તીકા > વિનયપિટક (ટીકા) > સારત્થદીપની-ટીકા-૩

૧. મુસાવાદવગ્ગસ્સ ¶ ¶ પઠમસિક્ખાપદે ખુદ્દકાનન્તિ એત્થ ‘‘ખુદ્દક-સદ્દો બહુ-સદ્દપરિયાયો ¶ . બહુભાવતો ઇમાનિ ખુદ્દકાનિ નામ જાતાની’’તિ વદન્તિ. તત્થાતિ તેસુ નવસુ વગ્ગેસુ, તેસુ વા ખુદ્દકેસુ. કારણેન કારણન્તરપટિચ્છાદનમેવ વિભાવેતું ‘‘રૂપં અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિમાહ. રૂપં અનિચ્ચન્તિ પટિજાનિત્વા તત્થ કારણં વદન્તો ‘‘જાનિતબ્બતો’’તિ આહ. ‘‘યદિ એવં નિબ્બાનસ્સપિ અનિચ્ચતા આપજ્જતી’’તિ પરેન વુત્તો તં કારણં પટિચ્છાદેતું પુન ‘‘જાતિધમ્મતો’’તિ અઞ્ઞં કારણં વદતિ.

‘‘સમ્પજાનં મુસા ભાસતી’’તિ વત્તબ્બે સમ્પજાન મુસા ભાસતીતિ અનુનાસિકલોપેન નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘જાનન્તો મુસા ભાસતી’’તિ.

૨. જાનિત્વા જાનન્તસ્સ ચ મુસા ભણનેતિ પુબ્બભાગેપિ જાનિત્વા વચનક્ખણેપિ જાનન્તસ્સ મુસા ભણને. ભણનઞ્ચ નામ ઇધ અભૂતસ્સ વા ભૂતતં ભૂતસ્સ વા અભૂતતં કત્વા કાયેન વા વાચાય વા વિઞ્ઞાપનપયોગો. સમ્પજાનમુસાવાદેતિ ચ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં, તસ્મા ¶ યો સમ્પજાન મુસા વદતિ, તસ્સ તંનિમિત્તં તંહેતુ તપ્પચ્ચયા પાચિત્તિયં હોતીતિ એવમેત્થ અઞ્ઞેસુ ચ ઈદિસેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

૩. વિસંવાદેન્તિ એતેનાતિ વિસંવાદનં, વઞ્ચનાધિપ્પાયવસપ્પવત્તં ચિત્તં. તેનાહ ‘‘વિસંવાદનચિત્તં પુરતો કત્વા વદન્તસ્સા’’તિ. વદતિ એતાયાતિ વાચા, વચનસમુટ્ઠાપિકા ચેતના. તેનાહ ‘‘મિચ્છાવાચા…પે… ચેતના’’તિ. પભેદગતા વાચાતિ અનેકભેદભિન્ના. એવં પઠમપદેન સુદ્ધચેતના…પે… કથિતાતિ વેદિતબ્બાતિ ઇમિના ઇમં દીપેતિ – સુદ્ધચેતના વા સુદ્ધસદ્દો વા સુદ્ધવિઞ્ઞત્તિ વા મુસાવાદો નામ ન હોતિ, વિઞ્ઞત્તિયા સદ્દેન ચ સહિતા તંસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદોતિ. ચક્ખુવસેન અગ્ગહિતારમ્મણન્તિ ચક્ખુસન્નિસ્સિતેન વિઞ્ઞાણેન અગ્ગહિતમારમ્મણં. ઘાનાદીનં તિણ્ણં ઇન્દ્રિયાનં સમ્પત્તવિસયગ્ગાહકત્તા વુત્તં ‘‘તીહિ ઇન્દ્રિયેહિ એકાબદ્ધં વિય કત્વા’’તિ. ‘‘ધનુના વિજ્ઝતી’’તિઆદીસુ વિય ‘‘ચક્ખુના દિટ્ઠ’’ન્તિ અયં વોહારો લોકે પાકટોતિ આહ ‘‘ઓળારિકેનેવ નયેના’’તિ.

૧૧. અવીમંસિત્વાતિ અનુપપરિક્ખિત્વા. અનુપધારેત્વાતિ અવિનિચ્છિનિત્વા. જળત્તાતિ અઞ્ઞાણતાય. દારુસકટં યોજેત્વા ગતોતિ દારુસકટં યોજેત્વા તત્થ નિસીદિત્વા ગતોતિ અધિપ્પાયો. ગતો ભવિસ્સતીતિ તથેવ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા વુત્તત્તા મુસાવાદો જાતો. કેચિ પન ‘‘કેળિં કુરુમાનોતિ વુત્તત્તા એવં વદન્તો દુબ્ભાસિતં આપજ્જતી’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં ¶ . જાતિઆદીહિયેવ હિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ દવકમ્યતાય વદન્તસ્સ દુબ્ભાસિતં વુત્તં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘હીનુક્કટ્ઠેહિ ઉક્કટ્ઠં, હીનં વા જાતિઆદિહિ;

ઉજું વાઞ્ઞાપદેસેન, વદે દુબ્ભાસિતં દવા’’તિ.

ચિત્તેન થોકતરભાવંયેવ અગ્ગહેત્વા બહુભાવંયેવ ગહેત્વા વુત્તત્તા ‘‘ગામો એકતેલો’’તિઆદિનાપિ મુસાવાદો જાતો. ચારેસુન્તિ ઉપનેસું. વિસંવાદનપુરેક્ખારતા, વિસંવાદનચિત્તેન યમત્થં વત્તુકામો, તસ્સ પુગ્ગલસ્સ વિઞ્ઞાપનપયોગો ચાતિ ઇમાનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ ¶ . ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનત્થં મુસા ભણન્તસ્સ પારાજિકં, અમૂલકેન પારાજિકેન અનુદ્ધંસનત્થં સઙ્ઘાદિસેસો, સઙ્ઘાદિસેસેન અનુદ્ધંસનત્થં પાચિત્તિયં, આચારવિપત્તિયા દુક્કટં, ‘‘યો તે વિહારે વસતી’’તિઆદિપરિયાયેન ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનત્થં પટિવિજાનન્તસ્સ મુસા ભણિતે થુલ્લચ્ચયં, અપ્પટિવિજાનન્તસ્સ દુક્કટં, કેવલં મુસા ભણન્તસ્સ ઇધ પાચિત્તિયં વુત્તં.

મુસાવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. દુતિયે કણ્ણકટુકતાય અમનાપં વદન્તા કણ્ણેસુ વિજ્ઝન્તા વિય હોન્તીતિ આહ ‘‘ઓમસન્તીતિ ઓવિજ્ઝન્તી’’તિ. પધંસેન્તીતિ અભિભવન્તિ.

૧૩. બોધિસત્તો તેન સમયેન હોતીતિ તેન સમયેન બોધિસત્તો નન્દિવિસાલો નામ અહોસીતિ અત્થો. અતીતત્થે વત્તમાનવચનં, કિરિયાકાલવચનિચ્છાય વા વત્તમાનપ્પયોગો સદ્દન્તરસન્નિધાનેન ભૂતતાવગમો સિયાતિ. પચ્ચેસીતિ ‘‘અમનાપં ઇદ’’ન્તિ અઞ્ઞાસિ. હેટ્ઠારુક્ખે દત્વાતિ ઉપત્થમ્ભકે દત્વા. પુબ્બે પતિટ્ઠિતારપ્પદેસં પુન અરે પત્તેતિ પુબ્બે ઉજુકં હેટ્ઠામુખં પતિટ્ઠિતઅરસ્સ ભૂમિપ્પદેસં પુન તસ્મિંયેવ અરે પરિવત્તેત્વા હેટ્ઠામુખભાવેન સમ્પત્તે, પઠમં ભૂમિયં પતિટ્ઠિતનેમિપ્પદેસે પરિવત્તેત્વા પુન ભૂમિયં પતિટ્ઠિતેતિ વુત્તં હોતિ. સિથિલકરણન્તિ સિથિલકિરિયા.

૧૫. પુબ્બેતિ અટ્ઠુપ્પત્તિયં. તચ્છકકમ્મન્તિ વડ્ઢકીકમ્મં. કોટ્ટકકમ્મન્તિ વા પાસાણકોટ્ટકકમ્મં ¶ . હત્થમુદ્દાગણનાતિ અઙ્ગુલિસઙ્કોચેનેવ ગણના. પાદસિકમિલક્ખકાદયો વિય નવન્તવસેન ગણના અચ્છિદ્દકગણના. આદિ-સદ્દેન સઙ્કલનપટુપ્પાદનવોક્લનભાગહારાદિવસેન પવત્તા પિણ્ડગણના ગહિતા. યસ્સ સા પગુણા હોતિ, સો રુક્ખમ્પિ દિસ્વા ‘‘એત્તકાનિ એત્થ પણ્ણાની’’તિ જાનાતિ. યભ મેથુનેતિ વચનતો ય-કાર ભ-કારે એકતો યોજિતે અસદ્ધમ્મવચનં હોતિ.

૧૬-૨૬. આપત્તિયા ¶ કારેતબ્બોતિ પાચિત્તિયેન કારેતબ્બો ઉપસગ્ગાદિમત્તવિસિટ્ઠાનં અતિચણ્ડાલાદિપદાનં પાળિયં આગતેસુયેવ સઙ્ગહિતત્તા. ચોરોસીતિઆદીનં પન કેનચિ પરિયાયેન પાળિયં અનાગતત્તા દુક્કટં વુત્તં. હસાધિપ્પાયતાતિ પુરિમપદસ્સ અત્થવિવરણં. પાળિયં અવુત્તેપિ ‘‘જાતિઆદીહિ અક્કોસવત્થૂહિ પરમ્મુખા અક્કોસન્તસ્સ વત્થૂનં અનઞ્ઞભાવતો યથા દુક્કટં, તથા દવકમ્યતાય પરમ્મુખા વદન્તસ્સપિ દુબ્ભાસિતમેવા’’તિ આચરિયા વદન્તિ. સબ્બસત્તાતિ એત્થ વચનત્થવિજાનનપકતિકા તિરચ્છાનગતાપિ ગહેતબ્બા.

૩૫. અનુસાસનિપુરેક્ખારતાય ઠત્વા વદન્તસ્સ ચિત્તસ્સ લહુપરિવત્તિભાવતો અન્તરા કોપે ઉપ્પન્નેપિ અનાપત્તિ. યં અક્કોસતિ, તસ્સ ઉપસમ્પન્નતા, અનઞ્ઞાપદેસેન જાતિઆદીહિ અક્કોસનં, ‘‘મં અક્કોસતી’’તિ જાનના, અત્થપુરેક્ખારતાદીનં અભાવતાતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

ઓમસવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૬. તતિયે ભણ્ડનં જાતં એતેસન્તિ ભણ્ડનજાતા. સમ્મન્તનન્તિ રહો સંસન્દનં. હત્થપરામાસાદિવસેન મત્થકં પત્તો કલહો જાતો એતેસન્તિ કલહજાતા. અનાપત્તિગામિકં વિરુદ્ધવાદભૂતં વિવાદં આપન્નાતિ વિવાદાપન્ના. વિગ્ગહસંવત્તનિકા કથા વિગ્ગાહિકકથા. પિસતીતિ પિસુણા, વાચા, સમગ્ગે સત્તે અવયવભૂતે વગ્ગે ભિન્ને કરોતીતિ અત્થો. પિસુણા એવ પેસુઞ્ઞં. તાય વાચાય વા સમન્નાગતો પિસુણો, તસ્સ કમ્મં પેસુઞ્ઞં. પિયભાવસ્સ સુઞ્ઞકરણવાચન્તિ ઇમિના પન ‘‘પિયસુઞ્ઞકરણતો પિસુણા’’તિ નિરુત્તિનયેન અત્થં વદતિ.

ઇધાપિ ‘‘દસહાકારેહિ પેસુઞ્ઞં ઉપસંહરતી’’તિ વચનતો દસવિધઅક્કોસવત્થુવસેનેવ પેસુઞ્ઞં ઉપસંહરન્તસ્સ પાચિત્તિયં. પાળિમુત્તકાનં ચોરોતિઆદીનં વસેન પન દુક્કટમેવાતિ વેદિતબ્બં ¶ . ‘‘અનક્કોસવત્થુભૂતં ¶ પન પેસુઞ્ઞકરં તસ્સ કિરિયં વચનં વા પિયકમ્યતાય ઉપસંહરન્તસ્સ કિઞ્ચાપિ ઇમિના સિક્ખાપદેન આપત્તિ ન દિસ્સતિ, તથાપિ દુક્કટેનેત્થ ભવિતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. જાતિઆદીહિ અનઞ્ઞાપદેસેન અક્કોસન્તસ્સ ભિક્ખુનો સુત્વા ભિક્ખુસ્સ ઉપસંહરણં, પિયકમ્યતાભેદાધિપ્પાયેસુ અઞ્ઞતરતા, તસ્સ વિજાનનાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પેસુઞ્ઞસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫. ચતુત્થે એકતોતિ અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં. પુરિમબ્યઞ્જનેન સદિસં પચ્છાબ્યઞ્જનન્તિ ‘‘રૂપં અનિચ્ચ’’ન્તિ એત્થ અનિચ્ચ-સદ્દેન સદિસં ‘‘વેદના અનિચ્ચા’’તિ એત્થ અનિચ્ચ-સદ્દં વદતિ. અક્ખરસમૂહોતિ અવિભત્તિકો અક્ખરસમૂહો. અક્ખરાનુબ્યઞ્જનસમૂહો પદન્તિ વિભત્તિઅન્તં પદમાહ. વિભત્તિઅન્તમેવ પદં ગહેત્વા ‘‘પઠમપદં પદમેવ, દુતિયં અનુપદ’’ન્તિ વુત્તં.

એકં પદન્તિ ગાથાપદં સન્ધાય વદતિ. પદગણનાયાતિ ગાથાપદગણનાય. અપાપુણિત્વાતિ સદ્ધિં અકથેત્વા. રુન્તિ ઓપાતેતીતિ એત્થ અનુનાસિકો આગમવસેન વુત્તો, સંયોગપુબ્બસ્સ રસ્સત્તં કતન્તિ વેદિતબ્બં. તેનાહ ‘‘રૂ-કારમત્તમેવા’’તિ. એત્થ ચ ‘‘રૂપં અનિચ્ચન્તિ ભણ સામણેરા’’તિ વુચ્ચમાનો સચે રૂ-કારં અવત્વા રુ-ઇતિ રસ્સં કત્વા વદતિ, અઞ્ઞં ભણિતં નામ હોતિ, તસ્મા અનાપત્તિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘વેદના અનિચ્ચા’’તિ એત્થાપિ અનિચ્ચ-સદ્દમત્તેનેવ આપત્તિ હોતીતિ વેદિતબ્બં. એસ નયોતિ એકમેવક્ખરં વત્વા ઠાનં. ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિ વુચ્ચમાનો હિ મ-કારમત્તમેવ વત્વા તિટ્ઠતિ. ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિસુત્તં ભણાપિયમાનો એ-કારં વત્વા તિટ્ઠતિ ચે, અન્વક્ખરેન પાચિત્તિયં, અપરિપુણ્ણપદં વત્વા ઠિતે અનુબ્યઞ્જનેન. પદેસુ એકં પઠમપદં વિરજ્ઝતિ, દુતિયેન અનુપદેન પાચિત્તિયં.

અનઙ્ગણસુત્તં (મ. નિ. ૧.૫૭ આદયો) સમ્માદિટ્ઠિસુત્તં (મ. નિ. ૧.૮૯ આદયો) મહાવેદલ્લઞ્ચ (મ. નિ. ૧.૪૪૯ આદયો) ધમ્મસેનાપતિના ભાસિતં, અનુમાનસુત્તં (મ. નિ. ૧.૧૮૧ આદયો) મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરેન, ચૂળવેદલ્લસુત્તં (મ. નિ. ૧.૪૬૦ આદયો) ધમ્મદિન્નાય ¶ થેરિયા ભાસિતં. પચ્ચેકબુદ્ધભાસિતમ્પિ બુદ્ધભાસિતેયેવ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. અટ્ઠકથાનિસ્સિતોતિ ¶ પુબ્બે મગધભાસાય વુત્તં ધમ્મસઙ્ગહારુળ્હં અટ્ઠકથં સન્ધાય વદતિ. ઇદાનિપિ ‘‘યથાપિ દીપિકો નામ, નિલીયિત્વા ગણ્હતે મિગે’’તિ (મિ. પ. ૬.૧.૫) એવમાદિકં સઙ્ગહારુળ્હં અટ્ઠકથાવચનં ગહેતબ્બન્તિ વદન્તિ. પાળિનિસ્સિતોતિ ‘‘મક્કટી વજ્જિપુત્તા ચા’’તિએવમાદિના (પારા. ૬૬) પાળિયંયેવ આગતો. વિવટ્ટૂપનિસ્સિતન્તિ નિબ્બાનુપનિસ્સિતં. વિવટ્ટનિસ્સિતં પન સામઞ્ઞતો ગહેતબ્બન્તિ આહ ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. થેરસ્સાતિ નાગસેનત્થેરસ્સ. મગ્ગકથાદીનિ પકરણાનિ. ‘‘અક્ખરેન વાચેતિ, અક્ખરક્ખરે આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘અક્ખરાય વાચેતિ, અક્ખરક્ખરાય આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ પાળિયં વુત્તં.

૪૮. અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં ગણ્હન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અનુપસમ્પન્નેન સહ નિસીદિત્વા ઉદ્દેસં ગણ્હન્તસ્સ અનાપત્તિ વુત્તા. દહરભિક્ખુ નિસિન્નો…પે… ભણતો અનાપત્તીતિ એત્થ દ્વીસુપિ ઠિતેસુ નિસિન્નેસુ વા ઉપસમ્પન્નસ્સ ભણામીતિ ભણન્તસ્સ અનાપત્તિયેવ. ઉપચારં મુઞ્ચિત્વાતિ પરિસપરિયન્તતો દ્વાદસહત્થં મુઞ્ચિત્વા. ‘‘નિસિન્ને વાચેમી’’તિ ભણન્તસ્સપિ ઉપચારં મુઞ્ચિત્વા નિસિન્નત્તા અનાપત્તિ. સચે પન દૂરે નિસિન્નમ્પિ વાચેમીતિ વિસું સલ્લક્ખેત્વા ભણતિ, આપત્તિયેવ. એકો પાદો ન આગચ્છતીતિ પુબ્બે પગુણોયેવ પચ્છા અસરન્તસ્સ ન આગચ્છતિ, તં ‘‘એવં ભણાહી’’તિ એકતો ભણન્તસ્સ અનાપત્તિ. ઓપાતેતીતિ સદ્ધિં કથેતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અનુપસમ્પન્નતા, વુત્તલક્ખણધમ્મં પદસો વાચનતા, એકતો ભણનઞ્ચાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પદસોધમ્મસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૯-૫૦. પઞ્ચમે વિકૂજમાનાતિ નિત્થુનન્તા. કાકચ્છમાનાતિ રોદન્તા. તત્રિદં વત્થુનિદસ્સનં વા. તેન નુ ખો પાતિતન્તિ પુચ્છાવસેન કથિતત્તા નત્થિ મુસાવાદો. કેચિ પન ‘‘સન્દેહવસેન વચનં મુસા નામ ¶ ન હોતિ, તસ્મા એવં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. સન્તિકં અગન્ત્વાતિ ‘‘યં એતેસં ન કપ્પતિ, તં તેસમ્પિ ન કપ્પતી’’તિ અધિપ્પાયેન અગન્ત્વા.

૫૧. દિરત્તતિરત્તન્તિ એત્થ વચનસિલિટ્ઠતામત્તેન દિરત્ત-ગ્ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં. તિરત્તઞ્હિ સહવાસે લબ્ભમાને દિરત્તે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દિરત્તગ્ગહણં વિસું ન યોજેતિ. તેનેવાહ ¶ ‘‘ઉત્તરિદિરત્તતિરત્તન્તિ ભગવા સામણેરાનં સઙ્ગહકરણત્થાય તિરત્તપરિહારં અદાસી’’તિ. નિરન્તરં તિરત્તદસ્સનત્થં વા દિરત્તગ્ગહણં કતં. કેવલઞ્હિ તિરત્તન્તિ વુત્તે અઞ્ઞત્થ વાસેન અન્તરિકમ્પિ તિરત્તં ગણ્હેય્ય, દિરત્તવિસિટ્ઠં પન તિરત્તં વુચ્ચમાનં તેન અનન્તરિકમેવ તિરત્તં દીપેતિ. સયનં સેય્યા, સયન્તિ એત્થાતિપિ સેય્યાતિ આહ ‘‘કાયપ્પસારણસઙ્ખાત’’ન્તિઆદિ. તસ્માતિ યસ્મા ઉભયમ્પિ પરિગ્ગહિતં, તસ્મા. પઞ્ચહિ છદનેહીતિ ઇટ્ઠકસિલાસુધાતિણપણ્ણસઙ્ખઆતેહિ પઞ્ચહિ છદનેહિ. વાચુગ્ગતવસેનાતિ પગુણવસેન. દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધો વડ્ઢકીહત્થેન ગહેતબ્બો. એકૂપચારોતિ વળઞ્જનદ્વારસ્સ એકત્તં સન્ધાય વુત્તં. સતગબ્ભં વા ચતુસ્સાલં એકૂપચારં હોતીતિ સમ્બન્ધો.

ઉપરિમતલેન સદ્ધિં અસમ્બદ્ધભિત્તિકસ્સાતિ ઇદં તુલાય અબ્ભન્તરે સયિત્વા પુન તેનેવ સુસિરેન નિક્ખમિત્વા ભિત્તિઅન્તરેન હેટ્ઠિમતલં પવિસિતું યોગ્ગેપિ ઉપરિમતલેન અસમ્બદ્ધભિત્તિકે સેનાસને અનાપત્તિયા વુત્તાય તથા પવિસિતું અસક્કુણેય્યે સમ્બદ્ધભિત્તિકે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન સમ્બદ્ધભિત્તિકે આપત્તીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. હેટ્ઠાપાસાદે સયિતભિક્ખુસ્સ અનાપત્તીતિ ઇદમ્પિ તાદિસે સેનાસને હેટ્ઠિમતલે સયિતસ્સેવ આપત્તિપ્પસઙ્કા સિયાતિ તંનિવારણત્થં વુત્તં, ન પન ઉપરિમતલે સયિતસ્સ આપત્તીતિ દસ્સનત્થં. નાનૂપચારેતિ યત્થ બહિ નિસ્સેણિં કત્વા ઉપરિમતલં આરોહન્તિ, તાદિસં સન્ધાય વુત્તં. ઉપરિમતલેપિ આકાસઙ્ગણે નિપજ્જન્તસ્સ આપત્તિયા અભાવતો ‘‘છદનબ્ભન્તરે’’તિ વુત્તં.

સભાસઙ્ખેપેનાતિ સભાકારેન. અડ્ઢકુટ્ટકે સેનાસનેતિ એત્થ ‘‘અડ્ઢકુટ્ટકં નામ યત્થ એકં પસ્સં મુઞ્ચિત્વા તીસુ પસ્સેસુ ભિત્તિયો બદ્ધા ¶ હોન્તિ, યત્થ વા એકસ્મિં પસ્સે ભિત્તિં ઉટ્ઠાપેત્વા ઉભોસુ પસ્સેસુ ઉપડ્ઢં ઉપડ્ઢં કત્વા ભિત્તિયો ઉટ્ઠાપેન્તિ, તાદિસં સેનાસન’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘અડ્ઢકુટ્ટકેતિ છદનં અડ્ઢેન અસમ્પત્તકુટ્ટકે’’તિ વુત્તં, તમ્પિ નો ન યુત્તં. ‘‘વાળસઙ્ઘાટો નામ થમ્ભાનં ઉપરિ વાળરૂપેહિ કતસઙ્ઘાટો વુચ્ચતી’’તિ વદન્તિ. પરિક્ખેપસ્સ બહિગતેતિ એત્થ યસ્મિં પસ્સે પરિક્ખેપો નત્થિ, તત્થાપિ પરિક્ખેપારહપ્પદેસતો બહિગતે અનાપત્તિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. અપરિચ્છિન્નગબ્ભૂપચારેતિ એત્થ મજ્ઝે વિવટઙ્ગણવન્તાસુ પમુખમહાચતુસ્સાલાસુ યથા આકાસઙ્ગણં અનોતરિત્વા પમુખેનેવ ગન્ત્વા સબ્બગબ્ભે પવિસિતું ન સક્કા હોતિ, એવં એકેકગબ્ભસ્સ દ્વીસુ પસ્સેસુ કુટ્ટં નીહરિત્વા કતં પરિચ્છિન્નગબ્ભૂપચારં નામ, ઇદં પન તાદિસં ન હોતીતિ ‘‘અપરિચ્છિન્નગબ્ભૂપચારે’’તિ વુત્તં. સબ્બગબ્ભે પવિસન્તીતિ ગબ્ભૂપચારસ્સ અપરિચ્છિન્નત્તા આકાસઙ્ગણં અનોતરિત્વા પમુખેનેવ ગન્ત્વા તં તં ગબ્ભં પવિસન્તિ. અથ કુતો તસ્સ પરિક્ખેપોયેવ સબ્બપરિચ્છન્નત્તાતિ ¶ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ગબ્ભપરિક્ખેપોયેવ હિસ્સ પરિક્ખેપો’’તિ. ઇદઞ્ચ સમન્તા ગબ્ભભિત્તિયો સન્ધાય વુત્તં. ચતુસ્સાલવસેન સન્નિવિટ્ઠેપિ સેનાસને ગબ્ભપમુખં વિસું અપરિક્ખિત્તમ્પિ સમન્તા ઠિતગબ્ભભિત્તીનં વસેન પરિક્ખિત્તં નામ હોતિ.

‘‘નનુ ચ ‘અપરિક્ખિત્તે પમુખે અનાપત્તી’તિ અન્ધકટ્ઠકથાયં અવિસેસેન વુત્તં, તસ્મા ચતુસ્સાલવસેન સન્નિવિટ્ઠેપિ સેનાસને વિસું અપરિક્ખિત્તે પમુખે અનાપત્તિયેવા’’તિ યો વદેય્ય, તસ્સ વાદપરિમોચનત્થં ઇદં વુત્તં ‘‘યં પન…પે… પાટેક્કસન્નિવેસા એકચ્છદના ગબ્ભપાળિયો સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘અપરિક્ખિત્તે પમુખે અનાપત્તીતિ યં વુત્તં, તં ન ચતુસ્સાલવસેન સન્નિવિટ્ઠા ગબ્ભપાળિયો સન્ધાય વુત્તં, કિઞ્ચરહિ વિસું સન્નિવિટ્ઠં એકમેવ ગબ્ભપાળિં સન્ધાય. તાદિસાય હિ ગબ્ભપાળિયા અપરિક્ખિત્તે પમુખે અનાપત્તિ, ન ચતુસ્સાલવસેન સન્નિવિટ્ઠાયા’’તિ. એકાય ચ ગબ્ભપાળિયા તસ્સ તસ્સ ગબ્ભસ્સ ઉપચારં પરિચ્છિન્દિત્વા અન્તમસો ઉભોસુ પસ્સેસુ ખુદ્દકભિત્તીનં ઉટ્ઠાપનમત્તેનપિ પમુખં પરિક્ખિત્તં નામ હોતિ, ચતુસ્સાલવસેન સન્નિવિટ્ઠાસુ પન ગબ્ભપાળીસુ ઉભોસુ પસ્સેસુ ગબ્ભભિત્તીનં વસેનપિ પમુખં પરિક્ખિત્તં નામ હોતિ. તસ્મા ¶ યં ઇમિના લક્ખણેન પરિક્ખિત્તં પમુખં, તત્થ આપત્તિ, ઇતરત્થ અનાપત્તીતિ ઇદમેત્થ સન્નિટ્ઠાનં.

ઇદાનિ ‘‘અપરિક્ખિત્તે પમુખે અનાપત્તી’’તિ વત્વા તસ્સેવ વચનસ્સ અધિપ્પાયં પકાસેન્તેન યં વુત્તં ‘‘ભૂમિયં વિના જગતિયા પમુખં સન્ધાય કથિત’’ન્તિ, તસ્સ અયુત્તતાવિભાવનત્થં ‘‘યઞ્ચ તત્થા’’તિઆદિ આરદ્ધં. ભૂમિયં વિના જગતિયા પમુખં સન્ધાય કથિતન્તિ હિ ઇમસ્સ વચનસ્સ અયમધિપ્પાયો – ‘‘અપરિક્ખિત્તે પમુખે અનાપત્તી’’તિ યં વુત્તં, તં વિના વત્થું ભૂમિયં કતગેહસ્સ પમુખં સન્ધાય કથિતં. સચે પન ઉચ્ચવત્થુકં પમુખં હોતિ, પરિક્ખિત્તસઙ્ખ્યં ન ગચ્છતીતિ. તેનેવાહ ‘‘દસહત્થુબ્બેધાપિ હિ જગતિ પરિક્ખેપસઙ્ખ્યં ન ગચ્છતી’’તિ. હેટ્ઠાપિ ઇદમેવ મનસિ સન્નિધાય વુત્તં ‘‘ઉચ્ચવત્થુકં ચેપિ હોતિ, પમુખે સયિતો ગબ્ભે સયિતાનં આપત્તિં ન કરોતી’’તિ. તત્થાતિ અન્ધકટ્ઠકથાયં. જગતિયા પમાણં વત્વાતિ ‘‘સચે જગતિયા ઓતરિત્વા ભૂમિયં સયિતો, જગતિયા ઉપરિ સયિતં ન પસ્સતી’’તિ એવં જગતિયા ઉબ્બેધેન પમાણં વત્વા. એકસાલાદીસુ ઉજુકમેવ દીઘં કત્વા સન્નિવેસિતો પાસાદો એકસાલસન્નિવેસો. દ્વિસાલસન્નિવેસાદયોપિ વુત્તાનુસારતો વેદિતબ્બા. સાલપ્પભેદદીપનમેવ ચેત્થ હેટ્ઠા વુત્તતો વિસેસો.

મજ્ઝેપાકારં કરોન્તીતિ એત્થાપિ પરિક્ખેપસ્સ હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધત્તા દિયડ્ઢહત્થં ચેપિ ¶ મજ્ઝે પાકારં કરોન્તિ, નાનૂપચારમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. ન હિ છિદ્દેન ગેહં એકૂપચારં નામ હોતીતિ એત્થ સચે ઉબ્બેધેન દિયડ્ઢહત્થબ્ભન્તરે મનુસ્સાનં સઞ્ચારપ્પહોનકં છિદ્દં હોતિ, તમ્પિ દ્વારમેવાતિ એકૂપચારં હોતિ. કિં પરિક્ખેપોવિદ્ધસ્તોતિ પમુખસ્સ પરિક્ખેપં સન્ધાય વદતિ. સબ્બત્થ પઞ્ચન્નંયેવ છદનાનં આગતત્તા વદતિ ‘‘પઞ્ચન્નં અઞ્ઞતરેન છદનેન છન્ના’’તિ.

૫૩. પાળિયં ‘‘સેય્યા નામ સબ્બચ્છન્ના સબ્બપરિચ્છન્ના યેભુય્યેનચ્છન્ના યેભુય્યેનપરિચ્છન્ના’’તિ વદન્તેન યેભુય્યેનચ્છન્નયેભુય્યેનપરિચ્છન્નસેનાસનં પાચિત્તિયસ્સ અવસાનં વિય કત્વા દસ્સિતં, ‘‘ઉપડ્ઢચ્છન્ને ઉપડ્ઢપરિચ્છન્ને આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વદન્તેન ચ ઉપડ્ઢચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નસેનાસનં દુક્કટસ્સ આદિં કત્વા દસ્સિતં, ઉભિન્નમન્તરા કેન ભવિતબ્બં ¶ પાચિત્તિયેન, ઉદાહુ દુક્કટેનાતિ? લોકવજ્જસિક્ખાપદસ્સેવ અનવસેસં કત્વા પઞ્ઞાપનતો ઇમસ્સ ચ પણ્ણત્તિવજ્જત્તા યેભુય્યેનચ્છન્નયેભુય્યેનપરિચ્છન્નસ્સ ઉપડ્ઢચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નસ્સ ચ અન્તરા પાચિત્તિયં અનિવારિતમેવ, તસ્મા વિનયવિનિચ્છયે ચ ગરુકેયેવ ઠાતબ્બત્તા અટ્ઠકથાયમ્પિ પાચિત્તિયમેવ દસ્સિતં. સત્ત પાચિત્તિયાનીતિ પાળિયં વુત્તપાચિત્તિયં સામઞ્ઞતો એકત્તેન ગહેત્વા વુત્તં. વિસું પન ગય્હમાને ‘‘સબ્બચ્છન્ને સબ્બપરિચ્છન્ને પાચિત્તિયં, યેભુય્યેનચ્છન્ને યેભુય્યેનપરિચ્છન્ને પાચિત્તિય’’ન્તિ અટ્ઠેવ પાચિત્તિયાનિ હોન્તિ.

સેનમ્બમણ્ડપવણ્ણં હોતીતિ સીહળદીપે કિર ઉચ્ચવત્થુકો સબ્બચ્છન્નો સબ્બઅપરિચ્છન્નો એવંનામકો સન્નિપાતમણ્ડપો અત્થિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. યદિ જગતિપરિક્ખેપસઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, ઉચ્ચવત્થુકત્તા મણ્ડપસ્સ સબ્બઅપરિચ્છન્નતા ન યુજ્જતીતિ આહ ‘‘ઇમિનાપેતં વેદિતબ્બ’’ન્તિઆદિ. ચૂળકચ્છન્નાદીનિ ચેત્થ એવં વેદિતબ્બાનિ – યસ્સ ચતૂસુ ભાગેસુ એકો છન્નો, સેસા અચ્છન્ના, ઇદં ચૂળકચ્છન્નં. યસ્સ તીસુ ભાગેસુ દ્વે છન્ના, એકો અચ્છન્નો, ઇદં યેભુય્યેનચ્છન્નં. યસ્સ દ્વીસુ ભાગેસુ એકો છન્નો, એકો અચ્છન્નો, ઇદં ઉપડ્ઢચ્છન્નં નામ સેનાસનં. ચૂળકપરિચ્છન્નાદીનિપિ ઇમિનાવ નયેન વેદિતબ્બાનિ. સેસં ઉત્તાનમેવ. પાચિત્તિયવત્થુકસેનાસનં, તત્થ તત્થ અનુપસમ્પન્નેન સહ નિપજ્જનં, ચતુત્થદિવસે સૂરિયત્થઙ્ગમનન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

સહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. દુતિયસહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૫. છટ્ઠે ‘‘પઠમસિક્ખાપદે ‘ભિક્ખું ઠપેત્વા અવસેસો અનુપસમ્પન્નો નામા’તિ વુત્તત્તા ¶ ‘માતુગામોપિ અનુપસમ્પન્નગ્ગહણેન ગહિતોયેવા’તિ ચતુત્થદિવસે માતુગામેન સદ્ધિં સયન્તસ્સ દ્વીહિ સિક્ખાપદેહિ દ્વે પાચિત્તિયાનિ હોન્તી’’તિ વદન્તિ. ગણ્ઠિપદેસુ પન તીસુપિ ‘‘ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે માતુગામસ્સ વિસું વુચ્ચમાનત્તા પઠમસિક્ખાપદે ‘ભિક્ખું ઠપેત્વા અવસેસો અનુપસમ્પન્નો નામા’તિ પુરિસસ્સેવ ગહણં અનુચ્છવિક’’ન્તિ વુત્તં, તદેવ ચ યુત્તતરં.

યઞ્ચ ¶ ઇધ ‘‘પઠમદિવસેપીતિ પિ-સદ્દેન ચતુત્થદિવસેપીતિ વુત્તં હોતી’’તિ કારણં વદન્તિ, તમ્પિ અકારણં પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થોયેવાતિ નિયમાભાવતો અવધારણત્થસ્સ ચ સમ્ભવતો. સમ્ભાવને વા પિ-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. તેન ઇધ પઠમદિવસેપિ તાવ આપત્તિ, દુતિયાદિદિવસે કિમેવ વત્તબ્બન્તિ ઇમમત્થં દીપેતિ. સમ્પિણ્ડનત્થેપિ પિ-સદ્દે ગય્હમાને ઇમિનાવ સિક્ખાપદેન આપજ્જિતબ્બાપત્તિયા અઞ્ઞસ્મિમ્પિ દિવસે આપજ્જનં દીપેતિ, ન પઠમસિક્ખાપદેન આપજ્જિતબ્બાપત્તિયાતિ અકારણમેવ તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘મતિત્થી પારાજિકવત્થુભૂતાપિ અનુપાદિન્નપક્ખે ઠિતત્તા સહસેય્યાપત્તિં ન જનેતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘અત્થઙ્ગતે સૂરિયે માતુગામે નિપન્ને ભિક્ખુ નિપજ્જતી’’તિ વચનતો દિવા સયન્તસ્સ સહસેય્યાપત્તિ ન હોતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. પાચિત્તિયવત્થુકસેનાસનં, તત્થ માતુગામેન સહ નિપજ્જનં, સૂરિયત્થઙ્ગમનન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

દુતિયસહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૦-૬૪. સત્તમે ઘરં નયતીતિ ઘરણી, ઘરનાયિકા. તેનાહ ‘‘ઘરસામિની’’તિ. સુણ્હાતિ સુણિસા. ન યક્ખેનાતિઆદીનં ‘‘અઞ્ઞત્રા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. પુરિસવિગ્ગહં ગહેત્વા ઠિતેન યક્ખેન વા પેતેન વા તિરચ્છાનેન વા સદ્ધિં ઠિતાયપિ દેસેતું ન વટ્ટતિ. અક્ખરાય દેસેતીતિ એત્થ ‘‘છપ્પઞ્ચવાચતો ઉત્તરિ ‘ઇમં પદં ભાસિસ્સામી’તિ એકમ્પિ અક્ખરં વત્વા તિટ્ઠતિ, આપત્તિયેવા’’તિ વદન્તિ.

૬૬. ‘‘એકો ગાથાપાદોતિ ઇદં ગાથાબન્ધમેવ સન્ધાય વુત્તં, અઞ્ઞત્થ પન વિભત્તિઅન્તપદમેવ ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. ‘‘અટ્ઠકથં ધમ્મપદં જાતકાદિવત્થું વાતિ ઇમિનાપિ પોરાણં સઙ્ગીતિઆરુળ્હમેવ અટ્ઠકથાદિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. અટ્ઠકથાદિપાઠં ઠપેત્વા દમિળાદિભાસન્તરેન ¶ યથારુચિ કથેતું વટ્ટતિ. પદસોધમ્મે વુત્તપ્પભેદોતિ ઇમિના અઞ્ઞત્થ અનાપત્તીતિ દીપેતિ. ઉટ્ઠહિત્વા પુન નિસીદિત્વાતિ ઇરિયાપથપરિવત્તનનયેન નાનાઇરિયાપથેનપિ ¶ અનાપત્તીતિ દીપેતિ. સબ્બં ચેપિ દીઘનિકાયં કથેતીતિ યાવ ન નિટ્ઠાતિ, તાવ પુનદિવસેપિ કથેતિ.

દુતિયસ્સ વિઞ્ઞૂપુરિસસ્સ અગ્ગહણં અકિરિયા. માતુગામેન સદ્ધિં ઠિતસ્સ ચ વિઞ્ઞૂપુરિસસ્સ ચ ઉપચારો અનિયતેસુ વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બો. સેસં ઉત્તાનમેવ. વુત્તલક્ખણસ્સ ધમ્મસ્સ છન્નં વાચાનં ઉપરિ દેસના, વુત્તલક્ખણો માતુગામો, ઇરિયાપથપઅવત્તનાભાવો, વિઞ્ઞૂપુરિસાભાવો, અપઞ્હવિસ્સજ્જનાતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

ધમ્મદેસનાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭૭. અટ્ઠમે અન્તરાતિ પરિનિબ્બાનસમયતો અઞ્ઞસ્મિં કાલે. અતિકડ્ઢિયમાનેનાતિ ‘‘વદથ, ભન્તે, કિં તુમ્હેહિ અધિગત’’ન્તિ એવં નિપ્પીળિયમાનેન. અનતિકડ્ઢિયમાનેનપિ પુચ્છિતે વા અપુચ્છિતે વા તથારૂપે કારણે સતિ આરોચેતું વટ્ટતિયેવ. તેનેવ અઞ્ઞતરેન દહરભિક્ખુના ઉપવદિતો અઞ્ઞતરો થેરો ‘‘આવુસો, ઉપરિમગ્ગત્થાય વાયામં મા અકાસિ, ખીણાસવો તયા ઉપવદિતો’’તિ આહ. થેરેન ચ ‘‘અત્થિ તે, આવુસો, ઇમસ્મિં સાસને પતિટ્ઠા’’તિ વુત્તો દહરભિક્ખુ ‘‘આમ, ભન્તે, સોતાપન્નો અહ’’ન્તિ અવોચ. ‘‘કારકો અય’’ન્તિ ઞત્વાપિ પટિપત્તિયા અમોઘભાવદસ્સનેન સમુત્તેજનાય સમ્પહંસનાય ચ અરિયા અત્તાનં પકાસેન્તિયેવ. સુતપરિયત્તિસીલગુણન્તિ સુતગુણં પરિયત્તિગુણં સીલગુણઞ્ચ. ઉમ્મત્તકસ્સ ઇધ અવચને કારણં વદન્તેન ખિત્તચિત્તવેદનટ્ટાનમ્પિ અવચને કારણં વુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ઇતિ-સદ્દેન વા આદિઅત્થેન ખિત્તચિત્તવેદનટ્ટે સઙ્ગણ્હાતિ. તેનેવ વદતિ ‘‘ચિત્તક્ખેપસ્સ વા અભાવા’’તિ. દિટ્ઠિસમ્પન્નાનન્તિ મગ્ગફલદિટ્ઠિયા સમન્નાગતાનં. અરિયાનમેવ હિ ઉમ્મત્તકાદિભાવો નત્થિ. ઝાનલાભિનો પન તસ્મિં સતિ ઝાના પરિહાયન્તિ, તસ્મા તેસં અભૂતારોચનપચ્ચયા અનાપત્તિ વત્તબ્બા, ન ભૂતારોચનપચ્ચયા. તેનેવાહ ‘‘ભૂતારોચનપચ્ચયા અનાપત્તિ ન વત્તબ્બા’’તિ.

પુબ્બે અવુત્તેહીતિ ચતુત્થપારાજિકે અવુત્તેહિ. ઇદઞ્ચ સિક્ખાપદં પણ્ણત્તિઅજાનનવસેન અચિત્તકસમુટ્ઠાનં ¶ હોતિ. અરિયા ચેત્થ પણ્ણત્તિં જાનન્તા ¶ વીતિક્કમં ન કરોન્તિ, પુથુજ્જના પન પણ્ણત્તિં જાનિત્વાપિ વીતિક્કમં કરોન્તિ, તે ચ સત્થુનો આણાવીતિક્કમચેતનાય બલવઅકુસલભાવતો ઝાના પરિહાયન્તીતિ દટ્ઠબ્બં, ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન અરિયપુગ્ગલે એવ સન્ધાય ‘‘કુસલાબ્યાકતચિત્તેહિ દ્વિચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. પણ્ણત્તિં અજાનન્તા પન ઝાનલાભી પુથુજ્જના વત્થુમ્હિ લોભવસેન અકુસલચિત્તેનપિ ન આરોચેન્તીતિ નત્થિ. ઇધ દુક્ખવેદનાય અભાવતો ‘‘દ્વિવેદન’’ન્તિ ઇમસ્સ અનુરૂપં કત્વા દ્વિચિત્તન્તિ ઇદં વુત્તન્તિ એવં વા એત્થ અધિપ્પાયો ગહેતબ્બો. સેસં ઉત્તાનમેવ. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ ભૂતતા, અનુપસમ્પન્નસ્સ આરોચનં, તઙ્ખણવિજાનના, અનઞ્ઞપ્પદેસોતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

ભૂતારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૮. નવમે દુટ્ઠુલ્લસદ્દત્થદસ્સનત્થન્તિ દુટ્ઠુલ્લસદ્દસ્સ અત્થદસ્સનત્થં. અત્થે હિ દસ્સિતે સદ્દોપિ ‘‘અયં એતેસુ અત્થેસુ વત્તતી’’તિ દસ્સિતોયેવ હોતિ. ‘‘યં યં દુટ્ઠુલ્લસદ્દેન અભિધીયતિ, તં સબ્બં દસ્સેતું પારાજિકાનિ વુત્તાની’’તિ અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો. તત્રાયં વિચારણાતિ તત્ર પાળિયં અયં વિચારણા, તત્ર પાળિઅટ્ઠકથાસુ વા અયં વિચારણા. તત્થ ભવેય્યાતિ તત્થ કસ્સચિ વિમતિ એવં ભવેય્ય. અનુપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લારોચને વિય દુક્કટેન ભવિતબ્બન્તિ આહ ‘‘દુક્કટં આપજ્જતી’’તિ. અક્કોસન્તોપિ દુક્કટં આપજ્જેય્યાતિ ઓમસવાદેન દુક્કટં આપજ્જેય્ય. અધિપ્પાયં અજાનન્તેનપિ અટ્ઠકથાચરિયાનં વચનેયેવ ઠાતબ્બન્તિ દીપનત્થં ‘‘અટ્ઠકથાચરિયાવ એત્થ પમાણ’’ન્તિ વુત્તં. પુનપિ અટ્ઠકથાવચનમેવ ઉપપત્તિતો દળ્હં કત્વા પતિટ્ઠપેન્તો ‘‘ઇમિનાપિ ચેત’’ન્તિઆદિમાહ.

૮૦. ‘‘અઞ્ઞત્ર ભિક્ખુસમ્મુતિયા’’તિ વુત્તત્તા સમ્મુતિ અત્થીતિ ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘ઇધ વુત્તત્તાયેવા’’તિઆદિ.

૮૨. આદિતો પઞ્ચ સિક્ખાપદાનીતિ પાણાતિપાતાદીનિ પઞ્ચ સિક્ખાપદાનિ. ‘‘સેસાનીતિ વિકાલભોજનાદીનિ પઞ્ચા’’તિ વદન્તિ. કેચિ પન ¶ ‘‘આદિતો પટ્ઠાય પઞ્ચ સિક્ખાપદાનીતિ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદીનિ પઞ્ચા’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. પાણાતિપાતાદીનિ હિ દસેવ સિક્ખાપદાનિ સામણેરાનં પઞ્ઞત્તાનિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અથ ¶ ખો સામણેરાનં એતદહોસિ ‘કતિ નુ ખો અમ્હાકં સિક્ખાપદાનિ, કત્થ ચ અમ્હેહિ સિક્ખિતબ્બ’ન્તિ? ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સામણેરાનં દસ સિક્ખાપદાનિ, તેસુ ચ સામણેરેહિ સિક્ખિતું, પાણાતિપાતા વેરમણી અદિન્નાદાના વેરમણી’’તિઆદિ (મહાવ. ૧૦૬).

તેસં પઞ્ઞત્તેસુયેવ સિક્ખાપદેસુ દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લવિચારણા કાતબ્બા, ન ચ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદીનિ વિસું તેસં પઞ્ઞત્તાનિ અત્થીતિ. અથ ભિક્ખુનો દુટ્ઠુલ્લસઙ્ખાતાનિ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદીનિ અનુપસમ્પન્નસ્સ કિં નામ હોન્તીતિ આહ ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિ…પે… અજ્ઝાચારો નામાતિ વુત્ત’’ન્તિ. ઇમિનાપિ ચેતં સિદ્ધં ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિ દુટ્ઠુલ્લં નામ ન હોતી’’તિ. અજ્ઝાચારો નામાતિ હિ વદન્તો અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિ કેવલં અજ્ઝાચારો નામ હોતિ, ન પન દુટ્ઠુલ્લો નામ અજ્ઝાચારોતિ દીપેતિ. ‘‘અજ્ઝાચારો નામાતિ ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા અકત્તબ્બરૂપત્તા ચ અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદીનિ દણ્ડકમ્મવત્થુપક્ખં ભજન્તિ, તાનિ ચ અઞ્ઞસ્સ અનુપસમ્પન્નસ્સ અવણ્ણકામતાય આરોચેન્તો ભિક્ખુ દુક્કટં આપજ્જતી’’તિ વદન્તિ. ઇધ પન અનુપસમ્પન્નગ્ગહણેન સામણેરસામણેરીસિક્ખમાનાનં ગહણં વેદિતબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અન્તિમવત્થું અનજ્ઝાપન્નસ્સ ભિક્ખુનો સવત્થુકો સઙ્ઘાદિસેસો, અનુપસમ્પન્નસ્સ આરોચનં, ભિક્ખુસમ્મુતિયા અભાવોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮૪-૮૬. દસમે એકિન્દ્રિયન્તિ ‘‘કાયિન્દ્રિયં અત્થી’’તિ મઞ્ઞમાના વદન્તિ. મુટ્ઠિપ્પમાણાતિ મુટ્ઠિના સઙ્ગહેતબ્બપ્પમાણા. એત્થ કિઞ્ચાપિ યેભુય્યપંસું અપ્પપંસુઞ્ચ ¶ પથવિં વત્વા ઉપડ્ઢપંસુકા પથવી ન વુત્તા, તથાપિ પણ્ણત્તિવજ્જસિક્ખાપદેસુ સાવસેસપઞ્ઞત્તિયાપિ સમ્ભવતો ઉપડ્ઢપંસુકાયપિ પથવિયા પાચિત્તિયમેવાતિ ગહેતબ્બં. કેચિ પન ‘‘સબ્બચ્છન્નાદીસુ ઉપડ્ઢે દુક્કટસ્સ વુત્તત્તા ઇધાપિ દુક્કટં યુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં પાચિત્તિયવત્થુકઞ્ચ અનાપત્તિવત્થુકઞ્ચ દુવિધં પથવિં ઠપેત્વા અઞ્ઞિસ્સા દુક્કટવત્થુકાય તતિયાય પથવિયા અભાવતો. દ્વેયેવ હિ પથવિયો વુત્તા ‘‘જાતા ચ પથવી અજાતા ચ પથવી’’તિ. તસ્મા દ્વીસુ અઞ્ઞતરાય પથવિયા ભવિતબ્બં, વિનયવિનિચ્છયે ચ સમ્પત્તે ગરુકેયેવ ઠાતબ્બત્તા ન સક્કા ¶ એત્થ અનાપત્તિયા ભવિતું. સબ્બચ્છન્નાદીસુ પન ઉપડ્ઢે દુક્કટં યુત્તં તત્થ તાદિસસ્સ દુક્કટવત્થુનો સબ્ભાવા.

‘‘પોક્ખરણિં ખણા’’તિ વદતિ, વટ્ટતીતિ ‘‘ઇમસ્મિં ઓકાસે’’તિ અનિયમેત્વા વુત્તત્તા વટ્ટતિ. ‘‘ઇમં વલ્લિં ખણા’’તિ વુત્તેપિ પથવીખણનં સન્ધાય પવત્તવોહારત્તા ઇમિનાવ સિક્ખાપદેન આપત્તિ, ન ભૂતગામપાતબ્યતાય. કુટેહીતિ ઘટેહિ. તનુકકદ્દમોતિ ઉદકમિસ્સકકદ્દમો. સો ચ ઉદકગતિકત્તા વટ્ટતિ. ઓમકચાતુમાસન્તિ ઊનચાતુમાસં. ઓવટ્ઠન્તિ દેવેન ઓવટ્ઠં. અકતપબ્ભારેતિ અવળઞ્જનટ્ઠાનદસ્સનત્થં વુત્તં. તાદિસે હિ વમ્મિકસ્સ સબ્ભાવોતિ. મૂસિકુક્કુરં નામ મૂસિકાહિ ખણિત્વા બહિ કતપંસુરાસિ. એસેવ નયોતિ ઓમકચાતુમાસઓવટ્ઠોયેવ વટ્ટતીતિ અત્થો.

એકદિવસમ્પિ ન વટ્ટતીતિ ઓવટ્ઠએકદિવસાતિક્કન્તોપિ વિકોપેતું ન વટ્ટતિ. ‘‘હેટ્ઠાભૂમિસમ્બન્ધેપિ ચ ગોકણ્ટકે ભૂમિતો છિન્દિત્વા ઉદ્ધં ઠિતત્તા અચ્ચુગ્ગતમત્થકતો છિન્દિત્વા ગહેતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. સકટ્ઠાને અતિટ્ઠમાનં કત્વા પાદેહિ મદ્દિત્વા છિન્દિત્વા આલોળિતકદ્દમમ્પિ ગહેતું વટ્ટતિ. તતોતિ તતો પુરાણસેનાસનતો. ઇટ્ઠકં ગણ્હામીતિઆદિ સુદ્ધચિત્તં સન્ધાય વુત્તં. ઉદકેનાતિ ઉજુકં આકાસતોયેવ પતનકઉદકેન. ‘‘સચે પન અઞ્ઞત્થ પહરિત્વા પતિતેન ઉદકેન તેમિતં હોતિ, વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. ઉચ્ચાલેત્વાતિ ઉક્ખિપિત્વા. તેન અપદેસેનાતિ તેન લેસેન.

૮૭-૮૮. અવિસયત્તા ¶ અનાપત્તીતિ એત્થ સચેપિ નિબ્બાપેતું સક્કા હોતિ, પઠમં સુદ્ધચિત્તેન દિન્નત્તા ‘‘દહતૂ’’તિ સલ્લક્ખેત્વાપિ તિટ્ઠતિ, અનાપત્તિ. ઓવટ્ઠં છન્નન્તિ પઠમં ઓવટ્ઠં પચ્છા છન્નં. સેસં ઉત્તાનમેવ. જાતપથવી, પથવીસઞ્ઞિતા, ખણનખણાપનાનં અઞ્ઞતરન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પથવીખણનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮૯. સેનાસનવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે નિગ્ગહેતું અસક્કોન્તોતિ સન્ધારેતું અસક્કોન્તો. ઇમિના પન વચનેન દારકસ્સ તત્થ ઉપનીતભાવો તેન ચ દિટ્ઠભાવો વુત્તોયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તેન હિ ભિક્ખુના તં રુક્ખં છિન્દિતું આરદ્ધે તત્થ નિબ્બત્તા એકા તરુણપુત્તા દેવધીતા પુત્તં અઙ્કેનાદાય ઠિતા તં યાચિ ‘‘મા મે સામિ વિમાનં છિન્દિ, ન સક્ખિસ્સામિ પુત્તકં આદાય અનાવાસા વિચરિતુ’’ન્તિ. સો ‘‘અહં અઞ્ઞત્થ ઈદિસં રુક્ખં ન લભિસ્સામી’’તિ તસ્સા વચનં નાદિયિ. સા ‘‘ઇમમ્પિ તાવ દારકં ઓલોકેત્વા ઓરમિસ્સતી’’તિ પુત્તં રુક્ખસાખાય ઠપેસિ. સો ભિક્ખુ ઉક્ખિત્તં ફરસું સન્ધારેતું અસક્કોન્તો દારકસ્સ બાહં છિન્દિ. એવઞ્ચ સયિતો વિમાને સયિતો નામ હોતીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘રુક્ખટ્ઠકદિબ્બવિમાને નિપન્નસ્સા’’તિ.

રુક્ખટ્ઠકદિબ્બવિમાનેતિ ચ સાખટ્ઠકવિમાનં સન્ધાય વુત્તં. રુક્ખસ્સ ઉપરિ નિબ્બત્તઞ્હિ વિમાનં રુક્ખપટિબદ્ધત્તા ‘‘રુક્ખટ્ઠકવિમાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સાખટ્ઠકવિમાનં પન સબ્બસાખાસન્નિસ્સિતં હુત્વા તિટ્ઠતિ. તત્થ યં રુક્ખટ્ઠકવિમાનં હોતિ, તં યાવ રુક્ખસ્સ મૂલમત્તમ્પિ તિટ્ઠતિ, તાવ ન નસ્સતિ. સાખટ્ઠકવિમાનં પન સાખાસુ ભિજ્જમાનાસુ તત્થ તત્થેવ ભિજ્જિત્વા સબ્બસાખાસુ ભિન્નાસુ સબ્બં ભિજ્જતિ, ઇદમ્પિ ચ વિમાનં સાખટ્ઠકં, તસ્મા રુક્ખે છિન્ને તં વિમાનં સબ્બસો વિનટ્ઠં, તેનેવ સા દેવતા ભગવતો સન્તિકા લદ્ધે અઞ્ઞસ્મિં વિમાને વસિ. બાહું થનમૂલેયેવ છિન્દીતિ અંસેન સદ્ધિં ¶ બાહં છિન્દિ. ઇમિના ચ રુક્ખદેવતાનં ગત્તાનિ છિજ્જન્તિ, ન ચાતુમહારાજિકાદીનં વિય અચ્છેજ્જાનીતિ દટ્ઠબ્બં. રુક્ખધમ્મેતિ રુક્ખપકતિયં, રુક્ખસભાવેતિ અત્થો. રુક્ખાનં વિય છેદનાદીસુ અકુપ્પનઞ્હિ રુક્ખધમ્મો નામ.

ઉપ્પતિતન્તિ ઉપ્પન્નં. ભન્તન્તિ ધાવન્તં. વારયેતિ નિગ્ગણ્હેય્ય. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા નામ છેકો સારથિ અતિવેગેન ધાવન્તં રથં નિગ્ગહેત્વા યથિચ્છકં પેસેતિ, એવં યો પુગ્ગલો ઉપ્પન્નં ¶ કોધં વારયે નિગ્ગણ્હિતું સક્કોતિ, તમહં સારથિં બ્રૂમિ. ઇતરો પન રાજઉપરાજાદીનં રથસારથિજનો રસ્મિગ્ગાહો નામ હોતિ, ન ઉત્તમસારથીતિ.

દુતિયગાથાય પન અયમત્થો – યોતિ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧) યો યાદિસો ખત્તિયકુલા વા પબ્બજિતો બ્રાહ્મણકુલા વા પબ્બજિતો નવો વા મજ્ઝિમો વા થેરો વા. ઉપ્પતિતન્તિ ઉદ્ધમુદ્ધં પતિતં, ગતં પવત્તન્તિ અત્થો, ઉપ્પન્નન્તિ વુત્તં હોતિ. કોધન્તિ ‘‘અનત્થં મે ચરતીતિ આઘાતો જાયતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૪૦; અ. નિ. ૯.૨૯) નયેન સુત્તે વુત્તાનં નવન્નં, ‘‘અત્થં મે ન ચરતી’’તિઆદીનઞ્ચ તપ્પટિપક્ખતો સિદ્ધાનં નવન્નમેવાતિ અટ્ઠારસન્નં ખાણુકણ્ટકાદિના અટ્ઠાનેન સદ્ધિં એકૂનવીસતિયા આઘાતવત્થૂનં અઞ્ઞતરાઘાતવત્થુસમ્ભવં આઘાતં. વિસટન્તિ વિત્થતં. સપ્પવિસન્તિ સપ્પસ્સ વિસં. ઇવાતિ ઓપમ્મવચનં. ઇ-કારલોપં કત્વા વ-ઇચ્ચેવ વુત્તં. ઓસધેહીતિ અગદેહિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા વિસતિકિચ્છકો વેજ્જો સપ્પેન દટ્ઠો સબ્બં કાયં ફરિત્વા ઠિતં વિસટં સપ્પવિસં મૂલખન્ધતચપત્તપુપ્ફાદીનં અઞ્ઞતરેહિ, નાનાભેસજ્જેહિ પયોજેત્વા કતેહિ વા ઓસધેહિ ખિપ્પમેવ વિનેય્ય, એવમેવ યો યથાવુત્તેન આઘાતવત્થુના ઉપ્પતિતં ચિત્તસન્તાનં બ્યાપેત્વા ઠિતં કોધં વિનયનુપાયેસુ તદઙ્ગવિનયાદીસુ યેન કેનચિ ઉપાયેન વિનેતિ નાધિવાસેતિ પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તિં કરોતિ, સો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારં. સો એવં કોધં વિનેન્તો ભિક્ખુ યસ્મા કોધો તતિયમગ્ગેન સબ્બસો પહીયતિ, તસ્મા ઓરપારસઞ્ઞિતાનિ પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનાનિ જહાતીતિ. અવિસેસેન હિ પારન્તિ તીરસ્સ નામં, તસ્મા ઓરાનિ ચ તાનિ સંસારસાગરસ્સ પારભૂતાનિ ચાતિ કત્વા ‘‘ઓરપાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

અથ ¶ વા યો ઉપ્પતિતં વિનેતિ કોધં વિસટં સપ્પવિસંવ ઓસધેહિ, સો તતિયમગ્ગેન સબ્બસો કોધં વિનેત્વા અનાગામિફલે ઠિતો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારં. તત્થ ઓરન્તિ સકત્તભાવો. પારન્તિ પરત્તભાવો. ઓરં વા છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ, પારં છ બાહિરાયતનાનિ. તથા ઓરં મનુસ્સલોકો, પારં દેવલોકો. ઓરં કામધાતુ, પારં રૂપારૂપધાતુ. ઓરં કામરૂપભવો, પારં અરૂપભવો. ઓરં અત્તભાવો, પારં અત્તભાવસુખુપકરણાનિ. એવમેતસ્મિં ઓરપારે ચતુત્થમગ્ગેન છન્દરાગં પજહન્તો ‘‘જહાતિ ઓરપાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ અનાગામિનો કામરાગસ્સ પહીનત્તા ઇધત્તભાવાદીસુ છન્દરાગો એવ નત્થિ, અપિચ ખો પનસ્સ વણ્ણપ્પકાસનત્થં સબ્બમેતં ઓરપારભેદં સઙ્ગહેત્વા તત્થ છન્દરાગપ્પહાનેન ‘‘જહાતિ ઓરપાર’’ન્તિ વુત્તં.

ઇદાનિ ¶ તસ્સત્થસ્સ વિભાવનત્થાય ઉપમં આહ ‘‘ઉરગો જિણ્ણમિવત્તચં પુરાણ’’ન્તિ. તત્થ ઉરેન ગચ્છતીતિ ઉરગો, સપ્પસ્સેતં અધિવચનં. સો દુવિધો કામરૂપી ચ અકામરૂપી ચ. કામરૂપીપિ દુવિધો જલજો થલજો ચ. જલજો જલે એવ કામરૂપં લભતિ, ન થલે સઙ્ખપાલજાતકે (જા. ૨.૧૭.૧૪૩ આદયો) સઙ્ખપાલનાગરાજા વિય. થલજો થલે એવ, ન જલે. સો જજ્જરભાવેન જિણ્ણં, ચિરકાલતાય પુરાણઞ્ચાતિ સઙ્ખં ગતં તચં જહન્તો ચતુબ્બિધેન જહતિ સજાતિયં ઠિતો જિગુચ્છન્તો નિસ્સાય થામેનાતિ. સજાતિ નામ સપ્પજાતિ દીઘત્તભાવો. ઉરગા હિ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ સજાતિં નાતિવત્તન્તિ ઉપપત્તિયં ચુતિયં વિસ્સટ્ઠનિદ્દોક્કમને સજાતિયા મેથુનપટિસેવને જિણ્ણતચાપનયને ચાતિ. તસ્મા યદા તચં જહતિ, તદા સજાતિયંયેવ ઠત્વા જહતિ. સજાતિયં ઠિતોપિ ચ જિગુચ્છન્તો જહતિ. જિગુચ્છન્તો નામ યદા ઉપડ્ઢટ્ઠાને મુત્તો હોતિ, ઉપડ્ઢટ્ઠાને અમુત્તો ઓલમ્બતિ, તદા નં અટ્ટીયન્તો જહતિ, એવં જિગુચ્છન્તોપિ ચ દણ્ડન્તરં વા મૂલન્તરં વા પાસાણન્તરં વા નિસ્સાય જહતિ. નિસ્સાય જહન્તોપિ ચ થામં જનેત્વા ઉસ્સાહં કરિત્વા વીરિયેન વઙ્કં નઙ્ગુટ્ઠં કત્વા પસ્સસન્તોવ ફણં કરિત્વા જહતિ. એવં જહિત્વા યેનકામં પક્કમતિ.

એવમેવ અયમ્પિ ભિક્ખુ ઓરપારં જહિતુકામો ચતુબ્બિધેન જહતિ સજાતિયં ઠિતો જિગુચ્છન્તો નિસ્સાય થામેનાતિ. સજાતિ નામ ભિક્ખુનો ‘‘અરિયાય જાતિયા જાતો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૫૧) વચનતો સીલં. તેનેવાહ ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય ¶ નરો સપઞ્ઞો’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩, ૧૯૨). એવમેતિસ્સં સજાતિયં ઠિતો ભિક્ખુ તં સકત્તભાવાદિભેદં ઓરપારં જિણ્ણપુરાણત્તચમિવ તં દુક્ખં જનેન્તં તત્થ તત્થ આદીનવદસ્સનેન જિગુચ્છન્તો કલ્યાણમિત્તે નિસ્સાય અધિમત્તસમ્માવાયામસઙ્ખાતં થામં જનેત્વા ‘‘દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૬; ૪.૩૭) વુત્તનયેન રત્તિન્દિવં છધા વિભજિત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો ઉરગો વિય વઙ્કં નઙ્ગુટ્ઠં પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉરગો વિય પસ્સસન્તો અયમ્પિ અસિથિલપરક્કમતાય વાયમન્તો ઉરગોવ ફણં કરિત્વા અયમ્પિ ઞાણવિપ્ફારં જનેત્વા ઉરગોવ તચં ઓરપારં જહતિ, જહિત્વા ચ ઉરગો વિય ઓહિતતચો યેનકામં પક્કમતિ, અયમ્પિ ઓહિતભારો અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુદિસં પક્કમતીતિ.

૯૦. ભવન્તીતિ ઇમિના વિરુળ્હમૂલે નીલભાવં આપજ્જિત્વા વડ્ઢમાનકે તરુણગચ્છે દસ્સેતિ. અહુવુન્તિ ઇમિના પન વડ્ઢિત્વા ઠિતે મહન્તે રુક્ખગચ્છાદિકે દસ્સેતિ. ભવન્તીતિ ઇમસ્સ વિવરણં ‘‘જાયન્તિ વડ્ઢન્તી’’તિ, અહુવુન્તિ ઇમસ્સ ‘‘જાતા વડ્ઢિતા’’તિ. રાસીતિ સુદ્ધટ્ઠકધમ્મસમૂહો. ભૂતાનન્તિ તથાલદ્ધસમઞ્ઞાનં અટ્ઠધમ્માનં. ‘‘ભૂતાનં ગામો’’તિ વુત્તેપિ અવયવવિનિમુત્તસ્સ ¶ સમુદાયસ્સ અભાવતો ભૂતસઞ્ઞિતા તેયેવ તિણરુક્ખલતાદયો ગય્હન્તિ. ‘‘ભૂમિયં પતિટ્ઠહિત્વા હરિતભાવમાપન્ના રુક્ખગચ્છાદયો દેવતાહિ પરિગ્ગય્હન્તિ, તસ્મા ભૂતાનં નિવાસટ્ઠાનતાય ભૂતાનં ગામો’’તિપિ વદન્તિ. રુક્ખાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ઓસધિગચ્છલતાદયો વેદિતબ્બા.

નનુ ચ રુક્ખાદયો ચિત્તરહિતતાય ન જીવા, ચિત્તરહિતતા ચ પરિપ્ફન્દાભાવતો છિન્નેપિ રુહનતો વિસદિસજાતિકભાવતો ચતુયોનિઅપરિયાપન્નતો ચ વેદિતબ્બા, વુડ્ઢિ પન પવાળસિલાલવણાનમ્પિ વિજ્જતીતિ ન તેસં જીવભાવે કારણં, વિસયગ્ગહણઞ્ચ નેસં પરિકપ્પનામત્તં સુપનં વિય ચિઞ્ચાદીનં, તથા દોહળાદયો, તત્થ કસ્મા ભૂતગામસ્સ છેદનાદિપચ્ચયા પાચિત્તિયં વુત્તન્તિ? સમણસારુપ્પતો તંનિવાસસત્તાનુરક્ખણતો ¶ ચ. તેનેવાહ ‘‘જીવસઞ્ઞિનો હિ મોઘપુરિસા મનુસ્સા રુક્ખસ્મિ’’ન્તિઆદિ.

૯૧. ‘‘મૂલે જાયન્તી’’તિઆદીસુ અત્થો ઉપરિ અત્તના વુચ્ચમાનપ્પકારેન સીહળટ્ઠકથાયં વુત્તોતિ આહ ‘‘એવં સન્તેપિ…પે… ન સમેન્તી’’તિ. વિજાત-સદ્દો ઇધ વિ-સદ્દલોપં કત્વા નિદ્દિટ્ઠોતિ આહ ‘‘વિજાતાની’’તિ. વિજાત-સદ્દો ચ ‘‘વિજાતા ઇત્થી’’તિઆદીસુ વિય પસૂતવચનોતિ આહ ‘‘પસૂતાની’’તિ. પસૂતિ ચ નામેત્થ નિબ્બત્તપણ્ણમૂલતાતિ આહ ‘‘નિબ્બત્તપણ્ણમૂલાની’’તિ. ઇમિના ઇમં દીપેતિ ‘‘નિબ્બત્તપણ્ણમૂલાનિ બીજાનિ ભૂતગામસઙ્ખમેવ ગચ્છન્તિ, તેસુ ચ વત્તમાનો બીજજાત-સદ્દો રુળ્હીવસેન રુક્ખાદીસુપિ વત્તતી’’તિ. પુરિમસ્મિં અત્થવિકપ્પે પન બીજેહિ જાતાનં રુક્ખલતાદીનંયેવ ભૂતગામતા વુત્તા.

તાનિ દસ્સેન્તોતિ તાનિ બીજાનિ દસ્સેન્તો. મૂલબીજન્તિઆદીસુ મૂલમેવ બીજં મૂલબીજં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ફળુબીજન્તિ પબ્બબીજં. પચ્ચયન્તરસમવાયે સદિસફલુપ્પત્તિયા વિસેસકારણભાવતો વિરુહનસમત્થે સારફલે નિરુળ્હો બીજ-સદ્દો. તદત્થસંસિદ્ધિયા મૂલાદીસુપિ કેસુચિ પવત્તતીતિ મૂલાદિતો નિવત્તનત્થં એકેન બીજસદ્દેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘બીજબીજ’’ન્તિ ‘‘રૂપરૂપં, દુક્ખદુક્ખ’’ન્તિ ચ યથા. બીજતો નિબ્બત્તેન બીજં દસ્સિતન્તિ કારિયોપચારેન કારણં દસ્સિતન્તિ દીપેતિ.

૯૨. બીજે બીજસઞ્ઞીતિ એત્થ કારણૂપચારેન કારિયં વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ યથા’’તિઆદિમાહ. ભૂતગામપરિમોચનં કત્વાતિ ભૂતગામતો મોચેત્વા, વિયોજેત્વાતિ અત્થો. યં બીજં ભૂતગામો નામ હોતીતિ બીજાનિ ચ તાનિ જાતાનિ ચાતિ વુત્તમત્થં સન્ધાય વદતિ. તત્થ ¶ યં બીજન્તિ યં નિબ્બત્તપણ્ણમૂલં બીજં. તસ્મિં બીજેતિ તસ્મિં ભૂતગામસઞ્ઞિતે બીજે. એત્થ ચ બીજજાત-સદ્દસ્સ વિય રુળ્હીવસેન રુક્ખાદીસુ બીજ-સદ્દસ્સપિ પવત્તિ વેદિતબ્બા. યથારુતન્તિ યથાપાળિ.

યત્થ કત્થચીતિ મૂલે અગ્ગે મજ્ઝે વા. સઞ્ચિચ્ચ ઉક્ખિપિતું ન વટ્ટતીતિ એત્થ સચેપિ સરીરે લગ્ગભાવં જાનન્તોવ ઉદકતો ઉટ્ઠહતિ, ‘‘તં ઉદ્ધરિસ્સામી’’તિ સઞ્ઞાય અભાવતો વટ્ટતિ. ઉપ્પાટિતાનીતિ ઉદ્ધટાનિ. બીજગામે સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ ભૂતગામતો પરિમોચિતત્તા વુત્તં. અનન્તક-ગ્ગહણેન સાસપમત્તિકા ગહિતા. નામઞ્હેતં તસ્સા સેવાલજાતિયા ¶ . મૂલપણ્ણાનં અસમ્પુણ્ણત્તા ‘‘અસમ્પુણ્ણભૂતગામો નામા’’તિ વુત્તં. અભૂતગામમૂલત્તાતિ એત્થ ભૂતગામો મૂલં કારણં એતસ્સાતિ ભૂતગામમૂલો, ભૂતગામસ્સ વા મૂલં કારણન્તિ ભૂતગામમૂલં. બીજગામો હિ નામ ભૂતગામતો સમ્ભવતિ, ભૂતગામસ્સ ચ કારણં હોતિ, અયં પન તાદિસો ન હોતીતિ ‘‘અભૂતગામમૂલત્તા’’તિ વુત્તં. તત્રટ્ઠકત્તા વુત્તં ‘‘સો બીજગામેન સઙ્ગહિતો’’તિ. ઇદઞ્ચ ‘‘અભૂતગામમૂલત્તા’’તિ એત્થ પઠમં વુત્તઅત્થસમ્ભવતો વુત્તં. કિઞ્ચાપિ હિ તાલનાળિકેરાદીનં ખાણુ ઉદ્ધં અવડ્ઢનતો ભૂતગામસ્સ કારણં ન હોતિ, તથાપિ ભૂતગામસઙ્ખ્યુપગતનિબ્બત્તપણ્ણમૂલબીજતો સમ્ભૂતત્તા ભૂતગામતો ઉપ્પન્નો નામ હોતીતિ બીજગામેન સઙ્ગહં ગચ્છતિ.

‘‘અઙ્કુરે હરિતે’’તિ વત્વા તમેવ વિભાવેતિ ‘‘નીલપણ્ણવણ્ણે જાતે’’તિ, નીલપણ્ણસ્સ વણ્ણસદિસે વણ્ણે જાતેતિ અત્થો. ‘‘નીલવણ્ણે જાતે’’તિ વા પાઠો ગહેતબ્બો. અમૂલકભૂતગામે સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ નાળિકેરસ્સ આવેણિકં કત્વા વદતિ. ‘‘પાનીયઘટાદીનં બહિ સેવાલો ઉદકે અટ્ઠિતત્તા બીજગામાનુલોમત્તા ચ દુક્કટવત્થૂ’’તિ વદન્તિ. કણ્ણકમ્પિ અબ્બોહારિકમેવાતિ નીલવણ્ણમ્પિ અબ્બોહારિકમેવ. સેલેય્યકં નામ સિલાય સમ્ભૂતા એકા સુગન્ધજાતિ. ‘‘રુક્ખત્તચં વિકોપેતીતિ વુત્તત્તા રુક્ખે જાતં યં કિઞ્ચિ છત્તકં રુક્ખત્તચં અવિકોપેત્વા મત્થકતો છિન્દિત્વા ગહેતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. રુક્ખતો મુચ્ચિત્વા તિટ્ઠતીતિ એત્થ ‘‘યદિપિ કિઞ્ચિમત્તં રુક્ખે અલ્લીના હુત્વા તિટ્ઠતિ, રુક્ખતો ગય્હમાનો પન રુક્ખચ્છવિં ન વિકોપેતિ, વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. અલ્લરુક્ખતો ન વટ્ટતીતિ એત્થાપિ રુક્ખત્તચં અવિકોપેત્વા મત્થકતો તચ્છેત્વા ગહેતું વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. હત્થકુક્કુચ્ચેનાતિ હત્થાનં અસંયતભાવેન, હત્થચાપલ્લેનાતિ વુત્તં હોતિ. પાનીયં ન વાસેતબ્બન્તિ ઇદં અત્તનો અત્થાય નામિતં સન્ધાય વુત્તં. કેવલં અનુપસમ્પન્નસ્સ અત્થાય નામિતે પન પચ્છા તતો લભિત્વા ન વાસેતબ્બન્તિ ¶ નત્થિ. ‘‘યેસં રુક્ખાનં સાખા રુહતીતિ વુત્તત્તા યેસં સાખા ન રુહતિ, તત્થ કપ્પિયકરણકિચ્ચં નત્થી’’તિ વદન્તિ.

૯૩. પઞ્ચહિ ¶ સમણકપ્પેહીતિ પઞ્ચહિ સમણવોહારેહિ. કિઞ્ચાપિ હિ બીજાનં અગ્ગિના ફુટ્ઠમત્તેન નખાદીહિ વિલિખનમત્તેન ચ અવિરુળ્હીધમ્મતા ન હોતિ, તથાપિ એવં કતેયેવ સમણાનં કપ્પતીતિ અગ્ગિપરિજિતાદયો સમણવોહારા નામ જાતા, તસ્મા તેહિ સમણવોહારેહિ કરણભૂતેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતું અનુજાનામીતિ અધિપ્પાયો. અબીજનિબ્બટ્ટબીજાનિપિ સમણાનં કપ્પન્તીતિ પઞ્ઞત્તપણ્ણત્તિભાવતો સમણવોહારાઇચ્ચેવ સઙ્ખં ગતાનિ. અથ વા અગ્ગિપરિજિતાદીનં પઞ્ચન્નં કપ્પિયભાવતોયેવ પઞ્ચહિ સમણકપ્પિયભાવસઙ્ખાતેહિ કારણેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતું અનુજાનામીતિ એવમેત્થ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. અગ્ગિપરિજિતન્તિઆદીસુ ‘‘પરિચિત’’ન્તિપિ પઠન્તિ. અબીજં નામ તરુણમ્બફલાદિ. નિબ્બટ્ટબીજં નામ અમ્બપનસાદિ, યં બીજં નિબ્બટ્ટેત્વા વિસું કત્વા પરિભુઞ્જિતું સક્કા હોતિ. ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વાવ કાતબ્બન્તિ યો કપ્પિયં કરોતિ, તેન કત્તબ્બાકારસ્સેવ વુત્તત્તા ભિક્ખુના અવુત્તેપિ કાતું વટ્ટતીતિ ન ગહેતબ્બં. પુન ‘‘કપ્પિયં કારેતબ્બ’’ન્તિ કારાપનસ્સ પઠમમેવ કથિતત્તા ભિક્ખુના ‘‘કપ્પિયં કરોહી’’તિ વુત્તેયેવ અનુપસમ્પન્નેન ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વા અગ્ગિપરિજિતાદિ કાતબ્બન્તિ ગહેતબ્બં. ‘‘કપ્પિયન્તિ વચનં પન યાય કાયચિ ભાસાય વત્તું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘કપ્પિયન્તિ વત્વાવ કાતબ્બ’’ન્તિ વચનતો પઠમં ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વા પચ્છા અગ્ગિઆદિના ફુસનાદિ કાતબ્બન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘પઠમં અગ્ગિં નિક્ખિપિત્વા નખાદિના વા વિજ્ઝિત્વા તં અનુદ્ધરિત્વાવ ‘કપ્પિય’ન્તિ વત્તુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ.

એકસ્મિં બીજે વાતિઆદીસુ ‘‘એકંયેવ કારેમીતિ અધિપ્પાયે સતિપિ એકાબદ્ધત્તા સબ્બં કતમેવ હોતી’’તિ વદન્તિ. દારું વિજ્ઝતીતિ એત્થ ‘‘જાનિત્વાપિ વિજ્ઝતિ વા વિજ્ઝાપેતિ વા, વટ્ટતિયેવા’’તિ વદન્તિ. ભત્તસિત્થે વિજ્ઝતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ‘‘તં વિજ્ઝતિ, ન વટ્ટતીતિ રજ્જુઆદીનં ભાજનગતિકત્તા’’તિ વદન્તિ. મરિચપક્કાદીહિ મિસ્સેત્વાતિ એત્થ ભત્તસિત્થસમ્બન્ધવસેન એકાબદ્ધતા વેદિતબ્બા, ન ફલાનંયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્બન્ધવસેન. ભિન્દાપેત્વા કપ્પિયં કારાપેતબ્બન્તિ બીજતો મુત્તસ્સ કટાહસ્સ ભાજનગતિકત્તા વુત્તં.

નિક્ખામેતુન્તિ તં ભિક્ખું નિક્ખામેતું. ‘‘સચે એતસ્સ અનુલોમ’’ન્તિ સેનાસનરક્ખણત્થાય અનુઞ્ઞાતમ્પિ પટગ્ગિદાનાદિં અત્તનાપિ કાતું વટ્ટતીતિ ¶ એત્તકેનેવ ઇદમ્પિ એતસ્સ અનુલોમન્તિ એવમધિપ્પાયો સિયા. પટગ્ગિદાનં પરિત્તકરણઞ્ચ અત્તનો પરસ્સ વા ¶ સેનાસનરક્ખણત્થાય વટ્ટતિયેવ. તસ્મા સચે તસ્સ સુત્તસ્સ એતં અનુલોમં સિયા, અત્તનો ન વટ્ટતિ, અઞ્ઞસ્સ વટ્ટતીતિ અયં વિસેસો કુતો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘અત્તનો ન વટ્ટતિ…પે… ન સક્કા લદ્ધુ’’ન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ભૂતગામો, ભૂતગામસઞ્ઞિતા, વિકોપનં વા વિકોપાપનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ભૂતગામસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૪-૯૮. દુતિયે અઞ્ઞં વચનન્તિ યં ચોદકેન ચુદિતકસ્સ દોસવિભાવનવચનં વુત્તં, તં તતો અઞ્ઞેનેવ વચનેન પટિચરતિ. અથ વા અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતીતિ અઞ્ઞેન કારણેન અઞ્ઞં કારણં પટિચરતીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો, યં ચોદકેન ચુદિતકસ્સ દોસવિભાવનકારણં વુત્તં, તતો અઞ્ઞેન ચોદનાય અમૂલકભાવદીપકેન કારણેન પટિચરતીતિ વુત્તં હોતિ. પટિચરતીતિ ચ પટિચ્છાદનવસેન ચરતિ, પવત્તતીતિ અત્થો. પટિચ્છાદનત્થો એવ વા ચરતિ-સદ્દો અનેકત્થત્તા ધાતૂનં. તેનાહ ‘‘પટિચ્છાદેતી’’તિ. કો આપન્નોતિઆદિના પાળિયં ચોદનં અવિસ્સજ્જેત્વા વિક્ખેપાપજ્જનવસેન અઞ્ઞેન અઞ્ઞં પટિચરણં દસ્સિતં. અપરમ્પિ પન ચોદનં વિસ્સજ્જેત્વા બહિદ્ધા કથાઅપનામવસેન પવત્તં પાળિમુત્તકં અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણં વેદિતબ્બં. ‘‘ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘પાટલિપુત્તં ગતોમ્હી’’તિ વત્વા પુન ‘‘ન તવ પાટલિપુત્તગમનં પુચ્છામ, આપત્તિં પુચ્છામા’’તિ વુત્તે ‘‘તતો રાજગહં ગતોમ્હી’’તિ વત્વા ‘‘રાજગહં વા યાહિ બ્રાહ્મણગહં વા, આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ વુત્તે ‘‘તત્થ મે સૂકરમંસં લદ્ધ’’ન્તિઆદીનિ વત્વાવ કથં બહિદ્ધા વિક્ખિપન્તોપિ હિ ‘‘અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતિ’’ચ્ચેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

યદેતં અઞ્ઞેન અઞ્ઞં પટિચરણવસેન પવત્તવચનં, તદેવ પુચ્છિતમત્થં ઠપેત્વા અઞ્ઞં વદતીતિ અઞ્ઞવાદકન્તિ આહ ‘‘અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણસ્સેતં નામ’’ન્તિ. તુણ્હીભૂતસ્સેતં નામન્તિ તુણ્હીભાવસ્સેતં નામં, અયમેવ વા પાઠો. અઞ્ઞવાદકં આરોપેતૂતિ અઞ્ઞવાદકકમ્મં આરોપેતુ, અઞ્ઞવાદકત્તં ¶ વા ઇદાનિ કરિયમાનેન કમ્મેન આરોપેતૂતિ અત્થો. વિહેસકં આરોપેતૂતિ એત્થાપિ વિહેસકકમ્મં વિહેસકભાવં વા આરોપેતૂતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

અનારોપિતે અઞ્ઞવાદકે વુત્તદુક્કટં પાળિયં આગતઅઞ્ઞેનઞ્ઞંપટિચરણવસેન યુજ્જતિ ¶ . અટ્ઠકથાયં આગતેન પન પાળિમુત્તકઅઞ્ઞેનઞ્ઞંપટિચરણવસેન અનારોપિતે અઞ્ઞવાદકે મુસાવાદેન પાચિત્તિયં, આરોપિતે ઇમિનાવ પાચિત્તિયન્તિ વેદિતબ્બં. કેચિ પન ‘‘આરોપિતે અઞ્ઞવાદકે મુસાવાદેન ઇમિના ચ પાચિત્તિયદ્વયં હોતી’’તિ વદન્તિ, તં વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. યા સા આદિકમ્મિકસ્સ અનાપત્તિ વુત્તા, સાપિ પાળિયં આગતઅઞ્ઞેનઞ્ઞંપટિચરણવસેન વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા, ઇમિના સિક્ખાપદેન અનાપત્તિદસ્સનત્થં વા. સેસં ઉત્તાનમેવ. ધમ્મકમ્મેન આરોપિતતા, આપત્તિયા વા વત્થુના વા અનુયુઞ્જિયમાનતા, છાદેતુકામતાય અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણં વા તુણ્હીભાવો વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

અઞ્ઞવાદકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૩. તતિયે ધાતુપાઠે ઝે-સદ્દો ચિન્તાયં પઠિતોતિ આહ ‘‘લામકતો વા ચિન્તાપેન્તી’’તિઆદિ. અયમેવ ચ અનેકત્થત્તા ધાતૂનં ઓલોકનત્થોપિ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘અક્ખરાય વાચેતી’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૪૬) વિય ‘‘છન્દાયા’’તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘છન્દેના’’તિ.

૧૦૫. યેન વચનેનાતિ યેન ‘‘છન્દાય ઇત્થન્નામો ઇદં નામ કરોતી’’તિઆદિવચનેન. યેન ચ ખિય્યન્તીતિ યેન ‘‘છન્દાય ઇત્થન્નામો’’તિઆદિવચનેન તત્થ તત્થ ભિક્ખૂનં સવનૂપચારે ઠત્વા અવણ્ણં પકાસેન્તિ.

૧૦૬. અઞ્ઞં અનુપસમ્પન્નં ઉજ્ઝાપેતીતિ અઞ્ઞેન અનુપસમ્પન્નેન ઉજ્ઝાપેતિ. તસ્સ વા તં સન્તિકે ખિય્યતીતિ તસ્સ અનુપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકે ¶ તં સઙ્ઘેન સમ્મતં ઉપસમ્પન્નં ખિય્યતિ, અવણ્ણં વદન્તો વા પકાસેતિ. અનુપસમ્પન્નં સઙ્ઘેન સમ્મતન્તિ એત્થ સમ્મતપુબ્બો સમ્મતોતિ વુત્તો. તેનાહ ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. યસ્મા ઉજ્ઝાપનં ખિય્યનઞ્ચ મુસાવાદવસેનેવ પવત્તં, તસ્મા આદિકમ્મિકસ્સ અનાપત્તીતિ પાચિત્તિયટ્ઠાને દુક્કટટ્ઠાને ચ ઇમિનાવ અનાપત્તિદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. એવઞ્ચ કત્વા ઉજ્ઝાપેન્તસ્સ ખિય્યન્તસ્સ ચ એકક્ખણે દ્વે દ્વે આપત્તિયો હોન્તીતિ આપન્નં. અથ વા ઈદિસં સિક્ખાપદં મુસાવાદતો પઠમં પઞ્ઞત્તન્તિ ગહેતબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ધમ્મકમ્મેન સમ્મતતા, ઉપસમ્પન્નતા, અગતિગમનાભાવો ¶ , તસ્સ અવણ્ણકામતા, યસ્સ સન્તિકે વદતિ, તસ્સ ઉપસમ્પન્નતા, ઉજ્ઝાપનં વા ખિય્યનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ છ અઙ્ગાનિ.

