાપેતબ્બં. સચે ઇચ્છતિ મૂલસામિકાનમ્પિ કથેતબ્બં; નો ચે ઇચ્છતિ ન કથેતબ્બં.

અપરો ભિક્ખુ પુરિમનયેનેવ દૂતેન પુચ્છિતો ‘‘નત્થમ્હાકં કપ્પિયકારકો’’તિ વદતિ, તદઞ્ઞો સમીપે ઠિતો સુત્વા ‘‘આહર ભો અહં અય્યસ્સ ચીવરં ચેતાપેત્વા દસ્સામી’’તિ વદતિ. દૂતો ‘‘હન્દ ભો દદેય્યાસી’’તિ તસ્સ હત્થે દત્વા ભિક્ખુસ્સ અનારોચેત્વાવ ગચ્છતિ, અયં મુખવેવટિકકપ્પિયકારકો. અપરો ભિક્ખુનો ઉપટ્ઠાકસ્સ વા અઞ્ઞસ્સ વા હત્થે અકપ્પિયવત્થું દત્વા ‘‘થેરસ્સ ચીવરં દદેય્યાસી’’તિ ¶ એત્તોવ પક્કમતિ, અયં પરમ્મુખકપ્પિયકારકોતિ ઇમે દ્વે અનિદ્દિટ્ઠકપ્પિયકારકા નામ. એતેસુ અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતેસુ વિય પટિપજ્જિતબ્બં. સચે સયમેવ ચીવરં આનેત્વા દદન્તિ, ગહેતબ્બં. નો ચે, કિઞ્ચિ ન વત્તબ્બા. દેસનામત્તમેવ ચેતં ‘‘દૂતેન ચીવરચેતાપન્નં પહિણેય્યા’’તિ સયં આહરિત્વાપિ પિણ્ડપાતાદીનં અત્થાય દદન્તેસુપિ એસેવ નયો. ન કેવલઞ્ચ અત્તનોયેવ અત્થાય સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતિ, સચેપિ કોચિ જાતરૂપરજતં આનેત્વા ‘‘ઇદં સઙ્ઘસ્સ દમ્મિ, આરામં વા કરોથ ચેતિયં વા ભોજનસાલાદીનં વા અઞ્ઞતર’’ન્તિ વદતિ, ઇદમ્પિ સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતિ. યસ્સ કસ્સચિ હિ અઞ્ઞસ્સત્થાય સમ્પટિચ્છન્તસ્સ દુક્કટં હોતીતિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં.

સચે ¶ પન ‘‘નયિદં ભિક્ખૂનં સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિત્તે ‘‘વડ્ઢકીનં વા કમ્મકરાનં વા હત્થે ભવિસ્સતિ, કેવલં તુમ્હે સુકતદુક્કટં જાનાથા’’તિ વત્વા તેસં હત્થે દત્વા પક્કમતિ, વટ્ટતિ. અથાપિ ‘‘મમ મનુસ્સાનં હત્થે ભવિસ્સતિ મય્હમેવ વા હત્થે ભવિસ્સતિ, કેવલં તુમ્હે યં યસ્સ દાતબ્બં, તદત્થાય પેસેય્યાથા’’તિ વદતિ, એવમ્પિ વટ્ટતિ.

સચે પન સઙ્ઘં વા ગણં વા પુગ્ગલં વા અનામસિત્વા ‘‘ઇદં હિરઞ્ઞસુવણ્ણં ચેતિયસ્સ દેમ, વિહારસ્સ દેમ, નવકમ્મસ્સ દેમા’’તિ વદન્તિ, પટિક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ. ‘‘ઇમે ઇદં ભણન્તી’’તિ ¶ કપ્પિયકારકાનં આચિક્ખિતબ્બં. ‘‘ચેતિયાદીનં અત્થાય તુમ્હે ગહેત્વા ઠપેથા’’તિ વુત્તેન પન ‘‘અમ્હાકં ગહેતું ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિપિતબ્બં.

સચે પન કોચિ બહું હિરઞ્ઞસુવણ્ણં આનેત્વા ‘‘ઇદં સઙ્ઘસ્સ દમ્મિ, ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ વદતિ, તં ચે સઙ્ઘો સમ્પટિચ્છતિ, પટિગ્ગહણેપિ પરિભોગેપિ આપત્તિ. તત્ર ચે એકો ભિક્ખુ ‘‘નયિદં કપ્પતી’’તિ પટિક્ખિપતિ, ઉપાસકો ચ ‘‘યદિ ન કપ્પતિ, મય્હમેવ ભવિસ્સતી’’તિ ગચ્છતિ. સો ભિક્ખુ ‘‘તયા સઙ્ઘસ્સ લાભન્તરાયો કતો’’તિ ન કેનચિ કિઞ્ચિ વત્તબ્બો. યો હિ તં ચોદેતિ, સ્વેવ સાપત્તિકો હોતિ, તેન પન એકેન બહૂ અનાપત્તિકા કતા. સચે ¶ પન ભિક્ખૂહિ ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિત્તે ‘‘કપ્પિયકારકાનં વા હત્થે ભવિસ્સતિ, મમ પુરિસાનં વા મય્હં વા હત્થે ભવિસ્સતિ, કેવલં તુમ્હે પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ વદતિ, વટ્ટતિ.

ચતુપચ્ચયત્થાય ચ દિન્નં યેન યેન પચ્ચયેન અત્થો હોતિ, તદત્થં ઉપનેતબ્બં, ચીવરત્થાય દિન્નં ચીવરેયેવ ઉપનેતબ્બં. સચે ચીવરેન તાદિસો અત્થો નત્થિ, પિણ્ડપાતાદીહિ સઙ્ઘો કિલમતિ, સઙ્ઘસુટ્ઠુતાય અપલોકેત્વા તદત્થાયપિ ઉપનેતબ્બં. એસ નયો પિણ્ડપાતગિલાનપચ્ચયત્થાય દિન્નેપિ, સેનાસનત્થાય દિન્નં પન સેનાસનસ્સ ગરુભણ્ડત્તા સેનાસનેયેવ ઉપનેતબ્બં. સચે પન ભિક્ખૂસુ સેનાસનં છડ્ડેત્વા ગતેસુ સેનાસનં વિનસ્સતિ, ઈદિસે કાલે સેનાસનં વિસ્સજ્જેત્વાપિ ભિક્ખૂનં પરિભોગો અનુઞ્ઞાતો, તસ્મા સેનાસનજગ્ગનત્થં મૂલચ્છેજ્જં અકત્વા યાપનમત્તં પરિભુઞ્જિતબ્બં.

ન ¶ કેવલઞ્ચ હિરઞ્ઞસુવણ્ણમેવ, અઞ્ઞમ્પિ ખેત્તવત્થાદિ અકપ્પિયં ન સમ્પટિચ્છિતબ્બં. સચે હિ કોચિ ‘‘મય્હં તિસસ્સસમ્પાદનકં મહાતળાકં અત્થિ, તં સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ વદતિ, તં ચે સઙ્ઘો સમ્પટિચ્છતિ, પટિગ્ગહણેપિ પરિભોગેપિ આપત્તિયેવ. યો પન તં પટિક્ખિપતિ, સો પુરિમનયેનેવ ન કેનચિ કિઞ્ચિ વત્તબ્બો. યો હિ તં ચોદેતિ, સ્વેવ સાપત્તિકો હોતિ, તેન પન એકેન બહૂ અનાપત્તિકા કતા.

યો પન ‘‘તાદિસંયેવ તળાકં દમ્મી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિત્તો વદતિ ‘‘અસુકઞ્ચ અસુકઞ્ચ સઙ્ઘસ્સ તળાકં અત્થિ, તં કથં વટ્ટતી’’તિ. સો વત્તબ્બો – ‘‘કપ્પિયં કત્વા દિન્નં ભવિસ્સતી’’તિ. કથં દિન્નં કપ્પિયં હોતીતિ? ‘‘ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ વત્વા દિન્નન્તિ. સો સચે ‘‘સાધુ, ભન્તે, ચત્તારો પચ્ચયે સઙ્ઘો પરિભુઞ્જતૂ’’તિ ¶ દેતિ, વટ્ટતિ. અથાપિ ‘‘તળાકં ગણ્હથા’’તિ વત્વા ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિત્તો ‘‘કપ્પિયકારકો અત્થી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નત્થી’’તિ ¶ વુત્તે ‘‘ઇદં અસુકો નામ વિચારેસ્સતિ, અસુકસ્સ વા હત્થે, મય્હં વા હત્થે ભવિસ્સતિ, સઙ્ઘો કપ્પિયભણ્ડં પરિભુઞ્જતૂ’’તિ વદતિ, વટ્ટતિ. સચેપિ ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિત્તો ‘‘ઉદકં પરિભુઞ્જિસ્સતિ, ભણ્ડકં ધોવિસ્સતિ, મિગપક્ખિનો પિવિસ્સન્તી’’તિ વદતિ, એવમ્પિ વટ્ટતિ. અથાપિ ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિત્તો વદતિ ‘‘કપ્પિયસીસેન ગણ્હથા’’તિ. ‘‘સાધુ, ઉપાસક, સઙ્ઘો પાનીયં પિવિસ્સતિ, ભણ્ડકં ધોવિસ્સતિ, મિગપક્ખિનો પિવિસ્સન્તી’’તિ વત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

અથાપિ ‘‘મમ તળાકં વા પોક્ખરણિં વા સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ ‘‘વુત્તે, સાધુ, ઉપાસક, સઙ્ઘો પાનીયં પિવિસ્સતી’’તિઆદીનિ વત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિયેવ. યદિ પન ભિક્ખૂહિ હત્થકમ્મં યાચિત્વા સહત્થેન ચ કપ્પિયપથવિં ખનિત્વા ઉદકપરિભોગત્થાય તળાકં કારિતં હોતિ, તં ચે નિસ્સાય સસ્સં નિપ્ફાદેત્વા મનુસ્સા વિહારે કપ્પિયભણ્ડં દેન્તિ, વટ્ટતિ. અથ મનુસ્સા એવ સઙ્ઘસ્સ ઉપકારત્થાય સઙ્ઘિકભૂમિં ખનિત્વા તં નિસ્સાય નિપ્ફન્નસસ્સતો કપ્પિયભણ્ડં દેન્તિ, એવમ્પિ વટ્ટતિ. ‘‘અમ્હાકં એકં કપ્પિયકારકં ઠપેથા’’તિ વુત્તે ચ ઠપેતુમ્પિ લબ્ભતિ. અથ પન તે મનુસ્સા રાજબલિના ઉપદ્દુતા પક્કમન્તિ, અઞ્ઞે પટિપજ્જન્તિ, ન ચ ભિક્ખૂનં કિઞ્ચિ દેન્તિ, ઉદકં વારેતું લબ્ભતિ. તઞ્ચ ખો કસિકમ્મકાલેયેવ, ન સસ્સકાલે. સચે તે વદન્તિ ‘‘નનુ, ભન્તે, પુબ્બેપિ મનુસ્સા ઇમં નિસ્સાય સસ્સં અકંસૂ’’તિ ¶ . તતો વત્તબ્બા – ‘‘તે સઙ્ઘસ્સ ઇમઞ્ચ ઇમઞ્ચ ઉપકારં અકંસુ, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કપ્પિયભણ્ડં અદંસૂ’’તિ. સચે વદન્તિ – ‘‘મયમ્પિ દસ્સામા’’તિ, એવમ્પિ વટ્ટતિ.

સચે પન કોચિ અબ્યત્તો અકપ્પિયવોહારેન તળાકં પટિગ્ગણ્હાતિ વા કારેતિ વા, તં ભિક્ખૂહિ ન પરિભુઞ્જિતબ્બં, તં નિસ્સાય લદ્ધં કપ્પિયભણ્ડમ્પિ અકપ્પિયમેવ. સચે ભિક્ખૂહિ પરિચ્ચત્તભાવં ઞત્વા સામિકો વા તસ્સ પુત્તધીતરો વા અઞ્ઞો વા કોચિ વંસે ઉપ્પન્નો પુન કપ્પિયવોહારેન દેતિ, વટ્ટતિ. પચ્છિન્ને કુલવંસે યો તસ્સ જનપદસ્સ સામિકો, સો અચ્છિન્દિત્વા ¶ પુન દેતિ, ચિત્તલપબ્બતે ભિક્ખુના નીહટઉદકવાહકં અળનાગરાજમહેસી વિય, એવમ્પિ વટ્ટતિ.

કપ્પિયવોહારેપિ ઉદકવસેન પટિગ્ગહિતતળાકે સુદ્ધચિત્તાનં મત્તિકુદ્ધરણપાળિબન્ધનાદીનિ ¶ ચ કાતું વટ્ટતિ. તં નિસ્સાય પન સસ્સં કરોન્તે દિસ્વા કપ્પિયકારકં ઠપેતું ન વટ્ટતિ. યદિ તે સયમેવ કપ્પિયભણ્ડં દેન્તિ, ગહેતબ્બં. નો ચે દેન્તિ, ન ચોદેતબ્બં, ન સારેતબ્બં. પચ્ચયવસેન પટિગ્ગહિતતળાકે કપ્પિયકારકં ઠપેતું વટ્ટતિ. મત્તિકુદ્ધરણપાળિબન્ધનાદીનિ પન કાતું ન વટ્ટતિ. સચે કપ્પિયકારકા સયમેવ કરોન્તિ, વટ્ટતિ. અબ્યત્તેન પન લજ્જિભિક્ખુના કારાપિતેસુ કિઞ્ચાપિ પટિગ્ગહણે કપ્પિયં, ભિક્ખુસ્સ પયોગપચ્ચયા ઉપ્પન્નેન મિસ્સકત્તા વિસગતપિણ્ડપાતો વિય અકપ્પિયમંસરસમિસ્સકભોજનં વિય ચ દુબ્બિનિબ્ભોગં હોતિ, સબ્બેસં અકપ્પિયમેવ.

સચે પન ‘‘ઉદકસ્સ ઓકાસો અત્થિ, તળાકસ્સ પાળિ થિરા, યથા બહું ઉદકં ગણ્હાતિ, એવં કરોહિ, તીરસમીપે ઉદકં કરોહી’’તિ એવં ઉદકમેવ વિચારેતિ, વટ્ટતિ. ઉદ્ધને અગ્ગિં ન પાતેન્તિ, ‘‘ઉદકકમ્મં લબ્ભતુ ઉપાસકા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. ‘‘સસ્સં કત્વા આહરથા’’તિ વત્તું પન ન વટ્ટતિ. સચે પન તળાકે અતિબહું ઉદકં દિસ્વા પસ્સતો વા પિટ્ઠિતો વા માતિકં નીહરાપેતિ, વનં છિન્દાપેત્વા કેદારે કારાપેતિ, પોરાણકેદારેસુ વા પકતિભાગં અગ્ગહેત્વા અતિરેકં ગણ્હાતિ, નવસસ્સે વા અકાલસસ્સે વા અપરિચ્છિન્નભાગે ‘‘એત્તકે કહાપણે દેથા’’તિ કહાપણે ઉટ્ઠાપેતિ, સબ્બેસં અકપ્પિયં.

યો ¶ પન ‘‘કસ્સથ વપથા’’તિ અવત્વા ‘‘એત્તકાય ભૂમિયા, એત્તકો નામ ભાગો’’તિ એવં ભૂમિં વા પતિટ્ઠપેતિ, ‘‘એત્તકે ભૂમિભાગે અમ્હેહિ સસ્સં કતં, એત્તકં નામ ભાગં ગણ્હથા’’તિ વદન્તેસુ કસ્સકેસુ ભૂમિપ્પમાણગ્ગહણત્થં ¶ રજ્જુયા વા દણ્ડેન વા મિનાતિ, ખલે વા ઠત્વા રક્ખતિ, ખલતો વા નીહરાપેતિ, કોટ્ઠાગારે વા પટિસામેતિ, તસ્સેવ તં અકપ્પિયં.

સચે કસ્સકા કહાપણે આહરિત્વા ‘‘ઇમે સઙ્ઘસ્સ આહટા’’તિ વદન્તિ, અઞ્ઞતરો ચ ભિક્ખુ ‘‘ન સઙ્ઘો કહાપણે ખાદતી’’તિ સઞ્ઞાય ‘‘એત્તકેહિ કહાપણેહિ સાટકે આહર, એત્તકેહિ યાગુઆદીનિ સમ્પાદેહી’’તિ વદતિ. યં તે આહરન્તિ, સબ્બેસં અકપ્પિયં. કસ્મા? કહાપણાનં વિચારિતત્તા.

સચે ધઞ્ઞં આહરિત્વા ઇદં સઙ્ઘસ્સ આહટન્તિ વદન્તિ, અઞ્ઞતરો ચ ભિક્ખુ પુરિમનયેનેવ ‘‘એત્તકેહિ વીહીહિ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ આહરથા’’તિ વદતિ. યં તે આહરન્તિ, તસ્સેવ અકપ્પિયં. કસ્મા? ધઞ્ઞસ્સ વિચારિતત્તા.

સચે ¶ તણ્ડુલં વા અપરણ્ણં વા આહરિત્વા ‘‘ઇદં સઙ્ઘસ્સ આહટ’’ન્તિ વદન્તિ, અઞ્ઞતરો ચ ભિક્ખુ પુરિમનયેનેવ ‘‘એત્તકેહિ તણ્ડુલેહિ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ આહરથા’’તિ વદતિ. યં તે આહરન્તિ, સબ્બેસં કપ્પિયં. કસ્મા? કપ્પિયાનં તણ્ડુલાદીનં વિચારિતત્તા. કયવિક્કયેપિ અનાપત્તિ, કપ્પિયકારકસ્સ આચિક્ખિતત્તા.

પુબ્બે પન ચિત્તલપબ્બતે એકો ભિક્ખુ ચતુસાલદ્વારે ‘‘અહો વત સ્વે સઙ્ઘસ્સ એત્તકપ્પમાણે પૂવે પચેય્યુ’’ન્તિ આરામિકાનં સઞ્ઞાજનનત્થં ભૂમિયં મણ્ડલં અકાસિ, તં દિસ્વા છેકો આરામિકો તથેવ કત્વા દુતિયદિવસે ભેરિયા આકોટિતાય સન્નિપતિતે સઙ્ઘે પૂવં ગહેત્વા સઙ્ઘત્થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, અમ્હેહિ ઇતો પુબ્બે નેવ પિતૂનં ન પિતામહાનં એવરૂપં સુતપુબ્બં, એકેન અય્યેન ચતુસ્સાલદ્વારે પૂવત્થાય સઞ્ઞા કતા, ઇતો દાનિ પભુતિ અય્યા અત્તનો અત્તનો ચિત્તાનુરૂપં વદન્તુ, અમ્હાકમ્પિ ફાસુવિહારો ભવિસ્સતી’’તિ. મહાથેરો તતોવ નિવત્તિ, એકભિક્ખુનાપિ પૂવો ન ગહિતો. એવં પુબ્બે તત્રુપ્પાદમ્પિ ન પરિભુઞ્જિંસુ. તસ્મા –

સલ્લેખં ¶ અચ્ચજન્તેન, અપ્પમત્તેન ભિક્ખુના;

કપ્પિયેપિ ન કાતબ્બા, આમિસત્થાય લોલતાતિ.

યો ¶ ચાયં તળાકે વુત્તો, પોક્ખરણી-ઉદકવાહકમાતિકાદીસુપિ એસેવ નયો.

પુબ્બણ્ણાપરણ્ણઉચ્છુફલાફલાદીનં વિરુહનટ્ઠાનં યં કિઞ્ચિ ખેત્તં વા વત્થું વા દમ્મીતિ વુત્તેપિ ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિપિત્વા તળાકે વુત્તનયેનેવ યદા કપ્પિયવોહારેન ‘‘ચતુપચ્ચયપરિભોગત્થાય દમ્મી’’તિ વદતિ, તદા સમ્પટિચ્છિતબ્બં, ‘‘વનં દમ્મિ, અરઞ્ઞં દમ્મી’’તિ વુત્તે પન વટ્ટતિ. સચે મનુસ્સા ભિક્ખૂહિ અનાણત્તાયેવ તત્થ રુક્ખે છિન્દિત્વા અપરણ્ણાદીનિ સમ્પાદેત્વા ભિક્ખૂનં ભાગં દેન્તિ, વટ્ટતિ; અદેન્તા ન ચોદેતબ્બા. સચે કેનચિદેવ અન્તરાયેન તેસુ પક્કન્તેસુ અઞ્ઞે કરોન્તિ, ન ચ ભિક્ખૂનં કિઞ્ચિ દેન્તિ, તે વારેતબ્બા. સચે વદન્તિ – ‘‘નનુ, ભન્તે, પુબ્બેપિ મનુસ્સા ઇધ સસ્સાનિ અકંસૂ’’તિ, તતો તે વત્તબ્બા – ‘‘તે સઙ્ઘસ્સ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કપ્પિયભણ્ડં અદંસૂ’’તિ. સચે વદન્તિ – ‘‘મયમ્પિ દસ્સામા’’તિ એવં વટ્ટતિ.

કઞ્ચિ ¶ સસ્સુટ્ઠાનકં ભૂમિપ્પદેસં સન્ધાય ‘‘સીમં દેમા’’તિ વદન્તિ, વટ્ટતિ. સીમા પરિચ્છેદનત્થં પન થમ્ભા વા પાસાણા વા સયં ન ઠપેતબ્બા. કસ્મા? ભૂમિ નામ અનગ્ઘા અપ્પકેનાપિ પારાજિકો ભવેય્ય, આરામિકાનં પન વત્તબ્બં – ‘‘ઇમિના ઠાનેન અમ્હાકં સીમા ગતા’’તિ. સચેપિ હિ તે અધિકં ગણ્હન્તિ, પરિયાયેન કથિતત્તા અનાપત્તિ. યદિ પન રાજરાજમહામત્તાદયો સયમેવ થમ્ભે ઠપાપેત્વા ‘‘ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ દેન્તિ, વટ્ટતિયેવ.

સચે કોચિ અન્તોસીમાય તળાકં ખનતિ, વિહારમજ્ઝેન વા માતિકં નેતિ, ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણાદીનિ દુસ્સન્તિ, વારેતબ્બો. સચે સઙ્ઘો કિઞ્ચિ લભિત્વા આમિસગરુકતાય ન વારેતિ, એકો ભિક્ખુ વારેતિ, સોવ ભિક્ખુ ઇસ્સરો. સચે એકો ભિક્ખુ ન વારેતિ, ‘‘નેથ તુમ્હે’’તિ તેસંયેવ પક્ખો હોતિ, સઙ્ઘો વારેતિ, સઙ્ઘોવ ઇસ્સરો. સઙ્ઘિકેસુ હિ કમ્મેસુ યો ધમ્મકમ્મં કરોતિ, સોવ ઇસ્સરો. સચે વારિયમાનોપિ કરોતિ, હેટ્ઠા ગહિતં પંસું હેટ્ઠા પક્ખિપિત્વા, ઉપરિ ગહિતં પંસું ઉપરિ પક્ખિપિત્વા પૂરેતબ્બા.

સચે ¶ કોચિ યથાજાતમેવ ઉચ્છું વા અપરણ્ણં વા અલાબુકુમ્ભણ્ડાદિકં ¶ વા વલ્લિફલં દાતુકામો ‘‘એતં સબ્બં ઉચ્છુખેત્તં અપરણ્ણવત્થું વલ્લિફલાવાટં દમ્મી’’તિ વદતિ, સહ વત્થુના પરામટ્ઠત્તા ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ મહાસુમત્થેરો આહ. મહાપદુમત્થેરો પન ‘‘અભિલાપમત્તમેતં સામિકાનંયેવ હિ સો ભૂમિભાગો તસ્મા વટ્ટતી’’તિ આહ.

‘‘દાસં દમ્મી’’તિ વદતિ, ન વટ્ટતિ. ‘‘આરામિકં દમ્મિ, વેય્યાવચ્ચકરં દમ્મિ, કપ્પિયકારકં દમ્મી’’તિ વુત્તે વટ્ટતિ. સચે સો આરામિકો પુરેભત્તમ્પિ પચ્છાભત્તમ્પિ સઙ્ઘસ્સેવ કમ્મં કરોતિ, સામણેરસ્સ વિય સબ્બં ભેસજ્જપટિજગ્ગનમ્પિ તસ્સ કાતબ્બં. સચે પુરેભત્તમેવ સઙ્ઘસ્સ કમ્મં કરોતિ, પચ્છાભત્તં અત્તનો કમ્મં કરોતિ, સાયં નિવાપો ન દાતબ્બો. યેપિ પઞ્ચદિવસવારેન વા પક્ખવારેન વા સઙ્ઘસ્સ કમ્મં કત્વા સેસકાલે અત્તનો કમ્મં કરોન્તિ, તેસમ્પિ કરણકાલેયેવ ભત્તઞ્ચ નિવાપો ચ દાતબ્બો. સચે સઙ્ઘસ્સ કમ્મં નત્થિ, અત્તનોયેવ કમ્મં કત્વા જીવન્તિ, તે ચે હત્થકમ્મમૂલં આનેત્વા દેન્તિ, ગહેતબ્બં. નો ચે દેન્તિ, ન કિઞ્ચિ વત્તબ્બા. યં કિઞ્ચિ રજકદાસમ્પિ પેસકારદાસમ્પિ આરામિકનામેન સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ.

