📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

વિનયપિટકે

સારત્થદીપની-ટીકા (પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

મહાકારુણિકં બુદ્ધં, ધમ્મઞ્ચ વિમલં વરં;

વન્દે અરિયસઙ્ઘઞ્ચ, દક્ખિણેય્યં નિરઙ્ગણં.

ઉળારપુઞ્ઞતેજેન, કત્વા સત્તુવિમદ્દનં;

પત્તરજ્જાભિસેકેન, સાસનુજ્જોતનત્થિના.

નિસ્સાય સીહળિન્દેન, યં પરક્કમબાહુના;

કત્વા નિકાયસામગ્ગિં, સાસનં સુવિસોધિતં.

કસ્સપં તં મહાથેરં, સઙ્ઘસ્સ પરિણાયકં;

દીપસ્મિં તમ્બપણ્ણિમ્હિ, સાસનોદયકારકં.

પટિપત્તિપરાધીનં, સદારઞ્ઞનિવાસિનં;

પાકટં ગગને ચન્દ-મણ્ડલં વિય સાસને.

સઙ્ઘસ્સ પિતરં વન્દે, વિનયે સુવિસારદં;

યં નિસ્સાય વસન્તોહં, વુદ્ધિપ્પત્તોસ્મિ સાસને.

અનુથેરં મહાપુઞ્ઞં, સુમેધં સુતિવિસ્સુતં;

અવિખણ્ડિતસીલાદિ-પરિસુદ્ધગુણોદયં.

બહુસ્સુતં સતિમન્તં, દન્તં સન્તં સમાહિતં;

નમામિ સિરસા ધીરં, ગરું મે ગણવાચકં.

આગતાગમતક્કેસુ, સદ્દસત્થનયઞ્ઞુસુ;

યસ્સન્તેવાસિભિક્ખૂસુ, સાસનં સુપ્પતિટ્ઠિતં.

વિનયટ્ઠકથાયાહં, લીનસારત્થદીપનિં;

કરિસ્સામિ સુવિઞ્ઞેય્યં, પરિપુણ્ણમનાકુલં.

પોરાણેહિ કતં યં તુ, લીનત્થસ્સ પકાસનં;

ન તં સબ્બત્થ ભિક્ખૂનં, અત્થં સાધેતિ સબ્બસો.

દુવિઞ્ઞેય્યસભાવાય, સીહળાય નિરુત્તિયા;

ગણ્ઠિપદેસ્વનેકેસુ, લિખિતં કિઞ્ચિ કત્થચિ.

માગધિકાય ભાસાય, આરભિત્વાપિ કેનચિ;

ભાસન્તરેહિ સમ્મિસ્સં, લિખિતં કિઞ્ચિદેવ ચ.

અસારગન્થભારોપિ, તત્થેવ બહુ દિસ્સતિ;

આકુલઞ્ચ કતં યત્થ, સુવિઞ્ઞેય્યમ્પિ અત્થતો.

તતો અપરિપુણ્ણેન, તાદિસેનેત્થ સબ્બસો;

કથમત્થં વિજાનન્તિ, નાનાદેસનિવાસિનો.

ભાસન્તરં તતો હિત્વા, સારમાદાય સબ્બસો;

અનાકુલં કરિસ્સામિ, પરિપુણ્ણવિનિચ્છયન્તિ.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

વિનયસંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયં નમસ્સિતુકામો તસ્સ વિસિટ્ઠગુણયોગસન્દસ્સનત્થં ‘‘યો કપ્પકોટીહિપી’’તિઆદિમાહ. વિસિટ્ઠગુણયોગેન હિ વન્દનારહભાવો, વન્દનારહે ચ કતા વન્દના યથાધિપ્પેતમત્થં સાધેતિ. એત્થ ચ સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણપ્પયોજનં તત્થ તત્થ બહુધા પપઞ્ચેન્તિ આચરિયા. તથા હિ વણ્ણયન્તિ –

‘‘સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયવન્દના સંવણ્ણેતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ પભવનિસ્સયવિસુદ્ધિપટિવેદનત્થં, તં પન ધમ્મસંવણ્ણનાસુ વિઞ્ઞૂનં બહુમાનુપ્પાદનત્થં, તં સમ્મદેવ તેસં ઉગ્ગહણધારણાદિક્કમલદ્ધબ્બાય સમ્માપટિપત્તિયા સબ્બહિતસુખનિપ્ફાદનત્થં. અથ વા મઙ્ગલભાવતો, સબ્બકિરિયાસુ પુબ્બકિચ્ચભાવતો, પણ્ડિતેહિ સમાચરિતભાવતો, આયતિં પરેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનતો ચ સંવણ્ણનાયં રતનત્તયપણામકિરિયા’’તિ.

મયં પન ઇધાધિપ્પેતમેવ પયોજનં દસ્સયિસ્સામ. તસ્મા સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણં યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદમેવ હિ પયોજનં આચરિયેન ઇધાધિપ્પેતં. તથા હિ વક્ખતિ –

‘‘ઇચ્ચેવમચ્ચન્તનમસ્સનેય્યં,

નમસ્સમાનો રતનત્તયં યં;

પુઞ્ઞાભિસન્દં વિપુલં અલત્થં,

તસ્સાનુભાવેન હતન્તરાયો’’તિ.

રતનત્તયપણામકરણેન ચેત્થ યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનં રતનત્તયપૂજાય પઞ્ઞાપાટવભાવતો, તાય પઞ્ઞાપાટવઞ્ચ રાગાદિમલવિધમનતો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યસ્મિં, મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતમેવસ્સ તસ્મિં સમયે ચિત્તં હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૧.૧૧).

તસ્મા રતનત્તયપૂજનેન વિક્ખાલિતમલાય પઞ્ઞાય પાટવસિદ્ધિ.

અથ વા રતનત્તયપૂજનસ્સ પઞ્ઞાપદટ્ઠાનસમાધિહેતુત્તા પઞ્ઞાપાટવં. વુત્તઞ્હિ તસ્સ સમાધિહેતુત્તં –

‘‘એવં ઉજુગતચિત્તો ખો, મહાનામ, અરિયસાવકો લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદિયતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ (અ. નિ. ૧૧.૧૧.).

સમાધિસ્સ ચ પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનભાવો વુત્તોયેવ ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૯૯; મિ. પ. ૨.૧.૧૪). તતો એવં પટુભૂતાય પઞ્ઞાય પટિઞ્ઞામહત્તકતં ખેદમભિભુય્ય અનન્તરાયેન સંવણ્ણનં સમાપયિસ્સતિ. તેન વુત્તં ‘‘અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થ’’ન્તિ.

અથ વા રતનત્તયપૂજાય આયુવણ્ણસુખબલવડ્ઢનતો અનન્તરાયેન પરિસમાપનં વેદિતબ્બં. રતનત્તયપણામેન હિ આયુવણ્ણસુખબલાનિ વડ્ઢન્તિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અભિવાદનસીલિસ્સ, નિચ્ચં વુડ્ઢાપચાયિનો;

ચત્તારો ધમ્મા વડ્ઢન્તિ, આયુ વણ્ણો સુખં બલ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૦૯);

તતો આયુવણ્ણસુખબલવુડ્ઢિયા હોતેવ કારિયનિટ્ઠાનમિતિ વુત્તં ‘‘અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થ’’ન્તિ.

અથ વા રતનત્તયગારવસ્સ પટિભાનાપરિહાનાવહત્તા. અપરિહાનાવહઞ્હિ તીસુપિ રતનેસુ ગારવં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સત્તિમે, ભિક્ખવે, અપરિહાનિયા ધમ્મા. કતમે સત્ત? સત્થુગારવતા ધમ્મગારવતા સઙ્ઘગારવતા સિક્ખાગારવતા સમાધિગારવતા કલ્યાણમિત્તતા સોવચસ્સતા’’તિ (અ. નિ. ૭.૩૪).

હોતેવ ચ તતો પટિભાનાપરિહાનેન યથાપટિઞ્ઞાતપરિસમાપનં.

અથ વા પસાદવત્થૂસુ પૂજાય પુઞ્ઞાતિસયભાવતો. વુત્તઞ્હિ તસ્સ પુઞ્ઞાતિસયત્તં –

‘‘પૂજારહે પૂજયતો, બુદ્ધે યદિવ સાવકે;

પપઞ્ચસમતિક્કન્તે, તિણ્ણસોકપરિદ્દવે.

‘‘તે તાદિસે પૂજયતો, નિબ્બુતે અકુતોભયે;

ન સક્કા પુઞ્ઞં સઙ્ખાતું, ઇમેત્તમપિ કેનચી’’તિ. (ધ. પ. ૧૯૫-૧૯૬; અપ. થેર ૧.૧૦.૧-૨);

પુઞ્ઞાતિસયો ચ યથાધિપ્પેતપરિસમાપનુપાયો. યથાહ –

‘‘એસ દેવમનુસ્સાનં, સબ્બકામદદો નિધિ;

યં યદેવાભિપત્થેન્તિ, સબ્બમેતેન લબ્ભતી’’તિ. (ખુ. પા. ૮.૧૦);

ઉપાયેસુ ચ પટિપન્નસ્સ હોતેવ કારિયનિટ્ઠાનં. રતનત્તયપૂજા હિ નિરતિસયપુઞ્ઞક્ખેત્તસંબુદ્ધિયા અપરિમેય્યપ્પભવો પુઞ્ઞાતિસયોતિ બહુવિધન્તરાયેપિ લોકસન્નિવાસે અન્તરાયનિબન્ધનસકલસંકિલેસવિદ્ધંસનાય પહોતિ, ભયાદિઉપદ્દવઞ્ચ નિવારેતિ. તસ્મા સુવુત્તં ‘‘સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણં યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

એવં પન સપ્પયોજનં રતનત્તયવન્દનં કત્તુકામો પઠમં તાવ ભગવતો વન્દનં કાતું તમ્મૂલકત્તા સેસરતનાનં ‘‘યો કપ્પ…પે… મહાકારુણિકસ્સ તસ્સા’’તિ આહ. એત્થ પન યસ્સા દેસનાય સંવણ્ણનં કત્તુકામો, સા યસ્મા કરુણાપ્પધાના, ન સુત્તન્તદેસના વિય કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાના, નાપિ અભિધમ્મદેસના વિય પઞ્ઞાપ્પધાના, તસ્મા કરુણાપ્પધાનમેવ ભગવતો થોમનં આરદ્ધં. એસા હિ આચરિયસ્સ પકતિ, યદિદં આરમ્ભાનુરૂપથોમના. તેનેવ સુત્તન્તદેસનાય સંવણ્ણનારમ્ભે ‘‘કરુણાસીતલહદયં, પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાનં, અભિધમ્મદેસનાય સંવણ્ણનારમ્ભે ‘‘કરુણા વિય સત્તેસુ, પઞ્ઞા યસ્સ મહેસિનો’’તિ પઞ્ઞાપ્પધાનઞ્ચ થોમનં આરદ્ધં. કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાના હિ સુત્તન્તદેસના તેસં તેસં સત્તાનં આસયાનુસયાધિમુત્તિચરિયાદિભેદપરિચ્છિન્દનસમત્થાય પઞ્ઞાય સત્તેસુ ચ મહાકરુણાય તત્થ સાતિસયપ્પવત્તિતો. સુત્તન્તદેસનાય હિ મહાકરુણાસમાપત્તિબહુલો વેનેય્યસન્તાનેસુ તદજ્ઝાસયાનુલોમેન ગમ્ભીરમત્થપદં પતિટ્ઠાપેસિ. અભિધમ્મદેસના ચ કેવલં પઞ્ઞાપ્પધાના પરમત્થધમ્માનં યથાસભાવપટિવેધસમત્થાય પઞ્ઞાય તત્થ સાતિસયપ્પવત્તિતો.

વિનયદેસના પન આસયાદિનિરપેક્ખં કેવલં કરુણાય પાકતિકસત્તેનપિ અસોતબ્બારહં સુણન્તો અપુચ્છિતબ્બારહં પુચ્છન્તો અવત્તબ્બારહઞ્ચ વદન્તો ભગવા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસીતિ કરુણાપ્પધાના. તથા હિ ઉક્કંસપરિયન્તગતહિરોત્તપ્પોપિ ભગવા લોકિયસાધુજનેહિપિ પરિહરિતબ્બાનિ ‘‘સિખરણીસી’’તિઆદીનિ વચનાનિ યથાપરાધઞ્ચ ગરહવચનાનિ વિનયપિટકદેસનાય મહાકરુણાસઞ્ચોદિતમાનસો મહાપરિસમજ્ઝે અભાસિ, તંતંસિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકારણાપેક્ખાય વેરઞ્જાદીસુ સારીરિકઞ્ચ ખેદમનુભોસિ. તસ્મા કિઞ્ચાપિ ભૂમન્તરપચ્ચયાકારસમયન્તરકથાનં વિય વિનયપઞ્ઞત્તિયાપિ સમુટ્ઠાપિકા પઞ્ઞા અનઞ્ઞસાધારણતાય અતિસયકિચ્ચવતી, કરુણાય કિચ્ચં પન તતોપિ અધિકન્તિ કરુણાપ્પધાના વિનયદેસના. કરુણાબ્યાપારાધિકતાય હિ દેસનાય કરુણાપ્પધાનતા. તસ્મા આરમ્ભાનુરૂપં કરુણાપ્પધાનમેવ એત્થ થોમનં કતન્તિ વેદિતબ્બં.

કરુણાગ્ગહણેન ચ અપરિમેય્યપ્પભાવા સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા તંમૂલકત્તા સેસબુદ્ધગુણાનં. મહાકરુણાય વા છસુ અસાધારણઞાણેસુ અઞ્ઞતરત્તા તંસહચરિતસેસાસાધારણઞાણાનમ્પિ ગહણસબ્ભાવતો સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા નયતો દસ્સિતાવ હોન્તિ. એસોયેવ હિ નિરવસેસતો બુદ્ધગુણાનં દસ્સનુપાયો યદિદં નયગ્ગાહો. અઞ્ઞથા કો નામ સમત્થો ભગવતો ગુણે અનુપદં નિરવસેસતો દસ્સેતું. તેનેવાહ –

‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં,

કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;

ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે,

વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૦૪; ૩.૧૪૧; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૨૫);

તેનેવ ચ આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેનપિ બુદ્ધગુણપરિચ્છેદનં પતિઅનુયુત્તેન ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘અપિચ મે, ભન્તે, ધમ્મન્વયો વિદિતો’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૪૬) વુત્તં. તસ્મા ‘‘યો કપ્પકોટીહિપી’’તિઆદિના કરુણામુખેન સઙ્ખેપતો સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ ભગવન્તં અભિત્થવીતિ દટ્ઠબ્બં. અયમેત્થ સમુદાયત્થો.

અયં પન અવયવત્થો – યોતિ અનિયમવચનં. તસ્સ ‘‘નાથો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘કપ્પકોટીહિપી’’તિઆદિના પન યાય કરુણાય સો ‘‘મહાકારુણિકો’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સા વસેન કપ્પકોટિગણનાયપિ અપ્પમેય્યં કાલં લોકહિતત્થાય અતિદુક્કરં કરોન્તસ્સ ભગવતો દુક્ખાનુભવનં દસ્સેતિ. કરુણાય બલેનેવ હિ સો ભગવા હત્થગતમ્પિ નિબ્બાનં પહાય સંસારપઙ્કે નિમુગ્ગં સત્તનિકાયં તતો સમુદ્ધરણત્થં ચિન્તેતુમ્પિ અસક્કુણેય્યં નયનજીવિતપુત્તભરિયદાનાદિકં અતિદુક્કરમકાસિ. કપ્પકોટીહિપિ અપ્પમેય્યં કાલન્તિ કપ્પકોટિગણનાયપિ ‘‘એત્તકા કપ્પકોટિયો’’તિ પમેતું અસક્કુણેય્યં કાલં, કપ્પકોટિગણનવસેનપિ પરિચ્છિન્દિતુમસક્કુણેય્યત્તા અપરિચ્છિન્નાનિ કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનીતિ વુત્તં હોતિ. કપ્પકોટિવસેનેવ હિ સો કાલો અપ્પમેય્યો, અસઙ્ખ્યેય્યવસેન પન પરિચ્છિન્નોયેવ. ‘‘કપ્પકોટીહિપી’’તિ અપિસદ્દો કપ્પકોટિવસેનપિ તાવ પમેતું ન સક્કા, પગેવ વસ્સગણનાયાતિ દસ્સેતિ. ‘‘અપ્પમેય્યં કાલ’’ન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં ‘‘માસમધીતે, દિવસં ચરતી’’તિઆદીસુ વિય. કરોન્તો અતિદુક્કરાનીતિ પઞ્ચમહાપરિચ્ચાગાદીનિ અતિદુક્કરાનિ કરોન્તો. એવમતિદુક્કરાનિ કરોન્તો કિં વિન્દીતિ ચે? ખેદં ગતો, કાયિકં ખેદમુપગતો, પરિસ્સમં પત્તોતિ અત્થો, દુક્ખમનુભવીતિ વુત્તં હોતિ. દુક્ખઞ્હિ ખિજ્જતિ સહિતુમસક્કુણેય્યન્તિ ‘‘ખેદો’’તિ વુચ્ચતિ. લોકહિતાયાતિ ‘‘અનમતગ્ગે સંસારે વટ્ટદુક્ખેન અચ્ચન્તપીળિતં સત્તલોકં તમ્હા દુક્ખતો મોચેત્વા નિબ્બાનસુખભાગિયં કરિસ્સામી’’તિ એવં સત્તલોકસ્સ હિતકરણત્થાયાતિ અત્થો. અસ્સ ચ ‘‘અતિદુક્કરાનિ કરોન્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. લોકહિતાય ખેદં ગતોતિ યોજનાયપિ નત્થિ દોસો. મહાગણ્ઠિપદેપિ હિ ‘‘અતિદુક્કરાનિ કરોન્તો ખેદં ગતો, કિમત્થન્તિ ચે? લોકહિતાયા’’તિ વુત્તં.

યં પન એવં યોજનં અસમ્ભાવેન્તેન કેનચિ વુત્તં ‘‘ન હિ ભગવા લોકહિતાય સંસારદુક્ખમનુભવતિ. ન હિ કસ્સચિ દુક્ખાનુભવનં લોકસ્સ ઉપકારં આવહતી’’તિ, તં તસ્સ મતિમત્તં. એવં યોજનાયપિ અતિદુક્કરાનિ કરોન્તસ્સ ભગવતો દુક્ખાનુભવનં લોકહિતકરણત્થાયાતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ, ન તુ દુક્ખાનુભવનેનેવ લોકહિતસિદ્ધીતિ. પઠમં વુત્તયોજનાયપિ હિ ન દુક્કરકરણમત્તેન લોકહિતસિદ્ધિ. ન હિ દુક્કરં કરોન્તો કઞ્ચિ સત્તં મગ્ગફલાદીસુ પતિટ્ઠાપેતિ, અથ ખો તાદિસં અતિદુક્કરં કત્વા સબ્બઞ્ઞુભાવં સચ્છિકત્વા નિય્યાનિકધમ્મદેસનાય મગ્ગફલાદીસુ સત્તે પતિટ્ઠાપેન્તો લોકસ્સ હિતં સાધેતિ.

કામઞ્ચેત્થ સત્તસઙ્ખારભાજનવસેન તિવિધો લોકો, હિતકરણસ્સ પન અધિપ્પેતત્તા તંવિસયસ્સેવ સત્તલોકસ્સ વસેન અત્થો ગહેતબ્બો. સો હિ લોકીયન્તિ એત્થ પુઞ્ઞપાપાનિ તંવિપાકો ચાતિ ‘‘લોકો’’તિ વુચ્ચતિ. કત્થચિ પન ‘‘સનરામરલોકગરુ’’ન્તિઆદીસુ સમૂહત્થોપિ લોકસદ્દો સમુદાયવસેન લોકીયતિ પઞ્ઞાપીયતીતિ. યં પનેત્થ કેનચિ વુત્તં ‘‘ઇમિના સત્તલોકઞ્ચ જાતિલોકઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ, તસ્મા તસ્સ સત્તલોકસ્સ ઇધલોકપરલોકહિતં, અતિક્કન્તપરલોકાનં વા ઉચ્છિન્નલોકસમુદયાનં ઇધ જાતિલોકે ઓકાસલોકે વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસઙ્ખાતઞ્ચ હિતં સમ્પિણ્ડેત્વા લોકસ્સ, લોકાનં, લોકે વા હિતન્તિ સરૂપેકસેસં કત્વા લોકહિતમિચ્ચેવાહા’’તિ, ન તં સારતો પચ્ચેતબ્બં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસઙ્ખઆતહિતસ્સપિ સત્તલોકવિસયત્તા, સત્તલોકગ્ગહણેનેવ ઉચ્છિન્નમૂલાનં ખીણાસવાનમ્પિ સઙ્ગહિતત્તા.

સબ્બત્થ ‘‘કેનચી’’તિ વુત્તે ‘‘વજિરબુદ્ધિટીકાકારેના’’તિ ગહેતબ્બં. ‘‘મહાગણ્ઠિપદે’’તિ વા ‘‘મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે’’તિ વા ‘‘ચૂળગણ્ઠિપદે’’તિ વા વુત્તે ‘‘સીહળગણ્ઠિપદેસૂ’’તિ ગહેતબ્બં. કેવલં ‘‘ગણ્ઠિપદે’’તિ વુત્તે ‘‘માગધભાસાય લિખિતે ગણ્ઠિપદે’’તિ ગહેતબ્બં.

નાથોતિ લોકપટિસરણો, લોકસામી લોકનાયકોતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ સબ્બાનત્થપઅહારપુબ્બઙ્ગમાય નિરવસેસહિતસુખવિધાનતપ્પરાય નિરતિસયાય પયોગસમ્પત્તિયા સદેવમનુસ્સાય પજાય અચ્ચન્તુપકારિતાય અપરિમિતનિરુપમપ્પભાવગુણવિસેસસમઙ્ગિતાય ચ સબ્બસત્તુત્તમો ભગવા અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં એકપટિસરણો પતિટ્ઠા. અથ વા નાથતીતિ નાથો, વેનેય્યાનં હિતસુખં મેત્તાયનવસેન આસીસતિ પત્થેતીતિ અત્થો. અથ વા નાથતિ વેનેય્યગતે કિલેસે ઉપતાપેતીતિ અત્થો, નાથતીતિ વા યાચતીતિ અત્થો. ભગવા હિ ‘‘સાધુ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ કાલેન કાલં અત્તસમ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખેય્યા’’તિઆદિના (અ. નિ. ૮.૭) સત્તાનં તં તં હિતપટિપત્તિં યાચિત્વાપિ કરુણાય સમુસ્સાહિતો તે તત્થ નિયોજેતિ. પરમેન વા ચિત્તિસ્સરિયેન સમન્નાગતો સબ્બસત્તે ઈસતિ અભિભવતીતિ પરમિસ્સરો ભગવા ‘‘નાથો’’તિ વુચ્ચતિ. સબ્બોપિ ચાયમત્થો સદ્દસત્થાનુસારતો વેદિતબ્બો.

મહાકારુણિકસ્સાતિ યો કરુણાય કમ્પિતહદયત્તા લોકહિતત્થં અતિદુક્કરકિરિયાય અનેકપ્પકારં તાદિસં સંસારદુક્ખમનુભવિત્વા આગતો, તસ્સ મહાકારુણિકસ્સાતિ અત્થો. તત્થ કિરતીતિ કરુણા, પરદુક્ખં વિક્ખિપતિ અપનેતીતિ અત્થો. દુક્ખિતેસુ વા કિરીયતિ પસારીયતીતિ કરુણા. અથ વા કિણાતીતિ કરુણા, પરદુક્ખે સતિ કારુણિકં હિંસતિ વિબાધેતિ, વિનાસેતિ વા પરસ્સ દુક્ખન્તિ અત્થો. પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં કમ્પનં હદયખેદં કરોતીતિ વા કરુણા. અથ વા કમિતિ સુખં, તં રુન્ધતીતિ કરુણા. એસા હિ પરદુક્ખાપનયનકામતાલક્ખણા અત્તસુખનિરપેક્ખતાય કારુણિકાનં સુખં રુન્ધતિ વિબાધેતીતિ. કરુણાય નિયુત્તોતિ કારુણિકો યથા ‘‘દોવારિકો’’તિ. યથા હિ દ્વારટ્ઠાનતો અઞ્ઞત્થ વત્તમાનોપિ દ્વારપટિબદ્ધજીવિકો પુરિસો દ્વારાનતિવત્તવુત્તિતાય દ્વારે નિયુત્તોતિ ‘‘દોવારિકો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં ભગવા મેત્તાદિવસેન કરુણાવિહારતો અઞ્ઞત્થ વત્તમાનોપિ કરુણાનતિવત્તવુત્તિતાય કરુણાય નિયુત્તોતિ ‘‘કારુણિકો’’તિ વુચ્ચતિ. મહાભિનીહારતો પટ્ઠાય હિ યાવ મહાપરિનિબ્બાના લોકહિતત્થમેવ લોકનાથા તિટ્ઠન્તિ. મહન્તો કારુણિકોતિ મહાકારુણિકો. સતિપિ ભગવતો તદઞ્ઞગુણાનમ્પિ વસેન મહન્તભાવે કારુણિકસદ્દસન્નિધાનેન વુત્તત્તા કરુણાવસેનેત્થ મહન્તભાવો વેદિતબ્બો યથા ‘‘મહાવેય્યાકરણો’’તિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘મહાકારુણિકસ્સા’’તિ ઇમિના પદેન પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન સત્થુ મહાકરુણા વુત્તા હોતિ.

અથ વા કરુણા કરુણાયનં સીલં પકતિ એતસ્સાતિ કારુણિકો, પથવીફસ્સાદયો વિય કક્ખળફુસનાદિસભાવા કરુણાયનસભાવો સભાવભૂતકરુણોતિ અત્થો. સેસં પુરિમસદિસમેવ. અથ વા મહાવિસયતાય મહાનુભાવતાય મહાબલતાય ચ મહતી કરુણાતિ મહાકરુણા. ભગવતો હિ કરુણા નિરવસેસેસુ સત્તેસુ પવત્તતિ, પવત્તમાના ચ અનઞ્ઞસાધારણા પવત્તતિ, દિટ્ઠધમ્મિકાદિભેદઞ્ચ મહન્તમેવ સત્તાનં હિતસુખં એકન્તતો નિપ્ફાદેતિ, મહાકરુણાય નિયુત્તોતિ મહાકારુણિકોતિ સબ્બં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અથ વા મહતી પસત્થા કરુણા અસ્સ અત્થીતિ મહાકારુણિકો. પૂજાવચનો હેત્થ મહન્તસદ્દો ‘‘મહાપુરિસો’’તિઆદીસુ વિય. પસત્થા ચ ભગવતો કરુણા મહાકરુણાસમાપત્તિવસેનપિ પવત્તિતો અનઞ્ઞસાધારણત્તાતિ.

એવં કરુણામુખેન સઙ્ખેપતો સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ ભગવન્તં થોમેત્વા ઇદાનિ સદ્ધમ્મં થોમેતું ‘‘અસમ્બુધ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અસમ્બુધન્તિ પુબ્બકાલકિરિયાનિદ્દેસો, તસ્સ અસમ્બુજ્ઝન્તો અપ્પટિવિજ્ઝન્તોતિ અત્થો, યથાસભાવં અપ્પટિવિજ્ઝનતોતિ વુત્તં હોતિ. હેતુઅત્થો હેત્થ અન્તસદ્દો ‘‘પઠન્તો નિસીદતી’’તિઆદીસુ વિય. ન્તિ પુબ્બકાલકિરિયાય અનિયમતો કમ્મનિદ્દેસો. બુદ્ધનિસેવિતન્તિ તસ્સ વિસેસનં. તત્થ બુદ્ધસદ્દસ્સ તાવ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧૯૨) નિદ્દેસનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અથ વા સવાસનાય અઞ્ઞાણનિદ્દાય અચ્ચન્તવિગમતો, બુદ્ધિયા વા વિકસિતભાવતો બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો જાગરણવિકસનત્થવસેન. અથ વા કસ્સચિપિ ઞેય્યધમ્મસ્સ અનવબુદ્ધસ્સ અભાવેન ઞેય્યવિસેસસ્સ કમ્મભાવેન અગ્ગહણતો કમ્મવચનિચ્છાય અભાવેન અવગમનત્થવસેનેવ કત્તુનિદ્દેસો લબ્ભતીતિ બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો. અત્થતો પન પારમિતાપરિભાવિતો સયમ્ભૂઞાણેન સહ વાસનાય વિહતવિદ્ધંસિતનિરવસેસકિલેસો મહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅપરિમેય્યગુણગણાધારો ખન્ધસન્તાનો બુદ્ધો. યથાહ ‘‘બુદ્ધોતિ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ અનાચરિયકો પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસુ સામં સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝિ, તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો બલેસુ ચ વસીભાવ’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૯૭; પટિ. મ. ૧.૧૬૧). તેન એવં નિરુપમપ્પભાવેન બુદ્ધેન નિસેવિતં ગોચરાસેવનાભાવનાસેવનાહિ યથારહં નિસેવિતં અનુભૂતન્તિ અત્થો.

તત્થ નિબ્બાનં ગોચરાસેવનાવસેનેવ નિસેવિતં, મગ્ગો પન અત્તના ભાવિતો ચ ભાવનાસેવનાવસેન સેવિતો, પરેહિ ઉપ્પાદિતાનિ પન મગ્ગફલાનિ ચેતોપરિયઞાણાદિના યદા પરિજાનાતિ, અત્તના ઉપ્પાદિતાનિ વા પચ્ચવેક્ખણઞાણેન પરિચ્છિન્દતિ, તદા ગોચરાસેવનાવસેનપિ સેવિતાનિ હોન્તિયેવ. એત્થ ચ પરિયત્તિધમ્મસ્સપિ પરિયાયતો ધમ્મગ્ગહણેન ગહણે સતિ સોપિ દેસનાસમ્મસનઞાણગોચરતાય ગોચરાસેવનાય સેવિતોતિ સક્કા ગહેતું. ‘‘અભિધમ્મનયસમુદ્દં અધિગચ્છતિ, તીણિ પિટકાનિ સમ્મસી’’તિ ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા પરિયત્તિધમ્મસ્સપિ સચ્છિકિરિયાય સમ્મસનપરિયાયો લબ્ભતીતિ યં અસમ્બુધં અસમ્બુજ્ઝન્તો અસચ્છિકરોન્તોતિ અત્થસમ્ભવતો સોપિ ઇધ વુત્તો એવાતિ દટ્ઠબ્બં. તમ્પિ ચ અપ્પટિવિજ્ઝન્તો ભવાભવં ગચ્છતિ, પરિઞ્ઞાતધમ્મવિનયો પન તદત્થપટિપત્તિયા સમ્માપટિપન્નો ન ચિરસ્સેવ દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે, અપ્પમત્તો વિહસ્સતિ;

પહાય જાતિસંસારં, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સતી’’તિ. (દી. નિ. ૨.૧૮૫; સં. નિ. ૧.૧૮૫);

એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ પચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકેહિપિ ગોચરાસેવનાદિના સેવિતાનિ હોન્તિ, તથાપિ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન ‘‘બુદ્ધનિસેવિત’’ન્તિ વુત્તં. કેનચિ પન બુદ્ધસદ્દસ્સ સામઞ્ઞતો બુદ્ધાનુબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાનમ્પિ એત્થેવ સઙ્ગહો વુત્તો.

ભવાભવન્તિ અપરકાલકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો, ભવતો ભવન્તિ અત્થો. અથ વા ભવાભવન્તિ સુગતિદુગ્ગતિવસેન હીનપણીતવસેન ચ ખુદ્દકં મહન્તઞ્ચ ભવન્તિ અત્થો. વુદ્ધત્થોપિ હિ અ-કારો દિસ્સતિ ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિઆદીસુ વિય. તસ્મા અભવોતિ મહાભવો વુચ્ચતિ. અથ વા ભવોતિ વુદ્ધિ, અભવોતિ હાનિ. ભવોતિ વા સસ્સતદિટ્ઠિ, અભવોતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. વુત્તપ્પકારો ભવો ચ અભવો ચ ભવાભવો. તં ભવાભવં. ગચ્છતીતિ અપરકાલકિરિયાનિદ્દેસો. જીવલોકોતિ સત્તલોકો. જીવગ્ગહણેન હિ સઙ્ખારભાજનલોકં નિવત્તેતિ તસ્સ ભવાભવગમનાસમ્ભવતો. નમો અત્થૂતિ પાઠસેસો દટ્ઠબ્બો.

અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસિનોતિ ધમ્મવિસેસનં. તત્થ અવિન્દિયં વિન્દતીતિ અવિજ્જા. પૂરેતું અયુત્તટ્ઠેન કાયદુચ્ચરિતાદિ અવિન્દિયં નામ, અલદ્ધબ્બન્તિ અત્થો. તબ્બિપરીતતો કાયસુચરિતાદિ વિન્દિયં નામ, તં વિન્દિયં ન વિન્દતીતિ વા અવિજ્જા, ખન્ધાનં રાસટ્ઠં, આયતનાનં આયતનટ્ઠં, ધાતૂનં સુઞ્ઞતટ્ઠં, ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિયટ્ઠં, સચ્ચાનં તથટ્ઠં અવિદિતં કરોતીતિ વા અવિજ્જા, દુક્ખાદીનં પીળનાદિવસેન વુત્તં ચતુબ્બિધં અત્થં અવિદિતં કરોતીતિપિ અવિજ્જા, અન્તવિરહિતે સંસારે સબ્બયોનિગતિભવવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ સત્તે જવાપેતીતિ વા અવિજ્જા, પરમત્થતો અવિજ્જમાનેસુપિ ઇત્થિપુરિસાદીસુ જવતિ, વિજ્જમાનેસુપિ ખન્ધાદીસુ ન જવતીતિ વા અવિજ્જા. સા આદિ યેસં તણ્હાદીનં તે અવિજ્જાદયો, તેયેવ કિલિસ્સન્તિ એતેહિ સત્તાતિ કિલેસા, તેયેવ ચ સત્તાનં બન્ધનટ્ઠેન જાલસદિસાતિ જાલં, તં વિદ્ધંસેતિ સબ્બસો વિનાસેતિ સીલેનાતિ અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસી. નનુ ચેત્થ સપરિયત્તિકો નવલોકુત્તરધમ્મો અધિપ્પેતો, તત્થ ચ મગ્ગોયેવ કિલેસે વિદ્ધંસેતિ, નેતરેતિ ચે? વુચ્ચતે. મગ્ગસ્સપિ નિબ્બાનમાગમ્મ કિલેસવિદ્ધંસનતો નિબ્બાનમ્પિ કિલેસે વિદ્ધંસેતિ નામ, મગ્ગસ્સ કિલેસવિદ્ધંસનકિચ્ચં ફલેન નિપ્ફન્નન્તિ ફલમ્પિ ‘‘કિલેસવિદ્ધંસી’’તિ વુચ્ચતિ. પરિયત્તિધમ્મોપિ કિલેસવિદ્ધંસનસ્સ પચ્ચયત્તા ‘‘કિલેસવિદ્ધંસી’’તિ વત્તુમરહતીતિ ન કોચિ દોસો.

ધમ્મવરસ્સ તસ્સાતિ પુબ્બે અનિયમિતસ્સ નિયમવચનં. તત્થ યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચતૂસુ અપાયેસુ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો.

‘‘યે કેચિ ધમ્મં સરણં ગતાસે, ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિં;

પહાય માનુસં દેહં, દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૩૨; સં. નિ. ૧.૩૭) –

હિ વુત્તં. સંસારદુક્ખે વા અપતમાને કત્વા ધારેતીતિ ધમ્મો મગ્ગફલુપ્પત્તિયા સત્તક્ખત્તુપરમતાદિવસેન સંસારસ્સ પરિચ્છિન્નત્તા. અપાયાદિનિબ્બત્તકકિલેસવિદ્ધંસનઞ્ચેત્થ ધારણં. એવઞ્ચ કત્વા અરિયમગ્ગો તસ્સ તદત્થસિદ્ધિહેતુતાય નિબ્બાનઞ્ચાતિ ઉભયમેવ નિપ્પરિયાયતો ધારેતિ, અરિયફલં પન તંસમુચ્છિન્નકિલેસપટિપ્પસ્સમ્ભનેન તદનુગુણતાય, પરિયત્તિધમ્મો તદધિગમહેતુતાયાતિ ઉભયં પરિયાયતો ધારેતીતિ વેદિતબ્બં. વુત્તપ્પકારો ધમ્મોયેવ અત્તનો ઉત્તરિતરાભાવેન વરો પવરો અનુત્તરોતિ ધમ્મવરો, તસ્સ ધમ્મવરસ્સ નમો અત્થૂતિ સમ્બન્ધો. એત્તાવતા ચેત્થ અમ્હેહિ સારત્થો પકાસિતો. યં પનેત્થ કેનચિ પપઞ્ચિતં, અમ્હેહિ ચ ઇધ ન દસ્સિતં, ન તં સારતો પચ્ચેતબ્બં. ઇતો પરેસુપિ એવમેવ દટ્ઠબ્બં. તસ્મા ઇતો પટ્ઠાય એત્તકમ્પિ અવત્વા સારત્થમેવ દસ્સયિસ્સામ. યત્થ પન કેનચિ અચ્ચન્તવિરુદ્ધં લિખિતં, તમ્પિ કત્થચિ દસ્સયિસ્સામ. એત્થ ચ ‘‘અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસિનો’’તિ એતેન સ્વાક્ખાતતાદીહિ ધમ્મં થોમેતિ, ‘‘ધમ્મવરસ્સા’’તિ એતેન અઞ્ઞસ્સ વિસિટ્ઠસ્સ અભાવદીપનતો પરિપુણ્ણતાય. પઠમેન વા પહાનસમ્પદં ધમ્મસ્સ દસ્સેતિ, દુતિયેન પભાવસમ્પદં.

એવં સઙ્ખેપેનેવ સબ્બધમ્મગુણેહિ સદ્ધમ્મં થોમેત્વા ઇદાનિ અરિયસઙ્ઘં થોમેતું ‘‘ગુણેહી’’તિઆદિમાહ. ‘‘ગુણેહી’’તિ પદસ્સ ‘‘યુત્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ઇદાનિ યેહિ ગુણેહિ યુત્તો, તે દસ્સેન્તો ‘‘સીલસમાધી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદિ ‘‘સીલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સમાધીતિ પઠમજ્ઝાનાદિ. સમાધિસીસેન હિ પઠમજ્ઝાનાદયો વુત્તા. પઞ્ઞાતિ મગ્ગપઞ્ઞા. વિમુત્તિ ચ વિમુત્તિઞાણઞ્ચ વિમુત્તિવિમુત્તિઞાણન્તિ વત્તબ્બે એકદેસસરૂપેકસેસનયેન ‘‘વિમુત્તિઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. આદિસદ્દપરિયાયેન પભુતિસદ્દેન વા વિમુત્તિગ્ગહણં વેદિતબ્બં. તત્થ વિમુત્તીતિ ફલં. વિમુત્તિઞાણન્તિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. પભુતિ-સદ્દેન છળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાદયો ગુણા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ સીલાદયો ગુણા લોકિયા લોકુત્તરા ચ યથાસમ્ભવં નિદ્દિટ્ઠાતિ વેદિતબ્બા. યં પનેત્થ કેનચિ વુત્તં ‘‘સીલાદયો કિઞ્ચાપિ લોકિયલોકુત્તરા યથાસમ્ભવં લબ્ભન્તિ, તથાપિ અન્તે ‘અરિયસઙ્ઘ’ન્તિ વચનતો સીલાદયો ચત્તારો ધમ્મક્ખન્ધા લોકુત્તરાવા’’તિ, તં તસ્સ મતિમત્તં. ન હિ અરિયસઙ્ઘસ્સ લોકિયગુણેહિપિ થોમનાય કોચિ દોસો દિસ્સતિ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસ્સપિ તાવ લોકિયલોકુત્તરગુણેહિ થોમના હોતિ, કિમઙ્ગં પન અરિયસઙ્ઘસ્સાતિ.

કુસલત્થિકાનં જનાનં પુઞ્ઞસ્સ વુદ્ધિયા ખેત્તસદિસત્તા ખેત્તન્તિ આહ ‘‘ખેત્તં જનાનં કુસલત્થિકાન’’ન્તિ. ખિત્તં બીજં મહપ્ફલભાવકરણેન તાયતીતિ હિ ખેત્તં, પુબ્બણ્ણાપરણ્ણવિરુહનભૂમિ, તંસદિસત્તા અરિયસઙ્ઘોપિ ‘‘ખેત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમિના અરિયસઙ્ઘસ્સ અનુત્તરપુઞ્ઞક્ખેત્તભાવં દીપેતિ. ‘‘અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સા’’તિ હિ વુત્તં. ન્તિ પુબ્બે ‘‘યો’’તિ અનિયમેન વુત્તસ્સ નિયમવચનં. અરિયસઙ્ઘન્તિ એત્થ આરકત્તા કિલેસેહિ, અનયે ન ઇરિયનતો, અયે ચ ઇરિયનતો અરિયા નિરુત્તિનયેન. અથ વા સદેવકેન લોકેન સરણન્તિ અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો ઉપગતાનઞ્ચ તદત્થસિદ્ધિતો અરિયા. અરિયાનં સઙ્ઘો સમૂહોતિ અરિયસઙ્ઘો. અથ વા અરિયો ચ સો યથાવુત્તનયેન સઙ્ઘો ચ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતભાવતોતિ અરિયસઙ્ઘો, અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલા. તં અરિયસઙ્ઘં. ભગવતો અપરભાગે બુદ્ધધમ્મરતનાનમ્પિ સમધિગમો સઙ્ઘરતનાધીનોતિ અરિયસઙ્ઘસ્સ બહૂપકારતં દસ્સેતું ઇધેવ ‘‘સિરસા નમામી’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

એવં ગાથાત્તયેન સઙ્ખેપતો સકલગુણસંકિત્તનમુખેન રતનત્તયસ્સ પણામં કત્વા ઇદાનિ તં નિપચ્ચકારં યથાધિપ્પેતે પયોજને પરિણામેન્તો આહ ‘‘ઇચ્ચેવ’’મિચ્ચાદિ. ઇચ્ચેવં યથાવુત્તનયેન અચ્ચન્તં એકન્તેન નમસ્સનેય્યં નમસ્સિતબ્બં રતનત્તયં નમસ્સમાનો કાયવાચાચિત્તેહિ વન્દમાનો અહં વિપુલં યં પુઞ્ઞાભિસન્દં અલત્થન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થ બુદ્ધાદયો રતિજનનટ્ઠેન રતનં. તેસઞ્હિ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના યથાભૂતગુણે આવજ્જેન્તસ્સ અમતાધિગમહેતુભૂતં અનપ્પકં પીતિપામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. યથાહ –

‘‘યસ્મિં, મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતમેવસ્સ તસ્મિં સમયે ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતચિત્તો ખો પન, મહાનામ, અરિયસાવકો લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૧.૧૧).

ચિત્તીકતાદિભાવો વા રતનટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;

અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૩);

ચિત્તીકતભાવાદયો ચ અનઞ્ઞસાધારણા બુદ્ધાદીસુયેવ લબ્ભન્તીતિ.

‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞરાસિં પુઞ્ઞપ્પવત્તં વા’’તિ મહાગણ્ઠિપદે વુત્તં. મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે પન ચૂળગણ્ઠિપદે ચ ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞાભિનિસંસ’’ન્તિપિ અત્થો વુત્તો. પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞનદિં, પુઞ્ઞપ્પવાહન્તિ એવં પનેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અવિચ્છેદેન પવત્તિયમાનઞ્હિ પુઞ્ઞં અભિસન્દનટ્ઠેન ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેવ સારત્થપકાસિનિયા સંયુત્તનિકાયટ્ઠકથાય (સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૫.૧૦૨૭) –

‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુઞ્ઞાભિસન્દા કુસલાભિસન્દા સુખસ્સાહારા. કતમે ચત્તારો? ઇધ, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતો હોતિ ‘ઇતિપિ સો ભગવા…પે… બુદ્ધો ભગવા’તિ, અયં પઠમો પુઞ્ઞાભિસન્દો કુસલાભિસન્દો સુખસ્સાહારો’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૨૭) –

એવમાદિકાય પાળિયા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દા કુસલાભિસન્દાતિ પુઞ્ઞનદિયો કુસલનદિયો’’તિ વુત્તં. યં પન ગણ્ઠિપદે વુત્તં ‘‘પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞફલ’’ન્તિ, તં ન સુન્દરં. ન હિ રતનત્તયં નમસ્સમાનો તસ્મિં ખણે પુઞ્ઞફલં અલત્થ, કિન્તુ અનપ્પકં પુઞ્ઞરાસિં તદા અલભિ, તસ્સ ચ ફલં પરલોકભાગી, દિટ્ઠધમ્મે તુ અન્તરાયવિઘાતો તસ્સ ચ પુઞ્ઞસ્સ આનિસંસમત્તકં, ‘‘તસ્સાનુભાવેન હતન્તરાયો’’તિ ચ વુત્તં, ન ચ પુઞ્ઞફલે અનુપ્પન્ને તસ્સાનુભાવેન હતન્તરાયભાવો ન સિજ્ઝતિ, ન ચેતં તસ્મિંયેવ ખણે દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં અહોસિ. તસ્મા તસ્સ મહતો પુઞ્ઞપ્પવાહસ્સ આનુભાવેન હતન્તરાયોતિ અયમેવ અત્થો યુજ્જતિ. અથાપિ પણામકિરિયાય જનિતત્તા પુઞ્ઞમેવ પુઞ્ઞફલન્તિ તસ્સાધિપ્પાયો સિયા, એવં સતિ યુજ્જેય્ય. સો ચ પુઞ્ઞપ્પવાહો ન અપ્પમત્તકો, અથ ખો મહન્તોયેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિપુલ’’ન્તિ, મહન્તં અનપ્પકન્તિ વુત્તં હોતિ. અલત્થન્તિ અલભિં, પાપુણિન્તિ અત્થો.

તસ્સાનુભાવેનાતિ તસ્સ યથાવુત્તસ્સ પુઞ્ઞપ્પવાહસ્સ આનુભાવેન બલેન. હતન્તરાયોતિ તંતંસમ્પત્તિયા વિબન્ધનવસેન સત્તસન્તાનસ્સ અન્તરે વેમજ્ઝે એતિ આગચ્છતીતિ અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો. પણામપયોજને વુત્તવિધિના હતો વિદ્ધસ્તો અન્તરાયો ઉપદ્દવો અસ્સાતિ હતન્તરાયો. અસ્સ ‘‘વણ્ણયિસ્સં વિનય’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, હતન્તરાયો હુત્વા વિનયં વણ્ણયિસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. એતેન તસ્સ પુઞ્ઞપ્પવાહસ્સ અત્તનો પસાદસમ્પત્તિયા રતનત્તયસ્સ ચ ખેત્તભાવસમ્પત્તિયા અત્થસંવણ્ણનાય ઉપઘાતકઉપદ્દવાનં હનને સમત્થતં દીપેતિ.

એવં રતનત્તયસ્સ નિપચ્ચકારકરણે પયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્સ વિનયપિટકસ્સ અત્થં સંવણ્ણેતુકામો, તસ્સ તાવ ભગવતો સાસનસ્સ મૂલપતિટ્ઠાનભાવં દસ્સેત્વા તમ્પિ થોમેન્તો આહ ‘‘યસ્મિં ઠિતે’’તિઆદિ. અટ્ઠિતસ્સ સુસણ્ઠિતસ્સ ભગવતો સાસનં યસ્મિં ઠિતે પતિટ્ઠિતં હોતીતિ યોજેતબ્બં. તત્થ યસ્મિન્તિ યસ્મિં વિનયપિટકે. ઠિતેતિ પાળિતો ચ અત્થતો ચ અનૂનં હુત્વા લજ્જીપુગ્ગલેસુ પવત્તનટ્ઠેન ઠિતેતિ અત્થો. સાસનન્તિ અધિસીલઅધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતસિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સાસનં. અટ્ઠિતસ્સાતિ કામસુખલ્લિકત્તકિલમથાનુયોગસઙ્ખાતે અન્તદ્વયે અટ્ઠિતસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અપ્પતિટ્ઠં ખ્વાહં, આવુસો, અનાયૂહં ઓઘમતરિ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૧) હિ વુત્તં. અયઞ્ચત્થો તીસુપિ સીહળગણ્ઠિપદેસુ વુત્તોયેવ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘અટ્ઠિતસ્સાતિ પરિનિબ્બુતસ્સપિ ભગવતો’’તિ વુત્તં.

પતિટ્ઠિતં હોતીતિ તેસુયેવ લજ્જીપુગ્ગલેસુ પવત્તનટ્ઠેન પતિટ્ઠિતં હોતિ. સુસણ્ઠિતસ્સાતિ એત્થ તાવ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ ઇદં વુત્તં ‘‘દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણઅસીતિઅનુબ્યઞ્જનેહિ સમન્નાગમનવસેન સુસણ્ઠાનસ્સાતિ અત્થો. અનેન અસ્સ રૂપકાયસમ્પત્તિં નિદસ્સેતી’’તિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘યથાઠાને પતિટ્ઠિતેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતત્તા રૂપકાયેન સુસણ્ઠિતો, કાયવઙ્કાદિરહિતત્તા તાદિલક્ખણસમન્નાગતત્તા ચ નામકાયેનપી’’તિ વુત્તં. કેનચિ પન ‘‘ચતુબ્રહ્મવિહારવસેન સત્તેસુ સુટ્ઠુ સમ્મા ચ ઠિતસ્સાતિ અત્થવસેન વા સુસણ્ઠિતસ્સ. સુસણ્ઠિતત્તા હેસ કેવલં સત્તાનં દુક્ખં અપનેતુકામો હિતં ઉપસંહરિતુકામો સમ્પત્તિયા ચ પમુદિતો અપક્ખપતિતો ચ હુત્વા વિનયં દેસેતિ. તસ્મા ઇમસ્મિં વિનયસંવણ્ણનાધિકારે સારુપ્પાય થુતિયા થોમેન્તો આહ ‘સુસણ્ઠિતસ્સા’’’તિ વત્વા ‘‘ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તત્થો અધિપ્પેતાધિકારાનુરૂપો ન હોતી’’તિ વુત્તં. અયં પનેત્થ અમ્હાકં ખન્તિ – યથાવુત્તકામસુખલ્લિકાદિઅન્તદ્વયે અટ્ઠિતત્તાયેવ મજ્ઝિમાય પટિપદાય સમ્મા ઠિતત્તા સુસણ્ઠિતસ્સાતિ એવમત્થો ગહેતબ્બોતિ. એવઞ્હિ સતિ આરમ્ભાનુરૂપથોમના કતા હોતિ યથાવુત્તઅન્તદ્વયં વિવજ્જેત્વા મજ્ઝિમાય પટિપદાય વિનયપઞ્ઞત્તિયાયેવ યેભુય્યેન પકાસનતો.

ન્તિ પુબ્બે ‘‘યસ્મિ’’ન્તિ અનિયમેત્વા વુત્તસ્સ નિયમવચનં, તસ્સ ‘‘વિનય’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. અસમ્મિસ્સન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, નિકાયન્તરલદ્ધીહિ અસમ્મિસ્સં કત્વા અનાકુલં કત્વા વણ્ણયિસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા અનુરૂપસ્સ કાલમત્તસ્સપિ ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસદિસેનપિ દુવિઞ્ઞેય્યભાવતો કેવલં બુદ્ધવિસયં વિનયપિટકં અત્તનો બલેન વણ્ણયિસ્સામીતિ વચનમત્તમ્પિ અઞ્ઞેહિ વત્તુમસક્કુણેય્યત્તા ‘‘નિસ્સાય પુબ્બાચરિયાનુભાવ’’ન્તિ આહ. પુબ્બાચરિયાનુભાવો નામ અત્થતો પુબ્બાચરિયેહિ સંવણ્ણિતા અટ્ઠકથા, તતોયેવ ચ ‘‘પુબ્બાચરિયાનુભાવો અટ્ઠકથા’’તિ સબ્બત્થ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. તસ્મા પુબ્બાચરિયેહિ સંવણ્ણિતં અટ્ઠકથં નિસ્સાય વણ્ણયિસ્સં, ન અત્તનોયેવ બલં નિસ્સાયાતિ વુત્તં હોતિ.

અથ ‘‘પોરાણટ્ઠકથાસુ વિજ્જમાનાસુ પુન વિનયસંવણ્ણનાય કિં પયોજન’’ન્તિ યો વદેય્ય, તસ્સ પોરાણટ્ઠકથાય અનૂનભાવં અત્તનો ચ સંવણ્ણનાય પયોજનં દસ્સેન્તો ‘‘કામઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. કામન્તિ એકન્તેન, યથિચ્છકં વા, સબ્બસોતિ વુત્તં હોતિ, તસ્સ ‘‘સંવણ્ણિતો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. કામં સંવણ્ણિતોયેવ, નો ન સંવણ્ણિતોતિ અત્થો. કેહિ પન સો વિનયો સંવણ્ણિતોતિ આહ ‘‘પુબ્બાચરિયાસભેહી’’તિ. મહાકસ્સપત્થેરાદયો પુબ્બાચરિયા એવ અકમ્પિયટ્ઠેન ઉત્તમટ્ઠેન ચ આસભા, તેહિ પુબ્બાચરિયાસભેહીતિ વુત્તં હોતિ. કીદિસા પનેતે પુબ્બાચરિયાતિ આહ ‘‘ઞાણમ્બૂ’’તિઆદિ. અગ્ગમગ્ગઞાણસઙ્ખાતેન અમ્બુના સલિલેન નિદ્ધોતાનિ નિસ્સેસતો આયતિં અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનેન ધોતાનિ વિક્ખાલિતાનિ વિસોધિતાનિ રાગાદીનિ તીણિ મલાનિ કામાસવાદયો ચ ચત્તારો આસવા યેહિ તે ઞાણમ્બુનિદ્ધાતમલાસવા, તેહીતિ અત્થો. ઇમિના ચ ન કેવલં એતેસુ આચરિયભાવોયેવ, અથ ખો રાગાદિમલરહિતા ખીણાસવા વિસુદ્ધસત્તા એતેતિ દસ્સેતિ.

ખીણાસવભાવેપિ ન એતે સુક્ખવિપસ્સકા, અથ ખો એવરૂપેહિપિ આનુભાવેહિ સમન્નાગતાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિસુદ્ધવિજ્જાપટિસમ્ભિદેહી’’તિ. વિસુદ્ધા અચ્ચન્તપરિસુદ્ધા વિજ્જા ચતસ્સો ચ પટિસમ્ભિદા યેસં તે વિસુદ્ધવિજ્જાપટિસમ્ભિદા, તેહિ. એકદેસેન પટિસમ્ભિદં અપ્પત્તાનં અરિયાનમેવ અભાવતો એતેહિ અધિગતપટિસમ્ભિદા પટુતરલદ્ધપ્પભેદાતિ દસ્સેતું વિસુદ્ધગ્ગહણં કતં. વિજ્જાતિ તિસ્સો વિજ્જા, અટ્ઠ વિજ્જા વા. તત્થ દિબ્બચક્ખુઞાણં પુબ્બેનિવાસઞાણં આસવક્ખયઞાણઞ્ચાતિ ઇમા તિસ્સો વિજ્જા. અટ્ઠ વિજ્જા પન –

‘‘વિપસ્સનાઞાણમનોમયિદ્ધિ,

ઇદ્ધિપ્પભેદોપિ ચ દિબ્બસોતં;

પરસ્સ ચેતોપરિયાયઞાણં,

પુબ્બેનિવાસાનુગતઞ્ચ ઞાણં;

દિબ્બઞ્ચ ચક્ખાસવસઙ્ખયો ચ,

એતાનિ ઞાણાનિ ઇધટ્ઠ વિજ્જા’’તિ. –

એવં વિપસ્સનાઞાણમનોમયિદ્ધીહિ સદ્ધિં પરિગ્ગહિતા છ અભિઞ્ઞાયેવ. અત્થપટિસમ્ભિદા ધમ્મપટિસમ્ભિદા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા પટિભાનપટિસમ્ભિદાતિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા. તત્થ સઙ્ખેપતો હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, હેતુહેતુફલાનુરૂપં વોહારેસુ ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, ઇદં ઞાણં ઇમમત્થં જોતયતીતિ ઇમિના આકારેન હેટ્ઠા વુત્તેસુ તીસુ ઞાણેસુ પવત્તઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. એતાસં પન વિત્થારકથા અતિપપઞ્ચભાવતો ઇધ ન વુચ્ચતિ. પટિસમ્ભિદાપ્પત્તાનં સદ્ધમ્મેસુ છેકભાવતો આહ ‘‘સદ્ધમ્મસંવણ્ણનકોવિદેહી’’તિ. ‘‘પટિસમ્ભિદાપ્પત્તાનમ્પિ ધમ્મેસુ અભિયોગવસેન વિસેસો હોતીતિ લદ્ધપટિસમ્ભિદાસુ સાતિસયતં દસ્સેતું આહા’’તિપિ વદન્તિ. સદ્ધમ્મસંવણ્ણનકોવિદેહીતિ પિટકત્તયસઙ્ખાતસ્સ સદ્ધમ્મસ્સ સંવણ્ણને સબ્બસો અત્થપ્પકાસને કોવિદેહિ છેકેહિ, કુસલેહીતિ અત્થો.

કિલેસજાલં પરિક્ખારબાહુલ્લં વા સંલિખતિ તનું કરોતીતિ સલ્લેખો. ઇધ પન ખીણાસવાધિકારત્તા પરિક્ખારબાહુલ્લસ્સ સલ્લિખનવસેનેવ અત્થો ગહેતબ્બો, તતોયેવ ચ ગણ્ઠિપદે ‘‘સલ્લેખિયે પરિમિતપરિક્ખારવુત્તિયા’’તિ અત્થો વુત્તો. સલ્લેખસ્સ ભાવો સલ્લેખિયં, તસ્મિં સલ્લેખિયે, સલ્લેખપટિપત્તિયન્તિ વુત્તં હોતિ. નોસુલભૂપમેહીતિ અસુલભૂપમેહિ સલ્લેખપટિપત્તિયા અસુકસદિસાતિ તેસં ઉપમાય અનુચ્છવિકપુગ્ગલાનં દુલ્લભત્તા નત્થિ સુલભા ઉપમા એતેસન્તિ નોસુલભૂપમા. મહાવિહારસ્સાતિ ચિત્તલપબ્બતઅભયગિરિસેસનિકાયદ્વયં પટિક્ખિપતિ. ધજૂપમેહીતિ રથસ્સ સઞ્જાનનહેતુકં રથે બદ્ધધજં વિય અજાનન્તાનં ‘‘અસુકેહિ ચ અસુકેહિ ચ થેરેહિ નિવાસિતો મહાવિહારો નામા’’તિ એવં મહાવિહારસ્સ સઞ્જાનનહેતુત્તા મહાવિહારસ્સ ધજૂપમેહિ. સંવણ્ણિતોતિ સમ્મા અનૂનં કત્વા વણ્ણિતો. સંવણ્ણિતો અયં વિનયોતિ પદચ્છેદો કાતબ્બો. ચિત્તેહિ નયેહીતિ અનેકપ્પભેદનયત્તા વિચિત્તેહિ નયેહિ. સમ્બુદ્ધવરન્વયેહીતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધવરં અનુગતેહિ, ભગવતો અધિપ્પાયાનુગતેહિ નયેહીતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા બુદ્ધવરં અનુગતેહિ પુબ્બાચરિયાસભેહીતિ સમ્બન્ધો કાતબ્બો.

એવં પોરાણટ્ઠકથાય અનૂનભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો સંવણ્ણનાય પયોજનવિસેસં દસ્સેતું ‘‘સંવણ્ણના’’તિઆદિમાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – કિઞ્ચાપિ પુબ્બાચરિયાસભેહિ યથાવુત્તગુણવિસિટ્ઠેહિ અયં વિનયો સબ્બસો વણ્ણિતો, તથાપિ તેસં એસા સંવણ્ણના સીહળદીપવાસીનં ભાસાય સઙ્ખતત્તા રચિતત્તા દીપન્તરે ભિક્ખુજનસ્સ સીહળદીપતો અઞ્ઞદીપવાસિનો ભિક્ખુગણસ્સ કિઞ્ચિ અત્થં પયોજનં યસ્મા નાભિસમ્ભુણાતિ ન સમ્પાદેતિ ન સાધેતિ, તસ્મા ઇમં સંવણ્ણનં પાળિનયાનુરૂપં કત્વા બુદ્ધસિરિત્થેરેન અજ્ઝિટ્ઠો ઇદાનિ સમારભિસ્સન્તિ. તત્થ સંવણ્ણિયતિ અત્થો એતાયાતિ સંવણ્ણના, અટ્ઠકથા. સા પન ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ પઠમં તીણિ પિટકાનિ સઙ્ગાયિત્વા તસ્સ અત્થવણ્ણનાનુરૂપેનેવ વાચનામગ્ગં આરોપિતત્તા તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હોયેવ બુદ્ધવચનસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભૂતો કથામગ્ગો. સોયેવ ચ મહામહિન્દત્થેરેન તમ્બપણ્ણિદીપં આભતો, પચ્છા તમ્બપણ્ણિયેહિ મહાથેરેહિ નિકાયન્તરલદ્ધીહિ સઙ્કરપરિહરણત્થં સીહળભાસાય ઠપિતો. તેનાહ ‘‘સીહળદીપકેના’’તિઆદિ. સીહસ્સ લાનતો ગહણતો સીહળો, સીહકુમારો. તંવંસજાતતાય તમ્બપણ્ણિદીપે ખત્તિયાનં તેસં નિવાસતાય તમ્બપણ્ણિદીપસ્સપિ સીહળભાવો વેદિતબ્બો, તસ્મિં સીહળદીપે ભૂતત્તા સીહળદીપકેન વાક્યેન વચનેન, સીહળભાસાયાતિ વુત્તં હોતિ.

પાળિનયાનુરૂપન્તિ પાળિનયસ્સ અનુરૂપં કત્વા, માગધભાસાય પરિવત્તિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. અજ્ઝેસનન્તિ ગરુટ્ઠાનિયં પયિરુપાસિત્વા ગરુતરં પયોજનં ઉદ્દિસ્સ અભિપત્થના અજ્ઝેસના, તં અજ્ઝેસનં, આયાચનન્તિ અત્થો. તસ્સ ‘‘સમનુસ્સરન્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. કસ્સ અજ્ઝેસનન્તિ આહ ‘‘બુદ્ધસિરિવ્હયસ્સ થેરસ્સા’’તિ. બુદ્ધસિરીતિ અવ્હયો નામં યસ્સ સોયં બુદ્ધસિરિવ્હયો, તસ્સ, ઇત્થન્નામસ્સ થેરસ્સ અજ્ઝેસનં સમ્મા આદરેન સમનુસ્સરન્તો હદયે ઠપેન્તોતિ અત્થો.

ઇદાનિ અત્તનો સંવણ્ણનાય કરણપ્પકારં દસ્સેન્તો ‘‘સંવણ્ણનં તઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તઞ્ચ ઇદાનિ વુચ્ચમાનં સંવણ્ણનં સમારભન્તો સકલાયપિ મહાઅટ્ઠકથાય ઇધ ગહેતબ્બતો મહાઅટ્ઠકથં તસ્સા ઇદાનિ વુચ્ચમાનાય સંવણ્ણનાય સરીરં કત્વા મહાપચ્ચરિયં યો વિનિચ્છયો વુત્તો, તથેવ કુરુન્દીનામાદીસુ વિસ્સુતાસુ અટ્ઠકથાસુ યો વિનિચ્છયો વુત્તો, તતોપિ વિનિચ્છયતો યુત્તમત્થં અપરિચ્ચજન્તો અન્તોગધત્થેરવાદં કત્વા સંવણ્ણનં સમારભિસ્સન્તિ પદત્થસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ અત્થો કથિયતિ એતાયાતિ અત્થકથા, સાયેવ અટ્ઠકથા ત્થકારસ્સ ટ્ઠકારં કત્વા ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૧.૧૭; ૨.૮) વિય. મહાપચ્ચરિયન્તિ એત્થ પચ્ચરીતિ ઉળુમ્પં વુચ્ચતિ, તસ્મિં નિસીદિત્વા કતત્તા તમેવ નામં જાતં. કુરુન્દિવલ્લિવિહારો નામ અત્થિ, તત્થ કતત્તા કુરુન્દીતિ નામં જાતન્તિ વદન્તિ. આદિસદ્દેન અન્ધકટ્ઠકથં સઙ્ખેપટ્ઠકથઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. વિસ્સુતાસૂતિ સબ્બત્થ પત્થટાસુ, પાકટાસૂતિ વુત્તં હોતિ.

યુત્તમત્થન્તિ એત્થ તાવ મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચૂળગણ્ઠિપદે ચ ઇદં વુત્તં ‘‘યુત્તમત્થન્તિ સંવણ્ણેતબ્બટ્ઠાનસ્સ યુત્તમત્થં, ન પન તત્થ અયુત્તમ્પિ અત્થીતિ વુત્તં હોતી’’તિ. મહાગણ્ઠિપદે પનેત્થ ન કિઞ્ચિ વુત્તં. કેનચિ પન ‘‘મહાઅટ્ઠકથાનયેન વિનયયુત્તિયા વા યુત્તમત્થ’’ન્તિ વુત્તં, તં યુત્તં વિય દિસ્સતિ મહાપચ્ચરિઆદીસુપિ કત્થચિ અયુત્તસ્સાપિ અત્થસ્સ ઉપરિ વિભાવનતો. ‘‘અટ્ઠકથંયેવ ગહેત્વા સંવણ્ણનં કરિસ્સામી’’તિ વુત્તે અટ્ઠકથાસુ વુત્તત્થેરવાદાનં બાહિરભાવો સિયાતિ તેપિ અન્તોકત્તુકામો ‘‘અન્તોગધથેરવાદ’’ન્તિ આહ, થેરવાદેપિ અન્તોકત્વાતિ વુત્તં હોતિ. સંવણ્ણનન્તિ અપરકાલકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો. પુબ્બે વુત્તં તુ ‘‘સંવણ્ણન’’ન્તિ વચનં તત્થેવ ‘‘સમારભન્તો’’તિ પુબ્બકાલકિરિયાય કમ્મભાવેન યોજેતબ્બં. સમ્માતિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધવસેન રસ્સભાવો કતોતિ વેદિતબ્બો.

એવં કરણપ્પકારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સોતૂહિ પટિપજ્જિતબ્બવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘તં મે’’તિઆદિમાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇદાનિ વુચ્ચમાનં તં મમ સંવણ્ણનં ધમ્મપદીપસ્સ તથાગતસ્સ ધમ્મં સાસનધમ્મં પાળિધમ્મં વા સક્કચ્ચં પટિમાનયન્તા પૂજેન્તા થિરેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સમન્નાગતત્તા થેરા, અચિરપબ્બજિતત્તા નવા, તેસં મજ્ઝે ભવત્તા મજ્ઝિમા ચ ભિક્ખૂ પસન્નચિત્તા યથાવુત્તનયેન સપ્પયોજનત્તા ઉપરિ વક્ખમાનવિધિના પમાણત્તા ચ સદ્દહિત્વા પીતિસોમનસ્સયુત્તચિત્તા ઇસ્સાપકતા અહુત્વા નિસામેન્તુ સુણન્તૂતિ. તત્થ ધમ્મપ્પદીપસ્સાતિ ધમ્મોયેવ સત્તસન્તાનેસુ મોહન્ધકારવિધમનતો પદીપસદિસત્તા પદીપો અસ્સાતિ ધમ્મપદીપો, ભગવા. તસ્સ ધમ્મપદીપસ્સ.

ઇદાનિ અત્તનો સંવણ્ણનાય આગમવિસુદ્ધિં દસ્સેત્વા પમાણભાવં દસ્સેન્તો ‘‘બુદ્ધેના’’તિઆદિમાહ. યથેવ બુદ્ધેન યો ધમ્મો ચ વિનયો ચ વુત્તો, સો તસ્સ બુદ્ધસ્સ યેહિ પુત્તેહિ ધમ્મસેનાપતિઆદીહિ તથેવ ઞાતો, તેસં બુદ્ધપુત્તાનં મતિમચ્ચજન્તા સીહળટ્ઠકથાચરિયા યસ્મા પુરે અટ્ઠકથા અકંસૂતિ અયમેત્થ સમ્બન્ધો. તત્થ ધમ્મોતિ સુત્તાભિધમ્મે સઙ્ગણ્હાતિ, વિનયોતિ સકલં વિનયપિટકં. એત્તાવતા ચ સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં નિદ્દિટ્ઠં હોતિ. સકલઞ્હિ બુદ્ધવચનં ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં હોતિ. વુત્તોતિ પાળિતો ચ અત્થતો ચ બુદ્ધેન ભગવતા વુત્તો. ન હિ ભગવતા અબ્યાકતં નામ તન્તિપદં અત્થિ, સબ્બેસંયેવ અત્થો કથિતો, તસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધેનેવ તિણ્ણં પિટકાનં અત્થવણ્ણનાક્કમોપિ ભાસિતોતિ દટ્ઠબ્બં. તત્થ તત્થ ભગવતા પવત્તિતા પકિણ્ણકદેસનાયેવ હિ અટ્ઠકથા. તથેવ ઞાતોતિ યથેવ બુદ્ધેન વુત્તો, તથેવ એકપદમ્પિ એકક્ખરમ્પિ અવિનાસેત્વા અધિપ્પાયઞ્ચ અવિકોપેત્વા ઞાતો વિદિતોતિ અત્થો. તેસં મતિમચ્ચજન્તાતિ તેસં બુદ્ધપુત્તાનં અધિપ્પાયં અપરિચ્ચજન્તા. અટ્ઠકથા અકંસૂતિ અટ્ઠકથાયો અકંસુ. કત્થચિ ‘‘અટ્ઠકથામકંસૂ’’તિ પાઠો દિસ્સતિ, તત્થાપિ સોયેવત્થો, મ-કારો પન પદસન્ધિવસેન આગતોતિ દટ્ઠબ્બો. ‘‘અટ્ઠકથા’’તિ બહુવચનનિદ્દેસેન મહાપચ્ચરિયાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ.

તસ્માતિ યસ્મા તેસં બુદ્ધપુત્તાનં અધિપ્પાયં અવિકોપેત્વા પુરે અટ્ઠકથા અકંસુ, તસ્માતિ અત્થો. હીતિ નિપાતમત્તં હેતુઅત્થસ્સ ‘‘તસ્મા’’તિ ઇમિનાયેવ પકાસિતત્તા. યદિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં સબ્બમ્પિ પમાણં, એવં સતિ તત્થ પમાદલેખાપિ પમાણં સિયાતિ આહ ‘‘વજ્જયિત્વાન પમાદલેખ’’ન્તિ. તત્થ પમાદલેખન્તિ અપરભાગે પોત્થકારુળ્હકાલે પમજ્જિત્વા લિખનવસેન પવત્તં પમાદપાઠં. ઇદં વુત્તં હોતિ – પમાદેન સતિં અપચ્ચુપટ્ઠપેત્વા અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગે ‘‘સચ્ચેપિ અલિકેપિ દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તવચનસદિસં યં લિખિતં, તં વજ્જયિત્વા અપનેત્વા સબ્બં પમાણન્તિ. વક્ખતિ હિ તત્થ –

‘‘મહાઅટ્ઠકથાયં પન સચ્ચેપિ અલિકેપિ દુક્કટમેવ વુત્તં, તં પમાદલિખિતન્તિ વેદિતબ્બં. ન હિ અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને દુક્કટં નામ અત્થી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૪).

કેસં પમાણન્તિ આહ ‘‘સિક્ખાસુ સગારવાનં ઇધ પણ્ડિતાન’’ન્તિ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. પુન ‘‘યસ્મા’’તિ વચનસ્સ કો સમ્બન્ધોતિ ચે? એત્થ તાવ મહાગણ્ઠિપદે ગણ્ઠિપદે ચ ન કિઞ્ચિ વુત્તં, મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે પન ચૂળગણ્ઠિપદે ચ ઇદં વુત્તં ‘‘યસ્મા પમાણં, તસ્મા નિસામેન્તુ પસન્નચિત્તા’’તિ. એવમસ્સ સમ્બન્ધો દટ્ઠબ્બો. યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, તસ્મા ઇધ વુત્તમ્પિ પમાણમેવાતિ પાઠસેસં કત્વા વજિરબુદ્ધિત્થેરો વદતિ. તત્થ ઇધાતિ ઇમિસ્સા સમન્તપાસાદિકાયાતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

તત્થ ‘‘યસ્મા’’તિ વચનસ્સ પઠમં વુત્તસમ્બન્ધવસેન અટ્ઠકથાસુ વુત્તં સબ્બમ્પિ પમાણન્તિ સાધિતત્તા ઇદાનિ વુચ્ચમાનાપિ સંવણ્ણના કેવલં વચનમત્તેનેવ ભિન્ના, અત્થતો પન અટ્ઠકથાયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘તતો ચ ભાસન્તરમેવા’’તિઆદિમાહ. પચ્છા વુત્તસમ્બન્ધવસેન પન ઇધ વુત્તમ્પિ કસ્મા પમાણન્તિ ચે? યસ્મા વચનમત્તં ઠપેત્વા એસાપિ અટ્ઠકથાયેવ, તસ્મા પમાણન્તિ દસ્સેતું ‘‘તતો ચ ભાસન્તરમેવા’’તિઆદિમાહ. એવમાકુલં દુબ્બિઞ્ઞેય્યસભાવઞ્ચ કત્વા ગણ્ઠિપદેસુ સમ્બન્ધો દસ્સિતો, અનાકુલવચનો ચ ભદન્તબુદ્ધઘોસાચરિયો. ન હિ સો એવમાકુલં કત્વા વત્તુમરહતિ, તસ્મા યથાધિપ્પેતમત્થમનાકુલં સુવિઞ્ઞેય્યઞ્ચ કત્વા યથાઠિતસ્સ સમ્બન્ધવસેનેવ દસ્સયિસ્સામ. કથં? યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, તસ્મા સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો દટ્ઠબ્બો. યદિ નામ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, અયં પન ઇદાનિ વુચ્ચમાના કસ્મા સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ આહ ‘‘તતો ચ ભાસન્તરમેવ હિત્વા’’તિઆદિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, યસ્મા ચ અયં સંવણ્ણનાપિ ભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિમત્તવિસિટ્ઠા, અત્થતો પન અભિન્નાવ, તતોયેવ ચ પમાણભૂતા હેસ્સતિ, તસ્મા સક્કચ્ચં આદરં કત્વા અનુસિક્ખિતબ્બાતિ. તથા હિ પોરાણટ્ઠકથાનં પમાણભાવો, ઇમિસ્સા ચ સંવણ્ણનાય ભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિમત્તવિસિટ્ઠાય અત્થતો તતો અભિન્નભાવોતિ ઉભયમ્પેતં સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બભાવહેતૂતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ કેવલં પોરાણટ્ઠકથાનં સતિપિ પમાણભાવે અયં સંવણ્ણના તતો ભિન્ના અત્થતો અઞ્ઞાયેવ ચ સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ વત્તુમરહતિ, નાપિ ઇમિસ્સા સંવણ્ણનાય તતોઅભિન્નભાવેપિ પોરાણટ્ઠકથાનં અસતિ પમાણભાવે અયં સંવણ્ણના સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ વત્તું યુત્તરૂપા હોતિ, તસ્મા યથાવુત્તનયેન ઉભયમ્પેતં સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બભાવહેતૂતિ દટ્ઠબ્બં.

તતોતિ અટ્ઠકથાતો. ભાસન્તરમેવ હિત્વાતિ કઞ્ચુકસદિસં સીહળભાસં અપનેત્વા. વિત્થારમગ્ગઞ્ચ સમાસયિત્વાતિ પોરાણટ્ઠકથાસુ ઉપરિ વુચ્ચમાનમ્પિ આનેત્વા તત્થ તત્થ પપઞ્ચિતં ‘‘ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન અકુપ્પેન ઠાનારહેન ઉપસમ્પન્નોતિ ભિક્ખૂ’’તિ (પારા. ૪૫) એત્થ અપલોકનાદીનં ચતુન્નમ્પિ કમ્માનં વિત્થારકથા વિય તાદિસં વિત્થારમગ્ગં સઙ્ખિપિત્વા વણ્ણયિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો. તથા હિ વક્ખતિ –

‘‘એત્થ ચ ઞત્તિચતુત્થકમ્મં એકમેવ આગતં, ઇમસ્મિં પન ઠાને ઠત્વા ચત્તારિ સઙ્ઘકમ્માનિ નીહરિત્વા વિત્થારતો કથેતબ્બાનીતિ સબ્બઅટ્ઠકથાસુ વુત્તં, તાનિ ચ ‘અપલોકનકમ્મં ઞત્તિકમ્મં ઞત્તિદુતિયકમ્મં ઞત્તિચતુત્થકમ્મ’ન્તિ પટિપાટિયા ઠપેત્વા વિત્થારેન ખન્ધકતો પરિવારાવસાને કમ્મવિભઙ્ગતો ચ પાળિં આહરિત્વા કથિતાનિ. તાનિ મયં પરિવારાવસાને કમ્મવિભઙ્ગેયેવ વણ્ણયિસ્સામ. એવઞ્હિ સતિ પઠમપારાજિકવણ્ણના ચ ન ભારિયા ભવિસ્સતિ, યથાઠિતાય ચ પાળિયા વણ્ણના સુવિઞ્ઞેય્યા ભવિસ્સતિ, તાનિ ચ ઠાનાનિ અસુઞ્ઞાનિ ભવિસ્સન્તિ, તસ્મા અનુપદવણ્ણનમેવ કરોમા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫ ભિક્ખુપદભાજનીયવણ્ણના).

વિનિચ્છયં સબ્બમસેસયિત્વાતિ તંતંઅટ્ઠકથાસુ વુત્તં સબ્બમ્પિ વિનિચ્છયં અસેસયિત્વા સેસં અકત્વા, કિઞ્ચિમત્તમ્પિ અપરિચ્ચજિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. વણ્ણિતું યુત્તરૂપં હુત્વા અનુક્કમેન આગતં પાળિં અપરિચ્ચજિત્વા સંવણ્ણનતો સીહળટ્ઠકથાસુ અયુત્તટ્ઠાને વણ્ણિતં યથાઠાનેયેવ સંવણ્ણનતો ચ વુત્તં ‘‘તન્તિક્કમં કિઞ્ચિ અવોક્કમિત્વા’’તિ, કિઞ્ચિ પાળિક્કમં અનતિક્કમિત્વા અનુક્કમેનેવ વણ્ણયિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો.

સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થન્તિ સુત્તન્તપાળિયં આગતાનમ્પિ વચનાનમત્થં. સીહળટ્ઠકથાસુ ‘‘સુત્તન્તિકાનં ભારો’’તિ વત્વા અવુત્તાનમ્પિ વેરઞ્જકણ્ડાદીસુ ઝાનકથાઆનાપાનસ્સતિસમઆધિઆદીનં સુત્તન્તવચનાનમત્થં તંતંસુત્તાનુરૂપં સબ્બસો પરિદીપયિસ્સામીતિ અધિપ્પાયો. હેસ્સતીતિ ભવિસ્સતિ, કરિયિસ્સતીતિ વા અત્થો. એત્થ ચ પઠમસ્મિં અત્થવિકપ્પે ભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિકં ચતુબ્બિધં કિચ્ચં નિપ્ફાદેત્વા સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં પરિદીપયન્તી અયં વણ્ણના ભવિસ્સતીતિ વણ્ણનાય વસેન સમાનકત્તુકતા વેદિતબ્બા. પચ્છિમસ્મિં અત્થવિકપ્પે પન હેટ્ઠાવુત્તભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિં કત્વા સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં પરિદીપયન્તી અયં વણ્ણના અમ્હેહિ કરિયિસ્સતીતિ એવં આચરિયવસેન સમાનકત્તુકતા વેદિતબ્બા. વણ્ણનાપીતિ એત્થ અપિસદ્દં ગહેત્વા ‘‘તસ્માપિ સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ યોજેતબ્બ’’ન્તિ ચૂળગણ્ઠિપદે વુત્તં. તત્થ પુબ્બે વુત્તપ્પયોજનવિસેસં પમાણભાવઞ્ચ સમ્પિણ્ડેતીતિ અધિપ્પાયો. મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે પન ‘‘તસ્મા સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાપી’’તિ સમ્બન્ધો વુત્તો. એત્થ પન ન કેવલં અયં વણ્ણના હેસ્સતિ, અથ ખો અનુસિક્ખિતબ્બાપીતિ ઇમમત્થં સમ્પિણ્ડેતીતિ અધિપ્પાયો. એત્થાપિ યથાઠિતવસેનેવ અપિસદ્દસ્સ અત્થો ગહેતબ્બોતિ અમ્હાકં ખન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં પમાણં, યસ્મા ચ અયં વણ્ણનાપિ તતો અભિન્નત્તા પમાણભૂતાયેવ હેસ્સતિ, તસ્મા સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

બાહિરનિદાનકથા

ઇદાનિ ‘‘તં વણ્ણયિસ્સં વિનય’’ન્તિ પટિઞ્ઞાતત્તા યથાપટિઞ્ઞાતવિનયસંવણ્ણનં કત્તુકામો સંવરવિનયપહાનવિનયાદિવસેન વિનયસ્સ બહુવિધત્તા ઇધ સંવણ્ણેતબ્બભાવેન અધિપ્પેતો તાવ વિનયો વવત્થપેતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ તાસુ ગાથાસુ. તાવ-સદ્દો પઠમન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે દટ્ઠબ્બો. તેન પઠમં વિનયં વવત્થપેત્વા પચ્છા તસ્સ વણ્ણનં કરિસ્સામીતિ દીપેતિ. વવત્થપેતબ્બોતિ નિયમેતબ્બો. તેનેતં વુચ્ચતીતિ યસ્મા વવત્થપેતબ્બો, તેન હેતુના એતં ‘‘વિનયો નામા’’તિઆદિકં નિયામકવચનં વુચ્ચતીતિ અત્થો. અસ્સાતિ વિનયસ્સ. માતિકાતિ ઉદ્દેસો. સો હિ નિદ્દેસપદાનં જનનીઠાને ઠિતત્તા માતા વિયાતિ માતિકાતિ વુચ્ચતિ.

ઇદાનિ વણ્ણેતબ્બમત્થં માતિકં ઠપેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘વુત્તં યેના’’તિઆદિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – એતં ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિઆદિનિદાનવચનપટિમણ્ડિતં વિનયપિટકં યેન પુગ્ગલેન વુત્તં, યસ્મિં કાલે વુત્તં, યસ્મા કારણા વુત્તં, યેન ધારિતં, યેન ચ આભતં, યેસુ પતિટ્ઠિતં, એતં યથાવુત્તવિધાનં વત્વા તતો ‘‘તેન સમયેના’’તિઆદિપાઠસ્સ અત્થં અનેકપ્પકારતો દસ્સયન્તો વિનયસ્સ અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામીતિ. એત્થ ચ ‘‘વુત્તં યેન યદા યસ્મા’’તિ ઇદં વચનં ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિનિદાનવચનમત્તં અપેક્ખિત્વા વત્તુકામોપિ વિસું અવત્વા ‘‘નિદાનેન આદિકલ્યાણં, ‘ઇદમવોચા’તિ નિગમનેન પરિયોસાનકલ્યાણ’’ન્તિ ચ વચનતો નિદાનનિગમનાનિપિ સત્થુદેસનાય અનુવિધાનત્તા તદન્તોગધાનેવાતિ નિદાનસ્સપિ વિનયપાળિયંયેવ અન્તોગધત્તા ‘‘વુત્તં યેન યદા યસ્મા’’તિ ઇદમ્પિ વિનયપિટકસમ્બન્ધંયેવ કત્વા માતિકં ઠપેસિ. માતિકાય હિ ‘‘એત’’ન્તિ વુત્તં વિનયપિટકંયેવ સામઞ્ઞતો સબ્બત્થ સમ્બન્ધમુપગચ્છતિ.

ઇદાનિ પન તં વિસું નીહરિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ વુત્તં યેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ માતિકાપદેસુ. અથ કસ્મા ઇદમેવ વચનં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઇદઞ્હી’’તિઆદિ. ઇદન્તિ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિવચનં. હિ-સદ્દો યસ્માતિ અત્થે દટ્ઠબ્બો, યસ્મા બુદ્ધસ્સ ભગવતો અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતિ, તસ્માતિ વુત્તં હોતિ. અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતીતિ અત્તનો પચ્ચક્ખં કત્વા વુત્તવચનં ન હોતિ, ભગવતા વુત્તવચનં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતીતિ આહચ્ચ ભાસિતં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો’’તિ કેનચિ વુત્તં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતીતિ અત્તનો ધરમાનકાલે વુત્તવચનં ન હોતી’’તિ લિખિતં. તદુભયમ્પિ અત્થતો સમાનમેવ. ઇદાનિ પઞ્હકરણં વત્વા અનુક્કમેન યથાવુત્તપઞ્હવિસ્સજ્જનં કરોન્તો ‘‘આયસ્મતા’’તિઆદિમાહ. ઇમિના પુગ્ગલં નિયમેતિ, ‘‘તઞ્ચા’’તિઆદિના કાલં નિયમેતિ. તઞ્ચ ઉપાલિત્થેરેન વુત્તવચનં કાલતો પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તન્તિ અત્થો.

પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના

ઇદાનિ તં પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેતુકામો તસ્સા તન્તિઆરુળ્હાય ઇધ વચને કારણં દસ્સેન્તો ‘‘પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચેસા…પે… વેદિતબ્બા’’તિ આહ. પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચેસાતિ -સદ્દો ઈદિસેસુ ઠાનેસુ વત્તબ્બસમ્પિણ્ડનત્થો, તઞ્ચ પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં, એસા ચ પઠમમહાસઙ્ગીતિ એવં વેદિતબ્બાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપઞ્ઞાસત્થો વા -સદ્દો. ઉપઞ્ઞાસોતિ ચ વાક્યારમ્ભો વુચ્ચતિ. એસા હિ ગન્થકારાનં પકતિ, યદિદં કિઞ્ચિ વત્વા પુન પરં વત્તુમારભન્તાનં ચસદ્દપ્પયોગો. યં પન કેનચિ વુત્તં ‘‘પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો અતિરેકત્થો, તેન અઞ્ઞાપિ અત્થીતિ દીપેતી’’તિ. તદેવ તસ્સ ગન્થક્કમે અકોવિદતં દસ્સેતિ. ન હેત્થ ચસદ્દેન અતિરેકત્થો વિઞ્ઞાયતિ. યદિ ચેત્થ એતદત્થોયેવ ચ-કારો અધિપ્પેતો સિયા, એવં સતિ ન કત્તબ્બોયેવ પઠમસદ્દેનેવ અઞ્ઞાસં દુતિયાદિસઙ્ગીતીનમ્પિ અત્થિભાવસ્સ દીપિતત્તા. દુતિયાદિં ઉપાદાય હિ પઠમસદ્દપ્પયોગો દીઘાદિં ઉપાદાય રસ્સાદિસદ્દપ્પયોગો વિય. યથાપચ્ચયં તત્થ તત્થ દેસિતત્તા પઞ્ઞત્તત્તા ચ વિપ્પકિણ્ણાનં ધમ્મવિનયાનં સઙ્ગહેત્વા ગાયનં કથનં સઙ્ગીતિ. એતેન તંતંસિક્ખાપદાનં સુત્તાનઞ્ચ આદિપરિયોસાનેસુ અન્તરન્તરા ચ સમ્બન્ધવસેન ઠપિતં સઙ્ગીતિકારવચનં સઙ્ગહિતં હોતિ. મહાવિસયત્તા પૂજનીયત્તા ચ મહતી સઙ્ગીતિ મહાસઙ્ગીતિ, પઠમા મહાસઙ્ગીતિ પઠમમહાસઙ્ગીતિ. નિદાનકોસલ્લત્થન્તિ નિદદાતિ દેસનં દેસકાલાદિવસેન અવિદિતં વિદિતં કત્વા નિદસ્સેતીતિ નિદાનં, તત્થ કોસલ્લં નિદાનકોસલ્લં, તદત્થન્તિ અત્થો.

સત્તાનં દસ્સનાનુત્તરિયસરણાદિપટિલાભહેતુભૂતાસુ વિજ્જમાનાસુપિ અઞ્ઞાસુ ભગવતો કિરિયાસુ ‘‘બુદ્ધો બોધેય્ય’’ન્તિ પટિઞ્ઞાય અનુલોમનતો વેનેય્યાનં મગ્ગફલુપ્પત્તિહેતુભૂતા કિરિયા નિપ્પરિયાયેન બુદ્ધકિચ્ચન્તિ આહ ‘‘ધમ્મચક્કપ્પવત્તનઞ્હિ આદિં કત્વા’’તિ. તત્થ સદ્ધિન્દ્રિયાદિધમ્મોયેવ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં. અથ વા ચક્કન્તિ આણા, ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મઞ્ચ તં ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મેન ઞાયેન ચક્કન્તિપિ ધમ્મચક્કં. યથાહ –

‘‘ધમ્મઞ્ચ પવત્તેતિ ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ચક્કઞ્ચ પવત્તેતિ ધમ્મઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મેન પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મચરિયાય પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્ક’’ન્તિઆદિ (પટિ. મ. ૨.૪૦).

કતબુદ્ધકિચ્ચેતિ કતં પરિનિટ્ઠાપિતં બુદ્ધકિચ્ચં યેન, તસ્મિં કતબુદ્ધકિચ્ચે ભગવતિ લોકનાથેતિ સમ્બન્ધો. એતેન બુદ્ધકત્તબ્બસ્સ કસ્સચિપિ અસેસિતભાવં દસ્સેતિ. તતોયેવ હિ સો ભગવા પરિનિબ્બુતોતિ. નનુ ચ સાવકેહિ વિનીતાપિ વિનેય્યા ભગવતાયેવ વિનીતા હોન્તિ, તથા હિ સાવકભાસિતં સુત્તં બુદ્ધવચનન્તિ વુચ્ચતિ, સાવકવિનેય્યા ચ ન તાવ વિનીતાતિ? નાયં દોસો તેસં વિનયનૂપાયસ્સ સાવકેસુ ઠપિતત્તા. તેનેવાહ –

‘‘ન તાવાહં પાપિમ પરિનિબ્બાયિસ્સામિ, યાવ ન ભિક્ખૂ વિયત્તા વિનીતા વિસારદા બહુસ્સુતા આગતાગમા ધમ્મધરા વિનયધરા માતિકાધરા ઉપ્પન્નં પરપ્પવાદં સહધમ્મેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગહેત્વા સપ્પાટિહારિયં ધમ્મં દેસેસ્સન્તી’’તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૧૬૮).

‘‘કુસિનારાય’’ન્તિઆદિના ભગવતો પરિનિબ્બુતદેસકાલવિસેસદસ્સનં, ‘‘અપરિનિબ્બુતો ભગવા’’તિ ગાહસ્સ મિચ્છાભાવદસ્સનત્થં લોકે જાતસંવડ્ઢભાવદસ્સનત્થઞ્ચ. તથા હિ મનુસ્સભાવસ્સ સુપાકટકરણત્થં મહાબોધિસત્તા ચરિમભવે દારપરિગ્ગહાદીનિપિ કરોન્તીતિ. કુસિનારાયન્તિ એવંનામકે નગરે. સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. ઉપવત્તને મલ્લાનં સાલવનેતિ તસ્સ નગરસ્સ ઉપવત્તનભૂતં મલ્લરાજૂનં સાલવનુય્યાનં દસ્સેતિ. તત્થ નગરં પવિસિતુકામા ઉય્યાનતો ઉપેચ્ચ વત્તન્તિ ગચ્છન્તિ એતેનાતિ ઉપવત્તનન્તિ સાલવનં વુચ્ચતિ. યથા હિ અનુરાધપુરસ્સ થૂપારામો દક્ખિણપચ્છિમદિસાયં, એવં તં ઉય્યાનં કુસિનારાય દક્ખિણપચ્છિમદિસાય હોતિ. યથા ચ થૂપારામતો દક્ખિણદ્વારેન નગરં પવિસનમગ્ગો પાચીનમુખો ગન્ત્વા ઉત્તરેન નિવત્તતિ, એવં ઉય્યાનતો સાલપન્તિ પાચીનમુખા ગન્ત્વા ઉત્તરેન નિવત્તા, તસ્મા તં ‘‘ઉપવત્તન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યમકસાલાનમન્તરેતિ યમકસાલાનં વેમજ્ઝે. તત્થ કિર ભગવતો પઞ્ઞત્તસ્સ પરિનિબ્બાનમઞ્ચસ્સ એકા સાલપન્તિ સીસભાગે હોતિ, એકા પાદભાગે, તત્રાપિ એકો તરુણસાલો સીસભાગસ્સ આસન્નો હોતિ, એકો પાદભાગસ્સ, તસ્મા ‘‘યમકસાલાનમન્તરે’’તિ વુત્તં. અપિ ચ ‘‘યમકસાલા નામ મૂલક્ખન્ધવિટપપત્તેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસિબ્બેત્વા ઠિતસાલા’’તિપિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં.

અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયાતિ ઉપાદીયતે કમ્મકિલેસેહીતિ ઉપાદિ, વિપાકક્ખન્ધા કટત્તા ચ રૂપં. સો પન ઉપાદિ કિલેસાભિસઙ્ખારમારનિમ્મથનેન નિબ્બાનપ્પત્તિયં અનોસ્સટ્ઠો, ઇધ ખન્ધમચ્ચુમારનિમ્મથનેન ઓસ્સટ્ઠો નિસેસિતોતિ અયં અનુપાદિસેસા નિબ્બાનધાતુ નત્થિ એતિસ્સા ઉપાદિસેસોતિ કત્વા. નિબ્બાનધાતૂતિ ચેત્થ નિબ્બુતિમત્તં અધિપ્પેતં, ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચાયં કરણનિદ્દેસો. પરિનિબ્બાનેતિ પરિનિબ્બાનટ્ઠાને, નિમિત્તત્થે વા ભુમ્મવચનં, પરિનિબ્બાનહેતુ સન્નિપતિતાનન્તિ અત્થો. સઙ્ઘસ્સ થેરો સઙ્ઘત્થેરો. સો પન સઙ્ઘો કિંપરિમાણોતિ આહ ‘‘સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાન’’ન્તિ. નિચ્ચસાપેક્ખત્તા હિ ઈદિસેસુ સમાસો હોતિયેવ યથા ‘‘દેવદત્તસ્સ ગરુકુલ’’ન્તિ. સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાનન્તિ ચ સઙ્ઘત્થેરાનંયેવ સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાનં. તદા હિ ‘‘સન્નિપતિતા ભિક્ખૂ એત્તકા’’તિ પમાણરહિતા. તથા હિ વેળુવગામે વેદનાવિક્ખમ્ભનતો પટ્ઠાય ‘‘ન ચિરેન ભગવા પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ સુત્વા તતો તતો આગતેસુ ભિક્ખૂસુ એકભિક્ખુપિ પક્કન્તો નામ નત્થિ, તસ્મા ગણનં વીતિવત્તો સઙ્ઘો અહોસિ. આયસ્મા મહાકસ્સપો ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસીતિ સમ્બન્ધો.

