📜
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
વિનયપિટકે
વિમતિવિનોદની-ટીકા (પઠમો ભાગો)
ગન્થારમ્ભકથા
કરુણાપુણ્ણહદયં ¶ ¶ , સુગતં હિતદાયકં;
નત્વા ધમ્મઞ્ચ વિમલં, સઙ્ઘઞ્ચ ગુણસમ્પદં.
વણ્ણના નિપુણાહેસું, વિનયટ્ઠકથાય યા;
પુબ્બકેહિ કતા નેકા, નાનાનયસમાકુલા.
તત્થ ¶ કાચિ સુવિત્થિણ્ણા, દુક્ખોગાહા ચ ગન્થતો;
વિરદ્ધા અત્થતો ચાપિ, સદ્દતો ચાપિ કત્થચિ.
કાચિ કત્થચિ અપુણ્ણા, કાચિ સમ્મોહકારિની;
તસ્મા તાહિ સમાદાય, સારં સઙ્ખેપરૂપતો.
લીનત્થઞ્ચ પકાસેન્તો, વિરદ્ધઞ્ચ વિસોધયં;
ઉપટ્ઠિતનયઞ્ચાપિ, તત્થ તત્થ પકાસયં.
વિનયે વિમતિં છેતું, ભિક્ખૂનં લહુવુત્તિનં;
સઙ્ખેપેન લિખિસ્સામિ, તસ્સા લીનત્થવણ્ણનં.
ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના
વિનયસંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયં નમસ્સિતુકામો તસ્સ વિસિટ્ઠગુણયોગસન્દસ્સનત્થં યો કપ્પકોટીહિપીતિઆદિમાહ. વિસિટ્ઠગુણયોગેન હિ વન્દનારહભાવો, વન્દનારહે ચ કતા વન્દના યથાધિપ્પેતમત્થં સાધેતિ ¶ . એત્થ ચ સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણપ્પયોજનં તત્થ તત્થ બહુધા પપઞ્ચેન્તિ આચરિયા, મયં પન ઇધાધિપ્પેતમેવ પયોજનં દસ્સયિસ્સામ. તસ્મા સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણં યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. તથા હિ વુત્તં ‘‘તસ્સાનુભાવેન હતન્તરાયો’’તિ. રતનત્તયપણામકરણેન હિ રાગાદિદોસવિગમતો પઞ્ઞાદિગુણપાટવતો આયુઆદિવડ્ઢનતો પુઞ્ઞાતિસયભાવાદિતો ચ હોતેવ યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનં.
તત્થ પઠમં તાવ ભગવતો વન્દનં કત્તુકામો ‘‘યો કપ્પકોટીહિપિ…પે… તસ્સા’’તિ આહ. ઇમિસ્સા પન વિનયદેસનાય કરુણાપ્પધાનઞાણસમુટ્ઠિતતાય કરુણાપ્પધાનમેવ થોમનં આરદ્ધં. એસા હિ આચરિયસ્સ પકતિ, યદિદં આરમ્ભાનુરૂપથોમના. કરુણાગ્ગહણેન ચેત્થ અપરિમેય્યપ્પભાવા સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા નયતો સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા તંમૂલકત્તા સેસબુદ્ધગુણાનં. તત્થ યોતિ ઇમસ્સ અનિયમવચનસ્સ નાથોતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. કપ્પકોટીહિપિ અપ્પમેય્યં કાલન્તિ ¶ કપ્પકોટિગણનાવસેનપિ ‘‘એત્તકા કપ્પકોટિયો’’તિ પમેતું અસક્કુણેય્યં કાલં. અપિ-સદ્દેન પગેવ વસ્સગણનાયાતિ દસ્સેતિ. અપ્પમેય્યં કાલન્તિ ચ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં, તેન કપ્પકોટિગણનાવસેન પરિચ્છિન્દિતુમસક્કુણેય્યમપિ, અસઙ્ખ્યેય્યવસેન પન પરિચ્છિન્દિતબ્બતો સલક્ખં ચતુરસઙ્ખ્યેય્યકપ્પકાલં અચ્ચન્તમેવ નિરન્તરં પઞ્ચમહાપઅચ્ચાગાદિઅતિદુક્કરાનિ કરોન્તો ખેદં કાયિકં પરિસ્સમં પત્તોતિ દસ્સેતિ.
લોકહિતાયાતિ સત્તલોકસ્સ હિતાય. નાથતીતિ નાથો, વેનેય્યાનં હિતસુખં આસીસતીતિ અત્થો. અથ વા નાથતિ વેનેય્યગતે કિલેસે ઉપતાપેતિ, નાથતિ વા યાચતિ વેનેય્યે અત્તનો હિતકરણે યાચિત્વાપિ નિયોજેતીતિ નાથો, લોકપટિસરણો લોકસામી લોકનાયકોતિ વુત્તં હોતિ. મહાકારુણિકસ્સાતિ યો કરુણાય કમ્પિતહદયત્તા લોકહિતત્થં અતિદુક્કરકિરિયાય અનેકપ્પકારં તાદિસં દુક્ખં અનુભવિત્વા આગતો, તસ્સ મહાકારુણિકસ્સાતિ અત્થો. તત્થ કિરતીતિ કરુણા, પરદુક્ખં વિક્ખિપતિ અપનેતીતિ અત્થો. દુક્ખિતેસુ વા કિરિયતિ પસારિયતીતિ કરુણા. અથ વા કિણાતીતિ કરુણા, પરદુક્ખે સતિ કારુણિકં ¶ હિંસતિ વિબાધેતિ, વિનાસેતિ વા પરસ્સ દુક્ખન્તિ અત્થો. પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં કમ્પનં હદયખેદં કરોતીતિ વા કરુણા. અથ વા કમિતિ સુખં, તં રુન્ધતીતિ કરુણા. એસા હિ પરદુક્ખાપનયનકામતાલક્ખણા અત્તસુખનિરપેક્ખતાય કારુણિકાનં સુખં રુન્ધતિ વિબાધેતિ. કરુણાય નિયુત્તો કારુણિકો, મહન્તો કારુણિકો મહાકારુણિકો, તસ્સ નમો અત્થૂતિ પાઠસેસો.
એવં કરુણામુખેન સઙ્ખેપતો સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ ભગવન્તં થોમેત્વા ઇદાનિ સદ્ધમ્મં થોમેતું અસમ્બુધન્તિઆદિમાહ. તત્થ બુદ્ધનિસેવિતં યં અસમ્બુધં જીવલોકો ભવા ભવં ગચ્છતિ, તસ્સ ધમ્મવરસ્સ નમોતિ સમ્બન્ધો. તત્થ અસમ્બુધન્તિ અસમ્બુજ્ઝન્તો, યથાસભાવં અપ્પટિવિજ્ઝનતોતિ વુત્તં હોતિ. હેતુઅત્થો હેત્થ અન્તપચ્ચયો. યન્તિ અનિયમતો સપરિયત્તિકો નવલોકુત્તરધમ્મો કમ્મભાવેન નિદ્દિટ્ઠો. બુદ્ધનિસેવિતન્તિ તસ્સેવ વિસેસનં, સમ્માસમ્બુદ્ધેન, પચ્ચેકબુદ્ધસાવકબુદ્ધેહિપિ વા ગોચરાસેવનભાવનાસેવનાહિ યથારહં નિસેવિતં, અજહિતન્તિ અત્થો. તત્થ પરિયત્તિફલનિબ્બાનાનિ ગોચરાસેવનવસેનેવ નિસેવિતાનિ, મગ્ગો પન ભાવનાસેવનવસેનાપિ પચ્ચવેક્ખણઞાણાદિવસેન ગોચરાસેવનવસેનાપિ નિસેવિતો. ભવાભવન્તિ ભવતો ભવં. અથ વા હીનપણીતાદિવસેન ખુદ્દકં મહન્તઞ્ચ ભવન્તિ અત્થો. વુડ્ઢત્થોપિ હિ અ-કારો દિસ્સતિ અસેક્ખા ધમ્માતિઆદીસુ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૧) વિય. અથ વા ભવોતિ વુડ્ઢિ, અભવોતિ હાનિ. ભવોતિ વા સસ્સતદિટ્ઠિ, અભવોતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ ¶ . વુત્તપ્પકારો ભવો ચ અભવો ચ ભવાભવો, તં ભવાભવં. ગચ્છતીતિ ઉપગચ્છતિ. જીવલોકોતિ સત્તલોકો. અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસિનોતિ ધમ્મવિસેસનં. તત્થ ન વિદતિ ધમ્માનં યથાસભાવં ન વિજાનાતીતિ અવિજ્જા, અઞ્ઞાણં. સા આદિ યેસં તણ્હાદીનં, તેયેવ કિલિસ્સન્તિ એતેહિ સત્તાતિ કિલેસા, તેયેવ ચ સત્તાનં વિબાધનટ્ઠેન જાલસદિસાતિ જાલં, તં વિદ્ધંસેતિ સબ્બસો વિનાસેતિ સીલેનાતિ અવિજ્જાદિકિલેસજાલવિદ્ધંસી, તસ્સ.
નનુ ચેત્થ સપરિયત્તિકો નવલોકુત્તરધમ્મો અધિપ્પેતો, તત્થ ચ મગ્ગોયેવ કિલેસે વિદ્ધંસેતિ, નેતરેતિ ચે? વુચ્ચતે – મગ્ગસ્સાપિ નિબ્બાનમાગમ્મ ¶ કિલેસવિદ્ધંસનતો નિબ્બાનમ્પિ કિલેસે વિદ્ધંસેતિ નામ, મગ્ગસ્સ કિલેસવિદ્ધંસનકિચ્ચં ફલેન નિટ્ઠિતન્તિ ફલમ્પિ ‘‘કિલેસવિદ્ધંસી’’તિ વુચ્ચતિ, પરિયત્તિધમ્મોપિ કિલેસવિદ્ધંસનસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયત્તા ‘‘કિલેસવિદ્ધંસી’’તિ વત્તું અરહતીતિ ન કોચિ દોસો. ધમ્મવરસ્સ તસ્સાતિ પુબ્બે અનિયમિતસ્સ નિયામકવચનં. તત્થ યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચતૂસુ અપાયેસુ સંસારદુક્ખે ચ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો. વુત્તપ્પકારો ધમ્મો એવ અત્તનો ઉત્તરિતરાભાવેન વરો પવરો અનુત્તરોતિ ધમ્મવરો, તસ્સ ધમ્મવરસ્સ નમો અત્થૂતિ અત્થો.
એવં સઙ્ખેપનયેનેવ સબ્બધમ્મગુણેહિ સદ્ધમ્મં થોમેત્વા ઇદાનિ અરિયસઙ્ઘં થોમેતું ગુણેહીતિઆદિમાહ. તત્થ ગુણેહિ યો યુત્તો, તમરિયસઙ્ઘં નમામીતિ સમ્બન્ધો. સીલાદયો ગુણા ચેત્થ લોકિયલોકુત્તરા અધિપ્પેતા. ‘‘વિમુત્તિવિમુત્તિઞાણ’’ન્તિ વત્તબ્બે એકદેસસરૂપેકસેસનયેન ‘‘વિમુત્તિઞાણ’’ન્તિ વુત્તં, આદિસદ્દપરિયાયેન પભુતિસદ્દેન વા વિમુત્તિગ્ગહણં વેદિતબ્બં. તત્થ વિમુત્તીતિ ફલં. વિમુત્તિઞાણન્તિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. પભુતિ-સદ્દેન છળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાદયો ગુણા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા. કુસલત્થિકાનં જનાનં પુઞ્ઞાતિસયવુડ્ઢિયા ખેત્તસદિસત્તા ખેત્તન્તિ આહ ‘‘ખેત્તં જનાનં કુસલત્થિકાન’’ન્તિ. ખિત્તં બીજં મહપ્ફલભાવકરણેન તાયતીતિ હિ ખેત્તં. અરિયસઙ્ઘન્તિ એત્થ આરકત્તા કિલેસેહિ, અનયે ન ઇરિયનતો, અયે ચ ઇરિયનતો, સદેવકેન લોકેન ‘‘સરણ’’ન્તિ અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો, ઉપગતાનઞ્ચ તદત્થસિદ્ધિતો અરિયા, અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલા, અરિયાનં સઙ્ઘો સમૂહોતિ અરિયસઙ્ઘો, તં અરિયસઙ્ઘં.
ઇદાનિ રતનત્તયપણામજનિતં કુસલાભિસન્દં યથાધિપ્પેતે પયોજને નિયોજેત્વા અત્તના સંવણ્ણિયમાનસ્સ વિનયસ્સ સકલસાસનમૂલભાવદસ્સનમુખેન સંવણ્ણનાકરણસ્સાપિ સાસનમૂલતં ¶ દસ્સેતું ઇચ્ચેવમિચ્ચાદિગાથાદ્વયમાહ. પુઞ્ઞાભિસન્દન્તિ પુઞ્ઞોઘં, પુઞ્ઞપ્પવાહં પુઞ્ઞરાસિન્તિ અત્થો. તસ્સાનુભાવેનાતિ તસ્સ યથાવુત્તસ્સ પુઞ્ઞપ્પવાહસ્સ આનુભાવેન બલેન હતન્તરાયો વિનયં વણ્ણયિસ્સન્તિ સમ્બન્ધો.
અટ્ઠિતસ્સ સુસણ્ઠિતસ્સ ભગવતો સાસનં યસ્મિં ઠિતે પતિટ્ઠિતં હોતીતિ યોજેતબ્બં. તત્થ યસ્મિન્તિ યસ્મિં વિનયપિટકે. ઠિતેતિ પાળિતો ચ અત્થતો ચ અનૂનં હુત્વા લજ્જીપુગ્ગલેસુ પવત્તનટ્ઠેન ઠિતે. સાસનન્તિ ¶ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સાસનં. અટ્ઠિતસ્સાતિ કામસુખલ્લિકત્તકિલમથાનુયોગસઙ્ખાતે અન્તદ્વયે અટ્ઠિતસ્સ, ‘‘પરિનિબ્બુતસ્સપિ ભગવતો’’તિપિ વદન્તિ. સુસણ્ઠિતસ્સાતિ અન્તદ્વયવિરહિતાય મજ્ઝિમાય પટિપદાય સુટ્ઠુ ઠિતસ્સ. અમિસ્સન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, નિકાયન્તરલદ્ધીહિ અસમ્મિસ્સં કત્વા અનાકુલં કત્વા વણ્ણયિસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. નિસ્સાય પુબ્બાચરિયાનુભાવન્તિ પુબ્બાચરિયેહિ સંવણ્ણિતં અટ્ઠકથં નિસ્સાય, ન અત્તનો બલેનાતિ અધિપ્પાયો.
અથ પોરાણટ્ઠકથાસુ વિજ્જમાનાસુ પુન વિનયસંવણ્ણના કિંપયોજનાતિ? આહ કામઞ્ચાતિઆદિ. તત્થ કામન્તિ એકન્તેન, યથિચ્છકં વા, સબ્બસોતિ વુત્તં હોતિ, તસ્સ સંવણ્ણિતોયં વિનયોતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. પુબ્બાચરિયાસભેહીતિ મહાકસ્સપત્થેરાદયો પુબ્બાચરિયા એવ અકમ્પિયટ્ઠેન ઉત્તમટ્ઠેન ચ આસભા, તેહિ પુબ્બાચરિયવરેહીતિ વુત્તં હોતિ. કીદિસા પન તે પુબ્બાચરિયાતિ? આહ ઞાણમ્બૂતિઆદિ. અગ્ગમગ્ગઞાણસઙ્ખાતેન અમ્બુના સલિલેન નિદ્ધોતાનિ નિસ્સેસતો આયતિં અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનેન ધોતાનિ વિસોધિતાનિ રાગાદીનિ તીણિ મલાનિ કામાસવાદયો ચ ચત્તારો આસવા યેહિ તે ઞાણમ્બુનિદ્ધોતમલાસવા, તેહિ ખીણાસવેહીતિ અત્થો. ખીણાસવભાવેપિ ન એતે સુક્ખવિપસ્સકાતિ આહ ‘‘વિસુદ્ધવિજ્જાપટિસમ્ભિદેહી’’તિ. તત્થ વિજ્જાતિ તિસ્સો વિજ્જા, અટ્ઠ વિજ્જા વા. પટિસમ્ભિદાપ્પત્તેસુપિ મહાકસ્સપત્થેરાદીનં ઉચ્ચિનિત્વા ગહિતતાય તેસં સદ્ધમ્મસંવણ્ણને સામત્થિયં સાતિસયન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સદ્ધમ્મસંવણ્ણનકોવિદેહી’’તિ.
કિલેસજાતં, પરિક્ખારબાહુલ્લં વા સલ્લિખતિ તનું કરોતીતિ સલ્લેખો, અપ્પિચ્છતાદિગુણસમૂહો, ઇધ પન ખીણાસવાધિકારત્તા પરિક્ખારબાહુલ્લસ્સ સલ્લિખનવસેનેવ અત્થો ગહેતબ્બો. સલ્લેખેન નિબ્બત્તં સલ્લેખિયં, તસ્મિં સલ્લેખિયે, ધુતઙ્ગપરિહરણાદિસલ્લેખપઅપત્તિયન્તિ વુત્તં હોતિ. નોસુલભૂપમેહીતિ સલ્લેખપટિપત્તિયા ‘‘અસુકસદિસા’’તિ નત્થિ સુલભા ઉપમા એતેસન્તિ નોસુલભૂપમા, તેહિ. મહાવિહારસ્સાતિ ઇમિના નિકાયન્તરં પટિક્ખિપતિ ¶ . વિહારસીસેન હેત્થ તત્થ નિવાસીનઞ્ચેવ તેહિ સમલદ્ધિકાનઞ્ચ સબ્બેસં ભિક્ખૂનં ગહણં દટ્ઠબ્બં. તસ્મા તેસં મહાવિહારવાસીનં દિટ્ઠિસીલવિસુદ્ધિયા પભવત્તેન સઞ્ઞાણભૂતત્તા ¶ ધમ્મસઙ્ગાહકા મહાકસ્સપત્થેરાદયો ‘‘મહાવિહારસ્સ ધજૂપમા’’તિ વુત્તા, તેહિ અયં વિનયો સંવણ્ણિતો સમ્મા અનૂનં કત્વા વણ્ણિતો. કથન્તિ આહ ‘‘ચિત્તેહિ નયેહી’’તિ. વિચિત્તેહિ નયેહિ સમ્બુદ્ધવરન્વયેહિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધવરં અનુગતેહિ, ભગવતો અધિપ્પાયાનુગતેહિ નયેહીતિ વુત્તં હોતિ.
એવં પોરાણટ્ઠકથાય અનૂનભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો સંવણ્ણનાય પયોજનવિસેસં અજ્ઝેસકઞ્ચ દસ્સેતું સંવણ્ણનાતિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ખતત્તાતિ રચિતત્તા. ન કઞ્ચિ અત્થં અભિસમ્ભુણાતીતિ ન કઞ્ચિ અત્થં સાધેતિ.
સંવણ્ણનં તઞ્ચાતિઆદિના અત્તનો સંવણ્ણનાય કરણપ્પકારં દસ્સેતિ. તત્થ તઞ્ચ ઇદાનિ વુચ્ચમાનં સંવણ્ણનં સમારભન્તો સકલાયપિ મહાઅટ્ઠકથાય ઇધ ગહેતબ્બતો મહાઅટ્ઠકથં તસ્સા ઇદાનિ વુચ્ચમાનાય સંવણ્ણનાય સરીરં કત્વા મહાપચ્ચરિયં યો વિનિચ્છયો વુત્તો, તથેવ કુરુન્દીનામાદીસુ વિસ્સુતાસુ અટ્ઠકથાસુ યો વિનિચ્છયો વુત્તો, તતોપિ વિનિચ્છયતો યુત્તમત્થં અપરિચ્ચજન્તો અન્તોગધત્થેરવાદં કત્વા સંવણ્ણનં સમ્મા સમારભિસ્સન્તિ પદત્થસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ અત્થો કથીયતિ એતાયાતિ અટ્ઠકથા ત્થ-કારસ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા. મહાપચ્ચરિયન્તિ મહાપચ્ચરીનામિકં. એત્થ ચ પચ્ચરીતિ ઉળુમ્પં વુચ્ચતિ, તસ્મિં નિસીદિત્વા કતત્તા તમેવ નામં જાતં. ‘‘કુરુન્દીવલ્લિવિહારો નામ અત્થિ, તત્થ કતત્તા ‘કુરુન્દી’તિ નામં જાત’’ન્તિ વદન્તિ. આદિસદ્દેન અન્ધકટ્ઠકથં સઙ્ખેપટ્ઠકથઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ.
યુત્તમત્થન્તિ મહાઅટ્ઠકથાનયેન, ચતુબ્બિધવિનયયુત્તિયા વા યુત્તમત્થં. ‘‘અટ્ઠકથંયેવ ગહેત્વા સંવણ્ણનં કરિસ્સામી’’તિ વુત્તે અટ્ઠકથાસુ વુત્તત્થેરવાદાનં બાહિરભાવો સિયાતિ તેપિ અન્તોકત્તુકામો ‘‘અન્તોગધથેરવાદ’’ન્તિ આહ, થેરવાદેપિ અન્તોકત્વાતિ વુત્તં હોતિ.
તં મેતિ ગાથાય સોતૂહિ પટિપજ્જિતબ્બવિધિં દસ્સેતિ. તત્થ ધમ્મપ્પદીપસ્સાતિ ધમ્મો એવ મોહન્ધકારવિદ્ધંસનતો પદીપસદિસત્તા પદીપો અસ્સાતિ ધમ્મપ્પદીપો, ભગવા, તસ્સ. પતિમાનયન્તાતિ પૂજેન્તા મનસા ગરું કરોન્તા નિસામેન્તુ સુણન્તુ.
બુદ્ધેનાતિઆદિના ¶ અત્તનો સંવણ્ણનાય આગમનસુદ્ધિદસ્સનમુખેન પમાણભાવં દસ્સેત્વા અનુસિક્ખિતબ્બતં ¶ દસ્સેતિ. તત્થ યથેવ બુદ્ધેન યો ધમ્મો વિનયો ચ વુત્તો, સો તસ્સ બુદ્ધસ્સ યેહિ પુત્તેહિ મહાકસ્સપત્થેરાદીહિ તથેવ ઞાતો, તેસં બુદ્ધપુત્તાનં મતિમચ્ચજન્તા સીહળટ્ઠકથાચરિયા યસ્મા પુરે અટ્ઠકથા અકંસૂતિ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તત્થ ધમ્મોતિ સુત્તાભિધમ્મે સઙ્ગણ્હાતિ. વિનયોતિ સકલં વિનયપિટકં. વુત્તોતિ પાળિતો ચ અત્થતો ચ બુદ્ધેન ભગવતા વુત્તો. ન હિ ભગવતા અબ્યાકતં નામ તન્તિપદં અત્થિ, તત્થ તત્થ ભગવતા પવત્તિતપકિણ્ણકદેસનાયેવ હિ અટ્ઠકથા. તથેવ ઞાતોતિ યથેવ બુદ્ધેન વુત્તો, તથેવ એકપદમ્પિ એકક્ખરમ્પિ અવિનાસેત્વા અધિપ્પાયઞ્ચ અવિકોપેત્વા ઞાતો વિદિતોતિ અત્થો. તેસં મતિમચ્ચજન્તાતિ તેસં બુદ્ધપુત્તાનં મતિસઙ્ખાતં થેરપરમ્પરાય ઉગ્ગહેત્વા આભતં અબ્બોચ્છિન્નં પાળિવણ્ણનાવસેન ચેવ પાળિમુત્તકવસેન ચ પવત્તં સબ્બં અટ્ઠકથાવિનિચ્છયં અપરિચ્ચજન્તા. અટ્ઠકથા અકંસૂતિ મહાઅટ્ઠકથામહાપચ્ચરિઆદિકા સીહળટ્ઠકથાયો અકંસુ. ‘‘અટ્ઠકથામકંસૂ’’તિપિ પાઠો, તત્થાપિ સોયેવત્થો.
તસ્માતિ યસ્મા તેસં બુદ્ધપુત્તાનં અધિપ્પાયં અવિકોપેત્વા પુરે અટ્ઠકથા અકંસુ, તસ્મા. યં અટ્ઠકથાસુ વુત્તં, તં સબ્બમ્પિ પમાણન્તિ યોજના. હીતિ નિપાતમત્તં હેતુઅત્થસ્સ તસ્માતિ ઇમિનાયેવ પકાસિતત્તા, અવધારણત્થો વા, પમાણમેવાતિ. યદિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં સબ્બમ્પિ પમાણં, એવં સતિ તત્થ પમાદલેખાપિ પમાણં સિયાતિ આહ ‘‘વજ્જયિત્વાન પમાદલેખ’’ન્તિ, અપરાપરં લિખન્તેહિ પમાદેન સતિં અપચ્ચુપટ્ઠપેત્વા અઞ્ઞત્થ લિખિતબ્બં અઞ્ઞત્થ લિખનાદિવસેન પવત્તિતા પમાદલેખા નામ, સા ચ સમન્તપાસાદિકાયં તત્થ તત્થ સયમેવ આવિભવિસ્સતિ. પુન યસ્માતિ પદસ્સ સમ્બન્ધદસ્સનવસેન અયં અત્થયોજના – યસ્મા અટ્ઠકથાસુ વુત્તં ઇધ ઇમસ્મિં સાસને સિક્ખાસુ સગારવાનં પણ્ડિતાનં પમાણમેવ, યસ્મા ચ અયં વણ્ણનાપિ ભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિમત્તવિસિટ્ઠતાય અત્થતો અભિન્ના, તતો એવ પમાણભૂતાવ હેસ્સતિ, તસ્મા અનુસિક્ખિતબ્બાતિ.
તતોતિ તાહિ અટ્ઠકથાહિ. ભાસન્તરમેવ હિત્વાતિ સીહળભાસંયેવ અપનેત્વા. વિત્થારમગ્ગઞ્ચ સમાસયિત્વાતિ પોરાણટ્ઠકથાસુ યથાઠાને ¶ વત્તબ્બમ્પિ પદત્થવિનિચ્છયાદિકં અતિવિત્થિણ્ણેન વચનક્કમેન ચેવ વુત્તમેવ અત્થનયં અપ્પમત્તકવિસેસેન પુનપ્પુનં કથનેન ચ તત્થ તત્થ પપઞ્ચિતં તાદિસં વિત્થારમગ્ગં પહાય સલ્લહુકેન અત્થવિઞ્ઞાપકેન પદક્કમેન ચેવ વુત્તનયસદિસં વત્તબ્બં અતિદિસિત્વા ચ સઙ્ખેપનયેનેવ વણ્ણયિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો. સારત્થદીપનિયં પન વિનયટીકાયં ‘‘પોરાણટ્ઠકથાસુ ઉપરિ વુચ્ચમાનમ્પિ આનેત્વા તત્થ તત્થ પપઞ્ચિતં ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન…પે… ઉપસમ્પન્નોતિ ભિક્ખૂતિ એત્થ અપલોકનાદીનં ચતુન્નમ્પિ ¶ કમ્માનં વિત્થારકથા વિય તાદિસં વિત્થારમગ્ગં સઙ્ખિપિત્વા’’તિ વુત્તં, તં તન્તિક્કમં કઞ્ચિ અવોક્કમિત્વાતિ એત્થેવ વત્તું યુત્તં. અઞ્ઞત્થ પાળિયા વત્તબ્બં અઞ્ઞત્થ કથનઞ્હિ તન્તિક્કમં વોક્કમિત્વા કથનં નામ. તથા હિ વુત્તં ‘‘તથેવ વણ્ણિતું યુત્તરૂપં હુત્વા અનુક્કમેન આગતં પાળિં પરિચ્ચજિત્વા સંવણ્ણનતો સીહળટ્ઠકથાસુ અયુત્તટ્ઠાને વણ્ણિતં યથાઠાનેયેવ વણ્ણનતો ચ વુત્તં ‘તન્તિક્કમં કઞ્ચિ અવોક્કમિત્વા’’’તિ. તસ્મા યથાવુત્તનયેનેવ અત્થો ગહેતબ્બો. કથં પન વિત્થારમગ્ગસ્સ સઙ્ખિપને વિનિચ્છયો ન હીયતીતિ? આહ ‘‘વિનિચ્છયં સબ્બમસેસયિત્વા’’તિ. સઙ્ખિપન્તોપિ પુનપ્પુનં વચનાદિમેવ સઙ્ખિપન્તો, વિનિચ્છયં પન અટ્ઠકથાસુ સબ્બાસુપિ વુત્તં સબ્બમ્પિ અસેસયિત્વા, કિઞ્ચિમત્તમ્પિ અપરિહાપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. તન્તિક્કમં કઞ્ચિ અવોક્કમિત્વાતિ કઞ્ચિ પાળિક્કમં અનતિક્કમિત્વા, અનુક્કમેનેવ પાળિં વણ્ણયિસ્સામાતિ અત્થો.
સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થન્તિ વેરઞ્જકણ્ડાદીસુ આગતાનં ઝાનકથાદીનં સુત્તન્તવચનાનં સીહળટ્ઠકથાસુ ‘‘સુત્તન્તિકાનં ભારો’’તિ વત્વા અવણ્ણિતબ્બટ્ઠાનં અત્થં તંતંસુત્તાનુરૂપં સબ્બસો પરિદીપયિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો. હેસ્સતીતિ ભવિસ્સતિ, કરીયિસ્સતીતિ વા અત્થો. એત્થ ચ પઠમસ્મિં અત્થવિકપ્પે ‘‘ભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિકં ચતુબ્બિધં કિચ્ચં નિપ્ફાદેત્વા સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં પરિદીપયન્તી અયં વણ્ણના ભવિસ્સતી’’તિ વણ્ણનાવસેન સમાનકત્તુકતા વેદિતબ્બા. પચ્છિમસ્મિં અત્થવિકપ્પે પન ‘‘હેટ્ઠા વુત્તભાસન્તરપરિચ્ચાગાદિકં કત્વા સુત્તન્તિકાનં વચનાનમત્થં પરિદીપયન્તી અયં વણ્ણના અમ્હેહિ કરીયિસ્સતી’’તિ એવં આચરિયવસેન સમાનકત્તુકતા વેદિતબ્બા.
ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
બાહિરનિદાનકથા
ઇદાનિ ¶ સંવરવિનયપહાનવિનયાદીસુ બહૂસુ વિનયેસુ અત્તના ‘‘તં વણ્ણયિસ્સં વિનય’’ન્તિ એવં સંવણ્ણેતબ્બભાવેન પટિઞ્ઞાતં વિનયં દસ્સેન્તો આહ તત્થાતિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ યથાવુત્તાસુ ગાથાસુ. તાવ-સદ્દો પઠમન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે દટ્ઠબ્બો, તેન પઠમં વિનયં વવત્થપેત્વા ¶ પચ્છા તસ્સ વણ્ણનં કરિસ્સામાતિ દીપેતિ. વવત્થપેતબ્બોતિ નિયમેતબ્બો. તેનેતં વુચ્ચતીતિ યસ્મા વવત્થપેતબ્બો, તેન હેતુના એતં વિનયો નામાતિઆદિકં નિયામકવચનં વુચ્ચતીતિ અત્થો. અસ્સાતિ વિનયસ્સ. માતિકાતિ ઉદ્દેસો. સો હિ નિદ્દેસપદાનં જનનીઠાને ઠિતત્તા માતા વિયાતિ ‘‘માતિકા’’તિ વુચ્ચતિ.
ઇદાનિ સંવણ્ણેતબ્બમત્થં માતિકં પટ્ઠપેત્વા દસ્સેન્તો આહ વુત્તં યેનાતિઆદિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – એતં તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતીતિઆદિનિદાનવચનપટિમણ્ડિતં વિનયપિટકં યેન પુગ્ગલેન વુત્તં, યસ્મિં કાલે વુત્તં, યસ્મા કારણા વુત્તં, યેન ધારિતં, યેન ચ આભતં, યેસુ પતિટ્ઠિતં, એતં યથાવુત્તવિધાનં વત્વા તતો તેન સમયેનાતિઆદિપાઠસ્સ અત્થં અનેકપ્પકારતો દસ્સેન્તો વિનયસ્સ અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામીતિ.
એત્થ ચ વુત્તં યેન યદા યસ્માતિ ઇદં વચનં તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવાતિઆદિનિદાનવચનમત્તં અપેક્ખિત્વા વત્તુકામોપિ વિસું અવત્વા ‘‘નિદાનેન આદિકલ્યાણં, ઇદમવોચાતિ નિગમનેન પરિયોસાનકલ્યાણ’’ન્તિ વચનતો નિદાનનિગમનાનિપિ સત્થુદેસનાય અનુવિધાનત્તા તદન્તોગધાનેવાતિ નિદાનસ્સાપિ વિનયપાળિયંયેવ અન્તોગધત્તા વુત્તં યેન યદા યસ્માતિ ઇદમ્પિ વિનયપિટકસમ્બન્ધંયેવ કત્વા માતિકં ઠપેતિ. માતિકાય હિ એતન્તિ વુત્તં વિનયપિટકંયેવ સામઞ્ઞતો સબ્બત્થ સમ્બન્ધમુપગચ્છતિ.
ઇદાનિ પન તં વિસું નીહરિત્વા દસ્સેન્તો તત્થ વુત્તં યેનાતિઆદિમાહ. તત્થાતિ તેસુ માતિકાપદેસુ. ઇદન્તિ તેન સમયેનાતિઆદિનિદાનવચનં. હિ-સદ્દો યસ્માતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો, યસ્મા બુદ્ધસ્સ ભગવતો અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતિ, તસ્માતિ વુત્તં હોતિ. અત્તપચ્ચક્ખવચનં ન હોતીતિ અત્તના પચ્ચક્ખં કત્વા વુત્તવચનં ન હોતિ. અથ ¶ વા અત્તનો પચ્ચક્ખકાલે ધરમાનકાલે વુત્તવચનં ન હોતિ. તદુભયેનાપિ ભગવતો વુત્તવચનં ન હોતીતિ અત્થો.
પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના
પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચેસાતિ એત્થ ચ-સદ્દો વત્તબ્બસમ્પિણ્ડનત્થો, ઉપઞ્ઞાસત્થો વા, ઉપઞ્ઞાસોતિ ચ વાક્યારમ્ભો વુચ્ચતિ. એસા હિ ગન્થકારાનં પકતિ, યદિદં કિઞ્ચિ વત્વા પુન અપરં વત્તુમારભન્તાનં ચ-સદ્દપ્પયોગો. યથાપચ્ચયં તત્થ તત્થ દેસિતત્તા વિપ્પકિણ્ણાનં ધમ્મવિનયાનં ¶ સભાગત્થવસેન સઙ્ગહેત્વા ગાયનં કથનં સઙ્ગીતિ, મહાવિસયત્તા પૂજનીયત્તા ચ મહતી સઙ્ગીતિ મહાસઙ્ગીતિ. દુતિયાદિં ઉપાદાય ચેસા ‘‘પઠમમહાસઙ્ગીતી’’તિ વુત્તા. નિદદાતિ દેસનં દેસકાલાદિવસેન અવિદિતં વિદિતં કત્વા નિદસ્સેતીતિ નિદાનં, તત્થ કોસલ્લત્થં.
વેનેય્યાનં મગ્ગફલુપ્પત્તિહેતુભૂતાવ કિરિયા નિપ્પરિયાયેન બુદ્ધકિચ્ચન્તિ આહ ‘‘ધમ્મચક્કપ્પવત્તનઞ્હિ આદિં કત્વા’’તિ. તત્થ સતિપટ્ઠાનાદિધમ્મો એવ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં, ચક્કન્તિ વા આણા, તં ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મચક્કં, ધમ્મેન ઞાયેન ચક્કન્તિપિ ધમ્મચક્કં. કતબુદ્ધકિચ્ચેતિ નિટ્ઠિતબુદ્ધકિચ્ચે ભગવતિ લોકનાથેતિ સમ્બન્ધો. કુસિનારાયન્તિ સમીપત્થે એતં ભુમ્મવચનં. ઉપવત્તને મલ્લાનં સાલવનેતિ તસ્સ નગરસ્સ ઉપવત્તનભૂતં મલ્લરાજૂનં સાલવનુય્યાનં દસ્સેતિ. તત્થ નગરં પવિસન્તા ઉય્યાનતો ઉપેચ્ચ વત્તન્તિ ગચ્છન્તિ એતેનાતિ ‘‘ઉપવત્તન’’ન્તિ ઉય્યાનસ્સ ચ નગરસ્સ ચ મજ્ઝે સાલવનં વુચ્ચતિ. કુસિનારાય હિ દક્ખિણપચ્છિમદિસાય તં ઉય્યાનં હોતિ, તતો ઉય્યાનતો સાલવનરાજિવિરાજિતો મગ્ગો પાચીનાભિમુખો ગન્ત્વા નગરસ્સ દક્ખિણદ્વારાભિમુખો ઉત્તરેન નિવત્તો, તેન મગ્ગેન મનુસ્સા નગરં પવિસન્તિ, તસ્મા તં ‘‘ઉપવત્તન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તત્થ કિર ઉપવત્તને અઞ્ઞમઞ્ઞસંસટ્ઠવિટપાનં સમ્પન્નછાયાનં સાલપન્તીનમન્તરે ભગવતો પરિનિબ્બાનમઞ્ચો પઞ્ઞત્તો, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘યમકસાલાનમન્તરે’’તિ. ઉપાદીયતિ કમ્મકિલેસેહીતિ ઉપાદિ, વિપાકક્ખન્ધા કટત્તા ચ રૂપં. તદેવ કમ્મકિલેસેહિ સમ્મા અપ્પહીનતાય સેસો, નત્થિ એત્થ ઉપાદિસેસોતિ અનુપાદિસેસા, નિબ્બાનધાતુ, તાય. ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ¶ ચાયં કરણનિદ્દેસો. પરિનિબ્બાનેતિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મં, પરિનિબ્બાનહેતુ તસ્મિં ઠાને સન્નિપતિતાનન્તિ અત્થો. સઙ્ઘસ્સ થેરો જેટ્ઠો સઙ્ઘત્થેરો. એત્થ ચ સઙ્ઘસદ્દસ્સ ભિક્ખુસતસહસ્સસદ્દસાપેક્ખત્તેપિ ગમકત્તા થેરસદ્દેન સમાસો યથા દેવદત્તસ્સ ગરુકુલન્તિ. આયસ્મા મહાકસ્સપો ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસીતિ સમ્બન્ધો.
તથા ઉસ્સાહં જનનસ્સ કારણમાહ સત્તાહપરિનિબ્બુતેતિઆદિ. સત્ત અહાનિ સમાહટાનિ સત્તાહં, સત્તાહં પરિનિબ્બુતસ્સ અસ્સાતિ સત્તાહપરિનિબ્બુતો, સત્તાહપરિનિબ્બુતે સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન વુત્તવચનમનુસ્સરન્તોતિ સમ્બન્ધો. અલં, આવુસોતિઆદિના તેન વુત્તવચનં દસ્સેતિ. તત્થ અલન્તિ પટિક્ખેપવચનં. તેન મહાસમણેનાતિ નિસ્સક્કે કરણવચનં, તતો મહાસમણતો સુટ્ઠુ મુત્તા મયન્તિ અત્થો, ઉપદ્દુતા ચ હોમ તદાતિ અધિપ્પાયો, હોમાતિ વા અતીતત્થે વત્તમાનવચનં, અહુમ્હાતિ અત્થો. ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતીતિ તિટ્ઠતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ¶ ઠાનં, હેતુ. ખોતિ અવધારણે, એતં કારણં વિજ્જતેવ, નો ન વિજ્જતીતિ અત્થો. કિં તં કારણન્તિ? આહ યં પાપભિક્ખૂતિઆદિ. એત્થ યન્તિ નિપાતમત્તં, કારણનિદ્દેસો વા, યેન કારણેન અન્તરધાપેય્યું, તદેતં કારણં વિજ્જતીતિ અત્થો. અતીતો અતિક્કન્તો સત્થા એત્થ, એતસ્સાતિ વા અતીતસત્થુકં, પાવચનં. પધાનં વચનં પાવચનં, ધમ્મવિનયન્તિ વુત્તં હોતિ. પક્ખં લભિત્વાતિ અલજ્જીપક્ખં લભિત્વા. ન ચિરસ્સેવાતિ ન ચિરેનેવ. યાવ ચ ધમ્મવિનયો તિટ્ઠતીતિ યત્તકં કાલં ધમ્મો ચ વિનયો ચ લજ્જીપુગ્ગલેસુ તિટ્ઠતિ.
વુત્તઞ્હેતં ભગવતાતિ પરિનિબ્બાનમઞ્ચે નિપન્નેન ભગવતા વુત્તન્તિ અત્થો. દેસિતો પઞ્ઞત્તોતિ સુત્તાભિધમ્મપિટકસઙ્ગહિતસ્સ ધમ્મસ્સ ચેવ વિનયપિટકસઙ્ગહિતસ્સ વિનયસ્સ ચ અતિસજ્જનં પબોધનં દેસના. તસ્સેવ પકારતો ઞાપનં અસઙ્કરતો ઠપનં પઞ્ઞાપનં. સો વો મમચ્ચયેન સત્થાતિ સો ધમ્મવિનયો તુમ્હાકં મમચ્ચયેન સત્થા મયિ પરિનિબ્બુતે સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ. સાસનન્તિ પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધવસેન તિવિધં સાસનં, નિપ્પરિયાયતો પન સત્તત્તિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મા. અદ્ધનિયન્તિ અદ્ધાનક્ખમં, તદેવ ચિરટ્ઠિતિકં અસ્સ ભવેય્યાતિ સમ્બન્ધો.
ઇદાનિ ¶ સમ્માસમ્બુદ્ધેન અત્તનો કતં અનુગ્ગહવિસેસં વિભાવેન્તો આહ યઞ્ચાહં ભગવતાતિઆદિ. તત્થ યઞ્ચાહન્તિ એતસ્સ અનુગ્ગહિતોતિ એતેન સમ્બન્ધો. તત્થ યન્તિ યસ્મા, યેન કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ. કિરિયાપરામસનં વા એતં, તેન અનુગ્ગહિતોતિ એત્થ અનુગ્ગહણં પરામસતિ. ધારેસ્સસીતિઆદિકં ભગવતા મહાકસ્સપત્થેરેન સદ્ધિં ચીવરપરિવત્તનં કાતુકામેન વુત્તવચનં. ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં કસ્સપાતિ ‘‘કસ્સપ, ત્વં ઇમાનિ પરિભોગજિણ્ણાનિ પંસુકૂલાનિ પારુપિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ વદતિ, તઞ્ચ ખો ન કાયબલં સન્ધાય, પટિપત્તિપૂરણં પન સન્ધાય એવમાહ. સાણાનિ પંસુકૂલાનીતિ મતકળેવરં પલિવેઠેત્વા છડ્ડિતાનિ તુમ્બમત્તે કિમયો પપ્ફોટેત્વા ગહિતાનિ સાણવાકમયાનિ પંસુકૂલચીવરાનિ. રથિકાદીનં યત્થ કત્થચિ પંસૂનં ઉપરિ ઠિતત્તા અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન તેસુ કૂલમિવાતિ પંસુકૂલં. અથ વા પંસુ વિય કુચ્છિતભાવં ઉલતિ ગચ્છતીતિ પંસુકૂલન્તિ પંસુકૂલસદ્દસ્સ અત્થો દટ્ઠબ્બો. નિબ્બસનાનીતિ નિટ્ઠિતવસનકિચ્ચાનિ, પરિભોગજિણ્ણાનીતિ અત્થો. એકમેવ તં ચીવરં અનેકાવયવત્તા બહુવચનં કતં. સાધારણપરિભોગેનાતિ અત્તના સમાનપરિભોગેન, સાધારણપરિભોગેન ચ સમસમટ્ઠપનેન ચ અનુગ્ગહિતોતિ સમ્બન્ધો.
ઇદાનિ ¶ નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠપનત્થાય ભગવતા વુત્તં કસ્સપસંયુત્તે (સં. નિ. ૨.૧૫૨) આગતં પાળિં પેય્યાલમુખેન આદિગ્ગહણેન ચ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેન્તો આહ અહં, ભિક્ખવેતિઆદિ. તત્થ યાવદે આકઙ્ખામીતિ યાવદેવ આકઙ્ખામિ, યત્તકં કાલં ઇચ્છામીતિ અત્થો, ‘‘યાવદેવા’’તિપિ પાઠો. નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદેતિ એત્થ નવાનુપુબ્બવિહારો નામ અનુપટિપાટિયા સમાપજ્જિતબ્બભાવતો એવંસઞ્ઞિતા નિરોધસમાપત્તિયા સહ અટ્ઠ રૂપારૂપસમાપત્તિયો. છળભિઞ્ઞા નામ આસવક્ખયઞાણેન સદ્ધિં પઞ્ચાભિઞ્ઞાયો. અત્તના સમસમટ્ઠપનેનાતિ ‘‘અહં યત્તકં કાલં યત્તકે સમાપત્તિવિહારે અભિઞ્ઞાયો ચ વળઞ્જેમિ, તથા કસ્સપોપી’’તિ એવં યથાવુત્તઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમં કત્વા ઠપનેન, ઇદઞ્ચ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસામઞ્ઞેન થેરસ્સ પસંસામત્તેન વુત્તં, ન ¶ ભગવતા સદ્ધિં સબ્બથા સમતાય. ભગવતો હિ ગુણવિસેસં ઉપાદાય સાવકા પચ્ચેકબુદ્ધા ચ કલમ્પિ કલભાગમ્પિ ન ઉપેન્તિ, તસ્સ કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતિ અઞ્ઞત્ર ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનાતિ અધિપ્પાયો. તત્થ તસ્સાતિ તસ્સ અનુગ્ગહસ્સ, તસ્સ મેતિ વા અત્થો ગહેતબ્બો. પોત્થકેસુ હિ કેસુચિ ‘‘તસ્સ મે’’તિ પાઠો દિસ્સતિ. આણણ્યં અણણભાવો. સકકવચઇસ્સરિયાનુપ્પદાનેનાતિ એત્થ ચીવરસ્સ નિદસ્સનવસેન કવચસ્સેવ ગહણં કતં, સમાપત્તિયા નિદસ્સનવસેન ઇસ્સરિયં ગહિતં.
ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં પાળિયા વિભાવેન્તો આહ યથાહાતિઆદિ. તત્થ એકમિદાહન્તિ એત્થ ઇદન્તિ નિપાતમત્તં. એકં સમયન્તિ એકસ્મિં સમયેતિ અત્થો. પાવાયાતિ પાવાનગરતો. અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નોતિ દીઘમગ્ગપ્પટિપન્નો. દીઘપરિયાયો હેત્થ અદ્ધાનસદ્દો. સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બન્તિ પઞ્ચસતિકક્ખન્ધકે આગતં સુભદ્દકણ્ડં ઇધ આનેત્વા વિત્થારેતબ્બં.
તતો પરન્તિ સુભદ્દકણ્ડતો પરં. સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બન્તિ ઇમિના ‘‘યં ન ઇચ્છિસ્સામ, ન તં કરિસ્સામા’’તિ એતં પરિયન્તં સુભદ્દકણ્ડપાળિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અવસેસં ઉસ્સાહજનનપ્પકારપ્પવત્તં પાળિમેવ દસ્સેન્તો હન્દ મયં આવુસોતિઆદિમાહ. તત્થ પુરે અધમ્મો દિપ્પતીતિ એત્થ ‘‘અધમ્મો નામ દસકુસલકમ્મપથપટિપક્ખભૂતો અધમ્મો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વુત્તં. ધમ્મસઙ્ગહણત્થં ઉસ્સાહજનનપ્પસઙ્ગત્તા પન ધમ્મવિનયાનં અસઙ્ગાયનહેતુદોસગણો સમ્ભવતિ, સો એવ એત્થ અધમ્મો દિપ્પતિ તપ્પટિપક્ખો ધમ્મો ચ પટિબાહીયતીતિ વત્તબ્બં. અપિ ચ ‘‘અધમ્મવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ ધમ્મવાદિનો દુબ્બલા હોન્તી’’તિ વુચ્ચમાનત્તા યેન અધમ્મેન તે સુભદ્દવજ્જિપુત્તકાદયો અધમ્મવાદિનો, યેન ચ ધમ્મેન ઇતરે ધમ્મવાદિનોવ હોન્તિ. તેયેવ ઇધ ‘‘અધમ્મો’’ ¶ ‘‘ધમ્મો’’તિ ચ વત્તબ્બા. તસ્મા સીલવિપત્તિઆદિહેતુકો પાપિચ્છતાદિદોસગણો અધમ્મો, તપ્પટિપક્ખો સીલસમ્પદાદિહેતુકો અપ્પિચ્છતાદિગુણસમૂહો ધમ્મોતિ ચ ગહેતબ્બં. પુરે દિપ્પતીતિ અપિ નામ દિપ્પતિ. અથ વા યાવ અધમ્મો ધમ્મં પટિબાહિતું સમત્થો હોતિ, તતો પુરેતરમેવાતિ ¶ અત્થો. દિપ્પતીતિ દિપ્પિસ્સતિ. પુરેસદ્દયોગેન હિ અનાગતત્થે અયં વત્તમાનપ્પયોગો, યથા પુરા વસ્સતિ દેવોતિ. અવિનયોતિ પહાનવિનયાદીનં પટિપક્ખભૂતો અવિનયો.
તેન હીતિ ઉય્યોજનત્થે નિપાતો. સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપરિયત્તિધરેતિ સકલં સુત્તગેય્યાદિનવઙ્ગં એત્થ, એતસ્સ વા અત્થીતિ સકલનવઙ્ગં, સત્થુસાસનં. અત્થકામેન પરિયાપુણિતબ્બતો દિટ્ઠધમ્મિકાદિપુરિસત્થપરિયત્તિભાવતો ચ ‘‘પરિયત્તી’’તિ તીણિ પિટકાનિ વુચ્ચન્તિ, તં સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનસઙ્ખાતં પરિયત્તિં ધારેન્તીતિ સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપઅયત્તિધરા, તાદિસેતિ અત્થો. સમથભાવનાસિનેહાભાવેન સુક્ખા લૂખા અસિનિદ્ધા વિપસ્સના એતેસન્તિ સુક્ખવિપસ્સકા. તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરેતિ તિણ્ણં પિટકાનં સમાહારો તિપિટકં, તદેવ નવઙ્ગાદિવસેન અનેકભેદભિન્નં સબ્બં પરિયત્તિપ્પભેદં ધારેન્તીતિ તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરા.
કિસ્સ પનાતિ કસ્મા પન. સિક્ખતીતિ સેક્ખો. તમેવાહ ‘‘સકરણીયો’’તિ. ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચસ્સ અપરિયોસિતત્તા સકિચ્ચોતિ અત્થો. અસ્સાતિ અનેન. બહુકારત્તાતિ બહુપકારત્તા. અસ્સાતિ ભવેય્ય. અતિવિય વિસ્સત્થોતિ અતિવિય વિસ્સાસિકો. નન્તિ આનન્દત્થેરં ઓવદતીતિ સમ્બન્ધો. આનન્દત્થેરસ્સ કદાચિ અસઞ્ઞતાય નવકાય સદ્ધિવિહારિકપરિસાય જનપદચારિકાચરણં, તેસઞ્ચ સદ્ધિવિહારિકાનં એકક્ખણે ઉપ્પબ્બજ્જનઞ્ચ પટિચ્ચ મહાકસ્સપત્થેરો તં નિગ્ગણ્હન્તો એવમાહ ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ. એત્થ ચ વા-સદ્દો પદપૂરણો, અયં કુમારો અત્તનો પમાણં ન પટિજાનાતીતિ થેરં તજ્જેન્તો આહ. તત્રાતિ એવં સતિ.
કિઞ્ચાપિ સેક્ખોતિ ઇદં ન સેક્ખાનં અગતિગમનસબ્ભાવેન વુત્તં, અસેક્ખાનઞ્ઞેવ પન ઉચ્ચિનિત્વા ગહિતત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. તસ્મા ‘‘કિઞ્ચાપિ સેક્ખો, તથાપિ થેરો આયસ્મન્તમ્પિ આનન્દં ઉચ્ચિનતૂ’’તિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો, ન પન કિઞ્ચાપિ સેક્ખો, તથાપિ અભબ્બો અગતિં ગન્તુન્તિ યોજેતબ્બં. અભબ્બોતિઆદિ પનસ્સ સભાવકથનં. તત્થ ¶ છન્દાતિ છન્દેન સિનેહેન. અગતિં ગન્તુન્તિ અકત્તબ્બં કાતું. પરિયત્તોતિ અધીતો ઉગ્ગહિતો.
રાજગહં ¶ ખો મહાગોચરન્તિ એત્થ ગાવો ચરન્તિ એત્થાતિ ગોચરો, ગુન્નં ગોચરટ્ઠાનં. ગોચરો વિયાતિ ગોચરો, ભિક્ખાચરણટ્ઠાનં. સો મહન્તો અસ્સાતિ મહાગોચરં, રાજગહં. ઉક્કોટેય્યાતિ નિવારેય્ય.
સત્તસુ સાધુકીળનદિવસેસૂતિ એત્થ સંવેગવત્થું કિત્તેત્વા કિત્તેત્વા સાધુકં એવ પૂજાવસેન કીળનતો સાધુકીળનં. ઉપકટ્ઠાતિ આસન્ના. વસ્સં ઉપનેતિ ઉપગચ્છતિ એત્થાતિ વસ્સૂપનાયિકા.
તત્ર સુદન્તિ તસ્સં સાવત્થિયં, સુદન્તિ નિપાતમત્તં. ઉસ્સન્નધાતુકન્તિ ઉપચિતપિત્તસેમ્હાદિધાતુકં. સમસ્સાસેતુન્તિ સન્તપ્પેતું. દુતિયદિવસેતિ જેતવનવિહારં પવિટ્ઠદિવસતો દુતિયદિવસેતિ વદન્તિ. વિરિચ્ચતિ એતેનાતિ વિરેચનં. ઓસધપરિભાવિતં ખીરમેવ વિરેચનન્તિ ખીરવિરેચનં. યં સન્ધાયાતિ યં ભેસજ્જપાનં સન્ધાય વુત્તં. ભેસજ્જમત્તાતિ અપ્પમત્તકં ભેસજ્જં. અપ્પત્થો હિ અયં મત્તા-સદ્દો મત્તા સુખપરિચ્ચાગાતિઆદીસુ (ધ. પ. ૨૯૦) વિય.
ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણન્તિ એત્થ ખણ્ડન્તિ છિન્નં, ફુલ્લન્તિ ભિન્નં, તેસં પટિસઙ્ખરણં અભિનવકરણં.
પરિચ્છેદવસેન વેદિયતિ દિસ્સતીતિ પરિવેણં. તત્થાતિ તેસુ વિહારેસુ ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણન્તિ સમ્બન્ધો. પઠમં માસન્તિ વસ્સાનસ્સ પઠમં માસં, અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં. સેનાસનવત્તાનં બહૂનં પઞ્ઞત્તત્તા, સેનાસનક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૨૯૪ આદયો) સેનાસનપટિબદ્ધાનં બહૂનં કમ્માનં વિહિતત્તા ‘‘ભગવતા…પે… વણ્ણિત’’ન્તિ વુત્તં.
