📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

વિનયપિટકે

વજિરબુદ્ધિ-ટીકા

ગન્થારમ્ભકથા

પઞ્ઞાવિસુદ્ધાય દયાય સબ્બે;

વિમોચિતા યેન વિનેય્યસત્તા;

તં ચક્ખુભૂતં સિરસા નમિત્વા;

લોકસ્સ લોકન્તગતસ્સ ધમ્મં.

સઙ્ઘઞ્ચ સીલાદિગુણેહિ યુત્ત-

માદાય સબ્બેસુ પદેસુ સારં;

સઙ્ખેપકામેન મમાસયેન;

સઞ્ચોદિતો ભિક્ખુહિતઞ્ચ દિસ્વા.

સમન્તપાસાદિકસઞ્ઞિતાય;

સમ્બુદ્ધઘોસાચરિયોદિતાય;

સમાસતો લીનપદે લિખિસ્સં;

સમાસતો લીનપદે લિખીતં.

સઞ્ઞા નિમિત્તં કત્તા ચ, પરિમાણં પયોજનં;

સબ્બાગમસ્સ પુબ્બેવ, વત્તબ્બં વત્તુમિચ્છતાતિ. –

વચનતો સમન્તપાસાદિકેતિ સઞ્ઞા. દીપન્તરે ભિક્ખુજનસ્સ અત્થં નાભિસમ્ભુણાતીતિ નિમિત્તં. બુદ્ધઘોસોતિ ગરૂહિ ગહિતનામધેય્યેનાતિ કત્તા. સમધિકસત્તવીસતિસહસ્સમત્તેન તસ્સ ગન્થેનાતિ પરિમાણં. ચિરટ્ઠિતત્થં ધમ્મસ્સાતિ પયોજનં.

તત્રાહ – ‘‘વત્તબ્બં વત્તુમિચ્છતાતિ યં વુત્તં, તત્થ કથંવિધો વત્તા’’તિ? ઉચ્ચતે –

પાઠત્થવિદૂસંહીરો, વત્તા સુચિ અમચ્છરો;

ચતુક્કમપરિચ્ચાગી, દેસકસ્સ હિતુસ્સુકોતિ. (મહાનિ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા);

તત્ર પઠીયતેતિ પાઠો. સો હિ અનેકપ્પકારો અત્થાનુરૂપો અત્થાનનુરૂપો ચેતિ. કથં? સન્ધાયભાસિતો બ્યઞ્જનભાસિતો સાવસેસપાઠો નિરવસેસપાઠો નીતો નેય્યોતિ. તત્ર અનેકત્થવત્તા સન્ધાયભાસિતો નામ ‘‘માતરં પિતરં હન્ત્વા’’તિઆદિ (ધ. પ. ૨૯૪). એકત્થવત્તા બ્યઞ્જનભાસિતો નામ ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’ત્યાદિ (ધ. પ. ૧, ૨; નેત્તિ. ૯૦, ૯૨; પેટકો. ૧૪). સાવસેસો નામ ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, આદિત્ત’’મિત્યાદિ (મહાવ. ૫૪; સં. નિ. ૪.૨૮). વિપરીતો નિરવસેસો નામ ‘‘સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણમુખે આપાથં આગચ્છન્તી’’ત્યાદિ (મહાનિ. ૧૫૬; પટિ. મ. ૩.૫). યથા વચનં, તથા અવગન્તબ્બો નીતો નામ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા’’ત્યાદિ. યુત્તિયા અનુસ્સરિતબ્બો નેય્યો નામ ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે’’ત્યાદિ (અ. નિ. ૧.૧૭૦).

અત્થોપિ અનેકપ્પકારો પાઠત્થો સભાવત્થો ઞેય્યત્થો પાઠાનુરૂપો પાઠાનનુરૂપો સાવસેસત્થો નિરવસેસત્થો નીતત્થો નેય્યત્થોત્યાદિ. તત્થ યો તંતંસઞ્ઞાપનત્થમુચ્ચારીયતે પાઠો, સ પાઠત્થો ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જન’’મિત્યાદીસુ (પારા. ૧; દી. નિ. ૧.૧૯૦) વિય. રૂપારૂપધમ્માનં લક્ખણરસાદિ સભાવત્થો ‘‘સમ્માદિટ્ઠિં ભાવેતી’’ત્યાદીસુ (વિભ. ૪૮૯; સં. નિ. ૫.૩) વિય. યો ઞાયમાનો હિતાય ભવતિ, સ ઞાતુમરહત્તા ઞેય્યત્થો ‘‘અત્થવાદી ધમ્મવાદી’’ત્યેવમાદીસુ (દી. નિ. ૧.૯, ૧૯૪; ૩.૨૩૮; મ. નિ. ૧.૪૧૧) વિય. યથાપાઠં ભાસિતો પાઠાનુરૂપો ‘‘ચક્ખુ, ભિક્ખવે, પુરાણકમ્મ’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૧૪૬) ભગવતા વુત્તમતો ચક્ખુમપિ કમ્મન્તિ. બ્યઞ્જનચ્છાયાય અત્થં પટિબાહયમાનેન વુત્તો પાઠાનનુરૂપો. વજ્જેતબ્બં કિઞ્ચિ અપરિચ્ચજિત્વા પરિસેસં કત્વા વુત્તો સાવસેસત્થો ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૬૦; મહાનિ. ૧૦૭) ચ, ‘‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો’’ત્યાદીસુ (ધ. પ. ૧૨૯) વિય. વિપરીતો નિરવસેસત્થો ‘‘સન્ધાવિતં સંસરિતં મમઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચ (દી. નિ. ૨.૧૫૫; મહા. ૨૮૭; નેત્તિ. ૧૧૪). તત્ર, ભિક્ખવે, કો મન્તા કો સદ્ધાતા…પે… અઞ્ઞત્ર દિટ્ઠપદેહી’’ત્યાદિ (અ. નિ. ૭.૬૬). સદ્દવસેનેવ વેદનીયો નીતત્થો ‘‘રૂપા સદ્દા રસા ગન્ધા, ફોટ્ઠબ્બા ચ મનોરમા’’ત્યાદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૫૧, ૧૬૫; મહાવ. ૩૩) વિય. સમ્મુતિવસેન વેદિતબ્બો નેય્યત્થો ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, વલાહકૂપમાપુગ્ગલા’’ત્યાદીસુ વિય (અ. નિ. ૪.૧૦૧; પુ. પ. ૧૫૭). આહ ચ –

‘‘યો અત્થો સદ્દતો ઞેય્યો, નીતત્થં ઇતિ તં વિદૂ;

અત્થસ્સેવાભિસામગ્ગી, નેય્યત્થો ઇતિ કથ્યતે’’તિ.

એવં પભેદગતે પાઠત્થે વિજાનાતીતિ પાઠત્થવિદૂ. ન સંહીરતે પરપવાદીહિ દીઘરત્તં તિત્થવાસેનેત્યસંહીરો. ભાવનાયાગમાધિગમસમ્પન્નત્તા વત્તું સક્કોતીતિ વત્તા, સઙ્ખેપવિત્થારનયેન હેતુદાહરણાદીહિ અવબોધયિતું સમત્થોત્યત્થો. સોચયત્યત્તાનં પરે ચેતિ સુચિ, દુસ્સીલ્યદુદ્દિટ્ઠિમલવિરહિતોત્યત્થો. દુસ્સીલો હિ અત્તાનમુપહન્તુનાદેય્યવાચો ચ ભવત્યપત્તાહારાચારો ઇવ નિચ્ચાતુરો વેજ્જો. દુદ્દિટ્ઠિ પરં ઉપહન્તિ, નાવસ્સં નિસ્સયો ચ ભવત્યહિવાળગહાકુલો ઇવ કમલસણ્ડો. ઉભયવિપન્નો સબ્બથાપ્યનુપાસનીયો ભવતિ ગૂથગતમિવ છવાલાતં ગૂથગતો વિય ચ કણ્હસપ્પો. ઉભયસમ્પન્નો પન સુચિ સબ્બથાપ્યુપાસનીયો સેવિતબ્બો ચ વિઞ્ઞૂહિ, નિરુપદ્દવો ઇવ રતનાકરો. નાસ્સ મચ્છરોત્યમચ્છરો, અહીનાચરિયમુટ્ઠીત્યત્થો. સુત્તસુત્તાનુલોમાચરિયવાદઅત્તનોમતિસઙ્ખાતસ્સ ચતુક્કસ્સાપરિચ્ચાગી, તદત્થસ્સેવ બ્યાખ્યાતેત્યત્થો. અથ વા પચ્ચક્ખાનુમાનસદ્દત્થાપત્તિપ્પભેદસ્સ પમાણચતુક્કસ્સાપરિચ્ચાગી.

‘‘એકંસવચનં એકં, વિભજ્જવચનાપરં;

તતિયં પટિપુચ્છેય્ય, ચતુત્થં પન ઠાપયે’’તિ. –

એવં વુત્તચતુક્કસ્સ વા અપરિચ્ચાગી; હિતુસ્સુકો ઇતિ સોતૂનં હિતાયોસ્સુકો, તેસમવબોધનં પતિ પત્થેતી ત્યત્થો; સો એસો સુચિત્તા પિયો; ચતુક્કસ્સ અપરિચ્ચાગિત્તા ગરુ; અસંહીરત્તા ભાવનીયો; દેસકત્તા વત્તા; હિતુસ્સુકત્તા વચનક્ખમો; પાઠત્થવિદુત્તા ગમ્ભીરકથં કત્તા; અમચ્છરત્તા નો ચટ્ઠાને નિયોજકોતિ;

‘‘પિયો ગરુ ભાવનીયો, વત્તા ચ વચનક્ખમો;

ગમ્ભીરઞ્ચ કથં કત્તા, નો ચટ્ઠાને નિયોજકો’’. (અ. નિ. ૭.૩૭; નેત્તિ. ૧૧૩) –

ઇતિઅભિહિતો દેસકો;

સોતા ઇદાનિ અભિધીયતે –

ધમ્માચરિયગરુ સદ્ધા-પઞ્ઞાદિગુણમણ્ડિતો;

અસઠામાયો સોતાસ્સ, સુમેધો અમતામુખો.

તત્થ ધમ્મગરુત્તા કથં ન પરિભવતિ, આચરિયગરુત્તા કથિકં ન પરિભવતિ, સદ્ધાપઞ્ઞાદિગુણપટિમણ્ડિતત્તા અત્તાનં ન પરિભવતિ, અસઠામાયત્તા અમતાભિમુખત્તા ચ અવિક્ખિત્તચિત્તો ભવતિ, સુમેધત્તા યોનિસોમનસિકરોતીત્યત્થો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો સુણન્તો સદ્ધમ્મં ભબ્બો નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં. કતમેહિ પઞ્ચહિ? ન કથં પરિભોતિ, ન કથિકં પરિભોતિ, ન અત્તાનં પરિભોતિ, અવિક્ખિત્તચિત્તો ધમ્મં સુણાતિ એકગ્ગચિત્તો, યોનિસો ચ મનસિ કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૫૧).

તંલક્ખણપ્પત્તત્તા ભાવના ભવતિ સવનસ્સેત્યુત્તો સોતા.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

ઇદાનિ અસ્સારમ્ભો – તત્થ યોતિ અનિયમનિદ્દેસો, તેન વિસુદ્ધજાતિકુલગોત્તાદીનં કિલેસમલવિસુદ્ધિયા, પૂજારહતાય વા અકારણતં દસ્સેત્વા યો કોચિ ઇમિસ્સા સમન્તપાસાદિકાય આદિગાથાય નિદ્દિટ્ઠલોકનાથત્તહેતું યથાવુત્તહેતુમૂલેન થિરતરં અચલં કત્વા યથાવુત્તહેતુકાલં અચ્ચન્તમેવ પૂરેન્તો અવસાને યથાવુત્તહેતુફલં સમ્પાદેત્વા યથાવુત્તહેતુફલપ્પયોજનં સાધેતિ, સોવ પરમપૂજારહોતિ નિયમેતિ.

એત્તાવતા –

ભયસમ્મોહદુદ્દિટ્ઠિ-પણામો નેસ સબ્બથા;

પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમો એસો, પણામોતિ નિદસ્સિતો.

તત્ર હેતૂતિ અતિદુક્કરાનિ તિંસપારમિતાસઙ્ખાતાનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ. તાનિ હિ અચ્ચન્તદુક્ખેન કસિરેન વચનપથાતીતાનુભાવેન મહતા ઉસ્સાહેન કરીયન્તીતિ અતિદુક્કરાનિ નામ. અતિદુક્કરત્તા એવ હિ તેસં અતિદુલ્લભં લોકે અનઞ્ઞસાધારણં નાથત્તસઙ્ખાતં ફલં ફલન્તિ, તં તત્થ હેતુફલં; હેતુમૂલં નામ યથાવુત્તસ્સ હેતુનો નિપ્ફાદનસમત્થા મહાકરુણા, સા આદિપણિધાનતો પટ્ઠાય ‘‘મુત્તો મોચેસ્સામી’’તિઆદિના નયેન યાવ હેતુફલપ્પયોજના, તાવ અબ્બોચ્છિન્નં પવત્તતિ. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘સકાનના સગ્રિવરા સસાગરા,

ગતા વિનાસં બહુસો વસુન્ધરા;

યુગન્તકાલે સલિલાનલાનિલે,

ન બોધિસત્તસ્સ મહાતપા કુતો’’તિ.

યાય સમન્નાગતત્તા ‘‘નમો મહાકારુણિકસ્સ તસ્સા’’તિ આહ. હેતુકાલં નામ ચતુઅટ્ઠસોળસઅસઙ્ખ્યેય્યાદિપ્પભેદો કાલો, યં સન્ધાયાહ ‘‘કપ્પકોટીહિપિ અપ્પમેય્યં કાલ’’ન્તિ. તત્થ અચ્ચન્તસંયોગત્થે ઉપયોગવચનં વેદિતબ્બં ‘‘માસં અધીતે, દિવસં ચરતી’’તિઆદીસુ વિય. કામઞ્ચ સો કાલો અસઙ્ખ્યેય્યવસેન પમેય્યો વિઞ્ઞેય્યો, તથાપિ કપ્પકોટિવસેન અવિઞ્ઞેય્યતં સન્ધાય ‘‘કપ્પકોટીહિપિ અપ્પમેય્યં કાલ’’ન્તિ આહ. તત્થ કાલયતીતિ કાલો, ખિપતિ વિદ્ધંસયતિ સત્તાનં જીવિતમિતિ અત્થો. કલ વિક્ખેપે. તત્થ કપ્પીયતિ સંકપ્પીયતિ સાસપપબ્બતાદીહિ ઉપમાહિ કેવલં સંકપ્પીયતિ, ન મનુસ્સદિવસમાસસંવચ્છરાદિગણનાય ગણીયતીતિ કપ્પો. એકન્તિઆદિગણનપથસ્સ કોટિભૂતત્તા કોટિ, કપ્પાનં કોટિયો કપ્પકોટિયો. તાહિપિ ન પમીયતીતિ અપ્પમેય્યો, તં અપ્પમેય્યં. કરોન્તોતિ નાનત્થત્તા ધાતૂનં દાનં દેન્તો, સીલં રક્ખન્તો, લોભક્ખન્ધતો નિક્ખમન્તો, અત્તહિતપરહિતાદિભેદં તં તં ધમ્મં પજાનન્તો, વિવિધેન વાયામેન ઘટેન્તો વાયમન્તો, તં તં સત્તાપરાધં ખમન્તો, પટિઞ્ઞાસમ્મુતિપરમત્થસચ્ચાનિ સચ્ચાયન્તો, તં તં સત્તહિતં અધિટ્ઠહન્તો, સકલલોકં મેત્તાયન્તો, મિત્તામિત્તાદિભેદં પક્ખપાતં પહાય તં તં સત્તં અજ્ઝુપેક્ખન્તો ચાતિ અત્થો. ખેદં ગતોતિ અનન્તપ્પભેદં મહન્તં સંસારદુક્ખં અનુભવનટ્ઠેન ગતો, સમ્પત્તોત્યત્થો. સંસારદુક્ખઞ્હિ સારીરિકં માનસિકઞ્ચ સુખં ખેદયતિ પાતયતીતિ ‘‘ખેદો’’તિ વુચ્ચતિ. લોકહિતાયાતિ ઇદં યથાવુત્તહેતુફલપ્પયોજનનિદસ્સનં, ‘‘સંસારદુક્ખાનુભવનકારણનિદસ્સન’’ન્તિપિ એકે –

‘‘‘જાતિસંસારદુક્ખાનં, ગન્તું સક્કોપિ નિબ્બુતિં;

ચિરલ્લિટ્ઠોપિ સંસારે, કરુણાયેવ કેવલ’ન્તિ. –

ચ વુત્ત’’ન્તિ, તમયુત્તં. ન હિ ભગવા લોકહિતાય સંસારદુક્ખમનુભવતિ. ન હિ કસ્સચિ દુક્ખાનુભવનં લોકસ્સ ઉપકારં આવહતિ. એવં પનેતં દસ્સેતિ તિંસપારમિતાપભેદં હેતું, પારમિતાફલભૂતં નાથત્તસઙ્ખાતં ફલઞ્ચ. યથા ચાહ ‘‘મમઞ્હિ, આનન્દ, કલ્યાણમિત્તં આગમ્મ જાતિધમ્મા સત્તા જાતિયા પરિમુચ્ચન્તી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૧.૧૨૯; ૫.૨). તત્થ ભગવા યથાવુત્તહેતૂહિ સત્તાનં વિનેય્યભાવનિપ્ફાદનપઞ્ઞાબીજાનિ વપિ, હેતુફલેન પરિપક્કિન્દ્રિયભાવેન પરિનિપ્ફન્નવિનેય્યભાવે સત્તે વિનયિ, સંસારદુક્ખતો મોચયીતિ અત્થો. ન એવં સંસારદુક્ખેન લોકસ્સ ઉપકારં કિઞ્ચિ અકાસિ, તસ્મા કરોન્તો અતિદુક્કરાનિ લોકહિતાયાતિ સમ્બન્ધો. ઇમિસ્સા યોજનાય સબ્બપઠમસ્સ બોધિસત્તસ્સ ઉપ્પત્તિકાલતો પટ્ઠાય બોધિસત્તસ્સ નાથત્તસઙ્ખાતપારમિતાહેતુફલાધિગમો વેદિતબ્બો. યો નાથોતિ હિ સમ્બન્ધો અધિપ્પેતો. ઇમસ્સ પનત્થસ્સ –

‘‘યદેવ પઠમં ચિત્ત-મુપ્પન્નં તવ બોધયે;

ત્વં તદેવસ્સ લોકસ્સ, પૂજિકે પરિવસિત્થ’’. –

ઇતિ વચનં સાધકં. પઠમચિત્તસ્સ પારમિતાભાવો રુક્ખસ્સ અઙ્કુરતો પટ્ઠાય ઉપ્પત્તિઉપમાય સાધેતબ્બો. એત્થાહ – ‘‘ખેદં ગતોતિ વચનં નિરત્થકં, યથાવુત્તનયેન ગુણસાધનાસમ્ભવતો’’તિ? ન, અન્તરા અનિવત્તનકભાવદીપનતો. દુક્કરાનિ કરોન્તો ખેદં ગતો એવ, ન અન્તરા ખેદં અસહન્તો નિવત્તતીતિ દીપેતિ. લોકદુક્ખાપનયનકામસ્સ વા ભગવતો અત્તનો દુક્ખાનુભવનસમત્થતં દસ્સેતિ.

‘‘યસ્સ કસ્સચિ વરદોસ્સં, યાવાહં સબ્બસત્તદુક્ખાનિ;

સબ્બાનિ સબ્બકાલં યુગં, પદ્મસ્સેવ બુજ્ઝન્તોમ્હી’’તિ. –

એવંઅધિપ્પાયસ્સ અત્તમત્તદુક્ખાનુભવનસમત્થતાય કાયેવ કથાતિ અતિસયં અત્થં દસ્સેતીતિ અત્થો. અથ વા ખેદં ગતોતિ બ્યાપારં પરિચયં ગતોતિપિ અત્થો સમ્ભવતિ. કમ્માદીસુ સબ્યાપારં પુરિસં દિસ્વા સન્તિ હિ લોકે વત્તારો ‘‘ખિન્નોયં કમ્મે, ખિન્નોયં સત્તે’’તિઆદિ. ઇમિસ્સા યોજનાય નાથોતિ ઇમિના બુદ્ધત્તાધિગમસિદ્ધં કોટિપ્પત્તં નાથભાવં પત્વા ઠિતકાલો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બો. કેચિ ‘‘મહાકારુણિકસ્સાતિ વદન્તો બુદ્ધભૂતસ્સાતિ દસ્સેતી’’તિ લિખન્તિ, તં ન સુન્દરં વિય, બોધિસત્તકાલેપિ તબ્બોહારસબ્ભાવતો. તસ્મા સો એત્તકં કાલં દુક્કરાનિ કરોન્તો અવસાને દુક્કરપારમિતાપારિપૂરિયા તાસં ફલભૂતં નાથભાવં પત્વા લોકહિતાય બ્યાપારં ગતોતિ અયમત્થો નિદસ્સિતો હોતિ. ‘‘બોધિં ગતો’’તિ વુત્તેપિ સુબ્યત્તં હેતુફલં દસ્સિતં હોતિ. બુદ્ધભાવપ્પત્તસ્સેવ ચ નાથસ્સ નમો કતો હોતિ વિસેસવચનસબ્ભાવતો, ન બોધિસત્તસ્સ. એવં સન્તેપિ વિનયાધિકારો ઇધાધિપ્પેતો. સો ચ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય યાવમરણકાલા હોતિ. તં અતિવિય પરિત્તં કાલં લજ્જિનો અતિસુકરં સીલમત્તં એકકસ્સ અત્તનો હિતાય અત્તમત્તદુક્ખાપનયનાધિપ્પાયેન પરિપૂરેન્તો કો નામ ઇધલોકપરલોકાતિક્કમસુખં ન ગચ્છેય્ય, નનુ ભગવા સકલલોકદુક્ખાપનયનાધિપ્પાયેન કપ્પકોટીહિપિ અપ્પમેય્યં કાલં કરોન્તો અતિદુક્કરનિરસ્સાદં ખેદં ગતોતિ અઞ્ઞાપદેસેન ગુણં વણ્ણેતિ આચરિયો.

લોકહિતાયાતિ એત્થ લોકિયતિ એત્થ દુક્ખન્તિ લોકો, લુયતે વા જાતિજરામરણદુક્ખેહીતિ લોકો, ઇમિના સત્તલોકં જાતિલોકઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. તસ્મા તસ્સ સત્તલોકસ્સ ઇધલોકપરલોકહિતં અતિક્કન્તપરલોકાનં વા ઉચ્છિન્નલોકસમુદયાનં લોકાનં, ઇધ જાતિલોકે ઓકાસલોકે વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસઙ્ખાતઞ્ચ હિતં સમ્પિણ્ડેત્વા લોકસ્સ, લોકાનં, લોકે વા હિતન્તિ સરૂપેકદેસેકસેસં કત્વા ‘‘લોકહિત’’મિચ્ચેવાહ. નાથોતિ સબ્બસત્તાનં આસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિભેદાનુરૂપધમ્મદેસનસમત્થતાય ‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ…પે… તં સુણાથા’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૨૦) એવં યાચનટ્ઠેનાપિ નાથતેતિ નાથો. ભિક્ખૂનં વીતિક્કમાનુરૂપં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનેન દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાય ચ કરુણાય ઉપગન્ત્વા તપતિ, સુત્તન્તવસેન વા તેસં સબ્બસત્તાનં અનુસયિતે કિલેસે કરુણાય ચ પઞ્ઞાય ચ ઉપગન્ત્વા તપતિ, અભિધમ્મવસેન વા તે તે સઙ્ખારે અનિચ્ચાદિલક્ખણવસેન ઉપપરિક્ખિત્વા અત્તનો કિલેસે પઞ્ઞાય ઉપેચ્ચ પરિચ્છિન્દિત્વા તપતીતિ તપનટ્ઠેનાપિ નાથતેતિ નાથો. સદેવકે લોકે અપ્પટિપુગ્ગલત્તા કેનચિ અપ્પટિહતધમ્મદેસનત્તા પરમચિત્તિસ્સરિયપ્પવત્તિતો ચ ઇસ્સરિયટ્ઠેનાપિ નાથતેતિ નાથો. ‘‘ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેસિ સમાદપેસિ સમુત્તેજેસિ સમ્પહંસેસી’’તિ (મહાવ. ૯૦) વચનતો સમ્પહંસનસઙ્ખાતેન આસીસટ્ઠેન, પણિધાનતો પટ્ઠાય ‘‘કથં નામાહં મુત્તો મોચયિસ્સામી’’તિઆદિના નયેન આસીસટ્ઠેન વા નાથતેતિ નાથોતિ વેદિતબ્બો, સમ્માસમ્બુદ્ધો. ચતૂહિપિ નાથઙ્ગેહિ ચતુવેસારજ્જચતુપટિસમ્ભિદાદયો સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા યોજેતબ્બા, અતિવિત્થારિકભયા પન ન યોજિતા.

નમોતિ પરમત્થતો બુદ્ધગુણબહુમાનપબ્ભારા ચિત્તનતિ, ચિત્તનતિપ્પભવા ચ વચીકાયનતિ. અત્થુ મેતિ પાઠસેસેન સમ્બન્ધો. મહાકારુણિકસ્સાતિ એત્થ સબ્બસત્તવિસયત્તા મહુસ્સાહપ્પભવત્તા ચ મહતી કરુણા મહાકરુણા. તત્થ પણિધાનતો પટ્ઠાય યાવઅનુપાદિસેસનિબ્બાનપુરપ્પવેસા નિયુત્તોતિ મહાકારુણિકો, ભગવા. એત્થ ચ મહાકારુણિકસ્સાતિ ઇમિના યથાવુત્તહેતુમૂલં દસ્સેતિ. નિક્કરુણો હિ પરદુક્ખેસુ ઉદાસિનો બુદ્ધત્થાય પણિધાનમત્તમ્પિ અતિભારિયન્તિ મઞ્ઞન્તો અપ્પમેય્યં કાલં અતિદુક્કરં હેતું પૂરેત્વા નાથત્તસઙ્ખાતં હેતુફલપ્પયોજનભૂતં લોકહિતં કથં કરિસ્સતિ. તસ્મા સબ્બગુણમૂલભૂતત્તા મહાકરુણાગુણમેવ વણ્ણેન્તો ‘‘નમો મહાકારુણિકસ્સા’’તિ આહ. એત્તાવતા હેતુઅનુરૂપં ફલં, ફલાનુરૂપો હેતુ, દ્વિન્નમ્પિ અનુરૂપં મૂલં, તિણ્ણમ્પિ અનુરૂપં પયોજનન્તિ અયમત્થો દસ્સિતો હોતિ.

એવં અચ્છરિયપુરિસો, નાથો નાથગુણે ઠિતો;

નમોરહો અનાથસ્સ, નાથમાનસ્સ સમ્પદં.

એત્થ સિયા ‘‘અનેકેસુ ભગવતો ગુણેસુ વિજ્જમાનેસુ કસ્મા ‘મહાકારુણિકસ્સા’તિ એકમેવ ગહિત’’ન્તિ? ઉચ્ચતે –

દોસહીનસ્સ સત્થસ્સ, ચોદના તુ ન વિજ્જતે;

દોસયુત્તમસત્થઞ્ચ, તસ્મા ચોદના અપત્તકાતિ.

ન મયા ચોદના કતા, કિન્તુ પુચ્છા એવ કતા. અપિચ –

‘‘ફલં સતિપિ રુક્ખેડ્ઢે, ન પતત્યવિકમ્પિતે;

ચોદના યા’ત્થુ સત્થાનં, પુચ્છનાત્યત્થફલં મહતા.

‘‘નભોત્તું કુરુતે સમ્મા, ગહિતું નાડ્ઢતે ઘટં;

અક્ખેપે હિ કતે તદિ-ચ્છિસ્સાણાબુદ્ધિબન્ધનં.

‘‘યથા હિમપદો પદ્ધો, પબુદ્ધો ગન્ધલિમ્પિયા;

ભિન્નત્થવિરમસ્સેવં, સત્થકતાત્થલિમ્પિયા’’તિ. –

એવં ચેકં –

સમ્માપિ ચોદના તં ખલુ, ગુરવો વિવાક્યા વિવદ્ધ;

યતિસિસ્સા આઘટ્ટિતાતિ-વાક્યેનાભ્યધિકં ગોપય.

સરવતી આચેરં કિલિટ્ઠા, તદિચ્છિસ્સજિતાત્તાનં;

જયત્યત્તાનમાચેરો, સદસ્સસ્સેવ સારથીતિ. –

અત્રોચ્ચતે –

યસ્સ હિ વાક્યસહસ્સં, વાક્યે વાક્યે સતઞ્ચ જિવ્હા;

નામં દસબલગુણપદેસં, વત્તું કપ્પેનપિ ન સક્કા.

યથા –

બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં,

કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;

ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે,

વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સાતિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૦૪; ૩.૧૪૧; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૨૫; ઉદા. અટ્ઠ. ૫૩; ચરિયા. અટ્ઠ. નિદાનકથા) –

ચોત્તત્તા ન સક્કા ભગવતં ગુણાનમવસેસાભિધાતું.

અપિચ –

યથા ત્વં સત્તાનં, દસબલ તથા ઞાણકરુણા;

ગુણદ્વન્દં સેટ્ઠં, તવ ગુણગણા નામ તિગુણાતિ. –

સબ્બગુણસેટ્ઠત્તા મૂલત્તા ચ એકમેવ વુત્તં. અથ વા ‘‘છસુ અસાધારણઞાણેસુ અઞ્ઞતરત્તા તગ્ગહણેન સેસાપિ ગહિતાવ સહચરણલક્ખણેના’’તિ ચ વદન્તિ. વિસેસતો પનેત્થ અભિધમ્મસ્સ કેવલં પઞ્ઞાવિસયત્તા અભિધમ્મટ્ઠકથારમ્ભે આચરિયેન ‘‘કરુણા વિય સત્તેસુ, પઞ્ઞા યસ્સ મહેસિનો’’તિ પઞ્ઞાગુણો વણ્ણિતો તેસં તેસં સત્તાનં આસયાનુસયચઅયાધિમુત્તિભેદાનુરૂપપરિચ્છિન્દનપઞ્ઞાય, સત્તેસુ મહાકરુણાય ચ અધિકારત્તા. સુત્તન્તટ્ઠકથારમ્ભે ‘‘કરુણાસીતલહદયં, પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ ભગવતો ઉભોપિ પઞ્ઞાકરુણાગુણા વણ્ણિતા. ઇધ પન વિનયે આસયાદિનિરપેક્ખં કેવલં કરુણાય પાકતિકસત્તેનાપિ અસોતબ્બારહં સુણન્તો, અપુચ્છિતબ્બારહં પુચ્છન્તો, અવત્તબ્બારહઞ્ચ વદન્તો સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસીતિ કરુણાગુણોયેવેકો વણ્ણિતોતિ વેદિતબ્બો.

પઞ્ઞાદયા અત્તપરત્થહેતૂ,

તદન્વયા સબ્બગુણા જિનસ્સ;

ઉભો ગુણા તે ગુણસાગરસ્સ,

વુત્તા ઇધાચરિયવરેન તસ્મા.

એત્તાવતા અટ્ઠકથાદિગાથા,

સમાસતો વુત્તપદત્થસોભા;

અયમ્પિ વિત્થારનયોતિ ચાહં,

ઉદ્ધં ઇતો તે પટિસંખિપામિ.

દુતિયગાથાય અસમ્બુધન્તિ ધમ્માનં યથાસભાવં અબુજ્ઝન્તો. બુદ્ધનિસેવિતન્તિ બુદ્ધાનુબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધેહિ ગોચરભાવનાસેવનાહિ યથારહં નિસેવિતં. ભવા ભવન્તિ વત્તમાનભવતો અઞ્ઞં ભવં ગચ્છતિ ઉપગચ્છતિ, પટિપજ્જતીતિ અત્થો. અથ વા ભવોતિ સસ્સતદિટ્ઠિ. તસ્સ પટિપક્ખત્તા અભવોતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. ભવોતિ વા વુદ્ધિ. અભવોતિ હાનિ. ભવોતિ વા દુગ્ગતિ. અભવોતિ સુગતિ. ‘‘અપ્પમાણા ધમ્મા, અસેક્ખા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૩, ૧૧) વિય હિ વુદ્ધિઅત્થત્તા અકારસ્સ. ભાવયતીતિ ભવો, જાતિ. ભવતીતિ વા ભવો. સવિકારા બહુવિધખન્ધુપ્પત્તિ દીપિતા. અભવોતિ વિનાસો, જાતિભાવં મરણભાવઞ્ચ ગચ્છતીતિ વુત્તં હોતિ. એત્થ અરહન્તાનં મરણમ્પિ ખણિકવસેન ગહેતબ્બં. ભવેસુ અભવો ભવાભવો, તં ભવાભવં, ભવેસુ અભાવપઞ્ઞત્તિં ગચ્છતીતિ અત્થો. જીવલોકોતિ સત્તલોકો, સઙ્ખારલોકઓકાસલોકાનં ભવાભવગમનાસમ્ભવતો સત્તલોકં જીવલોકોતિ વિસેસેતિ. અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસિનોતિ એત્થ નવપિ લોકુત્તરધમ્મા સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. અપચયગામિતા હિ ચતુમગ્ગધમ્મસ્સ ઓધિસો અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસો, સો અસ્સ અત્થિ, તદારમ્મણં હુત્વા તત્થ સહાયભાવૂપગમનેન નિબ્બાનસ્સાપિ. યથાહ ‘‘યો ખો, આવુસો, રાગક્ખયો…પે… ઇદં વુચ્ચતિ નિબ્બાન’’ન્તિ. અરહત્તસ્સાપિ તથા રાગાદિક્ખયવચનસબ્ભાવતો. ફલસામઞ્ઞેન તિણ્ણમ્પિ ફલાનં અત્થીતિ નવવિધોપેસ ‘‘અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસી’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા સહચરણલક્ખણકઆરણતાય પટિપક્ખગોચરગ્ગહણતા. અનભિહિતોપિ હિ ધમ્મસ્સ તત્રાભિહિતોવ બુજ્ઝિતબ્બો ઇતિ વચનતો કારણગોચરગ્ગહણેન ચત્તારિપિ ફલાનિ ગહિતાનિ. નરકાદીસુ અપતમાનં ધારેતિ સુગતિયં ઉપ્પાદનેનાતિ ધમ્મો. પુન સુગતિમ્હિ અજનનકારી અકુસલધમ્મે નિવારેત્વા પોસેતિ પવત્તેતિ વડ્ઢેતીતિ ધમ્મો. સો પન કામરૂપારૂપભેદતો તિવિધો અચ્ચન્તસુખાવહનતો, તતોપિ ઉત્તમત્તા ધમ્મવરો.

એત્થાહ – ‘‘ચતુન્નં, ભિક્ખવે, અરિયસચ્ચાનં અનનુબોધા અપ્પટિવેધા એવમિદં દીઘમદ્ધાનં સન્ધાવિતં સંસરિત’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૧૫૫; મહાવ. ૨૮૭) વચનતો ચતુસચ્ચધમ્મં અસમ્બુધં ભવા ભવં ગચ્છતિ જીવલોકોતિ સિદ્ધં. તસ્મા યં અસમ્બુધં ગચ્છતિ, તસ્સેવ ‘‘તસ્સા’’તિ અન્તે તંનિદ્દેસેન નિયમનતો ચતુસચ્ચધમ્મોપિ અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસી ધમ્મવરોતિ ચાપજ્જતિ. અઞ્ઞથા ‘‘નમો અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસિનો ધમ્મવરસ્સ તસ્સા’’તિ તંનિદ્દેસેન સમાનવિભત્તિકરણં ન યુજ્જતિ અતિપ્પસઙ્ગનિયમનતો, ‘‘અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસિનો ધમ્મવરસ્સા’’તિ વચનં વિસેસનવચનં. તસ્મા દુક્ખસમુદયસચ્ચાનં તબ્ભાવપ્પસઙ્ગો નત્થીતિ ચે? ન, તંનિદ્દેસેન સમાનવિભત્તિટ્ઠાને અવિસેસિતત્તા. અપિ ચ મગ્ગસચ્ચનિરોધસચ્ચેસુ ફલાનં અપરિયાપન્નત્તા નવ લોકુત્તરધમ્મા સઙ્ગહિતાતિ વચનવિરોધો, ફલાનં અસઙ્ગહે વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણનાયં ન કેવલં અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ, અપિ ચ અરિયફલધમ્મેહિ સદ્ધિં પરિયત્તિધમ્મોપિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘રાગવિરાગમનેજમસોકં…પે… ધમ્મમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ (વિ. વ. ૮૮૭) વચનવિરોધો ચાતિ પુબ્બાપરવિરુદ્ધા એસા ગાથા સાસનવિરુદ્ધા ચા’’તિ? વુચ્ચતે – સબ્બમેતમયુત્તં વુત્તગાથત્થાજાનનતો. એત્થ હિ આચરિયેન પવત્તિપવત્તિહેતુવિસયવિભાગો ચ દસ્સિતો. કથં? તત્થ અસમ્બુધન્તિ અસમ્બોધો, સો અત્થતો અવિજ્જા, તાય ચ તણ્હુપાદાનાનિ ગહિતાનિ, તયોપિ તે ધમ્મા સમુદયસચ્ચં, ભવાભવન્તિ એત્થ દુક્ખસચ્ચં વુત્તં. સુગતિદુગ્ગતિપ્પભેદો હિ ભવો અત્થતો પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા હોન્તિ. ‘‘એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતી’’તિ (મહાવ. ૧) વચનતો દુક્ખપ્પવત્તિ પવત્તિ નામ, દુક્ખસમુદયો પવત્તિહેતુ નામ, અવિજ્જાસઙ્ખાતસ્સ ચ પવત્તિહેતુસ્સ અગ્ગહિતગ્ગહણેન નિરોધમગ્ગસચ્ચદ્વયં વિસયો નામ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘તત્થ કતમા અવિજ્જા? દુક્ખે અઞ્ઞાણં…પે… દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય અઞ્ઞાણ’’ન્તિ (વિભ. ૨૨૬).

એત્થ ચ નિરોધસચ્ચં બુદ્ધેન ગોચરાસેવનાય આસેવિતં, મગ્ગસચ્ચં ભાવનાસેવનાય. એત્તાવતા અસમ્બુધં બુદ્ધનિસેવિતં યન્તિ ઉપયોગપ્પત્તો યો વિસયો નિરોધો ચ મગ્ગો ચ, તસ્સ યથાવુત્તાવિજ્જાદિકિલેસજાલત્તયવિદ્ધંસિનો નમો ધમ્મવરસ્સાતિ અયં ગાથાય અત્થો. પરિયત્તિધમ્મોપિ કિલેસવિદ્ધંસનસ્સ સુત્તન્તનયેન ઉપનિસ્સયપચ્ચયત્તા કિલેસવિદ્ધંસનસીલતાય ‘‘અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસી’’તિ વત્તું સમ્ભવતિ. એવઞ્હિ સતિ રાગવિરાગાતિ ગાથત્થો, સો ધમ્મં દેસેતિ…પે… બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ સુત્તત્થો ચ અસેસતો ગહિતો હોતિ. અથ વા ઇમાય ગાથાય કેવલં પરિયત્તિધમ્મોવ ગહિતો હોતિ, યં સન્ધાયાહ ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૯૦; પારા. ૧), તમ્પિ અસમ્બુધં બુદ્ધેહેવ નિસેવિતં ગોચરાસેવનાય અનઞ્ઞનિસેવિતં. યથાહ ‘‘ભગવંમૂલકા નો, ભન્તે, ધમ્મા ભગવંનેત્તિકા ભગવંપટિસરણા…પે… ભગવતો સુત્વા ભિક્ખૂ ધારેસ્સન્તી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૪૬).

તતિયગાથાય સીલાદયો કિઞ્ચાપિ લોકિયલોકુત્તરા યથાસમ્ભવં લબ્ભન્તિ, તથાપિ અન્તે ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ વચનતો સીલાદયો ચત્તારો ધમ્મક્ખન્ધા લોકુત્તરાવ. એત્થ ચ ‘‘સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણપ્પભુતીહી’’તિ વત્તબ્બે સરૂપેકસેસં કત્વા ‘‘વિમુત્તિઞાણપ્પભુતીહી’’તિ વુત્તં. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ વિમુત્તીતિ ફલધમ્માવ સુત્તે અધિપ્પેતા, તથાપિ ‘‘મગ્ગા વુટ્ઠહિત્વા મગ્ગં પચ્ચવેક્ખતિ. પહીને કિલેસે પચ્ચવેક્ખતિ. ફલં પચ્ચવેક્ખતિ. નિબ્બાનં પચ્ચવેક્ખતી’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૧૦) વચનતો મગ્ગાદિપચ્ચવેક્ખણઞાણં વિમુત્તિઞાણન્તિ વેદિતબ્બં. વિમુત્તિ વિમોક્ખો ખયોતિ હિ અત્થતો એકં. ‘‘ખયે ઞાણં અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૧૪૨; દી. નિ. ૩.૩૦૪) એત્થ ખયો નામ મગ્ગો, રાગક્ખયો દોસક્ખયોતિ ફલનિબ્બાનાનં અધિવચન’’ન્તિ સુત્તે આગતમેવ. પહીનકિલેસાનં ખયો પાકતિકો ખયો એવ. પભુતિ-સદ્દેન તિસ્સો વિજ્જા છ અભિઞ્ઞા ચતસ્સો પટિસમ્ભિદાતિ એવમાદયો ગુણા સઙ્ગહિતા. સમન્નાગમટ્ઠેન અપરિહીનટ્ઠેન ચ યુત્તો. ખેત્તં જનાનં કુસલત્થિકાનન્તિ ‘‘અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સા’’તિ સુત્તતો કુસલસ્સ વિરુહનટ્ઠાનત્તા, સુત્તન્તનયેન ઉપનિસ્સયપચ્ચયત્તા ચ કામં કુસલસ્સ ખેત્તં હોતિ સઙ્ઘો, ન કુસલત્થિકાનં જનાનં. તસ્મા ન યુજ્જતીતિ ચે? ન, સુત્તત્થસમ્ભવતો. સુત્તે ‘‘અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સા’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૪૧) હિ વુત્તં. કસ્સ લોકસ્સ? પુઞ્ઞત્થિકસ્સ ખેત્તં સઙ્ઘો, પુઞ્ઞુપનિસ્સયત્તા પુઞ્ઞક્ખેત્તં હોતિ સઙ્ઘો, કુસલત્થિકાનન્તિ ચ વુચ્ચન્તિ. લોકેપિ હિ દેવદત્તસ્સ ખેત્તં યઞ્ઞદત્તસ્સ ખેત્તં સાલિયવુપનિસ્સયત્તા સાલિખેત્તં યવખેત્તન્તિ ચ વુચ્ચતિ. અરિયસઙ્ઘન્તિ વિગતકિલેસત્તા અરિયં પરિસુદ્ધં અરિયાનં, અરિયભાવં વા પત્તં સીલદિટ્ઠિસામઞ્ઞેન સઙ્ઘતત્તા સઙ્ઘં. ‘‘અરિય-સદ્દેન સમ્મુતિસઙ્ઘં નિવારેતી’’તિ કેચિ લિખન્તિ, તં ન સુન્દરં વિમુત્તિઞાણગુણગ્ગહણેન વિસેસિતત્તા. સિરસાતિ ઇમિના કામં કાયનતિં દસ્સેતિ, તથાપિ ઉત્તમસઙ્ઘે ગુણગારવેન ઉત્તમઙ્ગમેવ નિદ્દિસન્તો ‘‘સિરસા નમામી’’ત્યાહ. સિરસ્સ પન ઉત્તમતા ઉત્તમાનં ચક્ખુસોતિન્દ્રિયાનં નિસ્સયત્તા, તેસં ઉત્તમતા ચ દસ્સનાનુત્તરિયસવનાનુત્તરિયહેતુતાય વેદિતબ્બા. એત્થાહ – અનુસન્ધિકુસલો

‘‘ઉપોગ્ઘાતો પદઞ્ચેવ, પદત્થો પદવિગ્ગહો;

ચોદનાપ્રત્યવજ્જાનં, બ્યાખ્યા તન્તસ્સ છબ્બિધા’’તિ. –

એવમવત્વા કસ્મા રતનત્તયપણામં પઠમં વુત્તન્તિ? વુચ્ચતે – સતાચારત્તા. આચારો કિરેસ સપ્પુરિસાનં, યદિદં સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપૂજાવિધાનં. તસ્મા ‘‘સતાચારતો ભટ્ઠા મા મયં હોમા’’તિ કરીયતિ, ચતુગમ્ભીરભાવયુત્તઞ્ચ વિનયપિટકં સંવણ્ણેતુકામસ્સ મહાસમુદ્દં ઓગાહન્તસ્સ વિય પઞ્ઞાવેય્યત્તિયસમન્નાગતસ્સાપિ મહન્તં ભયં હોતિ, ભયક્ખયાવહઞ્ચેતં રતનત્તયગુણાનુસ્સરણજનિતં પણામપૂજાવિધાનં. યથાહ ‘‘એવં બુદ્ધં સરન્તાન’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૧.૨૪૯). અપિચાચરિયો સત્થુપૂજાવિધાનેન અસત્થરિ સત્થાભિનિવેસસ્સ લોકસ્સ યથાભૂતં સત્થરિ એવ સમ્માસમ્બુદ્ધે સત્થુસમ્ભાવનં ઉપ્પાદેતિ, અસત્થરિ સત્થુસમ્ભાવનં પરિચ્ચજાપેતિ, ‘‘તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં અત્તનો દહતી’’તિ વુત્તદોસં પરિહરતિ. અન્તરાયબહુલત્તા ખન્ધસન્તતિયા વિપ્પકતાય વિનયસંવણ્ણનાય અત્તનો આયુવણ્ણસુખબલાનં પરિક્ખયસમ્ભવાસઙ્કાય ‘‘અભિવાદનસીલિસ્સ…પે… આયુ વણ્ણો સુખં બલ’’ન્તિ (ધ. પ. ૧૦૯) વુત્તાનિસંસે યાવ સંવણ્ણનાપરિયોસાના પત્થેતિ. અપિ ચેત્થ બુદ્ધસ્સ ભગવતો પણામપૂજાવિધાનં સમ્માસમ્બુદ્ધભાવાધિગમત્થં બુદ્ધયાનં પટિપજ્જન્તાનં ઉસ્સાહં જનેતિ. લોકિયલોકુત્તરભેદસ્સ, લોકુત્તરસ્સેવ વા સદ્ધમ્મસ્સ પૂજાવિધાનં પચ્ચેકબુદ્ધભાવાધિગમત્થં પચ્ચેકબુદ્ધયાનં પટિપજ્જન્તાનં ઉસ્સાહં જનેતિ. સદ્ધમ્મપટિવેધમત્તાભિલાસિનો હિ તે. પરમત્થસઙ્ઘપૂજાવિધાનં પરમત્થસઙ્ઘભાવાધિગમત્થં સાવકયાનં પટિપજ્જન્તાનં ઉસ્સાહં જનેતિ, મઙ્ગલાદીનિ વા સાત્થાનિ અનન્તરાયાનિ ચિરટ્ઠિતિકાનિ બહુમતાનિ ચ ભવન્તીતિ એવંલદ્ધિકાનં ચિત્તપરિતોસનત્થં ‘‘પૂજા ચ પૂજનેય્યાન’’ન્તિ ભગવતા પસત્થમઙ્ગલં કરોતિ. વુચ્ચતે ચ –

‘‘મઙ્ગલં ભગવા બુદ્ધો, ધમ્મો સઙ્ઘો ચ મઙ્ગલં;

મઙ્ગલાદીનિ સાત્થાનિ, સીઘં સિજ્ઝન્તિ સબ્બસો.

‘‘સત્થુ પૂજાવિધાનેન, એવમાદી બહૂ ગુણે;

લભતીતિ વિજાનન્તો, સત્થુપૂજાપરો સિયા’’તિ.

એત્થ ચ સત્થુપધાનત્તા ધમ્મસઙ્ઘાનં પૂજાવિધાનં સત્થુપૂજાવિધાનમિચ્ચેવ દટ્ઠબ્બં સાસનતો લોકતો ચ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘સત્થા’’તિ ધમ્મો સુગતેન વુત્તો;

નિબ્બાનકાલે યમતો સ સત્થા;

સુવત્થિગાથાસુ ‘‘તથાગતો’’તિ;

સઙ્ઘો ચ વુત્તો યમતો સ સત્થા.

કિઞ્ચ ભિય્યો –

ધમ્મકાયો યતો સત્થા, ધમ્મો સત્થા તતો મતો;

ધમ્મટ્ઠિતો સો સઙ્ઘો ચ, સત્થુસઙ્ખ્યં નિગચ્છતિ.

સન્તિ હિ લોકે વત્તારો કોસગતં અસિં ગહેત્વા ઠિતં પુરિસં વિસું અપરામસિત્વા ‘‘અસિં ગહેત્વા ઠિતો એસો’’તિ. તેનેવાહ ચારિયમાત્રચ્ચેવા –

‘‘નમત્થુ બુદ્ધરત્નાય, ધમ્મરત્નાય તે નમો;

નમત્થુ સઙ્ઘરત્નાય, તિરત્નસમવાનયી’’તિ.

અપિચ સબ્બધમ્મેસુ અપ્પટિહતઞાણનિમિત્તાનુત્તરવિમોક્ખપાતુભાવાભિસઙ્ખાતં ખન્ધસન્તાનમુપાદાય ‘‘બુદ્ધો’’તિ યદિ પઞ્ઞાપિયતિ, ધમ્મો પણામારહોતિ કા એવ કથા, સઙ્ઘો ચ ‘‘સઙ્ઘે ગોતમિ દેહિ, સઙ્ઘે તે દિન્ને અહઞ્ચેવ પૂજિતો ભવિસ્સામિ સઙ્ઘો ચા’’તિ વુત્તત્તા ભાજનન્તિ દીપેતિ. અથ વા ‘‘બુદ્ધસુબોધિતો ધમ્મો આચરિયપરમ્પરાય સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તતેલમિવ અપરિહાપેત્વા યાવજ્જતના આભતત્તા એવ માદિસાનમ્પિ સોતદ્વારમનુપ્પત્તો’’તિ સઙ્ઘસ્સ આચરિયો અતીવ આદરેન પણામં કરોતિ ‘‘સિરસા નમામી’’તિ.

એવં અનેકવિધં પણામપ્પયોજનં વદન્તિ, આચરિયેન પન અધિપ્પેતપ્પયોજનં અત્તના એવ વુત્તં ‘‘ઇચ્ચેવમચ્ચન્તનમસ્સનેય્ય’’ન્તિઆદિના ચતુત્થગાથાય. ઇચ્ચેવન્તિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો રતનત્તયપૂજાવિધાનપરિસમત્તત્થો. યદિ એવં યથાવિહિતમત્તમેવ પૂજાવિધાનં અરહતિ રતનત્તયં, ન તતો ઉદ્ધન્તિ આપજ્જતીતિ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગનિવારણત્થં ‘‘એવમચ્ચન્તનમસ્સનેય્ય’’ન્તિ આહ. તત્થ એવન્તિ ઇમિના યથાવુત્તવિધિં દસ્સેતિ. યથાવુત્તેન વિધિના, અઞ્ઞેન વા તાદિસેન અચ્ચન્તમેવ મુહુત્તમપિ અટ્ઠત્વા અભિક્ખણં નિરન્તરં નિયમેન નમસ્સનારહં નમસ્સમાનસ્સ હિતમહપ્ફલકરણતોતિ અત્થો. એવંવિધં દુલ્લભટ્ઠેન મહપ્ફલટ્ઠેન ચ સિદ્ધં રતનભાવં રતનત્તયં નમસ્સમાનો યં પુઞ્ઞાભિસન્દં અલત્થં અલભિં. અકુસલમલં તદઙ્ગાદિપ્પહાનેન પુનાતીતિ પુઞ્ઞં. કિલેસદરથપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિયા સીતલત્તા ચિત્તં અભિસન્દેતીતિ અભિસન્દો. પુઞ્ઞઞ્ચ તં અભિસન્દો ચાતિ પુઞ્ઞાભિસન્દો, તં પુઞ્ઞાભિસન્દં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘પુઞ્ઞમહત્તં’’ન્તિ ભણન્તિ, ‘‘વિપુલ’’ન્તિ વચનતો સો અત્થો ન યુજ્જતીતિ આચરિયો. અથ વા પુઞ્ઞાનં અભિસન્દો પુઞ્ઞાભિસન્દો, તં પુઞ્ઞાભિસન્દં. સન્દ સવનેતિ ધાતુ. તસ્મા પુઞ્ઞસોતં પુઞ્ઞુસ્સયન્તિ અત્થો યુજ્જતિ, તં પન વિપુલં, ન પરિત્તન્તિ દસ્સિતં વિપુલ-સદ્દેન.

પઞ્ચમગાથા યસ્મિં વિનયપિટકે પાળિતો ચ અત્થતો ચ અનૂનં લજ્જીપુગ્ગલેસુ પવત્તનટ્ઠેન ઠિતે સકલં તિવિધમ્પિ સાસનં તેસ્વેવ પુગ્ગલેસુ પતિટ્ઠિતં હોતિ. કસ્સ સાસનન્તિ ચે? અટ્ઠિતસ્સ ભગવતો. ભગવા હિ ઠિતિહેતુભૂતાય ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા અભાવેન અટ્ઠિતોતિ વુચ્ચતિ. ઉચ્છેદદિટ્ઠિકો હિ પરલોકે નિરપેક્ખો કેવલં કામસુખલ્લિકાનુયોગમનુયુઞ્જન્તો તિટ્ઠતિ, ન પરલોકહિતાનિ પુઞ્ઞાનિ કત્તું બ્યાવટો હોતિ, સસ્સતદિટ્ઠિકો તાનિ કત્તું આયૂહતિ. ભગવા પન તથા અતિટ્ઠન્તો અનાયૂહન્તો મજ્ઝિમં પટિપદં પટિપજ્જન્તો સયઞ્ચ ઓઘં તરિ, પરે ચ તારેસિ. યથાહ ‘‘અપ્પતિટ્ઠં ખ્વાહં, આવુસો, અનાયૂહં ઓઘમતરિ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૧). ચતુબ્રહ્મવિહારવસેન સત્તેસુ સુટ્ઠુ સમ્મા ચ ઠિતસ્સાતિ અત્થવસેન વા સુસણ્ઠિતસ્સ. સુસણ્ઠિતત્તા હેસ કેવલં સત્તાનં દુક્ખં અપનેતુકામો હિતં ઉપસંહરિતુકામો સમ્પત્તિયા ચ પમોદિતો અપક્ખપતિતો ચ હુત્વા વિનયં દેસેતિ, તસ્મા ઇમસ્મિં વિનયસંવણ્ણનાધિકારે સારુપ્પાય થુતિયા થોમેન્તો આહ ‘‘સુસણ્ઠિતસ્સા’’તિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘મનાપિયે ચ ખો, ભિક્ખવે, કમ્મવિપાકે પચ્ચુપટ્ઠિતે’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૬) સુત્તસ્સ, ‘‘સુસણ્ઠાના સુરૂપતા’’તિ (ખુ. પા. ૮.૧૧) સુત્તસ્સ ચ વસેન સુસણ્ઠિતસ્સાતિ અત્થો વુત્તો, સો અધિપ્પેતાધિકારાનુરૂપો ન હોતિ. અમિસ્સન્તિ કિં વિનયં અમિસ્સં, ઉદાહુ પુબ્બાચરિયાનુભાવન્તિ? નોભયમ્પિ. અમિસ્સા એવ હિ વિનયટ્ઠકથા. તસ્મા ભાવનપુંસકવસેન અમિસ્સં તં વણ્ણયિસ્સન્તિ સમ્બન્ધો. પુબ્બાચરિયાનુભાવન્તિ અટ્ઠકથા ‘‘યસ્મા પુરે અટ્ઠકથા અકંસૂ’’તિ વચનતો તેસં આનુભાવો નામ હોતિ. કિઞ્ચિ અપુબ્બં દિસ્વા સન્તિ હિ લોકે વત્તારો ‘‘કસ્સેસ આનુભાવો’’તિ. અથ વા ભગવતો અધિપ્પાયં અનુગન્ત્વા તંતંપાઠે અત્થં ભાવયતિ વિભાવયતિ, તસ્સ તસ્સ વા અત્થસ્સ ભાવના વિભાવનાતિ આનુભાવો વુચ્ચતિ અટ્ઠકથા.

પુબ્બાચરિયાનુભાવે સતિ કિં પુન તં વણ્ણયિસ્સન્તિ ઇમિના આરમ્ભેનાતિ તતો વુચ્ચન્તિ છટ્ઠસત્તમટ્ઠમનવમગાથાયો. તત્થ અરિયમગ્ગઞાણમ્બુના નિદ્ધોતમલત્તા વિસુદ્ધવિજ્જેહિ, તેનેવ નિદ્ધોતાસવત્તા વિસુદ્ધપટિસમ્ભિદેહિ, વિસુદ્ધપટિસમ્ભિદત્તા ચ સદ્ધમ્મસંવણ્ણનકોવિદેહીતિ યોજના વેદિતબ્બા. કેચિ ‘‘પુબ્બાચરિયાતિ વુત્તે લોકાચરિયાપિ, સાસને રાહુલાચરિયાદયોપિ સઙ્ગય્હન્તિ, તે અપનેતું કામઞ્ચાતિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. ‘‘તં વણ્ણયિસ્સ’’ન્તિ વુત્તત્તા પુબ્બટ્ઠકથાય ઊનભાવો દસ્સિતોતિ ચે? ન, ચિત્તેહિ નયેહિ સંવણ્ણિતોતિ દસ્સેતું ‘‘કામઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. સદ્ધમ્મં સંવણ્ણેતું કોવિદેહિ, તાય સંવણ્ણનાય વા કોવિદેહિ સદ્ધમ્મસંવણ્ણનકોવિદેહિ.

સલ્લેખિયેતિ કિલેસજાતં બાહુલ્લં વા સલ્લિખતિ તનું કરોતીતિ સલ્લેખો, સલ્લેખસ્સ ભાવો સલ્લેખિયં, તસ્મિં સલ્લેખિયે. નોસુલભૂપમેહીતિ અસુલભૂપમેહિ. મહાવિહારસ્સાતિ મહાવિહારવંસસ્સ. પઞ્ઞાય અચ્ચુગ્ગતટ્ઠેન ધજો ઉપમા એતેસન્તિ ધજૂપમા, તેહિ ધજૂપમેહિ. સમ્બુદ્ધવરં અનુઅયેહિ અનુગતેહિ સમ્બુદ્ધવરન્વયેહિ, બુદ્ધાધિપ્પાયાનુગેહીતિ અધિપ્પાયો. ઇધ વર-સદ્દો ‘‘સામં સચ્ચાનિ બુદ્ધત્તા સમ્બુદ્ધો’’તિ વચનતો પચ્ચેકબુદ્ધાપિ સઙ્ગય્હન્તિ. તસ્મા તે અપનેતું વુત્તો.

અટ્ઠકથાય ઊનભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો કરણવિસેસં તસ્સ પયોજનઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘સંવણ્ણના’’તિઆદિમાહ. ન કિઞ્ચિ અત્થં અભિસમ્ભુણાતીતિ કિઞ્ચિ પયોજનં ફલં હિતં ન સાધેતીતિ અત્થો ‘‘ન તં તસ્સ ભિક્ખુનો કિઞ્ચિ અત્થં અનુભોતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૫૩૮) વિય. અજ્ઝેસનં બુદ્ધસિરિવ્હયસ્સાતિ ઇમિના યસ્મા સહમ્પતિબ્રહ્મુના અજ્ઝિટ્ઠેન ધમ્મો દેસિતો ભગવતા, સારિપુત્તસ્સ અજ્ઝેસનં નિસ્સાય વિનયો પઞ્ઞત્તો, તસ્મા અયમ્પિ આચરિયો તં આચરિયવત્તં પૂજેન્તો ઇમં સંવણ્ણનં બુદ્ધસિરિત્થેરસ્સ યાચનં નિસ્સાય અકાસીતિ દસ્સેતિ. સમનુસ્સરન્તોતિ તસ્સાભાવં દીપેતિ આદરઞ્ચ.

તતો પરં દ્વે ગાથાયો કત્તબ્બવિધિદસ્સનત્થં વુત્તા. તેન તાસુ અટ્ઠકથાસુ વુત્તવિનિચ્છયપચ્ચયવિમતિં વિનોદેતિ, એકટ્ઠકથાય કુસલસ્સ વા ‘‘અયં નયો અટ્ઠકથાયં નત્થી’’તિ પટિક્ખેપં નિવારેતિ, અયુત્તત્થપરિચ્ચાગેન તત્થ અભિનિવિટ્ઠાનં અભિનિવેસં પરિચ્ચજાપેતિ, થેરવાદદસ્સનેન વિનયવિનિચ્છયં પતિ વિનયધરાનં કારણોપપત્તિતો ઉહાપોહક્કમં દસ્સેતિ, અયુત્તત્થેરવાદપટિક્ખેપેન પુગ્ગલપ્પમાણતં પટિક્ખિપતીતિ ઇમે ચાનિસંસા કત્તબ્બવિધિદસ્સનેન દસ્સિતા હોન્તિ. સંવણ્ણનં તઞ્ચ સમારભન્તો તસ્સા સંવણ્ણનાય મહાઅટ્ઠકથં સરીરં કત્વા સમારભિસ્સં, મહાપચ્ચરિયમ્પિ યો વુત્તો વિનિચ્છયો, તથેવ કુરુન્દીનામાદીસુ લોકે વિસ્સુતાસુ અટ્ઠકથાસુ ચ યો વુત્તો વિનિચ્છયો, તતોપિ વિનિચ્છયતો મહાઅટ્ઠકથાનયેન, વિનયયુત્તિયા વા યુત્તમત્થં તસ્સ સરીરસ્સ અલઙ્કારં વિય ગણ્હન્તો સમારભિસ્સં. કિં સંવણ્ણનમેવ, ન અઞ્ઞન્તિ દસ્સનત્થં પુન સંવણ્ણનાગ્ગહણં. અથ વા અન્તોગધત્થેરવાદં સંવણ્ણનં કત્વા સમારભિસ્સન્તિ યોજના વેદિતબ્બા. થેરવાદા હિ બહિઅટ્ઠકથાય વિચરન્તિ. એત્થ આદિ-સદ્દેન ચૂળપચ્ચરિઅન્ધકઅરિયટ્ઠકથાપન્નવારાદયોપિ સઙ્ગહિતા. તત્થ પચ્ચરી નામ સીહળભાસાય ઉળુમ્પં કિર, તસ્મિં નિસીદિત્વા કતત્તા તમેવ નામં જાતં. કુરુન્દીવલ્લિવિહારો નામ અત્થિ, તત્થ કતત્તા કુરુન્દી નામ જાતા.

સમ્મ સમારભિસ્સન્તિ કત્તબ્બવિધાનં સજ્જેત્વા અહં ઠિતો, તસ્મા તં મે નિસામેન્તૂતિ ગાથાય તં સંવણ્ણનં મે મમ, મયા વા વુચ્ચમાનન્તિ પાઠસેસો. નિસામેન્તુ પસ્સન્તુ પઞ્ઞાચક્ખુના સુણન્તુ વા સદ્ધાવીરિયપીતિપામોજ્જાભિસઙ્ખારેન સઙ્ખરિત્વા પૂજયન્તા સક્કચ્ચં ધમ્મં. કસ્સ ધમ્મં? ધમ્મપ્પદીપસ્સ તથાગતસ્સ. કિં દસ્સેતિ? પદીપટ્ઠાનિયો હિ ધમ્મો હિતાહિતપ્પકાસનતો, પદીપધરટ્ઠાનિયો ધમ્મધરો તથાગતો, તસ્મા પરિનિબ્બુતેપિ તસ્મિં તથાગતે તત્થ સોકં અકત્વા સક્કચ્ચ ધમ્મં પટિમાનયન્તા નિસામેન્તૂતિ દસ્સેતિ. અથ વા ‘‘ધમ્મકાયા તથાગતા’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૧૮) વચનતો ધમ્મો ચ સો પદીપો ચાતિ ધમ્મપ્પદીપો, ભગવા.

યો ધમ્મવિનયો યથા બુદ્ધેન વુત્તો, સો તથેવ બુદ્ધપુત્તેહિ સાવકેહિ ઞાતો અવબુદ્ધો, યેહિ તેસં બુદ્ધપુત્તાનં મતિં અધિપ્પાયં અચ્ચજન્તા નિરવસેસં ગણ્હન્તા. પુરેતિ પુરા, પોરાણત્થેરા વા. અટ્ઠકથાતિ અટ્ઠકથાયો, ઉપયોગબહુવચનં.

યં અત્થજાતં અટ્ઠકથાસુ વુત્તં, તં સબ્બમ્પિ પમાદલેખકાનં પમાદલેખમત્તં વજ્જયિત્વા. કિં સબ્બેસમ્પિ પમાણં? ન, કિન્તુ સિક્ખાસુ સગારવાનં ઇધ વિનયમ્હિ પણ્ડિતાનં, મહાઅટ્ઠકથાયં પન સચ્ચેપિ અલિકેપિ દુક્કટમેવ વુત્તં, તં પમાદલેખન્તિ વેદિતબ્બં. પમાદલેખં વજ્જયિત્વા પમાણં હેસ્સતીતિ સમ્બન્ધો.

તતો ચાતિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તઅત્થજાતતો તન્તિક્કમં પાળિક્કમં. સુત્તન્તા સુત્તાવયવા. અન્તોતિ હિદં અબ્ભન્તરાવયવસમ્ભાવનાદીસુ દિસ્સતિ. સુત્તન્તેસુ ભવા સુત્તન્તિકા, તેસં સુત્તન્તિકાનં, સુત્તન્તગન્થેસુ આગતવચનાનન્તિ અત્થો. અથ વા અમીયતીતિ અન્તો, સાધીયતીતિ અધિપ્પાયો. કેન સાધીયતિ? સુત્તેન, સુત્તસ્સ અન્તો સુત્તન્તો, કો સો? સો સો અત્થવિકપ્પો, તસ્મિં સુત્તન્તે નિયુત્તાનિ વચનાનિ સુત્તન્તિકાનિ. તેસં સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં. તસ્સ તસ્સ આગમસુત્તસ્સ અભિધમ્મવિનયસુત્તસ્સ ચાનુરૂપં પરિદીપયન્તી, અયં તાવેત્થ સમાસતો અત્થવિભાવના – ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદીનં (સં. નિ. ૨.૪૧; ૫.૪૭૯; અ. નિ. ૬.૧૦; પારા. ૧) સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં આગમસુત્તન્તાનુરૂપં. ‘‘વિવાદાધિકરણં સિયા કુસલં સિયા અકુસલં સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૨૦) એવમાદીનં અભિધમ્મસુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં અભિધમ્મસુત્તન્તાનુરૂપન્તિ એવમાદિ. હેસ્સતીતિ ભવિસ્સતિ, કરીયિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. વણ્ણનાપીતિ એત્થ અપિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, સો તસ્માતિ પદેન યોજેતબ્બો. કથં? પણ્ડિતાનં પમાણત્તાપિ વિત્થારમગ્ગસ્સ સમાસિતત્તાપિ વિનિચ્છયસ્સ અસેસિતત્તાપિ તન્તિક્કમસ્સ અવોક્કમિતત્તાપિ સુત્તન્તિકવચનાનં સુત્તન્તટ્ઠકથાનુરૂપં દીપનતોપિ તસ્માપિ સક્કચ્ચં અનુસિક્ખિતબ્બાતિ. એત્થ ‘‘તન્તિક્કમં અવોક્કમિત્વા’’તિ વચનેન સિદ્ધેપિ ‘‘અટ્ઠકથાચરિયા વેરઞ્જકણ્ડાદીસુ ‘સુત્તન્તિકાનં ભારો’તિ ગતા, મયં પન વત્વાવ ગમિસ્સામા’’તિ દસ્સેતું ‘‘સુત્તન્તિકાન’’ન્તિ વુત્તં કિર.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

બાહિરનિદાનકથાવણ્ણના

તદઙ્ગવિનયાદિભેદેન વિનયસ્સબહુત્તા વિનયો તાવ વવત્થપેતબ્બો. ‘‘બુદ્ધેન ધમ્મો વિનયો ચ વુત્તો’’તિ પુબ્બે વુત્તત્તા ઇદાનિ ‘‘વુત્તં યેના’’તિ ન વત્તબ્બન્તિ ચે? તસ્સ એવમાદિવચનં સન્ધાય વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ધારિતં યેન ચાભતં. યત્થપ્પતિટ્ઠિતઞ્ચેતન્તિ વચનં સકલમ્પિ વિનયપિટકં સન્ધાય વુત્તં. અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતીતિ આહચ્ચ ભાસિતં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. ન હિ ભગવતો અતીતાદીસુ અપ્પચ્ચક્ખં કિઞ્ચિ અત્થિ. યદિ અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતિ, પદસોધમ્માપત્તિં ન જનેય્યાતિ ચે? ન, સાવકભાસિતસ્સપિ પદસોધમ્માપત્તિજનનતો. નિયમાભાવા અતિપ્પસઙ્ગોતિ ચે? ન, પદસોધમ્મસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં ‘‘સઙ્ગીતિત્તયં આરુળ્હો’’તિ વિસેસિતત્તા. તથા અટ્ઠકથાયમ્પિ સઙ્ગીતિં આરુળ્હત્તા ‘‘ખન્ધાનઞ્ચ પટિપાટિ…પે… સંસારોતિ પવુચ્ચતી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા; વિભ. અટ્ઠ. ૨૨૬ સઙ્ખારપદનિદ્દેસ) એવમાદિવચનં, યઞ્ચ સઙ્ગીતિઆરુળ્હક્કમાનુગતં, તં પદસોધમ્માપત્તિં જનેતીતિ આયસ્મા ઉપતિસ્સો.

પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના

પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો અતિરેકત્થો, તેન અઞ્ઞાપિ અત્થીતિ દીપેતિ. તમ્પિ સાલવનં ઉપગન્ત્વા મિત્તસુહજ્જે અપલોકેત્વા નિવત્તનતો ઉપવત્તનન્તિ પાકટં જાતં કિર. યમકસાલાનન્તિ એકા કિર સાલપન્તિ સીસભાગે, એકા પાદભાગે. તત્રાપિ એકો તરુણસાલો સીસભાગસ્સ આસન્ને હોતિ, એકો પાદભાગસ્સ, મૂલખન્ધવિટપપત્તેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસિબ્બિત્વા ઠિતસાલાનન્તિપિ વુત્તં. અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયાતિ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં ‘‘કતકિચ્ચો પીતિજ હાસ ચેતો અવેરમુખેનાભતકુણ્ડલેના’’તિઆદીસુ વિય. પરિનિબ્બાને પરિનિબ્બાનહેતુ, તસ્મિં ઠાને વા મા સોચિત્થ ચિત્તેન, મા પરિદેવિત્થ વાચાય ‘‘પરિદેવનં વિલાપ’’ન્તિ વચનતો. મહાસમણેનાતિ નિસ્સક્કત્થે કરણવચનં. સૂરિયં’સૂભિ પટુકરા’ભા’રિણસ્સ તાણા ઇત્યત્રેવ. યઞ્ચ ભગવતો અનુગ્ગહં, તસ્સ અનુગ્ગહસ્સાતિ આચરિયા. એકચ્ચે પન ‘‘યં યસ્મા અહં અનુગ્ગહિતો’’તિ વદન્તિ. નિબ્બસનાનીતિ નિટ્ઠિતવસનકિચ્ચાનિ, મયા પરિભુઞ્જિત્વા અપનીતાનિ. યદિ સુયુત્તાનિ ધારેસ્સસીતિ પુચ્છતિ, કવચસદિસાનિ સાણાનિ. ઇસ્સરિયસદિસા નવ અનુપુબ્બવિહારાદયો. અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિરોધસમાપત્તિ ચ પટિલાભક્કમેન ‘‘અનુપુબ્બવિહારા’’તિ વુત્તા.

અનાગતે સન્નિકટ્ઠે, તથાતીતે ચિરન્તને;

કાલદ્વયેપિ કવીહિ, પુરાસદ્દો પયુજ્જતે.

સત્થુસાસનમેવ પરિયત્તિ સત્થુસાસનપરિયત્તિ, સા સુત્તગેય્યાદિવસેન નવઙ્ગા. તિપિટકમેવ સબ્બપરિયત્તિપ્પભેદં ધારેન્તીતિ તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરા. ‘‘વિના ન સક્કા’’તિ ન વત્તબ્બં ‘‘તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરે’’તિ વુત્તત્તા, એવં સન્તેપિ અત્થિ વિસેસો તેહિ સમ્મુખાપિ અસમ્મુખાપિ સુતં, થેરેન પન અસમ્મુખાપટિગ્ગહિતં નામ નત્થીતિ. ન વાયન્તિ એત્થ વાતિ વિભાસા, અઞ્ઞાસિપિ ન અઞ્ઞાસિપીતિ અત્થો. તત્ર ઉચ્ચિનને. બહુસદ્દો વિપુલ્લત્થો ‘‘અનન્તપારં બહુ વેદિતબ્બમિત્ય’’ત્રેવ. પુબ્બે ‘‘તિપિટકસબ્બપઅયત્તિપ્પભેદધરે’’તિ વુત્તત્તા ‘‘બહુ ચાનેન…પે… પરિયત્તો’’તિ ન યુજ્જતીતિ ચે? ન, તિપિટકસ્સ અનન્તત્તા, તસ્મા અમ્હે ઉપાદાય તેન બહુ પરિયત્તોતિ અધિપ્પાયો. ઇતરથા આનન્દત્થેરો તેહિ અપ્પસ્સુતોતિ આપજ્જતિ, ‘‘અસમ્મુખા પટિગ્ગહિતં નામ નત્થી’’તિ વચનવિરોધો ચ. અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તોતિ એત્થ એકો દિવસો નટ્ઠો, સો પાટિપદદિવસો, કોલાહલદિવસો નામ સો, તસ્મા ઇધ ન ગહિતો. સંવેગવત્થું કિત્તેત્વા કીળનતો સાધુકીળનં નામ. સ્વેપીતિ અપિ-સદ્દો અપેક્ખામન્તાનુઞ્ઞાય. સુભસુત્તં ‘‘અચિરપરિનિબ્બુતે ભગવતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૪૪) વુત્તત્તા ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ અન્તોગધં ન હોતીતિ ચે? ન, ભગવતો કાલે લદ્ધનયત્તા કથાવત્થુ વિય. છડ્ડિતા પતિતા ઉક્લાપા છડ્ડિતપતિતઉક્લાપા. આણા એવ અપ્પટિહતટ્ઠેન ચક્કન્તિ આણાચક્કં. એકતો એત્થ નિપતન્તીતિ એકનિપાતનં. આકાસેન આગન્ત્વા નિસીદીતિ એકેતિ એતં દુતિયવારે ગમનં સન્ધાયાતિ આયસ્મા ઉપતિસ્સો. પઠમં વા આકાસેન ગન્ત્વા પરિસં પત્વા ભિક્ખુપન્તિં અપીળેન્તો પથવિયં નિમુજ્જિત્વા આસને એવ અત્તાનં દસ્સેસિ. ઉભયથા ચ આપાથં ગતો, તેન ઉભયમ્પિ યુજ્જતિ, અઞ્ઞથા દ્વીસુ એકં અભૂતં આપજ્જતિ.

અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં ઉપાલિં પુચ્છિ…પે… આયસ્મા ઉપાલિત્થેરો વિસ્સજ્જેસીતિ ઇદં પુબ્બે ‘‘પઠમં આવુસો ઉપાલી’’તિઆદિના (ચૂળવ. ૪૩૯) વુત્તપુચ્છાવિસ્સજ્જનં સઙ્ખિપિત્વા સઙ્ગીતિકારકેહિ દસ્સિતવચનન્તિ ગણ્ઠિપદે લિખિતં. તથા હોતુ, કિમત્થં પનેત્થ ‘‘નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છિ, વત્થુમ્પિ પુચ્છી’’તિ એવં પુબ્બે દસ્સિતાનુક્કમેન અવત્વા ‘‘વત્થુમ્પિ પુચ્છિ, નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છી’’તિ એવં અનુક્કમો કતોતિ? ‘‘વત્થુમૂલકત્તા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા ઉપ્પટિપાટિયા વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ એકે. એત્થ પન વિચારણા વેરઞ્જકણ્ડે સમ્પત્તે કરીયતિ. રાજાગારકેતિ એવંનામકે ઉય્યાને. અભિરમનારહં કિર રાજાગારમ્પિ. તત્થ, યસ્સ વસેનેતં એવં નામં લભતિ. અથ ખો ‘‘આયસ્મા મહાકસ્સપો’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તમેવ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેતિ સઙ્ગીતિકારકો વસીગણો. યદિ એવં યથા નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છીતિ એત્થ પુચ્છાક્કમો દસ્સિતો, તથા આનન્દત્થેરસ્સ વિસ્સજ્જનક્કમોપિ કિમત્થં ન દસ્સિતોતિ ચે? ઇમિનાનુક્કમેન સઙ્ગહં પઞ્ચપિ નિકાયા અનારુળ્હાતિ દસ્સનત્થં. કથં પન આરુળ્હાતિ? આયસ્મા મહાકસ્સપો પઞ્ચપિ નિકાયે અનુક્કમેનેવ પુચ્છિ, આનન્દત્થેરો પન અનુક્કમેનેવ પુચ્છિતમ્પિ અપુચ્છિતમ્પિ તસ્સ તસ્સ સુત્તસ્સ સભાવં અન્તરા ઉપ્પન્નં વત્થું ઉદ્દેસનિદ્દેસક્કમં માતિકાવિભઙ્ગક્કમન્તિ એવમાદિસબ્બં અનુરૂપવચનં પક્ખિપિત્વા વિસ્સજ્જેસિ, તેનેવાહ ‘‘એતેનેવ ઉપાયેન પઞ્ચપિ નિકાયે પુચ્છી’’તિ. અથ વા ‘‘અમ્બલટ્ઠિકાયં રાજાગારકે’’તિ વત્તબ્બે ‘‘રાજાગારકે અમ્બલટ્ઠિકાય’’ન્તિ ઉપ્પટિપાટિવચનેનપિ ઇમમત્થં દીપેતિ. ‘‘અમ્બલટ્ઠિકાયં વિહરતિ રાજાગારકે’’તિ હિ વુત્તં.

ગહકારન્તિ ઇમસ્સ અત્તભાવગેહસ્સ કારકં તણ્હાવડ્ઢકિં ગવેસન્તો યેન ઞાણેન સક્કા સો દટ્ઠું, તસ્સત્થાય દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારો એત્તકં કાલં અનેકજાતિસંસારં તં ઞાણં અવિન્દન્તો વિચરિન્તિ અત્થો. દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનન્તિ ઇદં ગહકારકગવેસનસ્સ કારણવચનં. સબ્બા તે ફાસુકાતિ તવ સબ્બા અનવસેસકિલેસફાસુકા મયા ભગ્ગા. ગહકૂટં નામ અવિજ્જા. સોમનસ્સસહગતં ઞાણં સોમનસ્સમયં. ન હિ સોમનસ્સમયં ઞાણં ખન્ધસભાવભેદતો. દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજનાતિ યેભુય્યતાય વુત્તં, તં પન તત્થ તત્થ પકાસયિસ્સામ. અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે ચ વિનયે ચાતિ એત્થ પાણાતિપાતો અકુસલન્તિ એવમાદીસુ મરણાધિપ્પાયસ્સ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકપ્પયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના અકુસલં, ન પાણસઙ્ખાતજીવિતિન્દ્રિયસ્સ ઉપચ્છેદકસઙ્ખાતો અતિપાતો. તથા અદિન્નસ્સ પરસન્તકસ્સ આદાનસઙ્ખાતા વિઞ્ઞત્તિ અબ્યાકતો ધમ્મો, તબ્બિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા થેય્યચેતના અકુસલો ધમ્મોતિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૨૭) એવમાદિના અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે પટિબલો વિનેતું. જાતરૂપરજતં પરસન્તકં થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તસ્સ યથાવત્થું પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટેસુ અઞ્ઞતરં, ભણ્ડાગારિકસીસેન દિય્યમાનં ગણ્હન્તસ્સ પાચિત્તિયં, અત્તત્થાય ગણ્હન્તસ્સ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, કેવલં લોલતાય ગણ્હન્તસ્સ અનામાસદુક્કટં, રૂપિયછડ્ડકસમ્મતસ્સ અનાપત્તીતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે વિનયેપિ પટિબલો વિનેતુન્તિ અત્થો. ભાવેતીતિ વડ્ઢેતિ, એતેન ફલવસેન જવનવસેન ચ ચિત્તસ્સ વુદ્ધિં દસ્સેતિ. ‘‘અવિસિટ્ઠ’’ન્તિ પાઠો, સાધારણન્તિ અત્થો.

દેસેન્તસ્સ વસેનેત્થ, દેસના પિટકત્તયં;

સાસિતબ્બવસેનેતં, સાસનન્તિપિ વુચ્ચતિ.

કથેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ, વસેનાપિ કથાતિ ચ;

દેસના સાસના કથા, ભેદમ્પેવં પકાસયે.

સાસનસ્સ નપુંસકત્તા ‘‘યથા…પે… ધમ્મસાસનાની’’તિ વુત્તં. દુચ્ચરિતસંકિલેસં નામ અત્થતો ચેતના, તથાકારપ્પવત્તચિત્તુપ્પાદો વા. અનિચ્ચાદિલક્ખણં પટિવિજ્ઝિત્વા પવત્તત્તા વિપસ્સનાચિત્તાનિ વિસયતો લોકિયા’ભિસમયો અસમ્મોહતો લોકુત્તરો, લોકુત્તરો એવ વા અભિસમયો વિસયતો નિબ્બાનસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ, ઇતરસ્સ મગ્ગાદિકસ્સ અસમ્મોહતોતિપિ એકે. એત્થ ‘‘પટિવેધો’’તિ વુત્તં ઞાણં, તં કથં ગમ્ભીરન્તિ ચે? ગમ્ભીરસ્સ ઉદકસ્સ પમાણગ્ગહણકાલે દીઘેન પમાણેન ભવિતબ્બં, એવં અલબ્ભનેય્યભાવદસ્સનત્થં ઇદાનીતિ વુત્તન્તિ એકે. યસ્સ ચત્થાય મગ્ગફલત્થાય. તઞ્ચ અત્થં નાનુભોન્તિ નાધિગચ્છન્તિ કઞ્ચિ અત્તના અધિપ્પેતં, ઇતિવાદપમોક્ખઞ્ચ. કસ્મા? અત્થસ્સ અનુપપરિક્ખિત્વા ગહિતત્તા. અધિગતફલત્તા પટિવિદ્ધાકુપ્પો. પુન ખીણાસવગ્ગહણેન અરહન્તમેવ દસ્સેતિ, ન સેક્ખં. સો હિ યથા ભણ્ડાગારિકો રઞ્ઞો કટકમકુટાદિં ગોપેત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે ઉપનેતિ, એવં સહેતુકાનં સત્તાનં મગ્ગફલત્થાય ધમ્મં દેસેસિ. તાસંયેવ તત્થ વિનયપિટકે પભેદતો વુત્તત્તા, વાયમિત્વા તા એવ પાપુણાતીતિ આચરિયા. કિમત્થં તિસ્સોવ વિજ્જા તત્થ વિભત્તાતિ? સીલસમ્પત્તિયા એતપરમુપનિસ્સયભાવતો. ‘‘અપરેહિપિ સત્તહઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ વિનયધરો હોતિ. આપત્તિં જાનાતિ, અનાપત્તિં, લહુકં આપત્તિં, ગરુકં આપત્તિં, અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ…પે… દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સતિ…પે… આસવાનઞ્ચ ખયા…પે… ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (પરિ. ૩૨૭) સુત્તમેત્થ સાધકં. વિનયં પરિયાપુણિત્વા સીલસમ્પત્તિં નિસ્સાય આસવક્ખયઞાણેન સહેવ વિય દિબ્બચક્ખુપુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાનિ પટિલભતિ. વિસું એતેસં પરિકમ્મકિચ્ચં નત્થીતિ દસ્સનત્થં તાસંયેવાતિ વુત્તન્તિ ચ વદન્તિ એકે. અભિધમ્મે પન તિસ્સોવિજ્જા છ અભિઞ્ઞા ચતસ્સો ચ પટિસમ્ભિદા અઞ્ઞે ચ સમ્મપ્પધાનાદયો ગુણવિસેસા વિભત્તા. કિઞ્ચાપિ વિભત્તા, તથાપિ વિસેસતો પઞ્ઞાજાતિકત્તા ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા પાપુણાતીતિ દસ્સનત્થં તાસં તત્થેવાતિ અવધારણવિપલ્લાસો કતો. અત્તના દુગ્ગહિતેન ધમ્મેનાતિ પાઠસેસો. કત્તરિ ચેતં કરણવચનં, હેતુત્થે ચ, અત્તના દુગ્ગહિતહેતૂતિ અધિપ્પાયો. કસ્મા પનાતિ ‘‘અનુલોમિકો’’તિ વુત્તત્થં દીપેતિ.

પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણનાનયો.

દુતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના

પન્નભારાતિ પતિતક્ખન્ધભારા. ‘‘ભારા હવે પઞ્ચક્ખન્ધા’’તિ (સં. નિ. ૩.૨૨) હિ વુત્તં. ‘‘સમ્મુખા ભવિસ્સામ ન ભવિસ્સામા’’તિ વત્તારો. તેસુ દહરા કિર. જમ્મિન્તિ લામકં.

દુતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણનાનયો.

તતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના

બ્રહ્મલોકા ચવિત્વાતિ એત્થ ચત્તારો મગ્ગા પઞ્ચાનન્તરિયાનિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠીતિ ઇમેયેવ નિયતા, ન મહગ્ગતા, તસ્મા પણિધિવસેન હેટ્ઠુપપત્તિપિ હોતિ. અતિચ્છથાતિ અતિચ્ચ ઇચ્છથ, ગન્ત્વા ભિક્ખં પરિયેસથાતિ અધિપ્પાયો. કેટુભં નામ કબ્યકરણવિધિયુત્તં સત્થં. કિરિયાકપ્પં ઇત્યેકે, કત્તાખ્યાદિલક્ખણયુત્તસત્થં. અસન્ધિમિત્તાતિ તસ્સા નામં. તસ્સા કિર સરીરે સન્ધયો ન પઞ્ઞાયન્તિ, મધુસિત્થકેન કતં વિય સરીરં હોતિ. તસ્મા ‘‘એવંનામિકા જાતા’’તિપિ વદન્તિ. માગધકેન પત્થેન ચત્તારો પત્થા આળ્હકં, ચત્તારિ આળ્હકાનિ દોણં, ચતુદોણા માનિકા, ચતુમાનિકા ખારિકા, વીસતિખારિકો વાહોતિ. કેથુમાલાતિ ‘‘સીસતો ઉટ્ઠહિત્વા ઠિતો ઓભાસપુઞ્જો’’તિ વદન્તિ. રાજિદ્ધિઅધિકારપ્પસઙ્ગેનેતં વત્થુ વુત્તં, નાનુક્કમેન. અનુક્કમેન પન બુદ્ધસાસનાવહારં વત્થું દીપેન્તો ‘‘રાજા કિરા’’તિઆદિમાહ. કિલેસદમનેન દન્તં. કાયવાચાહિ ગુત્તં. ‘‘પાચીનમુખો’’તિપિ પાઠો અત્થિ. પુબ્બે જેટ્ઠભાતિકત્તા તેનેવ પરિચયેન પત્તગ્ગહણત્થાય આકારં દસ્સેતિ. અભાસીતિ ‘‘ભાસિસ્સામી’’તિ વિતક્કેસિ. અપરે ‘‘અઞ્ઞાતન્તિ વુત્તેપિ સબ્બં અભણી’’તિ વદન્તિ. અમતન્તિ નિબ્બાનસઙ્ખાતાય નિવત્તિયા સગુણાધિવચનં, તસ્સા અપ્પમાદો પદં મગ્ગો. મચ્ચૂતિ પવત્તિયા સદોસાધિવચનં, તસ્સા પમાદો પદં મગ્ગોતિ એવં ચત્તારિ સચ્ચાનિ સન્દસ્સિતાનિ હોન્તિ. સઙ્ઘસરણગતત્તા સઙ્ઘનિસ્સિતા પબ્બજ્જા, ભણ્ડુકમ્મસ્સ વા તદાયત્તત્તા. નિગ્રોધત્થેરસ્સાનુભાવકિત્તનાધિકારત્તા પુબ્બે વુત્તમ્પિ પચ્છા વત્તબ્બમ્પિ સમ્પિણ્ડેત્વા આહ ‘‘પુન રાજા અસોકારામં નામ મહાવિહારં કારેત્વા સટ્ઠિસહસ્સાનિ…પે… ચતુરાસીતિવિહારસહસ્સાનિ કારાપેસી’’તિ. ‘‘પુથુજ્જનકલ્યાણકસ્સ વા પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો’’તિ વચનતો સેક્ખાવ પરમત્થતો દાયાદા, તથાપિ થેરો મહિન્દકુમારસ્સ પબ્બજ્જત્થં એકેન પરિયાયેન લોકધમ્મસિદ્ધેન એવમાહ ‘‘યો કોચિ મહારાજ…પે… ઓરસં પુત્ત’’ન્તિ. વુત્તઞ્હિ વેદે –

‘‘અઙ્ગા અઙ્ગા સમ્ભવસિ, હદયા અધિજાયસે;

અત્તા વે પુત્તો નામાસિ, સ જીવ સરદોસત’’ન્તિ.

તસ્મા ઇમિના પરિયાયેન ઓરસો પુત્તો માતાપિતૂહિ પબ્બજિતો ચે, અત્થતો તે સયં પબ્બજિતા વિય હોન્તિ. ધમ્મકથિકા કસ્મા નારોચેન્તિ? રાજા ‘‘થેરં ગણ્હિત્વા આગચ્છથા’’તિ અમચ્ચે પેસેસિ, ધમ્મકથિકા થેરસ્સ આગમનકાલે પરિવારત્થાય પેસિતા, તસ્મા. અપિચ તેન વુત્તવિધિનાવ વદન્તિ ચણ્ડત્તા, ચણ્ડભાવો ચસ્સ ‘‘અમ્બં છિન્દિત્વા વેળુયા વતિં કરોહી’’તિ વુત્તઅમચ્ચવત્થુના વિભાવેતબ્બો. કસ્મા પન ધમ્મકથિકા રાજાણાપનં કરોન્તીતિ? ‘‘સાસનં પગ્ગહેતું સમત્થો’’તિ વુત્તત્તા. દીપકતિત્તિરોતિ કૂટતિત્તિરો. અયં પન કૂટતિત્તિરકમ્મે નિયુત્તોપિ સુદ્ધચિત્તો, તસ્મા તાપસં પુચ્છિ. સાણિપાકારન્તિ સાણિપાકારેન. વિભજિત્વા વદતીતિ વિભજ્જવાદી ‘‘અત્થિ ખ્વેસ બ્રાહ્મણ પરિયાયો’’તિઆદિના (પારા. ૫). અપિચ સસ્સતવાદી ચ ભગવા ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અજાતં અભૂતં અસઙ્ખત’’ન્તિઆદિ (ઇતિવુ. ૪૩)-વચનતો. એકચ્ચસસ્સતિકો ચ ‘‘સપ્પચ્ચયા ધમ્મા, અપ્પચ્ચયા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૭) વચનતો. અન્તાનન્તિકો ચ –

‘‘ગમનેન ન પત્તબ્બો, લોકસ્સન્તો કુદાચનં;

ન ચ અપ્પત્વા લોકન્તં, દુક્ખા અત્થિ પમોચનં’’. (સં. નિ. ૧.૧૦૭; અ. નિ. ૪.૪૫);

‘‘અનમતગ્ગોયં, ભિક્ખવે, સંસારો પુબ્બકોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૨૪; ચૂળનિ. કપ્પમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૬૧) વચનતો. અમરાવિક્ખેપિકપક્ખમ્પિ ઈસકં ભજતિ ભગવા ‘‘સસ્સતો લોકોતિ અબ્યાકતમેતં અસસ્સતો લોકોતિ અબ્યાકતમેત’’ન્તિઆદિઅબ્યાકતવત્થુદીપનતો સમ્મુતિસચ્ચદીપનતો ચ. તઞ્હિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધાદિવસેન ન વત્તબ્બં. યથાહ ‘‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ન વત્તબ્બં અજ્ઝત્તારમ્મણન્તિપી’’તિઆદિ (ધ. સ. ૧૪૩૭). તથા અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકપક્ખમ્પિ ભજતિ ‘‘લદ્ધા મુધા નિબ્બુતિં ભુઞ્જમાના’’તિ (ખુ. પા. ૬.૭; સુ. નિ. ૨૩૦) વચનતો. તત્થ હિ મુધાતિ અધિચ્ચસમુપ્પન્નવેવચનં. સઞ્ઞીવાદાદિકો ચ ભગવા સઞ્ઞીભવઅસઞ્ઞીભવનેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીભવવસેન. ઉચ્છેદવાદી ચ ‘‘અહઞ્હિ, બ્રાહ્મણ, ઉચ્છેદં વદામિ રાગસ્સા’’તિ (પારા. ૬) વચનતો. દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદી ચ ‘‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ (મહાવ. ૨૩; દી. નિ. ૨.૨૧૫; સં. નિ. ૩.૩૫) વચનતો, ‘‘નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ (મહાવ. ૧૬) વચનતો, દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિરોધસમાપત્તિદીપનતો ચ. એવં તેન તેન પરિયાયેન તથા તથા વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં વિભજિત્વા વદતીતિ વિભજ્જવાદી ભગવાતિ.

તતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણનાનયો.