તત્થ મહાકસ્સપોતિ મહન્તેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સમન્નાગતત્તા મહન્તો કસ્સપોતિ મહાકસ્સપો, અપિચ કુમારકસ્સપત્થેરં ઉપાદાય અયં મહાથેરો ‘‘મહાકસ્સપો’’તિ વુચ્ચતિ. અથ કિમત્થં આયસ્મા મહાકસ્સપો ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ઉસ્સાહં જનેસીતિ આહ ‘‘સત્તાહપરિનિબ્બુતે’’તિઆદિ. સત્ત અહાનિ સમાહટાનિ સત્તાહં, સત્તાહં પરિનિબ્બુતસ્સ અસ્સાતિ સત્તાહપરિનિબ્બુતો, ભગવા, તસ્મિં સત્તાહપરિનિબ્બુતે ભગવતિ, ભગવતો પરિનિબ્બાનદિવસતો પટ્ઠાય સત્તાહે વીતિવત્તેતિ વુત્તં હોતિ. સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન વુત્તવચનં સમનુસ્સરન્તોતિ સમ્બન્ધો. તત્થ સુભદ્દોતિ તસ્સ નામં, વુડ્ઢકાલે પન પબ્બજિતત્તા વુડ્ઢપબ્બજિતોતિ વુચ્ચતિ. ‘‘અલં આવુસો’’તિઆદિના તેન વુત્તવચનં નિદસ્સેતિ. સો હિ સત્તાહપરિનિબ્બુતે ભગવતિ આયસ્મતા મહાકસ્સપત્થેરેન સદ્ધિં પાવાય કુસિનારં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નેસુ પઞ્ચમત્તેસુ ભિક્ખુસતેસુ અવીતરાગે ભિક્ખૂ અન્તરામગ્ગે દિટ્ઠઆજીવકસ્સ સન્તિકા ભગવતો પરિનિબ્બાનં સુત્વા પત્તચીવરાનિ છડ્ડેત્વા બાહા પગ્ગય્હ નાનપ્પકારં પરિદેવન્તે દિસ્વા એવમાહ.

કસ્મા પન સો એવમાહ? ભગવતિ આઘાતેન. અયં કિર સો ખન્ધકે (મહાવ. ૩૦૩) આગતે આતુમાવત્થુસ્મિં નહાપિતપુબ્બકો વુડ્ઢપબ્બજિતો ભગવતિ કુસિનારતો નિક્ખમિત્વા અડ્ઢતેળસેહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં આતુમં ગચ્છન્તે ‘‘ભગવા આગચ્છતી’’તિ સુત્વા આગતકાલે ‘‘યાગુદાનં કરિસ્સામી’’તિ સામણેરભૂમિયં ઠિતે દ્વે પુત્તે એતદવોચ ‘‘ભગવા કિર તાતા આતુમં આગચ્છતિ મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં અડ્ઢતેળસેહિ ભિક્ખુસતેહિ, ગચ્છથ તુમ્હે તાતા ખુરભણ્ડં આદાય નાળિયાવાપકેન અનુઘરકં અનુઘરકં આહિણ્ડથ, લોણમ્પિ તેલમ્પિ તણ્ડુલમ્પિ ખાદનીયમ્પિ સંહરથ, ભગવતો આગતસ્સ યાગુદાનં કરિસ્સામી’’તિ. તે તથા અકંસુ. અથ ભગવતિ આતુમં આગન્ત્વા ભુસાગારકં પવિટ્ઠે સુભદ્દો સાયન્હસમયં ગામદ્વારં ગન્ત્વા મનુસ્સે આમન્તેત્વા ‘‘હત્થકમ્મમત્તં મે દેથા’’તિ હત્થકમ્મં યાચિત્વા ‘‘કિં ભન્તે કરોમા’’તિ વુત્તે ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ગણ્હથા’’તિ સબ્બૂપકરણાનિ ગાહાપેત્વા વિહારે ઉદ્ધનાનિ કારેત્વા એકં કાળકં કાસાવં નિવાસેત્વા તાદિસમેવ પારુપિત્વા ‘‘ઇદં કરોથ, ઇદં કરોથા’’તિ સબ્બરત્તિં વિચારેન્તો સતસહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા ભોજ્જયાગુઞ્ચ મધુગોળકઞ્ચ પટિયાદાપેસિ. ભોજ્જયાગુ નામ ભુઞ્જિત્વા પાતબ્બયાગુ, તત્થ સપ્પિમધુફાણિતમચ્છમંસપુપ્ફફલરસાદિ યં કિઞ્ચિ ખાદનીયં નામ અત્થિ, તં સબ્બં પવિસતિ, કીળિતુકામાનં સીસમક્ખનયોગ્ગા હોતિ સુગન્ધગન્ધા.

અથ ભગવા કાલસ્સેવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો પિણ્ડાય ચરિતું આતુમાભિમુખો પાયાસિ. મનુસ્સા તસ્સ આરોચેસું ‘‘ભગવા પિણ્ડાય ગામં પવિસતિ, તયા કસ્સ યાગુ પટિયાદિતા’’તિ. સો યથાનિવત્થપારુતેહેવ તેહિ કાળકકાસાવેહિ એકેન હત્થેન દબ્બિઞ્ચ કટચ્છુઞ્ચ ગહેત્વા બ્રહ્મા વિય દક્ખિણજાણુમણ્ડલં ભૂમિયં પતિટ્ઠાપેત્વા વન્દિત્વા ‘‘પટિગ્ગણ્હતુ મે ભન્તે ભગવા યાગુ’’ન્તિ આહ. તતો ‘‘જાનન્તાપિ તથાગતા પુચ્છન્તી’’તિ ખન્ધકે (મહાવ. ૩૦૩) આગતનયેન ભગવા પુચ્છિત્વા ચ સુત્વા ચ તં વુડ્ઢપબ્બજિતં વિગરહિત્વા તસ્મિં વત્થુસ્મિં અકપ્પિયસમાદાપનસિક્ખાપદં ખુરભણ્ડપરિહરણસિક્ખાપદઞ્ચાતિ દ્વે સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞપેત્વા ‘‘ભિક્ખવે અનેકકપ્પકોટિયો ભોજનં પરિયેસન્તેહેવ વીતિનામિતા, ઇદં પન તુમ્હાકં અકપ્પિયં, અધમ્મેન ઉપ્પન્નભોજનં ઇમં પરિભુઞ્જિત્વા અનેકાનિ અત્તભાવસહસ્સાનિ અપાયેસ્વેવ નિબ્બત્તિસ્સન્તિ, અપેથ મા ગણ્હથા’’તિ ભિક્ખાચારાભિમુખો અગમાસિ, એકભિક્ખુનાપિ ન કિઞ્ચિ ગહિતં.

સુભદ્દો અનત્તમનો હુત્વા ‘‘અયં ‘સબ્બં જાનામી’તિ આહિણ્ડતિ, સચે ન ગહેતુકામો પેસેત્વા આરોચેતબ્બં અસ્સ, પક્કાહારો નામ સબ્બચિરં તિટ્ઠન્તો સત્તાહમત્તં તિટ્ઠેય્ય, ઇદઞ્ચ મમ યાવજીવં પરિયત્તં અસ્સ, સબ્બં તેન નાસિતં, અહિતકામો અયં મય્હ’’ન્તિ ભગવતિ આઘાતં બન્ધિત્વા દસબલે ધરમાને કિઞ્ચિ વત્તું નાસક્ખિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘અયં ઉચ્ચકુલા પબ્બજિતો મહાપુરિસો, સચે કિઞ્ચિ વક્ખામિ, મમંયેવ સન્તજ્જેસ્સતી’’તિ. સ્વાયં અજ્જ મહાકસ્સપત્થેરેન સદ્ધિં આગચ્છન્તો ‘‘પરિનિબ્બુતો ભગવા’’તિ સુત્વા લદ્ધસ્સાસો વિય હટ્ઠતુટ્ઠો એવમાહ. થેરો પન તં સુત્વા હદયે પહારં વિય મત્થકે પતિતસુક્કાસનિં વિય મઞ્ઞિ, ધમ્મસંવેગો ચસ્સ ઉપ્પજ્જિ ‘‘સત્તાહમત્તપરિનિબ્બુતો ભગવા, અજ્જાપિસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં ધરતિયેવ, દુક્ખેન ભગવતા આરાધિતસાસને નામ એવં લહું મહન્તં પાપકસટં કણ્ટકો ઉપ્પન્નો, અલં ખો પનેસ પાપો વડ્ઢમાનો અઞ્ઞેપિ એવરૂપે સહાયે લભિત્વા સાસનં ઓસક્કાપેતુ’’ન્તિ.

તતો થેરો ચિન્તેસિ ‘‘સચે ખો પનાહં ઇમં મહલ્લકં ઇધેવ પિલોતિકં નિવાસેત્વા છારિકાય ઓકિરાપેત્વા નીહરાપેસ્સામિ, મનુસ્સા ‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સરીરે ધરમાનેયેવ સાવકા વિવદન્તી’તિ અમ્હાકં દોસં દસ્સેસ્સન્તિ, અધિવાસેમિ તાવ. ભગવતા હિ દેસિતધમ્મો અસઙ્ગહિતપુપ્ફરાસિસદિસો, તત્થ યથા વાતેન પહટપુપ્ફાનિ યતો વા તતો વા ગચ્છન્તિ, એવમેવ એવરૂપાનં વસેન ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે વિનયે એકં દ્વે સિક્ખાપદાનિ નસ્સિસ્સન્તિ વિનસ્સિસ્સન્તિ, સુત્તે એકો દ્વે પઞ્હવારા નસ્સિસ્સન્તિ, અભિધમ્મે એકં દ્વે ભૂમન્તરાનિ નસ્સિસ્સન્તિ, એવં અનુક્કમેન મૂલે નટ્ઠે પિસાચસદિસા ભવિસ્સામ, તસ્મા ધમ્મવિનયસઙ્ગહં કરિસ્સામિ, એવં સતિ દળ્હસુત્તેન સઙ્ગહિતપુપ્ફાનિ વિય અયં ધમ્મવિનયો નિચ્ચલો ભવિસ્સતિ. એતદત્થઞ્હિ ભગવા મય્હં તીણિ ગાવુતાનિ પચ્ચુગ્ગમનં અકાસિ, તીહિ ઓવાદેહિ ઉપસમ્પદં અકાસિ, કાયતો ચીવરપરિવત્તનં અકાસિ, આકાસે પાણિં ચાલેત્વા ચન્દોપમપટિપદં કથેન્તો મઞ્ઞેવ સક્ખિં કત્વા કથેસિ, તિક્ખત્તું સકલસાસનરતનં પટિચ્છાપેસિ, માદિસે ભિક્ખુમ્હિ તિટ્ઠમાને અયં પાપો સાસને વડ્ઢિં મા અલત્થુ, યાવ અધમ્મો ન દિપ્પતિ, ધમ્મો ન પટિબાહીયતિ, અવિનયો ન દિપ્પતિ, વિનયો ન પટિબાહીયતિ, અધમ્મવાદિનો ન બલવન્તો હોન્તિ, ધમ્મવાદિનો ન દુબ્બલા હોન્તિ, અવિનયવાદિનો ન બલવન્તો હોન્તિ, વિનયવાદિનો ન દુબ્બલા હોન્તિ, તાવ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિસ્સામિ, તતો ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો પહોનકં ગહેત્વા કપ્પિયાકપ્પિયે કથેસ્સન્તિ, અથાયં પાપો સયમેવ નિગ્ગહં પાપુણિસ્સતિ, પુન સીસં ઉક્ખિપિતું ન સક્ખિસ્સતિ, સાસનં ઇદ્ધઞ્ચેવ ફીતઞ્ચ ભવિસ્સતી’’તિ. ચિન્તેત્વા સો ‘‘એવં નામ મય્હં ચિત્તં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ કસ્સચિ અનારોચેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સમસ્સાસેત્વા અથ પચ્છા ધાતુભાજનદિવસે ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસિ. તેન વુત્તં ‘‘આયસ્મા મહાકસ્સપો સત્તાહપરિનિબ્બુતે…પે… ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસી’’તિ.

તત્થ અલન્તિ પટિક્ખેપવચનં. આવુસોતિ પરિદેવન્તે ભિક્ખૂ આલપતિ. મા સોચિત્થાતિ ચિત્તે ઉપ્પન્નબલવસોકેન મા સોચિત્થ. મા પરિદેવિત્થાતિ વાચાય મા પરિદેવિત્થ ‘‘પરિદેવનં વિલાપો’’તિ વચનતો. ઇદાનિ અસોચનાદીસુ કારણં દસ્સેન્તો ‘‘સુમુત્તા મય’’ન્તિઆદિમાહ. તેન મહાસમણેનાતિ નિસ્સક્કે કરણવચનં, તતો મહાસમણતો સુટ્ઠુ મુત્તા મયન્તિ અત્થો, ઉપદ્દુતા ચ હોમ તદાતિ અધિપ્પાયો. હોમાતિ વા અતીતત્થે વત્તમાનવચનં, અહુમ્હાતિ અત્થો, અનુસ્સરન્તો ધમ્મસંવેગવસેનાતિ અધિપ્પાયો. ધમ્મસભાવચિન્તાવસેન પવત્તં સહોત્તપ્પઞાણં ધમ્મસંવેગો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સબ્બસઙ્ખતધમ્મેસુ, ઓત્તપ્પાકારસણ્ઠિતં;

ઞાણમોહિતભારાનં, ધમ્મસંવેગસઞ્ઞિત’’ન્તિ.

ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતીતિ તિટ્ઠતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ઠાનં, હેતુ. ખોતિ અવધારણે, એતં કારણં વિજ્જતેવ, નો ન વિજ્જતીતિ અત્થો. કિં તં કારણન્તિ આહ ‘‘યં પાપભિક્ખૂ’’તિઆદિ. એત્થ ન્તિ નિપાતમત્તં, કારણનિદ્દેસો વા, યેન કારણેન અન્તરધાપેય્યું, તદેતં કારણં વિજ્જતીતિ અત્થો. પાપભિક્ખૂતિ પાપિકાય લામિકાય ઇચ્છાય સમન્નાગતા ભિક્ખૂ. અતીતો અતિક્કન્તો સત્થા એત્થ, એતસ્સાતિ વા અતીતસત્થુકં, પાવચનં. પધાનં વચનં પાવચનં, ધમ્મવિનયન્તિ વુત્તં હોતિ. પક્ખં લભિત્વાતિ અલજ્જીપક્ખં લભિત્વા. ન ચિરસ્સેવાતિ ન ચિરેનેવ. યાવ ચ ધમ્મવિનયો તિટ્ઠતીતિ યત્તકં કાલં ધમ્મો ચ વિનયો ચ લજ્જીપુગ્ગલેસુ તિટ્ઠતિ.

વુત્તઞ્હેતં ભગવતાતિ પરિનિબ્બાનમઞ્ચકે નિપન્નેન ભગવતા ભિક્ખૂ ઓવદન્તેન એતં વુત્તન્તિ અત્થો. દેસિતો પઞ્ઞત્તોતિ ધમ્મોપિ દેસિતો ચેવ પઞ્ઞત્તો ચ. સુત્તાભિધમ્મસઙ્ગહિતસ્સ હિ ધમ્મસ્સ અભિસજ્જનં પબોધનં દેસના, તસ્સેવ પકારતો ઞાપનં વિનેય્યસન્તાને ઠપનં પઞ્ઞાપનં, તસ્મા ધમ્મોપિ દેસિતો ચેવ પઞ્ઞત્તો ચાતિ વુત્તો. પઞ્ઞત્તોતિ ચ ઠપિતોતિ અત્થો. વિનયોપિ દેસિતો ચેવ પઞ્ઞત્તો ચ. વિનયતન્તિસઙ્ગહિતસ્સ હિ અત્થસ્સ કાયવાચાનં વિનયનતો વિનયોતિ લદ્ધાધિવચનસ્સ અતિસજ્જનં પબોધનં દેસના, તસ્સેવ પકારતો ઞાપનં અસઙ્કરતો ઠપનં પઞ્ઞાપનં, તસ્મા વિનયોપિ દેસિતો ચેવ પઞ્ઞત્તો ચાતિ વુચ્ચતિ.

સો વો મમચ્ચયેનાતિ સો ધમ્મવિનયો તુમ્હાકં મમચ્ચયેન સત્થા. ઇદં વુત્તં હોતિ – મયા વો ઠિતેનેવ ‘‘ઇદં લહુકં, ઇદં ગરુકં, ઇદં સતેકિચ્છં, ઇદં અતેકિચ્છં, ઇદં લોકવજ્જં, ઇદં પણ્ણત્તિવજ્જં. અયં આપત્તિ પુગ્ગલસ્સ સન્તિકે વુટ્ઠાતિ, અયં ગણસ્સ, અયં સઙ્ઘસ્સ સન્તિકે વુટ્ઠાતી’’તિ સત્તન્નં આપત્તિક્ખન્ધાનં અવીતિક્કમનીયતાવસેન ઓતિણ્ણવત્થુસ્મિં સખન્ધકપરિવારો ઉભતોવિભઙ્ગો મહાવિનયો નામ દેસિતો, તં સકલમ્પિ વિનયપિટકં મયિ પરિનિબ્બુતે તુમ્હાકં સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ ‘‘ઇદં વો કત્તબ્બં, ઇદં વો ન કત્તબ્બ’’ન્તિ કત્તબ્બાકત્તબ્બસ્સ વિભાગેન અનુસાસનતો. ઠિતેનેવ ચ મયા ‘‘ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગાનિ, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ તેન તેન વિનેય્યાનં અજ્ઝાસયાનુરૂપેન પકારેન ઇમે સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે વિભજિત્વા સુત્તન્તપિટકં દેસિતં, તં સકલમ્પિ સુત્તન્તપિટકં મયિ પરિનિબ્બુતે તુમ્હાકં સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ તંતંચરિયાનુરૂપં સમ્માપટિપત્તિયા અનુસાસનતો. ઠિતેનેવ ચ મયા ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો, ચત્તારિ સચ્ચાનિ, બાવીસતિન્દ્રિયાનિ, નવ હેતૂ, ચત્તારો આહારા, સત્ત ફસ્સા, સત્ત વેદના, સત્ત સઞ્ઞા, સત્ત ચેતના, સત્ત ચિત્તાનિ, તત્રાપિ એત્તકા ધમ્મા કામાવચરા, એત્તકા રૂપાવચરા, એત્તકા અરૂપાવચરા, એત્તકા પરિયાપન્ના, એત્તકા અપરિયાપન્ના, એત્તકા લોકિયા, એત્તકા લોકુત્તરા’’તિ ઇમે ધમ્મે વિભજિત્વા અભિધમ્મપિટકં દેસિતં, તં સકલમ્પિ અભિધમ્મપિટકં મયિ પરિનિબ્બુતે તુમ્હાકં સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ, ખન્ધાદિવિભાગેન ઞાયમાનં ચતુસચ્ચસમ્બોધાવહત્તા સત્થારા સમ્માસમ્બુદ્ધેન કત્તબ્બકિચ્ચં નિપ્ફાદેસ્સતિ. ઇતિ સબ્બમ્પેતં અભિસમ્બોધિતો યાવ પરિનિબ્બાના પઞ્ચચત્તાલીસ વસ્સાનિ ભાસિતં લપિતં, તીણિ પિટકાનિ, પઞ્ચ નિકાયા, નવઙ્ગાનિ, ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનીતિ એવં મહપ્પભેદં હોતિ. ઇતિ ઇમાનિ ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ તિટ્ઠન્તિ, અહં એકોવ પરિનિબ્બાયામિ, અહઞ્ચ પનિદાનિ એકોવ ઓવદામિ અનુસાસામિ, મયિ પરિનિબ્બુતે ઇમાનિ ચતુરાસીતિ બુદ્ધસહસ્સાનિ તુમ્હે ઓવદિસ્સન્તિ અનુસાસિસ્સન્તિ ઓવાદાનુસાસનીકિચ્ચસ્સ નિપ્ફાદનતોતિ.

સાસનન્તિ પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધવસેન તિવિધં સાસનં, નિપ્પરિયાયતો પન સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મા. અદ્ધનિયન્તિ અદ્ધાનમગ્ગગામીતિ અદ્ધનિયં, અદ્ધાનક્ખમન્તિ અત્થો. ચિરટ્ઠિતિકન્તિ ચિરં ઠિતિ એતસ્સાતિ ચિરટ્ઠિતિકં, સાસનં, અસ્સ ભવેય્યાતિ સમ્બન્ધો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા યેન પકારેન ઇદં સાસનં દીઘમદ્ધાનં પવત્તિતું સમત્થં, તતોયેવ ચિરટ્ઠિતિકં અસ્સ, તથા તેન પકારેન ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યન્તિ.

ઇદાનિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન અત્તનો કતં અનુગ્ગહવિસેસં વિભાવેન્તો આહ ‘‘યઞ્ચાહં ભગવતા’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘યઞ્ચાહ’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘અનુગ્ગહિતો’’તિ એતેન સમ્બન્ધો. તત્થ ન્તિ યસ્મા, યેન કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ. કિરિયાપરામસનં વા એતં, તેન ‘‘અનુગ્ગહિતો’’તિ એત્થ અનુગ્ગણ્હનં પરામસતિ. ધારેસ્સસીતિઆદિકં પન ભગવા અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે મહાકસ્સપત્થેરેન પઞ્ઞત્તસઙ્ઘાટિયં નિસિન્નો તં ચીવરં વિકસિતપદુમપુપ્ફવણ્ણેન પાણિના અન્તરે પરામસન્તો આહ. વુત્તઞ્હેતં કસ્સપસંયુત્તે (સં. નિ. ૨.૧૫૪) મહાકસ્સપત્થેરેનેવ આનન્દત્થેરં આમન્તેત્વા કથેન્તેન –

‘‘અથ ખો, આવુસો, ભગવા મગ્ગા ઓક્કમ્મ યેન અઞ્ઞતરં રુક્ખમૂલં તેનુપસઙ્કમિ, અથ ખ્વાહં, આવુસો, પટપિલોતિકાનં સઙ્ઘાટિં ચતુગ્ગુણં પઞ્ઞાપેત્વા ભગવન્તં એતદવોચં ‘ઇધ, ભન્તે, ભગવા નિસીદતુ, યં મમસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’તિ. નિસીદિ ખો, આવુસો, ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને, નિસજ્જ ખો મં, આવુસો, ભગવા એતદવોચ ‘મુદુકા ખો ત્યાયં કસ્સપ પટપિલોતિકાનં સઙ્ઘાટી’તિ. ‘પટિગ્ગણ્હાતુ મે, ભન્તે, ભગવા પટપિલોતિકાનં સઙ્ઘાટિં અનુકમ્પં ઉપાદાયા’તિ. ‘ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં કસ્સપ સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાની’તિ. ‘ધારેસ્સામહં, ભન્તે, ભગવતો સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાની’તિ. સો ખ્વાહં, આવુસો, પટપિલોતિકાનં સઙ્ઘાટિં ભગવતો પાદાસિં, અહં પન ભગવતો સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાનિ પટિપજ્જિ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪).

તત્થ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૫૪) મુદુકા ખો ત્યાયન્તિ મુદુકા ખો તે અયં. કસ્મા ભગવા એવમાહાતિ? થેરેન સહ ચીવરં પરિવત્તેતુકામતાય. કસ્મા પરિવત્તેતુકામો જાતોતિ? થેરં અત્તનો ઠાને ઠપેતુકામતાય. કિં સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના નત્થીતિ? અત્થિ, એવં પનસ્સ અહોસિ ‘‘ઇમે ન ચિરં ઠસ્સન્તિ, કસ્સપો પન વીસવસ્સસતાયુકો, ‘સો મયિ પરિનિબ્બુતે સત્તપણ્ણિગુહાયં વસિત્વા ધમ્મવિનયસઙ્ગહં કત્વા મમ સાસનં પઞ્ચવસ્સસહસ્સપરિમાણં કાલં પવત્તનકં કરિસ્સતી’તિ અત્તનો નં ઠાને ઠપેમિ, એવં ભિક્ખૂ કસ્સપસ્સ સુસ્સૂસિતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તી’’તિ, તસ્મા એવમાહ. થેરો પન યસ્મા ચીવરસ્સ વા પત્તસ્સ વા વણ્ણે કથિતે ‘‘ઇમં તુમ્હાકં ગણ્હથા’’તિ ચારિત્તમેવ, તસ્મા ‘‘પટિગ્ગણ્હાતુ મે ભન્તે ભગવા’’તિ આહ. ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં કસ્સપાતિ કસ્સપ ત્વં ઇમાનિ પરિભોગજિણ્ણાનિ પંસુકૂલાનિ પારુપિતું સક્ખિસ્સસીતિ વદતિ. તઞ્ચ ખો ન કાયબલં સન્ધાય, પટિપત્તિપૂરણં પન સન્ધાય એવમાહ. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – અહં ઇમં ચીવરં પુણ્ણં નામ દાસિં પારુપિત્વા આમકસુસાને છડ્ડિતં તુમ્બમત્તેહિ પાણકેહિ સમ્પરિકિણ્ણં તે પાણકે વિધુનિત્વા મહાઅરિયવંસે ઠત્વા અગ્ગહેસિં, તસ્સ મે ઇમં ચીવરં ગહિતદિવસે દસસહસ્સચક્કવાળે મહાપથવી મહારવં વિરવમાના કમ્પિત્થ, આકાસં તટતટાયિ, ચક્કવાળદેવતા સાધુકારં અદંસુ ‘‘ઇમં ચીવરં ગણ્હન્તેન ભિક્ખુના જાતિપંસુકૂલિકેન જાતિઆરઞ્ઞિકેન જાતિએકાસનિકેન જાતિસપદાનચારિકેન ભવિતું વટ્ટતિ, ત્વં ઇમસ્સ ચીવરસ્સ અનુચ્છવિકં કાતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. થેરોપિ અત્તના પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારેતિ. સો તં અતક્કયિત્વા ‘‘અહમેતં પટિપત્તિં પૂરેસ્સામી’’તિ ઉસ્સાહેન સુગતચીવરસ્સ અનુચ્છવિકં કાતુકામો ‘‘ધારેસ્સામહં ભન્તે’’તિ આહ. પટિપજ્જિન્તિ પટિપન્નોસિં. એવં પન ચીવરપરિવત્તનં કત્વા થેરેન પારુતચીવરં ભગવા પારુપિ, સત્થુ ચીવરં થેરો. તસ્મિં સમયે મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા ઉન્નદન્તી કમ્પિત્થ.

સાણાનિ પંસુકૂલાનીતિ મતકળેવરં પરિવેઠેત્વા છડ્ડિતાનિ તુમ્બમત્તે કિમી પપ્ફોટેત્વા ગહિતાનિ સાણવાકમયાનિ પંસુકૂલચીવરાનિ. રથિકસુસાનસઙ્કારકૂટાદીનં યત્થ કત્થચિ પંસૂનં ઉપરિ ઠિતત્તા અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન તેસુ પંસુકૂલમિવાતિ પંસુકૂલં. અથ વા પંસુ વિય કુચ્છિતભાવં ઉલતિ ગચ્છતીતિ પંસુકૂલન્તિ પંસુકૂલસદ્દસ્સ અત્થો દટ્ઠબ્બો. નિબ્બસનાનીતિ નિટ્ઠિતવસનકિચ્ચાનિ, પરિભોગજિણ્ણાનીતિ અત્થો. એત્થ ‘‘કિઞ્ચાપિ એકમેવ તં ચીવરં, અનેકાવયવત્તા પન બહુવચનં કત’’ન્તિ મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે વુત્તં. ચીવરે સાધારણપરિભોગેનાતિ એત્થ અત્તના સાધારણપરિભોગેનાતિ વિઞ્ઞાયમાનત્તા વિઞ્ઞાયમાનત્થસ્સ ચ-સદ્દસ્સ પયોગે કામાચારત્તા ‘‘અત્તના’’તિ ન વુત્તં. ‘‘ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં, કસ્સપ, સાણાનિ પંસુકૂલાની’’તિ હિ વુત્તત્તા અત્તનાવ સાધારણપરિભોગો વિઞ્ઞાયતિ, નાઞ્ઞેન. ન હિ કેવલં સદ્દતોયેવ સબ્બત્થ અત્થનિચ્છયો ભવિસ્સતિ અત્થપકરણાદિનાપિ યેભુય્યેન અત્થસ્સ નિયમેતબ્બત્તા. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પનેત્થ ઇદં વુત્તં ‘‘ચીવરે સાધારણપરિભોગેનાતિ એત્થ અત્તના સમસમટ્ઠપનેનાતિ ઇધ અત્તનાસદ્દં આનેત્વા ચીવરે અત્તના સાધારણપરિભોગેના’’તિ યોજેતબ્બં.

‘‘યસ્સ યેન હિ સમ્બન્ધો, દૂરટ્ઠમ્પિ ચ તસ્સ તં;

અત્થતો હ્યસમાનાનં, આસન્નત્તમકારણ’’ન્તિ.

અથ વા ભગવતા ચીવરે સાધારણપરિભોગેન ભગવતા અનુગ્ગહિતોતિ યોજનીયં એકસ્સપિ કરણનિદ્દેસસ્સ સહયોગકત્તુત્થજોતકત્તસમ્ભવતોતિ. સબ્બત્થ ‘‘આચરિયધમ્મપાલત્થેરેના’’તિ વુત્તે સુત્તન્તટીકાકારેનાતિ ગહેતબ્બં. સમાનં ધારણમેતસ્સાતિ સાધારણો, પરિભોગો. સાધારણપરિભોગેન ચેવ સમસમટ્ઠપનેન ચ અનુગ્ગહિતોતિ સમ્બન્ધો.

ઇદાનિ (સં. નિ. ૨.૧૫૨) –

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે… દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરામિ, સતો ચ સમ્પજાનો સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેમિ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ, તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ…પે… તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ…પે… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા…પે… આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ…પે… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ…પે… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ…પે… સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધં પચ્ચનુભોમિ, એકોપિ હુત્વા બહુધા હોમિ, બહુધાપિ હુત્વા એકો હોમિ, આવિભાવં તિરોભાવં તિરોકુટ્ટં તિરોપાકારં તિરોપબ્બતં અસજ્જમાનો ગચ્છામિ સેય્યથાપિ આકાસે, પથવિયાપિ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જં કરોમિ સેય્યથાપિ ઉદકે, ઉદકેપિ અભિજ્જમાને ગચ્છામિ સેય્યથાપિ પથવિયં, આકાસેપિ પલ્લઙ્કેન કમામિ સેય્યથાપિ પક્ખી સકુણો, ઇમેપિ ચન્દિમસૂરિયે એવંમહિદ્ધિકે એવંમહાનુભાવે પાણિના પરિમસામિ પરિમજ્જામિ, યાવ બ્રહ્મલોકાપિ કાયેન વસં વત્તેમિ. કસ્સપોપિ ભિક્ખવે યાવદે આકઙ્ખતિ અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધં પચ્ચનુભોતિ…પે… યાવ બ્રહ્મલોકાપિ કાયેન વસં વત્તેતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ દિબ્બાય સોતધાતુયા વિસુદ્ધાય અતિક્કન્તમાનુસિકાય ઉભો સદ્દે સુણામિ દિબ્બે ચ માનુસે ચ યે દૂરે સન્તિકે ચ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ દિબ્બાય સોતધાતુયા…પે… યે દૂરે સન્તિકે ચ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ પજાનામિ, સરાગં વા ચિત્તં ‘સરાગં ચિત્ત’ન્તિ પજાનામિ, વીતરાગં વા ચિત્તં ‘વીતરાગં ચિત્ત’ન્તિ પજાનામિ, સદોસં વા ચિત્તં…પે… વીતદોસં વા ચિત્તં…પે… સમોહં વા ચિત્તં…પે… વીતમોહં વા ચિત્તં…પે… સંખિત્તં વા ચિત્તં…પે… વિક્ખિત્તં વા ચિત્તં…પે… મહગ્ગતં વા ચિત્તં…પે… અમહગ્ગતં વા ચિત્તં…પે… સઉત્તરં વા ચિત્તં…પે… અનુત્તરં વા ચિત્તં…પે… સમાહિતં વા ચિત્તં…પે… અસમાહિતં વા ચિત્તં…પે… વિમુત્તં વા ચિત્તં…પે… અવિમુત્તં વા ચિત્તં ‘અવિમુત્તં ચિત્ત’ન્તિ પજાનામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ પજાનાતિ, સરાગં વા ચિત્તં ‘સરાગં ચિત્ત’ન્તિ પજાનાતિ…પે… અવિમુત્તં વા ચિત્તં ‘અવિમુત્તં ચિત્ત’ન્તિ પજાનાતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરામિ. સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો તિસ્સોપિ જાતિયો ચતસ્સોપિ જાતિયો પઞ્ચપિ જાતિયો દસપિ જાતિયો વીસમ્પિ જાતિયો તિંસમ્પિ જાતિયો ચત્તાલીસમ્પિ જાતિયો પઞ્ઞાસમ્પિ જાતિયો જાતિસતમ્પિ જાતિસહસ્સમ્પિ જાતિસતસહસ્સમ્પિ અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ વિવટ્ટકપ્પે અનેકેપિ સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પે ‘અમુત્રાસિં એવંનામો એવંગોત્તો એવંવણ્ણો એવમાહારો એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદી એવમાયુપરિયન્તો, સો તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિં, તત્રાપાસિં એવંનામો એવંગોત્તો એવંવણ્ણો એવમાહારો એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદી એવમાયુપરિયન્તો, સો તતો ચુતો ઇધૂપપન્નો’તિ. ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ. સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં…પે… ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સામિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે સુગતે દુગ્ગતે, યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનામિ ‘ઇમે વત ભોન્તો સત્તા કાયદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા વચીદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા મનોદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા અરિયાનં ઉપવાદકા મિચ્છાદિટ્ઠિકા મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના, તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપન્ના. ઇમે વા પન ભોન્તો સત્તા કાયસુચરિતેન સમન્નાગતા વચીસુચરિતેન સમન્નાગતા મનોસુચરિતેન સમન્નાગતા અરિયાનં અનુપવાદકા સમ્માદિટ્ઠિકા સમ્માદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના, તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપન્ના’તિ. ઇતિ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સામિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે સુગતે દુગ્ગતે, યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સતિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે સુગતે દુગ્ગતે, યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતિ.

‘‘અહં, ભિક્ખવે, આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૨) –

એવં નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠપનત્થાય ભગવતા વુત્તં કસ્સપસંયુત્તે આગતં પાળિમિમં પેય્યાલમુખેન આદિગ્ગહણેન ચ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘અહં ભિક્ખવે’’તિઆદિ.

તત્થ યાવદે આકઙ્ખામીતિ યાવદેવ ઇચ્છામીતિ અત્થો. તતોયેવ હિ મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચૂળગણ્ઠિપદે ચ ‘‘યાવદેતિ યાવદેવાતિ વુત્તં હોતી’’તિ લિખિતં. સંયુત્તનિકાયટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘યાવદે આકઙ્ખામીતિ યાવદેવ ઇચ્છામી’’તિ અત્થો વુત્તો. તથા હિ તત્થ લીનત્થપકાસનિયં આચરિયધમ્મપાલત્થેરેનેવ વુત્તં ‘‘યાવદેવાતિ ઇમિના સમાનત્થં યાવદેતિ ઇદં પદ’’ન્તિ. પોત્થકેસુ પન કત્થચિ ‘‘યાવદેવા’’તિ અયમેવ પાઠો દિસ્સતિ. યાનિ પન ઇતો પરં ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિઆદિના નયેન ચત્તારિ રૂપાવચરકિરિયઝાનાનિ, ‘‘સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા’’તિઆદિના નયેન ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયો, ‘‘સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધ’’ન્તિઆદિના નયેન નિરોધસમાપત્તિ, ‘‘અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધ’’ન્તિઆદિના નયેન અભિઞ્ઞા ચ વુત્તા. તત્થ યં વત્તબ્બં સિયા, તં અનુપદવણ્ણનાય ચેવ ભાવનાવિધાનેન ચ સદ્ધિં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૬૯-૭૦) સબ્બસો વિત્થારિતં. ઇધાપિ ચ વેરઞ્જકણ્ડે ચત્તારિ રૂપાવચરઝાનાનિ તિસ્સો ચ વિજ્જા આવિ ભવિસ્સન્તિ, તસ્મા તત્થ યં વત્તબ્બં, તં તત્થેવ વણ્ણયિસ્સામ.

નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદેતિ એત્થ નવાનુપુબ્બવિહારા નામ અનુપટિપાટિયા સમાપજ્જિતબ્બભાવતો એવંસઞ્ઞિતા નિરોધસમાપત્તિયા સહ અટ્ઠ સમાપત્તિયો. છળભિઞ્ઞા નામ આસવક્ખયઞાણેન સદ્ધિં પઞ્ચાભિઞ્ઞાયોતિ એવં લોકિયલોકુત્તરભેદા સબ્બા અભિઞ્ઞાયો. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મેતિ ઉત્તરિમનુસ્સાનં ઝાયીનઞ્ચેવ અરિયાનઞ્ચ ધમ્મો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો. અથ વા ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્માતિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો, મનુસ્સધમ્મો નામ દસકુસલકમ્મપથધમ્મો. સો હિ વિના ભાવનામનસિકારેન પકતિયાવ મનુસ્સેહિ નિબ્બત્તેતબ્બતો મનુસ્સત્તભાવાવહતો વા ‘‘મનુસ્સધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ, તતો ઉત્તરિ પન ઝાનાદીનિ ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો’’તિ વેદિતબ્બાનિ. અત્તના સમસમટ્ઠપનેનાતિ અહં યત્તકં કાલં યત્તકે વા સમાપત્તિવિહારે અભિઞ્ઞાયો ચ વળઞ્જેમિ, તથા કસ્સપોપીતિ એવં યથાવુત્તઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમં કત્વા ઠપનેન. ઇદઞ્ચ નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાદિભાવસામઞ્ઞેન પસંસામત્તં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ આયસ્મા મહાકસ્સપો ભગવા વિય દેવસિકં ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ, યમકપાટિહારિયાદિવસેન વા અભિઞ્ઞાયો વળઞ્જેતિ. એત્થ ચ ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠપનેના’’તિ ઇદં નિદસ્સનમત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તથા હિ –

‘‘ઓવદ કસ્સપ ભિક્ખૂ, કરોહિ કસ્સપ ભિક્ખૂનં ધમ્મિં કથં, અહં વા કસ્સપ ભિક્ખૂ ઓવદેય્યં ત્વં વા, અહં વા કસ્સપ ભિક્ખૂનં ધમ્મિં કથં કરેય્યં ત્વં વા’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૪૯).

એવમ્પિ અત્તના સમસમટ્ઠાને ઠપેતિયેવ, તસ્સ કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતિ અઞ્ઞત્ર ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનાતિ અધિપ્પાયો. તત્થ ‘‘તસ્સાતિ તસ્સ અનુગ્ગહસ્સા’’તિ મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે વુત્તં. તસ્સ મેતિ વા અત્થો ગહેતબ્બો. પોત્થકેસુ હિ કત્થચિ ‘‘તસ્સ મે’’તિ પાઠોયેવ દિસ્સતિ, ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનં ઠપેત્વા અઞ્ઞં કિં નામ તસ્સ મે આણણ્યં અણણભાવો ભવિસ્સતીતિ અત્થો. ‘‘નનુ મં ભગવા’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં ઉપમાવસેન વિભાવેતિ. સકકવચઇસ્સરિયાનુપ્પદાનેનાતિ એત્થ ચીવરસ્સ નિદસ્સનવસેન કવચસ્સ ગહણં કતં, સમાપત્તિયા નિદસ્સનવસેન ઇસ્સરિયં ગહિતં. કુલવંસપ્પતિટ્ઠાપકન્તિ કુલવંસસ્સ કુલપ્પવેણિયા પતિટ્ઠાપકં. ‘‘મે સદ્ધમ્મવંસપ્પતિટ્ઠાપકો’’તિ નિચ્ચસાપેક્ખત્તા સમાસો દટ્ઠબ્બો, મે સદ્ધમ્મવંસસ્સ પતિટ્ઠાપકો પવત્તકોતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તવચનમનુસ્સરન્તો અનુગ્ગહેસીતિ ચિન્તયન્તો ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસીતિ સમ્બન્ધો, ધાતુભાજનદિવસે તત્થ સન્નિપતિતાનં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસીતિ અત્થો.

ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં પાળિયા વિભાવેન્તો આહ ‘‘યથાહા’’તિઆદિ. તત્થ એકમિદાહન્તિ એત્થ ઇદન્તિ નિપાતમત્તં. એકં સમયન્તિ ચ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં, એકસ્મિં સમયેતિ વુત્તં હોતિ. પાવાયાતિ પાવાનગરતો, તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા કુસિનારં ગમિસ્સામીતિ અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નોતિ વુત્તં હોતિ. અદ્ધાનમગ્ગોતિ ચ દીઘમગ્ગો વુચ્ચતિ. દીઘપરિયાયો હેત્થ અદ્ધાનસદ્દો. મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિન્તિ ગુણમહત્તેનપિ સઙ્ખ્યામહત્તેનપિ મહતા. ભિક્ખૂનં સઙ્ઘેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન, સમણગણેન સદ્ધિં એકતોતિ અત્થો. ‘‘પઞ્ચમત્તેહી’’તિઆદિના સઙ્ખ્યામહત્તં વિભાવેતિ. મત્ત-સદ્દો ચેત્થ પમાણવચનો ‘‘ભોજને મત્તઞ્ઞુતા’’તિઆદીસુ વિય. સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બન્તિ સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં ઇધ આનેત્વા વિત્થારતો દસ્સેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

‘‘તતો પરન્તિ તતો ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહજનનતો પર’’ન્તિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં. મહાગણ્ઠિપદે પન ‘‘તતો પરન્તિ સુભદ્દકણ્ડતો પર’’ન્તિ વુત્તં. ઇદમેવેત્થ સારતો પચ્ચેતબ્બન્તિ નો તક્કો. અયમેવ હિ ઉસ્સાહજનનપ્પકારો, યદિદં ‘‘હન્દ મયં, આવુસો, ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામ, પુરે અધમ્મો દિપ્પતી’’તિઆદિ, તસ્મા ઉસ્સાહજનનતો પરન્તિ ન વત્તબ્બં હેટ્ઠા ઉસ્સાહજનનપ્પકારસ્સ પાળિયં અવુત્તત્તા. અયઞ્હેત્થ પાળિક્કમો –

‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ, એકમિદાહં, આવુસો, સમયં પાવાય કુસિનારં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ. અથ ખ્વાહં, આવુસો, મગ્ગા ઓક્કમ્મ અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિં.

‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો આજીવકો કુસિનારાય મન્દારવપુપ્ફં ગહેત્વા પાવં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો હોતિ. અદ્દસં ખો અહં, આવુસો, તં આજીવકં દૂરતોવ આગચ્છન્તં, દિસ્વાન તં આજીવકં એતદવોચં ‘અપાવુસો, અમ્હાકં સત્થારં જાનાસી’તિ? ‘આમ, આવુસો, જાનામિ. અજ્જ સત્તાહપરિનિબ્બુતો સમણો ગોતમો, તતો મે ઇદં મન્દારવપુપ્ફં ગહિતન્તિ. તત્રાવુસો, યે તે ભિક્ખૂ અવીતરાગા, અપ્પેકચ્ચે બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તિ, છિન્નપાતં પપતન્તિ આવટ્ટન્તિ વિવટ્ટન્તિ, ‘અતિખિપ્પં ભગવા પરિનિબ્બુતો, અતિખિપ્પં સુગતો પરિનિબ્બુતો, અતિખિપ્પં ચક્ખું લોકે અન્તરહિત’ન્તિ. યે પન તે ભિક્ખૂ વીતરાગા, તે સતા સમ્પજાના અધિવાસેન્તિ ‘અનિચ્ચા સઙ્ખારા, તં કુતેત્થ લબ્ભા’’’તિ.

‘‘અથ ખ્વાહં, આવુસો, તે ભિક્ખૂ એતદવોચં – ‘અલં, આવુસો, મા સોચિત્થ મા પરિદેવિત્થ, નન્વેતં, આવુસો, ભગવતા પટિકચ્ચેવ અક્ખાતં ‘સબ્બેહેવ પિયેહિ મનાપેહિ નાનાભાવો વિનાભાવો અઞ્ઞથાભાવો. તં કુતેત્થ, આવુસો, લબ્ભા, યં તં જાતં ભૂતં સઙ્ખતં પલોકધમ્મં, તં વત મા પલુજ્જી’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ.

‘‘તેન ખો પન સમયેન, આવુસો, સુભદ્દો નામ વુડ્ઢપબ્બજિતો તસ્સં પરિસાયં નિસિન્નો હોતિ. અથ ખો આવુસો સુભદ્દો વુડ્ઢપબ્બજિતો તે ભિક્ખૂ એતદવોચ ‘અલં, આવુસો, મા સોચિત્થ મા પરિદેવિત્થ, સુમુત્તા મયં તેન મહાસમણેન, ઉપદ્દુતા ચ મયં હોમ’ ‘ઇદં વો કપ્પતિ, ઇદં વો ન કપ્પતી’તિ, ‘ઇદાનિ પન મયં યં ઇચ્છિસ્સામ, તં કરિસ્સામ, યં ન ઇચ્છિસ્સામ, ન તં કરિસ્સામા’તિ. હન્દ મયં આવુસો ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામ, પુરે અધમ્મો દિપ્પતિ, ધમ્મો પટિબાહીયતિ, અવિનયો પુરે દિપ્પતિ, વિનયો પટિબાહીયતિ, પુરે અધમ્મવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, ધમ્મવાદિનો દુબ્બલા હોન્તિ, પુરે અવિનયવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, વિનયવાદિનો દુબ્બલા હોન્તી’’તિ.

‘‘‘તેન હિ, ભન્તે, થેરો ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનતૂ’તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો એકેનૂનપઞ્ચઅરહન્તસતાનિ ઉચ્ચિનિ. ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં એતદવોચું ‘અયં, ભન્તે, આયસ્મા આનન્દો કિઞ્ચાપિ સેક્ખો, અભબ્બો છન્દા દોસા મોહા ભયા અગતિં ગન્તું, બહુ ચાનેન ભગવતો સન્તિકે ધમ્મો ચ વિનયો ચ પરિયત્તો. તેન હિ, ભન્તે, થેરો આયસ્મન્તમ્પિ આનન્દં ઉચ્ચિનતૂ’’’તિઆદિ (ચૂળવ. ૪૩૭).

તસ્મા તતો પરન્તિ એત્થ સુભદ્દકણ્ડતો પરન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બ’’ન્તિ હિ ઇમિના ‘‘યં ન ઇચ્છિસ્સામ, ન તં કરિસ્સામા’’તિ એતં પરિયન્તં સુભદ્દકણ્ડપાળિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અવસેસં ઉસ્સાહજનનપ્પકારપ્પવત્તં પાળિમેવ દસ્સેન્તો ‘‘હન્દ મયં આવુસો’’તિઆદિમાહ.

તત્થ પુરે અધમ્મો દિપ્પતીતિ એત્થ અધમ્મો નામ દસકુસલકમ્મપથધમ્મપટિપક્ખભૂતો અધમ્મો. પુરે દિપ્પતીતિ અપિ નામ દિપ્પતિ. અથ વા યાવ અધમ્મો ધમ્મં પટિબાહિતું સમત્થો હોતિ, તતો પુરેતરમેવાતિ અત્થો. આસન્ને હિ અનાગતે અયં પુરેસદ્દો. દિપ્પતીતિ દિપ્પિસ્સતિ. પુરે-સદ્દયોગેન હિ અનાગતત્થે અયં વત્તમાનપયોગો યથા ‘‘પુરા વસ્સતિ દેવો’’તિ. કેચિ પનેત્થ એવં વણ્ણયન્તિ ‘‘પુરેતિ પચ્છા અનાગતે યથા અદ્ધાનં ગચ્છન્તસ્સ ગન્તબ્બમગ્ગો ‘પુરે’તિ વુચ્ચતિ, તથા ઇધ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. અવિનયોતિ પહાનવિનયસંવરવિનયાનં પટિપક્ખભૂતો અવિનયો. ‘‘વિનયવાદિનો દુબ્બલા હોન્તી’’તિ એવં ઇતિ-સદ્દોપિ એત્થ દટ્ઠબ્બો, ‘‘તતો પરં આહા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. પોત્થકેસુ પન કત્થચિ ઇતિ-સદ્દો ન દિસ્સતિ, પાળિયં પન દીઘનિકાયટ્ઠકથાયઞ્ચ અત્થેવ ઇતિ-સદ્દો.

તેન હીતિ ઉય્યોજનત્થે નિપાતો. ઉચ્ચિનને ઉય્યોજેન્તા હિ તં મહાકસ્સપત્થેરં એવમાહંસુ. ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનતૂતિ સઙ્ગીતિયા અનુરૂપે ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા ગણ્હાતૂતિ અત્થો. ‘‘સકલનવઙ્ગ…પે… પરિગ્ગહેસી’’તિ એતેન સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવપરિયન્તાનં યથાવુત્તપુગ્ગલાનં સતિપિ આગમાધિગમસબ્ભાવે સહ પટિસમ્ભિદાહિ તેવિજ્જાદિગુણયુત્તાનં આગમાધિગમસમ્પત્તિયા ઉક્કંસગતત્તા સઙ્ગીતિયા બહૂપકારતં દસ્સેતિ. તત્થ સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપરિયત્તિધરેતિ સકલં સુત્તગેય્યાદિ નવઙ્ગં એત્થ, એતસ્સ વા અત્થીતિ સકલનવઙ્ગં, સત્થુસાસનં. અત્થકામેન પરિયાપુણિતબ્બતો દિટ્ઠધમ્મિકાદિપુરિસત્તપરિયત્તભાવતો ચ પરિયત્તીતિ તીણિ પિટકાનિ વુચ્ચન્તિ, તં સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનસઙ્ખાતં પરિયત્તિં ધારેન્તીતિ સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપરિયત્તિધરા, તાદિસેતિ અત્થો. બહૂનં નાનપ્પકારાનં કિલેસાનં સક્કાયદિટ્ઠિયા ચ અવિહતત્તા તા જનેન્તિ, તાહિ વા જનિતાતિ પુથુજ્જના. દુવિધા પુથુજ્જના અન્ધપુથુજ્જના કલ્યાણપુથુજ્જનાતિ. તત્થ યેસં ખન્ધધાતુઆયતનાદીસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાસવનધારણપચ્ચવેક્ખણાનિ નત્થિ, તે અન્ધપુથુજ્જના. યેસં તાનિ અત્થિ, તે કલ્યાણપુથુજ્જના. તે ઇધ ‘‘પુથુજ્જના’’તિ અધિપ્પેતા. સમથભાવનાસિનેહાભાવેન સુક્ખા લૂખા અસિનિદ્ધા વિપસ્સના એતેસન્તિ સુક્ખવિપસ્સકા.

તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરેતિ તિણ્ણં પિટકાનં સમાહારો તિપિટકં, તિપિટકસઙ્ખાતં નવઙ્ગાદિવસેન અનેકધા ભિન્નં સબ્બપરિયત્તિપ્પભેદં ધારેન્તીતિ તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરા, તાદિસેતિ અત્થો. અનુ અનુ તંસમઙ્ગીનં ભાવેતિ વડ્ઢેતીતિ અનુભાવો, અનુભાવો એવ આનુભાવો, પભાવો. મહન્તો આનુભાવો યેસં તે મહાનુભાવા. તેવિજ્જાદિભેદેતિ તિસ્સો વિજ્જાયેવ તેવિજ્જા, તા આદિ યેસં છળભિઞ્ઞાદીનં તે તેવિજ્જાદયો, તે ભેદા અનેકપ્પકારા ભિન્ના એતેસન્તિ તેવિજ્જાદિભેદા, ખીણાસવા, તાદિસેતિ અત્થો. અથ વા તિસ્સો વિજ્જા એતસ્સ અત્થીતિ તેવિજ્જો, સો આદિ યેસં છળભિઞ્ઞાદીનં તે તેવિજ્જાદયો, તે ભેદા યેસં ખીણાસવાનં તે તેવિજ્જાદિભેદા, તાદિસેતિ અત્થો. યે સન્ધાય ઇદં વુત્તન્તિ યે ભિક્ખૂ સન્ધાય ઇદં ‘‘અથ ખો આયસ્મા’’તિઆદિવચનં સઙ્ગીતિક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૪૩૭) વુત્તન્તિ અત્થો.

કિસ્સ પનાતિ કસ્મા પન. સિક્ખતીતિ સેક્ખો, અથ વા સિક્ખનં સિક્ખા, સાયેવ તસ્સ સીલન્તિ સેક્ખો. સો હિ અપરિયોસિતસિક્ખત્તા ચ તદધિમુત્તત્તા ચ એકન્તેન સિક્ખનસીલો ન અસેક્ખો વિય પરિનિટ્ઠિતસિક્ખો તત્થ પટિપસ્સદ્ધુસ્સાહો, નાપિ વિસ્સટ્ઠસિક્ખો પચુરજનો વિય તત્થ અનધિમુત્તો. અથ વા અરિયાય જાતિયા તીસુ સિક્ખાસુ જાતો, તત્થ વા ભવોતિ સેક્ખો. અથ વા ઇક્ખતિ એતાયાતિ ઇક્ખા, મગ્ગફલસમ્માદિટ્ઠિ. સહ ઇક્ખાયાતિ સેક્ખો. ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચસ્સ અપરિયોસિતત્તા સહ કરણીયેનાતિ સકરણીયો. અસ્સાતિ અનેન. અસમ્મુખા પટિગ્ગહિતં નામ નત્થીતિ નનુ ચ –

‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા. ૧૦૨૭) –

વુત્તત્તા કથમેતં યુજ્જતીતિ? દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતોતિ વુત્તમ્પિ ભગવતો સન્તિકે પટિગ્ગહિતમેવાતિ કત્વા વુત્તન્તિ નાયં વિરોધો. બહુકારત્તાતિ બહુઉપકારત્તા. ઉપકારવચનો હેત્થ કારસદ્દો. અસ્સાતિ ભવેય્ય.

અતિવિય વિસ્સત્થોતિ અતિવિય વિસ્સાસિકો. ન્તિ આનન્દત્થેરં, ‘‘ઓવદતી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. આનન્દત્થેરસ્સ યેભુય્યેન નવકાય પરિસાય વિબ્ભમનેન મહાકસ્સપત્થેરો એવમાહ ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ. તથા હિ પરિનિબ્બુતે સત્થરિ મહાકસ્સપત્થેરો સત્થુપરિનિબ્બાને સન્નિપતિતસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા ‘‘આવુસો, રાજગહે વસ્સં વસન્તા ધમ્મવિનયં સઙ્ગાયેય્યામ, તુમ્હે પુરે વસ્સૂપનાયિકાય અત્તનો અત્તનો પલિબોધં પચ્છિન્દિત્વા રાજગહે સન્નિપતથા’’તિ વત્વા અત્તના રાજગહં ગતો. આનન્દત્થેરોપિ ભગવતો પત્તચીવરમાદાય મહાજનં સઞ્ઞાપેન્તો સાવત્થિં ગન્ત્વા તતો નિક્ખમ્મ રાજગહં ગચ્છન્તો દક્ખિણગિરિસ્મિં ચારિકં ચરિ. તસ્મિં સમયે આનન્દત્થેરસ્સ તિંસમત્તા સદ્ધિવિહારિકા યેભુય્યેન કુમારભૂતા એકવસ્સિકદુવસ્સિકભિક્ખૂ ચેવ અનુપસમ્પન્ના ચ વિબ્ભમિંસુ. કસ્મા પનેતે પબ્બજિતા, કસ્મા વિબ્ભમિંસૂતિ? તેસં કિર માતાપિતરો ચિન્તેસું ‘‘આનન્દત્થેરો સત્થુવિસ્સાસિકો અટ્ઠ વરે યાચિત્વા ઉપટ્ઠહતિ, ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં સત્થારં ગહેત્વા ગન્તું સક્કોતિ, અમ્હાકં દારકે એતસ્સ સન્તિકે પબ્બાજેસ્સામ, સો સત્થારં ગહેત્વા આગમિસ્સતિ, તસ્મિં આગતે મયં મહાસક્કારં કાતું લભિસ્સામા’’તિ ઇમિના તાવ કારણેન નેસં ઞાતકા તે પબ્બાજેસું. સત્થરિ પન પરિનિબ્બુતે તેસં સા પત્થના ઉપચ્છિન્ના, અથ ને એકદિવસેનેવ ઉપ્પબ્બાજેસું.

અથ આનન્દત્થેરં દક્ખિણગિરિસ્મિં ચારિકં ચરિત્વા રાજગહમાગતં દિસ્વા મહાકસ્સપત્થેરો એવમાહ ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ. વુત્તઞ્હેતં કસ્સપસંયુત્તે –

‘‘અથ કિઞ્ચરહિ ત્વં, આવુસો આનન્દ, ઇમેહિ નવેહિ ભિક્ખૂહિ ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારેહિ ભોજને અમત્તઞ્ઞૂહિ જાગરિયં અનનુયુત્તેહિ સદ્ધિં ચારિકં ચરસિ, સસ્સઘાતં મઞ્ઞે ચરસિ, કુલૂપઘાતં મઞ્ઞે ચરસિ, ઓલુજ્જતિ ખો તે, આવુસો આનન્દ, પરિસા, પલુજ્જન્તિ ખો તે આવુસો નવપ્પાયા, ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસીતિ.

‘‘અપિ મે ભન્તે કસ્સપ સિરસ્મિં પલિતાનિ જાતાનિ, અથ ચ પન મયં અજ્જાપિ આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ કુમારકવાદા ન મુચ્ચામાતિ. તથા હિ પન ત્વં, આવુસો આનન્દ, ઇમેહિ નવેહિ ભિક્ખૂહિ ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારેહિ ભોજને અમત્તઞ્ઞૂહિ જાગરિયં અનનુયુત્તેહિ સદ્ધિં ચારિકં ચરસિ, સસ્સઘાતં મઞ્ઞે ચરસિ, કુલૂપઘાતં મઞ્ઞે ચરસિ, ઓલુજ્જતિ ખો તે, આવુસો આનન્દ, પરિસા, પલુજ્જન્તિ ખો તે આવુસો નવપ્પાયા, ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪).

તત્થ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૫૪) સસ્સઘાતં મઞ્ઞેચરસીતિ સસ્સં ઘાતેન્તો વિય આહિણ્ડસિ. કુલૂપઘાતં મઞ્ઞે ચરસીતિ કુલાનિ ઉપઘાતેન્તો વિય હનન્તો વિય આહનન્તો વિય આહિણ્ડસિ. ઓલુજ્જતીતિ પલુજ્જતિ ભિજ્જતિ. પલુજ્જન્તિ ખો તે આવુસો નવપ્પાયાતિ, આવુસો, એવં એતે તુય્હં પાયેન યેભુય્યેન નવકા એકવસ્સિકદુવસ્સિકદહરા ચેવ સામણેરા ચ પલુજ્જન્તિ. ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસીતિ અયં કુમારકો અત્તનો પમાણં ન વત જાનાતીતિ થેરં તજ્જેન્તો આહ. કુમારકવાદા ન મુચ્ચામાતિ કુમારકવાદતો ન મુચ્ચામ. તથા હિ પન ત્વન્તિ ઇદમસ્સ એવં વત્તબ્બતાય કારણદસ્સનત્થં વુત્તં. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – યસ્મા ત્વં ઇમેહિ નવકેહિ ભિક્ખૂહિ ઇન્દ્રિયસંવરરહિતેહિ સદ્ધિં વિચરસિ, તસ્મા કુમારકેહિ સદ્ધિં ચરન્તો ‘‘કુમારકો’’તિ વત્તબ્બતં અરહસીતિ.

‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ એત્થ વા-સદ્દો પદપૂરણે. વા-સદ્દો હિ ઉપમાનસમુચ્ચયસંસયવવસ્સગ્ગપદપૂરણવિકપ્પાદીસુ બહૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘પણ્ડિતો વાપિ તેન સો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૬૩) ઉપમાને દિસ્સતિ, સદિસભાવેતિ અત્થો. ‘‘તં વાપિ ધીરા મુનિ વેદયન્તી’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૨૧૩) સમુચ્ચયે. ‘‘કે વા ઇમે કસ્સ વા’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૯૬) સંસયે. ‘‘અયં વા ઇમેસં સમણબ્રાહ્મણાનં સબ્બબાલો સબ્બમૂળ્હો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૮૧) વવસ્સગ્ગે. ‘‘યે હિ કેચિ, ભિક્ખવે, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૭૦; સં. નિ. ૨.૧૩) વિકપ્પેતિ. ઇધ પન પદપૂરણે દટ્ઠબ્બો. તેનેવ ચ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં ‘‘વાસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારં કરોન્તેન ‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) પદપૂરણે’’તિ. અટ્ઠકથાયમ્પિ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૫૪) એત્તકમેવ વુત્તં ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસીતિ અયં કુમારકો અત્તનો પમાણં ન વત જાનાતીતિ થેરં તજ્જેન્તો આહા’’તિ. એત્થાપિ વતાતિ વચનસિલિટ્ઠતાય વુત્તં. યં પનેત્થ કેનચિ વુત્તં ‘‘ન વાયન્તિ એત્થ વાતિ વિભાસા, અઞ્ઞાસિપિ ન અઞ્ઞાસિપીતિ અત્થો’’તિ. તં તસ્સ મતિમત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હેત્થ અયમત્થો સમ્ભવતિ, તસ્મા અત્તનો પમાણં નાઞ્ઞાસીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. તત્રાતિ એવં સતિ. છન્દાગમનં વિયાતિ એત્થ છન્દા આગમનં વિયાતિ પદચ્છેદો કાતબ્બો, છન્દેન આગમનં પવત્તનં વિયાતિ અત્થો, છન્દેન અકત્તબ્બકરણં વિયાતિ વુત્તં હોતિ. છન્દં વા આગચ્છતિ સમ્પયોગવસેનાતિ છન્દાગમનં, તથા પવત્તો અપાયગમનીયો અકુસલચિત્તુપ્પાદો. અથ વા અનનુરૂપં ગમનં અગમનં, છન્દેન અગમનં છન્દાગમનં, છન્દેન સિનેહેન અનનુરૂપં ગમનં પવત્તનં અકત્તબ્બકરણં વિયાતિ વુત્તં હોતિ. અસેક્ખપટિસમ્ભિદાપ્પત્તેતિ અસેક્ખભૂતા પટિસમ્ભિદા અસેક્ખપટિસમ્ભિદા, તં પત્તે, પટિલદ્ધઅસેક્ખપટિસમ્ભિદેતિ અત્થો. અનુમતિયાતિ અનુઞ્ઞાય, યાચનાયાતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘કિઞ્ચાપિ સેક્ખો’’તિ ઇદં ન સેક્ખાનં અગતિગમનસબ્ભાવેન વુત્તં, અસેક્ખાનંયેવ પન ઉચ્ચિનિતત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. પઠમમગ્ગેનેવ હિ ચત્તારિ અગતિગમનાનિ પહીયન્તિ, તસ્મા કિઞ્ચાપિ સેક્ખો, તથાપિ થેરો આયસ્મન્તમ્પિ આનન્દં ઉચ્ચિનતૂતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ન પન કિઞ્ચાપિ સેક્ખો, તથાપિ અભબ્બો અગતિં ગન્તુન્તિ યોજેતબ્બં. ‘‘અભબ્બો’’તિઆદિના પન ધમ્મસઙ્ગીતિયા તસ્સ અરહભાવં દસ્સેન્તા વિજ્જમાને ગુણે કથેન્તિ. તત્થ છન્દાતિ છન્દેન, સિનેહેનાતિ અત્થો. અગતિં ગન્તુન્તિ અગન્તબ્બં ગન્તું, અકત્તબ્બં કાતુન્તિ વુત્તં હોતિ. ઇમાનિ પન ચત્તારિ અગતિગમનાનિ ભણ્ડભાજનીયે ચ વિનિચ્છયટ્ઠાને ચ લબ્ભન્તિ. તત્થ ભણ્ડભાજનીયે તાવ અત્તનો ભારભૂતાનં ભિક્ખૂનં અમનાપે ભણ્ડે સમ્પત્તે તં પરિવત્તિત્વા મનાપં દેન્તો છન્દાગતિં ગચ્છતિ નામ. અત્તનો પન અભારભૂતાનં મનાપે ભણ્ડે સમ્પત્તે તં પરિવત્તિત્વા અમનાપં દેન્તો દોસાગતિં ગચ્છતિ નામ. ભણ્ડેસુ ભાજનીયવત્થુઞ્ચ ઠિતિકઞ્ચ અજાનન્તો મોહાગતિં ગચ્છતિ નામ. મુખરાનં વા રાજાદિનિસ્સિતાનં વા ‘‘ઇમે મે અમનાપે ભણ્ડે દિન્ને અનત્થં કરેય્યુ’’ન્તિ ભયેન પરિવત્તિત્વા મનાપં દેન્તો ભયાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો પન એવં ન ગચ્છતિ, સબ્બેસં તુલાભૂતો પમાણભૂતો મજ્ઝત્તોવ હુત્વા યં યસ્સ પાપુણાતિ, તદેવ તસ્સ દેતિ, અયં ચતુબ્બિધમ્પિ અગતિં ન ગચ્છતિ નામ. વિનિચ્છયટ્ઠાને પન અત્તનો ભારભૂતસ્સ ગરુકાપત્તિં લહુકાપત્તિં કત્વા કથેન્તો છન્દાગતિં ગચ્છતિ નામ. ઇતરસ્સ લહુકાપત્તિં ગરુકાપત્તિં કત્વા કથેન્તો દોસાગતિં ગચ્છતિ નામ. આપત્તિવુટ્ઠાનં પન સમુચ્ચયક્ખન્ધકઞ્ચ અજાનન્તો મોહાગતિં ગચ્છતિ નામ. મુખરસ્સ વા રાજપૂજિતસ્સ વા ‘‘અયં મે ગરુકં કત્વા આપત્તિં કથેન્તસ્સ અનત્થમ્પિ કરેય્યા’’તિ ગરુકમેવ લહુકાપત્તિં કથેન્તો ભયાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો પન સબ્બેસં યથાભૂતમેવ કથેસિ, અયં ચતુબ્બિધમ્પિ અગતિગમનં ન ગચ્છતિ નામ. થેરોપિ તાદિસો ચતુન્નમ્પિ અગતિગમનાનં પઠમમગ્ગેનેવ પહીનત્તા, તસ્મા સઙ્ગાયનવસેન ધમ્મવિનયવિનિચ્છયે સમ્પત્તે છન્દાદિવસેન અઞ્ઞથા અકથેત્વા યથાભૂતમેવ કથેતીતિ વુત્તં ‘‘અભબ્બો…પે… અગતિં ગન્તુ’’ન્તિ. પરિયત્તોતિ અધીતો, ઉગ્ગહિતોતિ અત્થો.

ઉચ્ચિનિતેનાતિ ઉચ્ચિનિત્વા ગહિતેન. એતદહોસીતિ એતં પરિવિતક્કનં અહોસિ. રાજગહં ખો મહાગોચરન્તિ એત્થ ‘‘રાજગહન્તિ રાજગહસામન્તં ગહેત્વા વુત્ત’’ન્તિ ચૂળગણ્ઠિપદે મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચ વુત્તં. ગાવો ચરન્તિ એત્થાતિ ગોચરો, ગોચરો વિય ગોચરો, ભિક્ખાચરણટ્ઠાનં. સો મહન્તો અસ્સ, એત્થાતિ વા મહાગોચરં, રાજગહં. થાવરકમ્મન્તિ ચિરટ્ઠાયિકમ્મં. વિસભાગપુગ્ગલો સુભદ્દસદિસો. ઉક્કોટેય્યાતિ નિવારેય્યાતિ અત્થો. ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન સાવેસીતિ –

‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇમાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ સમ્મન્નેય્ય ‘રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બ’ન્તિ, એસા ઞત્તિ.

‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો, સઙ્ઘો ઇમાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ સમ્મન્નતિ ‘રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બ’ન્તિ, યસ્સાયસ્મતો ખમતિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં સમ્મુતિ ‘રાજગહે વસ્સં વસન્તાનં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બ’ન્તિ, સો તુણ્હસ્સ. યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્ય.

‘‘સમ્મતાનિ સઙ્ઘેન ઇમાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ ‘રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બ’ન્તિ, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭) –

એવં ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન સાવેસિ. ઇદં સન્ધાય વુત્તં ‘‘તં સઙ્ગીતિક્ખન્ધકે વુત્તનયેનેવ ઞાતબ્બ’’ન્તિ.

અયં પન કમ્મવાચા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો એકવીસતિમે દિવસે કતા. વુત્તઞ્હેતં દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા) ‘‘અયં પન કમ્મવાચા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો એકવીસતિમે દિવસે કતા. ભગવા હિ વિસાખપુણ્ણમાયં પચ્ચૂસસમયે પરિનિબ્બુતો, અથસ્સ સત્તાહં સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં ગન્ધમાલાદીહિ પૂજયિંસુ. એવં સત્તાહં સાધુકીળનદિવસા નામ અહેસું. તતો સત્તાહં ચિતકાય અગ્ગિના ઝાયિ, સત્તાહં સત્તિપઞ્જરં કત્વા સન્થાગારસાલાયં ધાતુપૂજં કરિંસૂતિ એકવીસતિ દિવસા ગતા. જેટ્ઠમૂલસુક્કપક્ખપઞ્ચમિયં પન ધાતુયો ભાજયિંસુ. એતસ્મિં ધાતુભાજનદિવસે સન્નિપતિતસ્સ મહાભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન કતં અનાચારં આરોચેત્વા વુત્તનયેનેવ ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા અયં કમ્મવાચા કતા. ઇમઞ્ચ પન કમ્મવાચં કત્વા થેરો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ ‘આવુસો ઇદાનિ તુમ્હાકં ચત્તાલીસદિવસા ઓકાસો, તતો પરં અયં નામ નો પલિબોધો અત્થીતિ વત્તું ન લબ્ભા, તસ્મા એત્થન્તરે યસ્સ રોગપલિબોધો વા આચરિયુપજ્ઝાયપલિબોધો વા માતાપિતુપલિબોધો વા અત્થિ, પત્તં વા પન પચિતબ્બં ચીવરં વા કાતબ્બં, સો તં પલિબોધં છિન્દિત્વા કરણીયં કરોતૂ’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા થેરો અત્તનો પઞ્ચસતાય પરિસાય પરિવુતો રાજગહં ગતો, અઞ્ઞેપિ મહાથેરા અત્તનો અત્તનો પરિવારં ગહેત્વા સોકસલ્લસમપ્પિતં મહાજનં અસ્સાસેતુકામા તં તં દિસં પક્કન્તા. પુણ્ણત્થેરો પન સત્તસતભિક્ખુપરિવારો ‘તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં આગતાગતં મહાજનં અસ્સાસેસ્સામી’તિ કુસિનારાયમેવ અટ્ઠાસિ. આયસ્મા આનન્દો યથા પુબ્બે અપરિનિબ્બુતસ્સ, એવં પરિનિબ્બુતસ્સપિ ભગવતો સયમેવ પત્તચીવરમાદાય પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં યેન સાવત્થિ તેન ચારિકં પક્કામિ. ગચ્છતો પનસ્સ પરિવારા ભિક્ખૂ ગણનપથં વીતિવત્તા’’તિ. તસ્મા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો તીસુ સત્તાહેસુ અતિક્કન્તેસુ એકવીસતિમે દિવસે ઇમં કમ્મવાચં સાવેત્વા થેરો રાજગહં પક્કન્તોતિ વેદિતબ્બં.

યદિ એવં કસ્મા પન ઇધ મઙ્ગલસુત્તટ્ઠકથાયઞ્ચ (ખુ. પા. અટ્ઠ. ૫.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) ‘‘સત્તસુ સાધુકીળનદિવસેસુ સત્તસુ ચ ધાતુપૂજાદિવસેસુ વીતિવત્તેસૂ’’તિ વુત્તં? સત્તસુ ધાતુપૂજાદિવસેસુ ગહિતેસુ તદવિનાભાવતો મજ્ઝે ચિતકાય ઝાપનસત્તાહમ્પિ ગહિતમેવાતિ કત્વા વિસું ન વુત્તં વિય દિસ્સતિ. યદિ એવં અથ કસ્મા ‘‘અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તો, દિયડ્ઢમાસો સેસો’’તિ ચ વુત્તન્તિ? નાયં દોસો. અપ્પકઞ્હિ ઊનમધિકં વા ગણનૂપગં ન હોતિ, તસ્મા સમુદાયો અપ્પકેન અધિકોપિ અનધિકો વિય હોતીતિ કત્વા અડ્ઢમાસતો અધિકેપિ પઞ્ચ દિવસે ‘‘અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તો’’તિ વુત્તં ‘‘દ્વાસીતિખન્ધકવત્તાનં કત્થચિ અસીતિખન્ધકવત્તાની’’તિ વચનં વિય. તથા અપ્પકેન ઊનોપિ ચ સમુદાયો અનૂનો વિય હોતીતિ કત્વા ‘‘દિયડ્ઢમાસતો ઊનેપિ પઞ્ચ દિવસે દિયડ્ઢમાસો સેસો’’તિ ચ વુત્તં. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગટ્ઠકથાયઞ્હિ (વિભ. અટ્ઠ. ૩૫૬) છમાસતો ઊનેપિ અડ્ઢમાસે ‘‘છ માસે સજ્ઝાયો કાતબ્બો’’તિ વુત્તવચનં વિય. તત્થ હિ તચપઞ્ચકાદીસુ ચતૂસુ પઞ્ચકેસુ દ્વીસુ ચ છક્કેસુ એકેકસ્મિં અનુલોમતો પઞ્ચાહં, પટિલોમતો પઞ્ચાહં, અનુલોમપટિલોમતો પઞ્ચાહં, તથા પુરિમપુરિમેહિ પઞ્ચકછક્કેહિ સદ્ધિં અનુલોમતો પઞ્ચાહં, પટિલોમતો પઞ્ચાહં, અનુલોમપટિલોમતો પઞ્ચાહન્તિ એવં વિસું તિપઞ્ચાહં એકતો તિપઞ્ચાહઞ્ચ સજ્ઝાયં કત્વા છમાસં સજ્ઝાયો કાતબ્બોતિ વચનં વિય. તત્થ હિ વક્કપઞ્ચકાદીસુ તીસુ પઞ્ચકેસુ દ્વીસુ ચ છક્કેસુ વિસું હેટ્ઠિમેહિ એકતો ચ સજ્ઝાયે પઞ્ચન્નં પઞ્ચન્નં પઞ્ચકાનં વસેન પઞ્ચમાસપરિપુણ્ણા લબ્ભન્તિ, તચપઞ્ચકે પન વિસું તિપઞ્ચાહમેવાતિ અડ્ઢમાસોયેવેકો લબ્ભતીતિ અડ્ઢમાસાધિકપઞ્ચમાસા લબ્ભન્તિ.

એવં સતિ યથા તત્થ અડ્ઢમાસે ઊનેપિ માસપરિચ્છેદેન પરિચ્છિજ્જમાને સજ્ઝાયે છ માસા પરિચ્છેદકા હોન્તીતિ પરિચ્છિજ્જમાનસ્સ સજ્ઝાયસ્સ સત્તમાસાદિમાસન્તરગમનનિવારણત્થં છમાસગ્ગહણં કતં, ન સકલછમાસે સજ્ઝાયપ્પવત્તિદસ્સનત્થં, એવમિધાપિ માસવસેન કાલે પરિચ્છિજ્જમાને ઊનેપિ પઞ્ચદિવસે દિયડ્ઢમાસો પરિચ્છેદકો હોતીતિ પરિચ્છિજ્જમાનસ્સ કાલસ્સ દ્વિમાસાદિમાસન્તરગમનનિવારણત્થં ‘‘દિયડ્ઢમાસો સેસો’’તિ દિયડ્ઢમાસગ્ગહણં કતન્તિ એવમેત્થ અત્થો ગહેતબ્બો. અઞ્ઞથા ચ અટ્ઠકથાવચનાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિરોધો આપજ્જતિ. એકાહમેવ વા ભગવતો સરીરં ચિતકાય ઝાયીતિ ખુદ્દકભાણકાનં અધિપ્પાયોતિ ગહેતબ્બં. એવઞ્હિ સતિ પરિનિબ્બાનતો સત્તસુ સાધુકીળનદિવસેસુ વીતિવત્તેસુ અટ્ઠમિયં ચિતકાય ભગવતો સરીરં ઝાપેત્વા તતો પરં સત્તસુ દિવસેસુ ધાતુપૂજં અકંસૂતિ અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તો, ગિમ્હાનં દિયડ્ઢો ચ માસો સેસો હોતિ. પરિનિબ્બાનસુત્તન્તપાળિયમ્પિ હિ ચિતકાય ઝાપનસત્તાહં ન આગતં, દ્વેયેવ સત્તાહાનિ આગતાનિ, ઉપપરિક્ખિત્વા પન યં રુચ્ચતિ, તં ગહેતબ્બં. ઇતો અઞ્ઞેન વા પકારેન યથા ન વિરુજ્ઝતિ, તથા કારણં પરિયેસિતબ્બં. યં પનેત્થ કેનચિ વુત્તં ‘‘અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તોતિ એત્થ એકો દિવસો નટ્ઠો. સો પાટિપદદિવસો કોલાહલદિવસો નામ, તસ્મા ઇધ ન ગહિતો’’તિ. તં ન સુન્દરં પરિનિબ્બાનસુત્તન્તપાળિયં પાટિપદદિવસતોયેવ પટ્ઠાય સત્તાહસ્સ વુત્તત્તા અટ્ઠકથાયઞ્ચ પરિનિબ્બાનદિવસેનપિ સદ્ધિં તિણ્ણં સત્તાહાનં ગહિતત્તા. તથા હિ પરિનિબ્બાનદિવસેન સદ્ધિં તિણ્ણં સત્તાહાનં ગહિતત્તા જેટ્ઠમૂલસુક્કપઞ્ચમી એકવીસતિમો દિવસો હોતિ.

સત્તસુ સાધુકીળનદિવસેસૂતિ એત્થ સાધુકીળનં નામ સંવેગવત્થું કિત્તેત્વા કિત્તેત્વા અનિચ્ચતાપટિસંયુત્તાનિ ગીતાનિ ગાયિત્વા પૂજાવસેન કીળનતો સુન્દરં કીળનન્તિ સાધુકીળનં. અથ વા સપરહિતસાધનટ્ઠેન સાધુ, તેસં સંવેગવત્થું કિત્તેત્વા કિત્તેત્વા કીળનં સાધુકીળનં, ઉળારપુઞ્ઞપસવનતો સમ્પરાયિકત્થાવિરોધિકીળાવિહારોતિ અત્થો. એત્થ ચ પુરિમસ્મિં સત્તાહે સાધુકીળાય એકદેસેન કતત્તા સાધુકીળનદિવસા નામ તે જાતા. વિસેસતો પન ધાતુપૂજાદિવસેસુયેવ સાધુકીળનં અકંસુ. તતોયેવ ચ મહાપરિનિબ્બાનસુત્તન્તપાળિયં –

‘‘અથ ખો કોસિનારકા મલ્લા ભગવતો સરીરાનિ સત્તાહં સન્થાગારે સત્તિપઞ્જરં કરિત્વા ધનુપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વા નચ્ચેહિ ગીતેહિ વાદિતેહિ માલેહિ ગન્ધેહિ સક્કરિંસુ ગરું કરિંસુ માનેસું પૂજેસુ’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૨૩૫).

એતસ્સ અટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૩૫) વુત્તં –

‘‘કસ્મા પનેતે એવમકંસૂતિ? ઇતો પુરિમેસુ દ્વીસુ સત્તાહેસુ તે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઠાનનિસજ્જોકાસં કરોન્તા ખાદનીયભોજનીયાદીનિ સંવિદહન્તા સાધુકીળિકાય ઓકાસં ન લભિંસુ. તતો નેસં અહોસિ ‘ઇમં સત્તાહં સાધુકીળિતં કીળિસ્સામ, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ, યં અમ્હાકં પમત્તભાવં ઞત્વા કોચિદેવ આગન્ત્વા ધાતુયો ગણ્હેય્ય, તસ્મા આરક્ખં ઠપેત્વા કીળિસ્સામા’તિ, તેન તે એવમકંસૂ’’તિ.

તસ્મા વિસેસતો સાધુકીળિકા ધાતુપૂજાદિવસેસુયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તે પન ધાતુપૂજાય કતત્તા ‘‘ધાતુપૂજાદિવસા’’તિ પાકટા જાતાતિ આહ ‘‘સત્તસુ ચ ધાતુપૂજાદિવસેસૂ’’તિ. ઉપકટ્ઠાતિ આસન્ના. વસ્સં ઉપનેન્તિ ઉપગચ્છન્તિ એત્થાતિ વસ્સૂપનાયિકા. એકં મગ્ગં ગતોતિ ચારિકં ચરિત્વા મહાજનં અસ્સાસેતું એકેન મગ્ગેન ગતો. એવં અનુરુદ્ધત્થેરાદયોપિ તેસુ તેસુ જનપદેસુ ચારિકં ચરિત્વા મહાજનં અસ્સાસેન્તા ગતાતિ દટ્ઠબ્બં. યેન સાવત્થિ, તેન ચારિકં પક્કામીતિ યત્થ સાવત્થિ, તત્થ ચારિકં પક્કામિ, યેન વા દિસાભાગેન સાવત્થિ પક્કમિતબ્બા હોતિ, તેન દિસાભાગેન ચારિકં પક્કામીતિ અત્થો.

તત્રાતિ તસ્સં સાવત્થિયં. સુદન્તિ નિપાતમત્તં. અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તાયાતિ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિનયપ્પવત્તાય. અસમુચ્છિન્નતણ્હાનુસયત્તા અવિજ્જાતણ્હાભિસઙ્ખતેન કમ્મુના ભવયોનિગતિઠિતિસત્તાવાસેસુ ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતં અત્તભાવં જનેતિ અભિનિબ્બત્તેતીતિ જનો, કિલેસે જનેતિ, અજનિ, જનિસ્સતીતિ વા જનો, મહન્તો જનોતિ મહાજનો, તં મહાજનં, બહુજનન્તિ અત્થો. સઞ્ઞાપેત્વાતિ સમસ્સાસેત્વા. ગન્ધકુટિયા દ્વારં વિવરિત્વાતિ પરિભોગચેતિયભાવતો ગન્ધકુટિં વન્દિત્વા ગન્ધકુટિયા દ્વારં વિવરીતિ વેદિતબ્બં. તેનેવ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) ‘‘ગન્ધકુટિં વન્દિત્વા’’તિ વુત્તં. મિલાતં માલાકચવરં મિલાતમાલાકચવરં. યથાઠાને ઠપેત્વાતિ પઠમઠિતટ્ઠાનં અનતિક્કમિત્વા યથાઠિતટ્ઠાનેયેવ ઠપેત્વાતિ અત્થો. ભગવતો ઠિતકાલે કરણીયં વત્તં સબ્બમકાસીતિ સેનાસને કત્તબ્બવત્તં સન્ધાય વુત્તં. કરોન્તો ચ ન્હાનકોટ્ઠકે સમ્મજ્જનઉદકૂપટ્ઠાનાદિકાલેસુ ગન્ધકુટિં ગન્ત્વા ‘‘નનુ ભગવા અયં તુમ્હાકં ન્હાનકાલો, અયં ધમ્મદેસનાકાલો, અયં ભિક્ખૂનં ઓવાદદાનકાલો, અયં સીહસેય્યં કપ્પનકાલો, અયં મુખધોવનકાલો’’તિઆદિના નયેન પરિદેવમાનોવ અકાસિ. તમેનં અઞ્ઞતરા દેવતા ‘‘ભન્તે આનન્દ, તુમ્હે એવં પરિદેવમાના કથં અઞ્ઞે અસ્સાસયિસ્સથા’’તિ સંવેજેસિ. સો તસ્સા વચનેન સંવિગ્ગહદયો સન્થમ્ભિત્વા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો પભુતિ ઠાનનિસજ્જબહુલતાય ઉસ્સન્નધાતુકં કાયં સમસ્સાસેતું ખીરવિરેચનં પિવિ. ઇદાનિ તં દસ્સેન્તો ‘‘અથ થેરો’’તિઆદિમાહ.

ઉસ્સન્નધાતુકન્તિ ઉપચિતસેમ્હાદિધાતુકં કાયં. સમસ્સાસેતુન્તિ સન્તપ્પેતું. દુતિયદિવસેતિ દેવતાય સંવેજિતદિવસતો. ‘‘જેતવનવિહારં પવિટ્ઠદિવસતો વા દુતિયદિવસે’’તિ વદન્તિ. વિરિચ્ચતિ એતેનાતિ વિરેચનં, ઓસધપરિભાવિતં ખીરમેવ વિરેચનન્તિ ખીરવિરેચનં. યં સન્ધાયાતિ યં ભેસજ્જપાનં સન્ધાય. અઙ્ગસુભતાય સુભોતિ એવં લદ્ધનામત્તા સુભેન માણવેન. પહિતં માણવકન્તિ ‘‘સત્થા પરિનિબ્બુતો આનન્દત્થેરો કિરસ્સ પત્તચીવરં ગહેત્વા આગતો, મહાજનો ચ તં દસ્સનાય ઉપસઙ્કમતી’’તિ સુત્વા ‘‘વિહારં ખો પન ગન્ત્વા મહાજનમજ્ઝે ન સક્કા સુખેન પટિસન્થારં વા કાતું ધમ્મકથં વા સોતું, ગેહં આગતંયેવ નં દિસ્વા સુખેન પટિસન્થારં કરિસ્સામિ, એકા ચ મે કઙ્ખા અત્થિ, તમ્પિ નં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સુભેન માણવેન પેસિતં માણવકં. એતદવોચાતિ એતં ‘‘અકાલો ખો’’તિઆદિકં આનન્દત્થેરો અવોચ. અકાલો ખોતિ અજ્જ ગન્તું યુત્તકાલો ન હોતિ. કસ્માતિ ચે આહ ‘‘અત્થિ મે અજ્જા’’તિઆદિ. ભેસજ્જમત્તાતિ અપ્પમત્તકં ભેસજ્જં. અપ્પત્થો હિ અયં મત્તાસદ્દો ‘‘મત્તા સુખપરિચ્ચાગા’’તિઆદીસુ વિય.

દુતિયદિવસેતિ ખીરવિરેચનં પીતદિવસતો દુતિયદિવસે. ચેતકત્થેરેનાતિ ચેતિયરટ્ઠે જાતત્તા ‘‘ચેતકો’’તિ એવંલદ્ધનામેન. સુભેન માણવેન પુટ્ઠોતિ ‘‘યેસુ ધમ્મેસુ ભવં ગોતમો ઇમં લોકં પતિટ્ઠાપેસિ, તે તસ્સ અચ્ચયેન નટ્ઠા નુ ખો, ધરન્તિ, સચે ધરન્તિ, આનન્દો જાનિસ્સતિ, હન્દ નં પુચ્છામી’’તિ એવં ચિન્તેત્વા ‘‘યેસં સો ભવં ગોતમો ધમ્માનં વણ્ણવાદી અહોસિ, યત્થ ચ ઇમં જનતં સમાદપેસિ નિવેસેસિ પતિટ્ઠાપેસિ, કતમેસાનં ખો ભો આનન્દ ધમ્માનં સો ભવં ગોતમો વણ્ણવાદી અહોસી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૪૪૮) સુભેન માણવેન પુટ્ઠો. અથસ્સ થેરો તીણિ પિટકાનિ સીલક્ખન્ધાદીહિ તીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તિણ્ણં ખો, માણવ, ખન્ધાનં સો ભગવા વણ્ણવાદી’’તિઆદિના સુભસુત્તમભાસિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘દીઘનિકાયે સુભસુત્તં નામ દસમં સુત્તમભાસી’’તિ.

ખણ્ડફુલ્લપટિસઙ્ખરણન્તિ એત્થ ખણ્ડન્તિ છિન્નં. ફુલ્લન્તિ ભિન્નં. તેસં પટિસઙ્ખરણં પુન સમ્મા પાકતિકકરણં, અભિનવકરણન્તિ વુત્તં હોતિ. રાજગહન્તિ એવંનામકં નગરં. તઞ્હિ મન્ધતુમહાગોવિન્દાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા ‘‘રાજગહ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. છડ્ડિતપતિતઉક્લાપાતિ છડ્ડિતા ચ પતિતા ચ ઉક્લાપા ચ અહેસુન્તિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભગવતો પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં ગચ્છન્તેહિ ભિક્ખૂહિ છડ્ડિતા વિસ્સટ્ઠા, તતોયેવ ચ ઉપચિકાદીહિ ખાદિતત્તા ઇતો ચિતો ચ પતિતા, સમ્મજ્જનાભાવેન આકિણ્ણકચવરત્તા ઉક્લાપા ચ અહેસુન્તિ. ઇમમેવત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભગવતો હી’’તિઆદિ. પરિચ્છેદવસેન વેણિયતિ દિસ્સતીતિ પરિવેણં. તત્થાતિ તેસુ વિહારેસુ. ખણ્ડફુલ્લપટિસઙ્ખરણન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. પઠમં માસન્તિ વસ્સાનસ્સ પઠમં માસં, અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં. સેનાસનવત્તાનં પઞ્ઞત્તત્તા સેનાસનક્ખન્ધકે ચ સેનાસનપટિબદ્ધાનં બહૂનં વચનતો ‘‘ભગવતા…પે… વણ્ણિત’’ન્તિ વુત્તં.

દુતિયદિવસેતિ ‘‘ખણ્ડફુલ્લપટિસઙ્ખરણં કરોમા’’તિ ચિન્તિતદિવસતો દુતિયદિવસે. સો ચ વસ્સૂપનાયિકદિવસતો દુતિયદિવસોતિ વેદિતબ્બો. તે હિ થેરા આસાળ્હીપુણ્ણમાય ઉપોસથં કત્વા પાટિપદે સન્નિપતિત્વા વસ્સં ઉપગન્ત્વા એવં ચિન્તેસું. અજાતસત્તુ રાજાતિ અજાતો હુત્વા પિતુનો પચ્ચત્થિકો જાતોતિ ‘‘અજાતસત્તૂ’’તિ લદ્ધવોહારો રાજા. તસ્મિં કિર કુચ્છિગતે દેવિયા એવરૂપો દોહળો ઉપ્પજ્જિ ‘‘અહો વતાહં રઞ્ઞો દક્ખિણબાહુતો લોહિતં પિવેય્ય’’ન્તિ. અથ તસ્સા કથેતું અસક્કોન્તિયા કિસભાવં દુબ્બણ્ણભાવઞ્ચ દિસ્વા રાજા સયમેવ પુચ્છિત્વા ઞત્વા ચ વેજ્જે પક્કોસાપેત્વા સુવણ્ણસત્થકેન બાહું ફાલેત્વા સુવણ્ણસરકેન લોહિતં ગહેત્વા ઉદકેન સમ્ભિન્દિત્વા પાયેસિ. નેમિત્તકા તં સુત્વા ‘‘એસ ગબ્ભો રઞ્ઞો સત્તુ ભવિસ્સતિ, ઇમિના રાજા હઞ્ઞિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિંસુ, તસ્મા ‘‘અજાતોયેવ રઞ્ઞો સત્તુ ભવિસ્સતી’’તિ નેમિત્તકેહિ નિદ્દિટ્ઠત્તા અજાતસત્તુ નામ જાતો. કિન્તિ કારણપુચ્છનત્થે નિપાતો, કસ્માતિ અત્થો. પટિવેદેસુન્તિ નિવેદેસું, જાનાપેસુન્તિ અત્થો. વિસ્સત્થાતિ નિરાસઙ્કચિત્તા. આણાચક્કન્તિ આણાયેવ અપ્પટિહતવુત્તિયા પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ આણાચક્કં. સન્નિસજ્જટ્ઠાનન્તિ સન્નિપતિત્વા નિસીદનટ્ઠાનં.

રાજભવનવિભૂતિન્તિ રાજભવનસમ્પત્તિં. અવહસન્તમિવાતિ અવહાસં કુરુમાનં વિય. સિરિયા નિકેતમિવાતિ સિરિયા વસનટ્ઠાનમિવ. એકનિપાતતિત્થમિવ ચ દેવમનુસ્સનયનવિહઙ્ગાનન્તિ એકસ્મિં પાનીયતિત્થે સન્નિપતન્તા પક્ખિનો વિય સબ્બેસં જનાનં ચક્ખૂનિ મણ્ડપેયેવ નિપતન્તીતિ દેવમનુસ્સાનં નયનસઙ્ખાતવિહઙ્ગાનં એકનિપાતતિત્થમિવ ચ. લોકરામણેય્યકમિવ સમ્પિણ્ડિતન્તિ એકત્થ સમ્પિણ્ડિતં રાસિકતં લોકે રમણીયભાવં વિય. યદિ લોકે વિજ્જમાનં રમણીયત્તં સબ્બમેવ આનેત્વા એકત્થ સમ્પિણ્ડિતં સિયા, તં વિયાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘દટ્ઠબ્બસારમણ્ડન્તિ ફેગ્ગુરહિતસારં વિય કસટવિનિમુત્તં પસન્નભૂતં વિય ચ દટ્ઠબ્બેસુ દટ્ઠું અરહરૂપેસુ સારભૂતં પસન્નભૂતઞ્ચા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. દટ્ઠબ્બો દસ્સનીયો સારભૂતો વિસિટ્ઠતરો મણ્ડો મણ્ડનં અલઙ્કારો એતસ્સાતિ દટ્ઠબ્બસારમણ્ડો, મણ્ડપોતિ એવમેત્થ અત્થો ગહેતબ્બોતિ અમ્હાકં ખન્તિ, ઉપપરિક્ખિત્વા યુત્તતરં ગહેતબ્બં. મણ્ડં સૂરિયરસ્મિં પાતિ નિવારેતીતિ મણ્ડપો. વિવિધ…પે… ચારુવિતાનન્તિ એત્થ કુસુમદામાનિ ચ તાનિ ઓલમ્બકાનિ ચાતિ કુસુમદામઓલમ્બકાનિ. એત્થ ચ વિસેસનસ્સ પરનિપાતો દટ્ઠબ્બો, ઓલમ્બકકુસુમદામાનીતિ અત્થો. તાનિ વિવિધાનિ અનેકપ્પકારાનિ વિનિગ્ગલન્તં વમેન્તં નિક્ખામેન્તમિવ ચારુ સોભનં વિતાનં એત્થાતિ વિવિધકુસુમદામઓલમ્બકવિનિગ્ગલન્તચારુવિતાનો, મણ્ડપો, તં અલઙ્કરિત્વાતિ યોજેતબ્બં. રતનવિચિત્રમણિકઓટ્ટિમતલમિવાતિ નાનાપુપ્ફૂપહારવિચિત્તસુપરિનિટ્ઠિતભૂમિકમ્મત્તાયેવ નાનારતનેહિ વિચિત્તભૂતમણિકોટ્ટિમતલમિવાતિ અત્થો. એત્થ ચ રતનવિચિત્તગ્ગહણં નાનાપુપ્ફૂપહારવિચિત્તતાય નિદસ્સનં, મણિકોટ્ટિમતલગ્ગહણં સુપરિનિટ્ઠિતભૂમિપરિકમ્મતાયાતિ વેદિતબ્બં. મણિયો કોટ્ટેત્વા કતતલત્તા મણિકોટ્ટનેન નિબ્બત્તતલન્તિ મણિકોટ્ટિમતલં. ન્તિ મણ્ડપં. પુપ્ફૂપહારો પુપ્ફપૂજા. ઉત્તરાભિમુખન્તિ ઉત્તરદિસાભિમુખં. આસનારહન્તિ નિસીદનારહં. દન્તખચિતન્તિ દન્તેહિ રચિતં, દન્તેહિ કતન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્થાતિ આસને. નિટ્ઠિતં ભન્તે મમ કિચ્ચન્તિ મયા કત્તબ્બકિચ્ચં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો.