સચે ‘‘ગાવો દેમા’’તિ વદન્તિ, ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિપિતબ્બા. ઇમા ગાવો કુતોતિ ¶ પણ્ડિતેહિ પઞ્ચ ગોરસપરિભોગત્થાય દિન્નાતિ, ‘‘મયમ્પિ પઞ્ચગોરસપરિભોગત્થાય દેમા’’તિ વુત્તે વટ્ટતિ. અજિકાદીસુપિ એસેવ નયો. ‘‘હત્થિં દેમ, અસ્સં મહિસં કુક્કુટં સૂકરં દેમા’’તિ વદન્તિ, સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતિ. સચે કેચિ મનુસ્સા ‘‘અપ્પોસ્સુક્કા, ભન્તે, તુમ્હે હોથ, મયં ઇમે ગહેત્વા તુમ્હાકં કપ્પિયભણ્ડં દસ્સામા’’તિ ગણ્હન્તિ, વટ્ટતિ. ‘‘કુક્કુટસૂકરા સુખં જીવન્તૂ’’તિ અરઞ્ઞે વિસ્સજ્જેતું વટ્ટતિ. ‘‘ઇમં તળાકં, ઇમં ખેત્તં, ઇમં વત્થું, વિહારસ્સ દેમા’’તિ વુત્તે પટિક્ખિપિતું ન લબ્ભતીતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદમ્પિ છસમુટ્ઠાનં કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં ¶ , તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

રાજસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો ચીવરવગ્ગો પઠમો.

૨. કોસિયવગ્ગો

૧. કોસિયસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૪૨. તેન ¶ સમયેનાતિ કોસિયસિક્ખાપદં. તત્થ સન્થરિત્વા કતં હોતીતિ સમે ભૂમિભાગે કોસિયંસૂનિ ઉપરૂપરિ સન્થરિત્વા કઞ્જિકાદીહિ સિઞ્ચિત્વા કતં હોતિ. એકેનપિ કોસિયંસુના મિસ્સિત્વાતિ તિટ્ઠતુ અત્તનો રુચિવસેન મિસ્સિતં, સચેપિ તસ્સ કરણટ્ઠાને વાતો એકં કોસિયંસું આનેત્વા પાતેતિ, એવમ્પિ મિસ્સેત્વા કતમેવ હોતીતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં,

તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

કોસિયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સુદ્ધકાળકસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૪૭. તેન સમયેનાતિ સુદ્ધકાળકસિક્ખાપદં. તત્થ સુદ્ધકાળકાનન્તિ સુદ્ધાનં કાળકાનં ¶ , અઞ્ઞેહિ અમિસ્સિતકાળકાનન્તિ અત્થો. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ. સમુટ્ઠાનાદીનિપિ કોસિયસિક્ખાપદસદિસાનેવાતિ.

સુદ્ધકાળકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. દ્વેભાગસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૫૨. તેન સમયેનાતિ દ્વેભાગસિક્ખાપદં. તત્થ અન્તે આદિયિત્વાતિ સન્થતસ્સ અન્તે અનુવાતં વિય દસ્સેત્વા ઓદાતં અલ્લિયાપેત્વા.

દ્વે ભાગાતિ દ્વે કોટ્ઠાસા. આદાતબ્બાતિ ગહેતબ્બા. ગોચરિયાનન્તિ કપિલવણ્ણાનં. દ્વે તુલા આદાતબ્બાતિ ચતૂહિ તુલાહિ કારેતુકામં સન્ધાય વુત્તં. અત્થતો પન યત્તકેહિ એળકલોમેહિ કાતુકામો હોતિ, તેસુ દ્વે કોટ્ઠાસા કાળકાનં એકો ઓદાતાનં, એકો ગોચરિયાનન્તિ ઇદમેવ દસ્સિતં હોતીતિ વેદિતબ્બં. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીનિપિ ¶ કોસિયસિક્ખાપદસદિસાનેવ. કેવલં ઇદં આદાય અનાદાય ચ કરણતો કિરિયાકિરિયં વેદિતબ્બન્તિ.

દ્વેભાગસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. છબ્બસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૫૭. તેન ¶ સમયેનાતિ છબ્બસ્સસિક્ખાપદં. તત્થ ઊહદન્તિપિ ઉમ્મિહન્તિપીતિ સન્થતાનં ઉપરિ વચ્ચમ્પિ પસ્સાવમ્પિ કરોન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

દિન્ના સઙ્ઘેન ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો સન્થતસમ્મુતીતિ એવં લદ્ધસમ્મુતિકો ભિક્ખુ યાવ રોગો ન વૂપસમ્મતિ, તાવ યં યં ઠાનં ગચ્છતિ, તત્થ તત્થ સન્થતં કાતું લભતિ. સચે અરોગો હુત્વા પુન મૂલબ્યાધિનાવ ગિલાનો હોતિ, સોયેવ પરિહારો, નત્થઞ્ઞં સમ્મુતિકિચ્ચન્તિ ફુસ્સદેવત્થેરો આહ. ઉપતિસ્સત્થેરો પન ‘‘સો વા બ્યાધિ પટિકુપ્પતુ, અઞ્ઞો વા, ‘સકિં ગિલાનો’તિ નામં લદ્ધં લદ્ધમેવ, પુન સમ્મુતિકિચ્ચં નત્થી’’તિ આહ.

ઓરેન ¶ ચે છન્નં વસ્સાનન્તિ છન્નં વસ્સાનં ઓરિમભાગે, અન્તોતિ અત્થો. પદભાજને પન સઙ્ખ્યામત્તદસ્સનત્થં ‘‘ઊનકછબ્બસ્સાની’’તિ વુત્તં.

અનાપત્તિ છબ્બસ્સાનિ કરોતીતિ યદા છબ્બસ્સાનિ પરિપુણ્ણાનિ હોન્તિ, તદા સન્થતં કરોતિ. દુતિયપદેપિ ‘‘યદા અતિરેકછબ્બસ્સાનિ હોન્તિ, તદા કરોતી’’તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ન હિ સો છબ્બસ્સાનિ કરોતીતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીનિ કોસિયસિક્ખાપદસદિસાનેવાતિ.

છબ્બસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. નિસીદનસન્થતસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૬૫. તેન સમયેનાતિ નિસીદનસન્થતસિક્ખાપદં. તત્થ ઇચ્છામહં ભિક્ખવેતિ ભગવા કિર તં તેમાસં ન કિઞ્ચિ બોધનેય્યસત્તં અદ્દસ, તસ્મા ¶ એવમાહ. એવં સન્તેપિ તન્તિવસેન ધમ્મદેસના કત્તબ્બા સિયા. યસ્મા પનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘મયિ ઓકાસં કારેત્વા પટિસલ્લીને ભિક્ખૂ અધમ્મિકં કતિકવત્તં કરિસ્સન્તિ, તં ઉપસેનો ભિન્દિસ્સતિ. અહં તસ્સ પસીદિત્વા ભિક્ખૂનં દસ્સનં અનુજાનિસ્સામિ, તતો મં પસ્સિતુકામા બહૂ ભિક્ખૂ ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિસ્સન્તિ, અહઞ્ચ તેહિ ઉજ્ઝિતસન્થતપચ્ચયા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ, તસ્મા એવમાહ. એવં બહૂનિ હિ એત્થ આનિસંસાનીતિ.

સપરિસો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ ¶ થેરો કિર ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઊનદસવસ્સેન ઉપસમ્પાદેતબ્બો, યો ઉપસમ્પાદેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૭૫) ઇમસ્મિં ખન્ધકસિક્ખાપદે ‘‘કથઞ્હિ નામ ત્વં મોઘપુરિસ અઞ્ઞેહિ ઓવદિયો અનુસાસિયો અઞ્ઞં ઓવદિતું અનુસાસિતું મઞ્ઞિસ્સસી’’તિ એવમાદિના નયેન ગરહં લભિત્વા ‘‘સત્થા મય્હં પરિસં નિસ્સાય ગરહં અદાસિ, સો દાનાહં ભગવન્તં તેનેવ પુણ્ણચન્દસસ્સિરીકેન સબ્બાકારપરિપુણ્ણેન મુખેન બ્રહ્મઘોસં નિચ્છારેત્વા પરિસંયેવ નિસ્સાય સાધુકારં દાપેસ્સામી’’તિ સુહદયો કુલપુત્તો અતિરેકયોજનસતં પટિક્કમિત્વા પરિસં ચિનિત્વા પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ પરિવુતો પુન ભગવન્તં ઉપસઙ્કમન્તો. તેન વુત્તં – ‘‘સપરિસો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમી’’તિ. ન હિ સક્કા બુદ્ધાનં અઞ્ઞથા આરાધેતું અઞ્ઞત્ર વત્તસમ્પત્તિયા.

ભગવતો ¶ અવિદૂરે નિસિન્નોતિ વત્તસમ્પત્તિયા પરિસુદ્ધભાવેન નિરાસઙ્કો સીહો વિય કઞ્ચનપબ્બતસ્સ ભગવતો અવિદૂરે નિસિન્નો. એતદવોચાતિ કથાસમુટ્ઠાપનત્થં એતં અવોચ. મનાપાનિ તે ભિક્ખુ પંસુકૂલાનીતિ ભિક્ખુ તવ ઇમાનિ પંસુકૂલાનિ મનાપાનિ, અત્તનો રુચિયા ખન્તિયા ગહિતાનીતિ અત્થો. ન ખો મે, ભન્તે, મનાપાનીતિ, ભન્તે ન મયા અત્તનો રુચિયા ગહિતાનિ, ગલગ્ગાહેન વિય મત્થકતાળનેન વિય ચ ગાહિતોમ્હીતિ દસ્સેતિ.

પઞ્ઞાયિસ્સતીતિ પઞ્ઞાતો અભિઞ્ઞાતો ભવિસ્સતિ, તત્થ સન્દિસ્સિસ્સતીતિ વુત્તં હોતિ. ન મયં અપઞ્ઞત્તં પઞ્ઞપેસ્સામાતિ મયં સાવકા નામ અપઞ્ઞત્તં ન પઞ્ઞપેસ્સામ, બુદ્ધવિસયો હિ એસો યદિદં ¶ ‘‘પાચિત્તિયં દુક્કટ’’ન્તિઆદિના નયેન અપઞ્ઞત્તસિક્ખાપદપઞ્ઞપનં પઞ્ઞત્તસમુચ્છિન્દનં વા. સમાદાયાતિ તં તં સિક્ખાપદં સમાદિયિત્વા, ‘‘સાધુ સુટ્ઠૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા યથાપઞ્ઞત્તેસુ સબ્બસિક્ખાપદેસુ સિક્ખિસ્સામાતિ દસ્સેતિ. તસ્સ ¶ આરદ્ધચિત્તો પુનપિ ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ સાધુકારમદાસિ.

૫૬૬. અનુઞ્ઞાતાવુસોતિ અનુઞ્ઞાતં, આવુસો. પિહેન્તાતિ પિહયન્તા. સન્થતાનિ ઉજ્ઝિત્વાતિ સન્થતે ચતુત્થચીવરસઞ્ઞિતાય સબ્બસન્થતાનિ ઉજ્ઝિત્વા. ધમ્મિં કથં કત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ ભગવા સન્થતાનિ વિપ્પકિણ્ણાનિ દિસ્વા ‘‘સદ્ધાદેય્યવિનિપાતને કારણં નત્થિ, પરિભોગુપાયં નેસં દસ્સેસ્સામી’’તિ ધમ્મિં કથં કત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ.

૫૬૭. સકિં નિવત્થમ્પિ સકિં પારુતમ્પીતિ સકિં નિસિન્નઞ્ચેવ નિપન્નઞ્ચ. સામન્તાતિ એકપસ્સતો વટ્ટં વા ચતુરસ્સં વા છિન્દિત્વા ગહિતટ્ઠાનં યથા વિદત્થિમત્તં હોતિ, એવં ગહેતબ્બં, સન્થરન્તેન પન પાળિયં વુત્તનયેનેવ એકદેસે વા સન્થરિતબ્બં, વિજટેત્વા વા મિસ્સકં કત્વા સન્થરિતબ્બં, એવં થિરતરં હોતીતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીનિ કિરિયાકિરિયત્તા ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ દ્વેભાગસિક્ખાપદસદિસાનીતિ.

ઇમેસુ પન પઞ્ચસુ સન્થતેસુ પુરિમાનિ તીણિ વિનયકમ્મં કત્વા પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટન્તિ, પચ્છિમાનિ દ્વે વટ્ટન્તીતિ વેદિતબ્બાનીતિ.

નિસીદનસન્થતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. એળકલોમસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૭૧. તેન ¶ સમયેનાતિ એળકલોમસિક્ખાપદં. તત્થ ઉપ્પણ્ડેસુન્તિ ‘‘કિત્તકેન, ભન્તે, કીતાની’’તિઆદીનિ વદન્તા અવહસિંસુ. ઠિતકોવ આસુમ્ભીતિ યથા મનુસ્સા અરઞ્ઞતો મહન્તં દારુભારં આનેત્વા કિલન્તા ઠિતકાવ પાતેન્તિ, એવં પાતેસીતિ અત્થો.

૫૭૨. સહત્થાતિ ¶ સહત્થેન, અત્તના હરિતબ્બાનીતિ વુત્તં હોતિ. બહિતિયોજનં પાતેતીતિ તિયોજનતો બહિ પાતેતિ. અનન્તરાયેન પતનકે હત્થતો મુત્તમત્તે લોમગણનાય નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયાનિ. સચે બહિતિયોજને રુક્ખે વા થમ્ભે વા પટિહઞ્ઞિત્વા પુન અન્તો પતન્તિ, અનાપત્તિ ¶ . ભૂમિયં પતિત્વા ઠત્વા ઠત્વા વટ્ટમાના એળકલોમભણ્ડિકા પુન અન્તો પવિસતિ, આપત્તિયેવ. અન્તો ઠત્વા હત્થેન વા પાદેન વા યટ્ઠિયા વા વટ્ટેતિ ઠત્વા વા અઠત્વા વા વટ્ટમાના ભણ્ડિકા ગચ્છતુ, આપત્તિયેવ. ‘‘અઞ્ઞો હરિસ્સતી’’તિ ઠપેતિ, તેન હરિતેપિ આપત્તિયેવ. સુદ્ધચિત્તેન ઠપિતં વાતો વા અઞ્ઞો વા અત્તનો ધમ્મતાય બહિ પાતેતિ, આપત્તિયેવ. સઉસ્સાહત્તા અચિત્તકત્તા ચ સિક્ખાપદસ્સ. કુરુન્દિયાદીસુ પન ‘‘એત્થ અનાપત્તી’’તિ વુત્તા, સા અનાપત્તિ પાળિયા ન સમેતિ. ઉભતોભણ્ડિકં એકાબદ્ધં કત્વા એકં ભણ્ડિકં અન્તોસીમાય એકં બહિસીમાય કરોન્તો ઠપેતિ, રક્ખતિ તાવ. એકાબદ્ધે કાજેપિ એસેવ નયો. યદિ પન અબન્ધિત્વા કાજકોટિયં ઠપિતમત્તમેવ હોતિ, ન રક્ખતિ. એકાબદ્ધેપિ પરિવત્તેત્વા ઠપિતે આપત્તિયેવ.

અઞ્ઞસ્સ યાને વાતિ એત્થ ગચ્છન્તે યાને વા હત્થિપિટ્ઠિઆદીસુ વા સામિકસ્સ અજાનન્તસ્સેવ હરિસ્સતીતિ ઠપેતિ, તસ્મિં તિયોજનં અતિક્કન્તે આપત્તિ. અગચ્છન્તેપિ એસેવ નયો. સચે પન અગચ્છન્તે યાને વા હત્થિપિટ્ઠિયાદીસુ વા ઠપેત્વા અભિરુહિત્વા સારેતિ, હેટ્ઠા વા ગચ્છન્તો ચોદેતિ, પક્કોસન્તો વા અનુબન્ધાપેતિ, ‘‘અઞ્ઞં હરાપેતી’’તિ વચનતો અનાપત્તિ. કુરુન્દિયાદીસુ પન ‘‘આપત્તી’’તિ વુત્તં, તં ‘‘અઞ્ઞં હરાપેતી’’તિ ઇમિના ન સમેતિ. અદિન્નાદાને પન સુઙ્કઘાતે આપત્તિ હોતિ. યા હિ તત્થ આપત્તિ, સા ઇધ અનાપત્તિ. યા ઇધ આપત્તિ, સા તત્થ અનાપત્તિ. તં ઠાનં પત્વા અઞ્ઞવિહિતો વા ચોરાદીહિ વા ઉપદ્દુતો ગચ્છતિ, આપત્તિયેવ. સબ્બત્થ લોમગણનાય આપત્તિપરિચ્છેદો વેદિતબ્બો.

૫૭૫. તિયોજનં વાસાધિપ્પાયો ગન્ત્વા તતો પરં હરતીતિ યત્થ ગતો, તત્થ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનં ¶ વા પચ્ચયાદીનં વા અલાભેન તતો ¶ પરં અઞ્ઞત્થ ગચ્છતિ, તતોપિ અઞ્ઞત્થાતિ એવં યોજનસતમ્પિ હરન્તસ્સ અનાપત્તિ. અચ્છિન્નં પટિલભિત્વાતિ ચોરા અચ્છિન્દિત્વા નિરત્થકભાવં ઞત્વા પટિદેન્તિ, તં હરન્તસ્સ અનાપત્તિ. નિસ્સટ્ઠં પટિલભિત્વાતિ વિનયકમ્મકતં પટિલભિત્વાતિ ¶ અત્થો.

કતભણ્ડન્તિ કતંભણ્ડં કમ્બલકોજવસન્થતાદિં યં કિઞ્ચિ અન્તમસો સુત્તકેન બદ્ધમત્તમ્પિ. યો પન તનુકપત્તત્થવિકન્તરે વા આયોગઅંસબદ્ધકકાયબન્ધનાદીનં અન્તરેસુ વા પિપ્ફલિકાદીનં મલરક્ખણત્થં સિપાટિકાય વા અન્તમસો વાતાબાધિકો કણ્ણચ્છિદ્દેપિ લોમાનિ પક્ખિપિત્વા ગચ્છતિ, આપત્તિયેવ. સુત્તકેન પન બન્ધિત્વા પક્ખિત્તં કતભણ્ડટ્ઠાને તિટ્ઠતિ, વેણિં કત્વા હરતિ, ઇદં નિધાનમુખં નામ, આપત્તિયેવાતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદં એળકલોમસમુટ્ઠાનં નામ, કાયતો ચ કાયચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

એળકલોમસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. એળકલોમધોવાપનસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૭૬. તેન સમયેનાતિ એળકલોમધોવાપનસિક્ખાપદં. તત્થ રિઞ્ચન્તીતિ ઉજ્ઝન્તિ વિસ્સજ્જેન્તિ, ન સક્કોન્તિ અનુયુઞ્જિતુન્તિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ પુરાણચીવરસિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ સદ્ધિં સમુટ્ઠાનાદીહીતિ.

એળકલોમધોવાપનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. રૂપિયસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૮૨. તેન સમયેનાતિ રૂપિયસિક્ખાપદં. તત્થ પટિવિસોતિ કોટ્ઠાસો.

૫૮૩-૪. જાતરૂપરજતન્તિ ¶ એત્થ જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણસ્સ નામં. તં પન યસ્મા તથાગતસ્સ વણ્ણસદિસં હોતિ, તસ્મા ‘‘સત્થુવણ્ણો વુચ્ચતી’’તિ પદભાજને વુત્તં. તસ્સત્થો – ‘‘યો ¶ સત્થુવણ્ણો લોહવિસેસો, ઇદં જાતરૂપં નામા’’તિ રજતં પન ‘‘સઙ્ખો, સિલા, પવાલ, રજતં, જાતરૂપ’’ન્તિઆદીસુ (પાચિ. ૫૦૬) રૂપિયં વુત્તં. ઇધ પન યં કિઞ્ચિ વોહારગમનીયં કહાપણાદિ અધિપ્પેતં. તેનેવસ્સ પદભાજને ‘‘કહાપણો લોહમાસકો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કહાપણોતિ સોવણ્ણમયો વા રૂપિયમયો વા પાકતિકો વા. લોહમાસકોતિ તમ્બલોહાદીહિ કતમાસકો. દારુમાસકોતિ સારદારુના વા વેળુપેસિકાય વા અન્તમસો તાલપણ્ણેનાપિ રૂપં ¶ છિન્દિત્વા કતમાસકો. જતુમાસકોતિ લાખાય વા નિય્યાસેન વા રૂપં સમુટ્ઠાપેત્વા કતમાસકો. ‘‘યે વોહારં ગચ્છન્તી’’તિ ઇમિના પન પદેન યો યો યત્થ યત્થ જનપદે યદા યદા વોહારં ગચ્છતિ, અન્તમસો અટ્ઠિમયોપિ ચમ્મમયોપિ રુક્ખફલબીજમયોપિ સમુટ્ઠાપિતરૂપોપિ અસમુટ્ઠાપિતરૂપોપિ સબ્બો સઙ્ગહિતો.

ઇચ્ચેતં સબ્બમ્પિ રજતં જાતરૂપં જાતરૂપમાસકો, વુત્તપ્પભેદો સબ્બોપિ રજતમાસકોતિ ચતુબ્બિધં નિસ્સગ્ગિયવત્થુ હોતિ. મુત્તા, મણિ, વેળુરિયો, સઙ્ખો, સિલા, પવાલ, લોહિતઙ્કો, મસારગલ્લં, સત્ત ધઞ્ઞાનિ, દાસિદાસખેત્તવત્થુપુપ્ફારામફલારામાદયોતિ ઇદં દુક્કટવત્થુ. સુત્તં ફાલો પટકો કપ્પાસો અનેકપ્પકારં અપરણ્ણં સપ્પિનવનીતતેલમધુફાણિતાદિભેસજ્જઞ્ચ ઇદં કપ્પિયવત્થુ. તત્થ નિસ્સગ્ગિયવત્થું અત્તનો વા સઙ્ઘગણપુગ્ગલચેતિયાનં વા અત્થાય સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતિ. અત્તનો અત્થાય સમ્પટિચ્છતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં હોતિ, સેસાનં અત્થાય દુક્કટં. દુક્કટવત્થું સબ્બેસમ્પિ અત્થાય સમ્પટિચ્છતો દુક્કટમેવ. કપ્પિયવત્થુમ્હિ અનાપત્તિ. સબ્બમ્પિ નિક્ખિપનત્થાય ભણ્ડાગારિકસીસેન સમ્પટિચ્છતો ઉપરિ રતનસિક્ખાપદે આગતવસેન પાચિત્તિયં.

ઉગ્ગણ્હેય્યાતિ ગણ્હેય્ય. યસ્મા પન ગણ્હન્તો આપત્તિં આપજ્જતિ, તેનસ્સ પદભાજને ‘‘સયં ગણ્હાતિ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તં. એસ નયો સેસપદેસુપિ.

તત્થ ¶ જાતરૂપરજતભણ્ડેસુ કહાપણમાસકેસુ ચ એકં ગણ્હતો વા ગણ્હાપયતો વા એકા આપત્તિ. સહસ્સં ચેપિ એકતો ગણ્હાતિ, ગણ્હાપેતિ, વત્થુગણનાય આપત્તિયો. મહાપચ્ચરિયં પન કુરુન્દિયઞ્ચ સિથિલબદ્ધાય થવિકાય સિથિલપૂરિતે વા ભાજને રૂપગણનાય આપત્તિ. ઘનબદ્ધે પન ઘનપૂરિતે વા એકાવ આપત્તીતિ વુત્તં.

ઉપનિક્ખિત્તસાદિયને પન ‘‘ઇદં અય્યસ્સ હોતૂ’’તિ વુત્તે સચેપિ ચિત્તેન સાદિયતિ, ગણ્હિતુકામો હોતિ, કાયેન વા વાચાય વા ‘‘નયિદં કપ્પતી’’તિ પટિક્ખિપતિ, અનાપત્તિ. કાયવાચાહિ ¶ વા અપ્પટિક્ખિપિત્વાપિ ¶ સુદ્ધચિત્તો હુત્વા ‘‘નયિદં અમ્હાકં કપ્પતી’’તિ ન સાદિયતિ, અનાપત્તિયેવ. તીસુ દ્વારેસુ હિ યેન કેનચિ પટિક્ખિત્તં પટિક્ખિત્તમેવ હોતિ. સચે પન કાયવાચાહિ અપ્પટિક્ખિપિત્વા ચિત્તેન અધિવાસેતિ, કાયવાચાહિ કત્તબ્બસ્સ પટિક્ખેપસ્સ અકરણતો અકિરિયસમુટ્ઠાનં કાયદ્વારે ચ વચીદ્વારે ચ આપત્તિં આપજ્જતિ, મનોદ્વારે પન આપત્તિ નામ નત્થિ.