પુપ્ફનામો સુમનત્થેરો. મહાપદુમત્થેરોતિ એકે. મહિંસકમણ્ડલં અન્ધરટ્ઠન્તિ વદન્તિ. ધમ્મચક્ખુ નામ તયો મગ્ગા. સોતાપત્તિમગ્ગન્તિ ચ એકે. પઞ્ચપિ રટ્ઠાનિ પઞ્ચ ચીનરટ્ઠાનિ નામ. રાજગહેતિ દેવિયા કતવિહારે. સિલકૂટમ્હીતિ પબ્બતકૂટે. વડ્ઢમાનન્તિ અલઙ્કરણચુણ્ણં. અરિયદેસે અતીવ સમ્મતં કિર. એકરસેન નાથકરણા ઇતિ દમિળા. સારપામઙ્ગન્તિ ઉત્તમં પામઙ્ગં. પેતવત્થુઆદિના સંવેજેત્વા અભિસમયત્થં સચ્ચસંયુત્તઞ્ચ. મેઘવનુય્યાનં નામ મહાવિહારટ્ઠાનં. ‘‘દ્વાસટ્ઠિયા લેણેસૂ’’તિ પાઠો. દસભાતિકન્તિ અભયકુમારાદયો દસ, તે ઇધ ન વુત્તા. વુત્થવસ્સો પવારેત્વાતિ ચાતુમાસિનિયા પવારણાયાતિ અત્થો. પઠમપવારણાય વા પવારેત્વા એકમાસં તત્થેવ વસિત્વા કત્તિકપુણ્ણમાસિયં અવોચ, અઞ્ઞથા ‘‘પુણ્ણમાયં મહાવીરો’’તિ વુત્તત્તા ન સક્કા ગહેતું. મહાવીરોતિ બુદ્ધોપચારેન ધાતુયો વદતિ. જઙ્ઘપ્પમાણન્તિ ‘‘થૂપસ્સ જઙ્ઘપ્પમાણ’’ન્તિ વદન્તિ. માતુલભાગિનેય્યા ચૂળોદરમહોદરા. ધરમાનસ્સ વિય બુદ્ધસ્સ રસ્મિ સરસરસ્મિ, રઞ્ઞો લેખાસાસનં અપ્પેસિ, એવઞ્ચ મુખસાસનમવોચ. દોણમત્તા મગધનાળિયા દ્વાદસનાળિમત્તા કિર. ‘‘પરિચ્છિન્નટ્ઠાને છિજ્જિત્વા’’તિ પાઠો. સબ્બદિસાહિ પઞ્ચ રસ્મિયો આવટ્ટેત્વાતિ પઞ્ચહિ ફલેહિ નિક્ખન્તત્તા પઞ્ચ, તા પન છબ્બણ્ણાવ. કત્તિકજુણ્હપક્ખસ્સ પાટિપદદિવસેતિ જુણ્હપક્ખસ્સ પઠમદિવસેતિ અત્થો. મહાબોધિટ્ઠાને પરિવારેત્વા ઠિતનાગયક્ખાદિદેવતાકુલાનિ. ગોપકા નામ રાજપરિકમ્મિનો તથાભાવકિચ્ચા. તેસં કુલાનં નામન્તિપિ કેચિ. ઉદકાદિવાહા કાલિઙ્ગા. કાલિઙ્ગેસુ જનપદેસુ જાતિસમ્પન્નં કુલં કાલિઙ્ગકુલન્તિ કેચિ.

પઠમપાટિપદદિવસેતિ દુતિયઉપોસથસ્સ પાટિપદદિવસેતિ અત્થો. તત્થ ઠિતેહિ સમુદ્દસ્સ દિટ્ઠત્તા તં ઠાનં સમુદ્દસાલવત્થુ. સોળસ જાતિસમ્પન્નકુલાનિ અટ્ઠ બ્રાહ્મણામચ્ચકુલાનિ. મહાઅરિટ્ઠત્થેરો ચેતિયગિરિમ્હિ પબ્બજિતો. અમચ્ચસ્સ પરિવેણટ્ઠાનેતિ સમ્પતિકાલવસેનાહ. મહિન્દત્થેરો દ્વાદસવસ્સિકો હુત્વા તમ્બપણ્ણિદીપં સમ્પત્તો, તત્થ દ્વે વસ્સાનિ વસિત્વા વિનયં પતિટ્ઠાપેસિ, દ્વાસટ્ઠિવસ્સિકો હુત્વા પરિનિબ્બુતો. વિનયો સંવરત્થાયાતિ વિનયપિટકં, તસ્સ પરિયાપુણનં વા. યથાભૂતઞાણદસ્સનં સપ્પચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહો. મગ્ગાદિપચ્ચવેક્ખણે અસતિ અન્તરા પરિનિબ્બાનં નામ નત્થિ સેક્ખસ્સ મરણં વા, સતિયેવ હોતિ. તસ્મા આહ ‘‘વિમુત્તિઞાણદસ્સન’’ન્તિ. અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાયાતિ કઞ્ચિ ધમ્મં અનુપાદાય અગ્ગહેત્વા ઈસકમ્પિ અનવસેસેત્વા પરિનિબ્બાનત્થાયાતિ અત્થો. ઉપનિસાતિ ‘‘વિનયો સંવરત્થાયા’’તિઆદિકા કારણપરમ્પરા. એત્તાવતા અત્તહિતનિપ્ફત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પરહિતનિપ્ફત્તિં દસ્સેતું ‘‘એતદત્થં સોતાવધાન’’ન્તિ આહ. તસ્સત્થો – અત્તનો વિનયકથનં વિનયમન્તનઞ્ચ ઉગ્ગહેતું પરેસં સોતસ્સ ઓદહનં સોતાવધાનં. તતો ઉગ્ગહિતવિનયકથામન્તનાનં તેસં ઉપનિસા યથાવુત્તકારણપરમ્પરા સિદ્ધાયેવાતિ ન પુન દસ્સિતાતિ વેદિતબ્બા. અઞ્ઞથા એતદત્થા ઉપનિસાતિ ઇમિના વચનેનેવ અનુપાદાપરિનિબ્બાનસ્સ સઙ્ગહિતત્તા અનુપાદાપરિનિબ્બાનતો ઉદ્ધં સોતાવધાનાસમ્ભવતો એતદત્થં સોતાવધાનન્તિ અન્તે ન સમ્ભવતીતિ નિરત્થકં ભવેય્ય, ન ચ નિરત્થકં પરહિતનિપ્ફત્તિયા મૂલકારણદસ્સનત્થત્તાતિ વેદિતબ્બં.

એવં યથા યથા યં યં, સમ્ભવેય્ય પદં ઇધ;

તં તં તથા તથા સબ્બં, પયોજેય્ય વિચક્ખણોતિ.

બાહિરનિદાનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પારાજિકવણ્ણના

વેરઞ્જકણ્ડો

વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના

‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાયં. તેન ખો પન સમયેન વેસાલિયા અવિદૂરે કલન્દગામો નામ હોતી’’તિ વિનયનિદાને આરભિતબ્બે વેરઞ્જકણ્ડસ્સ આરમ્ભો કિમત્થોતિ ચે? વુચ્ચતે – મૂલતો પભુતિ વિનયનિદાનં દસ્સેતું. યદિ એવં ‘‘પઠમં આવુસો ઉપાલિ પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્તન્તિ, વેસાલિય’’ન્તિ વચનેન વિરુજ્ઝતીતિ ચે? ન વિરુજ્ઝતિ. કસ્મા? કત્થ પઞ્ઞત્તન્તિ હિ નિદાનપુચ્છા. એવં સન્તેપિ ‘‘પઠમસ્સ પારાજિકસ્સ કિંનિદાન’’ન્તિ પુચ્છિતે સાધારણમહાનિદાનવિસ્સજ્જનં અયુત્તં વિયાતિ? નાયુત્તં, સબ્બેસં સિક્ખાપદાનં પાટેક્કં નિદાનસ્સ પુટ્ઠત્તા તસ્સ વિસ્સજ્જેતબ્બત્તા ચ સબ્બસાધારણમહાનિદાનં પઠમમાહ. એકન્તેન પુચ્છાવિસ્સજ્જનક્કમેન પારાજિકાદીનિ સઙ્ગહં આરોપિતાનિ. કથં આરોપિતાનીતિ ચે? આયસ્મતા મહાકસ્સપેન અનુક્કમેન સબ્બોપિ વિનયો પુચ્છિતો, પુટ્ઠેન ચ આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન યથાસમ્ભવં નિરન્તરં વિસ્સજ્જિતમેવ. અપુચ્છિતાનિપિ વિનીતવત્થુઆદીનિ યુજ્જમાનાનિ વત્થૂનિ અન્તોકત્વા વિસ્સજ્જનક્કમેનેવ ગણસજ્ઝાયમકંસૂતિ વેદિતબ્બં. અઞ્ઞથા વેરઞ્જકણ્ડં પઠમપારાજિકસ્સેવ નિદાનન્તિ વા અનધિકારિકં વા નિપ્પયોજનં વા પાટેક્કં સિક્ખાપદનિદાનપુચ્છાનન્તરં તદેવ વિસ્સજ્જેતબ્બન્તિ વા આપજ્જતિ, તસ્મા આદિતો પભુતિ વિનયનિદાનં દસ્સેતું ‘‘તેન સમયેના’’તિઆદિ આરદ્ધં.

ઇદાનિ નિદાનભણને પયોજનં વક્ખામ – વિનયસ્સઆણાદેસનત્તા ભગવતો તાવ આણારહભાવદીપનં, આણાભૂતસ્સ ચ વિનયસ્સ અનઞ્ઞવિસયભાવદીપનં, આણાય ઠિતાનં સાવકાનં મહાનુભાવદીપનઞ્ચાતિ તિવિધમસ્સ પયોજનં. કથં? આણાસાસનારહો હિ ભગવા પહીનકિલેસત્તા, અધિગતગુણવિસેસત્તા, લોકજેટ્ઠસેટ્ઠત્તા, તાદિભાવપ્પત્તત્તા ચ, અરસરૂપતાદીહિ અટ્ઠહિ અક્કોસવત્થૂહિ અકમ્પનતો ભગવતો તાદિભાવપ્પત્તિ વેદિતબ્બા, અટ્ઠન્નમ્પિ તેસં અક્કોસવત્થૂનં અત્તનિ સમ્ભવપરિયાયદીપનપાળિયા પહીનકિલેસતા વેદિતબ્બા. ચતુન્નં ઝાનાનં તિસ્સન્નઞ્ચ વિજ્જાનં અધિગમપરિદીપનેન અધિગતગુણવિસેસતા વેદિતબ્બા. ‘‘નાહં તં બ્રાહ્મણ પસ્સામિ સદેવકે…પે… મુદ્ધાપિ તસ્સ વિપતેય્યા’’તિ ચ ‘‘જેટ્ઠો સેટ્ઠો લોકસ્સા’’તિ ચ વચનેન જેટ્ઠસેટ્ઠતા વેદિતબ્બા, ઇદઞ્ચ ભગવતો આણારહભાવદીપનપ્પયોજનં. ‘‘આગમેહિ ત્વં સારિપુત્ત, આગમેહિ ત્વં સારિપુત્ત, તથાગતોવ તત્થ કાલં જાનિસ્સતી’’તિ વચનં અનઞ્ઞવિસયભાવદીપનં. ‘‘સાધાહં, ભન્તે, પથવિં પરિવત્તેય્ય’’ન્તિ ચ ‘‘એકાહં, ભન્તે, પાણિં અભિનિમ્મિનિસ્સામી’’તિ ચ ‘‘સાધુ, ભન્તે, સબ્બો ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉત્તરકુરું પિણ્ડાય ગચ્છેય્યા’’તિ ચ ઇમેહિ થેરસ્સ તીહિ સીહનાદેહિ આણાય ઠિતાનં સાવકાનં મહાનુભાવતાદીપનં વેદિતબ્બં. સાવત્થિયાદીસુ અવિહરિત્વા કિમત્થં ભગવા વેરઞ્જાયમેવ તદા વિહાસીતિ ચે? નળેરુયક્ખસ્સ પીતિસઞ્જનનત્થં, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ભિક્ખાવસેન અકિલમનત્થં, વેરઞ્જબ્રાહ્મણસ્સ પસાદસઞ્જનનત્થં, મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ આનુભાવદીપનટ્ઠાનભૂતત્તા, સારિપુત્તત્થેરસ્સ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતપરિવિતક્કનટ્ઠાનભૂતત્તા ચ. તેસુ પચ્છિમં બલવકારણં, તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘તેન સમયેનાતિ યેન કાલેન આયસ્મતો…પે… તેન કાલેના’’તિ. પુરિમેસુ ચતૂસુ અસઙ્ગહકારણેસુ પઠમેન ભગવા મેત્તાભાવનાદિના અમનુસ્સાનં ચિત્તસંરક્ખણેન ભિક્ખૂનં આદરં જનેતિ. દુતિયેન પરિસાવચરેન ભિક્ખુના એવં પરિસા સઙ્ગહેતબ્બા, એવં અપ્પિચ્છેન સન્તુટ્ઠેન ચ ભવિતબ્બન્તિ વા દસ્સેતિ. તતિયેન પચ્ચયે નિરપેક્ખેન કુલાનુગ્ગહો કાતબ્બોતિ. ચતુત્થેન એવં મહાનુભાવેનાપિ પચ્ચયત્થં ન લોલુપ્પં કાતબ્બં, કેવલં પરદત્તુપજીવિના ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘તેનાતિઆદિપાઠસ્સ…પે… વિનયસ્સત્થવણ્ણન’’ન્તિ વચનતો અઞ્ઞો તેનાતિઆદિપાઠો, અઞ્ઞો વિનયો આપજ્જતિ.

‘‘તેનાતિઆદિપાઠમ્હા, કો અઞ્ઞો વિનયો ઇધ;

તસ્સત્થં દસ્સયન્તોવ, કરે વિનયવણ્ણન’’ન્તિ. –

ચે? નનુ વુત્તં પુબ્બેવ ‘‘ઇદઞ્હિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતી’’તિઆદિ, તસ્મા ઉપાલિત્થેરેન વુત્તસ્સ તેનાતિઆદિપાઠસ્સ અત્થં નાનપ્પકારતો દસ્સયન્તો કરિસ્સામિ વિનયસ્સ ભગવતો અત્તપચ્ચક્ખવચનભૂતસ્સ અત્થવણ્ણનન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યદિ એવં ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતીતિ એવમાદિવચનપટિમણ્ડિતનિદાનં વિનયપિટકં કેન ધારિત’’ન્તિઆદિવચનં વિરુજ્ઝતિ ‘‘તેન સમયેના’’તિઆદિવચનસ્સ વિનયપિટકપરિયાપન્નભાવદીપનતોતિ ચે? ન, અઞ્ઞત્થેપિ તબ્બોહારસિદ્ધિતો ‘‘નાનાવિધભિત્તિકમ્મપટિમણ્ડિતવસનો પુરિસો’’તિઆદીસુ વિય. વિનયસ્સાદિભાવેન સઙ્ગીતિકારકેહિ અનુઞ્ઞાતત્તા વિનયપરિયાપન્નતાપિ યુજ્જતિ તસ્સ વચનસ્સ. એત્થાહ – યથા સુત્તન્તે ‘‘એકં સમય’’ન્તિ ચ, અભિધમ્મે ચ ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિ અનિયમતો વુત્તં, તથા અવત્વા ઇધ ‘‘તેન સમયેના’’તિ પઠમં તંનિદ્દેસોવ કસ્મા વુત્તોતિ? વુચ્ચતે – તસ્સ તસ્સ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયસ્સ, યસ્સ વા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુભૂતસ્સ સમયસ્સ હેતુ ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસિ, તસ્સ ચ સમયસ્સ અતીતસ્સ તેસં સઙ્ગીતિકારકાનં વસીનં સુવિદિતત્તા. કથં? ‘‘યે તે ભિક્ખૂ અપ્પિચ્છા તે ઉજ્ઝાયન્તી’’તિઆદિવચનતો, ‘‘અથ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો એતમત્થં આરોચેસુ’’ન્તિ ચ ‘‘અથ ખો ભગવા એતસ્મિં નિદાને સન્નિપાતાપેત્વા’’તિ ચ ‘‘ભિક્ખૂનં તદનુચ્છવિકં તદનુ…પે… દસ અત્થવસે પટિચ્ચ સઙ્ઘસુટ્ઠુતાયા’’તિ ચ ‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, ઇમં સિક્ખાપદં ઉદ્દિસેય્યાથા’’તિ ચ ખન્ધકેસુ ચ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તીહિ સરણગમનેહિ પબ્બજ્જ’’ન્તિઆદિવિનયક્કમસ્સ વચનતો યો સો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો, તસ્સ તસ્સ વિનયક્કમસ્સ સો પઞ્ઞત્તિસમયો ચ સુવિદિતો તેસં પઞ્ચસતાનં ધમ્મધરાનં ભિક્ખૂનં, નાયં નયો સુત્તન્તાભિધમ્મેસુ સમ્ભવતિ. તસ્મા સુવિદિતત્તા તેન સમયેન હેતુભૂતેન વિહરતીતિ વિહરતિપદેન એકસમ્બન્ધત્તા ચ પઠમં યંનિદ્દેસાદિનો અસમ્ભવતો ચ વિનયપિટકે તંનિદ્દેસોવ પઠમં વુત્તો. કથં? એત્થ ‘‘યેન ખો પન સમયેન વેસાલિયા અવિદૂરે કલન્દગામો નામ હોતી’’તિ વા ‘‘યેન ખો પન સમયેન વેસાલી…પે… હોતી’’તિ વા અસમ્ભવતો યંનિદ્દેસેન અવત્વા તંનિદ્દેસસ્સેવ સમ્ભવતો ‘‘તેન ખો પન સમયેન…પે… કલન્દગામો નામ હોતી’’તિ વુત્તન્તિ, કેવલં સુવિદિતત્તા વા. અનિયમનિદ્દેસવચનન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ યથાવુત્તનયેન નિયમનિદ્દેસવચનમેવેતં તંનિદ્દેસત્તા, તથાપિ સમ્પતિકાલવસેન તદિતરેસં ભિક્ખૂનં અવિદિતત્તા ‘‘અનિયમનિદ્દેસવચન’’ન્તિ વુત્તં. યં પન વુત્તં ‘‘અયઞ્હિ સબ્બસ્મિમ્પિ વિનયે યુત્તી’’તિ, તં તબ્બહુલેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

યદિ સબ્બં તેનાતિ પદં અનિયમનિદ્દેસવચનં ભવેય્ય, તેન હિ ભિક્ખવે ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદન્તિ એત્થ ઇદમ્પિ પુબ્બે સિદ્ધત્થં તેનાતિ પદં અનિયમનિદ્દેસવચનં ભવેય્ય. ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા ઉરુવેલાયં વિહરતી’’તિઆદીસુ વુત્તં તેનાતિ પદઞ્ચ અનિયમનિદ્દેસવચનં ભવેય્ય, ન ચ હોતિ, તસ્મા યેસં તેન તંનિદ્દેસેન નિદ્દિટ્ઠત્થો અવિદિતો, તેસં વસેનાહ ‘‘અનિયમનિદ્દેસવચનમેત’’ન્તિ. અથ વા તતો પઠમં તદત્થાદસ્સનતો પચ્છાપિ તંસમ્બન્ધેન યંનિદ્દેસદસ્સનતો ચ ‘‘અનિયમનિદ્દેસવચનમેત’’ન્તિ વુત્તં. અથ વા પુબ્બણ્હાદીસુ અયં નામાતિ અનિયમેત્વા કાલપરિદીપનસ્સ સમયસદ્દસ્સ ઉપપદભાવેનપિ એવં વત્તુમરહતિ ‘‘યદિદં અનિયમનિદ્દેસવચન’’ન્તિ. અથ વા ‘‘તેના’’તિ વુત્તે તેન ઘટેન પટેનાતિ સબ્બત્થપ્પસઙ્ગનિવારણત્થં નિયમં કરોતિ ‘‘સમયેના’’તિ. કેન પન સમયેન? પરભાગે અત્થતો સિદ્ધેન સારિપુત્તસ્સ પરિવિતક્કસમયેન. એત્થાહ – વિતક્કસમયો ચે ઇધાધિપ્પેતો, ‘‘પરતો ઇધ પન હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. યો હિ સો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો સારિપુત્તાદીહિપિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેન ચા’’તિઆદિવચનં વિરુજ્ઝતીતિ? ન, બાહુલ્લેન વુત્તત્તા. સુત્તન્તાભિધમ્મેસુ વિય અવત્વા ઇધ વિનયપિટકે કરણવચનેન કસ્મા નિદ્દેસોતિ હિ ચોદના. તસ્મા તસ્સા વિસ્સજ્જને બાહુલ્લેન કરણવચનપ્પયોજનં વત્તુકામો આચરિયો આહ ‘‘યો સો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો’’તિઆદિ. ન સમ્પતિ વુચ્ચમાનસ્સેવ કરણવચનસ્સ પયોજનં વત્તુકામો, ઇમસ્સ પન હેતુઅત્થોવ સમ્ભવતિ, ન કરણત્થો, તસ્મા આહ ‘‘અપરભાગે અત્થતો સિદ્ધેના’’તિઆદિ. સમયઞ્ચાતિ આગમનપચ્ચયસમવાયં તદનુરૂપકાલઞ્ચ ઉપાદાયાતિ અત્થો. પચ્ચયસામગ્ગિઞ્ચ આગમનકાલઞ્ચ લભિત્વા જાનિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો.

એત્થાહ – યથા ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો સમયો ચા’’તિ એત્થ ખણસમયાનં એકો અત્થો, તથા કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયાતિ કાલસમયાનં એકો અત્થો સિયા, અપિચ આગમનપચ્ચયસમવાયો ચેત્થ સમયો કાલસ્સાપિ આગમનપચ્ચયત્તા સમયગ્ગહણેનેવ સો ગહિતોતિ વિસું કાલો કિમત્થં ગહિતોતિ ચ? વુચ્ચતે – અપ્પેવ નામ સ્વેપીતિ કાલસ્સ પઠમં નિયમિતત્તા ન સમયો કાલત્થો. તસ્મિં સ્વેતિ નિયમિતકાલે ઇતરેસં આગમનપચ્ચયાનં સમવાયં પટિચ્ચ ઉપસઙ્કમેય્યામ યથાનિયમિતકાલેપિ પુબ્બણ્હાદિપ્પભેદં યથાવુત્તસમવાયાનુરૂપં કાલઞ્ચ ઉપાદાયાતિ સ્વેતિ પરિચ્છિન્નદિવસે પુબ્બણ્હાદિકાલનિયતભાવં દસ્સેતિ, તસ્મા કાલસમયાનં ન એકત્થત્તા કાલસ્સ વિસું ગહણમ્પિ સાત્થકન્તિ વેદિતબ્બં. યસ્મા ખણે ખણે ત્વં ભિક્ખુ જાયસિ ચ જીયસિ ચ મીયસિ ચેતિ ભિક્ખુનિયા સન્તિકે અભિક્ખણં ગચ્છતીતિ (પાચિ. ૧૯૮) ચ ખણે ખણે ભાસતિ સત્થુસાસનન્તિ ચ ખણસદ્દો અનેકત્થો, તથા સમયસદ્દો ચ, તસ્મા એકમેકેન નિયમેન્તો ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચા’’તિ આહ. ખણસમયાનં અત્થો એકત્થો યુજ્જતિ ખણો ઓકાસલાભો, અટ્ઠક્ખણવજ્જિતો નવમો ખણોતિ અત્થો. અત્તનો અત્તનો ઉચ્છેદાદયો દિટ્ઠિગતસઙ્ખાતે સમયે એત્થ પવદન્તીતિ સમયપ્પવાદકો. સ્વેવ તિન્દુકાચીરસઙ્ખાતાય તિમ્બરુરુક્ખપન્તિયા પરિક્ખિત્તત્તા તિન્દુકાચીરં. એકસાલકેતિ એકો સાલરુક્ખો. ‘‘કુટિકા’’તિપિ વદન્તિ. અત્થાભિસમયાતિ અત્તનો હિતપટિલાભા. ધીરોતિ ચ પણ્ડિતો વુચ્ચતિ, નાઞ્ઞો. સમ્મા માનાભિસમયાતિ સુટ્ઠુ માનસ્સ પહાનેન, સમુચ્છેદવસેન સુટ્ઠુ માનપ્પહાનેનાતિ અત્થો. દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠોતિઆદીસુ ‘‘ચતુન્નં સચ્ચાનં ચતૂહિ આકારેહિ પટિવેધો’’તિઆદીસુ ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતસ્સ દુક્ખસ્સ દુક્ખાકારતાયટ્ઠો. સઙ્ખતટ્ઠો કારણુપ્પત્તિઅત્થો, દુક્ખાય વેદનાય સન્તાપટ્ઠો. સુખાય વેદનાય વિપરિણામટ્ઠો. પીળનટ્ઠાદિકોવ અભિસમયટ્ઠોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ગબ્ભોક્કન્તિસમયોતિઆદીસુપિ પથવીકમ્પનઆલોકપાતુભાવાદીહિ દેવમનુસ્સેસુ પાકટો. દુક્કરકારિકસમયોપિ કાળો સમણો ગોતમો ન કાળોતિઆદિના પાકટો. સત્તસત્તાહાનિ ચ અઞ્ઞાનિ ચ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો.

અચ્ચન્તમેવ તં સમયન્તિ આરમ્ભતો પટ્ઠાય યાવ પત્તસન્નિટ્ઠાના, તાવ અચ્ચન્તસમ્પયોગેન તસ્મિં સમયે. કરુણાવિહારેન વિહાસીતિ કરુણાકિચ્ચવિહારેન તસ્મિં સમયે વિહાસીતિ અત્થો. તં સમયઞ્હિ કરુણાકિચ્ચસમયં. ઞાણકિચ્ચં કરુણાકિચ્ચન્તિ દ્વે ભગવતો કિચ્ચાનિ, અભિસમ્બોધિ ઞાણકિચ્ચં, મહાકરુણાસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વેનેય્યસત્તાવલોકનં કત્વા તદનુરૂપકરણં કરુણાકિચ્ચં. ‘‘સન્નિપતિતાનં વો, ભિક્ખવે, દ્વયં કરણીય’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૭૩; ઉદા. ૧૨, ૨૮) હિ વુત્તં, તં ભગવાપિ કરોતિયેવ. અથ વા આગન્તુકેહિ ભિક્ખૂહિ આદિસમાયોગઞ્ચ. તત્થ કરુણાકિચ્ચં વિહારં દસ્સેન્તો ‘‘કરુણાવિહારેન વિહાસી’’તિ આહ. અધિકરણઞ્હિ કાલત્થોતિ એત્થ હિ-કારો કારણત્થો. તત્થ હિ અભિધમ્મે કાલસમૂહખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતવસેન પઞ્ચવિધો સમયટ્ઠો દટ્ઠબ્બો. કાલસમૂહટ્ઠો સમયો કથં અધિકરણં હોતિ? અધિકરણમુપ્પત્તિટ્ઠાનં પુબ્બણ્હે જાતોતિ યથા, એવં કાલટ્ઠો સમયસદ્દો દટ્ઠબ્બો. કથં રાસટ્ઠો? યવરાસિમ્હિ જાતોતિ યથા. તસ્મા યસ્મિં કાલે પુઞ્જે વા ચિત્તં સમુપ્પન્નં, તસ્મિં કાલે પુઞ્જે વા ફસ્સાદયો ઉપ્પજ્જન્તીતિ વુત્તં હોતિ. અધિકરણઞ્હીતિ એત્થ અભિધમ્મે નિદ્દિટ્ઠં અધિકરણં કાલટ્ઠો સમૂહટ્ઠો ચ હોતિ, ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિ વુત્તં અધિકરણં સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઇદાનિ ભાવેનભાવલક્ખણઞ્ચ દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ વુત્તાન’’મિચ્ચાદિમાહ. તત્થ અભિધમ્મે વુત્તાનં ભાવો નામ કિન્તિ? ઉપ્પત્તિ વિજ્જમાનતા, સા તેસં તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં, સા પન સમયસ્સ ભાવેન ભાવો લક્ખીયતિ ઞાયતિ, તસ્મા તત્થ ભુમ્મવચનનિદ્દેસો કતોતિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ ખણો નામ અટ્ઠક્ખણવિનિમુત્તો નવમો ખણો, તસ્મિં સતિ ઉપ્પજ્જતિ. સમવાયો નામ ચક્ખુન્દ્રિયાદિકારણસામગ્ગી, તસ્મિં સતિ ઉપ્પજ્જતિ. હેતુ નામ રૂપાદિઆરમ્મણં. તસ્મા તસ્મિં ખણકારણસમવાયહેતુમ્હિ સતિ તેસં ફસ્સાદીનં ભાવો વિજ્જમાનતા હોતીતિ વુત્તં હોતિ. ઇધ પન હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતીતિ એત્થ અત્થદ્વયમેકસ્સ સમ્ભવતીતિ ઇધ વિનયે વુત્તસ્સ સમયસદ્દસ્સ કત્તુકરણત્થે તતિયા હેતુમ્હિ ચ ઇત્યુત્તત્તા. સો દુબ્બિઞ્ઞેય્યોતિ ‘‘તથાગતોવ તત્થ કાલં જાનિસ્સતી’’તિ વુત્તત્તાતિ વુત્તં હોતિ. તેન સમયેનાતિ તસ્સ સમયસ્સ કારણા ‘‘અન્નેન વસતિ વિજ્જાય વસતી’’તિ યથા, અન્નં વા વિજ્જં વા લભામીતિ તદત્થં વસતીત્યત્થો. એવં ‘‘તેન સમયેન વિહરતી’’તિ વુત્તે હેત્વત્થે તતિયા દટ્ઠબ્બા, તસ્મા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સમયઞ્ચ વીતિક્કમઞ્ચ ઓલોકયમાનો તત્થ તત્થ વિહાસીતિ વુત્તં હોતિ. તતિયપારાજિકાદીસુ ‘‘ઇચ્છામહં, ભિક્ખવે, અદ્ધમાસં, પટિસલ્લીયિતુ’’ન્તિ (પારા. ૧૬૨) એવમાદીસુ દટ્ઠબ્બા, તસ્મા દુતિયા કાલદ્ધાને અચ્ચન્તસંયોગેતિ દુતિયાત્ર સમ્ભવતિ ‘‘માસમધીતે દિવસમધીતે’’તિ યથા. ઇધ પન હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતીતિ એત્થ યસ્સ કરણવચનસ્સ હેતુઅત્થો સમ્ભવતિ, તેન સમયેન હેતુભૂતેન તં તં વત્થુવીતિક્કમસઙ્ખાતં વીતિક્કમસમયસઙ્ખાતં વા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસિ. યસ્સ કરણત્થો સમ્ભવતિ, તેન કરણભૂતેન સમયેન સમ્પત્તેન સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસીતિ અધિપ્પાયો.

ગણ્ઠિપદે પન ‘‘સુદિન્નાદીનં વીતિક્કમોવ કારણં નામ, તસ્સ નિયમભૂતો કાલો પન કરણમેવ તં કાલં અનતિક્કમિત્વાવ સિક્ખાપદસ્સ પઞ્ઞપેતબ્બત્તા’’તિ વુત્તં, તં નિદ્દોસં. યં પન વુત્તં ‘‘ઇદં કરણં પુબ્બભાગત્તા પઠમં વત્તબ્બમ્પિ પચ્છા વુત્ત’’ન્તિ, તં દુવુત્તં. હેતુઅત્થતો હિ યથા પચ્છા કરણત્થો યોજિયમાનો અનુક્કમેનેવ યોગં ગચ્છતિ, તથા ચ યોજિતો. યં પન અટ્ઠકથાચરિયો પચ્છા વુત્તં ઇદં કરણત્થં પઠમં યોજેત્વા પઠમં વુત્તં હેતુઅત્થં પચ્છા યોજેસિ, તં યોજનાસુખત્તાતિ વેદિતબ્બન્તિ આચરિયેન લિખિતં. ઇતો પટ્ઠાય યત્થ યત્થ ‘‘આચરિયેન લિખિત’’ન્તિ વા ‘‘આચરિયસ્સ તક્કો’’તિ વા વુચ્ચતિ, તત્થ તત્થ આચરિયો નામ આનન્દાચરિયો કલસપુરવાસીતિ ગહેતબ્બો. એત્થાહ – યથા સુત્તન્તે ‘‘એકં સમયં ભગવા’’તિ વુચ્ચતિ, તથા ‘‘તેન સમયેન ભગવા વેરઞ્જાય’’ન્તિ વત્તબ્બં, અથ સવેવચનં વત્તુકામો થેરો, તથાગતો સુગતોતિઆદીનિપિ વત્તબ્બાનિ, અથ ઇમસ્સેવ પદદ્વયસ્સ ગહણે કિઞ્ચિ પયોજનં અત્થિ, તં વત્તબ્બન્તિ? વુચ્ચતે – કેસઞ્ચિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો પરમગમ્ભીરં અજ્ઝાસયક્કમં અજાનતં ‘‘અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદે અનાદીનવદસ્સો…પે… અભિવિઞ્ઞાપેસી’’તિઆદિકં (પારા. ૩૬) ‘‘અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં સુદિન્નં પટિપુચ્છી’’તિઆદિકઞ્ચ (પારા. ૩૯) ‘‘સાદિયિ ત્વં ભિક્ખૂતિ. નાહં ભગવા સાદિયિ’’ન્તિઆદિકઞ્ચ (પારા. ૭૨) તથા પુરાણવોહારિકં ભિક્ખું પુચ્છિત્વા તેન વુત્તપરિચ્છેદેન દુતિયપારાજિકપઞ્ઞાપનઞ્ચ દેવદત્તસ્સ પબ્બજ્જાનુજાનનઞ્ચાતિ એવમાદિકં વિનયપરિયત્તિં દિસ્વા બુદ્ધસુબુદ્ધતં પટિચ્ચ સઙ્કા સમ્ભવેય્ય, ‘‘તથા કિં પન તુય્હં છવસ્સ ખેળાસકસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૩૩૬) એવમાદિકં ફરુસવચનપટિસંયુત્તં વિનયપરિયત્તિં નિસ્સાય ખીણાસવત્તં પટિચ્ચ સઙ્કા સમ્ભવેય્ય, તદુભયસઙ્કાવિનોદનત્થં આયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન ઇદમેવ પદદ્વયગ્ગહણં સબ્બત્થ કતન્તિ વેદિતબ્બં. તેનેતં દીપેતિ – કામં સબ્બઞેય્યબુદ્ધત્તા બુદ્ધોયેવ, ભગ્ગસબ્બદોસત્તા ભગવાવ, સો સત્થાતિ. પરતોપિ વુત્તં ‘‘જાનન્તાપિ તથાગતા પુચ્છન્તિ…પે… અનત્થસંહિતે સેતુઘાતો તથાગતાન’’ન્તિ (પારા. ૧૬). સુત્તન્તે ચ વુત્તં ‘‘સણ્હેનપિ કેસિ વિનેમિ ફરુસેનપી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૪.૧૧૧).

અસાધારણહેતુમ્હીતિ એત્થ કુસલમૂલાનિ ન અકુસલાનં કદાચિ મૂલાનિ હોન્તિ, તથા અકુસલમૂલાનિ કુસલાનં, અબ્યાકતમૂલાનિ ન કદાચિ કુસલાનન્તિ અયમેવ નયો લબ્ભતિ, યસ્મા કુસલા હેતૂ તંસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયો (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૦૧ આદયો), તસ્મા કુસલાનિ કુસલાનંયેવાતિઆદિનયો ન લબ્ભતિ. પુચિ વુચ્ચતે કુટ્ઠા, તે મન્દયતિ નાસયતીતિ પુચિમન્દો. સત્તાનં હિતસુખનિપ્ફાદનાધિમુત્તતન્તિ એત્થ સામઞ્ઞતો વુત્તસત્તે દ્વિધા ભિન્દિત્વા દસ્સેતું ‘‘મનુસ્સાનં ઉપકારબહુલત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. બહુજનહિતાયાતિ બહુનો જનસ્સ હિતત્થાય. પઞ્ઞાસમ્પત્તિયા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકહિતૂપદેસકો હિ ભગવા. સુખાયાતિ સુખત્થાય. ચાગસમ્પત્તિયા ઉપકારકસુખસમ્પદાયકો હિ એસ. મેત્તાકરુણાસમ્પત્તિયા લોકાનુકમ્પાય માતાપિતરો વિય. લોકસ્સ રક્ખિતગોપિતા હિ એસ. દેવમનુસ્સાનન્તિ એત્થ ભબ્બપુગ્ગલે વેનેય્યસત્તેયેવ ગહેત્વા તેસં નિબ્બાનમગ્ગફલાધિગમાય અત્તનો ઉપ્પત્તિં દસ્સેતિ. ‘‘અત્થાયા’’તિ હિ વુત્તે પરમત્થત્થાય નિબ્બાનાય, ‘‘હિતાયા’’તિ વુત્તે તંસમ્પાપકમગ્ગત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ, મગ્ગતો ઉત્તરિ હિતં નામ નત્થીતિ. સુખાયાતિ ફલસમાપત્તિસુખત્થાય તતો ઉત્તરિ સુખાભાવતો. દિટ્ઠિસીલસઙ્ઘાતેનાતિ એત્થ સમાધિં પઞ્ઞઞ્ચ અગ્ગહેત્વા દિટ્ઠિસીલમત્તગ્ગહણં સબ્બસેક્ખાસેક્ખસામઞ્ઞત્તા. કોસમ્બકસુત્તેપિ (મ. નિ. ૧.૪૯૨) ‘‘સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતિ, દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ વુત્તં. દિટ્ઠિગ્ગહણેન પઞ્ઞાપિ ગહિતાતિ ચે? ન, સોતાપન્નાદીનમ્પિ પઞ્ઞાય પરિપૂરકારિભાવપ્પસઙ્ગતો, તસ્મા એકલક્ખણાનમ્પિ તાસં પઞ્ઞાદિટ્ઠીનં અવત્થન્તરભેદો અત્થિ ધિતિસમાધિન્દ્રિયસમ્માસમાધીનં વિય. અઞ્ઞાસીતિ એત્થ સોતદ્વારાનુસારેન ઞાતા, અત્થા સુતાતિ હિ વુચ્ચન્તિ ‘‘સુતમેતં, ભો ગોતમ, પાપકા સમાચારા દિસ્સન્તિ ચેવ સુય્યન્તિ ચા’’તિઆદીસુ વિય. ‘‘ભિક્ખુ ખો, ઉપાલિ, સઙ્ઘં ભિન્દતી’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૫૪) વિય અવધારણત્થે વા. વેરઞ્જાયં ભવો વિજ્જમાનો. ઇત્થમ્ભૂતસ્સ એવં ભૂતસ્સ. કથં ભૂતસ્સ? સક્યપુત્તસ્સ સક્યકુલા પબ્બજિતસ્સ, એવં હુત્વા ઠિતસ્સ કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતોતિ અભિસદ્દેન યોગે ઉપયોગવચનાનિ હોન્તીતિ અત્થો.

કામુપાદાનપચ્ચયા એવ મેત્તં ભાવેતિ, બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તતીતિ ઇમિના કામુપાદાનહેતુ કમ્મં કત્વા કામભવે એવ નિબ્બત્તતીતિવાદીનં વાદો પટિક્ખિત્તોતિ વદન્તિ, ‘‘બ્રહ્મલોકે પણીતા કામા’’તિ સુત્વા, કપ્પેત્વા વા પચ્છા ‘‘તત્થ સમ્પત્તિં અનુભવિસ્સામી’’તિ કામુપાદાનપચ્ચયા તદુપગં કરોતીતિ બ્રહ્મલોકેપિ કામનીયટ્ઠેન કામા, ‘‘તદારમ્મણત્તા તણ્હા કામુપાદાનન્તિ વુત્તા’’તિ ચ વદન્તિ, વીમંસિતબ્બં. કમ્મઞ્ચ ચક્ખુસ્સ જનકકારણં, કમ્મસ્સ મૂલકારણં તણ્હા, તસ્મા ન મૂલકારણં હોતિ જનકં. રૂપતણ્હાદયો દુક્ખસચ્ચં ખન્ધપરિયાપન્નત્તા, ‘‘યમ્પિચ્છં ન લભતિ, તમ્પિ દુક્ખ’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૩૮૭; મ. નિ. ૧.૧૩૧; વિભ. ૧૯૦) વચનતો ચ. તસ્સ મૂલકારણભાવેન સમુટ્ઠાપિકાતિ તસ્સ કારણભૂતસ્સ ઇમસ્સ ખન્ધપઞ્ચકસ્સ સમુટ્ઠાપિકાતિ યોજેતબ્બં. ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૦૩) વચનતો તસ્સ એવ કારણન્તિપિ વત્તું વટ્ટતિ. અપિચ ‘‘રૂપાદિ વિય તણ્હાપિ તણ્હાય ઉપ્પત્તિપ્પહાનટ્ઠાન’’ન્તિ વચનતો રૂપાદિ વિય તણ્હાપિ દુક્ખસચ્ચં કતં. વુત્તઞ્હેતં ‘‘રૂપતણ્હા લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૪૦૦; વિભ. ૨૦૩) ચ ‘‘એત્થેસા તણ્હા પહીયમાના પહીયતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૪૦૧; મ. નિ. ૧.૧૩૪) ચ. વિસુદ્ધિમગ્ગે ‘‘સબ્બાકારેન પન ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખઞ્ચેવ અરિયસચ્ચઞ્ચ અઞ્ઞત્ર તણ્હાયા’’તિ વચનતો ઇધ રૂપતણ્હાદયો દુક્ખસચ્ચન્તિ વચનં વિરુજ્ઝતીતિ ચે? ન, અઞ્ઞમઞ્ઞાસઙ્કરભાવેન દસ્સેતું તત્થ તત્થ વુત્તત્તા. યદિ તણ્હા ઉપાદાનક્ખન્ધપરિયાપન્ના ન ભવેય્ય, સચ્ચવિભઙ્ગે ‘‘તત્થ કતમે સંખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા. સેય્યથિદં, રૂપુપાદાનક્ખન્ધો ..પે… વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધો’’તિ (વિભ. ૨૦૨) એત્થ ‘‘ઠપેત્વા તણ્હં સઙ્ખારુપાદાનક્ખન્ધો’’તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, ન ચ વુત્તં, તસ્મા દુક્ખસચ્ચપરિયાપન્ના તણ્હાતિ ચે? ન, હેતુફલસઙ્કરદોસપ્પસઙ્ગતો. ન સઙ્કરદોસોતિ ચે? સચ્ચવિભઙ્ગપાળિયઞ્હિ પઞ્ચહિ કોટ્ઠાસેહિ સમુદયસચ્ચં નિદ્દિટ્ઠં.

કથં? તણ્હાતિ એકો વારો, તણ્હા ચ અવસેસા ચ કિલેસાતિ દુતિયો, તણ્હા ચ અવસેસા ચ કિલેસા અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્માતિ તતિયો, તણ્હા ચ અવસેસા ચ કિલેસા અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્મા તીણિ ચ કુસલમૂલાનિ સાસવાનીતિ ચતુત્થો, તણ્હા ચ અવસેસા ચ કિલેસા અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્મા તીણિ ચ કુસલમૂલાનિ સાસવાનિ અવસેસા ચ સાસવા કુસલા ધમ્માતિ પઞ્ચમો વારોતિ. આમ નિદ્દિટ્ઠં, તથાપિ અભિધમ્મભાજનિયેયેવ, ન અઞ્ઞસ્મિં, સો ચ નયો અરિયસચ્ચનિદ્દેસે ન લબ્ભતિ. તથા હિ તત્થ ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાનિ’’ચ્ચેવાહ, સુત્તન્તભાજનિયપઞ્હપુચ્છકેસુ વિય ‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’’તિ ન વુત્તં, તસ્મા સુત્તન્તભાજનિયોવ પમાણં તત્થ ચ તણ્હાય વુત્તત્તા. યથાહ ‘‘તત્થ કતમં દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં, યાયં તણ્હા પોનોભવિકા…પે… સેય્યથિદં, કામતણ્હા’’તિઆદિ (વિભ. ૨૦૩). ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખ’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૧૫) ઇમિના પરિયાયેન વુત્તત્તા તત્થ વુત્તમ્પિ પમાણમેવ. ‘‘પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ પથવીકસિણ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૮૬ આદયો) વચનતો ‘‘કસિણાની’’તિ ઝાનાનિ વુત્તાનિ. કેચિ ‘‘ઉગ્ગહનિમિત્તપટિભાગનિમિત્તે સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન સુન્દરં. ‘‘દ્વત્તિંસાકારાપિ પણ્ણત્તિં વિસ્સજ્જેત્વા પટિકૂલાતિ સતિ પટ્ઠપેતબ્બા’’તિ વચનતો સતિગોચરા રૂપાદયો ચ વેદિતબ્બા.

સદ્ધાહિરોત્તપ્પબાહુસચ્ચવીરિયારમ્ભોપટ્ઠિતસતિસમ્પજઞ્ઞતાતિ ઇમે સત્ત સદ્ધમ્મા નામ. સભાવતોતિ દુક્ખતો. ન ચવતીતિ દેવે સન્ધાય. ઞાતેય્યન્તિ ઞાતબ્બં. દટ્ઠેય્યન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા પન ‘‘નાહં ગમનેન લોકસ્સ અન્તં ઞાતેય્ય’’ન્તિ વદામીતિ અત્થો. લોકન્તિ ખન્ધલોકં. ગમનેન ન પત્તબ્બોતિ સરીરગમનેન, અગતિગમનેન વા ન પત્તબ્બો, અરિયગમનેન લોકન્તં પત્વાવ દુક્ખા અત્થિ પમોચનન્તિ વુત્તં હોતિ. સમિતાવીતિ સમિતકિલેસો. આહારટ્ઠિતિકાતિ પચ્ચયટ્ઠિતિકા. યે કેચિ પચ્ચયટ્ઠિતિકા, સબ્બે તે લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન એકો લોકોતિ અધિપ્પાયો. સઙ્ખારા હિ સકસકપચ્ચયાયત્તતાય સત્તા વિસત્તા સત્તા નામ. પરિહરન્તિ પરિચરન્તિ. દિસાતિ ઉપયોગબહુવચનં. ભન્તિ પટિભન્તિ. કે તે? તેયેવ વિરોચમાના પભસ્સરા ચન્દિમસૂરિયા. અટ્ઠ લોકધમ્મા સઙ્ખારાવ. ‘‘સિનેરુસ્સ સમન્તતો’’તિ વચનતો યુગન્ધરાદયો સિનેરું પરિક્ખિપિત્વા પરિમણ્ડલાકારેન ઠિતાતિ વદન્તિ. પરિક્ખિપિત્વા અચ્ચુગ્ગતો લોકધાતુ અયં. ‘‘મ-કારો પદસન્ધિકરો’’તિ વદન્તિ. અઞ્ઞથાપિ લક્ખણાદિભેદતો સઙ્ખારલોકં, આસયાનુસયભેદતો સત્તલોકં, ચક્કવાળાદિપરિમાણતો ઓકાસલોકઞ્ચ સબ્બથાપિ વિદિતત્તા લોકવિદૂ.

વિમુત્તિઞાણદસ્સનં કામાવચરં પરિત્તં લોકિયં, તેન સબ્બં લોકં કથં અભિવતિ? અસદિસાનુભાવત્તા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં વિય. તઞ્હિ અત્તનો વિસયે ભગવતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણગતિકં, લહુતરપ્પવત્તિ ચ ભવઙ્ગચિત્તદ્વયાનન્તરં ઉપ્પત્તિતો. ન કસ્સચિ એવંલહુતરં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, અપિ આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ, તસ્સ કિરેસ ચિત્તવારો પઞ્ચદસભવઙ્ગાનન્તરન્તિ. અગ્ગિસિખધૂમસિખા ચ નાગા કિર સીહળદીપે. અત્થસ્સ દીપકં પદં અત્થપદં. એકત્થદીપકં પદં, સબ્બમેતં વાક્યન્તિ અત્થો. અટ્ઠ દિસા નામ અટ્ઠ વિમોક્ખા, સમાપત્તિયો વા. સત્થવાહો સત્થાતિ નિપાતિતો યથા પિસિતાસો પિસાચો. ઉદકે મણ્ડૂકો અહં આસિં, ન થલે મણ્ડૂકો, વારિમત્તમેવ ગોચરો, તસ્સ મે તવ ધમ્મં સુણન્તસ્સ સીસં દણ્ડેન સન્નિરુમ્ભિત્વાતિ પાઠસેસો. અનાદરત્થે વા સામિવચનં. ‘‘એત્તકેનપિ એવરૂપા ઇદ્ધિ ભવિસ્સતી’’તિ સિતં કત્વા. વિમોક્ખોતિ ચેત્થ મગ્ગો, તદનન્તરિકં ઞાણં નામ ફલઞાણં, તસ્મિં ખણે બુદ્ધો નામ. સબ્બસ્સ બુદ્ધત્તાતિ કત્તરિ. બોધેતાતિ હેતુકત્તરિ. સેટ્ઠત્થદીપકં વચનં સેટ્ઠં નામ, તથા ઉત્તમં. સચ્છિકાપઞ્ઞત્તીતિ સબ્બધમ્માનં સચ્છિકરણવસેન સયમ્ભુતા પઞ્ઞત્તિ, અત્તના એવ વા ઞાતા સચ્છિકતાતિપિ સચ્છિકાપઞ્ઞત્તિ. ભગી ભગવા ચીવરપિણ્ડપાતાદીનં. ભજી અરઞ્ઞવનપત્થાનિ પન્તાનિ સેનાસનાનિ. ભાગી અત્થધમ્મવિમુત્તિરસસ્સ. રાગાદિકિલેસગણભગ્ગમકાસિ. ભાવિતત્તનો ભાવિતકાયો. ભવસ્સ અન્તં નિબ્બાનં મગ્ગાધિગમેન તં ગતોતિ ભવન્તગો.

‘‘લોભં, ભિક્ખવે, એકં ધમ્મં પજહથા’’તિઆદિના (ઇતિવુ. ૧) નયેન એકકાદિવસેનાગતે ગહેત્વા વદતિ. સંકિલેસતણ્હાદિટ્ઠિદુચ્ચરિતસંકિલેસવસેન અનિચ્ચદુક્ખમનત્તાસુભેસુ નિચ્ચન્તિઆદિવિપરિયેસા. ચીવરહેતુ વા, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, પિણ્ડપાત સેનાસનઇતિભવાભવહેતુ વા (અ. નિ. ૪.૯). ચેતોખિલા સત્થરિ કઙ્ખતિ, ધમ્મે, સઙ્ઘે, સિક્ખાય, સબ્રહ્મચારીસુ કુપિતોતિ (દી. નિ. ૩.૩૧૯; વિભ. ૯૪૧) આગતા પઞ્ચ. કામે અવીતરાગો હોતિ…પે… કાયે, રૂપે, યાવદત્થં ઉદરાવદેહકં ભુઞ્જિત્વા, અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં પણિધાય બ્રહ્મચરિયં ચરતીતિ (દી. નિ. ૩.૩૨૦; વિભ. ૯૪૧) આગતા પઞ્ચ વિનિબન્ધા. વિવાદમૂલાનિ કોધો ઉપનાહો મક્ખો પળાસો ઇસ્સા મચ્છરિયં માયા સાઠેય્યં થમ્ભો સારમ્ભો સન્દિટ્ઠિપરામાસિતા આધાનગ્ગાહી દુપ્પટિનિસ્સગ્ગિતા (અ. નિ. ૬.૩૬; દી. નિ. ૩.૩૨૫). વિભઙ્ગે પન ‘‘કોધો મક્ખો ઇસ્સા સાઠેય્યં પાપિચ્છતા સન્દિટ્ઠિપરામાસિતા’’તિ (વિભ. ૯૪૪) આગતં. તણ્હં પટિચ્ચ પરિયેસના, પરિયેસનં પટિચ્ચ લાભો, લાભં પટિચ્ચ વિનિચ્છયો, એવં છન્દરાગો, અજ્ઝોસાનં, પરિગ્ગહો, મચ્છરિયં, આરક્ખો, આરક્ખાધિકરણં, દણ્ડાદાનસત્થાદાન…પે… અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તીતિ (દી. નિ. ૨.૧૦૪; ૩.૩૫૯; અ. નિ. ૯.૨૩; વિભ. ૯૬૩) વુત્તાનં. રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બધમ્મતણ્હાતિ છ, તા કામભવવિભવતણ્હાવસેનેવ અટ્ઠારસ, તા એવ અજ્ઝત્તિકસ્સુપાદાય અટ્ઠારસ, બાહિરસ્સુપાદાય અટ્ઠારસાતિ છત્તિંસ, તા અતીતે છત્તિંસ, અનાગતે છત્તિંસ, પચ્ચુપ્પન્ને છત્તિંસાતિ એવં અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાનીતિ. મારેતીતિ મારો, પમાદો ‘‘પમાદો મચ્ચુનો પદ’’ન્તિ (ધ. પ. ૨૧) વચનતો. સમ્માઆજીવવિનાસનતો વા કિલેસા વુચ્ચન્તિ ‘‘મારો’’તિ, વધકૂપમત્તા ખન્ધાવ મારા. અભિસઙ્ખારા જાતિદુક્ખાભિનિબ્બત્તાપનતો, જાતસ્સ જરાદિસમ્ભવતો ચ મારા. એકભવપરિયાપન્નજીવિતમારણતો મચ્ચુ મારો. અણિમતા નામ પરમાણુ વિય અદસ્સનૂપગમનં. લઘિમતા સરીરેન, ચિત્તેન વા સીઘગમનં. મહિમતા ચન્દિમસૂરિયાદીનમ્પિપાણિના પરામસનાદિ. પત્તિ નામ યથિચ્છિતદેસપ્પત્તિ. પકાસનતા, લાભકસ્સત્થસાધનં વા પાકમ્મં. ઈસત્તં નામ સયંવસિતા. વસિત્તં નામ અપરવસિતા. યત્થકામાવસાયિતં નામ યત્થિચ્છતિ યદિચ્છતિ યાવદિચ્છતિ, તત્થ તાવ તદત્થસાધનં. પીળનસઙ્ખતસન્તાપવિપરિણામટ્ઠેન વા દુક્ખમરિયસચ્ચન્તિઆદિમ્હિ ઇદં ચોદનાપુબ્બઙ્ગમં અત્થવિસ્સજ્જનં – દુક્ખાદીનં અઞ્ઞેપિ રૂપતણ્હાદયો અત્થા અત્થિ, અથ કસ્મા ચત્તારો એવ વુત્તાતિ ચે? અઞ્ઞસચ્ચદસ્સનવસેન આવિભાવતો.

‘‘તત્થ કતમં દુક્ખેઞાણં, દુક્ખં આરબ્ભ યા ઉપ્પજ્જતિ પઞ્ઞા’’તિઆદિનાપિ (વિભ. ૭૯૪) નયેન એકેકસચ્ચારમ્મણવસેનાપિ સચ્ચઞાણં વુત્તં. ‘‘યો, ભિક્ખવે, દુક્ખં પસ્સતિ, દુક્ખસમુદયમ્પિ સો પસ્સતી’’તિઆદિના (સં. નિ. ૫.૧૧૦૦) નયેન એકં સચ્ચં આરમ્મણં કત્વા સેસેસુ કિચ્ચનિપ્ફત્તિવસેનાપિ વુત્તં. તત્થ યદા એકેકં સચ્ચં આરમ્મણં કરોતિ, તદા સમુદયદસ્સનેન તાવ સભાવતો પીળનલક્ખણસ્સાપિ દુક્ખસ્સ યસ્મા તં આયૂહનલક્ખણેન સમુદયેન આયૂહિતં સઙ્ખતં, તસ્માસ્સ સો સઙ્ખતટ્ઠો આવિ ભવતિ. યસ્મા પન મગ્ગો કિલેસસન્તાપહરો સુસીતલો, તસ્માસ્સ મગ્ગદસ્સનેન સન્તાપટ્ઠો આવિ ભવતિ નન્દસ્સ અચ્છરાદસ્સનેન સુન્દરિયા અનભિરૂપભાવો વિય. અવિપરિણામધમ્મસ્સ પન નિરોધસ્સ દસ્સનેન તસ્સ વિપરિણામટ્ઠો આવિ ભવતીતિ વત્તબ્બમેવ નત્થિ. સભાવતો આયૂહનલક્ખણસ્સપિ સમુદયસ્સ દુક્ખદસ્સનેન નિદાનટ્ઠો આવિ ભવતિ અસપ્પાયભોજનતો ઉપ્પન્નબ્યાધિદસ્સનેન ભોજનસ્સ બ્યાધિનિદાનભાવો વિય. વિસંયોગભૂતસ્સ નિરોધસ્સ દસ્સનેન સંયોગટ્ઠો. નિય્યાનભૂતસ્સ ચ મગ્ગસ્સ દસ્સનેન પલિબોધટ્ઠોતિ. તથા નિસ્સરણસ્સાપિ નિરોધસ્સ અવિવેકભૂતસ્સ સમુદયસ્સ દસ્સનેન વિવેકટ્ઠો આવિ ભવતિ. મગ્ગદસ્સનેન અસઙ્ખતટ્ઠો. ઇમિના હિ અનમતગ્ગે સંસારે મગ્ગો ન દિટ્ઠપુબ્બો, સોપિ ચ સપ્પચ્ચયત્તા સઙ્ખતો એવાતિ અપ્પચ્ચયધમ્મસ્સ અસઙ્ખતભાવો અતિવિય પાકટો હોતિ. દુક્ખદસ્સનેન પનસ્સ અમતટ્ઠો આવિ ભવતિ. દુક્ખઞ્હિ વિસં, અમતં નિબ્બાનન્તિ. તથા નિય્યાનલક્ખણસ્સાપિ મગ્ગસ્સ સમુદયદસ્સનેન ‘‘નાયં હેતુ નિબ્બાનસ્સ પત્તિયા, અયં હેતૂ’’તિ હેત્વત્થો આવિ ભવતિ. નિરોધદસ્સનેન દસ્સનટ્ઠો પરમસુખુમરૂપાનિ પસ્સતો ‘‘વિપ્પસન્નં વત મે ચક્ખૂ’’તિ ચક્ખુસ્સ વિપ્પસન્નભાવો વિય. દુક્ખદસ્સનેન અધિપતેય્યટ્ઠો અનેકરોગાતુરકપણજનદસ્સનેન ઇસ્સરજનસ્સ ઉળારભાવો વિયાતિ એવમેત્થ લક્ખણવસેન, એકસ્સ અઞ્ઞસચ્ચદસ્સનવસેન ચ ઇતરેસં તિણ્ણં આવિભાવતો એકેકસ્સ ચત્તારો અત્થા વુત્તા. ઉપધિવિવેકો નિક્કિલેસતા.

પટિપક્ખં અત્થયન્તીતિ પચ્ચત્થિકા. પતિ વિરુદ્ધા અમિત્તા પચ્ચામિત્તા. સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ એત્તાવતા ભગવતો સબ્બઞ્ઞુતં દીપેતિ. તેન ઞાણસમ્પત્તિં દીપેત્વા ઇદાનિ કરુણાસમ્પત્તિં દીપેતું ‘‘સો ધમ્મં દેસેસી’’તિઆદિમાહ. અથ વા કિં સો પવેદેસીતિ? ઞાણં, તં સબ્બં તિલોકહિતભૂતમેવ. સો ધમ્મં દેસેસીતિ કીદિસં? ‘‘આદિકલ્યાણ’’ન્તિઆદિ. અનેન વચનેન વત્તું અરહભાવં દીપેતિ. સાસનધમ્મોતિ ઓવાદપરિયત્તિ. કિચ્ચસુદ્ધિયાતિ કિલેસપ્પહાનનિબ્બાનારમ્મણકિચ્ચસુદ્ધિયા. સાસનબ્રહ્મચરિયં નામ સિક્ખત્તયં, નવકોટિસહસ્સાનીતિઆદિકં વા. મગ્ગમેવ બ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. તસ્સ પકાસકં પિટકત્તયં ઇધ સાત્થં સબ્યઞ્જનં નામ. છસુ અત્થપદેસુ સઙ્ખેપતો કાસનં સઙ્કાસનં. આદિતો કાસનં પકાસનં. ઉભયમ્પિ વિત્થારેત્વા દેસનં વિવરણં. પુન વિભાગકરણં વિભજનં. ઓપમ્માદિના પાકટકરણં ઉત્તાનીકરણં. સોતૂનં ચિત્તપરિતોસજનનેન, ચિત્તનિસાનેન ચ પઞ્ઞાપનં વેદિતબ્બં. બ્યઞ્જનપદેસુ અક્ખરણતો અક્ખરં, ‘‘એકક્ખરપદમક્ખર’’ન્તિ એકે. વિભત્તિઅન્તં પદં. બ્યઞ્જયતીતિ બ્યઞ્જનં, વાક્યં. પદસમુદાયો વા વાક્યં. વિભાગપકાસો આકારો નામ. ફુસતીતિ ફસ્સોતિઆદિ નિબ્બચનં નિરુત્તિ, નિરુત્તિયા નિદ્દિટ્ઠસ્સ અપદેસો નિદ્દેસો નામ. ફુસતીતિ ફસ્સો, સો તિવિધો – સુખવેદનીયો દુક્ખવેદનીયો અદુક્ખમસુખવેદનીયોતિ. એતેસુ અયં યોજના – અક્ખરેહિ સઙ્કાસયતિ, પદેહિ પકાસયતિ, બ્યઞ્જનેહિ વિવરતિ, આકારેહિ વિભજતિ, નિરુત્તીહિ ઉત્તાનિં કરોતિ, નિદ્દેસેહિ પઞ્ઞાપેતિ. અક્ખરેહિ વા સઙ્કાસયિત્વા પદેહિ પકાસેતિ, બ્યઞ્જનેહિ વિવરિત્વા આકારેહિ વિભજતિ, નિરુત્તીહિ ઉત્તાનિં કત્વા નિદ્દેસેહિ પઞ્ઞાપેતિ. અક્ખરેહિ વા ઉગ્ઘાટેત્વા પદેહિ વિનેતિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞું, બ્યઞ્જનેહિ વિવરિત્વા આકારેહિ વિનેતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞું, નિરુત્તીહિ નેત્વા નિદ્દેસેહિ વિનેતિ નેય્યન્તિ વેદિતબ્બં. અત્થોતિ ભાસિતત્થો. તસ્સેવત્થસ્સ પટિવિજ્ઝિતબ્બો સકો સકો ભાવો પટિવેધો નામ. તં ઉભયમ્પિ અત્થો નામ. તેન વુત્તં ‘‘અત્થગમ્ભીરતાપટિવેધગમ્ભીરતાહિ સાત્થ’’ન્તિ. ધમ્મોતિ વા દેસનાતિ વા બ્યઞ્જનમેવ. નિદ્દોસભાવેન પરિસુદ્ધં સાસનબ્રહ્મચરિયં, સિક્ખત્તયપરિગ્ગહિતો મગ્ગો ચ, ઉભયમ્પિ બ્રહ્મચરિયપદેન સઙ્ગહિતં. પટિપત્તિયાતિ પટિપત્તિહેતુ. આગમબ્યત્તિતોતિ પુનપ્પુનં અધીયમાના ખન્ધાદયો પાકટા હોન્તિ. દુરુત્તસત્થાનિ અધીયમાનાનિ સમ્મોહમેવાવાહન્તિ.

૨-૩. કચ્ચિ ખમનીયં સીતુણ્હાદિ. કચ્ચિ યાપનીયં યથાલદ્ધેહિ જીવિતસાધનેહિ જીવિતં. અપ્પાબાધન્તિ અપ્પોપસગ્ગં, અપ્પાતઙ્કન્તિ અપ્પરોગં. કચ્ચિ લહુટ્ઠાનં સરીરકિચ્ચે. કચ્ચિ બલં સમણકિચ્ચે. કચ્ચિ ફાસુવિહારો યથાવુત્તનયેન અપ્પાબાધતાય, અનુક્કણ્ઠનાદિવસેન વા. સત્તસટ્ઠિતો પટ્ઠાય પચ્છિમવયો, ઉત્તરામુખોતિ વુત્તં હોતિ. લોકવિવરણે જાતે ઇધ કિં ઓલોકેસિ, નત્થેત્થ તયા સદિસોપીતિ આહ ‘‘ત્વં સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગો’’તિઆદિ. આસભિં ઉત્તમં. ઉપપત્તિવસેન દેવા. રૂપાનં પરિભોગવસેન, પત્થનાવસેન વા ઉપ્પન્ના રાગસમ્પયુત્તા સોમનસ્સવેદનાનુરૂપતો ઉપ્પજ્જિત્વા હદયતપ્પનતો અમ્બરસાદયો વિય ‘‘રૂપરસા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તથાગતસ્સ પહીનાતિ અધિકારવસેનાહ. તથાગતસ્સપિ હિ કસ્સચિ તે પહીનાતિ મત્થકચ્છિન્નતાલો વિય કતા. કથં? રૂપરસાદિવચનેન વિપાકધમ્મધમ્મા ગહિતા, તે વિજ્જમાનાપિ મત્થકસદિસાનં તણ્હાવિજ્જાનં મગ્ગસત્થેન છિન્નત્તા આયતિં તાલપન્તિસદિસે વિપાકક્ખન્ધે નિબ્બત્તેતું અસમત્થા જાતા. તસ્મા તાલાવત્થુ વિય કતા. ‘‘કુસલસોમનસ્સાપિ એત્થ સઙ્ગહિતા’’તિ વદન્તિ. પઠમમગ્ગેન પહીના કમ્મપથટ્ઠાનિયા, દુતિયેન ઉચ્છિન્નમૂલા ઓળારિકા, તતિયેન તાલાવત્થુકતા કામરાગટ્ઠાનિયા. ચતુત્થેન અનભાવંકતા રૂપરાગારૂપરાગટ્ઠાનિયા. અપરિહાનધમ્મતં પન દીપેન્તો ‘‘આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા’’તિ આહ. તદઙ્ગપ્પહાનેન વા પહીના વિપસ્સનાક્ખણે, ઝાનસ્સ પુબ્બભાગક્ખણે વા, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન ઉચ્છિન્નમૂલા ઝાનક્ખણે. ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ (પારા. ૧૧) હિ વુત્તં. સમુચ્છેદપ્પહાનેન તાલાવત્થુકતા તતિયવિજ્જાધિગમક્ખણે. ઇત્થમ્ભૂતા પન તે રૂપરસાદયો અનભાવંકતા આયતિમનુપ્પાદધમ્માતિ એકમેવિદં અત્થપદં. પઠમાય વા અભિનિબ્ભિદાય પહીના, દુતિયાય ઉચ્છિન્નમૂલા, તતિયાય તાલાવત્થુકતા. ઇત્થમ્ભૂતા યસ્મા અનભાવંકતા નામ હોન્તિ, તસ્મા આયતિંઅનઉપ્પાદધમ્માતિ વેદિતબ્બા. અથ વા દુક્ખઞાણેન પહીના, સમુદયઞાણેન ઉચ્છિન્નમૂલા, નિરોધઞાણેન તાલાવત્થુકતા, મગ્ગઞાણેન અનભાવંકતા, પચ્ચવેક્ખણઞાણેન આયતિં અનુપ્પાદધમ્માતિ વેદિતબ્બા. લોકિયમગ્ગેન વા પહીના, દસ્સનમગ્ગેન ઉચ્છિન્નમૂલા, તિવિધેન ભાવનામગ્ગેન તાલાવત્થુકતાતિઆદિ. બ્રાહ્મણસ્સ અવિસયત્તા ધમ્મરસા ન ઉદ્ધટા.

૧૧. ધમ્મધાતુન્તિ એત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ધમ્મધાતુ નામ. અનુકમ્પવચનાનુરૂપં ‘‘પુણ્ણચન્દો વિયા’’તિ વુત્તં, સૂરિયવચનં ‘‘સુપ્પટિવિદ્ધત્તા’’તિવચનાનુરૂપં, પથવીસમચિત્તતાય કારણં ‘‘કરુણાવિપ્ફાર’’ન્તિ વદન્તિ. પટિચ્છાદેતબ્બે હિ અત્તનો ગુણે ‘‘આરદ્ધં ખો પન મે વીરિય’’ન્તિઆદિના પકાસેન્તો અત્તનો કરુણાવિપ્ફારં પકાસેતીતિ ગહેતબ્બો. વરભૂરિમેધસો વરપુથુલઞાણો, ભૂરીતિ વા ભૂમિ, ભૂમિ વિય પત્થટવરપઞ્ઞોતિ અત્થો. અબુજ્ઝિ એત્થાતિપિ અધિકરણેન રુક્ખો બોધિ. સયં બુજ્ઝતિ, બુજ્ઝન્તિ વા તેન તંસમઙ્ગિનોતિ મગ્ગો બોધિ, એવં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ. બુજ્ઝીયતીતિ નિબ્બાનં બોધિ. તિસ્સન્નં વિજ્જાનં ઉપનિસ્સયવતો યથાસમ્ભવં તિસ્સો વિજ્જા વેદિતબ્બા. એકગ્ગતાવસેન તિક્ખભાવો. તિક્ખોપિ એકચ્ચો સરો લક્ખં પત્વા કુણ્ઠો હોતિ, ન તથા ઇદં. સતિન્દ્રિયવસેનસ્સ ખરભાવો, સદ્ધિન્દ્રિયવસેન વિપ્પસન્નભાવો, અન્તરા અનોસક્કિત્વા કિલેસપચ્ચત્થિકાનં સુટ્ઠુ અભિભવનતો વીરિયિન્દ્રિયવસેનસ્સ સૂરભાવો ચ વેદિતબ્બો. મગ્ગવિજાયનત્થં ગબ્ભગ્ગહણકાલો સઙ્ખારુપેક્ખાનન્તરમનુલોમત્તા.

છન્દોતિ ચ સઙ્કપ્પોતિ ચ અવત્થન્તરભેદભિન્નો રાગોવ –

‘‘સેનહાત્થ્યઙ્ગમુપેતિ,

રત્તહદયો રાગેન;

સમ્મગતે રત્તકામમુપેતિ,

કામપતિતં લોકસ્સ માત્રાલમતી’’તિ –

આદીસુ વિય –

વિભઙ્ગેયેવ કિઞ્ચાપિ અત્થો વુત્તોતિ એત્થ અયમધિપ્પાયો – વિભઙ્ગપાળિં આનેત્વા ઇધ વુત્તોપિ સબ્બેસં ઉપકારાય ન હોતિ, તસ્મા તં અટ્ઠકથાનયેનેવ પકાસયિસ્સામીતિ. ઇતોતિ કામેહિ. કાયવિવેકાદીસુ ઉપધિવિવેકો તતિયો, તસ્મા તતિયં છડ્ડેત્વા દ્વે ગહેત્વા તદઙ્ગાદીસુ વિક્ખમ્ભનવિવેકં ગહેત્વા ‘‘તયો એવા’’તિ વુત્તા. એવં સતિ ચિત્તવિક્ખમ્ભના એકત્થા એવાતિ વિસેસો ન સિયાતિ ચે? અપ્પનાવારત્તા ન પનેવં દટ્ઠબ્બં. કાયવિવેકગ્ગહણેન પુબ્બભાગગ્ગહણં ઞાયતિ, તસ્મા ચિત્તવિવેકોતિ તદઙ્ગવિવેકો વુત્તો, વિક્ખમ્ભનેન અપ્પનાકાલેતિ ગહેતબ્બં અસઙ્કરતો. અથ વા ચિત્તવિવેકેન તદઙ્ગવિક્ખમ્ભના ગહિતા, ઇતરેન વિક્ખમ્ભનવિવેકો એવાતિપિ યુત્તં, કિલેસકામત્તા વા દ્વીસુ કમ્મેસુ પરિયાપન્નો પુરિસો વિય. યથા અવિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિવસેન લોકે ‘‘સફલો રુક્ખો’’તિ વુચ્ચતિ, તથેવ વિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિવસેન સાસને ‘‘સવિતક્કં સવિચારં ઝાન’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો.

વૂપસમાતિ એત્થ કેસં વૂપસમાતિ, કિં પઠમજ્ઝાનિકાનં, ઉદાહુ દુતિયજ્ઝાનિકાનન્તિ? એત્થ યદિ પઠમજ્ઝાનિકાનં, નત્થિ તેસં વૂપસમો. ન હિ પઠમજ્ઝાનં વિતક્કવિચારરહિતં અત્થિ. યદિ દુતિયજ્ઝાનિકાનં, નત્થેવ વૂપસમો તત્થ તદભાવાતિ ચે? તેનેતં વુચ્ચતિ ‘‘સમતિક્કમા’’તિ, સમતિક્કમોપિ ન તેસંયેવ. કિન્તુ સકલસ્સપિ પઠમજ્ઝાનધમ્મરાસિસ્સાતિ ચે? તેનેતં વુચ્ચતિ ‘‘ઓળારિકસ્સ પન સમતિક્કમા’’તિઆદિ. સબ્બેપિ પઠમજ્ઝાનધમ્મા ઓળારિકાવ દુતિયજ્ઝાનતો, ન કેવલં વિતક્કવિચારદ્વયમેવાતિ ચે? ન વિતક્કવિચારાયેવ તેહિ સમ્પયુત્તાનં ઓળારિકભાવતોતિ તેસ્વેવ આદીનવદસ્સનેન દુતિયજ્ઝાનક્ખણે તેસં અભાવો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘દુતિયજ્ઝાનક્ખણે અપાતુભાવા’’તિ, યસ્સ ધમ્મસ્સાનુભાવેન, યોગેન વા ઇદં ઝાનં ‘‘સમ્પસાદન’’ન્તિ વુચ્ચતિ ‘‘એકોદિભાવ’’ન્તિ ચ, તસ્સ દસ્સનત્થં સદ્ધાસમાધયો વિભઙ્ગે વુત્તા. પણીતભોજનસિક્ખાપદે (પાચિ. ૨૫૭ આદયો) સપ્પિઆદયો વિયાતિ વુત્તે અયં અત્થવણ્ણના ન વિરુજ્ઝતિ. સમં પસ્સતીતિ લીનુદ્ધચ્ચં પહાય ખીણાસવસ્સ છસુ દ્વારેસુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠછળારમ્મણાપાથે પરિસુદ્ધપકતિભાવાવિજહનાકારભૂતા ઉપેક્ખા છળઙ્ગુપેક્ખા. નીવરણાદિપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠનાગહણે મજ્ઝત્તભૂતા ઉપેક્ખા, અયં સઙ્ખારુપેક્ખા નામ. વિચિનને મજ્ઝત્તભૂતા ઉપેક્ખા વિપસ્સનુપેક્ખા નામ. તત્થ છળઙ્ગુપેક્ખા બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ઝાનુપેક્ખા પારિસુદ્ધુપેક્ખા ચ અત્થતો એકા તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાવ, અવત્થાભેદેન ભેદો નેસં. સઙ્ખારુપેક્ખાવિપસ્સનુપેક્ખાનમ્પિ એકતા પઞ્ઞાવસેન, કિચ્ચવસેન પન દુવિધતા વેદિતબ્બા.

છળઙ્ગુપેક્ખા કામાવચરા, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા રૂપાવચરાતિઆદિના ભૂમિવસેન. છળઙ્ગુપેક્ખા ખીણાસવસ્સેવ, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા તિણ્ણમ્પિ પુથુજ્જનસેક્ખાસેક્ખાનન્તિ એવં પુગ્ગલવસેન. છળઙ્ગુપેક્ખા સોમનસ્સુપેક્ખાસહગતચિત્તસમ્પયુત્તા, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા ઉપેક્ખાસહગતચિત્તસમ્પયુત્તા એવાતિ એવં ચિત્તવસેન. છળઙ્ગુપેક્ખા છળારમ્મણા, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા ધમ્મારમ્મણાવાતિ આરમ્મણવસેન. વેદનુપેક્ખા વેદનાક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતા, ઇતરા નવ સઙ્ખારક્ખન્ધેનાતિ ખન્ધસઙ્ગહવસેન. છળઙ્ગુપેક્ખા બ્રહ્મવિહારબોજ્ઝઙ્ગઝાનુપેક્ખા પારિસુદ્ધિતત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ચ અત્થતો એકા, તસ્મા એકક્ખણે એકાવ સિયા, ન ઇતરા, તથા સઙ્ખારુપેક્ખાવિપસ્સનુપેક્ખાપિ. વેદનાવીરિયુપેક્ખાનં એકક્ખણે સિયા ઉપ્પત્તીતિ. છળઙ્ગુપેક્ખા અબ્યાકતા, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા કુસલાબ્યાકતા, તથા સેસા. વેદનુપેક્ખા પન સિયા અકુસલાપિ. એવં કુસલત્તિકવસેન. દસપેતા સઙ્ખેપેન ચત્તારોવ ધમ્મા વીરિયવેદનાતત્રમજ્ઝત્તઞાણવસેન. ‘‘દુક્ખદોમનસ્સસુખસોમનસ્સાન’’ન્તિ એવં પહાનક્કમેન અવત્વા વિભઙ્ગે વુત્તનયેન કસ્મા વુત્તાનીતિ ચે? સુત્તાનુરક્ખણત્થં. ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતન્તિ એત્થ ‘‘આરમ્મણવસેન અગ્ગહેત્વા ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાકારેન અનુભવતીતિ ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. કસ્મા? એકંયેવ કસિણં આરબ્ભ સબ્બેસં પવત્તિતો. તતિયજ્ઝાનતો પટ્ઠાય ઉપકારા હુત્વા આગતાતિ સતિસીસેન દેસના કતા, વિગતવલાહકાદિના સોમ્મતાય રત્તિયા વલાહકાદિના કાલુસ્સિયે સતિપિ દિવા વિય અનુપકારિકા ન હોતિ રત્તિં, તસ્મા ‘‘અત્તનો ઉપકારકત્તેન વા’’તિ વુત્તં. ‘‘સૂરિયપ્પભાભિભવા, રત્તિયા અલાભાતિ ઇમે દ્વે હેતૂ અપરિસુદ્ધતાય કારણં. સોમ્મભાવેન, અત્તનો ઉપકારકત્તેન ચાતિ ઇમે દ્વે સભાગતાય કારણ’’ન્તિ વદન્તિ, તસ્સા અપરિસુદ્ધાય જાતિયાતિ વુત્તં હોતિ, તસ્મા કારણવચનન્તિ એકે.

ઝાનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પુબ્બેનિવાસકથાવણ્ણના

૧૨. ચિત્તેકગ્ગતાસભાગત્તા ઝાનાનં ‘‘કેસઞ્ચિ ચિત્તેકગ્ગતત્થાની’’તિ આહ. કુસલાનં ભવોક્કમનસભાગત્તા ‘‘કેસઞ્ચિ ભવોક્કમનત્થાની’’તિ. અસભાગત્તા સેસટ્ઠાનેસુ ‘‘પાદકત્થાની’’તિ અવત્વા ‘‘પાદકાની’’તિ આહ. તેન પાદકભૂતાનમ્પિ યથાસમ્ભવં ચિત્તેકગ્ગતા ભવોક્કમનતાવહતં, ઇતરેસં યથાસમ્ભવં પાદકતાવહતઞ્ચ દીપેતિ. અસભાગત્તા જવનવિપસ્સનાપાદકાનિ સમાનાનિ અભિઞ્ઞાપાદકાનિ ચ હોન્તિ, અભિઞ્ઞાપાદકાનિ ચ વિપસ્સનાપાદકાનિ હોન્તીતિપિ દીપેતિ, તથા પાદકાભાવં દીપેતિ. અભિઞ્ઞાય હિ ચતુત્થમેવ પાદકં, ન ઇતરાનિ. તેસુ ચતુત્થસ્સ તતિયં પાદકં, તતિયસ્સ દુતિયં, દુતિયસ્સ પઠમન્તિ. અથ વા ‘‘ચત્તારિ ઝાનાની’’તિ યથાલાભતો વુત્તં.

વિનયનિદાનનિમિત્તં, વેરઞ્જનિવાસકપ્પનં;

સત્થુ યસ્મા તસ્મા ભગવા, વિજ્જત્તયમાહ વેરઞ્જે.

વુત્તઞ્હેતં ‘‘વિનયે સુપ્પટિપન્નો ભિક્ખુ સીલસમ્પત્તિં નિસ્સાયા’’તિઆદિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા). સીલવતો હિ સીલપચ્ચવેક્ખણત્થં રત્તિટ્ઠાનદિવાઠાનેસુ નિસિન્નસ્સ નિસજ્જનતો પટ્ઠાય અત્તનો અતીતકિરિયાનુસ્સરણબહુલતાય પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિવિજ્જા અપ્પકસિરેન સમિજ્ઝતિ. તથા અત્તાનં પટિચ્ચ સત્તાનં ચુતિપરિગ્ગહણસીલતાય ચુતૂપપાતઞાણં અપ્પકસિરેન સમિજ્ઝતિ, ઉદકાદીસુ સુખુમત્ત દસ્સનસીલતાય દિબ્બચક્ખુઞાણં સમિજ્ઝતિ. યસ્મા સત્તવિધમેથુનસંયોગપરિવજ્જનેન, કામાસવાદિપરિવજ્જનેન વા બ્રહ્મચરિયં અખણ્ડાદિભાવં પાપુણાતિ, તસ્માસ્સ આસવક્ખયઞાણં અપ્પકસિરેન સમિજ્ઝતીતિ એત્થ વિનયનિદાને વિજ્જત્તયમેવ દસ્સિતં, તસ્મા આહ ‘‘યેસઞ્ચ ગુણાનં દાયકં અહોસિ, તેસં એકદેસં દસ્સેન્તો’’તિ, અઞ્ઞથા વિજ્જત્તયપટિલાભમત્તપ્પસઙ્ગો સિયાતિ.

સો એવન્તિ ઇમિના કિઞ્ચાપિ ચતુન્નં ઝાનાનં પુબ્બભાગપટિપદાપિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ, ન કેવલં પુરિમજ્ઝાનત્તિકમેવ, તથાપિ કેવલં પુરિમજ્ઝાનત્તિકમેવ ગણ્હન્તો ‘‘એવન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનક્કમનિદસ્સનમેતં, ઇમિના પઠમજ્ઝાનાધિગમાદિના કમેન ચતુત્થજ્ઝાનં પટિલભિત્વાતિ વુત્તં હોતી’’તિ આહ, તં કસ્માતિ ચે? સમ્ભારભૂમિત્તા. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૮૧) ‘‘એત્થ ચ પુરિમાનિ તીણિ ઝાનાનિ યસ્મા પીતિફરણેન ચ સુખફરણેન ચ સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ ઓક્કમિત્વા લહુમુદુકમ્મઞ્ઞકાયો હુત્વા ઇદ્ધિં પાપુણાતિ, તસ્મા ઇમિના પરિયાયેન ઇદ્ધિલાભાય સંવત્તનતો સમ્ભારભૂમિયોતિ વેદિતબ્બાનિ. ચતુત્થજ્ઝાનં પન ઇદ્ધિલાભાય પકતિભૂમિ એવા’’તિ. ઇદમેવ વા અત્થં સન્ધાયાહ ‘‘પુબ્બે ઇમાનિ ચત્તારિ ઝાનાનિ કેસઞ્ચિ અભિઞ્ઞાપાદકાની’’તિ. યદિ એવં ચતુત્થજ્ઝાનમ્પિ અન્તોકત્વા એવન્તિ કિમત્થં ન વુત્તં. તઞ્હિ પકતિભૂમીતિ ચે? ન વત્તબ્બં, ચતુત્થજ્ઝાનતો પરસ્સ સમાહિતાદિભાવપ્પત્તસ્સ ચિત્તસ્સ અત્થિભાવપ્પસઙ્ગતો. યસ્મા યસ્મિં સતિ ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેસિ’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા તસ્મિં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તે પકતિભૂમિભાવપ્પત્તે અભિઞ્ઞાપાદકે જાતે પરિકમ્મચિત્તં ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય અભિનિન્નામેસિ’’ન્તિ આહ. અભિનીહારક્ખમં હોતીતિ એત્થ તં ઇદ્ધિવિધાધિગમત્થાય પરિકમ્મચિત્તં અભિનીહરતિ. કસિણારમ્મણતો અપનેત્વા ઇદ્ધિવિધાભિમુખં પેસેસિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનતો ઇદ્ધિવિધઞાણાદીનં નીહરણત્થ’’ન્તિ વુત્તત્તા અભિનીહારક્ખમન્તિ અત્થો પકપ્પિતો.

સો એવં સમાહિતે એવં આનેઞ્જપ્પત્તેતિ યોજના વેદિતબ્બા દુતિયવિકપ્પે, નીવરણદૂરીભાવેન વિતક્કાદિસમતિક્કમેનાતિ પઠમજ્ઝાનાદીનં કિચ્ચસઙ્ગણ્હનતો. અયં યોજના પઠમવિકપ્પે ન સમ્ભવતિ ‘‘પરિસુદ્ધેતિઆદીસુ પના’’તિ વચનેન ‘‘એવ’’ન્તિ પદસ્સ અનુપ્પબન્ધનિવારણતો. તેનેવ ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવેન પરિસુદ્ધે’’તિઆદિમાહ. ઇચ્છાવચરાનન્તિ ‘‘અહો વતાહં આપત્તિઞ્ચેવ આપન્નો અસ્સં, ન ચ મં ભિક્ખૂ જાનેય્યુ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૬૦) નયેન ઉપ્પન્નઇચ્છાવસેન પવત્તાનં કોપઅપચ્ચયાનં અભાવેન અનઙ્ગણેતિ અત્થો. એત્થ ચ પન યથાવુત્તપ્પકારા ઇચ્છાપિ પઠમજ્ઝાનાદીનં અધિગમાય અન્તરાયિકા ‘‘સમ્પજાનમુસાવાદો ખો પનાયસ્મન્તો અન્તરાયિકો ધમ્મો’’તિ (મહાવ. ૧૩૪) વુત્તત્તા, પગેવ ઇચ્છાવચરા કોપઅપચ્ચયા, તસ્મા વુત્તં ‘‘ઝાનપટિલાભપચ્ચનીકાનં પાપકાનં ઇચ્છાવચરાન’’ન્તિઆદિ. કત્થચિ પન ‘‘ઝાનપટિલાભપચ્ચયાનં ઇચ્છાવચરાન’’ન્તિ પોત્થકેસુ પાઠો દિસ્સતિ, સો પમાદલેખો, ગણ્ઠિપદે ચ ‘‘અહો વત સત્થા મમઞ્ઞેવ પટિપુચ્છિત્વા ધમ્મં દેસેય્યા’’તિ યો તદત્થો લિખિતો, સો દુલ્લિખિતો. ન હિ ઝાનપટિલાભપચ્ચયા કોપાદયો અનઙ્ગણસુત્તે (મ. નિ. ૧.૫૭ આદયો) વુત્તા, ‘‘ન ચ યુત્તિતો સમ્ભવન્તિ ઝાનલાભિનો તદભાવા’’તિ આચરિયો વદતિ, તં વીમંસિતબ્બં. એત્થ વિજ્જત્તયસ્સ ઉત્તરુત્તરવિસેસદસ્સનત્થં ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે’’તિઆદિના પુનપ્પુનં અટ્ઠઙ્ગનિદસ્સનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. ઉત્તરુત્તરવિસેસા ચેભાસં અત્તદુક્ખપરદુક્ખદસ્સનતદુપસમત્તદીપનતો વેદિતબ્બા. ભગવા હિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન અત્તનો અનન્તસંસારદુક્ખં પસ્સિત્વા, ચુતૂપપાતઞાણેન પરસ્સ ચ લોકસ્સ આસવક્ખયઞાણેન તદુભયવૂપસમત્તઞ્ચ પસ્સિત્વા તં દેસેતિ, પઠમેન વા અત્તદુક્ખદસ્સનતો અત્તસિનેહપરિચ્ચાગં દીપેતિ. દુતિયેન પરદુક્ખદસ્સનતો પરેસુ કોપપરિચ્ચાગં, તતિયેન અરિયમગ્ગદસ્સનતો મોહપરિચ્ચાગઞ્ચ દીપેતિ. એવં નાનાગુણવિસેસદીપનતો ઇમસ્સેવ લોકિયાભિઞ્ઞાદ્વયસ્સ ઇધ ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં.

યસ્મા અતીતજાતિ એવ નિવાસો, તસ્મા ‘‘અતીતજાતીસૂ’’તિ ન વત્તબ્બન્તિ ચે? ન, જાતિયા એકદેસેપિ નિવાસવોહારસિદ્ધિદસ્સનતો. પાળિયં કિઞ્ચાપિ ‘‘એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો’’તિઆદિવચનેન સકલજાતિયા અનુસ્સરણમેવ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ વિય દિસ્સતિ, ન એવં દટ્ઠબ્બં. તદેકદેસાનુસ્સરણમ્પિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ એવાતિ દસ્સનત્થં, ભુમ્મવચનં કતં ઓકાસાદિસઙ્ગહત્થઞ્ચ. ‘‘છિન્નવટુમકાનુસ્સરણાદીસૂ’’તિ આદિ-સદ્દેન અનિવુત્થલોકધાતુદીપરટ્ઠનગરગામાદિગ્ગહણં વેદિતબ્બં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘તેસં છિન્નવટુમકાનં લોકુત્તરસીલાદીનિ ન ભગવતા બોધિસત્તકાલે વિઞ્ઞાતાની’’તિ વુત્તં. અત્થાપત્તિતો લોકિયાનિ વિઞ્ઞાતાનીતિ આપજ્જતિ, તં દિબ્બચક્ખુઞાણાધિકારે ‘‘અરિયાનં ઉપવાદકા’’તિ વચનેન સમેન્તં વિય દિસ્સતિ. ન હિ અરિયે અપસ્સન્તસ્સ એવં હોતિ. કિમત્થં પનેત્થ અનુસ્સતિ વુત્તા, નનુ એસ વિજ્જાધિકારોતિ ચે? આદિકમ્મિકસ્સ સતિવસેન નિબ્બત્તિતો, અતીતધમ્માનં સતિયા વિસેસાધિકારત્તા ચ. વુત્તઞ્હિ ‘‘અનુસ્સરામી’’તિ.

‘‘વત્તમાનેસુ વિજ્જાન-મતીતેસ્વસ્સ સરતિ;

અનાગતેસુ ધમ્મેસુ, સરતિ વિજ્જાન પણિધી’’તિ.

આચરિયકુમારિતેન સિલોકોપિ વુત્તો.

તત્થ રાગે ઉસ્સન્નતરે તેજોસંવટ્ટો. દોસે આપોસંવટ્ટો. મોહે વાયોસંવટ્ટો. કેચિ ‘‘દોસે તેજોસંવટ્ટો, રાગે આપોસંવટ્ટો, મોહે વાયોસંવટ્ટો’’તિ વદન્તિ. યસ્મા અમુત્રાતિ ચિત્તં, વચનં વા ભવાદિનિયમેન હોતિ, તસ્મા ‘‘ભવે વા’’તિઆદિ. એવંનામો એવંગોત્તોતિ પદદ્વયેન અજ્ઝત્તબહિદ્ધામૂલકં પઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતં ગોચરનિવાસં દીપેતિ. પવત્તફલભોજનો સયંપતિતફલાહારો. ચતુરાસીતિકપ્પસહસ્સપરમાયુપરિયન્તો વાતિ પણિધાનતો પુબ્બે. પટિનિવત્તન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખણં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં ન હોતિ. ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણલાભીનં પનેતં આનુભાવપરિદીપન’’ન્તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. અમુત્રાતિ એત્થ પઠમયોજનાયં સીહોક્કન્તવસેન અનુસ્સરણં વુત્તં, તઞ્ચ ખો અનુલોમવસેન. ‘‘પટિલોમવસેના’’તિપિ લિખન્તિ, તં દુવિઞ્ઞેય્યં. સીહોક્કન્તં દસ્સેતું ‘‘અનેકાસુ કપ્પકોટીસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. યથા તન્તિ નિદસ્સનેન પટિપત્તિસાધારણેન ફલસાધારણતં દસ્સેન્તો બ્રાહ્મણસ્સ આદરં જનેતિ, અત્તાનમેવેકં ઉક્કંસેતીતિ વચનં નિવારેતિ. ‘‘સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’તિ તસ્સ પુબ્બે ઉપ્પન્નચિત્તે એવ નિયોજેતિ. પઠમા અભિનિબ્ભિદાતિ વચનેન અવિજ્જણ્ડકોસસ્સ બહુપટલભાવં દસ્સેતિ, તેન અટ્ઠગુણિસ્સરિયાદિના અનભિનિબ્ભિદં દીપેતિ.