તસ્મિં પન દિવસે એકચ્ચે ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં આનન્દં સન્ધાય એવમાહંસુ ‘‘ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે એકો ભિક્ખુ વિસ્સગન્ધં વાયન્તો વિચરતી’’તિ. થેરો તં સુત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે અઞ્ઞો વિસ્સગન્ધં વાયન્તો વિચરણકભિક્ખુ નામ નત્થિ, અદ્ધા એતે મં સન્ધાય વદન્તી’’તિ સંવેગં આપજ્જિ. એકચ્ચે નં આહંસુયેવ ‘‘સ્વે, આવુસો, સન્નિપાતો’’તિઆદિ. ઇદાનિ તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં આનન્દં આહંસૂ’’તિઆદિ. તેનાતિ તસ્મા. આવજ્જેસીતિ ઉપનામેસિ. અનુપાદાયાતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન કઞ્ચિ ધમ્મં અગહેત્વા, યેહિ વા કિલેસેહિ સબ્બેહિ વિમુચ્ચતિ, તેસં લેસમત્તમ્પિ અગહેત્વાતિ અત્થો. આસવેહીતિ ભવતો આભવગ્ગં ધમ્મતો વા આગોત્રભું સવનતો પવત્તનતો આસવસઞ્ઞિતેહિ કિલેસેહિ. લક્ખણવચનઞ્ચેતં આસવેહીતિ, તદેકટ્ઠતાય પન સબ્બેહિપિ કિલેસેહિ, સબ્બેહિપિ પાપધમ્મેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિયેવ. ચિત્તં વિમુચ્ચીતિ ચિત્તં અરહત્તમગ્ગક્ખણે આસવેહિ વિમુચ્ચમાનં કત્વા અરહત્તફલક્ખણે વિમુચ્ચીતિ અત્થો. ચઙ્કમેનાતિ ચઙ્કમનકિરિયાય. વિવટ્ટૂપનિસ્સયભૂતં કતં ઉપચિતં પુઞ્ઞં એતેનાતિ કતપુઞ્ઞો, અરહત્તાધિગમાય કતાધિકારોતિ અત્થો. પધાનમનુયુઞ્જાતિ વીરિયં અનુયુઞ્જ, અરહત્તાધિગમાય અનુયોગં કરોહીતિ અત્થો. કથાદોસો નામ નત્થીતિ કથાય અપરજ્ઝં નામ નત્થિ. અચ્ચારદ્ધં વીરિયન્તિ અતિવિય આરદ્ધં વીરિયં. ઉદ્ધચ્ચાયાતિ ઉદ્ધતભાવાય. વીરિયસમતં યોજેમીતિ ચઙ્કમનવીરિયસ્સ અધિમત્તત્તા તસ્સ પહાનવસેન સમાધિના સમરસતાપાદનેન વીરિયસમતં યોજેમિ.

દુતિયદિવસેતિ થેરેન અરહત્તપ્પત્તદિવસતો દુતિયદિવસે. ધમ્મસભાયં સન્નિપતિતાતિ પક્ખસ્સ પઞ્ચમિયં સન્નિપતિંસુ. અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં ઞાપેતુકામોતિ ‘‘સેક્ખતાય ધમ્મસઙ્ગીતિયા ગહેતું અયુત્તમ્પિ બહુસ્સુતત્તા ગણ્હિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા નિસિન્નાનં થેરાનં ‘‘ઇદાનિ અરહત્તપ્પત્તો’’તિ સોમનસ્સુપ્પાદનત્થં ‘‘અપ્પમત્તો હોહી’’તિ દિન્નઓવાદસ્સ સફલતાદીપનત્થં અત્તુપનાયિકં અકત્વા અઞ્ઞબ્યાકરણસ્સ ભગવતા સંવણ્ણિતત્તા ચ થેરો અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં ઞાપેતુકામો અહોસીતિ વેદિતબ્બં. યથાવુડ્ઢન્તિ વુડ્ઢપટિપાટિં અનતિક્કમિત્વા. એકેતિ મજ્ઝિમભાણકાનંયેવ એકે. પુબ્બે વુત્તમ્પિ હિ સબ્બં મજ્ઝિમભાણકા વદન્તિયેવાતિ વેદિતબ્બં. દીઘભાણકા (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) પનેત્થ એવં વદન્તિ –

‘‘અથ ખો આયસ્મા આનન્દો અરહા સમાનો સન્નિપાતં અગમાસિ. કથં અગમાસિ? ‘ઇદાનિમ્હિ સન્નિપાતમજ્ઝં પવિસનારહો’તિ હટ્ઠતુટ્ઠચિત્તો એકંસં ચીવરં કત્વા બન્ધના મુત્તતાલપક્કં વિય પણ્ડુકમ્બલે નિક્ખિત્તજાતિમણિ વિય વિગતવલાહકે નભે સમુગ્ગતપુણ્ણચન્દો વિય બાલાતપસમ્ફસ્સવિકસિતરેણુપિઞ્જરગબ્ભં પદુમં વિય ચ પરિસુદ્ધેન પરિયોદાતેન સપ્પભેન સસ્સિરિકેન મુખવરેન અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં આરોચયમાનો વિય ચ અગમાસિ. અથ નં દિસ્વા આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ એતદહોસિ ‘સોભતિ વત ભો અરહત્તપ્પત્તો આનન્દો, સચે સત્થા ધરેય્ય, અદ્ધા અજ્જ આનન્દસ્સ સાધુકારં દદેય્ય, હન્દ ઇમસ્સાહં ઇદાનિ સત્થારા દાતબ્બં સાધુકારં દદામી’તિ તિક્ખત્તું સાધુકારમદાસી’’તિ.

આકાસેન આગન્ત્વા નિસીદીતિપિ એકેતિ એત્થ પન તેસં તેસં તથા તથા ગહેત્વા આગતમત્તં ઠપેત્વા વિસું વિસું વચને અઞ્ઞં વિસેસકારણં નત્થીતિ વદન્તિ. ઉપતિસ્સત્થેરો પનાહ ‘‘સત્તમાસં કતાય ધમ્મસઙ્ગીતિયા કદાચિ પથવિયં નિમુજ્જિત્વા આગતત્તા તં ગહેત્વા એકે વદન્તિ. કદાચિ આકાસેન આગતત્તા તં ગહેત્વા એકે વદન્તી’’તિ.

ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ ભિક્ખૂ આલપિ અભાસિ સમ્બોધેસીતિ અયમેત્થ અત્થો. અઞ્ઞત્ર પન ઞાપનેપિ હોતિ. યથાહ – ‘‘આમન્તયામિ વો, ભિક્ખવે, (દી. નિ. ૨.૨૧૮) પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે’’તિ (અ. નિ. ૭.૭૨). પક્કોસનેપિ દિસ્સતિ. યથાહ ‘‘એહિ ત્વં, ભિક્ખુ, મમ વચનેન સારિપુત્તં આમન્તેહી’’તિ (અ. નિ. ૯.૧૧). આવુસોતિ આમન્તનાકારદીપનં. કં ધુરં કત્વાતિ કં જેટ્ઠકં કત્વા. કિં આનન્દો નપ્પહોતીતિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ ઠપિતપુચ્છા. નપ્પહોતીતિ ન સક્કોતિ. એતદગ્ગન્તિ એસો અગ્ગો. લિઙ્ગવિપલ્લાસેન હિ અયં નિદ્દેસો. યદિદન્તિ ચ યો અયન્તિ અત્થો, યદિદં ખન્ધપઞ્ચકન્તિ વા યોજેતબ્બં. સમ્મન્નીતિ સમ્મતં અકાસિ. ઉપાલિં વિનયં પુચ્છેય્યન્તિ પુચ્છધાતુસ્સ દ્વિકમ્મકત્તા વુત્તં. બીજનિં ગહેત્વાતિ એત્થ બીજનીગહણં ધમ્મકથિકાનં ધમ્મતાતિ વેદિતબ્બં. ભગવાપિ હિ ધમ્મકથિકાનં ધમ્મતાદસ્સનત્થમેવ વિચિત્તબીજનિં ગણ્હાતિ. ન હિ અઞ્ઞથા સબ્બસ્સપિ લોકસ્સ અલઙ્કારભૂતં પરમુક્કંસગતસિક્ખાસંયમાનં બુદ્ધાનં મુખચન્દમણ્ડલં પટિચ્છાદેતબ્બં હોતિ. ‘‘પઠમં, આવુસો ઉપાલિ, પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ તસ્સ સઙ્ગીતિયા પુરિમકાલે પઠમભાવો ન યુત્તોતિ? નો ન યુત્તો ભગવતા પઞ્ઞત્તાનુક્કમેન પાતિમોક્ખુદ્દેસાનુક્કમેન ચ પઠમભાવસ્સ સિદ્ધત્તા. યેભુય્યેન હિ તીણિ પિટકાનિ ભગવતો ધરમાનકાલે ઠિતાનુક્કમેનેવ સઙ્ગીતાનિ, વિસેસતો વિનયાભિધમ્મપિટકાનીતિ દટ્ઠબ્બં. કિસ્મિં વત્થુસ્મિં મેથુનધમ્મેતિ ચ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં.

વત્થુમ્પિ પુચ્છીતિઆદિ ‘‘કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિઆદિના દસ્સિતેન સહ તતો અવસિટ્ઠમ્પિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સનવસેન વુત્તં. કિં પનેત્થ પઠમપારાજિકપાળિયં કિઞ્ચિ અપનેતબ્બં વા પક્ખિપિતબ્બં વા આસિ નાસીતિ? બુદ્ધસ્સ ભગવતો ભાસિતે અપનેતબ્બં નામ નત્થિ. ન હિ તથાગતા એકબ્યઞ્જનમ્પિ નિરત્થકં વદન્તિ, સાવકાનં પન દેવતાનં વા ભાસિતે અપનેતબ્બમ્પિ હોતિ, તં ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરા અપનયિંસુ, પક્ખિપિતબ્બં પન સબ્બત્થાપિ અત્થિ, તસ્મા યં યત્થ પક્ખિપિતું યુત્તં, તં તત્થ પક્ખિપિંસુયેવ. કિં પન તન્તિ ચે? ‘‘તેન સમયેના’’તિ વા ‘‘તેન ખો પન સમયેના’’તિ વા ‘‘અથ ખો’’ઇતિ વા ‘‘એવં વુત્તે’’તિ વા ‘‘એતદવોચા’’તિ વા એવમાદિકં સમ્બન્ધવચનમત્તં. એવં પક્ખિપિતબ્બયુત્તં પક્ખિપિત્વા પન ઇદં પઠમપારાજિકન્તિ ઠપેસું. પઠમપારાજિકે સઙ્ગહમારુળ્હે પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ સઙ્ગહં આરોપિતનયેનેવ ગણસજ્ઝાયમકંસુ. ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિ ચ નેસં સજ્ઝાયારમ્ભકાલેયેવ સાધુકારં દદમાના વિય મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા કમ્પિત્થ. તે એતેનેવ નયેન સેસપારાજિકાનિપિ સઙ્ગહં આરોપેત્વા ‘‘ઇદં પારાજિકકણ્ડ’’ન્તિ ઠપેસું. એવં તેરસ સઙ્ઘાદિસેસાનિ ‘‘તેરસક’’ન્તિઆદીનિ વત્વા વીસાધિકાનિ દ્વે સિક્ખાપદસતાનિ ‘‘મહાવિભઙ્ગો’’તિ કિત્તેત્વા ઠપેસું. મહાવિભઙ્ગાવસાનેપિ પુરિમનયેનેવ મહાપથવી અકમ્પિત્થ. તતો ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે અટ્ઠ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પારાજિકકણ્ડં નામા’’તિઆદીનિ વત્વા તીણિ સિક્ખાપદસતાનિ ચત્તારિ ચ સિક્ખાપદાનિ ‘‘ભિક્ખુનિવિભઙ્ગો’’તિ કિત્તેત્વા ‘‘અયં ઉભતોવિભઙ્ગો નામ ચતુસટ્ઠિભાણવારો’’તિ ઠપેસું. ઉભતોવિભઙ્ગાવસાનેપિ વુત્તનયેનેવ પથવી અકમ્પિત્થ. એતેનેવુપાયેન અસીતિભાણવારપરિમાણં ખન્ધકં પઞ્ચવીસતિભાણવારપરિમાણં પરિવારઞ્ચ સઙ્ગહં આરોપેત્વા ‘‘ઇદં વિનયપિટકં નામા’’તિ ઠપેસું. વિનયપિટકાવસાનેપિ વુત્તનયેનેવ પથવીકમ્પો અહોસિ. તં આયસ્મન્તં ઉપાલિત્થેરં પટિચ્છાપેસું ‘‘આવુસો, ઇદં તુય્હં નિસ્સિતકે વાચેહી’’તિ એવમેત્થ અવુત્તોપિ વિસેસો વેદિતબ્બો.

એવં વિનયપિટકં સઙ્ગહમારોપેત્વા સુત્તન્તપિટકં સઙ્ગાયિંસુ. ઇદાનિ તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિનયં સઙ્ગાયિત્વા’’તિઆદિ. મહાકસ્સપત્થેરો આનન્દત્થેરં ધમ્મં પુચ્છીતિ એત્થ અયમનુક્કમો વેદિતબ્બો – આનન્દત્થેરે દન્તખચિતં બીજનિં ગહેત્વા ધમ્માસને નિસિન્ને આયસ્મા મહાકસ્સપત્થેરો ભિક્ખૂ પુચ્છિ ‘‘કતરં, આવુસો, પિટકં પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિ? ‘‘સુત્તન્તપિટકં, ભન્તેતિ. સુત્તન્તપિટકે ચતસ્સો સઙ્ગીતિયો, તાસુ પઠમં કતરં સઙ્ગીતિન્તિ? દીઘસઙ્ગીતિં, ભન્તેતિ. દીઘસઙ્ગીતિયં ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ, તયો ચ વગ્ગા, તેસુ પઠમં કતરં વગ્ગન્તિ. સીલક્ખન્ધવગ્ગં, ભન્તેતિ. સીલક્ખન્ધવગ્ગે તેરસ સુત્તન્તા, તેસુ પઠમં કતરં સુત્તન્તિ? બ્રહ્મજાલસુત્તં નામ ભન્તે તિવિધસીલાલઙ્કતં નાનાવિધમિચ્છાજીવકુહનલપનાદિવિદ્ધંસનં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિજાલવિનિવેઠનં દસસહસ્સિલોકધાતુપકમ્પનં, તં પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં આનન્દં એતદવોચ ‘‘બ્રહ્મજાલં, આવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિ?

અન્તરા ચ ભન્તે રાજગહં અન્તરા ચ નાળન્દન્તિ એત્થ અન્તરા-સદ્દો કારણખણચિત્તવેમજ્ઝવિવરાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હિ ‘‘તદન્તરં કો જાનેય્ય અઞ્ઞત્ર તથાગતા’’તિ (અ. નિ. ૬.૪૪; ૧૦.૭૫) ચ, ‘‘જના સઙ્ગમ્મ મન્તેન્તિ, મઞ્ચ તઞ્ચ કિમન્તર’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૨૮) ચ આદીસુ કારણે અન્તરાસદ્દો વત્તતિ. ‘‘અદ્દસ મં ભન્તે અઞ્ઞતરા ઇત્થી વિજ્જન્તરિકાય ભાજનં ધોવન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૪૯) ખણે. ‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૨૦) ચિત્તે. ‘‘અન્તરા વોસાનમાપાદી’’તિઆદીસુ વેમજ્ઝે. ‘‘અપિ ચાયં તપોદા દ્વિન્નં મહાનિરયાનં અન્તરિકાય આગચ્છતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૩૧) વિવરે. સ્વાયમિધ વિવરે વત્તતિ, તસ્મા રાજગહસ્સ ચ નાળન્દાય ચ વિવરેતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો, અન્તરાસદ્દેન પન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કતં. ઈદિસેસુ ચ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા ‘‘અન્તરા ગામઞ્ચ નદિઞ્ચ યાતી’’તિ એવં એકમેવ અન્તરાસદ્દં પયુજ્જન્તિ, સો દુતિયપદેનપિ યોજેતબ્બો હોતિ. અયોજિયમાને ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ સામિવચનપ્પસઙ્ગે અન્તરાસદ્દયોગેન ઉપયોગવચનસ્સ ઇચ્છિતત્તા. ઇધ પન યોજેત્વા એવં વુત્તો. રાજાગારકેતિ તત્થ રઞ્ઞો કીળનત્થં પટિભાનચિત્તવિચિત્રં અગારં અકંસુ, તં રાજાગારકન્તિ પવુચ્ચતિ, તસ્મિં. અમ્બલટ્ઠિકાતિ રઞ્ઞો ઉય્યાનં. તસ્સ કિર દ્વારસમીપે તરુણો અમ્બરુક્ખો અત્થિ, તં અમ્બલટ્ઠિકાતિ વદન્તિ. તસ્સ અવિદૂરભવત્તા ઉય્યાનમ્પિ અમ્બલટ્ઠિકાત્વેવ સઙ્ખ્યં ગતં ‘‘વરુણાનગર’’ન્તિઆદીસુ વિય.

સુપ્પિયઞ્ચ પરિબ્બાજકન્તિ એત્થ સુપ્પિયોતિ તસ્સ નામં, પરિબ્બાજકોતિ સઞ્જયસ્સ અન્તેવાસી છન્નપરિબ્બાજકો. બ્રહ્મદત્તઞ્ચ માણવકન્તિ એત્થ બ્રહ્મદત્તોતિ તસ્સ નામં. માણવોતિ સત્તોપિ ચોરોપિ તરુણોપિ વુચ્ચતિ. તથા હિ –

‘‘ચોદિતા દેવદૂતેહિ, યે પમજ્જન્તિ માણવા;

તે દીઘરત્તં સોચન્તિ, હીનકાયૂપગા નરા’’તિ. (મ. નિ. ૩.૨૭૧; અ. નિ. ૩.૩૬) –

આદીસુ સત્તો માણવોતિ વુત્તો. ‘‘માણવેહિપિ સમાગચ્છન્તિ કતકમ્મેહિપિ અકતકમ્મેહિપી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૪૯) ચોરો. ‘‘અમ્બટ્ઠમાણવો અઙ્ગકો માણવો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૮-૨૬૧, ૩૧૬) તરુણો માણવોતિ વુત્તો. ઇધાપિ અયમેવ અધિપ્પેતો. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘બ્રહ્મદત્તં નામ તરુણપુરિસં આરબ્ભા’’તિ. જીવકમ્બવનેતિ જીવકસ્સ કોમારભચ્ચસ્સ અમ્બવને. અથ ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ અવત્વા ‘‘કેનસદ્ધિ’’ન્તિ કસ્મા વુત્તં? ન એતં સુત્તં ભગવતા એવ વુત્તં, રઞ્ઞાપિ ‘‘યથા નુ ખો ઇમાનિ પુથુસિપ્પાયતનાની’’તિઆદિના કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ વુત્તં અત્થિ, તસ્મા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. વેદેહિપુત્તેનાતિ અયં કોસલરઞ્ઞો ધીતાય પુત્તો, ન વિદેહરઞ્ઞો, ‘‘વેદેહી’’તિ પન પણ્ડિતાધિવચનમેતં. વિદન્તિ એતેનાતિ વેદો, ઞાણસ્સેતં અધિવચનં. વેદેન ઈહતિ ઘટતિ વાયમતીતિ વેદેહી, વેદેહિયા પુત્તો વેદેહિપુત્તો, તેન.

એતેનેવુપાયેન પઞ્ચ નિકાયે પુચ્છીતિ એત્થ અયમનુક્કમો વેદિતબ્બો. વુત્તનયેન બ્રહ્મજાલસ્સ પુચ્છાવિસજ્જનાવસાને પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ સજ્ઝાયમકંસુ. વુત્તનયેનેવ ચ પથવીકમ્પો અહોસિ. એવં બ્રહ્મજાલં સઙ્ગાયિત્વા તતો પરં ‘‘સામઞ્ઞફલં પનાવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિના પુચ્છાવિસજ્જનાનુક્કમેન સદ્ધિં બ્રહ્મજાલેન તેરસસુત્તન્તં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘અયં સીલક્ખન્ધવગ્ગો નામા’’તિ કિત્તેત્વા ઠપેસું. તદનન્તરં મહાવગ્ગં, તદનન્તરં પાથિકવગ્ગન્તિ એવં તિવગ્ગસઙ્ગહં ચતુત્તિંસસુત્તન્તપટિમણ્ડિતં ચતુસટ્ઠિભાણવારપરિમાણં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘અયં દીઘનિકાયો નામા’’તિ વત્વા આયસ્મન્તં આનન્દત્થેરં પટિચ્છાપેસું ‘‘આવુસો, ઇમં તુય્હં નિસ્સિતકે વાચેહી’’તિ. તતો અનન્તરં અસીતિભાણવારપરિમાણં મજ્ઝિમનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ નિસ્સિતકે પટિચ્છાપેસું ‘‘ઇમં તુમ્હે પરિહરથા’’તિ. તદનન્તરં ભાણવારસતપરિમાણં સંયુત્તનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા મહાકસ્સપત્થેરં પટિચ્છાપેસું ‘‘ભન્તે, ઇમં તુમ્હાકં નિસ્સિતકે વાચેથા’’તિ. તદનન્તરં વીસતિભાણવારસતપઅમાણં અઙ્ગુત્તરનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા અનુરુદ્ધત્થેરં પટિચ્છાપેસું ‘‘ઇમં તુમ્હાકં નિસ્સિતકે વાચેથા’’તિ.

તદનન્તરં –

‘‘ધમ્મસઙ્ગણિં વિભઙ્ગઞ્ચ, કથાવત્થુઞ્ચ પુગ્ગલં;

ધાતુયમકં પટ્ઠાનં, અભિધમ્મોતિ વુચ્ચતી’’તિ. –

એવં સંવણ્ણિતં સુખુમઞાણગોચરં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘ઇદં અભિધમ્મપિટકં નામા’’તિ વત્વા પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ સજ્ઝાયમકંસુ. વુત્તનયેનેવ પથવીકમ્પો અહોસિ. તતો પરં જાતકં મહાનિદ્દેસો પટિસમ્ભિદામગ્ગો અપદાનં સુત્તનિપાતો ખુદ્દકપાઠો ધમ્મપદં ઉદાનં ઇતિવુત્તકં વિમાનવત્થુ પેતવત્થુ થેરગાથા થેરીગાથાતિ ઇમં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘ખુદ્દકગન્થો નામ અય’’ન્તિ ચ વત્વા અભિધમ્મપિટકસ્મિંયેવ સઙ્ગહં આરોપયિંસૂતિ દીઘભાણકા વદન્તિ. મજ્ઝિમભાણકા પન ‘‘ચરિયાપિટકબુદ્ધવંસેહિ સદ્ધિં સબ્બમ્પિ તં ખુદ્દકગન્થં સુત્તન્તપિટકે પરિયાપન્ન’’ન્તિ વદન્તિ. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – જાતકાદિકે ખુદ્દકનિકાયપરિયાપન્ને યેભુય્યેન ચ ધમ્મનિદ્દેસભૂતે તાદિસે અભિધમ્મપિટકે સઙ્ગણ્હિતું યુત્તં, ન પન દીઘનિકાયાદિપ્પકારે સુત્તન્તપિટકે, નાપિ પઞ્ઞત્તિનિદ્દેસભૂતે વિનયપિટકેતિ. દીઘભાણકા ‘‘જાતકાદીનં અભિધમ્મપિટકે સઙ્ગહો’’તિ વદન્તિ. ચરિયાપિટકબુદ્ધવંસાનઞ્ચેત્થ અગ્ગહણં જાતકગતિકત્તા. મજ્ઝિમભાણકા પન અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન દેસિતાનં જાતકાદીનં યથાનુલોમદેસનાભાવતો તાદિસે સુત્તન્તપિટકે સઙ્ગહો યુત્તો, ન પન સભાવધમ્મનિદ્દેસભૂતે યથાધમ્મસાસને અભિધમ્મપિટકેતિ જાતકાદીનં સુત્તપરિયાપન્નતં વદન્તિ. તત્થ યુત્તં વિચારેત્વા ગહેતબ્બં. ખુદ્દકનિકાયસ્સ સેસનિકાયાનં વિય અપાકટત્તા સેસે ઠપેત્વા ખુદ્દકનિકાયં પાકટં કત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ ખુદ્દકનિકાયો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થાતિ તેસુ નિકાયેસુ. તત્થાતિ ખુદ્દકનિકાયે.

એવં નિમિત્તપયોજનકાલદેસકારકકરણપ્પકારેહિ પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તત્થ વવત્થાપિતેસુ ધમ્મવિનયેસુ નાનપ્પકારકોસલ્લત્થં એકવિધાદિભેદે દસ્સેતું ‘‘તદેતં સબ્બમ્પી’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિન્તિ એત્થ અનાવરણઞાણપદટ્ઠાનં મગ્ગઞાણં મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ અનાવરણઞાણં ‘‘સમ્માસમ્બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. પચ્ચવેક્ખન્તેન વાતિ ઉદાનાદિવસેન પવત્તધમ્મં સન્ધાયાહ. વિમુત્તિરસન્તિ અરહત્તફલસ્સાદં વિમુત્તિસમ્પત્તિકં વા અગ્ગફલનિપ્ફાદનતો, વિમુત્તિકિચ્ચં વા કિલેસાનં અચ્ચન્તવિમુત્તિસમ્પાદનતો.

કિઞ્ચાપિ અવિસેસેન સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં કિલેસવિનયનેન વિનયો, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને અપાયપતનાદિતો ધારણેન ધમ્મો ચ હોતિ, ઇધાધિપ્પેતે પન ધમ્મવિનયે નિદ્ધારેતું ‘‘તત્થ વિનયપિટક’’ન્તિઆદિમાહ. ખન્ધાદિવસેન સભાવધમ્મદેસનાબાહુલ્લતો આહ ‘‘અવસેસં બુદ્ધવચનં ધમ્મો’’તિ. અથ વા યદિપિ ધમ્મોયેવ વિનયો પરિયત્તિઆદિભાવતો, તથાપિ વિનયસદ્દસન્નિધાનો અભિન્નાધિકરણભાવેન પયુત્તો ધમ્મસદ્દો વિનયતન્તિવિપરીતં તન્તિં દીપેતિ યથા ‘‘પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારો, ગોબલીબદ્દ’’ન્તિઆદિ.

અનેકજાતિસંસારન્તિ અયં ગાથા ભગવતા અત્તનો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં અરહત્તપ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખન્તેન એકૂનવીસતિમસ્સ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ અનન્તરં ભાસિતા. તેનાહ ‘‘ઇદં પઠમબુદ્ધવચન’’ન્તિ. ઇદં કિર સબ્બબુદ્ધેહિ અવિજહિતઉદાનં. અયમસ્સ સઙ્ખેપત્થો (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૧૫૪) – અહં ઇમસ્સ અત્તભાવગેહસ્સ કારકં તણ્હાવડ્ઢકિં ગવેસન્તો યેન ઞાણેન તં દટ્ઠું સક્કા, તસ્સ બોધિઞાણસ્સત્થાય દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારો એત્તકં કાલં અનેકજાતિસંસારં અનેકજાતિસતસહસ્સસઙ્ખ્યં સંસારવટ્ટં અનિબ્બિસં અનિબ્બિસન્તો તં ઞાણં અવિન્દન્તો અલભન્તોયેવ સન્ધાવિસ્સં સંસરિં. યસ્મા જરાબ્યાધિમરણમિસ્સતાય જાતિ નામેસા પુનપ્પુનં ઉપગન્તું દુક્ખા, ન ચ સા તસ્મિં અદિટ્ઠે નિવત્તતિ, તસ્મા તં ગવેસન્તો સન્ધાવિસ્સન્તિ અત્થો.

દિટ્ઠોસીતિ ઇદાનિ મયા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝન્તેન દિટ્ઠો અસિ. પુન ગેહન્તિ પુન ઇમં અત્તભાવસઙ્ખાતં મમ ગેહં ન કાહસિ ન કરિસ્સસિ. તવ સબ્બા અનવસેસા કિલેસફાસુકા મયા ભગ્ગા. ઇમસ્સ તયા કતસ્સ અત્તભાવગેહસ્સ કૂટં અવિજ્જાસઙ્ખાતં કણ્ણિકમણ્ડલં વિસઙ્ખતં વિદ્ધંસિતં. વિસઙ્ખારં નિબ્બાનં આરમ્મણકરણવસેન ગતં અનુપવિટ્ઠં ઇદાનિ મમ ચિત્તં, અહઞ્ચ તણ્હાનં ખયસઙ્ખાતં અરહત્તમગ્ગં અરહત્તફલં વા અજ્ઝગા અધિગતો પત્તોસ્મીતિ અત્થો. ગણ્ઠિપદેસુ પન ‘‘વિસઙ્ખારગતન્તિ ચિત્તમેવ તણ્હાનં ખયસઙ્ખાતં અરહત્તમગ્ગં અરહત્તફલં વા અજ્ઝગા અધિગતો પત્તો’’તિ એવમ્પિ અત્થો વુત્તો. અયં મનસા પવત્તિતધમ્માનં આદિ. ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્માતિ અયં પન વાચાય પવત્તિતધમ્માનં આદી’’તિ વદન્તિ. અન્તોજપ્પનવસેન કિર ભગવા ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિઆદિમાહ.

કેચીતિ ખન્ધકભાણકા. પઠમં વુત્તો પન ધમ્મપદભાણકાનં અધિપ્પાયોતિ વેદિતબ્બો. એત્થ ચ ખન્ધકભાણકા વદન્તિ ‘‘ધમ્મપદભાણકાનં ગાથા મનસા દેસિતત્તા તદા મહતો જનસ્સ ઉપકારાય ન હોતિ, અમ્હાકં પન ગાથા વચીભેદં કત્વા દેસિતત્તા તદા સુણન્તાનં દેવબ્રહ્માનં ઉપકારાય અહોસિ, તસ્મા ઇદમેવ પઠમબુદ્ધવચન’’ન્તિ. ધમ્મપદભાણકા પન ‘‘દેસનાય જનસ્સ ઉપકારાનુપકારભાવો લક્ખણં ન હોતિ, ભગવતા મનસા દેસિતત્તાયેવ ઇદં પઠમબુદ્ધવચન’’ન્તિ વદન્તિ, તસ્મા ઉભયમ્પિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિરુદ્ધં ન હોતીતિ વેદિતબ્બં. નનુ ચ યદિ ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિ મનસા દેસિતં, અથ કસ્મા ધમ્મપદઅટ્ઠકથાયં (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૧૫૩-૧૫૪) ‘‘અનેકજાતિસંસારન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા બોધિરુક્ખમૂલે નિસિન્નો ઉદાનવસેન ઉદાનેત્વા અપરભાગે આનન્દત્થેરેન પુટ્ઠો કથેસી’’તિ વુત્તન્તિ? તત્થાપિ મનસા ઉદાનેત્વાતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. અથ વા મનસાવ દેસિતન્તિ એવં ગહણે કિં કારણન્તિ ચે? યદિ વચીભેદં કત્વા દેસિતં સિયા, ઉદાનપાળિયં આરુળ્હં ભવેય્ય, તસ્મા ઉદાનપાળિયં અનારુળ્હભાવોયેવ વચીભેદં અકત્વા મનસા દેસિતભાવે કારણન્તિ વદન્તિ.

યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્માતિ એત્થ ઇતિસદ્દો આદિઅત્થો. તેન ‘‘આતાપિનો ઝાયતો બ્રાહ્મણસ્સ, અથસ્સ કઙ્ખા વપયન્તિ સબ્બા. યતો પજાનાતિ સહેતુધમ્મ’’ન્તિ આદિગાથાત્તયં સઙ્ગણ્હાતિ. ઉદાનગાથન્તિ પન જાતિયા એકવચનં, તત્થાપિ પઠમગાથંયેવ વા ગહેત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એત્થ પન યં વત્તબ્બં, તં ખન્ધકે આવિ ભવિસ્સતિ. પાટિપદદિવસેતિ ઇદં ‘‘સબ્બઞ્ઞુભાવપ્પત્તસ્સા’’તિ ન એતેન સમ્બન્ધિતબ્બં, ‘‘પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્ના’’તિ એતેન પન સમ્બન્ધિતબ્બં. વિસાખપુણ્ણમાયમેવ હિ ભગવા પચ્ચૂસસમયે સબ્બઞ્ઞુતં પત્તોતિ. સોમનસ્સમયઞાણેનાતિ સોમનસ્સસમ્પયુત્તઞાણેન. આમન્તયામીતિ નિવેદયામિ, બોધેમીતિ અત્થો. વયધમ્માતિ અનિચ્ચલક્ખણમુખેન દુક્ખાનત્તલક્ખણમ્પિ સઙ્ખારાનં વિભાવેતિ ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૫) વચનતો. લક્ખણત્તયવિભાવનનયેનેવ તદારમ્મણં વિપસ્સનં દસ્સેન્તો સબ્બતિત્થિયાનં અવિસયભૂતં બુદ્ધાવેણિકં ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનાધિટ્ઠાનં અવિપરીતં નિબ્બાનગામિનિં પટિપદં પકાસેતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઇદાનિ તત્થ સમ્માપટિપત્તિયં નિયોજેતિ ‘‘અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ. અથ વા ‘‘વયધમ્મા સઙ્ખારા’’તિ એતેન સઙ્ખેપેન સંવેજેત્વા ‘‘અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ સઙ્ખેપેનેવ નિરવસેસં સમ્માપટિપત્તિં દસ્સેતિ. અપ્પમાદપદઞ્હિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં કેવલપરિપુણ્ણં સાસનં પરિયાદિયિત્વા તિટ્ઠતીતિ. અન્તરેતિ અન્તરાળે, વેમજ્ઝેતિ અત્થો.

સુત્તન્તપિટકન્તિ એત્થ યથા કમ્મમેવ કમ્મન્તં, એવં સુત્તમેવ સુત્તન્તન્તિ વેદિતબ્બં. અસઙ્ગીતન્તિ સઙ્ગીતિક્ખન્ધકકથાવત્થુપ્પકરણાદિ. કેચિ પન ‘‘સુભસુત્તમ્પિ પઠમસઙ્ગીતિયં અસઙ્ગીત’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુજ્જતિ. ‘‘પઠમસઙ્ગીતિતો પુરેતરમેવ હિ આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન જેતવને વિહરન્તેન સુભસ્સ માણવસ્સ દેસિત’’ન્તિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં. સુભસુત્તં પન ‘‘એવં મે સુતં – એકં સમયં આયસ્મા આનન્દો સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે અચિરપરિનિબ્બુતે ભગવતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૪૪૪) આગતં. તત્થ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિવચનં પઠમસઙ્ગીતિયં આયસ્મતા આનન્દત્થેરેનેવ વત્તું યુત્તરૂપં ન હોતિ. ન હિ આનન્દત્થેરો સયમેવ સુભસુત્તં દેસેત્વા ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદીનિ વદતિ. એવં પન વત્તબ્બં સિયા ‘‘એકમિદાહં, ભન્તે, સમયં સાવત્થિયં વિહરામિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિ, તસ્મા દુતિયતતિયસઙ્ગીતિકારકેહિ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિના સુભસુત્તં સઙ્ગીતિમારોપિતં વિય દિસ્સતિ. અથ આચરિયધમ્મપાલત્થેરસ્સ એવમધિપ્પાયો સિયા ‘‘આનન્દત્થેરેનેવ વુત્તમ્પિ સુભસુત્તં પઠમસઙ્ગીતિં આરોપેત્વા તન્તિં ઠપેતુકામેહિ મહાકસ્સપત્થેરાદીહિ અઞ્ઞેસુ સુત્તેસુ આગતનયેનેવ ‘એવં મે સુત’ન્તિઆદિના તન્તિ ઠપિતા’’તિ, એવં સતિ યુજ્જેય્ય. અથ વા આયસ્મા આનન્દત્થેરો સુભસુત્તં સયં દેસેન્તોપિ સામઞ્ઞફલાદીસુ ભગવતા દેસિતનયેનેવ દેસેસીતિ ભગવતો સમ્મુખા લદ્ધનયે ઠત્વા દેસિતત્તા ભગવતા દેસિતં ધમ્મં અત્તનિ અદહન્તો ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિમાહાતિ એવમધિપ્પાયો વેદિતબ્બો.

ઉભયાનિ પાતિમોક્ખાનીતિ ભિક્ખુભિક્ખુનીપાતિમોક્ખવસેન. દ્વે વિભઙ્ગાનીતિ ભિક્ખુભિક્ખુનીવિભઙ્ગવસેનેવ દ્વે વિભઙ્ગાનિ. દ્વાવીસતિ ખન્ધકાનીતિ મહાવગ્ગચૂળવગ્ગેસુ આગતાનિ દ્વાવીસતિ ખન્ધકાનિ. સોળસપરિવારાતિ સોળસહિ પરિવારેહિ ઉપલક્ખિતત્તા સોળસપરિવારાતિ વુત્તં. તથા હિ પરિવારપાળિયં ‘‘યં તેન ભગવતા જાનતા પસ્સતા અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન પઠમં પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિઆદિના (પરિ. ૧) પઞ્ઞત્તિવારો, તતો પરં ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તો કતિ આપત્તિયો આપજ્જતી’’તિઆદિના (પરિ. ૧૫૭) કતાપત્તિવારો, ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ આપત્તિયો ચતુન્નં વિપત્તીનં કતિ વિપત્તિયો ભજન્તી’’તિઆદિપ્પભેદો (પરિ. ૧૮૨) વિપત્તિવારો, ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ આપત્તિયો સત્તન્નં આપત્તિક્ખન્ધાનં કતિહિ આપત્તિક્ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતા’’તિઆદિપ્પભેદો (પરિ. ૧૮૩) સઙ્ગહવારો, ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ આપત્તિયો છન્નં આપત્તિસમુટ્ઠાનાનં કતિહિ સમુટ્ઠાનેહિ સમુટ્ઠન્તી’’તિઆદિના (પરિ. ૧૮૪) સમુટ્ઠાનવારો, ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ આપત્તિયો ચતુન્નં અધિકરણાનં કતમં અધિકરણ’’ન્તિઆદિના (પરિ. ૧૮૫) અધિકરણવારો, ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ આપત્તિયો સત્તન્નં સમથાનં કતિહિ સમથેહિ સમ્મન્તી’’તિઆદિપ્પભેદો (પરિ. ૧૮૬) સમથવારો, તદનન્તરં સમુચ્ચયવારો ચાતિ અટ્ઠ વારા વુત્તા. તતો પરં ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવનપચ્ચયા પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિઆદિના (પરિ. ૧૮૮) નયેન પુન પચ્ચયવસેન એકો પઞ્ઞત્તિવારો, તસ્સ વસેન પુરિમસદિસા એવ કતાપત્તિવારાદયો સત્ત વારાતિ એવં અપરેપિ અટ્ઠ વારા વુત્તા. ઇતિ ઇમાનિ અટ્ઠ, પુરિમાનિપિ અટ્ઠાતિ મહાવિભઙ્ગે સોળસ વારા દસ્સિતા. તતો પરં તેનેવ નયેન ભિક્ખુનિવિભઙ્ગેપિ સોળસ વારા આગતાતિ ઇમેહિ સોળસહિ વારેહિ ઉપલક્ખિતત્તા સોળસપરિવારાતિ વુચ્ચતિ. પોત્થકેસુ પન કત્થચિ ‘‘પરિવારો’’તિ એત્તકમેવ દિસ્સતિ, બહૂસુ પન પોત્થકેસુ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં અભિધમ્મટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘સોળસપરિવારા’’તિ એવમેવ વુત્તત્તા અયમ્પિ પાઠો ન સક્કા પટિબાહિતુન્તિ તસ્સેવત્થો વુત્તો.

બ્રહ્મજાલાદિચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહોતિ બ્રહ્મજાલસુત્તાદીનિ ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ સઙ્ગય્હન્તિ એત્થ, એતેનાતિ વા બ્રહ્મજાલાદિચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો. વુત્તપ્પમાણાનં વા સુત્તાનં સઙ્ગહો એતસ્સાતિ બ્રહ્મજાલાદિચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહોતિ. એવં સેસેસુપિ વેદિતબ્બં.

વિવિધવિસેસનયત્તાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થં વિભાવેન્તો આહ ‘‘વિવિધા હી’’તિઆદિ. દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજનાતિ યથાક્કમં લોકવજ્જેસુ સિક્ખાપદેસુ દળ્હીકમ્મપ્પયોજના, પણ્ણત્તિવજ્જેસુ સિથિલકરણપ્પયોજનાતિ વેદિતબ્બં. અજ્ઝાચારનિસેધનતોતિ સઞ્ઞમવેલં અતિભવિત્વા પવત્તો આચારો અજ્ઝાચારો, વીતિક્કમો, તસ્સ નિસેધનતોતિ અત્થો. તેનાતિ વિવિધનયત્તાદિહેતુના. એતન્તિ ‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા’’તિઆદિગાથાવચનં. એતસ્સાતિ વિનયસ્સ. ઇતરં પનાતિ સુત્તં.

ઇદાનિ અત્થાનં સૂચનતોતિઆદિગાથાય અત્થં પકાસેન્તો આહ ‘‘તઞ્હી’’તિઆદિ. અત્તત્થપરત્થાદિભેદેતિ યો તં સુત્તં સજ્ઝાયતિ સુણાતિ વાચેતિ ચિન્તેતિ દેસેતિ ચ, સુત્તેન સઙ્ગહિતો સીલાદિઅત્થો તસ્સપિ હોતિ, તેન પરસ્સ સાધેતબ્બતો પરસ્સપિ હોતીતિ તદુભયં તં સુત્તં સૂચેતિ દીપેતિ. તથા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થે લોકિયલોકુત્તરત્થે ચાતિ એવમાદિભેદે અત્થે આદિસદ્દેન સઙ્ગણ્હાતિ. અત્થસદ્દો ચાયં હિતપરિયાયવચનો, ન ભાસિતત્થવચનો. યદિ સિયા, સુત્તં અત્તનોપિ ભાસિતત્થં સૂચેતિ પરસ્સપીતિ અયમત્થો વુત્તો સિયા, સુત્તેન ચ યો અત્થો પકાસિતો, સો તસ્સેવ હોતિ, ન તેન પરત્થો સૂચિતો હોતીતિ. તેન સૂચેતબ્બસ્સ પરત્થસ્સ નિવત્તેતબ્બસ્સ અભાવા અત્તગ્ગહણઞ્ચ ન કત્તબ્બં. અત્તત્થપરત્થવિનિમુત્તસ્સ ભાસિતત્થસ્સ અભાવા આદિગ્ગહણઞ્ચ ન કત્તબ્બં, તસ્મા યથાવુત્તસ્સ હિતપરિયાયસ્સ અત્થસ્સ સુત્તે અસમ્ભવતો સુત્તાધારસ્સ પુગ્ગલસ્સ વસેન અત્તત્થપરત્થા વુત્તા.

અથ વા સુત્તં અનપેક્ખિત્વા યે અત્તત્થાદયો અત્થપ્પભેદા ‘‘ન હઞ્ઞદત્થત્થિ પસંસલાભા’’તિ એતસ્સ પદસ્સ નિદ્દેસે (મહાનિ. ૬૩) વુત્તા અત્તત્થો, પરત્થો, ઉભયત્થો, દિટ્ઠધમ્મિકો અત્થો, સમ્પરાયિકો અત્થો, ઉત્તાનો અત્થો, ગમ્ભીરો અત્થો, ગુળ્હો અત્થો, પટિચ્છન્નો અત્થો, નેય્યો અત્થો, નીતો અત્થો, અનવજ્જો અત્થો, નિક્કિલેસો અત્થો, વોદાનો અત્થો, પરમત્થોતિ, તે અત્થે સુત્તં સૂચેતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. તથા હિ કિઞ્ચાપિ સુત્તનિરપેક્ખં અત્તત્થાદયો વુત્તા સુત્તત્થભાવેન અનિદ્દિટ્ઠત્તા, તેસુ પન એકોપિ અત્થપ્પભેદો સુત્તેન દીપેતબ્બતં નાતિક્કમતિ, તસ્મા તે અત્થે સુત્તં સૂચેતીતિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે અત્થ-સદ્દોયં ભાસિતત્થપરિયાયોપિ હોતિ. એત્થ હિ પુરિમકા પઞ્ચ અત્થપ્પભેદા હિતપરિયાયા, તતો પરે છ ભાસિતત્થભેદા, પચ્છિમકા પન ઉભયસભાવા. તત્થ દુરધિગમતાય વિભાવને અગાધભાવો ગમ્ભીરો, ન વિવટો ગુળ્હો, મૂલુદકાદયો વિય પંસુના અક્ખરસન્નિવેસાદિના તિરોહિતો પટિચ્છન્નો. નિદ્ધારેત્વા ઞાપેતબ્બો નેય્યો, યથારુતવસેન વેદિતબ્બો નીતો. અનવજ્જનિક્કિલેસવોદાના પરિયાયવસેન વુત્તા, કુસલવિપાકકિરિયધમ્મવસેન વા. પરમત્થો નિબ્બાનં, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવો એવ વા.

અથ વા અત્તના ચ અપ્પિચ્છો હોતીતિ અત્તત્થં, અપ્પિચ્છાકથઞ્ચ પરેસં કત્તા હોતીતિ પરત્થં સૂચેતિ. એવં ‘‘અત્તના ચ પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતી’’તિઆદીનિ (અ. નિ. ૪.૯૯) સુત્તાનિ યોજેતબ્બાનિ. વિનયાભિધમ્મેહિ ચ વિસેસેત્વા સુત્તસદ્દસ્સ અત્થો વત્તબ્બો, તસ્મા વેનેય્યજ્ઝાસયવસપ્પવત્તાય દેસનાય અત્તહિતપરહિતાદીનિ સાતિસયં પકાસિતાનિ હોન્તિ તપ્પધાનભાવતો, ન આણાધમ્મસભાવવસપ્પવત્તાયાતિ ઇદમેવ અત્થાનં સૂચનતો સુત્તન્તિ વુત્તં. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્ન’’ન્તિ (પાચિ. ૬૫૫) ચ ‘‘સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાની’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા) ચ એવમાદીસુ સુત્તસદ્દો ઉપચરિતોતિ ગહેતબ્બો.

સુત્તેસુ આણાધમ્મસભાવા ચ વેનેય્યજ્ઝાસયં અનુવત્તન્તિ, ન વિનયાભિધમ્મેસુ વિય વેનેય્યજ્ઝાસયો આણાધમ્મસભાવે, તસ્મા વેનેય્યાનં એકન્તહિતપટિલાભસંવત્તનિકા સુત્તન્તદેસના હોતીતિ ‘‘સુવુત્તા ચેત્થ અત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘એકન્તહિતપટિલાભસંવત્તનિકા સુત્તન્તદેસના’’તિ ઇદમ્પિ વેનેય્યાનં હિતસમ્પાપને સુત્તન્તદેસનાય તપ્પરભાવંયેવ સન્ધાય વુત્તં. તપ્પરભાવો ચ વેનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમતો દટ્ઠબ્બો. તેનેવાહ ‘‘વેનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમેન વુત્તત્તા’’તિ. વિનયદેસનં વિય ઇસ્સરભાવતો આણાપતિટ્ઠાપનવસેન અદેસેત્વા વેનેય્યાનં અજ્ઝાસયાનુલોમેન ચરિયાનુરૂપં વુત્તત્તા દેસિતત્તાતિ અત્થો.

અનુપુબ્બસિક્ખાદિવસેન કાલન્તરે અભિનિપ્ફત્તિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સસ્સમિવ ફલ’’ન્તિ. પસવતીતિ ફલતિ, નિપ્ફાદેતીતિ અત્થો. ઉપાયસમઙ્ગીનંયેવ નિપ્ફજ્જનભાવં દસ્સેન્તો ‘‘ધેનુ વિય ખીર’’ન્તિ આહ. ધેનુતોપિ હિ ઉપાયવન્તાનંયેવ ખીરપટિલાભો હોતિ. અનુપાયેન હિ અકાલે અજાતવચ્છં ધેનું દોહન્તો કાલેપિ વા વિસાણં ગહેત્વા દોહન્તો નેવ ખીરં પટિલભતિ. ‘‘સુત્તાણા’’તિ એતસ્સ અત્થં પકાસેતું ‘‘સુટ્ઠુ ચ ને તાયતી’’તિ વુત્તં.

સુત્તસભાગન્તિ સુત્તસદિસં. સુત્તસભાગતંયેવ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યથા હી’’તિઆદિ. તચ્છકાનં સુત્તન્તિ વડ્ઢકીનં કાળસુત્તં. પમાણં હોતીતિ તદનુસારેન તચ્છનતો. એવમેતમ્પિ વિઞ્ઞૂનન્તિ યથા કાળસુત્તં પસારેત્વા સઞ્ઞાણે કતે ગહેતબ્બં વિસ્સજ્જેતબ્બઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, એવં વિવાદેસુ ઉપ્પન્નેસુ સુત્તે આનીતમત્તે ‘‘ઇદં ગહેતબ્બં, ઇદં વિસ્સજ્જેતબ્બ’’ન્તિ વિઞ્ઞૂનં પાકટત્તા વિવાદો વૂપસમ્મતીતિ એતમ્પિ સુત્તં વિઞ્ઞૂનં પમાણં હોતીતિ અત્થો. ઇદાનિ અઞ્ઞથાપિ સુત્તસભાગતં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યથા ચા’’તિઆદિ. સુત્તં વિય પમાણત્તા સઙ્ગાહકત્તા ચ સુત્તમિવ સુત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્થ ચ અત્તત્થાદિવિધાને સુત્તસ્સ પમાણભાવો અત્તત્થાદીનંયેવ ચ સઙ્ગાહકત્તં યોજેતબ્બં તદત્થપ્પકાસનપધાનત્તા સુત્તસ્સ. વિનયાભિધમ્મેહિ વિસેસત્તઞ્ચ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં. એતન્તિ ‘‘અત્થાનં સૂચનતો’’તિઆદિકં અત્થવચનં. એતસ્સાતિ સુત્તસ્સ.

ન્તિ યસ્મા. એત્થાતિ અભિધમ્મે. અભિક્કમન્તીતિ એત્થ અભિ-સદ્દો કમનકિરિયાય વુડ્ઢિભાવં અતિરેકતં દીપેતીતિ આહ ‘‘અભિક્કમન્તીતિઆદીસુ વુડ્ઢિયં આગતો’’તિ. અભિઞ્ઞાતાતિ અડ્ઢચન્દાદિના કેનચિ સઞ્ઞાણેન ઞાતા પઞ્ઞાતા પાકટાતિ અત્થો. અડ્ઢચન્દાદિભાવો હિ રત્તિયા ઉપલક્ખણવસેન સઞ્ઞાણં હોતિ, યસ્મા અડ્ઢો ચન્દો, તસ્મા અટ્ઠમી, યસ્મા ઊનો, તસ્મા ચાતુદ્દસી, યસ્મા પુણ્ણો, તસ્મા પન્નરસીતિ. અભિલક્ખિતાતિ એત્થાપિ અયમેવત્થો વેદિતબ્બો. અભિલક્ખિતસદ્દપરિયાયો અભિઞ્ઞાતસદ્દોતિ આહ ‘‘અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતાતિઆદીસુ લક્ખણે’’તિ. એત્થ ચ વાચકસદ્દન્તરસન્નિધાનેન નિપાતાનં તદત્થજોતકમત્તત્તા લક્ખિતસદ્દત્થજોતકો અભિસદ્દો લક્ખણે વત્તતીતિ વુત્તો. રાજાભિરાજાતિ રાજૂહિ પૂજેતું અરહો રાજા. પૂજિતેતિ પૂજારહે.

અભિધમ્મેતિ ‘‘સુપિનન્તેન સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા અનાપત્તિભાવેપિ અકુસલચેતના ઉપલબ્ભતી’’તિઆદિના વિનયપઞ્ઞત્તિયા સઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે. ‘‘પુબ્બાપરવિરોધાભાવતો ધમ્માનંયેવ ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે’’તિપિ વદન્તિ. ‘‘પાણાતિપાતો અકુસલ’’ન્તિ એવમાદીસુ ચ મરણાધિપ્પાયસ્સ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના અકુસલં, ન પાણસઙ્ખાતજીવિતિન્દ્રિયસ્સ ઉપચ્છેદસઙ્ખાતો અતિપાતો, તથા અદિન્નસ્સ પરસન્તકસ્સ આદાનસઙ્ખાતા વિઞ્ઞત્તિ અબ્યાકતો ધમ્મો, તંવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા થેય્યચેતના અકુસલો ધમ્મોતિ એવમાદિનાપિ અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મેતિ અત્થો વેદિતબ્બો. અભિવિનયેતિ એત્થ ‘‘જાતરૂપરજતં ન પટિગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદન્તો વિનયે વિનેતિ નામ. એત્થ ‘‘એવં પટિગ્ગણ્હતો પાચિત્તિયં, એવં દુક્કટન્તિ વદન્તો ચ અભિવિનયે વિનેતિ નામા’’તિ વદન્તિ. તસ્મા જાતરૂપરજતં થેય્યચિત્તેન પરસન્તકં ગણ્હન્તસ્સ યથાવત્થુ પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટેસુ અઞ્ઞતરં, ભણ્ડાગારિકસીસેન ગણ્હન્તસ્સ પાચિત્તિયં, અત્તત્થાય ગણ્હન્તસ્સ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. કેવલં લોલતાય ગણ્હન્તસ્સ અનામાસદુક્કટં, રૂપિયછડ્ડકસ્સ સમ્મતસ્સ અનાપત્તીતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે વિનયે પટિબલો વિનેતુન્તિ અત્થો વેદિતબ્બો. અભિક્કન્તેનાતિ એત્થ કન્તિયા અધિકત્તં અભિસદ્દો દીપેતીતિ આહ ‘‘અધિકે’’તિ.

નનુ ચ ‘‘અભિક્કમન્તી’’તિ એત્થ અભિસદ્દો કમનકિરિયાય વુડ્ઢિભાવં અતિરેકતં દીપેતિ, ‘‘અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા’’તિ એત્થ ઞાણલક્ખણકિરિયાનં સુપાકટત્તા વિસેસં, ‘‘અભિક્કન્તેના’’તિ એત્થ કન્તિયા અધિકત્તં વિસિટ્ઠતં દીપેતીતિ ઇદં તાવ યુત્તં કિરિયાવિસેસકત્તા ઉપસગ્ગસ્સ, ‘‘અભિરાજા અભિવિનયો’’તિ પન પૂજિતપરિચ્છિન્નેસુ રાજવિનયેસુ અભિસદ્દો વત્તતીતિ કથમેતં યુજ્જેય્યાતિ ચે? ઇધાપિ નત્થિ દોસો પૂજનપરિચ્છેદનકિરિયાદીપનતો, તાહિ ચ કિરિયાહિ રાજવિનયાનં યુત્તત્તા, તસ્મા એત્થ અતિમાલાદીસુ અતિસદ્દો વિય અભિસદ્દો સહ સાધનેન કિરિયં વદતીતિ અભિરાજઅભિવિનયસદ્દા સિદ્ધા, એવં અભિધમ્મસદ્દે અભિસદ્દો સહ સાધનેન વુડ્ઢિયાદિકિરિયં દીપેતીતિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બં.

એત્થ ચાતિ અભિધમ્મે. ભાવેતીતિ ચિત્તસ્સ વડ્ઢનં વુત્તં. ફરિત્વાતિ આરમ્મણસ્સ વડ્ઢનં વુત્તં. વુડ્ઢિમન્તોતિ ભાવનાફરણવુડ્ઢીહિ વુડ્ઢિમન્તોપિ ધમ્મા વુત્તાતિ અત્થો. આરમ્મણાદીહીતિ આરમ્મણસમ્પયુત્તકમ્મદ્વારપટિપદાદીહિ. લક્ખણીયત્તાતિ સઞ્જાનિતબ્બત્તા. એકન્તતો લોકુત્તરધમ્માનંયેવ પૂજારહત્તા ‘‘સેક્ખા ધમ્મા’’તિઆદિના લોકુત્તરાયેવ પૂજિતાતિ દસ્સિતા. સભાવપરિચ્છિન્નત્તાતિ ફુસનાદિસભાવેન પરિચ્છિન્નત્તા. અધિકાપિ ધમ્મા વુત્તાતિ એત્થ કામાવચરેહિ મહન્તભાવતો મહગ્ગતા ધમ્માપિ અધિકા નામ હોન્તીતિ તેહિ સદ્ધિં અધિકા ધમ્મા વુત્તા.

યં પનેત્થ અવિસિટ્ઠન્તિ એત્થ વિનયાદીસુ તીસુ અઞ્ઞમઞ્ઞવિસિટ્ઠેસુ યં અવિસિટ્ઠં સમાનં, તં પિટકસદ્દન્તિ અત્થો. વિનયાદયો હિ તયો સદ્દા અઞ્ઞમઞ્ઞં અસાધારણત્તા વિસિટ્ઠા નામ, પિટકસદ્દો પન તેહિ તીહિપિ સાધારણત્તા અવિસિટ્ઠોતિ વુચ્ચતિ. મા પિટકસમ્પદાનેનાતિ પાળિસમ્પદાનવસેન મા ગણ્હથાતિ વુત્તં હોતિ. કુદાલઞ્ચ પિટકઞ્ચ કુદાલપિટકં. તત્થ કુ વુચ્ચતિ પથવી, તસ્સા દાલનતો વિદાલનતો અયોમયો ઉપકરણવિસેસો કુદાલં નામ, તાલપણ્ણવેત્તલતાદીહિ કતો ભાજનવિસેસો પિટકં નામ, તં આદાય ગહેત્વાતિ અત્થો. યથાવુત્તેનાતિ ‘‘એવં દુવિધત્થેના’’તિઆદિના વુત્તપ્પકારેન.

દેસનાસાસનકથાભેદન્તિ એત્થ કથેતબ્બાનં અત્થાનં દેસકાયત્તેન આણાદિવિધિના અભિસજ્જનં પબોધનં દેસના. સાસિતબ્બપુગ્ગલગતેન યથાપરાધાદિના સાસિતબ્બભાવેન અનુસાસનં વિનયનં સાસનં. કથેતબ્બસ્સ સંવરાસંવરાદિનો અત્થસ્સ કથનં વચનપટિબદ્ધતાકરણં કથાતિ વુચ્ચતિ. તસ્મા દેસિતારં ભગવન્તમપેક્ખિત્વા દેસના, સાસિતબ્બપુગ્ગલવસેન સાસનં, કથેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ વસેન કથાતિ એવમેત્થ દેસનાદીનં નાનાકરણં વેદિતબ્બં. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ દેસનાદયો દેસેતબ્બાદિનિરપેક્ખા ન હોન્તિ, આણાદયો પન વિસેસતો દેસકાદિઅધીનાતિ તંતંવિસેસયોગવસેન દેસનાદીનં ભેદો વુત્તો. તથા હિ આણાવિધાનં વિસેસતો આણારહાધીનં તત્થ કોસલ્લયોગતો. એવં વોહારપરમત્થવિધાનાનિ ચ વિધાયકાધીનાનીતિ આણાદિવિધિનો દેસકાયત્તતા વુત્તા. અપરાધજ્ઝાસયાનુરૂપં વિય ધમ્માનુરૂપમ્પિ સાસનં વિસેસતો, તથા વિનેતબ્બપુગ્ગલાપેક્ખન્તિ સાસિતબ્બપુગ્ગલવસેન સાસનં વુત્તં. સંવરાસંવરનામરૂપાનં વિય વિનિવેઠેતબ્બાય દિટ્ઠિયાપિ કથનં સતિ વાચાવત્થુસ્મિં નાસતીતિ વિસેસતો તદધીનન્તિ કથેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ વસેન કથા વુત્તા. ભેદસદ્દો વિસું વિસું યોજેતબ્બો ‘‘દેસનાભેદં સાસનભેદં કથાભેદઞ્ચ યથારહં પરિદીપયે’’તિ. ભેદન્તિ ચ નાનત્તન્તિ અત્થો. તેસુ પિટકેસુ સિક્ખા ચ પહાનાનિ ચ ગમ્ભીરભાવો ચ સિક્ખાપહાનગમ્ભીરભાવં, તઞ્ચ યથારહં પરિદીપયેતિ અત્થો. પરિયત્તિભેદઞ્ચ વિભાવયેતિ સમ્બન્ધો.

પરિયત્તિભેદન્તિ ચ પરિયાપુણનભેદન્તિ અત્થો. યહિન્તિ યસ્મિં વિનયાદિકે પિટકે. યં સમ્પત્તિઞ્ચ વિપત્તિઞ્ચ યથા પાપુણાતિ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયેતિ સમ્બન્ધો. અથ વા યં પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિઞ્ચ વિપત્તિઞ્ચાપિ યહિં યથા પાપુણાતિ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયેતિ યોજેતબ્બં. એત્થ યથાતિ યેહિ ઉપારમ્ભાદિહેતુપરિયાપુણનાદિપ્પકારેહિ ઉપારમ્ભનિસ્સરણધમ્મકોસકરક્ખણહેતુપરિયાપુણનં સુપ્પટિપત્તિ દુપ્પટિપત્તીતિ એતેહિ પકારેહીતિ વુત્તં હોતિ.

પરિદીપના વિભાવના ચાતિ હેટ્ઠા વુત્તસ્સ અનુરૂપતો વુત્તં, અત્થતો પન એકમેવ. આણારહેનાતિ આણં ઠપેતું અરહતીતિ આણારહો, ભગવા. સો હિ સમ્માસમ્બુદ્ધતાય મહાકારુણિકતાય ચ અવિપરીતહિતોપદેસકભાવેન પમાણવચનત્તા આણં પણેતું અરહતિ, વોહારપરમત્થાનમ્પિ સમ્ભવતો આહ ‘‘આણાબાહુલ્લતો’’તિ. ઇતો પરેસુપિ એસેવ નયો.

પઠમન્તિ વિનયપિટકં. પચુરાપરાધા સેય્યસકત્થેરાદયો. તે હિ દોસબાહુલ્લતો ‘‘પચુરાપરાધા’’તિ વુત્તા. પચુરો બહુકો બહુલો અપરાધો દોસો વીતિક્કમો યેસં તે પચુરાપરાધા. અનેકજ્ઝાસયાતિઆદીસુ આસયોવ અજ્ઝાસયો. સો ચ અત્થતો દિટ્ઠિ ઞાણઞ્ચ, પભેદતો પન ચતુબ્બિધં હોતિ. તથા હિ પુબ્બચરિયવસેન આયતિં સતિ પચ્ચયે ઉપ્પજ્જમાનારહા સસ્સતુચ્છેદસઙ્ખાતા મિચ્છાદિટ્ઠિ સચ્ચાનુલોમિકઞાણકમ્મસ્સકતઞ્ઞાણસઙ્ખાતા સમ્માદિટ્ઠિ ચ ‘‘આસયો’’તિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિ ચ, ખન્તિ ચેવાનુલોમિકા;

યથાભૂતઞ્ચ યં ઞાણં, એતં આસયસઞ્ઞિત’’ન્તિ.

ઇદઞ્ચ ચતુબ્બિધં આસયન્તિ એત્થ સત્તા નિવસન્તીતિ આસયોતિ વુચ્ચતિ. અનુસયા કામરાગભવરાગદિટ્ઠિપટિઘવિચિકિચ્છામાનાવિજ્જાવસેન સત્ત. મૂસિકવિસં વિય કારણલાભે ઉપ્પજ્જનારહા અનાગતા કિલેસા, અતીતા પચ્ચુપ્પન્ના ચ તથેવ વુચ્ચન્તિ. ન હિ કાલભેદેન ધમ્માનં સભાવભેદો અત્થીતિ. ચરિયાતિ રાગચરિયાદિકા છ મૂલચરિયા, અન્તરભેદેન અનેકવિધા, સંસગ્ગવસેન પન તેસટ્ઠિ હોન્તિ. અથ વા ચરિયાતિ ચરિતં, તં સુચરિતદુચ્ચરિતવસેન દુવિધં. ‘‘અધિમુત્તિ નામ ‘અજ્જેવ પબ્બજિસ્સામિ, અજ્જેવ અરહત્તં ગણ્હિસ્સામી’તિઆદિના તન્નિન્નભાવેન પવત્તમાનં સન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન ‘‘સત્તાનં પુબ્બચરિયવસેન અભિરુચી’’તિ વુત્તં. સા દુવિધા હીનપણીતભેદેન. યથાનુલોમન્તિ અજ્ઝાસયાદીનં અનુરૂપં. અહં મમાતિ સઞ્ઞિનોતિ દિટ્ઠિમાનતણ્હાવસેન અહં મમાતિ એવં પવત્તસઞ્ઞિનો. યથાધમ્મન્તિ નત્થેત્થ અત્તા અત્તનિયં વા, કેવલં ધમ્મમત્તમેતન્તિ એવં ધમ્મસભાવાનુરૂપન્તિ અત્થો.

સંવરાસંવરોતિ એત્થ સંવરણં સંવરો, કાયવાચાહિ અવીતિક્કમો. મહન્તો સંવરો અસંવરો. વુડ્ઢિઅત્થો હિ અયં અ-કારો યથા ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ, તસ્મા ખુદ્દકો મહન્તો ચ સંવરોતિ અત્થો. દિટ્ઠિવિનિવેઠનાતિ દિટ્ઠિયા વિમોચનં. અધિસીલસિક્ખાદીનં વિભાગો પરતો પઠમપારાજિકસંવણ્ણનાય આવિ ભવિસ્સતિ. સુત્તન્તપાળિયં ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિઆદિના સમાધિદેસનાબાહુલ્લતો ‘‘સુત્તન્તપિટકે અધિચિત્તસિક્ખા’’તિ વુત્તં. વીતિક્કમપ્પહાનં કિલેસાનન્તિ સંકિલેસધમ્માનં કમ્મકિલેસાનં વા યો કાયવચીદ્વારેહિ વીતિક્કમો, તસ્સ પહાનં. અનુસયવસેન સન્તાને અનુવત્તન્તા કિલેસા કારણલાભે પરિયુટ્ઠિતાપિ સીલભેદવસેન વીતિક્કમિતું ન લભન્તીતિ આહ ‘‘વીતિક્કમપટિપક્ખત્તા સીલસ્સા’’તિ. પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનન્તિ ઓકાસદાનવસેન કિલેસાનં ચિત્તે કુસલપ્પવત્તિં પરિયાદિયિત્વા ઉટ્ઠાનં પરિયુટ્ઠાનં, તસ્સ પહાનં ચિત્તસન્તાનેસુ ઉપ્પત્તિવસેન કિલેસાનં પરિયુટ્ઠાનસ્સ પહાનન્તિ વુત્તં હોતિ. અનુસયપ્પહાનન્તિ અપ્પહીનભાવેન સન્તાને અનુ અનુ સયનકા કારણલાભે ઉપ્પત્તિઅરહા અનુસયા. તે પન અનુરૂપં કારણં લદ્ધા ઉપ્પજ્જનારહા થામગતા કામરાગાદયો સત્ત કિલેસા, તેસં પહાનં અનુસયપ્પહાનં. તે ચ સબ્બસો અરિયમગ્ગપઞ્ઞાય પહીયન્તીતિ આહ ‘‘અનુસયપટિપક્ખત્તા પઞ્ઞાયા’’તિ.

તદઙ્ગપ્પહાનન્તિ દીપાલોકેનેવ તમસ્સ દાનાદિપુઞ્ઞકિરિયવત્થુગતેન તેન તેન કુસલઙ્ગેન તસ્સ તસ્સ અકુસલઙ્ગસ્સ પહાનં ‘‘તદઙ્ગપ્પહાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન તેન તેન સુસીલ્યઙ્ગેન તસ્સ તસ્સ દુસ્સીલ્યઙ્ગસ્સ પહાનં ‘‘તદઙ્ગપ્પહાન’’ન્તિ વેદિતબ્બં. વિક્ખમ્ભનસમઉચ્છેદપ્પહાનાનીતિ એત્થ ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના પવત્તિનિવારણેન ઘટપ્પહારેનેવ જલતલે સેવાલસ્સ તેસં તેસં નીવરણાનં ધમ્માનં વિક્ખમ્ભનવસેન પહાનં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં. ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા તંતંમગ્ગવતો સન્તાને સમુદયપક્ખિકસ્સ કિલેસગણસ્સ અચ્ચન્તં અપ્પવત્તિસઙ્ખાતસમુચ્છેદવસેન પહાનં સમુચ્છેદપ્પહાનં. દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ પહાનન્તિ કાયદુચ્ચરિતાદિ દુટ્ઠુ ચરિતં, કિલેસેહિ વા દૂસિતં ચરિતન્તિ દુચ્ચરિતં. તદેવ યત્થ ઉપ્પન્નં, તં સન્તાનં સમ્મા કિલેસેતિ બાધયતિ ઉપતાપેતિ ચાતિ સંકિલેસો, તસ્સ પહાનં, કાયવચીદુચ્ચરિતવસેન પવત્તસંકિલેસસ્સ તદઙ્ગવસેન પહાનન્તિ વુત્તં હોતિ. સમાધિસ્સ કામચ્છન્દપટિપક્ખત્તા સુત્તન્તપિટકે તણ્હાસંકિલેસસ્સ પહાનં વુત્તં. અત્તાદિવિનિમુત્તસભાવધમ્મપ્પકાસનતો અભિધમ્મપિટકે દિટ્ઠિસંકિલેસસ્સ પહાનં વુત્તં.

એકમેકસ્મિઞ્ચેત્થાતિ એતેસુ તીસુ પિટકેસુ એકમેકસ્મિં પિટકેતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ધમ્મોતિ પાળીતિ એત્થ પકટ્ઠાનં ઉક્કટ્ઠાનં સીલાદિઅત્થાનં બોધનતો સભાવનિરુત્તિભાવતો બુદ્ધાદીહિ ભાસિતત્તા ચ પકટ્ઠાનં વચનપ્પબન્ધાનં આળીતિ પાળિ, પરિયત્તિધમ્મો. ‘‘ધમ્મોતિ પાળીતિ એત્થ ભગવતા વુચ્ચમાનસ્સ અત્થસ્સ વોહારસ્સ ચ દીપનો સદ્દોયેવ પાળિ નામા’’તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અભિધમ્મટ્ઠકથાય લિખિતે સીહળગણ્ઠિપદે પન ઇદં વુત્તં – સભાવત્થસ્સ સભાવવોહારસ્સ ચ અનુરૂપવસેન ભગવતા મનસા વવત્થાપિતા પણ્ડત્તિ પાળીતિ વુચ્ચતિ. યદિ સદ્દોયેવ પાળિ સિયા, પાળિયા દેસનાય ચ નાનત્તેન ભવિતબ્બં. મનસા વવત્થાપિતાય ચ પાળિયા વચીભેદકરણમત્તં ઠપેત્વા દેસનાય નાનત્તં નત્થિ. તથા હિ દેસનં દસ્સેન્તેન મનસા વવત્થાપિતાય પાળિયા દેસનાતિ વચીભેદકરણમત્તં વિના પાળિયા સહ દેસનાય અનઞ્ઞથા વુત્તા. તથા ચ ઉપરિ ‘‘દેસનાતિ પઞ્ઞત્તી’’તિ વુત્તત્તા દેસનાય અનઞ્ઞભાવેન પાળિયા પણ્ણત્તિભાવો કથિતો હોતિ. અપિચ યદિ પાળિયા અઞ્ઞાયેવ દેસના સિયા, ‘‘પાળિયા ચ પાળિઅત્થસ્સ ચ દેસનાય ચ યથાભૂતાવબોધો’’તિ વત્તબ્બં સિયા, એવં પન અવત્વા ‘‘પાળિયા ચ પાળિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો’’તિ વુત્તત્તા પાળિયા દેસનાય ચ અનઞ્ઞભાવો દસ્સિતો હોતિ. એવઞ્ચ કત્વા ઉપરિ ‘‘દેસના નામ પઞ્ઞત્તી’’તિ દસ્સેન્તેન દેસનાય અનઞ્ઞભાવતો પાળિયા પણ્ણત્તિભાવો કથિતોવ હોતીતિ.

એત્થ ચ ‘‘સદ્દોયેવ પાળિ નામા’’તિ ઇમસ્મિં પક્ખે ધમ્મસ્સપિ સદ્દસભાવત્તા ધમ્મદેસનાનં કો વિસેસોતિ ચે? તેસં તેસં અત્થાનં બોધકભાવેન ઞાતો ઉગ્ગહણાદિવસેન ચ પુબ્બે વવત્થાપિતો સદ્દપ્પબન્ધો ધમ્મો, પચ્છા પરેસં અવબોધનત્થં પવત્તિતો તદત્થપ્પકાસકો સદ્દો દેસનાતિ વેદિતબ્બં. અથ વા યથાવુત્તસદ્દસમુટ્ઠાપકો ચિત્તુપ્પાદો દેસના ‘‘દેસીયતિ સમુટ્ઠાપીયતિ સદ્દો એતેના’’તિ કત્વા મુસાવાદાદયો વિય. તત્થાપિ હિ મુસાવાદાદિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદાદિસદ્દેન વોહરીયતિ.

તીસુપિ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધાતિ એત્થ પાળિઅત્થો પાળિદેસના પાળિઅત્થપટિવેધો ચાતિ ઇમે તયો પાળિવિસયા હોન્તીતિ વિનયપિટકાદીનં અત્થસ્સ દેસનાય પટિવેધસ્સ ચ આધારભાવો યુત્તો, પિટકાનિ પન પાળિયોયેવાતિ તેસં ધમ્મસ્સ આધારભાવો કથં યુજ્જેય્યાતિ ચે? પાળિસમુદાયસ્સ અવયવપાળિયા આધારભાવતો. અવયવસ્સ હિ સમુદાયો આધારભાવેન વુચ્ચતિ યથા ‘‘રુક્ખે સાખા’’તિ. એત્થ ચ ધમ્માદીનં દુક્ખોગાહભાવતો તેહિ ધમ્માદીહિ વિનયાદયો ગમ્ભીરાતિ વિનયાદીનમ્પિ ચતુબ્બિધો ગમ્ભીરભાવો વુત્તોયેવ, તસ્મા ધમ્માદયો એવ દુક્ખોગાહત્તા ગમ્ભીરા, ન વિનયાદયોતિ ન ચોદેતબ્બમેતં સમ્મુખેન વિસયવિસયીમુખેન ચ વિનયાદીનંયેવ ગમ્ભીરભાવસ્સ વુત્તત્તા. ધમ્મો હિ વિનયાદયો, તેસં વિસયો અત્થો, ધમ્મત્થવિસયા ચ દેસનાપટિવેધાતિ. તત્થ પટિવેધસ્સ દુક્કરભાવતો ધમ્મત્થાનં, દેસનાઞાણસ્સ દુક્કરભાવતો દેસનાય ચ દુક્ખોગાહભાવો વેદિતબ્બો. પટિવેધસ્સ પન ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા તંવિસયઞાણુપ્પત્તિયા ચ દુક્કરભાવતો દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા. દુક્ખેન ઓગય્હન્તીતિ દુક્ખોગાહા. એકદેસેન ઓગાહન્તેહિપિ મન્દબુદ્ધીહિ પતિટ્ઠા લદ્ધું ન સક્કાતિ આહ ‘‘અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચા’’તિ. એકમેકસ્મિન્તિ એકેકસ્મિં પિટકે. એત્થાતિ એતેસુ પિટકેસુ. નિદ્ધારણે ચેતં ભુમ્મવચનં.

ઇદાનિ હેતુહેતુફલાદીનં વસેનપિ ગમ્ભીરભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અપરો નયો’’તિઆદિ. હેતૂતિ પચ્ચયો. સો હિ અત્તનો ફલં દહતિ વિદહતીતિ ધમ્મોતિ વુચ્ચતિ. ધમ્મસદ્દસ્સ ચેત્થ હેતુપરિયાયતા કથં વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ. નનુ ચ ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ એતેન વચનેન ધમ્મસ્સ હેતુભાવો કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ધમ્મપટિસમ્ભિદાતિ એતસ્સ સમાસપદસ્સ અવયવપદત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણ’’ન્તિ વુત્તત્તા. ‘‘ધમ્મે પટિસમ્ભિદા ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ એત્થ હિ ‘‘ધમ્મે’’તિ એતસ્સ અત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘હેતુમ્હી’’તિ વુત્તં, ‘‘પટિસમ્ભિદા’’તિ એતસ્સ અત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘ઞાણ’’ન્તિ, તસ્મા હેતુધમ્મસદ્દા એકત્થા ઞાણપટિસમ્ભિદાસદ્દા ચાતિ ઇમમત્થં વદન્તેન સાધિતો ધમ્મસ્સ હેતુભાવો. હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદાતિ એતેન વચનેન સાધિતો અત્થસ્સ હેતુફલભાવોપિ એવમેવ દટ્ઠબ્બો. હેતુનો ફલં હેતુફલં. તઞ્ચ યસ્મા હેતુઅનુસારેન અરીયતિ અધિગમીયતિ સમ્પાપુણીયતિ, તસ્મા અત્થોતિ વુચ્ચતિ.

યથાધમ્મન્તિ એત્થ ધમ્મસદ્દો હેતું હેતુફલઞ્ચ સબ્બં સઙ્ગણ્હાતિ. સભાવવાચકો હેસ ધમ્મસદ્દો, ન પરિયત્તિહેતુભાવવાચકો, તસ્મા યથાધમ્મન્તિ યો યો અવિજ્જાદિસઙ્ખારાદિધમ્મો, તસ્મિં તસ્મિન્તિ અત્થો. ધમ્માનુરૂપં વા યથાધમ્મં. દેસનાપિ હિ પટિવેધો વિય અવિપરીતવિસયવિભાવનતો ધમ્માનુરૂપં પવત્તતિ, તતોયેવ ચ અવિપરીતાભિલાપોતિ વુચ્ચતિ. ધમ્માભિલાપોતિ અત્થબ્યઞ્જનકો અવિપરીતાભિલાપો. એત્થ ચ અભિલપ્પતીતિ અભિલાપોતિ સદ્દો વુચ્ચતિ. એતેન ‘‘તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૧૮) એત્થ વુત્તં ધમ્મનિરુત્તિં દસ્સેતિ સદ્દસભાવત્તા દેસનાય. તથા હિ નિરુત્તિપટિસમ્ભિદાય પરિત્તારમ્મણાદિભાવો પટિસમ્ભિદાવિભઙ્ગપાળિયં (વિભ. ૭૧૮ આદયો) વુત્તો. અટ્ઠકથાયઞ્ચ (વિભ. અટ્ઠ. ૭૧૮) ‘‘તં સભાવનિરુત્તિં સદ્દં આરમ્મણં કત્વા’’તિઆદિના સદ્દારમ્મણતા દસ્સિતા. તથા હિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ અયં સદ્દો વાચકોતિ વચનવચનત્થે વવત્થપેત્વા તંતંવચનત્થવિભાવનવસેન પવત્તિતો સદ્દો દેસનાતિ વુચ્ચતિ. અધિપ્પાયોતિ એતેન ‘‘દેસનાતિ પઞ્ઞત્તી’’તિ એતં વચનં ધમ્મનિરુત્તાભિલાપં સન્ધાય વુત્તં, ન તતો વિનિમુત્તં પઞ્ઞત્તિં સન્ધાયાતિ અધિપ્પાયં દસ્સેતિ. દેસીયતિ અત્થો એતેનાતિ હિ દેસના, પકારેન ઞાપીયતિ એતેન, પકારતો ઞાપેતીતિ વા પઞ્ઞત્તીતિ ધમ્મનિરુત્તાભિલાપો વુચ્ચતિ. એવં ‘‘દેસના નામ સદ્દો’’તિ ઇમસ્મિં પક્ખે અયમત્થો વેદિતબ્બો. ‘‘દેસનાતિ પઞ્ઞત્તી’’તિ એત્થ પઞ્ઞત્તિવાદિનો પન એવં વદન્તિ – કિઞ્ચાપિ ‘‘ધમ્માભિલાપો’’તિ એત્થ અભિલપ્પતીતિ અભિલાપોતિ સદ્દો વુચ્ચતિ, ન પણ્ણત્તિ, તથાપિ સદ્દે વુચ્ચમાને તદનુરૂપં વોહારં ગહેત્વા તેન વોહારેન દીપિતસ્સ અત્થસ્સ જાનનતો સદ્દે કથિતે તદનુરૂપા પણ્ણત્તિપિ કારણૂપચારેન કથિતાયેવ હોતિ. અથ વા ‘‘ધમ્માભિલાપોતિ અત્થો’’તિ અવત્વા ‘‘ધમ્માભિલાપોતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તત્તા દેસના નામ સદ્દો ન હોતીતિ દીપિતમેવાતિ.

ઇદાનિ પટિવેધં નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘પટિવેધોતિ અભિસમયો’’તિ. પટિવિજ્ઝતીતિ ઞાણં પટિવેધોતિ વુચ્ચતિ. પટિવિજ્ઝન્તિ એતેનાતિ વા પટિવેધો, અભિસમેતીતિ અભિસમયો, અભિસમેન્તિ એતેનાતિ વા અભિસમયો. ઇદાનિ અભિસમયપ્પભેદતો અભિસમયપ્પકારતો આરમ્મણતો સભાવતો ચ પાકટં કાતું ‘‘સો ચ લોકિયલોકુત્તરો’’તિઆદિમાહ. વિસયતો અસમ્મોહતો ચ અવબોધોતિ સમ્બન્ધો. તત્થ વિસયતો અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો નામ અવિજ્જાદિધમ્મારમ્મણો સઙ્ખારાદિઅત્થારમ્મણો તદુભયપઞ્ઞાપનારમ્મણો લોકિયો અવબોધો. અસમ્મોહતો અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો પન નિબ્બાનારમ્મણો મગ્ગયુત્તો યથાવુત્તધમ્મત્થપઞ્ઞત્તીસુ સમ્મોહવિદ્ધંસનો લોકુત્તરો અભિસમયો. તથા હિ ‘‘અયં હેતુ, ઇદમસ્સ ફલં, અયં તદુભયાનુરૂપો વોહારો’’તિ એવં આરમ્મણકરણવસેન લોકિયઞાણં વિસયતો પટિવિજ્ઝતિ, લોકુત્તરઞાણં પન હેતુહેતુફલાદીસુ સમ્મોહસ્સ મગ્ગઞાણેન સમુચ્છિન્નત્તા અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝતિ. અત્થાનુરૂપં ધમ્મેસૂતિ અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના, સઙ્ખારે ઉપ્પાદેતિ અવિજ્જાતિ એવં કારિયાનુરૂપં કારણેસૂતિ અત્થો. અથ વા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારઅપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારઆનેઞ્જાભિસઙ્ખારેસુ તીસુ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારસ્સ સમ્પયુત્તઅવિજ્જા પચ્ચયો, ઇતરેસં યથાનુરૂપન્તિઆદિના કારિયાનુરૂપં કારણેસુ પટિવેધોતિ અત્થો. ધમ્માનુરૂપં અત્થેસૂતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના કારણાનુરૂપં કારિયેસુ અવબોધોતિ અત્થો. પઞ્ઞત્તિપથાનુરૂપં પઞ્ઞત્તીસૂતિ પઞ્ઞત્તિયા વુચ્ચમાનધમ્માનુરૂપં પણ્ણત્તીસુ અવબોધોતિ અત્થો.

યથાવુત્તેહિ ધમ્માદીહિ પિટકાનં ગમ્ભીરભાવં દસ્સેતું ‘‘ઇદાનિ યસ્મા એતેસુ પિટકેસૂ’’તિઆદિમાહ. ધમ્મજાતન્તિ કારણપ્પભેદો કારણમેવ વા. અત્થજાતન્તિ કારિયપ્પભેદો કારિયમેવ વા. યા ચાયં દેસનાતિ સમ્બન્ધો. યો ચેત્થાતિ એતાસુ તંતંપિટકગતાસુ ધમ્મત્થદેસનાસુ યો પટિવેધોતિ અત્થો. દુક્ખોગાહન્તિ એત્થ અવિજ્જાસઙ્ખારાદીનં ધમ્મત્થાનં દુપ્પટિવિજ્ઝતાય દુક્ખોગાહતા. તેસં પઞ્ઞાપનસ્સ દુક્કરભાવતો દેસનાય પટિવેધનસઙ્ખાતસ્સ પટિવેધસ્સ ચ ઉપ્પાદનવિસયીકરણાનં અસક્કુણેય્યતાય દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા. એવમ્પીતિ પિસદ્દો પુબ્બે વુત્તપ્પકારન્તરં સમ્પિણ્ડેતિ. એત્થાતિ એતેસુ તીસુ પિટકેસુ. વુત્તત્થાતિ વુત્તો સંવણ્ણિતો અત્થો અસ્સાતિ વુત્તત્થા.

તીસુ પિટકેસૂતિ એત્થ ‘‘એકેકસ્મિ’’ન્તિ અધિકારતો પકરણતો વા વેદિતબ્બં. પરિયત્તિભેદોતિ પરિયાપુણનં પરિયત્તિ. પરિયાપુણનવાચકો હેત્થ પરિયત્તિસદ્દો, ન પાળિપરિયાયો, તસ્મા એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો ‘‘તીસુ પિટકેસુ એકેકસ્મિં પરિયાપુણનપ્પકારો દટ્ઠબ્બો ઞાતબ્બો’’તિ. તતોયેવ ચ ‘‘પરિયત્તિયો પરિયાપુણનપ્પકારા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અથ વા તીહિ પકારેહિ પરિયાપુણિતબ્બા પાળિયો એવ પરિયત્તીતિ વુચ્ચન્તિ, તતોયેવ ચ ‘‘પરિયત્તિયો પાળિક્કમા’’તિ અભિધમ્મટ્ઠકથાય લિખિતે સીહળગણ્ઠિપદે વુત્તં. એવમ્પિ હિ અલગદ્દૂપમાપરિયાપુણનયોગતો અલગદ્દૂપમા પરિયત્તીતિ પાળિપિ સક્કા વત્તું, એવઞ્ચ કત્વા ‘‘દુગ્ગહિતા ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા અલગદ્દૂપમા’’તિ પરતો નિદ્દેસવચનમ્પિ ઉપપન્નં હોતિ. તત્થ હિ પાળિયેવ દુગ્ગહિતા પરિયાપુટાતિ વત્તું વટ્ટતિ. અલગદ્દૂપમાતિ અલગદ્દો અલગદ્દગ્ગહણં ઉપમા એતિસ્સાતિ અલગદ્દૂપમા. અલગદ્દસ્સ ગહણઞ્હેત્થ અલગદ્દસદ્દેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘આપૂપિકો’’તિ એત્થ અપૂપસદ્દેન અપૂપખાદનં વિય અલગદ્દગ્ગહણેન ગહિતપરિયત્તિ ઉપમીયતિ, ન પન અલગદ્દેન. ‘‘અલગદ્દગ્ગહણૂપમા’’તિ વા વત્તબ્બે મજ્ઝેપદલોપં કત્વા ‘‘અલગદ્દૂપમા’’તિ વુત્તં ‘‘ઓટ્ઠમુખો’’તિઆદીસુ વિય. અલગદ્દોતિ ચેત્થ આસીવિસો વુચ્ચતિ. ગદોતિ હિ વિસસ્સ નામં. તઞ્ચ તસ્સ અલં પરિપુણ્ણં અત્થિ, તસ્મા અલં પરિયત્તો પરિપુણ્ણો ગદો અસ્સાતિ અનુનાસિકલોપં દકારાગમઞ્ચ કત્વા ‘‘અલગદ્દો’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા અલં જીવિતહરણે સમત્થો ગદો અસ્સાતિ અલગદ્દો. નિસ્સરણત્થાતિ વટ્ટદુક્ખતો નિસ્સરણં અત્થો પયોજનં એતિસ્સાતિ નિસ્સરણત્થા. ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ એત્થ ભણ્ડાગારે નિયુત્તો ભણ્ડાગારિકો, ભણ્ડાગારિકો વિય ભણ્ડાગારિકો, ધમ્મરતનાનુપાલકો. અઞ્ઞં અત્થં અનપેક્ખિત્વા ભણ્ડાગારિકસ્સેવ સતો પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ.

દુગ્ગહિતાતિ દુટ્ઠુ ગહિતા. દુગ્ગહિતભાવમેવ વિભાવેન્તો આહ ‘‘ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા’’તિ, ઉપારમ્ભા ઇતિવાદપ્પમોક્ખાદિહેતુ ઉગ્ગહિતાતિ અત્થો. લાભસક્કારાદિહેતુ પરિયાપુણનમ્પિ એત્થેવ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. વુત્તઞ્હેતં અલગદ્દસુત્તટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૩૯) –

‘‘યો હિ બુદ્ધવચનં ‘એવં ચીવરાદીનિ વા લભિસ્સામિ, ચતુપરિસમજ્ઝે વા મં જાનિસ્સન્તી’તિ લાભસક્કારાદિહેતુ પરિયાપુણાતિ, તસ્સ સા પરિયત્તિ અલગદ્દપરિયત્તિ નામ. એવં પરિયાપુણનતો હિ બુદ્ધવચનં અપરિયાપુણિત્વા નિદ્દોક્કમનં વરતર’’ન્તિ.

નનુ ચ અલગદ્દગ્ગહણૂપમા પરિયત્તિ અલગદ્દૂપમાતિ વુચ્ચતિ, એવઞ્ચ સતિ સુગ્ગહિતાપિ પરિયત્તિ અલગદ્દૂપમાતિ વત્તું વટ્ટતિ તત્થાપિ અલગદ્દગ્ગહણસ્સ ઉપમાભાવેન પાળિયં વુત્તત્તા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો અલગદ્દત્થિકો અલગદ્દગવેસી અલગદ્દપરિયેસનં ચરમાનો, સો પસ્સેય્ય મહન્તં અલગદ્દં, તમેનં અજપદેન દણ્ડેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગણ્હેય્ય, અજપદેન દણ્ડેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગહેત્વા ગીવાય સુગ્ગહિતં ગણ્હેય્ય. કિઞ્ચાપિ સો, ભિક્ખવે, અલગદ્દો તસ્સ પુરિસસ્સ હત્થં વા બાહં વા અઞ્ઞતરં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં ભોગેહિ પલિવેઠેય્ય, અથ ખો સો નેવ તતોનિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય મરણત્તં વા દુક્ખં. તં કિસ્સ હેતુ, સુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, અલગદ્દસ્સ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચે કુલપુત્તા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ સુત્તં ગેય્ય’’ન્તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૩૯).

તસ્મા ઇધ દુગ્ગહિતા એવ પરિયત્તિ અલગદ્દૂપમાતિ અયં વિસેસો કુતો વિઞ્ઞાયતિ, યેન દુગ્ગહિતા ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા અલગદ્દૂપમાતિ વુચ્ચતીતિ? સચ્ચમેતં, ઇદં પન પારિસેસઞાયેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ નિસ્સરણત્થભણ્ડાગારિકપરિયત્તીનં વિસું ગહિતત્તા પારિસેસતો અલગદ્દસ્સ દુગ્ગહણૂપમા પરિયત્તિ અલગદ્દૂપમાતિ વિઞ્ઞાયતિ. સુગ્ગહણૂપમા હિ પરિયત્તિ નિસ્સરણત્થા વા હોતિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ વા, તસ્મા સુવુત્તમેતં ‘‘દુગ્ગહિતા ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા અલગદ્દૂપમા’’તિ. યં સન્ધાયાતિ યં પરિયત્તિદુગ્ગહણં સન્ધાય. વુત્તન્તિ અલગદ્દસુત્તે વુત્તં.

અલગદ્દત્થિકોતિ આસીવિસત્થિકો. અલગદ્દં ગવેસતિ પરિયેસતિ સીલેનાતિ અલગદ્દગવેસી. અલગદ્દપરિયેસનં ચરમાનોતિ અલગદ્દપરિયેસનત્થં ચરમાનો. ભોગેતિ સરીરે. હત્થે વા બાહાય વાતિ એત્થ મણિબન્ધકો યાવ અગ્ગનખા ‘‘હત્થો’’તિ વેદિતબ્બો, સદ્ધિં અગ્ગબાહાય અવસેસા ‘‘બાહા’’તિ. કત્થચિ પન ‘‘કપ્પરતો પટ્ઠાયપિ યાવ અગ્ગનખા હત્થો’’તિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞતરસ્મિં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેતિ વુત્તલક્ખણં હત્થઞ્ચ બાહઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં સરીરં ‘‘અઙ્ગપચ્ચઙ્ગ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. તતોનિદાનન્તિ તંનિદાનં, તંકારણાતિ વુત્તં હોતિ. પુરિમપદે હિ વિભત્તિઅલોપં કત્વા નિદ્દેસો. તં હત્થાદીસુ ડંસનં નિદાનં કારણં એતસ્સાતિ તંનિદાનન્તિ હિ વત્તબ્બે ‘‘તતોનિદાન’’ન્તિ પુરિમપદે પચ્ચત્તે નિસ્સક્કવચનં કત્વા તસ્સ ચ લોપં અકત્વા નિદ્દેસો. તં કિસ્સ હેતૂતિ યં વુત્તં હત્થાદીસુ ડંસનં તંનિદાનઞ્ચ મરણાદિઉપગમનં, તં કિસ્સ હેતુ કેન કારણેનાતિ ચે. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. એકચ્ચે મોઘપુરિસાતિ એકચ્ચે તુચ્છપુરિસા. ધમ્મન્તિ પાળિધમ્મં. પરિયાપુણન્તીતિ ઉગ્ગણ્હન્તીતિ અત્થો, સજ્ઝાયન્તિ ચેવ વાચુગ્ગતા કરોન્તા ધારેન્તિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. અત્થન્તિ યથાભૂતં ભાસિતત્થં પયોજનત્થઞ્ચ. ન ઉપપરિક્ખન્તીતિ ન પરિગ્ગણ્હન્તિ ન વિચારેન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને સીલં કથિતં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા કથિતા, મયઞ્ચ તં પૂરેસ્સામા’’તિ એવં ભાસિતત્થં પયોજનત્થઞ્ચ ‘‘સીલં સમાધિસ્સ કારણં, સમાધિ વિપસ્સનાયા’’તિઆદિના ન પરિગ્ગણ્હન્તીતિ. અનુપપરિક્ખતન્તિ અનુપપરિક્ખન્તાનં. ન નિજ્ઝાનં ખમન્તીતિ નિજ્ઝાનપઞ્ઞં નક્ખમન્તિ, નિજ્ઝાયિત્વા પઞ્ઞાય દિસ્વા રોચેત્વા ગહેતબ્બા ન હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. તેન ઇમમત્થં દીપેતિ ‘‘તેસં પઞ્ઞાય અત્થં અનુપપરિક્ખન્તાનં તે ધમ્મા ન ઉપટ્ઠહન્તિ, ‘ઇમસ્મિં ઠાને સીલં, સમાધિ, વિપસ્સના, મગ્ગો, ફલં, વટ્ટં, વિવટ્ટં કથિત’ન્તિ એવં જાનિતું ન સક્કા હોન્તી’’તિ.