એકો સતં વા સહસ્સં વા પાદમૂલે ઠપેતિ ‘‘તુય્હિદં હોતૂ’’તિ, ભિક્ખૂ ‘‘નયિદં કપ્પતી’’તિ પટિક્ખિપતિ, ઉપાસકો પરિચ્ચત્તં મયા તુમ્હાકન્તિ ગતો, અઞ્ઞો તત્થ આગન્ત્વા પુચ્છતિ – ‘‘કિં, ભન્તે, ઇદ’’ન્તિ? યં તેન અત્તના ચ વુત્તં, તં આચિક્ખિતબ્બં. સો ચે વદતિ – ‘‘ગોપયિસ્સામિ, ભન્તે, ગુત્તટ્ઠાનં દસ્સેથા’’તિ, સત્તભૂમિકમ્પિ પાસાદં અભિરુહિત્વા ‘‘ઇદં ગુત્તટ્ઠાન’’ન્તિ આચિક્ખિતબ્બં, ‘‘ઇધ નિક્ખિપાહી’’તિ ન વત્તબ્બં. એત્તાવતા કપ્પિયઞ્ચ અકપ્પિયઞ્ચ નિસ્સાય ઠિતં હોતિ. દ્વારં પિદહિત્વા રક્ખન્તેન વસિતબ્બં. સચે કિઞ્ચિ વિક્કાયિકભણ્ડં પત્તં વા ચીવરં વા આગચ્છતિ, ‘‘ઇદં ગહેસ્સથ ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ઉપાસક અત્થિ અમ્હાકં ઇમિના અત્થો, વત્થુ ચ એવરૂપં નામ સંવિજ્જતિ, કપ્પિયકારકો નત્થી’’તિ વત્તબ્બં. સચે સો વદતિ, ‘‘અહં કપ્પિયકારકો ભવિસ્સામિ, દ્વારં વિવરિત્વા દેથા’’તિ, દ્વારં વિવરિત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ઓકાસે ઠપિત’’ન્તિ વત્તબ્બં, ‘‘ઇદં ગણ્હા’’તિ ન વત્તબ્બં. એવમ્પિ કપ્પિયઞ્ચ અકપ્પિયઞ્ચ નિસ્સાય ઠિતમેવ હોતિ, સો ચે તં ગહેત્વા તસ્સ કપ્પિયભણ્ડં દેતિ, વટ્ટતિ. સચે અધિકં ગણ્હાતિ, ‘‘ન મયં તવ ભણ્ડં ગણ્હામ, ‘‘નિક્ખમાહી’’તિ વત્તબ્બો.

સઙ્ઘમજ્ઝે નિસ્સજ્જિતબ્બન્તિ એત્થ યસ્મા રૂપિયં નામ અકપ્પિયં, ‘‘તસ્મા નિસ્સજ્જિતબ્બં સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા’’તિ ન વુત્તં. યસ્મા પન તં પટિગ્ગહિતમત્તમેવ ન તેન કિઞ્ચિ કપ્પિયભણ્ડં ચેતાપિતં, તસ્મા ઉપાયેન ¶ પરિભોગદસ્સનત્થં ‘‘સઙ્ઘમજ્ઝે નિસ્સજ્જિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. કપ્પિયં આચિક્ખિતબ્બં સપ્પિ વાતિ ‘‘પબ્બજિતાનં સપ્પિ વા તેલં વા વટ્ટતિ ઉપાસકા’’તિ એવં આચિક્ખિતબ્બં.

રૂપિયપટિગ્ગાહકં ઠપેત્વા સબ્બેહેવ પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ ¶ સબ્બેહિ ભાજેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં. રૂપિયપટિગ્ગાહકેન ભાગો ન ગહેતબ્બો. અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં વા આરામિકાનં વા પત્તભાગમ્પિ લભિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ, અન્તમસો મક્કટાદીહિ તતો હરિત્વા અરઞ્ઞે ઠપિતં વા તેસં હત્થતો ગળિતં વા તિરચ્છાનગતપરિગ્ગહિતમ્પિ પંસુકૂલમ્પિ ન વટ્ટતિયેવ, તતો ¶ આહટેન ફાણિતેન સેનાસનધૂપનમ્પિ ન વટ્ટતિ. સપ્પિના વા તેલેન વા પદીપં કત્વા દીપાલોકે નિપજ્જિતું કસિણપરિકમ્મમ્પિ કાતું, પોત્થકમ્પિ વાચેતું ન વટ્ટતિ. તેલમધુફાણિતેહિ પન સરીરે વણં મક્ખેતું ન વટ્ટતિયેવ. તેન વત્થુના મઞ્ચપીઠાદીનિ વા ગણ્હન્તિ, ઉપોસથાગારં વા ભોજનસાલં વા કરોન્તિ, પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. છાયાપિ ગેહપરિચ્છેદેન ઠિતા ન વટ્ટતિ, પરિચ્છેદાતિક્કન્તા આગન્તુકત્તા વટ્ટતિ. તં વત્થું વિસ્સજ્જેત્વા કતેન મગ્ગેનપિ સેતુનાપિ નાવાયપિ ઉળુમ્પેનપિ ગન્તું ન વટ્ટતિ, તેન વત્થુના ખનાપિતાય પોક્ખરણિયા ઉબ્ભિદોદકં પાતું વા પરિભુઞ્જિતું વા ન વટ્ટતિ. અન્તો ઉદકે પન અસતિ અઞ્ઞં આગન્તુકં ઉદકં વા વસ્સોદકં વા પવિટ્ઠં વટ્ટતિ. કીતાય યેન ઉદકેન સદ્ધિં કીતા તં આગન્તુકમ્પિ ન વટ્ટતિ, તં વત્થું ઉપનિક્ખેપં ઠપેત્વા સઙ્ઘો પચ્ચયે પરિભુઞ્જતિ, તેપિ પચ્ચયા તસ્સ ન વટ્ટન્તિ. આરામો ગહિતો હોતિ, સોપિ પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. યદિ ભૂમિપિ બીજમ્પિ અકપ્પિયં નેવ ભૂમિં ન ફલં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. સચે ભૂમિંયેવ કિણિત્વા અઞ્ઞાનિ બીજાનિ રોપિતાનિ ફલં વટ્ટતિ, અથ બીજાનિ કિણિત્વા કપ્પિયભૂમિયં રોપિતાનિ, ફલં ન વટ્ટતિ, ભૂમિયં નિસીદિતું વા નિપજ્જિતું વા વટ્ટતિ.

સચે સો છડ્ડેતીતિ યત્થ કત્થચિ ખિપતિ, અથાપિ ન છડ્ડેતિ, સયં ગહેત્વા ગચ્છતિ, ન વારેતબ્બો. નો ચે છડ્ડેતીતિ અથ નેવ ગહેત્વા ગચ્છતિ, ન છડ્ડેતિ, કિં મય્હં ઇમિના બ્યાપારેનાતિ યેન કામં પક્કમતિ, તતો યથાવુત્તલક્ખણો રૂપિયછડ્ડકો સમ્મન્નિતબ્બો.

યો ¶ ન છન્દાગતિન્તિઆદીસુ લોભવસેન તં વત્થું અત્તનો વા કરોન્તો અત્તાનં વા ઉક્કંસેન્તો છન્દાગતિં નામ ગચ્છતિ ¶ . દોસવસેન ‘‘નેવાયં માતિકં જાનાતિ, ન વિનય’’ન્તિ પરં અપસાદેન્તો દોસાગતિં નામ ગચ્છતિ. મોહવસેન મુટ્ઠપમુટ્ઠસ્સતિભાવં આપજ્જન્તો મોહાગતિં નામ ગચ્છતિ. રૂપિયપટિગ્ગાહકસ્સ ભયેન છડ્ડેતું અવિસહન્તો ભયાગતિં નામ ગચ્છતિ. એવં અકરોન્તો ન છન્દાગતિં ગચ્છતિ, ન દોસાગતિં ગચ્છતિ, ન મોહાગતિં ગચ્છતિ, ન ભયાગતિં ગચ્છતીતિ વેદિતબ્બો.

૫૮૫. અનિમિત્તં કત્વાતિ નિમિત્તં અકત્વા, અક્ખીનિ નિમ્મીલેત્વા નદિયા વા પપાતે વા વનગહને વા ગૂથં વિય અનપેક્ખેન પતિતોકાસં અસમન્નાહરન્તેન પાતેતબ્બન્તિ અત્થો. એવં જિગુચ્છિતબ્બેપિ રૂપિયે ભગવા પરિયાયેન ભિક્ખૂનં પરિભોગં આચિક્ખિ. રૂપિયપટિગ્ગાહકસ્સ પન કેનચિ પરિયાયેન તતો ઉપ્પન્નપચ્ચયપરિભોગો ન વટ્ટતિ. યથા ચાયં એતસ્સ ન વટ્ટતિ, એવં અસન્તસમ્ભાવનાય વા કુલદૂસકકમ્મેન વા કુહનાદીહિ વા ઉપ્પન્નપચ્ચયા ¶ નેવ તસ્સ ન અઞ્ઞસ્સ વટ્ટન્તિ, ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્નાપિ અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટન્તિ.

ચત્તારો હિ પરિભોગા – થેય્યપરિભોગો, ઇણપરિભોગો, દાયજ્જપરિભોગો, સામિપરિભોગોતિ. તત્થ સઙ્ઘમજ્ઝેપિ નિસીદિત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ દુસ્સીલસ્સ પરિભોગો ‘‘થેય્યપરિભોગો’’ નામ. સીલવતો અપ્પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો ‘‘ઇણપરિભોગો’’ નામ. તસ્મા ચીવરં પરિભોગે પરિભોગે પચ્ચવેક્ખિતબ્બં, પિણ્ડપાતો આલોપે આલોપે. તથા અસક્કોન્તેન પુરેભત્તપચ્છાભત્તપુરિમયામપચ્છિમયામેસુ. સચસ્સ અપ્પચ્ચવેક્ખતોવ અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. સેનાસનમ્પિ પરિભોગે પરિભોગે પચ્ચવેક્ખિતબ્બં, ભેસજ્જસ્સ પટિગ્ગહણેપિ પરિભોગેપિ સતિપચ્ચયતા વટ્ટતિ, એવં સન્તેપિ પટિગ્ગહણે સતિં કત્વા પરિભોગે અકરોન્તસ્સેવ આપત્તિ, પટિગ્ગહણે પન સતિં અકત્વા પરિભોગે કરોન્તસ્સ અનાપત્તિ.

ચતુબ્બિધા હિ સુદ્ધિ – દેસનાસુદ્ધિ, સંવરસુદ્ધિ, પરિયેટ્ઠિસુદ્ધિ, પચ્ચવેક્ખણસુદ્ધીતિ. તત્થ દેસનાસુદ્ધિ નામ પાતિમોક્ખસંવરસીલં ¶ , તઞ્હિ દેસનાય સુજ્ઝનતો ¶ ‘‘દેસનાસુદ્ધી’’તિ વુચ્ચતિ. સંવરસુદ્ધિ નામ ઇન્દ્રિયસંવરસીલં, તઞ્હિ ન પુન એવં કરિસ્સામીતિ ચિત્તાધિટ્ઠાનસંવરેનેવ સુજ્ઝનતો ‘‘સંવરસુદ્ધી’’તિ વુચ્ચતિ. પરિયેટ્ઠિસુદ્ધિ નામ આજીવપારિસુદ્ધિસીલં, તઞ્હિ અનેસનં પહાય ધમ્મેન સમેન પચ્ચયે ઉપ્પાદેન્તસ્સ પરિયેસનાય સુદ્ધત્તા ‘‘પરિયેટ્ઠિસુદ્ધી’’તિ વુચ્ચતિ. પચ્ચવેક્ખણસુદ્ધિ નામ પચ્ચયપરિભોગસન્નિસ્સિતસીલં, તઞ્હિ ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરં પટિસેવતી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮) નયેન વુત્તેન પચ્ચવેક્ખણેન સુજ્ઝનતો ‘‘પચ્ચવેક્ખણસુદ્ધી’’તિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પટિગ્ગહણે પન સતિં અકત્વા પરિભોગે કરોન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ.

સત્તન્નં સેક્ખાનં પચ્ચયપરિભોગો દાયજ્જપરિભોગો નામ, તે હિ ભગવતો પુત્તા, તસ્મા પિતુસન્તકાનં પચ્ચયાનં દાયાદા હુત્વા તે પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તિ. કિં પન તે ભગવતો પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તિ, ગિહીનં પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તીતિ? ગિહીહિ દિન્નાપિ ભગવતા અનુઞ્ઞાતત્તા ભગવતો સન્તકા હોન્તિ, તસ્મા તે ભગવતો પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તીતિ (મ. નિ. ૧.૨૯) વેદિતબ્બં, ધમ્મદાયાદસુત્તઞ્ચેત્થ સાધકં.

ખીણાસવાનં ¶ પરિભોગો સામિપરિભોગો નામ, તે હિ તણ્હાય દાસબ્યં અતીતત્તા સામિનો હુત્વા પરિભુઞ્જન્તીતિ. ઇમેસુ પરિભોગેસુ સામિપરિભોગો ચ દાયજ્જપરિભોગો ચ સબ્બેસમ્પિ વટ્ટતિ. ઇણપરિભોગો ન વટ્ટતિ, થેય્યપરિભોગે કથાયેવ નત્થિ.

અપરેપિ ચત્તારો પરિભોગા – લજ્જિપરિભોગો, અલજ્જિપરિભોગો, ધમ્મિયપરિભોગો, અધમ્મિયપરિભોગોતિ.

તત્થ અલજ્જિનો લજ્જિના સદ્ધિં પરિભોગો વટ્ટતિ, આપત્તિયા ન કારેતબ્બો. લજ્જિનો અલજ્જિના સદ્ધિં યાવ ન જાનાતિ, તાવ વટ્ટતિ. આદિતો પટ્ઠાય હિ અલજ્જી નામ નત્થિ, તસ્મા યદાસ્સ અલજ્જીભાવં જાનાતિ તદા વત્તબ્બો ‘‘તુમ્હે કાયદ્વારે ચ વચીદ્વારે ચ વીતિક્કમં કરોથ, તં અપ્પતિરૂપં મા એવમકત્થા’’તિ. સચે અનાદિયિત્વા કરોતિયેવ, યદિ તેન સદ્ધિં પરિભોગં કરોતિ, સોપિ અલજ્જીયેવ હોતિ. યોપિ અત્તનો ભારભૂતેન અલજ્જિના સદ્ધિં પરિભોગં કરોતિ, સોપિ નિવારેતબ્બો. સચે ¶ ન ઓરમતિ, અયમ્પિ અલજ્જીયેવ હોતિ. એવં એકો અલજ્જી અલજ્જીસતમ્પિ કરોતિ. અલજ્જિનો ¶ પન અલજ્જિનાવ સદ્ધિં પરિભોગે આપત્તિ નામ નત્થિ. લજ્જિનો લજ્જિના સદ્ધિં પરિભોગો દ્વિન્નં ખત્તિયકુમારાનં સુવણ્ણપાતિયં ભોજનસદિસોતિ.

ધમ્મિયાધમ્મિયપરિભોગો પચ્ચયવસેન વેદિતબ્બો. તત્થ સચે પુગ્ગલોપિ અલજ્જી પિણ્ડપાતોપિ અધમ્મિયો, ઉભો જેગુચ્છા. પુગ્ગલો અલજ્જી પિણ્ડપાતો ધમ્મિયો, પુગ્ગલં જિગુચ્છિત્વા પિણ્ડપાતો ન ગહેતબ્બો. મહાપચ્ચરિયં પન દુસ્સીલો સઙ્ઘતો ઉદ્દેસભત્તાદીનિ લભિત્વા સઙ્ઘસ્સેવ દેતિ, એતાનિ યથાદાનમેવ ગતત્તા વટ્ટન્તીતિ વુત્તં. પુગ્ગલો લજ્જી પિણ્ડપાતો અધમ્મિયો, પિણ્ડપાતો જેગુચ્છો ન ગહેતબ્બો. પુગ્ગલો લજ્જી, પિણ્ડપાતોપિ ધમ્મિયો, વટ્ટતિ.

અપરે દ્વે પગ્ગહા; દ્વે ચ પરિભોગા – લજ્જિપગ્ગહો, અલજ્જિપગ્ગહો; ધમ્મપરિભોગો આમિસપરિભોગોતિ.

તત્થ અલજ્જિનો લજ્જિં પગ્ગહેતું વટ્ટતિ, ન સો આપત્તિયા કારેતબ્બો. સચે પન લજ્જી અલજ્જિં પગ્ગણ્હાતિ, અનુમોદનાય અજ્ઝેસતિ, ધમ્મકથાય અજ્ઝેસતિ, કુલેસુ ઉપત્થમ્ભેતિ ¶ . ઇતરોપિ ‘‘અમ્હાકં આચરિયો ઈદિસો ચ ઈદિસો ચા’’તિ તસ્સ પરિસતિ વણ્ણં ભાસતિ, અયં સાસનં ઓસક્કાપેતિ અન્તરધાપેતીતિ વેદિતબ્બો.

ધમ્મપરિભોગ-આમિસપરિભોગેસુ પન યત્થ આમિસપરિભોગો વટ્ટતિ, તત્થ ધમ્મપરિભોગોપિ વટ્ટતિ. યો પન કોટિયં ઠિતો ગન્થો તસ્સ પુગ્ગલસ્સ અચ્ચયેન નસ્સિસ્સતિ, તં ધમ્માનુગ્ગહેન ઉગ્ગણ્હિતું વટ્ટતીતિ વુત્તં.

તત્રિદં વત્થુ – મહાભયે કિર એકસ્સેવ ભિક્ખુનો મહાનિદ્દેસો પગુણો અહોસિ. અથ ચતુનિકાયિકતિસ્સત્થેરસ્સ ઉપજ્ઝાયો મહાતિપિટકત્થેરો નામ મહારક્ખિતત્થેરં આહ – ‘‘આવુસો મહારક્ખિત, એતસ્સ સન્તિકે મહાનિદ્દેસં ગણ્હાહી’’તિ. ‘‘પાપો કિરાયં, ભન્તે, ન ગણ્હામી’’તિ. ‘‘ગણ્હાવુસો, અહં તે સન્તિકે નિસીદિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે, તુમ્હેસુ નિસિન્નેસુ ગણ્હિસ્સામી’’તિ પટ્ઠપેત્વા રત્તિન્દિવં નિરન્તરં પરિયાપુણન્તો ¶ ઓસાનદિવસે હેટ્ઠામઞ્ચે ઇત્થિં દિસ્વા ‘‘ભન્તે, સુતંયેવ મે પુબ્બે, સચાહં એવં જાનેય્યં, ન ઈદિસસ્સ સન્તિકે ધમ્મં પરિયાપુણેય્ય’’ન્તિ આહ. તસ્સ પન સન્તિકે ¶ બહૂ મહાથેરા ઉગ્ગણ્હિત્વા મહાનિદ્દેસં પતિટ્ઠાપેસું.

૫૮૬. રૂપિયે રૂપિયસઞ્ઞીતિ એત્થ સબ્બમ્પિ જાતરૂપરજતં રૂપિયસઙ્ગહમેવ ગતન્તિ વેદિતબ્બં.

રૂપિયે વેમતિકોતિ ‘‘સુવણ્ણં નુ ખો, ખરપત્તં નુ ખો’’તિઆદિના નયેન સંસયજાતો.

રૂપિયે અરૂપિયસઞ્ઞીતિ સુવણ્ણાદીસુ ખરપત્તાદિસઞ્ઞી. અપિચ પુઞ્ઞકામા રાજોરોધાદયો ભત્તખજ્જકગન્ધપિણ્ડાદીસુ પક્ખિપિત્વા હિરઞ્ઞસુવણ્ણં દેન્તિ, ચોળભિક્ખાય ચરન્તાનં દસ્સન્તે બદ્ધકહાપણાદીહિયેવ સદ્ધિં ચોળકાનિ દેન્તિ, ભિક્ખૂ ભત્તાદિસઞ્ઞાય વા ચોળકસઞ્ઞાય વા પટિગ્ગણ્હન્તિ, એવમ્પિ રૂપિયે અરૂપિયસઞ્ઞી રૂપિયં ગણ્હાતીતિ વેદિતબ્બો. પટિગ્ગણ્હન્તેન પન ‘‘ઇમસ્મિં ગેહે ઇદં લદ્ધ’’ન્તિ સલ્લક્ખેતબ્બં. યેન હિ અસ્સતિયા દિન્નં હોતિ, સો સતિં પટિલભિત્વા પુન આગચ્છતિ, અથસ્સ વત્તબ્બં – ‘‘તવ ચોળકં પસ્સાહી’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

સમુટ્ઠાનાદીસુ છસમુટ્ઠાનં, સિયા કિરિયં ગહણેન આપજ્જનતો, સિયા અકિરિયં પટિક્ખેપસ્સ ¶ અકરણતો રૂપિયઅઞ્ઞવાદકઉપસ્સુતિસિક્ખાપદાનિ હિ તીણિ એકપરિચ્છેદાનિ, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

રૂપિયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. રૂપિયસંવોહારસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૮૭. તેન સમયેનાતિ રૂપિયસંવોહારસિક્ખાપદં. તત્થ નાનપ્પકારકન્તિ કતાકતાદિવસેન અનેકવિધં. રૂપિયસંવોહારન્તિ જાતરૂપરજતપરિવત્તનં. સમાપજ્જન્તીતિ પટિગ્ગહણસ્સેવ પટિક્ખિતત્તા પટિગ્ગહિતપરિવત્તને દોસં અપસ્સન્તા કરોન્તિ.

૫૮૯. સીસૂપગન્તિઆદીસુ ¶ સીસં ઉપગચ્છતીતિ સીસૂપગં, પોત્થકેસુ પન ‘‘સીસૂપક’’ન્તિ લિખિતં, યસ્સ કસ્સચિ સીસાલઙ્કારસ્સેતં અધિવચનં. એસ નયો સબ્બત્થ. કતેન કતન્તિઆદીસુ સુદ્ધો રૂપિયસંવોહારોયેવ.

રૂપિયે રૂપિયસઞ્ઞીતિઆદિમ્હિ પુરિમસિક્ખાપદે વુત્તવત્થૂસુ નિસ્સગ્ગિયવત્થુના નિસ્સગ્ગિયવત્થું ચેતાપેન્તસ્સ ¶ મૂલગ્ગહણે પુરિમસિક્ખાપદેન નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, અપરાપરપરિવત્તને ઇમિના નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયમેવ. નિસ્સગ્ગિયવત્થુના દુક્કટવત્થું વા કપ્પિયવત્થું વા ચેતાપેન્તસ્સપિ એસેવ નયો. યો હિ અયં અરૂપિયે રૂપિયસઞ્ઞી રૂપિયં ચેતાપેતીતિઆદિ દુતિયો તિકો વુત્તો, તસ્સાનુલોમત્તા અવુત્તોપિ અયમપરોપિ રૂપિયે રૂપિયસઞ્ઞી અરૂપિયં ચેતાપેતીતિઆદિ તિકો વેદિતબ્બો. અત્તનો વા હિ અરૂપિયેન પરસ્સ રૂપિયં ચેતાપેય્ય અત્તનો વા રૂપિયેન પરસ્સ અરૂપિયં, ઉભયથાપિ રૂપિયસંવોહારો કતોયેવ હોતિ, તસ્મા પાળિયં એકન્તેન રૂપિયપક્ખે એકોયેવ તિકો વુત્તોતિ.

દુક્કટવત્થુના પન નિસ્સગ્ગિયવત્થું ચેતાપેન્તસ્સ મૂલગ્ગહણે પુરિમસિક્ખાપદેન દુક્કટં, પચ્છા પરિવત્તને ઇમિના નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, ગરુકસ્સ ચેતાપિતત્તા. દુક્કટવત્થુના દુક્કટવત્થુમેવ, કપ્પિયવત્થું વા ચેતાપેન્તસ્સ મૂલગ્ગહણે પુરિમસિક્ખાપદેન દુક્કટં, પચ્છા પરિવત્તનેપિ ઇમિના દુક્કટમેવ. કસ્મા? અકપ્પિયવત્થુના ચેતાપિતત્તા. અન્ધકટ્ઠકથાયં પન ‘‘સચે કયવિક્કયં સમાપજ્જેય્ય, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ ભાસિતં, તં દુબ્ભાસિતં. કસ્મા? ન હિ દાનગ્ગહણતો અઞ્ઞો કયવિક્કયો નામ અત્થિ, કયવિક્કયસિક્ખાપદઞ્ચ કપ્પિયવત્થુના ¶ કપ્પિયવત્થુપરિવત્તનમેવ સન્ધાય વુત્તં, તઞ્ચ ખો અઞ્ઞત્ર સહધમ્મિકેહિ. ઇદં સિક્ખાપદં રૂપિયેન ચ રૂપિયારૂપિયચેતાપનં અરૂપિયેન ચ રૂપિયચેતાપનં. દુક્કટવત્થુના પન દુક્કટવત્થુનો ચેતાપનં નેવ ઇધ ન તત્થ પાળિયં વુત્તં, ન ચેત્થ અનાપત્તિ ભવિતું અરહતિ. તસ્મા યથેવ દુક્કટવત્થુનો પટિગ્ગહણે દુક્કટં, તથેવ તસ્સ વા તેન વા ચેતાપનેપિ દુક્કટં યુત્તન્તિ ભગવતો અધિપ્પાયઞ્ઞૂહિ વુત્તં.

કપ્પિયવત્થુના ¶ પન નિસ્સગ્ગિયવત્થું ચેતાપેન્તસ્સ મૂલગ્ગહણે પુરિમસિક્ખાપદેન અનાપત્તિ, પચ્છા પરિવત્તને ઇમિના નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘અરૂપિયે અરૂપિયસઞ્ઞી રૂપિયં ચેતાપેતિ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ ¶ . તેનેવ કપ્પિયવત્થુના દુક્કટવત્થું ચેતાપેન્તસ્સ મૂલપટિગ્ગહણે તથેવ અનાપત્તિ, પચ્છા પરિવત્તને ઇમિના દુક્કટં. કસ્મા? અકપ્પિયસ્સ ચેતાપિતત્તા. કપ્પિયવત્થુના પન કપ્પિયવત્થું અઞ્ઞત્ર સહધમ્મિકેહિ ચેતાપેન્તસ્સ મૂલગ્ગહણે પુરિમસિક્ખાપદેન અનાપત્તિ, પચ્છા પરિવત્તને ઉપરિ કયવિક્કયસિક્ખાપદેન નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. કયવિક્કયં મોચેત્વા ગણ્હન્તસ્સ ઉપરિસિક્ખાપદેનપિ અનાપત્તિ, વડ્ઢિં પયોજેન્તસ્સ દુક્કટં.