ઉજ્ઝાપનકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૮-૧૧૦. ચતુત્થે હિમવસ્સેનાતિ હિમમેવ વુત્તં. અપઞ્ઞાતેતિ અપ્પતીતે, અપ્પસિદ્ધેતિ અત્થો. ‘‘મણ્ડપે વા રુક્ખમૂલે વાતિ વચનતો વિવટઙ્ગણેપિ નિક્ખિપિતું વટ્ટતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ગોચરપ્પસુતાતિ ગોચરટ્ઠાનં પટિપન્ના. ‘‘અટ્ઠ માસે’’તિ ઇમિના વસ્સાનં ચાતુમાસં ચેપિ દેવો ન વસ્સતિ, પટિક્ખિત્તમેવાતિ આહ ‘‘અટ્ઠ માસેતિ વચનતો…પે… નિક્ખિપિતું ન વટ્ટતિયેવા’’તિ. તત્થ ચત્તારો માસેતિ વસ્સાનસ્સ ચત્તારો માસે. અવસ્સિકસઙ્કેતેતિ ઇમિના અનુઞ્ઞાતેપિ અટ્ઠ માસે યત્થ હેમન્તે દેવો વસ્સતિ, તત્થ અપરેપિ ચત્તારો માસા પટિક્ખિત્તાતિ આહ ‘‘અવસ્સિકસઙ્કેતેતિ વચનતો’’તિઆદિ. ઇમિના ઇમં દીપેતિ ‘‘યસ્મિં દેસે હેમન્તે દેવો વસ્સતિ, તત્થ અટ્ઠ માસે પટિક્ખિપિત્વા ચત્તારો માસા અનુઞ્ઞાતા. યત્થ પન વસ્સાનેયેવ વસ્સતિ, તત્થ ચત્તારો માસે પટિક્ખિપિત્વા અટ્ઠ માસા અનુઞ્ઞાતા’’તિ.

ઇમિનાવ નયેન મજ્ઝિમપદેસે યત્થ હેમન્તે હિમવસ્સં વસ્સતિ, તત્થાપિ અટ્ઠેવ માસા પટિક્ખિત્તાતિ વેદિતબ્બા. તસ્મા વસ્સાનકાલે પકતિઅજ્ઝોકાસે ઓવસ્સકમણ્ડપે રુક્ખમૂલે ચ સન્થરિતું ન વટ્ટતિ, હેમન્તકાલે પકતિઅજ્ઝોકાસે ઓવસ્સકમણ્ડપાદીસુપિ વટ્ટતિ. તઞ્ચ ¶ ખો યત્થ હિમવસ્સેન સેનાસનં ન તેમતિ, ગિમ્હકાલેપિ પકતિઅજ્ઝોકાસાદીસુ વટ્ટતિયેવ, તઞ્ચ ખો અકાલમેઘાદસ્સને, કાકાદીનં નિબદ્ધવાસરુક્ખમૂલે પન કદાચિપિ ન વટ્ટતીતિ એવમેત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

ઇમઞ્ચ પન અત્થવિસેસં ગહેત્વા ભગવતા પઠમમેવ સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિ વિસું અનુપઞ્ઞત્તિ ન વુત્તા. તેનેવ હિ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં ‘‘ઇતિ યત્થ ચ યદા ચ સન્થરિતું ન વટ્ટતિ, તં સબ્બમિધ અજ્ઝોકાસસઙ્ખમેવ ગત’’ન્તિ. અથ વા અવિસેસેન અજ્ઝોકાસે સન્થરણસન્થરાપનાનિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘ઈદિસે કાલે ઈદિસે ચ પદેસે ઠપેથા’’તિ અનુજાનનમત્તેનેવ અલન્તિ ન સિક્ખાપદે ¶ વિસું અનુપઞ્ઞત્તિ ઉદ્ધટાતિ વેદિતબ્બા. પરિવારે (પરિ. ૬૫-૬૭) પન ઇમસ્સેવ સિક્ખાપદસ્સ અનુરૂપવસેન પઞ્ઞત્તત્તા ‘‘એકા અનુપઞ્ઞત્તી’’તિ વુત્તં.

નવવાયિમો સીઘં ન નસ્સતીતિ આહ ‘‘નવવાયિમો વા’’તિ. ઓનદ્ધકોતિ ચમ્મેન ઓનદ્ધો. ઉક્કટ્ઠઅબ્ભોકાસિકોતિ ઇદં તસ્સ પરિવિતક્કદસ્સનમત્તં, ઉક્કટ્ઠઅબ્ભોકાસિકસ્સ પન ચીવરકુટિ ન વટ્ટતીતિ નત્થિ. કાયાનુગતિકત્તાતિ ભિક્ખુનો તત્થેવ સન્નિહિતભાવં સન્ધાય વુત્તં. ઇમિના ચ તસ્મિંયેવ કાલે અનાપત્તિ વુત્તા, ચીવરકુટિતો નિક્ખમિત્વા પન અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સ પિણ્ડાય પવિસન્તસ્સપિ આપત્તિયેવ. ‘‘યસ્મા પન દાયકેહિ દાનકાલેયેવ સહસ્સગ્ઘનકમ્પિ કમ્બલં ‘પાદપુઞ્છનિં કત્વા પરિભુઞ્જથા’તિ દિન્નં તથેવ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, તસ્મા ‘ઇમં મઞ્ચપીઠાદિસેનાસનં અબ્ભોકાસેપિ યથાસુખં પરિભુઞ્જથા’તિ દાયકેહિ દિન્નં ચે, સબ્બસ્મિમ્પિ કાલે અબ્ભોકાસે નિક્ખિપિતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. પેસેત્વા ગન્તબ્બન્તિ એત્થ ‘‘યો ભિક્ખુ ઇમં ઠાનં આગન્ત્વા વસતિ, તસ્સ દેથા’’તિ વત્વા પેસેતબ્બં.

વલાહકાનં અનુટ્ઠિતભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ ઇમિના ચ ગિમ્હાનેપિ મેઘે ઉટ્ઠિતે મઞ્ચપીઠાદિં યંકિઞ્ચિ સેનાસનં અજ્ઝોકાસે નિક્ખિપિતું ન વટ્ટતીતિ દીપિતન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘પાદટ્ઠાનાભિમુખાતિ નિસીદન્તાનં પાદપતનટ્ઠાનાભિમુખ’’ન્તિ કેચિ. ‘‘સમ્મજ્જન્તસ્સ પાદટ્ઠાનાભિમુખ’’ન્તિ અપરે. ‘‘બહિ વાલુકાય અગમનનિમિત્તં પાદટ્ઠાનાભિમુખા વાલિકા હરિતબ્બાતિ વુત્ત’’ન્તિ એકે ¶ . કચવરં હત્થેહિ ગહેત્વા બહિ છટ્ટેતબ્બન્તિ ઇમિના કચવરં છડ્ડેસ્સામીતિ વાલિકા ન છડ્ડેતબ્બાતિ દીપેતિ.

૧૧૧. અન્તો સંવેઠેત્વા બદ્ધન્તિ એરકપત્તાદીહિ વેણિં કત્વા તાય વેણિયા ઉભોસુ પસ્સેસુ વિત્થતટ્ઠાનેસુ બહું વેઠેત્વા તતો પટ્ઠાય યાવ મજ્ઝટ્ઠાનં, તાવ અન્તો આકડ્ઢનવસેન વેઠેત્વા મજ્ઝે સઙ્ખિપિત્વા તિરિયં તત્થ તત્થ બન્ધિત્વા કતં. કપ્પં લભિત્વાતિ ગચ્છાતિ વુત્તવચનેન કપ્પં લભિત્વા. થેરસ્સ હિ આણત્તિયા ગચ્છન્તસ્સ અનાપત્તિ. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘નિસીદિત્વા સયં ગચ્છન્તો’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તનયેનેવ. અઞ્ઞત્થ ગચ્છતીતિ તં મગ્ગં અતિક્કમિત્વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છતિ. લેડ્ડુપાતુપચારતો બહિ ઠિતત્તા ‘‘પાદુદ્ધારેન કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં, અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સ પઠમપાદુદ્ધારે દુક્કટં, દુતિયપાદુદ્ધારે પાચિત્તિયન્તિ અત્થો. પાકતિકં અકત્વાતિ અપ્પટિસામેત્વા. અન્તરસન્નિપાતેતિ અન્તરન્તરા સન્નિપાતે.

આવાસિકાનંયેવ પલિબોધોતિ એત્થ આગન્તુકેહિ આગન્ત્વા કિઞ્ચિ અવત્વા તત્થ નિસિન્નેપિ ¶ આવાસિકાનંયેવ પલિબોધોતિ અધિપ્પાયો. મહાપચ્ચરિવાદે પન ‘‘અઞ્ઞેસુ આગન્ત્વા નિસિન્નેસૂ’’તિ ઇદં અમ્હાકન્તિ વત્વા વા અવત્વા વા નિસિન્નેસૂતિ અધિપ્પાયો. મહાઅટ્ઠકથાવાદે ‘‘આપત્તી’’તિ પાચિત્તિયમેવ વુત્તં. મહાપચ્ચરિયં પન સન્થરણસન્થરાપને સતિ પાચિત્તિયેન ભવિતબ્બન્તિ અનાણત્તિયા પઞ્ઞત્તત્તા દુક્કટં વુત્તં. ‘‘ઇદં ઉસ્સારકસ્સ, ઇદં ધમ્મકથિકસ્સા’’તિ વિસું પઞ્ઞત્તત્તા અનાણત્તિયા પઞ્ઞત્તેપિ પાચિત્તિયેનેવ ભવિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયેન ‘‘તસ્મિં આગન્ત્વા નિસિન્ને તસ્સ પલિબોધો’’તિ વુત્તં. કેચિ પન વદન્તિ ‘‘અનાણત્તિયા પઞ્ઞત્તેપિ ધમ્મકથિકસ્સ અનુટ્ઠાપનીયત્તા પાચિત્તિયેન ભવિતબ્બં, આગન્તુકસ્સ પન પચ્છા આગતેહિ વુડ્ઢતરેહિ ઉટ્ઠાપેતબ્બત્તા દુક્કટં વુત્ત’’ન્તિ.

૧૧૨. ભૂમિયં અત્થરિતબ્બાતિ ચિમિલિકાય સતિ તસ્સા ઉપરિ, અસતિ સુદ્ધભૂમિયં અત્થરિતબ્બા. સીહચમ્માદીનં પરિહરણેયેવ પટિક્ખેપો વેદિતબ્બોતિ ઇમિના –

‘‘ન ¶ , ભિક્ખવે, મહાચમ્માનિ ધારેતબ્બાનિ સીહચમ્મં બ્યગ્ઘચમ્મં દીપિચમ્મં, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૫૫) –

એવં વુત્તાય ખન્ધકપાળિયા અધિપ્પાયં વિભાવેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘અન્તોપિ મઞ્ચે પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તિ, બહિપિ મઞ્ચે પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તી’’તિ ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં સિક્ખાપદસ્સ પઞ્ઞત્તત્તા મઞ્ચપીઠેસુ અત્થરિત્વા પરિભોગોયેવ પટિક્ખિત્તો, ભૂમત્થરણવસેન પરિભોગો પન અપ્પટિક્ખિત્તોતિ. યદિ એવં ‘‘પરિહરણેયેવ પટિક્ખેપો’’તિ ઇદં કસ્મા વુત્તન્તિ? યથા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સબ્બં પાસાદપરિભોગ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૩૨૦) વચનતો પુગ્ગલિકેપિ સેનાસને સેનાસનપરિભોગવસેન નિયમિતં સુવણ્ણઘટાદિકં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટમાનમ્પિ કેવલં અત્તનો સન્તકં કત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ, એવમિદં ભૂમત્થરણવસેન પરિભુઞ્જિયમાનમ્પિ અત્તનો સન્તકં કત્વા તં તં વિહારં હરિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘પરિહરણેયેવ પટિક્ખેપો વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં. દારુમયપીઠન્તિ ફલકમયમેવ પીઠં વુત્તં. પાદકથલિકન્તિ અધોતપાદટ્ઠપનકં. અજ્ઝોકાસે રજનં પચિત્વા…પે… પટિસામેતબ્બન્તિ એત્થ થેવે અસતિ રજનકમ્મે નિટ્ઠિતે પટિસામેતબ્બં.

૧૧૩. ‘‘ભિક્ખુ વા સામણેરો વા આરામિકો વા લજ્જી હોતીતિ વુત્તત્તા અલજ્જિં આપુચ્છિત્વા ગન્તું ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. ઓતાપેન્તો ગચ્છતીતિ એત્થ ‘‘કિઞ્ચાપિ ‘એત્તકં દૂરં ગન્તબ્બ’ન્તિ પરિચ્છેદો નત્થિ, તથાપિ લેડ્ડુપાતં અતિક્કમ્મ નાતિદૂરં ગન્તબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. સેસમેત્થ ¶ ઉત્તાનમેવ. મઞ્ચાદીનં સઙ્ઘિકતા, વુત્તલક્ખણે દેસે સન્થરણં વા સન્થરાપનં વા, અપલિબુદ્ધતા, આપદાય અભાવો, લેડ્ડુપાતાતિક્કમોતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના) પન અનાપુચ્છં વા ગચ્છેય્યાતિ એત્થ ‘‘યો ભિક્ખુ વા સામણેરો વા આરામિકો વા લજ્જી હોતિ, અત્તનો પલિબોધં વિય મઞ્ઞતિ, તથારૂપં અનાપુચ્છિત્વા તં સેનાસનં તસ્સ અનિય્યાતેત્વા નિરપેક્ખો ગચ્છતિ, થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ લેડ્ડુપાતં અતિક્કમેય્ય, એકેન પાદેન લેડ્ડુપાતાતિક્કમે દુક્કટં, દુતિયપાદાતિક્કમે પાચિત્તિય’’ન્તિ વત્વા અઙ્ગેસુપિ નિરપેક્ખતાય સદ્ધિં છ અઙ્ગાનિ ¶ વુત્તાનિ. પાળિયં પન અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘નિરપેક્ખો ગચ્છતી’’તિ અયં વિસેસો ન દિસ્સતિ. ‘‘ઓતાપેન્તો ગચ્છતી’’તિ ચ ઓતાપનવિસયે એવ સાપેક્ખગમને અનાપત્તિ વુત્તા. યદિ અઞ્ઞત્થાપિ સાપેક્ખગમને અનાપત્તિ સિયા, ‘‘અનાપત્તિ સાપેક્ખો ગચ્છતી’’તિ અવિસેસેન વત્તબ્બં ભવેય્ય, તસ્મા વીમંસિત્વા યુત્તતરં ગહેતબ્બન્તિ.

પઠમસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૧૬. દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદે એત્તકમેવ વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં. ‘‘ઇદઞ્ચ અટ્ઠકથાસુ તથાવુત્તભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં મઞ્ચપીઠેસુ અત્થરિતં પચ્ચત્થરણમેવા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. માતિકાટ્ઠકથાયં પન ‘‘પચ્ચત્થરણં નામ પાવારો કોજવોતિ એત્તકમેવા’’તિ નિયમેત્વા વુત્તં, તસ્મા ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં ઇમિના ન સમેતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. સેનાસનતોતિ સબ્બપચ્છિમસેનાસનતો. યો કોચીતિ તસ્સ ઞાતકો વા અઞ્ઞાતકો વા યો કોચિ.

૧૧૭. પરિવેણન્તિ એકેકસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપબ્ભન્તરં. કુરુન્દટ્ઠકથાયં વુત્તમેવત્થં સવિસેસં કત્વા દસ્સેતું ‘‘કિઞ્ચાપિ વુત્તો’’તિઆદિ આરદ્ધં. ‘‘અપરિચ્છન્ને મણ્ડપે’’તિ વિસું યોજેતબ્બં. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘અપરિચ્છન્નમણ્ડપે વા પરિચ્છન્ને વાપિ બહૂનં સન્નિપાતભૂતે’’તિ વુત્તં. ભોજનસાલાયમ્પિ અયં વિસેસો લબ્ભતિયેવ. વત્તબ્બં નત્થીતિ વિસેસેત્વા કિઞ્ચિ વત્તબ્બં નત્થિ. પલુજ્જતીતિ વિનસ્સતિ. નસ્સેય્યાતિ ચોરાદીહિ વિનસ્સેય્ય.

૧૧૮. યેન ¶ મઞ્ચં વા પીઠં વા વિનન્તિ, તં મઞ્ચપીઠકવાનં. સિલુચ્ચયલેણન્તિ સિલુચ્ચયે લેણં, પબ્બતગુહાતિ અત્થો. ‘‘સેનાસનં ઉપચિકાહિ ખાયિત’’ન્તિ ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં પઞ્ઞત્તત્તા વત્થુઅનુરૂપવસેન અટ્ઠકથાયં ઉપચિકાસઙ્કાય અભાવે અનાપત્તિ વુત્તા. વત્તક્ખન્ધકે ગમિકવત્તં પઞ્ઞપેન્તેન ¶ ‘‘સેનાસનં આપુચ્છિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તત્તા કેવલં ઇતિકત્તબ્બાકારમત્તદસ્સનત્થં ‘‘આપુચ્છનં પન વત્ત’’ન્તિ વુત્તં, ન પન વત્તભેદેન દુક્કટન્તિ દસ્સનત્થં. તેનેવ અન્ધકટ્ઠકથાયં ‘‘સેનાસનં આપુચ્છિતબ્બ’’ન્તિ એત્થ ‘‘યં પાસાણપિટ્ઠિયં વા પાસાણત્થમ્ભેસુ વા કતસેનાસનં યત્થ ઉપચિકા નારોહન્તિ, તં અનાપુચ્છન્તસ્સપિ અનાપત્તી’’તિ વક્ખતિ, તસ્મા યં વુત્તં ગણ્ઠિપદે ‘‘તાદિસે સેનાસને અનાપુચ્છા ગચ્છન્તસ્સ પાચિત્તિયં નત્થિ, ગમિકવત્તવસેન પન અનાપુચ્છા ગચ્છતો વત્તભેદો હોતિ, તસ્મા દુક્કટં આપજ્જતી’’તિ, તં ન ગહેતબ્બં.

પચ્છિમસ્સ આભોગેન મુત્તિ નત્થીતિ તસ્સ પચ્છતો ગચ્છન્તસ્સ અઞ્ઞસ્સ અભાવતો વુત્તં. એકં વા પેસેત્વા આપુચ્છિતબ્બન્તિ એત્થ ગમનચિત્તસ્સ ઉપ્પન્નટ્ઠાનતો અનાપુચ્છિત્વા ગચ્છતો દુતિયપાદુદ્ધારે પાચિત્તિયં. કિઞ્ચાપિ મઞ્ચં વા પીઠં વા અજ્ઝોકાસે નિક્ખિપિત્વા ગચ્છન્તસ્સ ઇધ વિસું આપત્તિ ન વુત્તા, તથાપિ અકાલે અજ્ઝોકાસે મઞ્ચપીઠાનિ પઞ્ઞપેત્વા ગચ્છન્તસ્સ લેડ્ડુપાતાતિક્કમે પુરિમસિક્ખાપદેન પાચિત્તિયં, પરિક્ખેપાતિક્કમે ઇમિના દુક્કટન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘મણ્ડપે વા રુક્ખમૂલે વા’’તિ ઇમિના અજ્ઝોકાસોપિ સઙ્ગહિતોયેવાતિ તત્થાપિ દુક્કટં ઇધ વુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. સેય્યં પન અજ્ઝોકાસે સન્થરિત્વા ગચ્છન્તસ્સ ઉભયેનપિ દુક્કટમેવ. ‘‘સઙ્ઘિકે વિહારે સઙ્ઘિકંયેવ સેય્યં સન્થરિત્વા પક્કમન્તસ્સ પાચિત્તિયં વુત્તન્તિ ઉભોસુ એકેકસ્મિં સઙ્ઘિકે દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. વુત્તલક્ખણસેય્યા, તસ્સા સઙ્ઘિકતા, વુત્તલક્ખણે વિહારે સન્થરણં વા સન્થરાપનં વા, અપલિબુદ્ધતા, આપદાય અભાવો, અનપેક્ખસ્સ દિસાપક્કમનં, ઉપચારસીમાતિક્કમોતિ ઇમાનિ પનેત્થ સત્ત અઙ્ગાનિ.

દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૯-૧૨૧. છટ્ઠે અનુપવિસિત્વાતિ સમીપં પવિસિત્વા. બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેન્તોતિ ¶ ભણ્ડાગારિકસ્સ બહૂપકારતં ધમ્મકથિકાદીનં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેન્તો. સમન્તા દિયડ્ઢો હત્થોતિ મજ્ઝે પઞ્ઞત્તમઞ્ચપીઠં સન્ધાય વુત્તં.

૧૨૨. ઉપચારં ¶ ઠપેત્વાતિ વુત્તલક્ખણં ઉપચારં ઠપેત્વા. એકવિહારેતિ એકસ્મિં સેનાસને. એકપરિવેણેતિ તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપબ્ભન્તરે. ‘‘ગિલાનો પવિસતીતિઆદીસુ અનાપત્તિકારણસબ્ભાવતો ગિલાનાદિતાય પવિસિસ્સામીતિ ઉપચારં પવિસન્તસ્સ સતિપિ સમ્બાધેતુકામતાય અનાપત્તિ વુત્તાયેવા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. એવઞ્ચ સતિ અગિલાનાદિભાવોપિ વિસું અઙ્ગેસુ વત્તબ્બો સિયા, માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) પન ‘‘સઙ્ઘિકવિહારતા, અનુટ્ઠાપનીયભાવજાનનં, સમ્બાધેતુકામતા, ઉપચારે નિસીદનં વા નિપજ્જનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાની’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં, તસ્મા વીમંસિતબ્બં.

અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૬. સત્તમે કોટ્ઠકાનીતિ દ્વારકોટ્ઠકાનિ. ‘‘નિક્ખમાતિ વચનં સુત્વાપિ અત્તનો રુચિયા નિક્ખમતિ, અનાપત્તી’’તિ વદન્તિ.

૧૨૮. અલજ્જિં નિક્કડ્ઢતીતિઆદીસુ પઠમં અલજ્જીઆદિભાવેન નિક્કડ્ઢિસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા નિક્કડ્ઢન્તસ્સ ચિત્તસ્સ લહુપરિવત્તિતાય કોપે ઉપ્પન્નેપિ અનાપત્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. સઙ્ઘિકવિહારો, ઉપસમ્પન્નસ્સ ભણ્ડનકારકભાવાદિવિનિમુત્તતા, કોપેન નિક્કડ્ઢનં વા નિક્કડ્ઢાપનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

નિક્કડ્ઢનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૯-૧૩૧. અટ્ઠમે ઉપરિમતલે પદરાનં અસન્થરિતત્તા ‘‘ઉપરિઅચ્છન્નતલાયા’’તિ વુત્તં. પુબ્બે વુત્તનયેનેવાતિ અનુપખજ્જસિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. સઙ્ઘિકો વિહારો ¶ , અસીસઘટ્ટા વેહાસકુટિ ¶ , હેટ્ઠા સપરિભોગતા, અપટાણિદિન્ને આહચ્ચપાદકે નિસીદનં વા નિપજ્જનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

વેહાસકુટિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. મહલ્લકવિહારસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૩૫. નવમે ‘‘મહલ્લકો નામ વિહારો સસામિકો’’તિ વુત્તત્તા સઞ્ઞાચિકાય કુટિયા અનાપત્તિ. ‘‘અડ્ઢતેય્યહત્થમ્પી’’તિ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન વુત્તવચનં પાળિયા સમેતીતિ આહ ‘‘તં સુવુત્ત’’ન્તિ. ‘‘પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણસ્સ ઓકાસસ્સ દસ્સિતત્તા કવાટં અડ્ઢતેય્યહત્થવિત્થારતો ઊનકં વા હોતુ અધિકં વા, અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણંયેવ ઓકાસો’’તિ વદન્તિ.

યસ્સ વેમજ્ઝેતિ યસ્સ વિહારસ્સ વેમજ્ઝે. સા અપરિપૂરઉપચારાપિ હોતીતિ વિવરિયમાનં કવાટં યં ભિત્તિં આહનતિ, સા સમન્તા કવાટવિત્થારપ્પમાણઉપચારરહિતાપિ હોતીતિ અત્થો. આલોકં સન્ધેતિ પિધેતીતિ આલોકસન્ધિ. ‘‘પુનપ્પુનં છાદાપેસિ, પુનપ્પુનં લિમ્પાપેસીતિ ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં ઉપ્પન્નદોસેન સિક્ખાપદસ્સ પઞ્ઞત્તત્તા લેપં અનુજાનન્તેન ચ દ્વારબન્ધસ્સ સમન્તા અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણેયેવ પદેસે પુનપ્પુનં લેપસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા તતો અઞ્ઞત્થ પુનપ્પુનં લિમ્પેન્તસ્સ વા લિમ્પાપેન્તસ્સ વા ભિત્તિયં મત્તિકાય કત્તબ્બકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા પુન ચતુત્થલેપે દિન્ને પાચિત્તિયેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. ગણ્ઠિપદેસુ પન તીસુપિ ‘‘પુનપ્પુનં લેપદાનસ્સ વુત્તપ્પમાણતો અઞ્ઞત્થ પટિક્ખિત્તમત્તં ઠપેત્વા પાચિત્તિયસ્સ અવુત્તત્તા દુક્કટં અનુરૂપ’’ન્તિ વુત્તં.

અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ સંવિધાતબ્બં. અપ્પહરિતેતિ એત્થ અપ્પ-સદ્દો ‘‘અપ્પિચ્છો’’તિઆદીસુ વિય અભાવત્થોતિ આહ ‘‘અહરિતે’’તિ. પતનોકાસોતિ પતનોકાસત્તા તત્ર ઠિતસ્સ ભિક્ખુનો ઉપરિ પતેય્યાતિ અધિપ્પાયો. સચે હરિતે ઠિતો અધિટ્ઠેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ વચનેન ઇમમત્થં દીપેતિ – સચે વિહારસ્સ સમન્તા વુત્તપ્પમાણે પરિચ્છેદે પુબ્બણ્ણાદીનિ ન સન્તિ, તત્થ વિહારો કારેતબ્બો. યત્થ પન સન્તિ, તત્થ કારાપેન્તસ્સ દુક્કટન્તિ.

૧૩૬. એકેકં ¶ મગ્ગં ઉજુકમેવ ઉટ્ઠપેત્વા છાદનં મગ્ગેન છાદનં નામ હોતીતિ દસ્સેતું ¶ ‘‘મગ્ગેન છાદેન્તસ્સા’’તિ વુત્તં. ઇમિના પન નયેન સબ્બસ્મિં વિહારે એકવારં છાદિતે તં છદનં એકમગ્ગન્તિ ગહેત્વા ‘‘દ્વે મગ્ગે’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘પરિયાયેન છાદનેપિ ઇમિનાવ નયેન યોજેતબ્બ’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં, તં ‘‘પુનપ્પુનં છાદાપેસી’’તિ ઇમાય પાળિયા ‘‘સબ્બમ્પિ ચેતં છદનં છદનૂપરિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના અટ્ઠકથાવચનેન ચ સમેતિ, તસ્મા દ્વે મગ્ગે અધિટ્ઠહિત્વા તતિયાય મગ્ગં આણાપેત્વા પક્કમિતબ્બન્તિ એત્થ દ્વે છદનાનિ અધિટ્ઠહિત્વા તતિયં છદનં ‘‘એવં છાદેહી’’તિ આણાપેત્વા પક્કમિતબ્બન્તિ એવમત્થો ગહેતબ્બો.

કેચિ પન ‘‘પઠમં તાવ એકવારં અપરિસેસં છાદેત્વા પુન છદનદણ્ડકે બન્ધિત્વા દુતિયવારં તથેવ છાદેતબ્બં, તતિયવારચતુત્થવારે સમ્પત્તે દ્વે મગ્ગે અધિટ્ઠહિત્વા આણાપેત્વા પક્કમિતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. અપરે પન ‘‘પઠમવારેયેવ તયોપિ મગ્ગે અધિટ્ઠાતું વટ્ટતિ, ચતુત્થતો પટ્ઠાય આપત્તિ પાચિત્તિય’’ન્તિ વદન્તિ. તદુભયમ્પિ પાળિયા અટ્ઠકથાય ચ ન સમેતિ. તતિયાય મગ્ગન્તિ એત્થ તતિયાયાતિ ઉપયોગત્થે સમ્પદાનવચનં, તતિયં મગ્ગન્તિ અત્થો. તિણ્ણં મગ્ગાનન્તિ મગ્ગવસેન છાદિતાનં તિણ્ણં છદનાનં. તિણ્ણં પરિયાયાનન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ચતુત્થે મગ્ગે વા પરિયાયે વાતિ ચ તથા છાદેન્તાનં ચતુત્થં છાદનમેવ વુત્તં. સેસં ઉત્તાનમેવ. મહલ્લકવિહારતા, અત્તનો વાસાગારતા, ઉત્તરિ અધિટ્ઠાનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

મહલ્લકવિહારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪૦. દસમે ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ ‘‘સિઞ્ચેય્ય વા સિઞ્ચાપેય્ય વા’’તિ બાહિરપરિભોગવસેન પઠમં પઞ્ઞત્તત્તા ‘‘સપ્પાણકં ઉદકં પરિભુઞ્જેય્યા’’તિ સિક્ખાપદં અત્તનો નહાનપાનાદિપરિભોગવસેન પઞ્ઞત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તસ્મિં વા પઠમં પઞ્ઞત્તેપિ અત્તનો પરિભોગવસેનેવ પઞ્ઞત્તત્તા ¶ પુન ઇમં સિક્ખાપદં બાહિરપરિભોગવસેનેવ પઞ્ઞત્તન્તિ ગહેતબ્બં.

સપ્પાણકસઞ્ઞિસ્સ ‘‘પરિભોગેન પાણકા મરિસ્સન્તી’’તિ પુબ્બભાગે જાનન્તસ્સપિ સિઞ્ચનસિઞ્ચાપનં ‘‘પદીપે નિપતિત્વા પટઙ્ગાદિપાણકા મરિસ્સન્તી’’તિ જાનન્તસ્સ પદીપુજ્જલનં વિય વિનાપિ વધકચેતનાય હોતીતિ આહ ‘‘પણ્ણત્તિવજ્જ’’ન્તિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ ¶ . ઉદકસ્સ સપ્પાણકતા, ‘‘સિઞ્ચનેન પાણકા મરિસ્સન્તી’’તિ જાનનં, તાદિસમેવ ચ ઉદકં, વિના વધકચેતનાય કેનચિદેવ કરણીયેન તિણાદીનં સિઞ્ચનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

સપ્પાણકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભૂતગામવગ્ગોતિપિ ઇમસ્સેવ નામં.

૧૪૪. ભિક્ખુનિવગ્ગસ્સ પઠમસિક્ખાપદે કથાનુસારેનાતિ ‘‘સો થેરો કિંસીલો કિંસમાચારો કતરકુલા પબ્બજિતો’’તિઆદિના પુચ્છન્તાનં પુચ્છાકથાનુસારેન. કથેતું વટ્ટન્તીતિ નિરામિસેનેવ ચિત્તેન કથેતું વટ્ટન્તિ. અનિય્યાનિકત્તા સગ્ગમોક્ખમગ્ગાનં તિરચ્છાનભૂતા કથા તિરચ્છાનકથાતિ આહ ‘‘સગ્ગમગ્ગગમનેપી’’તિઆદિ. અપિ-સદ્દેન પગેવ મોક્ખમગ્ગગમનેતિ દીપેતિ. તિરચ્છાનભૂતન્તિ તિરોકરણભૂતં, બાધિકન્તિ વુત્તં હોતિ. લદ્ધાસેવના હિ તિરચ્છાનકથા સગ્ગમોક્ખાનં બાધિકાવ હોતિ. સમિદ્ધોતિ પરિપુણ્ણો. સહિતત્થોતિ યુત્તત્થો. અત્થગમ્ભીરતાદિયોગતો ગમ્ભીરો. બહુરસોતિ અત્થરસાદિબહુરસો. લક્ખણપટિવેધસંયુત્તોતિ અનિચ્ચાદિલક્ખણપટિવેધરસઆવહનતો લક્ખણપટિવેધસંયુત્તો.

૧૪૫-૧૪૭. પરતોતિ પરત્થ, ઉત્તરિન્તિ અત્થો. કરોન્તોવાતિ પરિબાહિરે કરોન્તોયેવ. પાતિમોક્ખોતિ ચારિત્તવારિત્તપ્પભેદં સિક્ખાપદસીલં ¶ . તઞ્હિ યો નં પાતિ રક્ખતિ, તં મોક્ખેતિ મોચેતિ આપાયિકાદીહિ દુક્ખેહિ, તસ્મા ‘‘પાતિમોક્ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સંવરણં સંવરો, કાયવચીદ્વારાનં પિદહનં. યેન હિ તે સંવુતા પિહિતા હોન્તિ, સો સંવરો, કાયિકવાચસિકસ્સ અવીતિક્કમસ્સેતં નામં. પાતિમોક્ખસંવરેન સંવુતોતિ પાતિમોક્ખસંવરેન પિહિતકાયવચીદ્વારો. તથાભૂતો ચ યસ્મા તેન સમઙ્ગી નામ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સમન્નાગતો’’તિ ¶ . વત્તતીતિ અત્તભાવં પવત્તેતિ. વિહરતીતિ ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરસીલે ઠિતસ્સ ભિક્ખુનો ઇરિયાપથવિહારો દસ્સિતો.

સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો પાળિયા વિભાવેતું ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ વિભઙ્ગેતિ ઝાનવિભઙ્ગે. સીલં પતિટ્ઠાતિઆદીનિ પાતિમોક્ખસ્સેવ વેવચનાનિ. તત્થ (વિભ. અટ્ઠ. ૫૧૧) સીલન્તિ કામઞ્ચેતં સહ કમ્મવાચાપરિયોસાનેન ઇજ્ઝનકસ્સ પાતિમોક્ખસ્સેવ વેવચનં, એવં સન્તેપિ ધમ્મતો એતં સીલં નામ પાણાતિપાતાદીહિ વા વિરમન્તસ્સ વત્તપટિપત્તિં વા પૂરેન્તસ્સ ચેતનાદયો ધમ્મા વેદિતબ્બા. યસ્મા પન પાતિમોક્ખસીલેન ભિક્ખુ સાસને પતિટ્ઠાતિ નામ, તસ્મા તં ‘‘પતિટ્ઠા’’તિ વુત્તં. પતિટ્ઠહતિ વા એત્થ ભિક્ખુ, કુસલધમ્મા એવ વા એત્થ પતિટ્ઠહન્તીતિ પતિટ્ઠા. અયમત્થો ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય નરો સપઞ્ઞો’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩, ૧૯૨) ચ ‘‘પતિટ્ઠા, મહારાજ, સીલં સબ્બેસં કુસલાનં ધમ્માન’’ન્તિ (મિ. પ. ૨.૧.૯) ચ ‘‘સીલે પતિટ્ઠિતસ્સ ખો, મહારાજ, સબ્બે કુસલા ધમ્મા ન પરિહાયન્તી’’તિ ચ આદિસુત્તવસેન વેદિતબ્બો.

તદેતં પુબ્બુપ્પત્તિઅત્થેન આદિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘તસ્માતિહ ત્વં, ઉત્તિય, આદિમેવ વિસોધેહિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ. કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં? સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં દિટ્ઠિ ચ ઉજુકા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૮૨).

યથા હિ નગરવડ્ઢકી નગરં માપેતુકામો પઠમં નગરટ્ઠાનં સોધેતિ, તતો અપરભાગે વીથિચતુક્કસિઙ્ઘાટકાદિપરિચ્છેદેન વિભજિત્વા નગરં માપેતિ, એવમેવ યોગાવચરો આદિમ્હિ સીલં સોધેતિ, તતો અપરભાગે ¶ સમાધિવિપસ્સનામગ્ગફલનિબ્બાનાનિ સચ્છિકરોતિ. યથા વા પન રજકો પઠમં તીહિ ખારેહિ વત્થં ધોવિત્વા પરિસુદ્ધે વત્થે યદિચ્છકં રઙ્ગજાતં ઉપનેતિ, યથા વા પન છેકો ચિત્તકારો રૂપં લિખિતુકામો આદિતો ભિત્તિપરિકમ્મં કરોતિ, તતો અપરભાગે રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ, એવમેવ યોગાવચરો આદિતોવ સીલં વિસોધેત્વા અપરભાગે સમથવિપસ્સનાદયો ધમ્મે સચ્છિકરોતિ. તસ્મા સીલં ‘‘આદી’’તિ વુત્તં.

તદેતં ચરણસરિક્ખતાય ચરણં. ‘‘ચરણા’’તિ પાદા વુચ્ચન્તિ. યથા હિ છિન્નચરણસ્સ પુરિસસ્સ દિસંગમનાભિસઙ્ખારો ન જાયતિ, પરિપુણ્ણપાદસ્સેવ જાયતિ, એવમેવ યસ્સ સીલં ભિન્નં ¶ હોતિ ખણ્ડં અપરિપુણ્ણં, તસ્સ નિબ્બાનગમનાય ઞાણગમનં ન સમ્પજ્જતિ. યસ્સ પન તં અભિન્નં હોતિ અખણ્ડં પરિપુણ્ણં, તસ્સ નિબ્બાનગમનાય ઞાણગમનં સમ્પજ્જતિ. તસ્મા સીલં ‘‘ચરણ’’ન્તિ વુત્તં.

તદેતં સંયમનવસેન સંયમો, સંવરણવસેન સંવરોતિ ઉભયેનપિ સીલસંયમો ચેવ સીલસંવરો ચ કથિતો. વચનત્થો પનેત્થ સંયમેતિ વીતિક્કમવિપ્ફન્દનં, પુગ્ગલં વા સંયમેતિ વીતિક્કમવસેન તસ્સ વિપ્ફન્દિતું ન દેતીતિ સંયમો, વીતિક્કમસ્સ પવેસનદ્વારં સંવરતિ પિદહતીતિ સંવરો. મોક્ખન્તિ ઉત્તમં મુખભૂતં વા. યથા હિ સત્તાનં ચતુબ્બિધો આહારો મુખેન પવિસિત્વા અઙ્ગમઙ્ગાનિ ફરતિ, એવં યોગિનોપિ ચતુભૂમકકુસલં સીલમુખેન પવિસિત્વા અત્થસિદ્ધિં સમ્પાદેતિ. તેન વુત્તં ‘‘મોક્ખ’’ન્તિ. પમુખે સાધૂતિ પમોક્ખં, પુબ્બઙ્ગમં સેટ્ઠં પધાનન્તિ અત્થો. કુસલાનં ધમ્માનં સમાપત્તિયાતિ ચતુભૂમકકુસલાનં પટિલાભત્થાય પમોક્ખં પુબ્બઙ્ગમં સેટ્ઠં પધાનન્તિ વેદિતબ્બં.

કાયિકો અવીતિક્કમોતિ તિવિધં કાયસુચરિતં. વાચસિકોતિ ચતુબ્બિધં વચીસુચરિતં. કાયિકવાચસિકોતિ તદુભયં. ઇમિના આજીવટ્ઠમકસીલં પરિયાદાય દસ્સેતિ. સંવુતોતિ પિહિતો, સંવુતિન્દ્રિયો પિહિતિન્દ્રિયોતિ અત્થો. યથા હિ સંવુતદ્વારં ગેહં ‘‘સંવુતગેહં પિહિતગેહ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, એવમિધ સંવુતિન્દ્રિયો ‘‘સંવુતો’’તિ વુત્તો. પાતિમોક્ખસંવરેનાતિ પાતિમોક્ખસઙ્ખાતેન સંવરેન. ઉપેતોતિઆદીનિ સબ્બાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનિ.

ઇરિયતીતિઆદીહિ ¶ સત્તહિપિ પદેહિ પાતિમોક્ખસંવરસીલે ઠિતસ્સ ભિક્ખુનો ઇરિયાપથવિહારો કથિતો. તત્થ ઇરિયતીતિ ચતુન્નં ઇરિયાપથાનં અઞ્ઞતરસમઙ્ગિભાવતો ઇરિયતિ. તેહિ ઇરિયાપથચતુક્કેહિ કાયસકટવત્તનેન વત્તતિ. એકં ઇરિયાપથદુક્ખં અપરેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા ચિરટ્ઠિતિભાવેન સરીરરક્ખણતો પાલેતિ. એકસ્મિં ઇરિયાપથે અસણ્ઠહિત્વા સબ્બઇરિયાપથે વત્તનતો યપેતિ. તેન તેન ઇરિયાપથેન તથા તથા કાયસ્સ યાપનતો યાપેતિ. ચિરકાલવત્તાપનતો ચરતિ. ઇરિયાપથેન ઇરિયાપથં વિચ્છિન્દિત્વા જીવિતહરણતો વિહરતિ.

‘‘ઇધેકચ્ચો વેળુદાનેન વા પત્તદાનેન વા પુપ્ફ ફલ સિનાનદન્તકટ્ઠદાનેન વા ચાટુકમ્યતાય ¶ વા મુગ્ગસૂપ્યતાય વા પારિભટયતાય વા જઙ્ઘપેસનિકેન વા અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન વા બુદ્ધપટિકુટ્ઠેન મિચ્છાઆજીવેન જીવિકં કપ્પેતિ, અયં વુચ્ચતિ અનાચારો’’તિ (વિભ. ૫૧૩) –

એવં વુત્તઅનાચારસઙ્ખાતમિચ્છાજીવપટિપક્ખેન.

‘‘ઇધેકચ્ચો ન વેળુદાનેન ન પત્ત ન પુપ્ફ ન ફલ ન સિનાન ન દન્તકટ્ઠ ન ચાટુકમ્યતાય ન મુગ્ગસૂપ્યતાય ન પારિભટયતાય ન જઙ્ઘપેસનિકેન ન અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન બુદ્ધપટિકુટ્ઠેન મિચ્છાઆજીવેન જીવિકં કપ્પેતિ, અયં વુચ્ચતિ આચારો’’તિ (વિભ. ૫૧૩) –

એવં વુત્તેન ન વેળુદાનાદિના આચારેન.

‘‘ઇધેકચ્ચો વેસિયગોચરો વા હોતિ વિધવ થુલ્લકુમારિ પણ્ડક ભિક્ખુનિ પાનાગારગોચરો વા, સંસટ્ઠો વિહરતિ રાજૂહિ રાજમહામત્તેહિ તિત્થિયેહિ તિત્થિયસાવકેહિ અનનુલોમિકેન સંસગ્ગેન, યાનિ પન તાનિ કુલાનિ અસ્સદ્ધાનિ ¶ અપ્પસન્નાનિ અનોપાનભૂતાનિ અક્કોસકપરિભાસકાનિ અનત્થકામાનિ અહિતકામાનિ અફાસુકકામાનિ અયોગક્ખેમકામાનિ ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનં ઉપાસકાનં ઉપાસિકાનં, તથારૂપાનિ કુલાનિ સેવતિ ભજતિ પયિરુપાસતિ, અયં વુચ્ચતિ અગોચરો’’તિ (વિભ. ૫૧૪) –

સદ્ધાસમ્પન્નકુલાદિનાતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ઉપનિસ્સયગોચરાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તિવિધો હિ ગોચરો ઉપનિસ્સયગોચરો આરક્ખગોચરો ઉપનિબન્ધગોચરોતિ. કતમો ઉપનિસ્સયગોચરો? દસકથાવત્થુગુણસમન્નાગતો કલ્યાણમિત્તો, યં નિસ્સાય અસુતં સુણાતિ, સુતં પરિયોદપેતિ, કઙ્ખં ¶ વિતરતિ, દિટ્ઠિં ઉજું કરોતિ, ચિત્તં પસાદેતિ. યસ્સ વા પન અનુસિક્ખમાનો સદ્ધાય વડ્ઢતિ, સીલેન સુતેન ચાગેન પઞ્ઞાય વડ્ઢતિ, અયં ઉપનિસ્સયગોચરો. કતમો આરક્ખગોચરો? ઇધ ભિક્ખુ અન્તરઘરં પવિટ્ઠો વીથિં પટિપન્નો ઓક્ખિત્તચક્ખુ યુગમત્તદસ્સાવી સંવુતો ગચ્છતિ, ન હત્થિં ઓલોકેન્તો, ન અસ્સં, ન રથં, ન પત્તિં, ન ઇત્થિં, ન પુરિસં ઓલોકેન્તો, ન ઉદ્ધં ઓલોકેન્તો, ન અધો ઓલોકેન્તો, ન દિસાવિદિસં વિપેક્ખમાનો ગચ્છતિ, અયં આરક્ખગોચરો. કતમો ઉપનિબન્ધગોચરો? ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, યત્થ ચિત્તં ઉપનિબન્ધતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘કો ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો ગોચરો સકો પેત્તિકો વિસયો? યદિદં ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૭૨), અયં ઉપનિબન્ધગોચરો. ઇતિ અયં તિવિધો ગોચરો ઇધ આદિ-સદ્દેન સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો.

અપ્પમત્તકેસુ વજ્જેસૂતિ અસઞ્ચિચ્ચ આપન્નસેખિયઅકુસલચિત્તુપ્પાદાદિભેદેસુ વજ્જેસુ. ભયતો દસ્સનસીલોતિ પરમાણુમત્તં વજ્જં અટ્ઠસટ્ઠિયોજનસતસહસ્સુબ્બેધસિનેરુપબ્બતસદિસં કત્વા દસ્સનસભાવો, સબ્બલહુકં વા દુબ્ભાસિતમત્તં પારાજિકસદિસં કત્વા દસ્સનસભાવો. સમ્મા આદાયાતિ સમ્મદેવ સક્કચ્ચં સબ્બસો વા આદિયિત્વા.

વટ્ટદુક્ખનિસ્સરણત્થિકેહિ ¶ સોતબ્બતો સુતં, પરિયત્તિધમ્મો. તં ધારેતીતિ સુતધરો, સુતસ્સ આધારભૂતો. યસ્સ હિ ઇતો ગહિતં એત્તો પલાયતિ, છિદ્દઘટે ઉદકં વિય ન તિટ્ઠતિ, પરિસમજ્ઝે એકં સુત્તં વા જાતકં વા કથેતું વા વાચેતું વા ન સક્કોતિ, અયં ન સુતધરો નામ. યસ્સ પન ઉગ્ગહિતં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહિતકાલસદિસમેવ હોતિ, દસપિ વીસતિપિ વસ્સાનિ સજ્ઝાયં અકરોન્તસ્સ ન નસ્સતિ, અયં સુતધરો નામ. તેનેવાહ ‘‘યદસ્સ ત’’ન્તિઆદિ. એકપદમ્પિ એકક્ખરમ્પિ અવિનટ્ઠં હુત્વા સન્નિચિયતીતિ સન્નિચયો, સુતં સન્નિચયો એતસ્મિન્તિ સુતસન્નિચયોતિ આહ ‘‘સુતં સન્નિચિતં અસ્મિન્તિ સુતસન્નિચયો’’તિ. યસ્સ હિ સુતં હદયમઞ્જુસાયં સન્નિચિતં સિલાય લેખા વિય સુવણ્ણઘટે પક્ખિત્તા સીહવસા વિય ચ સાધુ તિટ્ઠતિ, અયં સુતસન્નિચયો નામ. તેનાહ ‘‘એતેન…પે… અવિનાસં દસ્સેતી’’તિ.

ધાતાતિ પગુણા વાચુગ્ગતા. એકસ્સ હિ ઉગ્ગહિતબુદ્ધવચનં નિચ્ચકાલિકં ન હોતિ, ‘‘અસુકસુત્તં વા જાતકં વા કથેહી’’તિ વુત્તે ‘‘સજ્ઝાયિત્વા અઞ્ઞેહિ સંસન્દિત્વા પરિપુચ્છાવસેન અત્થં ઓગાહિત્વા જાનિસ્સામી’’તિ વદતિ. એકસ્સ પગુણં પબન્ધવિચ્છેદાભાવતો ગઙ્ગાસોતસદિસં ભવઙ્ગસોતસદિસઞ્ચ અકિત્તિમં સુખપ્પવત્તિ હોતિ, ‘‘અસુકસુત્તં ¶ વા જાતકં વા કથેહી’’તિ વુત્તે ઉદ્ધરિત્વા તમેવ કથેતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ધાતા’’તિ. વાચાય પગુણા કતાતિ સુત્તદસકવગ્ગદસકપણ્ણાસદસકવસેન વાચાય સજ્ઝાયિતા, દસ સુત્તાનિ ગતાનિ, દસ વગ્ગાનિ ગતાનીતિઆદિના સલ્લક્ખેત્વા વાચાય સજ્ઝાયિતાતિ અત્થો. સુત્તેકદેસસ્સ હિ સુત્તમત્તસ્સ ચ વચસા પરિચયો ઇધ નાધિપ્પેતો, અથ ખો વગ્ગાદિવસેનેવ. મનસા અનુપેક્ખિતાતિ મનસા અનુ અનુ પેક્ખિતા, ભાગસો નિજ્ઝાયિતા ચિન્તિતાતિ અત્થો. આવજ્જન્તસ્સાતિ વાચાય સજ્ઝાયિતું બુદ્ધવચનં મનસા ચિન્તેન્તસ્સ. સુટ્ઠુ પટિવિદ્ધાતિ નિજ્જટં નિગ્ગુમ્બં કત્વા સુટ્ઠુ યાથાવતો પટિવિદ્ધા.

દ્વે માતિકાતિ ભિક્ખુમાતિકા ભિક્ખુનીમાતિકા ચ. વાચુગ્ગતાતિ પુરિમસ્સેવ વેવચનં. તિસ્સો અનુમોદનાતિ સઙ્ઘભત્તે દાનાનિસંસપટિસંયુત્તઅનુમોદના, વિહારાદિમઙ્ગલે મઙ્ગલસુત્તાદિઅનુમોદના, મતકભત્તાદિઅવમઙ્ગલે તિરોકુટ્ટાદિઅનુમોદનાતિ ઇમા તિસ્સો અનુમોદના ¶ . કમ્માકમ્મવિનિચ્છયોતિ પરિવારાવસાને કમ્મવગ્ગે વુત્તવિનિચ્છયો. ‘‘વિપસ્સનાવસેન ઉગ્ગણ્હન્તેન ચતુધાતુવવત્થાનમુખેન ઉગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ચતૂસુ દિસાસુ અપ્પટિહતત્તા ચતસ્સો દિસા એતસ્સાતિ ચતુદ્દિસો, ચતુદ્દિસોયેવ ચાતુદ્દિસો, ચતસ્સો વા દિસા અરહતિ, ચતૂસુ વા દિસાસુ સાધૂતિ ચાતુદ્દિસો.

અભિવિનયેતિ સકલે વિનયપિટકે. વિનેતુન્તિ સિક્ખાપેતું. ‘‘દ્વે વિભઙ્ગા પગુણા વાચુગ્ગતા કાતબ્બાતિ ઇદં પરિપુચ્છાવસેન ઉગ્ગહણમ્પિ સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. એકસ્સ પમુટ્ઠં, ઇતરસ્સ પગુણં હોતીતિ આહ ‘‘તીહિ જનેહિ સદ્ધિં પરિવત્તનક્ખમા કાતબ્બા’’તિ. અભિધમ્મેતિ નામરૂપપરિચ્છેદે. હેટ્ઠિમા વા તયો વગ્ગાતિ મહાવગ્ગતો હેટ્ઠા સગાથકવગ્ગો નિદાનવગ્ગો ખન્ધકવગ્ગોતિ ઇમે તયો વગ્ગા. ‘‘ધમ્મપદમ્પિ સહ વત્થુના ઉગ્ગહેતું વટ્ટતી’’તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તત્તા જાતકભાણકેન સાટ્ઠકથં જાતકં ઉગ્ગહેત્વાપિ ધમ્મપદમ્પિ સહ વત્થુના ઉગ્ગહેતબ્બમેવ.

કલ્યાણા સુન્દરા પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના વાચા અસ્સાતિ કલ્યાણવાચો. તેનાહ ‘‘સિથિલધનિતાદીનં…પે… વાચાય સમન્નાગતો’’તિ. તત્થ પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જનાયાતિ ઠાનકરણસમ્પત્તિયા સિક્ખાસમ્પત્તિયા ચ કત્થચિપિ અનૂનતાય પરિમણ્ડલપદાનિ બ્યઞ્જનાનિ અક્ખરાનિ એતિસ્સાતિ પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના, પદમેવ વા અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો પદબ્યઞ્જનં, તં અક્ખરપારિપૂરિં કત્વા સિથિલધનિતાદિદસવિધં બ્યઞ્જનબુદ્ધિં અપરિહાપેત્વા વુત્તં પરિમણ્ડલં નામ હોતિ. અક્ખરપારિપૂરિયા હિ પદબ્યઞ્જનસ્સ પરિમણ્ડલતા. તેન વુત્તં ‘‘સિથિલધનિતાદીનં ¶ યથાવિધાનવચનેના’’તિ, પરિમણ્ડલં પદબ્યઞ્જનં એતિસ્સાતિ પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના. અથ વા પજ્જતિ ઞાયતિ અત્થો એતેનાતિ પદં, નામાદિ. યથાધિપ્પેતમત્થં બ્યઞ્જેતીતિ બ્યઞ્જનં, વાક્યં. તેસં પરિપુણ્ણતાય પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના.

અપિચ યો ભિક્ખુ પરિસતિ ધમ્મં દેસેન્તો સુત્તં વા જાતકં વા નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞં ઉપારમ્ભકરં સુત્તં આહરતિ, તસ્સ ઉપમં કથેતિ, તદત્થં ઓતારેતિ, એવં ઇદં ગહેત્વા એત્થ ખિપન્તો એકપસ્સેનેવ પરિહરન્તો કાલં ઞત્વા વુટ્ઠહતિ, નિક્ખિત્તસુત્તં પન નિક્ખિત્તમત્તમેવ હોતિ, તસ્સ કથા અપરિમણ્ડલા નામ હોતિ અત્થસ્સ અપરિપુણ્ણભાવતો. યો પન સુત્તં વા જાતકં વા નિક્ખિપિત્વા બહિ એકપદમ્પિ અગન્ત્વા ¶ યથાનિક્ખિત્તસ્સ સુત્તસ્સ અત્થસંવણ્ણનાવસેનેવ સુત્તન્તરમ્પિ આનેન્તો પાળિયા અનુસન્ધિઞ્ચ પુબ્બાપરઞ્ચ અપેક્ખન્તો આચરિયેહિ દિન્નનયે ઠત્વા તુલિકાય પરિચ્છિન્દન્તો વિય તં તં અત્થં સુવવત્થિતં કત્વા દસ્સેન્તો ગમ્ભીરમાતિકાય ઉદકં પેસેન્તો વિય ગમ્ભીરમત્થં ગમેન્તો વગ્ગિહારિગતિયા પદે પદં કોટ્ટેન્તો સિન્ધવાજાનીયો વિય એકંયેવ પદં અનેકેહિ પરિયાયેહિ પુનપ્પુનં સંવણ્ણન્તો ગચ્છતિ, તસ્સ કથા પરિમણ્ડલા નામ હોતિ ધમ્મતો અત્થતો અનુસન્ધિતો પુબ્બાપરતો આચરિયુગ્ગહતોતિ સબ્બસો પરિપુણ્ણભાવતો. એવરૂપમ્પિ કથં સન્ધાય ‘‘પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જનાયા’’તિ વુત્તં.

ગુણપરિપુણ્ણભાવેન પુરે ભવાતિ પોરી, તસ્સ ભિક્ખુનો તેનેતં ભાસિતબ્બં અત્થસ્સ ગુણપરિપુણ્ણભાવેન પુરે પુણ્ણભાવે ભવાતિ અત્થો. પુરે વા ભવત્તા પોરિયા નાગરિકિત્થિયા સુખુમાલત્તનેન સદિસાતિ પોરી, પુરે સંવડ્ઢનારી વિય સુકુમારાતિ અત્થો. પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી, પુરસ્સ એસાતિ નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ પિતિમત્તં ‘‘પિતા’’તિ, ભાતિમત્તં ‘‘ભાતા’’તિ વદન્તિ. એવરૂપી હિ કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતિ મનાપા, તાય પોરિયા.

વિસ્સટ્ઠાયાતિ પિત્તસેમ્હાદીહિ અપલિબુદ્ધાય સન્દિટ્ઠવિલમ્બિતાદિદોસરહિતાય. અથ વા નાતિસીઘં નાતિસણિકં નિરન્તરં એકરસઞ્ચ કત્વા પરિસાય અજ્ઝાસયાનુરૂપં ધમ્મં કથેન્તસ્સ વાચા વિસ્સટ્ઠા નામ. યો હિ ભિક્ખુ ધમ્મં કથેન્તો સુત્તં વા જાતકં વા આરભિત્વા આરદ્ધકાલતો પટ્ઠાય તુરિતતુરિતો અરણિં મન્થેન્તો વિય ઉણ્હખાદનીયં ખાદન્તો વિય પાળિયા અનુસન્ધિપુબ્બાપરેસુ ગહિતં ગહિતમેવ, અગ્ગહિતં અગ્ગહિતમેવ કત્વા પુરાણપણ્ણન્તરેસુ ચરમાનં ગોધં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય તત્થ તત્થ પહરન્તો ઓસાપેત્વા ઉટ્ઠાય ગચ્છતિ ¶ . પુરાણપણ્ણન્તરેસુ હિ પરિપાતિયમાના ગોધા કદાચિ દિસ્સતિ કદાચિ ન દિસ્સતિ, એવમેકચ્ચસ્સ અત્થવણ્ણના કત્થચિ દિસ્સતિ કત્થચિ ન દિસ્સતિ. યોપિ ધમ્મં કથેન્તો કાલેન સીઘં, કાલેન સણિકં, કાલેન મન્દં, કાલેન મહાસદ્દં, કાલેન ખુદ્દકસદ્દં કરોતિ, યથા નિજ્ઝામતણ્હિકપેતસ્સ ¶ મુખતો નિચ્છરણકઅગ્ગિ કાલેન જલતિ કાલેન નિબ્બાયતિ, એવં પેતધમ્મકથિકો નામ હોતિ, પરિસાય ઉટ્ઠાતુકામાય પુન આરભતિ. યોપિ કથેન્તો તત્થ તત્થ વિત્થાયતિ, અપ્પટિભાનતાય આપજ્જતિ, કેનચિ રોગેન નિત્થુનન્તો વિય કન્દન્તો વિય કથેતિ, ઇમેસં સબ્બેસમ્પિ કથા વિસ્સટ્ઠા નામ ન હોતિ સુખેન અપ્પવત્તભાવતો. યો પન સુત્તં આહરિત્વા આચરિયેહિ દિન્નનયે ઠિતો આચરિયુગ્ગહં અમુઞ્ચન્તો યથા ચ આચરિયા તં તં સુત્તં સંવણ્ણેસું, તેનેવ નયેન સંવણ્ણેન્તો નાતિસીઘં નાતિસણિકન્તિઆદિના વુત્તનયેન કથાપબન્ધં અવિચ્છિન્નં કત્વા નદીસોતો વિય પવત્તેતિ, આકાસગઙ્ગાતો ભસ્સમાનઉદકં વિય નિરન્તરકથં પવત્તેતિ, તસ્સ કથા વિસ્સટ્ઠા નામ હોતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘વિસ્સટ્ઠાયા’’તિ.

અનેલગળાયાતિ એલગળવિરહિતાય. કસ્સચિ હિ કથેન્તસ્સ એલં ગળતિ, લાલા પગ્ઘરતિ, ખેળફુસિતાનિ વા નિક્ખમન્તિ, તસ્સ વાચા એલગળા નામ હોતિ, તબ્બિપરીતાયાતિ અત્થો. અત્થસ્સ વિઞ્ઞાપનિયાતિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનં પાકટં કત્વા ભાસિતત્થસ્સ વિઞ્ઞાપનસમત્થતાય અત્થઞાપને સાધનાય.

વાચાવ કરણન્તિ વાક્કરણં, ઉદાહારઘોસો. કલ્યાણં મધુરં વાક્કરણં અસ્સાતિ કલ્યાણવાક્કરણો. તેનેવાહ ‘‘મધુરસ્સરો’’તિ. હીળેતીતિ અવજાનાતિ. માતુગામોતિ સમ્બન્ધો. મનં અપાયતિ વડ્ઢેતીતિ મનાપો. તેનાહ ‘‘મનવડ્ઢનકો’’તિ. વટ્ટભયેન તજ્જેત્વાતિ યોબ્બનમદાદિમત્તા ભિક્ખુનિયો સંસારભયેન તાસેત્વા. ગિહિકાલેતિ અત્તનો ગિહિકાલે. ભિક્ખુનિયા મેથુનેન ભિક્ખુનીદૂસકો હોતીતિ ભિક્ખુનિયા કાયસંસગ્ગમેવ વદતિ. સિક્ખમાનાસામણેરીસુ પન મેથુનેનપિ ભિક્ખુનીદૂસકો ન હોતીતિ આહ ‘‘સિક્ખમાનાસામણેરીસુ મેથુનધમ્મ’’ન્તિ. ‘‘કાસાયવત્થવસનાયા’’તિ વચનતો દુસ્સીલાસુ ભિક્ખુનીસિક્ખમાનાસામણેરીસુ ગરુધમ્મં અજ્ઝાપન્નપુબ્બો પટિક્ખિત્તોયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તસ્સા ભિક્ખુનિયા અભાવેપિ યા યા તસ્સા વચનં અસ્સોસું, તા તા તથેવ મઞ્ઞન્તીતિ આહ ‘‘માતુગામો હી’’તિઆદિ.

ઇદાનિ ¶ અટ્ઠ અઙ્ગાનિ સમોધાનેત્વા દસ્સેતું ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. ઇમેહિ પન અટ્ઠહઙ્ગેહિ ¶ અસમન્નાગતં ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન સમ્મન્નેન્તો દુક્કટં આપજ્જતિ, ભિક્ખુ પન સમ્મતોયેવ હોતિ.

૧૪૮. ગરુકેહીતિ ગરુકાતબ્બેહિ. એકતોઉપસમ્પન્નાયાતિ ઉપયોગત્થે ભુમ્મવચનં. ‘‘ઓવદતી’’તિ વા ઇમસ્સ ‘‘વદતી’’તિ અત્થે સતિ સમ્પદાનવચનમ્પિ યુજ્જતિ. ભિક્ખૂનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્ના નામ પરિવત્તલિઙ્ગા વા પઞ્ચસતસાકિયાનિયો વા.

૧૪૯. આસનં પઞ્ઞપેત્વાતિ એત્થ ‘‘સચે ભૂમિ મનાપા હોતિ, આસનં અપઞ્ઞાપેતુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. માતુગામગ્ગહણેન ભિક્ખુનીપિ સઙ્ગહિતાતિ આહ ‘‘ધમ્મદેસનાપત્તિમોચનત્થ’’ન્તિ. સમ્મતસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકં પાટિપદે ઓવાદત્થાય સબ્બાહિ ભિક્ખુનીહિ આગન્તબ્બતો ‘‘સમગ્ગાત્થ ભગિનિયો’’તિ ઇમિના સબ્બાસં આગમનં પુચ્છતીતિ આહ ‘‘સબ્બા આગતાત્થા’’તિ. ગિલાનાસુ અનાગતાસુપિ ગિલાનાનં અનાગમનસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા આગન્તું સમત્થાહિ ચ સબ્બાહિ આગતત્તા ‘‘સમગ્ગામ્હય્યા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. અન્તોગામે વાતિઆદીસુ યત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ ભૂમિયં પતિટ્ઠાપેત્વા વન્દિતું ન સક્કા હોતિ, તત્થ ઠિતાય એવ કાયં પુરતો નામેત્વા ‘‘વન્દામિ અય્યા’’તિ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ગન્તુમ્પિ વટ્ટતિ. અન્તરઘરન્તિ કત્થચિ નગરદ્વારસ્સ બહિઇન્દખીલતો પટ્ઠાય અન્તોગામો વુચ્ચતિ, કત્થચિ ઘરુમ્મારતો પટ્ઠાય અન્તોગેહં. ઇધ પન ‘‘અન્તોગામે વા’’તિ વિસું વુત્તત્તા ‘‘અન્તરઘરે વા’’તિ અન્તોગેહં સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. યત્થ કત્થચીતિ અન્તોગામાદીસુ યત્થ કત્થચિ.

વટ્ટતીતિ ‘‘વસથ અય્યે, મયં ભિક્ખૂ આનેસ્સામા’’તિ વુત્તવચનં સદ્દહન્તીહિ વસિતું વટ્ટતિ. ન નિમન્તિતા હુત્વા ગન્તુકામાતિ મનુસ્સેહિ નિમન્તિતા હુત્વા ગન્તુકામા ન હોન્તીતિ અત્થો, તત્થેવ વસ્સં ઉપગન્તુકામા હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. યતોતિ ભિક્ખુનુપસ્સયતો. યાચિત્વાતિ ‘‘તુમ્હેહિ આનીતઓવાદેનેવ મયમ્પિ વસિસ્સામા’’તિ યાચિત્વા. તત્થાતિ તસ્મિં ભિક્ખુનુપસ્સયે. આગતાનં સન્તિકે ઓવાદેન વસિતબ્બન્તિ પચ્છિમિકાય વસ્સં વસિતબ્બં. અભિક્ખુકાવાસે વસન્તિયા આપત્તીતિ ચોદનામુખેન સામઞ્ઞતો આપત્તિપ્પસઙ્ગં વદતિ, ન પન તસ્સા ¶ આપત્તિ. વસ્સચ્છેદં કત્વા ગચ્છન્તિયાપિ આપત્તીતિ વસ્સાનુપગમમૂલં આપત્તિં વદતિ. ઇતરાય આપત્તિયા અનાપત્તિકારણસબ્ભાવતો ‘‘સા રક્ખિતબ્બા’’તિ વુત્તં, સા વસ્સાનુપગમમૂલા આપત્તિ રક્ખિતબ્બાતિ અત્થો, અભિક્ખુકેપિ આવાસે ઈદિસાસુ આપદાસુ વસ્સં ઉપગન્તબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘આપદાસુ હિ…પે… અનાપત્તિ વુત્તા’’તિ. ઇતરાય ¶ પન આપત્તિયા અનાપત્તિ, કારણે અસતિ પચ્છિમિકાયપિ વસ્સં ન ઉપગન્તબ્બં. સન્તેસુ હિ ભિક્ખૂસુ વસ્સં અનુપગચ્છન્તિયા આપત્તિ. તત્થ ગન્ત્વા પવારેતબ્બન્તિ એત્થ અપવારેન્તીનં આપત્તિસમ્ભવતો. સચે દૂરેપિ ભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાનં હોતિ, સક્કા ચ હોતિ નવમિયં ગન્ત્વા પવારેતું, તત્થ ગન્ત્વા પવારેતબ્બં. સચે પન નવમિયં નિક્ખમિત્વા સમ્પાપુણિતું ન સક્કા હોતિ, અગચ્છન્તીનં અનાપત્તિ.

ઉપોસથસ્સ પુચ્છનં ઉપોસથપુચ્છા, સાયેવ ક-પ્પચ્ચયં રસ્સત્તઞ્ચ કત્વા ઉપોસથપુચ્છકન્તિ વુત્તાતિ આહ ‘‘ઉપોસથપુચ્છન’’ન્તિ. ઉપોસથો પુચ્છિતબ્બોતિ ‘‘કદા, અય્ય, ઉપોસથો’’તિ પુચ્છિતબ્બો. ભિક્ખુનાપિ ‘‘સ્વે, ભગિનિ, ઉપોસથો’’તિ વત્તબ્બં. ભિક્ખૂ કદાચિ કેનચિ કારણેન પન્નરસિકં વા ચાતુદ્દસીઉપોસથં, ચાતુદ્દસિકં વા પન્નરસીઉપોસથં કરોન્તિ, યસ્મિઞ્ચ દિવસે ભિક્ખૂહિ ઉપોસથો કતો, તસ્મિંયેવ ભિક્ખુનીહિપિ ઉપોસથો કાતબ્બોતિ અધિપ્પાયેન ‘‘પક્ખસ્સ તેરસિયંયેવ ગન્ત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. એવં પુચ્છિતેન ભિક્ખુના સચે ચાતુદ્દસિયં ઉપોસથં કરોન્તિ, ‘‘ચાતુદ્દસિકો ભગિની’’તિ વત્તબ્બં. સચે પન પન્નરસિયં કરોન્તિ, ‘‘પન્નરસિકો ભગિની’’તિ આચિક્ખિતબ્બં. ઓવાદત્થાયાતિ ઓવાદયાચનત્થાય. પાટિપદદિવસતો પન પટ્ઠાય ધમ્મસવનત્થાય ગન્તબ્બન્તિ પાટિપદદિવસે ઓવાદગ્ગહણત્થાય દુતિયદિવસતો પટ્ઠાય અન્તરન્તરા ધમ્મસવનત્થાય ગન્તબ્બં. ઓવાદગ્ગહણમ્પિ હિ ‘‘ધમ્મસવનમેવા’’તિ અભેદેન વુત્તં. નિરન્તરં વિહારં ઉપસઙ્કમિંસૂતિ યેભુય્યેન ઉપસઙ્કમનં સન્ધાય વુત્તં. વુત્તઞ્હેતન્તિઆદિના યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જિસ્સામાતિ સબ્બાસંયેવ ભિક્ખુનીનં ઉપસઙ્કમનદીપનત્થં પાળિ નિદસ્સિતા. ઓવાદં ગચ્છતીતિ ઓવાદં યાચિતું ગચ્છતિ. દ્વે તિસ્સોતિ દ્વીહિ તીહિ. કરણત્થે ચેતં પચ્ચત્તવચનં.

પાસાદિકેનાતિ પસાદજનકેન નિદ્દોસેન કાયકમ્માદિના. સમ્પાદેતૂતિ તિવિધં સિક્ખં સમ્પાદેતુ. સચે પાતિમોક્ખુદ્દેસકંયેવ દિસ્વા ¶ તાહિ ભિક્ખુનીહિ ઓવાદો યાચિતો ભવેય્ય, તેન કિં કાતબ્બન્તિ? ઉપોસથગ્ગે સન્નિપતિતે ભિક્ખુસઙ્ઘે પુબ્બકિચ્ચવસેન ‘‘અત્થિ કાચિ ભિક્ખુનિયો ઓવાદં યાચમાના’’તિ પુચ્છિયમાને ‘‘એવં વદેહી’’તિ ઓવાદપટિગ્ગાહકેન વત્તબ્બવચનં અઞ્ઞેન ભિક્ખુના કથાપેત્વા પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન વત્તબ્બવચનં અત્તના વત્વા પુન સયમેવ ગન્ત્વા ભિક્ખુનીનં આરોચેતબ્બં, અઞ્ઞેન વા ભિક્ખુના તસ્મિં દિવસે પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસાપેતબ્બં. એતં વુત્તન્તિ ‘‘તાહી’’તિ એતં બહુવચનં વુત્તં.

એકા ભિક્ખુની વાતિ ઇદં બહૂહિ ભિક્ખુનુપસ્સયેહિ એકાય એવ ભિક્ખુનિયા સાસનપટિગ્ગહણં ¶ સન્ધાય વુત્તં, ન પન દુતિયિકાય અભાવં સન્ધાય. બહૂહિ ભિક્ખુનુપસ્સયેહીતિ અન્તરામગ્ગે વા તસ્મિંયેવ વા ગામે બહૂહિ ભિક્ખુનુપસ્સયેહિ. ‘‘ભિક્ખુનિસઙ્ઘો ચ અય્ય ભિક્ખુનિયો ચ ભિક્ખુની ચા’’તિ ઇમિના નાનાઉપસ્સયેહિ સાસનં ગહેત્વા આગતભિક્ખુનિયા વત્તબ્બવચનં દસ્સેતિ. ઇદઞ્ચ એકેન પકારેન મુખમત્તનિદસ્સનત્થં વુત્તં, તસ્મિં તસ્મિં પન ભિક્ખુનુપસ્સયે ભિક્ખુનીનં પમાણં સલ્લક્ખેત્વા તદનુરૂપેન નયેન વત્તબ્બં. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અય્યાનં અય્યસ્સાતિ ઇદં સઙ્ખિપિત્વા વુત્તં.

પાતિમોક્ખુદ્દેસકેનપીતિ ઇદં સઙ્ઘુપોસથવસેનેવ દસ્સિતં. યત્થ પન તિણ્ણં દ્વિન્નં વા વસનટ્ઠાને પાતિમોક્ખુદ્દેસો નત્થિ, તત્થાપિ ઞત્તિઠપનકેન ઇતરેન વા ભિક્ખુના ઇમિનાવ નયેન વત્તબ્બં. એકપુગ્ગલેનપિ ઉપોસથદિવસે ઓવાદયાચનં સમ્પટિચ્છિત્વા પાટિપદે આગતાનં ભિક્ખુનીનં ‘‘નત્થિ કોચી’’તિઆદિ વત્તબ્બમેવ. સચે સયમેવ, ‘‘સમ્મતો અહ’’ન્તિ વત્તબ્બં. ઇમં વિધિં અજાનન્તો ઇધ બાલોતિ અધિપ્પેતો.

૧૫૦. અધમ્મકમ્મે અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી વગ્ગં ભિક્ખુનિસઙ્ઘં વગ્ગસઞ્ઞી ઓવદતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સાતિઆદીસુ વિજ્જમાનેસુપિ વગ્ગાદિભાવનિમિત્તેસુ દુક્કટેસુ અધમ્મકમ્મમૂલકં પાચિત્તિયમેવ પાળિયં સબ્બત્થ વુત્તન્તિ આહ ‘‘અધમ્મકમ્મે દ્વિન્નં નવકાનં વસેન અટ્ઠારસ પાચિત્તિયાની’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અસમ્મતતા, ભિક્ખુનિયા પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, ઓવાદવસેન અટ્ઠગરુધમ્મભણનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઓવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૫૩. દુતિયે ¶ કુસલાનં ધમ્માનં સાતચ્ચકિરિયાયાતિ પુબ્બભાગપ્પટિપત્તિવસેન વુત્તં. મુનાતીતિ જાનાતિ. તેન ઞાણેનાતિ તેન અરહત્તફલપઞ્ઞાસઙ્ખાતેન ઞાણેન. પથેસૂતિ ઉપાયમગ્ગેસુ. અરહતો પરિનિટ્ઠિતસિક્ખત્તા આહ ‘‘ઇદઞ્ચ…પે… વુત્ત’’ન્તિ. અથ વા ‘‘અપ્પમજ્જતો સિક્ખતો’’તિ ઇમેસં પદાનં હેતુઅત્થતા દટ્ઠબ્બા, તસ્મા અપ્પમજ્જનહેતુ સિક્ખનહેતુ ચ અધિચેતસોતિ અત્થો. સોકાતિ ચિત્તસન્તાપા. એત્થ ચ અધિચેતસોતિ ઇમિના અધિચિત્તસિક્ખા, અપ્પમજ્જતોતિ ઇમિના અધિસીલસિક્ખા, મુનિનો મોનપથેસુ સિક્ખતોતિ એતેહિ અધિપઞ્ઞાસિક્ખા, મુનિનોતિ વા એતેન અધિપઞ્ઞાસિક્ખા, મોનપથેસુ સિક્ખતોતિ એતેન ¶ તાસં લોકુત્તરસિક્ખાનં પુબ્બભાગપ્પટિપદા, સોકા ન ભવન્તીતિઆદીહિ સિક્ખાપારિપૂરિયા આનિસંસા પકાસિતાતિ વેદિતબ્બં.

કોકનુદન્તિ પદુમવિસેસનં યથા ‘‘કોકાસય’’ન્તિ, તં કિર બહુપત્તં વણ્ણસમ્પન્નં અતિવિય સુગન્ધઞ્ચ હોતિ. ‘‘કોકનુદં નામ સેતપદુમ’’ન્તિપિ વદન્તિ. પાતોતિ પગેવ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યથા કોકનુદસઙ્ખાતં પદુમં પાતો સૂરિયુગ્ગમનવેલાયં ફુલ્લં વિકસિતં અવીતગન્ધં સિયા વિરોચમાનં, એવં સરીરગન્ધેન ગુણગન્ધેન ચ સુગન્ધં સરદકાલે અન્તલિક્ખે આદિચ્ચમિવ અત્તનો તેજસા તપન્તં અઙ્ગેહિ નિચ્છરણજુતિતાય અઙ્ગીરસં સમ્માસમ્બુદ્ધં પસ્સાતિ.

અભબ્બોતિ પટિપત્તિસારમિદં સાસનં, પટિપત્તિ ચ પરિયત્તિમૂલિકા, ત્વઞ્ચ પરિયત્તિં ઉગ્ગહેતું અસમત્થો, તસ્મા અભબ્બોતિ અધિપ્પાયો. સુદ્ધં પિલોતિકખણ્ડન્તિ ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખતં પરિસુદ્ધં ચોળખણ્ડં. તદા કિર ભગવા ‘‘ન સજ્ઝાયં કાતું અસક્કોન્તો મમ સાસને અભબ્બો નામ હોતિ, મા સોચિ ભિક્ખૂ’’તિ તં બાહાયં ગહેત્વા વિહારં પવિસિત્વા ઇદ્ધિયા પિલોતિકખણ્ડં અભિનિમ્મિનિત્વા ‘‘હન્દ, ભિક્ખુ, ઇમં પરિમજ્જન્તો ‘રજોહરણં રજોહરણ’ન્તિ પુનપ્પુનં સજ્ઝાયં કરોહી’’તિ વત્વા અદાસિ તત્થ પુબ્બેકતાધિકારત્તા.

સો કિર પુબ્બે રાજા હુત્વા નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો નલાટતો સેદે મુચ્ચન્તે પરિસુદ્ધેન સાટકેન નલાટં પુઞ્છિ, સાટકો કિલિટ્ઠો અહોસિ ¶ . સો ‘‘ઇમં સરીરં નિસ્સાય એવરૂપો પરિસુદ્ધસાટકો પકતિં જહિત્વા કિલિટ્ઠો જાતો, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભતિ, તેન કારણેનસ્સ રજોહરણમેવ પચ્ચયો જાતો. રજં હરતીતિ રજોહરણં. સંવેગં પટિલભિત્વાતિ અસુભસઞ્ઞં અનિચ્ચસઞ્ઞઞ્ચ ઉપટ્ઠપેન્તો સંવેગં પટિલભિત્વા. સો હિ યોનિસો ઉમ્મજ્જન્તો ‘‘પરિસુદ્ધં વત્થં, નત્થેત્થ દોસો, અત્તભાવસ્સ પનાયં દોસો’’તિ અસુભસઞ્ઞં અનિચ્ચસઞ્ઞઞ્ચ પટિલભિત્વા નામરૂપપરિગ્ગહાદિના પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ ઞાણં ઓતારેત્વા કલાપસમ્મસનાદિક્કમેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા ઉદયબ્બયઞાણાદિપઅપાટિયા વિપસ્સનં અનુલોમગોત્રભુસમીપં પાપેસિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘વિપસ્સનં આરભી’’તિ. ઓભાસગાથં અભાસીતિ ઓભાસવિસ્સજ્જનપુબ્બકભાસિતગાથા ઓભાસગાથા, તં અભાસીતિ અત્થો.

એત્થ ચ ‘‘અધિચેતસોતિ ઇમં ઓભાસગાથં અભાસી’’તિ ઇધેવ વુત્તં. વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૮૬) પન ¶ ધમ્મપદટ્ઠકથાયં (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.ચૂળપન્થકત્થેરવત્થુ) થેરગાથાસંવણ્ણનાયઞ્ચ (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.૫૬૬) –

વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસનેતિ. –

ઇમા તિસ્સો ઓભાસગાથા અભાસી’’તિ વુત્તં. અધિચેતસોતિ ચ અયં ચૂળપન્થકત્થેરસ્સ ઉદાનગાથાતિ ઇમિસ્સાયેવ પાળિયા આગતં. થેરગાથાયં પન ચૂળપન્થકત્થેરસ્સ ઉદાનગાથાસુ અયં અનારુળ્હા, ‘‘એકુદાનિયત્થેરસ્સ પન અયં ઉદાનગાથા’’તિ (થેરગા. અટ્ઠ. ૧.એકુદાનિયત્થેરગાથાવણ્ણના) તત્થ વુત્તં. એવં સન્તેપિ ઇમિસ્સા પાળિયા અટ્ઠકથાય ચ એવમાગતત્તા ચૂળપન્થકત્થેરસ્સપિ અયં ¶ ઉદાનગાથા ઓભાસગાથાવસેન ચ ભગવતા ભાસિતાતિ ગહેતબ્બં. અરહત્તં પાપુણીતિ અભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદાપરિવારં અરહત્તં પાપુણિ. અભબ્બો ત્વન્તિઆદિવચનતો અનુકમ્પાવસેન સદ્ધિવિહારિકાદિં સઙ્ઘિકવિહારા નિક્કડ્ઢાપેન્તસ્સ અનાપત્તિ વિય દિસ્સતિ. અભબ્બો હિ થેરો સઞ્ચિચ્ચ તં કાતું, નિક્કડ્ઢનસિક્ખાપદે વા અપઞ્ઞત્તે થેરેન એવં કતન્તિ ગહેતબ્બં.

૧૫૬. ઓવદન્તસ્સ પાચિત્તિયન્તિ અત્થઙ્ગતે સૂરિયે ગરુધમ્મેહિ વા અઞ્ઞેન વા ધમ્મેનેવ ઓવદન્તસ્સ સમ્મતસ્સપિ પાચિત્તિયં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અત્થઙ્ગતસૂરિયતા, પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, ઓવદનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

અત્થઙ્ગતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ભિક્ખુનુપસ્સયસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૬૨. તતિયં ¶ ઉત્તાનત્થમેવ. ઉપસ્સયૂપગમનં, પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, સમયાભાવો, ગરુધમ્મેહિ ઓવદનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

ભિક્ખુનુપસ્સયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬૪. ચતુત્થે ‘‘ઉપસમ્પન્નં…પે… ભિક્ખુનોવાદક’’ન્તિ ઇમેસં ‘‘મઙ્કુકત્તુકામો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘અવણ્ણં કત્તુકામો અયસં કત્તુકામો’’તિ ઇમેસં પન વસેન ‘‘ઉપસમ્પન્ન’’ન્તિઆદીસુ ‘‘ઉપસમ્પન્નસ્સા’’તિ વિભત્તિવિપરિણામો કાતબ્બોતિ ઇમમત્થં સન્ધાય ‘‘ઉજ્ઝાપનકે વુત્તનયેનેવત્થો વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં. ‘‘ચીવરહેતુ ઓવદતી’’તિઆદિના ભણન્તસ્સ એકેકસ્મિં વચને નિટ્ઠિતે પાચિત્તિયં વેદિતબ્બં. ‘‘ઉપસમ્પન્નં સઙ્ઘેન અસમ્મત’’ન્તિ પાળિવચનતો ‘‘સમ્મતેન વા સઙ્ઘેન વા ભારં કત્વા ઠપિતો’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો ચ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો સમ્મતેન વા વિપ્પવસિતુકામેન ‘‘યાવાહં આગમિસ્સામિ, તાવ ¶ તે ભારો હોતૂ’’તિ યાચિત્વા ઠપિતો તસ્સાભાવતો સઙ્ઘેન વા તથેવ ભારં કત્વા ઠપિતો અટ્ઠહિ ગરુધમ્મેહિ અઞ્ઞેન વા ધમ્મેન ઓવદિતું લભતીતિ વેદિતબ્બં. તસ્મા ‘‘યો પન, ભિક્ખુ, અસમ્મતો ભિક્ખુનિયો ઓવદેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ ઇદં પગેવ ભારં કત્વા અટ્ઠપિતં સન્ધાય વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.

૧૬૮. અનાપત્તિ પકતિયા ચીવરહેતુ…પે… ઓવદન્તં ભણતીતિ એત્થ આમિસહેતુ ઓવદન્તં ‘‘આમિસહેતુ ઓવદતી’’તિ સઞ્ઞાય એવં ભણન્તસ્સ અનાપત્તિ, ‘‘ન આમિસહેતુ ઓવદતી’’તિ સઞ્ઞિનો પન દુક્કટં, ન આમિસહેતુ ઓવદન્તં પન ‘‘આમિસહેતુ ઓવદતી’’તિ સઞ્ઞાય ભણન્તસ્સપિ અનાપત્તિ સચિત્તકત્તા સિક્ખાપદસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉપસમ્પન્નતા, ધમ્મેન લદ્ધસમ્મુતિતા, અનામિસન્તરતા, અવણ્ણકામતાય એવં ભણનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

આમિસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. ચીવરસિબ્બાપનસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૭૫. છટ્ઠે ¶ સચે સા ભિક્ખુની તં ચીવરં આદિતોવ પારુપેય્ય, અઞ્ઞા ભિક્ખુનિયો દિસ્વા ઉજ્ઝાપેય્યું, તતો મહાજનો પસ્સિતું ન લભતીતિ મઞ્ઞમાનો ‘‘યથાસંહટં હરિત્વા નિક્ખિપિત્વા’’તિઆદિમાહ.

૧૭૬. નીહરતીતિ સકિં નીહરતિ. યેપિ તેસં નિસ્સિતકાતિ સમ્બન્ધો. કથિનવત્તન્તિ ‘‘સબ્રહ્મચારીનં કાતું વટ્ટતી’’તિ ઇતિકત્તબ્બતાવસેન સૂચિકમ્મકરણં. આચરિયુપજ્ઝાયાનં દુક્કટન્તિ અકપ્પિયસમાદાનવસેન દુક્કટં. વઞ્ચેત્વાતિ ‘‘તવ ઞાતિકાયા’’તિ અવત્વા ‘‘એકિસ્સા ભિક્ખુનિયા’’તિ એત્તકમેવ વત્વા. ‘‘એકિસ્સા ભિક્ખુનિયા’’તિ સુત્વા તે અઞ્ઞાતિકસઞ્ઞિનો ભવેય્યુન્તિ આહ ‘‘અકપ્પિયે નિયોજિતત્તા’’તિ ¶ . ‘‘ઇદં તે માતુ ચીવર’’ન્તિઆદીનિ અવત્વાપિ ‘‘ઇદં ચીવરં સિબ્બેહી’’તિ સુદ્ધચિત્તેન સિબ્બાપેન્તસ્સપિ અનાપત્તિ.