તે ઉપારમ્ભાનિસંસા ચેવાતિ તે પરેસં વાદે દોસારોપનાનિસંસા હુત્વા પરિયાપુણન્તીતિ અત્થો. ઇતિવાદપ્પમોક્ખાનિસંસા ચાતિ ઇતિ એવં એતાય પરિયત્તિયા વાદપ્પમોક્ખાનિસંસા, અત્તનો ઉપરિ પરેહિ આરોપિતવાદસ્સ નિગ્ગહસ્સ પમોક્ખપ્પયોજના હુત્વા ધમ્મં પરિયાપુણન્તીતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – પરેહિ સકવાદે દોસે આરોપિતે તં દોસં એવઞ્ચ એવઞ્ચ મોચેસ્સામાતિ ઇમિના ચ કારણેન પરિયાપુણન્તીતિ. અથ વા સો સો વાદો ઇતિવાદો, ઇતિવાદસ્સ પમોક્ખો ઇતિવાદપ્પમોક્ખો, ઇતિવાદપ્પમોક્ખો આનિસંસો એતેસન્તિ ઇતિવાદપ્પમોક્ખાનિસંસા, તંતંવાદપ્પમોચનાનિસંસા ચાતિ અત્થો. યસ્સ ચત્થાય ધમ્મં પરિયાપુણન્તીતિ યસ્સ ચ સીલાદિપૂરણસ્સ મગ્ગફલનિબ્બાનસ્સ વા અત્થાય ઇમસ્મિં સાસને કુલપુત્તા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ. તઞ્ચસ્સ અત્થં નાનુભોન્તીતિ તઞ્ચ અસ્સ ધમ્મસ્સ સીલાદિપરિપૂરણસઙ્ખાતં અત્થં એતે દુગ્ગહિતગાહિનો નાનુભોન્તિ ન વિન્દન્તિ.

અથ વા યસ્સ ઉપારમ્ભસ્સ ઇતિવાદપ્પમોક્ખસ્સ વા અત્થાય યે મોઘપુરિસા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, તે પરેહિ ‘‘અયમત્થો ન હોતી’’તિ વુત્તે દુગ્ગહિતત્તાયેવ સોયેવત્થોતિ પટિપાદનક્ખમા ન હોન્તીતિ પરસ્સ વાદે ઉપારમ્ભં આરોપેતું અત્તનો વાદા તં મોચેતુઞ્ચ અસક્કોન્તાપિ તં અત્થં નાનુભોન્તિયેવાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તીતિ તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતત્તા ઉપારમ્ભમાનદપ્પમક્ખપલાસાદિહેતુભાવેન દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. એત્થ હિ કારણે ફલવોહારેન ‘‘તે ધમ્મા અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તી’’તિ વુત્તં. તથા હિ કિઞ્ચાપિ ન તે ધમ્મા અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, તથાપિ વુત્તનયેન પરિયાપુણન્તાનં સજ્ઝાયકાલે વિવાદસમયે ચ તંમૂલકાનં ઉપારમ્ભાદીનં અનેકેસં અકુસલાનં ઉપ્પત્તિસબ્ભાવતો ‘‘તે ધમ્મા અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તી’’તિ કારણે ફલવોહારેન વુત્તં. તં કિસ્સ હેતૂતિ એત્થ ન્તિ યથાવુત્તસ્સત્થસ્સ અનભિસમ્ભુણનં તેસઞ્ચ ધમ્માનં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તનં પરામસતિ.

સીલક્ખન્ધાદિપારિપૂરિંયેવાતિ એત્થ આદિસદ્દેન સમાધિવિપસ્સનાદીનં સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. યો હિ બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા સીલસ્સ આગતટ્ઠાને સીલં પૂરેત્વા સમાધિનો આગતટ્ઠાને સમાધિગબ્ભં ગણ્હાપેત્વા વિપસ્સનાય આગતટ્ઠાને વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા મગ્ગફલાનં આગતટ્ઠાને મગ્ગં ભાવેસ્સામિ, ફલં સચ્છિકરિસ્સામીતિ ઉગ્ગણ્હાતિ, તસ્સેવ સા પરિયત્તિ નિસ્સરણત્થા નામ હોતિ. યં સન્ધાય વુત્તન્તિ યં પરિયત્તિસુગ્ગહણં સન્ધાય અલગદ્દસુત્તે વુત્તં. દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તીતિ સીલાદીનં આગતટ્ઠાને સીલાદીનિ પૂરેન્તાનમ્પિ અરહત્તં પત્વા પરિસમજ્ઝે ધમ્મં દેસેત્વા ધમ્મદેસનાય પસન્નેહિ ઉપનીતે ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તાનમ્પિ પરેસં વાદે સહધમ્મેન ઉપારમ્ભં આરોપેન્તાનમ્પિ સકવાદતો દોસં હરન્તાનમ્પિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ. તથા હિ ન કેવલં સુગ્ગહિતપરિયત્તિં નિસ્સાય મગ્ગભાવનાફલસચ્છિકિરિયાદીનેવ, પરવાદનિગ્ગહસકવાદપતિટ્ઠાપનાનિપિ ઇજ્ઝન્તિ. તથા ચ વુત્તં ‘‘ઉપ્પન્નં પરપ્પવાદં સહધમ્મેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગહેત્વા’’તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૧૬૮).

પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધોતિ દુક્ખપરિજાનનેન પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો. પહીનકિલેસોતિ સમુદયપ્પહાનેન પહીનકિલેસો. પટિવિદ્ધાકુપ્પોતિ પટિવિદ્ધઅરહત્તફલો. ન કુપ્પતીતિ અકુપ્પન્તિ હિ અરહત્તફલસ્સેતં નામં. સતિપિ હિ ચતુન્નં મગ્ગાનં ચતુન્નઞ્ચ ફલાનં અકુપ્પસભાવે સત્તન્નં સેક્ખાનં સકસકનામપરિચ્ચાગેન ઉપરૂપરિ નામન્તરપ્પત્તિતો તેસં મગ્ગફલાનિ ‘‘અકુપ્પાની’’તિ ન વુચ્ચન્તિ, અરહા પન સબ્બદાપિ અરહાયેવ નામાતિ તસ્સેવ ફલં ‘‘અકુપ્પ’’ન્તિ વુત્તં. ઇમિના ચ ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘ખીણાસવસ્સેવ પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ નામા’’તિ. તસ્સ હિ અપરિઞ્ઞાતં અપ્પહીનં અભાવિતં અસચ્છિકતં વા નત્થિ, તસ્મા બુદ્ધવચનં પરિયાપુણન્તો તન્તિધારકો પવેણીપાલકો વંસાનુરક્ખકો ચ હુત્વા ઉગ્ગણ્હાતિ. તેનેવાહ ‘‘પવેણીપાલનત્થાયા’’તિઆદિ. તત્થ પવેણીતિ ધમ્મસન્તતિ, ધમ્મસ્સ અવિચ્છેદેન પવત્તીતિ અત્થો. વંસાનુરક્ખણત્થાયાતિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો વંસાનુરક્ખણત્થં. તસ્સ વંસોપિ અત્થતો પવેણીયેવાતિ વેદિતબ્બં.

નનુ ચ યદિ પવેણીપાલનત્થાય બુદ્ધવચનસ્સ પરિયાપુણનં ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ, કસ્મા ‘‘ખીણાસવો’’તિ વિસેસેત્વા વુત્તં. એકચ્ચસ્સ પુથુજ્જનસ્સપિ હિ અયં નયો લબ્ભતિ. તથા હિ એકચ્ચો ભિક્ખુ છાતકભયાદીસુ ગન્થધરેસુ એકસ્મિં ઠાને વસિતું અસક્કોન્તેસુ સયં ભિક્ખાચારેન અકિલમમાનો અતિમધુરં બુદ્ધવચનં મા નસ્સતુ, તન્તિં ધારેસ્સામિ, વંસં ઠપેસ્સામિ, પવેણિં પાલેસ્સામીતિ પરિયાપુણાતિ, તસ્મા તસ્સપિ પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ નામ કસ્મા ન હોતીતિ? વુચ્ચતે – એવં સન્તેપિ પુથુજ્જનસ્સ પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ નામ ન હોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ પુથુજ્જનો ‘‘પવેણિં પાલેસ્સામી’’તિ અજ્ઝાસયેન પરિયાપુણાતિ, અત્તનો પન ભવકન્તારતો અનિત્તિણ્ણત્તા તસ્સ પરિયત્તિ નિસ્સરણપરિયત્તિ નામ હોતિ, તસ્મા પુથુજ્જનસ્સ પરિયત્તિ અલગદ્દૂપમા વા હોતિ નિસ્સરણત્થા વા, સત્તન્નં સેક્ખાનં નિસ્સરણત્થાવ, ખીણાસવાનં ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિયેવાતિ વેદિતબ્બં. ખીણાસવો ચ ભણ્ડાગારિકસદિસત્તા ભણ્ડાગારિકોતિ વુચ્ચતિ. યથા હિ ભણ્ડાગારિકો અલઙ્કારભણ્ડં પટિસામેત્વા પસાધનકાલે તદુપિયં અલઙ્કારભણ્ડં રઞ્ઞો ઉપનામેત્વા અલઙ્કરોતિ, એવં ખીણાસવોપિ ધમ્મરતનભણ્ડં સમ્પટિચ્છિત્વા મોક્ખાધિગમસ્સ ભબ્બરૂપે સહેતુકે સત્તે પસ્સિત્વા તદનુરૂપં ધમ્મદેસનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગઙ્ગબોજ્ઝઙ્ગાદિસઙ્ખાતેન લોકુત્તરેન અલઙ્કારેન અલઙ્કરોતીતિ ભણ્ડાગારિકોતિ વુચ્ચતિ.

એવં તિસ્સો પરિયત્તિયો વિભજિત્વા ઇદાનિ તીસુપિ પિટકેસુ યથારહં સમ્પત્તિવિપત્તિયો વિત્થારેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિનયે પના’’તિઆદિ. સીલસમ્પત્તિં નિસ્સાય તિસ્સો વિજ્જા પાપુણાતીતિઆદીસુ યસ્મા સીલં વિસુજ્ઝમાનં સતિસમ્પજઞ્ઞબલેન કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણબલેન ચ સંકિલેસમલતો વિસુજ્ઝતિ, પારિપૂરિઞ્ચ ગચ્છતિ, તસ્મા સીલસમ્પદા સિજ્ઝમાના ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિભાવેન સતિબલં ઞાણબલઞ્ચ પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ તસ્સા વિજ્જત્તયૂપનિસ્સયતા વેદિતબ્બા સભાગહેતુસમ્પદાનતો. સતિબલેન હિ પુબ્બેનિવાસવિજ્જાસિદ્ધિ, સમ્પજઞ્ઞેન સબ્બકિચ્ચેસુ સુદિટ્ઠકારિતાપરિચયેન ચુતૂપપાતઞાણાનુબદ્ધાય દુતિયવિજ્જાય સિદ્ધિ, વીતિક્કમાભાવેન સંકિલેસપ્પહાનસબ્ભાવતો વિવટ્ટૂપનિસ્સયતાવસેન અજ્ઝાસયસુદ્ધિયા તતિયવિજ્જાસિદ્ધિ. પુરેતરસિદ્ધાનં સમાધિપઞ્ઞાનં પારિપૂરિં વિના સીલસ્સ આસવક્ખયઞાણૂપનિસ્સયતા સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવેહિ દીપેતબ્બા. ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૯૯; ૩.૫; નેત્તિ. ૪૦; મિ. પ. ૨.૧.૧૪) વચનતો સમાધિસમ્પદા છળભિઞ્ઞતાય ઉપનિસ્સયો. ‘‘યોગા વે જાયતિ ભૂરી’’તિ (ધ. પ. ૨૮૨) વચનતો પુબ્બયોગેન ગરુવાસદેસભાસાકોસલ્લઉગ્ગહણપરિપુચ્છાદીહિ ચ પરિભાવિતા પઞ્ઞાસમ્પત્તિ પટિસમ્ભિદાપ્પભેદસ્સ ઉપનિસ્સયો. એત્થ ચ ‘‘સીલસમ્પત્તિં નિસ્સાયા’’તિ વુત્તત્તા યસ્સ સમાધિવિજમ્ભનભૂતા અનવસેસા છ અભિઞ્ઞા ન ઇજ્ઝન્તિ, તસ્સ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન ન સમાધિસમ્પદા અત્થીતિ સતિપિ વિજ્જાનં અભિઞ્ઞેકદેસભાવે સીલસમ્પત્તિસમુદાગતા એવ તિસ્સો વિજ્જા ગહિતા. યથા હિ પઞ્ઞાસમ્પત્તિસમુદાગતા ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ મગ્ગેનેવ ઇજ્ઝન્તિ મગ્ગક્ખણે એવ તાસં પટિલભિતબ્બતો. એવં સીલસમ્પત્તિસમુદાગતા તિસ્સો વિજ્જા સમાધિસમ્પત્તિસમુદાગતા ચ છ અભિઞ્ઞા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ મગ્ગેનેવ ઇજ્ઝન્તીતિ મગ્ગાધિગમેનેવ તાસં અધિગમો વેદિતબ્બો. પચ્ચેકબુદ્ધાનં સમ્માસમ્બુદ્ધાનઞ્ચ પચ્ચેકબોધિસમ્માસમ્બોધિધમ્મસમધિગમસદિસા હિ ઇમેસં અરિયાનં ઇમે વિસેસાધિગમાતિ.

તાસંયેવ ચ તત્થ પભેદવચનતોતિ એત્થ તાસંયેવાતિ અવધારણં પાપુણિતબ્બાનં છળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાનં વિનયે પભેદવચનાભાવં સન્ધાય વુત્તં. વેરઞ્જકણ્ડે હિ તિસ્સો વિજ્જાવ વિભત્તાતિ. દુતિયે તાસંયેવાતિ અવધારણં ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા અપેક્ખિત્વા કતં, ન તિસ્સો વિજ્જા. તા હિ છસુ અભિઞ્ઞાસુ અન્તોગધત્તા સુત્તે વિભત્તાયેવાતિ. તાસઞ્ચાતિ એત્થ -સદ્દેન સેસાનમ્પિ તત્થ અત્થિભાવં દીપેતિ. અભિધમ્મપિટકે હિ તિસ્સો વિજ્જા છ અભિઞ્ઞા ચતસ્સો ચ પટિસમ્ભિદા વુત્તાયેવ. પટિસમ્ભિદાનં પન અઞ્ઞત્થ પભેદવચનાભાવં તત્થેવ ચ સમ્મા વિભત્તભાવં દીપેતુકામો હેટ્ઠા વુત્તનયેન અવધારણં અકત્વા ‘‘તત્થેવા’’તિ પરિવત્તેત્વા અવધારણં ઠપેસિ.

ઇદાનિ ‘‘વિનયે દુપ્પટિપન્નો ‘મુદુકાનં અત્થરણાદીનં સમ્ફસ્સો વિય ઇત્થિસમ્ફસ્સોપિ વટ્ટતી’તિ મેથુનવીતિક્કમે દોસં અદિસ્વા સીલવિપત્તિં પાપુણાતી’’તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિનયે પન દુપ્પટિપન્નો’’તિઆદિ. તત્થ સુખો સમ્ફસ્સો એતેસન્તિ સુખસમ્ફસ્સાનિ, અત્થરણપાવુરણાદીનિ. ઉપાદિન્નફસ્સો ઇત્થિફસ્સો, મેથુનધમ્મોતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તમ્પિ હેતન્તિ અરિટ્ઠેન ભિક્ખુના વુત્તં. સો હિ બહુસ્સુતો ધમ્મકથિકો કમ્મકિલેસવિપાકઉપવાદઆણાવીતિક્કમવસેન પઞ્ચવિધેસુ અન્તરાયિકેસુ સેસન્તરાયિકે જાનાતિ, વિનયે પન અકોવિદત્તા પણ્ણત્તિવીતિક્કમન્તરાયિકે ન જાનાતિ, તસ્મા રહોગતો એવં ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે અગારિકા પઞ્ચ કામગુણે પરિભુઞ્જન્તા સોતાપન્નાપિ સકદાગામિનોપિ અનાગામિનોપિ હોન્તિ. ભિક્ખૂપિ મનાપિકાનિ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યાનિ રૂપાનિ પસ્સન્તિ…પે… કાયવિઞ્ઞેય્યે ફોટ્ઠબ્બે ફુસન્તિ, મુદુકાનિ અત્થરણપાવુરણાદીનિ પરિભુઞ્જન્તિ, એતં સબ્બં વટ્ટતિ, કસ્મા ઇત્થીનંયેવ રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બા ન વટ્ટન્તિ, એતેપિ વટ્ટન્તી’’તિ અનવજ્જેન પચ્ચયપરિભુઞ્જનરસેન સાવજ્જકામગુણપરિભોગરસં સંસન્દિત્વા સચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ નિચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ એકં કત્વા થૂલવાકેહિ સદ્ધિં અતિસુખુમસુત્તં ઘટેન્તો વિય સાસપેન સદ્ધિં સિનેરુનો સદિસતં ઉપસંહરન્તો વિય પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘કિં ભગવતા મહાસમુદ્દં બન્ધન્તેન વિય મહતા ઉસ્સાહેન પઠમપારાજિકં પઞ્ઞત્તં, નત્થિ એત્થ દોસો’’તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં પટિવિરુજ્ઝન્તો વેસારજ્જઞાણં પટિબાહન્તો અરિયમગ્ગે ખાણુકણ્ટકાદીનિ પક્ખિપન્તો ‘‘મેથુનધમ્મે દોસો નત્થી’’તિ જિનસ્સ આણાચક્કે પહારમદાસિ. તેનાહ ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદિ.

તત્થ અન્તરાયિકાતિ તંતંસમ્પત્તિયા વિબન્ધનવસેન સત્તસન્તાનસ્સ અન્તરે વેમજ્ઝે એતિ આગચ્છતીતિ અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો. અનતિક્કમનટ્ઠેન તસ્મિં અન્તરાયે નિયુત્તા, અન્તરાયં વા ફલં અરહન્તિ, અન્તરાયસ્સ વા કરણસીલાતિ અન્તરાયિકા, સગ્ગમોક્ખાનં અન્તરાયકરાતિ વુત્તં હોતિ. તે ચ કમ્મકિલેસવિપાકઉપવાદઆણાવીતિક્કમવસેન પઞ્ચવિધા. તેસં વિત્થારકથા પરતો અરિટ્ઠસિક્ખાપદે (પાચિ. ૪૧૭) આવિ ભવિસ્સતિ. અયં પનેત્થ પદત્થસમ્બન્ધો – યે ઇમે ધમ્મા અન્તરાયિકા અન્તરાયકરાતિ ભગવતા વુત્તા દેસિતા ચેવ પઞ્ઞત્તા ચ, તે ધમ્મે પટિસેવતો પટિસેવન્તસ્સ યથા યેન પકારેન તે ધમ્મા અન્તરાયાય સગ્ગમોક્ખાનં અન્તરાયકરણત્થં નાલં સમત્થા ન હોન્તિ, તથા તેન પકારેનાહં ભગવતા દેસિતં ધમ્મં આજાનામીતિ. તતો દુસ્સીલભાવં પાપુણાતીતિ તતો અનવજ્જસઞ્ઞીભાવહેતુતો વીતિક્કમિત્વા દુસ્સીલભાવં પાપુણાતિ.

ચત્તારોમે, ભિક્ખવેતિઆદિના –

‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના લોકસ્મિં. કતમે ચત્તારો, અત્તહિતાય પટિપન્નો હોતિ, નો પરહિતાય, પરહિતાય પટિપન્નો હોતિ, નો અત્તહિતાય, નેવ અત્તહિતાય પટિપન્નો હોતિ નો પરહિતાય, અત્તહિતાય ચેવ પટિપન્નો હોતિ પરહિતાય ચા’’તિ (અ. નિ. ૪.૯૬; પુ. પ. માતિકા, ચતુક્કઉદ્દેસ ૨૪) –

આદિના પુગ્ગલદેસનાપટિસંયુત્તસુત્તન્તપાળિં નિદસ્સેતિ. અધિપ્પાયં અજાનન્તોતિ ‘‘અયં પુગ્ગલદેસના વોહારવસેન, ન પરમત્થતો’’તિ એવં ભગવતો અધિપ્પાયં અજાનન્તો. બુદ્ધસ્સ હિ ભગવતો દુવિધા દેસના સમ્મુતિદેસના પરમત્થદેસના ચાતિ. તત્થ ‘‘પુગ્ગલો સત્તો ઇત્થી પુરિસો ખત્તિયો બ્રાહ્મણો દેવો મારો’’તિ એવરૂપા સમ્મુતિદેસના. ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા ખન્ધા ધાતુયો આયતનાનિ સતિપટ્ઠાના’’તિ એવરૂપા પરમત્થદેસના. તત્થ ભગવા યે સમ્મુતિવસેન દેસનં સુત્વા અત્થં પટિવિજ્ઝિત્વા મોહં પહાય વિસેસમધિગન્તું સમત્થા, તેસં સમ્મુતિદેસનં દેસેતિ. યે પન પરમત્થવસેન દેસનં સુત્વા અત્થં પટિવિજ્ઝિત્વા મોહં પહાય વિસેસમધિગન્તું સમત્થા, તેસં પરમત્થદેસનં દેસેતિ.

તત્રાયં ઉપમા – યથા હિ દેસભાસાકુસલો તિણ્ણં વેદાનં અત્થસંવણ્ણકો આચરિયો યે દમિળભાસાય વુત્તે અત્થં જાનન્તિ, તેસં દમિળભાસાય આચિક્ખતિ, યે અન્ધકભાસાદીસુ અઞ્ઞતરાય, તેસં તાય ભાસાય, એવં તે માણવા છેકં બ્યત્તં આચરિયમાગમ્મ ખિપ્પમેવ સિપ્પં ઉગ્ગણ્હન્તિ. તત્થ આચરિયો વિય બુદ્ધો ભગવા, તયો વેદા વિય કથેતબ્બભાવે ઠિતાનિ તીણિ પિટકાનિ, દેસભાસાય કોસલ્લમિવ સમ્મુતિપરમત્થકોસલ્લં, નાનાદેસભાસામાણવકા વિય સમ્મુતિપરમત્થવસેન પટિવિજ્ઝનસમત્થા વેનેય્યસત્તા, આચરિયસ્સ દમિળભાસાદિઆચિક્ખનં વિય ભગવતો સમ્મુતિપરમત્થવસેનપિ દેસના વેદિતબ્બા. આહ ચેત્થ –

‘‘દુવે સચ્ચાનિ અક્ખાસિ, સમ્બુદ્ધો વદતં વરો;

સમ્મુતિં પરમત્થઞ્ચ, તતિયં નૂપલબ્ભતિ.

‘‘સઙ્કેતવચનં સચ્ચં, લોકસમ્મુતિકારણા;

પરમત્થવચનં સચ્ચં, ધમ્માનં ભૂતકારણા.

‘‘તસ્મા વોહારકુસલસ્સ, લોકનાથસ્સ સત્થુનો;

સમ્મુતિં વોહરન્તસ્સ, મુસાવાદો ન જાયતી’’તિ. (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૭; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦);

અપિચ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા પુગ્ગલકથં કથેતિ – હિરોત્તપ્પદીપનત્થં કમ્મસ્સકતાદીપનત્થં પચ્ચત્તપુરિસકારદીપનત્થં આનન્તરિયદીપનત્થં બ્રહ્મવિહારદીપનત્થં પુબ્બેનિવાસદીપનત્થં દક્ખિણાવિસુદ્ધિદીપનત્થં લોકસમ્મુતિયા અપ્પહાનત્થઞ્ચાતિ. ‘‘ખન્ધા ધાતુયો આયતનાનિ હિરિયન્તિ ઓત્તપ્પન્તી’’તિ વુત્તે મહાજનો ન જાનાતિ, સમ્મોહમાપજ્જતિ, પટિસત્તુ હોતિ ‘‘કિમિદં ખન્ધા ધાતુયો આયતનાનિ હિરિયન્તિ ઓત્તપ્પન્તિ નામા’’તિ. ‘‘ઇત્થી હિરિયતિ ઓત્તપ્પતિ, પુરિસો ખત્તિયો બ્રાહ્મણો દેવો મારો’’તિ વુત્તે મહાજનો જાનાતિ, ન સમ્મોહમાપજ્જતિ, ન પટિસત્તુ હોતિ, તસ્મા ભગવા હિરોત્તપ્પદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ. ‘‘ખન્ધા કમ્મસ્સકા ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા કમ્મસ્સકતાદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ. ‘‘વેળુવનાદયો મહાવિહારા ખન્ધેહિ કારાપિતા, ધાતૂહિ આયતનેહી’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા પચ્ચત્તપુરિસકારદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ. ‘‘ખન્ધા માતરં જીવિતા વોરોપેન્તિ, પિતરં અરહન્તં, રુહિરુપ્પાદકમ્મં સઙ્ઘભેદં કરોન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા આનન્તરિયદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા મેત્તાયન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા બ્રહ્મવિહારદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ. ‘‘ખન્ધા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા પુબ્બેનિવાસદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ. ‘‘ખન્ધા દાનં પટિગ્ગણ્હન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ મહાજનો ન જાનાતિ, સમ્મોહમાપજ્જતિ, પટિસત્તુ હોતિ ‘‘કિમિદં ખન્ધા ધાતુયો આયતનાનિ પટિગ્ગણ્હન્તિ નામા’’તિ. ‘‘પુગ્ગલા પટિગ્ગણ્હન્તિ સીલવન્તો કલ્યાણધમ્મા’’તિ વુત્તે પન જાનાતિ, ન સમ્મોહમાપજ્જતિ, ન પટિસત્તુ હોતિ. તસ્મા ભગવા દક્ખિણાવિસુદ્ધિદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ. લોકસમ્મુતિઞ્ચ બુદ્ધા ભગવન્તો ન વિજહન્તિ, લોકસમઞ્ઞાય લોકનિરુત્તિયા લોકાભિલાપે ઠિતાયેવ ધમ્મં દેસેન્તિ. તસ્મા ભગવા લોકસમ્મુતિયા અપ્પહાનત્થમ્પિ પુગ્ગલકથં કથેતિ, તસ્મા ઇમિના ચ અધિપ્પાયેન ભગવતો પુગ્ગલદેસના, ન પરમત્થદેસનાતિ એવં અધિપ્પાયં અજાનન્તોતિ વુત્તં હોતિ.

દુગ્ગહિતં ગણ્હાતીતિ ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ, યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના દુગ્ગહિતં કત્વા ગણ્હાતિ, વિપરીતં ગણ્હાતીતિ વુત્તં હોતિ. દુગ્ગહિતન્તિ હિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો. યં સન્ધાયાતિ યં દુગ્ગહિતગાહં સન્ધાય. અત્તના દુગ્ગહિતેન ધમ્મેનાતિ પાઠસેસો વેદિતબ્બો. અથ વા દુગ્ગહણં દુગ્ગહિતં. અત્તનાતિ ચ સામિઅત્થે કરણવચનં, તસ્મા અત્તનો દુગ્ગહણેન વિપરીતગાહેનાતિ વુત્તં હોતિ. અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખતીતિ અમ્હાકઞ્ચ અબ્ભાચિક્ખનં કરોતિ. અત્તાનઞ્ચ ખનતીતિ અત્તનો કુસલમૂલાનિ ખનન્તો અત્તાનં ખનતિ નામ.

ધમ્મચિન્તન્તિ ધમ્મસભાવવિજાનનં. અતિધાવન્તોતિ ઠાતબ્બમરિયાદાયં અટ્ઠત્વા ‘‘ચિત્તુપ્પાદમત્તેન દાનં હોતિ, સયમેવ ચિત્તં અત્તનો આરમ્મણં હોતિ, સબ્બં ચિત્તં અસભાવધમ્મારમ્મણ’’ન્તિ એવમાદિના અતિધાવન્તો અતિક્કમિત્વા પવત્તમાનો. ચત્તારીતિ બુદ્ધવિસયઇદ્ધિવિસયકમ્મવિપાકલોકવિસયસઙ્ખાતાનિ ચત્તારિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યાનિ ન ચિન્તેતબ્બાનિ, યાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સ. કતમાનિ ચત્તારિ? બુદ્ધાનં ભિક્ખવે બુદ્ધવિસયો અચિન્તેય્યો ન ચિન્તેતબ્બો, યં ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સ. ઝાયિસ્સ, ભિક્ખવે, ઝાનવિસયો અચિન્તેય્યો ન ચિન્તેતબ્બો…પે… કમ્મવિપાકો, ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યો ન ચિન્તેતબ્બો…પે… લોકચિન્તા ભિક્ખવે અચિન્તેય્યા ન ચિન્તેતબ્બા…પે… ઇમાનિ, ભિક્ખવે, ચત્તારિ અચિન્તેય્યાનિ ન ચિન્તેતબ્બાનિ, યાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭).

તત્થ ‘‘અચિન્તેય્યાની’’તિ તેસં સભાવનિદસ્સનં. ‘‘ન ચિન્તેતબ્બાની’’તિ તત્થ કત્તબ્બતાનિદસ્સનં. તત્થ અચિન્તેય્યાનીતિ ચિન્તેતુમસક્કુણેય્યાનિ, ચિન્તેતું અરહરૂપાનિ ન હોન્તીતિ અત્થો. અચિન્તેય્યત્તા એવ ન ચિન્તેતબ્બાનિ, કામં અચિન્તેય્યાનિપિ છ અસાધારણાદીનિ અનુસ્સરન્તસ્સ કુસલુપ્પત્તિહેતુભાવતો તાનિ ચિન્તેતબ્બાનિ, ઇમાનિ પન એવં ન હોન્તીતિ અફલભાવતો ન ચિન્તેતબ્બાનીતિ અધિપ્પાયો. તેનેવાહ ‘‘યાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ. તેસન્તિ તેસં પિટકાનં.

એતન્તિ એતં બુદ્ધવચનં. તિવગ્ગસઙ્ગહાનીતિ સીલક્ખન્ધવગ્ગમહાવગ્ગપાથિકવગ્ગસઙ્ખાતેહિ તીહિ વગ્ગેહિ સઙ્ગહો એતેસન્તિ તિવગ્ગસઙ્ગહાનિ. ચતુત્તિંસેવ સુત્તન્તાતિ ગાથાય એવમત્થયોજના વેદિતબ્બા – યસ્સ નિકાયસ્સ સુત્તગણનાતો ચતુત્તિંસેવ ચ સુત્તન્તા વગ્ગસઙ્ગહવસેન તયો વગ્ગા અસ્સ સઙ્ગહસ્સાતિ તિવગ્ગો સઙ્ગહો. એસ પઠમો નિકાયો દીઘનિકાયોતિ અનુલોમિકો અપચ્ચનીકો, અત્થાનુલોમનતો અન્વત્થનામોતિ વુત્તં હોતિ.

અત્થાનુલોમનતો અનુલોમિકો, અનુલોમિકત્તંયેવ વિભાવેતું ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિમાહ. એકનિકાયમ્પીતિ એકસમૂહમ્પિ. એવં ચિત્તન્તિ એવં વિચિત્તં. યથયિદન્તિ યથા ઇમે. પોણિકા ચિક્ખલ્લિકા ચ ખત્તિયા, તેસં નિવાસો પોણિકનિકાયો ચિક્ખલ્લિકનિકાયોતિ વુચ્ચતિ. એવમાદીનિ ચેત્થ સાધકાનિ સાસનતો ચ લોકતો ચાતિ એવમાદીનિ ઉદાહરણાનિ એત્થ નિકાયસદ્દસ્સ સમૂહનિવાસાનં વાચકભાવે સાસનતો ચ વોહારતો ચ સાધકાનિ પમાણાનીતિ અત્થો. એત્થ પઠમમુદાહરણં સાસનતો સાધકવચનં, દુતિયં લોકતોતિ વેદિતબ્બં.

પઞ્ચદસવગ્ગસઙ્ગહાનીતિ મૂલપરિયાયવગ્ગાદીહિ પઞ્ચદસહિ વગ્ગેહિ સઙ્ગહો એતેસન્તિ પઞ્ચદસવગ્ગસઙ્ગહાનિ. દિયડ્ઢસતં દ્વે ચ સુત્તાનીતિ અડ્ઢેન દુતિયં દિયડ્ઢં, એકં સતં દ્વે પઞ્ઞાસસુત્તાનિ ચાતિ અત્થો. યત્થાતિ યસ્મિં નિકાયે. પઞ્ચદસવગ્ગપરિગ્ગહોતિ પઞ્ચદસહિ વગ્ગેહિ પરિગ્ગહિતો સઙ્ગહિતોતિ અત્થો.

સુત્તન્તાનં સહસ્સાનિ સત્તસુત્તસતાનિ ચાતિ પાઠે સુત્તન્તાનં સત્ત સહસ્સાનિ સત્ત સતાનિ ચાતિ યોજેતબ્બં. કત્થચિ પન ‘‘સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ સત્ત સુત્તસતાનિ ચા’’તિપિ પાઠો. સંયુત્તસઙ્ગહોતિ સંયુત્તનિકાયસ્સ સઙ્ગહો.

પુબ્બે નિદસ્સિતાતિ સુત્તન્તપિટકનિદ્દેસે નિદસ્સિતા. વુત્તમેવ પકારન્તરેન સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેતું ‘‘ઠપેત્વા ચત્તારો નિકાયે અવસેસં બુદ્ધવચન’’ન્તિ વુત્તં. સકલં વિનયપિટકન્તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠમેવ હિ ઇમિના પકારન્તરેન સઙ્ખિપિત્વા વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘ઠપેત્વા ચતુરોપેતે’’તિઆદિ. તદઞ્ઞન્તિ તેહિ ચતૂહિ નિકાયેહિ અઞ્ઞં અવસેસન્તિ અત્થો.

સબ્બમેવ હિદન્તિ સબ્બમેવ ઇદં બુદ્ધવચનં. નવપ્પભેદન્તિ એત્થ કથં પનેતં નવપ્પભેદં હોતિ. તથા હિ નવહિ અઙ્ગેહિ વવત્થિતેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરરહિતેહિ ભવિતબ્બં, તથા ચ સતિ અસુત્તસભાવાનેવ ગેય્યઙ્ગાદીનિ સિયું, અથ સુત્તસભાવાનેવ ગેય્યઙ્ગાદીનિ, એવં સતિ સુત્તન્તિ વિસું સુત્તઙ્ગમેવ ન સિયા, એવં સન્તે અટ્ઠઙ્ગં સાસનન્તિ આપજ્જતિ. અપિચ ‘‘સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. સુત્તઞ્ચ નામ સગાથકં વા સિયા નિગ્ગાથકં વાતિ અઙ્ગદ્વયેનેવ તદુભયં સઙ્ગહિતન્તિ તદુભયવિનિમુત્તઞ્ચ સુત્તં ઉદાનાદિવિસેસસઞ્ઞારહિતં નત્થિ, યં સુત્તઙ્ગં સિયા, અથાપિ કથઞ્ચિ વિસું સુત્તઙ્ગં સિયા, મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો વા ન સિયા ગાથાભાવતો ધમ્મપદાદીનં વિય, ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા સગાથકત્તા સગાથકવગ્ગસ્સ વિય, તથા ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનન્તિ? વુચ્ચતે –

સુત્તન્તિ સામઞ્ઞવિધિ, વિસેસવિધયો પરે;

સનિમિત્તા નિરુળ્હત્તા, સહતાઞ્ઞેન નાઞ્ઞતો.

યથાવુત્તસ્સ દોસસ્સ, નત્થિ એત્થાવગાહણં;

તસ્મા અસઙ્કરંયેવ, નવઙ્ગં સત્થુસાસનં.

સબ્બસ્સપિ હિ બુદ્ધવચનસ્સ સુત્તન્તિ અયં સામઞ્ઞવિધિ. તથા હિ ‘‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્નં, સાવત્થિયા સુત્તવિભઙ્ગે, સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાની’’તિઆદિવચનતો વિનયાભિધમ્મપરિયત્તિવિસેસેસુપિ સુત્તવોહારો દિસ્સતિ. તેનેવ ચ આયસ્મા મહાકચ્ચાનો નેત્તિયં (નેત્તિ. સઙ્ગહવાર) આહ – ‘‘નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠી’’તિ. તત્થ હિ સુત્તાદિવસેન નવઙ્ગસ્સ સાસનસ્સ પરિયેટ્ઠિ પરિયેસના અત્થવિચારણા ‘‘નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠી’’તિ વુત્તા. તદેકદેસેસુ પન ગેય્યાદયો વિસેસવિધયો તેન તેન નિમિત્તેન પતિટ્ઠિતા. તથા હિ ગેય્યસ્સ સગાથકત્તં તબ્ભાવનિમિત્તં. લોકેપિ હિ સસિલોકં સગાથકં વા ચુણ્ણિયગન્થં ‘‘ગેય્ય’’ન્તિ વદન્તિ. ગાથાવિરહે પન સતિ પુચ્છં કત્વા વિસજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તં. પુચ્છાવિસજ્જનઞ્હિ ‘‘બ્યાકરણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. બ્યાકરણમેવ વેય્યાકરણં. એવં સન્તે સગાથકાદીનમ્પિ પુચ્છં કત્વા વિસજ્જનવસેન પવત્તાનં વેય્યાકરણભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ. ગેય્યાદિસઞ્ઞાનં અનોકાસભાવતો સઓકાસતો અનોકાસવિધિ બલવાતિ ‘‘ગાથાવિરહે સતી’’તિ વિસેસિતત્તા ચ. તથા હિ ધમ્મપદાદીસુ કેવલં ગાથાબન્ધેસુ સગાથકત્તેપિ સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાયુત્તેસુ ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિવચનસમ્બન્ધેસુ અબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તેસુ ચ સુત્તવિસેસેસુ યથાક્કમં ગાથાઉદાનઇતિવુત્તકઅબ્ભુતધમ્મસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા. એત્થ હિ સતિપિ સઞ્ઞન્તરનિમિત્તયોગે અનોકાસસઞ્ઞાનં બલવભાવેનેવ ગાથાદિસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, તથા સતિપિ ગાથાબન્ધભાવે ભગવતો અતીતાસુ જાતીસુ ચરિયાનુભાવપ્પકાસકેસુ જાતકસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, સતિપિ પઞ્હાવિસજ્જનભાવે સગાથકત્તે ચ કેસુચિ સુત્તન્તેસુ વેદસ્સ લભાપનતો વેદલ્લસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ એવં તેન તેન સગાથકત્તાદિના નિમિત્તેન તેસુ તેસુ સુત્તવિસેસેસુ ગેય્યાદિસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ વિસેસવિધયો સુત્તઙ્ગતો પરે ગેય્યાદયો. યં પનેત્થ ગેય્યઙ્ગાદિનિમિત્તરહિતં, તં સુત્તઙ્ગં વિસેસસઞ્ઞાપરિહારેન સામઞ્ઞસઞ્ઞાય પવત્તનતો.

નનુ ચ એવં સન્તેપિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણન્તિ સુત્તઙ્ગં ન સમ્ભવતીતિ ચોદના તદવત્થા એવાતિ? ન તદવત્થા. સોધિતત્તા. સોધિતઞ્હિ પુબ્બે ગાથાવિરહે સતિ પુચ્છાવિસજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તન્તિ. યઞ્ચ વુત્તં ‘‘ગાથાભાવતો મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા’’તિ, તં ન, નિરુળ્હત્તાતિ. નિરુળ્હો હિ મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તભાવો. ન હિ તાનિ ધમ્મપદબુદ્ધવંસાદયો વિય ગાથાભાવેન પઞ્ઞાતાનિ, અથ ખો સુત્તભાવેનેવ. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં સુત્તનામકન્તિ નામગ્ગહણં કતં. યં પન વુત્તં ‘‘સગાથકત્તા ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ, તમ્પિ નત્થિ. યસ્મા સહતાઞ્ઞેન. સહભાવો હિ નામ અત્થતો અઞ્ઞેન હોતિ, સહ ગાથાહીતિ ચ સગાથકં. ન ચ મઙ્ગલસુત્તાદીસુ ગાથાવિનિમુત્તો કોચિ સુત્તપ્પદેસો અત્થિ, યો ‘‘સહ ગાથાહી’’તિ વુચ્ચેય્ય. નનુ ચ ગાથાસમુદાયો ગાથાહિ અઞ્ઞો હોતિ, તથા ચ તસ્સ વસેન સહ ગાથાહીતિ સગાથકન્તિ સક્કા વત્તુન્તિ? તં ન. ન હિ અવયવવિનિમુત્તો સમુદાયો નામ કોચિ અત્થિ. યમ્પિ વુત્તં ‘‘ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનં ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ, તમ્પિ ન અઞ્ઞતો. અઞ્ઞાયેવ હિ તા ગાથા જાતકાદિપરિયાપન્નત્તા. અથો ન તાહિ ઉભતોવિભઙ્ગાદીનં ગેય્યઙ્ગભાવોતિ એવં સુત્તાદીનં અઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરાભાવો વેદિતબ્બો.

ઇદાનિ સુત્તાદીનિ નવઙ્ગાનિ વિભજિત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘તત્થ ઉભતોવિભઙ્ગનિદ્દેસખન્ધકપરિવારા’’તિઆદિ. તત્થ નિદ્દેસો નામ સુત્તનિપાતે –

‘‘કામં કામયમાનસ્સ, તસ્સ ચેતં સમિજ્ઝતિ;

અદ્ધા પીતિમનો હોતિ, લદ્ધા મચ્ચો યદિચ્છતી’’તિ. (સુ. નિ. ૭૭૨) –

આદિના આગતસ્સ અટ્ઠકવગ્ગસ્સ,

‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો, (ઇચ્ચાયસ્મા અજિતો;)

કેનસ્સુ નપ્પકાસતિ;

કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસિ,

કિંસુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૦૩૮) –

આદિના આગતસ્સ પારાયનવગ્ગસ્સ,

‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં,

અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસં;

ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાયં,

એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. (સુ. નિ. ૩૫) –

આદિના આગતસ્સ ખગ્ગવિસાણસુત્તસ્સ ચ તદત્થવિભાગવસેન સત્થુકપ્પેન આયસ્મતા ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરેન કતો નિદ્દેસો મહાનિદ્દેસો ચૂળનિદ્દેસોતિ ચ વુચ્ચતિ. એવમિધ નિદ્દેસસ્સ સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ભદન્તબુદ્ધઘોસાચરિયેન દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બો. અઞ્ઞત્થાપિ ચ દીઘનિકાયટ્ઠકથાદીસુ સબ્બત્થ ઉભતોવિભઙ્ગનિદ્દેસખન્ધકપરિવારાતિ નિદ્દેસસ્સ સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો એવ દસ્સિતો. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેનપિ નેત્તિપકરણટ્ઠકથાયં એવમેતસ્સ સુત્તઙ્ગસઙ્ગહોવ કથિતો. કેચિ પન નિદ્દેસસ્સ ગાથાવેય્યાકરણઙ્ગેસુ દ્વીસુ સઙ્ગહં વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં નિદ્દેસઅટ્ઠકથાયં ઉપસેનત્થેરેન

‘‘તદેતં વિનયપિટકં સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તીસુ પિટકેસુ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નં, દીઘનિકાયો મજ્ઝિમનિકાયો સંયુત્તનિકાયો અઙ્ગુત્તરનિકાયો ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચસુ મહાનિકાયેસુ ખુદ્દકમહાનિકાયે પરિયાપન્નં, સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં ગાથા ઉદાનં ઇતિવુત્તકં જાતકં અબ્ભુતધમ્મં વેદલ્લન્તિ નવસુ સત્થુસાસનઙ્ગેસુ યથાસમ્ભવં ગાથાવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહિત’’ન્તિ (મહાનિ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા).

એત્થ તાવ કત્થચિ પુચ્છાવિસજ્જનસભાવતો નિદ્દેસેકદેસસ્સ વેય્યાકરણઙ્ગસઙ્ગહો યુજ્જતુ નામ, ગાથઙ્ગસઙ્ગહો પન કથં યુજ્જેય્યાતિ ઇદમેત્થ વીમંસિતબ્બં. ધમ્મપદાદીનં વિય હિ કેવલં ગાથાબન્ધભાવો ગાથઙ્ગસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તં. ધમ્મપદાદીસુ હિ કેવલં ગાથાબન્ધેસુ ગાથાસમઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, નિદ્દેસે ચ ન કોચિ કેવલો ગાથાબન્ધપ્પદેસો ઉપલબ્ભતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધેન ભાસિતાનંયેવ હિ અટ્ઠકવગ્ગાદિસઙ્ગહિતાનં ગાથાનં નિદ્દેસમત્તં ધમ્મસેનાપતિના કતં. અત્થવિભજનત્થં આનીતાપિ હિ તા અટ્ઠકવગ્ગાદિસઙ્ગહિતા નિદ્દિસિતબ્બા મૂલગાથાયો સુત્તનિપાતપરિયાપન્નત્તા અઞ્ઞાયેવાતિ ન નિદ્દેસસઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ આગતભાવેપિ તં વોહારં અલભમાના જાતકાદિગાથાપરિયાપન્ના ગાથાયો વિય, તસ્મા કારણન્તરમેત્થ ગવેસિતબ્બં, યુત્તતરં વા ગહેતબ્બં.

નાલકસુત્તતુવટ્ટકસુત્તાનીતિ એત્થ નાલકસુત્તં નામ પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો સાવકં મોનેય્યપટિપદં પટિપન્નં દિસ્વા તદત્થં અભિકઙ્ખમાનેન તતો પભુતિ કપ્પસતસહસ્સં પારમિયો પૂરેત્વા આગતેન અસિતસ્સ ઇસિનો ભાગિનેય્યેન નાલકત્થેરેન ધમ્મચક્કપ્પવત્તિતદિવસતો સત્તમે દિવસે ‘‘અઞ્ઞાતમેત’’ન્તિઆદીહિ દ્વીહિ ગાથાહિ મોનેય્યપટિપદં પુટ્ઠેન ભગવતા ‘‘મોનેય્યં તે ઉપઞ્ઞિસ્સ’’ન્તિઆદિના (સુ. નિ. ૭૦૬) નાલકત્થેરસ્સ ભાસિતં મોનેય્યપટિપદાપરિદીપકં સુત્તં. તુવટ્ટકસુત્તં પન મહાસમયસુત્તન્તદેસનાય સન્નિપતિતેસુ દેવેસુ ‘‘કા નુ ખો અરહત્તપ્પત્તિયા પટિપત્તી’’તિ ઉપ્પન્નચિત્તાનં એકચ્ચાનં દેવતાનં તમત્થં પકાસેતું ‘‘પુચ્છામિ તં આદિચ્ચબન્ધૂ’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૯૨૧; મહાનિ. ૧૫૦ ) નિમ્મિતબુદ્ધેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા ‘‘મૂલં પપઞ્ચસઙ્ખાયા’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૯૨૨) ભાસિતં સુત્તં. એવમિધસુત્તનિપાતે આગતાનં મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો દસ્સિતો, તત્થેવ આગતાનં અસુત્તનામિકાનં સુદ્ધિકગાથાનં ગાથઙ્ગસઙ્ગહઞ્ચ દસ્સયિસ્સતિ, એવં સતિ સુત્તનિપાતટ્ઠકથારમ્ભે –

‘‘ગાથાસતસમાકિણ્ણો, ગેય્યબ્યાકરણઙ્કિતો;

કસ્મા સુત્તનિપાતોતિ, સઙ્ખમેસ ગતોતિ ચે’’તિ. (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા) –

સકલસ્સપિ સુત્તનિપાતસ્સ ગેય્યવેય્યાકરણઙ્ગસઙ્ગહો કસ્મા ચોદિતોતિ? નાયં વિરોધો. કેવલઞ્હિ તત્થ ચોદકેન સગાથકત્તં કત્થચિ પુચ્છાવિસજ્જનમત્તઞ્ચ ગહેત્વા ચોદનામત્તં કતન્તિ ગહેતબ્બં. અઞ્ઞથા સુત્તનિપાતે નિગ્ગાથકસ્સ સુત્તસ્સેવ અભાવતો વેય્યાકરણઙ્ગસઙ્ગહો ન ચોદેતબ્બો સિયાતિ. સગાથાવગ્ગો ગેય્યન્તિ યોજેતબ્બં. ‘‘અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ અસઙ્ગહિતં નામ પટિસમ્ભિદાદી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન પટિસમ્ભિદામગ્ગસ્સ ગેય્યવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહં વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં પટિસમ્ભિદામગ્ગટ્ઠકથાયં (પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા) ‘‘નવસુ સત્થુસાસનઙ્ગેસુ યથાસમ્ભવં ગેય્યવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહિત’’ન્તિ.

નોસુત્તનામિકાતિ અસુત્તનામિકા. ‘‘સુદ્ધિકગાથા નામ વત્થુગાથા’’તિ તીસુ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. તત્થ વત્થુગાથાતિ –

‘‘કોસલાનં પુરા રમ્મા, અગમા દક્ખિણાપથં;

આકિઞ્ચઞ્ઞં પત્થયાનો, બ્રાહ્મણો મન્તપારગૂ’’તિ. (સુ. નિ. ૯૮૨) –

આદિના પારાયનવગ્ગસ્સ નિદાનં આરોપેન્તેન આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન સઙ્ગીતિકાલે વુત્તા છપ્પઞ્ઞાસ ચ ગાથાયો, આનન્દત્થેરેનેવ સઙ્ગીતિકાલે નાલકસુત્તસ્સ નિદાનં આરોપેન્તેન વુત્તા –

‘‘આનન્દજાતે તિદસગણે પતીતે,

સક્કઞ્ચ ઇન્દં સુચિવસને ચ દેવે;

દુસ્સં ગહેત્વા અતિરિવ થોમયન્તે,

અસિતો ઇસિ અદ્દસ દિવાવિહારે’’તિ. (સુ. નિ. ૬૮૪) –

આદિકા વીસતિમત્તા ગાથાયો ચ વુચ્ચન્તિ. તત્થ ‘‘નાલકસુત્તસ્સ વત્થુગાથાયો નાલકસુત્તસઙ્ખ્યંયેવ ગચ્છન્તી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. વુત્તઞ્હેતં સુત્તનિપાતટ્ઠકથાયં (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૬૮૫) –

‘‘પરિનિબ્બુતે પન ભગવતિ સઙ્ગીતિં કરોન્તેન આયસ્મતા મહાકસ્સપેન આયસ્મા આનન્દો તમેવ મોનેય્યપટિપદં પુટ્ઠો યેન યદા ચ સમાદપિતો નાલકો ભગવન્તં પુચ્છિ, તં સબ્બં પાકટં કત્વા દસ્સેતુકામો ‘આનન્દજાતે’તિઆદિકા વીસતિ વત્થુગાથાયો વત્વા અભાસિ. તં સબ્બમ્પિ નાલકસુત્તન્તિ વુચ્ચતી’’તિ.

તસ્મા નાલકસુત્તસ્સ વત્થુગાથાયો નાલકસુત્તગ્ગહણેનેવ સઙ્ગહિતાતિ પારાયનિકવગ્ગસ્સ વત્થુગાથાયો ઇધ સુદ્ધિકગાથાતિ ગહેતબ્બં. તત્થેવ પનસ્સ પારાયનિયવગ્ગે અજિતમાણવકાદીનં સોળસન્નં બ્રાહ્મણાનં પુચ્છાગાથા ભગવતો વિસજ્જનગાથા ચ ઇધ સુદ્ધિકગાથાતિ એવમ્પિ વત્તું યુજ્જતિ. તાપિ હિ પાળિયં સુત્તનામેન અવત્વા ‘‘અજિતમાણવકપુચ્છા તિસ્સમેત્તય્યમાણવકપુચ્છા’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૧૦૩૮-૧૦૪૮) આગતત્તા ચુણ્ણિયગન્થેહિ અમિસ્સત્તા ચ નોસુત્તનામિકા સુદ્ધિકગાથા નામાતિ વત્તું વટ્ટતિ.

ઇદાનિ ઉદાનં સરૂપતો વવત્થપેન્તો આહ ‘‘સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસંયુત્તા’’તિઆદિ. કેનટ્ઠેન (ઉદા. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) પનેતં ‘‘ઉદાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ? ઉદાનનટ્ઠેન. કિમિદં ઉદાનં નામ? પીતિવેગસમુટ્ઠાપિતો ઉદાહારો. યથા હિ યં તેલાદિ મિનિતબ્બવત્થુ માનં ગહેતું ન સક્કોતિ, વિસ્સન્દિત્વા ગચ્છતિ, તં ‘‘અવસેકો’’તિ વુચ્ચતિ, યઞ્ચ જલં તળાકં ગહેતું ન સક્કોતિ, અજ્ઝોત્થરિત્વા ગચ્છતિ, તં ‘‘મહોઘો’’તિ વુચ્ચતિ, એવમેવ યં પીતિવેગસમુટ્ઠાપિતં વિતક્કવિપ્ફારં હદયં સન્ધારેતું ન સક્કોતિ, સો અધિકો હુત્વા અન્તો અસણ્ઠહિત્વા બહિ વચીદ્વારેન નિક્ખન્તો પટિગ્ગાહકનિરપેક્ખો ઉદાહારવિસેસો ‘‘ઉદાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ધમ્મસંવેગવસેનપિ અયમાકારો લબ્ભતેવ. તયિદં કત્થચિ ગાથાબન્ધવસેન કત્થચિ વાક્યવસેન પવત્તં. તથા હિ –

‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા ભિક્ખૂ નિબ્બાનપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેતિ સમાદપેતિ સમુત્તેજેતિ સમ્પહંસેતિ. તેધ ભિક્ખૂ અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કત્વા સબ્બં ચેતસા સમન્નાહરિત્વા ઓહિતસોતા ધમ્મં સુણન્તિ. અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ ‘અત્થિ, ભિક્ખવે, તદાયતનં, યત્થ નેવ પથવી ન આપો’’’તિ (ઉદા. ૭૧-૭૨) –

આદીસુ સોમનસ્સઞાણસમુટ્ઠિતવાક્યવસેન પવત્તં.

નનુ ચ ઉદાનં નામ પીતિસોમનસ્સસમુટ્ઠાપિતો ધમ્મસંવેગસમુટ્ઠાપિતો વા ધમ્મપટિગ્ગાહકનિરપેક્ખો ઉદાહારો તથા ચેવ સબ્બત્થ આગતં, ઇધ કસ્મા ભગવા ઉદાનેન્તો ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ? તેસં ભિક્ખૂનં સઞ્ઞાપનત્થં. નિબ્બાનપટિસંયુત્તઞ્હિ ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેત્વા નિબ્બાનગુણાનુસ્સરણેન ઉપ્પન્નપીતિસોમનસ્સેન ઉદાનં ઉદાનેન્તો ‘‘ઇધ નિબ્બાનવજ્જો સબ્બો સભાવધમ્મો પચ્ચયાયત્તવુત્તિકોવ ઉપલબ્ભતિ, ન પચ્ચયનિરપેક્ખો, અયં પન નિબ્બાનધમ્મો કથમપ્પચ્ચયો ઉપલબ્ભતી’’તિ તેસં ભિક્ખૂનં ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય તેસં ઞાપેતુકામો ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, તદાયતન’’ન્તિ (ઉદા. ૭૧)-આદિમાહ. ન એકન્તતો તે પટિગ્ગાહકે કત્વાતિ વેદિતબ્બં.

‘‘સચે ભાયથ દુક્ખસ્સ, સચે વો દુક્ખમપ્પિયં;

માકત્થ પાપકં કમ્મં, આવિ વા યદિ વા રહો’’તિ. (ઉદા. ૪૪) –

એવમાદિકં પન ધમ્મસંવેગવસપ્પવત્તં ઉદાનન્તિ વેદિતબ્બં.

‘‘સુખકામાનિ ભૂતાનિ, યો દણ્ડેન વિહિંસતિ;

અત્તનો સુખમેસાનો, પેચ્ચ સો ન લભતે સુખ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૩૧; ઉદા. ૧૩) –

ઇદમ્પિ ધમ્મસંવેગવસપ્પવત્તં ઉદાનન્તિ વદન્તિ. તથા હિ એકસ્મિં સમયે સમ્બહુલા ગોપાલકા અન્તરા ચ સાવત્થિં અન્તરા ચ જેતવનં અહિં દણ્ડેહિ હનન્તિ. તેન ચ સમયેન ભગવા સાવત્થિં પિણ્ડાય ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે તે દારકે અહિં દણ્ડેન હનન્તે દિસ્વા ‘‘કસ્મા કુમારકા ઇમં અહિં દણ્ડેન હનથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ડંસનભયેન ભન્તે’’તિ ચ વુત્તે ‘‘ઇમે ‘અત્તનો સુખં કરિસ્સામા’તિ ઇમં પહરન્તા નિબ્બત્તટ્ઠાને દુક્ખં અનુભવિસ્સન્તિ, અહો અવિજ્જાય નિકતિકોસલ્લ’’ન્તિ ધમ્મસંવેગં ઉપ્પાદેસિ. તેનેવ ચ ધમ્મસંવેગેન ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ. એવમેતં કત્થચિ ગાથાબન્ધવસેન કત્થચિ વાક્યવસેન કત્થચિ સોમનસ્સવસેન કત્થચિ ધમ્મસંવેગવસેન પવત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તસ્મા અટ્ઠકથાયં ‘‘સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસંયુત્તાની’’તિ યં ઉદાનલક્ખણં વુત્તં, તં યેભુય્યવસેન વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. યેભુય્યેન હિ ઉદાનં ગાથાબન્ધવસેન ભાસિતં પીતિસોમનસ્સસમુટ્ઠાપિતઞ્ચ.

તયિદં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધભાસિતં પચ્ચેકબુદ્ધભાસિતં સાવકભાસિતન્તિ તિવિધં હોતિ. તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધભાસિતં –

‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં,

અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસ’’ન્તિ. –

આદિના ખગ્ગવિસાણસુત્તે (સુ. નિ. ૩૫) આગતમેવ. સાવકભાસિતાનિપિ –

‘‘સબ્બો રાગો પહીનો મે, સબ્બો દોસો સમૂહતો;

સબ્બો મે વિહતો મોહો, સીતિભૂતોસ્મિ નિબ્બુતો’’તિ. –

આદિના થેરગાથાસુ (થેરગા. ૭૯),

‘‘કાયેન સંવુતા આસિં, વાચાય ઉદ ચેતસા;

સમૂલં તણ્હમબ્ભુય્હ, સીતિભૂતામ્હિ નિબ્બુતા’’તિ. –

થેરિગાથાસુ (થેરીગા. ૧૫) ચ આગતાનિ. અઞ્ઞાનિપિ સક્કાદીહિ દેવેહિ ભાસિતાનિ ‘‘અહો દાનં પરમદાનં કસ્સપે સુપતિટ્ઠિત’’ન્તિઆદીનિ (ઉદા. ૨૭), સોણદણ્ડબ્રાહ્મણાદીહિ મનુસ્સેહિ ચ ભાસિતાનિ ‘‘નમો તસ્સ ભગવતો’’તિઆદીનિ (દી. નિ. ૨.૩૭૧; મ. નિ. ૧.૨૯૦) તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હાનિ ઉદાનાનિ સન્તિ એવ, ન તાનિ ઇધ અધિપ્પેતાનિ. યાનિ પન સમ્માસમ્બુદ્ધેન સામં આહચ્ચભાસિતાનિ જિનવચનભૂતાનિ, તાનેવ ચ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ‘‘ઉદાન’’ન્તિ સઙ્ગીતં. એતાનિયેવ ચ સન્ધાય ભગવતો પરિયત્તિધમ્મં નવવિધા વિભજિત્વા ઉદ્દિસન્તેન ઉદાનન્તિ વુત્તં.

યા પન ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિઆદિગાથા ભગવતા બોધિયા મૂલે ઉદાનવસેન પવત્તિતા અનેકસતસહસ્સાનં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં ઉદાનભૂતા ચ, તા અપરભાગે ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ ભગવતા દેસિતત્તા ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ઉદાનપાળિયં સઙ્ગહં અનારોપેત્વા ધમ્મપદે સઙ્ગહિતા. યઞ્ચ ‘‘અઞ્ઞાસિ વત ભો કોણ્ડઞ્ઞો’’તિ ઉદાનવચનં દસસહસ્સિલોકધાતુયા દેવમનુસ્સાનં પવેદનસમત્થનિગ્ઘોસવિપ્ફારં ભગવતા ભાસિતં, તદપિ પઠમબોધિયં સબ્બેસં એવ ભિક્ખૂનં સમ્માપટિપત્તિપચ્ચવેક્ખણહેતુકં ‘‘આરાધયિંસુ વત મં ભિક્ખૂ એકં સમય’’ન્તિઆદિવચનં (મ. નિ. ૧.૨૨૫) વિય ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તદેસનાપરિયોસાને અત્તના અધિગતધમ્મેકદેસસ્સ યથાદેસિતસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ સાવકેસુ સબ્બપઠમં થેરેન અધિગતત્તા અત્તનો પરિસ્સમસ્સ સફલભાવપચ્ચવેક્ખણહેતુકં પીતિસોમનસ્સજનિતં ઉદાહારમત્તાં, ન ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા’’તિઆદિવચનં (મહાવ. ૧-૩; ઉદા. ૧-૩) વિય પવત્તિયા નિવત્તિયા વા પકાસનન્તિ ન ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ઉદાનપાળિયં સઙ્ગીતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

ઉદાનપાળિયઞ્ચ બોધિવગ્ગાદીસુ અટ્ઠસુ વગ્ગેસુ દસ દસ કત્વા અસીતિયેવ સુત્તન્તા સઙ્ગીતા, તતોયેવ ચ ઉદાનટ્ઠકથાયં (ઉદા. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં –

‘‘અસીતિ એવ સુત્તન્તા, વગ્ગા અટ્ઠ સમાસતો;

ગાથા ચ પઞ્ચનવુતિ, ઉદાનસ્સ પકાસિતા.

‘‘અડ્ઢૂનનવમત્તા ચ, ભાણવારા પમાણતો;

એકાધિકા તથાસીતિ, ઉદાનસ્સાનુસન્ધયો.

‘‘એકવીસસહસ્સાનિ, સતમેવ વિચક્ખણો;

પદાનેતાનુદાનસ્સ, ગણિતાનિ વિનિદ્દિસે. –

ગાથાપાદતો પન –

‘‘અટ્ઠસહસ્સમત્તાનિ, ચત્તારેવ સતાનિ ચ;

પદાનેતાનુદાનસ્સ, તેવીસતિ ચ નિદ્દિસે.

‘‘અક્ખરાનં સહસ્સાનિ, સટ્ઠિ સત્ત સતાનિ ચ;

તીણિ દ્વાસીતિ ચ તથા, ઉદાનસ્સ પવેદિતા’’તિ.

ઇધ પન ‘‘દ્વાસીતિ સુત્તન્તા’’તિ વુત્તં, તં ન સમેતિ, તસ્મા ‘‘અસીતિ સુત્તન્તા’’તિ પાઠેન ભવિતબ્બં.

વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘વુત્તમરહતાતિ મે સુતં. એકધમ્મં, ભિક્ખવે, પજહથ, અહં વો પાટિભોગો અનાગામિતાય. કતમં એકધમ્મં? લોભં, ભિક્ખવે, એકધમ્મં પજહથ, અહં વો પાટિભોગો અનાગામિતાયા’’તિ એવમાદિના એકકદુકતિકચતુક્કવસેન ઇતિવુત્તકપાળિયં (ઇતિવુ. ૧) સઙ્ગહમારોપિતાનિ દ્વાદસુત્તરસતસુત્તન્તાનિ ઇતિવુત્તકં નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ. દસુત્તરસતસુત્તન્તાતિ એત્થાપિ ‘‘દ્વાદસુત્તરસતસુત્તન્તા’’તિ પાઠેન ભવિતબ્બં. તથા હિ એકકનિપાતે તાવ સત્તવીસતિ સુત્તાનિ, દુકનિપાતે દ્વાવીસતિ, તિકનિપાતે પઞ્ઞાસ, ચતુક્કનિપાતે તેરસાતિ દ્વાદસુત્તરસતસુત્તન્તાનેવ ઇતિવુત્તકપાળિયં આગતાનિ. તતોયેવ ચ પાળિયં –

‘‘લોભો દોસો ચ મોહો ચ,

કોધો મક્ખેન પઞ્ચમં;

માનો સબ્બં પુન માનો,

લોભો દોસેન તેરસ.

‘‘મોહો કોધો પુન મક્ખો,

નીવરણા તણ્હાય પઞ્ચમં;

દ્વે સેક્ખભેદા સામગ્ગી,

પદુટ્ઠનિરયેન તેરસ.

‘‘પસન્ના એકમાભાયિ, પુગ્ગલં અતીતેન પઞ્ચમં;

એવઞ્ચે ઓપધિકં પુઞ્ઞં, સત્તવીસ પકાસિતા’’તિ. –

એવમાદિના ઉદ્દાનગાથાહિ દ્વાદસુત્તરસતસુત્તાનિ ગણેત્વા દસ્સિતાનિ. તેનેવ ચ અટ્ઠકથાયમ્પિ (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) –

‘‘સુત્તતો એકકનિપાતે તાવ સત્તવીસતિ સુત્તાનિ, દુકનિપાતે દ્વાવીસતિ, તિકનિપાતે પઞ્ઞાસ, ચતુક્કનિપાતે તેરસાતિ દ્વાદસાધિકસતસુત્તસઙ્ગહ’’ન્તિ –

વુત્તં. કામઞ્ચેત્થ અપ્પકં ઊનમધિકં વા ગણનૂપગં ન હોતીતિ કત્વા ‘‘દ્વાસીતિ ખન્ધકવત્તાની’’તિ વત્તબ્બે ‘‘અસીતિ ખન્ધકવત્તાની’’તિ વુત્તવચનં વિય ‘‘દ્વાદસુત્તરસતસુત્તન્તા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘દસુત્તરસતસુત્તન્તા’’તિ વુત્તન્તિપિ સક્કા વત્તું, તથાપિ ઈદિસે ઠાને પમાણં દસ્સેન્તેન યાથાવતોવ નિયમેત્વા દસ્સેતબ્બન્તિ ‘‘દ્વાદસુત્તરસતસુત્તન્તા’’ ઇચ્ચેવ પાઠેન ભવિતબ્બં.

જાતં ભૂતં પુરાવુત્થં ભગવતો પુબ્બચરિતં કાયતિ કથેતિ પકાસેતીતિ જાતકં.

‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે. કતમે ચત્તારો? સચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુપરિસા આનન્દં દસ્સનાય ઉપસઙ્કમતિ, દસ્સનેનપિ સા અત્તમના હોતિ. તત્થ ચે આનન્દો ધમ્મં ભાસતિ, ભાસિતેનપિ સા અત્તમના હોતિ, અતિત્તાવ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુપરિસા હોતિ, અથ આનન્દો તુણ્હી ભવતિ. સચે ભિક્ખુનીપરિસા…પે… ઉપાસકપરિસા…પે… ઉપાસિકા પરિસા આનન્દં દસ્સનાય ઉપસઙ્કમતિ, દસ્સનેનપિ સા અત્તમના હોતિ. તત્થ ચે આનન્દો ધમ્મં ભાસતિ, ભાસિતેનપિ સા અત્તમના હોતિ, અતિત્તાવ, ભિક્ખવે, ઉપાસિકાપરિસા હોતિ, અથ આનન્દો તુણ્હી ભવતિ. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારો અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૨૯) એવમાદિનયપ્પવત્તા સબ્બેપિ અચ્છરિયઅબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તા સુત્તન્તા અબ્ભુતધમ્મં નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે’’તિઆદિ.

ચૂળવેદલ્લાદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૬૦ આદયો) વિસાખેન નામ ઉપાસકેન પુટ્ઠાય ધમ્મદિન્નાય નામ ભિક્ખુનિયા ભાસિતં સુત્તં ચૂળવેદલ્લન્તિ વેદિતબ્બં. મહાવેદલ્લં (મ. નિ. ૧.૪૪૯ આદયો) પન મહાકોટ્ઠિકત્થેરેન પુચ્છિતેન આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેન ભાસિતં. સમ્માદિટ્ઠિસુત્તમ્પિ (મ. નિ. ૧.૮૯ આદયો) ભિક્ખૂહિ પુટ્ઠેન તેનેવાયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેન ભાસિતં. એતાનિ મજ્ઝિમનિકાયપરિયાપન્નાનિ. સક્કપઞ્હં (દી. નિ. ૨.૩૪૪ આદયો) પન સક્કેન પુટ્ઠો ભગવા અભાસિ, તઞ્ચ દીઘનિકાયપરિયાપન્નન્તિ વેદિતબ્બં. મહાપુણ્ણમસુત્તમ્પિ (મ. નિ. ૩.૮૫ આદયો) તદહુપોસથે પન્નરસે પુણ્ણમાય રત્તિયા અઞ્ઞતરેન ભિક્ખુના પુટ્ઠેન ભગવતા ભાસિતં, તં પન મજ્ઝિમનિકાયપરિયાપન્નન્તિ વેદિતબ્બં. વેદન્તિ ઞાણં. તુટ્ઠિન્તિ યથાભાસિતધમ્મદેસનં વિદિત્વા ‘‘સાધુ અય્યે, સાધાવુસો’’તિઆદિના અબ્ભનુમોદનવસપ્પવત્તં પીતિસોમનસ્સં. લદ્ધા લદ્ધાતિ લભિત્વા લભિત્વા, પુનપ્પુનં લભિત્વાતિ વુત્તં હોતિ.

એવં અઙ્ગવસેન સકલમ્પિ બુદ્ધવચનં વિભજિત્વા ઇદાનિ ધમ્મક્ખન્ધવસેન વિભજિત્વા કથેતુકામો આહ ‘‘કથં ધમ્મક્ખન્ધવસેના’’તિઆદિ. તત્થ ધમ્મક્ખન્ધવસેનાતિ ધમ્મરાસિવસેન. દ્વાસીતિ સહસ્સાનિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો ગણ્હિન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થ બુદ્ધતો ગણ્હિન્તિ સમ્માસમ્બુદ્ધતો ઉગ્ગણ્હિં, દ્વેસહસ્સાધિકાનિ અસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ સત્થુ સન્તિકા અધિગણ્હિન્તિ અત્થો. દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતોતિ દ્વે ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ ભિક્ખુતો ઉગ્ગણ્હિં, ધમ્મસેનાપતિઆદીનં ભિક્ખૂનં સન્તિકા અધિગણ્હિં. સારિપુત્તત્થેરાદીહિ ભાસિતાનં સમ્માદિટ્ઠિસુત્તન્તાદીનં વસેન હિ ‘‘દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો’’તિ વુત્તં. ચતુરાસીતિ સહસ્સાનીતિ તદુભયં સમોધાનેત્વા ચતુસહસ્સાધિકાનિ અસીતિ સહસ્સાનિ. યે મે ધમ્મા પવત્તિનોતિ યે ધમ્મા મમ પવત્તિનો પવત્તમાના પગુણા વાચુગ્ગતા જિવ્હગ્ગે પરિવત્તન્તિ, તે ધમ્મા ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનીતિ વુત્તં હોતિ. કેચિ પન ‘‘યે ઇમે’’તિ પદચ્છેદં કત્વા ‘‘યે ઇમે ધમ્મા બુદ્ધસ્સ ભગવતો ભિક્ખૂનઞ્ચ પવત્તિનો, તેહિ પવત્તિતા, તેસ્વાહં દ્વાસીતિ સહસ્સાનિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતોતિ એવં ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ એવમેત્થ સમ્બન્ધં વદન્તિ.

એત્થ ચ સુભસુત્તં (દી. નિ. ૧.૪૪૪ આદયો) ગોપકમોગ્ગલ્લાનસુત્તઞ્ચ (મ. નિ. ૩.૭૯ આદયો) પરિનિબ્બુતે ભગવતિ આનન્દત્થેરેન વુત્તત્તા ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ અન્તોગધં હોતિ, ન હોતીતિ? તત્થ પટિસમ્ભિદાગણ્ઠિપદે તાવ ઇદં વુત્તં ‘‘સયં વુત્તધમ્મક્ખન્ધાનં ભિક્ખુતો ગહિતેયેવ સઙ્ગહેત્વા એવમાહાતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. ભગવતા પન દિન્નનયે ઠત્વા ભાસિતત્તા સયં વુત્તધમ્મક્ખન્ધાનમ્પિ ‘‘બુદ્ધતો ગણ્હિ’’ન્તિ એત્થ સઙ્ગહં કત્વા વુત્તન્તિ એવમેત્થ વત્તું યુત્તતરં વિય દિસ્સતિ. ભગવતાયેવ હિ દિન્નનયે ઠત્વા સાવકા ધમ્મં દેસેન્તિ. તેનેવ હિ તતિયસઙ્ગીતિયઞ્ચ મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરેન ભાસિતમ્પિ કથાવત્થુપ્પકરણં બુદ્ધભાસિતં નામ જાતં, તતોયેવ ચ અત્તના ભાસિતમ્પિ સુભસુત્તાદિ સઙ્ગીતિં આરોપેન્તેન આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ વુત્તં.

એવં પરિદીપિતધમ્મક્ખન્ધવસેનાતિ ગોપકમોગ્ગલ્લાનેન બ્રાહ્મણેન ‘‘ત્વં બહુસ્સુતોતિ બુદ્ધસાસને પાકટો, કિત્તકા ધમ્મા તે સત્થારા ભાસિતા, તયા ધારિતા’’તિ પુચ્છિતે તસ્સ પટિવચનં દેન્તેન આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન એવં ‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિ’’ન્તિઆદિના પરિદીપિતધમ્મક્ખન્ધાનં વસેન. એકાનુસન્ધિકં સુત્તં સતિપટ્ઠાનાદિ. સતિપટ્ઠાનસુત્તઞ્હિ ‘‘એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૩૭૩) ચત્તારો સતિપટ્ઠાને આરભિત્વા તેસંયેવ વિભાગદસ્સનવસેન પવત્તત્તા ‘‘એકાનુસન્ધિક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અનેકાનુસન્ધિકન્તિ નાનાનુસન્ધિકં પરિનિબ્બાનસુત્તાદિ. પરિનિબ્બાનસુત્તઞ્હિ નાનાઠાનેસુ નાનાધમ્મદેસનાનં વસેન પવત્તત્તા ‘‘અનેકાનુસન્ધિક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ગાથાબન્ધેસુ પઞ્હપુચ્છનન્તિ –

‘‘કતિ છિન્દે કતિ જહે, કતિ ચુત્તરિ ભાવયે;

કતિ સઙ્ગાતિગો ભિક્ખુ, ‘ઓઘતિણ્ણો’તિ વુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૫) –

એવમાદિનયપ્પવત્તં પઞ્હપુચ્છનં એકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ અત્થો.

‘‘પઞ્ચ છિન્દે પઞ્ચ જહે, પઞ્ચ ચુત્તરિ ભાવયે;

પઞ્ચ સઙ્ગાતિગો ભિક્ખુ, ‘ઓઘતિણ્ણો’તિ વુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૫) –

એવમાદિનયપ્પવત્તં વિસજ્જનન્તિ વેદિતબ્બં. તિકદુકભાજનં નિક્ખેપકણ્ડઅટ્ઠકથાકણ્ડવસેન વેદિતબ્બં. તસ્મા ‘‘કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા, સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા, દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા, અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા’’તિ એવમાદીસુ તિકેસુ કુસલત્તિકસ્સ વિભજનવસેન યં વુત્તં નિક્ખેપકણ્ડે (ધ. સ. ૯૮૫-૯૮૭) –

‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? તીણિ કુસલમૂલાનિ અલોભો અદોસો અમોહો, તંસમ્પયુત્તો વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, તંસમુટ્ઠાનં કાયકમ્મં વચીકમ્મં મનોકમ્મં. ઇમે ધમ્મા કુસલા.

‘‘કતમે ધમ્મા અકુસલા? તીણિ અકુસલમૂલાનિ લોભો દોસો મોહો, તદેકટ્ઠા ચ કિલેસા, તંસમ્પયુત્તો વેદનાક્ખન્ધો…પે… મનોકમ્મં. ઇમે ધમ્મા અકુસલા.

‘‘કતમે ધમ્મા અબ્યાકતા? કુસલાકુસલાનં ધમ્માનં વિપાકા કામાવચરા રૂપાવચરા અરૂપાવચરા અપરિયાપન્ના વેદનાક્ખન્ધો …પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, યે ચ ધમ્મા કિરિયા નેવ કુસલા નાકુસલા ન ચ કમ્મવિપાકા સબ્બઞ્ચ રૂપં અસઙ્ખતા ચ ધાતુ. ઇમે ધમ્મા અબ્યાકતા’’તિ –

અયમેકો ધમ્મક્ખન્ધો. એવં સેસત્તિકાનમ્પિ એકેકસ્સ તિકસ્સ વિભજનં એકેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ વેદિતબ્બં.

તથા ‘‘હેતૂ ધમ્મા’’તિ એવમાદિકેસુ દુકેસુ એકેકસ્સ દુકસ્સ વિભજનવસેન યં વુત્તં –

‘‘કતમે ધમ્મા હેતૂ? તયો કુસલા હેતૂ, તયો અકુસલા હેતૂ, તયો અબ્યાકતા હેતૂ’’તિ (ધ. સ. ૧૦૫૯) –

આદિ, તત્થાપિ એકેકસ્સ દુકસ્સ વિભજનં એકેકો ધમ્મક્ખન્ધો. પુન અટ્ઠકથાકણ્ડે (ધ. સ. ૧૩૮૪-૧૩૮૬) –

‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? ચતૂસુ ભૂમીસુ કુસલં. ઇમે ધમ્મા કુસલા. કતમે ધમ્મા અકુસલા? દ્વાદસ અકુસલચિત્તુપ્પાદા. ઇમે ધમ્મા અકુસલા. કતમે ધમ્મા અબ્યાકતા? ચતૂસુ ભૂમીસુ વિપાકો તીસુ ભૂમીસુ કિરિયાબ્યાકતં રૂપઞ્ચ નિબ્બાનઞ્ચ. ઇમે ધમ્મા અબ્યાકતા’’તિ –

એવમાદિના કુસલત્તિકાદિવિભજનવસેન પવત્તેસુ તિકભાજનેસુ એકેકસ્સ તિકસ્સ ભાજનં એકેકો ધમ્મક્ખન્ધો. તથા –

‘‘કતમે ધમ્મા હેતૂ? તયો કુસલા હેતૂ, તયો અકુસલા હેતૂ, તયો અબ્યાકતા હેતૂ’’તિ (ધ. સ. ૧૪૪૧) –

આદિનયપ્પવત્તેસુ દુકભાજનેસુ એકમેકં દુકભાજનં એકેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ એવમેત્થ તિકદુકભાજનવસેન ધમ્મક્ખન્ધવિભાગો વેદિતબ્બો.

એકમેકઞ્ચ ચિત્તવારભાજનન્તિ એત્થ પન –

‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં રૂપારમ્મણં વા…પે… તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતી’’તિ (ધ. સ. ૧) –

એવમાદિનયપ્પવત્તે ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે એકમેકં ચિત્તવારભાજનં એકેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ ગહેતબ્બં. એકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ એત્થ ‘‘એકેકતિકદુકભાજનં એકમેકં ચિત્તવારભાજન’’ન્તિ વુત્તત્તા એકેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ અત્થો વેદિતબ્બો. ‘‘એકેકો’’તિ અવુત્તેપિ હિ અયમત્થો અત્થતો વિઞ્ઞાયમાનોવ હોતીતિ ‘‘એકો ધમ્મક્ખન્ધો’’તિ વુત્તં. અત્થિ વત્થૂતિઆદીસુ વત્થુ નામ સુદિન્નકણ્ડાદિ. માતિકાતિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિઆદિના (પારા. ૪૪) તસ્મિં તસ્મિં અજ્ઝાચારે પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં. પદભાજનીયન્તિ તસ્સ તસ્સ સિક્ખાપદસ્સ ‘‘યો પનાતિ યો યાદિસો’’તિઆદિનયપ્પવત્તં (પારા. ૪૫) વિભજનં. અન્તરાપત્તીતિ ‘‘પટિલાતં ઉક્ખિપતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ. ૩૫૫) એવમાદિના સિક્ખાપદન્તરેસુ પઞ્ઞત્તા આપત્તિ. અનાપત્તીતિ ‘‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સ અસાદિયન્તસ્સ ઉમ્મત્તકસ્સ ખિત્તચિત્તસ્સ વેદનાટ્ટસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિઆદિનયપ્પવત્તો કચ્છેદોતિ ‘‘દસાહાતિક્કન્તે અતિક્કન્તસઞ્ઞી નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, દસાહાતિક્કન્તે વેમતિકો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, દસાહાતિક્કન્તે અનતિક્કન્તસઞ્ઞી નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ (પારા. ૪૬૮) એવમાદિનયપ્પવત્તો તિકપાચિત્તિયતિકદુક્કટાદિભેદો તિકપરિચ્છેદો.

ઇદાનિ એવમેતં અભેદતો રસવસેન એકવિધન્તિઆદિના ‘‘અયં ધમ્મો, અયં વિનયો…પે… ઇમાનિ ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ બુદ્ધવચનં ધમ્મવિનયાદિભેદેન વવત્થપેત્વા સઙ્ગાયન્તેન મહાકસ્સપપમુખેન વસીગણેન અનેકચ્છરિયપાતુભાવપટિમણ્ડિતાય સઙ્ગીતિયા ઇમસ્સ પિટકસ્સ વિનયભાવો મજ્ઝિમબુદ્ધવચનાદિભાવો ચ વવત્થાપિતોતિ દસ્સેતિ. ન કેવલં ઇમમેવિમસ્સ યથાવુત્તપ્પભેદં વવત્થપેત્વા સઙ્ગીતં, અથ ખો અઞ્ઞમ્પીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન કેવલઞ્ચ ઇમમેવા’’તિઆદિ. તત્થ ઉદ્દાનસઙ્ગહો પઠમપારાજિકાદીસુ આગતાનં વિનીતવત્થુઆદીનં સઙ્ખેપતો સઙ્ગહદસ્સનવસેન ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ કથિતા –

‘‘મક્કટી વજ્જિપુત્તા ચ, ગિહી નગ્ગો ચ તિત્થિયા;

દારિકુપ્પલવણ્ણા ચ, બ્યઞ્જનેહિપરે દુવે’’તિ. (પારા. ૬૬) –

આદિકા ગાથાયો. સીલક્ખન્ધવગ્ગમૂલપરિયાયવગ્ગાદિવસેન સઙ્ગહો વગ્ગસઙ્ગહો. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મપેય્યાલનીલચક્કપેય્યાલાદિવવત્થાપનવસેન પેય્યાલસઙ્ગહો. અઙ્ગુત્તરનિકાયાદીસુ એકકનિપાતાદિસઙ્ગહો. સંયુત્તનિકાયે દેવતાસંયુત્તાદિવસેન સંયુત્તસઙ્ગહો. મજ્ઝિમનિકાયાદીસુ મૂલપણ્ણાસકાદિવસેન પણ્ણાસકસઙ્ગહો.

અસ્સ બુદ્ધવચનસ્સ સઙ્ગીતિપરિયોસાને સાધુકારં દદમાના વિયાતિ સમ્બન્ધો. સઙ્કમ્પીતિ ઉદ્ધં ઉદ્ધં ગચ્છન્તી સુટ્ઠુ કમ્પિ. સમ્પકમ્પીતિ ઉદ્ધં અધો ચ ગચ્છન્તી સમ્પકમ્પિ. સમ્પવેધીતિ ચતૂસુ દિસાસુ ગચ્છન્તી સુટ્ઠુ પવેધિ. અચ્છરં પહરિતું યુત્તાનિ અચ્છરિયાનિ, પુપ્ફવસ્સચેલુક્ખેપાદીનિ. યા પઠમમહાસઙ્ગીતિ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ મહાકસ્સપાદીહિ પઞ્ચહિ સતેહિ યેન કતા સઙ્ગીતા, તેન પઞ્ચસતાનિ એતિસ્સા અત્થીતિ ‘‘પઞ્ચસતા’’તિ ચ, થેરેહેવ કતત્તા થેરા મહાકસ્સપાદયો એતિસ્સા અત્થીતિ ‘‘થેરિકા’’તિ ચ લોકે વુચ્ચતિ, અયં પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામાતિ સમ્બન્ધો.

એવં પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેત્વા યદત્થં સા ઇધ નિદસ્સિતા, તં નિગમનવસેન દસ્સેન્તો ‘‘ઇમિસ્સા’’તિઆદિમાહ. આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન વુત્તન્તિ ‘‘તેન સમયેના’’તિઆદિ વક્ખમાનં સબ્બં નિદાનવચનં વુત્તં. કિમત્થં પનેત્થ ધમ્મવિનયસઙ્ગહે કથિયમાને નિદાનવચનં વુત્તં, નનુ ચ ભગવતા ભાસિતવચનસ્સેવ સઙ્ગહો કાતબ્બોતિ? વુચ્ચતે – દેસનાય ઠિતિઅસમ્મોસસદ્ધએય્યભાવસમ્પાદનત્થં. કાલદેસદેસકપરિસાપદેસેહિ ઉપનિબન્ધિત્વા ઠપિતા હિ દેસના ચિરટ્ઠિતિકા હોતિ અસમ્મોસધમ્મા સદ્ધેય્યા ચ, દેસકાલકત્તુહેતુનિમિત્તેહિ ઉપનિબન્ધો વિય વોહારવિનિચ્છયો. તેનેવ ચ આયસ્મતા મહાકસ્સપેન ‘‘પઠમપારાજિકં આવુસો, ઉપાલિ, કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિઆદિના દેસાદિપુચ્છાસુ કતાસુ તાસં વિસજ્જનં કરોન્તેન આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન ‘‘તેન સમયેના’’તિઆદિના પઠમપારાજિકસ્સ નિદાનં ભાસિતં.

અપિચ સાસનસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચનં. ઞાણકરુણાપરિગ્ગહિતસબ્બકિરિયસ્સ હિ ભગવતો નત્થિ નિરત્થકા પટિપત્તિ અત્તહિતત્થા વા, તસ્મા પરેસંયેવત્થાય પવત્તસબ્બકિરિયસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સકલમ્પિ કાયવચીમનોકમ્મં યથાપવત્તં વુચ્ચમાનં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં સત્તાનં અનુસાસનટ્ઠેન સાસનં, ન કબ્બરચના. તયિદં સત્થુરચિતં કાલદેસદેસકપરિસાપદેસેહિ સદ્ધિં તત્થ તત્થ નિદાનવચનેહિ યથારહં પકાસીયતિ.

અપિચ સત્થુનો પમાણભાવપ્પકાસનેન સાસનસ્સ પમાણભાવદસ્સનત્થં નિદાનવચનં, તઞ્ચસ્સ પમાણભાવદસ્સનં ‘‘બુદ્ધો ભગવા’’તિ ઇમિના પદદ્વયેન વિભાવિતન્તિ વેદિતબ્બં. બુદ્ધોતિ હિ ઇમિના તથાગતસ્સ અનઞ્ઞસાધારણસુપરિસુદ્ધઞાણાદિગુણવિસેસયોગપરિદીપનેન, ભગવાતિ ચ ઇમિના રાગદોસમોહાદિસબ્બકિલેસમલદુચ્ચરિતાદિદોસપ્પહાનદીપનેન, તતો એવ ચ સબ્બસત્તુત્તમભાવદીપનેન અયમત્થો સબ્બથા પકાસિતો હોતીતિ ઇદમેત્થ નિદાનવચનપ્પયોજનસ્સ મુખમત્તનિદસ્સનં.

તત્રાયં આચરિયપરમ્પરાતિ તસ્મિં જમ્બુદીપે અયં આચરિયાનં પરમ્પરા પવેણી પટિપાટિ. ઉપાલિ દાસકોતિઆદીસુ ઉપાલિત્થેરો પાકટોયેવ, દાસકત્થેરાદયો પન એવં વેદિતબ્બા. વેસાલિયં કિર એકો દાસકો નામ બ્રાહ્મણમાણવો તિણ્ણં અન્તેવાસિકસતાનં જેટ્ઠન્તેવાસિકો હુત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હન્તો દ્વાદસવસ્સિકોયેવ તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ અહોસિ. સો એકદિવસં અન્તેવાસિકપરિવુતો ધમ્મવિનયં સઙ્ગાયિત્વા વાલિકારામે નિવસન્તં આયસ્મન્તં ઉપાલિત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તનો વેદેસુ સબ્બાનિ ગણ્ઠિટ્ઠાનાનિ થેરં પુચ્છિ. થેરોપિ સબ્બં બ્યાકરિત્વા સયમ્પિ એકં પઞ્હં પુચ્છન્તો નામં સન્ધાય ઇમં પઞ્હં પુચ્છિ ‘‘એકધમ્મો ખો, માણવ, સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અનુપતતિ, સબ્બેપિ, માણવ, ધમ્મા એકધમ્મસ્મિં ઓસરન્તિ, કતમો નુ ખો સો, માણવક, ધમ્મો’’તિ. સોપિ ખો માણવો પઞ્હસ્સ અત્થં અજાનન્તો ‘‘કિમિદં ભો પબ્બજિતા’’તિ આહ. બુદ્ધમન્તોયં માણવાતિ. સક્કા પનાયં ભો મય્હમ્પિ દાતુન્તિ. સક્કા, માણવ, અમ્હેહિ ગહિતપબ્બજ્જં ગણ્હન્તસ્સ દાતુન્તિ. ‘‘સાધુ ખો ભો પબ્બજિતા’’તિ માણવો સમ્પટિચ્છિત્વા અત્તનો માતરં પિતરં આચરિયઞ્ચ અનુજાનાપેત્વા તીહિ અન્તેવાસિકસતેહિ સદ્ધિં થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સો ઉપસમ્પદં લભિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. થેરો તં ધુરં કત્વા ખીણાસવસહસ્સસ્સ પિટકત્તયં વાચેસિ.

સોણકો પન દાસકત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકો. સો કિર કાસીસુ એકસ્સ વાણિજકસ્સ પુત્તો હુત્વા પઞ્ચદસવસ્સુદ્દેસિકો એકં સમયં માતાપિતૂહિ સદ્ધિં વાણિજ્જાય ગિરિબ્બજં ગતો. તતો પઞ્ચપઞ્ઞાસદારકેહિ સદ્ધિં વેળુવનં ગન્ત્વા તત્થ દાસકત્થેરં સપરિસં દિસ્વા અતિવિય પસન્નો પબ્બજ્જં યાચિત્વા થેરેન માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા ‘‘પબ્બજાહી’’તિ વુત્તો માતાપિતુસન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેત્વા તેસુ અનિચ્છન્તેસુ છિન્નભત્તો હુત્વા માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા પઞ્ચપઞ્ઞાસાય દારકેહિ સદ્ધિં થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો અરહત્તં પાપુણિ. તં થેરો સકલં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હાપેસિ. સોપિ ગણપામોક્ખો હુત્વા બહૂનં ધમ્મવિનયં વાચેસિ.

સિગ્ગવત્થેરો પન સોણકત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકો અહોસિ. સો કિર પાટલિપુત્તે સિગ્ગવો નામ અમચ્ચપુત્તો હુત્વા તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકેસુ તીસુ પાસાદેસુ સમ્પત્તિં અનુભવમાનો એકદિવસં અત્તનો સહાયેન ચણ્ડવજ્જિના સેટ્ઠિપુત્તેન સદ્ધિં સપરિવારો કુક્કુટારામં ગન્ત્વા તત્થ સોણકત્થેરં નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્નં દિસ્વા વન્દિત્વા અત્તના સદ્ધિં અનાલપન્તં ઞત્વા ગન્ત્વા તં કારણં ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિત્વા ભિક્ખૂહિ ‘‘સમાપત્તિં સમાપન્ના નાલપન્તી’’તિ વુત્તો ‘‘કથં, ભન્તે, સમાપત્તિતો વુટ્ઠહન્તી’’તિ પુન પુચ્છિત્વા તેહિ ચ ભિક્ખૂહિ ‘‘સત્થુનો ચેવ સઙ્ઘસ્સ ચ પક્કોસનાય યથાપરિચ્છિન્નકાલતો આયુસઙ્ખયા ચ વુટ્ઠહન્તી’’તિ વત્વા તસ્સ સપરિવારસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા સઙ્ઘસ્સ વચનેન નિરોધા વુટ્ઠાપિતં સોણકત્થેરં દિસ્વા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, મયા સદ્ધિં નાલપિત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા થેરેન ‘‘ભુઞ્જિતબ્બકં કુમાર ભુઞ્જિમ્હા’’તિ વુત્તે ‘‘સક્કા નુ ખો, ભન્તે, અમ્હેહિપિ તં ભોજેતુ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સક્કા, કુમાર, અમ્હાદિસે કત્વા ભોજેતુ’’ન્તિ વુત્તે તમત્થં માતાપિતૂનં આરોચેત્વા તેહિ અનુઞ્ઞાતો અત્તનો સહાયેન ચણ્ડવજ્જિના તેહિ ચ પઞ્ચહિ પુરિસસતેહિ સદ્ધિં સોણકત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પન્નો અહોસિ. તત્થ સિગ્ગવો ચ ચણ્ડવજ્જી ચ દ્વે ઉપજ્ઝાયસ્સેવ સન્તિકે ધમ્મવિનયં પરિયાપુણિત્વા અપરભાગે છળભિઞ્ઞા અહેસું.

તિસ્સસ્સ પન મોગ્ગલિપુત્તસ્સ અનુપુબ્બકથા પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. વિજિતાવિનોતિ વિજિતસબ્બકિલેસપટિપક્ખત્તા વિજિતવન્તો. પરમ્પરાયાતિ પટિપાટિયા, અનુક્કમેનાતિ વુત્તં હોતિ. જમ્બુસિરિવ્હયેતિ જમ્બુસદિસનામે, જમ્બુનામકેતિ વુત્તં હોતિ. મહન્તેન હિ જમ્બુરુક્ખેન અભિલક્ખિતત્તા દીપોપિ ‘‘જમ્બૂ’’તિ વુચ્ચતિ. અચ્છિજ્જમાનં અવિનસ્સમાનં કત્વા.

વિનયવંસન્તિઆદીહિ તીહિ વિનયપાળિયેવ કથિતા પરિયાયવચનત્તા. પકતઞ્ઞુતન્તિ વેય્યત્તિયં, પટુભાવન્તિ વુત્તં હોતિ. ધુરગ્ગાહો અહોસીતિ પધાનગ્ગાહી અહોસિ, સબ્બેસં પામોક્ખો હુત્વા ગણ્હીતિ વુત્તં હોતિ. ભિક્ખૂનં સમુદાયો સમૂહો ભિક્ખુસમુદાયો, સમણગણોતિ અત્થો.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય સારત્થદીપનિયં

પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના સમત્તા.

દુતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના

‘‘યદા નિબ્બાયિંસૂ’’તિ સમ્બન્ધો. જોતયિત્વા ચ સબ્બધીતિ તમેવ સદ્ધમ્મં સબ્બત્થ પકાસયિત્વા. ‘‘જુતિમન્તો’’તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધવસેન ‘‘જુતીમન્તો’’તિ વુત્તં, પઞ્ઞાજોતિસમ્પન્નાતિ અત્થો, તેજવન્તોતિ વા, મહાનુભાવાતિ વુત્તં હોતિ. નિબ્બાયિંસૂતિ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિંસુ. પહીનસબ્બકિલેસત્તા નત્થિ એતેસં કત્થચિ આલયો તણ્હાતિ અનાલયા, વીતરાગાતિ વુત્તં હોતિ.