પુબ્બેનિવાસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દિબ્બચક્ખુઞાણકથાવણ્ણના

૧૩. ‘‘ચુતૂપપાતઞાણાયા’’તિ ફલૂપચારેન વુત્તં. ઇદઞ્હિ દિબ્બચક્ખુઞાણં રૂપારમ્મણત્તા પરિત્તપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણં હોતિ. ન ચુતિં વા પટિસન્ધિં વા આરમ્મણં કરોતિ. તસ્મા ‘‘યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનામી’’તિ (પારા. ૧૩) વચનં વિય ફલૂપચારેનેવ વુત્તમિદન્તિ વેદિતબ્બં. દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તા કારણોપચારેન દિબ્બં. ઇમિના પન કેચિ આચરિયા ‘‘કુસલાકુસલા ચક્ખૂ દિબ્બચક્ખુ કામાવચર’’ન્તિ વદન્તિ, તે પટિસેધિતા હોન્તિ. ચતુત્થજ્ઝાનપઞ્ઞા હિ એત્થ અધિપ્પેતા. મહાજુતિકત્તા મહાગતિકત્તાતિ એતેસુ ‘‘સદ્દસત્થાનુસારેના’’તિ વુત્તં. એકાદસન્નં ઉપક્કિલેસાનં એવં ઉપ્પત્તિક્કમો ઉપક્કિલેસભાવો ચ વેદિતબ્બો, મહાસત્તસ્સ આલોકં વડ્ઢેત્વા દિબ્બચક્ખુના નાનાવિધાનિ રૂપાનિ દિસ્વા ‘‘ઇદં નુ ખો કિ’’ન્તિ વિચિકિચ્છા ઉદપાદિ, સો ઉપક્કિલેસો ઉપક્કિલેસસુત્તે (મ. નિ. ૩.૨૩૬ આદયો) ‘‘વિચિકિચ્છાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિમ્હિ ચવિ, સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાન’’ન્તિ વચનતો. તતો ‘‘રૂપાનિ મે પસ્સતો વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જતિ, ઇદાનિ ન કિઞ્ચિ મનસિ કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તયતો અમનસિકારો, તતો કિઞ્ચિ અમનસિકરોન્તસ્સ થિનમિદ્ધં ઉદપાદિ, તતો તસ્સ પહાનત્થં આલોકં વડ્ઢેત્વા રૂપાનિ પસ્સતો હિમવન્તાદીસુ દાનવરક્ખસાદયો પસ્સન્તસ્સ છમ્ભિતત્તં ઉદપાદિ, તતો તસ્સ પહાનત્થં ‘‘મયા દિટ્ઠભયં પકતિયા ઓલોકિયમાનં નત્થિ, અદિટ્ઠે કિં નામ ભય’’ન્તિ ચિન્તયતો ઉપ્પિલાવિતત્તં ઉદપાદિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘ઉપ્પિલં દિબ્બરૂપદસ્સેનેના’’તિ વુત્તં, ‘‘તં દુવુત્તં પરતો અભિજપ્પાવચનેન તદત્થસિદ્ધિતો’’તિ આચરિયો વદતિ. તતો છમ્ભિતત્તપ્પહાનત્થં ‘‘મયા વીરિયં દળ્હં પગ્ગહિતં, તેન મે ઇદં ઉપ્પિલં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ વીરિયં સિથિલં કરોન્તસ્સ કાયદુટ્ઠુલ્લં કાયદરથો કાયાલસિયં ઉદપાદિ, તતો તં ચજન્તસ્સ અચ્ચારદ્ધવીરિયં ઉદપાદિ, તત્થ દોસં પસ્સતો અતિલીનવીરિયં ઉપદાદિ, તતો તં પહાય સમપ્પવત્તેન વીરિયેન છમ્ભિતત્તભયા હિમવન્તાદિટ્ઠાનં પહાય દેવલોકાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા દેવસઙ્ઘં પસ્સતો તણ્હાસઙ્ખાતા અભિજપ્પા ઉદપાદિ, તતો ‘‘મય્હં એકજાતિકરૂપં મનસિ કરોન્તસ્સ અભિજપ્પા ઉપ્પન્ના, તસ્મા દાનિ નાનાવિધં રૂપં મનસિ કરિસ્સામી’’તિ કાલેન દેવલોકાભિમુખં, કાલેન મનુસ્સલોકાભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા નાનાવિધાનિ રૂપાનિ મનસિ કરોતો નાનત્તસઞ્ઞા ઉદપાદિ, તતો ‘‘નાનાવિધરૂપાનિ મે મનસિ કરોન્તસ્સ નાનત્તસઞ્ઞા ઉદપાદિ, તસ્મા દાનિ અભિજપ્પાદિભયા ઇટ્ઠાદિનિમિત્તગ્ગાહં પહાય એકજાતિકમેવ રૂપં મનસિ કરિસ્સામી’’તિ તથા કરોતો અભિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ઉદપાદિ એવં પહીનઉપક્કિલેસસ્સાપિ અનધિટ્ઠિતત્તા. ઓભાસઞ્હિ ખો જાનામિ, ન ચ રૂપાનિ પસ્સામીતિઆદિ જાતં.

તસ્સત્થો – યદા પરિકમ્મોભાસમેવ મનસિ કરોમિ, તદા ઓભાસં સઞ્જાનામિ, દિબ્બેન ચક્ખુના રૂપાનિ ન ચ પસ્સામિ, રૂપદસ્સનકાલે ચ ઓભાસં ન જાનામીતિ. કિમત્થમિદં વુત્તં, ન હિ એતં ઉપક્કિસેસગતન્તિ? ન કેવલં ઉપક્કિલેસપ્પજહનમેવેત્થ કત્તબ્બં, યેન ઇદં વિસુદ્ધં હોતિ, અઞ્ઞમ્પિ તદુત્તરિ કત્તબ્બં અત્થીતિ દસ્સનત્થં. વિચિકિચ્છા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસોતિઆદીસુ ‘‘ઇમે ધમ્મા ઉપક્કિલેસાતિ આદીનવદસ્સનેન પજહિં, ન મય્હં તદા ઉપ્પન્નત્તા’’તિ કેચિ વદન્તિ. માનુસકં વાતિ ઇમિના સભાવાતિક્કમં દસ્સેતિ. મંસચક્ખુના વિયાતિ ઇમિના પરિયત્તિગ્ગહણં, વણ્ણમત્તારમ્મણતઞ્ચ ઉપમેતિ. વણ્ણમત્તે હેત્થ સત્ત-સદ્દો, ન ‘‘સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૨૭) એત્થ વિય સબ્બસઙ્ખતેસુ, હીનજાતિઆદયો મોહસ્સ નિસ્સન્દો વિપાકો. કાયદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા પુબ્બે અતીતભવે અહેસું, સમ્પતિ નિરયં ઉપપન્નાતિ એવં પાઠસેસેન સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ‘‘યથાકમ્મૂપગઞાણઞ્હિ એકન્તમતીતારમ્મણં, દિબ્બચક્ખુ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણ’’ન્તિ ઉભિન્નં કિચ્ચવસેન વુત્તં. મહલ્લકોતિ સમણાનં સારુપ્પમસારુપ્પં, લોકાચારં વા ન જાનાતીતિ અધિપ્પાયેન વુત્તત્તા ગુણપરિધંસનેન ગરહતીતિ વેદિતબ્બં. ‘‘નિયતો સમ્બોધિપરાયનો’’તિ (સં. નિ. ૨.૪૧; ૫.૯૯૮, ૧૦૦૪) વુત્તો અરિયપુગ્ગલો મગ્ગાવરણં કાતું સમત્થં ફરુસવચનં યદિ કથેય્ય, અપાયગમનીયમ્પિ કરેય્ય, તેન સો અપાયુપગોપિ ભવેય્ય, તસ્મા ઉપપરિક્ખિતબ્બન્તિ એકે. ‘‘વાયામં મા અકાસીતિ થેરેન વુત્તત્તા મગ્ગાવરણં કરોતી’’તિ વદન્તિ. પુબ્બેવ સોતાપન્નેન અપાયદ્વારો પિહિતો, તસ્માસ્સ સગ્ગાવરણં નત્થિ. ‘‘પાકતિકન્તિ પવત્તિવિપાકં અહોસી’’તિ વદન્તિ. ‘‘વુદ્ધિ હેસા, ભિક્ખવે, અરિયસ્સ વિનયે, યો અચ્ચયં અચ્ચયતો દિસ્વા યથાધમ્મં પટિકરોતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૭૦; દી. નિ. ૧.૨૫૧) વચનતો પાકતિકં અહોસીતિ એકે. સચે સો ન ખમતીતિ સોતાપન્નાદીનં ખન્તિગુણસ્સ મન્દતાય વા આયતિં તસ્સ સુટ્ઠુ સંવરત્થાય વા અક્ખમનં સન્ધાય વુત્તં. સુખાનં વા આયસ્સ આરમ્મણાદિનો અભાવા કાલકઞ્ચિકા અસુરા હોન્તિ. ‘‘ઇતો ભો સુગતિં ગચ્છા’’તિ (ઇતિવુ. ૮૩) વચનતો મનુસ્સગતિપિ. દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જાતિ દિબ્બચક્ખુમેવ દસ્સનટ્ઠેન ઞાણં, તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ વિન્દનટ્ઠેન વિજ્જાતિ અત્થો.

દિબ્બચક્ખુઞાણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આસવક્ખયઞાણકથાવણ્ણના

૧૪. સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ કિં પુરિમસ્મિંયેવ, ઉદાહુ અઞ્ઞસ્મિંયેવ ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તે. અટ્ઠકથાયમ્પિ યતો વુટ્ઠાય પુરિમવિજ્જાદ્વયં અધિગતં, તદેવ પુન સમાપજ્જનવસેન અભિનવં અભિણ્હં કતન્તિ દસ્સનત્થં ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ ઇધ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. એત્થાહ – યદિ તદેવ પુન સમાપજ્જનવસેન અભિનવં કતં, અથ કસ્મા પુબ્બે વિય ‘‘વિપસ્સનાપાદકં અભિઞ્ઞાપાદકં નિરોધપાદકં સબ્બકિચ્ચસાધકં સબ્બલોકિયલોકુત્તરગુણદાયકં ઇધ ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બ’’ન્તિ અવત્વા ‘‘ઇધ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બ’’ન્તિ એત્તકમેવ વુત્તં, નનુ ઇધ તથાવચનટ્ઠાનમેવ તં અરહત્તમગ્ગેન સદ્ધિં સબ્બગુણનિપ્ફાદનતો, ન પઠમવિજ્જાદ્વયમત્તનિપ્ફાદનતોતિ? વુચ્ચતે – અરિયમગ્ગસ્સ બોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગઝાનઙ્ગપટિપદાવિમોક્ખવિસેસનિયમો પુબ્બભાગવુટ્ઠાનગામિનીવિપસ્સનાય સઙ્ખારુપેક્ખાસઙ્ખાતાય નિયમેન અહોસીતિ દસ્સનત્થં વિપસ્સનાપાદકમિધ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ પરિયાપન્નત્તા, ન તદારમ્મણમત્તેન. પરિયાયતોતિ અઞ્ઞેનપિ પકારેન. ‘‘ઇમે આસવા’’તિ અયં વારો કિમત્થં આરદ્ધો? ‘‘આસવાનં ખયઞાણાયા’’તિ અધિકારાનુલોમનત્થં. મગ્ગક્ખણે હિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ફલક્ખણે વિમુત્તં હોતીતિ ઇદં એકત્તનયેન વુત્તં. યઞ્હિ વિમુચ્ચમાનં, તદેવ અપરભાગે વિમુત્તં નામ હોતિ. યઞ્ચ વિમુત્તં, તદેવ પુબ્બભાગે વિમુચ્ચમાનં નામ હોતિ. ભુઞ્જમાનો એવ હિ ભોજનપરિયોસાને ભુત્તાવી નામ. ‘‘ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં દસ્સેતી’’તિ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ ચ પટ્ઠાને ‘‘મગ્ગા વુટ્ઠહિત્વા મગ્ગં પચ્ચવેક્ખતિ, ફલં, નિબ્બાનં, પહીને કિલેસે પચ્ચવેક્ખતી’’તિ અયમુપ્પત્તિક્કમો વુત્તો. પવત્તિક્કમો પનેત્થ સરૂપતો અત્થતોતિ દ્વિધા વુત્તો. તત્થ ‘‘વિમુત્તમિતિ ઞાણં અહોસી’’તિ સરૂપતો ચતુબ્બિધસ્સપિ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ પવત્તિક્કમનિદસ્સનં. ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદિ અત્થતો. તેનેવ અન્તે ‘‘અબ્ભઞ્ઞાસિ’’ન્તિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં દેસનં અકાસિ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ તથા અપ્પવત્તિતો. અપ્પટિસન્ધિકં હોતીતિ જાનન્તો ‘‘ખીણા જાતી’’તિ જાનાતિ નામ. ‘‘દિબ્બચક્ખુના પચ્ચુપ્પન્નાનાગતંસઞાણ’’ન્તિ અનાગતંસઞાણસ્સ ચ દિબ્બચક્ખુસન્નિસ્સિતત્તા વુત્તં.

આસવક્ખયઞાણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઉપાસકત્તપટિવેદનાકથાવણ્ણના

૧૫. કણ્ણસુખતો હદયઙ્ગમતોતિ વચનમેવ સન્ધાય વુત્તં. અનત્તુક્કંસનતોતિઆદિ પુગ્ગલવસેન, કણ્ણસુખતોતિ સોતિન્દ્રિયં સન્ધાય. આપાથારમણીયતોતિ ઞાણાપાથારમણીયતો. સયમેવ હેટ્ઠામુખજાતં વા, મગ્ગો પન અસોકો હોતિ. તદા હિ સોકો પહીયમાનો. ચરિયાદિઅનુકૂલતો અપ્પટિકૂલં. ‘‘મધુરમિમ’’ન્તિ વુત્તત્તા ‘‘ધમ્મમિમ’’ન્તિ વચનં અધિકં વિય દિસ્સતિ. તસ્મા ‘‘રાગવિરાગમિમ’’ન્તિ એવં વિસું વિસું યોજેત્વા પુન પિણ્ડેત્વા ધમ્મમિમં ઉપેહીતિ યોજેતબ્બં, ‘‘ધમ્મમેવ સરણત્થમુપેહી’’તિ પઠન્તિ કિરાતિ દીપેતિ. સરણગતાનં તેનેવ સરણગમનેન ભયં સન્તાસં દુગ્ગતિં પરિક્કિલેસં દુક્ખં હિંસતીતિ રતનત્તયં સરણં નામ. તપ્પસાદતગ્ગરુતાદીહિ વિહતકિલેસો તપ્પરાયનતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો સરણગમનં. તંસમઙ્ગીસત્તો સરણં ગચ્છતિ. પભેદેન પન દુવિધં સરણગમનં લોકુત્તરં લોકિયન્તિ. તત્થ લોકુત્તરં દિટ્ઠસચ્ચાનં મગ્ગક્ખણે સરણગમનુપક્કિલેસસમુચ્છેદેન નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા કિચ્ચતો સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતિ. લોકિયં પુથુજ્જનાનં સરણગમનુપક્કિલેસં તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનેન આરમ્મણતો બુદ્ધાદિગુણારમ્મણં હુત્વા ઇજ્ઝતિ. તં અત્થતો રતનત્તયે સદ્ધાપટિલાભો સદ્ધામૂલિકા ચ સમ્માદિટ્ઠિ. લોકુત્તરસ્સ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ વિપાકફલં, સબ્બદુક્ખક્ખયો આનિસંસફલં. ‘‘યો ચ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ…પે… સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ (ધ. પ. ૧૯૦-૧૯૨) હિ વુત્તં. લોકિયસ્સ ભવભોગસમ્પદા. ‘‘યે કેચિ બુદ્ધં સરણં ગતાસે’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૩૨; સં. નિ. ૧.૩૭) હિ વુત્તં. લોકિયસરણગમનં તીસુ વત્થૂસુ અઞ્ઞાણસંસયમિચ્છાઞાણાદીહિ સંકિલિસ્સતિ, ન મહાજુતિકં હોતિ, ન મહાવિપ્ફારં. લોકુત્તરસ્સ નત્થિ સંકિલેસો. લોકિયસ્સ સાવજ્જો અનવજ્જોતિ દુવિધો ભેદો. તત્થ અઞ્ઞસત્થારાદીસુ અત્તસન્નિય્યાતનાદીહિ સાવજ્જો હોતિ, સો અનિટ્ઠફલો. અનવજ્જો કાલકિરિયાય, સો અવિપાકત્તા અફલો. લોકુત્તરસ્સ નેવત્થિ ભેદો. ભવન્તરેપિ હિ અરિયસાવકો અઞ્ઞં સત્થારં ન ઉદ્દિસતિ. યો કોચિ સરણગતો ગહટ્ઠો ઉપાસકો. રતનત્તયઉપાસનતો ઉપાસકો. પઞ્ચ વેરમણિયો સીલં. સત્થસત્તમંસમજ્જવિસવાણિજ્જારહિતં ધમ્મેન જીવિકં આજીવો. વુત્તસીલાજીવવિપત્તિ વિપત્તિ નામ. વિપરીતા સમ્પત્તિ.

૧૬. લચ્છામ નુ ખોતિ દુગ્ગતે સન્ધાય વુત્તં. સક્ખિસ્સામ નુખો નોતિ સમિદ્ધે સન્ધાય. તત્થ વેરઞ્જાયં. પગ્ગય્હતીતિ પત્તં પગ્ગહો, તેન પગ્ગહેન પત્તેનાતિ અત્થો. સમાદાયેવાતિ નિદસ્સનં. ન ચ વટ્ટતીતિ પુન પાકં કિઞ્ચાપિ વટ્ટતિ, તથાપિ ન સુટ્ઠુ પક્કત્તા વુત્તં, ‘‘ઉત્તણ્ડુલભત્તં લભિત્વાપિ પિધેતું ન વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાવચનઞ્ચેત્થ સાધકં. ‘‘સાવકાનં વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ ઇમિના વચનેન આજીવપારિસુદ્ધિસીલં સન્ધાય ‘‘પચ્છા સીલ’’ન્તિ વુત્તં. ઉપાલિત્થેરોપિ તં તં વત્થું પટિચ્ચ ભગવતા બહૂનિ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞત્તાનિ અત્થીતિ દીપેતિ. યદિ એવં વેરઞ્જાયં ‘‘એતસ્સ ભગવા કાલો’’તિ વચનં ન સમેતીતિ ચે? ન, તતો પુબ્બે સિક્ખાપદાભાવપ્પસઙ્ગતો. થેરો પન પઞ્ઞત્તાનિ ઠપેત્વા ઇદાનિ પઞ્ઞપેતબ્બાનિ પાતિમોક્ખુદ્દેસપ્પહોનકાનિ સન્ધાયાહ. ભગવાપિ ‘‘ન તાવ સારિપુત્ત સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતી’’તિ ભદ્દાલિસુત્તે (મ. નિ. ૨.૧૩૪; આદયો) વિય એકચ્ચેસુ પઞ્ઞત્તેસુપિ તતો પરં પઞ્ઞપેતબ્બાનિ સન્ધાયાહ. ઇધેવ અટ્ઠકથાયં ‘‘સામમ્પિ પચનં સમણસારુપ્પં ન હોતિ ન ચ વટ્ટતી’’તિ વચનઞ્ચ, તથા ‘‘રત્તિચ્છેદો વા વસ્સચ્છેદો વા’’તિઆદિવચનાનિ ચ અત્થિ. અઞ્ઞથા ‘‘દ્વીહાકારેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ભિક્ખૂ પટિપુચ્છન્તી’’તિ ઇધેવેદં પાળિઠપનં વિરુજ્ઝતીતિ આચરિયેન વિચારિતં, તં સુન્દરં પુબ્બેપિ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદસમ્ભવતો. કિન્તુ ઇધ પાળિઠપનવિરોધવિચારણા પન નિપ્પયોજના વિય મમ દિસ્સતિ. કસ્મા? ઉપાલિત્થેરેન સઙ્ગીતિકાલે વુત્તપાઠત્તા. રત્તિચ્છેદોતિ સત્તાહકિચ્ચં સન્ધાય વુત્તો. ‘‘સત્તાહકરણીયેન ગન્ત્વા રત્તિચ્છેદો વા વસ્સચ્છેદો વા એકભિક્ખુનાપિ ન કતો’’તિ વુત્તં કિર મહાઅટ્ઠકથાયં, તસ્મા વસ્સચ્છેદસ્સ કારણે સતિ સત્તાહકિચ્ચં કાતું વટ્ટતીતિ એકે. વિનયધરા પન નિચ્છન્તિ, તસ્મા અટ્ઠકથાધિપ્પાયો વીમંસિતબ્બો, ઇમાય વેરઞ્જાયં અપ્પિચ્છતાદિપટિપદાય પસન્ના. સાલીનં વિકતિ સાલિવિકતિ.

૧૭-૮. ઉપપન્નફલોતિ બહુફલો. ‘‘ખુદ્દં મધુ’’ન્તિ પાઠો. થેરં સીહનાદં નદાપેતું પુચ્છીતિ ઇમિના આચરિયો યં પુબ્બે આણાય ઠિતાનં સાવકાનં મહાનુભાવતાદસ્સનં ‘‘વેરઞ્જાયં નિવાસપ્પયોજન’’ન્તિ અમ્હેહિ વુત્તં, તં સમ્પાદેતિ, રાજગહે વેરઞ્જાયઞ્ચાતિ ઉભયત્થ વિતક્કુપ્પાદે એકતો પિણ્ડેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અથ ખો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સા’’તિઆદિમાહ. કાલં સન્ધાય ચિરં, ઠિતિં સન્ધાય ચિરાતિ વિગ્ગહો.

કામં હિનોતિ અત્તનો ફલનિબ્બત્તિયા સહાયં ગચ્છતીતિ કત્તરિ હેતુ, તથાપિ ઇધ તેન કરણભૂતેન તસ્સ ફલં હિનોતિ પવત્તતીતિ હેતુ. તથા ઘટન્તિ તેનાતિ ઘટો. કિલાસુનોતિ પયોજનાભાવેન અવાવટા. અબ્બોકિણ્ણાનિ વિસભાગેહિ. આગામિનિયા અનાગતેતિ અત્થો. ઇમેસંયેવ નોતિ દસ્સનત્થં ‘‘સબ્બબુદ્ધાનં હી’’તિ વુત્તં. યાવસાસનપરિયન્તાતિ યાવ બુદ્ધા ધરન્તિ, તાવાતિ અત્થો. ખત્તિયબ્રાહ્મણાવ ઉચ્ચા, તત્થાપિ વિસેસં દસ્સેતું ‘‘ઉચ્ચનીચઉળારુળારભોગા’’તિ. ‘‘મનસિ કત્વા’’તિપિ પાઠો. ઉપસમ્પાદ્યઉપસમ્પાદ્યઇચ્ચેતં દ્વયં માગધે ‘‘ઉપસમ્પજ્જા’’તિ વુચ્ચતિ. અનુપાદાયાતિ આરમ્મણકરણવસેન અગ્ગહેત્વા. આસવેહીતિ કત્તરિ તતિયાવિભત્તિ. ચિત્તાનીતિ પચ્ચત્તબહુવચનં. વિમુચ્ચિંસૂતિ કમ્મકારકે. વિમોચિતાનીતિ અધિપ્પાયોતિ આચરિયો. આસવેહીતિ પદઞ્ચ પચ્ચત્તે કરણવચનં કત્વા ગણ્ઠિપદે અત્થો પકાસિતો. યદિ અરિયમગ્ગેન નિરુદ્ધાનં આસવાનં વસેન અનાસવતા, લોકે ચિત્તાનિપિ અનાસવા સિયું. ન હિ નિરુદ્ધાનિ ચિત્તાનિ આરમ્મણાનિ કરોન્તીતિ તાનિ અનિરુદ્ધાસવવસેન સાસવાનીતિ ચે. સોતાપન્નસ્સ મગ્ગચિત્તં ઉપરિમગ્ગવજ્ઝાસવવસેન સાસવં, અવસિટ્ઠાસવસમુચ્છિન્દનાનુભાવત્તા ફલાનિ સાસવાનિ સિયુન્તિ? ન, આસવસમુચ્છિન્દનાનુભાવાગતફલત્તા. ભિંસનસ્સ કરણં ભિંસનકતં, તસ્મિં ભિંસનકતસ્મિં, ભિંસનકિરિયાયાતિ અત્થો. ઇત્થિલિઙ્ગં વિપલ્લાસં કત્વા નપુંસકલિઙ્ગં, પુરિસલિઙ્ગં વા કત્વા. નિમિત્તત્થેતિ એત્થ –

‘‘ચમ્મનિ દીપિનં હન્તિ, દન્તેસુ હન્તિ કુઞ્જરં;

વાલેસુ ચામરિં હન્તિ, સિઙ્ગેસુ સરભો હતો’’તિ. –

અધિકરણં.

૨૦-૨૧. નચિરટ્ઠિતિકકારણે કથિતે ચિરટ્ઠિતિકકારણં અત્થતો વુત્તપટિપક્ખવસેન કિઞ્ચાપિ સિદ્ધં, તથાપિ તં થેરસ્સ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનાય ઓકાસકારણાધિપ્પાયતો વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનોકાસં પાપેતું પુન ભગવન્તં ‘‘કો પન, ભન્તે, હેતૂ’’તિ પુચ્છિ. ભગવાપિ યાચનં સમ્પટિચ્છિતુકામો બ્યાકાસિ. ‘‘આસવટ્ઠાનીયા સઙ્ઘે પાતુભવન્તી’’તિ પુગ્ગલસ્સ સઙ્ઘપરિયાપન્નત્તા વુત્તં. આદરત્થવસેનેવેત્થ દ્વિક્ખત્તું વુત્તન્તિ યસ્મા થેરો પુબ્બે રાજગહે, સમ્પતિ વેરઞ્જાયન્તિ દ્વિક્ખત્તું કાચિ, તસ્મા આદરેન પુનપ્પુનં યાચયમાનં પસ્સિત્વા સયમ્પિ ભગવા આદરેનેવ ‘‘આગમેહિ ત્વં સારિપુત્તા’’તિ આહ. તેનેતં દીપેતિ ‘‘મા ત્વં પુનપ્પુનં યાચાહિ, સમ્પટિચ્છિતાવ મયા તે યાચના, પુબ્બેનનુ તવયાચનં સમ્પટિચ્છતાવ મયા એત્તકે કાલે એત્તકાનિ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞત્તાનિ, ન તાવ મે સાવકાનં આણાપાતિમોક્ખુદ્દેસાનુજાનનકાલો સમ્પત્તો, તક્કાનુમાનવસેન તયા ‘એતસ્સ ભગવા કાલો’તિ પુનપ્પુનં નિદ્દિસિયમાનોપિ નેસ સો કાલો, કિન્તુ તથાગતોવ તત્થ કાલં જાનિસ્સતી’’તિ. યસ્મા પન ‘‘સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલતો પભુતિ આણાપાતિમોક્ખમેવ ઉદ્દિસિયતી’’તિ વુત્તં, તસ્મા પાતિમોક્ખુદ્દેસપ્પહોનકસિક્ખાપદમેવ સન્ધાયાહ. ‘‘તત્થાતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનાપેક્ખં ભુમ્મવચન’’ન્તિ એકમેવ પદં વુત્તં તસ્સા સિદ્ધિયા ઇતરસ્સ સિદ્ધિતો. ‘‘સાવકાનં વિસયભાવન્તિ ઇમિના મહાપદુમત્થેરવાદો પટિક્ખિત્તો’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં, તં સુન્દરં વિય. સમ્મુખે ગરહા. પરમ્મુખે ઉપવાદો. ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઊનદસવસ્સેન…પે… દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૭૫) ઇદં સિક્ખાપદં ભગવા બુદ્ધત્તેન દસવસ્સિકો હુત્વા પઞ્ઞપેસિ ઊનદસવસ્સિકસ્સ તસ્સ તથા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા અભાવતો. ન તદા અતિરેકદસવસ્સિકોવ દસવસ્સિકાનં રત્તઞ્ઞુમહત્તપ્પત્તિતો, તસ્મા તં સિક્ખાપદં વેરઞ્જાયં વસ્સાવાસતો પુબ્બે રાજગહે એવ પઞ્ઞત્તન્તિ સિદ્ધં, તસ્મિં સિદ્ધે સિદ્ધમેવ ‘‘યાવ ન સઙ્ઘો રત્તઞ્ઞુમહત્તં પત્તોતિ વચનં ઇતો પુબ્બે પઠમયાચનાયપિ વુત્ત’’ન્તિ. અટ્ઠકથાયમ્પિ રત્તઞ્ઞુમહત્તપ્પત્તકાલે ‘‘દ્વે સિક્ખાપદાની’’તિ ગણનપરિચ્છેદવચનં પઠમયાચનાય વુત્તવચનં સન્ધાય વુત્તં. અઞ્ઞથા રત્તઞ્ઞુમહત્તપ્પત્તકાલે દ્વે એવ, ન અઞ્ઞન્તિ આપજ્જતિ.

‘‘અથ ખો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સા’’તિઆદિમ્હિ અયમાદિતો પટ્ઠાય અત્થવિભાવના – અયં કિરાયસ્મા અસ્સજિત્થેરતો પટિલદ્ધં એકગાથામત્તકં ધમ્મપરિયાયં નયસતસહસ્સેહિ વિવેચેન્તો અરહત્તં પત્વા સાવકપારમીઞાણે ઠિતો ‘‘અહો વત મહાનુભાવોયં સદ્ધમ્મો, યો વિનાપિ ધમ્મસામિના પરમ્મુખતો સુતમત્તેપિ મય્હં મહન્તં ગુણવિસેસં જનેસિ, સાધુ વતાયં સદ્ધમ્મો ચિરં તિટ્ઠેય્યા’’તિ ચિન્તેન્તો ‘‘કતમેસાનં નુ ખો બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં…પે… ન ચિરટ્ઠિતિક’’ન્તિ તમત્થં, કારણઞ્ચ અત્તનો અગ્ગસાવકઞાણેન પટિવિજ્ઝિત્વા ‘‘સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિઆદિચિરટ્ઠિતિકારણ’’ન્તિ નિટ્ઠં કત્વા વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનોકાસકરણત્થં ભગવન્તં પુચ્છિ. તતો પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જને વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનોકાસે સમ્પત્તે ‘‘એતસ્સ ભગવા કાલો, એતસ્સ સુગત કાલો’’તિ વિનયપઞ્ઞત્તિં યાચિ. તતો ભગવા તસ્સા યાચનાય સમ્પટિચ્છિતભાવં, ‘‘એતસ્સ ભગવા કાલો’’તિ વુત્તકાલસ્સ અકાલતં, કાલસ્સ ચ અનઞ્ઞવિસયતં દીપેન્તો ‘‘આગમેહિ ત્વ’’ન્તિઆદિમાહ, તતો ભગવા તસ્સ યાચનં, સત્તેસુ કારુઞ્ઞતઞ્ચ પટિચ્ચ ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ અનુપજ્ઝાયકા અનાચરિયકા અનોવદિયમાના’’તિઆદિના (મહાવ. ૬૪) નયેન વેપુલ્લમહત્તતં પટિચ્ચ સત્થા સાવકાનં ઉપજ્ઝાયવત્તાદીનિ વિનયકમ્માનિ, તદનુરૂપસિક્ખાપદાનિ ચ પઞ્ઞપેસિ. તતો અનુક્કમેન દ્વાદસમવસ્સં વેરઞ્જાયં વસિ. તદા ચ આયસ્મા સારિપુત્તો સત્થારા નિદ્દિટ્ઠેસુ ચિરટ્ઠિતિહેતૂસુ જાતેસુ ‘‘નવઙ્ગસત્થુસાસનમહત્તતા ચ સમ્પતિ જાતા, વિનયપઞ્ઞત્તિ ચ બહુતરા જાતા, પાતિમોક્ખુદ્દેસો એવેકો ન તાવ સાવકાનં અનુઞ્ઞાતો, સો ચ પરિસુદ્ધેન સઙ્ઘેન કરીયતિ. સઙ્ઘોપિ એતરહિ પરિસુદ્ધો પચ્છિમકસ્સ સોતાપન્નત્તા’’તિ ચિન્તેત્વા પાતિમોક્ખુદ્દેસં અનુજાનાપેતુકામો યત્તકેહિ ચ સિક્ખાપદેહિ પાતિમોક્ખુદ્દેસો અનુજાનીયતિ, તત્તકાનં પઞ્ઞત્તિયાચનપુબ્બઙ્ગમં પાતિમોક્ખુદ્દેસં યાચન્તો પુબ્બુપ્પન્નવિતક્કસૂચનપુચ્છાવિસ્સજ્જનક્કમવસેન યાચનોકાસે સમ્પત્તે ‘‘એતસ્સ ભગવા કાલો’’તિઆદિમાહ.

તત્થ ‘‘યં ભગવા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેય્યા’’તિ પાતિમોક્ખુદ્દેસપ્પહોનકસિક્ખાપદં સન્ધાયાહ, અયમત્થો ભદ્દાલિસુત્તેન (મ. નિ. ૨.૧૩૪ આદયો) દીપેતબ્બો. તત્થ હિ બહૂસુ સિક્ખાપદેસુ પઞ્ઞત્તેસુ, પઞ્ઞપિયમાનેસુ ચ ‘‘ન તાવ ભદ્દાલિ સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૨.૧૪૫) વુત્તં અપઞ્ઞત્તં ઉપાદાય, તથા ઇધાપિ અપઞ્ઞત્તં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. પરિસુદ્ધત્તા સઙ્ઘસ્સ સમ્પતિ સાવકાનં આણાપાતિમોક્ખુદ્દેસં નાનુજાનામીતિ દસ્સેન્તો ‘‘નિરબ્બુદો’’તિઆદિમાહ. ન હિ પરિસુદ્ધે સઙ્ઘે ઓવાદપાતિમોક્ખુદ્દેસસ્સ અનુદ્દેસકારણં અત્થિ, તસ્મિં સતિ આણાપાતિમોક્ખુદ્દેસાનુજાનનાધિપ્પાયતો. તથા ચ સો તતો અટ્ઠન્નંવસ્સાનં અચ્ચયેન અનુઞ્ઞાતો. યથાહ પાતિમોક્ખઠપનક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૮૬) ‘‘ન દાનાહં, ભિક્ખવે, ઇતો પરં ઉપોસથં કરિસ્સામિ…પે… પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યાથા’’તિ. યં પન ઉપસમ્પદક્ખન્ધકે (મહાવ. ૧૨૯) ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ અઞ્ઞતરં ભિક્ખું ઉપસમ્પાદેત્વા એકકં ઓહાય પક્કમિંસુ…પે… સો તસ્સા મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિત્વા ચિરેન અગમાસી’’તિ વત્થુ આગતં, તં સુદિન્નવત્થુતો પરતો ઉપ્પન્નમ્પિ તત્થ યથાધિકારં સમોધાનેતું વુત્તં. તથા તત્થેવ ‘‘ઉભયાનિ ખો પનસ્સ પાતિમોક્ખાનિ વિત્થારેન સ્વાગતાનિ હોન્તી’’તિઆદિના (પાચિ. ૧૪૭; અ. નિ. ૮.૫૨; ૧૦.૩૩) અઙ્ગાનિપિ વેદિતબ્બાનિ. ન હિ આદિતો એવ ઉભતોપાતિમોક્ખાનિ સિદ્ધાનીતિ. અપિચ આદિતો પટ્ઠાય અયમનુક્કમો વેદિતબ્બો, સેય્યથિદં – રાહુલકુમારે ઉપ્પન્ને બોધિસત્તો નિક્ખમિત્વા છબ્બસ્સાનિ દુક્કરં કત્વા સત્તમે અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મિં એવ સંવચ્છરે કપિલવત્થું ગન્ત્વા રાહુલકુમારં પબ્બાજેસિ. અમ્બલટ્ઠિકરાહુલોવાદસુત્તટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૦૭ આદયો) ‘‘અયઞ્હિ આયસ્મા સત્તવસ્સિકકાલે ભગવન્તં ચીવરકણ્ણે ગહેત્વા ‘દાયજ્જં મે સમણ દેહિ, દાયજ્જં મે સમણ દેહી’તિ દાયજ્જં યાચમાનો ભગવતા ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ નિય્યાદેત્વા પબ્બાજિતો’’તિ ચ વુત્તં, તસ્મા રાહુલકુમારં આરબ્ભ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તીહિ સરણગમનેહિ સામણેરપબ્બજ્જ’’ન્તિ (મહાવ. ૧૦૫) વુત્તત્તા સરણગમનૂપસમ્પદા પઠમવસ્સબ્ભન્તરે એવ પટિક્ખિત્તા, ઞત્તિચતુત્થકમ્મવસેન ઉપસમ્પદા અનુઞ્ઞાતાતિ પઞ્ઞાયતિ. અપિચ રાહુલવત્થુમ્હિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, અનનુઞ્ઞાતો માતાપિતૂહિ પુત્તો પબ્બાજેતબ્બો, યો પબ્બાજેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૧૦૫) સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તસ્મા ઇતો પુબ્બેપિ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞત્તાનીતિ સિદ્ધં.

સુત્વા ચ યો હેતુનિરોધમગ્ગં,

નિરોધુપાયં પટિવિજ્ઝિ ખિપ્પં;

જાતોવપેક્ખેન અસેસમેતં,

લોકં વિપસ્સી સુગતગ્ગસિસ્સો.

સો ધમ્મસેનાપતિ અગ્ગસિસ્સો,

સદ્ધમ્મરાજસ્સ તથાગતસ્સ;

સયં મુનિન્દેન યસસ્સ પત્તો,

અનેકસો સોળસધા પસત્થો.

તસ્મા હિ સિક્ખાપદબન્ધકાલો,

ઞાતુમ્પિ લોકે અતિભારિયોવ;

પગેવ સિક્ખાપદભાવભેદો,

પગેવ અઞ્ઞો ઉભયત્થ તત્થ.

પચ્ચેકબુદ્ધા અપિ તં દ્વયન્તુ,

ઞાતું ન સક્કાવ પગેવ નેતું;

નિસ્સંસયં તત્થ તથાગતોવ,

જાનિસ્સતિચ્ચાહ તથાગતોતિ.

ઇચ્ચેતમત્થં ઇધ ભિક્ખુ ઞત્વા,

સિક્ખાપદાનં કમભાવભેદં;

ઞાતું સયં નો ન પરે ચ નેતું,

પરિયેસિતબ્બો ઇધ યુત્તિમગ્ગો.

તત્થ કમભેદો સિક્ખાપદાનં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. ભાવભેદો તાવ ઉક્ખિત્તકાનુવત્તનપચ્ચયા ભિક્ખુ અનાપત્તિકો, ભિક્ખુની પન સમનુભટ્ઠા પારાજિકા હોતિ. પારાજિકાપત્તિપટિચ્છાદને ભિક્ખુસ્સ દુક્કટં, ભિક્ખુનિયા પારાજિકં. દુટ્ઠુલ્લં આરોચેન્તસ્સ, પટિચ્છાદેન્તસ્સ ચ પાચિત્તિયં. મહાસાવજ્જં પારાજિકં આરોચેન્તસ્સ, પટિચ્છાદેન્તસ્સ ચ ભિક્ખુસ્સ દુક્કટં. ઇચ્ચેવમાદીહિ અભાવભેદસિક્ખાપદાનં ઇધ ભાવભેદેન યુત્તિપરિયેસનં સાધયમાનોપિ સિયા અનુમ્માદવિઘાતભાગીતિ. એત્તાવતા સકલસ્સપિ વિનયપિટકસ્સ વિતક્કયાચનકાલકાલઞ્ઞૂકારણફલપયોજનેહિ સત્તહિ અઙ્ગેહિ પટિમણ્ડિતં નિદાનમાયસ્મતા ઉપાલિત્થેરેન નિદસ્સિતં હોતિ. તત્થ થેરસ્સ વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતો વિતક્કો નામ. તસ્સેવ ‘‘એતસ્સ ભગવા કાલો’’તિઆદિના પવત્તા યાચના નામ. રત્તઞ્ઞૂવેપુલ્લલાભગ્ગબાહુસચ્ચમહત્તપ્પત્તિ કાલો નામ. સબ્બઞ્ઞૂ એવ કાલઞ્ઞૂ નામ. આસવટ્ઠાનીયાનં ધમ્માનં પાતુભાવો કારણં નામ. ‘‘તેસંયેવ આસવટ્ઠાનીયાનં ધમ્માનં પટિઘાતાયા’’તિ વચનતો આસવટ્ઠાનીયધમ્મપટિઘાતો ફલં નામ. ‘‘યથયિદં બ્રહ્મચરિયં અદ્ધનિયં અસ્સા’’તિ વચનતો સાસનબ્રહ્મચરિયસ્સ ચિરટ્ઠિતિ પયોજનન્તિ વેદિતબ્બં. હોતિ ચેત્થ –

‘‘વિતક્કો યાચના કાલો, કાલઞ્ઞૂ કારણં ફલં;

પયોજનન્તિ સત્તઙ્ગં, નિદાનં વિનયસ્સિધા’’તિ.

૨૨. અન્તિમમણ્ડલન્તિ અબ્ભન્તરમણ્ડલં. તઞ્હિ ઇતરેસં અન્તો હોતિ, ખુદ્દકમણ્ડલં વા. અનુમતિદાનવસેન તેસં ભિક્ખૂનં દત્વા. તેસં બુદ્ધાનં ચારિકાય વિનેતબ્બા વેનેય્યસત્તા. ઓચિનન્તા વિયાતિ બહુપુપ્ફં ગચ્છં માલાકારા ચિરં ઓચિનન્તિ, એવં બહુવેનેય્યેસુ ગામાદીસુ ચિરં વસન્તા વેનેય્યપુઞ્ઞં પરિહરન્તા ચરન્તિ. સન્તં સુખં, ન વેદનાસુખં વિય સપરિપ્ફન્દં. દસસહસ્સચક્કવાળેતિ દેવાનં વસેન વુત્તં. મનુસ્સા પન ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળે બોધનેય્યા ઉપ્પજ્જન્તિ. મહાકરુણાય ધુવં સત્તસમવલોકનં. ઓતિણ્ણેતિ પરિસમજ્ઝં આગતે, આરોચિતે વા. યેન કારણેન મયં તુમ્હાકં દેય્યધમ્મં દદેય્યામ, તં કુતો સક્કા લદ્ધું. બહુકિચ્ચા હિ ઘરાવાસાતિ. દુતિયવિકપ્પે તન્તિ દેય્યધમ્મં. ‘‘તુમ્હેહિ તં કુતો લદ્ધા’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. કેચિ પન ‘‘પઠમં કિરિયં પેક્ખતિ, દુતિયં દેય્યધમ્મ’’ન્તિ વદન્તિ. આચરિયો પન ‘‘પઠમયોજનાય યં દાનપુઞ્ઞં, તં કુતો લબ્ભા. પુઞ્ઞન્તરાયબહુલા હિ ઘરાવાસાતિ. દુતિયયોજનાય તેમાસબ્ભન્તરે યમહં દદેય્યં, અતિક્કન્તકાલત્તા તમહં સમ્પતિ કુતો દદેય્યન્તિ દસ્સેતી’’તિ વદતિ. સીલાદિકુસલધમ્મસન્દસ્સનાદિધમ્મરતનવસ્સં.

૨૩. પત્તુણ્ણદેસે પત્તુણ્ણં પટવરં. મહાયાગન્તિ મહાદાનં. પરિપુણ્ણસઙ્કપ્પન્તિ તેમાસં સોતબ્બં અજ્જ સુણિન્તિ.

તત્રિદન્તિ ઇદં કારણં.

ઉપાલિ દાસકોતિ આચરિયપરમ્પરતો. બાહિરબ્ભન્તરનિદાનં, સિક્ખાપદાનં પઞ્ઞત્તિટ્ઠાનસઙ્ખાતં આવેણિકનિદાનઞ્ચ સન્ધાયાહ ‘‘નિદાનસ્સ પભેદદીપનતો’’તિ. થેરવાદાદિ વત્થુપ્પભેદો. સકાય પટિઞ્ઞાય મેત્તિયં ભિક્ખુનિં નાસેથાતિઆદિ પરસમયવિવજ્જનતોતિઆદિ. વિભઙ્ગનયભેદદસ્સનતોતિ તિસ્સો ઇત્થિયો ભૂમટ્ઠં થલટ્ઠન્તિઆદિ. એત્થાહ – કિં ભગવતો મારાવટ્ટનપટિઘાતાય સત્તિ નત્થીતિ? અત્થિ, તથાપિસ્સ પચ્છા ઉપગુત્તકાલે પસાદહેતુત્તા અધિવાસેતિ. એત્થ ઉપગુત્તાધિટ્ઠાનં વત્તબ્બં. બુદ્ધાનં આચિણ્ણન્તિ દિજદસ્સનેન કિંપયોજનન્તિ ચે? મારાવટ્ટનહેતુ બ્રાહ્મણસ્સ પુઞ્ઞન્તરાયોતિ પયોજનં.

દિજોપિ સો મારમનોરથસ્સ,

ભઙ્ગં કરોન્તો જિનપુઙ્ગવસ્સ;

સસ્સિસ્સસઙ્ઘસ્સ અદાસિ દાનં,

અસેસકં કપ્પિયભણ્ડભેદં.

કિં ભગવા સસિસ્સો તાવ મહન્તં કપ્પિયભણ્ડં ઉબ્ભણ્ડિકં કત્વા અગમાસીતિ? ન અગમાસિ, તેમાસિભાગિયં પન પુઞ્ઞરાસિકં દેય્યધમ્મં અપ્પટિક્ખિપન્તો બ્રાહ્મણસ્સ ઉપાયતો સત્થા અદાસિ.

તદઞ્ઞથા મારમનોરથોવ,

પૂરો સિયા નેવ દિજસ્સ ભિય્યો;

પાપં મહન્તં અપિ પાપુણેય્ય,

મિચ્છાભિમાનેન તથાગતે સો.

તસ્મા ભગવા અસ્સાદિયન્તો તં દેય્યધમ્મં અપ્પટિક્ખિપન્તો ઉપાયેન બ્રાહ્મણસ્સ પુઞ્ઞબુદ્ધિં કત્વા, મારસ્સ ચ મનોરથવિઘાતં કત્વા અગમાસીતિ, ‘‘અયં નયો અટ્ઠકથં વિનાપિ પાળિનયાનુલોમતો સિદ્ધો’’તિ વદન્તિ. કથં? –

‘‘સત્થા સસિસ્સો યદિ અગ્ગહેસિ,

દિજસ્સ તં ચીવરમાદિતોવ;

નાથસ્સ નો વીસતિવસ્સકાલે,

વિરુજ્ઝતે જીવકયાચનાપિ;

તથાપિ સબ્બં સુવિચારયિત્વા,

યુત્તં નયં ચિન્તયિતુંવ યુત્ત’’ન્તિ.

ઇદાનિ આયસ્મા ઉપાલિત્થેરો વિનયપઞ્ઞત્તિયા સાધારણનિદાનં દસ્સેત્વા સિક્ખાપદાનં પાટેક્કં પઞ્ઞત્તિટ્ઠાનસઙ્ખાતં નિદાનમાદિં કત્વા પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિઅનુપઞ્ઞત્તિવિભાગાપત્તિભેદન્તરાપત્તિઆદિકં નાનપ્પકારં વિધિં નિજ્જટં નિગ્ગુમ્બં કત્વા દસ્સેતું ‘‘અથ ખો ભગવા વેરઞ્જાયં યથાભિરન્તં વિહરિત્વા’’તિઆદિમાહાતિ. ઇધ ઠત્વા –

સિક્ખાપદાન સબ્બેસં, કમભેદં પકાસયે;

તસ્મિં સિદ્ધે નિદાનાનં, કમસિદ્ધિ યતો ભવે.

તત્થ સબ્બસિક્ખાપદાનં યથાસમ્ભવં દેસનાક્કમો પહાનક્કમો પટિપત્તિક્કમો ઉપ્પત્તિક્કમોતિ ચતુબ્બિધો કમો લબ્ભતિ. તત્થ ભગવતા રાજગહે ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખુદ્દેસં અનુજાનન્તેન પાતિમોક્ખુદ્દેસસ્સ યો દેસનાક્કમો અનુઞ્ઞાતો, તં દેસનાક્કમમનુલોમેન્તો આયસ્મા મહાકસ્સપો પઠમં પારાજિકુદ્દેસં પુચ્છિ, તદનન્તરં સઙ્ઘાદિસેસુદ્દેસં, તતો અનિયતુદ્દેસં વિત્થારુદ્દેસઞ્ચ પુચ્છિત્વા તદનન્તરં ભિક્ખુનીવિભઙ્ગઞ્ચ તેનેવ અનુક્કમેન પુચ્છિ, નિદાનુદ્દેસન્તોગધાનઞ્ચ સરૂપેન અનુદ્દિટ્ઠાનં પુચ્છનત્થં ખન્ધકેપિ પુચ્છિ. એતેન ચ ખન્ધકે પઞ્ઞત્તા થુલ્લચ્ચયા સઙ્ગહિતા હોન્તિ. પુચ્છિતાનુક્કમેનેવ ઉપાલિત્થેરો તં સબ્બં સાપત્તિભેદાદિકં દેસેન્તો થુલ્લચ્ચયદુબ્ભાસિતઆપત્તિસમુટ્ઠાનાદિદીપકં અન્તોકત્વા દેસેસિ, અયમેત્થ દેસનાક્કમો. ઉભતોવિભઙ્ગખન્ધકતો પન ઉચ્ચિનિત્વા તદા પરિવારપાળિ વિસું કતા. ઇમમેવ નયં સન્ધાય અટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘એતેનેવ ઉપાયેન ખન્ધકપરિવારેપિ આરોપેસુ’’ન્તિઆદિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા). અપિચ પાળિયા ‘‘એતેનેવુપાયેન ઉભતોવિનયે પુચ્છિ. પુટ્ઠો પુટ્ઠો આયસ્મા ઉપાલિ વિસ્સજ્જેસી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં, તસ્મા મહાકસ્સપો ઉભતોવિભઙ્ગે એવ પુચ્છિ. વિસ્સજ્જેન્તો પન આયસ્મા ઉપાલિ નિવરસેસં દેસેન્તો ખન્ધકપરિવારે અન્તોકત્વા દેસેસિ. તદા ચ ખન્ધકપરિવારપાળિ વિસું કતાતિ અયં દેસનાક્કમો. યદિ એવં નિદાનુદ્દેસો પઠમં દેસેતબ્બોતિ ચે? ન, તદસમ્ભવતો. સો હિ ‘‘યસ્સ સિયા આપત્તી’’તિઆદિના (મહાવ. ૧૩૪) નયેન પવત્તત્તા પઠમં સિક્ખાપદસઙ્ગહિતાસુ આપત્તીસુ અદસ્સિતાસુ ન સમ્ભવતિ. ‘‘યાનિ મયા ભિક્ખૂનં પઞ્ઞત્તાનિ સિક્ખાપદાનિ, તાનિ નેસં પાતિમોક્ખુદ્દેસં અનુજાનેય્ય’’ન્તિ વચનતો સિક્ખાપદાનેવ પઠમં દેસેતબ્બાનીતિ પારાજિકુદ્દેસક્કમો સમ્ભવતિ.

પારાજિકુદ્દેસાદિસઙ્ગહિતાનં આપત્તિઅકુસલાનં યથોળારિકક્કમેન પહાતબ્બત્તા પહાનક્કમોપેત્થ સમ્ભવતિ. ઉપસમ્પન્નસમનન્તરં ‘‘તાવદેવ ચત્તારિ અકરણીયાનિ આચિક્ખિતબ્બાની’’તિ (મહાવ. ૧૨૯) વચનતો ‘‘સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂ’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૯૩) વચનતો ચ યથા ગરુકં આચિક્ખણં સિક્ખનેન પટિપત્તિક્કમોપેત્થ સમ્ભવતિ, એવમિમેહિ તીહિ કમેહિ દેસેતબ્બાનમ્પેતેસં સિક્ખાપદાનં યથાસમ્ભવં ઉપ્પત્તિક્કમો સમ્ભવતિ. તથા હિ યં યં સાધારણં, તં તં ભિક્ખું આરબ્ભ ઉપ્પન્ને એવ વત્થુસ્મિં ‘‘યા પન ભિક્ખુની છન્દસો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્યા’’તિ ભિક્ખુનીનમ્પિ પઞ્ઞત્તં. અઞ્ઞથા તં ભિક્ખુનીનં અનુપ્પન્નપઞ્ઞત્તિ સિયા. તતો ‘‘અનુપ્પન્નપઞ્ઞત્તિ તસ્મિં નત્થી’’તિ (પરિ. ૨૪૭) પરિવારે એતં વચનં વિરુજ્ઝતિ, એત્તાવતા પુરિમેન કમત્તયેન પઠમં દેસેતબ્બતં પત્તે પારાજિકુદ્દેસે પઠમુપ્પન્નત્તા મેથુનધમ્મપારાજિકં સબ્બપઠમં દેસેતુકામો ઉપાલિત્થેરો ‘‘તત્ર સુદં ભગવા વેસાલિય’’ન્તિ વેસાલિમેવ પાપેત્વા ઠપેસિ. અઞ્ઞથા બારાણસિયં પઞ્ઞત્તાનં ‘‘ન, ભિક્ખવે, મનુસ્સમંસં પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૮૦) એવમાદીનં દેસનાધિપ્પાયે સતિ બારાણસિં પાપેત્વા ઠપેય્યાતિ.

અબ્ભન્તરનિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. પારાજિકકણ્ડો

૧. પઠમપારાજિકં

સુદિન્નભાણવારવણ્ણના

પઠમસ્સેત્થ નિદાને, ઠત્વા પારાજિકસ્સ વિઞ્ઞેય્યો;

ચોદનાપરિહારનયો, પુગ્ગલવત્થુપ્પકાસનેયેવ.

તત્થ ભગવા વેરઞ્જાયં વુત્થવસ્સો અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરન્તો કત્તિકજુણ્હપક્ખે એવ વેસાલિં પાપુણિત્વા યાવ પઠમપારાજિકસિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં, તાવ અટ્ઠ વસ્સાનિ વેસાલિયંયેવ વિહરન્તો વિય પાળિક્કમેન દિસ્સતિ, ન ચ ભગવા તાવત્તકં કાલં તત્થેવ વિહાસિ. સો હિ સુદિન્નસ્સ સાવકાનં સન્તિકે પબ્બજ્જં ઉપસમ્પદઞ્ચ અનુજાનિત્વા યથાભિરન્તં તત્થ વિહરિત્વા ચારિકં ચરન્તો ભેસકળાવનં પત્વા તત્થ તેરસમં વસ્સં વસિ, તેનેવ અનુક્કમેન સાવત્થિં પત્વા ચુદ્દસમં વસ્સં વસિ, પન્નરસમં કપિલવત્થુમ્હિ, સોળસમં આળવિયં, તતો વુત્થવસ્સો ચારિકં ચરન્તો રાજગહં પત્વા સત્તરસમં વસિ, ઇમિના અનુક્કમેન અપરાનિપિ તીણિ વસ્સાનિ તત્થેવ વસિ. એત્તાવતા ભગવા પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સો રાજગહતો અનુપુબ્બેન વેસાલિં પાપુણિ, તતો ઉપસમ્પદાય અટ્ઠવસ્સિકો સુદિન્નો વેસાલિયંયેવ મેથુનં ધમ્મં અભિવિઞ્ઞાપેસિ, તતો ભગવા તસ્મિં વત્થુસ્મિં પઠમં પારાજિકં પઞ્ઞપેસીતિ વેદિતબ્બં. તત્થ યસ્મા ઉપાલિત્થેરો ઇતો પઠમતરં તત્થ વેસાલિયઞ્ચ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદાનિ અદસ્સેતુકામો, વિનયનિદાનાનન્તરં પઠમપારાજિકમેવ દસ્સેતુકામો, તસ્મા વેસાલિયં પઠમં નિવાસં, પચ્છા ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ પઞ્ઞત્તિકાલે નિવાસઞ્ચ એકતો કત્વા ‘‘તત્ર સુદં ભગવા વેસાલિય’’ન્તિઆદિમાહ, તેન વુત્તં ‘‘પઠમસ્સેત્થ નિદાને, ઠત્વા …પે… પકાસનેયેવા’’તિ. તસ્મા ઇમસ્મિં પઠમપારાજિકસ્સ પઞ્ઞત્તિટ્ઠાનસઙ્ખાતે નિદાને ઠત્વા ‘‘તેન ખો પન સમયેન વેસાલિયા અવિદૂરે કલન્દગામો નામ હોતિ…પે… અઞ્ઞતરં વજ્જિગામં ઉપનિસ્સાય વિહરતી’’તિ એતસ્મિં ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ પુગ્ગલપ્પકાસને, ‘‘તેન ખો પન સમયેન વજ્જી દુબ્ભિક્ખા હોતિ…પે… તિક્ખત્તું મેથુનં ધમ્મં અભિવિઞ્ઞાપેસી’’તિ (પારા. ૩૦) ઇમસ્મિં વત્થુપ્પકાસને ચ ચોદનાનયો, પરિહારનયો ચ વેદિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. તત્રાયં પકાસના – કિમત્થં થેરેન અઞ્ઞેસં સિક્ખાપદાનં પુગ્ગલવત્થૂનિ વિય સઙ્ખેપતો અવત્વા યત્થ ચ સો ઉપ્પન્નો, યથા ચ ધમ્મે પસન્નો, યથા ચ પબ્બજિતો, યથા ચ ઇમં વત્થું ઉપ્પાદેતિ, તં સબ્બં અનવસેસેત્વા પુગ્ગલવત્થૂનિ વિત્થારતો વુત્તાનીતિ ચે? વુચ્ચતે –

એવં સદ્ધાય કિચ્છેન, મહન્તે ભોગઞાતકે;

હિત્વા પબ્બજિતાનમ્પિ, પેસલાનમ્પિ સબ્બસો.

સબ્બલામકધમ્માયં, મેથુનો યદિ સમ્ભવે;

ન ધમ્મદેસનાયેવ, સિદ્ધા વિરતિ સબ્બસો.

તસ્મા નવઙ્ગસદ્ધમ્મે, સત્થારા દેસિતેપિ ચ;

વિનયો પઞ્ઞપેતબ્બો, તતો ધમ્મવિસુદ્ધિહિ.

વિનયાભાવતો એવં, અજ્ઝાચારો ભવિસ્સતિ;

તસ્મા વિનયપઞ્ઞત્તિ, સાત્થિકા પેસલસ્સપિ.

અનાદીનવદસ્સાવી, યસ્મા યં પાપમાચરિ;

વિનયોયેવ સદ્ધાનં, આદીનવવિભાવિનો.

તસ્મા સદ્ધાનુસારીનં, વિનયો સાત્થકોવ યં;

ધમ્મો ધમ્માનુસારીનં, તતો ઉભયદેસના.

અપિ ચ યદિ પણ્ણત્તિવીતિક્કમં અકરોન્તસ્સાપિ યાવ બ્રહ્મલોકા અયસો પત્થટો, પગેવઞ્ઞેસન્તિ દસ્સનત્થં અજ્ઝાચારસ્સ પાકટભાવદીપનં. કથં? –

અભબ્બો અરહત્તસ્સ, સુદિન્નો પુત્તમાતરો;

ભબ્બાનુપ્પન્નપઞ્ઞત્તિ, તદત્થં ન કતા અયં.

નનુ માગણ્ડિકં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા માતાપિતૂનમસ્સા હિતત્થં ધમ્મં દેસેતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું બીજકબીજકમાતૂનં અરહત્તુપ્પત્તિ થેરેન દીપિતા. ‘‘તેન ખો પન સમયેન વેસાલિયા અવિદૂરે કલન્દગામો નામ હોતિ, યેન સમયેન સુદિન્નો પુરાણદુતિયિકાય મેથુનં ધમ્મં પટિસેવી’’તિ વા ‘‘યેન સમયેન ભગવા પઠમપારાજિકં પઞ્ઞપેસી’’તિ વા વચનં ઇધ ન યુજ્જતિ. કસ્મા? ‘‘ઇધ પન હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતી’’તિ વુત્તં અટ્ઠકથાવચનઞ્હિ ઇધ ન લબ્ભતિ. ચિરનિવિટ્ઠો હિ સો ગામો, ન તસ્મિંયેવ સમયેતિ. યસ્મા પન સો ચિરનિવિટ્ઠોપિ ચ ગામો અત્તનો નિવિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય સબ્બકાલમત્થીતિ વત્તબ્બતં અરહતિ, તેન પરિયાયેન ‘‘તેન ખો પન સમયેન વેસાલિયા અવિદૂરે કલન્દગામો નામ હોતી’’તિ વુત્તં.

૨૫-૬. અનુઞ્ઞાતોસિ પન ત્વન્તિ સમણવત્તદસ્સનત્થં ભગવા પુચ્છતિ. માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતન્તિ એત્થ જનકેહેવ અનનુઞ્ઞાતદસ્સનત્થં પુચ્છીતિ વુત્તં. ન ખો સુદિન્ન તથાગતાતિ ‘‘પબ્બાજેતુ મં ભગવા’’તિ યાચનાવસેન પનેવમાહ, ન ભગવા સયં સરણાનિ દત્વા પબ્બાજેસિ. દુક્ખસ્સાતિ એત્થ ‘‘કલભાગમ્પી’’તિ પાઠસેસો. વિકપ્પદ્વયેપીતિ દુતિયતતિયવિકપ્પેસુ. પુરિમપદસ્સાતિ કિઞ્ચીતિ પદસ્સ. ઉત્તરપદેનાતિ દુક્ખસ્સાતિ પદેન. સમાનવિભત્તીતિ સામિવચનં. યથા કિં? ‘‘કસ્સચિ દુક્ખસ્સા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘કિઞ્ચિ દુક્ખસ્સા’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અકામકા વિના ભવિસ્સામાતિ તયા સદ્ધિં અમરિત્વા અકામા જીવિસ્સામ. સચેપિ ન મરામ, અકામકાવ તયા વિયોગં પાપુણિસ્સામ, તયિ જીવમાને એવ નો મરણં ભવેય્ય, મરણેનપિ નો તયા વિયોગં મયં અકામકાવ પાપુણિસ્સામ.

૩૦. કતિપાહં બલં ગાહેત્વાતિ કસ્મા પનાયં તથા પબ્બજ્જાય તિબ્બચ્છન્દો અનુઞ્ઞાતો સમાનો કતિપાહં ઘરેયેવ વિલમ્બિત્વા કાયબલઞ્ચ અગ્ગહેસીતિ? અનુમતિદાનેન માતાપિતૂસુ સહાયકેસુ ચ તુટ્ઠો તેસં ચિત્તતુટ્ઠત્થં. કેસુચિ અટ્ઠકથાપોત્થકેસુ કેચિ આચરિયા ‘‘અયં સુદિન્નો જીવકવત્થુતો પચ્છા પંસુકૂલિકધુતઙ્ગવસેન પંસુકૂલિકો જાતો’’તિ સઞ્ઞાય ‘‘ગહપતિચીવરં પટિક્ખિપિત્વા પંસુકૂલિકધુતઙ્ગવસેન પંસુકૂલિકો હોતી’’તિ લિખન્તિ, તં ‘‘અચિરૂપસમ્પન્નો’’તિ વચનેન વિરુજ્ઝતિ. ‘‘તથા સુદિન્નો હિ ભગવતો દ્વાદસમે વસ્સે પબ્બજિતો, વીસતિમે વસ્સે ઞાતિકુલં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો સયં પબ્બજ્જાય અટ્ઠવસ્સિકો હુત્વા’’તિ, ‘‘ભગવતો હિ બુદ્ધત્તં પત્તતો પટ્ઠાય યાવ ઇદં વત્થં, એત્થન્તરે વીસતિ વસ્સાનિ ન કોચિ ગહપતિચીવરં સાદિયિ, સબ્બે પંસુકૂલિકાવ અહેસુ’’ન્તિ ચ વુત્તેન અટ્ઠકથાવચનેન વિરુજ્ઝતિ, પબ્બજ્જાય અટ્ઠવસ્સિકો, ન ઉપસમ્પદાય. ઉપસમ્પદં પન જીવકવત્થુતો (મહાવ. ૩૨૬) પચ્છા અલત્થ, તસ્મા અવસ્સિકો ઞાતિકુલં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો સિયાતિ ચે? ન, ‘‘અલત્થ ખો સુદિન્નો કલન્દપુત્તો ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં, અલત્થ ઉપસમ્પદ’’ન્તિ એકતો અનન્તરં વુત્તત્તા. પબ્બજ્જાનન્તરમેવ હિ સો ઉપસમ્પન્નો તેરસધુતઙ્ગગુણે સમાદાય વત્તન્તો અટ્ઠ વસ્સાનિ વજ્જિગામે વિહરિત્વા નિસ્સયમુત્તત્તા સયંવસી હુત્વા ‘‘એતરહિ ખો વજ્જી દુબ્ભિક્ખા’’તિઆદિતક્કવસેન યેન વેસાલી તદવસરિ, તસ્મા ‘‘પંસુકૂલિકધુતઙ્ગવસેન પંસુકૂલિકો હોતી’’તિ એત્તકોયેવ પાઠો યેસુ પોત્થકેસુ દિસ્સતિ, સોવ પમાણતો ગહેતબ્બો. ‘‘આરઞ્ઞિકો હોતી’’તિ ઇમિના પઞ્ચ સેનાસનપટિસંયુત્તાનિ સઙ્ગહિતાનિ નેસજ્જિકઙ્ગઞ્ચ વિહારસભાગત્તા, ‘‘પિણ્ડપાતિકો’’તિ ઇમિના પઞ્ચ પિણ્ડપાતપટિસંયુત્તાનિ, ‘‘પંસુકૂલિકો’’તિ ઇમિના દ્વે ચીવરપટિસંયુત્તાનિ સઙ્ગહિતાનીતિ. ઞાતિઘરૂપગમનકારણદીપનાધિપ્પાયતો સપદાનચારિકઙ્ગં વિસું વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘મા અતિહરાપેસુ’’ન્તિ કાલબ્યત્તયવસેન વુત્તં. ધમ્મસ્સન્તરાયકરતરત્તા ‘‘ઇમં નય’’ન્તિ અનયોયેવ.

યેભુય્યેન હિ સત્તાનં, વિનાસે પચ્ચુપટ્ઠિતે;

અનયો નયરૂપેન, બુદ્ધિમાગમ્મ તિટ્ઠતિ.

૩૬. અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદેતિ એત્થ દુવિધં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં. કથં? ‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, ઇમં સિક્ખાપદં ઉદ્દિસેય્યાથા’’તિ એવં સઉદ્દેસાનુદ્દેસભેદતો દુવિધં. તત્થ પાતિમોક્ખે સરૂપતો આગતા પઞ્ચ આપત્તિક્ખન્ધા સઉદ્દેસપઞ્ઞત્તિ નામ. સાપિ દુવિધા સપુગ્ગલાપુગ્ગલનિદ્દેસભેદતો. તત્થ યસ્સા પઞ્ઞત્તિયા અન્તો આપત્તિયા સહ, વિના વા પુગ્ગલો દસ્સિતો, સા સપુગ્ગલનિદ્દેસા. ઇતરા અપુગ્ગલનિદ્દેસાતિ વેદિતબ્બા. સપુગ્ગલનિદ્દેસાપિ દુવિધા દસ્સિતાદસ્સિતાપત્તિભેદતો. તત્થ અદસ્સિતાપત્તિકા નામ અટ્ઠ પારાજિકા ધમ્મા. ‘‘પારાજિકો હોતિ અસંવાસો’’તિ હિ પુગ્ગલોવ તત્થ દસ્સિતો, નાપત્તિ. દસ્સિતાપત્તિકા નામ ભિક્ખુનીપાતિમોક્ખે ‘‘સત્તરસ સઙ્ઘાદિસેસા ધમ્મા નિસ્સારણીયં સઙ્ઘાદિસેસ’’ન્તિ હિ તત્થ આપત્તિ દસ્સિતા સદ્ધિં પુગ્ગલેન, તથા અપુગ્ગલનિદ્દેસાપિ દસ્સિતાદસ્સિતાપત્તિતોવ દુવિધા. તત્થ અદસ્સિતાપત્તિકા નામ સેખિયા ધમ્મા. સેસા દસ્સિતાપત્તિકાતિ વેદિતબ્બા. સાપિ દુવિધા અનિદ્દિટ્ઠકારકનિદ્દિટ્ઠકારકભેદતો. તત્થ અનિદ્દિટ્ઠકારકા નામ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ મુસાવાદ ઓમસવાદ પેસુઞ્ઞ ભૂતગામ અઞ્ઞવાદક ઉજ્ઝાપનક ગણભોજન પરમ્પરભોજન સુરામેરય અઙ્ગુલિપતોદક હસધમ્મ અનાદરિય તલઘાતકજતુમટ્ઠક સિક્ખાપદાનં વસેન પઞ્ચદસવિધા હોન્તિ. સેસાનં પુગ્ગલનિદ્દેસાનં વસેન નિદ્દિટ્ઠકારકા વેદિતબ્બા.

અનુદ્દેસપઞ્ઞત્તિપિ પદભાજનન્તરાપત્તિવિનીતવત્થુપટિક્ખેપપઞ્ઞત્તિઅવુત્તસિદ્ધિવસેન છબ્બિધા હોન્તિ. તત્થ ‘‘યેભુય્યેન ખાયિતં આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા. ૬૧) એવમાદિકા પદભાજનિયે સન્દિસ્સમાનાપત્તિ પદભાજનસિક્ખાપદં નામ. ‘‘ન ત્વેવ નગ્ગેન આગન્તબ્બં, યો આગચ્છેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિકા (પારા. ૫૧૭) અન્તરાપત્તિસિક્ખાપદં નામ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દિવા પટિસલ્લીયન્તેન દ્વારં સંવરિત્વા પટિસલ્લીયિતુ’’ન્તિ (પારા. ૭૫) એવમાદિકા વિનીતવત્થુસિક્ખાપદં નામ. ‘‘લોહિતુપ્પાદકો, ભિક્ખવે, અનુપસમ્પન્નો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો, ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો’’તિ (મહાવ. ૧૧૪) એવમાદિકા પટિક્ખેપસિક્ખાપદં નામ. ખન્ધકેસુ પઞ્ઞત્તદુક્કટથુલ્લચ્ચયાનિ પઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદં નામ. ‘‘યા પન ભિક્ખુની નચ્ચં વા ગીતં વા વાદિતં વા દસ્સનાય ગચ્છેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૮૩૪) ઇમિના વુત્તેન ‘‘યા પન ભિક્ખુની નચ્ચેય્ય વા ગાયેય્ય વા વાદેય્ય વા પાચિત્તિય’’ન્તિ એવમાદિકં યં કિઞ્ચિ અટ્ઠકથાય દિસ્સમાનં આપત્તિજાતં, વિનયકમ્મં વા અવુત્તસિદ્ધિસિક્ખાપદં નામ. છબ્બિધમ્પેતં છહિ કારણેહિ ઉદ્દેસારહં ન હોતીતિ અનુદ્દેસસિક્ખાપદં નામાતિ વેદિતબ્બં. સેય્યથિદં – પઞ્ચહિ ઉદ્દેસેહિ યથાસમ્ભવં વિસભાગત્તા થુલ્લચ્ચયદુબ્ભાસિતાનં, સભાગવત્થુકમ્પિ દુક્કટથુલ્લચ્ચયદ્વયં અસભાગાપત્તિકત્તા, અન્તરાપત્તિપઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદાનં નાનાવત્થુકાપત્તિકત્તા, પટિક્ખેપસિક્ખાપદાનં કેસઞ્ચિ વિનીતવત્થુપઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદાનઞ્ચ અદસ્સિતાપત્તિકત્તા, અદસ્સિતવત્થુકત્તા ભેદાનુવત્તકથુલ્લચ્ચયસ્સ, અદસ્સિતાપત્તિવત્થુકત્તા અવુત્તસિદ્ધિસિક્ખાપદાનન્તિ. એત્તાવતા ‘‘દુવિધં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં ઉદ્દેસાનુદ્દેસભેદતો’’તિ યં વુત્તં, તં સમાસતો પકાસિતં હોતિ.

તત્થ અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદેતિ સઉદ્દેસસિક્ખાપદં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એકચ્ચે આચરિયા એવં કિર વણ્ણયન્તિ ‘‘ચત્તારો પારાજિકા કતિવસ્સાભિસમ્બુદ્ધેન ભગવતા પઞ્ઞત્તાતિઆદિના પુચ્છં કત્વા તેસુ પઠમપારાજિકો વેસાલિયં પઞ્ઞત્તો પઞ્ચવસ્સાભિસમ્બુદ્ધેન હેમન્તાનં પઠમે માસે દુતિયે પક્ખે દસમે દિવસે અડ્ઢતેય્યપોરિસાય છાયાય પુરત્થાભિમુખેન નિસિન્નેન અડ્ઢતેરસાનં ભિક્ખુસતાનં મજ્ઝે સુદિન્નં કલન્દપુત્તં આરબ્ભ પઞ્ઞત્તો’’તિ, તં ન યુજ્જતિ, કસ્મા? –

યસ્મા દ્વાદસમં વસ્સં, વેરઞ્જાયં વસિ જિનો;

તસ્મિઞ્ચ સુદ્ધો સઙ્ઘોતિ, નેવ પારાજિકં તદા.

થેરસ્સ સારિપુત્તસ્સ, સિક્ખાપઞ્ઞત્તિયાચના;

તસ્મિં સિદ્ધાતિ સિદ્ધાવ, ગરુકાપત્તિ નો તદા.

ઓવાદપાતિમોક્ખઞ્ચ, કિં સત્થા ચતુવસ્સિકો;

પટિક્ખિપિ કિમાણઞ્ચ, સમત્તં અનુજાનિ સો.

અજાતસત્તું નિસ્સાય, સઙ્ઘભેદમકાસિ યં;

દેવદત્તો તતો સઙ્ઘ-ભેદો પચ્છિમબોધિયં.

આરાધયિંસુ મં પુબ્બે, ભિક્ખૂતિ મુનિભાસિતં;

સુત્તમેવ પમાણં નો, સોવ કાલો અનપ્પકોતિ.

યં પન વુત્તં ‘‘અથ ભગવા અજ્ઝાચારં અપસ્સન્તો પારાજિકં વા સઙ્ઘાદિસેસં વા ન પઞ્ઞપેસી’’તિ, તં સકલસિક્ખાપદં સન્ધાયાહ. ન કેવલં સઉદ્દેસસિક્ખાપદમત્તં, તેન સઉદ્દેસાનુદ્દેસપઞ્ઞત્તિભેદં સકલં પારાજિકં સન્ધાયાહાતિ વુત્તં હોતિ. કિઞ્ચાપિ નાભિપરામસનમ્પિ કાયસંસગ્ગો, તથાપિ એતં વિસેસનિયમનતો, અચ્છન્દરાગાધિપ્પાયતો ચ વિસું વુત્તં. છન્દરાગરત્તસ્સેવ હિ કાયસંસગ્ગો ઇધાધિપ્પેતો. અસુચિપાને પન હત્થિનિયા તાપસપસ્સાવપાનેન વાલકાબ્યો નામ ઉપ્પજ્જતિ, વાલકાબ્યસ્સ વત્થુ વત્તબ્બં. મણ્ડબ્યસ્સ નાભિયા પરામસનેનેવ કિર. રૂપદસ્સને પન વેજ્જકા આહુ –

‘‘થીનં સન્દસ્સના સુક્કં, કદાચિ ચલિતોવરે;

તં ગામધમ્મકરણં, દ્વયસમં સઙ્ગમિય;

ગબ્ભાદીતિ અયં નયો, થીનં પુરિસદસ્સનાસીત્યૂપનેય્ય’’.

તથાપ્યાહુ –

‘‘પુપ્ફિકે એધિય્ય સુદ્ધે, પસ્સં નરઞ્ચ ઇત્થિ તં;

ગબ્ભઞ્ચ નયેત્યુત્ત-મિતિ તસ્મા કાસો ઇતી’’તિ.

રાજોરોધો વિયાતિ સીહળદીપે એકિસ્સા ઇત્થિયા તથા અહોસિ, તસ્મા કિર એવં વુત્તં. કિઞ્ચાપિ યાવ બ્રહ્મલોકા સદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છિ, ન તં મનુસ્સાનં વિસયો અહોસિ તેસં રૂપં વિય. તેનેવ ભિક્ખૂ પુચ્છિંસુ ‘‘કચ્ચિ નો ત્વં આવુસો સુદિન્ન અનભિરતો’’તિ.

૩૯. કલીતિ કોધો, તસ્સ સાસનં કલિસાસનં, કલહો. ગામધમ્મન્તિ એત્થ જનપદધમ્મં જનપદવાસીનં સિદ્ધિં. અત્તાતિ ચિત્તં, સરીરઞ્ચ. અસુત્તન્તવિનિબદ્ધન્તિ વિનયસુત્તે અનાગતં, સુત્તાભિધમ્મેસુપિ અનાગતં, પાળિવિનિમુત્તન્તિ અત્થો. કુસુમમાલન્તિ નાનાગુણં સન્ધાયાહ. રતનદામન્તિ અત્થસમ્પત્તિં સન્ધાય વદતિ. પટિક્ખિપનાધિપ્પાયા ભદ્દાલિ વિય. પદનિરુત્તિબ્યઞ્જનાનિ નામવેવચનાનેવ ‘‘નામં નામકમ્મં નામધેય્યં નિરુત્તી’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૩૧૫) વિય. નિપ્પરિયાયેન વિરતિ સિક્ખાપદં નામ. અકુસલપક્ખે દુસ્સીલ્યં નામ ચેતના. કુસલપક્ખેપિ ચેતનાપરિયાયતો વિભઙ્ગે ‘‘સિક્ખાપદ’’ન્તિ વુત્તં. સઙ્ઘસુટ્ઠુતાયાતિ એત્થ લોકવજ્જસ્સ પઞ્ઞાપને સઙ્ઘસુટ્ઠુતા હોતિ પાકટાદીનવતો. પઞ્ઞત્તિવજ્જસ્સ પઞ્ઞાપને સઙ્ઘફાસુતા હોતિ પાકટાનિસંસત્તા. તત્થ પઠમેન દુમ્મઙ્કૂનં નિગ્ગહો, દુતિયેન પેસલાનં ફાસુવિહારો. પઠમેન સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતો, દુતિયેન દિટ્ઠધમ્મિકાનં. તથા પઠમેન અપ્પસન્નાનં પસાદો, દુતિયેન પસન્નાનં ભિય્યોભાવો. ‘‘પુબ્બે કતપુઞ્ઞતાય ચોદિયમાનસ્સ ભબ્બકુલપુત્તસ્સા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘સુદિન્નો તં કુક્કુચ્ચં વિનોદેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ, તેનેવ પબ્બજ્જા અનુઞ્ઞાતા’’તિ વદન્તિ, ઉપપરિક્ખિતબ્બં. તથા પઠમેન સદ્ધમ્મટ્ઠિતિ, દુતિયેન વિનયાનુગ્ગહો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

અપિચેત્થ વત્થુવીતિક્કમે યત્થ એકન્તાકુસલભાવેન, તં સઙ્ઘસુટ્ઠુભાવાય પઞ્ઞત્તં લોકવજ્જતો, યત્થ પઞ્ઞત્તિજાનને એવ અત્થાપત્તિ, ન અઞ્ઞદા, તં સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયા વાપિ પસાદુપ્પાદબુદ્ધિયા ધમ્મદેસનાપટિસંયુત્તં, ઇતરઞ્ચ સેખિયં, ઇદં લોકવજ્જં નામ. વત્થુનો પઞ્ઞત્તિયા વા વીતિક્કમચેતનાયાભાવેપિ પટિક્ખિત્તસ્સ કરણે, કત્તબ્બસ્સ અકરણે વા સતિ યત્થ આપત્તિપ્પસઙ્ગો, તં સબ્બં ઠપેત્વા સુરાપાનં પણ્ણત્તિવજ્જન્તિ વેદિતબ્બં. આગન્તુકવત્તં, આવાસિક, ગમિક, અનુમોદન, ભત્તગ્ગ, પિણ્ડચારિક, આરઞ્ઞક, સેનાસન, જન્તાઘર, વચ્ચકુટિ, સદ્ધિવિહારિક, ઉપજ્ઝાય, અન્તેવાસિક, આચરિયવત્તન્તિ એતાનિ અગ્ગહિતગ્ગહણનયેન ગણિયમાનાનિ ચુદ્દસ, એતાનિ પન વિત્થારતો દ્વેઅસીતિ મહાવત્તાનિ નામ હોન્તિ. સત્તહિ આપત્તિક્ખન્ધેહિ સંવરો સંવરવિનયો પઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદમેવ. તત્થ પઞ્ઞત્તિવિનયો સમથવિનયત્થાય સમથવિનયો સંવરવિનયત્થાય સંવરવિનયો પહાનવિનયત્થાયાતિ યોજના વેદિતબ્બા. યં સઙ્ઘસુટ્ઠુ, તં સઙ્ઘફાસૂતિ એકમિવ વુત્તં સઙ્ઘસુટ્ઠુતાય સતિ સઙ્ઘફાસુ ભવિસ્સતીતિ દીપનત્થં. પકરીયન્તિ એત્થ તે તે પયોજનવિસેસસઙ્ખાતા અત્થવસાતિ અત્થવસં ‘‘પકરણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. દસસુ પદેસુ એકેકં મૂલં કત્વા દસક્ખત્તું યોજનાય પદસતં વુત્તં. તત્થ પચ્છિમસ્સ પદસ્સ વસેન અત્થસતં પુરિમસ્સ વસેન ધમ્મસતં અત્થજોતિકાનં નિરુત્તીનં વસેન નિરુત્તિસતં, ધમ્મભૂતાનં નિરુત્તીનં વસેન નિરુત્તિસતન્તિ દ્વે નિરુત્તિસતાનિ, અત્થસતે ઞાણસતં, ધમ્મસતે ઞાણસતં દ્વીસુ નિરુત્તિસતેસુ દ્વે ઞાણસતાનીતિ ચત્તારિ ઞાણસતાનિ વેદિતબ્બાનિ. એત્થ સઙ્ઘસુટ્ઠુતાતિ ધમ્મસઙ્ઘસ્સ સુટ્ઠુભાવોતિ અત્થો. ‘‘અત્થપદાનીતિ અટ્ઠકથા. ધમ્મપદાનીતિ પાળી’’તિ વુત્તં કિર.

મેથુનં ધમ્મન્તિ એવં બહુલનયેન લદ્ધનામકં સકસમ્પયોગેન, પરસમ્પયોગેન વા અત્તનો નિમિત્તસ્સ સકમગ્ગે વા પરમગ્ગે વા પરનિમિત્તસ્સ સકમગ્ગે એવ પવેસપવિટ્ઠઠિતુદ્ધરણેસુ યં કિઞ્ચિ એકં પટિસાદિયનવસેન સેવેય્ય પારાજિકો હોતિ અસંવાસોતિ. કેચિ પન ‘‘પવેસાદીનિ ચત્તારિ વા તીણિ વા દ્વે વા એકં વા પટિસેવેય્ય, પારાજિકો હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ‘સો ચે પવેસનં સાદિયતિ, પવિટ્ઠં, ઠિતં, ઉદ્ધરણં સાદિયતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’તિઆદી’’તિ (પારા. ૫૯) વદન્તિ, તેસં મતેન ચતૂસુપિ ચતસ્સો પારાજિકાપત્તિયો આપજ્જતિ. તેયેવ એવં વદન્તિ ‘‘આપજ્જતુ મેથુનધમ્મપારાજિકાપત્તિ મેથુનધમ્મપારાજિકાપત્તિયા તબ્ભાગિયા’’તિ, ‘‘અત્તનો વીતિક્કમે પારાજિકાપત્તિં, સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિઞ્ચ આપજ્જિત્વા સિક્ખં પચ્ચક્ખાય ગહટ્ઠકાલે મેથુનાદિપારાજિકં આપજ્જિત્વા પુન પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પજ્જિત્વા એકં સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિં એકમનેકં વા પટિકરિત્વાવ સો પુગ્ગલો યસ્મા નિરાપત્તિકો હોતિ, તસ્મા સો ગહટ્ઠકાલે સાપત્તિકોવાતિ અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નસ્સાપિ અત્થેવ આપત્તિવુટ્ઠાનં. વુટ્ઠાનદેસનાહિ પન અસુજ્ઝનતો ‘પયોગે પયોગે આપત્તિ પારાજિકસ્સા’તિ ન વુત્તં ગણનપયોજનાભાવતો. કિઞ્ચાપિ ન વુત્તં, અથ ખો પદભાજને ‘આપત્તિ પારાજિકસ્સા’તિ વચનેનાયમત્થો સિદ્ધો’’તિ યુત્તિઞ્ચ વદન્તિ. યદિ એવં માતિકાયમ્પિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્ય પારાજિક’’ન્તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, પારાજિકસ્સ અનવસેસવચનમ્પિ ન યુજ્જેય્ય. સબ્બેપિ હિ આપત્તિક્ખન્ધે ભિક્ખુગણનઞ્ચ અનવસેસેત્વા તિટ્ઠતીતિ અનવસેસવચનન્તિ કત્વા પવેસેવ આપત્તિ, ન પવિટ્ઠાદીસુ, તમેવેકં સન્ધાય ‘‘યસ્સ સિયા આપત્તી’’તિ પારાજિકાપત્તિમ્પિ અન્તો કત્વા નિદાનુદ્દેસે વચનં વેદિતબ્બં. તસ્મા માતિકાયં ‘‘પારાજિક’’ન્તિ અવત્વા ‘‘પારાજિકો હોતી’’તિ પુગ્ગલનિદ્દેસવચનં તેન સરીરબન્ધનેન ઉપસમ્પદાય અભબ્બભાવદીપનત્થં. ‘‘આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ પદભાજને વચનં અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નસ્સાપિ પારાજિકસ્સ અસંવાસસ્સ સતો પુગ્ગલસ્સ અથેય્યસંવાસકભાવદીપનત્થં. ન હિ સો સંવાસં સાદિયન્તોપિ થેય્યસંવાસકો હોતિ, તસ્મા ‘‘ઉપસમ્પન્નો ભિક્ખુ’’ત્વેવ વુચ્ચતિ. તેનેવાહ ‘‘અસુદ્ધો હોતિ પુગ્ગલો અઞ્ઞતરં પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નો, તઞ્ચે સુદ્ધદિટ્ઠિ સમાનો અનોકાસં કારાપેત્વા અક્કોસાધિપ્પાયો વદેતિ, આપત્તિ ઓમસવાદેન દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૩૮૯). અનુપસમ્પન્નસ્સ તદભાવતો સિદ્ધો સો ‘‘ઉપસમ્પન્નો ભિક્ખુ’’ત્વેવ વુચ્ચતીતિ. તેન પદસોધમ્મં સહસેય્યઞ્ચ ન જનેતિ, ભિક્ખુપેસુઞ્ઞાદિઞ્ચ જનેતીતિ વેદિતબ્બં. ભિક્ખુનીનં સઙ્ઘાદિસેસેસુ પન ભિક્ખુસઙ્ઘાદિસેસતો વુટ્ઠાનવિધિવિસેસદસ્સનત્થં ‘‘અયમ્પિ ભિક્ખુની…પે… આપન્ના’’તિ (પાચિ. ૬૭૯) પુગ્ગલનિદ્દેસં કત્વાપિ પારાજિકતો અધિપ્પાયન્તરદસ્સનત્થં ‘‘નિસ્સારણીયં સઙ્ઘાદિસેસ’’ન્તિ (પાચિ. ૬૭૯) આપત્તિનામગ્ગહણઞ્ચ કતં. એત્તાવતા સપુગ્ગલનિદ્દેસે દસ્સિતાદસ્સિતાપત્તિદુકં વિત્થારિતં હોતિ. અપુગ્ગલનિદ્દેસેસુ સેખિયેસુ આપત્તિયા દસ્સનકારણં સેખિયાનં અટ્ઠકથાયમેવ વુત્તં. તદભાવતો ઇતરેસુ આપત્તિદસ્સનં કતં. અપુગ્ગલનિદ્દેસેસુપિ દસ્સિતાદસ્સિતાપત્તિદુકઞ્ચ વિત્થારિતં હોતીતિ.

પઠમપઞ્ઞત્તિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સુદિન્નભાણવારં નિટ્ઠિતં.

મક્કટીવત્થુકથાવણ્ણના

૪૦-૧. દુતિયપઞ્ઞત્તિયં ‘‘ઇધ મલ્લા યુજ્ઝન્તી’’તિઆદીસુ વિય પટિસેવતીતિ વત્તમાનવચનં પચુરપટિસેવનવસેન વુત્તં, ‘‘તઞ્ચ ખો મનુસ્સિત્થિયા, નો તિરચ્છાનગતાયા’’તિ પરિપુણ્ણત્થમ્પિ પઠમં પઞ્ઞત્તિં અત્તનો મિચ્છાગાહેન વા લેસઓડ્ડનત્થાય વા એવમાહ. પરિપુણ્ણત્થતંયેવ નિયમેતું ‘‘નનુ આવુસો તથેવ તં હોતી’’તિ વુત્તં, તેનેવ મક્કટીવત્થુ વિનીતવત્થૂસુ પક્ખિત્તં અવિસેસત્તા, તથા વજ્જિપુત્તકવત્થુ. વિચારણા પનેત્થ તતિયપઞ્ઞત્તિયં આવિ ભવિસ્સતિ. ‘‘નનુ, આવુસો, ભગવતા અનેકપરિયાયેના’’તિઆદિ ન કેવલં સઉદ્દેસસિક્ખાપદેનેવ સિદ્ધં, ‘‘તિરચ્છાનગતાદીસુપિ પારાજિક’’ન્તિ અનુદ્દેસસિક્ખાપદેનપિ સિદ્ધન્તિ દસ્સનત્થં વુત્તં. અથ વા યદિ સઉદ્દેસસિક્ખાપદં સાવસેસન્તિ પઞ્ઞપેસિ, ઇમિના અનુદ્દેસસિક્ખાપદેનાપિ કિં ન સિદ્ધન્તિ દસ્સનત્થં વુત્તં. ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ તદેવ સિક્ખાપદં પઠમપઞ્ઞત્તમેવ લેસત્થિકાનં અલેસોકાસં કત્વા આમેડિતત્થં કત્વા પઞ્ઞપેસ્સામીતિ અત્થો. અઞ્ઞથા ‘‘અઞ્ઞવાદકે વિહેસકે પાચિત્તિય’’ન્તિઆદીસુ (પાચિ. ૧૦૧) વિય વત્થુદ્વયેન આપત્તિદ્વયં આપજ્જતિ, ન ચાપજ્જતિ, સો એવત્થો અઞ્ઞેનાપિ વચનેન સુપ્પકાસિતો, સુપરિબ્યત્તકરણત્થેન દળ્હતરો કતોતિ અધિપ્પાયો. તતિયપઞ્ઞત્તિયમ્પિ અઞ્ઞેસુ ચ એવં વિસુદ્ધો.

યસ્સ સચિત્તકપક્ખેતિઆદિમ્હિ પન ગણ્ઠિપદનયો તાવ પઠમં વુચ્ચતિ, સચિત્તકપક્ખેતિ સુરાપાનાદિઅચિત્તકે સન્ધાય વુત્તં. સચિત્તકેસુ પન યં એકન્તમકુસલેનેવ સમુટ્ઠાપિતઞ્ચ. ઉભયં લોકવજ્જં નામ. સુરાપાનસ્મિઞ્હિ ‘‘સુરા’’તિ વા ‘‘પાતું ન વટ્ટતી’’તિ વા જાનિત્વા પિવને અકુસલમેવ, તથા ભિક્ખુનીનં ગન્ધવણ્ણકત્થાય લેપને, ભેસજ્જત્થાય લેપને અદોસત્તા ‘‘અવિચારણીય’’ન્તિ એત્તકં વુત્તં. તત્થ ન વટ્ટતીતિ ‘‘જાનિત્વા’’તિ વુત્તવચનં ન યુજ્જતિ પણ્ણત્તિવજ્જસ્સાપિ લોકવજ્જભાવપ્પસઙ્ગતો. ઇમં અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગં પરિહરિતુકામતાય વજિરબુદ્ધિત્થેરસ્સ ગણ્ઠિપદે વુત્તં ‘‘ઇધ સચિત્તકન્તિ ચ અચિત્તકન્તિ ચ વિચારણા વત્થુવિજાનનેયેવ હોતિ, ન પઞ્ઞત્તિવિજાનને. યદિ પઞ્ઞત્તિવિજાનને હોતિ, સબ્બસિક્ખાપદાનિ લોકવજ્જાનેવ સિયું, ન ચ સબ્બસિક્ખાપદાનિ લોકવજ્જાનિ, તસ્મા વત્થુવિજાનનેયેવ હોતી’’તિ, ઇદં યુજ્જતિ. કસ્મા? યસ્મા સેખિયેસુ પઞ્ઞત્તિજાનનમેવ પમાણં, ન વત્થુમત્તજાનનન્તિ, યં પન તત્થેવ વુત્તં ‘‘પસુત્તસ્સ મુખે કોચિ સુરં પક્ખિપેય્ય, અન્તો ચે પવિસેય્ય, આપત્તિ, તત્થ યથા ભિક્ખુનિયા અધક્ખકં ઉબ્ભજાણુમણ્ડલં પરસ્સ આમસનાદિકાલે કાયં અચાલેત્વા ચિત્તેનેવ સાદિયન્તિયા આપત્તિ ‘કિરિયાવ હોતી’તિ વુત્તા યેભુય્યેન કિરિયસમ્ભવતો, તથા અયમ્પિ તદા કિરિયાવ હોતી’’તિ, તં સુવિચારિતં અનેકન્તાકુસલભાવસાધનતો. સુરાપાનાપત્તિયા એકન્તાકુસલતા પન મજ્જસઞ્ઞિનોપિ સકિં પયોગેન પિવતો હોતીતિ કત્વા વુત્તા.

અયં પનેત્થ અત્થો – સિક્ખાપદસીસેન આપત્તિં ગહેત્વા યસ્સ સિક્ખાપદસ્સ સચિત્તકસ્સ ચિત્તં અકુસલમેવ હોતિ, તં લોકવજ્જં. સચિત્તકાચિત્તકસઙ્ખાતસ્સ અચિત્તકસ્સ ચ સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવ હોતિ, તમ્પિ સુરાપાનાદિ લોકવજ્જન્તિ ઇમમત્થં સમ્પિણ્ડેત્વા ‘‘યસ્સ સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવ હોતિ, તં લોકવજ્જ’’ન્તિ વુત્તં. સચિત્તકપક્ખેતિ હિ ઇદં વચનં અચિત્તકં સન્ધાયાહ. ન હિ એકંસતો સચિત્તકસ્સ સચિત્તકપક્ખેતિ વિસેસને પયોજનં અત્થિ. યસ્મા પનેત્થ પણ્ણત્તિવજ્જસ્સ પઞ્ઞત્તિજાનનચિત્તેન સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવ, વત્થુજાનનચિત્તેન સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં સિયા કુસલં સિયા અકુસલં સિયા અબ્યાકતં, તસ્મા ‘‘તસ્સ સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવા’’તિ ન વુચ્ચતીતિ ‘‘સેસં પણ્ણત્તિવજ્જ’’ન્તિ વુત્તં. અધિમાને વીતિક્કમાભાવા, સુપિનન્તે અબ્બોહારિકત્તા સુપિનન્તે વિજ્જમાનાપિ વીતિક્કમછાયા અબ્બોહારિકભાવેનાતિ વુત્તં હોતિ. ઇદં પન વચનં દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજનત્તા ચ વુત્તં, તેન યં વુત્તં બાહિરનિદાનકથાધિકારે ‘‘દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજનાતિ યેભુય્યતાય વુત્ત’’ન્તિઆદિ, તં સુવુત્તમેવાતિ વેદિતબ્બં.