૧૭૯. ઉપાહનત્થવિકાદિન્તિ આદિ-સદ્દેન યં ચીવરં નિવાસેતું વા પારુપિતું વા ન સક્કા હોતિ, તમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અઞ્ઞાતિકાય ભિક્ખુનિયા સન્તકતા, નિવાસનપારુપનૂપગતા, વુત્તનયેન સિબ્બનં વા સિબ્બાપનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ચીવરસિબ્બાપનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૮૧. સત્તમે ‘‘પચ્છા ગચ્છન્તીનં ચોરા અચ્છિન્દિંસૂ’’તિ એત્થ ‘‘પત્તચીવર’’ન્તિ પાઠસેસોતિ આહ ‘‘પચ્છા ગચ્છન્તીનં પત્તચીવર’’ન્તિ. તા ભિક્ખુનિયોતિ પચ્છા ગચ્છન્તિયો ભિક્ખુનિયો. ‘‘પચ્છા ગચ્છન્તીન’’ન્તિ ચ વિભત્તિવિપરિણામેનેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. પાળિયં ‘‘ગચ્છામ ભગિનિ, ગચ્છામ અય્યા’’તિ ભિક્ખુપુબ્બકં સંવિધાનં વુત્તં, ‘‘ગચ્છામ અય્ય, ગચ્છામ ભગિની’’તિ ભિક્ખુનીપુબ્બકં. એકદ્ધાનમગ્ગન્તિ એકં અદ્ધાનસઙ્ખાતં મગ્ગં, એકતો વા અદ્ધાનમગ્ગં. હિય્યોતિ સુવે. પરેતિ તતિયદિવસે.

૧૮૨-૧૮૩. દ્વિધા વુત્તપ્પકારોતિ પાદગમનવસેન પક્ખગમનવસેન વાતિ દ્વિધા વુત્તપ્પભેદો ¶ . ચતુન્નં મગ્ગાનં સમ્બન્ધટ્ઠાનં ચતુક્કં, તિણ્ણં મગ્ગાનં સમ્બન્ધટ્ઠાનં સિઙ્ઘાટકં. ‘‘ગામન્તરે ગામન્તરે’’તિ એત્થ અઞ્ઞો ગામો ગામન્તરન્તિ આહ ‘‘નિક્ખમને અનાપત્તિ…પે… ભિક્ખુનો પાચિત્તિય’’ન્તિ. ‘‘સંવિધાયા’’તિ પાળિયં અવિસેસેન વુત્તત્તા ‘‘નેવ પાળિયા સમેતી’’તિ વુત્તં, ‘‘એત્થન્તરે સંવિદહિતેપિ ભિક્ખુનો દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તત્તા ‘‘ન સેસઅટ્ઠકથાય સમેતી’’તિ વુત્તં. અદ્ધયોજનં અતિક્કમન્તસ્સાતિ અસતિ ગામે અદ્ધયોજનં અતિક્કમન્તસ્સ. યત્થ હિ અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે અઞ્ઞો ગામો ન હોતિ, તં ઇધ અગામકં અરઞ્ઞન્તિ અધિપ્પેતં, અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે પન ગામે સતિ ગામન્તરગણનાય એવ આપત્તિ.

૧૮૫. રટ્ઠભેદેતિ રટ્ઠવિલોપે. ચક્કસમારુળ્હાતિ ઇરિયાપથચક્કં સકટચક્કં વા સમારુળ્હા. સેસં ઉત્તાનમેવ. દ્વિન્નમ્પિ સંવિદહિત્વા મગ્ગપ્પટિપત્તિ ¶ , અવિસઙ્કેતં, સમયાભાવો, અનાપદા, ગામન્તરોક્કમનં વા અદ્ધયોજનાતિક્કમો વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. એકતોઉપસમ્પન્નાદીહિ સદ્ધિં ગચ્છન્તસ્સ પન માતુગામસિક્ખાપદેન આપત્તિ.

સંવિદહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૮૮. અટ્ઠમે લોકસ્સાદમિત્તસન્થવવસેન કીળાપુરેક્ખારા સંવિદહિત્વાતિ અયં વિસેસો ‘‘એવમિમે…પે… ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં નાવાય કીળન્તી’’તિ ઇમિના ‘‘ઉદ્ધંગામિનિં વા અધોગામિનિં વા’’તિ ઇમિના ચ સિદ્ધો.

૧૮૯. નદિયા કુતો ગામન્તરન્તિ આહ ‘‘યસ્સા નદિયા’’તિઆદિ. ‘‘તસ્સા સગામકતીરપસ્સેન…પે… અદ્ધયોજનગણનાયાતિ એકેકપસ્સેનેવ ગમનં સન્ધાય વુત્તત્તા તાદિસિકાય નદિયા મજ્ઝેન ગચ્છન્તસ્સ ગામન્તરગણનાય અદ્ધયોજનગણનાય ચ આપત્તી’’તિ વદન્તિ. સબ્બઅટ્ઠકથાસૂતિઆદિના અત્તના વુત્તમેવત્થં સમત્થેતિ. ‘‘કીળાપુરેક્ખારતાય ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં સંવિધાય નાવં અભિરુહન્તસ્સ નદિયંયેવ પાચિત્તિયસ્સ વુત્તત્તા વાપિસમુદ્દાદીસુ કીળાપુરેક્ખારતાય દુક્કટમેવ, ન પાચિત્તિય’’ન્તિ વદન્તિ. ‘‘લોકસ્સાદમિત્તસન્થવવસેન કીળાપુરેક્ખારા સંવિદહિત્વા’’તિ વચનતો કેચિ ‘‘ઇમં સિક્ખાપદં અકુસલચિત્તં લોકવજ્જ’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. કીળાપુરેક્ખારતાય હિ અભિરુહિત્વાપિ ગામન્તરોક્કમને અદ્ધયોજનાતિક્કમે વા કુસલાબ્યાકતચિત્તસમઙ્ગીપિ હુત્વા આપત્તિં આપજ્જતિ ¶ . યદિ હિ સો સંવેગં પટિલભિત્વા અરહત્તં વા સચ્છિકરેય્ય, નિદ્દં વા ઓક્કમેય્ય, કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિ કરોન્તો ગચ્છેય્ય, કુતો તસ્સ અકુસલચિત્તસમઙ્ગિતા, યેનિદં સિક્ખાપદં અકુસલચિત્તં લોકવજ્જન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા પણ્ણત્તિવજ્જં તિચિત્તન્તિ સિદ્ધં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

નાવાભિરુહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૯૪. નવમે ¶ પટિયાદિતન્તિ ભિક્ખૂનં અત્થાય સમ્પાદિતં. ઞાતકા વા હોન્તિ પવારિતા વાતિ એત્થ સચેપિ ભિક્ખુનો અઞ્ઞાતકા અપ્પવારિતા ચ સિયું, ભિક્ખુનિયા ઞાતકા પવારિતા ચે, વટ્ટતિ.

૧૯૭. પાપભિક્ખૂનં પક્ખુપચ્છેદાય ઇદં પઞ્ઞત્તં, તસ્મા પઞ્ચભોજનેયેવ આપત્તિ વુત્તા. પઞ્ચ ભોજનાનિ ઠપેત્વા સબ્બત્થ અનાપત્તીતિ ઇદં પન ઇમિના સિક્ખાપદેન અનાપત્તિદસ્સનત્થં વુત્તં. વિઞ્ઞત્તિયા ઉપ્પન્નં પરિભુઞ્જન્તસ્સ હિ અઞ્ઞત્થ વુત્તનયેન દુક્કટં. સેસં ઉત્તાનમેવ. ભિક્ખુનિપરિપાચિતભાવો, જાનનં, ગિહિસમારમ્ભાભાવો, ઓદનાદીનં અઞ્ઞતરતા, તસ્સ અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

પરિપાચિતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૯૮. દસમે ઉપનન્દસ્સ ચતુત્થસિક્ખાપદેનાતિ અપ્પટિચ્છન્ને માતુગામેન સદ્ધિં રહોનિસજ્જસિક્ખાપદં સન્ધાય વુત્તં. કિઞ્ચાપિ તં અચેલકવગ્ગે પઞ્ચમસિક્ખાપદં હોતિ, ઉપનન્દત્થેરં આરબ્ભ પઞ્ઞત્તેસુ પન ચતુત્થભાવતો ‘‘ઉપનન્દસ્સ ચતુત્થસિક્ખાપદેના’’તિ વુત્તં. ચતુત્થસિક્ખાપદસ્સ વત્થુતો ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વત્થુનો પઠમં ઉપ્પન્નત્તા ઇદં સિક્ખાપદં પઠમં પઞ્ઞત્તં. ઇમિના ચ સિક્ખાપદેન કેવલં ભિક્ખુનિયા એવ રહોનિસજ્જાય આપત્તિ પઞ્ઞત્તા, ઉપરિ માતુગામેન સદ્ધિં રહોનિસજ્જાય આપત્તિ વિસું પઞ્ઞત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

રહોનિસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો ભિક્ખુનિવગ્ગો તતિયો.

૨૦૬. ભોજનવગ્ગસ્સ ¶ ¶ પઠમસિક્ખાપદે અદ્ધયોજનં વા યોજનં વા ગન્તું સક્કોતીતિ એત્થ તત્તકં ગન્તું સક્કોન્તસ્સપિ તાવતકં ગન્ત્વા અલદ્ધભિક્ખસ્સ ઇતો ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ઇમેસંયેવાતિ ઇમેસં પાસણ્ડાનંયેવ. એત્તકાનન્તિ ઇમસ્મિં પાસણ્ડે એત્તકાનં. એકદિવસં ભુઞ્જિતબ્બન્તિ એકદિવસં સકિંયેવ ભુઞ્જિતબ્બં. ‘‘એકદિવસં ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ વચનતો પન એકસ્મિં દિવસે પુનપ્પુનં ભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ ન ગહેતબ્બં. પુન આદિતો પટ્ઠાય ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતીતિ ઇમિના પઠમં ભુત્તટ્ઠાનેસુ પુન એકસ્મિમ્પિ ઠાને ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ.

૨૦૮. ‘‘ગચ્છન્તો વા આગચ્છન્તો વાતિ ઇદં અદ્ધયોજનવસેન ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. અન્તરામગ્ગે ગતટ્ઠાનેતિ એકસ્સેવ સન્તકં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘આગચ્છન્તેપિ એસેવ નયો’’તિ સઙ્ખેપેન વુત્તમેવત્થં વિભાવેન્તો ‘‘ગન્ત્વા પચ્ચાગચ્છન્તો’’તિઆદિમાહ. આપત્તિટ્ઠાનેયેવ પુન ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિ વત્તબ્બાતિ ગમને આગમને ચ પઠમં ભોજનં અવત્વા અન્તરામગ્ગે એકદિવસં ગતટ્ઠાને ચ એકદિવસન્તિ પુનપ્પુનં ભોજનમેવ દસ્સિતં, ગમનદિવસે પન આગમનદિવસે ચ ‘‘ગમિસ્સામિ આગમિસ્સામી’’તિ ભુઞ્જિતું વટ્ટતિયેવ. સુદ્ધચિત્તેન પુનપ્પુનં ભુઞ્જન્તસ્સપિ પુનપ્પુનં ભોજને અનાપત્તિ. અઞ્ઞસ્સત્થાય ઉદ્દિસિત્વા પઞ્ઞત્તં ભિક્ખુનો ગહેતુમેવ ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘ભિક્ખૂનંયેવ અત્થાયા’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. આવસથપિણ્ડતા, અગિલાનતા, અનુવસિત્વા ભોજનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

આવસથપિણ્ડસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૦૯. દુતિયે અભિમારેતિ અભિગન્ત્વા ભગવતો મારણત્થાય નિયોજિતે ધનુદ્ધરે. ગુળ્હપટિચ્છન્નોતિ અપાકટો. પવિજ્ઝીતિ વિસ્સજ્જેસિ. નનુ રાજાનમ્પિ મારાપેસીતિ વચનતો ઇદં સિક્ખાપદં અજાતસત્તુનો કાલે પઞ્ઞત્તન્તિ સિદ્ધં, એવઞ્ચ સતિ પરતો અનુપઞ્ઞત્તિયં –

‘‘તેન ¶ ¶ ખો પન સમયેન રઞ્ઞો માગધસ્સ સેનિયસ્સ બિમ્બિસારસ્સ ઞાતિસાલોહિતો આજીવકેસુ પબ્બજિતો હોતિ. અથ ખો સો આજીવકો યેન રાજા માગધો સેનિયો બિમ્બિસારો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા રાજાનં માગધં સેનિયં બિમ્બિસારં એતદવોચ…પે… કુક્કુચ્ચાયન્તા નાધિવાસેન્તી’’તિ –

ઇદં કસ્મા વુત્તન્તિ? સો કિર આજીવકો તં દાનં દેન્તો બિમ્બિસારકાલતો પટ્ઠાય અદાસિ, પચ્છા અજાતસત્તુકાલે સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂ કુક્કુચ્ચાયન્તા તં દાનં ન પટિગ્ગણ્હિંસુ, તસ્મા આદિતો પટ્ઠાય તં વત્થુ દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘અથ ખો સો આજીવકો ભિક્ખૂનં સન્તિકે દૂતં પાહેસી’’તિ ઇદઞ્ચ તતો પભુતિ સો આજીવકો અન્તરન્તરા ભિક્ખૂ નિમન્તેત્વા દાનં દેન્તો અજાતસત્તુકાલે સિક્ખાપદે પઞ્ઞત્તે યં ભિક્ખૂનં સન્તિકે દૂતં પાહેસિ, તં સન્ધાય વુત્તં.

૨૧૫. અઞ્ઞમઞ્ઞવિસિટ્ઠત્તા વિસદિસં રજ્જં વિરજ્જં, તતો આગતા, તત્થ વા જાતા, ભવાતિ વા વેરજ્જા, તે એવ વેરજ્જકા. તે પન યસ્મા ગોત્તચરણાદિવિભાગેન નાનપ્પકારા, તસ્મા વુત્તં ‘‘નાનાવેરજ્જકે’’તિ. અટ્ઠકથાયં પન નાનાવિધેહિ અઞ્ઞરજ્જેહિ આગતેતિ રજ્જાનંયેવ વસેન નાનપ્પકારતા વુત્તા.

૨૧૭-૨૧૮. ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વિઞ્ઞત્તિં કત્વા ભુઞ્જનવત્થુસ્મિં પઞ્ઞત્તત્તા વિઞ્ઞત્તિતો ગણભોજનં વત્થુવસેનેવ પાકટન્તિ તં અવત્વા ‘‘ગણભોજનં નામ યત્થ…પે… નિમન્તિતા ભુઞ્જન્તી’’તિ નિમન્તનવસેનેવ પદભાજને ગણભોજનં વુત્તં. ‘‘કિઞ્ચિ પન સિક્ખાપદં વત્થુઅનનુરૂપમ્પિ સિયાતિ પદભાજને વુત્તનયેન નિમન્તનવસેનેવ ગણભોજનં હોતીતિ કેસઞ્ચિ આસઙ્કા ભવેય્યા’’તિ તંનિવત્તનત્થં ‘‘તં પનેતં ગણભોજનં દ્વીહાકારેહિ પસવતી’’તિ વુત્તં. પઞ્ચન્નં ભોજનાનં નામં ગહેત્વાતિ એત્થ ‘‘ભોજનં ગણ્હથાતિ વુત્તેપિ ગણભોજનં હોતિયેવા’’તિ વદન્તિ. ‘‘હેટ્ઠા અદ્ધાનગમનવત્થુસ્મિં નાવાભિરુહનવત્થુસ્મિઞ્ચ ‘ઇધેવ, ભન્તે, ભુઞ્જથા’તિ વુત્તે યસ્મા કુક્કુચ્ચાયન્તા ન પટિગ્ગણ્હિંસુ, તસ્મા ‘ભુઞ્જથા’તિ વુત્તેપિ ¶ ગણભોજનં ન હોતિયેવા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ‘‘પઞ્ચન્નં ભોજનાનં નામં ગહેત્વા નિમન્તેતી’’તિ વુત્તત્તા પન ‘‘ઓદનં ભુઞ્જથા’’તિ વા ‘‘ભત્તં ભુઞ્જથા’’તિ વા ભોજનનામં ગહેત્વાવ વુત્તે ગણભોજનં હોતિ, ન અઞ્ઞથા. ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, ભુઞ્જથા’’તિ એત્થાપિ ‘‘ઓદન’’ન્તિ વા ‘‘ભત્ત’’ન્તિ વા વત્વાવ તે એવં નિમન્તેસુન્તિ ગહેતબ્બં. ગણવસેન વા ¶ નિમન્તિતત્તા તે ભિક્ખૂ અપકતઞ્ઞુતાય કુક્કુચ્ચાયન્તા ન પટિગ્ગણ્હિંસૂતિ અયં અમ્હાકં ખન્તિ, વીમંસિત્વા યુત્તતરં ગહેતબ્બં.

એકતો ગણ્હન્તીતિ એત્થ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દ્વાદસહત્થં અમુઞ્ચિત્વા ઠિતા એકતો ગણ્હન્તિ નામાતિ ગહેતબ્બં. ‘‘અમ્હાકં ચતુન્નમ્પિ ભત્તં દેહીતિ વા વિઞ્ઞાપેય્યુ’’ન્તિ વચનતો હેટ્ઠા ‘‘ત્વં એકસ્સ ભિક્ખુનો ભત્તં દેહિ, ત્વં દ્વિન્નન્તિ એવં વિઞ્ઞાપેત્વા’’તિ વચનતો ચ અત્તનો અત્થાય અઞ્ઞેહિ વિઞ્ઞત્તમ્પિ સાદિયન્તસ્સ ગણભોજનં હોતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. એવં વિઞ્ઞત્તિતો પસવતીતિ એત્થ વિઞ્ઞત્તિયા સતિ ગણ્હન્તસ્સ એકતો હુત્વા ગહણે ઇમિના સિક્ખાપદેન આપત્તિ, વિસું ગહણે પણીતભોજનસૂપોદનવિઞ્ઞત્તીહિ આપત્તિ વેદિતબ્બા.

વિચારેતીતિ પઞ્ચખણ્ડાદિવસેન સંવિદહતિ. ઘટ્ટેતીતિ અનુવાતં છિન્દિત્વા હત્થેન દણ્ડકેન વા ઘટ્ટેતિ. સુત્તં કરોતીતિ સુત્તં વટ્ટેતિ. વલેતીતિ દણ્ડકે વા હત્થે વા આવટ્ટેતિ. ‘‘અભિનવસ્સેવ ચીવરસ્સ કરણં ઇધ ચીવરકમ્મં નામ, પુરાણચીવરે સૂચિકમ્મં નામ ન હોતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘ચતુત્થે આગતે ન યાપેન્તીતિ વચનતો સચે અઞ્ઞો કોચિ આગચ્છન્તો નત્થિ, ચત્તારોયેવ ચ તત્થ નિસિન્ના યાપેતું ન સક્કોન્તિ, ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ.

૨૨૦. ગણભોજનાપત્તિજનકનિમન્તનભાવતો ‘‘અકપ્પિયનિમન્તન’’ન્તિ વુત્તં. સમ્પવેસેત્વાતિ નિસીદાપેત્વા. ગણો ભિજ્જતીતિ ગણો આપત્તિં ન આપજ્જતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘યત્થ ચત્તારો ભિક્ખૂ…પે… ભુઞ્જન્તી’’તિ ઇમાય પાળિયા સંસન્દનતો ‘‘ઇતરેસં પન ગણપૂરકો હોતી’’તિ વુત્તં. અવિસેસેનાતિ ‘‘ગિલાનો વા ચીવરકારકો વા’’તિ અવિસેસેત્વા સબ્બસાધારણવચનેન. તસ્માતિ અવિસેસિતત્તા. ભુત્વા ગતેસૂતિ એત્થ અગતેસુપિ ભોજનકિચ્ચે નિટ્ઠિતે ગણ્હિતું વટ્ટતિ ¶ . તાનિ ચ તેહિ એકતો ન ગહિતાનીતિ યેહિ ભોજનેહિ વિસઙ્કેતો નત્થિ, તાનિ ભોજનાનિ તેહિ ભિક્ખૂહિ એકતો ન ગહિતાનિ એકેન પચ્છા ગહિતત્તા. મહાથેરેતિ ભિક્ખૂ સન્ધાય વુત્તં. દૂતસ્સ પુન પટિપથં આગન્ત્વા ‘‘ભત્તં ગણ્હથા’’તિ વચનભયેન ‘‘ગામદ્વારે અટ્ઠત્વાવા’’તિ વુત્તં. તત્થ તત્થ ગન્ત્વાતિ અન્તરવીથિઆદીસુ તત્થ તત્થ ઠિતાનં સન્તિકં ગન્ત્વા. ભિક્ખૂનં અત્થાય ઘરદ્વારે ઠપેત્વા દિય્યમાનેપિ એસેવ નયો. નિવત્તથાતિ વુત્તપદે નિવત્તિતું વટ્ટતીતિ ‘‘નિવત્તથા’’તિ વિચ્છિન્દિત્વા પચ્છા ‘‘ભત્તં ગણ્હથા’’તિ વુત્તત્તા વટ્ટતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ગણભોજનતા, સમયાભાવો, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ગણભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૨૧. તતિયે ¶ કુલપટિપાટિયા અબ્બોચ્છિન્નં કત્વા નિરન્તરં દિય્યમાનત્તા ‘‘ભત્તપટિપાટિ અટ્ઠિતા હોતી’’તિ પાળિયં વુત્તં, અન્તરા અટ્ઠત્વા નિરન્તરં પવત્તાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપચારવસેનાતિ વોહારવસેન. ન હિ સો બદરમત્તમેવ દેતિ, ઉપચારવસેન પન એવં વદતિ. બદરચુણ્ણસક્ખરાદીહિ પયોજિતં ‘‘બદરસાળવ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

૨૨૬. વિકપ્પનાવસેનેવ તં ભત્તં અસન્તં નામ હોતીતિ અનુપઞ્ઞત્તિવસેન વિકપ્પનં અટ્ઠપેત્વા યથાપઞ્ઞત્તં સિક્ખાપદમેવ ઠપિતં. પરિવારે પન વિકપ્પનાય અનુજાનનમ્પિ અનુપઞ્ઞત્તિસમાનન્તિ કત્વા ‘‘ચતસ્સો અનુપઞ્ઞત્તિયો’’તિ વુત્તં. મહાપચ્ચરિઆદીસુ વુત્તનયં પચ્છા વદન્તો પાળિયા સંસન્દનતો પરમ્મુખાવિકપ્પનમેવ પતિટ્ઠાપેસિ. કેચિ પન ‘‘તદા અત્તનો સન્તિકે ઠપેત્વા ભગવન્તં અઞ્ઞસ્સ અભાવતો થેરો સમ્મુખાવિકપ્પનં નાકાસિ, ભગવતા ચ વિસું સમ્મુખાવિકપ્પના ન વુત્તા, તથાપિ સમ્મુખાવિકપ્પનાપિ વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. તેનેવ માતિકાઅટ્ઠકથાયમ્પિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પરમ્પરભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘યો ભિક્ખુ પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ અઞ્ઞતરસ્સ ‘મય્હં ભત્તપચ્ચાસં તુય્હં દમ્મી’તિ વા ‘વિકપ્પેમી’તિ વા એવં સમ્મુખા વા ‘ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મી’તિ ¶ વા ‘વિકપ્પેમી’તિ વા એવં પરમ્મુખા વા પઠમનિમન્તનં અવિકપ્પેત્વા પચ્છા નિમન્તિતકુલે લદ્ધભિક્ખતો એકસિત્થમ્પિ અજ્ઝોહરતિ, પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તં.

૨૨૯. પઞ્ચહિ ભોજનેહિ નિમન્તિતસ્સ યેન યેન પઠમં નિમન્તિતો, તસ્સ તસ્સ ભોજનતો ઉપ્પટિપાટિયા અવિકપ્પેત્વા વા પરસ્સ પરસ્સ ભોજનં પરમ્પરભોજનન્તિ આહ ‘‘સચે પન મૂલનિમન્તનં હેટ્ઠા હોતિ, પચ્છિમં પચ્છિમં ઉપરિ, તં ઉપરિતો પટ્ઠાય ભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તી’’તિ. હત્થં અન્તો પવેસેત્વા સબ્બહેટ્ઠિમં ગણ્હન્તસ્સ મજ્ઝે ઠિતમ્પિ અન્તોહત્થગતં હોતીતિ આહ ‘‘હત્થં પન…પે… યથા તથા વા ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ. ખીરસ્સ રસસ્સ ચ ભત્તેન અમિસ્સં હુત્વા ઉપરિ ઠિતત્તા ‘‘ખીરં વા રસં વા પિવતો અનાપત્તી’’તિ વુત્તં.

મહાઉપાસકોતિ ગેહસામિકો. ‘‘મહાઅટ્ઠકથાયં ‘આપત્તી’તિ વચનેન કુરુન્દિયં ‘વટ્ટતી’તિ વચનં વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ, દ્વિન્નમ્પિ અધિપ્પાયો મહાપચ્ચરિયં વિભાવિતો’’તિ મહાગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. સબ્બે નિમન્તેન્તીતિ અકપ્પિયનિમન્તનેન નિમન્તેન્તિ. ‘‘પરમ્પરભોજનં નામ ¶ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરેન ભોજનેન નિમન્તિતો, તં ઠપેત્વા અઞ્ઞં પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં ભોજનં ભુઞ્જતિ, એતં પરમ્પરભોજનં નામા’’તિ વુત્તત્તા સતિપિ ભિક્ખાચરિયાય પઠમં લદ્ધભાવે ‘‘પિણ્ડાય ચરિત્વા લદ્ધભત્તં ભુઞ્જતિ, આપત્તી’’તિ વુત્તં. અવિકપ્પવસેન ‘‘વચીકમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પરમ્પરભોજનતા, સમયાભાવો, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પરમ્પરભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૩૦-૨૩૧. ચતુત્થે કાણાય માતાતિ કાણાતિ લદ્ધનામાય દારિકાય માતા. કસ્મા પનેસા કાણા નામ જાતાતિ આહ ‘‘સા કિરસ્સા’’તિઆદિ. ઇમિસ્સા દહરકાલે માતાપિતરો સિનેહવસેન ‘‘અમ્મ કાણે, અમ્મ કાણે’’તિ વોહરિંસુ, સા તદુપાદાય કાણા નામ જાતા, તસ્સા ચ માતા ‘‘કાણમાતા’’તિ પાકટા અહોસીતિ ¶ એવમેત્થ કારણં વદન્તિ. પટિયાલોકન્તિ પચ્છિમં દિસં, પચ્ચાદિચ્ચન્તિ વુત્તં હોતિ.

૨૩૩. પૂવગણનાય પાચિત્તિયન્તિ મુખવટ્ટિયા હેટ્ઠિમલેખતો ઉપરિટ્ઠિતપૂવગણનાય પાચિત્તિયં. ‘‘દ્વત્તિપત્તપૂરા પટિગ્ગહેતબ્બા’’તિ હિ વચનતો મુખવટ્ટિયા હેટ્ઠિમલેખં અનતિક્કન્તે દ્વે વા તયો વા પત્તપૂરે ગહેતું વટ્ટતિ.

૨૩૫. અટ્ઠકથાસુ પન…પે… વુત્તન્તિ ઇદં અટ્ઠકથાસુ તથા આગતભાવમત્તદીપનત્થં વુત્તં, ન પન તસ્સ વાદસ્સ પતિટ્ઠાપનત્થં. અટ્ઠકથાસુ વુત્તઞ્હિ પાળિયા ન સમેતિ. તતુત્તરિગહણે અનાપત્તિદસ્સનત્થઞ્હિ ‘‘ઞાતકાનં પવારિતાન’’ન્તિ વુત્તં. અઞ્ઞથા ‘‘અનાપત્તિ દ્વત્તિપત્તપૂરે પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ ઇમિનાવ પમાણયુત્તગ્ગહણે અનાપત્તિસિદ્ધિતો ‘‘ઞાતકાનં પવારિતાન’’ન્તિ વિસું ન વત્તબ્બં. યદિ એવં ‘‘તં પાળિયા ન સમેતી’’તિ કસ્મા ન વુત્તન્તિ? હેટ્ઠા તતુત્તરિસિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ ન વુત્તં. વુત્તઞ્હિ તત્થ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૨૬) ‘‘અટ્ઠકથાસુ પન ઞાતકપવારિતટ્ઠાને પકતિયાવ બહુમ્પિ વટ્ટતિ, અચ્છિન્નકારણા પમાણમેવ વટ્ટતીતિ વુત્તં, તં પાળિયા ન સમેતી’’તિ. ‘‘અપાથેય્યાદિઅત્થાય પટિયાદિત’’ન્તિ સઞ્ઞાય ગણ્હન્તસ્સપિ આપત્તિયેવ અચિત્તકત્તા સિક્ખાપદસ્સ. અત્તનોયેવ ગહણત્થં ‘‘ઇમસ્સ હત્થે દેહી’’તિ વચનેનપિ આપજ્જનતો ‘‘વચીકમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. સેસં ઉત્તાનમેવ ¶ . વુત્તલક્ખણપૂવમન્થતા, અસેસકતા, અપટિપ્પસ્સદ્ધગમનતા, ન ઞાતકાદિતા, અતિરેકપટિગ્ગહણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

કાણમાતાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૩૬. પઞ્ચમે ભુત્તાવીતિ ભુત્તાવિનો ભુત્તવન્તો, કતભત્તકિચ્ચાતિ વુત્તં હોતિ. પવારિતાતિ એત્થ ચતૂસુ પવારણાસુ યાવદત્થપવારણા પટિક્ખેપપવારણા ચ લબ્ભતીતિ આહ ‘‘બ્રાહ્મણેન…પે… પટિક્ખેપપવારણાય પવારિતા’’તિ. ચતુબ્બિધા હિ પવારણા વસ્સંવુત્થપવારણા, પચ્ચયપવારણા ¶ , પટિક્ખેપપવારણા, યાવદત્થપવારણાતિ. તત્થ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સંવુત્થાનં ભિક્ખૂનં તીહિ ઠાનેહિ પવારેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૦૯) અયં વસ્સંવુત્થપવારણા. પકારેહિ દિટ્ઠાદીહિ વારેતિ સઙ્ઘાદિકે ભજાપેતિ ભત્તે કરોતિ એતાયાતિ પવારણા, આપત્તિવિસોધનાય અત્તવોસ્સગ્ગોકાસદાનં. સા પન યસ્મા યેભુય્યેન વસ્સંવુત્થેહિ કાતબ્બા વુત્તા, તસ્મા ‘‘વસ્સંવુત્થપવારણા’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ઇચ્છામહં, ભન્તે, સઙ્ઘં ચાતુમાસં ભેસજ્જેન પવારેતુ’’ન્તિ (પાચિ. ૩૦૩) ચ, ‘‘અઞ્ઞત્ર પુન પવારણાય અઞ્ઞત્ર નિચ્ચપવારણાયા’’તિ (પાચિ. ૩૦૬) ચ અયં પચ્ચયપવારણા પવારેતિ પચ્ચયે ઇચ્છાપેતિ એતાયાતિ કત્વા, ચીવરાદીહિ ઉપનિમન્તનાયેતં અધિવચનં. ‘‘પવારિતો નામ અસનં પઞ્ઞાયતિ, ભોજનં પઞ્ઞાયતિ, હત્થપાસે ઠિતો અભિહરતિ, પટિક્ખેપો પઞ્ઞાયતિ, એસો પવારિતો નામા’’તિ (પાચિ. ૨૩૯) અયં પટિક્ખેપપવારણા. વિપ્પકતભોજનતાદિપઞ્ચઙ્ગસહિતો ભોજનપટિક્ખેપોયેવ હેત્થ પકારયુત્તા વારણાતિ પવારણા. ‘‘પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેસિ સમ્પવારેસી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૬૩) અયં યાવદત્થપવારણા. યાવદત્થં ભોજનસ્સ પવારણા યાવદત્થપવારણા.

૨૩૭. તિ-કારં અવત્વા…પે… વત્તું વટ્ટતીતિ ઇદં વત્તબ્બાકારદસ્સનત્થં વુત્તં. ‘‘તિ-કારે પન વુત્તેપિ અકતં નામ ન હોતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં.

૨૩૮-૨૩૯. પવારિતોતિ પટિક્ખેપિતો. યો હિ ભુઞ્જન્તો પરિવેસકેન ઉપનીતં ભોજનં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ, સો તેન પવારિતો પટિક્ખેપિતો નામ હોતિ. બ્યઞ્જનં પન અનાદિયિત્વા અત્થમત્તમેવ દસ્સેતું ‘‘કતપવારણો કતપટિક્ખેપો’’તિ વુત્તં. યસ્મા ‘‘અસન’’ન્તિ ¶ ઇમિનાવ પદેન ‘‘ભુત્તાવી’’તિ ઇમસ્સ અત્થો વુત્તો, તસ્મા ન તસ્સ કિઞ્ચિ પયોજનં વિસું ઉપલબ્ભતિ. યદિ હિ ઉપલબ્ભેય્ય, પવારણા છળઙ્ગસમન્નાગતા આપજ્જેય્યાતિ મનસિ કત્વા પઞ્ચસમન્નાગતત્તંયેવ દસ્સેતું ‘‘વુત્તમ્પિ ચેત’’ન્તિઆદિના પાળિં આહરતિ. કેચિ પન ‘‘હત્થપાસે ઠિતો અભિહરતી’’તિ એકમેવ અઙ્ગં કત્વા ‘‘ચતુરઙ્ગસમન્નાગતા પવારણા’’તિપિ વદન્તિ.

અમ્બિલપાયાસાદીસૂતિ ¶ આદિ-સદ્દેન ખીરપાયાસાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ અમ્બિલપાયાસગ્ગહણેન તક્કાદિઅમ્બિલસંયુત્તા ઘનયાગુ વુત્તા. ખીરપાયાસગ્ગહણેન ખીરસંયુત્તા યાગુ સઙ્ગય્હતિ. પવારણં ન જનેતીતિ અનતિરિત્તભોજનાપત્તિનિબન્ધનં પટિક્ખેપં ન સાધેતિ. કતોપિ પટિક્ખેપો અનતિરિત્તભોજનાપત્તિનિબન્ધનો ન હોતીતિ અકતટ્ઠાનેયેવ તિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘પવારણં ન જનેતી’’તિ. ‘‘યાગુ-સદ્દસ્સ પવારણજનકયાગુયાપિ સાધારણત્તા ‘યાગું ગણ્હથા’તિ વુત્તેપિ પવારણા હોતીતિ પવારણં જનેતિયેવાતિ વુત્ત’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં, તં પરતો તત્થેવ ‘‘ભત્તમિસ્સકં યાગું આહરિત્વા’’તિ એત્થ વુત્તકારણેન ન સમેતિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘હેટ્ઠા અયાગુકે નિમન્તને ઉદકકઞ્જિકખીરાદીહિ સદ્ધિં મદ્દિતં ભત્તમેવ સન્ધાય ‘યાગું ગણ્હથા’તિ વુત્તત્તા પવારણા હોતિ, ‘ભત્તમિસ્સકં યાગું આહરિત્વા’તિ એત્થ પન વિસું યાગુયા વિજ્જમાનત્તા પવારણા ન હોતી’’તિ. તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ ખીરાદીહિ સંમદ્દિતં ભત્તમેવ સન્ધાય ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વુત્તત્તા યાગુયા ચ તત્થ અભાવતો પવારણા હોતીતિ એવમેત્થ કારણં વત્તબ્બં. એવઞ્હિ સતિ પરતો ‘‘યેનાપુચ્છિતો, તસ્સ અત્થિતાયા’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તકારણેનપિ સંસન્દતિ, અઞ્ઞથા ગણ્ઠિપદેસુયેવ પુબ્બાપરવિરોધો આપજ્જતિ. અટ્ઠકથાવચનેન ચ ન સમેતિ. સચે…પે… પઞ્ઞાયતીતિ ઇમિના વુત્તપ્પમાણસ્સ મચ્છમંસખણ્ડસ્સ નહારુનો વા સબ્ભાવમત્તં દસ્સેતિ. તાહીતિ પુથુકાહિ.

સાલિવીહિયવેહિ કતસત્તૂતિ યેભુય્યનયેન વુત્તં, સત્ત ધઞ્ઞાનિ પન ભજ્જિત્વા કતોપિ સત્તુયેવ. તેનેવાહ ‘‘કઙ્ગુવરક…પે… સત્તુસઙ્ગહમેવ ગચ્છતી’’તિ. સત્તુમોદકોતિ સત્તુયો પિણ્ડેત્વા કતો અપક્કો સત્તુગુળો. પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરવસેન વિપ્પકતભોજનભાવસ્સ ઉપચ્છિન્નત્તા ‘‘મુખે સાસપમત્તમ્પિ…પે… ન પવારેતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અકપ્પિયમંસં પટિક્ખિપતિ, ન પવારેતી’’તિ વચનતો સચે સઙ્ઘિકં લાભં અત્તનો અપાપુણન્તં જાનિત્વા વા અજાનિત્વા વા પટિક્ખિપતિ, ન પવારેતિ પટિક્ખિપિતબ્બસ્સેવ પટિક્ખિત્તત્તા. અલજ્જિસન્તકં પટિક્ખિપન્તોપિ ન પવારેતિ. અવત્થુતાયાતિ અનતિરિત્તાપત્તિસાધિકાય પવારણાય અવત્થુભાવતો. એતેન પટિક્ખિપિતબ્બસ્સેવ પટિક્ખિત્તભાવં દીપેતિ ¶ . યઞ્હિ પટિક્ખિપિતબ્બં ¶ હોતિ, તસ્સ પટિક્ખેપો આપત્તિઅઙ્ગં ન હોતીતિ તં ‘‘પવારણાય અવત્થૂ’’તિ વુચ્ચતિ.

ઉપનામેતીતિ ઇમિના કાયાભિહારં દસ્સેતિ. હત્થપાસતો બહિ ઠિતસ્સ સતિપિ દાતુકામાભિહારે પટિક્ખિપન્તસ્સ દૂરભાવેનેવ પવારણાય અભાવતો થેરસ્સપિ દૂરભાવમત્તં ગહેત્વા પવારણાય અભાવં દસ્સેન્તો ‘‘થેરસ્સ દૂરભાવતો’’તિ આહ, ન પન થેરસ્સ અભિહારસબ્ભાવતો. સચેપિ ગહેત્વા ગતો હત્થપાસે ઠિતો હોતિ, કિઞ્ચિ પન અવત્વા આધારકટ્ઠાને ઠિતત્તા અભિહારો નામ ન હોતીતિ ‘‘દૂતસ્સ ચ અનભિહરણતો’’તિ વુત્તં. ‘‘ગહેત્વા ગતેન ‘ભત્તં ગણ્હથા’તિ વુત્તે અભિહારો નામ હોતીતિ ‘સચે પન ગહેત્વા આગતો ભિક્ખુ…પે… પવારણા હોતી’તિ વુત્ત’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘પત્તં કિઞ્ચિ ઉપનામેત્વા ‘ઇમં ભત્તં ગણ્હથા’તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ, તં યુત્તં વિય દિસ્સતિ વાચાભિહારસ્સ ઇધ અનધિપ્પેતત્તા.

પરિવેસનાયાતિ ભત્તગ્ગે. અભિહટાવ હોતીતિ પરિવેસકેનેવ અભિહટા હોતિ. તતો દાતુકામતાય ગણ્હન્તં પટિક્ખિપન્તસ્સ પવારણા હોતીતિ એત્થ અગણ્હન્તમ્પિ પટિક્ખિપતો પવારણા હોતિયેવ. કસ્મા? દાતુકામતાય અભિહટત્તા. ‘‘તસ્મા સા અભિહટાવ હોતી’’તિ હિ વુત્તં. તેનેવ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ ‘‘દાતુકામાભિહારે સતિ કેવલં ‘દસ્સામી’તિ ગહણમેવ અભિહારો નામ ન હોતિ, ‘દસ્સામી’તિ ગણ્હન્તેપિ અગણ્હન્તેપિ દાતુકામાભિહારોવ અભિહારો નામ હોતિ, તસ્મા ગહણસમયે વા અગ્ગહણસમયે વા તં પટિક્ખિપતો પવારણા હોતી’’તિ વુત્તં. ઇદાનિ અસતિ તસ્સ દાતુકામાભિહારે ગહણસમયેપિ પટિક્ખિપતો પવારણા ન હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સચે પના’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘રસં ગણ્હથા’’તિ અપવારણજનકસ્સ નામં ગહેત્વા વુત્તત્તા ‘‘તં સુત્વા પટિક્ખિપતો પવારણા નત્થી’’તિ વુત્તં. મચ્છરસં મંસરસન્તિ એત્થ પન ન કેવલં મચ્છસ્સ રસં મચ્છરસમિચ્ચેવ વિઞ્ઞાયતિ, અથ ખો મચ્છો ચ મચ્છરસઞ્ચ મચ્છરસન્તિ એવં પવારણજનકસાધારણનામવસેનપિ વિઞ્ઞાયમાનત્તા ¶ તં પટિક્ખિપતો પવારણાવ હોતિ. પરતો મચ્છસૂપન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ‘‘ઇદં ગણ્હથા’’તિ વુત્તેપીતિ એત્થ એવં અવત્વાપિ પવારણપહોનકં યંકિઞ્ચિ અભિહટં પટિક્ખિપતો પવારણા હોતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. કરમ્બકોતિ મિસ્સકાધિવચનમેતં. યઞ્હિ અઞ્ઞેનઞ્ઞેન મિસ્સેત્વા કરોન્તિ, સો ‘‘કરમ્બકો’’તિ વુચ્ચતિ. સો સચેપિ મંસેન મિસ્સેત્વા કતોવ હોતિ, ‘‘કરમ્બકં ગણ્હથા’’તિ અપવારણારહસ્સ નામેન વુત્તત્તા ¶ પટિક્ખિપતો પવારણા ન હોતિ. ‘‘મંસકરમ્બકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે પન મંસમિસ્સકં ગણ્હથાતિ વુત્તં હોતિ, તસ્મા પવારણાવ હોતિ.

‘‘ઉદ્દિસ્સકત’’ન્તિ મઞ્ઞમાનોતિ એત્થ ‘‘વત્થુનો કપ્પિયત્તા અકપ્પિયસઞ્ઞાય પટિક્ખિપતોપિ અચિત્તકત્તા ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ પવારણા હોતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘હેટ્ઠા અયાગુકે નિમન્તને ઉદકકઞ્જિકખીરાદીહિ સદ્ધિં મદ્દિતં ભત્તમેવ સન્ધાય ‘યાગું ગણ્હથા’તિ વુત્તત્તા પવારણા હોતિ, ‘ભત્તમિસ્સકં યાગું આહરિત્વા’તિ એત્થ પન વિસું યાગુયા વિજ્જમાનત્તા પવારણા ન હોતી’’તિ વદન્તિ. અયમેત્થ અધિપ્પાયોતિ ‘‘યેનાપુચ્છિતો’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં સન્ધાય વદતિ. કારણં પનેત્થ દુદ્દસન્તિ એત્થ એકે તાવ વદન્તિ ‘‘યસ્મા યાગુમિસ્સકં નામ ભત્તમેવ ન હોતિ, ખીરાદિકમ્પિ હોતિયેવ, તસ્મા કરમ્બકે વિય પવારણાય ન ભવિતબ્બં. એવઞ્ચ સતિ યાગુ બહુતરા વા હોતિ સમસમા વા, ન પવારેતિ. ‘યાગુ મન્દા, ભત્તં બહુતરં, પવારેતી’તિ એત્થ કારણં દુદ્દસ’’ન્તિ. કેચિ પન વદન્તિ ‘‘યાગુમિસ્સકં નામ ભત્તં, તસ્મા તં પટિક્ખિપતો પવારણાય એવ ભવિતબ્બં. એવઞ્ચ સતિ ‘ઇધ પવારણા હોતિ ન હોતી’તિ એત્થ કારણં દુદ્દસ’’ન્તિ.

યથા ચેત્થ કારણં દુદ્દસં, એવં પરતો ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ એત્થાપિ કારણં દુદ્દસમેવાતિ વેદિતબ્બં. ન હિ પવારણપ્પહોનકસ્સ અપ્પબહુભાવો પવારણાય ભાવાભાવનિમિત્તં, કિઞ્ચરહિ પવારણજનકસ્સ નામગ્ગહણમેવેત્થ પમાણં, તસ્મા ‘‘ઇદઞ્ચ કરમ્બકેન ન સમાનેતબ્બ’’ન્તિઆદિના યમ્પિ કારણં વુત્તં, તમ્પિ પુબ્બે વુત્તેન સંસન્દિયમાનં ન સમેતિ. યદિ હિ ‘‘મિસ્સક’’ન્તિ ભત્તમિસ્સકેયેવ રુળ્હં સિયા, એવં સતિ યથા ‘‘ભત્તમિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે ભત્તં બહુતરં વા સમં વા અપ્પતરં વા હોતિ, પવારેતિયેવ, એવં ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તેપિ અપ્પતરેપિ ¶ ભત્તે પવારણાય ભવિતબ્બં મિસ્સકન્તિ ભત્તમિસ્સકેયેવ રુળ્હત્તા. તથા હિ ‘‘મિસ્સકન્તિ ભત્તમિસ્સકેયેવ રુળ્હવોહારત્તા ઇદં પન ‘ભત્તમિસ્સકમેવા’તિ વુત્ત’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અથ ‘‘મિસ્સક’’ન્તિ ભત્તમિસ્સકે રુળ્હં ન હોતિ, મિસ્સકભત્તં પન સન્ધાય ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તન્તિ. એવમ્પિ યથા અયાગુકે નિમન્તને ખીરાદીહિ સદ્ધિં મદ્દિતં ભત્તમેવ સન્ધાય ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વુત્તે પવારણા હોતિ, એવમિધાપિ મિસ્સકભત્તમેવ સન્ધાય ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે ભત્તં અપ્પં વા હોતુ બહુ વા, પવારણા એવ સિયા. તસ્મા ‘‘મિસ્સક’’ન્તિ ભત્તમિસ્સકે રુળ્હં વા હોતુ સન્ધાયભાસિતં વા, ઉભયત્થાપિ પુબ્બેનાપરં ન સમેતીતિ કિમેત્થ કારણચિન્તાય, ઈદિસેસુ પન ઠાનેસુ અટ્ઠકથાપમાણેનેવ ગન્તબ્બન્તિ અયં અમ્હાકં ખન્તિ.

‘‘વિસું ¶ કત્વા દેતીતિ ભત્તસ્સ ઉપરિ ઠિતં રસાદિં વિસું ગહેત્વા દેતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેનચિ પન ‘‘યથા ભત્તસિત્થં ન પતતિ, તથા ગાળ્હં હત્થેન પીળેત્વા પરિસ્સાવેત્વા દેતી’’તિ વુત્તં. તથાપિ કારણં ન દિસ્સતિ. યથા હિ ભત્તમિસ્સકં યાગું આહરિત્વા ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વત્વા યાગુમિસ્સકં ભત્તમ્પિ દેન્તં પટિક્ખિપતો પવારણા ન હોતિ, એવમિધાપિ બહુખીરરસાદીસુ ભત્તેસુ ‘‘ખીરં ગણ્હથા’’તિઆદીનિ વત્વા ખીરાદીનિ વા દેતુ ખીરાદિમિસ્સકભત્તં વા, ઉભયથાપિ પવારણાય ન ભવિતબ્બં, તસ્મા ‘‘વિસું કત્વા દેતી’’તિ તેનાકારેન દેન્તં સન્ધાય વુત્તં, ન પન ભત્તમિસ્સકં કત્વા દિય્યમાનં પટિક્ખિપતો પવારણા હોતીતિ દસ્સનત્થન્તિ ગહેતબ્બં. યદિ પન ભત્તમિસ્સકં કત્વા દિય્યમાને પવારણા હોતીતિ અધિપ્પાયેન અટ્ઠકથાયં ‘‘વિસું કત્વા દેતી’’તિ વુત્તં, એવં સતિ અટ્ઠકથાયેવેત્થ પમાણન્તિ ગહેતબ્બં, ન પન કારણન્તરં ગવેસિતબ્બં.

સચે ઉક્કુટિકં નિસિન્નો પાદે અમુઞ્ચિત્વાપિ ભૂમિયં નિસીદતિ, ઇરિયાપથં વિકોપેન્તો નામ હોતીતિ ઉક્કુટિકાસનં અવિકોપેત્વાવ સુખેન નિસીદિતું ‘‘તસ્સ પન હેટ્ઠા…પે… નિસીદનકં દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘આસનં અચાલેત્વાતિ પીઠે ફુટ્ઠોકાસતો આનિસદમંસં અમોચેત્વા, અનુટ્ઠહિત્વાતિ વુત્તં હોતિ, અદિન્નાદાને વિય ઠાનાચાવનં ન ગહેતબ્બ’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં.

અકપ્પિયકતન્તિ ¶ એત્થ અકપ્પિયકતસ્સેવ અનતિરિત્તભાવતો કપ્પિયં અકારાપેત્વા તસ્મિં પત્તે પક્ખિત્તમૂલફલાદિયેવ અતિરિત્તં ન હોતિ, સેસં પન પત્તપરિયાપન્નં અતિરિત્તમેવ હોતિ, પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. તં પન મૂલફલાદિં પરિભુઞ્જિતુકામેન તતો નીહરિત્વા કપ્પિયં કારાપેત્વા અઞ્ઞસ્મિં ભાજને ઠપેત્વા અતિરિત્તં કારાપેત્વા ભુઞ્જિતબ્બં.

સો પુન કાતું ન લભતીતિ તસ્મિંયેવ ભાજને કરિયમાનં પઠમં કતેન સદ્ધિં કતં હોતીતિ પુન સોયેવ કાતું ન લભતિ, અઞ્ઞો લભતિ. અઞ્ઞસ્મિં પન ભાજને તેન વા અઞ્ઞેન વા કાતું વટ્ટતિ. તેનાહ ‘‘યેન અકતં, તેન કાતબ્બં. યઞ્ચ અકતં, તં કાતબ્બ’’ન્તિ. તેનપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો ન કેવલં અઞ્ઞેન વાતિ ઇમમત્થં દીપેતિ. એવં કતન્તિ અઞ્ઞસ્મિં ભાજને કતં. પેસેત્વાતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ હત્થે પેસેત્વા. ઇમસ્સ વિનયકમ્મભાવતો ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ હત્થે ઠિતં ન કારેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

સચે પન આમિસસંસટ્ઠાનીતિ એત્થ સચે મુખગતેનપિ અનતિરિત્તેન આમિસેન સંસટ્ઠાનિ હોન્તિ ¶ , પાચિત્તિયમેવાતિ વેદિતબ્બં. તસ્મા પવારિતેન ભોજનં અતિરિત્તં કારાપેત્વા ભુઞ્જન્તેનપિ યથા અકતેન મિસ્સં ન હોતિ, એવં મુખઞ્ચ હત્થઞ્ચ સુદ્ધં કત્વા ભુઞ્જિતબ્બં. કિઞ્ચાપિ અપ્પવારિતસ્સ પુરેભત્તં યામકાલિકાદીનિ આહારત્થાય પરિભુઞ્જતોપિ અનાપત્તિ, પવારિતસ્સ પન પવારણમૂલકં દુક્કટં હોતિયેવાતિ ‘‘યામકાલિકં…પે… અજ્ઝોહારે આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ પાળિયં વુત્તં.

૨૪૧. કાયેન ભુઞ્જનતો વાચાય આણાપેત્વા અતિરિત્તં અકારાપનતો ચ આપજ્જતીતિ ‘‘કાયવાચતો’’તિ વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પવારિતભાવો, આમિસસ્સ અનતિરિત્તતા, કાલે અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પઠમપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. દુતિયપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૪૩. છટ્ઠે ¶ સાધારણમેવાતિ ‘‘હન્દ ભિક્ખુ ખાદ વા’’તિઆદિના વુત્તપવારણાય સાધારણં. ‘‘ભુત્તસ્મિં પાચિત્તિય’’ન્તિ માતિકાયં વુત્તત્તા ભોજનપરિયોસાને આપત્તિ, ન અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે. અભિહટ્ઠું પવારેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સાતિ ઇદઞ્ચ ભોજનપરિયોસાનંયેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પવારિતતા, પવારિતસઞ્ઞિતા, આસાદનાપેક્ખતા, અનતિરિત્તેન અભિહટ્ઠું પવારણા, ભોજનપરિયોસાનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

દુતિયપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૪૭. સત્તમે અગ્ગસમજ્જોતિ ઉત્તમં નચ્ચં. તં કિર પબ્બતમત્થકે ઠત્વા એકં દેવતં ઉદ્દિસ્સ કરોન્તિ. નટાનં નાટકાનિ નટનાટકાનિ, સીતાહરણાદીનિ. અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદેતિ ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદે અપઞ્ઞત્તે. અદંસૂતિ ‘‘વિહારં નેત્વા ખાદિસ્સથા’’તિ અદંસુ.

૨૪૮-૨૪૯. મૂલકમૂલાદીનિ ઉપદેસતોયેવ વેદિતબ્બાનિ. ન હિ તાનિ પરિયાયન્તરેન વુચ્ચમાનાનિપિ ¶ સક્કા વિઞ્ઞાતું. પરિયાયન્તરેપિ હિ વુચ્ચમાને તં તં નામં અજાનન્તાનં સમ્મોહોયેવ સિયા, તસ્મા તત્થ ન કિઞ્ચિ વક્ખામ. ખાદનીયત્થન્તિ ખાદનીયેન કત્તબ્બકિચ્ચં. નેવ ફરન્તીતિ ન નિપ્ફાદેન્તિ. તેસુ તેસુ જનપદેસૂતિ એત્થ ‘‘એકસ્મિં જનપદે આહારકિચ્ચં સાધેન્તં સેસજનપદેસુપિ ન કપ્પતી’’તિ વદન્તિ. રુક્ખવલ્લિઆદીનન્તિ હેટ્ઠા વુત્તમેવ સમ્પિણ્ડેત્વા વુત્તં. અન્તોપથવીગતોતિ સાલકલ્યાણીખન્ધં સન્ધાય વુત્તં. સબ્બકપ્પિયાનીતિ મૂલખન્ધતચપત્તાદિવસેન સબ્બસો કપ્પિયાનિ. તેસમ્પિ નામવસેન ન સક્કા પરિયન્તં દસ્સેતુન્તિ સમ્બન્ધો. અચ્છિવાદીનં અપરિપક્કાનેવ ફલાનિ યાવજીવિકાનીતિ દસ્સેતું ‘‘અપરિપક્કાની’’તિ વુત્તં.

હરીતકાદીનં અટ્ઠીનીતિ એત્થ મિઞ્જં પટિચ્છાદેત્વા ઠિતકપાલાનિ યાવજીવિકાનીતિ આચરિયા. મિઞ્જમ્પિ યાવજીવિકન્તિ એકે. હિઙ્ગૂતિ હિઙ્ગુરુક્ખતો પગ્ઘરિતનિય્યાસો. હિઙ્ગુજતુઆદયોપિ હિઙ્ગુવિકતિયો એવ. તત્થ હિઙ્ગુજતુ ¶ નામ હિઙ્ગુરુક્ખસ્સ દણ્ડપત્તાનિ પચિત્વા કતનિય્યાસો, હિઙ્ગુસિપાટિકં નામ હિઙ્ગુપત્તાનિ પચિત્વા કતનિય્યાસો. ‘‘અઞ્ઞેન મિસ્સેત્વા કતો’’તિપિ વદન્તિ. તકન્તિ અગ્ગકોટિયા નિક્ખન્તસિલેસો. તકપત્તિન્તિ પત્તતો નિક્ખન્તસિલેસો. તકપણ્ણિન્તિ પલાસે ભજ્જિત્વા કતસિલેસો. ‘‘દણ્ડતો નિક્ખન્તસિલેસો તિપિ વદન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. વિકાલતા, યાવકાલિકતા, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

વિકાલભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સન્નિધિકારકસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૫૨-૩. અટ્ઠમે તાદિસન્તિ અસૂપબ્યઞ્જનં. યંકિઞ્ચિ યાવકાલિકં વા યામકાલિકં વાતિ એત્થ ‘‘યામકાલિક’’ન્તિ ઇમિના ન કેવલં યાવકાલિકે એવ સન્નિધિપચ્ચયા પાચિત્તિયં, અથ ખો યામકાલિકેપીતિ દસ્સેતિ. નનુ ચ યામકાલિકં નેવ ખાદનીયેસુ અન્તોગધં, ન ભોજનીયેસુ. તેનેવ પદભાજનીયે ‘‘ખાદનીયં નામ પઞ્ચ ભોજનાનિ યામકાલિકં સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં ઠપેત્વા અવસેસં ખાદનીયં નામ. ભોજનીયં નામ પઞ્ચ ભોજનાની’’તિ વુત્તં, ‘‘યો પન ભિક્ખુ સન્નિધિકારકં ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા ખાદેય્ય વા ભુઞ્જેય્ય વા, પાચિત્તિય’’ન્તિ ચ વુત્તં, તસ્મા યામકાલિકે પાચિત્તિયેન ભવિતબ્બન્તિ કથં વિઞ્ઞાયતીતિ? વુચ્ચતે – પદભાજને ખાદનીય-સદ્દસ્સ અત્થદસ્સનત્થં ‘‘યામકાલિકં ¶ ઠપેત્વા’’તિ વુત્તં, ન પન સન્નિધિપચ્ચયા અનાપત્તિદસ્સનત્થં. ખાદિતબ્બઞ્હિ યંકિઞ્ચિ ખાદનીયન્તિ અધિપ્પેતં, ન ચ યામકાલિકેસુ કિઞ્ચિ ખાદિતબ્બં અત્થિ પાતબ્યભાવતો. તસ્મા કિઞ્ચાપિ યામકાલિકં ખાદનીયભોજનીયેહિ ન સઙ્ગહિતં, તથાપિ અનાપત્તિં દસ્સેન્તેન ‘‘અનાપત્તિ યામકાલિકં યામે નિદહિત્વા ભુઞ્જતી’’તિ વચનતો યામાતિક્કમે સન્નિધિપચ્ચયા પાચિત્તિયેન ભવિતબ્બન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘યામકાલિકેન, ભિક્ખવે, સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં તદહુપટિગ્ગહિતં યામે કપ્પતિ, યામાતિક્કન્તે ન કપ્પતી’’તિ (મહાવ. ૩૦૫) ઇમિનાપિ ¶ ચાયમત્થો સિદ્ધો. તેનેવ ભગવતો અધિપ્પાયઞ્ઞૂહિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ યામકાલિકે પાચિત્તિયમેવ વુત્તં.

પટિગ્ગહણેતિ ગહણમેવ સન્ધાય વુત્તં. પટિગ્ગહિતમેવ હિ તં, પુન પટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ. તેનેવ ‘‘અજ્ઝોહરિતુકામતાય ગણ્હન્તસ્સ પટિગ્ગહણે’’તિ વુત્તં. માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. સન્નિધિકારકસિક્ખાપદવણ્ણના) પન ‘‘અજ્ઝોહરિસ્સામીતિ ગણ્હન્તસ્સ પટિગ્ગહણે’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. યન્તિ યં પત્તં. સન્દિસ્સતીતિ યાગુયા ઉપરિ સન્દિસ્સતિ. તેલવણ્ણે પત્તે સતિપિ નિસ્નેહભાવે અઙ્ગુલિયા ઘંસન્તસ્સ વણ્ણવસેનેવ લેખા પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા તત્થ અનાપત્તીતિ દસ્સનત્થં ‘‘સા અબ્બોહારિકા’’તિ વુત્તં. સયં પટિગ્ગહેત્વા અપરિચ્ચત્તમેવ હિ દુતિયદિવસે ન વટ્ટતીતિ એત્થ પટિગ્ગહણે અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેન અનુપસમ્પન્નસ્સ નિરપેક્ખદાનેન વા વિજહિતપટિગ્ગહણં પરિચ્ચત્તમેવ હોતીતિ ‘‘અપરિચ્ચત્ત’’ન્તિ ઇમિના ઉભયથાપિ અવિજહિતપટિગ્ગહણમેવ વુત્તં. તસ્મા યં પરસ્સ પરિચ્ચજિત્વા અદિન્નમ્પિ સચે પટિગ્ગહણે નિરપેક્ખવિસ્સજ્જનેન વિજહિતપટિગ્ગહણં હોતિ, તમ્પિ દુતિયદિવસે વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં.

યદિ એવં ‘‘પત્તો દુદ્ધોતો હોતી’’તિઆદીસુ કસ્મા આપત્તિ વુત્તાતિ? ‘‘પટિગ્ગહણં અવિસ્સજ્જેત્વાવ સયં વા અઞ્ઞેન વા તુચ્છં કત્વા ન સમ્મા ધોવિત્વા નિટ્ઠાપિતે પત્તે લગ્ગમ્પિ અવિજહિતપટિગ્ગહણમેવ હોતીતિ તત્થ આપત્તી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘સામણેરાનં પરિચ્ચજન્તીતિ ઇમસ્મિં અધિકારે ઠત્વા ‘અપરિચ્ચત્તમેવા’તિ વુત્તત્તા અનુપસમ્પન્નસ્સ પરિચ્ચત્તમેવ વટ્ટતિ, અપરિચ્ચત્તં ન વટ્ટતીતિ આપન્નં, તસ્મા નિરાલયભાવેન પટિગ્ગહણે વિજહિતેપિ અનુપસમ્પન્નસ્સ અપરિચ્ચત્તં ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં યુત્તં વિય ન દિસ્સતિ. યદગ્ગેન હિ પટિગ્ગહણં વિજહતિ, તદગ્ગેન સન્નિધિમ્પિ ન કરોતિ વિજહિતપટિગ્ગહણસ્સ અપ્પટિગ્ગહિતસદિસત્તા. પટિગ્ગહેત્વા નિદહિતેયેવ ચ સન્નિધિપચ્ચયા આપત્તિ વુત્તા. ‘‘પટિગ્ગહેત્વા એકરત્તં વીતિનામિતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ હિ વુત્તં.

પાળિયં ¶ ‘‘સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં આહારત્થાય પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિના સન્નિહિતેસુ સત્તાહકાલિકયાવજીવિકેસુ પુરેભત્તમ્પિ આહારત્થાય અજ્ઝોહરણેપિ દુક્કટસ્સ વુત્તત્તા ¶ યામકાલિકેપિ આહારત્થાય અજ્ઝોહરણે વિસું દુક્કટેનપિ ભવિતબ્બન્તિ આહ ‘‘આહારત્થાય અજ્ઝોહરતો દુક્કટેન સદ્ધિં પાચિત્તિય’’ન્તિ. પકતિઆમિસેતિ ઓદનાદિકપ્પિયામિસે. યામકાલિકં સતિ પચ્ચયે સામિસેન મુખેન અજ્ઝોહરતો દ્વેતિ હિય્યો પટિગ્ગહિતયામકાલિકં અજ્જ પુરેભત્તં સામિસેન મુખેન ભુઞ્જતો સન્નિહિતયામકાલિકપચ્ચયા એકં પાચિત્તિયં, સન્નિહિતેન સંસટ્ઠઆમિસપચ્ચયા એકન્તિ દ્વે પાચિત્તિયાનિ. વિકપ્પદ્વયેપીતિ સામિસેન નિરામિસેનાતિ વુત્તવિધાનદ્વયે. દુક્કટં વડ્ઢતીતિ આહારત્થાય અજ્ઝોહરણપચ્ચયા દુક્કટં વડ્ઢતિ. થુલ્લચ્ચયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ વડ્ઢતીતિ મનુસ્સમંસે થુલ્લચ્ચયં, સેસઅકપ્પિયમંસેસુ દુક્કટં વડ્ઢતિ.

૨૫૫. પટિગ્ગહણપચ્ચયા તાવ દુક્કટન્તિ એત્થ સન્નિહિતત્તા પુરેભત્તમ્પિ દુક્કટમેવ. સતિ પચ્ચયે પન સન્નિહિતમ્પિ સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં ભેસજ્જત્થાય ગણ્હન્તસ્સ પરિભુઞ્જન્તસ્સ ચ અનાપત્તિયેવ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. યાવકાલિકયામકાલિકતા, સન્નિધિભાવો, તસ્સ અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

સન્નિધિકારકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૫૭-૨૫૯. નવમે પણીતસંસટ્ઠાનિ ભોજનાનિ પણીતભોજનાનિ. યથા હિ આજઞ્ઞયુત્તો રથો ‘‘આજઞ્ઞરથો’’તિ વુચ્ચતિ, એવમિધાપિ પણીતસંસટ્ઠાનિ સત્તધઞ્ઞનિબ્બત્તાનિ ભોજનાનિ ‘‘પણીતભોજનાની’’તિ વુત્તાનિ. યેહિ પન પણીતેહિ સંસટ્ઠાનિ, તાનિ ‘‘પણીતભોજનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેસં પભેદદસ્સનત્થં ‘‘સેય્યથિદં, સપ્પિ નવનીત’’ન્તિઆદિ પાળિયં વુત્તં. ‘‘યેસં મંસં કપ્પતી’’તિ ઇદઞ્ચ પાચિત્તિયવત્થુપરિચ્છેદદસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન કપ્પિયવત્થુપરિચ્છેદદસ્સનત્થં. ન હિ અકપ્પિયમંસસત્તાનં સપ્પિઆદીનિ ન કપ્પન્તિ. એકઞ્હિ મનુસ્સવસાતેલં ઠપેત્વા સબ્બેસં ખીરસપ્પિનવનીતવસાતેલેસુ અકપ્પિયં નામ નત્થિ. સપ્પિભત્તન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ સપ્પિસંસટ્ઠં ભત્તં સપ્પિભત્તં, સપ્પિ ચ ભત્તઞ્ચ સપ્પિભત્તન્તિપિ વિઞ્ઞાયતિ, અટ્ઠકથાસુ પન ‘‘સાલિભત્તં વિય સપ્પિભત્તં નામ નત્થી’’તિ કારણં વત્વા દુક્કટસ્સેવ ¶ દળ્હતરં ¶ કત્વા વુત્તત્તા ન સક્કા અઞ્ઞં વત્તું. અટ્ઠકથાચરિયા એવ હિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ પમાણં.

મૂલન્તિ કપ્પિયભણ્ડં સન્ધાય વુત્તં. અનાપત્તીતિ વિસઙ્કેતત્તા સબ્બાહિયેવ આપત્તીહિ અનાપત્તિ. કેચિ પન ‘‘પાચિત્તિયેનેવ અનાપત્તિ વુત્તા, સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિદુક્કટં પન હોતિયેવા’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. કપ્પિયસપ્પિના અકપ્પિયસપ્પિનાતિ ચ ઇદં કપ્પિયાકપ્પિયમંસાનં વસેન વુત્તં, તસ્મા કપ્પિયમંસસપ્પિના અકપ્પિયમંસસપ્પિનાતિ એવમેત્થ અત્થો ગહેતબ્બો. નાનાવત્થુકાનીતિ સપ્પિનવનીતાદીનં વસેન વુત્તં.

૨૬૧. મહાનામસિક્ખાપદેન કારેતબ્બોતિ એત્થ –

‘‘અગિલાનેન ભિક્ખુના ચતુમાસપચ્ચયપવારણા સાદિતબ્બા અઞ્ઞત્ર પુનપવારણાય અઞ્ઞત્ર નિચ્ચપવારણાય, તતો ચે ઉત્તરિ સાદિયેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૩૦૬) –

ઇદં મહાનામસિક્ખાપદં નામ. ઇમિના ચ સિક્ખાપદેન સઙ્ઘવસેન ગિલાનપચ્ચયપવારણાય પવારિતટ્ઠાને સચે તત્થ રત્તીહિ વા ભેસજ્જેહિ વા પરિચ્છેદો કતો હોતિ, એત્તકાયેવ રત્તિયો એત્તકાનિ વા ભેસજ્જાનિ વિઞ્ઞાપેતબ્બાનીતિ. અથ તતો રત્તિપરિયન્તતો વા ભેસજ્જપરિયન્તતો વા ઉત્તરિ ન ભેસજ્જકરણીયેન વા ભેસજ્જં અઞ્ઞભેસજ્જકરણીયેન વા અઞ્ઞં ભેસજ્જં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ પાચિત્તિયં વુત્તં. તસ્મા અગિલાનો ગિલાનસઞ્ઞી હુત્વા પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ વિઞ્ઞાપેન્તો ન ભેસજ્જકરણીયેન ભેસજ્જં વિઞ્ઞાપેન્તો નામ હોતીતિ ‘‘મહાનામસિક્ખાપદેન કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં. એતાનિ પાટિદેસનીયવત્થૂનીતિ પાળિયં આગતસપ્પિઆદીનિ સન્ધાય વુત્તં. પાળિયં અનાગતાનિ પન અકપ્પિયસપ્પિઆદીનિ ભિક્ખુનીનમ્પિ દુક્કટવત્થૂનીતિ વેદિતબ્બં. સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિયન્તિ ભિક્ખૂનં પાચિત્તિયવત્થૂનિ ભિક્ખુનીનં પાટિદેસનીયવત્થૂનિ ચ ઠપેત્વા અવસેસવિઞ્ઞત્તિં સન્ધાય વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પણીતભોજનતા, અગિલાનતા, અકતવિઞ્ઞત્તિયા પટિલાભો, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

પણીતભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૬૩. દસમે ¶ ¶ અય્યવોસાટિતકાનીતિ પિતુપિણ્ડસ્સેતં અધિવચનં. ઉમ્મારેતિ સુસાને કતગેહસ્સ અત્તનો ગેહસ્સ વા ઉમ્મારે. ઘનબદ્ધોતિ ઘનમંસેન સમ્બદ્ધો, કથિનસંહતસરીરોતિ વુત્તં હોતિ.

૨૬૪. મુખદ્વારન્તિ ગલનાળિકં. આહારન્તિ અજ્ઝોહરિતબ્બં યંકિઞ્ચિ યાવકાલિકાદિં. આહરેય્યાતિ મુખદ્વારં પવેસેય્ય. મુખેન વા પવિટ્ઠં હોતુ નાસિકાય વા, ગલેન અજ્ઝોહરણીયત્તા સબ્બમ્પિ તં મુખદ્વારં પવેસિતમેવ હોતિ. યસ્મા પન તે ભિક્ખૂ અનાહારેપિ ઉદકે આહારસઞ્ઞાય દન્તપોને ચ મુખદ્વારં આહટં ઇદન્તિ સઞ્ઞાય કુક્કુચ્ચાયિંસુ, તસ્મા વુત્તં ‘‘તે ભિક્ખૂ અદિન્નં…પે… સમ્મા અત્થં અસલ્લક્ખેત્વા કુક્કુચ્ચાયિંસૂ’’તિ. ઉદકઞ્હિ યથાસુખં પાતું દન્તકટ્ઠઞ્ચ દન્તપોનપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, તસ્સ પન રસં ગિલિતું ન વટ્ટતિ. સચેપિ દન્તકટ્ઠરસો અજાનન્તસ્સ અન્તો પવિસતિ, પાચિત્તિયમેવ. અનજ્ઝોહરન્તેન પન દન્તકટ્ઠં વા હોતુ અઞ્ઞં વા, કિઞ્ચિ મુખે પક્ખિપિતું વટ્ટતિ.

૨૬૫. અકલ્લકોતિ ગિલાનો સહત્થા પરિભુઞ્જિતું અસક્કોન્તો મુખેન પટિગ્ગણ્હાતિ. ઉચ્ચારણમત્તન્તિ ઉક્ખિપનમત્તં. એકદેસેનપીતિ અઙ્ગુલિયાપિ ફુટ્ઠમત્તેન. તં ચે પટિગ્ગણ્હાતિ, સબ્બં પટિગ્ગહિતમેવાતિ વેણુકોટિયા બન્ધિત્વા ઠપિતત્તા. સચેપિ ભૂમિયં ઠિતમેવ ઘટં દાયકેન હત્થપાસે ઠત્વા ઘટં દસ્સામીતિ દિન્નવેણુકોટિગ્ગહણવસેન પટિગ્ગણ્હાતિ, ઉભયકોટિબદ્ધં સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિતમેવ હોતિ. ભિક્ખુસ્સ અત્થાય અપીળેત્વા પકતિયા પીળિયમાનઉચ્છુરસં સન્ધાય ‘‘ગણ્હથા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘અભિહારો ન પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તં. હત્થપાસે ઠિતસ્સ પન ભિક્ખુસ્સ અત્થાય પીળિયમાના ઉચ્છુતો પગ્ઘરન્તં રસં ગણ્હિતું વટ્ટતિ, દોણિકાય સયં પગ્ઘરન્તં ઉચ્છુરસં મજ્ઝે આવરિત્વા આવરિત્વા વિસ્સજ્જિતમ્પિ ગણ્હિતું વટ્ટતિ. કત્થચિ અટ્ઠકથાસુ.

અસંહારિમેતિ થામમજ્ઝિમેન પુરિસેન અસંહારિયે. ‘‘તિન્તિણિકાદિપણ્ણેસૂ’’તિ વચનતો સાખાસુ પટિગ્ગહણં રુહતીતિ દટ્ઠબ્બં. પુઞ્છિત્વા પટિગ્ગહેત્વાતિ એત્થ ‘‘પુઞ્છિતે પટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ, તસ્મા પુઞ્છિત્વા ગહેત્વાતિ ¶ એવમત્થો ગહેતબ્બો’’તિ વદન્તિ. પુઞ્છિત્વા પટિગ્ગહેત્વા વાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. પત્તે પતિતરજનચુણ્ણઞ્હિ અબ્ભન્તરપરિભોગત્થાય ¶ અપરિહટભાવતો પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. પુબ્બાભોગસ્સ અનુરૂપેન ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દત્વા…પે… વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન તં ‘‘અઞ્ઞસ્સ દસ્સામી’’તિ ચિત્તુપ્પાદમત્તેન પરસન્તકં નામ ન હોતિ, તસ્મા તસ્સ અદત્વાપિ પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

ભિક્ખુસ્સ દેતીતિ અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુસ્સ દેતિ. કઞ્જિકન્તિ ખીરરસાદિં યંકિઞ્ચિ દ્રવં સન્ધાય વુત્તં. હત્થતો મોચેત્વા પુન ગણ્હાતિ, ઉગ્ગહિતકં હોતીતિ આહ ‘‘હત્થતો અમોચેન્તેનેવા’’તિ. આલુલેન્તાનન્તિ આલોલેન્તાનં, અયમેવ વા પાઠો. આહરિત્વા ભૂમિયં ઠપિતત્તા અભિહારો નત્થીતિ આહ ‘‘પત્તો પટિગ્ગહેતબ્બો’’તિ. પઠમતરં ઉળુઙ્કતો થેવા પત્તે પતન્તીતિ એત્થ ‘‘યથા પઠમતરં પતિતથેવે દોસો નત્થિ, તથા આકિરિત્વા અપનેન્તાનં પચ્છા પતિતથેવેપિ અભિહટત્તા નેવત્થિ દોસો’’તિ વદન્તિ. ચરુકેનાતિ ખુદ્દકભાજનેન. મુખવટ્ટિયાપિ ગહેતું વટ્ટતીતિ મુખવટ્ટિં ઉક્ખિપિત્વા હત્થે ફુસાપિતે ગણ્હિતું વટ્ટતિ. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. એસ નયોતિ કાયપટિબદ્ધપટિબદ્ધમ્પિ કાયપટિબદ્ધમેવાતિ અયં નયો. તથા ચ તત્થ કાયપટિબદ્ધે તંપટિબદ્ધે ચ થુલ્લચ્ચયમેવ વુત્તં.

તેનાતિ યસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકં ગતં, તેન. તસ્માતિ યસ્મા મૂલટ્ઠસ્સેવ પરિભોગો અનુઞ્ઞાતો, તસ્મા. તં દિવસં હત્થેન ગહેત્વા દુતિયદિવસે પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ ઉગ્ગહિતકપટિગ્ગહિતં હોતીતિ આહ ‘‘અનામસિત્વા’’તિ. અપ્પટિગ્ગહિતત્તા ‘‘સન્નિધિપચ્ચયા અનાપત્તી’’તિ વુત્તં. અપ્પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અદિન્નમુખદ્વારાપત્તિ હોતીતિ આહ ‘‘પટિગ્ગહેત્વા પન પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘તં દિવસં…પે… ન તતો પર’’ન્તિ વચનતો તં દિવસં હત્થેન ગહેત્વા વા અગ્ગહેત્વા વા ઠપિતં દુતિયદિવસે અપ્પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અદિન્નમુખદ્વારાપત્તિ હોતિ, હત્થેન ગહેત્વા ઠપિતં દુતિયદિવસે પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ પન ઉગ્ગહિતકપટિગ્ગહિતં હોતિ. અપ્પટિગ્ગહિતમેવ હિ હત્થેન ગહેત્વા ઠપિતં. ‘‘સામં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ હિ વચનતો અપ્પટિગ્ગહિતસ્સેવ તસ્મિં દિવસે પરિભોગો અનુઞ્ઞાતો. તસ્મા યં વુત્તં ગણ્ઠિપદે ‘‘તં દિય્યમાનં પતતીતિ એત્થ યથા ગણભોજનાદીસુ ગિલાનાદીનં ¶ કુક્કુચ્ચાયન્તાનં ગણભોજનં અનુઞ્ઞાતં, એવમિધાપિ ભગવતા પટિગ્ગહિતમેવ કુક્કુચ્ચવિનોદનત્થં અનુઞ્ઞાત’’ન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ‘‘તં દિય્યમાનં પતતી’’તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા ચતૂસુપિ કાલિકેસુ અયં નયો વેદિતબ્બો.

સત્થકેનાતિ પટિગ્ગહિતસત્થકેન. કસ્મા પનેત્થ ઉગ્ગહિતપચ્ચયા સન્નિધિપચ્ચયા વા દોસો ¶ ન સિયાતિ આહ ‘‘ન હિ તં પરિભોગત્થાય પરિહરન્તી’’તિ. ઇમિનાવ બાહિરપરિભોગત્થં સામં ગહેત્વા અનુપસમ્પન્નેન દિન્નં વા ગહેત્વા પરિહરિતું વટ્ટતીતિ દીપેતિ. તસ્મા પત્તસમ્મક્ખનાદિઅત્થં સામં ગહેત્વા પરિહટતેલાદિં સચે પરિભુઞ્જિતુકામો હોતિ, પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિ. અબ્ભન્તરપરિભોગત્થં પન સામં ગહિતં પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ ઉગ્ગહિતકપટિગ્ગહિતં હોતિ, અપ્પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અદિન્નમુખદ્વારાપત્તિ હોતિ, અબ્ભન્તરપરિભોગત્થમેવ અનુપસમ્પન્નેન દિન્નં ગહેત્વા પરિહરન્તસ્સ સિઙ્ગીલોણકપ્પો વિય સન્નિધિપચ્ચયા આપત્તિ હોતિ. કેચિ પન ‘‘થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ ઉચ્ચારણમત્તં હોતીતિઆદિના વુત્તપઞ્ચઙ્ગસમ્પત્તિયા પટિગ્ગહણસ્સ રુહનતો બાહિરપરિભોગત્થમ્પિ સચે અનુપસમ્પન્નેન દિન્નં ગણ્હાતિ, પટિગ્ગહિતમેવા’’તિ વદન્તિ. એવં સતિ ઇધ બાહિરપરિભોગત્થં અનુપસમ્પન્નેન દિન્નં ગહેત્વા પરિહરન્તસ્સ સન્નિધિપચ્ચયા આપત્તિ વત્તબ્બા સિયા, ‘‘ન હિ તં પરિભોગત્થાય પરિહરન્તી’’તિ ચ ન વત્તબ્બં, તસ્મા બાહિરપરિભોગત્થં ગહિતં પટિગ્ગહિતં નામ ન હોતીતિ વેદિતબ્બં. યદિ એવં પઞ્ચસુ પટિગ્ગહણઙ્ગેસુ ‘‘પરિભોગત્થાયા’’તિ વિસેસનં વત્તબ્બન્તિ? ન વત્તબ્બં. પટિગ્ગહણઞ્હિ પરિભોગત્થમેવ હોતીતિ ‘‘પરિભોગત્થાયા’’તિ વિસું અવત્વા ‘‘તઞ્ચે ભિક્ખુ કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. અપરે પન ‘‘સતિપિ પટિગ્ગહણે ‘ન હિ તં પરિભોગત્થાય પરિહરન્તી’તિ ઇધ અપરિભોગત્થાય પરિહરણે અનાપત્તિ વુત્તા’’તિ વદન્તિ. ઉદુક્ખલમુસલાનિ ખિય્યન્તીતિ એત્થ ઉદુક્ખલમુસલાનં ખયેન પિસિતકોટ્ટિતભેસજ્જેસુ સચે આગન્તુકવણ્ણો પઞ્ઞાયતિ, ન વટ્ટતિ.

સુદ્ધં ઉદકં હોતીતિ રુક્ખસાખાદીહિ ગળિત્વા પતનઉદકં સન્ધાય વુત્તં. પત્તો વાસ્સ પટિગ્ગહેતબ્બોતિ એત્થાપિ પત્તગતં છુપિત્વા દેન્તસ્સ હત્થલગ્ગેન ¶ આમિસેન દોસાભાવત્થં પત્તપટિગ્ગહણન્તિ અબ્ભન્તરપરિભોગત્થમેવ પટિગ્ગહણં વેદિતબ્બં. યં સામણેરસ્સ પત્તે પતતિ…પે… પટિગ્ગહણં ન વિજહતીતિ એત્થ પુનપ્પુનં ગણ્હન્તસ્સ અત્તનો પત્તે પક્ખિત્તમેવ ‘‘અત્તનો સન્તક’’ન્તિ સન્નિટ્ઠાનકરણતો હત્થગતં પટિગ્ગહણં ન વિજહતિ, પરિચ્છિન્દિત્વા દિન્નં પન ગણ્હન્તસ્સ ગહણસમયેયેવ ‘‘અત્તનો સન્તક’’ન્તિ સન્નિટ્ઠાનસ્સ કતત્તા હત્થગતં પટિગ્ગહણં વિજહતિ. કેસઞ્ચિ અત્થાય ઓદનં પક્ખિપતીતિ એત્થ અનુપસમ્પન્નસ્સ અત્થાય પક્ખિપન્તેપિ ‘‘આગન્ત્વા ગણ્હિસ્સતી’’તિ સયમેવ પક્ખિપિત્વા ઠપનતો પટિગ્ગહણં ન વિજહતિ, અનુપસમ્પન્નસ્સ હત્થે પક્ખિત્તં પન અનુપસમ્પન્નેનેવ ઠપિતં નામ હોતીતિ પટિગ્ગહણં વિજહતિ પરિચ્ચત્તભાવતો. તેન વુત્તં ‘‘સામણેર…પે… પરિચ્ચત્તત્તા’’તિ.

પટિગ્ગહણૂપગં ભારં નામ થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ ઉક્ખેપારહં. કિઞ્ચાપિ અવિસ્સજ્જેત્વાવ ¶ અઞ્ઞેન હત્થેન પિદહન્તસ્સ દોસો નત્થિ, તથાપિ ન પિદહિતબ્બન્તિ અટ્ઠકથાપમાણેનેવ ગહેતબ્બં. મચ્છિકવારણત્થન્તિ એત્થ ‘‘સચેપિ સાખાય લગ્ગરજં પત્તે પતતિ, સુખેન પરિભુઞ્જિતું સક્કાતિ સાખાય પટિગ્ગહિતત્તા અબ્ભન્તરપરિભોગત્થમેવિધ પટિગ્ગહણન્તિ મૂલપટિગ્ગહણમેવ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. અપરે પન ‘‘મચ્છિકવારણત્થન્તિ એત્થ વચનમત્તં ગહેત્વા બાહિરપરિભોગત્થં ગહિત’’ન્તિ વદન્તિ. તસ્મિમ્પિ અસતીતિ ચાટિયા વા કુણ્ડકે વા અસતિ. અનુપસમ્પન્નં ગાહાપેત્વાતિ તંયેવ અજ્ઝોહરણીયભણ્ડં અનુપસમ્પન્નેન ગાહાપેત્વા. થેરસ્સ પત્તં અનુથેરસ્સાતિ થેરસ્સ પત્તં અત્તના ગહેત્વા અનુથેરસ્સ દેતિ. તુય્હં યાગું મય્હં દેહીતિ એત્થ એવં વત્વા સામણેરસ્સ પત્તં ગહેત્વા અત્તનોપિ પત્તં તસ્સ દેતિ. એત્થ પનાતિ પણ્ડિતો સામણેરોતિઆદિપત્તપરિવત્તનકથાય. કારણં ઉપપરિક્ખિતબ્બન્તિ યથા માતુઆદીનં તેલાદીનિ હરન્તો તથારૂપે કિચ્ચે અનુપસમ્પન્નેન અપરિવત્તેત્વાવ પરિભુઞ્જિતું લભતિ, એવમિધ પત્તપરિવત્તનં અકત્વા પરિભુઞ્જિતું ન લભતીતિ એત્થ કારણં વીમંસિતબ્બન્તિ અત્થો.

એત્થ પન ‘‘સામણેરેહિ ગહિતતણ્ડુલેસુ પરિક્ખીણેસુ અવસ્સં અમ્હાકં સામણેરા સઙ્ગહં કરોન્તીતિ વિતક્કુપ્પત્તિ સમ્ભવતિ, તસ્મા તં પરિવત્તેત્વાવ પરિભુઞ્જિતબ્બં. માતાપિતૂનં અત્થાય પન છાયત્થાય વા ગહણે ¶ પરિભોગાસા નત્થિ, તસ્મા તં વટ્ટતી’’તિ કારણં વદન્તિ. તેનેવ આચરિયબુદ્ધદત્તત્થેરેનપિ વુત્તં –

‘‘માતાપિતૂનમત્થાય, તેલાદિહરતોપિ ચ;

સાખં છાયાદિઅત્થાય, ઇમેસં ન વિસેસતિ.

‘‘તસ્મા હિસ્સ વિસેસસ્સ, ચિન્તેતબ્બં તુ કારણં;

તસ્સ સાલયભાવં તુ, વિસેસં તક્કયામ ત’’ન્તિ.

ઇદમેવેત્થ યુત્તતરં અવસ્સં તથાવિધવિતક્કુપ્પત્તિયા સમ્ભવતો. ન સક્કા હિ એત્થ વિતક્કં સોધેતુન્તિ. માતાદીનં અત્થાય હરણે પન નાવસ્સં તથાવિધવિતક્કુપ્પત્તીતિ સક્કા વિતક્કં સોધેતું. યત્થ હિ વિતક્કં સોધેતું સક્કા, તત્થ નેવત્થિ દોસો. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘સચે પન સક્કોતિ વિતક્કં સોધેતું, તતો લદ્ધં ખાદિતુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ.

નિચ્ચાલેતું ન સક્કોતીતિ નિચ્ચાલેત્વા સક્ખરા અપનેતું ન સક્કોતિ. આધારકે પત્તો ઠપિતો ¶ હોતીતિ પટિગ્ગહેતબ્બપત્તં સન્ધાય વુત્તં. ચાલેતીતિ વિના કારણં ચાલેતિ. સતિપિ કારણે ભિક્ખૂનં પરિભોગારહં ચાલેતું ન વટ્ટતિ. કિઞ્ચાપિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અમનુસ્સિકાબાધે આમકમંસં આમકલોહિત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૪) તાદિસે આબાધે અત્તનો અત્થાય આમકમંસપટિગ્ગહણં અનુઞ્ઞાતં, ‘‘આમકમંસપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતી’’તિ ચ સામઞ્ઞતો પટિક્ખિત્તં, તથાપિ અત્તનો અઞ્ઞસ્સ વા ભિક્ખુનો અત્થાય અગ્ગહિતત્તા ‘‘સીહવિઘાસાદિં…પે… વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. સક્કોતિ વિતક્કં સોધેતુન્તિ મય્હમ્પિ દેતીતિ વિતક્કસ્સ અનુપ્પન્નભાવં સલ્લક્ખેતું સક્કોતિ, સામણેરસ્સ દસ્સામીતિ સુદ્ધચિત્તેન મયા ગહિતન્તિ વા સલ્લક્ખેતું સક્કોતિ.