ઇમસ્સ ચ રૂપિયસંવોહારસ્સ ગરુકભાવદીપકં ઇદં પત્તચતુક્કં વેદિતબ્બં. યો હિ રૂપિયં ઉગ્ગણ્હિત્વા તેન અયબીજં સમુટ્ઠાપેતિ, તં કોટ્ટાપેત્વા તેન લોહેન પત્તં કારેતિ, અયં પત્તો મહાઅકપ્પિયો નામ, ન સક્કા કેનચિ ઉપાયેન કપ્પિયો કાતું. સચે હિ તં વિનાસેત્વા થાલકં કારેતિ, તમ્પિ અકપ્પિયં. વાસિં કારેતિ, તાય છિન્નં દન્તકટ્ઠમ્પિ અકપ્પિયં. બળિસં કારોતિ, તેન મારિતા મચ્છાપિ અકપ્પિયા. વાસિફલં તાપેત્વા ઉદકં વા ખીરં વા ઉણ્હાપેતિ, તમ્પિ અકપ્પિયમેવ.

યો પન રૂપિયં ઉગ્ગણ્હિત્વા તેન પત્તં કિણાતિ, અયમ્પિ પત્તો અકપ્પિયો. ‘‘પઞ્ચન્નમ્પિ સહધમ્મિકાનં ન કપ્પતી’’તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. સક્કા પન કપ્પિયો કાતું, સો હિ મૂલે મૂલસામિકાનં પત્તે ચ પત્તસામિકાનં દિન્ને કપ્પિયો હોતિ. કપ્પિયભણ્ડં દત્વા ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

યોપિ રૂપિયં ઉગ્ગણ્હાપેત્વા કપ્પિયકારકેન સદ્ધિં કમ્મારકુલં ગન્ત્વા પત્તં દિસ્વા ‘‘અયં મય્હં રુચ્ચતી’’તિ વદતિ. કપ્પિયકારકો ચ તં રૂપિયં દત્વા કમ્મારં સઞ્ઞાપેતિ, અયમ્પિ ¶ પત્તો કપ્પિયવોહારેન ગહિતોપિ દુતિયપત્તસદિસોયેવ, મૂલસ્સ સમ્પટિચ્છિતત્તા અકપ્પિયો. કસ્મા સેસાનં ન કપ્પતીતિ? મૂલસ્સ અનિસ્સટ્ઠત્તા.

યો પન રૂપિયં અસમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘થેરસ્સ પત્તં કિણિત્વા દેહી’’તિ પહિતકપ્પિયકારકેન સદ્ધિં કમ્મારકુલં ગન્ત્વા પત્તં દિસ્વા ‘‘ઇમે કહાપણે ¶ ગહેત્વા ઇમં દેહી’’તિ કહાપણે દાપેત્વા ગહિતો, અયં પત્તો એતસ્સેવ ભિક્ખુનો ન વટ્ટતિ દુબ્બિચારિતત્તા, અઞ્ઞેસં પન વટ્ટતિ, મૂલસ્સ અસમ્પટિચ્છિતત્તા.

મહાસુમત્થેરસ્સ કિર ઉપજ્ઝાયો અનુરુદ્ધત્થેરો નામ અહોસિ. સો અત્તનો એવરૂપં ¶ પત્તં સપ્પિસ્સ પૂરેત્વા સઙ્ઘસ્સ નિસ્સજ્જિ. તિપિટકચૂળનાગત્થેરસ્સપિ સદ્ધિવિહારિકાનં એવરૂપો પત્તો અહોસિ. તં થેરોપિ સપ્પિસ્સ પૂરાપેત્વા સઙ્ઘસ્સ નિસ્સજ્જાપેસીતિ. ઇદં અકપ્પિયપત્તચતુક્કં.

સચે પન રૂપિયં અસમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘થેરસ્સ પત્તં કિણિત્વા દેહી’’તિ પહિતકપ્પિયકારકેન સદ્ધિં કમ્મારકુલં ગન્ત્વા પત્તં દિસ્વા ‘‘અયં મય્હં રુચ્ચતી’’તિ વા ‘‘ઇમાહં ગહેસ્સામી’’તિ વા વદતિ, કપ્પિયકારકો ચ તં રૂપિયં દત્વા કમ્મારં સઞ્ઞાપેતિ, અયં પત્તો સબ્બકપ્પિયો બુદ્ધાનમ્પિ પરિભોગારહોતિ.

૫૯૧. અરૂપિયે રૂપિયસઞ્ઞીતિ ખરપત્તાદીસુ સુવણ્ણાદિસઞ્ઞી. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ સચે તેન અરૂપિયં ચેતાપેતિ દુક્કટાપત્તિ હોતિ. એસ નયો વેમતિકે. અરૂપિયસઞ્ઞિસ્સ પન પઞ્ચહિ સહધમ્મિકેહિ સદ્ધિ ‘‘ઇદં ગહેત્વા ઇદં દેથા’’તિ કયવિક્કયં કરોન્તસ્સાપિ અનાપત્તિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

રૂપિયસંવોહારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. કયવિક્કયસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૯૩. તેન ¶ સમયેનાતિ કયવિક્કયસિક્ખાપદં. તત્થ કતિ હિપિ ત્યાયન્તિ કતિ તે અયં, હિકારો પનેત્થ પદપૂરણો, પિકારો ગરહાયં, અયં દુબ્બલસઙ્ઘાટિ તવ કતિ દિવસાનિ ભવિસ્સતીતિ અત્થો. અથ વા કતિહમ્પિ ત્યાયન્તિપિ પાઠો. તત્થ કતિહન્તિ કતિ અહાનિ, કતિ દિવસાનીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ. કતિહિપિ મ્યાયન્તિ ઇદમ્પિ ¶ એતેનેવ નયેન વેદિતબ્બં. ગિહીપિ નં ગિહિસ્સાતિ એત્થ નન્તિ નામત્થે નિપાતો, ગિહી નામ ગિહિસ્સાતિ વુત્તં હોતિ.

૫૯૪. નાનપ્પકારકન્તિ ચીવરાદીનં કપ્પિયભણ્ડાનં વસેન અનેકવિધં. તેનેવસ્સ પદભાજને ચીવરં આદિં કત્વા દસિકસુત્તપરિયોસાનં કપ્પિયભણ્ડમેવ દસ્સિતં. અકપ્પિયભણ્ડપરિવત્તનઞ્હિ કયવિક્કયસઙ્ગહં ન ગચ્છતિ. કયવિક્કયન્તિ કયઞ્ચેવ વિક્કયઞ્ચ. ‘‘ઇમિના ઇમં દેહી’’તિઆદિના હિ નયેન પરસ્સ કપ્પિયભણ્ડં ગણ્હન્તો કયં સમાપજ્જતિ, અત્તનો કપ્પિયભણ્ડં દેન્તો વિક્કયં ¶ .

૫૯૫. અજ્ઝાચરતીતિ અભિભવિત્વા ચરતિ, વીતિક્કમવાચં ભાસતીતિ અત્થો. યતો કયિતઞ્ચ હોતિ વિક્કયિતઞ્ચાતિ યદા કયિતઞ્ચ હોતિ પરભણ્ડં અત્તનો હત્થગતં કરોન્તેન, વિક્કીતઞ્ચ અત્તનો ભણ્ડં પરહત્થગતં કરોન્તેન. ‘‘ઇમિના ઇમ’’ન્તિઆદિવચનાનુરૂપતો પન પાઠે પઠમં અત્તનો ભણ્ડં દસ્સિતં.

નિસ્સજ્જિતબ્બન્તિ એવં પરસ્સ હત્થતો કયવસેન ગહિતકપ્પિયભણ્ડં નિસ્સજ્જિતબ્બં. અયઞ્હિ કયવિક્કયો ઠપેત્વા પઞ્ચ સહધમ્મિકે અવસેસેહિ ગિહિપબ્બજિતેહિ અન્તમસો માતાપિતૂહિપિ સદ્ધિં ન વટ્ટતિ.

તત્રાયં વિનિચ્છયો – વત્થેન વા વત્થં હોતુ ભત્તેન વા ભત્તં, યં કિઞ્ચિ કપ્પિયં ‘‘ઇમિના ઇમં દેહી’’તિ વદતિ, દુક્કટં. એવં વત્વા માતુયાપિ અત્તનો ભણ્ડં દેતિ, દુક્કટં. ‘‘ઇમિના ઇમં દેહી’’તિ વુત્તો વા ‘‘ઇમં દેહિ, ઇમં તે દસ્સામી’’તિ વત્વા વા માતુયાપિ ભણ્ડં અત્તના ગણ્હાતિ, દુક્કટં. અત્તનો ભણ્ડે પરહત્થં પરભણ્ડે ચ અત્તનો હત્થં સમ્પત્તે નિસ્સગ્ગિયં. માતરં પન પિતરં વા ‘‘ઇમં દેહી’’તિ વદતો વિઞ્ઞત્તિ ન હોતિ. ‘‘ઇમં ગણ્હાહી’’તિ વદતો સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં ન હોતિ. અઞ્ઞાતકં ‘‘ઇમં દેહી’’તિ વદતો વિઞ્ઞત્તિ ¶ હોતિ. ‘‘ઇમં ગણ્હાહી’’તિ વદતો સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં હોતિ. ‘‘ઇમિના ઇમં દેહી’’તિ કયવિક્કયં આપજ્જતો નિસ્સગ્ગિયં. તસ્મા કપ્પિયભણ્ડં પરિવત્તેન્તેન માતાપિતૂહિપિ સદ્ધિં કયવિક્કયં અઞ્ઞાતકેહિ સદ્ધિં તિસ્સો આપત્તિયો મોચેન્તેન પરિવત્તેતબ્બં.

તત્રાયં ¶ પરિવત્તનવિધિ – ભિક્ખુસ્સ પાથેય્યતણ્ડુલા હોન્તિ, સો અન્તરામગ્ગે ભત્તહત્થં પુરિસં દિસ્વા ‘‘અમ્હાકં તણ્ડુલા અત્થિ, ન ચ નો ઇમેહિ અત્થો, ભત્તેન પન અત્થો’’તિ વદતિ. પુરિસો તણ્ડુલે ગહેત્વા ભત્તં દેતિ, વટ્ટતિ. તિસ્સોપિ આપત્તિયો ન હોન્તિ. અન્તમસો નિમિત્તકમ્મમત્તમ્પિ ન હોતિ. કસ્મા? મૂલસ્સ અત્થિતાય. પરતો ચ વુત્તમેવ ‘‘ઇદં અમ્હાકં અત્થિ, અમ્હાકઞ્ચ ઇમિના ચ ઇમિના ચ અત્થોતિ ભણતી’’તિ. યો પન એવં અકત્વા ‘‘ઇમિના ઇમં દેહી’’તિ પરિવત્તેતિ; યથાવત્થુકમેવ ¶ . વિઘાસાદં દિસ્વા ‘‘ઇમં ઓદનં ભુઞ્જિત્વા, રજનં વા દારૂનિ વા આહરા’’તિ વદતિ, રજનછલ્લિગણનાય દારુગણનાય ચ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ. ‘‘ઇમં ઓદનં ભુઞ્જિત્વા ઇદં નામ કરોથા’’તિ દન્તકારાદીહિ સિપ્પિકેહિ ધમકરણાદીસુ તં તં પરિક્ખારં કારેતિ, રજકેહિ વા વત્થં ધોવાપેતિ; યથાવત્થુકમેવ. ન્હાપિતેન કેસે છિન્દાપેતિ, કમ્મકારેહિ નવકમ્મં કારેતિ; યથાવત્થુકમેવ. સચે પન ‘‘ઇદં ભત્તં ભુઞ્જિત્વા ઇદં કરોથા’’તિ ન વદતિ ‘‘ઇદં ભત્તં ભુઞ્જ ભુત્તોસિ ભુઞ્જિસ્સસિ, ઇદં નામ કરોહી’’તિ વદતિ, વટ્ટતિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ વત્થધોવને વા કેસચ્છેદને વા ભૂમિસોધનાદિનવકમ્મે વા પરભણ્ડં અત્તનો હત્થગતં નિસ્સજ્જિતબ્બં નામ નત્થિ. મહાઅટ્ઠકથાયં પન દળ્હં કત્વા વુત્તત્તા ન સક્કા એતં પટિક્ખિપિતું, તસ્મા યથા નિસ્સગ્ગિયવત્થુમ્હિ પરિભુત્તે વા નટ્ઠે વા પાચિત્તિયં દેસેતિ, એવમિધાપિ દેસેતબ્બં.

૫૯૬. કયવિક્કયે કયવિક્કયસઞ્ઞીતિઆદિમ્હિ યો કયવિક્કયં સમાપજ્જતિ, સો તસ્મિં કયવિક્કયસઞ્ઞી વા ભવતુ વેમતિકો વા, ન કયવિક્કયસઞ્ઞી વા નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયમેવ. ચૂળત્તિકે દ્વીસુ પદેસુ દુક્કટમેવાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

૫૯૭. અગ્ઘં પુચ્છતીતિ ‘‘અયં તવ પત્તો કિં અગ્ઘતી’’તિ પુચ્છતિ. ‘‘ઇદં નામા’’તિ વુત્તે પન સચે તસ્સ કપ્પિયભણ્ડં મહગ્ઘં હોતિ, એવઞ્ચ નં પટિવદતિ ‘‘ઉપાસક, મમ ઇદં વત્થુ મહગ્ઘં, તવ પત્તં અઞ્ઞસ્સ દેહી’’તિ. તં સુત્વા ઇતરો ‘‘અઞ્ઞં થાલકમ્પિ દસ્સામી’’તિ વદતિ ગણ્હિતું વટ્ટતિ, ‘‘ઇદં અમ્હાકં અત્થી’’તિ વુત્તલક્ખણે પતતિ ¶ . સચે સો પત્તો મહગ્ઘો, ભિક્ખુનો વત્થુ અપ્પગ્ઘં, પત્તસામિકો ચસ્સ અપ્પગ્ઘભાવં ન જાનાતિ, પત્તો ન ગહેતબ્બો, ‘‘મમ વત્થુ અપ્પગ્ઘ’’ન્તિ આચિક્ખિતબ્બં. મહગ્ઘભાવં ઞત્વા ¶ વઞ્ચેત્વા ગણ્હન્તો હિ ગહિતભણ્ડં અગ્ઘાપેત્વા કારેતબ્બતં આપજ્જતિ. સચે પત્તસામિકો ‘‘હોતુ, ભન્તે, સેસં મમ પુઞ્ઞં ભવિસ્સતી’’તિ દેતિ, વટ્ટતિ.

કપ્પિયકારકસ્સ ¶ આચિક્ખતીતિ યસ્સ હત્થતો ભણ્ડં ગણ્હાતિ, તં ઠપેત્વા અઞ્ઞં અન્તમસો તસ્સ પુત્તભાતિકમ્પિ કપ્પિયકારકં કત્વા ‘‘ઇમિના ઇમં નામ ગહેત્વા દેહી’’તિ આચિક્ખતિ. સો ચે છેકો હોતિ, પુનપ્પુનં અપનેત્વા વિવદિત્વા ગણ્હાતિ, તુણ્હીભૂતેન ઠાતબ્બં. નો ચે છેકો હોતિ, ન જાનાતિ ગહેતું, વાણિજકો તં વઞ્ચેતિ, ‘‘મા ગણ્હા’’તિ વત્તબ્બો.

ઇદં અમ્હાકન્તિઆદિમ્હિ ‘‘ઇદં પટિગ્ગહિતં તેલં વા સપ્પિ વા અમ્હાકં અત્થિ, અમ્હાકઞ્ચ અઞ્ઞેન અપ્પટિગ્ગહિતકેન અત્થો’’તિ ભણતિ. સચે સો તં ગહેત્વા અઞ્ઞં દેતિ, પઠમં અત્તનો તેલં ન મિનાપેતબ્બં. કસ્મા? નાળિયઞ્હિ અવસિટ્ઠતેલં હોતિ, તં પચ્છા મિનન્તસ્સ અપ્પટિગ્ગહિતકં દૂસેય્યાતિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

કયવિક્કયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો કોસિયવગ્ગો દુતિયો.

૩. પત્તવગ્ગો

૧. પત્તસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૯૮. તેન સમયેનાતિ પત્તસિક્ખાપદં. તત્થ પત્તવાણિજ્જન્તિ ગામનિગમાદીસુ વિચરન્તા પત્તવાણિજ્જં વા કરિસ્સન્તિ. આમત્તિકાપણં વાતિ અમત્તાનિ વુચ્ચન્તિ ભાજનાનિ, તાનિ યેસં ભણ્ડં તે આમત્તિકા, તેસં આમત્તિકાનં આપણં આમત્તિકાપણં, કુલાલભણ્ડવાણિજકાપણન્તિ અત્થો.

૬૦૨. તયો ¶ પત્તસ્સ વણ્ણાતિ તીણિ પત્તસ્સ પમાણાનિ. અડ્ઢાળ્હકોદનં ગણ્હાતીતિ મગધનાળિયા દ્વિન્નં તણ્ડુલનાળીનં ઓદનં ગણ્હાતિ. મગધનાળિ ¶ નામ અડ્ઢતેરસપલા હોતીતિ અન્ધકટ્ઠકથાયં વુત્તં. સીહળદીપે પકતિનાળિ મહન્તા, દમિળનાળિ ખુદ્દકા, મગધનાળિ પમાણયુત્તા, તાય મગધનાળિયા દિયડ્ઢનાળિ એકા સીહળનાળિ હોતીતિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં. ચતુભાગં ખાદનન્તિ ઓદનસ્સ ચતુત્થભાગપ્પમાણં ખાદનં, તં હત્થહારિયસ્સ મુગ્ગસૂપસ્સ ¶ વસેન વેદિતબ્બં. તદુપિયં બ્યઞ્જનન્તિ તસ્સ ઓદનસ્સ અનુરૂપં મચ્છમંસસાકફલકળીરાદિબ્યઞ્જનં.

તત્રાયં વિનિચ્છયો – અનુપહતપુરાણસાલિતણ્ડુલાનં સુકોટ્ટિતપરિસુદ્ધાનં દ્વે મગધનાળિયો ગહેત્વા તેહિ તણ્ડુલેહિ અનુત્તણ્ડુલં અકિલિન્નં અપિણ્ડિતં સુવિસદં કુન્દમકુળરાસિસદિસં અવસ્સાવિતોદનં પચિત્વા નિરવસેસં પત્તે પક્ખિપિત્વા તસ્સ ઓદનસ્સ ચતુત્થભાગપ્પમાણો નાતિઘનો નાતિતનુકો હત્થહારિયો સબ્બસમ્ભારસઙ્ખતો મુગ્ગસૂપો પક્ખિપિતબ્બો. તતો આલોપસ્સ આલોપસ્સ અનુરૂપં યાવચરિમાલોપપ્પહોનકં મચ્છમંસાદિબ્યઞ્જનં પક્ખિપિતબ્બં, સપ્પિતેલતક્કરસકઞ્જિકાદીનિ પન ગણનૂપગાનિ ન હોન્તિ, તાનિ હિ ઓદનગતિકાનેવ, નેવ હાપેતું ન વડ્ઢેતું સક્કોન્તિ. એવમેતં સબ્બમ્પિ પક્ખિત્તં સચે પત્તસ્સ મુખવટ્ટિયા હેટ્ઠિમરાજિસમં તિટ્ઠતિ, સુત્તેન વા હીરેન વા છિન્દન્તસ્સ સુત્તસ્સ વા હીરસ્સ વા હેટ્ઠિમન્તં ફુસતિ, અયં ઉક્કટ્ઠો નામ પત્તો. સચે તં રાજિં અતિક્કમ્મ થૂપીકતં તિટ્ઠતિ, અયં ઉક્કટ્ઠોમકો નામ પત્તો. સચે તં રાજિં ન સમ્પાપુણાતિ, અન્તોગતમેવ હોતિ, અયં ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠો નામ પત્તો.

નાળિકોદનન્તિ મગધનાળિયા એકાય તણ્ડુલનાળિયા ઓદનં. પત્થોદનન્તિ મગધનાળિયા ઉપડ્ઢનાળિકોદનં. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અયં પન નામમત્તે વિસેસો – સચે નાળિકોદનાદિ સબ્બમ્પિ પક્ખિત્તં વુત્તનયેનેવ હેટ્ઠિમરાજિસમં તિટ્ઠતિ, અયં મજ્ઝિમો નામ પત્તો. સચે તં રાજિં અતિક્કમ્મ થૂપીકતં તિટ્ઠતિ, અયં મજ્ઝિમોમકો નામ પત્તો. સચે તં રાજિં ન સમ્પાપુણાતિ અન્તોગતમેવ હોતિ, અયં મજ્ઝિમુક્કટ્ઠો નામ પત્તો. સચે પત્થોદનાદિ સબ્બમ્પિ પક્ખિત્તં હેટ્ઠિમરાજિસમં તિટ્ઠતિ, અયં ઓમકો નામ પત્તો. સચે તં રાજિં અતિક્કમ્મ થૂપીકતં તિટ્ઠતિ, અયં ઓમકોમકો નામ પત્તો. સચે તં રાજિં ન પાપુણાતિ અન્તોગતમેવ હોતિ, અયં ¶ ઓમકુક્કટ્ઠો નામ પત્તોતિ એવમેતે નવ પત્તા. તેસુ દ્વે અપત્તા ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠો ¶ ચ ઓમકોમકો ચ. ‘‘તતો ઉક્કટ્ઠો ¶ અપત્તો ઓમકો અપત્તો’’તિ ઇદઞ્હિ એતે સન્ધાય વુત્તં. ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠો હિ એત્થ ઉક્કટ્ઠતો ઉક્કટ્ઠત્તા ‘‘તતો ઉક્કટ્ઠો અપત્તો’’તિ વુત્તો. ઓમકોમકો ચ ઓમકતો ઓમકત્તા તતો ઓમકો અપત્તોતિ વુત્તો. તસ્મા એતે ભાજનપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતબ્બા, ન અધિટ્ઠાનુપગા, ન વિકપ્પનુપગા. ઇતરે પન સત્ત અધિટ્ઠહિત્વા વા વિકપ્પેત્વા વા પરિભુઞ્જિતબ્બા, એવં અકત્વા તં દસાહં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયન્તિ તં સત્તવિધમ્પિ પત્તં દસાહપરમં કાલં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં.

૬૦૭. નિસ્સગ્ગિયં પત્તં અનિસ્સજ્જિત્વા પરિભુઞ્જતીતિ યાગું પિવિત્વા ધોતે દુક્કટં, ખઞ્જકં ખાદિત્વા ભત્તં ભુઞ્જિત્વા ધોતે દુક્કટન્તિ એવં પયોગે પયોગે દુક્કટં.

૬૦૮. અનાપત્તિ અન્તોદસાહં અધિટ્ઠેતિ વિકપ્પેતીતિ એત્થ પન પમાણયુત્તસ્સપિ અધિટ્ઠાનવિકપ્પનુપગત્તં એવં વેદિતબ્બં – અયોપત્તો પઞ્ચહિ પાકેહિ મત્તિકાપત્તો દ્વીહિ પાકેહિ પક્કો અધિટ્ઠાનુપગો, ઉભોપિ યં મૂલં દાતબ્બં, તસ્મિં દિન્નેયેવ. સચે એકોપિ પાકો ઊનો હોતિ, કાકણિકમત્તમ્પિ વા મૂલં અદિન્નં, ન અધિટ્ઠાનુપગો. સચેપિ પત્તસામિકો વદતિ ‘‘યદા તુમ્હાકં મૂલં ભવિસ્સતિ, તદા દસ્સથ, અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ નેવ અધિટ્ઠાનુપગો હોતિ, પાકસ્સ હિ ઊનત્તા પત્તસઙ્ખં ન ગચ્છતિ, મૂલસ્સ સકલસ્સ વા એકદેસસ્સ વા અદિન્નત્તા સકભાવં ન ઉપેતિ, અઞ્ઞસ્સેવ સન્તકો હોતિ, તસ્મા પાકે ચ મૂલે ચ નિટ્ઠિતેયેવ અધિટ્ઠાનુપગો હોતિ. યો અધિટ્ઠાનુપગો, સ્વેવ વિકપ્પનુપગો, સો હત્થં આગતોપિ અનાગતોપિ અધિટ્ઠાતબ્બો વિકપ્પેતબ્બો વા. યદિ હિ પત્તકારકો મૂલં લભિત્વા સયં વા દાતુકામો હુત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, તુમ્હાકં પત્તં કત્વા અસુકદિવસે નામ પચિત્વા ઠપેસ્સામી’’તિ વદતિ, ભિક્ખુ ચ તેન પરિચ્છિન્નદિવસતો દસાહં અતિક્કામેતિ, નિસ્સગ્ગિયં ¶ પાચિત્તિયં. સચે પન પત્તકારકો ‘‘અહં તુમ્હાકં પત્તં કત્વા પચિત્વા સાસનં પેસેસ્સામી’’તિ વત્વા તથેવ કરોતિ, તેન પેસિતભિક્ખુ પન તસ્સ ભિક્ખુનો ન આરોચેતિ, અઞ્ઞો દિસ્વા વા સુત્વા વા ‘‘તુમ્હાકં, ભન્તે, પત્તો નિટ્ઠિતો’’તિ આરોચેતિ, એતસ્સ આરોચનં નપમાણં. યદા પન તેન પેસિતોયેવ ¶ આરોચેતિ, તસ્સ વચનં સુતદિવસતો પટ્ઠાય દસાહં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. સચે પત્તકારકો ‘‘અહં તુમ્હાકં પત્તં કત્વા પચિત્વા કસ્સચિ હત્થે પહિણિસ્સામી’’તિ વત્વા તથેવ કરોતિ, પત્તં ગહેત્વા આગતભિક્ખુ પન અત્તનો પરિવેણે ઠપેત્વા તસ્સ ન આરોચેતિ, અઞ્ઞો કોચિ ભણતિ ‘‘અપિ, ભન્તે, અધુના આભતો પત્તો સુન્દરો’’તિ! ‘‘કુહિં, આવુસો, પત્તો’’તિ? ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ હત્થે પેસિતો’’તિ. એતસ્સપિ વચનં ન પમાણં. યદા પન સો ભિક્ખુ પત્તં દેતિ ¶ , લદ્ધદિવસતો પટ્ઠાય દસાહં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. તસ્મા દસાહં અનતિક્કામેત્વાવ અધિટ્ઠાતબ્બો વિકપ્પેતબ્બો વા.