મક્કટીવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વજ્જિપુત્તકવત્થુવણ્ણના

૪૩-૪. વજ્જીસુ જનપદેસુ વસન્તા વજ્જિનો નામ, તેસં પુત્તા. યાવદત્થન્તિ યાવતા અત્થો અધિપ્પાયોતિ વુત્તં હોતિ, તત્થ યં વુત્તં ‘‘સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યંઅનાવિકત્વા’’તિ, તં કામં સિક્ખાપચ્ચક્ખાને, તદેકટ્ઠે ચ દુબ્બલ્યાવિકરણે પઞ્ઞત્તે સતિ યુજ્જતિ, ન અઞ્ઞથા. તથાપિ ઇદાનિ પઞ્ઞપેતબ્બં ઉપાદાય વુત્તં, કથઞ્હિ નામ છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ અતિરેકચીવરં ધારેસ્સન્તિ (પારા. ૪૫૯), આળવકા ભિક્ખૂ કુટિયો કારાપેન્તિ અપ્પમાણિકાયો (પારા. ૩૪૨), ભિક્ખુનિયો દ્વે વસ્સાનિ છસુ ધમ્મેસુ અસિક્ખિતસિક્ખં સિક્ખમાનં વુટ્ઠાપેન્તિ (પાચિ. ૧૦૭૭), સઙ્ઘેન અસમ્મતં વુટ્ઠાપેન્તીતિઆદિ (પાચિ. ૧૦૮૪) વિય દટ્ઠબ્બં. ન હિ તતો પુબ્બે અધિટ્ઠાનં વિકપ્પનં વા અનુઞ્ઞાતં. યદભાવા અતિરેકચીવરન્તિ વદેય્ય, પમાણં વા ન પઞ્ઞત્તં, યદભાવા અપ્પમાણિકાયોતિ વદેય્ય, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. ‘‘ઉલ્લુમ્પતુ મં, ભન્તે, સઙ્ઘો અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ (મહાવ. ૭૧, ૧૨૬) ઉપસમ્પદં યાચિત્વા ઉપસમ્પન્નેન ઉપસમ્પન્નસમનન્તરમેવ ‘‘ઉપસમ્પન્નેન ભિક્ખુના મેથુનો ધમ્મો ન પટિસેવિતબ્બો, અસક્યપુત્તિયો’’તિ (મહાવ. ૧૨૯) ચ પઞ્ઞત્તેન અસ્સમણાદિભાવં ઉપગન્તુકામેન નનુ પઠમં અજ્ઝુપગતા સિક્ખા પચ્ચક્ખાતબ્બા, તત્થ દુબ્બલ્યં વા આવિકાતબ્બં સિયા, તે પન ‘‘સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિંસૂ’’તિ અનુપઞ્ઞત્તિયા ઓકાસકરણત્થં વા તં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘સો આગતો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો’’તિ કિઞ્ચાપિ એત્થેવ વુત્તં, તથાપિ ઇતરેસુપિ પારાજિકેસુ યથાસમ્ભવં વેદિતબ્બં. ન હિ સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા યો પારાજિકવત્થું અદિન્નં થેય્યસઙ્ખાતં આદિયતિ, મનુસ્સવિગ્ગહં વા જીવિતા વોરોપેતિ, પટિવિજાનન્તસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં વા ઉલ્લપતિ, સો આગતો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો. અનુપઞ્ઞત્તિ હિ દળ્હીકમ્મસિથિલકમ્મકરણપ્પયોજના. સા હિ યસ્સ પારાજિકં હોતિ અઞ્ઞા વા આપત્તિ, તસ્સ નિયમદસ્સનપ્પયોજનાતિલક્ખણાનુપઞ્ઞત્તિકત્તા. એવઞ્હિ અન્તે અવત્વા આદિમ્હિ વુત્તા ‘‘ગામા વા અરઞ્ઞા વા’’તિ (પારા. ૯૧) અનુપઞ્ઞત્તિ વિય. પરિપુણ્ણે પનેતસ્મિં સિક્ખાપદે –

‘‘નિદાના માતિકાભેદો, વિભઙ્ગો તંનિયામકો;

તતો આપત્તિયા ભેદો, અનાપત્તિ તદઞ્ઞથા’’તિ. –

અયં નયો વેદિતબ્બો. તત્થ સુદિન્નવત્થુ મક્કટિવત્થુ વજ્જિપુત્તકવત્થુ ચાતિ તિપ્પભેદં વત્થુ ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ નિદાનં નામ, તતો નિદાના ‘‘યો પન, ભિક્ખુ, ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો…પે… અસંવાસો’’તિ ઇમિસ્સા માતિકાય ભેદો જાતો. તત્થ હિ ‘‘અન્તમસો તિરચ્છાનગતાયા’’તિ ઇત્થિલિઙ્ગવચનેન ‘‘સચ્ચં, આવુસો, ભગવતા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તઞ્ચ ખો ઇત્થિયા નો પુરિસે નો પણ્ડકે નો ઉભતોબ્યઞ્જનકે ચા’’તિ મક્કટિપારાજિકો વિય અઞ્ઞોપિ લેસં ઓડ્ડેતું સક્કોતિ, તસ્મા તાદિસસ્સ અલેસોકાસસ્સ દસ્સનત્થં ઇદં વુચ્ચતિ. મક્કટિવત્થુસઙ્ખાતા નિદાના ‘‘અન્તમસો તિરચ્છાનગતાયપી’’તિ માતિકાવચનભેદો ન ઇત્થિયા એવ મેથુનસિદ્ધિદસ્સનતો કતો, તસ્મા વિભઙ્ગો તંનિયામકો તસ્સા માતિકાય અધિપ્પેતત્થનિયામકો વિભઙ્ગો. વિભઙ્ગે હિ ‘‘તિસ્સો ઇત્થિયો. તયો ઉભતોબ્યઞ્જનકા. તયો પણ્ડકા. તયો પુરિસા. મનુસ્સિત્થિયા તયો મગ્ગે…પે… તિરચ્છાનગતપુરિસસ્સ દ્વે મગ્ગે’’તિઆદિના (પારા. ૫૬) નયેન સબ્બલેસોકાસં પિદહિત્વા નિયમો કતો.

એત્થાહ – યદિ એવં સાધારણસિક્ખાપદવસેન વા લિઙ્ગપરિવત્તનવસેન વા ન કેવલં ભિક્ખૂનં, ભિક્ખુનીનમ્પિ ‘‘સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ વિભઙ્ગે વત્તબ્બં સિયા. તદવચનેન ભિક્ખુની પુરિસલિઙ્ગપાતુભાવેન ભિક્ખુભાવે ઠિતા એવં વદેય્ય ‘‘નાહં ઉપસમ્પદકાલે ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્ના, તસ્મા ન અપ્પચ્ચક્ખાતસિક્ખાપિ મેથુનધમ્મેન પારાજિકા હોમી’’તિ? વુચ્ચતે – તથા ન વત્તબ્બં અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો. ભિક્ખુનીનમ્પિ ‘‘સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ વુત્તે ભિક્ખુનીનમ્પિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં અત્થીતિ આપજ્જતિ, તઞ્ચાનિટ્ઠં. ઇદં અપરં અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગોતિ ‘‘સબ્બસિક્ખાપદાનિ સાધારણાનેવ, નાસાધારણાની’’તિ. અપિચાયં ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નોવાતિ દસ્સનત્થં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તંયેવ ઉપજ્ઝ’’ન્તિઆદિ (પારા. ૬૯) વુત્તં, અપિચ યો તથા લેસં ઓડ્ડેત્વા મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તો વજ્જિપુત્તકા વિય પારાજિકો હોતિ. તે હિ ‘‘ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ વચનાભાવે સતિ ‘‘આપત્તિં તુમ્હે, ભિક્ખવે, આપન્ના પારાજિક’’ન્તિ વુત્તા ભગવતા. એત્થ પન ‘‘ભિક્ખવે’’તિ વુત્તત્તા કેચિ ભિક્ખુલિઙ્ગે ઠિતા, ‘‘ઇદાનિ ચેપિ મયં, ભન્તે આનન્દ, લભેય્યામ ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં લભેય્યામ ઉપસમ્પદ’’ન્તિ વુત્તત્તા કેચિ વિબ્ભન્તાતિ વેદિતબ્બા. તતો આપત્તિયા ભેદોતિ તતો વિભઙ્ગતો ‘‘અક્ખાયિતે સરીરે પારાજિકં, યેભુય્યેન ખાયિતે થુલ્લચ્ચય’’ન્તિઆદિ આપત્તિયા ભેદો હોતિ. અનાપત્તિ તદઞ્ઞથાતિ તતો એવ વિભઙ્ગતો યેનાકારેન આપત્તિ વુત્તા, તતો અઞ્ઞેનાકારેન અનાપત્તિભેદોવ હોતિ. ‘‘સાદિયતિ આપત્તિ પારાજિકસ્સ, ન સાદિયતિ અનાપત્તી’’તિ હિ વિભઙ્ગે અસતિ ન પઞ્ઞાયતિ. એત્તાવતા સમાસતો ગાથાત્થો વુત્તો હોતિ. એત્થ ચ પન –

‘‘નિદાનમાતિકાભેદો, વિભઙ્ગસ્સ પયોજનં;

અનાપત્તિપકારો ચ, પઠમો નિપ્પયોજનો’’તિ. –

ઇમં નયં દસ્સેત્વાવ સબ્બસિક્ખાપદાનં અત્થો પકાસિતબ્બો. કથં? ભગવતા પન યેનાકારેન યં સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપિતં, તસ્સ આકારસ્સ સમત્થં વા અસમત્થં વાતિ દુવિધં નિદાનં, અયં નિદાનભેદો. માતિકાપિ નિદાનાપેક્ખા નિદાનાનપેક્ખાતિ દુવિધા. તત્થ ચતુત્થપારાજિકાદિસિક્ખાપદાનિ નિદાનાપેક્ખાનિ. ન હિ વગ્ગુમુદાતીરિયા ભિક્ખૂ સયમેવ અત્તનો અત્તનો અસન્તં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં મુસાવાદલક્ખણં પાપેત્વા ભાસિંસુ. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ હિ તે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ ગિહીનં વણ્ણં ભાસિંસુ, ન ચ તાવતા પારાજિકવત્થુ હોતિ. તત્થ તેન લેસેન ભગવા તં વત્થું નિદાનં કત્વા પારાજિકં પઞ્ઞપેસિ, તેન વુત્તં ‘‘નિદાનાપેક્ખ’’ન્તિ. ઇમિના નયેન નિદાનાપેક્ખાનિ ઞત્વા તબ્બિપરીતાનિ સિક્ખાપદાનિ નિદાનાનપેક્ખાનીતિ વેદિતબ્બાનિ, અયં માતિકાભેદો.

નાનપ્પકારતો મૂલાપત્તિપ્પહોનકવત્થુપયોગચિત્તનિયામદસ્સનવસેન માતિકાય વિભજનભાવદીપનત્થં તેસં અપ્પહોનકતાય વા તદઞ્ઞતરવેકલ્લતાય વા વીતિક્કમે સતિ આપત્તિભેદદસ્સનત્થં, અસતિ અનાપત્તિદસ્સનત્થઞ્ચાતિ સબ્બત્થ તયો અત્થવસે પટિચ્ચ માતિકાય વિભજનં વિભઙ્ગો આરભીયતીતિ વેદિતબ્બો. એત્થ પન ‘‘ભિક્ખકોતિ ભિક્ખુ, ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખુ, ભિન્નપટધરોતિ ભિક્ખૂ’’તિ કેવલં બ્યઞ્જનત્થદીપનવસેન પવત્તો વા, ‘‘સમઞ્ઞાય ભિક્ખૂ’’તિ ભિક્ખુભાવસમ્ભવં અનપેક્ખિત્વાપિ કેવલં ભિક્ખુ નામ પવત્તિટ્ઠાનદીપનવસેન પવત્તો વા, ‘‘એહિ ભિક્ખૂતિ ભિક્ખુ, સરણગમનેહિ ઉપસમ્પન્નોતિ ભિક્ખુ, ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન ઉપસમ્પન્નોતિ ભિક્ખૂ’’તિ ઉપસમ્પદાનન્તરેનાપિ ભિક્ખુભાવસિદ્ધિદીપનવસેન પવત્તો વા, ‘‘ભદ્રો ભિક્ખુ, સારો ભિક્ખુ, સેક્ખો ભિક્ખુ, અસેક્ખો ભિક્ખૂ’’તિ ભિક્ખુકરણેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતભિક્ખુદીપનવસેન પવત્તો વા વિભઙ્ગો અજ્ઝુપેક્ખિતો સબ્બસામઞ્ઞપદત્તા, તથા અઞ્ઞભાગિયસિક્ખાપદાદીસુ સદ્વારવસેન, અધિકરણદસ્સનાદિવસેન પવત્તો ચ અજ્ઝુપેક્ખિતો ઇતરત્થ તદભાવતોતિ વેદિતબ્બો.

તત્થ તિસ્સો ઇત્થિયોતિઆદિ વત્થુનિયમદસ્સનવસેન પવત્તો, મનુસ્સિત્થિયા તયો મગ્ગે મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ આપત્તિ પારાજિકસ્સાતિઆદિ પયોગનિયમદસ્સનવસેન પવત્તો, ભિક્ખુસ્સ સેવનચિત્તં ઉપટ્ઠિતેતિઆદિ ચિત્તનિયમદસ્સનવસેન પવત્તો, સાદિયતિ આપત્તિ પારાજિકસ્સ, ન સાદિયતિ અનાપત્તીતિઆદિ વત્થુપયોગનિયમે સતિ ચિત્તનિયમભાવાભાવવસેન આપત્તાનાપત્તિદસ્સનત્થં પવત્તો, મતં યેભુય્યેન ખાયિતં આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સાતિઆદિ વત્થુસ્સ અપ્પહોનકતાય વીતિક્કમે આપત્તિભેદદસ્સનત્થં પવત્તો, ન સાદિયતિ અનાપત્તીતિ ચિત્તનિયમવેકલ્યેન વીતિક્કમાભાવા અનાપત્તિદસ્સનત્થં પવત્તોતિ. એવં ઇતરેસુપિ સિક્ખાપદેસુ યથાસમ્ભવનયો અયન્તિ પયોજનો વિભઙ્ગો.

અનાપત્તિવારો પન મૂલાપત્તિતો, તદઞ્ઞેકદેસતો, સબ્બાપત્તિતો ચ અનાપત્તિદીપનવસેન તિવિધો. તત્થ યો પઠમો, સો વિભઙ્ગો વિય તયો અત્થવસે પટિચ્ચ પવત્તો. કતમે તયો? માતિકાપદાનં સાત્થકનિરત્થકાનં તદઞ્ઞથા ઉદ્ધરણાનુદ્ધરણવસેન સપ્પયોજનનિપ્પયોજનભાવદીપનત્થં, તદઞ્ઞથા પટિપત્તિક્કમદસ્સનત્થં, આપત્તિપ્પહોનકટ્ઠાનેપિ વિસ્સજ્જનત્થઞ્ચાતિ. કથં? એળકલોમસિક્ખાપદે ‘‘ભિક્ખુનો પનેવ અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નસ્સ એળકલોમાનિ ઉપ્પજ્જેય્યું, આકઙ્ખમાનેન ભિક્ખુના પટિગ્ગહેતબ્બાની’’તિ (પારા. ૫૭૨) એતાનિ કેવલં વત્થુમત્તદીપનપદાનીતિ નિરત્થકાનિ નામ, તેસં અનાપત્તિ. ‘‘અદ્ધાનમગ્ગં અપ્પટિપન્નસ્સ ઉપ્પન્ને એળકલોમે અનાપત્તિ, આકઙ્ખમાનેન પટિગ્ગહિતે’’તિઆદિના નયેન તદઞ્ઞથા અનુદ્ધરણેન નિપ્પયોજનભાવો દીપિતો હોતિ, યદિદં માતિકાયં ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્યા’’તિ, ઇદં સાત્થકં. તસ્સ સપ્પયોજનભાવદીપનત્થં ‘‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સ અસાદિયન્તસ્સા’’તિ વુત્તં. યસ્મા જાનનસાદિયનભાવેન આપત્તિ, અસેવન્તસ્સ અનાપત્તિ, તસ્મા વુત્તં માતિકાયં ‘‘યો પન ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્ય, પારાજિકો હોતિ અસંવાસો’’તિ અધિપ્પાયો. ‘‘પરપરિગ્ગહિતં પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિતા ગરુપરિક્ખારો થેય્યચિત્તં અવહરણ’’ન્તિ વુત્તાનં પઞ્ચન્નમ્પિ અઙ્ગાનં પારિપૂરિયા પેતતિરચ્છાનગતપરિગ્ગહિતે આપત્તિપ્પહોનકટ્ઠાનેપિ વિસ્સજ્જનત્થં ‘‘અનાપત્તિ પેતપરિગ્ગહિતે’’તિઆદિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુતિયપારાજિકવણ્ણના) વુત્તં. અનાપત્તિ ઇમં જાન, ઇમં દેહિ, ઇમં આહર, ઇમિના અત્થો, ઇમં કપ્પિયં કરોહીતિ ભણતીતિઆદિ પન તદઞ્ઞથા પટિપત્તિક્કમદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એત્તાવતા ‘‘નિદાનમાતિકાભેદો’’તિઆદિના વુત્તગાથાય અત્થો પકાસિતો હોતિ.

એત્થ પઠમપઞ્ઞત્તિ તાવ પઠમબોધિં અતિક્કમિત્વા પઞ્ઞત્તત્તા, આયસ્મતો સુદિન્નસ્સ અટ્ઠવસ્સિકકાલે પઞ્ઞત્તત્તા ચ રત્તઞ્ઞુમહત્તં પત્તકાલે પઞ્ઞત્તા. દુતિયઅનુપઞ્ઞત્તિ બાહુસચ્ચમહત્તં પત્તકાલે ઉપ્પન્ના. સો હાયસ્મા મક્કટિપારાજિકો યથા માતુગામપટિસંયુત્તેસુ સિક્ખાપદેસુ તિરચ્છાનગતિત્થી અનધિપ્પેતા, તથા ઇધાપીતિ સઞ્ઞાય ‘‘સચ્ચં, આવુસો, ભગવતા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તઞ્ચ ખો મનુસ્સિત્થિયા, નો તિરચ્છાનગતિત્થિયા’’તિ આહ. તતિયાનુપઞ્ઞત્તિ લાભગ્ગમહત્તં પત્તકાલે ઉપ્પન્ના. તે હિ વજ્જિપુત્તકા લાભગ્ગમહત્તં પત્તા હુત્વા યાવદત્થં ભુઞ્જિત્વા ન્હાયિત્વા વરસયનેસુ સયિત્વા તતિયાનુપઞ્ઞત્તિયા વત્થું ઉપ્પાદેસું, તે ચ વેપુલ્લમહત્તં પત્તે સઙ્ઘે ઉપ્પન્ના, સયઞ્ચ વેપુલ્લમહત્તં પત્તાતિ ‘‘વેપુલ્લમહત્તમ્પેત્થ લબ્ભતી’’તિ વુત્તં. ઇદં પઠમપારાજિકસિક્ખાપદં તિવિધમ્પિ વત્થું ઉપાદાય ચતુબ્બિધમ્પિ તં કાલં પત્વા પઞ્ઞત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

તત્થ યો પનાતિ અનવસેસપરિયાદાનપદં. ભિક્ખૂતિ તસ્સ અતિપ્પસઙ્ગનિયમપદં. ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નોતિ તસ્સ વિસેસનવચનં. ન હિ સબ્બોપિ ભિક્ખુનામકો યા ભગવતા યાય કાયચિ ઉપસમ્પદાય ઉપસમ્પન્નભિક્ખૂનં હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન સિક્ખિતબ્બસિક્ખા વિહિતા, ‘‘એત્થ સહ જીવન્તી’’તિ યો ચ આજીવો વુત્તો, તં ઉભયં સમાપન્નોવ હોતિ. કદા પન સમાપન્નો અહોસિ? યાય કાયચિ ઉપસમ્પદાય ઉપસમ્પન્નસમનન્તરમેવ તદુભયં જાનન્તોપિ અજાનન્તોપિ તદજ્ઝુપગતત્તા સમાપન્નો નામ હોતિ. સહ જીવન્તીતિ યાવ સિક્ખં ન પચ્ચક્ખાતિ, પારાજિકભાવઞ્ચ ન પાપુણાતિ, યં પન વુત્તં અન્ધકટ્ઠકથાયં ‘‘સિક્ખં પરિપૂરેન્તો સિક્ખાસમાપન્નો સાજીવં અવીતિક્કમન્તો સાજીવસમાપન્નો હોતી’’તિ, તં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન વુત્તં. ન હિ સિક્ખં અપરિપૂરેન્તો કામવિતક્કાદિબહુલો વા એકચ્ચં સાવસેસં સાજીવં વીતિક્કમન્તો વા સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો નામ ન હોતિ. ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન પન ચતુક્કં લબ્ભતિ અત્થિ ભિક્ખુ સિક્ખાસમાપન્નો સીલાનિ પચ્ચવેક્ખન્તો ન સાજીવસમાપન્નો અચિત્તકં સિક્ખાપદં વીતિક્કમન્તો, અત્થિ ન સિક્ખાસમાપન્નો કામવિતક્કાદિબહુલો સાજીવસમાપન્નો નિરાપત્તિકો, અત્થિ ન સિક્ખાસમાપન્નો ન ચ સાજીવસમાપન્નો અનવસેસં આપત્તિં આપન્નો, અત્થિ સિક્ખાસમાપન્નો ચ સાજીવસમાપન્નો ચ સિક્ખં પરિપૂરેન્તો સાજીવઞ્ચ અવીતિક્કમન્તો, અયમેવ ચતુત્થો ભિક્ખુ ઉક્કટ્ઠો ઇધ અધિપ્પેતો સિયા. ન હિ ભગવા અનુક્કટ્ઠં વત્તું યુત્તોતિ ચે? ન, ‘‘તત્ર યાયં અધિસીલસિક્ખા, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા સિક્ખા’’તિવચનવિરોધતો. ઉક્કટ્ઠગ્ગહણાધિપ્પાયે સતિ ‘‘સિક્ખાતિ તિસ્સો સિક્ખા’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. સિક્ખત્તયસમાપન્નો હિ સબ્બુક્કટ્ઠોતિ.

‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્યા’’તિ પરતો વચનં અપેક્ખિત્વા અધિસીલસિક્ખાવ વુત્તાતિ ચે? ન, તસ્સાપિ અભબ્બત્તા. ન હિ અધિસીલસિક્ખં પરિપૂરેન્તો સાજીવઞ્ચ અવીતિક્કમન્તો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિતું ભબ્બો, તં સિક્ખં અપરિપૂરેન્તો સાજીવઞ્ચ વીતિક્કમન્તો એવ હિ પટિસેવેય્યાતિ અધિપ્પાયો, તસ્મા એવમેત્થ અત્થો ગહેતબ્બો. યસ્મા સિક્ખાપદસઙ્ખાતો સાજીવો અધિસીલસિક્ખમેવ સઙ્ગણ્હાતિ, નેતરં અધિચિત્તસિક્ખં અધિપઞ્ઞાસિક્ખં વા, તસ્મા ‘‘તત્ર યાયં અધિસીલસિક્ખા, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા સિક્ખા’’તિ વુત્તં, તસ્મા અધિસીલસિક્ખાય સઙ્ગાહકો સાજીવો સિક્ખાસાજીવોતિ વુત્તો. ઇતિ સાજીવવિસેસનત્થં સિક્ખાગ્ગહણં કતં. તદત્થદીપનત્થમેવ વિભઙ્ગે સિક્ખં અપરામસિત્વા ‘‘તસ્મિં સિક્ખતિ, તેન વુચ્ચતિ સાજીવસમાપન્નો’’તિ વુત્તં, તેન એકમેવિદં અત્થપદન્તિ દીપિતં હોતિ. તઞ્ચ ઉપસમ્પદૂપગમનન્તરતો પટ્ઠાય સિક્ખનાધિકારત્તા ‘‘સિક્ખતી’’તિ ચ ‘‘સમાપન્નો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. યો એવં ‘‘સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ સઙ્ખ્યં ગતો, તાદિસં પચ્ચયં પટિચ્ચ અપરભાગે સાજીવસઙ્ખાતમેવ સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય, તસ્મિંયેવ ચ દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્યાતિ અયમત્થો યુજ્જતિ. કિન્તુ અટ્ઠકથાનયો પટિક્ખિત્તો હોતિ. સો ચ ન પટિક્ખેપારહોતિ તેન તદનુસારેન ભવિતબ્બં.

અધિપ્પાયો પનેત્થ પરિયેસિતબ્બો, સો દાનિ વુચ્ચતિ – સબ્બેસુપિ સિક્ખાપદેસુ ઇદમેવ ભિક્ખુલક્ખણં સાધારણં, યદિદં ‘‘ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ. ખીણાસવોપિ સાવકો આપત્તિં આપજ્જતિ અચિત્તકં, તથા સેક્ખો. પુથુજ્જનો પન સચિત્તકમ્પિ, તસ્મા સેક્ખાસેક્ખપુથુજ્જનભિક્ખૂનં સામઞ્ઞમિદં ભિક્ખુલક્ખણન્તિ કત્વા કેવલં સિક્ખાસમાપન્નો, કેવલં સાજીવસમાપન્નો ચ ઉભયસમાપન્નો ચાતિ સરૂપેકદેસેકસેસનયેન ‘‘સિક્ખાસાજીવસમઆપન્નો’’ત્વેવ સમ્પિણ્ડેત્વા ઉક્કટ્ઠગ્ગહણેન અનુક્કટ્ઠાનં ગહણસિદ્ધિતો અટ્ઠકથાયં ઉક્કટ્ઠોવ વુત્તો. તમેવ સમ્પાદેતું ‘‘તસ્મિં સિક્ખતિ, તેન વુચ્ચતિ સાજીવસમાપન્નો’’તિ એત્થ સિક્ખાપદસ્સ અવચને પરિહારં વત્વા યસ્મા પન સો અસિક્ખમ્પિ સમાપન્નો, તસ્મા સિક્ખાસમાપન્નોતિપિ અત્થતો વેદિતબ્બોતિ ચ વત્વા ‘‘યં સિક્ખં સમાપન્નો તં અપ્પચ્ચક્ખાય યઞ્ચ સાજીવં સમાપન્નો તત્થ દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ વુત્તન્તિ અયમટ્ઠકથાયં અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. એતસ્મિં પન અધિપ્પાયે અધિસીલસિક્ખાય એવ ગહણં સબ્બત્થિકત્તા, સીલાધિકારતો ચ વિનયસ્સાતિ વેદિતબ્બં. યથા ચ સિક્ખાપદં સમાદિયન્તો સીલં સમાદિયતીતિ વુચ્ચતિ, એવં સિક્ખાપદં પચ્ચક્ખન્તો સીલસઙ્ખાતં સિક્ખં પચ્ચક્ખાતીતિ વત્તું યુજ્જતિ, તસ્મા તત્થ વુત્તં ‘‘યં સિક્ખં સમાપન્નો, તં અપ્પચ્ચક્ખાયા’’તિ. સિક્ખં પચ્ચક્ખાય પટિસેવિતમેથુનસ્સ ઉપસમ્પદં અનુજાનન્તો ન સમૂહનતિ નામ. ન હિ સો ભિક્ખુ હુત્વા પટિસેવિ, ‘‘યો પન ભિક્ખૂ’’તિ ચ પઞ્ઞત્તં. એત્તાવતા સમાસતો ‘‘સિક્ખાસાજીવસમાન્નો’’તિ એત્થ વત્તબ્બં વુત્તં.

કિં ઇમિના વિસેસવચનેન પયોજનં, નનુ ‘‘યો પન ભિક્ખુ સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા…પે… અસંવાસો’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બન્તિ ચે? ન વત્તબ્બં અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો. યો પન સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો થેય્યસંવાસાદિકો કેવલેન સમઞ્ઞામત્તેન, પટિઞ્ઞામત્તેન વા ભિક્ખુ, તસ્સાપિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં અત્થિ. સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય ચ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ પારાજિકાપત્તિ. યો વા પચ્છા પારાજિકં આપત્તિં આપજ્જિત્વા ન સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો તસ્સ ચ, યો વા પક્ખપણ્ડકત્તા પણ્ડકભાવૂપગમનેન ન સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો તસ્સ ચ તદુભયં અત્થીતિ આપજ્જતિ. ‘‘પણ્ડકભાવપક્ખે ચ પક્ખપણ્ડકો ઉપસમ્પદાય ન વત્થૂ’’તિ વુત્તં, તસ્મા ઇતરસ્મિં પક્ખે વત્થૂતિ સિદ્ધં, તસ્મિં પક્ખે ઉપસમ્પન્નો પણ્ડકભાવપક્ખે પણ્ડકત્તા ન સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો, સો પરિચ્ચજિતબ્બસિક્ખાય અભાવેન સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય મુખેન પરસ્સ અઙ્ગજાતગ્ગહણાદયો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્ય, તસ્સ કુતો પારાજિકાપત્તીતિ અધિપ્પાયો. અયં નયો અપણ્ડકપક્ખં અલભમાનસ્સેવ પરતો યુજ્જતિ, લભન્તસ્સ પન અરૂપસત્તાનં કુસલાનં સમાપત્તિક્ખણે ભવઙ્ગવિચ્છેદે સતિપિ અમરણં વિય પણ્ડકભાવપક્ખેપિ ભિક્ખુભાવો અત્થિ. સંવાસં વા સાદિયન્તસ્સ ન થેય્યસંવાસકભાવો અત્થિ અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નસ્સ વિય. ન ચ સહસેય્યાદિકં જનેતિ. ગણપૂરકો પન ન હોતિ અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નો વિય, ન સો સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો, ઇતરસ્મિં પન પક્ખે હોતિ, અયં ઇમસ્સ તતો વિસેસો. કિમયં સહેતુકો, ઉદાહુ અહેતુકોતિ? ન અહેતુકો. યતો ઉપસમ્પદા તસ્સ અપણ્ડકપક્ખે અનુઞ્ઞાતા સહેતુકપટિસન્ધિકત્તા. પણ્ડકભાવપક્ખેપિ કિસ્સ નાનુઞ્ઞાતાતિ ચે? પણ્ડકભૂતત્તા ઓપક્કમિકપણ્ડકસ્સ વિય.

અપિચ સિક્ખાસાજીવસમાપન્નોતિ ઇમિના તસ્સ સિક્ખાસમાદાનં દીપેત્વા તં સમાદિન્નસિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય તત્થ ચ દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વાતિ વત્તું યુજ્જતિ, ન અઞ્ઞથાતિ ઇમિના કારણેન યથાવુત્તાનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો ‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાયા’’તિઆદિ વુત્તં. યથા ચેત્થ, તથા ‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા ગામા વા અરઞ્ઞા વા અદિન્નં થેય્યસઙ્ખાતં આદિયેય્ય (પારા. ૮૯), સુગતચીવરપ્પમાણં ચીવરં કારાપેય્ય અતિરેકં વા, છેદનકં પાચિત્તિય’’ન્તિઆદિના (પાચિ. ૫૪૮) નયેન સબ્બત્થ યોજેતબ્બં. અન્તમસો તિરચ્છાનગતાયપીતિ મનુસ્સિત્થિં ઉપાદાય વુત્તં. ન હિ ‘‘પગેવ પણ્ડકે પુરિસે વા’’તિ વત્તું યુજ્જતિ. સેસં તત્થ તત્થ વુત્તનયમેવ.

અયં પઠમપારાજિકસ્સ માતિકાય તાવ વિનિચ્છયો.

ચતુબ્બિધવિનયકથાવણ્ણના

૪૫. નીહરિત્વાતિ એત્થ સાસનતો નીહરિત્વાતિ અત્થો. ‘‘પઞ્ચહુપાલિ, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન ભિક્ખુના નાનુયુઞ્જિતબ્બં. કતમેહિ પઞ્ચહિ? સુત્તં ન જાનાતિ, સુત્તાનુલોમં ન જાનાતી’’તિ (પરિ. ૪૪૨) એવમાદિતો હિ પરિયત્તિસાસનતો સુત્તં, સુત્તાનુલોમઞ્ચ નીહરિત્વા પકાસેસું. ‘‘અનાપત્તિ એવં અમ્હાકં આચરિયાનં ઉગ્ગહો પરિપુચ્છાતિ ભણતી’’તિ એવમાદિતો પરિયત્તિસાસનતો આચરિયવાદં નીહરિત્વા પકાસેસું. ભારુકચ્છકવત્થુસ્મિં ‘‘આયસ્મા ઉપાલિ એવમાહ – અનાપત્તિ, આવુસો, સુપિનન્તેના’’તિ (પારા. ૭૮) એવમાદિતો પરિયત્તિસાસનતો એવ અત્તનોમતિં નીહરિત્વા પકાસેસું. તાય હિ અત્તનોમતિયા થેરો એતદગ્ગટ્ઠાનં લભિ. અપિ ચ વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘અનુપસમ્પન્નેન પઞ્ઞત્તેન વા અપઞ્ઞત્તેન વા વુચ્ચમાનો…પે… અનાદરિયં કરોતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ. ૩૪૩). તત્થ હિ પઞ્ઞત્તં નામ સુત્તં. સેસત્તયં અપઞ્ઞત્તં નામ. તેનાયં ‘‘ચતુબ્બિધઞ્હિ વિનયં, મહાથેરા’’તિ ગાથા સુવુત્તા. યં સન્ધાય વુત્તં નાગસેનત્થેરેન. આહચ્ચપદેનાતિ અટ્ઠ વણ્ણટ્ઠાનાનિ આહચ્ચ વુત્તેન પદનિકાયેનાતિ અત્થો, ઉદાહટેન કણ્ઠોક્કન્તેન પદસમૂહેનાતિ અધિપ્પાયો. રસેનાતિ તસ્સ આહચ્ચભાસિતસ્સ રસેન, તતો ઉદ્ધટેન વિનિચ્છયેનાતિ અત્થો. સુત્તચ્છાયા વિય હિ સુત્તાનુલોમં. આચરિયવાદો ‘‘આચરિયવંસો’’તિ વુત્તો પાળિયં વુત્તાનં આચરિયાનં પરમ્પરાય આભતોવ પમાણન્તિ દસ્સનત્થં. અધિપ્પાયોતિ કારણોપપત્તિસિદ્ધો ઉહાપોહનયપ્પવત્તો પચ્ચક્ખાદિપમાણપતિરૂપકો. અધિપ્પાયોતિ એત્થ ‘‘અત્તનોમતી’’તિ કેચિ અત્થં વદન્તિ.

પરિવારટ્ઠકથાયં, ઇધ ચ કિઞ્ચાપિ ‘‘સુત્તાનુલોમં નામ ચત્તારો મહાપદેસા’’તિ વુત્તં, અથ ખો મહાપદેસનયસિદ્ધં પટિક્ખિત્તાપટિક્ખિત્તં અનુઞ્ઞાતાનનુઞ્ઞાતં કપ્પિયાકપ્પિયન્તિ અત્થતો વુત્તં હોતિ. તત્થ યસ્મા ઠાનં ઓકાસો પદેસોતિ કારણવેવચનાનિ ‘‘અટ્ઠાનમેતં, આનન્દ, અનવકાસો’’તિઆદિ (પારા. ૪૩) સાસનતો, ‘‘નિગ્ગહટ્ઠાન’’ન્તિ ચ ‘‘અસન્દિટ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિ ચ ‘‘અસન્દિટ્ઠિ ચ પન પદેસો’’તિ ચ લોકતો, તસ્મા મહાપદેસાતિ મહાકારણાનીતિ અત્થો. કારણં નામ ઞાપકો હેતુ ઇધાધિપ્પેતં. મહન્તભાવો પન તેસં મહાવિસયત્તા મહાભૂતાનં વિય. તે દુવિધા વિનયમહાપદેસા સુત્તન્તિકમહાપદેસા ચાતિ. તત્થ વિનયમહાપદેસા વિનયે પયોગં ગચ્છન્તિ, ઇતરે ઉભયત્થાપિ, તેનેવ પરિવારે અનુયોગવત્તે ‘‘ધમ્મં ન જાનાતિ, ધમ્માનુલોમં ન જાનાતી’’તિ (પરિ. ૪૪૨) વુત્તં. તત્થ ધમ્મન્તિ ઠપેત્વા વિનયપિટકં અવસેસપિટકદ્વયં. ધમ્માનુલોમન્તિ સુત્તન્તિકે ચત્તારો મહાપદેસે. તત્થ યો ધમ્મં ધમ્માનુલોમઞ્ચેવ જાનાતિ, ન વિનયં વિનયાનુલોમઞ્ચ, સો ‘‘ધમ્મં રક્ખામી’’તિ વિનયં ઉબ્બિનયં કરોતિ, ઇતરો ‘‘વિનયં રક્ખામી’’તિ ધમ્મં ઉદ્ધમ્મં કરોતિ, ઉભયં જાનન્તો ઉભયમ્પિ સમ્પાદેતિ.

તત્રિદં મુખમત્તં – તત્થ પઠમો ‘‘સો ચે પવેસનં સાદિયતિ, પવિટ્ઠં, ઠિતં, ઉદ્ધરણં સાદિયતિ આપત્તિ, ન સાદિયતિ અનાપત્તી’’તિ એત્થ વિપ્પટિપજ્જતિ. સો હાયસ્મા સુખવેદનીયસ્સ ઉપાદિન્નફોટ્ઠબ્બસ્સ, કાયિન્દ્રિયસ્સ ચ સમાયોગે સતિ પટિવિજાનન્તો કાયિકસુખવેદનુપ્પત્તિમત્તેન સાદિયતિ નામાતિ પરિચ્છિન્દિત્વા તસ્સ આપત્તિ પારાજિકસ્સાતિ અસેવનાધિપ્પાયસ્સપિ આપત્તિપ્પસઙ્ગં કરોતિ, તથા યસ્સ સન્થતત્તા વા યોનિદોસવસેન વા દુક્ખા અસાતા વેદના, વાતોપહટગત્તતાય વા નેવ કાયિકવેદના, તસ્સ જાનતો અજાનતોપિ ‘‘અનાપત્તિ અસાદિયન્તસ્સા’’તિ (પારા. ૭૬) સુત્તન્તં દસ્સેત્વા સેવનાધિપ્પાયસ્સાપિ અનાપત્તિપ્પસઙ્ગં કરોતિ, તથા યદિ મોચનરાગેન ઉપક્કમતો મુત્તે સઙ્ઘાદિસેસો, પગેવ મેથુનરાગેનાતિ દુક્કટટ્ઠાનં ગહેત્વા સઙ્ઘાદિસેસટ્ઠાનં કરોતિ, એવં વિનયં ઉબ્બિનયં કરોતિ નામ. ઇતરો ‘‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સાતિ વુત્તત્તા જાનતો જાનનેનેવ સુખવેદના હોતુ વા મા વા સાદિયના હોતી’’તિ વત્વા અસેવનાધિપ્પાયસ્સપિ જાનતો અનાપત્તિટ્ઠાને આપત્તિં કરોતિ, અનવજ્જં સાવજ્જં કરોતીતિ એવં ધમ્મં ઉદ્ધમ્મં કરોતિ. ઉભયં પન જાનન્તો ‘‘ભિક્ખુસ્સ સેવનચિત્તં ઉપટ્ઠિતેતિ (પારા. ૫૭) વચનતો સેવનચિત્તમેવેત્થ પમાણં, તસ્સ ભાવેન આપત્તિ પારાજિકસ્સ, અભાવેન અનાપત્તી’’તિ વત્વા ઉભયમ્પિ રક્ખતિ સમ્પાદેતિ. ઇમિના નયેન સબ્બસિક્ખાપદેસુ યથાસમ્ભવં સપ્પયોજના કાતબ્બા.

સઙ્ગીતિં આરોપેત્વા ઠપિતપાળિતો વિનિમુત્તં કત્વા ઠપિતત્તા પાળિવિનિમુત્તા અત્થતો, નયતો, અનુલોમતો ચ પાળિઓક્કન્તવિનિચ્છયપ્પવત્તા અનુપવિટ્ઠવિનિચ્છયવસેન પવત્તાતિ અત્થો. ‘‘ન સમૂહનિસ્સતી’’તિ જાનન્તોપિ ભગવા કેવલં ‘‘તેસં મતં પચ્છિમા જનતા મમ વચનં વિય પમાણં કરોતૂ’’તિ દસ્સનત્થઞ્ચ પરિનિબ્બાનકાલે એવમાહ ‘‘આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, સઙ્ઘો મમચ્ચયેન ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમૂહનતૂ’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૬), તેનેતં સિદ્ધં ‘‘પઞ્ઞત્તમ્પિ ચે સિક્ખાપદં સમૂહનિતું યસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુઞ્ઞાતં ભગવતા, તસ્સ પઞ્ઞત્તાનુલોમં અતિરેકત્થદીપનં, પગેવાનુઞ્ઞાતં ભગવતા’’તિ. કિઞ્ચ ભિય્યો ઊનાતિરિત્તસિક્ખાપદેસુ આચરિયકુલેસુ વિવાદો અઞ્ઞમઞ્ઞં ન કાતબ્બોતિ દસ્સનત્થઞ્ચ. કસ્મા સઙ્ઘો ન સમૂહનીતિ? અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદપ્પસઙ્ગદસ્સનતો. ભગવતા ચ ‘‘સબ્બેહેવ સમગ્ગેહિ સમ્મોદમાનેહિ અવિવદમાનેહિ સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ ચ એકચ્ચે થેરા એવમાહંસૂતિ ચ અઞ્ઞવાદદસ્સનતો વિવદમાનેહિ સિક્ખિતબ્બં જાતં, તદભાવત્તમ્પિ ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચં સાવેત્વા અવિવદમાનેહેવ સિક્ખિતબ્બં અકાસિ.

અપિચાતિ અત્તનો મતિયા પાકટકરણત્થં આરમ્ભો. તત્થ ‘‘સુત્તન્તાભિધમ્મવિનયટ્ઠકથાસૂ’’તિ વચનતો પિટકત્તયસ્સપિ સાધારણા એસા કથાતિ વેદિતબ્બા, ‘‘અથ પનાયં કપ્પિય’’ન્તિઆદિ વિનયસ્સેવ. કારકસઙ્ઘસદિસન્તિ સઙ્ગીતિકારકસઙ્ઘસદિસં. ‘‘સુત્તાદિચતુક્કં અપ્પચ્ચક્ખાય તેન અવિરુદ્ધસ્સ કમ્મસ્સ કારકસઙ્ઘસદિસ’’ન્તિ ધમ્મસિરિત્થેરસ્સ ગણ્ઠિપદે વુત્તં, તં અયુત્તં, ‘‘સુત્તમેવ બલવતરં. સુત્તઞ્હિ અપ્પટિવત્તિયં કારકસઙ્ઘસદિસ’’ન્તિ એતેહિ પદેહિ અયુત્તત્તા. પાકતિકે પન ગણ્ઠિપદે ‘‘તમત્થં વિનિચ્છિનિત્વા તસ્સ કારકસઙ્ઘસદિસ’’ન્તિ વુત્તં. પરવાદીતિ અમ્હાકં સમયવિજાનનકો અઞ્ઞનિકાયિકોતિ વુત્તં. પરવાદી સુત્તાનુલોમન્તિ કથં? ‘‘અઞ્ઞત્ર ઉદકદન્તપોના’’તિ (પાચિ. ૨૬૬) સુત્તં સકવાદિસ્સ, તદનુલોમતો નાળિકેરફલસ્સ ઉદકમ્પિ ઉદકમેવ હોતીતિ પરવાદી ચ.

‘‘નાળિકેરસ્સ યં તોયં, પુરાણં પિત્તબન્ધનં;

તમેવ તરુણં તોયં, પિત્તઘં બલબન્ધન’’ન્તિ. –

એવં પરવાદિના વુત્તે સકવાદી ધઞ્ઞફલસ્સ ગતિકત્તા, આહારત્થસ્સ ચ ફરણતો ‘‘યાવકાલિકમેવ ત’’ન્તિ વદન્તો પટિક્ખિપતિ. પરો આચરિયવાદન્તિ ‘‘સુઙ્કં પરિહરતીતિ એત્થ ઉપચારં ઓક્કમિત્વા કિઞ્ચાપિ પરિહરતિ, અવહારો એવા’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો ‘‘તથા કરોન્તો પારાજિકમાપજ્જતી’’તિ પરવાદિના વુત્તે સકવાદી ‘‘સુઙ્કં પરિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ સુત્તં તત્થેવ આગતમહાઅટ્ઠકથાવચનેન સદ્ધિં દસ્સેત્વા પટિસેધેતિ, તથા કરોન્તસ્સ દુક્કટમેવાતિ. પરો અત્તનોમતીતિ એત્થ ‘‘પુરેભત્તં પરસન્તકં અવહરાતિ પુરેભત્તમેવ હરિસ્સામીતિ વાયમન્તસ્સ પચ્છાભત્તં હોતિ, પુરેભત્તપયોગોવ સો, તસ્મા મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતીતિ તુમ્હાકં થેરવાદત્તા મૂલટ્ઠસ્સ પારાજિકમેવા’’તિ પરવાદિના વુત્તે સકવાદી ‘‘તં સઙ્કેતં પુરે વા પચ્છા વા તં ભણ્ડં અવહરતિ, મૂલટ્ઠસ્સ અનાપત્તી’’તિ (પારા. ૧૧૯) સુત્તં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપતિ.

પરો સુત્તન્તિ ‘‘અનિયતહેતુધમ્મો સમ્મત્તનિયતહેતુધમ્મસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ સુત્તં પટ્ઠાને લિખિતં દસ્સેત્વા ‘‘અરિયમગ્ગસ્સ ન નિબ્બાનમેવારમ્મણ’’ન્તિ પરવાદિના વુત્તે સકવાદી ‘‘આરમ્મણત્તિકાદિસુત્તાનુલોમે ન ઓતરતી’’તિ પટિક્ખિપતિ. સુત્તાનુલોમે ઓતરન્તંયેવ હિ સુત્તં નામ, નેતરં. તેન વુત્તં પાળિઆગતં પઞ્ઞાયતીતિ એત્તકેનપિ સિદ્ધે તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હપાળિઆગતં પઞ્ઞાયતી’’તિઆદિ. તાદિસઞ્હિ પમાદલેખન્તિ આચરિયો. ‘‘અપ્પમાદો અમતં પદં, પમાદો મચ્ચુનો પદ’’ન્તિ (ધ. પ. ૨૧; નેત્તિ. ૨૬) વચનતો દિન્નભોજને ભુઞ્જિત્વા પરિસ્સયાનિ પરિવજ્જિત્વા સતિં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા વિહરન્તો નિચ્ચો હોતીતિ. એવરૂપસ્સ અત્થસ્સ વસેન આરુળ્હમ્પિ સુત્તં ન ગહેતબ્બં, તેન વુત્તં નો ચે તથા પઞ્ઞાયતીતિ સિદ્ધેપિ ‘‘નો ચે તથા પઞ્ઞાયતિ, ન ઓતરતિ ન સમેતી’’તિ. ‘‘બાહિરકસુત્તં વા’’તિ વુત્તત્તા અત્તનો સુત્તમ્પિ અત્થેન અસમેન્તં ન ગહેતબ્બં. પરો આચરિયવાદન્તિઆદીસુ દ્વીસુ નયેસુ પમાદલેખવસેન તત્થ તત્થ આગતટ્ઠકથાવચનં થેરવાદેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા વેદિતબ્બં.

અથ પનાયં આચરિયવાદં. પરો સુત્તન્તિ પરવાદિના ‘‘મૂલબીજં નામ હલિદ્દિ સિઙ્ગિવેરં વચા…પે… બીજે બીજસઞ્ઞી છિન્દતિ વા છેદાપેતિ વા ભિન્દતિ વા…પે… આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સાતિ (પાચિ. ૯૧) તુમ્હાકં પાઠત્તા હલિદ્દિગણ્ઠિં છિન્દન્તસ્સ પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તે સકવાદી ‘‘યાનિ વા પનઞ્ઞાનિ અત્થિ મૂલે સઞ્જાયન્તી’’તિઆદિં દસ્સેત્વા તસ્સ અટ્ઠકથાસઙ્ખાતેન આચરિયવાદેન પટિક્ખિપતિ. ન હિ ગણ્ઠિમ્હિ ગણ્ઠિ જાયતીતિ. પરો સુત્તાનુલોમન્તિ પરવાદિના ‘‘અનાપત્તિ એવં અમ્હાકં આચરિયાનં ઉગ્ગહોતિ વચનસ્સાનુલોમતો ‘અમ્હાકં પોરાણભિક્ખૂ એકપાસાદે ગબ્ભં થકેત્વા અનુપસમ્પન્નેન સયિતું વટ્ટતીતિ તથા કત્વા આગતા, તસ્મા અમ્હાકં વટ્ટતી’તિ તુમ્હેસુ એવ એકચ્ચેસુ વદન્તેસુ તુમ્હાકં ન કિઞ્ચિ વત્તું સક્કા’’તિ વુત્તે સકવાદી ‘‘સુત્તં સુત્તાનુલોમઞ્ચ ઉગ્ગહિતકાનંયેવ આચરિયાનં ઉગ્ગહો પમાણ’’ન્તિઆદિઅટ્ઠકથાવચનં દસ્સેત્વા પટિસેધેતિ. પરો અત્તનોમતિન્તિ ‘‘દ્વારં વિવરિત્વા અનાપુચ્છા સયિતેસુ કે મુચ્ચન્તી’’તિ એત્થ પન દ્વેપિ જના મુચ્ચન્તિ યો ચ યક્ખગહિતકો, યો ચ બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતોતિ તુમ્હાકં થેરવાદત્તા અઞ્ઞે સબ્બેપિ યથા તથા વા નિપન્નાદયોપિ મુચ્ચન્તીતિ પટિસેધેતિ.

અથ પનાયં અત્તનોમતિં. પરો સુત્તન્તિ ‘‘આપત્તિં આપજ્જન્તી’’તિ પરવાદિના ગુત્તે સકવાદી ‘‘દિવા કિલન્તરૂપો મઞ્ચે નિસિન્નો પાદે ભૂમિતો અમોચેત્વાવ નિદ્દાવસેન નિપજ્જતિ, તસ્સ અનાપત્તી’’તિઆદિઅટ્ઠકથાવચનં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૭૭) દસ્સેત્વા એકભઙ્ગેન નિપન્નાદયોપિ મુચ્ચન્તીતિ પટિસેધેતિ. અથાયં અત્તનોમતિં. પરો સુત્તાનુલોમન્તિ ‘‘દોમનસ્સં પાહં, દેવાનમિન્દ, દુવિધેન વદામિ સેવિતબ્બમ્પિ અસેવિતબ્બમ્પીતિઆદિવચનેહિ (દી. નિ. ૨.૩૬૦) સંસન્દનતો સદારપોસે દોસો તુમ્હાકં નત્થિ, તેન વુત્તં ‘પુત્તદારસ્સ સઙ્ગહો’’’તિ (ખુ. પા. ૫.૬; સુ. નિ. ૨૬૫) પરવાદિના વુત્તે કિઞ્ચાપિ સકવાદી બહુસ્સુતો ન હોતિ, અથ ખો રાગસહિતેનેવ અકુસલેન ભવિતબ્બન્તિ પટિક્ખિપતિ. સેસેસુપિ ઇમિના નયેન અઞ્ઞથાપિ અનુરૂપતો યોજેતબ્બં. ઇદં સબ્બં ઉપતિસ્સત્થેરાદયો આહુ. ધમ્મસિરિત્થેરો પન ‘‘એત્થ પરોતિ વુત્તો અઞ્ઞનિકાયિકો, સો પન અત્તનો સુત્તાદીનિયેવ આહરતિ. તાનિ સકવાદી અત્તનો સુત્તાદિમ્હિ ઓતારેત્વા સચે સમેતિ ગણ્હાતિ, નો ચે પટિક્ખિપતી’’તિ વદતિ.

ચતુબ્બિધવિનયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પદભાજનીયવણ્ણના

સિક્ખાપદવિભઙ્ગે પન કિઞ્ચાપિ યો પનાતિ અનવસેસપરિયાદાનપદં, તથાપિ ભિક્ખૂતિ ઇમિના પરપદેન સમાનાધિકરણત્તા તદનુરૂપાનેવસ્સ વિભઙ્ગપદાનિ વુત્તાનિ. ભિક્ખુનિબ્બચનપદાનિ તીણિ કિઞ્ચાપિ સભિક્ખુભાવસ્સ, અભિક્ખુભાવસ્સ ચાતિ યસ્સ કસ્સચિ પબ્બજિતસ્સ સાધારણાનિ, તથાપિ ‘‘અસુદ્ધો હોતિ પુગ્ગલો અઞ્ઞતરં પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નો, તઞ્ચે સુદ્ધદિટ્ઠિ સમાનો અનોકાસં કારાપેત્વા ચાવનાધિપ્પાયો વદેતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસેન દુક્કટસ્સા’’તિ એવમાદિસુત્તં નિબ્બચનત્થયુત્તોવ પુગ્ગલો ‘‘આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસેન દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૩૮૯) એત્થ વત્થુ, ન ઇતરો ગિહિભૂતોતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. સબ્બસ્સપિ વિનયપિટકસ્સ સાધારણં ભિક્ખુલક્ખણં વત્થુઞ્હિ ભગવા આરભિ. યો પન સુદ્ધો એવ સમાનો કેનચિ કારણેન ગિહિલિઙ્ગે ઠિતો, સો અત્તનો સભિક્ખુભાવત્તા એવ વત્થુ હોતિ, અસુદ્ધોપિ ભિક્ખુલિઙ્ગે ઠિતત્તાતિ અયમત્થો દસ્સિતો હોતિ. અસુદ્ધોપિ ઞાતકેહિ, પચ્ચત્થિકેહિ વા રાજભયાદિકારણેન વા કાસાવેસુ સઉસ્સાહોવ અપનીતકાસાવો વત્થુ એવ પુન કાસાવગ્ગહણેન થેય્યસંવાસકભાવાનુપગમનતો, ભિક્ખુનિબ્બચનત્થે અનિક્ખિત્તધુરત્તાતિ વુત્તં હોતિ. યો પન લિઙ્ગત્થેનકો ભિક્ખુનિબ્બચનત્થં સયઞ્ચ અજ્ઝુપગતો, સંવાસં થેનેન્તો, તઞ્ચે સુદ્ધદિટ્ઠિ સમાનો અનોકાસં કારાપેત્વા ચાવનાધિપ્પાયો વદેતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસેન દુક્કટસ્સાતિ અયમ્પિ અત્થો દસ્સિતો હોતિ.

‘‘સમઞ્ઞાય ભિક્ખુ પટિઞ્ઞાય ભિક્ખૂ’’તિ વચનદ્વયં યથાવુત્તઞ્ચ અત્થં ઉપબ્રૂહેતિ, અન્તરા ઉપ્પન્નાય નિયતાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા ઉપચ્છિન્નકુસલમૂલો કેવલાય સમઞ્ઞાય, પટિઞ્ઞાય ચ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ વુચ્ચતિ, ન પરમત્થતોતિ ઇમં અતિરેકત્થં દીપેતિ. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં મહાસાવજ્જં યથયિદં, ભિક્ખવે, મિચ્છાદિટ્ઠિ. મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાનિ, ભિક્ખવે, મહાવજ્જાની’’તિ આહચ્ચભાસિતં સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હં સુત્તં, અટ્ઠકથાયમ્પિસ્સ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિપરમા એતેસન્તિ મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાની’’તિ (અ. નિ. ૧.૩૧૦) વુત્તં. પઞ્ચ આનન્તરિયકમ્માનિ મહાસાવજ્જાનિ, મિચ્છાદિટ્ઠિ પન મહાસાવજ્જતરાતિ અધિપ્પાયોતિ. કસ્મા? તેસઞ્હિ પરિચ્છેદો અત્થિ, સબ્બબલવમ્પિ કપ્પટ્ઠિતિકમેવ હોતિ, નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિયા પન પરિચ્છેદો નત્થિ, તાય સમન્નાગતસ્સ ભવતો વુટ્ઠાનં નત્થિ, તસ્મા ‘‘ઇમસ્સ ભિક્ખુકરણા કુસલા ધમ્મા સંવિજ્જન્તી’’તિ વા ‘‘સુદ્ધોવાય’’ન્તિ વા ન સક્કા વત્તું. ‘‘દિટ્ઠિવિપત્તિપચ્ચયા દ્વે આપત્તિયો આપજ્જતી’’તિ વુત્તત્તા ન સક્કા ‘‘અસુદ્ધો’’તિ વા ‘‘અઞ્ઞતરં પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નો’’તિ વા વત્તું. એસ હિ ઉભોપિ પક્ખે ન ભજતિ, તેન વુત્તં ‘‘સમઞ્ઞાય, પટિઞ્ઞાય ચ ભિક્ખુ, ન પરમત્થતો’’તિ.

કિમત્થં પનેવં મહાસાવજ્જાય નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિયા પારાજિકં ભગવા ન પઞ્ઞપેસીતિ? દુબ્બિજાનત્તા. પકતિયાપેસા દિટ્ઠિ નામ ‘‘સમ્મા’’તિ વા ‘‘મિચ્છા’’તિ વા દુવિઞ્ઞેય્યા, પગેવ ‘‘નિયતા’’તિ વા ‘‘અનિયતા’’તિ વાતિ. તત્થ પારાજિકાપત્તિયા પઞ્ઞત્તાય ભિક્ખૂ અઞ્ઞમઞ્ઞં અસમદિટ્ઠિકં પારાજિકં મઞ્ઞમાના ઉપોસથાદીનિ અકત્વા અચિરેનેવ સાસનં વિનાસેય્યું, સયઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવેય્યું સુદ્ધેસુપિ ભિક્ખૂસુ વિપ્પટિપત્તિયા પટિપજ્જનેન. તસ્મા ઉપાયકુસલતાય પારાજિકં અપઞ્ઞાપેત્વા તસ્સ ઉક્ખેપનીયકમ્મં, સમ્માવત્તઞ્ચ પઞ્ઞાપેત્વા તં સઙ્ઘેન અસમ્ભોગં, અસંવાસઞ્ચ અકાસિ. ભગવા હિ તસ્સ ચે એસા દિટ્ઠિ અનિયતા, સમ્માવત્તં પૂરેત્વા ઓસારણં લભિત્વા પકતત્તો ભવેય્ય. નિયતા ચે, અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો, યં સો નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકો સમ્માવત્તં પૂરેત્વા ઓસારણં લભિત્વા પકતત્તો ભવેય્ય. કેવલં ‘‘સમઞ્ઞાયભિક્ખુ પટિઞ્ઞાયભિક્ખૂ’’તિ નામમત્તધારકો હુત્વા પરં મરણા અરિટ્ઠો વિય સંસારખાણુકોવ ભવિસ્સતીતિ ઇમં નયં અદ્દસ.

અટ્ઠસુ ઉપસમ્પદાસુ તિસ્સોવેત્થ વુત્તા, ન ઇતરા પાટિપુગ્ગલત્તા, ભિક્ખૂનં અસન્તકત્તા ચ. તત્થ હિ ઓવાદપટિગ્ગહણપઞ્હબ્યાકરણૂપસમ્પદા દ્વિન્નં થેરાનં એવ, સેસા તિસ્સો ભિક્ખુનીનં સન્તકાતિ ઇધ નાધિપ્પેતા, તિસ્સન્નમ્પિ ઉપસમ્પદાનં મજ્ઝે ‘‘ભદ્રો ભિક્ખૂ’’તિઆદીનિ ચત્તારિ પદાનિ વુત્તાનિ તિસ્સન્નં સાધારણત્તા. એહિભિક્ખુભાવેન વા સરણગમનઞત્તિચતુત્થેન વા ઉપસમ્પન્નો હિ ભદ્રો ચ સારો ચ સેક્ખો ચ અસેક્ખો ચ હોતિ, ઉપસમ્પદવચનં પન નેસં સાવકભાવદીપનત્થં. ઇમે એવ હિ આપત્તિં આપજ્જન્તિ, ન સમ્માસમ્બુદ્ધા, પચ્ચેકબુદ્ધા ચ.

અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતોતિ એત્થ ચ આપત્તિં આપજ્જિતું ભબ્બા ઞત્તિચતુત્થેનેવ કમ્મેન ઉપસમ્પન્ના. ન હિ અઞ્ઞે એહિભિક્ખુસરણગમનઓવાદપટિગ્ગહણપઞ્હબ્યાકરણાહિ ઉપસમ્પન્ના આપત્તિં આપજ્જિતું ભબ્બા, તેનેતે પટિક્ખિપિત્વા ‘‘અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ભિક્ખૂ’’તિ અન્તિમોવ વુત્તોતિ કિર ધમ્મસિરિત્થેરો, તં અયુત્તં. ‘‘દ્વે પુગ્ગલા અભબ્બા આપત્તિં આપજ્જિતું બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચા’’તિ (પરિ. ૩૨૨) એત્તકમેવ વુત્તન્તિ. અઞ્ઞથા એહિભિક્ખુઆદયોપિ વત્તબ્બા સિયું. કિઞ્ચ ભિય્યો ‘‘દ્વે પુગ્ગલા ભબ્બા આપત્તિં આપજ્જિતું ભિક્ખૂ ચ ભિક્ખુનિયો ચા’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તત્તા ચ, અપિચ આપત્તિભયટ્ઠાનદસ્સનતો ચ. કથં? આયસ્મા સારિપુત્તો આવસથપિણ્ડં કુક્કુચ્ચાયન્તો ન પટિગ્ગહેસિ, ચીવરવિપ્પવાસભયા ચ સબ્બં તિચીવરં ગહેત્વા નદિં તરન્તો મનં વુળ્હો અહોસિ મહાકસ્સપો. કિઞ્ચ સરણગમનૂપસમ્પદાય ઉપસમ્પન્ને આરબ્ભ સદ્ધિવિહારિકવત્તાદીનિ અસમ્માવત્તન્તાનં નેસં દુક્કટાનિ ચ પઞ્ઞત્તાનિ દિસ્સન્તિ, તસ્મા દુબ્બિચારિતમેતં. અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ભિક્ખૂતિ પટિક્ખિત્તાય સરણગમનૂપસમ્પદાય અનુઞ્ઞાતપ્પસઙ્ગભયાતિ ઉપતિસ્સત્થેરો, આપત્તિયા ભબ્બતં સન્ધાય તસ્મિમ્પિ વુત્તે પુબ્બે પટિક્ખિત્તાપિ સા પુન એવં વદન્તેન અનુઞ્ઞાતાતિ ભિક્ખૂનં મિચ્છાગાહો વા વિમતિ વા ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા ન વુત્તાતિ વુત્તં હોતિ, તં ‘‘ભિક્ખુની નામ ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પન્ના’’તિ (પાચિ. ૧૬૧) ઇમિના સમેતિ. ઇદઞ્હિ સાકિયાદીનં અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદાય અનુપ્પબન્ધભયા વુત્તં.

અયં પનેત્થ અમ્હાકં ખન્તિ – ભિક્ખુ-પદનિદ્દેસત્તા યત્તકાનિ તેન પદેન સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, યે ચ વિનયપિટકે તત્થ તત્થ સન્દિસ્સન્તિ સયં આપત્તાપજ્જનટ્ઠેન વા દુટ્ઠુલ્લારોચનપટિચ્છાદનાદીસુ પરેસં આપત્તિકરણટ્ઠેન વા, તે સબ્બેપિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ યદિદં તસ્સ ભિક્ખુ-પદસ્સ વિસેસનત્થં વુત્તં પરપદં ‘‘સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિ, તસ્સ વસેન ઇદં વુત્તં ‘‘અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ભિક્ખૂ’’તિ. સો એવ હિ કમ્મવાચાનન્તરમેવ સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો હોતિ તતો પટ્ઠાય સઉદ્દેસસિક્ખાપદાનં ઉપ્પત્તિદસ્સનતો, તસ્સેવ ચ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં દિસ્સતિ, નેતરસ્સ. તસ્સેવ ચ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં સમ્ભવતિ ‘‘ઉલ્લુમ્પતુ મં, ભન્તે, સઙ્ઘો અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ (મહાવ. ૭૧, ૧૨૬) વત્વા સમાદિન્નત્તા, તસ્સેવ ચ ઉપસમ્પન્નસમનન્તરમેવ અકરણીયનિસ્સયાચિક્ખનદસ્સનતો, વિનયં પાતિમોક્ખં ઉદ્દેસં પચ્ચક્ખામીતિઆદિસિક્ખાપચ્ચક્ખાનલક્ખણપારિપૂરિતો ચાતિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં ઉપાદાય સો એવ ઇધાધિપ્પેતોતિ વુત્તં હોતિ.

યસ્મા પનસ્સ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં સબ્બથા યુજ્જતિ, તસ્મા ‘‘સિક્ખં પચ્ચક્ખાય તં તં વત્થું વીતિક્કમન્તસ્સ તતો તતો આપત્તિતો અનાપત્તિ, ઇતરસ્સ આપત્તી’’તિ વત્તું યુજ્જતિ, તસ્મા ‘‘યત્થ યત્થ સાવજ્જપઞ્ઞત્તિ, અનવજ્જપઞ્ઞત્તિ વા, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ભિક્ખૂતિ વુચ્ચતિ, તત્થ તત્થ તદજ્ઝાચારત્થેનાયમેવ ઞત્તિચતુત્થેન ઉપસમ્પન્નો અધિપ્પેતો નામા’’તિ વત્તું યુજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. એવં સન્તે યં વુત્તં ‘‘યાય કાયચિ ઉપસમ્પદાય અયં ઇમસ્મિં ‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિત્વા પારાજિકો હોતી’તિ અત્થે ભિક્ખૂતિ અધિપ્પેતો’’તિ, તમ્પિ ન વત્તબ્બમેવ. કથં હોતિ? વિરોધદોસોપિ પરિહતો હોતિ. કથં? સચે ઞત્તિચતુત્થેન ઉપસમ્પન્નો એવ ઇધાધિપ્પેતો ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ ચ ‘‘ઉપસમ્પન્નો’’તિ ચ, તેન ન ઉપસમ્પન્નો અનુપસમ્પન્નો નામાતિ કત્વા ઞત્તિચતુત્થકમ્મતો અઞ્ઞથા ઉપસમ્પન્ના નામ મહાકસ્સપત્થેરાદયો ઇતરેસં અનુપસમ્પન્નટ્ઠાને ઠત્વા સહસેય્યપદસોધમ્માપત્તિં જનેય્યું, ઓમસનાદિકાલે ચ દુક્કટમેવ જનેય્યુન્તિ એવમાદિકો વિરોધદોસો પરિહતો હોતીતિ સબ્બં આચરિયો વદતિ. મઙ્ગુરચ્છવિ નામ સામો.

યસ્મા તે અતિમહન્તો જાતિમદો ચિત્તં પરિયુટ્ઠાતિ, તસ્મા તુમ્હેહિ મમ સાસને એવં સિક્ખિતબ્બં. ‘‘સાતસહગતા પઠમજ્ઝાનસુખસહગતા અસુભે ચ આનાપાને ચા’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાતિ ઉદ્ધુમાતકનિમિત્તે પટિલદ્ધપઠમજ્ઝાનસઞ્ઞા. રૂપસઞ્ઞાતિ પથવીકસિણાદિરૂપાવચરજ્ઝાનસઞ્ઞા. સો તં બ્યાકાસિ ‘‘અવિભૂતા, ભન્તે, ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞા અવડ્ઢિતબ્બત્તા અસુભાનં, વિભૂતા, ભન્તે, રૂપસઞ્ઞા વડ્ઢિતબ્બત્તા કસિણાન’’ન્તિ. પઞ્ચઉપસમ્પદક્કમો મહાવગ્ગા ગહિતો. ઞત્તિચતુત્થેનાતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ઞત્તિ સબ્બપઠમં વુચ્ચતિ, તિસ્સન્નં પન અનુસ્સાવનાનં અત્થબ્યઞ્જનભેદાભાવતો અત્થબ્યઞ્જનભિન્ના ઞત્તિતાસં ચતુત્થાતિ કત્વા ‘‘ઞત્તિચતુત્થ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. બ્યઞ્જનાનુરૂપમેવ અટ્ઠકથાય ‘‘તીહિ અનુસ્સાવનાહિ એકાય ચ ઞત્તિયા’’તિ વુત્તં, અત્થપવત્તિક્કમેન પદેન પન ‘‘એકાય ઞત્તિયા તીહિ અનુસ્સાવનાહી’’તિ વત્તબ્બં. યસ્મા પનેત્થ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, કમ્માનિ (મહાવ. ૩૮૪), છ ઇમાનિ, ભિક્ખવે, કમ્માનિ અધમ્મકમ્મં વગ્ગકમ્મ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૮૭) વચનતો કુપ્પકમ્મમ્પિ કત્થચિ ‘‘કમ્મ’’ન્તિ વુચ્ચતિ તસ્મા ‘‘અકુપ્પેના’’તિ વુત્તં.

યસ્મા અકુપ્પમ્પિ એકચ્ચં ન ઠાનારહં, યેન અપ્પત્તો ઓસારણં ‘‘સોસારિતો’’તિ ચમ્પેય્યક્ખન્ધકે (મહાવ. ૩૯૫ આદયો) વુચ્ચતિ, તસ્મા ‘‘ઠાનારહેના’’તિ વુત્તં. યદિ એવં ‘‘ઠાનારહેના’’તિ ઇદમેવ પદં વત્તબ્બં, ન પુબ્બપદં ઇમિના અકુપ્પસિદ્ધિતોતિ ચે? તં ન, અટ્ઠાનારહેન અકુપ્પેન ઉપસમ્પન્નો ઇમસ્મિં અત્થે અનધિપ્પેતોતિ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો. દ્વીહિ પનેતેહિ એકતો વુત્તેહિ અયમત્થો પઞ્ઞાયતિ ‘‘કેવલં તેન અકુપ્પેન ઉપસમ્પન્નો અયમ્પિ ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ‘ભિક્ખૂ’તિ, ઠાનારહેન ચ ઉપસમ્પન્નો અયમ્પિ ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ‘ભિક્ખૂ’તિ, કુપ્પેન ઉપસમ્પન્નો નાધિપ્પેતો’’તિ. તેનાયમ્પિ અત્થો સાધિતો હોતિ ‘‘યો પન, ભિક્ખુ, જાનં ઊનવીસતિવસ્સં પુગ્ગલં ઉપસમ્પાદેય્ય, સો ચ પુગ્ગલો અનુપસમ્પન્નો’’તિ (પાચિ. ૪૦૩) વચનતો યાવ ન ઞાયતિ, તાવ સમઞ્ઞાયભિક્ખુપટિઞ્ઞાયભિક્ખુભાવં ઉપગતોપિ ન પુબ્બે દસ્સિતસમઞ્ઞાયભિક્ખુપટિઞ્ઞાયભિક્ખુ વિય અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં ઉપસમ્પન્નટ્ઠાને ઠત્વા ઓમસનપાચિત્તિયાદિવત્થુ હોતિ, કેવલં અનુપસમ્પન્નટ્ઠાને ઠત્વા ‘‘અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી પદસો ધમ્મં વાચેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિઆદિ (પાચિ. ૪૭) આપત્તિવત્થુમેવ હુત્વા તિટ્ઠતિ. અકુપ્પેન ઉપસમ્પન્નો પન પચ્છા પારાજિકોપિ જાતિતો ઉપસમ્પન્નટ્ઠાને તિટ્ઠતીતિ ‘‘પણ્ડકો, ભિક્ખવે, અનુપસમ્પન્નો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો, ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો’’તિઆદિના (મહાવ. ૧૦૯) નયેન વુત્તેસુ પન વજ્જનીયપુગ્ગલેસુ કોચિ પુગ્ગલો ‘‘ઉપસમ્પન્નો’’તિ વુચ્ચતિ, નોપિ ઉપસમ્પન્નટ્ઠાને તિટ્ઠતિ, કોચિ તિટ્ઠતીતિ વેદિતબ્બં.

એત્થ પન અત્થિ કમ્મં અકુપ્પં ઠાનારહં, અત્થિ ઠાનારહં નાકુપ્પં, અત્થિ અકુપ્પઞ્ચેવ ન ઠાનારહઞ્ચ, અત્થિ નાકુપ્પં ન ચ ઠાનારહન્તિ ઇદં ચતુક્કં વેદિતબ્બં. તત્થ પઠમં તાવ વુત્તં, તતિયચતુત્થાનિ પાકટાનિ. દુતિયં પરિયાયેન ભિક્ખુનિસઙ્ઘતો એકતોઉપસમ્પન્નાય લિઙ્ગપરિવત્તે સતિ લબ્ભતિ. તસ્સ હિ પુગ્ગલસ્સ પુબ્બે સિક્ખમાનકાલે લદ્ધં ઞત્તિચતુત્થઉપસમ્પદાકમ્મં કિઞ્ચાપિ અકુપ્પઞ્ચેવ ઠાનારહઞ્ચ, પુરિસલિઙ્ગે પન પાતુભૂતે ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તંયેવ ઉપજ્ઝં તમેવ ઉપસમ્પદ’’ન્તિ (પારા. ૬૯) એત્થ અપરિયાપન્નત્તા તસ્સ પુગ્ગલસ્સ કેવલં સામણેરભાવાપત્તિતો કમ્મં દાનિ કુપ્પં જાતન્તિ વુચ્ચતિ. લિઙ્ગપરિવત્તેન ચીવરસ્સ અધિટ્ઠાનવિજહનં વિય તસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભિક્ખુનિસઙ્ઘેન કતાય ઉપસમ્પદાય વિજહનં હોતીતિ વેદિતબ્બં, અઞ્ઞથા સો પુગ્ગલો ઉપસમ્પન્નો ભિક્ખૂતિ આપજ્જતિ. અથ વા લિઙ્ગપરિવત્તે અસતિપિતં એકતોઉપસમ્પદાકમ્મં કુપ્પતિ, યથાઠાને ન તિટ્ઠતિ. તસ્મા ન તાવ સા ‘‘ભિક્ખુની’’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. યસ્મા અઞ્ઞતરં પારાજિકં ધમ્મં આપજ્જિત્વાપિ અનાપજ્જિત્વાપિ ઉપ્પબ્બજિતુકામતાય ગિહિલિઙ્ગં સાદિયન્તિયા પુનપિ ઉપસમ્પદા ઉભતોસઙ્ઘે લબ્ભતિ, તસ્મા તેન પરિયાયેન ‘‘કુપ્પતીતિ કુપ્પ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, યથાવુત્તકમ્મદોસાભાવતો પન ‘‘ઠાનારહ’’ન્તિ. ભિક્ખુની પન ગિહિલિઙ્ગં સાદિયન્તિકાલે ન પુરિસલિઙ્ગપાતુભાવે સતિ ભિક્ખૂસુ ઉપસમ્પદં લબ્ભતીતિ સાધકં કારણં ન દિસ્સતિ, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય ઉપ્પબ્બજિતા ચે, લભતીતિ એકે, તં પનાયુત્તં ભિક્ખુનિયા સિક્ખાપચ્ચક્ખનાભાવતોતિ અમ્હાકં ખન્તીતિ આચરિયો. ‘‘યથા ‘કત્તબ્બ’ન્તિ વુત્તં, તથા અકતે કુપ્પતીતિ કત્વા કરણં સત્થુસાસન’’ન્તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. યત્થ યત્થ ‘‘ગણ્ઠિપદે’’તિ વુચ્ચતિ, તત્થ તત્થ ‘‘ધમ્મસિરિત્થેરસ્સ ગણ્ઠિપદે’’તિ ગહેતબ્બં.

સાજીવપદભાજનીયવણ્ણના

‘‘મહાબોધિસત્તા નિયતા’’તિ વુત્તં અનુગણ્ઠિપદે. યત્થ ‘‘અનુગણ્ઠિપદે’’તિ, તત્થ ‘‘વજિરબુદ્ધિત્થેરસ્સા’’તિ ગહેતબ્બં. સાવકબોધિપચ્ચેકબોધિસમ્માસમ્બોધીતિ વા તીસુ બોધીસુ સમ્માસમ્બોધિયં સત્તા બોધિસત્તા મહાબોધિસત્તા નામ. પાતિમોક્ખસીલબહુકત્તા, ભિક્ખુસીલત્તા, કિલેસપિદહનવસેન વત્તનતો, ઉત્તમેન ભગવતા પઞ્ઞત્તત્તા ચ અધિકં, બુદ્ધુપ્પાદેયેવ પવત્તનતો ઉત્તમન્તિ અઞ્ઞતરસ્મિં ગણ્ઠિપદે. કિઞ્ચાપિ પચ્ચેકબુદ્ધાપિ ધમ્મતાવસેન પાતિમોક્ખસંવરસીલેન સમન્નાગતાવ હોન્તિ, તથાપિ ‘‘બુદ્ધુપ્પાદેયેવ પવત્તતી’’તિ નિયમિતં તેન પરિયાયેનાતિ. તેનાહ ‘‘ન હિ તં પઞ્ઞત્તિં ઉદ્ધરિત્વા’’તિઆદિ. પાતિમોક્ખસંવરતોપિ ચ મગ્ગફલસમ્પયુત્તમેવ સીલં અધિસીલં, તં પન ઇધ અનધિપ્પેતં. ન હિ તં પાતિમોક્ખુદ્દેસેન સઙ્ગહિતન્તિ. સમન્તભદ્રકં કારણવચનં સબ્બસિક્ખાપદાનં સાધારણલક્ખણત્તા ઇમિસ્સા અનુપઞ્ઞત્તિયા અરિયપુગ્ગલા ચ એકચ્ચં આપત્તિં આપજ્જન્તીતિ સાધિતમેતં, તસ્મા ‘‘ન હિ તં સમાપન્નો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતી’’તિ અટ્ઠકથાવચનં અસમત્થં વિય દિસ્સતીતિ? નાસમત્થં, સમત્થમેવ યસ્મિં યસ્મિં સિક્ખાપદે સાસા વિચારણા, તસ્સ તસ્સેવ વસેન અટ્ઠકથાય પવત્તિતો. તથા હિ કઙ્ખાવિતરણિયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) ઉદકુક્ખેપસીમાધિકારે ‘‘તિમણ્ડલં પટિચ્છાદેત્વા અન્તરવાસકં અનુક્ખિપિત્વા ઉત્તરન્તિયા ભિક્ખુનિયા’’તિ વુત્તં ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે આગતત્તા. એસેવ નયો અઞ્ઞેપિ એવરૂપેસુ. કિમત્થન્તિ ચે તં? પાળિક્કમાનુવત્તનેન પાળિક્કમદસ્સનત્થં. તત્રિદં સમાસતો અધિપ્પાયદીપનં – પદસોધમ્મસિક્ખાપદસ્સ તિકપરિચ્છેદે ઉપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી, અનાપત્તિ, અકટાનુધમ્મસિક્ખાપદવસેન ઉપસમ્પન્ને ઉક્ખિત્તકે સિયા આપત્તિ, તથા સહસેય્યસિક્ખાપદેતિ એવમાદિ. અત્થો પનેત્થ પરતો આવિ ભવિસ્સતિ.

યં વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘તતોપિ ચ મગ્ગફલચિત્તમેવ અધિચિત્તં, તં પન ઇધ અનધિપ્પેત’’ન્તિ ચ, ‘‘તતોપિ ચ મગ્ગફલપઞ્ઞાવ અધિપઞ્ઞા, સા પન ઇધ અનધિપ્પેતા. ન હિ તંસમાપન્નો ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતી’’તિ. ‘‘તત્ર યાયં અધિસીલસિક્ખા, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા સિક્ખા’’તિ ઇમાય પાળિયા વિરુજ્ઝતિ. અયઞ્હિ પાળિ અધિસીલસિક્ખાવ ઇધ અધિપ્પેતા, ન ઇતરાતિ દીપેતિ. અટ્ઠકથાવચનં તાસમ્પિ તિણ્ણં લોકિયાનં અધિપ્પેતતં દીપેતિ. અયં પનેત્થ અટ્ઠકથાધિપ્પાયો – તિસ્સોપિ લોકિયા સિક્ખા ઇમસ્મિં પઠમપારાજિકે સમ્ભવન્તિ, કાલેનાપિ અધિચિત્તપઞ્ઞાલાભી ભિક્ખુ તથારૂપં અસપ્પાયં પચ્ચયં પટિચ્ચ તતો તતો અધિચિત્તતો, અધિપઞ્ઞાતો ચ આવત્તિત્વા સીલભેદં પાપુણેય્યાતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ, ન લોકુત્તરચિત્તપઞ્ઞાલાભી, અયં નયો ઇતરેસુપિ સબ્બેસુ અદિન્નાદાનાદીસુ સચિત્તકેસુ લબ્ભતિ, અચિત્તકેસુ પન ઇતરોપિ. તથાપિ કેવલં વિનયપિટકસ્સ, પાતિમોક્ખસીલસ્સ ચ સઙ્ગાહકત્તા ‘‘સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાયા’’તિ ઇમસ્મિં ઉત્તરપદે પચ્ચક્ખાનારહા અધિસીલસિક્ખાવ લોકિયાતિ દસ્સનત્થં પાળિયં ‘‘તત્ર યાયં અધિસીલસિક્ખા, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા સિક્ખા’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

એત્થ સિક્ખાતિ કાયવચીદુચ્ચરિતતો વિરતી ચ ચેતના ચ, અઞ્ઞત્ર ચેતનાયેવ વેદિતબ્બા. સિક્ખાપદન્તિ સઉદ્દેસસિક્ખાપદં, એકચ્ચં અનુદ્દેસસિક્ખાપદઞ્ચ લબ્ભતિ. ચિત્તસ્સ અધિકરણં કત્વાતિ તસ્મિં સિક્ખતીતિ અધિકરણત્થે ભુમ્મન્તિ દસ્સનત્થં વુત્તં. યથાસિક્ખાપદન્તિ પચ્ચવેક્ખણવસેન વુત્તં. સીલપચ્ચવેક્ખણાપિ હિ સીલમેવ, તસ્મા સુપ્પટિચ્છન્નાદિચારિત્તેસુ વિરતિવિપ્પયુત્તચેતનં પવત્તેન્તોપિ સિક્ખં પરિપૂરેન્તોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. ‘‘સમ્પજાનમુસાવાદે પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૨) વુત્તમરિયાદં અવીતિક્કમન્તો ‘‘તસ્મિઞ્ચ સિક્ખાપદે સિક્ખતી’’તિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞતરસ્મિં પન ગણ્ઠિપદે વુત્તં ‘‘સિક્ખાતિ તં સિક્ખાપદં સિક્ખનભાવેન પવત્તચિત્તુપ્પાદો. સાજીવન્તિ પઞ્ઞત્તિ. તદત્થદસ્સનત્થં પુબ્બે મેથુનસંવરસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. યસ્મા સિક્ખાય ગુણસમ્મતાય પુઞ્ઞસમ્મતાય તન્તિયા અભાવતો લોકસ્સ દુબ્બલ્યાવિકમ્મં તત્થ ન સમ્ભવતિ. પત્થનીયા હિ સા, તસ્મા ‘‘યઞ્ચ સાજીવં સમાપન્નો, તત્થ દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ વુત્તં. આણાય હિ દુબ્બલ્યં સમ્ભવતીતિ આયસ્મા ઉપતિસ્સો.

સિક્ખાપચ્ચક્ખાનકથાવણ્ણના

એત્થ યામીતિ અમુકસ્મિં તિત્થાયતને, ઘરાદિમ્હિ વા. ભાવવિકપ્પાકારેનાતિ ‘‘અહં અસ્સ’’ન્તિ આગતત્તા યં યં ભવિતુકામો, તસ્સ તસ્સ ભાવસ્સ વિકપ્પાકારેન, ભિક્ખુભાવતો અઞ્ઞભાવવિકપ્પાકારેનાતિ અધિપ્પાયો.

૪૬. હન્દાતિ વચસાયેવ. ગિહિભાવં પત્થયમાનોતિઆદિપદેહિ ચિત્તનિયમં દસ્સેતિ. એકેનેવ ચિત્તેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેનાતિ.

૫૧. બુદ્ધં ધમ્મન્તિઆદિપદેહિ ખેત્તનિયમં દસ્સેતિ. તત્થ આદિતો ચુદ્દસહિ પદેહિ સભાવપરિચ્ચાગો, પચ્છિમેહિ અટ્ઠહિ ભાવન્તરાદાનઞ્ચ દસ્સિતં હોતિ. પચ્ચક્ખામિ ધારેહીતિ એતેહિ કાલનિયમં દસ્સેતિ. વદતીતિ ઇમિના પદેન પયોગનિયમં દસ્સેતિ. વિઞ્ઞાપેતીતિ ઇમિના વિજાનનનિયમં દસ્સેતિ. ઉમ્મત્તકો સિક્ખં પચ્ચક્ખાતિ, ઉમ્મત્તકસ્સ સન્તિકે સિક્ખં પચ્ચક્ખાતીતિઆદીહિ પુગ્ગલનિયમં દસ્સેતિ. અરિયકેન મિલક્ખસ્સ સન્તિકે સિક્ખં પચ્ચક્ખાતીતિઆદીહિ પન પુગ્ગલાદિનિયમેપિ સતિ વિજાનનનિયમાસમ્ભવં દસ્સેતિ. તત્થ ‘‘યાય મિલક્ખભાસાય કાલનિયમો નત્થિ, તાયપિ ભાસાય કાલનિયમત્થદીપને સતિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં રુહતીતિ નો મતી’’તિ આચરિયો. દવાયાતિઆદીહિ ખેત્તાદિનિયમે સતિપિ ચિત્તનિયમાભાવેન ન રુહતીતિ દસ્સેતિ. સાવેતુકામો ન સાવેતીતિ ચિત્તનિયમેપિ સતિ પયોગનિયમાભાવેન ન રુહતીતિ દસ્સેતિ. અવિઞ્ઞુસ્સસાવેતિ, વિઞ્ઞુસ્સ ન સાવેતીતિ ચિત્તખેત્તકાલપયોગપુગ્ગલવિજાનનનિયમેપિ સતિ યં પુગ્ગલં ઉદ્દિસ્સ સાવેતિ, તસ્સેવ સવને ન રુહતિ, ન અઞ્ઞસ્સાતિ દસ્સનત્થં વુત્તં, તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘યદિ અયમેવ જાનાતૂતિ એકં નિયમેત્વા આરોચેતિ, તઞ્ચે સો એવ જાનાતિ, પચ્ચક્ખાતા હોતિ સિક્ખા. અથ સો ન જાનાતિ…પે… અપ્પચ્ચક્ખાતા હોતિ સિક્ખા’’તિ. સબ્બસો વા પન ન સાવેતિ, અપ્પચ્ચક્ખા હોતિ સિક્ખાતિ ચિત્તાદિનિયમેનેવ સિક્ખા પચ્ચક્ખાતા હોતિ, ન અઞ્ઞથાતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. એત્તાવતા ‘‘સિક્ખા…પે… દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ પદસ્સ પદભાજનં તીહિ આકારેહિ દસ્સિતં હોતિ. તત્થ દ્વે અમિસ્સા, પચ્છિમો એકો મિસ્સોતિ વેદિતબ્બો. તેનેવ વચીભેદેનાતિ તદત્થદીપનમત્તં વચનં સુત્વાવ તેનેવ વચીભેદેન જાનાપેતીતિ અત્થો. ચિત્તસમ્પયુત્તન્તિ પચ્ચક્ખાતુકામતાચિત્તસમ્પયુત્તં. સમયઞ્ઞૂ નામ તદધિપ્પાયજાનનમત્તેન હોતિ.

૫૩. વણ્ણપટ્ઠાનં બુદ્ધગુણદીપકં સુત્તં. ઉપાલિગહપતિના વુત્તા કિર ઉપાલિગાથા. પઞ્ઞાણં સઞ્ઞાણન્તિ અત્થતો એકં, તસ્મા બોધિપઞ્ઞાણન્તિ બોધિસઞ્ઞાણં, બોધિબીજન્તિ વુત્તં હોતિ.

દ્વિન્નમ્પિ નિયમેત્વાતિ એત્થ ‘‘દ્વીસુપિ જાનન્તેસુ એવ પચ્ચક્ખામીતિ અધિપ્પાયેન વુત્તે તેસુ એકો ચે જાનાતિ, ન પચ્ચક્ખાતા હોતી’’તિ અઞ્ઞતરસ્મિમ્પિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં, તં અટ્ઠકથાય ન સમેતિ. ‘‘ગિહી હોમી’’તિ વા ‘‘ગિહિમ્હી’’તિ વા વુત્તે કિઞ્ચાપિ વત્તમાનવચનં હોતિ. ‘‘ધારેહી’’તિ અત્થાભાવા ચ ‘‘ધારેહી’’તિ વુત્તે ચ પરસ્સુપરિ ગચ્છતિ, તસ્મા ન હોતિ. સન્દિટ્ઠિકં ધમ્મન્તિ સબ્બત્થ ધમ્મવચનં વુત્તં યં સન્ધાય ‘‘સન્દિટ્ઠિક’’ન્તિ વદતિ, તં પકાસેતું. અઞ્ઞથા ‘‘વિજિતવિજયં પચ્ચક્ખામી’’તિ વુત્તે ચક્કવત્તિઆદીસુપિ તપ્પસઙ્ગતો બુદ્ધસદ્દોપિ અવસાને વત્તબ્બો ભવેય્ય. આચરિયવેવચનેસુ પન યો મં પબ્બાજેસીતિઆદિ ઉપજ્ઝં અગ્ગહેત્વા, પરં વા ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતં સન્ધાય વુત્તન્તિ. ઓકલ્લકોતિ કપણાધિવચનં. મોળિબદ્ધોતિ સિખાબદ્ધો, ઓમુક્કમકુટો વા. ચેલ્લકો અથેરો. ચેટકો મજ્ઝિમો. મોળિગલ્લો મહાસામણેરો. મનુસ્સવિગ્ગહનાગાદીનં નાગરૂપાદીનં વા સન્તિકે, ભાસાજાનનકિન્નરાદીનં વા. ‘‘દેવતા નામ મહાપઞ્ઞા’’તિ કિર પાઠો. દવાયાતિ સહસા. રવાભઞ્ઞેનાતિ ખલિતભઞ્ઞેન. અક્ખરસમયાનઞ્હિ નાભિઞ્ઞાતાય વા કરણાનં અવિસદતાય વા હોતિ રવાભઞ્ઞં. અવિધેય્યિન્દ્રિયતાય ‘‘પોત્થકરૂપસદિસસ્સા’’તિ વુત્તં, ગરુમેધસ્સ મન્દપઞ્ઞસ્સ. કિત્તાવતા પન ગરુમેધો હોતીતિ ચે? સમયે અકોવિદતાય.

સિક્ખાપચ્ચક્ખાનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મૂલપઞ્ઞત્તિકથાવણ્ણના

૫૫. ‘‘પટિસેવતિનામા’’તિ પદં માતિકાયં નત્થિ, તસ્મા ‘‘પટિસેવેય્યાતિ એત્થા’’તિઆદિમાહ. ‘‘એસો મેથુનધમ્મો નામા’’તિ સબ્બપાળિપોત્થકેસુ, અટ્ઠકથાયં ‘‘એસો વુચ્ચતિ મેથુનધમ્મો નામા’’તિ ઉદ્ધટા. ઇત્થિયા નિમિત્તેન અત્તનો નિમિત્તન્તિ દુવિઞ્ઞેય્યમેતં દસ્સિતં. અત્તનો નિમિત્તેન ઇત્થિયા નિમિત્તં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા ન દસ્સિતં. ચત્તારિ ઠાનાનિ મુઞ્ચિત્વાતિ એત્થ અબ્ભન્તરતલં છુપન્તંયેવ સન્ધાય વુત્તં, અચ્છુપન્તં નીહરન્તસ્સ અનાપત્તિ. મજ્ઝન્તિ અગ્ગપ્પદેસં. ઉપરિભાગમજ્ઝન્તિ ઉપરિભાગસ્સ અગ્ગપ્પદેસં. નટ્ઠકાયપ્પસાદન્તિ એત્થ ઉપહતિન્દ્રિયસ્સ આપત્તિસમ્ભવતો ઇધાપિ આપત્તીતિ ચે? નેતિ દસ્સનત્થં ‘‘મતચમ્મં વા’’તિઆદિ વુત્તં. મતચમ્મઞ્હિ અનુપાદિન્નં, ઉપાદિન્ને એવ પારાજિકાપત્તિ. અપિધાય અપ્પટિચ્છાદેત્વા. યથા દન્તા ન દિસ્સન્તિ, તથા પિધાયેવ નિસીદિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

ગોનસોતિ ગોણપિટ્ઠિકો મણ્ડલસપ્પો, યસ્સ પિટ્ઠે લોહિતકાનિ મણ્ડલાનિ દિસ્સન્તિ. કલલપરિચયવારિચારમચ્છગ્ગહણેન કિઞ્ચાપિ સમુદ્દે મહામુખા હત્થિસરીરમ્પિ એકપ્પહારેન ગિલિતું સમત્થા તતો મહન્તતરા ચ ગહિતા હોન્તિ, તેસં મુખાદીસુ મેથુનધમ્મો ન સમ્ભવતીતિ તત્થ ઠાનપરિચ્છેદો નત્થીતિ એકે, વિચારેત્વા ગહેતબ્બં. એતમેવ હીતિ અનન્તરં સન્ધાય. સદ્ધિં યોજનાય અક્ખરયોજનાય. ‘‘પઞ્ઞત્તં પન સિક્ખાપદં સબ્બેહિપિ લજ્જીપુગ્ગલેહિ સમં સિક્ખિતબ્બભાવતો સમસિક્ખતા નામાતિ વુત્તત્તા સબ્બસિક્ખાપદં સબ્બભિક્ખૂહિ સિક્ખિતબ્બં. ન હિ કસ્સચિ ઊનમધિકં વા અત્થી’’તિ તસ્સ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. પરિવારે પન –

‘‘ન ઉક્ખિત્તકો ન ચ પન પારિવાસિકો,

ન સઙ્ઘભિન્નો ન ચ પન પક્ખસઙ્કન્તો;

સમાનસંવાસકભૂમિયા ઠિતો,

કથં નુ સિક્ખાય અસાધારણો સિયા’’તિ. (પરિ. ૪૭૯) –

વુત્તં. તદટ્ઠકથાય ચ ‘‘અયં પઞ્હા નહાપિતપુબ્બકં સન્ધાય વુત્તા. અયઞ્હિ ખુરભણ્ડં પરિહરિતું ન લભતિ, અઞ્ઞે લભન્તિ. તસ્મા સિક્ખાય અસાધારણો’’તિ વુત્તં. તં સબ્બં યથા સંસન્દતિ સમેતિ, તથા વેદિતબ્બં. ભિક્ખુનીનંયેવ સાધારણાનિ સિક્ખાપદાનિપિ ભિક્ખુ સિક્ખતિ, એવમઞ્ઞોપિ અન્હાપિતપુબ્બકો ભિક્ખુ તં સિક્ખાપદં સિક્ખતિ એવ તદત્થકોસલ્લત્થન્તિ કત્વા સબ્બમ્પિ સિક્ખાપદં સમસિક્ખતા નામાતિ. યં તં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘તિસ્સો ઇત્થિયો’’તિઆદિવિભઙ્ગોતંનિયામકોતિલક્ખણત્તા વત્થુનિયમનત્થં વુત્તં. તેન અમનુસ્સિત્થિપ્પસઙ્ગેન કતે સુવણ્ણરજતાદિમયે પટિક્ખિપતિ. ઇતો પટ્ઠાય યે ચ ‘‘તયો અત્થવસે પટિચ્ચ વિભઙ્ગો પવત્તતી’’તિ પુબ્બે વુત્તા, તે યથાસમ્ભવં યોજેત્વા વેદિતબ્બા.