સચે પન મૂલેપિ પટિગ્ગહિતં હોતીતિ એત્થ ‘‘ગહેત્વા ગતે મય્હમ્પિ દદેય્યુન્તિ સઞ્ઞાય સચે પટિગ્ગહિતં હોતી’’તિ વદન્તિ. કોટ્ઠાસે કરોતીતિ ભિક્ખુસામણેરા ચ અત્તનો અત્તનો અભિરુચિતં કોટ્ઠાસં ગણ્હન્તૂતિ સબ્બેસં સમકે કોટ્ઠાસે કરોતિ. ગહિતાવસેસન્તિ ¶ સામણેરેહિ ગહિતકોટ્ઠાસતો અવસેસં. ગણ્હિત્વાતિ ‘‘મય્હં ઇદં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ગહેત્વા. ઇધ ગહિતાવસેસં નામ તેન ગણ્હિત્વા પુન ઠપિતં. પટિગ્ગહેત્વાતિ તદહુ પટિગ્ગહેત્વા. તેનેવ ‘‘યાવકાલિકેન યાવજીવિકસંસગ્ગે દોસો નત્થી’’તિ વુત્તં. સચે પન પુરિમદિવસે પટિગ્ગહેત્વા ઠપિતા હોતિ, સામિસેન મુખેન તસ્સા વટ્ટિયા ધૂમં પિવિતું ન વટ્ટતિ. સમુદ્દોદકેનાતિ અપ્પટિગ્ગહિતસમુદ્દોદકેન. યસ્મા કતકટ્ઠિ ઉદકં પસાદેત્વા વિસું તિટ્ઠતિ, તસ્મા ‘‘અબ્બોહારિક’’ન્તિ વુત્તં. લગ્ગતીતિ મુખે હત્થે ચ ઉદકે સુક્ખે સેતવણ્ણં દસ્સેન્તં લગ્ગતિ. પાનીયં ગહેત્વાતિ અત્તનોયેવ અત્થાય ગહેત્વા. સચે પન પીતાવસેસં તત્થેવ આકિરિસ્સામીતિ ગણ્હાતિ, પુન પટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ. વિક્ખમ્ભેત્વાતિ વિયૂહિત્વા, અપનેત્વાતિ અત્થો.

મહાભૂતેસૂતિ સરીરનિસ્સિતેસુ મહાભૂતેસુ. પતતીતિ વિચ્છિન્દિત્વા પતતિ. વિચ્છિન્દિત્વા પતિતમેવ હિ પટિગ્ગહેતબ્બં, ન ઇતરં. અલ્લદારું રુક્ખતો છિન્દિત્વાપિ કાતું વટ્ટતીતિ એત્થ મત્તિકત્થાય પથવિં ખણિતુમ્પિ વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. સપ્પદટ્ઠક્ખણેયેવ વટ્ટતીતિ અસતિ કપ્પિયકારકે સામં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, અઞ્ઞદા પટિગ્ગહાપેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અપ્પટિગ્ગહિતતા, અનનુઞ્ઞાતતા, ધૂમાદિઅબ્બોહારિકાભાવો, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

દન્તપોનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૭૩. અચેલકવગ્ગસ્સ ¶ પઠમસિક્ખાપદે તેસન્તિ તિત્થિયાનં. તત્થાતિ ભાજને. ઇતોતિ પત્તતો. સચે તિત્થિયો વદતીતિ ‘‘પઠમમેવ મં સન્ધાય અભિહરિત્વા ઠપિતં મય્હં સન્તકં હોતિ, ઇમસ્મિં ભાજને આકિરથા’’તિ વદતિ, વટ્ટતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અઞ્ઞતિત્થિયતા, અજ્ઝોહરણીયતા ¶ , અજ્ઝોહરણત્થાય સહત્થા અનિક્ખિત્તભાજને દાનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

અચેલકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૭૪. દુતિયં ઉત્તાનત્થમેવ. અનાચારં આચરિતુકામતા, તદત્થમેવ ઉપસમ્પન્નસ્સ ઉય્યોજના, એવં ઉય્યોજેન્તસ્સ ઉપચારાતિક્કમોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઉય્યોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૮૦. તતિયે પિટ્ઠસઙ્ઘાટોતિ દ્વારબાહાયેતં અધિવચનં. ખુદ્દકં નામ સયનિઘરં વિત્થારતો પઞ્ચહત્થપ્પમાણં હોતિ, તસ્સ ચ મજ્ઝિમટ્ઠાનં પિટ્ઠસઙ્ઘાટતો અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણમેવ હોતિ, તસ્મા તાદિસે સયનિઘરે પિટ્ઠસઙ્ઘાટતો હત્થપાસં વિજહિત્વા નિસિન્નો પિટ્ઠિવંસં અતિક્કમિત્વા નિસિન્નો નામ હોતિ. એવં નિસિન્નો ચ મજ્ઝં અતિક્કમિત્વા નિસિન્નો નામ હોતીતિ આહ ‘‘ઇમિના મજ્ઝાતિક્કમં દસ્સેતી’’તિ. યથા વા તથા વા કતસ્સાતિ પિટ્ઠિવંસં આરોપેત્વા વા અનારોપેત્વા વા કતસ્સ. સચિત્તકન્તિ અનુપવિસિત્વા નિસીદનચિત્તેન સચિત્તકં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પરિયુટ્ઠિતરાગજાયમ્પતિકાનં સન્નિહિતતા, સયનિઘરતા, દુતિયસ્સ ભિક્ખુનો અભાવો, અનુપખજ્જ નિસીદનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

સભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૮૪-૨૮૯. ચતુત્થપઞ્ચમેસુ ¶ નત્થિ કિઞ્ચિ વત્તબ્બં.

૨૯૮. છટ્ઠે ¶ પકતિવચનેનાતિ એત્થ યં દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે ઠિતેન સોતું સક્કા ભવેય્ય, તં પકતિવચનં નામ. આપુચ્છિતબ્બોતિ ‘‘અહં ઇત્થન્નામસ્સ ઘરં ગચ્છામી’’તિ વા ‘‘ચારિત્તં આપજ્જામી’’તિ વા ઈદિસેન વચનેન આપુચ્છિતબ્બો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરેન નિમન્તનસાદિયનં, સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છના, ભત્તિયઘરતો અઞ્ઞઘરપ્પવેસનં, મજ્ઝન્હિકાનતિક્કમો, સમયસ્સ વા આપદાનં વા અભાવોતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

ચારિત્તસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૦૩. સત્તમે મહાનામો નામાતિ અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ ભાતા ભગવતો ચૂળપિતુ પુત્તો. સુદ્ધોદનો સક્કોદનો સુક્કોદનો ધોતોદનો અમિતોદનોતિ ઇમે હિ પઞ્ચ જના ભાતરો. અમિતા નામ દેવી તેસં ભગિની, તિસ્સત્થેરો તસ્સા પુત્તો. તથાગતો ચ નન્દત્થેરો ચ સુદ્ધોદનસ્સ પુત્તા, મહાનામો ચ અનુરુદ્ધત્થેરો ચ સુક્કોદનસ્સ, આનન્દત્થેરો અમિતોદનસ્સ. સો ભગવતો કનિટ્ઠો, મહાનામો મહલ્લકતરો સકદાગામી અરિયસાવકો. તેન વુત્તં ‘‘મહાનામો નામ…પે… અરિયસાવકો’’તિ.

૩૦૫-૩૦૬. પાળિયં અજ્જણ્હોતિ અજ્જ એકદિવસન્તિ અત્થો, ‘‘અજ્જનો’’તિ વા અત્થો ગહેતબ્બો, નો અમ્હાકં. કાલં આહરિસ્સથાતિ સ્વે હરિસ્સથ. તતો ચે ઉત્તરિ સાદિયેય્યાતિ સચે તત્થ રત્તીહિ વા ભેસજ્જેહિ વા પરિચ્છેદો કતો હોતિ ‘‘એત્તકાયેવ વા રત્તિયો એત્તકાનિ વા ભેસજ્જાનિ વિઞ્ઞાપેતબ્બાની’’તિ, તતો રત્તિપરિયન્તતો વા ભેસજ્જપરિયન્તતો વા ઉત્તરિ વિઞ્ઞાપેન્તો સાદિયેય્ય. ‘‘ઇમેહિ તયા ભેસજ્જેહિ પવારિતમ્હ, અમ્હાકઞ્ચ ઇમિનાવ ભેસજ્જેન અત્થો’’તિ આચિક્ખિત્વા વિઞ્ઞાપેતુમ્પિ ગિલાનોવ લભતિ.

૩૧૦. યસ્મા સઙ્ઘપવારણાયમેવાયં વિધિ, તસ્મા ‘‘યે અત્તનો પુગ્ગલિકાય પવારણાય પવારિતા’’તિ ¶ વુત્તં. સેસં ઉત્તાનમેવ. સઙ્ઘપવારણતા ¶ , ભેસજ્જવિઞ્ઞત્તિ, અગિલાનતા, પરિયન્તાતિક્કમોતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

મહાનામસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. ઉય્યુત્તસેનાસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૧૧. અટ્ઠમં ઉત્તાનત્થમેવ. ઉય્યુત્તસેના, દસ્સનત્થાય ગમનં, અનુઞ્ઞાતોકાસતો અઞ્ઞત્ર દસ્સનં, તથારૂપપચ્ચયસ્સ આપદાય વા અભાવોતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

ઉય્યુત્તસેનાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૧૭. નવમસિક્ખાપદમ્પિ ઉત્તાનમેવ. તિરત્તાતિક્કમો, સેનાય સૂરિયસ્સ અત્થઙ્ગમો, ગિલાનતાદીનં અભાવોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

સેનાવાસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૨૨. દસમે કતિ તે લક્ખાનિ લદ્ધાનીતિ તવ સરપ્પહારસ્સ લક્ખણભૂતા કિત્તકા જના તયા લદ્ધાતિ અત્થો, કિત્તકા તયા વિદ્ધાતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉય્યોધિકાદિદસ્સનત્થાય ગમનં, અનુઞ્ઞાતોકાસતો અઞ્ઞત્ર દસ્સનં, તથારૂપપચ્ચયસ્સ આપદાય વા અભાવોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઉય્યોધિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૨૬-૩૨૮. સુરાપાનવગ્ગસ્સ ¶ ¶ પઠમસિક્ખાપદે વતિયાતિ ગામપરિક્ખેપવતિયા. પાળિયં પિટ્ઠસુરાદીસુ પિટ્ઠં ભાજને પક્ખિપિત્વા તજ્જં ઉદકં દત્વા મદ્દિત્વા કતા પિટ્ઠસુરા. એવં પૂવે ઓદને ચ ભાજને પક્ખિપિત્વા તજ્જં ઉદકં દત્વા મદ્દિત્વા કતા પૂવસુરા ઓદનસુરાતિ ચ વુચ્ચતિ. ‘‘કિણ્ણા’’તિ પન તસ્સા સુરાય બીજં વુચ્ચતિ. યે સુરામોદકાતિપિ વુચ્ચન્તિ, તે પક્ખિપિત્વા કતા કિણ્ણપક્ખિત્તા. હરીતકીસાસપાદિનાનાસમ્ભારેહિ સંયોજિતા સમ્ભારસંયુત્તા.

મધુકતાલનાળિકેરાદિપુપ્ફરસો ચિરપરિવાસિતો પુપ્ફાસવો. પનસાદિફલરસો ફલાસવો. મુદ્દિકારસો મધ્વાસવો. ઉચ્છુરસો ગુળાસવો. હરીતકામલકકટુકભણ્ડાદિનાનાસમ્ભારાનં રસો ચિરપરિવાસિતો સમ્ભારસંયુત્તો. બીજતો પટ્ઠાયાતિ સમ્ભારે પટિયાદેત્વા ચાટિયં પક્ખિત્તકાલતો, તાલનાળિકેરાદીનં પુપ્ફરસસ્સ ગહિતઅભિનવકાલતોયેવ ચ પટ્ઠાય.

૩૨૯. લોણસોવીરકં સુત્તઞ્ચ અનેકેહિ ભેસજ્જેહિ અભિસઙ્ખતો અમજ્જભૂતો આસવવિસેસો. વાસગ્ગાહાપનત્થન્તિ સુગન્ધિભાવગ્ગાહાપનત્થં. અચિત્તકં લોકવજ્જન્તિ એત્થ યં વત્તબ્બં, તં પઠમપારાજિકવણ્ણનાયં વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. મજ્જભાવો, તસ્સ પાનઞ્ચાતિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

સુરાપાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. અઙ્ગુલિપતોદકસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૩૦. દુતિયે ભિક્ખુનીપિ અનુપસમ્પન્નટ્ઠાને ઠિતાતિ એત્થ ભિક્ખુપિ ભિક્ખુનિયા અનુપસમ્પન્નટ્ઠાને ¶ ઠિતોતિ વેદિતબ્બો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. હસાધિપ્પાયતા, ઉપસમ્પન્નસ્સ કાયેન કાયામસનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

અઙ્ગુલિપતોદકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૩૫. તતિયં ¶ ઉત્તાનત્થમેવ. ઉપરિગોપ્ફકતા, હસાધિપ્પાયેન કીળનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

હસધમ્મસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૪૪. ચતુત્થે ગારય્હો આચરિયુગ્ગહો ન ગહેતબ્બોતિ યસ્મા ઉચ્છુરસો સત્તાહકાલિકો, તસ્સ કસટો યાવજીવિકો, દ્વિન્નંયેવ સમવાયો ઉચ્છુયટ્ઠિ, તસ્મા વિકાલે ઉચ્છુયટ્ઠિં ખાદિતું વટ્ટતિ ગુળહરીતકં વિયાતિ એવમાદિકો ગારય્હાચરિયવાદો ન ગહેતબ્બો. લોકવજ્જે આચરિયુગ્ગહો ન વટ્ટતીતિ લોકવજ્જસિક્ખાપદે આપત્તિટ્ઠાને યો આચરિયવાદો, સો ન ગહેતબ્બો, લોકવજ્જં અતિક્કમિત્વા ‘‘ઇદં અમ્હાકં આચરિયુગ્ગહો’’તિ વદન્તસ્સ ઉગ્ગહો ન વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. સુત્તાનુલોમં નામ અટ્ઠકથા. પવેણિયા આગતસમોધાનં ગચ્છતીતિ ‘‘પવેણિયા આગતો આચરિયુગ્ગહોવ ગહેતબ્બો’’તિ એવં વુત્તે મહાઅટ્ઠકથાવાદેયેવ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ અધિપ્પાયો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉપસમ્પન્નસ્સ પઞ્ઞત્તેન વચનં, અનાદરિયકરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

અનાદરિયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૪૫. પઞ્ચમં ઉત્તાનત્થમેવ. ઉપસમ્પન્નતા, તસ્સ દસ્સનસવનવિસયે ભિંસાપેતુકામતાય વાયમનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ભિંસાપનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૫૦. છટ્ઠે ¶ ¶ ભગ્ગા નામ જનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હીસદ્દેન ‘‘ભગ્ગા’’તિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘ભગ્ગાતિ જનપદસ્સ નામ’’ન્તિ. સુસુમારગિરેતિ એવંનામકે નગરે. તસ્સ કિર નગરસ્સ માપનત્થં વત્થુવિજ્જાચરિયેન નગરટ્ઠાનસ્સ પરિગ્ગણ્હનદિવસે અવિદૂરે સુસુમારો સદ્દમકાસિ ગિરં નિચ્છારેસિ. અથ અનન્તરાયેન નગરે માપિતે તમેવ સુસુમારગિરણં સુભનિમિત્તં કત્વા સુસુમારગિરંત્વેવસ્સ નામં અકંસુ. કેચિ પન ‘‘સુસુમારસણ્ઠાનત્તા સુસુમારો નામ એકો ગિરિ, સો તસ્સ નગરસ્સ સમીપે, તસ્મા તં સુસુમારગિરિ એતસ્સ અત્થીતિ ‘સુસુમારગિરી’તિ વુચ્ચતી’’તિ વદન્તિ. તથા વા હોતુ અઞ્ઞથા વા, નામમેતં તસ્સ નગરસ્સાતિ આહ ‘‘સુસુમારગિરન્તિ નગરસ્સ નામ’’ન્તિ. ભેસકળાતિ ઘમ્પણ્ડનામકો ગચ્છવિસેસો. કેચિ ‘‘સેતરુક્ખો’’તિપિ વદન્તિ. તેસં બહુલતાય પન તં વનં ભેસકળાવનન્ત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. ‘‘ભેસગળાવને’’તિપિ પાઠો. ‘‘ભેસો નામ એકો યક્ખો અયુત્તકારી, તસ્સ તતો ગળિતટ્ઠાનતાય તં વનં ભેસગળાવનં નામ જાત’’ન્તિ હિ કેચિ.

૩૫૨. જોતિકરણેતિ અગ્ગિકરણે. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અગિલાનતા, અનુઞ્ઞાતકરણાભાવો, વિસિબ્બેતુકામતા, સમાદહનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

જોતિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૫૭. સત્તમસિક્ખાપદસ્સ પાળિયં અસમ્ભિન્નેનાતિ અમક્ખિતેન, અનટ્ઠેનાતિ અત્થો. ઓરેનદ્ધમાસં નહાયેય્યાતિ નહાતદિવસતો પટ્ઠાય અદ્ધમાસે અપરિપુણ્ણે નહાયેય્ય. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. મજ્ઝિમદેસો, ઊનકદ્ધમાસે નહાનં, સમયાનં વા નદીપારગમનસ્સ વા આપદાનં વા અભાવોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

નહાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. દુબ્બણ્ણકરણસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૬૮. અટ્ઠમે ¶ ¶ ‘‘ચમ્મકારનીલં નામ પકતિનીલ’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘ચમ્મકારા ઉદકે તિપુમલં અયગૂથઞ્ચ પક્ખિપિત્વા ચમ્મં કાળં કરોન્તિ, તં ચમ્મકારનીલ’’ન્તિ વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. વુત્તપ્પકારસ્સ ચીવરસ્સ અકતકપ્પતા, અનટ્ઠચીવરાદિતા, નિવાસનં વા પારુપનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

દુબ્બણ્ણકરણસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૭૪. નવમે અપચ્ચુદ્ધારણન્તિ ‘‘મય્હં સન્તકં પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા’’તિઆદિના અકતપચ્ચુદ્ધારં. યેન વિનયકમ્મં કતન્તિ યેન સદ્ધિં વિનયકમ્મં કતં. તિંસકવણ્ણનાયન્તિ નિસ્સગ્ગિયવણ્ણનાયં. પરિભોગેન કાયકમ્મં, અપચ્ચુદ્ધારાપનેન વચીકમ્મં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. સામં વિકપ્પિતસ્સ અપચ્ચુદ્ધારો, વિકપ્પનુપગચીવરતા, પરિભોગોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

વિકપ્પનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ચીવરઅપનિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૭૭. દસમં ઉત્તાનત્થમેવ. ઉપસમ્પન્નસ્સ સન્તકાનં પત્તાદીનં અપનિધાનં, વિહેસેતુકામતા વા હસાધિપ્પાયતા વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ચીવરઅપનિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૮૨. સપ્પાણકવગ્ગસ્સ ¶ ¶ પઠમસિક્ખાપદે ઉસું સરં અસ્સતિ ખિપતીતિ ઇસ્સાસો, ધનુસિપ્પકુસલોતિ આહ ‘‘ધનુગ્ગહાચરિયો’’તિ. પટિસત્તુવિધમનત્થં ધનું ગણ્હન્તીતિ ધનુગ્ગહા, તેસં આચરિયો ધનુગ્ગહાચરિયો. અપ્પમત્તેન વત્તં કાતબ્બન્તિ યથા તે પાણા ન મરન્તિ, એવં સૂપટ્ઠિતસ્સતિના સેનાસને વત્તં કાતબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અઙ્ગાનિપિ મનુસ્સવિગ્ગહે વુત્તનયેન વેદિતબ્બાનીતિ.

સઞ્ચિચ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૮૭. દુતિયે ઉદકસણ્ઠાનકપ્પદેસેતિ યત્થ ભૂમિભાગે ઉદકં નિક્ખિત્તં સન્તિટ્ઠતિ, ન સહસા પરિક્ખયં ગચ્છતિ, તાદિસે પદેસે. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અઙ્ગાનિ સિઞ્ચનસિક્ખાપદે વુત્તનયાનેવ.

સપ્પાણકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૯૨. તતિયે યથાપતિટ્ઠિતભાવેન પતિટ્ઠાતું ન દેન્તીતિ તેસં પવત્તિઆકારદસ્સનત્થં વુત્તં. યં પન ધમ્મેન અધિકરણં નિહતં, તં સુનિહતમેવ. સચે વિપ્પકતે કમ્મે પટિક્કોસતિ, તં સઞ્ઞાપેત્વાવ કાતબ્બં. ઇતરથા કમ્મઞ્ચ કુપ્પતિ, કારકાનઞ્ચ આપત્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. યથાધમ્મં નિહતભાવો, જાનના, ઉક્કોટનાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઉક્કોટનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૯૯. ચતુત્થે ¶ ¶ તસ્સેવાતિ યો આપન્નો, તસ્સેવ. આરોચેતીતિ પટિચ્છાદનત્થમેવ મા કસ્સચિ આરોચેસીતિ વદતિ. વત્થુપુગ્ગલોતિ આપન્નપુગ્ગલો. યેનસ્સ આરોચિતન્તિ યેન દુતિયેન અસ્સ તતિયસ્સ આરોચિતં. કોટિ છિન્ના હોતીતિ યસ્મા પટિચ્છાદનપચ્ચયા આપત્તિં આપજ્જિત્વાવ દુતિયેન તતિયસ્સ આરોચિતં, તસ્મા તપ્પચ્ચયા પુન તેન આપજ્જિતબ્બાપત્તિયા અભાવતો આપત્તિયા કોટિ છિન્ના નામ હોતિ.

૪૦૦. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ ચ કાયસંસગ્ગો ચાતિ અયં દુટ્ઠુલ્લઅજ્ઝાચારો નામા’’તિ ઇદં દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદટ્ઠકથાય ન સમેતિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ (પાચિ. અટ્ઠ. ૮૨) ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લં વા અદુટ્ઠુલ્લં વા અજ્ઝાચારન્તિ એત્થ આદિતો પઞ્ચ સિક્ખાપદાનિ દુટ્ઠુલ્લો નામ અજ્ઝાચારો, સેસાનિ અદુટ્ઠુલ્લો, સુક્કવિસ્સટ્ઠિકાયસંસગ્ગદુટ્ઠુલ્લઅત્તકામા પનસ્સ અજ્ઝાચારો નામા’’તિ. ‘‘આરોચને અનુપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લં અઞ્ઞથા અધિપ્પેતં, પટિચ્છાદને અઞ્ઞથા’’તિ એત્થાપિ વિસેસકારણં ન દિસ્સતિ, તસ્મા અટ્ઠકથાય પુબ્બેનાપરં ન સમેતિ. અવિરોધં ઇચ્છન્તેન પન વીમંસિતબ્બમેત્થ કારણં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લાપત્તિજાનનં, પટિચ્છાદેતુકામતાય નારોચેસ્સામીતિ ધુરનિક્ખેપોતિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

દુટ્ઠુલ્લસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૦૨. પઞ્ચમે રૂપસુત્તન્તિ હેરઞ્ઞિકાનં સુત્તં. દુરુત્તાનન્તિ અક્કોસવસેન દુરુત્તાનં, દુરુત્તત્તાયેવ દુરાગતાનં. વચનપથાનન્તિ એત્થ વચનમેવ તદત્થં ઞાતુકામાનં ઞાપેતુકામાનઞ્ચ પથોતિ વચનપથો. દુક્ખમાનન્તિ દુક્ખેન ખમિતબ્બાનં.

૪૦૪. ગબ્ભે ¶ સયિતકાલેન સદ્ધિં વીસતિમં વસ્સં અસ્સાતિ ગબ્ભવીસો. હાયનવડ્ઢનન્તિ ગબ્ભમાસેસુ અધિકેસુ ઉત્તરિહાયનં, ઊનેસુ વડ્ઢનન્તિ વેદિતબ્બં. એકૂનવીસતિવસ્સન્તિ દ્વાદસમાસે માતુકુચ્છિસ્મિં વસિત્વા મહાપવારણાય જાતકાલતો પટ્ઠાય એકૂનવીસતિવસ્સં. પાટિપદદિવસેતિ પચ્છિમિકાય વસ્સૂપગમનદિવસે. ‘‘તિંસરત્તિદિવો માસો’’તિ ¶ (અ. નિ. ૩.૭૧; ૮.૪૩; વિભ. ૧૦૨૩) વચનતો ‘‘ચત્તારો માસા પરિહાયન્તી’’તિ વુત્તં. વસ્સં ઉક્કડ્ઢન્તીતિ વસ્સં ઉદ્ધં કડ્ઢન્તિ, તતિયે સંવચ્છરે એકમાસં અધિકમાસવસેન પરિચ્ચજન્તા વસ્સં ઉદ્ધં કડ્ઢન્તીતિ અત્થો, તસ્મા તતિયો સંવચ્છરો તેરસમાસિકો હોતિ, સંવચ્છરસ્સ પન દ્વાદસમાસિકત્તા અટ્ઠારસસુ વસ્સેસુ અધિકમાસે વિસું ગહેત્વા ‘‘છ માસા વડ્ઢન્તી’’તિ વુત્તં. તતોતિ છમાસતો. નિક્કઙ્ખા હુત્વાતિ અધિકમાસેહિ સદ્ધિં પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સત્તા નિબ્બેમતિકા હુત્વા. યં પન વુત્તં તીસુ ગણ્ઠિપદેસુ ‘‘અટ્ઠારસન્નંયેવ વસ્સાનં અધિકમાસે ગહેત્વા ગણિતત્તા સેસવસ્સદ્વયસ્સપિ અધિકાનિ દિવસાનિ હોન્તેવ, તાનિ અધિકદિવસાનિ સન્ધાય ‘નિક્કઙ્ખા હુત્વા’તિ વુત્ત’’ન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ દ્વીસુ વસ્સેસુ અધિકદિવસાનિ નામ વિસું ઉપલબ્ભન્તિ તતિયે વસ્સે વસ્સુક્કડ્ઢનવસેન અધિકમાસે પરિચ્ચત્તેયેવ અતિરેકમાસસમ્ભવતો. તસ્મા દ્વીસુ વસ્સેસુ અતિરેકદિવસાનિ નામ વિસું ન સમ્ભવન્તિ.

નનુ ચ ‘‘તે દ્વે માસે ગહેત્વા વીસતિવસ્સાનિ પરિપુણ્ણાનિ હોન્તી’’તિ કસ્મા વુત્તં, એકૂનવીસતિવસ્સમ્હિ પુન અપરસ્મિં વસ્સે પક્ખિત્તે વીસતિવસ્સાનિ પરિપુણ્ણાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘એત્થ પન…પે… વુત્ત’’ન્તિ. અનેકત્થત્તા નિપાતાનં પન-સદ્દો હિ-સદ્દત્થે, એત્થ હીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્હિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ સમત્થનવસેન વુત્તં. ઇમિના ચ ઇમં દીપેતિ ‘‘યં વુત્તં ‘એકૂનવીસતિવસ્સં સામણેરં નિક્ખમનીયપુણ્ણમાસિં અતિક્કમ્મ પાટિપદદિવસે ઉપસમ્પાદેન્તી’તિ, તત્થ ગબ્ભમાસેપિ અગ્ગહેત્વા દ્વીહિ માસેહિ અપરિપુણ્ણવીસતિવસ્સં સન્ધાય ‘એકૂનવીસતિવસ્સ’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા અધિકમાસેસુ દ્વીસુ ગહિતેસુ વીસતિવસ્સાનિ પરિપુણ્ણાનિ નામ હોન્તી’’તિ. તસ્માતિ યસ્મા ગબ્ભમાસાપિ ગણનૂપગા હોન્તિ, તસ્મા. એકવીસતિવસ્સો હોતીતિ જાતદિવસતો પટ્ઠાય વીસતિવસ્સો સમાનો ગબ્ભમાસેહિ સદ્ધિં એકવીસતિવસ્સો હોતિ.

૪૦૬. અઞ્ઞં ¶ ઉપસમ્પાદેતીતિ ઉપજ્ઝાયો કમ્મવાચાચરિયો વા હુત્વા ઉપસમ્પાદેતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઊનવીસતિવસ્સતા, ઊનકસઞ્ઞિતા, ઉપસમ્પાદનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૦૭. છટ્ઠસિક્ખાપદં ¶ ઉત્તાનત્થમેવ. થેય્યસત્થકભાવો, જાનનં, સંવિધાનં, અવિસઙ્કેતેન ગમનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

થેય્યસત્થસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૧૨. સત્તમે નત્થિ કિઞ્ચિ વત્તબ્બં.

૪૧૭. અટ્ઠમે બાધયિંસૂતિ હનિંસુ. તંતંસમ્પત્તિયા વિબન્ધનવસેન સત્તસન્તાનસ્સ અન્તરે વેમજ્ઝે એતિ આગચ્છતીતિ અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો. અનતિક્કમનટ્ઠેન તસ્મિં અન્તરાયે નિયુત્તા, અન્તરાયં વા ફલં અરહન્તિ, અન્તરાયસ્સ વા કરણસીલાતિ અન્તરાયિકા. તેનાહ ‘‘અન્તરાયં કરોન્તીતિ અન્તરાયિકા’’તિ. આનન્તરિયધમ્માતિ આનન્તરિકસભાવા ચેતનાધમ્મા. તત્રાયં વચનત્થો – ચુતિઅનન્તરફલં અનન્તરં નામ, તસ્મિં અનન્તરે નિયુત્તા, તંનિબ્બત્તનેન અનન્તરકરણસીલા, અનન્તરપ્પયોજનાતિ વા આનન્તરિકા, તે એવ આનન્તરિયાતિ વુત્તા. કમ્માનિ એવ અન્તરાયિકાતિ કમ્મન્તરાયિકા. મોક્ખસ્સેવ અન્તરાયં કરોતિ, ન સગ્ગસ્સાતિ મિચ્છાચારલક્ખણાભાવતો વુત્તં. ન હિ ભિક્ખુનિયા ધમ્મરક્ખિતભાવો અત્થિ. પાકતિકભિક્ખુનીવસેન ચેતં વુત્તં. અરિયાય પન પવત્તં અપાયસંવત્તનિકમેવ, નન્દમાણવકો ચેત્થ નિદસ્સનં. ઉભિન્નં સમાનચ્છન્દતાવસેન વા ન સગ્ગન્તરાયિકતા ¶ , મોક્ખન્તરાયિકતા પન મોક્ખત્થાય પટિપત્તિયા વિદૂસનતો. અભિભવિત્વા પન પવત્તિયં સગ્ગન્તરાયિકતાપિ ન સક્કા નિવારેતુન્તિ.

અહેતુકદિટ્ઠિઅકિરિયદિટ્ઠિનત્થિકદિટ્ઠિયોવ નિયતભાવં પત્તા નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મા. પટિસન્ધિધમ્માતિ પટિસન્ધિચિત્તુપ્પાદમાહ. પણ્ડકાદિગ્ગહણઞ્ચેત્થ નિદસ્સનમત્તં સબ્બાયપિ અહેતુકપટિસન્ધિયા વિપાકન્તરાયિકભાવતો. યાહિ અરિયે ઉપવદતિ, તા ચેતના અરિયૂપવાદા જાતા. તતો પરન્તિ ખમાપનતો ઉપરિ. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં દિબ્બચક્ખુકથાયં વુત્તમેવ. સઞ્ચિચ્ચ આપન્ના આપત્તિયોતિ સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કન્તા સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા. સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કન્તઞ્હિ અન્તમસો દુક્કટદુબ્ભાસિતમ્પિ સગ્ગમગ્ગફલાનં અન્તરાયં ¶ કરોતિ. યાવ ભિક્ખુભાવં પટિજાનાતિ પારાજિકં આપન્નો, ન વુટ્ઠાતિ સેસગરુકાપત્તિં આપન્નો, ન દેસેતિ લહુકાપત્તિં આપન્નો.

અયં ભિક્ખૂતિ અરિટ્ઠો ભિક્ખુ. રસેન રસં સંસન્દિત્વાતિ અનવજ્જેન પચ્ચયપરિભુઞ્જનરસેન સાવજ્જકામગુણપરિભોગરસં સમાનેત્વા. યોનિસો પચ્ચવેક્ખણેન નત્થિ એત્થ છન્દરાગોતિ નિચ્છન્દરાગો, પચ્ચયપરિભોગો. ઉપનેન્તો વિયાતિ બન્ધનં ઉપનેન્તો વિય. ‘‘ઘટેન્તો વિયા’’તિપિ પાઠો. ઉપસંહરન્તો વિયાતિ સદિસતં ઉપસંહરન્તો વિય એકન્તસાવજ્જે અનવજ્જભાવપક્ખેપનતો. પાપકન્તિ લામકટ્ઠેન દુગ્ગતિસમ્પાપનટ્ઠેન ચ પાપકં. મહાસમુદ્દં બન્ધન્તેન વિયાતિ સેતુકરણવસેન મહાસાગરં બન્ધન્તેન વિય. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં પટિવિરુજ્ઝન્તોતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ‘‘સાવજ્જ’’ન્તિ દિટ્ઠં ‘‘અનવજ્જ’’ન્તિ ગહણેન તેન સહ પટિવિરુજ્ઝન્તો. આણાચક્કેતિ પઠમપારાજિકસિક્ખાપદસઙ્ખાતે, ‘‘અબ્રહ્મચરિયં પહાયા’’તિઆદિદેસનાસઙ્ખાતે ચ આણાચક્કે.

અટ્ઠિકઙ્કલં નામ ઉરટ્ઠિ વા પિટ્ઠિકણ્ટકં વા સીસટ્ઠિ વા. તઞ્હિ નિમ્મંસત્તા ‘‘કઙ્કલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વિગતમંસાય હિ અટ્ઠિસઙ્ખલિકાય એકટ્ઠિમ્હિ વા કઙ્કલ-સદ્દો નિરુળ્હો. અનુદહનટ્ઠેનાતિ અનુપાયપટિપત્તિયા સમ્પતિ આયતિઞ્ચ અનુદહનટ્ઠેન. મહાભિતાપનટ્ઠેન અનવટ્ઠિતસભાવતાય, ઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનટ્ઠેન ¶ મુહુત્તકરણીયતાય, તાવકાલિકટ્ઠેન પરેહિ અભિભવનતાય, સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગપલિભઞ્જનટ્ઠેન ભેદનાદિઅધિકરણભાવેન, ઉગ્ઘાટસદિસતાય અધિકુટ્ટનટ્ઠેન, અવણે વણં ઉપ્પાદેત્વા અન્તો અનુપવિસનભાવતાય વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન, દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકઅનત્થનિમિત્તતાય સાસઙ્કસપ્પટિભયટ્ઠેન.

પાળિયં ‘‘થામસા પરામાસા’’તિઆદીસુ એવમત્થો વેદિતબ્બો. થામસાતિ દિટ્ઠિથામેન, તસ્સા દિટ્ઠિયા થામગતભાવેનાતિ અત્થો. પરામાસાતિ દિટ્ઠિપરામાસેન, દિટ્ઠિસઙ્ખાતપરામાસેનાતિ અત્થો. દિટ્ઠિયેવ હિ ધમ્મસભાવં અતિક્કમિત્વા પરતો આમસનેન પરામાસો. અભિનિવિસ્સાતિ તણ્હાભિનિવેસપુબ્બઙ્ગમેન દિટ્ઠાભિનિવેસેન ‘‘ઇદમેત્થ સચ્ચ’’ન્તિ અભિનિવિસિત્વા. વોહરતીતિ કથેતિ. યતો ચ ખો તે ભિક્ખૂતિ યદા તે ભિક્ખૂ. એવંબ્યાખો અહં, ભન્તે, ભગવતાતિ ઇદં એસ અત્તનો લદ્ધિં નિગૂહિતુકામતાય નત્થીતિ વત્તુકામોપિ ભગવતો આનુભાવેન સમ્પટિચ્છતિ. બુદ્ધાનં કિર સમ્મુખા દ્વે કથા કથેતું સમત્થો નામ નત્થિ. કસ્સ નુ ખો નામ ત્વં મોઘપુરિસાતિ ત્વં મોઘપુરિસ કસ્સ ખત્તિયસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા વેસ્સસ્સ વા સુદ્દસ્સ વા ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વા દેવસ્સ વા મનુસ્સસ્સ વા મયા એવં ¶ ધમ્મં દેસિતં આજાનાસિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ધમ્મકમ્મતા, સમનુભાસના, અપ્પટિનિસ્સજ્જનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

અરિટ્ઠસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. ઉક્ખિત્તસમ્ભોગસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૨૪. નવમે પયોગગણનાયાતિ દાનગ્ગહણપ્પયોગગણનાય. સંવાસે કમ્મપરિયોસાનવસેન, સહસેય્યાય એકસ્મિં નિપન્ને ઇતરસ્સ નિપજ્જનપયોગવસેન આપત્તિપરિચ્છેદો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ પદભાજને ‘‘એકચ્છન્ને’’તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા નાનૂપચારેપિ એકચ્છન્ને નિપજ્જન્તસ્સ આપત્તિ. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. ઉક્ખિત્તસમ્ભોગસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં ‘‘સહ ¶ વા સેય્યં કપ્પેય્યાતિ નાનૂપચારેપિ એકચ્છન્ને નિપજ્જેય્યા’’તિ. પણ્ણત્તિં અજાનન્તેન અરહતાપિ કિરિયાબ્યાકતચિત્તેન આપજ્જિતબ્બત્તા ‘‘તિચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. યં પન કેનચિ વુત્તં ‘‘તિચિત્તન્તિ એત્થ વિપાકાબ્યાકતચિત્તેન સહ વા સેય્યં કપ્પેય્યાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો, અઞ્ઞથા સચિત્તકત્તા સિક્ખાપદસ્સ કિરિયાબ્યાકતં સન્ધાય ન યુજ્જતી’’તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ સચિત્તકસિક્ખાપદવીતિક્કમો અરહતો ન સમ્ભવતિ. તેનેવ પથવીખણનાદીસુ સચિત્તકસિક્ખાપદેસુ તિચિત્તમેવ વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અકતાનુધમ્મતા, જાનના, સમ્ભોગાદિકરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઉક્ખિત્તસમ્ભોગસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૨૮. દસમે પિરેતિ નિપાતપદં. સમ્બોધને વત્તમાનં પર-સદ્દેન સમાનત્થં વદન્તીતિ આહ ‘‘પર અમામકા’’તિ, અમ્હાકં અનજ્ઝત્તિકભૂતાતિ અત્થો. પિરેતિ વા ‘‘પરતો’’તિ ઇમિના સમાનત્થં નિપાતપદં, તસ્મા ચર પિરેતિ પરતો ગચ્છ, મા ઇધ તિટ્ઠાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સેસમેત્થ પુરિમસિક્ખાપદદ્વયે વુત્તનયમેવ.

કણ્ટકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો સપ્પાણકવગ્ગો સત્તમો.

૪૩૪. સહધમ્મિકવગ્ગસ્સ ¶ પઠમસિક્ખાપદે વાચાય વાચાય આપત્તીતિ અનાદરિયભયા લેસેન એવં વદન્તસ્સ આપત્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉપસમ્પન્નસ્સ પઞ્ઞત્તેન વચનં, અસિક્ખિતુકામતાય એવં વચનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

સહધમ્મિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૩૮. દુતિયે ¶ વિનયસ્સ પરિયાપુણનં વિનયપરિયત્તીતિ આહ ‘‘વિનયં પરિયાપુણન્તાન’’ન્તિઆદિ. સુગુત્તોતિ યથા કરણ્ડકે પક્ખિત્તમણિક્ખન્ધો વિય ન નસ્સતિ વિપત્તિં ન પાપુણાતિ, એવં સુટ્ઠુ ગોપિતો. સુરક્ખિતોતિ તસ્સેવ પરિયાયવચનં. યથા હિ કિલેસચોરેહિ અવિલુમ્પનીયો હોતિ, એવં સબ્બદા સૂપટ્ઠિતસ્સતિતાય સુટ્ઠુ રક્ખિતો. કુક્કુચ્ચપકતાનન્તિ કપ્પિયાકપ્પિયં નિસ્સાય ઉપ્પન્નકુક્કુચ્ચેન અભિભૂતાનં. સારજ્જનં સારદો, બ્યામોહભયં. વિગતો સારદો એતસ્સાતિ વિસારદો. સહધમ્મેનાતિ સકારણેન વચનેન. સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગણ્હાતીતિ યથા ન પુન સીસં ઉક્ખિપન્તિ, અથ ખો અપ્પટિભાના મઙ્કુભૂતાયેવ હોન્તિ, એવં સુટ્ઠુ નિગ્ગણ્હાતિ.

અલજ્જિતાતિ ય-કારલોપેન નિદ્દેસો, અલજ્જિતાયાતિ વુત્તં હોતિ. અઞ્ઞાણતાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. મન્દો મોમૂહોતિ અઞ્ઞાણભાવેન મન્દો, અવિસયતો મોમૂહો, મહામૂળ્હોતિ અત્થો.

અત્તપચ્ચત્થિકાતિ અત્તનો પચ્ચત્થિકા. વજ્જિપુત્તકા દસવત્થુદીપકા. પરૂપહારઅઞ્ઞાણકઙ્ખાપરવિતારણાદિવાદાતિ એત્થ યે અરહત્તં પટિજાનન્તાનં અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞીનં અધિમાનિકાનં કુહકાનં વા અરહત્તં પટિજાનન્તાનં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં દિસ્વા મારકાયિકા દેવતા ‘‘અરહતો અસુચિં ¶ ઉપસંહરન્તી’’તિ મઞ્ઞન્તિ સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયા અપરસેલિયા ચ, તે પરૂપહારવાદા. યેસં પન અરહતો ઇત્થિપુરિસાદીનં નામગોત્તાદીસુ ઞાણપ્પવત્તિયા અભાવેન અત્થિ અરહતો અઞ્ઞાણં, તત્થેવ સન્નિટ્ઠાનાભાવેન અત્થિ અરહતો કઙ્ખા, યસ્મા ચસ્સ તાનિ વત્થૂનિ પરે વિતારેન્તિ પકાસેન્તિ આચિક્ખન્તિ, તસ્મા અત્થિ અરહતો પરવિતારણાતિ ઇમા તિસ્સો લદ્ધિયો સેય્યથાપિ એતરહિ પુબ્બસેલિયાનં, તે અઞ્ઞાણકઙ્ખાપરવિતારણવાદા. નિગ્ગહો પન નેસં કથાવત્થુપ્પકરણે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

ચત્તારો મગ્ગા ચ ફલાનિ ચાતિ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસવસેન વુત્તં, ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા તિસ્સો વિજ્જા છ અભિઞ્ઞાતિ અયમ્પિ અધિગમસદ્ધમ્મોયેવ. ચ-કારો ¶ વા અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો દટ્ઠબ્બો. કેચિ થેરાતિ ધમ્મકથિકા. આહંસૂતિ પંસુકૂલિકત્થેરા એવં આહંસુ.

કદા પનાયં કથા ઉદપાદીતિ? અયઞ્હેત્થ અનુપુબ્બિકથા (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૩૦) – ઇમસ્મિં કિર દીપે ચણ્ડાલતિસ્સમહાભયે સક્કો દેવરાજા મહાઉળુમ્પં માપેત્વા ભિક્ખૂનં આરોચાપેસિ ‘‘મહન્તં ભયં ભવિસ્સતિ, ન સમ્મા દેવો વસ્સિસ્સતિ, ભિક્ખૂ પચ્ચયેહિ કિલમન્તા પરિયત્તિં સન્ધારેતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, પરતીરં ગન્ત્વા અય્યેહિ જીવિતં રક્ખિતું વટ્ટતિ. ઇમં મહાઉળુમ્પં આરુય્હ ગચ્છથ ભન્તે, યેસં એત્થ નિસજ્જટ્ઠાનં નપ્પહોતિ, તે કટ્ઠખણ્ડેપિ ઉરં ઠપેત્વા ગચ્છન્તુ, સબ્બેસં ભયં ન ભવિસ્સતી’’તિ. તદા સમુદ્દતીરં પત્વા સટ્ઠિ ભિક્ખૂ કતિકં કત્વા ‘‘અમ્હાકં એત્થ ગમનકિચ્ચં નત્થિ, મયં ઇધેવ હુત્વા તેપિટકં રક્ખિસ્સામા’’તિ તતો નિવત્તિત્વા દક્ખિણમલયજનપદં ગન્ત્વા કન્દમૂલપણ્ણેહિ જીવિકં કપ્પેન્તા વસિંસુ, કાયે વહન્તે નિસીદિત્વા સજ્ઝાયં કરોન્તિ, અવહન્તે વાલિકં ઉસ્સારેત્વા પરિવારેત્વા સીસાનિ એકટ્ઠાને કત્વા પરિયત્તિં સમ્મસન્તિ. ઇમિના નિયામેન દ્વાદસ સંવચ્છરાનિ સાટ્ઠકથં તેપિટકં પરિપુણ્ણં કત્વા ધારયિંસુ.

ભયે વૂપસન્તે સત્તસતા ભિક્ખૂ અત્તનો ગતટ્ઠાને સાટ્ઠકથે તેપિટકે એકક્ખરમ્પિ એકબ્યઞ્જનમ્પિ અવિનાસેત્વા ઇમમેવ દીપમાગમ્મ કલ્લગામજનપદે મણ્ડલારામવિહારં પવિસિંસુ. થેરાનં આગતપવત્તિં સુત્વા ઇમસ્મિં દીપે ઓહીના સટ્ઠિ ભિક્ખૂ ‘‘થેરે પસ્સિસ્સામા’’તિ ગન્ત્વા થેરેહિ સદ્ધિં તેપિટકં સોધેન્તા એકક્ખરમ્પિ એકબ્યઞ્જનમ્પિ અસમેન્તં નામ ન પસ્સિંસુ. તસ્મિં ઠાને થેરાનં અયં કથા ઉદપાદિ ‘‘પરિયત્તિ નુ ખો સાસનસ્સ મૂલં, ઉદાહુ પટિપત્તી’’તિ. પંસુકૂલિકત્થેરા ‘‘પટિપત્તિ મૂલ’’ન્તિ આહંસુ, ધમ્મકથિકા ‘‘પરિયત્તી’’તિ ¶ . અથ ને થેરા ‘‘તુમ્હાકં દ્વિન્નમ્પિ જનાનં વચનમત્તેનેવ ન સક્કા વિઞ્ઞાતું, જિનભાસિતં સુત્તં આહરથા’’તિ આહંસુ. સુત્તં આહરિતું ન ભારોતિ –

‘‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૪). ‘‘પટિપત્તિમૂલકં, મહારાજ, સત્થુસાસનં ¶ , પટિપત્તિસારકં, મહારાજ, સત્થુસાસનં, પટિપત્તિ તિટ્ઠન્તી તિટ્ઠતી’’તિ (મિ. પ. ૪.૧.૭) –

ઇમં સુત્તં સુત્વા ધમ્મકથિકા અત્તનો વાદટ્ઠપનત્થાય ઇમં સુત્તં આહરિંસુ –

‘‘યાવ તિટ્ઠન્તિ સુત્તન્તા, વિનયો યાવ દિપ્પતિ;

તાવ દક્ખન્તિ આલોકં, સૂરિયે અબ્ભુટ્ઠિતે યથા.

‘‘સુત્તન્તેસુ અસન્તેસુ, પમુટ્ઠે વિનયમ્હિ ચ;

તમો ભવિસ્સતિ લોકે, સૂરિયે અત્થઙ્ગતે યથા.

‘‘સુત્તન્તે રક્ખિતે સન્તે, પટિપત્તિ હોતિ રક્ખિતા;

પટિપત્તિયં ઠિતો ધીરો, યોગક્ખેમા ન ધંસતી’’તિ.

ઇમસ્મિં સુત્તે આહટે પંસુકૂલિકત્થેરા તુણ્હી અહેસું. ધમ્મકથિકત્થેરાનંયેવ વચનં પુરતો અહોસિ. યથા હિ ગવસતસ્સ ગવસહસ્સસ્સ વા અન્તરે પવેણિપાલિકાય ધેનુયા અસતિ સો વંસો સા પવેણી ન ઘટીયતિ, એવમેવ આરદ્ધવિપસ્સકાનં ભિક્ખૂનં સતેપિ સહસ્સેપિ વિજ્જમાને પરિયત્તિયા અસતિ અરિયમગ્ગપટિવેધો નામ ન હોતિ. યથા ચ નિધિકુમ્ભિયા જાનનત્થાય પાસાણપિટ્ઠે અક્ખરેસુ ઉપનિબદ્ધેસુ યાવ અક્ખરાનિ ધરન્તિ, તાવ નિધિકુમ્ભી નટ્ઠા નામ ન હોતિ, એવમેવ પરિયત્તિયા ધરમાનાય સાસનં અન્તરહિતં નામ ન હોતીતિ. તસ્સાધેય્યોતિ તસ્સાયત્તો.

૪૩૯. સો ¶ પનાતિ સો પાતિમોક્ખો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ગરહિતુકામતા, ઉપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકે સિક્ખાપદવિવણ્ણનઞ્ચાતિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

વિલેખનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૪૩. તતિયં ¶ ઉત્તાનમેવ. મોહારોપનં, મોહેતુકામતા, વુત્તનયેન સુતભાવો, મોહનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

મોહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫૨. ચતુત્થે રત્તચિત્તોતિ કાયસંસગ્ગરાગેન રત્તચિત્તો. સચે પન મેથુનરાગેન રત્તો પહારં દેતિ, દુક્કટમેવ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. કુપિતતા, ન મોક્ખાધિપ્પાયતા, ઉપસમ્પન્નસ્સ પહારદાનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પહારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫૭. પઞ્ચમે ન પહરિતુકામતાય દિન્નત્તા દુક્કટન્તિ એત્થ પહરિતુકામતાય પહટે પુરિમસિક્ખાપદેન પાચિત્તિયં, ઉચ્ચારેતુકામતાય કેવલં ઉગ્ગિરણમત્તે કતે ઇમિના પાચિત્તિયં. ઇમિના પન વિરજ્ઝિત્વા પહારો દિન્નો, તસ્મા દુક્કટં. કિમિદં દુક્કટં પહારપચ્ચયા, ઉદાહુ ઉગ્ગિરણપચ્ચયાતિ? તત્થ કેચિ તાવ વદન્તિ ‘‘પહારપચ્ચયા એવ દુક્કટં, ઉગ્ગિરણપચ્ચયા પાચિત્તિયન્તિ સદુક્કટં પાચિત્તિયં યુજ્જતિ. પુરિમઞ્હિ ઉગ્ગિરણં, પચ્છા પહારો, ન ચ પચ્છા પહારં નિસ્સાય પુરિમં ઉગ્ગિરણં અનાપત્તિવત્થુકં ભવિતુમરહતી’’તિ.

મયં ¶ પનેત્થ એવં તક્કયામ ‘‘ઉગ્ગિરણસ્સ અત્તનો સભાવેનેવ અસણ્ઠિતત્તા તપ્પચ્ચયા પાચિત્તિયેન ન ભવિતબ્બં, અસુદ્ધચિત્તેન કતપયોગત્તા પન ન સક્કા એત્થ અનાપત્તિયા ભવિતુન્તિ દુક્કટં વુત્તં. ‘ન પહરિતુકામતાય દિન્નત્તા’તિ ઇમિના ચ પહારપચ્ચયા પુરિમસિક્ખાપદેન પાચિત્તિયાસમ્ભવે કારણં વુત્તં, ન પન પહારપચ્ચયા દુક્કટસમ્ભવે. ન હિ અપહરિતુકામતાય પહારે દિન્ને ¶ પુરિમસિક્ખાપદેન પહારપચ્ચયા પાચિત્તિયેન દુક્કટેન વા ભવિતું યુત્ત’’ન્તિ. ‘‘તિરચ્છાનાદીનં અસુચિકરણાદિં દિસ્વા કુજ્ઝિત્વાપિ ઉગ્ગિરન્તસ્સ મોક્ખાધિપ્પાયો એવા’’તિ વદન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. કુપિતતા, ન મોક્ખાધિપ્પાયતા, ઉપસમ્પન્નસ્સ તલસત્તિઉગ્ગિરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

તલસત્તિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫૯. છટ્ઠં ઉત્તાનત્થમેવ. ઉપસમ્પન્નતા, સઙ્ઘાદિસેસસ્સ અમૂલકતા, અનુદ્ધંસના, તઙ્ખણવિજાનનાતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

અમૂલકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૬૪. સત્તમમ્પિ ઉત્તાનત્થમેવ. ઉપસમ્પન્નતા, અફાસુકામતા, કુક્કુચ્ચુપ્પાદનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

સઞ્ચિચ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૭૧. અટ્ઠમે સુતિસમીપન્તિ સદ્દસમીપં. સુય્યતીતિ હિ સુતિ, સદ્દસ્સેતં અધિવચનં. તસ્સ સમીપં ઉપસ્સુતિ, સદ્દસમીપન્તિ વુત્તં હોતિ. ગણ્ઠિપદેસુ ચ સુય્યતીતિ સુતીતિ સદ્દોવ વુત્તો. યત્થ પન ઠિતેન સક્કા હોતિ સદ્દં સોતું, તત્થ તિટ્ઠન્તો સદ્દસમીપે ઠિતો નામ હોતીતિ ¶ આહ ‘‘યત્થ ઠત્વા’’તિઆદિ. કેચિ પન ‘‘સુણાતિ એત્થાતિ સુતિ. યત્થ ઠિતો સુણાતિ, તસ્સ ઠાનસ્સેતં નામં. તસ્સ સમીપં ઉપસ્સુતી’’તિ વદન્તિ, એવં પન ગય્હમાને યસ્મિં ઠાને ઠિતો સુણાતિ, તસ્સ ¶ આસન્ને અઞ્ઞસ્મિં પદેસે તિટ્ઠતીતિ આપજ્જતિ. અટ્ઠકથાયઞ્ચ ઉપસ્સુતિ-સદ્દસ્સેવ અત્થં દસ્સેતું ‘‘યત્થ ઠત્વા સક્કા હોતિ, તેસં વચનં સોતુ’’ન્તિ વુત્તં, ન સુતિ-સદ્દસ્સ. તસ્મા પુબ્બનયોવેત્થ પસત્થતરો. અથ વા ઉપેચ્ચ સુય્યતિ એત્થાતિ ઉપસ્સુતિ, ઠાનં. યં ઠાનં ઉપગતેન સક્કા હોતિ કથેન્તાનં સદ્દં સોતું, તત્થાતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. મન્તેન્તન્તિ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘મન્તયમાને’’તિ.

૪૭૩. એકપરિચ્છેદાનીતિ ‘‘સિયા કિરિયં, સિયા અકિરિય’’ન્તિ ઇમિના નયેન એકપરિચ્છેદાનિ. ઇમાનિ હિ તીણિ સિક્ખાપદાનિ કદાચિ કિરિયતો સમુટ્ઠહન્તિ, કદાચિ અકિરિયતો, ન એકક્ખણેયેવ કિરિયાકિરિયતો સમુટ્ઠહન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉપસમ્પન્નતા, ચોદનાધિપ્પાયો, સવનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઉપસ્સુતિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. કમ્મપટિબાહનસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૭૪. નવમં ઉત્તાનત્થમેવ. ધમ્મકમ્મતા, ધમ્મકમ્મન્તિ સઞ્ઞા, છન્દં દત્વા ખિય્યનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

કમ્મપટિબાહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. છન્દં અદત્વા ગમનસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૭૯. દસમં ઉત્તાનત્થમેવ. વિનિચ્છયકથાય પવત્તમાનતા, ધમ્મકમ્મતા, ધમ્મકમ્મસઞ્ઞિતા, સમાનસીમાયં ઠિતતા, સમાનસંવાસકતા, કોપેતુકામતાય હત્થપાસવિજહનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ છ અઙ્ગાનિ.

છન્દં અદત્વા ગમનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૮૪. એકાદસમમ્પિ ¶ ¶ ઉત્તાનત્થમેવ. ઉપસમ્પન્નતા, ધમ્મેન લદ્ધસમ્મુતિતા, સઙ્ઘેન સદ્ધિં વિકપ્પનુપગચીવરદાનં, પચ્છા ખીયિતુકામતાય ખિય્યનાતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

દુબ્બલસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૮૯. દ્વાદસમે નત્થિ કિઞ્ચિ વત્તબ્બં.

નિટ્ઠિતો સહધમ્મિકવગ્ગો અટ્ઠમો.

૪૯૭-૪૯૯. રાજવગ્ગસ્સ પઠમસિક્ખાપદે અટ્ઠકથાયં સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ. પાળિયં પન અયમનુત્તાનપદત્થો. કતં વા કરિસ્સન્તિ વાતિ મેથુનવીતિક્કમનં કતં વા કરિસ્સન્તિ વા. ઇમેસન્તિ પદં વિભત્તિવિપરિણામં કત્વા ઉભયત્થ યોજેતબ્બં ‘‘ઇમેહિ કતં ઇમે કરિસ્સન્તી’’તિ. રતનન્તિ મણિરતનાદીસુ યંકિઞ્ચિ. ઉભતોતિ દ્વીહિ પક્ખેહિ. ‘‘ઉભતો સુજાતો’’તિ એત્તકે વુત્તે યેહિ કેહિચિ દ્વીહિ ભાગેહિ સુજાતતા વિઞ્ઞાયેય્ય, સુજાત-સદ્દો ચ ‘‘સુજાતો ચારુદસ્સનો’’તિઆદીસુ આરોહસમ્પત્તિપરિયાયોતિ જાતિવસેનેવ સુજાતતં વિભાવેતું ‘‘માતિતો ચ પિતિતો ચા’’તિ વુત્તં. અનોરસપુત્તવસેનપિ લોકે માતુપિતુસમઞ્ઞા દિસ્સતિ, ઇધ પન સા ઓરસપુત્તવસેનેવ ઇચ્છિતાતિ દસ્સેતું ‘‘સંસુદ્ધગહણિકો’’તિ વુત્તં. ગબ્ભં ગણ્હાતિ ધારેતીતિ ગહણી, ગબ્ભાસયસઞ્ઞિતો માતુકુચ્છિપ્પદેસો. સંસુદ્ધા ગહણી અસ્સાતિ સંસુદ્ધગહણિકો, સંસુદ્ધા તસ્સ માતુકુચ્છીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સમવેપાકિનિયા ગહણિયા’’તિ ¶ એત્થ પન યથાભુત્તસ્સ આહારસ્સ વિપાચનવસેન ગણ્હનતો અછડ્ડનતો કમ્મજતેજોધાતુ ‘‘ગહણી’’તિ વુચ્ચતિ.

યાવ ¶ સત્તમા પિતામહયુગાતિ એત્થ પિતુ પિતા પિતામહો, પિતામહસ્સ યુગં પિતામહયુગં. ‘‘યુગ’’ન્તિ આયુપ્પમાણં વુચ્ચતિ. અભિલાપમત્તમેવ ચેતં, અત્થતો પન પિતામહોયેવ પિતામહયુગં. પિતા ચ માતા ચ પિતરો, પિતૂનં પિતરો પિતામહા, તેસં યુગો પિતામહયુગો, તસ્મા યાવ સત્તમા પિતામહયુગા, પિતામહદ્વન્દાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ પિતામહગ્ગહણેનેવ માતામહોપિ ગહિતો હોતિ. યુગ-સદ્દો ચેત્થ એકસેસેન દટ્ઠબ્બો યુગો ચ યુગો ચ યુગોતિ. એવઞ્હિ તત્થ તત્થ દ્વન્દં ગહિતમેવ હોતિ, તસ્મા તતો ઉદ્ધં સબ્બેપિ પુબ્બપુરિસા પિતામહયુગગ્ગહણેનેવ ગહિતા. એવં યાવ સત્તમો પિતામહયુગો, તાવ સંસુદ્ધગહણિકો.

અક્ખિત્તોતિ ‘‘અપનેથ એતં, કિં ઇમિના’’તિ એવં અક્ખિત્તો અનવક્ખિત્તો. અનુપકુટ્ઠોતિ ન ઉપકુટ્ઠો, ન અક્કોસં વા નિન્દં વા પત્તપુબ્બો. કેન કારણેનાતિ આહ ‘‘જાતિવાદેના’’તિ. એત્થ ચ ‘‘ઉભતો…પે… પિતામહયુગા’’તિ એતેન તસ્સ યોનિદોસાભાવો દસ્સિતો સંસુદ્ધગહણિકભાવકિત્તનતો, ‘‘અક્ખિત્તો’’તિ ઇમિના કિરિયાપરાધાભાવો. કિરિયાપરાધેન હિ સત્તા ખેપં પાપુણન્તિ. ‘‘અનુપકુટ્ઠો’’તિ ઇમિના અયુત્તસંસગ્ગાભાવો. અયુત્તસંસગ્ગઞ્હિ પટિચ્ચ સત્તા અક્કોસં લભન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ખત્તિયતા, અભિસિત્તતા, ઉભિન્નમ્પિ સયનિઘરતો અનિક્ખન્તતા, અપ્પટિસંવિદિતતા, ઇન્દખીલાતિક્કમોતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

અન્તેપુરસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૦૨. દુતિયે મહાલતં નામાતિ પતિકુલં ગચ્છન્તિયા કિર તસ્સા પિતા મહાલતાપિળન્ધનં નામ કારાપેસિ. તસ્મિં પિળન્ધને ચતસ્સો વજિરનાળિયો તત્થ તત્થ અપ્પેતબ્બટ્ઠાને અપ્પનવસેન વિનિયોગં અગમંસુ, મુત્તાનં એકાદસ નાળિયો, પવાળસ્સ દ્વાવીસતિ નાળિયો, મણીનં તેત્તિંસ નાળિયો. ઇતિ એતેહિ ચ અઞ્ઞેહિ ચ વેળુરિયલોહિતઙ્કમસારગલ્લાદીહિ સત્તવણ્ણેહિ ચ રતનેહિ નિટ્ઠાનં અગમાસિ ¶ . તં સીસે પટિમુક્કં ¶ યાવ પાદપિટ્ઠિયા ભસ્સતિ, પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારયમાનાવ ઇત્થી નં ધારેતું સક્કોતિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

૫૦૬. આવસથસ્સ પન સુપ્પપાતો વા મુસલપાતો વા ઉપચારો નામાતિ યોજેતબ્બં. આવસથોતિ ચેત્થ અન્તોઆરામે વા હોતુ અઞ્ઞત્થ વા, અત્તનો વસનટ્ઠાનં વુચ્ચતિ. છન્દેનપિ ભયેનપીતિ વડ્ઢકીઆદીસુ છન્દેન, રાજવલ્લભેસુ ભયેન. તમેવ ભિક્ખું આસઙ્કન્તીતિ વિસ્સરિત્વા ગમનકાલે અત્તનો પચ્છતો અઞ્ઞસ્સાભાવા આસઙ્કન્તિ. પતિરૂપં નામ રતનસમ્મતે પંસુકૂલગ્ગહણં વા રતને નિરુસ્સુક્કગમનં વા. યદિ હિ તં રતનસમ્મતં આમાસં ચે, ‘‘નત્થિ એતસ્સ સામી’’તિ પંસુકૂલં ગહેસ્સતિ. અનામાસં ચે, ‘‘નત્થિ એતસ્સ સામી’’તિ પંસુકૂલછિન્નપલિબોધો નિરપેક્ખો ગમિસ્સતિ. સમાદપેત્વાતિ અઞ્ઞં સમાદપેત્વા, ‘‘ઉદ્દિસ્સ અરિયા તિટ્ઠન્તિ, એસા અરિયાનયાચના’’તિ (જા. ૧.૭.૫૯) વુત્તનયેન યાચિત્વાતિ અત્થો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અનનુઞ્ઞાતકરણં, પરસન્તકતા, વિસ્સાસગ્ગાહપંસુકૂલસઞ્ઞાનં અભાવો, ઉગ્ગહણં વા ઉગ્ગહાપનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

૩. વિકાલગામપ્પવિસનસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૦૮. તતિયે અરિયમગ્ગસ્સાતિ એત્થ સગ્ગમગ્ગોપિ સઙ્ગહેતબ્બો. અનિય્યાનિકત્તા સગ્ગમોક્ખમગ્ગાનં તિરચ્છાનભૂતા હિ કથા તિરચ્છાનકથા. તિરચ્છાનભૂતન્તિ તિરોકરણભૂતં વિબન્ધનભૂતં. રાજપટિસંયુત્તં કથન્તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૨૩; સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૫.૧૦૮૦; અ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૦.૬૯-૭૦) રાજાનં આરબ્ભ ‘‘મહાસમ્મતો મન્ધાતા ધમ્માસોકો એવંમહાનુભાવો’’તિઆદિના નયેન પવત્તકથં. એત્થ ચ ‘‘અસુકો રાજા અભિરૂપો દસ્સનીયો’’તિઆદિના નયેન ગેહસ્સિતકથાવ તિરચ્છાનકથા હોતિ. ‘‘સોપિ નામ એવંમહાનુભાવો ખયં ગતો’’તિ એવં પવત્તા પન અનિચ્ચતાપટિસંયુત્તા કમ્મટ્ઠાનભાવે તિટ્ઠતિ. ચોરેસુપિ ‘‘મૂલદેવો એવંમહાનુભાવો, મેઘમાલો એવંમહાનુભાવો’’તિ ¶ તેસં કમ્મં પટિચ્ચ ‘‘અહો સૂરા’’તિ ગેહસ્સિતકથાવ તિરચ્છાનકથા. યુદ્ધેપિ ભરતયુદ્ધાદીસુ ‘‘અસુકેન અસુકો એવં મારિતો એવં વિદ્ધો’’તિ કામસ્સાદવસેનેવ કથા તિરચ્છાનકથા. ‘‘તેપિ નામ ખયં ગતા’’તિ એવં પવત્તા પન સબ્બત્થ કમ્મટ્ઠાનમેવ હોતિ.

અપિચ ¶ અન્નાદીસુ ‘‘એવં વણ્ણવન્તં ગન્ધવન્તં રસવન્તં ફસ્સસમ્પન્નં ખાદિમ્હ ભુઞ્જિમ્હ પિવિમ્હ પરિભુઞ્જિમ્હા’’તિ કામસ્સાદવસેન કથેતું ન વટ્ટતિ, સાત્થકં પન કત્વા ‘‘પુબ્બે એવં વણ્ણાદિસમ્પન્નં અન્નં પાનં વત્થં સયનં માલાગન્ધં સીલવન્તાનં અદમ્હ, ચેતિયપૂજં અકરિમ્હા’’તિ કથેતું વટ્ટતિ. ઞાતિકથાદીસુપિ ‘‘અમ્હાકં ઞાતકા સૂરા સમત્થા’’તિ વા ‘‘પુબ્બે મયં એવં વિચિત્રેહિ યાનેહિ વિચરિમ્હા’’તિ વા અસ્સાદવસેન વત્તું ન વટ્ટતિ, સાત્થકં પન કત્વા ‘‘તેપિ નો ઞાતકા ખયં ગતા’’તિ વા ‘‘પુબ્બે મયં એવરૂપા ઉપાહના સઙ્ઘસ્સ અદમ્હા’’તિ વા કથેતબ્બં. ગામકથાપિ સુનિવિટ્ઠદુન્નિવિટ્ઠસુભિક્ખદુબ્ભિક્ખાદિવસેન વા ‘‘અસુકગામવાસિનો સૂરા સમત્થા’’તિ વા એવં અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ, સાત્થકં પન કત્વા ‘‘સદ્ધા પસન્ના’’તિ વા ‘‘ખયવયં ગતા’’તિ વા વત્તું વટ્ટતિ. નિગમનગરજનપદકથાસુપિ એસેવ નયો.

ઇત્થિકથાપિ વણ્ણસણ્ઠાનાદીનિ પટિચ્ચ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ, ‘‘સદ્ધા પસન્ના, ખયં ગતા’’તિ એવં વત્તું વટ્ટતિ. સૂરકથાપિ ‘‘નન્દિમિત્તો નામ યોધો સૂરો અહોસી’’તિ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ, ‘‘સદ્ધો અહોસિ, ખયં ગતો’’તિ એવમેવ વટ્ટતિ. વિસિખાકથાપિ ‘‘અસુકા વિસિખા સુનિવિટ્ઠા દુન્નિવિટ્ઠા સૂરા સમત્થા’’તિ અસ્સાદવસેનેવ ન વટ્ટતિ, ‘‘સદ્ધા પસન્ના, ખયં ગતા’’ઇચ્ચેવ વટ્ટતિ.

કુમ્ભટ્ઠાનકથાતિ કુટટ્ઠાનકથા ઉદકતિત્થકથા વુચ્ચતિ, કુમ્ભદાસીકથા વા. સાપિ ‘‘પાસાદિકા નચ્ચિતું ગાયિતું છેકા’’તિ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ, ‘‘સદ્ધા પસન્ના’’તિઆદિના નયેનેવ વટ્ટતિ. પુબ્બપેતકથાતિ અતીતઞાતિકથા. તત્થ વત્તમાનઞાતિકથાસદિસોવ વિનિચ્છયો.

નાનત્તકથાતિ પુરિમપચ્છિમકથાવિમુત્તા અવસેસા નાનાસભાવા નિરત્થકકથા. લોકક્ખાયિકાતિ ‘‘અયં લોકો કેન નિમ્મિતો, અસુકેન ¶ પજાપતિના બ્રહ્મુના ઇસ્સરેન વા નિમ્મિતો, કાકો સેતો અટ્ઠીનં સેતત્તા, બકા રત્તા લોહિતસ્સ રત્તત્તા’’તિ એવમાદિકા લોકાયતવિતણ્ડસલ્લાપકથા. ઉપ્પત્તિઠિતિસંહારાદિવસેન લોકં અક્ખાયતીતિ લોકક્ખાયિકા. સમુદ્દક્ખાયિકા નામ કસ્મા સમુદ્દો સાગરો, સાગરસ્સ રઞ્ઞો પુત્તેહિ ખતત્તા સાગરો. ખતો અમ્હેહીતિ હત્થમુદ્દાય નિવેદિતત્તા સમુદ્દોતિ એવમાદિકા નિરત્થકા સમુદ્દક્ખાયિકકથા.

ઇતિ ભવો ઇતિ અભવોતિ યં વા તં વા નિરત્થકકારણં વત્વા પવત્તિતકથા ઇતિભવાભવકથા. એત્થ ચ ભવોતિ સસ્સતં, અભવોતિ ઉચ્છેદં. ભવોતિ વુદ્ધિ, અભવોતિ હાનિ ¶ . ભવોતિ કામસુખં, અભવોતિ અત્તકિલમથો. ઇતિ ઇમાય છબ્બિધાય ઇતિભવાભવકથાય સદ્ધિં બાત્તિંસ તિરચ્છાનકથા નામ હોતિ. અથ વા પાળિયં સરૂપતો અનાગતાપિ અરઞ્ઞપબ્બતનદીદીપકથા ઇતિ-સદ્દેન સઙ્ગહેત્વા છત્તિંસ તિરચ્છાનકથાતિ વુચ્ચતિ. ઇતિ વાતિ હિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો પકારત્થે, વા-સદ્દો વિકપ્પત્થે. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘એવંપકારં ઇતો અઞ્ઞં વા તાદિસં નિરત્થકકથં કથેન્તી’’તિ. આદિઅત્થે વા ઇતિ-સદ્દો ‘‘ઇતિ વા ઇતિ એવરૂપા નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના પટિવિરતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૦, ૧૯૪) વિય, એવમાદિં અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં કથં કથેન્તીતિ અત્થો.

૫૧૨. અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારો અદિન્નાદાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ ઇમિના દુતિયલેડ્ડુપાતો ઇધ ઉપચારોતિ દસ્સેતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છના, અનુઞ્ઞાતકારણાભાવો, વિકાલે ગામપ્પવિસનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

વિકાલગામપ્પવિસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૧૭. ચતુત્થે તં અસ્સ અત્થીતિ પઠમં ભિન્દિત્વા પચ્છા દેસેતબ્બત્તા તં ભેદનકં તસ્સ પાચિત્તિયસ્સ અત્થીતિ ભેદનકં, પાચિત્તિયં. અસ્સત્થિઅત્થે ¶ અ-કારપચ્ચયો દટ્ઠબ્બો. વાસિજટેતિ વાસિદણ્ડકે. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. સૂચિઘરતા, અટ્ઠિમયાદિતા, અત્તનો અત્થાય કરણં વા કારાપેત્વા વા પટિલાભોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

સૂચિઘરસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૨૨. પઞ્ચમે છેદનકં વુત્તનયમેવાતિ છેદનમેવ છેદનકં, તં તસ્સ અત્થીતિ છેદનકન્તિ ઇમમત્થં અતિદિસ્સતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પમાણાતિક્કન્તમઞ્ચપીઠતા, અત્તનો અત્થાય કરણં વા કારાપેત્વા વા પટિલાભોતિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

મઞ્ચપીઠસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૨૬. છટ્ઠે ¶ તૂલં પક્ખિપિત્વાતિ હેટ્ઠા ચિમિલિકં પત્થરિત્વા તસ્સ ઉપરિ તૂલં પક્ખિપિત્વાતિ અત્થો. પોટકિતૂલન્તિ એરકતૂલાદિ યંકિઞ્ચિ તિણજાતીનં તૂલં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. તૂલોનદ્ધમઞ્ચપીઠતા, અત્તનો અત્થાય કરણં વા કારાપેત્વા વા પટિલાભોતિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ. અત્તના કારાપિતસ્સ હિ પટિલાભમત્તેનેવ પાચિત્તિયં. તેનેવ પદભાજને ‘‘પટિલાભેન ઉદ્દાલેત્વા પાચિત્તિયં દેસેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. કેનચિ પન ‘‘પટિલાભેન ઉદ્દાલેત્વા પાચિત્તિયં દેસેતબ્બન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ પટિલાભમત્તેનેવ પાચિત્તિયં વિય દિસ્સતિ, પરિભોગેયેવ આપત્તિ દટ્ઠબ્બા. ‘અઞ્ઞેન કતં પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’તિ વચનં એત્થ સાધક’’ન્તિ વુત્તં, તં તસ્સ મતિમત્તં. ન હિ ‘‘અઞ્ઞેન કતં પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ ઇદં અત્તના કારાપિતં સન્ધાય વુત્તં, કરણકારાપનપચ્ચયા ચ ઇમિના સિક્ખાપદેન પાચિત્તિયં વુત્તં, ન પરિભોગપચ્ચયા. ‘‘ન, ભિક્ખવે, તૂલોનદ્ધં મઞ્ચં વા પીઠં વા પરિભુઞ્જિતબ્બં, યો પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ હિ ખન્ધકે ¶ વુત્તત્તા અત્તના વા કતં હોતુ અઞ્ઞેન વા, પરિભુઞ્જન્તસ્સ પરિભોગપચ્ચયા દુક્કટમેવ, ન પાચિત્તિયં.

તૂલોનદ્ધસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૩૧. સત્તમે યં વત્તબ્બં, તં નિસીદનસન્થતસિક્ખાપદે વુત્તમેવ. નિસીદનસ્સ પમાણાતિક્કન્તતા, અત્તનો અત્થાય કરણં વા કારાપેત્વા વા પટિલાભોતિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

નિસીદનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૩૭-૫૪૨. અટ્ઠમનવમદસમેસુ ¶ નત્થિ વત્તબ્બં, અઙ્ગાનિપિ સત્તમેવ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય સારત્થદીપનિયં

૫૫૨. પાટિદેસનીયેસુ ¶ ¶ પઠમે ‘‘ગારય્હં આવુસોતિઆદિ પટિદેસેતબ્બાકારદસ્સન’’ન્તિ વચનતો પાળિયં આગતનયેનેવ આપત્તિ દેસેતબ્બા. અસપ્પાયન્તિ સગ્ગમોક્ખાનં અહિતં અનનુકૂલં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, અઞ્ઞાતિકતા, અન્તરઘરે ઠિતાય હત્થતો સહત્થા પટિગ્ગહણં, યાવકાલિકતા, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

૫૫૭-૫૬૨. દુતિયતતિયચતુત્થેસુ નત્થિ વત્તબ્બં, અઙ્ગેસુ પન દુતિયે પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, પઞ્ચભોજનતા, અન્તરઘરે ઠિતાય અનુઞ્ઞાતપ્પકારતો અઞ્ઞથા વોસાસના, અનિવારણા, અજ્ઝોહારોતિ ઇમાનિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

તતિયે સેક્ખસમ્મતતા, પુબ્બે અનિમન્તિતતા, અગિલાનતા, ઘરૂપચારોક્કમનં, ઠપેત્વા નિચ્ચભત્તાદીનિ અઞ્ઞં આમિસં ગહેત્વા ભુઞ્જનન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

ચતુત્થે યથાવુત્તઆરઞ્ઞકસેનાસનતા, યાવકાલિકસ્સ અતત્થજાતકતા, અગિલાનતા, અગિલાનાવસેસકતા, અપ્પટિસંવિદિતતા, અજ્ઝારામે પટિગ્ગહણં, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ સત્ત અઙ્ગાનિ.

પાટિદેસનીયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સેખિયેસુ ¶ ¶ સિક્ખિતસિક્ખેનાતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખિત્વા ઠિતેન, સબ્બસો પરિનિટ્ઠિતકિચ્ચેનાતિ વુત્તં હોતિ. તાદિનાતિ અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ અકમ્પિયટ્ઠેન તાદિના.

૫૭૬. સિક્ખા કરણીયાતિ ‘‘એવં નિવાસેસ્સામી’’તિ આરામેપિ અન્તરઘરેપિ સબ્બત્થ સિક્ખા કત્તબ્બા. એત્થ ચ યસ્મા વત્તક્ખન્ધકે વુત્તવત્તાનિપિ સિક્ખિતબ્બત્તા સેખિયાનેવ હોન્તિ, તસ્મા પારાજિકાદીસુ વિય પરિચ્છેદો ન કતો, ચારિત્તનયદસ્સનત્થઞ્ચ ‘‘યો પન ભિક્ખુ ઓલમ્બેન્તો નિવાસેય્ય, દુક્કટ’’ન્તિ એવં આપત્તિનામેન અવત્વા ‘‘સિક્ખા કરણીયા’’તિ એવં સબ્બસિક્ખાપદેસુ પાળિ આરોપિતા. પદભાજને પન ‘‘આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તત્તા સબ્બત્થ અનાદરિયકરણે દુક્કટં વેદિતબ્બં. વુત્તન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં. યસ્મા અટ્ઠઙ્ગુલમત્તં ઓતારેત્વા નિવત્થમેવ નિસિન્નસ્સ ચતુરઙ્ગુલમત્તં હોતિ, તસ્મા ઉભોપેતે અટ્ઠકથાવાદા એકપરિચ્છેદા. તે સબ્બેતિ નિવાસનદોસા.

તં પનાતિ તં અનાદરિયં. કિઞ્ચાપિ કુરુન્દિવાદં પચ્છા વદન્તેન ‘‘પરિમણ્ડલં નિવાસેતું અજાનન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ અયમત્થો પતિટ્ઠાપિતો, તથાપિ નિવાસનવત્તં સાધુકં ઉગ્ગહેતબ્બમેવ. સઞ્ચિચ્ચ અનુગ્ગણ્હન્તસ્સ અનાદરિયં સિયા. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પરિમણ્ડલસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં ‘‘અજાનન્તસ્સાતિ પરિમણ્ડલં નિવાસેતું અજાનન્તસ્સ અનાપત્તિ, અપિચ નિવાસનવત્તં ઉગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ.

સચિત્તકન્તિ વત્થુવિજાનનચિત્તેન પણ્ણત્તિવિજાનનચિત્તેન ચ સચિત્તકં ‘‘અનાદરિયં પટિચ્ચા’’તિ વુત્તત્તા. ‘‘પાણાતિપાતાદિ વિય નિવાસનદોસો લોકગરહિતો ન હોતીતિ પણ્ણત્તિવજ્જ’’ન્તિ ¶ ફુસ્સદેવત્થેરો આહ. ઉપતિસ્સત્થેરો પન ‘‘યસ્મા અનાદરિયવસેનેવ આપજ્જિતબ્બત્તા કેવલં અકુસલમેવ, તઞ્ચ પકતિયા વજ્જં, સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કમનઞ્ચ ¶ દોમનસ્સિતસ્સેવ હોતિ, તસ્મા લોકવજ્જં અકુસલચિત્તં દુક્ખવેદન’’ન્તિ આહ. અનાદરિયં, અનાપત્તિકારણાભાવો, અપરિમણ્ડલનિવાસનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ. યથા ચેત્થ, એવં સબ્બત્થ પુરિમાનિ દ્વે તત્થ તત્થ વુત્તપટિપક્ખકરણઞ્ચાતિ તીણિયેવ હોન્તિ.

૫૭૭. દુતિયાદીસુ અનેકપ્પકારં ગિહિપારુતન્તિ સેતપટપારુતં પરિબ્બાજકપારુતં એકસાટકપારુતન્તિઆદિ અનેકપ્પભેદં ગિહિપારુતં. તસ્સત્થો ખન્ધકેયેવ આવિ ભવિસ્સતિ. વિહારેપીતિ બુદ્ધુપટ્ઠાનાદિકાલં સન્ધાય વુત્તં.

૫૭૮. ‘‘સુપ્પટિચ્છન્નો’’તિ વુત્તત્તા ‘‘સસીસં પારુતો સબ્બથા સુપ્પટિચ્છન્નત્તા સુપ્પટિચ્છન્નો નામ હોતી’’તિ યસ્સ સિયા, તં સન્ધાયાહ ‘‘ન સસીસં પારુતેના’’તિઆદિ.

૫૮૨. એકસ્મિં પન ઠાને ઠત્વાતિ એત્થ ‘‘ગચ્છન્તોપિ પરિસ્સયાભાવં ઓલોકેતું લભતિયેવ, તથા ગામે પૂજ’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં.

પરિમણ્ડલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૮૬. દુતિયવગ્ગે હસનીયસ્મિં વત્થુસ્મિન્તિ હાસજનકે કારણે.

ઉજ્જગ્ઘિકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૦૩. તતિયવગ્ગે પત્તે સઞ્ઞા પત્તસઞ્ઞા, સા અસ્સ અત્થીતિ પત્તસઞ્ઞી, અત્તનો ભાજને ઉપનિબન્ધસઞ્ઞી હુત્વાતિ અત્થો. બ્યઞ્જનં પન અનાદિયિત્વા અત્થમત્તમેવ દસ્સેતું ‘‘પત્તે સઞ્ઞં કત્વા’’તિ વુત્તં.

૬૦૪. ઓલોણીતિ ¶ એકા બ્યઞ્જનવિકતિ. ‘‘યો કોચિ સુદ્ધો કઞ્જિકતક્કાદિરસઓ’’તિ કેચિ. સાકસૂપેય્ય-ગ્ગહણેન યા કાચિ સૂપેય્યસાકેહિ ¶ કતા બ્યઞ્જનવિકતિ વુત્તા. મંસરસાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન અવસેસા સબ્બાપિ બ્યઞ્જનવિકતિ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. સમસૂપકપટિગ્ગહણસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં ‘‘ઠપેત્વા પન સૂપં અવસેસા સબ્બાપિ સૂપેય્યા બ્યઞ્જનવિકતિ રસરસો નામ હોતી’’તિ.

૬૦૫. સમપુણ્ણન્તિ અધિટ્ઠાનુપગસ્સ પત્તસ્સ અન્તોમુખવટ્ટિલેખં અનતિક્કામેત્વા રચિતં. સમભરિતન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. ફલાફલાદીતિ આદિ-સદ્દેન ઓદનાદિમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. હેટ્ઠા ઓરોહતીતિ સમન્તા ઓકાસસબ્ભાવતો ચાલિયમાનં હેટ્ઠા ભસ્સતિ. મત્થકે થૂપીકતં પૂવમેવ વટંસકસદિસત્તા ‘‘પૂવવટંસક’’ન્તિ વુત્તં. પુપ્ફવટંસકાદીસુપિ એસેવ નયો.

યસ્મા ‘‘સમતિત્તિકો પિણ્ડપાતો પટિગ્ગહેતબ્બો’’તિ વચનં પિણ્ડપાતો સમ્પુણ્ણો પટિગ્ગહેતબ્બોતિ દીપેતિ, તસ્મા અત્તનો હત્થગતે પત્તે પિણ્ડપાતો દિય્યમાનો થૂપીકતોપિ ચે હોતિ, વટ્ટતીતિ દીપેતિ. ‘‘થૂપીકતં પિણ્ડપાતં પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ હિ વચનં પઠમં થૂપીકતં પિણ્ડપાતં પચ્છા પટિગ્ગણ્હતો આપત્તીતિ દીપેતિ. ‘‘પત્તે પટિગ્ગણ્હતો ચ થૂપીકતં હોતિ, વટ્ટતિ અથૂપીકતસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા, પયોગો પન નત્થિ અઞ્ઞત્ર પુબ્બદેસા’’તિ કેનચિ વુત્તં, તં ન સારતો પચ્ચેતબ્બં. ‘‘ન થૂપીકતં પિણ્ડપાતં પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ વચનં પઠમં થૂપીકતસ્સેવ પચ્છા પટિગ્ગણ્હનં દીપેતિ. ન હિ હત્થગતેપિ પત્તે દિય્યમાનં થૂપીકતં ગણ્હન્તો થૂપીકતં પિણ્ડપાતં પટિગ્ગણ્હન્તો નામ ન હોતિ, ન ચ તેન સમતિત્તિકો પિણ્ડપાતો પટિગ્ગહિતોતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું. ‘‘થૂપીકત’’ન્તિ ચ ભાવનપુંસકનિદ્દેસે ગય્હમાને અયમત્થો સુટ્ઠુતરં પાકટોયેવાતિ.

૬૦૮. ચતુત્થવગ્ગે સપદાનન્તિ એત્થ દાનં વુચ્ચતિ અવખણ્ડનં, અપેતં દાનતો અપદાનં, અનવખણ્ડનન્તિ અત્થો. સહ અપદાનેન સપદાનં, અવખણ્ડનવિરહિતં ¶ , અનુપટિપાટિયાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘તત્થ તત્થ ઓધિં અકત્વા અનુપટિપાટિયા’’તિ.

૬૧૧. યસ્મિં ¶ સમયે ‘‘પાણો ન હન્તબ્બો’’તિ રાજાનો ભેરિં ચરાપેન્તિ, અયં માઘાતસમયો નામ. ઇધ અનાપત્તિયં ગિલાનો ન આગતો, તસ્મા ગિલાનસ્સપિ આપત્તિ. સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદે અસઞ્ચિચ્ચ અસ્સતિયાતિ એત્થ ‘‘મુખે પક્ખિપિત્વા પુન વિપ્પટિસારી હુત્વા છડ્ડેન્તસ્સ અરુચિયા પવિસન્તે ‘અસઞ્ચિચ્ચા’તિ વુચ્ચતિ, વિઞ્ઞત્તિમ્પિ અવિઞ્ઞત્તિમ્પિ એતસ્મિં ઠાને ઠિતં સહસા ગહેત્વા ભુઞ્જન્તે ‘અસ્સતિયા’તિ વુચ્ચતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં.