દુતિયદિવસેતિ ‘‘ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કરોમા’’તિ ચિન્તિતદિવસતો દુતિયદિવસે. વસ્સૂપનાયિકદિવસેયેવ તે એવં ચિન્તેસું. સિરિયા નિકેતનમિવાતિ સિરિયા નિવાસનટ્ઠાનં વિય. એકસ્મિં પાનીયતિત્થે સન્નિપતન્તા પક્ખિનો વિય સબ્બેસં જનાનં ચક્ખૂનિ મણ્ડપેયેવ નિપતન્તીતિ વુત્તં ‘એકનિપાતતિત્થમિવ ચ દેવમનુસ્સનયનવિહઙ્ગાન’’ન્તિ. લોકરામણેય્યકન્તિ લોકે રમણીયભાવં, રમણં અરહતીતિ વા લોકરામણેય્યકં ¶ . દટ્ઠબ્બસારમણ્ડન્તિ દટ્ઠબ્બેસુ સારં દટ્ઠબ્બસારં, તતો વિપ્પસન્નન્તિ દટ્ઠબ્બસારમણ્ડં. અથ વા દટ્ઠબ્બો સારભૂતો વિસિટ્ઠતરો મણ્ડો ¶ મણ્ડનં અલઙ્કારો એતસ્સાતિ દટ્ઠબ્બસારમણ્ડો, મણ્ડપો. મણ્ડં સૂરિયરસ્મિં પાતિ નિવારેતીતિ મણ્ડપો. વિવિધાનિ કુસુમદામાનિ ચેવ મુત્તોલમ્બકાનિ ચ વિનિગ્ગલન્તં વમેન્તં નિક્ખામેન્તમિવ ચારુ સોભનં વિતાનં એત્થાતિ વિવિધકુસુમદામોલમ્બકવિનિગ્ગલન્તચારુવિતાનો. નાનાપુપ્ફૂપહારવિચિત્તસુપરિનિટ્ઠિતભૂમિકમ્મત્તા એવ ‘‘રતનવિચિત્તમણિકોટ્ટિમતલમિવા’’તિ વુત્તં. એત્થ ચ મણિયો કોટ્ટેત્વા કતતલં મણિકોટ્ટિમતલં નામ, તમિવાતિ વુત્તં હોતિ. આસનારહન્તિ નિસીદનારહં. દન્તખચિતન્તિ દન્તેહિ ખચિતં.
આવજ્જેસીતિ ઉપનામેસિ. અનુપાદાયાતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન કઞ્ચિ ધમ્મં અગ્ગહેત્વા. કથાદોસોતિ કથાય અસચ્ચં નામ નત્થિ.
યથાવુડ્ઢન્તિ વુડ્ઢપટિપાટિં અનતિક્કમિત્વા. એકેતિ મજ્ઝિમભાણકાનંયેવ એકે. પુબ્બે વુત્તમ્પિ હિ સબ્બં મજ્ઝિમભાણકા વદન્તિયેવાતિ વેદિતબ્બં. દીઘભાણકા પન ‘‘પદસાવ થેરો સન્નિપાતમાગતો’’તિ વદન્તિ. તેસુ કેચિ ‘‘આકાસેના’’તિ, ‘‘તે સબ્બેપિ તથા તથા આગતદિવસાનમ્પિ અત્થિતાય એકમેકં ગહેત્વા તથા તથા વદિંસૂ’’તિ વદન્તિ.
કં ધુરં કત્વાતિ કં જેટ્ઠકં કત્વા. બીજનિં ગહેત્વાતિ એત્થ બીજનીગહણં પરિસાય ધમ્મકથિકાનં હત્થકુક્કુચ્ચવિનોદનમુખવિકારપટિચ્છાદનત્થં ધમ્મતાવસેન આચિણ્ણન્તિ વેદિતબ્બં. તેનેવ હિ અચ્ચન્તસઞ્ઞતપ્પત્તા બુદ્ધાપિ સાવકાપિ ધમ્મકથિકાનં ધમ્મતાદસ્સનત્થમેવ ચિત્તબીજનિં ગણ્હન્તિ. પઠમં, આવુસો ઉપાલિ, પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્તન્તિ એત્થ કથં સઙ્ગીતિયા પુબ્બે પઠમભાવો સિદ્ધોતિ? પાતિમોક્ખુદ્દેસાનુક્કમાદિના પુબ્બે પઠમભાવસ્સ સિદ્ધત્તા. યેભુય્યેન હિ તીણિ પિટકાનિ ભગવતો ધરમાનકાલેયેવ ઇમિના અનુક્કમેન સજ્ઝાયિતાનિ, તેનેવ કમેન પચ્છાપિ સઙ્ગીતાનિ વિસેસતો વિનયાભિધમ્મપિટકાનીતિ દટ્ઠબ્બં. કિસ્મિં વત્થુસ્મિન્તિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મં. અન્તરા ચ, ભન્તે, રાજગહં અન્તરા ચ નાળન્દન્તિ રાજગહસ્સ ચ નાળન્દાય ચ અન્તરા, વિવરે મજ્ઝેતિ અત્થો. અન્તરા-સદ્દેન પન યુત્તત્તા ¶ ઉપયોગવચનં કતં. રાજાગારકેતિ રઞ્ઞો કીળનત્થાય કતે અગારકે. અમ્બલટ્ઠિકાયન્તિ રઞ્ઞો એવંનામકં ઉય્યાનં. કેન સદ્ધિન્તિ ઇધ કસ્મા વુત્તન્તિ? યસ્મા પનેતં ન ભગવતા એવ વુત્તં, રઞ્ઞાપિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ વુત્તમત્થિ, તસ્મા ‘‘કમારબ્ભા’’તિ અવત્વા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. વેદેહિપુત્તેનાતિ અયં કોસલરઞ્ઞો ધીતાય પુત્તો, ન વિદેહરઞ્ઞો ધીતાય. યસ્મા માતા પનસ્સ પણ્ડિતા, તસ્મા સા વેદેન ઞાણેન ઈહતિ ઘટતિ વાયમતીતિ ‘‘વેદેહી’’તિ પાકટનામા જાતાતિ વેદિતબ્બા.
એવં ¶ નિમિત્તપયોજનકાલદેસદેસકકારકકરણપ્પકારેહિ પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તત્થ વવત્થાપિતેસુ ધમ્મવિનયેસુ નાનપ્પકારકોસલ્લત્થં એકવિધાદિભેદે દસ્સેતું તદેતં સબ્બમ્પીતિઆદિમાહ. તત્થ અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિન્તિ એત્થ અનાવરણઞાણપદટ્ઠાનં મગ્ગઞાણં, મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ અનાવરણઞાણં ‘‘સમ્માસમ્બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. પચ્ચવેક્ખન્તેન વાતિ ઉદાનાદિવસેન પવત્તધમ્મં સન્ધાયાહ. વિમુત્તિરસન્તિ અરહત્તફલસ્સાદં, વિમુત્તિસમ્પત્તિકં વા અગ્ગફલનિપ્ફાદનતો, વિમુત્તિકિચ્ચં વા કિલેસાનં અચ્ચન્તવિમુત્તિસમ્પાદનતો. અવસેસં બુદ્ધવચનં ધમ્મોતિ એત્થ યદિપિ ધમ્મો એવ વિનયોપિ પરિયત્તિયાદિભાવતો, તથાપિ વિનયસદ્દસન્નિધાનેન ભિન્નાધિકરણભાવેન પયુત્તો ધમ્મ-સદ્દો વિનયતન્તિવિરહિતં તન્તિં દીપેતિ, યથા પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારો ગોબલિબદ્દન્તિઆદિ.
અનેકજાતિસંસારન્તિ ઇમિસ્સા ગાથાય અયં સઙ્ખેપત્થો – અહં ઇમસ્સ અત્તભાવગેહસ્સ કારકં તણ્હાવડ્ઢકિં ગવેસન્તો યેન ઞાણેન તં દટ્ઠું સક્કા, તં બોધિઞાણં અનિબ્બિસં અલભન્તો એવ અભિનીહારતો પભુતિ એત્તકં કાલં અનેકજાતિસતસહસ્સસઙ્ખ્યં ઇમં સંસારવટ્ટં સન્ધાવિસ્સં સંસરિં, યસ્મા જરાબ્યાધિમરણમિસ્સતાય જાતિ નામેસા પુનપ્પુનં ઉપગન્તું દુક્ખા, ન ચ સા તસ્મિં અદિટ્ઠે નિવત્તતિ, તસ્મા તં ગવેસન્તો સન્ધાવિસ્સન્તિ અત્થો. દિટ્ઠોસીતિ ઇદાનિ મયા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝન્તેન દિટ્ઠો અસિ. પુન ગેહન્તિ પુન ઇમં અત્તભાવસઙ્ખાતં મમ ગેહં. ન કાહસીતિ ન કરિસ્સસિ. કારણમાહ સબ્બા તેતિઆદિ. તવ સબ્બા અવસેસકિલેસફાસુકા મયા ભગ્ગા. ઇમસ્સ તયા કતસ્સ અત્તભાવગેહસ્સ અવિજ્જાસઙ્ખાતં કૂટં કણ્ણિકમણ્ડલં ¶ વિસઙ્ખતં વિદ્ધંસિતં. વિસઙ્ખારં નિબ્બાનં આરમ્મણકરણવસેન ગતં મમ ચિત્તં. અહઞ્ચ તણ્હાનં ખયસઙ્ખાતં અરહત્તમગ્ગફલં અજ્ઝગા પત્તોસ્મીતિ અત્થો. કેચિ પન ‘‘વિસઙ્ખારગતં ચિત્તમેવ તણ્હાનં ખયં અજ્ઝગા’’તિ એવમ્પિ અત્થં વદન્તિ.
કેચીતિ ખન્ધકભાણકા. પાટિપદદિવસેતિ ઇદં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્નાતિ એતેન સમ્બન્ધિતબ્બં, ન સબ્બઞ્ઞુભાવપ્પત્તસ્સાતિ એતેન. સોમનસ્સમયઞાણેનાતિ સોમનસ્સસમ્પયુત્તઞાણેન. આમન્તયામીતિ નિવેદયામિ, બોધેમીતિ અત્થો. અન્તરેતિ અન્તરાળે, વેમજ્ઝેતિ અત્થો.
સુત્તન્તપિટકન્તિ યથા કમ્મમેવ કમ્મન્તં, એવં સુત્તમેવ સુત્તન્તન્તિ વેદિતબ્બં. અસઙ્ગીતન્તિ સઙ્ગીતિક્ખન્ધક (ચૂળવ. ૪૩૭ આદયો) કથાવત્થુપ્પકરણાદિકં. સોળસહિ વારેહિ ¶ ઉપલક્ખિતત્તા ‘‘સોળસ પરિવારા’’તિ વુત્તં. તથા હિ પરિવારપાળિયં (પરિ. ૧ આદયો) પઠમં પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્તન્તિઆદિના વુત્તં. પઞ્ઞત્તિવારો કથાપત્તિવારો વિપત્તિવારો સઙ્ગહવારો સમુટ્ઠાનવારો અધિકરણવારો સમથવારો સમુચ્ચયવારોતિ ઇમે અટ્ઠ વારા, તદનન્તરં ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવનપચ્ચયા પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ (પરિ. ૧૮૮) એવં પચ્ચયમત્તવિસેસેન પુન વુત્તા તેયેવ અટ્ઠ વારા ચાતિ ઇમેસં સોળસન્નં વારાનં વસેન ભિક્ખુવિભઙ્ગસ્સ ચ ભિક્ખુનીવિભઙ્ગસ્સ ચ પકાસિતત્તા સોળસહિ વારેહિ ઉપલક્ખિતો પરિવારો ‘‘સોળસપરિવારો’’તિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.
દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજનાતિ ઇદં લોકવજ્જપણ્ણત્તિવજ્જેસુ યથાક્કમં યોજેતબ્બં. સઞ્ઞમવેલં અભિભવિત્વા પવત્તો આચારો અજ્ઝાચારો, વીતિક્કમો. તેનાતિ વિવિધનયત્તાદિહેતુના. એતન્તિ વિવિધવિસેસનયત્તાતિઆદિગાથાવચનં. એતસ્સાતિ વિનયસ્સ.
ઇતરં પનાતિ સુત્તં. અત્તત્થપરત્થાદિભેદેતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થે લોકિયલોકુત્તરાદિઅત્થે ચ સઙ્ગણ્હાતિ. વેનેયજ્ઝાસયાનુલોમેન વુત્તત્તાતિ વિનયં વિય ઇસ્સરભાવતો આણાપતિટ્ઠાપનવસેન અદેસેત્વા વેનેય્યાનં અજ્ઝાસયાનુલોમેન ચરિતાનુરૂપં વુત્તત્તા. અનુપુબ્બસિક્ખાદિવસેન અદેસેત્વા વેનેય્યાનં ¶ કાલન્તરે અભિનિબ્બત્તિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સસ્સમિવ ફલ’’ન્તિ. ઉપાયસમઙ્ગીનંયેવ નિપ્પજ્જનભાવં દસ્સેન્તો ‘‘ધેનુ વિય ખીર’’ન્તિ આહ. ન હિ ધેનું વિસાણાદીસુ, અકાલે વા અવિજાતં વા દોહન્તો ખીરં પટિલભતિ.
યન્તિ યસ્મા. એત્થાતિ અભિધમ્મે. અભિધમ્મેતિ સુપિનન્તેન સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા અનાપત્તિભાવેપિ અકુસલચેતના ઉપલબ્ભતીતિઆદિના વિનયપઞ્ઞત્તિયા સઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે, ‘‘પુબ્બાપરવિરોધાભાવતો સઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે’’તિપિ વદન્તિ. આરમ્મણાદીહીતિ આરમ્મણસમ્પયુત્તકમ્મદ્વારપટિપદાદીહિ. લક્ખણીયત્તાતિ સઞ્જાનિતબ્બત્તા. યં પનેત્થ અવિસિટ્ઠન્તિ એત્થ વિનયપિટકન્તિઆદીસુ તીસુ સદ્દેસુ યં અવિસિટ્ઠં સમાનં, તં પિટકસદ્દન્તિ અત્થો. મા પિટકસમ્પદાનેનાતિ પાળિસમ્પદાનવસેન મા ગણ્હિત્થાતિ વુત્તં હોતિ. યથાવુત્તેનાતિ એવં દુવિધત્થેનાતિઆદિના વુત્તપ્પકારેન.
દેસનાસાસનકથાભેદન્તિ એત્થ દેસનાભેદં સાસનભેદં કથાભેદન્તિ ભેદસદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. ભેદન્તિ ચ નાનત્તન્તિ અત્થો. તેસૂતિ પિટકેસુ. સિક્ખા ચ પહાનાનિ ચ ગમ્ભીરભાવો ¶ ચ સિક્ખાપહાનગમ્ભીરભાવો, તઞ્ચ યથારહં પરિદીપયેતિ અત્થો. પરિયત્તિભેદન્તિ પરિયાપુણનભેદં વિભાવયેતિ સમ્બન્ધો. યહિં યસ્મિં વિનયાદિકે યં સમ્પત્તિઞ્ચ વિપત્તિઞ્ચ યથા પાપુણાતિ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયેતિ સમ્બન્ધો. અથ વા યં પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં વિપત્તિઞ્ચ યહિં યથા પાપુણાતિ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયેતિ યોજેતબ્બં. પરિદીપના વિભાવના ચાતિ હેટ્ઠા ગાથાસુ વુત્તસ્સ અનુરૂપતો વુત્તં, અત્થતો પન એકમેવ.
આણારહેનાતિ આણં પણેતું અરહતીતિ આણારહો, ભગવા સમ્માસમ્બુદ્ધત્તા. સો હિ મહાકારુણિકતાય ચ અવિપરીતતો દેસકભાવેન પમાણવચનત્તા ચ આણં પણેતું અરહતિ. વોહારપરમત્થાનમ્પિ સમ્ભવતો આહ ‘‘આણાબાહુલ્લતો’’તિ. ઇતો પરેસુપિ એસેવ નયો. પઠમન્તિ વિનયપિટકં. પચુરાપરાધા સેય્યસકત્થેરાદયો. તે હિ દોસબાહુલ્લતો ‘‘પચુરાપરાધા’’તિ વુત્તા ¶ . પચુરો બહુકો બહુલો અપરાધો દોસો વીતિક્કમો યેસન્તે પચુરાપરાધા. અનેકજ્ઝાસયાતિઆદીસુ આસયોવ અજ્ઝાસયો, સો ચ અત્થતો દિટ્ઠિ ઞાણઞ્ચ. ચરિયાતિ રાગચરિયાદિકા છ મૂલચરિયા. અથ વા ચરિયાતિ ચરિતં, તં સુચરિતદુચ્ચરિતવસેન દુવિધં. અધિમુત્તિ નામ સત્તાનં પુબ્બપરિચયવસેન અભિરુચિ, સા દુવિધા હીનપણીતભેદેન. યથાનુલોમન્તિ અજ્ઝાસયાદીનં અનુરૂપં. યથાધમ્મન્તિ ધમ્મસભાવાનુરૂપં.
સંવરાસંવરોતિ એત્થ ખુદ્દકો મહન્તો ચ સંવરોતિ અત્થો. વુડ્ઢિઅત્થો હેત્થ અ-કારો. દિટ્ઠિવિનિવેઠનાતિ દિટ્ઠિયા વિમોચનં. સુત્તન્તપાળિયં વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૨૬; સં. નિ. ૨.૧૫૨) સમાધિદેસનાબાહુલ્લતો સુત્તન્તપિટકે ‘‘અધિચિત્તસિક્ખા’’તિ વુત્તં. વીતિક્કમપ્પહાનં કિલેસાનન્તિ સંકિલેસધમ્માનં, કમ્મકિલેસાનં વા યો કાયવચીદ્વારેહિ વીતિક્કમો, તસ્સ પહાનં. અનુસયવસેન સન્તાનમનુવત્તન્તા કિલેસા પરિયુટ્ઠિતાપિ સીલભેદવસેન વીતિક્કમિતું ન લભન્તીતિ આહ ‘‘વીતિક્કમપટિપક્ખત્તા સીલસ્સા’’તિ. પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનન્તિ ઓકાસદાનવસેન ચિત્તે કુસલપ્પવત્તિં પરિયાદિયિત્વા સમુપ્પત્તિવસેન ઠાનં પરિયુટ્ઠાનં, તસ્સ પહાનં. અનુસયપ્પહાનન્તિ અરિયમગ્ગેન અપ્પહીનભાવેન સન્તાને કારણલાભે ઉપ્પજ્જનારહા થામગતા કામરાગાદયો સત્ત કિલેસા સન્તાને અનુ અનુ સયનતો અનુસયા નામ, તેસં પહાનં.
તદઙ્ગપ્પહાનન્તિ તેન તેન દાનસીલાદિકુસલઙ્ગેન તસ્સ તસ્સ અકુસલઙ્ગસ્સ પહાનં તદઙ્ગપ્પહાનં. દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ પહાનન્તિ કાયવચીદુચ્ચરિતમેવ યત્થ ઉપ્પજ્જતિ, તં સન્તાનં સમ્મા ¶ કિલેસેતિ ઉપતાપેતીતિ સંકિલેસો, તસ્સ તદઙ્ગવસેન પહાનં. સમાધિસ્સ કામચ્છન્દપટિપક્ખત્તા સુત્તન્તપિટકે તણ્હાસંકિલેસસ્સ પહાનં વુત્તં. અત્તાદિસુઞ્ઞસભાવધમ્મપ્પકાસનતો અભિધમ્મપિટકે દિટ્ઠિસંકિલેસસ્સ પહાનં વુત્તં.
એકમેકસ્મિઞ્ચેત્થાતિ એત્થ એતેસુ તીસુ પિટકેસુ એકેકસ્મિં પિટકેતિ અત્થો. ધમ્મોતિ પાળીતિ એત્થ ધમ્મસ્સ સીલાદિવિસિટ્ઠત્થયોગતો, બુદ્ધાનં સભાવનિરુત્તિભાવતો ચ પકટ્ઠાનં ઉક્કટ્ઠાનં વચનપ્પબન્ધાનં ¶ આળિ પન્તીતિ પાળિ, પરિયત્તિધમ્મો. સમ્મુતિપરમત્થભેદસ્સ અત્થસ્સ અનુરૂપવાચકભાવેન પરમત્થસદ્દેસુ એકન્તેન ભગવતા મનસા વવત્થાપિતો નામપઞ્ઞત્તિપ્પબન્ધો પાળિધમ્મો નામ. દેસનાય ધમ્મસ્સ ચ કો વિસેસોતિ ચે? યથાવુત્તનયેન મનસા વવત્થાપિતધમ્મસ્સ પરેસં બોધનભાવેન અતિસજ્જના વાચાય પકાસના ‘‘દેસના’’તિ વેદિતબ્બા. તેનાહ – ‘‘દેસનાતિ તસ્સા મનસા વવત્થાપિતાય પાળિયા દેસના’’તિ. તદુભયમ્પિ પન પરમત્થતો સદ્દો એવ પરમત્થવિનિમુત્તાય સમ્મુતિયા અભાવા. ઇમમેવ નયં ગહેત્વા કેચિ આચરિયા ‘‘ધમ્મો ચ દેસના ચ પરમત્થતો સદ્દો એવા’’તિ વોહરન્તિ, તેપિ અનુપવજ્જાયેવ. યથા ‘‘કામાવચરપટિસન્ધિવિપાકા પરિત્તારમ્મણા’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. ન હિ ‘‘કામાવચરપટિસન્ધિવિપાકા નિબ્બત્તિતપરમત્થવિસયાયેવા’’તિ સક્કા વત્તું ઇત્થિપુરિસાદિઆકારપરિવિતક્કપુબ્બકાનં રાગાદિઅકુસલાનં મેત્તાદિકુસલાનઞ્ચ આરમ્મણં ગહેત્વાપિ સમુપ્પજ્જનતો. પરમત્થધમ્મમૂલકત્તા પનસ્સ પરિકપ્પસ્સ પરમત્થવિસયતા સક્કા પઞ્ઞપેતું, એવમિધાપીતિ દટ્ઠબ્બં. તીસુપિ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધા ગમ્ભીરાતિ સમ્બન્ધો. એત્થ ચ પિટકાવયવાનં ધમ્માદીનં વુચ્ચમાનો ગમ્ભીરભાવો તંસમુદાયસ્સ પિટકસ્સાપિ વુત્તો યેવાતિ દટ્ઠબ્બો. દુક્ખેન ઓગય્હન્તિ, દુક્ખો વા ઓગાહો ઓગાહનં અન્તોપવિસનમેતેસૂતિ દુક્ખોગાહા. એત્થાતિ એતેસુ પિટકેસુ, નિદ્ધારણે ચેતં ભુમ્મવચનં.
હેતુનો ફલં હેતુફલં. ધમ્માભિલાપોતિ અત્થબ્યઞ્જનકો અવિપરીતાભિલાપો. વિસયતો અસમ્મોહતો ચાતિ લોકિયલોકુત્તરાનં યથાક્કમં અવબોધપ્પકારદસ્સનં, એતસ્સ અવબોધોતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. લોકિયો હિ ધમ્મત્થાદિં આલમ્બિત્વાવ પવત્તનતો વિસયતો અવબોધોતિ વુચ્ચતિ. લોકુત્તરો પન નિબ્બાનારમ્મણતાય તં અનાલમ્બમાનોપિ તબ્બિસયમોહવિદ્ધંસનેન ધમ્માદીસુ પવત્તનતો અસમ્મોહતો અવબોધોતિ વુચ્ચતિ. અત્થાનુરૂપં ધમ્મેસૂતિ કારિયાનુરૂપં કારણેસૂતિ અત્થો. પઞ્ઞત્તિપથાનુરૂપં પઞ્ઞત્તીસૂતિ છબ્બિધનામપઞ્ઞત્તિયા પથો પઞ્ઞત્તિપથો, તસ્સ અનુરૂપં પઞ્ઞત્તીસૂતિ અત્થો.
ધમ્મજાતન્તિ ¶ ¶ કારણપ્પભેદો કારણમેવ વા. અત્થજાતન્તિ કારિયપ્પભેદો, કારિયમેવ વા. યા ચાયં દેસનાતિ સમ્બન્ધો. યો ચેત્થાતિ એતાસુ ધમ્મત્થદેસનાસુ યો પટિવેધોતિ અત્થો. એત્થાતિ એતેસુ તીસુ પિટકેસુ.
અલગદ્દૂપમાતિ એત્થ અલગદ્દસદ્દેન અલગદ્દગ્ગહણં વુચ્ચતિ વીણાવાદનં વીણાતિઆદીસુ વિય, ગહણઞ્ચેત્થ યથા ડંસતિ, તથા દુગ્ગહણં દટ્ઠબ્બં, ઇતરગ્ગહણે વિરોધાભાવા. તસ્મા અલગદ્દસ્સ ગહણં ઉપમા એતિસ્સાતિ અલગદ્દૂપમા. અલગદ્દોતિ ચેત્થ આસિવિસો વુચ્ચતિ. સો હિ અલં પરિયત્તો, જીવિતહરણસમત્થો વા વિસસઙ્ખાતો ગદો અસ્સાતિ ‘‘અલંગદો’’તિ વત્તબ્બે ‘‘અલગદ્દો’’તિ વુચ્ચતિ.
વટ્ટતો નિસ્સરણં અત્થો પયોજનં એતિસ્સાતિ નિસ્સરણત્થા. ભણ્ડાગારિકો વિયાતિ ભણ્ડાગારિકો, ધમ્મરતનાનુપાલકો, તસ્સ અત્થનિરપેક્ખસ્સ પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ. દુગ્ગહિતાનીતિ દુટ્ઠુ ગહિતાનિ. તેનાહ ‘‘ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા’’તિ. એત્થ ચ ઉપારમ્ભો નામ પરિયત્તિં નિસ્સાય પરવમ્ભનં. આદિ-સદ્દેન ઇતિવાદપ્પમોક્ખલાભસક્કારાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. યં સન્ધાયાતિ યં પરિયત્તિદુગ્ગહણં સન્ધાય. વુત્તન્તિ અલગદ્દૂપમસુત્તે (મ. નિ. ૧.૨૩૮) વુત્તં. તઞ્ચસ્સ અત્થં નાનુભોન્તીતિ તઞ્ચ અસ્સ ધમ્મસ્સ સીલપરિપૂરણાદિસઙ્ખાતં અત્થં એતે દુગ્ગહિતગાહિનો નાનુભોન્તિ ન વિન્દન્તિ. પટિવિદ્ધાકુપ્પોતિ પટિવિદ્ધઅરહત્તફલો.
ઇદાનિ તીસુ પિટકેસુ યથારહં સમ્પત્તિવિપત્તિયો નિદ્ધારેત્વા દસ્સેન્તો આહ વિનયે પનાતિઆદિ. તત્થ તાસંયેવાતિ અવધારણં છળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાનં વિનયે પભેદવચનાભાવં સન્ધાય વુત્તં. વેરઞ્જકણ્ડે (પારા. ૧૨) હિ તિસ્સો વિજ્જાવ વિભત્તા. દુતિયે તાસંયેવાતિ અવધારણં ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા અપેક્ખિત્વા કતં તિસ્સન્નમ્પિ વિજ્જાનં છસુ અભિઞ્ઞાસુ અન્તોપવિટ્ઠત્તા. તાસઞ્ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દેન સેસાનમ્પિ તત્થ અત્થિભાવં દીપેતિ. અભિધમ્મપિટકે હિ તિસ્સો વિજ્જા છ અભિઞ્ઞા ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા ચ વુત્તા એવ. પટિસમ્ભિદાનં તત્થેવ સમ્મા વિભત્તભાવં દીપેતું તત્થેવાતિ અવધારણં કતં. ઉપાદિન્નફસ્સોતિ મગ્ગેન મગ્ગપટિપાદનફસ્સો. તેસન્તિ તેસં પિટકાનં. એતન્તિ એતં બુદ્ધવચનં.
ચતુત્તિંસેવ ¶ સુત્તન્તાતિ ગાથાય અયમત્થયોજના – યસ્સ નિકાયસ્સ સુત્તગણનતો ચતુત્તિંસેવ સુત્તન્તા વગ્ગસઙ્ગહવસેન તયો વગ્ગા યસ્સ સઙ્ગહસ્સાતિ તિવગ્ગો સઙ્ગહો, એસ પઠમો નિકાયો ઇધ દીઘનિકાયોતિ. અનુલોમિકોતિ અપચ્ચનીકો, અત્થાનુલોમનતો અન્વત્થનામોતિ ¶ વુત્તં હોતિ. એકનિકાયમ્પીતિ એકસમૂહમ્પિ. એવં ચિત્તન્તિ એવં વિચિત્તં. યથયિદન્તિ યથા ઇમે. પોણિકચિક્ખલ્લિકા ખત્તિયા, તેસં નિવાસો ‘‘પોણિકનિકાયો ચિક્ખલ્લિકનિકાયો’’તિ વુચ્ચતિ. પઞ્ચદસવગ્ગપરિગ્ગહોતિ પઞ્ચદસહિ વગ્ગેહિ પરિગ્ગહિતો. સુત્તન્તાનં સહસ્સાનિ સત્ત સુત્તસતાનિ ચાતિ પાઠે સુત્તન્તાનં સત્તસહસ્સાનિ સત્ત સુત્તસતાનિ ચાતિ યોજેતબ્બં. કત્થચિ પન ‘‘સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ, સત્ત સુત્તસતાનિ ચા’’તિ પાઠો. પુબ્બે નિદસ્સિતાતિ સુત્તન્તપિટકનિદ્દેસે નિદસ્સિતા.
વેદન્તિ ઞાણં. તુટ્ઠિન્તિ પીતિં. ધમ્મક્ખન્ધવસેનાતિ ધમ્મરાસિવસેન. દ્વાસીતિસહસ્સાનિ બુદ્ધતો ગણ્હિન્તિ સમ્બન્ધો. દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતોતિ ધમ્મસેનાપતિઆદીનં ભિક્ખૂનં સન્તિકા તેહિયેવ દેસિતાનિ દ્વે સહસ્સાનિ ગણ્હિં. મેતિ મમ હદયે, ઇતિ આનન્દત્થેરો અત્તાનં નિદ્દિસતિ. યે ધમ્મા મમ હદયે પવત્તિનો, તે ચતુરાસીતિસહસ્સાનીતિ યોજના. ઇદઞ્ચ ભગવતો ધરમાનકાલે ઉગ્ગહિતધમ્મક્ખન્ધવસેન વુત્તં, પરિનિબ્બુતે પન ભગવતિ આનન્દત્થેરેન દેસિતાનં સુભસુત્ત(દઈ. નિ. ૧.૪૪૪ આદયો) ગોપકમોગ્ગલ્લાનસુત્તાનં (મ. નિ. ૩.૭૯ આદયો), તતિયસઙ્ગીતિયં મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરેન કથિતકથાવત્થુપ્પકરણસ્સ ચ વસેન ધમ્મક્ખન્ધાનં ચતુરાસીતિસહસ્સતોપિ અધિકતા વેદિતબ્બા.
એકાનુસન્ધિકં સુત્તન્તિ સતિપટ્ઠાનાદિ (દી. નિ. ૨.૩૭૨ આદયો; મ. નિ. ૧.૧૦૫ આદયો). અનેકાનુસન્ધિકન્તિ પરિનિબ્બાનસુત્તાદિ (દી. નિ. ૨.૧૩૪ આદયો). તઞ્હિ નાનાઠાનેસુ નાનાધમ્મદેસનાનં વસેન પવત્તં. તિકદુકભાજનં ધમ્મસઙ્ગણિયં નિક્ખેપકણ્ડ(ધ. સ. ૯૮૫ આદયો) અટ્ઠકથાકણ્ડવસેન (ધ. સ. ૧૩૮૪ આદયો) ગહેતબ્બં. ચિત્તવારભાજનન્તિ ઇદં ચિત્તુપ્પાદકણ્ડવસેન (ધ. સ. ૧ આદયો) વુત્તં. અત્થિ વત્થૂતિઆદીસુ વત્થુ નામ સુદિન્નકણ્ડાદિ (પારા. ૨૪ આદયો). માતિકાતિ સિક્ખાપદં. અન્તરાપત્તીતિ સિક્ખાપદન્તરેસુ અઞ્ઞસ્મિં વત્થુસ્મિં પઞ્ઞત્તા આપત્તિ. તિકચ્છેદોતિ તિકપાચિત્તિયાદિતિકપરિચ્છેદો ¶ . બુદ્ધવચનં સઙ્ગહિતન્તિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ બુદ્ધવચનસ્સ. સઙ્ગીતિપરિયોસાને સાધુકારં દદમાના વિયાતિ સમ્બન્ધો. અચ્છરં પહરિતું યુત્તાનિ અચ્છરિયાનિ, પુપ્ફવસ્સચેલુક્ખેપાદીનિ. યા ‘‘પઞ્ચસતા’’તિ ચ ‘‘થેરિકા’’તિ ચ પવુચ્ચતિ, અયં પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામાતિ સમ્બન્ધો.
ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં
પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
દુતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના
એવં ¶ પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેત્વા યદત્થં સા ઇધ દસ્સિતા, તં નિગમનવસેન દસ્સેન્તો ઇમિસ્સાતિઆદિમાહ. તત્રાયં આચરિયપરમ્પરાતિ તસ્મિં જમ્બુદીપે અયં આચરિયાનં પવેણી પટિપાટિ. વિજિતાવિનોતિ વિજિતસબ્બકિલેસપટિપક્ખત્તા વિજિતવન્તો. જમ્બુસિરિવ્હયેતિ જમ્બુસદિસો સિરિમન્તો અવ્હયો નામં યસ્સ દીપસ્સ, તસ્મિં જમ્બુદીપેતિ વુત્તં હોતિ. મહન્તેન હિ જમ્બુરુક્ખેન અભિલક્ખિતત્તા દીપોપિ ‘‘જમ્બૂ’’તિ વુચ્ચતિ. અચ્છિજ્જમાનં અવિનસ્સમાનં કત્વા. વિનયવંસન્તિઆદીહિ તીહિ વિનયપાળિયેવ કથિતા પરિયાયવચનત્તા તેસં. પકતઞ્ઞુતન્તિ વેય્યત્તિયં, પટુભાવન્તિ વુત્તં હોતિ. ધુરગ્ગાહોતિ પધાનગ્ગાહી, સબ્બેસં પામોક્ખો હુત્વા ગણ્હીતિ વુત્તં હોતિ. ભિક્ખૂનં સમુદાયો સમૂહો ભિક્ખુસમુદાયો.
યદાતિ નિબ્બાયિંસૂતિ સમ્બન્ધો. જોતયિત્વા ચ સબ્બધીતિ તમેવ સદ્ધમ્મં સબ્બત્થ પકાસયિત્વા. જુતિમન્તોતિ પઞ્ઞાજુતિયા યુત્તા, તેજવન્તો વા, મહાનુભાવાતિ અત્થો. નિબ્બાયિંસૂતિ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા નિબ્બાયિંસુ. અનાલયાતિ અસઙ્ગા.
અથાતિ પચ્છા, યદા પરિનિબ્બાયિંસુ, તતો પરન્તિ અત્થો. કપ્પતિ સિઙ્ગીલોણકપ્પોતિ એત્થ કપ્પ-સદ્દો વિકપ્પત્થો, તેન સિઙ્ગીલોણવિકપ્પોપિ કપ્પતિ. ઇદમ્પિ પક્ખન્તરં કપ્પતીતિ અત્થો, એવં સબ્બત્થ. તત્થ સિઙ્ગેન લોણં પરિહરિત્વા અલોણકપિણ્ડપાતેન સદ્ધિં ભુઞ્જિતું કપ્પતિ ¶ , સન્નિધિં ન કરોતીતિ અધિપ્પાયો. કપ્પતિ દ્વઙ્ગુલકપ્પોતિ દ્વઙ્ગુલં અતિક્કન્તાય છાયાય વિકાલે ભોજનં ભુઞ્જિતું કપ્પતીતિ અત્થો. કપ્પતિ ગામન્તરકપ્પોતિ ‘‘ગામન્તરં ગમિસ્સામી’’તિ પવારિતેન અનતિરિત્તભોજનં ભુઞ્જિતું કપ્પતીતિ અત્થો. કપ્પતિ આવાસકપ્પોતિ એકસીમાય નાનાસેનાસનેસુ વિસું વિસું ઉપોસથાદીનિ સઙ્ઘકમ્માનિ કાતું વટ્ટતીતિ અત્થો. કપ્પતિ અનુમતિકપ્પોતિ ‘‘અનાગતાનં આગતકાલે અનુમતિં ગહેસ્સામા’’તિ તેસુ અનાગતેસુયેવ વગ્ગેન સઙ્ઘેન કમ્મં કત્વા પચ્છા અનુમતિં ગહેતું કપ્પતિ, વગ્ગકમ્મં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. કપ્પતિ આચિણ્ણકપ્પોતિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ આચિણ્ણો કપ્પતીતિ અત્થો. સો પન એકચ્ચો કપ્પતિ ધમ્મિકો, એકચ્ચો ન કપ્પતિ અધમ્મિકોતિ વેદિતબ્બો. કપ્પતિ અમથિતકપ્પોતિ યં ખીરં ખીરભાવં વિજહિતં દધિભાવં અસમ્પત્તં, તં ભુત્તાવિના પવારિતેન અનતિરિત્તં ભુઞ્જિતું કપ્પતીતિ અત્થો. કપ્પતિ જળોગિં પાતુન્તિ એત્થ જળોગીતિ તરુણસુરા, યં મજ્જસમ્ભારં એકતો કતં મજ્જભાવમસમ્પત્તં, તં પાતું વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. જાતરૂપરજતન્તિ એત્થ સરસતો વિકારં અનાપજ્જિત્વા સબ્બદા જાતરૂપમેવ હોતીતિ જાતં રૂપં ¶ એતસ્સાતિ જાતરૂપં, સુવણ્ણં. ધવલસભાવતાય રાજતીતિ રજતં, રૂપિયં. સુસુનાગપુત્તોતિ સુસુનાગસ્સ પુત્તો. કાકણ્ડકપુત્તોતિ કાકણ્ડકસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો. વજ્જીસૂતિ જનપદનામત્તા બહુવચનં કતં.
તદહુપોસથેતિ એત્થ તદહૂતિ તસ્મિં અહનિ. ઉપવસન્તિ એત્થાતિ ઉપોસથો, ઉપવસન્તીતિ ચ સીલસમાદાનેન વા અનસનાદિના વા ઉપેતા હુત્વા વસન્તીતિ અત્થો. કંસપાતિન્તિ સુવણ્ણપાતિં. માસકરૂપન્તિ માસકો એવ. સબ્બં તાવ વત્તબ્બન્તિ ઇમિના સત્તસતિકક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૪૪૬ આદયો) આગતા સબ્બાપિ પાળિ ઇધ આનેત્વા વત્તબ્બાતિ દસ્સેતિ. સઙ્ગાયિતસદિસમેવ સઙ્ગાયિંસૂતિ સમ્બન્ધો.
સા પનાયં સઙ્ગીતીતિ સમ્બન્ધો. તેસૂતિ તેસુ સઙ્ગીતિકારકેસુ થેરેસુ. વિસ્સુતા એતે સદ્ધિવિહારિકા ઞેય્યાતિ સમ્બન્ધો. સાણસમ્ભૂતોતિ સાણદેસવાસી સમ્ભૂતત્થેરો. દુતિયો સઙ્ગહોતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. પન્નભારાતિ પતિતક્ખન્ધભારા.
અબ્બુદન્તિ ¶ ઉપદ્દવં વદન્તિ. ‘‘ભગવતો વચનં થેનેત્વા અત્તનો વચનસ્સ દીપનતો અબ્બુદન્તિ ચોરકમ્મ’’ન્તિ એકે. ઇદન્તિ વક્ખમાનનિદસ્સનં. સન્દિસ્સમાના મુખા સમ્મુખા. ભાવિતમગ્ગન્તિ ઉપ્પાદિતજ્ઝાનં. સાધુ સપ્પુરિસાતિ એત્થ સાધૂતિ આયાચનત્થે નિપાતો, તં યાચામીતિ અત્થો. હટ્ઠપહટ્ઠોતિ પુનપ્પુનં સન્તુટ્ઠો. ઉદગ્ગુદગ્ગોતિ સરીરવિકારુપ્પાદનપીતિવસેન ઉદગ્ગુદગ્ગો, પીતિમા હિ પુગ્ગલો કાયચિત્તાનં ઉગ્ગતત્તા ‘‘ઉદગ્ગુદગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ.
તેન ખો પન સમયેનાતિ યસ્મિં સમયે દુતિયં સઙ્ગીતિં અકરિંસુ, તસ્મિં સમયેતિ અત્થો. તં અધિકરણં ન સમ્પાપુણિંસૂતિ તં વજ્જિપુત્તકેહિ ઉપ્પાદિતં અધિકરણં વિનિચ્છિનિતું ન સમ્પાપુણિંસુ નાગમિંસુ. નો અહુવત્થાતિ સમ્બન્ધો. યાવતાયુકં ઠત્વા પરિનિબ્બુતાતિ સમ્બન્ધો. કિં પન કત્વા થેરા પરિનિબ્બુતાતિ? આહ દુતિયં સઙ્ગહં કત્વાતિઆદિ. અનિચ્ચતાવસન્તિ અનિચ્ચતાધીનતં. જમ્મિન્તિ લામકં. દુરભિસમ્ભવં અનભિભવનીયં અતિક્કમિતું અસક્કુણેય્યં અનિચ્ચતં એવં ઞત્વાતિ સમ્બન્ધો.
દુતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
તતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના
સત્ત ¶ વસ્સાનીતિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. અતિચ્છથાતિ અતિક્કમિત્વા ઇચ્છથ, ઇતો અઞ્ઞત્થ ગન્ત્વા ભિક્ખં પરિયેસથાતિ અત્થો. ભત્તવિસ્સગ્ગકરણત્થાયાતિ ભત્તસ્સ અજ્ઝોહરણકિચ્ચત્થાય, ભુઞ્જનત્થાયાતિ અત્થો. ‘‘સોળસવસ્સો’’તિ ઉદ્દેસો કથનં અસ્સ અત્થીતિ સોળસવસ્સુદ્દેસિકો, ‘‘સોળસવસ્સિકો’’તિ અત્થો.
તીસુ વેદેસૂતિઆદીસુ ઇરુવેદયજુવેદસામવેદસઙ્ખાતેસુ તીસુ વેદેસુ. તયો એવ કિર વેદા અટ્ઠકાદીહિ ધમ્મિકેહિ ઇસીહિ લોકસ્સ સગ્ગમગ્ગવિભાવનત્થાય કતા. તેનેવ હિ તે તેહિ વુચ્ચન્તિ. આથબ્બણવેદો પન પચ્છા અધમ્મિકેહિ બ્રાહ્મણેહિ પાણવધાદિઅત્થાય કતો. પુરિમેસુ ચ તીસુ વેદેસુ તેહેવ ધમ્મિકસાખાયો અપનેત્વા યાગવધાદિદીપિકા અધમ્મિકસાખા પક્ખિત્તાતિ વેદિતબ્બા. નિઘણ્ડૂતિ રુક્ખાદીનં વેવચનપ્પકાસકં પરિયાયનામાનુરૂપં સત્થં. તઞ્હિ લોકે ‘‘નિઘણ્ડૂ’’તિ ¶ વુચ્ચતિ. કેટુભન્તિ કિટતિ ગમેતિ કિરિયાદિવિભાગન્તિ કેટુભં, કિરિયાકપ્પવિકપ્પો કવીનં ઉપકારસત્થં. એત્થ ચ કિરિયાકપ્પવિકપ્પોતિ વચીભેદાદિલક્ખણા કિરિયા કપ્પીયતિ વિકપ્પીયતિ એતેનાતિ કિરિયાકપ્પો, સો પન વણ્ણપદબન્ધપદત્થાદિવિભાગતો બહુવિકપ્પોતિ ‘‘કિરિયાકપ્પવિકપ્પો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ મૂલકિરિયાકપ્પગન્થં સન્ધાય વુત્તં. સહ નિઘણ્ડુના કેટુભેન ચ સનિઘણ્ડુકેટુભા, તયો વેદા, તેસુ સનિઘણ્ડુકેટુભેસુ. ઠાનકરણાદિવિભાગતો ચ નિબ્બચનવિભાગતો ચ અક્ખરા પભેદીયન્તિ એતેનાતિ અક્ખરપ્પભેદો, સિક્ખા ચ નિરુત્તિ ચ. સહ અક્ખરપ્પભેદેનાતિ સાક્ખરપ્પભેદા, તેસુ સાક્ખરપ્પભેદેસુ. આથબ્બણવેદં ચતુત્થં કત્વા ‘‘ઇતિહ આસ ઇતિહ આસા’’તિ ઈદિસવચનપટિસંયુત્તો પોરાણકથાસઙ્ખાતો ઇતિહાસો પઞ્ચમો એતેસન્તિ ઇતિહાસપઞ્ચમા, તયો વેદા, તેસુ ઇતિહાસપઞ્ચમેસુ.
યસ્સ ચિત્તન્તિઆદિ પઞ્હદ્વયં ખીણાસવાનં ચુતિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ પઠમપઞ્હે ઉપ્પજ્જતીતિ ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિતાય ઉપ્પજ્જતિ. ન નિરુજ્ઝતીતિ નિરોધક્ખણં અપ્પત્તતાય ન નિરુજ્ઝતિ. તસ્સ ચિત્તન્તિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તં ચિત્તં કિં નિરુજ્ઝિસ્સતિ આયતિઞ્ચ નુપ્પજ્જિસ્સતીતિ પુચ્છા, તસ્સા ચ વિભજ્જબ્યાકરણીયતાય એવમેત્થ વિસ્સજ્જનં વેદિતબ્બં. અરહતો પચ્છિમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, ન નિરુજ્ઝતિ, આયતિઞ્ચ નુપ્પજ્જિસ્સતિ, અવસ્સમેવ નિરોધક્ખણં પત્વા નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તતો અપ્પટિસન્ધિકત્તા અઞ્ઞં નુપ્પજ્જિસ્સતિ. ઠપેત્વા પન પચ્છિમચિત્તસમઙ્ગિં ખીણાસવં ઇતરેસં ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિચિત્તં ¶ ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિતાય ઉપ્પજ્જતિ ભઙ્ગં અપ્પત્તતાય ન નિરુજ્ઝતિ, ભઙ્ગં પન પત્વા નિરુજ્ઝિસ્સતેવ, અઞ્ઞં પન તસ્મિં વા અઞ્ઞસ્મિં વા અત્તભાવે ઉપ્પજ્જિસ્સતિ ચેવ નિરુજ્ઝિસ્સતિ ચાતિ. યસ્સ વા પનાતિઆદિ દુતિયપઞ્હે પન નિરુજ્ઝિસ્સતિ નુપ્પજ્જિસ્સતીતિ યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિતાય ભઙ્ગક્ખણં પત્વા નિરુજ્ઝિસ્સતિ અપ્પટિસન્ધિકતાય નુપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ખીણાસવસ્સ તં ચિત્તં કિં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતીતિ પુચ્છા, તસ્સા એકંસબ્યાકરણીયતાય ‘‘આમન્તા’’તિ વિસ્સજ્જનં વેદિતબ્બં. ઉદ્ધં વા અધો વા હરિતું અસક્કોન્તોતિ ઉપરિમપદે વા હેટ્ઠિમપદં હેટ્ઠિમપદે વા ઉપરિમપદં અત્થતો સમન્નાહરિતું ઘટેતું પુબ્બેનાપરં યોજેત્વા અત્થં પરિચ્છિન્દિતું અસક્કોન્તોતિ અત્થો.
સોતાપન્નાનં ¶ સીલેસુ પરિપૂરકારિતાય સમાદિન્નસીલતો નત્થિ પરિહાનીતિ આહ ‘‘અભબ્બો દાનિ સાસનતો નિવત્તિતુ’’ન્તિ. વડ્ઢેત્વાતિ ઉપરિમગ્ગત્થાય કમ્મટ્ઠાનં વડ્ઢેત્વા. દન્તે પુનન્તિ વિસોધેન્તિ એતેનાતિ દન્તપોનં વુચ્ચતિ દન્તકટ્ઠં. અભિનવાનં આગન્તુકાનં લજ્જીસભાવં ખન્તિમેત્તાદિગુણસમઙ્ગિતઞ્ચ કતિપાહં સુટ્ઠુ વીમંસિત્વાવ હત્થકમ્માદિસમ્પટિચ્છનં સઙ્ગહકરણઞ્ચ યુત્તન્તિ સામણેરસ્સ ચેવ અઞ્ઞેસઞ્ચ ભિક્ખૂનં દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જન્તાનં ઞાપનત્થં થેરો તસ્સ ભબ્બરૂપતં અભિઞ્ઞાય ઞત્વાપિ પુન સમ્મજ્જનાદિં અકાસિ. ‘‘તસ્સ ચિત્તદમનત્થ’’ન્તિપિ વદન્તિ. બુદ્ધવચનં પટ્ઠપેસીતિ બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હાપેતું આરભિ. સકલવિનયાચારપટિપત્તિ ઉપસમ્પન્નાનમેવ વિહિતાતિ તપ્પરિયાપુણનમપિ તેસઞ્ઞેવ અનુરૂપન્તિ આહ ‘‘ઠપેત્વા વિનયપિટક’’ન્તિ. તસ્સ ચિત્તે ઠપિતમ્પિ બુદ્ધવચનં સઙ્ગોપનત્થાય નિય્યાતિતભાવં દસ્સેતું ‘‘હત્થે પતિટ્ઠાપેત્વા’’તિ વુત્તં.
એકરજ્જાભિસેકન્તિ સકલજમ્બુદીપે એકાધિપચ્ચવસેન કરિયમાનં અભિસેકં. રાજિદ્ધિયોતિ રાજાનુભાવાનુગતપ્પભાવા. યતોતિ યતો સોળસઘટતો. દેવતા એવ દિવસે દિવસે આહરન્તીતિ સમ્બન્ધો. દેવસિકન્તિ દિવસે દિવસે. અગદામલકન્તિ અપ્પકેનેવ સરીરસોધનાદિસમત્થં સબ્બદોસહરં ઓસધામલકં. છદ્દન્તદહતોતિ છદ્દન્તદહસમીપે ઠિતદેવવિમાનતો, કપ્પરુક્ખતો વા, તત્થ તાદિસા કપ્પરુક્ખવિસેસા સન્તિ, તતો વા આહરન્તીતિ અત્થો. અસુત્તમયિકન્તિ સુત્તેહિ અબદ્ધં દિબ્બસુમનપુપ્ફેહેવ કતં સુમનપુપ્ફપટં. ઉટ્ઠિતસ્સ સાલિનોતિ સયંજાતસાલિનો, સમુદાયાપેક્ખઞ્ચેત્થ એકવચનં, સાલીનન્તિ અત્થો. નવ વાહસહસ્સાનીતિ એત્થ ચતસ્સો મુટ્ઠિયો એકો કુડુવો, ચત્તારો કુડુવા એકો પત્થો, ચત્તારો પત્થા એકો આળ્હકો, ચત્તારો આળ્હકા એકં દોણં, ચત્તારિ દોણાનિ એકા માનિકા ¶ , ચતસ્સો માનિકા એકા ખારી, વીસતિ ખારિકા એકો વાહો, તદેવ ‘‘એકં સકટ’’ન્તિ સુત્તનિપાતટ્ઠકથાદીસુ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.કોકાલિકસુત્તવણ્ણના) વુત્તં. નિત્થુસકણે કરોન્તીતિ થુસકુણ્ડકરહિતે કરોન્તિ. તેન નિમ્મિતં બુદ્ધરૂપં પસ્સન્તોતિ સમ્બન્ધો. પુઞ્ઞપ્પભાવનિબ્બત્તગ્ગહણં નાગરાજનિમ્મિતાનં પુઞ્ઞપ્પભાવનિબ્બત્તેહિ સદિસતાય કતં. વિમલકેતુમાલાતિ એત્થ કેતુમાલા નામ સીસતો નિક્ખમિત્વા ઉપરિમુદ્ધનિ પુઞ્જો હુત્વા દિસ્સમાનરસ્મિરાસીતિ વદન્તિ.
બાહિરકપાસણ્ડન્તિ ¶ બાહિરકપ્પવેદિતં સમયવાદં. પરિગ્ગણ્હીતિ વીમંસમાનો પરિગ્ગહેસિ. ભદ્દપીઠકેસૂતિ વેત્તમયપીઠેસુ. સારોતિ ગુણસારો. સીહપઞ્જરેતિ મહાવાતપાનસમીપે. કિલેસવિપ્ફન્દરહિતચિત્તતાય દન્તં. નિચ્ચં પચ્ચુપટ્ઠિતસતારક્ખતાય ગુત્તં. ખુરગ્ગેયેવાતિ કેસોરોપનાવસાને. અતિવિય સોભતીતિ સમ્બન્ધો. વાણિજકો અહોસીતિ મધુવાણિજકો અહોસિ.
પુબ્બે વ સન્નિવાસેનાતિ પુબ્બે વા પુબ્બજાતિયં વા સહવાસેનાતિ અત્થો. પચ્ચુપ્પન્નહિતેન વાતિ વત્તમાનભવે હિતચરણેન વા. એવં ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ તં સિનેહસઙ્ખાતં પેમં જાયતે. કિં વિયાતિ? આહ ‘‘ઉપ્પલં વ યથોદકે’’તિ. ઉપ્પલં વાતિ રસ્સકતો વા-સદ્દો અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો. યથા-સદ્દો ઉપમાયં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ઉપ્પલઞ્ચ સેસઞ્ચ પદુમાદિ ઉદકે જાયમાનં દ્વે કારણાનિ નિસ્સાય જાયતિ ઉદકઞ્ચેવ કલલઞ્ચ, એવં પેમમ્પીતિ (જા. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૭૪).
ધુવભત્તાનીતિ નિચ્ચભત્તાનિ. વજ્જાવજ્જન્તિ ખુદ્દકં મહન્તઞ્ચ વજ્જં. મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ ભારમકાસીતિ થેરસ્સ મહાનુભાવતં, તદા સાસનકિચ્ચસ્સ નાયકભાવેન સઙ્ઘપરિણાયકતઞ્ચ રઞ્ઞો ઞાપેતું સઙ્ઘો તસ્સ ભારમકાસીતિ વેદિતબ્બં, ન અઞ્ઞેસં અજાનનતાય. સાસનસ્સ દાયાદોતિ સાસનસ્સ અબ્ભન્તરો ઞાતકો હોમિ ન હોમીતિ અત્થો. યે સાસને પબ્બજિતું પુત્તધીતરો પરિચ્ચજન્તિ, તે બુદ્ધસાસને સાલોહિતઞાતકા નામ હોન્તિ, સકલસાસનધારણે સમત્થાનં અત્તનો ઓરસપુત્તાનં પરિચ્ચત્તત્તા ન પચ્ચયમત્તદાયકાતિ ઇમમત્થં સન્ધાય થેરો ‘‘ન ખો, મહારાજ, એત્તાવતા સાસનસ્સ દાયાદો હોતી’’તિ આહ. કથઞ્ચરહીતિ એત્થ ચરહીતિ નિપાતો અક્ખન્તિં દીપેતિ. તિસ્સકુમારસ્સાતિ રઞ્ઞો એકમાતુકસ્સ કનિટ્ઠસ્સ. સક્ખસીતિ સક્ખિસ્સસિ. સિક્ખાય પતિટ્ઠાપેસુન્તિ પાણાતિપાતા વેરમણિઆદીસુ વિકાલભોજના વેરમણિપરિયોસાનાસુ છસુ સિક્ખાસુ પાણાતિપાતા વેરમણિં દ્વે ¶ વસ્સાનિ અવીતિક્કમ્મ સમાદાનં સમાદિયામીતિઆદિના (પાચિ. ૧૦૭૯) સમાદાનવસેન સિક્ખાસમ્મુતિદાનાનન્તરં સિક્ખાય પતિટ્ઠાપેસું. છ વસ્સાનિ અભિસેકસ્સ અસ્સાતિ છવસ્સાભિસેકો.