પઠમચતુક્કકથાવણ્ણના

૫૭. આપત્તિ પારાજિકા અસ્સ હોતીતિ એત્થ યસ્મા સા અકુસલા આપત્તિ તસ્સ ભિક્ખુનો સીલસમ્ભવં અભિભવતિ, રાગાભિભવે તસ્મિં પારાજિકાતિ લદ્ધનામા પુબ્બભાગે આપન્ના દુક્કટથુલ્લચ્ચયાદયો આપત્તિયો અભિભવિત્વા વિનાસેત્વા સયમેવેકા અસ્સ. વત્થુના સભાગાહિ વા અસભાગાહિ વા અઞ્ઞાહિ પારાજિકત્તેન સમાનજાતિકાહિ આપત્તીહિ સયં નાભિભવીયતીતિ એકે. તં તં પુબ્બે વિચારિતમેવ. યદા પન ચતસ્સોપિ પારાજિકાપત્તિયો એકતો હોન્તિ, તદા તા તસ્સ ભિક્ખુનો ભિક્ખુભાવં અભિભવન્તિ, અભિક્ખું કરોન્તિ, અનુપસમ્પન્નં કરોન્તિ, સમઞ્ઞાયપિ ભિક્ખુ ન હોતિ. ઓમસવાદપાચિત્તિયં ન જનેતીતિ એકે. દુતિયેન અત્થવિકપ્પેન પારાજિકસ્સ ધમ્મસ્સ પત્તિ સમ્પત્તિ આપત્તીતિ અત્થો સઙ્ગહિતો હોતીતિ કત્વા આપત્તિસમ્પત્તિવાદીનં સઙ્ગહિતો હોતિ, યુજ્જતિ ચેસા પરસાપેક્ખા. સાપત્તિકો નામ સો ભિક્ખુ હોતિ, અઞ્ઞથા તસ્સ ખણભઙ્ગેન અનાપત્તિકો ભવેય્ય, ન ચ હોતીતિ. કદા પન હોતીતિ? યદા કાલં કરોતિ, યદા ચ સિક્ખં પચ્ચક્ખાય સામણેરાદિભૂમિયં તિટ્ઠતિ. યદિ એવં સિક્ખાય પચ્ચક્ખાતાય પારાજિકાપત્તિ પચ્ચક્ખાતા હોતિ સિક્ખા ચાતિ ઉભયં તસ્સ એકતો અત્થિ, સઙ્ઘાદિસેસાદિઆપત્તિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેન કિં ન પચ્ચક્ખાતા, પુન ઉપસમ્પન્નેન દેસાપેતબ્બા. સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં આપત્તિવુટ્ઠાનં જાતં, અભિક્ખુ આપત્તિતો વુટ્ઠાતિ, ગહટ્ઠો વુટ્ઠાતિ, સામણેરો વુટ્ઠાતિ, તતો વિનયવિરોધા ન વુટ્ઠાતિ. હઞ્ચિ પન વુટ્ઠાતિ ગહટ્ઠો, સામણેરો વા સીલસમ્પન્નોવ ઝાનલાભી અસ્સ, સોતાપત્તિફલસ્સ વા અરહત્તફલસ્સ વા લાભી અસ્સ, પારાજિકાપત્તિયા સાપત્તિકો અરહા અસ્સ. ઉક્ખિત્તકો ઉપ્પબ્બજિતો વા પરિવાસારહો માનત્તારહો ઉપ્પબ્બજિતો વા સીલસમ્પન્નો ઝાનલાભી અસ્સ, સોતાપત્તિફલસ્સ, અરહત્તફલસ્સ વા લાભી અસ્સ, સાપત્તિકો સન્તરાયિકો અરહા અસ્સ, સો પુન ઉપસમ્પન્નો પરિવાસં, માનત્તં વા દત્વા અબ્ભેતબ્બો ઉક્ખિત્તકો ઓસારેતબ્બોતિ સમાનો અયં ઉપલબ્ભોતિ.

અયં પનેત્થ વિનિચ્છયો – પારાજિકં ધમ્મં આપન્નો યાવ ભિક્ખુભાવં પટિજાનાતિ સાદિયતિ સંવાસં, સન્તરાયિકત્તા ઉપોસથદિવસાદીસુ ગહટ્ઠસ્સ વિય સયમેવ સીલં સમાદિયન્તસ્સપિ ન સીલસમાદાનં રુહતિ, પગેવ ઝાનાદીનિ. સો ચે ભિક્ખુભાવં ન સાદિયતિ ન પટિજાનાતિ સંવાસં ન સાદિયતિ, કેવલં ભિક્ખૂનં આવિકત્વા રાજવેરિચોરાદિભયેન કાસાવં ન પરિચ્ચજતિ, અનુપસમ્પન્નોવ હોતિ સહસેય્યાદિં જનેતિ, સીલસ્સ ચ ઝાનાદીનઞ્ચ ભાગી હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘આપન્નેન વિસુદ્ધાપેક્ખેન સન્તી આપત્તિ આવિકાતબ્બા, આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતિ, પઠમસ્સ ઝાનસ્સ અધિગમાયા’’તિઆદિ (મહાવ. ૧૩૪-૧૩૫).

તત્થ સન્તી આપત્તીતિ સાવસેસાનવસેસપ્પભેદા સબ્બાપિ આપત્તિ આપન્ના અધિપ્પેતા. એવં સન્તેપિ પગેવ ગહટ્ઠાદિભૂમિયં ઠિતો ઝાનાદીનં ભાગી અસ્સ સુદ્ધન્તે ઠિતત્તા, યો પન ઉક્ખિત્તકો અનોસારિતો, ગરુધમ્મં વા આપજ્જિત્વા અવુટ્ઠિતો સિક્ખં પચ્ચક્ખાય ગહટ્ઠાદિભૂમિયં ઠિતો, ન સો ઝાનાદીનં ભાગીયેવ ભવતિ ન સુદ્ધન્તે ઠિતત્તા, સકરણીયત્તા ચ, તેનેવ ભગવતા ‘‘સો પુન ઉપસમ્પન્નો ઓસારેતબ્બો’’તિ વુત્તં, તસ્મા તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તે ભિક્ખુકાલે આપન્ના અન્તરાયિકા ધમ્મા વિપ્પટિસારં જનયિત્વા અવિપ્પટિસારમૂલકાનં પામોજ્જાદીનં સમ્ભવં નિવારેન્તિ, નો સકાસાવેસુયેવ. નો ચે નિવારેન્તિ, સમ્ભવતિ. ગરુકં આપજ્જિત્વા ભિક્ખૂનં આવિકત્વા ચે ઉપ્પબ્બજિતો, પકતત્તો હુત્વા ઉપ્પબ્બજિતોતિ કત્વા ઝાનાદીનં ભાગી અસ્સ ‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ વુત્તત્તા. પગેવ ભિક્ખુકાલે, ન ત્વેવ ઉક્ખિત્તકો સકરણીયત્તાતિ એકે. તદનુવત્તનકો પન તં લદ્ધિં પહાય ભાગી અસ્સ. ન, ભિક્ખવે, સગહટ્ઠાય પરિસાય (મહાવ. ૧૫૪) સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકસ્સ અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નકસ્સ નિસિન્નપરિસાયાતિ (મહાવ. ૧૮૩) એત્થ ગહટ્ઠો નામ પકતિયા ગિહિલિઙ્ગે ઠિતો. સિક્ખં પચ્ચક્ખાય ભિક્ખુલિઙ્ગે ઠિતો સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકો. સો સકાસાવેસુ સાપેક્ખત્તા સામણેરભાવં પત્થયમાનો તેનેવ લિઙ્ગેન તીહિ સરણગમનેહિ સામણેરો હોતિ. અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નો સંવાસં સાદિયન્તોપિ પચ્છા પુબ્બે વુત્તક્કમેન અસાદિયિત્વા સામણેરભાવં પત્થયમાનો સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકો વિય તીહિ સરણગમનેહિ સામણેરો હોતિ, ન પુન કાસાવં પટિગ્ગાહાપેતબ્બો ભિક્ખૂહિ પઠમં દિન્નલિઙ્ગેયેવ ઠિતત્તા. યો પન પારાજિકો ચોદિયમાનો પરાજિત્વા ‘‘હન્દ, ભન્તે, સામણેરો ભવામિ, સરણાનિ દેથા’’તિ વદતિ, ‘‘સાધુ ગણ્હાહી’’તિ ન વત્તબ્બો, ગિહિલિઙ્ગે ઠપેત્વા પુન કાસાયાનિ પટિગ્ગાહાપેત્વા પબ્બાજેતબ્બો. ‘‘ઇદં પન સબ્બં અત્તનો મતિયા વુત્તત્તા વિચારેત્વા ગહેતબ્બ’’ન્તિ આચરિયો વદતિ. પવેસનં નામ અઙ્ગજાતં પવેસેન્તસ્સ અઙ્ગજાતેન સમ્ફુસનં. પવિટ્ઠં નામ યાવ મૂલા પવેસેન્તસ્સ વિપ્પકતકાલે વાયામકાલો. સુક્કવિસ્સટ્ઠિસમયે અઙ્ગજાતં ઠિતં નામ. ઉદ્ધરણં નામ નીહરણકાલો. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘વાયામતો ઓરમિત્વા ઠાનં ઠિતં નામા’’તિ વુત્તં, તં અસઙ્કરતો દસ્સનત્થં વુત્તં. પવેસનપવિટ્ઠઉદ્ધરણકાલેસુપિ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ હોતિયેવ.

પઠમચતુક્કકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકૂનસત્તતિદ્વિસતચતુક્કકથાવણ્ણના

૫૯-૬૦. ‘‘મતં યેભુય્યેન અક્ખાયિત’’ન્તિ વચનતો અમતં યેભુય્યેન ખાયિતમ્પિ પારાજિકવત્થુમેવાતિ દસ્સેતિ. સબ્બસો ખાયિતં, ઉપ્પાટિતં વા થુલ્લચ્ચયવત્થુમેવાતિ દસ્સેતિ, તથા ‘‘યેભુય્યેન ખાયિત’’ન્તિ વચનતો મતં સબ્બખાયિતં, ઉપ્પાટિતં વા દુક્કટવત્થૂતિ દસ્સેતિ. ન ચ સાવસેસં પઞ્ઞપેન્તિ. કિં કારણા? ઇદઞ્હિ સિક્ખાપદં લોકવજ્જં, ન પણ્ણત્તિવજ્જં. તત્થ સિક્ખાપદન્તિ પારાજિકં અધિપ્પેતં. તત્થ થુલ્લચ્ચયમ્પિ હિ લોકવજ્જં, ન પણ્ણત્તિવજ્જં. અથ વા ઉભયમ્પિ અનવસેસં પઞ્ઞત્તં. પારાજિકખેત્તે હિ હેટ્ઠિમકોટિં પાપેત્વા ઠપિતે તતો પરં થુલ્લચ્ચયન્તિ પઞ્ઞત્તમેવ હોતિ. તત્થ થુલ્લચ્ચયખેત્તમ્પિ પારાજિકખેત્તં વિય હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઉપડ્ઢક્ખાયિતે થુલ્લચ્ચયન્તિ યત્થ નિમિત્તં ખાયિતં, તં દુક્કટવત્થૂતિ વેદિતબ્બં. એત્થાહ – પણ્ણત્તિવજ્જં કિં સાવસેસમેવ ભગવા પઞ્ઞાપેતીતિ? ન. એકંસતો પન યથાસમ્ભવં તત્થ તત્થ પકાસયિસ્સામ, કિમત્થં પન ભગવા ઉપડ્ઢક્ખાયિતે પારાજિકં ન પઞ્ઞાપેસીતિ અયં તાવ અપુચ્છા બુદ્ધવિસયત્તા વિનયપઞ્ઞત્તિયા. ઇદં પનેત્થ કારણપતિરૂપકં ‘‘ઉપડ્ઢભાવસ્સ દુબ્બિનિચ્છયત્તા’’તિ. યેભુય્યેન ખાયિતં નામ વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગમુખાનં ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ દ્વે કોટ્ઠાસે અતિક્કમ્મ યાવ તતિયકોટ્ઠાસપરિયોસાના ખાદિતં, તતિયકોટ્ઠાસં અતિક્કમ્મ યાવ ચતુત્થકોટ્ઠાસપરિયોસાના દુક્કટવત્થુ.

યદિપિ નિમિત્તં સબ્બસો ખાયિતન્તિ ‘‘જીવમાનકસરીરંયેવ સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તં વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. અલ્લસરીરેતિ અભિનવે, અકુથિતે વા મનુસ્સાનં જીવમાનસરીરે અક્ખિનાસાદીસુ થુલ્લચ્ચયમેવ. તિરચ્છાનગતાનં હત્થિઅસ્સાદીનં નાસાય વત્થિકોસે ચ થુલ્લચ્ચયન્તિ ‘‘અમગ્ગેન અમગ્ગં પવેસેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ ઇમાય પાળિયા અત્થવિસેસેનેત્થ વુત્તં. ઉપકચ્છકાદીસુ દુક્કટં, સબ્બેસમ્પિ તિરચ્છાનગતાનં અક્ખિકણ્ણવણેસુ દુક્કટં, અવસેસસરીરેપિ દુક્કટમેવાતિ ઇદં વિનીતવત્થુસ્મિં ‘‘એહિ, ભન્તે, મેથુનં ધમ્મં પટિસેવા’’તિ. ‘‘અલં ભગિનિ નેતં કપ્પતી’’તિ (પારા. ૭૯) ઇમિના તાવ મેથુનરાગાભાવો દસ્સિતો હોતિ. ‘‘એહિ, ભન્તે, ઊરુન્તરિકાય ઘટ્ટેહિ…પે… સો ભિક્ખુ તથા અકાસી’’તિ ઇમિના તાવ મોચનસ્સાદો દસ્સિતો હોતિ, તેનેવાહ ભગવા ‘‘આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ. ‘‘યો પન મેથુનરાગેન ઊરુન્તરિકાય ઘટ્ટેતિ, તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ સિદ્ધન્તિ કત્વા વુત્તં.

મનુસ્સાનં અક્ખિકણ્ણવણાદિ થુલ્લચ્ચયવત્થુ, તિરચ્છાનગતાનં દુક્કટવત્થૂતિ એત્થ દુવિઞ્ઞેય્યો પાળિલેસો, તસ્મા ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, રત્તચિત્તેન અઙ્ગજાતં છુપિતબ્બં, યો છુપેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ વચનતો રત્તચિત્તેન અક્ખિકણ્ણવણં છુપન્તસ્સ દુક્કટન્તિ સિદ્ધન્તિ અયં ચમ્મક્ખન્ધકે પાળિલેસોતિ વેદિતબ્બો. ‘‘જીવમાનકપુરિસસ્સાતિ જીવમાનકસદ્દો મતે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ ઞાપનત્થં વુત્તો’’તિ વદન્તિ. મહાઅટ્ઠકથાયં પનાતિ ઇદં કિઞ્ચાપિ ‘‘કત્વા મહાઅટ્ઠકથં સરીર’’ન્તિ વુત્તં, અથ ખો સેસઅટ્ઠકથાસુ ‘‘મેથુનરાગેન મુખેના’’તિ વચનાભાવતો તત્થેવ ભાવતો તં વચનં પાળિવચનેન સંસન્દિત્વા દસ્સનત્થં વુત્તં. અનુગણ્ઠિપદે પન ‘‘તં સબ્બમ્પીતિ મહાઅટ્ઠકથાયમેવ મેથુનરાગેન ઇત્થિયા નિમિત્તં અપ્પવેસેન્તો છુપતિ, થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ ચ વુત્તં. ‘‘મેથુનરાગેન મુખેના’’તિપિ કત્થચિ, પાળિયં અવિસેસેન ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, રત્તચિત્તેન અઙ્ગજાતં છુપિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા ‘‘તં સબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. પુરિમં પસંસન્તીતિ તિરચ્છાનગતિ…પે… વુત્તનયેનેવ થુલ્લચ્ચયં, કાયસંસગ્ગરાગેન દુક્કટન્તિઆદિઅટ્ઠકથાવચનેહિ સંસન્દનતો. ‘‘તં સબ્બમ્પિ…પે… પુરિમં પસંસન્તી’’તિ ઇદં સઙ્ગીતિતો પચ્છા સીહળદીપકેહિ આચરિયેહિ પાળિયા, અટ્ઠકથાયઞ્ચ વુત્તવચનં સંસન્દિત્વા વુત્તવિનિચ્છયોતિ વુત્તં. એત્થ ઇતરથા હીતિ પકતિમુખેન. કસ્મા દુક્કટન્તિ ચે? ‘‘અઙ્ગુલિબીજાદીનિ પવેસેન્તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તત્તા યુત્તં. તિરચ્છાનગતિત્થિયા પસ્સાવમગ્ગન્તિ એત્થ મહાઅટ્ઠકથાયમ્પિ પુબ્બે ‘‘નિમિત્ત’’ન્તિ વત્વા એત્થ ‘‘પસ્સાવમગ્ગ’’ન્તિ વુત્તત્તા અવસેસનિમિત્તે દુક્કટન્તિ યુત્તં વિય દિસ્સતિ. વુત્તનયેનેવાતિ મેથુનરાગેન. થુલ્લચ્ચયન્તિ ચ ખન્ધકે પસ્સાવનિમિત્તવસેનેવાગતત્તા ઉપપરિક્ખિત્વા ગહેતબ્બં.

એકૂનસત્તતિદ્વિસતચતુક્કકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સન્થતચતુક્કભેદકકથાવણ્ણના

૬૧-૨. ઇત્થિનિમિત્તં ખાણું કત્વાતિ ઇત્થિનિમિત્તસ્સ અન્તો ખાણું પવેસેત્વા સમતલં વા કત્વા અતિરિત્તં વા ખાણું ઘટ્ટેન્તસ્સ દુક્કટં પવેસાભાવા. ઈસકં અન્તો પવેસેત્વા ઠિતં ખાણુમેવ ચે અઙ્ગજાતેન છુપતિ, પારાજિકં. ‘‘ઉપ્પલગન્ધા ઉપ્પલભાવા’’તિપિ દીપવાસિનો પઠન્તિ કિર. સુત્તં ભિક્ખુમ્હીતિ સેવનચિત્તં ઉપટ્ઠિતેતિ (પારા. ૫૭) એત્થ વિય. ‘‘સુત્તભિક્ખુમ્હી’’તિ ચ પઠન્તિ, તં ઉજુકમેવ.

સન્થતચતુક્કભેદકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પકિણ્ણકકથાવણ્ણના

પકિણ્ણકે યાનિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘કિરિયાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેસં વસેન કાયો, વાચા ચ સહ વિઞ્ઞત્તિયા વેદિતબ્બા. અકિરિયાનં વસેન વિના વિઞ્ઞત્તિયા વેદિતબ્બા, ચિત્તં પનેત્થ અપ્પમાણં ભૂતારોચનસમુટ્ઠાનસ્સ કિરિયત્તા, અચિત્તકત્તા ચ. તત્થ કિરિયા આપત્તિયા અનન્તરચિત્તસમુટ્ઠાના વેદિતબ્બા. અવિઞ્ઞત્તિજનકમ્પિ એકચ્ચં બાહુલ્લનયેન ‘‘કિરિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ, યથયિદં પઠમપારાજિકં વિઞ્ઞત્તિયા અભાવેપિ ‘‘સો ચે સાદિયતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ હિ વુત્તં ‘‘ન સાદિયતિ અનાપત્તી’’તિ ચ. વિઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતાપિ કિરિયા વિના સેવનચિત્તેન ન હોતિ ચિત્તજત્તા, વિકારરૂપત્તા, ચિત્તાનુપરિવત્તિકત્તા ચ. તસ્મા કિરિયાસઙ્ખાતમિદં વિઞ્ઞત્તિરૂપં ઇતરં ચિત્તજરૂપં વિય જનકચિત્તેન વિના ન તિટ્ઠતિ, ઇતરં સદ્દાયતનં તિટ્ઠતિ, તસ્મા કિરિયાય સતિ એકન્તતો તજ્જનકં સેવનચિત્તં અત્થિયેવાતિ કત્વા ન સાદિયતિ અનાપત્તીતિ ન યુજ્જતિ. યસ્મા વિઞ્ઞત્તિજનકમ્પિ સમાનં સેવનચિત્તં ન સબ્બકાલં વિઞ્ઞત્તિં જનેતિ, તસ્મા વિનાપિ વિઞ્ઞત્તિયા સયં ઉપ્પજ્જતીતિ કત્વા ‘‘સાદિયતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ વુત્તં. નુપ્પજ્જતિ ચે, ન સાદિયતિ નામ, તસ્સ અનાપત્તિ, તેનેવ ભગવા ‘‘કિંચિત્તો ત્વં ભિક્ખૂ’’તિ ચિત્તેનેવ આપત્તિં પરિચ્છિન્દતિ, ન કિરિયાયાતિ વેદિતબ્બં. એત્તાવતા છ આપત્તિસમુટ્ઠાનાનિ, તાનિ એવ આપત્તિકરા ધમ્મા નામાતિ ચ, ચતૂહાકારેહિ આપત્તિં આપજ્જતિ કાયેન વાચાય કાયવાચાહિ કમ્મવાચાય આપજ્જતીતિ ચ એતાનિ સુત્તપદાનિ અવિરોધિતાનિ હોન્તિ, અઞ્ઞથા વિરોધિતાનિ. કથં? યઞ્હિ આપત્તિં કમ્મવાચાય આપજ્જતિ, ન તત્થ કાયાદયોતિ આપન્નં, તતો કમ્મવાચાય સદ્ધિં આપત્તિકરા ધમ્મા સત્તાતિ આપજ્જતિ, અથ તત્થાપિ કાયાદયો એકતો વા નાનાતો વા લબ્ભન્તિ. ‘‘ચતૂહિ આકારેહી’’તિ ન યુજ્જતિ, ‘‘તીહાકારેહિ આપત્તિં આપજ્જતી’’તિ વત્તબ્બં સિયાતિ એવં વિરોધિતાનિ હોન્તિ. કથં અવિરોધિતાનીતિ? સવિઞ્ઞત્તિકાવિઞ્ઞત્તિકભેદભિન્નત્તા કાયાદીનં. યા કિરિયા આપત્તિ, તં એકચ્ચં કાયેન સવિઞ્ઞત્તિકેન આપજ્જતિ, એકચ્ચં સવિઞ્ઞત્તિયા વાચાય, એકચ્ચં સવિઞ્ઞત્તિકાહિ કાયવાચાહિ આપજ્જતિ. યા પન અકિરિયા આપત્તિ, તં એકચ્ચં કમ્મવાચાય આપજ્જતિ, તઞ્ચ ખો અવસિટ્ઠાહિ અવિઞ્ઞત્તિકાહિ કાયવાચાહિયેવ, ન વિના ‘‘નો ચે કાયેન વાચાય પટિનિસ્સજ્જતિ, કમ્મવાચાપરિયોસાને આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા. ૪૧૪, ૪૨૧) વચનતો. અવિસેસેન વા એકચ્ચં આપત્તિં કાયેન આપજ્જતિ, એકચ્ચં વાચાય, એકચ્ચં કાયવાચાહિ. યં પનેત્થ કાયવાચાહિ, તં એકચ્ચં કેવલાહિ કાયવાચાહિ આપજ્જતિ, એકચ્ચં કમ્મવાચાય આપજ્જતીતિ અયમત્થો વેદિતબ્બોતિ એવં અવિરોધિતાનિ હોન્તિ.

તત્રાયં સમાસતો અત્થવિભાવના – કાયેન આપજ્જતીતિ કાયેન સવિઞ્ઞત્તિકેન અકત્તબ્બં કત્વા એકચ્ચં આપજ્જતિ, અવિઞ્ઞત્તિકેન કત્તબ્બં અકત્વા આપજ્જતિ, તદુભયમ્પિ કાયકમ્મં નામ. અકતમ્પિ હિ લોકે ‘‘કત’’ન્તિ વુચ્ચતિ ‘‘ઇદં દુક્કટં મયા, યં મયા પુઞ્ઞં ન કત’’ન્તિ એવમાદીસુ, સાસને ચ ‘‘ઇદં તે, આવુસો આનન્દ, દુક્કટં, યં ત્વં ભગવન્તં ન પુચ્છી’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૪૪૩), એવમિધ વિનયપરિયાયે કાયેન અકરણીયમ્પિ ‘‘કાયકમ્મ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, અયમેવ નયો વાચાય આપજ્જતીતિઆદીસુ. તત્થ સમુટ્ઠાનગ્ગહણં કત્તબ્બતો વા અકત્તબ્બતો વા કાયાદિભેદાપેક્ખમેવ આપત્તિં આપજ્જતિ, ન અઞ્ઞથાતિ દસ્સનત્થં. કિરિયાગ્ગહણં કાયાદીનં સવિઞ્ઞત્તિકાવિઞ્ઞત્તિકભેદદસ્સનત્થં. સઞ્ઞાગ્ગહણં આપત્તિયા અઙ્ગાનઙ્ગચિત્તવિસેસદસ્સનત્થં, તેન યં ચિત્તં કિરિયાલક્ખણે, અકિરિયાલક્ખણે વા સન્નિહિતં, યતો વા કિરિયા વા અકિરિયા વા હોતિ, ન તં અવિસેસેન આપત્તિયા અઙ્ગં વા અનઙ્ગં વા હોતિ, કિન્તુ યાય સઞ્ઞાય ‘‘સઞ્ઞાવિમોક્ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તાય સમ્પયુત્તં ચિત્તં અઙ્ગં, ઇતરં અનઙ્ગન્તિ દસ્સિતં હોતિ. ઇદાનિ યેન ચિત્તેન સિક્ખાપદં સચિત્તકં હોતિ, યદભાવા અચિત્તકં, તેન તસ્સ અવિસેસેન સાવજ્જત્તા લોકવજ્જભાવોવ વુચ્ચતિ, કિન્તુ સાવજ્જંયેવ સમાનં એકચ્ચં લોકવજ્જં એકચ્ચં પણ્ણત્તિવજ્જન્તિ દસ્સનત્થં લોકવજ્જગ્ગહણં. ચિત્તમેવ યસ્મા ‘‘લોકવજ્જ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા મનોકમ્મમ્પિ સિયા આપત્તીતિ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગનિવારણત્થં કમ્મગ્ગહણં. યં પનેત્થ અકિરિયાલક્ખણં કમ્મં, તં કુસલત્તિકવિનિમુત્તં સિયાતિ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગનિવારણત્થં કુસલત્તિકગ્ગહણં. યા પનેત્થ અબ્યાકતા આપત્તિ, તં એકચ્ચં અવેદનમ્પિ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધસમાપન્નો આપજ્જતીતિ કત્વા વેદનાત્તિકં એત્થ ન લબ્ભતીતિ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગનિવારણત્થં વેદનાત્તિકગ્ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં. સિક્ખાપદઞ્હિ સચિત્તકપુગ્ગલવસેન ‘‘તિચિત્તં તિવેદન’’ન્તિ લદ્ધવોહારં અચિત્તકેનાપન્નમ્પિ ‘‘તિચિત્તં તિવેદન’’મિચ્ચેવ વુચ્ચતિ. તત્રિદં સુત્તં ‘‘અત્થાપત્તિ અચિત્તકો આપજ્જતિ અચિત્તકો વુટ્ઠાતિ (પરિ. ૩૨૪). અત્થાપત્તિ કુસલચિત્તો આપજ્જતિ કુસલચિત્તો વુટ્ઠાતી’’તિઆદિ (પરિ. ૪૭૦). અનુગણ્ઠિપદે પન ‘‘સઞ્ઞા સદા અનાપત્તિમેવ કરોતિ, ચિત્તં આપત્તિમેવ, અચિત્તકં નામ વત્થુઅવિજાનનં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં વીતિક્કમજાનનં, ઇદમેતેસં નાનત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

સબ્બસઙ્ગાહકવસેનાતિ સબ્બસિક્ખાપદાનં સઙ્ગહવસેન. ભિક્ખુનિયા ચીવરદાનાદિ કિરિયાકિરિયતો. જાતરૂપરજતપટિગ્ગહણાદિ સિયા કિરિયતો. ઉપનિક્ખિત્તાપટિક્ખેપે સિયા અકિરિયતો. દેસિતવત્થુકપમાણાતિક્કન્તકુટિકરણે સિયા કિરિયતો, અદેસિતવત્થુકપમાણાતિક્કન્તકરણે સિયા કિરિયાકિરિયતો. યં ચિત્તઙ્ગં લભતિયેવાતિ કાયચિત્તં વાચાચિત્તન્તિ એવં. વિનાપિ ચિત્તેનાતિ એત્થ વિનાપિ ચિત્તેન સહાપિ ચિત્તેનાતિ અધિપ્પાયો. યો સો સવિઞ્ઞત્તિકો, અવિઞ્ઞત્તિકો ચ વુત્તો કાયો, તસ્સ કમ્મં કાયકમ્મં, તથા વચીકમ્મં. તત્થ સવિઞ્ઞત્તિકો કાયો ઉપ્પત્તિયા કમ્મં સાધેતિ, ઇતરો અનુપ્પત્તિયા. તથા વાચાતિ વેદિતબ્બં, સિક્ખાપદન્તિ ‘‘યો તત્થ નામકાયો પદકાયો’’તિ વચનતો વીતિક્કમે યુજ્જતીતિ વુત્તં. ‘‘હસિતુપ્પાદવોટ્ઠબ્બનાનિપિ આપત્તિસમુટ્ઠાપકચિત્તાનિ. ઇદમ્પિ ન મયા પરિચ્છિન્નન્તિ હસમાનો પસ્સતિ યદા, તદા વોટ્ઠબ્બનં જવનગતિક’’ન્તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. અભિઞ્ઞાચિત્તાનિ પઞ્ઞત્તિં અજાનિત્વા ઇદ્ધિવિકુબ્બનાદિકાલે ગહેતબ્બાનિ.

એત્થ પન યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો…પે… મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તો અત્થિ કોચિ પારાજિકો હોતિ અસંવાસો, અત્થિ કોચિ ન પારાજિકો હોતિ અસંવાસો. દુક્કટથુલ્લચ્ચયવત્થૂસુ પટિસેવન્તો અત્થિ કોચિ ન પારાજિકો. પક્ખપણ્ડકો અપણ્ડકપક્ખે ઉપસમ્પન્નો પણ્ડકપક્ખે મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તો સો પારાજિકં આપત્તિં નાપજ્જતીતિ ન પારાજિકો નામ. ન હિ અભિક્ખુનો આપત્તિ નામ અત્થિ. સો અનાપત્તિકત્તા અપણ્ડકપક્ખે આગતો કિં અસંવાસો હોતિ ન હોતીતિ? હોતિ, ‘‘અભબ્બો તેન સરીરબન્ધનેના’’તિ (પારા. ૫૫; મહાવ. ૧૨૯) હિ વુત્તં. ‘‘યો પન, ભિક્ખુ, ભિક્ખૂનં…પે… અસંવાસો’’તિ (પારા. ૪૪) વુત્તત્તા યો પન ભિક્ખુભાવેન મેથુનં ધમ્મં પટિસેવતિ, સો એવ અભબ્બો. નાયં અપારાજિકત્તાતિ ચે? ન, ‘‘બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો’’તિ (મહાવ. ૮૬) વુત્તટ્ઠાને યથા અભિક્ખુના કમ્મવાચાય સાવિતાયપિ કમ્મં રુહતિ કમ્મવિપત્તિયા અસમ્ભવતો, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. તત્રિદં યુત્તિ – ઉપસમ્પન્નપુબ્બો એવ ચે કમ્મવાચં સાવેતિ, સઙ્ઘો ચ તસ્મિં ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી, એવઞ્ચે કમ્મં રુહતિ, ન અઞ્ઞથાતિ નો ખન્તીતિ આચરિયો. ગહટ્ઠો વા તિત્થિયો વા પણ્ડકો વા અનુપસમ્પન્નસઞ્ઞી કમ્મવાચં સાવેતિ, સઙ્ઘેન કમ્મવાચા ન વુત્તા હોતિ, ‘‘સઙ્ઘો ઉપસમ્પાદેય્ય, સઙ્ઘો ઉપસમ્પાદેતિ, ઉપસમ્પન્નો સઙ્ઘેના’’તિ (મહાવ. ૧૨૭) હિ વચનતો સઙ્ઘેન કમ્મવાચાય વત્તબ્બાય સઙ્ઘપરિયાપન્નેન, સઙ્ઘપરિયાપન્નસઞ્ઞિતેન વા એકેન વુત્તા સઙ્ઘેન વુત્તાવ હોતીતિ વેદિતબ્બો, અયમેવ સબ્બકમ્મેસુ યુત્તિ. તથા અત્થિ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તો કોચિ નાસેતબ્બો ‘‘યો ભિક્ખુનીદૂસકો, અયં નાસેતબ્બો’’તિ વુત્તત્તા એવ, સો અનુપસમ્પન્નોવ, સહસેય્યાપત્તિઆદિં જનેતિ, તસ્સ ઓમસને ચ દુક્કટં હોતિ. અભિક્ખુનિયા મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તો ન નાસેતબ્બો ‘‘અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નો, ભિક્ખવે, અનુપસમ્પન્નો…પે… નાસેતબ્બો’’તિ પાળિયા અભાવતો. તેનેવ સો ઉપસમ્પન્નસઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, ન સહસેય્યાપત્તાદિં જનેતિ, કેવલં અસંવાસોતિ કત્વા ગણપૂરકો ન હોતિ, એકકમ્મં એકુદ્દેસોપિ હિ સંવાસોતિ વુત્તો. સમસિક્ખતાપિ સંવાસોતિ કત્વા સો તેન સદ્ધિં નત્થીતિ પદસોધમ્માપત્તિં પન જનેતીતિ કારણચ્છાયા દિસ્સતિ. યથા ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ એકકમ્માદિનો સંવાસસ્સ અભાવા ભિક્ખુની અસંવાસા ભિક્ખુસ્સ, તથા ભિક્ખુ ચ ભિક્ખુનિયા, પદસોધમ્માપત્તિં પન જનેતિ. તથા ‘‘અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નોપિ એકચ્ચો યો નાસેતબ્બો’’તિ અવુત્તોતિ ઇમિના નિદસ્સનેન સા કારણચ્છાયા ગહણં ન ગચ્છતિ.

અપિ ચ ‘‘ભિક્ખુ સુત્તભિક્ખુમ્હિ વિપ્પટિપજ્જતિ, પટિબુદ્ધો સાદિયતિ, ઉભો નાસેતબ્બા’’તિ (પારા. ૬૬) ચ, ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, મેત્તિયં ભિક્ખુનિં નાસેથા’’તિ (પારા. ૩૮૪) ચ વચનતો યો સઙ્ઘમજ્ઝં પવિસિત્વા અનુવિજ્જકેન અનુવિજ્જિયમાનો પરાજાપિતો, સોપિ અનુપસમ્પન્નોવ, ન ઓમસવાદપાચિત્તિયં જનેતીતિ વેદિતબ્બં. કિઞ્ચાપિ ‘‘ઉપસમ્પન્નં ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી ખુંસેતુકામો’’તિ પાળિ નત્થિ, કિઞ્ચાપિ કઙ્ખાવિતરણિયં ‘‘યં અક્કોસતિ, તસ્સ ઉપસમ્પન્નતા, અનઞ્ઞાપદેસેન જાતિઆદીહિ અક્કોસનં, ‘મં અક્કોસતી’તિ જાનના, અત્થપુરેક્ખારતાદીનં અભાવોતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાની’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. ઓમસવાદસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં, તથાપિ દુટ્ઠદોસસિક્ખાપદે ‘‘અસુદ્ધો હોતિ પુગ્ગલો અઞ્ઞતરં પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નો, તઞ્ચે સુદ્ધદિટ્ઠિ સમાનો ઓકાસં કારાપેત્વા અક્કોસાધિપ્પાયો વદેતિ, આપત્તિ ઓમસવાદસ્સા’’તિ (પારા. ૩૮૯) વચનતો અસુદ્ધે ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞાય એવ ઓમસન્તસ્સ પાચિત્તિયં. અસુદ્ધદિટ્ઠિસ્સ દુક્કટં. ‘‘સુદ્ધો હોતિ પુગ્ગલો, અઞ્ઞતરં પારાજિકં ધમ્મં અનજ્ઝાપન્નો, તઞ્ચે સુદ્ધદિટ્ઠિ સમાનો ઓકાસં કારાપેત્વા અક્કોસાધિપ્પાયો વદેતિ, આપત્તિ ઓમસવાદસ્સા’’તિ (પારા. ૩૮૯) વચનતો પન કઙ્ખાવિતરણિયં ‘‘તસ્સ ઉપસમ્પન્નતા ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞિતા’’તિ ન વુત્તં અનેકંસિકત્તા તસ્સ અઙ્ગસ્સાતિ વેદિતબ્બં.

અપિ ચેત્થ સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકચતુક્કં વેદિતબ્બં, અત્થિ પુગ્ગલો સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકો ન સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો, અત્થિ સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો ન સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકો, અત્થિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકો ચેવ સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો ચ, અત્થિ નેવ સિક્ખાપચ્ચક્ખાતકો ન સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો. તત્થ તતિયો ભિક્ખુનીસિક્ખાપચ્ચક્ખાતકો વેદિતબ્બો. સા હિ યાવ ન લિઙ્ગં પરિચ્ચજતિ, કાસાવે સઉસ્સાહાવ સમાના સામઞ્ઞા ચવિતુકામા સિક્ખં પચ્ચક્ખન્તીપિ ભિક્ખુની એવ સિક્ખાસાજીવસમાપન્નાવ. વુત્તઞ્હિ ભગવતા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનિયા સિક્ખાપચ્ચક્ખાન’’ન્તિ (ચૂળવ. ૪૩૪). કદા ચ પન સા અભિક્ખુની હોતીતિ? યદા સામઞ્ઞા ચવિતુકામા ગિહિનિવાસનં નિવાસેતિ, સા ‘‘વિબ્ભન્તા’’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. વુત્તઞ્હિ ભગવતા ‘‘યદેવ સા વિબ્ભન્તા, તદેવ અભિક્ખુની’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૪). કિત્તાવતા પન વિબ્ભન્તા હોતીતિ? સામઞ્ઞા ચવિતુકામા કાસાવેસુ અનાલયા કાસાવં વા અપનેતિ, નગ્ગા વા ગચ્છતિ, તિણપણ્ણાદિના વા પટિચ્છાદેત્વા ગચ્છતિ, કાસાવંયેવ વા ગિહિનિવાસનાકારેન નિવાસેતિ, ઓદાતં વા વત્થં નિવાસેતિ, સલિઙ્ગેનેવ વા સદ્ધિં તિત્થિયેસુ પવિસિત્વા કેસલુઞ્ચનાદિવતં સમાદિયતિ, તિત્થિયલિઙ્ગં વા સમાદિયતિ, તદા વિબ્ભન્તા નામ હોતિ. તત્થ યા ભિક્ખુનિલિઙ્ગે ઠિતાવ તિત્થિયવતં સમાદિયતિ, સા તિત્થિયપક્કન્તકો ભિક્ખુ વિય પચ્છા પબ્બજ્જમ્પિ ન લભતિ, સેસા પબ્બજ્જમેવેકં લભન્તિ, ન ઉપસમ્પદં. પાળિયં કિઞ્ચાપિ ‘‘યા સા, ભિક્ખવે, ભિક્ખુની સકાસાવા તિત્થાયતનં સઙ્કન્તા, સા આગતા ન ઉપસમ્પાદેતબ્બા’’તિ વચનતો યા પઠમં વિબ્ભમિત્વા પચ્છા તિત્થાયતનં સઙ્કન્તા, સા આગતા ઉપસમ્પાદેતબ્બાતિ અનુઞ્ઞાતં વિય દિસ્સતિ. સઙ્ગીતિઆચરિયેહિ પન ‘‘ચતુવીસતિ પારાજિકાની’’તિ વુત્તત્તા ન પુન સા ઉપસમ્પાદેતબ્બા, તસ્મા એવ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં નાનુઞ્ઞાતં ભગવતા. અન્તિમવત્થુઅજ્ઝાપન્ના પન ભિક્ખુની એવ. પક્ખપણ્ડકીપિ ભિક્ખુની એવ. કિન્તિ પુચ્છા.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૬૭. વિનીતાનિ વિનિચ્છિતાનિ વત્થૂનિ વિનીતવત્થૂનિ. તેસં તેસં ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખૂ’’તિઆદીનં વત્થૂનં પાટેક્કં નામગણનં ઉદ્ધરિત્વા ઉદ્ધરિત્વા ઊનાધિકદોસસોધનટ્ઠેન ઉદ્દાના ચ તા મત્રાદિસિદ્ધિગાથાહિ છન્દોવિચિતિલક્ખણેન ગાથા ચાતિ ‘‘ઉદ્દાનગાથા નામા’’તિ વુત્તં, દે, સોધને ઇતિ ધાતુસ્સ રૂપં ઉદ્દાનાતિ વેદિતબ્બં. ઇમા પન ઉદ્દાનગાથા ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ સઙ્ગીતિકાલે ઠપિતા, કત્થાતિ ચે? પદભાજનીયાવસાને. ‘‘વત્થુગાથા નામ ‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખૂ’તિઆદીનં ઇમેસં વિનીતવત્થૂનં નિદાનાની’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેન વિનીતવત્થૂનિ એવ ‘‘વત્થુગાથા’’તિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. ઇદમેત્થ સમાસતો અધિપ્પાયનિદસ્સનં – ‘‘આપત્તિં ત્વં, ભિક્ખુ, આપન્નો પારાજિક’’ન્તિ મૂલાપત્તિદસ્સનવસેન વા, ‘‘અનાપત્તિ, ભિક્ખુ, પારાજિકસ્સ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, દુક્કટસ્સા’’તિ આપત્તિભેદદસ્સનવસેન વા, ‘‘અનાપત્તિ, ભિક્ખુ, અસાદિયન્તસ્સા’’તિ અનાપત્તિદસ્સનવસેન વા યાનિ વત્થૂનિ વિનીતાનિ વિનિચ્છિતાનિ, તાનિ વિનીતવત્થૂનિ નામ. તેસં વિનીતવત્થૂનં નિદાનવત્થુદીપિકા તન્તિ વત્થુગાથા નામ. ઉદ્દાનગાથાવ ‘‘વત્થુગાથા’’તિ વુત્તાતિ એકે. તેસં ‘‘ઇમિના લક્ખણેન આયતિં વિનયધરા વિનયં વિનિચ્છિનિસ્સન્તી’’તિ વચનેન વિરુજ્ઝતિ. ન હિ ઉદ્દાનગાથાયં કિઞ્ચિપિ વિનિચ્છયલક્ખણં દિસ્સતિ, ઉદ્દાનગાથાનં વિસું પયોજનં વુત્તં ‘‘સુખં વિનયધરા ઉગ્ગણ્હિસ્સન્તી’’તિ, તસ્મા પયોજનનાનત્તતોપેતં નાનત્તં વેદિતબ્બં. તત્થાયં વિગ્ગહો – વત્થૂનિ એવ ગાથા વત્થુગાથા. વિનીતવત્થુતો વિસેસનત્થમેત્થ ગાથાગ્ગહણં. ઉદ્દાનગાથાતો વિસેસનત્થં વત્થુગ્ગહણન્તિ વેદિતબ્બં. કેચિ પન ‘‘ગાથાનં વત્થૂનીતિ વત્તબ્બે વત્થુગાથાતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. મક્કટિવત્થું અઞ્ઞે તત્થ ભિક્ખૂ આરોચેસું, ઇધ સયમેવ. તત્થ કારણસ્સ ‘‘ભગવતા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ વુત્તત્તા વજ્જિપુત્તકાપિ અઞ્ઞે એવ. ‘‘તત્થ આનન્દત્થેરો, ઇધ તે એવા’’તિ અઞ્ઞતરસ્મિં ગણ્ઠિપદે વુત્તં. આચરિયસ્સ અધિપ્પાયો પુબ્બે વુત્તો, તસ્મા ઉપપરિક્ખિતબ્બં.

૬૭-૮. ઞત્વાતિ અપુચ્છિત્વા સયમેવ ઞત્વા. પોક્ખરન્તિ સરીરં ભેરિપોક્ખરં વિય. લોકિયા અવિકલં ‘‘સુન્દર’’ન્તિ વદન્તિ, તસ્મા વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ પઠમેનત્થેન વિસિટ્ઠકાયચ્છવિતાયાતિ અત્થો, દુતિયેન વણ્ણસુન્દરતાયાતિ. ‘‘ઉપ્પલગબ્ભવણ્ણત્તા સુવણ્ણવણ્ણા, તસ્મા ઉપ્પલવણ્ણાતિ નામં લભી’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. નીલુપ્પલવણ્ણા કાયચ્છવીતિ વચનં પન સામચ્છવિં દીપેતિ. લોકે પન ‘‘ઉપ્પલસમા પસત્થસામા’’તિ વચનતો ‘‘યા સામા સામવણ્ણા સામતનુમજ્ઝા, સા પારિચરિયા સગ્ગે મમ વાસો’’તિ વચનતો સામચ્છવિકા ઇત્થીનં પસત્થા. ‘‘યાવસ્સા નં અન્ધકાર’’ન્તિપિ પાઠો. કિલેસકામેહિ વત્થુકામેસુ યો ન લિમ્પતિ.

૬૯. ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભૂતન્તિ ઇત્થિસણ્ઠાનં પાતુભૂતં, તઞ્ચ ખો પુરિસિન્દ્રિયસ્સ અન્તરધાનેન ઇત્થિન્દ્રિયસ્સ પાતુભાવેન. એવં પુરિસિન્દ્રિયપાતુભાવેપિ. એતેન યથા બ્રહ્માનં પુરિસિન્દ્રિયં નુપ્પજ્જતિ, કેવલં પુરિસસણ્ઠાનમેવ ઉપ્પજ્જતિ, યથા ચ કસ્સચિ પણ્ડકસ્સ વિનાપિ પુરિસિન્દ્રિયેન પુરિસસણ્ઠાનં ઉપ્પજ્જતિ, ન તથા તેસન્તિ દસ્સિતં હોતિ, તં પન ઇત્થિન્દ્રિયં, પુરિસિન્દ્રિયં વા અન્તરધાયન્તં મરન્તાનં વિય પટિલોમક્કમેન સત્તરસમચિત્તક્ખણતો પટ્ઠાય અન્તરધાયતિ. પચ્ચુપ્પન્ને ઇન્દ્રિયે નિરુદ્ધે ઇતરં વિસભાગિન્દ્રિયં પાતુભવતિ. યસ્મા મહાનિદ્દં ઓક્કન્તસ્સેવ કિરસ્સ વિસભાગિન્દ્રિયં પાતુભવતિ, તસ્મા ‘‘રત્તિભાગે નિદ્દં ઓક્કન્તસ્સા’’તિ વુત્તં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તંયેવ ઉપજ્ઝં તમેવ ઉપસમ્પદ’’ન્તિ વચનતો પવત્તિનીયેવ ઉપજ્ઝાયા, ઉપસમ્પદાચરિયા ભિક્ખુનીયેવ આચરિયાતિ કત્વા તાસં ઉપજ્ઝાયવત્તં, આચરિયવત્તઞ્ચ ઇમિના ભિક્ખુનાસદાસાયં પાતં ભિક્ખુનુપસ્સયં ગન્ત્વા કાતબ્બં, તાહિ ચ ઇમસ્સ વિહારં આગમ્મ સદ્ધિવિહારિકવત્તાદિ કાતબ્બં નુ ખોતિ ચે? ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનીહિ સઙ્ગમિતુ’’ન્તિ વચનેન વિનાભાવદીપનતો કેવલં ન પુન ઉપજ્ઝા ગહેતબ્બા, ન ચ ઉપસમ્પદા કાતબ્બાતિ દસ્સનત્થમેવ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તંયેવ ઉપજ્ઝ’’ન્તિઆદિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ ભિક્ખુનીહિ સઙ્ગમિતુન્તિ ભિક્ખૂહિ વિના હુત્વા ભિક્ખુનીહિ એવ સદ્ધિં સમઙ્ગી ભવિતું અનુજાનામીતિ અત્થો, તસ્મા ઇમિના પાળિલેસેન ‘‘તસ્સા એવ ગામન્તરાદીહિ અનાપત્તી’’તિ અટ્ઠકથાવચનં સિદ્ધં હોતિ, આગન્ત્વા સઙ્ગમિતું સક્કા, યઞ્ચ ભગવતા ગમનં અનુઞ્ઞાતં, તં નિસ્સાય કુતો ગામન્તરાદિપચ્ચયા આપત્તિ. ન હિ ભગવા આપત્તિયં નિયોજેતીતિ યુત્તમેવ તં, અઞ્ઞથા ‘‘યા આપત્તિયો ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીહિ અસાધારણા, તાહિ આપત્તીહિ અનાપત્તી’’તિ પાળિવચનતો ન ગામન્તરાદીહિ અનાપત્તીતિ આપજ્જતિ. સાધારણતા આપત્તિયેવ ‘‘યા આપત્તિયો ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીહિ અસાધારણા, યા ચ ભિક્ખુનીહિ સઙ્ગમન્તિયા ગામન્તરનદીપારરત્તિવિપ્પવાસગણઓહીયનાપત્તિયો, તાહિ આપત્તીહિ અનાપત્તી’’તિ ન વુત્તત્તાતિ ચે? ન વુત્તં અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો. ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં સઙ્કન્તાયપિ તસ્સા તા પહાય અઞ્ઞાહિ સઙ્ગમન્તિયા ગામન્તરાદીહિ અનાપત્તિ એવ સબ્બકાલન્તિ ઇમસ્સ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો તથા ન વુત્તન્તિ અત્થો. તત્થ ગામન્તરાપત્તાદિવત્થું સઞ્ચિચ્ચ તસ્મિં કાલે અજ્ઝાચરન્તીપિ સા લિઙ્ગપાતુભાવેન કારણેન અનાપજ્જનતો અનાપત્તિ. અનાપજ્જનટ્ઠેનેવ વુટ્ઠાતિ નામાતિ વેદિતબ્બા. તથા યોગી અનુપ્પન્ને એવ કિલેસે નિરોધેતિ. અબન્ધનોપિ પત્તો ‘‘ઊનપઞ્ચબન્ધનો’’તિ વુચ્ચતિ, સબ્બસો વા પન ન સાવેતિ અપ્પચ્ચક્ખાતા હોતિ સિક્ખા, એવમિધ અનાપન્નાપિ આપત્તિ વુટ્ઠિતા નામ હોતીતિ વેદિતબ્બા.

યસ્મા પન સા પુરિસેન સહસેય્યાપત્તિં અનાપજ્જન્તીપિ સક્કોતિ ભિક્ખુનીહિ સઙ્ગમિતું, તસ્મા અનાપત્તીતિ કત્વા અટ્ઠકથાયં ‘‘ઉભિન્નમ્પિ સહસેય્યાપત્તિ હોતી’’તિ વુત્તં. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે ‘‘અપરેહિપિ ચતૂહાકારેહિ આપત્તિં આપજ્જતિ સઙ્ઘમજ્ઝે ગણમજ્ઝે પુગ્ગલસ્સ સન્તિકે લિઙ્ગપાતુભાવેના’’તિ (પરિ. ૩૨૪). યં પન વુત્તં પરિવારે ‘‘અત્થાપત્તિ આપજ્જન્તો વુટ્ઠાતિ વુટ્ઠહન્તો આપજ્જતી’’તિ (પરિ. ૩૨૪), તસ્સ સહસેય્યાદિં આપજ્જતિ અસાધારણાપત્તીહિ વુટ્ઠાતિ, તદુભયમ્પિ સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. દૂરે વિહારો હોતિ પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમં, વિહારતો પટ્ઠાય ગામં પવિસન્તિયા ગામન્તરં હોતીતિ અત્થો. સંવિદહનં પરિમોચેત્વાતિ અદ્ધાનગમનસંવિદહનં અકત્વાતિ અત્થો. તા કોપેત્વાતિ પરિચ્ચજિત્વાતિ અત્થો. ‘‘પરિપુણ્ણવસ્સસામણેરેનાપી’’તિ વચનતો અપરિપુણ્ણવસ્સસ્સ ઉપજ્ઝાયગ્ગહણં નત્થીતિ વિય દિસ્સતિ. વિનયકમ્મં કત્વા ઠપિતોતિ વિકપ્પેત્વા ઠપિતો. અવિકપ્પિતાનં દસાહાતિક્કમે નિસ્સગ્ગિયતા વેદિતબ્બા. પુન પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહં વટ્ટતીતિ પન ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂનં સન્નિધિં ભિક્ખુનીહિ પટિગ્ગાહાપેત્વા પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૪૨૧) વચનતો વુત્તં. અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેનાતિ વત્થું અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેન વા પટિગ્ગહણેન વા પુન પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિસ્સામીતિ. પક્ખમાનત્તકાલે પુનદેવ લિઙ્ગં પરિવત્તતિ છારત્તં માનત્તમેવ દાતબ્બન્તિ સચે, ભિક્ખુકાલે અપ્પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા, નો પટિચ્છન્નાયાતિ નો લદ્ધીતિ આચરિયો.

પરિવાસદાનં પન નત્થીતિ ભિક્ખુનિયા છાદનાસમ્ભવતો વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સચે ભિક્ખુની અસાધારણં પારાજિકાપત્તિં આપજ્જિત્વા પુરિસલિઙ્ગં પટિલભતિ, ભિક્ખૂસુ ઉપસમ્પદં ન લભતિ, પબ્બજ્જં લભતિ, અનુપબ્બજિત્વા ભિક્ખુભાવે ઠિતો સહસેય્યાપત્તિં ન જનેતિ. વિબ્ભન્તાય ભિક્ખુનિયા પુરિસલિઙ્ગે પાતુભૂતે ભિક્ખૂસુ ઉપસમ્પદં ન લભતિ, પારાજિકં. અવિબ્ભન્તમાનસ્સ ગહટ્ઠસ્સેવ સતો ભિક્ખુનીદૂસકસ્સ સચે ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભવતિ, નેવ ભિક્ખુનીસુ ઉપસમ્પદં લભતિ, ન પુન લિઙ્ગપરિવત્તે જાતે ભિક્ખૂસુ વાતિ. ભિક્ખુનિયા લિઙ્ગપરિવત્તે સતિ ભિક્ખુ હોતિ, સો ચે સિક્ખં પચ્ચક્ખાય વિબ્ભમિત્વા ઇત્થિલિઙ્ગં પટિલભેય્ય, ભિક્ખુનીસુ ઉપસમ્પદં પટિલભતિ ઉભયત્થ પુબ્બે પારાજિકભાવં અપ્પત્તત્તા. યા પન ભિક્ખુની પરિપુણ્ણદ્વાદસવસ્સા પુરિસલિઙ્ગં પટિલભેય્ય, ઉપસમ્પન્નો ભિક્ખુ એવ. પુન સિક્ખં પચ્ચક્ખાય આગતો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો અપરિપુણ્ણવીસતિવસ્સત્તા. પુન લિઙ્ગપરિવત્તે સતિ ભિક્ખુનીસુ ઉપસમ્પદં લભતિ. એવં ચે કતદ્વાદસસઙ્ગહસ્સ દારકસ્સ લિઙ્ગપરિવત્તે સતિ ગિહિગતા ઇત્થી હોતિ, પરિપુણ્ણદ્વાદસવસ્સા ઉપસમ્પાદેતબ્બા કિર. ભિક્ખુનિયા ઇત્થિલિઙ્ગન્તરધાનેન, ભિક્ખુસ્સ વા પુરિસલિઙ્ગન્તરધાનેન પક્ખપણ્ડકભાવો ભવેય્ય, ન સા ભિક્ખુની ભિક્ખુનીહિ નાસેતબ્બા ભિક્ખુ વા ભિક્ખૂહિ પુન પકતિભાવાપત્તિસમ્ભવા. પકતિપણ્ડકં પન સન્ધાય ‘‘પણ્ડકો નાસેતબ્બો’’તિ વુત્તં. પક્ખપણ્ડકો હિ સંવાસનાસનાય નાસેતબ્બો, ઇતરો ઉભયનાસનાયાતિ અત્થો. યદિ તેસં પુન પકતિભાવો ભવેય્ય, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તંયેવ ઉપજ્ઝં તમેવ ઉપસમ્પદં તાનિયેવ વસ્સાનિ ભિક્ખુનીહિ સઙ્ગમિતુ’’ન્તિ અયં વિધિ સમ્ભવતિ. સચે નેસં લિઙ્ગન્તરં પાતુભવેય્ય, સો ચ વિધિ, યા આપત્તિયો ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીહિ સાધારણા, તા આપત્તિયો ભિક્ખુનીનં સન્તિકે વુટ્ઠાતું અસાધારણાહિ અનાપત્તીતિ અયમ્પિ વિધિ સમ્ભવતિ. યં વુત્તં પરિવારે ‘‘સહ પટિલાભેન પુરિમં જહતિ, પચ્છિમે પતિટ્ઠાતિ, વિઞ્ઞત્તિયો પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ, પઞ્ઞત્તિયો નિરુજ્ઝન્તિ, સહ પટિલાભેન પચ્છિમં જહતિ, પુરિમે પતિટ્ઠાતિ, વિઞ્ઞત્તિયો’’તિઆદિ, તં યથાવુત્તવિધિં સન્ધાય વુત્તન્તિ અમ્હાકં ખન્તીતિ આચરિયો. ઇત્થિલિઙ્ગં, પુરિસલિઙ્ગં વા અન્તરધાયન્તં કિં સકલમ્પિ સરીરં ગહેત્વા અન્તરધાયતિ, ઉદાહુ સયમેવ. કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ સકલં સરીરં ગહેત્વા અન્તરધાયતિ, અયં પુગ્ગલો ચુતો ભવેય્ય. તસ્મા સામઞ્ઞા ચુતો ભવેય્ય, પુન ઉપસમ્પજ્જન્તો ઓપપાતિકો ભવેય્ય. અથ સયમેવ અન્તરધાયતિ, સોપિ ભાવો તસ્સ વિરુજ્ઝતિ. ઇત્થિન્દ્રિયાદીનિ હિ સકલમ્પિ સરીરં બ્યાપેત્વા ઠિતાનીતિ ખણનિરોધો વિય તેસં અન્તરધાનં વેદિતબ્બં, તસ્મા યથાવુત્તદોસપ્પસઙ્ગાભાવો વેદિતબ્બો. અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસટ્ઠપ્પભાનં દીપાનં એકપ્પભાનિરોધેપિ ઇતરિસ્સા ઠાનં વિય સેસસરીરટ્ઠાનં તત્થ હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૭૧-૨. મુચ્ચતુ વા મા વા દુક્કટમેવાતિ મોચનરાગાભાવતો. અવિસયોતિ અસાદિયનં નામ એવરૂપે ઠાને દુક્કરન્તિ અત્થો. મેથુનધમ્મો નામ ઉભિન્નં વાયામેન નિપજ્જતિ ‘‘તસ્સ દ્વયંદ્વયસમાપત્તી’’તિ વુત્તત્તા, તસ્મા ત્વં મા વાયામ, એવં તે અનાપત્તિ ભવિસ્સતિ, કિરિયઞ્હેતં સિક્ખાપદન્તિ વુત્તં હોતિ, ‘‘આપત્તિં ત્વં ભિક્ખુ આપન્નો પારાજિક’’ન્તિ વચનતો અકિરિયમ્પેતં સિક્ખાપદં યેભુય્યેન ‘‘કિરિય’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ સિદ્ધં હોતિ.

૭૩-૪. ‘‘પારાજિકભયેન આકાસગતમેવ કત્વા પવેસનાદીનિ કરોન્તસ્સ સહસા તાલુકં વા પસ્સં વા અઙ્ગજાતં છુપતિ ચે, દુક્કટમેવા’’તિ વદન્તિ. કસ્મા? ન મેથુનરાગત્તાતિ, વીમંસિતબ્બં. દન્તાનં બાહિરભાવો ઓટ્ઠાનં બાહિરભાવો વિય થુલ્લચ્ચયવત્થુ હોતીતિ વુત્તં ‘‘બહિ નિક્ખન્તદન્તે જિવ્હાય ચ થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ. તં પુગ્ગલં વિસઞ્ઞિં કત્વાતિ વચનેન સો પુગ્ગલો ખિત્તચિત્તો નામ હોતીતિ દસ્સિતં હોતિ. યો પન પુગ્ગલો ન વિસઞ્ઞીકતો, સો ચે અત્તનો અઙ્ગજાતસ્સ ધાતુઘટ્ટનચરિણિજ્ઝિણિકાદિસઞ્ઞાય સાદિયતિ, મેથુનસઞ્ઞાય અભાવતો વિસઞ્ઞીપક્ખમેવ ભજતીતિ તસ્સ અનાપત્તિચ્છાયા દિસ્સતિ. ‘‘મેથુનમેતં મઞ્ઞે કસ્સચિ અમનુસ્સસ્સા’’તિ ઞત્વા સાદિયન્તસ્સ આપત્તિ એવ. પણ્ડકસ્સ મેથુનધમ્મન્તિ પણ્ડકસ્સ વચ્ચમગ્ગે વા મુખે વા, ભુમ્મત્થે વા સામિવચનં. અવેદયન્તસ્સપિ સેવનચિત્તવસેન આપત્તિ સન્થતેનેવ સેવને વિય.

ઉપહતિન્દ્રિયવત્થુસ્મિં ‘‘એતમત્થં આરોચેસું, સો આરોચેસી’’તિ દુવિધો પાઠો અત્થિ. તત્થ ‘‘આરોચેસુ’’ન્તિ વુત્તપાઠો ‘‘વેદિયિ વા સો ભિક્ખવે’’તિ વુત્તત્તા સુન્દરં, અઞ્ઞથા ‘‘આપત્તિં ત્વં ભિક્ખૂ’’તિ વત્તબ્બં સિયા. ‘‘વેદિયા વા’’તિ દીપવાસિનો પઠન્તિ કિર, મેથુનધમ્મસ્સ પુબ્બપયોગા હત્થગ્ગાહાદયો, તસ્મા ‘‘દુક્કટમેવસ્સ હોતી’’તિ ઇમિના પુરિમપદેન સમ્બન્ધો. યસ્મા પન દુક્કટમેવસ્સ હોતિ, તસ્મા યાવ સીસં ન પાપુણાતિ પુગ્ગલો, તાવ દુક્કટે તિટ્ઠતીતિ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. સીસં નામ મગ્ગપટિપાદનં. ‘‘સીસં ન પાપુણાતીતિ પારાજિકં ન હોતિ તાવ પુબ્બપયોગદુક્કટે તિટ્ઠતી’’તિ અઞ્ઞતરસ્મિં ગણ્ઠિપદે લિખિતં. ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકદટ્ઠેનાતિ એત્થ ભાવનિટ્ઠાપચ્ચયો વેદિતબ્બો. દટ્ઠેન દંસેન ખાદનેનાતિ હિ અત્થતો એકં.

૭૬-૭. સઙ્ગામસીસે યુદ્ધમુખે યોધપુરિસો વિયાયં ભિક્ખૂતિ ‘‘સઙ્ગામસીસયોધો ભિક્ખૂ’’તિ વુચ્ચતિ. રુક્ખસૂચિદ્વારં ઉપિલવાય, એકેન વા બહૂહિ વા કણ્ટકેહિ થકિતબ્બં કણ્ટકદ્વારં. દુસ્સદ્વારં સાણિદ્વારઞ્ચ દુસ્સસાણિદ્વારં. ‘‘કિલઞ્જસાણી’’તિઆદિના વુત્તં સબ્બમ્પિ દુસ્સસાણિયમેવ સઙ્ગહેત્વા વુત્તં. એકસદિસત્તા ‘‘એક’’ન્તિ વુત્તં. આકાસતલેતિ હમ્મિયતલેતિ અત્થો. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપોતિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘કિઞ્ચિ કરોન્તા નિસિન્ના હોન્તીતિ વુત્તત્તા નિપન્નાનં આપુચ્છનં ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘યથાપરિચ્છેદમેવ ચ ન ઉટ્ઠાતિ, તસ્સ આપત્તિયેવા’’તિ કિઞ્ચાપિ અવિસેસેન વુત્તં, અનાદરિયદુક્કટાપત્તિ એવ તત્થ અધિપ્પેતા. કથં પઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘રત્તિં દ્વારં વિવરિત્વા નિપન્નો અરુણે ઉગ્ગતે ઉટ્ઠહતિ, અનાપત્તી’’તિ વુત્તત્તા, મહાપચ્ચરિયં વિસેસેત્વા ‘‘અનાદરિયદુક્કટાપિ ન મુચ્ચતી’’તિ વુત્તત્તા ચ, તેન ઇતરસ્મા દુક્કટા મુચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો. યથાપરિચ્છેદમેવ ચ ન ઉટ્ઠાતિ, તસ્સ આપત્તિયેવાતિ એત્થ ન અનાદરિયદુક્કટં સન્ધાય વુત્તં. યથાપરિચ્છેદમેવાતિ અવધારણત્તા પરિચ્છેદતો અબ્ભન્તરે ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. પુન ‘‘સુપતી’’તિ વુત્તટ્ઠાને વિય સન્નિટ્ઠાનં ગહેત્વા વુત્તં. એવં નિપજ્જન્તોતિ નિપજ્જનકાલે આપજ્જિતબ્બદુક્કટમેવ સન્ધાય વુત્તં, તસ્મા યથાપરિચ્છેદેન ઉટ્ઠહન્તસ્સ દ્વે દુક્કટાનીતિ વુત્તં હોતીતિ. અન્ધકટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘યદિ રત્તિં દ્વારં અસંવરિત્વા નિપન્નો ‘દિવા વુટ્ઠહિસ્સામી’તિ, અનાદરિયે આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તં, એત્થાપિ ‘‘નિપન્નો’’તિ વુત્તત્તા ‘‘અરુણે ઉટ્ઠિતે ઉટ્ઠાહી’’તિ ન વુત્તત્તા ચ જાનિતબ્બં. ‘‘મહાપચ્ચરિયં અનાદરિયદુક્કટમેવ સન્ધાય વુત્તં, ન અટ્ઠકથાયં વુત્તદુક્કટ’’ન્તિ એકે વદન્તિ. તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થતો અનિપન્નત્તા વુત્તં. ‘‘સચે પન રત્તિં સંવરિત્વા નિપન્નો, અરુણુટ્ઠાનસમયે કોચિ વિવરતિ, દ્વારજગ્ગનાદીનિ અકત્વા નિપન્નસ્સ આપત્તિયેવ. કસ્મા? આપત્તિખેત્તત્તા’’તિ વદન્તિ.

યસ્મા યક્ખગહિતકોપિ વિસઞ્ઞીભૂતો વિય ખિત્તચિત્તો નામ હોતિ, અસ્સ પારાજિકાપત્તિતો અનાપત્તિ, પગેવ અઞ્ઞતો, તસ્મા ‘‘યક્ખગહિતકો વિય વિસઞ્ઞીભૂતોપિ ન મુચ્ચતી’’તિ યં મહાપચ્ચરિયં વુત્તં, તં પુબ્બે સઞ્ચિચ્ચ દિવા નિપન્નો પચ્છા યક્ખગહિતકોપિ વિસઞ્ઞીભૂતોપિ ન મુચ્ચતિ નિપજ્જનપયોગક્ખણે એવ આપન્નત્તાતિ અધિપ્પાયેન વુત્તં. બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતોવ મુચ્ચતીતિ ન યક્ખગહિતકાદીસ્વેવ, સોપિ યાવ સયમેવ સયનાધિપ્પાયો ન હોતિ, તાવ મુચ્ચતિ. યદા કિલન્તો હુત્વા નિદ્દાયિતુકામતાય સયનાધિપ્પાયો હોતિ, તદા સંવરાપેત્વા, જગ્ગાપેત્વા વા આભોગં વા કત્વા નિદ્દાયિતબ્બં, અઞ્ઞથા આપત્તિ. સભાગો ચે નત્થિ, ન પસ્સતિ વા, ન ગન્તું વા સક્કોતિ. ચિરમ્પિ અધિવાસેત્વા પચ્છા વેદનાટ્ટો હુત્વા અનાભોગેનેવ સયતિ, તસ્સ ‘‘અનાપત્તિ વેદનાટ્ટસ્સા’’તિ વચનેન અનાપત્તિ, તસ્સાપિ અવિસયત્તા આપત્તિ ન દિસ્સતીતિ વિસઞ્ઞીભાવેનેવ સુપન્તસ્સ ‘‘અનાપત્તિ ખિત્તચિત્તસ્સા’’તિ વચનેન ન દિસ્સતિ. આચરિયા પન એવં ન કથયન્તીતિ અવિસેસેન ‘‘ન દિસ્સતી’’તિ ન કથયન્તિ, યદિ સઞ્ઞં અપ્પટિલભિત્વા સયતિ, અવસવત્તત્તા આપત્તિ ન દિસ્સતિ, સચે સઞ્ઞં પટિલભિત્વાપિ કિલન્તકાયત્તા સયનં સાદિયન્તો સુપતિ, તસ્સ યસ્મા અવસવત્તત્તં ન દિસ્સતિ, તસ્મા આપત્તિ એવાતિ કથયન્તીતિ અધિપ્પાયો.

મહાપદુમત્થેરવાદે યક્ખગહિતકો ખિત્તચિત્તકો મુચ્ચતિ. બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતો અસયનાધિપ્પાયત્તા, વેદનાટ્ટત્તા ચ મુચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો. એવં સન્તે પાળિઅટ્ઠકથા, થેરવાદો ચ સમેતિ, તસ્મા તેસં તેસં વિનિચ્છયાનં અયમેવ અધિપ્પાયોતિ નો ખન્તીતિ આચરિયો, અનુગણ્ઠિપદે પન યક્ખગહિતકોપિ વિસઞ્ઞીભૂતોપિ ન મુચ્ચતિ નામ, પારાજિકં આપજ્જિતું ભબ્બો સો અન્તરન્તરા સઞ્ઞાપટિલાભતોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતો વા’’તિ કુરુન્દીવચનેન એકભઙ્ગેન નિપન્નોપિ ન મુચ્ચતીતિ ચે? મુચ્ચતિયેવ. કસ્મા? અત્થતો અનિપન્નત્તા. કુરુન્દીવાદેન મહાઅટ્ઠકથાવાદો સમેતિ. કસ્મા? અવસવત્તસામઞ્ઞતો. કિઞ્ચાપિ સમેતિ, આચરિયા પન એવં ન કથયન્તિ. ન કેવલં તેયેવ, મહાપદુમત્થેરોપીતિ દસ્સનત્થં ‘‘મહાપદુમત્થેરેના’’તિ વુત્તં. મહાપદુમત્થેરવાદે ‘‘પારાજિકં આપજ્જિતું અભબ્બો યક્ખગહિતકો નામા’’તિ ચ વુત્તં, તત્થ આચરિયા પન એવં વદન્તિ ‘‘સચે ઓક્કન્તનિદ્દો અજાનન્તોપિ પાદે મઞ્ચકં આરોપેતિ, આપત્તિયેવાતિ વુત્તત્તા યો પન પતિત્વા તત્થેવ સયતિ ન વુટ્ઠાતિ, તસ્સ આપત્તિ અન્તરન્તરા જાનન્તસ્સાપિ અજાનન્તસ્સાપિ હોતી’’તિ. સબ્બટ્ઠકથાસુ વુત્તવચનાનિ સમ્પિણ્ડેત્વા દસ્સેતું ‘‘ઇધ કો મુચ્ચતિ કો ન મુચ્ચતી’’તિ વુત્તં. યક્ખગહિતકો વા વિસઞ્ઞીભૂતો વા ન કેવલં પારાજિકં આપજ્જિતું ભબ્બો એવ, સબ્બોપિ આપજ્જતિ. એવં ‘‘બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતોવ મુચ્ચતી’’તિ વચનેન તસ્સપિ અવસવત્તત્તા ‘‘આપત્તિ ન દિસ્સતી’’તિ એવં ન કથયન્તિ. યસ્મા ઉમ્મત્તકખિત્તચિત્તવેદનાટ્ટેસુ અઞ્ઞતરો ન હોતિ, તસ્મા ‘‘આપત્તિયેવા’’તિ કથયન્તિ. ઇદં કિર સબ્બં ન સઙ્ગીતિં આરુળ્હં. ‘‘પવેસનં સાદિયતીતિઆદિના વુત્તત્તા અકિરિયાપિ હોતીતિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં, યદા પન સાદિયતિ, તદા સુખુમાપિ વિઞ્ઞત્તિ હોતિ એવાતિ ઇધ કિરિયા એવા’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં.

પઠમપારાજિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયપારાજિકં

ધનિયવત્થુવણ્ણના

૮૪. દુતિયે રાજૂહિ એવ પરિગ્ગહિતત્તા ‘‘રાજગહ’’ન્તિ લદ્ધનામકે સમીપત્થેન, અધિકરણત્થેન ચ પટિલદ્ધભુમ્મવિભત્તિકે ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતે ચતૂહિ વિહારેહિ વિહરન્તોતિ અધિપ્પાયો. તસ્સ ‘‘વસ્સં ઉપગચ્છિંસૂ’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તયો એવ હિ ઞત્તિં ઠપેત્વા ગણકમ્મં કરોન્તિ, ન તતો ઊના અધિકા વા અકિરિયત્તા. તત્થ વિનયપરિયાયેન સઙ્ઘગણપુગ્ગલકમ્મકોસલ્લત્થં ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં – અત્થિ સઙ્ઘકમ્મં સઙ્ઘો એવ કરોતિ, ન ગણો ન પુગ્ગલો, તં અપલોકનકમ્મસ્સ કમ્મલક્ખણેકદેસં ઠપેત્વા ઇતરં ચતુબ્બિધમ્પિ કમ્મં વેદિતબ્બં. અત્થિ સઙ્ઘકમ્મં સઙ્ઘો ચ કરોતિ, ગણો ચ કરોતિ, પુગ્ગલો ચ કરોતિ. કિઞ્ચાતિ? યં પુબ્બે ઠપિતં. વુત્તઞ્હેતં પરિવારટ્ઠકથાયં ‘‘યસ્મિં વિહારે દ્વે તયો જના વસન્તિ, તેહિ નિસીદિત્વા કતમ્પિ સઙ્ઘેન કતસદિસમેવ. યસ્મિં પન વિહારે એકો ભિક્ખુ હોતિ, તેન ભિક્ખુના ઉપોસથદિવસે પુબ્બકરણપુબ્બકિચ્ચં કત્વા નિસિન્નેન કતમ્પિ કતિકવત્તં સઙ્ઘેન કતસદિસમેવ હોતી’’તિ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૯૫-૪૯૬). પુનપિ વુત્તં ‘‘એકભિક્ખુકે પન વિહારે એકેન સાવિતેપિ પુરિમકતિકા પટિપ્પસ્સમ્ભતિ એવા’’તિ. અત્થિ ગણકમ્મં સઙ્ઘો કરોતિ, ગણો કરોતિ, પુગ્ગલો કરોતિ, તં તયો પારિસુદ્ધિઉપોસથા અઞ્ઞેસં સન્તિકે કરીયન્તિ, તસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. અત્થિ ગણકમ્મં ગણોવ કરોતિ, ન સઙ્ઘો ન પુગ્ગલો, તં પારિસુદ્ધિઉપોસથો અઞ્ઞમઞ્ઞં આરોચનવસેન કરીયતિ, તસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. અત્થિ પુગ્ગલકમ્મં પુગ્ગલોવ કરોતિ, ન સઙ્ઘો ન ગણો, તં અધિટ્ઠાનુપોસથવસેન વેદિતબ્બં. અત્થિ ગણકમ્મં એકચ્ચોવ ગણો કરોતિ, એકચ્ચો ન કરોતિ, તત્થ અઞત્તિકં દ્વે એવ કરોન્તિ, ન તયો. સઞત્તિકં તયોવ કરોન્તિ, ન તતો ઊના અધિકા વા, તેન વુત્તં ‘‘તયો એવ હિ ઞત્તિં ઠપેત્વા ગણકમ્મં કરોન્તિ, ન તતો ઊના અધિકા વા અકિરિયત્તા’’તિ. તસ્મા તયોવ વિનયપરિયાયેન સમ્પહુલા, ન તતો ઉદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં. અનુગણ્ઠિપદે પન ‘‘કિઞ્ચાપિ કમ્મલક્ખણં તયોવ કરોન્તિ, અથ ખો તેહિ કતં સઙ્ઘેન કતસદિસન્તિ વુત્તત્તા એકેન પરિયાયેન તયો જના વિનયપરિયાયેનપિ સઙ્ઘો’’તિ વુત્તં, ઇદં સબ્બમ્પિ વિનયકમ્મં ઉપાદાય વુત્તં, લાભં પન ઉપાદાય અન્તમસો એકોપિ અનુપસમ્પન્નોપિ ‘‘સઙ્ઘો’’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ કિર. પવારણાદિવસસ્સ અરુણુગ્ગમનસમનન્તરમેવ ‘‘વુત્થગસ્સા’’તિ વુચ્ચન્તિ, ઉક્કંસનયેન ‘‘પાટિપદદિવસતો પટ્ઠાયા’’તિ વુત્તં, તેનેવ ‘‘મહાપવારણાય પવારિતા’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞથા અન્તરાયેન અપવારિતા ‘‘વુત્થવસ્સા’’તિ ન વુચ્ચન્તીતિ આપજ્જતિ. થમ્ભાદિ કટ્ઠકમ્મન્તિ વેદિતબ્બં. કેચિ તનુકં દારુત્થમ્ભં અન્તોકત્વા મત્તિકામયં થમ્ભં કરોન્તિ, અયં પન તથા ન અકાસિ, તેન વુત્તં ‘‘સબ્બમત્તિકામયં કુટિકં કરિત્વા’’તિ. તેલમિસ્સાય તમ્બમત્તિકાય.

૮૫. ‘‘મા પચ્છિમા જનતા પાણેસુ પાતબ્યતં આપજ્જી’’તિ ઇમિના અનુદ્દેસસિક્ખાપદેન યત્થ ઇટ્ઠકપચન પત્તપચન કુટિકરણ વિહારકારાપન નવકમ્મકરણ ખણ્ડફુલ્લપટિસઙ્ખરણ વિહારસમ્મજ્જન પટગ્ગિદાન કૂપપોક્ખરણીખણાપનાદીસુ પાતબ્યતં જાનન્તેન ભિક્ખુના કપ્પિયવચનમ્પિ ન વત્તબ્બન્તિ દસ્સેતિ, તેનેવ પરિયાયં અવત્વા તેસં સિક્ખાપદાનં અનાપત્તિવારેસુ ‘‘અનાપત્તિ અસતિયા અજાનન્તસ્સા’’તિ વુત્તં. ‘‘અન્તરાપત્તિસિક્ખાપદ’’ન્તિપિ એતસ્સ નામમેવ. ‘‘ગચ્છથેતં, ભિક્ખવે, કુટિકં ભિન્દથા’’તિ ઇમિના કતં લભિત્વા તત્થ વસન્તાનમ્પિ દુક્કટમેવાતિ ચ સિદ્ધં. અઞ્ઞથા હિ ભગવા ન ભિન્દાપેય્ય. એસ નયો ભેદનકં છેદનકં ઉદ્દાલનકન્તિ એત્થાપિ, આપત્તિભેદાવ. તતો એવ હિ ભેદનકસિક્ખાપદાદીસુ વિય ‘‘અઞ્ઞેન કતં પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ ન વુત્તં, તથા અઞ્ઞસ્સત્થાય કરોતિ, ચેતિયાદીનં અત્થાય કરોતિ, દુક્કટમેવાતિ ચ સિદ્ધં, અઞ્ઞથા કુટિકારસિક્ખાપદાદીસુ વિય ‘‘અઞ્ઞસ્સત્થાય વાસાગારં ઠપેત્વા સબ્બત્થ, અનાપત્તી’’તિ નયમેવ વદેય્ય, ન ભિન્દાપેય્ય. સબ્બમત્તિકામયભાવં પન મોચેત્વા કટ્ઠપાસાણાદિમિસ્સં કત્વા પરિભુઞ્જતિ, અનાપત્તિ. તથા હિ છેદનકસિક્ખાપદાદીસુ ભગવતા નયો દિન્નો ‘‘અઞ્ઞેન કતં પમાણાતિક્કન્તં પટિલભિત્વા છિન્દિત્વા પરિભુઞ્જતી’’તિઆદીસુ. કેચિ પન ‘‘વયકમ્મમ્પીતિ એતેન મૂલં દત્વા કારાપિતમ્પિ અત્થિ, તેન તં અઞ્ઞેન કતમ્પિ ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધ’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન સુન્દરં. કસ્મા? સમ્ભારે કિણિત્વા સયમેવ કરોન્તસ્સાપિ વયકમ્મસમ્ભવતો. કિં વા પાળિલેસે સતિ અટ્ઠકથાલેસનયો. ઇટ્ઠકાહિ ગિઞ્જકાવસથસઙ્ખેપેન કતા વટ્ટતીતિ એત્થ પકતિઇટ્ઠકાહિ ચિનિત્વા કત્તબ્બાવસથો ગિઞ્જકાવસથો નામ. સા હિ ‘‘મત્તિકામયા’’તિ ન વુચ્ચતિ, ‘‘ઇટ્ઠકકુટિકા’’ત્વેવ વુચ્ચતિ, તસ્મા થુસગોમયતિણપલાલમિસ્સા મત્તિકામયાપિ અપક્કિટ્ઠકમયાપિ ‘‘સબ્બમત્તિકામયા’’ત્વેવ વુચ્ચતીતિ નો ખન્તીતિ આચરિયો, ભસ્માદયો હિ મત્તિકાય દળ્હિભાવત્થમેવ આદીયન્તિ, અપક્કિટ્ઠકમયાપિ ગિઞ્જકાવસથસઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ, ન ચ આયસ્મા ધનિયો એકપ્પહારેનેવ કુમ્ભકારો વિય કુમ્ભં તં કુટિકં નિટ્ઠાપેસિ, અનુક્કમેન પન સુક્ખાપેત્વા સુક્ખાપેત્વા મત્તિકાપિણ્ડેહિ ચિનિત્વા નિટ્ઠાપેસિ, અપક્કિટ્ઠકમયા કુટિ વિય સબ્બમત્તિકામયા કુટિ એકાબદ્ધા હોતિ, ન તથા પક્કિટ્ઠકમયા, તસ્મા સા કપ્પતીતિ એકે. સબ્બમત્તિકામયાય કુટિયા બહિ ચે તિણકુટિકાદિં કત્વા અન્તો વસતિ, દુક્કટમેવ. સચે તત્થ તત્થ છિદ્દં કત્વા બન્ધિત્વા એકાબદ્ધં કરોતિ, વટ્ટતિ. અન્તો ચે તિણકુટિકાદિં કત્વા અન્તો વસતિ, વટ્ટતિ. કારકો એવ ચે વસતિ, કરણપચ્ચયા દુક્કટં આપજ્જતિ, ન વસનપચ્ચયા. સચે અન્તો વા બહિ વા ઉભયત્થ વા સુધાય લિમ્પતિ, વટ્ટતિ. યસ્મા સબ્બમત્તિકામયા કુટિ સુકરા ભિન્દિતું, તસ્મા તત્થ ઠપિતં પત્તચીવરાદિ અગુત્તં હોતિ, ચોરાદીહિ અવહરિતું સક્કા, તેન વુત્તં ‘‘પત્તચીવરગુત્તત્થાયા’’તિ.

પાળિમુત્તકવિનિચ્છયવણ્ણના

તેન ખો પન સમયેન છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ ઉચ્ચાવચે પત્તે ધારેન્તિ, ઉચ્ચાવચાનિ પત્તમણ્ડલાનિ ધારેન્તી’’તિ (ચુળવ. ૨૫૩) એવમાદીનિ વત્થૂનિ નિસ્સાય ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઉચ્ચાવચા પત્તા ધારેતબ્બા, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિના નયેન અકપ્પિયપરિક્ખારેસુ ચ દુક્કટં પઞ્ઞત્તં. કસ્મા? તદનુલોમત્તા. યત્થાપિ ન પઞ્ઞત્તં, તત્થ ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઉચ્ચાવચાનિ છત્તાનિ ધારેતબ્બાનિ, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિના (ચૂળવ. ૨૬૯-૨૭૦) નયેન દુક્કટં સમ્ભવતિ, તસ્મા ‘‘તત્રાયં પાળિમુત્તકો’’તિ આરભિત્વા સબ્બપરિક્ખારેસુ વણ્ણમટ્ઠં, સવિકારં વા કરોન્તસ્સ આપત્તિ દુક્કટન્તિ દીપેન્તેન ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એત્થાહ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઠપેત્વા પહરણિં સબ્બં લોહભણ્ડં, ઠપેત્વા આસન્દિં પલ્લઙ્કં દારુપત્તં દારુપાદુકં સબ્બં દારુભણ્ડં, ઠપેત્વા કતકઞ્ચ કુમ્ભકારિકઞ્ચ સબ્બં મત્તિકાભણ્ડ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૯૩) વુત્તત્તા યથાઠપિતં વજ્જેત્વા ઇતરં સબ્બં વણ્ણમટ્ઠમ્પિ સવિકારમ્પિ અવિસેસેન વટ્ટતીતિ? વુચ્ચતે – તં ન યુત્તં યથાદસ્સિતપાળિવિરોધતો, તસ્મા ‘‘ઠપેત્વા પહરણિ’’ન્તિ એવં જાતિવસેન અયં પાળિ પવત્તા, યથાદસ્સિતા પાળિ વણ્ણમટ્ઠાદિવિકારપટિસેધનવસેન પવત્તાતિ એવં ઉભયમ્પિ ન વિરુજ્ઝતિ, તસ્મા યથાવુત્તમેવ. આરગ્ગેન નિખાદનગ્ગેન, ‘‘આરગ્ગેરિવ સાસપો’’તિ (મ. નિ. ૨.૪૫૮; ધ. પ. ૪૦૧; સુ. નિ. ૬૩૦) એત્થ વુત્તનયતો આરગ્ગેન.

પટ્ટમુખે વાતિ પટ્ટકોટિયં. પરિયન્તેતિ ચીવરપરિયન્તે. વેણિઉહુમુનિયુપેઞ્ઞામ. અગ્ઘિયન્તિ ચેતિયં. ગયમુગ્ગરન્તિ તુલાદણ્ડસણ્ઠાનં, ગયા સીસે સૂચિકા હોતિ, મુખપત્તા લદ્રા. ઉક્કિરન્તિ નીહરન્તિ કરોન્તિ ઠપેન્તિ. કોણસુત્તપિળકા નામ ગણ્ઠિકપટ્ટાદિકોણેસુ સુત્તમયપિળકા. યં એત્થ ચીવરં વા પત્તો વા ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તો, તત્થ અધિટ્ઠાનં રુહતિ, વિકપ્પનાપિ રુહતીતિ વેદિતબ્બં. દેડ્ડુભોતિ ઉદકસપ્પો. અચ્છીતિ કુઞ્જરક્ખિ. ગોમુત્તકન્તિ ગોમુત્તસણ્ઠાના રાજિયો. કુઞ્ચિકાય સેનાસનપરિક્ખારત્તા સુવણ્ણરૂપિયમયાપિ વટ્ટતીતિ છાયા દિસ્સતિ, ‘‘કુઞ્ચિકાય વણ્ણમટ્ઠકમ્મં ન વટ્ટતી’’તિ વચનતો અઞ્ઞે કપ્પિયલોહાદિમયાવ કુઞ્ચિકા કપ્પન્તિ પરિહરણીયપરિક્ખારત્તા. આરકણ્ટકો પોત્થકાદિકરણસત્થકજાતિ. ‘‘આમણ્ડકસારકો આમલકફલમયો’’તિ વદન્તિ. તાલપણ્ણબીજનીઆદીસુ ‘‘વણ્ણમટ્ઠકમ્મં વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ તાનિ કુઞ્ચિકા વિય પરિહરણીયાનિ, અથ ખો ‘‘ઉચ્ચાવચાનિ ન ધારેતબ્બાની’’તિ પટિક્ખેપાભાવતો વુત્તં. કેવલઞ્હિ તાનિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિધૂપનઞ્ચ તાલવણ્ટઞ્ચા’’તિઆદિના (ચૂળવ. ૨૬૯) વુત્તાનિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘તેલભાજનેસુ વણ્ણમટ્ઠકમ્મં વટ્ટતીતિ સેનાસનપરિક્ખારત્તા’’તિ વુત્તં. રાજવલ્લભાતિ રાજકુલૂપકા. સીમાતિ ઇધાધિપ્પેતા ભૂમિ, બદ્ધસીમા ચ. ‘‘યેસં સન્તકા તેસં સીમા, તત્થ પરેહિ ન કત્તબ્બ’’ન્તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘ભૂમિ ચ સીમા ચ યેસં સન્તકા, તેહિ એવ વારેતબ્બા. યેસં પન અઞ્ઞેસં ભૂમિયં સીમા કતા, તે વારેતું ન ઇસ્સરા’’તિ વદન્તિ. ‘‘સઙ્ઘભેદાદીનં કારણત્તા ‘મા કરોથા’તિ પટિસેધેતબ્બા એવા’’તિ અન્ધકટ્ઠકથાયં વુત્તં કિર.

૮૬-૭. દારુકુટિકં કાતું, કત્તુન્તિ ચ અત્થિ. ખણ્ડાખણ્ડિકન્તિ ફલાફલં વિય દટ્ઠબ્બં. આણાપેહીતિ વચનં અનિટ્ઠે એવ વુચ્ચતીતિ કત્વા બન્ધં આણાપેસિ. ઇસ્સરિયમત્તાયાતિ સમિદ્ધિયં મત્તાસદ્દોતિ ઞાપેતિ.

૮૮. ‘‘એવરૂપં વાચં ભાસિત્વા’’તિ ચ પાઠો. લોમેન ત્વં મુત્તો, મા પુનપિ એવરૂપમકાસીતિ ઇદં કિં બ્યાપાદદીપકં, દારૂસુપિ લોભક્ખન્ધદીપકં વચનં સોતાપન્નસ્સ સતો તસ્સ રાજસ્સ પતિરૂપં. નનુ નામ ‘‘પુબ્બે કતં સુકતં ભન્તે, વદેય્યાથ પુનપિ યેનત્થો’’તિ પવારેત્વા અતીવ પીતિપામોજ્જં ઉપ્પાદેતબ્બં તેન સિયાતિ? સચ્ચમેતં સોતાપન્નત્તા અતીવ બુદ્ધમામકો ધમ્મમામકો સઙ્ઘમામકો ચ, તસ્મા ભિક્ખૂનં અકપ્પિયં અસહન્તો, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા ચ ઓકાસં કત્તુકામો ‘‘સુપયુત્તાનિ મે દારૂની’’તિ તુટ્ઠચિત્તોપિ એવમાહાતિ વેદિતબ્બં. ઇમેહિ નામ એવરૂપે ઠાને. ‘‘આગતપદાનુરૂપેનાતિ અઞ્ઞેહિ વા પદેહિ, ઇતો થોકતરેહિ વા આગતકાલે તદનુરૂપા યોજના કાતબ્બા’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘ન કેવલં ઇમસ્મિંયેવ સિક્ખાપદે, અઞ્ઞેસુપિ આગચ્છન્તિ, તસ્મા તત્થ તત્થ આગતપદાનુરૂપેન યોજના વેદિતબ્બા’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. ઉજ્ઝાયનત્થો અદિન્નસ્સાદિન્નત્તાવ, તે ઉજ્ઝાયિંસુ.

રુદ્રદામકો નામ રુદ્રદામકાદીહિ ઉપ્પાદિતો. બારાણસિનગરાદીસુ તેહિ તેહિ રાજૂહિ પોરાણસત્થાનુરૂપં લક્ખણસમ્પન્ના ઉપ્પાદિતા નીલકહાપણા. તેસં કિર તિભાગં અગ્ઘતિ રુદ્રદામકો, તસ્મા તસ્સ પાદો થુલ્લચ્ચયવત્થુ હોતિ. માસકો પન ઇધ અપ્પમાણં. કહાપણો કિઞ્ચિકાલે ઊનવીસતિમાસકો હોતિ, કિઞ્ચિ કાલે અતિરેકવીસતિમાસકો. તસ્મા તસ્સ કહાપણસ્સ ચતુત્થભાગો પઞ્ચમાસકો વિય અતિરેકપઞ્ચમાસકો વા ઊનપઞ્ચમાસકો વા પાદોતિ વેદિતબ્બં. ઇમસ્સત્થસ્સ દીપનત્થં ‘‘તદા રાજગહે વીસતિમાસકો કહાપણો હોતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ રજતમયો સુવણ્ણમયો તમ્બમયો ચ કહાપણો હોતિ. સુવણ્ણભૂમિયં વિય પાદોપિ યત્થ તમ્બમયોવ કતો હોતિ, તત્થ સોવ પાદોતિ આચરિયો. યસ્મા પાદો એકનીલકહાપણગ્ઘનકો, તસ્મા તસ્સ પાદસ્સ ચતુત્થભાગોવ સિયા પાદોતિ એકે. ઇદં ન યુજ્જતિ. યો ચ તત્થ પાદારહો ભણ્ડો, તસ્સ ચતુત્થભાગસ્સેવ પારાજિકવત્થુભાવપ્પસઙ્ગતો. યદિ પાદારહં ભણ્ડં પારાજિકવત્થુ, સિદ્ધં ‘‘સોવ પાદો પચ્છિમં પારાજિકવત્થૂ’’તિ. ન હિ સબ્બત્થ ભણ્ડં ગહેત્વા નીલકહાપણગ્ઘેન અગ્ઘાપેન્તિ. યસ્મા તસ્સ તસ્સેવ કહાપણગ્ઘેન અગ્ઘાપેન્તિ, તસ્મા તસ્સ તસ્સ જનપદસ્સ પાદોવ પાદોતિ તદગ્ઘનકમેવ પાદગ્ઘનકન્તિ સિદ્ધં, ‘‘સો ચ ખો પોરાણસ્સ નીલકહાપણસ્સ વસેન, ન ઇતરેસન્તિ યત્થ પન નીલકહાપણા વળઞ્જં ગચ્છન્તિ, તત્થેવા’’તિ કેચિ વદન્તિ, ઉપપરિક્ખિત્વા ગહેતબ્બં.