૬૧૪-૬૧૫. ઉજ્ઝાને સઞ્ઞા ઉજ્ઝાનસઞ્ઞા, સા અસ્સ અત્થીતિ ઉજ્ઝાનસઞ્ઞી. ‘‘મયૂરણ્ડં અતિમહન્ત’’ન્તિ વચનતો મયૂરણ્ડપ્પમાણો કબળો ન વટ્ટતિ. કેચિ પન ‘‘મયૂરણ્ડતો મહન્તો ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં, ‘‘નાતિમહન્ત’’ન્તિ ચ અતિમહન્તસ્સેવ પટિક્ખિત્તત્તા ખુદ્દકે આપત્તિ ન દિસ્સતિ. ‘‘મયૂરણ્ડં અતિમહન્તં, કુક્કુટણ્ડં અતિખુદ્દકં, તેસં વેમજ્ઝપ્પમાણો’’તિ ઇમિના પન સારુપ્પવસેન ખુદ્દકમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા પરિચ્છેદો ન દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બં.

૬૧૮. પઞ્ચમવગ્ગે સબ્બં હત્થન્તિ એત્થ હત્થ-સદ્દો તદેકદેસેસુ અઙ્ગુલીસુ દટ્ઠબ્બો ‘‘હત્થમુદ્દા’’તિઆદીસુ વિય, સમુદાયે પવત્તવોહારસ્સ અવયવેપિ વત્તનતો એકઙ્ગુલિમ્પિ મુખે પક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ.

૬૨૭. છટ્ઠવગ્ગે સીતીકતોતિ સીતટ્ટો, સીતપીળિતોતિ વુત્તં હોતિ. સિલકબુદ્ધોતિ પરિહાસવચનમેતં. સિલકઞ્હિ કઞ્ચિ દિસ્વા ‘‘બુદ્ધો અય’’ન્તિ વોહરન્તિ.

૬૩૪. વિલીવચ્છત્તન્તિ ¶ વેણુવિલીવેહિ કતં છત્તં. તત્થજાતકદણ્ડકેન કતન્તિ તાલપણ્ણં સહ દણ્ડકેન છિન્દિત્વા તમેવ છત્તદણ્ડં કરોન્તિ ગોપાલકાદયો વિય, તં સન્ધાયેતં ¶ વુત્તં. છત્તપાદુકાય વા ઠિતં હોતીતિ એત્થ છત્તપાદુકા વુચ્ચતિ છત્તાધારો. યસ્મિં છત્તં અપતમાનં કત્વા ઠપેન્તિ, તાદિસિકાય છત્તપાદુકાય ઠિતં છત્તં ‘‘છત્ત’’ન્તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં. ‘‘છત્તં છત્તપાદુકાય ઠિત’’ન્તિપિ પઠન્તિ, તત્થાપિ અયમેવત્થો.

૬૩૭. ચાપોતિ મજ્ઝે વઙ્કા કાચદણ્ડસદિસા ધનુવિકતિ. કોદણ્ડોતિ વટ્ટલદણ્ડા ધનુવિકતિ. પટિમુક્કન્તિ પવેસિતં લગ્ગિતં.

સુરુસુરુવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૪૭. સત્તમવગ્ગે પટિચ્છન્નો હુત્વાતિ સો કિર રત્તિભાગે ઉય્યાનં ગન્ત્વા અમ્બં અભિરુહિત્વા સાખાય સાખં અમ્બં ઓલોકેન્તો વિચરિ. તસ્સ તથા કરોન્તસ્સેવ રત્તિ વિભાયિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘સચે ઇદાનિ ઓતરિત્વા ગમિસ્સામિ, દિસ્વા મં ચોરોતિ ગહેસ્સન્તિ, રત્તિભાગે ગમિસ્સામી’’તિ. અથેકં વિટપં અભિરુહિત્વા નિલીનો અચ્છિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. સો રુક્ખતો ઓતરન્તો એકં ઓલમ્બિનિસાખં ગહેત્વા તેસં ઉભિન્નમ્પિ અન્તરે પતિટ્ઠાસિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘તેસં દ્વિન્નમ્પિ અન્તરા રુક્ખતો પતિતો’’તિ. પાળિયા અત્થં ન જાનન્તીતિ અત્તનો ગહણસ્સ અત્થં ન જાનન્તિ.

જાતકપાળિયં (જા. ૧.૪.૩૩) પન અયં ગાથા –

‘‘સબ્બમિદં ચરિમં કતં, ઉભો ધમ્મં ન પસ્સરે;

ઉભો પકતિયા ચુતા, યો ચાયં મન્તેજ્ઝાપેતિ;

એવમાગતા. તસ્સાયમત્થો (જા. અટ્ઠ. ૩.૪.૩૩) – સબ્બમિદં ચરિમં કતન્તિ યં અમ્હેહિ તીહિ જનેહિ કતં, સબ્બમિદં કિચ્ચં લામકં નિમ્મરિયાદં અધમ્મિકં. એવં અત્તનો ¶ ચોરભાવં તેસઞ્ચ મન્તેસુ અગારવં ગરહિત્વા પુન ઇતરે દ્વેયેવ ગરહન્તો ‘‘ઉભો ધમ્મં ન પસ્સરે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉભોતિ ઇમે દ્વેપિ જના ગરુકારારહં પોરાણકધમ્મં ન પસ્સન્તિ, તતોવ ધમ્મપકતિતો ચુતા. ધમ્મો હિ પઠમુપ્પત્તિવસેન પકતિ નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘ધમ્મો ¶ હવે પાતુરહોસિ પુબ્બે,

પચ્છા અધમ્મો ઉદપાદિ લોકે’’તિ. (જા. ૧.૧૧.૨૮);

યો ચાયન્તિ યો ચ અયં નીચે નિસીદિત્વા મન્તે અજ્ઝાપેતિ, યો ચ ઉચ્ચે નિસીદિત્વા અધીયતીતિ.

‘‘સાલીનં ઓદનં ભુઞ્જે, સુચિં મંસૂપસેચનં;

તસ્મા એતં ન સેવામિ, ધમ્મં ઇસીહિ સેવિત’’ન્તિ. (જા. ૧.૪.૩૪) –

એવં જાતકે આગતા. તત્થ સુચિન્તિ પણ્ડરં પરિસુદ્ધં. મંસૂપસેચનન્તિ નાનપ્પકારાય મંસવિકતિયા સિત્તં ભુઞ્જે, ભુઞ્જામીતિ અત્થો. સેસં પાકટમેવ.

ધિરત્થૂતિ ધિ અત્થુ, નિન્દા ભવતૂતિ અત્થો, ગરહામ તં મયન્તિ વુત્તં હોતિ. લદ્ધલાભોતિ ધનલાભં યસલાભઞ્ચ સન્ધાય વદતિ. વિનિપાતનહેતુનાતિ વિનિપાતનસ્સ હેતુભાવેન. વુત્તિ નામ હોતીતિ યથાવુત્તો દુવિધોપિ લાભો અપાયસંવત્તનિકતાય સમ્પરાયે વિનિપાતનહેતુભાવેન પવત્તનતો સમ્પતિ અધમ્મચરણેન પવત્તનતો ચ વુત્તિ નામ હોતીતિ અત્થો. એવરૂપા યા વુત્તીતિ એવરૂપા ધનલાભયસલાભસઙ્ખાતા યા વુત્તિ. અધમ્મચરણેન વાતિ વા-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. ત્વન્તિ ઉપયોગત્થે પચ્ચત્તવચનં, તં ઇચ્ચેવ વા પાઠો. અસ્માતિ પાસાણાધિવચનમેતં.

અધિકરણસમથેસુ ¶ ¶ યં વત્તબ્બં, તં અટ્ઠકથાયં આગતટ્ઠાનેયેવ દસ્સયિસ્સામ.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય સારત્થદીપનિયં

ભિક્ખુવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

૧. પારાજિકકણ્ડં (ભિક્ખુનીવિભઙ્ગવણ્ણના)

૬૫૬. ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે ¶ ¶ યોતિ યો ભિક્ખુનીનં વિભઙ્ગો. મિગારનત્તાતિ મજ્ઝપદલોપેનેતં વુત્તન્તિ આહ ‘‘મિગારમાતુયા પન નત્તા હોતી’’તિ. મિગારમાતાતિ વિસાખાયેતં અધિવચનં. નવકમ્માધિટ્ઠાયિકન્તિ નવકમ્મસંવિધાયિકં. બ્યઞ્જનાનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો આકારો નાતિગમ્ભીરો, યથાસુતં ધારણમેવ તત્થ કરણીયન્તિ સતિયા બ્યાપારો અધિકો, પઞ્ઞા તત્થ ગુણીભૂતાતિ વુત્તં ‘‘સતિપુબ્બઙ્ગમાય પઞ્ઞાયા’’તિ. સતિ પુબ્બઙ્ગમા એતિસ્સાતિ સતિપુબ્બઙ્ગમા. પુબ્બઙ્ગમતા ચેત્થ પધાનભાવો ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા’’તિઆદીસુ વિય. અત્થગ્ગહણે પન પઞ્ઞાય બ્યાપારો અધિકો પટિવિજ્ઝિતબ્બસ્સ અત્થસ્સ અતિગમ્ભીરત્તાતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાય સતિયા’’તિ. આલસિયવિરહિતાતિ કોસજ્જરહિતા. યથા ¶ અઞ્ઞા કુસીતા નિસિન્નટ્ઠાને નિસિન્નાવ હોન્તિ, ઠિતટ્ઠાને ઠિતાવ, એવં અહુત્વા વિપ્ફારિકેન ચિત્તેન સબ્બકિચ્ચં નિપ્ફાદેતિ.

સબ્બા ભિક્ખુનિયો સત્થુલદ્ધૂપસમ્પદા સઙ્ઘતો લદ્ધૂપસમ્પદાતિ દુવિધા. ગરુધમ્મપઅગ્ગહણેન હિ લદ્ધૂપસમ્પદા મહાપજાપતિગોતમી સત્થુસન્તિકાવ લદ્ધૂપસમ્પદત્તા સત્થુલદ્ધૂપસમ્પદા નામ. સેસા સબ્બાપિ સઙ્ઘતો લદ્ધૂપસમ્પદા. તાપિ એકતોઉપસમ્પન્ના ઉભતોઉપસમ્પન્નાતિ દુવિધા. તત્થ યા તા મહાપજાપતિગોતમિયા સદ્ધિં નિક્ખન્તા પઞ્ચસતા સાકિયાનિયો, તા એકતોઉપસમ્પન્ના ભિક્ખુસઙ્ઘતો એવ લદ્ધૂપસમ્પદત્તા, ઇતરા ઉભતોઉપસમ્પન્ના ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પન્નત્તા. એહિભિક્ખુનીભાવેન ઉપસમ્પન્ના પન ભિક્ખુનિયો ન સન્તિ તાસં તથા ¶ ઉપસમ્પદાય અભાવતો. યદિ એવં ‘‘એહિ ભિક્ખુની’’તિ ઇધ કસ્મા વુત્તન્તિ? દેસનાય સોતપતિતભાવતો. અયઞ્હિ સોતપતિતતા નામ કત્થચિ લબ્ભમાનસ્સપિ અગ્ગહણેન હોતિ, યથા અભિધમ્મે મનોધાતુનિદ્દેસે (ધ. સ. ૧૬૦-૧૬૧) લબ્ભમાનમ્પિ ઝાનઙ્ગં પઞ્ચવિઞ્ઞાણસોતે પતિતાય ન ઉદ્ધટં કત્થચિ દેસનાય અસમ્ભવતો, યથા તત્થેવ વત્થુનિદ્દેસે (ધ. સ. ૯૮૪ આદયો) હદયવત્થુ. કત્થચિ અલબ્ભમાનસ્સપિ ગહણવસેન યથાઠિતકપ્પીનિદ્દેસે. યથાહ –

‘‘કતમો ચ પુગ્ગલો ઠિતકપ્પી? અયઞ્ચ પુગ્ગલો સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો અસ્સ, કપ્પસ્સ ચ ઉડ્ડય્હનવેલા અસ્સ, નેવ તાવ કપ્પો ઉડ્ડય્હેય્ય, યાવાયં પુગ્ગલો ન સોતાપત્તિફલં સચ્છિકરેય્યા’’તિ (પુ. પ. ૧૭).

એવમિધાપિ અલબ્ભમાનગહણવસેન વેદિતબ્બં. પરિકપ્પવચનઞ્હેતં ‘‘સચે ભગવા ભિક્ખુનીભાવયોગ્યં કઞ્ચિ માતુગામં ‘એહિ ભિક્ખુની’તિ વદેય્ય, એવં ભિક્ખુનીભાવો સિયા’’તિ.

કસ્મા પન ભગવા એવં ન કથેસીતિ? તથા કતાધિકારાનં અભાવતો. યે પન ‘‘અનાસન્નાસન્નિહિતભાવતો’’તિ કારણં વત્વા ‘‘ભિક્ખૂ એવ હિ સત્થુ આસન્નચારિનો સદા સન્નિહિતા ચ હોન્તિ, તસ્મા તે એવ ‘એહિભિક્ખૂ’તિ વત્તબ્બતં અરહન્તિ, ન ભિક્ખુનિયો’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં સત્થુ આસન્નદૂરભાવસ્સ ભબ્બાભબ્બભાવસિદ્ધત્તા. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘સઙ્ઘાટિકણ્ણે ¶ ચેપિ મે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ગહેત્વા પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધો અસ્સ પાદે પાદં નિક્ખિપન્તો, સો ચ હોતિ અભિજ્ઝાલુ કામેસુ તિબ્બસારાગો બ્યાપન્નચિત્તો પદુટ્ઠમનસઙ્કપ્પો મુટ્ઠસ્સતિ અસમ્પજાનો અસમાહિતો વિબ્ભન્તચિત્તો પાકતિન્દ્રિયો, અથ ખો સો આરકાવ મય્હં, અહઞ્ચ તસ્સ. તં કિસ્સ હેતુ? ધમ્મઞ્હિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન પસ્સતિ, ધમ્મં અપસ્સન્તો ન મં પસ્સતિ. યોજનસતે ચેપિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિહરેય્ય, સો ચ હોતિ અનભિજ્ઝાલુ કામેસુ ન તિબ્બસારાગો અબ્યાપન્નચિત્તો અપ્પદુટ્ઠમનસઙ્કપ્પો ઉપટ્ઠિતસ્સતિ ¶ સમ્પજાનો સમાહિતો એકગ્ગચિત્તો સંવુતિન્દ્રિયો, અથ ખો સો સન્તિકેવ મય્હં, અહઞ્ચ તસ્સ. તં કિસ્સ હેતુ? ધમ્મઞ્હિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પસ્સતિ, ધમ્મં પસ્સન્તો મં પસ્સતી’’તિ (ઇતિવુ. ૯૨).

તસ્મા અકારણં દેસતો સત્થુ આસન્નાનાસન્નતા. અકતાધિકારતાય પન ભિક્ખુનીનં એહિભિક્ખુનૂપસમ્પદાય અયોગ્યતા વેદિતબ્બા.

યદિ એવં યં તં થેરીગાથાસુ ભદ્દાય કુણ્ડલકેસાય વુત્તં –

‘‘નિહચ્ચ જાણું વન્દિત્વા, સમ્મુખા અઞ્જલિં અકં;

એહિ ભદ્દેતિ મં અવચ, સા મે આસૂપસમ્પદા’’તિ. (થેરીગા. ૧૦૯);

‘‘આયાચિતો તદા આહ, એહિ ભદ્દેતિ નાયકો;

તદાહં ઉપસમ્પન્ના, પરિત્તં તોયમદ્દસ’’ન્તિ. (અપ. થેરી ૨.૩.૪૪);

તં કથન્તિ? નયિદં એહિભિક્ખુનીભાવેન ઉપસમ્પદં સન્ધાય વુત્તં, ઉપસમ્પદાય પન હેતુભાવતો ‘‘યા સત્થુ આણત્તિ, સા મે આસૂપસમ્પદા’’તિ વુત્તા. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં (થેરીગા. અટ્ઠ. ૧૧૧) ‘‘એહિ ભદ્દે ભિક્ખુનુપસ્સયં ગન્ત્વા ભિક્ખુનીનં સન્તિકે પબ્બજ ઉપસમ્પજ્જસ્સૂતિ મં અવચ આણાપેસિ, સા સત્થુ આણા મય્હં ઉપસમ્પદાય કારણત્તા ઉપસમ્પદા આસિ અહોસી’’તિ. અપદાનગાથાયમ્પિ એવમેવ અત્થો ગહેતબ્બો. તસ્મા ભિક્ખુનીનં એહિભિક્ખુનૂપસમ્પદા નત્થિયેવાતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. યથા ચેતં સોતપતિતવસેન ‘‘એહિ ¶ ભિક્ખુની’’તિ વુત્તં, એવં ‘‘તીહિ સરણગમનેહિ ઉપસમ્પન્નાતિ ભિક્ખુની’’તિ ઇદમ્પિ સોતપતિતવસેનેવ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં સરણગમનૂપસમ્પદાયપિ ભિક્ખુનીનં અસમ્ભવતો.

૬૫૯. ભિક્ખુવિભઙ્ગે ‘‘કાયસંસગ્ગં સાદિયેય્યા’’તિ અવત્વા ‘‘સમાપજ્જેય્યા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘ભિક્ખુ આપત્તિયા ન કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં. તબ્બહુલનયેનાતિ કિરિયાસમુટ્ઠાનસ્સેવ બહુલભાવતો. દિસ્સતિ હિ તબ્બહુલનયેન તબ્બોહારો યથા ‘‘બ્રાહ્મણગામો’’તિ. બ્રાહ્મણગામેપિ ¶ હિ અન્તમસો રજકાદીનિ પઞ્ચ કુલાનિ સન્તિ. સાતિ કિરિયાસમુટ્ઠાનતા.

૬૬૨. તથેવાતિ કાયસંસગ્ગરાગેન અવસ્સુતોયેવાતિ અત્થો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

પઠમપારાજિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયપારાજિકસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૬૬. દુતિયે ‘‘કિસ્સ પન ત્વં અય્યે જાનં પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્ન’’ન્તિ વચનતો ‘‘ઉદ્દિટ્ઠા ખો અય્યાયો અટ્ઠ પારાજિકા ધમ્મા’’તિઆદિવચનતો ચ ભિક્ખુનીવિભઙ્ગં પત્વા સાધારણાનિ સિક્ખાપદાનિ ભિક્ખૂનં ઉપ્પન્નવત્થુસ્મિંયેવ ‘‘યા પન ભિક્ખુની છન્દસો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્ય, અન્તમસો તિરચ્છાનગતેનપિ, પારાજિકા હોતિ અસંવાસા’’તિઆદિના નયેન સવિસેસમ્પિ અવિસેસમ્પિ માતિકં ઠપેત્વા અનુક્કમેન પદભાજનં આપત્તિભેદં તિકચ્છેદં અનાપત્તિવારઞ્ચ અનવસેસં વત્વા વિત્થારેસિ. સઙ્ગીતિકારકેહિ પન અસાધારણપઞ્ઞત્તિયોયેવ ઇધ વિત્થારિતાતિ વેદિતબ્બા.

અથ ઉપરિમેસુ દ્વીસુ અપઞ્ઞત્તેસુ અટ્ઠન્નં પારાજિકાનં અઞ્ઞતરન્તિ ઇદં વચનં ન યુજ્જતીતિ આહ ‘‘ઇદઞ્ચ પારાજિકં પચ્છા પઞ્ઞત્ત’’ન્તિઆદિ. યદિ એવં ઇમસ્મિં ઓકાસે કસ્મા ઠપિતન્તિ આહ ‘‘પુરિમેન પન સદ્ધિં યુગળત્તા’’તિઆદિ, પુરિમેન સદ્ધિં એકસમ્બન્ધભાવતો ઇધ વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘અટ્ઠન્નં પારાજિકાનં અઞ્ઞતર’’ન્તિ વચનતો ચ વજ્જપટિચ્છાદિકં યા પટિચ્છાદેતિ, સાપિ વજ્જપટિચ્છાદિકાયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. કિઞ્ચાપિ વજ્જપટિચ્છાદનં પેમવસેન હોતિ, તથાપિ સિક્ખાપદવીતિક્કમચિત્તં દોમનસ્સિતમેવ હોતીતિ કત્વા ‘‘દુક્ખવેદન’’ન્તિ વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

દુતિયપારાજિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુત્થપારાજિકસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૭૫. ચતુત્થે લોકસ્સાદમિત્તસન્થવવસેનાતિ લોકસ્સાદસઙ્ખાતસ્સ મિત્તસન્થવસ્સ વસેન. વુત્તમેવત્થં પરિયાયન્તરેન વિભાવેતું ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિ વુત્તં.

તિસ્સિત્થિયો મેથુનં તં ન સેવેતિ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૮૧) યા તિસ્સો ઇત્થિયો વુત્તા, તાસુપિ યં તં મેથુનં નામ, તં ન સેવતિ. તયો પુરિસેતિ તયો પુરિસેપિ ઉપગન્ત્વા મેથુનં ન સેવતિ. તયો ચ અનરિયપણ્ડકેતિ ઉભતોબ્યઞ્જનસઙ્ખાતે તયો અનરિયે, તયો ચ પણ્ડકેતિ ઇમેપિ છ જને ઉપગન્ત્વા મેથુનં ન સેવતિ. ન ચાચરે મેથુનં બ્યઞ્જનસ્મિન્તિ અનુલોમપારાજિકવસેનપિ અત્તનો નિમિત્તે મેથુનં નાચરતિ. છેજ્જં સિયા મેથુનધમ્મપચ્ચયાતિ સિયા મેથુનધમ્મપચ્ચયા પારાજિકન્તિ અયં પઞ્હો અટ્ઠવત્થુકંવ સન્ધાય વુત્તો. તસ્સા હિ મેથુનધમ્મસ્સ પુબ્બભાગકાયસંસગ્ગં આપજ્જિતું વાયમન્તિયા મેથુનધમ્મપચ્ચયા છેજ્જં હોતિ. છેદોયેવ છેજ્જં.

મેથુનધમ્મસ્સ પુબ્બભાગત્તાતિ ઇમિના મેથુનધમ્મસ્સ પુબ્બભાગભૂતો કાયસંસગ્ગોયેવ તત્થ મેથુનધમ્મ-સદ્દેન વુત્તો, ન દ્વયંદ્વયસમાપત્તીતિ દીપેતિ. વણ્ણાવણ્ણોતિ દ્વીહિ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ વુત્તા. ગમનુપ્પાદનન્તિ સઞ્ચરિત્તં. સબ્બપદેસૂતિ ‘‘સઙ્ઘાટિકણ્ણગ્ગહણં સાદિયેય્યા’’તિઆદીસુ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. કાયસંસગ્ગરાગો, સઉસ્સાહતા, અટ્ઠમસ્સ વત્થુસ્સ પૂરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ચતુત્થપારાજિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે પારાજિકકણ્ડવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સઙ્ઘાદિસેસકણ્ડં (ભિક્ખુનીવિભઙ્ગવણ્ણના)

૧. પઠમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૭૯. સઙ્ઘાદિસેસકણ્ડસ્સ ¶ ¶ પઠમસિક્ખાપદે દ્વીસુ જનેસૂતિ અડ્ડકારકેસુ દ્વીસુ જનેસુ. યો કોચીતિ તેસુયેવ દ્વીસુ યો કોચિ, અઞ્ઞો વા તેહિ આણત્તો. દુતિયસ્સ આરોચેતીતિ એત્થાપિ દ્વીસુ જનેસુ યસ્સ કસ્સચિ દુતિયસ્સ કથં યો કોચિ આરોચેતીતિ એવમત્થો ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘દુતિયસ્સ આરોચેતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો’’તિ. ગતિગતન્તિ ચિરકાલપવત્તં.

આપત્તીતિ આપજ્જનં. સહ વત્થુજ્ઝાચારાતિ વત્થુવીતિક્કમેન સહ. સહયોગે કરણવચનપ્પસઙ્ગે ઇદં નિસ્સક્કવચનં. યન્તિ યં ધમ્મં. નિસ્સારેતીતિ આપન્નં ભિક્ખુનિસઙ્ઘમ્હા નિસ્સારેતિ. હેતુમ્હિ ચાયં કત્તુવોહારો. નિસ્સારણહેતુભૂતો હિ ધમ્મો નિસ્સારણીયોતિ વુત્તો. ગીવાયેવ હોતિ, ન પારાજિકં અનાણત્તિયા ગહિતત્તા. યથા દાસદાસીવાપીઆદીનિ સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતિ, એવં તેસં અત્થાય અડ્ડકરણમ્પિ ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘અયં અકપ્પિયઅડ્ડો નામ, ન વટ્ટતી’’તિ.

એત્થ ચ સચે અધિકરણટ્ઠાનં ગન્ત્વા ‘‘અમ્હાકં એસો દાસો, દાસી, વાપી, ખેત્તં, આરામો, આરામવત્થુ, ગાવો, અજા, કુક્કુટા’’તિઆદિના વોહરતિ, અકપ્પિયં. ‘‘અયં અમ્હાકં આરામિકો, અયં વાપી ઇત્થન્નામેન સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડધોવનત્થાય દિન્ના, ઇતો ખેત્તતો આરામતો ઉપ્પજ્જનકચતુપચ્ચયા ઇતો ગાવિતો મહિંસિતો અજાતો ઉપ્પજ્જનકગોરસા ઇત્થન્નામેન સઙ્ઘસ્સ દિન્નાતિ પુચ્છિતે વા અપુચ્છિતે વા વત્તું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અનાકડ્ઢિતાય અડ્ડકરણં, અડ્ડપરિયોસાનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

પઠમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૮૩. દુતિયે ¶ ¶ મલ્લગણભટિપુત્તગણાદિકન્તિઆદીસુ મલ્લગણો નામ નારાયનભત્તિકો તત્થ તત્થ પાનીયટ્ઠપનપોક્ખરણીખણનાદિપુઞ્ઞકમ્મકારકો ગણો, ભટિપુત્તગણો નામ કુમારભત્તિકગણો. ધમ્મગણોતિ સાસનભત્તિગણો અનેકપ્પકારપુઞ્ઞકમ્મકારકગણો વુચ્ચતિ. ગન્ધિકસેણીતિ અનેકપ્પકારસુગન્ધિવિકતિકારકો ગણો. દુસ્સિકસેણીતિ પેસકારકગણો. કપ્પગતિકન્તિ કપ્પિયભાવં ગતં.

વુટ્ઠાપેન્તિયાતિ ઉપસમ્પાદેન્તિયા. ‘‘ચોરિં વુત્તનયેન અનાપુચ્છા પબ્બાજેન્તિયા દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તિ. પણ્ણત્તિં અજાનન્તા અરિયાપિ વુટ્ઠાપેન્તીતિ વા કમ્મવાચાપરિયોસાને આપત્તિક્ખણે વિપાકાબ્યાકતસમઙ્ગિતાવસેન વા ‘‘તિચિત્ત’’ન્તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ચોરિતા, ચોરિસઞ્ઞા, અઞ્ઞત્ર અનુઞ્ઞાતકારણા વુટ્ઠાપનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

દુતિયસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તતિયસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૯૨. તતિયે પરિક્ખેપં અતિક્કામેન્તિયાતિ સકગામતો અઞ્ઞસ્સ ગામસ્સ પરિક્ખેપં અતિક્કામેન્તિયા. ‘‘ગામન્તરં ગચ્છેય્યા’’તિ હિ વચનતો અઞ્ઞસ્સ ગામસ્સ પરિક્ખેપં અતિક્કામેન્તિયા એવ આપત્તિ, ન સકગામસ્સ. અઞ્ઞો હિ ગામો ગામન્તરં. અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારન્તિ એત્થ ઉપચાર-સદ્દેન ઘરૂપચારતો પઠમલેડ્ડુપાતસઙ્ખાતં પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં ગહિતં, ન તતો દુતિયલેડ્ડુપાતસઙ્ખાતો ઉપચારોતિ આહ ‘‘પરિક્ખેપારહટ્ઠાન’’ન્તિ. તેનેવ પાળિયં ‘‘ઉપચારં અતિક્કામેન્તિયા’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞથા યથા વિકાલગામપ્પવિસનસિક્ખાપદે ‘‘પરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ પરિક્ખેપં અતિક્કમન્તસ્સ, અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારં ઓક્કમન્તસ્સા’’તિ (પાચિ. ૫૧૩) વુત્તં, એવમિધાપિ ‘‘પરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ પરિક્ખેપં અતિક્કામેન્તિયા અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારં ઓક્કમન્તિયા’’તિ વદેય્ય. સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અપિચેત્થા’’તિઆદિમાહ. વિહારસ્સ ¶ ચતુગામસાધારણત્તાતિ ઇમિના ‘‘વિહારતો એકં ગામં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ એત્થ ¶ કારણમાહ. વિહારસ્સ ચતુગામસાધારણત્તાયેવ હિ ચતૂસુ ગામેસુ યંકિઞ્ચિ એકં ગામં ગન્તું વટ્ટતિ.

યત્થાતિ યસ્સં નદિયં. ‘‘પઠમં પાદં ઉત્તારેન્તિયા આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ, દુતિયં પાદં ઉત્તારેન્તિયા આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ વચનતો નદિં ઓતરિત્વા પદસા ઉત્તરન્તિયા એવ આપત્તીતિ આહ ‘‘સેતુના ગચ્છતિ, અનાપત્તી’’તિઆદિ. પરતીરમેવ અક્કમન્તિયા અનાપત્તીતિ નદિં અનોતરિત્વા યાનનાવાદીસુ અઞ્ઞતરેન ગન્ત્વા પરતીરમેવ અક્કમન્તિયા અનાપત્તિ. ઉભયતીરેસુ વિચરન્તિ, વટ્ટતીતિ ઇદં અસતિપિ નદીપારગમને ઉપરિ વક્ખમાનસ્સ વિનિચ્છયસ્સ ફલમત્તદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઓરિમતીરમેવ આગચ્છતિ, આપત્તીતિ પરતીરં ગન્તુકામતાય ઓતિણ્ણત્તા વુત્તં. તમેવ તીરન્તિ તમેવ ઓરિમતીરં. અનાપત્તીતિ પરતીરં ગન્તુકામતાય અભાવતો અનાપત્તિ.

તાદિસે અરઞ્ઞેતિ ‘‘બહિઇન્દખીલા સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૯) એવં વુત્તલક્ખણે અરઞ્ઞે. અથ તાદિસસ્સેવ અરઞ્ઞસ્સ ગહિતભાવો કથં વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘તેનેવા’’તિઆદિ. ઇમિના હિ અટ્ઠકથાવચનેન ઈદિસેપિ ગામસમીપે દસ્સનૂપચારે વિજહિતે સતિપિ સવનૂપચારે આપત્તિ હોતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. મગ્ગમૂળ્હા ઉચ્ચાસદ્દં કરોન્તીતિ આહ ‘‘મગ્ગમૂળ્હસદ્દેન વિયા’’તિ. સદ્દાયન્તિયાતિ સદ્દં કરોન્તિયા. પુરિમાયોતિ પુરેતરં ગચ્છન્તિયો. અઞ્ઞં મગ્ગં ગણ્હાતીતિ મગ્ગમૂળ્હત્તા, ન ઓહાતું, તસ્મા દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અનન્તરાયેન એકભાવો, ગામન્તરગમનાદીસુ અઞ્ઞતરતાપજ્જનં, આપદાય અભાવોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

તતિયસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુત્થસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૯૪. ચતુત્થે કારકગણસ્સાતિ ઉક્ખેપનીયકમ્મકારકગણસ્સ. તેચત્તાલીસપ્પભેદં વત્તં ખન્ધકે આવિ ભવિસ્સતિ. નેત્થારવત્તેતિ નિત્થરણહેતુમ્હિ ¶ વત્તે. સેસં ઉત્તાનમેવ. ધમ્મેન કમ્મેન ઉક્ખિત્તતા, અઞ્ઞત્ર અનુઞ્ઞાતકારણા ઓસારણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ચતુત્થસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પઞ્ચમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૦૧. પઞ્ચમે ¶ એતં ન વુત્તન્તિ ‘‘ભિક્ખુનિયા અવસ્સુતભાવો દટ્ઠબ્બો’’તિ એતં નિયમનં ન વુત્તં. તન્તિ તં નિયમેત્વા અવચનં. પાળિયા સમેતીતિ ‘‘એકતો અવસ્સુતે’’તિ અવિસેસેત્વા વુત્તપાળિયા ‘‘અનવસ્સુતોતિ જાનન્તી પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ ઇમાય ચ પાળિયા સમેતિ. યદિ હિ પુગ્ગલસ્સ અવસ્સુતભાવો નપ્પમાણં, કિં ‘‘અનવસ્સુતોતિ જાનન્તી’’તિ ઇમિના વચનેન, ‘‘અનાપત્તિ ઉભતોઅનવસ્સુતા હોન્તિ, અનવસ્સુતા પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બં સિયા. ‘‘ઉભતોઅનવસ્સુતા હોન્તિ, અનવસ્સુતોતિ જાનન્તી પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ ઇમસ્સ ચ અનાપત્તિવારસ્સ અયમત્થો. ઉભો ચે અનવસ્સુતા, સબ્બથાપિ અનાપત્તિ. અથ ભિક્ખુની અનવસ્સુતા સમાના અવસ્સુતમ્પિ ‘‘અનવસ્સુતો’’તિ સઞ્ઞાય તસ્સ હત્થતો પટિગ્ગણ્હાતિ, એવમ્પિ અનાપત્તિ. અથ સયં અનવસ્સુતાપિ અઞ્ઞં અનવસ્સુતં વા અવસ્સુતં વા ‘‘અવસ્સુતો’’તિ જાનાતિ, દુક્કટમેવ. વુત્તઞ્હેતં અનન્તરસિક્ખાપદે ‘‘કિસ્સ ત્વં અય્યે ન પટિગ્ગણ્હાસીતિ. અવસ્સુતા અય્યેતિ. ત્વં પન અય્યે અવસ્સુતાતિ. નાહં અય્યે અવસ્સુતા’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉદકદન્તપોનતો અઞ્ઞં અજ્ઝોહરણીયં, ઉભતોઅવસ્સુતતા, સહત્થા ગહણં, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

પઞ્ચમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. છટ્ઠસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૦૫. છટ્ઠે પરિવારગાથાય અયમત્થો. ન દેતિ ન પટિગ્ગણ્હાતીતિ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૮૧) ન ઉય્યોજિકા દેતિ, નાપિ ઉય્યોજિતા તસ્સા હત્થતો ગણ્હાતિ ¶ . પટિગ્ગહો તેન ન વિજ્જતીતિ તેનેવ કારણેન ઉય્યોજિકાય હત્થતો ઉય્યોજિતાય પટિગ્ગહો ન વિજ્જતિ. આપજ્જતિ ગરુકન્તિ એવં સન્તેપિ અવસ્સુતસ્સ હત્થતો પિણ્ડગ્ગહણે ઉય્યોજેન્તી સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિં આપજ્જતિ. તઞ્ચ પરિભોગપચ્ચયાતિ તઞ્ચ પન આપત્તિં આપજ્જમાના તસ્સા ઉય્યોજિતાય પરિભોગપચ્ચયા આપજ્જતિ. તસ્સા હિ ભોજનપરિયોસાને ઉય્યોજિકાય સઙ્ઘાદિસેસો હોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. મનુસ્સપુરિસતા, અઞ્ઞત્ર અનુઞ્ઞાતકારણા ખાદનીયં ભોજનીયં ગહેત્વા ભુઞ્જાતિ ઉય્યોજના, તેન વચનેન ગહેત્વા ઇતરિસ્સા ભોજનપરિયોસાનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

છટ્ઠસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સત્તમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૦૯. સત્તમે ¶ કિન્નુમાવ સમણિયોતિ કિં નુ ઇમા એવ સમણિયો. તાસાહન્તિ તાસં અહં. સેસં ઉત્તાનમેવ.

સત્તમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. નવમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૨૧. નવમે વજ્જપ્પટિચ્છાદિકાતિ ખુદ્દાનુખુદ્દકવજ્જસ્સ પટિચ્છાદિકા. સમનુભાસનકમ્મકાલે ચેત્થ દ્વે તિસ્સો એકતો સમનુભાસિતબ્બા.

નવમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે સઙ્ઘાદિસેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. નિસ્સગ્ગિયકણ્ડં (ભિક્ખુનીવિભઙ્ગવણ્ણના)

૭૩૩. નિસ્સગ્ગિયેસુ ¶ ¶ પઠમં ઉત્તાનમેવ.

૭૪૦. દુતિયે ‘‘અય્યાય દમ્મીતિ એવં પટિલદ્ધન્તિ નિસ્સટ્ઠપટિલદ્ધં. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘નિસ્સટ્ઠં પટિલભિત્વાપિ યથાદાનેયેવ ઉપનેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. યથાદાનેયેવ ઉપનેતબ્બન્તિ યથા દાયકેન દિન્નં, તથા ઉપનેતબ્બં, અકાલચીવરપક્ખેયેવ ઠપેતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્થ ચ ભાજાપિતાય લદ્ધચીવરમેવ નિસ્સગ્ગિયં હોતિ, તં વિનયકમ્મં કત્વાપિ અત્તના ન લભતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અકાલચીવરતા, તથાસઞ્ઞિતા, કાલચીવરન્તિ અધિટ્ઠાય લેસેન ભાજાપનં, પટિલાભોતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

૭૪૩. તતિયે મેતન્તિ મે એતં. સકસઞ્ઞાય ગહિતત્તા પાચિત્તિયં દુક્કટઞ્ચ વુત્તં. ઇતરથા ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બં. ઉપસમ્પન્નતા, પરિવત્તિતચીવરસ્સ વિકપ્પનુપગતા, સકસઞ્ઞાય અચ્છિન્દનં વા અચ્છિન્દાપનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૭૪૮-૭૫૨. ચતુત્થે આહટસપ્પિં દત્વાતિ અત્તનો દત્વા. યમકં પચિતબ્બન્તિ સપ્પિઞ્ચ તેલઞ્ચ એકતો કત્વા પચિતબ્બં. લેસેન ગહેતુકામતા, અઞ્ઞસ્સ વિઞ્ઞાપનં, પટિલાભોતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૭૫૩. પઞ્ચમે સાતિ થુલ્લનન્દા. અયન્તિ અયં સિક્ખમાના. ચેતાપેત્વાતિ જાનાપેત્વા ઇચ્ચેવ અત્થોતિ ઇધ વુત્તં, માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. અઞ્ઞચેતાપનસિક્ખાપદવણ્ણના) પન ‘‘અઞ્ઞં ચેતાપેત્વાતિ અત્તનો કપ્પિયભણ્ડેન ઇદં નામ આહરાતિ અઞ્ઞં પરિવત્તાપેત્વા’’તિ વુત્તં, તસ્મા ‘‘ચેતાપેત્વા’’તિ ઇમસ્સ પરિવત્તાપેત્વાતિપિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અઞ્ઞં ચેતાપેય્યાતિ ‘‘એવં મે ઇદં દત્વા અઞ્ઞમ્પિ આહરિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાના ‘‘ન મે ઇમિના અત્થો, ઇદં નામ મે આહરા’’તિ તતો અઞ્ઞં ચેતાપેય્ય.

૭૫૮. છટ્ઠે ¶ ¶ ધમ્મકિચ્ચન્તિ પુઞ્ઞકમ્મં. પાવારિકસ્સાતિ દુસ્સવાણિજકસ્સ. યાય ચેતાપિતં, તસ્સાયેવ નિસ્સગ્ગિયં નિસ્સટ્ઠપટિલાભો ચ, તસ્મા તાય ભિક્ખુનિયા નિસ્સટ્ઠં પટિલભિત્વા યથાદાને ઉપનેતબ્બં, ન અત્તના ગહેતબ્બં. અઞ્ઞસ્સત્થાયાતિ ચીવરાદીસુ અઞ્ઞતરસ્સત્થાય. અઞ્ઞુદ્દિસિકેનાતિ પુરિમસ્સેવત્થદીપનં. પરિક્ખારેનાતિ કપ્પિયભણ્ડેન.

૭૬૪. સત્તમે સયં યાચિતકેનાતિ સયં યાચિતકેનાપીતિ અત્થો. તેનેવ પાળિયં ‘‘તેન ચ પરિક્ખારેન સયમ્પિ યાચિત્વા’’તિ વુત્તં, તતોયેવ માતિકાટ્ઠકથાયં ‘‘સઞ્ઞાચિકેનાતિ સયં યાચિતકેનાપી’’તિ અત્થો વુત્તો.

૭૬૮-૭૭૩. અટ્ઠમનવમદસમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૭૮૪. એકાદસમે યસ્મા પવારિતટ્ઠાને વિઞ્ઞત્તિ નામ ન પટિસેધેતબ્બા, તસ્મા ભગવા ધમ્મનિમન્તનવસેન પવારિતટ્ઠાને ‘‘વદેય્યાસિ યેનત્થો’’તિ વુત્તાય ‘‘ચતુક્કંસપરમં વિઞ્ઞાપેતબ્બ’’ન્તિ પરિચ્છેદં દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બં. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. ગરુપાવુરણસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘ચેતાપેતબ્બન્તિ ઠપેત્વા સહધમ્મિકે ચ ઞાતકપવારિતે ચ અઞ્ઞેન કિસ્મિઞ્ચિદેવ ગુણે પરિતુટ્ઠેન વદેય્યાસિ યેનત્થોતિ વુત્તાય વિઞ્ઞાપેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. પાચિત્તિયકણ્ડં (ભિક્ખુનીવિભઙ્ગવણ્ણના)

૭૯૩-૭૯૭. પાચિત્તિયેસુ ¶ ¶ લસુણવગ્ગસ્સ પઠમે જાતિં સરતીતિ જાતિસ્સરો. સભાવેનેવાતિ સૂપસમ્પાકાદિં વિનાવ. બદરસાળવં નામ બદરફલાનિ સુક્ખાપેત્વા ચુણ્ણેત્વા કત્તબ્બા ખાદનીયવિકતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. આમકલસુણઞ્ચેવ અજ્ઝોહરણઞ્ચાતિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૭૯૮-૮૦૨. દુતિયતતિયચતુત્થાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૮૧૨. પઞ્ચમે દ્વિન્નં પબ્બાનં ઉપરીતિ એત્થ દ્વિન્નં અઙ્ગુલીનં સહ પવેસને એકેકાય અઙ્ગુલિયા એકેકં પબ્બં કત્વા દ્વિન્નં પબ્બાનં ઉપરિ. એકઙ્ગુલિપવેસને દ્વિન્નં પબ્બાનં ઉપરિ ન વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. મહાપચ્ચરિયમ્પિ અયમેવ નયો દસ્સિતો. ઉદકસુદ્ધિપચ્ચયેન પન સતિપિ ફસ્સસાદિયને યથાવુત્તપરિચ્છેદે અનાપત્તિ.

૮૧૫-૮૧૭. છટ્ઠે આસુમ્ભિત્વાતિ પાતેત્વા. દધિમત્થૂતિ દધિમણ્ડં દધિમ્હિ પસન્નોદકં. ભુઞ્જન્તસ્સ ભિક્ખુનો હત્થપાસે ઠાનં, પાનીયસ્સ વા વિધૂપનસ્સ વા ગહણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૮૨૨. સત્તમે ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ ઇદં પુબ્બપયોગદુક્કટસ્સ નિદસ્સનમત્તન્તિ આહ ‘‘ન કેવલં પટિગ્ગહણેયેવ હોતી’’તિઆદિ. પમાણન્તિ પાચિત્તિયાપત્તિયા પમાણં. ઇમેહિયેવ દ્વીહિ પાચિત્તિયં હોતિ, નાઞ્ઞેહિ ભજ્જનાદીહીતિ અત્થો. વુત્તમેવત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘તસ્મા’’તિઆદિમાહ. તં પુબ્બાપરવિરુદ્ધન્તિ પુનપિ વુત્તન્તિ વુત્તવાદં સન્ધાયાહ. અઞ્ઞાય વિઞ્ઞત્તિયા લદ્ધમ્પિ હિ અનાણત્તિયા વિઞ્ઞત્તિયા ઇમિસ્સા ¶ અવિઞ્ઞત્તિયા લદ્ધપક્ખં ભજતિ, તસ્મા હેટ્ઠા અવિઞ્ઞત્તિયા લદ્ધે કરણકારાપનેસુ વિસેસં અવત્વા ઇધ વિસેસવચનં પુબ્બાપરવિરુદ્ધં. યદિ ચેત્થ કરણે પાચિત્તિયં, કારાપનેપિ પાચિત્તિયેનેવ ભવિતબ્બં. અથ કારાપને દુક્કટં, કરણેપિ દુક્કટેનેવ ભવિતબ્બં. ન હિ કરણે વા કારાપને વા વિસેસો અત્થિ, તસ્મા અઞ્ઞાય વિઞ્ઞત્તિયા ¶ લદ્ધં સયં ભજ્જનાદીનિ કત્વાપિ કારાપેત્વાપિ ભુઞ્જન્તિયા દુક્કટમેવાતિ ઇદમેત્થ સન્નિટ્ઠાનં. અવિસેસેન વુત્તન્તિ કરણકારાપનાનં સામઞ્ઞતો વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. સત્તન્નં ધઞ્ઞાનં અઞ્ઞતરસ્સ વિઞ્ઞાપનં વા વિઞ્ઞાપાપનં વા, પટિલાભો, ભજ્જનાદીનિ કત્વા વા કારેત્વા વા અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૮૨૪. અટ્ઠમે નિબ્બિટ્ઠોતિ પતિટ્ઠાપિતો. કેણીતિ રઞ્ઞો દાતબ્બસ્સ આયસ્સેતં અધિવચનં. ઠાનન્તરન્તિ ગામજનપદાદિઠાનન્તરં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉચ્ચારાદિભાવો, અનવલોકનં, વળઞ્જનટ્ઠાનં, તિરોકુટ્ટપાકારતા, છડ્ડનં વા છડ્ડાપનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

૮૩૦. નવમે સબ્બેસન્તિ ભિક્ખુસ્સ ભિક્ખુનિયા ચ. ઇધ ખેત્તપાલકા આરામાદિગોપકા ચ સામિકા એવ.

૮૩૬. દસમે એકપયોગેનાતિ એકદિસાવલોકનપયોગેન. તેસંયેવાતિ યેસં નચ્ચં પસ્સતિ. કિઞ્ચાપિ સયં નચ્ચનાદીસુ પાચિત્તિયં પાળિયં ન વુત્તં, તથાપિ અટ્ઠકથાપમાણેન ગહેતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘સબ્બઅટ્ઠકથાસુ વુત્ત’’ન્તિ આહ. ‘‘આરામે ઠત્વાતિ ન કેવલં ઠત્વા, તતો તતો ગન્ત્વાપિ સબ્બિરિયાપથેહિ લભતિ, ‘આરામે ઠિતા’તિ પન આરામપરિયાપન્નભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. ઇતરથા નિસિન્નાપિ ન લભેય્યા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. નચ્ચાદીનં અઞ્ઞતરતા, અઞ્ઞત્ર અનુઞ્ઞાતકારણા ગમનં, દસ્સનં વા સવનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૮૪૧. અન્ધકારવગ્ગસ્સ પઠમે દાને વા પૂજાય વાતિ દાનનિમિત્તં વા પૂજાનિમિત્તં વા. ¶ મન્તેતીતિ કથેતિ. રત્તન્ધકારતા, પુરિસસ્સ હત્થપાસે ઠાનં વા સલ્લપનં વા, સહાયાભાવો, રહોપેક્ખતાતિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

૮૪૨-૮૪૬. દુતિયતતિયચતુત્થાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૮૫૬-૮૫૭. પઞ્ચમે ¶ અનોવસ્સકં અતિક્કામેન્તિયાતિ છન્નસ્સ અન્તો નિસીદિત્વા પક્કમન્તિં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘ઉપચારો દ્વાદસહત્થો’’તિ વદન્તિ. પલ્લઙ્કસ્સ અનોકાસેતિ ઊરુબદ્ધાસનસ્સ અનોકાસે અપ્પહોન્તે. પુરેભત્તતા, અન્તરઘરે નિસજ્જા, આસનસ્સ પલ્લઙ્કોકાસતા, અઞ્ઞત્ર અનુઞ્ઞાતકારણા અનાપુચ્છનં, વુત્તપરિચ્છેદાતિક્કમોતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

૮૫૯-૮૬૪. છટ્ઠસત્તમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૮૮૩-૮૮૭. નગ્ગવગ્ગસ્સ પઠમદુતિયાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૮૯૩. તતિયે વિસિબ્બેત્વાતિ દુસ્સિબ્બિતં પુન સિબ્બનત્થાય વિસિબ્બેત્વા વિજટેત્વા. અઞ્ઞત્ર ચતૂહપઞ્ચાહાતિ વિસિબ્બિતદિવસતો પઞ્ચ દિવસે અતિક્કમિત્વા. નિવાસનપાવુરણૂપગચીવરતા, ઉપસમ્પન્નાય સન્તકતા, સિબ્બનત્થાય વિસિબ્બનં વા વિસિબ્બાપનં વા, અઞ્ઞત્ર અનુઞ્ઞાતકારણા પઞ્ચાહાતિક્કમો, ધુરનિક્ખેપોતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

૮૯૮. ચતુત્થે પઞ્ચન્નં ચીવરાનન્તિ તિચીવરં ઉદકસાટિકા સઙ્કચ્ચિકાતિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં ચીવરાનં. પઞ્ચન્નં ચીવરાનં અઞ્ઞતરતા, પઞ્ચાહાતિક્કમો, અનુઞ્ઞાતકારણાભાવો, અપરિવત્તનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

૯૦૭. છટ્ઠે ¶ ચીવરલાભન્તિ લભિતબ્બચીવરં. વિકપ્પનુપગપચ્છિમતા, સઙ્ઘસ્સ પરિણતભાવો, વિના આનિસંસદસ્સનેન અન્તરાયકરણન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૯૧૬. અટ્ઠમે ¶ કુમ્ભથૂણં નામ કુમ્ભસદ્દો, તેન ચરન્તિ કીળન્તિ, તં વા સિપ્પં એતેસન્તિ કુમ્ભથૂણિકા. તેનાહ ‘‘ઘટકેન કીળનકા’’તિ. દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૩) પન ‘‘કુમ્ભથૂણં નામ ચતુરસ્સઅમ્બણકતાળ’’ન્તિ વુત્તં. ચતુરસ્સઅમ્બણકતાળં નામ રુક્ખસારદન્તાદીસુ યેન કેનચિ ચતુરસ્સઅમ્બણં કત્વા ચતૂસુ પસ્સેસુ ચમ્મેન ઓનન્ધિત્વા કતવાદિતભણ્ડં. બિમ્બિસકન્તિપિ તસ્સેવ વેવચનં, તં વાદેન્તિ, તં વા સિપ્પં એતેસન્તિ કુમ્ભથૂણિકા. તેનાહ ‘‘બિમ્બિસકવાદકાતિપિ વદન્તી’’તિ. સમણચીવરતા, ઠપેત્વા સહધમ્મિકે માતાપિતરો ચ અઞ્ઞેસં દાનં, અતાવકાલિકતાતિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૯૨૭. દસમે ધમ્મિકં કથિનુદ્ધારન્તિ સબ્બાસં ભિક્ખુનીનં અકાલચીવરં દાતુકામેન ઉપાસકેન યત્તકો અત્થારમૂલકો આનિસંસો, તતો અધિકં વા સમકં વા દત્વા યાચિતકેન સમગ્ગેન ભિક્ખુનિસઙ્ઘેન યં કથિનં ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન અન્તરા ઉદ્ધરીયતિ, તસ્સ સો ઉદ્ધારો ધમ્મિકોતિ વુચ્ચતિ, એવરૂપં કથિનુદ્ધારન્તિ અત્થો. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

૯૩૨. તુવટ્ટવગ્ગે સબ્બં ઉત્તાનમેવ.

૯૭૮. ચિત્તાગારવગ્ગસ્સ પઠમે કીળનઉપવનન્તિ અન્તોનગરે ઠિતં સન્ધાય વુત્તં, કીળનુય્યાનન્તિ બહિનગરે ઠિતં સન્ધાય. પાટેક્કા આપત્તિયોતિ ગીવાય પરિવટ્ટનપ્પયોગગણનાય આપત્તિયો, ન ઉમ્મીલનગણનાય. ‘‘અજ્ઝારામે રાજાગારાદીનિ કરોન્તિ ¶ , તાનિ પસ્સન્તિયા અનાપત્તી’’તિ વચનતો ‘‘અન્તોઆરામે તત્થ તત્થ ગન્ત્વા નચ્ચાદીનિ પસ્સિતું લભતી’’તિપિ સિદ્ધં.

૯૮૨. દુતિયાદીનિ ¶ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૧૦૧૫. નવમે હત્થિઆદીસુ સિપ્પ-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો, તથા આથબ્બણાદીસુ મન્ત-સદ્દો. તત્થ આથબ્બણમન્તો નામ આથબ્બણવેદવિહિતો પરૂપઘાતકરો મન્તો, ખીલનમન્તો નામ દારુસારખીલં મન્તેત્વા પથવિયં પવેસેત્વા મારણમન્તો, અગદપ્પયોગો વિસયોજનં. નાગમણ્ડલન્તિ સપ્પાનં પવેસનિવારણત્થં મણ્ડલબદ્ધમન્તો.

ચિત્તાગારવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૨૧. આરામવગ્ગે સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૦૬૭. ગબ્ભિનિવગ્ગેપિ સબ્બં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

૧૧૧૯. કુમારિભૂતવગ્ગસ્સ પઠમે સબ્બપઠમા દ્વે મહાસિક્ખમાનાતિ ગબ્ભિનિવગ્ગે સબ્બપઠમં વુત્તા દ્વે સિક્ખમાના. સિક્ખમાના ઇચ્ચેવ વત્તબ્બાતિ સમ્મુતિકમ્માદીસુ એવં વત્તબ્બા. ગિહિગતાતિ વા કુમારિભૂતાતિ વા ન વત્તબ્બાતિ સચે વદન્તિ, કમ્મં કુપ્પતીતિ અધિપ્પાયો. ઇતો પરં નવમપરિયોસાનં ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૧૬૩. દસમે અપુબ્બસમુટ્ઠાનસીસન્તિ પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાનાદીસુ તેરસસુ સમુટ્ઠાનેસુ અનનુઞ્ઞાતસમુટ્ઠાનં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ ઇતો પુબ્બે તાદિસસ્સ સમુટ્ઠાનસીસસ્સ અનાગતત્તા ‘‘અપુબ્બસમુટ્ઠાનસીસ’’ન્તિ વુત્તં.

૧૧૬૬. એકાદસમાદીનિ ¶ ઉત્તાનત્થાનેવ.

કુમારિભૂતવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૧૪. છત્તુપાહનવગ્ગસ્સ ¶ એકાદસમે ઉપચારં સન્ધાયાતિ સમન્તા દ્વાદસહત્થુપચારં સન્ધાય. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.

છત્તુપાહનવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ગિરગ્ગસમજ્જાદીનિ અચિત્તકાનિ લોકવજ્જાનીતિ વુત્તત્તા નચ્ચન્તિ વા વણ્ણકન્તિ વા અજાનિત્વાવ પસ્સન્તિયા વા નહાયન્તિયા વા આપત્તિસમ્ભવતો વત્થુઅજાનનચિત્તેન અચિત્તકાનિ, નચ્ચન્તિ વા વણ્ણકન્તિ વા જાનિત્વા પસ્સન્તિયા વા નહાયન્તિયા વા અકુસલેનેવ આપજ્જનતો લોકવજ્જાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. ચોરીવુટ્ઠાપનાદીનિ ચોરીતિઆદિના વત્થું જાનિત્વા કરણે એવ આપત્તિસમ્ભવતો સચિત્તકાનિ, ઉપસમ્પદાદીનં એકન્તઅકુસલચિત્તેનેવ અકત્તબ્બત્તા પણ્ણત્તિવજ્જાનિ. ‘‘ઇધ સચિત્તકાચિત્તકતા પણ્ણત્તિજાનનાજાનનતાય અગ્ગહેત્વા વત્થુજાનનાજાનનતાય ગહેતબ્બા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે ખુદ્દકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પાટિદેસનીયકણ્ડં (ભિક્ખુનીવિભઙ્ગવણ્ણના)

૧૨૨૮. પાટિદેસનીયા ¶ ¶ નામ યે અટ્ઠ ધમ્મા સઙ્ખેપેનેવ સઙ્ગહં આરુળ્હાતિ સમ્બન્ધો. પાળિવિનિમુત્તકેસૂતિ પાળિયં અનાગતેસુ સપ્પિઆદીસુ.

પાટિદેસનીયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

યે પન પઞ્ચસત્તતિ સેખિયા ધમ્મા ઉદ્દિટ્ઠા, યે ચ તેસં અનન્તરા સત્તાધિકરણવ્હયા ધમ્મા ઉદ્દિટ્ઠાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ તેસન્તિ તેસં સેખિયાનં. સત્તાધિકરણવ્હયાતિ સત્તાધિકરણસમથસઙ્ખાતા. તં અત્થવિનિચ્છયં તાદિસંયેવ યસ્મા વિદૂ વદન્તીતિ અત્થો.

યથા નિટ્ઠિતાતિ સમ્બન્ધો. સબ્બાસવપહં મગ્ગન્તિ સબ્બાસવવિઘાતકં અરહત્તમગ્ગં પત્વા સસન્તાને ઉપ્પાદેત્વા. પસ્સન્તુ નિબ્બુતિન્તિ મગ્ગઞાણલોચનેન નિબ્બાનં સચ્છિકરોન્તુ, પપ્પોન્તૂતિ વા પાઠો. તત્થ નિબ્બુતિન્તિ ખન્ધપરિનિબ્બાનં ગહેતબ્બં.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય સારત્થદીપનિયં.

ભિક્ખુનીવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઉભતોવિભઙ્ગટ્ઠકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ઇદાનિ ¶ ¶ ઉભતોવિભઙ્ગાનન્તરં સઙ્ગહમારોપિતસ્સ મહાવગ્ગચૂળવગ્ગસઙ્ગહિતસ્સ ખન્ધકસ્સ અત્થસંવણ્ણનં આરભિતુકામો ‘‘ઉભિન્નં પાતિમોક્ખાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઉભિન્નં પાતિમોક્ખાનન્તિ ઉભિન્નં પાતિમોક્ખવિભઙ્ગાનં. પાતિમોક્ખગ્ગહણેન હેત્થ તેસં વિભઙ્ગો અભેદેન ગહિતો. યં ખન્ધકં સઙ્ગાયિંસૂતિ સમ્બન્ધો. ખન્ધાનં સમૂહો ખન્ધકો, ખન્ધાનં વા પકાસનતો દીપનતો ખન્ધકો. ‘‘ખન્ધા’’તિ ચેત્થ પબ્બજ્જુપસમ્પદાદિવિનયકમ્મસઙ્ખાતા ચારિત્તવારિત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતા ચ પઞ્ઞત્તિયો અધિપ્પેતા. પબ્બજ્જાદીનિ હિ ભગવતા પઞ્ઞત્તત્તા ‘‘પઞ્ઞત્તિયો’’તિ વુચ્ચન્તિ. પઞ્ઞત્તિયઞ્ચ ખન્ધસદ્દો દિસ્સતિ ‘‘દારુક્ખન્ધો અગ્ગિક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ વિય. અપિચ ભાગરાસટ્ઠતાપેત્થ યુજ્જતિયેવ તાસં પઞ્ઞત્તીનં ભાગતો રાસિતો ચ વિભત્તત્તા. ખન્ધકોવિદાતિ પઞ્ઞત્તિભાગરાસટ્ઠવસેન ખન્ધટ્ઠે કોવિદા.

પદભાજનીયે ¶ યેસં પદાનં અત્થા યેહિ અટ્ઠકથાનયેહિ પકાસિતાતિ યોજેતબ્બં. તે ચે પુન વદેય્યામાતિ તે ચે અટ્ઠકથાનયે પુનપિ વદેય્યામ. અથ વા પદભાજનીયે યેસં પદાનં યે અત્થા હેટ્ઠા પકાસિતા, તે ચે અત્થે પુન વદેય્યામાતિ યોજેતબ્બં. ઇમસ્મિં પક્ખે હિ-સદ્દો પદપૂરણે દટ્ઠબ્બો. પરિયોસાનન્તિ સંવણ્ણનાપરિયોસાનં. ઉત્તાના ચેવ યે અત્થાતિ યે અત્થા પુબ્બે અપકાસિતાપિ ઉત્તાના અગમ્ભીરા.

૧. વિસેસકારણં નત્થીતિ ‘‘યેન સમયેન આયસ્મતો સારિપુત્તત્થેરસ્સ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ, તેન ¶ સમયેના’’તિઆદિના વુત્તકારણં વિય ઇધ વિસેસકારણં નત્થિ. અયમભિલાપોતિ ‘‘તેન સમયેના’’તિ અયમભિલાપો. કિં પનેતસ્સ વચને પયોજનન્તિ યદિ વિસેસકારણં નત્થિ, એતસ્સ વચને કિં પયોજનન્તિ અધિપ્પાયો. નિદાનદસ્સનં પયોજનન્તિ યોજેતબ્બં. તમેવ વિભાવેતું ‘‘યા હિ ભગવતા’’તિઆદિ વુત્તં.

મહાવેલા વિય મહાવેલા, વિપુલવાલુકપુઞ્જતાય મહન્તો વેલાતટો વિયાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘મહન્તે વાલિકરાસિમ્હીતિ અત્થો’’તિ. ઉરુ મરુ સિકતા વાલુકા વણ્ણુ વાલિકાતિ ઇમે સદ્દા સમાનત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. તેનાહ ‘‘ઉરૂતિ વાલિકા વુચ્ચતી’’તિ.

યસ્મા સુત્તન્તપાળીનં, અત્થો સઙ્ખેપવણ્ણિતો;

તસ્મા મયં કરિસ્સામ, તાસં અત્થસ્સ દીપનં.

નજ્જાતિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૧) નદતિ સન્દતીતિ નદી, તસ્સા નજ્જા, નદિયા નિન્નગાયાતિ અત્થો. નેરઞ્જરાયાતિ ‘‘નેલઞ્જલાયા’’તિ વત્તબ્બે લ-કારસ્સ ર-કારં કત્વા ‘‘નેરઞ્જરાયા’’તિ વુત્તં, કદ્દમસેવાલપણકાદિદોસરહિતસલિલાયાતિ અત્થો. કેચિ ‘‘નીલંજલાયાતિ વત્તબ્બે નેરઞ્જરાયાતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, નામમેવ વા એતં તસ્સા નદિયાતિ વેદિતબ્બં. તસ્સા નદિયા તીરે યત્થ ભગવા વિહાસિ, તં દસ્સેતું ‘‘બોધિરુક્ખમૂલે’’તિ વુત્તં. ‘‘બોધિ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણ’’ન્તિ (ચૂળવ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧) એત્થ મગ્ગઞાણં બોધીતિ વુત્તં, ‘‘પપ્પોતિ બોધિં વરભૂરિમેધસો’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૧૭) એત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તદુભયમ્પિ બોધિં ભગવા એત્થ પત્તોતિ રુક્ખોપિ ‘‘બોધિરુક્ખો’’ત્વેવ નામં લભિ. અથ વા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે બુજ્ઝતીતિ ભગવા બોધિ. તેન બુજ્ઝન્તેન સન્નિસ્સિતત્તા સો રુક્ખો ¶ ‘‘બોધિરુક્ખો’’તિ નામં લભિ. અટ્ઠકથાયં પન એકદેસેનેવ અત્થં દસ્સેતું ‘‘બોધિ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. મૂલેતિ સમીપે. પઠમાભિસમ્બુદ્ધોતિ અનુનાસિકલોપેનાયં નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘પઠમં અભિસમ્બુદ્ધો’’તિ. પઠમન્તિ ચ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, તસ્મા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા સબ્બપઠમં બોધિરુક્ખમૂલે વિહરતીતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો.

અથ ¶ ખો ભગવાતિ એત્થ અથાતિ તસ્મિં સમયેતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો અનેકત્થત્તા નિપાતાનં, યસ્મિં સમયે અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા બોધિરુક્ખમૂલે વિહરતિ, તસ્મિં સમયેતિ અત્થો. તેનેવ ઉદાનપાળિયં (ઉદા. ૨) ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નો હોતિ વિમુત્તિસુખપટિસંવેદી’’તિ વુત્તં. અથાતિ વા પચ્છાતિ ઇમસ્મિં અત્થે નિપાતો, તસ્મા અભિસમ્બોધિતો પચ્છાતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. ખોતિ પદપૂરણે નિપાતો. સત્ત અહાનિ સત્તાહં. અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં. યસ્મા ભગવા તં સત્તાહં નિરન્તરતાય અચ્ચન્તમેવ ફલસમાપત્તિસુખેન વિહાસિ, તસ્મા ‘‘સત્તાહ’’ન્તિ અચ્ચન્તસંયોગવસેન ઉપયોગવચનં વુત્તં. એકપલ્લઙ્કેનાતિ વિસાખપુણ્ણમાય અનત્થઙ્ગતેયેવ સૂરિયે અપરાજિતપલ્લઙ્કવસેન વજિરાસને નિસિન્નકાલતો પટ્ઠાય સકિમ્પિ અનુટ્ઠહિત્વા યથાભુજિતેન એકેનેવ પલ્લઙ્કેન.

વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ એત્થ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તીસુ પઞ્ચસુ પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિસઙ્ખાતા ભગવતો ફલવિમુત્તિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘વિમુત્તિસુખં ફલસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદયમાનો’’તિ. વિમુત્તીતિ ચ ઉપક્કિલેસેહિ પટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન ચિત્તસ્સ વિમુત્તભાવો, ચિત્તમેવ વા તથા વિમુત્તં વેદિતબ્બં. તાય વિમુત્તિયા જાતં, સમ્પયુત્તં વા સુખં વિમુત્તિસુખં. ‘‘યાયં, ભન્તે, ઉપેક્ખા સન્તે સુખે વુત્તા ભગવતા’’તિ (મ. નિ. ૨.૮૮) વચનતો ઉપેક્ખાપિ ચેત્થ સુખમિચ્ચેવ વેદિતબ્બા. તથા હિ વુત્તં સમ્મોહવિનોદનિયં (વિભ. અટ્ઠ. ૨૩૨) ‘‘ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા’’તિ. ભગવા હિ ચતુત્થજ્ઝાનિકં અરહત્તફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, ન ઇતરં. અથ વા ‘‘તેસં વૂપસમો સુખો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૨૧, ૨૭૨) યથા સઙ્ખારદુક્ખવૂપસમો ‘‘સુખો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં સકલકિલેસદુક્ખૂપસમભાવતો અગ્ગફલે લબ્ભમાના પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિ એવ ઇધ ‘‘સુખ’’ન્તિ વેદિતબ્બા.

અથાતિ અધિકારત્થે નિપાતો, ખોતિ પદપૂરણે. તેસુ અધિકારત્થેન ‘‘અથા’’તિ ઇમિના વિમુત્તિસુખપટિસંવેદનતો ¶ અઞ્ઞં અધિકારં દસ્સેતિ. કો પનેસોતિ? પટિચ્ચસમઉપ્પાદમનસિકારો. રત્તિયાતિ અવયવસમ્બન્ધે સામિવચનં. પઠમન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થે ઉપયોગવચનં ¶ . ભગવા હિ તસ્સા રત્તિયા સકલમ્પિ પઠમં યામં તેનેવ મનસિકારેન યુત્તો અહોસીતિ.

પચ્ચયાકારન્તિ અવિજ્જાદિપચ્ચયધમ્મં. પટિચ્ચાતિ પટિમુખં ગન્ત્વા, કારણસામગ્ગિં અપટિક્ખિપિત્વાતિ અત્થો. પટિમુખગમનઞ્ચ પચ્ચયસ્સ કારણસામગ્ગિયા અઙ્ગભાવેન ફલસ્સ ઉપ્પાદનમેવ. અપટિક્ખિપિત્વાતિ પન વિના તાય કારણસામગ્ગિયા અઙ્ગભાવં અગન્ત્વા સયમેવ ન ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. એતેન કારણબહુતા દસ્સિતા. અવિજ્જાદિએકેકહેતુસીસેન હિ હેતુસમૂહો નિદ્દિટ્ઠો. સહિતેતિ સમુદિતે, અવિનિબ્ભુત્તેતિ અત્થો. અવિજ્જાદિકો હિ પચ્ચયધમ્મો સહિતેયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં અવિનિબ્ભોગવુત્તિધમ્મે ઉપ્પાદેતિ. ઇમિના પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મબહુતા દસ્સિતા. ઉભયેનપિ ‘‘એકં ન એકતો’’તિઆદિનયો (વિભ. અટ્ઠ. ૨૨૬ સઙ્ખારપદનિદ્દેસ; વિસુદ્ધિ. ૨.૬૧૭) દીપિતો હોતિ. એકતો હિ કારણતો ન ઇધ કિઞ્ચિ એકં ફલમત્થિ, ન અનેકં, નાપિ અનેકેહિ કારણેહિ એકં, અનેકેહિ પન કારણેહિ અનેકમેવ હોતિ. તથા હિ અનેકેહિ ઉતુપથવીબીજસલિલસઙ્ખાતેહિ કારણેહિ અનેકમેવ રૂપગન્ધરસાદિઅઙ્કુરસઙ્ખાતં ફલમુપ્પજ્જમાનં દિસ્સતિ. યં પનેતં ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એકેકહેતુફલદીપનં કતં, તત્થ પયોજનં ન વિજ્જતિ.

ભગવા હિ કત્થચિ પધાનત્તા કત્થચિ પાકટત્તા કત્થચિ અસાધારણત્તા દેસનાવિલાસસ્સ ચ વેનેય્યાનઞ્ચ અનુરૂપતો એકમેવ હેતું વા ફલં વા દીપેતિ. ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિ હિ એકમેવ હેતું ફલઞ્ચાહ. ફસ્સો હિ વેદનાય પધાનહેતુ યથાફસ્સં વેદનાવવત્થાનતો. વેદના ચ ફસ્સસ્સ પધાનફલં યથાવેદનં ફસ્સવવત્થાનતો. ‘‘સેમ્હસમુટ્ઠાના આબાધા’’તિ (મહાનિ. ૫) પાકટત્તા એકં હેતું આહ. પાકટો હિ એત્થ સેમ્હો, ન કમ્માદયો. ‘‘યે કેચિ, ભિક્ખવે, અકુસલા ધમ્મા, સબ્બેતે અયોનિસોમનસિકારમૂલકા’’તિ અસાધારણત્તા એકં હેતું આહ. અસાધારણો હિ અયોનિસોમનસિકારો અકુસલાનં, સાધારણાનિ વત્થારમ્મણાદીનીતિ. તસ્મા અવિજ્જા તાવેત્થ વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ વત્થારમ્મણસહજાતધમ્માદીસુ સઙ્ખારકારણેસુ ‘‘અસ્સાદાનુપસ્સિનો તણ્હા પવડ્ઢતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૫૨) ચ ‘‘અવિજ્જાસમુદયા આસવસમુદયો’’તિ ¶ (મ. નિ. ૧.૧૦૪) ચ વચનતો અઞ્ઞેસમ્પિ તણ્હાદીનં સઙ્ખારહેતૂનં હેતૂતિ પધાનત્તા, ‘‘અવિદ્વા, ભિક્ખવે, અવિજ્જાગતો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતી’’તિ પાકટત્તા અસાધારણત્તા ચ સઙ્ખારાનં હેતુભાવેન દીપિતાતિ ¶ વેદિતબ્બા. એવં સબ્બત્થ એકેકહેતુફલદીપને યથાસમ્ભવં નયો નેતબ્બો. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘એકં ન એકતો ઇધ, નાનેકમનેકતોપિ નો એકં;

ફલમત્થિ અત્થિ પન એક-હેતુફલદીપને અત્થો’’તિ.

પચ્ચેતુમરહતીતિ પટિચ્ચો. યો હિ નં પચ્ચેતિ અભિસમેતિ, તસ્સ અચ્ચન્તમેવ દુક્ખવૂપસમાય સંવત્તતિ. સમ્મા સહ ચ ઉપ્પાદેતીતિ સમુપ્પાદો. પચ્ચયધમ્મો હિ અત્તનો ફલં ઉપ્પાદેન્તો સમ્પુણ્ણમેવ ઉપ્પાદેતિ, ન વિકલં. યે ચ ધમ્મે ઉપ્પાદેતિ, તે સબ્બે સહેવ ઉપ્પાદેતિ, ન એકેકં. ઇતિ પટિચ્ચો ચ સો સમુપ્પાદો ચાતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. વિત્થારોતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદપદવણ્ણનાપપઞ્ચો. મયમ્પિ તં અતિપપઞ્ચભયા ઇધ ન દસ્સયિસ્સામ, એવં પરતો વક્ખમાનમ્પિ વિત્થારં. અનુલોમપટિલોમન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો ‘‘વિસમં ચન્દિમસૂરિયા પરિવત્તન્તી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૭૦) વિય. સ્વેવાતિ સો એવ પચ્ચયાકારો. પુરિમનયેન વા વુત્તોતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન વુત્તો પચ્ચયાકારો. પવત્તિયાતિ સંસારપ્પવત્તિયા. મનસિ અકાસીતિ યો યો પચ્ચયધમ્મો યસ્સ યસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મસ્સ યથા યથા હેતુપચ્ચયાદિના પચ્ચયભાવેન પચ્ચયો હોતિ, તં સબ્બં અવિપરીતં અપરિહાપેત્વા અનવસેસતો પચ્ચવેક્ખણવસેન ચિત્તે અકાસીતિ અત્થો.

અવિજ્જાપચ્ચયાતિઆદીસુ (વિભ. અટ્ઠ. ૨૨૫; વિસુદ્ધિ. ૨.૫૮૬-૫૮૭; ઉદા. અટ્ઠ. ૧) અવિન્દિયં કાયદુચ્ચરિતાદિં વિન્દતીતિ અવિજ્જા, વિન્દિયં કાયસુચરિતાદિં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવં અવિદિતં કરોતીતિ અવિજ્જા, અન્તવિરહિતે સંસારે ભવાદીસુ સત્તે જવાપેતીતિ અવિજ્જા, અવિજ્જમાનેસુ જવતિ, વિજ્જમાનેસુ ન જવતીતિ અવિજ્જા, વિજ્જાપટિપક્ખાતિ વા અવિજ્જા. સા ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના ચતુબ્બિધા વેદિતબ્બા. પટિચ્ચ નં ન વિના ફલં એતિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચાતિ પચ્ચયો, ઉપકારટ્ઠો વા પચ્ચયો. અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો ¶ , તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા. સઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા, લોકિયા કુસલાકુસલચેતના. તે પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનેઞ્ચાભિસઙ્ખારવસેન તિવિધા વેદિતબ્બા. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં, તં લોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણવસેન બાત્તિંસવિધં. નમતીતિ નામં, વેદનાદિક્ખન્ધત્તયં. રુપ્પતીતિ રૂપં, ભૂતરૂપં ચક્ખાદિઉપાદારૂપઞ્ચ. આયતન્તિ, આયતઞ્ચ સંસારદુક્ખં નયતીતિ આયતનં ¶ . ફુસતીતિ ફસ્સો. વેદયતીતિ વેદના. ઇદમ્પિ દ્વયં દ્વારવસેન છબ્બિધં, વિપાકવસેન ગહણે બાત્તિંસવિધં. તસ્સતિ પરિતસ્સતીતિ તણ્હા, સા કામતણ્હાદિવસેન સઙ્ખેપતો તિવિધા, વિત્થારતો અટ્ઠસતવિધા ચ. ઉપાદિયતીતિ ઉપાદાનં, તં કામુપાદાનાદિવસએન ચતુબ્બિધં.

ભવતિ ભાવયતિ ચાતિ ભવો, સો કમ્મોપપત્તિભેદતો દુવિધો. જનનં જાતિ. જીરણં જરા. મરન્તિ તેનાતિ મરણં. સોચનં સોકો. પરિદેવનં પરિદેવો. દુક્ખયતીતિ દુક્ખં. ઉપ્પાદટ્ઠિતિવસેન દ્વેધા ખનતીતિ વા દુક્ખં. દુમ્મનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. ભુસો આયાસો ઉપાયાસો. સમ્ભવન્તીતિ નિબ્બત્તન્તિ. ન કેવલઞ્ચ સોકાદીહેવ, અથ ખો સબ્બપદેહિ ‘‘સમ્ભવન્તી’’તિ પદસ્સ યોજના કાતબ્બા. એવઞ્હિ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તીતિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નવવત્થાનં દસ્સિતં હોતિ. તેનેવાહ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તીતિ ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો’’તિ. એવમેતસ્સ…પે… સમુદયો હોતીતિ એત્થ પન અયમત્થો. એવન્તિ નિદ્દિટ્ઠનયનિદસ્સનં. તેન અવિજ્જાદીહેવ કારણેહિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદીહીતિ દસ્સેતિ. એતસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ. કેવલસ્સાતિ અસમ્મિસ્સસ્સ, સકલસ્સ વા. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ દુક્ખસમૂહસ્સ, ન સત્તસ્સ નાપિ સુભસુખાદીનં. સમુદયો હોતીતિ નિબ્બત્તિ સમ્ભવતિ.

અચ્ચન્તમેવ સઙ્ખારેહિ વિરજ્જતિ એતેનાતિ વિરાગો, અરિયમગ્ગોતિ આહ ‘‘વિરાગસઙ્ખાતેન મગ્ગેના’’તિ. અસેસં નિરોધા અસેસનિરોધા, અસેસેત્વા નિસ્સેસેત્વા નિરોધા સમુચ્છિન્દના અનુસયપ્પહાનવસેન અગ્ગમગ્ગેન અવિજ્જાય અચ્ચન્તસમુગ્ઘાતતોતિ અત્થો. યદિપિ હેટ્ઠિમમગ્ગેહિપિ પહીયમાના અવિજ્જા અચ્ચન્તસમુગ્ઘાતવસેનેવ પહીયતિ, તથાપિ ન અનવસેસતો પહીયતિ. અપાયગમનીયા હિ અવિજ્જા પઠમમગ્ગેન પહીયતિ, તથા સકિદેવ ઇમસ્મિં લોકે સબ્બત્થ ચ અનરિયભૂમિયં ઉપપત્તિયા પચ્ચયભૂતા અવિજ્જા યથાક્કમં દુતિયતતિયમગ્ગેહિ પહીયતિ, ન ઇતરાતિ, અરહત્તમગ્ગેનેવ પન સા અનવસેસં ¶ પહીયતીતિ. અનુપ્પાદનિરોધો હોતીતિ સબ્બેસં સઙ્ખારાનં અનવસેસં અનુપ્પાદનિરોધો હોતિ. હેટ્ઠિમેન હિ મગ્ગત્તયેન કેચિ સઙ્ખારા નિરુજ્ઝન્તિ, કેચિ ન નિરુજ્ઝન્તિ અવિજ્જાય સાવસેસનિરોધા, અગ્ગમગ્ગેન પનસ્સા અનવસેસનિરોધા ન કેચિ સઙ્ખારા ન નિરુજ્ઝન્તીતિ. એવં નિરુદ્ધાનન્તિ એવં અનુપ્પાદનિરોધેન નિરુદ્ધાનં. કેવલ-સદ્દો નિરવસેસવાચકો ચ હોતિ ‘‘કેવલા અઙ્ગમગધા’’તિઆદીસુ. અસમ્મિસ્સવાચકો ચ ‘‘કેવલા સાલયો’’તિઆદીસુ. તસ્મા ઉભયથાપિ ¶ અત્થં વદતિ ‘‘સકલસ્સ, સુદ્ધસ્સ વા’’તિ. તત્થ સકલસ્સાતિ અનવસેસસ્સ સબ્બભવાદિગતસ્સ. સત્તવિરહિતસ્સાતિ પરપરિકપ્પિતજીવરહિતસ્સ.

અપિચેત્થ કિઞ્ચાપિ ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો, સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો’’તિ એત્તાવતાપિ સકલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ અનવસેસતો નિરોધો વુત્તો હોતિ, તથાપિ યથા અનુલોમે યસ્સ યસ્સ પચ્ચયધમ્મસ્સ અત્થિતાય યો યો પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મો ન નિરુજ્ઝતિ પવત્તતિ એવાતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે… સમુદયો હોતી’’તિ વુત્તં. એવં તપ્પટિપક્ખતો તસ્સ તસ્સ પચ્ચયસ્સ અભાવે સો સો પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મો નિરુજ્ઝતિ ન પવત્તતીતિ દસ્સનત્થં ઇધ ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો, સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો, વિઞ્ઞાણનિરોધા નામરૂપનિરોધો…પે… દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતી’’તિ વુત્તં, ન પન અનુલોમે વિય કાલત્તયપરિયાપન્નસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધદસ્સનત્થં. અનાગતસ્સેવ હિ અરિયમગ્ગભાવનાય અસતિ ઉપ્પજ્જનારહસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ અરિયમગ્ગભાવનાય નિરોધો ઇચ્છિતોતિ અયમ્પિ વિસેસો વેદિતબ્બો.

યદા હવેતિ એત્થ હવેતિ બ્યત્તન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે નિપાતો. કેચિ પન ‘‘હવેતિ આહવે યુદ્ધે’’તિ અત્થં વદન્તિ, ‘‘યોધેથ મારં પઞ્ઞાવુધેના’’તિ (ધ. પ. ૪૦) હિ વચનતો કિલેસમારેન યુજ્ઝનસમયેતિ તેસં અધિપ્પાયો. આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેનાતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનસભાવેન. લક્ખણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેનાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તત્થ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં નામ અટ્ઠ સમાપત્તિયો કસિણારમ્મણસ્સ ઉપનિજ્ઝાયનતો. લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં નામ વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ. વિપસ્સના હિ તીણિ લક્ખણાનિ ઉપનિજ્ઝાયતીતિ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં, મગ્ગો ¶ વિપસ્સનાય આગતકિચ્ચં સાધેતીતિ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં, ફલં તથલક્ખણં નિરોધસચ્ચં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં. નો કલ્લો પઞ્હોતિ અયુત્તો પઞ્હો, દુપ્પઞ્હો એસોતિ અત્થો. આદિસદ્દેન –

‘‘ફુસતીતિ અહં ન વદામિ. ફુસતીતિ ચાહં વદેય્યં, તત્રસ્સ કલ્લો પઞ્હો ‘કો નુ ખો, ભન્તે, ફુસતી’તિ? એવઞ્ચાહં ન વદામિ, એવં મં અવદન્તં યો એવં પુચ્છેય્ય ‘કિંપચ્ચયા નુ ખો, ભન્તે, ફસ્સો’તિ, એસ કલ્લો પઞ્હો. તત્ર કલ્લં વેય્યાકરણં ‘સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના’તિ. કો નુ ખો, ભન્તે, વેદયતીતિ? નો કલ્લો પઞ્હોતિ ભગવા અવોચ, વેદયતીતિ અહં ન વદામિ, વેદયતીતિ ચાહં વદેય્યં, તત્રસ્સ કલ્લો પઞ્હો ‘કો નુ ખો, ભન્તે, વેદયતી’તિ? એવઞ્ચાહં ¶ ન વદામિ. એવં મં અવદન્તં યો એવં પુચ્છેય્ય ‘કિંપચ્ચયા નુ ખો, ભન્તે, વેદના’તિ, એસ કલ્લો પઞ્હો. તત્ર કલ્લં વેય્યાકરણં ‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૨) –

આદિના ચ નયેનાતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન પન ‘‘કતમા નુ ખો, ભન્તે, જાતિ, કસ્સ ચ પનાયં જાતીતિ. ‘નો કલ્લો પઞ્હો’તિ ભગવા અવોચા’’તિ એવમાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. નનુ ચેત્થ ‘‘કતમં નુ ખો, ભન્તે, જરામરણ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૩૫) ઇદં સુપુચ્છિતન્તિ? કિઞ્ચાપિ સુપુચ્છિતં, યથા પન સતસહસ્સગ્ઘનકે સુવણ્ણથાલકે વડ્ઢિતસ્સ સુભોજનસ્સ મત્થકે આમલકમત્તે ગૂથપિણ્ડે ઠપિતે સબ્બં ભોજનં દુબ્ભોજનં હોતિ છડ્ડેતબ્બં, એવમેવ ‘‘કસ્સ ચ પનિદં જરામરણ’’ન્તિ ઇમિના સત્તૂપલદ્ધિવાદપદેન ગૂથપિણ્ડેન તં ભોજનં દુબ્ભોજનં વિય અયમ્પિ સબ્બો દુપ્પઞ્હો જાતોતિ.

સોળસ કઙ્ખાતિ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાનં, ન નુ ખો અહોસિં, કિં નુ ખો અહોસિં, કથં નુ ખો અહોસિં, કિં હુત્વા કિં અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાનં, ભવિસ્સામિ નુ ખો અહં અનાગતમદ્ધાનં, ન નુ ખો ભવિસ્સામિ, કિં નુ ખો ભવિસ્સામિ, કથં નુ ખો ભવિસ્સામિ, કિં હુત્વા કિં ભવિસ્સામિ નુ ખો અહં અનાગતમદ્ધાનં, અહં ¶ નુ ખોસ્મિ, નો નુ ખોસ્મિ, કિં નુ ખોસ્મિ, કથં નુ ખોસ્મિ, અયં નુ ખો સત્તો કુતો આગતો, સો કુહિં ગામી ભવિસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૨૦; મ. નિ. ૧.૧૮) એવમાગતા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નવિસયા સોળસવિધા કઙ્ખા.

તત્થ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૮; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૨૦) અહોસિં નુ ખો, ન નુ ખોતિ સસ્સતાકારઞ્ચ અધિચ્ચસમુપ્પત્તિઆકારઞ્ચ નિસ્સાય અતીતે અત્તનો વિજ્જમાનતઞ્ચ અવિજ્જમાનતઞ્ચ કઙ્ખતિ, કિં કારણન્તિ ન વત્તબ્બં. ઉમ્મત્તકો વિય હિ બાલપુથુજ્જનો યથા તથા વા પવત્તતિ. અપિચ અયોનિસોમનસિકારોયેવેત્થ કારણં. એવં અયોનિસોમનસિકારસ્સ પન કિં કારણન્તિ? સ્વેવ પુથુજ્જનભાવો અરિયાનં અદસ્સનાદીનિ વા. નનુ ચ પુથુજ્જનોપિ યોનિસો મનસિ કરોતીતિ. કો વા એવમાહ ‘‘ન મનસિ કરોતી’’તિ. ન પન તત્થ પુથુજ્જનભાવો કારણં, સદ્ધમ્મસવનકલ્યાણમિત્તાદીનિ તત્થ કારણાનિ ¶ . ન હિ મચ્છમંસાદીનિ અત્તનો પકતિયા સુગન્ધાનિ, અભિસઙ્ખારપચ્ચયા પન સુગન્ધાનિપિ હોન્તિ.

કિં નુ ખો અહોસિન્તિ જાતિલિઙ્ગુપપત્તિયો નિસ્સાય ‘‘ખત્તિયો નુ ખો અહોસિં, બ્રાહ્મણવેસ્સસુદ્દગહટ્ઠપબ્બજિતદેવમનુસ્સાનં અઞ્ઞતરો’’તિ કઙ્ખતિ.