સબ્બં ¶ થેરવાદન્તિ દ્વે સઙ્ગીતિયો આરુળ્હા પાળિ. સા હિ મહાસઙ્ઘિકાદિભિન્નલદ્ધિકાહિ વિવેચેતું ‘‘થેરવાદો’’તિ વુત્તા. અયઞ્હિ વિભજ્જવાદો મહાકસ્સપત્થેરાદીહિ અસઙ્કરતો રક્ખિતો આનીતો ચાતિ ‘‘થેરવાદો’’તિ વુચ્ચતિ, ‘‘સથેરવાદ’’ન્તિપિ લિખન્તિ. તત્થ ‘‘અટ્ઠકથાસુ આગતથેરવાદસહિતં સાટ્ઠકથં તિપિટકસઙ્ગહિતં બુદ્ધવચન’’ન્તિ આનેત્વા યોજેતબ્બં. તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વાતિ તેજોકસિણારમ્મણં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા.
સભાયન્તિ નગરમજ્ઝે વિનિચ્છયસાલાયં. દિટ્ઠિગતાનીતિ દિટ્ઠિયોવ. ન ખો પનેતં સક્કા ઇમેસં મજ્ઝે વસન્તેન વૂપસમેતુન્તિ તેસઞ્હિ મજ્ઝે વસન્તો તેસુયેવ અન્તોગધત્તા આદેય્યવચનો ન હોતિ, તસ્મા એવં ચિન્તેસિ. અહોગઙ્ગપબ્બતન્તિ એવંનામકં પબ્બતં. ‘‘અધોગઙ્ગાપબ્બત’’ન્તિપિ લિખન્તિ, તં ન સુન્દરં. પઞ્ચાતપેન તપ્પેન્તીતિ ચતૂસુ ઠાનેસુ અગ્ગિં જાલેત્વા મજ્ઝે ઠત્વા સૂરિયમણ્ડલં ઉલ્લોકેન્તા સૂરિયાતપેન તપ્પેન્તિ. આદિચ્ચં અનુપરિવત્તન્તીતિ ઉદયકાલતો પભુતિ સૂરિયં ઓલોકયમાના યાવ અત્થઙ્ગમના સૂરિયાભિમુખાવ પરિવત્તન્તિ. વોભિન્દિસ્સામાતિ પગ્ગણ્હિંસૂતિ વિનાસેસ્સામાતિ ઉસ્સાહમકંસુ.
વિસ્સટ્ઠોતિ મરણસઙ્કારહિતો, નિબ્ભયોતિ અત્થો. મિગવં નિક્ખમિત્વાતિ અરઞ્ઞે વિચરિત્વા મિગમારણકીળા મિગવં, તં ઉદ્દિસ્સ નિક્ખમિત્વા મિગવધત્થં નિક્ખમિત્વાતિ અત્થો. અહિનાગાદિતો વિસેસનત્થં ‘‘હત્થિનાગેના’’તિ વુત્તં. તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવાતિ અનાદરે સામિવચનં, તસ્મિં પસ્સન્તેયેવાતિ અત્થો. આકાસે ઉપ્પતિત્વાતિ એત્થ અયં વિકુબ્બનિદ્ધિ ન હોતીતિ ગિહિસ્સાપિ ઇમં ઇદ્ધિં દસ્સેસિ અધિટ્ઠાનિદ્ધિયા અપ્પટિક્ખિત્તત્તા. પકતિવણ્ણઞ્હિ વિજહિત્વા નાગવણ્ણાદિદસ્સનં વિકુબ્બનિદ્ધિ. છણવેસન્તિ ઉસ્સવવેસં. પધાનઘરન્તિ ભાવનાનુયોગવસેન વીરિયારમ્ભસ્સ અનુરૂપં વિવિત્તસેનાસનં. સોપીતિ રઞ્ઞો ભાગિનેય્યં સન્ધાય વુત્તં.
કુસલાધિપ્પાયોતિ મનાપજ્ઝાસયો. દ્વેળ્હકજાતોતિ સંસયમાપન્નો. એકેકં ભિક્ખુસહસ્સપરિવારન્તિ એત્થ ‘‘ગણ્હિત્વા આગચ્છથા’’તિ આણાકારેન વુત્તેપિ થેરા ભિક્ખૂ સાસનહિતત્તા ગતા. કપ્પિયસાસનઞ્હેતં, ન ગિહીનં ગિહિકમ્મપટિસંયુત્તં. થેરો નાગચ્છીતિ કિઞ્ચાપિ ¶ ‘‘રાજા ¶ પક્કોસતી’’તિ વુત્તેપિ ધમ્મકમ્મત્થાય આગન્તું વટ્ટતિ, દ્વિક્ખત્તું પન પેસિતેપિ ‘‘અનનુરૂપા યાચના’’તિ નાગતો, ‘‘મહાનુભાવો થેરો યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિકો પમાણભૂતો’’તિ રઞ્ઞો ચેવ ઉભયપક્ખિકાનઞ્ચ અત્તનિ બહુમાનુપ્પાદનવસેન ઉદ્ધં કત્તબ્બકમ્મસિદ્ધિં આકઙ્ખન્તો અસારુપ્પવચનલેસેન નાગચ્છિ. એકતો સઙ્ઘટિતા નાવા નાવાસઙ્ઘાટં. સાસનપચ્ચત્થિકાનં બહુભાવતો આહ ‘‘આરક્ખં સંવિધાયા’’તિ. યન્તિ યસ્મા. અબ્બાહિંસૂતિ આકડ્ઢિંસુ. બાહિરતોતિ ઉય્યાનસ્સ બાહિરતો. પસ્સન્તાનં અતિદુક્કરભાવેન ઉપટ્ઠાનં સન્ધાય ‘‘પદેસપથવીકમ્પનં દુક્કર’’ન્તિ આહ. અધિટ્ઠાને પનેત્થ વિસું દુક્કરતા નામ નત્થિ.
દીપકતિત્તિરોતિ સાકુણિકેહિ સમજાતિકાનં ગહણત્થાય પોસેત્વા સિક્ખેત્વા પાસટ્ઠાને ઠપનકતિત્તિરો. ન પટિચ્ચ કમ્મં ફુસતીતિ ગાથાય યદિ તવ પાપકિરિયાય મનો નપ્પદુસ્સતિ, લુદ્દેન તં નિસ્સાય કતમ્પિ પાપકમ્મં તં ન ફુસતિ. પાપકિરિયાય હિ અપ્પોસ્સુક્કસ્સ નિરાલયસ્સ ભદ્રસ્સ સતો તવ તં પાપં ન ઉપલિમ્પતિ, તવ ચિત્તં ન અલ્લીયતીતિ અત્થો.
કિં વદતિ સીલેનાતિ કિંવાદી. અથ વા કો કતમો વાદો કિંવાદો, સો એતસ્સ અત્થીતિ કિંવાદી. અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ સસ્સતોતિ વાદો એતેસન્તિ સસ્સતવાદિનો. સત્તેસુ સઙ્ખારેસુ વા એકચ્ચં સસ્સતન્તિ પવત્તો વાદો એકચ્ચસસ્સતો, તસ્મિં નિયુત્તા એકચ્ચસસ્સતિકા. ‘‘અન્તો, અનન્તો, અન્તાનન્તો, નેવન્તો નાનન્તો’’તિ એવં અન્તાનન્તં આરબ્ભ પવત્તા ચત્તારો વાદા અન્તાનન્તા, તેસુ નિયુત્તા અન્તાનન્તિકા. ન મરતિ ન ઉપચ્છિજ્જતીતિ અમરા, એવન્તિપિ મે નો, તથાતિપિ મે નોતિઆદિના (દી. નિ. ૧.૬૨) પવત્તા દિટ્ઠિ ચેવ વાચા ચ, તસ્સા વિક્ખેપો એતેસન્તિ અમરાવિક્ખેપિકા. અથ વા અમરા નામ મચ્છજાતિ દુગ્ગહા હોતિ, તસ્સા અમરાય વિય વિક્ખેપો એતેસન્તિ અમરાવિક્ખેપિકા. અધિચ્ચ યદિચ્છકં યં કિઞ્ચિ કારણં અનપેક્ખિત્વા સમુપ્પન્નો અત્તા ચ લોકો ચાતિ વાદે નિયુત્તા અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા. સઞ્ઞી અત્તાતિ વાદો યેસન્તે સઞ્ઞીવાદા. એવં અસઞ્ઞીવાદા નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદાતિ એત્થાપિ. ‘‘કાયસ્સ ભેદા સત્તો ઉચ્છિજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૮૫-૮૬) એવં ¶ ઉચ્છેદં વદન્તીતિ ઉચ્છેદવાદા. દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખો યથાસકં અત્તભાવો, તસ્મિંયેવ યથાકામં પઞ્ચકામગુણપરિભોગેન નિબ્બાનં દુક્ખૂપસમં વદન્તીતિ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા. વિભજિત્વા વાદો એતસ્સાતિ વિભજ્જવાદી, ભગવા. સબ્બં એકરૂપેન અવત્વા યથાધમ્મં વિભજિત્વા નિજ્જટં નિગુમ્બં કત્વા યથા દિટ્ઠિસન્દેહાદયો વિગચ્છન્તિ, સમ્મુતિપરમત્થા ¶ ચ ધમ્મા અસઙ્કરા પટિભન્તિ, એવં એકન્તવિભજનસીલોતિ વુત્તં હોતિ. પરપ્પવાદં મદ્દમાનોતિ તસ્મિં કાલે ઉપ્પન્નં, આયતિં ઉપ્પજ્જનકઞ્ચ સબ્બં પરવાદં કથાવત્થુમાતિકાવિવરણમુખેન નિમ્મદ્દનં કરોન્તોતિ અત્થો.
તતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
આચરિયપરમ્પરકથાવણ્ણના
કેનાભતન્તિ ઇમં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તેન જમ્બુદીપે તાવ યાવ તતિયસઙ્ગીતિ, તાવ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સીહળદીપે આચરિયપરમ્પરં દસ્સેતું તતિયસઙ્ગહતો પન ઉદ્ધન્તિઆદિ આરદ્ધં. ઇમં દીપન્તિ તમ્બપણ્ણિદીપં. તસ્મિં દીપે નિસીદિત્વા આચરિયેન અટ્ઠકથાય કતત્તા ‘‘ઇમં દીપ’’ન્તિ વુત્તં. કઞ્ચિ કાલન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં, કિસ્મિઞ્ચિ કાલેતિ અત્થો. પોરાણાતિ સીહળદીપે સીહળટ્ઠકથાકારકા. ભદ્દનામોતિ ભદ્દસાલત્થેરો. આગું પાપં ન કરોન્તીતિ નાગા. વિનયપિટકં વાચયિંસૂતિ સમ્બન્ધો. તમ્બપણ્ણિયાતિ ભુમ્મવચનં. નિકાયે પઞ્ચાતિ વિનયાભિધમ્માનં વિસું ગહિતત્તા તબ્બિનિમુત્તા પઞ્ચ નિકાયા ગહેતબ્બા. પકરણેતિ અભિધમ્મપકરણે વાચેસુન્તિ યોજના. તીણિ પિટકાનિ સ્વાગતાનિ અસ્સાતિ ‘‘તેપિટકો’’તિ વત્તબ્બે ‘‘તિપેટકો’’તિ છન્દાનુરક્ખણત્થં વુત્તં. તારકરાજાતિ ચન્દિમા. પુપ્ફનામોતિ એત્થ મહાપદુમત્થેરો સુમનત્થેરો ચ ઞાતબ્બોતિ દ્વિક્ખત્તું ‘‘પુપ્ફનામો’’તિ વુત્તં.
વનવાસિન્તિ વનવાસીરટ્ઠં. કરકવસ્સન્તિ હિમપાતનકવસ્સં, કરકધારાસદિસં વા વસ્સં. હરાપેત્વાતિ ઉદકોઘેન હરાપેત્વા. છિન્નભિન્નપટધરોતિ સત્થકેન છિન્નં રઙ્ગેન ભિન્નં પટં ધારણકો. ભણ્ડૂતિ મુણ્ડકો. મક્ખં અસહમાનોતિ થેરસ્સ આનુભાવં પટિચ્ચ અત્તનો ¶ ઉપ્પન્નં પરેસં ગુણમક્ખનલક્ખણં મક્ખં તથા પવત્તં કોધં અસહમાનો. અસનિયો ફલન્તીતિ ગજ્જન્તા પતન્તિ. મે મમ ભયભેરવં જનેતું પટિબલો ન અસ્સ ન ભવેય્યાતિ યોજના. અઞ્ઞદત્થૂતિ એકંસેન. કસ્મીરગન્ધારાતિ કસ્મીરગન્ધારરટ્ઠવાસિનો. ઇસિવાતપટિવાતાતિ ભિક્ખૂનં ચીવરચલનકાયચલનેહિ સઞ્જનિતવાતેહિ પરિતો સમન્તતો બીજયમાના અહેસું. ધમ્મચક્ખુન્તિ હેટ્ઠામગ્ગત્તયે ઞાણં. અનમતગ્ગિયન્તિ અનમતગ્ગસંયુત્તં (સં. નિ. ૨.૧૨૪ આદયો). સમધિકાનીતિ સાધિકાનિ. પઞ્ચ રટ્ઠાનીતિ પઞ્ચ ચિનરટ્ઠાનિ. વેગસાતિ વેગેન. સમન્તતો રક્ખં ઠપેસીતિ તેસં અપ્પવેસનત્થાય અધિટ્ઠાનવસેન રક્ખં ઠપેસિ. અડ્ઢુડ્ઢાનિ સહસ્સાનીતિ અડ્ઢેન ચતુત્થાનિ અડ્ઢુડ્ઢાનિ, અતિરેકપઞ્ચસતાનિ તીણિ સહસ્સાનીતિ અત્થો. દિયડ્ઢસહસ્સન્તિ ¶ અડ્ઢેન દુતિયં દિયડ્ઢં, અતિરેકપઞ્ચસતિકં સહસ્સન્તિ અત્થો. નિદ્ધમેત્વાનાતિ પલાપેત્વા.
રાજગહનગરપરિવત્તકેનાતિ રાજગહનગરં પરિવત્તેત્વા તતો બહિ તં પદક્ખિણં કત્વા ગતમગ્ગેન, ગમનેન વા. આરોપેસીતિ પટિપાદેસિ. પળિનાતિ આકાસં પક્ખન્દિંસુ. નગુત્તમેતિ ચેતિયગિરિમાહ. પુરતોતિ પાચીનદિસાભાગે. પુરસેટ્ઠસ્સાતિ સેટ્ઠસ્સ અનુરાધપુરસ્સ. સિલકૂટમ્હીતિ એવંનામકે પબ્બતકૂટે. સીહકુમારસ્સ પુત્તોતિ એત્થ ‘‘કલિઙ્ગરાજધીતુ કુચ્છિસ્મિં સીહસ્સ જાતો સીહકુમારો’’તિ વદન્તિ. જેટ્ઠમાસસ્સ પુણ્ણમિયં જેટ્ઠનક્ખત્તં વા મૂલનક્ખત્તં વા હોતીતિ આહ ‘‘જેટ્ઠમૂલનક્ખત્તં નામ હોતી’’તિ. મિગાનં વાનતો હિંસનતો બાધનતો મિગવં, મિગવિજ્ઝનકીળા. રોહિતમિગરૂપન્તિ ગોકણ્ણમિગવેસં. રથયટ્ઠિપ્પમાણાતિ રથપતોદપ્પમાણા. એકા લતાયટ્ઠિ નામાતિ એકા રજતમયા કઞ્ચનલતાય પટિમણ્ડિતત્તા એવં લદ્ધનામા. પુપ્ફયટ્ઠિયં નીલાદીનિ પુપ્ફાનિ, સકુણયટ્ઠિયં નાનપ્પકારા મિગપક્ખિનો વિચિત્તકમ્મકતા વિય ખાયન્તીતિ દટ્ઠબ્બં. રાજકકુધભણ્ડાનીતિ રાજારહઉત્તમભણ્ડાનિ. સઙ્ખન્તિ દક્ખિણાવટ્ટં અભિસેકસઙ્ખં. વડ્ઢમાનન્તિ અલઙ્કારચુણ્ણં, ‘‘નહાનચુણ્ણ’’ન્તિ કેચિ. વટંસકન્તિ કણ્ણપિળન્ધનં વટંસકન્તિ વુત્તં હોતિ. નન્દિયાવટ્ટન્તિ નન્દિયાવટ્ટપુપ્ફાકારેન મઙ્ગલત્થં સુવણ્ણેન કતં. કઞ્ઞન્તિ ખત્તિયકુમારિં. હત્થપુઞ્છનન્તિ પીતવણ્ણં મહગ્ઘહત્થપુઞ્છનવત્થં. અરુણવણ્ણમત્તિકન્તિ નાગભવનસમ્ભવં. વત્થકોટિકન્તિ વત્થયુગમેવ. નાગમાહટન્તિ નાગેહિ ¶ આહટં. અમતોસધન્તિ એવંનામિકા ગુળિકજાતિ. અમતસદિસકિચ્ચત્તા એવં વુચ્ચતિ. ભૂમત્થરણસઙ્ખેપેનાતિ ભૂમત્થરણાકારેન. ઉપ્પાતપાઠકાતિ નિમિત્તપાઠકા. અલં ગચ્છામાતિ ‘‘પુરસ્સ અચ્ચાસન્નત્તા સારુપ્પં ન હોતી’’તિ પટિક્ખિપન્તો આહ. અડ્ઢનવમાનં પાણસહસ્સાનન્તિ (અ. નિ. ૬.૫૩) પઞ્ચસતાધિકાનં અટ્ઠન્નં પાણસહસ્સાનં. અપ્પમાદસુત્તન્તિ અઙ્ગુત્તરનિકાયે મહાઅપ્પમાદસુત્તં, રાજોવાદસુત્તન્તિ વુત્તં હોતિ.
મહચ્ચાતિ મહતા. ઉપસઙ્કમન્તોતિ અતિવિય કિલન્તરૂપો હુત્વા ઉપસઙ્કમીતિ અત્થો. તુમ્હે જાનનત્થન્તિ સમ્બન્ધો. પઞ્ચપણ્ણાસાયાતિ એત્થ ‘‘ચતુપઞ્ઞાસાયાતિ વત્તબ્બં. એવઞ્હિ સતિ ઉપરિ વુચ્ચમાનં દ્વાસટ્ઠિ અરહન્તોતિ વચનં સમેતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૧.આચરિયપરમ્પરકથાવણ્ણના) વુત્તં. દસભાતિકસમાકુલન્તિ મુટસિવસ્સ પુત્તેહિ દેવાનંપિયતિસ્સાદીહિ દસહિ ભાતિકેહિ સમાકિણ્ણં. ચિરદિટ્ઠો સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ ધાતુયો સન્ધાયાહ. સબ્બતાળાવચરેતિ સબ્બાનિ તુરિયભણ્ડાનિ, તંસહચરિતે વા વાદકે. ઉપટ્ઠાપેત્વાતિ ઉપહારકારાપનવસેન સન્નિપાતેત્વા. વડ્ઢમાનકચ્છાયાયાતિ પચ્છાભત્તં. પોક્ખરવસ્સન્તિ પોક્ખરપત્તે ¶ વિય અતેમિતુકામાનં ઉપરિ અતેમેત્વા પવત્તનકવસ્સં. મહાવીરોતિ સત્થુવોહારેન ધાતુ એવ વુત્તા. પચ્છિમદિસાભિમુખોવ હુત્વા અપસક્કન્તોતિ એત્થ પુરત્થાભિમુખો ઠિતોવ પિટ્ઠિતો અપસક્કનેન પચ્છિમદિસાય ગચ્છન્તો તાદિસોપસઙ્કમનં સન્ધાય ‘‘પચ્છિમદિસાભિમુખો’’તિ વુત્તો. ‘‘મહેજવત્થુ નામ એવંનામકં દેવટ્ઠાન’’ન્તિ વદન્તિ.
પજ્જરકેનાતિ અમનુસ્સસમુટ્ઠાપિતેન પજ્જરકરોગેન. દેવોતિ મેઘો. અનુપ્પવેચ્છીતિ વિમુચ્ચિ. વિવાદો હોતીતિ એત્થ કિરિયાકાલમપેક્ખિત્વા વત્તમાનપ્પયોગો દટ્ઠબ્બો. એવં ઈદિસેસુ સબ્બત્થ. તદેતન્તિ ઠાનં તિટ્ઠતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘છન્નં વણ્ણાનં સમ્બન્ધભૂતાનં રંસિયો ચા’’તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં, ‘‘છન્નં વણ્ણાનં ઉદકધારા ચા’’તિ એવમ્પેત્થ સમ્બન્ધં વદન્તિ. પરિનિબ્બુતેપિ ભગવતિ તસ્સાનુભાવેન એવરૂપં પાટિહારિયં અહોસિ એવાતિ દસ્સેતું એવં અચિન્તિયાતિઆદિગાથમાહ. રક્ખં કરોન્તોતિ અત્તના ઉપાયેન પલાપિતાનં યક્ખાનં પુન અપ્પવિસનત્થાય પરિત્તાનં કરોન્તો. આવિજ્જીતિ પરિયાયિ.
રઞ્ઞો ¶ ભાતાતિ રઞ્ઞો કનિટ્ઠભાતા. અનુળાદેવી નામ રઞ્ઞો જેટ્ઠભાતુ જાયા. સરસરંસિજાલવિસ્સજ્જનકેનાતિ સિનિદ્ધતાય રસવન્તં ઓજવન્તં રંસિજાલં વિસ્સજ્જેન્તેન. એકદિવસેન અગમાસીતિ સમ્બન્ધો. અપ્પેસીતિ લેખસાસનં પતિટ્ઠાપેસિ. ઉદિક્ખતીતિ અપેક્ખતિ પત્થેતિ. ભારિયન્તિ ગરુકં, અનતિક્કમનીયન્તિ અત્થો. મં પટિમાનેતીતિ મં ઉદિક્ખતિ. કમ્મારવણ્ણન્તિ રઞ્ઞો પકતિસુવણ્ણકારવણ્ણં. તિહત્થવિક્ખમ્ભન્તિ તિહત્થવિત્થારં. સકલજમ્બુદીપરજ્જેનાતિ એત્થ રઞ્ઞો ઇદન્તિ રજ્જં, સકલજમ્બુદીપતો ઉપ્પજ્જનકઆયો ચેવ આણાદયો ચ, તેન પૂજેમીતિ અત્થો, ન સકલપથવીપાસાદાદિવત્થુના તસ્સ સત્તાહં દેમીતિઆદિના કાલપરિચ્છેદં કત્વા દાતું અયુત્તત્તા. એવઞ્હિ દેન્તો તાવકાલિકં દેતિ નામ વત્થુપરિચ્ચાગલક્ખણત્તા દાનસ્સ, પથવાદિવત્થુપરિચ્ચાગેન ચ પુન ગહણસ્સ અયુત્તત્તા. નિયમિતકાલે પન આયાદયો પરિચ્ચત્તા એવાતિ તતો પરં અપરિચ્ચત્તત્તા ગહેતું વટ્ટતિ. તસ્મા વુત્તનયેનેત્થ ઇતો પરમ્પિ આયાદિદાનવસેનેવ રજ્જદાનં વેદિતબ્બં. પુપ્ફુળકા હુત્વાતિ કેતકીપારોહઙ્કુરા વિય ઉદકપુપ્ફુળકાકારા હુત્વા. ગવક્ખજાલસદિસન્તિ ભાવનપુંસકં, વાતપાનેસુ જાલાકારેન ઠપિતદારુપટસદિસન્તિ અત્થો, ગવક્ખેન ચ સુત્તાદિમયજાલેન ચ સદિસન્તિ વા અત્થો.
દેવદુન્દુભિયોતિ એત્થ દેવોતિ મેઘો, તસ્સ અચ્છસુક્ખતાય આકાસમિવ ખાયમાનસ્સ અનિમિત્તગજ્જિતં દેવદુન્દુભિ નામ, યં ‘‘આકાસદુન્દુભી’’તિપિ વદન્તિ. ફલિંસૂતિ થનિંસુ. પબ્બતાનં ¶ નચ્ચેહીતિ પથવીકમ્પેન ઇતો ચિતો ચ ભમન્તાનં પબ્બતાનં નચ્ચેહિ. વિમ્હયજાતા યક્ખા ‘‘હિ’’ન્તિસદ્દં નિચ્છારેન્તીતિ આહ ‘‘યક્ખાનં હિઙ્કારેહી’’તિ. સકસકપટિભાનેહીતિ અત્તનો અત્તનો સિપ્પકોસલ્લેહિ. અભિસેકં દત્વાતિ અનોતત્તદહોદકેન અભિસેકં દત્વા.
દેવતાકુલાનીતિ મહાબોધિં પરિવારેત્વા ઠિતનાગયક્ખાદિદેવતાકુલાનિ દત્વાતિ સમ્બન્ધો. ગોપકરાજકમ્મિનો તથા ‘‘તરચ્છા’’તિ વદન્તિ. ઇમિના પરિવારેનાતિ સહત્થે કરણવચનં, ઇમિના પરિવારેન સહાતિ અત્થો. તામલિત્તિન્તિ એવંનામકં સમુદ્દતીરે પટ્ટનં. ઇદમસ્સ તતિયન્તિ સુવણ્ણકટાહે પતિટ્ઠિતસાખાબોધિયા રજ્જસમ્પદાનં સન્ધાય વુત્તં. તતો પન પુબ્બે એકવારં રજ્જસમ્પદાનં અચ્છિન્નાય સાખાય મહાબોધિયા એવ કતં, તેન ¶ સદ્ધિં ચતુક્ખત્તું રાજા રજ્જેન પૂજેસિ. રજ્જેન પૂજિતદિવસેસુ કિર સકલદીપતો ઉપ્પન્નં આયં ગહેત્વા મહાબોધિમેવ પૂજેસિ.
પઠમપાટિપદદિવસેતિ સુક્કપક્ખપાટિપદદિવસે. તઞ્હિ કણ્હપક્ખપાટિપદદિવસં અપેક્ખિત્વા ‘‘પઠમપાટિપદદિવસ’’ન્તિ વુત્તં, ઇદઞ્ચ તસ્મિં તમ્બપણ્ણિદીપે વોહારં ગહેત્વા વુત્તં, ઇધ પન પુણ્ણમિતો પટ્ઠાય યાવ અપરા પુણ્ણમી, તાવ એકો માસોતિ વોહારો. તસ્મા ઇમિના વોહારેન ‘‘દુતિયપાટિપદદિવસે’’તિ વત્તબ્બં સિયા કણ્હપક્ખપાટિપદસ્સ ઇધ પઠમપાટિપદત્તા. ગચ્છતિ વતરેતિ એત્થ અરેતિ ખેદે. સમન્તાયોજનન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં, યોજનપ્પમાણે પદેસે સબ્બત્થાતિ અત્થો. સુપણ્ણરૂપેનાતિ મહાબોધિં બલક્કારેન ગહેત્વા નાગભવનં નેતુકામાનિ નાગરાજકુલાનિ ઇદ્ધિયા ગહિતેન ગરુળરૂપેન સન્તાસેતિ. તં વિભૂતિં પસ્સિત્વાતિ દેવતાદીહિ કરીયમાનં પૂજામહત્તં, મહાબોધિયા ચ આનુભાવમહત્તં દિસ્વા સયમ્પિ તથા પૂજેતુકામા થેરિં યાચિત્વાતિ યોજના. સમુદ્દસાલવત્થુસ્મિન્તિ યસ્મિં પદેસે ઠત્વા રાજા સમુદ્દે આગચ્છન્તં બોધિં થેરાનુભાવેન અદ્દસ, યત્થ ચ પચ્છા સમુદ્દસ્સ દિટ્ઠટ્ઠાનન્તિ પકાસેતું સમુદ્દસાલં નામ સાલં અકંસુ, તસ્મિં સમુદ્દસાલાય વત્થુભૂતે પદેસે. થેરસ્સાતિ મહામહિન્દત્થેરસ્સ. પુપ્ફઅગ્ઘિયાનીતિ કૂટાગારસદિસાનિ પુપ્ફચેતિયાનિ. આગતો વતરેતિ એત્થ અરેતિ પમોદે. અટ્ઠહિ અમચ્ચકુલેહિ અટ્ઠહિ બ્રાહ્મણકુલેહિ ચાતિ સોળસહિ જાતિસમ્પન્નકુલેહિ. રજ્જં વિચારેસીતિ રજ્જં વિચારેતું વિસ્સજ્જેસિ. રાજવત્થુદ્વારકોટ્ઠકટ્ઠાનેતિ રાજુય્યાનસ્સ દ્વારકોટ્ઠકટ્ઠાને. અનુપુબ્બવિપસ્સનન્તિ ઉદયબ્બયાદિઅનુપુબ્બવિપસ્સનં. ‘‘સહ બોધિપતિટ્ઠાનેના’’તિ કરણવચનેન વત્તબ્બે વિભત્તિપરિણામેન ‘‘સહ બોધિપતિટ્ઠાના’’તિ નિસ્સક્કવચનં કતં. સતિ હિ સહસદ્દપ્પયોગે કરણવચનેનેવ ભવિતબ્બં. દસ્સિંસૂતિ પઞ્ઞાયિંસુ. મહાઆસનટ્ઠાનેતિ પુબ્બપસ્સે મહાસિલાસનેન પતિટ્ઠિતટ્ઠાને. પૂજેત્વા વન્દીતિ આગામિનં ¶ મહાચેતિયં વન્દિ. પુરિમે પન મહાવિહારટ્ઠાને પૂજામત્તસ્સેવ કતત્તા અનાગતે સઙ્ઘસ્સપિ નવકતા અવન્દિતબ્બતા ચ પકાસિતાતિ વેદિતબ્બા. અનાગતે પન મેત્તેય્યાદિબુદ્ધા પચ્ચેકબુદ્ધા ચ બુદ્ધભાવક્ખણં ઉદ્દિસ્સ વન્દિતબ્બાવ સભાવેન વિસિટ્ઠપુગ્ગલત્તાતિ ગહેતબ્બં.
મહાઅરિટ્ઠોતિ ¶ પઞ્ચપઞ્ઞાસાય ભાતુકેહિ સદ્ધિં ચેતિયગિરિમ્હિ પબ્બજિતં સન્ધાય વુત્તં. મેઘવણ્ણાભયઅમચ્ચસ્સ પરિવેણટ્ઠાનેતિ મેઘવણ્ણઅભયસ્સ રઞ્ઞો અમચ્ચેન કત્તબ્બસ્સ પરિવેણસ્સ વત્થુભૂતે ઠાને. મઙ્ગલનિમિત્તભાવેન આકાસે સમુપ્પન્નો મનોહરસદ્દો આકાસસ્સ રવો વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘આકાસં મહાવિરવં રવી’’તિ. ન હિ આકાસો નામ કોચિ ધમ્મો અત્થિ, યો સદ્દં સમુટ્ઠાપેય્ય, આકાસગતઉતુવિસેસસમુટ્ઠિતોવ સો સદ્દોતિ ગહેતબ્બો. પઠમકત્તિકપવારણદિવસે…પે… વિનયપિટકં પકાસેસીતિ ઇદં વિનયં વાચેતું આરદ્ધદિવસં સન્ધાય વુત્તં. અનુસિટ્ઠિકરાનન્તિ અનુસાસનીકરાનં. રાજિનોતિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, દેવાનંપિયતિસ્સરાજાનન્તિ અત્થો. અઞ્ઞેપીતિ મહિન્દાદીહિ અટ્ઠસટ્ઠિમહાથેરેહિ અઞ્ઞેપિ, તેસં સરૂપં દસ્સેન્તો આહ તેસં થેરાનન્તિઆદિ. તત્થ તેસં થેરાનં અન્તેવાસિકાતિ મહિન્દત્થેરાદીનં અટ્ઠસટ્ઠિમહાથેરાનં અરિટ્ઠાદયો અન્તેવાસિકા ચ મહાઅરિટ્ઠત્થેરસ્સ અન્તેવાસિકા તિસ્સદત્તકાળસુમનાદયો ચાતિ યોજેતબ્બં. અન્તેવાસિકાનં અન્તેવાસિકાતિ ઉભયત્થ વુત્તઅન્તેવાસિકાનં અન્તેવાસિકપરમ્પરા ચાતિ અત્થો. પુબ્બે વુત્તપ્પકારાતિ મહિન્દો ઇટ્ટિયો ઉત્તિયોતિઆદિગાથાહિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.તતિયસઙ્ગીતિકથા) પકાસિતા આચરિયપરમ્પરા.
ન પગ્ઘરતીતિ ન ગળતિ, ન પમુસ્સતીતિ અત્થો. સતિગતિધિતિમન્તેસૂતિ એત્થ સતીતિ ઉગ્ગહધારણે સતિ. ગતીતિ સદ્દત્થવિભાગગ્ગહણે ઞાણં. ધિતીતિ ઉગ્ગહપરિહરણાદીસુ વીરિયં. કુક્કુચ્ચકેસૂતિ ‘‘કપ્પતિ ન કપ્પતી’’તિ વીમંસકુક્કુચ્ચકારીસુ. માતાપિતુટ્ઠાનિયોતિ વત્વા તમેવત્થં સમત્થેતું આહ તદાયત્તાહીતિઆદિ. વિનયપરિયત્તિં નિસ્સાયાતિ વિનયપિટકપરિયાપુણનં નિસ્સાય. અત્તનો સીલક્ખન્ધો સુગુત્તોતિ લજ્જિનો વિનયધારણસ્સ અલજ્જિઅઞ્ઞાણતાદીહિ છહિ આકારેહિ આપત્તિયા અનાપજ્જનતો અત્તનો સીલક્ખન્ધો ખણ્ડાદિદોસવિરહિતો સુગુત્તો સુરક્ખિતો હોતિ. કુક્કુચ્ચપકતાનન્તિ કપ્પિયાકપ્પિયં નિસ્સાય ઉપ્પન્નેન કુક્કુચ્ચેન પકતાનં ઉપદ્દુતાનં અભિભૂતાનં યથાવિનયં કુક્કુચ્ચં વિનોદેત્વા સુદ્ધન્તે પતિટ્ઠાપનેન પટિસરણં હોતિ. વિગતો સારદો ભયમેતસ્સાતિ વિસારદો. ‘‘એવં કથેન્તસ્સ દોસો એવં ન દોસો’’તિ ઞત્વાવ કથનતો નિબ્ભયોવ સઙ્ઘમજ્ઝે વોહરતિ ¶ . પચ્ચત્થિકેતિ અત્તપચ્ચત્થિકે ચેવ વજ્જિપુત્તકાદિસાસનપચ્ચત્થિકે ચ. સહધમ્મેનાતિ સકારણેન વચનેન સિક્ખાપદં દસ્સેત્વા યથા તે અસદ્ધમ્મં પતિટ્ઠાપેતું ન સક્કોન્તિ, એવં સુનિગ્ગહિતં કત્વા નિગ્ગણ્હાતિ. સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયાતિ ¶ પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધસઙ્ખાતસ્સ તિવિધસ્સાપિ સદ્ધમ્મસ્સ ઠિતિયા, પવત્તિયાતિ અત્થો.
વિનયો સંવરત્થાયાતિઆદીસુ વિનયપરિયાપુણનં વિનયો, વિનયપઞ્ઞત્તિ વા કાયવચીદ્વારસંવરત્થાય. અવિપ્પટિસારોતિ કતાકતં નિસ્સાય વિપ્પટિસારાભાવો સન્તાપાભાવો. પામોજ્જં તરુણપીતિ. પીતિ નામ બલવપીતિ. પસ્સદ્ધીતિ કાયચિત્તપસ્સદ્ધિ. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ સપ્પચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહો. નિબ્બિદાતિ વિપસ્સના. વિરાગોતિ અરિયમગ્ગો. વિમુત્તીતિ અગ્ગફલં. વિમુત્તિઞાણદસ્સનન્તિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. અનુપાદાતિ કઞ્ચિ ધમ્મં અનુપાદિયિત્વા પરિચ્ચજિત્વા. પરિનિબ્બાનત્થાયાતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણે અનુપ્પન્ને અન્તરા પરિનિબ્બાનાભાવેન તંપરિનિબ્બાનત્થાયાતિ પચ્ચયત્તેન વુત્તં અનન્તરાદિપચ્ચયત્તા. એતદત્થા કથાતિ અયં વિનયકથા નામ એતસ્સ અનુપાદાપરિનિબ્બાનસ્સ અત્થાયાતિ અત્થો. મન્તનાતિ વિનયમન્તનાયેવ, ભિક્ખૂનં ‘‘એવં કરિસ્સામ, એવં ન કરિસ્સામા’’તિ વિનયપટિબદ્ધમન્તના. ઉપનિસાતિ ઉપનિસીદતિ એત્થ ફલન્તિ ઉપનિસા, કારણં. વિનયો સંવરત્થાયાતિઆદિકારણપરમ્પરાપિ એતદત્થાતિ અત્થો. સોતાવધાનન્તિ ઇમિસ્સા પરમ્પરપચ્ચયકથાય અત્તાનં સમનત્થાય સોતાવધાનં, તમ્પિ એતમત્થં. યદિદન્તિ નિપાતો. યો અયં ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અનુપાદિયિત્વા ચિત્તસ્સ અરહત્તમગ્ગસઙ્ખાતો, તપ્ફલસઙ્ખાતો વા વિમોક્ખો, સોપિ એતદત્થાય અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાય. અથ વા યો અયં કઞ્ચિ ધમ્મં અનુપાદાચિત્તસ્સ વિમોક્ખો વિમુચ્ચનં વિગમો પરિનિબ્બાનં એતદત્થા કથાતિ એવં ઉપસંહરણવસેન યોજેતુમ્પિ વટ્ટતિ મગ્ગફલવિમોક્ખસ્સ પુબ્બે વુત્તત્તા. આયોગોતિ ઉગ્ગહણાદિવસેન પુનપ્પુનં અભિયોગો.
આચરિયપરમ્પરકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં
બાહિરનિદાનકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના
સેય્યથિદન્તિ ¶ ¶ તં કતમં, તં કથન્તિ વા અત્થો. અનિયમનિદ્દેસવચનન્તિ અત્તનો અત્થં સરૂપેન નિયમેત્વા નિદ્દિસતીતિ નિયમનિદ્દેસો, ન નિયમનિદ્દેસો અનિયમનિદ્દેસો. સોવ વુચ્ચતે અનેનાતિ વચનન્તિ અનિયમનિદ્દેસવચનં. તસ્સાતિ તેનાતિપદસ્સ. પરિવિતક્કોતિ ‘‘કતમેસાનં ખો બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં બ્રહ્મચરિયં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસી’’તિઆદિના (પારા. ૧૮) પવત્તો. પુબ્બે વા પચ્છા વાતિ તેનાતિપદતો હેટ્ઠા વુત્તપાઠે વા ઉપરિ વક્ખમાનપાઠે વાતિ અત્થો. અત્થતો સિદ્ધેનાતિ સામત્થિયતો સિદ્ધેન. તત્રિદં મુખમત્તનિદસ્સનન્તિ તસ્સા યથાવુત્તયુત્તિયા પરિદીપને ઇદં ઉપાયમત્તનિદસ્સનં. મુખં દ્વારં ઉપાયોતિ હિ અત્થતો એકં.
સમયસદ્દો દિસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ સમયસદ્દસ્સ સમવાયો અત્થોતિ સમ્બન્ધો. કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયાતિ એત્થ કાલો નામ ઉપસઙ્કમનસ્સ યુત્તકાલો, સમયો નામ સરીરબલાદિકારણસમવાયો, તે ઉપાદાય પટિચ્ચાતિ અત્થો. ખણોતિ ઓકાસો. બુદ્ધુપ્પાદાદયો હિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓકાસો. સો એવ સમયો. તેનેવ ‘‘એકોવા’’તિ વુત્તં. મહાસમયોતિ મહાસમૂહો. પવનસ્મિન્તિ વનસણ્ડે. સમયોપિ ખો તે ભદ્દાલીતિ એત્થ સમયોતિ સિક્ખાપદાવિલઙ્ઘનસ્સ હેતુ, કો સો? અત્તનો વિપ્પટિપત્તિયા ભગવતો જાનનં, સો સમયસઙ્ખાતો હેતુ તસ્સા અપ્પટિવિદ્ધોતિ અત્થો. ભગવાતિઆદિ તસ્સ પટિવિજ્ઝનાકારદસ્સનં. ઉગ્ગહમાનોતિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ ઉગ્ગહેતું સમત્થતાય ઉગ્ગહમાનો, સુમનપરિબ્બાજકસ્સેવેતં નામં. સમયં દિટ્ઠિં પવદન્તિ એત્થાતિ સમયપ્પવાદકો, મલ્લિકાય આરામો. સ્વેવ તિન્દુકાચીરસઙ્ખાતાય તિમ્બરુરુક્ખપન્તિયા પરિક્ખિત્તત્તા ‘‘તિન્દુકાચીર’’ન્તિ ચ, એકાવ નિવાસા સાલા એત્થાતિ ‘‘એકસાલકો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. અત્થાભિસમયાતિ યથાવુત્તસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકસ્સ અત્થસ્સ હિતસ્સ પટિલાભતો. માનાભિસમયાતિ માનપ્પહાના. પીળનટ્ઠોતિ પીળનં તંસમઙ્ગિનો હિંસનં, અવિપ્ફારિકતાકરણં, પીળનમેવ અત્થો પીળનટ્ઠો ¶ . સન્તાપોતિ દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તાપનં. વિપરિણામોતિ જરાય મરણેન ચાતિ દ્વિધા ¶ વિપરિણામેતબ્બતા અભિસમેતબ્બો પટિવિજ્ઝિતબ્બોતિ અભિસમયો, સોવ અભિસમયટ્ઠો, પીળનાદીનિ.
એત્થ ચ ઉપસગ્ગાનં જોતકમત્તત્તા સમયસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારેપિ સઉપસગ્ગો અભિસમયસદ્દો ઉદ્ધટો. તત્થ સઙ્ગમવસેન પચ્ચયાનં ફલુપ્પાદનં પટિ અયનં એકતો પવત્તિ એત્થાતિ સમયો, સમવાયો. વિવટ્ટૂપનિસ્સયસઙ્ગમે સતિ એન્તિ એત્થ સત્તા પવત્તન્તીતિ સમયો, ખણો. સમેતિ એત્થ સઙ્ખતધમ્મો, સયં વા એતિ આગચ્છતિ વિગચ્છતિ ચાતિ સમયો, કાલો. સમેન્તિ અવયવા એતસ્મિં, સયં વા તેસૂતિ સમયો, સમૂહો. પચ્ચયન્તરસઙ્ગમે એતિ આગચ્છતિ એતસ્મા ફલન્તિ સમયો, હેતુ. સઞ્ઞાવસેન વિપલ્લાસતો ધમ્મેસુ એતિ અભિનિવિસતીતિ સમયો, દિટ્ઠિ. સમીપં અયનં ઉપગમનં સમયો, પટિલાભો. સમ્મદેવ સહિતાનં વાચાનં અયનં વિગમોતિ સમયો, પહાનં. સમ્મદેવ, સહિતાનં વા સચ્ચાનં અયનં જાનનન્તિ સમયો, પટિવેધો. એવં તસ્મિં તસ્મિં અત્થે સમયસદ્દસ્સ પવત્તિ વેદિતબ્બા.
એત્થ ચ સમયસદ્દસ્સ સામઞ્ઞેન અનેકત્થતા વુત્તા. ન હિ એકસ્મિં અત્થવિસેસે વત્તમાનો સદ્દો તદઞ્ઞેપિ વત્તતિ. તસ્મા અત્થા વિય તંતંવાચકા સમયસદ્દાપિ ભિન્ના એવાતિ ગહેતબ્બા. એવં સબ્બત્થ અત્થુદ્ધારેસુ.
તત્થ તથાતિ તેસુ સુત્તાભિધમ્મેસુ ઉપયોગભુમ્મવચનેહિ. ઇધાતિ વિનયે, અઞ્ઞથાતિ કરણવચનેન. અચ્ચન્તમેવાતિ નિરન્તરમેવ. ભાવો નામ કિરિયા, કિરિયાય કિરિયન્તરૂપલક્ખણં ભાવેનભાવલક્ખણં, યથા ઉદયે સતિ ચન્દે જાતો રાજપુત્તોતિ. અધિકરણઞ્હીતિઆદિ અભિધમ્મે સમયસદ્દો કાલસમૂહખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતેસુ પઞ્ચસુ અત્થેસુ વત્તતિ, ન વિનયે વિય કાલે એવ, તેસુ ચ કાલસમૂહત્થા દ્વે તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં અધિકરણભાવેન નિદ્દિસિતું યુત્તા. ખણસમવાયહેતુઅત્થા પન તયોપિ અત્તનો ભાવેન ફસ્સાદીનં ભાવસ્સ ઉપલક્ખણભાવેન ¶ નિદ્દિસિતું યુત્તાતિ વિભાવનમુખેન યથાવુત્તમત્થં સમત્થેતું વુત્તં. તત્થ યસ્મિઞ્હિ કાલે, ધમ્મસમૂહે વા સમયે અધિકરણભૂતે કુસલં ઉપ્પન્નં, તસ્મિઞ્ઞેવ કાલે, ધમ્મસમૂહે વા સમયે ફસ્સાદયો હોન્તીતિ એવં અધિકરણત્થયોજના, યસ્મિં પન ખણે, સમવાયે હેતુમ્હિ વા સમયે સતિ વિજ્જમાને કુસલં ઉપ્પન્નં, તસ્મિઞ્ઞેવ ખણાદિમ્હિ સમયેપિ વિજ્જમાને ફસ્સાદયો હોન્તીતિ ભાવેનભાવલક્ખણત્થયોજના ચ વેદિતબ્બા.
હોતિ ¶ ચેત્થાતિ એત્થ યથાવુત્તઅત્થવિસયે સઙ્ગહગાથા હોતિ. અઞ્ઞત્રાતિ સુત્તાભિધમ્મેસુ. અભિલાપમત્તભેદોતિ દેસનાવિલાસતો સદ્દમત્તેનેવ ભેદો, ન અત્થતો.
અવિસેસેનાતિ સામઞ્ઞેન. ઇરિયાપથોતિઆદીસુ ઇરિયાય સબ્બદ્વારિકકિરિયાય પથો પવત્તનટ્ઠાનં તબ્બિનિમુત્તકમ્મસ્સ અભાવાતિ ઠાનાદયો ઇરિયાપથો, સોવ વિહારો. બ્રહ્મભૂતા સેટ્ઠભૂતા પરહિતચિત્તાદિવસપ્પવત્તિતો મેત્તાદયો બ્રહ્મવિહારો નામ. તદવસેસા પન મહગ્ગતા સબ્બનીવરણવિગમનાદિસિદ્ધેન જોતનાદિઅત્થેન દિબ્બવિહારો નામ. બ્રહ્મવિહારભાવેન વિસું ગહિતત્તા મેત્તાદયો ઇધ અસઙ્ગહિતા. અરિયાનમેવ વિહારોતિ ફલસમાપત્તિયો અરિયવિહારો નામ.
રુક્ખાદિમૂલેયેવ મૂલસદ્દસ્સ નિરુળ્હભાવં દસ્સેતું અપરેન મૂલસદ્દેન વિસેસેત્વા ‘‘મૂલમૂલે’’તિ વુત્તં, યથા દુક્ખદુક્ખન્તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૧૯૦). લોભાદીનં દોસમૂલાદિચિત્તાસાધારણત્તા ‘‘અસાધારણહેતુમ્હી’’તિ વુત્તં.
તત્થ સિયાતિ તત્થ વેરઞ્જાયન્તિઆદીસુ પદેસુ કસ્સચિ ચોદના સિયાતિ અત્થો. ઉભયથા નિદાનકિત્તનસ્સ પન કિં પયોજનન્તિ? આહ ગોચરગામનિદસ્સનત્થન્તિઆદિ. તત્થ અસ્સાતિ ભગવતો.
કિલમોવ કિલમથો, અત્તનો અત્તભાવસ્સ કિલમથો અત્તકિલમથો, તસ્સ અનુ અનુ યોગો પુનપ્પુનં પવત્તનં અત્તકિલમથાનુયોગો. વત્થુકામારમ્મણે સુખે સમ્પયોગવસેન લીના યુત્તા, કામતણ્હા ¶ , તંસહચરિતે કામે સુખે વા આરમ્મણભૂતે અલ્લીના પવત્તતીતિ કામસુખલ્લિકા તણ્હા, તસ્સા કામસુખલ્લિકાય અનુ અનુ યોગો કામસુખલ્લિકાનુયોગો. લોકે સંવડ્ઢભાવન્તિ આમિસોપભોગેન સંવડ્ઢિતભાવં. ઉપ્પજ્જમાનો બહુજનહિતાદિઅત્થાયેવ ઉપ્પજ્જતીતિ યોજના.
દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતત્તા સઙ્ઘોતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો આહ દિટ્ઠીતિઆદિ. એત્થ ચ ‘‘યાયં દિટ્ઠિ અરિયા નિય્યાનિકા નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૬; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; અ. નિ. ૬.૧૨; પરિ. ૨૭૪) એવં વુત્તાય દિટ્ઠિયા. ‘‘યાનિ તાનિ સીલાનિ અખણ્ડાનિ…પે… સમાધિસંવત્તનિકાનિ, તથારૂપેસુ સીલેસુ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ ¶ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૬; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; અ. નિ. ૬.૧૨; પરિ. ૨૭૪) એવં વુત્તાનઞ્ચ સીલાનં સામઞ્ઞસઙ્ખાતેન સઙ્ઘાતો સઙ્ઘટિતો સમણગણો, તેનાતિ અત્થો. ‘‘દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ઘાતસઙ્ઘાતેના’’તિ વા પાઠેનેત્થ ભવિતબ્બં, તસ્સ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞભૂતેન સંહનનેન સઙ્ઘાતો સમણગણો, તેનાતિ અત્થો. એવઞ્હિ પાઠે સદ્દતો અત્થો યુત્તતરો હોતિ. અસ્સાતિ મહતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ.
બ્રહ્મં અણતીતિ એત્થ બ્રહ્મ-સદ્દેન વેદો વુચ્ચતિ, સો મન્તબ્રહ્મકપ્પવસેન તિવિધો. તત્થ ઇરુવેદાદયો તયો વેદા મન્તા, તે ચ પધાના, ઇતરે પન સન્નિસ્સિતા, તેન પધાનસ્સેવ ગહણં. મન્તે સજ્ઝાયતીતિ ઇરુવેદાદિકે મન્તસત્થે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. ઇરુવેદાદયો હિ ગુત્તભાસિતબ્બતાય ‘‘મન્તા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણો, સમિતપાપત્તા સમણો’’તિ યથાવુત્તમત્થદ્વયં ઉદાહરણદ્વયેન વિભાવેતું વુત્તઞ્હેતન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સમિતત્તા હિ પાપાનં ‘સમણો’તિ પવુચ્ચતી’’તિ હિ ઇદં વચનં ગહેત્વા ‘‘સમિતપાપત્તા ‘સમણો’તિ વુચ્ચતી’’તિ વુત્તં, બાહિતપાપોતિ ઇદં પન અઞ્ઞસ્મિં ગાથાબન્ધે વુત્તવચનં. યથાભુચ્ચગુણાધિગતન્તિ યથાભૂતગુણાધિગતં. સકિઞ્ચનોતિ સદોસો.
ગોત્તવસેનાતિ એત્થ ગં તાયતીતિ ગોત્તં, ગો-સદ્દેન ચેત્થ અભિધાનં બુદ્ધિ ચ વુચ્ચતિ. કેનચિ પારિજુઞ્ઞેનાતિ ઞાતિપારિજુઞ્ઞાદિના કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન ¶ , પરિહાનિયાતિ અત્થો. તતો પરન્તિ વેરઞ્જાયન્તિઆદિવચનં. ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે ઉપયોગવચનન્તિ ઇત્થં ઇમં પકારં ભૂતો આપન્નોતિ ઇત્થમ્ભૂતો, તસ્સ આખ્યાનં ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનં, સોયેવત્થો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થો. અથ વા ‘‘ઇત્થં એવંપકારો ભૂતો જાતો’’તિ એવં કથનત્થો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થો, તસ્મિં ઉપયોગવચનન્તિ અત્થો. એત્થ ચ અબ્ભુગ્ગતોતિ એત્થ અભિ-સદ્દો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકો અભિભવિત્વા ઉગ્ગમનપ્પકારસ્સ દીપનતો, તેન યોગતો તં ખો પન ભવન્તં ગોતમન્તિ ઇદં ઉપયોગવચનં સામિઅત્થેપિ સમાને ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનદીપનતો ‘‘ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે’’તિ વુત્તં, તેનેવાહ ‘‘તસ્સ ખો પન ભોતો ગોતમસ્સાતિ અત્થો’’તિ.
ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા સાધુ દેવદત્તો માતરમભીતિ એત્થ અભિસદ્દયોગતો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાને ઉપયોગવચનં કતં, એવમિધાપિ તં ખો પન ભવન્તં ગોતમં અભિ એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો ઉગ્ગતોતિ અભિસદ્દયોગતો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાને ઉપયોગવચનન્તિ. સાધુ દેવદત્તો માતરમભીતિ એત્થ હિ ‘‘દેવદત્તો માતરમભિ માતરિ વિસયે માતુયા વા સાધૂ’’તિ એવં અધિકરણત્થે વા સામિઅત્થે વા ભુમ્મવચનસ્સ સામિવચનસ્સ વા પસઙ્ગે ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકેન ¶ અભિસદ્દેન યોગે ઉપયોગવચનં કતં, યથા ચેત્થ દેવદત્તો માતુવિસયે માતુસમ્બન્ધી વા સો વુત્તપ્પકારપ્પત્તોતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ, એવમિધાપિ ભોતો ગોતમસ્સ સમ્બન્ધી કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો અભિભવિત્વા ઉગ્ગમનપકારપ્પત્તોતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ. તત્થ હિ દેવદત્તગ્ગહણં વિય ઇધ કિત્તિસદ્દગ્ગહણં, તત્થ માતરન્તિ વચનં વિય ઇધ તં ખો પન ભવન્તં ગોતમન્તિ વચનં, તત્થ સાધુસદ્દગ્ગહણં વિય ઇધ ઉગ્ગતસદ્દગ્ગહણં વેદિતબ્બં. કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિભૂતો સદ્દો, ન કેવલોતિ દસ્સનત્થં વિસેસિતન્તિ આહ ‘‘કિત્તિ એવા’’તિ. તતો કિત્તીતિ થુતિ, તસ્સા પકાસકો સદ્દો કિત્તિસદ્દોતિ દસ્સેતું ‘‘થુતિઘોસો વા’’તિ વુત્તં.
સો ભગવાતિ એત્થ સોતિ પસિદ્ધિયં, યો સો સમત્તિંસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બકિલેસે ભઞ્જિત્વા દસસહસ્સિલોકધાતું કમ્પેન્તો અનુત્તરં ¶ સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, સો લોકે અતિપાકટોતિ ‘‘સો ભગવા’’તિ વુત્તં. ભગવાતિ ચ ઇદં સત્થુ નામકિત્તનં, ન ગુણકિત્તનં. પરતો પન ભગવાતિ ગુણકિત્તનમેવ. ઇમિના ચ ઇમિના ચાતિ એતેન અરહન્તિઆદિપદાનં પચ્ચેકં અનેકગુણગણં પટિચ્ચ પવત્તભાવં દસ્સેતિ.