વસ્સસતપરિનિબ્બુતે ભગવતીતિ વસ્સસતં પરિનિબ્બુતસ્સ અસ્સાતિ વસ્સસતપરિનિબ્બુતો, ભગવા, તસ્મિં પરિનિબ્બાનતો વસ્સસતે અતિક્કન્તેતિ વુત્તં હોતિ. વેસાલિકાતિ વેસાલીનિવાસિનો. વજ્જિપુત્તકાતિ વજ્જિરટ્ઠે વેસાલિયં કુલાનં પુત્તા. કપ્પતિ સિઙ્ગીલોણકપ્પોતિ સિઙ્ગેન લોણં પરિહરિત્વા પરિહરિત્વા અલોણકપિણ્ડપાતેન સદ્ધિં ભુઞ્જિતું કપ્પતિ, ન સન્નિધિં કરોતીતિ અધિપ્પાયો. કપ્પતિ દ્વઙ્ગુલકપ્પોતિ દ્વઙ્ગુલં અતિક્કન્તાય છાયાય વિકાલે ભોજનં ભુઞ્જિતું કપ્પતીતિ અત્થો. કપ્પતિ ગામન્તરકપ્પોતિ ‘‘ગામન્તરં ગમિસ્સામી’’તિ પવારિતેન અનતિરિત્તભોજનં ભુઞ્જિતું કપ્પતીતિ અત્થો. કપ્પતિ આવાસકપ્પોતિ એકસીમાયં નાનાસેનાસનેસુ વિસું વિસું ઉપોસથાદીનિ સઙ્ઘકમ્માનિ કાતું વટ્ટતીતિ અત્થો. કપ્પતિ અનુમતિકપ્પોતિ ‘‘અનાગતાનં આગતકાલે અનુમતિં ગહેસ્સામી’’તિ તેસુ અનાગતેસુયેવ વગ્ગેન સઙ્ઘેન કમ્મં કત્વા પચ્છા અનુમતિં ગહેતું કપ્પતિ, વગ્ગકમ્મં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. કપ્પતિ આચિણ્ણકપ્પોતિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ આચિણ્ણો કપ્પતીતિ અત્થો. સો પન એકચ્ચો કપ્પતિ ધમ્મિકો, એકચ્ચો ન કપ્પતિ અધમ્મિકોતિ વેદિતબ્બો. કપ્પતિ અમથિતકપ્પોતિ યં ખીરં ખીરભાવં વિજહિતં દધિભાવં અસમ્પત્તં, તં ભુત્તાવિના પવારિતેન અનતિરિત્તં ભુઞ્જિતું કપ્પતીતિ અત્થો. કપ્પતિ જલોગિં પાતુન્તિ એત્થ જલોગીતિ તરુણસુરા. યં મજ્જસમ્ભારં એકતો કતં મજ્જભાવમસમ્પત્તં, તં પાતું વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. જાતરૂપરજતન્તિ સરસતો વિકારં અનાપજ્જિત્વા સબ્બદા જાતં રૂપમેવ હોતીતિ જાતં રૂપમેતસ્સાતિ જાતરૂપં, સુવણ્ણં. ધવલસભાવતાય રાજતીતિ રજતં, રૂપિયં. સુસુનાગપુત્તોતિ સુસુનાગસ્સ પુત્તો.

કાકણ્ડકપુત્તોતિ કાકણ્ડકબ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો. વજ્જીસૂતિ જનપદવચનત્તા બહુવચનં કતં. એકોપિ હિ જનપદો રુળ્હીસદ્દત્તા બહુવચનેન વુચ્ચતિ. યેન વેસાલી, તદવસરીતિ યેન દિસાભાગેન વેસાલી અવસરિતબ્બા, યસ્મિં વા પદેસે વેસાલી, તદવસરિ, તં પત્તોતિ અત્થો. મહાવને કૂટાગારસાલાયન્તિ એત્થ મહાવનં નામ સયંજાતમરોપિમં સપરિચ્છેદં મહન્તં વનં. કપિલવત્થુસામન્તા પન મહાવનં હિમવન્તેન સહ એકાબદ્ધં અપરિચ્છેદં હુત્વા મહાસમુદ્દં આહચ્ચ ઠિતં, ઇદં તાદિસં ન હોતીતિ સપરિચ્છેદં મહન્તં વનન્તિ મહાવનં. કૂટાગારસાલા પન મહાવનં નિસ્સાય કતે આરામે કૂટાગારં અન્તો કત્વા હંસવટ્ટકચ્છન્નેન હંસમણ્ડલાકારેન કતા.

તદહુપોસથેતિ એત્થ તદહૂતિ તસ્મિં અહનિ, તસ્મિં દિવસેતિ અત્થો. ઉપવસન્તિ એત્થાતિ ઉપોસથો, ઉપવસિતબ્બદિવસો. ઉપવસન્તીતિ ચ સીલેન વા સબ્બસો આહારસ્સ ચ અભુઞ્જનસઙ્ખાતેન અનસનેન વા ખીરપાનમધુપાનાદિમત્તેન વા ઉપેતા હુત્વા વસન્તીતિ અત્થો. સો પનેસ દિવસો અટ્ઠમીચાતુદ્દસીપન્નરસીભેદેન તિવિધો. કત્થચિ પન પાતિમોક્ખેપિ સીલેપિ ઉપવાસેપિ પઞ્ઞત્તિયમ્પિ ઉપોસથસદ્દો આગતો. તથા હેસ ‘‘આયામાવુસો કપ્પિન, ઉપોસથં ગમિસ્સામા’’તિઆદીસુ પાતિમોક્ખુદ્દેસે આગતો. ‘‘એવં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતો ખો વિસાખે ઉપોસથો ઉપવુત્થો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૪૩) સીલે. ‘‘સુદ્ધસ્સ વે સદા ફેગ્ગુ, સુદ્ધસ્સુપોસથો સદા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૭૯) ઉપવાસે. ‘‘ઉપોસથો નામ નાગરાજા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૪૬; મ. નિ. ૩.૨૫૮) પઞ્ઞત્તિયઞ્ચ આગતો. તત્થ ઉપેચ્ચ વસિતબ્બતો ઉપોસથો પાતિમોક્ખુદ્દેસો. ઉપેતેન સમન્નાગતેન હુત્વા વસિતબ્બતો સન્તાને વાસેતબ્બતો ઉપોસથો સીલં. અસનાદિસંયમાદિં વા ઉપેચ્ચ વસન્તીતિ ઉપોસથો ઉપવાસો. તથારૂપે હત્થિઅસ્સવિસેસે ઉપોસથોતિ સમઞ્ઞામત્તતો ઉપોસથો પઞ્ઞત્તિ. ઇધ પન ‘‘ન, ભિક્ખવે, તદહુપોસથે સભિક્ખુકા આવાસા’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૧૮૧) વિય ઉપોસથદિવસો અધિપ્પેતો, તસ્મા તદહુપોસથેતિ તસ્મિં ઉપોસથદિવસેતિ અત્થો. કંસપાતિન્તિ સુવણ્ણપાતિં. કહાપણમ્પીતિઆદીસુ કહાપણસ્સ સમભાગો અડ્ઢો. પાદો ચતુત્થભાગો. માસકોયેવ માસકરૂપં. સબ્બં તાવ વત્તબ્બન્તિ ઇમિના સત્તસતિકક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૪૪૬ આદયો) આગતા સબ્બાપિ પાળિ ઇધ આનેત્વા વત્તબ્બાતિ દસ્સેતિ. સા કુતો વત્તબ્બાતિ આહ ‘‘યાવ ઇમાય પન વિનયસઙ્ગીતિયા’’તિઆદિ. સઙ્ગાયિતસદિસમેવ સઙ્ગાયિંસૂતિ સમ્બન્ધો.

પુબ્બે કતં ઉપાદાયાતિ પુબ્બે કતં પઠમસઙ્ગીતિમુપાદાય. સા પનાયં સઙ્ગીતીતિ સમ્બન્ધો. તેસૂતિ તેસુ સઙ્ગીતિકારકેસુ થેરેસુ. વિસ્સુતાતિ ગણપામોક્ખતાય વિસ્સુતા સબ્બત્થ પાકટા. તસ્મિઞ્હિ સન્નિપાતે અટ્ઠેવ ગણપામોક્ખા મહાથેરા અહેસું, તેસુ ચ વાસભગામી સુમનોતિ દ્વે થેરા અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકા, અવસેસા છ આનન્દત્થેરસ્સ. એતે પન સબ્બેપિ અટ્ઠ મહાથેરા ભગવન્તં દિટ્ઠપુબ્બા. ઇદાનિ તે થેરે સરૂપતો દસ્સેન્તો આહ ‘‘સબ્બકામી ચા’’તિઆદિ. સાણસમ્ભૂતોતિ સાણદેસવાસી સમ્ભૂતત્થેરો. દુતિયો સઙ્ગહોતિ સમ્બન્ધો. પન્નભારાતિ પતિતક્ખન્ધભારા. ‘‘ભારા હવે પઞ્ચક્ખન્ધા’’તિ (સં. નિ. ૩.૨૨) હિ વુત્તં. કતકિચ્ચાતિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ કત્તબ્બસ્સ પરિઞ્ઞાપહાનસઅછકિરિયાભાવનાસઙ્ખાતસ્સ સોળસવિધસ્સપિ કિચ્ચસ્સ પરિનિટ્ઠિતત્તા કતકિચ્ચા.

અબ્બુદન્તિ ઉપદ્દવં વદન્તિ ચોરકમ્મમ્પિ ભગવતો વચનં થેનેત્વા અત્તનો વચનસ્સ દીપનતો. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘અબ્બુદં ગણ્ડો’’તિ વુત્તં. ઇમન્તિ વક્ખમાનનિદસ્સનં. સન્દિસ્સમાના મુખા સમ્મુખા. ઉપરિબ્રહ્મલોકૂપપત્તિયા ભાવિતમગ્ગન્તિ ઉપરિબ્રહ્મલોકે ઉપપત્તિયા ઉપ્પાદિતજ્ઝાનં. ઝાનઞ્હિ તત્રૂપપત્તિયા ઉપાયભાવતો ઇધ ‘‘મગ્ગો’’તિ વુત્તં. ઉપાયો હિ ‘‘મગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ. વચનત્થો પનેત્થ – તં તં ઉપપત્તિં મગ્ગતિ ગવેસતિ જનેતિ નિપ્ફાદેતીતિ મગ્ગોતિ એવં વેદિતબ્બો. અત્થતો ચાયં મગ્ગો નામ ચેતનાપિ હોતિ ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્માપિ તદુભયમ્પિ. ‘‘નિરયઞ્ચાહં, સારિપુત્ત, જાનામિ નિરયગામિઞ્ચ મગ્ગ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૧૫૩) હિ એત્થ ચેતના મગ્ગો નામ.

‘‘સદ્ધા હિરિયં કુસલઞ્ચ દાનં,

ધમ્મા એતે સપ્પુરિસાનુયાતા;

એતઞ્હિ મગ્ગં દિવિયં વદન્તિ,

એતેન હિ ગચ્છતિ દેવલોક’’ન્તિ. (અ. નિ. ૮.૩૨; કથા. ૪૭૯) –

એત્થ ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્મા મગ્ગો નામ. ‘‘અયં ભિક્ખવે મગ્ગો અયં પટિપદા’’તિ સઙ્ખારૂપપત્તિસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૬૧) ચેતનાપિ ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્માપિ મગ્ગો નામ. ઇમસ્મિં ઠાને ઝાનસ્સ અધિપ્પેતત્તા ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્મા ગહેતબ્બા.

મોગ્ગલિબ્રાહ્મણસ્સાતિ લોકસમ્મતસ્સ અપુત્તકસ્સ મોગ્ગલિનામબ્રાહ્મણસ્સ. નનુ ચ કથમેતં નામ વુત્તં ‘‘મોગ્ગલિબ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગહેસ્સતી’’તિ. કિં ઉપરૂપપત્તિયા પટિલદ્ધસમાપત્તીનમ્પિ કામાવચરે ઉપ્પત્તિ હોતીતિ? હોતિ. સા ચ કતાધિકારાનં મહાપુઞ્ઞાનં ચેતોપણિધિવસેન હોતિ, ન સબ્બેસન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથ મહગ્ગતસ્સ ગરુકકમ્મસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા પરિત્તકમ્મં કથમત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતીતિ? એત્થ ચ તાવ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ ઇદં વુત્તં ‘‘નિકન્તિબલેનેવ ઝાના પરિહાયતિ, તતો પરિહીનજ્ઝાના નિબ્બત્તન્તી’’તિ. કેચિ પન ‘‘અનીવરણાવત્થાય નિકન્તિયા ઝાનસ્સ પરિહાનિ વીમંસિત્વા ગહેતબ્બા’’તિ વત્વા એવમેત્થ કારણં વદન્તિ ‘‘સતિપિ મહગ્ગતકમ્મુનો વિપાકપટિબાહનસમત્થસ્સ પરિત્તકમ્મસ્સપિ અભાવે ‘ઇજ્ઝતિ, ભિક્ખવે, સીલવતો ચેતોપણિધિ વિસુદ્ધત્તા’તિ (દી. નિ. ૩.૩૩૭; અ. નિ. ૮.૩૫; સં. નિ. ૪.૩૫૨) વચનતો કામભવે ચેતોપણિધિ મહગ્ગતકમ્મસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા પરિત્તકમ્મુનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતી’’તિ.

સાધુ સપ્પુરિસાતિ એત્થ સાધૂતિ આયાચનત્થે નિપાતો, તં યાચામાતિ અત્થો. હટ્ઠપહટ્ઠોતિ ચિત્તપીણનવસેન પુનપ્પુનં સન્તુટ્ઠો. ઉદગ્ગુદગ્ગોતિ સરીરવિકારુપ્પાદનપીતિવસેન ઉદગ્ગુદગ્ગો. પીતિમા હિ પુગ્ગલો કાયચિત્તાનં ઉગ્ગતત્તા અબ્ભુગ્ગતત્તા ‘‘ઉદગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ. સાધૂતિ પટિસ્સુણિત્વાતિ ‘‘સાધૂ’’તિ પટિવચનં દત્વા. તીરેત્વાતિ નિટ્ઠપેત્વા. પુન પચ્ચાગમિંસૂતિ પુન આગમિંસુ. તેન ખો પન સમયેનાતિ યસ્મિં સમયે દુતિયસઙ્ગીતિં અકંસુ, તસ્મિં સમયેતિ અત્થો. નવકાતિ વુત્તમેવત્થં વિભાવેતું ‘‘દહરભિક્ખૂ’’તિ વુત્તં. તં અધિકરણં ન સમ્પાપુણિંસૂતિ તં વજ્જિપુત્તકેહિ ઉપ્પાદિતં અધિકરણં વિનિચ્છિનિતું ન સમ્પાપુણિંસુ નાગમિંસુ. નો અહુવત્થાતિ સમ્બન્ધો. ઇદં દણ્ડકમ્મન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સન્ધાય વુત્તં. યાવતાયુકં ઠત્વા પરિનિબ્બુતાતિ સમ્બન્ધો, યાવ અત્તનો અત્તનો આયુપરિમાણં, તાવ ઠત્વા પરિનિબ્બુતાતિ અત્થો.

કિં પન કત્વા તે થેરા પરિનિબ્બુતાતિ આહ ‘‘દુતિયં સઙ્ગહં કત્વા’’તિઆદિ. અનાગતેપિ સદ્ધમ્મવુડ્ઢિયા હેતું કત્વા પરિનિબ્બુતાતિ સમ્બન્ધો. ઇદાનિ ‘‘તેપિ નામ એવં મહાનુભાવા થેરા અનિચ્ચતાય વસં ગતા, કિમઙ્ગં પન અઞ્ઞે’’તિ સંવેજેત્વા ઓવદન્તો આહ ‘‘ખીણાસવા’’તિઆદિ. અનિચ્ચતાવસન્તિ અનિચ્ચતાવસત્તં, અનિચ્ચતાયત્તભાવં અનિચ્ચતાધીનભાવન્તિ વુત્તં હોતિ. જમ્મિં લામકં દુરભિસમ્ભવં અનભિભવનીયં અતિક્કમિતું અસક્કુણેય્યં અનિચ્ચતં એવં ઞત્વાતિ સમ્બન્ધો. કેચિ પન ‘‘દુરભિસમ્ભવ’’ન્તિ એત્થ ‘‘પાપુણિતું અસક્કુણેય્ય’’ન્તિ ઇમમત્થં ગહેત્વા ‘‘યં દુરભિસમ્ભવં નિચ્ચં અમતં પદં, તં પત્તું વાયમે ધીરો’’તિ સમ્બન્ધં વદન્તિ. સબ્બાકારેનાતિ સબ્બપ્પકારેન વત્તબ્બં કિઞ્ચિપિ અસેસેત્વા દુતિયસઙ્ગીતિ સંવણ્ણિતાતિ અધિપ્પાયો.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય સારત્થદીપનિયં

દુતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના સમત્તા.

તતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના

ઇમિસ્સા પન સઙ્ગીતિયા ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ નિક્કડ્ઢિતા તે દસસહસ્સા વજ્જિપુત્તકા ભિક્ખૂ પક્ખં પરિયેસમાના અત્તનો અત્તનો અનુરૂપં દુબ્બલપક્ખં લભિત્વા વિસું મહાસઙ્ઘિકં આચરિયકુલં નામ અકંસુ, તતો ભિજ્જિત્વા અપરાનિ દ્વે આચરિયકુલાનિ જાતાનિ ગોકુલિકા ચ એકબ્યોહારિકા ચ. ગોકુલિકનિકાયતો ભિજ્જિત્વા અપરાનિ દ્વે આચરિયકુલાનિ જાતાનિ પણ્ણત્તિવાદા ચ બાહુલિયા ચ. બહુસ્સુતિકાતિપિ તેસંયેવ નામં, તેસંયેવ અન્તરા ચેતિયવાદા નામ અપરે આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના. એવં મહાસઙ્ઘિકાચરિયકુલતો દુતિયે વસ્સસતે પઞ્ચાચરિયકુલાનિ ઉપ્પન્નાનિ, તાનિ મહાસઙ્ઘિકેહિ સદ્ધિં છ હોન્તિ.

તસ્મિંયેવ દુતિયે વસ્સસતે થેરવાદતો ભિજ્જિત્વા દ્વે આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના મહિસાસકા ચ વજ્જિપુત્તકા ચ. તત્થ વજ્જિપુત્તકવાદતો ભિજ્જિત્વા અપરે ચત્તારો આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના ધમ્મુત્તરિકા ભદ્દયાનિકા છન્નાગારિકા સમિતિકાતિ. પુન તસ્મિંયેવ દુતિયે વસ્સસતે મહિસાસકવાદતો ભિજ્જિત્વા સબ્બત્થિવાદા ધમ્મગુત્તિકાતિ દ્વે આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના. પુન સબ્બત્થિવાદકુલતો ભિજ્જિત્વા કસ્સપિકા નામ જાતા, કસ્સપિકેસુપિ ભિન્નેસુ અપરે સઙ્કન્તિકા નામ જાતા, સઙ્કન્તિકેસુ ભિન્નેસુ સુત્તવાદા નામ જાતાતિ થેરવાદતો ભિજ્જિત્વા ઇમે એકાદસ આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના, તે થેરવાદેન સદ્ધિં દ્વાદસ હોન્તિ. ઇતિ ઇમે ચ દ્વાદસ મહાસઙ્ઘિકાનઞ્ચ છ આચરિયવાદાતિ સબ્બે અટ્ઠારસ આચરિયવાદા દુતિયે વસ્સસતે ઉપ્પન્ના. અટ્ઠારસ નિકાયાતિપિ અટ્ઠારસાચરિયકુલાનીતિપિ એતેસંયેવ નામં. એતેસુ પન સત્તરસ વાદા ભિન્નકા, થેરવાદોવેકો અસમ્ભિન્નકોતિ વેદિતબ્બો. વુત્તમ્પિ ચેતં દીપવંસે –

‘‘નિક્કડ્ઢિતા પાપભિક્ખૂ, થેરેહિ વજ્જિપુત્તકા;

અઞ્ઞં પક્ખં લભિત્વાન, અધમ્મવાદી બહૂ જના.

‘‘દસસહસ્સા સમાગન્ત્વા, અકંસુ ધમ્મસઙ્ગહં;

તસ્માયં ધમ્મસઙ્ગીતિ, મહાસઙ્ગીતિ વુચ્ચતિ.

‘‘મહાસઙ્ગીતિકા ભિક્ખૂ, વિલોમં અકંસુ સાસને;

ભિન્દિત્વા મૂલસઙ્ગહં, અઞ્ઞં અકંસુ સઙ્ગહં.

‘‘અઞ્ઞત્ર સઙ્ગહિતં સુત્તં, અઞ્ઞત્ર અકરિંસુ તે;

અત્થં ધમ્મઞ્ચ ભિન્દિંસુ, વિનયે નિકાયેસુ ચ પઞ્ચસુ.

‘‘પરિયાયદેસિતઞ્ચાપિ, અથો નિપ્પરિયાયદેસિતં;

નીતત્થઞ્ચેવ નેય્યત્થં, અજાનિત્વાન ભિક્ખવો.

‘‘અઞ્ઞં સન્ધાય ભણિતં, અઞ્ઞં અત્થં ઠપયિંસુ તે;

બ્યઞ્જનચ્છાયાય તે ભિક્ખૂ, બહું અત્થં વિનાસયું.

‘‘છડ્ડેત્વાન એકદેસં, સુત્તં વિનયગમ્ભિરં;

પતિરૂપં સુત્તં વિનયં, તઞ્ચ અઞ્ઞં કરિંસુ તે.

‘‘પરિવારં અત્થુદ્ધારં, અભિધમ્મં છપ્પકરણં;

પટિસમ્ભિદઞ્ચ નિદ્દેસં, એકદેસઞ્ચ જાતકં;

એત્તકં વિસ્સજ્જેત્વાન, અઞ્ઞાનિ અકરિંસુ તે.

‘‘નામં લિઙ્ગં પરિક્ખારં, આકપ્પકરણાનિ ચ;

પકતિભાવં વિજહિત્વા, તઞ્ચ અઞ્ઞં અકંસુ તે.

‘‘પુબ્બઙ્ગમા ભિન્નવાદા, મહાસઙ્ગીતિકારકા;

તેસઞ્ચ અનુકારેન, ભિન્નવાદા બહૂ અહુ.

‘‘તતો અપરકાલમ્હિ, તસ્મિં ભેદો અજાયથ;

ગોકુલિકા એકબ્યોહારિ, દ્વિધા ભિજ્જિત્થ ભિક્ખવો.

‘‘ગોકુલિકાનં દ્વે ભેદા, અપરકાલમ્હિ જાયથ;

બહુસ્સુતિકા ચ પઞ્ઞત્તિ, દ્વિધા ભિજ્જિત્થ ભિક્ખવો.

‘‘ચેતિયા ચ પુનવાદી, મહાસઙ્ગીતિભેદકા;

પઞ્ચ વાદા ઇમે સબ્બે, મહાસઙ્ગીતિમૂલકા.

‘‘અત્થં ધમ્મઞ્ચ ભિન્દિંસુ, એકદેસઞ્ચ સઙ્ગહં;

ગન્થઞ્ચ એકદેસઞ્હિ, છડ્ડેત્વા અઞ્ઞં અકંસુ તે.

‘‘નામં લિઙ્ગં પરિક્ખારં, આકપ્પકરણાનિ ચ;

પકતિભાવં વિજહિત્વા, તઞ્ચ અઞ્ઞં અકંસુ તે.

‘‘વિસુદ્ધત્થેરવાદમ્હિ, પુન ભેદો અજાયથ;

મહિસાસકા વજ્જિપુત્તકા, દ્વિધા ભિજ્જિત્થ ભિક્ખવો.

‘‘વજ્જિપુત્તકવાદમ્હિ, ચતુધા ભેદો અજાયથ;

ધમ્મત્તુરિકા ભદ્દયાનિકા, છન્નાગારિકા ચ સમિતિ.

‘‘મહિસાસકાનં દ્વે ભેદા, અપરકાલમ્હિ અજાયથ;

સબ્બત્થિવાદા ધમ્મગુત્તા, દ્વિધા ભિજ્જિત્થ ભિક્ખવો.

‘‘સબ્બત્થિવાદાનં કસ્સપિકા, સઙ્કન્તિ કસ્સપિકેન ચ;

સઙ્કન્તિકાનં સુત્તવાદી, અનુપુબ્બેન ભિજ્જથ.

‘‘ઇમે એકાદસ વાદા, પભિન્ના થેરવાદતો;

અત્થં ધમ્મઞ્ચ ભિન્દિંસુ, એકદેસઞ્ચ સઙ્ગહં;

ગન્થઞ્ચ એકદેસઞ્હિ, છડ્ડેત્વા અઞ્ઞં અકંસુ તે.

‘‘નામં લિઙ્ગં પરિક્ખારં, આકપ્પકરણાનિ ચ;

પકતિભાવં વિજહિત્વા, તઞ્ચ અઞ્ઞં અકંસુ તે.

‘‘સત્તરસ ભિન્નવાદા, એકવાદો અભિન્નકો;

સબ્બેવટ્ઠારસ હોન્તિ, ભિન્નવાદેન તે સહ;

નિગ્રોધોવ મહારુક્ખો, થેરવાદાનમુત્તમો.

‘‘અનૂનં અનધિકઞ્ચ, કેવલં જિનસાસનં;

કણ્ટકા વિય રુક્ખમ્હિ, નિબ્બત્તા વાદસેસકા.

‘‘પઠમે વસ્સસતે નત્થિ, દુતિયે વસ્સસતન્તરે;

ભિન્ના સત્તરસ વાદા, ઉપ્પન્ના જિનસાસને’’તિ.

અપરાપરં પન હેમવતા રાજગિરિકા સિદ્ધત્થિકા પુબ્બસેલિયા અપરસેલિયા વાજિરિયાતિ અઞ્ઞેપિ છ આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના. પુરિમકાનં પન અટ્ઠારસન્નં આચરિયવાદાનં વસેન પવત્તમાને સાસને અસોકો ધમ્મરાજા પટિલદ્ધસદ્ધો દિવસે દિવસે બુદ્ધપૂજાય સતસહસ્સં, ધમ્મપૂજાય સતસહસ્સં, સઙ્ઘપૂજાય સતસહસ્સં, અત્તનો આચરિયસ્સ નિગ્રોધત્થેરસ્સ સતસહસ્સં, ચતૂસુ દ્વારેસુ ભેસજ્જત્થાય સતસહસ્સન્તિ પઞ્ચ સતસહસ્સાનિ પરિચ્ચજન્તો સાસને ઉળારં લાભસક્કારં પવત્તેસિ. તદા હતલાભસક્કારેહિ તિત્થિયેહિ ઉપ્પાદિતં અનેકપ્પકારં સાસનમલં વિસોધેત્વા મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો તિપિટકપરિયત્તિધરાનં પભિન્નપટિસમ્ભિદાનં ભિક્ખૂનં સહસ્સમેકં ગહેત્વા યથા મહાકસ્સપત્થેરો ચ યસત્થેરો ચ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિંસુ, એવમેવ સઙ્ગાયન્તો તતિયસઙ્ગીતિં અકાસિ. ઇદાનિ તં તતિયસઙ્ગીતિં મૂલતો પભુતિ વિત્થારેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘તિસ્સોપિ ખો મહાબ્રહ્મા બ્રહ્મલોકતો ચવિત્વા મોગ્ગલિબ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં અગ્ગહેસી’’તિઆદિ.

તત્થ ગેહે પટિસન્ધિં અગ્ગહેસીતિ મોગ્ગલિબ્રાહ્મણસ્સ ગેહે બ્રાહ્મણિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસીતિ અત્થો. ગેહસ્સ પન તન્નિસ્સયત્તા નિસ્સિતે નિસ્સયવોહારવસેન ‘‘ગેહે પટિસન્ધિં અગ્ગહેસી’’તિ વુત્તં યથા ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તિ, સબ્બો ગામો આગતો’’તિ. સત્તવસ્સાનીતિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. અતિચ્છથાતિ અતિક્કમિત્વા ઇચ્છથ, ઇધ ભિક્ખા ન લબ્ભતિ, ઇતો અઞ્ઞત્થ ગન્ત્વા ભિક્ખં પરિયેસથાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ભો પબ્બજિતા’’તિઆદિ બ્રાહ્મણો અત્તનો ગેહે ભિક્ખાલાભં અનિચ્છન્તો આહ. પટિયાદિતભત્તતોતિ સમ્પાદેત્વા ઠપિતભત્તતો. તદુપિયન્તિ તદનુરૂપં. ઉપસમં દિસ્વાતિ થેરસ્સ કાયચિત્તવૂપસમં પુનપ્પુનં દિસ્વા, ઞત્વાતિ અત્થો. ઇરિયાપથવૂપસમસન્દસ્સનેન હિ તન્નિબન્ધિનો ચિત્તસ્સ યોનિસો પવત્તિઉપસમોપિ વિઞ્ઞાયતિ. ભિય્યોસો મત્તાય પસીદિત્વાતિ પુનપ્પુનં વિસેસતો અધિકતરં પસીદિત્વા. ભત્તવિસ્સગ્ગકરણત્થાયાતિ ભત્તકિચ્ચકરણત્થાય. અધિવાસેત્વાતિ સમ્પટિચ્છિત્વા.

સોળસવસ્સુદ્દેસિકોતિ સોળસવસ્સોતિ ઉદ્દિસિતબ્બો વોહરિતબ્બોતિ સોળસવસ્સુદ્દેસો, સોયેવ સોળસવસ્સુદ્દેસિકો. સોળસવસ્સોતિ વા ઉદ્દિસિતબ્બતં અરહતીતિ સોળસવસ્સુદ્દેસિકો, સોળસવસ્સાનિ વા ઉદ્દિસિતબ્બાનિ અસ્સાતિ સોળસવસ્સુદ્દેસિકો, સોળસવસ્સોતિ ઉદ્દેસો વા અસ્સ અત્થીતિ સોળસવસ્સુદ્દેસિકો, અત્થતો પન સોળસવસ્સિકોતિ વુત્તં હોતિ. તિણ્ણં વેદાનં પારગૂતિ ઇરુવેદયજુવેદસામવેદસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં વેદાનં પગુણકરણવસેન પારં ગતોતિ પારગૂ. પારગૂતિ ચેત્થ નિચ્ચસાપેક્ખતાય સમાસાદિકં વેદિતબ્બં. લગ્ગેત્વાતિ ઓલમ્બેત્વા. ન ચ કાચીતિ એત્થ -સદ્દો અવધારણે, કાચિ કથા નેવ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. પલ્લઙ્કન્તિ નિસીદિતબ્બાસનં. ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ એત્થાપિ ‘‘કથા’’તિ ઇદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. કુપિતો અનત્તમનોતિ કોપેન કુપિતો, અનત્તમનો દોમનસ્સેન. દોમનસ્સસમઙ્ગી હિ પુગ્ગલો પીતિસુખેહિ ન અત્તમનો ન અત્તચિત્તોતિ અનત્તમનોતિ વુચ્ચતિ. ન સકમનોતિ વા અનત્તમનો અત્તનો વસે અટ્ઠિતચિત્તત્તા.

ચણ્ડિક્કભાવેતિ ચણ્ડિકો વુચ્ચતિ ચણ્ડો થદ્ધપુગ્ગલો, તસ્સ ભાવો ચણ્ડિક્કં, થદ્ધભાવોતિ અત્થો. ઇધ પન ‘‘ચણ્ડિક્કભાવે’’તિ વુત્તત્તા ચણ્ડિકોયેવ ચણ્ડિક્કન્તિ ગહેતબ્બં, તેન ‘‘ચણ્ડિક્કભાવે’’તિ એત્થ થદ્ધભાવેતિ અત્થો વેદિતબ્બો. કિઞ્ચિ મન્તન્તિ કિઞ્ચિ વેદં. અઞ્ઞે કે જાનિસ્સન્તીતિ ન કેચિ જાનિસ્સન્તીતિ અધિપ્પાયો. પુચ્છિત્વા સક્કા જાનિતુન્તિ અત્તનો પદેસઞાણે ઠિતત્તા થેરો એવમાહ. સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધા એવ હિ ‘‘પુચ્છ, માણવ, યદાકઙ્ખસી’’તિઆદિના પચ્ચેકબુદ્ધાદીહિ અસાધારણં સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેન્તિ. સાવકા પન પદેસઞાણે ઠિતત્તા ‘‘સુત્વા વેદિસ્સામા’’તિ વા ‘‘પુચ્છિત્વા સક્કા જાનિતુ’’ન્તિ વા વદન્તિ.

તીસુ વેદેસૂતિઆદીસુ તયો વેદા પુબ્બે વુત્તનયા એવ. નિઘણ્ડૂતિ નામનિઘણ્ડુરુક્ખાદીનં વેવચનપ્પકાસકં સત્થં, વેવચનપ્પકાસકન્તિ ચ પરિયાયસદ્દદીપકન્તિ અત્થો, એકેકસ્સ અત્થસ્સ અનેકપરિયાયવચનવિભાવકન્તિ વુત્તં હોતિ. નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં અનેકેસં અત્થાનં એકસદ્દસ્સ વચનીયતાવિભાવનવસેનપિ તસ્સ ગન્થસ્સ પવત્તત્તા. વચનીયવાચકભાવેન અત્થં સદ્દઞ્ચ નિખણ્ડેતિ ભિન્દતિ વિભજ્જ દસ્સેતીતિ નિખણ્ડુ, સો એવ ઇધ ખ-કારસ્સ ઘ-કારં કત્વા નિઘણ્ડૂતિ વુત્તો. કેટુભન્તિ કિરિયાકપ્પવિકપ્પો કવીનં ઉપકારસત્થં. એત્થ ચ કિરિયાકપ્પવિકપ્પોતિ વચીભેદાદિલક્ખણા કિરિયા કપ્પીયતિ વિકપ્પીયતિ એતેનાતિ કિરિયાકપ્પો, સો પન વણ્ણપદબન્ધપદત્થાદિવિભાગતો બહુવિકપ્પોતિ કિરિયાકપ્પવિકપ્પોતિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ મૂલકિરિયાકપ્પગન્થં સન્ધાય વુત્તં. સો હિ સતસહસ્સપરિમાણો નયાદિચરિયાદિકં પકરણં. વચનત્થતો પન કિટતિ ગમેતિ કિરિયાદિવિભાગં, તં વા અનવસેસપરિયાદાનતો ગમેન્તો પૂરેતીતિ કેટુભન્તિ વુચ્ચતિ, સહ નિઘણ્ડુના કેટુભેન ચ સનિઘણ્ડુકેટુભા, તયો વેદા. તેસુ સનિઘણ્ડુકેટુભેસુ. ઠાનકરણાદિવિભાગતો નિબ્બચનવિભાગતો ચ અક્ખરા પભેદીયન્તિ એતેનાતિ અક્ખરપ્પભેદો, સિક્ખા ચ નિરુત્તિ ચ. સહ અક્ખરપ્પભેદેનાતિ સાક્ખરપ્પભેદા, તેસુ સાક્ખરપ્પભેદેસુ. ઇતિહાસપઞ્ચમેસૂતિ અથબ્બનવેદં ચતુત્થં કત્વા ‘‘ઇતિહ આસ ઇતિહ આસા’’તિ ઈદિસવચનપટિસંયુત્તો પુરાણકથાસઙ્ખાતો ઇતિહાસો પઞ્ચમો એતેસન્તિ ઇતિહાસપઞ્ચમા, તયો વેદા. તેસુ ઇતિહાસપઞ્ચમેસુ. નેવ અત્તના પસ્સતીતિ નેવ સયં પસ્સતિ, નેવ જાનાતીતિ અત્થો. પુચ્છ, બ્યાકરિસ્સામીતિ ‘‘સબ્બાપિ પુચ્છા વેદેસુયેવ અન્તોગધા’’તિ સલ્લક્ખેન્તો એવમાહ.

યસ્સ ચિત્તન્તિઆદિપઞ્હદ્વયં ચુતિચિત્તસમઙ્ગિનો ખીણાસવસ્સ ચુતિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ પઠમપઞ્હે ઉપ્પજ્જતીતિ ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિતાય ઉપ્પજ્જતિ. ન નિરુજ્ઝતીતિ નિરોધક્ખણં અપ્પત્તતાય ન નિરુજ્ઝતિ. તસ્સ ચિત્તન્તિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તતો પટ્ઠાય ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતીતિ પુચ્છતિ. યસ્સ વા પનાતિઆદિકે પન દુતિયપઞ્હે નિરુજ્ઝિસ્સતીતિ યસ્સ ચિત્તં ભઙ્ગક્ખણં પત્વા નિરુજ્ઝિસ્સતિ. નુપ્પજ્જિસ્સતીતિ ભઙ્ગતો પરભાગે સયં વા અઞ્ઞં વા નુપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતીતિ પુચ્છતિ. ઇમેસં પન પઞ્હાનં પઠમો પઞ્હો વિભજ્જબ્યાકરણીયો, તસ્મા ‘‘યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ (યમ. ૨.ચિત્તયમક.૬૩) એવં પુટ્ઠેન સતા એવમયં પઞ્હો ચ વિસ્સજ્જેતબ્બો ‘‘પચ્છિમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે તેસં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ઇતરેસં ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે તેસં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ, નિરુજ્ઝિસ્સતિ ચેવ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ ચા’’તિ (યમ. ૨.ચિત્તયમક.૬૩). યેસઞ્હિ પરિચ્છિન્નવટ્ટદુક્ખાનં ખીણાસવાનં સબ્બપચ્છિમસ્સ ચુતિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે વત્તતિ, તેસં તદેવ ચુતિચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતીતિ. ઉપ્પાદપ્પત્તતાય ઉપ્પજ્જતિ નામ, ભઙ્ગં અપ્પત્તતાય ન નિરુજ્ઝતિ. ભઙ્ગં પન પત્વા તં તેસં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તતો અપ્પટિસન્ધિકત્તા અઞ્ઞં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. ઠપેત્વા પન પચ્છિમચિત્તસમઙ્ગિખીણાસવં ઇતરેસં સેક્ખાસેક્ખપુથુજ્જનાનં ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિચિત્તં ઉપ્પાદપ્પત્તતાય ઉપ્પજ્જતિ નામ, ભઙ્ગં અપ્પત્તતાય ન નિરુજ્ઝતિ. ભઙ્ગં પન પત્વા નિરુજ્ઝિસ્સતેવ, અઞ્ઞં પન તસ્મિં વા અઞ્ઞસ્મિં વા અત્તભાવે ઉપ્પજ્જિસ્સતિ ચેવ નિરુજ્ઝિસ્સતિ ચ. દુતિયો પન પઞ્હો અરહતો ચુતિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે નિયમિતત્તા એકંસબ્યાકરણીયો, તસ્મા ‘‘યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતી’’તિ પુટ્ઠેન ‘‘આમન્તા’’તિ વત્તબ્બં. ખીણાસવસ્સ હિ ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિચુતિચિત્તં ભઙ્ગં પત્વા નિરુજ્ઝિસ્સતિ નામ, તતો પરં નુપ્પજ્જિસ્સતિ. ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિતાય પન ઉપ્પજ્જતિ ચેવ ભઙ્ગં અપ્પત્તતાય ન નિરુજ્ઝતિ ચાતિ વુચ્ચતિ.

અયં પન માણવો એવમિમે પઞ્હે વિસ્સજ્જેતુમસક્કોન્તો વિઘાતં પાપુણિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘માણવો ઉદ્ધં વા અધો વા હરિતું અસક્કોન્તો’’તિઆદિ. તત્થ ઉદ્ધં વા અધો વા હરિતું અસક્કોન્તોતિ ઉપરિમપદે વા હેટ્ઠિમપદં, હેટ્ઠિમપદે વા ઉપરિમપદં અત્થતો સમન્નાહરિતું અસક્કોન્તોતિ અત્થો, પુબ્બેનાપરં યોજેત્વા પઞ્હસ્સ અત્થં પરિચ્છિન્દિતું અસક્કોન્તોતિ વુત્તં હોતિ. દ્વત્તિંસાકારકમ્મટ્ઠાનં તાવ આચિક્ખીતિ ‘‘અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે’’તિઆદિકં દ્વત્તિંસાકારકમ્મટ્ઠાનં ‘‘મન્તસ્સ ઉપચારો અય’’ન્તિ પઠમં આચિક્ખિ. સોતાપન્નાનં સીલેસુ પરિપૂરકારિતાય સમાદિન્નસીલતો નત્થિ પરિહાનીતિ આહ ‘‘અભબ્બો દાનિ સાસનતો નિવત્તિતુ’’ન્તિ. વડ્ઢેત્વાતિ ઉપરિમગ્ગત્થાય કમ્મટ્ઠાનં વડ્ઢેત્વા. અપ્પોસ્સુક્કો ભવેય્ય બુદ્ધવચનં ગહેતુન્તિ અરહત્તપ્પત્તિયા કતકિચ્ચભાવતોતિ અધિપ્પાયો. વોહારવિધિમ્હિ છેકભાવત્થં ‘‘ઉપજ્ઝાયો મં ભન્તે તુમ્હાકં સન્તિકં પહિણી’’તિઆદિ વુત્તં.

ઉદકદન્તપોનં ઉપટ્ઠાપેસીતિ પરિભોગત્થાય ઉદકઞ્ચ દન્તકટ્ઠઞ્ચ પટિયાદેત્વા ઠપેસિ. દન્તે પુનન્તિ વિસોધેન્તિ એતેનાતિ દન્તપોનં વુચ્ચતિ દન્તકટ્ઠં. ગુણવન્તાનં સઙ્ગહેતબ્બભાવતો થેરો સામણેરસ્સ ચ ખન્તિવીરિયઉપટ્ઠાનાદિગુણે પચ્ચક્ખકરણત્થં વિનાવ અભિઞ્ઞાય પકતિયા વીમંસમાનો પુન સમ્મજ્જનાદિં અકાસિ. ‘‘સામણેરસ્સ ચિત્તદમનત્થં અકાસી’’તિપિ વદન્તિ. બુદ્ધવચનં પટ્ઠપેસીતિ બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હાપેતું આરભિ. ઠપેત્વા વિનયપિટકન્તિ એત્થ ‘‘સામણેરાનં વિનયપરિયાપુણનં ચારિત્તં ન હોતીતિ ઠપેત્વા વિનયપિટકં અવસેસં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હાપેસી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અવસ્સિકોવ સમાનોતિ ઉપસમ્પદતો પટ્ઠાય અપરિપુણ્ણએકવસ્સોતિ અધિપ્પાયો. મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ હદયે પતિટ્ઠાપિતમ્પિ બુદ્ધવચનં વોહારવસેન તસ્સ હત્થે પતિટ્ઠાપિતં નામ હોતીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘હત્થે સકલં બુદ્ધવચનં પતિટ્ઠાપેત્વા’’તિ. યાવતાયુકં ઠત્વા પરિનિબ્બાયિંસૂતિ મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ હત્થે સકલસાસનપતિટ્ઠાપનેન દુતિયસઙ્ગીતિકારકારોપિતદણ્ડકમ્મતો મુત્તા હુત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા પરિનિબ્બાયિંસુ.

બિન્દુસારસ્સ રઞ્ઞો એકસતપુત્તાતિ એત્થ બિન્દુસારો નામ સક્યકુલપ્પસુતો ચન્દગુત્તસ્સ નામ રઞ્ઞો પુત્તો. તથા હિ વિટટૂભસઙ્ગામે કપિલવત્થુતો નિક્ખન્તસક્યપુત્તેહિ માપિતે મોરિયનગરે ખત્તિયકુલસમ્ભવો ચન્દગુત્તકુમારો પાટલિપુત્તે રાજા અહોસિ. તસ્સ પુત્તો બિન્દુસારો નામ રાજકુમારો પિતુ અચ્ચયેન રાજા હુત્વા એકસતપુત્તકાનં જનકો અહોસિ. એકસતન્તિ એકઞ્ચ સતઞ્ચ એકસતં, એકેનાધિકં સતન્તિ અત્થો. એકાવ માતા અસ્સાતિ એકમાતિકં, અત્તના સહોદરન્તિ વુત્તં હોતિ. ન તાવ એકરજ્જં કતન્તિ આહ ‘‘અનભિસિત્તોવ રજ્જં કારેત્વા’’તિ. એકરજ્જાભિસેકન્તિ સકલજમ્બુદીપે એકાધિપચ્ચવસેન કરિયમાનં અભિસેકં. પુઞ્ઞપ્પભાવેન પાપુણિતબ્બાપિ રાજિદ્ધિયો અરહત્તમગ્ગેન આગતા પટિસમ્ભિદાદયો અવસેસવિસેસા વિય પયોગસમ્પત્તિભૂતા અભિસેકાનુભાવેનેવ આગતાતિ આહ ‘‘અભિસેકાનુભાવેન ચસ્સ ઇમા રાજિદ્ધિયો આગતા’’તિ.

તત્થ રાજિદ્ધિયોતિ રાજભાવાનુગતપ્પભાવા. યતોતિ યતો સોળસઘટતો. સાસને ઉપ્પન્નસદ્ધોતિ બુદ્ધસાસને પટિલદ્ધસદ્ધો. અસન્ધિમિત્તાતિ તસ્સાવ નામં. તસ્સા કિર સરીરે સન્ધયો ન પઞ્ઞાયન્તિ, તસ્મા એવંનામિકા જાતાતિપિ વદન્તિ. દેવતા એવ દિવસે દિવસે આહરન્તીતિ સમ્બન્ધો. દેવસિકન્તિ દિવસે દિવસે. અગદામલકન્તિ અપ્પકેનેવ સરીરસોધનાદિસમત્થં સબ્બદોસહરણં ઓસધામલકં. અગદહરીતકમ્પિ તાદિસમેવ હરીતકં. તેસુ કિર દ્વીસુ યથાકામમેકં પરિભુઞ્જતિ. છદ્દન્તદહતોતિ છદ્દન્તદહસમીપે ઠિતદેવવિમાનતો કપ્પરુક્ખતો વા. ‘‘છદ્દન્તદહે તાદિસા રુક્ખવિસેસા સન્તિ, તતો આહરન્તી’’તિપિ વદન્તિ. દિબ્બઞ્ચ પાનકન્તિ દિબ્બફલરસપાનકઞ્ચ. અસુત્તમયિકન્તિ કપ્પરુક્ખતો નિબ્બત્તદિબ્બદુસ્સત્તા સુત્તેહિ ન કતન્તિ અસુત્તમયિકં. સુમનપુપ્ફપટન્તિ સબ્બત્થ સુખુમં હુત્વા ઉગ્ગતપુપ્ફાનં અત્થિતાય સુમનપુપ્ફપટં નામ જાતં. ઉટ્ઠિતસ્સ સાલિનોતિ સયંજાતસાલિનો. સમુદાયાપેક્ખઞ્ચેત્થ એકવચનં, સાલીનન્તિ અત્થો. નવ વાહસહસ્સાનીતિ એત્થ ‘‘ચતસ્સો મુટ્ઠિયો એકો કુડુવો, ચત્તારો કુડુવા એકો પત્થો, ચત્તારો પત્થા એકો આળ્હકો, ચત્તારો આળ્હકા એકં દોણં, ચત્તારો દોણા એકમાનિકા, ચતસ્સો માનિકા એકખારી, વીસતિ ખારિયો એકો વાહો, તદેવ એકં સકટ’’ન્તિ સુત્તનિપાતટ્ઠકથાદીસુ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.કોકાલિકસુત્તવણ્ણના; સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૮૧; અ. નિ. ૩.૧૦; ૮૯) વુત્તં. ઇધ પન ‘‘દ્વે સકટાનિ એકો વાહો’’તિ વદન્તિ. નિત્થુસકણે કરોન્તીતિ થુસકુણ્ડકરહિતે કરોન્તિ. મધું કરોન્તીતિ આગન્ત્વા સમીપટ્ઠાને મધું કરોન્તિ. બલિકમ્મં કરોન્તીતિ સબ્બત્થ બલિકમ્મકારકા રટ્ઠવાસિનો વિય મધુરસરં વિકૂજન્તા બલિં કરોન્તિ. ‘‘આગન્ત્વા આકાસેયેવ સદ્દં કત્વા અત્તાનં અજાનાપેત્વા ગચ્છન્તી’’તિ વદન્તિ.

સુવણ્ણસઙ્ખલિકાયેવ બન્ધનં સુવણ્ણસઙ્ખલિકબન્ધનં. ચતુન્નં બુદ્ધાનન્તિ કકુસન્ધાદીનં ચતુન્નં બુદ્ધાનં. અધિગતરૂપદસ્સનન્તિ પટિલદ્ધરૂપદસ્સનં. અયં કિર કપ્પાયુકત્તા ચતુન્નમ્પિ બુદ્ધાનં રૂપસમ્પત્તિં પચ્ચક્ખતો અદ્દક્ખિ. કાળં નામ નાગરાજાનં આનયિત્વાતિ એત્થ સો પન નાગરાજા ગઙ્ગાયં નિક્ખિત્તસુવણ્ણસઙ્ખલિકાય ગન્ત્વા અત્તનો પાદેસુ પતિતસઞ્ઞાય આગતોતિ વેદિતબ્બો. નનુ ચ અસોકસ્સ રઞ્ઞો આણા હેટ્ઠા યોજનતો ઉપરિ પવત્તતિ, ઇમસ્સ ચ વિમાનં યોજનપરિચ્છેદતો હેટ્ઠા પતિટ્ઠિતં, તસ્મા કથં અયં નાગરાજા રઞ્ઞો આણાય આગતોતિ? કિઞ્ચાપિ અત્તનો વિમાનં યોજનપરિચ્છેદતો હેટ્ઠા પતિટ્ઠિતં, તથાપિ રઞ્ઞો આણાપવત્તિટ્ઠાનેન સહ એકાબદ્ધતાય તસ્સ આણં અકાસિ. યથા હિ રજ્જસીમન્તરવાસિનો મનુસ્સા તેહિ તેહિ રાજૂહિ નિપ્પીળિયમાના તેસં તેસં આણાય પવત્તન્તિ, એવંસમ્પદમિદન્તિ વદન્તિ.

આપાથં કરોહીતિ સમ્મુખં કરોહિ, ગોચરં કરોહીતિ અત્થો. તેન નિમ્મિતં બુદ્ધરૂપં પસ્સન્તોતિ સમ્બન્ધો. કીદિસં તં બુદ્ધરૂપન્તિ આહ ‘‘સકલસરીરવિપ્પકિણ્ણા’’તિઆદિ. તત્થ પુઞ્ઞપ્પભાવનિબ્બત્તગ્ગહણં તેન નિમ્મિતાનમ્પિ અસીતિઅનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતાનં દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણાનં ભગવતો પુઞ્ઞપ્પભાવનિબ્બત્તઅસીતિઅનુબ્યઞ્જનાદીહિ સદિસત્તા કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ તેન તદા નિમ્મિતં અનેકાકારપરિપુણ્ણં બુદ્ધરૂપં ભગવતો પુઞ્ઞપ્પભાવેન નિબ્બત્તન્તિ સક્કા વત્તું. અસીતિઅનુબ્યઞ્જનં તમ્બનખતુઙ્ગનાસાદિ. દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણં સુપ્પતિટ્ઠિતપાદતાદિ. વિકસિત…પે… સલિલતલન્તિ સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સેન વિકસિતેહિ વિકાસમુપગતેહિ કં અલઙ્કરોતીતિ ‘‘કમલ’’ન્તિ લદ્ધનામેહિ રત્તપદુમેહિ નીલુપ્પલાદિભેદેહિ ઉપ્પલેહિ ચેવ સેતપદુમસઙ્ખાતેહિ પુણ્ડરીકેહિ ચ પટિમણ્ડિતં સમન્તતો સજ્જિતં જલતલમિવ. તારાગણ…પે… ગગનતલન્તિ સબ્બત્થ વિપ્પકિણ્ણતારકગણસ્સ રસ્મિજાલવિસદેહિ વિપ્ફુરિતાય ભાસમાનાય સોભાય કન્તિયા સમુજ્જલં સમ્મા ભાસમાનં ગગનતલમિવ આકાસતલમિવ. સઞ્ઝાપ્પભા…પે… કનકગિરિસિખરન્તિ સઞ્ઝાકાલસઞ્જાતપ્પભાનુરાગેહિ ઇન્દચાપેહિ વિજ્જુલતાહિ ચ પરિક્ખિત્તં સમન્તતો પરિવારિતં કનકગિરિસિખરમિવ સુવણ્ણપબ્બતકૂટમિવ. વિમલકેતુમાલાતિ એત્થ ‘‘કેતુમાલા નામ સીસતો નિક્ખમિત્વા ઉપરિ મુદ્ધનિ પુઞ્જો હુત્વા દિસ્સમાનરસ્મિરાસી’’તિ વદન્તિ. ‘‘મુદ્ધનિ મજ્ઝે પઞ્ઞાયમાનો ઉન્નતપ્પદેસોતિપિ વદન્તી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. યસ્મા પન અસોકો ધમ્મરાજા સઞ્જાતપીતિસોમનસ્સો સત્તાહં નિરાહારો હુત્વા યથાઠિતોવ અવિક્ખિત્તચિત્તો પસાદસોમ્મેહિ ચક્ખૂહિ નિરન્તરં બુદ્ધરૂપમેવ ઓલોકેસિ, તસ્મા અક્ખીહિ પૂજા કતા નામ હોતીતિ આહ ‘‘અક્ખિપૂજં નામ અકાસી’’તિ. અથ વા ચક્ખૂનં તાદિસસ્સ ઇટ્ઠારમ્મણસ્સ ઉપટ્ઠાપનેન અક્ખીનં પૂજા કતા નામ હોતીતિ વુત્તં ‘‘અક્ખિપૂજં નામ અકાસી’’તિ.

ઇદ્ધિવિભાવનાધિકારપ્પસઙ્ગેન ચેતં વત્થુ વુત્તં, નાનુક્કમેન. અયઞ્હેત્થ અનુક્કમો – અસોકો કિર મહારાજા ઉપરિ વક્ખમાનાનુક્કમેન સીહપઞ્જરેન ઓલોકેન્તો નિગ્રોધસામણેરં ઇરિયાપથસમ્પન્નં નાગરજનનયનાનિ આકડ્ઢન્તં યુગમત્તં પેક્ખમાનં દિસ્વા પસીદિત્વા સઞ્જાતપેમો સબહુમાનો આમન્તાપેત્વા સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા સીહાસને નિસીદાપેત્વા ભોજેત્વા સામણેરસ્સ વચનાદાસે દિસ્સમાનં દસબલસ્સ ધમ્મકાયં દિસ્વા રતનત્તયે પસીદિત્વા સપરિસો સરણસીલેસુ પતિટ્ઠાય તતો પટ્ઠાય અભિવડ્ઢમાનસદ્ધો પુબ્બે ભોજિયમાનાનિ તિત્થિયસટ્ઠિસહસ્સાનિ નીહરિત્વા ભિક્ખૂનં સટ્ઠિસહસ્સાનં સુવકાહતસાલિસમ્પાદિતભત્તં પટ્ઠપેત્વા દેવતોપનીતં અનોતત્તસલિલં નાગલતાદન્તકટ્ઠઞ્ચ ઉપનામેત્વા નિચ્ચસઙ્ઘુપટ્ઠાનં કરોન્તો એકદિવસં સુવણ્ણસઙ્ખલિકબન્ધનં વિસ્સજ્જેત્વા કાળં નાગરાજાનં આનયિત્વા તેન નિમ્મિતં વુત્તપ્પકારં સિરીસોભગ્ગસમ્પન્નં બુદ્ધરૂપં પસ્સન્તો દીઘપુથુલનિચ્ચલનયનપ્પભાહિ સત્તાહં અક્ખિપૂજમકાસિ.

ઇદાનિ પન યથાનુસન્ધિં ઘટેત્વા અનુક્કમેન તસ્સ સાસનાવતારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘રાજા કિર અભિસેકં પાપુણિત્વા’’તિઆદિ. બાહિરકપાસણ્ડન્તિ બાહિરકપ્પવેદિતં સમયવાદં. બાહિરકપ્પવેદિતા હિ સમયવાદા સત્તાનં તણ્હાપાસં દિટ્ઠિપાસઞ્ચ ડેન્તિ ઓડ્ડેન્તીતિ ‘‘પાસણ્ડા’’તિ વુચ્ચન્તિ. પરિગ્ગણ્હીતિ વીમંસમાનો પરિગ્ગહેસિ. બિન્દુસારો બ્રાહ્મણભત્તો અહોસીતિ અત્તનો પિતુ ચન્દગુત્તસ્સ કાલતો પટ્ઠાય બ્રાહ્મણેસુ સમ્ભત્તો અહોસિ. ચન્દકેન નામ કિર બ્રાહ્મણેન સમુસ્સાહિતો ચન્દગુત્તકુમારો તેન દિન્નનયે ઠત્વા સકલજમ્બુદીપે એકરજ્જમકાસિ, તસ્મા તસ્મિં બ્રાહ્મણે સઞ્જાતબહુમાનવસેન ચન્દગુત્તકાલતો પટ્ઠાય સટ્ઠિસહસ્સમત્તા બ્રાહ્મણજાતિકા તસ્મિં રાજકુલે નિચ્ચભત્તિકા અહેસું. બ્રાહ્મણાનન્તિ પણ્ડરઙ્ગપરિબ્બાજકાદિભાવમનુપગતે દસ્સેતિ. પણ્ડરઙ્ગપરિબ્બાજકાદયો ચ બ્રાહ્મણજાતિવન્તોતિ આહ ‘‘બ્રાહ્મણજાતિયપાસણ્ડાન’’ન્તિ. એત્થ પન દિટ્ઠિપાસાદીનં ઓડ્ડનતો પણ્ડરઙ્ગાદયોવ ‘‘પાસણ્ડા’’તિ વુત્તા. સીહપઞ્જરેતિ મહાવાતપાને. ઉપસમપરિબાહિરેનાતિ ઉપસમતો પરિબાહિરેન, ઉપસમરહિતેનાતિ અત્થો. અન્તેપુરં અતિહરથાતિ અન્તેપુરં પવેસેથ, આનેથાતિ વુત્તં હોતિ.

અમા સહ ભવન્તિ કિચ્ચેસૂતિ અમચ્ચા, રજ્જકિચ્ચવોસાપનકા. દેવાતિ રાજાનં આલપન્તિ. રાજાનો હિ દિબ્બન્તિ કામગુણેહિ કીળન્તિ, તેસુ વા વિહરન્તિ વિજયસમત્થતાયોગેન પચ્ચત્થિકે વિજેતું ઇચ્છન્તિ, ઇસ્સરિયઠાનાદિસક્કારદાનગહણં તં તં અત્થાનુસાસનં વા કરોન્તિ વોહરન્તિ, પુઞ્ઞાનુભાવપ્પત્તાય જુતિયા જોતન્તીતિ વા ‘‘દેવા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તથા હિ તે ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ જનં રઞ્જેન્તા સયં યથાવુત્તેહિ વિસેસેહિ રાજન્તિ દિપ્પન્તિ સોભન્તીતિ ‘‘રાજાનો’’તિ ચ વુચ્ચન્તિ. નિગણ્ઠાદયોતિ એત્થ નિગણ્ઠો નામ ‘‘અમ્હાકં ગણ્ઠનકિલેસો સંસારે પલિબુદ્ધનકિચ્ચો રાગાદિકિલેસો ખેત્તવત્થુપુત્તદારાદિવિસયો નત્થિ, કિલેસગણ્ઠિરહિતા મય’’ન્તિ એવં વાદિતાય ‘‘નિગણ્ઠા’’તિ લદ્ધનામા તિત્થિયા.

ઉચ્ચાવચાનીતિ ઉચ્ચાનિ ચ અવચાનિ ચ, મહન્તાનિ ચેવ ખુદ્દકાનિ ચ, અથ વા વિસિટ્ઠાનિ ચેવ લામકાનિ ચાતિ અત્થો. ભદ્દપીઠકેસૂતિ વેત્તમયપીઠેસુ. સારોતિ સીલાદિગુણસારો. રાજઙ્ગણેનાતિ રાજનિવેસનદ્વારે વિવટેન ભૂમિપ્પદેસેન. અઙ્ગણન્તિ હિ કત્થચિ કિલેસા વુચ્ચન્તિ ‘‘રાગો અઙ્ગણ’’ન્તિઆદીસુ (વિભ. ૯૨૪). રાગાદયો હિ અઙ્ગન્તિ એતેહિ તંસમઙ્ગીપુગ્ગલા નિહીનભાવં ગચ્છન્તીતિ અઙ્ગણાનીતિ વુચ્ચન્તિ. કત્થચિ મલં વા પઙ્કો વા ‘‘તસ્સેવ રજસ્સ વા અઙ્ગણસ્સ વા પહાનાય વાયમતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૮૪). અઞ્જતિ સમ્મક્ખેતીતિ હિ અઙ્ગણં, મલાદિ. કત્થચિ તથારૂપો વિવટપ્પદેસો ‘‘ચેતિયઙ્ગણં બોધિયઙ્ગણ’’ન્તિઆદીસુ. અઞ્જતિ તત્થ ઠિતં અતિસુન્દરતાય અભિબ્યઞ્જેતીતિ હિ અઙ્ગણં, વિવટો ભૂમિપ્પદેસો. ઇધાપિ સોયેવ અધિપ્પેતો. દન્તન્તિઆદીસુ કિલેસવિપ્ફન્દરહિતચિત્તતાય દન્તં, નિચ્ચં પચ્ચુપટ્ઠિતસતારક્ખતાય ગુત્તં, ચક્ખાદિઇન્દ્રિયાનં સન્તતાય સન્તિન્દ્રિયં, પાસાદિકેન ઇરિયાપથેન સમન્નાગતત્તા સમ્પન્નઇરિયાપથં. ઇદાનિ નિગ્રોધસામણેરં સરૂપતો વિભાવેતુકામો આહ ‘‘કો પનાયં નિગ્રોધો નામા’’તિઆદિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથાતિ એત્થ બિન્દુસારસ્સ કિર એકસતપુત્તેસુ મોરિયવંસજાય ધમ્મદેવિયા અસોકતિસ્સનામાનં દ્વિન્નં પુત્તાનં મજ્ઝે જેટ્ઠો અસોકકુમારો અવન્તિરટ્ઠં ભુઞ્જતિ. પિતરા પેસિતો પાટલિપુત્તતો પઞ્ઞાસયોજનમત્થકે વિટટૂભભયાગતાનં સાકિયાનમાવાસં વેટિસં નામ નગરં પત્વા તત્થ વેટિસં નામ સેટ્ઠિધીતરં આદાય ઉજ્જેનીરાજધાનિયં રજ્જં કરોન્તો મહિન્દં નામ કુમારં સઙ્ઘમિત્તઞ્ચ કુમારિકં લભિત્વા તેહિ સદ્ધિં રજ્જસુખમનુભવન્તો પિતુનો ગિલાનભાવં સુત્વા ઉજ્જેનિં પહાય સીઘં પાટલિપુત્તં ઉપગન્ત્વા પિતુ ઉપટ્ઠાનં કત્વા તસ્સ અચ્ચયેન રજ્જં અગ્ગહેસિ. તં સુત્વા યુવરાજા સુમનાભિધાનો કુજ્ઝિત્વા ‘‘અજ્જ મે મરણં વા હોતુ રજ્જં વા’’તિ અટ્ઠનવુતિભાતિકપરિવુતો સંવટ્ટસાગરે જલતરઙ્ગસઙ્ઘાતો વિય અજ્ઝોત્થરન્તો ઉપગચ્છતિ. તતો અસોકો ઉજ્જેનીરાજા સઙ્ગામં પક્ખન્દિત્વા સત્તુમદ્દનં કરોન્તો સુમનં નામ રાજકુમારં ગહેત્વા ઘાતેસિ. તેન વુત્તં ‘‘બિન્દુસારરઞ્ઞો કિર દુબ્બલકાલેયેવ અસોકકુમારો અત્તના લદ્ધં ઉજ્જેનીરજ્જં પહાય આગન્ત્વા સબ્બનગરં અત્તનો હત્થગતં કત્વા સુમનં નામ રાજકુમારં અગ્ગહેસી’’તિ.

પરિપુણ્ણગબ્ભાતિ પરિપક્કગબ્ભા. એકં સાલન્તિ સબ્બપરિચ્છન્નં એકં પાસાદં. ‘‘દેવતાય પન આનુભાવેન તસ્મિં પાસાદે મહાજનેન અદિસ્સમાના હુત્વા વાસં કપ્પેસી’’તિ વદન્તિ. નિબદ્ધવત્તન્તિ ‘‘એકસ્સ દિવસસ્સ એત્તક’’ન્તિ નિયામેત્વા ઠપિતવત્તં. હેતુસમ્પદન્તિ અરહત્તૂપનિસ્સયપુઞ્ઞસમ્પદં. ખુરગ્ગેયેવાતિ ખુરકમ્મપરિયોસાનેયેવ, તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા તં પરિગ્ગણ્હન્તો અન્તિમાય કેસવટ્ટિયા વોરોપનાય સમકાલમેવ ચ અરહત્તં પાપુણીતિ વુત્તં હોતિ. સરીરં જગ્ગિત્વાતિ દન્તકટ્ઠખાદનમુખધોવનાદીહિ સરીરપરિકમ્મં કત્વા.

સીહપઞ્જરે ચઙ્કમતીતિ સીહપઞ્જરસમીપે અપરાપરં ચઙ્કમતિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવાતિ તસ્મિં ખણેયેવ. અયં જનોતિ રાજઙ્ગણે ચરમાનં જનં દિસ્વા વદતિ. ભન્તમિગપ્પટિભાગોતિ અનવટ્ઠિતત્તા કાયચાપલ્લેન સમન્નાગતત્તા ભન્તમિગસદિસો. અતિવિય સોભતીતિ સમ્બન્ધો. આલોકિતવિલોકિતન્તિ એત્થ આલોકિતં નામ પુરતોપેક્ખનં. અભિમુખોલોકનઞ્હિ ‘‘આલોકિત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વિલોકિતન્તિ અનુદિસાપેક્ખનં, યં દિસાભિમુખં ઓલોકેતિ, તદનુગતદિસાપેક્ખનન્તિ અત્થો. સમિઞ્જનં પબ્બસઙ્કોચનં. પસારણઞ્ચ તેસંયેવ પસારણં. લોકુત્તરધમ્મોતિ સેસજનેસુ અવિજ્જમાનો વિસિટ્ઠધમ્મો. પેમં સણ્ઠહીતિ પેમં પતિટ્ઠાસિ, ઉપ્પજ્જીતિ અત્થો. વાણિજકો અહોસીતિ મધુવાણિજકો અહોસિ.

અતીતે કિર તયો ભાતરો મધુવાણિજકા અહેસું. તેસુ કનિટ્ઠો મધું વિક્કિણાતિ, ઇતરે અરઞ્ઞતો આહરન્તિ. તદા એકો પચ્ચેકબુદ્ધો પણ્ડુકરોગાતુરો અહોસિ. અપરો પન પચ્ચેકબુદ્ધો તદત્થં મધુભિક્ખાય ચરમાનો નગરં પાવિસિ. પવિટ્ઠઞ્ચ તં એકા કુમ્ભદાસી ઉદકહરણત્થં તિત્થં ગચ્છમાના અદ્દસ. દિસ્વા ચ પુચ્છિત્વા આગતકારણઞ્ચ ઞત્વા ‘‘એત્થ, ભન્તે, મધુવાણિજકા વસન્તિ, તત્થ ગચ્છથા’’તિ હત્થં પસારેત્વા મધુઆપણં દસ્સેસિ. સો ચ તત્થ અગમાસિ. તં દિસ્વા કનિટ્ઠો મધુવાણિજો સઞ્જાતપીતિસોમનસ્સો ‘‘કેનાગતાત્થ, ભન્તે’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં વિદિત્વા પત્તં ગહેત્વા મધુનો પૂરેત્વા દદમાનો પત્તપુણ્ણં મધું ઉગ્ગન્ત્વા મુખતો વિસ્સન્દિત્વા ભૂમિયં પતમાનં દિસ્વા પસન્નમાનસો ‘‘ઇમિનાહં, ભન્તે, પુઞ્ઞકમ્મેન જમ્બુદીપે એકરજ્જં કરેય્યં, આણા ચ મે આકાસે પથવિયઞ્ચ યોજનપ્પમાણે ઠાને ફરતૂ’’તિ પત્થનમકાસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો ચ ‘‘એવં હોતુ ઉપાસકા’’તિ વત્વા ગન્ધમાદનં ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ભેસજ્જમકાસિ.

કનિટ્ઠો પન મધુવાણિજો મધું દત્વા ગેહે નિસિન્નો ઇતરે અરઞ્ઞતો આગતે દિસ્વા એવમાહ ‘‘તુમ્હાકં ભાતરો ચિત્તં પસાદેથ, મમઞ્ચ તુમ્હાકઞ્ચ મધું ગહેત્વા ઈદિસસ્સ નામ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તં પૂરેત્વા અદાસિ’’ન્તિ. તેસુ જેટ્ઠો કુજ્ઝિત્વા એવમાહ ‘‘ચણ્ડાલાપિ કાસાવનિવાસિનો હોન્તિ, નનુ તવ હત્થતો મધું પટિગ્ગહેત્વા ગતો ચણ્ડાલો ભવિસ્સતી’’તિ. મજ્ઝિમો પન કુજ્ઝિત્વા ‘‘તવ પચ્ચેકબુદ્ધં ગહેત્વા પરસમુદ્દે નિક્ખિપાહી’’તિ આહ. પચ્છા પન તેપિ દ્વે ભાતરો કનિટ્ઠેન વુચ્ચમાનં દાનાનિસંસપટિસંયુત્તકથં સુત્વા અનુમોદિંસુયેવ. સાપિ ચ કુમ્ભદાસી ‘‘તસ્સ મધુદાયકસ્સ અગ્ગમહેસી ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનમકાસિ. તેસુ કનિટ્ઠો અસોકો ધમ્મરાજા અહોસિ, સા ચ કુમ્ભદાસી અતિવિય રૂપસોભગ્ગપ્પત્તા અસન્ધિમિત્તા નામ તસ્સ અગ્ગમહેસી અહોસિ. પરસમુદ્દવાદી પન મજ્ઝિમો ઇમસ્મિંયેવ તમ્બપણ્ણિદીપે દેવાનંપિયતિસ્સો નામ મહાનુભાવો રાજા અહોસિ. જેટ્ઠો પન ચણ્ડાલવાદિતાય ચણ્ડાલગામે જાતો નિગ્રોધો નામ સામણેરો અહોસિ. તેન વુત્તં ‘‘પુબ્બે હિ કિર પુઞ્ઞકરણકાલે એસ રઞ્ઞો જેટ્ઠભાતા વાણિજકો અહોસી’’તિ.

પુબ્બે વ સન્નિવાસેનાતિ એત્થ (જા. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૭૪) ગાથાબન્ધવસેન વા-સદ્દસ્સ રસ્સત્તં કતન્તિ વેદિતબ્બં, પુબ્બે સન્નિવાસેન વાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ પુબ્બેતિ અતીતજાતિયં. સન્નિવાસેનાતિ સહવાસેન. સહસદ્દત્થો હિ અયં સંસદ્દો. પચ્ચુપ્પન્નહિતેન વાતિ પચ્ચુપ્પન્ને વત્તમાનભવે હિતચરણેન વા. એવં ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ સિનેહસઙ્ખાતં પેમં જાયતે ઉપ્પજ્જતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – પેમં નામેતં દ્વીહિપિ કારણેહિ જાયતિ, પુરિમભવે માતા વા પિતા વા ધીતા વા પુત્તો વા ભાતા વા ભગિની વા પતિ વા ભરિયા વા સહાયો વા મિત્તો વા હુત્વા યો યેન સદ્ધિં એકટ્ઠાને નિવુત્થપુબ્બો, તસ્સ ઇમિના પુબ્બે વા સન્નિવાસેન ભવન્તરેપિ અનુબન્ધન્તો સો સિનેહો ન વિજહતિ, ઇમસ્મિં અત્તભાવે કતેન પચ્ચુપ્પન્નેન હિતેન વાતિ એવં ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ તં પેમં નામ જાયતીતિ. કિં વિયાતિ આહ ‘‘ઉપ્પલં વ યથોદકે’’તિ. એત્થાપિ વા-સદ્દસ્સ વુત્તનયેનેવ રસ્સત્તં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો ચેત્થ વાસદ્દો. તેન પદુમાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. યથા-સદ્દો ઉપમાયં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ઉપ્પલઞ્ચ સેસઞ્ચ પદુમાદિ ઉદકે જાયમાનં દ્વે કારણાનિ નિસ્સાય જાયતિ ઉદકઞ્ચેવ કલલઞ્ચ, તથા એતેહિ દ્વીહિ કારણેહિ પેમં જાયતીતિ.

રઞ્ઞો હત્થેતિ સન્તિકં ઉપગતસ્સ રઞ્ઞો હત્થે. રઞ્ઞો અનુરૂપન્તિ એકૂનસતભાતુકાનં ઘાતિતત્તા ચણ્ડપકતિતાય રજ્જે ઠિતત્તા ચ ‘‘પમાદવિહારી અય’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો તદનુરૂપં ધમ્મપદે અપ્પમાદવગ્ગં દેસેતું આરભિ. તત્થ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૨૩) અપ્પમાદોતિ સતિયા અવિપ્પવાસો, નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતાય સતિયા એતં અધિવચનં. અમતપદન્તિ અમતં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં. તઞ્હિ અજાતત્તા ન જીયતિ ન મીયતિ, તસ્મા ‘‘અમત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અમતસ્સ પદં અમતપદં, અમતસ્સ અધિગમુપાયોતિ વુત્તં હોતિ. પમાદોતિ પમજ્જનભાવો, મુટ્ઠસ્સચ્ચસઙ્ખાતસ્સ સતિયા વોસ્સગ્ગસ્સેતં નામં. મચ્ચુનોતિ મરણસ્સ. પદન્તિ ઉપાયો મગ્ગો. પમત્તો હિ જાતિં નાતિવત્તતિ, જાતો પન જીયતિ ચેવ મીયતિ ચાતિ પમાદો મચ્ચુનો પદં નામ હોતિ, મરણં ઉપનેતીતિ વુત્તં હોતિ.

અઞ્ઞાતં તાત, પરિયોસાપેહીતિ ઇમિના ‘‘સદા અપ્પમાદેન હુત્વા વત્તિતબ્બન્તિ એત્તકેનેવ મયા ઞાતં, તુમ્હે ધમ્મદેસનં નિટ્ઠપેથા’’તિ તસ્મિં ધમ્મે અત્તનો પટિપજ્જિતુકામતં દીપેન્તો ધમ્મદેસનાય પરિયોસાનં પાપેત્વા કથને ઉસ્સાહં જનેતિ. કેચિ પન ‘‘અભાસીતિ એત્થ ‘ભાસિસ્સામિ વિતક્કેમી’તિ અત્થં ગહેત્વા ‘સબ્બં અપ્પમાદવગ્ગં ભાસિસ્સામી’તિ સલ્લક્ખિતત્તા અભાસીતિ વુત્તં, રઞ્ઞા પન અડ્ઢગાથં સુત્વાવ ‘અઞ્ઞાતં તાત, પરિયોસાપેહી’તિ વુત્તત્તા ‘ઉપરિ ન કથેસી’’’તિ વદન્તિ. ‘‘તં પન યુત્તં ન હોતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ધુવભત્તાનીતિ નિચ્ચભત્તાનિ. વજ્જાવજ્જં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ ઉપજ્ઝાયોતિ આહ ‘‘વજ્જાવજ્જં દિસ્વા ચોદેતા સારેતા ચા’’તિ. તત્થ વજ્જાવજ્જન્તિ ખુદ્દકં મહન્તઞ્ચ વજ્જં. ચોદેતાતિ ‘‘ઇદં તયા દુક્કટં, ઇદં દુબ્ભાસિત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા ચોદેતા. સારેતાતિ અત્તનો વજ્જં અસ્સરન્તસ્સ સતિં ઉપ્પાદેતા, સમ્માપટિપત્તિયં વા સારેતા, પવત્તેતાતિ અત્થો.

‘‘એવં તયા બુદ્ધવચનં સજ્ઝાયિતબ્બં, એવં અભિક્કમિતબ્બં, એવં પટિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદિના આચારસ્સ સિક્ખાપનતો આચરિયો નામાતિ આહ ‘‘ઇમસ્મિં સાસને સિક્ખિતબ્બકધમ્મેસુ પતિટ્ઠાપેતા’’તિ. તત્થ સિક્ખિતબ્બકધમ્મો નામ સકલં બુદ્ધવચનં સીલાદયો ચ ધમ્મા. ‘‘પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચા’’તિ ઇદં લબ્ભમાનવસેન વુત્તં. આચરિયુપજ્ઝાયાનન્તિ ઇમિના પબ્બજ્જા ઉપસમ્પદા ચ યોજેતબ્બા, મમ ચાતિ ઇમિના પન પબ્બજ્જાવ. તદા સામણેરભૂમિયં ઠિતત્તા નિગ્રોધસ્સ ભાવિનિં વા ઉપસમ્પદં સન્ધાય ઉભયમ્પિ યોજેતબ્બં. સરણગમનવસેન પબ્બજ્જાસિદ્ધિતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સપિ પબ્બજ્જાય નિસ્સયભાવો વેદિતબ્બો. ભણ્ડુકમ્મવસેનપિ નિસ્સયભાવો લબ્ભતેવાતિ ગહેતબ્બં. દિવસે દિવસે વડ્ઢાપેન્તોતિ વુત્તનયેનેવ દિવસે દિવસે તતો તતો દિગુણં કત્વા વડ્ઢાપેન્તો. પોથુજ્જનિકેનાતિ પુથુજ્જનભાવાનુરૂપેન. નિગ્રોધત્થેરસ્સ આનુભાવકિત્તનાધિકારત્તા પુબ્બે વુત્તમ્પિ પચ્છા વત્તબ્બમ્પિ સમ્પિણ્ડેત્વા આહ ‘‘પુન રાજા અસોકારામં નામ મહાવિહારં કારેત્વા’’તિઆદિ. ચેતિયપટિમણ્ડિતાનીતિ એત્થ ચયિતબ્બં પૂજેતબ્બન્તિ ચેતિયં, ઇટ્ઠકાદીહિ ચિતત્તા વા ચેતિયં, ચેતિયેહિ પટિમણ્ડિતાનિ વિભૂસિતાનીતિ ચેતિયપટિમણ્ડિતાનિ. ધમ્મેનાતિ ધમ્મતો અનપેતેન.

વુત્તમેવત્થં વિત્થારતો વિભાવેન્તો આહ ‘‘એકદિવસં કિરા’’તિઆદિ. અસોકારામે મહાદાનં દત્વાતિ એત્થ કતે આરામે પચ્છા કારાપકસ્સ રઞ્ઞો નામવસેન નિરુળ્હં નામપણ્ણત્તિં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અસોકારામે’’તિ. કેચિ પન ‘‘તસ્મિં દિવસે રાજા અત્તનો ઘરેયેવ સબ્બં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા ભોજેત્વા ઇમં પઞ્હં પુચ્છી’’તિ વદન્તિ. મહાદાનં દત્વાતિ ભોજેત્વા સબ્બપરિક્ખારદાનવસેન મહાદાનં દત્વા. વુત્તઞ્હેતં દીપવંસે

‘‘નિવેસનં પવેસેત્વા, નિસીદાપેત્વાન આસને;

યાગું નાનાવિધં ખજ્જં, ભોજનઞ્ચ મહારહં;

અદાસિ પયતપાણિ, યાવદત્થં યદિચ્છકં.

‘‘ભુત્તાવિભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ, ઓનીતપત્તપાણિનો;

એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો, અદાસિ યુગસાટકં.

‘‘પાદઅબ્ભઞ્જનં તેલં, છત્તઞ્ચાપિ ઉપાહનં;

સબ્બં સમણપરિક્ખારં, અદાસિ ફાણિતં મધું.

‘‘અભિવાદેત્વા નિસીદિ, અસોકધમ્મો મહીપતિ;

નિસજ્જ રાજા પવારેસિ, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પચ્ચયં.

‘‘યાવતા ભિક્ખૂ ઇચ્છન્તિ, તાવ દેમિ યદિચ્છકં;

સન્તપ્પેત્વા પરિક્ખારેન, પવારેત્વાન પચ્ચયે;

તતો અપુચ્છિ ગમ્ભીરં, ધમ્મક્ખન્ધં સુદેસિત’’ન્તિ.

અઙ્ગતો, મહારાજ, નવ અઙ્ગાનીતિઆદિ મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરેન વુત્તન્તિ વદન્તિ. નવકમ્માધિટ્ઠાયકં અદાસીતિ ચતુરાસીતિવિહારસહસ્સેસુ કત્તબ્બસ્સ નવકમ્મસ્સ અધિટ્ઠાયકં વિધાયકં કત્વા અદાસિ. એકદિવસમેવ સબ્બનગરેહિ પણ્ણાનિ આગમિંસૂતિ સબ્બવિહારેસુ કિર રાહુના ચન્દસ્સ ગહણદિવસે નવકમ્મં આરભિત્વા પુન રાહુના ચન્દસ્સ ગહણદિવસેયેવ નિટ્ઠાપેસું, તસ્મા એકદિવસમેવ પણ્ણાનિ આગમિંસૂતિ વદન્તિ. અટ્ઠ સીલઙ્ગાનીતિ અટ્ઠ ઉપોસથઙ્ગસીલાનિ. ‘‘સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતાયા’’તિ ઇદં અસમાદિન્નુપોસથઙ્ગાનં વસેન વુત્તં. અમરવતિયા રાજધાનિયાતિ તાવતિંસદેવનગરે. અલઙ્કતપટિયત્તન્તિ અલઙ્કતકરણવસેન સબ્બસજ્જિતં.

અધિકં કારં અધિકારં, અધિકં કિરિયન્તિ વુત્તં હોતિ. લોકવિવરણં નામ પાટિહારિયં અકંસૂતિ એત્થ અનેકસહસ્સસઙ્ખ્યસ્સ ઓકાસલોકસ્સ તન્નિવાસીસત્તલોકસ્સ ચ વિવટભાવકરણપાટિહારિયં લોકવિવરણં નામ. તં પન કરોન્તો ઇદ્ધિમા અન્ધકારં વા આલોકં કરોતિ, પટિચ્છન્નં વા વિવટં, અનાપાથં વા આપાથં કરોતિ. કથં? અયઞ્હિ યથા પટિચ્છન્નોપિ દૂરે ઠિતોપિ અત્તા વા પરો વા દિસ્સતિ, એવં અત્તાનં વા પરં વા પાકટં કાતુકામો પાદકજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય ‘‘ઇદં અન્ધકારટ્ઠાનં આલોકજાતં હોતૂ’’તિ વા ‘‘ઇદં પટિચ્છન્નં વિવટં હોતૂ’’તિ વા ‘‘ઇદં અનાપાથં આપાથં હોતૂ’’તિ વા આવજ્જેત્વા પુન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અધિટ્ઠાતિ. સહ અધિટ્ઠાનેન યથાધિટ્ઠિતમેવ હોતિ. અપરે દૂરે ઠિતાપિ પસ્સન્તિ, સયમ્પિ પસ્સિતુકામો પસ્સતિ ભગવા વિય દેવોરોહણે. ભગવા હિ દેવલોકે અભિધમ્મદેસનં નિટ્ઠપેત્વા સઙ્કસ્સનગરં ઓતરન્તો સિનેરુમુદ્ધનિ ઠત્વા પુરત્થિમં લોકધાતું ઓલોકેસિ, અનેકાનિ ચક્કવાળસહસ્સાનિ વિવટાનિ વિય હુત્વા એકઙ્ગણં વિય હુત્વા પકાસિંસુ. યથા ચ પુરત્થિમેન, એવં પચ્છિમેનપિ ઉત્તરેનપિ દક્ખિણેનપિ સબ્બં વિવટમદ્દસ. હેટ્ઠાપિ યાવ અવીચિ ઉપરિ ચ યાવ અકનિટ્ઠભવનં, તાવ અદ્દસ. મનુસ્સાપિ દેવે પસ્સન્તિ, દેવાપિ મનુસ્સે. તત્થ નેવ મનુસ્સા ઉદ્ધં ઉલ્લોકેન્તિ, ન દેવા અધો ઓલોકેન્તિ, સબ્બે સમ્મુખસમ્મુખાવ અઞ્ઞમઞ્ઞં પસ્સન્તિ, તં દિવસં લોકવિવરણં નામ અહોસિ.

અપિચ તમ્બપણ્ણિદીપે તળઙ્ગરવાસી ધમ્મદિન્નત્થેરોપિ ઇમં પાટિહારિયં અકાસિ. સો કિર એકદિવસં તિસ્સમહાવિહારે ચેતિયઙ્ગણમ્હિ નિસીદિત્વા ‘‘તીહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ અપણ્ણકપટિપદં પટિપન્નો હોતી’’તિ અપણ્ણકસુત્તં (અ. નિ. ૩.૧૬) કથેન્તો હેટ્ઠામુખં બીજનિં અકાસિ, યાવ અવીચિતો એકઙ્ગણં અહોસિ, તતો ઉપરિમુખં અકાસિ, યાવ બ્રહ્મલોકા એકઙ્ગણં અહોસિ. થેરો નિરયભયેન તજ્જેત્વા સગ્ગસુખેન ચ પલોભેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. કેચિ સોતાપન્ના અહેસું, કેચિ સકદાગામી અનાગામી અરહન્તોતિ એવં તસ્મિં દિવસેપિ લોકવિવરણં નામ અહોસિ. ઇમે પન ભિક્ખૂ યથા અસોકો ધમ્મરાજા અસોકારામે ઠિતો ચતુદ્દિસા અનુવિલોકેન્તો સમન્તતો સમુદ્દપરિયન્તં જમ્બુદીપં પસ્સતિ, ચતુરાસીતિ ચ વિહારસહસ્સાનિ ઉળારાય વિહારમહપૂજાય વિરોચમાનાનિ, એવં અધિટ્ઠહિત્વા લોકવિવરણં નામ પાટિહારિયં અકંસુ.

વિહારમહપૂજાયાતિ વિહારમહસઙ્ખાતાય પૂજાય. વિભૂતિન્તિ સમ્પત્તિં. એવરૂપં પીતિપામોજ્જન્તિ ઈદિસં પરિચ્ચાગમૂલકં પીતિપામોજ્જં. મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ ભારમકાસીતિ થેરસ્સ મહાનુભાવત્તા ‘‘ઉત્તરિપિ ચે કથેતબ્બં અત્થિ, તમ્પિ સોયેવ કથેસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ભિક્ખુસઙ્ઘો રઞ્ઞા પુચ્છિતપઞ્હસ્સ વિસજ્જનં થેરસ્સ ભારમકાસિ. સાસનસ્સ દાયાદો હોમિ, ન હોમીતિ સાસનસ્સ ઞાતકો અબ્ભન્તરો હોમિ, ન હોમીતિ અત્થો. યેસં સાસને પબ્બજિતા પુત્તધીતરો ન સન્તિ, ન તે સાસને કત્તબ્બકિચ્ચં અત્તનો ભારં કત્વા વહન્તીતિ ઇમમત્થં સન્ધાય થેરો એવમાહ ‘‘ન ખો, મહારાજ, એત્તાવતા સાસનસ્સ દાયાદો હોતી’’તિ. કથઞ્ચરહિ, ભન્તે, સાસનસ્સ દાયાદો હોતીતિ એત્થ ચરહીતિ નિપાતો અક્ખન્તિં દીપેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદિ એવરૂપં પરિચ્ચાગં કત્વાપિ સાસનસ્સ દાયાદો ન હોતિ, અઞ્ઞં કિં નામ કત્વા હોતીતિ.

તિસ્સકુમારસ્સ પબ્બજિતકાલતો પભુતીતિ યદા ચ તિસ્સકુમારો પબ્બજિતો, યેન ચ કારણેન પબ્બજિતો, તં સબ્બં વિત્થારતો ઉત્તરિ આવિ ભવિસ્સતિ. સક્ખસીતિ સક્ખિસ્સસિ. પામોજ્જજાતોતિ સઞ્જાતપામોજ્જો. પુત્તાનં મનં લભિત્વાતિ એત્થ પુત્તીપિ સામઞ્ઞતો પુત્તસદ્દેન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા, પુત્તો ચ ધીતા ચ પુત્તાતિ એવં એકસેસનયેન વા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ધીતુસદ્દેન સહ પયુજ્જમાનો હિ પુત્તસદ્દો એકોવ અવસિસ્સતિ, ધીતુસદ્દો નિવત્તતીતિ સદ્દસત્થવિદૂ વદન્તિ. સિક્ખાય પતિટ્ઠાપેસુન્તિ તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે સિક્ખાસમ્મુતિં દત્વા પાણાતિપાતાવેરમણિઆદીસુ વિકાલભોજનાવેરમણિપરિયોસાનાસુ છસુ સિક્ખાસુ સમાદપનવસેન સિક્ખાય પતિટ્ઠાપેસું. સટ્ઠિવસ્સાયપિ હિ સામણેરિયા ‘‘પાણાતિપાતાવેરમણિં દ્વે વસ્સાનિ અવીતિક્કમ્મ સમાદાનં સમાદિયામી’’તિઆદિના (પાચિ. ૧૦૭૮-૧૦૭૯) છ સિક્ખાયો સમાદિયિત્વા સિક્ખિતબ્બાયેવ. ન હિ એતાસુ છસુ સિક્ખાપદેસુ દ્વે વસ્સાનિ અસિક્ખિતસિક્ખં સામણેરિં ઉપસમ્પાદેતું વટ્ટતિ. છ વસ્સાનિ અભિસેકસ્સ અસ્સાતિ છબ્બસ્સાભિસેકો, અભિસેકતો પટ્ઠાય અતિક્કન્તછવસ્સોતિ વુત્તં હોતિ.

સબ્બં થેરવાદન્તિ દ્વે સઙ્ગીતિયો આરુળ્હા પાળિયેવેત્થ ‘‘થેરવાદો’’તિ વેદિતબ્બા. સા હિ મહાકસ્સપપભુતીનં મહાથેરાનં વાદત્તા ‘‘થેરવાદો’’તિ વુચ્ચતિ. કોન્તપુત્તતિસ્સત્થેરોતિ એત્થ કોન્તસકુણિયો નામ કિન્નરજાતિયો. ‘‘તાસુ એકિસ્સા કુચ્છિયં સયિતો મનુસ્સજાતિકો રઞ્ઞા પોસિતો કોન્તપુત્તતિસ્સત્થેરો નામા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. મહાવંસેપિ ચેતં વુત્તં –

‘‘પુરે પાટલિપુત્તમ્હા, વને વનચરો ચરં;

કોન્તકિન્નરિયા સદ્ધિં, સંવાસં કિર કપ્પયિ.

‘‘તેન સંવાસમન્વાય, સા પુત્તે જનયી દુવે;

તિસ્સો જેટ્ઠો કનિટ્ઠો તુ, સુમિત્તો નામ નામતો.

‘‘મહાવરુણત્થેરસ્સ, કાલે પબ્બજિ સન્તિકે;

અરહત્તં પાપુણિંસુ, છળભિઞ્ઞાગુણં ઉભો’’તિ.

કેચિ પન એવં વદન્તિ ‘‘કોન્તા નામ કટ્ઠવાહનરઞ્ઞો વંસે જાતા એકા રાજધીતા. તં ગરુળયન્તેન અરઞ્ઞગતં એકો વનચરકો આનેત્વા તાય સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેસિ. સા તસ્સ ઉભો પુત્તે વિજાયિ. તત્રાયં જેટ્ઠકો માતુનામેન કોન્તપુત્તો નામ જાતો’’તિ. કટ્ઠવાહનરઞ્ઞો કિર નગરે સબ્બેપિ વિભવસમ્પન્ના નદીપબ્બતકીળાદીસુ ગરુળસકુણસદિસં યન્તં કારેત્વા કટ્ઠવાહનરાજા વિય ગરુળવાહનેન વિચરન્તિ.

બ્યાધિપટિકમ્મત્થં ભિક્ખાચારવત્તેન આહિણ્ડન્તો પસતમત્તં સપ્પિં અલભિત્વાતિ તદા કિર જેટ્ઠસ્સ કોન્તપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ કુચ્છિવાતો સમુટ્ઠાસિ. તં બાળ્હાય દુક્ખવેદનાય પીળિતં કનિટ્ઠો સુમિત્તો નામ થેરો દિસ્વા ‘‘કિમેત્થ, ભન્તે, લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ પુચ્છિ. તિસ્સત્થેરો, ‘‘આવુસો, પસતમત્તં સપ્પિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ વત્વા રઞ્ઞો નિવેદનં તસ્સ ગિલાનપચ્ચયં પચ્છાભત્તં સપ્પિઅત્થાય ચરણઞ્ચ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘ભિક્ખાચારવેલાયમેવ પિણ્ડાય ચરન્તેન તયા યદિ સક્કા લદ્ધું, એવં વિચરિત્વા યં લદ્ધં, તં આહરા’’તિ આહ. કનિટ્ઠોપિ વુત્તનયેનેવ ભિક્ખાચારવત્તેન ચરન્તો પસતમત્તમ્પિ સપ્પિં નાલત્થ. સો પન કુચ્છિવાતો બલવતરો સપ્પિઘટસતેનપિ વૂપસમેતું અસક્કુણેય્યો અહોસિ. થેરો તેનેવ બ્યાધિબલેન કાલમકાસિ. કેચિ પન ‘‘વિચ્છિકનામકેન કીટવિસેન ડટ્ઠો થેરો તસ્સ વિસવેગેન અધિમત્તાય દુક્ખવેદનાય સમન્નાગતો તં વૂપસમેતું વુત્તનયેનેવ પસતમત્તં સપ્પિં અલભિત્વા પરિનિબ્બુતો’’તિ વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં મહાવંસે

‘‘પાદે કીટવિસેનાસિ, ડટ્ઠો જેટ્ઠો સવેદનો;

આહ પુટ્ઠો કનિટ્ઠેન, ભેસજ્જં પસતં ઘતં.

‘‘રઞ્ઞો નિવેદનં થેરો, ગિલાનપચ્ચયેપિ ચ;

સપ્પિઅત્થઞ્ચ ચરણં, પચ્છાભત્તં પટિક્ખિપિ.

‘‘પિણ્ડાય ચે ચરં સપ્પિં, લભસે ત્વં તમાહર;

ઇચ્ચાહ તિસ્સત્થેરો સો, સુમિત્તં થેરમુત્તમં.

‘‘પિણ્ડાય ચરતા તેન, ન લદ્ધં પસતં ઘતં;

સપ્પિકુમ્ભસતેનાપિ, બ્યાધિ જાતો અસાધિયો.

‘‘તેનેવ બ્યાધિના થેરો, પત્તો આયુક્ખયન્તિકં;

ઓવદિત્વપ્પમાદેન, નિબ્બાતું માનસં અકા.

‘‘આકાસમ્હિ નિસીદિત્વા, તેજોધાતુવસેન સો;

યથારુચિ અધિટ્ઠાય, સરીરં પરિનિબ્બુતો.

‘‘જાલા સરીરા નિક્ખમ્મ, નિમંસછારિકં ડહિ;

થેરસ્સ સકલં કાયં, અટ્ઠિકાનિ તુ નો ડહી’’તિ.

અપ્પમાદેન ઓવદિત્વાતિ ‘‘અમ્હાદિસાનમ્પિ એવં પચ્ચયા દુલ્લભા, તુમ્હે લભમાનેસુ પચ્ચયેસુ અપ્પમજ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોથા’’તિ એવં અપ્પમાદેન ઓવદિત્વા. પલ્લઙ્કેનાતિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનેન. ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચેતં કરણવચનં. તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વાતિ તેજોધાતુકસિણારમ્મણં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા. થેરસ્સ સક્કારં કત્વાતિ થેરસ્સ ધાતુસક્કારં કત્વા. ચતૂસુ દ્વારેસુ પોક્ખરણિયો કારાપેત્વા ભેસજ્જસ્સ પૂરાપેત્વાતિ એકસ્મિં દ્વારે ચતસ્સો પોક્ખરણિયો કારાપેત્વા તત્થ એકં પોક્ખરણિં સપ્પિસ્સ પૂરાપેત્વા એકં મધુનો, એકં ફાણિતસ્સ, એકં સક્કરાય પૂરાપેસિ. સેસદ્વારેસુપિ એવમેવ કારાપેસીતિ વદન્તિ.