પદભાજનીયવણ્ણના

૯૨. ગામા વા અરઞ્ઞા વાતિ લક્ખણાનુપઞ્ઞત્તિકત્તા પઠમપઞ્ઞત્તિયા આદિમ્હિ વુત્તા. યતો વા અપક્કન્તા, સો અમનુસ્સો નામ. ‘‘અમનુસ્સગામં અપારુપિત્વા, ગામપ્પવેસનઞ્ચ અનાપુચ્છા પવિસિતું વટ્ટતી’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘યતો ગામતો આગન્તુકામા એવ અપક્કન્તા, તં ગામં એવં પવિસિતું ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ એકે. કેચિ પન ‘‘યક્ખપરિગ્ગહભૂતોપિ આપણાદીસુ દિસ્સમાનેસુ એવ ‘ગામો’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, અદિસ્સમાનેસુ પવેસને અનાપત્તી’’તિ વદન્તિ. ‘‘ગામો એવ ઉપચારો ગામૂપચારોતિ એવં કમ્મધારયવસેન ગહિતે કુરુન્દટ્ઠકથાદીસુ વુત્તમ્પિ સુવુત્તમેવ હોતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘તસ્સ ઘરૂપચારો ગામોતિ આપજ્જતી’’તિ વચનં પટિક્ખિપતિ. ‘‘ગામસ્સુપચારો ચ ગામો ચ ગામૂપચારો ચા’’તિ વદન્તિ, તં વિરુજ્ઝતિ, ન. ‘‘ઇમેસં લાભાદીસુ લક્ખણં સન્ધાય મહાઅટ્ઠકથાયં ‘ઘરં ઘરૂપચારો’તિઆદિ વુત્તં, તં ન મયં પટિક્ખિપામા’’તિ ચ વદન્તિ. ‘‘કતપરિક્ખેપો ચાતિ ઘરસ્સ સમન્તતો તત્તકો ઉપચારો નામા’’તિ ગણ્ઠિપદે લિખિતં. અનુગણ્ઠિપદે પન ‘‘યો યો અટ્ઠકથાવાદો વા થેરવાદો વા પચ્છા વુચ્ચતીતિ ઇતો અનાગતં સન્ધાય વુત્તં, નાતીતં. યદિ અતીતમ્પિ સન્ધાય વુત્તં, મહાપદુમથેરવાદોવ પમાણં જાતન્તિ આપજ્જતિ, તસ્મા અનાગતમેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ આચરિયા કથયન્તી’’તિ વુત્તં. સેસમ્પીતિ ગામૂપચારલક્ખણમ્પિ.

તત્રાયં નયોતિ તસ્સ ગામૂપચારસ્સ ગહણે અયં નયો. વિકાલેગામપ્પવેસનાદીસૂતિ એત્થ ‘‘ગામપ્પવેસનઞ્હિ બહિ એવ આપુચ્છિતબ્બ’’ન્તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘તં અટ્ઠકથાય ન સમેતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘ગામસઙ્ખાતૂપચારં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ ગહિતે સમેતીતિ મમ તક્કો. ‘‘આદિ-સદ્દતો ઘરે ઠિતાનં દિન્નલાભભાજનાદીની’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘ગામૂપચારે ઠિતાનં પાપુણિતબ્બલાભં સઞ્ચિચ્ચ અદેન્તાનં પારાજિક’’ન્તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. કિઞ્ચાપિ કુરુન્દિઆદીસુ પાળિયં વુત્તવચનાનુલોમવસેન વુત્તત્તા ‘‘પમાદલેખા’’તિ ન વત્તબ્બં, મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તવિનિચ્છયો સઙ્ગીતિતો પટ્ઠાય આગતો. ‘‘યઞ્ચેતં મહાઅટ્ઠકથાય’’ન્તિઆદિ સીહળદીપે અટ્ઠકથાચરિયેહિ વુત્તં ‘‘વિનિચ્છયનયો’’તિ ચ. લેડ્ડુપાતેનેવ પરિચ્છિન્દિતબ્બોતિ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં, ન ઉપચારં. સો હિ તતો અપરેન લેડ્ડુપાતેન પરચ્છિન્નો. ઇમસ્મિં અદિન્નાદાનસિક્ખાપદેતિ નિયમેન અઞ્ઞત્થ અઞ્ઞથાતિ અત્થતો વુત્તં હોતિ. તેન વા નિયમેન યથારુતવસેનાપિ અત્થો ઇધ યુજ્જતિ. અભિધમ્મે પનાતિઆદિના અઞ્ઞથાપિ અત્થાપત્તિસિદ્ધં દસ્સેતિ.

‘‘પરિચ્ચાગાદિમ્હિ અકતે ‘ઇદં મમ સન્તક’ન્તિ અવિદિતમ્પિ પરપરિગ્ગહિતમેવ પુત્તકાનં પિતુ અચ્ચયેન સન્તકં વિય, તં અત્થતો અપરિચ્ચત્તે સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘થેનસ્સ કમ્મં થેય્યં, થેનેન ગહેતબ્બભૂતં ભણ્ડં. થેય્યન્તિ સઙ્ખાતન્તિ થેય્યસઙ્ખાત’’ન્તિ પોરાણગણ્ઠિપદે વુત્તં. તં થેય્યં યસ્સ થેનસ્સ કમ્મં, સો યસ્મા થેય્યચિત્તો અવહરણચિત્તો હોતિ, તસ્મા ‘‘થેય્યસઙ્ખાત’’ન્તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા ‘‘થેય્યચિત્તો અવહરણચિત્તો’’તિ પદભાજનમ્પિ તેસં પોરાણાનં યુજ્જતેવ, તથાપિ અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. ‘‘યઞ્ચ પુબ્બભાગે ‘અવહરિસ્સામી’તિ પવત્તં ચિત્તં, યઞ્ચ ગમનાદિસાધકં, પરામસનાદિસાધકં વા મજ્ઝે પવત્તં, યઞ્ચ ઠાનાચાવનપયોગસાધકં, તેસુ અયમેવેકો પચ્છિમો ચિત્તકોટ્ઠાસો ઇધ અધિપ્પેતો ‘થેનો’તિ અપરે’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. ઊનમાસકમાસપાદાદીસુ ‘‘અવહરણચિત્તેસુ એકચિત્તકોટ્ઠાસોતિ આચરિયા વદન્તી’’તિ વુત્તં.

પઞ્ચવીસતિઅવહારકથાવણ્ણના

પઞ્ચવીસતિ અવહારા નામ વચનભેદેનેવ ભિન્ના, અત્થતો પન અભિન્ના. આકુલા દુવિઞ્ઞેય્યવિનિચ્છયાતિ આચરિયાનં મુખે સન્તિકે સબ્બાકારેન અગ્ગહિતવિનિચ્છયાનં દુવિઞ્ઞેય્યા. દુકતિકપટ્ઠાનપાળિ (પટ્ઠા. ૫.૧.૧ આદયો, દુકતિકપટ્ઠાનપાળિ) વિય આકુલા દુવિઞ્ઞેય્યવિનિચ્છયા, કેવલં તં આચરિયા પુબ્બાપરવિરોધમકત્વા સઙ્ગીતિતો પટ્ઠાય આગતનયમવિનાસેત્વા વણ્ણયન્તીતિ ‘‘પટ્ઠાનપાળિમિવાતિ અપરે વદન્તી’’તિ ચ વુત્તા. પોરાણાતિ સઙ્ગીતિઆચરિયા. અયમેત્થ સામીચિ એવ, સચે ન દેતિ, આપત્તિ નત્થિ, પારાજિકભયા પન યથા સિક્ખાકામો દેતિ, એવં દાતબ્બમેવ. યાનિ પનેત્થ વત્થૂનિ, તાનિ સીહળદીપે આચરિયેહિ સઙ્ઘાદીનમનુમતિયા અટ્ઠકથાસુ પક્ખિત્તાનિ, ‘‘અનાગતે બ્રહ્મચારીનં હિતત્થાય પોત્થકારુળ્હકાલતો પચ્છાપી’’તિ વુત્તં. આણત્તિકં આણત્તિક્ખણેપિ ગણ્હાતિ, કાલન્તરેનાપિ અત્થસાધકો, કાલન્તરં સન્ધાયાતિ ઇદમેતેસં નાનત્તં. ભટ્ઠેતિ અપગતે. અન્તરસમુદ્દે અતુરુમુહુદે. ફરતિ સાધેતિ. નવધોતોતિ નવકતો. પાસાણસક્ખરન્તિ પાસાણઞ્ચ સક્ખરઞ્ચ.

ભૂમટ્ઠકથાદિવણ્ણના

૯૪. મહાઅટ્ઠકથાયં પન સચ્ચેપિ અલિકેપિ દુક્કટમેવ વુત્તં, તં પમાદલિખિતન્તિ વેદિતબ્બન્તિ યથેતરહિ યુત્તિયા ગહેતબ્બા. તત્થ ‘‘ચતુવગ્ગેન ઠપેત્વા ઉપસમ્પદપવારણઅબ્ભાનાદિસબ્બં સઙ્ઘકમ્મં કાતું વટ્ટતિ’’ચ્ચેવ વત્તબ્બે ‘‘ઉપસમ્પદપવારણકથિનબ્ભાનાદીની’’તિ લિખન્તીતિ વેદિતબ્બં. તં આચરિયા ‘‘પમાદલેખા’’ત્વેવ વણ્ણયન્તિ, તેન વુત્તં ‘‘પમાદલિખિત’’ન્તિ. યં યં વચનં મુસા, તત્થ તત્થ પાચિત્તિયન્તિ વુત્તં. દુક્કટસ્સ વચને પયોજનાભાવા ‘‘અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગે’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞેસમ્પિ પુબ્બપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયમેવ. પમાદલિખિતન્તિ એત્થ ઇધ અધિપ્પેતમેવ ગહેત્વા અટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ ગહિતે સમેતિ વિય. આચરિયા પન ‘‘પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિય’’ન્તિ વત્વા દુક્કટે વિસું વત્તબ્બે ‘‘સચ્ચાલિકે’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા ‘‘પમાદલેખા’’તિ વદન્તીતિ વેદિતબ્બાતિ. ‘‘કુસલચિત્તેન ગમને અનાપત્તી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘દાનઞ્ચ દસ્સામી’’તિ વચનેન અનાપત્તિ વિય.

પાચિત્તિયટ્ઠાને દુક્કટા ન મુચ્ચતીતિ પાચિત્તિયેન સદ્ધિં દુક્કટમાપજ્જતિ. બહુકાપિ આપત્તિયો હોન્તૂતિ ખણનબ્યૂહનુદ્ધરણેસુ દસ દસ કત્વા આપત્તિયો આપન્નો, તેસુ ઉદ્ધરણે દસ પાચિત્તિયો દેસેત્વા મુચ્ચતિ, જાતિવસેન ‘‘એકમેવ દેસેત્વા મુચ્ચતી’’તિ કુરુન્દિયં વુત્તં, તસ્મા પુરિમેન સમેતિ. ‘‘સમોધાનેત્વા દસ્સિતપયોગે ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તત્તા સમાનપયોગા બહુદુક્કટત્તં ઞાપેતિ. ખણને બહુકાનીતિ સમાનપયોગત્તા ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. અટ્ઠકથાચરિયપ્પમાણેનાતિ યથા પનેત્થ, એવં અઞ્ઞેસુપિ એવરૂપાનિ અટ્ઠકથાય આગતવચનાનિ સઙ્ગીતિતો પટ્ઠાય આગતત્તા ગહેતબ્બાનીતિ અત્થો. ‘‘ઇધ દુતિયપારાજિકે ગહેતબ્બા, ન અઞ્ઞેસૂ’’તિ ધમ્મસિરિત્થેરો કિરાહ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘પુરિમખણનં પચ્છિમં પત્વા પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, તેનેવ એકમેવ દેસેત્વા મુચ્ચતી’’તિ વુત્તં, ‘‘વિસભાગકિરિયં વા પત્વા પુરિમં પટિપ્પસ્સમ્ભતી’’તિ ચ વુત્તં.

એવં એકટ્ઠાને ઠિતાય કુમ્ભિયા ઠાનાચાવનઞ્ચેત્થ છહાકારેહિ વેદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. કુમ્ભિયાતિ ભુમ્મવચનં. ઉદ્ધં ઉક્ખિપન્તો કેસગ્ગમત્તમ્પિ ભૂમિતો મોચેતિ, પારાજિકન્તિ એત્થ મુખવટ્ટિયા ફુટ્ઠોકાસં બુન્દેન મોચિતે ‘‘ઠાનાચાવનઞ્ચેત્થ છહાકારેહિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના સમેતિ, તથા અવત્વા ‘‘ભૂમિતો મુત્તે કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કન્તે ભૂમિતો મોચિતં નામ હોતી’’તિ દળ્હં કત્વા વદન્તિ, ઉપપરિક્ખિત્વા ગહેતબ્બં. એત્થ એકચ્ચે એવં અત્થં વદન્તિ ‘‘પુબ્બે ખણન્તેન અવસેસટ્ઠાનાનિ વિયોજિતાનિ, તસ્મિં વિમુત્તે પારાજિક’’ન્તિ. સઙ્ખેપમહાપચ્ચરિયાદીસુ વુત્તવચનસ્સ પમાદલેખભાવો ‘‘અત્તનો ભાજનગતં વા કરોતિ, મુટ્ઠિં વા છિન્દતી’’તિ વચનેન દીપિતો.

યં પન ‘‘પીતમત્તે પારાજિક’’ન્તિ વુત્તં, તં યથેતરહિ ‘‘પઞ્ચવિઞ્ઞાણા ઉપ્પન્નવત્થુકા ઉપ્પન્નારમ્મણા’’તિ પદસ્સ ‘‘ઉપ્પન્નવત્થુકાહિ અનાગતપટિક્ખેપો’’તિ અટ્ઠકથાવચનં ‘‘અસમ્ભિન્નવત્થુકા અસમ્ભિન્નારમ્મણા પુરેજાતવત્થુકા પુરેજાતારમ્મણા’’તિ વચનમપેક્ખિત્વા અતીતાનાગતપટિક્ખેપોતિ પરિવત્તેતિ, તથા તાદિસેહિ પરિવત્ત’ન્તિ વેદિતબ્બં. ન હિ અટ્ઠકથાચરિયા પુબ્બાપરવિરુદ્ધં વદન્તિ. યં પન આચરિયા ‘‘ઇદં પમાદલિખિત’’ન્તિ અપનેત્વા પટિક્ખિપિત્વા વચનકાલે વાચેન્તિ, ઉદ્દિસન્તિ, તમેવ ચ ઇમિનાપિ આચરિયેન ‘‘પમાદલિખિત’’ન્તિ પટિક્ખિત્તં. યઞ્ચ સુત્તં દસ્સેત્વા તે પટિક્ખિપન્તિ, તમેવ ચ દસ્સેન્તેન ઇમિના પટિક્ખિત્તં, તેન વુત્તં ‘‘તં પન તત્થેવા’’તિઆદિ.

અનાપત્તિમત્તમેવ વુત્તન્તિ નેવ અવહારો ન ગીવા અનાપત્તીતિ બ્યઞ્જનતોવ ભેદો, ન અત્થતોતિ દસ્સનત્થં. તં પમાદલિખિતં કતરેહીતિ ચે? પુબ્બે વુત્તપ્પકારેહિ, લેખકેહિ વા, એસ નયો સબ્બત્થ. ‘‘ન હિ તદેવ બહૂસુ ઠાનેસુ યુત્તતો પારાજિકમહુત્વા કત્થચિ હોતી’’તિ સબ્બં અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. દુટ્ઠપિતં વા ઠપેતીતિ એત્થ તતો પગ્ઘરિસ્સતીતિ ઠાનાચાવનં સન્ધાય કતત્તા પારાજિકં તં પન ગણ્હતુ વા મા વા તત્થેવ ‘‘ભિન્દતી’’તિઆદિવચનતો વેદિતબ્બં. ‘‘તત્થેવાતિ ઠાનાચાવનં અકરોન્તોવ ઠાના અચાવેતુકામોવ કેવલં ‘ભિન્દતી’તિ અટ્ઠકથાવચનતો ચ ઞાપેતબ્બ’’ન્તિ અઞ્ઞતરસ્મિં ગણ્ઠિપદે વુત્તં. તથા ‘‘પગ્ઘરિતેહિ તિન્તપંસું ગહેત્વા ઉદકે પક્ખિપિત્વા પચિત્વા ગહેતું સક્કા, તસ્મા ગહણમેવ સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ અપરે. ‘‘રિત્તકુમ્ભિયા ઉપરિ કરોતિ, ભણ્ડદેય્ય’’ન્તિ વુત્તં, તં આણત્તિયા વિરુજ્ઝતિ, ‘‘યદા સક્કોસિ, તદા તં ભણ્ડં અવહરા’’તિ અત્થસાધકો આણત્તિકાલે એવ પારાજિકં. અપિચ આવાટકાદીનિ થાવરપયોગાનિ ચ એત્થ સાધકાનિ. નત્થિ કાલકતપયોગાનિ પારાજિકવત્થૂનીતિ તસ્મા ઉપપરિક્ખિતબ્બન્તિ એકે. યત્થ યત્થ ‘‘અપરે’’તિ વા ‘‘એકે’’તિ વા વુચ્ચતિ, તત્થ તત્થ સુટ્ઠુ ઉપપરિક્ખિત્વા યુત્તં ગહેતબ્બં, ઇતરં છડ્ડેતબ્બં. વદન્તીતિ આચરિયા વદન્તિ. ન, અઞ્ઞથા ગહેતબ્બત્થતોતિ પાળિપરિહરણત્થં વુત્તં. એવમેકે વદન્તીતિ તં ન ગહેતબ્બં. કસ્મા? ‘‘પસ્સાવં વા છડ્ડેતી’’તિ ચ ‘‘અપરિભોગં વા કરોતી’’તિ ચ અત્થતો એકત્તા, અટ્ઠકથાય ‘‘મુગ્ગરેન પોથેત્વા ભિન્દતી’’તિ વુત્તત્તાપિ.

અયં પનેત્થ સારોતિઆદિકથાય ‘‘અમ્હાકં આચરિયસ્સ વચન’’ન્તિ ધમ્મસિરિત્થેરો આહ. સઙ્ગહાચરિયાનં વાદોતિ એકે. પુબ્બે વુત્તાપિ તે એવ, તસ્મા વોહારવસેનાતિ અછડ્ડેતુકામમ્પિ તથા કરોન્તં ‘‘છડ્ડેતી’’તિ વોહરન્તિ. એવમેતેસં પદાનં અત્થો ગહેતબ્બોતિ એવં સન્તે ‘‘ઠાનાચાવનસ્સ નત્થિતાય દુક્કટ’’ન્તિ અટ્ઠકથાવચનેન અતિવિય સમેતિ, તત્થ ઠાનાચાવનચિત્તસ્સ નત્થિતાય ઠાના ચુતમ્પિ ન ‘‘ઠાના ચુત’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. ઇતરથાપીતિ થેય્યચિત્તાભાવા ઠાના ચાવેતુકામસ્સપિ દુક્કટં યુજ્જતિ.

૯૬. સયમેવ પતિતમોરસ્સેવ ઇતો ચિતો ચ કરોતો થુલ્લચ્ચયં. આકાસટ્ઠવિનિચ્છયે તપ્પસઙ્ગેન તસ્મિં વેહાસાદિગતેપિ અસમ્મોહત્થં એવં ગહેતબ્બન્તિ વુત્તં. ‘‘એવમઞ્ઞત્રાપિ સામિસે’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘ઠાનાચાવનં અકરોન્તો ચાલેતી’’તિ વચનતો ઠાનાચાવને થુલ્લચ્ચયં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. કેચિ અફન્દાપેત્વા ઠાનાચાવનાચાવનેહિપિ દુક્કટથુલ્લચ્ચયે વદન્તિ. ‘‘તે ઠાનાચાવનં અકરોન્તોતિ ઇમં અટ્ઠકથાવચનં દસ્સેત્વા પટિસેધેતબ્બા’’તિ કેચિ વદન્તિ, વીમંસિતબ્બં.

૯૭. છેદનમોચનાદિ ઉપરિભાગં સન્ધાય વુત્તં. અવસ્સં ઠાનતો આકાસગતં કરોતિ. એત્થ ‘‘એકકોટિં નીહરિત્વા ઠપિતે વંસે ઠિતસ્સ આકાસકરણં સન્ધાયા’’તિ કેચિ વદન્તિ. તે પન અથ ‘‘મૂલં અચ્છેત્વા વલયં ઇતો ચિતો ચ સારેતિ, રક્ખતિ. સચે પન મૂલતો અનીહરિત્વાપિ હત્થેન ગહેત્વા આકાસગતં કરોતિ, પારાજિક’’ન્તિ અટ્ઠકથાવચનં દસ્સેત્વા પટિસેધેતબ્બા. ભિત્તિનિસ્સિતન્તિ ભિત્તિયા ઉપત્થમ્ભિતં સન્ધાય વુત્તન્તિ એકે. ભિત્તિં નિસ્સાય ઠપિતન્તિ નાગદન્તાદીસુ ઠિતં સન્ધાય વુત્તં. છિન્નમત્તેતિ ઉપરિ ઉગ્ગન્ત્વા ઠિતં સન્ધાય વુત્તં.

૯૮. ઉપરિ ઠિતસ્સ પિટ્ઠિયાતિ એત્થ અધો ઓસારણં સન્ધાય વુત્તં. હેટ્ઠા ઓસારેન્તસ્સ ઉપરિમસ્સ પિટ્ઠિયા હેટ્ઠિમેન ઠિતોકાસં અતિક્કન્તમત્તે પારાજિકં, ઉદ્ધં ઉક્ખિપન્તસ્સ ઉદકતો મુત્તમત્તે. ‘‘એવં ગહિતે ભૂમટ્ઠે વુત્તેન સમેતી’’તિ વદન્તિ. મતમચ્છાનં ઠિતટ્ઠાનમેવ ઠાનં કિર. થેય્યચિત્તેન મારેત્વા ગણ્હતો ઊનપાદગ્ઘનકે દુક્કટં, સહપયોગત્તા પાચિત્તિયં નત્થીતિ એકે. મદનફલવસાદીનીતિ એત્થ સીહળભાસા કિર વસ ઇતિ વિસન્તિ અત્થો, ગરુળાકારેન કતુપ્પેયિતં વા.

૯૯. પુબ્બે પાસે બદ્ધસૂકરઉપમાય વુત્તા એવ. ‘‘થલે ઠપિતાય નાવાય ન ફુટ્ઠોકાસમત્તમેવા’’તિ પાઠો. ‘‘વાતો આગમ્માતિ વચનતો વાતસ્સ નત્થિકાલે પયોગસ્સ કતત્તા અવહારો નત્થિ, અત્થિકાલે ચે કતો, અવહારોવા’’તિ વદન્તિ. ‘‘ભણ્ડદેય્યં પન કેસન્તિ ચે? યેસં હત્થે કહાપણાનિ ગહિતાનિ, તેસં વા, નાવાસામિના નાવાય અગ્ગહિતાય નાવાસામિકસ્સ વા’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં.

૧૦૪. નિરમ્બિત્વા ઉપરિ. અકતં વા પન પતિટ્ઠપેતીતિ અપુબ્બં વા પટ્ઠપેતીતિ અત્થો.

૧૦૬. ગામટ્ઠે વા ‘‘ગામો નામા’’તિ ન વુત્તં પઠમં ગામલક્ખણસ્સ સબ્બસો વુત્તત્તા.

૧૦૭. અરઞ્ઞટ્ઠે અરઞ્ઞં નામાતિ પુન ન કેવલં પુબ્બે વુત્તલક્ખણઞ્ઞેવ અરઞ્ઞન્તિ ઇધાધિપ્પેતં, કિન્તુ પરપરિગ્ગહિતમેવ ચેતં હોતિ, તં ઇધાધિપ્પેતન્તિ દસ્સનત્થં વુત્તં. તેનેવ અત્થેપિ અરઞ્ઞગ્ગહણં કતં. અગ્ગેપિ મૂલેપિ છિન્નાતિ એત્થ ‘‘ન વેઠેત્વા ઠિતા, છિન્નમત્તે પતનકં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. તચ્છેત્વા ઠપિતોતિ અરઞ્ઞસામિકેહિ પરેહિ લદ્ધેહિ તચ્છેત્વા ઠપિતો. અદ્ધગતોપીતિ ચિરકાલિકોપિ. ‘‘ન ગહેતબ્બોતિ અરઞ્ઞસામિકેહિ અનુઞ્ઞાતેનપી’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. છલ્લિયા પરિયોનદ્ધં હોતીતિ ઇમિના સામિકાનં નિરપેક્ખતં દીપેતિ. તેન વુત્તં ‘‘ગહેતું વટ્ટતી’’તિ. યદિ સામિકાનં સાપેક્ખતા અત્થિ, ન વટ્ટતિ.

૧૦૮. તત્થ ‘‘ભાજનેસુ પોક્ખરણીતળાકેસુ ચ ગાવો પક્કોસતીતિ ઇતો પટ્ઠાય તયો દસ વારા આદિમેવ દસ્સેત્વા સંખિત્તા’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. નિબ્બહનઉદકં નામ તળાકરક્ખણત્થાય અધિકોદકનિક્ખમનદ્વારેન નિક્ખમનઉદકં. ‘‘ગહેતું ન લભતીતિ સામીચિકમ્મં ન હોતી’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. ઇતો પટ્ઠાય ‘‘વુત્ત’’ન્તિ વુત્તે અનુગણ્ઠિપદેતિ ગહેતબ્બં. અનિક્ખન્તે ઉદકેતિ પાઠસેસો, સુક્ખમાતિકાપયોગત્તા ભણ્ડદેય્યમ્પિ ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. તળાકં નિસ્સાય ખેત્તસ્સ કતત્તાતિ ‘‘સબ્બસાધારણં તળાકં હોતી’’તિ પઠમં વુત્તત્તા તં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘યસ્મા તળાકગતં ઉદકં સબ્બસાધારણમ્પિ માતિકાય સતિ તં અતિક્કમિત્વા ગહેતું ન વટ્ટતિ, તસ્મા તં સન્ધાય કુરુન્દિયાદીસુ અવહારોતિ વુત્ત’’ન્તિ અપરે આહૂતિ. ઇમિના લક્ખણેન ન સમેતીતિ યસ્મા સબ્બસાધારણદેસો નામ તઞ્ચ તળાકં સબ્બસાધારણં, કતિકાભાવા ચ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તમેવ યુત્તન્તિ આહાચરિયો.

૧૦૯. ‘‘તતો પટ્ઠાય અવહારો નત્થીતિ થેય્યાયપિ ગણ્હતો, તસ્મા યથામુણ્ડમહાજેતબ્બત્તા, અરક્ખિતબ્બત્તા, સબ્બસાધારણત્તા ચ અઞ્ઞમ્પિ સઙ્ઘસન્તકં ઇદં ન હોતી’’તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં.

૧૧૦. ઉજુકમેવ તિટ્ઠતીતિ એત્થ ‘‘સમીપે રુક્ખસાખાદીહિ સન્ધારિતત્તા ઈસકં ખલિત્વા ઉજુકમેવ તિટ્ઠતિ ચે, અવહારો. છિન્નવેણુ વિય તિટ્ઠતિ ચે, અનાપત્તી’’તિ વુત્તં, તં સુવુત્તં, તસ્સ વિનિચ્છયે ‘‘સચે તાનિ રક્ખન્તી’’તિ વુત્તત્તા. નો અઞ્ઞથાતિ સમ્પત્તે ચે વાતે વાતમુખસોધનં કરોતિ, પારાજિકન્તિ અત્થો.

૧૧૧. અઞ્ઞેસુ પન વિચારણા એવ નત્થીતિ તેસુ અપ્પટિક્ખિપિતત્તા અયમેવ વિનિચ્છયોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘એતેન ધુરનિક્ખેપં કત્વાપિ ચોરેહિ આહટં ચોદેત્વા ગણ્હતો અનાપત્તીતિ દીપિતં હોતી’’તિ વુત્તં.

૧૧૨. એસેવ નયોતિ ઉદ્ધારેયેવ પારાજિકં, કસ્મા? અઞ્ઞેહિ પત્તેહિ સાધારણસ્સ સઞ્ઞાણસ્સ વુત્તત્તા. પદવારેનાતિ ચોરેન નીહરિત્વા દિન્નં ગહેત્વા ગચ્છતો. ગામદ્વારન્તિ વોહારમત્તમેવ, ગામન્તિ અત્થો આણત્તિયા દટ્ઠબ્બત્તા, દ્વિન્નમ્પિ ઉદ્ધારે એવ પારાજિકં. અસુકં નામ ગામં ગન્ત્વાતિ વચનેન યાવ તસ્સ ગામસ્સ પરતો ઉપચારો, સબ્બમેતં આણત્તમેવ હોતિ. ‘‘ઠત્વા વા નિસીદિત્વા વા વિસ્સમિત્વા પુરિમથેય્યચિત્તં વૂપસમિત્વા ગમનત્થઞ્ચે ભણ્ડં ન નિક્ખિત્તં, યથાગહિતમેવ, પદવારેન કારેતબ્બોતિ, નિક્ખિત્તઞ્ચે, ઉદ્ધારેના’’તિ ચ લિખિતં. કેવલં ‘‘લિખિત’’ન્તિ વુત્તે ગણ્ઠિપદે ગહેતબ્બં. થેય્યચિત્તેન પરિભુઞ્જન્તોતિ ઠાનાચાવનં અકત્વા નિવત્થપારુતનીહારેન ‘‘પુબ્બેવેદં મયા ગહિત’’ન્તિ થેય્યચિત્તેન પરિભુઞ્જન્તો. ‘‘નટ્ઠે ભણ્ડદેય્યં કિરા’’તિ લિખિતં. ‘‘અઞ્ઞો વા’’તિ વચનેન યેન ઠપિતં, તેન દિન્ને અનાપત્તીતિ દીપિતં હોતિ ગોપકસ્સ દાને વિય, ‘‘કેવલં ઇધ ભણ્ડદેય્યન્તિ અપરે’’તિ વુત્તં. ‘‘અઞ્ઞો વા’’તિ વચનતો યેન ઠપિતં. સો વાતિપિ લબ્ભતીતિ વિચારેત્વા ગહેતબ્બો. વા-સદ્દેન યસ્સ હત્થે ઠપિતં, સો વા દેતિ રાજગહે ગણકો વિય ધનિયસ્સ, તસ્મા પારાજિકં યુત્તં વિય.

તવ થૂલસાટકો લદ્ધોતિ વુત્તક્ખણે મુસાવાદે દુક્કટં. તસ્સ નામં લિખિત્વાતિ એત્થ ‘‘તેન ‘ગહેત્વા ઠપેય્યાસી’તિ આણત્તત્તા નામલેખનકાલે અનાપત્તિ કુસસઙ્કમનસદિસં ન હોતી’’તિ વુત્તં. ન જાનન્તીતિ ન સુણન્તીતિ અત્થો. સચે જાનિત્વાપિ ચિત્તેન ન સમ્પટિચ્છન્તિ એસેવ નયો. જાનન્તેન પન રક્ખિતું અનિચ્છન્તે પટિક્ખિપિતબ્બમેવ એતન્તિ વત્તં જાનિતબ્બં. ઉમ્મગ્ગેનાતિ પુરાપાણં ખણિત્વા કતમગ્ગેનાતિ અત્થો.

નિસ્સિતવારિકસ્સ પન સભાગા ભત્તં દેન્તિ, તસ્મા યથા વિહારે પન્તિ, તથેવ કાતબ્બન્તિ સમ્પત્તવારં અગ્ગહેતું ન લભન્તિ, ‘‘તસ્સ વા સભાગા અદાતું ન લભન્તી’’તિ વુત્તં. અત્તદુતિયસ્સાતિ ન હિ એકેનાનીતં દ્વિન્નં પહોતિ, સચે પહોતિ પાપેતબ્બોતિ દસ્સેતું ‘‘યસ્સ વા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘પરિપુચ્છં દેતીતિ પુચ્છિતપઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જનં કરોતી’’તિ લિખિતં. સઙ્ઘસ્સ ભારં નામ ‘‘સદ્ધમ્મવાચના એવા’’તિ વુત્તં, ‘‘નવકમ્મિકોપિ વુચ્ચતી’’તિ ચ, ‘‘ઇતો ભણ્ડતો વટ્ટન્તં પુન અન્તો પવિસતીતિ મહાઅટ્ઠકથાપદસ્સ કુરુન્દીસઙ્ખેપટ્ઠકથાહિ અધિપ્પાયો વિવરિતો’’તિ લિખિતં.

૧૧૩. ગચ્છન્તે યાને વાતિ એત્થ ‘‘સુઙ્કટ્ઠાનસ્સ બહિ ઠિતં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ ઉપતિસ્સત્થેરો વદતિ કિર. ‘‘ગચ્છન્તે યાને વાતિઆદિ સુઙ્કટ્ઠાનબ્ભન્તરે ગહેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. બહિ ઠિતસ્સ વત્તબ્બમેવ નત્થિ, ‘‘અન્તો ઠત્વા’’તિ અધિકારે વુત્તત્તા ચેતિ યુત્તં – યાનાદીસુ ઠપિતે તસ્સ પયોગં વિનાયેવ ગતેસુ પારાજિકો ન હોતિ. કસ્મા ન ભણ્ડદેય્યન્તિ ચે? સુઙ્કટ્ઠાનસ્સ બહિ ઠિતત્તા. અરઞ્ઞટ્ઠે ‘‘અસ્સતિયા અતિક્કમન્તસ્સપિ ભણ્ડદેય્યમેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭) વુત્તં તેસં સપરિગ્ગહિતત્તા. ઇધ પન ‘‘અત્ર પવિટ્ઠસ્સા’’તિ વચનતો ન બહિ ઠિતસ્સ, તં કિર સુઙ્કસઙ્કેતં. અઞ્ઞં હરાપેતીતિ તત્થ ‘‘સહત્થા’’તિ વચનતો અનાપત્તિ. નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તીતિ અટ્ઠકથાતો પાચિત્તિયં, ઉપચારં ઓક્કમિત્વા પરિહરણે સાદીનવત્તા દુક્કટં.

સુઙ્કટ્ઠાને સુઙ્કં દત્વાવ ગન્તું વટ્ટતીતિ ઇદં દાનિ વત્તબ્બાનં માતિકાતિ ધમ્મસિરિત્થેરો. ‘‘અનુરાધપુરસ્સ ચતૂસુ દ્વારેસુ સુઙ્કં ગણ્હન્તિ, તેસુ દક્ખિણદ્વારસ્સ પુરતો મગ્ગો થૂપારામતો આનન્દચેતિયં પદક્ખિણં કત્વા જેતવનવિહારસ્સન્તરપાકારસ્સાસન્ને નિવિટ્ઠો, યો ન ગામં પવિસન્તો ઉપચારં ઓક્કન્તો હોતિ. થૂપારામતો ચ મહાચેતિયં પદક્ખિણં કત્વા રાજવિહારં ગચ્છન્તો ન ઓક્કમતી’’તિ કિર મહાઅટ્ઠકથાયં આગતં. એત્થ ચાતિ સુઙ્કઘાતે ‘‘દ્વીહિ લેડ્ડુપાતેહીતિ આચરિયપરમ્પરાભતા’’તિ લિખિતં. દ્વીહિ લેડ્ડુપાતેહીતિ સુઙ્કઘાતસ્સ પરિચ્છેદે અટ્ઠપિતે યુજ્જતિ, ઠપિતે પન અતિરેકયોજનમ્પિ સુઙ્કઘાતં હોતીતિ તતો પરં દ્વે લેડ્ડુપાતા ઉપચારોતિ ગહેતબ્બો. સો પનેત્થાપિ દુવિધો બાહિરબ્ભન્તરભેદતો. તત્થ દુતિયલેડ્ડુપાતસઙ્ખાતં બાહિરોપચારં સન્ધાય પાળિયં, મહાઅટ્ઠકથાયઞ્ચ દુક્કટં વુત્તં. અબ્ભન્તરં સન્ધાય કુરુન્દિયન્તિ નો ખન્તિ. ‘‘અત્ર પવિટ્ઠસ્સ સુઙ્કં ગણ્હન્તૂતિ હિ નિયમિતટ્ઠાનં એકન્તતો પારાજિકખેત્તં હોતિ, તઞ્ચ પરિક્ખિત્તં, એકો લેડ્ડુપાતો દુક્કટખેત્તં, અપરિક્ખિત્તઞ્ચે, દુતિયો લેડ્ડુપાતોતિ નો અધિપ્પાયો’’તિ આચરિયો વદતિ.

૧૧૪. ધનં પન ગતટ્ઠાને વડ્ઢતીતિ એત્થ ‘‘વડ્ઢિયા સહ અવહારકસ્સ ભણ્ડદેય્ય’’ન્તિ લિખિતં. ‘‘તં વડ્ઢિં દસ્સામી’’તિ અગ્ગહેસિ, તત્થ કમ્મં અકરોન્તસ્સ વડ્ઢતીતિ કત્વા વુત્તં. કેવલં આઠપિતખેત્તસ્સ ન વડ્ઢતિ. ‘‘યં ધનં વડ્ઢિ, તં દેન્તસ્સ અવહારકસ્સ વડ્ઢિયા અદાને પારાજિકં હોતી’’તિ વદન્તિ.

નામેનાતિ સપ્પનામેન વા સામિકેન કતેન વા.

૧૧૬. રાજઘરસ્સ અન્તોવત્થુમ્હિ, પરિક્ખિત્તરાજઙ્ગણં વા અન્તોવત્થુ. અપરિક્ખિત્તે રાજઙ્ગણે ઠિતસ્સ સકલનગરં ઠાનં. ગોણસ્સ ‘‘અપરિક્ખિત્તે ઠિતસ્સ અક્કન્તટ્ઠાનમેવ ઠાન’’ન્તિ વુત્તત્તા ખણ્ડદ્વારન્તિ અત્તના ખણ્ડિતચ્છિદ્દં. તત્થેવ ઘાતેતીતિ ‘‘જીવિતિન્દ્રિયારમ્મણત્તા વધકચિત્તસ્સ પાચિત્તિયં હોતીતિ? ન હોતિ. કસ્મા? અદિન્નાદાનપયોગત્તા. તમ્પિ થેય્યચિત્તં સઙ્ખારારમ્મણંવ હોતિ. ઇધ તદુભયં લભતિ સદ્ધિં પુબ્બભાગાપરભાગેહી’’તિ વુત્તં.

૧૧૮. તસ્સુદ્ધારે સબ્બેસં પારાજિકન્તિ યદિ યો આણત્તો અવસ્સં તં ભણ્ડં હરતિ, આણત્તિક્ખણે એવ પારાજિકં. ‘‘ઇધ તિણ્ણં કસ્મા પારાજિકં, નનુ ‘તુમ્હે, ભન્તે, તયો હરથા’તિ વુત્તત્તા થુલ્લચ્ચયં, ઇતરેસઞ્ચ પટિપાટિયા એકેકસ્સાણત્તત્તા એકેકેન ચ દુક્કટેન ભવિતબ્બં. કથં, એકો કિર માસગ્ઘનકં પરિસ્સાવનં થેનેત્વા દેસેત્વા નિરુસ્સાહો એવ વા હુત્વા પુન માસગ્ઘનકં સૂચિં તથેવ કત્વા પુન માસગ્ઘનકન્તિ એવં સિયાતિ? ન એવં, તં યથા ઉપ્પલથેનકો યેન વત્થુ પૂરતિ તાવ સઉસ્સાહત્તા પારાજિકો આસિ, એવમિમે સઉસ્સાહાવ ન દેસયિંસુ વા’’તિ લિખિતં, પાળિયં, અટ્ઠકથાયઞ્ચ સંવિદહિત્વા ગતેસુ એકસ્સુદ્ધારે સબ્બેસં પારાજિકં વિના વિય આણત્તિયા કિઞ્ચાપિ વુત્તં, અથ ખો ‘‘તસ્સાયં અત્થો’’તિ વત્વા પચ્છા વુત્તવિનિચ્છયેસુ ચ એકભણ્ડએકટ્ઠાનાદીસુ ચ સમ્બહુલા એકં આણાપેન્તીતિ આણત્તિમેવ નિયમેત્વા વુત્તં, તસ્મા આણત્તિ ઇચ્છિતબ્બા વિય, વીમંસિતબ્બં. ‘‘‘એકભણ્ડં એકટ્ઠાન’ન્તિ ચ પાઠો ‘એકકુલસ્સ ભણ્ડ’ન્તિ વચનતો’’તિ વદન્તિ.

૧૧૯-૧૨૦. ઓચરકે વુત્તનયેનેવાતિ અવસ્સંહારિયે ભણ્ડે. તં સઙ્કેતન્તિ તસ્સ સઙ્કેતસ્સ. અથ વા તં સઙ્કેતં અતિક્કમિત્વા પચ્છા વા. અપત્વા પુરે વા. એસ નયો તં નિમિત્તન્તિ એત્થાપિ. અક્ખિનિખણનાદિકમ્મં લહુકં ઇત્તરકાલં, તઙ્ખણે એવ ભણ્ડં અવહરિતું ન સક્કા, કિઞ્ચિ ભણ્ડં દૂરં હોતિ, કિઞ્ચિ ભારિયં, તં ગહેતું યાવ ગચ્છતિ યાવ ઉક્ખિપતિ, તાવ નિમિત્તસ્સ પચ્છા હોતિ. સચે તં ભણ્ડં અધિગતં વિય આસન્નં, લહુકઞ્ચ, સક્કા નિમિત્તક્ખણે અવહરિતું, તમેવ સન્ધાય વુત્તં કિન્તિ? ન, પુબ્બે વુત્તમ્પિ ‘‘તતો પટ્ઠાય તેનેવ નિમિત્તેન અવહરતી’’તિ વુચ્ચતિ આરદ્ધત્તા. યદિ એવં ‘‘પુરેભત્તપયોગો એસો’’તિ વારો પમાણં હોતિ, ન ચ તં પમાણં મહાપદુમત્થેરવાદસ્સ પચ્છા વુત્તત્તા, ન સઙ્કેતકમ્મં વિય નિમિત્તકમ્મં દટ્ઠબ્બં. તત્થ હિ કાલપરિચ્છેદો અત્થિ, ઇધ નત્થિ, ઇદમેવ તેસં નાનત્તં.

૧૨૧. તઞ્ચ અસમ્મોહત્થન્તિ એકો ‘‘પુરેભત્તાદીસુ વા, અક્ખિનિખણનાદીનિ વા દિસ્વા ગણ્હા’’તિ, એકો ગહેતબ્બં ભણ્ડનિસ્સિતં કત્વા ‘‘પુરેભત્તં એવં વણ્ણસણ્ઠાનં ભણ્ડં ગણ્હા’’તિ વદતિ, એવંવિધેસુ અસમ્મોહત્થં એવંવિધં સઙ્કેતં નિમિત્તઞ્ચ દસ્સેતુન્તિ ચ, યથાધિપ્પાયન્તિ દુતિયો તતિયસ્સ તતિયો ચતુત્થસ્સાતિ એવં પટિપાટિયા ચે વદન્તીતિ અત્થો. સચે દુતિયો ચતુત્થસ્સ વદેતિ, ન યથાધિપ્પાયોતિ ચ. ‘‘પટિગ્ગહિતમત્તેતિ અવસ્સં ચે પટિગ્ગણ્હાતિ, પુબ્બેવ થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ ચ લિખિતં. પટિગ્ગણ્હકાનં દુક્કટં સબ્બત્થોકાસાભાવતો ન વુત્તં. પારાજિકાપજ્જનેનેતં દુક્કટં આપજ્જિત્વા આપજ્જન્તિ કિર. અત્થસાધકાણત્તિચેતનાખણે એવ પારાજિકો હોતીતિ અધિપ્પાયો. તત્થ મગ્ગટ્ઠાનિયં કતરં, કતરં ફલટ્ઠાનિયન્તિ ‘‘અત્થસાધકચેતના નામ મગ્ગાનન્તરફલસદિસા’’તિ વુત્તત્તા ફલટ્ઠાનિયા ચેતનાતિ સિદ્ધં. આણત્તિ ચે મગ્ગટ્ઠાનિયા સિયા, ચેતનાસહજત્તા ન સમ્ભવતિ, તથા ભણ્ડસ્સ અવસ્સંહારિતા ચ ન સમ્ભવતિ. આણત્તિક્ખણે એવ હિ તં અવસ્સંહારિતં જાતન્તિ અવહારકસ્સ પટિગ્ગણ્હઞ્ચે, તમ્પિ ન સમ્ભવતિ અનાગતત્તા. ચેતના ચે મગ્ગટ્ઠાનિયા હોતિ, આણત્તિઆદીસુ અઞ્ઞતરં, ભણ્ડસ્સ અવસ્સંહારિતા એવ વા ફલટ્ઠાનિયા ચે, અત્થો ન સમ્ભવતિ. પારાજિકાપત્તિ એવ હિ ફલટ્ઠાનિયા ભવિતુમરહતિ, ન અઞ્ઞન્તિ એવં તાવ ઇધ ઓપમ્મસંસન્દનં સમ્ભવતિ ચેતના મગ્ગટ્ઠાનિયા, તસ્સા પારાજિકાપત્તિભાવો ફલટ્ઠાનિયો. યથા કિં? યથા પટિસમ્ભિદામગ્ગે ‘‘સદ્ધાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. સદ્ધાય સદ્દત્થે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ એત્થ અઞ્ઞો સદ્ધો, અઞ્ઞો સદ્ધાય સદ્દત્થોતિ સિદ્ધં, યથા ચ ‘‘એકો અમોહસઙ્ખાતો ધમ્મો સમ્પયુત્તકાનં ધમ્માનં હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયો અધિપતિસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયઇન્દ્રિયમગ્ગસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ એત્થ અમોહો ધમ્મો અઞ્ઞો, અઞ્ઞે તસ્સ હેતુપચ્ચયતાદયોતિ સિદ્ધં. યથા ચ વિનયપિટકે યાનિ છ આપત્તિસમુટ્ઠાનાનિ, એવં યથાસમ્ભવં ‘‘સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેસં અઞ્ઞા આપત્તિસમુટ્ઠાનતા, અઞ્ઞો આપત્તિક્ખન્ધભાવોતિ સિદ્ધં. ઇમિના આપત્તિક્ખન્ધનયેન આપત્તાધિકરણસ્સ કતિ ઠાનાનીતિ? સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા ઠાનાનીતિ. કતિ વત્થૂનીતિ? સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા વત્થૂનીતિ. કતિ ભૂમિયોતિ? સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા ભૂમિયોતિ એવમાદયોપિ દસ્સેતબ્બા. તથા હિ તસ્સા એવં મગ્ગટ્ઠાનિયાય અત્થસાધિકાય ચેતનાય યસ્મા અઞ્ઞા પારાજિકાપત્તિતા અનત્થન્તરભૂતા આકારવિસેસસઙ્ખાતા ફલટ્ઠાનિયા અત્થિ, તસ્મા ‘‘અત્થસાધકચેતના નામ મગ્ગાનન્તરફલસદિસા’’તિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. અથ વા કેવલં ધમ્મનિયામત્તંયેવ ઉપમત્તેન આચરિયેન એવં વુત્તન્તિપિ સમ્ભવતીતિ ન તત્થ ઓપમ્મસંસન્દનં પરિયેસિતબ્બં, ‘‘ઇદં સબ્બં કેવલં તક્કવસેન વુત્તત્તા વિચારેત્વા ગહેતબ્બ’’ન્તિ આચરિયો.

ભૂમટ્ઠકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આપત્તિભેદવણ્ણના

૧૨૨. ‘‘વિભઙ્ગનયદસ્સનતો’’તિ વુત્તત્તા તં સમ્પાદેતું ‘‘ઇદાનિ તત્થ તત્થા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અઙ્ગવત્થુભેદેન ચાતિ અવહારઙ્ગજાનનભેદેન વત્થુસ્સ હરિતબ્બભણ્ડસ્સ ગરુકલહુકભાવભેદેનાતિ અત્થો. અથ વા અઙ્ગઞ્ચ વત્થુભેદેન આપત્તિભેદઞ્ચ દસ્સેન્તોતિ અત્થો. અતિરેકમાસકો ઊનપઞ્ચમાસકોતિ એત્થ વા-સદ્દો ન વુત્તો, તીહિપિ એકો એવ પરિચ્છેદો વુત્તોતિ. અનજ્ઝાવુટ્ઠકં નામ અરઞ્ઞપાલકાદિના ન કેનચિ મમાયિતં. છડ્ડિતં નામ અનત્થિકભાવેન અતિરેકમત્તાદિના સામિકેન છડ્ડિતં. નટ્ઠં પરિયેસિત્વા છિન્નાલયત્તા છિન્નમૂલકં. અસ્સામિકવત્થૂતિ અચ્છિન્નમૂલકમ્પિ યસ્સ સામિકો કોચિ નો હોતિ, નિરપેક્ખા વા પરિચ્ચજન્તિ, યં વા પરિચ્ચત્તં દેવતાદીનં, ઇદં સબ્બં અસ્સામિકવત્થુ નામ. દેવતાદીનં વા બુદ્ધધમ્માનં વા પરિચ્ચત્તં પરેહિ ચે આરક્ખકેહિ પરિગ્ગહિતં, પરપરિગ્ગહિતમેવ. તથારૂપે હિ અદિન્નાદાને રાજાનો ચોરં ગહેત્વા હનનાદિકં કરેય્યું, અનારક્ખકે પન આવાસે, અભિક્ખુકે અનારામિકાદિકે ચ યં બુદ્ધધમ્મસ્સ સન્તકં, તં ‘‘આગતાગતેહિ ભિક્ખૂહિ રક્ખિતબ્બં ગોપેતબ્બં મમાયિતબ્બ’’ન્તિ વચનતો અભિક્ખુકાવાસસઙ્ઘસન્તકં વિય પરપરિગ્ગહિતસઙ્ખ્યમેવ ગચ્છતીતિ છાયા દિસ્સતિ. ઇસ્સરો હિ યો કોચિ ભિક્ખુ તાદિસે પરિક્ખારે ચોરેહિપિ ગય્હમાને વારેતું પટિબલો ચે, બલક્કારેન અચ્છિન્દિત્વા યથાઠાને ઠપેતુન્તિ. અપરિગ્ગહિતે પરસન્તકસઞ્ઞિસ્સ છસુ આકારેસુ વિજ્જમાનેસુપિ અનાપત્તિ વિય દિસ્સતિ, ‘‘યં પરપરિગ્ગહિતઞ્ચ હોતી’’તિ અઙ્ગભાવો કિઞ્ચાપિ દિસ્સતિ, પરસન્તકે તથા પટિપન્નકે સન્ધાય વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. અત્તનો સન્તકં ચોરેહિ હટં, ચોરપરિગ્ગહિતત્તા પરપરિગ્ગહિતં હોતિ, તસ્મા પરો ચેતં થેય્યચિત્તો ગણ્હતિ, પારાજિકં. સામિકો એવ ચે ગણ્હતિ, ન પારાજિકં, યસ્મા ચોદેત્વા, અચ્છિન્દિત્વા ચ સો ‘‘મમ સન્તકં ગણ્હામી’’તિ ગહેતું લભતિ. પઠમં ધુરં નિક્ખિપિત્વા ચે પચ્છા થેય્યચિત્તો ગણ્હતિ, એસ નયો. સામિકેન ધુરં નિક્ખિત્તકાલે સો ચે ચોરો કાલં કરોતિ, અઞ્ઞો થેય્યચિત્તેન ગણ્હતિ, ન પારાજિકો. અનિક્ખિત્તકાલે એવ ચે કાલં કરોતિ, તં થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તસ્સ ભિક્ખુનો પારાજિકં મૂલભિક્ખુસ્સ સન્તકભાવે ઠિતત્તા. ચોરભિક્ખુમ્હિ મતે ‘‘મતકપરિક્ખાર’’ન્તિ સઙ્ઘો વિભજિત્વા ચે તં ગણ્હતિ, મૂલસામિકો ‘‘મમ સન્તકમિદ’’ન્તિ ગહેતું લભતિ.

એત્થાહ – ભૂમટ્ઠાદિનિમિત્તકમ્મપરિયોસાના એવ અવહારભેદા, ઉદાહુ અઞ્ઞેપિ સન્તીતિ. કિઞ્ચેત્થ યદિ અઞ્ઞેપિ સન્તિ, તેપિ વત્તબ્બા. ન હિ ભગવા સાવસેસં પારાજિકં પઞ્ઞપેતિ. નો ચે સન્તિ, યે ઇમે તુલાકૂટકંસકૂટમાનકૂટઉક્કોટનવઞ્ચનનિકતિસાચિયોગવિપરામોસઆલોપસાહસાકારા ચ સુત્તઙ્ગેસુ સન્દિસ્સમાના, તે ઇધ આગતેસુ એત્થ સમોધાનં ગચ્છન્તીતિ ચ લક્ખણતો વા તેસં સમોધાનગતભાવો વત્તબ્બોતિ? વુચ્ચતે – લક્ખણતો સિદ્ધોવ. કથં? ‘‘પઞ્ચહિ આકારેહી’’તિઆદિના નયેન અઙ્ગવત્થુભેદેન. આપત્તિભેદો હિ પાળિયં (પારા. ૧૨૮-૧૩૦) વુત્તો એવ, અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘કૂટમાનકૂટકહાપણાદીહિ વા વઞ્ચેત્વા ગણ્હતિ, તસ્સેવં ગણ્હતો અવહારો થેય્યાવહારો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૩૮; કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુતિયપારાજિકવણ્ણના) આગતત્તા તુલાકૂટગહણાદયો થેય્યાવહારે સમોધાનં ગતાતિ સિદ્ધં. વિપરામોસઆલોપસાહસાકારા ચ અટ્ઠકથાયાગતે પસય્હાવહારે સમોધાનં ગચ્છન્તિ. ઇમંયેવ વા પસય્હાવહારં દસ્સેતું ‘‘ગામટ્ઠં અરઞ્ઞટ્ઠ’’ન્તિ માતિકં નિક્ખિપિત્વા ‘‘ગામટ્ઠં નામ ભણ્ડં ચતૂહિ ઠાનેહિ નિક્ખિત્તં હોતી’’તિઆદિના નયેન વિભાગો વુત્તો. તેનેદં વુત્તં હોતિ – ગહણાકારભેદસન્દસ્સનત્થં વિસું કતં. ન હિ ભૂમિતલાદીહિ ગામારઞ્ઞટ્ઠં યં કિઞ્ચીતિ. તત્થ યં તુલાકૂટં, તં રૂપકૂટઙ્ગગહણપટિચ્છન્નકૂટવસેન ચતુબ્બિધમ્પિ વેહાસટ્ઠે સમોધાનં ગચ્છતિ. હદયભેદસિખાભેદરજ્જુભેદવસેન તિવિધે માનકૂટે ‘‘સ્વાયં હદયભેદો મરિયાદં છિન્દતી’’તિ એત્થ સમોધાનં ગચ્છતિ. હદયભેદો હિ સપ્પિતેલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. ‘‘ફન્દાપેતિ અત્તનો ભાજનગતં કરોતી’’તિ એત્થ સિખાભેદોપિ લબ્ભતિ. સો ‘‘તિલતણ્ડુલાદિમિનનકાલે લબ્ભતી’’તિ વુત્તં. ખેત્તમિનનકાલે રજ્જુભેદો સમોધાનં ગચ્છતિ. ‘‘ધમ્મં ચરન્તો સામિકં પરાજેતી’’તિ એત્થ ઉક્કોટનં સમોધાનં ગચ્છતીતિ તે ચ તથા વઞ્ચનનિકતિયોપિ.

આપત્તિભેદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનાપત્તિભેદવણ્ણના

૧૩૧. ન ચ ગહિતે અત્તમનો હોતિ, તસ્સ સન્તકં વિસ્સાસગાહેન ગહિતમ્પિ પુન દાતબ્બન્તિ ઇદં ‘‘તેન ખો પન સમયેન દ્વે ભિક્ખૂ સહાયકા હોન્તિ. એકો ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ…પે… અનાપત્તિ, ભિક્ખુ, વિસ્સાસગ્ગાહે’’તિ (પારા. ૧૪૬) ઇમિના અસમેન્તં વિય દિસ્સતિ. એત્થ હિ ‘‘સો જાનિત્વા તં ચોદેસિ અસ્સમણોસિ ત્વ’’ન્તિ વચનેન અનત્તમનતા દીપિતા. પુન ‘‘અનાપત્તિ, ભિક્ખુ, વિસ્સાસગ્ગાહે’’તિ વચનેન અત્તમનતાયપિ સતિ વિસ્સાસગ્ગાહો રુહતીતિ દીપિતન્તિ ચે? તં ન, અઞ્ઞથા ગહેતબ્બત્થતો. અયઞ્હેત્થ અત્થો – પારાજિકાપત્તિયા અનાપત્તિ વિસ્સાસસઞ્ઞાય ગાહે સતિ, સોપિ ભિક્ખુ સહાયકત્તા ન કુદ્ધો ચોદેસિ, પિયો એવ સમાનો ‘‘કચ્ચિ અસ્સમણોસિ ત્વં, ગચ્છ, વિનિચ્છયં કત્વા સુદ્ધન્તે તિટ્ઠાહી’’તિ ચોદેસિ. સચેપિ સો કુદ્ધો એવ ચોદેય્ય, ‘‘અનાપત્તી’’તિ ઇદં કેવલં પારાજિકાભાવં દીપેતિ, ન વિસ્સાસગ્ગાહસિદ્ધં. યો પન પરિસમજ્ઝે લજ્જાય અધિવાસેતિ, ન કિઞ્ચિ વદતીતિ અત્થો. ‘‘પુનવત્તુકામતાધિપ્પાયે પન સોપિ પચ્ચાહરાપેતું લભતી’’તિ વુત્તં. સચે ચોરો પસય્હ ગહેતુકામોપિ ‘‘અધિવાસેથ, ભન્તે, ઇધ મે ચીવરાની’’તિ વત્વા ચીવરાનિ થેરેન દિન્નાનિ, અદિન્નાનિ વા સયં ગહેત્વા ગચ્છતિ, થેરો પુન પક્ખં લભિત્વા ચોદેતું લભતિ, પુબ્બે અધિવાસના અધિવાસનસઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ ભયેન તુણ્હીભૂતત્તા, ‘‘યં ચીવરં ઇધ સામિકો પચ્ચાહરાપેતું લભતી’’તિ વુત્તં. સામિકસ્સ પાકતિકં કાતબ્બં, ‘‘ઇદં કિર વત્ત’’ન્તિ વુત્તં. સચે સઙ્ઘસ્સ સન્તકં કેનચિ ભિક્ખુના ગહિતં, તસ્સ તેન સઙ્ઘસ્સ વા ધમ્મસ્સ વા ઉપકારિતા અત્થિ, ગહિતપ્પમાણં અપલોકેત્વા દાતબ્બં. ‘‘સો તેન યથાગહિતં પાકતિકં કત્વા અનણો હોતિ, ગિલાનાદીનમ્પિ એસેવ નયો’’તિ વુત્તં.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પકિણ્ણકકથાવણ્ણના

સાહત્થિકાણત્તિકન્તિ એકભણ્ડં એવ. ‘‘ભારિયઞ્હિદં ત્વમ્પિ એકપસ્સં ગણ્હ, અહમ્પિ એકપસ્સં ગણ્હામીતિ સંવિદહિત્વા ઉભયેસં પયોગેન ઠાનાચાવને કતે કાયવાચાચિત્તેહિ હોતિ. અઞ્ઞથા ‘સાહત્થિકં વા આણત્તિકસ્સ અઙ્ગં ન હોતિ, આણત્તિકં વા સાહત્થિકસ્સા’તિ ઇમિના વિરુજ્ઝતી’’તિ લિખિતં. ધમ્મસિરિત્થેરો પન ‘‘ન કેવલં ભારિયે એવ વત્થુમ્હિ અયં નયો લબ્ભતિ, પઞ્ચમાસકમત્તમ્પિ દ્વે ચે જના સંવિદહિત્વા ગણ્હન્તિ, દ્વિન્નમ્પિ પાટેક્કં, સાહત્થિકં નામ તં કમ્મં, સાહત્થિકપયોગત્તા એકસ્મિંયેવ ભણ્ડે, તસ્મા ‘સાહત્થિકં આણત્તિકસ્સ અઙ્ગં ન હોતી’તિ વચનમિમં નયં ન પટિબાહતિ. ‘સાહત્થિકવત્થુઅઙ્ગન્તિ સાહત્થિકસ્સ વત્થુસ્સ અઙ્ગં ન હોતી’તિ તત્થ વુત્તં. ઇધ પન પયોગં સન્ધાય વુત્તત્તા યુજ્જતી’’તિ આહ કિર, તં અયુત્તં કાયવચીકમ્મન્તિ વચનાભાવા, તસ્મા સાહત્થિકાણત્તિકેસુ પયોગેસુ અઞ્ઞતરેન વાયમાપત્તિ સમુટ્ઠાતિ, તથાપિ તુરિતતુરિતા હુત્વા વિલોપનાદીસુ ગહણગાહાપનવસેનેતં વુત્તં. યથા કાલેન અત્તનો કાલેન પરસ્સ ધમ્મં આરબ્ભ સીઘં સીઘં ઉપ્પત્તિં સન્ધાય ‘‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૨૧) વુત્તા, એવંસમ્પદમિદન્તિ દટ્ઠબ્બં.

તત્થપિ યે અનુત્તરાદયો એકન્તબહિદ્ધારમ્મણા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનાદયો એકન્તઅજ્ઝત્તારમ્મણા, ઇતરે અનિયતારમ્મણત્તા ‘‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા’’તિ વુચ્ચન્તિ, ન એકક્ખણે ઉભયારમ્મણત્તા. અયં પન આપત્તિ યથાવુત્તનયેન સાહત્થિકા આણત્તિકાપિ હોતિયેવ, તસ્મા અનિદસ્સનમેતન્તિ અયુત્તં. ‘‘યથા અનિયતારમ્મણત્તા ‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા’તિ વુત્તા, તથા અનિયતપયોગત્તા અયમ્પિ આપત્તિ ‘સાહત્થિકાણત્તિકા’તિ વુત્તાતિ નિદસ્સનમેવેત’’ન્તિ એકચ્ચે આચરિયા આહુ. ‘‘ઇમે પનાચરિયા ઉભિન્નં એકતો આરમ્મણકરણં નત્થિ. અત્થિ ચે, ‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણં ધમ્મં પટિચ્ચ અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ હેતુપચ્ચયા’તિઆદિના (પટ્ઠા. ૨.૨૧.૧ અજ્ઝત્તારમ્મણતિક) પટ્ઠાનપાઠેન ભવિતબ્બન્તિ સઞ્ઞાય આહંસુ, તેસં મતેન ‘સિયા અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા’તિ વચનં નિરત્થકં સિયા, ન ચ નિરત્થકં, તસ્મા અત્થેવ એકતો અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણો ધમ્મો. પુન ‘અયં સો’તિ નિયમેન અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા ધમ્મા વિય નિદ્દિસિતબ્બાભાવતો ન ઉદ્ધટો સિયા. તત્થ અનુદ્ધટત્તા એવ ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં ઉભિન્નમ્પિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધાધમ્માનં એકતો આરમ્મણકરણધમ્મવસેન ‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા’તિ અવત્વા ‘કાલેન અજ્ઝત્તબહિદ્ધા પવત્તિયં અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણ’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા ગણ્ઠિપદે વુત્તનયોવ સારોતિ નો તક્કો’’તિ આચરિયો. તત્થ ‘‘કાયવચીકમ્મ’’ન્તિ અવચનં પનસ્સ સાહત્થિકપયોગત્તા એકપયોગસ્સ અનેકકમ્મત્તાવ, યદિ ભવેય્ય, મનોકમ્મમ્પિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, યથા તત્થ મનોકમ્મં વિજ્જમાનમ્પિ અબ્બોહારિકં જાતં, એવં તસ્મિં સાહત્થિકાણત્તિકે વચીકમ્મં અબ્બોહારિકન્તિ વેદિતબ્બં, તં પન કેવલં કાયકમ્મસ્સ ઉપનિસ્સયં જાતં, ચિત્તં વિય તત્થ અઙ્ગમેવ જાતં, તસ્મા વુત્તં ‘‘સાહત્થિકપયોગત્તા’’તિ, ‘‘અઙ્ગભાવમત્તમેવ હિ સન્ધાય ‘સાહત્થિકાણત્તિક’ન્તિ વુત્તન્તિ નો તક્કો’’તિ ચ, વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.

કાયવાચા સમુટ્ઠાના, યસ્સા આપત્તિયા સિયું;

તત્થ કમ્મં ન તં ચિત્તં, કમ્મં નસ્સતિ ખીયતિ.

કિરિયાકિરિયાદિકં યઞ્ચ, કમ્માકમ્માદિકં ભવે;

ન યુત્તં તં વિરુદ્ધત્તા, કમ્મમેકંવ યુજ્જતિ.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૧૩૨. અનાપત્તિ, ભિક્ખુ, ચિત્તુપ્પાદેતિ એત્થ કેવલં ચિત્તં, તસ્સેવ ઉપ્પાદેતબ્બાપત્તીહિ અનાપત્તીતિ અત્થો. એત્થાહ – ઉપનિક્ખિત્તસાદિયનાદીસુ, સબ્બેસુ ચ અકિરિયસિક્ખાપદેસુ ન કાયઙ્ગચોપનં વા વાચઙ્ગચોપનં વા, અપિચાપત્તિ, કસ્મા ઇમસ્મિંયેવ સિક્ખાપદે અનાપત્તિ, ન સબ્બાપત્તીહીતિ? ન, કસ્મા.

કત્તબ્બા સાધિકં સિક્ખા, વિઞ્ઞત્તિં કાયવાચિકં;

અકત્વા કાયવાચાહિ, અવિઞ્ઞત્તીહિ તં ફુસે.

ન લેસભાવત્તા. સપ્પાયે આરમ્મણે અટ્ઠત્વા પટિલદ્ધાસેવનં હુત્વા તતો પરં સુટ્ઠુ ધાવતીતિ સન્ધાવતિ. તતો અભિજ્ઝાય સહગતં, બ્યાપાદસહગતં વા હુત્વા વિસેસતો ધાવતીતિ વિધાવતિ.

૧૩૭. વણં કત્વા ગહેતુન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ઇમિના સિક્ખાપદેન અનાપત્તિ, ઇત્થિરૂપસ્સ નામ યત્થ આમસન્તસ્સ દુક્કટન્તિ કેચિ. ‘‘કાયપટિબદ્ધગ્ગહણં યુત્તં, તં સન્ધાય વટ્ટતીતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. ઉભયં વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.

કુસસઙ્કામનવત્થુકથાવણ્ણના

૧૩૮. મહાપચ્ચરિયાદીસુ યં વુત્તં ‘‘પદુદ્ધારેનેવ કારેતબ્બો’’તિ, તં સુવુત્તં. કિન્તુ તસ્સ પરિકપ્પાવહારકમત્તં ન દિસ્સતીતિ દસ્સનત્થં ઇદં વુત્તં. ઉદ્ધારે વાયં આપન્નો, તસ્મા દિસ્વા ગચ્છન્તો ‘‘પદુદ્ધારેનેવ કારેતબ્બો’’તિ ઇદં તત્થ દુવુત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. કથં? ‘‘સાટકત્થિકો સાટકપસિબ્બકમેવ ગહેત્વા બહિ નિક્ખમિત્વા સાટકભાવં ઞત્વા ‘પચ્છા ગણ્હિસ્સામી’તિ એવં પરિકપ્પેત્વા ગણ્હતિ, ન ઉદ્ધારે એવાપજ્જતિ. યદા બહિ ઠત્વા ‘સાટકો અય’ન્તિ દિસ્વા ગચ્છતિ, તદા પદુદ્ધારેનેવ કારેતબ્બો’’તિ ન વુત્તમેતં, કિન્તુ કિઞ્ચાપિ પરિકપ્પો દિસ્સતિ, પુબ્બભાગે અવહારક્ખણે ન દિસ્સતીતિ ન સો પરિકપ્પાવહારો, અયમત્થો મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તોવ, તસ્મા ‘‘ઞાયમેવા’’તિ વદન્તિ. કમ્મન્તસાલા નામ કસ્સકાનં વનચ્છેદકાનં ગેહાનિ. અયં તાવાતિ સચે ઉપચારસીમન્તિઆદિ યાવ થેરવાદો મહાઅટ્ઠકથાનયો, તત્થ કેચિ પનાતિઆદિ ન ગહેતબ્બં થેરવાદત્તા યુત્તિઅભાવતો, ન હિ સાહત્થિકે એવંવિધા અત્થસાધકચેતના હોતિ. આણત્તિકે એવ અત્થસાધકચેતના. ‘‘સેસં મહાપચ્ચરિયં વુત્તેનત્થેન સમેતી’’તિ વુત્તં.

કુસસઙ્કામનકરણે સચે પરો ‘‘નાયં મમ સન્તકો’’તિ જાનાતિ, ઇતરસ્સ હત્થતો મુત્તમત્તે પારાજિકાપત્તિ ખીલસઙ્કામને વિય. ‘‘અત્તનો સન્તકં સચે જાનાતિ, ન હોતી’’તિ વદન્તિ. એવં સન્તે પઞ્ચકાનિ સઙ્કરાનિ હોન્તીતિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં.

૧૪૦. પરાનુદ્દયતાયાતિ એત્થ પરાનુદ્દયતાય કોટિપ્પત્તેન ભગવતા કસ્મા ‘‘અનાપત્તિ પેતપરિગ્ગહે તિરચ્છાનગતપરિગ્ગહે’’તિ (પારા. ૧૩૧) વુત્તન્તિ ચે? પરાનુદ્દયતાય એવ. યસ્સ હિ પરિક્ખારસ્સ આદાને રાજાનો ચોરં ગહેત્વા ન હનનાદીનિ કરેય્યું, તસ્મિમ્પિ નામ સમણો ગોતમો પારાજિકં પઞ્ઞપેત્વા ભિક્ખું અભિક્ખું કરોતીતિ મહાજનો ભગવતિ પસાદઞ્ઞથત્તં આપજ્જિત્વા અપાયુપગો હોતિ. અપેતપરિગ્ગહિતા રુક્ખાદી ચ દુલ્લભા, ન ચ સક્કા ઞાતુન્તિ રુક્ખાદીહિ પાપભીરુકો ઉપાસકજનો પટિમાઘરચેતિયબોધિઘરવિહારાદીનિ અકત્વા મહતો પુઞ્ઞક્ખન્ધતો પરિહાયેય્ય. ‘‘રુક્ખમૂલસેનાસનં પંસુકૂલચીવરં નિસ્સાય પબ્બજ્જા’’તિ (મહાવ. ૧૨૮) વુત્તનિસ્સયા ચ અનિસ્સયા હોન્તિ. પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિનો હિ ભિક્ખૂ રુક્ખમૂલપંસુકૂલાનિ ન સાદિયિસ્સન્તીતિ, પબ્બજ્જા ચ ન સમ્ભવેય્યું, સપ્પદટ્ઠકાલે છારિકત્થાય રુક્ખં અગ્ગહેત્વા મરણં વા નિગચ્છેય્યું, અચ્છિન્નચીવરાદિકાલે સાખાભઙ્ગાદિં અગ્ગહેત્વા નગ્ગા હુત્વા તિત્થિયલદ્ધિમેવ સુલદ્ધિ વિય દીપેન્તા વિચરેય્યું, તતો તિત્થિયેસ્વેવ લોકો પસીદિત્વા દિટ્ઠિગ્ગહણં પત્વા સંસારખાણુકો ભવેય્ય, તસ્મા ભગવા પરાનુદ્દયતાય એવ ‘‘અનાપત્તિ પેતપરિગ્ગહે’’તિઆદિમાહાતિ વેદિતબ્બં.

૧૪૧. અપરમ્પિ ભાગં દેહીતિ ‘‘ગહિતં વિઞ્ઞત્તિસદિસત્તા નેવ ભણ્ડદેય્યં ન પારાજિક’’ન્તિ લિખિતં, ઇદં પકતિજને યુજ્જતિ. ‘‘સચે પન સામિકો વા તેન આણત્તો વા ‘અપરસ્સ સહાયભિક્ખુસ્સ ભાગં એસ ગણ્હાતિ યાચતિ વા’તિ યં અપરભાગં દેતિ, તં ભણ્ડદેય્ય’’ન્તિ વદન્તિ.

૧૪૮-૯. ખાદન્તસ્સ ભણ્ડદેય્યન્તિ ચોરસ્સ વા સામિકસ્સ વા સમ્પત્તસ્સ દિન્નં સુદિન્નમેવ કિર. અવિસેસેનાતિ ‘‘ઉસ્સાહગતાનં વા’’તિ અવત્વા વુત્તં, ન હિ કતિપયાનં અનુસ્સાહતાય સઙ્ઘિકમસઙ્ઘિકં હોતિ. મહાઅટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘યદિ સઉસ્સાહાવ ગચ્છન્તિ, થેય્યચિત્તેન પરિભુઞ્જતો અવહારો હોતી’’તિ વુત્તત્તા તદુભયમેકં. છડ્ડિતવિહારે ઉપચારસીમાય પમાણં જાનિતું ન સક્કા, અયં પન ભિક્ખુ ઉપચારસીમાય બહિ ઠત્વા ઘણ્ટિપહરણાદિં કત્વા પરિભુઞ્જતિ ખાદતિ, તેન એવં ખાદિતં સુખાદિતન્તિ અત્થો. ‘‘ઇતરવિહારે તત્થ દિત્તવિધિનાવ પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘સુખાદિતં અન્તોવિહારત્તા’’તિ લિખિતં, આગતાનાગતાનં સન્તકત્તાતિ ‘‘ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ દેમી’’તિ દિન્નત્તા વુત્તં. એવં અવત્વા ‘‘સઙ્ઘસ્સ દેમી’’તિ દિન્નમ્પિ તાદિસમેવ. તથા હિ બહિ ઠિતો લાભં ન લભતિ ભગવતો વચનેનાતિ વેદિતબ્બં.

૧૫૩. ‘‘મતસૂકરો’’તિ વચનતો તમેવ જીવન્તં ભણ્ડદેય્યન્તિ કત્વા દાતું ન લભતિ. વજ્ઝં વટ્ટતીતિ દીપિતં હોતિ. મદ્દન્તો ગચ્છતિ, ભણ્ડદેય્યન્તિ એત્થ કિત્તકં ભણ્ડદેય્યં, ન હિ સક્કા ‘‘એત્તકા સૂકરા મદ્દિત્વા ગતા ગમિસ્સન્તી’’તિ જાનિતુન્તિ? યત્તકે સામિકાનં દિન્ને તે ‘‘દિન્નં મમ ભણ્ડ’’ન્તિ તુસ્સન્તિ, તત્તકં દાતબ્બં. નો ચે તુસ્સન્તિ, અતિક્કન્તસૂકરમૂલં દત્વા કિં ઓપાતો ખણિત્વા દાતબ્બોતિ? ન દાતબ્બો. અથ કિં ચોદિયમાનસ્સ ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપેન પારાજિકં હોતીતિ? ન હોતિ, કેવલં કપ્પિયપરિક્ખારં દત્વા તોસેતબ્બોવ સામિકો, એસેવ નયો અઞ્ઞેસુપિ એવરૂપેસૂતિ નો તક્કોતિ આચરિયો. ‘‘તદહેવ વા દુતિયદિવસે વા મદ્દન્તો ગચ્છતી’’તિ વુત્તં. ગુમ્બે ખિપતિ, ભણ્ડદેય્યમેવાતિ અવસ્સં પવિસનકે સન્ધાય વુત્તં. એત્થ એકસ્મિં વિહારે પરચક્કાદિભયં આગતં. મૂલવત્થુચ્છેદન્તિ ‘‘સબ્બસેનાસનં એતે ઇસ્સરા’’તિ વચનતો ઇતરે અનિસ્સરાતિ દીપિતં હોતિ.

૧૫૬. આરામરક્ખકાતિ વિસ્સટ્ઠવસેન ગહેતબ્બં. અધિપ્પાયં ઞત્વાતિ એત્થ યસ્સ દાનં પટિગ્ગણ્હન્તં ભિક્ખું, ભાગં વા સામિકા ન રક્ખન્તિ ન દણ્ડેન્તિ, તસ્સ દાનં અપ્પટિચ્છાદેત્વા ગહેતું વટ્ટતીતિ ઇધ સન્નિટ્ઠાનં. તમ્પિ ‘‘ન વટ્ટતિ સઙ્ઘિકે’’તિ વુત્તં. અયમેવ ભિક્ખુ ઇસ્સરોતિ યત્થ સો ઇચ્છતિ, તત્થ અત્તઞાતહેતું લભતિ કિર અત્થો. અપિચ ‘‘દહરો’’તિ વદન્તિ. સવત્થુકન્તિ સહ ભૂમિયાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ગરુભણ્ડં હોતી’’તિ વત્વા ‘‘તિણમત્તં પન ન દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તં કિન્તુ ગરુભણ્ડન્તિ ચે, અરક્ખિયઅગોપિયટ્ઠાને, વિનસ્સનકભાવે ચ ઠિતં સન્ધાય વુત્તં. કપ્પિયેપિ ચાતિ વત્વા, અવત્વા વા ગહણયુત્તે માતાદિસન્તકેપિ થેય્યચિત્તુપ્પાદેન. ઇદં પન સિક્ખાપદં ‘‘રાજાપિમેસં અભિપ્પસન્નો’’તિ (પારા. ૮૬) વચનતો લાભગ્ગમહત્તં, વેપુલ્લમહત્તઞ્ચ પત્તકાલે પઞ્ઞત્તન્તિ સિદ્ધં.

દુતિયપારાજિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તતિયપારાજિકં

પઠમપઞ્ઞત્તિનિદાનવણ્ણના

૧૬૨. તીહિ સુદ્ધેનાતિ એત્થ તીહીતિ નિસ્સક્કવચનં વા હોતિ, કરણવચનં વા. નિસ્સક્કપક્ખે કાયવચીમનોદ્વારેહિ સુદ્ધેન. તથા દુચ્ચરિતમલેહિ વિસમેહિ પપઞ્ચેહીતિઆદિના નયેન સબ્બકિલેસત્તિકેહિ બોધિમણ્ડે એવ સુદ્ધેનાતિ યોજેતબ્બં. કરણપક્ખે તીહીતિ કાયવચીમનોદ્વારેહિ સુદ્ધેન. તથા તીહિ સુચરિતેહિ, તીહિ વિમોક્ખેહિ, તીહિ ભાવનાહિ, તીહિ સીલસમાધિપઞ્ઞાહિ સુદ્ધેનાતિ સબ્બગુણત્તિકેહિ યોજેતબ્બં. વિભાવિતન્તિ દેસનાય વિત્થારિતં, વિભૂતં વા કતં વિહિતં, પઞ્ઞત્તં વા હોતિ. સંવણ્ણનાતિ વત્તમાનસમીપે વત્તમાનવચનં.

ન કેવલં રાજગહમેવ, ઇદમ્પિ નગરં. સપરિચ્છેદન્તિ સપરિયન્તન્તિ અત્થો. સપરિક્ખેપન્તિ એકે. ‘‘હંસવટ્ટકચ્છદનેનાતિ હંસપરિક્ખેપસણ્ઠાનેના’’તિ લિખિતં. કાયવિચ્છિન્દનિયકથન્તિ અત્તનો અત્તભાવે, પરસ્સ વા અત્તભાવે છન્દરાગપ્પહાનકરં વિચ્છિન્દનકરં ધમ્મકથં કથેતિ. અસુભા ચેવ સુભાકારવિરહિતત્તા. અસુચિનો ચ દોસનિસ્સન્દનપભવત્તા. પટિકૂલા ચ જિગુચ્છનીયત્તા પિત્તસેમ્હાદીસુ આસયતો. અસુભાય વણ્ણન્તિ અસુભાકારસ્સ, અસુભકમ્મટ્ઠાનસ્સ વા વિત્થારં ભાસતિ. સામિઅત્થે હેતં સમ્પદાનવચનં. અસુભન્તિ અસુભનિમિત્તસ્સ આવિભાવાય પચ્ચુપટ્ઠાનાય વિત્થારકથાસઙ્ખાતં વણ્ણં ભાસભીતિ અત્થો. તેસંયેવ આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનં દસહિ લક્ખણેહિ સમ્પન્નં કિલેસચોરેહિ અનભિભવનીયત્તા ઝાનચિત્તં મઞ્જૂસં નામ.

તત્રિમાનીતિ એત્થાયં પિણ્ડત્થો – યસ્મિં વારે પઠમં ઝાનં એકચિત્તક્ખણિકં ઉપ્પજ્જતિ, તં સકલમ્પિ જવનવારં અનુલોમપરિકમ્મઉપચારગોત્રભુઅપ્પનાપ્પભેદં એકત્તનયેન ‘‘પઠમં ઝાન’’ન્તિ ગહેત્વા તસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ અપ્પનાપટિપાદિકાય ખિપ્પાદિભેદાય અભિઞ્ઞાય અધિગતાય કિચ્ચનિપ્ફત્તિં ઉપાદાય આગમનવસેન પટિપદાવિસુદ્ધિ આદીતિ વેદિતબ્બા. તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય કિચ્ચનિપ્ફત્તિવસેન ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના મજ્ઝેતિ વેદિતબ્બા. પરિયોદાપકઞાણસ્સ કિચ્ચનિપ્ફત્તિવસેન સમ્પહંસના પરિયોસાનન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ આદિચિત્તતો પટ્ઠાય યાવ પઠમજ્ઝાનસ્સ ઉપ્પાદક્ખણં, એતસ્મિં અન્તરે પટિપદાવિસુદ્ધીતિ વેદિતબ્બા. ઉપ્પાદઠિતિક્ખણેસુ ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના, ઠિતિભઙ્ગક્ખણેસુ સમ્પહંસનાતિ વેદિતબ્બા. લક્ખીયતિ એતેનાતિ લક્ખણન્તિ કત્વા ‘‘વિસુદ્ધિપટિપત્તિપક્ખન્દને’’તિઆદિના પુબ્બભાગો લક્ખીયતિ, તિવિધેન અજ્ઝુપેક્ખનેન મજ્ઝં લક્ખીયતિ, ચતુબ્બિધાય સમ્પહંસનાય પરિયોસાનં લક્ખીયતીતિ. તેન વુત્તં ‘‘દસ લક્ખણાની’’તિ.

પારિબન્ધકતોતિ નીવરણસઙ્ખાતપારિબન્ધકતો વિસુદ્ધત્તા ગોત્રભુપરિયોસાનં પુબ્બભાગજવનચિત્તં ‘‘ચિત્તવિસુદ્ધી’’તિ વુચ્ચતિ. તથા વિસુદ્ધત્તા તં ચિત્તં મજ્ઝિમં સમાધિનિમિત્તસઙ્ખાતં અપ્પનાસમાધિં તદત્થાય ઉપગચ્છમાનં એકસન્તતિવસેન પરિણામેન્તં પટિપજ્જતિ નામ. એવં પટિપન્નસ્સ તસ્સ તત્થ સમથનિમિત્તે પક્ખન્દનં તબ્ભાવૂપગમનં હોતીતિ કત્વા ‘‘તત્થ ચિત્તપક્ખન્દન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. એવં તાવ પઠમજ્ઝાનુપ્પાદક્ખણે એવ આગમનવસેન પટિપદાવિસુદ્ધિ વેદિતબ્બા. એવં વિસુદ્ધસ્સ અપ્પનાપ્પત્તસ્સ પુન વિસોધને બ્યાપારાભાવા અજ્ઝુપેક્ખનં હોતિ. સમથપ્પટિપન્નત્તા પુન સમાધાને બ્યાપારાભાવા ચ સમથપ્પટિપન્નસ્સ અજ્ઝુપેક્ખનં હોતિ. કિલેસસંસગ્ગં પહાય એકન્તેન ઉપટ્ઠિતત્તા પુન એકત્તુપટ્ઠાને બ્યાપારાસમ્ભવતો એકત્તુપટ્ઠાનસ્સ અજ્ઝુપેક્ખનં હોતિ. તત્થ જાતાનન્તિ તસ્મિં ચિત્તે જાતાનં સમાધિપઞ્ઞાનં યુગનદ્ધભાવેન અનતિવત્તનટ્ઠેન નાનાકિલેસેહિ વિમુત્તત્તા. સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં વિમુત્તિરસેનેકરસટ્ઠેન અનતિવત્તનેકસભાવાનં તેસં દ્વિન્નં ઉપગતં તજ્જં તસ્સારુપ્પં તદનુરૂપં વીરિયં તથા ચિત્તં યોગી વાહેતિ પવત્તેતીતિ કત્વા તદુપગવીરિયવાહનટ્ઠેન ચ વિસેસભાગિયભાવત્તા આસેવનટ્ઠેન ચ સમ્પહંસના હોતીતિ અત્થો વેદિતબ્બો. અપિચેત્થ ‘‘અનન્તરાતીતં ગોત્રભુચિત્તં એકસન્તતિવસેન પરિણામેન્તં પટિપજ્જતિ નામા’’તિ લિખિતં. તત્થ હિ પરિણામેન્તં પટિપજ્જતીતિ એતાનિ વચનાનિ અતીતસ્સ ન સમ્ભવન્તિ, યઞ્ચ તદનન્તરં લિખિતં ‘‘અપ્પનાસમાધિચિત્તં ઉપગચ્છમાનં ગોત્રભુચિત્તં તત્થ પક્ખન્દતિ નામા’’તિ. ઇમિનાપિ તં ન યુજ્જતિ, ‘‘પટિપત્તિક્ખણે એવ અતીત’’ન્તિ વુત્તત્તા ‘‘ગોત્રભુચિત્તં તત્થ પક્ખન્દતી’’તિ વચનમેવ વિરુજ્ઝતીતિ આચરિયો. ‘‘એકચિત્તક્ખણિકમ્પિ લોકુત્તરચિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘એકચિત્તક્ખણિકસ્સાપિ ઝાનસ્સ એતાનિ દસ લક્ખણાની’’તિ વુત્તં. ‘‘તતો પટ્ઠાય આસેવના ભાવના એવા’’તિપિ વુત્તં. ‘‘અધિટ્ઠાનસમ્પન્નન્તિ અધિટ્ઠાનેન સહગત’’ન્તિ લિખિતં. તસ્સત્થો – યઞ્ચ ‘‘આદિમજ્ઝપરિયોસાનસઙ્ખાત’’ન્તિ વુત્તં, તં તેસં તિણ્ણમ્પિ કલ્યાણકતાય સમન્નાગતત્તા તિવિધકલ્યાણકતઞ્ચ. એવં તિવિધચિત્તં તદધિગમમૂલકાનં ગુણાનં, ઉપરિઝાનાધિગમસ્સ વા પદટ્ઠાનટ્ઠેન અધિટ્ઠાનં હોતિ, તસ્મા ચિત્તસ્સ અધિટ્ઠાનભાવેન સમ્પન્નત્તા અધિટ્ઠાનસમ્પન્નં નામાતિ.

અદ્ધમાસં પટિસલ્લીયિતુન્તિ એત્થ આચરિયા એવમાહુ ‘‘ભિક્ખૂનં અઞ્ઞમઞ્ઞવધદસ્સનસવનસમ્ભવે સત્થુનો સતિ તસ્સ ઉપદ્દવસ્સ અભાવે ઉપાયાજાનનતો ‘અયં અસબ્બઞ્ઞૂ’તિ હેતુપતિરૂપકમહેતું વત્વા ધમ્મિસ્સરસ્સાપિ તથાગતસ્સ કમ્મેસ્વનિસ્સરિયં અસમ્બુજ્ઝમાના અસબ્બદસ્સિતમધિચ્ચમોહા બહુજના અવીચિપરાયના ભવેય્યું, તસ્મા સો ભગવા પગેવ તેસં ભિક્ખૂનં અઞ્ઞમઞ્ઞં વધમાનભાવં ઞત્વા તદભાવોપાયાભાવં પન સુવિનિચ્છિનિત્વા તત્થ પુથુજ્જનાનં સુગતિલાભહેતુમેવેકં કત્વા અસુભદેસનાય વા રૂપસદ્દદસ્સનસવનેહિ નિપ્પયોજનેહિ વિરમિત્વા પગેવ તતો વિરમણતો, સુગતિલાભહેતુકરણતો, અવસ્સં પઞ્ઞાપિતબ્બાય તતિયપારાજિકપઞ્ઞત્તિયા વત્થાગમદસ્સનતો ચ અત્તનો સબ્બદસ્સિતં પરિક્ખકાનં પકાસેન્તો વિય તમદ્ધમાસં વેનેય્યહિતનિપ્ફત્તિયા ફલસમાપત્તિયા અવકાસં કત્વા વિહરિતુકામો ‘ઇચ્છામહં, ભિક્ખવે, અદ્ધમાસં પટિસલ્લીયિતુ’ન્તિઆદિમાહા’’તિ. આચરિયા નામ બુદ્ધમિત્તત્થેરધમ્મસિરિત્થેરઉપતિસ્સત્થેરાદયો ગણપામોક્ખા, અટ્ઠકથાચરિયસ્સ ચ સન્તિકે સુતપુબ્બા. તતો અઞ્ઞે એકેતિ વેદિતબ્બા. ‘‘સકેન કાયેન અટ્ટીયન્તિ…પે… ભવિસ્સન્તી’’તિ ઇદં પરતો ‘‘યે તે ભિક્ખૂ અવીતરાગા, તેસં તસ્મિં સમયે હોતિ એવ ભયં, હોતિ લોમહંસો, હોતિ છમ્ભિતત્ત’’ન્તિ ઇમિના ન યુજ્જતિ, ઇદઞ્ચ ભગવતો અસુભકથારમ્મણપ્પયોજનેન ન સમેતીતિ ચે? ન, તદત્થાજાનનતો. સકેન કાયેન અટ્ટીયન્તાનમ્પિ તેસં અરિયમગ્ગેન અપ્પહીનસિનેહત્તા ખીણાસવાનં વિય મરણં પટિચ્ચ અભયં ન હોતિ, ભયઞ્ચ પન અસુભભાવનાનુયોગાનુભાવેન મન્દીભૂતં અનટ્ટીયન્તાનં વિય ન મહન્તં હુત્વા ચિત્તં મોહેસિ. અપાયુપગે તે સત્તે નાકાસીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. અથ વા ઇદં પુરિમસ્સ કારણવચનં, યસ્મા તેસં તસ્મિં સમયે હોતિ એવ ભયં, છમ્ભિતત્તં, લોમહંસો ચ, તસ્મા ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા અસુભકથં કથેતી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ.

અથ વા સકેન કાયેન અટ્ટીયન્તાનમ્પિ તેસં હોતિ એવ ભયં, મહાનુભાવા વીતરાગાતિ ખીણાસવાનં મહન્તં વિસેસં દસ્સેતિ, અતિદુપ્પસહેય્યમિદં મરણભયં, યતો એવંવિધાનમ્પિ અવીતરાગત્તા ભયં હોતીતિપિ દસ્સેતિ. તદઞ્ઞે તેસં ભિક્ખૂનં પઞ્ચસતાનં અઞ્ઞતરા. તેનેદં દીપેતિ ‘‘તં તથા આગતં અસિહત્થં વધકં પસ્સિત્વા તદઞ્ઞેસમ્પિ હોતિ એવ ભયં, પગેવ તેસન્તિ કત્વા ભગવા પઠમમેવ તેસં અસુભકથં કથેસિ, પરતો તેસં નાહોસિ. એવં મહાનિસંસા નેસં અસુભકથા આસી’’તિ. યો પનેત્થ પચ્છિમો નયો, સો ‘‘તેસુ કિર ભિક્ખૂસુ કેનચિપિ કાયવિકારો વા વચીવિકારો વા ન કતો, સબ્બે સતા સમ્પજાના દક્ખિણેન પસ્સેન નિપજ્જિંસૂ’’તિ ઇમિના અટ્ઠકથાવચનેન સમેતિ.

અપરે પનાહૂતિ કુલદ્ધિપટિસેધનત્થં વુત્તં. ‘‘અયં કિર લદ્ધી’’તિ વચનં ‘‘મારધેય્યંનાતિક્કમિસ્સતી’’તિ વચનેન વિરુજ્ઝતીતિ ચે? ન વિરુજ્ઝતિ. કથં? અયં ભિક્ખૂ અઘાતેન્તો મારવિસયં અતિક્કમિસ્સતિ અકુસલકરણતો ચ. ઘાતેન્તો પન મારધેય્યં નાતિક્કમિસ્સતિ બલવત્તા કમ્મસ્સાતિ સયં મારપક્ખિકત્તા એવં ચિન્તેત્વા પન ‘‘યે ન મતા, તે સંસારતો ન મુત્તા’’તિ અત્તનો ચ લદ્ધિ, તસ્મા તં તત્થ ઉભયેસં મગ્ગે નિયોજેન્તી એવમાહ, તેનેવ ‘‘મારપક્ખિકા મારેન સમાનલદ્ધિકા’’તિ અવત્વા ‘‘મારસ્સા નુવત્તિકા’’તિ વુત્તા. ‘‘ઇમિના કિં વુત્તં હોતિ? યસ્મા મારસ્સ અનુવત્તિ, તસ્મા એવં ચિન્તેત્વાપિ અત્તનો લદ્ધિવસેન એવમાહા’’તિ કેચિ લિખન્તિ. મમ સન્તિકે એકતો ઉપટ્ઠાનમાગચ્છન્તિ, અત્તનો અત્તનો આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે ઉદ્દેસાદિં ગણ્હાતિ.

આનાપાનસ્સતિસમાધિકથાવણ્ણના

૧૬૫. અયમ્પિ ખો, ભિક્ખવેતિ ઇમિના કિં દસ્સેતિ? યેસં એવમસ્સ ‘‘ભગવતા આચિક્ખિતકમ્મટ્ઠાનાનુયોગપચ્ચયા તેસં ભિક્ખૂનં જીવિતક્ખયો આસી’’તિ, તેસં તં મિચ્છાગાહં નિસેધેતિ. કેવલં તેસં ભિક્ખૂનં પુબ્બે કતકમ્મપચ્ચયાવ જીવિતક્ખયો આસિ, ઇદં પન કમ્મટ્ઠાનં તેસં કેસઞ્ચિ અરહત્તપ્પત્તિયા, કેસઞ્ચિ અનાગામિસકદાગામિસોતાપત્તિફલપ્પત્તિયા, કેસઞ્ચિ પઠમજ્ઝાનાધિગમાય, કેસઞ્ચિ વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગપ્પહાનેન અત્તસિનેહપઅયાદાનાય ઉપનિસ્સયો હુત્વા, કેસઞ્ચિ સુગતિયં ઉપ્પત્તિયા ઉપનિસ્સયો અહોસીતિ સાત્થિકાવ મે અસુભકથા, કિન્તુ ‘‘સાધુ, ભન્તે ભગવા, અઞ્ઞં પરિયાયં આચિક્ખતૂ’’તિ આનન્દેન યાચિતત્તા અઞ્ઞં પરિયાયં આચિક્ખામિ, યથા વો પુબ્બે આચિક્ખિતઅસુભકમ્મટ્ઠાનાનુયોગા, એવં અયમ્પિ ખો ભિક્ખવેતિ યોજના વેદિતબ્બા. ‘‘અસ્સાસવસેન ઉપટ્ઠાનં સતી’’તિ વુત્તં. સા હિ તં અસ્સાસં, પસ્સાસં વા આરમ્મણં કત્વા પુબ્બભાગે, અપરભાગે પન અસ્સાસપસ્સાસપભવનિમિત્તં આરમ્મણં કત્વા ઉપટ્ઠાતીતિ ચ તથા વુત્તા.