સુવિદૂરવિદૂરેતિ દ્વીહિ સદ્દેહિ અતિવિય દૂરેતિ દસ્સેતિ, સુવિદૂરતા એવ હિ વિદૂરતા. સવાસનાનં કિલેસાનં વિદ્ધંસિતત્તાતિ ઇમિના પચ્ચેકબુદ્ધાદીહિ અસાધારણં ભગવતો અરહત્તન્તિ દસ્સેતિ તેસં વાસનાય અપ્પહીનત્તા, વાસના ચ નામ નિક્કિલેસસ્સાપિ સકલઞેય્યાનવબોધાદિદ્વારત્તયપ્પયોગવિગુણતાહેતુભૂતો કિલેસનિહિતો આકારો ચિરનિગળિતપાદાનં નિગળમોક્ખેપિ સઙ્કુચિતતાગમનહેતુકો નિગળનિહિતો આકારો વિય. યાય પિલિન્દવચ્છાદીનં વસલવોહારાદિવિગુણતા હોતિ, અયં વાસનાતિ ગહેતબ્બા. આરકાતિ એત્થ આકારસ્સ રસ્સત્તં ક-કારસ્સ ચ હ-કારં સાનુસ્સરં કત્વા નિરુત્તિનયેન ‘‘અરહ’’ન્તિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. એવં ઉપરિપિ યથારહં નિરુત્તિનયેન પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. યઞ્ચેતં સંસારચક્કન્તિ સમ્બન્ધો. પુઞ્ઞાદીતિ આદિ-સદ્દેન અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારઆનેઞ્જાભિસઙ્ખારે સઙ્ગણ્હાતિ. આસવા એવ અવિજ્જાદીનં કારણત્તા સમુદયોતિ આહ ‘‘આસવસમુદયમયેના’’તિ. ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૦૩) હિ વુત્તં. વિપાકકટત્તારૂપપ્પભેદો તિભવો એવ રથો, તસ્મિં તિભવરથે. સંસારચક્કન્તિ યથાવુત્તકિલેસકમ્મવિપાકસમુદયો.
‘‘ખન્ધાનઞ્ચ ¶ પટિપાટિ, ધાતુઆયતનાન ચ;
અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, ‘સંસારો’તિ પવુચ્ચતી’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૨.૬૧૮; દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૯૫ અપસાદનાવણ્ણના; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૬૦; અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪.૧૯૯; ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા; વિભ. અટ્ઠ. ૨૨૬ સઙ્ખારપદનિદ્દેસ; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૫૨૩; ઉદા. અટ્ઠ. ૩૯; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૧૪, ૫૮; થેરગા. અટ્ઠ. ૧.૬૭, ૯૯; બુ. વં. અટ્ઠ. ૫૮; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૧૭; ચૂળનિ. અટ્ઠ. ૬) –
એવં વુત્તો સંસારોવ ચક્કં વિય પરિબ્ભમનતો ચક્કં, તસ્સ ચક્કસ્સ સબ્બે અરા હતાતિ સમ્બન્ધો. અનેનાતિ ભગવતા. બોધીતિ ઞાણં, તં ¶ એત્થ મણ્ડં પસન્નં જાતન્તિ બોધિમણ્ડો. કમ્મક્ખયકરં ઞાણફરસુન્તિ અરહત્તમગ્ગઞાણં વુત્તં, તં છિન્દિતબ્બં અભિસઙ્ખારસઙ્ખાતં કમ્મં પરિચ્છિન્દતીતિ દસ્સેતું કમ્મક્ખયકરવિસેસનવિસિટ્ઠં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
એવં કતિપયઙ્ગેહિ સંસારચક્કં તદવસેસઙ્ગેહિ ફલભૂતનામરૂપધમ્મેહિ તિભવરથઞ્ચ તસ્મિં રથે યોજિતસંસારચક્કારાનં હનનપ્પકારઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સબ્બેહિપિ દ્વાદસહિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગેહિ રથવિરહિતમેવ કેવલં સંસારચક્કં, તસ્સ અરઘાતનપ્પકારભેદઞ્ચ દસ્સેતું અથવાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ અનમતગ્ગન્તિ અનુ અનુ અમતગ્ગં, સબ્બથા અનુગચ્છન્તેહિપિ અવિઞ્ઞાતકોટિકન્તિ અત્થો. અવિજ્જામૂલકત્તા જરામરણપરિયોસાનત્તાતિ ઇદં સઙ્ખારાદીનં દસન્નં અરભાવેન એકત્તં સમારોપેત્વાતિ વુત્તં. ન હિ તેસં પચ્ચેકં અવિજ્જામૂલકતા જરામરણપરિયોસાનતા ચ અત્થિ તથા પટિચ્ચસમુપ્પાદપાળિયં અવુત્તત્તા. અથ વા તેસમ્પિ યથારહં અત્થતો અવિજ્જામૂલકત્તં, અત્તનો અત્તનો લક્ખણભૂતખણિકજરામરણવસેન તપ્પરિયોસાનતઞ્ચ સન્ધાયેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. એવઞ્ચ તેસં પચ્ચેકં અરભાવો સિદ્ધો હોતિ.
એવં સબ્બાકારં સંસારચક્કમેવ દસ્સેત્વા ઇદાનિ યેન ઞાણેન ઇમસ્સ સંસારચક્કસ્સ અરાનં છેદો ભગવતો સિદ્ધો, તસ્સ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ ‘‘પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૪; ૧.૪૫) માતિકા વુત્તત્તા ભવચક્કાવયવેસુ અવિજ્જાદીસુ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નત્તા પરિગ્ગહવસેન પવત્તિઆકારં દસ્સેત્વા પરતો તસ્સ અત્થસ્સ નિગમનવસેન વુત્તેન એવમયં અવિજ્જાહેતૂતિઆદિકેન પટિસમ્ભિદાપાળિસહિતેન (પટિ. મ. ૧.૪૫) પાઠેન ¶ સરૂપતો ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં, તસ્સ ચ તેસુયેવ અવિજ્જાદીસુ ચતુસઙ્ખેપાદિવસેન પવત્તિવિભાગઞ્ચ દસ્સેત્વા તતો પરં ઇતિ ભગવાતિઆદિપાઠેન ભગવતો તેન ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેન પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ સબ્બાકારતો પટિવિદ્ધભાવં દસ્સેત્વા પુન ઇમિના ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેનાતિઆદિના ભગવતો તેન ઞાણેન સંસારચક્કારાનં વિદ્ધંસિતભાવં દસ્સેતું તત્થ દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણં અવિજ્જાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ તિણ્ણં આયતનાનન્તિ ચક્ખુસોતમનાયતનાનં તિણ્ણં. એસ નયો તિણ્ણં ફસ્સાનન્તિઆદીસુપિ. રૂપતણ્હાદિવસેન છ તણ્હાકાયા એવ વેદિતબ્બા.
સગ્ગસમ્પત્તિન્તિ ¶ કામસુગતીસુ સમ્પત્તિં. તથેવાતિ કામુપાદાનપચ્ચયા એવ. બ્રહ્મલોકસમ્પત્તિન્તિ રૂપીબ્રહ્મલોકસમ્પત્તિં. તેભૂમકધમ્મવિસયસ્સ સબ્બસ્સાપિ રાગસ્સ કિલેસકામભાવતો ભવરાગોપિ કામુપાદાનમેવાતિ આહ ‘‘કામુપાદાનપચ્ચયાયેવ મેત્તં ભાવેતી’’તિ. સેસુપાદાનમૂલિકાસુપીતિ દિટ્ઠુપાદાનસીલબ્બતુપાદાનઅત્તવાદુપાદાનમૂલિકાસુપિ યોજનાસુ. તત્રાયં યોજનાનયો – ઇધેકચ્ચો ‘‘નત્થિ પરલોકો ઉચ્છિજ્જતિ અત્તા’’તિ (દી. નિ. ૧.૮૫-૮૬ અત્થતો સમાનં) દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, સો દિટ્ઠુપાદાનપચ્ચયા કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતીતિઆદિના, અપરો ‘‘અસુકસ્મિં ભવે અત્તા ઉચ્છિજ્જતી’’તિ દિટ્ઠિં ગહેત્વા કામરૂપારૂપભવૂપપત્તિયા તં તં કુસલં કરોતીતિઆદિના ચ દિટ્ઠુપાદાનમૂલિકા યોજના, ઇમિનાવ નયેન અત્તવાદુપાદાનમૂલિકા યોજના વેદિતબ્બા. અપરો ‘‘સીલેન સુદ્ધિ વતેન સુદ્ધી’’તિ અસુદ્ધિમગ્ગં ‘‘સુદ્ધિમગ્ગો’’તિ પરામસન્તો સીલબ્બતુપાદાનપચ્ચયા કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતીતિઆદિના સબ્બભવેસુ સીલબ્બતુપાદાનમૂલિકા યોજના વેદિતબ્બા.
ઇદાનિ યસ્સ સંસારચક્કારાનં ઘાતનસમત્થસ્સ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ અવિજ્જાદિપચ્ચયપઅગ્ગહાકારં દસ્સેતું કામભવે ચ અવિજ્જા કામભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતીતિઆદિના અવિજ્જાદીનં પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવો દસ્સિતો, તમેવ ઞાણં અવિજ્જાદીસુ પવત્તિઆકારેન સદ્ધિં પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિં આનેત્વા નિગમનવસેન દસ્સેન્તો એવમયન્તિઆદિમાહ. વિસુદ્ધિમગ્ગટીકાયં પન ‘‘ઇદાનિ ય્વાયં સંસારચક્કં દસ્સેન્તેન કામભવે અવિજ્જા કામભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતીતિઆદિના અવિજ્જાદીનં પચ્ચયભાવો સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયુપ્પન્નભાવો દસ્સિતો, તમેવ પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિં આનેત્વા નિગમનવસેન દસ્સેન્તો એવમયન્તિઆદિમાહા’’તિ વુત્તં. સારત્થદીપનિયા વિનયટીકાયપિ અયમેવ પાઠો લિખિતો. તત્થ ચ કામભવે ચ અવિજ્જાતિઆદિના અવિજ્જાદીનં પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવો સંસારચક્કં દસ્સેન્તેન વુત્તો ન હોતિ તસ્સ ચ અવિજ્જા નાભિ, મૂલત્તાતિઆદિના પુબ્બેવ દસ્સિતત્તા ઉપરિ ચક્કરૂપતો ¶ પયોગત્તેન ઉપસંહારાભાવા ચ. ‘‘અપિ ચ તમેવ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવં નિગમનવસેન દસ્સેન્તો’’તિ ચ વુત્તં, ન ચેત્થ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવો નિગમનવસેન પધાનત્તેન દસ્સિતો, અથ ખો પચ્ચયપરિગ્ગહવસપ્પવત્તં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણમેવ ¶ યથાવુત્તપચ્ચયપરિગ્ગહાકારસ્સ નિગમનવસેન દસ્સિતં. તથા હિ ‘‘એવમયં અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના, ઉભોપેતે ધમ્મા હેતુસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં. અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં અવિજ્જા હેતુ…પે… ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૪૬) ધમ્મટ્ઠિતિઞાણમેવ પધાનત્તેન દસ્સિતં. ‘‘અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના’’તિઆદિ પન પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણન્તિ (પટિ. મ. માતિકા ૪; ૧.૪૫) વુચ્ચમાનત્તા તસ્સ પચ્ચયપરિગ્ગહાકારપરિદીપનત્થં વિસયત્તેન વુત્તં, ન પધાનત્તેન.
અયઞ્હેત્થ અત્થો – એવન્તિ અનન્તરે વુત્તનયેન અયં અવિજ્જા સઙ્ખારાનં હેતુ, સઙ્ખારા ચ તેન હેતુના સમુપ્પન્ના. ઉભોપેતેતિ યસ્મા અયં અવિજ્જા પરપરિકપ્પિતપકતિઇસ્સરાદિ વિય અહેતુકા નિચ્ચા ધુવા ન હોતિ, અથ ખો ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૦૩) વચનતો સયમ્પિ સહેતુકા સઙ્ખતા અનિચ્ચાયેવ હોતિ, તસ્મા ઉભોપેતે અવિજ્જાસઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્નાયેવ. ઇતીતિ એવં યથાવુત્તનયેન પચ્ચયપરિગ્ગણ્હને યા પઞ્ઞા, તં ધમ્માનં ઠિતિસઙ્ખાતે કારણે યાથાવતો પવત્તત્તા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં નામાતિ.
એત્થ હિ ઞાણસ્સ વિસયવિભાવનવસેનેવ અવિજ્જાદીનં પચ્ચયાદિભાવો વુત્તો, ન પધાનત્તેન, ઞાણમેવ પનેત્થ પધાનતો વુત્તં, તસ્મા એતસ્સ ઞાણસ્સ પચ્ચયપરિગ્ગહાકારદસ્સનત્થમેવ હેટ્ઠાપિ કામભવે ચ અવિજ્જાતિઆદિના અવિજ્જાદીનં પચ્ચયાદિભાવો વુત્તો, ઇધાપિ નિગમનવસેન ઉપસંહટો, ન ભવચક્કદસ્સનત્થન્તિ અયમેત્થ અત્તનો મતિ.
તત્થ ચ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મેસુ અદિટ્ઠેસુ હેતૂનં પચ્ચયભાવોપિ ન સક્કા દટ્ઠુન્તિ ‘‘સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના’’તિ પચ્ચયપરિગ્ગહઞાણનિદ્દેસે (પટિ. મ. ૧.૪૫) પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનમ્પિ ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં. એતેન નયેનાતિ અવિજ્જાયં વુત્તનયેન સઙ્ખારા હેતુ, વિઞ્ઞાણં હેતુસમુપ્પન્નન્તિઆદિના સબ્બાનિ જાતિપરિયોસાનાનિ પદાનિ વિત્થારેતબ્બાનિ.
એવં પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિયા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ અવિજ્જાદીસુ પવત્તિઆકારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ તેસુ પચ્ચયેસુ અઞ્ઞેહિપિ આકારેહિ પવત્તિઆકારં ¶ દસ્સેતું તત્થાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગેસુ. સઙ્ખિપ્પન્તિ એત્થ અવિજ્જાદયો હેતુસામઞ્ઞેન ફલસામઞ્ઞેન ¶ વાતિ સઙ્ખેપો, સઙ્ગહો, કોટ્ઠાસો રાસીતિ અત્થો. સો પન જાતિતો દુવિધોપિ કાલભેદવસેન ચતુબ્બિધો જાતો. પચ્ચુપ્પન્નો અદ્ધાતિ અનુવત્તતિ. તણ્હુપાદાનભવા ગહિતા કિલેસકમ્મસામઞ્ઞતો તદવિનાભાવતો ચ. અવિજ્જાદિકિલેસવટ્ટમ્પિ વિપાકધમ્મધમ્મતાસરિક્ખતાય ઇધ કમ્મવટ્ટમેવાતિ આહ ઇમે પઞ્ચ ધમ્માતિઆદિ. વિપાકા ધમ્માતિઆદીસુ કમ્મજઅરૂપક્ખન્ધાનમેવ વિપાકસદ્દવચનીયત્તેપિ નામરૂપાદિપદેસુ રૂપમિસ્સમ્પિ ફલપઞ્ચકં અરૂપપ્પધાનતાય ચ તબ્બહુલતાય ચ ‘‘વિપાકવટ્ટ’’ન્તિ વુત્તં. વિપાકપ્પધાનં વટ્ટં, વિપાકબહુલં વા વટ્ટન્તિ અત્થો. કમ્મજપરિયાયો વા એત્થ વિપાક-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. જાતિજરામરણાપદેસેનાતિ પરમત્થધમ્મવિનિમુત્તજાતિજરામરણં નામ નત્થીતિ તદપદેસેન તેસં કથનેન તંમુખેનાતિ અત્થો. આકિરીયન્તિ પકાસીયન્તીતિ આકારા, અવિજ્જાદિસરૂપા, તતો પચ્ચયાકારતોતિ અત્થો. એકો સન્ધીતિ અવિચ્છેદપ્પવત્તિહેતુભૂતો હેતુફલસન્ધિ, દુતિયો ફલહેતુસન્ધિ, તતિયો હેતુફલસન્ધીતિ દટ્ઠબ્બં.
એવં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસ્સ અવિજ્જાદીસુ અનેકેહિ પકારેહિ પવત્તિઆકારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેહિ, અવુત્તેહિ ચ સબ્બેહિ આકારેહિ ભગવતો પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ પટિવિદ્ધભાવં, તસ્સ ચ ઞાણસ્સ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણસદ્દપ્પવત્તિનિમિત્તતં પટિસમ્ભિદાપાળિનયેન દસ્સેતું ઉપસંહારવસેન ઇતિ ભગવાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇતીતિ વુત્તપ્પકારપરામસનં, તેનાહ ચતુસઙ્ખેપન્તિઆદિ. સબ્બાકારતોતિ ઇધ કામભવે ચ અવિજ્જા કામભવે સઙ્ખારાનં પચ્ચયોતિઆદિના ઇધ વુત્તેહિ ચ અવુત્તેહિ ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગાદીસુ (વિભ. ૨૨૫ આદયો) આગતેહિ સબ્બેહિ પકારેહિ પટિવિજ્ઝતિ. તન્તિ યેન ઞાણેન ભગવા એવં જાનાતિ, તં ઞાણં. ઞાતટ્ઠેનાતિ જાનનટ્ઠેન. પજાનનટ્ઠેનાતિ પટિવિજ્ઝનટ્ઠેન.
ઇદાનિ યમિદં ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં પચ્ચયપરિગ્ગહાકારભેદેહિ સદ્ધિં પપઞ્ચતો દસ્સિતં, તસ્મિં અરઘાતે એતસ્સ ઉપયોગિતં દસ્સેતું ઇમિના ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેન અરે હનીતિ સમ્બન્ધો. કથન્તિ? આહ ‘‘તે ધમ્મે’’તિઆદિ. તે અવિજ્જાદિકે ધમ્મે મહાવજિરઞાણાવુધેન ¶ તેન ધમ્મટ્ઠિતિઞાણેન યથાભૂતં ઞત્વા તેન બલવવિપસ્સનાવુધેન નિબ્બિન્દન્તો અરિયમગ્ગાવુધેન વિરજ્જન્તો વિમુચ્ચન્તો અરે હનીતિ યોજના. અરિયમગ્ગઞાણમ્પિ હિ કિચ્ચતો સમુદયસચ્ચાદિબોધતો ‘‘ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.
એકેકં ધમ્મક્ખન્ધં એકેકવિહારેન પૂજેમીતિ ધમ્મક્ખન્ધં આરબ્ભ પવત્તાપિ વિહારકરણપૂજા ભગવતિ પેમેનેવ પવત્તત્તા સધાતુકાદિચેતિયપટિમણ્ડિતત્તા ચ ભગવતોવ પૂજાતિ ¶ આહ ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સાતિઆદિ. કિલેસારીન સો મુનીતિ એત્થ નિગ્ગહીતલોપો, કિલેસારીનં હતત્તાતિ અત્થો. પચ્ચયાદીન ચારહોતિ એત્થાપિ નિગ્ગહીતલોપો દટ્ઠબ્બો.
સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ એત્થ સં-સદ્દો સયન્તિ અત્થે પવત્તતીતિ આહ ‘‘સામ’’ન્તિ, અપરનેય્યો હુત્વાતિ અત્થો. સબ્બધમ્માનન્તિ ઇદં કસ્સચિ વિસયવિસેસસ્સ અગ્ગહિતત્તા સિદ્ધં. પદેસગ્ગહણે હિ અસતિ ગહેતબ્બસ્સ નિપ્પદેસતાવ વિઞ્ઞાયતિ, યથા દિક્ખિતો ન દદાતીતિ. એવઞ્ચ કત્વા અત્થવિસેસાનપેક્ખા કત્તરિયેવ બુદ્ધ-સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા કમ્મવચનિચ્છાય અભાવતો. ‘‘સમ્મા સામં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ એત્તકમેવ હિ ઇધ સદ્દતો લબ્ભતિ. સબ્બધમ્માનન્તિ ઇદં પન અત્થતો લબ્ભમાનં ગહેત્વા વુત્તં, ન હિ બુજ્ઝનકિરિયા અવિસયા યુજ્જતિ. અભિઞ્ઞેય્યેતિ લક્ખણાદિતો અનિચ્ચાદિતો ચ અભિવિસિટ્ઠેન લોકિયલોકુત્તરઞાણેન જાનિતબ્બે ચતુસચ્ચધમ્મે. પરિઞ્ઞેય્યેતિ અનિચ્ચાદિવસેન પરિચ્છિન્દિત્વા જાનિતબ્બં દુક્ખં અરિયસચ્ચમાહ. પહાતબ્બેતિ સમુદયસચ્ચં. સચ્છિકાતબ્બેતિ નિરોધસચ્ચં. બહુવચનનિદ્દેસો પનેત્થ સોપાદિસેસાદિકં પરિયાયસિદ્ધં ભેદં અપેક્ખિત્વા કતો.
અભિઞ્ઞેય્યન્તિ ગાથાય પહાતબ્બભાવેતબ્બાનં સમુદયમગ્ગસચ્ચાનં હેતુધમ્માનં ગહણેનેવ તપ્ફલાનં દુક્ખસચ્ચનિરોધસચ્ચાનમ્પિ સિદ્ધિતો પરિઞ્ઞાતબ્બઞ્ચ પરિઞ્ઞાતં સચ્છિકાતબ્બઞ્ચ સચ્છિકતન્તિ ઇદમ્પેત્થ સઙ્ગહિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં, તેનાહ ‘‘તસ્મા બુદ્ધોસ્મી’’તિ. યસ્મા ચત્તારિપિ સચ્ચાનિ મયા બુદ્ધાનિ, તસ્મા સબ્બમ્પિ ઞેય્યં બુદ્ધોસ્મિ, અબ્ભઞ્ઞાસિન્તિ અત્થો.
વિચિત્તવિસયપત્થનાકારપ્પવત્તિયા તણ્હા દુક્ખવિચિત્તતાય પધાનકારણન્તિ આહ ‘‘મૂલકારણભાવેના’’તિ. ઉભિન્નન્તિ ચક્ખુસ્સ તંસમુદયસ્સ ચ. અપ્પવત્તીતિ અપ્પવત્તિનિમિત્તં, ન અભાવમત્તં. તસ્સ અવત્થુત્તા ¶ સપ્પચ્ચયત્તાદિઅનેકભેદા સબ્બસઙ્ગહિતા. નિરોધપ્પજાનનાતિ સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન નિરોધસ્સ પટિવિજ્ઝના. એકેકપદુદ્ધારેનાપીતિ ચક્ખુ ચક્ખુસમુદયોતિઆદિના એકેકકોટ્ઠાસનિદ્ધારણેનાપિ, ન દુક્ખસચ્ચાદિસામઞ્ઞતો એવાતિ અધિપ્પાયો. તણ્હાયપિ સઙ્ખારદુક્ખપરિયાપન્નતાય પરિઞ્ઞેય્યત્તા દુક્ખસચ્ચભાવં દસ્સેતું ‘‘છ તણ્હાકાયા’’તિ વુત્તં. યસ્મિં પન અત્તભાવે સા ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ મૂલકારણભાવેન સમુટ્ઠાપિકા પુરિમભવસિદ્ધા તણ્હા સમુદયસચ્ચન્તિ ગહેતબ્બા. કસિણાનીતિ કસિણારમ્મણાનિ ઝાનાનિ. દ્વત્તિંસાકારાતિ કેસાદયો તદારમ્મણજ્ઝાનાનિ ચ. નવ ભવાતિ કામભવાદયો તયો સઞ્ઞીભવાદયો તયો એકવોકારભવાદયો તયો ચાતિ નવ ભવા. ચત્તારિ ઝાનાનીતિ આરમ્મણવિસેસં અનપેક્ખિત્વા સામઞ્ઞતો ચત્તારિ ઝાનાનિ વુત્તાનિ. વિપાકકિરિયાનમ્પિ યથારહં ¶ સબ્બત્થ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. એત્થ ચ કુસલધમ્માનં ઉપનિસ્સયભૂતા તણ્હાસમુટ્ઠાપિકાતિ વેદિતબ્બા, કિરિયધમ્માનં પન તસ્સ અત્તભાવસ્સ કારણભૂતા તણ્હા. અનુલોમતોતિ એત્થ અવિજ્જા દુક્ખસચ્ચં, તંસમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા આસવા સમુદયસચ્ચન્તિ યોજેતબ્બં. સઙ્ખારાદીસુ પન અવિજ્જાદયોવ સમુદયસચ્ચભાવેન યોજેતબ્બા. તેનાતિ તસ્મા.
વિજ્જાતિ અત્તનો વિસયં વિદિતં કરોતીતિ વિજ્જા. સમ્પન્નત્તાતિ સમન્નાગતત્તા, સમ્પુણ્ણત્તા વા. તત્રાતિ અમ્બટ્ઠસુત્તે. મનોમયિદ્ધિયાતિ એત્થ ‘‘ઇધ ભિક્ખુ ઇમમ્હા કાયા અઞ્ઞં કાયં અભિનિમ્મિનાતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૩૬) વુત્તત્તા સરીરબ્ભન્તરઝાનમનેન અઞ્ઞસ્સ સરીરસ્સ નિબ્બત્તિવસેન પવત્તા મનોમયિદ્ધિ નામ, સા અત્થતો ઝાનસમ્પયુત્તા પઞ્ઞાયેવ. સત્ત સદ્ધમ્મા નામ સદ્ધા હિરી ઓત્તપ્પં બાહુસચ્ચં વીરિયં સતિ પઞ્ઞા ચ. ગચ્છતિ અમતં દિસન્તિ દુક્ખનિત્થરણત્થિકેહિ દટ્ઠબ્બતો અમતં નિબ્બાનમેવ દિસં ગચ્છતિ, ઇમિના ચ ચરણાનં સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતઅરિયમગ્ગભાવતો નિબ્બાનત્થિકેહિ એકંસેન ઇચ્છિતબ્બતં દસ્સેતિ. ઇદાનિસ્સા વિજ્જાચરણસમ્પદાય સાવકાદિઅસાધારણતં દસ્સેતું તત્થ વિજ્જાસમ્પદાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ આસવક્ખયવિજ્જાવસેન સબ્બઞ્ઞુતા સિજ્ઝતિ, ચરણધમ્મભૂતેસુ ઝાનેસુ ¶ અન્તોગધાય મહાકરુણાસમાપત્તિયા વસેન મહાકારુણિકતા સિજ્ઝતીતિ આહ ‘‘વિજ્જા…પે… મહાકારુણિકત’’ન્તિ. યથા તન્તિ એત્થ તન્તિ નિપાતમત્તં, યથા અઞ્ઞોપિ વિજ્જાચરણસમ્પન્નો બુદ્ધો નિયોજેતિ, તથા અયમ્પીતિ અત્થો. તેનાતિ અનત્થપરિવજ્જનઅત્થનિયોજનેન. અત્તન્તપાદયોતિ આદિ-સદ્દેન પરન્તપઉભયન્તપા ગહિતા. અસજ્જમાનો ભવેસુ અપચ્ચાગચ્છન્તોતિ પહીનાનં પુનાનુપ્પત્તિતો ન પુન ઉપગચ્છન્તો.
તત્રાતિ યુત્તવાચાભાસને સાધેતબ્બે ચેતં ભુમ્મં. અભૂતન્તિ અભૂતત્થં. અતચ્છન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. અનત્થસંહિતન્તિ પિસુણાદિદોસયુત્તં. સમ્માગદત્તાતિ સુન્દરવચનત્તા, ગદનં ગદો, કથનન્તિ અત્થો. સુન્દરો ગદો વચનમસ્સાતિ ‘‘સુગદો’’તિ વત્તબ્બે નિરુત્તિનયેન દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા ‘‘સુગતો’’તિ વુત્તં.
સભાવતોતિ દુક્ખસભાવતો. લોકન્તિ ખન્ધાદિલોકં. યથાવુત્તમત્થં સુત્તતો આહ યત્થાતિઆદિ. તત્થ યત્થાતિ યસ્મિં લોકન્તસઙ્ખાતે નિબ્બાને. તન્તિ લોકસ્સન્તં, ઓકાસલોકે કાયગમનેન ઞાતબ્બં પત્તબ્બન્તિ નાહં વદામીતિ યોજના. ઇદઞ્ચ રોહિતદેવપુત્તેન લોકસ્સ કાયગતિવસેન અન્તગમનસ્સ પુચ્છિતત્તા વુત્તં. અપ્પત્વા લોકસ્સન્તન્તિ ખન્ધાદિલોકં સન્ધાય વુત્તં.
કિન્તે ¶ પદસા ઓકાસલોકપરિબ્ભમનેન, પરિમિતટ્ઠાને એવ તં ઞાણગમનેન ગચ્છન્તાનં દસ્સેમીતિ દસ્સેન્તો અપિ ચાતિઆદિમાહ. તત્થ બ્યામમત્તે કળેવરેતિ સરીરે. તેન રૂપક્ખન્ધં દસ્સેતિ. સસઞ્ઞિમ્હીતિ સઞ્ઞાસીસેન વેદનાદયો તયો ખન્ધે. સમનકેતિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધં. લોકન્તિ ખન્ધાદિલોકં, દુક્ખન્તિ અત્થો. લોકનિરોધન્તિ નિબ્બાનેન લોકસ્સ નિરુજ્ઝનં, નિબ્બાનમેવ વા. અદેસમ્પિ હિ નિબ્બાનં યેસં નિરોધાય હોતિ, ઉપચારતો તન્નિસ્સિતં વિય હોતીતિ ‘‘બ્યામમત્તે કળેવરે લોકનિરોધમ્પિ પઞ્ઞપેમી’’તિ વુત્તં, ચક્ખુ લોકે પિયરૂપં, સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતીતિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૪૦૧; વિભ. ૨૦૪) વિય. કુદાચનન્તિ કદાચિપિ. અપ્પત્વાતિ અગ્ગમગ્ગેન અનધિગન્ત્વા. તસ્માતિ યસ્મા તં ગમનેન પત્તું ન સક્કા, તસ્મા. હવેતિ નિપાતમત્તં, એકંસત્થે વા ¶ . લોકવિદૂતિ સભાવાદિતો ખન્ધાદિજાનનકો. ચતુસચ્ચધમ્માનં અભિસમિતત્તા સમિતાવી, સમિતકિલેસોતિ વા અત્થો. નાસીસતિ ન પત્થેતિ અપ્પટિસન્ધિકત્તા.
એવં સઙ્ખેપતો લોકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિત્થારતો તં દસ્સેતું અપિ ચ તયો લોકાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇન્દ્રિયબદ્ધાનં ખન્ધાનં સમૂહસન્તાનભૂતો સત્તલોકો. સો હિ રૂપાદીસુ સત્તવિસત્તતાય ‘‘સત્તો’’તિ ચ, લોકિયન્તિ એત્થ કમ્મકિલેસા તબ્બિપાકા ચાતિ ‘‘લોકો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. અનિન્દ્રિયબદ્ધાનં ઉતુજરૂપાનં સમૂહસન્તાનભૂતો ઓકાસલોકો. સો હિ સત્તસઙ્ખારાનં આધારતો ‘‘ઓકાસો’’તિ ચ, લોકિયન્તિ એત્થ તસ્સાધારા ચ આધેય્યભૂતાતિ ‘‘લોકો’’તિ ચ પવુચ્ચતિ. ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયબદ્ધા પન સબ્બેવ ઉપાદાનક્ખન્ધા પચ્ચયેહિ સઙ્ખતટ્ઠેન લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન ચ ‘‘સઙ્ખારલોકો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. આહરતિ અત્તનો ફલન્તિ આહારો, પચ્ચયો. તેન તિટ્ઠનસીલા ઉપ્પજ્જિત્વા યાવ ભઙ્ગા પવત્તનસીલાતિ આહારટ્ઠિતિકા, સબ્બે સઙ્ખતધમ્મા. સબ્બે સત્તાતિ ચ ઇમિનાપિ વેનેય્યાનુરૂપતો પુગ્ગલાધિટ્ઠાનત્તા દેસનાય સઙ્ખારાવ ગહિતા.
યાવતા ચન્દિમસૂરિયા પરિહરન્તીતિ યત્તકે ઠાને ચન્દિમસૂરિયા પરિવત્તન્તિ પવત્તન્તિ. વિરોચનાતિ તેસં વિરોચનહેતુ ઓભાસનહેતૂતિ હેતુમ્હિ નિસ્સક્કવચનં. દિસા ભન્તીતિ સબ્બા દિસા યાવતા વિગતન્ધકારા પઞ્ઞાયન્તિ. અથ વા દિસાતિ ઉપયોગબહુવચનં. તસ્મા વિરોચમાના ચન્દિમસૂરિયા યત્તકા દિસા ભન્તિ ઓભાસેન્તીતિ અત્થો. તાવ સહસ્સધા લોકોતિ તત્તકેન પમાણેન સહસ્સપ્પકારો ઓકાસલોકો, સહસ્સચક્કવાળાનીતિ અત્થો. એત્થાતિ સહસ્સચક્કવાળે. વસોતિ ઇદ્ધિસઙ્ખાતો વસો વત્તતીતિ અત્થો.
તમ્પીતિ ¶ તિવિધમ્પિ લોકં. અસ્સાતિ અનેન ભગવતા સઙ્ખારલોકોપિ સબ્બથા વિદિતોતિ સમ્બન્ધો. એકો લોકોતિ ય્વાયં હેટ્ઠા વુત્તનયેન સબ્બસઙ્ખતાનં પચ્ચયાયત્તવુત્તિતો તેન સામઞ્ઞેન સઙ્ખારલોકો એકો એકવિધો, એસ નયો સેસેસુપિ. સબ્બત્થાપિ લોકિયધમ્માવ લોકોતિ અધિપ્પેતા લોકુત્તરાનં પરિઞ્ઞેય્યત્તાભાવા. ઉપાદાનાનં આરમ્મણભૂતા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધા. સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોતિ ¶ તથા તથા સમુપ્પન્ના પજાયેવ વુચ્ચન્તિ. નાનત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો, નાનત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો, એકત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો, એકત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો, હેટ્ઠિમા ચ તયો આરુપ્પાતિ ઇમા સત્તવિધા પજાયેવ વિઞ્ઞાણં તિટ્ઠતિ એત્થાતિ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો નામ. તત્થ નાનત્તં કાયો એતેસમત્થીતિ નાનત્તકાયા. નાનત્તં સઞ્ઞા એતેસન્તિ નાનત્તસઞ્ઞિનો. સઞ્ઞાસીસેનેત્થ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં ગહિતં, એસ નયો સેસેસુપિ.
તત્થ સબ્બમનુસ્સા ચ છ કામાવચરદેવા ચ નાનત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો નામ. તેસઞ્હિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસદિસતાય નાના કાયો, પટિસન્ધિસઞ્ઞા ચ નવવિધતાય નાના. તીસુ પઠમજ્ઝાનભૂમીસુ બ્રહ્મકાયિકા ચેવ ચતૂસુ અપાયેસુ સત્તા ચ નાનત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો નામ. તેસુ હિ બ્રહ્મપારિસજ્જાદીનં તિણ્ણમ્પિ સરીરં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસદિસં, પટિસન્ધિસઞ્ઞા પન પઠમજ્ઝાનવિપાકવસેન એકાવ, તથા આપાયિકાનમ્પિ, તેસં પન સબ્બેસં અકુસલવિપાકાહેતુકાવ પટિસન્ધિસઞ્ઞા. દુતિયજ્ઝાનભૂમિકા ચ પરિત્તાભ અપ્પમાણાભ આભસ્સરા એકત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો નામ. તેસઞ્હિ સબ્બેસં એકપ્પમાણોવ કાયો, પટિસન્ધિસઞ્ઞા પન દુતિયતતિયજ્ઝાનવિપાકવસેન નાના હોતિ. તતિયજ્ઝાનભૂમિયં પરિત્તસુભાદયો તયો, ચતુત્થજ્ઝાનભૂમિયં અસઞ્ઞસત્તવજ્જિતા વેહપ્ફલા, પઞ્ચ ચ સુદ્ધાવાસાતિ નવસુ ભૂમીસુ સત્તા એકત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો નામ. આભાનાનત્તેન પન સબ્બત્થ કાયનાનત્તં ન ગય્હતિ, સણ્ઠાનનાનત્તેનેવ ગય્હતીતિ. અસઞ્ઞસત્તા વિઞ્ઞાણાભાવેન વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસઙ્ખ્યં ન ગચ્છન્તિ. નેવસઞ્ઞા નાસઞ્ઞાયતનં પન યથા સઞ્ઞાય, એવં વિઞ્ઞાણસ્સાપિ સુખુમત્તા નેવવિઞ્ઞાણં નાવિઞ્ઞાણં, તસ્મા પરિબ્યત્તવિઞ્ઞાણકિચ્ચવન્તેસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ ન ગય્હતિ. તસ્મા સેસાનિ આકાસાનઞ્ચાયતનાદીનિ તીણિયેવ ગહિતાનિ, તેહિ સદ્ધિં ઇમા સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોતિ વેદિતબ્બા.
અટ્ઠ લોકધમ્માતિ લાભો અલાભો યસો અયસો નિન્દા પસંસા સુખં દુક્ખન્તિ ઇમે અટ્ઠ લોકસ્સ સભાવત્તા લોકધમ્મા. લાભાલાભાદિપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકા પનેત્થ અનુરોધવિરોધા વા લાભાદિસદ્દેહિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. નવ સત્તાવાસાતિ હેટ્ઠા વુત્તા સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો ¶ એવ ¶ અસઞ્ઞસત્તચતુત્થારુપ્પેહિ સદ્ધિં ‘‘નવ સત્તાવાસા’’તિ વુચ્ચન્તિ. સત્તા આવસન્તિ એત્થાતિ સત્તાવાસા, સત્તનિકાયો, અત્થતો તથા પવત્તા પજા એવ ઇધ સઙ્ખારલોકભાવેન ગય્હન્તીતિ વેદિતબ્બા. દસાયતનાનીતિ ધમ્માયતનમનાયતનવજ્જિતાનિ દસ.
એત્થ ચ તીસુ ભવેસુ અસ્સાદદસ્સનવસેન તિસ્સો વેદનાવ લોકભાવેન વુત્તા, તથા પચ્ચયદસ્સનવસેન ચત્તારોવ આહારા. અત્તગ્ગાહનિમિત્તદસ્સનવસેન છ અજ્ઝત્તિકાનેવ આયતનાનિ. થૂલસઞ્ઞીભવદસ્સનવસેન સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોવ, અનુરોધવિરોધદસ્સનવસેન અટ્ઠ લોકધમ્મા વા, થૂલાયતનદસ્સનવસેન દસાયતનાનેવ લોકભાવેન વુત્તાનિ. તેસં ગહણેનેવ તન્નિસ્સયતપ્પટિબદ્ધા તદારમ્મણા સબ્બે તેભૂમકા નામરૂપધમ્મા અત્થતો ગહિતા એવ હોન્તિ. સેસેહિ પન એકવિધાદિકોટ્ઠાસેહિ સરૂપેનેવ તે ગહિતાતિ વેદિતબ્બં.
આસયં જાનાતીતિઆદીસુ આહચ્ચ ચિત્તં એત્થ સેતીતિ આસયો, અઞ્ઞસ્મિં વિસયે પવત્તિત્વાપિ ચિત્તં યત્થ સરસેન પવિસિત્વા તિટ્ઠતિ, સો વટ્ટાસયો વિવટ્ટાસયોતિ દુવિધો. તત્થ વટ્ટાસયોપિ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિવસેન દુવિધો. વિવટ્ટાસયો પન વિપસ્સનાસઙ્ખાતા અનુલોમિકા ખન્તિ, મગ્ગસઙ્ખાતં યથાભૂતઞાણઞ્ચાતિ દુવિધો. યથાહ –
‘‘સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિ ચ, ખન્તિ ચેવાનુલોમિકં;
યથાભૂતઞ્ચ યં ઞાણં, એતં આસયસદ્દિત’’ન્તિ. (સારત્થ. ટી. ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના);
એતં દુવિધમ્પિ આસયં સત્તાનં અપ્પવત્તિક્ખણેયેવ ભગવા સબ્બથા જાનાતિ. અનુસયન્તિ કામરાગાનુસયાદિવસેન સત્તવિધં અનુસયં. ચરિતન્તિ ‘‘સુચરિતદુચ્ચરિત’’ન્તિ નિદ્દેસે વુત્તં. અથ વા ચરિતન્તિ ચરિયા, તે રાગાદયો છ મૂલચરિયા, સંસગ્ગસન્નિપાતવસેન અનેકવિધા હોન્તિ. અધિમુત્તિન્તિ અજ્ઝાસયધાતું, તત્થ તત્થ ચિત્તસ્સ અભિરુચિવસેન નિન્નતા, સા દુવિધા હીનાધિમુત્તિ પણીતાધિમુત્તીતિ. યાય દુસ્સીલાદિકે હીનાધિમુત્તિકે ¶ સેવન્તિ, સા હીનાધિમુત્તિ. યાય પણીતાધિમુત્તિકે સેવન્તિ, સા પણીતાધિમુત્તિ. તં દુવિધમ્પિ અધિમુત્તિં ભગવા સબ્બાકારતો જાનાતિ. અપ્પં રાગાદિરજં એતેસન્તિ અપ્પરજક્ખા, અનુસ્સદરાગાદિદોસા. ઉસ્સદરાગાદિદોસા મહારજક્ખા. ઉપનિસ્સયભૂતેહિ તિક્ખેહિ સદ્ધાદિઇન્દ્રિયેહિ મુદુકેહિ ચ સમન્નાગતા તિક્ખિન્દ્રિયા મુદિન્દ્રિયા ચ. હેટ્ઠા વુત્તેહિ આસયાદીહિ સુન્દરેહિ અસુન્દરેહિ ચ સમન્નાગતા સ્વાકારા દ્વાકારા ચ વેદિતબ્બા. સમ્મત્તનિયામં ¶ વિઞ્ઞાપેતું સુકરા સુવિઞ્ઞાપયા, વિપરીતા દુવિઞ્ઞાપયા. મગ્ગફલપટિવેધાય ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના ભબ્બા, વિપરીતા અભબ્બા. એવં સત્તસન્તાનગતધમ્મવિસેસજાનનેનેવ સત્તલોકોપિ વિદિતો ધમ્મવિનિમુત્તસ્સ સત્તસ્સ અભાવાતિ વેદિતબ્બં.
એકં ચક્કવાળં…પે… પઞ્ઞાસઞ્ચ યોજનાનીતિ એત્થ હોતીતિ સેસો. પરિક્ખેપતો પમાણં વુચ્ચતીતિ સેસો. ચક્કવાળસ્સ સબ્બં પરિમણ્ડલં છત્તિંસ સતસહસ્સાનિ…પે… સતાનિ ચ હોન્તીતિ યોજેતબ્બં. તત્થાતિ ચક્કવાળે, દ્વે સતસહસ્સાનિ ચત્તારિ નહુતાનિ ચ યોજનાનિ યાનિ એત્તકં એત્તકપ્પમાણં બહલત્તેન અયં વસુન્ધરા સઙ્ખાતાતિ યોજના. તત્થ એત્તકન્તિ કિરિયાવિસેસનં દટ્ઠબ્બં. સન્ધારકં જલં એત્તકં એત્તકપ્પમાણં હુત્વા પતિટ્ઠિતન્તિ યોજના. એત્થાતિ ચક્કવાળે. અજ્ઝોગાળ્હુગ્ગતાતિ અજ્ઝોગાળ્હા ચ ઉગ્ગતા ચ. બ્રહાતિ મહન્તા. યોજનાનં સતાનુચ્ચો, હિમવા પઞ્ચાતિ યોજનાનં પઞ્ચસતાનિ ઉચ્ચો ઉબ્બેધો. તિપઞ્ચયોજનક્ખન્ધપરિક્ખેપાતિ પન્નરસયોજનપ્પમાણક્ખન્ધપરિણાહા. નગવ્હયાતિ રુક્ખાભિધાના જમ્બૂતિ યોજના. સમન્તતોતિ સબ્બસોભાગેન, આયામતો ચ વિત્થારતો ચ સતયોજનવિત્થારાતિ અત્થો. યસ્સાનુભાવેનાતિ યસ્સા મહન્તતાકપ્પટ્ઠાયિકાદિપ્પકારેન પભાવેન. પરિક્ખિપિત્વા તં સબ્બં, લોકધાતુમયં ઠિતોતિ હેટ્ઠા વુત્તં સબ્બમ્પિ તં પરિક્ખિપિત્વા ચક્કવાળસિલુચ્ચયો ઠિતો, અયં એકા લોકધાતુ નામાતિ અત્થો, મ-કારો પદસન્ધિવસેન વુત્તો. અથ વા તં સબ્બં લોકધાતું પરિક્ખિપિત્વા અયં ચક્કવાળસિલુચ્ચયો ઠિતોતિ યોજેતબ્બં.
તત્થાતિ ¶ તસ્સં લોકધાતુયં. તાવતિંસભવનન્તિ તિદસપુરં. અસુરભવનન્તિ અસુરપુરં. અવીચિમહાનિરયો ચ તથા દસસહસ્સયોજનો, સો પન ચતુન્નં લોહભિત્તીનમન્તરા યોજનસતાયામવિત્થારોપિ સમન્તા સોળસહિ ઉસ્સદનિરયેહિ સદ્ધિં દસસહસ્સયોજનો વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. તદનન્તરેસૂતિ તેસં ચક્કવાળાનં અન્તરેસુ. લોકાનં ચક્કવાળાનં અન્તરે વિવરે ભવત્તા લોકન્તરિકા. તિણ્ણઞ્હિ સકટચક્કાનં પત્તાનં વા આસન્નટ્ઠપિતાનં અન્તરસદિસે તિણ્ણં તિણ્ણં ચક્કવાળાનં અન્તરેસુ એકેકો લોકન્તરિકનિરયો અટ્ઠયોજનસહસ્સપ્પમાણો સીતનરકો સત્તાનં અકુસલવિપાકેન નિબ્બત્તતિ. અનન્તાનીતિ તિરિયં અટ્ઠસુ દિસાસુ ચક્કવાળાનિ આકાસો વિય અનન્તાનિ. ઉદ્ધં પન અધો ચ અન્તાનેવ. અનન્તેન બુદ્ધઞાણેનાતિ એત્થ અનન્તઞેય્યપટિવેધસામત્થિયયોગતોવ ઞાણં ‘‘અનન્ત’’ન્તિ વેદિતબ્બં.
અત્તનોતિ નિસ્સક્કે સામિવચનમેતં, અત્તતોતિ અત્થો. ગુણેહિ અત્તનો વિસિટ્ઠતરસ્સાતિ ¶ સમ્બન્ધો, તરગ્ગહણઞ્ચેત્થ અનુત્તરોતિ પદસ્સ અત્થનિદ્દેસવસેન કતં, ન વિસિટ્ઠસ્સ કસ્સચિ અત્થિતાય. સદેવકે હિ લોકે સદિસકપ્પોપિ નામ કોચિ તથાગતસ્સ નત્થિ, કુતો સદિસો, તેનાહ સીલગુણેનાપિ અસમોતિઆદિ. તત્થ અસમેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ સમો અસમસમો. નત્થિ પટિમા એતસ્સાતિ અપ્પટિમો. એસ નયો સેસેસુપિ. તત્થ ઉપમામત્તં પટિમા, સદિસૂપમા પટિભાગો. યુગગ્ગાહવસેન ઠિતો પટિમો પુગ્ગલોતિ વેદિતબ્બો. અત્તનાતિ અત્તતો. પુરિસદમ્મેતિઆદીસુ દમિતબ્બા દમ્મા, ‘‘દમ્મપુરિસા’’તિ વત્તબ્બે વિસેસનસ્સ પરનિપાતં કત્વા ‘‘પુરિસદમ્મા’’તિ વુત્તં, પુરિસગ્ગહણઞ્ચેત્થ ઉક્કટ્ઠવસેન ઇત્થીનમ્પિ દમેતબ્બતો. નિબ્બિસા કતા દોસવિસસ્સ વિનોદનેન. અત્થપદન્તિ અત્થાભિબ્યઞ્જનકં પદં, વાક્યન્તિ અત્થો. એકપદભાવેન ચ અનઞ્ઞસાધારણો સત્થુ પુરિસદમ્મસારથિભાવો દસ્સિતો હોતિ, તેનાહ ભગવા હીતિઆદિ. અટ્ઠ દિસાતિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો. અસજ્જમાનાતિ વસીભાવપ્પત્તિયા નિસ્સઙ્ગચારા.
દિટ્ઠધમ્મો વુચ્ચતિ પચ્ચક્ખો અત્તભાવો, તત્થ નિયુત્તોતિ દિટ્ઠધમ્મિકો, ઇધલોકત્થો. કમ્મકિલેસવસેન સમ્પરેતબ્બતો સમાગન્તબ્બતો સમ્પરાયો ¶ , પરલોકો, તત્થ નિયુત્તોતિ સમ્પરાયિકો, પરલોકત્થો. પરમો ઉત્તમો અત્થો પરમત્થો, નિબ્બાનં. સહ અત્થેન વત્તતીતિ સત્થો, ભણ્ડમૂલેન વાણિજ્જાય દેસન્તરં ગચ્છન્તો જનસમૂહો. સો અસ્સ અત્થીતિ સત્થા, સત્થવાહોતિ નિરુત્તિનયેન. સો વિય ભગવાતિ આહ ‘‘સત્થા, ભગવા સત્થવાહો’’તિ. ઇદાનિ તમત્થં નિદ્દેસપાળિનયેન દસ્સેતું યથા સત્થવાહોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સત્થેતિ સત્થિકે જને. કં ઉદકં તારેન્તિ એત્થાતિ કન્તારો, નિરુદકો અરઞ્ઞપ્પદેસો. ચોરાદીહિ અધિટ્ઠિતઅરઞ્ઞપ્પદેસાપિ દુગ્ગમનટ્ઠેન તંસદિસતાય કન્તારાત્વેવ નિરુળ્હાતિ સામઞ્ઞતો ‘‘કન્તારં તારેતી’’તિ વત્વા તં વિવરન્તો ચોરકન્તારન્તિઆદિમાહ.
ભગવતોતિ નિસ્સક્કે સામિવચનં, ભગવન્તતો ધમ્મસ્સવનેનાતિ અત્થો. યથા ‘‘ઉપજ્ઝાયતો અજ્ઝેતી’’તિ, ભગવતો સન્તિકેતિ વા અત્થો. સરે નિમિત્તં અગ્ગહેસીતિ પુબ્બબુદ્ધુપ્પાદેસુ સદ્ધમ્મસ્સવનપરિચયેન ‘‘ધમ્મો એસો વુચ્ચતી’’તિ સરે આકારં ગણ્હિ. પુબ્બાભિયોગવસેનેવ હિ ઈદિસાનં તિરચ્છાનાનં ધમ્મસ્સવનાદીસુ પસાદો ઉપ્પજ્જતિ વગ્ગુલિઆદીનં વિય. ઇતરથા સબ્બતિરચ્છાનાનમ્પિ તથા પસાદુપ્પત્તિપ્પસઙ્ગતો. યદિ હિ ઉપ્પજ્જેય્ય, ભગવા અનન્તચક્કવાળેસુ સબ્બસત્તાનમ્પિ એકક્ખણે સપ્પાટિહારિયધમ્મં સાવેતું સક્કોતીતિ સબ્બસત્તાનમ્પિ ઇતો પુબ્બેવ વિમુત્તિપ્પસઙ્ગો સિયા. યે પન દેવમનુસ્સનાગસુપણ્ણાદયો પકતિયાવ કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણાદિયુત્તા હોન્તિ, તેયેવ પુબ્બે અનુપનિસ્સયાપિ ¶ ભગવતો સદ્ધમ્મસ્સવનાદિના પઠમં વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પસાદં ઉપ્પાદેતું સક્કોન્તિ, ન ઇતરેતિ ગહેતબ્બં. અરે અહમ્પિ નામાતિ એત્થ ‘‘કુતોહં ઇધ નિબ્બત્તોતિ ઓલોકેત્વા મણ્ડૂકભાવતોતિ ઞત્વા’’તિ ઇદં એત્તકમ્પિ અરે અહમ્પિ નામાતિ વિમ્હયવચનેનેવ સિજ્ઝતીતિ અવુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. જલન્તિ જલન્તો વિજ્જોતમાનો. મણ્ડૂકોહન્તિ ગાથાય ઉદકેતિ સઞ્જાતટ્ઠાનદસ્સનં, તેન થલમણ્ડૂકતા નિવત્તનં કતં હોતિ. ઉદકે જાતાનમ્પિ કચ્છપાદીનં થલગોચરતાપિ અત્થીતિ તં નિવત્તનત્થં ‘‘વારિગોચરો’’તિ વુત્તં, ઉદકસઞ્ચારીતિ અત્થો.
વિમોક્ખન્તિકઞાણવસેનાતિ એત્થ સબ્બસો કિલેસેહિ વિમુચ્ચતીતિ વિમોક્ખો, અગ્ગમગ્ગો, તસ્સ અન્તો, અગ્ગફલં, તત્થ ભવં વિમોક્ખન્તિકં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સબ્બમ્પિ બુદ્ધઞાણં. ઇદાનિ સમ્માસમ્બુદ્ધપદતો બુદ્ધપદસ્સ ¶ વિસેસં દસ્સેતું યસ્મા વાતિઆદિ વુત્તં. સમ્માસમ્બુદ્ધપદેન હિ સત્થુ પટિવેધઞાણાનુભાવો વુત્તો, ઇમિના પન બુદ્ધપદેન દેસનાઞાણાનુભાવોપિ, તેનાહ અઞ્ઞેપિ સત્તે બોધેસીતિઆદિ.
ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગરુગારવાધિવચનન્તિ સબ્બેહિ સીલાદિગુણેહિ વિસિટ્ઠસ્સ તતો એવ સબ્બસત્તેહિ ઉત્તમસ્સ ગરુનો ગારવવસેન વુચ્ચમાનવચનમિદં ભગવાતિ. સેટ્ઠન્તિ સેટ્ઠવાચકં વચનં સેટ્ઠગુણસહચરણતો. અથ વા વુચ્ચતીતિ વચનં, અત્થો, સો સેટ્ઠોતિ અત્થો. ઉત્તમન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ગરુગારવયુત્તોતિ એત્થ ગરુભાવો ગારવં, ગરુગુણયોગતો ગરુકરણં વા ગારવં, તેન સાવકાદીનં અસાધારણતાય ગરુભૂતેન મહન્તેન ગારવેન યુત્તોતિ ગરુગારવયુત્તો. અથ વા ગરુ ચ સબ્બલોકસ્સ સિક્ખકત્તા તેનેવ ગારવયુત્તો ચાતિપિ યોજેતબ્બં.