તત્થ દ્વે પત્તસ્સ અધિટ્ઠાના – કાયેન વા અધિટ્ઠાતિ, વાચાય વા અધિટ્ઠાતિ. તેસં વસેન અધિટ્ઠહન્તેન ચ ‘‘ઇમં પત્તં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ વા ‘‘એતં પત્તં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ વા એવં સમ્મુખે વા પરમ્મુખે વા ઠિતં પુરાણપત્તં પચ્ચુદ્ધરિત્વા અઞ્ઞસ્સ વા દત્વા નવં પત્તં યત્થ કત્થચિ ઠિતં હત્થેન પરામસિત્વા ‘‘ઇમં પત્તં અધિટ્ઠામી’’તિ ચિત્તેન આભોગં કત્વા કાયવિકારં કરોન્તેન કાયેન વા અધિટ્ઠાતબ્બો, વચીભેદં કત્વા વાચાય વા અધિટ્ઠાતબ્બો. તત્ર દુવિધં અધિટ્ઠાનં – સચે હત્થપાસે હોતિ ‘‘ઇમં પત્તં અધિટ્ઠામી’’તિ વાચા ભિન્દિતબ્બા. અથ અન્તોગબ્ભે વા ઉપરિપાસાદે વા સામન્તવિહારે વા હોતિ, ઠપિતટ્ઠાનં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘એતં પત્તં અધિટ્ઠામી’’તિ વાચા ભિન્દિતબ્બા.

અધિટ્ઠહન્તેન પન એકકેન અધિટ્ઠાતુમ્પિ વટ્ટતિ, અઞ્ઞસ્સ સન્તિકે અધિટ્ઠાતુમ્પિ વટ્ટતિ. અઞ્ઞસ્સ સન્તિકે અયમાનિસંસો – સચસ્સ ‘‘અધિટ્ઠિતો નુ ખો મે, નો’’તિ વિમતિ ઉપ્પજ્જતિ, ઇતરો સારેત્વા વિમતિં છિન્દિસ્સતીતિ. સચે કોચિ દસ પત્તે લભિત્વા સબ્બેવ અત્તનાવ પરિભુઞ્જિતુકામો હોતિ, ન સબ્બે અધિટ્ઠાતબ્બા. એકં પત્તં અધિટ્ઠાય પુનદિવસે તં પચ્ચુદ્ધરિત્વા અઞ્ઞો ¶ અધિટ્ઠાતબ્બો. એતેનુપાયેન વસ્સસતમ્પિ પરિહરિતું સક્કા.

એવં અપ્પમત્તસ્સ ભિક્ખુનો સિયા અધિટ્ઠાનવિજહનન્તિ? સિયા. સચે હિ અયં પત્તં અઞ્ઞસ્સ વા દેતિ, વિબ્ભમતિ વા સિક્ખં વા પચ્ચક્ખાતિ, કાલં વા કરોતિ, લિઙ્ગં વાસ્સ પરિવત્તતિ, પચ્ચુદ્ધરતિ વા, પત્તે વા છિદ્દં હોતિ, અધિટ્ઠાનં વિજહતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘દિન્નવિબ્ભન્તપચ્ચક્ખા ¶ , કાલંકિરિયકતેન ચ;

લિઙ્ગપચ્ચુદ્ધરા ચેવ, છિદ્દેન ભવતિ સત્તમ’’ન્તિ.

ચોરહરણવિસ્સાસગ્ગાહેહિપિ વિજહતિયેવ. કિત્તકેન છિદ્દેન અધિટ્ઠાનં ભિજ્જતિ? યેન કઙ્ગુસિત્થં નિક્ખમતિ ચેવ પવિસતિ ચ. ઇદઞ્હિ સત્તન્નં ધઞ્ઞાનં લામકધઞ્ઞસિત્થં, તસ્મિં અયચુણ્ણેન વા આણિયા વા પટિપાકતિકે કતે દસાહબ્ભન્તરે પુન અધિટ્ઠાતબ્બો. અયં તાવ ‘‘અન્તોદસાહં અધિટ્ઠેતિ વિકપ્પેતી’’તિ એત્થ અધિટ્ઠાને વિનિચ્છયો.

વિકપ્પને ¶ પન દ્વે વિકપ્પના – સમ્મુખાવિકપ્પના ચ પરમ્મુખાવિકપ્પના ચ. કથં સમ્મુખાવિકપ્પના હોતિ? પત્તાનં એકબહુભાવં સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ ઞત્વા ‘‘ઇમં પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘ઇમે પત્તે’’તિ વા ‘‘એતં પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘એતે પત્તે’’તિ વા વત્વા ‘‘તુય્હં વિકપ્પેમી’’તિ વત્તબ્બં. અયમેકા સમ્મુખાવિકપ્પના. એત્તાવતા નિધેતું વટ્ટતિ, પરિભુઞ્જિતું વા વિસ્સજ્જેતું વા અધિટ્ઠાતું વા ન વટ્ટતિ. ‘‘મય્હં સન્તકં પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા યથાપચ્ચયં વા કરોહી’’તિ એવં પન વુત્તે પચ્ચુદ્ધારો નામ હોતિ, તતોપભુતિ પરિભોગાદયોપિ વટ્ટન્તિ.

અપરો નયો – તથેવ પત્તાનં એકબહુભાવં સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ ઞત્વા તસ્સેવ ભિક્ખુનો સન્તિકે ‘‘ઇમં પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘ઇમે પત્તે’’તિ વા ‘‘એતં પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘એતે પત્તે’’તિ વા વત્વા પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ અઞ્ઞતરસ્સ અત્તના અભિરુચિતસ્સ યસ્સ કસ્સચિ નામં ગહેત્વા ‘‘તિસ્સસ્સ ભિક્ખુનો વિકપ્પેમી’’તિ વા ‘‘તિસ્સાય ભિક્ખુનિયા સિક્ખમાનાય સામણેરસ્સ તિસ્સાય ¶ સામણેરિયા વિકપ્પેમી’’તિ વા વત્તબ્બં, અયં અપરાપિ સમ્મુખાવિકપ્પના. એત્તાવતા નિધેતું વટ્ટતિ, પરિભોગાદીસુ પન એકમ્પિ ન વટ્ટતિ. તેન પન ભિક્ખુના ‘‘તિસ્સસ્સ ભિક્ખુનો સન્તકં…પે… તિસ્સાય સામણેરિયા સન્તકં પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા યથાપચ્ચયં વા કરોહી’’તિ વુત્તે પચ્ચુદ્ધારો નામ હોતિ. તતોપભુતિ પરિભોગાદયોપિ વટ્ટન્તિ.

કથં પરમ્મુખાવિકપ્પના હોતિ? પત્તાનં તથેવ એકબહુભાવં સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવઞ્ચ ઞત્વા ‘‘ઇમં પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘ઇમે પત્તે’’તિ વા ‘‘એતં પત્ત’’ન્તિ વા ‘‘એતે પત્તે’’તિ વા વત્વા ‘‘તુય્હં વિકપ્પનત્થાય દમ્મી’’તિ વત્તબ્બં. તેન વત્તબ્બો – ‘‘કો તે મિત્તો વા સન્દિટ્ઠો વા’’તિ? તતો ઇતરેન પુરિમનયેનેવ ¶ ‘‘તિસ્સો ભિક્ખૂતિ વા…પે… તિસ્સા સામણેરી’’તિ વા વત્તબ્બં. પુન તેન ભિક્ખુના ‘‘અહં તિસ્સસ્સ ભિક્ખુનો દમ્મી’’તિ વા…પે… ‘‘તિસ્સાય સામણેરિયા દમ્મી’’તિ વા વત્તબ્બં, અયં પરમ્મુખાવિકપ્પના. એત્તાવત્તા નિધેતું વટ્ટતિ, પરિભોગાદીસુ પન એકમ્પિ ન વટ્ટતિ. તેન પન ભિક્ખુના દુતિયસમ્મુખાવિકપ્પનાયં વુત્તનયેનેવ ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ સન્તકં પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા યથાપચ્ચયં વા કરોહી’’તિ વુત્તે પચ્ચુદ્ધારો નામ હોતિ. તતોપભુતિ પરિભોગાદયોપિ વટ્ટન્તિ.

ઇમાસં ¶ પન દ્વિન્નં વિકપ્પનાનં નાનાકરણં, અવસેસો ચ વચનક્કમો સબ્બો પઠમકથિનસિક્ખાપદવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો સદ્ધિં સમુટ્ઠાનાદીહીતિ.

પત્તસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ઊનપઞ્ચબન્ધનસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૦૯. તેન સમયેનાતિ ઊનપઞ્ચબન્ધનસિક્ખાપદં. તત્થ ન યાપેતીતિ સો કિર યદિ અરિયસાવકો નાભવિસ્સા, અઞ્ઞથત્તમ્પિ અગમિસ્સા, એવં તેહિ ઉબ્બાળ્હો, સોતાપન્નત્તા પન કેવલં સરીરેનેવ ન યાપેતિ, તેન વુત્તં – ‘‘અત્તનાપિ ન યાપેતિ, પુત્તદારાપિસ્સ કિલમન્તી’’તિ.

૬૧૨-૩. ઊનપઞ્ચબન્ધનેનાતિ એત્થ ઊનાનિ પઞ્ચ બન્ધનાનિ અસ્સાતિ ઊનપઞ્ચબન્ધનો, નાસ્સ પઞ્ચ બન્ધનાનિ પૂરેન્તીતિ અત્થો, તેન ઊનપઞ્ચબન્ધનેન. ઇત્થમ્ભૂતસ્સ લક્ખણે કરણવચનં. તત્થ યસ્મા અબન્ધનસ્સાપિ પઞ્ચ બન્ધનાનિ ન પૂરેન્તિ, સબ્બસો નત્થિતાય, તસ્મા પદભાજને ‘‘અબન્ધનો વા’’તિઆદિ વુત્તં ¶ . ‘‘ઊનપઞ્ચબન્ધનેના’’તિ ચ વુત્તત્તા યસ્સ પઞ્ચબન્ધનો પત્તો હોતિ, તસ્સ સો અપત્તો, તસ્મા અઞ્ઞં વિઞ્ઞાપેતું વટ્ટતિ. બન્ધનઞ્ચ નામેતં યસ્મા બન્ધનોકાસે સતિ હોતિ, અસતિ ન હોતિ, તસ્મા તસ્સ લક્ખણં દસ્સેતું ‘‘અબન્ધનોકાસો નામા’’તિઆદિ વુત્તં.

દ્વઙ્ગુલા રાજિ ન હોતીતિ મુખવટ્ટિતો હેટ્ઠા દ્વઙ્ગુલપ્પમાણા એકાપિ રાજિ ન હોતિ. યસ્સ દ્વઙ્ગુલા રાજિ હોતીતિ યસ્સ પન તાદિસા એકા ¶ રાજિ હોતિ, સો તસ્સા રાજિયા હેટ્ઠિમપરિયન્તે પત્તવેધકેન વિજ્ઝિત્વા પચિત્વા સુત્તરજ્જુક-મકચિરજ્જુકાદીહિ વા તિપુસુત્તકેન વા બન્ધિતબ્બો, તં બન્ધનં આમિસસ્સ અલગ્ગનત્થં તિપુપટ્ટકેન વા કેનચિ બદ્ધસિલેસેન વા પટિચ્છાદેતબ્બં. સો ચ પત્તો અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બો, સુખુમં વા છિદ્દં કત્વા બન્ધિતબ્બો. સુદ્ધેહિ પન મધુસિત્થકલાખાસજ્જુલસાદીહિ બન્ધિતું ન વટ્ટતિ. ફાણિતં ઝાપેત્વા પાસાણચુણ્ણેન બન્ધિતું વટ્ટતિ. મુખવટ્ટિસમીપે પન પત્તવેધકેન વિજ્ઝિયમાનો કપાલસ્સ બહલત્તા ભિજ્જતિ, તસ્મા હેટ્ઠા વિજ્ઝિતબ્બો. યસ્સ પન દ્વે રાજિયો એકાયેવ વા ચતુરઙ્ગુલા, તસ્સ દ્વે બન્ધનાનિ દાતબ્બાનિ. યસ્સ તિસ્સો એકાયેવ વા છળઙ્ગુલા, તસ્સ તીણિ. યસ્સ ચતસ્સો એકાયેવ વા અટ્ઠઙ્ગુલા, તસ્સ ચત્તારિ. યસ્સ પઞ્ચ ¶ એકાયેવ વા દસઙ્ગુલા, સો બદ્ધોપિ અબદ્ધોપિ અપત્તોયેવ, અઞ્ઞો વિઞ્ઞાપેતબ્બો. એસ તાવ મત્તિકાપત્તે વિનિચ્છયો.

અયોપત્તે પન સચેપિ પઞ્ચ વા અતિરેકાનિ વા છિદ્દાનિ હોન્તિ, તાનિ ચે અયચુણ્ણેન વા આણિયા વા લોહમણ્ડલકેન વા બદ્ધાનિ મટ્ઠાનિ હોન્તિ, સ્વેવ પત્તો પરિભુઞ્જિતબ્બો, ન અઞ્ઞો વિઞ્ઞાપેતબ્બો. અથ પન એકમ્પિ છિદ્દં મહન્તં હોતિ, લોહમણ્ડલકેન બદ્ધમ્પિ મટ્ઠં ન હોતિ, પત્તે આમિસં લગ્ગતિ, અકપ્પિયો હોતિ, અયં અપત્તો. અઞ્ઞો વિઞ્ઞાપેતબ્બો.

૬૧૫. થેરો વત્તબ્બોતિ પત્તે આનિસંસં દસ્સેત્વા ‘‘અયં, ભન્તે, પત્તો પમાણયુત્તો સુન્દરો થેરાનુરૂપો, તં ગણ્હથા’’તિ વત્તબ્બો. યો ન ગણ્હેય્યાતિ અનુકમ્પાય ન ગણ્હન્તસ્સ દુક્કટં. યો પન સન્તુટ્ઠિયા ‘‘કિં મે અઞ્ઞેન પત્તેના’’તિ ન ગણ્હાતિ, તસ્સ અનાપત્તિ. પત્તપરિયન્તોતિ એવં પરિવત્તેત્વા ¶ પરિયન્તે ઠિતપત્તો.

ન અદેસેતિ મઞ્ચપીઠછત્તનાગદન્તકાદિકે અદેસે, ન નિક્ખિપિતબ્બો. યત્થ પુરિમં સુન્દરં પત્તં ઠપેતિ, તત્થેવ ઠપેતબ્બો. પત્તસ્સ હિ નિક્ખિપનદેસો ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આધારક’’ન્તિઆદિના નયેન ખન્ધકે વુત્તોયેવ.

ન ¶ અભોગેનાતિ યાગુરન્ધનરજનપચનાદિના અપરિભોગેન ન પરિભુઞ્જિતબ્બો. અન્તરામગ્ગે પન બ્યાધિમ્હિ ઉપ્પન્ને અઞ્ઞસ્મિં ભાજને અસતિ મત્તિકાય લિમ્પેત્વા યાગું વા પચિતું ઉદકં વા તાપેતું વટ્ટતિ.

ન વિસ્સજ્જેતબ્બોતિ અઞ્ઞસ્સ ન દાતબ્બો. સચે પન સદ્ધિવિહારિકો વા અન્તેવાસિકો વા અઞ્ઞં વરપત્તં ઠપેત્વા ‘‘અયં મય્હં સારુપ્પો, અયં થેરસ્સા’’તિ ગણ્હાતિ, વટ્ટતિ. અઞ્ઞો વા તં ગહેત્વા અત્તનો પત્તં દેતિ, વટ્ટતિ. ‘‘મય્હમેવ પત્તં આહરા’’તિ વત્તબ્બકિચ્ચં નત્થિ.

૬૧૭. પવારિતાનન્તિ એત્થ સઙ્ઘવસેન પવારિતટ્ઠાને પઞ્ચબન્ધનેનેવ વટ્ટતિ. પુગ્ગલવસેન પવારિતટ્ઠાને ઊનપઞ્ચબન્ધનેનાપિ વટ્ટતીતિ કુરુન્દિયં વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

છસમુટ્ઠાનં ¶ , કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

ઊનપઞ્ચબન્ધનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૧૮. તેન સમયેનાતિ ભેસજ્જસિક્ખાપદં. તત્થ અત્થો, ભન્તેતિ રાજા ભિક્ખૂ ઉય્યુત્તપ્પયુત્તે થેરસ્સ લેણત્થાય પબ્ભારં સોધેન્તે દિસ્વા આરામિકં દાતુકામો પુચ્છિ.

૬૧૯-૨૧. પાટિયેક્કોતિ વિસું એકો. માલાકિતેતિ કતમાલે માલાધરે, કુસુમમાલાપટિમણ્ડિતેતિ અત્થો. તિણણ્ડુપકન્તિ તિણચુમ્બટકં. પટિમુઞ્ચીતિ ઠપેસિ. સા અહોસિ સુવણ્ણમાલાતિ દારિકાય સીસે ઠપિતમત્તાયેવ થેરસ્સ અધિટ્ઠાનવસેન સુવણ્ણપદુમમાલા અહોસિ. તઞ્હિ તિણણ્ડુપકં સીસે ઠપિતમત્તમેવ ‘‘સુવણ્ણમાલા હોતૂ’’તિ થેરો અધિટ્ઠાસિ. દુતિયમ્પિ ખો…પે…. તેનુપસઙ્કમીતિ દુતિયદિવસેયેવ ઉપસઙ્કમિ.

સુવણ્ણન્તિ ¶ અધિમુચ્ચીતિ ‘‘સોવણ્ણમયો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. પઞ્ચન્નં ભેસજ્જાનન્તિ સપ્પિઆદીનં. બાહુલિકાતિ ¶ પચ્ચયબાહુલિકતાય પટિપન્ના. કોલમ્બેપિ ઘટેપીતિએત્થ કોલમ્બા નામ મહામુખચાટિયો વુચ્ચન્તિ. ઓલીનવિલીનાનીતિ હેટ્ઠા ચ ઉભતોપસ્સેસુ ચ ગળિતાનિ. ઓકિણ્ણવિકિણ્ણાતિ સપ્પિઆદીનં ગન્ધેન ભૂમિં ખનન્તેહિ ઓકિણ્ણા, ભિત્તિયો ખનન્તેહિ ઉપરિ સઞ્ચરન્તેહિ ચ વિકિણ્ણા. અન્તોકોટ્ઠાગારિકાતિ અબ્ભન્તરે સંવિહિતકોટ્ઠાગારા.

૬૨૨. પટિસાયનીયાનીતિ પટિસાયિતબ્બાનિ, પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ અત્થો. ભેસજ્જાનીતિ ભેસજ્જકિચ્ચં કરોન્તુ વા મા વા, એવં લદ્ધવોહારાનિ. ‘‘ગોસપ્પી’’તિઆદીહિ લોકે પાકટં દસ્સેત્વા ‘‘યેસં મંસં કપ્પતી’’તિ ઇમિના અઞ્ઞેસમ્પિ મિગરોહિતસસાદીનં સપ્પિં સઙ્ગહેત્વા દસ્સેસિ. યેસઞ્હિ ખીરં અત્થિ, સપ્પિપિ તેસં અત્થિયેવ, તં પન સુલભં વા હોતુ દુલ્લભં વા, અસમ્મોહત્થં વુત્તં. એવં નવનીતમ્પિ.

સન્નિધિકારકં પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ સન્નિધિં કત્વા નિદહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ. કથં? પાળિયા આગતસપ્પિઆદીસુ સપ્પિ તાવ પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં તદહુપુરેભત્તં સામિસમ્પિ નિરામિસમ્પિ ¶ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સત્તાહં નિરામિસં પરિભુઞ્જિતબ્બં. સત્તાહાતિક્કમે સચે એકભાજને ઠપિતં, એકં નિસ્સગ્ગિયં. સચે બહૂસુ વત્થુગણનાય નિસ્સગ્ગિયાનિ, પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતં સત્તાહં નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. પુરેભત્તં વા પચ્છાભત્તં વા ઉગ્ગહિતકં કત્વા નિક્ખિત્તં અજ્ઝોહરિતું ન વટ્ટતિ; અબ્ભઞ્જનાદીસુ ઉપનેતબ્બં. સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ, અનજ્ઝોહરણીયતં આપન્નત્તા. ‘‘પટિસાયનીયાની’’તિ હિ વુત્તં. સચે અનુપસમ્પન્નો પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતનવનીતેન સપ્પિં કત્વા દેતિ, પુરેભત્તં સામિસં વટ્ટતિ. સચે સયં કરોતિ, સત્તાહમ્પિ નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતનવનીતેન પન યેન કેનચિ કતસપ્પિ સત્તાહમ્પિ નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. ઉગ્ગહિતકેન કતે પુબ્બે વુત્તસુદ્ધસપ્પિનયેનેવ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતખીરેન વા દધિના વા કતસપ્પિ ¶ અનુપસમ્પન્નેન કતં સામિસમ્પિ તદહુપુરેભત્તં વટ્ટતિ. સયંકતં નિરામિસમેવ વટ્ટતિ ¶ . નવનીતં તાપેન્તસ્સ હિ સામંપાકો ન હોતિ, સામંપક્કેન પન તેન સદ્ધિં આમિસં ન વટ્ટતિ. પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય ચ ન વટ્ટતિયેવ. સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ, સવત્થુકસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા, ‘‘તાનિ પટિગ્ગહેત્વા’’તિ હિ વુત્તં. પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતેહિ કતં પન અબ્ભઞ્જનાદીસુ ઉપનેતબ્બં. પુરેભત્તમ્પિ ચ ઉગ્ગહિતકેહિ કતં ઉભયેસમ્પિ સત્તાહાતિક્કમે અનાપત્તિ. એસેવ નયો અકપ્પિયમંસસપ્પિમ્હિ. અયં પન વિસેસો – યત્થ પાળિયં આગતસપ્પિના નિસ્સગ્ગિયં, તત્થ ઇમિના દુક્કટં. અન્ધકટ્ઠકથાયં કારણપતિરૂપકં વત્વા મનુસ્સસપ્પિ ચ નવનીતઞ્ચ પટિક્ખિત્તં, તં દુપ્પટિક્ખિત્તં, સબ્બઅટ્ઠકથાસુ અનુઞ્ઞાતત્તા. પરતો ચસ્સ વિનિચ્છયોપિ આગચ્છિસ્સતિ.

પાળિયં આગતં નવનીતમ્પિ પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં તદહુપુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય નિરામિસમેવ. સત્તાહાતિક્કમે નાનાભાજનેસુ ઠપિતે ભાજનગણનાય એકભાજનેપિ અમિસ્સેત્વા પિણ્ડપિણ્ડવસેન ઠપિતે પિણ્ડગણનાય નિસ્સગ્ગિયાનિ. પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતં સપ્પિનયેનેવ વેદિતબ્બં. એત્થ પન દધિગુળિકાયોપિ તક્કબિન્દૂનિપિ હોન્તિ, તસ્મા તં ધોતં વટ્ટતીતિ ઉપડ્ઢત્થેરા આહંસુ. મહાસીવત્થેરો પન ‘‘ભગવતા અનુઞ્ઞાતકાલતો પટ્ઠાય તક્કતો ઉદ્ધટમત્તમેવ ખાદિંસૂ’’તિ આહ. તસ્મા નવનીતં પરિભુઞ્જન્તેન ધોવિત્વા દધિતક્કમક્ખિકાકિપિલ્લિકાદીનિ અપનેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં. પચિત્વા સપ્પિં કત્વા પરિભુઞ્જિતુકામેન અધોતમ્પિ પચિતું વટ્ટતિ. યં તત્થ દધિગતં વા તક્કગતં વા તં ખયં ગમિસ્સતિ, એત્તાવતા હિ સવત્થુકપટિગ્ગહિતં નામ ન હોતીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. આમિસેન ¶ સદ્ધિં પક્કત્તા પન તસ્મિમ્પિ કુક્કુચ્ચાયન્તિ કુક્કુચ્ચકા. ઇદાનિ ઉગ્ગહેત્વા ઠપિતનવનીતે ચ પુરેભત્તં ખીરદધીનિ ¶ પટિગ્ગહેત્વા કતનવનીતે ચ પચ્છાભત્તં તાનિ પટિગ્ગહેત્વા કતનવનીતે ચ ઉગ્ગહિતેહિ કતનવવીતે ચ અકપ્પિયમંસનવનીતે ચ સબ્બો આપત્તાનાપત્તિપરિભોગાપરિભોગનયો સપ્પિમ્હિ વુત્તક્કમેનેવ ગહેતબ્બો.