અસુભે પવત્તં અસુભન્તિ વા પવત્તં ભાવનાકમ્મં અસુભકમ્મં, તદેવ અઞ્ઞસ્સ પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનકસ્સ કારણટ્ઠેન ઠાનત્તા અસુભકમ્મટ્ઠાનં, આરમ્મણં વા અસુભકમ્મસ્સ પદટ્ઠાનટ્ઠેન ઠાનન્તિ અસુભકમ્મટ્ઠાનન્તિ ઇધ અસુભજ્ઝાનં, તેનેવ ‘‘ઓળારિકારમ્મણત્તા’’તિ વુત્તં. પટિવેધવસેનાતિ વિતક્કાદિઅઙ્ગપટિલાભવસેન. આરમ્મણસન્તતાયાતિ અનુક્કમેન સન્તકાલં ઉપાદાય વુત્તકાયદરથપ્પટિપસ્સદ્ધિવસેન નિબ્બુતો. પરિકમ્મં વાતિ કસિણપરિકમ્મં કિર નિમિત્તુપ્પાદપરિયોસાનં. તદા હિ નિરસ્સાદત્તા અસન્તં, અપ્પણિહિતઞ્ચ. યથા ઉપચારે નીવરણવિગમેન, અઙ્ગપાતુભાવેન ચ સન્તતા હોતિ, ન તથા ઇધ, ઇદં પન ‘‘આદિસમન્નાહારતો’’તિ વુત્તં. દુતિયવિકપ્પે અસેચનકોતિ અતિત્તિકરો, તેન વુત્તં ‘‘ઓજવન્તો’’તિ. ચેતસિકસુખં ઝાનક્ખણેપિ અત્થિ, એવં સન્તેપિ ‘‘ઉભોપિ ઝાના વુટ્ઠિતસ્સેવ ગહેતબ્બા’’તિ વુત્તં. સમથેન સકસન્તાને અવિક્ખમ્ભિતે. ઇતરથા પાપકાનં ઝાનેન સહુપ્પત્તિ સિયા. ખન્ધાદીનં લોકુત્તરપાદકત્તા નિબ્બેધભાગિયં, વિસેસેન યસ્સ નિબ્બેધભાગિયં હોતિ, તં સન્ધાય વા. ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સીતિઆદિચતુક્કવસેન અનુપુબ્બેન અરિયમગ્ગવુડ્ઢિપ્પત્તો સમુચ્છિન્દતિ, સેસાનમેતં નત્થી’’તિ લિખિતં.

તથાભાવપટિસેધનો ચાતિ સોળસવત્થુકસ્સ તિત્થિયાનં નત્થિતાય વુત્તં. સબ્બપઠમાનં પન ચતુન્નં પદાનં વસેન લોકિયજ્ઝાનમેવ તેસં અત્થિ, તસ્મિં લોકુત્તરપદટ્ઠાનં નત્થિ એવ. ‘‘ફલમુત્તમન્તિ ફલે ઉત્તમ’’ન્તિ વુત્તં. ઉતુત્તયાનુકૂલન્તિ ગિમ્હે અરઞ્ઞે, હેમન્તે રુક્ખમૂલે, વસન્તકાલે સુઞ્ઞાગારે ગતો. સેમ્હધાતુકસ્સ અરઞ્ઞં, પિત્તધાતુકસ્સ રુક્ખમૂલં, વાતધાતુકસ્સ સુઞ્ઞાગારં અનુકૂલં. મોહચરિતસ્સ અરઞ્ઞં અનુકૂલં મહાઅરઞ્ઞે ચિત્તં ન સઙ્કુટતિ, દોસચરિતસ્સ રુક્ખમૂલં, રાગચરિતસ્સ સુઞ્ઞાગારં. ઠાનચઙ્કમાનિ ઉદ્ધચ્ચપક્ખિકાનિ, સયનં લીનપક્ખિકં, પલ્લઙ્કાભુજનેન નિસજ્જાય દળ્હભાવં, ઉજુકાયં પણિધાનેન અસ્સાસપસ્સાસાનં પવત્તનસુખં ‘‘પરિમુખં સતિ’’ન્તિ ઇમિના આરમ્મણપરિગ્ગહૂપાયં દસ્સેતિ. કારીતિ કરણસીલો. એતસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘અસ્સસતિ પસ્સસતી’’તિ અવત્વા ‘‘સતો કારી’’તિ વુત્તં. તસ્મા ‘‘અસ્સસતિ પસ્સસતી’’તિ વુત્તે ‘‘પઠમચતુક્કં એવ લબ્ભતિ, ન સેસાની’’તિ ચ ‘‘દીઘંઅસ્સાસવસેનાતિ અલોપસમાસં કત્વા’’ઇતિ ચ ‘‘એકત્થતાય અવિક્ખેપ’’ન્તિ ચ ‘‘અસમ્ભોગવસેન પજાનતો’’તિ ચ ‘‘તેન ઞાણેના’’તિ ચ ‘‘પજાનતોતિ વુત્તઞાણેના’’તિ ચ ‘‘સતોકારીતિ સતિસમ્પજઞ્ઞાહિકારી’’તિ ચ ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સિનો અસ્સાસાવ પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સિઅસ્સાસા’’તિ ચ લિખિતં. ઉપ્પટિપાટિયા આગતમ્પિ યુજ્જતેવ, તેન ઠાનેન પટિસિદ્ધં. તાલું આહચ્ચ નિબ્બાયનતો કિર પોતકો સમ્પતિજાતોવ ખિપિતસદ્દં કરોતિ, છન્દપામોજ્જવસેન છ પુરિમા તયોતિ નવ. એકેનાકારેનાતિ અસ્સાસવસેન વા પસ્સાસવસેન વા એવં આનાપાનસ્સતિં ભાવયતો કાયે કાયાનુપસ્સનાસતિકમ્મટ્ઠાનભાવના સમ્પજ્જતિ.

કાયોતિ અસ્સાસપસ્સાસા. ઉપટ્ઠાનં સતિ. દીઘન્તિ સીઘં ગતં અસ્સાસપસ્સાસં. અદ્ધાનસઙ્ખાતેતિ કાલસઙ્ખાતે વિય કાલકોટ્ઠાસેતિ અત્થો, દીઘકાલે વાતિ અત્થો. એકો હિ અસ્સાસમેવૂપલક્ખેતિ, એકો પસ્સાસં, એકો ઉભયં, તસ્મા ‘‘વિભાગં અકત્વા’’તિ વા વુત્તં, છન્દોતિ એવં અસ્સાસતો, પસ્સાસતો ચ અસ્સાદો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વસેન કત્તુકમ્યતાછન્દો ઉપ્પજ્જતિ. તતો પામોજ્જન્તિ. અસ્સાસપસ્સાસાનં દુવિઞ્ઞેય્યવિસયત્તા ચિત્તં વિવત્તતિ, ગણનં પહાય ફુટ્ઠટ્ઠાનમેવ મનસિ કરોન્તસ્સ કેવલં ઉપેક્ખાવ સણ્ઠાતિ. ચત્તારો વણ્ણાતિ ‘‘પત્તસ્સ તયો વણ્ણા’’તિઆદીસુ વિય ચત્તારો સણ્ઠાનાતિ અત્થો.

તથાભૂતસ્સાતિ આનાપાનસ્સતિં ભાવયતો. સંવરોતિ સતિસંવરો. અથ વા પઠમેન ઝાનેન નીવરણાનં, દુતિયેન વિતક્કવિચારાનં, તતિયેન પીતિયા, ચતુત્થેન સુખદુક્ખાનં, આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞાય, પટિઘસઞ્ઞાય, નાનત્તસઞ્ઞાય વા પહાનં. ‘‘સીલન્તિ વેરમણિ સીલં, ચેતના સીલં, સંવરો સીલં, અવીતિક્કમો સીલ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૩૯ થોકં વિસદિસં) વુત્તવિધિનાપેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘અત્થતો તથા તથા પવત્તધમ્મા ઉપધારણસમાધાનસઙ્ખાતેન સીલનટ્ઠેન સીલન્તિ વુચ્ચન્તી’’તિ વુત્તં. તથા ‘‘અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા સિક્ખા’’તિ એત્થાપિ ચેતનાસીલમેવ, કત્થચિ વિરતિસીલમ્પીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અઞ્ઞથા પણ્ણત્તિવજ્જેસુપિ સિક્ખાપદેસુ વિરતિપ્પસઙ્ગો અહોસિ, પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતીતિ કત્વા તસ્સાપિ વિરતિપ્પસઙ્ગો. તસ્મિં આરમ્મણેતિ આનાપાનારમ્મણે. તાય સતિયાતિ તત્થ ઉપ્પન્નસતિયા. ‘‘તેન મનસિકારેનાતિ આવજ્જનેના’’તિ લિખિતં. એતેન નાનાવજ્જનપ્પવત્તિદીપનતો નાનાજવનવારેહિપિ સિક્ખતિ નામાતિ દીપિતં હોતિ, યેન પન મનસિકારેન વા. ઞાણુપ્પાદનાદીસૂતિ એત્થ આદિસદ્દેન યાવ પરિયોસાનં વેદિતબ્બં. ‘‘તત્રાતિ તસ્મિં આનાપાનારમ્મણે. એવન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બનયેના’’તિ લિખિતં. તત્રાતિ તેસં અસ્સાસપસ્સાસાનં વા. તઞ્હિ ‘‘પુબ્બે અપરિગ્ગહિતકાલે’’તિ ઇમિના સુટ્ઠુ સમેતિ. ‘‘પઠમવાદો દીઘભાણકાનં. તે હિ ‘પઠમજ્ઝાનં લભિત્વા નાનાસને નિસીદિત્વા દુતિયત્થાય વાયામતો ઉપચારે વિતક્કવિચારવસેન ઓળારિકચિત્તપ્પવત્તિકાલે પવત્તઅસ્સાસપસ્સાસવસેન ઓળારિકા’તિ વદન્તિ. ‘મજ્ઝિમભાણકા ઝાનલાભિસ્સ સમાપજ્જનકાલે, એકાસનપટિલાભે ચ ઉપરૂપરિ ચિત્તપ્પવત્તિયા સન્તભાવતો પઠમતો દુતિયસ્સુપચારે સુખુમતં વદન્તી’’’તિ લિખિતં.

વિપસ્સનાયં પનાતિ ચતુધાતુવવત્થાનમુખેન અભિનિવિટ્ઠસ્સ અયં કમો, અઞ્ઞસ્સ ચાતિ વેદિતબ્બં. એત્તકં રૂપં, ન ઇતો અઞ્ઞન્તિ દસ્સનં સન્ધાય ‘‘સકલરૂપપરિગ્ગહે’’તિ વુત્તં. રૂપારૂપપરિગ્ગહેતિ એત્થ અનિચ્ચતાદિલક્ખણારમ્મણિકભઙ્ગાનુપસ્સનતો પભુતિ બલવતી વિપસ્સના. પુબ્બે વુત્તનયેનાતિ સબ્બેસંયેવ પન મતેન અપરિગ્ગહિતકાલેતિઆદિના. સોધના નામ વિસ્સજ્જનં. અસ્સાતિ ‘‘પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખાર’’ન્તિ પદસ્સ.

પુરતો નમના આનમના. તિરિયં નમના વિનમના. સુટ્ઠુ નમના સન્નમના. પચ્છા નમના પણમના. જાણુકે ગહેત્વા ઠાનં વિય ઇઞ્જનાતિ આનમનાદીનં આવિભાવત્થમુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યથારૂપેહિ આનમનાદિ વા કમ્પનાદિ વા હોતિ, તથારૂપે પસ્સમ્ભયન્તિ સમ્બન્ધો. ઇતિ કિરાતિ ઇતિ ચે. એવં સન્તેતિ સન્તસુખુમમ્પિ ચે પસ્સમ્ભતિ. પભાવનાતિ ઉપ્પાદનં. અસ્સાસપસ્સાસાનં વૂપસન્તત્તા આનાપાનસ્સતિસમાધિસ્સ ભાવના ન હોતિ. યસ્મા તં નત્થિ, તસ્મા ન સમાપજ્જતિ, સમાપત્તિયા અભાવેન ન વુટ્ઠહન્તિ. ઇતિ કિરાતિ એવમેતં તાવ વચનન્તિ તદેતં. સદ્દોવ સદ્દનિમિત્તં, ‘‘સતો અસ્સસતિ સતો પસ્સસતી’’તિ પદાનિ પતિટ્ઠપેત્વા દ્વત્તિંસપદાનિ ચત્તારિ ચતુક્કાનિ વેદિતબ્બાનિ.

અપ્પટિપીળનન્તિ તેસં કિલેસાનં અનુપ્પાદનં કિઞ્ચાપિ ચેતિયઙ્ગણવત્તાદીનિપિ અત્થતો પાતિમોક્ખસંવરસીલે સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ ‘‘યસ્સ સિયા આપત્તી’’તિ (મહાવ. ૧૩૪) વચનતો. તથાપિ ‘‘ન તાવ, સારિપુત્ત, સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ ઉદ્દિસતિ પાતિમોક્ખં, યાવ ન ઇધેકચ્ચે આસવટ્ઠાનીયા ધમ્મા સઙ્ઘે પાતુભવન્તી’’તિ એત્થ અનધિપ્પેતત્તા ‘‘આભિસમાચારિક’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘યં પનેત્થ આપત્તિટ્ઠાનિયં ન હોતિ, તં અમિસ્સમેવા’’તિ વુત્તં.

યથાવુત્તેનાતિ યોગાનુયોગકમ્મસ્સ પદટ્ઠાનત્તા. સલ્લહુકવુત્તિ અટ્ઠપરિક્ખારિકો. પઞ્ચસન્ધિકં કમ્મટ્ઠાનન્તિ એત્થ ઝાનમ્પિ નિમિત્તમ્પિ તદત્થજોતિકાપિ પરિયત્તિ ઇધ કમ્મટ્ઠાનં નામ. ગમનાગમનસમ્પન્નતાદિ સેનાસનં. સંકિલિટ્ઠચીવરધોવનાદયો ખુદ્દકપલિબોધા. ‘‘અન્તરા પતિતં નુ ખો’’તિ વિકમ્પતિ.

અજ્ઝત્તં વિક્ખેપગતેનાતિ નિયકજ્ઝત્તે વિક્ખેપગતેન. સારદ્ધા અસમાહિતત્તા. ઉપનિબન્ધનથમ્ભમૂલં નામ નાસિકગ્ગં, મુખનિમિત્તં વા. તત્થેવાતિ નાસિકગ્ગાદિનિમિત્તે. ‘‘દોલાફલકસ્સ એકપસ્સે એવ ઉભો કોટિયો મજ્ઝઞ્ચ પસ્સતી’’તિ વદન્તિ.

ઇધ પનાતિ કકચૂપમે. દેસતોતિ ફુસનકટ્ઠાનતો. ‘‘નિમિત્તં પટ્ઠપેતબ્બન્તિ નિમિત્તે સતિ પટ્ઠપેતબ્બા’’તિ વુત્તં. ગરૂહિ ભાવેતબ્બત્તા ગરુકભાવનં. એકચ્ચે આહૂતિ એકચ્ચે ઝાયિનો આહુ.

‘‘સઞ્ઞાનાનતાયા’’તિ વચનતો એકચ્ચેહિ વુત્તમ્પિ પમાણમેવ, સઙ્ગીતિતો પટ્ઠાય અટ્ઠકથાય અનાગતત્તા તથા વુત્તં. ‘‘મય્હં તારકરૂપં નુ ખો ઉપટ્ઠાતી’’તિઆદિપરિકપ્પે અસતિપિ ધાતુનાનત્તેન એતાસં ધાતૂનં ઉપ્પત્તિ વિય કેવલં ભાવયતો તથા તથા ઉપટ્ઠાતિ. ‘‘ન નિમિત્ત’ન્તિ વત્તું ન વટ્ટતિ સમ્પજાનમુસાવાદત્તા’’તિ વુત્તં. કમ્મટ્ઠાનન્તિ ઇધ વુત્તપટિભાગનિમિત્તમેવ.

નિમિત્તે પટિભાગે. નાનાકારન્તિ ‘‘ચત્તારો વણ્ણા વત્તન્તી’’તિ વુત્તનાનાવિધતં. વિભાવયન્તિ જાનં પકાસયં. અસ્સાસપસ્સાસેતિ તતો સમ્ભૂતે નિમિત્તે, અસ્સાસપસ્સાસે વા નાનાકારં. નિમિત્તે હિ ચિત્તં ઠપેન્તોવ નાનાકારતઞ્ચ વિભાવેતિ, અસ્સાસપસ્સાસે વા સકં ચિત્તં નિબન્ધતીતિ વુચ્ચતિ. તારકરૂપાદિવણ્ણતો. કક્ખળત્તાદિલક્ખણતો.

અટ્ઠકથાસુ પટિક્ખિત્તન્તિ આસન્નભવઙ્ગત્તાતિ કારણં વત્વા સીહળટ્ઠકથાસુ પટિક્ખિત્તં. કસ્મા? યસ્મા છટ્ઠે, સત્તમે વા અપ્પનાય સતિ મગ્ગવીથિયં ફલસ્સ ઓકાસો ન હોતિ, તસ્મા. ઇધ હોતૂતિ ચે? ન, લોકિયપ્પનાપિ હિ અપ્પનાવીથિમ્હિ લોકુત્તરેન સમાનગતિકાવાતિ પટિલદ્ધજ્ઝાનોપિ ભિક્ખુ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થાય ઝાનં સમાપજ્જિત્વા સત્તાહં નિસીદિતુકામો ચતુત્થે, પઞ્ચમે વા અપ્પેત્વા નિસીદતિ, ન છટ્ઠે, સત્તમે વા. તત્થ હિ અપ્પના. તતો પરં અપ્પનાય આધારભાવં ન ગચ્છતિ. આસન્નભવઙ્ગત્તા ચતુત્થં, પઞ્ચમં વા ગચ્છતિ થલે ઠિતઘટો વિય જવનાનમન્તરે ઠિતત્તાતિ કિર આચરિયો.

પુથુત્તારમ્મણાનિ અનાવજ્જિત્વા ઝાનઙ્ગાનેવ આવજ્જનં આવજ્જનવસી નામ. તતો પરં ચતુન્નં, પઞ્ચન્નં વા પચ્ચવેક્ખણચિત્તાનં ઉપ્પજ્જનં, તં પચ્ચવેક્ખણવસી નામ. તેનેવ ‘‘પચ્ચવેક્ખણવસી પન આવજ્જનવસિયા એવ વુત્તા’’તિ વુત્તં. સમાપજ્જનવસી નામ યત્તકં કાલં ઇચ્છતિ તત્તકં સમાપજ્જનં, તં પન ઇચ્છિતકાલપરિચ્છેદં પતિટ્ઠાપેતું સમત્થતાતિ. ‘‘અધિટ્ઠાનવસિયા વુટ્ઠાનવસિનો અયં નાનત્તં અધિટ્ઠાનાનુભાવેન જવનં જવતિ, વુટ્ઠાનાનુભાવેન પન અધિપ્પેતતો અધિકં જવતી’’તિપિ વદન્તિ. અપિચ પથવીકસિણાદિઆરમ્મણં આવજ્જિત્વા જવનઞ્ચ જવિત્વા પુન આવજ્જિત્વા તતો પઞ્ચમં ઝાનં ચિત્તં હોતિ, અયં કિર ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો. ભગવતો પન આવજ્જનસમનન્તરમેવ ઝાનં હોતીતિ સબ્બં અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં.

‘‘વત્થુન્તિ હદયવત્થું. દ્વારન્તિ ચક્ખાદિ. આરમ્મણન્તિ રૂપાદી’’તિ લિખિતં. યથાપરિગ્ગહિતરૂપારમ્મણં વા વિઞ્ઞાણં પસ્સતિ, અઞ્ઞથાપિ પસ્સતિ. કથં? ‘‘યથાપરિગ્ગહિતરૂપવત્થુદ્વારારમ્મણં વા’’તિ વુત્તં. યથાપરિગ્ગહિતરૂપેસુ વત્થુદ્વારારમ્મણાનિ યસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ, તં વિઞ્ઞાણં યથાપરિગ્ગહિતરૂપવત્થુદ્વારારમ્મણં તમ્પિ પસ્સતિ, એકસ્સ વા આરમ્મણસદ્દસ્સ લોપો દટ્ઠબ્બોતિ ચ મમ તક્કો વિચારેત્વાવ ગહેતબ્બો.

તતો પરં તીસુ ચતુક્કેસુ દ્વે દ્વે પદાનિ એકમેકં કત્વા ગણેતબ્બં. સમથેન આરમ્મણતો વિપસ્સનાવસેન અસમ્મોહતો પીતિપટિસંવેદનમેત્થ વેદિતબ્બં. ‘‘દુક્ખમેતં ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ પન ‘‘આરમ્મણતો અસમ્મોહતો’’તિ યં વુત્તં, ઇધ તતો વુત્તનયતો ઉપ્પટિપાટિયા વુત્તં. તત્થ હિ યેન મોહેન તં દુક્ખં પટિચ્છન્નં, ન ઉપટ્ઠાતિ, તસ્સ વિહતત્તા વા એવં પવત્તે ઞાણે યથારુચિ પચ્ચવેક્ખિતું ઇચ્છિતિચ્છિતકાલે સમત્થભાવતો વા દુક્ખાદીસુ તીસુ અસમ્મોહતો ઞાણં વુત્તં. નિરોધે આરમ્મણતો તંસમ્પયુત્તા પીતિપટિસંવેદના અસમ્મોહતો ન સમ્ભવતિ મોહપ્પહાનાભાવા, પટિસમ્ભિદાપાળિવિરોધતો ચ. તત્થ ‘‘દીઘં અસ્સાસવસેના’’તિઆદિ આરમ્મણતો દસ્સેતું વુત્તં. તાય સતિયા તેન ઞાણેન સા પીતિ પટિસંવિદિતા હોતિ તદારમ્મણસ્સ પટિસંવિદિતત્તાતિ એત્થ અધિપ્પાયો. ‘‘આવજ્જતો’’તિઆદિ અસમ્મોહતો પીતિપટિસંવેદનં દસ્સેતું વુત્તં. અનિચ્ચાદિવસેન જાનતો, પસ્સતો, પચ્ચવેક્ખતો ચ. તદધિમુત્તતાવસેન અધિટ્ઠહતો, અધિમુચ્ચતો, તથા વીરિયાદિં સમાદહતો ખણિકસમાધિના.

અભિઞ્ઞેય્યન્તિ ઞાતપરિઞ્ઞાય. પરિઞ્ઞેય્યન્તિ તીરણપરિઞ્ઞાય. સબ્બઞ્હિ દુક્ખસચ્ચં અભિઞ્ઞેય્યં, પરિઞ્ઞેય્યઞ્ચ. તત્ર ચાયં પીતીતિ લિખિતં. અભિઞ્ઞેય્યન્તિઆદિ મગ્ગક્ખણં સન્ધાયાહાતિ વુત્તં. મગ્ગેન અસમ્મોહસઙ્ખાતવિપસ્સનાકિચ્ચનિપ્ફત્તિતો મગ્ગોપિ અભિઞ્ઞેય્યાદિઆરમ્મણં કરોન્તો વિય વુત્તો. વિપસ્સનાભૂમિદસ્સનત્થન્તિ સમથે કાયિકસુખાભાવા વુત્તં. દ્વીસુ ચિત્તસઙ્ખારપદેસૂતિ ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી…પે… સિક્ખતિ પસ્સમ્ભયં ચિત્તસઙ્ખારપટિસંવેદી…પે… સિક્ખતીતિ એતેસુ. મોદનાદિ સબ્બં પીતિવેવચનં. અનિચ્ચાનુપસ્સનાદિ કિલેસે, તમ્મૂલકે ખન્ધાભિસઙ્ખારે. એવં ભાવિતોતિ ન ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનનિબ્બત્તનેન ભાવિતો. એવં સબ્બાકારપરિપુણ્ણં કત્વા ભાવિતો. વિપસ્સનામગ્ગપચ્ચવેક્ખણકાલેસુપિ પવત્તઅસ્સાસમુખેનેવ સબ્બં દસ્સિતં ઉપાયકુસલેન ભગવતા.

૧૬૮. કસ્મા ઇદં વુચ્ચતિ અમ્હેહીતિ અધિપ્પાયો.

પદભાજનીયવણ્ણના

૧૭૨. ઉસ્સુક્કવચનન્તિ પાકટસદ્દસઞ્ઞા કિર, સમાનકપદન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સુત્વા ભુઞ્જન્તી’’તિ એત્થ વિય સઞ્ચિચ્ચ વોરોપેતુકામસ્સ સઞ્ચિચ્ચપદં વોરોપનપદસ્સ ઉસ્સુક્કં, સઞ્ચેતના ચ જીવિતા વોરોપનઞ્ચ એકસ્સેવાતિ વુત્તં હોતિ. ન કેવલં ચેતસિકમત્તેનેવ હોતિ, પયોગોપિ ઇચ્છિતબ્બો એવાતિ દસ્સેતું વુત્તાનીતિ કિર ઉપતિસ્સત્થેરો. ‘‘જાનિત્વા સઞ્જાનિત્વા ચેચ્ચ અભિવિતરિત્વા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘જાનન્તો…પે… વીતિક્કમો’’તિ વોરોપનમ્પિ દસ્સિતં, તસ્મા બ્યઞ્જને આદરં અકત્વા અત્થો દસ્સિતો. વીતિક્કમસઙ્ખાતત્થસિદ્ધિયા હિ પુરિમચેતના અત્થસાધિકા હોતિ. સબ્બસુખુમઅત્તભાવન્તિ રૂપં સન્ધાય વુત્તં, ન અરૂપં. અત્તસઙ્ખાતાનઞ્હિ અરૂપાનં ખન્ધવિભઙ્ગે (વિભ. ૧ આદયો) વિય ઇધ ઓળારિકસુખુમતા અનધિપ્પેતા. માતુકુચ્છિસ્મિન્તિ યેભુય્યવચનં, ઓપપાતિકમનુસ્સેપિ પારાજિકમેવ, અરૂપકાયે ઉપક્કમાભાવા તગ્ગહણં કસ્માતિ ચે? અરૂપક્ખન્ધેન સદ્ધિં તસ્સેવ રૂપકાયસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસમ્ભવતો. તેન સજીવકોવ મનુસ્સવિગ્ગહોપિ નામ હોતીતિ સિદ્ધં. એત્થ માતુકુચ્છિસ્મિન્તિ મનુસ્સમાતુયા વા તિરચ્છાનમાતુયા વા. વુત્તઞ્હિ પરિવારે (પરિ. ૪૮૦) –

‘‘ઇત્થિં હને ચ માતરં, પુરિસઞ્ચ પિતરં હને;

માતરં પિતરં હન્ત્વા, ન તેનાનન્તરં ફુસે;

પઞ્હા મેસા કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ.

પઠમન્તિ પટિસન્ધિચિત્તમેવ. એકભવપરિયાપન્નાય હિ ચિત્તસન્તતિયા પટિસન્ધિચિત્તં પઠમચિત્તં નામ. ચુતિચિત્તં પચ્છિમં નામ. અઞ્ઞથા અનમતગ્ગે સંસારે પઠમચિત્તં નામ નત્થિ વિના અનન્તરસમનન્તરનત્થિવિગતપચ્ચયેહિ ચિત્તુપ્પત્તિયા અભાવતો. ભાવે વા નવસત્તપાતુભાવદોસપ્પસઙ્ગો. અયં સબ્બપઠમો મનુસ્સવિગ્ગહોતિ કિઞ્ચાપિ ઇમં જીવિતા વોરોપેતું ન સક્કા, તં આદિં કત્વા સન્તતિયા યાવ મરણા ઉપ્પજ્જનકમનુસ્સવિગ્ગહેસુ અપરિમાણેસુ ‘‘સબ્બપઠમો’’તિ દિસ્સતિ. યદા પન યો મનુસ્સવિગ્ગહો પુબ્બાપરિયવસેન સન્તતિપ્પત્તો હોતિ, તદા તં જીવિતા વોરોપેતું સક્કા. સન્તતિં વિકોપેન્તો હિ જીવિતા વોરોપેતિ નામ. એત્થ ચ નાનત્તનયે અધિપ્પેતે સતિ ‘‘સબ્બપઠમો’’તિ વચનં યુજ્જતિ, ન પન એકત્તનયે સન્તતિયા એકત્તા. એકત્તનયો ચ ઇધાધિપ્પેતો ‘‘સન્તતિં વિકોપેતી’’તિ વચનતો, તસ્મા ‘‘સબ્બપઠમો’’તિ વચનં ન યુજ્જતીતિ ચે? ન, સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નબહુત્તા. યસ્મા પન સન્તતિ નામ અનેકેસં પુબ્બાપરિયુપ્પત્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા ‘‘અયં સબ્બપઠમો’’તિ વુત્તો, એવમેત્થ દ્વેપિ નયા સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, અઞ્ઞથા ‘‘સન્તતિં વિકોપેતી’’તિ ઇદં વચનં ન સિજ્ઝતિ. કિઞ્ચાપિ એત્થ ‘‘સન્તતિં વિકોપેતી’’તિ વચનતો સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નમેવ અધિપ્પેતં, ન અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં વિય દિસ્સતિ, તથાપિ યસ્મા સન્તતિપચ્ચુપ્પન્ને વિકોપિતે અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં વિકોપિતમેવ હોતિ, અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્ને પન વિકોપિતે સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં વિકોપિતં હોતીતિ એત્થ વત્તબ્બં નત્થિ. તસ્મા અટ્ઠકથાયં ‘‘તદુભયમ્પિ વોરોપેતું સક્કા, તસ્મા તદેવ સન્ધાય ‘સન્તતિં વિકોપેતી’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ આહ. ‘‘સન્તતિં વિકોપેતી’’તિ વચનતો પકતિયા આયુપરિયન્તં પત્વા મરણકસત્તે વીતિક્કમે સતિ અનાપત્તિ વીતિક્કમપચ્ચયા સન્તતિયા અકોપિતત્તા. વીતિક્કમપચ્ચયા ચે આયુપરિયન્તં અપ્પત્વા અન્તરાવ મરણકસત્તે વીતિક્કમપચ્ચયા આપત્તિ, કમ્મબદ્ધો ચાતિ નો તક્કોતિ આચરિયો. ‘‘મરણવણ્ણં વા સંવણ્ણેય્ય, મરણાય વા સમાદપેય્ય, અયમ્પિ પારાજિકો હોતિ અસંવાસો’’તિ વચનતો વા ચેતનાક્ખણે એવ પારાજિકાપત્તિ એકન્તાકુસલત્તા, દુક્ખવેદનત્તા, કાયકમ્મત્તા, વચીકમ્મત્તા, કિરિયત્તા ચાતિ વેદિતબ્બં.

સત્તટ્ઠજવનવારમત્તન્તિ સભાગારમ્મણવસેન વુત્તં, તેનેવ ‘‘સભાગસન્તતિવસેના’’તિઆદિ વુત્તં. અત્તનો પટિપક્ખેન સમન્નાગતત્તા સમનન્તરસ્સ પચ્ચયં હોન્તં યથા પુરે વિય અહુત્વા દુબ્બલસ્સ. તન્તિ જીવિતિન્દ્રિયવિકોપનં.

ઈતિન્તિ સત્તવિધવિચ્છિકાદીનિ યુદ્ધે ડંસિત્વા મારણત્થં વિસ્સજ્જેન્તિ. પજ્જરકન્તિ સરીરડાહં. સૂચિકન્તિ સૂલં. વિસૂચિકન્તિ સુક્ખમાતિસારંવસયં. પક્ખન્દિયન્તિ રત્તાતિસારં. દ્વત્તિબ્યામસતપ્પમાણે મહાકાયે નિમ્મિનિત્વા ઠિતનાગુદ્ધરણં, કુજ્ઝિત્વા ઓલોકિતે પરેસં કાયે વિસમરણં વા ડાહુપ્પાદનં વા પયોગો નામ.

કેચીતિ મહાસઙ્ઘિકા. અયં ઇત્થી. કુલુમ્બસ્સાતિ ગબ્ભસ્સ. કથં સા ઇતરસ્સાતિ ચે? તસ્સ દુટ્ઠેન મનસાનુપક્ખિતે સો ચ ગબ્ભો સા ચ ઇદ્ધીતિ ઉભયમ્પિ સહેવ નસ્સતિ, ઘટગ્ગીનં ભેદનિબ્બાયનં વિય એકક્ખણે હોતિ. ‘‘તેસં સુત્તન્તિકેસુ ઓચરિયમાનં ન સમેતી’’તિ લિખિતં, ‘‘તેસં મતં ગહેત્વા ‘થાવરીનમ્પિ અયં યુજ્જતી’તિ વુત્તે તિકવસેન પટિસેધિતબ્બન્તિ અપરે’’તિ વુત્તં. સાહત્થિકનિસ્સગ્ગિયપયોગેસુ સન્નિટ્ઠાપકચેતનાય સત્તમાય સહુપ્પન્નકાયવિઞ્ઞત્તિયા સાહત્થિકતા વેદિતબ્બા. આણત્તિકે પન સત્તહિપિ ચેતનાહિ સહ વચીવિઞ્ઞત્તિસમ્ભવતો સત્તસત્ત સદ્દા એકતો હુત્વા એકેકક્ખરભાવં ગન્ત્વા યત્તકેહિ અક્ખરેહિ અત્તનો અધિપ્પાયં વિઞ્ઞાપેતિ, તદવસાનક્ખરસમુટ્ઠાપિકાય સત્તમચેતનાય સહજાતવચીવિઞ્ઞત્તિયા આણત્તિકતા વેદિતબ્બા. તથા વિજ્જામયપયોગે. કાયેનાણત્તિયં પન સાહત્થિકે વુત્તનયોવ. થાવરપયોગે યાવતા પરસ્સ મરણં હોતિ, તાવતા કમ્મબદ્ધો, આપત્તિ ચ. તતો પરં અતિસઞ્ચરણે કમ્મબદ્ધાતિબહુત્તં વેદિતબ્બં સતિ પરં મરણે. પારાજિકાપત્તિ પનેત્થ એકા. અત્થસાધકચેતના યસ્મા એત્થ ચ દુતિયપારાજિકે ચ લબ્ભતિ, ન અઞ્ઞત્થ, તસ્મા દ્વિન્નમ્પિ સાધારણા ઇમા ગાથાયો –

‘‘ભૂતધમ્મનિયામા યે, તે ધમ્મા નિયતા મતા;

ભાવિધમ્મનિયામા યે, તેવ અનિયતા ઇધ.

‘‘ભૂતધમ્મનિયામાનં, ઠિતાવ સા પચ્ચયટ્ઠિતિ;

ભાવિધમ્મનિયામાનં, સાપેક્ખા પચ્ચયટ્ઠિતિ.

‘‘તેનઞ્ઞા હેતુયા અત્થિ, સાપિ ધમ્મનિયામતા;

તસ્સા ફલં અનિયતં, ફલાપેક્ખા નિયામતા.

‘‘એવઞ્હિ સબ્બધમ્માનં, ઠિતા ધમ્મનિયામતા;

લદ્ધધમ્મનિયામા યા, સાત્થસાધકચેતના.

‘‘ચેતનાસિદ્ધિતો પુબ્બે, પચ્છા તસ્સાત્થસિદ્ધિતો;

અવિસેસેન સબ્બાપિ, છબ્બિધા અત્થસાધિકા.

‘‘આણત્તિયં યતો સક્કા, વિભાવેતું વિભાગતો;

તસ્મા આણત્તિયંયેવ, વુત્તા સા અત્થસાધિકા.

‘‘મિચ્છત્તે વાપિ સમ્મત્તે, નિયતાનિયતા મતા;

અભિધમ્મે ન સબ્બત્થિ, તત્થ સા નિયતા સિયા.

‘‘યા થેય્યચેતના સબ્બા, સહત્થાણત્તિકાપિ વા;

અભિધમ્મનયેનાયં, એકન્તનિયતા સિયા.

‘‘પાણાતિપાતં નિસ્સાય, સહત્થાણત્તિકાદિકા;

અભિધમ્મવસેનેસા, પચ્ચેકં તં દુકં ભજે.

‘‘જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદો, ચેતના ચેતિ તં દ્વયં;

ન સાહત્થિકકમ્મેન, પગેવાણત્તિકાસમં.

‘‘જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદો, ચેતના ચેતિ તં દ્વયં;

ન સાહત્થિકકમ્મેન, પગેવાણત્તિકાસમં.

‘‘જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદક્ખણે વધકચેતના;

ચિરાઠિતાતિ કો ધમ્મો, નિયામેતિ આપત્તિકં.

‘‘જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદક્ખણે ચે વધકો સિયા;

મતો સુત્તો પબુદ્ધો વા, કુસલો વધકો સિયા.

‘‘કુસલત્તિકભેદો ચ, વેદનાત્તિકભેદોપિ;

સિયા તથા ગતો સિદ્ધો, સહત્થા વધકચેતના’’તિ.

યાનિ પન બીજઉતુકમ્મધમ્મચિત્તનિયામાનિ પઞ્ચ અટ્ઠકથાય આનેત્વા નિદસ્સિતાનિ, તેસુ અયમત્થસાધકચેતના યોગં ગચ્છતીતિ મઞ્ઞે ‘‘અયં અત્થસાધકચેતનાનિયમો નત્થી’’તિ ચેતનાનં મિચ્છત્તસમ્મત્તનિયતાનમ્પિ નત્થિભાવપ્પસઙ્ગતો. ભજાપિયમાના યેન, તેન સબ્બેપિ યથાસમ્ભવં કમ્મચિત્તનિયામે ભજન્તિ ગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બં. જીવિતે આદીનવો મરણવણ્ણદસ્સને ન વિભત્તોવ, ઇધ પન સઙ્કપ્પપદે અત્થતો ‘‘મરણસઞ્ઞી મરણચેતનો મરણાધિપ્પાયો’’તિ એવં અવિભૂતત્તા વિભત્તો, અપાકટત્તા, અનોળારિકત્તા વા અવિભાગા કારિતા વા. નયિદં વિતક્કસ્સ નામન્તિ ન વિતક્કસ્સેવ નામં, કિન્તુ સઞ્ઞાચેતનાનમ્પિ નામન્તિ ગહેતબ્બં. કઙ્ખાવિતરણિયમ્પિ એવમેવ વુત્તં.

૧૭૪. કાયતોતિ વુત્તત્તા ‘‘સત્તિઞસૂ’’તિ વત્તબ્બે વચનસિલિટ્ઠત્થં ‘‘ઉસુસત્તિઆદિના’’તિ વુત્તં. અનુદ્દેસિકે કમ્મસ્સારમ્મણં સો વા હોતિ, અઞ્ઞો વા. ઉભયેહીતિ કિઞ્ચાપિ પઠમપ્પહારો ન સયમેવ સક્કોતિ, દુતિયં લભિત્વા પન સક્કોન્તો જીવિતવિનાસનહેતુ અહોસિ, તદત્થમેવ હિ વધકેન સો દિન્નો, દુતિયો પન અઞ્ઞેન ચિત્તેન દિન્નો, તેન સુટ્ઠુ વુત્તં ‘‘પઠમપ્પહારેનેવા’’તિ, ‘‘ચેતના નામ દારુણાતિ ગરું વત્થું આરબ્ભ પવત્તપુબ્બભાગચેતના પકતિસભાવવધકચેતના, નો દારુણા હોતી’’તિ આચરિયેન લિખિતં. ‘‘પુબ્બભાગચેતના પરિવારા, વધકચેતનાવ દારુણા હોતી’’તિ વુત્તં. યથાધિપ્પાયન્તિ ઉભોપિ પટિવિજ્ઝતિ, સાહત્થિકોપિ સઙ્કેતત્તા ન મુચ્ચતિ કિર.

કિરિયાવિસેસો અટ્ઠકથાસુ અનાગતો. ‘‘એવં વિજ્ઝ, એવં પહર, એવં ઘાહેહી’તિ પાળિયા સમેતીતિ આચરિયેન ગહિતો’’તિ વદન્તિ. પુરતો પહરિત્વાતિઆદિ વત્થુવિસઙ્કેતમેવ કિર. એતં ગામે ઠિતન્તિ પુગ્ગલોવ નિયમિતો. યો પન લિઙ્ગવસેન ‘‘દીઘં…પે… મારેહી’’તિ આણાપેતિ અનિયમેત્વા. યદિ નિયમેત્વા વદતિ, ‘‘એતં દીઘ’’ન્તિ વદેય્યાતિ અપરે. આચરિયા પન ‘‘દીઘન્તિ વુત્તે નિયમિતં હોતિ, એવં અનિયમેત્વા વદતિ, ન પન આણાપકો દીઘાદીસુ અઞ્ઞતરં મારેહીતિ અધિપ્પાયો’’તિ વદન્તિ કિર. ‘‘અત્થો પન ચિત્તેન એકં સન્ધાયપિ અનિયમેત્વા આણાપેતી’’તિ લિખિતં. ‘‘ઇતરો અઞ્ઞં તાદિસં મારેતિ, આણાપકો મુચ્ચતી’’તિ વુત્તં યથાધિપ્પાયં ન ગતત્તા. ‘‘એવં દીઘાદિવસેનાપિ ચિત્તેન અનિયમિતસ્સેવાતિ યુત્તં વિય દિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞતરસ્મિં ગણ્ઠિપદે લિખિતં, સુટ્ઠુ વીમંસિત્વા સબ્બં ગહેતબ્બં, ઓકાસસ્સ નિયમિતત્તાતિ એત્થ ઓકાસનિયમં કત્વા નિદ્દિસન્તો તસ્મિં ઓકાસે નિસિન્નં મારેતુકામોવ હોતિ, સયં પન તદા તત્થ નત્થિ. તસ્મા ઓકાસેન સહ અત્તનો જીવિતિન્દ્રિયં આરમ્મણં ન હોતિ, તેન અત્તના મારાપિતો પરો એવ મારાપિતો. કથં? સયં રસ્સો ચ તનુકો ચ હુત્વા પુબ્બભાગે અત્તાનં સન્ધાય આણત્તિક્ખણે ‘‘દીઘં રસ્સં થૂલં બલવન્તં મારેહી’’તિ આણાપેન્તસ્સ ચિત્તં અત્તનિ તસ્સાકારસ્સ નત્થિતાય અઞ્ઞસ્સ તાદિસસ્સ જીવિતિન્દ્રિયં આરમ્મણં કત્વા પવત્તતિ, તેન મૂલટ્ઠસ્સ કમ્મબદ્ધો. એવંસમ્પદમિદન્તિ દટ્ઠબ્બં.

દૂતપરમ્પરાનિદ્દેસે આણાપેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ઇતરસ્સ આરોચેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ આચરિયન્તેવાસીનં યથાસમ્ભવં આરોચને, પટિગ્ગણ્હને દુક્કટં સન્ધાય વુત્તં. ન વધકો પટિગ્ગણ્હાતિ, તસ્સ દુક્કટન્તિ સિદ્ધં હોતિ. તં પન ઓકાસાભાવતો ન વુત્તં. મૂલટ્ઠેન આપજ્જિતબ્બાપત્તિયા હિ તસ્સ ઓકાસો અપરિચ્છિન્નો, તેનસ્સ તસ્મિં ઓકાસે થુલ્લચ્ચયં વુત્તં. વધકો ચે પટિગ્ગણ્હાતિ, મૂલટ્ઠો આચરિયો પુબ્બે આપન્નદુક્કટેન સહ થુલ્લચ્ચયમ્પિ આપજ્જતિ. કસ્મા? મહાજનો હિ તેન પાપે નિયોજિતોતિ. ઇદં પન દુક્કટથુલ્લચ્ચયં વધકો ચે તમત્થં ન સાવેતિ આપજ્જતિ. યદિ સાવેતિ, પારાજિકમેવાપજ્જતિ. કસ્મા? અત્થસાધકચેતનાય અભાવા. અનુગણ્ઠિપદે પન ‘‘પટિગ્ગણ્હતિ, તં દુક્કટં હોતિ. યદિ એવં કસ્મા પાઠે ન વુત્તન્તિ ચે? વધકો પન ‘સાધુ કરોમી’તિ પટિગ્ગણ્હિત્વા તં ન કરોતિ. એવઞ્હિ નિયમે ‘મૂલટ્ઠસ્સ કિં નામ હોતિ, કિમસ્સ દુક્કટાપત્તી’તિ સઞ્જાતકઙ્ખાનં તદત્થદીપનત્થં ‘મૂલટ્ઠસ્સ આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’’તિ વુત્તં. ‘‘વધકો પટિગ્ગણ્હાતિ આપત્તિ દુક્કટસ્સ, મૂલટ્ઠસ્સ ચ આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ વુત્તં ન સિલિસ્સતિ, મૂલટ્ઠેન આપજ્જિતબ્બાપત્તિદસ્સનાધિકારત્તા વધકો પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ વુત્તં.

વિસક્કિયદૂતપદનિદ્દેસે ‘‘વત્તુકામતાય ચ કિચ્છેનેત્થ વત્વા પયોજનં નત્થીતિ ભગવતા ન વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. યં પન ‘‘મૂલટ્ઠસ્સેવ દુક્કટ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. તત્રાયં વિચારણા – આચરિયેન આણત્તેન બુદ્ધરક્ખિતેન તદત્થે સઙ્ઘરક્ખિતસ્સેવ આરોચિતે કિઞ્ચાપિ યો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિગ્ગણ્હાતિ, અથ ખો આચરિયસ્સેવેતં દુક્કટં વિસઙ્કેતત્તા, ન બુદ્ધરક્ખિતસ્સ, કસ્મા? અત્થસાધકચેતનાય આપન્નત્તા. તેનેવ ‘‘આણાપકસ્સ ચ વધકસ્સ ચ આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ પાળિયં વુત્તં, તં પન મૂલટ્ઠેન આપજ્જિતબ્બદુક્કટં ‘‘મૂલટ્ઠસ્સ અનાપત્તી’’તિ ઇમિના અપરિચ્છિન્નોકાસત્તા ન વુત્તં.

અવિસઙ્કેતે ‘‘મૂલટ્ઠસ્સ આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ વુત્તત્તા વિસઙ્કેતે આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ સિદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘વધકો પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ ઇદં પન દુક્કટં વધકસ્સેવ. સો હિ પઠમં આણાપકં બુદ્ધરક્ખિતં પારાજિકાપત્તિં પાપેત્વા સયં જીવિતા વોરોપેત્વા આપજ્જિસ્સતીતિ કિઞ્ચાપિ પાળિયં ‘‘સો તં જીવિતા વોરોપેતિ, આણાપકસ્સ ચ વધકસ્સ ચ આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ ન વુત્તં, તથાપિ તં અત્થતો વુત્તમેવ, ‘‘યતો પારાજિકં પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ પુબ્બે વુત્તનયત્તા ચ તં ન વુત્તં. ‘‘સો તં જીવિતા વોરોપેતિ, આપત્તિ સબ્બેસં પારાજિકસ્સા’’તિ હિ પુબ્બે વુત્તં. એત્થ પુબ્બે આચરિયન્તેવાસિકાનં વુત્તદુક્કટથુલ્લચ્ચયાપત્તિયો પઠમમેવ અનાપન્ના પારાજિકાપત્તિયા આપન્નત્તા. તથાપિ વધકસ્સ પારાજિકાપત્તિયા તેસં પારાજિકભાવો પાકટો જાતોતિ કત્વા ‘‘આપત્તિ સબ્બેસં પારાજિકસ્સા’’તિ એકતો વુત્તં, ન તથા ‘‘આણાપકસ્સ, વધકસ્સ ચ આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ એત્થ. કસ્મા? વધકસ્સ દુક્કટાપત્તિયા આપન્નત્તા. સો હિ પઠમં દુક્કટાપત્તિં આપજ્જિત્વા પચ્છા પારાજિકં આપજ્જતિ. યદિ પન અન્તેવાસિકા કેવલં આચરિયસ્સ ગરુકતાય સાસનં આરોચેન્તિ સયં અમરણાધિપ્પાયા સમાના પારાજિકેન અનાપત્તિ. અકપ્પિયસાસનહરણપચ્ચયા દુક્કટાપત્તિ હોતિ એવ, ઇમસ્સત્થસ્સ સાધનત્થં ધમ્મપદવત્થૂહિ મિગલુદ્દકસ્સ ભરિયાય સોતાપન્નાય ધનુઉસુસૂલાદિદાનં નિદસ્સનં વદન્તિ એકે. તં તિત્તિરજાતકેન (જા. ૧.૪.૭૩ આદયો) સમેતિ, તસ્મા સુત્તઞ્ચ અટ્ઠકથઞ્ચ અનુલોમેતીતિ નો તક્કોતિ આચરિયો. ઇધ પન દૂતપરમ્પરાય ચ ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ પાવદ, ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામં પાવદતૂ’’તિ એત્થ અવિસેસેત્વા વુત્તત્તા વાચાય વા આરોચેતુ, હત્થમુદ્દાય વા, પણ્ણેન વા, દૂતેન વા આરોચેતુ, વિસઙ્કેતો નત્થિ. સચે વિસેસેત્વા મૂલટ્ઠો, અન્તરાદૂતો વા વદતિ, તદતિક્કમે વિસઙ્કેતોતિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ ઇમસ્મિંયેવ અધિકારદ્વયે અનુગણ્ઠિપદે વુત્તનયો વુચ્ચતિ – ‘‘વધકો પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વધકસ્સેવ આપત્તિ, ન આણાપકસ્સ બુદ્ધરક્ખિતસ્સ. યદિ પન સો વજ્ઝમરણામરણેસુ અવસ્સમઞ્ઞતરં કરોતિ, બુદ્ધરક્ખિતસ્સાણત્તિક્ખણે એવ પારાજિકદુક્કટેસુ અઞ્ઞતરં સિયા. ‘‘ઇતિ ચિત્તમનો’’તિ અધિકારતો ‘‘ચિત્તસઙ્કપ્પો’’તિ એત્થાપિ ઇતિ-સદ્દો વિય ‘‘વધકો પટિગ્ગણ્હાતિ, મૂલટ્ઠસ્સ આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ અધિકારતો ‘‘મૂલટ્ઠસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તમેવ હોતિ. કસ્મા સરૂપેન ન વુત્તન્તિ ચે? તતો ચુત્તરિ નયદાનત્થં. ‘‘મૂલટ્ઠસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ હિ વુત્તે મૂલટ્ઠસ્સેવ વસેન નિયમિતત્તા ‘‘પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ દુક્કટં હોતી’’તિ ન ઞાયતિ. ‘‘વધકો પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ હિ અનિયમેત્વા વુત્તે સક્કા ઉભયેસં વસેન દુક્કટે યોજેતું. તસ્મા એવ હિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ અધિકારં ગહેત્વા ‘‘સઙ્ઘરક્ખિતેન સમ્પટિચ્છિતે મૂલટ્ઠસ્સેવ દુક્કટન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ નેવ અનુઞ્ઞાતં, ન પટિક્ખિત્તં, કેવલન્તુ બુદ્ધરક્ખિતસ્સ અનિયમિતત્તા પટિક્ખિત્તં, તસ્સ પન પારાજિકદુક્કટેસુ અઞ્ઞતરં ભવેય્યાતિ અયમત્થો દીપિતો, તસ્મા તમ્પિ સુવુત્તં. યસ્મા ઉભયેસં વસેન યોજેતું સક્કા, તસ્મા આચરિયેહિ ‘‘પટિગ્ગણ્હન્તસ્સેવેતં દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ મૂલટ્ઠો નેવ અનુઞ્ઞાતો ‘‘મૂલટ્ઠસ્સા’’તિ વચનાભાવતો, ન ચ પટિક્ખિત્તો ‘‘પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ પાળિયા અભાવતો, પટિગ્ગણ્હનપચ્ચયા વધકસ્સ દુક્કટં સિયાતિ નયં દાતું ‘‘મૂલટ્ઠસ્સા’’તિ પાળિયં અવુત્તત્તા ‘‘તં પટિગ્ગણ્હન્તસ્સેવેતં દુક્કટ’’ન્તિ યં વુત્તં, તમ્પિ સુવુત્તં. તત્ર હિ બુદ્ધરક્ખિતસ્સ પટિક્ખિત્તં, વુત્તનયેન પન તસ્સ આપત્તિ અનિયતાતિ. કસ્મા પન અટ્ઠકથાયં અનુત્તાનં પટિગ્ગણ્હનપચ્ચયા વધકસ્સ દુક્કટં અવત્વા મૂલટ્ઠસ્સેવ વસેન દુક્કટં વુત્તન્તિ ચે? અનિટ્ઠનિવારણત્થં. ‘‘સઙ્ઘરક્ખિતેન સમ્પટિચ્છિતે પટિગ્ગણ્હનપચ્ચયા તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ હિ વુત્તે અનન્તરનયેન સરૂપેન વુત્તત્તા ઇધાપિ મૂલટ્ઠસ્સ થુલ્લચ્ચયં અટ્ઠકથાયં વુત્તમેવ હોતીતિ આપજ્જતિ. ઇતિ તં એવં આપન્નં થુલ્લચ્ચયં ઉત્તાનન્તિ તં અવત્વા પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ દુક્કટં વુત્તં. અનુત્તાનત્તા અટ્ઠકથાયન્તિ ઇમં અનિટ્ઠગ્ગહણં નિવારેતું ‘‘મૂલટ્ઠસ્સેવેતં દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તં. આચરિયેન હિ વુત્તનયેન પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ દુક્કટમ્પિ ઉત્તાનમેવ. ઉત્તાનઞ્ચ કસ્મા અમ્હાકં ખન્તીતિ વુત્તન્તિ ચે? પટિપત્તિદીપનત્થં. ‘‘પિટકત્તયાદીસુ અપ્પટિહતબુદ્ધિયોપિ આચરિયા સરૂપેન પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ અવુત્તત્તા એવરૂપેસુ નામ ઠાનેસુ એવં પટિપજ્જન્તિ, કિમઙ્ગં પન માદિસોતિ સુહદયા કુલપુત્તા અનાગતે વુત્તનયમનતિક્કમિત્વા સઙ્કરદોસં વિવજ્જેત્વા વણ્ણનાવેલઞ્ચ અનતિક્કમ્મ પટિપજ્જન્તી’’તિ ચ અપરેહિ વુત્તં. અયં પન અટ્ઠકથાય વા અવુત્તત્તા એવરૂપેસુ નામ પાઠો આચરિયેન પચ્છા નિક્ખિત્તત્તા કેસુચિ પોત્થકેસુ ન દિસ્સતીતિ કત્વા સબ્બં લિખિસ્સામ. એવં સન્તે પટિગ્ગહણે આપત્તિયેવ ન સિયા, સઞ્ચરિત્તપટિગ્ગહણમરણાભિનન્દનેસુપિ ચ આપત્તિ હોતિ, મારણપટિગ્ગહણે કથં ન સિયા, તસ્મા પટિગ્ગણ્હન્તસ્સેવેતં દુક્કટં, તેનેવેત્થ ‘‘મૂલટ્ઠસ્સા’’તિ ન વુત્તં. પુરિમનયેપિ ચેતં પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ વેદિતબ્બમેવ, ઓકાસાભાવેન પન ન વુત્તં. તસ્મા યો યો પટિગ્ગણ્હાતિ, તસ્સ તસ્સ તપ્પચ્ચયા આપત્તિયેવાતિ અયમેત્થ અમ્હાકં ખન્તિ. યથા ચેત્થ, એવં અદિન્નાદાનેપીતિ.

૧૭૫. અરહો રહોસઞ્ઞીનિદ્દેસાદીસુ કિઞ્ચાપિ પાળિયં, અટ્ઠકથાયઞ્ચ દુક્કટમેવ વુત્તં, તથાપિ તત્થ પરમ્પરાય સુત્વા મરતૂતિ અધિપ્પાયેન ઉલ્લપન્તસ્સ ઉદ્દેસે સતિ ઉદ્દિટ્ઠસ્સ મરણેન આપત્તિ પારાજિકસ્સ, અસતિ યસ્સ કસ્સચિ મરણેન આપત્તિ પારાજિકસ્સ. ‘‘ઇત્થન્નામો સુત્વા મે વજ્ઝસ્સ આરોચેતૂ’’તિ ઉદ્દિસિત્વા ઉલ્લપન્તસ્સ વિસઙ્કેતતા દૂતપરમ્પરાય વુત્તત્તા વેદિતબ્બા. સચે ‘‘યો કોચિ સુત્વા વદતૂ’’તિ ઉલ્લપતિ, વજ્ઝો સયમેવ સુત્વા મરતિ, વિસઙ્કેતત્તા ન પારાજિકં. યો કોચિ સુત્વા વદતિ, સો ચે મરતિ, પારાજિકં. ‘‘યો કોચિ મમ વચનં સુત્વા તં મારેતૂ’’તિ ઉલ્લપતિ, યો કોચિ સુત્વા મારેતિ, પારાજિકં, સયમેવ સુત્વા મારેતિ, વિસઙ્કેતત્તા ન પારાજિકન્તિ એવં યથાસમ્ભવો વેદિતબ્બો.

૧૭૬. મૂલં દત્વા મુચ્ચતીતિ એત્થ ભિન્દિત્વા, ભઞ્જિત્વા, ચવિત્વા, ચુણ્ણેત્વા, અગ્ગિમ્હિ પક્ખિપિત્વા વા પગેવ મુચ્ચતીતિ અત્થતો વુત્તમેવ હોતિ. યેસં હત્થતો મૂલં ગહિતન્તિ યેસં ઞાતકપરિવારિતાનં હત્થતો મૂલં તેન ભિક્ખુના ગહિતં, પોત્થકસામિકહત્થતો પુબ્બે દિન્નમૂલં પુન ગહેત્વા તેસઞ્ઞેવ ઞાતકાદીનં દત્વા મુચ્ચતિ, એવં પોત્થકસામિકસ્સેવ સન્તકં જાતં હોતિ. અનુગણ્ઠિપદે પન ‘‘સચેપિ સો વિપ્પટિસારી હુત્વા સીઘં તેસં મૂલં દત્વા મુચ્ચતી’’તિ વુત્તં, તં યેન ધનેન પોત્થકો કીતો, તઞ્ચ ધનં સન્ધાય વુત્તં. કસ્મા? પોત્થકસામિકહત્થતો ધને ગહિતે પોત્થકે અદિન્નેપિ મુચ્ચનતો. સચે અઞ્ઞં ધનં સન્ધાય વુત્તં, ન યુત્તં પોત્થકસ્સ અત્તનિયભાવતો અમોચિતત્તા. સચે પોત્થકં સામિકાનં દત્વા મૂલં ન ગણ્હાતિ, ન મુચ્ચતિ અત્તનિયભાવતો અમોચિતત્તા. સચે પોત્થકં મૂલટ્ઠેન દિય્યમાનં ‘‘તવેવ હોતૂ’’તિ અપ્પેતિ, મુચ્ચતિ અત્તનિયભાવતો મોચિતત્તા. એત્થાયં વિચારણા – યથા ચેતિયં વા પટિમં પોક્ખરણિં સેતું વા કિણિત્વા ગહિતમ્પિ કારકસ્સેવેતં પુઞ્ઞં, ન કિણિત્વા ગહિતસ્સ, તથા પાપમ્પિ યેન પોત્થકો લિખિતો, તસ્સેવ યુજ્જતિ, ન ઇતરસ્સાતિ ચે? ન, ‘‘સત્થહારકં વાસ્સ પરિયેસેય્યા’’તિ વચનતો. પરેન હિ કતસત્થં લભિત્વા ઉપનિક્ખિપન્તસ્સ પારાજિકન્તિ સિદ્ધં. એવં પરેન લિખિતમ્પિ પોત્થકં લભિત્વા યથા વજ્ઝો તં પસ્સિત્વા મરતિ, તથા ઉપનિક્ખિપેય્ય પારાજિકન્તિ સિદ્ધં હોતીતિ. ચેતિયાદીતિ એતમનિદસ્સનં કરણપચ્ચયં હિ તં કમ્મં ઇદંમરણપચ્ચયન્તિ એવં આચરિયેન વિચારિતં. મમ પન ચેતિયાદિનિદસ્સનેનેવ સોપિ અત્થો સાધેતબ્બો વિય પટિભાતિ.

તત્તકા પાણાતિપાતાતિ ‘‘એકાપિ ચેતના કિચ્ચવસેન ‘તત્તકા’તિ વુત્તા સતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનાનં ચતુક્કતા વિયા’’તિ લિખિતં. પમાણે ઠપેત્વાતિ અત્તના અધિપ્પેતપ્પમાણે. ‘‘કતં મયા એવરૂપે આવાટે ખણિતે તસ્મિં પતિત્વા મરતૂ’’તિ અધિપ્પાયેન વધકો આવાટપ્પમાણં નિયમેત્વા સચે ખણિ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઇમસ્મિં આવાટે’’તિ. ઇદાનિ ખણિતબ્બં સન્ધાય એત્તકપ્પમાણસ્સ અનિયમિતત્તા ‘‘એકસ્મિમ્પિ કુદાલપ્પહારે’’તિઆદિ વુત્તં, સુત્તન્તિકત્થેરેહિ કિઞ્ચાપિ ઉપઠતં, તથાપિ સન્નિટ્ઠાપકચેતના ઉભયત્થ અત્થેવાતિ આચરિયા. બહૂનં મરણે આરમ્મણનિયમે કથન્તિ ચે? વજ્ઝેસુ એકસ્સ જીવિતિન્દ્રિયે આલમ્બિતે સબ્બેસમાલમ્બિતમેવ હોતિ. એકસ્સ મરણેપિ ન તસ્સ સકલં જીવિતં સક્કા આલમ્બિતું ન ઉપ્પજ્જમાનં, ઉપ્પન્નં, નિરુજ્ઝમાનં, અત્થિતાયપાણાતિપાતચેતનાવ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા, પુરેજાતારમ્મણા ચ હોતિ, તસ્મા તમ્પિ યુજ્જતિ. પચ્છિમકોટિયા એકચિત્તક્ખણે પુરેજાતં હુત્વા ઠિતં તં જીવિતમાલમ્બણં કત્વા સત્તમજવનપરિયાપન્નચેતનાય ઓપક્કમે કતે અત્થતો તસ્સ સત્તસ્સ સબ્બં જીવિતિન્દ્રિયમાલમ્બિતં, વોરોપિતઞ્ચ હોતિ, ઇતો પનઞ્ઞથા ન સક્કા; એવમેવ પુબ્બભાગે ‘‘બહૂપિસત્તે મારેમી’’તિ ચિન્તેત્વા સન્નિટ્ઠાનકાલે વિસપક્ખિપનાદીસુ એકં પયોગં સાધયમાના વુત્તપ્પકારચેતના તેસુ એકસ્સ વુત્તપ્પકારં જીવિતિન્દ્રિયં આલમ્બણં કત્વા ઉપ્પજ્જતિ, એવં ઉપ્પન્નાય પનેકાય સબ્બેપિ તે મારિતા હોન્તિ તાય એવ સબ્બેસં મરણસિદ્ધિતો, અઞ્ઞથા ન સક્કા વોરોપેતું, આલમ્બિતું વા. તત્થ એકાય ચેતનાય બહૂનં મરણે અકુસલરાસિ કથન્તિ ચે? વિસું વિસું મરણે પવત્તચેતનાનં કિચ્ચકરણતો. કથં? તા પન સબ્બા ઉપપજ્જવેદનીયાવ હોન્તિ, તસ્મા તાસુ યાય કાયચિ દિન્નાય પટિસન્ધિયા ઇતરા સબ્બાપિ ‘‘તતો બલવતરકુસલપટિબાહિતા અહોસિકમ્મ’’ન્તિઆદિકોટ્ઠાસં ભજન્તિ, પુનપિ વિપાકં જનિતું ન સક્કોન્તિ. અપરાપરિયવેદનીયાપિ વિય તં પટિબાહિત્વા કુસલચેતના પટિસન્ધિં દેતિ, તથા અયમ્પિ ચેતના અનન્તરભવે એવ પટિસન્ધિદાનાદિવસેન તાસં કિચ્ચલેસકરણતો એકાપિ સમાના ‘‘રાસી’’તિ વુત્તા. તાય પન દિન્નાય પટિસન્ધિયા અતિતિક્ખો વિપાકો હોતિ. અયમેત્થ વિસેસોતિઆદિ અનુગણ્ઠિપદે પપઞ્ચિતં.

અમરિતુકામા વાતિ અધિપ્પાયત્તા ઓપપાતિકમરણેપિ આપત્તિ. ‘‘‘નિબ્બત્તિત્વા’તિ વુત્તત્તા પતનં ન દિસ્સતીતિ ચે? ઓપપાતિકત્તં, પતનઞ્ચ એકમેવા’’તિ લિખિતં. અથ વા ‘‘સબ્બથાપિ અનુદ્દિસ્સેવા’’તિ વચનતો એત્થ મરતૂતિ અધિપ્પાયસમ્ભવતો ‘‘ઉત્તરિતું અસક્કોન્તો મરતિ પારાજિકમેવા’’તિ સુવુત્તં. સચે ‘‘પતિત્વા મરતૂ’’તિ નિયમેત્વા ખણિતો હોતિ, ઓપપાતિકમનુસ્સો ચ નિબ્બત્તિત્વા ઠિતનિયમેનેવ ‘‘ઉત્તરિતું ન સક્કા’’તિ ચિન્તેત્વા મરતીતિ પારાજિકચ્છાયા ન દિસ્સતિ, તેન વુત્તં ‘‘ઉત્તરિતું અસક્કોન્તો’’તિ. સો હિ ઉત્તરિતું અસક્કોન્તો પુનપ્પુનં પતિત્વા મરતિ, તેન પાતોપિ તસ્સ સિદ્ધો હોતીતિ અધિપ્પાયો. તત્થ સિયા – યો પન ‘‘ઉત્તરિતું અસક્કોન્તો મરતી’’તિ વુત્તો, સો ઓપાતખણનક્ખણે અરૂપલોકે જીવતિ. વધકચેતના ચ ‘‘અનિયતો ધમ્મો મિચ્છત્તનિયતસ્સ ધમ્મસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો, રૂપજીવિતિન્દ્રિયં માતુઘાતિકમ્મસ્સ પિતુઘાતિકમ્મસ્સ અરહન્તઘાતિકમ્મસ્સ રુહિરુપ્પાદકમ્મસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૫.૩૮ મિચ્છત્તનિયતત્તિક) વચનતો રૂપજીવિતિન્દ્રિયારમ્મણં હોતિ, ન ચ તં અરૂપાવચરસત્તસ્સત્થિ, ન ચ સા ચેતના ‘‘અનિયતો ધમ્મો મિચ્છત્તનિયતસ્સ ધમ્મસ્સ પુરેજાતપચ્ચયેન પચ્ચયો, આરમ્મણપુરેજાતં વત્થુપુરેજાતં આરમ્મણપુરેજાતં. રૂપજીવિતિન્દ્રિયં માતુઘાતિકમ્મસ્સ પુરેજાતપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૫.૪૮ મિચ્છત્તનિયતત્તિક) વચનતો અનાગતારમ્મણા હોતિ. અઞ્ઞો ઇધ પતિત્વા મરણકસત્તો નત્થિ, એવં સન્તે વધકચેતનાય કિં આરમ્મણન્તિ ચે? યસ્સ કસ્સચિ ઇધ જીવનકસત્તસ્સ પચ્ચુપ્પન્નં જીવિતિન્દ્રિયં આરમ્મણં. કિઞ્ચાપિ સો ન મરતિ, અથ ખો પાણાતિપાતો હોતિ એવ. યથા કિં ‘‘યથાક્કમેન ઠિતે સત્ત જને એકેન કણ્ડેન વિજ્ઝિત્વા મારેમી’’તિ પુબ્બભાગે ચિન્તેત્વા સન્નિટ્ઠાનકાલે તેસુ એકસ્સ જીવિતમારમ્મણં કત્વા કણ્ડં વિસ્સજ્જેતિ, કણ્ડો તં વિરજ્ઝિત્વા ઇતરે છ જને મારેતિ, એવં સન્તેપિ અયં પાણાતિપાતી એવ હોતિ, એવમિધાપિ ‘‘યો કોચી’’તિ વિકપ્પેન્તસ્સ વધકચેતના યસ્સ કસ્સચિ જીવિતારમ્મણં કત્વા પવત્તતિ, તસ્મિં અમતેપિ ઇતરસ્સ વસેન પાણાતિપાતી. સચે અરહા હુત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અરહન્તઘાતકોવ હોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ એવરૂપેસુ. અયમેવ હેત્થ આચરિયપરમ્પરાગતા યુત્તિ વિનિચ્છયકથાતિ વુત્તં.

પતનરૂપં પમાણન્તિ એત્થ યથા માતુયા પતિત્વા પરિવત્તલિઙ્ગાય મતાય સો માતુઘાતકો હોતિ, ન કેવલં પુરિસઘાતકો, તસ્મા પતનસ્સેવ વસેન આપત્તિ. કસ્મા? પતનરૂપમરણરૂપાનં એકસન્તાનત્તા, તદેવ હિસ્સ જીવિતિન્દ્રિયં, તસ્સ હિ પરિવત્તનં નત્થિ, ઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયાનેવ પવત્તિયં નિરુજ્ઝનુપ્પજ્જનકાનિ, ઇત્થિપુરિસોતિ ચ તત્થ વોહારમત્તમેવ, તસ્મા માતુઘાતકોવ, ન પુરિસઘાતકોતિ, યથા તસ્સ પતનરૂપવસેનાપત્તિ, તથા ઇધાપિ પતનરૂપવસેન થુલ્લચ્ચયં એકસન્તાનત્તાતિ અયં પઠમથેરવાદે યુત્તિ. દુતિયે કિઞ્ચાપિ પેતો પતિતો, યક્ખો ચ, અથ ખો અહેતુકપટિસન્ધિકત્તા અકુસલવિપાકસ્સ ‘‘વામેન સૂકરો હોતી’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૯૬; મહાનિ. અટ્ઠ. ૧૬૬) એત્થ વુત્તયક્ખાનં પટિસન્ધિ વિય સબ્બરૂપાનં સાધારણત્તા, અમનુસ્સજાતિકત્તા ચ તિરચ્છાનરૂપેન મતે મરણરૂપવસેન પાચિત્તિયં, વત્થુવસેન લહુકાપત્તિયા પરિવત્તના હોતિ એવ તત્થજાતકરુક્ખાદિછેદનપાચિત્તિયપરિવત્તનં વિય. અયમેવ યુત્તતરો, તસ્મા પચ્છા વુત્તો. પારાજિકસ્સ પન મનુસ્સજાતિકો યથા તથા વા પતિત્વા યથા તથા વા મરતુ, પારાજિકમેવ ગરુકત્તા. ગરુકાપત્તિયા હિ વિપરિવત્તના નત્થીતિ વુત્તં.

થુલ્લચ્ચયં તિરચ્છાને, મતે ભેદસ્સ કારણં;

સરૂપમરણં તિસ્સો, ફુસ્સો મઞ્ઞેતિ અઞ્ઞથા.

ગણ્ઠિપદે પન ‘‘દુતિયવાદે પુથુજ્જનસ્સ પતિત્વા અરહત્તં પત્વા મરન્તસ્સ વસેન વુત્તો’’તિ લિખિતં. ‘‘તિરચ્છાને’’તિ એત્થ કેચિ વદન્તિ ‘‘દેવા અધિપ્પેતા’’તિ. ‘‘સકસકરૂપેનેવ મરણં ભવતિ નાઞ્ઞથા’’તિ ચ વદન્તિ. યક્ખપેતરૂપેન મતેપિ એસેવ નયોતિ થુલ્લચ્ચયન્તિ અત્થો. ‘‘તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહમરણે વિયા’’તિ લિખિતં. પહારં લદ્ધાતિ સત્તાનં મારણત્થાય કતત્તા વુત્તં.

૧૭૭. સાધુ સુટ્ઠુ મરતૂતિ વચીભેદં કરોતિ. વિસભાગરોગોતિ સરીરટ્ઠો ગણ્ડપીળકાદિ.

૧૭૮. કાળાનુસારીતિ એકિસ્સા લતાય મૂલં કિર. મહાકચ્છપેન કતપુપ્ફં વા. હંસપુપ્ફન્તિ હંસાનં પક્ખપત્તં. હેટ્ઠા વુત્તનયેન સાહત્થિકાણત્તિકનયઞ્હેત્થ યોજેત્વા કાયવાચાચિત્તતો સમુટ્ઠાનવિધિ દસ્સેતબ્બો.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૧૮૦. મરણત્થિકાવ હુત્વાતિ ઇમસ્સ કાયસ્સ ભેદેન સગ્ગપાપનાધિપ્પાયત્તા અત્થતો મરણત્થિકાવ હુત્વા એવંઅધિપ્પાયિનો મરણત્થિકા નામ હોન્તીતિ અત્તનો મરણત્થિકભાવં અજાનન્તા આપન્ના પારાજિકં. ન હિ તે ‘‘અત્તનો ચિત્તપ્પવત્તિં ન જાનન્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ. વોહારવસેનાતિ પુબ્બભાગવોહારવસેન. સન્નિટ્ઠાને પનેતં નત્થિ. પાસે બદ્ધસૂકરમોચને વિય ન હોતિ. યથાનુસન્ધિનાતિ અન્તરા અમરિત્વાતિ અત્થો. અપ્પટિવેક્ખિત્વાતિ અવિચારેત્વા. હેટ્ઠિમભાગે હિ કિસ્મિઞ્ચિ વિજ્જમાને વલિ પઞ્ઞાયતિ. દસ્સિતેતિ ઉદ્ધરિત્વા ઠપિતે. પટિબન્ધન્તિ તયા પટિબન્ધં, પરિભોગન્તરાયં સઙ્ઘસ્સ મા અકાસીતિ અત્થો.

૧૮૧-૨. યસ્મા કિરિયં દાતું ન સક્કા, તસ્મા ‘‘પઠમં લદ્ધ’’ન્તિ વુત્તં. પુબ્બેપિ અત્તના લદ્ધપિણ્ડપાતતો પણીતપણીતં દેન્તો તત્થપિ અત્તકારિયં અદાસિ. અસઞ્ચિચ્ચાતિ એત્થ અઞ્ઞં આકડ્ઢન્તસ્સ અઞ્ઞસ્સ પતને સબ્બેન સબ્બં અભિસન્ધિ નત્થિ. ન મરણાધિપ્પાયસ્સાતિ પટિઘો ચ પયોગો ચ અત્થિ, વધકચેતના નત્થિ. અજાનન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘વત્થુઅજાનનવસેન અજાનન્તસ્સ દોસો નત્થિ, ઇદં કિર તેસં નાનત્તં. ‘અસઞ્ચિચ્ચો અહ’ન્તિ પાળિયં ન દિસ્સતિ. અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા તથારૂપાય પાળિયા ભવિતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. નો ચે, થુલ્લચ્ચયન્તિ એત્થ ‘‘દુક્ખવેદના ચે નુપ્પજ્જતિ, દુક્કટમેવા’’તિ વદન્તિ, વીમંસિતબ્બં. ‘‘મુગ્ગરા નામ ખાદનદણ્ડકા. વેમા નામ તેસં ખાદનદણ્ડકાનં હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ તિરિયં બન્ધિતબ્બદણ્ડા’’તિ લિખિતં. હેટ્ઠાવ દુવિધાપિ પઠન્તિ. હત્થપ્પત્તો વિય દિસ્સતિ ‘‘તસ્સ વિક્ખેપો મા હોતૂ’’તિ ઉપચ્છિન્દતિ. વિસેસાધિગમં બ્યાકરિત્વા તપ્પભવં સક્કારં લજ્જીયન્તો આહારં ઉપચ્છિન્દતિ સભાગાનં બ્યાકતત્તા. તે હિ કપ્પિયખેત્તં આરોચેન્તિ.

૧૮૬. અકતવિઞ્ઞત્તિયાતિ ન વિઞ્ઞત્તિયા. સા હિ અનુઞ્ઞાતત્તા કતાપિ અકતા વિયાતિ અકતવિઞ્ઞત્તિ. ‘‘‘વદેય્યાથ, ભન્તે યેનત્થો’તિ એવં અકતટ્ઠાને વિઞ્ઞત્તિ અકતવિઞ્ઞત્તી’’તિ લિખિતં. તિત્થિયભૂતાનં માતાપિતૂનં સહત્થા દાતું ન વટ્ટતીતિ. પિતુચ્છા નામ પિતુભગિની. સચેપિ ન યાચન્તિ ‘‘યાચિતું દુક્ખ’’ન્તિ, સયં વા એવં વત્તુમસક્કોન્તા. ‘‘યદા તેસં અત્થો ભવિસ્સતી’’તિ આભોગં કત્વા વા. ‘‘‘વેજ્જકમ્મં વા ન હોતી’તિ વચનતો યાવ સત્તમો કુલપરિવટ્ટો, તાવ ભેસજ્જં કાતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. સબ્બપદેસૂતિ મહામાતુયાચૂળમાતુયાતિઆદીનં.

વુત્તનયેન પરિયેસિત્વાતિ ‘‘સામણેરેહિ વા’’તિઆદિના. ‘‘ન અકતવિઞ્ઞત્તિયા’’તિ વદન્તિ. ‘‘પચ્ચાસીસતિ સચે, દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તિ. કપ્પિયવસેનાતિ પુપ્ફં આનેથાતિઆદિના. ‘‘પૂજં અકાસી’તિ વુત્તત્તા સયં ગહેતું ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ.

‘‘ભણથા’’તિ વુત્તે પન કાતબ્બં. ધમ્મઞ્હિ વત્તું વટ્ટતિ. નો ચે જાનન્તિ, ન પાદા અપનેતબ્બા. અવમઙ્ગલન્તિ હિ ગણ્હન્તિ.

ચોરનાગસ્સ હિ આમટ્ઠં દિન્ને કુજ્ઝિસ્સતિ, અનામટ્ઠં ન વટ્ટતીતિ અઙ્ગુલન્તરે થોકં ભત્તં ગહેત્વા પત્તે ભત્તં સબ્બં અદાસિ, સો તેન તુસ્સિ. વરપોત્થકચિત્તત્થરણન્તિ સિબ્બિત્વા કાતબ્બત્થરણવિકતિ. પિતુરાજા દમિળસ્સ પરાજિતો રોહણે સોળસવસ્સાનિ વસિત્વા મિત્તામચ્ચપરિવુતો ‘‘રજ્જં ગણ્હામી’’તિ આગન્ત્વા અન્તરામગ્ગે અપ્પમત્તકસ્સ કારણા એકં અમચ્ચં ઘાતાપેસિ. સેસા ભયેન પલાયન્તા અરઞ્ઞે અન્તરામગ્ગે ચોરેહિ વિલુત્તા હમ્બુગલ્લકવિહારં ગન્ત્વા તત્થ ચાતુનિકાયિકતિસ્સત્થેરો તેસં સઙ્ગહં કત્વા પુન આનેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસિ, તેહિ સદ્ધિં રજ્જં ગહેત્વા રાજા હમ્બુગલ્લકતિસ્સત્થેરસ્સ અભયગિરિવિહારં અકાસિ. સેસાપિ એકેકવિહારં કારાપેસું કિર.

૧૮૭. ચોરસમીપં પેસેન્તો ‘‘વાળયક્ખવિહારં પેસેતી’’તિ ઇમિના સદિસો. કસ્મા? મરણાધિપ્પાયત્તા. તળાકાદીસુ મચ્છાદિગ્ગહણત્થં કેવટ્ટં અઞ્ઞાપદેસેન ‘‘તળાકતીરં ગચ્છા’’તિ પહિણન્તસ્સ પાણાતિપાતેન ભવિતબ્બં, ‘‘વાળયક્ખવિહારં પાહેસી’’તિ ઇમસ્સ સદિસો. કસ્મા? ‘‘મરણાધિપ્પાયત્તા’’તિ વચનસ્સાનુલોમતો, અટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘એવં વાળયક્ખમ્પી’’તિ વુત્તત્તા.

૧૮૯. તં તત્રટ્ઠિતં છિન્દન્તન્તિ તં-સદ્દો એકચ્ચેસુ નત્થિ. ઇતરેસુ પારાજિકથુલ્લચ્ચયં આપન્નાતિ અત્થો. ‘‘ઇમં છિન્દિત્વા સીઘં ગન્ત્વા સઙ્ઘસ્સ પત્તચીવરં દસ્સામી’’તિ કુસલચિત્તેનપિ છિન્દિતું ન વટ્ટતિ અનનુઞ્ઞાતત્તા. અઞ્ઞસ્સ પન ભિક્ખુનો વટ્ટતિ અનુઞ્ઞાતત્તા.

૧૯૦. કથં? કુટિરક્ખણત્થઞ્હિ ભગવતા પટગ્ગિદાનાદિ અનુઞ્ઞાતં, કુટિ નામેસા ભિક્ખૂનં અત્થાય. તસ્મા ‘‘ભિક્ખુરક્ખણત્થં અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુસ્સ વટ્ટતી’તિ વત્તબ્બમેત્થ નત્થી’’તિ વુત્તં. યદિ એવં અચ્છિન્નચીવરસ્સ નગ્ગભાવપ્પટિચ્છાદનત્થં ભૂતગામપાતબ્યતા ભગવતા અનુઞ્ઞાતા, જીવિતરક્ખણત્થઞ્ચ સપ્પદટ્ઠકાલે અનુઞ્ઞાતં, તસ્મા ‘‘અપિ જીવિતં પરિચ્ચજિતબ્બં, ન ચ રુક્ખો વા છિન્દિતબ્બો’’તિઆદિ ન વત્તબ્બં સિયા, તસ્મા તં નિદસ્સનં અપ્પમાણં, અટ્ઠકથાચરિયો એવેત્થ પમાણં. એત્થ પનાયં આચરિયસ્સ તક્કો – અરિયપુગ્ગલેસુપિ સત્તા નગ્ગિયં પસ્સિત્વા અપ્પસાદં કત્વા નિરયૂપગા ભવિસ્સન્તિ, તથા સપ્પા ચ ડંસિત્વા, તેસં પાપવિમોચનત્થં ભૂતગામપાતબ્યતા અનુઞ્ઞાતા. દાનપતીનં ચિત્તરક્ખણત્થં પટગ્ગિદાનાદિ. અઞ્ઞથા લોકસ્સ પુઞ્ઞન્તરાયો, સઙ્ઘસ્સ ચ લાભન્તરાયો હોતિ. વધકસ્સ પન ચિત્તહિતકરણં નત્થિ, તં પન અવીતિક્કમં, જીવિતપરિચ્ચજનં પસ્સિત્વા વા ‘‘અહો દુક્કરં કત’’ન્તિ પસાદમેવ લભેય્યુન્તિ અત્તનો ન વટ્ટતિ, અઞ્ઞસ્સ વટ્ટતિ. અઞ્ઞથા તિત્થિયાનં અસદ્ધમ્મસિદ્ધિયાતિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘જીવિતત્થાય રુક્ખં છિન્દન્તસ્સ અત્તસિનેહવસેન છિન્દનતો અકુસલત્તા ન વટ્ટતિ, અઞ્ઞસ્સ વટ્ટતી’’તિ લિખિતં. અનેકેસુ રુક્ખેન ઓત્થતેસુ, ઓપાતે વા પતિતેસુ અઞ્ઞેન અઞ્ઞસ્સત્થાય રુક્ખછેદનાદિ કાતું વટ્ટતિ, કસ્મા? પરપરિત્તાણાધિપ્પાયતોતિ. પરિત્તન્તિ રક્ખણં, તં દસ્સેતું ‘‘સમન્તા ભૂમિતચ્છન’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

૧૯૧. તીહિ મારિતે પન વિસઙ્કેતન્તિ એત્થ તીસુ એકેન મારિતેપિ ‘‘ખેત્તમેવ ઓતિણ્ણત્તા પારાજિક’’ન્તિ વુત્તત્તા તયોપિ એકતો હુત્વા મારેન્તિ ચે, આપજ્જતિ, તેનેવ વુત્તં ‘‘પરિચ્છેદબ્ભન્તરે વા અવિસઙ્કેત’’ન્તિ. ‘‘પરિચ્છેદાતિક્કમે પન સબ્બત્થ વિસઙ્કેતં હોતી’’તિ વુત્તત્તા દ્વિન્નં બલં ગહેત્વા તતિયો ચે મારેતિ આપજ્જતિ વિય દિસ્સતિ, વીમંસિતબ્બં. ‘‘દ્વે મારેન્તૂ’’તિ વુત્તે એકેન વા દ્વીહિ વા મારિતે પારાજિકન્તિ ‘‘દ્વિન્નં પહારાનં મરણે સતિ દ્વે મારિતા નામ હોન્તિ, અસતિ એકોવ હોતિ, તસ્મા વિજાનિતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ.

તતિયપારાજિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુત્થપારાજિકં

વગ્ગુમુદાતીરિયભિક્ખુવત્થુવણ્ણના

૧૯૩. ચતુત્થે વગ્ગુ ચ સા મોદયતિ ચ સત્તેતિ વગ્ગુમુદા. ‘‘વગ્ગુમદા’’તિપિ પાઠો, તસ્સ વગ્ગુ ચ સા પસન્નસુદ્ધતરઙ્ગસમિદ્ધત્તા સુખુમા ચાતિ અત્થો જીવિતવગ્ગુત્થનિતા જીવિતત્થન્તિ નીલુપ્પલન્તિઆદીસુ વિય. મદસ્સાતિ ચ બહુખજ્જભોજ્જપાનાદિસમિદ્ધા નદી છણદિવસેસૂતિ નિરુત્તિ વેદિતબ્બા. વગ્ગુ પરિસુદ્ધાતિ લોકેન સમ્મતાતિ કિર અત્થો. ભાસિતો ભવિસ્સતીતિ પાઠસેસો.

૧૯૪-૫. વણ્ણવા વણ્ણવન્તો વણ્ણવન્તાનીતિપિ સિજ્ઝતિ કિર બહુવચનેન. યસ્મા ઇન્દ્રિયાનં ઊનત્તં, પૂરત્તં વા નત્થિ, તસ્મા ‘‘અભિનિવિટ્ઠોકાસસ્સ પરિપુણ્ણત્તા’’તિ વુત્તં. છટ્ઠસ્સ અભિનિવિટ્ઠોકાસો હદયવત્થુ. ચતુઇરિયાપથચક્કે પાકતિન્દ્રિયે. અત્તનો દહતીતિ અત્તના દહતિ, અત્તના પટિવિદ્ધં કત્વા પવેદેતીતિ અધિપ્પાયો. સન્તન્તિ વત્તમાનં. ગોત્રભુનોતિ ગોત્તમત્તં અનુભવત્તા નામમત્તકમેવાતિ અત્થો.

સવિભઙ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૯૭. પદભાજને ‘‘તિસ્સો વિજ્જા’’તિ વુત્તત્તા અરૂપાવચરજ્ઝાનાનિ પટિક્ખિત્તાનીતિ ચે? ન, તત્થેવ ‘‘યં ઞાણં, તં દસ્સનં, યં દસ્સનં, તં ઞાણ’’ન્તિ દસ્સનપદેન વિસેસેત્વા વુત્તત્તા, તસ્મા એવ અટ્ઠકથાયં ‘‘વિજ્જાસીસેન પદભાજનં વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. ધુરં કત્વાતિ પુરિમં કત્વા.

પદભાજનીયવણ્ણના

૧૯૯. અનાગતે ઉપ્પજ્જનકરાગાદીનં કારણત્તા રાગાદયોવ નિમિત્તં નામ. તિસ્સન્નઞ્ચ વિજ્જાનં અઞ્ઞતરં સન્ધાય ‘‘વિજ્જાનં લાભીમ્હી’’તિ ભણતિ, પારાજિકં, ન વત્થુવિજ્જાદીનં કિલેસનહાનમેવ વુત્તં, તંખણત્તા ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મપ્પવત્તિ ન હોતીતિ ચે? ન, મગ્ગકિચ્ચદીપનતો. તેનેવ ‘‘મગ્ગેન વિના નત્થી’’તિઆદિ વુત્તં. ચિત્તન્તિ ચિત્તસ્સ વિગતનીવરણતાતિ અત્થો. ‘‘યાવઞ્ચ વિજ્જા અનાગતા, તાવ વિપસ્સનાઞાણસ્સ લાભીમ્હી’તિ વદન્તો યદિ લોકુત્તરં સન્ધાય વદતિ, સોપિ ચ તથા જાનાતિ, પારાજિકમેવ લોકુત્તરસ્સપિ તંનામત્તા’’તિ વદન્તિ. ‘‘અવિસેસેનાપિ વદતો પારાજિકં વુત્તન્તિ લોકુત્તરં સન્ધાય વદતો ‘પારાજિક’ન્તિ વત્તું યુજ્જતિ. યથા કિં ‘વિજ્જાનં લાભીમ્હી’તિ ભણન્તોપિ પારાજિકમેવા’તિ વુત્તટ્ઠાને વત્થુવિજ્જાદીનં સમ્ભવેપિ તાસં અનધિપ્પેતત્તા પારાજિકં હોતિ, એવમિધાપિ. ન સક્કા અઞ્ઞં પમાણં કાતુન્તિ અત્તનો ગુણમારોચેતુકામો લોકિયેન સમ્મિસ્સં અત્થપટિસમ્ભિદં વદતો પારાજિકન્તિ પમાણં કાતું ન સક્કા, ઇતરથા હોતી’’તિ અપરેહિ વુત્તં, ‘‘તં પુબ્બાપરવિરુદ્ધં, તસ્મા વિજ્જાનિદસ્સનં ઇધ અનિદસ્સનં સાસને વત્થુવિજ્જાદીનં વિજ્જાવિધાનાભાવા. ભગવતા વિભત્તખેત્તપદે વા તેસં પરિયાયવચનાનં અનામટ્ઠત્તા ન સક્કા અઞ્ઞં પમાણં કાતુ’’ન્તિ લિખિતં. ‘‘પટિસમ્ભિદાનં લાભીમ્હી’તિ વુત્તે પરિયાયેન વુત્તત્તા થુલ્લચ્ચયં યુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, વિચારેતબ્બં. વીમંસિત્વા ગહેતબ્બન્તિ ‘‘યો તે વિહારે વસતી’’તિઆદીહિ સંસન્દનતો પરિયાયવચનત્તા થુલ્લચ્ચયં વુત્તં. ‘‘નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જામી’તિ વા ‘લાભીમ્હાહં તસ્સા’તિ વા વદતોપી’’તિ વુત્તવચનમ્પિ ‘‘સચે પનસ્સેવં હોતી’’તિઆદિવચનમ્પિ અત્થતો એકમેવ, સોપિ હિ અત્તનો વિસેસં આરોચેતુમેવ વદતિ. ‘‘યો તે વિહારે વસતી’તિઆદીસુ અહં-વચનાભાવા પરિયાયો યુજ્જતિ, ઇધ પન ‘લાભીમ્હાહં તસ્સા’તિ અત્તાનં નિદ્દિસતિ, તસ્મા પારાજિકં આપજ્જિતું યુત્તં વિયા’’તિ વદન્તિ. ‘‘મહાપચ્ચરિયાદિવચનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મેસુ એકોપિ ન હોતિ, તસ્મા પરિયાયેન વુત્તત્તા ન હોતી’’તિ વદન્તિ, સુટ્ઠુ ઉપપરિક્ખિતબ્બં. ફલસચ્છિકિરિયા-પદતો પટ્ઠાય એવ પાઠો ગહેતબ્બો, ફલસચ્છિકિરિયાયપિ એકેકમ્પિ એકેકફલવસેન પારાજિકં વેદિતબ્બં.

રાગસ્સ પહાનન્તિઆદિત્તિકે કિલેસપ્પહાનમેવ વુત્તં, તં પન યસ્મા મગ્ગેન વિના નત્થિ. તતિયમગ્ગેન હિ રાગદોસાનં પહાનં, ચતુત્થેન મોહસ્સ, તસ્મા ‘‘રાગો મે પહીનો’’તિઆદીનિ વદતોપિ પારાજિકં. રાગા ચિત્તં વિનીવરણતાતિઆદિત્તિકે લોકુત્તરમેવ વુત્તં, તસ્મા ‘‘રાગા મે ચિત્તં વિનીવરણ’’ન્તિઆદીનિ વદતો પારાજિકમેવાતિ. અકુપ્પધમ્મત્તાતિ કેચિ ઉત્તરવિહારવાસિનો. કસ્મા ન હોતીતિ ચે? ‘‘ઇતિ જાનામિ, ઇતિ પસ્સામી’’તિ વત્તમાનવચનેનેવ માતિકાયં વુત્તત્તા. યદિ એવં પદભાજને ‘‘સમાપજ્જિં, સમાપન્નો’’તિઆદિના વુત્તત્તા ‘‘અતીતત્તભાવે સોતાપન્નોમ્હી’’તિ વદતોપિ હોતૂતિ ચે? ન, અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. કથં? અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નવસેન વત્તમાનતા ગહેતબ્બાતિ ઞાપનત્થં વુત્તં, ન અતીતત્તભાવં. અતીતત્તભાવો હિ પરિયાયેન વુત્તત્તા ‘‘થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ વુત્તન્તિ આચરિયા.

૨૦૦. ‘‘સચેપિ ન હોતિ, પારાજિકમેવા’’તિ અટ્ઠાનપરિકપ્પવસેન વુત્તં કિર. ‘‘ઇતિ વાચા તિવઙ્ગિકા’’તિ વક્ખતિ. નત્થેતન્તિ પુરિમે સતિ પચ્છિમસ્સાભાવા સમાપજ્જિં, સમાપન્નોતિ ઇમેસં કિઞ્ચાપિ અત્થતો કાલવિસેસો નત્થિ, વચનવિસેસો પન અત્થિ એવ.