અવત્થાય વિદિતં આવત્થિકં. એવં લિઙ્ગિકં. નિમિત્તતો આગતં નેમિત્તિકં. અધિચ્ચ યંકિઞ્ચિ નિમિત્તં અધિવચનવસેન અનપેક્ખિત્વા પવત્તં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં, તેનાહ ‘‘વચનત્થમનપેક્ખિત્વા’’તિ. યદિચ્છાય આગતં યાદિચ્છકં. એત્થ ચ બાહિરં દણ્ડાદિ લિઙ્ગં, અબ્ભન્તરં તેવિજ્જાદિ નિમિત્તં. પચુરજનવિસયં વા દિસ્સમાનં લિઙ્ગં, તબ્બિપરીતં નિમિત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સચ્છિકાપઞ્ઞત્તીતિ સબ્બધમ્માનં સચ્છિકિરિયાનિમિત્તા પઞ્ઞત્તિ. અથ વા સચ્છિકાપઞ્ઞત્તીતિ પચ્ચક્ખસિદ્ધા પઞ્ઞત્તિ. યંગુણનિમિત્તા હિ સા, તે ગુણા સત્થુ પચ્ચક્ખભૂતાતિ ગુણા વિય સાપિ સચ્છિકતા એવ નામ હોતિ, ન પરેસં, વોહારમત્તેનાતિ અધિપ્પાયો. યંગુણનેમિત્તિકન્તિ યેહિ ગુણેહિ નિમિત્તભૂતેહિ એતં નામં નેમિત્તિકઞ્ચ જાતં. વદન્તીતિ ધમ્મસેનાપતિસ્સ ગરુભાવતો બહુવચનેનાહ, સઙ્ગીતિકારેહિ વા કતમનુવાદં સન્ધાય.
ઇસ્સરિયાદિભેદો ¶ ભગો અસ્સ અત્થીતિ ભગી. મગ્ગફલાદિઅરિયગુણં અરઞ્ઞાદિવિવેકટ્ઠાનઞ્ચ ભજિ સેવિ સીલેનાતિ ભજી. ચીવરાદિપચ્ચયાનં અત્થરસાદીનઞ્ચ સીલાદિગુણાનઞ્ચ ભાગી, દાયાદોતિ અત્થો. વિભજિ ઉદ્દેસનિદ્દેસાદિપ્પકારેહિ ધમ્મરતનં પવિભજીતિ વિભત્તવા. રાગાદિપાપધમ્મં ભગ્ગં અકાસીતિ ભગવાતિ વુચ્ચતીતિ સબ્બત્થ સમ્બન્ધો. ગરુપિ લોકે ભગવાતિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘ગરૂ’’તિ, યસ્મા ગરુ, તસ્માપિ ભગવાતિ અત્થો. પારમિતાસઙ્ખાતં ¶ ભગ્યમસ્સ અત્થીતિ ભગ્યવા. બહૂહિ ઞાયેહીતિ કાયભાવનાદિકેહિ અનેકેહિ ભાવનાક્કમેહિ. સુભાવિતત્તનોતિ પચ્ચત્તે એતં સામિવચનં, તેન સુભાવિતસભાવોતિ અત્થો. ભવાનં અન્તં નિબ્બાનં ગતોતિ ભવન્તગો. તત્થ તત્થ ભગવાતિ સદ્દસિદ્ધિ નિરુત્તિનયેનેવ વેદિતબ્બા.
ઇદાનિ ભગી ભજીતિ નિદ્દેસગાથાય નવહિ પદેહિ દસ્સિતમત્થં ભગ્યવાતિ ગાથાય છહિ પદેહિ સઙ્ગહેત્વા પદસિદ્ધિં અત્થયોજનાનયભેદેહિ સદ્ધિં દસ્સેતું અયં પન અપરો નયોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ વણ્ણવિપરિયયોતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, તેનેવ વણ્ણવિકારો વણ્ણલોપો ધાતુઅત્થેન નિયોજનઞ્ચાતિ ઇમં તિવિધં લક્ખણં સઙ્ગણ્હાતિ. સદ્દનયેનાતિ સદ્દલક્ખણનયેન. પિસોદરાદીનં સદ્દાનં આકતિગણભાવતો વુત્તં ‘‘પિસોદરાદિપક્ખેપલક્ખણં ગહેત્વા’’તિ. પક્ખિપનમેવ લક્ખણં. તપ્પરિયાપન્નતાકરણઞ્હિ પક્ખિપનં. ભગ્યન્તિ કુસલં.
લોભાદયો ચત્તારો દોસા એકકવસેન ગહિતા. અહિરિકાદયો દુકવસેન. અક્કોચ્છિમન્તિઆદિના (ધ. પ. ૩-૪) પુનપ્પુનં કુજ્ઝનવસેન ચિત્તપરિયોનન્ધનો કોધોવ ઉપનાહો. પરેસં પુબ્બકારિતાલક્ખણસ્સ ગુણસ્સ નિપુઞ્છનો મક્ખો નામ. બહુસ્સુતાદીહિ સદ્ધિં યુગગ્ગાહો અત્તનો સમકરણં પલાસો. અત્તનો વિજ્જમાનદોસપટિચ્છાદના માયા. અવિજ્જમાનગુણપ્પકાસનં સાઠેય્યં. ગરૂસુપિ થદ્ધતા અનોનતતા થમ્ભો. તદુત્તરિકરણલક્ખણો સારમ્ભો. જાતિઆદિં નિસ્સાય ઉન્નતિલક્ખણો માનો. અબ્ભુન્નતિલક્ખણો અતિમાનો. જાતિઆદિં નિસ્સાય મજ્જનાકારપ્પત્તો માનોવ મદો નામ. સો સત્તવીસતિવિધો. કામગુણેસુ ચિત્તસ્સ વોસ્સગ્ગો પમાદો. કાયદુચ્ચરિતાદીનિ તિવિધદુચ્ચરિતાનિ. તણ્હાદિટ્ઠિદુચ્ચરિતવસેન તિવિધસંકિલેસા. રાગદોસમોહાવ મલાનિ. તેયેવ કાયદુચ્ચરિતાદયો ચ તિવિધવિસમાનિ. કામબ્યાપાદવિહિંસાસઞ્ઞા તિવિધસઞ્ઞા નામ. તેયેવ વિતક્કા. તણ્હાદિટ્ઠિમાના પપઞ્ચા. સુભસુખનિચ્ચઅત્તવિપરિયેસા ચતુબ્બિધવિપરિયેસા. છન્દાદયો અગતિ. ચીવરાદીસુ પચ્ચયેસુ લોભા ચત્તારો તણ્હુપાદા. બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘસિક્ખાસુ કઙ્ખા, સબ્રહ્મચારીસુ કોપો ચ ¶ પઞ્ચ ચેતોખીલા. કામે કાયે રૂપે ચ અવીતરાગતા, યાવદત્થં ભુઞ્જિત્વા સેય્યસુખાદિઅનુયોગો, અઞ્ઞતરં ¶ દેવનિકાયં પણિધાય બ્રહ્મચરિયચરણઞ્ચ પઞ્ચ ચેતોવિનિબન્ધા. રૂપાભિનન્દનાદયો પઞ્ચ અભિનન્દના. કોધમક્ખઇસ્સાસાઠેય્યપાપિચ્છતાસન્દિટ્ઠિપરામાસા છ વિવાદમૂલાનિ. રૂપતણ્હાદયો છ તણ્હાકાયા. મિચ્છાદિટ્ઠિઆદયો અટ્ઠમગ્ગઙ્ગપટિપક્ખા મિચ્છત્તા. તણ્હં પટિચ્ચ પરિયેસના, પરિયેસનં પટિચ્ચ લાભો, લાભં પટિચ્ચ વિનિચ્છયો, તં પટિચ્ચ છન્દરાગો, તં પટિચ્ચ અજ્ઝોસાનં, તં પટિચ્ચ પરિગ્ગહો, તં પટિચ્ચ મચ્છરિયં, તં પટિચ્ચ આરક્ખા, આરક્ખાધિકરણં દણ્ડાદાનાદિઅનેકાકુસલરાસીતિ નવ તણ્હામૂલકા ધમ્મા. પાણાતિપાતાદયો દસ અકુસલકમ્મપથા. ચત્તારો સસ્સતવાદા તથા એકચ્ચસસ્સતવાદા અન્તાનન્તિકા અમરાવિક્ખેપિકા દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા સોળસ સઞ્ઞીવાદા અટ્ઠ અસઞ્ઞીવાદા અટ્ઠ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા સત્ત ઉચ્છેદવાદા પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાતિ એતાનિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ. રૂપતણ્હાદિછતણ્હા એવ પચ્ચેકં કામતણ્હાભવતણ્હાવિભવતણ્હાવસેન અટ્ઠારસ હોન્તિ, તા અજ્ઝત્તબહિદ્ધરૂપાદીસુ પવત્તિવસેન છત્તિંસ, પુન કાલત્તયવસેન અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાનિ હોન્તિ. પભેદ-સદ્દં પચ્ચેકં સમ્બન્ધિત્વા લોભપ્પભેદોતિઆદિના યોજેતબ્બં. સબ્બદરથપરિળાહકિલેસસતસહસ્સાનીતિ સબ્બાનિ સત્તાનં દરથસઙ્ખાતપરિળાહકરાનિ કિલેસાનં અનેકાનિ સતસહસ્સાનિ, આરમ્મણાદિવિભાગતો પવત્તિઆકારવિભાગતો ચ નેસં એવં પભેદો વેદિતબ્બો. પઞ્ચ મારે અભઞ્જીતિ સમ્બન્ધો. પરિસ્સયાનન્તિ ઉપદ્દવાનં.
એવં ભગ્યવા ભગ્ગવાતિ દ્વિન્નં પદાનં અત્થં વિભજિત્વા ઇદાનિ તેહિ દ્વીહિ ગહિતમત્થં દસ્સેતું ભગ્યવન્તતાય ચસ્સાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સતપુઞ્ઞજલક્ખણધરસ્સાતિ અનેકસતપુઞ્ઞનિબ્બત્તમહાપુરિસલક્ખણધરસ્સ ભગવતો. સકચિત્તે ઇસ્સરિયં નામ પટિક્કૂલાદીસુ અપ્પટિક્કૂલસઞ્ઞિતાદિવસપ્પવત્તિયા ચેવ ચેતોસમાધિવસેન ચ અત્તનો ચિત્તસ્સ વસીભાવાપાદનમેવ. અણિમા લઘિમાદિકન્તિ આદિ-સદ્દેન મહિમા પત્તિ પાકમ્મં ઈસિતા વસિતા યત્થકામાવસાયિતાતિ ઇમે છપિ સઙ્ગહિતા. તત્થ કાયસ્સ અણુભાવકરણં અણિમા. આકાસે પદસા ¶ ગમનાદિઅરહભાવેન લહુભાવો લઘિમા. કાયસ્સ મહન્તતાપાદનં મહિમા. ઇટ્ઠદેસસ્સ પાપુણનં પત્તિ. અધિટ્ઠાનાદિવસેન ઇચ્છિતત્થનિપ્ફાદનં પાકમ્મં. સયંવસિતા ઇસ્સરભાવો ઈસિતા. ઇદ્ધિવિધે વસીભાવો વસિતા. આકાસેન વા ગચ્છતો, અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ કરોતો યત્થ કત્થચિ વોસાનપ્પત્તિ યત્થકામાવસાયિતા, ‘‘કુમારકરૂપાદિદસ્સન’’ન્તિપિ વદન્તિ. સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગસિરીતિ સબ્બેસં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં સોભા. અત્થીતિ અનુવત્તતિ. લહુસાધનં તં તં કાલિકં ઇચ્છિતં, ગરુસાધનં ચિરકાલિકં બુદ્ધત્તાદિપત્થિતં ¶ . ભગા અસ્સ સન્તીતિ ભગવાતિ ઇદં સદ્દસત્થનયેન સિદ્ધં, સેસં સબ્બં નિરુત્તિનયેન સિદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં.
પીળનસઙ્ખતસન્તાપવિપરિણામટ્ઠેનાતિઆદીસુ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠોતિઆદિના અત્થ-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. તત્થ અત્તનો સભાવેન પીળનલક્ખણં દુક્ખં. તસ્સ યો પીળનમેવ અત્થો ‘‘પીળનટ્ઠો’’તિ વુચ્ચતિ, સો સભાવો. યસ્મા પન તંસમુદયેન સઙ્ખતં, તસ્મા સઙ્ખતટ્ઠો સમુદયદસ્સનેન આવિભૂતો. યસ્મા ચ મગ્ગો કિલેસસન્તાપહરત્તા સુસીતલો, તસ્માસ્સ મગ્ગદસ્સનેન સન્તાપટ્ઠો આવિભૂતો તપ્પટિયોગત્તા. અવિપરિણામધમ્મસ્સ પન નિરોધસ્સ દસ્સનેન વિપરિણામટ્ઠો આવિભૂતોતિ. એકસ્સેવ સભાવધમ્મસ્સ સકભાવતો ઇતરસચ્ચત્તયનિવત્તિતો ચ પરિકપ્પેતબ્બત્તા ચત્તારો અત્થા વુત્તા. સમુદયસ્સ પન રાસિકરણતો આયૂહનટ્ઠો સભાવો, તસ્સેવ દુક્ખદસ્સનેન નિદાનટ્ઠો આવિભૂતો. વિસંયોગભૂતસ્સ નિરોધસ્સ દસ્સનેન સંયોગટ્ઠો. નિય્યાનભૂતસ્સ મગ્ગસ્સ દસ્સનેન પલિબોધટ્ઠો આવિભૂતો.
નિરોધસ્સ પન નિસ્સરણટ્ઠો સભાવો, તસ્સેવ સમુદયદસ્સનેન વિવેકટ્ઠો આવિભૂતો. સઙ્ખતસ્સ મગ્ગસ્સ દસ્સનેન અસઙ્ખતટ્ઠો, વિસયભૂતસ્સ મરણધમ્મસ્સ વા દુક્ખસ્સ દસ્સનેન અમતટ્ઠો. મગ્ગસ્સ પન નિય્યાનટ્ઠો સભાવો, તસ્સેવ સમુદયદસ્સનેન દુક્ખસ્સેવાયં હેતુ, નિબ્બાનપ્પત્તિયા પન અયમેવ હેતૂતિ હેત્વટ્ઠો, અતિસુખુમનિરોધદસ્સનેન ઇધમેવ દસ્સનન્તિ દસ્સનટ્ઠો, અધિકપણસ્સ દુક્ખસ્સ દસ્સનેન અધિપતેય્યટ્ઠો આવિભૂતો. એતે એવ ચ પીળનાદયો સોળસ આકારાતિ વુચ્ચન્તિ.
કામેહિ ¶ વિવેકટ્ઠકાયતા કાયવિવેકો. નીવરણાદીહિ વિવિત્તા અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચિત્તવિવેકો. ઉપધીયન્તિ એત્થ યથાસકં ફલાનીતિ ઉપધયો, પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતકામખન્ધકિલેસઅભિસઙ્ખારા, તેહિ ચતૂહિ વિવિત્તં નિબ્બાનં ઉપધિવિવેકો નામ.
અનત્તાનુપસ્સનાય પટિલદ્ધો દુક્ખાનિચ્ચાનુપસ્સનાહિ ચ પટિલદ્ધો અરિયમગ્ગો આગમનવસેન યથાક્કમં સુઞ્ઞતઅપ્પણિહિતઅનિમિત્તવિમોક્ખસઞ્ઞં પટિલભતિ, કિલેસેહિ વિમુત્તત્તા હિ એસ વિમોક્ખોતિ.
યથા લોકે એકેકપદતો એકેકમક્ખરં ગહેત્વા ‘‘મેખલા’’તિ વુત્તં, એવમિધાપીતિ અત્થો. મેહનસ્સાતિ ગુય્હપ્પદેસસ્સ. ખસ્સાતિ ઓકાસસ્સ.
સહ ¶ દેવેહીતિઆદીસુ સહ દેવેહિ વત્તતીતિ સદેવકો લોકો. તં સદેવકન્તિઆદિના યોજના વેદિતબ્બા. સદેવકવચનેનાતિ સદેવક-સદ્દે વિસેસનભાવેન ઠિતદેવવચનેન. તસ્સાપિ સદેવકપદે અન્તોભૂતત્તા અવયવે સમુદાયોપચારવસેન વોહારો કતો. ઇતરથા તેન દેવવિસિટ્ઠલોકસ્સેવ ગહણતો પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં ન સિયા, એવં ઉપરિપિ. સમારકવચનેન મારસદ્દેન તેન સહચરિતા સબ્બે વસવત્તિદેવા ચ ગહિતાતિ આહ ‘‘છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણ’’ન્તિ. બ્રહ્મકાયિકા નામ પઠમજ્ઝાનભૂમિકા. તે આદિ યેસં આરુપ્પપરિયન્તાનં બ્રહ્માનં તેસં બ્રહ્માનં ગહણં બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં. લોક-સદ્દસ્સ ઓકાસલોકાદીનમ્પિ સાધારણત્તા સત્તલોકાવેણિકમેવ પજાગહણં કતન્તિ આહ ‘‘પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણ’’ન્તિ. સદેવકાદિવચનેન ઉપપત્તિદેવાનં, સસ્સમણવચનેન વિસુદ્ધિદેવાનઞ્ચ ગહિતત્તા આહ ‘‘સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણ’’ન્તિ. તત્થ સમ્મુતિદેવા રાજાનો, અવસેસમનુસ્સા સમ્મુતિદેવસમણબ્રાહ્મણેહિ અવસિટ્ઠા. સત્તલોકાવેણિકસ્સ પજાસદ્દસ્સ વિસું ગહિતત્તા સદેવકં લોકન્તિ એત્થ લોકસદ્દગ્ગહણં ઓકાસલોકમેવ નિયમેતીતિ આહ ‘‘તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકો’’તિ. ઇદઞ્ચ સદેવકાદિપદત્તયવચનીયસ્સ પધાનત્થસ્સ વસેન વુત્તં. ઓકાસલોકવિસેસનસ્સ પનેત્થ દેવમારાદિસત્તલોકસ્સાપિ ગહણં વેદિતબ્બં ¶ સામત્થિયતો ગમ્યમાનત્તા સપુત્તો આગતોતિઆદીસુ પુત્તાદીનં વિય. ઇમસ્મિઞ્ચ નયે સદેવકં સમારકં સબ્રહ્મકં ઓકાસલોકં સસ્સમણબ્રાહ્મણિં સદેવમનુસ્સં પજઞ્ચાતિ ચ-કારં આનેત્વા યોજેતબ્બં, ઓકાસસત્તલોકાનં ગહણેન ચેત્થ તદુભયસમ્મુતિનિમિત્તભૂતો સઙ્ખારલોકોપિ તદવિનાભાવતો ગહિતો એવાતિ દટ્ઠબ્બો. અપરે પન ‘‘સદેવકન્તિઆદીહિ પઞ્ચહિ પદેહિ સત્તલોકોવ અત્તનો અવયવભૂતદેવાદિવિસેસનેહિ વિસેસેત્વા ગહિતો, તગ્ગહણેન તદાધારો ઓકાસલોકો, તદુભયપઞ્ઞત્તિવિસયો સઙ્ખારલોકો ચ ગહિતા એવ હોન્તી’’તિ વદન્તિ. તેસઞ્ચ પજન્તિ ઇદં લોકસદ્દસ્સ વિસેસનં કત્વા સદેવકં પજં લોકં…પે… સદેવમનુસ્સં પજં લોકન્તિ યોજેતબ્બં.
અરૂપાવચરલોકો ગહિતો પારિસેસઞાયેન ઇતરેસં પદન્તરેહિ ગહિતત્તા. મારગ્ગહણેન તપ્પધાના તંસદિસા ચ ઉપપત્તિદેવા સઙ્ગય્હન્તીતિ આહ ‘‘છકામાવચરદેવલોકો’’તિ. ખત્તિયપરિસા બ્રાહ્મણગહપતિસમણચાતુમહારાજિકતાવતિંસમારબ્રહ્મપરિસાતિ ઇમાસુ અટ્ઠસુ પરિસાસુ ચાતુમહારાજિકાદીનં ચતુન્નં પરિસાનં સદેવકાદિપદેહિ સઙ્ગહિતત્તા ઇધ સસ્સમણબ્રાહ્મણિન્તિ ઇમિના સમણપરિસા બ્રાહ્મણપરિસા ચ, સદેવમનુસ્સન્તિ ઇમિના ખત્તિયપરિસા ગહપતિપરિસા ચ વુત્તાતિ આહ ‘‘ચતુપરિસવસેના’’તિ. તસ્સ મનુસ્સલોકો ગહિતોતિ ¶ ઇમિના સમ્બન્ધો. તત્થ મનુસ્સલોકોતિ મનુસ્સસમૂહો, તેનાહ ‘‘અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા’’તિ.
વિકપ્પન્તરં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો’’તિ. દેવપદેન સમ્મુતિદેવા, સમણબ્રાહ્મણમનુસ્સપદેહિ સેસમનુસ્સા ચ ગહિતાતિ એવં વિકપ્પદ્વયેપિ મનુસ્સં પજં મનુસ્સિં પજન્તિ પજા-સદ્દં મનુસ્સ-સદ્દેન વિસેસેત્વા તં પુન સહ દેવેહિ વત્તતીતિ સદેવા, પજા. સદેવા ચ સા મનુસ્સા ચાતિ સદેવમનુસ્સા, તં સદેવમનુસ્સં પજં. પુન કિં ભૂતં સસ્સમણબ્રાહ્મણિન્તિ એવં યથા પજાસદ્દેન મનુસ્સાનઞ્ઞેવ ગહણં સિયા, તથા નિબ્બચનં કાતબ્બં, ઇતરથા મનુસ્સાનઞ્ઞેવ ગહણં ન સમ્પજ્જતિ સબ્બમનુસ્સાનં વિસેસનભાવેન ગહિતત્તા અઞ્ઞપદત્થભૂતસ્સ કસ્સચિ મનુસ્સસ્સ અભાવા. ઇદાનિ પજન્તિ ઇમિના ¶ અવસેસનાગાદિસત્તેપિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતુકામો આહ ‘‘અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા’’તિ. એત્થાપિ ચતુપરિસવસેન અવસેસસબ્બસત્તલોકો સમ્મુતિદેવમનુસ્સેહિ વા સહ અવસેસસબ્બસત્તલોકોતિ યોજેતબ્બં.
એત્તાવતા ભાગસો લોકં ગહેત્વા યોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ એકેકપદેન અભાગસો સબ્બલોકાનં ગહણપક્ખેપિ તસ્સ તસ્સ વિસેસનસ્સ સપ્ફલતં દસ્સેતું અપિ ચેત્થાતિઆદિ વુત્તં. ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતોતિ ઉક્કટ્ઠાનં દેવગતિપરિયાપન્નાનં પરિચ્છિન્નવસેન જાનનવસેન કિત્તિસદ્દો સયં અત્તનો અવયવભૂતેન સદેવકવચનેન તં સુણન્તાનં સાવેન્તો અબ્ભુગ્ગતોતિ યોજના. અનુસન્ધિક્કમોતિ અત્થાનઞ્ચેવ પદાનઞ્ચ અનુસન્ધાનક્કમો, જાનનક્કમોતિ અત્થો.
અભિઞ્ઞાતિ ય-કારલોપેન નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘અભિઞ્ઞાયા’’તિ. સમન્તભદ્રકત્તાતિ સબ્બભાગેહિ સુન્દરત્તા. સાસનધમ્મોતિ પટિપત્તિપટિવેધસાસનસ્સ પકાસકો પરિયત્તિધમ્મો. બુદ્ધસુબોધિતતાયાતિ ઇદં તિકં ધમ્મસ્સ હેતુસરૂપફલવસેન વુત્તં, તથા નાથપભવત્તિકમ્પિ. મજ્ઝે તિકદ્વયં ફલવસેનેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. કિચ્ચસુદ્ધિયાતિ ધમ્મં સુત્વા યથાસુતવસેન પટિપજ્જન્તાનં સુપ્પટિપત્તિસઙ્ખાતકિચ્ચસુદ્ધિયા.
ઇદાનિ આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ ધમ્મં દેસેન્તો ભગવા સોતૂનં યં સાસનબ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્ચ પકાસેતિ, તપ્પકાસકસ્સ બ્રહ્મચરિયપદસ્સ સાત્થન્તિઆદીનિ પદાનિ વિસેસનભાવેન વુત્તાનિ, ન ધમ્મપદસ્સાતિ દસ્સનમુખેન નાનપ્પકારતો અત્થં વિવરિતુકામો સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ એવમાદીસુ પનાતિઆદિમાહ. તત્થ તિસ્સો સિક્ખા સકલો ચ તન્તિધમ્મો સાસનબ્રહ્મચરિયં ¶ નામ. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો સીલાદિકે વિય તપ્પકાસકં તન્તિધમ્મમ્પિ પકાસેતિ એવ સદ્દત્થસમુદાયત્તા પરિયત્તિધમ્મસ્સ. યથાનુરૂપન્તિ યથારહં. સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતઞ્હિ સાસનબ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્ચ અત્થસમ્પત્તિયા સમ્પન્નત્થતાય, ઉપરૂપરિ અધિગન્તબ્બવિસેસસઙ્ખાતઅત્થસમ્પત્તિયા ચ સહ અત્થેન પયોજનેન વત્તતીતિ સાત્થમેવ, ન તુ સબ્યઞ્જનં, તન્તિધમ્મસઙ્ખાતં સાસનબ્રહ્મચરિયં યથાવુત્તેન અત્થેન સાત્થં સબ્યઞ્જનઞ્ચ. કિરાતાદિમિલક્ખવચનાનમ્પિ સાત્થસબ્યઞ્જનત્તે સમાનેપિ વિસિટ્ઠત્થબ્યઞ્જનયોગં સન્ધાય સહત્થો ¶ દેવદત્તો સવિત્તોતિઆદિ વિય ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જન’’ન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘અત્થસમ્પત્તિયા સાત્થં, બ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જન’’ન્તિ. તત્થ યં અત્થં સુત્વા તથા પટિપજ્જન્તા સબ્બદુક્ખક્ખયં પાપુણન્તિ, તસ્સ તાદિસસમ્પત્તિ અત્થસમ્પત્તિ નામ, સમ્પન્નત્થતાતિ અત્થો. બ્યઞ્જનસમ્પત્તિ નામ સિથિલધનિતાદિબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણાય માગધિકાય સભાવનિરુત્તિયા ગમ્ભીરમ્પિ અત્થં ઉત્તાનં કત્વા દસ્સનસમત્થતા સમ્પન્નબ્યઞ્જનતાતિ અત્થો.
ઇદાનિ નેત્તિપ્પકરણનયેનાપિ (નેત્તિ ૪ દ્વાદસપદ) અત્થં દસ્સેતું સઙ્કાસનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સઙ્ખેપતો કાસીયતિ દીપીયતીતિ સઙ્કાસનન્તિ કમ્મસાધનવસેન અત્થો દટ્ઠબ્બો, એવં સેસેસુપિ. પઠમં કાસનં પકાસનં. ઉભયમ્પેતં ઉદ્દેસત્થવચનસઙ્ખાતસ્સ વિત્થારવચનં. સકિં વુત્તસ્સ પુન વચનઞ્ચ વિવરણવિભજનાનિ. ઉભયમ્પેતં નિદ્દેસત્થવચનં. વિવટસ્સ વિત્થારતરાભિધાનં વિભત્તસ્સ ચ પકારેહિ ઞાપનં ઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિયો. ઉભયમ્પેતં પટિનિદ્દેસત્થવચનસઙ્ખાતસ્સ વિત્થારવચનં. અત્થપદસમાયોગતોતિ યથાવુત્તાનિ એવ છ પદાનિ પરિયત્તિયા અત્થવિભાગત્તા અત્થપદાનિ, તેહિ સહિતતાય અત્થકોટ્ઠાસયુત્તત્તાતિ અત્થો. અપરિયોસિતે પદે આદિમજ્ઝગતવણ્ણો અક્ખરં, એકક્ખરં, પદં વા અક્ખરં. વિભત્તિયન્તં પદં. પદાભિહિતં અત્થં બ્યઞ્જેતીતિ બ્યઞ્જનં, વાક્યં. કથિતસ્સેવત્થસ્સ અનેકવિધેન વિભાગકરણં આકારો નામ. આકારાભિહિતસ્સ નિબ્બચનં નિરુત્તિ. નિબ્બચનત્થવિત્થારો નિદ્દેસો. અથ વા ‘‘અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતિ, પદેહિ પકાસેતિ, બ્યઞ્જનેહિ વિવરતિ, આકારેહિ વિભજતિ, નિરુત્તીહિ ઉત્તાનિં કરોતિ, નિદ્દેસેહિ પઞ્ઞપેતી’’તિ વચનતો સઙ્કાસનપકાસનસઙ્ખઆતઉદ્દેસત્થવાચકાનિ વચનાનિ અક્ખરપદાનિ નામ. વિવરણવિભજનસઙ્ખાતનિદ્દેસત્થવાચકાનિ વચનાનિ બ્યઞ્જનાકારા નામ. ઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતપટિનિદ્દેસત્થવાચકાનિ વચનાનિ નિરુત્તિનિદ્દેસા નામ, તેસં સમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનન્તિ અત્થો.
અત્થગમ્ભીરતાતિઆદીસુ અત્થો નામ તન્તિઅત્થો, હેતુફલં વા. ધમ્મો નામ તન્તિ, હેતુ વા. દેસના નામ યથાધમ્મં ધમ્માભિલાપો. પટિવેધો નામ યથાવુત્તઅત્થાદીનં અવિપરીતાવબોધો. તે ¶ પનેતે અત્થાદયો યસ્મા સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો મન્દબુદ્ધીહિ દુક્ખોગાહા અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચ, તસ્મા ગમ્ભીરા. તેસુ પટિવેધસ્સાપિ અત્થસન્નિસ્સિતત્તા ¶ અત્થસભાગત્તા ચ વુત્તં ‘‘અત્થગમ્ભીરતાપટિવેધગમ્ભીરતાહિ સાત્થ’’ન્તિ. ધમ્મદેસનાનં અત્થસન્નિસ્સિતત્તેપિ સયં બ્યઞ્જનરૂપત્તા વુત્તં ‘‘ધમ્મગમ્ભીરતાદેસનાગમ્ભીરતાહિ સબ્યઞ્જન’’ન્તિ. યથાવુત્તઅત્થાદીસુ પભેદગતાનિ ઞાણાનિ અત્થપટિસમ્ભિદાદયો. તત્થ નિરુત્તીતિ તન્તિપદાનં નિદ્ધારેત્વા વચનં, નિબ્બચનન્તિ અત્થો. તીસુ પટિસમ્ભિદાસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. લોકિયા સદ્ધેય્યવચનમુખેનેવ અત્થેસુ પસીદન્તિ, ન અત્થમુખેનાતિ આહ સદ્ધેય્યતોતિઆદિ. કેવલસદ્દો સકલાધિવચનન્તિ આહ ‘‘સકલપરિપુણ્ણભાવેના’’તિ. બ્રહ્મચરિય-સદ્દો ઇધ સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સકલં સાસનં દીપેતીતિ આહ સિક્ખત્તયપરિગ્ગહિતત્તાતિઆદિ.
યથાવુત્તમેવત્થં અપરેનાપિ પરિયાયેન દસ્સેતું અપિ ચાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સનિદાનન્તિ દેસકાલાદિદીપકેન નિદાનવચનેન સનિદાનં. સઉપ્પત્તિકન્તિ અટ્ઠુપ્પત્તિઆદિયુત્તિયુત્તં. તત્રાયં પાળિયોજનાક્કમો – ‘‘વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો સમણો ખલુ ભો…પે… વિહરતી’’તિ ચ, ‘‘તં ખો પન ભવન્તં ગોતમં ‘ઇતિપિ સો…પે… પવેદેતી’તિ એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો’’તિ ચ, ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ…પે… પરિયોસાનકલ્યાણં, દેસેન્તો ચ સાત્થસબ્યઞ્જનાદિગુણસંયુત્તં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ ચ, ‘‘સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’તિ ચ અસ્સોસિ, સુત્વા ચ અથ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ.
અટ્ઠકથાયં પન કિઞ્ચાપિ ‘‘દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતીતિ એવં અજ્ઝાસયં કત્વા અથ ખો વેરઞ્જો…પે… ઉપસઙ્કમી’’તિ એવં સાધુ ખો પનાતિઆદિપાઠસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પરિવિતક્કનભાવેન વુત્તત્તા બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ પદાનન્તરમેવ અસ્સોસીતિ પદં સમ્બન્ધિતબ્બં વિય પઞ્ઞાયતિ, તથાપિ ‘‘સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’તિ એવં યથાવુત્તનિદસ્સનત્થેન ઇતિ-સદ્દેન પરિચ્છિન્દિત્વા વુત્તત્તા પન અઞ્ઞત્થ ઇતિ-સદ્દસ્સ અદસ્સનતો ચ અથ ખો વેરઞ્જોતિઆદિના કત્તબ્બન્તરદસ્સનમુખેન પાળિયા પકારન્તરે પવત્તિતો ચ યથાવુત્તવસેનેવ ‘‘સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’તિ વચનાનન્તરમેવ અસ્સોસીતિ પદં આનેત્વા સમ્બન્ધનં યુત્તં. અટ્ઠકથાચરિયેન હિ બ્રાહ્મણસ્સ અત્તના સુતવસેનેવ અજ્ઝાસયો ઉપ્પજ્જતીતિ ¶ ઉપસઙ્કમનહેતુદસ્સનમુખેન દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતીતિ એવં અજ્ઝાસયં કત્વાતિઆદિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.
૨. સીતોદકં ¶ વિય ઉણ્હોદકેનાતિ ઇદં ઉક્કમેન મુખારુળ્હવસેન વુત્તં, અનુપસન્તસભાવતાય બ્રાહ્મણસ્સેવ ઉણ્હોદકં વિય સીતોદકેનાતિ અત્થો ગહેતબ્બો, ઞાણતેજયુત્તતાય વા ભગવા ઉણ્હોદકોપમોતિ કત્વા તબ્બિરહિતં બ્રાહ્મણં સીતોદકં વિય કત્વા તથા વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. એકીભાવન્તિ સમ્મોદનકિરિયાય એકરૂપતં. યાયાતિઆદીસુ યાય કથાય સમ્મોદિ બ્રાહ્મણો, તં સમ્મોદનીયં કથન્તિ યોજના. તત્થ ખમનીયન્તિ દુક્ખબહુલં ઇદં સરીરં, કચ્ચિ ખમિતું સક્કુણેય્યં. યાપનીયન્તિ ચિરપ્પબન્ધસઙ્ખાતાય યાપનાય યાપેતું સક્કુણેય્યં. રોગાભાવેન અપ્પાબાધં. દુક્ખજીવિતાભાવેન અપ્પાતઙ્કં. તંતંકિચ્ચકરણત્થાય લહું અકિચ્છેન ઉટ્ઠાતું યોગ્ગતાય લહુટ્ઠાનં. બલન્તિ સરીરસ્સ સબ્બકિચ્ચક્ખમં બલં કચ્ચિ અત્થીતિ પુચ્છતિ. ફાસુવિહારોતિ સુખવિહારો. સરણીયમેવ દીઘં કત્વા ‘‘સારણીય’’ન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘સરિતબ્બભાવતો ચ સારણીય’’ન્તિ. પરિયાયેહીતિ કારણેહિ.
ભાવોતિ કિરિયા, તસ્મિં વત્તમાનો નપુંસક-સદ્દો ભાવનપુંસકનિદ્દેસો નામ, કિરિયાવિસેસનસદ્દોતિ અત્થો. એકમન્તે એકસ્મિં અન્તે યુત્તપ્પદેસેતિ અત્થો. ખણ્ડિચ્ચાદિભાવન્તિ ખણ્ડિતદન્તપલિતકેસાદિભાવં. રાજપરિવટ્ટેતિ રાજૂનં પરિવત્તનં, પટિપાટિયોતિ અત્થો. પુરાતનુચ્ચકુલપ્પસુતતાય જિણ્ણતા, ન વયસાતિ આહ ‘‘ચિરકાલપ્પવત્તકુલન્વયે’’તિ. વિભવાનં મહન્તત્તં લાતિ ગણ્હાતીતિ મહલ્લકોતિ આહ ‘‘વિભવમહત્તતાય સમન્નાગતે’’તિ. વિભાવને નામ અત્થેતિ પકતિવિભાવનસઙ્ખાતે અત્થે. ન અભિવાદેતિ વાતિ અભિવાદેતબ્બન્તિ ન સલ્લક્ખેતિ, એવં અસલ્લક્ખણપકતિકોતિ વુત્તં હોતિ. રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વાતિ એત્થાપિ નિચ્ચપકતિકં અનિચ્ચપકતિકં વાતિ અત્થો. અનિચ્ચં વાતિ એત્થ વા-સદ્દો અવધારણત્થો.
સમ્પતિજાતોતિ મુહુત્તજાતો, જાતસમનન્તરમેવાતિ અત્થો. સત્તપદવીતિહારેન ગન્ત્વા…પે… ઓલોકેસીતિ એત્થ દ્વારં પિધાય નિક્ખન્તોતિઆદીસુ વિય ગમનતો પુરે કતમ્પિ ઓલોકનં પચ્છા કતં ¶ વિય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઓલોકેસિન્તિ ચ લોકવિવરણપાટિહારિયે જાતે મંસચક્ખુના વોલોકેસીતિ અત્થો. સેટ્ઠોતિ પસત્થતરો. પતિમાનેસીતિ પૂજેસિ. આસભિન્તિ ઉત્તમં.
૩. તં વચનન્તિ નાહં તં બ્રાહ્મણાતિઆદિવચનં. અઞ્ઞાય સણ્ઠહેય્યાતિ અરહત્તે પતિટ્ઠહેય્ય. જાતિવસેનાતિ ખત્તિયાદિજાતિવસેન. ઉપપત્તિવસેનાતિ દેવેસુ ઉપપત્તિવસેન. આવિઞ્છન્તીતિ ¶ આકડ્ઢન્તિ. યસ્સ અભિવાદાદિકરણસઙ્ખાતસ્સ સામગ્ગિરસસ્સ ભગવતિ અભાવં મઞ્ઞમાનો બ્રાહ્મણો ‘‘અરસરૂપો’’તિ આહ, તબ્બિધુરસ્સ રૂપતણ્હાદિકસ્સેવ સામગ્ગિરસસ્સ અભાવેન ભગવા ‘‘અરસરૂપો’’તિ દસ્સેતું સામગ્ગિરસસદ્દસ્સ રૂપરસાદીસુ વત્તનપ્પકારં દસ્સેન્તો આહ વત્થારમ્મણાદીતિઆદિ.
તાલાવત્થુકતાતિ ઉચ્છિન્નમૂલાનં તાલાનં વત્થુ વિય નેસં રૂપરસાદીનં વત્થુ ચિત્તસન્તાનં કતન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે મજ્ઝેપદલોપં દીઘઞ્ચ કત્વા નિદ્દેસોતિ આહ તાલવત્થુ વિયાતિઆદિ. તાલવત્થુ વિય યેસં વત્થુ કતં તે તાલાવત્થુકતાતિ વિસેસનસ્સ પરનિપાતો દટ્ઠબ્બો, કતતાલવત્થુકાતિ અત્થો. મત્થકચ્છિન્નતાલોયેવ પત્તફલાદીનં અકારણતાય અવત્થૂતિ તાલાવત્થુ, તં વિય યેસં વત્થુ કતં તે રૂપરસાદયો તાલાવત્થુકતા, અયં અઞ્ઞપદત્થવસેન અત્થગ્ગાહો હેટ્ઠા વુત્તનયેન સુગમોતિ વિસેસમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મત્થકચ્છિન્નતાલો વિય કતા’’તિ. એવઞ્ચ મત્થકસદિસેસુ રૂપરસાદીસુ રાગેસુ છિન્નેસુપિ તબ્બત્થુભૂતસ્સ તાલાવત્થુસદિસસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ યાવ પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં ઉપપન્નમેવ હોતિ. યથારુતતો પન વિસેસનસમાસવસેન અત્થે ગય્હમાને રૂપરસાદીનં તાલાવત્થુસદિસતાય ઠાનં આપજ્જતિ. યં પન સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૧.૩) એતં દોસં પરિહરિતું રૂપરસાદીનં કુસલાકુસલત્તં વુત્તં, તં તે તથાગતસ્સ પહીનાતિઆદિપાળિયા, કામસુખસ્સાદસઙ્ખાતા રૂપરસાતિઆદિઅટ્ઠકથાય ચ ન સમેતિ, ખીણાસવાનમ્પિ યાવ પરિનિબ્બાના કુસલાકુસલાનં ફલુપ્પત્તિતો તેસં મત્થકચ્છિન્નતાલસદિસતાપિ ન યુત્તાતિ ગહેતબ્બં. અથ વા મત્થકચ્છિન્નતાલસ્સ ઠિતં અટ્ઠિતઞ્ચ અમનસિકત્વા પુન અનુપ્પત્તિધમ્મતાસદિસમત્તં ઉપમેત્વા તાલાવત્થુ વિય કતાતિ વિસેસનસમાસવસેન ¶ અત્થગ્ગહણેપિ ન કોચિ દોસો. અનુ-સદ્દો પચ્છાતિ અત્થે વત્તતીતિ આહ પચ્છાભાવો ન હોતીતિઆદિ. અનુ અભાવં ગતાતિ પચ્છા અનુપ્પત્તિધમ્મતાવસેન અભાવં ગતા. અનચ્છરિયાતિ અનુ અનુ ઉપરૂપરિ વિમ્હયકતાતિ અત્થો. યઞ્ચ ખો ત્વં વદેસીતિ યં વન્દનાદિસામગ્ગીરસાભાવસઙ્ખાતં કારણં અરસરૂપતાય વદેસિ, તં કારણં ન વિજ્જતીતિ અત્થો.
૪. સન્ધાય ભાસિતમત્થન્તિ યં અત્થં સન્ધાય બ્રાહ્મણો નિબ્ભોગો ભવં ગોતમોતિઆદિમાહ, ભગવા ચ યં સન્ધાય નિબ્ભોગતાદિં અત્તનિ અનુજાનાતિ, તં સન્ધાય ભાસિતમત્થં.
૫. કુલસમુદાચારકમ્મન્તિ ¶ કુલાચારકમ્મં. કાયતો કાયદ્વારતો પવત્તં દુચ્ચરિતં કાયદુચ્ચરિતં. અનેકવિહિતાતિ અનેકપ્પકારા.
૬. પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સાતિ રૂપાદીસુ પઞ્ચસુ કામકોટ્ઠાસેસુ અતિવિય સઙ્ગવસેન નિયુત્તસ્સ કામરાગસ્સ, એતેન અનાગામીનં વત્થાભરણાદીસુ સઙ્ગનિકન્તિવસેન ઉપ્પજ્જનકામરાગસ્સ કામરાગતાભાવં દસ્સેતિ તસ્સ રૂપરાગાદીસુ સઙ્ગહતો. અવસેસાનન્તિ એત્થ સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાનં પઠમેન મગ્ગેન, સેસાનં ચતૂહિપિ ઉચ્છેદં વદતિ, તેનાહ ‘‘યથાનુરૂપ’’ન્તિ.
૭. જિગુચ્છતિ મઞ્ઞેતિ જિગુચ્છતિ વિય, ‘‘જિગુચ્છતી’’તિ વા સલ્લક્ખેમિ. અકોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેનાતિ અઞ્ઞાણસમ્ભૂતટ્ઠેન.
૮-૧૦. તત્રાતિ યથાવુત્તેસુ દ્વીસુ અત્થવિકપ્પેસુ. પટિસન્ધિપરિયાયોપિ ઇધ ગબ્ભસદ્દોતિ આહ ‘‘દેવલોકપટિસન્ધિપટિલાભાયા’’તિ. અપુનબ્ભવભૂતાતિ ખણે ખણે ઉપ્પજ્જમાનાનં ધમ્માનં અભિનિબ્બત્તિ.
૧૧. ધમ્મધાતુન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તઞ્હિ ધમ્મે યાથાવતો ધારેતિ ઉપધારેતીતિ ‘‘ધમ્મધાતૂ’’તિ વુચ્ચતિ. દેસનાવિલાસપ્પત્તોતિ અભિરુચિવસેન પરિવત્તેત્વા દેસેતું સમત્થતા દેસનાવિલાસો, તં પત્તો. કરુણાવિપ્ફારન્તિ સબ્બસત્તેસુ મહાકરુણાય ફરણં. તાદિગુણલક્ખણમેવ ઉપમાય વિભાવેન્તો આહ ‘‘પથવીસમચિત્તત’’ન્તિ. તતોયેવ ¶ અકુજ્ઝનસભાવતો અકુપ્પધમ્મતા. જાતિયા અનુગતન્તિ જાતિયા અનુબદ્ધં. જરાય અનુસટન્તિ જરાય પલિવેઠિતં. વટ્ટખાણુભૂતન્તિ વટ્ટતો ઉદ્ધરિતું અસક્કુણેય્યતાય વટ્ટે નિચ્ચલભાવેન ઠિતં ખાણુ વિય ભૂતં. જાતાનં મચ્ચાનં નિચ્ચં મરણતો ભયન્તિ આહ અજ્જ મરિત્વાતિઆદિ. અપ્પટિસમં પુરેજાતભાવન્તિ અસદિસં અરિયાય જાતિયા પઠમજાતભાવં, સબ્બજેટ્ઠભાવન્તિ અત્થો.
‘‘અપી’’તિ અવત્વા ‘‘પી’’તિ વદન્તો પિ-સદ્દો વિસું અત્થિ નિપાતોતિ દસ્સેતિ. સમ્મા અધિસયિતાનીતિ પાદાદીહિ ઉપઘાતં અકરોન્તિયા સમ્મદેવ ઉપરિ સયિતાનિ, અકમ્મકસ્સાપિ સયતિધાતુનો અધિપુબ્બતાય સકમ્મકતા દટ્ઠબ્બા. નખસિખાતિ નખગ્ગાનિ. સકુણાનં ¶ પક્ખા હત્થપાદટ્ઠાનિયાતિ આહ ‘‘સઙ્કુટિતહત્થપાદા’’તિ. એત્થાતિ આલોકટ્ઠાને. નિક્ખમન્તાનન્તિ નિક્ખમન્તેસુ, નિદ્ધારણે હેતં સામિવચનં. અણ્ડકોસન્તિ અણ્ડકપાલં.
લોકોયેવ લોકસન્નિવાસો. અબુજ્ઝિ એત્થાતિ રુક્ખો બોધિ, સયં બુજ્ઝતિ, બુજ્ઝન્તિ વા તેનાતિ મગ્ગોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ બોધિ. બુજ્ઝીયતીતિ નિબ્બાનં બોધિ. અન્તરા ચ બોધિન્તિ દુતિયમુદાહરણં વિનાપિ રુક્ખ-સદ્દેન બોધિ-સદ્દસ્સ રુક્ખપ્પવત્તિદસ્સનત્થં. વરભૂરિમેધસોતિ મહાપથવી વિય પત્થટપઞ્ઞોતિ અત્થો. તિસ્સો વિજ્જાતિ અરહત્તમગ્ગો અત્તના સહ વત્તમાનં સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતં આસવક્ખયઞાણઞ્ચેવ ઇતરા દ્વે મહગ્ગતવિજ્જા ચ તબ્બિનિબન્ધકકિલેસવિદ્ધંસનવસેન ઉપ્પાદનતો ‘‘તિસ્સો વિજ્જા’’તિ વુચ્ચતિ. છ અભિઞ્ઞાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સાવકપારમીઞાણન્તિ અગ્ગસાવકેહિ પટિલભિતબ્બં સબ્બમેવ લોકિયલોકુત્તરઞાણં. પચ્ચેકબોધિઞાણન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો.
ઓપમ્મસમ્પટિપાદનન્તિ ઓપમ્મત્થસ્સ ઉપમેય્યેન સમં પટિપાદનં. અત્થેનાતિ ઉપમેય્યત્થેન. તિક્ખખરવિપ્પસન્નસૂરભાવોતિ ઇમિના સઙ્ખારુપેક્ખાપત્તતં વિપસ્સનાય દસ્સેતિ. પરિણામકાલોતિ ઇમિના વુટ્ઠાનગામિનિભાવાપત્તિં. તદા ચ સા મગ્ગઞાણગબ્ભં ધારેન્તી વિય હોતીતિ આહ ‘‘ગબ્ભગ્ગહણકાલો’’તિ. અનુપુબ્બાધિગતેનાતિ પઠમમગ્ગાદિપટિપાટિયા અધિગતેન. ચતુરઙ્ગસમન્નાગતન્તિ ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતુ ¶ (મ. નિ. ૨.૧૮૪; સં. નિ. ૨.૨૨; અ. નિ. ૨.૫; મહાનિ. ૧૯૬), સરીરે ઉપસુસ્સતુ મંસલોહિત’’ન્તિ એવં વુત્તચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયં.
છન્દો કામોતિઆદીસુ પત્થનાકારેન પવત્તો દુબ્બલો લોભો ઇચ્છનટ્ઠેન છન્દો. તતો બલવા રઞ્જનટ્ઠેન રાગો. તતોપિ બલવતરો છન્દરાગો. નિમિત્તાનુબ્યઞ્જનસઙ્કપ્પવસેન પવત્તો સઙ્કપ્પો. તતોપિ બલવસઙ્કપ્પવસેનેવ પવત્તો રાગો. તતોપિ બલવતરો સઙ્કપ્પરાગો. સ્વાયં પભેદો એકસ્સેવ લોભસ્સ પવત્તિઆકારભેદેન અવત્થાભેદેન ચ વુત્તો.
પઠમજ્ઝાનકથાવણ્ણના
સેય્યથિદન્તિ તં કથન્તિ અત્થો. એતન્તિ પુબ્બપદેયેવ અવધારણકરણં, એતં અત્થજાતં વા. તન્નિસ્સરણતોતિ તેસં કામાનં નિસ્સરણત્તા. એસાતિ એવ-કારો. કામધાતુ નામ કામભવો, નેક્ખમ્મન્તિ પઠમજ્ઝાનં. એસાતિ નિયમો. તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિવેકા ¶ તદઙ્ગવિવેકાદયો. કાયચિત્તઉપધિવિવેકા કાયવિવેકાદયો, તયો એવ ઇધ ઝાનકથાય, સમુચ્છેદવિવેકાદીનં અસમ્ભવા. નિદ્દેસેતિ મહાનિદ્દેસે. તત્થેવાતિ મહાનિદ્દેસે એવ. વિભઙ્ગેતિ ઝાનવિભઙ્ગે. એવઞ્હિ સતીતિ ઉભયેસમ્પિ કામાનં સઙ્ગહે સતિ.
પુરિમેનાતિ કાયવિવેકેન. એત્થાતિ એતસ્મિં કાયચિત્તવિવેકદ્વયે. દુતિયેનાતિ ચિત્તવિવેકેન. એતેસન્તિ યથાવુત્તનયેન વત્થુકામકિલેસકામવિવેકદ્વયસ્સ વાચકભૂતાનં વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહીતિ ઇમેસં પદાનં, નિદ્ધારણે ચેતં સામિવચનં. બાલભાવસ્સ હેતુપરિચ્ચાગોતિ અનુવત્તતિ. અકુસલધમ્મો હિ બાલભાવસ્સ હેતુ. આસયપોસનન્તિ આસયસ્સ વિસોધનં વડ્ઢનઞ્ચ. વિભઙ્ગે નીવરણાનેવ વુત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. તત્થ કારણમાહ ‘‘ઉપરિઝાનઙ્ગપચ્ચનીકપટિપક્ખભાવદસ્સનતો’’તિ. તત્થ ઉપરિ સવિતક્કન્તિઆદિના વુચ્ચમાનાનિ ઝાનઙ્ગાનિ, તેસં અત્તનો પચ્ચનીકાનં પટિપક્ખભાવદસ્સનતોતિ અત્થો. ઉપરિઝાનઙ્ગાનં પચ્ચનીકપટિપક્ખભાવસ્સ દસ્સનતોતિપિ પાઠો. તત્થ ‘‘ઉપરિ વુચ્ચમાનઝાનઙ્ગાનં ઉજુવિપચ્ચનીકવસેન પટિપક્ખભાવદસ્સનતો’’તિ ‘‘નીવરણાનં તાનેવ વિભઙ્ગે વુત્તાની’’તિપિ અત્થં વદન્તિ ¶ . પેટકેતિ મહાકચ્ચાયનત્થેરેન કતં નેત્તિપ્પકરણનયાનુસારિપકરણં, તં પન પિટકાનં વણ્ણનાભૂતત્તા ‘‘પેટક’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મિન્તિ અત્થો.
વિતક્કનં નામ આરમ્મણપરિકપ્પનન્તિ આહ ‘‘ઊહન’’ન્તિ. રૂપં રૂપન્તિઆદિના વિસયે આકોટેન્તસ્સ વિસયપ્પવત્તિઆહનનં ઉપરિ આહનનન્તિ વેદિતબ્બં. આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનં નામ આરમ્મણાભિમુખકરણં. અનુસઞ્ચરણન્તિ અનુપરિબ્ભમનં, તઞ્ચ ખણન્તરસ્સ તથાકારેન ઉપ્પાદનમેવ, ન હિ પરમત્થતો એકસ્સ સઞ્ચરણમત્થિ, એવમઞ્ઞત્થાપિ ઈદિસેસુ. અનુમજ્જનન્તિ પરિમજ્જનં. તત્થાતિ આરમ્મણે. સહજાતાનુયોજનં સકિચ્ચાનુવત્તિતાકરણેન. કત્થચીતિ દુતિયજ્ઝાનવિરહિતેસુ સવિચારચિત્તેસુ સબ્બત્થાતિ અત્થો. વિચારેન સહ ઉપ્પજ્જમાનોપિ વિતક્કો આરમ્મણે અભિનિરોપનાકારેન પવત્તિં સન્ધાય ‘‘પઠમાભિનિપાતો’’તિ વુત્તો. વિપ્ફારવાતિ અવૂપસન્તસભાવતાય વેગવા, તેનેવેસ દુતિયજ્ઝાને પહાનઙ્ગં જાતં. પઠમદુતિયજ્ઝાનેસૂતિ પઞ્ચકનયં સન્ધાય વુત્તં. અઙ્ગવિનિમુત્તસ્સ ઝાનસ્સ અભાવં દસ્સેન્તો રુક્ખો વિયાતિઆદિમાહ.
વિવેક-સદ્દસ્સ ભાવસાધનપક્ખે ‘‘તસ્મા વિવેકા’’તિ વુત્તં, ઇતરપક્ખે ‘‘તસ્મિં વિવેકે’’તિ. પિનયતીતિ તપ્પેતિ, વડ્ઢેતિ વા. ફરણરસાતિ પણીતરૂપેહિ કાયે બ્યાપનરસા. સાતલક્ખણન્તિ ¶ ઇટ્ઠસભાવં, મધુરન્તિ અત્થો. સમ્પયુત્તાનં પીળનજ્ઝુપેક્ખનં અકત્વા અનુ અનુ ગણ્હનં ઉપકારિતા વા અનુગ્ગહો. વનમેવ વનન્તં. ઉદકમેવ ઉદકન્તં. તસ્મિં તસ્મિં સમયે પાકટભાવતોતિ ઇમિના ઇટ્ઠારમ્મણાદિપટિલાભસમયેપિ સુખં વિજ્જમાનમ્પિ અપાકટં, પીતિયેવ તત્થ પાકટા, પટિલદ્ધરસાનુભવનસમયે ચ વિજ્જમાનપીતિતોપિ સુખમેવ પાકટતરન્તિ દસ્સેતિ. એત્થ ચ ચેતસિકસુખવસેનેવ પટિલદ્ધરસાનુભવનં વેદિતબ્બં, ન કાયિકસુખવસેન તસ્સ પીતિસમ્પયોગસ્સેવ અભાવેન ઇધાનધિપ્પેતત્તા. અયઞ્ચ પીતીતિઆદિ અઞ્ઞપદત્થસમઆસદસ્સનં, અસ્સત્થિપક્ખે તદ્ધિતપચ્ચયદસ્સનં વા. દુતિયવિકપ્પેન અઞ્ઞપદત્થસમાસવસેનેવ ‘‘વિવેકજં પીતિસુખ’’ન્તિ ઇદં એકં પદન્તિ દસ્સેતિ, વિભત્તિયા ચ અલોપં.