તેલભિક્ખાય પવિટ્ઠાનં પન ભિક્ખૂનં તત્થેવ સપ્પિમ્પિ નવનીતમ્પિ પક્કતેલમ્પિ અપક્કતેલમ્પિ આકિરન્તિ, તત્થ તક્કદધિબિન્દૂનિપિ ભત્તસિત્થાનિપિ તણ્ડુલકણાપિ મક્ખિકાદયોપિ હોન્તિ. આદિચ્ચપાકં કત્વા ¶ પરિસ્સાવેત્વા ગહિતં સત્તાહકાલિકં હોતિ, પટિગ્ગહેત્વા ઠપિતભેસજ્જેહિ સદ્ધિં પચિત્વા નત્થુપાનમ્પિ કાતું વટ્ટતિ. સચે વદ્દલિસમયે લજ્જિ સામણેરો યથા તત્થ પતિતતણ્ડુલકણાદયો ન પચ્ચન્તિ, એવં સામિસપાકં મોચેન્તો અગ્ગિમ્હિ વિલીયાપેત્વા પરિસ્સાવેત્વા પુન પચિત્વા દેતિ, પુરિમનયેનેવ સત્તાહં વટ્ટતિ.

તેલેસુ તિલતેલં તાવ પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય નિરામિસમેવ. સત્તાહાતિક્કમે પનસ્સ ભાજનગણનાય નિસ્સગ્ગિયભાવો વેદિતબ્બો. પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતં સત્તાહં નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. ઉગ્ગહિતકં કત્વા નિક્ખિત્તં અજ્ઝોહરિતું ન વટ્ટતિ, સીસમક્ખનાદીસુ ઉપનેતબ્બં, સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ. પુરેભત્તં તિલે પટિગ્ગહેત્વા કતતેલં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય અનજ્ઝોહરણીયં હોતિ, સીસમક્ખનાદીસુ ઉપનેતબ્બં, સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ. પચ્છાભત્તં તિલે પટિગ્ગહેત્વા કતતેલં અનજ્ઝોહરણીયમેવ, સવત્થુકપટિગ્ગહિતત્તા, સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ, સીસમક્ખનાદીસુ ઉપનેતબ્બં. પુરેભત્તં વા પચ્છાભત્તં વા ઉગ્ગહિતકતિલેહિ કતતેલેપિ એસેવ નયો.

પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતકતિલે ભજ્જિત્વા વા તિલપિટ્ઠં વા સેદેત્વા ઉણ્હોદકેન વા તેમેત્વા કતતેલં સચે અનુપસમ્પન્નેન કતં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ. અત્તના કતતેલં પન નિબ્બટ્ટિતત્તા પુરેભત્તં નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. સામંપક્કત્તા ¶ સામિસં ન વટ્ટતિ, સવત્થુકપટિગ્ગહિતત્તા પન પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય ઉભયમ્પિ અનજ્ઝોહરણીયં, સીસમક્ખનાદીસુ ઉપનેતબ્બં, સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ. યદિ પન અપ્પં ઉણ્હોદકં હોતિ અબ્ભુક્કિરણમત્તં, અબ્બોહારિકં હોતિ, સામપાકગણનં ન ગચ્છતિ. સાસપતેલાદીસુપિ અવત્થુકપટિગ્ગહિતેસુ અવત્થુકતિલતેલે વુત્તસદિસોવ વિનિચ્છયો.

સચે ¶ પન પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતાનં સાસપાદીનં ચુણ્ણેહિ આદિચ્ચપાકેન સક્કા તેલં કાતું, તં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય નિરામિસમેવ, સત્તાહાતિક્કમે નિસ્સગ્ગિયં. યસ્મા પન સાસપમધુકચુણ્ણાદીનિ સેદેત્વા એરણ્ડકટ્ઠીનિ ચ ભજ્જિત્વા એવ તેલં કરોન્તિ, તસ્મા તેસં તેલં અનુપસમ્પન્નેહિ કતં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ. વત્થૂનં યાવજીવિકત્તા પન સવત્થુકપટિગ્ગહણે દોસો નત્થીતિ. અત્તના કતં ¶ સત્તાહં નિરામિસપરિભોગેનેવ પરિભુઞ્જિતબ્બં. ઉગ્ગહિતકેહિ કતં અનજ્ઝોહરણીયં બાહિરપરિભોગે વટ્ટતિ, સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ.

તેલકરણત્થાય સાસપમધુકએરણ્ડકટ્ઠીનિ વા પટિગ્ગહેત્વા કતં તેલં સત્તાહકાલિકં. દુતિયદિવસે કતં છાહં વટ્ટતિ. તતિયદિવસે કતં પઞ્ચાહં વટ્ટતિ. ચતુત્થ-પઞ્ચમ-છટ્ઠસત્તામદિવસે કતં તદહેવ વટ્ટતિ. સચે યાવ અરુણસ્સ ઉગ્ગમના તિટ્ઠતિ, નિસ્સગ્ગિયં. અટ્ઠમે દિવસે કતં અનજ્ઝોહરણીયં. અનિસ્સગ્ગિયત્તા પન બાહિરપરિભોગે વટ્ટતિ. સચેપિ ન કરોતિ, તેલત્થાય ગહિતસાસપાદીનં સત્તાહાતિક્કમને દુક્કટમેવ. પાળિયં પન અનાગતાનિ અઞ્ઞાનિપિ નાળિકેરનિમ્બકોસમ્બકકરમન્દઅતસીઆદીનં તેલાનિ અત્થિ, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહં અતિક્કામયતો દુક્કટં હોતિ. અયમેતેસુ વિસેસો. સેસં યાવકાલિકવત્થું યાવજીવિકવત્થુઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા સામંપાકસવત્થુકપુરેભત્તપચ્છાભત્તપટિગ્ગહિતઉગ્ગહિતકવત્થુવિધાનં સબ્બં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૬૨૩. વસાતેલન્તિ ¶ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસાનિ ભેસજ્જાનિ, અચ્છવસં, મચ્છવસં, સુસુકાવસં, સૂકરવસં, ગદ્રભવસ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૨) એવં અનુઞ્ઞાતવસાનં તેલં. એત્થ ચ ‘‘અચ્છવસ’’ન્તિ વચનેન ઠપેત્વા મનુસ્સવસં સબ્બેસં અકપ્પિયમંસાન વસા અનુઞ્ઞાતા. મચ્છગ્ગહણેન ચ સુસુકાપિ ગહિતા હોન્તિ, વાળમચ્છત્તા પન વિસું વુત્તં. મચ્છાદિગ્ગહણેન ચેત્થ સબ્બેસમ્પિ કપ્પિયમંસાનં વસા અનુઞ્ઞાતા. મંસેસુ હિ દસમનઉસ્સ-હત્થિ-અસ્સ-સુનખ-અહિ-સીહ-બ્યગ્ઘ-દીપિ-અચ્છ-તરચ્છાનં મંસાનિ અકપ્પિયાનિ. વસાસુ એકા મનુસ્સવસાવ. ખીરાદીસુ અકપ્પિયં નામ નત્થિ.

અનુપસમ્પન્નેહિ કતનિબ્બટ્ટિતવસાતેલં પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ. પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સત્તાહં નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. યં પન તત્થ સુખુમરજસદિસં મંસં વા ન્હારુ વા અટ્ઠિ વા લોહિતં વા હોતિ, તં અબ્બોહારિકં. સચે પન વસં પટિગ્ગહેત્વા સયં કરોતિ, પુરેભત્તં પટિગ્ગહેત્વા પચિત્વા પરિસ્સાવેત્વા સત્તાહં નિરામિસપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતબ્બં ¶ . નિરામિસપરિભોગઞ્હિ સન્ધાય ઇદં વુત્તં – ‘‘કાલે ¶ પટિગ્ગહિતં કાલે નિપ્પક્કં કાલે સંસટ્ઠં તેલપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૨). તત્રાપિ અબ્બોહારિકં અબ્બોહારિકમેવ. પચ્છાભત્તં પન પટિગ્ગહિતું વા કાતું વા ન વટ્ટતિયેવ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘વિકાલે ચે, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહિતં વિકાલે નિપ્પક્કં વિકાલે સંસટ્ઠં, તં ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ તિણ્ણં દુક્કટાનં. કાલે ચે, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહિતં વિકાલે નિપ્પક્કં વિકાલે સંસટ્ઠં, તં ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાનં. કાલે ચે, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહિતં કાલે નિપ્પક્કં વિકાલે સંસટ્ઠં, તં ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. કાલે ચે, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહિતં કાલે નિપ્પક્કં કાલે સંસટ્ઠં, તં ચે પરિભુઞ્જેય્ય, અનાપત્તી’’તિ.

ઉપતિસ્સત્થેરં પન અન્તેવાસિકા પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, સપ્પિનવનીતવસાનિ ¶ એકતો પચિત્વા નિબ્બટ્ટિતાનિ વટ્ટન્તિ, ન વટ્ટન્તી’’તિ? ‘‘ન વટ્ટન્તિ, આવુસો’’તિ. થેરો કિરેત્થ પક્કતેલકસટે વિય કુક્કુચ્ચાયતિ. તતો નં ઉત્તરિ પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, નવનીતે દધિગુળિકા વા તક્કબિન્દુ વા હોતિ, એતં વટ્ટતી’’તિ? ‘‘એતમ્પિ, આવુસો, ન વટ્ટતી’’તિ. તતો નં આહંસુ – ‘‘ભન્તે, એકતો પચિત્વા સંસટ્ઠાનિ તેજવન્તાનિ હોન્તિ, રોગં નિગ્ગણ્હન્તી’’તિ? ‘‘સાધાવુસો’’તિ થેરો સમ્પટિચ્છિ.

મહાસુમત્થેરો પનાહ – ‘‘કપ્પિયમંસવસા સામિસપરિભોગે વટ્ટતિ, ઇતરા નિરામિસપરિભોગે વટ્ટતી’’તિ. મહાપદુમત્થેરો પન ‘‘ઇદં કિ’’ન્તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘નનુ વાતાબાધિકા ભિક્ખૂ પઞ્ચમૂલકસાવયાગુયં અચ્છસૂકરતેલાદીનિ પક્ખિપિત્વા યાગું પિવન્તિ, સા તેજુસ્સદત્તા રોગં નિગ્ગણ્હાતી’’તિ વત્વા ‘‘વટ્ટતી’’તિ આહ.

મધુ નામ મક્ખિકામધૂતિ મધુકરીહિ નામ મધુમક્ખિકાહિ ખુદ્દકમક્ખિકાહિ ભમરમક્ખિકાહિ ચ કતં મધુ. તં પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં પુરેભત્તં સામિસપરિભોગમ્પિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સત્તાહં નિરામિસપરિભોગમેવ વટ્ટતિ. સત્તાહાતિક્કમે સચે સિલેસસદિસં મહામધું ખણ્ડં ખણ્ડં કત્વા ઠપિતં, ઇતરં વા નાનાભાજનેસુ, વત્થુગણનાય નિસ્સગ્ગિયાનિ. સચે એકમેવ ખણ્ડં, એકભાજને વા ઇતરં એકમેવ નિસ્સગ્ગિયં. ઉગ્ગહિતકં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં, અરુમક્ખનાદીસુ ઉપનેતબ્બં. મધુપટલં ¶ વા મધુસિત્થકં વા સચે મધુના અમક્ખિતં ¶ પરિસુદ્ધં, યાવજીવિકં. મધુમક્ખિતં પન મધુગતિકમેવ. ચીરિકા નામ સપક્ખા દીઘમક્ખિકા, તુમ્બલનામિકા ચ અટ્ઠિપક્ખા કાળમહાભમરા હોન્તિ, તેસં આસયેસુ નિય્યાસસદિસં મધુ હોતિ, તં યાવજીવિકં.

ફાણિતં નામ ઉચ્છુમ્હા નિબ્બત્તન્તિ ઉચ્છુરસં ઉપાદાય અપક્કા વા અવત્થુકપક્કા વા સબ્બાપિ અવત્થુકા ઉચ્છુવિકતિ ફાણિતન્તિ વેદિતબ્બા. તં ફાણિતં પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સત્તાહં નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. સત્તાહાતિક્કમે વત્થુગણનાય ¶ નિસ્સગ્ગિયં. બહૂ પિણ્ડા ચુણ્ણેત્વા એકભાજને પક્ખિત્તા હોન્તિ ઘનસન્નિવેસા, એકમેવ નિસ્સગ્ગિયં. ઉગ્ગહિતકં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં, ઘરધૂપનાદીસુ ઉપનેતબ્બં. પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતેન અપરિસ્સાવિતઉચ્છુરસેન કતફાણિતં સચે અનુપસમ્પન્નેન કતં, સામિસમ્પિ વટ્ટતિ. સયંકતં નિરામિસમેવ વટ્ટતિ. પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય પન સવત્થુકપટિગ્ગહિતત્તા અનજ્ઝોહરણીયં, સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ. પચ્છાભત્તં અપરિસ્સાવિતપટિગ્ગહિતેન કતમ્પિ અનજ્ઝોહરણીયમેવ, સત્તાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ. એસ નયો ઉચ્છું પટિગ્ગહેત્વા કતફાણિતેપિ. પુરેભત્તં પન પરિસ્સાવિતપટિગ્ગહિતકેન કતં સચે અનુપસમ્પન્નેન કતં પુરેભત્તં સામિસમ્પિ વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સત્તાહં નિરામિસમેવ. સયંકતં પુરેભત્તમ્પિ નિરામિસમેવ. પચ્છાભત્તં પરિસ્સાવિતપટિગ્ગહિતેન કતં પન નિરામિસમેવ સત્તાહં વટ્ટતિ. ઉગ્ગહિતકકતં વુત્તનયમેવ. ‘‘ઝામઉચ્છુફાણિતં વા કોટ્ટિતઉચ્છુફાણિતં વા પુરેભત્તમેવ વટ્ટતી’’તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં.

મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘એતં સવત્થુકપક્કં વટ્ટતિ, નો વટ્ટતી’’તિ પુચ્છં કત્વા ‘‘ઉચ્છુફાણિતં પચ્છાભત્તં નોવટ્ટનકં નામ નત્થી’’તિ વુત્તં, તં યુત્તં. સીતુદકેન કતં મધુકપુપ્ફફાણિતં પુરેભત્તં સામિસં વટ્ટતિ, પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સત્તાહં નિરામિસમેવ. સત્તાહાતિક્કમે વત્થુગણનાય દુક્કટં. ખીરં પક્ખિપિત્વા કતં મધુકફાણિતં યાવકાલિકં. ખણ્ડસક્ખરં પન ખીરજલ્લિકં અપનેત્વા સોધેન્તિ, તસ્મા વટ્ટતિ. મધુકપુપ્ફં પન પુરેભત્તં અલ્લં વટ્ટતિ, ભજ્જિતમ્પિ વટ્ટતિ. ભજ્જિત્વા તિલાદીહિ મિસ્સં વા ¶ અમિસ્સં વા કત્વા કોટ્ટિતમ્પિ વટ્ટતિ. યદિ પન તં ગહેત્વા મેરયત્થાય યોજેન્તિ, યોજિતં બીજતો પટ્ઠાય ન વટ્ટતિ. કદલી-ખજ્જૂરી-અમ્બ-લબુજ-પનસ-ચિઞ્ચાદીનં સબ્બેસં યાવકાલિકફલાનં ¶ ફાણિતં યાવકાલિકમેવ. મરિચપક્કેહિ ફાણિતં કરોન્તિ, તં યાવજીવિકં.

તાનિ પટિગ્ગહેત્વાતિ સચેપિ સબ્બાનિપિ પટિગ્ગહેત્વા એક ઘટે અવિનિબ્ભોગાનિ કત્વા નિક્ખિપતિ ¶ , સત્તાહાતિક્કમે એકમેવ નિસ્સગ્ગિયં. વિનિભુત્તેસુ પઞ્ચ નિસ્સગ્ગિયાનિ. સત્તાહં પન અનતિક્કામેત્વા ગિલાનેનપિ અગિલાનેનપિ વુત્તનયેનેવ યથાસુખં પરિભુઞ્જિતબ્બં. સત્તવિધઞ્હિ ઓદિસ્સં નામ – બ્યાધિઓદિસ્સં, પુગ્ગલોદિસ્સં, કાલોદિસ્સં, સમયોદિસ્સં, દેસોદિસ્સં, વસોદિસ્સં, ભેસજ્જોદિસ્સન્તિ.

તત્થ બ્યાધિઓદિસ્સં નામ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અમનુસ્સિકાબાધે આમકમંસં આમકલોહિત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૪) એવં બ્યાધિં ઉદ્દિસ્સ અનુઞ્ઞાતં, તં તેનેવ આબાધેન આબાધિકસ્સ વટ્ટતિ, ન અઞ્ઞસ્સ. તઞ્ચ ખો કાલેપિ વિકાલેપિ કપ્પિયમ્પિ અકપ્પિયમ્પિ વટ્ટતિયેવ.

પુગ્ગલોદિસ્સં નામ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, રોમન્થકસ્સ રોમન્થનં. ન ચ, ભિક્ખવે, બહિમુખદ્વારં નીહરિત્વા અજ્ઝોહરિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૭૩) એવં પુગ્ગલં ઉદ્દિસ્સ અનુઞ્ઞાતં, તં તસ્સેવ વટ્ટતિ, ન અઞ્ઞસ્સ.

કાલોદિસ્સં નામ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ચત્તારિ મહાવિકટાનિ દાતું – ગૂથં, મુત્તં, છારિકં, મત્તિક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૮) એવં અહિના દટ્ઠકાલં ઉદ્દિસ્સ અનુઞ્ઞાતં, તં તસ્મિંયેવ કાલે અપ્પટિગ્ગહિતકમ્પિ વટ્ટતિ, ન અઞ્ઞસ્મિં.

સમયોદિસ્સં નામ – ‘‘ગણભોજને અઞ્ઞત્ર સમયા’’તિઆદિના (પાચિ. ૨૧૭) નયેન તં તં સમયં ઉદ્દિસ્સ અનુઞ્ઞાતા અનાપત્તિયો, તા તસ્મિં તસ્મિંયેવ સમયે અનાપત્તિયો હોન્તિ, ન અઞ્ઞદા.

દેસોદિસ્સં નામ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, એવરૂપેસુ પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ વિનયધરપઞ્ચમેન ગણેન ઉપસમ્પદ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૫૯) એવં પચ્ચન્તદેસે ઉદ્દિસ્સ અનુઞ્ઞાતાનિ ઉપસમ્પદાદીનિ, તાનિ તત્થેવ વટ્ટન્તિ, ન મજ્ઝિમદેસે.

વસોદિસ્સં ¶ નામ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસાનિ ભેસજ્જાની’’તિ (મહાવ. ૨૬૨) એવં વસાનામેન અનુઞ્ઞાતં ¶ , તં ઠપેત્વા મનુસ્સવસં સબ્બેસં કપ્પિયાકપ્પિયવસાનં તેલં તંતદત્થિકાનં તેલપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

ભેસજ્જોદિસ્સં ¶ નામ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચ ભેસજ્જાની’’તિ (મહાવ. ૨૬૦-૨૬૧) એવં ભેસજ્જનામેન અનુઞ્ઞાતાનિ આહારત્થં ફરિતું સમત્થાનિ સપ્પિનવનીતતેલમધુફાણિતન્તિ. તાનિ પટિગ્ગહેત્વા તદહુપુરેભત્તં યથાસુખં પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સતિ પચ્ચયે વુત્તનયેનેવ સત્તાહં પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ.

૬૨૪. સત્તાહાતિક્કન્તે અતિક્કન્તસઞ્ઞી નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયન્તિ સચેપિ સાસપમત્તં હોતિ સકિં વા અઙ્ગુલિયા ગહેત્વા જિવ્હાય સાયનમત્તં નિસ્સજ્જિતબ્બમેવ, પાચિત્તિયઞ્ચ દેસેતબ્બં.

ન કાયિકેન પરિભોગેન પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ કાયો વા કાયે અરુ વા ન મક્ખેતબ્બં. તેહિ મક્ખિતાનિ કાસાવકત્તરયટ્ઠિઉપાહનપાદકથલિકમઞ્ચપીઠાદીનિપિ અપરિભોગાનિ. ‘‘દ્વારવાતપાનકવાટેસુપિ હત્થેન ગહણટ્ઠાનં ન મક્ખેતબ્બ’’ન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. ‘‘કસાવે પન પક્ખિપિત્વા દ્વારવાતપાનકવાટાનિ મક્ખેતબ્બાની’’તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં.

અનાપત્તિ અન્તોસત્તાહં અધિટ્ઠેતીતિ સત્તાહબ્ભન્તરે સપ્પિઞ્ચ તેલઞ્ચ વસઞ્ચ મુદ્ધનિતેલં વા અબ્ભઞ્જનં વા મધું અરુમક્ખનં ફાણિતં ઘરધૂપનં અધિટ્ઠેતિ, અનાપત્તિ. સચે અધિટ્ઠિતતેલં અનધિટ્ઠિતતેલભાજને આકિરિતુકામો હોતિ, ભાજને ચે સુખુમં છિદ્દં પવિટ્ઠં પવિટ્ઠં તેલં પુરાણતેલેન અજ્ઝોત્થરીયતિ, પુન અધિટ્ઠાતબ્બં. અથ મહામુખં હોતિ, સહસાવ બહુતેલં પવિસિત્વા પુરાણતેલં અજ્ઝોત્થરતિ, પુન અધિટ્ઠાનકિચ્ચં નત્થિ. અધિટ્ઠિતગતિકમેવ હિ તં હોતિ, એતેન નયેન અધિટ્ઠિતતેલભાજને અનધિટ્ઠિતતેલાકિરણમ્પિ ¶ વેદિતબ્બં.

૬૨૫. વિસ્સજ્જેતીતિ એત્થ સચે દ્વિન્નં સન્તકં એકેન પટિગ્ગહિતં અવિભત્તં હોતિ, સત્તાહાતિક્કમે દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તિ, પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતિ. સચે યેન પટિગ્ગહિતં, સો ઇતરં ભણતિ – ‘‘આવુસો, ઇમં તેલં સત્તાહમત્તં પરિભુઞ્જ ત્વ’’ન્તિ. સો ચ પરિભોગં ન કરોતિ, કસ્સ આપત્તિ? ન કસ્સચિપિ આપત્તિ ¶ . કસ્મા? યેન પટિગ્ગહિતં તેન વિસ્સજ્જિતત્તા, ઇતરસ્સ અપ્પટિગ્ગહિતત્તા.

વિનસ્સતીતિ અપરિભોગં હોતિ. ચત્તેનાતિઆદીસુ યેન ચિત્તેન ભેસજ્જં ચત્તઞ્ચ વન્તઞ્ચ મુત્તઞ્ચ હોતિ, તં ચિત્તં ચત્તં વન્તં મુત્તન્તિ વુચ્ચતિ. તેન ચિત્તેન પુગ્ગલો અનપેક્ખોતિ વુચ્ચત્તિ, એવં અનપેક્ખો સામણેરસ્સ દત્વાતિ અત્થો. ઇદં કસ્મા વુત્તં? ‘‘એવં ¶ અન્તોસત્તાહે દત્વા પચ્છા લભિત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિદસ્સનત્થ’’ન્તિ મહાસુમત્થેરો આહ. મહાપદુમત્થેરો પનાહ – ‘‘નયિદં યાચિતબ્બં, અન્તોસત્તાહે દિન્નસ્સ હિ પુન પરિભોગે આપત્તિયેવ નત્થિ. સત્તાહાતિક્કન્તસ્સ પન પરિભોગે અનાપત્તિદસ્સનત્થમિદં વુત્ત’’ન્તિ. તસ્મા એવં દિન્નં ભેસજ્જં સચે સામણેરો અભિસઙ્ખરિત્વા વા અનભિસઙ્ખરિત્વા વા તસ્સ ભિક્ખુનો નત્થુકમ્મત્થં દદેય્ય, ગહેત્વા નત્થુકમ્મં કાતબ્બં. સચે બાલો હોતિ, દાતું ન જાનાતિ, અઞ્ઞેન ભિક્ખુના વત્તબ્બો – ‘‘અત્થિ તે, સામણેર, તેલ’’ન્તિ ‘‘આમ, ભન્તે, અત્થી’’તિ. ‘‘આહર, થેરસ્સ ભેસજ્જં કરિસ્સામા’’તિ. એવમ્પિ વટ્ટતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

કથિનસમુટ્ઠાનં, અકિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં,

તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. વસ્સિકસાટિકસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૨૬. તેન સમયેનાતિ વસ્સિકસાટિકસિક્ખાપદં. તત્થ વસ્સિકસાટિકા અનુઞ્ઞાતાતિ ચીવરક્ખન્ધકે વિસાખાવત્થુસ્મિં (મહાવ. ૩૪૯ આદયો) અનુઞ્ઞાતા. પટિકચ્ચેવાતિ પુરેયેવ.