૨૦૭. ઉક્ખેટિતોતિ ઉત્તાસિતો. ખિટ ઉત્રાસને.

સુદ્ધિકવારકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વત્તુકામવારકથાવણ્ણના

વિઞ્ઞત્તિપથેતિ વિજાનનટ્ઠાને, તેન ‘‘વિઞ્ઞત્તિપથમતિક્કમિત્વા ઠિતો ભિક્ખુ દિબ્બાય સોતધાતુયા સુત્વા જાનાતિ, ન પારાજિકન્તિ દીપેતી’’તિ વુત્તં. ઝાનં કિર સમાપજ્જિન્તિ એત્થ સો ચે ‘‘એસ ભિક્ખુ અત્તનો ગુણદીપનાધિપ્પાયેન એવં વદતી’’તિ જાનાતિ, પારાજિકમેવ. અઞ્ઞથા જાનાતીતિ ચે? પારાજિકચ્છાયા ન દિસ્સતીતિ આચરિયો.

વત્તુકામવારકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનાપત્તિભેદકથાવણ્ણના

અનુલ્લપનાધિપ્પાયોતિ યદિ ઉલ્લપનાધિપ્પાયો ભવેય્ય, દુક્કટમેવાતિ અપરે. ‘‘તં પરતો ‘નાવુસો, સક્કા પુથુજ્જનેન અધિવાસેતુ’ન્તિ વત્થુના સંસન્દિત્વા ગહેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

પદભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૨૨૫-૬. દુક્કર આગાર આવટકામ અભિરતિવત્થૂસુ ‘‘યદિ ઉલ્લપનાધિપ્પાયો ભવેય્ય, પારાજિક’’ન્તિ વદન્તિ, કારણં પન દુદ્દસં, થુલ્લચ્ચયં વુત્તં વિય, વીમંસિતબ્બં. યાનેન વા ઇદ્ધિયા વા ગચ્છન્તોપિ પારાજિકં નાપજ્જતીતિ પદસા ગમનવસેનેવ કતિકાય કતાય યુજ્જતિ. ‘‘અપુબ્બંઅચરિમં ગચ્છન્તોતિ હત્થપાસં અવિજહિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ હત્થં ગણ્હન્તો વિય ગચ્છન્તો’’તિ વુત્તં. ઉટ્ઠેથ એથ ગચ્છામાતિ એવં સહગમને પુબ્બાપરા ગચ્છન્તોપિ નાપજ્જતીતિ આચરિયસ્સ તક્કો. વસન્તસ્સાતિ તથા વસન્તો ચે ઉપાસકેન દિસ્સતિ, પારાજિકો હોતિ. ‘‘રત્તિં વસિત્વા ગચ્છન્તો ન પારાજિકો’’તિ વુત્તં. નાનાવેરજ્જકાતિ નાનાજનપદવાસિનો. સઙ્ઘલાભોતિ યથાવુડ્ઢં અત્તનો પાપુણનકોટ્ઠાસો.

૨૨૮. ઇધાતિ ‘‘કો નુ ખો’’તિઆદિના વુત્તે પઞ્હાકમ્મે. ધમ્મધાતુ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં.

૨૩૨. ન ઉપ્પટિપાટિયાતિ ન સીહોક્કન્તવસેન અનુસ્સરિ. તસ્મા અન્તરાભવભૂતા એકા એવ જાતીતિ પટિવિજ્ઝતીતિ અત્થો.

નિગમનવણ્ણના

૨૩૩. ચતુવીસતીતિ એત્થ માતુઘાતકપિતુઘાતકઅરહન્તઘાતકા તતિયપારાજિકં આપન્ના. ભિક્ખુનિદૂસકો, લમ્બિઆદયો ચ ચત્તારો પઠમપારાજિકં આપન્ના એવાતિ કત્વા કુતો ચતુવીસતીતિ ચે? ન, અધિપ્પાયાજાનનતો. માતુઘાતકાદયો હિ ચત્તારો ઇધાનુપસમ્પન્ના એવ અધિપ્પેતા, લમ્બિઆદયો ચત્તારો કિઞ્ચાપિ પઠમપારાજિકેન સઙ્ગહિતા, યસ્મા એકેન પરિયાયેન મેથુનધમ્મપટિસેવિનો ન હોન્તિ, તસ્મા વિસું વુત્તા. ‘‘એકકમ્મં એકુદ્દેસો સમસિક્ખતા’’તિ એવં વુત્તસંવાસસ્સ અભબ્બતામત્તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘યથા પુરે તથા પચ્છા’’તિ. અઞ્ઞથા નેસં સમઞ્ઞાયપટિઞ્ઞાયભિક્ખુભાવોપિ નત્થીતિ આપજ્જતિ.

ચતુત્થપારાજિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પારાજિકકણ્ડવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સઙ્ઘાદિસેસકણ્ડો

૧. સુક્કવિસ્સટ્ઠિસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૩૫. ‘‘ઓક્કમન્તાન’’ન્તિ પાઠો. એત્થાહ – ‘‘યો પન ભિક્ખૂ’’તિ કારકો ઇધ કસ્મા ન નિદ્દિટ્ઠોતિ? અભિ-નિદ્દેસેન ઇમસ્સ સાપેક્ખાભાવદસ્સનત્થં. કથં? કણ્ડુવનાદિઅધિપ્પાયચેતનાવસેન ચેતેન્તસ્સ કણ્ડુવનાદિઉપક્કમેન ઉપક્કમન્તસ્સ, મેથુનરાગવસેન ઊરુઆદીસુ દુક્કટવત્થૂસુ, વણાદીસુ થુલ્લચ્ચયવત્થૂસુ ચ ઉપક્કમન્તસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા સતિપિ ન સઙ્ઘાદિસેસો. મોચનસ્સાદસઙ્ખાતાધિપ્પાયાપેક્ખાવ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ સતિ ઉપક્કમે, ન અઞ્ઞથા ‘‘અનાપત્તિ ન મોચનાધિપ્પાયસ્સા’’તિ વચનતો. તસ્મા તદત્થદસ્સનત્થં ઇધ કારકો ન નિદ્દિટ્ઠો, અઞ્ઞથા ‘‘યો પન ભિક્ખુ સઞ્ચેતનિકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં આપજ્જેય્યા’’તિ કારકે નિદ્દિટ્ઠે ‘‘ચેતેતિ ન ઉપક્કમતિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તી’’તિ વુત્તવચનવિરોધો. ‘‘સઞ્ચેતનિકાય સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તા’’તિ ભુમ્મે નિદ્દિટ્ઠેપિ સોવ વિરોધો આપજ્જતિ, તસ્મા તદુભયવચનક્કમં અવત્વા ‘‘સઞ્ચેતનિકા સુક્કવિસ્સટ્ઠિ અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તા’’તિ વુત્તં. તત્થ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનાભાવતો હેતુત્થનિયમો ન કતો હોતિ. તસ્મિં અકતે સઞ્ચેતનિકા સુક્કવિસ્સટ્ઠિ અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તા સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ, ઉપક્કમે અસતિ અનાપત્તીતિ અયમત્થો દીપિતોતિ વેદિતબ્બં.

૨૩૬-૭. સઞ્ચેતનિકાતિ એત્થ પઠમવિગ્ગહેન ઉપસગ્ગસ્સ સાત્થકતા દસ્સિતા, દુતિયેન ઇકપચ્ચયસ્સ. વાતપિત્તસેમ્હરુહિરાદિઆસયભેદતોતિ અત્થો. ધાતૂતિ એત્થ ‘‘પથવીધાતુઆદયો ચતસ્સો, ચક્ખુધાતુઆદયો વા અટ્ઠારસા’’તિ ગણ્ઠિપદે લિખિતં. વત્થિસીસન્તિ વત્થિપુટસ્સ સીસં. ‘‘અઙ્ગજાતસ્સ મૂલં અધિપ્પેતં, ન અગ્ગસીસ’’ન્તિ વદન્તિ. તથેવાતિ ‘‘નિમિત્તે ઉપક્કમતો’’તિઆદિં ગણ્હાતિ. તતો મુચ્ચિત્વાતિ ‘‘ન સકલકાયતો, તસ્મા પન ઠાના ચુતમત્તે હોતૂ’’તિ ગણ્ઠિપદે લિખિતં. ‘‘દકસોતં ઓતિણ્ણમત્તે’’તિ ઇમિના ન સમેતીતિ ચે? તતો દકસોતોરોહણઞ્ચેત્થાતિઆદિ વુચ્ચતિ. તસ્સત્થો – નિમિત્તે ઉપક્કમં કત્વા સુક્કં ઠાના ચાવેત્વા પુન વિપ્પટિસારવસેન દકસોતોરોહણં નિવારેતું અધિવાસેમીતિ. તતો બહિ નિક્ખમન્તે અધિવાસેતું ન સક્કા, તથાપિ અધિવાસનાધિપ્પાયેન અધિવાસેત્વા અન્તરા દકસોતતો ઉદ્ધં નિવારેતું અસક્કુણેય્યતાય ‘‘અનિક્ખન્તે વા’’તિ વુત્તં. કસ્મા? ઠાના ચુતઞ્હિ અવસ્સં દકસોતં ઓતરતીતિ અટ્ઠકથાધિપ્પાયો ગણ્ઠિપદાધિપ્પાયેન સમેતિ. તતો મુચ્ચિત્વાતિ સકટ્ઠાનતો. સકસરીરતો હિ બહિ નિક્ખન્તમેવ હોતિ, તતો ‘‘બહિ નિક્ખન્તે વા અનિક્ખન્તે વા’’તિ વચનં વિરુજ્ઝેય્ય. યસ્મા પન તમ્હા તમ્હા સરીરપદેસા ચુતં અવસ્સં દકસોતં ઓતરતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘દકસોતં ઓતિણ્ણમત્તે’’તિ, ઇમિના ચ આપત્તિયા પાકટકાલં દસ્સેતિ, કિં વુત્તં હોતિ? મોચનસ્સાદેન નિમિત્તે ઉપક્કમતો સુક્કં બહુતરમ્પિ સરીરપદેસા ચુતં તત્થ તત્થ લગ્ગાવસેસં યત્તકં એકા ખુદ્દકમક્ખિકા પિવેય્ય, તત્તકે દકસોતં ઓતિણ્ણમત્તે સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ. વુત્તઞ્હિ કઙ્ખાવિતરણિયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. સુક્કવિસ્સટ્ઠિસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘દકસોતં અનોતિણ્ણેપિ સઙ્ઘાદિસેસો’’તિઆદિ. તત્તકસ્સ બહિ નિક્ખમનં અસલ્લક્ખેન્તો ‘‘ચેતેતિ ઉપક્કમતિ ન મુચ્ચતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ વચનતો થુલ્લચ્ચયન્તિ સઞ્ઞાય દેસેન્તોપિ ન મુચ્ચતિ, પસ્સાવમ્પિ વણ્ણતં પસ્સિત્વા વત્થિકોસગતસ્સ પિચ્છિલતાય વા ઞત્વા સઙ્ઘાદિસેસતો વુટ્ઠાતબ્બં. અયમેત્થ તતિયત્થેરવાદે યુત્તિ. સબ્બાચરિયા ઇમે એવ તયો થેરા, તેસમ્પિ દકસોતોરોહણં નિમિત્તે ઉપક્કમનન્તિ અયં દુતિયો વિનિચ્છયો સાધારણતો એત્થ, એવં ઉપતિસ્સત્થેરો વદતિ કિર.

ઠાના ચુતઞ્હિ અવસ્સં દકસોતં ઓતરતીતિ કત્વા ‘‘ઠાના ચાવનમત્તેનેવેત્થ આપત્તિ વેદિતબ્બા’’તિ વુત્તં. દકસોતં ઓતિણ્ણે એવ આપત્તિ. સુક્કસ્સ હિ સકલં સરીરં ઠાનં, અનોતિણ્ણે ઠાના ચુતં નામ ન હોતીતિ વીમંસિતબ્બં. આભિધમ્મિકત્તા થેરસ્સ ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિ નામ રાગસમુટ્ઠાના હોતી’’તિ (કથા. અટ્ઠ. ૩૦૭) કથાવત્થુટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા સમ્ભવો ચિત્તસમુટ્ઠાનો, ‘‘તં અસુચિં એકદેસં મુખેન અગ્ગહેસિ, એકદેસં અઙ્ગજાતે પક્ખિપી’’તિ (પારા. ૫૦૩) વચનતો ઉતુસમુટ્ઠાનો ચ દિસ્સતિ, સો ચ ખો અવીતરાગસ્સેવ ‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો યં અરહતો અસુચિ મુચ્ચેય્યા’’તિ (મહાવ. ૩૫૩; કથા. ૩૧૩) વચનતો. પરૂપાહારટ્ઠકથાયં ‘‘અત્થિ તસ્સ આસયોતિ તસ્સ સુક્કસ્સ ઉચ્ચારપસ્સાવાનં વિય પતિટ્ઠાનોકાસો અત્થી’’તિ (કથા. અટ્ઠ. ૩૦૯) ચનતો તસ્સ આસયોતિ સિદ્ધં. પાકતિકચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપં વિય અસંસટ્ઠત્તા, નિક્ખમનતો ચ ‘‘વત્થિસીસં, કટિ, કાયો’’તિ તિધા સુક્કસ્સ ઠાનં પકપ્પેન્તિ આચરિયા. સપ્પવિસં વિય તં દટ્ઠબ્બં, ન ચ વિસસ્સ ઠાનનિયમો, કોધવસેન ફુસન્તસ્સ હોતિ, એવમસ્સ ન ચ ઠાનનિયમો, રાગવસેન ઉપક્કમન્તસ્સ હોતીતિ તક્કો.

ખોભકરણપચ્ચયો નામ ભેસજ્જસેનાસનાહારાદિપચ્ચયો. સંસગ્ગભેદતોપીતિ એતેસુ દ્વીહિપિ તીહિપિ. પહીનવિપલ્લાસત્તાતિ એત્થ યં કિઞ્ચિ સુપિનન્તેન સેક્ખપુથુજ્જના પસ્સન્તિ, તં સબ્બં વિપલ્લત્થં અભૂતમેવાતિ આપજ્જતિ. તતો ‘‘યં પન પુબ્બનિમિત્તતો પસ્સતિ. તં એકન્તસચ્ચમેવ હોતી’’તિ ઇદં વિરુજ્ઝતિ, તસ્મા ન વિસયં સન્ધાય વુત્તં. સો હિ સચ્ચો વા હોતિ, અલિકો વાતિ કત્વા તઞ્ચે સન્ધાય વુત્તં સિયા, ‘‘અસેક્ખા પહીનવિપલ્લાસત્તા સચ્ચમેવ પસ્સન્તિ, નાસચ્ચ’’ન્તિ વત્તબ્બં સિયા. કિન્તુ દસ્સનં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ અભૂતં, અપસ્સન્તોપિ હિ પસ્સન્તો વિય અસુણન્તોપિ સુણન્તો વિય અમુનન્તોપિ મુનન્તો વિય હોતિ. સચ્ચમ્પિ વિપસ્સતીતિ નો તક્કોતિ આચરિયો. તં રૂપનિમિત્તાદિઆરમ્મણં ન હોતિ, આગન્તુકપચ્ચુપ્પન્નં રૂપનિમિત્તાદિઆરમ્મણં સન્ધાય વુત્તં. કમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તભૂતાનિ હિ રૂપનિમિત્તાદીનિ ભવઙ્ગસ્સ આરમ્મણાનિ હોન્તિ એવ. તત્થ કમ્મનિમિત્તમતીતમેવ, ગતિનિમિત્તં થોકં કાલં પચ્ચુપ્પન્નં સિયા.

ઈદિસાનીતિ પચ્ચક્ખતો અનુભૂતપુબ્બપરિકપ્પિતાગન્તુકપચ્ચુપ્પન્નરૂપનિમિત્તાદિઆરમ્મણાનિ, રાગાદિસમ્પયુત્તાનિ ચાતિ અત્થો. મક્કટસ્સ નિદ્દા લહુપરિવત્તા હોતિ. સો હિ રુક્ખસાખતો પતનભયા અભિક્ખણં ઉમ્મીલતિ ચ સુપતિ ચ. મનુસ્સા કિઞ્ચાપિ પુનપ્પુનં ઉમ્મીલન્તિ સુબ્યત્તતરં પટિબુદ્ધા વિય પસ્સન્તિ, અથ ખો પટિબુદ્ધાનં પુનપ્પુનં ભવઙ્ગોતરણં વિય સુપિનકાલેપિ તેસં ભવઙ્ગોતરણં હોતિ, યેન ‘‘સુપતી’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ભવઙ્ગચિત્તેન હિ સુપતી’’તિ વચનતો ભવઙ્ગોતરણં કરજકાયસ્સ નિરુસ્સાહસન્તભાવૂપનિસ્સયત્તા ‘‘નિદ્દા’’તિ વુચ્ચતિ. સા કરજકાયસ્સ દુબ્બલભાવેન સુપિનદસ્સનકાલે ભવઙ્ગતો ઉત્તરણે સતિપિ નિરુસ્સાહસન્તભાવપ્પત્તિયા ‘‘પવત્તતી’’તિ ચ વુચ્ચતિ, યતો સત્તા ‘‘પટિબુદ્ધા’’તિ ન વુચ્ચન્તિ, કરજકાયસ્સ નિરુસ્સાહસન્તસભાવપ્પત્તિતો ચ તન્નિસ્સિતં હદયવત્થુ ન સુપ્પસન્નં હોતિ, તતો તન્નિસ્સિતાપિ ચિત્તપ્પવત્તિ અસુપ્પસન્નવટ્ટિનિસ્સિતદીપપ્પભા વિય. તેનેવ અટ્ઠકથાયં ‘‘સ્વાયં દુબ્બલવત્થુકત્તા ચેતનાય પટિસન્ધિં આકડ્ઢિતું અસમત્થો’’તિઆદિ વુત્તં.

ગણ્ઠિપદે પન ‘‘દુબ્બલવત્થુકત્તાતિ સુપિને ઉપટ્ઠિતં નિમિત્તમ્પિ દુબ્બલ’’ન્તિ લિખિતં. તં અનેકત્થં સબ્બમ્પિ નિમિત્તં હોતિ, ન ચ દુબ્બલારમ્મણવત્થુકત્તા ચેતના, તાય ચિત્તપ્પવત્તિ દુબ્બલા અતીતાનાગતારમ્મણાય, પઞ્ઞત્તારમ્મણાય વા અદુબ્બલત્તા, અવત્થુકાય દુબ્બલભાવો ન યુજ્જતિ ચેતનાય અવત્થુકાય ભાવનાપભાવાયાતિરેકબલસબ્ભાવતો. ભાવનાબલસમપ્પિતઞ્હિ ચિત્તં અરૂપમ્પિ સમાનં અતિભારિયમ્પિ કરજકાયં ગહેત્વા એકચિત્તક્ખણેનેવ બ્રહ્મલોકં પાપેત્વા ઠપેતિ. તપ્પટિભાગં અનપ્પિતમ્પિ કામાવચરચિત્તં કરજકાયં આકાસે લઙ્ઘનસમત્થં કરોતિ, પગેવેતરં. કિં પનેત્થ તં અનુમાનકારણં, યેન ચિત્તસ્સેવ આનુભાવોતિ પઞ્ઞાયેય્ય ચિત્તાનુભાવેન વા લદ્ધાસેવનાદિકિરિયાવિસેસનિબ્બત્તિદસ્સનતો, તસ્મા દુબ્બલવત્થુકત્તાતિ દુબ્બલહદયવત્થુકત્તાતિ આચરિયસ્સ તક્કો. અત્તનો મન્દતિક્ખાકારેન તન્નિસ્સિતસ્સ ચિત્તસ્સ મન્દતિક્ખભાવનિપ્ફાદનસમત્થઞ્ચે, હદયવત્થુ ચક્ખુસોતાદિવત્થુ વિય ઇન્દ્રિયં ભવેય્ય, ન ચેતં ઇન્દ્રિયં. યતો ધમ્મસઙ્ગહે ઉપાદાયરૂપપાળિયં ઉદ્દેસારહં ન જાતં. અનિન્દ્રિયત્તા હિ તં કાયિન્દ્રિયસ્સ અનન્તરં ન ઉદ્દિટ્ઠં, વત્થુરૂપત્તા ચ અવત્થુરૂપસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ અનન્તરમ્પિ ન ઉદ્દિટ્ઠં, તસ્મા યં વુત્તં ‘‘તસ્સ અસુપ્પસન્નત્તા તન્નિસ્સિતા ચ ચિત્તપ્પવત્તિ અસુપ્પસન્ના હોતી’’તિ, તં ન સિદ્ધન્તિ ચે? સિદ્ધમેવ અનિન્દ્રિયાનમ્પિ સપ્પાયાસપ્પાયઉતુઆહારાદીનં પચ્ચયાનં સમાયોગતો, ચિત્તપ્પવત્તિયા વિકારદસ્સનતો, પચ્ચક્ખત્તા ચ. યસ્મા અપ્પટિબુદ્ધોપિ પટિબુદ્ધં વિય અત્તાનં મઞ્ઞતીતિ. એત્તાવતા કરજકાયસ્સ નિરુસ્સાહસન્તભાવાકારવિસેસો નિદ્દા નામ. સા ચિત્તસ્સ ભવઙ્ગોતરણાકારવિસેસેન હોતિ, તાય સમન્નાગતો સત્તો ભવઙ્ગતો ઉત્તિણ્ણો સુપિનં પસ્સતિ, સો ‘‘કપિમિદ્ધપરેતો’’તિ વુચ્ચતિ, સો સુત્તો અપ્પટિબુદ્ધો હોતીતિ અયમત્થો સાધિતો હોતિ.

યસ્મા ભવઙ્ગવારનિરન્તરતાય અચ્ચન્તસુત્તો નામ હોતિ, તસ્મા ‘‘યદિ તાવ સુત્તો પસ્સતિ, અભિધમ્મવિરોધો આપજ્જતી’’તિઆદિ વુત્તં. યસ્મા પન નિદ્દાક્ખણે ન પટિબુદ્ધો નામ હોતિ, તસ્મા ‘‘અથ પટિબુદ્ધો પસ્સતિ, વિનયવિરોધો’’તિઆદિ વુત્તં, યસ્મા ચ અખીણનિદ્દો, અનોતિણ્ણભવઙ્ગો ચ અત્થિ, તસ્મા ‘‘કપિમિદ્ધપરેતો પસ્સતી’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞથા અયં નેવ સુત્તો ન પટિબુદ્ધો, અત્તના તં નિદ્દં અનોક્કન્તો આપજ્જેય્ય. એત્તાવતા ચ અભિધમ્મો, વિનયો, નાગસેનત્થેરવચનં યુત્તિ ચાતિ સબ્બં અઞ્ઞમઞ્ઞસંસન્દિતં હોતિ. તત્થ કપિમિદ્ધપરેતોતિ ભવઙ્ગતો ઉત્તિણ્ણનિદ્દાપરેતો. સા હિ ઇધ કપિમિદ્ધં નામ. ‘‘તત્થ કતમં મિદ્ધં? યા કાયસ્સ અકલ્યતા અકમ્મઞ્ઞતા…પે… સુપનં, ઇદં વુચ્ચતિ મિદ્ધ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૧૬૩) એવમાગતં. ઇદઞ્હિ અરૂપં, ઇમસ્સ ફલભૂતો કરજકાયસ્સ અકલ્યતા’પચલાયિકાસુપિ નિદ્દાવિસેસો કારણોપચારેન ‘‘કપિમિદ્ધ’’ન્તિ પવુચ્ચતિ. યઞ્ચેવ ‘‘કપિમિદ્ધપરેતો ખો, મહારાજ, સુપિનં પસ્સતી’’તિ (મિ. પ. ૫.૩.૫ થોકં વિસદિસં) વુત્તન્તિ.

યં તં આપત્તિવુટ્ઠાનન્તિ એત્થ યેન વિનયકમ્મેન તતો વુટ્ઠાનં હોતિ, તં ઇધ આપત્તિવુટ્ઠાનં નામ. અવયવે સમૂહવોહારેન વાતિ એત્થ સાખચ્છેદકો રુક્ખચ્છેદકોતિ વુચ્ચતીતિઆદિ નિદસ્સનં, વેદનાક્ખન્ધાદિ રુળ્હીસદ્દસ્સ નિદસ્સનં. ન ચ મયાતિ વીમંસનપદસ્સ તસ્સ કિરિયં સન્ધાય, મોચને ચ સન્નિટ્ઠાનં સન્ધાય મુચ્ચનપકતિયા ચાતિ વુત્તં.

૨૪૦. ગેહન્તિ પઞ્ચકામગુણા. વનભઙ્ગિયન્તિ પાભતિકં. સમ્પયુત્તસુખવેદનામુખેન રાગોવ ‘‘અસ્સાદો’’તિ વુત્તો. સુપન્તસ્સ ચાતિ ઇદં કપિમિદ્ધપરેતો વિય ભવઙ્ગસન્તતિં અવિચ્છિન્દિત્વા સુપન્તં સન્ધાય વુત્તન્તિ, વીમંસિતબ્બં. જગ્ગનત્થાયાતિ સોધનત્થાય.

૨૬૬. ‘‘દારુધીતલિકલેપચિત્તાનં અઙ્ગજાતપટિનિજ્ઝાનેપિ દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તિ. ‘‘ઉપ્પન્ને પરિળાહે મોચનરાગજો’’તિ લિખન્તિ. વાલિકાય વા ‘‘હત્થિકામં નસ્સતી’’તિ એત્થ વિય ‘‘આપત્તિ ત્વ’’ન્તિ સબ્બત્થ પાઠો. ‘‘એહિ મે ત્વં, આવુસો સામણેર, અઙ્ગજાતં ગણ્હાહી’’તિ આગતત્તા ‘‘વચીકમ્મ’’ન્તિપિ વત્તું યુત્તં વિય દિસ્સતિ. એવં સન્તે અઞ્ઞં ‘‘એવં કરોહી’’તિ આણત્તિયાપિ આપત્તિ સિયાતિ સઙ્કરં હોતિ. તસ્મા ન વુત્તન્તિ ગહેતબ્બન્તિ કેચિ.

૨૬૭. ‘‘પુપ્ફાવલિયં સાસવળિય’’ન્તિ દુવિધો કિર.

સુક્કવિસ્સટ્ઠિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૭૦. ‘‘ઓતિણ્ણો’’તિ ઇમિનાસ્સ સેવનાધિપ્પાયતા દસ્સિતા. ‘‘વિપરિણતેન ચિત્તેન માતુગામેન સદ્ધિ’’ન્તિ ઇમિનાસ્સ વાયામો દસ્સિતો. ‘‘સદ્ધિ’’ન્તિ હિ પદં સંયોગં દીપેતિ, સો ચ પયોગો સમાગમો અલ્લીયનં. કેન ચિત્તેન? વિપરિણતેન ચિત્તેન, ન પત્તપટિગ્ગહણાધિપ્પાયાદિનાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યા’’તિ ઇમિનાસ્સ વાયમતો ફસ્સપટિવિજાનના દસ્સિતા હોતિ. વાયમિત્વા ફસ્સં પટિવિજાનન્તો હિ સમાપજ્જતિ નામ. એવમસ્સ તિવઙ્ગસમ્પત્તિ દસ્સિતા હોતિ. અથ વા ઓતિણ્ણો. કેન? વિપરિણતેન ચિત્તેન યક્ખાદિના સત્તો વિય. ઉપયોગત્થે વા એતં કરણવચનં. ઓતિણ્ણો વિપરિણતં ચિત્તં કૂપાદિં વિય સત્તો. અથ વા ‘‘રાગતો ઉત્તિણ્ણો ભવિસ્સામી’’તિ ભિક્ખુભાવં ઉપગતો, તતો ઉત્તિણ્ણાધિપ્પાયતો વિપરિણતેન ચિત્તેન હેતુભૂતેન તમેવ રાગં ઓતિણ્ણો. માતુગામેન અત્તનો સમીપં આગતેન, અત્તના ઉપગતેન વા. એતેન માતુગામસ્સ સારત્તતા વા હોતુ વિરત્તતા વા, સા ઇધ અપ્પમાણા, ન ભિક્ખુનીનં કાયસંસગ્ગે વિય ઉભિન્નં સારત્તતાય પયોજનં અત્થિ.

કાયસંસગ્ગન્તિ ઉભિન્નં કાયાનં સમ્પયોગં. પદભાજને પન ‘‘સમાપજ્જેય્યાતિ અજ્ઝાચારો વુચ્ચતી’’તિ વુત્તં, તં સમાપજ્જનં સન્ધાય, ન કાયસંસગ્ગં. કાયસંસગ્ગસ્સ સમાપજ્જના હિ ‘‘અજ્ઝાચારો’’તિ વુચ્ચતિ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘યો સો કાયસંસગ્ગો નામ, સો અત્થતો અજ્ઝાચારો હોતી’’તિ વુત્તં, તં પરતો પાળિયં ‘‘સેવનાધિપ્પાયો, ન ચ કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા. ૨૭૯) વુત્તલક્ખણેન વિરુજ્ઝતીતિ. ફસ્સપટિવિજાનનાય હિ સંસગ્ગો દીપિતો. સો ચે અજ્ઝાચારો હોતિ, કથં અનાપત્તિ હોતીતિ. સુવુત્તમેતં, કિન્તુ ‘‘કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યા’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા ‘‘અજ્ઝાચારો વુચ્ચતી’’તિ ઉભિન્નમ્પિ પદાનં સામઞ્ઞભાજનીયત્તા, સમાપજ્જિતબ્બાભાવે સમાપજ્જનાભાવેન ‘‘સો અત્થતો અજ્ઝાચારો હોતી’’તિ વુત્તં સિયા.

‘‘હત્થગ્ગાહં વા’’તિ એત્થ હત્થેન સબ્બોપિ ઉપાદિન્નકો કાયો સઙ્ગહિતો, ન ભિન્નસન્તાનો તપ્પટિબદ્ધો હત્થાલઙ્કારાદિ. વેણિગ્ગહણેન અનુપાદિન્નકો અભિન્નસન્તાનો કેસલોમનખદન્તાદિકો કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનો ગહિતોતિ વેદિતબ્બં. તેનેવાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અનુપાદિન્નકેનપિ કેનચિ કેસાદિના ઉપાદિન્નકં વા અનુપાદિન્નકં વા ફુસન્તોપિ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિયેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૭૪). તેન અનુપાદિન્નકાનમ્પિ કેસલોમાદીનં અઙ્ગભાવો વેદિતબ્બો. એવં સન્તેપિ ‘‘ફસ્સં પટિજાનાતીતિ તિવઙ્ગસમ્પત્તિયા સઙ્ઘાદિસેસો. ફસ્સસ્સ અપ્પટિવિજાનનતો દુવઙ્ગસમ્પત્તિયા દુક્કટ’’ન્તિ ઇમિના પાળિઅટ્ઠકથાનયેન વિરુજ્ઝતીતિ ચે? ન, તદત્થજાનનતો. ફુટ્ઠભાવઞ્હિ પટિવિજાનન્તોપિ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, અયમેકો અત્થો, તસ્મા માતુગામસ્સ, અત્તનો ચ કાયપરિયાપન્નાનં કેસાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞં ફુટ્ઠભાવં ફુસિત્વા તં સાદિયનં ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, ન કાયવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિયા એવ. અનેકન્તિકઞ્હેત્થ કાયવિઞ્ઞાણં. માતુગામસ્સ ઉપાદિન્નકેન કાયેન, અનુપાદિન્નકેન વા કાયેન ભિક્ખુનો ઉપાદિન્નકકાયે ફુટ્ઠે પસન્નકાયિન્દ્રિયો ચે હોતિ, તસ્સ કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તેનેવ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ સો હોતિ. અનુપાદિન્નકકાયો, લોલુપ્પો અપ્પસન્નકાયિન્દ્રિયો વા હોતિ, તિમિરવાતેન ઉપહતકાયો વા તસ્સ કાયવિઞ્ઞાણં નુપ્પજ્જતિ. ન ચ તેન ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, કેવલં સેવનાધિપ્પાયેન વાયમિત્વા કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જન્તો ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ મનોવિઞ્ઞાણેન, તેન વુત્તં ‘‘કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યાતિ ઇમિનાસ્સ વાયમતો ફસ્સપટિવિજાનના દસ્સિતા’’તિ. અપરોપિ ભિક્ખુ માતુગામસ્સ કાયપટિબદ્ધેન વા નિસ્સગ્ગિયેન વા ફુટ્ઠો કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પાદેન્તેન ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અનેકન્તિકઞ્હેત્થ કાયવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ. અપરો વત્થં પારુપિત્વા નિદ્દાયન્તં માતુગામં કાયસંસગ્ગરાગેન વત્થસ્સ ઉપરિભાગે સણિકં ફુસન્તો વત્થન્તરેન નિક્ખન્તલોમસમ્ફસ્સં અપ્પટિવિજાનન્તોપિ સેવનાધિપ્પાયો કાયેન વાયમિત્વા ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિ. ‘‘નીલં ઘટ્ટેસ્સામીતિ કાયં ઘટ્ટેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ હિ વુત્તં. અયં દુતિયો અત્થો. એવં અનેકત્થત્તા, એવં દુવિઞ્ઞેય્યાધિપ્પાયતો ચ માતિકાટ્ઠકથાયં ફસ્સપટિવિજાનનં અઙ્ગન્ત્વેવ ન વુત્તં. તસ્મિઞ્હિ વુત્તે ઠાનમેતં વિજ્જતિ, યં ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જિત્વાપિ નખેન લોમેન સંસગ્ગો દિટ્ઠો, ન ચ મે લોમઘટ્ટનેન કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં, તિમિરવાતથદ્ધગત્તો ચાહં ન ફસ્સં પટિવિજાનામીતિ અનાપન્નસઞ્ઞી સિયાતિ ન વુત્તં, અપિચ ‘‘ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતી’’તિ ચ એતેસં પદાનં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયં દસ્સેત્વા સો પઞ્ઞાપેતબ્બો. એત્તાવતા ન તદત્થજાનનતોતિ કારણં વિત્થારિતં હોતિ.

પદભાજનીયવણ્ણના

૨૭૧. ‘‘રત્તં ચિત્તં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતં વિપરિણત’’ન્તિ કિઞ્ચાપિ સામઞ્ઞેન વુત્તં, વિનીતવત્થૂસુ ‘‘માતુયા માતુપેમેન આમસતિ…પે… આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તત્તા કાયસંસગ્ગરાગેનેવ રત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તથા ‘‘માતુગામો નામ મનુસ્સિત્થી’’તિ કિઞ્ચાપિ અવિસેસેન વુત્તં, અથ ખો અવિનટ્ઠિન્દ્રિયાવ મનુસ્સિત્થી ઇધાધિપ્પેતા ‘‘મતિત્થિયા કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જિ…પે… આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ વુત્તત્તા. ‘‘મનુસ્સિત્થી’’તિ એત્તાવતા સિદ્ધે ‘‘ન યક્ખી ન પેતી ન તિરચ્છાનગતા’’તિ વચનં અવિનટ્ઠિન્દ્રિયાપિ ન સબ્બા મનુસ્સવિગ્ગહા ઇત્થી ઇધ મનુસ્સિત્થી નામ. યક્ખિઆદયો હિ અત્તનો જાતિસિદ્ધેન ઇદ્ધિવિસેસેન ઇજ્ઝન્તિયો મનુસ્સવિગ્ગહાપિ હોન્તીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. તાસુ યક્ખી થુલ્લચ્ચયવત્થુ હોતિ વિનીતવત્થૂસુ યક્ખિયા કાયસંસગ્ગેન થુલ્લચ્ચયસ્સ વુત્તત્તા. તદનુલોમત્તા પેતિત્થી, દેવિત્થી ચ થુલ્લચ્ચયવત્થુ. તિરચ્છાનગતિત્થી દુક્કટવત્થુ. તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહિત્થી ચ થુલ્લચ્ચયવત્થુમેવાતિ એકે. વિભઙ્ગે પન ‘‘મનુસ્સિત્થી ચ હોતિ મનુસ્સિત્થિસઞ્ઞી’’તિ પાળિયા અભાવેન ‘‘ઇત્થી ચ હોતિ યક્ખિસઞ્ઞી’’તિઆદિવચને સતિ યક્ખિઆદીનં અનિત્થિતાપસઙ્ગતો, ‘‘ઇત્થી ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી’’તિઆદિમ્હિ યક્ખિઆદીનં અન્તોકરણે સતિ તાસં સઙ્ઘાદિસેસવત્થુભાવપ્પસઙ્ગતો ચ યક્ખિઆદયો ન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. એકે પન ‘‘વિનીતવત્થુમ્હિ ‘અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ તિરચ્છાનગતિત્થિયા કાય…પે… દુક્કટસ્સા’તિ એત્થ અમનુસ્સવિગ્ગહા પાકતિકતિરચ્છાનગતિત્થી અધિપ્પેતા, તસ્મા દુક્કટં વુત્તં. ‘ઇત્થી ચ હોતિ તિરચ્છાનગતસઞ્ઞીતિ તિરચ્છાનગતા ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી’તિઆદિવારેસુપિ પાકતિકતિરચ્છાનગતોવ અધિપ્પેતો, સો ચ તિરચ્છાનગતપુરિસોવ. તેનેવ દુટ્ઠુલ્લવાચાઅત્તકઆમપારિચરિયસિક્ખાપદેસુ મનુસ્સપુરિસપટિસંયુત્તવારા વિય તિરચ્છાનપટિસંયુત્તવારાપિ નાગતા’’તિ વદન્તિ. તથા પણ્ડકોતિ ઇધ મનુસ્સપણ્ડકોવ, પુરિસોતિ ચ ઇધ મનુસ્સપુરિસોવ આગતો, તસ્મા અમનુસ્સિત્થી અમનુસ્સપણ્ડકો અમનુસ્સપુરિસો તિરચ્છાનગતિત્થી તિરચ્છાનગતપણ્ડકો મનુસ્સામનુસ્સતિરચ્છાનગતઉભતોબ્યઞ્જનકા ચાતિ અટ્ઠ જના ઇધ નાગતા, તેસં વસેન વત્થુસઞ્ઞાવિમતિભેદવસેન આપત્તિભેદાભેદવિનિચ્છયો, અનાગતવારગણના ચ અસમ્મુય્હન્તેન વેદિતબ્બા, તથા તેસં દુકમિસ્સકાદિવારા, આપત્તિઅનાપત્તિભેદવિનિચ્છયો ચ. ‘‘તત્થ અમનુસ્સપણ્ડકઅમનુસ્સપુરિસતિરચ્છાનગતિત્થિતિરચ્છાનગતપણ્ડકાતિ ચત્તારો દુક્કટવત્થુકા, અમનુસ્સિત્થિમનુસ્સઉભતોબ્યઞ્જનકા થુલ્લચ્ચયવત્થુકા, અમનુસ્સઉભતોબ્યઞ્જનકા તિરચ્છાનગતઉભતોબ્યઞ્જનકા દુક્કટવત્થુકા, પાળિયં પન અમનુસ્સિત્થિયા અનાગતત્તા અમનુસ્સપણ્ડકા, ઉભતોબ્યઞ્જનકા પુરિસા ચ નાગતા. તિરચ્છાનગતિત્થિપણ્ડકઉભતોબ્યઞ્જનકા તિરચ્છાનગતપુરિસેન સમાનગતિકત્તા નાગતા, મનુસ્સઉભતોબ્યઞ્જનકો મનુસ્સપણ્ડકેન સમાનગતિકત્તા અનાગતો’’તિ વદન્તિ. અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૧) પન ‘‘નાગમાણવિકાયપિ સુપણ્ણમાણવિકાયપિ કિન્નરિયાપિ ગાવિયાપિ દુક્કટમેવા’’તિ વુત્તત્તા તદેવ પમાણતો ગહેતબ્બં.

તત્રાયં વિચારણા – ‘‘ન, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતસ્સ નિસિન્નપરિસાય પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતબ્બ’’ન્તિ (મહાવ. ૧૮૩) એત્થ ‘‘તિરચ્છાનગતોતિ યસ્સ ઉપસમ્પદા પટિક્ખિત્તા’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહો પાકતિકતિરચ્છાનગતતો વિસિટ્ઠો, તથા યક્ખપેતતિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહાનં ‘‘તિરચ્છાનગતસ્સ ચ દુક્ખુપ્પત્તિયં અપિચ દુક્કટમેવા’’તિ એત્થ વિસેસેત્વા વુત્તત્તા ચ ‘‘પતનરૂપં પમાણં, ન મરણરૂપ’’ન્તિ એત્થ આપત્તિવિસેસવચનતો ચ ‘‘ઉભતો અવસ્સુતે યક્ખસ્સ વા પેતસ્સ વા પણ્ડકસ્સ વા તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહસ્સ વા અધક્ખકં ઉબ્ભજાણુમણ્ડલં કાયેન કાયં આમસતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પાચિ. ૬૬૧) સામઞ્ઞેન વચનતો ચ સો વિસિટ્ઠોતિ સિદ્ધં. વિસિટ્ઠત્તા ચ તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહિત્થિયા કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જન્તસ્સાતિ વિસેસો હોતિ, તસ્મા તત્થ આપત્તિવિસેસેન ભવિતબ્બં. યદિ કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદે તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહિત્થીપિ અધિપ્પેતા, રૂપસામઞ્ઞેન સઞ્ઞાવિરાગત્તાસમ્ભવતો દુટ્ઠુલ્લવાચાઅત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદેસુપિ સા વત્તબ્બા ભવેય્ય, સા ચાનાગતા. સરૂપેન સંખિત્તવારત્તા નાગતાતિ ચે? ઇત્થી ચ હોતિ તિરચ્છાનગતો ચ ઉભિન્નં ઇત્થિસઞ્ઞીતિ ઇધ આગતત્તા પુરિસલિઙ્ગનિદ્દેસો ન યુજ્જતિ, તસ્મા તિરચ્છાનગતપુરિસો ચ ઇધ આગતો, તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહિત્થિયા પાળિયં અનાગતાયપિ દુક્કટમેવ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તાતિ ઇમસ્સ વચનસ્સ કારણચ્છાયા પરિયેસિતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. ઇદં ન યુજ્જતિ. કસ્મા? ઇત્થીનં, પુરિસાનઞ્ચ એકતો વચને પુરિસલિઙ્ગસબ્ભાવતો. ઇધ તિરચ્છાનગતપુરિસપણ્ડકિત્થિયો તિસ્સોપિ એકતો સમ્પિણ્ડેત્વા ‘‘તિરચ્છાનગતો’’તિ વુત્તં.

તત્થ ચ મનુસ્સવિગ્ગહામનુસ્સવિગ્ગહેસુ ઇત્થિપણ્ડકપુરિસસઞ્ઞિતા યથાસમ્ભવં વેદિતબ્બા. દુટ્ઠુલ્લવાચાદિસિક્ખાપદદ્વયે વારાનં સંખિત્તત્તા પુરિસતિરચ્છાનગતાદયો નાગતા. યથાવુત્તેસુ આપત્તિ, તથા તત્થાપિ. અઞ્ઞથા પુરિસં ઓભાસન્તસ્સ ચ અનાપત્તીતિ પણ્ડકં ઓભાસન્તસ્સ ચ થુલ્લચ્ચયન્તિ માતિકાટ્ઠકથાયં વુત્તં. તસ્મા તે વારા સંખિત્તાતિ પઞ્ઞાયન્તીતિ. વિસેસો ચ પણ્ડકે, પુરિસે, તિરચ્છાનગતે ચ ઇત્થિસઞ્ઞિસ્સ અત્થિ, તથાપિ તત્થ દુક્કટં વુત્તં, તસ્મા અટ્ઠકથાયં વુત્તમેવ પમાણન્તિ દ્વિન્નમેતેસં વાદાનં યત્થ યુત્તિ વા કારણં વા અતિરેકં દિસ્સતિ, તં વિચારેત્વા ગહેતબ્બન્તિ આરિચયો. એવરૂપેસુ ઠાનેસુ સુટ્ઠુ વિચારેત્વા કથેતબ્બં.

તત્થ પાળિયં આગતવારગણના તાવ એવં સઙ્ખેપતો વેદિતબ્બા – ઇત્થિમૂલકા પઞ્ચ વારા પણ્ડકપુરિસતિરચ્છાનગતમૂલકા ચ પઞ્ચ પઞ્ચાતિ વીસતિ વારા એકમૂલકા, તથા દુમૂલકા વીસતિ, મિસ્સકમૂલકા વીસતીતિ સટ્ઠિ વારા, તાનિ તીણિ વીસતિકાનિ હોન્તિ. એકેકસ્મિં વીસતિકે એકેકમૂલવારં ગહેત્વા કાયેન કાયપટિબદ્ધવારા તયો વુત્તા. સેસા સત્તપઞ્ઞાસ વારા સંખિત્તા, તથા કાયપટિબદ્ધેન કાયવારા તયો વુત્તા, સેસા સંખિત્તા, એવં કાયપટિબદ્ધેન કાયપટિબદ્ધવારેપિ નિસ્સગ્ગિયેન કાયવારેપિ નિસ્સગ્ગિયેન કાયપટિબદ્ધવારેપિ નિસ્સગ્ગિયેન નિસ્સગ્ગિયવારેપિ તયો તયો વારા વુત્તા, સેસા સંખિત્તા. એવં છન્નં તિકાનં વસેન અટ્ઠારસ વારા આગતાતિ સરૂપતો વુત્તા, સેસા દ્વેચત્તાલીસાધિકાનિ તીણિ વારસતાનિ સંખિત્તાનિ. તતો પરં માતુગામસ્સ સારત્તપક્ખે કાયેન કાયન્તિ એકમેકં વડ્ઢેત્વા પુબ્બે વુત્તા અટ્ઠારસ વારા આગતાતિ એકવીસતિ વારા સરૂપેન આગતા, નવનવુતાધિકાનિ તીણિ વારસતાનિ સંખિત્તાનિ. તતો પરં આપત્તાનાપત્તિદીપકા ચત્તારો સેવનાધિપ્પાયમૂલકા ચત્તારો મોક્ખાધિપ્પાયમૂલકાતિ દ્વે ચતુક્કા આગતા.

તત્થાયં વિસેસો – યદિદં માતિકાય પરામસનપદં, તેન યસ્મા આમસનાદીનિ છુપનપરિયોસાનાનિ દ્વાદસપિ પદાનિ ગહિતાનિ, તસ્મા પદુદ્ધારં અકત્વા ‘‘આમસના પરામસનં છુપન’’ન્તિ આહ. પરામસનં નામ આમસના. ‘‘છુપન’’ન્તિ હિ વુત્તે પરામસનમ્પિ વિસું એકત્તં ભવેય્યાતિ વેદિતબ્બં. ઇત્થી ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી ચાતિ ઇમસ્મિં પઠમવારે એવ દ્વાદસપિ આમસનાદીનિ યોજેત્વા દસ્સિતાનિ. તતો પરં આદિમ્હિ દ્વે પદાનીતિ ચત્તારિ પદાનિ આગતાનિ, ઇતરાનિ સંખિત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. નિસ્સગ્ગિયેન કાયવારાદીસુ પન સબ્બાકારેન અલાભતો આમસનમેવેકં આગતં, નેતરાનિ. ‘‘સઞ્ચોપેતિ હરતી’’તિ પાઠો, સઞ્ચોપેતિ ચ. ગણ્ઠિપદેસુ પન ‘‘પુરિમનયેનેવાતિ રજ્જુવત્થાદીહિ પરિક્ખિપને’’તિ ચ પચ્છા ‘‘પુરિમનયેનેવાતિ સમ્મસના હોતી’’તિ ચ ‘‘વેણિગ્ગાહે આપત્તિયા પઞ્ઞત્તત્તા લોમફુસનેપિ સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ ચ ‘‘તં પકાસેતું ઉપાદિન્નકેન હીતિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ ચ લિખિતં.

યથાનિદ્દિટ્ઠનિદ્દેસેતિ ઇમસ્મિંયેવ યથાનિદ્દિટ્ઠે નિદ્દેસે. ‘‘સદિસં અગ્ગહેસી’’તિ વુત્તે તાદિસં અગ્ગહેસીતિ ગરુકં તત્થ કારયેતિ અત્થો, કાયસંસગ્ગવિભઙ્ગે વાતિ અત્થો. ઇતરોપિ કાયપટિબદ્ધછુપનકો. ગહણે ચાતિ ગહણં વા. વિરાગિતેતિ વિરદ્ધે. સારત્તન્તિ કાયસંસગ્ગરાગેન રત્તં, અત્તના અધિપ્પેતન્તિ અત્થો. ‘‘માતુભગિનિઆદિવિરત્તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ વિરત્તં ઞાતિપેમવસેન ગણ્હિ, એત્થ દુક્કટં યુત્તં. ‘‘કાયસંસગ્ગરાગં વા સારત્તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ વિરત્તં માતરં ગણ્હિ, અનધિપ્પેતં ગણ્હિ. એત્થ મહાસુમત્થેરવાદેન થુલ્લચ્ચયં ‘‘કાયં ગણ્હિસ્સામી’’તિ કાયપ્પટિબદ્ધં ગણ્હાતિ, થુલ્લચ્ચયન્તિ લદ્ધિકત્તા. ‘‘ઇત્થી ચ હોતિ ઇત્થિસઞ્ઞી સારત્તો ચ, ભિક્ખુ ચ નં ઇત્થિયા કાયેન કાયં આમસતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા. ૨૭૩) વચનતો સઙ્ઘાદિસેસોપિ ખાયતિ. ‘‘વિરત્તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ સારત્તં ગણ્હાતિ, એત્થપિ સઙ્ઘાદિસેસોવ ખાયતિ ‘‘નીલં ઘટ્ટેસ્સામી’તિ કાયં ઘટ્ટેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ વચનતો. એત્થ પન ‘‘ન પુબ્બભાગે કાયસંસગ્ગરાગત્તા’’તિ અનુગણ્ઠિપદે કારણં વુત્તં. કેચિ પન ‘‘ગરુકાપત્તિભયેન ‘નીલમેવ ઘટ્ટેસ્સામી’તિ વાયામન્તો કાયં ઘટ્ટેતિ, પુબ્બભાગે તસ્સ ‘કાયપટિબદ્ધં ઘટ્ટેસ્સામી’તિ પવત્તત્તા દુક્કટેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. ધમ્મસિરિત્થેરો ‘‘એવરૂપે સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ વદતિ કિર. ‘‘ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકઇત્થિયા પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકપુરિસે વુત્તનયેન આપત્તિભેદો, ઇત્થિલિઙ્ગસ્સ પટિચ્છન્નકાલેપિ ઇત્થિવસેનેવ આપત્તી’’તિ વદન્તિ.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૨૮૧. તિણણ્ડુપકન્તિ હિરિવેરાદિમૂલાનિ ગહેત્વા કત્તબ્બં. તાલપણ્ણમુદ્દિકન્તિ તાલપણ્ણમયં અઙ્ગુલિમુદ્દિકં, તેન તાલપણ્ણમયં કટં, કટિસુત્તકં, કણ્ણપિળન્ધનાદિ સબ્બં ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. તમ્બપણ્ણિવાસિનો ઇત્થિરૂપં લિખિતં, કટિકપટઞ્ચ ન છુપન્તિ કિર. આકરતો મુત્તમત્તો. રતનમિસ્સોતિ અલઙ્કારત્થં કતો કઞ્ચનલતાદિવિનદ્ધો. સુવણ્ણેન સદ્ધિં યોજેત્વા પચિત્વાતિ સુવણ્ણરસં પક્ખિપિત્વા પચિત્વા. બીજતો ધાતુપાસાણતો પટ્ઠાય. થેરો ન કપ્પતીતિ ‘‘તુમ્હાકં પેસિત’’ન્તિ વુત્તત્તા. ‘‘ચેતિયસ્સ પૂજં કરોથા’’તિ વુત્તે વટ્ટતિ કિર. બુબ્બુળકં તારકં. આરકૂટલોહમ્પિ જાતરૂપગતિકમેવ.

વુત્તઞ્હેતં અન્ધકટ્ઠકથાયં –

‘‘આરકૂટલોહં સુવણ્ણસદિસમેવ, સુવણ્ણં અનુલોમેતિ, અનામાસ’’ન્તિ.

‘‘ભેસજ્જત્થાય પન વટ્ટતી’’તિ વચનતો મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તનયેકદેસોપિ અનુઞ્ઞાતો હોતીતિ તત્થ તત્થ અધિપ્પાયં ઞત્વા વિભાવેતબ્બં.

કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. દુટ્ઠુલ્લવાચાસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૮૩. તતિયે તયો સઙ્ઘાદિસેસવારા તયો થુલ્લચ્ચયવારા તયો દુક્કટવારા તયો કાયપટિબદ્ધવારાતિ દ્વાદસ વારા સરૂપેન આગતા. તત્થ તયો સઙ્ઘાદિસેસવારા દુતિયસિક્ખાપદે વુત્તાતિ તિણ્ણં વીસતિકાનં એકેકમૂલા વારાતિ વેદિતબ્બા, તસ્મા ઇધ વિસેસાતિ પણ્ણાસ વારા સંખિત્તા હોન્તિ, અઞ્ઞથા ઇત્થી ચ હોતિ વેમતિકો સારત્તો ચ, ભિક્ખુ ચ નં ઇત્થિયા વચ્ચમગ્ગં પસ્સાવમગ્ગં આદિસ્સ વણ્ણમ્પિ ભણતિ…પે… આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. ઇત્થી ચ હોતિ પણ્ડકપુરિસસઞ્ઞી તિરચ્છાનગતસઞ્ઞી સારત્તો ચ, ભિક્ખુ ચ નં ઇત્થિયા વચ્ચમગ્ગં પસ્સાવમગ્ગં આદિસ્સ વણ્ણમ્પિ ભણતિ અક્કોસતિપિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. પણ્ડકો ચ હોતિ પણ્ડકસઞ્ઞી સારત્તો ચ, ભિક્ખુ ચ નં પણ્ડકસ્સ વચ્ચમગ્ગં આદિસ્સ વણ્ણમ્પિ ભણતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સાતિ એવમાદીનં આપત્તિટ્ઠાનાનં અનાપત્તિટ્ઠાનતા આપજ્જેય્ય, ન ચાપજ્જતિ, પણ્ડકે ઇત્થિસઞ્ઞિસ્સ દુક્કટન્તિ દીપેતું ‘‘ઇત્થી ચ પણ્ડકો ચ ઉભિન્નં ઇત્થિસઞ્ઞી આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસેન દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘પણ્ડકે પણ્ડકસઞ્ઞિસ્સ થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ વુત્તમેવ હોતિ, તસ્મા સબ્બત્થ સંખિત્તવારેસુ થુલ્લચ્ચયટ્ઠાને થુલ્લચ્ચયં, દુક્કટટ્ઠાને દુક્કટમ્પિ વુત્તમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. તથા ‘‘ઇત્થી ચ હોતિ વેમતિકો સારત્તો ચ, ભિક્ખુ ચ નં ઇત્થિયા વચ્ચમગ્ગં પસ્સાવમગ્ગં ઠપેત્વા અધક્ખકં ઉબ્ભજાણુમણ્ડલં આદિસ્સ વણ્ણમ્પિ ભણતિ…પે… થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિઆદિના નયેન થુલ્લચ્ચયખેત્તેપિ યથાસમ્ભવં ઉદ્ધરિતબ્બા. તથા ‘‘ઇત્થી ચ હોતિ વેમતિકો સારત્તો ચ, ભિક્ખુ ચ નં ઇત્થિયા કાયપટિબદ્ધં આદિસ્સ વણ્ણમ્પિ ભણતિ…પે… દુક્કટસ્સા’’તિઆદિના નયેન કાયપટિબદ્ધવારાપિ યથાસમ્ભવં ઉદ્ધરિતબ્બા. કાયપ્પટિબદ્ધવારત્તિકં વિય નિસ્સગ્ગિયવારત્તિકં લબ્ભમાનમ્પિ આપત્તિવિસેસાભાવતો ન ઉદ્ધટં. કાયપ્પટિબદ્ધવારત્તિકે પન દિન્નનયત્તા તમ્પિ તદનુલોમા વારા ચ ઉદ્ધરિતબ્બા. સબ્બત્થ ન-વિઞ્ઞૂ તરુણદારિકા, મહલ્લિકા ઉમ્મત્તિકાદિકા ચ અનધિપ્પેતા, પગેવ પાકતિકા તિરચ્છાનગતિત્થીનં, તથા પણ્ડકાદયોપીતિ વેદિતબ્બા. સેસં દુતિયે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

પદભાજનીયવણ્ણના

૨૮૫. વુત્તનયમેવાતિ ‘‘કાયસંસગ્ગે ઇત્થિલક્ખણેના’’તિ લિખિતં. ‘‘ઇત્થિલક્ખણેના’’તિ કિર મહાઅટ્ઠકથાપાઠો. સીસં ન એતીતિ અક્કોસનં ન હોતિ, ઘટિતે પન હોતિ. તત્રાયં વિસેસો – ઇમેહિ તીહિ ઘટિતે એવ સઙ્ઘાદિસેસો વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગાનં નિયતવચનત્તા, અચ્ચોળારિકત્તા વા, ન અઞ્ઞેહિ અનિમિત્તાસીતિઆદીહિ અટ્ઠહિ. તત્થ અલોહિતાસિ, ધુવલોહિતાસિ, ધુવચોળાસિ, પગ્ઘરણીસિ, ઇત્થિપણ્ડકાસિ, વેપુરિસિકાસીતિ એતાનિ છ મગ્ગાનં અનિયતવચનાનિ, અનિમિત્તાસિ, નિમિત્તમત્તાસીતિ દ્વે પદાનિ અનચ્ચોળારિકાનિ ચ, યતો અટ્ઠપદાનિ ‘‘સઙ્ઘાદિસેસં ન જનેન્તી’’તિ વુત્તાનિ, તસ્મા તાનિ થુલ્લચ્ચયવત્થૂનિ. પરિબ્બાજકવત્થુમ્હિ વિય અક્કોસમત્તત્તા દુક્કટવત્થૂનીતિ એકે. ઇત્થિપણ્ડકાસિ, વેપુરિસિકાસીતિ એતાનેવ પદાનિ સકલસરીરસણ્ઠાનભેદદીપકાનિ સુદ્ધાનિ સઙ્ઘાદિસેસં ન જનેન્તિ સકલસરીરસામઞ્ઞત્તા, ઇતરાનિ જનેન્તિ અસામઞ્ઞત્તા. તાનિ હિ પસ્સાવમગ્ગમેવ દીપેન્તિ સિખરણી-પદં વિય. ઉભતોબ્યઞ્જનાસીતિ વચનં પન પુરિસનિમિત્તેન અસઙ્ઘાદિસેસવત્થુના મિસ્સવચનં. પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ ચ ઇત્થિનિમિત્તં પટિચ્છન્નં, પુરિસનિમિત્તં પાકટં હોતિ. યદિ તમ્પિ જનેતિ, કથં અનિમિત્તાસીતિઆદિપદાનિ ન સઙ્ઘાદિસેસં જનેન્તીતિ એકે, તં ન યુત્તં. પુરિસસ્સપિ નિમિત્તાધિવચનતો, ‘‘મેથુનુપસંહિતાહિ સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ માતિકાય લક્ખણસ્સ વુત્તત્તા ચ મેથુનુપસંહિતાહિપિ ઓભાસને પટિવિજાનન્તિયા સઙ્ઘાદિસેસો, અપ્પટિવિજાનન્તિયા થુલ્લચ્ચયં, ઇતરેહિ ઓભાસને પટિવિજાનન્તિયા થુલ્લચ્ચયં, અપ્પટિવિજાનન્તિયા દુક્કટન્તિ એકે, સબ્બં સુટ્ઠુ વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.

૨૮૭. હસન્તોતિ યં ઉદ્દિસ્સ ભણતિ, સા ચે પટિવિજાનાતિ, સઙ્ઘાદિસેસો.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૨૮૯. ‘‘પટિવુત્તં નામા’’તિ પાઠો. નો-સદ્દો અધિકો. ‘‘અક્ખરલિખનેનપિ હોતી’’તિ વદન્તિ, તં આવજ્જનસમનન્તરવિધિના સમેતિ ચે, ગહેતબ્બં.

દુટ્ઠુલ્લવાચાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. અત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૯૦. ચતુત્થે તયો સઙ્ઘાદિસેસવારા આગતા, સેસા સત્તપઞ્ઞાસ વારા થુલ્લચ્ચયદુક્કટાપત્તિકાય સંખિત્તાતિ વેદિતબ્બા, તતો અઞ્ઞતરો અસમ્ભવતો ઇધ ન ઉદ્ધટો. સેસયોજનક્કમો વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. નગરપરિક્ખારેહીતિ પાકારપરિખાદીહિ નગરપરિવારેહિ. સેતપરિક્ખારોતિ સેતાલઙ્કારો, સીલાલઙ્કારોતિ અત્થો (સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૫.૪). ચક્કવીરિયોતિ વીરિયચક્કો. વસલં દુગ્ગન્ધન્તિ નિમિત્તં સન્ધાયાહ, તદેવ સન્ધાય ‘‘કિં મે પાપકં, કિં મે દુગ્ગન્ધ’’ન્તિ વુત્તં.

૨૯૧. સન્તિકેતિ યત્થ ઠિતો વિઞ્ઞાપેતિ. ‘‘પઠમવિગ્ગહે સચે પાળિવસેન યોજેતીતિ કામહેતુપારિચરિયાઅત્થો. સેસન્તિ ‘અધિપ્પાયો’તિ પદં બ્યઞ્જનં અત્થાભાવતો. દુતિયે પાળિવસેન કામહેતુ-પદાનિ બ્યઞ્જનાનિ તેસં તત્થ અત્થાભાવતો. એવં ચત્તારિ પદાનિ દ્વિન્નં વિગ્ગહાનં વસેન યોજિતાનીતિ અપરે વદન્તી’’તિ વુત્તં.

૨૯૫. એતેસુ સિક્ખાપદેસુ મેથુનરાગેન વીતિક્કમે સતિ સઙ્ઘાદિસેસેન અનાપત્તિ. તસ્મા ‘‘કિં ભન્તે અગ્ગદાનન્તિ. મેથુનધમ્મ’’ન્તિ ઇદં કેવલં મેથુનધમ્મસ્સ વણ્ણભણનત્થં વુત્તં, ન મેથુનધમ્માધિપ્પાયેન તદત્થિયા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં, પરસ્સ ભિક્ખુનો કામપારિચરિયાય વણ્ણભણને દુક્કટં. ‘‘યો તે વિહારે વસતિ, તસ્સ અગ્ગદાનં દેહી’’તિ પરિયાયવચનેનપિ દુક્કટં. ‘‘અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભાસેય્ય. યા માદિસં સીલવન્ત’’ન્તિ ચ વુત્તત્તાતિ એકે. પઞ્ચસુ અઙ્ગેસુ સબ્ભાવા સઙ્ઘાદિસેસોવાતિ એકે. વિચારેત્વા ગહેતબ્બં. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘ઇમસ્મિં સિક્ખાપદદ્વયે કાયસંસગ્ગે વિય યક્ખિપેતીસુ દુટ્ઠુલ્લત્તકામવચને થુલ્લચ્ચય’ન્તિ વદન્તિ. અટ્ઠકથાસુ પન નાગત’’ન્તિ લિખિતં. ‘‘ઉભતોબ્યઞ્જનકો પન પણ્ડકગતિકોવા’’તિ વદન્તિ.

અત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સઞ્ચરિત્તસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૯૭. અહમ્હિ દુગ્ગતાતિ અહં અમ્હિ દુગ્ગતા. અહં ખ્વય્યોતિ એત્થ અય્યોતિ બહુવચનં હોતિ.

૨૯૮. ઓયાચન્તીતિ નીચં કત્વા દેવે યાચન્તિ. આયાચન્તીતિ ઉચ્ચં કત્વા આદરેન યાચન્તિ. અલઙ્કારાદીહિ મણ્ડિતો કેસસંવિધાનાદીહિ પસાધિતો. ‘‘મણ્ડિતકરણે દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તિ.

પદભાજનીયવણ્ણના

૩૦૩. સહ પરિદણ્ડેન વત્તમાનાતિ અત્થો. છન્દવાસિની નામ ‘‘પિયા પિયં વસેતી’’તિ પાળિ, પુરિસં વાસેતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘પિયો પિયં વાસેતી’’તિ અટ્ઠકથા.

તં કિરિયં સમ્પાદેસ્સતીતિ અવસ્સં આરોચેન્તિયા ચે આરોચેતીતિ અત્થો. દ્વિન્નં માતાપિતૂનં ચે આરોચેતિ, સઙ્ઘાદિસેસોતિ વિનયવિનિચ્છયે ‘‘વત્થુ ઓલોકેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. વત્થુમ્હિ ચ ‘‘ઉદાયિત્થેરો ગણિકાય આરોચેસી’’તિ વુત્તં. તં ‘‘માતાદીનમ્પિ વદતો વિસઙ્કેતો નત્થી’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો નિપ્પયોજનં. તં પનેતન્તિ આચરિયસ્સ વચનં. માતુરક્ખિતં બ્રૂહીતિ પેસિતસ્સ ગન્ત્વા માતાપિતુરક્ખિતં વદતો તસ્સ તસ્સા માતુરક્ખિતભાવેપિ સતિ વિસઙ્કેતમેવ, કસ્મા? ‘‘પિતુરક્ખિતાદીસુ અઞ્ઞતરં વદન્તસ્સ વિસઙ્કેત’’ન્તિ વુત્તત્તા ઇતરથા આદિ-સદ્દો નિરત્થકો સિયા. એકં દસકં ઇતરેન દસકેન યોજેત્વા પુબ્બે સુક્કવિસ્સટ્ઠિયં વુત્તનયત્તા માતુરક્ખિતાય માતા અત્તનો ધીતુસન્તિકં પહિણતીતિ ગહેતબ્બં.

૩૩૮. અનભિનન્દિત્વાતિ વચનમત્તમેવ, યદિપિ અભિનન્દતિ, યાવ સાસનં નારોચેતિ, તાવ ‘‘વીમંસિતો’’તિ ન વુચ્ચતિ. સાસનારોચનકાલેતિ આણાપકસ્સ સાસનવચનક્ખણે. તતિયપદે વુત્તનયેનાતિ એકઙ્ગસમ્પત્તિયા દુક્કટન્તિ અત્થો. વત્થુગણનાય સઙ્ઘાદિસેસોતિ ઉભયવત્થુગણનાય કિર.

૩૩૯. ચતુત્થે અનાપત્તીતિ એત્થ પન ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ ન વીમંસતિ ન પચ્ચાહરતિ, અનાપત્તીતિ એત્થ વિય ‘ગચ્છન્તો ન સમ્પાદેતિ, આગચ્છન્તો વિસંવાદેતી’તિ અનાપત્તિપાળિયાપિ ભવિતબ્બન્તિ દસ્સનત્થં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, એકચ્ચેસુ પોત્થકેસુ ‘‘અત્થી’’તિપિ.

વિનીતવત્થુવણ્ણના

૩૪૧. અલંવચનીયાતિ ન વચનીયા, નિવારણે અલં-સદ્દો. થેરપિતા વદતીતિ જિણ્ણપિતા વદતીતિ અત્થો. કિઞ્ચાપિ એત્થ ‘‘ઇત્થી નામ મનુસ્સિત્થી ન યક્ખી ન પેતી ન તિરચ્છાનગતા, પુરિસો નામ મનુસ્સપુરિસો ન યક્ખો’’તિઆદિ નત્થિ, તથાપિ કાયસંસગ્ગાદીસુ ‘‘મનુસ્સિત્થી’’તિ ઇત્થીવવત્થાનસ્સ કતત્તા ઇધાપિ મનુસ્સિત્થી એવાતિ પઞ્ઞાયતિ. મેથુનપુબ્બભાગત્તા મનુસ્સઉભતોબ્યઞ્જનકો ચ થુલ્લચ્ચયવત્થુકોવ હોતિ, સેસા મનુસ્સપણ્ડકઉભતોબ્યઞ્જનકતિરચ્છાનગતપુરિસાદયો દુક્કટવત્થુકાવ મિચ્છાચારસાસનઙ્ગસમ્ભવતોતિ વેદિતબ્બં. યથાસમ્ભવં પન વારા ઉદ્ધરિતબ્બા. પઞ્ઞત્તિઅજાનને વિય અલંવચનીયભાવાજાનનેપિ અચિત્તકતા વેદિતબ્બા. દુટ્ઠુલ્લાદીસુપીતિ ‘‘ઇમસ્મિમ્પી’’તિ વુત્તમેવ હોતિ. ‘‘લેખં નેત્વા પટિલેખં આરોચિતસ્સાપિ સઞ્ચરિત્તં નત્થિ સઞ્ચરિત્તભાવમજાનન્તસ્સા’’તિ વદન્તિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

સઞ્ચરિત્તસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. કુટિકારસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૪૨. યાચનાતિ ‘‘દેથ દેથા’’તિ ચોદના. વિઞ્ઞત્તીતિ ઇમિના નો અત્થોતિ વિઞ્ઞાપના. ‘‘હત્થકમ્મં યાચિતો ઉપકરણં, મૂલં વા દસ્સતી’’તિ યાચતિ, ન વટ્ટતીતિ. વટ્ટતિ સેનાસને ઓભાસપરિકથાદીનં લદ્ધત્તાતિ એકે. અનજ્ઝાવુત્થકન્તિ અસ્સામિકં. ન આહટં પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ ‘‘સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિદુક્કટં હોતી’’તિ વુત્તં. ‘‘કિઞ્ચાપિ ગરુભણ્ડપ્પહોનકેસૂતિ વુત્તં, તથાપિ યં વત્થુવસેન અપ્પં હુત્વા અગ્ઘવસેન મહા હરિતાલહિઙ્ગુલિકાદિ, તં યાચિતું ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ.

૩૪૪. સો કિરાતિ ઇસિ. તદા અજ્ઝગમા તદજ્ઝગમા.

૩૪૮-૯. ન હિ સક્કા યાચનાય કાતું, તસ્મા સયં યાચિતકેહિ ઉપકરણેહીતિ અધિપ્પાયો. બ્યઞ્જનં સમેતિ, ન અત્થો. કસ્મા? ઇધ ઉભયેસં અધિપ્પેતત્તા, તં દસ્સેન્તો ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિમાહ. ઇધ વુત્તનયેનાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદવિભઙ્ગે વુત્તનયેન. ‘‘સઞ્ઞાચિકાયા’’તિ વચનતો કરોન્તેનાપિ, ‘‘પરેહિ પરિયોસાપેતી’’તિ વચનતો કારાપેન્તેનાપિ પટિપજ્જિતબ્બં. ઉભોપેતે કારકકારાપકા. બ્યઞ્જનં વિલોમિતં ભવેય્ય, ‘‘કારયમાનેના’’તિ હિ બ્યઞ્જનં ‘‘કરોન્તેના’’તિ વુત્તે વિલોમિતં હોતિ અતદત્થત્તા. ન હિ કારાપેન્તો નામ હોતિ. ‘‘ઇધ વુત્તનયેનાતિ દેસિતવત્થુકપમાણિકનયેન. એવં સન્તે ‘કરોન્તેન વા કારાપેન્તેન વા’તિ વચનતો કરોન્તેનાપિ પરેહિ વિપ્પકતં વત્તબ્બન્તિ ચે, તદત્થવિસ્સજ્જનત્થં ‘યદિ પનાતિઆદિમાહા’’’તિ અનુગણ્ઠિપદે વુત્તં. ‘‘સઞ્ઞાચિકાય કુટિં કરોન્તો’’તિ વચનવસેન વુત્તં. ‘‘આયામતો ચ વિત્થારતો ચા’’તિ અવત્વા વિકપ્પત્થસ્સ વા-સદ્દસ્સ ગહિતત્તા એકતોભાગેપિ વડ્ઢિતે આપત્તિ એવ. પમાણયુત્તમઞ્ચો કિર નવવિદત્થિ. ‘‘‘ચતુહત્થવિત્થારા’તિ વચનેન ‘તિરિયં તિહત્થા વા’તિ વચનમ્પિ સમેતિ ‘યત્થ પમાણયુત્તો’તિઆદિસન્નિટ્ઠાનવચનાસમ્ભવતો’’તિ વુત્તં. પમાણતો ઊનતરમ્પીતિ વિત્થારતો ચતુપઞ્ચહત્થમ્પિ દીઘતો અનતિક્કમિત્વા વુત્તપમાણમેવ દેસિતવત્થુ. અદેસિતવત્થુઞ્હિ કરોતો આપત્તિ. પમાણાતિક્કન્તા કુટિ એવ પમાણાતિક્કન્તં કુટિં કરેય્યાતિ વુત્તત્તા. ‘‘થમ્ભતુલા’’તિ પાઠો. અનુસ્સાવનાનયેનાતિ એત્થ ‘‘દમિળભાસાયપિ વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ.

૩૫૩. ચારભૂમિ ગોચરભૂમિ. ન ગહિતાતિ ન વારિતા. અટ્ઠકથાયં ‘‘કારણાય ગુત્તિબન્ધનાગારં, અકરણટ્ઠાનં વા ધમ્મગન્ધિકા હત્થપાદચ્છિન્દનકા ગન્ધિકા’’તિ લિખિતં. દ્વીહિ બલિબદ્દેહીતિ હેટ્ઠિમકોટિયા કિર વુત્તતો આવિજ્જિતું ન સક્કા છિન્નાવટત્તા, નિગમનસ્સાપિ અત્થપ્પકાસનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. પાચિનન્તિ વત્થુ અધિટ્ઠાનં. તદત્થાયાતિ તચ્છનત્થાય. પણ્ણસાલમ્પીતિ ઉલ્લિત્તાવલિત્તકુટિમેવ પણ્ણચ્છદનં. તેનેવ ‘‘સભિત્તિચ્છદન’’ન્તિ વુત્તં, અલિત્તં કિર સબ્બં વટ્ટતિ. પુબ્બે થોકં ઠપિતં પુન વડ્ઢેત્વા. તસ્મિન્તિ દ્વારબન્ધને વા વાતપાને વા ઠપિતે. પઠમમેવાતિ એત્થ પત્તકાલે એવાતિ કિર ધમ્મસિરિત્થેરો. ઉપતિસ્સત્થેરો ઠપિતકાલેવાતિ કિર. પુરિમેન લેપસ્સ અઘટિતત્તા દુતિયેન વત્તસીસેન કતત્તા ઉભિન્નમ્પિ અનાપત્તિ. સચે આણત્તેન કતં, ‘‘કરોતિ વા કારાપેતિ વા’’તિ વચનતો આપત્તિ ઉભિન્નં સતિ અત્તુદ્દેસિકતાય, અસતિ મૂલટ્ઠસ્સેવ. હેટ્ઠિમપ્પમાણસમ્ભવે સતિ સબ્બમત્તિકામયં કુટિં કરોતો આપત્તિ દુક્કટેન સઙ્ઘાદિસેસોતિ આચરિયસ્સ તક્કો.

૩૫૪. છત્તિંસ ચતુક્કાનિ નામ અદેસિતવત્થુકચતુક્કં દેસિતવત્થુકચતુક્કં પમાણાતિક્કન્તચતુક્કં પમાણિકચતુક્કં અદેસિતવત્થુકપમાણાતિક્કન્તચતુક્કં દેસિતવત્થુકપમાણિકચતુક્કન્તિ છ ચતુક્કાનિ, એવં સમાદિસતિવારાદીસુપિ પઞ્ચસૂતિ છત્તિંસ. આપત્તિભેદદસ્સનત્થન્તિ એત્થ યસ્મા ‘‘સારમ્ભે ચે, ભિક્ખુ, વત્થુસ્મિં અપરિક્કમને…પે… સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ માતિકાયં અવિસેસેન વુત્તત્તા સારમ્ભઅપરિક્કમનેપિ સઙ્ઘાદિસેસોવાતિ મિચ્છાગાહવિવજ્જનત્થં આપત્તિભેદો દસ્સિતો, તસ્મા વુત્તાનીતિ અધિપ્પાયો. વિભઙ્ગે એવં અવત્વા કિમત્થં માતિકાયં દુક્કટવત્થુ વુત્તન્તિ ચે? ભિક્ખૂ અભિનેતબ્બા વત્થુદેસનાય, તેહિ ભિક્ખૂહિ વત્થુ દેસેતબ્બં. કીદિસં? અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, નેતરં, ઇતરસ્મિં ‘‘સારમ્ભે ચે ભિક્ખુ વત્થુસ્મિં અપરિક્કમને’’તિ એવં આનિસંસવસેન આગતત્તા વુત્તં. યસ્મા વત્થુ નામ અત્થિ સારમ્ભં, અત્થિ અનારમ્ભં, અત્થિ સપરિક્કમનં, અત્થિ અપરિક્કમનં, અત્થિ સારમ્ભં સપરિક્કમનં, અત્થિ સારમ્ભં અપરિક્કમનં, અત્થિ અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, અત્થિ અનારમ્ભં અપરિક્કમનન્તિ બહુવિધત્તા વત્થુ દેસેતબ્બં અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, નેતરન્તિ વુત્તં હોતિ. કિમત્થિકા પનેસા દેસનાતિ ચે? ગરુકાપત્તિપઞ્ઞાપનહેતુપરિવજ્જનુપાયત્થા. વત્થુદેસનાય હિ ગરુકાપત્તિપઞ્ઞાપનહેતુત્તા અકતવિઞ્ઞત્તિ ગિહીનં પીળાજનનેન અત્તદુક્ખપરદુક્ખહેતુભૂતો ચ સારમ્ભભાવોતિ એતે વત્થુદેસનાપદેસેન ઉપાયેન પરિવજ્જિતા હોન્તિ. ન હિ ભિક્ખુ અકપ્પિયકુટિકરણત્થં ગિહીનં વા પીળાનિમિત્તં સારમ્ભવત્થુ. કુટિકરણત્થં વા વત્થું દેસેન્તીતિ પઠમમેવ સાધિતમેતં. વોમિસ્સકાપત્તિયોતિ દુક્કટસઙ્ઘાદિસેસમિસ્સકાપત્તિયો.

૩૫૫. તત્થ ‘‘દ્વીહિ સઙ્ઘાદિસેસેહી’’તિ વત્તબ્બે ‘‘દ્વિન્નં સઙ્ઘાદિસેસેના’’તિ વિભત્તિબ્યત્તયેન, વચનબ્યત્તયેન ચ વુત્તં. ‘‘આપત્તિ દ્વિન્નં સઙ્ઘાદિસેસાન’’ન્તિપિ પાઠો.

૩૬૪. ન ઘટયતિ છદનલેપાભાવતો, અનાપત્તિ, તં પરતો સાધિયતિ. છદનમેવ સન્ધાય ઉલ્લિત્તાવલિત્તતા વુત્તાતિ. ‘‘કુક્કુટચ્છિકગેહં વટ્ટતીતિ વત્વા પુન છદનં દણ્ડકેહીતિઆદિના નયેન તં દસ્સેન્તેહિ તિણપણ્ણચ્છદનાકુટિકાવ વુત્તા. તત્થ છદનં દણ્ડકેહિ દીઘતો તિરિયઞ્ચ જાલં વિય બન્ધિત્વા તિણેહિ વા પણ્ણેહિ વા છાદેતું ઉલ્લિત્તાદિભાવો છદનમેવ સન્ધાય વુત્તોતિ યુત્તમિદં. તસ્મા મત્તિકામયં ભિત્તિં વડ્ઢાપેત્વા ઉપરિ ઉલ્લિત્તં વા અવલિત્તં વા ઉભયં વા ભિત્તિયા ઘટિતં કરોન્તસ્સ આપત્તિ એવ વિનાપિ ભિત્તિલેપેના’’તિ લિખિતં. ‘‘‘સો ચ છદનમેવ સન્ધાયા’તિ પધાનવસેન વુત્તં, ન હેટ્ઠાભાગં પટિક્ખિત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, વીમંસિતબ્બં. એત્થાતિ તિણકુટિકાય. યથાસમાદિટ્ઠાયાતિ યથાવુત્તપ્પકારન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘આપત્તિ કારુકાનં તિણ્ણં દુક્કટાન’’ન્તિઆદિમ્હિ સો સુણાતિછક્કમ્પિ લબ્ભતિ. ઉભયત્થ સમાદિટ્ઠત્તા આણાપકસ્સ અનાપત્તિ. આણત્તસ્સ યથા સમાદિટ્ઠં આણાપકેન, તથા અકરણપચ્ચયા દુક્કટં. સચે ‘‘અહમ્પેત્થ વસામી’’તિ અત્તુદ્દેસમ્પિ કરોતિ, સઙ્ઘાદિસેસોવ. ‘‘કુટિં કરોથા’’તિ અવિસેસેન વુત્તટ્ઠાને પન આણાપકસ્સાપિ સઙ્ઘાદિસેસો અચિત્તકત્તા સિક્ખાપદસ્સ.

અહઞ્ચ વસિસ્સામીતિ એત્થ પરસ્સ યસ્સ કસ્સચિ ઉદ્દિટ્ઠસ્સ અભાવા આપત્તિ એવ ‘‘કરોન્તસ્સ વા’’તિ નિયમિતત્તા, અનાપત્તિ અવિભત્તત્તા. ‘‘ઇધ પઞ્ઞત્તિજાનનમત્તમેવ ચિત્ત’’ન્તિ ચ લિખિતં. અનુગણ્ઠિપદે પન અહઞ્ચ વસિસ્સામીતિ એત્થ યો ‘‘મય્હં વાસાગારઞ્ચ ભવિસ્સતી’’તિ ઇચ્છતિ, તસ્સાપત્તિ. યો પન ઉપોસથાગારં ઇચ્છતિ, તસ્સ અનાપત્તિ, તસ્મા ‘‘ઉભયં સમેતી’’તિ વત્વા ચ ‘‘વિનયવિનિચ્છયે આગતે ગરુકે ઠાતબ્બ’’ન્તિ વચનતો મહાપચ્ચરિવાદતો ઇતરો પચ્છા વત્તબ્બોતિ ચે? ન, બલવત્તા. ‘‘વાસાગારં ઠપેત્વા સબ્બત્થ, અનાપત્તી’’તિ વચનતો, ભોજનસાલાદીનમ્પિ અત્થાય ઇમિના કતત્તા સઙ્કરા જાતા. યથા – દ્વે તયો ‘‘એકતો વસિસ્સામા’’તિ કરોન્તિ, રક્ખતિ તાવાતિ એત્થ વિય. ‘‘ઇદં ઠાનં વાસાગારં ભવિસ્સતિ, ઇદં ઉપોસથાગાર’’ન્તિ વિભજિત્વા કતેપિ આપત્તિ એવ. દ્વીસુ મહાપચ્ચરિવાદો બલવા, તસ્મા ‘‘પચ્છા વુત્તો’’તિઆદિના અતીવ પપઞ્ચિતં. કિં તેન. ‘‘અત્તના વિપ્પકતં અત્તના ચ પરેહિ ચ પરિયોસાપેતી’’તિઆદિના નયેન અપરાનિપિ ચતુક્કાનિ યથાસમ્ભવં યોજેત્વા દસ્સેતબ્બાનિ, લેણાદીસુ કિઞ્ચાપિ સઙ્ઘાદિસેસેન અનાપત્તિ, અકતવિઞ્ઞત્તિયા સતિ તપ્પચ્ચયા આપત્તિ એવ.

કુટિકારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. વિહારકારસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૬૬. સત્તમે વા-સદ્દો અવધારણત્થોતિ વેદિતબ્બો.

વિહારકારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પઠમદુટ્ઠદોસસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૮૦. સાવકેન પત્તબ્બન્તિ પકતિસાવકં સન્ધાય વુત્તં, ન અગ્ગસાવકં. યથૂપનિસ્સયયથાપુગ્ગલવસેન ‘‘તિસ્સો વિજ્જા’’તિઆદિ વુત્તં. કેનચિ સાવકેન તિસ્સો વિજ્જા, કેનચિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, કેનચિ છ અભિઞ્ઞા, કેનચિ કેવલો નવલોકુત્તરધમ્મોતિ એવં વિસું વિસું યથાસમ્ભવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

૩૮૨. ‘‘યે તે ભિક્ખૂ સુત્તન્તિકા’’તિઆદિવચનતો ધરમાનેપિ ભગવતિ પિટકત્તયપરિચ્છેદો અત્થીતિ સિદ્ધં. ધમ્મકથિકાતિ આભિધમ્મિકા રતિયા અચ્છિસ્સન્તીતિઆદિ આયસ્મતો દબ્બસ્સ નેસં તિરચ્છાનકથાય રતિનિયોજનં વિય દિસ્સતિ, ન તથા દટ્ઠબ્બં. સુત્તન્તિકાદિસંસગ્ગતો તેસં સુત્તન્તિકાદીનં ફાસુવિહારન્તરાયં, તેસમ્પિ તિરચ્છાનકથારતિયા અભાવેન અનભિરતિવાસં, તતો નેસં સામઞ્ઞા ચાવનઞ્ચ પરિવજ્જન્તો એવં ચિન્તેસીતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘નિમ્મિતાનં ધમ્મતાતિ સાવકેહિ નિમ્મિતાનંયેવ, ન બુદ્ધેહી’’તિ વદન્તિ. ‘‘સાધકતમં કરણ’’ન્તિ એવં વુત્તે કરણત્થેયેવ તતિયાવિભત્તીતિ અત્થો.

૩૮૩-૪. યન્તિ યેન. ‘‘કત્તાતિ કત્તા, ન કત્તા’’તિ લિખિતં. ‘‘ભરિયં વિય મં અજ્ઝાચરતી’’તિ વદન્તિયા બલવતી ચોદના. તેન હીતિ એત્થ યથા છુપનમત્તે વિપ્પટિસારીવત્થુસ્મિં કાયસંસગ્ગરાગસમ્ભવા અપુચ્છિત્વા એવ સઙ્ઘાદિસેસં પઞ્ઞાપેસિ, તથેવ પુબ્બેવસ્સા દુસ્સીલભાવં ઞત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યદિ તાવ ભૂતાય પટિઞ્ઞાય નાસિતા, થેરો કારકો હોતિ. અથ અભૂતાય, ભગવતા ‘‘નાસેથા’’તિ ન વત્તબ્બં, વુત્તઞ્ચ, તસ્મા વુત્તં ‘‘યદિ તાવ પટિઞ્ઞાય નાસિતા, થેરો કારકો હોતી’’તિ.

અથ અપ્પટિઞ્ઞાયાતિ ‘‘અય્યેનમ્હિ દૂસિતા’’તિ ઇમં પટિઞ્ઞં વિના એવ તસ્સા પકતિદુસ્સીલભાવં સન્ધાય નાસિતા, થેરો અકારકો હોતિ. અભયગિરિવાસિનોપિ અત્તનો સુત્તં વત્વા ‘‘તુમ્હાકં વાદે થેરો કારકો’’તિ વદન્તિ, કસ્મા? દુક્કટં મુસાવાદપચ્ચયા લિઙ્ગનાસનાય અનાસેતબ્બત્તા. પારાજિકસ્સેવ હિ લિઙ્ગનાસનાય નાસેતબ્બા. ‘‘નાસેથા’’તિ ચ વુત્તત્તા પારાજિકાવ જાતા, સા કિં સન્ધાય, તતો થેરો કારકો આપજ્જતિ. ‘‘સકાય પટિઞ્ઞાય નાસેથા’’તિ વુત્તે પન અપારાજિકાપિ અત્તનો વચનેન નાસેતબ્બા જાતાતિ અધિપ્પાયો. મહાવિહારવાસિનોપિ અત્તનો સુત્તં વત્વા ‘‘તુમ્હાકં વાદે થેરો કારકો’’તિ ચ વદન્તિ. કસ્મા? ‘‘સકાય પટિઞ્ઞાય નાસેથા’’તિ હિ વુત્તે પટિઞ્ઞાય ભૂતતા આપજ્જતિ ‘‘નાસેથા’’તિ વચનતો. ભૂતાયેવ હિ પટિઞ્ઞાય નાસેતબ્બા હોતિ, નાભૂતાયાતિ અધિપ્પાયો. પુરિમનયેતિ દુક્કટવાદે. પુરિમો યુત્તિવસેન પવત્તો, પચ્છિમો પાળિવચનવસેન પવત્તોતિ વેદિતબ્બો.

૩૮૫-૬. પીતિસુખેહીતિ એત્થ ‘‘સુખેના’’તિ વત્તબ્બે પીતિગ્ગહણં તતિયજ્ઝાનસુખં, કાયિકઞ્ચ અપનેતું સમ્પયુત્તપીતિયા વુત્તં. સચે ચુદિતકવસેન કતં અમૂલકં નામ, ‘‘અનજ્ઝાપન્નં અકત’’ન્તિ વદેય્ય, ઇમે કરિસ્સન્તિ, તસ્મા ‘‘તાદિસં દિટ્ઠસઞ્ઞી હુત્વા ચોદેતી’’તિ પાઠો. ‘‘એતેન નયેન સુતમુતપરિસઙ્કિતાનિપિ વિત્થારતો વેદિતબ્બાની’’તિ પાઠો. ‘‘ચતુન્નં અઞ્ઞતરેના’’તિ પાતિમોક્ખુદ્દેસે એવ આગતે ગહેત્વા વુત્તં, ઇતરેસં અઞ્ઞતરેનાપિ અનુદ્ધંસેન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસોવાતિ નો તક્કોતિ આચરિયો. ભિક્ખુભાવા હિ ચાવનસમત્થતો. ‘‘સમીપે ઠત્વા’’તિ વચનતો પરમ્મુખા ચોદેન્તસ્સ, ચોદાપેન્તસ્સ વા સીસં ન એતિ. દિટ્ઠઞ્ચે સુતેન પરિસઙ્કિતેન ચોદેતિ ચોદાપેતિ, સુતપરિસઙ્કિતં વા દિટ્ઠાદીહિ ચોદિતે વા ચોદાપિતે વા સીસં એતિ એવ અમૂલકેન ચોદિતત્તા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘દિટ્ઠસ્સ હોતિ પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપજ્જન્તો, તઞ્ચે ચોદેતિ ‘સુતો મયા…પે… સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા. ૩૮૭). ‘‘અસુદ્ધો હોતિ પુગ્ગલો અઞ્ઞતરં પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નો, તઞ્ચે અસુદ્ધદિટ્ઠિ સમાનો અનોકાસં કારાપેત્વા ચાવનાધિપ્પાયો વદેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ઓકાસં કારાપેત્વા ચાવનાધિપ્પાયો વદેતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા. ૩૮૯) ઇમિના ન-સમેન્તં વિય ખાયતિ, કથં? દિટ્ઠસ્સ હોતિ પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપજ્જન્તો નામ અસુદ્ધો પુગ્ગલો હોતિ, ‘‘અઞ્ઞતરસ્મિં અસુદ્ધદિટ્ઠિ સમાનો તઞ્ચે ચોદેતિ ‘સુતો મયા પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નોસી’તિ, આપત્તિ વાચાય વાચાય સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ વચનતો પુરિમનયેનાપત્તિ. ‘‘ચાવનાધિપ્પાયો વદેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વચનતો પચ્છિમનયેન સઙ્ઘાદિસેસેન આપત્તીતિ દ્વે પાળિનયા અઞ્ઞમઞ્ઞં વિરુદ્ધા વિય દિસ્સન્તિ, ન ચ વિરુદ્ધં બુદ્ધા કથયન્તિ, તસ્મા એત્થ યુત્તિ પરિયેસિતબ્બા. અટ્ઠકથાચરિયા તાવાહુ ‘‘સમૂલકેન વા સઞ્ઞાસમૂલકેન વા ચોદેન્તસ્સ અનાપત્તિ, અમૂલકેન વા પન સઞ્ઞાઅમૂલકેન વા ચોદેન્તસ્સ આપત્તી’’તિ. તસ્સત્થો – દસ્સનસવનપરિસઙ્કનમૂલેન સમૂલકેન વા તદભાવેન અમૂલકેનાપિ સઞ્ઞાસમૂલકેન વા ચોદેન્તસ્સ અનાપત્તિ, દસ્સનાદિમૂલાભાવેન અમૂલકેન વા તબ્ભાવેન સમૂલકેનાપિ સઞ્ઞાઅમૂલકેન વા ચોદેન્તસ્સ આપત્તિ, તસ્મા દિટ્ઠસ્સ હોતિ.

પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપજ્જન્તોતિઆદિમ્હિ દસ્સનમૂલેન સમૂલકેનાપિ ‘‘સુતો મયા’’તિ વચનતો સઞ્ઞાઅમૂલકેન વા ચોદેતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ. તદત્થસ્સ આવિભાવત્થં ‘‘દિટ્ઠે વેમતિકો’’તિઆદિ વારા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

અસુદ્ધો હોતિ પુગ્ગલોભિઆદિમ્હિ પન સમૂલકેન, સઞ્ઞાસમૂલકેન વા ચોદિતત્તા અનાપત્તીતિ. એવમેવં પન તદત્થદીપનત્થં તે વારા વુત્તા. તત્થ હિ ‘‘અદિટ્ઠસ્સ હોતી’’તિઆદિવારા અમૂલકેન ચોદેન્તસ્સ આપત્તિ હોતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તા. ‘‘દિટ્ઠે વેમતિકો’’તિઆદિના સઞ્ઞાઅમૂલકેન ચોદેન્તસ્સ આપત્તિ હોતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તા. અઞ્ઞથા ‘‘દિટ્ઠસ્સ હોતિ, દિટ્ઠે વેમતિકો’’તિઆદિવારા નિબ્બિસેસા ભવેય્યું. ઇદં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનં-યથા અસુદ્ધં પુગ્ગલં અનોકાસં કારાપેત્વા ચોદેન્તસ્સ દુક્કટં, અક્કોસાધિપ્પાયસ્સ ચ ઓમસવાદેન દુક્કટસ્સ, તથા અસુદ્ધદિટ્ઠિકોપિ અસુદ્ધં અસુદ્ધદિટ્ઠિ અમૂલકેન ચોદેતિ, આપત્તિ. સમૂલકેન વા ચોદેતિ, અનાપત્તીતિ તં સન્નિટ્ઠાનં યથા ‘‘અનાપત્તિ સુદ્ધે અસુદ્ધદિટ્ઠિસ્સ અસુદ્ધે અસુદ્ધદિટ્ઠિસ્સા’’તિ ઇમિના સંસન્દતિ, તથા ગહેતબ્બં. અઞ્ઞથા યુત્તિ પરિયેસિતબ્બા.

સીલસમ્પન્નોતિ એત્થ ‘‘દુસ્સીલસ્સ વચનં અપ્પમાણં. ભિક્ખુની હિ ભિક્ખુમ્હ