કથં નુ ખોતિ સણ્ઠાનાકારં નિસ્સાય ‘‘દીઘો નુ ખો અહોસિં, રસ્સઓદાતકણ્હપ્પમાણિકઅપ્પમાણિકાદીનં અઞ્ઞતરો’’તિ કઙ્ખતિ. કેચિ પન ‘‘ઇસ્સરનિમ્માનાદિં નિસ્સાય ‘કેન નુ ખો કારણેન અહોસિ’ન્તિ હેતુતો કઙ્ખતી’’તિ વદન્તિ.

કિં હુત્વા કિં અહોસિન્તિ જાતિઆદીનિ નિસ્સાય ‘‘ખત્તિયો હુત્વા નુ ખો બ્રાહ્મણો અહોસિં…પે… દેવો હુત્વા મનુસ્સો’’તિ અત્તનો પરમ્પરં કઙ્ખતિ. સબ્બત્થેવ પન અદ્ધાનન્તિ કાલાધિવચનમેતં, તઞ્ચ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં દટ્ઠબ્બં.

ભવિસ્સામિ નુ ખો, ન નુ ખોતિ સસ્સતાકારઞ્ચ ઉચ્છેદાકારઞ્ચ નિસ્સાય અનાગતે અત્તનો વિજ્જમાનતઞ્ચ અવિજ્જમાનતઞ્ચ કઙ્ખતિ. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ.

અહં ¶ નુ ખોસ્મીતિ અત્તનો અત્થિભાવં કઙ્ખતિ. યુત્તં પનેતન્તિ? યુત્તં અયુત્તન્તિ કા એત્થ ચિન્તા. અપિચેત્થ ઇદં વત્થુમ્પિ ઉદાહરન્તિ, ચૂળમાતાય કિર પુત્તો મુણ્ડો, મહામાતાય પુત્તો અમુણ્ડો. તં સુત્તં મુણ્ડેસું. સો ઉટ્ઠાય ‘‘અહં નુ ખો ચૂળમાતાય પુત્તો’’તિ ચિન્તેસિ. એવં ‘‘અહં નુ ખોસ્મી’’તિ કઙ્ખા હોતિ.

નો નુ ખોસ્મીતિ અત્તનો નત્થિભાવં કઙ્ખતિ. તત્રાપિ ઇદં વત્થુ – એકો કિર મચ્છે ગણ્હન્તો ઉદકે ચિરટ્ઠાનેન સીતિભૂતં અત્તનો ઊરું ‘‘મચ્છો’’તિ ચિન્તેત્વા પહરિ. અપરો સુસાનપસ્સે ખેત્તં રક્ખન્તો ભીતો સઙ્કુટિતો સયિ. સો પટિબુજ્ઝિત્વા અત્તનો જણ્ણુકાનિ ‘‘દ્વે યક્ખા’’તિ ચિન્તેત્વા પહરિ, એવં ‘‘નો નુ ખોસ્મી’’તિ કઙ્ખતિ.

કિં નુ ખોસ્મીતિ ખત્તિયોવ સમાનો અત્તનો ખત્તિયભાવં કઙ્ખતિ કણ્ણો વિય સૂતપુત્તસઞ્ઞી. એસ નયો સેસેસુ. દેવો પન સમાનો દેવભાવં અજાનન્તો નામ નત્થિ. સોપિ પન ‘‘અહં રૂપી નુ ખો અરૂપી નુ ખો’’તિઆદિના નયેન કઙ્ખતિ. ખત્તિયાદયો કસ્મા ¶ ન જાનન્તીતિ ચે? અપ્પચ્ચક્ખા તેસં તત્થ તત્થ કુલે ઉપ્પત્તિ. ગહટ્ઠાપિ ચ પાતલિકાદયો પબ્બજિતસઞ્ઞિનો. પબ્બજિતાપિ ‘‘કુપ્પં નુ ખો મે કમ્મ’’ન્તિઆદિના નયેન ગહટ્ઠસઞ્ઞિનો. મનુસ્સાપિ ચ એકચ્ચે રાજાનો વિય અત્તનિ દેવસઞ્ઞિનો હોન્તિ.

કથં નુ ખોસ્મીતિ વુત્તનયમેવ. કેવલઞ્હેત્થ અબ્ભન્તરે જીવો નામ અત્થીતિ ગહેત્વા તસ્સ સણ્ઠાનાકારં નિસ્સાય ‘‘દીઘો નુ ખોસ્મિ, રસ્સચતુરસ્સછળંસઅટ્ઠંસસોળસંસાદીનં અઞ્ઞતરપ્પકારો’’તિ કઙ્ખન્તો ‘‘કથં નુ ખોસ્મી’’તિ કઙ્ખતીતિ વેદિતબ્બો. સરીરસણ્ઠાનં પન પચ્ચુપ્પન્નં અજાનન્તો નામ નત્થિ.

કુતો આગતો, સો કુહિં ગામી ભવિસ્સતીતિ અત્તભાવસ્સ આગતિગતિટ્ઠાનં કઙ્ખતિ.

વપયન્તીતિ વિઅપયન્તિ, ઇકારલોપેનાયં નિદ્દેસો. બ્યપયન્તીતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘વપયન્તિ અપગચ્છન્તી’’તિ. અપગમનઞ્ચ અનુપ્પત્તિનિરોધવસેનાતિ આહ ‘‘નિરુજ્ઝન્તી’’તિ.

૩. કદા ¶ પનસ્સ બોધિપક્ખિયધમ્મા ચતુસચ્ચધમ્મા વા પાતુભવન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ પકાસન્તીતિ? વિપસ્સનામગ્ગઞાણેસુ પવત્તમાનેસુ. તત્થ વિપસ્સનાઞાણે તાવ વિપસ્સનાઞાણસમ્પયુત્તા સતિઆદયો વિપસ્સનાઞાણઞ્ચ યથારહં અત્તનો અત્તનો વિસયેસુ તદઙ્ગપ્પહાનવસેન સુભસઞ્ઞાદિકે પજહન્તા કાયાનુપસ્સનાદિવસેન વિસું વિસું ઉપ્પજ્જન્તિ. મગ્ગક્ખણે પન તે નિબ્બાનમાલમ્બિત્વા સમુચ્છેદવસેન પટિપક્ખે પજહન્તા ચતૂસુપિ અરિયસચ્ચેસુ અસમ્મોહપટિવેધસાધનવસેન સકિદેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં તાવેત્થ બોધિપક્ખિયધમ્માનં ઉપ્પજ્જનટ્ઠેન પાતુભાવો વેદિતબ્બો. અરિયસચ્ચધમ્માનં પન લોકિયાનં વિપસ્સનાક્ખણે વિપસ્સનાય આરમ્મણકરણવસેન લોકુત્તરાનં તદધિમુત્તતાવસેન મગ્ગક્ખણે નિરોધસચ્ચસ્સ આરમ્મણાભિસમયવસેન સબ્બેસમ્પિ કિચ્ચાભિસમયવસેન પાકટભાવતો પકાસનટ્ઠેન પાતુભાવો વેદિતબ્બો.

ઇતિ ભગવા સતિપિ સબ્બાકારેન સબ્બધમ્માનં અત્તનો ઞાણસ્સ પાકટભાવે પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન વિપસ્સનાભિનિવેસસ્સ કતત્તા નિપુણગમ્ભીરસુદુદ્દસતાય પચ્ચયાકારસ્સ તં પચ્ચવેક્ખિત્વા ઉપ્પન્નબલવસોમનસ્સો પટિપક્ખસમુચ્છેદવિભાવનેન સદ્ધિં અત્તનો તદભિસમયાનુભાવદીપકમેવેત્થ ઉદાનં ઉદાનેસિ.

‘‘કામા ¶ તે પઠમા સેના’’તિઆદિના નયેન વુત્તપ્પકારં મારસેનન્તિ –

‘‘કામા તે પઠમા સેના, દુતિયા અરતિ વુચ્ચતિ;

તતિયા ખુપ્પિપાસા તે, ચતુત્થી તણ્હા પવુચ્ચતિ.

‘‘પઞ્ચમી થિનમિદ્ધં તે, છટ્ઠા ભીરૂ પવુચ્ચતિ;

સત્તમી વિચિકિચ્છા તે, મક્ખો થમ્ભો ચ અટ્ઠમા.

‘‘લાભો સિલોકો સક્કારો, મિચ્છાલદ્ધો ચ યો યસો;

યો ચત્તાનં સમુક્કંસે, પરે ચ અવજાનતિ.

‘‘એસા ¶ નમુચિ તે સેના, કણ્હસ્સાભિપ્પહારિની;

ન નં અસૂરો જિનાતિ, જેત્વા ચ લભતે સુખ’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૪૩૮-૪૪૧; મહાનિ. ૨૮) –

ઇમિના નયેન વુત્તપ્પકારં મારસેનં.

તત્થ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૩૯-૪૧; મહાનિ. અટ્ઠ. ૨૮) યસ્મા આદિતોવ અગારિયભૂતે સત્તે વત્થુકામેસુ કિલેસકામા મોહયન્તિ, તે અભિભુય્ય અનગારિયભાવં ઉપગતાનં પન્તેસુ વા સેનાસનેસુ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેસુ વા અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ અરતિ ઉપ્પજ્જતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘પબ્બજિતેન ખો, આવુસો, અભિરતિ દુક્કરા’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૩૧). તતો તે પરપટિબદ્ધજીવિકત્તા ખુપ્પિપાસા બાધતિ, તાય બાધિતાનં પરિયેસન તણ્હા ચિત્તં કિલમયતિ, અથ નેસં કિલન્તચિત્તાનં થિનમિદ્ધં ઓક્કમતિ, તતો વિસેસમનધિગચ્છન્તાનં દુરભિસમ્ભવેસુ અરઞ્ઞવનપત્થેસુ સેનાસનેસુ વિહરતં ઉત્રાસસઞ્ઞિતા ભીરુ જાયતિ, તેસં ઉસ્સઙ્કિતપરિસઙ્કિતાનં દીઘરત્તં વિવેકરસમનસ્સાદયમાનાનં વિહરતં ‘‘ન સિયા નુ ખો એસ મગ્ગો’’તિ પટિપત્તિયં વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જતિ, તં વિનોદેત્વા વિહરતં અપ્પમત્તકેન વિસેસાધિગમેન માનમક્ખથમ્ભા જાયન્તિ, તેપિ વિનોદેત્વા વિહરતં તતો અધિકતરં વિસેસાધિગમં નિસ્સાય લાભસક્કારસિલોકા ઉપ્પજ્જન્તિ, લાભાદિમુચ્છિતા ધમ્મપતિરૂપકાનિ પકાસેન્તા મિચ્છાયસં અધિગન્ત્વા તત્થ ઠિતા જાતિઆદીહિ અત્તાનં ઉક્કંસેન્તિ પરં વમ્ભેન્તિ, તસ્મા કામાદીનં પઠમસેનાદિભાવો વેદિતબ્બો.

એવમેતં ¶ દસવિધં સેનં ઉદ્દિસિત્વા યસ્મા સા કણ્હધમ્મસમન્નાગતત્તા કણ્હસ્સ નમુચિનો ઉપકારાય સંવત્તતિ, તસ્મા નં ‘‘તવ સેના’’તિ નિદ્દિસન્તેન ‘‘એસા નમુચિ તે સેના, કણ્હસ્સાભિપ્પહારિની’’તિ વુત્તં. તત્થ અભિપ્પહારિનીતિ સમણબ્રાહ્મણાનં ઘાતની નિપ્પોથની, અન્તરાયકરીતિ અત્થો. ન નં અસૂરો જિનાતિ, જેત્વા ચ લભતે સુખન્તિ એવં તવ સેનં અસૂરો કાયે ચ જીવિતે ચ સાપેક્ખો પુરિસો ન જિનાતિ, સૂરો પન જિનાતિ, જેત્વા ચ મગ્ગસુખં ફલસુખઞ્ચ અધિગચ્છતીતિ અત્થો. સોપિ બ્રાહ્મણોતિ સોપિ ખીણાસવબ્રાહ્મણો.

ઇદાનિ ¶ ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નો હોતિ વિમુત્તિસુખપટિસંવેદી. અથ ખો ભગવા તસ્સ સત્તાહસ્સ અચ્ચયેન તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વા રત્તિયા પઠમં યામં પટિચ્ચસમુપ્પાદં અનુલોમં સાધુકં મનસાકાસિ. રત્તિયા મજ્ઝિમં યામં પટિચ્ચસમુપ્પાદં પટિલોમં સાધુકં મનસાકાસિ. રત્તિયા પચ્છિમં યામં પટિચ્ચસમુપ્પાદં અનુલોમપટિલોમં સાધુકં મનસાકાસી’’તિ એવં વુત્તાય ઉદાનપાળિયા (ઉદા. ૧) ઇમિસ્સા ચ ખન્ધકપાળિયા અવિરોધં દસ્સેતું ‘‘ઉદાને પના’’તિઆદિ આરદ્ધં. એત્થ તસ્સ વસેનાતિ તસ્સ પચ્ચયાકારપજાનનસ્સ પચ્ચયક્ખયાધિગમસ્સ ચ વસેન. એકેકમેવ કોટ્ઠાસન્તિ અનુલોમપટિલોમેસુ એકેકમેવ કોટ્ઠાસં. પાટિપદરત્તિયા એવં મનસાકાસીતિ રત્તિયા તીસુપિ યામેસુ અનુલોમપટિલોમંયેવ મનસાકાસિ. ભગવા કિર ઠપેત્વા રતનઘરસત્તાહં સેસેસુ છસુ સત્તાહેસુ અન્તરન્તરા ધમ્મં પચ્ચવેક્ખિત્વા યેભુય્યેન વિમુત્તિસુખપટિસંવેદી વિહાસિ, રતનઘરસત્તાહે પન અભિધમ્મપવિચયવસેનેવ વિહાસિ. તસ્મા અન્તરન્તરા ધમ્મપચ્ચવેક્ખણવસેન ઉપ્પાદિતમનસિકારેસુ પાટિપદરત્તિયા ઉપ્પાદિતં મનસિકારં સન્ધાય ઇમિસ્સં ખન્ધકપાળિયં એવં વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો.

૪. તસ્સ સત્તાહસ્સ અચ્ચયેનાતિ પલ્લઙ્કસત્તાહસ્સ અપગમનેન. તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વાતિ તતો અરહત્તફલસમાપત્તિસમાધિતો યથાકાલપરિચ્છેદં વુટ્ઠહિત્વા. અઞ્ઞેપિ બુદ્ધત્તકરાતિ વિસાખપુણ્ણમિતો પટ્ઠાય રત્તિન્દિવં એવં નિચ્ચસમાહિતભાવહેતુભૂતાનં બુદ્ધગુણાનં ઉપરિ અઞ્ઞેપિ બુદ્ધત્તસાધકા. ‘‘અયં બુદ્ધો’’તિ બુદ્ધભાવસ્સ પરેસં વિભાવના ધમ્મા કિં નુ ખો સન્તીતિ યોજના. એકચ્ચાનં દેવતાનન્તિ યા અધિગતમગ્ગા સચ્છિકતનિરોધા એકપદેસેન ¶ બુદ્ધગુણે જાનન્તિ, તા ઠપેત્વા તદઞ્ઞાસં દેવતાનં. અનિમિસેહીતિ ધમ્મપીતિવિપ્ફારવસેન ¶ પસાદવિભાવનિચ્ચલદલતાય નિમેસરહિતેહિ. રતનચઙ્કમેતિ દેવતાહિ માપિતે રતનમયચઙ્કમે. ‘‘રતનભૂતાનં સત્તન્નં પકરણાનં તત્થ ચ અનુત્તરસ્સ ધમ્મરતનસ્સ સમ્મસનેન તં ઠાનં રતનઘરચેતિયં નામ જાત’’ન્તિપિ વદન્તિ. તેનેવ અટ્ઠસાલિનિયં (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા) ‘‘રતનઘરં નામ ન રતનમયં ગેહં, સત્તન્નં પન પકરણાનં સમ્મસિતટ્ઠાનં રતનઘરન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

કસ્મા પનાયં અજપાલનિગ્રોધો નામ જાતોતિ આહ ‘‘તસ્સ કિરા’’તિઆદિ. કેચિ પન ‘‘યસ્મા તત્થ વેદે સજ્ઝાયિતું અસમત્થા મહલ્લકબ્રાહ્મણા પાકારપરિક્ખેપયુત્તાનિ નિવેસનાનિ કત્વા સબ્બે વસિંસુ, તસ્માસ્સ ‘અજપાલનિગ્રોધો’તિ નામં જાત’’ન્તિ વદન્તિ. તત્રાયં વચનત્થો – ન જપન્તીતિ અજપા, મન્તાનં અનજ્ઝાયકાતિ અત્થો. અજપા લન્તિ આદિયન્તિ નિવાસં એત્થાતિ અજપાલોતિ. અપરે પન વદન્તિ ‘‘યસ્મા મજ્ઝન્હિકે સમયે અન્તો પવિટ્ઠે અજે અત્તનો છાયાય પાલેતિ રક્ખતિ, તસ્મા ‘અજપાલો’તિસ્સ નામં રુળ્હ’’ન્તિ. સબ્બથાપિ નામમેતં તસ્સ રુક્ખસ્સ.

વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેન્તોતિ ધમ્મં વિચિનન્તોયેવ અન્તરન્તરા વિમુત્તિસુખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તો. ‘‘ધમ્મં વિચિનન્તો વિમુત્તિસુખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તો’’તિ એવં વા એત્થ પાઠો ગહેતબ્બો. ઉદાનટ્ઠકથાયમ્પિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૪) હિ અયમેવ પાઠો. ધમ્મં વિચિનન્તો ચેત્થ એવં અભિધમ્મે નયમગ્ગં સમ્મસિ પઠમં ધમ્મસઙ્ગણીપકરણં નામ, તતો વિભઙ્ગપ્પકરણં, ધાતુકથાપકરણં, પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિપ્પકરણં, કથાવત્થું નામ, યમકં નામ, તતો મહાપકરણં પટ્ઠાનં નામાતિ. તત્થસ્સ સણ્હસુખુમટ્ઠાનમ્હિ ચિત્તે ઓતિણ્ણે પીતિ ઉપ્પજ્જિ, પીતિયા ઉપ્પન્નાય લોહિતં પસીદિ, લોહિતે પસન્ને છવિ પસીદિ, છવિયા પસન્નાય પુરત્થિમકાયતો કૂટાગારાદિપ્પમાણા રસ્મિયો ઉટ્ઠહિત્વા આકાસે પક્ખન્દં છદ્દન્તનાગકુલં વિય પાચીનદિસાય અનન્તાનિ ચક્કવાળાનિ પક્ખન્દા. પચ્છિમકાયતો ઉટ્ઠહિત્વા પચ્છિમદિસાય, દક્ખિણંસકૂટતો ઉટ્ઠહિત્વા દક્ખિણદિસાય, વામંસકૂટતો ઉટ્ઠહિત્વા ઉત્તરદિસાય અનન્તાનિ ચક્કવાળાનિ પક્ખન્દા. પાદતલેહિ ¶ પવાળઙ્કુરવણ્ણા રસ્મિયો નિક્ખમિત્વા મહાપથવિં વિનિબ્બિજ્ઝ ઉદકં દ્વિધા ભિન્દિત્વા વાતક્ખન્ધં પદાલેત્વા અજટાકાસં પક્ખન્દા. સીસતો સંપરિવત્તિયમાનં મણિદામં વિય નીલવણ્ણરસ્મિવટ્ટિ ઉટ્ઠહિત્વા છ દેવલોકે વિનિવિજ્ઝિત્વા નવ બ્રહ્મલોકે અતિક્કમ્મ અજટાકાસં પક્ખન્દા. તસ્મિં દિવસે અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણા સત્તા સબ્બે સુવણ્ણવણ્ણાવ અહેસું. તં દિવસઞ્ચ પન ભગવતો સરીરા નિક્ખન્તા ¶ યાવજ્જદિવસાપિ કિર તા રસ્મિયો અનન્તલોકધાતુયો ગચ્છન્તિયેવ. ન કેવલઞ્ચ ઇમસ્મિંયેવ સત્તાહે ધમ્મં વિચિનન્તસ્સ સરીરતો રસ્મિયો નિક્ખમિંસુ, અથ ખો રતનઘરસત્તાહેપિ પટ્ઠાનં સમ્મસન્તસ્સ એવમેવ સરીરતો રસ્મિયો નિક્ખન્તા એવાતિ વેદિતબ્બં.

વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠસાલિનિયં (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા) –

‘‘ઇમેસુ ચ એકવીસતિયા દિવસેસુ એકદિવસેપિ સત્થુ સરીરતો રસ્મિયો ન નિક્ખન્તા, ચતુત્થે પન સત્તાહે પચ્છિમુત્તરાય દિસાય રતનઘરે નિસીદિ. તત્થ ધમ્મસઙ્ગણિં સમ્મસન્તસ્સપિ સરીરતો રસ્મિયો ન નિક્ખન્તા. વિભઙ્ગપ્પકરણં, ધાતુકથં, પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિં, કથાવત્થુપ્પકરણં, યમકપ્પકરણં સમ્મસન્તસ્સપિ રસ્મિયો ન નિક્ખન્તા. યદા પન મહાપકરણં ઓરુય્હ ‘હેતુપચ્ચયો આરમ્મણપચ્ચયો…પે… અવિગતપચ્ચયો’તિ સમ્મસનં આરભિ, અથસ્સ ચતુવીસતિસમન્તપટ્ઠાનં સમ્મસન્તસ્સ એકન્તતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં મહાપકરણે ઓકાસં લભિ. યથા હિ તિમિરપિઙ્ગલમહામચ્છો ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરે મહાસમુદ્દેયેવ ઓકાસં લભતિ, એવમેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં એકન્તતો મહાપકરણેયેવ ઓકાસં લભિ.

‘‘સત્થુ એવં લદ્ધોકાસેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન યથાસુખં સણ્હસુખુમધમ્મં સમ્મસન્તસ્સ સરીરતો નીલપીતલોહિતોદાતમઞ્જિટ્ઠપભસ્સરવસેન છબ્બણ્ણરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ. કેસમસ્સૂહિ ચેવ અક્ખીનઞ્ચ નીલટ્ઠાનેહિ નીલરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ, યાસં વસેન ગગનતલં અઞ્જનચુણ્ણસમોકિણ્ણં વિય ઉમાપુપ્ફનીલુપ્પલદલસઞ્છન્નં વિય વીતિપતન્તમણિતાલવણ્ટં વિય સમ્પસારિતમેચકપટં ¶ વિય ચ અહોસિ. છવિતો ચેવ અક્ખીનઞ્ચ પીતટ્ઠાનેહિ પીતરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ, યાસં વસેન દિસાભાગા સુવણ્ણરસનિસિઞ્ચમાના વિય સુવણ્ણપટપસારિતા વિય કુઙ્કુમચુણ્ણકણિકારપુપ્ફસમ્પરિકિણ્ણા વિય ચ વિરોચિંસુ. મંસલોહિતેહિ ચેવ અક્ખીનઞ્ચ રત્તટ્ઠાનેહિ લોહિતરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ, યાસં વસેન દિસાભાગા ચીનપિટ્ઠચુણ્ણરઞ્જિતા વિય સુપક્કલાખારસનિસિઞ્ચમાના વિય રત્તકમ્બલપરિક્ખિત્તા વિય જયસુમનપારિબદ્ધકબન્ધુજીવકકુસુમસમ્પરિકિણ્ણા વિય ચ વિરોચિંસુ. અટ્ઠીહિ ચેવ દન્તેહિ ચ અક્ખીનઞ્ચ સેતટ્ઠાનેહિ ઓદાતરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ, યાસં વસેન દિસાભાગા રજતકુટેહિ આસિઞ્ચમાનખીરધારાસમ્પરિકિણ્ણા વિય પસારિતરજતપટવિતાના વિય વીતિપતન્તરજતતાલવણ્ટા ¶ વિય કુન્દકુમુદસિન્ધુવારસુમનમલ્લિકાદિકુસુમસઞ્છન્ના વિય ચ વિરોચિંસુ. મઞ્જિટ્ઠપભસ્સરા પન તમ્હા તમ્હા સરીરપ્પદેસા નિક્ખમિંસુ. ઇતિ તા છબ્બણ્ણરસ્મિયો નિક્ખમિત્વા ઘનમહાપથવિં ગણ્હિંસુ.

‘‘ચતુનહુતાધિકદ્વિયોજનસતસહસ્સબહલા મહાપથવી નિદ્ધન્તસુવણ્ણપિણ્ડિ વિય અહોસિ. પથવિં ભિન્દિત્વા હેટ્ઠા ઉદકં ગણ્હિંસુ. પથવીસન્ધારકં અટ્ઠનહુતાધિકચતુયોજનસતસહસ્સબહલં ઉદકં સુવણ્ણકલસેહિ આસિઞ્ચમાનવિલીનસુવણ્ણં વિય અહોસિ. ઉદકં વિનિવિજ્ઝિત્વા વાતં અગ્ગહેસું. છન્નવુતાધિકનવયોજનસતસહસ્સબહલો વાતો સમુસ્સિતસુવણ્ણક્ખન્ધો વિય અહોસિ. વાતં વિનિવિજ્ઝિત્વા હેટ્ઠા અજટાકાસં પક્ખન્દિંસુ. ઉપરિભાગેન ઉગ્ગન્ત્વાપિ ચતુમહારાજિકે ગણ્હિંસુ. તે વિનિવિજ્ઝિત્વા તાવતિંસે, તતો યામે, તતો તુસિતે, તતો નિમ્માનરતી, તતો પરનિમ્મિતવસવત્તી, તતો નવ બ્રહ્મલોકે, તતો વેહપ્ફલે, તતો પઞ્ચ સુદ્ધાવાસે વિનિવિજ્ઝિત્વા ચત્તારો આરુપ્પે ગણ્હિંસુ. ચત્તારો ચ આરુપ્પે વિનિવિજ્ઝિત્વા અજટાકાસં પક્ખન્દિંસુ.

‘‘તિરિયભાગેહિ ¶ અનન્તા લોકધાતુયો પક્ખન્દિંસુ, એત્તકે ઠાને ચન્દમ્હિ ચન્દપ્પભા નત્થિ, સૂરિયે સૂરિયપ્પભા નત્થિ, તારકરૂપેસુ તારકરૂપપ્પભા નત્થિ, દેવતાનં ઉય્યાનવિમાનકપ્પરુક્ખેસુ સરીરે આભરણેસૂતિ સબ્બત્થ પભા નત્થિ. તિસહસ્સિમહાસહસ્સિલોકધાતુયા આલોકફરણસમત્થો મહાબ્રહ્માપિ સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકો વિય અહોસિ, ચન્દસૂરિયતારકરૂપદેવતુય્યાનવિમાનકપ્પરુક્ખાનં પરિચ્છેદમત્તકમેવ પઞ્ઞાયિત્થ. એત્તકં ઠાનં બુદ્ધરસ્મીહિયેવ અજ્ઝોત્થટં અહોસિ. અયઞ્ચ નેવ બુદ્ધાનં અધિટ્ઠાનિદ્ધિ, ન ભાવનામયિદ્ધિ. સણ્હસુખુમધમ્મં પન સમ્મસતો લોકનાથસ્સ લોહિતં પસીદિ, વત્થુરૂપં પસીદિ, છવિવણ્ણો પસીદિ. ચિત્તસમુટ્ઠાના વણ્ણધાતુ સમન્તા અસીતિહત્થમત્તે પદેસે નિચ્ચલા અટ્ઠાસી’’તિ.

એવં નિસિન્નેતિ તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વા નિસિન્ને. એકો બ્રાહ્મણોતિ નામગોત્તવસેન અનભિઞ્ઞાતો અપાકટો એકો બ્રાહ્મણો. ‘‘હું હુ’’ન્તિ કરોન્તો વિચરતીતિ સબ્બં અચોક્ખજાતિકં પસ્સિત્વા જિગુચ્છન્તો ‘‘હું હુ’’ન્તિ કરોન્તો વિચરતિ. એતદવોચાતિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૪) એતં ઇદાનિ વત્તબ્બં ‘‘કિત્તાવતા નુ ખો’’તિઆદિવચનં અવોચ. તત્થ કિત્તાવતાતિ કિત્તકેન પમાણેન. નુ-તિ સંસયત્થે નિપાતો, ખો-તિ પદપૂરણે. ભો-તિ ¶ બ્રાહ્મણાનં જાતિસમુદાગતં આલપનં. તથા હિ વુત્તં ‘‘ભોવાદિ નામ સો હોતિ, સચે હોતિ સકિઞ્ચનો’’તિ (ધ. પ. ૩૯૬; સુ. નિ. ૬૨૫). ગોતમાતિ ભગવન્તં ગોત્તેન આલપતિ. કથં પનાયં બ્રાહ્મણો સમ્પતિ સમાગતો ભગવતો ગોત્તં જાનાતીતિ? નાયં સમ્પતિ સમાગતો, છબ્બસ્સાનિ પધાનકરણકાલે ઉપટ્ઠહન્તેહિ પઞ્ચવગ્ગિયેહિ સદ્ધિં ચરમાનો અપરભાગે તં વતં છડ્ડેત્વા ઉરુવેલાયં સેનનિગમે એકો અદુતિયો હુત્વા પિણ્ડાય ચરમાનોપિ તેન બ્રાહ્મણેન દિટ્ઠપુબ્બો ચેવ સલ્લપિતપુબ્બો ચ, તેન સો પુબ્બે પઞ્ચવગ્ગિયેહિ ગય્હમાનં ભગવતો ગોત્તં અનુસ્સરન્તો ‘‘ભો ગોતમા’’તિ ભગવન્તં ગોત્તેન આલપતિ. યતો પટ્ઠાય વા ભગવા મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તો અનોમાનદીતીરે પબ્બજિ, તતો પભુતિ ‘‘સમણો ¶ ગોતમો’’તિ ચન્દો વિય સૂરિયો વિય પાકટો પઞ્ઞાતો હોતિ, ન ચ તસ્સ ગોત્તજાનને કારણં ગવેસિતબ્બં. બ્રાહ્મણકરણાતિ બ્રાહ્મણં કરોન્તીતિ બ્રાહ્મણકરણા, બ્રાહ્મણભાવકરાતિ અત્થો. એત્થ ચ ‘‘કિત્તાવતા’’તિ એતેન યેહિ ધમ્મેહિ બ્રાહ્મણો હોતિ, તેસં ધમ્માનં પરિમાણં પુચ્છતિ. ‘‘કતમે’’તિ પન ઇમિના તેસં સરૂપં પુચ્છતિ.

ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ‘‘યો બ્રાહ્મણો’’તિઆદિકં ઉદાનં ઉદાનેસિ, ન પન તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. કસ્મા? ધમ્મદેસનાય અભાજનભાવતો. તથા હિ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ઇમં ગાથં સુત્વા ન સચ્ચાભિસમયો અહોસિ. યથા ચ ઇમસ્સ, એવં ઉપકસ્સ આજીવકસ્સ બુદ્ધગુણપ્પકાસનં સુત્વા. ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો હિ પુબ્બભાગે ભગવતા ભાસિતં પરેસં સુણન્તાનમ્પિ તપુસ્સભલ્લિકાનં સરણદાનં વિય વાસનાભાગિયમેવ જાતં, ન અસેક્ખભાગિયં વા નિબ્બેધભાગિયં વા. એસા હિ ધમ્મતાતિ. વેદેહિ વા અન્તન્તિ એત્થ અન્તં નામ સબ્બસઙ્ખારપરિયોસાનં નિબ્બાનં. ઇમે ઉસ્સદા નત્થીતિ સબ્બસો ઇમે પહીનત્તા ન સન્તિ.

૫. મુચલિન્દમૂલેતિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૧૧) એત્થ મુચલિન્દો વુચ્ચતિ નીપરુક્ખો, યો ‘‘નિચુલો’’તિપિ વુચ્ચતિ, તસ્સ સમીપેતિ અત્થો. કેચિ પન ‘‘મુચલોતિ તસ્સ રુક્ખસ્સ નામં, વનજેટ્ઠકતાય પન મુચલિન્દોતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. ઉદપાદીતિ સકલચક્કવાળગબ્ભં પૂરેન્તો મહામેઘો ઉદપાદિ. એવરૂપો કિર મેઘો દ્વીસુયેવ કાલેસુ વસ્સતિ ચક્કવત્તિમ્હિ વા ઉપ્પન્ને બુદ્ધે વા, ઇધ બુદ્ધુપ્પાદકાલે ઉદપાદિ. પોક્ખરણિયા નિબ્બત્તોતિ પોક્ખરણિયા હેટ્ઠા ¶ નાગભવનં અત્થિ, તત્થ નિબ્બત્તો. સકભવનાતિ અત્તનો નાગભવનતો. એવં ભોગેહિ પરિક્ખિપિત્વાતિ સત્ત વારે અત્તનો સરીરભોગેહિ ભગવતો કાયં પરિવારેત્વા. ઉપરિમુદ્ધનિ મહન્તં ફણં ¶ વિહચ્ચાતિ ભગવતો મુદ્ધપ્પદેસસ્સ ઉપરિ અત્તનો મહન્તં ફણં પસારેત્વા. ‘‘ફણં કરિત્વા’’તિપિ પાઠો, સોયેવત્થો.

તસ્સ કિર નાગરાજસ્સ એતદહોસિ ‘‘ભગવા ચ મય્હં ભવનસમીપે રુક્ખમૂલે નિસિન્નો, અયઞ્ચ સત્તાહવદ્દલિકા વત્તતિ, વાસાગારમસ્સ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. સો સત્તરતનમયં પાસાદં નિમ્મિનિતું સક્કોન્તોપિ ‘‘એવં કતે કાયસારો ગહિતો ન ભવિસ્સતિ, દસબલસ્સ કાયવેય્યાવચ્ચં કરિસ્સામી’’તિ મહન્તં અત્તભાવં કત્વા સત્થારં સત્તક્ખત્તું ભોગેહિ પરિક્ખિપિત્વા ઉપરિ ફણં ધારેસિ. ‘‘તસ્સ પરિક્ખેપબ્ભન્તરં લોહપાસાદે ભણ્ડાગારગબ્ભપ્પમાણં અહોસી’’તિ ઇધ વુત્તં. મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૮૪) પન –

‘‘પરિક્ખેપસ્સ અન્તો ઓકાસો હેટ્ઠા લોહપાસાદપ્પમાણો અહોસિ, ‘ઇચ્છિતિચ્છિતેન ઇરિયાપથેન સત્થા વિહરિસ્સતી’તિ નાગરાજસ્સ અજ્ઝાસયો અહોસિ, તસ્મા એવં મહન્તં ઓકાસં પરિક્ખિપિ, મજ્ઝે રતનપલ્લઙ્કો પઞ્ઞત્તો હોતિ, ઉપરિ સુવણ્ણતારકવિચિત્તં સમોસરિતગન્ધદામકુસુમચેલવિતાનં અહોસિ, ચતૂસુ કોણેસુ ગન્ધતેલેન દીપા જલિતા, ચતૂસુ દિસાસુ વિવરિત્વા ચન્દનકરણ્ડકા ઠપિતા’’તિ –

વુત્તં. ઇચ્છિતિચ્છિતેન ઇરિયાપથેન વિહરિસ્સતીતિ ચ નાગરાજસ્સ અજ્ઝાસયમત્તમેતં, ભગવા પન યથાનિસિન્નોવ સત્તાહં વીતિનામેસિ.

કિઞ્ચાપિ…પે… ચિન્તેતું યુત્તન્તિ એત્થ કેચિ વદન્તિ ‘‘ઉણ્હગ્ગહણં ભોગપરિક્ખેપસ્સ વિપુલભાવકરણે કારણકિત્તનં. ખુદ્દકે હિ તસ્મિં ભગવન્તં નાગરાજસ્સ સરીરસમ્ભૂતા ઉસ્મા બાધેય્ય, વિપુલભાવકરણેન પન તાદિસં મા ઉણ્હં બાધયિત્થા’’તિ. સઉપસગ્ગપદસ્સ અત્થો ઉપસગ્ગેન વિનાપિ વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘વિદ્ધન્તિ ઉબ્બિદ્ધ’’ન્તિ, સા ચસ્સ ઉબ્બિદ્ધતા ઉપક્કિલેસવિગમેન દૂરભાવેન ઉપટ્ઠાનન્તિ આહ ‘‘મેઘવિગમેન દૂરીભૂત’’ન્તિ. ઇન્દનીલમણિ વિય દિબ્બતિ જોતતીતિ દેવો, આકાસો. વિદિત્વાતિ ‘‘ઇદાનિ વિગતવલાહકો આકાસો, નત્થિ ભગવતો સીતાદિઉપદ્દવો’’તિ ઞત્વા. વિનિવેઠેત્વાતિ અપનેત્વા. અત્તનો ¶ રૂપન્તિ અત્તનો નાગરૂપં. પટિસંહરિત્વાતિ અન્તરધાપેત્વા. માણવકવણ્ણન્તિ કુમારકરૂપં.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ ‘‘વિવેકસુખપટિસંવેદિનો યત્થ કત્થચિ સુખમેવ હોતી’’તિ એતં અત્થં સબ્બાકારેન જાનિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં વિવેકસુખાનુભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ. સુતધમ્મસ્સાતિ વિસ્સુતધમ્મસ્સ. તેનાહ ‘‘પકાસિતધમ્મસ્સા’’તિ. અકુપ્પનભાવોતિ અકુપ્પનસભાવો.

૬. ઓસધહરીતકં ઉપનેસીતિ ન કેવલં ઓસધહરીતકમેવ, દન્તકટ્ઠમ્પિ ઉપનેસિ. પચ્ચગ્ઘેતિ એત્થ પુરિમં અત્થવિકપ્પં કેચિ ન ઇચ્છન્તિ, તેનેવ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં ‘‘પચ્ચગ્ઘેતિ અભિનવે. પચ્ચેકં મહગ્ઘતાય પચ્ચગ્ઘેતિ કેચિ, તં ન સુન્દરં. ન હિ બુદ્ધા ભગવન્તો મહગ્ઘં પટિગ્ગણ્હન્તિ પરિભુઞ્જન્તિ વા’’તિ.

૭. આચિણ્ણસમાચિણ્ણોતિ આચરિતો ચેવ આચરન્તેહિ ચ સમ્મદેવ આચરિતોતિ અત્થો. એતેન અયં પરિવિતક્કો સબ્બબુદ્ધાનં પઠમાભિસમ્બોધિયં ઉપ્પજ્જતેવાતિ અયમેત્થ ધમ્મતાતિ દસ્સેતિ. ગમ્ભીરોપિ ધમ્મો પટિપક્ખવિધમનેન સુપાકટો ભવેય્ય, પટિપક્ખવિધમનં પન સમ્માપટિપત્તિપટિબદ્ધં, સા સદ્ધમ્મસવનાધીના, તં સત્થરિ ધમ્મે ચ પસાદાયત્તં. સો વિસેસતો લોકે સમ્ભાવનીયસ્સ ગરુકાતબ્બસ્સ અભિપત્થનાહેતુકોતિ પરમ્પરાય સત્તાનં ધમ્મસમ્પટિપત્તિયા બ્રહ્મુનો યાચનાનિમિત્તન્તિ તં દસ્સેન્તો ‘‘બ્રહ્મુના યાચિતે દેસેતુકામતાયા’’તિઆદિમાહ.

અધિગતોતિ ¶ પટિવિદ્ધો, સયમ્ભૂઞાણેન ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના યથાભૂતં અવબુદ્ધોતિ અત્થો. ધમ્મોતિ ચતુસચ્ચધમ્મો તબ્બિનિમુત્તસ્સ પટિવિજ્ઝિતબ્બધમ્મસ્સ અભાવતો. ગમ્ભીરોતિ મહાસમુદ્દો વિય મકસતુણ્ડસૂચિયા અઞ્ઞત્ર સમુપચિતપરિપક્કઞાણસમ્ભારેહિ અઞ્ઞેસં ઞાણેન અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠો. ગમ્ભીરત્તાવ દુદ્દસો દુક્ખેન દટ્ઠબ્બો, ન સક્કા સુખેન દટ્ઠું. યો ¶ હિ અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠો, સો ઓગાહિતું અસક્કુણેય્યતાય સરૂપતો ચ વિસેસતો ચ સુખેન પસ્સિતું ન સક્કા, અથ ખો કિચ્છેન કેનચિ કદાચિદેવ દટ્ઠબ્બો. દુદ્દસત્તાવ દુરનુબોધો દુક્ખેન અવબુજ્ઝિતબ્બો, ન સક્કા સુખેન અવબુજ્ઝિતું. યઞ્હિ દટ્ઠુમેવ ન સક્કા, તસ્સ ઓગાહેત્વા અનુબુજ્ઝને કથા એવ નત્થિ અવબોધસ્સ દુક્કરભાવતો. ઇમસ્મિં ઠાને ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, કતમં નુ ખો દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૧૧૫) સુત્તપદં વત્તબ્બં.

સન્તોતિ અનુપસન્તસભાવાનં કિલેસાનં સઙ્ખારાનઞ્ચ અભાવતો વૂપસન્તસબ્બપરિળાહતાય સન્તો નિબ્બુતો, સન્તારમ્મણતાય વા સન્તો. એત્થ ચ નિરોધસચ્ચં સન્તં આરમ્મણન્તિ સન્તારમ્મણં, મગ્ગસચ્ચં સન્તં સન્તારમ્મણઞ્ચાતિ સન્તારમ્મણં. પધાનભાવં નીતોતિ પણીતો. અથ વા પણીતોતિ અતિત્તિકરણટ્ઠેન અતપ્પકો સાદુરસભોજનં વિય. સન્તપણીતભાવેનેવ ચેત્થ અસેચનકતાય અતપ્પકતા દટ્ઠબ્બા. ઇદઞ્હિ દ્વયં લોકુત્તરમેવ સન્ધાય વુત્તં. અતક્કાવચરોતિ ઉત્તમઞાણવિસયત્તા તક્કેન અવચરિતબ્બો ઓગાહિતબ્બો ન હોતિ, ઞાણેનેવ અવચરિતબ્બો. તતો એવ નિપુણઞાણગોચરતાય સણ્હસુખુમસભાવત્તા ચ નિપુણો સણ્હો. પણ્ડિતવેદનીયોતિ બાલાનં અવિસયત્તા સમ્માપટિપદં પટિપન્નેહિ પણ્ડિતેહિ એવ વેદિતબ્બો.

અલ્લીયન્તિ અભિરમિતબ્બટ્ઠેન સેવિયન્તીતિ આલયા, પઞ્ચ કામગુણાતિ આહ ‘‘સત્તા પઞ્ચકામગુણે અલ્લીયન્તિ, તસ્મા તે આલયાતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. તત્થ પઞ્ચકામગુણે અલ્લીયન્તીતિ પઞ્ચકામગુણે સેવન્તીતિ અત્થો. તેતિ પઞ્ચ કામગુણા. રમન્તીતિ રતિં વિન્દન્તિ કીળન્તિ લળન્તિ. આલીયન્તિ અભિરમણવસેન સેવન્તીતિ આલયા, અટ્ઠસતં તણ્હાવિચરિતાનિ, તેહિ આલયેહિ રમન્તીતિ આલયરામાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇમે હિ સત્તા યથા કામગુણે, એવં રાગમ્પિ અસ્સાદેન્તિ ¶ અભિનન્દન્તિયેવ. યથેવ હિ સુસજ્જિતપુપ્ફફલભરિતરુક્ખાદિસમ્પન્નં ઉય્યાનં પવિટ્ઠો રાજા તાય તાય સમ્પત્તિયા રમતિ, સમ્મુદિતો આમોદિતપમોદિતો હોતિ, ન ઉક્કણ્ઠતિ, સાયમ્પિ નિક્ખમિતું ન ઇચ્છતિ, એવમિમેહિ કામાલયતણ્હાલયેહિ સત્તા રમન્તિ, સંસારવટ્ટે સમ્મોદિતા અનુક્કણ્ઠિતા વસન્તિ. તેન નેસં ભગવા દુવિધમ્પિ આલયં ઉય્યાનભૂમિં વિય દસ્સેન્તો ‘‘આલયરામા’’તિઆદિમાહ. રતાતિ નિરતા. સુટ્ઠુ મુદિતાતિ અતિવિય મુદિતા અનુક્કણ્ઠનતો.

ઠાનં સન્ધાયાતિ ઠાનસદ્દં સન્ધાય. અત્થતો પન ઠાનન્તિ ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદો એવ અધિપ્પેતો ¶ . તિટ્ઠતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ઠાનં, સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયભૂતા અવિજ્જાદયો. ઇમેસં સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયાતિ ઇદપ્પચ્ચયા, અવિજ્જાદયોવ. ઇદપ્પચ્ચયા એવ ઇદપ્પચ્ચયતા યથા દેવો એવ દેવતા. ઇદપ્પચ્ચયાનં વા અવિજ્જાદીનં અત્તનો ફલં પટિચ્ચ પચ્ચયભાવો ઉપ્પાદનસમત્થતા ઇદપ્પચ્ચયતા. તેન સમત્થપચ્ચયલક્ખણો પટિચ્ચસમુપ્પાદો દસ્સિતો હોતિ. પટિચ્ચ સમુપ્પજ્જતિ ફલં એતસ્માતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો. પદદ્વયેનપિ ધમ્માનં પચ્ચયટ્ઠો એવ વિભાવિતો. સઙ્ખારાદિપચ્ચયાનઞ્હિ અવિજ્જાદીનં એતં અધિવચનં ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ. સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદિ સબ્બં અત્થતો નિબ્બાનમેવ. યસ્મા હિ તં આગમ્મ પટિચ્ચ અરિયમગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભાવહેતુ સબ્બસઙ્ખારવિપ્ફન્દિતાનિ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા ‘‘સબ્બસઙ્ખારસમથો’’તિ વુચ્ચતિ. સબ્બસઙ્ખતવિસંયુત્તે હિ નિબ્બાને સઙ્ખારવૂપસમપરિયાયો ઞાયાગતોયેવાતિ. ઇદં પનેત્થ નિબ્બચનં – સબ્બે સઙ્ખારા સમ્મન્તિ એત્થાતિ સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ.

યસ્મા ચ તં આગમ્મ સબ્બે ઉપધયો પટિનિસ્સટ્ઠા સમુચ્છેદવસેન પરિચ્ચત્તા હોન્તિ, અટ્ઠસતપ્પભેદા સબ્બાપિ તણ્હા ખીયન્તિ, સબ્બે કિલેસરાગા વિરજ્જન્તિ, જરામરણાદિભેદં સબ્બં વટ્ટદુક્ખં નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા ‘‘સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો’’તિ વુચ્ચતિ, યા પનેસા તણ્હા તેન તેન ભવેન ભવન્તરં ભવનિકન્તિભાવેન વિનતિ સંસિબ્બતિ, ફલેન વા સદ્ધિં કમ્મં વિનતિ સંસિબ્બતીતિ કત્વા વાનન્તિ વુચ્ચતિ, તતો નિક્ખન્તં વાનતોતિ નિબ્બાનં. કિલમથોતિ કાયકિલમથો. વિહેસાપિ કાયવિહેસાયેવ, ચિત્તે પન ઉભયમ્પેતં બુદ્ધાનં નત્થિ બોધિમૂલેયેવ સમુચ્છિન્નત્તા. એત્થ ચ ચિરનિસજ્જાચિરભાસનેહિ ¶ પિટ્ઠિઆગિલાયનતાલુગલસોસાદિવસેન કાયકિલમથો ચેવ કાયવિહેસા ચ વેદિતબ્બા, સા ચ ખો દેસનાય અત્થં અજાનન્તાનઞ્ચ અપ્પટિપજ્જન્તાનઞ્ચ વસેન. જાનન્તાનં પન પટિપજ્જન્તાનઞ્ચ દેસનાય કાયપરિસ્સમોપિ સત્થુ અપરિસ્સમોવ, તેનાહ ભગવા ‘‘ન ચ મં ધમ્માધિકરણં વિહેસેતી’’તિ. તેનેવ વુત્તં ‘‘યા અજાનન્તાનં દેસના નામ, સો મમ કિલમથો અસ્સા’’તિ.

અપિસ્સૂતિ સમ્પિણ્ડનત્થે નિપાતો. સો ન કેવલં એતદહોસિ, ઇમાપિ ગાથા પટિભંસૂતિ દીપેતિ. ભગવન્તન્તિ પટિસદ્દયોગેન સામિઅત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘ભગવતો’’તિ. વુદ્ધિપ્પત્તા અચ્છરિયા વા અનચ્છરિયા. વુદ્ધિઅત્થોપિ હિ અ-કારો હોતિ યથા ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ. કપ્પાનં ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સતસહસ્સઞ્ચ સદેવકસ્સ લોકસ્સ ધમ્મસંવિભાગકરણત્થમેવ પારમિયો પૂરેત્વા ઇદાનિ સમધિગતધમ્મરજ્જસ્સ તત્થ અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિદીપનત્તા ગાથાત્થસ્સ ¶ અનુઅચ્છરિયતા તસ્સ વુદ્ધિપ્પત્તિ ચ વેદિતબ્બા. અત્થદ્વારેન હિ ગાથાનં અનચ્છરિયતા. ગોચરા અહેસુન્તિ ઉપટ્ઠહંસુ, ઉપટ્ઠાનઞ્ચ વિતક્કયિતબ્બતાતિ આહ ‘‘પરિવિતક્કયિતબ્બભાવં પાપુણિંસૂ’’તિ.

કિચ્છેનાતિ ન દુક્ખપ્પટિપદાય. બુદ્ધાનઞ્હિ ચત્તારોપિ મગ્ગા સુખપ્પટિપદાવ હોન્તિ. પારમીપૂરણકાલે પન સરાગસદોસસમોહસ્સેવ સતો આગતાગતાનં યાચકાનં અલઙ્કતપ્પટિયત્તં સીસં કન્તિત્વા ગલલોહિતં નીહરિત્વા સુઅઞ્જિતાનિ અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા કુલવંસપ્પદીપં પુત્તં મનાપચારિનિં ભરિયન્તિ એવમાદીનિ દેન્તસ્સ અઞ્ઞાનિ ચ ખન્તિવાદિસદિસેસુ અત્તભાવેસુ છેજ્જભેજ્જાદીનિ પાપુણન્તસ્સ આગમનીયપટિપદં સન્ધાયેતં વુત્તં. હ-ઇતિ વા બ્યત્તન્તિ એતસ્મિં અત્થે નિપાતો. એકંસત્થેતિ કેચિ. હ બ્યત્તં એકંસેન વા અલં નિપ્પયોજનં એવં કિચ્છેન અધિગતં ધમ્મં દેસેતુન્તિ યોજના. હલન્તિ વા અલન્તિ ઇમિના સમાનત્થં પદં ‘‘હલન્તિ વદામી’’તિઆદીસુ વિય. ‘‘પકાસિત’’ન્તિપિ પઠન્તિ, દેસિતન્તિ અત્થો. એવં કિચ્છેન અધિગતસ્સ ધમ્મસ્સ અલં દેસિતં પરિયત્તં દેસિતં, કો અત્થો દેસિતેનાતિ વુત્તં હોતિ. રાગદોસપરેતેહીતિ રાગદોસફુટ્ઠેહિ, ફુટ્ઠવિસેન વિય સપ્પેન રાગેન દોસેન ચ સમ્ફુટ્ઠેહિ અભિભૂતેહીતિ ¶ અત્થો. અથ વા રાગદોસપરેતેહીતિ રાગદોસાનુગતેહિ, રાગેન ચ દોસેન ચ અનુબન્ધેહીતિ અત્થો.

પટિસોતગામિન્તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૬૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૮૧; સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૨) નિચ્ચગાહાદીનં પટિસોતં અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા અસુભન્તિ એવં ગતં પવત્તં ચતુસચ્ચધમ્મન્તિ અત્થો. રાગરત્તાતિ કામરાગેન ભવરાગેન દિટ્ઠિરાગેન ચ રત્તા. ન દક્ખન્તીતિ અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા અસુભન્તિ ઇમિના સભાવેન ન પસ્સિસ્સન્તિ, તે અપસ્સન્તે કો સક્ખિસ્સતિ અનિચ્ચન્તિઆદિના સભાવેન યાથાવતો ધમ્મં જાનાપેતુન્તિ અધિપ્પાયો. રાગદોસપરેતતાપિ નેસં સમ્મુળ્હભાવેનેવાતિ આહ ‘‘તમોખન્ધેન આવુટા’’તિ, અવિજ્જારાસિના અજ્ઝોત્થટાતિ અત્થો.

અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમતીતિ કસ્મા પનસ્સ એવં ચિત્તં નમિ, નનુ એસ ‘‘મુત્તોહં મોચેસ્સામિ, તિણ્ણોહં તારેસ્સામિ,

કિં મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારયિસ્સં સદેવક’’ન્તિ. (બુ. વં. ૨.૫૫) –

પત્થનં ¶ કત્વા પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તોતિ? સચ્ચમેવ, તદેવ પચ્ચવેક્ખણાનુભાવેન પનસ્સ એવં ચિત્તં નમિ. તસ્સ હિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા સત્તાનં કિલેસગહનતં ધમ્મસ્સ ચ ગમ્ભીરતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ સત્તાનં કિલેસગહનતા ચ ધમ્મગમ્ભીરતા ચ સબ્બાકારેન પાકટા જાતા. અથસ્સ ‘‘ઇમે સત્તા કઞ્જિયપુણ્ણલાબુ વિય તક્કભરિતચાટિ વિય વસાતેલપીતપિલોતિકા વિય અઞ્જનમક્ખિતહત્થો વિય ચ કિલેસભરિતા અતિસંકિલિટ્ઠા રાગરત્તા દોસદુટ્ઠા મોહમુળ્હા, તે કિં નામ પટિવિજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તયતો કિલેસગહનપચ્ચવેક્ખણાનુભાવેનપિ એવં ચિત્તં નમિ.

‘‘અયં ધમ્મો પથવીસન્ધારકઉદકક્ખન્ધો વિય ગમ્ભીરો, પબ્બતેન પટિચ્છાદેત્વા ઠપિતો સાસપો વિય દુદ્દસો, સતધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિ વિય અણુ. મયા હિ ઇમં ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું વાયમન્તેન અદિન્નં દાનં નામ નત્થિ, અરક્ખિતં સીલં નામ નત્થિ, અપરિપૂરિતા કાચિ પારમી નામ નત્થિ, તસ્સ મે નિરુસ્સાહં વિય મારબલં વિધમન્તસ્સપિ પથવી ¶ ન કમ્પિત્થ, પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તસ્સપિ ન કમ્પિત્થ, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેન્તસ્સપિ ન કમ્પિત્થ, પચ્છિમયામે પન પટિચ્ચસમુપ્પાદં પટિવિજ્ઝન્તસ્સેવ મે દસસહસ્સિલોકધાતુ કમ્પિત્થ. ઇતિ માદિસેનપિ તિક્ખઞાણેન કિચ્છેનેવાયં ધમ્મો પટિવિદ્ધો, તં લોકિયમહાજના કથં પટિવિજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ ધમ્મગમ્ભીરતાય પચ્ચવેક્ખણાનુભાવેનપિ એવં ચિત્તં નમીતિ વેદિતબ્બં.

અપિચ બ્રહ્મુના યાચિતે દેસેતુકામતાયપિસ્સ એવં ચિત્તં નમિ. જાનાતિ હિ ભગવા ‘‘મમ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તે નમમાને મહાબ્રહ્મા ધમ્મદેસનં યાચિસ્સતિ, ઇમે ચ સત્તા બ્રહ્મગરુકા, તે ‘સત્થા કિર ધમ્મં ન દેસેતુકામો અહોસિ, અથ નં મહાબ્રહ્મા યાચિત્વા દેસાપેતિ, સન્તો વત ભો ધમ્મો પણીતો’તિ મઞ્ઞમાના સુસ્સૂસિસ્સન્તી’’તિ. ઇદમ્પિસ્સ કારણં પટિચ્ચ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાયાતિ વેદિતબ્બં.

૮. સહમ્પતિસ્સાતિ સો કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને સહકો નામ થેરો પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા પઠમજ્ઝાનભૂમિયં કપ્પાયુકબ્રહ્મા હુત્વા નિબ્બત્તો, તત્ર નં સહમ્પતિ બ્રહ્માતિ સઞ્જાનન્તિ. તં સન્ધાયાહ ‘‘બ્રહ્મુનો સહમ્પતિસ્સા’’તિ. નસ્સતિ વતાતિ સો કિર ઇમં સદ્દં તથા નિચ્છારેતિ, યથા દસસહસ્સિલોકધાતુબ્રહ્માનો સુત્વા સબ્બે સન્નિપતિંસુ. અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ પઞ્ઞામયે અક્ખિમ્હિ અપ્પં પરિત્તં રાગદોસમોહરજં એતેસં એવંસભાવાતિ અપ્પરજક્ખજાતિકા. અપ્પં રાગાદિરજં યેસં તે સભાવા અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ ¶ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અસ્સવનતાતિ ‘‘સયં અભિઞ્ઞા’’તિઆદીસુ વિય કરણત્થે પચ્ચત્તવચનં, અસ્સવનતાયાતિ અત્થો. ભવિસ્સન્તીતિ પુરિમબુદ્ધેસુ દસપુઞ્ઞકિરિયવસેન કતાધિકારા પરિપાકગતપદુમાનિ વિય સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સં ધમ્મદેસનંયેવ આકઙ્ખમાના ચતુપ્પદિકગાથાવસાને અરિયભૂમિં ઓક્કમનારહા ન એકો, ન દ્વે, અનેકસતસહસ્સા ધમ્મસ્સ અઞ્ઞાતારો ભવિસ્સન્તીતિ દસ્સેતિ.

પાતુરહોસીતિ પાતુભવિ. સમલેહિ ચિન્તિતોતિ સમલેહિ પૂરણકસ્સપાદીહિ છહિ સત્થારેહિ ચિન્તિતો. તે હિ પુરેતરં ઉપ્પજ્જિત્વા સકલજમ્બુદીપે કણ્ટકે પત્થરમાના વિય વિસં સિઞ્ચમાના વિય ¶ ચ સમલં મિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મં દેસયિંસુ. તે કિર બુદ્ધકોલાહલાનુસ્સવેન સઞ્જાતકુતૂહલા લોકં વઞ્ચેત્વા કોહઞ્ઞે ઠત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પટિજાનન્તા યં કિઞ્ચિ અધમ્મંયેવ ધમ્મોતિ દીપેસું. અપાપુરેતન્તિ વિવર એતં. અમતસ્સ દ્વારન્તિ અમતસ્સ નિબ્બાનસ્સ દ્વારભૂતં અરિયમગ્ગં. ઇદં વુત્તં હોતિ – એતં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાનતો પભુતિ પિહિતં નિબ્બાનનગરસ્સ મહાદ્વારં અરિયમગ્ગં સદ્ધમ્મદેસનાહત્થેન અપાપુર વિવર ઉગ્ઘાટેહીતિ. સુણન્તુ ધમ્મં વિમલેનાનુબુદ્ધન્તિ ઇમે સત્તા રાગાદિમલાનં અભાવતો વિમલેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન અનુબુદ્ધં ચતુસચ્ચધમ્મં સુણન્તુ તાવ ભગવાતિ યાચતિ.

સેલપબ્બતો ઉચ્ચો હોતિ થિરો ચ, ન પંસુપબ્બતો મિસ્સકપબ્બતો વાતિ આહ ‘‘સેલે યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતો’’તિ. તસ્સત્થો ‘‘સેલમયે એકગ્ઘને પબ્બતમુદ્ધનિ યથાઠિતોવ. ન હિ તત્થ ઠિતસ્સ દસ્સનત્થં ગીવુક્ખિપનપસારણાદિકિચ્ચં અત્થી’’તિ. તથૂપમન્તિ તપ્પટિભાગં સેલપબ્બતૂપમં. ધમ્મમયં પાસાદન્તિ લોકુત્તરધમ્મમાહ. સો હિ સબ્બસો પસાદાવહો સબ્બધમ્મે અતિક્કમ્મ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન પાસાદસદિસો ચ, પઞ્ઞાપરિયાયો વા ઇધ ધમ્મ-સદ્દો. પઞ્ઞા હિ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન પાસાદોતિ અભિધમ્મે નિદ્દિટ્ઠા. તથા ચાહ –

‘‘પઞ્ઞાપાસાદમારુય્હ, અસોકો સોકિનિં પજં;

પબ્બતટ્ઠોવ ભૂમટ્ઠે, ધીરો બાલે અવેક્ખતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૮);

અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – યથા સેલપબ્બતમુદ્ધનિ યથાઠિતોવ ચક્ખુમા પુરિસો સમન્તતો જનતં પસ્સેય્ય, તથા ત્વમ્પિ સુમેધ સુન્દરપઞ્ઞ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સમન્તચક્ખુ ભગવા ધમ્મમયં પઞ્ઞામયં પાસાદમારુય્હ સયં અપેતસોકો સોકાવતિણ્ણં જાતિજરાભિભૂતં જનતં અવેક્ખસ્સુ ¶ ઉપધારય ઉપપરિક્ખાતિ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – યથા હિ પબ્બતપાદે સમન્તા મહન્તં ખેત્તં કત્વા તત્થ કેદારપાળીસુ કુટિકાયો કત્વા રત્તિં અગ્ગિં જાલેય્યું, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતઞ્ચ અન્ધકારં અસ્સ, અથ તસ્સ પબ્બતસ્સ મત્થકે ઠત્વા ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ ભૂમિં ઓલોકયતો નેવ ખેત્તં, ન કેદારપાળિયો, ન કુટિયો, ન તત્થ સયિતમનુસ્સા પઞ્ઞાયેય્યું અનુજ્જલભાવતો, કુટિકાસુ પન અગ્ગિજાલામત્તમેવ ¶ પઞ્ઞાયેય્ય ઉજ્જલભાવતો, એવં ધમ્મપાસાદં આરુય્હ સત્તનિકાયં ઓલોકયતો તથાગતસ્સ યે તે અકતકલ્યાણા સત્તા, તે એકવિહારે દક્ખિણજાણુપસ્સે નિસિન્નાપિ બુદ્ધચક્ખુસ્સ આપાથં નાગચ્છન્તિ ઞાણગ્ગિના અનુજ્જલભાવતો અનુળારભાવતો ચ, રત્તિં ખિત્તા સરા વિય હોન્તિ. યે પન કતકલ્યાણા વેનેય્યપુગ્ગલા, તે એવસ્સ દૂરેપિ ઠિતા આપાથમાગચ્છન્તિ પરિપક્કઞાણગ્ગિતાય સમુજ્જલભાવતો ઉળારસન્તાનતાય ચ, સો અગ્ગિ વિય હિમવન્તપબ્બતો વિય ચ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘દૂરે સન્તો પકાસેન્તિ, હિમવન્તોવ પબ્બતો;

અસન્તેત્થ ન દિસ્સન્તિ, રત્તિં ખિત્તા યથા સરા’’તિ. (ધ. પ. ૩૦૪);

ઉટ્ઠેહીતિ ભગવતો ધમ્મદેસનત્થં ચારિકચરણં યાચન્તો ભણતિ. ઉટ્ઠેહીતિ વા ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કતાસઙ્ખાતસઙ્કોચાપત્તિતો કિલાસુભાવતો ઉટ્ઠહ. વીરાતિઆદીસુ ભગવા સાતિસયચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનવીરિયવન્તતાય વીરો, દેવપુત્તમચ્ચુકિલેસાભિસઙ્ખારાનં વિજિતત્તા વિજિતસઙ્ગામો, જાતિકન્તારાદિતો વેનેય્યસત્થં વાહનસમત્થતાય નિબ્બાનસઙ્ખાતં ખેમપ્પદેસં સમ્પાપનસમત્થતાય સત્થવાહો, કામચ્છન્દઇણસ્સ અભાવતો અણણોતિ વેદિતબ્બો. યો હિ પરેસં ઇણં ગહેત્વા વિનાસેતિ, સો તેહિ ‘‘ઇણં દેહી’’તિ તજ્જમાનોપિ ફરુસં વુચ્ચમાનોપિ વમ્ભમાનોપિ વધિયમાનોપિ કિઞ્ચિ પટિપ્પહરિતું ન સક્કોતિ, સબ્બં તિતિક્ખતિ. તિતિક્ખકારણઞ્હિસ્સ તં ઇણં હોતિ, એવમેવ યો યમ્હિ કામચ્છન્દેન રજ્જતિ, તણ્હાગહણેન તં વત્થું ગણ્હાતિ, સો તેન ફરુસં વુચ્ચમાનોપિ વમ્ભમાનોપિ વધિયમાનોપિ કિઞ્ચિ પટિપ્પહરિતું ન સક્કોતિ, સબ્બં તિતિક્ખતિ. તિતિક્ખકારણઞ્હિસ્સ સો કામચ્છન્દો હોતિ ઘરસામિકેહિ વિહેઠિયમાનાનં ઇત્થીનં વિય. કસ્મા? ઇણસદિસત્તા કામચ્છન્દસ્સ.

૯. અજ્ઝેસનન્તિ ગરુટ્ઠાનીયં પયિરુપાસિત્વા ગરુતરં પયોજનં ઉદ્દિસ્સ અભિપત્થના અજ્ઝેસના, સાપિ અત્થતો યાચના એવ. બુદ્ધચક્ખુનાતિ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણેન ચ આસયાનુસયઞાણેન ચ. ઇમેસઞ્હિ દ્વિન્નં ઞાણાનં બુદ્ધચક્ખૂતિ નામં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ સમન્તચક્ખૂતિ ¶ . હેટ્ઠિમાનં ¶ તિણ્ણં મગ્ગઞાણાનં ધમ્મચક્ખૂતિ. અપ્પરજક્ખેતિઆદીસુ યેસં વુત્તનયેનેવ પઞ્ઞાચક્ખુમ્હિ રાગાદિરજં અપ્પં, તે અપ્પરજક્ખા. યેસં તં મહન્તં, તે મહારજક્ખા. યેસં સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ તિક્ખાનિ, તે તિક્ખિન્દ્રિયા. યેસં તાનિ મુદૂનિ, તે મુદિન્દ્રિયા. યેસં તેયેવ સદ્ધાદયો આકારા સુન્દરા, તે સ્વાકારા. યે કથિતકારણં સલ્લક્ખેન્તિ, સુખેન સક્કા હોન્તિ વિઞ્ઞાપેતું, તે સુવિઞ્ઞાપયા. યે પરલોકઞ્ચેવ વજ્જઞ્ચ ભયતો પસ્સન્તિ, તે પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો નામ.

ઉપ્પલાનિ એત્થ સન્તીતિ ઉપ્પલિની, ગચ્છોપિ જલાસયોપિ, ઇધ પન જલાસયો અધિપ્પેતો, તસ્મા ઉપ્પલિનિયન્તિ ઉપ્પલવનેતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. ઇતો પરેસુપિ એસેવ નયો. અન્તોનિમુગ્ગપોસીનીતિ યાનિ ઉદકસ્સ અન્તો નિમુગ્ગાનેવ હુત્વા પુસ્સન્તિ વડ્ઢન્તિ, તાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનિ. ઉદકં અચ્ચુગ્ગમ્મ તિટ્ઠન્તીતિ ઉદકં અતિક્કમિત્વા તિટ્ઠન્તિ. તત્થ યાનિ અચ્ચુગ્ગમ્મ ઠિતાનિ સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સં આગમયમાનાનિ, તાનિ અજ્જ પુપ્ફનકાનિ. યાનિ સમોદકં ઠિતાનિ, તાનિ સ્વે પુપ્ફનકાનિ. યાનિ ઉદકા અનુગ્ગતાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનિ, તાનિ તતિયદિવસે પુપ્ફનકાનિ. ઉદકા પન અનુગ્ગતાનિ અઞ્ઞાનિપિ સરોગઉપ્પલાદીનિ નામ અત્થિ, યાનિ નેવ પુપ્ફિસ્સન્તિ મચ્છકચ્છપભક્ખાનેવ ભવિસ્સન્તિ, તાનિ પાળિં નારુળ્હાનિ, આહરિત્વા પન દીપેતબ્બાનીતિ અટ્ઠકથાયં પકાસિતાનિ. યથેવ હિ તાનિ ચતુબ્બિધાનિ પુપ્ફાનિ, એવમેવ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ નેય્યો પદપરમોતિ ચત્તારો પુગ્ગલા.

તત્થ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સહ ઉદાહટવેલાય ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિના નયેન સઙ્ખિત્તેન માતિકાય ઠપિયમાનાય દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા અરહત્તં ગણ્હિતું સમત્થો પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂતિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સઙ્ખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થે વિભજિયમાને ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉદ્દેસતો પરિપુચ્છતો યોનિસો મનસિકરોતો કલ્યાણમિત્તે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો અનુપુબ્બેન ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો નેય્યો. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ બહુમ્પિ સુણતો બહુમ્પિ ભણતો બહુમ્પિ ધારયતો ¶ બહુમ્પિ વાચયતો ન તાય જાતિયા ધમ્માભિસમયો હોતિ, તેન અત્તભાવેન મગ્ગં વા ફલં વા અન્તમસો ઝાનં વા વિપસ્સનં વા નિબ્બત્તેતું ન સક્કોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો પદપરમો. તત્થ ભગવા ઉપ્પલવનાદિસદિસં દસસહસ્સિલોકધાતું ઓલોકેન્તો અજ્જ પુપ્ફનકાનિ વિય ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ, સ્વે પુપ્ફનકાનિ વિય વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ, તતિયદિવસે પુપ્ફનકાનિ વિય નેય્યે, મચ્છકચ્છપભક્ખપુપ્ફાનિ ¶ વિય પદપરમે ચ અદ્દસ, પસ્સન્તો ચ ‘‘એત્તકા અપ્પરજક્ખા, એત્તકા મહારજક્ખા, તત્રાપિ એત્તકા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ’’તિ એવં સબ્બાકારતોવ અદ્દસ.

તત્થ તિણ્ણં પુગ્ગલાનં ઇમસ્મિઞ્ઞેવ અત્તભાવે ભગવતો ધમ્મદેસના અત્થં સાધેતિ. પદપરમાનં અનાગતત્થાય વાસના હોતિ. અથ ભગવા ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અત્થાવહં ધમ્મદેસનં વિદિત્વા દેસેતુકમ્યતં ઉપ્પાદેત્વા પુન સબ્બેપિ તીસુ ભવેસુ સત્તે ભબ્બાભબ્બવસેન દ્વે કોટ્ઠાસે અકાસિ. યે સન્ધાય વુત્તં ‘‘યે તે સત્તા કમ્માવરણેન સમન્નાગતા વિપાકાવરણેન સમન્નાગતા કિલેસાવરણેન સમન્નાગતા અસ્સદ્ધા અચ્છન્દિકા દુપ્પઞ્ઞા અભબ્બા નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં, ઇમે તે સત્તા અભબ્બા. કતમે તે સત્તા ભબ્બા? યે તે સત્તા ન કમ્માવરણેન…પે… ઇમે તે સત્તા ભબ્બા’’તિ (વિભ. ૮૨૬-૮૨૭). તત્થ સબ્બેપિ અભબ્બપુગ્ગલે પહાય ભબ્બપુગ્ગલેયેવ ઞાણેન પરિગ્ગહેત્વા ‘‘એત્તકા રાગચરિતા, એત્તકા દોસ, મોહ, વિતક્ક, સદ્ધા, બુદ્ધિચરિતા’’તિ છ કોટ્ઠાસે અકાસિ, એવં કત્વા ધમ્મં દેસેસ્સામીતિ ચિન્તેસિ. એત્થ ચ અપ્પરજક્ખાદિભબ્બાદિવસેન આવજ્જેન્તસ્સ ભગવતો તે સત્તા પુઞ્જપુઞ્જાવ હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, ન એકેકાતિ દટ્ઠબ્બં.

પચ્ચભાસીતિ પતિઅભાસિ. અપારુતાતિ વિવટા. અમતસ્સ દ્વારાતિ અરિયમગ્ગો. સો હિ અમતસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ દ્વારં, સો મયા વિવરિત્વા ઠપિતો મહાકરુણૂપનિસ્સયેન સયમ્ભૂઞાણેન અધિગતત્તાતિ દસ્સેતિ. ‘‘અપારુતં તેસં અમતસ્સ દ્વાર’’ન્તિ કેચિ પઠન્તિ. પમુઞ્ચન્તુ સદ્ધન્તિ સબ્બે અત્તનો સદ્ધં મુઞ્ચન્તુ વિસ્સજ્જેન્તુ પવેદેન્તુ, મયા દેસિતે ધમ્મે મયિ ચ અત્તનો સદ્દહનાકારં ઉટ્ઠાપેન્તૂતિ અત્થો. પચ્છિમપદદ્વયે અયમત્થો – અહઞ્હિ અત્તનો પગુણં સુપ્પવત્તિતમ્પિ ઇમં પણીતં ¶ ઉત્તમં ધમ્મં કાયવાચાકિલમથસઞ્ઞી હુત્વા ન ભાસિં, ન ભાસિસ્સામીતિ ચિન્તેસિં, ઇદાનિ પન સબ્બો જનો સદ્ધાભાજનં ઉપનેતુ, પૂરેસ્સામિ નેસં સઙ્કપ્પન્તિ. અન્તરધાયીતિ સત્થારં ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા અન્તરહિતો, સકટ્ઠાનમેવ ગતોતિ અત્થો. સત્થુસન્તિકઞ્હિ ઉપગતાનં દેવાનં બ્રહ્માનઞ્ચ તસ્સ પુરતો અન્તરધાનં નામ સકટ્ઠાનગમનમેવ.

બ્રહ્મયાચનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. એતદહોસીતિ ¶ એતં અહોસિ, ‘‘કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેય્ય’’ન્તિ અયં ધમ્મદેસનાપટિસંયુત્તો વિતક્કો ઉદપાદીતિ અત્થો. આળારોતિ તસ્સ નામં. દીઘપિઙ્ગલો કિરેસ. સો હિ તુઙ્ગસરીરતાય દીઘો, પિઙ્ગલચક્ખુતાય પિઙ્ગલો, તેનસ્સ ‘‘આળારો’’તિ નામં અહોસિ. કાલામોતિ ગોત્તં. પણ્ડિતોતિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૮૪) પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતો, સમાપત્તિપટિલાભસંસિદ્ધેન અધિગમબાહુસચ્ચસઙ્ખાતેન પણ્ડિતભાવેન સમન્નાગતોતિ અત્થો. બ્યત્તોતિ વેય્યત્તિયેન સમન્નાગતો, સમાપત્તિપટિલાભપચ્ચયેન પારિહારિકપઞ્ઞાસઙ્ખાતેન બ્યત્તભાવેન સમન્નાગતોતિ અત્થો. મેધાવીતિ ઠાનુપ્પત્તિયા પઞ્ઞાય સમન્નાગતો. અથ વા મેધાવીતિ તિહેતુકપટિસન્ધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતાય તંતંઇતિકત્તબ્બતાપઞ્ઞાસઙ્ખાતાય ચ મેધાય સમન્નાગતોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અપ્પરજક્ખજાતિકોતિ સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભિતત્તા નિક્કિલેસજાતિકો વિસુદ્ધસત્તો. આજાનિસ્સતીતિ સલ્લક્ખેસ્સતિ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ.

ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદીતિ ભગવતોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જિ. ભગવા કિર દેવતાય કથિતેનેવ નિટ્ઠં અગન્ત્વા સયમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ઓલોકેન્તો ઇતો સત્તમદિવસમત્થકે કાલં કત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તોતિ અદ્દસ. તં સન્ધાયાહ ‘‘ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદી’’તિ. મહાજાનિયોતિ સત્તદિવસબ્ભન્તરે પત્તબ્બમગ્ગફલતો ¶ પરિહીનત્તા મહતી જાનિ પરિહાનિ અસ્સાતિ મહાજાનિયો. અક્ખણે નિબ્બત્તત્થા ઇધ ધમ્મદેસનટ્ઠાનં આગમનપાદાપિ નત્થિ, અથાહં તત્થ ગચ્છેય્યં, ગન્ત્વા દેસિયમાનં ધમ્મમ્પિસ્સ સોતું સોતપસાદોપિ નત્થિ, એવં મહાજાનિયો જાતોતિ દસ્સેતિ. કિં પન ભગવતા તં અત્તનો બુદ્ધાનુભાવેન ધમ્મં ઞાપેતું ન સક્કાતિ? આમ ન સક્કા, ન હિ પરતોઘોસમન્તરેન સાવકાનં ધમ્માભિસમયો સમ્ભવતિ, અઞ્ઞથા ઇતરપચ્ચયરહિતસ્સપિ ધમ્માભિસમયેન ભવિતબ્બં, ન ચ તં અત્થિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, પચ્ચયા સમ્માદિટ્ઠિયા ઉપ્પાદાય પરતો ચ ઘોસો અજ્ઝત્તઞ્ચ યોનિસોમનસિકારો’’તિ (અ. નિ. ૨.૧૨૭).

ઉદકોતિ તસ્સ નામં, રામસ્સ પન પુત્તતાય રામપુત્તો. અભિદોસકાલકતોતિ અડ્ઢરત્તે કાલકતો. ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદીતિ ઇધાપિ કિર ભગવા દેવતાય કથિતવચનેન સન્નિટ્ઠાનં અકત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ઓલોકેન્તો ‘‘હિય્યો અડ્ઢરત્તે કાલં કત્વા ઉદકો રામપુત્તો ¶ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તો’’તિ અદ્દસ, તસ્મા એવં વુત્તં. સેસં પુરિમસદિસમેવ.

બહૂપકારાતિ બહુઉપકારા. પધાનપહિતત્તં ઉપટ્ઠહિંસૂતિ પધાનત્થાય પેસિતત્તભાવં વસનટ્ઠાને પરિવેણસમ્મજ્જનેન પત્તચીવરં ગહેત્વા અનુબન્ધનેન મુખોદકદન્તકટ્ઠદાનાદિના ચ ઉપટ્ઠહિંસુ. કે પનેતે પઞ્ચવગ્ગિયા નામ? યે તે –

કોણ્ડઞ્ઞો ચ ભોજો સુયામો સુદત્તો;

એતે તદા અટ્ઠ અહેસું બ્રાહ્મણા;

છળઙ્ગવા મન્તં વિયાકરિંસૂતિ. (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૮૪; જા. અટ્ઠ. ૧.નિદાનકથા; અપ. અટ્ઠ. ૧.અવિદૂરેનિદાનકથા);

બોધિસત્તસ્સ જાતકાલે સુપિનપટિગ્ગાહકા ચેવ લક્ખણપટિગ્ગાહકા ચ અટ્ઠ બ્રાહ્મણા. તેસુ તયો દ્વેધા બ્યાકરિંસુ ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો અગારં અજ્ઝાવસમાનો રાજા હોહિતિ ચક્કવત્તી, પબ્બજમાનો બુદ્ધો’’તિ. પઞ્ચ બ્રાહ્મણા એકંસબ્યાકરણા અહેસું ¶ ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો અગારે ન તિટ્ઠતિ, બુદ્ધોવ હોતી’’તિ. તેસુ પુરિમા તયો યથામન્તપદં ગતા. એતે હિ લક્ખણમન્તસઙ્ખાતવેદવચનાનુરૂપં પટિપન્ના દ્વે ગતિયો ભવન્તિ અનઞ્ઞાતિ વુત્તનિયામેન નિચ્છિનિતું અસક્કોન્તા વુત્તમેવ પટિપજ્જિંસુ, ન મહાપુરિસસ્સ બુદ્ધભાવપ્પત્તિં પચ્ચાસીસિંસુ. ઇમે પન કોણ્ડઞ્ઞાદયો પઞ્ચ ‘‘એકંસતો બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ જાતનિચ્છયત્તા મન્તપદં અતિક્કન્તા. તે અત્તના લદ્ધં તુટ્ઠિદાનં ઞાતકાનં વિસ્સજ્જેત્વા ‘‘અયં મહાપુરિસો અગારે ન અજ્ઝાવસિસ્સતિ, એકન્તેન બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ નિબ્બેમતિકા બોધિસત્તં ઉદ્દિસ્સ સમણપબ્બજ્જં પબ્બજિતા, તેસં પુત્તાતિપિ વદન્તિ, તં અટ્ઠકથાયં પટિક્ખિત્તં. એતે કિર દહરકાલેવ બહૂ મન્તે જાનિંસુ, તસ્મા ને બ્રાહ્મણા આચરિયટ્ઠાને ઠપયિંસુ. તે ‘‘પચ્છા અમ્હેહિ પુત્તદારજટં છિન્દિત્વા ન સક્કા ભવિસ્સતિ પબ્બજિતુ’’ન્તિ દહરકાલેયેવ પબ્બજિત્વા રમણીયાનિ સેનાસનાનિ પરિભુઞ્જન્તા વિચરિંસુ. કાલેન કાલં પન ‘‘કિં ભો મહાપુરિસો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તો’’તિ પુચ્છન્તિ. મનુસ્સા ‘‘કુહિં તુમ્હે મહાપુરિસં પસ્સિસ્સથ, તીસુ પાસાદેસુ વિવિધનાટકમજ્ઝે દેવો વિય સમ્પત્તિં અનુભોતી’’તિ વદન્તિ. તે સુત્વા ‘‘ન તાવ મહાપુરિસસ્સ ઞાણં પરિપાકં ગચ્છતી’’તિ અપ્પોસ્સુક્કા વિહરિંસુયેવ.

કસ્મા ¶ પનેત્થ ભગવા ‘‘બહુકારા ખો મે પઞ્ચવગ્ગિયા’’તિ આહ. કિં ઉપકારકાનંયેવ એસ ધમ્મં દેસેતિ, અનુપકારકાનં ન દેસેતીતિ? નો ન દેસેતિ. પરિચયવસેન હેસ આળારઞ્ચેવ કાલામં ઉદકઞ્ચ રામપુત્તં ઓલોકેસિ. એતસ્મિં પન બુદ્ધક્ખેત્તે ઠપેત્વા અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞં અઞ્ઞો પઠમં ધમ્મં સચ્છિકાતું સમત્થો નામ નત્થિ. કસ્મા? તથાવિધઉપનિસ્સયત્તા. પુબ્બે કિર પુઞ્ઞકરણકાલે દ્વે ભાતરો અહેસું. તે ચ એકતો સસ્સં અકંસુ. તત્થ જેટ્ઠસ્સ ‘‘એકસ્મિં સસ્સે નવ વારે અગ્ગસસ્સદાનં મયા દાતબ્બ’’ન્તિ અહોસિ. સો વપ્પકાલે બીજગ્ગં નામ દત્વા ગબ્ભકાલે કનિટ્ઠેન સદ્ધિં મન્તેસિ ‘‘ગબ્ભકાલે ગબ્ભં ફાલેત્વા દસ્સામી’’તિ. કનિટ્ઠો ‘‘તરુણસસ્સં નાસેતુકામોસી’’તિ આહ. જેટ્ઠો કનિટ્ઠસ્સ અનનુવત્તનભાવં ઞત્વા ખેત્તં વિભજિત્વા અત્તનો કોટ્ઠાસતો ગબ્ભં ફાલેત્વા ખીરં નીહરિત્વા સપ્પિફાણિતેન યોજેત્વા અદાસિ, પુથુકકાલે પુથુકં કારેત્વા અદાસિ ¶ , લાયને લાયનગ્ગં, વેણિકરણે વેણગ્ગં, વેણિયો પુરિસભારવસેન બન્ધિત્વા કલાપકરણે કલાપગ્ગં, ખલે કલાપાનં ઠપનદિવસે ખલગ્ગં, મદ્દિત્વા વીહીનં રાસિકરણદિવસે ખલભણ્ડગ્ગં, કોટ્ઠાગારે ધઞ્ઞસ્સ પક્ખિપનદિવસે કોટ્ઠગ્ગન્તિ એવં એકસ્મિં સસ્સે નવ વારે અગ્ગદાનં અદાસિ. કનિટ્ઠો પન ખલતો ધઞ્ઞં ઉદ્ધરિત્વા ગહણદિવસે અદાસિ. તેસુ જેટ્ઠો અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરો જાતો, કનિટ્ઠો સુભદ્દપરિબ્બાજકો. ઇતિ એકસ્મિં સસ્સે નવન્નં અગ્ગદાનાનં દિન્નત્તા ઠપેત્વા થેરં અઞ્ઞો પઠમં ધમ્મં સચ્છિકાતું સમત્થો નામ નત્થિ. ‘‘નવન્નં અગ્ગદાનાનં દિન્નત્તા’’તિ ઇદઞ્ચ તસ્સ રત્તઞ્ઞૂનં અગ્ગભાવત્થાય કતાભિનીહારાનુરૂપં પવત્તિતસાવકપારમિયા ચિણ્ણન્તે પવત્તિતત્તા વુત્તં. તિણ્ણમ્પિ હિ બોધિસત્તાનં તંતંપારમિયા સિખાપ્પત્તકાલે પવત્તિતં પુઞ્ઞં અપુઞ્ઞં વા ગરુતરવિપાકમેવ હોતિ, ધમ્મસ્સ ચ સબ્બપઠમં સચ્છિકિરિયાય વિના કથં રત્તઞ્ઞૂનં અગ્ગભાવસિદ્ધીતિ? ‘‘બહુકારા ખો મે પઞ્ચવગ્ગિયા’’તિ ઇદં પન ઉપકારાનુસ્સરણમત્તકેનેવ વુત્તં.

ઇસિપતને મિગદાયેતિ તસ્મિં કિર પદેસે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધા ગન્ધમાદનપબ્બતે સત્તાહં નિરોધસમાપત્તિયા વીતિનામેત્વા નિરોધા વુટ્ઠાય નાગલતાદન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા અનોતત્તદહે મુખં ધોવિત્વા પત્તચીવરમાદાય આકાસેન આગન્ત્વા નિપતન્તિ. તત્થ ચીવરં પારુપિત્વા નગરે પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચા ગમનકાલેપિ તતોયેવ ઉપ્પતિત્વા ગચ્છન્તિ. ઇતિ ઇસયો એત્થ નિપતન્તિ ઉપ્પતન્તિ ચાતિ તં ઠાનં ‘‘ઇસિપતન’’ન્તિ સઙ્ખં ગતં, મિગાનં પન અભયત્થાય દિન્નત્તા ‘‘મિગદાયો’’તિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘ઇસિપતને મિગદાયે’’તિ. અઞ્ઞે બુદ્ધા પઠમં ધમ્મદેસનત્થાય ગચ્છન્તા આકાસેન ગન્ત્વા તત્થેવ ઓતરન્તિ, અમ્હાકં પન ભગવા ઉપકસ્સ આજીવકસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા ‘‘ઉપકો ઇમં અદ્ધાનં ¶ પટિપન્નો, સો મં દિસ્વા સલ્લપિત્વા ગમિસ્સતિ, અથ પુન નિબ્બિન્નો આગમ્મ અરહત્તં સચ્છિકરિસ્સતી’’તિ ઞત્વા અટ્ઠારસયોજનં મગ્ગં પદસાવ અગમાસિ. તેન વુત્તં ‘‘યેન બારાણસી, તેન ચારિકં પક્કામી’’તિ.