ગણનાનુપુબ્બતાતિ ¶ દેસનાક્કમં સન્ધાય વુત્તં. પઠમં સમાપજ્જતીતિ ઇદં આદિકમ્મિકવસેન વુત્તં, ચિણ્ણવસીનં પન યોગીનં ઉપ્પટિપાટિયાપિ ઝાનં ઉપ્પજ્જતેવ. ઝાપેતીતિ દહતિ. અનિચ્ચાદિલક્ખણવિસયાય વિપસ્સનાય ઉપનિજ્ઝાયનં કથં નિબ્બાનાલમ્બનસ્સ મગ્ગસ્સ હોતીતિ આહ વિપસ્સનાયાતિઆદિ. તત્થ મગ્ગેન સિજ્ઝતીતિ નિચ્ચાદિવિપલ્લાસપ્પહાયકેન સહ મગ્ગેનેવ તં લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં અસમ્મોહતો અત્તનો સિજ્ઝતિ. અથ વા મગ્ગેનાતિ મગ્ગકિચ્ચેન, વિપલ્લાસપ્પહાનેનાતિ અત્થો.
અઞ્ઞોતિ સત્તો. અવુત્તત્તાતિ ‘‘સચિત્તેકગ્ગત’’ન્તિ ઝાનપાળિયં (વિભ. ૫૦૮ આદયો) અવુત્તત્તા. વુત્તત્તાતિ તસ્સા ઝાનપાળિયા વિભઙ્ગે વુત્તત્તા.
દુતિયજ્ઝાનકથાવણ્ણના
અજ્ઝત્તન્તિ ઝાનવિસેસનત્તા વુત્તં ‘‘ઇધ નિયકજ્ઝત્તમધિપ્પેત’’ન્તિ. ઝાનઞ્હિ અજ્ઝત્તજ્ઝત્તં ન હોતિ છળિન્દ્રિયાનમેવ તબ્ભાવતો. ખુદ્દકા ઊમિયો વીચિયો. મહતિયો તરઙ્ગા. સન્તા હોન્તિ સમિતાતિઆદીનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનિ, ઝાનબલેન સમતિક્કન્તાતિ અધિપ્પાયો. અપ્પિતાતિ ગમિતા વિનાસં પાપિતા. પરિયાયોતિ ઝાનપરિક્ખારે ઝાનવોહારત્તા અપરમત્થતો.
તતિયજ્ઝાનકથાવણ્ણના
તદધિગમાયાતિ તતિયમગ્ગાધિગમાય. ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ પઞ્ઞાય સહચરણપરિચયેન યથા ¶ સમવાહિભાવો હોતિ, એવં યુત્તિતો પસ્સતિ. વિપુલાયાતિ મહગ્ગતભાવપ્પત્તાય. થામગતાયાતિ વિતક્કવિચારપીતિવિગમેન થિરભાવપ્પત્તિયા, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘વિતક્કવિચારપીતીહિ અનભિભૂતત્તા’’તિઆદિ. (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧ તતિયજ્ઝાનકથા). ઉપેક્ખાભેદં દસ્સેત્વા ઇધાધિપ્પેતં ઉપેક્ખં પકાસેતું ઉપેક્ખા પનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્રમજ્ઝત્તતાવ ખીણાસવાનં ઇટ્ઠાનિટ્ઠછળારમ્મણાપાથે પરિસુદ્ધપકતિભાવાવિજહનાકારેન અજ્ઝુપેક્ખનતો ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખા’’તિ ચ, સત્તેસુ મજ્ઝત્તાકારપ્પવત્તત્તા ‘‘બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા’’તિ ચ, સહજાતધમ્માનં મજ્ઝત્તાકારભૂતા ‘‘બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા’’તિ ચ, કેવલા ‘‘તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા’’તિ ¶ ચ, તતિયજ્ઝાનસહગતા અગ્ગસુખેપિ તસ્મિં અપક્ખપાતભૂતા ‘‘ઝાનુપેક્ખા’’તિ ચ, ચતુત્થજ્ઝાનસહગતા સબ્બપચ્ચનીકપરિસુદ્ધિતાય ‘‘પારિસુદ્ધુપેક્ખા’’તિ ચ તેન તેન અવત્થાભેદેન છધા વુત્તા.
વીરિયમેવ પન અનચ્ચારદ્ધઅનતિસિથિલેસુ સહજાતેસુ સઙ્ખારેસુ ઉપેક્ખનાકારેન પવત્તં ‘‘વીરિયુપેક્ખા’’તિ વુત્તં. અટ્ઠન્નં રૂપારૂપજ્ઝાનાનં પટિલાભતો પુબ્બભાગે એવ નીવરણવિતક્કવિચારાદીનં પહાનાભિમુખીભૂતત્તા તેસં પહાનેપિ અબ્યાપારભાવૂપગમનેન મજ્ઝત્તાકારપ્પવત્તા સમાધિવસેન ઉપ્પન્ના અટ્ઠ પઞ્ઞા ચેવ ઉપાદાનક્ખન્ધભૂતેસુ સઙ્ખારેસુ અજ્ઝુપેક્ખનાકારપ્પવત્તા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પન્ના ચતુન્નં મગ્ગાનં પુબ્બભાગે તસ્સ તસ્સ અધિગમાય ચતસ્સો ચતુન્નં ફલસમાપત્તીનં પુબ્બભાગે તસ્સ તસ્સ અધિગમાય અપ્પણિહિતવિમોક્ખવસેન પવત્તા ચતસ્સો સુઞ્ઞતઅનિમિત્તવિમોક્ખવસેન દ્વેતિ દસ પઞ્ઞા ચાતિ ઇમે અટ્ઠારસ પઞ્ઞા સઙ્ખારુપેક્ખા નામ. યથાવુત્તવિપસ્સનાપઞ્ઞાવ લક્ખણવિચિનનેપિ મજ્ઝત્તભૂતા વિપસ્સનુપેક્ખા નામ. અદુક્ખમસુખવેદના વેદનુપેક્ખા નામ. ઇમાસં પન દસન્નમ્પિ ઉપેક્ખાનં ‘‘તત્થ તત્થ આગતનયતો વિભાગો ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન વેદિતબ્બો’’તિ દસ્સેન્તો આહ એવમયં દસવિધાપીતિઆદિ. તત્થ તત્થ આગતનયતોતિ ઇદમ્પિ હિ તાસં વિભાગદસ્સનસ્સ ભૂમિપુગ્ગલાદિપદં વિય વિસું માતિકાપદવસેન વુત્તં, ન પન ભૂમિપુગ્ગલાદિવસેન વિભાગદસ્સનસ્સ આગતટ્ઠાનપરામસનં આગતટ્ઠાનસ્સ અટ્ઠસાલિનિયાતિઆદિના વુત્તત્તા, તસ્મા સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૧.૧૧ તતિયજ્ઝાનકથા) યં વુત્તં ‘‘ઇમાસં પન દસન્નમ્પિ ઉપેક્ખાનં ભૂમિપુગ્ગલાદિવસેન વિભાગો તત્થ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ એવમયં દસવિધાતિઆદી’’તિ, તં અમનસિકત્વા વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. તત્થ તત્થ આગતનયતોતિ ‘‘ઇધ (ખીણાસવો) ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ, ન દુમ્મનો, ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૪૮; અ. નિ. ૬.૧) છળઙ્ગુપેક્ખા આગતા, ‘‘ઉપેક્ખાસહગતેન ¶ ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૮; મ. નિ. ૧.૭૭; ૨.૩૦૯; ૩.૨૩૦) એવં બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા આગતાતિ ઇમિના નયેન ¶ દસન્નમ્પિ ઉપેક્ખાનં તત્થ તત્થ વુત્તપદેસેસુ આગતનયદસ્સનતો ચ અયં દસવિધાપિ ઉપેક્ખા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાતિ સમ્બન્ધો.
ભૂમીતિઆદીસુ પન છળઙ્ગુપેક્ખા કામાવચરા, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા રૂપાવચરાતિઆદિના ભૂમિતો ચ, છળઙ્ગુપેક્ખા અસેક્ખાનમેવ, બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા પુથુજ્જનાદીનં તિણ્ણમ્પિ પુગ્ગલાનન્તિઆદિના પુગ્ગલતો ચ, છળઙ્ગુપેક્ખા સોમનસ્સુપેક્ખાસહગતચિત્તસમ્પયુત્તાતિઆદિના ચિત્તતો ચ, છળઙ્ગુપેક્ખા છળારમ્મણાતિઆદિના આરમ્મણતો ચ, ‘‘વેદનુપેક્ખા વેદનાક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતા, ઇતરા નવ સઙ્ખારક્ખન્ધેના’’તિ ખન્ધસઙ્ગહવસેન ચ, ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખા બ્રહ્મવિહારબોજ્ઝઙ્ગઝાન પારિસુદ્ધિતત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ચ અત્થતો એકા. તસ્મા એકક્ખણે ચ તાસુ એકાય સતિ ઇતરા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તથા સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનુપેક્ખાપિ વેદિતબ્બા. વેદનાવીરિયુપેક્ખાનમેકક્ખણે સિયા ઉપ્પત્તી’’તિ એકક્ખણવસેન ચ, ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખા અબ્યાકતા બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા કુસલાબ્યાકતા, તથા સેસા. વેદનુપેક્ખા પન સિયા અકુસલાપી’’તિ એવં કુસલત્તિકવસેન ચ, ‘‘સઙ્ખેપતો ચત્તારો ચ ધમ્મા વીરિયવેદનાતત્રમજ્ઝત્તતાઞાણવસેના’’તિ એવં સઙ્ખેપવસેન ચ અયં દસવિધાપિ ઉપેક્ખા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાતિ યોજના.
એત્થ ચેતા કિઞ્ચાપિ અટ્ઠસાલિનિયં ભૂમિપુગ્ગલાદિવસેન સરૂપતો ઉદ્ધરિત્વા ન વુત્તા, તથાપિ તત્થ વુત્તપ્પકારેહેવ તાસં ભૂમિપુગ્ગલાદિવિભાગો નયતો ઉદ્ધરિત્વા સક્કા ઞાતુન્તિ તત્થ સરૂપતો વુત્તઞ્ચ અવુત્તઞ્ચ એકતો સઙ્ગહેત્વા તત્થ તત્થ આગતનયતોતિઆદીહિ નવહિ પકારેહિ અતિદેસો કતો, તેનેવ ‘‘ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તવસેના’’તિ અવત્વા ‘‘વુત્તનયેનેવા’’તિ વુત્તં. તથાહિ ખીણાસવો ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ આદિમ્હિ વુત્તે છળઙ્ગુપેક્ખા રૂપાદિઆરમ્મણતાય ભૂમિતો કામાવચરા ચ પુગ્ગલતો અસેક્ખાનમેવ ચ ઉપ્પજ્જતિ, ચિત્તતો સોમનસ્સુપેક્ખાચિત્તસમ્પયુત્તા, આરમ્મણતો છળારમ્મણા, કુસલત્તિકતો અબ્યાકતા ચાતિ પણ્ડિતેહિ સક્કા ¶ ઞાતું, તથા છળઙ્ગુપેક્ખા ચ બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા ચ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ચ ઝાનુપેક્ખા ચ પારિસુદ્ધુપેક્ખા ચ અત્થતો એકાતિઆદિમ્હિ વુત્તે પનસ્સ સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતત્તા બ્રહ્મવિહારુપેક્ખાદીહિ સહ એકક્ખણે અનુપ્પત્તિઆદયો ચ સક્કા ઞાતું, યથા ચ છળઙ્ગુપેક્ખા, એવં સેસાનમ્પિ યથારહં અટ્ઠસાલિનિયં વુત્તનયતો ભૂમિઆદિવિભાગુદ્ધારનયો ¶ ઞાતબ્બો. અનાભોગરસાતિ પણીતસુખેપિ તસ્મિં અવનતિપટિપક્ખકિચ્ચાતિ અત્થો.
પુગ્ગલેનાતિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન. કિલેસેહિ સમ્પયુત્તાનં આરક્ખા. તીરણં કિચ્ચસ્સ પારગમનં. પવિચયો વીમંસા. ઇદન્તિ સતિસમ્પજઞ્ઞં. યસ્મા તસ્સ નામકાયેન સમ્પયુત્તં સુખન્તિ ઇમસ્સ તસ્મા એતમત્થન્તિઆદિના સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ ઝાનસમઙ્ગિનો. તંસમુટ્ઠાનેનાતિ તં યથાવુત્તનામકાયસમ્પયુત્તં સુખં સમુટ્ઠાનં કારણં યસ્સ રૂપસ્સ તેન તંસમુટ્ઠાનેન રૂપેન. અસ્સાતિ યોગિનો. યસ્સાતિ રૂપકાયસ્સ. ફુટત્તાતિ અતિપણીતેન રૂપેન ફુટત્તા. એતમત્થં દસ્સેન્તોતિ કાયિકસુખહેતુભૂતરૂપસમુટ્ઠાપકનામકાયસુખં પટિસંવેદિયમાનો એવ ઝાનસમઙ્ગિતાકરણે કારિયોપચારતો ‘‘સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતી’’તિ વુચ્ચતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તોતિ અત્થો. યન્તિ હેતુઅત્થે નિપાતોતિ આહ ‘‘યંઝાનહેતૂ’’તિ. સુખપારમિપ્પત્તેતિ સુખસ્સ ઉક્કંસપરિયન્તં પત્તે. એવમેતેસં પહાનં વેદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. અથ કસ્મા ઝાનેસ્વેવ નિરોધો વુત્તોતિ સમ્બન્ધો.
ચતુત્થજ્ઝાનકથાવણ્ણના
કત્થ ચુપ્પન્નન્તિ એત્થ કત્થાતિ હેતુમ્હિ ભુમ્મં, કસ્મિં હેતુમ્હિ સતીતિ અત્થો. નાનાવજ્જનેતિ અપ્પનાવીથિઆવજ્જનતો નાના ભિન્નં પુરિમવીથીસુ આવજ્જનં યસ્સ ઉપચારસ્સ, તસ્મિં નાનાવજ્જને. વિસમનિસજ્જાય ઉપ્પન્નકિલમથો વિસમાસનુપતાપો. ઉપચારે વાતિઆદિ પક્ખન્તરદસ્સનં એકાવજ્જનૂપચારેપિ વાતિ અત્થો. પીતિફરણેનાતિ ઇમિના અપ્પનાવીથિયા વિય એકવીથિયમ્પિ કામાવચરપીતિયા ફરણમત્તસ્સ અભાવં દસ્સેતિ. દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ અસ્સ સિયા ઉપ્પત્તીતિ સમ્બન્ધો. એતન્તિ દોમનસ્સિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. વિતક્કવિચારપ્પચ્ચયેપીતિ પિ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો. સો ‘‘પહીનસ્સા’’તિ હેટ્ઠા વુત્તપદાનન્તરં યોજેતબ્બો ¶ ‘‘પહીનસ્સાપિ દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સા’’તિ. વિતક્કવિચારભાવેતિ એત્થ ‘‘ઉપ્પજ્જતિ દોમનસ્સિન્દ્રિય’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મં, વિતક્કવિચારભાવહેતૂતિ અત્થો. વિતક્કવિચારાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો તસ્માતિ એતસ્મિં અત્થે દટ્ઠબ્બો, તેન યસ્મા એતં દોમનસ્સિન્દ્રિયં વિતક્કવિચારપચ્ચયે…પે… નેવ ઉપ્પજ્જતિ, યત્થ પન ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ વિતક્કવિચારભાવેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યસ્મા ચ અપ્પહીનાયેવ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે વિતક્કવિચારા, તસ્મા તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તીતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.
તત્થાતિ ¶ દુતિયજ્ઝાનૂપચારે. અસ્સાતિ દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ. સિયા ઉપ્પત્તીતિ ઇદઞ્ચ પચ્ચયમત્તદસ્સનેન સમ્ભાવનમત્તતો વુત્તં. દોમનસ્સુપ્પત્તિસમ્ભાવનાપિ હિ ઉપચારક્ખણેયેવ કાતું યુત્તા, વિતક્કવિચારરહિતે પન દુતિયજ્ઝાનક્ખણે તદુપ્પત્તિસમ્ભાવનાપિ ન યુત્તા કાતુન્તિ. ઇતરથા કુસલચિત્તક્ખણે અકુસલદોમનસ્સુપ્પત્તિયા અસમ્ભવતો ‘‘તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તી’’તિ ન વત્તબ્બં સિયા. સમીપત્થે વા એતં ભુમ્મં, ઉપચારજ્ઝાનાનન્તરવીથીસૂતિ અત્થો. દુતિયજ્ઝાનેતિ એત્થાપિ અનન્તરવીથીસુપિ ન ત્વેવ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો, એવં ઉપરિ સુખિન્દ્રિયેપિ. સોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ ઉપ્પત્તીતિ સમ્બન્ધો. પહીનાતિ વુત્તાતિ ઇદં ‘‘પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા’’તિ વુત્તત્તા વુત્તં. દુક્ખાભાવેનાતિ દુક્ખતાભાવેન. એવં સુખાભાવેનાતિ એત્થાપિ. એતેનાતિ દુક્ખસુખપટિક્ખેપવચનેન. ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણાતિ અતિઇટ્ઠઅતિઅનિટ્ઠાનં વિપરીતસ્સ મજ્ઝત્તારમ્મણસ્સ અનુભવનલક્ખણા, મજ્ઝત્તારમ્મણમ્પિ હિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ એવ પવિટ્ઠં તબ્બિનિમુત્તસ્સ અભાવા.
ઝાનચતુક્કકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
પુબ્બેનિવાસકથાવણ્ણના
૧૨. અરૂપજ્ઝાનાનમ્પિ અઙ્ગસમતાય ચતુત્થજ્ઝાને સઙ્ગહોતિ આહ કેસઞ્ચિ અભિઞ્ઞાપાદકાનીતિઆદિ, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા’’તિઆદિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૨). તેસુ ચ ચતુત્થજ્ઝાનમેવ અભિઞ્ઞાપાદકં નિરોધપાદકં ¶ હોતિ, ન ઇતરાનિ. દૂરકારણતં પન સન્ધાય ‘‘ચત્તારિ ઝાનાની’’તિ નેસમ્પિ એકતો ગહણં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ચિત્તેકગ્ગતત્થાનીતિ ઇદં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ખીણાસવાનન્તિઆદિ. સબ્બકિચ્ચસાધકન્તિ દિબ્બવિહારાદિસબ્બબુદ્ધકિચ્ચસાધકં. સબ્બલોકિયલોકુત્તરગુણદાયકન્તિ ઇમિના યથાવુત્તં વિપસ્સનાપાદકત્તાદિસબ્બં સમ્પિણ્ડેતિ. ઇદઞ્હિ ઝાનં ભગવતો સબ્બબુદ્ધગુણદાયકસ્સ મગ્ગઞાણસ્સ પદટ્ઠાનત્તા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. યથયિદન્તિ યથા ઇદં. અભિનીહારક્ખમન્તિ ઇદ્ધિવિધાદિઅત્થં તદભિમુખં નીહરણયોગ્ગં.
ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચયાનન્તિ ઝાનપ્પટિલાભહેતુકાનં ઝાનપ્પટિલાભં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકાનં. પાપકાનન્તિ લામકાનં. ઇચ્છાવચરાનન્તિ ઇચ્છાય વસેન ઓતિણ્ણાનં નીવરણભાવં તદેકટ્ઠતઞ્ચ અપ્પત્તાનં અત્તુક્કંસનાદિવસપ્પવત્તાનં અહો વત મમેવ સત્થા પટિપુચ્છિત્વા ભિક્ખૂનં એવરૂપં ધમ્મં દેસેય્યાતિઆદિનયપ્પવત્તાનં માનાદીનં. પોત્થકેસુ પન ‘‘ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચનીકાન’’ન્તિપિ ¶ પાઠં લિખન્તિ, સો પમાદપાઠોતિ ગહેતબ્બો ‘‘ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચનીકાનં નીવરણાનં અભાવસ્સ નીવરણદૂરીભાવેન પરિસુદ્ધો’’તિ એવં પુબ્બે પરિસુદ્ધપદેયેવ વુત્તત્તા. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૧.૧૨) પન ‘‘ઇચ્છાવચરાનન્તિ ઇચ્છાય અવચરાનં ઇચ્છાવસેન ઓતિણ્ણાનં પવત્તાનં નાનપ્પકારાનં કોપઅપ્પચ્ચયાનન્તિ અત્થોતિ અયમ્પિ પાઠો અયુત્તો એવાતિ ગહેતબ્બં. તતો એવ ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે અયં પાઠો સબ્બેન સબ્બં ન દસ્સિતો’’તિ વુત્તં. તત્થ ચ નાનપ્પકારાનં કોપઅપ્પચ્ચયાનન્તિ એવં નીવરણભાવપ્પત્તદોસાનં પરામટ્ઠત્તા અયં પાઠો પટિક્ખિત્તોતિ વેદિતબ્બો.
અભિજ્ઝાદીનન્તિ એત્થ અભિજ્ઝા-સદ્દેન ચ અનીવરણસભાવસ્સેવ લોભસ્સ માનાદીનઞ્ચ ગહણં ઝાનપ્પટિલાભપચ્ચયાનન્તિ અનુવત્તમાનત્તા. ઉભયમ્પીતિ અનઙ્ગણત્તં વિગતૂપક્કિલેસત્તઞ્ચાતિ એતં ઉભયમ્પિ યથાક્કમં અનઙ્ગણસુત્તવત્થસુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. તેસુ ચ સુત્તેસુ કિઞ્ચાપિ નીવરણસભાવપ્પત્તા થૂલદોસાપિ વુત્તા, તથાપિ અધિગતચતઉત્થજ્ઝાનસ્સ વસેન વુત્તત્તા ઇધ સુખુમા એવ તે ગહિતા. અઙ્ગણુપક્કિલેસસામઞ્ઞેન પનેત્થ સુત્તાનં અપદિસનં. તથા હિ ‘‘સુત્તાનુસારેના’’તિ વુત્તં, ન પન સુત્તવસેનાતિ.
પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયં ¶ ઞાણં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણન્તિ નિબ્બચનં દસ્સેન્તો આહ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિમ્હીતિઆદિ. ઇદાનિ પુબ્બેનિવાસં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિં તત્થ ઞાણઞ્ચ વિભાગતો દસ્સેતું તત્થાતિઆદિ વુત્તં. પુબ્બ-સદ્દો અતીતભવવિસયો, નિવાસ-સદ્દો ચ કમ્મસાધનોતિ આહ ‘‘પુબ્બે અતીતજાતીસુ નિવુત્થક્ખન્ધા’’તિ. નિવુત્થતા ચેત્થ સકસન્તાને પવત્તતા, તેનાહ અનુભૂતાતિઆદિ. ઇદાનિ સપરસન્તાનસાધનવસેન નિવાસ-સદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતું ‘‘નિવુત્થધમ્મા વા નિવુત્થા’’તિ વત્વા તં વિવરિતું ગોચરનિવાસેનાતિઆદિ વુત્તં. ગોચરભૂતાપિ હિ ધમ્મા ઞાણેન નિવુત્થા નામ હોન્તિ, તે પન સપરવિઞ્ઞાણગોચરતાય દુવિધાતિ દસ્સેતું અત્તનોતિઆદિ વુત્તં. પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતાપિ વા નિવુત્થાતિ સમ્બન્ધો. ઇધાપિ પરિચ્છિન્નાતિ પદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. અનમતગ્ગેપિ હિ સંસારે અત્તના અવિઞ્ઞાતપુબ્બાનં સત્તાનં ખન્ધા પરેહેવ કેહિચિ વિઞ્ઞાતત્તા પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતા નામ વુત્તા, તેસં અનુસ્સરણં પુરિમતો દુક્કરં યેહિ પરેહિ વિઞ્ઞાતતાય તે પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતા નામ જાતા, તેસં વત્તમાનસન્તાનાનુસારેન વિઞ્ઞાતબ્બતો. તે ચ પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતા દુવિધા પરિનિબ્બુતા અપરિનિબ્બુતાતિ. તેસુ ચ પરિનિબ્બુતાનુસ્સરણં દુક્કરં સબ્બસો સુસમુચ્છિન્નસન્તાનત્તા. તં પન સિખાપ્પત્તપરવિઞ્ઞાતં પુબ્બેનિવાસં દસ્સેતું ‘‘છિન્નવટુમકાનુસ્સરણાદીસૂ’’તિ વુત્તં. તત્થ છિન્નવટુમકા અતીતે પરિનિબ્બુતા ખીણાસવા છિન્નસંસારમગ્ગત્તા ¶ . આદિ-સદ્દેન અપરિનિબ્બુતાનં પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતાનમ્પિ સીહોક્કન્તિકવસએન અનુસ્સરણં ગહિતં. યાય સતિયા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતીતિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં.
વિહિત-સદ્દો વિધ-સદ્દપરિયાયોતિ આહ ‘‘અનેકવિધ’’ન્તિ, ભવયોનિઆદિવસેન બહુવિધન્તિ અત્થો. વિહિતન્તિ વા પયુત્તં વણ્ણિતન્તિ અત્થં ગહેત્વા ‘‘અનેકેહિ પકારેહિ વિહિત’’ન્તિ વત્તબ્બે મજ્ઝેપદલોપં કત્વા નિદ્દિટ્ઠન્તિ આહ ‘‘અનેકેહિ…પે… સંવણ્ણિત’’ન્તિ. પકારેહીતિ નામગોત્તાદિપકારેહિ. સંવણ્ણિતન્તિ બુદ્ધાદીહિ કથિતં. અનુ-સદ્દો અનન્તરત્થદીપકોતિ આહ ‘‘અભિનિન્નામિતમત્તે એવા’’તિ, એતેન ચ પરિકમ્મસ્સ આરદ્ધતં દસ્સેતિ. પૂરિતપારમીનઞ્હીતિઆદિના પરિકમ્મં વિનાપિ સિદ્ધિં દસ્સેતિ.
આરદ્ધપ્પકારદસ્સનત્થેતિ ¶ અનુસ્સરિતું આરદ્ધાનં પુબ્બે નિવુત્થક્ખન્ધાનં દસ્સનત્થે. જાયતીતિ જાતિ, ભવો. સો એકકમ્મમૂલકો આદાનનિક્ખેપપરિચ્છિન્નો ખન્ધપ્પબન્ધો ઇધ ‘‘જાતી’’તિ અધિપ્પેતોતિ આહ એકમ્પીતિઆદિ. કપ્પોતિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પો, સો પન અત્થતો કાલો તથાપવત્તધમ્મમુપાદાય પઞ્ઞત્તો, તેસં વસેનસ્સ પરિહાનિ ચ વડ્ઢિ ચ વેદિતબ્બા. સંવટ્ટો સંવટ્ટનં વિનાસો અસ્સ અત્થીતિ સંવટ્ટો, અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પો. સંવટ્ટેન વિનાસેન સહ તિટ્ઠતિ સીલેનાતિ સંવટ્ટટ્ઠાયી. એવં વિવટ્ટોતિઆદીસુપિ. તત્થ વિવટ્ટનં વિવટ્ટો, ઉપ્પત્તિ, વડ્ઢિ વા. તેજેન વિનાસો તેજોસંવટ્ટો. વિત્થારતો પનાતિ પુથુલતો પન સંવટ્ટસીમાભેદો નત્થિ, તેનાહ ‘‘સદાપી’’તિ. એકનગરિયા વિય અસ્સ જાતક્ખણે વિકારાપજ્જનતો જાતિક્ખેત્તવોહારોતિ દસ્સેતું ‘‘પટિસન્ધિઆદીસુ કમ્પતી’’તિ વુત્તં. આનુભાવો પવત્તતીતિ તદન્તોગધાનં સબ્બેસં સત્તાનં રોગાદિઉપદ્દવો વૂપસમ્મતીતિ અધિપ્પાયો. યં યાવતા વા પન આકઙ્ખેય્યાતિ વુત્તન્તિ યં વિસયક્ખેત્તં સન્ધાય એકસ્મિં એવ ખણે સબ્બત્થ સરેન અભિવિઞ્ઞાપનં, અત્તનો રૂપકાયદસ્સનઞ્ચ પટિજાનન્તેન ભગવતા ‘‘યાવતા વા પન આકઙ્ખેય્યા’’તિ વુત્તં.
એતેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં. પવત્તફલભોજનોતિ સયંપતિતફલાહારો, ઇદઞ્ચ તાપસકાલં સન્ધાય વુત્તં. ઇધૂપપત્તિયાતિ ઇધ ચરિમભવે ઉપપત્તિયા. એકગોત્તોતિ તુસિતગોત્તેન એકગોત્તો. ઇતરેતિ વણ્ણાદયો. તિત્થિયાતિ કમ્મફલવાદિનો. અભિનીહારોતિ અભિનીહારોપલક્ખિતો પુઞ્ઞઞાણસમ્ભરણકાલો વુત્તો. ચુતિપટિસન્ધિવસેનાતિ અત્તનો પરસ્સ વા તસ્મિં તસ્મિં અત્તભાવે ચુતિં દિસ્વા અન્તરા કિઞ્ચિ અનામસિત્વા પટિસન્ધિયા એવ ગહણવસેન એવં જાનનં ઇચ્છિતપ્પદેસોક્કમનન્તિ આહ તેસઞ્હીતિઆદિ. ઉભયથાપીતિ ખન્ધપટિપાટિયાપિ ¶ ચુતિપટિસન્ધિવસેનપિ. સીહોક્કન્તવસેનપીતિ સીહનિપાતવસેનપિ. કિલેસાનં આતાપનપરિતાપનટ્ઠેન વીરિયં આતાપોતિ આહ ‘‘વીરિયાતાપેના’’તિ.
દિબ્બચક્ખુઞાણકથાવણ્ણના
૧૩. દિવિ ¶ ભવત્તા દિબ્બન્તિ દેવાનં પસાદચક્ખુ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘દિબ્બસદિસત્તા’’તિ. દૂરેપીતિ પિ-સદ્દેન સુખુમસ્સાપિ આરમ્મણસ્સ ગહણં. વીરિયારમ્ભવસેન ઇજ્ઝનતો સબ્બાપિ ભાવના, પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતો વા ઇદ્ધિપાદભાવનાવિસેસતો વીરિયભાવનાતિ આહ ‘‘વીરિયભાવનાબલનિબ્બત્ત’’ન્તિ. દિબ્બવિહારવસેનાતિ કસિણાદિજ્ઝાનચતઉક્કવસેન. ઇમિના દૂરકારણત્થે અસ્સ દિબ્બભાવમાહ. દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાતિ ઇમિના આસન્નકારણભૂતપાદકજ્ઝાનતો નિબ્બત્તન્તિ દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાતિ ઇમસ્સ દિબ્બવિહારપઅયાપન્નં અત્તના સમ્પયુત્તં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં નિસ્સયપચ્ચયભૂતં નિસ્સાય દિબ્બચક્ખુઞાણસ્સ પવત્તત્તાતિપિ અત્થો. દિવુધાતુસ્સ જુતિગતિયોગં સન્ધાય આલોકપઅગ્ગહેનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ આલોકપરિગ્ગહેનાતિ કસિણાલોકપરિગ્ગહવસેન. દસ્સનટ્ઠેનાતિ રૂપદસ્સનભાવેન, ઇમિના ‘‘ચક્ખતિ રૂપં વિભાવેતી’’તિ નિબ્બચનતો ચક્ખુત્તં દસ્સેતિ. ચક્ખુકિચ્ચકરણેનાતિ ઇદં ચક્ખુમિવ ચક્ખૂતિ ઉપમાય સદિસનિમિત્તદસ્સનં, સમવિસમાદિદસ્સનસઙ્ખાતસ્સ ચક્ખુકિચ્ચસ્સ કરણતોતિ અત્થો.
યથાહાતિ ઉપક્કિલેસસુત્તપ્પદેસં (મ. નિ. ૩.૨૪૨) નિદસ્સેતિ. તત્થ વિચિકિચ્છાતિઆદીસુ ભગવતો બોધિમૂલે અનભિસમ્બુદ્ધસ્સેવ દિબ્બચક્ખુના નાનાવિધાનિ રૂપાનિ પસ્સન્તસ્સ ‘‘ઇદં નુ ખો કિં, ઇદં નુ ખો કિ’’ન્તિ વિચિકિચ્છા ઉપ્પન્ના, તતો પન વિચિકિચ્છાનિવત્તનત્થં તાનિ રૂપાનિ અમનસિકરોતો અમનસિકરોન્તસ્સ થિનમિદ્ધં ઉપ્પન્નં, તતો નિવત્તનત્થં પુન સબ્બરૂપાનિ મનસિકરોતો રક્ખસાદીસુ છમ્ભિતત્તં ઉપ્પન્નં, ‘‘કિમેત્થ ભાયિતબ્બ’’ન્તિ ભયવિનોદનવસેન મનસિકરોતો અત્તનો મનસિકારકોસલ્લં પટિચ્ચ ઉપ્પિલસઙ્ખાતા સમાધિદૂસિકા ગેહસિતપીતિ ઉપ્પન્ના, તન્નિસેધાય મનસિકારવીરિયં સિથિલં કરોન્તસ્સ કાયાલસિયસઙ્ખાતં દુટ્ઠુલ્લં, તન્નિસેધાય પુન વીરિયં પગ્ગણ્હતો અચ્ચારદ્ધવીરિયં, પુન તન્નિસેધાય વીરિયં સિથિલયતો અતિલીનવીરિયં ઉપ્પન્નં, તન્નિસેધેત્વા દિબ્બરૂપાનિ પસ્સતો અભિજપ્પાસઙ્ખાતા તણ્હા ઉપ્પન્ના, તન્નિસેધાય હીનાદિનાનારૂપાનિ મનસિકરોતો નાનારમ્મણવિક્ખેપસઙ્ખાતા નાનત્તસઞ્ઞા ઉપ્પન્ના. પુન તં વિહાય એકમેવ મનસિકરોતો અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં અતિવિય ¶ ચિન્તનં ઉપ્પન્નં. ઓભાસન્તિ પરિકમ્મસમુટ્ઠિતં ઓભાસં ¶ . ન ચ રૂપાનિ પસ્સામીતિ ‘‘પરિકમ્મોભાસમનસિકારપસુતતાય દિબ્બચક્ખુના રૂપાનિ ન પસ્સામી’’તિ એવં ઉપ્પત્તિક્કમસહિતો અત્થો વેદિતબ્બો, મનુસ્સાનં ઇદન્તિ માનુસકં માનુસકચક્ખુગોચરં થૂલરૂપં વુચ્ચતિ. તદેવ મનુસ્સાનં દસ્સનૂપચારત્તા મનુસ્સૂપચારોતિ આહ ‘‘મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા’’તિ. રૂપદસ્સનેનાતિ દૂરસુખુમાદિરૂપદસ્સનેન.
યસ્મા નિયમેન પુરેજાતટ્ઠિતરૂપારમ્મણં દિબ્બચક્ખુઞાણં આવજ્જનપરિકમ્મેહિ વિના ન ઉપ્પજ્જતિ, ન ચ ઉપ્પજ્જમાનં ભિજ્જમાનં રૂપમસ્સ આરમ્મણં હોતિ દુબ્બલત્તા, ચુતિચિત્તઞ્ચ કમ્મજરૂપસ્સ ભઙ્ગક્ખણે એવ ઉપ્પજ્જતિ, પટિસન્ધિચિત્તઞ્ચ ઉપપત્તિક્ખણે, તસ્મા આહ ચુતિક્ખણેતિઆદિ. રૂપદસ્સનમેવેત્થ સત્તદસ્સનન્તિ ચવમાનેતિઆદિના પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન વુત્તં. અભિરૂપે વિરૂપેતિપીતિ ઇદં વણ્ણ-સદ્દસ્સ સણ્ઠાનવાચકતં સન્ધાય વુત્તં મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વાતિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૩૮) વિય. સુન્દરં ગતિં ગતા સુગતાતિ આહ ‘‘સુગતિગતે’’તિ. ઇમિના પન પદેનાતિ યથાકમ્મુપગેતિ ઇમિના પદેન.
નેરયિકાનં અગ્ગિજાલસત્થનિપાતાદીહિ વિભિન્નસરીરવણ્ણં દિસ્વા તદનન્તરેહિ કામાવચરજવનેહેવ ઞાતં તેસં દુક્ખાનુભવનમ્પિ દસ્સનફલાયત્તતાય ‘‘દિબ્બચક્ખુકિચ્ચમેવા’’તિ વુત્તં. એવં મનસિકરોતીતિ તેસં કમ્મસ્સ ઞાતુકામતાવસેન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય પરિકમ્મવસેન કિન્નુ ખોતિઆદિના મનસિકરોતિ. અથસ્સ તં કમ્મં આરમ્મણં કત્વા આવજ્જનપરિકમ્માદીનં ઉપરિ ઉપ્પન્નેન રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનેન સમ્પયુત્તં યં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં યથાકમ્મુપગઞાણં નામાતિ યોજના. દેવાનં દસ્સનેપિ એસેવ નયો. વિસું પરિકમ્મન્તિ પુબ્બેનિવાસાદીનં વિય દિબ્બચક્ખુઞાણપરિકમ્મં વિના વિસું પરિકમ્મં નત્થિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘પાદકજ્ઝાનસમાપજ્જનપરિકમ્મેહિ કિચ્ચં નત્થિ, કિન્નુ ખો કમ્મન્તિઆદિમનસિકારાનન્તરમેવ કમ્મં. કમ્મસીસેન તંસમ્પયુત્તે ચ ધમ્મે આરમ્મણં કત્વા અપ્પનાવીથિ ઉપ્પજ્જતિ. એવમનાગતંસઞાણેપિ, તેનેવ વિસું પરિકમ્મં નામ નત્થિ…પે… દિબ્બચક્ખુના સહેવ ઇજ્ઝન્તીતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. તં ન ગહેતબ્બં વસીભૂતાનમ્પિ અભિઞ્ઞાનં પાદકજ્ઝાનાદિપરિકમ્મં વિના અનુપ્પત્તિતો. પાદકજ્ઝાનાદિમત્તેન ચ વિસું પરિકમ્મં નામ ન હોતીતિ દિબ્બચક્ખુનાવ એતાનિ ઞાણાનિ ¶ સિદ્ધાનીતિ ગહેતબ્બં. એવં અનાગતંસઞાણસ્સાપીતિ દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠસ્સ સત્તસ્સ અનાગતે પવત્તિં ઞાતુકામતાય પાદકજ્ઝાનાદીનમનન્તરં ઞાણબલાનુરૂપં અનાગતેસુ અનેકકપ્પેસુ ઉપ્પજ્જનારહે પુબ્બે અત્તભાવપરિયાપન્ને ¶ પઞ્ચક્ખન્ધે તપ્પટિબદ્ધે તદારમ્મણે ચ સબ્બે લોકિયલોકુત્તરધમ્મે સમ્મુતિઞ્ચ એકક્ખણે આલમ્બિત્વા ઉપ્પજ્જનકસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનસમ્પયુત્તસ્સ અનાગતંસઞઆણસ્સાપિ વિસું પરિકમ્મં નામ નત્થીતિ યોજના.
કેચિ પનેત્થ ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયં વિય નામગોત્તાદિગહણમ્પિ અત્થેવ, તઞ્ચ ન અભિઞ્ઞાક્ખણે, અથ ખો તદનન્તરેસુ કામાવચરજવનક્ખણેસુ એવ હોતિ નામપરિકપ્પકાલે ઇતરપરિકપ્પાસમ્ભવા કમ્મેનુપ્પત્તિયઞ્ચ પરિયન્તાભાવા. સબ્બપરિકમ્મનિમિત્તેસુ પન ધમ્મેસુ અત્થેસુપિ એકક્ખણે અભિઞ્ઞાય દિટ્ઠેસુ યથારુચિવસેન પચ્છા એવંનામોતિઆદિના કામાવચરચિત્તેન વિકપ્પો ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુના દિટ્ઠેસુ બહૂસુ રૂપેસુ થમ્ભકુમ્ભાદિવિકપ્પો વિય. યઞ્ચ કત્થ અવિકપ્પિતં, તમ્પિ વિકપ્પનારહન્તિ સબ્બં નામગોત્તાદિતો વિકપ્પિતમેવ હોતિ. યથા ચેત્થ, એવં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયમ્પિ પરિકપ્પારહતમ્પિ સન્ધાય પાળિયં એવંનામોતિઆદિના અપદેસસહિતમેવ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘નામગોત્તાદિકં સબ્બમ્પિ એકક્ખણે પઞ્ઞાયતિ, અભિરુચિતં પન વચસા વોહરન્તી’’તિ વદન્તિ, તેપિ અત્થતો પુરિમેહિ સદિસા એવ, પુબ્બે દિટ્ઠસ્સ પુન વોહારકાલેપિ પરિકપ્પેતબ્બતો પરિકપ્પારહધમ્મદસ્સનમેવ તેહિપિ અત્થતો ઉપગતં. એકે પન ‘‘સો તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિન્તિઆદિવચનતો કમેનેવ અતીતાનાગતધમ્મજાનનેન નામગોત્તાદીહિ સદ્ધિં ગહણં સુકર’’ન્તિ વદન્તિ, તં અયુત્તમેવ બુદ્ધાનમ્પિ સબ્બં ઞાતું અસક્કુણેય્યતાય સબ્બઞ્ઞુતાહાનિપ્પસઙ્ગતો. પાળિયં ઇમે વત ભોન્તોતિઆદિ યથાકમ્મુપગઞાણસ્સ પવત્તિઆકારદસ્સનં. કાયવાચાદિ ચેત્થ કાયવચીવિઞ્ઞત્તિયો.
ભારિયન્તિ આનન્તરિયસદિસત્તા વુત્તં. ખમાપને હિ અસતિ આનન્તરિયમેવ. તસ્સાતિ ભારિયસભાવસ્સ ઉપવાદસ્સ. મહલ્લકોતિ કેવલં વયસાવ મહલ્લકો, ન ઞાણેન, ‘‘નાયં કિઞ્ચિ લોકવોહારમત્તમ્પિ જાનાતિ, પરિસદૂસકો એવ અમ્હાકં લજ્જિતબ્બસ્સ કરણતો’’તિ અધિપ્પાયેન હીળેત્વા વુત્તત્તા ગુણપરિધંસનેન ઉપવદતીતિ વેદિતબ્બં. આવુસોતિઆદિના ¶ થેરો ઉપરિમગ્ગુપ્પત્તિમસ્સ આકઙ્ખન્તો કરુણાય અત્તાનમાવિકાસિ. પાકતિકં અહોસીતિ મગ્ગાવરણં નાહોસીતિ અધિપ્પાયો. અત્તના વુડ્ઢતરોતિ સયમ્પિ વુડ્ઢો. એત્થાપિ ‘‘ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા’’તિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં. અનાગામી અરહા ચ આયતિં સંવરત્થાય ન ખમેય્યું, સેસા દોસેનપીતિ આહ ‘‘સચે સો ન ખમતી’’તિ.
યે ચ…પે… સમાદપેન્તિ, તેપિ મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાનાતિ યોજેતબ્બં. સીલસમ્પન્નોતિઆદીસુ ¶ નિપ્પરિયાયતો અગ્ગમગ્ગટ્ઠો અધિપ્પેતો તસ્સેવ અઞ્ઞારાધના નિયમતો, સેસાપિ વા પચ્છિમભવિકા સીલાદીસુ ઠિતા તેસમ્પિ અઞ્ઞુપ્પત્તિનિયમતો. અઞ્ઞન્તિ અરહત્તફલં. એવં સમ્પદન્તિ એવં નિબ્બત્તિકં. યથા તં અવિરજ્ઝનકનિબ્બત્તિકં, એવમિદમ્પિ એતસ્સ નિરયે નિબ્બત્તનન્તિ અત્થો. યં સન્ધાય ‘‘એવંસમ્પદમિદ’’ન્તિ નિદ્દિટ્ઠં, તં દસ્સેતું તં વાચન્તિઆદિ વુત્તં. તં વાચન્તિ અરિયૂપવાદં. ચિત્તન્તિ અરિયૂપવાદકચિત્તં. દિટ્ઠિન્તિ અરિયૂપવાદે દોસાભાવદસ્સનદિટ્ઠિં. ‘‘સબ્બમેતં પજહિસ્સામી’’તિ ચિત્તેન અચ્ચયં દેસેત્વા ખમાપનવસેન અપ્પહાય અપ્પટિનિસ્સજ્જિત્વા. યથાભતં નિક્ખિત્તો એવં નિરયેતિ યથા નિરયપાલેહિ આહરિત્વા નિરયે ઠપિતો, એવં નિરયે ઠપિતો એવ, અરિયૂપવાદેનેવસ્સ ઇદં નિયમેન નિરયે નિબ્બત્તનં યથા મગ્ગેન ફલં સમ્પજ્જતિ, એવં સમ્પજ્જનકન્તિ અધિપ્પાયો.
મિચ્છાદિટ્ઠિ સબ્બપાપમૂલત્તા પરમા પધાના યેસં વજ્જાનં તાનિ મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાનિ વજ્જાનિ, સબ્બવજ્જેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિયેવ પરમં વજ્જન્તિ અત્થો. અવીતરાગસ્સ મરણતો પરં નામ ભવન્તરુપાદાનમેવાતિ આહ ‘‘પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તક્ખન્ધગ્ગહણે’’તિ. યેન તિટ્ઠતિ, તસ્સ ઉપચ્છેદેનેવ કાયો ભિજ્જતીતિ આહ ‘‘કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સુપચ્છેદા’’તિ. એતિ એતસ્મા સુખન્તિ અયો, પુઞ્ઞં. આયસ્સાતિ આગમનસ્સ, હેતુસ્સ વા. અયતિ ઇટ્ઠારમ્મણાદીહિ પવત્તતીતિ આયો, અસ્સાદો. અસુરસદિસન્તિ પેતાસુરસદિસં.
આસવક્ખયઞાણકથાવણ્ણના
૧૪. સરસલક્ખણપટિવેધેનાતિ ¶ સભાવસઙ્ખાતસ્સ લક્ખણસ્સ અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝનેન. નિબ્બત્તિકન્તિ નિપ્ફાદનં. યં ઠાનં પત્વાતિ યં નિબ્બાનં મગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયટ્ઠેન ઠાનં કારણભૂતં આગમ્મ. અપ્પવત્તિન્તિ અપ્પવત્તિહેતું. કિલેસવસેનાતિ યેસં આસવાનં ખેપનેન ઇદં ઞાણં આસવક્ખયઞાણં જાતં, તેસં કિલેસાનં વસેન, તેસં આસવાનં વસેન સબ્બકિલેસાનં સઙ્ગહણતો પરિયાયતો પકારન્તરતોતિ અત્થો. પાળિયં અતીતકાલવસેન ‘‘અબ્ભઞ્ઞાસિ’’ન્તિ વત્વાપિ અભિસમયકાલે તસ્સ તસ્સ જાનનસ્સ પચ્ચુપ્પન્નતં ઉપાદાય ‘‘એવં જાનતો એવં પસ્સતો’’તિ વત્તમાનકાલેન નિદ્દેસો કતો. કામાસવાદીનં વિમુચ્ચનેનેવ તદવિનાભાવતો દિટ્ઠાસવસ્સાપિ વિમુત્તિ વેદિતબ્બા.
‘‘ખીણા જાતી’’તિ જાનનં કિલેસક્ખયપચ્ચવેક્ખણવસેન, વુસિતં બ્રહ્મચરિયન્તિઆદિજાનનં ¶ મગ્ગફલનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણવસેન હોતીતિ આહ ‘‘ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિ’’ન્તિ. તત્થ ભૂમિન્તિ વિસયં, તીસુ કાલેસુપિ જાતિક્ખયં પતિ ઉજુકમેવ વાયામાસમ્ભવેપિ તં પતિ વાયામકરણસ્સ સાત્થકતં, તસ્સ અનાગતક્ખન્ધાનુપ્પત્તિફલતઞ્ચ દસ્સેતું યા પનાતિઆદિ વુત્તં. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તાતિઆદિના હિ મગ્ગેનાવિહતકિલેસેહેવ આયતિં ખન્ધાનં જાતિ હેસ્સતિ, તેસઞ્ચ કિલેસાનં મગ્ગેન વિનાસે સતિ ખન્ધા ન જાયિસ્સન્તિ, કિલેસાનઞ્ચ તેકાલિકતાય જાતિયં વુત્તનયેન કેનચિ પચ્ચયેન વિનાસયોગેપિ ચિત્તસન્તાને કિલેસવિરુદ્ધઅરિયમગ્ગક્ખણુપ્પાદનમેવ તબ્બિનાસો વિરુદ્ધપચ્ચયોપનિપાતેન આયતિં અનુપ્પજ્જનતો બીજસન્તાને અગ્ગિક્ખન્ધોપનિપાતેન આયતિં બીજત્તાનુપ્પત્તિ વિય, ઇતિ મગ્ગક્ખણુપ્પત્તિસઙ્ખાતકિલેસાભાવેન કિલેસફલાનં ખન્ધાનં આયતિં અનુપ્પત્તિયેવ જાતિક્ખયોતિ અયમત્થો વિભાવીયતિ, તેનાહ ‘‘મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા’’તિ. એત્થ ચાયમત્થો કિલેસાભાવસઙ્ખાતસ્સ મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા ઉપ્પાદિતત્તા પચ્ચયાભાવેન અનુપ્પજ્જન્તી ખન્ધાનં જાતિ તેન આયતિં અનુપ્પજ્જનસઙ્ખાતેન અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન વોહારતો ખીણા મે જાતીતિ. ન હિ સઙ્ખતધમ્માનં પચ્ચયન્તરેન વિનાસો સમ્ભવતિ, સમ્ભવે ચ ¶ તસ્સ પચ્ચયન્તરતાદિપ્પસઙ્ગતો. તબ્બિરુદ્ધક્ખણુપ્પાદનમેવ તબ્બિનાસુપ્પાદનં. તન્તિ ખીણજાતિં અબ્ભઞ્ઞાસિન્તિ સમ્બન્ધો. ઇત્થત્તાયાતિ ઇમે પકારા ઇત્થં, તબ્ભાવો ઇત્થત્તં, તદત્થાય. દસ્સેન્તોતિ નિગમનવસેન દસ્સેન્તોતિ.
વિજ્જાત્તયકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
ઉપાસકત્તપટિવેદનાકથાવણ્ણના
૧૫. અઞ્ઞાણન્તિ ધિ-સદ્દયોગેન સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં. પાદાનીતિ પાદે. યસસાતિ પરિવારેન. કોતૂહલચ્છરેતિ કોતૂહલે અચ્છરે ચ. અયન્તિ અમિક્કન્ત-સદ્દો. નયિદં આમેડિતવસેન દ્વિક્ખત્તું, અથ ખો અત્થદ્વયવસેનાતિ દસ્સેન્તો અથ વાતિઆદિમાહ. અવિસેસેન અત્થસામઞ્ઞેન નિપ્ફન્નો અભિક્કન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, દેસનાપસાદાદિવિસેસાપેક્ખાયપિ તથેવ તિટ્ઠતિ પુબ્બે નિપ્ફન્નત્તાતિ આહ ‘‘અભિક્કન્તં…પે… પસાદો’’તિ. અધોમુખઠપિતં કેનચિ. હેટ્ઠામુખજાતં સયમેવ. પરિયાયેહીતિ પકારેહિ, અરસરૂપત્તાદિપટિપાદકકારણેહિ વા.
ગમુધાતુસ્સ ¶ દ્વિકમ્મકત્તાભાવા ગોતમં સરણન્તિ ઇદં પદદ્વયમ્પિ ન ઉપયોગવચનં. અપિ ચ ખો પુરિમમેવ, પચ્છિમં પન પચ્ચત્તવચનન્તિ દસ્સેતું ‘‘ગોતમં સરણન્તિ ગચ્છામી’’તિ વુત્તં. તેન ચ ઇતિ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ દસ્સેતિ. અઘસ્સાતિ અઘતો પાપતો. તાતાતિ હિ પદં અપેક્ખિત્વા નિસ્સક્કસ્સેવ યુત્તત્તા. અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધેતિ પદદ્વયેનાપિ ફલટ્ઠા એવ દસ્સિતા, ન મગ્ગટ્ઠાતિ દસ્સેન્તો ‘‘યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચા’’તિ આહ. વિત્થારોતિ ઇમિના ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (ઇતિવુ. ૯૦; અ. નિ. ૪.૩૪) વુત્તપદં સઙ્ગણ્હાતિ. અનેજન્તિ નિત્તણ્હં. અપ્પટિકૂલન્તિ અવિરોધત્થદીપનતો અવિરુદ્ધસુચિં પણીતં વા. વાચાય પગુણીકત્તબ્બતો, પકટ્ઠેહિ સદ્દત્થગુણેહિ યોગતો વા પગુણં. સંહતોતિ ઘટિતો સમેતો ¶ . યત્થાતિ યેસુ પુરિસયુગેસૂતિ સમ્બન્ધો. અટ્ઠ ચ પુગ્ગલધમ્મદસા તેતિ તે અટ્ઠ પુગ્ગલા અરિયધમ્મસ્સ દિટ્ઠત્તા ધમ્મદસા.
સરણન્તિઆદીસુ અયં સઙ્ખેપત્થો – ભયહિંસનાદિઅત્થેન રતનત્તયં સરણં નામ, તદેવ મે રતનત્તયં તાણં લેણં પરાયણન્તિ બુદ્ધસુબુદ્ધતાદિગુણવસેન તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો સરણગમનં નામ. યથાવુત્તેન ઇમિના ચિત્તુપ્પાદેન સમન્નાગતો સરણં ગચ્છતિ નામ. એતસ્સ ચ સરણગમનસ્સ લોકિયલોકુત્તરવસેન દુવિધો પભેદો. તત્થ લોકુત્તરં સરણગમનૂપક્કિલેસસમુચ્છેદેન મગ્ગક્ખણેયેવ સિજ્ઝતિ. લોકિયસરણગમનં ચતુધા પવત્તતિ અહં અત્તાનં બુદ્ધસ્સ પરિચ્ચજામીતિઆદિના અત્તનિય્યાતનેન, યથાવુત્તતપ્પરાયણતાય, સિસ્સભાવૂપગમનેન, પણિપાતેન ચાતિ. સબ્બત્થાપિ ચેત્થ સેટ્ઠદક્ખિણેય્યભાવવસેનેવ સરણગમનં હોતિ, ન ઞાતિભયાચરિયાદિવસેનાતિ વેદિતબ્બં. એવં ઞાતિઆદિવસેન તિત્થિયં વન્દતો સરણં ન ભિજ્જતિ, દક્ખિણેય્યભાવેન અઞ્ઞં વન્દતો સરણં ભિજ્જતિ. લોકિયસ્સ સરણગમનસ્સ નિબ્બાનપ્પત્તિનિયમં સદિસફલં સરણગતસ્સ અનાગતે નિબ્બાનપ્પત્તિનિયમતો. સબ્બલોકિયસમ્પત્તિસમધિગમો પન અપાયદુક્ખાદિસમતિક્કમો ચ આનિસંસફલં. તીસુ વત્થૂસુ ચસ્સ સંસયમિચ્છાઞાણાદિ સંકિલેસો. ભેદોપિસ્સ સાવજ્જાનવજ્જવસેન દુવિધો. તત્થ પઠમો મિચ્છાદિટ્ઠિપુબ્બકેહિ તિત્થિયપણિપાતાદીહિ હોતિ, સો ચ અનિટ્ઠફલત્તા સાવજ્જો. અનવજ્જો પન કાલકિરિયાય હોતિ. લોકુત્તરસરણગમનસ્સ સબ્બથા સંકિલેસો વા ભેદો વા નત્થીતિ વેદિતબ્બં.