સભાયં સતસહસ્સન્તિ નગરમજ્ઝે વિનિચ્છયસાલાયં સતસહસ્સં. ઇમિના સકલનગરતો સમુટ્ઠિતં આયં નિદસ્સેતિ. પઞ્ચસતસહસ્સાનિ રઞ્ઞો ઉપ્પજ્જન્તીતિ ચ રટ્ઠતો ઉપ્પજ્જનકં આયં ઠપેત્વા વુત્તં. તતોતિ યથાવુત્તપઞ્ચસતસહસ્સતો. નિગ્રોધત્થેરસ્સ દેવસિકં સતસહસ્સં વિસજ્જેસીતિ કથં પન થેરસ્સ સતસહસ્સં વિસજ્જેસિ? રાજા કિર દિવસસ્સ તિક્ખત્તું સાટકે પરિવત્તેન્તો ‘‘થેરસ્સ ચીવરં નીત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ નીત’’ન્તિ સુત્વાવ પરિવત્તેતિ. થેરોપિ દિવસસ્સ તિક્ખત્તું તિચીવરં પરિવત્તેતિ. તસ્સ હિ તિચીવરં હત્થિક્ખન્ધે ઠપેત્વા પઞ્ચહિ ચ ગન્ધસમુગ્ગસતેહિ પઞ્ચહિ ચ માલાસમુગ્ગસતેહિ સદ્ધિં પાતોવ આહરીયિત્થ, તથા દિવા ચેવ સાયઞ્ચ. થેરોપિ ન ભણ્ડિકં બન્ધિત્વા ઠપેસિ, સમ્પત્તસબ્રહ્મચારીનં અદાસિ. તદા કિર જમ્બુદીપે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ યેભુય્યેન નિગ્રોધત્થેરસ્સેવ સન્તકં ચીવરં અહોસિ. એવં થેરસ્સ દિવસે દિવસે સતસહસ્સં વિસજ્જેસિ. ઉળારો લાભસક્કારોતિ એત્થ લબ્ભતિ પાપુણીયતીતિ લાભો, ચતુન્નં પચ્ચયાનમેતં અધિવચનં. સક્કચ્ચં કાતબ્બો દાતબ્બોતિ સક્કારો, ચત્તારો પચ્ચયાયેવ. પચ્ચયા એવ હિ પણીતપણીતા સુન્દરસુન્દરા અભિસઙ્ખરિત્વા કતા ‘‘સક્કારો’’તિ વુચ્ચન્તિ. અથ વા પરેહિ કાતબ્બગારવકિરિયા પુપ્ફાદીહિ પૂજા વા સક્કારો.

દિટ્ઠિગતાનીતિ એત્થ દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિગતં ‘‘ગૂથગતં મુત્તગતં (મ. નિ. ૨.૧૧૯), સઙ્ખારગત’’ન્તિઆદીસુ (મહાનિ. ૪૧) વિય. ગન્તબ્બાભાવતો વા દિટ્ઠિયા ગતમત્તં દિટ્ઠિગતં, દિટ્ઠિયા ગહણમત્તન્તિ અત્થો. દિટ્ઠિપ્પકારો વા દિટ્ઠિગતં, દિટ્ઠિભેદોતિ વુત્તં હોતિ. લોકિયા હિ વિધયુત્તગતપ્પકારસદ્દે સમાનત્થે ઇચ્છન્તિ. ન ખો પનેતં સક્કા ઇમેસં મજ્ઝે વસન્તેન વૂપસમેતુન્તિ તેસઞ્હિ મજ્ઝે વસન્તો તેસુયેવ અન્તોગધત્તા આદેય્યવચનો ન હોતિ, તસ્મા એવં ચિન્તેસિ. તદા તસ્મિં ઠાને વસન્તસ્સ સુખવિહારાભાવતો તં પહાય ઇચ્છિતબ્બસુખવિહારમત્તં ગહેત્વા વુત્તં ‘‘અત્તના ફાસુકવિહારેન વિહરિતુકામો’’તિ. અહોગઙ્ગપબ્બતન્તિ એવંનામકં પબ્બતં. ધમ્મેન વિનયેન સત્થુસાસનેનાતિ એત્થ ધમ્મોતિ ભૂતં વત્થુ. વિનયોતિ ચોદના સારણા ચ. સત્થુસાસનન્તિ ઞત્તિસમ્પદા અનુસાવનસમ્પદા ચ, તસ્મા ભૂતેન વત્થુના ચોદેત્વા સારેત્વા ઞત્તિસમ્પદાય અનુસાવનસમ્પદાય ચ ઉક્ખેપનીયાદિકમ્મવસેન નિગ્ગય્હમાનાપીતિ વુત્તં હોતિ. અબ્બુદં થેનનટ્ઠેન, મલં કિલિટ્ઠભાવકરણટ્ઠેન, કણ્ટકં વિજ્ઝનટ્ઠેન. અગ્ગિં પરિચરન્તીતિ અગ્ગિહુત્તકા વિય અગ્ગિં પૂજેન્તિ. પઞ્ચાતપે તપ્પન્તીતિ ચતૂસુ ઠાનેસુ અગ્ગિં કત્વા મજ્ઝે ઠત્વા સૂરિયાતપેન તપ્પન્તિ. આદિચ્ચં અનુપરિવત્તન્તીતિ ઉદયકાલતો પભુતિ સૂરિયં ઓલોકયમાના યાવત્થઙ્ગમના સૂરિયાભિમુખાવ પરિવત્તન્તિ. વોભિન્દિસ્સામાતિ પગ્ગણ્હિંસૂતિ વિનાસેસ્સામાતિ ઉસ્સાહમકંસુ. અવિસહન્તોતિ અસક્કોન્તો.

સત્તદિવસેન રજ્જં સમ્પટિચ્છાતિ સત્તદિવસે રજ્જસુખં તાવ અનુભવ. તમત્થં સઞ્ઞાપેસીતિ કુક્કુચ્ચાયિતમત્થં બોધેસિ. કથં સઞ્ઞાપેસીતિ આહ ‘‘સો કિરા’’તિઆદિ. ચિત્તરૂપન્તિ ચિત્તાનુરૂપં, યથાકામન્તિ વુત્તં હોતિ. કિસ્સાતિ કેન કારણેન. અરે ત્વં નામ પરિચ્છિન્નમરણન્તિ સત્તહિ દિવસેહિ પરિચ્છિન્નમરણં. વિસ્સત્થોતિ નિરાસઙ્કચિત્તો, મરણસઙ્કારહિતો નિબ્ભયોતિ વુત્તં હોતિ. અસ્સાસપસ્સાસનિબદ્ધં મરણં પેક્ખમાનાતિ ‘‘અહો વતાહં તદન્તરં જીવેય્યં, યદન્તરં અસ્સસિત્વા પસ્સસામિ પસ્સસિત્વા વા અસ્સસામિ, ભગવતો સાસનં મનસિ કરેય્યં, બહુ વત મે કતં અસ્સા’’તિ એવં મરણસ્સતિયા અનુયુઞ્જનતો અસ્સાસપસ્સાસપ્પવત્તિકાલપટિબદ્ધં મરણં પેક્ખમાના. તત્થ અસ્સાસોતિ બહિનિક્ખમનનાસવાતો. પસ્સાસોતિ અન્તોપવિસનવાતો. વુત્તવિપરિયાયેનપિ વદન્તિ.

મિગવં નિક્ખમિત્વાતિ મિગમારણત્થાય ‘‘અરઞ્ઞે મિગપરિયેસનં ચરિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા. તત્થ મિગવન્તિ મિગાનં વાનનતો હેસનતો બાધનતો ‘‘મિગવ’’ન્તિ લદ્ધસમઞ્ઞં મિગવં. યોનકમહાધમ્મરક્ખિતત્થેરન્તિ યોનકવિસયે જાતં ઇધાગન્ત્વા પબ્બજિતં ધમ્મરક્ખિતનામધેય્યં મહાથેરં. હત્થિનાગેનાતિ મહાહત્થિના. મહન્તપરિયાયોપિ હિ નાગસદ્દોતિ વદન્તિ. અહિનાગાદિતો વા વિસેસનત્થં ‘‘હત્થિનાગેના’’તિ વુત્તં. તસ્સાસયં તસ્સ અજ્ઝાસયં. તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવાતિ અનાદરે સામિવચનં, તસ્મિં પસ્સન્તેયેવાતિ અત્થો. આકાસે ઉપ્પતિત્વાતિ એત્થ અયં વિકુબ્બનિદ્ધિ ન હોતીતિ ગિહિસ્સપિ ઇમં ઇદ્ધિપાટિહારિયં દસ્સેસિ. સા હિ ‘‘પકતિવણ્ણં વિજહિત્વા કુમારકવણ્ણં વા દસ્સેતિ નાગવણ્ણં વા, વિવિધમ્પિ સેનાબ્યૂહં દસ્સેતી’’તિ એવં આગતા ઇદ્ધિ પકતિવણ્ણવિજહનવિકારવસેન પવત્તત્તા વિકુબ્બનિદ્ધિ નામ. અધિટ્ઠાનિદ્ધિયા પન પટિક્ખેપો નત્થિ. તથા ચ વક્ખતિ ખુદ્દકવત્થુક્ખન્ધકવણ્ણનાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૫૨) ‘‘ઇદ્ધિપાટિહારિયન્તિ એત્થ વિકુબ્બનિદ્ધિપાટિહારિયં પટિક્ખિત્તં, અધિટ્ઠાનિદ્ધિ પન અપ્પટિક્ખિત્તાતિ વેદિતબ્બા’’તિ. લગ્ગેત્વાતિ આકાસે કાયબન્ધનં પસારેત્વા તત્થ ચીવરં લગ્ગેત્વા.

છણવેસન્તિ તુટ્ઠિજનનવેસં, ઉસ્સવવેસન્તિ અત્થો. પટિયાદેસુન્તિ ‘‘આગતકાલે ચીવરાદીનં પરિયેસનં ભારિય’’ન્તિ પઠમમેવ પત્તચીવરાનિ સમ્પાદેસું. પધાનઘરન્તિ ભાવનાનુયોગવસેન વીરિયારમ્ભસ્સ અનુરૂપં વિવિત્તસેનાસનં. સોપીતિ રઞ્ઞો ભાગિનેય્યં સન્ધાય વુત્તં. અનુપબ્બજિતોતિ ઉળારવિભવેન ખત્તિયજનેન અનુગન્ત્વા પબ્બજિતો. ગન્ત્વાતિ ઇદ્ધિયા ગન્ત્વા. કુસલાધિપ્પાયોતિ મનાપજ્ઝાસયો. દ્વેળ્હકજાતોતિ ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ ન એકમગ્ગેન કથેન્તી’’તિ સંસયમાપન્નો. એકેકં ભિક્ખુસહસ્સપરિવારન્તિ એકેકસ્સ એકેકસહસ્સપરિચ્છિન્નં ભિક્ખુપરિવારઞ્ચ. ગણ્હિત્વા આગચ્છથાતિ વુત્તેપિ ‘‘સાસનં પગ્ગણ્હિતું સમત્થો’’તિ વુત્તત્તા થેરા ભિક્ખૂ ‘‘ધમ્મકમ્મ’’ન્તિ મઞ્ઞમાના ગતા. ઈદિસેસુ હિ ઠાનેસુ કુક્કુચ્ચં ન કાતબ્બં. કપ્પિયસાસનઞ્હેતં ન ગિહિકમ્મપટિસંયુત્તં. થેરો નાગચ્છીતિ કિઞ્ચાપિ ‘‘રાજા પક્કોસતી’’તિ વુત્તેપિ ધમ્મકમ્મત્થાય આગન્તું વટ્ટતિ, દ્વિક્ખત્તું પન પેસિતેપિ ન આગતો કિર. થેરો હિ સબ્બત્થ વિખ્યાતવસેન સમ્ભાવનુપ્પત્તિતો સમ્ભાવિતસ્સ ચ ઉદ્ધં કત્તબ્બકિચ્ચસિદ્ધિતો અસારુપ્પવચનલેસેન ન આગચ્છીતિ. મહલ્લકો નુ ખો ભન્તે થેરોતિ કિઞ્ચાપિ રાજા થેરં દિટ્ઠપુબ્બો, નામં પન સલ્લક્ખેતું અસક્કોન્તો એવં પુચ્છીતિ વદન્તિ. વય્હન્તિ ઉપરિ મણ્ડપસદિસં પદરચ્છન્નં, સબ્બપલિગુણ્ઠિમં વા છાદેત્વા કતં સકટવિસેસં વય્હન્તિ વદન્તિ. નાવાસઙ્ઘાટં બન્ધિત્વાતિ એત્થ નાવાતિ પોતો. સો હિ ઓરતો પારં પતતિ ગચ્છતીતિ પોતો, સત્તે નેતીતિ નાવાતિ ચ વુચ્ચતિ. એકતો સઙ્ઘટિતા નાવા નાવાસઙ્ઘાટં, તથા તં બન્ધિત્વાતિ અત્થો.

સાસનપચ્ચત્થિકાનં બહુભાવતો આહ ‘‘આરક્ખં સંવિધાયા’’તિ. ન્તિ યસ્મા, યેન કારણેનાતિ અત્થો. ‘‘આગું ન કરોતીતિ નાગો’’તિ (ચૂળવ. મેત્તગૂમાણવપૂચ્છાનિદ્દેસ ૨૭) વચનતો પાપકરણાભાવતો સમણો ઇધ નાગો નામાતિ મઞ્ઞમાના ‘‘એકો તં મહારાજ સમણનાગો દક્ખિણહત્થે ગણ્હિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિંસુ. અબ્બાહિંસૂતિ આકડ્ઢિંસુ. ‘‘રઞ્ઞો હત્થગ્ગહણં લીળાવસેન કતં વિય હોતીતિ કસ્માતિઆદિચોદનં કત’’ન્તિ વદન્તિ. બાહિરતોતિ ઉય્યાનસ્સ બાહિરતો. પસ્સન્તાનં અતિદુક્કરં હુત્વા પઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘પદેસપથવીકમ્પનં દુક્કર’’ન્તિ. અધિટ્ઠાને પનેત્થ વિસું દુક્કરતા નામ નત્થિ. સીમં અક્કમિત્વાતિ અન્તોસીમં સીમાય અબ્ભન્તરં અક્કમિત્વા. અભિઞ્ઞાપાદકન્તિ અભિઞ્ઞાય પતિટ્ઠાભૂતં. વિકુબ્બનિદ્ધિયા એવ પટિક્ખિત્તત્તા પથવીચલનં અધિટ્ઠહિ. રથસ્સ અન્તોસીમાય ઠિતો પાદોવ ચલીતિ એત્થ પાદોતિ રથચક્કં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ રથસ્સ ગમનકિચ્ચસાધનતો પાદસદિસત્તા ઇધ ‘‘પાદો’’તિ વુત્તં. સક્ખતીતિ સક્ખિસ્સતિ. એતમત્થન્તિ વિના ચેતનાય પાપસ્સ અસમ્ભવસઙ્ખાતં અત્થં. ચેતનાહન્તિ એત્થ ‘‘ચેતનં અહ’’ન્તિ પદચ્છેદો કાતબ્બો. ચેતયિત્વાતિ ચેતનં પવત્તયિત્વા. દીપકતિત્તિરોતિ અત્તનો નિસિન્નભાવસ્સ દીપનતો એવંલદ્ધનામો તિત્તિરો. યં અરઞ્ઞં નેત્વા સાકુણિકો તસ્સ સદ્દેન આગતાગતે તિત્તિરે ગણ્હાતિ.

તાપસં પુચ્છીતિ અતીતે કિર એકસ્મિં પચ્ચન્તગામે એકો સાકુણિકો એકં દીપકતિત્તિરં ગહેત્વા સુટ્ઠુ સિક્ખાપેત્વા પઞ્જરે પક્ખિપિત્વા પટિજગ્ગતિ. સો તં અરઞ્ઞં નેત્વા તસ્સ સદ્દેન આગતાગતે તિત્તિરે ગણ્હાતિ. તિત્તિરો ‘‘મં નિસ્સાય બહૂ મમ ઞાતકા નસ્સન્તિ, મય્હેતં પાપ’’ન્તિ નિસ્સદ્દો અહોસિ. સો તસ્સ નિસ્સદ્દભાવં ઞત્વા વેળુપેસિકાય તં સીસે પહરતિ. તિત્તિરો દુક્ખાતુરતાય સદ્દં કરોતિ. એવં સો સાકુણિકો તં નિસ્સાય તિત્તિરે ગહેત્વા જીવિકં કપ્પેસિ. અથ સો તિત્તિરો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે મરન્તૂતિ મય્હં ચેતના નત્થિ, પટિચ્ચ કમ્મં પન મં ફુસતિ. મયિ સદ્દં અકરોન્તે હિ એતે નાગચ્છન્તિ, કરોન્તેયેવાગચ્છન્તિ, આગતાગતે અયં ગહેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેતિ, અત્થિ નુ ખો એત્થ મય્હં પાપં, નત્થી’’તિ. સો તતો પટ્ઠાય ‘‘કો નુ ખો મે ઇમં કઙ્ખં છિન્દેય્યા’’તિ તથારૂપં પણ્ડિતં ઉપધારેન્તો ચરતિ. અથેકદિવસં સો સાકુણિકો બહુકે તિત્તિરે ગહેત્વા પચ્છિં પૂરેત્વા ‘‘પાનીયં પિવિસ્સામી’’તિ બોધિસત્તસ્સ તાપસપબ્બજ્જાય પબ્બજિત્વા ઝાનાભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વા અરઞ્ઞે વસન્તસ્સ અસ્સમં ગન્ત્વા તં પઞ્જરં બોધિસત્તસ્સ સન્તિકે ઠપેત્વા પાનીયં પિવિત્વા વાલિકાતલે નિપન્નો નિદ્દં ઓક્કમિ. તિત્તિરો તસ્સ નિદ્દમોક્કન્તભાવં ઞત્વા ‘‘મમ કઙ્ખં ઇમં તાપસં પુચ્છિસ્સામિ, જાનન્તો મે કથેસ્સતી’’તિ પઞ્જરે નિસિન્નોયેવ –

‘‘ઞાતકો નો નિસિન્નોતિ, બહુ આગચ્છતે જનો;

પટિચ્ચ કમ્મં ફુસતિ, તસ્મિં મે સઙ્કતે મનો’’તિ. (જા. ૧.૪.૭૫) –

તાપસં પુચ્છિ. તસ્સત્થો (જા. અટ્ઠ. ૩.૭૫) – ભન્તે, સચાહં સદ્દં ન કરેય્યં, અયં તિત્તિરજનો ન આગચ્છેય્ય, મયિ પન સદ્દં કરોન્તે ‘‘ઞાતકો નો નિસિન્નો’’તિ અયં બહુજનો આગચ્છતિ, તં આગતાગતં લુદ્દો ગહેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેન્તો મં પટિચ્ચ મં નિસ્સાય એતં પાણાતિપાતકમ્મં ફુસતિ પટિલભતિ વિન્દતિ, તસ્મિં મં પટિચ્ચ કતે પાપે ‘‘મમ નુ ખો એતં પાપ’’ન્તિ એવં મે મનો સઙ્કતિ પરિસઙ્કતિ કુક્કુચ્ચં આપજ્જતીતિ.

ન પટિચ્ચ કમ્મં ફુસતીતિઆદિકાય પન તાપસેન વુત્તગાથાય અયમત્થો – યદિ તવ પાપકિરિયાય મનો ન પદુસ્સતિ, તન્નિન્નો તપ્પોણો ન હોતિ, એવં સન્તે લુદ્દેન તં પટિચ્ચ કતમ્પિ પાપકમ્મં તં ન ફુસતિ ન અલ્લીયતિ. પાપકિરિયાય હિ અપ્પોસ્સુક્કસ્સ નિરાલયસ્સ ભદ્રસ્સ પરિસુદ્ધસ્સ સતો તવ પાણાતિપાતચેતનાય અભાવા તં પાપં ન ઉપલિમ્પતિ, તવ ચિત્તં ન અલ્લીયતીતિ.

સમયં ઉગ્ગણ્હાપેસીતિ અત્તનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ લદ્ધિં ઉગ્ગણ્હાપેસિ. સાણિપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વાતિ એત્થ સાણિપાકારન્તિ કરણત્થે ઉપયોગવચનં, અત્તાનઞ્ચ થેરઞ્ચ યથા તે ભિક્ખૂ ન પસ્સન્તિ, એવં સાણિપાકારેન સમન્તતો પરિક્ખિપાપેત્વાતિ અત્થો, સાણિપાકારં વા સમન્તતો પરિક્ખિપાપેત્વાતિ એવમેત્થ અત્થો ગહેતબ્બો. સાણિપાકારન્તરેતિ સાણિપાકારસ્સ અબ્ભન્તરે. એકલદ્ધિકેતિ સમાનલદ્ધિકે. કિં વદતિ સીલેનાતિ કિંવાદી. અથ વા કો કતમો વાદો કિંવાદો, સો એતસ્સ અત્થીતિ કિંવાદી. સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ વદન્તિ પઞ્ઞપેન્તિ સીલેનાતિ સસ્સતવાદિનો. અથ વા વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, દિટ્ઠિયા એતં અધિવચનં. સસ્સતો વાદો સસ્સતવાદો, સો એતેસં અત્થીતિ સસ્સતવાદિનો, સસ્સતદિટ્ઠિનોતિ અત્થો. અથ સસ્સતો વાદો એતેસમત્થીતિ કસ્મા વુત્તં, તેસઞ્હિ અત્તા લોકો ચ સસ્સતોતિ અધિપ્પેતો, ન વાદોતિ? સચ્ચમેતં. સસ્સતસહચરિતતાય પન વાદોપિ સસ્સતોતિ વુત્તો યથા ‘‘કુન્તા પચરન્તી’’તિ. સસ્સતોતિ વાદો એતેસન્તિ વા ઇતિસદ્દલોપો દટ્ઠબ્બો. યે રૂપાદીસુ અઞ્ઞતરં અત્તાતિ ચ લોકોતિ ચ ગહેત્વા તં સસ્સતં અમતં નિચ્ચં ધુવં પઞ્ઞપેન્તિ, તે સસ્સતવાદિનોતિ વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં નિદ્દેસે પટિસમ્ભિદાયઞ્ચ

‘‘રૂપં અત્તા ચેવ લોકો ચ સસ્સતો ચાતિ અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ. વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તા ચેવ લોકો ચ સસ્સતો ચાતિ અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તી’’તિ.

અયઞ્ચ અત્થો ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ ઇમિસ્સા પઞ્ચવિધાય સક્કાયદિટ્ઠિયા વસેન વુત્તો. ‘‘રૂપવન્તં અત્તાન’’ન્તિઆદિકાય પન પઞ્ચદસવિધાય સક્કાયદિટ્ઠિયા વસેન ચત્તારો ચત્તારો ખન્ધે ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તદઞ્ઞો લોકોતિ પઞ્ઞપેન્તીતિ અયઞ્ચ અત્થો લબ્ભતિ. તથા એકં ખન્ધં ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા અઞ્ઞો અત્તનો ઉપભોગભૂતો લોકોતિ, સસન્તતિપતિતે વા ખન્ધે ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તદઞ્ઞો લોકોતિ પઞ્ઞપેન્તીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સત્તેસુ સઙ્ખારેસુ વા એકચ્ચં સસ્સતં એતસ્સાતિ એકચ્ચસસ્સતો, એકચ્ચસસ્સતવાદો. સો એતેસમત્થીતિ એકચ્ચસસ્સતિકા, એકચ્ચસસ્સતવાદિનો. તે દુવિધા હોન્તિ સત્તેકચ્ચસસ્સતિકા સઙ્ખારેકચ્ચસસ્સતિકાતિ. તત્થ ‘‘ઇસ્સરો નિચ્ચો, અઞ્ઞે સત્તા અનિચ્ચા’’તિ એવં પવત્તવાદા સત્તેકચ્ચસસ્સતિકા સેય્યથાપિ ઇસ્સરવાદા. ‘‘નિચ્ચો બ્રહ્મા, અઞ્ઞે સત્તા અનિચ્ચા’’તિ એવં પવત્તવાદાપિ સત્તેકચ્ચસસ્સતિકાતિ વેદિતબ્બા. ‘‘પરમાણવો નિચ્ચા, દ્વિઅણુકાદયો અનિચ્ચા’’તિ એવં પવત્તવાદા સઙ્ખારેકચ્ચસસ્સતિકા સેય્યથાપિ કણાદવાદાદયો. ‘‘ચક્ખાદયો અનિચ્ચા, વિઞ્ઞાણં નિચ્ચ’’ન્તિ એવંવાદિનોપિ સઙ્ખારેકચ્ચસસ્સતિકાતિ વેદિતબ્બા.

નનુ ‘‘એકચ્ચે ધમ્મા સસ્સતા, એકચ્ચે અસસ્સતા’’તિ એતસ્મિં વાદે ચક્ખાદીનં અસસ્સતભાવસન્નિટ્ઠાનં યથાસભાવાવબોધો એવ, તયિદં કથં મિચ્છાદસ્સનન્તિ? કો વા એવમાહ – ‘‘ચક્ખાદીનં અસસ્સતભાવસન્નિટ્ઠાનં મિચ્છાદસ્સન’’ન્તિ, અસસ્સતેસુયેવ પન કેસઞ્ચિ ધમ્માનં સસ્સતભાવાભિનિવેસો ઇધ મિચ્છાદસ્સનં. તેન પન એકવારે પવત્તમાનેન ચક્ખાદીનં અસસ્સતભાવાવબોધો વિદૂસિતો સંસટ્ઠભાવતો, વિસસંસટ્ઠો વિય સબ્બો સપ્પિમણ્ડો સકિચ્ચકરણાસમત્થતાય સમ્માદસ્સનપક્ખે ઠપેતબ્બતં નારહતીતિ. અસસ્સતભાવેન નિચ્છિતાપિ વા ચક્ખુઆદયો સમારોપિતજીવસભાવા એવ દિટ્ઠિગતિકેહિ ગય્હન્તીતિ તદવબોધસ્સ મિચ્છાદસ્સનભાવો ન સક્કા નિવારેતું. એવઞ્ચ કત્વા અસઙ્ખતાય ચ સઙ્ખતાય ચ ધાતુયા વસેન યથાક્કમં એકચ્ચે ધમ્મા સસ્સતા, એકચ્ચે અસસ્સતાતિ એવં પવત્તો વિભજ્જવાદોપિ એકચ્ચસસ્સતવાદો આપજ્જતીતિ એવંપકારા ચોદના અનવકાસા હોતિ અવિપરીતધમ્મસભાવસમ્પટિપત્તિભાવતો. કામઞ્ચેત્થ પુરિમસસ્સતવાદેપિ અસસ્સતાનં ધમ્માનં સસ્સતાતિ ગહણં વિસેસતો મિચ્છાદસ્સનં, સસ્સતાનં પન સસ્સતાતિ ગાહો ન મિચ્છાદસ્સનં યથાસભાવગ્ગહણભાવતો. અસસ્સતેસુયેવ પન કેચિદેવ ધમ્મા સસ્સતાતિ ગહેતબ્બધમ્મેસુ વિભાગપ્પવત્તિયા ઇમસ્સ વાદસ્સ વાદન્તરતા વુત્તા. ન ચેત્થ સમુદાયન્તોગધત્તા એકદેસસ્સ સપ્પદેસસસ્સતગ્ગાહો નિપ્પદેસસસ્સતગ્ગાહે સમોધાનં ગચ્છતીતિ સક્કા વત્તું વાદિતબ્બિસયવિસેસવસેન વાદદ્વયસ્સ પવત્તત્તા. અઞ્ઞે એવ હિ દિટ્ઠિગતિકા ‘‘સબ્બે ધમ્મા સસ્સતા’’તિ અભિનિવિટ્ઠા, અઞ્ઞે એકચ્ચસસ્સતાતિ સઙ્ખારાનં અનવસેસપરિયાદાનં એકદેસપરિગ્ગહો ચ વાદદ્વયસ્સ પરિબ્યત્તોયેવાતિ.

અન્તાનન્તિકાતિ એત્થ અમતિ ગચ્છતિ એત્થ સભાવો ઓસાનન્તિ અન્તો, મરિયાદા. તપ્પટિસેધેન અનન્તો. કસ્સ પનાયં અન્તાનન્તોતિ? લોકીયતિ સંસારનિસ્સરણત્થિકેહિ દિટ્ઠિગતિકેહિ, લોકીયતિ વા એત્થ તેહિ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞં તબ્બિપાકો ચાતિ લોકોતિ સઙ્ખ્યં ગતસ્સ પટિભાગનિમિત્તાદિસભાવસ્સ અત્તનો. અન્તો ચ અનન્તો ચ અન્તાનન્તો ચ નેવન્તનાનન્તો ચાતિ અન્તાનન્તો સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસેન વા ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિઆદીસુ વિય. અન્તાનન્તસહચરિતો વાદો અન્તાનન્તો યથા ‘‘કુન્તા પચરન્તી’’તિ. અન્તાનન્તસન્નિસ્સયો વા યથા ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિ. સો એતેસમત્થીતિ અન્તાનન્તિકા, અન્તાનન્તવાદિનો. ‘‘અન્તવા અયં લોકો, અનન્તો અયં લોકો, અન્તવા ચ અયં લોકો અનન્તો ચ, નેવાયં લોકો અન્તવા ન પનાનન્તો’’તિ એવં અન્તં વા અનન્તં વા અન્તાનન્તં વા નેવન્તનાનન્તં વા આરબ્ભ પવત્તવાદાતિ અત્થો. ચતુબ્બિધા હિ અન્તાનન્તવાદિનો અન્તવાદી અનન્તવાદી અન્તાનન્તવાદી નેવન્તનાનન્તવાદીતિ. તથા હિ કોચિ પટિભાગનિમિત્તં ચક્કવાળપરિયન્તં અવડ્ઢેત્વા તં ‘‘લોકો’’તિ ગહેત્વા અન્તસઞ્ઞી લોકસ્મિં હોતિ. ચક્કવાળપરિયન્તં કત્વા વડ્ઢિતકસિણે પન અનન્તસઞ્ઞી હોતિ. ઉદ્ધમધો અવડ્ઢેત્વા પન તિરિયં વડ્ઢેત્વા ઉદ્ધમધો અન્તસઞ્ઞી તિરિયં અનન્તસઞ્ઞી હોતિ. કોચિ પન યસ્મા લોકસઞ્ઞિતો અત્તા અધિગતવિસેસેહિ મહેસીહિ કદાચિ અનન્તો સક્ખિદિટ્ઠો અનુસુય્યતિ, તસ્મા નેવન્તવા. યસ્મા પન તેહિયેવ કદાચિ અન્તવા સક્ખિદિટ્ઠો અનુસુય્યતિ, તસ્મા ન પન અનન્તોતિ એવં નેવન્તનાનન્તસઞ્ઞી લોકસ્મિં હોતિ. કેચિ પન યદિ પનાયં અત્તા અન્તવાસિયા, દૂરદેસે ઉપપજ્જમાનાનુસ્સરણાદિકિચ્ચનિપ્ફત્તિ ન સિયા. અથ અનન્તો ઇધ ઠિતસ્સ દેવલોકનિરયાદીસુ સુખદુક્ખાનુભવનમ્પિ સિયા. સચે પન અન્તવા ચ અનન્તો ચ, તદુભયપટિસેધદોસસમાયોગો, તસ્મા અન્તવા અનન્તોતિ ચ અબ્યાકરણીયો અત્તાતિ એવં તક્કનવસેન નેવન્તનાનન્તસઞ્ઞી હોતીતિ વણ્ણયન્તિ.

એત્થ ચ યુત્તં તાવ પુરિમાનં તિણ્ણં વાદીનં અન્તઞ્ચ અનન્તઞ્ચ અન્તાનન્તઞ્ચ આરબ્ભ પવત્તવાદત્તા અન્તાનન્તિકત્તં, પચ્છિમસ્સ પન તદુભયપટિસેધનવસેન પવત્તવાદત્તા કથં અન્તાનન્તિકત્તન્તિ? તદુભયપટિસેધનવસેન પવત્તવાદત્તા એવ. યસ્મા અન્તાનન્તપઅસેધવાદોપિ અન્તાનન્તવિસયો એવ તં આરબ્ભ પવત્તત્તા. એતદત્થમેવ હિ આરબ્ભ ‘‘પવત્તવાદા’’તિ હેટ્ઠા વુત્તં, એવં સન્તેપિ યુત્તં તાવ પચ્છિમવાદદ્વયસ્સ અન્તાનન્તિકત્તં, અન્તાનન્તાનં વસેન ઉભયવિસયત્તા એતેસં વાદસ્સ, પુરિમવાદદ્વયસ્સ પન કથં વિસું અન્તાનન્તિકત્તન્તિ? ઉપચારવુત્તિયા. સમુદિતેસુ હિ અન્તાનન્તવાદેસુ પવત્તમાનો અન્તાનન્તિકસદ્દો તત્થ નિરુળ્હતાય પચ્ચેકમ્પિ અન્તાનન્તવાદીસુ પવત્તતિ યથા અરૂપજ્ઝાનેસુ પચ્ચેકં અટ્ઠવિમોક્ખપરિયાયો, યથા ચ લોકે સત્તિસયોતિ.

અમરાવિક્ખેપિકાતિ એત્થ ન મરતિ ન ઉપચ્છિજ્જતીતિ અમરા. કા સા? ‘‘એવન્તિપિ મે નો, તથાતિપિ મે નો, અઞ્ઞથાતિપિ મે નો, નોતિપિ મે નો, નો નોતિપિ મે નો’’તિ (દી. નિ. ૧.૬૨) એવં પવત્તવાદવસેન પરિયન્તરહિતા દિટ્ઠિગતિકસ્સ દિટ્ઠિ ચેવ વાચા ચ. ‘‘એવન્તિપિ મે નો’’તિઆદિના વિવિધો નાનપ્પકારો ખેપો પરવાદીનં ખિપનં વિક્ખેપો, અમરાય દિટ્ઠિયા વાચાય વા વિક્ખેપો અમરાવિક્ખેપો, સો એતેસમત્થીતિ અમરાવિક્ખેપિકા. અથ વા અમરાય દિટ્ઠિયા વાચાય વિક્ખિપન્તીતિ અમરાવિક્ખેપિનો, અમરાવિક્ખેપિનો એવ અમરાવિક્ખેપિકા. અથ વા અમરા નામ મચ્છજાતિ, સા ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાદિવસેન ઉદકે સન્ધાવમાના ગહેતું ન સક્કા, એવમેવ અયમ્પિ વાદો એકસ્મિં સભાવે અનવટ્ઠાનતો ઇતો ચિતો ચ સન્ધાવતિ, ગાહં ન ઉપગચ્છતીતિ અમરાય વિક્ખેપો વિયાતિ અમરાવિક્ખેપોતિ વુચ્ચતિ. અયઞ્હિ અમરાવિક્ખેપિકો ‘‘ઇદં કુસલ’’ન્તિ વા ‘‘અકુસલ’’ન્તિ વા પુટ્ઠો ન કિઞ્ચિ બ્યાકરોતિ. ‘‘ઇદં કુસલ’’ન્તિ વા પુટ્ઠો ‘‘એવન્તિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘કિં અકુસલ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તથાતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. ‘‘કિં ઉભયતો અઞ્ઞથા’’તિપિ વુત્તે ‘‘અઞ્ઞથાતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘તિવિધેનપિ ન હોતિ, કિં તે લદ્ધી’’તિ વુત્તે ‘‘નોતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘કિં નો નો તે લદ્ધી’’તિ વુત્તે ‘‘નો નોતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. એવં વિક્ખેપમેવ આપજ્જતિ, એકમેકસ્મિમ્પિ પક્ખે ન તિટ્ઠતિ. તતો ‘‘અત્થિ પરો લોકો’’તિઆદિના પુટ્ઠોપિ એવમેવ વિક્ખિપતિ, ન એકસ્મિં પક્ખે તિટ્ઠતિ. સો વુત્તપ્પકારો અમરાવિક્ખેપો એતેસમત્થીતિ અમરાવિક્ખેપિકા.

નનુ ચાયં સબ્બોપિ અમરાવિક્ખેપિકો કુસલાદયો ધમ્મે પરલોકત્થિકાદીનિ ચ યથાભૂતં અનવબુજ્ઝમાનો તત્થ તત્થ પઞ્હં પુટ્ઠો પુચ્છાય વિક્ખેપનમત્તં આપજ્જતિ, તસ્સ કથં દિટ્ઠિગતિકભાવો. ન હિ અવત્તુકામસ્સ વિય પુચ્છિતં અજાનન્તસ્સ વિક્ખેપકરણમત્તેન દિટ્ઠિગતિકતા યુત્તાતિ? વુચ્ચતે – ન હેવ ખો પુચ્છાય વિક્ખેપકરણમત્તેન તસ્સ દિટ્ઠિગતિકતા, અથ ખો મિચ્છાભિનિવેસવસેન સસ્સતાભિનિવેસતો. મિચ્છાભિનિવિટ્ઠોયેવ હિ પુગ્ગલો મન્દબુદ્ધિતાય કુસલાદિધમ્મે પરલોકત્થિકાદીનિ ચ યાથાવતો અસમ્પટિપજ્જમાનો અત્તના અવિઞ્ઞાતસ્સ અત્થસ્સ પરં વિઞ્ઞાપેતું અસક્કુણેય્યતાય મુસાવાદાદિભયેન ચ વિક્ખેપં આપજ્જતીતિ. તથા ચ વુત્તં ‘‘સત્તેવ ઉચ્છેદદિટ્ઠિયો, સેસા સસ્સતદિટ્ઠિયો’’તિ. અથ વા પુઞ્ઞપાપાનં તબ્બિપાકાનઞ્ચ અનવબોધેન અસદ્દહનેન ચ તબ્બિસયાય પુચ્છાય વિક્ખેપકરણંયેવ સુન્દરન્તિ ખન્તિં રુચિં ઉપ્પાદેત્વા અભિનિવિસન્તસ્સ ઉપ્પન્ના વિસુંયેવ ચેસા એકા દિટ્ઠિ સત્તભઙ્ગદિટ્ઠિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. તતોયેવ ચ વુત્તં ‘‘પરિયન્તરહિતા દિટ્ઠિગતિકસ્સ દિટ્ઠિ ચેવ વાચા ચા’’તિ.

અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકાતિ એત્થ અધિચ્ચ યદિચ્છકં યં કિઞ્ચિ કારણં વિના સમુપ્પન્નો અત્તા ચ લોકો ચાતિ દસ્સનં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં. અત્તલોકસઞ્ઞિતાનઞ્હિ ખન્ધાનં અધિચ્ચુપ્પત્તિઆકારારમ્મણં દસ્સનં તદાકારસન્નિસ્સયવસેન પવત્તિતો તદાકારસહચરિતતાય ચ અધિચ્ચસમુપ્પન્નન્તિ વુચ્ચતિ યથા ‘‘મઞ્ચા ઘોસન્તિ, કુન્તા પચરન્તી’’તિ ચ. તં એતેસમત્થીતિ અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા.

સઞ્ઞીવાદાતિ સઞ્ઞી વાદો એતેસમત્થીતિ સઞ્ઞીવાદા ‘‘બુદ્ધં અસ્સ અત્થીતિ બુદ્ધો’’તિ યથા. અથ વા સઞ્ઞીતિ પવત્તો વાદો સઞ્ઞીસહચરણનયેન. સઞ્ઞી વાદો યેસં તે સઞ્ઞીવાદા. ‘‘રૂપી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા, સઞ્ઞીતિ નં પઞ્ઞપેન્તિ, અરૂપી અત્તા હોતિ, રૂપી ચ અરૂપી ચ અત્તા હોતિ, નેવ રૂપી નારૂપી ચ અત્તા હોતિ. અન્તવા અત્તા હોતિ, અનન્તવા અત્તા હોતિ, અન્તવા ચ અનન્તવા ચ અત્તા હોતિ, નેવન્તવા નાનન્તવા અત્તા હોતિ. એકત્તસઞ્ઞી અત્તા હોતિ, નાનત્તસઞ્ઞી અત્તા હોતિ. પરિત્તસઞ્ઞી અત્તા હોતિ, અપ્પમાણસઞ્ઞી અત્તા હોતિ. એકન્તસુખી અત્તા હોતિ, એકન્તદુક્ખી અત્તા હોતિ. સુખદુક્ખી અત્તા હોતિ, અદુક્ખમસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા, સઞ્ઞીતિ નં પઞ્ઞપેન્તી’’તિ (દી. નિ. ૧.૭૬) એવં સોળસવિધેન વિભત્તવાદાનમેતં અધિવચનં.

અસઞ્ઞીવાદા નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા ચ સઞ્ઞીવાદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. કેવલઞ્હિ ‘‘સઞ્ઞી અત્તા’’તિ ગણ્હન્તાનં વસેન સઞ્ઞીવાદા વુત્તા, ‘‘અસઞ્ઞી’’તિ ચ ‘‘નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞી’’તિ ચ ગણ્હન્તાનં વસેન અસઞ્ઞીવાદા ચ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા ચ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ અસઞ્ઞીવાદા ‘‘રૂપી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા, અસઞ્ઞીતિ નં પઞ્ઞપેન્તિ, અરૂપી અત્તા હોતિ, રૂપી ચ અરૂપી ચ અત્તા હોતિ, નેવ રૂપી નારૂપી અત્તા હોતિ. અન્તવા અત્તા હોતિ, અનન્તવા અત્તા હોતિ, અન્તવા ચ અનન્તવા ચ અત્તા હોતિ, નેવન્તવા નાનન્તવા અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા, અસઞ્ઞીતિ નં પઞ્ઞપેન્તી’’તિ એવં અટ્ઠવિધેન વિભત્તા. નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદાપિ એવમેવ ‘‘રૂપી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા, નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીતિ નં પઞ્ઞપેન્તી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૮૨) અટ્ઠવિધેન વિભત્તાતિ વેદિતબ્બા.

ઉચ્છેદવાદાતિ ‘‘અયં અત્તા રૂપી ચાતુમહાભૂતિકો માતાપેત્તિકસમ્ભવો કાયસ્સ ભેદા ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતિ, ન હોતિ પરં મરણા’’તિ (દી. નિ. ૧.૮૫) એવમાદિના નયેન પવત્તં ઉચ્છેદદસ્સનં ઉચ્છેદો સહચરણનયેન. ઉચ્છેદો વાદો યેસં તે ઉચ્છેદવાદા, ઉચ્છેદવાદો વા એતેસમત્થીતિ ઉચ્છેદવાદા, ઉચ્છેદં વદન્તીતિ વા ઉચ્છેદવાદા.

દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાતિ એત્થ દિટ્ઠધમ્મો નામ દસ્સનભૂતેન ઞાણેન ઉપલદ્ધધમ્મો, પચ્ચક્ખધમ્મોતિ અત્થો. તત્થ તત્થ પટિલદ્ધત્તભાવસ્સેતં અધિવચનં. દિટ્ઠધમ્મે નિબ્બાનં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં, ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે દુક્ખવૂપસમન્તિ અત્થો. તં વદન્તીતિ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા. તે પન ‘‘યતો ખો ભો અયં અત્તા પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગીભૂતો પરિચારેતિ, એત્તાવતા ખો ભો અયં અત્તા પરમદિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનપ્પત્તો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૯૪) એવમાદિના નયેન દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિબ્બાનં પઞ્ઞપેન્તિ. તે હિ મન્ધાતુકામગુણસદિસે માનુસકે કામગુણે, પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવરાજસ્સ કામગુણસદિસે દિબ્બે ચ કામગુણે ઉપગતાનં દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિબ્બાનપ્પત્તિં વદન્તિ.

વિભજ્જવાદીતિ વેરઞ્જકણ્ડે આગતનયેનેવ વેનયિકાદિભાવં વિભજ્જ વદતીતિ વિભજ્જવાદી.

તત્થ હિ ભગવતા ‘‘અહઞ્હિ, બ્રાહ્મણ, વિનયાય ધમ્મં દેસેમિ રાગસ્સા’’તિઆદિં વત્વા ‘‘નો ચ ખો યં ત્વં સન્ધાય વદેસી’’તિઆદિના વેરઞ્જબ્રાહ્મણસ્સ અત્તનો વેનયિકાદિભાવો વિભજ્જ વુત્તોતિ. અપિચ સોમનસ્સાદીનં ચીવરાદીનઞ્ચ સેવિતબ્બાસેવિતબ્બભાવં વિભજ્જ વદતીતિ વિભજ્જવાદી, સસ્સતુચ્છેદવાદે વા વિભજ્જ વદતીતિ વિભજ્જવાદી, ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિઆદીનં ઠપનીયાનં પઞ્હાનં ઠપનતો રાગાદિખયસઙ્ખાતસ્સ સસ્સતસ્સ રાગાદિકાયદુચ્ચરિતાદિઉચ્છેદસ્સ વચનતો વિભજ્જવાદી, સસ્સતુચ્છેદભૂતે ઉભો અન્તે અનુપગ્ગમ્મ મજ્ઝિમપટિપદાભૂતસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દેસનતો વિભજ્જવાદી, ભગવા. પરપ્પવાદં મદ્દન્તોતિ તસ્મિં તતિયસઙ્ગીતિકાલે ઉપ્પન્નં વાદં, તતો પટ્ઠાય યાવ સદ્ધમ્મન્તરધાના આયતિં ઉપ્પજ્જનકવાદઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. તસ્મિઞ્હિ સમાગમે અયં થેરો યાનિ ચ તદા ઉપ્પન્નાનિ વત્થૂનિ, યાનિ ચ આયતિં ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ, સબ્બેસમ્પિ તેસં પટિબાહનત્થં સત્થારા દિન્નનયવસેનેવ તથાગતેન ઠપિતમાતિકં વિભજન્તો સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ, પરવાદે પઞ્ચાતિ સુત્તસહસ્સં આહરિત્વા તદા ઉપ્પન્નવાદસ્સ મદ્દનતો પરપ્પવાદમદ્દનં આયતિં ઉપ્પજ્જનકવાદાનં પટિસેધનલક્ખણભાવતો આયતિં પટિસેધલક્ખણં કથાવત્થુપ્પકરણં અકાસિ.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય સારત્થદીપનિયં

તતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના સમત્તા.

આચરિયપરમ્પરકથાવણ્ણના

‘‘કેનાભત’’ન્તિ ઇમં પઞ્હં વિસજ્જેન્તેન જમ્બુદીપે તાવ આચરિયપરમ્પરા યાવ તતિયસઙ્ગીતિ, તાવ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સીહળદીપે આચરિયપરમ્પરં દસ્સેતું ‘‘તતિયસઙ્ગહતો પન ઉદ્ધ’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. ઇમં દીપન્તિ ઇમં તમ્બપણ્ણિદીપં. કઞ્ચિ કાલન્તિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે. પોરાણાતિ અટ્ઠકથાચરિયા. ભદ્દનામોતિ ભદ્દસાલત્થેરો. નામસ્સ એકદેસેનપિ હિ વોહારો દિસ્સતિ ‘‘દેવદત્તો દત્તો’’તિ યથા. આગું ન કરોન્તીતિ નાગા. વિનયપિટકં વાચયિંસૂતિ સમ્બન્ધો. તમ્બપણ્ણિયાતિ ભુમ્મવચનં. નિકાયે પઞ્ચ વાચેસુન્તિ વિનયાભિધમ્મવજ્જે દીઘનિકાયાદિકે પઞ્ચ નિકાયે ચ વાચેસું. સત્ત ચેવ પકરણેતિ ધમ્મસઙ્ગણીવિભઙ્ગાદિકે સત્ત અભિધમ્મપ્પકરણે ચ વાચેસુન્તિ અત્થો. અસનિ વિય સિલુચ્ચયે કિલેસે મેધતિ હિંસતીતિ મેધા, ખિપ્પં ગહણધારણટ્ઠેન વા મેધા, પઞ્ઞા, સા એતસ્સ અત્થીતિ મેધાવી. તિપેટકોતિ તીણિ પિટકાનિ એતસ્સ અત્થીતિ તિપેટકો, તેપિટકોતિ વુત્તં હોતિ, તિપિટકપરિયત્તિધરોતિ અત્થો. તારકાનં રાજાતિ તારકરાજા, ચન્દિમા. અતિરોચથાતિ અતિવિય વિરોચિત્થ. પુપ્ફનામોતિ મહાપદુમત્થેરો. સદ્ધમ્મવંસકોવિદોતિ સદ્ધમ્મતન્તિયા કોવિદો. પુપ્ફનામોતિ સુમનત્થેરો. જમ્બુદીપે પતિટ્ઠિતોતિ સુમનત્થેરો કિર એકસ્મિં સમયે સીહળદીપમ્હિ સાસને ઓસક્કમાને જમ્બુદીપં ગન્ત્વા ઉગ્ગણ્હિત્વા સાસનં અનુરક્ખન્તો તત્થેવ પતિટ્ઠાસિ. મગ્ગકોવિદાતિ સગ્ગમગ્ગમોક્ખમગ્ગેસુ કોવિદા.

ભારં કત્વાતિ તેસં તેસં ભિક્ખૂનં સાસનં ભારં કત્વા, પટિબદ્ધં કત્વાતિ અત્થો. ‘‘તે તે ભિક્ખૂ તત્થ તત્થ પેસેસી’’તિ સઙ્ખેપતો વુત્તમેવત્થં વિત્થારેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘મજ્ઝન્તિકત્થેરં કસ્મીરગન્ધારરટ્ઠં પેસેસી’’તિઆદિ. મહિંસકમણ્ડલન્તિ અન્ધકરટ્ઠં વદન્તિ. વનવાસિન્તિ વનવાસિરટ્ઠં. અત્તા પઞ્ચમો એતેસન્તિ અત્તપઞ્ચમા, તં તં દિસાભાગં પઞ્ચ પઞ્ચેવ ભિક્ખૂ અગમંસૂતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ તત્થ તત્થ ગતાનં થેરાનં કિચ્ચાનુભાવં દસ્સેતુકામો મજ્ઝન્તિકત્થેરસ્સ ગતટ્ઠાને કિચ્ચં તાવ દસ્સેન્તો ‘‘તેન ખો પન સમયેન કસ્મીરગન્ધારરટ્ઠે’’તિઆદિમાહ. કરકવસ્સન્તિ હિમપાતનકવસ્સં. હરાપેત્વાતિ ઉદકોઘેન હરાપેત્વા. અરવાળદહપિટ્ઠિયન્તિ અરવાળદહસ્સ ઉદકપિટ્ઠિયં. છિન્નભિન્નપટધરોતિ સત્થકેન છિન્નં રઙ્ગેન ભિન્નં વણ્ણવિકારમાપન્નં પટં ધારેતીતિ છિન્નભિન્નપટધરો. અથ વા સત્થકેન છિન્નાનં ગિહિવત્થવિસભાગાનં કાસાવાનં ધારણતો છિન્નભિન્નપટધરો. ભણ્ડૂતિ મુણ્ડકો. કાસાવવસનોતિ કાસાવવત્થનિવત્થો. મક્ખં અસહમાનોતિ થેરં પટિચ્ચ અત્તનો સન્તાને ઉપ્પન્નં પરેસં ગુણમક્ખનલક્ખણં મક્ખં અસહમાનો સન્ધારેતું અધિસહિતું વૂપસમેતું અસક્કોન્તો. ભિંસનકાનીતિ ભેરવારમ્મણાનિ. તાનિ દસ્સેતું ‘‘તતો તતો ભુસા વાતા વાયન્તી’’તિઆદિમાહ. ભુસા વાતાતિ રુક્ખભેદનપબ્બતકૂટનિપાતનસમત્થા બલવવાતા. અસનિયો ફલન્તીતિ અસનિયો ભિજ્જન્તિ, પતન્તીતિ વુત્તં હોતિ. પહરણવુટ્ઠિયોતિ અનેકપ્પકારા આવુધવુટ્ઠિયો. નિદ્ધમથાતિ ગહેત્વા અપનેથ. ભિંસનકન્તિ નાગરાજસ્સ કાયિકવાચસિકપયોગજનિતભયનિમિત્તં વિપ્પકારં.

મે ભયભેરવં જનેતું પટિબલો ન અસ્સ ન ભવેય્યાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ ભયભેરવં નામ ખુદ્દાનુખુદ્દકં ભયં. અથ વા ભયન્તિ ચિત્તુત્રાસભયં, પટિઘભયસ્સેતં અધિવચનં. ભેરવન્તિ ભયજનકમારમ્મણં. સચેપિ ત્વં મહિં સબ્બન્તિ સચેપિ ત્વં મહાનાગ સબ્બં મહિં સમુદ્દેન સહ સસમુદ્દં પબ્બતેન સહ સપબ્બતં ઉક્ખિપિત્વા મમૂપરિ મય્હં સીસોપરિ ખિપેય્યાસીતિ અત્થો. મે ભયભેરવં જનેતું નેવ સક્કુણેય્યાસીતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞદત્થૂતિ એકંસેન. તવેવસ્સ વિઘાતો ઉરગાધિપાતિ ઉરગાનં નાગાનં અધિપતિ રાજ તવ એવ વિઘાતો દુક્ખં વિહિંસા અસ્સ ભવેય્યાતિ અત્થો.

ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેત્વાતિઆદીસુ તઙ્ખણાનુરૂપાય ધમ્મદેસનાય દિટ્ઠધમ્મસમ્પરાયિકં અત્થં સન્દસ્સેત્વા કુસલે ધમ્મે સમાદપેત્વા ગણ્હાપેત્વા તત્થ ચ નં સમુત્તેજેત્વા સઉસ્સાહં કત્વા તાય ચ સઉસ્સાહતાય અઞ્ઞેહિ ચ વિજ્જમાનગુણેહિ સમ્પહંસેત્વા તોસેત્વાતિ અત્થો. થેરેન કતં નાગાનુસાસનં દસ્સેન્તો ‘‘અથાયસ્મા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇતો ઉદ્ધં યથા પુરેતિ યથા તુમ્હે ઇતો પુરે સદ્ધમ્મસવનુપ્પત્તિવિરહિતકાલે પરસ્સ કોધં ઉપ્પાદયિત્થ, ઇદાનિ ઇતો પટ્ઠાય ઉદ્ધં અનાગતે કોધઞ્ચ મા જનયિત્થ, વિજાતમાતુયાપિ પુત્તે સિનેહચ્છેદનં સબ્બવિનાસમૂલકં સસ્સઘાતકઞ્ચ મા કરિત્થાતિ અત્થો. સુખકામા હિ પાણિનોતિ એત્થ હિ-સદ્દો કારણોપદેસે, યસ્મા સબ્બે સત્તા સુખકામા, તસ્મા હિતસુખઉપચ્છેદકરં સસ્સઘાતઞ્ચ મા કરોથાતિ વુત્તં હોતિ.

યથાનુસિટ્ઠન્તિ યં યં અનુસિટ્ઠં યથાનુસિટ્ઠં, અનુસિટ્ઠં અનતિક્કમ્મ વા યથાનુસિટ્ઠં, થેરેન દિન્નોવાદં અનતિક્કમ્માતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ પઠમમગ્ગફલાધિગમો અહોસીતિ વદન્તિ. કુલસતસહસ્સન્તિ ઇમિના પુરિસાનં સતસહસ્સં દસ્સેતિ. કસ્મીરગન્ધારાતિ કસ્મીરગન્ધારરટ્ઠવાસિનો. કાસાવપજ્જોતાતિ ભિક્ખૂનં નિવત્થપારુતકાસાવવત્થેહિ ઓભાસિતા. ઇસિવાતપટિવાતાતિ ભિક્ખૂનં નિવાસનપારુપનવાતેન ચેવ હત્થપાદાનં સમિઞ્જનપસારણાદિવાતેન ચ સમન્તતો બીજિયમાના અહેસું. દુટ્ઠન્તિ કુપિતં. બન્ધનાતિ સંસારબન્ધનતો.

ધમ્મચક્ખુન્તિ હેટ્ઠામગ્ગત્તયે ઞાણં. કેચિ પનેત્થ ‘‘પઠમમગ્ગઞાણમેવ તે પટિલભિંસૂ’’તિ વદન્તિ. ચોદેત્વા દેવદૂતેહીતિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૬૩ આદયો) દેવદૂતસુત્તન્તદેસનાવસેન (મ. નિ. ૩.૨૬૧ આદયો) દહરકુમારો જરાજિણ્ણસત્તો ગિલાનસત્તો કમ્મકારણા કમ્મકારણિકા વા મતસત્તોતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ દેવદૂતેહિ ચોદેત્વા ઓવદિત્વા, સંવેગં ઉપ્પાદેત્વાતિ અત્થો. દહરકુમારાદયો હિ તત્થ ‘‘દેવદૂતા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તથા હિ દહરકુમારો અત્થતો એવં વદતિ નામ ‘‘પસ્સથ ભો મય્હમ્પિ તુમ્હાકં વિય હત્થપાદા અત્થિ, સકે પનમ્હિ મુત્તકરીસે પલિપન્નો, અત્તનો ધમ્મતાય ઉટ્ઠહિત્વા નહાયિતું ન સક્કોમિ, ‘અહં કિલિટ્ઠો, નહાપેથ મ’ન્તિ વત્તુમ્પિ ન સક્કોમિ, જાતિતોમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો, ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ જાતિતો અપરિમુત્તાવ. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ જાતિ આગમિસ્સતિ, ઇતિ તસ્સા પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેસ દેવદૂતો નામ જાતો.

જરાજિણ્ણસત્તોપિ અત્થતો એવં વદતિ નામ ‘‘પસ્સથ ભો અહમ્પિ તુમ્હે વિય તરુણો અહોસિં ઊરુબલબાહુબલજવસમ્પન્નો, તસ્સ મે તા બલજવસમ્પત્તિયો અન્તરહિતા, હત્થપાદા હત્થપાદકિચ્ચઞ્ચ ન કરોન્તિ, જરાયમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો, ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ જરાય અપરિમુત્તાવ. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ જરા આગમિસ્સતિ, ઇતિ તસ્સા પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેસ દેવદૂતો નામ જાતો.

ગિલાનસત્તોપિ અત્થતો એવં વદતિ નામ ‘‘પસ્સથ ભો અહમ્પિ તુમ્હે વિય નિરોગો અહોસિં, સોમ્હિ એતરહિ બ્યાધિના અભિહતો સકે મુત્તકરીસે પલિપન્નો, ઉટ્ઠાતુમ્પિ ન સક્કોમિ, વિજ્જમાનાપિ મે હત્થપાદા હત્થપાદકિચ્ચં ન કરોન્તિ, બ્યાધિતોમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો, ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ બ્યાધિતો અપરિમુત્તાવ. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ બ્યાધિ આગમિસ્સતિ, ઇતિ તસ્સ પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેસ દેવદૂતો નામ જાતો.

કમ્મકારણા કમ્મકારણિકા વા ચતુત્થો દેવદૂતોતિ વેદિતબ્બા. તત્થ કમ્મકારણપક્ખે દ્વત્તિંસ તાવ કમ્મકારણા અત્થતો એવં વદન્તિ નામ ‘‘મયં નિબ્બત્તમાના ન રુક્ખે વા પાસાણે વા નિબ્બત્તામ, તુમ્હાદિસાનં સરીરે નિબ્બત્તામ, ઇતિ અમ્હાકં પુરે નિબ્બત્તિતોવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેતા દેવદૂતા નામ જાતા. કમ્મકારણિકાપિ અત્થતો એવં વદન્તિ નામ ‘‘મયં દ્વત્તિંસ કમ્મકારણા કરોન્તા ન રુક્ખાદીસુ કરોમ, તુમ્હાદિસેસુ સત્તેસુયેવ કરોમ, ઇતિ અમ્હાકં તુમ્હેસુ પુરે કમ્મકારણાકારણતોવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેતેપિ દેવદૂતા નામ જાતા.

મતકસત્તોપિ અત્થતો એવં વદતિ નામ ‘‘પસ્સથ ભો મં આમકસુસાને છડ્ડિતં ઉદ્ધુમાતકાદિભાવં પત્તં, મરણતોમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો, ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ મરણતો અપરિમુત્તાવ. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ મરણં આગમિસ્સતિ, ઇતિ તસ્સ પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેસ દેવદૂતો નામ જાતો. તસ્મા દહરકુમારાદયો એત્થ ‘‘દેવદૂતા’’તિ વેદિતબ્બા.

અનમતગ્ગિયન્તિ અનમતગ્ગસંયુત્તં (સં. નિ. ૨.૧૨૪). ધમ્મામતં પાયેસીતિ લોકુત્તરધમ્મામતં પાનં પટિલાભકરણવસેન પાયેસીતિ અત્થો. સમધિકાનીતિ સહાધિકાનિ. સહત્થો હેત્થ સંસદ્દો. ઇસીતિ સીલક્ખન્ધાદયો ધમ્મક્ખન્ધે એસિ ગવેસિ પરિયેસીતિ ઇસીતિ વુચ્ચતિ. પઞ્ચ રટ્ઠાનીતિ પઞ્ચવિધચીનરટ્ઠાનિ. હિમવન્તં ગન્ત્વા ધમ્મચક્કપ્પવત્તનં પકાસેન્તો યક્ખસેનં પસાદયીતિ યોજેતબ્બં.

તેન ચ સમયેનાતિ તસ્મિં સમયે તેસં ગમનતો પુબ્બભાગકાલે. લદ્ધં ભવિસ્સતીતિ વેસ્સવણસન્તિકા લદ્ધં ભવિસ્સતિ. વેગસાતિ વેગેન. સમન્તતો આરક્ખં ઠપેસીતિ ‘‘ઇતો પટ્ઠાય મા પવિસન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠાનવસેન સમન્તા આરક્ખં ઠપેસિ. અડ્ઢુડ્ઢાનિ સહસ્સાનીતિ અડ્ઢેન ચતુત્થાનિ અડ્ઢુડ્ઢાનિ, અતિરેકપઞ્ચસતાનિ તીણિ સહસ્સાનીતિ વુત્તં હોતિ. દિયડ્ઢસહસ્સન્તિ અડ્ઢેન દુતિયં દિયડ્ઢં, અતિરેકપઞ્ચસતં એકં સહસ્સન્તિ અત્થો. સોણુત્તરાતિ સોણો ચ ઉત્તરો ચ સોણુત્તરા. નિદ્ધમેત્વાનાતિ પલાપેત્વાન. અદેસિસુન્તિ અદેસયું.

અજ્ઝિટ્ઠોતિ આણત્તો. પુન દાનીતિ એત્થ દાનીતિ નિપાતમત્તં, પુન આગચ્છેય્યામ વા ન વાતિ અત્થો. રાજગહનગરપરિવત્તકેનાતિ રાજગહનગરં પરિવજ્જેત્વા તતો બહિ તં પદક્ખિણં કત્વા ગતમગ્ગેન ગમનેન વા. ઇદાનિ થેરમાતુયા વેટિસનગરે નિવાસકારણં દસ્સેતું તસ્સ નગરસ્સ તસ્સા જાતિભૂમિભાવં થેરસ્સ ચ અટ્ઠુપ્પત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘અસોકો કિર કુમારકાલે’’તિઆદિમાહ.

અયં પનેત્થ અનુપુબ્બિકથા – પુબ્બે કિર મોરિયવંસે જાતસ્સ ચન્દગુત્તસ્સ નામ રઞ્ઞો પુત્તો બિન્દુસારો નામ કુમારો પિતુ અચ્ચયેન પાટલિપુત્તમ્હિ નગરે રાજા અહોસિ. તસ્સ દ્વે પુત્તા સઉદરિયા અહેસું, તેસં એકૂનસતમત્તા વેમાતિકભાતરો અહેસું. રાજા પન તેસં સબ્બજેટ્ઠકસ્સ અસોકકુમારસ્સ ઉપરજ્જટ્ઠાનઞ્ચ અવન્તિરટ્ઠઞ્ચ દત્વા અથેકદિવસં અત્તનો ઉપટ્ઠાનં આગતં દિસ્વા ‘‘તાત, ઉપરાજ, તવ રટ્ઠં ગન્ત્વા તત્થ ઉજ્જેનીનગરે વસાહી’’તિ આણાપેસિ. સો પિતુ વચનેન તં ઉજ્જેનિં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે વેટિસગિરિનગરે વેટિસનામકસ્સ સેટ્ઠિસ્સ ઘરે નિવાસં ઉપગન્ત્વા તસ્સ સેટ્ઠિસ્સ ધીતરં લક્ખણસમ્પન્નં યોબ્બનપ્પત્તં વેટિસગિરિં નામ કુમારિં દિસ્વા તાય પટિબદ્ધચિત્તો માતાપિતૂનં કથાપેત્વા તં તેહિ દિન્નં પટિલભિત્વા તાય સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેસિ. સા તેન સંવાસેન સઞ્જાતગબ્ભા હુત્વા તતો ઉજ્જેનિં નીતા મહિન્દકુમારં જનયિ. તતો વસ્સદ્વયે અતિક્કન્તે સઙ્ઘમિત્તઞ્ચ ધીતરં ઉપલભિત્વા ઉપરાજેન સદ્ધિં તત્થ વસતિ. ઉપરાજસ્સ પન પિતા બિન્દુસારો મરણમઞ્ચે નિપન્નો પુત્તં અસોકકુમારં સરિત્વા તં પક્કોસાપેતું ઉજ્જેનિં મનુસ્સે પેસેસિ. તે તતો ઉજ્જેનિં ગન્ત્વા અસોકસ્સ તં પવત્તિં આરોચેસું. તેસં વચનેન સો પિતુ સન્તિકં તુરિતગમનેનાગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે વેટિસગિરિનગરમ્હિ પુત્તદારે ઠપેત્વા પિતુ સન્તકં પાટલિપુત્તનગરં ગન્ત્વા ગતસમનન્તરમેવ કાલકતસ્સ પિતુનો સરીરકિચ્ચં કારાપેત્વા તતો એકૂનસતમત્તે વેમાતિકભાતરો ચ ઘાતાપેત્વા વિહતકણ્ટકો હુત્વા તત્થ છત્તં ઉસ્સાપેત્વા અભિસેકં ગણ્હિ. તદાપિ થેરમાતા દારકે રઞ્ઞો સન્તિકં પેસેત્વા સયં તત્થેવ વેટિસગિરિનગરે વસિ. તેન વુત્તં ‘‘સા તસ્સ માતા તેન સમયેન ઞાતિઘરે વસી’’તિ.

આરોપેસીતિ પટિપાદેસિ. અમ્હાકં ઇધ કત્તબ્બકિચ્ચં નિટ્ઠિતન્તિ માતુ દસ્સનસ્સ કતભાવં સન્ધાયાહ. અનુભવતુ તાવ મે પિતરા પેસિતં અભિસેકન્તિઆદીસુ અભિસેકપેસનાદિકથા વિત્થારેન ઉત્તરતો આવિ ભવિસ્સતિ. છણત્થન્તિ છણનિમિત્તં, છણહેતૂતિ અત્થો, સયં છણકીળં અકાતુકામોતિ વુત્તં હોતિ. તદા કિર દેવાનંપિયતિસ્સો જેટ્ઠમૂલમાસપુણ્ણમિયં નક્ખત્તં ઘોસાપેત્વા ‘‘સલિલકીળાછણં કરોથા’’તિ અમચ્ચે આણાપેત્વા સયં મિગવં કીળિતુકામો મિસ્સકપબ્બતં અગમાસિ. મિસ્સકપબ્બતન્તિ પંસુપાસાણમિસ્સકત્તા એવંલદ્ધનામં પબ્બતં. દિટ્ઠસચ્ચોતિ અનાગામિમગ્ગેન પટિવિદ્ધસચ્ચો, અનાગામિફલં પત્તોતિ વુત્તં હોતિ. સો કિર થેરેન અત્તનો માતુદેવિયા દેસિતં ધમ્મં સુત્વા અનાગામિફલં સચ્છાકાસિ, સો ચ થેરસ્સ ભાગિનેય્યોતિ વેદિતબ્બો. તથા હિ થેરસ્સ માતુદેવિયા ભગિની તસ્સા ધીતા, તસ્સા અયં પુત્તો. વુત્તઞ્હેતં મહાવંસે

‘‘દેવિયા ભગિની ધીતુ, પુત્તો ભણ્ડુકનામકો;

થેરેન દેવિયા ધમ્મં, સુત્વા દેસિતમેવ તુ;

અનાગામિફલં પત્વા, વસિ થેરસ્સ સન્તિકે’’તિ.

સમ્માસમ્બુદ્ધેન ચ તુમ્હે બ્યાકતાતિ બોધિમૂલે એવ બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેત્વા તમ્બપણ્ણિદીપં દિસ્વા અનાગતે તસ્સ દીપસ્સ સમ્પત્તિં દિટ્ઠેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન ‘‘અનાગતે મહિન્દો નામ ભિક્ખુ તમ્બપણ્ણિદીપં પસાદેસ્સતી’’તિ તુમ્હે બ્યાકતા. તત્થ તમ્બપણ્ણિદીપન્તિ દીપવાસિનો વુત્તા. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં આસયાનુસયઞાણઞ્ચ ‘‘બુદ્ધચક્ખૂ’’તિ વુચ્ચતિ. તેન પન ઇન્દ્રિયપરોપરાદિં વિના અઞ્ઞં ન સક્કા દટ્ઠુન્તિ ‘‘વોલોકેન્તો’’તિ અવત્વા ‘‘વોલોકેત્વા’’તિ વુત્તં. એતમત્થન્તિ ‘‘અનાગતે મહિન્દો નામ ભિક્ખુ તમ્બપણ્ણિદીપં પસાદેસ્સતી’’તિ ઇમમત્થં.

વેટિસગિરિમ્હિ રાજગહેતિ દેવિયા કતવિહારે. કાલોવ ગમનસ્સ, ગચ્છામ દીપમુત્તમન્તિ યોજેતબ્બં. ઇદઞ્ચ તેસં પરિવિતક્કનિદસ્સનં. પળિનાતિ આકાસં પક્ખન્દિંસુ. અમ્બરેતિ આકાસે. એવમાકાસં પક્ખન્દિત્વા કિં તે અકંસૂતિ ચેતિયપબ્બતે નિપતિંસૂતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એવમુપ્પતિતા થેરા, નિપતિંસુ નગુત્તમે’’તિ. ઇદાનિ તસ્સ પબ્બતસ્સ પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં થેરાનઞ્ચ તત્થ નિપતિતટ્ઠાનં દસ્સેતું ‘‘પુરતો પુરસેટ્ઠસ્સા’’તિઆદિગાથમાહ. પુરતોતિ પાચીનદિસાભાગે. પુરસેટ્ઠસ્સાતિ અનુરાધપુરસઙ્ખાતસ્સ પુરવરસ્સ. મેઘસન્નિભેતિ સમન્તતો નીલવણ્ણત્તા નીલમહામેઘસદિસે. સીલકૂટમ્હીતિ એવંનામકે પબ્બતકૂટે. હંસાવ નગમુદ્ધનીતિ પબ્બતમુદ્ધનિ હંસા વિય.

તત્થ પન પતિટ્ઠહન્તો કદા પતિટ્ઠહીતિ આહ ‘‘એવં ઇટ્ટિયાદીહિ સદ્ધિ’’ન્તિઆદિ. પરિનિબ્બાનતોતિ પરિનિબ્બાનવસ્સતો તં અવધિભૂતં મુઞ્ચિત્વા તતો ઉદ્ધં દ્વિન્નં વસ્સસતાનં ઉપરિ છત્તિંસતિમે વસ્સેતિ અત્થો ગહેતબ્બો. કથં વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘અજાતસત્તુસ્સ હી’’તિઆદિ. તસ્મિંયેવ વસ્સેતિ એત્થ યસ્મિં સંવચ્છરે યસ્મિઞ્ચ દિવસે ભગવા પરિનિબ્બુતો, તસ્મિં સંવચ્છરે તસ્મિંયેવ ચ દિવસે વિજયકુમારો ઇમં દીપમાગતોતિ વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘લઙ્કાયં વિજયસનામકો કુમારો,

ઓતિણ્ણો થિરમતિ તમ્બપણ્ણિદીપે;

સાલાનં યમકગુણાનમન્તરસ્મિં,

નિબ્બાતું સયિતદિને તથાગતસ્સા’’તિ.

સીહકુમારસ્સ પુત્તોતિ એત્થ કાલિઙ્ગરાજધીતુ કુચ્છિસ્મિં સીહસ્સ જાતો કુમારો સીહકુમારોતિ વેદિતબ્બો, પુબ્બે અમનુસ્સાવાસત્તા આહ ‘‘મનુસ્સાવાસં અકાસી’’તિ. ચુદ્દસમે વસ્સેતિ ચુદ્દસમે વસ્સે સમ્પત્તે. ઇધ વિજયો કાલમકાસીતિ ઇમસ્મિં તમ્બપણ્ણિદીપે વિજયરાજકુમારો અટ્ઠતિંસ વસ્સાનિ રજ્જં કારેત્વા કાલમકાસિ. તથા હિ અજાતસત્તુ રાજા દ્વત્તિંસ વસ્સાનિ રજ્જં કારેસિ, ઉદયભદ્દો સોળસ વસ્સાનિ, તસ્મા અજાતસત્તુસ્સ અટ્ઠમવસ્સં ઇધ વિજયસ્સ પઠમવસ્સન્તિ કત્વા તતો ઉદ્ધં અજાતસત્તુસ્સ ચતુવીસતિ વસ્સાનિ ઉદયભદ્દસ્સ ચુદ્દસ વસ્સાનીતિ વિજયસ્સ અટ્ઠતિંસ વસ્સાનિ પરિપૂરિંસુ. તથા ચ વુત્તં –

‘‘વિજયો લઙ્કમાગમ્મ, સત્થુ નિબ્બાનવાસરે;

અટ્ઠતિંસ સમાકાસિ, રજ્જં યક્ખવિમદ્દકો’’તિ.

‘‘ઉદયભદ્દસ્સ પઞ્ચદસમે વસ્સે પણ્ડુવાસુદેવો નામ ઇમસ્મિં દીપે રજ્જં પાપુણી’’તિ વુત્તત્તા ઉદયભદ્દસ્સ ચુદ્દસમવસ્સસઙ્ખાતં એકં વસ્સં ઇમસ્મિં દીપે વિજયસ્સ પણ્ડુવાસુદેવસ્સ ચ અન્તરે સીહળં અરાજિકં હુત્વા ઠિતન્તિ વેદિતબ્બં. તસ્મિઞ્હિ વસ્સે વિજયરાજસ્સ અમચ્ચા ઉપતિસ્સં નામ અમચ્ચં જેટ્ઠકં કત્વા તસ્સ નામેન કતે ઉપતિસ્સગામે વસન્તા અરાજિકં રજ્જમનુસાસિંસુ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તસ્મિં મતે અમચ્ચા તે, પેક્ખન્તા ખત્તિયાગમં;

ઉપતિસ્સગામે ઠત્વાન, રટ્ઠં સમનુસાસિસું.

‘‘મતે વિજયરાજમ્હિ, ખત્તિયાગમના પુરા;

એકં વસ્સં અયં લઙ્કા-દીપો આસિ અરાજિકો’’તિ.

તત્થાતિ જમ્બુદીપે. ઇધ પણ્ડુવાસુદેવો કાલમકાસીતિ ઇમસ્મિં સીહળદીપે પણ્ડુવાસુદેવો તિંસ વસ્સાનિ રજ્જમનુસાસિત્વા કાલમકાસિ. તથા હિ ઉદયભદ્દસ્સ અનન્તરં અનુરુદ્ધો ચ મુણ્ડો ચ અટ્ઠ વસ્સાનિ રજ્જમનુસાસિંસુ, તદનન્તરં નાગદાસકો ચતુવીસતિ વસ્સાનિ, તસ્મા ઉદયભદ્દસ્સ પઞ્ચદસમસોળસમવસ્સેહિ સદ્ધિં અનુરુદ્ધસ્સ ચ મુણ્ડસ્સ ચ અટ્ઠ વસ્સાનિ, નાગદાસકસ્સ ચ ચતુવીસતિવસ્સેસુ વીસતિ વસ્સાનીતિ પણ્ડુવાસુદેવસ્સ રઞ્ઞો તિંસ વસ્સાનિ પરિપૂરિંસુ. તેનેવ વુત્તં –

‘‘તતો પણ્ડુવાસુદેવો, રજ્જં તિંસ સમા અકા’’તિ;

તત્થાતિ જમ્બુદીપે. સત્તરસમે વસ્સેતિ સત્તરસમે વસ્સે સમ્પત્તે. તથા હિ નાગદાસકસ્સ અનન્તરા સુસુનાગો અટ્ઠારસ વસ્સાનિ રજ્જં કારેસિ, તસ્મા નાગદાસકસ્સ ચતુવીસતિવસ્સેસુ વીસતિ વસ્સાનિ ઠપેત્વા સેસેહિ ચતૂહિ વસ્સેહિ સદ્ધિં સુસુનાગસ્સ અટ્ઠારસસુ વસ્સેસુ સોળસ વસ્સાનીતિ ઇધ અભયરઞ્ઞો વીસતિ વસ્સાનિ પરિપૂરિંસુ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અભયો વીસતિ વસ્સાનિ, લઙ્કારજ્જમકારયી’’તિ;

દામરિકોતિ યુદ્ધકારકો ચોરો. પણ્ડુકાભયો પન અભયસ્સ ભાગિનેય્યો રાજાયેવ, ન ચોરો, બલક્કારેન પન રજ્જસ્સ ગહિતત્તા ‘‘દામરિકો’’તિ વુત્તં. રજ્જં અગ્ગહેસીતિ એકદેસસ્સ ગહિતત્તા વુત્તં. અભયસ્સ હિ વીસતિમે વસ્સે ન તાવ સબ્બં રજ્જમગ્ગહેસીતિ. તથા હિ વીસતિમવસ્સતો પટ્ઠાય અભયસ્સ નવ ભાતિકે અત્તનો માતુલે તત્થ તત્થ યુદ્ધં કત્વા ઘાતેન્તસ્સ અનભિસિત્તસ્સેવ સત્તરસ વસ્સાનિ અતિક્કમિંસુ, તતોયેવ ચ તાનિ રાજસુઞ્ઞાનિ નામ અહેસું. તથા ચ વુત્તં –

‘‘પણ્ડુકાભયરઞ્ઞો ચ, અભયસ્સ ચ અન્તરે;

રાજસુઞ્ઞાનિ વસ્સાનિ, અહેસું દસ સત્ત ચા’’તિ.

તત્થાતિ જમ્બુદીપે. પણ્ડુકસ્સાતિ પણ્ડુકાભયસ્સ. ભવતિ હિ એકદેસેનપિ વોહારો ‘‘દેવદત્તો દત્તો’’તિ યથા. સત્તરસ વસ્સાનિ પરિપૂરિંસૂતિ અનભિસિત્તસ્સેવ પરિપૂરિંસુ. એત્થ ચ કાળાસોકસ્સ સોળસમવસ્સં ઠપેત્વા પન્નરસ વસ્સાનિ હેટ્ઠા સુસુનાગસ્સ સત્તરસમઅટ્ઠારસમવસ્સાનિ ચ દ્વે ગહેત્વા સત્તરસ વસ્સાનિ ગણિતબ્બાનિ. તાનિ હેટ્ઠા એકેન વસ્સેન સહ અટ્ઠારસ હોન્તીતિ તાનિ રાજસુઞ્ઞાનિ સત્તરસ વસ્સાનિ હેટ્ઠા વિજયપણ્ડુવાસુદેવરાજૂનમન્તરે અરાજિકેન એકેન વસ્સેન સદ્ધિં અટ્ઠારસ રાજસુઞ્ઞવસ્સાનિ નામ હોન્તિ.

ચન્દગુત્તસ્સ ચુદ્દસમે વસ્સે ઇધ પણ્ડુકાભયો કાલમકાસીતિ ચન્દગુત્તસ્સ ચુદ્દસમે વસ્સે ઇમસ્મિં તમ્બપણ્ણિદીપે પણ્ડુકાભયો નામ રાજા સત્તતિ વસ્સાનિ રજ્જમનુસાસિત્વા કાલમકાસિ. તથા હિ સુસુનાગસ્સ પુત્તો કાળાસોકો અટ્ઠવીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેસિ. તતો તસ્સ પુત્તા દસ ભાતુકા દ્વેવીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેસું, તેસં પચ્છા નવ નન્દા દ્વેવીસતિ, ચન્દગુત્તો ચતુવીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેસિ. તત્થ કાળાસોકસ્સ અટ્ઠવીસતિવસ્સેસુ પન્નરસ વસ્સાનિ હેટ્ઠા ગહિતાનીતિ તાનિ ઠપેત્વા સેસાનિ તેરસ વસ્સાનિ, દસભાતુકાનં દ્વેવીસતિ, તથા નવનન્દાનં દ્વેવીસતિ, ચન્દગુત્તસ્સ ચુદ્દસમવસ્સં ઠપેત્વા તેરસ વસ્સાનીતિ પણ્ડુકાભયસ્સ સત્તતિ વસ્સાનિ પરિપૂરિંસુ. તથા ચ વુત્તં –

‘‘પણ્ડુકાભયનામસ્સ, રઞ્ઞો વસ્સાનિ સત્તતી’’તિ;

તત્થ અસોકધમ્મરાજસ્સ સત્તરસમે વસ્સે ઇધ મુટસિવરાજા કાલમકાસીતિ તસ્મિં જમ્બુદીપે અસોકધમ્મરાજસ્સ સત્તરસમે વસ્સે ઇધ મુટસિવો નામ રાજા સટ્ઠિ વસ્સાનિ રજ્જમનુસાસિત્વા કાલમકાસિ. તથા હિ ચન્દગુત્તસ્સ પુત્તો બિન્દુસારો અટ્ઠવીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેસિ, તતો તસ્સ પુત્તો અસોકધમ્મરાજા રજ્જં પાપુણિ, તસ્મા ચન્દગુત્તસ્સ હેટ્ઠા વુત્તેસુ ચતુવીસતિવસ્સેસુ તેરસ વસ્સાનિ ગહિતાનીતિ તાનિ ઠપેત્વા સેસાનિ એકાદસ વસ્સાનિ, બિન્દુસારસ્સ અટ્ઠવીસતિ વસ્સાનિ, અસોકસ્સ અનભિસિત્તસ્સ ચત્તારિ વસ્સાનિ, અભિસિત્તસ્સ સત્તરસ વસ્સાનીતિ એવં સટ્ઠિ વસ્સાનિ ઇધ મુટસિવસ્સ પરિપૂરિંસુ. તથા ચ વુત્તં –

‘‘મુટસિવો સટ્ઠિ વસ્સાનિ, લઙ્કારજ્જમકારયી’’તિ;

દેવાનંપિયતિસ્સો રજ્જં પાપુણીતિ અસોકધમ્મરાજસ્સ અટ્ઠારસમે વસ્સે પાપુણિ. ઇદાનિ પરિનિબ્બુતે ભગવતિ અજાતસત્તુઆદીનં વસ્સગણનાવસેન પરિનિબ્બાનતો દ્વિન્નં વસ્સસતાનં ઉપરિ છત્તિંસતિ વસ્સાનિ એકતો ગણેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘પરિનિબ્બુતે ચ સમ્માસમ્બુદ્ધે’’તિઆદિ. તત્થ અજાતસત્તુસ્સ ચતુવીસતીતિ પરિનિબ્બાનવસ્સસઙ્ખાતં અટ્ઠમવસ્સં મુઞ્ચિત્વા વુત્તં. અસોકસ્સ પુત્તકા દસ ભાતુકરાજાનોતિ કાળાસોકસ્સ પુત્તા ભદ્દસેનો કોરણ્ડવણ્ણો મઙ્કુરો સબ્બઞ્જહો જાલિકો ઉભકો સઞ્ચયો કોરબ્યો નન્દિવડ્ઢનો પઞ્ચમકોતિ ઇમે દસ ભાતુકરાજાનોતિ વેદિતબ્બા. ઉગ્ગસેનનન્દો પણ્ડુકનન્દો પણ્ડુગતિનન્દો ભૂતપાલનન્દો રટ્ઠપાલનન્દો ગોવિસાણકનન્દો સવિદ્ધકનન્દો કેવટ્ટકનન્દો ધનનન્દોતિ ઇમે નવ નન્દાતિ વેદિતબ્બા. એતેન રાજવંસાનુસારેનાતિ એતેન જમ્બુદીપવાસિરાજૂનં વંસાનુસારેન વેદિતબ્બમેતન્તિ અત્થો.

તમ્બપણ્ણિદીપવાસીનમ્પિ પુન રાજૂનં વસેન એવં ગણના વેદિતબ્બા – સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પરિનિબ્બાનવસ્સં ઇધ વિજયસ્સ પઠમં વસ્સન્તિ કત્વા તં અપનેત્વા પરિનિબ્બાનવસ્સતો ઉદ્ધં વિજયસ્સ સત્તતિંસ વસ્સાનિ, તતો અરાજિકમેકવસ્સં, પણ્ડુવાસુદેવસ્સ તિંસ વસ્સાનિ, અભયસ્સ વીસતિ વસ્સાનિ, પણ્ડુકાભયસ્સ અભિસેકતો પુબ્બે સત્તરસ વસ્સાનિ, અભિસિત્તસ્સ સત્તતિ વસ્સાનિ, મુટસિવસ્સ સટ્ઠિ વસ્સાનિ, દેવાનંપિયતિસ્સસ્સ પઠમં વસ્સન્તિ એવં પરિનિબ્બાનતો દ્વિન્નં વસ્સસતાનં ઉપરિ છત્તિંસ વસ્સાનિ વેદિતબ્બાનિ.

જેટ્ઠમાસસ્સ પુણ્ણમિયં જેટ્ઠનક્ખત્તં મૂલનક્ખત્તં વા હોતીતિ આહ ‘‘જેટ્ઠમૂલનક્ખત્તં નામ હોતી’’તિ. તસ્મિં પન નક્ખત્તે કત્તબ્બછણમ્પિ તન્નિસ્સયત્તા તમેવ નામં લભતીતિ વેદિતબ્બં. મિગવન્તિ મિગાનં વાનનતો હેસનતો બાધનતો મિગવન્તિ લદ્ધસમઞ્ઞં મિગવં. રોહિતમિગરૂપન્તિ ગોકણ્ણમિગવેસં. જિયન્તિ ધનુજિયં. અનુબન્ધન્તોતિ પદસા અનુધાવન્તો. મમંયેવ રાજા પસ્સતૂતિ એત્થ ‘‘અમ્હેસુ બહૂસુ દિટ્ઠેસુ રાજા અતિવિય ભાયિસ્સતી’’તિ ઇમિના કારણેન અત્તાનમેવ દસ્સેતું ‘‘મમંયેવ પસ્સતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસીતિ વેદિતબ્બં. ‘‘ચિન્તેસી’’તિ વત્વા તસ્સ ચિન્તનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇમસ્મિં દીપે જાતો’’તિઆદિ. થેરો તસ્સ પરિવિતક્કં જાનિત્વા અત્તનો સભાવં કથેત્વા તં અસ્સાસેતુકામો ‘‘સમણા મયં મહારાજા’’તિઆદિમાહ. મહારાજ મયં સમણા નામ, ત્વં પરિવિતક્કં મા અકાસીતિ વુત્તં હોતિ. તવેવ અનુકમ્પાયાતિ તવ અનુકમ્પત્થાય એવ આગતા, ન વિમુખભાવત્થાયાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ઇમે સમણા નામા’’તિ અજાનન્તસ્સ ‘‘સમણા મયં, મહારાજા’’તિ કસ્મા થેરો આહાતિ ચે? અસોકધમ્મરાજેન પેસિતસાસનેનેવ પુબ્બે ગહિતસમણસઞ્ઞં સારેતું એવમાહાતિ. ઇમમત્થં વિભાવેતું ‘‘તેન ચ સમયેના’’તિઆદિ વુત્તં.

અદિટ્ઠા હુત્વા સહાયકાતિ અદિટ્ઠસહાયકા, અઞ્ઞમઞ્ઞં અદિસ્વાવ સહાયકભાવં ઉપગતાતિ વુત્તં હોતિ. છાતપબ્બતપાદેતિ છાતવાહસ્સ નામ પબ્બતસ્સ પાદે. તં કિર પબ્બતં અનુરાધપુરા પુબ્બદક્ખિણદિસાભાગે અતિરેકયોજનદ્વયમત્થકે તિટ્ઠતિ. તમ્હિ ઠાને પચ્છા સદ્ધાતિસ્સો નામ મહારાજા વિહારં કારાપેસિ, તં ‘‘છાતવિહાર’’ન્તિ વોહરિંસુ. ‘‘રથયટ્ઠિપ્પમાણાતિ આયામતો ચ આવટ્ટતો ચ રથપતોદેન સમપ્પમાણા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. મહાવંસેપિ વુત્તં –

‘‘છાતપબ્બતપાદમ્હિ, તિસ્સો ચ વેળુયટ્ઠિયો;

જાતા રથપતોદેન, સમાના પરિમાણતો’’તિ.

ગણ્ઠિપદે પન ‘‘રથયટ્ઠિપ્પમાણાતિ રથસ્સ ધજયટ્ઠિપ્પમાણા’’તિ વુત્તં. ઉપ્પજ્જિંસૂતિ તસ્સ અભિસેકસમકાલમેવ ઉપ્પજ્જિંસુ. એવમુત્તરિપિ વક્ખમાનાનં અચ્છરિયાનં પાતુભાવો વેદિતબ્બો. તથા ચ વુત્તં મહાવંસે

‘‘દેવાનંપિયતિસ્સો સો, રાજાસિ પિતુઅચ્ચયે;

તસ્સાભિસેકેન સમં, બહૂનચ્છરિયાનહૂ’’તિ.

એકા લતા યટ્ઠિ નામાતિ કઞ્ચનલતાય પટિમણ્ડિતત્તા એવંલદ્ધનામા એકા યટ્ઠિ અહોસિ. તં અલઙ્કરિત્વા ઉપ્પન્નલતાતિ તં રજતવણ્ણં યટ્ઠિં અલઙ્કરિત્વા તત્થેવ ચિત્તકમ્મકતા વિય ઉપ્પન્નલતા. ખાયતીતિ દિસ્સતિ. કિઞ્જક્ખાનીતિ કેસરાનિ. એતાનિ ચ પુપ્ફયટ્ઠિયં નીલપુપ્ફાદીનિ સકુણયટ્ઠિયઞ્ચ નાનપ્પકારા મિગપક્ખિનો તત્થેવ ચિત્તકમ્મકતા વિય પઞ્ઞાયન્તીતિ દટ્ઠબ્બં. સેતા રજતયટ્ઠીવાતિ રજતમયયટ્ઠિ વિય એકા યટ્ઠિ સેતવણ્ણાતિ અત્થો. લતાતિ તત્થેવ ચિત્તકમ્મકતા વિય દિસ્સમાનલતા. નીલાદિ યાદિસં પુપ્ફન્તિ યાદિસં લોકે નીલાદિપુપ્ફં અત્થિ, તાદિસં પુપ્ફયટ્ઠિમ્હિ ખાયતીતિ અત્થો.

અનેકવિહિતં રતનં ઉપ્પજ્જીતિ અનેકપ્પકારં રતનં સમુદ્દતો સયમેવ તીરં આરુહિત્વા વેલન્તે ઊમિવેગાભિજાતમરિયાદવટ્ટિ વિય ઉપ્પજ્જિ, ઉટ્ઠહિત્વા અટ્ઠાસીતિ અત્થો. તમ્બપણ્ણિયં પન અટ્ઠ મુત્તા ઉપ્પજ્જિંસૂતિ એત્થાપિ તમ્બપણ્ણિયં સમુદ્દતો સયમેવ ઉટ્ઠહિત્વા જાતિતો અટ્ઠ મુત્તા સમુદ્દતીરે વુત્તનયેનેવ ઠિતાતિ વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં મહાવંસે

‘‘લઙ્કાદીપમ્હિ સકલે, નિધયો રતનાનિ ચ;

અન્તોઠિતાનિ ઉગ્ગન્ત્વા, પથવીતલમારુહું.

‘‘લઙ્કાદીપસમીપમ્હિ, ભિન્નનાવાગતાનિ ચ;

તત્ર જાતાનિ ચ થલં, રતનાનિ સમારુહું.

‘‘હયગજા રથામલકા, વલયઙ્ગુલિવેઠકા;

કકુધફલા પાકતિકા, ઇચ્ચેતા અટ્ઠ જાતિતો.

‘‘મુત્તા સમુદ્દા ઉગ્ગન્ત્વા, તીરે વટ્ટિ વિય ઠિતા;

દેવાનંપિયતિસ્સસ્સ, સબ્બપુઞ્ઞવિજમ્ભિત’’ન્તિ.

હયમુત્તાતિ અસ્સરૂપસણ્ઠાનમુત્તા. ગજમુત્તાતિ હત્થિરૂપસણ્ઠાના. એવં સબ્બત્થ તંતંસણ્ઠાનવસેન મુત્તાભેદો વેદિતબ્બો. અઙ્ગુલિવેઠકમુત્તાતિ અઙ્ગુલીયકસણ્ઠાના, મુદ્દિકાસણ્ઠાનાતિ અત્થો. કકુધફલમુત્તાતિ કકુધરુક્ખફલાકારા બહૂ અસામુદ્દિકા મુત્તા. રાજકકુધભણ્ડાનીતિ રાજારહઉત્તમભણ્ડાનિ. તાનિ સરૂપેન દસ્સેન્તો આહ ‘‘છત્તં ચામર’’ન્તિઆદિ. અઞ્ઞઞ્ચ બહુવિધં પણ્ણાકારં પહિણીતિ સમ્બન્ધો. સઙ્ખન્તિ અભિસેકાસિઞ્ચનકં સામુદ્દિકં દક્ખિણાવટ્ટં સઙ્ખં. અનોતત્તોદકમેવ ‘‘ગઙ્ગોદક’’ન્તિ વુત્તં. વડ્ઢમાનન્તિ અલઙ્કારચુણ્ણં. ‘‘નહાનચુણ્ણ’’ન્તિ કેચિ. વટંસકન્તિ કણ્ણપિળન્ધનવટંસકન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘વટંસકં કણ્ણચૂળિકટ્ઠાને ઓલમ્બક’’ન્તિપિ વદન્તિ. ભિઙ્ગારન્તિ સુવણ્ણમયં મહાભિઙ્ગારં. ‘‘મકરમુખસણ્ઠાના બલિકમ્માદિકરણત્થં કતા ભાજનવિકતી’’તિપિ વદન્તિ. નન્દિયાવટ્ટન્તિ કાકપદસણ્ઠાના મઙ્ગલત્થં કતા સુવણ્ણભાજનવિકતિ. કઞ્ઞન્તિ ખત્તિયકુમારિં. અધોવિમં દુસ્સયુગન્તિ કિલિટ્ઠે જાતે અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તમત્તે પરિસુદ્ધભાવમુપગચ્છન્તં અધોવિમં દુસ્સયુગં. હત્થપુઞ્છનન્તિ પીતવણ્ણં મહગ્ઘં હત્થપુઞ્છનપટં. હરિચન્દનન્તિ હરિવણ્ણચન્દનં, સુવણ્ણવણ્ણચન્દનન્તિ અત્થો. લોહિતચન્દનં વા, ગોસિતચન્દનન્તિ અત્થો. તં કિર ઉદ્ધને કુથિતતેલમ્હિ પક્ખિત્તમત્તં સકલમ્પિ તેલં અગ્ગિઞ્ચ નિબ્બાપનસમત્થં ચન્દનં. તેનેવ ‘‘ગોસિતચન્દન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ગોસદ્દેન હિ જલં વુચ્ચતિ, તં વિય સિતં ચન્દનં ગોસિતચન્દનં. નાગભવનસમ્ભવં અરુણવણ્ણમત્તિકં. હરીતકં આમલકન્તિ અગદહરીતકં અગદામલકં. તં ખિપ્પમેવ સરીરમલસોધનાદિકરણસમત્થં હોતિ.