૬૨૭. માસો સેસો ગિમ્હાનન્તિ ચતુન્નં ગિમ્હમાસાનં એકો પચ્છિમમાસો સેસો. કત્વાતિ સિબ્બનરજનકપ્પપરિયોસાનેન નિટ્ઠપેત્વા. કરોન્તેન ¶ ચ એકમેવ કત્વા સમયે અધિટ્ઠાતબ્બં, દ્વે અધિટ્ઠાતું ન વટ્ટન્તિ.

અતિરેકમાસે સેસે ગિમ્હાનેતિ ગિમ્હાનનામકે અતિરેકમાસે સેસે.

અતિરેકદ્ધમાસે ¶ સેસે ગિમ્હાને કત્વા નિવાસેતીતિ એત્થ પન ઠત્વા વસ્સિકસાટિકાય પરિયેસનક્ખેત્તં કરણક્ખેત્તં નિવાસનક્ખેત્તં અધિટ્ઠાનક્ખેત્તન્તિ ચતુબ્બિધં ખેત્તં, કુચ્છિસમયો પિટ્ઠિસમયોતિ દુવિધો સમયો, પિટ્ઠિસમયચતુક્કં કુચ્છિસમયચતુક્કન્તિ દ્વે ચતુક્કાનિ ચ વેદિતબ્બાનિ.

તત્થ જેટ્ઠમૂલપુણ્ણમાસિયા પચ્છિમપાટિપદદિવસતો પટ્ઠાય યાવ કાળપક્ખુપોસથા, અયમેકો અદ્ધમાસો પરિયેસનક્ખેત્તઞ્ચેવ કરણક્ખેત્તઞ્ચ. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે વસ્સિકસાટિકં અલદ્ધં પરિયેસિતું લદ્ધં કાતુઞ્ચ વટ્ટતિ, નિવાસેતું અધિટ્ઠાતુઞ્ચ ન વટ્ટતિ. કાળપક્ખુપોસથસ્સ પચ્છિમપાટિપદદિવસતો પટ્ઠાય યાવ આસાળ્હીપુણ્ણમા, અયમેકો ¶ અદ્ધમાસો પરિયેસનકરણનિવાસનાનં તિણ્ણમ્પિ ખેત્તં. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે પરિયેસિતું કાતું નિવાસેતુઞ્ચ વટ્ટતિ, અધિટ્ઠાતુંયેવ ન વટ્ટતિ. આસાળ્હીપુણ્ણમાસિયા પચ્છિમપાટિપદદિવસતો પટ્ઠાય યાવ કત્તિકપુણ્ણમા, ઇમે ચત્તારો માસા પરિયેસનકરણનિવાસનાધિટ્ઠાનાનં ચતુન્નં ખેત્તં. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે અલદ્ધં પરિયેસિતું લદ્ધં કાતું નિવાસેતું અધિટ્ઠાતુઞ્ચ વટ્ટતિ. ઇદં તાવ ચતુબ્બિધં ખેત્તં વેદિતબ્બં.

કત્તિકપુણ્ણમાસિયા પન પચ્છિમપાટિપદદિવસતો પટ્ઠાય યાવ જેટ્ઠમૂલપુણ્ણમા, ઇમે સત્ત માસા પિટ્ઠિસમયો નામ. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે ‘‘કાલો વસ્સિકસાટિકાયા’’તિઆદિના નયેન સતુપ્પાદં કત્વા અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતટ્ઠાનતો વસ્સિકસાટિકચીવરં નિપ્ફાદેન્તસ્સ ઇમિના સિક્ખાપદેન નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. ‘‘દેથ મે વસ્સિકસાટિકચીવર’’ન્તિઆદિના નયેન વિઞ્ઞત્તિં કત્વા નિપ્ફાદેન્તસ્સ અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદેન નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. વુત્તનયેનેવ સતુપ્પાદં કત્વા ઞાતકપવારિતટ્ઠાનતો નિપ્ફાદેન્તસ્સ ઇમિનાવ સિક્ખાપદેન નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં ¶ . વિઞ્ઞત્તિં કત્વા નિપ્ફાદેન્તસ્સ અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદેન અનાપત્તિ. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે –

‘‘માતરં ચીવરં યાચે, નો ચ સઙ્ઘે પરિણતં;

કેનસ્સ હોતિ આપત્તિ, અનાપત્તિ ચ ઞાતકે;

પઞ્હા મેસા કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ. (પરિ. ૪૮૧);

અયઞ્હિ ¶ પઞ્હો ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તોતિ. એવં પિટ્ઠિસમયચતુક્કં વેદિતબ્બં.

જેટ્ઠમૂલપુણ્ણમાસિયા પન પચ્છિમપાટિપદદિવસતો પટ્ઠાય યાવ કત્તિકપુણ્ણમા, ઇમે પઞ્ચ માસા કુચ્છિસમયો નામ. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે વુત્તનયેન સતુપ્પાદં કત્વા અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતટ્ઠાનતો વસ્સિકસાટિકચીવરં નિપ્ફાદેન્તસ્સ વત્તભેદે દુક્કટં. યે મનુસ્સા પુબ્બેપિ વસ્સિકસાટિકચીવરં દેન્તિ, ઇમે પન સચેપિ અત્તનો અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતા હોન્તિ, વત્તભેદો નત્થિ, તેસુ સતુપ્પાદકરણસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા. વિઞ્ઞતિં કત્વા નિપ્ફાદેન્તસ્સ અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદેન નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. ઇદં પન પકતિયા વસ્સિકસાટિકદાયકેસુપિ ¶ હોતિયેવ. વુત્તનયેનેવ સતુપ્પાદં કત્વા ઞાતકપવારિતટ્ઠાનતો નિપ્ફાદેન્તસ્સ ઇમિના સિક્ખાપદેન અનાપત્તિ. વિઞ્ઞત્તિં કત્વા નિપ્ફાદેન્તસ્સ અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદેન અનાપત્તિ. ‘‘ન વત્તબ્બા દેથ મે’’તિ ઇદઞ્હિ પરિયેસનકાલે અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતેયેવ સન્ધાય વુત્તં. એવં કુચ્છિસમયચતુક્કં વેદિતબ્બં.

નગ્ગો કાયં ઓવસ્સાપેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એત્થ ઉદકફુસિતગણનાય અકત્વા ન્હાનપરિયોસાનવસેન પયોગે પયોગે દુક્કટેન કારેતબ્બો. સો ચ ખો વિવટઙ્ગણે આકાસતો પતિતઉદકેનેવ ન્હાયન્તો. ન્હાનકોટ્ઠકવાપિઆદીસુ ઘટેહિ આસિત્તઉદકેન વા ન્હાયન્તસ્સ અનાપત્તિ.

વસ્સં ઉક્કડ્ઢિયતીતિ એત્થ સચે કતપરિયેસિતાય વસ્સિકસાટિકાય ગિમ્હાનં પચ્છિમ માસં ખેપેત્વા પુન વસ્સાનસ્સ પઠમમાસં ઉક્કડ્ઢિત્વા ગિમ્હાનં પચ્છિમમાસમેવ કરોન્તિ, વસ્સિકસાટિકા ધોવિત્વા નિક્ખિપિતબ્બા. અનધિટ્ઠિતા અવિકપ્પિતા દ્વે માસે પરિહારં ¶ લભતિ, વસ્સૂપનાયિકદિવસે અધિટ્ઠાતબ્બા. સચે સતિસમ્મોસેન વા અપ્પહોનકભાવેન વા અકતા હોતિ, તે ચ દ્વે માસે વસ્સાનસ્સ ચ ચાતુમાસન્તિ છ માસે પરિહારં લભતિ. સચે પન કત્તિકમાસે કથિનં અત્થરીયતિ, અપરેપિ ચત્તારો માસે લભતિ, એવં દસ માસા હોન્તિ. તતો પરમ્પિ સતિયા પચ્ચાસાય મૂલચીવરં કત્વા ઠપેન્તસ્સ એકમાસન્તિ ¶ એવં એકાદસ માસે પરિહારં લભતિ. સચે પન એકાહદ્વીહાદિવસેન યાવ દસાહાનાગતાય વસ્સૂપનાયિકાય અન્તોવસ્સે વા લદ્ધા ચેવ નિટ્ઠિતા ચ, કદા અધિટ્ઠાતબ્બાતિ એતં અટ્ઠકથાસુ ન વિચારિતં. લદ્ધદિવસતો પટ્ઠાય અન્તોદસાહે નિટ્ઠિતા પન તસ્મિંયેવ અન્તોદસાહે અધિટ્ઠાતબ્બા. દસાહાતિક્કમે નિટ્ઠિતા તદહેવ અધિટ્ઠાતબ્બા. દસાહે અપ્પહોન્તે ચીવરકાલં નાતિક્કમેતબ્બાતિ અયં નો અત્તનોમતિ. કસ્મા? ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિચીવરં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું; વસ્સિકસાટિકં વસ્સાનં ચાતુમાસં અધિટ્ઠાતું, તતો પરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૫૮) હિ વુત્તં. તસ્મા વસ્સૂપનાયિકતો પુબ્બે દસાહાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ. ‘‘દસાહપરમં અતિરેકચીવરં ધારેતબ્બ’’ન્તિ (પારા. ૪૬૨) ચ વુત્તં. તસ્મા એકાહદ્વીહાદિવસેન યાવ દસાહાનાગતાય વસ્સૂપનાયિકાય અન્તોવસ્સે વા લદ્ધા ચેવ નિટ્ઠિતા ચ વુત્તનયેનેવ અન્તોદસાહે વા તદહુ વા અધિટ્ઠાતબ્બા, દસાહે અપ્પહોન્તે ચીવરકાલં નાતિક્કમેતબ્બા.

તત્થ સિયા ‘‘વસ્સાનં ચાતુમાસં અધિટ્ઠાતુ’’ન્તિ વચનતો ‘‘ચાતુમાસબ્ભન્તરે યદા વા તદા ¶ વા અધિટ્ઠાતું વટ્ટતી’’તિ. યદિ એવં, ‘‘કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિં યાવ આબાધા અધિટ્ઠાતુ’’ન્તિ વુત્તં સાપિ, ચ દસાહં અતિક્કામેતબ્બા સિયા. એવઞ્ચ સતિ ‘‘દસાહપરમં અતિરેકચીવરં ધારેતબ્બ’’ન્તિ ઇદં વિરુજ્ઝતિ. તસ્મા યથાવુત્તમેવ ગહેતબ્બં, અઞ્ઞં વા અચલં કારણં લભિત્વા છડ્ડેતબ્બં. અપિચ કુરુન્દિયમ્પિ નિસ્સગ્ગિયાવસાને ¶ વુત્તં – ‘‘કદા અધિટ્ઠાતબ્બા? લદ્ધદિવસતો પટ્ઠાય અન્તોદસાહે નિટ્ઠિતા પન તસ્મિંયેવ અન્તોદસાહે અધિટ્ઠાતબ્બા. યદિ નપ્પહોતિ યાવ કત્તિકપુણ્ણમા પરિહારં લભતી’’તિ.

૬૩૦. અચ્છિન્નચીવરસ્સાતિ એતં વસ્સિકસાટિકમેવ સન્ધાય વુત્તં. તેસઞ્હિ નગ્ગાનં કાયોવસ્સાપને અનાપત્તિ. એત્થ ચ મહગ્ઘવસ્સિકસાટિકં નિવાસેત્વા ન્હાયન્તસ્સ ચોરુપદ્દવો આપદા નામ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

છસમુટ્ઠાનં ¶ , કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

વસ્સિકસાટિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ચીવરઅચ્છિન્દનસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૩૧. તેન સમયેનાતિ ચીવરઅચ્છિન્દનસિક્ખાપદં. તત્થ યમ્પિ ત્યાહન્તિ યમ્પિ તે અહં. સો કિર ‘‘મમ પત્તચીવરઉપાહનપચ્ચત્થરણાનિ વહન્તો મયા સદ્ધિં ચારિકં પક્કમિસ્સતી’’તિ અદાસિ. તેનેવમાહ. અચ્છિન્દીતિ બલક્કારેન અગ્ગહેસિ, સકસઞ્ઞાય ગહિતત્તા પનસ્સ પારાજિકં નત્થિ, કિલમેત્વા ગહિતત્તા આપત્તિ પઞ્ઞત્તા.

૬૩૩. સયં અચ્છિન્દતિ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયન્તિ એકં ચીવરં એકાબદ્ધાનિ ચ બહૂનિ અચ્છિન્દતો એકા આપત્તિ. એકતો અબદ્ધાનિ વિસું વિસું ઠિતાનિ ચ બહૂનિ અચ્છિન્દતો ‘‘સઙ્ઘાટિં આહર, ઉત્તરાસઙ્ગં આહરા’’તિ એવં આહરાપયતો ચ વત્થુગણનાય આપત્તિયો. ‘‘મયા દિન્નાનિ સબ્બાનિ આહરા’’તિ વદતોપિ એકવચનેનેવ સમ્બહુલા આપત્તિયો.

અઞ્ઞં આણાપેતિ આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ ‘‘ચીવરં ગણ્હા’’તિ આણાપેતિ, એકં દુક્કટં. આણત્તો બહૂનિ ગણ્હાતિ, એકં પાચિત્તિયં ‘‘સઙ્ઘાટિં ગણ્હ, ઉત્તરાસઙ્ગં ગણ્હા’’તિ વદતો વાચાય ¶ વાચાય દુક્કટં. ‘‘મયા દિન્નાનિ સબ્બાનિ ગણ્હા’’તિ વદતો એકવાચાય સમ્બહુલા આપત્તિયો.

૬૩૪. અઞ્ઞં પરિક્ખારન્તિ વિકપ્પનુપગપચ્છિમચીવરં ઠપેત્વા યં કિઞ્ચિ અન્તમસો સૂચિમ્પિ. વેઠેત્વા ઠપિતસૂચીસુપિ વત્થુગણનાય દુક્કટાનિ. સિથિલવેઠિતાસુ એવં. ગાળ્હં કત્વા બદ્ધાસુ પન એકમેવ દુક્કટન્તિ મહાપચ્ચરિયં ¶ વુત્તં. સૂચિઘરે પક્ખિત્તાસુપિ એસેવ નયો. થવિકાય પક્ખિપિત્વા સિથિલબદ્ધ ગાળ્હબદ્ધેસુ તિકટુકાદીસુ ભેસજ્જેસુપિ એસેવ નયો.

૬૩૫. સો ¶ વા દેતીતિ ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકંયેવ ઇદં સારુપ્પ’’ન્તિ એવં વા દેતિ, અથ વા પન ‘‘આવુસો, મયં તુય્હં ‘વત્તપટિપત્તિં કરિસ્સતિ, અમ્હાકં સન્તિકે ઉપજ્ઝં ગણ્હિસ્સતિ, ધમ્મં પરિયાપુણિસ્સતી’તિ ચીવરં અદમ્હ, સો દાનિ ત્વં ન વત્તં કરોસિ, ન ઉપજ્ઝં ગણ્હાસિ, ન ધમ્મં પરિયાપુણાસી’’તિ એવમાદીનિ વુત્તો ‘‘ભન્તે, ચીવરત્થાય મઞ્ઞે ભણથ, ઇદં વો ચીવર’’ન્તિ દેતિ, એવમ્પિ સો વા દેતિ. દિસાપક્કન્તં વા પન દહરં ‘‘નિવત્તેથ ન’’ન્તિ ભણતિ, સો ન નિવત્તતિ. ચીવરં ગહેત્વા રુન્ધથાતિ, એવં ચે નિવત્તતિ, સાધુ. સચે ‘‘પત્તચીવરત્થાય મઞ્ઞે તુમ્હે ભણથ, ગણ્હથ ન’’ન્તિ દેતિ. એવમ્પિ સો વા દેતિ, વિબ્ભન્તં વા દિસ્વા ‘‘મયં તુય્હં ‘વત્તં કરિસ્સતી’તિ પત્તચીવરં અદમ્હ, સો દાનિ ત્વં વિબ્ભમિત્વા ચરસી’’તિ વદતિ. ઇતરો ‘‘ગણ્હથ તુમ્હાકં પત્તચીવર’’ન્તિ દેતિ, એવમ્પિ સો વા દેતિ. ‘‘મમ સન્તિકે ઉપજ્ઝં ગણ્હન્તસ્સેવ દેમિ, અઞ્ઞત્થ ગણ્હન્તસ્સ ન દેમિ. વત્તં કરોન્તસ્સેવ દેમિ, અકરોન્તસ્સ ન દેમિ, ધમ્મં પરિયાપુણન્તસ્સેવ દેમિ, અપરિયાપુણન્તસ્સ ન દેમિ, અવિબ્ભમન્તસ્સેવ દેમિ, વિબ્ભમન્તસ્સ ન દેમી’’તિ એવં પન દાતું ન વટ્ટતિ, દદતો દુક્કટં. આહરાપેતું પન વટ્ટતિ. ચજિત્વા દિન્નં અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હન્તો ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

તિસમુટ્ઠાનં – કાયચિત્તતો વાચાચિત્તતો કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ, કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, અકુસલચિત્તં, દુક્ખવેદનન્તિ.

ચીવરઅચ્છિન્દનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સુત્તવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૩૬. તેન ¶ સમયેનાતિ સુત્તવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદં. તત્થ ખોમન્તિ ખોમવાકેહિ કતસુત્તં. કપ્પાસિકન્તિ કપ્પાસતો નિબ્બત્તં. કોસેય્યન્તિ કોસિયંસૂહિ કન્તિત્વા કતસુત્તં. કમ્બલન્તિ એળકલોમસુત્તં. સાણન્તિ સાણવાકસુત્તં. ભઙ્ગન્તિ પાટેક્કં વાકસુત્તમેવાતિ એકે. એતેહિ પઞ્ચહિ ¶ મિસ્સેત્વા કતસુત્તં પન ‘‘ભઙ્ગ’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

વાયાપેતિ પયોગે પયોગે દુક્કટન્તિ સચે તન્તવાયસ્સ તુરિવેમાદીનિ નત્થિ, તાનિ ‘‘અરઞ્ઞતો આહરિસ્સામી’’તિ વાસિં વા ફરસું વા ¶ નિસેતિ, તતો પટ્ઠાય યં યં ઉપકરણત્થાય વા ચીવરવાયનત્થાય વા કરોતિ, સબ્બત્થ તન્તવાયસ્સ પયોગે પયોગે ભિક્ખુસ્સ દુક્કટં. દીઘતો વિદત્થિમત્તે તિરિયઞ્ચ હત્થમત્તે વીતે નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. મહાપચ્ચરિયં પન ‘‘યાવ પરિયોસાનં વાયાપેન્તસ્સ ફલકે ફલકે નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તં. તમ્પિ ઇદમેવ પમાણં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. વિકપ્પનુપગપચ્છિમઞ્હિ ચીવરસઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ.

અપિચેત્થ એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો – સુત્તં તાવ સામં વિઞ્ઞાપિતં અકપ્પિયં, સેસં ઞાતકાદિવસેન ઉપ્પન્નં કપ્પિયં. તન્તવાયોપિ અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતો વિઞ્ઞત્તિયા લદ્ધો અકપ્પિયો, સેસો કપ્પિયો. તત્થ અકપ્પિયસુત્તં અકપ્પિયતન્તવાયેન વાયાપેન્તસ્સ પુબ્બે વુત્તનયેન નિસ્સગ્ગિયં. તેનેવ પન કપ્પિયસુત્તં વાયાપેન્તસ્સ યથા પુબ્બે નિસ્સગ્ગિયં, એવં દુક્કટં. તેનેવ કપ્પિયં અકપ્પિયઞ્ચ સુત્તં વાયાપેન્તસ્સ યદિ પચ્છિમચીવરપ્પમાણેન એકો પરિચ્છેદો સુદ્ધકપ્પિયસુત્તમયો, એકો અકપ્પિયસુત્તમયોતિ એવં કેદારબદ્ધં વિય ચીવરં હોતિ, અકપ્પિયસુત્તમયે પરિચ્છેદે પાચિત્તિયં, ઇતરસ્મિં તથેવ દુક્કટં. યદિ તતો ઊનપરિચ્છેદા હોન્તિ, અન્તમસો અચ્છિમણ્ડલપ્પમાણાપિ, સબ્બપરિચ્છેદેસુ પરિચ્છેદગણનાય દુક્કટં. અથ એકન્તરિકેન વા સુત્તેન દીઘતો વા કપ્પિયં તિરિયં અકપ્પિયં કત્વા વીતં હોતિ, ફલકે ફલકે દુક્કટં. કપ્પિયતન્તવાયેનપિ અકપ્પિયસુત્તં વાયાપેન્તસ્સ યથા પુબ્બે નિસ્સગ્ગિયં, એવં દુક્કટં. તેનેવ કપ્પિયઞ્ચ અકપ્પિયઞ્ચ સુત્તં વાયાપેન્તસ્સ સચે પચ્છિમચીવરપ્પમાણા ઊનકા વા અકપ્પિયસુત્તપરિચ્છેદા હોન્તિ, તેસુ પરિચ્છેદગણનાય દુક્કટં. કપ્પિયસુત્તપરિચ્છેદેસુ ¶ અનાપત્તિ. અથ એકન્તરિકેન વા સુત્તેન દીઘતો વા કપ્પિયં તિરિયં અકપ્પિયં કત્વા વીતં હોતિ, ફલકે ફલકે દુક્કટં.

યદિ ¶ પન દ્વે તન્તવાયા હોન્તિ, એકો કપ્પિયો એકો અકપ્પિયો, સુત્તઞ્ચ અકપ્પિયં, તે ચે વારેન વિનન્તિ, અકપ્પિયતન્તવાયેન વીતે ફલકે ફલકે પાચિત્તિયં, ઊનતરે દુક્કટં. ઇતરેન વીતે ઉભયત્થ દુક્કટં. સચે દ્વેપિ વેમં ગહેત્વા એકતો વિનન્તિ, ફલકે ફલકે પાચિત્તિયં. અથ સુત્તં કપ્પિયં, ચીવરઞ્ચ કેદારબદ્ધાદીહિ સપરિચ્છેદં, અકપ્પિયતન્તવાયેન વીતે પરિચ્છેદે પરિચ્છેદે દુક્કટં, ઇતરેન વીતે અનાપત્તિ. સચે દ્વેપિ ¶ વેમં ગહેત્વા એકતો વિનન્તિ, ફલકે ફલકે દુક્કટં. અથ સુત્તમ્પિ કપ્પિયઞ્ચ અકપ્પિયઞ્ચ, તે ચે વારેન વિનન્તિ, અકપ્પિયતન્તવાયેન અકપ્પિયસુત્તમયેસુ પચ્છિમચીવરપ્પમાણેસુ પરિચ્છેદેસુ વીતેસુ પરિચ્છેદગણનાય પાચિત્તિયં. ઊનકતરેસુ કપ્પિયસુત્તમયેસુ ચ દુક્કટં. કપ્પિયતન્તવાયેન અકપ્પિયસુત્તમયેસુ પમાણયુત્તેસુ વા ઊનકેસુ વા દુક્કટમેવ. કપ્પિયસુત્તમયેસુ અનાપત્તિ.

અથ એકન્તરિકેન વા સુત્તેન દીઘતો વા અકપ્પિયં તિરિયં કપ્પિયં કત્વા વિનન્તિ, ઉભોપિ વા તે વેમં ગહેત્વા એકતો વિનન્તિ, અપરિચ્છેદે ચીવરે ફલકે ફલકે દુક્કટં, સપરિચ્છેદે પરિચ્છેદવસેન દુક્કટાનીતિ. અયં પન અત્થો મહાઅટ્ઠકથાયં અપાકટો, મહાપચ્ચરિયાદીસુ પાકટો. ઇધ સબ્બાકારેનેવ પાકટો.

સચે સુત્તમ્પિ કપ્પિયં, તન્તવાયોપિ કપ્પિયો ઞાતકપ્પવારિતો વા મૂલેન વા પયોજિતો, વાયાપનપચ્ચયા અનાપત્તિ. દસાહાતિક્કમનપચ્ચયા પન આપત્તિં રક્ખન્તેન વિકપ્પનુપગપ્પમાણમત્તે વીતે તન્તે ઠિતંયેવ અધિટ્ઠાતબ્બં. દસાહાતિક્કમેન નિટ્ઠાપિયમાનઞ્હિ નિસ્સગ્ગિયં ભવેય્યાતિ. ઞાતકાદીહિ તન્તં આરોપેત્વા ‘‘તુમ્હાકં, ભન્તે, ઇદં ચીવરં ગણ્હેય્યાથા’’તિ નિય્યાતિતેપિ એસેવ નયો.

સચે તન્તવાયો એવં પયોજિતો વા સયં દાતુકામો વા હુત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, તુમ્હાકં ચીવરં ¶ અસુકદિવસે નામ વાયિત્વા ઠપેસ્સામી’’તિ વદતિ, ભિક્ખુ ચ તેન પરિચ્છિન્નદિવસતો દસાહં અતિક્કામેતિ, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં.