કો ઉપાસકોતિઆદિ ઉપાસકત્તસરૂપકારણાદિપુચ્છા. તત્થ યો ગહટ્ઠો મનુસ્સો વા અમનુસ્સો વા વુત્તનયેન તિસરણં ગતો, અયં ઉપાસકો. યો ચ સરણગમનાદિકિરિયાય રતનત્તયં ¶ ઉપાસનતો ‘‘ઉપાસકો’’તિ વુચ્ચતિ. પઞ્ચ વેરમણિયો ચસ્સ સીલં. પઞ્ચમિચ્છાવાણિજ્જાદિપાપાજીવં પહાય ધમ્મેન સમેન જીવિતકપ્પનમસ્સ આજીવો. અસ્સદ્ધિયદુસ્સીલતાદયો ઉપાસકત્તસ્સ વિપત્તિ, તદભાવો સમ્પત્તીતિ વેદિતબ્બા.
વિહારગ્ગેનાતિ ¶ ઓવરકાદિવસનટ્ઠાનકોટ્ઠાસેન. અજ્જભાવન્તિ અસ્મિં અહનિ પવત્તં પસાદાદિં. કાયવિઞ્ઞત્તિહેતુકો સરીરાવયવો કાયઙ્ગં. વચીવિઞ્ઞત્તિહેતુકં ઓટ્ઠજિવ્હાદિ વાચઙ્ગં. અચોપેત્વાતિ અચાલેત્વા. એતેન ચ વચીપવત્તિયા પુબ્બભાગે ઠાનકરણાનં ચલનપચ્ચયો વાયોધાતુયા વિકારાકારો વિસું કાયવિઞ્ઞત્તિ ન હોતિ, તેન વિસું વિઞ્ઞાપેતબ્બસ્સ અધિપ્પાયસ્સ અભાવા વચીવિઞ્ઞત્તિયમેવ સઙ્ગય્હતિ તદુપકારત્તા. યથા કાયેન કાયકણ્ડુયનાદીસુ સદ્દુપ્પત્તિહેતુભૂતો પથવીધાતુયા આકારવિકારો વિસું અધિપ્પાયસ્સ અવિઞ્ઞાપનતો વચીવિઞ્ઞત્તિ ન હોતિ, એવમયમ્પીતિ દસ્સેતિ. અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનતો હેતા વિઞ્ઞત્તિયો નામ જાતા, ન કેવલં વાયુપથવીનં ચલનસદ્દુપ્પત્તિપચ્ચયભૂતવિકારાકારમત્તતાય. એવઞ્ચ બહિદ્ધા રુક્ખાદીસુ ચલનસદ્દુપ્પત્તિપચ્ચયાનં યથાવુત્તપ્પકારાનં વિકારાકારાનં અવિઞ્ઞત્તિતા સમત્થિતા હોતીતિ વેદિતબ્બા. કેચિ વાચઙ્ગન્તિ ‘‘હોતુ સાધૂ’’તિ એવમાદિવાચાય અવયવન્તિઆદિં વદન્તિ, તં અચોપેત્વાતિ ઇમિના ન સમેતિ. ખન્તિં ચારેત્વાતિ અનુમતિં પવત્તેત્વા. ‘‘ખન્તિં ધારેત્વા’’તિપિ પાઠો, બહિ અનિક્ખમનવસેન ગણ્હિત્વાતિ અત્થો. પટિમુખોતિ ભગવતિ પટિનિવત્તમુખો, તેનાહ ‘‘અપક્કમિત્વા’’તિ.
૧૬. યાચધાતુસ્સ દ્વિકમ્મકત્તા ‘‘ભગવા વસ્સાવાસં યાચિતો’’તિ વુત્તં. સુસસ્સકાલેપીતિ વુત્તમેવત્થં પાકટં કાતું ‘‘અતિસમગ્ઘેપી’’તિ વુત્તં. અતિવિય અપ્પગ્ઘેપિ યદા કિઞ્ચિદેવ દત્વા બહું પુબ્બણ્ણાપરણ્ણં ગણ્હન્તિ, તાદિસે કાલેપીતિ અત્થો. ભિક્ખમાનાતિ યાચમાના. વુત્તસસ્સન્તિ વપિતસસ્સં. તત્થાતિ વેરઞ્જાયં, એતેન ‘‘વુત્તં સલાકા એવ હોતિ એત્થાતિ સલાકાવુત્તા’’તિ વિસેસનસ્સ પરનિપાતેન નિબ્બચનં દસ્સેતિ. અથ વા ‘‘સબ્બં સસ્સં સલાકામત્તમેવ વુત્તં નિબ્બત્તં સમ્પન્નં એત્થાતિ સલાકાવુત્તા’’તિપિ નિબ્બચનં દટ્ઠબ્બં, તેનાહ ‘‘સલાકા એવ સમ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘સલાકાય વુત્તં જીવિકા એતિસ્સન્તિ સલાકાવુત્તા’’તિપિ નિબ્બચનં દસ્સેતું સલાકાય વાતિઆદિ વુત્તં. ધઞ્ઞકરણટ્ઠાનેતિ ધઞ્ઞમિનનટ્ઠાને. વણ્ણજ્ઝક્ખન્તિ કહાપણપરિક્ખકં.
ઉઞ્છેન પગ્ગહેનાતિ એત્થ પગ્ગહેનાતિ પત્તેન, તં ગહેત્વાતિ અત્થો. પગ્ગય્હતિ એતેન ભિક્ખાતિ ¶ હિ પગ્ગહો, પત્તો. તેનાહ પગ્ગહેન ¶ યો ઉઞ્છોતિઆદિ. અથ વા પગ્ગહેનાતિ ગહણેન, ઉઞ્છત્થાય ગહેતબ્બો પત્તોતિ સિજ્ઝતીતિ આહ ‘‘પત્તં ગહેત્વા’’તિ.
ગઙ્ગાય ઉત્તરદિસાપદેસો ઉત્તરાપથો, સો નિવાસો એતેસં, તતો વા આગતાતિ ઉત્તરાપથકા, તેનાહ ઉત્તરાપથવાસિકાતિઆદિ. ‘‘ઉત્તરાહકા’’તિપિ પાઠો, સો એવ અત્થો નિરુત્તિનયેન. મન્દિરન્તિ અસ્સસાલં. ‘‘મન્દર’’ન્તિપિ લિખન્તિ, તં ન સુન્દરં. સા ચ મન્દિરા યસ્મા પરિમણ્ડલાકારેન બહુવિધા ચ કતા, તસ્મા ‘‘અસ્સમણ્ડલિકાયો’’તિ વુત્તા.
ગઙ્ગાય દક્ખિણાય દિસાય દેસો દક્ખિણાપથો, તત્થ જાતા મનુસ્સા દક્ખિણાપથમનુસ્સા. બુદ્ધં મમાયન્તિ મમેવાયન્તિ ગણ્હનસીલા બુદ્ધમામકા, એવં સેસેસુપિ. એવન્તિ પચ્છા વુત્તનયેન અત્થે ગય્હમાને. પટિવીસન્તિ કોટ્ઠાસં. તદુપિયન્તિ તદનુરૂપં તપ્પહોનકં. લદ્ધાતિ લભિત્વા નો હોતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘લદ્ધો’’તિ વા પાઠો, ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં નેવ લભિન્તિ અત્થો. ઞાતિ ચ પસત્થતમગુણયોગતો સેટ્ઠો ચાતિ ઞાતિસેટ્ઠો. એવરૂપેસુ ઠાનેસુ અયમેવ પતિરૂપોતિ આમિસસ્સ દુલ્લભકાલેસુ પરિકથોભાસાદિં અકત્વા પરમસલ્લેખવુત્તિયા આજીવસુદ્ધિયં ઠત્વા ભગવતો અધિપ્પાયાનુગુણં આમિસં વિચારેન્તેન નામ ઞાતિસિનેહયુત્તેન અરિયસાવકેનેવ કાતું યુત્તન્તિ અધિપ્પાયો.
મારાવટ્ટનાયાતિ મારેન કતચિત્તપરિવટ્ટનેન, ચિત્તસમ્મોહનેનાતિ અત્થો. તમ્પીતિ ઉત્તરકુરું વા તિદસપુરં વા આવટ્ટેય્ય.
‘‘ફુસ્સસ્સાહં પાવચને, સાવકે પરિભાસયિં;
યવં ખાદથ ભુઞ્જથ, મા ચ ભુઞ્જથ સાલયો’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૮૮) –
અપદાને વુત્તસ્સ અકુસલસ્સ તદા ઓકાસકતત્તા. નિબદ્ધદાનસ્સાતિ ‘‘દસ્સામા’’તિ વાચાય નિયમિતદાનસ્સ. અપ્પિતવત્તસ્સાતિ કાયેન અતિહરિત્વા દિન્નવત્થુનોપિ. વિસહતીતિ સક્કોતિ. સઙ્ખેપેનાતિ નીહારેન. બ્યામપ્પભાયાતિ સમન્તતો હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ અસીતિહત્થમત્તે ઠાને ઘનીભૂતાય છબ્બણ્ણાય પભાય, યતો છબ્બણ્ણરંસિયો તળાકતો માતિકાયો વિય નિક્ખમિત્વા દસસુ દિસાસુ ¶ ધાવન્તિ, સા યસ્મા બ્યામમત્તા વિય ખાયતિ, તસ્મા ‘‘બ્યામપ્પભા’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્મા અનુબ્યઞ્જનાનિ ચ પચ્ચેકં ભગવતો સરીરે પભાસમ્પત્તિયુત્તા ¶ આકાસે ચન્દસૂરિયાદયો વિય વિભાતા વિરોચન્તિ, તસ્મા તાનિ બ્યામપ્પભાય સહ કેનચિ અનભિભવનીયાનિ વુત્તાનિ.
અનત્થસઞ્હિતેતિ ઘાતાપેક્ખં સામિઅત્થે ભુમ્મવચનં, તેનાહ ‘‘તાદિસસ્સ વચનસ્સ ઘાતો’’તિ. અત્થો ધમ્મદેસનાય હેતુ ઉપ્પજ્જતિ એત્થ, ધમ્મદેસનાદિકો વા અત્થો ઉપ્પજ્જતિ એતાયાતિ અટ્ઠુપ્પત્તિ, પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ.
એકં ગહેત્વાતિ ધમ્મદેસનાસિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ ધમ્મદેસનાકારણં ગહેત્વા. રત્તિચ્છેદો વાતિ સત્તાહકરણીયવસેન ગન્ત્વા બહિ અરુણુટ્ઠાપનવસેન વુત્તો, ન વસ્સચ્છેદવસેન તસ્સ વિસું વુચ્ચમાનત્તા. એતેન ચ વસ્સચ્છેદપચ્ચયે સત્તાહકરણીયેન ગમનં અનુઞ્ઞાતન્તિ વેદિતબ્બં. ન કિસ્મિઞ્ચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ ગુણે સમ્ભાવનાવસેન ન મઞ્ઞન્તિ. પચ્છા સીલં અધિટ્ઠહેય્યામાતિ આજીવહેતુ સન્તગુણપ્પકાસનેન આજીવવિપત્તિં સન્ધાય વુત્તં. અતિમઞ્ઞિસ્સતીતિ અવમઞ્ઞિસ્સતિ.
૧૭. ‘‘આયસ્માતિ પિયવચનમેત’’ન્તિ ઉચ્ચનીચજનસામઞ્ઞવસેન વત્વા પુન ઉચ્ચજનાવેણિકવસેનેવ દસ્સેન્તો ‘‘ગરુગારવસપ્પતિસ્સાધિવચન’’ન્તિ આહ. તત્થ સહ પતિસ્સયેન નિસ્સયેનાતિ સપ્પતિસ્સો, સનિસ્સયો, તસ્સ ગરુગુણયુત્તેસુ ગારવવચનન્તિ અત્થો. ઇધ પન વચનમેવ અધિવચનં. પપ્પટકોજન્તિ આદિકપ્પે ઉદકૂપરિ પઠમં પથવીભાવેન સઞ્જાતં નવનીતપિણ્ડસદિસં ઉદકેપિ ઉપ્પિલનસભાવં અવિલીયનકં અતિસિનિદ્ધમધુરં અનેકયોજનસહસ્સબહલં રસાતલસઙ્ખાતં પથવોજં. યં આદિકપ્પિકેહિ મનુસ્સેહિ રસતણ્હાય ગહેત્વા ભુઞ્જમાનં તેસં કમ્મબલેન ઉપરિભાગે કક્ખળભાવં આપજ્જિત્વા હેટ્ઠા પુરિમાકારેનેવ ઠિતં, યસ્સ ચ બલેન અયં મહાપથવી સપબ્બતસમુદ્દકાનના હેટ્ઠાઉદકે અનિમુજ્જમાના અવિકિરિયમાના કુલ્લુપરિ વિય નિચ્ચલા તિટ્ઠતિ, તં પથવીસારમણ્ડન્તિ અત્થો, તેનાહ પથવીમણ્ડોતિઆદિ. સમ્પન્નન્તિ મધુરરસેન ઉપેતં, તેનાહ ‘‘સાદુરસ’’ન્તિ. ઉપપન્નફલોતિ ¶ બહુફલો. ‘‘નિમ્મક્ખિક’’ન્તિ વત્વા પુન ‘‘નિમ્મક્ખિકણ્ડ’’ન્તિ મક્ખિકણ્ડાનમ્પિ અભાવં દસ્સેતિ. યે પથવીનિસ્સિતા પાણા, તે તત્થ સઙ્કામેસ્સામીતિ એત્થ મનુસ્સામનુસ્સતિરચ્છાનગતિત્થીનમ્પિ હત્થસઙ્કામને કિં અનામાસદોસો ન હોતીતિ? ન હોતિ, કસ્મા? ‘‘અનાપત્તિ, ભિક્ખવે, ઇદ્ધિમસ્સ ઇદ્ધિવિસયે’’તિ (પારા. ૧૫૯) વચનતો, તેનેવ ભગવાપિ અનામાસદોસં અદસ્સેત્વા ‘‘વિપલ્લાસમ્પિ સત્તા પટિલભેય્યુ’’ન્તિ આહ, ખુદ્દકો ગામો. મહન્તો સાપણો નિગમો. પદવીતિહારેનાતિ પદનિક્ખેપેન.
વિનયપઞ્ઞત્તિયાચનકથાવણ્ણના
૧૮. વિનયપઞ્ઞત્તિયા ¶ મૂલતો પભુતીતિ પારાજિકાદિગરુકાનં, તદઞ્ઞેસઞ્ચ સિક્ખાપદાનં પાતિમોક્ખુદ્દેસક્કમેન યેભુય્યેન અપઞ્ઞત્તતં સન્ધાય વુત્તં, ન સબ્બેન સબ્બં અપઞ્ઞત્તતાય. તેનેવ થેરો ભગવન્તં ‘‘સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેય્ય ઉદ્દિસેય્ય પાતિમોક્ખ’’ન્તિ પાતિમોક્ખુદ્દેસેન સહ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિં યાચિ. ખન્ધકે હિ આનન્દત્થેરાદીનં પબ્બજ્જતો પુરેતરમેવ રાહુલભદ્દસ્સ પબ્બજ્જાય ‘‘ન, ભિક્ખવે, અનનુઞ્ઞાતો માતાપિતૂહિ પુત્તો પબ્બાજેતબ્બો, યો પબ્બાજેય્ય આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૧૦૫) પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં દિસ્સતિ. ઇધેવ અટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘સામમ્પિ પચનં…પે… ન વટ્ટતી’’તિ ચ, ‘‘રત્તિચ્છેદો વસ્સચ્છેદો વા ન કતો’’તિ ચ વુત્તત્તા પુબ્બેવ સામપાકાદિપટિક્ખેપો અત્થીતિ પઞ્ઞાયતિ. એવં કતિપયસિક્ખાપદાનં પઞ્ઞત્તિસબ્ભાવેપિ અપઞ્ઞત્તપારાજિકાદિકે સન્ધાય ‘‘ન તાવ, સારિપુત્ત, સત્થા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતી’’તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. પુથુત્તારમ્મણતો પટિનિવત્તિત્વા સમ્મદેવ એકારમ્મણે ચિત્તેન લીનો પટિસલ્લીનો નામાતિ આહ ‘‘એકીભાવં ગતસ્સા’’તિ, ચિત્તવિવેકં ગતસ્સાતિ અત્થો. ચિરન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં.
સોળસવિધાય પઞ્ઞાયાતિ મજ્ઝિમનિકાયે અનુપદસુત્તન્તદેસનાયં ‘‘મહાપઞ્ઞો, ભિક્ખવે, સારિપુત્તો પુથુપઞ્ઞો હાસપઞ્ઞો જવનપઞ્ઞો તિક્ખપઞ્ઞો નિબ્બેધિકપઞ્ઞો’’તિ આગતા છ પઞ્ઞા ચ નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિપઞ્ઞા ચ અરહત્તમગ્ગપઞ્ઞા ચાતિ એવં સોળસવિધેન આગતાય પઞ્ઞાય. યેસં બુદ્ધાનં સાવકા સુદ્ધાવાસેસુ સન્દિસ્સન્તિ, તેયેવ ¶ લોકે પાકટાતિ વિપસ્સીઆદયોવ ઇધ ઉદ્ધટા, ન ઇતરે પુબ્બબુદ્ધા. તેનેવ આટાનાટિયસુત્તે (દી. નિ. ૩.૨૭૫ આદયો) દેવાપિ અત્તનો પાકટાનં તેસઞ્ઞેવ ગહણં અકંસુ, નાઞ્ઞેસન્તિ વેદિતબ્બં.
૧૯. કિલાસુનોતિ અપ્પોસ્સુક્કા પયોજનાભાવેન નિરુસ્સાહા અહેસું, ન આલસિયેન, તેનાહ ન આલસિયકિલાસુનોતિઆદિ. નિદ્દોસતાયાતિ કાયવચીવીતિક્કમસમુટ્ઠાપકદોસાભાવા. પાણં ન હને ન ચાદિન્નમાદિયેતિઆદિના (સુ. નિ. ૪૦૨) ઓવાદસિક્ખાપદાનં વિજ્જમાનત્તા વુત્તં સત્તાપત્તિક્ખન્ધવસેનાતિઆદિ. છન્નં છન્નં વસ્સાનં ઓસાનદિવસં અપેક્ખિત્વા ‘‘સકિં સકિ’’ન્તિ વુત્તત્તા તદપેક્ખમેત્થ સામિવચનં. સકલજમ્બુદીપે સબ્બોપિ ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉપોસથં અકાસીતિ સમ્બન્ધો.
ખન્તી પરમન્તિઆદીસુ તિતિક્ખાસઙ્ખાતા ખન્તિ સત્તસઙ્ખારેહિ નિબ્બત્તાનિટ્ઠાખમનકિલેસતપનતો પરમં તપો નામ. વાનસઙ્ખાતાય તણ્હાય નિક્ખન્તત્તા નિબ્બાનં સબ્બધમ્મેહિ પરમં ઉત્તમન્તિ બુદ્ધા વદન્તિ. યથાવુત્તખન્તિયા અભાવેન પાણવધં વા છેદનતાળનાદિં વા કરોન્તો પરૂપઘાતી પરસ્સહરણપરદારાતિક્કમનાદીહિ મુસાપેસુઞ્ઞફરુસાદીહિ ચ પરં વિહેઠયન્તો ચ બાહિતપાપતાય અભાવેન પબ્બજિતો વા સમિતપાપતાય અભાવેન સમણો વા ન હોતીતિ અત્થો. સીલસંવરેન સબ્બપાપસ્સ અનુપ્પાદનં લોકિયસમાધિવિપસ્સનાહિ કુસલસ્સ ઉપસમ્પાદનં નિપ્ફાદનં સબ્બેહિ મગ્ગફલેહિ અત્તનો ચિત્તસ્સ પરિસોધનં પભસ્સરભાવકરણં યં, તમેતં બુદ્ધાનં સાસનં અનુસિટ્ઠિ. અનુપવાદોતિ વાચાય કસ્સચિ અનુપવદનં. અનુપઘાતોતિ કાયેન કસ્સચિ ઉપઘાતાકરણં વુત્તાવસેસે ચ પાતિમોક્ખસઙ્ખાતે સીલે અત્તાનં સંવરણં. ભત્તસ્મિં મત્તઞ્ઞુતાસઙ્ખાતઆજીવપારિસુદ્ધિપચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસમાયોગો તમ્મુખેન ઇન્દ્રિયસંવરો પન્તસેનાસનસઙ્ખાતં અરઞ્ઞવાસં તમ્મુખેન પકાસિતે ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામતાસઙ્ખાતમહાઅરિયવંસે પતિટ્ઠાનઞ્ચ અધિચિત્તસઙ્ખાતે લોકિયલોકુત્તરસમાધિમ્હિ તદુપ્પાદનવસેન આયોગો અનુયોગો ચ યં, તમેતં બુદ્ધાનં અનુસિટ્ઠીતિ યોજના.
‘‘યાવ ¶ સાસનપરિયન્તા’’તિ આણાપાતિમોક્ખસ્સ અભાવતો વુત્તં. પરિનિબ્બાનતો પન ઉદ્ધં ઓવાદપાતિમોક્ખુદ્દેસોપિ નત્થેવ, બુદ્ધા એવ હિ તં ઉદ્દિસન્તિ, ન સાવકા. પઠમબોધિયન્તિ બોધિતો વીસતિવસ્સપરિચ્છિન્ને કાલે, આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન ‘‘પઞ્ચચત્તાલીસાય વસ્સેસુ આદિતો પન્નરસ વસ્સાનિ પઠમબોધી’’તિ વુત્તં, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકઆલતો પન પભુતિ આણાપાતિમોક્ખમેવ ઉદ્દિસન્તીતિ ઇદં પાતિમોક્ખુદ્દેસક્કમેનેવ પરિપુણ્ણં કત્વા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલં સન્ધાય વુત્તં. અટ્ઠાનં અનવકાસોતિ યથાક્કમં હેતુપચ્ચયપટિક્ખેપવસેન કારણપટિક્ખેપો. યન્તિ યેન કારણેન. અપરિસુદ્ધાય પરિસાયાતિ અલજ્જીપુગ્ગલેહિ વોમિસ્સતાય અસુદ્ધાય પરિસાય, ન કેવલં બુદ્ધાનઞ્ઞેવ અપરિસુદ્ધાય પરિસાય પાતિમોક્ખુદ્દેસો અયુત્તો, અથ ખો સાવકાનમ્પિ. ચોદનાસારણાદિવસેન પન સોધેત્વા સંવાસકરણં સાવકાનઞ્ઞેવ ભારો, બુદ્ધા પન સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞપેત્વા ઉપોસથાદિકરણવિધાનં સિક્ખાપેત્વા વિસ્સજ્જેન્તિ, ચોદનાસારણાદીનિ ન કરોન્તિ, તેનેવ ભગવા અસુદ્ધાય પરિસાય પાતિમોક્ખં અનુદ્દિસિત્વા સકલરત્તિં તુણ્હીભૂતો નિસીદિ. ભિક્ખૂ ચ ભગવતો અધિપ્પાયં ઞત્વા અસુદ્ધપુગ્ગલં બહિ નીહરિંસુ. તસ્મા સાવકાનમ્પિ અસુદ્ધાય પરિસાય ઞત્વા ઉપોસથાદિસઙ્ઘકમ્મકરણં બ્રહ્મચરિયન્તરાયકરણં વિના ન વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં.
સમ્મુખસાવકાનન્તિ ¶ બુદ્ધાનં સમ્મુખે ધરમાનકાલે પબ્બજિતાનં સબ્બન્તિમાનં સાવકાનં. ઉળારાતિસયજોતનત્થં ‘‘ઉળારુળારભોગાદિકુલવસેન વા’’તિ પુન ઉળારસદ્દગ્ગહણં કતં. આદિ-સદ્દેન ઉળારમજ્ઝત્તઅનુળારાદીનં ગહણં વેદિતબ્બં. તે પચ્છિમા સાવકા અન્તરધાપેસુન્તિ સમ્બન્ધો.
અપઞ્ઞત્તેપિ સિક્ખાપદે યદિ સાવકા સમાનજાતિઆદિકા સિયું, અત્તનો કુલાનુગતગન્થં વિય ભગવતો વચનં ન નાસેય્યું. યસ્મા પન સિક્ખાપદઞ્ચ ન પઞ્ઞત્તં, ઇમે ચ ભિક્ખૂ ન સમાનજાતિઆદિકા, તસ્મા વિનાસેસુન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેતું યસ્મા એકનામા…પે… તસ્મા અઞ્ઞમઞ્ઞં વિહેઠેન્તાતિઆદિ વુત્તં. ચિરટ્ઠિતિકવારે પન સાવકાનં નાનાજચ્ચાદિભાવે સમાનેપિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા પરિપુણ્ણતાય સાસનસ્સ ચિરપ્પવત્તિ વેદિતબ્બા. યદિ એવં કસ્મા સબ્બેપિ બુદ્ધા સિક્ખાપદાનિ ન પઞ્ઞપેન્તીતિ? યસ્મા ¶ ચ સાસનસ્સ ચિરપ્પવત્તિયા ન કેવલં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયેવ હેતુ, અથ ખો આયતિં ધમ્મવિનયં ગહેત્વા સાવકેહિ વિનેતબ્બપુગ્ગલાનં સમ્ભવોપિ, તસ્મા તેસં સમ્ભવે સતિ બુદ્ધા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેન્તિ, નાસતીતિ પરિપુણ્ણાપઞ્ઞત્તિયેવ વેનેય્યસમ્ભવસ્સાપિ સૂચનતો સાસનસ્સ ચિરપ્પવત્તિયા હેતુ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. પાળિયં સહસ્સં ભિક્ખુસઙ્ઘં…પે… ઓવદતીતિ એત્થ સહસ્સસઙ્ખ્યાપરિચ્છિન્નો સઙ્ઘો સહસ્સો સહસ્સિલોકધાતૂતિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૧૮) વિય. તં સહસ્સં ભિક્ખુસઙ્ઘન્તિ યોજના. સહસ્સસદ્દસ્સ એકવચનન્તતાય ‘‘ભિક્ખુસહસ્સસ્સા’’તિ વત્વા અવયવાપેક્ખાય ‘‘ઓવદિયમાનાન’’ન્તિ બહુવચનનિદ્દેસો કતોતિ દટ્ઠબ્બો.
અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસૂતિ એત્થ આસવેહીતિ કત્તુઅત્થે કરણવચનં. ચિત્તાનીતિ પચ્ચત્તબહુવચનં. વિમુચ્ચિંસૂતિ કમ્મસાધનં. તસ્મા આસવેહિ કત્તુભૂતેહિ અનુપાદાય આરમ્મણકરણવસેન અગ્ગહેત્વા ચિત્તાનિ વિમોચિતાનીતિ એવમેત્થ અત્થો ગહેતબ્બોતિ આહ તેસઞ્હિ ચિત્તાનીતિઆદિ. યેહિ આસવેહીતિ એત્થાપિ કત્તુઅત્થે એવ કરણવચનં. વિમુચ્ચિંસૂતિ કમ્મસાધનં. તેતિ આસવા. તાનીતિ ચિત્તાનિ, ઉપયોગબહુવચનઞ્ચેતં. વિમુચ્ચિંસૂતિ કત્તુસાધનં, વિમોચેસુન્તિ અત્થો. અગ્ગહેત્વા વિમુચ્ચિંસૂતિ આરમ્મણવસેન તાનિ ચિત્તાનિ અગ્ગહેત્વા આસવા તેહિ ચિત્તેહિ મુત્તવન્તો અહેસુન્તિ અત્થો. અથ વા આસવેહીતિ નિસ્સક્કવચનં, વિમુચ્ચિંસૂતિ કત્તુસાધનં. તસ્મા કઞ્ચિ સઙ્ખતધમ્મં તણ્હાદિવસેન અનુપાદિયિત્વા ચિત્તાનિ વિમુત્તવન્તાનિ અહેસુન્તિ અત્થો ગહેતબ્બો. પુરિમવચનાપેક્ખન્તિ અઞ્ઞતરસ્મિં ભિંસનકે વનસણ્ડેતિ વુત્તવચનસ્સ અપેક્ખનં તસ્મિં પુરિમવચનેતિ એવં અપેક્ખનન્તિ અત્થો, તેનાહ યં વુત્તન્તિઆદિ. ભિંસનસ્સ ભયસ્સ કતં કરણં ¶ કિરિયા ભિંસનકતં, તસ્મિં ભિંસનકિરિયાયાતિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભિંસનકિરિયાયા’’તિ. ભિંસયતીતિ ભિંસનો, સોવ ભિંસનકો, તસ્સ ભાવો ‘‘ભિંસનકત્ત’’ન્તિ વત્તબ્બે ત-કારસ્સ લોપં કત્વા વુત્તન્તિ પકારન્તરેન અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અથ વા’’તિઆદિ. બહુતરાનં સત્તાનં વાતિ યેભુય્યેનાતિ પદસ્સ અત્થદસ્સનં. તેન ચ યો કોચીતિ પદસ્સાપિ યો યો ¶ પવિસતીતિ વિચ્છાવસેન નાનત્થેન અત્થો ગહેતબ્બોતિ દસ્સેતિ, યો યો પવિસતિ, તેસુ બહુતરાનન્તિ અત્થસમ્ભવતો.
નિગમનન્તિ પકતે અત્થે યથાવુત્તસ્સ અત્થસ્સ ઉપસંહારો. અયઞ્હેત્થ નિગમનક્કમો – યા હિ, સારિપુત્ત, વિપસ્સીઆદીનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં અત્તનો પરિનિબ્બાનતો ઉપરિ પરિયત્તિવસેન વિનેતબ્બાનં પુગ્ગલાનં અભાવેન તેસં અત્થાય વિત્થારતો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયં કિલાસુતા અપ્પોસ્સુક્કતા, યા ચ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નાનં વેનેય્યાનં ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ ભિંસનકવનસણ્ડેપિ ગન્ત્વા ઓવદન્તાનં તેસં મગ્ગફલુપ્પાદનત્થાય ધમ્મદેસનાય એવ અકિલાસુતા સઉસ્સાહતા, ન વિત્થારતો ધમ્મવિનયદેસનાય, અયં ખો, સારિપુત્ત, હેતુ, અયં પચ્ચયો, યેન વિપસ્સીઆદીનં તિણ્ણં બુદ્ધાનં બ્રહ્મચરિયં ન ચિરટ્ઠિતિકં અહોસીતિ. પુરિસયુગવસેનાતિ પુરિસાનં યુગં પવત્તિકાલો, તસ્સ વસેન, પુરિસવસેનાતિ અત્થો. સબ્બપચ્છિમકોતિ પરિનિબ્બાનદિવસે પબ્બજિતો સુભદ્દસદિસો. સતસહસ્સં સટ્ઠિમત્તાનિ ચ વસ્સસહસ્સાનીતિ ઇદં ભગવતો જાતિતો પટ્ઠાય વુત્તં, બોધિતો પટ્ઠાય પન ગણિયમાનં ઊનં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. દ્વેયેવાતિ ધરમાને ભગવતિ એકં, પરિનિબ્બુતે એકન્તિ દ્વે એવ પુરિસયુગાનિ.
૨૦-૧. અસમ્ભુણન્તેનાતિ અપાપુણન્તેન. કો અનુસન્ધીતિ પુરિમકથાય ઇમસ્સ કો સમ્બન્ધોતિ અત્થો. યં વુત્તન્તિ યં યાચિતન્તિ અત્થો. યેસૂતિ વીતિક્કમધમ્મેસુ. નેસન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકાદિઆસવાનં. તેતિ વીતિક્કમધમ્મા. ઞાતિયેવ પિતામહપિતુપુત્તાદિવસેન પરિવટ્ટનતો પરિવટ્ટોતિ ઞાતિપરિવટ્ટો. લોકામિસભૂતન્તિ લોકપરિયાપન્નં હુત્વા કિલેસેહિ આમસિતબ્બતો લોકામિસભૂતં. પબ્બજ્જાસઙ્ખેપેનેવાતિ દસસિક્ખાપદદાનાદિપબ્બજ્જામુખેન. એતન્તિ મેથુનાદીનં અકરણં. થામન્તિ સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનસામત્થિયં. સઞ્છવિન્તિ સુક્કચ્છવિં પકતિચ્છવિં, સુન્દરચ્છવિં વા. સેસન્તિ સેસપદયોજનદસ્સનં. ઇદાનિ અત્થયોજનં દસ્સેન્તો આહ અયં વા હેત્થાતિઆદિ. તત્થ વા-સદ્દો અવધારણે. હિ-સદ્દો પસિદ્ધિયં, અયમેવ હેત્થાતિ અત્થો. અથ સત્થાતિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતિ ‘‘તદા સત્થા’’તિ. રોપેત્વાતિ ફાલિતટ્ઠાને ¶ નિન્નં મંસં સમં વડ્ઢેત્વા. સકે આચરિયકેતિ અત્તનો આચરિયભાવે, આચરિયકમ્મે વા.
વિપુલભાવેનાતિ ¶ બહુભાવેન. અયોનિસો ઉમ્મુજ્જમાનાતિ અનુપાયેન અભિનિવિસમાના, વિપરીતતો જાનમાનાતિ અત્થો. રસેન રસં સંસન્દિત્વાતિ અનવજ્જસભાવેન સાવજ્જસભાવં સમ્મિસ્સેત્વા. ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયન્તિ ઉગ્ગતધમ્મં ઉગ્ગતવિનયઞ્ચ, યથા ધમ્મો ચ વિનયો ચ વિનસ્સિસ્સતિ, એવં કત્વાતિ અત્થો. ઇમસ્મિં અત્થેતિ ઇમસ્મિં સઙ્ઘાધિકારે. પભસ્સરોતિ પભાસનસીલો. એવંનામો એવંગોત્તોતિ સોયમાયસ્મા સોતાપન્નોતિનામગોત્તેન સમન્નાગતો, અયં વુચ્ચતિ સોતાપન્નોતિ પકતેન સમ્બન્ધો. અવિનિપાતધમ્મોતિ એત્થ ધમ્મ-સદ્દો સભાવવાચી, સો ચ અત્થતો અપાયેસુ ખિપનકો દિટ્ઠિઆદિઅકુસલધમ્મો એવાતિ આહ ‘‘યે ધમ્મા’’તિઆદિ. ઇદાનિ સભાવવસેનેવ અત્થં દસ્સેતું વિનિપતનં વાતિઆદિ વુત્તં. નિયતોતિ સત્તભવબ્ભન્તરે નિયતક્ખન્ધપરિનિબ્બાનો. તસ્સ કારણમાહ ‘‘સમ્બોધિપરાયણો’’તિ.
૨૨. અનુધમ્મતાતિ લોકુત્તરધમ્માનુગતો સભાવો. પવારણાસઙ્ગહં દત્વાતિ ‘‘આગામિનિયા પુણ્ણમિયા પવારેસ્સામા’’તિ અનુમતિદાનવસેન દત્વા, પવારણં ઉક્કડ્ઢિત્વાતિ અત્થો, એતેન નયેન કેનચિ પચ્ચયેન પવારણુક્કડ્ઢનં કાતું વટ્ટતીતિ દીપિતં હોતિ. માગસિરસ્સ પઠમદિવસેતિ ચન્દમાસવસેન વુત્તં, અપરકત્તિકપુણ્ણમાય અનન્તરે પાટિપદદિવસેતિ અત્થો. ફુસ્સમાસસ્સ પઠમદિવસેતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ઇદઞ્ચ નિદસ્સનમત્તં વેનેય્યાનં અપરિપાકં પટિચ્ચ ફુસ્સમાસતો પરઞ્ચ એકદ્વિતિચતુમાસમ્પિ તત્થેવ વસિત્વા સેસમાસેહિ ચારિકાય પરિયોસાપનતો. દસસહસ્સચક્કવાળેતિ ઇદં દેવબ્રહ્માનં વસેન વુત્તં. મનુસ્સા પન ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળે બોધનેય્યા હોન્તિ. ઇતરચક્કવાળેસુ પન મનુસ્સાનં ઇમસ્મિં ચક્કવાળે ઉપ્પત્તિયા છન્દુપ્પાદનત્થં અનન્તમ્પિ ચક્કવાળં ઓલોકેત્વા તદનુગુણાનુસાસની પાટિહારિયં કરોન્તિયેવ.
આયામાતિ ¶ એત્થ આ-સદ્દો આગચ્છાતિ ઇમિના સમાનત્થોતિ આહ ‘‘આગચ્છ યામા’’તિ, એહિ ગચ્છામાતિ અત્થો. સુવણ્ણરસપિઞ્જરાહીતિ વિલીનસુવણ્ણજલં વિય પિઞ્જરાહિ સુવણ્ણવણ્ણાહીતિ અત્થો. પાળિયં નિમન્તિતમ્હાતિઆદીસુ ‘‘નિમન્તિતા વસ્સંવુત્થા અમ્હા’’તિ ચ, ‘‘નિમન્તિતા વસ્સંવુત્થા અત્થા’’તિ ચ સમ્બન્ધો.
યન્તિ દેય્યધમ્મજાતં, યં કિઞ્ચીતિ અત્થો. નો નત્થીતિ અમ્હાકં નત્થિ, નોતિ વા એતસ્સ વિવરણં નત્થીતિ. એત્થાતિ ઘરાવાસે. તન્તિ તં કારણં, કિચ્ચં વા. કુતોતિ કતરહેતુતો. યન્તિ યેન કારણેન, કિચ્ચેન વા. દુતિયે અત્થવિકપ્પે એત્થાતિ ઇમસ્સ વિવરણં ઇમસ્મિં તેમાસબ્ભન્તરેતિ. તન્તિ તં દેય્યધમ્મં.
તત્થ ¶ ચાતિ કુસલે. તિક્ખવિસદભાવાપાદનેન સમુત્તેજેત્વા. વસ્સેત્વાતિ આયતિં વાસનાભાગિયં ધમ્મરતનવસ્સં ઓતારેત્વા. યં દિવસન્તિ યસ્મિં દિવસે.
૨૩. પત્તુણ્ણપત્તપટે ચાતિ પત્તુણ્ણપટે ચીનપટે ચ. તુમ્બાનીતિ ચમ્મમયતેલભાજનાનિ. અનુબન્ધિત્વાતિ અનુપગમનં કત્વા. અભિરન્ત-સદ્દો ઇધ અભિરુચિપરિયાયોતિ આહ ‘‘યથાજ્ઝાસય’’ન્તિઆદિ. સોરેય્યાદીનિ મહામણ્ડલચારિકાય મગ્ગભૂતાનિ સોરેય્યનગરાદીનિ. પયાગપતિટ્ઠાનન્તિ ગઙ્ગાય એકસ્સ તિત્થવિસેસસ્સાપિ, તંસમીપે ગામસ્સાપિ નામં. સમન્તપાસાદિકાયાતિ સમન્તતો સબ્બસો પસાદં જનેતીતિ સમન્તપાસાદિકા, તસ્સા.
યે પન પકારે સન્ધાય ‘‘સમન્તતો’’તિ વુચ્ચતિ, તે પકારે વિત્થારેત્વા દસ્સેતું તત્રિદન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘સમન્તપાસાદિકા’’તિ યા સંવણ્ણના વુત્તા, તત્ર તસ્સં સમન્તપાસાદિકાયં સમન્તપસાદિકભાવે ઇદં વક્ખમાનગાથાવચનં હોતીતિ યોજના. બાહિરનિદાનઅબ્ભન્તરનિદાનસિક્ખાપદનિદાનાનં વસેન નિદાનપ્પભેદદીપનં વેદિતબ્બં. ‘‘થેરવાદપ્પકાસનં વત્થુપ્પભેદદીપન’’ન્તિપિ વદન્તિ. ‘‘સિક્ખાપદાનં પચ્ચુપ્પન્નવત્થુપ્પભેદદીપન’’ન્તિપિ વત્તું વટ્ટતિ. સિક્ખાપદનિદાનન્તિ પન વેસાલીઆદિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા ¶ કારણભૂતદેસવિસેસો વેદિતબ્બો. એત્થાતિ સમન્તપાસાદિકાય. સમ્પસ્સતં વિઞ્ઞૂનન્તિ સમ્બન્ધો, તસ્મા અયં સમન્તપાસાદિકાત્વેવ પવત્તાતિ યોજેતબ્બા.
ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં
વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
૧. પારાજિકકણ્ડો
૧. પઠમપારાજિકં
સુદિન્નભાણવારવણ્ણના
૨૪. વિક્કાયિકભણ્ડસ્સ ¶ ¶ વિક્કિણનં ઇણદાનઞ્ચ ભણ્ડપ્પયોજનં નામ. એવં પયોજિતસ્સ મૂલસ્સ સહ વડ્ઢિયા ગહણવાયામો ઉદ્ધારો નામ. અસુકદિવસે દિન્નન્તિઆદિના પમુટ્ઠસ્સ સતુપ્પાદનાદિ સારણં નામ. ચતુબ્બિધાયાતિ ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિસમણાનં વસેન, ભિક્ખુઆદીનં વા વસેન ચતુબ્બિધાય. દિસ્વાનસ્સ એતદહોસીતિ હેતુઅત્થે અયં દિસ્વાન-સદ્દો અસમાનકત્તુકત્તા, યથા ઘતં પિવિત્વા બલં હોતીતિ, એવમઞ્ઞત્થાપિ એવરૂપેસુ. ભબ્બકુલપુત્તોતિ ઉપનિસ્સયમત્તસભાવેન વુત્તં, ન પચ્છિમભવિકતાય. તેનેવસ્સ માતાદિઅકલ્યાણમિત્તસમાયોગેન કતવીતિક્કમનં નિસ્સાય ઉપ્પન્નવિપ્પટિસારેન અધિગમન્તરાયો જાતો. પચ્છિમભવિકાનં પુબ્બબુદ્ધુપ્પાદેસુ લદ્ધબ્યાકરણાનં ન સક્કા કેનચિ અન્તરાયં કાતું. તેનેવ અઙ્ગુલિમાલત્થેરાદયો અકુસલં કત્વાપિ અધિગમસમ્પન્ના એવ અહેસુન્તિ. ચરિમકચિત્તન્તિ ચુતિચિત્તં. સઙ્ખં વિય લિખિતં ઘંસિત્વા ધોવિતં સઙ્ખલિખિતન્તિ આહ ધોતઇચ્ચાદિ. અજ્ઝાવસતાતિ અધિ-સદ્દયોગેન અગારન્તિ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘અગારમજ્ઝે’’તિ. કસાયરસરત્તાનિ કાસાયાનીતિ આહ ‘‘કસાયરસપીતતાયા’’તિ. કસાયતો નિબ્બત્તતાય ચ હિ રસોપિ ‘‘કસાયરસો’’તિ વુચ્ચતિ.
૨૬. યદા જાનાતિ-સદ્દો બોધનત્થો ન હોતિ, તદા તસ્સ પયોગે સપ્પિનો જાનાતિ મધુનો જાનાતીતિઆદીસુ વિય કરણત્થે સામિવચનં સદ્દસત્થવિદૂ ઇચ્છન્તીતિ આહ ‘‘કિઞ્ચિ દુક્ખેન નાનુભોસી’’તિ. કેનચિ દુક્ખેન નાનુભોસીતિ અત્થો, કિઞ્ચીતિ એત્થાપિ હિ કરણત્થે સામિવચનસ્સ લોપો કતો, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘વિકપ્પદ્વયેપિ પુરિમપદસ્સ ઉત્તરપદેન સમાનવિભત્તિલોપો ¶ દટ્ઠબ્બો’’તિ. યદા પન જાનાતિ-સદ્દો સરણત્થો હોતિ, તદા માતુ સરતીતિઆદીસુ વિય ઉપયોગત્થે સામિવચનં ¶ સદ્દસત્થવિદૂ વદન્તીતિ આહ ‘‘અથ વા કિઞ્ચિ દુક્ખં નસ્સરતીતિ અત્થો’’તિ, કસ્સચિ દુક્ખસ્સ અનનુભૂતતાય નસ્સરતીતિ અત્થો. વિકપ્પદ્વયેપીતિ અનુભવનસરણત્થવસેન વુત્તે દુતિયતતિયવિકપ્પદ્વયે. પુરિમપદસ્સાતિ કિઞ્ચીતિ પદસ્સ. ઉત્તરપદેનાતિ દુક્ખસ્સાતિપદેન. સમાનાય સામિવચનભૂતાય વિભત્તિયા ‘‘કસ્સચિ દુક્ખસ્સા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘કિઞ્ચિ દુક્ખસ્સા’’તિ લોપોતિ દટ્ઠબ્બો. મરણેનપિ મયં તેતિ એત્થ તેતિ પદસ્સ સહત્થે કરણવસેનપિ અત્થં દસ્સેતું તયા વિયોગં વા પાપુણિસ્સામાતિ અત્થન્તરં વુત્તં.
૨૮. ગન્ધબ્બા નામ ગાયનકા. નટા નામ રઙ્ગનટા. નાટકા લઙ્ઘનકાદયો. સુખૂપકરણેહિ અત્તનો પરિચરણં કરોન્તો યસ્મા લળન્તો કીળન્તો નામ હોતિ, તસ્મા દુતિયે અત્થવિકપ્પે લળાતિઆદિ વુત્તં. દાનપ્પદાનાદીનીતિ એત્થ નિચ્ચદાનં દાનં નામ, વિસેસદાનં પદાનં નામ, આદિ-સદ્દેન સીલાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ.
૩૦. ચુદ્દસ ભત્તાનીતિ સઙ્ઘભત્તં ઉદ્દેસભત્તં નિમન્તનં સલાકં પક્ખિકં ઉપોસથિકં પાટિપદિકં આગન્તુકં ગમિકં ગિલાનં ગિલાનુપટ્ઠાકં વિહાર-ધુર-વારભત્તન્તિ ઇમાનિ ચુદ્દસ ભત્તાનિ. એત્થ ચ સેનાસનાદિપચ્ચયત્તયનિસ્સિતેસુ આરઞ્ઞકઙ્ગાદિપધાનઙ્ગાનં ગહણવસેન સેસધુતઙ્ગાનિપિ ગહિતાનેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બં. વજ્જીનન્તિ વજ્જીરાજૂનં. વજ્જીસૂતિ જનપદાપેક્ખં બહુવચનં, વજ્જીનામકે જનપદેતિ અત્થો. પઞ્ચકામગુણાયેવ ઉપભુઞ્જિતબ્બતો પરિભુઞ્જિતબ્બતો ચ ઉપભોગપરિભોગા, ઇત્થિવત્થાદીનિ ચ તદુપકરણાનીતિ આહ ‘‘યેહિ તેસ’’ન્તિઆદિ. ઉક્કટ્ઠપિણ્ડપાતિકત્તાતિ સેસધુતઙ્ગપરિવારિતેન ઉક્કટ્ઠપિણ્ડપાતિકધુતઙ્ગેન સમન્નાગતત્તા, તેનાહ ‘‘સપદાનચારં ચરિતુકામો’’તિ.
૩૧. દોસાતિ રત્તિ. તત્થ અભિવુત્થં પરિવુસિતં આભિદોસિકં, અભિદોસં વા પચ્ચૂસકાલં ગતો પત્તો અતિક્કન્તો આભિદોસિકો, તેનાહ એકરત્તાતિક્કન્તસ્સ વાતિઆદિ.
૩૨. ઉદકકઞ્જિયન્તિ પાનીયપરિભોજનીયઉદકઞ્ચ યાગુ ચ. તથાતિ સમુચ્ચયત્થે.અનોકપ્પનં અસદ્દહનં, અમરિસનં અસહનં.
૩૪. તદ્ધિતલોપન્તિ ¶ પિતામહતો આગતં ‘‘પેતામહ’’ન્તિ વત્તબ્બે તદ્ધિતપચ્ચયનિમિત્તસ્સ ¶ એ-કારસ્સ લોપં કત્વાતિ અત્થો. યેસં સન્તકં ધનં ગહિતં, તે ઇણાયિકા. પલિબુદ્ધોતિ ‘મા ગચ્છ મા ભુઞ્જા’તિઆદિના કતાવરણો, પીળિતોતિ અત્થો.
૩૫. અત્તનાતિ સયં. સપતિનો ધનસામિનો ઇદં સાપતેય્યં, ધનં. તદેવ વિભવો.
૩૬. ભિજ્જન્તીતિ અગહિતપુબ્બા એવ ભિજ્જન્તિ. દિન્નાપિ પટિસન્ધીતિ પિતરા દિન્નં સુક્કં નિસ્સાય ઉપ્પન્નસ્સ સત્તસ્સ પટિસન્ધિપિ તેન દિન્ના નામ હોતીતિ વુત્તં. સુક્કમેવ વા ઇધ પટિસન્ધિનિસ્સયત્તા ‘‘પટિસન્ધી’’તિ વુત્તં, તેનાહ ‘‘ખિપ્પં પતિટ્ઠાતી’’તિ. ન હિ પિતુ સંયોગક્ખણેયેવ સત્તસ્સ ઉપ્પત્તિનિયમો અત્થિ સુક્કમેવ તથા પતિટ્ઠાનનિયમતો. સુક્કે પન પતિટ્ઠિતે યાવ સત્ત દિવસાનિ, અડ્ઢમાસમત્તં વા, તં ગબ્ભસણ્ઠાનસ્સ ખેત્તમેવ હોતિ માતુ મંસસ્સ લોહિતલેસસ્સ સબ્બદાપિ વિજ્જમાનત્તા. પુબ્બેપિ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદાનં સબ્ભાવતો અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદેતિ ઇમસ્સ પઠમપારાજિકસિક્ખાપદે અટ્ઠપિતેતિ અત્થો વુત્તો. એવરૂપન્તિ એવં ગરુકસભાવં, પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસવત્થુભૂતન્તિ અત્થો, તેનાહ ‘‘અવસેસે પઞ્ચખુદ્દકાપત્તિક્ખન્ધે એવ પઞ્ઞપેસી’’તિ. યં આદીનવન્તિ સમ્બન્ધો. કાયવિઞ્ઞત્તિચોપનતોતિ કાયવિઞ્ઞત્તિયા નિબ્બત્તચલનતો.
તેનેવાતિ અવધારણેન યાનિ ગબ્ભગ્ગહણકારણાનિ નિવત્તિતાનિ, તાનિપિ દસ્સેતું કિં પનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉભયેસં છન્દરાગવસેન કાયસંસગ્ગો વુત્તો. ઇત્થિયા એવ છન્દરાગવસેન નાભિપરામસનં વિસું વુત્તં. સામપણ્ડિતસ્સ હિ માતા પુત્તુપ્પત્તિયા સઞ્જાતાદરા નાભિપરામસનકાલે કામરાગસમાકુલચિત્તા અહોસિ, ઇતરથા પુત્તુપ્પત્તિયા એવ અસમ્ભવતો. ‘‘સક્કો ચસ્સા કામરાગસમુપ્પત્તિનિમિત્તાનિ અકાસી’’તિપિ વદન્તિ, વત્થુવસેન વા એતં નાભિપરામસનં કાયસંસગ્ગતો વિસું વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. માતઙ્ગપણ્ડિતસ્સ દિટ્ઠમઙ્ગલિકાય નાભિપરામસનેન મણ્ડબ્યસ્સ નિબ્બત્તિ અહોસિ. ચણ્ડપજ્જોતમાતુ નાભિયં વિચ્છિકા ફરિત્વા ¶ ગતા, તેન ચણ્ડપજ્જોતસ્સ નિબ્બત્તિ અહોસીતિ આહ એતેનેવ નયેનાતિઆદિ.
અયન્તિ સુદિન્નસ્સ પુરાણદુતિયિકા. યં સન્ધાયાતિ યં અજ્ઝાચારં સન્ધાય. માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તીતિ ઇમિના સુક્કસ્સ સમ્ભવં દીપેતિ, માતા ચ ઉતુની હોતીતિ ઇમિના સોણિતસ્સ. ગન્ધબ્બોતિ તત્રુપગો સત્તો અધિપ્પેતો, ગન્તબ્બોતિ વુત્તં હોતિ, ત-કારસ્સ ચેત્થ ધ-કારો કતો. અથ વા ગન્ધબ્બા નામ રઙ્ગનટા, તે વિય તત્ર તત્ર ભવેસુ નાનાવેસગ્ગહણતો અયમ્પિ ‘‘ગન્ધબ્બો’’તિ વુત્તો, સો માતાપિતૂનં સન્નિપાતક્ખણતો પચ્છાપિ સત્તાહબ્ભન્તરે ¶ તત્ર ઉપપન્નો ‘‘પચ્ચુપટ્ઠિતો’’તિ વુત્તો. ગબ્ભસ્સાતિ કલલરૂપસહિતસ્સ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ. તઞ્હિ ઇધ ‘‘ગબ્ભો’’તિ અધિપ્પેતં સા તેન ગબ્ભં ગણ્હીતિઆદીસુ (પારા. ૩૬) વિય. અસ્સ તં અજ્ઝાચારન્તિ સમ્બન્ધો. પાળિયં નિરબ્બુદો વત ભો ભિક્ખુસઙ્ઘો નિરાદીનવોતિ ઇમસ્સ અનન્તરં તસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘેતિ અજ્ઝાહરિત્વા સુદિન્નેન…પે… આદીનવો ઉપ્પાદિતોતિ યોજના વેદિતબ્બા. ઇતિહાતિ નિપાતસમુદાયસ્સ એવન્તિ ઇદં અત્થભવનં. મુહુત્તેનાતિ ઇદં ખણેનાતિ પદસ્સ વેવચનં. યાવ બ્રહ્મલોકા અબ્ભુગ્ગતોપિ દેવાનં તાવમહન્તો સદ્દો તેસં રૂપં વિય મનુસ્સાનં ગોચરો ન હોતિ. તસ્મા પચ્છા સુદિન્નેન વુત્તે એવ જાનિંસૂતિ દટ્ઠબ્બં.
૩૭. મગ્ગબ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગપદટ્ઠાનં સિક્ખત્તયમેવ ઉપચારતો વુત્તં તસ્સેવ યાવજીવં ચરિતબ્બત્તા. અવિપ્ફારિકોતિ ઉદ્દેસાદીસુ અબ્યાવટો. વહચ્છિન્નોતિ છિન્નપાદો, છિન્નખન્ધો વા. ચિન્તયીતિ ઇમિના પજ્ઝાયીતિ પદસ્સ કિરિયાપદત્તં દસ્સેતિ. તેન ‘‘કિસો અહોસિ…પે… પજ્ઝાયિ ચા’’તિ ચ-કારં આનેત્વા પાળિયોજના કાતબ્બા.
૩૮. ગણે જનસમાગમે સન્નિપાતનં ગણસઙ્ગણિકા, સાવ પપઞ્ચા, તેન ગણસઙ્ગણિકાપપઞ્ચેન. યસ્સાતિ યે અસ્સ. કથાફાસુકાતિ વિસ્સાસિકભાવેન ફાસુકકથા, સુખસમ્ભાસાતિ અત્થો. ઉપાદારૂપં ભૂતરૂપમુખેનેવ મન્દનં પીનનઞ્ચ હોતીતિ આહ પસાદઇચ્ચાદિ. દાનીતિ નિપાતો ઇધ પન-સદ્દત્થે વત્તતિ તક્કાલવાચિનો એતરહિ-પદસ્સ વિસું વુચ્ચમાનત્તાતિ આહ ‘‘સો પન ત્વ’’ન્તિ. નો-સદ્દોપિ નુ-સદ્દો વિય ¶ પુચ્છનત્થોતિ આહ ‘‘કચ્ચિ નુ ત્વ’’ન્તિ. તમેવાતિ ગિહિભાવપત્થનાલક્ખણમેવ. અનભિરતિમેવાતિ એવ-કારેન નિવત્તિતાય પન તદઞ્ઞાય અનભિરતિયા વિજ્જમાનત્તં દસ્સેતું અધિકુસલાનન્તિઆદિ વુત્તં, સમથવિપસ્સના અધિકુસલા નામ. ઇદં પનાતિઆદિ ઉપરિ વત્તબ્બવિસેસદસ્સનં. પરિયાયવચનમત્તન્તિ સદ્દત્થકથનમત્તં.