ઉણ્હીસન્તિ ઉણ્હીસપટ્ટં. વેઠનન્તિ સીસવેઠનં. સારપામઙ્ગન્તિ ઉત્તમં રતનપામઙ્ગસુત્તં. વત્થકોટિકન્તિ વત્થયુગમેવ. નાગમાહટન્તિ નાગેહિ આહટં. -કારો પદસન્ધિકરો. અમતોસધન્તિ એવંનામિકા ગુળિકજાતિ, અમતસદિસકિચ્ચત્તા એવં વુચ્ચતિ. તં કિર પરિપન્થં વિધમેત્વા સબ્બત્થ સાધેન્તેહિ અગદોસધસમ્ભારેહિ યોજેત્વા વટ્ટેત્વા કતં ગુળિકં. તં પન રાજૂનં મુખસોધનનહાનપરિયોસાને મહતા પરિહારેન ઉપનેન્તિ. તેન તે અઙ્ગરાગં નામ કરોન્તિ, કરોન્તા ચ યથારહં દ્વીહિ તીહિ અગદોસધરઙ્ગતિલકાહિ નલાટકઅંસકૂટઉરમજ્ઝસઙ્ખાતં અઙ્ગં સજ્જેત્વા અઙ્ગરાગં કરોન્તીતિ વેદિતબ્બં. સા પન ગુળિકા અહિવિચ્છિકાદીનમ્પિ વિસં હનતિ, તેનપિ તં વુચ્ચતિ ‘‘અમતોસધ’’ન્તિ.

અહં બુદ્ધઞ્ચાતિઆદીસુ સબ્બધમ્મે યાથાવતો અબુજ્ઝિ પટિબુજ્ઝીતિ બુદ્ધોતિ સઙ્ખ્યં ગતં સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્ચ, અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચ અપાયેસુ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મોતિ સઙ્ખ્યં ગતં પરિયત્તિયા સદ્ધિં નવ લોકુત્તરધમ્મઞ્ચ, દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતત્તા સઙ્ઘોતિ સઙ્ખ્યં ગતં અરિયસાવકસઙ્ઘઞ્ચ અહં સરણં ગતો પરાયણન્તિ ઉપગતો, ભજિં સેવિન્તિ અત્થો. અથ વા હિંસતિ તપ્પસાદતગ્ગરુકતાહિ વિહતકિલેસેન તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તેન ચિત્તુપ્પાદેન સરણગતાનં તેનેવ સરણગમનેન ભયં સન્તાસં દુક્ખં દુગ્ગતિં પરિકિલેસં હનતિ વિનાસેતીતિ સરણં, રતનત્તયસ્સેતં અધિવચનં. અપિચ સમ્માસમ્બુદ્ધો હિતે પવત્તનેન અહિતા ચ નિવત્તનેન સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ સરણન્તિ વુચ્ચતિ. ધમ્મોપિ ભવકન્તારા ઉત્તારણેન અસ્સાસદાનેન ચ સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ સરણન્તિ વુચ્ચતિ. સઙ્ઘોપિ અપ્પકાનમ્પિ કારાનં વિપુલફલપટિલાભકરણેન સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ સરણન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમિના અત્થેન સરણભૂતં રતનત્તયં તેનેવ કારણેન સરણન્તિ ગતો અવગતો, જાનિન્તિ અત્થો. ઉપાસકત્તં દેસેસિન્તિ રતનત્તયં ઉપાસતીતિ ઉપાસકોતિ એવં દસ્સિતં ઉપાસકભાવં મયિ અભિનિવિટ્ઠં વાચાય પકાસેસિન્તિ અત્થો, ‘‘ઉપાસકોહં અજ્જતગ્ગે પાણુપેતં સરણં ગતો’’તિ એવં ઉપાસકત્તં પટિવેદેસિન્તિ વુત્તં હોતિ. સક્યપુત્તસ્સ સાસનેતિ સક્યસ્સ સુદ્ધોદનસ્સ પુત્તો સો ભગવા સક્યપુત્તો, તસ્સ સક્યપુત્તસ્સ સાસનેતિ અત્થો. સદ્ધાતિ સદ્ધાય, ‘‘સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા’’તિઆદીસુ વિય યકારલોપો દટ્ઠબ્બો. ઉપેહીતિ ઉપગચ્છ.

અસોકરઞ્ઞા પેસિતેન અભિસેકેનાતિ અસોકરઞ્ઞા પેસિતેન અભિસેકુપકરણેન. યદા હિ દેવાનંપિયતિસ્સો મહારાજા અત્તનો સહાયસ્સ ધમ્માસોકરઞ્ઞો ઇતો વેળુયટ્ઠિયાદયો મહારહે પણ્ણાકારે પેસેસિ. તદા સોપિ તે દિસ્વા પસીદિત્વા અતિવિય તુટ્ઠો ‘‘ઇમેહિ અતિરેકતરં કિં નામ મહગ્ઘં પટિપણ્ણાકારં સહાયસ્સ મે પેસેસ્સામી’’તિ અમચ્ચેહિ સદ્ધિં મન્તેત્વા લઙ્કાદીપે અભિસેકપરિહારં પુચ્છિત્વા ‘‘ન તત્થ ઈદિસો અભિસેકપરિહારો અત્થી’’તિ સુત્વા ‘‘સાધુ વત મે સહાયસ્સ અભિસેકપરિહારં પેસેસ્સામી’’તિ વત્વા સામુદ્દિકસઙ્ખાદીનિ તીણિ સઙ્ખાનિ ચ ગઙ્ગોદકઞ્ચ અરુણવણ્ણમત્તિકઞ્ચ અટ્ઠટ્ઠ ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિકઞ્ઞાયો ચ સુવણ્ણરજતલોહમત્તિકામયઘટે ચ અટ્ઠહિ સેટ્ઠિકુલેહિ સદ્ધિં અટ્ઠ અમચ્ચકુલાનિ ચાતિ એવં સબ્બટ્ઠકં નામ ઇધ પેસેસિ ‘‘ઇમેહિ મે સહાયસ્સ પુન અભિસેકં કરોથા’’તિ, અઞ્ઞઞ્ચ અભિસેકત્થાય બહું પણ્ણાકારં પેસેસિ. તેન વુત્તં ‘‘અસોકરઞ્ઞા પેસિતેન અભિસેકેના’’તિ. એકો માસો અભિસિત્તસ્સ અસ્સાતિ એકમાસાભિસિત્તો. કથં પન તસ્સ તદા એકમાસાભિસિત્તતા વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘વિસાખપુણ્ણમાયં હિસ્સ અભિસેકમકંસૂ’’તિ, પુબ્બે કતાભિસેકસ્સપિ અસોકરઞ્ઞા પેસિતેન અનગ્ઘેન પરિહારેન વિસાખપુણ્ણમાયં પુન અભિસેકમકંસૂતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં મહાવંસે

‘‘તે મિગસિરમાસસ્સ, આદિચન્દોદયં દિને;

અભિસિત્તઞ્ચ લઙ્કિન્દં, અમચ્ચા સામિભત્તિનો.

‘‘ધમ્માસોકસ્સ વચનં, સુત્વા સામિહિતે રતા;

પુનાપિ અભિસેચિંસુ, લઙ્કાહિતસુખે રત’’ન્તિ.

દીપવંસેપિ ચેતં વુત્તં –

‘‘વિસાખમાસે દ્વાદસિયં, જમ્બુદીપા ઇધાગતા;

અભિસેકં સપરિવારં, અસોકધમ્મેન પેસિતં.

‘‘દુતિયં અભિસિઞ્ચિત્થ, રાજાનં દેવાનંપિયં;

અભિસિત્તો દુતિયાભિસેકેન, વિસાખમાસે ઉપોસથે.

‘‘તતો માસે અતિક્કમ્મ, જેટ્ઠમાસે ઉપોસથે;

મહિન્દો સત્તમો હુત્વા, જમ્બુદીપા ઇધાગતો’’તિ.

તદા પન તસ્સ રઞ્ઞો વિસાખપુણ્ણમાય અભિસેકસ્સ કતત્તા તતો પભુતિ યાવજ્જતના વિસાખપુણ્ણમાયમેવ અભિસેકકરણમાચિણ્ણં. અભિસેકવિધાનઞ્ચેત્થ એવં વેદિતબ્બં – અભિસેકમઙ્ગલત્થં અલઙ્કતપ્પટિયત્તસ્સ મણ્ડપસ્સ અન્તો કતસ્સ ઉદુમ્બરસાખમણ્ડપસ્સ મજ્ઝે સુપ્પતિટ્ઠિતે ઉદુમ્બરભદ્દપીઠમ્હિ અભિસેકારહં અભિજચ્ચં ખત્તિયં નિસીદાપેત્વા પઠમં તાવ મઙ્ગલાભરણભૂસિતા જાતિસમ્પન્ના ખત્તિયકઞ્ઞા ગઙ્ગોદકપુણ્ણં સામુદ્દિકં દક્ખિણાવટ્ટસઙ્ખં ઉભોહિ હત્થેહિ સક્કચ્ચં ગહેત્વા સીસોપરિ ઉસ્સાપેત્વા તેન તસ્સ મુદ્ધનિ અભિસેકોદકં અભિસિઞ્ચતિ, એવઞ્ચ વદેતિ ‘‘દેવ, તં સબ્બેપિ ખત્તિયગણા અત્તાનમારક્ખણત્થં ઇમિના અભિસેકેન અભિસેકિકં મહારાજં કરોન્તિ, ત્વં રાજધમ્મેસુ ઠિતો ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેહિ, એતેસુ ખત્તિયગણેસુ ત્વં પુત્તસિનેહાનુકમ્પાય સહિતચિત્તો હિતસમમેત્તચિત્તો ચ ભવ, રક્ખાવરણગુત્તિયા તેસં રક્ખિતો ચ ભવાહી’’તિ.

તતો પુન પુરોહિતોપિ પુરોહિચ્ચટ્ઠાનાનુરૂપાલઙ્કારેહિ અલઙ્કતપ્પટિયત્તો ગઙ્ગોદકપુણ્ણં રજતમયસઙ્ખં ઉભોહિ હત્થેહિ સક્કચ્ચં ગહેત્વા તસ્સ સીસોપરિ ઉસ્સાપેત્વા તેન તસ્સ મુદ્ધનિ અભિસેકોદકં અભિસિઞ્ચતિ, એવઞ્ચ વદેતિ ‘‘દેવ, તં સબ્બેપિ બ્રાહ્મણગણા અત્તાનમારક્ખણત્થં ઇમિના અભિસેકેન અભિસેકિકં મહારાજં કરોન્તિ, ત્વં રાજધમ્મેસુ ઠિતો ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેહિ, એતેસુ બ્રાહ્મણેસુ ત્વં પુત્તસિનેહાનુકમ્પાય સહિતચિત્તો હિતસમમેત્તચિત્તો ચ ભવ, રક્ખાવરણગુત્તિયા તેસં રક્ખિતો ચ ભવાહી’’તિ.

તતો પુન સેટ્ઠિપિ સેટ્ઠિટ્ઠાનાનુરૂપભૂસનભૂસિતો ગઙ્ગોદકપુણ્ણં રતનમયસઙ્ખં ઉભોહિ હત્થેહિ સક્કચ્ચં ગહેત્વા તસ્સ સીસોપરિ ઉસ્સાપેત્વા તેન તસ્સ મુદ્ધનિ અભિસેકોદકં અભિસિઞ્ચતિ, એવઞ્ચ વદેતિ ‘‘દેવ તં સબ્બેપિ ગહપતિગણા અત્તાનમારક્ખણત્થં ઇમિના અભિસેકેન અભિસેકિકં મહારાજં કરોન્તિ, ત્વં રાજધમ્મેસુ ઠિતો ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેહિ, એતેસુ ગહપતિગણેસુ ત્વં પુત્તસિનેહાનુકમ્પાય સહિતચિત્તો હિતસમમેત્તચિત્તો ચ ભવ, રક્ખાવરણગુત્તિયા તેસં રક્ખિતો ચ ભવાહી’’તિ.

તે પન તસ્સ એવં વદન્તા ‘‘સચે ત્વં અમ્હાકં વચનાનુરૂપેન રજ્જં કારેસ્સસિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે કારેસ્સસિ, તવ મુદ્ધા સત્તધા ફલતૂ’’તિ એવં રઞ્ઞો અભિસપન્તિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. ઇમસ્મિં પન દીપે દેવાનંપિયતિસ્સસ્સ મુદ્ધનિ ધમ્માસોકેનેવ ઇધ પેસિતા ખત્તિયકઞ્ઞાયેવ અનોતત્તોદકપુણ્ણેન સામુદ્દિકદક્ખિણાવટ્ટસઙ્ખેન અભિસેકોદકં અભિસિઞ્ચીતિ વદન્તિ. ઇદઞ્ચ યથાવુત્તં અભિસેકવિધાનં મજ્ઝિમનિકાયે ચૂળસીહનાદસુત્તવણ્ણનાયં સીહળટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘પઠમં તાવ અભિસેકં ગણ્હન્તાનં રાજૂનં સુવણ્ણમયાદીનિ તીણિ સઙ્ખાનિ ચ ગઙ્ગોદકઞ્ચ ખત્તિયકઞ્ઞઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિઆદિના વુત્તન્તિ વદન્તિ.

સમ્મોદનીયં કથં કથયમાનોતિ પીતિપામોજ્જસઙ્ખાતસમ્મોદજનનતો સમ્મોદિતું યુત્તભાવતો ચ સમ્મોદનીયં ‘‘કચ્ચિ ભન્તે ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ વો અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારો’’તિ એવમાદિકથં કથયમાનો. છ જને દસ્સેસીતિ રઞ્ઞા સદ્ધિં આગતાનં ‘‘ન ઇમે યક્ખા, મનુસ્સા ઇમે’’તિ સઞ્જાનનત્થં ભણ્ડુકસ્સ ઉપાસકસ્સ આનીતત્તા તેન સદ્ધિં છ જને દસ્સેસિ. તેવિજ્જાતિ પુબ્બેનિવાસદિબ્બચક્ખુઆસવક્ખયસઙ્ખાતાહિ તીહિ વિજ્જાહિ સમન્નાગતા. ઇદ્ધિપ્પત્તાતિ ઇદ્ધિવિધઞાણં પત્તા. ચેતોપરિયકોવિદાતિ પરેસં ચિત્તાચારે કુસલા. એવમેત્થ પઞ્ચ અભિઞ્ઞા સરૂપેન વુત્તા, દિબ્બસોતં પન તાસં વસેન આગતમેવ હોતિ. બહૂતિ એવરૂપા છળભિઞ્ઞા બુદ્ધસાવકા બહૂ ગણનપથં અતિક્કન્તા સકલજમ્બુદીપં કાસાવપજ્જોતં કત્વા વિચરન્તીતિ. કેચિ પન ‘‘તેવિજ્જા ઇદ્ધિપ્પત્તા ચ ખીણાસવા ચેતોપરિયકોવિદા કેચિ ખીણાસવાતિ વિસું યોજેત્વા ‘અરહન્તો’તિ ઇમિના સુક્ખવિપસ્સકા વુત્તા’’તિ વદન્તિ.

પઞ્ઞાવેય્યત્તિયન્તિ પઞ્ઞાપાટવં, પઞ્ઞાય તિક્ખવિસદભાવન્તિ અત્થો. આસન્નન્તિ આસન્ને ઠિતં. સાધુ મહારાજ પણ્ડિતોસીતિ રાજાનં પસંસતિ. પુન વીમંસન્તો ‘‘અત્થિ પન તે મહારાજા’’તિઆદિમાહ. ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તન્તં કથેસીતિ ‘‘અયં રાજા ‘ઇમે સમણા નામ ઈદિસા, સીલાદિપટિપત્તિ ચ તેસં ઈદિસી’તિ ચ ન જાનાતિ, હન્દ નં ઇમાય ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તન્તદેસનાય સમણભાવૂપગમનં સમણપટિપત્તિઞ્ચ વિઞ્ઞાપેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પઠમં ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તન્તં કથેસિ. તત્થ હિ –

‘‘એવમેવ ખો, બ્રાહ્મણ, ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો…પે… સાત્થં સબ્યઞ્જનં કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતિ, તં ધમ્મં સુણાતિ ગહપતિ વા ગહપતિપુત્તો વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા કુલે પચ્ચાજાતો, સો તં ધમ્મં સુત્વા તથાગતે સદ્ધં પટિલભતિ, સો તેન સદ્ધાપટિલાભેન સમન્નાગતો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘સમ્બાધો ઘરાવાસો રજોપથો, અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા, નયિદં સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા એકન્તપરિપુણ્ણં એકન્તપરિસુદ્ધં સઙ્ખલિખિતં બ્રહ્મચરિયં ચરિતું, યન્નૂનાહં કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજેય્ય’ન્તિ. સો અપરેન સમયેન અપ્પં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય મહન્તં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય અપ્પં વા ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય મહન્તં વા ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજતિ.

‘‘સો એવં પબ્બજિતો સમાનો ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો પાણાતિપાતં પહાય પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થો, લજ્જી દયાપન્નો સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી વિહરતિ.

‘‘અદિન્નાદાનં પહાય અદિન્નાદાના પટિવિરતો હોતિ દિન્નાદાયી દિન્નપાટિકઙ્ખી, અથેનેન સુચિભૂતેન અત્તના વિહરતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૯૧-૨૯૨) –

એવમાદિના સાસને સદ્ધાપટિલાભં પટિલદ્ધસદ્ધેહિ ચ પબ્બજ્જુપગમનં પબ્બજિતેહિ ચ પટિપજ્જિતબ્બા સીલક્ખન્ધાદયો ધમ્મા પકાસિતા.

રાજા સુત્તન્તં સુણન્તોયેવ અઞ્ઞાસીતિ ‘‘સો બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતો હોતિ, એકભત્તિકો હોતિ રત્તુપરતો વિરતો વિકાલભોજના’’તિ એવં તસ્મિં સુત્તન્તે (મ. નિ. ૧.૨૯૩) આગતત્તા તં સુણન્તોયેવ અઞ્ઞાસિ. ઇધેવ વસિસ્સામાતિ ન તાવ રત્તિયા ઉપટ્ઠિતત્તા અનાગતવચનમકાસિ. આગતફલોતિ અનાગામિફલં સન્ધાયાહ, સમ્પત્તઅનાગામિફલોતિ અત્થો. તતોયેવ ચ વિસેસતો અવિપરીતવિદિતસત્થુસાસનત્તા વિઞ્ઞાતસાસનો. ઇદાનિ પબ્બજિસ્સતીતિ ગિહિલિઙ્ગેન આનીતકિચ્ચસ્સ નિટ્ઠિતત્તા એવમાહ. અચિરપક્કન્તસ્સ રઞ્ઞોતિ રઞ્ઞે અચિરપક્કન્તેતિ અત્થો. અધિટ્ઠહિત્વાતિ અન્તોતમ્બપણ્ણિદીપે સમાગતા સુણન્તૂતિ અધિટ્ઠહિત્વા.

ભૂમત્થરણસઙ્ખેપેનાતિ ભૂમત્થરણાકારેન. ઉપ્પાતપાઠકાતિ નિમિત્તપાઠકા, નેમિત્તકાતિ અત્થો. ગહિતા દાનિ ઇમેહિ પથવીતિ આસનાનં પથવિયં અત્થતત્તા એવમાહંસુ. પતિટ્ઠહિસ્સતીતિ ચિન્તેન્તોતિ એત્થ તેન કારણેન સાસનપતિટ્ઠાનસ્સ અભાવતો અવસ્સં પતિટ્ઠહન્તસ્સ સાસનસ્સ પુબ્બનિમિત્તમિદન્તિ એવં પુબ્બનિમિત્તભાવેન સલ્લક્ખેસીતિ વેદિતબ્બં. પણીતેનાતિ ઉત્તમેન. સહત્થાતિ સહત્થેન સન્તપ્પેત્વાતિ સુટ્ઠુ તપ્પેત્વા, પરિપુણ્ણં સુહિતં યાવદત્થં કત્વાતિ અત્થો. પેતવત્થું વિમાનવત્થું સચ્ચસંયુત્તઞ્ચ કથેસીતિ દેસનાવિધિકુસલો થેરો જનસ્સ સંવેગં જનેતું પઠમં પેતવત્થું કથેત્વા તદનન્તરં સંવેગજાતં જનં અસ્સાસેતું સગ્ગકથાવસેન વિમાનવત્થુઞ્ચ કથેત્વા તદનન્તરં પટિલદ્ધસ્સાસાનં ‘‘મા એત્થ અસ્સાદં કરોથ નિબ્બાનં વિના ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ સઙ્ખારગતં ધુવં નામ અત્થિ, તસ્મા પરમસ્સાસકં નિબ્બાનમધિગન્તું વાયમથા’’તિ સચ્ચપટિવેધત્થાય ઉસ્સાહં જનેન્તો અન્તે સચ્ચસંયુત્તં કથેસીતિ વેદિતબ્બં.

તેસં સુત્વાતિ તેસં સન્તિકા થેરાનં ગુણકથં સુત્વા. રઞ્ઞો સંવિદિતં કત્વાતિ રઞ્ઞો નિવેદનં કત્વા, રાજાનં પટિવેદયિત્વાતિ અત્થો. અલં ગચ્છામાતિ પુરસ્સ અચ્ચાસન્નત્તા સારુપ્પં ન હોતીતિ પટિપક્ખિપન્તો આહ. મેઘવનં નામ ઉય્યાનન્તિ મહામેઘવનુય્યાનં. તસ્સ કિર ઉય્યાનસ્સ ભૂમિગ્ગહણદિવસે અકાલમહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા સબ્બતળાકપોક્ખરણિયો પૂરેન્તો ગિમ્હાભિહતરુક્ખલતાદીનં અનુગ્ગણ્હન્તોવ પાવસ્સિ, તેન કારણેન તં મહામેઘવનં નામ ઉય્યાનં જાતં. વુત્તઞ્હેતં મહાવંસે

‘‘ઉય્યાનટ્ઠાનગ્ગહણે, મહામેઘો અકાલજો;

પાવસ્સિ તેન ઉય્યાનં, મહામેઘવનં અહૂ’’તિ.

સુખસયિતભાવં પુચ્છિત્વાતિ ‘‘કચ્ચિ, ભન્તે, ઇધ સુખં સયિત્થ, તુમ્હાકં ઇધ નિવાસો સુખ’’ન્તિ એવં સુખસયિતભાવં પુચ્છિત્વા તતો થેરેન ‘‘સુખસયિતમ્હિ, મહારાજ, ભિક્ખૂનં ફાસુકમિદં ઉય્યાન’’ન્તિ વુત્તે ‘‘એવં સતિ ઇદં નો ઉય્યાનં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કપ્પતિ, ભન્તે, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરામો’’તિ પુચ્છિ. ઇમં સુત્તન્તિ વેળુવનારામપટિગ્ગહણે વુત્તમિમં સુત્તં. ઉદકન્તિ દક્ખિણોદકં. મહામેઘવનુય્યાનં અદાસીતિ ‘‘ઇમં મહામેઘવનુય્યાનં સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ વત્વા જેટ્ઠમાસસ્સ કાળપક્ખે દુતિયદિવસે અદાસિ. મહાવિહારસ્સ દક્ખિણોદકપાતેનેવ સદ્ધિં પતિટ્ઠિતભાવેપિ ન તાવ તત્થ વિહારકમ્મં નિટ્ઠિતન્તિ આહ ‘‘ઇદઞ્ચ પઠમં વિહારટ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિ. પુનદિવસેપીતિ કાળપક્ખસ્સ દુતિયદિવસેયેવ. અડ્ઢનવમાનં પાણસહસ્સાનન્તિ અડ્ઢેન નવમાનં પાણસહસ્સાનં, પઞ્ચસતાધિકાનં અટ્ઠસહસ્સાનન્તિ અત્થો. જોતિપાતુભાવટ્ઠાનન્તિ ઞાણાલોકસ્સ પાતુભાવટ્ઠાનં. અપ્પમાદસુત્તન્તિ અઙ્ગુત્તરનિકાયે મહાઅપ્પમાદસુત્તં, રાજોવાદસુત્તન્તિ વુત્તં હોતિ.

મહચ્ચન્તિ કરણત્થે પચ્ચત્તવચનં, મહતા રાજાનુભાવેનાતિ અત્થો. તુમ્હે જાનનત્થન્તિ સમ્બન્ધો. અરિટ્ઠો નામ અમચ્ચોતિ રઞ્ઞો ભાગિનેય્યો અરિટ્ઠો નામ અમચ્ચો. પઞ્ચપણ્ણાસાયાતિ એત્થ ‘‘ચતુપણ્ણાસાયા’’તિ વત્તબ્બં. એવઞ્હિ સતિ ઉપરિ વુચ્ચમાનં ‘‘દ્વાસટ્ઠિ અરહન્તો’’તિ વચનં સમેતિ. તેનેવ ચ સીહળભાસાય લિખિતે મહાવંસે ‘‘ચતુપણ્ણાસાય સદ્ધિ’’ન્તિ વુત્તં. દસભાતિકસમાકુલં રાજકુલન્તિ મુટસિવસ્સ પુત્તેહિ અભયો દેવાનંપિયતિસ્સો મહાનાગો ઉત્તિયો મત્તાભયો સૂરતિસ્સોતિ એવમાદીહિ દસહિ ભાતિકેહિ સમાકિણ્ણં રાજકુલં. ચેતિયગિરિમ્હિ વસ્સં વસિંસૂતિ આસાળ્હીપુણ્ણમદિવસે રઞ્ઞા દિન્નવિહારેયેવ પટિગ્ગહેત્વા પાટિપદદિવસે વસ્સં વસિંસુ. પવારેત્વાતિ મહાપવારણાય પવારેત્વા. કત્તિકપુણ્ણમાયન્તિ અપરકત્તિકપુણ્ણમાયં. મહામહિન્દત્થેરો હિ પુરિમિકાયં ઉપગન્ત્વા વુત્થવસ્સો મહાપવારણાય પવારેત્વા તતો એકમાસં અતિક્કમ્મ ચાતુમાસિનિયં પુણ્ણમદિવસે અરિયગણપરિવુતો રાજકુલં ગન્ત્વા ભોજનાવસાને ‘‘મહારાજ, અમ્હેહિ ચિરદિટ્ઠો સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિવચનમબ્ર્વિ. એવઞ્ચ કત્વા વક્ખતિ ‘‘પુણ્ણમાયં મહાવીરો, ચાતુમાસિનિયા ઇધા’’તિ. યં પનેત્થ કેનચિ વુત્તં ‘‘વુત્થવસ્સો પવારેત્વાતિ ચાતુમાસિનિયા પવારણાયાતિ અત્થો, પઠમપવારણાય વા પવારેત્વા એકમાસં તત્થેવ વસિત્વા કત્તિકપુણ્ણમિયં અવોચ, અઞ્ઞથા ‘પુણ્ણમાયં મહાવીરો’તિ વુત્તત્તા ન સક્કા ગહેતુ’’ન્તિ, તત્થ ચાતુમાસિનિયા પવારણાયાતિ અયમત્થવિકપ્પો ન યુજ્જતિ. ન હિ પુરિમિકાય વસ્સૂપગતા ચાતુમાસિનિયં પવારેન્તિ. ચિરદિટ્ઠો સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ સત્થુસ્સ સરીરાવયવો ચ સમ્માસમ્બુદ્ધોયેવાતિ કત્વા અવયવે સમુદાયવોહારવસેન એવમાહાતિ દટ્ઠબ્બં યથા ‘‘સમુદ્દો દિટ્ઠો’’તિ.

થેરેન વુત્તમ્પિ ગમનકારણં ઠપેત્વા ઇધ વાસે પયોજનમેવ દસ્સેત્વા ગમનં પટિસેધેતુકામો આહ ‘‘અહં ભન્તે તુમ્હે’’તિઆદિ. અભિવાદનાદીસુ આચરિયં દિસ્વા અભિવાદનકરણં અભિવાદનં નામ. યસ્મિં વા દિસાભાગે આચરિયો વસતિ ઇરિયાપથે કપ્પેન્તો, તતો અભિમુખોવ વન્દિત્વા ગચ્છતિ, વન્દિત્વા તિટ્ઠતિ, વન્દિત્વા નિસીદતિ, વન્દિત્વા નિપજ્જતિ, ઇદં અભિવાદનં નામ. આચરિયં પન દૂરતોવ દિસ્વા પચ્ચુટ્ઠાય પચ્ચુગ્ગમનકરણં પચ્ચુટ્ઠાનં નામ. આચરિયં પન દિસ્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સીસે ઠપેત્વા આચરિયં નમસ્સતિ, યસ્મિં દિસાભાગે સો વસતિ, તદભિમુખોપિ તથેવ નમસ્સતિ, ગચ્છન્તોપિ ઠિતોપિ નિસિન્નોપિ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ નમસ્સતિયેવાતિ ઇદં અઞ્જલિકમ્મં નામ. અનુચ્છવિકકમ્મસ્સ પન કરણં સામીચિકરણં નામ. ચીવરાદીસુ હિ ચીવરં દેન્તો ન યં વા તં વા દેતિ, મહગ્ઘં સતમૂલગ્ઘમ્પિ પઞ્ચસતમૂલગ્ઘમ્પિ સતસહસ્સમૂલગ્ઘમ્પિ દેતિયેવ. પિણ્ડપાતાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇદં સામીચિકરણં નામ. સરીરધાતુયોતિ સરીરાવયવા. અઞ્ઞાતન્તિ અઞ્ઞાતં, વિદિતં મયાતિ અત્થો. કુતો લચ્છામાતિ કુતો લભિસ્સામ. સુમનેન સદ્ધિં મન્તેહીતિ પઠમમેવ સામણેરસ્સ કથિતત્તા વા ‘‘જાનાતિ એસ અમ્હાકમધિપ્પાય’’ન્તિ ઞત્વા વા એવમાહાતિ દટ્ઠબ્બં.

અપ્પોસ્સુક્કો ત્વં મહારાજાતિ મહારાજ ત્વં ધાતૂનં પટિલાભે મા ઉસ્સુક્કં કરોહિ, મા ત્વં તત્થ વાવટો ભવ, અઞ્ઞં તયા કત્તબ્બં કરોહીતિ અધિપ્પાયો. ઇદાનિ તદેવ રઞ્ઞા કત્તબ્બકિચ્ચં દસ્સેન્તો ‘‘વીથિયો સોધાપેત્વા’’તિઆદિમાહ. સબ્બતાળાવચરે ઉપટ્ઠાપેત્વાતિ કંસતાળાદિતાળં અવચરતિ એત્થાતિ તાળાવચરં વુચ્ચતિ આતતવિતતાદિ સબ્બં તૂરિયભણ્ડં. તેનેવ પરિનિબ્બાનસુત્તટ્ઠકથાયં ‘‘સબ્બઞ્ચ તાળાવચરં સન્નિપાતેથાતિ એત્થ સબ્બઞ્ચ તાળાવચરન્તિ સબ્બં તૂરિયભણ્ડ’’ન્તિ વુત્તં. એત્થ પન સહચરણનયેન સબ્બતૂરિયભણ્ડાનં વાદકાપિ ગહેતું વટ્ટન્તીતિ તે સબ્બે ઉપટ્ઠાપેત્વા સન્નિપાતેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. લચ્છસીતિ લભિસ્સસિ. થેરા ચેતિયગિરિમેવ અગમંસૂતિ રાજનિવેસનતો નિક્ખમિત્વા પુન ચેતિયગિરિમેવ અગમંસુ.

તાવદેવાતિ તં ખણંયેવ. પાટલિપુત્તદ્વારેતિ પાટલિપુત્તનગરદ્વારે. કિં ભન્તે સુમન આહિણ્ડસીતિ સુમન ત્વં સમણધમ્મં અકત્વા કસ્મા વિચરસીતિ પુચ્છતિ. ચેતિયગિરિમ્હિયેવ પતિટ્ઠાપેત્વાતિ પચ્છા તત્થ વિહારત્થાય આકઙ્ખિતબ્બભાવતો ચેતિયગિરિમ્હિયેવ પતિટ્ઠાપેત્વા. વડ્ઢમાનકચ્છાયાયાતિ પચ્છાભત્તન્તિ અત્થો. પચ્છાભત્તમેવ હિ છાયા વડ્ઢતિ. અથસ્સ એતદહોસીતિ ધાતુચઙ્કોટકં દિસ્વા એવં ચિન્તેસિ. છત્તં અપનમતૂતિ ઇદં સેતચ્છત્તં સયમેવ મે સીસોપરિતો ધાતુચઙ્કોટકાભિમુખં હુત્વા નમતૂતિ અત્થો. મય્હં મત્થકે પતિટ્ઠાતૂતિ ઇદં ધાતુચઙ્કોટકં થેરસ્સ હત્થતો ધાતુયા સહ આગન્ત્વા સિરસ્મિં મે પતિટ્ઠાતૂતિ અત્થો. પોક્ખરવસ્સં નામ પોક્ખરપત્તપ્પમાણં વલાહકમજ્ઝે ઉટ્ઠહિત્વા કમેન ફરિત્વા તેમેતુકામેયેવ તેમયમાનં મહન્તં હુત્વા વસ્સતિ. મહાવીરોતિ મહાપરક્કમો. મહાવીરાવયવત્તા ચેત્થ સત્થુવોહારેન ધાતુયો એવ નિદ્દિટ્ઠા. ધાતુસરીરેનાગમનઞ્હિ સન્ધાય અયં ગાથા વુત્તા.

પચ્છિમદિસાભિમુખોવ હુત્વા અપસક્કન્તોતિ પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતોયેવ પચ્છિમદિસાભિમુખો હુત્વા ઓસક્કન્તો, ગચ્છન્તોતિ અત્થો. કિઞ્ચાપિ એસ પચ્છિમદિસં ન ઓલોકેતિ, તથાપિ પચ્છિમદિસં સન્ધાય ગચ્છતીતિ ‘‘પચ્છિમદિસાભિમુખો’’તિ વુત્તં. પુરત્થિમેન દ્વારેન નગરં પવિસિત્વાતિ એત્થ પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતોયેવ આગન્ત્વા દ્વારે સમ્પત્તે પરિવત્તેત્વા ઉજુકેનેવ નગરં પાવિસીતિ વેદિતબ્બં. મહેજવત્થુ નામાતિ મહેજનામકેન યક્ખેન પરિગ્ગહિતં એકં દેવટ્ઠાનન્તિ વેદિતબ્બં. પરિભોગચેતિયટ્ઠાનન્તિ એત્થ પરિભુત્તૂપકરણાનિ નિદહિત્વા કતં ચેતિયં પરિભોગચેતિયન્તિ દટ્ઠબ્બં. તિવિધઞ્હિ ચેતિયં વદન્તિ પરિભોગચેતિયં ધાતુચેતિયં ધમ્મચેતિયન્તિ. તત્થ પરિભોગચેતિયં વુત્તનયમેવ. ધાતુચેતિયં પન ધાતુયો નિદહિત્વા કતં. પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિલિખિતપોત્થકં નિદહિત્વા કતં પન ધમ્મચેતિયં નામ. સારીરિકં પરિભોગિકં ઉદ્દિસ્સકન્તિ એવમ્પિ તિપ્પભેદં ચેતિયં વદન્તિ. અયં પન પભેદો પટિમારૂપસ્સપિ ઉદ્દિસ્સકચેતિયેનેવ સઙ્ગહિતત્તા સુટ્ઠુતરં યુજ્જતિ.

કથં પન ઇદં ઠાનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં પરિભોગચેતિયટ્ઠાનં અહોસીતિ આહ ‘‘અતીતે કિરા’’તિઆદિ. પજ્જરકેનાતિ એત્થ પજ્જરકો નામ રોગો વુચ્ચતિ. સો ચ યક્ખાનુભાવેન સમુપ્પન્નોતિ વેદિતબ્બો. તદા કિર પુણ્ણકાળો નામ યક્ખો અત્તનો આનુભાવેન મનુસ્સાનમ્પિ સરીરે પજ્જરકં નામ રોગં સમુટ્ઠાપેસિ. વુત્તઞ્હેતં મહાવંસે

‘‘રક્ખસેહિ જનસ્સેત્થ, રોગો પજ્જરકો અહૂ’’તિ;

દીપવંસેપિ ચેતં વુત્તં –

‘‘રક્ખસા ચ બહૂ તત્થ, પજ્જરા ચ સમુટ્ઠિતા;

પજ્જરેન બહૂ સત્તા, નસ્સન્તિ દીપમુત્તમે’’તિ.

અનયબ્યસનન્તિ એત્થ અનયોતિ અવડ્ઢિ. કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ સુખં બ્યસતિ વિક્ખિપતિ વિનાસેતીતિ બ્યસનન્તિ દુક્ખં વુચ્ચતિ. કિઞ્ચાપિ ‘‘બુદ્ધચક્ખુના લોકં ઓલોકેન્તો’’તિ વુત્તં, તથાપિ ‘‘તે સત્તે અનયબ્યસનમાપજ્જન્તે દિસ્વા’’તિ વચનતો પઠમં બુદ્ધચક્ખુના લોકં ઓલોકેત્વા પચ્છા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન લોકં ઓલોકેન્તો તે સત્તે અનયબ્યસનમાપજ્જન્તે દિસ્વાતિ ગહેતબ્બં. ન હિ આસયાનુસયાદિબુદ્ધચક્ખુસ્સ તે સત્તા અનયબ્યસનં આપજ્જન્તા દિસ્સન્તિ. દુબ્બુટ્ઠિકાતિ વિસમવસ્સાદિવસેન દુટ્ઠા અસોભના વુટ્ઠિયેવ દુબ્બુટ્ઠિકા, સસ્સુપ્પત્તિહેતુભૂતા કાયસુખુપ્પત્તિસપ્પાયા સત્તુપકારા સમ્મા વુટ્ઠિ તત્થ ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. તતોયેવ ચ ‘‘દુબ્ભિક્ખં દુસ્સસ્સ’’ન્તિ વુત્તં. ભિક્ખાય અભાવો, દુલ્લભભાવો વા દુબ્ભિક્ખં, સુલભા તત્થ ભિક્ખા ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. સસ્સાનં અભાવો, અસમ્પન્નતા વા દુસ્સસ્સં. દેવોતિ મેઘસ્સેતં નામં. સમ્માધારમનુપવેચ્છીતિ ઉદકધારં સમ્મા વિમુઞ્ચિ, સમ્મા અનુપવસ્સીતિ વુત્તં હોતિ.

મહાવિવાદો હોતીતિ તસ્મિં કિર કાલે જયન્તમહારાજેન ચ તસ્સ રઞ્ઞો કનિટ્ઠભાતુકેન સમિદ્ધકુમારનામકેન ઉપરાજેન ચ સદ્ધિં ઇમસ્મિં દીપે મહાયુદ્ધં ઉપટ્ઠિતં. તેનેતં વુત્તં ‘‘તેન ખો પન સમયેન મણ્ડદીપે મહાવિવાદો હોતી’’તિ. હોતીતિ કિરિયા કાલમપેક્ખિત્વા વત્તમાનપયોગો, વિવાદસ્સ પન અતીતકાલિકત્તં ‘‘તેન ખો પન સમયેના’’તિ ઇમિનાવ વિઞ્ઞાયતિ. સદ્દન્તરસન્નિધાનેન હેત્થ અતીતકાલાવગમો યથા ‘‘ભાસતે વડ્ઢતે તદા’’તિ. એવં સબ્બત્થ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ વત્તમાનપયોગો દટ્ઠબ્બો. કલહવિગ્ગહજાતાતિ એત્થ કલહો નામ મત્થકપ્પત્તો કાયકલહોપિ વાચાકલહોપિ. તત્થ હત્થપરામાસાદિવસેન કાયેન કાતબ્બો કલહો કાયકલહો. મમ્મઘટ્ટનાદિવસેન વાચાય કાતબ્બો કલહો વાચાકલહો. વિપચ્ચનીકગહણં વિગ્ગહો. કલહસ્સ પુબ્બભાગે ઉપ્પન્નો અઞ્ઞમઞ્ઞવિરુદ્ધગાહો. અથ વા કલહો નામ વાચાકલહો. અઞ્ઞમઞ્ઞં હત્થપરામાસાદિવસેન વિરૂપં વિરુદ્ધં વા ગહણં વિગ્ગહો કાયકલહો. યથાવુત્તો કલહો ચ વિગ્ગહો ચ જાતો સઞ્જાતો એતેસન્તિ કલહવિગ્ગહજાતા, સઞ્જાતકલહવિગ્ગહાતિ અત્થો.

તાનિ સાસનન્તરધાનેન નસ્સન્તીતિ પરિયત્તિપટિવેધપટિપત્તિસઙ્ખાતસ્સ તિવિધસ્સપિ સાસનસ્સ અન્તરધાનેન ધાતુપરિનિબ્બાને સતિ તાનિ ચેતિયાનિ વિનસ્સન્તિ. તીણિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૬૧; વિભ. અટ્ઠ. ૮૦૯) હિ પરિનિબ્બાનાનિ કિલેસપરિનિબ્બાનં ખન્ધપરિનિબ્બાનં ધાતુપરિનિબ્બાનન્તિ, તાનિ પન અમ્હાકં ભગવતો વસેન એવં વેદિતબ્બાનિ. તસ્સ હિ કિલેસપરિનિબ્બાનં બોધિપલ્લઙ્કે અહોસિ, ખન્ધપરિનિબ્બાનં કુસિનારાયં. ધાતુપરિનિબ્બાનં અનાગતે ભવિસ્સતિ. સાસનસ્સ કિર ઓસક્કનકાલે ઇમસ્મિં તમ્બપણ્ણિદીપે ધાતુયો સન્નિપતિત્વા મહાચેતિયં ગમિસ્સન્તિ, મહાચેતિયતો નાગદીપે રાજાયતનચેતિયં, તતો મહાબોધિપલ્લઙ્કં ગમિસ્સન્તિ, નાગભવનતોપિ દેવલોકતોપિ બ્રહ્મલોકતોપિ ધાતુયો મહાબોધિપલ્લઙ્કમેવ ગમિસ્સન્તિ, સાસપમત્તાપિ ધાતુ ન અન્તરા નસ્સિસ્સતિ. સબ્બા ધાતુયો મહાબોધિપલ્લઙ્કે રાસિભૂતા સુવણ્ણક્ખન્ધો વિય એકગ્ઘના હુત્વા છબ્બણ્ણરસ્મિયો વિસ્સજ્જેસ્સન્તિ, તા દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિસ્સન્તિ. તતો દસસહસ્સચક્કવાળે દેવતા સન્નિપતિત્વા ‘‘અજ્જ સત્થા પરિનિબ્બાતિ, અજ્જ સાસનં ઓસક્કતિ, પચ્છિમદસ્સનં દાનિ ઇદં અમ્હાક’’ન્તિ દસબલસ્સ પરિનિબ્બુતદિવસતો મહન્તતરં કારુઞ્ઞં કરિસ્સન્તિ, ઠપેત્વા અનાગામિખીણાસવે અવસેસા સકભાવેન સણ્ઠાતું ન સક્ખિસ્સન્તિ. ધાતૂસુ તેજોધાતુ ઉટ્ઠહિત્વા યાવ બ્રહ્મલોકા ઉગ્ગચ્છિસ્સતિ, સાસપમત્તિયાપિ ધાતુયા સતિ એકજાલાવ ભવિસ્સતિ, ધાતૂસુ પરિયાદાનં ગતાસુ પરિચ્છિજ્જિસ્સતિ. એવં મહન્તં આનુભાવં દસ્સેત્વા ધાતૂસુ અન્તરહિતાસુ સાસનં અન્તરહિતં નામ હોતિ.

દિવા બોધિરુક્ખટ્ઠાને હત્થિસાલાયં તિટ્ઠતીતિ દિવા વત્થુવિચિનનાય ઓકાસં કુરુમાનો તતો ધાતું ગહેત્વા કુમ્ભે ઠપેત્વા સધાતુકોવ હુત્વા તિટ્ઠતીતિ વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં મહાવંસે

‘‘રત્તિં નાગોનુપરિયાતિ, તં ઠાનં સો સધાતુકં;

બોધિટ્ઠાનમ્હિ સાલાયં, દિવા ઠાતિ સધાતુકો’’તિ.

થૂપપતિટ્ઠાનભૂમિં પરિયાયતીતિ મત્થકતો ધાતું તત્થ પતિટ્ઠાપેત્વા સધાતુકં થૂપપતિટ્ઠાનભૂમિં રત્તિભાગે પરિયાયતિ, સમન્તતો વિચરતીતિ અત્થો. જઙ્ઘપ્પમાણન્તિ પુપ્ફટ્ઠાનપ્પમાણં. થૂપકુચ્છિતો હેટ્ઠાભાગઞ્હિ થૂપસ્સ જઙ્ઘાતિ વદન્તિ. ધાતુઓરોપનત્થાયાતિ હત્થિકુમ્ભતો ધાતુકરણ્ડકસ્સ ઓરોપનત્થાય. સકલનગરઞ્ચ જનપદો ચાતિ નગરવાસિનો જનપદવાસિનો ચ અભેદતો નગરજનપદસદ્દેહિ વુત્તા ‘‘સબ્બો ગામો આગતો, મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિઆદીસુ વિય. મહાજનકાયેતિ મહાજનસમૂહે. સમૂહપરિયાયો હેત્થ કાયસદ્દો. એકેકધાતુપ્પદેસતો તેજોદકનિક્ખમનાદિવસેન યમકયમકં હુત્વા પવત્તં પાટિહારિયં યમકપાટિહારિયં. છન્નં વણ્ણાનં રસ્મિયો ચાતિ સમ્બન્ધો કાતબ્બો. છન્નં વણ્ણાનં ઉદકધારા ચાતિ એવમ્પેત્થ સમ્બન્ધં વદન્તિ. પરિનિબ્બુતેપિ ભગવતિ તસ્સાનુભાવેન એવરૂપં પાટિહારિયમહોસિયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘એવં અચિન્તિયા’’તિઆદિગાથમાહ. બુદ્ધધમ્માતિ એત્થ બુદ્ધગુણા.

ધરમાનકાલેપિ તિક્ખત્તું આગમાસીતિ ભગવા કિર અભિસમ્બોધિતો નવમે માસે ફુસ્સપુણ્ણમદિવસે યક્ખાધિવાસં લઙ્કાદીપમુપગન્ત્વા લઙ્કામજ્ઝે તિયોજનાયતે યોજનવિત્થતે મહાનાગવનુય્યાને મહાયક્ખસમાગમે ઉપરિઆકાસે ઠત્વા કપ્પુટ્ઠાનસમયે સમુટ્ઠિતવુટ્ઠિવાતનિબ્બિસેસવસ્સવાયુના ચ લોકન્તરિકનિરયન્ધકારસદિસઘોરન્ધકારનિકાયેન ચ સીતનરકનિબ્બિસેસબહલસીતેન ચ સંવટ્ટકાલસઞ્જાતવાતસઙ્ખુભિતેહિ મેઘનભગજ્જિતસદિસેન ગગનમેદનીનિન્નાદેન ચ યક્ખાનં ભયં સન્તાસં જનેત્વા તેહિ યાચિતાભયો ‘‘દેથ મે સમગ્ગા નિસીદનટ્ઠાન’’ન્તિ વત્વા ‘‘દેમ તે સકલદીપં, દેહિ નો, મારિસ, અભય’’ન્તિ વુત્તે સબ્બં તં ઉપદ્દવં અન્તરધાપેત્વા યક્ખદત્તભૂમિયા ચમ્મખણ્ડં પત્થરિત્વા તત્થ નિસિન્નો સમન્તતો જલમાનં ચમ્મખણ્ડં પસારેત્વા કપ્પુટ્ઠાનગ્ગિસદિસદહનાભિભૂતાનં જલધિસલિલભીતાનં સમન્તા વેલન્તે ભમન્તાનં યક્ખાનં ગિરિદીપં દસ્સેત્વા તેસુ તત્થ પતિટ્ઠિતેસુ તં યથાઠાને પતિટ્ઠાપેત્વા ચમ્મખણ્ડં સઙ્ખિપિત્વા નિસિન્નો તદા સમાગતે અનેકદેવતાસન્નિપાતે ધમ્મં દેસેત્વા અનેકપાણકોટીનં ધમ્માભિસમયં કત્વા સુમનકૂટવાસિના મહાસુમનદેવરાજેન સમધિગતસોતાપત્તિફલેન યાચિતપૂજનીયો સીસં પરામસિત્વા મુટ્ઠિમત્તા નીલામલકેસધાતુયો તસ્સ દત્વા જમ્બુદીપમગમાસિ.

દુતિયં અભિસમ્બોધિતો પઞ્ચમે સંવચ્છરે ચૂળોદરમહોદરાનં જલથલનિવાસીનં માતુલભાગિનેય્યાનં નાગરાજૂનં મણિપલ્લઙ્કં નિસ્સાય ઉપટ્ઠિતમહાસઙ્ગામે નાગાનં મહાવિનાસં દિસ્વા ચિત્તમાસકાળપક્ખસ્સ ઉપોસથદિવસે પાતોવ સમિદ્ધસુમનેન નામ રુક્ખદેવપુત્તેન છત્તં કત્વા ધારિતરાજાયતનો નાગદીપં સમાગન્ત્વા સઙ્ગામમજ્ઝે આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નો ઘોરન્ધકારેન નાગે સન્તાસેત્વા અસ્સાસેન્તો આલોકં દસ્સેત્વા સઞ્જાતપીતિસોમનસ્સાનં ઉપગતનાગાનં સામગ્ગિકરણીયં ધમ્મં દેસેત્વા માતુલભાગિનેય્યેહિ દ્વીહિ નાગરાજૂહિ પૂજિતે પથવીતલગતે મણિપલ્લઙ્કે નિસિન્નો નાગેહિ દિબ્બન્નપાનેહિ સન્તપ્પિતો જલથલનિવાસિનો અસીતિકોટિનાગે સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપેત્વા તેહિ નમસ્સિતું પલ્લઙ્કઞ્ચ રાજાયતનપાદપઞ્ચ તત્થ પતિટ્ઠાપેત્વા જમ્બુદીપમગમાસિ.

તતિયમ્પિ અભિસમ્બોધિતો અટ્ઠમે સંવચ્છરે મહોદરમાતુલેન મણિઅક્ખિકનાગરાજેનાભિયાચિતો વિસાખપુણ્ણમદિવસે પઞ્ચભિક્ખુસતપરિવુતો કલ્યાણીપદેસે મણિઅક્ખિકસ્સ ભવનમુપગન્ત્વા તત્થ માપિતરુચિરરતનમણ્ડપે મનોહરવરપલ્લઙ્કે નિસિન્નો નાગરાજેન દિબ્બન્નપાનેહિ સન્તપ્પેત્વા નાગમાણવિકગણપરિવુતેન દિબ્બમાલાગન્ધાદીહિ પૂજિતો તત્થ ધમ્મં દેસેત્વા વુટ્ઠાયાસના સુમનકૂટે પદં દસ્સેત્વા પબ્બતપાદે દિવાવિહારં કત્વા દીઘવાપિચેતિયટ્ઠાને ચ મુભિયઙ્ગણચેતિયટ્ઠાને ચ કલ્યાણીચેતિયટ્ઠાને ચ મહાબોધિટ્ઠાને ચ થૂપારામટ્ઠાને ચ મહાચેતિયટ્ઠાને ચ સસાવકો નિસીદિત્વા નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા સિલાચેતિયટ્ઠાનેયેવ ઠત્વા દેવનાગે સમનુસાસિત્વા જમ્બુદીપમગમાસિ. એવં ભગવા ધરમાનકાલેપિ ઇમં દીપં તિક્ખત્તું આગમાસીતિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ તદેવ તિક્ખત્તુમાગમનં સઙ્ખેપતો વિભાવેન્તો આહ ‘‘પઠમં યક્ખદમનત્થ’’ન્તિઆદિ. રક્ખં કરોન્તોતિ યક્ખાનં પુન અપવિસનત્થાય રક્ખં કરોન્તો. આવિજ્જીતિ સમન્તતો વિચરિ. માતુલભાગિનેય્યાનન્તિ ચૂળોદરમહોદરાનં. એત્થ પન કિઞ્ચાપિ ભગવા સમિદ્ધસુમનેન નામ દેવપુત્તેન સદ્ધિં આગતો, તથાપિ પચ્છાસમણેન એકેનપિ ભિક્ખુના સદ્ધિં અનાગતત્તા ‘‘એકકોવ આગન્ત્વા’’તિ વુત્તં. તદનુરૂપસ્સ પરિપન્થસ્સ વિહતત્તા ‘‘પરિળાહં વૂપસમેત્વા’’તિ વુત્તં. રઞ્ઞો ભાતાતિ રઞ્ઞો કનિટ્ઠભાતા. અભયોતિ મત્તાભયો.

અનુળા દેવીતિ રઞ્ઞો જેટ્ઠભાતુજાયા અનુળા દેવી. પુરિમકાનં તિણ્ણં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં બોધિ પતિટ્ઠાસીતિ યદા હિ સો કકુસન્ધો નામ ભગવા ઇમસ્મિં દીપે મનુસ્સે પજ્જરકાભિભૂતે અનયબ્યસનમાપજ્જન્તે દિસ્વા કરુણાય સઞ્ચોદિતહદયો ઇમં દીપમાગતો, તદા તં રોગભયં વૂપસમેત્વા સન્નિપતિતાનં ધમ્મં દેસેન્તો ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયં કત્વા સાયન્હસમયે બોધિપતિટ્ઠાનારહટ્ઠાનં ગન્ત્વા તત્થ સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘મમ સિરીસમહાબોધિતો દક્ખિણમહાસાખમાદાય રુચનન્દા ભિક્ખુની ઇધાગચ્છતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. સા સત્થુ ચિત્તં ઞત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ ખેમવતીરાજધાનિયા ખેમરાજાનમાદાય મહાબોધિમુપગન્ત્વા દક્ખિણમહાસાખાય મનોસિલાલેખં ખેમરાજેન દાપેત્વા તં સયં છિજ્જિત્વા સુવણ્ણકટાહે ઠિતં બોધિસાખમાદાય પઞ્ચસતભિક્ખુનીહિ ચેવ દેવતાહિ ચ પરિવારિતા ઇદ્ધિયા ઇધાનેત્વા તથાગતેન પસારિતે દક્ખિણહત્થે સસુવણ્ણકટાહં મહાબોધિં ઠપેસિ. તં તથાગતો અભયસ્સ નામ રઞ્ઞો દત્વા તેન તસ્મિં સમયે ‘‘મહાતિત્થવન’’ન્તિ પઞ્ઞાતે મહામેઘવનુય્યાને પતિટ્ઠાપેસિ.

કોણાગમનો ચ ભગવા દુબ્બુટ્ઠિપીળિતે દીપવાસિનો દિસ્વા ઇમં દીપમાગતો તં ભયં વૂપસમેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ચતુરાસીતિ પાણસહસ્સાનિ મગ્ગફલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા પુબ્બબોધિટ્ઠાનં ગન્ત્વા સમાપત્તિપરિયોસાને ‘‘મમ ઉદુમ્બરમહાબોધિતો દક્ખિણમહાસાખમાદાય કરકનત્તા ભિક્ખુની ઇધાગચ્છતૂ’’તિ ચિન્તેસિ. સા ભગવતો અધિપ્પાયં વિદિત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ સોભરાજધાનિયા સોભરાજાનમાદાય મહાબોધિમુપગન્ત્વા દક્ખિણમહાસાખાય મનોસિલાલેખં સોભરાજેન દાપેત્વા તં સયં છિજ્જિત્વા હેમકટાહે પતિટ્ઠિતં બોધિસાખમાદાય પઞ્ચસતભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં સુરગણપરિવુતા ઇદ્ધિયા ઇધાહરિત્વા સત્થારા પસારિતદક્ખિણપાણિતલે સહેમકટાહં મહાબોધિં ઠપેસિ. તં તથાગતો સમિદ્ધસ્સ રઞ્ઞો દત્વા તેન તસ્મિં સમયે ‘‘મહાનાગવન’’ન્તિ સઙ્ખ્યં ગતે મહામેઘવનુય્યાને મહાબોધિં પતિટ્ઠાપેસિ.

કસ્સપોપિ ચ ભગવા ઉપટ્ઠિતરાજૂપરાજયુદ્ધેન પાણિનો વિનાસં દિસ્વા કરુણાય ચોદિતો ઇમં દીપમાગન્ત્વા તં કલહં વૂપસમેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ચતુરાસીતિ પાણસહસ્સાનિ મગ્ગફલં પાપેત્વા મહાબોધિટ્ઠાનં ગન્ત્વા તત્થ સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘મમ નિગ્રોધમહાબોધિતો દક્ખિણમહાસાખમાદાય સુધમ્મા ભિક્ખુની ઇધાગચ્છતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. સા ભગવતો ચિત્તં વિદિત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ બારાણસીરાજધાનિયા બ્રહ્મદત્તરાજાનમાદાય મહાબોધિમુપગન્ત્વા દક્ખિણમહાસાખાય મનોસિલાલેખં બ્રહ્મદત્તેન દાપેત્વા તં સયં છિજ્જિત્વા કનકકટાહે ઠિતં બોધિસાખમાદાય પઞ્ચસતભિક્ખુનીપરિવારા દેવગણપરિવુતા ઇદ્ધિયા એત્થ આનેત્વા મુનિન્દેન પસારિતે દક્ખિણકરતલે સસુવણ્ણકટાહં મહાબોધિં ઠપેસિ. તં ભગવા જયન્તરઞ્ઞો દત્વા તેન તસ્મિં સમયે ‘‘મહાસાલવન’’ન્તિ સઙ્ખ્યં ગતે મહામેઘવનુય્યાને મહાબોધિં પતિટ્ઠાપેસિ. એવં ઇમસ્મિં દીપે પુરિમકાનં તિણ્ણં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં બોધિં પતિટ્ઠાપેસિ. તં સન્ધાય એવમાહ ‘‘ઇમસ્મિઞ્ચ મહારાજ દીપે પુરિમકાનં તિણ્ણં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં બોધિ પતિટ્ઠાસી’’તિ.

સરસરંસિજાલવિસ્સજ્જનકેનાતિ સિનિદ્ધતાય રસવન્તં ઓજવન્તં અભિનવરંસિજાલં વિસ્સજ્જેન્તેન. અથ વા ઇતો ચિતો ચ સંસરણતો સરસં સજીવં જીવમાનં વિય રંસિજાલં વિસ્સજ્જેન્તેન. અથ વા સરસકાલે ધરમાનકાલે બુદ્ધેન વિય રંસિજાલં મુઞ્ચન્તેનાતિ એવમેત્થ અત્થં વણ્ણયન્તિ. એકદિવસેનેવ અગમાસીતિ સમ્બન્ધો. પઞ્ચહિ કઞ્ઞાસતેહીતિ અત્તનો પરિચારિકેહિ પઞ્ચહિ કઞ્ઞાસતેહિ. ઉપસ્સયં કારાપેત્વાતિ ભિક્ખુનુપસ્સયં કારાપેત્વા. અપ્પેસીતિ લેખસાસનં પતિટ્ઠાપેસિ. એવઞ્ચ અવોચાતિ રાજસન્દેસં અપ્પેત્વા થેરસ્સ મુખસાસનં વિઞ્ઞાપેન્તો એવં અવોચ. ઉદિક્ખતીતિ અપેક્ખતિ પત્થેતિ.

છિન્નહત્થં વિયાતિ છિન્નહત્થવન્તં વિય. છિન્ના હત્થા એતસ્સાતિ છિન્નહત્થોતિ અઞ્ઞપદત્થસમાસો દટ્ઠબ્બો. પબ્બજ્જાપુરેક્ખારાતિ પબ્બજ્જાભિમુખા, પબ્બજ્જાય સઞ્જાતાભિલાસા ‘‘કદા નુ ખો પબ્બજિસ્સામી’’તિ તત્થ ઉસ્સુક્કમાપન્નાતિ વુત્તં હોતિ. મં પટિમાનેતીતિ મં ઉદિક્ખતિ. સત્થેન ઘાતં ન અરહતીતિ અસત્થઘાતારહં. હિમવલાહકગબ્ભન્તિ હિમપુણ્ણવલાહકગબ્ભં. પાટિહારિયવસેન જાતં હિમમેવ ‘‘વલાહકગબ્ભ’’ન્તિપિ વદન્તિ. દોણમત્તાતિ મગધનાળિયા સોળસનાળિપ્પમાણા.

મગ્ગન્તિ સત્તયોજનિકં મગ્ગં. પટિજગ્ગાપેત્વાતિ સોધાપેત્વા, ખાણુકણ્ટકાદીનિ હરાપેત્વા તત્થ બહલવિપુલવાલુકં ઓકિરાપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. કમ્મારવણ્ણન્તિ રઞ્ઞો પકતિસુવણ્ણકારવણ્ણં. નવહત્થપરિક્ખેપન્તિ નવહત્થપ્પમાણો પરિક્ખેપો અસ્સાતિ નવહત્થપરિક્ખેપં, પરિક્ખેપતો નવહત્થપ્પમાણન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘પઞ્ચહત્થુબ્બેધ’’ન્તિઆદીસુપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. તિહત્થવિક્ખમ્ભન્તિ તિહત્થપ્પમાણવિત્થારં. સમુસ્સિતધજપટાકન્તિ ઉસ્સાપિતનીલપીતાદિવિવિધધજપટાકં. નાનારતનવિચિત્તન્તિ તત્થ તત્થ રચિતનાનારતનેહિ સુવિચિત્તં. અનેકાલઙ્કારપટિમણ્ડિતન્તિ પસન્નજનપૂજિતેહિ હત્થૂપગાદીહિ નાનાલઙ્કારેહિ સજ્જિતં. નાનાવિધકુસુમસમાકિણ્ણન્તિ ઉપહારવસેન ઉપનીતેહિ નાનપ્પકારેહિ વણ્ણગન્ધસમ્પન્નેહિ જલથલપુપ્ફેહિ આકિણ્ણં. અનેકતૂરિયસઙ્ઘુટ્ઠન્તિ આતભવિતતાદિપઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયસઙ્ઘોસિતં. અવસેસં અદસ્સનં અગમાસીતિ એત્થ ‘‘હન્દ, મહારાજ, તયા ગહેતબ્બા અયં સાખા, તસ્સ ઉપનિસ્સયભૂતો અયં ખન્ધો, ન મયં તયા ગહેતબ્બા’’તિ વદન્તા વિય અવસેસા સાખા સત્થુ તેજસા અદસ્સનમગમંસૂતિ વદન્તિ. ગવક્ખજાલસદિસન્તિ ભાવનપુંસકં, જાલકવાટસદિસં કત્વાતિ અત્થો. ચેલુક્ખેપસતસહસ્સાનિ પવત્તિંસૂતિ તેસં તેસં જનાનં સીસોપરિ ભમન્તાનં ઉત્તરાસઙ્ગચેલાનં ઉક્ખેપસતસહસ્સાનિ પવત્તિંસૂતિ અત્થો. મૂલસતેનાતિ દસસુ લેખાસુ એકેકાય દસ દસ હુત્વા નિક્ખન્તમૂલસતેન. દસ મહામૂલાતિ પઠમલેખાય નિક્ખન્તદસમહામૂલાનિ.

દેવદુન્દુભિયો ફલિંસૂતિ દેવદુન્દુભિયો થનિંસુ. દેવદુન્દુભીતિ ચ ન એત્થ કાચિ ભેરી અધિપ્પેતા, અથ ખો ઉપ્પાતભાવેન આકાસગતો નિગ્ઘોસસદ્દો. દેવોતિ હિ મેઘો. તસ્સ હિ અચ્છભાવેન આકાસવણ્ણસ્સ દેવસ્સાભાવેન સુક્ખગજ્જિતસઞ્ઞિતે સદ્દે નિચ્છરન્તે દેવદુન્દુભીતિ સમઞ્ઞા, તસ્મા દેવદુન્દુભિયો ફલિંસૂતિ દેવો સુક્ખગજ્જિતં ગજ્જીતિ વુત્તં હોતિ. પબ્બતાનં નચ્ચેહીતિ પથવીકમ્પેન ઇતો ચિતો ચ ભમન્તાનં પબ્બતાનં નચ્ચેહિ. યક્ખાનં હિઙ્કારેહીતિ વિમ્હયજાતાનં યક્ખાનં વિમ્હયપ્પકાસનવસેન પવત્તેહિ હિઙ્કારસદ્દેહિ. યક્ખા હિ વિમ્હયજાતા ‘‘હિં હિ’’ન્તિ સદ્દં નિચ્છારેન્તિ. થુતિજપ્પેહીતિ પસંસાવચનેહિ. બ્રહ્માનં અપ્ફોટનેહીતિ પીતિસોમનસ્સજાતાનં બ્રહ્માનં બાહાયં પહરણસઙ્ખાતેહિ અપ્ફોટનેહિ. પીતિસોમનસ્સજાતા હિ બ્રહ્માનો વામહત્થં સમિઞ્જિત્વા દક્ખિણેન હત્થેન બાહાયં પહારં દેન્તિ. એકકોલાહલન્તિ એકતો પવત્તકોલાહલં. એકનિન્નાદન્તિ એકતો પવત્તનિગ્ઘોસં. ફલતો નિક્ખન્તા છબ્બણ્ણરસ્મિયો ઉજુકં ઉગ્ગન્ત્વા ઓનમિત્વા ચક્કવાળપબ્બતમુખવટ્ટિં આહચ્ચ તિટ્ઠન્તીતિ આહ ‘‘સકલચક્કવાળં રતનગોપાનસીવિનદ્ધં વિય કુરુમાના’’તિ. તઙ્ખણતો ચ પન પભુતીતિ વુત્તનયેન સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠિતસ્સ મહાબોધિસ્સ છબ્બણ્ણરસ્મીનં વિસ્સજ્જિતકાલતો પભુતિ. હિમવલાહકગબ્ભં પવિસિત્વા અટ્ઠાસીતિ સુવણ્ણકટાહેનેવ સદ્ધિં ઉગ્ગન્ત્વા હિમોદકપુણ્ણં વલાહકગબ્ભં પવિસિત્વા અટ્ઠાસિ. પઠમં સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠિતોયેવ હિ બોધિ પચ્છા વુત્તપ્પકારઅચ્છરિયપટિમણ્ડિતો હુત્વા હિમવલાહકગબ્ભં પવિસિત્વા અટ્ઠાસિ. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘પઠમં સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠહિ, તતો હિમગબ્ભસત્તાહં અભિસેકસત્તાહઞ્ચ વીતિનામેત્વા’’તિઆદિ. તતોયેવ ચ મહાવંસેપિ વુત્તં –

‘‘એવં સતેન મૂલાનં, તત્થેસા ગન્ધકદ્દમે;

પતિટ્ઠાસિ મહાબોધિ, પસાદેન્તી મહાજનં.

‘‘તસ્સા ખન્ધો દસહત્થો, પઞ્ચ સાખા મનોરમા;

ચતુહત્થા ચતુહત્થા, દસડ્ઢફલમણ્ડિતા.

‘‘સહસ્સન્તુ પસાખાનં, સાખાનં તાસમાસિ ચ;

એવં આસિ મહાબોધિ, મનોહરસિરિન્ધરા.

‘‘કટાહમ્હિ મહાબોધિ, પતિટ્ઠિતક્ખણે મહી;

અકમ્પિ પાટિહીરાનિ, અહેસું વિવિધાનિ ચ.

‘‘સયં નાદેહિ તૂરિયાનં, દેવેસુ માનુસેસુ ચ;

સાધુકારનિન્નાદેહિ, દેવબ્રહ્મગણસ્સ ચ.

‘‘મેઘાનં મિગપક્ખીનં, યક્ખાદીનં રવેહિ ચ;

રવેહિ ચ મહીકમ્પે, એકકોલાહલં અહુ.

‘‘બોધિયા ફલપત્તેહિ, છબ્બણ્ણરંસિયો સુભા;

નિક્ખમિત્વા ચક્કવાળં, સકલં સોભયિંસુ ચ.

‘‘સકટાહા મહાબોધિ, ઉગ્ગન્ત્વાન તતો નભં;

અટ્ઠાસિ હિમગબ્ભમ્હિ, સત્તાહાનિ અદસ્સના’’તિ.

તસ્મા સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠિતોયેવ બોધિ કટાહેનેવ સદ્ધિ ઉગ્ગન્ત્વા હિમવલાહકગબ્ભં પવિસિત્વા અટ્ઠાસીતિ વેદિતબ્બં.

હેટ્ઠા પન ભગવતો અધિટ્ઠાનક્કમં દસ્સેન્તેન યં વુત્તં –

‘‘ભગવા કિર મહાપરિનિબ્બાનમઞ્ચે નિપન્નો લઙ્કાદીપે મહાબોધિપતિટ્ઠાપનત્થાય અસોકમહારાજા મહાબોધિગ્ગહણત્થં ગમિસ્સતિ, તદા મહાબોધિસ્સ દક્ખિણસાખા સયમેવ છિજ્જિત્વા સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠાતૂતિ અધિટ્ઠાસિ, ઇદમેકમધિટ્ઠાનં.

‘‘તત્થ પતિટ્ઠાનકાલે ચ ‘મહાબોધિ હિમવલાહકગબ્ભં પવિસિત્વા તિટ્ઠતૂ’તિ અધિટ્ઠાસિ, ઇદં દુતિયમધિટ્ઠાનં.

‘‘સત્તમે દિવસે હિમવલાહકગબ્ભતો ઓરુય્હ સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠહન્તો પત્તેહિ ચ ફલેહિ ચ છબ્બણ્ણરસ્મિયો મુઞ્ચતૂતિ અધિટ્ઠાસિ, ઇદં તતિયમધિટ્ઠાન’’ન્તિ.

તં ઇમિના ન સમેતિ. તત્થ હિ પઠમં હિમવલાહકગબ્ભં પવિસિત્વા પચ્છા સત્તમે દિવસે હિમવલાહકગબ્ભતો ઓરુય્હ છબ્બણ્ણરંસિવિસ્સજ્જનં સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠહનઞ્ચ વુત્તં, તસ્મા અટ્ઠકથાય પુબ્બેનાપરં ન સમેતિ. મહાવંસે પન અધિટ્ઠાનેપિ પઠમં સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠહનં પચ્છાયેવ છબ્બણ્ણરંસિવિસ્સજ્જનં હિમવલાહકગબ્ભપવિસનઞ્ચ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પરિનિબ્બાનમઞ્ચમ્હિ, નિપન્નેન જિનેન હિ;

કતં મહાઅધિટ્ઠાનં, પઞ્ચકં પઞ્ચચક્ખુના.

‘‘ગય્હમાના મહાબોધિ-સાખાસોકેન દક્ખિણા;

છિજ્જિત્વાન સયંયેવ, પતિટ્ઠાતુ કટાહકે.

‘‘પતિટ્ઠહિત્વા સા સાખા, છબ્બણ્ણરસ્મિયો સુભા;

રાજયન્તી દિસા સબ્બા, ફલપત્તેહિ મુઞ્ચતુ.

‘‘સસુવણ્ણકટાહા સા, ઉગ્ગન્ત્વાન મનોરમા;

અદિસ્સમાના સત્તાહં, હિમગબ્ભમ્હિ તિટ્ઠતૂ’’તિ.

બોધિવંસેપિ ચ અયમેવ અધિટ્ઠાનક્કમો વુત્તો, તસ્મા અટ્ઠકથાયં વુત્તો અધિટ્ઠાનક્કમો યથા પુબ્બેનાપરં ન વિરુજ્ઝતિ, તથા વીમંસિત્વા ગહેતબ્બો.

હિમઞ્ચ છબ્બણ્ણરંસિયો ચ આવત્તિત્વા મહાબોધિમેવ પવિસિંસૂતિ મહાબોધિં પટિચ્છાદેત્વા ઠિતં હિમઞ્ચ બોધિતો નિક્ખન્તછબ્બણ્ણરસ્મિયો ચ આવત્તિત્વા પદક્ખિણં કત્વા બોધિમેવ પવિસિંસુ, બોધિપવિટ્ઠા વિય હુત્વા અન્તરહિતાતિ વુત્તં હોતિ. એત્થ પન ‘‘હિમઞ્ચ રંસિયો ચા’’તિ અયમેવ પાઠો સતસોધિતસમ્મતે પોરાણપોત્થકે સેસેસુ ચ સબ્બપોત્થકેસુ દિસ્સતિ. મહાવંસેપિ ચેતં વુત્તં –

‘‘અતીતે તમ્હિ સત્તાહે, સબ્બે હિમવલાહકા;

પવિસિંસુ મહાબોધિં, સબ્બા તા રંસિયોપિ ચા’’તિ.

કેનચિ પન ‘‘પઞ્ચ રંસિયો’’તિ પાઠં પરિકપ્પેત્વા યં વુત્તં ‘‘સબ્બદિસાહિ પઞ્ચ રસ્મિયો આવત્તિત્વાતિ પઞ્ચહિ ફલેહિ નિક્ખન્તત્તા પઞ્ચ, તા પન છબ્બણ્ણાવા’’તિ, તં તસ્સ સમ્મોહવિજમ્ભિતમત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. પરિપુણ્ણખન્ધસાખાપસાખપઞ્ચફલપટિમણ્ડિતોતિ પરિપુણ્ણખન્ધસાખાપસાખાહિ ચેવ પઞ્ચહિ ચ ફલેહિ પટિમણ્ડિતો, સમન્તતો વિભૂસિતોતિ અત્થો. અભિસેકં દત્વાતિ અનોતત્તોદકેન અભિસેકં દત્વા. મહાબોધિટ્ઠાનેયેવ અટ્ઠાસીતિ બોધિસમીપેયેવ વસિ.

પુબ્બકત્તિકપવારણાદિવસેતિ અસ્સયુજમાસસ્સ જુણ્હપક્ખપુણ્ણમિયં. ચાતુદ્દસીઉપોસથત્તા દ્વિસત્તાહે જાતે ઉપોસથો સમ્પત્તોતિ આહ ‘‘કાળપક્ખસ્સ ઉપોસથદિવસે’’તિ, અસ્સયુજમાસકાળપક્ખસ્સ ચાતુદ્દસીઉપોસથેતિ અત્થો. પાચીનમહાસાલમૂલે ઠપેસીતિ નગરસ્સ પાચીનદિસાભાગે જાતસ્સ મહાસાલરુક્ખસ્સ હેટ્ઠા મણ્ડપં કારેત્વા તત્થ ઠપેસિ. સત્તરસમે દિવસેતિ પાટિપદદિવસતો દુતિયદિવસે. કત્તિકછણપૂજં અદ્દસાતિ કત્તિકછણવસેન બોધિસ્સ કરિયમાનં પૂજં સુમનસામણેરો અદ્દસ, દિસ્વા ચ આગતો સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. તં સન્ધાયેવ ચ થેરો બોધિઆહરણત્થં પેસેસિ.

અટ્ઠારસ દેવતાકુલાનીતિ મહાબોધિં પરિવારેત્વા ઠિતનાગયક્ખાદિદેવતાકુલાનિ દત્વાતિ સમ્બન્ધો. અમચ્ચકુલાનિ બોધિસ્સ કત્તબ્બવિચારણત્થાય અદાસિ, બ્રાહ્મણકુલાનિ લોકસમ્મતત્તા ઉદકાસિઞ્ચનત્થાય અદાસિ, કુટુમ્બિયકુલાનિ બોધિસ્સ કત્તબ્બપૂજોપકરણગોપનત્થાય અદાસિ. ‘‘ગોપકા રાજકમ્મિનો તથા તરચ્છા’’તિ મહાગણ્ઠિપદે વુત્તં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘ગોપકકુલાનિ બોધિસિઞ્ચનત્થં ખીરધેનુપાલનત્થાય તરચ્છકુલાનિ કાલિઙ્ગકુલાનિ વિસ્સાસિકાનિ પધાનમનુસ્સકુલાની’’તિ વુત્તં. કાલિઙ્ગકુલાનીતિ એત્થ ‘‘ઉદકાદિગાહકા કાલિઙ્ગા’’તિ મહાગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘કલિઙ્ગેસુ જનપદે જાતિસમ્પન્નકુલં કાલિઙ્ગકુલ’’ન્તિ કેચિ. ઇમિના પરિવારેનાતિ સહત્થે કરણવચનં, ઇમિના વુત્તપ્પકારપરિવારેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. વિઞ્ઝાટવિં સમતિક્કમ્માતિ રાજા સયમ્પિ મહાબોધિસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તો સેનઙ્ગપરિવુતો થલપથેન ગચ્છન્તો વિઞ્ઝાટવિં નામ અટવિં અતિક્કમિત્વા. તામલિત્તિં અનુપ્પત્તોતિ તામલિત્તિં નામ તિત્થં સમ્પત્તો. ઇદમસ્સ તતિયન્તિ સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠિતમહાબોધિસ્સ રજ્જસમ્પદાનં સન્ધાય વુત્તં. તતો પુબ્બે પનેસ એકવારં સદ્ધાય સકલજમ્બુદીપરજ્જેન મહાબોધિં પૂજેસિયેવ, તસ્મા તેન સદ્ધિં ચતુત્થમિદં રજ્જસમ્પદાનં. મહાબોધિં પન યસ્મિં યસ્મિં દિવસે રજ્જેન પૂજેસિ, તસ્મિં તસ્મિં દિવસે સકલજમ્બુદીપરજ્જતો ઉપ્પન્નં આયં ગહેત્વા મહાબોધિપૂજં કારેસિ.

માગસિરમાસસ્સાતિ મિગસિરમાસસ્સ. પઠમપાટિપદદિવસેતિ સુક્કપક્ખપાટિપદદિવસે. તઞ્હિ કણ્હપક્ખપાટિપદદિવસં અપેક્ખિત્વા ‘‘પઠમપાટિપદદિવસ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ ઇમસ્મિં દીપે પવત્તમાનવોહારં ગહેત્વા વુત્તં. તત્થ પન પુણ્ણમિતો પટ્ઠાય યાવ અપરા પુણ્ણમી, તાવ એકો માસોતિ વોહારસ્સ પવત્તત્તા તેન વોહારેન ‘‘દુતિયપાટિપદદિવસે’’તિ વત્તબ્બં સિયા. તત્થ હિ કણ્હપક્ખપાટિપદદિવસં ‘‘પઠમપાટિપદ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઉક્ખિપિત્વાતિ મહાસાલમૂલે દિન્નેહિ સોળસહિ જાતિસમ્પન્નકુલેહિ સદ્ધિં ઉક્ખિપિત્વાતિ વદન્તિ. ગચ્છતિ વતરેતિ એત્થ અરેતિ ખેદે. તેનેવાહ ‘‘કન્દિત્વા’’તિ, બોધિયા અદસ્સનં અસહમાનો રોદિત્વા પરિદેવિત્વાતિ અત્થો. સરસરંસિજાલન્તિ એત્થ પન હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. મહાબોધિસમારુળ્હાતિ મહાબોધિના સમારુળ્હા. પસ્સતો પસ્સતોતિ અનાદરે સામિવચનં, પસ્સન્તસ્સેવાતિ અત્થો. મહાસમુદ્દતલં પક્ખન્તાતિ મહાસમુદ્દસ્સ ઉદકતલં પક્ખન્દિ. સમન્તા યોજનન્તિ સમન્તતો એકેકેન પસ્સેન યોજનપ્પમાણે પદેસે. અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં. વીચિયો વૂપસન્તાતિ વીચિયો ન ઉટ્ઠહિંસુ, નાહેસુન્તિ વુત્તં હોતિ. પવજ્જિંસૂતિ વિરવિંસુ, નાદં પવત્તયિંસૂતિ અત્થો. રુક્ખાદિસન્નિસ્સિતાહીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન પબ્બતાદિસન્નિસ્સિતા દેવતા સઙ્ગણ્હાતિ.

સુપણ્ણરૂપેનાતિ સુપણ્ણસદિસેન રૂપેન. નાગકુલાનિ સન્તાસેસીતિ મહાબોધિગ્ગહણત્થં આગતાનિ નાગકુલાનિ સન્તાસેસિ, તેસં ભયં ઉપ્પાદેત્વા પલાપેસીતિ વુત્તં હોતિ. તદા હિ સમુદ્દવાસિનો નાગા મહાબોધિં ગહેતું વાતવસ્સન્ધકારાદીહિ મહન્તં વિકુબ્બનં અકંસુ. તતો સઙ્ઘમિત્તત્થેરી ગરુળવણ્ણં માપેત્વા તેન ગરુળરૂપેન આકાસં પૂરયમાના સિખામરીચિજાલેન ગગનં એકન્ધકારં કત્વા પક્ખપ્પહારવાતેન મહાસમુદ્દં આલોળેત્વા સંવટ્ટજલધિનાદસદિસેન રવેન નાગાનં હદયાનિ ભિન્દન્તી વિય તાસેત્વા નાગે પલાપેસિ. તે ચ ઉત્રસ્તરૂપા નાગા આગન્ત્વાતિ તે ચ વુત્તનયેન ઉત્તાસિતા નાગા પુન આગન્ત્વા. તં વિભૂતિન્તિ તં ઇદ્ધિપાટિહારિયસઙ્ખાતં વિભૂતિં, તં અચ્છરિયન્તિ વુત્તં હોતિ. થેરી યાચિત્વાતિ ‘‘અય્યે, અમ્હાકં ભગવા મુચલિન્દનાગરાજસ્સ ભોગાવલિં અત્તનો ગન્ધકુટિં કત્વા સત્તાહં તસ્સ સઙ્ગહં અકાસિ. અભિસમ્બુજ્ઝનદિવસે નેરઞ્જરાનદીતીરે અત્તનો ઉચ્છિટ્ઠપત્તં મહાકાળનાગસ્સ વિસ્સજ્જેસિ. ઉરુવેલનાગેન માપિતં વિસધૂમદહનં અગણેત્વા તસ્સ સરણસીલાભરણમદાસિ. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં પેસેત્વા નન્દોપનન્દનાગરાજાનં દમેત્વા નિબ્બિસં અકાસિ. એવં સો લોકનાયકો અમ્હાકં ઉપકારકો, ત્વમ્પિ નો દોસમસ્સરિત્વા મુહુત્તં મહાબોધિં વિસ્સજ્જેત્વા નાગલોકસ્સ સગ્ગમોક્ખમગ્ગં સમ્પાદેહી’’તિ એવં યાચિત્વા. મહાબોધિવિયોગદુક્ખિતોતિ મહાબોધિવિયોગેન દુક્ખિતો સઞ્જાતમાનસિકદુક્ખો. કન્દિત્વાતિ ઇમસ્સ પરિયાયવચનમત્તં રોદિત્વાતિ, ગુણકિત્તનવસેન વા પુનપ્પુનં રોદિત્વા, વિલાપં કત્વાતિ અત્થો.

ઉત્તરદ્વારતોતિ અનુરાધપુરસ્સ ઉત્તરદ્વારતો. મગ્ગં સોધાપેત્વાતિ ખાણુકણ્ટકાદીનં ઉદ્ધરાપનવસેન મગ્ગં સોધાપેત્વા. અલઙ્કારાપેત્વાતિ વાલુકાદીનં ઓકિરાપનાદિવસેન સજ્જેત્વા. સમુદ્દસાલવત્થુસ્મિન્તિ સમુદ્દાસન્નસાલાય વત્થુભૂતે પદેસે. તસ્મિં કિર પદેસે ઠિતેહિ સમુદ્દસ્સ દિટ્ઠત્તા તં અચ્છરિયં પકાસેતું તત્થ એકા સાલા કતા. સા નામેન ‘‘સમુદ્દાસન્નસાલા’’તિ પાકટા જાતા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સમુદ્દાસન્નસાલાય, ઠાને ઠત્વા મહણ્ણવે;

આગચ્છન્તં મહાબોધિં, મહાથેરિદ્ધિયાદ્દસ.

‘‘તસ્મિં ઠાને કતા સાલા, પકાસેતું તમબ્ભુતં;

‘સમુદ્દાસન્નસાલા’તિ, નામેનાસિધ પાકટા’’તિ.

તાય વિભૂતિયાતિ તાય વુત્તપ્પકારાય પૂજાસક્કારાદિસમ્પત્તિયા. થેરસ્સાતિ મહામહિન્દત્થેરસ્સ. મગ્ગસ્સ કિર ઉભોસુ પસ્સેસુ અન્તરન્તરા પુપ્ફેહિ કૂટાગારસદિસસણ્ઠાનાનિ પુપ્ફચેતિયાનિ કારાપેસિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘અન્તરન્તરે પુપ્ફઅગ્ઘિયાનિ ઠપેન્તો’’તિ. આગતો વતરેતિ એત્થ અરેતિ પસંસાયં, સાધુ વતાતિ અત્થો. સોળસહિ જાતિસમ્પન્નકુલેહીતિ અટ્ઠહિ અમચ્ચકુલેહિ અટ્ઠહિ ચ બ્રાહ્મણકુલેહીતિ એવં સોળસહિ જાતિસમ્પન્નકુલેહિ. સમુદ્દતીરે મહાબોધિં ઠપેત્વાતિ સમુદ્દવેલાતલે અલઙ્કતપ્પટિયત્તે રમણીયે મણ્ડપે મહાબોધિં ઠપેત્વા. એવં પન કત્વા સકલતમ્બપણ્ણિરજ્જેન મહાબોધિં પૂજેત્વા સોળસન્નં કુલાનં રજ્જં નિય્યાતેત્વા સયં દોવારિકટ્ઠાને ઠત્વા તયો દિવસે અનેકપ્પકારં પૂજં કારાપેસિ. તં દસ્સેન્તો ‘‘તીણિ દિવસાની’’તિઆદિમાહ. રજ્જં વિચારેસીતિ રજ્જં વિચારેતું વિસ્સજ્જેસિ, સોળસહિ વા જાતિસમ્પન્નકુલેહિ રજ્જં વિચારાપેસીતિ અત્થો. ચતુત્થે દિવસેતિ મિગસિરમાસસ્સ સુક્કપક્ખદસમિયં. અનુપુબ્બેન અનુરાધપુરં સમ્પત્તોતિ દસમિયં અલઙ્કતપ્પટિયત્તરથે મહાબોધિં ઠપેત્વા ઉળારપૂજં કુરુમાનો પાચીનપસ્સવિહારસ્સ પતિટ્ઠાતબ્બટ્ઠાનમાનેત્વા તત્થ સઙ્ઘસ્સ પાતરાસં પવત્તેત્વા મહિન્દત્થેરેન ભાસિતં નાગદીપે દસબલેન કતં નાગદમનં સુત્વા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધેન નિસજ્જાદિના પરિભુત્તટ્ઠાનેસુ થૂપાદીહિ સક્કારં કરિસ્સામી’’તિ સઞ્ઞાણં કારેત્વા તતો આહરિત્વા તવક્કબ્રાહ્મણસ્સ ગામદ્વારે ઠપેત્વા પૂજેત્વા એવં તસ્મિં તસ્મિં ઠાને પૂજં કત્વા ઇમિના અનુક્કમેન અનુરાધપુરં સમ્પત્તો. ચાતુદ્દસીદિવસેતિ મિગસિરમાસસ્સેવ સુક્કપક્ખચાતુદ્દસે. વડ્ઢમાનકચ્છાયાયાતિ છાયાય વડ્ઢમાનસમયે, સાયન્હસમયેતિ વુત્તં હોતિ. સમાપત્તિન્તિ ફલસમાપત્તિં. તિલકભૂતેતિ અલઙ્કારભૂતે. રાજવત્થુદ્વારકોટ્ઠકટ્ઠાનેતિ રાજુય્યાનસ્સ દ્વારકોટ્ઠકટ્ઠાને. ‘‘સકલરજ્જં મહાબોધિસ્સ દિન્નપુબ્બત્તા ઉપચારત્થં રાજા દોવારિકવેસં ગણ્હી’’તિ વદન્તિ.

અનુપુબ્બવિપસ્સનન્તિ ઉદયબ્બયાદિઅનુપુબ્બવિપસ્સનં. પટ્ઠપેત્વાતિ આરભિત્વા. અત્થઙ્ગમિતેતિ અત્થઙ્ગતે. ‘‘સહ બોધિપતિટ્ઠાનેના’’તિ વત્તબ્બે વિભત્તિવિપરિણામં કત્વા ‘‘સહ બોધિપતિટ્ઠાના’’તિ નિસ્સક્કવચનં કતં. સતિ હિ સહયોગે કરણવચનેન ભવિતબ્બં. મહાપથવી અકમ્પીતિ ચ ઇદં મુખમત્તનિદસ્સનં, અઞ્ઞાનિપિ અનેકાનિ અચ્છરિયાનિ અહેસુંયેવ. તથા હિ સહ બોધિપતિટ્ઠાનેન ઉદકપરિયન્તં કત્વા મહાપથવી અકમ્પિ, તાનિ મૂલાનિ કટાહમુખવટ્ટિતો ઉગ્ગન્ત્વા તં કટાહં વિનન્ધન્તા પથવીતલમોતરિંસુ, સમન્તતો દિબ્બકુસુમાનિ વસ્સિંસુ, આકાસે દિબ્બતૂરિયાનિ વજ્જિંસુ, મહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા વુટ્ઠિધારમકાસિ, આકાસપદેસા વિરવિંસુ, વિજ્જુલતા નિચ્છરિંસુ. દેવતા સાધુકારમદંસુ, સમાગતા સકલદીપવાસિનો ગન્ધમાલાદીહિ પૂજયિંસુ, ગહિતમકરન્દા મન્દમારુતા વાયિંસુ, સમન્તતો ઘનસીતલહિમવલાહકા મહાબોધિં છાદયિંસુ. એવં બોધિ પથવિયં પતિટ્ઠહિત્વા હિમગબ્ભે સન્નિસીદિત્વા સત્તાહં લોકસ્સ અદસ્સનં અગમાસિ. હિમગબ્ભે સન્નિસીદીતિ હિમગબ્ભસ્સ અન્તો અટ્ઠાસિ. વિપ્ફુરન્તાતિ વિપ્ફુરન્તા ઇતો ચિતો ચ સંસરન્તા. નિચ્છરિંસૂતિ નિક્ખમિંસુ. દસ્સિંસૂતિ પઞ્ઞાયિંસુ. સબ્બે દીપવાસિનોતિ સબ્બે તમ્બપણ્ણિદીપવાસિનો. ઉત્તરસાખતો એકં ફલન્તિ ઉત્તરસાખાય ઠિતં એકં ફલં. ‘‘પાચીનસાખાય એકં ફલ’’ન્તિપિ કેચિ. મહાઆસનટ્ઠાનેતિ પુબ્બપસ્સે મહાસિલાસનેન પતિટ્ઠિતટ્ઠાને. ઇસ્સરનિમ્માનવિહારેતિ ઇસ્સરનિમ્માનસઙ્ખાતે કસ્સપગિરિવિહારે. ‘‘ઇસ્સરનિમ્માનવિહારે’’તિ હિ પુબ્બસઙ્કેતવસેન વુત્તં, ઇદાનિ પન સો વિહારો ‘‘કસ્સપગિરી’’તિ પઞ્ઞાતો. ‘‘ઇસ્સરસમણારામે’’તિપિ કેચિ પઠન્તિ. તથા ચ વુત્તં –

‘‘તવક્કબ્રાહ્મણગામે, થૂપારામે તથેવ ચ;

ઇસ્સરસમણારામે, પઠમે ચેતિયઙ્ગણે’’તિ.

યોજનિયઆરામેસૂતિ અનુરાધપુરસ્સ સમન્તા યોજનસ્સ અન્તો કતઆરામેસુ. સમન્તા પતિટ્ઠિતે મહાબોધિમ્હીતિ સમ્બન્ધો. અનુરાધપુરસ્સ સમન્તા એવં પુત્તનત્તુપરમ્પરાય મહાબોધિમ્હિ પતિટ્ઠિતેતિ અત્થો. લોહપાસાદટ્ઠાનં પૂજેસીતિ લોહપાસાદસ્સ કત્તબ્બટ્ઠાનં પૂજેસિ. ‘‘કિઞ્ચાપિ લોહપાસાદં દેવાનંપિયતિસ્સોયેવ મહારાજા કારેસ્સતિ, તથાપિ તસ્મિં સમયે અભાવતો ‘અનાગતે’તિ વુત્ત’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘દુટ્ઠગામણિઅભયેનેવ કારિતો લોહપાસાદો’’તિ વદન્તિ. મૂલાનિ પનસ્સ ન તાવ ઓતરન્તીતિ ઇમિના, મહારાજ, ઇમસ્મિં દીપે સત્થુસાસનં પતિટ્ઠિતમત્તમેવ અહોસિ, ન તાવ સુપતિટ્ઠિતન્તિ દસ્સેતિ, અસ્સ સત્થુસાસનસ્સ મૂલાનિ પન ન તાવ ઓતિણ્ણાનીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ઓતરન્તીતિ હિ અતીતત્થે વત્તમાનવચનં. તેનેવાહ ‘‘કદા પન ભન્તે મૂલાનિ ઓતિણ્ણાનિ નામ ભવિસ્સન્તી’’તિ. યો અમચ્ચો ચતુપણ્ણાસાય જેટ્ઠકકનિટ્ઠભાતુકેહિ સદ્ધિં ચેતિયગિરિમ્હિ પબ્બજિતો, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘મહાઅરિટ્ઠો ભિક્ખૂ’’તિ. મેઘવણ્ણાભયસ્સ અમચ્ચસ્સ પરિવેણટ્ઠાનેતિ મેઘવણ્ણાભયસ્સ રઞ્ઞો અમચ્ચેન કત્તબ્બસ્સ પરિવેણસ્સ વત્થુભૂતે ઠાને. મણ્ડપપ્પકારન્તિ મણ્ડપસદિસં. સદિસત્થમ્પિ હિ પકારસદ્દં વણ્ણયન્તિ. સાસનસ્સ મૂલાનિ ઓતરન્તાનિ પસ્સિસ્સામીતિ ઇમિના સાસનસ્સ સુટ્ઠુ પતિટ્ઠાનાકારં પસ્સિસ્સામીતિ દીપેતિ.

મેઘવિરહિતસ્સ નિમ્મલસ્સેવ આકાસસ્સ વિરવિતત્તા ‘‘આકાસં મહાવિરવં રવી’’તિ વુત્તં. પચ્ચેકગણીહીતિ વિસું વિસું ગણાચરિયેહિ. પચ્ચેકં ગણં એતેસં અત્થીતિ પચ્ચેકગણિનો. યથા વેજ્જો ગિલાનેસુ કરુણાય તિકિચ્છનમેવ પુરક્ખત્વા વિગતચ્છન્દદોસો જિગુચ્છનીયેસુ વણેસુ ગુય્હટ્ઠાનેસુ ચ ભેસજ્જલેપનાદિના તિકિચ્છનમેવ કરોતિ, એવં ભગવાપિ કિલેસબ્યાધિપીળિતેસુ સત્તેસુ કરુણાય તે સત્તે કિલેસબ્યાધિદુક્ખતો મોચેતુકામો અવત્તબ્બારહાનિ ગુય્હટ્ઠાનનિસ્સિતાનિપિ અસપ્પાયાનિ વદન્તો વિનયપઞ્ઞત્તિયા સત્તાનં કિલેસબ્યાધિં તિકિચ્છતિ. તેન વુત્તં ‘‘સત્થુ કરુણાગુણપરિદીપક’’ન્તિ. અનુસિટ્ઠિકરાનન્તિ અનુસાસનીકરાનં, યે ભગવતો અનુસાસનિં સમ્મા પટિપજ્જન્તિ, તેસન્તિ અત્થો. કાયકમ્મવચીકમ્મવિપ્ફન્દિતવિનયનન્તિ કાયવચીદ્વારેસુ અજ્ઝાચારવસેન પવત્તસ્સ કિલેસવિપ્ફન્દિતસ્સ વિનયનકરં.

રાજિનોતિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, રાજાનમનુસાસિંસૂતિ અત્થો. આલોકન્તિ ઞાણાલોકં. નિબ્બાયિંસુ મહેસયોતિ એત્થ મહામહિન્દત્થેરો દ્વાદસવસ્સિકો હુત્વા તમ્બપણ્ણિદીપં સમ્પત્તો, તત્થ દ્વે વસ્સાનિ વસિત્વા વિનયં પતિટ્ઠપેસિ. દ્વાસટ્ઠિવસ્સિકો હુત્વા પરિનિબ્બુતોતિ વદન્તિ.

તેસં થેરાનં અન્તેવાસિકાતિ તેસં મહામહિન્દત્થેરપ્પમુખાનં થેરાનં અન્તેવાસિકા. તિસ્સદત્તાદયો પન મહાઅરિટ્ઠત્થેરસ્સ અન્તેવાસિકા, તસ્મા તિસ્સદત્તકાળસુમનદીઘસુમનાદયો મહાઅરિટ્ઠત્થેરસ્સ અન્તેવાસિકા ચાતિ યોજેતબ્બં. અન્તેવાસિકાનં અન્તેવાસિકાતિ ઉભયથા વુત્તઅન્તેવાસિકાનં અન્તેવાસિકા. પુબ્બે વુત્તપ્પકારાતિ –

‘‘તતો મહિન્દો ઇટ્ટિયો, ઉત્તિયો સમ્બલો તથા;

ભદ્દનામો ચ પણ્ડિતો.

‘‘એતે નાગા મહાપઞ્ઞા, જમ્બુદીપા ઇધાગતા;

વિનયં તે વાચયિંસુ, પિટકં તમ્બપણ્ણિયા.

‘‘નિકાયે પઞ્ચ વાચેસું, સત્ત ચેવ પકરણે;

તતો અરિટ્ઠો મેધાવી, તિસ્સદત્તો ચ પણ્ડિતો.

‘‘વિસારદો કાળસુમનો, થેરો ચ દીઘનામકો’’તિ. –

એવમાદિના પુબ્બે વુત્તપ્પકારા આચરિયપરમ્પરા.

આચરિયપરમ્પરકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વિનયાનિસંસકથાવણ્ણના

એત્તાવતા ચ ‘‘કેનાભત’’ન્તિ ઇમં પઞ્હં વિત્થારતો વિભજિત્વા ઇદાનિ ‘‘કત્થ પતિટ્ઠિત’’ન્તિ ઇમં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો આહ ‘‘કત્થ પતિટ્ઠિત’’ન્તિઆદિ. તત્થ તેલમિવાતિ સીહતેલમિવ. અધિમત્તસતિગતિધીતિમન્તેસૂતિ એત્થ સતીતિ બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા ધારણકસતિ. ગતીતિ ઉગ્ગણ્હનકગતિ. ધીતીતિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા ગણ્હનકઞાણં. ગતીતિ વા પઞ્ઞાગતિ. ધીતીતિ બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હનવીરિયં સજ્ઝાયનવીરિયં ધારણવીરિયઞ્ચ. લજ્જીસૂતિ પાપજિગુચ્છનકલક્ખણાય લજ્જાય સમન્નાગતેસુ. કુક્કુચ્ચકેસૂતિ અણુમત્તેસુપિ વજ્જેસુ દોસદસ્સાવિતાય કપ્પિયાકપ્પિયં નિસ્સાય કુક્કુચ્ચકારીસુ. સિક્ખાકામેસૂતિ અધિસીલઅઅચિત્તઅધિપઞ્ઞાવસેન તિસ્સો સિક્ખા કામયમાનેસુ સમ્પિયાયિત્વા સિક્ખન્તેસુ.

અકત્તબ્બતો નિવારેત્વા કત્તબ્બેસુ પતિટ્ઠાપનતો માતાપિતુટ્ઠાનિયોતિ વુત્તં. આચારગોચરકુસલતાતિ વેળુદાનાદિમિચ્છાજીવસ્સ કાયપાગબ્ભિયાદીનઞ્ચ અકરણેન સબ્બસો અનાચારં વજ્જેત્વા ‘‘કાયિકો અવીતિક્કમો વાચસિકો અવીતિક્કમો’’તિ (વિભ. ૫૧૧) એવં વુત્તભિક્ખુસારુપ્પઆચારસમ્પત્તિયા વેસિયાદિઅગોચરં વજ્જેત્વા પિણ્ડપાતાદિઅત્થં ઉપસઙ્કમિતું યુત્તટ્ઠાનસઙ્ખાતગોચરેન ચ સમ્પન્નત્તા સમણાચારેસુ ચેવ સમણગોચરેસુ ચ કુસલતા. અપિચ યો ભિક્ખુ સત્થરિ સગારવો સપ્પતિસ્સો સબ્રહ્મચારીસુ સગારવો સપ્પતિસ્સો હિરોત્તપ્પસમ્પન્નો સુનિવત્થો સુપારુતો પાસાદિકેન અભિક્કન્તેન પટિક્કન્તેન આલોકિતેન વિલોકિતેન સમિઞ્જિતેન પસારિતેન ઓક્ખિત્તચક્ખુ ઇરિયાપથસમ્પન્નો ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો ભોજને મત્તઞ્ઞૂ જાગરિયમનુયુત્તો સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતો અપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠો આરદ્ધવીરિયો પવિવિત્તો અસંસટ્ઠો આભિસમાચારિકેસુ સક્કચ્ચકારી ગરુચિત્તીકારબહુલો વિહરતિ, અયં વુચ્ચતિ આચારો.

ગોચરો પન ઉપનિસ્સયગોચરો આરક્ખગોચરો ઉપનિબન્ધગોચરોતિ તિવિધો. તત્થ દસકથાવત્થુગુણસમન્નાગતો કલ્યાણમિત્તો, યં નિસ્સાય અસ્સુતં સુણાતિ, સુતં પરિયોદાપેતિ, કઙ્ખં વિતરતિ, દિટ્ઠિં ઉજું કરોતિ, ચિત્તં પસાદેતિ, યસ્સ વા પન અનુસિક્ખમાનો સદ્ધાય વડ્ઢતિ, સીલેન, સુતેન, ચાગેન, પઞ્ઞાય વડ્ઢતિ, અયં ઉપનિસ્સયગોચરો. યો પન ભિક્ખુ અન્તરઘરં પવિટ્ઠો વીથિપટિપન્નો ઓક્ખિત્તચક્ખુ યુગમત્તદસ્સાવી સંવુતો ગચ્છતિ, ન હત્થિં ઓલોકેન્તો, ન અસ્સં, ન રથં, ન પત્તિં, ન ઇત્થિં, ન પુરિસં ઓલોકેન્તો, ન ઉદ્ધં ઓલોકેન્તો, ન અધો ઓલોકેન્તો, ન દિસાવિદિસમ્પિ પેક્ખમાનો ગચ્છતિ, અયં આરક્ખગોચરો. ઉપનિબન્ધગોચરો પન ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, યત્થ ભિક્ખુ અત્તનો ચિત્તં ઉપનિબન્ધતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘કો ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો ગોચરો સકો પેત્તિકો વિસયો, યદિદં ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિ. અયં ઉપનિબન્ધગોચરો. ઇતિ ઇમિના ચ આચારેન ઇમિના ચ ગોચરેન સમન્નાગતત્તા આચારગોચરકુસલતા. એવં અનાચારં અગોચરઞ્ચ વજ્જેત્વા સદ્ધાપબ્બજિતાનં યથાવુત્તઆચારગોચરેસુ કુસલભાવો વિનયધરાયત્તોતિ અયમાનિસંસો વિનયપરિયત્તિયા દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બો.

વિનયપરિયત્તિં નિસ્સાયાતિ વિનયપરિયાપુણનં નિસ્સાય. અત્તનો સીલક્ખન્ધો સુગુત્તો હોતિ સુરક્ખિતોતિ કથમસ્સ અત્તનો સીલક્ખન્ધો સુગુત્તો હોતિ સુરક્ખિતો? આપત્તિઞ્હિ આપજ્જન્તો છહાકારેહિ આપજ્જતિ અલજ્જિતા, અઞ્ઞાણતા, કુક્કુચ્ચપકતતા, અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞિતા, કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞિતા, સતિસમ્મોસાતિ. વિનયધરો પન ઇમેહિ છહાકારેહિ આપત્તિં નાપજ્જતિ.

કથં અલજ્જિતાય નાપજ્જતિ? સો હિ ‘‘પસ્સથ ભો, અયં કપ્પિયાકપ્પિયં જાનન્તોયેવ પણ્ણત્તિવીતિક્કમં કરોતી’’તિ ઇમં પરૂપવાદં રક્ખન્તોપિ અકપ્પિયભાવં જાનન્તોયેવ મદ્દિત્વા વીતિક્કમં ન કરોતિ. એવં અલજ્જિતાય નાપજ્જતિ. સહસા આપન્નમ્પિ દેસનાગામિનિં દેસેત્વા વુટ્ઠાનગામિનિયા વુટ્ઠહિત્વા સુદ્ધન્તે પતિટ્ઠાતિ, તતો –

‘‘સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં નાપજ્જતિ, આપત્તિં ન પરિગૂહતિ;

અગતિગમનઞ્ચ ન ગચ્છતિ, એદિસો વુચ્ચતિ લજ્જિપુગ્ગલો’’તિ. (પરિ. ૩૫૯) –

ઇમસ્મિં લજ્જિભાવે પતિટ્ઠિતોવ હોતિ.

કથં અઞ્ઞાણતાય નાપજ્જતિ? સો હિ કપ્પિયાકપ્પિયં જાનાતિ, તસ્મા કપ્પિયંયેવ કરોતિ, અકપ્પિયં ન કરોતિ. એવં અઞ્ઞાણતાય નાપજ્જતિ.

કથં કુક્કુચ્ચપકતતાય નાપજ્જતિ? કપ્પિયાકપ્પિયં નિસ્સાય કુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્ને વત્થું ઓલોકેત્વા માતિકં પદભાજનં અન્તરાપત્તિં અનાપત્તિં ઓલોકેત્વા કપ્પિયં ચે હોતિ, કરોતિ, અકપ્પિયં ચે, ન કરોતિ. ઉપ્પન્નં પન કુક્કુચ્ચં અવિનિચ્છિનિત્વાવ ‘‘વટ્ટતી’’તિ મદ્દિત્વા ન વીતિક્કમતિ. એવં કુક્કુચ્ચપકતતાય નાપજ્જતિ.

કથં અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞિતાદીહિ નાપજ્જતિ? સો હિ કપ્પિયાકપ્પિયં જાનાતિ, તસ્મા અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞી ન હોતિ, કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞી ન હોતિ, સુપતિટ્ઠિતા ચસ્સ સતિ હોતિ, અધિટ્ઠાતબ્બં અધિટ્ઠેતિ, વિકપ્પેતબ્બં વિકપ્પેતિ. ઇતિ ઇમેહિ છહાકારેહિ આપત્તિં નાપજ્જતિ, આપત્તિં અનાપજ્જન્તો અખણ્ડસીલો હોતિ પરિસુદ્ધસીલો. એવમસ્સ અત્તનો સીલક્ખન્ધો સુગુત્તો હોતિ સુરક્ખિતો.

કુક્કુચ્ચપકતાનન્તિ કપ્પિયાકપ્પિયં નિસ્સાય ઉપ્પન્નેન કુક્કુચ્ચેન અભિભૂતાનં. કથં પન કુક્કુચ્ચપકતાનં પટિસરણં હોતિ? તિરોરટ્ઠેસુ તિરોજનપદેસુ ચ ઉપ્પન્નકુક્કુચ્ચા ભિક્ખૂ ‘‘અસુકસ્મિં કિર વિહારે વિનયધરો વસતી’’તિ દૂરતોપિ તસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા કુક્કુચ્ચં પુચ્છન્તિ. સો તેહિ કતકમ્મસ્સ વત્થું ઓલોકેત્વા આપત્તાનાપત્તિં ગરુકલહુકાદિભેદં સલ્લક્ખેત્વા દેસનાગામિનિં દેસાપેત્વા વુટ્ઠાનગામિનિયા વુટ્ઠાપેત્વા સુદ્ધન્તે પતિટ્ઠાપેતિ. એવં કુક્કુચ્ચપકતાનં પટિસરણં હોતિ.

વિસારદો સઙ્ઘમજ્ઝે વોહરતીતિ વિગતો સારદો ભયં એતસ્સાતિ વિસારદો, અભીતોતિ અત્થો. અવિનયધરસ્સ હિ સઙ્ઘમજ્ઝે કથેન્તસ્સ ભયં સારજ્જં ઓક્કમતિ, વિનયધરસ્સ તં ન હોતિ. કસ્મા? ‘‘એવં કથેન્તસ્સ દોસો હોતિ, એવં ન દોસો’’તિ ઞત્વા કથનતો.

પચ્ચત્થિકે સહધમ્મેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગણ્હાતીતિ એત્થ દ્વિધા પચ્ચત્થિકા નામ અત્તપચ્ચત્થિકા ચ સાસનપચ્ચત્થિકા ચ. તત્થ મેત્તિયભુમ્મજકા ચ ભિક્ખૂ વડ્ઢો ચ લિચ્છવી અમૂલકેન અન્તિમવત્થુના ચોદેસું, ઇમે અત્તપચ્ચત્થિકા નામ. યે વા પનઞ્ઞેપિ દુસ્સીલા પાપધમ્મા, સબ્બે તે અત્તપચ્ચત્થિકા. વિપરીતદસ્સના પન અરિટ્ઠભિક્ખુકણ્ટકસામણેરવેસાલિકવજ્જિપુત્તકા મહાસઙ્ઘિકાદયો ચ અબુદ્ધસાસનં ‘‘બુદ્ધસાસન’’ન્તિ વત્વા કતપગ્ગહા સાસનપચ્ચત્થિકા નામ. તે સબ્બેપિ સહધમ્મેન સહકારણેન વચનેન યથા તં અસદ્ધમ્મં પતિટ્ઠાપેતું ન સક્કોન્તિ, એવં સુનિગ્ગહિતં કત્વા નિગ્ગણ્હાતિ.

સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયા પટિપન્નો હોતીતિ એત્થ પન તિવિધો સદ્ધમ્મો પરિયત્તિપટિપત્તિઅધિગમવસેન. તત્થ તિપિટકં બુદ્ધવચનં પરિયત્તિસદ્ધમ્મો નામ. તેરસ ધુતઙ્ગગુણા ચુદ્દસ ખન્ધકવત્તાનિ દ્વેઅસીતિ મહાવત્તાનીતિ અયં પટિપત્તિસદ્ધમ્મો નામ. ચત્તારો મગ્ગા ચ ચત્તારિ ફલાનિ ચ, અયં અધિગમસદ્ધમ્મો નામ. તત્થ કેચિ થેરા ‘‘યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૬) ઇમિના સુત્તેન ‘‘સાસનસ્સ પરિયત્તિ મૂલ’’ન્તિ વદન્તિ. કેચિ થેરા ‘‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’’તિ ઇમિના સુત્તેન (દી. નિ. ૨.૨૧૪) ‘‘સાસનસ્સ પટિપત્તિ મૂલ’’ન્તિ વત્વા ‘‘યાવ પઞ્ચ ભિક્ખૂ સમ્મા પટિપન્ના સંવિજ્જન્તિ, તાવ સાસનં ઠિતં હોતી’’તિ આહંસુ. ઇતરે પન થેરા ‘‘પરિયત્તિયા અન્તરહિતાય સુપ્પટિપન્નસ્સપિ ધમ્માભિસમયો નત્થી’’તિ વત્વા આહંસુ. સચેપિ પઞ્ચ ભિક્ખૂ ચત્તારિ પારાજિકાનિ રક્ખણકા હોન્તિ, તે સદ્ધે કુલપુત્તે પબ્બાજેત્વા પચ્ચન્તિમે જનપદે ઉપસમ્પાદેત્વા દસવગ્ગગણં પૂરેત્વા મજ્ઝિમજનપદેપિ ઉપસમ્પદં કરિસ્સન્તિ. એતેનુપાયેન વીસતિવગ્ગસઙ્ઘં પૂરેત્વા અત્તનોપિ અબ્ભાનકમ્મં કત્વા સાસનં વુડ્ઢિં વિરુળ્હિં ગમયિસ્સન્તિ. એવમયં વિનયધરો તિવિધસ્સપિ સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતિયા પટિપન્નો હોતીતિ. એવમયં વિનયધરો ઇમે પઞ્ચાનિસંસે પટિલભતીતિ વેદિતબ્બો.

વિનયો સંવરત્થાયાતિઆદીસુ (પરિ. અટ્ઠ. ૩૬૬) વિનયોતિ વિનયસ્સ પરિયાપુણનં, વિનયોતિ વા વિનયપઞ્ઞત્તિ વુત્તા, તસ્મા સકલાપિ વિનયપઞ્ઞત્તિ વિનયપરિયાપુણનં વા કાયવચીદ્વારસંવરત્થાયાતિ અત્થો, આજીવપારિસુદ્ધિપરિયોસાનસ્સ સીલસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતીતિ વુત્તં હોતિ. અવિપ્પટિસારોતિ પાપપુઞ્ઞાનં કતાકતાનુસોચનવસેન પવત્તચિત્તવિપ્પટિસારાભાવો. પામોજ્જન્તિ દુબ્બલા તરુણપીતિ. પીતીતિ બલવપીતિ. પસ્સદ્ધીતિ કાયચિત્તદરથપટિપ્પસ્સદ્ધિ. સુખન્તિ કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ સુખં. તઞ્હિ દુવિધમ્પિ સમાધિસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ. સમાધીતિ ચિત્તેકગ્ગતા. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ સપ્પચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહો. નિબ્બિદાતિ વિપસ્સના. અથ વા યથાભૂતઞાણદસ્સનં તરુણવિપસ્સના, ઉદયબ્બયઞાણસ્સેતં અધિવચનં. ચિત્તેકગ્ગતા હિ તરુણવિપસ્સનાય ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ. નિબ્બિદાતિ સિખાપ્પત્તા વુટ્ઠાનગામિનિબલવવિપસ્સના. વિરાગોતિ અરિયમગ્ગો. વિમુત્તીતિ અરહત્તફલં. ચતુબ્બિધોપિ હિ અરિયમગ્ગો અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ. વિમુત્તિઞાણદસ્સનન્તિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાયાતિ કઞ્ચિ ધમ્મં અગ્ગહેત્વા અનવસેસેત્વા પરિનિબ્બાનત્થાય, અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનત્થાયાતિ અત્થો. અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનસ્સ હિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનં પચ્ચયો હોતિ તસ્મિં અનુપ્પત્તે અવસ્સં પરિનિબ્બાયિતબ્બતો, ન ચ પચ્ચવેક્ખણઞાણે અનુપ્પન્ને અન્તરા પરિનિબ્બાનં હોતિ.

એતદત્થા કથાતિ અયં વિનયકથા નામ એતદત્થાય, અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાયાતિ અત્થો. એવં સબ્બત્થપિ. મન્તનાપિ વિનયમન્તનાએવ, ‘‘એવં કરિસ્સામ, ન કરિસ્સામા’’તિ વિનયપટિબદ્ધસંસન્દના. એતદત્થા ઉપનિસાતિ ઉપનિસીદતિ એત્થ ફલં તપ્પટિબદ્ધવુત્તિતાયાતિ ઉપનિસા વુચ્ચતિ કારણં પચ્ચયોતિ. ‘‘વિનયો સંવરત્થાયા’’તિઆદિકા કારણપરમ્પરા એતદત્થાતિ અત્થો. એતદત્થં સોતાવધાનન્તિ ઇમિસ્સા પરમ્પરપચ્ચયકથાય સોતાવધાનં ઇમં કથં સુત્વા યં ઉપ્પજ્જતિ ઞાણં, તમ્પિ એતદત્થં. યદિદં અનુપાદાચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ યદિદન્તિ નિપાતો. સબ્બલિઙ્ગવિભત્તિવચનેસુ તાદિસોવ તત્થ તત્થ અત્થતો પરિણામેતબ્બો, તસ્મા એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો – યો અયં ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અનુપાદિયિત્વા ચિત્તસ્સ અરહત્તફલસઙ્ખાતો વિમોક્ખો, સોપિ એતદત્થાય અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાયાતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. યો અયં અનુપાદાચિત્તસ્સ વિમોક્ખસઙ્ખાતો મગ્ગો, હેટ્ઠા વુત્તં સબ્બમ્પિ એતદત્થમેવાતિ. એવઞ્ચ સતિ ઇમિના મહુસ્સાહતો સાધિતબ્બં નિયતપ્પયોજનં દસ્સિતં હોતિ. હેટ્ઠા ‘‘વિરાગો…પે… નિબ્બાનત્થાયા’’તિ ઇમિના પન લબ્ભમાનાનિસંસફલં દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. આયોગોતિ ઉગ્ગહણચિન્તનાદિવસેન પુનપ્પુનં અભિયોગો.

વિનયાનિસંસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય સારત્થદીપનિયં

બાહિરનિદાનવણ્ણના સમત્તા.

વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના

. સેય્યથિદન્તિ તં કતમં, તં કથન્તિ વા અત્થો. અનિયમનિદ્દેસવચનન્તિ નત્થિ એતસ્સ નિયમોતિ અનિયમો, નિદ્દિસીયતિ અત્થો એતેનાતિ નિદ્દેસો, વુચ્ચતિ એતેનાતિ વચનં, નિદ્દેસોયેવ વચનં નિદ્દેસવચનં, અનિયમસ્સ નિદ્દેસવચનં અનિયમનિદ્દેસવચનં, પઠમં અનિયમિતસ્સ સમયસ્સ નિદ્દેસવચનન્તિ અત્થો. ‘‘યેનાતિ અવત્વા તેનાતિ વુત્તત્તા અનિયમં કત્વા નિદ્દિટ્ઠવચનં અનિયમનિદ્દેસવચન’’ન્તિપિ વદન્તિ. યંતંસદ્દાનં નિચ્ચસમ્બન્ધભાવતો આહ ‘‘તસ્સ સરૂપેન અવુત્તેનપી’’તિઆદિ. તત્થ તસ્સાતિ ‘‘તેના’’તિ એતસ્સ. સરૂપેન અવુત્તેનપીતિ ‘‘યેના’’તિ એવં સરૂપતો પાળિયં અવુત્તેનપિ. અત્થતો સિદ્ધેનાતિ પરભાગે સારિપુત્તત્થેરસ્સ ઉપ્પજ્જનકપરિવિતક્કસઙ્ખાતઅત્થતો સિદ્ધેન. પરિવિતક્કે હિ સિદ્ધે યેન સમયેન પરિવિતક્કો ઉદપાદીતિ ઇદં અત્થતો સિદ્ધમેવ હોતિ. તેનેવાહ ‘‘અપરભાગે હિ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ પરિવિતક્કો સિદ્ધો’’તિઆદિ. ‘‘તેના’’તિ વત્વા તતો તદત્થમેવ ‘‘યેના’’તિ અત્થતો વુચ્ચમાનત્તા ‘‘યેના’’તિ અયં ‘‘તેના’’તિ એતસ્સ પટિનિદ્દેસો નામ જાતો. પટિનિદ્દેસોતિ ચ વિત્થારનિદ્દેસોતિ અત્થો.

અપરભાગે હીતિ એત્થ હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ, યસ્માતિ અત્થો. વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતોતિ ‘‘એતસ્સ ભગવા કાલો, એતસ્સ સુગત કાલો, યં ભગવા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેય્ય, ઉદ્દિસેય્ય પાતિમોક્ખં. યથયિદં બ્રહ્મચરિયં અદ્ધનિયં અસ્સ ચિરટ્ઠિતિક’’ન્તિ એવં પવત્તસ્સ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનસ્સ કારણભૂતોતિ અત્થો. પરિવિતક્કોતિ ‘‘કતમેસાનં ખો બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં બ્રહ્મચરિયં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસિ, કતમેસાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં બ્રહ્મચરિયં ચિરટ્ઠિતિકં અહોસી’’તિ એવં પવત્તો પરિવિતક્કો. યંતંસદ્દાનં નિચ્ચસમ્બન્ધોતિ આહ ‘‘તસ્મા યેન સમયેના’’તિઆદિ. પુબ્બે વા પચ્છા વા અત્થતો સિદ્ધેનાતિ પુબ્બે વા પચ્છા વા ઉપ્પન્નઅત્થતો સિદ્ધેન. પટિનિદ્દેસો કત્તબ્બોતિ એતસ્સ ‘‘યદિદ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘પટિનિદ્દેસો કત્તબ્બો’’તિ યદિદં યં ઇદં વિધાનં, અયં સબ્બસ્મિં વિનયે યુત્તીતિ અત્થો. અથ વા ‘‘પટિનિદ્દેસો કત્તબ્બો’’તિ યદિદં યા અયં યુત્તિ, અયં સબ્બસ્મિં વિનયે યુત્તીતિ અત્થો.

તત્રિદં મુખમત્તનિદસ્સનન્તિ તસ્સા યથાવુત્તયુત્તિયા પરિદીપને ઇદં મુખમત્તનિદસ્સનં, ઉપાયમત્તનિદસ્સનન્તિ અત્થો. મુખં દ્વારં ઉપાયોતિ હિ અત્થતો એકં. ‘‘તેન હિ ભિક્ખવે ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ પાળિં દસ્સેત્વા તત્થ પટિનિદ્દેસમાહ ‘‘યેન સુદિન્નો’’તિઆદિના. તેનાતિ હેતુઅત્થે કરણવચનત્તા તસ્સ પટિનિદ્દેસોપિ તાદિસોયેવાતિ આહ ‘‘યસ્મા પટિસેવી’’તિ. પુબ્બે અત્થતો સિદ્ધેનાતિ પુબ્બે ઉપ્પન્નમેથુનધમ્મપટિસેવનસઙ્ખાતઅત્થતો સિદ્ધેન. પચ્છા અત્થતો સિદ્ધેનાતિ રઞ્ઞા અદિન્નં દારૂનં આદિયનસઙ્ખાતપચ્છાઉપ્પન્નઅત્થતો સિદ્ધેન. સમયસદ્દોતિ એતસ્સ ‘‘દિસ્સતી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો.

સમવાયેતિ પચ્ચયસામગ્ગિયં, કારણસમવાયેતિ અત્થો. ખણેતિ ઓકાસે. અસ્સાતિ અસ્સ સમયસદ્દસ્સ સમવાયો અત્થોતિ સમ્બન્ધો. અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયાતિ એત્થ કાલો નામ ઉપસઙ્કમનસ્સ યુત્તપયુત્તકાલો. સમયો નામ તસ્સેવ પચ્ચયસામગ્ગી, અત્થતો તદનુરૂપં સરીરબલઞ્ચેવ તપ્પચ્ચયપરિસ્સયાભાવો ચ. ઉપાદાનં નામ ઞાણેન તેસં ગહણં સલ્લક્ખણં, તસ્મા કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ પઞ્ઞાય ગહેત્વા ઉપધારેત્વાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે અમ્હાકં સ્વે ગમનસ્સ યુત્તકાલો ભવિસ્સતિ, કાયે બલમત્તા ચેવ ફરિસ્સતિ, ગમનપચ્ચયા ચ અઞ્ઞો અફાસુવિહારો ન ભવિસ્સતિ, અથેતં કાલઞ્ચ ગમનકારણસમવાયસઙ્ખાતં સમયઞ્ચ ઉપધારેત્વા અપિ એવ નામ સ્વે આગચ્છેય્યામાતિ.

ખણોતિ ઓકાસો. તથાગતુપ્પાદાદિકો હિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓકાસો તપ્પચ્ચયપટિલાભહેતુત્તા, ખણો એવ ચ સમયો. યો ખણોતિ ચ સમયોતિ ચ વુચ્ચતિ, સો એકોવાતિ હિ અત્થો. મહાસમયોતિ મહાસમૂહો. પવુદ્ધં વનં પવનં, તસ્મિં પવનસ્મિં, વનસણ્ડેતિ અત્થો. સમયોપિ ખો તે ભદ્દાલિ અપ્પટિવિદ્ધો અહોસીતિ એત્થ સમયોતિ સિક્ખાપદપૂરણસ્સ હેતુ. ભદ્દાલીતિ તસ્સ ભિક્ખુનો નામં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભદ્દાલિ તયા પટિવિજ્ઝિતબ્બયુત્તકં એતં કારણં અત્થિ, તમ્પિ તે ન પટિવિદ્ધં ન સલ્લક્ખિતન્તિ. કિં તં કારણન્તિ આહ ‘‘ભગવા ખો’’તિઆદિ.

ઉગ્ગાહમાનો તિઆદીસુ માનોતિ તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ પકતિનામં, કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ પન ઉગ્ગહેતું સમત્થતાય ‘‘ઉગ્ગાહમાનો’’તિ નં સઞ્જાનન્તિ, તસ્મા ‘‘ઉગ્ગાહમાનો’’તિ વુચ્ચતિ. સમણમુણ્ડિકાય પુત્તો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો. સો કિર દેવદત્તસ્સ ઉપટ્ઠાકો. સમયં દિટ્ઠિં પવદન્તિ એત્થાતિ સમયપ્પવાદકો, તસ્મિં સમયપ્પવાદકે, દિટ્ઠિપ્પવાદકેતિ અત્થો. તસ્મિં કિર ઠાને ચઙ્કીતારુક્ખપોક્ખરસાતિપભુતયો બ્રાહ્મણા નિગણ્ઠાચેલકપરિબ્બાજકાદયો ચ પરિબ્બાજકા સન્નિપતિત્વા અત્તનો અત્તનો સમયં દિટ્ઠિં પવદન્તિ કથેન્તિ દીપેન્તિ, તસ્મા સો આરામો ‘‘સમયપ્પવાદકો’’તિ વુચ્ચતિ, સ્વેવ તિન્દુકાચીરસઙ્ખાતાય તિમ્બરુરુક્ખપન્તિયા પરિક્ખિત્તત્તા ‘‘તિન્દુકાચીર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. એકા સાલા એત્થાતિ એકસાલકો. યસ્મા પનેત્થ પઠમં એકા સાલા કતા અહોસિ, પચ્છા મહાપુઞ્ઞં પોટ્ઠપાદપરિબ્બાજકં નિસ્સાય બહૂ સાલા કતા, તસ્મા તમેવ એકં સાલમુપાદાય લદ્ધનામવસેન ‘‘એકસાલકો’’તિ વુચ્ચતિ. મલ્લિકાય પન પસેનદિરઞ્ઞો દેવિયા ઉય્યાનભૂતો સો પુપ્ફફલસઞ્છન્નો આરામોતિ કત્વા ‘‘મલ્લિકાય આરામો’’તિ સઙ્ખ્યં ગતો. તસ્મિં સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે. પટિવસતીતિ તસ્મિં વાસફાસુતાય વસતિ.

દિટ્ઠે ધમ્મેતિ પચ્ચક્ખે અત્તભાવે. અત્થોતિ વુડ્ઢિ. સમ્પરાયિકોતિ કમ્મકિલેસવસેન સમ્પરેતબ્બતો સમ્પાપુણિતબ્બતો સમ્પરાયો, પરલોકો. તત્થ નિયુત્તો સમ્પરાયિકો, પરલોકત્થો. અત્થાભિસમયાતિ યથાવુત્તઉભયત્થસઙ્ખાતહિતપટિલાભા. સમ્પરાયિકોપિ હિ અત્થો કારણસ્સ નિપ્ફન્નત્તા પટિલદ્ધો નામ હોતીતિ તમત્થદ્વયં એકતો કત્વા ‘‘અત્થાભિસમયા’’તિ વુત્તં. ધિયા પઞ્ઞાય રાતિ ગણ્હાતીતિ ધીરો. અથ વા ધી પઞ્ઞા એતસ્સ અત્થીતિ ધીરો.

સમ્મા માનાભિસમયાતિ માનસ્સ સમ્મા પહાનેન. સમ્માતિ ઇમિના માનસ્સ અગ્ગમગ્ગઞાણેન સમુચ્છેદપ્પહાનં વુત્તં. દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠોતિઆદીસુ દુક્ખસચ્ચસ્સ પીળનં તંસમઙ્ગિનો હિંસનં અવિપ્ફારિકતાકરણં, પીળનમેવ અત્થો પીળનટ્ઠો, ત્થકારસ્સ ટ્ઠકારં કત્વા વુત્તં. એવં સેસેસુપિ. સમેચ્ચ પચ્ચયેહિ કતભાવો સઙ્ખતટ્ઠો. સન્તાપો દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તાપનં પરિદહનં. વિપરિણામો જરાય મરણેન ચાતિ દ્વિધા વિપરિણામેતબ્બતા. અભિસમેતબ્બો પટિવિજ્ઝિતબ્બોતિ અભિસમયો, અભિસમયોવ અત્થો અભિસમયટ્ઠો, પીળનાદીનિ. તાનિ હિ અભિસમેતબ્બભાવેન એકીભાવં ઉપનેત્વા ‘‘અભિસમયટ્ઠો’’તિ વુત્તાનિ, અભિસમયસ્સ વા પટિવેધસ્સ વિસયભૂતો અત્થો અભિસમયટ્ઠોતિ તાનેવ પીળનાદીનિ અભિસમયસ્સ વિસયભાવૂપગમનસામઞ્ઞતો એકત્તેન વુત્તાનિ.

એત્થ ચ ઉપસગ્ગાનં જોતકમત્તત્તા તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ વાચકો સમયસદ્દો એવાતિ સમયસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારેપિ સઉપસગ્ગો અભિસમયસદ્દો વુત્તો. તત્થ સહકારીકારણસન્નિજ્ઝં સમેતિ સમવેતીતિ સમયો, સમવાયો. સમેતિ સમાગચ્છતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં એત્થ તદાધારપુગ્ગલેહીતિ સમયો, ખણો. સમેન્તિ એત્થ, એતેન વા સંગચ્છન્તિ ધમ્મા સહજાતધમ્મેહિ ઉપ્પાદાદીહિ વાતિ સમયો, કાલો. ધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય અત્થતો અભૂતોપિ હિ કાલો ધમ્મપ્પવત્તિયા અધિકરણં કારણં વિય ચ પરિકપ્પનામત્તસિદ્ધેન રૂપેન વોહરીયતિ. સમં, સહ વા અવયવાનં અયનં પવત્તિ અવટ્ઠાનન્તિ સમયો, સમૂહો યથા ‘‘સમુદાયો’’તિ. અવયવેન સહાવટ્ઠાનમેવ હિ સમૂહો. પચ્ચયન્તરસમાગમે એતિ ફલં એતસ્મા ઉપ્પજ્જતિ પવત્તતિ ચાતિ સમયો, હેતુ યથા ‘‘સમુદયો’’તિ. સમેતિ સંયોજનભાવતો સમ્બન્ધો એતિ અત્તનો વિસયે પવત્તતિ, દળ્હગ્ગહણભાવતો વા તંસંયુત્તા અયન્તિ પવત્તન્તિ સત્તા યથાભિનિવેસં એતેનાતિ સમયો, દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિસંયોજનેન હિ સત્તા અતિવિય બજ્ઝન્તિ. સમિતિ સઙ્ગતિ સમોધાનન્તિ સમયો, પટિલાભો. સમસ્સ નિરોધસ્સ યાનં, સમ્મા વા યાનં અપગમો અપ્પવત્તીતિ સમયો, પહાનં. ઞાણેન અભિમુખં સમ્મા એતબ્બો અધિગન્તબ્બોતિ અભિસમયો, ધમ્માનં અવિપરીતો સભાવો. અભિમુખભાવેન સમ્મા એતિ ગચ્છતિ બુજ્ઝતીતિ અભિસમયો, ધમ્માનં યથાભૂતસભાવાવબોધો. એવં તસ્મિં તસ્મિં અત્થે સમયસદ્દસ્સ પવત્તિ વેદિતબ્બા.

નનુ ચ અત્થમત્તં પટિચ્ચ સદ્દા અભિનિવિસન્તિ, ન એકેન સદ્દેન અનેકે અત્થા અભિધીયન્તીતિ? સચ્ચમેતં સદ્દવિસેસે અપેક્ખિતે. સદ્દવિસેસે હિ અપેક્ખિયમાને એકેન સદ્દેન અનેકત્થાભિધાનં ન સમ્ભવતિ. ન હિ યો કાલત્થો સમયસદ્દો, સોયેવ સમૂહાદિઅત્થં વદતિ. એત્થ પન તેસં તેસં અત્થાનં સમયસદ્દવચનીયતાસામઞ્ઞમુપાદાય અનેકત્થતા સમયસદ્દસ્સ વુત્તા. એવં સબ્બત્થ અત્થુદ્ધારે અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થોતિ અસ્સ સમયસદ્દસ્સ ઇધ કાલો અત્થો સમવાયાદીનં અત્થાનં ઇધ અસમ્ભવતો દેસદેસકાદીનં વિય નિદાનભાવેન કાલસ્સ અપદિસિતબ્બતો ચ.

ઉપયોગવચનેન ભુમ્મવચનેન ચ નિદ્દેસમકત્વા ઇધ કરણવચનેન નિદ્દેસે પયોજનં નિદ્ધારેતુકામો પરમ્મુખેન ચોદનં સમુટ્ઠાપેતિ ‘‘એત્થાહા’’તિઆદિ. એત્થ ‘‘તેન સમયેના’’તિ ઇમસ્મિં ઠાને વિતણ્ડવાદી આહાતિ અત્થો. અથાતિ ચોદનાય કત્તુકામતં દીપેતિ, નનૂતિ ઇમિના સમાનત્થો. કસ્મા કરણવચનેન નિદ્દેસો કતોતિ સમ્બન્ધો. ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતોતિ યોજેતબ્બં. એત્થાપિ ‘‘યથા’’તિ ઇદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તત્થાતિ તેસુ સુત્તાભિધમ્મેસુ. તથાતિ ઉપયોગભુમ્મવચનેહિ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં વિનયે. અઞ્ઞથાતિ કરણવચનેન. અચ્ચન્તમેવાતિ આરમ્ભતો પટ્ઠાય યાવ દેસનાનિટ્ઠાનં, તાવ અચ્ચન્તમેવ, નિરન્તરમેવાતિ અત્થો. કરુણાવિહારેનાતિ પરહિતપટિપત્તિસઙ્ખાતેન કરુણાવિહારેન. તથા હિ કરુણાનિદાનત્તા દેસનાય ઇધ પરહિતપટિપત્તિ ‘‘કરુણાવિહારો’’તિ વુત્તા, ન પન કરુણાસમઆપત્તિવિહારો. ન હિ દેસનાકાલે દેસેતબ્બધમ્મવિસયસ્સ દેસનાઞાણસ્સ સત્તવિસયાય મહાકરુણાય સહુપ્પત્તિ સમ્ભવતિ ભિન્નવિસયત્તા, તસ્મા કરુણાવસેન પવત્તો પરહિતપઅપત્તિસઙ્ખાતો વિહારો ઇધ કરુણાવિહારોતિ વેદિતબ્બો. તદત્થજોતનત્થન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થદીપનત્થં ઉપયોગનિદ્દેસો કતો યથા ‘‘માસં અજ્ઝેતી’’તિ.

અધિકરણત્થોતિ આધારત્થો. ભાવો નામ કિરિયા, કિરિયાય કિરિયન્તરલક્ખણં ભાવેનભાવલક્ખણં, સોયેવત્થો ભાવેનભાવલક્ખણત્થો. કથં પન અભિધમ્મે યથાવુત્તઅત્થદ્વયસમ્ભવોતિ આહ ‘‘અધિકરણઞ્હી’’તિઆદિ. તત્થ કાલસઙ્ખાતો અત્થો કાલત્થો, સમૂહસઙ્ખાતો અત્થો સમૂહત્થો. અથ વા કાલસદ્દસ્સ અત્થો કાલત્થો, સમૂહસદ્દસ્સ અત્થો સમૂહત્થો. કો સો? સમયો. ઇદં વુત્તં હોતિ – કાલત્થો સમૂહત્થો ચ સમયો તત્થ અભિધમ્મે વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં અધિકરણં આધારોતિ યસ્મિં કાલે ધમ્મપુઞ્જે વા કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ કાલે પુઞ્જે ચ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ અયઞ્હિ તત્થ અત્થો.

નનુ ચાયં ઉપાદાય પઞ્ઞત્તો કાલો સમૂહો ચ વોહારમત્તકો, સો કથં આધારો તત્થ વુત્તધમ્માનન્તિ? નાયં દોસો. યથા હિ કાલો સભાવધમ્મપરિચ્છિન્નો સયં પરમત્થતો અવિજ્જમાનોપિ આધારભાવેન પઞ્ઞત્તો તઙ્ખણપ્પવત્તાનં તતો પુબ્બે પરતો ચ અભાવતો ‘‘પુબ્બણ્હે જાતો સાયન્હે ગચ્છતી’’તિઆદીસુ, સમૂહો ચ અવયવવિનિમુત્તો અવિજ્જમાનોપિ કપ્પનામત્તસિદ્ધો અવયવાનં આધારભાવેન પઞ્ઞપીયતિ ‘‘રુક્ખે સાખા, યવરાસિમ્હિ સમ્ભૂતો’’તિઆદીસુ, એવમિધાપીતિ દટ્ઠબ્બં.

અભિધમ્મે આધારત્થસમ્ભવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ભાવેનભાવલક્ખણત્થસમ્ભવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સા’’તિઆદિ. તત્થ ખણો નામ અટ્ઠક્ખણવિનિમુત્તો નવમો બુદ્ધુપ્પાદસઙ્ખાતો ખણો, યાનિ વા પનેતાનિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ચક્કાનિ યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુચક્કં પવત્તતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૧) એત્થ પતિરૂપદેસવાસો, સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો, અત્તસમ્માપણિધિ, પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતાતિ ચત્તારિ ચક્કાનિ વુત્તાનિ, તાનિ એકજ્ઝં કત્વા ઓકાસટ્ઠેન ખણોતિ વેદિતબ્બો. તાનિ હિ કુસલુપ્પત્તિયા ઓકાસભૂતાનિ. સમવાયો નામ ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪; ૩.૪૨૧; સં. નિ. ૪.૬૦) એવમાદિના નિદ્દિટ્ઠા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિસઙ્ખાતસાધારણફલનિપ્ફાદકત્તેન સણ્ઠિતા ચક્ખુરૂપાદિપચ્ચયસામગ્ગી. ચક્ખુરૂપાદીનઞ્હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિસાધારણફલં. હેતૂતિ જનકહેતુ. યથાવુત્તખણસઙ્ખઆતસ્સ સમવાયસઙ્ખાતસ્સ હેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ ભાવેન સત્તાય તેસં ફસ્સાદિધમ્માનં ભાવો સત્તા લક્ખીયતિ વિઞ્ઞાયતીતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ‘‘ગાવીસુ દુય્હમાનાસુ ગતો, દુદ્ધાસુ આગતો’’તિ દોહનકિરિયાય ગમનકિરિયા લક્ખીયતિ, એવમિધાપિ ‘‘યસ્મિં સમયે, તસ્મિં સમયે’’તિ ચ વુત્તે ‘‘સતી’’તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયમાનો એવ હોતિ અઞ્ઞકિરિયાય સમ્બન્ધાભાવે પદત્થસ્સ સત્તાવિરહાભાવતોતિ સમયસ્સ સત્તાકિરિયાય ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદકિરિયા ફસ્સાદિભવનકિરિયા ચ લક્ખીયતીતિ. અયઞ્હિ તત્થ અત્થો યસ્મિં યથાવુત્તે ખણે પચ્ચયસમવાયે હેતુમ્હિ ચ સતિ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ ખણે પચ્ચયસમવાયે હેતુમ્હિ ચ સતિ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ. તદત્થજોતનત્થન્તિ અધિકરણત્થસ્સ ભાવેનભાવલક્ખણત્થસ્સ ચ દીપનત્થં.

ઇધ પનાતિ ઇમસ્મિં વિનયે. હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતીતિ ‘‘અન્નેન વસતિ, વિજ્જાય વસતી’’તિઆદીસુ વિય હેતુઅત્થો ‘‘ફરસુના છિન્દતિ, કુદાલેન ખણતી’’તિઆદીસુ વિય કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. કથં સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘યો હિ સો’’તિઆદિ. તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેનાતિ એત્થ પન તંતંવત્થુવીતિક્કમોવ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હેતુ ચેવ કરણઞ્ચ. તથા હિ યદા ભગવા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા પઠમમેવ તેસં તેસં તત્થ તત્થ તંતંસિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુભૂતં વીતિક્કમં અપેક્ખમાનો વિહરતિ, તદા તં તં વીતિક્કમં અપેક્ખિત્વા તદત્થં વસતીતિ સિદ્ધો વત્થુવીતિક્કમસ્સ હેતુભાવો ‘‘અન્નેન વસતિ, અન્નં અપેક્ખિત્વા તદત્થાય વસતી’’તિઆદીસુ વિય. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલે પન તેનેવ પુબ્બસિદ્ધેન વીતિક્કમેન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતીતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સાધકતમત્તા કરણભાવોપિ વીતિક્કમસ્સેવ સિદ્ધો ‘‘અસિના છિન્દતી’’તિઆદીસુ વિય. વીતિક્કમં પન અપેક્ખમાનો તેનેવ સદ્ધિં તન્નિસ્સયકાલમ્પિ અપેક્ખિત્વા વિહરતીતિ કાલસ્સપિ ઇધ હેતુભાવો વુત્તો, સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેન્તો ચ તં તં વીતિક્કમકાલં અનતિક્કમિત્વા તેનેવ કાલેન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતીતિ વીતિક્કમનિસ્સયસ્સ કાલસ્સપિ કરણભાવો વુત્તો, તસ્મા ઇમિના પરિયાયેન કાલસ્સપિ હેતુભાવો કરણભાવો ચ લબ્ભતીતિ વુત્તં ‘‘તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેના’’તિ. નિપ્પરિયાયતો પન વીતિક્કમોયેવ હેતુભૂતો કરણભૂતો ચ. સો હિ વીતિક્કમક્ખણે હેતુ હુત્વા પચ્છા સિક્ખાપદપઞ્ઞાપને કરણમ્પિ હોતીતિ.

સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તોતિ વીતિક્કમં પુચ્છિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા ઓતિણ્ણવત્થુકં પુગ્ગલં પટિપુચ્છિત્વા વિગરહિત્વા ચ તં તં વત્થું ઓતિણ્ણકાલં અનતિક્કમિત્વા તેનેવ કાલેન કરણભૂતેન સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનોતિ તતિયપારાજિકાદીસુ વિય સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હેતુભૂતં તં તં વત્થું વીતિક્કમસમયં અપેક્ખમાનો તેન સમયેન હેતુભૂતેન ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસીતિ અત્થો. ‘‘સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો’’તિ વચનતો ‘‘તેન સમયેન કરણભૂતેન હેતુભૂતેના’’તિ એવં વત્તબ્બેપિ પઠમં ‘‘હેતુભૂતેના’’તિ વચનં ઇધ હેતુઅત્થસ્સ અધિપ્પેતત્તા વુત્તં. ભગવા હિ વેરઞ્જાયં વિહરન્તો થેરસ્સ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતં પરિવિતક્કસમયં અપેક્ખમાનો તેન સમયેન હેતુભૂતેન વિહાસીતિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કિં પનેત્થ યુત્તિચિન્તાય, આચરિયસ્સ ઇધ કમવચનિચ્છા નત્થીતિ એવમેતં ગહેતબ્બં. તેનેવ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયમ્પિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પરિબ્બાજકકથાવણ્ણના) ‘‘તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેના’’તિઆદિના અયમેવ અનુક્કમો વુત્તો. ન હિ તત્થ પઠમં ‘‘હેતુભૂતેના’’તિ વચનં ઇધ ‘‘તેન સમયેન વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિ એત્થ હેતુઅત્થસ્સ અધિપ્પેતભાવદીપનત્થં વુત્તં. ‘‘સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો હેતુભૂતેન કરણભૂતેન સમયેન વિહાસિ, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો હેતુભૂતેન સમયેન વિહાસીતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો કાતબ્બો’’તિપિ વદન્તિ. તદત્થજોતનત્થન્તિ હેતુઅત્થસ્સ કરણત્થસ્સ વા દીપનત્થં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં વિનયે. હોતિ ચેત્થાતિ એત્થ ઇમસ્મિં પદેસે યથાવુત્તત્થસઙ્ગહવસેન અયં ગાથા હોતિ. અઞ્ઞત્રાતિ સુત્તાભિધમ્મેસુ.

પોરાણાતિ અટ્ઠકથાચરિયા. અભિલાપમત્તભેદોતિ વચનમત્તેન વિસેસો. તેન સુત્તવિનયેસુ વિભત્તિવિપરિણામો કતોતિ દસ્સેતિ. પરતો અત્થં વણ્ણયિસ્સામાતિ પરતો ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના આગતટ્ઠાને વણ્ણયિસ્સામ. વેરઞ્જાયન્તિ એત્થ ‘‘બલિકરગ્ગહણેન જનસ્સ પીળાભાવતો નિદ્દોસત્તા વિગતો રજો અસ્સાતિ વેરઞ્જા, સેરિવાણિજજાતકે દેવદત્તસ્સ વેરુપ્પન્નપદેસે કતત્તા વેરં એત્થ જાતન્તિ વેરઞ્જા, પવિટ્ઠપવિટ્ઠે નટસમજ્જાદીહિ ખાદનીયભોજનીયાલઙ્કારાદીહિ ચ વિવિધેહિ ઉપકરણેહિ રઞ્જનતો વિવિધેહિ રઞ્જયતીતિ વેરઞ્જા, પટિપક્ખે અભિભવિત્વા કતભાવતો વેરં અભિભવિત્વા જાતાતિ વેરઞ્જા, વેરઞ્જસ્સ નામ ઇસિનો અસ્સમટ્ઠાને કતત્તા વેરઞ્જા’’તિ એવમાદિના કેચિ વણ્ણયન્તિ. કિં ઇમિના, નામમત્તમેતં તસ્સ નગરસ્સાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વેરઞ્જાતિ અઞ્ઞતરસ્સ નગરસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. સમીપત્થે ભુમ્મવચનન્તિ ‘‘ગઙ્ગાયં ગાવો ચરન્તિ, કૂપે ગગ્ગકુલ’’ન્તિઆદીસુ વિય. અવિસેસેનાતિ ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતિ. પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ. સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારા અનિમિત્તં ચેતોસમાધિં સમાપજ્જિત્વા વિહરતી’’તિઆદીસુ વિય સદ્દન્તરસન્નિધાનસિદ્ધેન વિસેસપરામસનેન વિના. અથ વા અવિસેસેનાતિ ન વિસેસેન, વિહારભાવસામઞ્ઞેનાતિ અત્થો.

ઇરિયાપથ…પે… વિહારેસૂતિ ઇરિયાપથવિહારો દિબ્બવિહારો બ્રહ્મવિહારો અરિયવિહારોતિ એતેસુ ચતૂસુ વિહારેસુ. તત્થ ઇરિયનં પવત્તનં ઇરિયા, કાયપ્પયોગો કાયિકકિરિયા. તસ્સા પવત્તનુપાયભાવતો ઇરિયાય પથોતિ ઇરિયાપથો, ઠાનનિસજ્જાદિ. ન હિ ઠાનનિસજ્જાદીહિ અવત્થાહિ વિના કઞ્ચિ કાયિકકિરિયં પવત્તેતું સક્કા. ઠાનસમઙ્ગી વા હિ કાયેન કિઞ્ચિ કરેય્ય ગમનાદીસુ અઞ્ઞતરસમઙ્ગી વાતિ. વિહરણં, વિહરતિ એતેનાતિ વા વિહારો, ઇરિયાપથોવ વિહારો ઇરિયાપથવિહારો, સો ચ અત્થતો ઠાનનિસજ્જાદિઆકારપ્પવત્તો ચતુસન્તતિરૂપપ્પબન્ધોવ. દિવિ ભવો દિબ્બો, તત્થ બહુલપ્પવત્તિયા બ્રહ્મપારિસજ્જાદિદેવલોકભવોતિ અત્થો. તત્થ યો દિબ્બાનુભાવો તદત્થાય સંવત્તતીતિ વા દિબ્બો, અભિઞ્ઞાભિનીહારવસેન મહાગતિકત્તા વા દિબ્બો, દિબ્બો ચ સો વિહારો ચાતિ દિબ્બવિહારો, દિબ્બભાવાવહો વા વિહારો દિબ્બવિહારો, મહગ્ગતજ્ઝાનાનિ. આરુપ્પસમાપત્તિયોપિ હિ એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. નેત્તિયં પન ‘‘ચતસ્સો આરુપ્પસમાપત્તિયો આનેઞ્જવિહારો’’તિ વુત્તં, તં મેત્તાઝાનાદીનં બ્રહ્મવિહારતા વિય તાસં ભાવનાવિસેસભાવં સન્ધાય વુત્તં. અટ્ઠકથાસુ પન દિબ્બભાવાવહસામઞ્ઞતો તાપિ ‘‘દિબ્બવિહારા’’ત્વેવ વુત્તા. બ્રહ્માનં વિહારા બ્રહ્મવિહારા, બ્રહ્માનો વા વિહારા બ્રહ્મવિહારા, હિતૂપસંહરાદિવસેન પવત્તિયા બ્રહ્મભૂતા સેટ્ઠભૂતા વિહારાતિ અત્થો, મેત્તાઝાનાદિકા ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો. અરિયા ઉત્તમા વિહારાતિ અરિયવિહારા, અનઞ્ઞસાધારણત્તા અરિયાનં વા વિહારા અરિયવિહારા, ચતસ્સો ફલસમાપત્તિયો. વિસેસતો પન રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો ચતુત્થજ્ઝાનિકફલસમાપત્તિ ચ ભગવતો દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારા.

અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનન્તિ યથાવુત્તવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગીભાવપરિદીપનં. ભગવા હિ લોભદોસમોહુસ્સન્નકાલે લોકે તસ્સ સકાય પટિપત્તિયા વિનયનત્થં દિબ્બબ્રહ્મઅઅયવિહારે ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તથા હિ યદા સત્તા કામેસુ વિપ્પટિપજ્જન્તિ, તદા કિર ભગવા દિબ્બેન વિહારેન વિહરતિ તેસં અલોભકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા એત્થ રુચિં ઉપ્પાદેન્તા કામેસુ વિરજ્જેય્યુ’’ન્તિ. યદા પન ઇસ્સરિયત્થં સત્તેસુ વિપ્પટિપજ્જન્તિ, તદા પન બ્રહ્મવિહારેન વિહરતિ તેસં અદોસકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા એત્થ રુચિં ઉપ્પાદેત્વા અદોસેન દોસં વૂપસમેય્યુ’’ન્તિ. યદા પન પબ્બજિતા ધમ્માધિકરણં વિવદન્તિ, તદા અરિયવિહારેન વિહરતિ તેસં અમોહકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા તત્થ રુચિં ઉપ્પાદેત્વા અમોહેન મોહં વૂપસમેય્યુ’’ન્તિ. એવઞ્ચ કત્વા ઇમેહિ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેહિ સત્તાનં વિવિધં હિતસુખં હરતિ ઉપહરતિ ઉપનેતિ જનેતિ ઉપ્પાદેતીતિ ‘‘વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ.

ઇરિયાપથવિહારેન પન ન કદાચિ ન વિહરતિ તં વિના અત્તભાવપરિહરણાભાવતો, તતોયેવ ચ દિબ્બવિહારાદીનમ્પિ સાધારણો ઇરિયાપથવિહારોતિ આહ ‘‘ઇધ પના’’તિઆદિ. ઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનન્તિ ઇતરવિહારસમાયોગપરિદીપનસ્સ વિસેસવચનસ્સ અભાવતો ઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનસ્સ ચ અત્થસિદ્ધત્તા વુત્તં. અસ્મિં પન પક્ખે વિહરતીતિ એત્થ વિ-સદ્દો વિચ્છેદત્થજોતનો, હરતીતિ નેતિ પવત્તેતીતિ અત્થો, વિચ્છિન્દિત્વા હરતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ કસ્સ કેન વિચ્છિન્દનં, કથં કસ્સ પવત્તનન્તિ અન્તોલીનચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘સો હી’’તિઆદિ. સોતિ ભગવા. યદિપિ ભગવા એકેનપિ ઇરિયાપથેન ચિરતરં કાલં અત્તભાવં પવત્તેતું સક્કોતિ, તથાપિ ઉપાદિન્નકસરીરસ્સ નામ અયં સભાવોતિ દસ્સેતું ‘‘એકં ઇરિયાપથબાધન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અપરિપતન્તન્તિ અપતન્તં. યસ્મા પન ભગવા યત્થ કત્થચિ વસન્તો વિનેય્યાનં ધમ્મં દેસેન્તો નાનાસમાપત્તીહિ ચ કાલં વીતિનામેન્તો વસતીતિ સત્તાનં અત્તનો ચ વિવિધં હિતસુખં હરતિ ઉપનેતિ, તસ્મા વિવિધં હરતીતિ વિહરતીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

નળેરુપુચિમન્દમૂલેતિ એત્થ વણ્ણયન્તિ – નળેરૂતિ તસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થયક્ખસ્સેતં અધિવચનં, તસ્મા તેન અધિવત્થો પુચિમન્દો ‘‘નળેરુસ્સ પુચિમન્દો નળેરુપુચિમન્દો’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા નળે રુહત્તા જાતત્તા નળેરુ. સુસિરમેત્થ નળસદ્દેન વુચ્ચતિ, તસ્મા રુક્ખસુસિરે જાતત્તા નળેરુ ચ સો પુચિમન્દો ચાતિ નળેરુપુચિમન્દોતિ વુચ્ચતિ. નળવને રુહત્તા જાતત્તા વા નળેરુ. નળવને કિર સો પુચિમન્દરુક્ખો જાતો. ઉરુનળો પુચિમન્દો નળેરુપુચિમન્દો. ઉરુસદ્દો ચેત્થ મહન્તપરિયાયો, નળસદ્દો સુસિરપરિયાયો, તસ્મા મહન્તેન સુસિરેન સમન્નાગતો પુચિમન્દો નળેરુપુચિમન્દોતિ વુચ્ચતીતિ. આચરિયો પન કિમેત્થ બહુભાસિતેનાતિ એકમેવત્થં દસ્સેન્તો ‘‘નળેરુ નામ યક્ખો’’તિઆદિમાહ.

મૂલ-સદ્દો એત્થ સમીપવચનો અધિપ્પેતો, ન મૂલમૂલાદીસુ વત્તમાનોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘મૂલન્તિ સમીપ’’ન્તિઆદિ. નિપ્પરિયાયેન સાખાદિમતો સઙ્ઘાતસ્સ સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધને અવયવવિસેસે પવત્તમાનો મૂલસદ્દો યસ્મા તંસદિસેસુ તન્નિસ્સયે પદેસે ચ રુળ્હીવસેન પરિયાયતો પવત્તતિ, તસ્મા ‘‘મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્યા’’તિ એત્થ નિપ્પરિયાયતો મૂલં અધિપ્પેતન્તિ એકેન મૂલસદ્દેન વિસેસેત્વા આહ ‘‘મૂલમૂલે દિસ્સતી’’તિ યથા ‘‘દુક્ખદુક્ખં, રૂપરૂપ’’ન્તિ ચ. અસાધારણહેતુમ્હીતિ અસાધારણકારણે. લોભો હિ લોભસહગતઅકુસલચિત્તુપ્પાદસ્સેવ હેતુત્તા અસાધારણો, તસ્મા લોભસહગતચિત્તુપ્પાદાનમેવ આવેણિકે નેસં સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધનતો મૂલટ્ઠેન ઉપકારકે પચ્ચયધમ્મવિસેસેતિ અત્થો. અથ વા યથા અલોભાદયો કુસલાબ્યાકતસાધારણા, લોભાદયો પન તથા ન હોન્તિ અકુસલસ્સેવ સાધારણત્તાતિ અસાધારણકારણં. અથ વા આદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન અલોભાદીનમ્પિ કુસલાબ્યાકતમૂલાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તેસુપિ હિ અલોભાદિકુસલમૂલં અકુસલાબ્યાકતેહિ અસાધારણત્તા અસાધારણકારણં, તથા અલોભાદિઅબ્યાકતમૂલમ્પિ ઇતરદ્વયેહિ અસાધારણત્તાતિ. નિવાતેતિ વાતરહિતે પદેસે, વાતસ્સ અભાવે વા. પતન્તીતિ નિપતન્તિ, અયમેવ વા પાઠો. રમણીયોતિ મનુઞ્ઞો. પાસાદિકોતિ પસાદાવહો, પસાદજનકોતિ અત્થો. આધિપચ્ચં કુરુમાનો વિયાતિ સમ્બન્ધો.

તત્થાતિ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતિ નળેરુપુચિમન્દમૂલે’’તિ યં વુત્તં, તત્થ. સિયાતિ કસ્સચિ એવં પરિવિતક્કો સિયા, વક્ખમાનાકારેન કદાચિ ચોદેય્ય વાતિ અત્થો. યદિ તાવ ભગવાતિઆદીસુ ચોદકસ્સાયમધિપ્પાયો – ‘‘પાટલિપુત્તે પાસાદે વસતી’’તિઆદીસુ વિય અધિકરણાધિકરણં યદિ ભવેય્ય, તદા ‘‘વેરઞ્જાયં વિહરતિ નળેરુપુચિમન્દમૂલે’’તિ અધિકરણદ્વયનિદ્દેસો યુત્તો સિયા, ઇમેસં પન ભિન્નદેસત્તા ન યુત્તો ઉભયનિદ્દેસોતિ. અથ તત્થ વિહરતીતિ યદિ નળેરુપુચિમન્દમૂલે વિહરતિ. ન વત્તબ્બન્તિ નાનાઠાનભૂતત્તા વેરઞ્જાનળેરુપુચિમન્દમૂલાનં ‘‘તેન સમયેના’’તિ ચ વુત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો. ઇદાનિ ચોદકો તમેવ અત્તનો અધિપ્પાયં ‘‘ન હિ સક્કા’’તિઆદિના વિવરતિ. વેરઞ્જાનળેરુપુચિમન્દમૂલાનં ભૂમિભાગવસેન ભિન્નત્તાયેવ હિ ન સક્કા ઉભયત્થ તેનેવ સમયેન વિહરિતું, ‘‘ઉભયત્થ તેનેવ સમયેના’’તિ ચ વુત્તત્તા નાનાસમયે વિહારો અવારિતોતિ વેદિતબ્બો.

ઇતરો સબ્બમેતં અવિપરીતમત્થં અજાનન્તેન તયા વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ એતન્તિ ‘‘વેરઞ્જાયં વિહરતિ નળેરુપુચિમન્દમૂલે’’તિ એતં વચનં. એવન્તિ ‘‘યદિ તાવ ભગવા’’તિઆદિના યં તં ભવતા ચોદિતં, તં અત્થતો એવં ન ખો પન દટ્ઠબ્બં, ન ઉભયત્થ અપુબ્બં અચરિમં વિહારદસ્સનત્થન્તિ અત્થો. ઇદાનિ અત્તના યથાધિપ્પેતં અવિપરીતમત્થં તસ્સ ચ પટિકચ્ચેવ વુત્તભાવં તેન ચ અપ્પટિવિદ્ધતં પકાસેન્તો ‘‘નનુ અવોચુમ્હ સમીપત્થે ભુમ્મવચન’’ન્તિઆદિમાહ. ગોયૂથાનીતિ ગોમણ્ડલાનિ. એવમ્પિ નળેરુપુચિમન્દમૂલે વિહરતિચ્ચેવ વત્તબ્બં, ન વેરઞ્જાયન્તિ, તસ્મા સમીપાધિકરણત્થવસેન ઉભયથા નિદાનકિત્તને કિં પયોજનન્તિ ચોદનં મનસિ નિધાયાહ ‘‘ગોચરગામનિદસ્સનત્થ’’ન્તિઆદિ. અસ્સાતિ ભગવતો.

અવસ્સઞ્ચેત્થ ગોચરગામકિત્તનં કત્તબ્બં. યથા હિ નળેરુપુચિમન્દમૂલકિત્તનં પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણાદિઅનેકપ્પયોજનં, એવં ગોચરગામકિત્તનમ્પિ ગહટ્ઠાનુગ્ગહકરણાદિવિવિધપ્પયોજનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘વેરઞ્જાકિત્તનેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ગહટ્ઠાનુગ્ગહકરણન્તિ તેસં તત્થ પચ્ચયગ્ગહણેન ઉપસઙ્કમનપયિરુપાસનાદીનં ઓકાસદાનેન ધમ્મદેસનાય સરણેસુ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપનેન યથૂપનિસ્સયં ઉપરિવિસેસાધિગમાવહનેન ચ ગહટ્ઠાનં અનુગ્ગહકરણં. પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણન્તિ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાનં કમ્મટ્ઠાનાનુયોગસ્સ ચ અનુરૂપવસનટ્ઠાનપરિગ્ગહેનેત્થ પબ્બજિતાનં અનુગ્ગહકરણં.

પચ્ચયગ્ગહણેનેવ પચ્ચયપરિભોગસિદ્ધિતો આહ ‘‘તથા પુરિમેન…પે… વિવજ્જનન્તિ. તત્થ પુરિમેનાતિ વેરઞ્જાવચનેન. આહિતો અહંમાનો એત્થાતિ અત્તા, અત્તભાવો. તસ્સ કિલમથો કિલન્તભાવો અત્તકિલમથો, અત્તપીળા અત્તદુક્ખન્તિ વુત્તં હોતિ, તસ્સ અનુયોગો કરણં અત્તકિલમથાનુયોગો, ઉપવાસકણ્ટકાપસ્સયસેય્યાદિના અત્તનો દુક્ખુપ્પાદનન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ વિવજ્જનં અત્તકિલમથાનુયોગવિવજ્જનં. અન્તોગામે વસન્તાનં અનિચ્છન્તાનમ્પિ વિસભાગરૂપાદિઆરમ્મણદસ્સનાદિસમ્ભવતો બહિગામે પતિરૂપટ્ઠાને વસન્તાનં તદભાવતો આહ ‘‘પચ્છિમેન વત્થુકામપ્પહાનતો’’તિઆદિ. તત્થ પચ્છિમેનાતિ નળેરુપુચિમન્દમૂલવચનેન. કિલેસકામસ્સ વત્થુભૂતત્તા રૂપાદયો પઞ્ચ કામગુણા વત્થુકામો, તસ્સ પહાનં વત્થુકામપ્પહાનં. કામસુખલ્લિકાનુયોગવિવજ્જનુપાયદસ્સનન્તિ વત્થુકામેસુ કિલેસકામસંયુત્તસ્સ સુખસ્સ યોગો અનુયોગો અનુભવો, તસ્સ પરિવજ્જને ઉપાયદસ્સનં.

સયમેવ ગોચરગામં ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તનો ધમ્મસ્સવનાનુરૂપભબ્બપુગ્ગલાનં દસ્સનતો ધમ્મદેસનાય કાલો સમ્પત્તો નામ હોતીતિ ધમ્મદેસનાય અભિયોગો વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘પુરિમેન ચ ધમ્મદેસનાભિયોગ’’ન્તિ. ધમ્મદેસનાય સઉસ્સાહભાવો ધમ્મદેસનાભિયોગો. બહિગામે વિવિત્તોકાસે વસન્તસ્સ આકિણ્ણવિહારાભાવતો કાયવિવેકાદીસુ અધિમુત્તિ તપ્પોણતા વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘પચ્છિમેન વિવેકાધિમુત્તિ’’ન્તિ.

ધમ્મદેસનાભિયોગવિવેકાધિમુત્તીનં હેતુભૂતા એવ કરુણાપઞ્ઞા ધમ્મદેસનાય ઉપગમનસ્સ તતો અપગમનસ્સ કારણભૂતા હોન્તીતિ આહ ‘‘પુરિમેન કરુણાય ઉપગમન’’ન્તિઆદિ. કરુણાપઞ્ઞાયેવ હિ અનન્તરદુકસ્સ હેતૂ હોન્તિ. એતેન ચ કરુણાય ઉપગમનં ન લાભાદિનિમિત્તં, પઞ્ઞાય અપગમનં ન વિરોધાદિનિમિત્તન્તિ ઉપગમનાપગમનાનં નિરુપક્કિલેસતં વિભાવિભન્તિ દટ્ઠબ્બં. અધિમુત્તતન્તિ તન્નિન્નભાવં. નિરુપલેપનન્તિ અનુપલેપનં અનલ્લીયનં.

ધમ્મિકસુખાપરિચ્ચાગનિમિત્તન્તિ એત્થ ધમ્મિકસુખં નામ અનવજ્જસુખં. તઞ્હિ ધમ્મિકં લાભં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નત્તા ‘‘ધમ્મિકસુખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માભિયોગનિમિત્તં ફાસુવિહારન્તિ સમ્બન્ધો. મનુસ્સાનં ઉપકારબહુલતન્તિ પચ્ચયપટિગ્ગહણધમ્મદેસનાદિવસેન ઉપકારબહુલતં. દેવતાનં ઉપકારબહુલતં જનવિવિત્તતાય. પચુરજનવિવિત્તઞ્હિ ઠાનં દેવા ઉપસઙ્કમિતબ્બં મઞ્ઞન્તિ. લોકે સંવડ્ઢભાવન્તિ આમિસોપભોગેન સંવડ્ઢિતભાવં.

એકપુગ્ગલોતિ એત્થ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦) એકોતિ દુતિયાદિપટિક્ખેપત્થો ગણનપરિચ્છેદો. પુગ્ગલોતિ સમ્મુતિકથા, ન પરમત્થકથા. બુદ્ધસ્સ હિ ભગવતો દુવિધા દેસના સમ્મુતિદેસના પરમત્થદેસના ચાતિ. અયમત્થો પન હેટ્ઠા વિત્થારિતોવાતિ ઇધ ન વુચ્ચતિ. એકો ચ સો પુગ્ગલો ચાતિ એકપુગ્ગલો. કેનટ્ઠેન એકપુગ્ગલો? અસદિસટ્ઠેન ગુણવિસિટ્ઠટ્ઠેન અસમસમટ્ઠેન. સો હિ દસન્નં પારમીનં પટિપાટિયા આવજ્જનં આદિં કત્વા બોધિસમ્ભારગુણેહિ ચેવ બુદ્ધગુણેહિ ચ સેસમહાજનેન અસદિસોતિ અસદિસટ્ઠેનપિ એકપુગ્ગલો. યે ચસ્સ તે ગુણા, તેપિ અઞ્ઞસત્તાનં ગુણેહિ વિસિટ્ઠાતિ ગુણવિસિટ્ઠટ્ઠેનપિ એકપુગ્ગલો. પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા સબ્બસત્તેહિ અસમા, તેહિ સદ્ધિં અયમેવ એકો રૂપકાયગુણેહિ ચેવ નામકાયગુણેહિ ચ સમોતિ અસમસમટ્ઠેનપિ એકપુગ્ગલો. લોકેતિ સત્તલોકે.

ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતીતિ ઇદં પન ઉભયમ્પિ વિપ્પકતવચનમેવ. ઉપ્પજ્જન્તો બહુજનહિતત્થાય ઉપ્પજ્જતિ, ન અઞ્ઞેન કારણેનાતિ એવં પનેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. એવરૂપઞ્ચેત્થ લક્ખણં ન સક્કા એતં અઞ્ઞેન સદ્દલક્ખણેન પટિબાહિતું. અપિચ ઉપ્પજ્જમાનો નામ, ઉપ્પજ્જતિ નામ, ઉપ્પન્નો નામાતિ અયમેત્થ ભેદો વેદિતબ્બો. એસ હિ દીપઙ્કરપાદમૂલતો લદ્ધબ્યાકરણો બુદ્ધકારકધમ્મે પરિયેસન્તો દસ પારમિયો દિસ્વા ‘‘ઇમે ધમ્મા મયા પૂરેતબ્બા’’તિ કતસન્નિટ્ઠાનો દાનપારમિં પૂરેન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. સીલપારમિં…પે… ઉપેક્ખાપારમિન્તિ ઇમા દસ પારમિયો પૂરેન્તોપિ, દસ ઉપપારમિયો પૂરેન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. દસ પરમત્થપારમિયો પૂરેન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. ઞાતત્થચરિયં લોકત્થચરિયં બુદ્ધત્થચરિયં પૂરયમાનોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ બુદ્ધકારકે ધમ્મે મત્થકં પાપેન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. વેસ્સન્તરત્તભાવં પહાય તુસિતપુરે પટિસન્ધિં ગહેત્વા સટ્ઠિવસ્સસતસહસ્સાધિકા સત્તપણ્ણાસ વસ્સકોટિયો તિટ્ઠન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. દેવતાહિ યાચિતો પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા માયાદેવિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હન્તોપિ, અનૂનાધિકે દસ માસે ગબ્ભવાસં વસન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. એકૂનતિંસ વસ્સાનિ અગારમજ્ઝે તિટ્ઠન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં દિસ્વા રાહુલભદ્દસ્સ જાતદિવસે છન્નસહાયો કણ્ડકં અસ્સવરમારુય્હ નિક્ખમન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. તીણિ રજ્જાનિ અતિક્કમન્તો અનોમનદિતીરે પબ્બજન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. છબ્બસ્સાનિ મહાપધાનં કરોન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. પરિપાકગતે ઞાણે ઓળારિકં આહારં આહરન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. સાયન્હસમયે વિસાખપુણ્ણમાયં મહાબોધિમણ્ડં આરુય્હ મારબલં વિધમેત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું પરિસોધેત્વા પચ્છિમયામસમનન્તરે દ્વાદસઙ્ગં પટિચ્ચસમુપ્પાદં અનુલોમપટિલોમતો સમ્મસિત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પટિવિજ્ઝન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. સોતાપત્તિફલક્ખણેપિ સકદાગામિફલક્ખણેપિ અનાગામિફલક્ખણેપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. અરહત્તમગ્ગક્ખણે પન ઉપ્પજ્જતિ નામ. અરહત્તફલક્ખણે ઉપ્પન્નો નામ. બુદ્ધાનઞ્હિ સાવકાનં વિય ન પટિપાટિયા ઇદ્ધિવિધઞાણાદીનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, સહેવ પન અરહત્તમગ્ગેન સકલોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિ ગુણરાસિ આગતોવ નામ હોતિ, તસ્મા નિબ્બત્તસબ્બકિચ્ચત્તા અરહત્તફલક્ખણે ઉપ્પન્નો નામ હોતિ. ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તે અરહત્તફલક્ખણંયેવ સન્ધાય ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં. ઉપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો.

બહુજનહિતાયાતિ મહાજનસ્સ હિતત્થાય ઉપ્પજ્જતિ. બહુજનસુખાયાતિ મહાજનસ્સ સુખત્થાય ઉપ્પજ્જતિ. લોકાનુકમ્પાયાતિ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ. કતરસત્તલોકસ્સાતિ? યો તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા અમતપાનં પિવિ, ધમ્મં પટિવિજ્ઝિ, તસ્સ. ભગવતા હિ મહાબોધિમણ્ડે સત્તસત્તાહં વીતિનામેત્વા બોધિમણ્ડા ઇસિપતનં આગમ્મ ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, અન્તા પબ્બજિતેન ન સેવિતબ્બા’’તિ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તે (સં. નિ. ૩.૫; મહાવ. ૧૩) દેસિતે આયસ્મતા અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરેન સદ્ધિં અટ્ઠારસકોટિસઙ્ખા બ્રહ્માનો અમતપાનં પિવિંસુ, એતસ્સ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પાય ઉપ્પન્નો. પઞ્ચમદિવસે અનત્તલક્ખણસુત્તન્તપરિયોસાને પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરા અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ, એતસ્સપિ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પાય ઉપ્પન્નો. તતો યસદારકપ્પમુખે પઞ્ચપણ્ણાસ પુરિસે અરહત્તે પતિટ્ઠાપેસિ, તતો કપ્પાસિકવનસણ્ડે તિંસ ભદ્દવગ્ગિયે તયો મગ્ગે ચ ફલાનિ ચ સમ્પાપેસિ, એતસ્સપિ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પાય ઉપ્પન્નો. ગયાસીસે આદિત્તપરિયાયપરિયોસાને (સં. નિ. ૪.૨૮; મહાવ. ૫૪) જટિલસહસ્સં અરહત્તે પતિટ્ઠાપેસિ, તતો લટ્ઠિવને બિમ્બિસારપ્પમુખા એકાદસ નહુતા બ્રાહ્મણગહપતિકા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, એકં નહુતં સરણેસુ પતિટ્ઠિતં. તિરોકુટ્ટઅનુમોદનાવસાને (ખુ. પા. ૭. ૧ આદયો) ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સેહિ અમતપાનં પીતં. સુમનમાલાકારસમાગમે ચતુરાસીતિયા, ધનપાલસમાગમે દસહિ પાણસહસ્સેહિ, ખદિરઙ્ગારજાતકસમાગમે ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સેહિ, જમ્બુકઆજીવકસમાગમે ચતુરાસીતિયાવ, આનન્દસેટ્ઠિસમાગમે ચતુરાસીતિયાવ પાણસહસ્સેહિ અમતપાનં પીતં. પાસાણકચેતિયે પારાયનસુત્તકથાદિવસે (સુ. નિ. ૯૮૨ આદયો) ચુદ્દસ કોટિયો અમતપાનં પિવિંસુ. યમકપાટિહારિયદિવસે વીસતિ પાણકોટિયો, તાવતિંસભવને પણ્ડુકમ્બલસિલાયં નિસીદિત્વા માતરં કાયસક્ખિં કત્વા સત્તપ્પકરણં અભિધમ્મં દેસેન્તસ્સ અસીતિ પાણકોટિયો, દેવોરોહણે તિંસ પાણકોટિયો, સક્કપઞ્હસુત્તન્તે (દી. નિ. ૨.૩૪૪ આદયો) અસીતિ દેવસહસ્સાનિ અમતપાનં પિવિંસુ. મહાસમયસુત્તન્તે (દી. નિ. ૨.૩૩૧ આદયો) મઙ્ગલસુત્તે (ખુ. પા. ૫.૧ આદયો; સુ. નિ. મઙ્ગલસુત્ત) ચૂળરાહુલોવાદે (મ. નિ. ૩.૪૧૬ આદયો) સમચિત્તપટિપદાયાતિ (અ. નિ. ૨.૩૩) ઇમેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ અભિસમયપ્પત્તસત્તાનં પરિચ્છેદો નત્થિ, એતસ્સપિ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પાય ઉપ્પન્નોતિ. યાવજ્જદિવસા ઇતો પરમ્પિ અનાગતે ઇમં સાસનં નિસ્સાય સગ્ગમોક્ખમગ્ગે પતિટ્ઠહન્તાનં વસેનપિ અયમત્થો વેદિતબ્બો.

દેવમનુસ્સાનન્તિ ન કેવલં દેવમનુસ્સાનંયેવ, અવસેસાનં નાગસુપણ્ણાદીનમ્પિ અત્થાય હિતાય સુખાયેવ ઉપ્પન્નો. સહેતુકપટિસન્ધિકે પન મગ્ગફલસચ્છિકિરિયાય ભબ્બે પુગ્ગલે દસ્સેતું એવં વુત્તં. તસ્મા એતેસમ્પિ અત્થત્થાય હિતત્થાય સુખત્થાયેવ ઉપ્પન્નોતિ વેદિતબ્બો.

કતમો એકપુગ્ગલોતિ કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. ઇદાનિ તાય પુચ્છાય પુટ્ઠં એકપુગ્ગલં વિભાવેન્તો ‘‘તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ આહ. તદત્થપરિનિપ્ફાદનન્તિ લોકત્થનિપ્ફાદનં, બુદ્ધકિચ્ચસમ્પાદનન્તિ અત્થો. પઠમં લુમ્બિનીવને દુતિયં બોધિમણ્ડેતિ લુમ્બિનીવને રૂપકાયેન જાતો, બોધિમણ્ડે ધમ્મકાયેન. એવમાદિનાતિ આદિ-સદ્દેન વેરઞ્જાકિત્તનતો રૂપકાયસ્સ અનુગ્ગણ્હનં દસ્સેતિ, નળેરુપુચિમન્દમૂલકિત્તનતો ધમ્મકાયસ્સ. તથા પુરિમેન પરાધીનકિરિયાકરણં, દુતિયેન અત્તાધીનકિરિયાકરણં. પુરિમેન વા કરુણાકિચ્ચં, ઇતરેન પઞ્ઞાકિચ્ચં, પુરિમેન ચસ્સ પરમાય અનુકમ્પાય સમન્નાગમં, પચ્છિમેન પરમાય ઉપેક્ખાય સમન્નાગમન્તિ એવમાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.

પચ્છિમકોતિ ગુણેન પચ્છિમકો. આનન્દત્થેરં સન્ધાયેતં વુત્તં. સઙ્ખ્યાયપીતિ ગણનતોપિ. દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતત્તા સઙ્ઘોતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો આહ ‘‘દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ખાતસઙ્ઘાતેન સમણગણેના’’તિ. એત્થ પન ‘‘યાયં દિટ્ઠિ અરિયા નિય્યાનિકા નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૬, મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪) એવં વુત્તાય દિટ્ઠિયા, ‘‘યાનિ તાનિ સીલાનિ અખણ્ડાનિ અચ્છિદ્દાનિ અસબલાનિ અકમ્માસાનિ ભુજિસ્સાનિ વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ અપરામટ્ઠાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ, તથારૂપેસુ સીલેસુ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪; ૩૫૬; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪) એવં વુત્તાનઞ્ચ સીલાનં સામઞ્ઞસઙ્ખાતેન સઙ્ઘતો સઙ્ઘટિતો સમેતોતિ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ખાતસઙ્ઘાતો, સમણગણો. દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતોતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ ‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો, યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો સઞ્ચિચ્ચ પાણં જીવિતા વોરોપેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ આદિવચનતો દિટ્ઠિસીલાનં નિયતસભાવત્તા સોતાપન્નાપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતા, પગેવ સકદાગામિઆદયો. અરિયપુગ્ગલા હિ યત્થ કત્થચિ દૂરે ઠિતાપિ અત્તનો ગુણસામગ્ગિયા સંહતાયેવ. ‘‘તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૬; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪), તથારૂપેસુ સીલેસુ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૬; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪) વચનતો પુથુજ્જનાનમ્પિ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતભાવો લબ્ભતિયેવ, ઇધ પન અરિયસઙ્ઘોયેવ અધિપ્પેતો ‘‘યો તત્થ પચ્છિમકો, સો સોતાપન્નો’’તિ વચનતો. એતેનાતિ ‘‘પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહી’’તિ એતેન વચનેન. અસ્સાતિ પઞ્ચમત્તસ્સ ભિક્ખુસતસ્સ. નિરબ્બુદોતિઆદીનં વચનત્થો પરતો એવ આવિ ભવિસ્સતિ.

અસ્સોસીતિ એત્થ સવનમુપલબ્ભોતિ આહ ‘‘અસ્સોસીતિ સુણિ ઉપલભી’’તિ, અઞ્ઞાસીતિ અત્થો. સો ચાયમુપલબ્ભો સવનવસેનેવાતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સોતદ્વારસમ્પત્તવચનનિગ્ઘોસાનુસારેન અઞ્ઞાસી’’તિ. અવધારણફલત્તા સદ્દપ્પયોગસ્સ સબ્બમ્પિ વાક્યં અન્તોગધાવધારણન્તિ આહ ‘‘ખોતિ પદપૂરણમત્તે નિપાતો’’તિ. અવધારણત્થેતિ પન ઇમિના અન્તોગધાવધારણેપિ સબ્બસ્મિં વાક્યે ઇટ્ઠતોવધારણત્થં ખોસદ્દગ્ગહણન્તિ દસ્સેતિ. તમેવ ઇટ્ઠતોવધારણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તત્થ અવધારણત્થેના’’તિઆદિ. અથ પદપૂરણત્થેન ખોસદ્દેન કિંપયોજનન્તિ આહ ‘‘પદપૂરણેન પન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતામત્તમેવા’’તિ. ‘‘અસ્સોસી’’તિ હિ પદં ખોસદ્દે ગહિતે તેન ફુલ્લિતમણ્ડિતવિભૂસિતં વિય હોન્તં પૂરિતં નામ હોતિ, તેન ચ પુરિમપચ્છિમપદાનિ સિલિટ્ઠાનિ હોન્તિ, ન તસ્મિં અગ્ગહિતે, તસ્મા પદપૂરણેન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતામત્તમેવ પયોજનં. મત્ત-સદ્દો ચેત્થ વિસેસનિવત્તિઅત્થો, તેનસ્સ અનત્થન્તરદીપનતં દસ્સેતિ, એવ-સદ્દેન પન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાય એકન્તિકતં.

વેરઞ્જોતિ એત્થ સદ્દલક્ખણાનુસારેન અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વેરઞ્જાયં જાતો’’તિઆદિ. બ્રહ્મં અણતીતિ એત્થ બ્રહ્મન્તિ વેદો વુચ્ચતિ, સો પન મન્તબ્રહ્મકપ્પવસેન તિવિધો. તત્થ મન્તા પધાનમૂલભાવતોયેવ અટ્ઠકાદીહિ પવુત્તા, ઇતરે પન તન્નિસ્સયેન જાતા, તેન પધાનસ્સેવ ગહણં. મન્તે સજ્ઝાયતીતિ ઇરુવેદાદિકે મન્તસત્થે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. ઇરુવેદાદયો હિ ગુત્તભાસિતબ્બતાય ‘‘મન્તા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ઇદમેવ હીતિ અવધારણેન બ્રહ્મતો જાતોતિઆદિકં નિરુત્તિં પટિક્ખિપતિ. જાતિબ્રાહ્મણાનન્તિ ઇમિના અઞ્ઞેપિ બ્રાહ્મણા અત્થીતિ દસ્સેતિ. દુવિધા હિ બ્રાહ્મણા જાતિબ્રાહ્મણા વિસુદ્ધિબ્રાહ્મણા ચાતિ. ઇદાનિ તત્થ વિસુદ્ધિબ્રાહ્મણાનં નિરુત્તિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અરિયા પના’’તિઆદિ.

સમિતપાપત્તાતિ અચ્ચન્તં અનવસેસતો સવાસનં સમિતપાપત્તા. એવઞ્હિ બાહિરકઅવીતરાગસેક્ખાસેક્ખપાપસમણતો ભગવતો પાપસમણં વિસેસિતં હોતિ. વુત્તમેવત્થં ઉદાહરણેન વિભાવેન્તો આહ ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ. એત્થ પન ‘‘બાહિતપાપોતિ બ્રાહ્મણો, સમિતપાપત્તા સમણોતિ વુચ્ચતીતિ ઇદં ભિન્નગાથાસન્નિસ્સિતપદદ્વયં એકતો ગહેત્વા વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ ‘‘સમિતત્તા હિ પાપાનં, સમણોતિ પવુચ્ચતીતિ ઇદં વચનં ગહેત્વા ‘સમિતત્તા સમણોતિ વુચ્ચતી’તિ વુત્તં. બાહિતપાપોતિ બ્રાહ્મણોતિ ઇદં પન અઞ્ઞસ્મિં ગાથાબન્ધે વુત્તવચન’’ન્તિ. અનેકત્થત્તા નિપાતાનં ઇધ અનુસ્સવનત્થે અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ખલૂતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો’’તિ. જાતિસમુદાગતન્તિ જાતિયા આગતં, જાતિસિદ્ધન્તિ વુત્તં હોતિ. આલપનમત્તન્તિ પિયાલાપવચનમત્તં. પિયસમુદાહારા હેતે ભોતિ વા આવુસોતિ વા દેવાનમ્પિયાતિ વા. ભોવાદી નામ સો હોતીતિ યો આમન્તનાદીસુ ‘‘ભો ભો’’તિ વદન્તો વિચરતિ, સો ભોવાદી નામ હોતીતિ અત્થો. સકિઞ્ચનોતિ રાગાદીહિ કિઞ્ચનેહિ સકિઞ્ચનો. રાગાદયો હિ સત્તે કિઞ્ચેન્તિ મદ્દન્તિ પલિબુન્ધન્તીતિ ‘‘કિઞ્ચનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. મનુસ્સા કિર ગોણેહિ ખલં મદ્દાપેન્તા ‘‘કિઞ્ચેહિ કપિલ, કિઞ્ચેહિ કાળકા’’તિ વદન્તિ, તસ્મા મદ્દનટ્ઠો કિઞ્ચનટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો.

ગોત્તવસેનાતિ એત્થ ગં તાયતીતિ ગોત્તં. ગોસદ્દેન ચેત્થ અભિધાનં બુદ્ધિ ચ વુચ્ચતિ, તસ્મા એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ગોતમોતિ પવત્તમાનં અભિધાનં બુદ્ધિઞ્ચ એકંસિકવિસયતાય તાયતિ રક્ખતીતિ ગોત્તં. યથા હિ બુદ્ધિ આરમ્મણભૂતેન અત્થેન વિના ન વત્તતિ, એવં અભિધાનં અભિધેય્યભૂતેન, તસ્મા સો ગોત્તસઙ્ખાતો અત્થો તાનિ બુદ્ધિઅભિધાનાનિ તાયતિ રક્ખતીતિ વુચ્ચતિ. સો પન અઞ્ઞકુલપરમ્પરાય અસાધારણં તસ્સ કુલસ્સ આદિપુરિસસમુદાગતં તંકુલપરિયાપન્નસાધારણં સામઞ્ઞરૂપન્તિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ સમણોતિ ઇમિના સરિક્ખકજનેહિ ભગવતો બહુમતભાવો દસ્સિતો સમિતપાપતાકિત્તનતો, ગોતમોતિ ઇમિના લોકિયજનેહિ ઉળારકુલસમ્ભૂતતાદીપનતો. સક્યસ્સ સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુત્તો સક્યપુત્તો. ઇમિના ચ ઉદિતોદિતવિપુલખત્તિયકુલવિભાવનતો વુત્તં ‘‘ઇદં પન ભગવતો ઉચ્ચાકુલપઅદીપન’’ન્તિ. સબ્બખત્તિયાનઞ્હિ આદિભૂતમહાસમ્મતમહારાજતો પટ્ઠાય અસમ્ભિન્નં ઉળારતમં સક્યરાજકુલં. કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનભિભૂતોતિ ઞાતિપારિજુઞ્ઞભોગપારિજુઞ્ઞાદિના કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન પરિહાનિયા અનભિભૂતો અનજ્ઝોત્થટો. તથા હિ લોકનાથસ્સ અભિજાતિયં તસ્સ કુલસ્સ ન કિઞ્ચિ પારિજુઞ્ઞં, અથ ખો વડ્ઢિયેવ. અભિનિક્ખમને ચ તતો સમિદ્ધતમભાવો લોકે પાકટો પઞ્ઞાતો. તેન ‘‘સક્યકુલા પબ્બજિતો’’તિ ઇદં વચનં ભગવતો સદ્ધાપબ્બજિતભાવપરિદીપનત્થં વુત્તં મહન્તં ઞાતિપરિવટ્ટં મહન્તઞ્ચ ભોગક્ખન્ધં પહાય પબ્બજિતભાવસિદ્ધિતો. તતો પરન્તિ ‘‘વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિઆદિ.

ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે ઉપયોગવચનન્તિ ઇત્થં ઇમં પકારં ભૂતો આપન્નોતિ ઇત્તમ્ભૂતો, તસ્સ આખ્યાનં ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનં, સોયેવ અત્થો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થો. અથ વા ઇત્થં એવં પકારો ભૂતો જાતોતિ એવં કથનત્થો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થો, તસ્મિં ઉપયોગવચનન્તિ અત્થો. એત્થ ચ અબ્ભુગ્ગતોતિ એત્થ અભિ-સદ્દો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકો અભિભવિત્વા ઉગ્ગમનપ્પકારસ્સ દીપનતો. તેન યોગતો ‘‘તં ખો પન ભવન્તં ગોતમ’’ન્તિ ઇદં ઉપયોગવચનં સામિઅત્થેપિ સમાનં ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનદીપનતો ‘‘ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે’’તિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘તસ્સ ખો પન ભોતો ગોતમસ્સાતિ અત્થો’’તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ‘‘સાધુ દેવદત્તો માતરમભી’’તિ એત્થ અભિસદ્દયોગતો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાને ઉપયોગવચનં કતં, એવમિધાપિ તં ખો પન ભવન્તં ગોતમં અભિ એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો ઉગ્ગતોતિ અભિસદ્દયોગતો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાને ઉપયોગવચનન્તિ. ‘‘સાધુ દેવદત્તો માતરમભી’’તિ એત્થ હિ ‘‘દેવદત્તો માતરમભિ માતરિ વિસયે માતુયા વા સાધૂ’’તિ એવં અધિકરણત્થે સામિઅત્થે વા ભુમ્મવચનસ્સ વા સામિવચનસ્સ વા પસઙ્ગે ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકેન અભિસદ્દેન યોગે ઉપયોગવચનં કતં. યથા ચેત્થ ‘‘દેવદત્તો માતુ વિસયે માતુસમ્બન્ધી વા સાધુત્તપ્પકારપ્પત્તો’’તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ, એવમિધાપિ ‘‘ભોતો ગોતમસ્સ સમ્બન્ધી કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો અભિભવિત્વા ઉગ્ગમનપ્પકારપ્પત્તો’’તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ. તત્થ હિ દેવદત્તગ્ગહણં વિય ઇધ કિત્તિસદ્દગ્ગહણં, તથા તત્થ ‘‘માતર’’ન્તિ વચનં વિય ઇધ ‘‘તં ખો પન ભવન્તં ગોતમ’’ન્તિ વચનં, તત્થ સાધુસદ્દગ્ગહણં વિય ઇધ ઉગ્ગતસદ્દગ્ગહણં વેદિતબ્બં.

કલ્યાણોતિ ભદ્દકો. કલ્યાણભાવો ચસ્સ કલ્યાણગુણવિસયતાયાતિ આહ ‘‘કલ્યાણગુણસમન્નાગતો’’તિ, કલ્યાણેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતો તંવિસયતાય યુત્તોતિ અત્થો. તંવિસયતા હેત્થ સમન્નાગમો કલ્યાણગુણવિસયતાય તન્નિસ્સિતોતિ અધિપ્પાયો. સેટ્ઠોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સેટ્ઠગુણવિસયતાય એવ હિ કિત્તિસદ્દસ્સ સેટ્ઠતા ‘‘ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠ’’ન્તિઆદીસુ વિય. ‘‘ભગવા અરહ’’ન્તિઆદિના ગુણાનં સંકિત્તનતો સદ્દનીયતો ચ કિત્તિસદ્દો વણ્ણોતિ આહ ‘‘કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિ એવા’’તિ. વણ્ણોયેવ હિ કિત્તેતબ્બતો કિત્તિસદ્દનીયતો સદ્દોતિ ચ વુચ્ચતિ. કિત્તિપરિયાયો હિ સદ્દસદ્દો યથા ‘‘ઉળારસદ્દા ઇસયો, ગુણવન્તો તપસ્સિનો’’તિ. અભિત્થવનવસેન પવત્તો સદ્દો થુતિઘોસો, અભિત્થવુદાહારો.

‘‘અબ્ભુગ્ગતો’’તિ પન એતસ્સ અત્થો અટ્ઠકથાયં ન દસ્સિતો, તસ્મા તસ્સત્થો એવં વેદિતબ્બો – અબ્ભુગ્ગતોતિ અભિભવિત્વા ઉગ્ગતો, અનઞ્ઞસાધારણગુણે આરબ્ભ પવત્તત્તા સદેવકં લોકં અજ્ઝોત્થરિત્વા પવત્તોતિ વુત્તં હોતિ. કિન્તિ સદ્દો અબ્ભુગ્ગતોતિ આહ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિ. ઇતો પરં પન ઈદિસેસુ ઠાનેસુ યત્થ યત્થ પાળિપાઠસ્સ અત્થો વત્તબ્બો સિયા, તત્થ તત્થ ‘‘પાળિયં પના’’તિ વત્વા અત્થં દસ્સયિસ્સામ, ઇદાનિ ત