સચે પન તન્તવાયો ‘‘અહં તુમ્હાકં ચીવરં વાયિત્વા સાસનં પેસેસ્સામી’’તિ વત્વા તથેવ કરોતિ, તેન પેસિતભિક્ખુ પન તસ્સ ભિક્ખુનો ન આરોચેતિ, અઞ્ઞો દિસ્વા વા સુત્વા વા ‘‘તુમ્હાકં, ભન્તે, ચીવરં નિટ્ઠિત’’ન્તિ આરોચેતિ, એતસ્સ આરોચનં ન પમાણં. યદા ¶ પન તેન પેસિતોયેવ આરોચેતિ, તસ્સ વચનં સુતદિવસતો પટ્ઠાય દસાહં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં.

સચે તન્તવાયો ‘‘અહં તુમ્હાકં ચીવરં વાયિત્વા કસ્સચિ હત્થે પહિણિસ્સામી’’તિ વત્વા તથેવ કરોતિ, ચીવરં ગહેત્વા ગતભિક્ખુ પન અત્તનો પરિવેણે ઠપેત્વા તસ્સ ન આરોચેતિ, અઞ્ઞો કોચિ ભણતિ ¶ ‘‘અપિ, ભન્તે, અધુના આભતં ચીવરં સુન્દર’’ન્તિ? ‘‘કુહિં, આવુસો, ચીવર’’ન્તિ? ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ હત્થે પેસિત’’ન્તિ. એતસ્સપિ વચનં ન પમાણં. યદા પન સો ભિક્ખુ ચીવરં દેતિ, લદ્ધદિવસતો પટ્ઠાય દસાહં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. સચે પન વાયાપનમૂલં અદિન્નં હોતિ, યાવ કાકણિકમત્તમ્પિ અવસિટ્ઠં, તાવ રક્ખતિ.

૬૪૦. અનાપત્તિ ચીવરં સિબ્બેતુન્તિ ચીવરસિબ્બનત્થાય સુત્તં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો. આયોગેતિઆદીસુપિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં, આયોગાદિનિમિત્તં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

સુત્તવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. મહાપેસકારસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૪૧. તેન સમયેનાતિ મહાપેસકારસિક્ખાપદં. તત્થ સુત્તં ધારયિત્વાતિ સુત્તં તુલેત્વા પલપરિચ્છેદં કત્વા. અપ્પિતન્તિ ઘનં. સુવીતન્તિ સુટ્ઠુ વીતં, સબ્બટ્ઠાનેસુ સમં કત્વા વીતં. સુપ્પવાયિતન્તિ સુટ્ઠુ પવાયિતં સબ્બટ્ઠાનેસુ સમં કત્વા તન્તે પસારિતં. સુવિલેખિતન્તિ લેખનિયા સુટ્ઠુ વિલિખિતં. સુવિતચ્છિતન્તિ કોચ્છેન સુટ્ઠુ વિતચ્છિતં, સુનિદ્ધોતન્તિ અત્થો. પટિબદ્ધન્તિ વેકલ્લં ¶ . તન્તેતિ તન્તે દીઘતો પસારણેયેવ ઉપનેત્વાતિ અત્થો.

૬૪૨. તત્ર ચે સો ભિક્ખૂતિ યત્ર ગામે વા નિગમે વા તે તન્તવાયા તત્ર. વિકપ્પં આપજ્જેય્યાતિ ¶ વિસિટ્ઠં કપ્પં અધિકવિધાનં આપજ્જેય્ય. પાળિયં પન યેનાકારેન વિકપ્પં આપન્નો હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘ઇદં ખો, આવુસો’’તિઆદિ વુત્તં.

ધમ્મમ્પિ ભણતીતિ ધમ્મકથમ્પિ કથેતિ, ‘‘તસ્સ વચનેન આયતં વા વિત્થતં વા અપ્પિતં વા’’તિ સુત્તવડ્ઢનઆકારમેવ દસ્સેતિ.

પુબ્બે ¶ અપ્પવારિતોતિ ચીવરસામિકેહિ પુબ્બે અપ્પવારિતો હુત્વા. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં,

તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

મહાપેસકારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. અચ્ચેકચીવરસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૪૬-૯. તેન સમયેનાતિ અચ્ચેકચીવરસિક્ખાપદં. તત્થ દસાહાનાગતન્તિ દસ અહાનિ દસાહં, તેન દસાહેન અનાગતા દસાહાનાગતા, દસાહેન અસમ્પત્તાતિ અત્થો, તં દસાહાનાગતં, અચ્ચન્તસંયોગવસેન ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં, તેનેવસ્સ પદભાજને ‘‘દસાહાનાગતાયા’’તિ વુત્તં. પવારણાયાતિ ઇદં પન યા સા દસાહાનાગતાતિ વુત્તા, તં સરૂપતો દસ્સેતું અસમ્મોહત્થં અનુપયોગવચનં.

કત્તિકતેમાસિકપુણ્ણમન્તિ પઠમકત્તિકતેમાસિકપુણ્ણમં. ઇધાપિ પઠમપદસ્સ અનુપયોગત્તા પુરિમનયેનેવ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘‘યતો પટ્ઠાય પઠમમહાપવારણા દસાહાનાગતા’તિ વુચ્ચતિ, સચેપિ તાનિ દિવસાનિ અચ્ચન્તમેવ ભિક્ખુનો અચ્ચેકચીવરં ઉપ્પજ્જેય્ય, ‘અચ્ચેકં ઇદ’ન્તિ જાનમાનેન ભિક્ખુના સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ. તેન પવારણામાસસ્સ જુણ્હપક્ખપઞ્ચમિતો પઠાય ઉપ્પન્નસ્સ ચીવરસ્સ નિધાનકાલો દસ્સિતો હોતિ. કામઞ્ચેસ ‘‘દસાહપરમં અતિરેકચીવરં ધારેતબ્બ’’ન્તિ ઇમિનાવ સિદ્ધો, અત્થુપ્પત્તિવસેન પન અપુબ્બં વિય અત્થં દસ્સેત્વા સિક્ખાપદં ¶ ઠપિતં.

અચ્ચેકચીવરન્તિ અચ્ચાયિકચીવરં વુચ્ચતિ, તસ્સ પન અચ્ચાયિકભાવં દસ્સેતું ‘‘સેનાય વા ગન્તુકામો હોતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સદ્ધાતિ ઇમિના સદ્ધામત્તકમેવ દસ્સિતં. પસાદોતિ ¶ ઇમિના સુપ્પસન્ના બલવસદ્ધા. એતં અચ્ચેકચીવરં નામાતિ એતં ઇમેહિ કારણેહિ દાતુકામેન દૂતં વા પેસેત્વા સયં વા આગન્ત્વા ‘‘વસ્સાવાસિકં દસ્સામી’’તિ એવં આરોચિતં ચીવરં અચ્ચેકચીવરં નામ હોતી. છટ્ઠિતો પટ્ઠાય ¶ પન ઉપ્પન્નં અનચ્ચેકચીવરમ્પિ પચ્ચુદ્ધરિત્વા ઠપિતચીવરમ્પિ એતં પરિહારં લભતિયેવ.

સઞ્ઞાણં કત્વા નિક્ખિપિતબ્બન્તિ કિઞ્ચિ નિમિત્તં કત્વા ઠપેતબ્બં. કસ્મા એતં વુત્તં? યદિ હિ તં પુરે પવારણાય વિભજન્તિ. યેન ગહિતં, તેન છિન્નવસ્સેન ન ભવિતબ્બં. સચે પન હોતિ, તં ચીવરં સઙ્ઘિકમેવ હોતિ. તતો સલ્લક્ખેત્વા સુખં દાતું ભવિસ્સતીતિ.

૬૫૦. અચ્ચેકચીવરે અચ્ચેકચીવરસઞ્ઞીતિ એવમાદિ વિભજિત્વા ગહિતમેવ સન્ધાય વુત્તં. સચે પન અવિભત્તં હોતિ, સઙ્ઘસ્સ વા ભણ્ડાગારે, ચીવરસમયાતિક્કમેપિ અનાપત્તિ. ઇતિ અતિરેકચીવરસ્સ દસાહં પરિહારો. અકતસ્સ વસ્સિકસાટિકચીવરસ્સ અનત્થતે કથિને પઞ્ચ માસા, વસ્સે ઉક્કડ્ઢિતે છ માસા, અત્થતે કથિને અપરે ચત્તારો માસા. હેમન્તસ્સ પચ્છિમે દિવસે મૂલચીવરાધિટ્ઠાનવસેન અપરોપિ એકો માસોતિ એકાદસ માસા પરિહારો. સતિયા પચ્ચાસાય મૂલચીવરસ્સ એકો માસો, અચ્ચેકચીવરસ્સ અનત્થતે કથિને એકાદસદિવસાધિકો માસો, અત્થતે કથિને એકાદસદિવસાધિકા પઞ્ચ માસા, તતો પરં એકદિવસમ્પિ પરિહારો નત્થીતિ વેદિતબ્બં.

અનચ્ચેકચીવરેતિ અચ્ચેકચીવરસદિસે અઞ્ઞસ્મિં. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

કથિનસમુટ્ઠાનં – અકિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

અચ્ચેકચીવરસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. સાસઙ્કસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૫૨. તેન ¶ સમયેનાતિ સાસઙ્કસિક્ખાપદં. તત્થ વુત્થવસ્સા આરઞ્ઞકેસૂતિ તે પુબ્બેપિ અરઞ્ઞેયેવ વિહરિંસુ. દુબ્બલચીવરત્તા પન પચ્ચયવસેન ગામન્તસેનાસને વસ્સં વસિત્વા નિટ્ઠિતચીવરા હુત્વા ‘‘ઇદાનિ નિપ્પલિબોધા સમણધમ્મં કરિસ્સામા’’તિ આરઞ્ઞકેસુ સેનાસનેસુ ¶ ¶ વિહરન્તિ. કત્તિકચોરકાતિ કત્તિકમાસે ચોરા. પરિપાતેન્તીતિ ઉપદ્દવન્તિ, તત્થ તત્થ આધાવિત્વા ઉત્તાસેન્તિ પલાપેન્તિ. અન્તરઘરે નિક્ખિપિતુન્તિ અન્તોગામે નિક્ખિપિતું. ભગવા યસ્મા પચ્ચયા નામ ધમ્મેન સમેન દુલ્લભા, સલ્લેખવા હિ ભિક્ખુ માતરમ્પિ વિઞ્ઞાપેતું ન સક્કોતિ. તસ્મા ચીવરગુત્તત્થં અન્તરઘરે નિક્ખિપિતું અનુજાનાતિ. ભિક્ખૂનં પન અનુરૂપત્તા અરઞ્ઞવાસં ન પટિક્ખિપિ.

૬૫૩. ઉપવસ્સં ખો પનાતિ એત્થ ઉપવસ્સન્તિ ઉપવસ્સ; ઉપવસિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસમ્પજ્જન્તિઆદીસુ વિય હિ એત્થ અનુનાસિકો દટ્ઠબ્બો. વસ્સં ઉપગન્ત્વા વસિત્વા ચાતિ અત્થો. ઇમસ્સ ચ પદસ્સ ‘‘તથારૂપેસુ ભિક્ખુ સેનાસનેસુ વિહરન્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. કિં વુત્તં હોતિ? વસ્સં ઉપગન્ત્વા વસિત્વા ચ તતો પરં પચ્છિમકત્તિકપુણ્ણમપરિયોસાનકાલં યાનિ ખો પન તાનિ આરઞ્ઞકાનિ સેનાસનાનિ સાસઙ્કસમ્મતાનિ સપ્પટિભયાનિ; તથારૂપેસુ ભિક્ખુ સેનાસનેસુ વિહરન્તો આકઙ્ખમાનો તિણ્ણં ચીવરાનં અઞ્ઞતરં ચીવરં અન્તરઘરે નિક્ખિપેય્યાતિ. યસ્મા પન યો વસ્સં ઉપગન્ત્વા યાવ પઠમકત્તિકપુણ્ણમં વસતિ, સો વુટ્ઠવસ્સાનં અબ્ભન્તરો હોતિ, તસ્મા ઇદં અતિગહનં બ્યઞ્જનવિચારણં અકત્વા પદભાજને કેવલં ચીવરનિક્ખેપારહં પુગ્ગલં દસ્સેતું ‘‘વુટ્ઠવસ્સાન’’ન્તિ વુત્તં. તસ્સાપિ ‘‘ભિક્ખુ સેનાસનેસુ વિહરન્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. અયઞ્હિ એત્થ અત્થો ‘‘વુટ્ઠવસ્સાનં ભિક્ખુ સેનાસનેસુ વિહરન્તો’’તિ એવરૂપાનં ભિક્ખૂનં અબ્ભન્તરે યો કોચિ ભિક્ખૂતિ વુત્તં હોતિ.

અરઞ્ઞલક્ખણં અદિન્નાદાનવણ્ણનાયં વુત્તં. અયં પન વિસેસો – સચે વિહારો પરિક્ખિત્તો હોતિ, પરિક્ખિત્તસ્સ ¶ ગામસ્સ ઇન્દખીલતો અપરિક્ખિત્તસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનતો પટ્ઠાય યાવ વિહારપરિક્ખેપા મિનિતબ્બં. સચે વિહારો અપરિક્ખિત્તો હોતિ, યં સબ્બપઠમં સેનાસનં વા ભત્તસાલા વા ધુવસન્નિપાતટ્ઠાનં વા બોધિવા ચેતિયં વા દૂરે ચેપિ સેનાસનતો હોતિ, તં પરિચ્છેદં કત્વા મિનિતબ્બં. સચેપિ આસન્ને ગામો હોતિ, વિહારે ઠિતેહિ ઘરમાનુસકાનં સદ્દો સૂયતિ, પબ્બતનદીઆદીહિ પન અન્તરિતત્તા ન સક્કા ઉજું ગન્તું, યો ચસ્સ પકતિમગ્ગો હોતિ, સચેપિ નાવાય સઞ્ચરિતબ્બો, તેન મગ્ગેન ગામતો ¶ પઞ્ચધનુસતિકં ગહેતબ્બં. યો આસન્નગામસ્સ અઙ્ગસમ્પાદનત્થં તતો તતો મગ્ગં પિદહતિ, અયં ‘‘ધુતઙ્ગચોરો’’તિ વેદિતબ્બો.

સાસઙ્કસમ્મતાનીતિ ¶ ‘‘સાસઙ્કાની’’તિ સમ્મતાનિ; એવં સઞ્ઞાતાનીતિ અત્થો. પદભાજને પન યેન કારણેન તાનિ સાસઙ્કસમ્મતાનિ, તં દસ્સેતું ‘‘આરામે આરામૂપચારે’’તિઆદિ વુત્તં.

સહ પટિભયેન સપ્પટિભયાનિ, સન્નિહિતબલવભયાનીતિ અત્થો. પદભાજને પન યેન કારણેન તાનિ સપ્પટિભયાનિ; તં દસ્સેતું ‘‘આરામે આરામૂપચારે’’તિઆદિ વુત્તં.

સમન્તા ગોચરગામે નિક્ખિપેય્યાતિ આરઞ્ઞકસ્સ સેનાસનસ્સ સમન્તા સબ્બદિસાભાગેસુ અત્તના અભિરુચિતે ગોચરગામે સતિયા અઙ્ગસમ્પત્તિયા નિક્ખિપેય્ય.

તત્રાયં અઙ્ગસમ્પત્તિ – પુરિમિકાય ઉપગન્ત્વા મહાપવારણાય પવારિતો હોતિ, ઇદમેકં અઙ્ગં. સચે પચ્છિમિકાય વા ઉપગતો હોતિ છિન્નવસ્સો વા, નિક્ખિપિતું ન લભતિ. કત્તિકમાસોયેવ હોતિ, ઇદં દુતિયં અઙ્ગં. કત્તિકમાસતો પરં ન લભતિ, પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમમેવ પમાણયુત્તં સેનાસનં હોતિ, ઇદં તતિયં અઙ્ગં. ઊનપ્પમાણે વા ગાવુતતો અતિરેકપ્પમાણે વા ન લભતિ, યત્ર હિ પિણ્ડાય ચરિત્વા પુન વિહારં ભત્તવેલાયં સક્કા આગન્તું, તદેવ ઇધ અધિપ્પેતં. નિમન્તિતો પન અદ્ધયોજનમ્પિ યોજનમ્પિ ગન્ત્વા વસિતું પચ્ચેતિ, ઇદમપ્પમાણં. સાસઙ્કસપ્પટિભયમેવ હોતિ, ઇદં ચતુત્થં ¶ અઙ્ગં. અનાસઙ્કઅપ્પટિભયે હિ અઙ્ગયુત્તેપિ સેનાસને વસન્તો નિક્ખિપિતું ન લભતીતિ.

અઞ્ઞત્ર ભિક્ખુસમ્મુતિયાતિ યા ઉદોસિતસિક્ખાપદે કોસમ્બકસમ્મુતિ (પારા. ૪૭૫) અનુઞ્ઞાતા તસ્સા સમ્મુતિયા અઞ્ઞત્ર; સચે સા લદ્ધા હોતિ, છારત્તાતિરેકમ્પિ વિપ્પવસિતું વટ્ટતિ.

પુન ગામસીમં ઓક્કમિત્વાતિ સચે ગોચરગામતો પુરત્થિમાય દિસાય સેનાસનં; અયઞ્ચ પચ્છિમદિસં ગતો હોતિ, સેનાસનં આગન્ત્વા સત્તમં અરુણં ઉટ્ઠાપેતું અસક્કોન્તેન ગામસીમમ્પિ ઓક્કમિત્વા ¶ સભાયં વા યત્થ કત્થચિ વા વસિત્વા ચીવરપ્પવત્તિં ઞત્વા પક્કમિતું વટ્ટતીતિ અત્થો. એવં અસક્કોન્તેન તત્થેવ ઠિતેન પચ્ચુદ્ધરિતબ્બં, અતિરેકચીવરટ્ઠાને ઠસ્સતીતિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

કથિનસમુટ્ઠાનં ¶ – કાયવાચતો કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ, અકિરિયા, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

સાસઙ્કસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. પરિણતસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૫૭. તેન સમયેનાતિ પરિણતસિક્ખાપદં. તત્થ પૂગસ્સાતિ સમૂહસ્સ; ધમ્મગણસ્સાતિ અત્થો. પટિયત્તન્તિ પટિયાદિતં. બહૂ સઙ્ઘસ્સ ભત્તાતિ સઙ્ઘસ્સ બહૂનિ ભત્તાનિ અનેકાનિ લાભમુખાનિ; ન સઙ્ઘસ્સ કેનચિ પરિહાનીતિ દીપેન્તિ. ઓણોજેથાતિ દેથ. કિં પનેવં વત્તું વટ્ટતીતિ કસ્મા ન વટ્ટતિ? અયઞ્હિ અભિહટભિક્ખા અભિહરિત્વા એકસ્મિં ઓકાસે સઙ્ઘસ્સત્થાય પટિયત્તા અભિહટપટિયત્તે ચ ઉદ્દિસ્સ ઠપિતભાગે ચ પયુત્તવાચા નામ નત્થિ.

૬૫૮. સઙ્ઘિકન્તિ સઙ્ઘસ્સ સન્તકં. સો હિ સઙ્ઘસ્સ પરિણતત્તા હત્થં અનારૂળ્હોપિ એકેન પરિયાયેન સઙ્ઘસ્સ સન્તકો હોતિ, પદભાજને પન ‘‘સઙ્ઘિકં નામ સઙ્ઘસ્સ દિન્નં હોતિ પરિચ્ચત્ત’’ન્તિ એવં અત્થુદ્ધારવસેન નિપ્પરિયાયતોવ સઙ્ઘિકં દસ્સિતં. લાભન્તિ પટિલભિતબ્બવત્થું ¶ આહ. તેનેવસ્સ નિદ્દેસે ‘‘ચીવરમ્પી’’તિઆદિ વુત્તં. પરિણતન્તિ સઙ્ઘસ્સ નિન્નં સઙ્ઘસ્સ પોણં સઙ્ઘસ્સ પબ્ભારં હુત્વા ઠિતં. યેન પન કારણેન સો પરિણતો હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘દસ્સામ કરિસ્સામાતિ વાચા ભિન્ના હોતી’’તિ પદભાજનં વુત્તં.

૬૫૯. પયોગે ¶ દુક્કટન્તિ પરિણતલાભસ્સ અત્તનો પરિણામનપયોગે દુક્કટં, પટિલાભેન તસ્મિં હત્થં આરૂળ્હે નિસ્સગ્ગિયં. સચે પન સઙ્ઘસ્સ દિન્નં હોતિ, તં ગહેતું ન વટ્ટતિ, સઙ્ઘસ્સેવ દાતબ્બં. યોપિ આરામિકેહિ સદ્ધિં એકતો ખાદતિ, ભણ્ડં અગ્ઘાપેત્વા કારેતબ્બો. પરિણતં પન સહધમ્મિકાનં વા ગિહીનં વા અન્તમસો માતુસન્તકમ્પિ ‘‘ઇદં મય્હં દેહી’’તિ સઙ્ઘસ્સ પરિણતભાવં ઞત્વા અત્તનો પરિણામેત્વા ગણ્હન્તસ્સ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. ‘‘ઇમસ્સ ભિક્ખુનો દેહી’’તિ એવં અઞ્ઞસ્સ પરિણામેન્તસ્સ સુદ્ધિકપાચિત્તિયં. એકં પત્તં વા ચીવરં વા અત્તનો, એકં અઞ્ઞસ્સ પરિણામેતિ, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયઞ્ચેવ સુદ્ધિકપાચિત્તિયઞ્ચ. એસેવ નયો બહૂસુ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘નિસ્સગ્ગિયેન ¶ આપત્તિં, સુદ્ધિકેન પાચિત્તિયં;

આપજ્જેય્ય એકતો;

પઞ્હા મેસા કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ. (પરિ. ૪૮૦);

અયઞ્હિ પરિણામનં સન્ધાય વુત્તો. યોપિ વસ્સિકસાટિકસમયે માતુઘરેપિ સઙ્ઘસ્સ પરિણતં વસ્સિકસાટિકં ઞત્વા અત્તનો પરિણામેતિ, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. પરસ્સ પરિણામેતિ, સુદ્ધિકપાચિત્તિયં. મનુસ્સા ‘‘સઙ્ઘભત્તં કરિસ્સામા’’તિ સપ્પિતેલાદીનિ આહરન્તિ, ગિલાનો ચેપિ ભિક્ખુ સઙ્ઘસ્સ પરિણતભાવં ઞત્વા કિઞ્ચિ યાચતિ, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયમેવ. સચે પન સો ‘‘તુમ્હાકં સપ્પિઆદીનિ આભટાનિ અત્થી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, અત્થી’’તિ વુત્તે ‘‘મય્હમ્પિ દેથા’’તિ વદતિ, વટ્ટતિ. અથાપિ નં કુક્કુચ્ચાયન્તં ઉપાસકા વદન્તિ – ‘‘સઙ્ઘોપિ અમ્હેહિ દિન્નમેવ લભતિ; ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ એવમ્પિ વટ્ટતિ.

૬૬૦. સઙ્ઘસ્સ પરિણતં અઞ્ઞસઙ્ઘસ્સાતિ એકસ્મિં વિહારે સઙ્ઘસ્સ પરિણતં અઞ્ઞં વિહારં ઉદ્દિસિત્વા ‘‘અસુકસ્મિં નામ મહાવિહારે સઙ્ઘસ્સ દેથા’’તિ પરિણામેતિ ¶ .

ચેતિયસ્સ વાતિ ‘‘કિં સઙ્ઘસ્સ દિન્નેન, ચેતિયસ્સપૂજં કરોથા’’તિ એવં ચેતિયસ્સ વા પરિણામેતિ.

ચેતિયસ્સ ¶ પરિણતન્તિ એત્થ નિયમેત્વા અઞ્ઞચેતિયસ્સત્થાય રોપિતમાલાવચ્છતો અઞ્ઞચેતિયમ્હિ પુપ્ફમ્પિ આરોપેતું ન વટ્ટતિ. એકસ્સ ચેતિયસ્સ પન છત્તં વા પટાકં વા આરોપેત્વા ઠિતં દિસ્વા સેસં અઞ્ઞસ્સ ચેતિયસ્સ દાપેતું વટ્ટતિ.

પુગ્ગલસ્સ પરિણતન્તિ અન્તમસો સુનખસ્સાપિ પરિણતં ‘‘ઇમસ્સ સુનખસ્સ મા દેહિ, એતસ્સ દેહી’’તિ એવં અઞ્ઞપુગ્ગલસ્સ પરિણામેતિ, દુક્કટં. સચે પન દાયકા ‘‘મયં સઙ્ઘસ્સ ભત્તં દાતુકામા, ચેતિયસ્સ પૂજં કાતુકામા, એકસ્સ ભિક્ખુનો પરિક્ખારં દાતુકામા, તુમ્હાકં રુચિયા દસ્સામ; ભણથ, કત્થ દેમા’’તિ વદન્તિ. એવં વુત્તે તેન ભિક્ખુના ‘‘યત્થ ઇચ્છથ, તત્થ દેથા’’તિ વત્તબ્બા. સચે પન કેવલં ‘‘કત્થ દેમા’’તિ પુચ્છન્તિ, પાળિયં આગતનયેનેવ વત્તબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

તિસમુટ્ઠાનં ¶ – કાયચિત્તતો વાચાચિત્તતો કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ, કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, અકુસલચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

પરિણતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો પત્તવગ્ગો તતિયો.

નિસ્સગ્ગિયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પારાજિકકણ્ડ-અટ્ઠકથા નિટ્ઠિતા.