૧૧. અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિન્તિ ગયાય ચ બોધિસ્સ ચ વિવરે તિગાવુતન્તરે ઠાને. બોધિમણ્ડતો હિ ગયા તીણિ ગાવુતાનિ, બારાણસી ¶ અટ્ઠારસ યોજનાનિ. ઉપકો બોધિમણ્ડસ્સ ચ ગયાય ચ અન્તરે ભગવન્તં અદ્દસ. અન્તરા-સદ્દેન પન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કતં. ઈદિસેસુ ચ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા ‘‘અન્તરા ગામઞ્ચ નદિઞ્ચ યાતી’’તિ એવં એકમેવ અન્તરા-સદ્દં પયુજ્જન્તિ, સો દુતિયપદેનપિ યોજેતબ્બો હોતિ, અયોજિયમાને ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ સામિવચનસ્સ પસઙ્ગે અન્તરા-સદ્દયોગેન ઉપયોગવચનસ્સ ઇચ્છિતત્તા. ઇધ પન યોજેત્વા એવ વુત્તો. અદ્ધાનમગ્ગન્તિ અદ્ધાનસઙ્ખાતં મગ્ગં, દીઘમગ્ગન્તિ અત્થો. અદ્ધાનગમનસમયસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘અદ્ધયોજનં ગચ્છિસ્સામીતિ ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિઆદિવચનતો (પાચિ. ૨૧૮) અદ્ધયોજનમ્પિ અદ્ધાનમગ્ગો હોતિ. બોધિમણ્ડતો પન ગયા તિગાવુતં. વિપ્પસન્નાનીતિ સુટ્ઠુ પસન્નાનિ. ઇન્દ્રિયાનીતિ મનચ્છટ્ઠાનિ ઇન્દ્રિયાનિ. પરિસુદ્ધોતિ નિદ્દોસો. પરિયોદાતોતિ તસ્સેવ વેવચનં. નિરુપક્કિલેસતાયેવ હિ એસ ‘‘પરિયોદાતો’’તિ વુત્તો, ન સેતભાવેન. એતસ્સ પરિયોદાતતં દિસ્વાવ ઇન્દ્રિયાનં વિપ્પસન્નતં અઞ્ઞાસિ, નયગ્ગાહીપઞ્ઞા કિરેસા તસ્સ આજીવકસ્સ.

સબ્બાભિભૂતિ સબ્બં તેભૂમકધમ્મં અભિભવિત્વા ઠિતો. સબ્બવિદૂતિ સબ્બં ચતુભૂમકધમ્મં અવેદિં અઞ્ઞાસિં સબ્બસો ઞેય્યાવરણસ્સ પહીનત્તા. સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અનૂપલિત્તોતિ સબ્બેસુ તેભૂમકધમ્મેસુ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનાદિના કિલેસલેપેન અલિત્તો. સબ્બઞ્જહોતિ સબ્બં તેભૂમકધમ્મં જહિત્વા ઠિતો. અપ્પહાતબ્બમ્પિ હિ કુસલાબ્યાકતં તપ્પટિબદ્ધકિલેસપ્પહાનેન પહીનત્તા ન હોતીતિ જહિતમેવ હોતિ. તણ્હક્ખયે વિમુત્તોતિ તણ્હક્ખયે નિબ્બાને આરમ્મણકરણવસેન વિમુત્તો. સયં અભિઞ્ઞાયાતિ સબ્બં ચતુભૂમકધમ્મં અત્તનાવ જાનિત્વા. કમુદ્દિસેય્યન્તિ કં અઞ્ઞં ‘‘અયં મે આચરિયો’’તિ ઉદ્દિસેય્યં.

ન મે આચરિયો અત્થીતિ લોકુત્તરધમ્મે મય્હં આચરિયો નામ નત્થિ. કિઞ્ચાપિ હિ લોકિયધમ્માનમ્પિ યાદિસો લોકનાથસ્સ અધિગમો, ન તાદિસો અધિગમો પરૂપદેસો અત્થિ, લોકુત્તરધમ્મે પનસ્સ લેસોપિ નત્થિ. નત્થિ મે પટિપુગ્ગલોતિ મય્હં સીલાદીહિ ગુણેહિ પટિનિધિભૂતો પુગ્ગલો નામ નત્થિ. સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ હેતુના નયેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ સયં બુદ્ધો ¶ . સીતિભૂતોતિ સબ્બકિલેસગ્ગિનિબ્બાપનેન સીતિભૂતો, કિલેસાનં યેવ નિબ્બુતત્તા નિબ્બુતો.

કાસિનં ¶ પુરન્તિ કાસિરટ્ઠે નગરં. આહઞ્છન્તિ આહનિસ્સામિ. અમતદુન્દુભિન્તિ વેનેય્યાનં અમતાધિગમાય ઉગ્ઘોસનાદિં કત્વા સત્થુ ધમ્મદેસના ‘‘અમતદુન્દુભી’’તિ વુત્તા, ધમ્મચક્કપટિલાભાય તં અમતભેરિં પહરિસ્સામીતિ ગચ્છામીતિ વુત્તં હોતિ.

અરહસિ અનન્તજિનોતિ અનન્તજિનોપિ ભવિતું યુત્તોતિ અત્થો. અનન્તઞાણો જિતકિલેસોતિ અનન્તજિનો. હુપેય્યપાવુસોતિ આવુસો એવમ્પિ નામ ભવેય્ય, એવંવિધે નામ રૂપરતને ઈદિસેન ઞાણેન ભવિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. અયઞ્હિસ્સ પબ્બજ્જાય પચ્ચયો જાતો. કતાધિકારો હેસ. તથા હિ ભગવા તેન સમાગમનત્થં પદસાવ તં મગ્ગં પટિપજ્જિ. પક્કામીતિ વઙ્કહારજનપદં નામ અગમાસિ.

તત્થેકં મિગલુદ્દકગામકં નિસ્સાય વાસં કપ્પેસિ, જેટ્ઠકલુદ્દકો તં ઉપટ્ઠાસિ. તસ્મિઞ્ચ જનપદે ચણ્ડા મક્ખિકા હોન્તિ. અથ નં એકાય ચાટિયા વસાપેસું. મિગલુદ્દકો દૂરં મિગવં ગચ્છન્તો ‘‘અમ્હાકં અરહન્તે મા પમજ્જી’’તિ ચાપં નામ ધીતરં આણાપેત્વા અગમાસિ સદ્ધિં પુત્તભાતુકેહિ. સા ચસ્સ ધીતા દસ્સનીયા હોતિ કોટ્ઠાસસમ્પન્ના. દુતિયદિવસે ઉપકો ઘરં આગતો તં દારિકં સબ્બં ઉપચારં કત્વા પરિવિસિતું ઉપગતં દિસ્વા રાગેન અભિભૂતો ભુઞ્જિતુમ્પિ અસક્કોન્તો ભાજનેન ભત્તં આદાય વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભત્તં એકમન્તં નિક્ખિપિત્વા ‘‘સચે ચાપં લભામિ, જીવામિ. નો ચે, મરામી’’તિ નિરાહારો સયિ. સત્તમે દિવસે માગવિકો આગન્ત્વા ધીતરં ઉપકસ્સ પવત્તિં પુચ્છિ. સા ‘‘એકદિવસમેવ આગન્ત્વા પુન નાગતપુબ્બો’’તિ આહ.

માગવિકો આગતવેસેનેવ નં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિસ્સામીતિ તઙ્ખણંયેવ ગન્ત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, અફાસુક’’ન્તિ પાદે પરામસન્તો પુચ્છિ. ઉપકો નિત્થુનન્તો પરિવત્તતિયેવ. સો ‘‘વદ ભન્તે, યં મયા સક્કા કાતું, સબ્બં કરિસ્સામી’’તિ આહ. ઉપકો ‘‘સચે ચાપં લભામિ, જીવામિ, નો ચે, મય્હમેવ મરણં સેય્યો’’તિ આહ. જાનાસિ કિર, ભન્તે, કિઞ્ચિ સિપ્પન્તિ? ન જાનામીતિ. ન, ભન્તે, કિઞ્ચિ સિપ્પં અજાનન્તેન સક્કા ઘરાવાસં અધિટ્ઠાતુન્તિ. સો આહ ‘‘નાહં કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનામિ, અપિચ ¶ તુમ્હાકં મંસહારકો ભવિસ્સામિ, મંસઞ્ચ વિક્કિણિસ્સામી’’તિ. માગવિકો ‘‘અમ્હાકમ્પિ એતદેવ રુચ્ચતી’’તિ ઉત્તરસાટકં ¶ દત્વા ઘરં આનેત્વા ધીતરં અદાસિ. તેસં સંવાસમન્વાય પુત્તો વિજાયિ, ‘‘સુભદ્દો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. ચાપા તસ્સ રોદનકાલે ‘‘મંસહારકસ્સ પુત્ત મિગલુદ્દકસ્સ પુત્ત મા રોદિ મા રોદી’’તિઆદીનિ વદમાના પુત્તતોસનગીતેન ઉપકં ઉપ્પણ્ડેસિ. ‘‘ભદ્દે ત્વં મં અનાથોતિ મઞ્ઞસિ, અત્થિ મે અનન્તજિનો નામ સહાયો, તસ્સાહં સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ આહ. ચાપા ‘‘એવમયં અટ્ટીયતી’’તિ ઞત્વા પુનપ્પુનં કથેસિ. સો એકદિવસં અનારોચેત્વાવ મજ્ઝિમદેસાભિમુખો પક્કામિ.

ભગવા ચ તેન સમયેન સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને, અથ ખો ભગવા પટિકચ્ચેવ ભિક્ખૂ આણાપેસિ ‘‘યો, ભિક્ખવે, અનન્તજિનોતિ પુચ્છમાનો આગચ્છતિ, તસ્સ મં દસ્સેય્યાથા’’તિ. ઉપકોપિ ખો ‘‘કુહિં અનન્તજિનો વસતી’’તિ પુચ્છન્તો અનુપુબ્બેન સાવત્થિં આગન્ત્વા વિહારમજ્ઝે ઠત્વા ‘‘કુહિં અનન્તજિનો’’તિ પુચ્છિ. તં ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકં નયિંસુ. સો ચ ભગવન્તં દિસ્વા ‘‘સઞ્જાનાથ મં ભગવા’’તિ આહ. આમ ઉપક સઞ્જાનામિ, કુહિં પન ત્વં વસિત્થાતિ. વઙ્કહારજનપદે, ભન્તેતિ. ઉપક મહલ્લકોસિ જાતો, પબ્બજિતું સક્ખિસ્સસીતિ. પબ્બજિસ્સામિ, ભન્તેતિ. ભગવા પબ્બાજેત્વા તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સો કમ્મટ્ઠાને કમ્મં કરોન્તો અનાગામિફલે પતિટ્ઠાય કાલં કત્વા અવિહેસુ નિબ્બત્તો, નિબ્બત્તિક્ખણેયેવ ચ અરહત્તં પાપુણિ. અવિહે નિબ્બત્તમત્તા હિ સત્ત જના અરહત્તં પાપુણિંસુ, તેસં સો અઞ્ઞતરો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અવિહં ઉપપન્નાસે, વિમુત્તા સત્ત ભિક્ખવો;

રાગદોસપરિક્ખીણા, તિણ્ણા લોકે વિસત્તિકં.

‘‘ઉપકો પલગણ્ડો ચ, પુક્કુસાતિ ચ તે તયો;

ભદ્દિયો ખણ્ડદેવો ચ, બાહુરગ્ગિ ચ સઙ્ગિયો;

તે હિત્વા માનુસં દેહં, દિબ્બયોગં ઉપચ્ચગુ’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૫૦, ૧૦૫);

૧૨. સણ્ઠપેસુન્તિ ‘‘નેવ અભિવાદેતબ્બો’’તિઆદિના કતિકં અકંસુ. બાહુલ્લિકોતિ ચીવરબાહુલ્લાદીનં અત્થાય પટિપન્નો. પધાનવિબ્ભન્તોતિ ¶ પધાનતો પુબ્બે અનુટ્ઠિતદુક્કરચરણતો વિબ્ભન્તો ભટ્ઠો પરિહીનો. આવત્તો બાહુલ્લાયાતિ ચીવરાદિબહુભાવત્થાય આવત્તો. અપિચ ખો આસનં ઠપેતબ્બન્તિ અપિચ ખો પનસ્સ ઉચ્ચકુલે નિબ્બત્તસ્સ આસનમત્તં ¶ ઠપેતબ્બન્તિ વદિંસુ. અસણ્ઠહન્તાતિ બુદ્ધાનુભાવેન બુદ્ધતેજેન અભિભૂતા અત્તનો કતિકાય ઠાતું અસક્કોન્તા. નામેન ચ આવુસોવાદેન ચ સમુદાચરન્તીતિ ‘‘ગોતમા’’તિ ચ ‘‘આવુસો’’તિ ચ વદન્તિ, ‘‘આવુસો ગોતમ, મયં ઉરુવેલાયં પધાનકાલે તુય્હં પત્તચીવરં ગહેત્વા વિચરિમ્હ, મુખોદકં દન્તકટ્ઠં અદમ્હ, વુત્થપરિવેણં સમ્મજ્જિમ્હ, પચ્છા તે કો વત્તપટિપત્તિં અકાસિ, કચ્ચિ અમ્હેસુ પક્કન્તેસુ ન ચિન્તયિત્થા’’તિ એવરૂપં કથં કથેન્તીતિ અત્થો.

ન ચિરસ્સેવાતિ અચિરેનેવ. કુલપુત્તાતિ દુવિધા કુલપુત્તા જાતિકુલપુત્તા આચારકુલપુત્તા ચ, એતે પન ઉભયથાપિ કુલપુત્તાયેવ. અગારસ્માતિ ઘરા. અગારાય હિતં અગારિયં, કસિગોરક્ખાદિ કુટુમ્બપોસનકમ્મં વુચ્ચતિ. નત્થિ એત્થ અગારિયન્તિ અનગારિયં. પબ્બજ્જાયેતં અધિવચનં. પબ્બજન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ ઉપસઙ્કમન્તિ. તદનુત્તરન્તિ તં અનુત્તરં. બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનં, અરહત્તફલન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ હિ અત્થાય કુલપુત્તા પબ્બજન્તિ. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ તસ્મિંયેવ અત્તભાવે. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનોયેવ પઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા, અપરપ્પચ્ચયં કત્વાતિ અત્થો. ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથાતિ પાપુણિત્વા સમ્પાદેત્વા વિહરિસ્સથ.

ઇરિયાયાતિ દુક્કરઇરિયાય. પટિપદાયાતિ દુક્કરપટિપત્તિયા. દુક્કરકારિકાયાતિ પસતપસતમુગ્ગયૂસાદિઆહરણાદિના દુક્કરકરણેન. ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્માતિ મનુસ્સધમ્મતો ઉપરિ. અલં અરિયં કાતુન્તિ અલમરિયો, અરિયભાવાય સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ, ઞાણદસ્સનમેવ ઞાણદસ્સનવિસેસો, અલમરિયો ચ સો ઞાણદસ્સનવિસેસો ચાતિ અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો. ઞાણદસ્સનન્તિ ચ દિબ્બચક્ખુપિ વિપસ્સનાપિ મગ્ગોપિ ફલમ્પિ પચ્ચવેક્ખણઞાણમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ વુચ્ચતિ. ‘‘અપ્પમત્તો સમાનો ઞાણદસ્સનં આરાધેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૧૧) હિ એત્થ દિબ્બચક્ખુ ઞાણદસ્સનં નામ. ‘‘ઞાણદસ્સનાય ચિત્તં અભિનીહરતિ અભિનિન્નામેતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૩૫) એત્થ ¶ વિપસ્સનાઞાણં. ‘‘અભબ્બા તે ઞાણદસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાયા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૯૬) એત્થ મગ્ગો. ‘‘અયમઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૨૮) એત્થ ફલં. ‘‘ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ ‘અકુપ્પા મે ચેતોવિમુત્તિ, અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૬) એત્થ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. ‘‘ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ ‘સત્તાહકાલકતો આળારો કાલામો’’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૪; ૨.૩૪૦; મહાવ. ૧૦) ¶ એત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. ઇધ પન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનો અરિયમગ્ગો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ વા અધિપ્પેતં.

અભિજાનાથ મે નોતિ અભિજાનાથ નુ મે. એવરૂપં પભાવિતમેતન્તિ એત્થ એવરૂપં વાક્યભેદન્તિ અત્થો, અપિ નુ અહં ઉરુવેલાયં પધાને તુમ્હાકં સઙ્ગણ્હનત્થં અનુક્કણ્ઠનત્થં રત્તિં વા દિવા વા આગન્ત્વા ‘‘આવુસો, મયં યત્થ કત્થચિ ગમિસ્સામાતિ મા વિતક્કયિત્થ, મય્હં ઓભાસો વા કમ્મટ્ઠાનનિમિત્તં વા પઞ્ઞાયતી’’તિ એવરૂપં કઞ્ચિ વચનભેદં અકાસિન્તિ અધિપ્પાયો. તે એકપદેનેવ સતિં લભિત્વા ઉપ્પન્નગારવા ‘‘અદ્ધા એસ બુદ્ધો જાતો’’તિ સદ્દહિત્વા ‘‘નો હેતં ભન્તે’’તિ આહંસુ. અસક્ખિ ખો ભગવા પઞ્ચવગ્ગિયે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેતુન્તિ ભગવા પઞ્ચવગ્ગિયે ભિક્ખૂ ‘‘બુદ્ધો અહ’’ન્તિ જાનાપેતું અસક્ખિ. અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠાપેસુન્તિ અઞ્ઞાય અરહત્તપ્પત્તિયા ચિત્તં ઉપટ્ઠપેસું અભિનીહરિંસુ.

ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તવણ્ણના

૧૩. દ્વેમે, ભિક્ખવે, અન્તાતિ દ્વે ઇમે, ભિક્ખવે, કોટ્ઠાસા, દ્વે ભાગાતિ અત્થો. ભાગવચનો હેત્થ અન્ત-સદ્દો ‘‘પુબ્બન્તે ઞાણં અપરન્તે ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૦૬૩) વિય. ઇમસ્સ પન પદસ્સ ઉચ્ચારણસમકાલં પવત્તનિગ્ઘોસો બુદ્ધાનુભાવેન હેટ્ઠા અવીચિં ઉપરિ ભવગ્ગં પત્વા દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. તસ્મિંયેવ સમયે પરિપક્કકુસલમૂલા સચ્ચાભિસમ્બોધાય કતાધિકારા અટ્ઠારસકોટિસઙ્ખા બ્રહ્માનો સમાગચ્છિંસુ. પચ્છિમદિસાય સૂરિયો અત્થમેતિ, પાચીનદિસાય આસાળ્હનક્ખત્તેન યુત્તો પુણ્ણચન્દો ઉગ્ગચ્છતિ. તસ્મિં સમયે ભગવા ¶ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તં આરભન્તો ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, અન્તા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ પબ્બજિતેનાતિ ગિહિબન્ધનં છેત્વા પબ્બજ્જુપગતેન. ન સેવિતબ્બાતિ ન વળઞ્જેતબ્બા નાનુયુઞ્જિતબ્બા. યો ચાયં કામેસુ કામસુખલ્લિકાનુયોગોતિ યો ચ અયં વત્થુકામેસુ કિલેસકામસુખસ્સ અનુયોગો, કિલેસકામસંયુત્તસ્સ સુખસ્સ અનુગતોતિ અત્થો. હીનોતિ લામકો. ગમ્મોતિ ગામવાસીનં સન્તકો તેહિ સેવિતબ્બતાય. પોથુજ્જનિકોતિ પુથુજ્જનેન અન્ધબાલજનેન આચિણ્ણો. અનરિયોતિ ન અરિયો ન વિસુદ્ધો ન ઉત્તમો, ન વા અરિયાનં સન્તકો. અનત્થસંહિતોતિ ન અત્થસંહિતો, હિતસુખાવહકારણં અનિસ્સિતોતિ અત્થો. અત્તકિલમથાનુયોગોતિ અત્તનો કિલમથસ્સ અનુયોગો, દુક્ખકરણં દુક્ખુપ્પાદનન્તિ અત્થો. દુક્ખોતિ ¶ કણ્ટકાપસ્સયસેય્યાદીહિ અત્તબાધનેહિ દુક્ખાવહો. મજ્ઝિમા પટિપદાતિ અરિયમગ્ગં સન્ધાય વુત્તં. મગ્ગો હિ કામસુખલ્લિકાનુયોગો એકો અન્તો, અત્તકિલમથાનુયોગો એકો અન્તો, એતે દ્વે અન્તે ન ઉપેતિ ન ઉપગચ્છતિ, વિમુત્તો એતેહિ અન્તેહિ, તસ્મા ‘‘મજ્ઝિમા પટિપદા’’તિ વુચ્ચતિ. એતેસં મજ્ઝે ભવત્તા મજ્ઝિમા, વટ્ટદુક્ખનિસ્સરણત્થિકેહિ પટિપજ્જિતબ્બતો ચ પટિપદાતિ, તથા લોભો એકો અન્તો, દોસો એકો અન્તો. સસ્સતં એકં અન્તં, ઉચ્છેદો એકો અન્તોતિ પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં.

ચક્ખુકરણીતિઆદીહિ તમેવ પટિપદં થોમેતિ. પઞ્ઞાચક્ખું કરોતીતિ ચક્ખુકરણી. સા હિ ચતુન્નં સચ્ચાનં દસ્સનાય સંવત્તતિ પરિઞ્ઞાભિસમયાદિભેદસ્સ દસ્સનસ્સ પવત્તનટ્ઠેનાતિ ‘‘ચક્ખુકરણી’’તિ વુચ્ચતિ. તયિદં સતિપિ પટિપદાય અનઞ્ઞત્તે અવયવવસેન સિજ્ઝમાનો અત્થો સમુદાયેન કતો નામ હોતીતિ ઉપચારવસેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. દુતિયપદં તસ્સેવ વેવચનં. ઉપસમાયાતિ કિલેસુપસમત્થાય. અભિઞ્ઞાયાતિ ચતુન્નં સચ્ચાનં અભિજાનનત્થાય. સમ્બોધાયાતિ તેસંયેવ સમ્બુજ્ઝનત્થાય. નિબ્બાનાયાતિ નિબ્બાનસચ્છિકિરિયાય. અથ વા નિબ્બાનાયાતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનાય. ‘‘ઉપસમાયા’’તિ હિ ઇમિના સઉપાદિસેસનિબ્બાનં ગહિતં.

ઇદાનિ ¶ તં મજ્ઝિમપ્પટિપદં સરૂપતો દસ્સેતુકામો ‘‘કતમા ચ સા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અયમેવા’’તિઆદિના નયેન વિસ્સજ્જેસિ. તત્થ અયમેવાતિ અવધારણવચનં અઞ્ઞસ્સ નિબ્બાનગામિમગ્ગસ્સ અત્થિભાવપટિસેધનત્થં. સત્તાપટિક્ખેપો હિ ઇધ પટિસેધનં અલબ્ભમાનત્તા અઞ્ઞસ્સ મગ્ગસ્સ. અરિયોતિ કિલેસાનં આરકત્તા અરિયો નિરુત્તિનયેન. અરિપહાનાય સંવત્તતીતિપિ અરિયો અરયો પાપધમ્મા યન્તિ અપગચ્છન્તિ એતેનાતિ કત્વા. અરિયેન ભગવતા દેસિતત્તા અરિયસ્સ અયન્તિપિ અરિયો, અરિયભાવપ્પટિલાભાય સંવત્તતીતિપિ અરિયો. એત્થ પન અરિયકરો અરિયોતિપિ ઉત્તરપદલોપેન અરિય-સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ ઉપેતત્તા અટ્ઠઙ્ગિકો. મગ્ગઙ્ગસમુદાયે હિ મગ્ગવોહારો, સમુદાયો ચ સમુદાયીહિ સમન્નાગતો નામ હોતિ. અયં પનેત્થ વચનત્થો – અત્તનો અવયવભૂતાનિ અટ્ઠઙ્ગાનિ એતસ્સ સન્તીતિ અટ્ઠઙ્ગિકોતિ. પરમત્થતો પન અઙ્ગાનિયેવ મગ્ગો પઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયાદીનિ વિય, ન ચ અઙ્ગવિનિમુત્તો છળઙ્ગો વેદો વિય. કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતીતિ મગ્ગો નિરુત્તિનયેન, નિબ્બાનં મગ્ગતિ ગવેસતીતિ વા મગ્ગો. અરિયમગ્ગો હિ નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોન્તો ગવેસન્તો વિય હોતિ. નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગીયતીતિ વા મગ્ગો વિવટ્ટૂપનિસ્સયપુઞ્ઞકરણતો ¶ પટ્ઠાય તદત્થપટિપત્તિતો. ગમ્મતિ વા તેહિ પટિપજ્જીયતીતિ મગ્ગો. એત્થ પન આદિઅન્તવિપરિયાયેન સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

સેય્યથિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ કતમો સો ઇતિ ચેતિ અત્થો, કતમાનિ વા તાનિ અટ્ઠઙ્ગાનીતિ. સબ્બલિઙ્ગવિભત્તિવચનસાધારણો હિ અયં નિપાતો. એકમેકમ્પિ અઙ્ગં મગ્ગોયેવ. યથાહ ‘‘સમ્માદિટ્ઠિ મગ્ગો ચેવ હેતુ ચા’’તિ (ધ. સ. ૧૦૩૯). પોરાણાપિ ભણન્તિ ‘‘દસ્સનમગ્ગો સમ્માદિટ્ઠિ, અભિનિરોપનમગ્ગો સમ્માસઙ્કપ્પો…પે… અવિક્ખેપમગ્ગો સમ્માસમાધી’’તિ. નનુ ચ અઙ્ગાનિ સમુદિતાનિ મગ્ગો અન્તમસો સત્તઙ્ગવિકલસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ અભાવતોતિ? સચ્ચમેતં સચ્ચસમ્પટિવેધે, મગ્ગપ્પચ્ચયતાય પન યથાસકં કિચ્ચકરણેન પચ્ચેકમ્પિ તાનિ મગ્ગોયેવ, અઞ્ઞથા સમુદિતાનમ્પિ તેસં મગ્ગકિચ્ચં ન સમ્ભવેય્યાતિ. સમ્માદિટ્ઠિઆદીસુ સમ્મા પસ્સતીતિ સમ્માદિટ્ઠિ, સમ્મા સઙ્કપ્પેતિ સમ્પયુત્તધમ્મે ¶ નિબ્બાનસઙ્ખાતે આરમ્મણે અભિનિરોપેતીતિ સમ્માસઙ્કપ્પો, સમ્મા વદતિ એતાયાતિ સમ્માવાચા, સમ્મા કરોતિ એતેનાતિ સમ્માકમ્મં, તદેવ સમ્માકમ્મન્તો, સમ્મા આજીવતિ એતેનાતિ સમ્માઆજીવો, સમ્મા વાયમતિ ઉસ્સહતીતિ સમ્માવાયામો, સમ્મા સરતિ અનુસ્સરતીતિ સમ્માસતિ, સમ્મા સમાધિયતિ ચિત્તં એતેનાતિ સમ્માસમાધીતિ એવં નિબ્બચનં વેદિતબ્બં. ઇદાનિ અયં ખો સા ભિક્ખવેતિ તમેવ પટિપદં નિગમેન્તો આહ. તસ્સત્થો – ય્વાયં ચત્તારોપિ લોકુત્તરમગ્ગે એકતો કત્વા કથિતો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, અયં ખો સા ભિક્ખવે…પે… નિબ્બાનાય સંવત્તતીતિ.

૧૪. એવં મજ્ઝિમપટિપદં સરૂપતો દસ્સેત્વા ઇદાનિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ દસ્સેતું ‘‘ઇદં ખો પન, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૩૦) દુક્ખન્તિ એત્થ દુ-ઇતિ અયં સદ્દો કુચ્છિતે દિસ્સતિ. કુચ્છિતઞ્હિ પુત્તં ‘‘દુપુત્તો’’તિ વદન્તિ, ખં-સદ્દો પન તુચ્છે. તુચ્છઞ્હિ આકાસં ‘‘ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ પઠમસચ્ચં કુચ્છિતં અનેકઉપદ્દવાધિટ્ઠાનતો, તુચ્છં બાલજનપરિકપ્પિતધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતતો, તસ્મા કુચ્છિતત્તા તુચ્છત્તા ચ ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યસ્મા પનેતં બુદ્ધાદયો અરિયા પટિવિજ્ઝન્તિ, તસ્મા ‘‘અરિયસચ્ચ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અરિયપટિવિજ્ઝિતબ્બઞ્હિ સચ્ચં પુરિમપદે ઉત્તરપદલોપેન ‘‘અરિયસચ્ચ’’ન્તિ વુત્તં. અરિયસ્સ તથાગતસ્સ સચ્ચન્તિપિ અરિયસચ્ચં. તથાગતેન હિ સયં અધિગતત્તા પવેદિતત્તા તતો એવ ચ અઞ્ઞેહિ અધિગમનીયત્તા તં તસ્સ હોતીતિ. અથ વા એતસ્સ અભિસમ્બુદ્ધત્તા અરિયભાવસિદ્ધિતો અરિયસાધકં સચ્ચન્તિપિ અરિયસચ્ચં પુબ્બે વિય ઉત્તરપદલોપેન ¶ . અવિતથભાવેન વા અરણીયત્તા અધિગન્તબ્બત્તા અરિયં સચ્ચન્તિપિ અરિયસચ્ચં. સચ્ચત્થં પન ચતુન્નમ્પિ સચ્ચાનં પરતો એકજ્ઝં દસ્સયિસ્સામ.

ઇદાનિ તં દુક્ખં અરિયસચ્ચં સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદિમાહ. તત્રાયં જાતિ-સદ્દો અનેકત્થો. તથા હેસ ‘‘એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૧; મ. નિ. ૧.૧૪૮) એત્થ ભવે આગતો. ‘‘અત્થિ, વિસાખે, નિગણ્ઠા નામ સમણજાતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૭૧) એત્થ નિકાયે. ‘‘જાતિ દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતા’’તિ (ધાતુ. ૭૧) એત્થ સઙ્ખતલક્ખણે. ‘‘યં માતુકુચ્છિસ્મિં પઠમં ચિત્તં ¶ ઉપ્પન્નં પઠમં વિઞ્ઞાણં પાતુભૂતં, તદુપાદાય સાવસ્સ જાતી’’તિ (મહાવ. ૧૨૪) એત્થ પટિસન્ધિયં. ‘‘સમ્પતિજાતો, આનન્દ, બોધિસત્તો’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૧; મ. નિ. ૩.૨૦૭) એત્થ પસૂતિયં. ‘‘અક્ખિત્તો અનુપકુટ્ઠો જાતિવાદેના’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૦૩) એત્થ કુલે. સ્વાયમિધ ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય યાવ માતુકુચ્છિમ્હા નિક્ખમનં, તાવ પવત્તેસુ ખન્ધેસુ, ઇતરેસં પટિસન્ધિક્ખણેસ્વેવાતિ દટ્ઠબ્બો. અયમ્પિ ચ પરિયાયકથાવ, નિપ્પરિયાયતો પન તત્થ તત્થ નિબ્બત્તમાનાનં સત્તાનં યે ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તેસં પઠમપાતુભાવો જાતિ નામ.

કસ્મા પનેસા દુક્ખાતિ ચે? અનેકેસં દુક્ખાનં વત્થુભાવતો. અનેકાનિ હિ દુક્ખાનિ. સેય્યથિદં – દુક્ખદુક્ખં વિપરિણામદુક્ખં સઙ્ખારદુક્ખં પટિચ્છન્નદુક્ખં અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં પરિયાયદુક્ખં નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ. તત્થ કાયિકચેતસિકા દુક્ખા વેદના સભાવતો ચ નામતો ચ દુક્ખત્તા દુક્ખદુક્ખન્તિ વુચ્ચતિ. સુખા વેદના વિપરિણામદુક્ખુપ્પત્તિહેતુતો વિપરિણામદુક્ખં. ઉપેક્ખા વેદના ચેવ સેસા ચ તેભૂમકા સઙ્ખારા ઉદયબ્બયપીળિતત્તા સઙ્ખારદુક્ખં. કણ્ણસૂલદન્તસૂલરાગજપરિળાહદોસજપરિળાહાદિકાયિકચેતસિકા આબાધા પુચ્છિત્વા જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ અપાકટભાવતો પટિચ્છન્નદુક્ખં. દ્વત્તિંસકમ્મકારણાદિસમુટ્ઠાનો આબાધો અપુચ્છિત્વાવ જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ પાકટભાવતો અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં. ઠપેત્વા દુક્ખદુક્ખં સેસદુક્ખં સચ્ચવિભઙ્ગે આગતં જાતિઆદિ સબ્બમ્પિ તસ્સ તસ્સ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો પરિયાયદુક્ખં. દુક્ખદુક્ખં પન નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ વુચ્ચતિ. તત્રાયં જાતિ યં તં બાલપણ્ડિતસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૪૬ આદયો) ભગવતાપિ ઉપમાવસેન પકાસિતં આપાયિકં દુક્ખં, યઞ્ચ સુગતિયમ્પિ મનુસ્સલોકે ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકાદિભેદં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખા. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘પેતેસુ દુક્ખં પન ખુપ્પિપાસા-

‘‘યઞ્ચાપિ ગૂથનરકે વિય માતુ ગબ્ભે;

સત્તો વસં ચિરમતો બહિ નિક્ખમઞ્ચ;

પપ્પોતિ દુક્ખમતિઘોરમિદમ્પિ નત્થિ;

જાતિં વિના ઇતિપિ જાતિ અયઞ્હિ દુક્ખા.

‘‘કિં ભાસિતેન બહુના નનુ યં કુહિઞ્ચિ;

અત્થીધ કિઞ્ચિદપિ દુક્ખમિદં કદાચિ;

દુક્ખાતિ સબ્બપઠમં ઇમમાહ જાતિ’’ન્તિ. (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૪૧; વિભ. અટ્ઠ. ૧૯૧; મહાનિ. અટ્ઠ. ૫; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩૨-૩૩);

જરાપિ ¶ દુક્ખાતિ એત્થ પન દુવિધા જરા સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ ખણ્ડિચ્ચાદિસમ્મતો સન્તતિયં એકભવપરિયાપન્નક્ખન્ધપુરાણભાવો ચ, સા ઇધ અધિપ્પેતા. સા પનેસા જરા સઙ્ખારદુક્ખભાવતો ચેવ દુક્ખવત્થુતો ચ દુક્ખા. યઞ્હિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસિથિલભાવઇન્દ્રિયવિકારવિરૂપતાયોબ્બનવિનાસવીરિયાવિસાદસતિમતિવિપ્પવાસપરપરિભવાદિઅનેકપચ્ચયં કાયિકચેતસિકં દુક્ખમુપ્પજ્જતિ, જરા તસ્સ વત્થુ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘અઙ્ગાનં સિથિલીભાવા, ઇન્દ્રિયાનં વિકારતો;

યોબ્બનસ્સ વિનાસેન, બલસ્સ ઉપઘાતતો.

‘‘વિપ્પવાસા ¶ સતાદીનં, પુત્તદારેહિ અત્તનો;

અપ્પસાદનીયતો ચેવ, ભિય્યો બાલત્તપત્તિયા.

‘‘પપ્પોતિ દુક્ખં યં મચ્ચો, કાયિકં માનસં તથા;

સબ્બમેતં જરાહેતુ, યસ્મા તસ્મા જરા દુખા’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૪૨; વિભ. અટ્ઠ. ૧૯૨; મહાનિ. અટ્ઠ. ૫; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩૨-૩૩);

બ્યાધિપિ દુક્ખોતિ ઇદં પદં વિભઙ્ગે દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસપાળિયં ન આગતં, તેનેવ વિસુદ્ધિમગ્ગેપિ દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસે તં ન ઉદ્ધટં, ધમ્મચક્કપવત્તનસુત્તન્તપાળિયંયેવ પન ઉપલબ્ભતિ, તસ્મા તત્થેવિમસ્સ વચને અઞ્ઞત્થ ચ અવચને કારણં વીમંસિતબ્બં.

મરણમ્પિ દુક્ખન્તિ એત્થાપિ દુવિધં મરણં સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘જરામરણં દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિત’’ન્તિ (ધાતુ. ૭૧). એકભવપરિયાપન્નજીવિતિન્દ્રિયપ્પબન્ધવિચ્છેદો ચ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘નિચ્ચં મરણતો ભય’’ન્તિ (સુ. નિ. ૫૮૧; જા. ૧.૧૧.૮૮), તં ઇધ અધિપ્પેતં. જાતિપચ્ચયમરણં ઉપક્કમમરણં સરસમરણં આયુક્ખયમરણં પુઞ્ઞક્ખયમરણન્તિપિ તસ્સેવ નામં. તયિદં દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખન્તિ વેદિતબ્બં. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘પાપસ્સ ¶ પાપકમ્માદિ-નિમિત્તમનુપસ્સતો;

ભદ્દસ્સાપસહન્તસ્સ, વિયોગં પિયવત્થુકં;

મીયમાનસ્સ યં દુક્ખં, માનસં અવિસેસતો.

‘‘સબ્બેસઞ્ચાપિ યં સન્ધિ-બન્ધનચ્છેદનાદિકં;

વિતુજ્જમાનમમ્માનં, હોતિ દુક્ખં સરીરજં.

‘‘અસય્હમપ્પટિકારં, દુક્ખસ્સેતસ્સિદં યતો;

મરણં વત્થુ તેનેતં, દુક્ખમિચ્ચેવ ભાસિત’’ન્તિ. (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૪૩; વિભ. અટ્ઠ. ૧૯૩; મહાનિ. અટ્ઠ. ૫; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩૨-૩૩);

ઇમસ્મિઞ્ચ ઠાને ‘‘સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસાપિ દુક્ખા’’તિ વિભઙ્ગે દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસે આગતં, ઇધ પન તં નત્થિ, તત્થાપિ કારણં પરિયેસિતબ્બં.

અપ્પિયેહિ સમ્પયોગો દુક્ખોતિ એત્થ અપ્પિયસમ્પયોગો નામ અમનાપેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ સમોધાનં. સોપિ દુક્ખવત્થુતો દુક્ખો. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘દિસ્વાવ ¶ અપ્પિયે દુક્ખં, પઠમં હોતિ ચેતસિ;

તદુપક્કમસમ્ભૂત-મથ કાયે યતો ઇધ.

‘‘તતો દુક્ખદ્વયસ્સાપિ, વત્થુતો સો મહેસિના;

દુક્ખો વુત્તોતિ વિઞ્ઞેય્યો, અપ્પિયેહિ સમાગમો’’તિ.

પિયેહિ વિપ્પયોગો દુક્ખોતિ એત્થ પન પિયવિપ્પયોગો નામ મનાપેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ વિનાભાવો. સોપિ સોકદુક્ખસ્સ વત્થુતો દુક્ખો. તેનાહુ પોરાણા –

દુક્ખોતિ મતો પિયવિપ્પયોગો’’તિ.

યમ્પિચ્છં ન લભતીતિ એત્થ ‘‘અહો વત મયં ન જાતિધમ્મા અસ્સામા’’તિઆદીસુ અલબ્ભનેય્યવત્થૂસુ ઇચ્છાવ ‘‘યમ્પિચ્છં ન લભતિ, તમ્પિ દુક્ખ’’ન્તિ વુત્તા, સાપિ દુક્ખવત્થુતો દુક્ખા. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘તં તં પત્થયમાનાનં, તસ્સ તસ્સ અલાભતો;

યં વિઘાતમયં દુક્ખં, સત્તાનં ઇધ જાયતિ.

‘‘અલબ્ભનેય્યવત્થૂનં, પત્થના તસ્સ કારણં;

યસ્મા તસ્મા જિનો દુક્ખં, ઇચ્છિતાલાભમબ્રવી’’તિ.

સંખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખાતિ એત્થ પન યસ્મા ઇન્ધનમિવ પાવકો, લક્ખમિવ પહરણાનિ, ગોરૂપં વિય ડંસમકસાદયો, ખેત્તમિવ લાયકા, ગામં વિય ગામઘાતકા, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકમેવ જાતિઆદયો નાનપ્પકારેહિ વિબાધેન્તા તિણલતાદીનિ વિય ભૂમિયં, પુપ્ફફલપલ્લવાનિ વિય રુક્ખેસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુયેવ નિબ્બત્તન્તિ, ઉપાદાનક્ખન્ધાનઞ્ચ આદિદુક્ખં જાતિ, મજ્ઝેદુક્ખં જરા, પરિયોસાનદુક્ખં મરણં, મનોરથવિઘાતપ્પત્તાનઞ્ચ ઇચ્છાવિઘાતદુક્ખં ઇચ્છિતાલાભોતિ એવં નાનપ્પકારતો ઉપપરિક્ખિયમાના ઉપાદાનક્ખન્ધાવ દુક્ખાતિ યદેતં એકમેકં દસ્સેત્વા વુચ્ચમાનં અનેકેહિપિ કપ્પેહિ ન સક્કા અનવસેસતો વત્તું, તસ્મા તં સબ્બમ્પિ દુક્ખં એકજલબિન્દુમ્હિ સકલસમુદ્દજલરસં વિય યેસુ કેસુચિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેતું ‘‘સંખિત્તેન ¶ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા’’તિ ભગવા અવોચ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘જાતિપ્પભુતિકં દુક્ખં, યં વુત્તમિધ તાદિના;

અવુત્તં યઞ્ચ તં સબ્બં, વિના એતે ન વિજ્જતિ.

‘‘યસ્મા તસ્મા ઉપાદાન-ક્ખન્ધા સઙ્ખેપતો ઇમે;

દુક્ખાતિ વુત્તા દુક્ખન્ત-દેસકેન મહેસિના’’તિ.

એવં ¶ સરૂપતો દુક્ખસચ્ચં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમુદયસચ્ચં દસ્સેતું ‘‘ઇદં ખો પન, ભિક્ખવે, દુક્ખસમુદય’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સં-ઇતિ અયં સદ્દો ‘‘સમાગમો સમેત’’ન્તિઆદીસુ સંયોગં દીપેતિ, ઉ-ઇતિ અયં ‘‘ઉપ્પન્નં ઉદિત’’ન્તિઆદીસુ ઉપ્પત્તિં. અય-સદ્દો પન કારણં દીપેતિ. ઇદઞ્ચાપિ દુતિયસચ્ચં અવસેસપચ્ચયસમાયોગે સતિ દુક્ખસ્સુપ્પત્તિકારણન્તિ દુક્ખસ્સ સંયોગે ઉપ્પત્તિકારણત્તા ‘‘દુક્ખસમુદય’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યાયં તણ્હાતિ યા અયં તણ્હા. પોનોબ્ભવિકાતિ પુનબ્ભવકરણં પુનબ્ભવો ઉત્તરપદલોપેન, પુનબ્ભવો સીલમેતિસ્સાતિ પોનોબ્ભવિકા. નન્દીરાગેન સહગતાતિ નન્દીરાગસહગતા. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘નન્દનતો રજ્જનતો ચ નન્દીરાગભાવં સબ્બાસુ અવત્થાસુ અપ્પચ્ચક્ખાય વુત્તિયા નન્દીરાગસહગતા’’તિ. તત્રતત્રાભિનન્દિનીતિ યત્ર યત્ર અત્તભાવો નિબ્બત્તતિ, તત્રતત્રાભિનન્દિની.

સેય્યથિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ સા કતમાતિ ચેતિ અયમત્થો. રૂપતણ્હાદિભેદેન છબ્બિધાયેવ તણ્હા પવત્તિઆકારભેદતો કામતણ્હાદિવસેન તિવિધા વુત્તા. રૂપતણ્હાયેવ હિ યદા ચક્ખુસ્સ આપાથમાગતં રૂપારમ્મણં કામસ્સાદવસેન અસ્સાદયમાના પવત્તતિ, તદા કામતણ્હા નામ હોતિ. યદા તદેવારમ્મણં ધુવં સસ્સતન્તિ પવત્તાય સસ્સતદિટ્ઠિયા સદ્ધિં પવત્તતિ, તદા ભવતણ્હા નામ હોતિ. સસ્સતદિટ્ઠિસહગતો હિ રાગો ‘‘ભવતણ્હા’’તિ વુચ્ચતિ. યદા પન તદેવારમ્મણં ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતીતિ પવત્તાય ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા સદ્ધિં પવત્તતિ, તદા વિભવતણ્હા નામ હોતિ. ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતો હિ રાગો ‘‘વિભવતણ્હા’’તિ વુચ્ચતિ. એસ નયો સદ્દતણ્હાદીસુપિ.

કસ્મા ¶ પનેત્થ તણ્હાવ સમુદયસચ્ચં વુત્તાતિ? વિસેસહેતુભાવતો. અવિજ્જા હિ ભવેસુ આદીનવં પટિચ્છાદેન્તી દિટ્ઠિઆદિઉપાદાનઞ્ચ તત્થ તત્થ અભિનિવિસમાનં તણ્હં અભિવડ્ઢેતિ, દોસાદયોપિ કમ્મસ્સ કારણં હોન્તિ, તણ્હા પન તંતંભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાઆવાસસત્તનિકાયકુલભોગિસ્સરિયાદિવિચિત્તતં અભિપત્થેન્તી કમ્મવિચિત્તતાય ઉપનિસ્સયતં કમ્મસ્સ ચ સહાયભાવં ઉપગચ્છન્તી ભવાદિવિચિત્તતં નિયમેતિ, તસ્મા દુક્ખસ્સ વિસેસહેતુભાવતો અઞ્ઞેસુપિ અવિજ્જાઉપાદાનકમ્માદીસુ સુત્તે અભિધમ્મે ચ અવસેસકિલેસાકુસલમૂલાદીસુ વુત્તેસુ દુક્ખહેતૂસુ વિજ્જમાનેસુ તણ્હાવ ‘‘સમુદયસચ્ચ’’ન્તિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં દસ્સેતું ‘‘ઇદં ખો પન, ભિક્ખવે, દુક્ખનિરોધ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મા નિ-સદ્દો અભાવં, રોધ-સદ્દો ચ ચારકં દીપેતિ, તસ્મા અભાવો એત્થ સંસારચારકસઙ્ખાતસ્સ દુક્ખરોધસ્સ સબ્બગતિસુઞ્ઞત્તા, સમધિગતે વા તસ્મિં સંસારચારકસઙ્ખાતસ્સ ¶ દુક્ખરોધસ્સ અભાવો હોતિ તપ્પટિપક્ખત્તાતિપિ ‘‘દુક્ખનિરોધ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. દુક્ખસ્સ વા અનુપ્પાદનિરોધપચ્ચયત્તા દુક્ખનિરોધં. દુક્ખનિરોધં દસ્સેન્તેન ચેત્થ ‘‘યો તસ્સાયેવ તણ્હાયા’’તિઆદિના નયેન સમુદયનિરોધો વુત્તો, સો કસ્મા વુત્તોતિ ચે? સમુદયનિરોધેન દુક્ખનિરોધો. બ્યાધિનિમિત્તવૂપસમેન બ્યાધિવૂપસમો વિય હિ હેતુનિરોધેન ફલનિરોધો, તસ્મા સમુદયનિરોધેનેવ દુક્ખં નિરુજ્ઝતિ, ન અઞ્ઞથા. તેનાહ –

નિબ્બત્તતી દુક્ખમિદં પુનપ્પુન’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૩૮);

ઇતિ યસ્મા સમુદયનિરોધેનેવ દુક્ખં નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા ભગવા દુક્ખનિરોધં દસ્સેન્તો સમુદયનિરોધેન દેસેસિ. સીહસમાનવુત્તિનો હિ તથાગતા. તે દુક્ખં નિરોધેન્તા દુક્ખનિરોધઞ્ચ દેસેન્તા હેતુમ્હિ પટિપજ્જન્તિ, ન ફલે. યથા હિ સીહો યેનત્તનિ સરો ખિત્તો, તત્થેવ અત્તનો ¶ બલં દસ્સેતિ, ન સરે, તથા બુદ્ધાનં કારણે પટિપત્તિ, ન ફલે. તિત્થિયા પન સુવાનવુત્તિનો. તે દુક્ખં નિરોધેન્તા દુક્ખનિરોધઞ્ચ દેસેન્તા અત્તકિલમથાનુયોગદેસનાદીહિ ફલે પટિપજ્જન્તિ, ન હેતુમ્હિ. યથા હિ સુનખા કેનચિ લેડ્ડુપ્પહારે દિન્ને ભુસ્સન્તા લેડ્ડું ખાદન્તિ, ન પહારદાયકે ઉટ્ઠહન્તિ, એવં અઞ્ઞતિત્થિયા દુક્ખં નિરોધેતુકામા કાયખેદમનુયુજ્જન્તિ, ન કિલેસનિરોધનં, એવં તાવ દુક્ખનિરોધસ્સ સમુદયનિરોધવસેન દેસનાય પયોજનં વેદિતબ્બં.

અયં પનેત્થ અત્થો. તસ્સાયેવ તણ્હાયાતિ તસ્સા ‘‘પોનોબ્ભવિકા’’તિ વત્વા કામતણ્હાદિવસેન વિભત્તતણ્હાય. વિરાગો વુચ્ચતિ મગ્ગો. ‘‘વિરાગા વિમુચ્ચતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૫; સં. નિ. ૩.૧૨, ૫૯) હિ વુત્તં. વિરાગેન નિરોધો વિરાગનિરોધો, અનુસયસમુગ્ઘાતતો અસેસો વિરાગનિરોધો અસેસવિરાગનિરોધો. અથ વા વિરાગોતિ પહાનં વુચ્ચતિ, તસ્મા અનુસયસમુગ્ઘાતતો અસેસો વિરાગો અસેસો નિરોધોતિ એવમ્પેત્થ યોજના દટ્ઠબ્બા, અત્થતો પન સબ્બાનેવ એતાનિ નિબ્બાનસ્સ વેવચનાનિ. પરમત્થતો હિ દુક્ખનિરોધો અરિયસચ્ચન્તિ નિબ્બાનં વુચ્ચતિ. યસ્મા પન તં આગમ્મ તણ્હા વિરજ્જતિ ચેવ નિરુજ્ઝતિ ચ, તસ્મા ‘‘વિરાગો’’તિ ચ ‘‘નિરોધો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. યસ્મા ચ તદેવ આગમ્મ તસ્સા ચાગાદયો ¶ હોન્તિ, કામગુણાલયાદીસુ ચેત્થ એકોપિ આલયો નત્થિ, તસ્મા ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયોતિ વુચ્ચતિ.

ઇદાનિ દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદાઅરિયસચ્ચં દસ્સેતું ‘‘ઇદં ખો પન, ભિક્ખવે, દુક્ખનિરોધગામિની’’તિઆદિમાહ. યસ્મા પનેતં અરિયસચ્ચં દુક્ખનિરોધં ગચ્છતિ આરમ્મણવસએન તદભિમુખભૂતત્તા, પટિપદા ચ હોતિ દુક્ખનિરોધપ્પત્તિયા, તસ્મા ‘‘દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ વુચ્ચતિ. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ. કો પન નેસં દુક્ખાદીનં સચ્ચટ્ઠોતિ? યો પઞ્ઞાચક્ખુના ઉપપરિક્ખિયમાનાનં માયાવ વિપરીતો, મરીચિવ વિસંવાદકો, તિત્થિયાનં અત્તા વિય અનુપલબ્ભસભાવો ચ ન હોતિ, અથ ખો બાધનપ્પભવસન્તિનિય્યાનપ્પકારેન તચ્છાવિપરીતભૂતભાવેન અરિયઞાણસ્સ ગોચરો હોતિયેવ, એસ અગ્ગિલક્ખણં વિય લોકપકતિ વિય ચ તચ્છાવિપરીતભૂતભાવો સચ્ચટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. એત્થ ચ અગ્ગિલક્ખણં નામ ઉણ્હત્તં. તઞ્હિ કત્થચિ કટ્ઠાદિઉપાદાનભેદે વિસંવાદકં વિપરીતં ¶ અભૂતં વા કદાચિપિ ન હોતિ, ‘‘જાતિધમ્મા જરાધમ્મા, અથો મરણધમ્મિનો’’તિ (અ. નિ. ૫.૫૭) એવં વુત્તજાતિઆદિકા લોકપકતીતિ વેદિતબ્બા. ‘‘એકચ્ચાનં તિરચ્છાનાનં તિરિયં દીઘતા, મનુસ્સાદીનં ઉદ્ધં દીઘતા, વુદ્ધિનિટ્ઠપ્પત્તાનં પુન અવડ્ઢનન્તિ એવમાદિકા ચ લોકપકતી’’તિ વદન્તિ.

નાબાધકં યતો દુક્ખં, દુક્ખા અઞ્ઞં ન બાધકં;

બાધકત્તનિયામેન, તતો સચ્ચમિદં મતં.

તં વિના નાઞ્ઞતો દુક્ખં, ન હોતિ ન ચ તં તતો;

દુક્ખહેતુનિયામેન, ઇતિ સચ્ચં વિસત્તિકા.

નાઞ્ઞા નિબ્બાનતો સન્તિ, સન્તં ન ચ ન તં યતો;

સન્તભાવનિયામેન, તતો સચ્ચમિદં મતં.

મગ્ગા અઞ્ઞં ન નિય્યાનં, અનિય્યાનો ન ચાપિ સો;

તચ્છનિય્યાનભાવત્તા, ઇતિ સો સચ્ચસમ્મતો.

ઇતિ ¶ તચ્છાવિપલ્લાસ-ભૂતભાવં ચતૂસુપિ;

દુક્ખાદીસ્વવિસેસેન, સચ્ચટ્ઠં આહુ પણ્ડિતાતિ. (વિભ. અટ્ઠ. ૧૮૯);

૧૫. પુબ્બે અનનુસ્સુતેસૂતિ ઇતો પુબ્બે ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના ન અનુસ્સુતેસુ અસ્સુતપુબ્બેસુ ચતુસચ્ચધમ્મેસુ. ચક્ખુન્તિઆદીનિ ઞાણવેવચનાનેવ. ઞાણમેવ હેત્થ પચ્ચક્ખતો દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખુ વિયાતિ ચક્ખુ, ઞાણટ્ઠેન ઞાણં, પકારતો જાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા, પટિવિજ્ઝનટ્ઠેન વિજ્જા, સચ્ચપ્પટિચ્છાદકસ્સ મોહન્ધકારસ્સ વિધમનતો ઓભાસનટ્ઠેન આલોકોતિ વુત્તં. તં પનેતં ચતૂસુ સચ્ચેસુ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૬. યાવકીવઞ્ચાતિ યત્તકં કાલં. તિપરિવટ્ટન્તિ સચ્ચઞાણકિચ્ચઞાણકતઞાણસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં પરિવટ્ટાનં વસેન તિપરિવટ્ટં. સચ્ચઞાણાદિવસેન હિ તયો પરિવટ્ટા એતસ્સાતિ તિપરિવટ્ટન્તિ વુચ્ચતિ ઞાણદસ્સનં. એત્થ ચ ‘‘ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખસમુદય’’ન્તિ એવં ચતૂસુ સચ્ચેસુ યથાભૂતઞાણં સચ્ચઞાણં નામ. તેસુયેવ ‘‘પરિઞ્ઞેય્યં ¶ પહાતબ્બં સચ્છિકાતબ્બં ભાવેતબ્બ’’ન્તિ એવં કત્તબ્બકિચ્ચજાનનઞાણં કિચ્ચઞાણં નામ. ‘‘પરિઞ્ઞાતં પહીનં સચ્છિકતં ભાવિત’’ન્તિ એવં તસ્સ કતભાવજાનનઞાણં કતઞાણં નામ. દ્વાદસાકારન્તિ તેસંયેવ એકેકસ્મિં સચ્ચે તિણ્ણં તિણ્ણં આકારાનં વસેન દ્વાદસાકારં. ઞાણદસ્સનન્તિ એતેસં તિપરિવટ્ટાનં દ્વાદસન્નં આકારાનં વસેન ઉપ્પન્નઞાણસઙ્ખાતં દસ્સનં.

અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિન્તિ ઉત્તરવિરહિતં સબ્બસેટ્ઠં સમ્મા સામઞ્ચ બોધિં. અથ વા પસત્થં સુન્દરઞ્ચ બોધિં. બોધીતિ ચ ભગવતો અરહત્તમગ્ગો ઇધાધિપ્પેતો. સાવકાનં અરહત્તમગ્ગો અનુત્તરા બોધિ હોતિ, ન હોતીતિ? ન હોતિ. કસ્મા? અસબ્બગુણદાયકત્તા. તેસઞ્હિ કસ્સચિ અરહત્તમગ્ગો અરહત્તફલમેવ દેતિ, કસ્સચિ તિસ્સો વિજ્જા, કસ્સચિ છ અભિઞ્ઞા, કસ્સચિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, કસ્સચિ સાવકપારમીઞાણં. પચ્ચેકબુદ્ધાનમ્પિ પચ્ચેકબોધિઞાણમેવ દેતિ, બુદ્ધાનં પન સબ્બગુણસમ્પત્તિં દેતિ અભિસેકો વિય રઞ્ઞો સબ્બલોકિસ્સરિયભાવં. તસ્મા અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિપિ અનુત્તરા બોધિ ન હોતીતિ. અભિસમ્બુદ્ધોતિ પચ્ચઞ્ઞાસિન્તિ અભિસમ્બુદ્ધો અહં પત્તો પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતોતિ એવં પટિજાનિં. ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદીતિ અધિગતગુણાનં યાથાવતો દસ્સનસમત્થં પચ્ચવેક્ખણઞાણઞ્ચ પન મે ઉદપાદિ. અકુપ્પા મે વિમુત્તીતિ અયં મય્હં અરહત્તફલવિમુત્તિ અકુપ્પા પટિપક્ખેહિ ન કોપેતબ્બાતિ એવં ઞાણં ઉદપાદિ. તત્થ દ્વીહાકારેહિ અકુપ્પતા વેદિતબ્બા મગ્ગસઙ્ખાતકારણતો ચ આરમ્મણતો ચ. સા હિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ સમુચ્છિન્નકિલેસાનં ¶ પુન અનિવત્તનતાય કારણતોપિ અકુપ્પા, અકુપ્પધમ્મં નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તતાય આરમ્મણતોપિ અકુપ્પા અનાકુપ્પારમ્મણાનં લોકિયસમાપત્તીનં તદભાવતો. અન્તિમાતિ પચ્છિમા. નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવોતિ ઇદાનિ પુન અઞ્ઞો ભવો નામ નત્થીતિ.

ઇમસ્મિઞ્ચ પન વેય્યાકરણસ્મિન્તિ ઇમસ્મિં નિગ્ગાથકે સુત્તે. નિગ્ગાથકઞ્હિ સુત્તં પુચ્છાવિસ્સજ્જનસહિતં ‘‘વેય્યાકરણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ભઞ્ઞમાનેતિ ભણિયમાને, દેસિયમાનેતિ અત્થો. વિરજન્તિ અપાયગમનીયરાગરજાદીનં વિગમેન વિરજં. વીતમલન્તિ અનવસેસદિટ્ઠિવિચિકિચ્છામલાપગમેન વીતમલં ¶ . પઠમમગ્ગવજ્ઝકિલેસરજાભાવેન વા વિરજં, પઞ્ચવિધદુસ્સીલ્યમલાપગમેન વીતમલં. ધમ્મચક્ખુન્તિ બ્રહ્માયુસુત્તે (મ. નિ. ૨.૩૮૩ આદયો) હેટ્ઠિમા તયો મગ્ગા વુત્તા, ચૂળરાહુલોવાદે (મ. નિ. ૩.૪૧૬ આદયો) આસવક્ખયો, ઇધ પન સોતાપત્તિમગ્ગો અધિપ્પેતો. ચતુસચ્ચસઙ્ખાતેસુ ધમ્મેસુ તેસં દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખૂતિ ધમ્મચક્ખુ, હેટ્ઠિમેસુ વા તીસુ મગ્ગધમ્મેસુ એકં સોતાપત્તિમગ્ગસઙ્ખાતં ચક્ખૂતિ ધમ્મચક્ખુ, સમથવિપસ્સનાધમ્મનિબ્બત્તતાય સીલાદિતિવિધધમ્મક્ખન્ધભૂતતાય વા ધમ્મમયં ચક્ખૂતિપિ ધમ્મચક્ખુ, તસ્સ ઉપ્પત્તિઆકારદસ્સનત્થં ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ આહ. નનુ ચ મગ્ગઞાણં અસઙ્ખતધમ્મારમ્મણં, ન સઙ્ખતધમ્મારમ્મણન્તિ? સચ્ચમેતં, યસ્મા તં નિરોધં આરમ્મણં કત્વા કિચ્ચવસેન સબ્બસઙ્ખતં અસમ્મોહપ્પટિવેધવસેન પટિવિજ્ઝન્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા તથા વુત્તં.

૧૭. ધમ્મચક્કેતિ પટિવેધઞાણઞ્ચેવ દેસનાઞાણઞ્ચ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં. બોધિપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ હિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ઉપ્પન્નં દ્વાદસાકારં પટિવેધઞાણમ્પિ, ઇસિપતને નિસિન્નસ્સ દ્વાદસાકારાય સચ્ચદેસનાય પવત્તકં દેસનાઞાણમ્પિ ધમ્મચક્કં નામ. ઉભયમ્પિ હેતં દસબલસ્સ ઉરે પવત્તઞાણમેવ. તદુભયં ઇમાય દેસનાય પકાસેન્તેન ભગવતા ધમ્મચક્કં પવત્તિતં નામ. તં પનેતં ધમ્મચક્કં યાવ અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરો અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાતિ, તાવ ભગવા પવત્તેતિ નામ પવત્તનકિચ્ચસ્સ અનિટ્ઠિતત્તા. પતિટ્ઠિતે પવત્તિતં નામ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસનન્તરધાનતો પટ્ઠાય યાવ બુદ્ધુપ્પાદો, એત્તકં કાલં અપ્પવત્તપુબ્બસ્સ પવત્તિતત્તા. તં સન્ધાય ‘‘પવત્તિતે ચ પન ભગવતા ધમ્મચક્કે ભુમ્મા દેવા સદ્દમનુસ્સાવેસુ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ભુમ્માતિ ભૂમટ્ઠકદેવતા. સદ્દમનુસ્સાવેસુન્તિ એકપ્પહારેનેવ સાધુકારં દત્વા ‘‘એતં ભગવતા’’તિઆદીનિ વદન્તા અનુસ્સાવયિંસુ. ઓભાસોતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનુભાવેન પવત્તો ચિત્તપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનો ઓભાસો. સો હિ તદા દેવાનં દેવાનુભાવં અતિક્કમિત્વા વિરોચિત્થ. અઞ્ઞાસિ વત ભો કોણ્ડઞ્ઞોતિ ¶ ઇમસ્સપિ ઉદાનસ્સ ઉદાહરણઘોસો દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. ભગવતો હિ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસ્સ આરમ્ભે વિય પરિસમાપનેપિ અતિવિય ઉળારતમં પીતિસોમનસ્સં ઉદપાદિ.

૧૮. દિટ્ઠો ¶ અરિયસચ્ચધમ્મો એતેનાતિ દિટ્ઠધમ્મો. એસ નયો સેસપદેસુપિ. એત્થ ચ દસ્સનં નામ ઞાણદસ્સનતો અઞ્ઞમ્પિ અત્થીતિ તંનિવત્તનત્થં ‘‘પત્તધમ્મો’’તિ વુત્તં. પત્તિ ચ ઞાણસમ્પત્તિતો અઞ્ઞાપિ વિજ્જતીતિ તતો વિસેસનત્થં ‘‘વિદિતધમ્મો’’તિ વુત્તં. સા પનેસા વિદિતધમ્મતા એકદેસતોપિ હોતીતિ નિપ્પદેસતો વિદિતભાવં દસ્સેતું ‘‘પરિયોગાળ્હધમ્મો’’તિ વુત્તં. તેનસ્સ સચ્ચાભિસમ્બોધિંયેવ દીપેતિ. મગ્ગઞાણઞ્હિ એકાભિસમયવસેન પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચં સાધેન્તં નિપ્પદેસેન ચતુસચ્ચધમ્મં સમન્તતો ઓગાળ્હં નામ હોતિ. સપ્પટિભયકન્તારસદિસા સોળસવત્થુકા અટ્ઠવત્થુકા ચ તિણ્ણા વિચિકિચ્છા અનેનાતિ તિણ્ણવિચિકિચ્છો. પવત્તિઆદીસુ ‘‘એવં નુખો ન નુખો’’તિ એવં પવત્તિકા વિગતા સમુચ્છિન્ના કથંકથા અસ્સાતિ વિગતકથંકથો. વેસારજ્જપ્પત્તોતિ સારજ્જકરાનં પાપધમ્માનં પહીનત્તા તપ્પટિપક્ખેસુ ચ સીલાદીસુ ગુણેસુ સુપ્પતિટ્ઠિતત્તા વિસારદભાવં વેય્યત્તિયં પત્તો અધિગતો. સ્વાયં વેસારજ્જપ્પત્તિસુપ્પતિટ્ઠિતભાવો કત્થાતિ આહ ‘‘સત્થુસાસને’’તિ. અત્તના પચ્ચક્ખતો અધિગતત્તા ન પરં પચ્ચેતિ, પરસ્સ સદ્ધાય એત્થ નપ્પવત્તતિ, ન તસ્સ પરો પચ્ચેતબ્બો અત્થીતિ અપરપ્પચ્ચયો.

લભેય્યાહન્તિ લભેય્યં અહં, આયાચનવચનમેતં. એહીતિ આયાચિતાનં પબ્બજ્જૂપસમ્પદાનં અનુમતભાવપ્પકાસનવચનં, તસ્મા એહિ સમ્પટિચ્છાહિ યથાયાચિતં પબ્બજ્જૂપસમ્પદવિસેસન્તિ અત્થો. ઇતિ-સદ્દો તસ્સ એહિભિક્ખૂપસમ્પદાપટિલાભનિમિત્તવચનપરિયોસાનદસ્સનો. તદવસાનો હિ તસ્સ ભિક્ખુભાવો. તેનેવાહ ‘‘એહિ ભિક્ખૂતિ ભગવતો વચનેન અભિનિપ્ફન્ના સાવ તસ્સ આયસ્મતો એહિભિક્ખૂપસમ્પદા અહોસી’’તિ. ચર બ્રહ્મચરિયન્તિ ઉપરિમગ્ગત્તયસઙ્ખાતં બ્રહ્મચરિયં સમધિગચ્છ. કિમત્થં? સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાય. ઇધાપિ ‘‘અવોચા’’તિ સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘નવ કોટિસહસ્સાની’’તિઆદિના (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૦; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩૭) વુત્તપ્પભેદાનં અનેકસહસ્સાનં સંવરવિનયાનં સમાદિયિત્વા વત્તનેન ઉપરિભૂતા અગ્ગભૂતા સમ્પદાતિ ઉપસમ્પદા.

૧૯. નીહારભત્તોતિ નીહટભત્તો, ગામતો ભિક્ખં નીહરિત્વા ભિક્ખૂહિ દિન્નભત્તોતિ અત્થો ¶ . ભગવા હિ દહરકુમારકે વિય તે ભિક્ખૂ ¶ પરિહરન્તો પાટિપદદિવસતો પટ્ઠાય પિણ્ડપાતત્થાયપિ ગામં અપવિસિત્વા અન્તોવિહારેયેવ વસિ.

ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૦. આમન્તેસીતિ આસાળ્હીપુણ્ણમદિવસે ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો પટ્ઠાય અનુક્કમેન સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતે અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખે પઞ્ચવગ્ગિયે ‘‘ઇદાનિ તેસં આસવક્ખયાય ધમ્મં દેસેસ્સામી’’તિ પઞ્ચમિયા પક્ખસ્સ આમન્તેસિ. અનત્તાતિ અવસવત્તનટ્ઠેન અસામિકટ્ઠેન સુઞ્ઞતટ્ઠેન અત્તપટિક્ખેપટ્ઠેનાતિ એવં ચતૂહિ કારણેહિ અનત્તા. તત્થ ‘‘ઉપ્પન્નં રૂપં ઠિતિં મા પાપુણાતુ, ઠાનપ્પત્તં મા જીરતુ, જરપ્પત્તં મા ભિજ્જતુ, ઉદયબ્બયેહિ મા કિલમયતૂ’’તિ ન એત્થ કસ્સચિ વસીભાવો અત્થિ, સ્વાયમસ્સ અવસવત્તનટ્ઠો. સામિભૂતસ્સ કસ્સચિ અભાવો અસામિકટ્ઠો. નિવાસીકારકવેદકઅધિટ્ઠાયકવિરહેન તતો સુઞ્ઞતા સુઞ્ઞતટ્ઠો. પરપરિકપ્પિતઅત્તસભાવાભાવો એવ અત્તપટિક્ખેપટ્ઠો. ઇદાનિ અનત્તતંયેવ વિભાવેતું ‘‘રૂપઞ્ચ હિદં ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ અત્તા અભવિસ્સાતિ કારકો વેદકો સયંવસીતિ એવંભૂતો અત્તા અભવિસ્સાતિ અધિપ્પાયો. એવઞ્હિ સતિ રૂપસ્સ આબાધાય સંવત્તનં અયુજ્જમાનકં સિયા. કામઞ્ચેત્થ ‘‘યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, રૂપં અનત્તા, તસ્મા રૂપં આબાધાય સંવત્તતી’’તિ રૂપસ્સ અનત્તતાય દુક્ખતા વિભાવિતા વિય દિસ્સતિ, તથાપિ ‘‘યસ્મા રૂપં આબાધાય સંવત્તતિ, તસ્મા અનત્તા’’તિ પાકટાય સાબાધતાય રૂપસ્સ અત્તસારાભાવો વિભાવિતો, તતો એવ ચ ‘‘ન ચ લબ્ભતિ રૂપે ‘એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’તિ’’ રૂપે કસ્સચિ અનિસ્સરતા તસ્સ ચ અવસવત્તનાકારો દસ્સિતો. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો.

૨૧. તં કિંમઞ્ઞથ ભિક્ખવેતિ ઇદં કસ્મા આરદ્ધં? એત્તકેન ઠાનેન અનત્તલક્ખણમેવ કથિતં, ન અનિચ્ચદુક્ખલક્ખણાનિ, ઇદાનિ તાનિ દસ્સેત્વા ¶ સમોધાનેત્વા તીણિપિ લક્ખણાનિ દસ્સેતું ઇદમારદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં. અનિચ્ચં ભન્તેતિ ભન્તે યસ્મા હુત્વા ન હોતિ, તસ્મા અનિચ્ચં. યસ્મા પુબ્બે અસન્તં પચ્ચયસમવાયેન હુત્વા ઉપ્પજ્જિત્વા પુન ભઙ્ગુપગમનેન ન હોતિ, તસ્મા ન નિચ્ચન્તિ અનિચ્ચં, અદ્ધુવન્તિ અધિપ્પાયો. અથ વા ઉપ્પાદવયવન્તતાય તાવકાલિકતાય વિપરિણામકોટિયા નિચ્ચપ્પટિક્ખેપતોતિ ઇમેહિપિ કારણેહિ ¶ અનિચ્ચં. એત્થ ખણે ખણે ઉપ્પજ્જનવસેન નિરુજ્ઝનવસેન ચ પવત્તનતો ઉપ્પાદવયવન્તતા. તઙ્ખણિકતાય તાવકાલિકતા. વિપરિણામવન્તતાય વિપરિણામકોટિ. રૂપઞ્હિ ઉપ્પાદાદિવિકારાપજ્જનેન વિપરિણામન્તં વિનાસં પાપુણાતિ. નિચ્ચસભાવાભાવો એવ નિચ્ચપટિક્ખેપો. અનિચ્ચા હિ ધમ્મા, તેનેવ અત્તનો અનિચ્ચભાવેન અત્થતો નિચ્ચતં પટિક્ખિપન્તિ નામ.

દુક્ખં ભન્તેતિ ભન્તે પટિપીળનાકારેન દુક્ખં. ઉપ્પાદજરાભઙ્ગવસેન હિ રૂપસ્સ નિરન્તરં બાધતિ, પટિપીળનાકારેનસ્સ દુક્ખતા. અથ વા સન્તાપટ્ઠેન દુક્ખમટ્ઠેન દુક્ખવત્થુકટ્ઠેન સુખપટિક્ખેપટ્ઠેન ચાતિ ચતૂહિ કારણેહિ દુક્ખં. એત્થ ચ સન્તાપો નામ દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તાપનં પરિદહનં. તતો એવસ્સ દુસ્સહતાય દુક્ખમતા. તિસ્સન્નં દુક્ખતાનં સંસારદુક્ખસ્સ ચ અધિટ્ઠાનતાય દુક્ખવત્થુકતા. સુખસભાવાભાવો એવ સુખપટિક્ખેપો. વિપરિણામધમ્મન્તિ જરાય મરણેન ચ વિપરિણામસભાવં. કલ્લં નૂતિ યુત્તં નુ. તન્તિ એવં અનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં રૂપં. એતં મમાતિ તણ્હાગાહો મમઙ્કારભાવતો. એસોહમસ્મીતિ માનગાહો અહઙ્કારભાવતો. એસો મે અત્તાતિ દિટ્ઠિગાહો અત્તભાવવિપલ્લાસગ્ગાહતો. તણ્હાગાહો ચેત્થ અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતવસેન, માનગાહો નવવિધમાનવસેન, દિટ્ઠિગાહો દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિવસેન વેદિતબ્બો. ઇમેસં તિણ્ણં તણ્હામાનદિટ્ઠિગાહાનં વસેન યુત્તં નુ તં સમનુપસ્સિતુન્તિ વુત્તં હોતિ.

ઇતિ ભગવા અનિચ્ચદુક્ખવસેન અનત્તલક્ખણંયેવ દસ્સેસિ. ભગવા હિ કત્થચિ અનિચ્ચવસેન અનત્તતં દસ્સેતિ, કત્થચિ દુક્ખવસેન, કત્થચિ ઉભયવસેન. તથા હિ ‘‘ચક્ખુ અત્તાતિ યો વદેય્ય, તં ન ઉપપજ્જતિ, ચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદોપિ વયોપિ પઞ્ઞાયતિ. યસ્સ ખો પન ઉપ્પાદોપિ વયોપિ પઞ્ઞાયતિ, ‘અત્તા મે ઉપ્પજ્જતિ ચેવ વેતિ ચા’તિ ઇચ્ચસ્સ એવમાગતં હોતિ, તસ્મા તં ન ઉપપજ્જતિ. ‘ચક્ખુ અત્તા’તિ ¶ યો વદેય્ય, ઇતિ ચક્ખુ અનત્તા’’તિ ઇમસ્મિઞ્ચ છછક્કસુત્તે (મ. નિ. ૩.૪૨૨) અનિચ્ચવસેન અનત્તતં દસ્સેસિ. ‘‘રૂપઞ્ચ હિદં, ભિક્ખવે, અત્તા અભવિસ્સ…પે… એવં મે રૂપં મા અહોસી’’તિ ઇમસ્મિંયેવ અનત્તલક્ખણસુત્તે દુક્ખવસેન અનત્તતં દસ્સેસિ. ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં, યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા, યદનત્તા, તં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મે સો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ ઇમસ્મિં અરહન્તસુત્તે (સં. નિ. ૩.૭૬-૭૭) ઉભયવસેન અનત્તતં દસ્સેસિ. કસ્મા? અનિચ્ચં દુક્ખઞ્ચ પાકટં, અનત્તા અપાકટં. પરિભોગભાજનાદીસુ હિ ભિન્નેસુ ‘‘અહો અનિચ્ચ’’ન્તિ વદન્તિ, ‘‘અહો અનત્તા’’તિ ¶ પન વત્તા નામ નત્થિ. સરીરે ગણ્ડપિળકાસુ વા ઉટ્ઠિતાસુ કણ્ટકેન વા વિદ્ધા ‘‘અહો દુક્ખ’’ન્તિ વદન્તિ, ‘‘અહો અનત્તા’’તિ પન વત્તા નામ નત્થિ. કસ્મા? ઇદઞ્હિ અનત્તલક્ખણં નામ અવિભૂતં દુદ્દસં દુપ્પઞ્ઞાપનં. તથા હિ સરભઙ્ગાદયોપિ સત્થારો નાદ્દસંસુ, કુતો પઞ્ઞાપના, તેન નં ભગવા અનિચ્ચવસેન વા દુક્ખવસેન વા ઉભયવસેન વા દસ્સેસિ. તયિદં ઇમસ્મિમ્પિ તેપરિવટ્ટે અનિચ્ચદુક્ખવસેનેવ દસ્સિતં. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો.

૨૨. તસ્માતિહાતિ તસ્મા ઇચ્ચેવ વુત્તં. તિ-કાર હ-કારા નિપાતા, યસ્મા ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા અનિચ્ચા દુક્ખા અનત્તા, તસ્માતિ અત્થો. યં કિઞ્ચીતિ અનવસેસપરિયાદાનમેતં. યન્તિ હિ સામઞ્ઞેન અનિયમદસ્સનં, કિઞ્ચીતિ પકારતો ભેદં આમસિત્વા અનિયમદસ્સનં. ઉભયેનપિ અતીતં વા…પે… સન્તિકે વા અપ્પં વા બહું વા યાદિસં વા તાદિસં વા નપુંસકનિદ્દેસારહં સબ્બં બ્યાપેત્વા સઙ્ગણ્હાતિ, તસ્મા અનવસેસપરિયાદાનમેતં ‘‘યં કિઞ્ચી’’તિ. એવઞ્ચ સતિ અઞ્ઞેસુપિ નપુંસકનિદ્દેસારહેસુ પસઙ્ગં દિસ્વા તત્થ અધિપ્પેતત્થં અધિચ્ચ પવત્તનતો અતિપ્પસઙ્ગસ્સ નિયમનત્થં ‘‘રૂપ’’ન્તિ વુત્તં. એવં પદદ્વયેનપિ રૂપસ્સ અસેસપરિગ્ગહો કતો હોતિ. અથસ્સ અતીતાદિવિભાગં આરભતિ ‘‘અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિઆદિના. તઞ્હિ કિઞ્ચિ અતીતં કિઞ્ચિ અનાગતાદિભેદન્તિ. એસ નયો વેદનાદીસુપિ.

તત્થ રૂપં તાવ અદ્ધાસન્તતિસમયખણવસેન ચતુધા અતીતં નામ હોતિ, તથા અનાગતપચ્ચુપ્પન્નં. તત્થ અદ્ધાવસેન તાવ એકસ્સ એકસ્મિં ¶ ભવે પટિસન્ધિતો પુબ્બે અતીતં, ચુતિતો ઉદ્ધમનાગતં, ઉભિન્નમન્તરે પચ્ચુપ્પન્નં. સન્તતિવસેન સભાગેકઉતુસમુટ્ઠાનએકાહારસમઉટ્ઠાનઞ્ચ પુબ્બાપરિયવસેન વત્તમાનમ્પિ પચ્ચુપ્પન્નં, તતો પુબ્બે વિસભાગઉતુઆહારસમુટ્ઠાનં અતીતં, પચ્છા અનાગતં. ચિત્તજં એકવીથિએકજવનએકસમાપત્તિસમુટ્ઠાનં પચ્ચુપ્પન્નં, તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સ પાટિયેક્કં સન્તતિવસેન અતીતાદિભેદો નત્થિ. તેસંયેવ પન ઉતુઆહારચિત્તસમુટ્ઠાનાનં ઉપત્થમ્ભકવસેન તસ્સ અતીતાદિભાવો વેદિતબ્બો. સમયવસેન એકમુહુત્તપુબ્બણ્હસાયન્હરત્તિદિવાદીસુ સમયેસુ સન્તાનવસેન પવત્તમાનં તંતંસમયવન્તં રૂપં પચ્ચુપ્પન્નં નામ, તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. ખણવસેન ઉપ્પાદાદિક્ખણત્તયપરિયાપન્નં પચ્ચુપ્પન્નં, તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં, ઇદમેવેત્થ નિપ્પરિયાયં, સેસા પરિયાયકથા.

અજ્ઝત્તં ¶ વા બહિદ્ધા વાતિ ચક્ખાદિપઞ્ચવિધં રૂપં અત્તભાવં અધિકિચ્ચ પવત્તત્તા અજ્ઝત્તં, સેસં તતો બાહિરત્તા બહિદ્ધા. અપિચ નિયકજ્ઝત્તમ્પિ ઇધ અજ્ઝત્તં, પરપુગ્ગલિકમ્પિ ચ બહિદ્ધાતિ વેદિતબ્બં. ઓળારિકં વા સુખુમં વાતિ ચક્ખાદીનિ નવ, આપોધાતુવજ્જા તિસ્સો ધાતુયો ચાતિ દ્વાદસવિધં રૂપં ઘટ્ટનવસેન ગહેતબ્બતો ઓળારિકં, સેસં તતો વિપરીતત્તા સુખુમં. હીનં વા પણીતં વાતિ એત્થ હીનપણીતભાવો પરિયાયતો નિપ્પરિયાયતો ચ. તત્થ અકનિટ્ઠાનં રૂપતો સુદસ્સીનં રૂપં હીનં, તદેવ સુદસ્સાનં રૂપતો પણીતં. એવં યાવ નરકસત્તાનં રૂપં, તાવ પરિયાયતો હીનપણીતતા વેદિતબ્બા. નિપ્પરિયાયતો પન યં આરમ્મણં કત્વા અકુસલવિપાકવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તં હીનં અનિટ્ઠભાવતો. યં પન આરમ્મણં કત્વા કુસલવિપાકવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તં પણીતં ઇટ્ઠભાવતો. યથા હિ અકુસલવિપાકો સયં અનિટ્ઠો અનિટ્ઠે એવ ઉપ્પજ્જતિ, ન ઇટ્ઠે, એવં કુસલવિપાકોપિ સયં ઇટ્ઠો ઇટ્ઠેયેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન અનિટ્ઠે. યં દૂરે સન્તિકે વાતિ યં સુખુમં, તદેવ દુપ્પટિવિજ્ઝસભાવત્તા દૂરે, ઇતરં સુપ્પટિવિજ્ઝસભાવત્તા સન્તિકે. અપિચેત્થ ઓકાસતોપિ ઉપાદાયુપાદાય દૂરસન્તિકતા વેદિતબ્બા. તં સબ્બન્તિ તં અતીતાદીહિ પદેહિ વિસું નિદ્દિટ્ઠં સબ્બં રૂપં. સમ્મપ્પઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બન્તિ સહવિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બં.

યા ¶ કાચિ વેદનાતિઆદીસુ પન સન્તતિવસેન ચ ખણવસેન ચ વેદનાય અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નભાવો વેદિતબ્બો. તત્થ (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૯૭ આદયો) સન્તતિવસેન એકવીથિએકજવનએકસમાપત્તિપરિયાપન્ના એકવિધવિસયસમાયોગપ્પવત્તા ચ દિવસમ્પિ બુદ્ધરૂપં પસ્સન્તસ્સ ધમ્મં સુણન્તસ્સ પવત્તસદ્ધાદિસહિતવેદના પચ્ચુપ્પન્ના, તતો પુબ્બે અતીતા, પચ્છા અનાગતા. ખણવસેન ખણત્તયપરિયાપન્ના પચ્ચુપ્પન્ના, તતો પુબ્બે અતીતા, પચ્છા અનાગતા. અજ્ઝત્તબહિદ્ધાભેદો નિયકજ્ઝત્તવસેન વેદિતબ્બો. ઓળારિકસુખુમભેદો ‘‘અકુસલા વેદના ઓળારિકા, કુસલાબ્યાકતા વેદના સુખુમા’’તિઆદિના નયેન વિભઙ્ગે (વિભ. ૧૧) વુત્તેન જાતિસભાવપુગ્ગલલોકિયલોકુત્તરવસેન વેદિતબ્બો. જાતિવસેન તાવ અકુસલવેદના સાવજ્જકિરિયહેતુતો કિલેસસન્તાપસભાવતો ચ અવૂપસન્તવુત્તીતિ કુસલવેદનાય ઓળારિકા, સબ્યાપારતો સઉસ્સાહતો સવિપાકતો કિલેસસન્તાપસભાવતો સાવજ્જતો ચ વિપાકાબ્યાકતાય ઓળારિકા, સવિપાકતો કિલેસસન્તાપસભાવતો સબ્યાપજ્જતો સાવજ્જતો ચ કિરિયાબ્યાકતાય ઓળારિકા, કુસલાબ્યાકતા પન વુત્તવિપરિયાયતો અકુસલાય સુખુમા. દ્વેપિ કુસલાકુસલવેદના સબ્યાપારતો સઉસ્સાહતો સવિપાકતો ચ યથાયોગં દુવિધાયપિ અબ્યાકતાય ઓળારિકા, વુત્તવિપરિયાયેન દુવિધાપિ અબ્યાકતા તાહિ સુખુમા. એવં તાવ જાતિવસેન ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા.

સભાવવસેન ¶ પન દુક્ખવેદના નિરસ્સાદતો સવિપ્ફારતો ઉબ્બેજનીયતો અભિભવનતો ચ ઇતરાહિ દ્વીહિ ઓળારિકા, ઇતરા પન દ્વે સાતતો સન્તતો પણીતતો મનાપતો મજ્ઝત્તતો ચ યથાયોગં દુક્ખાય સુખુમા. ઉભો પન સુખદુક્ખા સવિપ્ફારતો ખોભકરણતો પાકટતો ચ અદુક્ખમસુખાય ઓળારિકા, સા વુત્તવિપરિયાયેન તદુભયતો સુખુમા. એવં સભાવવસેન ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા. પુગ્ગલવસેન પન અસમાપન્નસ્સ વેદના નાનારમ્મણવિક્ખિત્તભાવતો સમાપન્નસ્સ વેદનાય ઓળારિકા, વિપરિયાયેન ઇતરા સુખુમા. એવં પુગ્ગલવસેન ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા. લોકિયલોકુત્તરવસેન પન સાસવા વેદના લોકિયા. સા આસવુપ્પત્તિહેતુતો ¶ ઓઘનિયતો યોગનિયતો ગન્થનિયતો નીવરણિયતો ઉપાદાનિયતો સંકિલેસિકતો પુથુજ્જનસાધારણતો ચ અનાસવાય ઓળારિકા, સા વિપરિયાયેન સાસવાય સુખુમા. એવં લોકિયલોકુત્તરવસેન ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા.

તત્થ જાતિઆદિવસેન સમ્ભેદો પરિહરિતબ્બો. અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા હિ વેદના જાતિવસેન અબ્યાકતત્તા સુખુમાપિ સમાના સભાવાદિવસેન ઓળારિકા હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘અબ્યાકતા વેદના સુખુમા, દુક્ખા વેદના ઓળારિકા. અસમાપન્નસ્સ વેદના ઓળારિકા, સાસવા વેદના ઓળારિકા’’તિ (વિભ. ૧૧). યથા ચ દુક્ખવેદના, એવં સુખાદયોપિ જાતિવસેન ઓળારિકા, સભાવાદિવસેન સુખુમા હોન્તિ. તસ્મા યથા જાતિઆદિવસેન સમ્ભેદો ન હોતિ, તથા વેદનાનં ઓળારિકસુખુમતા વેદિતબ્બા. સેય્યથિદં – અબ્યાકતા જાતિવસેન કુસલાકુસલાહિ સુખુમા. ન તત્થ ‘‘કતમા અબ્યાકતા, કિં દુક્ખા, કિં સુખા, કિં સમાપન્નસ્સ, કિં અસમાપન્નસ્સ, કિં સાસવા, કિં અનાસવા’’તિ એવં સભાવાદિભેદો પરામસિતબ્બો. એસ નયો સબ્બત્થ.

અપિચ ‘‘તં તં વા પન વેદનં ઉપાદાયુપાદાય વેદના ઓળારિકા સુખુમા દટ્ઠબ્બા’’તિ વચનતો અકુસલાદીસુપિ લોભસહગતાય દોસસહગતવેદના અગ્ગિ વિય અત્તનો નિસ્સયદહનતો ઓળારિકા, લોભસહગતા સુખુમા. દોસસહગતાપિ નિયતા ઓળારિકા, અનિયતા સુખુમા. નિયતાપિ કપ્પટ્ઠિતિકા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. કપ્પટ્ઠિતિકાસુપિ અસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. લોભસહગતા પન દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. સાપિ નિયતા કપ્પટ્ઠિતિકા અસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા, અવિસેસેન અકુસલા બહુવિપાકા ઓળારિકા, અપ્પવિપાકા સુખુમા. કુસલા પન અપ્પવિપાકા ઓળારિકા, બહુવિપાકા સુખુમા.

અપિચ ¶ કામાવચરકુસલા ઓળારિકા, રૂપાવચરા સુખુમા, તતો અરૂપાવચરા, તતો લોકુત્તરા. કામાવચરા ચ દાનમયા ઓળારિકા, સીલમયા સુખુમા, તતો ભાવનામયા. ભાવનામયાપિ દુહેતુકા ઓળારિકા ¶ , તિહેતુકા સુખુમા. તિહેતુકાપિ સસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, અસઙ્ખારિકા સુખુમા. રૂપાવચરા પઠમજ્ઝાનિકા ઓળારિકા…પે… પઞ્ચમજ્ઝાનિકા સુખુમાવ. અરૂપાવચરા આકાસાનઞ્ચાયતનસમ્પયુત્તા ઓળારિકા…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમ્પયુત્તા સુખુમાવ. લોકુત્તરા ચ સોતાપત્તિમગ્ગસમ્પયુત્તા ઓળારિકા…પે… અરહત્તમગ્ગસમ્પયુત્તા સુખુમાવ. એસ નયો તંતંભૂમિવિપાકકિરિયવેદનાસુ દુક્ખાદિઅસમાપન્નાદિસાસવાદિવસેન વુત્તવેદનાસુ ચ.

ઓકાસવસેન ચાપિ નિરયે દુક્ખા ઓળારિકા, તિરચ્છાનયોનિયં સુખુમા…પે… પરનિમ્મિતવસવત્તી સુખુમાવ. યથા ચ દુક્ખા, એવં સુખાપિ સબ્બત્થ યથાનુરૂપં યોજેતબ્બા. વત્થુવસેન ચાપિ હીનવત્થુકા યા કાચિ વેદના ઓળારિકા, પણીતવત્થુકા સુખુમા. હીનપ્પણીતભેદે યા ઓળારિકા, સા હીના. યા ચ સુખુમા, સા પણીતાતિ વેદિતબ્બા. દૂરપદં પન અકુસલા વેદના કુસલાબ્યાકતાહિ વેદનાહિ દૂરે, સન્તિકપદં અકુસલા વેદના અકુસલાય વેદનાય સન્તિકેતિઆદિના નયેન વિભત્તં. તસ્મા અકુસલા વેદના વિસભાગતો અસંસટ્ઠતો અસરિક્ખતો ચ કુસલાબ્યાકતાહિ દૂરે, તથા કુસલાબ્યાકતા અકુસલાય. એસ નયો સબ્બવારેસુ. અકુસલા પન વેદના સભાગતો ચ સંસટ્ઠતો ચ સરિક્ખતો ચ અકુસલાય સન્તિકેતિ. તંતંવેદનાસમ્પયુત્તાનં પન સઞ્ઞાદીનમ્પિ એવમેવ વેદિતબ્બં.

૨૩. સુતવાતિ આગમાધિગમસઙ્ખાતેન બાહુસચ્ચેન સમન્નાગતત્તા સુતવા. નિબ્બિન્દતીતિ ઉક્કણ્ઠતિ. એત્થ ચ નિબ્બિદાતિ વુટ્ઠાનગામિનીવિપસ્સના અધિપ્પેતા. નિબ્બિન્દં વિરજ્જતીતિ એત્થ વિરાગવસેન ચત્તારો મગ્ગા કથિતા. વિરાગા વિમુચ્ચતીતિ વિરાગેન મગ્ગેનેવ હેતુભૂતેન પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિવસેન વિમુચ્ચતિ. ઇમિના ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ કથિતાનિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતીતિ ઇમિના પન પચ્ચવેક્ખણઞાણં કથિતં. ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિ. તેન હિ ઞાણેન અરિયસાવકો પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદીનિ પજાનાતિ. કતમા પનસ્સ જાતિ ખીણા, કથઞ્ચ નં પજાનાતીતિ? ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા પુબ્બેવ ખીણત્તા, ન અનાગતા અનાગતે વાયામાભાવતો, ન પચ્ચુપ્પન્ના. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં ¶ આપજ્જનેન ખીણા, તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે ¶ પચ્ચવેક્ખિત્વા કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિં અપ્પટિસન્ધિકં હોતીતિ જાનન્તો પજાનાતિ.

વુસિતન્તિ વુત્થં પરિવુત્થં, કતં ચરિતં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા મગ્ગબ્રહ્મચરિયં વસન્તિ નામ, ખીણાસવો વુત્થવાસો, તસ્મા અરિયસાવકો અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ પજાનાતિ. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાવસેન સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો હિ તં કિચ્ચં કરોન્તિ, ખીણાસવો કતકરણીયો. તસ્મા અરિયસાવકો અત્તનો કરણીયં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ પજાનાતિ. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ઇદાનિ પુન ઇત્થભાવાય એવંસોળસકિચ્ચભાવાય, કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાકિચ્ચં મે નત્થીતિ પજાનાતિ. અથ વા ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવા ઇમસ્મા એવંપકારા ઇદાનિ વત્તમાનક્ખન્ધસન્તાના અપરં ખન્ધસન્તાનં મય્હં નત્થિ, ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ છિન્નમૂલકા રુક્ખા વિય. તે ચરિમકવિઞ્ઞાણનિરોધેન અનુપાદાનો વિય જાતવેદો નિબ્બાયિસ્સન્તીતિ પજાનાતિ.

૨૪. અત્તમના તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ તે ભિક્ખૂ સકમના તુટ્ઠમના, પીતિસોમનસ્સેહિ વા સમત્તમના હુત્વા કરવીકરુતમઞ્જુના કણ્ણસુખેન પણ્ડિતજનહદયાનં અમતાભિસેકસદિસેન બ્રહ્મસ્સરેન ભાસતો ભગવતો વચનં સુકથિતં સુલપિતં ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિ મત્થકેન સમ્પટિચ્છન્તા અનુમોદિંસુ ચેવ સમ્પટિચ્છિંસુ ચાતિ અત્થો. અયઞ્હિ અભિનન્દ-સદ્દો ‘‘અભિનન્દતિ અભિવદતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૫; ૪.૧૧૪, ૧૧૮) તણ્હાયપિ આગતો. ‘‘અન્નમેવાભિનન્દન્તિ, ઉભયે દેવમાનુસા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૪૩) ઉપગમનેપિ.

‘‘ચિરપ્પવાસિં પુરિસં, દૂરતો સોત્થિમાગતં;

ઞાતિમિત્તા સુહજ્જા ચ, અભિનન્દન્તિ આગત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૨૧૯; વિ. વ. ૮૬૧) –

આદીસુ ¶ સમ્પટિચ્છનેપિ. ‘‘અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૫) અનુમોદનેપિ. સ્વાયમિધ અનુમોદનસમ્પટિચ્છનેસુ યુજ્જતિ. તેન વુત્તં ‘‘અનુમોદિંસુ ચેવ સમ્પટિચ્છિંસુ ¶ ચા’’તિ. અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસૂતિ અનુપ્પાદનિરોધેન નિરુજ્ઝમાનેહિ આસવેહિ અનુપાદાય અગ્ગહેત્વા કઞ્ચિ ધમ્મં ‘‘અહં મમા’’તિ અનાદિયિત્વાવ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસુ. છ અરહન્તોતિ ભગવતા સદ્ધિં છ જના અરહન્તો. અઞ્ઞેસં પન દેવબ્રહ્માનમ્પિ અરહત્તપ્પત્તિસમ્ભવતો ઇદં મનુસ્સઅરહન્તેયેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘છ મનુસ્સા અરહન્તો હોન્તી’’તિ.

અનત્તલક્ખણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૫. ઇદાનિ યસસ્સ પબ્બજ્જં દસ્સેતું ‘‘તેન ખો પન સમયેના’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – હેમન્તિકોતિઆદીસુ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૨; અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩.૩૯) યત્થ સુખં હોતિ હેમન્તકાલે વસિતું, અયં હેમન્તિકો. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અયં પનેત્થ વચનત્થો – હેમન્તે વાસો હેમન્તં ઉત્તરપદલોપેન, હેમન્તં અરહતીતિ હેમન્તિકો. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ વસ્સિકો પાસાદો નાતિઉચ્ચો હોતિ નાતિનીચો, દ્વારવાતપાનાનિપિસ્સ નાતિબહૂનિ નાતિતનૂનિ, ભૂમત્થરણપચ્ચત્થરણખજ્જભોજ્જાનિપેત્થ મિસ્સકાનેવ વટ્ટન્તિ. હેમન્તિકે થમ્ભાપિ ભિત્તિયોપિ નીચા હોન્તિ, દ્વારવાતપાનાનિ તનુકાનિ સુખુમછિદ્દાનિ, ઉણ્હપ્પવેસનત્થાય ભિત્તિનિય્યૂહાનિ હરિયન્તિ, ભૂમત્થરણપચ્ચત્થરણનિવાસનપારુપનાનિ પનેત્થ ઉણ્હવિકિરિયાનિ કમ્બલાદીનિ વટ્ટન્તિ, ખજ્જભોજ્જં સિનિદ્ધં કટુકસન્નિસ્સિતઞ્ચ. ગિમ્હિકે થમ્ભાપિ ભિત્તિયોપિ ઉચ્ચા હોન્તિ, દ્વારવાતપાનાનિ પનેત્થ બહૂનિ વિપુલજાતાનિ હોન્તિ, ભૂમત્થરણાનિ સીતવિકિરિયાનિ દુકૂલમયાનિ વટ્ટન્તિ, ખજ્જભોજ્જાનિ મધુરરસસીતવિકિરિયાનિ, વાતપાનસમીપેસુ ચેત્થ નવા ચાટિયો ઠપેત્વા ઉદકસ્સ પૂરેત્વા નીલુપ્પલાદીહિ સઞ્છાદેન્તિ, તેસુ તેસુ પદેસેસુ ઉદકયન્તાનિ કરોન્તિ, યેહિ દેવે વસ્સન્તે વિય ઉદકધારા નિક્ખમન્તિ.

નિપ્પુરિસેહીતિ ¶ પુરિસવિરહિતેહિ. ન કેવલઞ્ચેત્થ તૂરિયાનેવ નિપ્પુરિસાનિ, સબ્બટ્ઠાનાનિપિ નિપ્પુરિસાનેવ. દોવારિકાપિ ઇત્થિયોવ, નહાપનાદિપરિકમ્મકરાપિ ઇત્થિયોવ. પિતા કિર ‘‘તથારૂપં ઇસ્સરિયસુખસમ્પત્તિં અનુભવમાનસ્સ પુરિસં દિસ્વા પરિસઙ્કા ઉપ્પજ્જતિ, સા મે પુત્તસ્સ મા અહોસી’’તિ સબ્બકિચ્ચેસુ ઇત્થિયોવ ઠપાપેસિ. પઞ્ચહિ કામગુણેહીતિ ¶ રૂપસદ્દાદીહિ પઞ્ચહિ કામકોટ્ઠાસેહિ. સમપ્પિતસ્સાતિ સમ્મા અપ્પિતસ્સ, ઉપેતસ્સાતિ અત્થો. સમઙ્ગીભૂતસ્સાતિ તસ્સેવ વેવચનં. પરિચારયમાનસ્સાતિ પરિતો ચારયમાનસ્સ, તસ્મિં તસ્મિં કામગુણે ઇન્દ્રિયાનિ ચારયમાનસ્સાતિ અત્થો. આળમ્બરન્તિ પણવં. વિકેસિકન્તિ મુત્તકેસં, વિપ્પકિણ્ણકેસન્તિ અત્થો. વિક્ખેળિકન્તિ વિસ્સન્દમાનલાલં. વિપ્પલપન્તિયોતિ વિરુદ્ધં પલપન્તિયો વા રુદન્તિયો વા. સુસાનં મઞ્ઞેતિ આમકસુસાનં વિય અદ્દસ સકં પરિજનન્તિ સમ્બન્ધો. ઉદાનં ઉદાનેસીતિ સંવેગવસેન ઉદાનં ઉદાનેસિ, સંવેગવસપ્પવત્તં વાચં નિચ્છારેસીતિ અત્થો.

૨૬. ઇદં ખો યસાતિ ભગવા નિબ્બાનં સન્ધાયાહ. તઞ્હિ તણ્હાદીહિ કિલેસેહિ અનુપદ્દુતં અનુપસ્સટ્ઠઞ્ચ. અનુપુબ્બિં કથન્તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૭૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૬૯) દાનાનન્તરં સીલં, સીલાનન્તરં સગ્ગં, સગ્ગાનન્તરં મગ્ગન્તિ એવમનુપટિપાટિકથં. તત્થ દાનકથા નામ ‘‘ઇદં દાનં નામ સુખાનં નિદાનં, સમ્પત્તીનં મૂલં, ભોગાનં પતિટ્ઠા, વિસમગતસ્સ તાણં લેણં ગતિ પરાયણં, ઇધલોકપરલોકેસુ દાનસદિસો અવસ્સયો પતિટ્ઠા આરમ્મણં તાણં લેણં ગતિ પરાયણં નત્થિ. ઇદઞ્હિ અવસ્સયટ્ઠેન રતનમયસીહાસનસદિસં, પતિટ્ઠાનટ્ઠેન મહાપથવીસદિસં, આરમ્મણટ્ઠેન આલમ્બનરજ્જુસદિસં, ઇદઞ્હિ દુક્ખનિત્થરણટ્ઠેન નાવા, સમસ્સાસનટ્ઠેન સઙ્ગામસૂરો, ભયપરિત્તાણટ્ઠેન સુસઙ્ખતનગરં, મચ્છેરમલાદીહિ અનુપલિત્તટ્ઠેન પદુમં, તેસં નિદહનટ્ઠેન અગ્ગિ, દુરાસદટ્ઠેન આસીવિસો, અસન્તાસનટ્ઠેન સીહો, બલવન્તટ્ઠેન હત્થી, અભિમઙ્ગલસમ્મતટ્ઠેન સેતઉસભો, ખેમન્તભૂમિસમ્પાપનટ્ઠેન વલાહકો અસ્સરાજા. દાનં નામેતં મયા ગતમગ્ગો, મય્હેવેસો વંસો, મયા દસ પારમિયો પૂરેન્તેન વેલામમહાયઞ્ઞા મહાગોવિન્દમહાયઞ્ઞા મહાસુદસ્સનમહાયઞ્ઞા વેસ્સન્તરમહાયઞ્ઞાતિ અનેકે મહાયઞ્ઞા પવત્તિતા, સસભૂતેન જલિતે ¶ અગ્ગિક્ખન્ધે અત્તાનં નિય્યાતેન્તેન સમ્પત્તયાચકાનં ચિત્તં ગહિતં. દાનઞ્હિ લોકે સક્કસમ્પત્તિં દેતિ, મારસમ્પત્તિં બ્રહ્મસમ્પત્તિં ચક્કવત્તિસમ્પત્તિં સાવકપારમિઞાણં પચ્ચેકબોધિઞાણં અભિસમ્બોધિઞાણં દેતી’’તિ એવમાદિના દાનગુણપ્પટિસંયુત્તકથા.

યસ્મા પન દાનં દદન્તો સીલં સમાદાતું સક્કોતિ, તસ્મા તદનન્તરં સીલકથં કથેસિ. દાનઞ્હિ નામ દક્ખિણેય્યેસુ હિતજ્ઝાસયેન પૂજનજ્ઝાસયેન વા અત્તનો સન્તકસ્સ પરેસં પરિચ્ચજનં, તસ્મા દાયકો સત્તેસુ એકન્તહિતજ્ઝાસયો પુરિસપુગ્ગલો, પરેસં વા સન્તકં હરતીતિ અટ્ઠાનમેતં. તસ્મા દાનં દદન્તો સીલં સમાદાતું સક્કોતીતિ દાનાનન્તરં સીલં વુત્તં. અપિચ દાનકથા તાવ પચુરજનેસુપિ પવત્તિયા સબ્બસાધારણત્તા સુકરત્તા સીલે પતિટ્ઠાનસ્સ ¶ ઉપાયભાવતો ચ આદિતો કથિતા. પરિચ્ચાગસીલો હિ પુગ્ગલો પરિગ્ગહવત્થૂસુ નિસ્સઙ્ગભાવતો સુખેનેવ સીલાનિ સમાદિયતિ, તત્થ ચ સુપ્પતિટ્ઠિતો હોતિ. સીલેન દાયકપટિગ્ગાહકવિસુદ્ધિતો પરાનુગ્ગહં વત્વા પરપીળાનિવત્તિવચનતો કિરિયધમ્મં વત્વા અકિરિયધમ્મવચનતો ભોગયસસમ્પત્તિહેતું વત્વા ભવસમ્પત્તિહેતુવચનતો ચ દાનકથાનન્તરં સીલકથા કથિતા.

સીલકથા નામ ‘‘સીલં નામેતં અવસ્સયો પતિટ્ઠા આરમ્મણં તાણં લેણં ગતિ પરાયણં. સીલં નામેતં મમ વંસો, અહં સઙ્ખપાલનાગરાજકાલે ભૂરિદત્તનાગરાજકાલે ચમ્પેય્યનાગરાજકાલે સીલવરાજકાલે માતુપોસકહત્થિરાજકાલે છદ્દન્તહત્થિરાજકાલેતિ અનન્તેસુ અત્તભાવેસુ સીલં પરિપૂરેસિં. ઇધલોકપરલોકસમ્પત્તીનઞ્હિ સીલસદિસો અવસ્સયો સીલસદિસા પતિટ્ઠા આરમ્મણં તાણં લેણં ગતિ પરાયણં નત્થિ, સીલાલઙ્કારસદિસો અલઙ્કારો નત્થિ, સીલપુપ્ફસદિસં પુપ્ફં નત્થિ, સીલગન્ધસદિસો ગન્ધો નત્થિ. સીલાલઙ્કારેન હિ અલઙ્કતં સીલકુસુમપિળન્ધનં સીલગન્ધાનુલિત્તં સદેવકોપિ લોકો ઓલોકેન્તો તિત્તિં ન ગચ્છતી’’તિ એવમાદિસીલગુણપ્પટિસંયુત્તકથા.

ઇદં પન સીલં નિસ્સાય અયં સગ્ગો લબ્ભતીતિ દસ્સનત્થં સીલાનન્તરં સગ્ગકથં કથેસિ. સગ્ગકથા નામ ‘‘અયં સગ્ગો નામ ઇટ્ઠો કન્તો મનાપો ¶ , નિચ્ચમેત્થ કીળા, નિચ્ચં સમ્પત્તિયો લબ્ભન્તિ, ચાતુમહારાજિકા દેવા નવુતિવસ્સસતસહસ્સાનિ દિબ્બસુખં દિબ્બસમ્પત્તિં પટિલભન્તિ, તાવતિંસા તિસ્સો ચ વસ્સકોટિયો સટ્ઠિ ચ વસ્સસતસહસ્સાની’’તિ એવમાદિસગ્ગગુણપટિસંયુત્તકથા. સગ્ગસમ્પત્તિં કથયન્તાનઞ્હિ બુદ્ધાનં મુખં નપ્પહોતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘અનેકપરિયાયેન ખો અહં, ભિક્ખવે, સગ્ગકથં કથેય્ય’’ન્તિઆદિ.

એવં સગ્ગકથાય પલોભેત્વા પુન હત્થિં અલઙ્કરિત્વા તસ્સ સોણ્ડં છિન્દન્તો વિય અયમ્પિ સગ્ગો અનિચ્ચો અદ્ધુવો, ન એત્થ છન્દરાગો કાતબ્બોતિ દસ્સનત્થં ‘‘અપ્પસ્સાદા કામા બહુદુક્ખા બહુપાયાસા, આદીનવો એત્થ ભિય્યો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૭૭; પાચિ. ૪૧૭) નયેન કામાનં આદીનવં ઓકારં સંકિલેસં કથેસિ. તત્થ આદીનવોતિ દોસો, અનિચ્ચતાદિના અપ્પસ્સાદતાદિના ચ દૂસિતભાવોતિ અત્થો. અથ વા આદીનં વાતિ પવત્તતીતિ આદીનવો, પરમકપણતા. તથા ચ કામા યથાભૂતં પચ્ચવેક્ખન્તાનં પચ્ચુપતિટ્ઠન્તિ. ઓકારોતિ લામકભાવો નિહીનભાવો અસેટ્ઠેહિ સેવિતબ્બતા સેટ્ઠેહિ ન સેવિતબ્બતા ચ. સંકિલેસોતિ તેહિ સત્તાનં સંકિલિસ્સનં, વિબાધેતબ્બતા ઉપતાપેતબ્બતાતિ અત્થો.

એવં ¶ કામાદીનવેન તજ્જેત્વા નેક્ખમ્મે આનિસંસં પકાસેસિ. યત્તકા ચ કામેસુ આદીનવા, પટિપક્ખતો તત્તકાવ નેક્ખમ્મે આનિસંસા. અપિચ ‘‘નેક્ખમ્મં નામેતં અસમ્બાધં અસંકિલિટ્ઠં, નિક્ખન્તં કામેહિ, નિક્ખન્તં કામસઞ્ઞાય, નિક્ખન્તં કામવિતક્કેહિ, નિક્ખન્તં કામપરિળાહેહિ, નિક્ખન્તં બ્યાપારતો’’તિઆદિના નયેન નેક્ખમ્મે આનિસંસં પકાસેસિ, પબ્બજ્જાય ઝાનાદીસુ ચ ગુણે વિભાવેસિ વણ્ણેસિ. એત્થ ચ સગ્ગં કથેત્વા સ્વાયં સગ્ગો રાગાદીહિ ઉપક્કિલિટ્ઠો, સબ્બથાપિ અનુપક્કિલિટ્ઠો અરિયમગ્ગોતિ દસ્સનત્થં સગ્ગાનન્તરં મગ્ગો કથેતબ્બો. મગ્ગઞ્ચ કથેન્તેન તદધિગમુપાયસન્દસ્સનત્થં સગ્ગપરિયાપન્નાપિ પગેવ ઇતરે સબ્બેપિ કામા નામ બહ્વાદીનવા અનિચ્ચા અદ્ધુવા વિપરિણામધમ્માતિ કામાનં આદીનવો, હીના ગમ્મા પોથુજ્જનિકા અનરિયા અનત્થસઞ્હિતાતિ તેસં ઓકારો લામકભાવો, સબ્બેપિ ભવા કિલેસાનં વત્થુભૂતાતિ તત્થ સંકિલેસો, સબ્બસંકિલેસવિપ્પમુત્તં નિબ્બાનન્તિ નેક્ખમ્મે આનિસંસો ¶ ચ કથેતબ્બોતિ કામેસુ આદીનવો ઓકારો સંકિલેસો નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસો પકાસિતોતિ દટ્ઠબ્બં.

કલ્લચિત્તન્તિ કમ્મનિયચિત્તં, હેટ્ઠા પવત્તિતદેસનાય અસ્સદ્ધિયાદીનં ચિત્તદોસાનં વિગતત્તા ઉપરિદેસનાય ભાજનભાવૂપગમનેન કમ્મક્ખમચિત્તન્તિ અત્થો. અસ્સદ્ધિયાદયો વા યસ્મા ચિત્તસ્સ રોગભૂતા તદા તસ્સ વિગતા, તસ્મા કલ્લચિત્તં અરોગચિત્તન્તિ અત્થો. દિટ્ઠિમાનાદિકિલેસવિગમેન મુદુચિત્તં, કામચ્છન્દાદિવિગમેન વિનીવરણચિત્તં, સમ્માપટિપત્તિયં ઉળારપીતિપામોજ્જયોગેન ઉદગ્ગચિત્તં. તત્થ સદ્ધાસમ્પત્તિયા પસન્નચિત્તં યદા ભગવા અઞ્ઞાસીતિ સમ્બન્ધો. અથ વા કલ્લચિત્તન્તિ કામચ્છન્દવિગમેન અરોગચિત્તં. મુદુચિત્તન્તિ બ્યાપાદવિગમેન મેત્તાવસેન અકઠિનચિત્તં. વિનીવરણચિત્તન્તિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચવિગમેન વિક્ખેપસ્સ વિગતત્તા તેન અપિહિતચિત્તં. ઉદગ્ગચિત્તન્તિ થિનમિદ્ધવિગમેન સમ્પગ્ગહવસેન અલીનચિત્તં. પસન્નચિત્તન્તિ વિચિકિચ્છાવિગમેન સમ્માપટિપત્તિયં અધિમુત્તચિત્તન્તિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સામુક્કંસિકાતિ સામં ઉક્કંસિકા, અત્તનાયેવ ઉદ્ધરિત્વા ગહિતા, સયમ્ભૂઞાણેન દિટ્ઠા અસાધારણા અઞ્ઞેસન્તિ અત્થો. કા ચ પન સાતિ? અરિયસચ્ચદેસના. તેનેવાહ ‘‘દુક્ખં સમુદયં નિરોધં મગ્ગ’’ન્તિ.

સેય્યથાપીતિઆદિના ઉપમાવસેન તસ્સ કિલેસપ્પહાનં અરિયમગ્ગુપ્પાદઞ્ચ દસ્સેતિ. અપગતકાળકન્તિ વિગતકાળકં. સમ્મદેવાતિ સુટ્ઠુ એવ. રજનન્તિ નીલપીતાદિરઙ્ગજાતં. પટિગ્ગણ્હેય્યાતિ ગણ્હેય્ય, પભસ્સરં ભવેય્ય. તસ્મિંયેવ આસનેતિ તસ્સંયેવ નિસજ્જાયં. એતેનસ્સ લહુવિપસ્સકતા તિક્ખપઞ્ઞતા સુખપટિપદખિપ્પાભિઞ્ઞતા ચ દસ્સિતા હોતિ. વિરજન્તિઆદિ ¶ વુત્તનયમેવ. તત્રિદં ઉપમાસંસન્દનં – વત્થં વિય ચિત્તં, વત્થસ્સ આગન્તુકમલેહિ કિલિટ્ઠભાવો વિય ચિત્તસ્સ રાગાદિમલેહિ સંકિલિટ્ઠભાવો, ધોવનસિલા વિય અનુપુબ્બિકથા, ઉદકં વિય સદ્ધા, ઉદકેન તેમેત્વા તેમેત્વા ઊસગોમયછારિકખારકેહિ કાળકપદેસે સમ્મદ્દિત્વા વત્થસ્સ ધોવનપયોગો વિય સદ્ધાસિનેહેન તેમેત્વા તેમેત્વા સતિસમાધિપઞ્ઞાહિ દોસે સિથિલે કત્વા સીલસુતાદિવિધિના ચિત્તસ્સ સોધને વીરિયારમ્ભો, તેન પયોગેન વત્થે કાળકાપગમો વિય વીરિયારમ્ભેન કિલેસવિક્ખમ્ભનં, રઙ્ગજાતં ¶ વિય અરિયમગ્ગો, તેન સુદ્ધસ્સ વત્થસ્સ પભસ્સરભાવો વિય વિક્ખમ્ભિતકિલેસસ્સ ચિત્તસ્સ મગ્ગેન પરિયોદપનન્તિ.

૨૭. અસ્સદૂતેતિ આરુળ્હઅસ્સે દૂતે. ઇદ્ધાભિસઙ્ખારન્તિ ઇદ્ધિકિરિયં. અભિસઙ્ખરેસીતિ અભિસઙ્ખરિ, અકાસીતિ અત્થો. કિમત્થન્તિ ચે? ઉભિન્નં પટિલભિતબ્બવિસેસન્તરાયનિસેધનત્થં. યદિ હિ સો પુત્તં પસ્સેય્ય, પુત્તસ્સપિ અરહત્તપ્પત્તિ સેટ્ઠિસ્સપિ ધમ્મચક્ખુપટિલાભો ન સિયા. અદિટ્ઠસચ્ચોપિ હિ ‘‘દેહિ તે માતુયા જીવિત’’ન્તિ યાચન્તો કથઞ્હિ નામ વિક્ખેપં પટિબાહિત્વા ભગવતો ધમ્મદેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા ધમ્મચક્ખું પટિલભેય્ય, યસો ચ એવં તેન યાચિયમાનો કથં તં વિક્ખેપં પટિબાહિત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠહેય્ય.

એતદવોચાતિ ભગવતો ધમ્મદેસનં અબ્ભનુમોદમાનો એતં ‘‘અભિક્કન્તં ભન્તે’’તિઆદિવચનં અવોચ. અભિક્કન્ત-સદ્દો ચાયમિધ અબ્ભનુમોદને, તસ્મા સાધુ સાધુ ભન્તેતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘ભયે કોધે પસંસાયં, તુરિતે કોતૂહલચ્છરે;

હાસે સોકે પસાદે ચ, કરે આમેડિતં બુધો’’તિ. –

ઇમિનાવ લક્ખણેન ઇધ પસાદવસેન પસંસાવસેન ચાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. સેય્યથાપીતિઆદિના ચતૂહિ ઉપમાહિ ભગવતો દેસનં થોમેતિ. તત્થ નિક્કુજ્જિતન્તિ અધોમુખઠપિતં, હેટ્ઠામુખજાતં વા. ઉક્કુજ્જેય્યાતિ ઉપરિમુખં કરેય્ય. પટિચ્છન્નન્તિ તિણપણ્ણાદિછાદિતં. વિવરેય્યાતિ ઉગ્ઘાટેય્ય. મૂળ્હસ્સાતિ દિસામૂળ્હસ્સ. મગ્ગં આચિક્ખેય્યાતિ હત્થે ગહેત્વા ‘‘એસ મગ્ગો’’તિ વદેય્ય. અન્ધકારેતિ કાળપક્ખચાતુદ્દસી અડ્ઢરત્તિ ઘનવનસણ્ડમેઘપટલેહિ ચતુરઙ્ગતમે.

એવં ¶ દેસનં થોમેત્વા ઇમાય દેસનાય રતનત્તયે પસન્નચિત્તો પસન્નાકારં કરોન્તો ‘‘એસાહ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ એસાહન્તિ એસો અહં. ઉપાસકં મં ભગવા ધારેતૂતિ મં ભગવા ‘‘ઉપાસકો અય’’ન્તિ એવં ધારેતુ, જાનાતૂતિ અત્થો. અજ્જતગ્ગેતિ એત્થાયં અગ્ગ-સદ્દો આદિઅત્થે, તસ્મા અજ્જતગ્ગેતિ અજ્જતં આદિં કત્વાતિ ¶ એવમત્થો વેદિતબ્બો. અજ્જતન્તિ અજ્જભાવં. ‘‘અજ્જદગ્ગે’’તિ વા પાઠો, દ-કારો પદસન્ધિકરો, અજ્જ અગ્ગં કત્વાતિ અત્થો. પાણુપેતન્તિ પાણેહિ ઉપેતં. યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ઉપેતં, અનઞ્ઞસત્થુકં તીહિ સરણગમનેહિ સરણં ગતં ઉપાસકં કપ્પિયકારકં મં ભગવા ધારેતુ જાનાતુ. અહઞ્હિ સચેપિ મે તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દેય્ય, નેવ બુદ્ધં ‘‘ન બુદ્ધો’’તિ વા, ધમ્મં ‘‘ન ધમ્મો’’તિ વા, સઙ્ઘં ‘‘ન સઙ્ઘો’’તિ વા વદેય્યન્તિ એવં અત્તસન્નિય્યાતનેન સરણં અગમાસિ. એવં ‘‘અભિક્કન્ત’’ન્તિઆદીનં અનુત્તાનપદત્થો વેદિતબ્બો, વિત્થારો પન હેટ્ઠા વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણનાયં આગતોયેવાતિ ઇધ ન દસ્સિતો.

૨૮. ભૂમિં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાતિ અત્તના દિટ્ઠમત્થં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ. ઇદ્ધાભિસઙ્ખારં પટિપ્પસ્સમ્ભેસીતિ યથા તં સેટ્ઠિ ગહપતિ તત્થ નિસિન્નોવ યસં કુલપુત્તં પસ્સતિ, તથા અધિટ્ઠાસીતિ અત્થો. અધિવાસેતૂતિ સમ્પટિચ્છતુ. અજ્જતનાયાતિ યં મે તુમ્હેસુ સક્કારં કરોતો અજ્જ ભવિસ્સતિ પુઞ્ઞઞ્ચ પીતિપામોજ્જઞ્ચ, તદત્થાય. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેનાતિ ભગવા કાયઙ્ગં વા વાચઙ્ગં વા અચોપેત્વા અબ્ભન્તરેયેવ ખન્તિં કરોન્તો તુણ્હીભાવેન અધિવાસેસિ, સેટ્ઠિસ્સ અનુગ્ગહત્થં મનસાવ સમ્પટિચ્છીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ ભગવા અવોચાતિ તસ્સ કિર ઇદ્ધિમયપત્તચીવરસ્સ ઉપનિસ્સયં ઓલોકેન્તો અનેકાસુ જાતીસુ ચીવરાદિઅટ્ઠપરિક્ખારદાનં દિસ્વા ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ અવોચ. સો તાવદેવ ભણ્ડુ કાસાવવસનો અટ્ઠહિ ભિક્ખુપરિક્ખારેહિ સરીરે પટિમુક્કેહેવ વસ્સસટ્ઠિકત્થેરો વિય ભગવન્તં નમસ્સમાનોવ નિસીદિ. યો હિ ચીવરાદિકે અટ્ઠ પરિક્ખારે પત્તચીવરમેવ વા સોતાપન્નાદિઅરિયસ્સ પુથુજ્જનસ્સેવ વા સીલસમ્પન્નસ્સ દત્વા ‘‘ઇદં પરિક્ખારદાનં અનાગતે એહિભિક્ખુભાવાય પચ્ચયો હોતૂ’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેતિ, તસ્સ તં સતિ અધિકારસમ્પત્તિયં બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ઇદ્ધિમયપરિક્ખારલાભાય સંવત્તતીતિ વેદિતબ્બં.

૨૯. પણીતેનાતિ ઉત્તમેન. સહત્થાતિ સહત્થેન. સન્તપ્પેત્વાતિ સુટ્ઠુ તપ્પેત્વા, પરિપુણ્ણં સુહિતં યાવદત્થં કત્વા. સમ્પવારેત્વાતિ સુટ્ઠુ પવારેત્વા, અલં અલન્તિ હત્થસઞ્ઞાય પટિક્ખિપાપેત્વા. ભુત્તાવિન્તિ ભુત્તવન્તં ¶ . ઓનીતપત્તપાણિન્તિ પત્તતો ઓનીતપાણિં, અપનીતહત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ઓનિત્તપત્તપાણિ’’ન્તિપિ પાઠો, તસ્સત્થો – ઓનિત્તં નાનાભૂતં વિનાભૂતં ¶ પત્તં પાણિતો અસ્સાતિ ઓનિત્તપત્તપાણિ, તં ઓનિત્તપત્તપાણિં, હત્થે ચ પત્તઞ્ચ ધોવિત્વા એકમન્તં પત્તં નિક્ખિપિત્વા નિસિન્નન્તિ અત્થો. એકમન્તં નિસીદિંસૂતિ ભગવન્તં એવંભૂતં ઞત્વા એકસ્મિં ઓકાસે નિસીદિંસૂતિ અત્થો. ધમ્મિયા કથાયાતિઆદીસુ તઙ્ખણાનુરૂપાય ધમ્મિયા કથાય દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકઅત્થં સન્દસ્સેત્વા કુસલે ચ ધમ્મે સમાદપેત્વા તત્થ ચ નં સમુત્તેજેત્વા સઉસ્સાહં કત્વા તાય ચ સઉસ્સાહતાય અઞ્ઞેહિ ચ વિજ્જમાનગુણેહિ સમ્પહંસેત્વા ધમ્મરતનવસ્સં વસ્સિત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.

યસસ્સ પબ્બજ્જાકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુગિહિસહાયપબ્બજ્જાકથાવણ્ણના

૩૦. ઇદાનિ તસ્સ સહાયાનં પબ્બજ્જં દસ્સેન્તો ‘‘અસ્સોસું ખો’’તિઆદિમાહ. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – સેટ્ઠિનો ચ અનુસેટ્ઠિનો ચ યેસં કુલાનં તાનિ સેટ્ઠાનુસેટ્ઠીનિ કુલાનિ, તેસં સેટ્ઠાનુસેટ્ઠીનં કુલાનં, પવેણિવસેન આગતેહિ સેટ્ઠીહિ ચ અનુસેટ્ઠીહિ ચ સમન્નાગતાનં કુલાનન્તિ અત્થો. વિમલોતિઆદીનિ તેસં પુત્તાનં નામાનિ. કેસમસ્સું ઓહારેત્વાતિ કેસઞ્ચ મસ્સુઞ્ચ ઓરોપેત્વા. કાસાયાનિ વત્થાનીતિ કસાયરસપીતાનિ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તાનં અનુચ્છવિકાનિ વત્થાનિ. ઓરકોતિ ઊનકો લામકો. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ.

ચતુગિહિસહાયપબ્બજ્જાકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ઞાસગિહિસહાયપબ્બજ્જાકથાવણ્ણના

૩૧. પઞ્ઞાસમત્તાનં ગિહિસહાયાનં પબ્બજ્જાયપિ યં વત્તબ્બં, તં વુત્તમેવ. ઇમેસં પન સબ્બેસં પુબ્બયોગો વત્તબ્બોતિ તં દસ્સેતું ‘‘યસઆદીનં ¶ કુલપુત્તાનં અયં પુબ્બયોગો’’તિઆદિમાહ. તત્થ વગ્ગબન્ધનેનાતિ ગણબન્ધનેન, એકીભૂતાતિ વુત્તં હોતિ. અનાથસરીરાનીતિ અનાથાનિ મતકળેવરાનિ. પટિજગ્ગન્તાતિ બહિ નીહરિત્વા ઝાપેન્તા.

પઞ્ઞાસગિહિસહાયપબ્બજ્જાકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૨. ઇદાનિ ¶ સરણગમનૂપસમ્પદં દસ્સેતું ‘‘અથ ખો ભગવા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્રાયં અનુપુબ્બપદવણ્ણના (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૪૧) – મુત્તાહન્તિ મુત્તો અહં. ચારિકન્તિ અનુપુબ્બગમનચારિકં, ગામનિગમરાજધાનીસુ અનુક્કમેન ગમનસઙ્ખાતં ચારિકન્તિ અત્થો. ચરથાતિ દિવસં યોજનપરમં ગચ્છન્તા ચરથ. મા એકેન દ્વે અગમિત્થાતિ એકેન મગ્ગેન દ્વીસુ ગતેસુ એકસ્મિં ધમ્મં દેસેન્તે એકેન તુણ્હીભૂતેન ઠાતબ્બં હોતિ, તસ્મા એવમાહ. આદિકલ્યાણન્તિ આદિમ્હિ કલ્યાણં સુન્દરં ભદ્દકં, તથા મજ્ઝપરિયોસાનેસુ. આદિમજ્ઝપરિયોસાનઞ્ચ નામેતં સાસનસ્સ ચ દેસનાય ચ વસેન દુબ્બિધં. તત્થ સાસનસ્સ સીલં આદિ, સમથવિપસ્સનામગ્ગા મજ્ઝં, ફલનિબ્બાનાનિ પરિયોસાનં. સીલસમાધયો વા આદિ, વિપસ્સનામગ્ગા મજ્ઝં, ફલનિબ્બાનાનિ પરિયોસાનં. સીલસમાધિવિપસ્સના વા આદિ, મગ્ગો મજ્ઝં, ફલનિબ્બાનાનિ પરિયોસાનં. દેસનાય પન ચતુપ્પદિકગાથાય તાવ પઠમપાદો આદિ, દુતિયતતિયા મજ્ઝં, ચતુત્થો પરિયોસાનં. પઞ્ચપદછપ્પદાનં પઠમપાદો આદિ, અવસાનપાદો પરિયોસાનં, સેસા મજ્ઝં. એકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ નિદાનં આદિ, ઇદમવોચાતિ પરિયોસાનં, સેસં મજ્ઝં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ મજ્ઝે બહુકમ્પિ અનુસન્ધિ મજ્ઝમેવ, નિદાનં આદિ, ઇદમવોચાતિ પરિયોસાનં. સાત્થન્તિ સાત્થકં કત્વા દેસેથ. સબ્યઞ્જનન્તિ બ્યઞ્જનેહિ ચેવ પદેહિ ચ પરિપૂરં કત્વા દેસેથ. કેવલપરિપુણ્ણન્તિ સકલપરિપુણ્ણં. પરિસુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. બ્રહ્મચરિયન્તિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સાસનબ્રહ્મચરિયં. પકાસેથાતિ આવિ કરોથ.

અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ પઞ્ઞાચક્ખુમ્હિ અપ્પકિલેસરજસભાવા, દુકૂલસાણિયા પટિચ્છન્ના વિય ચતુપ્પદિકગાથાપરિયોસાને અરહત્તં પત્તું સમત્થા ¶ સત્તા સન્તીતિ અત્થો. પરિહાયન્તીતિ અલાભપરિહાનિયા ધમ્મતો પરિહાયન્તિ. તેનેવાહ ‘‘અનધિગતં નાધિગચ્છન્તા વિસેસાધિગમતો પરિહાયન્તી’’તિ. સેનાનિગમોતિ સેનાય નિગમો. પઠમકપ્પિકાનં કિર તસ્મિં ઠાને સેનાનિવેસો અહોસિ, તસ્મા સો પદેસો ‘‘સેનાનિગમો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘સેનાનિગામો’’તિપિ પાઠો, સેનાનિ નામ સુજાતાય પિતા, તસ્સ ગામોતિ અત્થો. તેનુપસઙ્કમિસ્સામીતિ નાહં તુમ્હે ઉય્યોજેત્વા પરિવેણાદીનિ કારેત્વા ઉપટ્ઠાકાદીહિ પરિચરિયમાનો વિહરિસ્સામિ, તિણ્ણં પન જટિલાનં અડ્ઢુડ્ઢાનિ પાટિહારિયસહસ્સાનિ દસ્સેત્વા ધમ્મમેવ દેસેતું ઉપસઙ્કમિસ્સામિ.

૩૩. મારો પાપિમાતિ અત્તનો વિસયં અતિક્કમિતું પટિપન્ને સત્તે મારેતીતિ મારો, પરે ¶ પાપે નિયોજેતિ, સયં વા પાપે નિયુત્તોતિ પાપિમા. અઞ્ઞાનિપિસ્સ કણ્હો અધિપતિ વસવત્તી અન્તકો નમુચિ પમત્તબન્ધૂતિઆદીનિ બહૂનિ નામાનિ, ઇધ પન નામદ્વયમેવ ગહિતં. ઉપસઙ્કમીતિ ‘‘અયં સમણો ગોતમો મહાયુદ્ધં વિચારેન્તો વિય ‘મા એકેન દ્વે અગમિત્થ, ધમ્મં દેસેથા’તિ સટ્ઠિ જને ઉય્યોજેતિ, ઇમસ્મિં પન એકસ્મિમ્પિ ધમ્મં દેસેન્તે મય્હં ચિત્તસ્સ સાતં નત્થિ, એવં બહૂસુ દેસેન્તેસુ કુતો ભવિસ્સતિ, પટિબાહામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ઉપસઙ્કમિ.

સબ્બપાસેહીતિ સબ્બેહિ કિલેસપાસેહિ. યે દિબ્બા યે ચ માનુસાતિ યે દિબ્બકામગુણસઙ્ખાતા માનુસકકામગુણસઙ્ખાતા ચ કિલેસપાસા નામ અત્થિ, સબ્બેહિ તેહિ ત્વં બદ્ધોતિ વદતિ. મહાબન્ધનબદ્ધોતિ મહતા કિલેસબન્ધનેન બદ્ધો, મહતિ વા બન્ધને બદ્ધો, કિલેસબન્ધનસ્સ ઠાનભૂતે ભવચારકે બદ્ધોતિ અત્થો. ન મે સમણ મોક્ખસીતિ સમણ ત્વં મમ વિસયતો ન મુચ્ચિસ્સસિ. ‘‘ન મે સમણ મોક્ખસી’’તિ ચ ઇદં મારો ‘‘મુત્તાહં, ભિક્ખવે, સબ્બપાસેહી’’તિ ભગવતો વચનં અસદ્દહન્તો વદતિ, સદ્દહન્તોપિ વા ‘‘એવમયં પરેસં સત્તાનં મોક્ખાય ઉસ્સાહં ન કરેય્યા’’તિ સન્તજ્જેન્તો કોહઞ્ઞે ઠત્વા વદતિ.

નિહતોતિ ત્વં મયા નિહતો, નિબ્બિસેવનભાવં ગમિતો પરાજિતોતિ અત્થો. અન્તલિક્ખે ચરન્તે પઞ્ચાભિઞ્ઞેપિ બન્ધતીતિ અન્તલિક્ખચરો. રાગપાસો હિ અન્તલિક્ખચરેસુપિ કિચ્ચસાધનતો ‘‘અન્તલિક્ખચરો’’તિ ¶ વુચ્ચતિ, તેનેવ નં મારોપિ અન્તલિક્ખચરોતિ મઞ્ઞતિ. મનસિ જાતોતિ માનસો, મનસમ્પયુત્તોતિ અત્થો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૩૪. ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે’’તિઆદિકાય પન પાળિયા યો પબ્બજ્જૂપસમ્પદાવિનિચ્છયો વત્તબ્બો, તં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘પબ્બજ્જાપેક્ખં કુલપુત્તં પબ્બાજેન્તેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ યે પુગ્ગલા પટિક્ખિત્તાતિ સમ્બન્ધો. સયં પબ્બાજેતબ્બોતિ કેસચ્છેદનાદીનિ સયં કરોન્તેન પબ્બાજેતબ્બો. કેસચ્છેદનં કાસાયચ્છાદનં સરણદાનન્તિ હિ ઇમાનિ તીણિ કરોન્તો ‘‘પબ્બાજેતી’’તિ વુચ્ચતિ. એતેસુ એકં દ્વે વાપિ કરોન્તો તથા વોહરીયતિયેવ, તસ્મા એતં પબ્બાજેહીતિ કેસચ્છેદનં કાસાયચ્છાદનઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. ઉપજ્ઝાયં ¶ ઉદ્દિસ્સ પબ્બાજેતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ખણ્ડસીમં નેત્વાતિ ભણ્ડુકમ્મારોચનપરિહરણત્થં વુત્તં. તેન સભિક્ખુકે વિહારે અઞ્ઞમ્પિ ‘‘એતસ્સ કેસે છિન્દા’’તિ વત્તું ન વટ્ટતિ. પબ્બાજેત્વાતિ કેસચ્છેદનં સન્ધાય વદતિ. ભિક્ખુતો અઞ્ઞો પબ્બાજેતું ન લભતીતિ સરણદાનં સન્ધાય વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘સામણેરો પના’’તિઆદિ. ભબ્બરૂપોતિ ભબ્બસભાવો. તમેવત્થં પરિયાયન્તરેન વિભાવેતિ ‘‘સહેતુકો’’તિ. ઞાતોતિ પાકટો. યસસ્સીતિ પરિવારસમ્પત્તિયા સમન્નાગતો.

વણ્ણસણ્ઠાનગન્ધાસયોકાસવસેન અસુચિજેગુચ્છપટિકૂલભાવં પાકટં કરોન્તેનાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ કેસા નામેતે વણ્ણતોપિ પટિકૂલા, સણ્ઠાનતોપિ ગન્ધતોપિ આસયતોપિ ઓકાસતોપિ પટિકૂલા. મનુઞ્ઞેપિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૮૩; વિભ. અટ્ઠ. ૩૫૬; સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૧૬૨) હિ યાગુપત્તે વા ભત્તપત્તે વા કેસવણ્ણં કિઞ્ચિ દિસ્વા ‘‘કેસમિસ્સકમિદં, હરથ ન’’ન્તિ જિગુચ્છન્તિ, એવં કેસા વણ્ણતો પટિકૂલા. રત્તિં ભુઞ્જન્તાપિ કેસસણ્ઠાનં અક્કવાકં વા મકચિવાકં વા છુપિત્વા ¶ તથેવ જિગુચ્છન્તિ, એવં સણ્ઠાનતો પટિકૂલા. તેલમક્ખનપુપ્ફધૂમાદિસઙ્ખારવિરહિતાનઞ્ચ કેસાનં ગન્ધો પરમજેગુચ્છો હોતિ, તતો જેગુચ્છતરો અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તાનં. કેસા હિ વણ્ણસણ્ઠાનતો અપ્પટિકૂલાપિ સિયું, ગન્ધેન પન પટિકૂલાયેવ. યથા હિ દહરસ્સ કુમારકસ્સ વચ્ચં વણ્ણતો હલિદ્દિવણ્ણં, સણ્ઠાનતોપિ હલિદ્દિપિણ્ડિસણ્ઠાનં. સઙ્કારટ્ઠાને છડ્ડિતઞ્ચ ઉદ્ધુમાતકકાળસુનખસરીરં વણ્ણતો તાલપક્કવણ્ણં, સણ્ઠાનતો વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમુદિઙ્ગસણ્ઠાનં, દાઠાપિસ્સ સુમનમકુળસદિસા, તં ઉભયમ્પિ વણ્ણસણ્ઠાનતો સિયા અપ્પટિકૂલં, ગન્ધેન પન પટિકૂલમેવ, એવં કેસાપિ સિયું વણ્ણસણ્ઠાનતો અપ્પટિકૂલા, ગન્ધેન પન પટિકૂલાયેવાતિ. યથા પન અસુચિટ્ઠાને ગામનિસ્સન્દેન જાતાનિ સૂપેય્યપણ્ણાનિ નાગરિકમનુસ્સાનં જેગુચ્છાનિ હોન્તિ અપરિભોગાનિ, એવં કેસાપિ પુબ્બલોહિતમુત્તકરીસપિત્તસેમ્હાદિનિસ્સન્દેન જાતત્તા પરમજેગુચ્છાતિ એવં આસયતો પટિકૂલા. ઇમે ચ કેસા નામ ગૂથરાસિમ્હિ ઉટ્ઠિતકણ્ણકં વિય એકતિંસકોટ્ઠાસરાસિમ્હિ જાતા, તે સુસાનસઙ્કારટ્ઠાનાદીસુ જાતસાકં વિય પરિખાદીસુ જાતકમલકુવલયાદિપુપ્ફં વિય ચ અસુચિટ્ઠાને જાતત્તા પરમજેગુચ્છાતિ એવં ઓકાસતો પટિકૂલાતિઆદિના નયેન તચપઞ્ચકસ્સ વણ્ણાદિવસેન પટિકૂલભાવં પકાસેન્તેનાતિ અત્થો.

નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવં વા પાકટં કરોન્તેનાતિ ઇમે કેસા નામ સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મે જાતા. તત્થ યથા વમ્મિકમત્થકે જાતેસુ કુન્થતિણેસુ ન વમ્મિકમત્થકો જાનાતિ ‘‘મયિ કુન્થતિણાનિ જાતાની’’તિ, નાપિ કુન્થતિણાનિ જાનન્તિ ‘‘મયં વમ્મિકમત્થકે જાતાની’’તિ, એવમેવ ¶ ન સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મં જાનાતિ ‘‘મયિ કેસા જાતા’’તિ, નાપિ કેસા જાનન્તિ ‘‘મયં સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મે જાતા’’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ કેસા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિઆદિના નયેન નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવં પકાસેન્તેન. પુબ્બેતિ પુરિમબુદ્ધાનં સન્તિકે. મદ્દિતસઙ્ખારોતિ નામરૂપવવત્થાનેન ચેવ પચ્ચયપરિગ્ગહવસેન ચ ઞાણેન પરિમદ્દિતસઙ્ખારો. ભાવિતભાવનોતિ કલાપસમ્મસનાદિના સબ્બસો કુસલભાવનાય પૂરણેન ભાવિતભાવનો.

અદિન્નં ¶ ન વટ્ટતીતિ એત્થ પબ્બજ્જા ન રુહતીતિ વદન્તિ. અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદાતિ ઞત્તિચતુત્થકમ્મેન અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા. ઠાનકરણસમ્પદન્તિ એત્થ ઉરાદીનિ ઠાનાનિ, સંવુતાદીનિ કરણાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. અનુનાસિકન્તં કત્વા દાનકાલે અન્તરા વિચ્છેદં અકત્વા દાતબ્બાનીતિ દસ્સેતું ‘‘એકસમ્બન્ધાની’’તિ વુત્તં. વિચ્છિન્દિત્વાતિ મ-કારન્તં કત્વા દાનસમયે વિચ્છેદં કત્વા. સબ્બમસ્સ કપ્પિયાકપ્પિયં આચિક્ખિતબ્બન્તિ દસસિક્ખાપદવિનિમુત્તં પરામાસાપરામાસાદિભેદં કપ્પિયાકપ્પિયં આચિક્ખિતબ્બં. આભિસમાચારિકેસુ વિનેતબ્બોતિ ઇમિના સેખિયઉપજ્ઝાયવત્તાદિઆભિસમાચારિકસીલમનેન પૂરેતબ્બં, તત્થ ચ કત્તબ્બસ્સ અકરણે અકત્તબ્બસ્સ ચ કરણે દણ્ડકમ્મારહો હોતીતિ દીપેતિ.

પબ્બજ્જૂપસમ્પદાકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૫. અથ ખો ભગવા વસ્સંવુટ્ઠોતિઆદિકાય પન પાળિયા અયં અપુબ્બપદવણ્ણના. યોનિસોમનસિકારાતિ ઉપાયમનસિકારેન, અનિચ્ચાદીસુ અનિચ્ચાદિતો મનસિકરણેનાતિ અત્થો. યોનિસો સમ્મપ્પધાનાતિ ઉપાયવીરિયેન, અનુપ્પન્નાકુસલાનુપ્પાદનાદિવિધિના પવત્તવીરિયેનાતિ અત્થો. વિમુત્તીતિ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન અરહત્તફલવિમુત્તિ વુત્તા. અજ્ઝભાસીતિ ‘‘અયં અત્તના વીરિયં કત્વા અરહત્તં પત્વાપિ ન તુસ્સતિ, ઇદાનિ અઞ્ઞેસમ્પિ ‘પાપુણાથા’તિ ઉસ્સાહં કરોતિ, પટિબાહેસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા અભાસિ. મારપાસેનાતિ કિલેસપાસેન. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ.

૩૬. તિંસભદ્દવગ્ગિયવત્થુમ્હિ ¶ યથાભિરન્તં વિહરિત્વાતિ યથાઅજ્ઝાસયં વિહરિત્વા. બુદ્ધાનઞ્હિ એકસ્મિં ઠાને વસન્તાનં છાયૂદકાદીનં વિપત્તિં વા અફાસુકસેનાસનં વા મનુસ્સાનં અસ્સદ્ધાદિભાવં વા આગમ્મ ¶ અનભિરતિ નામ નત્થિ, તેસં સમ્પત્તિયા ‘‘ઇધ ફાસું વિહરામા’’તિ અભિરમિત્વા ચિરવિહારોપિ નત્થિ. યત્થ પન તથાગતે વિહરન્તે સત્તા સરણેસુ વા તીસુ પતિટ્ઠહન્તિ, સીલાનિ વા સમાદિયન્તિ, પબ્બજન્તિ વા, સોતાપત્તિમગ્ગાદીનં વા પરેસં ઉપનિસ્સયો હોતિ, તત્થ બુદ્ધા સત્તે તાસુ સમ્પત્તીસુ પતિટ્ઠાપનઅજ્ઝાસયેન વસન્તિ, તાસં અભાવે પક્કમન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘યથાઅજ્ઝાસયં વિહરિત્વા’’તિ. અજ્ઝોગાહેત્વાતિ પવિસિત્વા. તિંસમત્તાતિ તિંસપમાણા. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ.

ભદ્દવગ્ગિયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૭-૩૮. ઉરુવેલકસ્સપવત્થુમ્હિ જટિલોતિ જટાધરો. જટા અસ્સ અત્થીતિ હિ જટિલો. નેતીતિ નાયકો, સામં વિનેતિ અત્તનો લદ્ધિં સિક્ખાપેતીતિ વિનાયકો. સચે તે કસ્સપ અગરૂતિ કસ્સપ સચે તુય્હં ભારિયં અફાસુકં કિઞ્ચિ નત્થિ. અગ્યાગારેતિ અગ્ગિસાલાયં. ઉભિન્નં સજોતિભૂતાનન્તિ ઉભોસુ સજોતિભૂતેસુ પજ્જલિતેસુ. યત્ર હિ નામાતિ યો નામ.

૩૯. અજ્જણ્હોતિ અજ્જ એકદિવસં. અગ્ગિસાલમ્હીતિ અગ્યાગારે. સુમનમનસોતિ સુન્દરચિત્તસઙ્ખાતમનો. તેજોધાતૂસુ કુસલોતિ તેજોકસિણસમાપત્તીસુ કુસલો. ઉદિચ્છરેતિ ઉલ્લોકેસું, પરિવારેસુન્તિ વા અત્થો. પત્તમ્હિ ઓદહિત્વાતિ પત્તે પક્ખિપિત્વા. ધુવભત્તેનાતિ નિચ્ચભત્તેન.

૪૦. અભિક્કન્તાય રત્તિયાતિ એત્થ અભિક્કન્ત-સદ્દો ખયે વત્તતિ, તેન પરિક્ખીણાયરત્તિયાતિ અત્થો. એતે હિ ચત્તારો મહારાજાનો મજ્ઝિમયામસમનન્તરે આગતા. નિયામો કિરેસ દેવતાનં, યદિદં બુદ્ધાનં વા બુદ્ધસાવકાનં વા ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તા મજ્ઝિમયામસમનન્તરે આગચ્છન્તિ. અભિક્કન્તવણ્ણાતિ અભિરૂપછવિવણ્ણા, ઇટ્ઠવણ્ણા મનાપવણ્ણાતિ ¶ વુત્તં હોતિ. દેવતા હિ મનુસ્સલોકં આગચ્છમાના પકતિવણ્ણં પકતિઇદ્ધિં ¶ જહિત્વા ઓળારિકં અત્તભાવં કત્વા અતિરેકવણ્ણવત્થાલઙ્કારકાયાદીહિ ઓભાસં મુઞ્ચમાનાદિવસેન ચ દિબ્બં ઇદ્ધાનુભાવઞ્ચ નિમ્મિનિત્વા નટસમજ્જાદીનિ ગચ્છન્તા મનુસ્સા વિય અભિસઙ્ખતેન કાયેન આગચ્છન્તિ. તત્થ કામાવચરા અનભિસઙ્ખતેનપિ આગન્તું સક્કોન્તિ ઓળારિકરૂપત્તા. તથા હિ તે કબળીકારાહારભક્ખા, રૂપાવચરા પન અનભિસઙ્ખતેન કાયેન આગન્તું ન સક્કોન્તિ સુખુમતરરૂપત્તા. તેસઞ્હિ અતિસુખુમોવ અત્તભાવો, ન તેન ઇરિયાપથકપ્પનં હોતિ. તસ્મા બ્રહ્મલોકેપિ બ્રહ્માનો યેભુય્યેન નિમ્મિતરૂપેનેવ પવત્તન્તિ. મૂલપટિસન્ધિરૂપઞ્હિ નેસં અતિવિય સુખુમમહારૂપં, કેવલં તં ચિત્તુપ્પાદસ્સ નિસ્સયાધિટ્ઠાનભૂતં સણ્ઠાનવન્તં હુત્વા તિટ્ઠતિ.

કેવલકપ્પન્તિ એત્થ કેવલ-સદ્દસ્સ અનવસેસત્તં અત્થો, કપ્પ-સદ્દસ્સ સમન્તભાવો, તસ્મા કેવલકપ્પં વનસણ્ડન્તિ અનવસેસં સમન્તતો વનસણ્ડન્તિ અત્થો. અનવસેસં ફરિતું સમત્થસ્સપિ હિ ઓભાસસ્સ કેનચિ કારણેન એકદેસફરણમ્પિ સિયા, અયં પન સબ્બસો ફરતીતિ દસ્સેતું સમન્તત્થો કપ્પ-સદ્દો ગહિતો. અથ વા ઈસં અસમત્થં કેવલકપ્પં. ભગવતો પભાય અનોભાસિતમેવ હિ પદેસં દેવતા અત્તનો પભાય ઓભાસેન્તિ. ન હિ ભગવતો પભા કાયચિ પભાય અભિભૂયતિ, સૂરિયાદીનમ્પિ પન પભં સા અભિભુય્ય તિટ્ઠતીતિ. ઓભાસેત્વાતિ વત્થાલઙ્કારસરીરસમુટ્ઠિતાય આભાય ફરિત્વા, ચન્દો વિય સૂરિયો વિય ચ એકોભાસં એકપજ્જોતં કરિત્વાતિ અત્થો. દેવતાનઞ્હિ સરીરાભા દસદ્વાદસયોજનમત્તટ્ઠાનં તતો ભિય્યોપિ ફરિત્વા તિટ્ઠતિ, તથા વત્થાભરણાદીસુ સમુટ્ઠિતા પભા. ચતુદ્દિસાતિ ચતૂસુ દિસાસુ. યત્ર હિ નામાતિ યં નામ.

૪૩. અઙ્ગમગધાતિ ઉભો અઙ્ગમગધરટ્ઠવાસિનો. ઇદ્ધિપાટિહારિયન્તિ ઇદ્ધિભૂતં પાટિહારિયં, ન આદેસનાનુસાસનીપાટિહારિયન્તિ અત્થો. તિવિધઞ્હિ પાટિહારિયં ઇદ્ધિપાટિહારિયં આદેસનાપાટિહારિયં અનુસાસનીપાટિહારિયન્તિ. તત્થ ‘‘ઇધ ભિક્ખુ એકોપિ હુત્વા બહુધા હોતિ, બહુધાપિ હુત્વા એકો હોતિ આવિભાવં તિરોભાવ’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તં (દી. નિ. ૧.૨૩૮-૨૩૯; મ. નિ. ૧.૧૪૭; સં. નિ. ૨.૭૦; ૫.૮૩૪) ઇદ્ધિવિધમેવ ¶ ઇદ્ધિપાટિહારિયં. ‘‘ઇધ ભિક્ખુ પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ચિત્તમ્પિ આદિસતિ, ચેતસિકમ્પિ આદિસતિ, વિતક્કિતમ્પિ આદિસતિ, વિચારિતમ્પિ આદિસતિ ‘એવમ્પિ તે મનો, ઇત્થમ્પિ તે મનો’’’તિઆદિનયપ્પવત્તં (પટિ. મ. ૩.૩૦) પરસ્સ ચિત્તં ઞત્વા કથનં આદેસનાપાટિહારિયં. ‘‘ઇધ ભિક્ખુ એવમનુસાસતિ ‘એવં વિતક્કેથ, મા એવં વિતક્કયિત્થ, એવં ¶ મનસિ કરોથ, મા એવં માનસા કરિત્થ, ઇદં પજહથ, ઇદં ઉપસમ્પજ્જ વિહરથા’’’તિ (પટિ. મ. ૩.૩૦) એવમાદિનયપ્પવત્તા સાવકાનં બુદ્ધાનઞ્ચ સબ્બકાલં દેસેતબ્બધમ્મદેસના અનુસાસનીપાટિહારિયં.

તત્થ (ઉદા. અટ્ઠ. ૧) પાટિહારિયપદસ્સ વચનત્થં પટિપક્ખહરણતો રાગાદિકિલેસાપનયનતો પાટિહારિયન્તિ વદન્તિ. ભગવતો પન પટિપક્ખા રાગાદયો ન સન્તિ યે હરિતબ્બા, પુથુજ્જનાનમ્પિ વિગતૂપક્કિલેસે અટ્ઠગુણસમન્નાગતે ચિત્તે હતપટિપક્ખે ઇદ્ધિવિધં વત્તતિ, તસ્મા તત્થ પવત્તવોહારેન ચ ન સક્કા ઇધ પાટિહારિયન્તિ વત્તું. સચે પન મહાકારુણિકસ્સ ભગવતો વેનેય્યગતા ચ કિલેસા પટિપક્ખા, તેસં હરણતો પાટિહારિયન્તિ વુત્તં, એવં સતિ યુત્તમેતં. અથ વા ભગવતો ચ સાસનસ્સ ચ પટિપક્ખા તિત્થિયા, તેસં હરણતો પાટિહારિયં. તે હિ દિટ્ઠિહરણવસેન દિટ્ઠિપ્પકાસને અસમત્થભાવેન ચ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીહિ હરિતા અપનીતા હોન્તીતિ. પટીતિ વા અયં સદ્દો પચ્છાતિ એતસ્સ અત્થં બોધેતિ ‘‘તસ્મિં પટિપવિટ્ઠમ્હિ, અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ (ચૂળનિ. વત્થુગાથા ૪) વિય, તસ્મા સમાહિતે ચિત્તે વિગતૂપક્કિલેસેન કતકિચ્ચેન પચ્છા હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પટિહારિયં, અત્તનો વા ઉપક્કિલેસેસુ ચતુત્થજ્ઝાનમગ્ગેહિ હરિતેસુ પચ્છા હરણં પટિહારિયં, ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિયો ચ વિગતૂપક્કિલેસેન કતકિચ્ચેન સત્તહિતત્થં પુન પવત્તેતબ્બા, હરિતેસુ ચ અત્તનો ઉપક્કિલેસેસુ પરસત્તાનં ઉપક્કિલેસહરણાનિ હોન્તીતિ પટિહારિયાનિ ભવન્તિ, પટિહારિયમેવ પાટિહારિયં. પટિહારિયે વા ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીસમુદાયે ભવં એકેકં પાટિહારિયન્તિ વુચ્ચતિ. પટિહારિયં વા ચતુત્થજ્ઝાનં મગ્ગો ચ પટિપક્ખહરણતો, તત્થ જાતં નિમિત્તભૂતે, તતો વા આગતન્તિ પાટિહારિયં. સ્વાતનાયાતિ સ્વે દાતબ્બસ્સ અત્થાય.

૪૪. પંસુકૂલં ¶ ઉપ્પન્નં હોતીતિ પરિયેસમાનસ્સ પટિલાભવસેન ઉપ્પન્નં હોતિ. વિચિત્તપાટિહારિયદસ્સનત્થાવ સા પરિયેસના. યસ્મા પાણિના ફુટ્ઠમત્તે સા પોક્ખરણી નિમ્મિતા અહોસિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પાણિના પોક્ખરણિં ખણિત્વા’’તિ.

૪૬-૪૯. જટિલાતિ તાપસા. તે હિ જટાધારિતાય ઇધ ‘‘જટિલા’’તિ વુત્તા. અન્તરટ્ઠકાસુ હિમપાતસમયેતિ હેમન્તસ્સ ઉતુનો અબ્ભન્તરભૂતે માઘમાસસ્સ અવસાને ચતસ્સો, ફગ્ગુણમાસસ્સ આદિમ્હિ ચતસ્સોતિ એવં ઉભિન્નમન્તરે અટ્ઠરત્તીસુ હિમપતનકાલે. નેરઞ્જરાય ઉમ્મુજ્જન્તીતિ કેચિ તસ્મિં તિત્થસમ્મતે ઉદકે પઠમં નિમુગ્ગસકલસરીરા તતો ઉમ્મુજ્જન્તા વુટ્ઠહન્તિ ¶ ઉપ્પિલવન્તિ. નિમુજ્જન્તીતિ સસીસં ઉદકે ઓસીદન્તિ. ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનમ્પિ કરોન્તીતિ પુનપ્પુનં ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાનિપિ કરોન્તિ. તત્થ હિ કેચિ ‘‘એકુમ્મુજ્જનેનેવ પાપસુદ્ધિ હોતી’’તિ એવંદિટ્ઠિકા, તે ઉમ્મુજ્જનમેવ કત્વા ગચ્છન્તિ. ઉમ્મુજ્જનં પન નિમુજ્જનમન્તરેન નત્થીતિ અવિનાભાવતો નિમુજ્જનમ્પિ તે કરોન્તિયેવ. યેપિ ‘‘એકનિમુજ્જનેનેવ પાપસુદ્ધિ હોતી’’તિ એવંદિટ્ઠિકા, તેપિ એકવારમેવ નિમુજ્જિત્વા વુત્તનયેનેવ અવિનાભાવતો ઉમ્મુજ્જનમ્પિ કત્વા પક્કમન્તિ. અપરે ‘‘પુનપ્પુનં ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાનિ કત્વા નહાતે પાપસુદ્ધિ હોતી’’તિ એવંદિટ્ઠિકા, તે કાલેન કાલં ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાનિ કરોન્તિ. તે સબ્બેપિ સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઉમ્મુજ્જન્તિપિ નિમુજ્જન્તિપિ ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનમ્પિ કરોન્તી’’તિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ નિમુજ્જનપુબ્બકં ઉમ્મુજ્જનં, નિમુજ્જનમેવ પન કરોન્તા કતિપયા, ઉમ્મુજ્જનં તદુભયઞ્ચ કરોન્તા બહૂતિ તેસં યેભુય્યભાવદસ્સનત્થં ઉમ્મુજ્જનં પઠમં વુત્તં.

૫૦-૫૧. ઉદકવાહકોતિ ઉદકોઘો. રેણુહતાયાતિ રજોગતાય, રજોકિણ્ણાયાતિ વુત્તં હોતિ. નેવ ચ ખો ત્વં કસ્સપ અરહાતિ એતેન તદા કસ્સપસ્સ અસેક્ખભાવં પટિક્ખિપતિ, નાપિ અરહત્તમગ્ગસમાપન્નોતિ એતેન સેક્ખભાવં. ઉભયેનપિસ્સ અનરિયભાવમેવ દીપેતિ. સાપિ તે પટિપદા નત્થિ, યાય ત્વં અરહા વા અસ્સસિ અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્નોતિ ઇમિના પનસ્સ કલ્યાણપુથુજ્જનભાવમ્પિ પટિક્ખિપતિ. તત્થ પટિપદાતિ સીલવિસુદ્ધિઆદયો છ વિસુદ્ધિયો. પટિપજ્જતિ એતાય અરિયમગ્ગોતિ પટિપદા. અસ્સસીતિ ¶ ભવેય્યાસિ. ચિરપટિકાતિ ચિરકાલતો પટ્ઠાય, નાગદમનતો પટ્ઠાયાતિ અત્થો. ખારિકાજમિસ્સન્તિ એત્થ ખારીતિ અરણીકમણ્ડલુસૂચિઆદયો તાપસપરિક્ખારા, તં હરણકાજં ખારિકાજં. અગ્ગિહુતમિસ્સન્તિ દબ્બિઆદિઅગ્ગિપૂજોપકરણં.

૫૨-૫૩. ઉપસગ્ગોતિ ઉપદ્દવો. ઇદાનિ અડ્ઢુડ્ઢાનિ પાટિહારિયસહસ્સાનિ એકતો ગણેત્વા દસ્સેતું ‘‘ભગવતો અધિટ્ઠાનેન પઞ્ચ કટ્ઠસતાનિ ન ફાલિયિંસૂ’’તિઆદિ આરદ્ધં. નાગદમનાદીનિ પન સોળસ પાટિહારિયાનિ ઇધ ન ગણિતાનિ, તેહિ સદ્ધિં સોળસાતિરેકઅડ્ઢુડ્ઢપાટિહારિયસહસ્સાનીતિ વેદિતબ્બં.

૫૪. ઇદાનિ તસ્સ ભિક્ખુસહસ્સસ્સ આદિત્તપરિયાયદેસનાય અરહત્તપ્પત્તિં દસ્સેતું ‘‘અથ ખો ¶ ભગવા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ગયાયં વિહરતિ ગયાસીસેતિ ગયાનામિકાય નદિયા અવિદૂરે ભવત્તા ગામો ગયા નામ, તસ્સં ગયાયં વિહરતિ. સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. ગયાગામસ્સ હિ અવિદૂરે ગયાતિ એકા પોક્ખરણીપિ અત્થિ નદીપિ ગયાસીસનામકો હત્થિકુમ્ભસદિસો પિટ્ઠિપાસાણોપિ. યત્થ ભિક્ખુસહસ્સસ્સ ઓકાસો પહોતિ, ભગવા તત્થ વિહરતિ. તેન વુત્તં ‘‘ગયાસીસે’’તિ, ગયાગામસ્સ આસન્ને ગયાસીસનામકે પિટ્ઠિપાસાણે વિહરતીતિ વુત્તં હોતિ. ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ તેસં સપ્પાયધમ્મદેસનં વિચિનિત્વા તં દેસેસ્સામીતિ આમન્તેસિ. ભગવા હિ તં ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરં સમણસહસ્સં આદાય ગયાસીસં ગન્ત્વા તેન પરિવારિતો નિસીદિત્વા ‘‘કતરા નુ ખો એતેસં ધમ્મકથા સપ્પાયા’’તિ ચિન્તેન્તો ‘‘ઇમે સાયં પાતં અગ્ગિં પરિચરન્તિ, ઇમેસં દ્વાદસાયતનાનિ આદિત્તાનિ સમ્પજ્જલિતાનિ વિય કત્વા દસ્સેસ્સામિ, એવં ઇમે અરહત્તં પાપુણિતું સક્ખિસ્સન્તી’’તિ સન્નિટ્ઠાનમકાસિ. અથ નેસં તથા દેસેતું ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, આદિત્ત’’ન્તિઆદિના ઇમં આદિત્તપરિયાયં અભાસિ.

તત્થ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૪.૨૩) સબ્બં નામ ચતુબ્બિધં સબ્બસબ્બં આયતનસબ્બં સક્કાયસબ્બં પદેસસબ્બન્તિ. તત્થ –

‘‘ન ¶ તસ્સ અદ્દિટ્ઠમિધત્થિ કિઞ્ચિ;

સબ્બં અભિઞ્ઞાસિ યદત્થિ નેય્યં;

તથાગતો તેન સમન્તચક્ખૂ’’તિ (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. ધોતકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૩૨; પટિ. મ. ૧.૧૨૧) –

ઇદં સબ્બસબ્બં નામ. ‘‘સબ્બં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ, તં સુણાથા’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૩) ઇદં આયતનસબ્બં નામ. ‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાયં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧) ઇદં સક્કાયસબ્બં નામ. ‘‘સબ્બધમ્મેસુ વા પઠમસમન્નાહારો ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તં મનો માનસં તજ્જા મનોવિઞ્ઞાણધાતૂ’’તિ ઇદં પદેસસબ્બં નામ. ઇતિ પઞ્ચારમ્મણમત્તં પદેસસબ્બં, તેભૂમકા ધમ્મા સક્કાયસબ્બં, ચતુભૂમકા ધમ્મા આયતનસબ્બં, યં કિઞ્ચિ નેય્યં સબ્બસબ્બં. પદેસસબ્બં સક્કાયસબ્બં ન પાપુણાતિ તસ્સ તેભૂમકધમ્મેસુપિ એકદેસસ્સ અસઙ્ગણ્હનતો. સક્કાયસબ્બં આયતનસબ્બં ન પાપુણાતિ લોકુત્તરધમ્માનં અસઙ્ગણ્હનતો. આયતનસબ્બં સબ્બસબ્બં ન પાપુણાતિ. કસ્મા? યસ્મા આયતનસબ્બેન ચતુભૂમકધમ્માવ પરિગ્ગહિતા ¶ , ન લક્ખણપઞ્ઞત્તિયોતિ. ઇમસ્મિં પન સુત્તે આયતનસબ્બં અધિપ્પેતં, તત્થાપિ ઇધ વિપસ્સનુપગધમ્માવ ગહેતબ્બા.

ચક્ખૂતિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૯૬; સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૪.૧) દ્વે ચક્ખૂનિ ઞાણચક્ખુ ચેવ મંસચક્ખુ ચ. તત્થ ઞાણચક્ખુ પઞ્ચવિધં બુદ્ધચક્ખુ ધમ્મચક્ખુ સમન્તચક્ખુ દિબ્બચક્ખુ પઞ્ઞાચક્ખૂતિ. તેસુ બુદ્ધચક્ખુ નામ આસયાનુસયઞાણઞ્ચેવ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણઞ્ચ, યં ‘‘બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો’’તિ (દી. નિ. ૨.૬૯; મ. નિ. ૧.૨૮૩) આગતં. ધમ્મચક્ખુ નામ હેટ્ઠિમા તયો મગ્ગા તીણિ ચ ફલાનિ, યં ‘‘વિરજં વીતમલં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદી’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૫૫; સં. નિ. ૫.૧૦૮૧) આગતં. સમન્તચક્ખુ નામ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, યં ‘‘પાસાદમારુય્હ સમન્તચક્ખૂ’’તિ (દી. નિ. ૨.૭૦; મ. નિ. ૧.૨૮૨) આગતં. દિબ્બચક્ખુ નામ આલોકવડ્ઢનેન ઉપ્પન્નઞાણં, યં ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેના’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૪૮, ૨૮૪) આગતં. પઞ્ઞાચક્ખુ નામ ચતુસચ્ચપરિચ્છેદકઞાણં, યં ‘‘ચક્ખું ઉદપાદી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૫) આગતં. મંસચક્ખુપિ દુવિધં સસમ્ભારચક્ખુ પસાદચક્ખૂતિ. તેસુ ય્વાયં અક્ખિકૂપકે અક્ખિપટલેહિ પરિવારિતો મંસપિણ્ડો, યત્થ ચતસ્સો ધાતુયો વણ્ણગન્ધરસોજા સમ્ભવો જીવિતં ¶ ભાવો ચક્ખુપ્પસાદો કાયપ્પસાદોતિ સઙ્ખેપતો તેરસ સમ્ભારા હોન્તિ, વિત્થારતો પન ચતસ્સો ધાતુયો વણ્ણગન્ધરસોજા સમ્ભવોતિ ઇમે નવ ચતુસમુટ્ઠાનવસેન છત્તિંસ, જીવિતં ભાવો ચક્ખુપ્પસાદો કાયપ્પસાદોતિ ઇમે કમ્મસમુટ્ઠાના તાવ ચત્તારોતિ ચત્તાલીસ સમ્ભારા હોન્તિ, ઇદં સસમ્ભારચક્ખુ નામ. યં પનેત્થ સેતમણ્ડલપરિચ્છિન્નેન કણ્હમણ્ડલેન પરિવારિતે દિટ્ઠિમણ્ડલે સન્નિવિટ્ઠં રૂપદસ્સનસમત્થં પસાદમત્તં, ઇદં પસાદચક્ખુ નામ. તસ્સ તતો પરેસઞ્ચ સોતાદીનં વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૩૬) વુત્તાવ.

તત્થ યદિદં પસાદચક્ખુ, તઞ્ચ ગહેત્વા ભગવા ‘‘ચક્ખુ આદિત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ આદિત્તન્તિ પદિત્તં, સમ્પજ્જલિતં એકાદસહિ અગ્ગીહિ એકજાલીભૂતન્તિ અત્થો. ચક્ખુસન્નિસ્સિતં વિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, ચક્ખુસ્સ વા કારણભૂતસ્સ વિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં. કામં રૂપાલોકમનસિકારાદયોપિ તસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ કારણં, તે પન સાધારણકારણં, ચક્ખુ અસાધારણન્તિ અસાધારણકારણેનાયં નિદ્દેસો યથા ‘‘યવઙ્કુરો’’તિ. સોતવિઞ્ઞાણાદીસુપિ એસેવ નયો. ચક્ખુસન્નિસ્સિતો ફસ્સો ચક્ખુસમ્ફસ્સો, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તફસ્સસ્સેતં અધિવચનં. સોતસમ્ફસ્સાદીસુપિ એસેવ નયો. ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ ¶ વેદયિતન્તિ ચક્ખુસમ્ફસ્સં મૂલપચ્ચયં કત્વા ઉપ્પન્ના સમ્પટિચ્છનસન્તીરણવોટ્ઠબ્બનજવનવેદના. ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તાય પન વેદનાય ચક્ખુસમ્ફસ્સસ્સ પચ્ચયભાવે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સો હિ સહજાતાય વેદનાય સહજાતાદિવસેન, અસહજાતાય ઉપનિસ્સયાદિવસેન પચ્ચયો હોતિ. તેનેવ ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા’’તિ વુત્તં. સોતદ્વારવેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન મનોતિ ભવઙ્ગચિત્તં મનોદ્વારસ્સ અધિપ્પેતત્તા. ધમ્માતિ ધમ્મારમ્મણં. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ સહાવજ્જનકં જવનં. મનોસમ્ફસ્સોતિ ભવઙ્ગસહજાતો ફસ્સો. વેદયિતન્તિ આવજ્જનવેદનાય સદ્ધિં જવનવેદના. ભવઙ્ગસમ્પયુત્તાય પન વેદનાય ગહણે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. આવજ્જનં વા ભવઙ્ગતો અમોચેત્વા મનોતિ સાવજ્જનં ભવઙ્ગં દટ્ઠબ્બં. ધમ્માતિ ધમ્મારમ્મણમેવ. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ જવનવિઞ્ઞાણં. મનોસમ્ફસ્સોતિ ¶ ભવઙ્ગાવજ્જનસહજાતો ફસ્સો. વેદયિતન્તિ જવનસહજાતા વેદના, ભવઙ્ગાવજ્જનસહજાતાપિ વટ્ટતિયેવ.

રાગગ્ગિનાતિઆદીસુ રાગોવ અનુદહનટ્ઠેન અગ્ગીતિ રાગગ્ગિ. રાગો હિ તિખિણં હુત્વા ઉપ્પજ્જમાનો સત્તે અનુદહતિ ઝાપેતિ, તસ્મા ‘‘અગ્ગી’’તિ વુચ્ચતિ. ઇતરેસુપિ દ્વીસુ એસેવ નયો. તત્રિમાનિ વત્થૂનિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૫; વિભ. અટ્ઠ. ૯૨૪) – એકા દહરભિક્ખુની ચિત્તલપબ્બતવિહારે ઉપોસથાગારં ગન્ત્વા દ્વારપાલરૂપં ઓલોકયમાના ઠિતા. અથસ્સા અન્તો રાગો તિખિણતરો હુત્વા ઉપ્પન્નો, તસ્મા તંસમુટ્ઠાના તેજોધાતુ અતિવિય તિખિણભાવેન સદ્ધિં અત્તના સહજાતધમ્મેહિ હદયપદેસં ઝાપેસિ યથા તં બાહિરા તેજોધાતુ સન્નિસ્સયં, તેન સા ભિક્ખુની ઝાયિત્વા કાલમકાસિ. ભિક્ખુનિયો ગચ્છમાના ‘‘અયં દહરા ઠિતા, પક્કોસથ ન’’ન્તિ આહંસુ. એકા ગન્ત્વા ‘‘કસ્મા ઠિતાસી’’તિ હત્થે ગણ્હિ. ગહિતમત્તા પરિવત્તિત્વા પપતા. ઇદં તાવ રાગસ્સ અનુદહનતાય વત્થુ.

દોસસ્સ પન અનુદહનતાય મનોપદોસિકા દેવા દટ્ઠબ્બા. તેસુ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૭-૪૮) કિર એકો દેવપુત્તો ‘‘નક્ખત્તં કીળિસ્સામી’’તિ સપરિવારો રથેન વીથિં પટિપજ્જતિ. અથઞ્ઞો નિક્ખમન્તો તં પુરતો ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘ભો અયં કપણો અદિટ્ઠપુબ્બં વિય એતં દિસ્વા પીતિયા ઉદ્ધુમાતો વિય ભિજ્જમાનો વિય ચ ગચ્છતી’’તિ કુજ્ઝતિ. પુરતો ગચ્છન્તોપિ નિવત્તિત્વા તં કુદ્ધં દિસ્વા કુદ્ધા નામ સુવિજાના હોન્તીતિ કુદ્ધભાવમસ્સ ઞત્વા ‘‘ત્વં કુદ્ધો મય્હં કિં કરિસ્સસિ, અયં સમ્પત્તિ મયા દાનસીલાદીનં વસેન લદ્ધા, ન તુય્હં વસેના’’તિ પટિકુજ્ઝતિ. એકસ્મિઞ્હિ કુદ્ધે ઇતરો અકુદ્ધો રક્ખતિ. કુદ્ધસ્સ હિ સો કોધો ઇતરસ્મિં અકુજ્ઝન્તે અનુપાદાનો એકવારમેવ ઉપ્પત્તિયા અનાસેવનો ¶ ચાવેતું ન સક્કોતિ, ઉદકં પત્વા અગ્ગિ વિય નિબ્બાયતિ, તસ્મા અકુદ્ધો તં ચવનતો રક્ખતિ. ઉભોસુ પન કુદ્ધેસુ એકસ્સ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તસ્સપિ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ ઉભો કન્દન્તાનંયેવ ઓરોધાનં ચવન્તિ. ઉભોસુ હિ કુદ્ધેસુ ભિય્યો ભિય્યો અઞ્ઞમઞ્ઞમ્હિ પરિવડ્ઢનવસેન તિખિણસમુદાચારો નિસ્સયદહનરસો ¶ કોધો ઉપ્પજ્જમાનો હદયવત્થું નિદ્દહન્તો અચ્ચન્તસુખુમાલં કરજકાયં વિનાસેતિ, તતો સકલોપિ અત્તભાવો અન્તરધાયતિ. ઇદં દોસસ્સ અનુદહનતાય વત્થુ.

મોહસ્સ પન અનુદહનતાય ખિડ્ડાપદોસિકા દેવા દટ્ઠબ્બા. મોહવસેન હિ તેસં સતિસમ્મોસો હોતિ, તસ્મા ખિડ્ડાવસેન આહારકાલં અતિવત્તેત્વા કાલં કરોન્તિ. તે (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૫-૪૬) કિર પુઞ્ઞવિસેસાધિગતેન મહન્તેન અત્તનો સિરિવિભવેન નક્ખત્તં કીળન્તા તાય સમ્પત્તિમહન્તતાય ‘‘આહારં પરિભુઞ્જિમ્હ, ન પરિભુઞ્જિમ્હા’’તિપિ ન જાનન્તિ. અથ એકાહારાતિક્કમનતો પટ્ઠાય નિરન્તરં ખાદન્તાપિ પિવન્તાપિ ચવન્તિયેવ ન તિટ્ઠન્તિ. કસ્મા? કમ્મજતેજસ્સ બલવતાય. મનુસ્સાનઞ્હિ કમ્મજતેજો મન્દો, કરજકાયો બલવા. તેસં તેજસ્સ મન્દતાય કરજકાયસ્સ બલવતાય સત્તાહમ્પિ અતિક્કમિત્વા ઉણ્હોદકઅચ્છયાગુઆદીહિ સક્કા વત્થું ઉપત્થમ્ભેતું. દેવાનં પન તેજો બલવા હોતિ ઉળારપુઞ્ઞનિબ્બત્તત્તા ઉળારગરુસિનિદ્ધસુધાહારજિરણતો ચ, કરજં મન્દં મુદુસુખુમાલભાવતો. તેનેવ હિ ભગવા ઇન્દસાલગુહાયં પકતિપથવિયં પતિટ્ઠાતું અસક્કોન્તં સક્કં દેવરાજાનં ‘‘ઓળારિકકાયં અધિટ્ઠાહી’’તિ આહ, તસ્મા તે એકં આહારવેલં અતિક્કમિત્વા સણ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. યથા નામ ગિમ્હાનં મજ્ઝન્હિકે તત્તપાસાણે ઠપિતં પદુમં વા ઉપ્પલં વા સાયન્હસમયે ઘટસતેનપિ સિઞ્ચિયમાનં પાકતિકં ન હોતિ વિનસ્સતિયેવ, એવમેવ પચ્છા નિરન્તરં ખાદન્તાપિ પિવન્તાપિ ચ