તસ્મિન્તિ ધમ્મે, એવં વિરાગાય દેસિતે સતીતિ અત્થો. નામાતિ ગરહાયં. લોકુત્તરનિબ્બાનન્તિ વિરાગાયાતિઆદિના વુત્તકિલેસક્ખયનિબ્બાનતો વિસેસેતિ. જાતિં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકમાનો એવ મદજનનટ્ઠેન મદોતિ માનમદો. ‘‘અહં પુરિસો’’તિ પવત્તો માનો પુરિસમદો. ‘‘અસદ્ધમ્મસેવનાસમત્થતં નિસ્સાય માનો, રાગો એવ વા પુરિસમદો’’તિ કેચિ. આદિ-સદ્દેન બલમદાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તેભૂમકવટ્ટન્તિ તીસુ ભૂમીસુ કમ્મકિલેસવિપાકા પવત્તનટ્ઠેન ¶ વટ્ટં. વિરજ્જતીતિ વિગચ્છતિ. યોનિયોતિ અણ્ડજાદયો, તા પન યવન્તિ તાહિ સત્તા અમિસ્સિતાપિ સમાનજાતિતાય મિસ્સિતા હોન્તીતિ ‘‘યોનિયો’’તિ વુત્તા.
ઞાતતીરણપહાનવસેનાતિ એત્થ લક્ખણાદિવસેન સપ્પચ્ચયનામરૂપપરિગ્ગહો ઞાતપરિઞ્ઞા નામ. કલાપસમ્મસનાદિવસેન પવત્તા લોકિયવિપસ્સના તીરણપરિઞ્ઞા નામ. અરિયમગ્ગો પહાનપરિઞ્ઞા નામ. ઇધ પન ઞાતતીરણકિચ્ચાનમ્પિ અસમ્મોહતો મગ્ગક્ખણે સિજ્ઝનતો અરિયમગ્ગમેવ સન્ધાય તિવિધાપિ પરિઞ્ઞા વુત્તા, તેનેવ ‘‘લોકુત્તરમગ્ગોવ કથિતો’’તિ વુત્તં. કામેસુ પાતબ્યતાનન્તિ વત્થુકામેસુ પાતબ્યતાસઙ્ખાતાનં સુભાદિઆકારાનં તદાકારગાહિકાનં તણ્હાનન્તિ અત્થો. વિસયમુખેન હેત્થ વિસયિનો ગહિતા. તીસુ ઠાનેસૂતિ ‘‘વિરાગાય ધમ્મો દેસિતો…પે… નો સઉપાદાનાયા’’તિ એવં વુત્તેસુ.
૩૯. કલિસાસનારોપનત્થાયાતિ દોસારોપનત્થાય. કલીતિ કોધસ્સ નામં, તસ્સ સાસનં કલિસાસનં, કોધવસેન વુચ્ચમાના ગરહા. અજ્ઝાચારોવ વીતિક્કમો. સમણકરણાનં ધમ્માનન્તિ સમણભાવકરાનં હિરોત્તપ્પાદિધમ્માનં. પાળિયં કથં-સદ્દયોગેન ન સક્ખિસ્સસીતિ અનાગતવચનં કતં, ‘‘નામ-સદ્દયોગેના’’તિપિ વદન્તિ. અતિવિય દુક્ખવિપાકન્તિ ¶ ગહટ્ઠાનં નાતિસાવજ્જમ્પિ કમ્મં પબ્બજિતાનં ભગવતો આણાવીતિક્કમતો ચેવ સમાદિન્નસિક્ખત્તયવિનાસનતો ચ મહાસાવજ્જં હોતીતિ વુત્તં. ઉદકે ભવં ઓદકં, ધોવનકિચ્ચન્તિ આહ ઉદકકિચ્ચન્તિઆદિ. સમાપજ્જિસ્સસીતિ અનાગતવચનં નામ-સદ્દયોગેન કતન્તિ આહ ‘‘નામ-સદ્દેન યોજેતબ્બ’’ન્તિ. દુબ્ભરતાદીનં હેતુભૂતો અસંવરો ઇધ દુબ્ભરતાદિ-સદ્દેન વુત્તો કારણે કારિયોપચારેનાતિ આહ ‘‘દુબ્ભરતાદીનં વત્થુભૂતસ્સ અસંવરસ્સા’’તિ. અત્તાતિ અત્તભાવો. દુબ્ભરતન્તિ અત્તના ઉપટ્ઠાકેહિ ચ દુક્ખેન ભરિતબ્બતં. સત્તેહિ કિલેસેહિ ચ સઙ્ગણનં સમોધાનં સઙ્ગણિકાતિ આહ ગણસઙ્ગણિકાયાતિઆદિ. અટ્ઠકુસીતવત્થુપારિપૂરિયાતિ એત્થ કમ્મં કાતબ્બન્તિ એકં, તથા અકાસિન્તિ, મગ્ગો ગન્તબ્બોતિ અગમાસિન્તિ, નાલત્થં ભોજનસ્સ પારિપૂરિન્તિ, અલત્થન્તિ, ઉપ્પન્નો મે આબાધોતિ, અચિરવુટ્ઠિતો ગેલઞ્ઞાતિ એકન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ કુસીતવત્થૂનિ નામ. એત્થ ચ કોસજ્જં કુસીત-સદ્દેન વુત્તં. વિનાપિ હિ ભાવજોતનપચ્ચયં ભાવત્થો વિઞ્ઞાયતિ યથા પટસ્સ સુક્કન્તિ. સબ્બકિલેસાપચયભૂતાય વિવટ્ટાયાતિ રાગાદિસબ્બકિલેસાનં અપચયહેતુભૂતાય નિબ્બાનાય, નિબ્બાનત્થન્તિ અત્થો. સંવરપ્પહાનપટિસંયુત્તન્તિ સીલસંવરાદીહિ પઞ્ચહિ સંવરેહિ ચેવ તદઙ્ગપ્પહાનાદીહિ પઞ્ચહિ પહાનેહિ ચ ઉપેતં. અસુત્તન્ત વિનિબદ્ધન્તિ તીસુ પિટકેસુ પાળિસઙ્ખાતસુત્તન્તવસેન અરચિતં, સઙ્ગીતિકારેહિ ચ અનારોપિતં, તેનાહ ‘‘પાળિવિનિમુત્ત’’ન્તિ. તેન ચ અટ્ઠકથાસુ યથાનુરૂપં સઙ્ગહિતન્તિ ¶ દસ્સેતિ. એવરૂપા હિ પકિણ્ણકદેસના અટ્ઠકથાય મૂલં. ઓક્કન્તિકધમ્મદેસના નામ તસ્મિં તસ્મિં પસઙ્ગે ઓતારેત્વા ઓતારેત્વા નાનાનયેહિ કથિયમાના ધમ્મદેસના, તેનાહ ભગવા કિરાતિઆદિ. પટિક્ખિપનાધિપ્પાયાતિ પઞ્ઞત્તમ્પિ સિક્ખાપદં ‘‘કિમેતેના’’તિ મદ્દનચિત્તા.
વુત્તત્થવસેનાતિ પતિટ્ઠાઅધિગમુપાયવસેન. સિક્ખાપદવિભઙ્ગે યા તસ્મિં સમયે કામેસુમિચ્છાચારા આરતિ વિરતીતિઆદિના (વિભ. ૭૦૬) નિદ્દિટ્ઠવિરતિયો ચેવ, યા તસ્મિં સમયે ચેતના સઞ્ચેતનાતિઆદિના (વિભ. ૭૦૪) નિદ્દિટ્ઠચેતના ચ, કામેસુમિચ્છાચારા વિરમન્તસ્સ ફસ્સો…પે… અવિક્ખેપોતિઆદિના (વિભ. ૭૦૫) નિદ્દિટ્ઠફસ્સાદિધમ્મા ચ સિક્ખાપદન્તિ દસ્સેતું ‘‘અયઞ્ચ અત્થો ¶ સિક્ખાપદવિભઙ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં. ‘‘યો તત્થ નામકાયો પદકાયોતિ ઇદં મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. નામકાયોતિ નામસમૂહો નામપઞ્ઞત્તિયેવ, સેસાનિપિ તસ્સેવ વેવચનાનિ. સિક્ખાકોટ્ઠાસોતિ વિરતિઆદયો વુત્તા તપ્પકાસકઞ્ચ વચનં.
અત્થવસેતિ હિતવિસેસે આનિસંસવિસેસે, તે ચ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હેતૂતિ આહ ‘‘કારણવસે’’તિ. સુખવિહારાભાવે સહજીવનસ્સ અભાવતો સહજીવિતાતિ સુખવિહારોવ વુત્તો. દુસ્સીલપુગ્ગલાતિ નિસ્સીલા દૂસિતસીલા ચ. પારાજિકસિક્ખાપદપ્પસઙ્ગે હિ નિસ્સીલા અધિપ્પેતા, સેસસિક્ખાપદપસઙ્ગે તેહિ તેહિ વીતિક્કમેહિ ખણ્ડછિદ્દાદિભાવપ્પત્તિયા દૂસિતસીલા અધિપ્પેતા. ઉભયેનપિ અલજ્જિનોવ ઇધ ‘‘દુસ્સીલા’’તિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. સબ્બસિક્ખાપદાનમ્પિ દસ અત્થવસે પટિચ્ચેવ પઞ્ઞત્તત્તા ઉપરિ દુસ્સીલપુગ્ગલે નિસ્સાયાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો, તેનેવ ‘‘યે મઙ્કુતં…પે… નિગ્ગહેસ્સતી’’તિ સબ્બસિક્ખાપદસાધારણવસેન અત્થો વુત્તો. તત્થ મઙ્કુતન્તિ નિત્તેજતં અધોમુખતં. ધમ્મેનાતિઆદીસુ ધમ્મોતિ ભૂતં વત્થુ. વિનયોતિ ચોદના ચેવ સારણા ચ. સત્થુસાસનન્તિ ઞત્તિસમ્પદા ચેવ અનુસાવનસમ્પદા ચ. સન્દિટ્ઠમાનાતિ સંસયં આપજ્જમાના. ઉબ્બાળ્હાતિ પીળિતા. દુસ્સીલપુગ્ગલે નિસ્સાય હિ ઉપોસથો ન તિટ્ઠતિ, પવારણા ન તિટ્ઠતિ, સઙ્ઘકમ્માનિ નપ્પવત્તન્તિ, સામગ્ગી ન હોતીતિ ઇમિના અલજ્જીહિ સદ્ધિં ઉપોસથાદિસકલસઙ્ઘકમ્મં કાતું ન વટ્ટતિ ધમ્મપરિભોગત્તાતિ દસ્સેતિ. ઉપોસથપવારણાનં નિયતકાલિકતાય ચ અવસ્સં કત્તબ્બત્તા સઙ્ઘકમ્મતો વિસું ગહણં વેદિતબ્બં. અકિત્તિ ગરહા. અયસો પરિવારહાનિ.
ચુદ્દસ ખન્ધકવત્તાનિ નામ વત્તક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૫૬ આદયો) વુત્તાનિ આગન્તુકવત્તં ¶ આવાસિકગમિકઅનુમોદનભત્તગ્ગપિણ્ડચારિકઆરઞ્ઞકસેનાસનજન્તાઘરવચ્ચકુટિઉપજ્ઝાયસદ્ધિવિહારિકઆચરિયઅન્તેવાસિકવત્તન્તિ ઇમાનિ ચુદ્દસ વત્તાનિ, એતાનિ ચ સબ્બેસં ભિક્ખૂનં સબ્બદા ચ યથારહં ચરિતબ્બાનિ. દ્વે અસીતિ મહાવત્તાનિ પન તજ્જનીયકમ્મકતાદિકાલેયેવ ચરિતબ્બાનિ, ન સબ્બદા. તસ્મા વિસું ગણિતાનિ. તાનિ પન ‘‘પારિવાસિકાનં ભિક્ખૂનં વત્તં પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ (ચૂળવ. ૭૫) આરભિત્વા ‘‘ન ઉપસમ્પાદેતબ્બં…પે… ન છમાય ચઙ્કમન્તે ¶ ચઙ્કમે ચઙ્કમિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તાવસાનાનિ છસટ્ઠિ, તતો પરં ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકેન ભિક્ખુના પારિવાસિકેન વુડ્ઢતરેન ભિક્ખુના સદ્ધિં, મૂલાયપટિકસ્સનારહેન, માનત્તચારિકેન, માનત્તારહેન, અબ્ભાનારહેન ભિક્ખુના સદ્ધિં એકચ્છન્ને આવાસે વત્થબ્બ’’ન્તિઆદિના (ચૂળવ. ૮૨) વુત્તવત્તાનિ પકતત્તેન ચરિતબ્બેહિ અનઞ્ઞત્તા વિસું અગણેત્વા પારિવાસિકવુડ્ઢતરાદીસુ પુગ્ગલન્તરેસુ ચરિતબ્બત્તા તેસં વસેન સમ્પિણ્ડેત્વા એકેકં કત્વા ગણિતાનિ પઞ્ચાતિ એકસત્તતિવત્તાનિ ચ ઉક્ખેપનીયકમ્મકતવત્તેસુ ચ વુત્તં ‘‘ન પકતત્તસ્સ ભિક્ખુનો અભિવાદનં પચ્ચુટ્ઠાનં…પે… નહાને પિટ્ઠિપરિકમ્મં સાદિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૮૬) ઇદં અભિવાદનાદીનં અસાદિયનં એકં, ‘‘ન પકતત્તો ભિક્ખુ સીલવિપત્તિયા અનુદ્ધંસેતબ્બો’’તિઆદીનિ (ચૂળવ. ૫૧) ચ દસાતિ એવં દ્વાસીતિ વત્તાનિ હોન્તિ, એતેસ્વેવ પન કાનિચિ તજ્જનીયકમ્માદિવત્તાનિ કાનિચિ પારિવાસિકાદિવત્તાનીતિ અગ્ગહિતગ્ગહણેન દ્વાસીતિયેવ. અઞ્ઞત્થ પન અટ્ઠકથાપદેસે અપ્પકં ઊનમધિકં વા ગણનૂપગં ન હોતીતિ અસીતિખન્ધકવત્તાનીતિ આગતં. અથ વા પુરિમેહિ ચુદ્દસવત્તેહિ અસઙ્ગહિતાનિ વિનયાગતાનિ સબ્બાનિ વત્તાનિ યથા દ્વાસીતિ વત્તાનિ, અસીતિ વત્તાનિ એવ વા હોન્તિ, તથા સઙ્ગહેત્વા ઞાતબ્બાનિ.
સંવરવિનયોતિ સીલસંવરો સતિસંવરો ઞાણસંવરો ખન્તિસંવરો વીરિયસંવરોતિ પઞ્ચવિધોપિ સંવરો યથાસકં સંવરિતબ્બાનં વિનેતબ્બાનઞ્ચ કાયદુચ્ચરિતાદીનં સંવરણતો સંવરો, વિનયનતો વિનયોતિ વુચ્ચતિ. પહાનવિનયોતિ તદઙ્ગપ્પહાનં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં સમુચ્છેદપ્પહાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં નિસ્સરણપ્પહાનન્તિ પઞ્ચવિધમ્પિ પહાનં, યસ્મા ચાગટ્ઠેન પહાનં, વિનયનટ્ઠેન વિનયો, તસ્મા ‘‘પહાનવિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. સમથવિનયોતિ સત્ત અધિકરણસમથા. પઞ્ઞત્તિવિનયોતિ સિક્ખાપદમેવ. તમ્પિ હિ ભગવતો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાવ અનુગ્ગહિતં હોતિ તબ્ભાવે એવ ભાવતો. સઙ્ખલિકનયં કત્વા દસક્ખત્તું યોજનઞ્ચ કત્વા યં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થ પુરિમપુરિમપદસ્સ અનન્તરપદેનેવ યોજિતત્તા અયોસઙ્ખલિકસદિસન્તિ ‘‘સઙ્ખલિકનય’’ન્તિ વુત્તં. દસસુ પદેસુ એકમેકં પદં તદવસેસેહિ નવનવપદેહિ યોજિતત્તા ‘‘એકેકપદમૂલિક’’ન્તિ વુત્તં.
અત્થસતં ¶ ¶ ધમ્મસતન્તિ એત્થ યો હિ સો પરિવારે (પરિ. ૩૩૪) યં સઙ્ઘસુટ્ઠુ, તં સઙ્ઘફાસૂતિ આદિંકત્વા યં સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયા, તં વિનયાનુગ્ગહાયાતિ પરિયોસાનં ખણ્ડચક્કવસેનેવ સઙ્ખલિકનયો વુત્તો, તસ્મિં એકમૂલકનયે આગતબદ્ધચક્કનયેન યં વિનયાનુગ્ગહાય, તં સઙ્ઘસુટ્ઠૂતિ ઇદમ્પિ યોજેત્વા બદ્ધચક્કે કતે પુરિમપુરિમાનિ દસ ધમ્મપદાનિ, પચ્છિમપચ્છિમાનિ દસ અત્થપદાનિ ચાતિ વીસતિ પદાનિ હોન્તિ. એકમૂલકનયે પન એકસ્મિં વારે નવેવ અત્થપદાનિ લબ્ભન્તિ. એવં દસહિ વારેહિ નવુતિ અત્થપદાનિ નવુતિ ધમ્મપદાનિ ચ હોન્તિ, તાનિ સઙ્ખલિકનયે વુત્તેહિ દસહિ અત્થપદેહિ દસહિ ધમ્મપદેહિ ચ સદ્ધિં યોજિતાનિ યથાવુત્તં અત્થસતં ધમ્મસતઞ્ચ હોન્તીતિ વેદિતબ્બં. યં પનેત્થ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૩૯) સઙ્ખલિકનયેપિ એકમૂલકનયેપિ પચ્ચેકં અત્થસતસ્સ ધમ્મસતસ્સ યોજનામુખં વુત્તં, તં તથા સિદ્ધેપિ અત્થસતં ધમ્મસતન્તિ (પરિ. ૩૩૪) ગાથાય ન સમેતિ દ્વે અત્થસતાનિ દ્વે ધમ્મસતાનિ ચત્તારિ નિરુત્તિસતાનિ અટ્ઠ ઞાણસતાનીતિ વત્તબ્બતો. તસ્મા ઇધ વુત્તનયેનેવ અત્થસતં ધમ્મસતન્તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. દ્વે ચ નિરુત્તિસતાનીતિ અત્થજોતિકાનં નિરુત્તીનં વસેન નિરુત્તિસતં, ધમ્મભૂતાનં નિરુત્તીનઞ્ચ વસેન નિરુત્તિસતન્તિ દ્વે નિરુત્તિસતાનિ. ચત્તારિ ચ ઞાણસતાનીતિ અત્થસતે ઞાણસતં, ધમ્મસતે ઞાણસતં, દ્વીસુ નિરુત્તિસતેસુ દ્વે ઞાણસતાનીતિ ચત્તારિ ઞાણસતાનિ. અતિરેકાનયનત્થોતિ અવુત્તસમુચ્ચયત્થો.
પઠમપઞ્ઞત્તિકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
સુદિન્નભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
મક્કટીવત્થુકથાવણ્ણના
૪૦. પચુરત્થે હિ વત્તમાનવચનન્તિ એકદા પટિસેવિત્વા પચ્છા અનોરમિત્વા દિવસે દિવસે સેવનિચ્છાય વત્તમાનત્તા સેવનાય અભાવક્ખણેપિ ઇહ મલ્લા યુજ્ઝન્તીતિઆદીસુ વિય અબ્બોચ્છિન્નતં બાહુલ્લવુત્તિતઞ્ચ ઉપાદાય પટિસેવતીતિ વત્તમાનવચનં કતન્તિ અત્થો. આહિણ્ડન્તાતિ વિચરન્તા.
૪૧. સહોડ્ઢગ્ગહિતોતિ ¶ સભણ્ડગ્ગહિતો, અયમેવ વા પાઠો. તં સિક્ખાપદં તથેવ હોતીતિ મનુસ્સામનુસ્સાદિપુગ્ગલવિસેસં કિઞ્ચિ અનુપાદિયિત્વા સામઞ્ઞતો ‘‘યો પન ભિક્ખુ મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્યા’’તિ (પારા. ૩૯) વુત્તત્તા મનુસ્સામનુસ્સતિરચ્છાનગતાનં ઇત્થિપુરિસપણ્ડકઉભતોબ્યઞ્જનાનં ¶ તિંસવિધેપિ મગ્ગે મેથુનં સેવન્તસ્સ તં સિક્ખાપદં મૂલચ્છેજ્જકરં હોતિ એવાતિ અધિપ્પાયો. એતેન યં અનુપઞ્ઞત્તિમૂલપઞ્ઞત્તિયા એવ અધિપ્પાયપ્પકાસનવસેન સુબોધત્થાય વત્થુવસેન પવત્તાનં વિસેસત્થજોતકવસેનાતિ દસ્સિતં હોતિ. આમસનં આમટ્ઠમત્તં. તતો દળ્હતરં ફુસનં. ઘટ્ટનં પન તતો દળ્હતરં કત્વા સરીરેન સરીરસ્સ સઙ્ઘટ્ટનં. તં સબ્બમ્પીતિ અનુરાગેન પવત્તિતં દસ્સનાદિસબ્બમ્પિ.
૪૨. પાણાતિપાતાદિસચિત્તકસિક્ખાપદાનં સુરાપાનાદિઅચિત્તકસિક્ખાપદાનઞ્ચ (પાચિ. ૩૨૬ આદયો) એકેનેવ લક્ખણવચનેન લોકવજ્જતં દસ્સેતું ‘‘યસ્સ સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવ હોતિ, તં લોકવજ્જં નામા’’તિ વુત્તં. તત્થ સચિત્તકપક્ખેતિ ઇદં કિઞ્ચાપિ અચિત્તકસિક્ખાપદં સન્ધાયેવ વત્તું યુત્તં તસ્સેવ સચિત્તકપક્ખસમ્ભવતો, તથાપિ સચિત્તકસિક્ખાપદાનમ્પિ અસઞ્ચિચ્ચ ચઙ્કમનાદીસુ લોકે પાણઘાતવોહારસમ્ભવેન અચિત્તકપક્ખં પરિકપ્પેત્વા ઉભિન્નમ્પિ સચિત્તકાચિત્તકસિક્ખાપદાનં સાધારણવસેન ‘‘સચિત્તકપક્ખે’’તિ વુત્તં. ઇતરથા સચિત્તકસિક્ખાપદાનં ઇમસ્મિં વાક્યે લોકવજ્જતાલક્ખણં ન વુત્તં સિયા. ‘‘સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવા’’તિ વુત્તે પન સચિત્તકસિક્ખાપદાનં ચિત્તં અકુસલમેવ, ઇતરેસં સચિત્તકપક્ખેયેવ અકુસલનિયમો, ન અચિત્તકપક્ખે. તત્થ પન યથાસમ્ભવં કુસલં વા સિયા, અકુસલં વા, અબ્યાકતં વાતિ અયમત્થો સામત્થિયતો સિજ્ઝતીતિ વેદિતબ્બં. સચિત્તકપક્ખેતિ વત્થુવીતિક્કમવિજાનનચિત્તેન સચિત્તકપક્ખેતિ ગહેતબ્બં, ન પણ્ણત્તિવિજાનનચિત્તેન તથા સતિ સબ્બસિક્ખાપદાનમ્પિ લોકવજ્જતાપસઙ્ગતો. ‘‘પટિક્ખિત્તમિદં કાતું ન વટ્ટતી’’તિ જાનન્તસ્સ હિ પણ્ણત્તિવજ્જેપિ અનાદરિયવસેન પટિઘચિત્તમેવ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા ઇદં વાક્યં નિરત્થકમેવ સિયા સબ્બસિક્ખાપદાનિપિ લોકવજ્જાનીતિ એત્તકમત્તસ્સેવ વત્તબ્બતાપસઙ્ગતો.
એત્થ ¶ ચ સચિત્તકપક્ખેયેવ ચિત્તં અકુસલન્તિ નિયમસ્સ અકતત્તા સુરાપાનાદીસુ અચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલં ન હોતેવાતિ ન સક્કા નિયમેતું, કેવલં પન સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવ, ન કુસલાદીતિ એવમેત્થ નિયમો સિજ્ઝતિ, એવઞ્ચ સુરાતિ અજાનિત્વા પિવન્તાનમ્પિ અકુસલચિત્તેનેવ પાનં ગન્ધવણ્ણકાદિભાવં અજાનિત્વા લિમ્પન્તીનં ભિક્ખુનીનં વિનાપિ અકુસલચિત્તેન લિમ્પનઞ્ચ, ઉભયત્થાપિ આપત્તિસમ્ભવો ચ સમત્થિતો હોતિ. યં પન સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૪૨) ‘‘સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવાતિ વચનતો અચિત્તકસ્સ વત્થુઅજાનનવસેન અચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવાતિ અયં નિયમો નત્થીતિ વિઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તં, તં ન યુત્તં ¶ . અચિત્તકેસુ હિ તેરસસુ લોકવજ્જેસુ સુરાપાનસ્સેવ અચિત્તકપક્ખેપિ અકુસલચિત્તનિયમો, ન ઇતરેસં દ્વાદસન્નં અકુસલાદિચિત્તેનાપિ આપજ્જિતબ્બતો. યં પન એવં કેનચિ અનિચ્છમાનં સદ્દતોપિ અપતીયમાનમિમં નિયમં પરાધિપ્પાયં કત્વા દસ્સેતું ‘‘યદિ હિ અચિત્તકસ્સ અચિત્તકપક્ખેપિ ચિત્તં અકુસલમેવ સિયા, સચિત્તકપક્ખેતિ ઇદં વિસેસનં નિરત્થકં સિયા’’તિઆદિ વુત્તં, તં નિરત્થકમેવ એવં નિયમસ્સ કેનચિ અનધિપ્પેતત્તા. ન હિ કોચિ સદ્દસત્થવિદૂ નિયમં ઇચ્છતિ, યેન સચિત્તકપક્ખેતિ ઇદં વિસેસનં નિરત્થકં સિયાતિઆદિ વુત્તં ભવેય્ય, કિન્તુ સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવ, અચિત્તકપક્ખે પન ચિત્તં અનિયતં અકુસલમેવ વા સિયા, કુસલાદીસુ વા અઞ્ઞતરન્તિ એવમેવ ઇચ્છતિ. તેન સચિત્તકપક્ખેતિ વિસેસનમ્પિ સાત્થકં સિયા. અચિત્તકસિક્ખાપદાનં સચિત્તકપક્ખેસુ અકુસલનિયમેન લોકવજ્જતા ચ સિજ્ઝતિ. તેસુ ચ સુરાપાનસ્સેવ અચિત્તકપક્ખેપિ લોકવજ્જતા અકુસલચિત્તતા ચ, ઇતરેસં પન સચિત્તકપક્ખે એવાતિ વાદોપિ ન વિરુજ્ઝતીતિ ન કિઞ્ચેત્થ અનુપપન્નં નામ.
યં પનેત્થ ‘‘સુરાતિ અજાનિત્વા પિવન્તસ્સ…પે… વિનાપિ અકુસલચિત્તેન આપત્તિસમ્ભવતો…પે… સુરાપાનાદિઅચિત્તકસિક્ખાપદાનં લોકવજ્જતા ન સિયા’’તિઆદિ વુત્તં. યઞ્ચ તમત્થં સાધેતું ગણ્ઠિપદેસુ આગતવચનં દસ્સેત્વા બહું પપઞ્ચિતં, તં ન સારતો પચ્ચેતબ્બં અટ્ઠકથાહિ વિરુદ્ધત્તા. તથા હિ ‘‘વત્થુઅજાનનતાય ચેત્થ અચિત્તકતા વેદિતબ્બા અકુસલેનેવ પાતબ્બતાય લોકવજ્જતા’’તિ વુત્તં. યઞ્ચેતસ્સ ‘‘સચિત્તકપક્ખે ¶ અકુસલેનેવ પાતબ્બતો લોકવજ્જતા’’તિ વુત્તં અટ્ઠકથાવચનં, તં ન સુન્દરં. ‘‘સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવા’’તિ સબ્બેસં લોકવજ્જાનં ઇધેવ પારાજિકટ્ઠકથાય સામઞ્ઞતો વત્વા સુરાપાનસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં ‘‘અકુસલેનેવ પાતબ્બતાયા’’તિ એવં અચિત્તકપક્ખેપિ અકુસલચિત્તતાય વિસેસેત્વા વુત્તત્તા. ન હિ ‘‘સામઞ્ઞતો ઇધ વુત્તોવ અત્થો પુન સુરાપાનટ્ઠકથાયમ્પિ વુત્તો’’તિ સક્કા વત્તું વુત્તસ્સેવ પુન વચને પયોજનાભાવા, તદઞ્ઞેસુપિ અચિત્તકલોકવજ્જેસુ વત્તબ્બતાપસઙ્ગતો ચ, નાપિ એકત્થ વુત્તો નયો તદઞ્ઞેસુપિ એકલક્ખણતાય વુત્તો એવ હોતીતિ ‘‘સુરાપાનસિક્ખાપદેયેવ (પાચિ. ૩૨૬ આદયો) વુત્તો’’તિ સક્કા વત્તું અચિત્તકલોકવજ્જાનં સબ્બપઠમે ઉય્યુત્તસિક્ખાપદેયેવ (પાચિ. ૩૧૧ આદયો) વત્તબ્બતો, સુરાપાનસિક્ખાપદેયેવ વા વત્વા એસેવ નયો સેસેસુ અચિત્તકલોકવજ્જેસુપીતિ અતિદિસિતબ્બતો ચ.
અપિચ વુત્તમેવત્થં વદન્તેન ‘‘સચિત્તકપક્ખે અકુસલેનેવ પાતબ્બતાયા’’તિ પુબ્બે વુત્તક્કમેનેવ ¶ વત્તબ્બં સન્દેહાદિવિગમત્થત્તા પુન વચનસ્સ. સિક્ખાપદવિસયે ચ વિસેસિતબ્બં વિસેસેત્વાવ વુચ્ચતિ, ઇતરથા આપત્તાનાપત્તાદિભેદસ્સ દુવિઞ્ઞેય્યત્તા. તથા હિ ભિક્ખુનીવિભઙ્ગટ્ઠકથાયં ‘‘વિનાપિ ચિત્તેન આપજ્જિતબ્બત્તા અચિત્તકાનિ, ચિત્તે પન સતિ અકુસલેનેવ આપજ્જિતબ્બત્તા લોકવજ્જાનિ ચેવ અકુસલચિત્તાનિ ચા’’તિ ગિરગ્ગસમજ્જાદીનં સચિત્તકપક્ખે એવ લોકવજ્જતા અકુસલચિત્તતા ચ વિસેસેત્વા વુત્તા, ન એવં સુરાપાનસ્સ. તસ્સ પન પક્ખદ્વયસ્સાપિ સાધારણવસેન ‘‘અકુસલેનેવ પાતબ્બતાયા’’તિ વુત્તં, ન પન ‘‘સચિત્તકપક્ખે’’તિ વિસેસેત્વા. તસ્મા ઇદં સુરાપાનં સચિત્તકાચિત્તકપક્ખદ્વયેપિ લોકવજ્જં અકુસલચિત્તઞ્ચાતિ દસ્સેતુમેવ ‘‘અકુસલેનેવ પાતબ્બતાય લોકવજ્જતા’’તિ વિસું વુત્તન્તિ સુટ્ઠુ સિજ્ઝતિ. એતેનેવ યં સારત્થદીપનિયં ‘‘સચિત્તકપક્ખે અકુસલેનેવ પાતબ્બતાય લોકવજ્જતા’’તિ વુત્તસ્સ ઇમસ્સેવ અધિપ્પાયસ્સ પટિપાદકમેતન્તિ સઞ્ઞાય ઇમિના એવ હિ અધિપ્પાયેન અઞ્ઞેસુપિ લોકવજ્જેસુ અચિત્તકસિક્ખાપદેસુ અકુસલચિત્તતા એવ વુત્તા, ન પન તિચિત્તતા. તેનેવ ભિક્ખુનીવિભઙ્ગટ્ઠકથાયં ¶ વુત્તં ‘‘ગિરગ્ગસમજ્જં ચિત્તાગારસિક્ખાપદં સઙ્ઘાણિ ઇત્થાલઙ્કારો ગન્ધવણ્ણકો વાસિતકપિઞ્ઞાકો ભિક્ખુનીઆદીહિ ઉમ્મદ્દનપરિમદ્દનાનીતિ ઇમાનિ દસ સિક્ખાપદાનિ અચિત્તકાનિ અકુસલચિત્તાનિ, અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો વિનાપિ ચિત્તેન આપજ્જિતબ્બત્તા અચિત્તકાનિ, ચિત્તે પન સતિ અકુસલેનેવ આપજ્જિતબ્બત્તા લોકવજ્જાનિ ચેવ અકુસલચિત્તાનિ ચા’’તિ વુત્તં, તમ્પિ પટિસિદ્ધં હોતિ તબ્બિપરીતસ્સેવ અત્થસ્સ યથાવુત્તનયેન સાધનતો. તસ્મા સુરાપાનસ્સ અચિત્તકપક્ખેપિ ચિત્તં અકુસલમેવાતિ ઇમં વિસેસં દસ્સેતુમેવ ઇદં વચનં વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. અયઞ્હેત્થ અત્થો વત્થુઅજાનનતાય ચેત્થાતિ એત્થ ચ-કારો વિસેસત્થજોતકો અપિચાતિ ઇમિના સમાનત્થો. તસ્મા યદિદં અઞ્ઞેસુ અચિત્તકલોકવજ્જેસુ વિનાપિ ચિત્તેન આપજ્જિતબ્બત્તા અચિત્તકાનિ, ચિત્તે પન સતિ અકુસલેનેવ આપજ્જિતબ્બત્તા લોકવજ્જાનિ ચેવ અકુસલચિત્તાનિ ચાતિ લોકવજ્જતાય અકુસલચિત્તતાય ચ લક્ખણં વુચ્ચતિ, તં એત્થ સુરાપાનસિક્ખાપદે નાગચ્છતિ, ઇધ પન વિસેસો અત્થીતિ વુત્તં હોતિ. સો કતરોતિ ચે? વત્થુઅજાનનતાય એવ વત્થુજાનનચિત્તેન વિનાપિ આપજ્જિતબ્બતાય એવ અચિત્તકતા વેદિતબ્બા, નત્થેત્થ અચિત્તકતાય વિસેસો. કિન્તુ વત્થુઅજાનનસઙ્ખાતઅચિત્તકપક્ખેપિ અકુસલચિત્તેનેવ સુરામેરયસ્સ અજ્ઝોહરિતબ્બતાયાતિ ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ સચિત્તકપક્ખેપિ અચિત્તકપક્ખેપિ લોકવજ્જતા અકુસલચિત્તતા ચ વેદિતબ્બાતિ અયમેત્થ વિસેસો. ઇધ હિ ‘‘ચિત્તે પન સતી’’તિ અવિસેસેત્વા ‘‘અકુસલેનેવા’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા ઉભયપક્ખેપિ લોકવજ્જતા અકુસલચિત્તતા ચ સિદ્ધાતિ વેદિતબ્બા. તેનેવ પરમત્થજોતિકાય (ખુ. પા. અટ્ઠ. ૨.પચ્છિમપઞ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના) ખુદ્દકટ્ઠકથાય સિક્ખાપદવણ્ણનાય ‘‘સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાનં ¶ કાયતો ચ કાયચિત્તતો ચાતિ દ્વિસમુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. સુરાતિ જાનનચિત્તાભાવેનેવ હેત્થ ચિત્તઙ્ગવિરહિતો કેવલોપિ કાયો એકસમુટ્ઠાનં વુત્તો, તસ્મિઞ્ચ એકસમુટ્ઠાનક્ખણેપિ યાય ચેતનાય પિવતિ, સા એકન્તઅકુસલા એવ હોતિ. તેનેવ તત્થેવ અટ્ઠકથાયં ‘‘પઠમા ચેત્થ પઞ્ચ એકન્તઅકુસલચિત્તસમુટ્ઠાનત્તા પાણાતિપાતાદીનં પકતિવજ્જતો વેરમણિયો, સેસા પણ્ણત્તિવજ્જતો’’તિ એવં પઞ્ચન્નમ્પિ સામઞ્ઞતો અકુસલચિત્તતા લોકવજ્જતાસઙ્ખાતા પકતિવજ્જતા ચ વુત્તા. અઙ્ગેસુ ચ જાનનઙ્ગં ન વુત્તં. તથા હિ ‘‘સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાનસ્સ ¶ પન સુરાદીનં અઞ્ઞતરં હોતિ મદનીયં, પાતુકામતાચિત્તઞ્ચ પચ્ચુપટ્ઠિતં હોતિ, તજ્જઞ્ચ વાયામં આપજ્જતિ, પીતે ચ પવિસતીતિ ઇમાનિ ચત્તારિ અઙ્ગાની’’તિ વુત્તં, ન પન સુરાતિ જાનનઙ્ગેન સદ્ધિં પઞ્ચાતિ. યદિ હિ સુરાતિ જાનનમ્પિ અઙ્ગં સિયા, અવસ્સમેવ તં વત્તબ્બં સિયા, ન ચ વુત્તં. યથા ચેત્થ, એવં અઞ્ઞાસુપિ સુત્તપિટકાદિઅટ્ઠકથાસુ કત્થચિ જાનનઙ્ગં ન વુત્તં. તસ્મા ‘‘અકુસલેનેવ પાતબ્બતાય લોકવજ્જતા’’તિ ઇમસ્સ અટ્ઠકથાપાઠસ્સ અચિત્તકપક્ખેપિ ‘‘અકુસલેનેવ પાતબ્બતાય લોકવજ્જતા’’તિ એવમેવ અત્થોતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.
અપિચ યં ગણ્ઠિપદેસુ ‘‘એતં સત્તં મારેસ્સામીતિ તસ્મિંયેવ પદેસે નિપન્નં અઞ્ઞં મારેન્તસ્સ પાણસામઞ્ઞસ્સ અત્થિતાય યથા પાણાતિપાતો હોતિ, એવં એતં મજ્જં પિવિસ્સામીતિ અઞ્ઞં મજ્જં પિવન્તસ્સ મજ્જસામઞ્ઞસ્સ અત્થિતાય અકુસલમેવ હોતિ, યથા પન કટ્ઠસઞ્ઞાય સપ્પં ઘાતેન્તસ્સ પાણાતિપાતો ન હોતિ, એવં નાળિકેરપાનસઞ્ઞાય મજ્જં પિવન્તસ્સ અકુસલં ન હોતી’’તિ પાણાતિપાતેન સદ્ધિં સબ્બથા સમાનત્તેન ઉપમેત્વા વુત્તં, તં અતિવિય અયુત્તં સબ્બેસં સિક્ખાપદાનં પાણાતિપાતાદિઅકુસલાનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમાનતાય નિયમાભાવા. પાણાતિપાતો હિ પરિયાયેનાપિ સિજ્ઝતિ, ન તથા અદિન્નાદાનં. તં પન આણત્તિયાપિ સિજ્ઝતિ, ન ચ મેથુનાદીસુ. તસ્મા પયોગઙ્ગાદીહિપિ ભિન્નાનમેવ સંસટ્ઠં સબ્બથા સમીકરણં અયુત્તમેવ. ‘‘પાણાતિપાતો વિય અદિન્નાદાનમેથુનાદીનિપિ પરિયાયકથાદીહિ સિજ્ઝન્તી’’તિ કેનચિ વુત્તે તં કિન્તિ ન ગય્હતિ તથા વચનાભાવાતિ ચે? ઇધાપિ ‘‘તથા પાણાતિપાતસદિસં સુરાપાન’’ન્તિ વચનાભાવા ઇદમ્પિ ન ગહેતબ્બમેવ. કિઞ્ચિ અટ્ઠકથાવચનેનેવ સિદ્ધમેવત્થં પટિબાહન્તેન વિનયઞ્ઞુના સુત્તસુત્તાનુલોમાદીહિ તસ્સ વિરોધં દસ્સેત્વા પટિબાહેતબ્બં, ન પન પયોગઙ્ગાદીહિ અચ્ચન્તવિભિન્નેન સિક્ખાપદન્તરેન સહ સમીકરણમત્તેન. ન હિ ‘‘સુરાતિ અજાનિત્વા પિવન્તસ્સાપિ અકુસલમેવા’’તિ એત્થ સુત્તાદિવિરોધો અત્થિ, વિનયપિટકે તાવ એતસ્સ અત્થસ્સ વિરુદ્ધં સુત્તાદિકં ન દિસ્સતિ, નાપિ સુત્તપિટકાદીસુ.
યં ¶ પનેત્થ કેચિ વદન્તિ ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્માતિ (ધ. પ. ૧, ૨) વુત્તત્તા સબ્બાનિ અકુસલાનિ પુબ્બે વીતિક્કમવત્થું જાનન્તસ્સેવ હોન્તી’’તિ. તં તેસં સુત્તાધિપ્પાયાનભિઞ્ઞાતમેવ ¶ પકાસેતિ. ન હિ ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિ ઇદં વચનં પુબ્બે વીતિક્કમવત્થું જાનન્તસ્સેવ અકુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તીતિ ઇમમત્થં દીપેતિ, અથ ખો કુસલાકુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન પુબ્બઙ્ગમભૂતં સહજાતચિત્તં નિસ્સાયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન વિના ચિત્તેનાતિ ઇમમત્થં દીપેતિ. ન હેત્થ ‘‘સુરાતિ અજાનિત્વા પિવન્તસ્સ અકુસલમેવા’’તિ વુત્તે સહજાતચિત્તં વિનાપિ લોભાદિઅકુસલચેતસિકા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તીતિ અયમત્થો આપજ્જતિ. યેન તં નિસેધાય ઇદં સુત્તં આહરણીયં સિયા, અભિધમ્મવિરોધોપેત્થ નત્થિ પુબ્બે નામજાતિઆદિવસેન અજાનન્તસ્સેવ પઞ્ચવિઞ્ઞાણવીથિયં કુસલાકુસલજવનુપ્પત્તિવચનતો.
અપિચ બાલપુથુજ્જનાનં છસુ દ્વારેસુ ઉપ્પજ્જમાનાનિ જવનાનિ યેભુય્યેન અકુસલાનેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. કુસલાનિ પન તેસં કલ્યાણમિત્તાદિઉપનિસ્સયબલેન અપ્પકાનેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, તુણ્હીભૂતાનમ્પિ નિદ્દાયિત્વા સુપિનં પસ્સન્તાનમ્પિ ઉદ્ધચ્ચાદિઅકુસલજવનસ્સેવ યેભુય્યપ્પવત્તિતો કુસલાકુસલવિરહિતસ્સ જવનસ્સ તેસં અભાવા. અકુસલા હિ વિસયાનુગુણં વાસનાનુગુણઞ્ચ યથાપચ્ચયં સમુપ્પજ્જન્તિ, તત્થ કિં પુબ્બે જાનનાજાનનનિબદ્ધેન. યે પન જાનનાદિઅઙ્ગસમ્પન્ના પાણાતિપાતાદયો, યે ચ જાનનાદિં વિનાપિ સિજ્ઝમાના સુરાપાનમિચ્છાદિટ્ઠિઆદયો, તે તે તથા તથા યાથાવતો ઞત્વા સમ્માસમ્બુદ્ધેન નિદ્દિટ્ઠા, તેસઞ્ચ યથાનિદ્દિટ્ઠવસેન ગહણે કો નામ અભિધમ્મવિરોધો. એવં સુત્તાદિવિરોધાભાવતો, અટ્ઠકથાય ચ વુત્તત્તા યથાવુત્તવસેનેવેત્થ અત્થો ગહેતબ્બો. યદિ એવં કસ્મા ‘‘સામણેરો જાનિત્વા પિવન્તો સીલભેદં આપજ્જતિ, ન અજાનિત્વા’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ? નાયં દોસો સીલભેદસ્સ ભગવતો આણાયત્તત્તા ઉક્ખિત્તાનુવત્તિકાદીનં સીલભેદો વિય. ન હિ તાસં અકુસલુપ્પત્તિયા એવ સીલભેદો હોતિ સઙ્ઘાયત્તસમનુભાસનાનન્તરેયેવ વિહિતત્તા. એવમિધાપિ જાનિત્વા પિવને એવ વિહિતો, ન અજાનિત્વા પિવને. અઞ્ઞો હિ સિક્ખાપદવિસયો, અઞ્ઞો અકુસલવિસયો. તેનેવ સામણેરાનં પુરિમેસુ પઞ્ચસુ સિક્ખાપદેસુ એકસ્મિં ભિન્ને સબ્બાનિપિ સિક્ખાપદાનિ ભિજ્જન્તિ. અકુસલં પન યં ભિન્નં, તેન એકેનેવ હોતિ, નાઞ્ઞેહિ. તસ્મા સામણેરસ્સ ¶ અજાનિત્વા પિવન્તસ્સ સીલભેદાભાવેપિ કમ્મપથપ્પત્તં અકુસલમેવાતિ ગહેતબ્બં.
યં પન સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૪૨) ‘‘સામણેરસ્સ સુરાતિ અજાનિત્વા ¶ પિવન્તસ્સ પારાજિકં નત્થિ, અકુસલં પન હોતી’’તિ કેહિચિ વુત્તવચનં ‘‘તં તેસં મતિમત્ત’’ન્તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘ભિક્ખુનો અજાનિત્વાપિ બીજતો પટ્ઠાય મજ્જં પિવન્તસ્સ પાચિત્તિયં. સામણેરો જાનિત્વા પિવન્તો સીલભેદં આપજ્જતિ, ન અજાનિત્વાતિ એત્તકમેવ હિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, અકુસલં પન હોતીતિ ન વુત્ત’’ન્તિ તત્થ કારણં વુત્તં, તં અકારણં. ન હિ અટ્ઠકથાયં સામણેરાનં જાનિત્વા પિવને એવ સીલભેદો, ન અજાનિત્વાતિ સીલભેદકથનટ્ઠાને અકુસલં પન હોતીતિ અવચનં અજાનનપક્ખે અકુસલાભાવસ્સ કારણં હોતિ, તત્થ પસઙ્ગાભાવા, વત્તબ્બટ્ઠાને એવ ‘‘અકુસલેનેવ પાતબ્બતાય લોકવજ્જતા’’તિ વુત્તત્તા ચ. ન ચ તે ‘‘અકુસલં પન હોતી’’તિ વદન્તા આચરિયા ઇમં સામણેરાનં સીલભેદપ્પકાસકં ખન્ધકટ્ઠકથાપાઠમેવ ગહેત્વા અવોચું, યેન ‘‘એત્તકમેવ અટ્ઠકથાયં વુત્ત’’ન્તિ વત્તબ્બં સિયા, અથ ખો સુરાપાનટ્ઠકથાગતં સુત્તપિટકટ્ઠકથાગતઞ્ચ અનેકવિધં વચનં, મહાવિહારવાસીનં પરમ્પરોપદેસઞ્ચ ગહેત્વા અવોચું. ભિન્નલદ્ધિકાનં અભયગિરિકાદીનં મતઞ્હેતં, યદિદં જાનિત્વા પિવન્તસ્સેવ અકુસલન્તિ ગહણં. તસ્મા યં વુત્તં કેહિચિ ‘‘સામણેરસ્સ સુરાતિ અજાનિત્વા પિવન્તસ્સ પારાજિકં નત્થિ, અકુસલં પન હોતી’’તિ, તં સુવુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.
યઞ્ચ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૪૨) ‘‘અજાનિત્વા પિવન્તસ્સાપિ સોતાપન્નસ્સ મુખં સુરા ન પવિસતિ કમ્મપથપ્પત્તઅકુસલચિત્તેનેવ પાતબ્બતો’’તિ કેહિચિ વુત્તવચનં ‘‘ન સુન્દર’’ન્તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘બોધિસત્તે કુચ્છિગતે બોધિસત્તમાતુ સીલં વિય હિ ઇદમ્પિ અરિયસાવકાનં ધમ્મતાસિદ્ધન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ધમ્મતાસિદ્ધત્તંયેવ સમત્થેતું ‘‘ભવન્તરેપિ હિ અરિયસાવકો જીવિતહેતુપિ નેવ પાણં હનતિ, ન સુરં પિવતિ. સચે પિસ્સ સુરઞ્ચ ખીરઞ્ચ મિસ્સેત્વા મુખે પક્ખિપન્તિ, ખીરમેવ પવિસતિ, ન સુરા. યથા કિં? યથા કોઞ્ચસકુણાનં ખીરમિસ્સકે ઉદકે ખીરમેવ પવિસતિ, ન ઉદકં. ઇદં યોનિસિદ્ધન્તિ ચે, ઇદમ્પિ ધમ્મતાસિદ્ધન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ ઇદં અટ્ઠકથાવચનં દસ્સિતં, તમ્પિ ન યુત્તમેવ. યથા હિ બોધિસત્તમાતુ સીલં વિય અરિયસાવકાનં ધમ્મતાસિદ્ધન્તિ એત્થ ¶ બોધિસત્તમાતુ ધમ્મતા નામ બોધિસત્તસ્સ ચ અત્તનો ચ પારમિતાનુભાવેન અકુસલાનુપ્પત્તિનિયમો એવ. તથા અરિયસાવકાનમ્પિ ભવન્તરે પાણાતિપાતાદીનં દસન્નં કમ્મપથાનં અઞ્ઞેસઞ્ચ અપાયહેતુકાનં અકુસલાનં અચ્ચન્તપ્પહાયકસ્સ મગ્ગસ્સ આનુભાવેન તંતંસીલવીતિક્કમહેતુકસ્સ અકુસલસ્સ અનુપ્પત્તિનિયમો એવ ધમ્મતા. ન હિ સભાવવાદીનં ધમ્મતા વિય અહેતુકતા ઇધ ધમ્મતા નામ. યથા વા એવંધમ્મતાનયે કારણસ્સ ભાવે અભાવે ચ કારિયસ્સ ભાવો અભાવો ચ ધમ્મતા, ન અહેતુઅપ્પચ્ચયાભાવાભાવો, એવમિધાપિ પાણાતિપાતાદિકમ્મપથાનં હેતુભૂતસ્સ કિલેસસ્સ અચ્ચન્તાભાવેન તેસં અભાવો, તદવસેસાનં અકુસલાનં હેતુનો ભાવેન ભાવો ચ ધમ્મતા ¶ , ન અહેતુકતા. તસ્મા અપાયહેતુનો રાગસ્સ અભાવેનેવ અરિયાનં અજાનિત્વાપિ સુરાય અનજ્ઝોહરણન્તિ સુવુત્તમેવિદં કેહિચિ ‘‘અજાનિત્વા પિવન્તસ્સાપિ સોતાપન્નસ્સ મુખં સુરા ન પવિસતિ કમ્મપથપ્પત્તઅકુસલચિત્તેનેવ પાતબ્બતો’’તિ, તં કેન હેતુના ન સુન્દરં જાતન્તિ ન ઞાયતિ, ધમ્મતાસિદ્ધન્તિ વા કથનેન કથં તં પટિક્ખિત્તન્તિ.
યમ્પિ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૫૨) ‘‘સુરઞ્ચ ખીરઞ્ચ મિસ્સેત્વા…પે… ઇદં ધમ્મતાસિદ્ધ’’ન્તિ વચનં, તમ્પિ સુરાપાનસ્સ અચિત્તકપક્ખેપિ અકુસલચિત્તઞ્ઞેવ સાધેતિ. તથા હિ ‘‘ભવન્તરેપિ હિ અરિયસાવકો જીવિતહેતુપિ પાણં ન હનતિ, નાદિન્નં આદિયતિ…પે… ન સુરં પિવતી’’તિ વુત્તે ‘‘પુરિમાનં તાવ ચતુન્નં કમ્મપથાનં સચિત્તકત્તા વિરમણં સુકરં, પચ્છિમસ્સ પન સુરાપાનસ્સ અચિત્તકત્તા કથં વિરમણં ભવેય્યા’’તિ ચોદનાસમ્ભવં મનસિકત્વા વત્થુઅજાનનવસેન અચિત્તકત્તેપિ યસ્મા કમ્મપથપ્પત્તઅકુસલેનેવ સુરા અજ્ઝોહરિતબ્બા, તાદિસી ચ અકુસલપ્પવત્તિ અરિયસાવકસ્સ મગ્ગેનેવ હતા, તસ્માસ્સ પરગલં સુરાય પવિસનં નત્થીતિ અત્થતો ગમ્યમાનત્થં પરિહારવચનં વદતા ‘‘સચે પિસ્સ સુરઞ્ચ ખીરઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ખીરમેવ પવિસતિ, ન સુરાતિ ઇદં સુરાય સબ્બથાપિ પરગલપ્પવેસાભાવદસ્સનપરં, ન પન સુરામિસ્સખીરસ્સ સુરાય વિયોજનસામત્થિયદસ્સનપરં. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – યદિ હિ સુરામિસ્સે ખીરે કિઞ્ચિ પવિસેય્ય, ખીરમેવ પવિસેય્ય, ન સુરા. ખીરે પન સુરાય અવિયુત્તે ન કિઞ્ચિ પવિસતીતિ ¶ . ઇદં યોનિસિદ્ધન્તિ ઉદકસ્સ મુખે અપ્પવિસનં યોનિસિદ્ધં. યોનીતિ ચેત્થ જાતિ અધિપ્પેતા. તસ્મા કોઞ્ચજાતિકાનં મુખતુણ્ડસઙ્ખાતાનં રૂપધમ્માનં ખીરમિસ્સઉદકજ્ઝોહરણહેતુત્તાભાવેન તં અપ્પવિસનં સિદ્ધન્તિ અત્થો. ઇદમ્પિ હિ ખીરમિસ્સાય સુરાય ખીરે પવિસન્તેપિ પરગલાપવિસનન્તિ. ધમ્મતાસિદ્ધન્તિ અરિયસાવકસ્સ અરૂપધમ્માનં સુરાપિવનહેતુભૂતકિલેસસહિતત્તાભાવસઙ્ખાતાય ધમ્મતાય સિદ્ધં. એવમેત્થ અચિત્તકપક્ખેપિ સુરાય અકુસલચિત્તેનેવ પાતબ્બતો અરિયસાવકાનં અપિવનં સમત્થિતન્તિ વેદિતબ્બં. અથાપિ સિયા અજાનનપક્ખે અકુસલચિત્તેન વિનાવ પાતબ્બત્તેપિ સુરાય અપિવનં અરિયાનં ધમ્મતાતિ ¶ સમત્થનપરમેતન્તિ, તં ન, અટ્ઠકથાવચનન્તરેહિ વિરુજ્ઝનતો. યથા હિ વચનન્તરેહિ ન વિરુજ્ઝતિ, તથાયેવ અત્થો ગહેતબ્બો.
અપિચ પાણાતિપાતાદીનં પઞ્ચન્નં કમ્મપથાનં ભવન્તરેપિ અકરણં અરિયાનં ધમ્મતાસીલમેવ, તેસઞ્ચ યદિ સચિત્તકતં સમાનં. સુરાપાનં વિય ઇતરાનિપિ ચત્તારિ અજાનન્તેનાપિ અરિયસાવકેન ન કત્તબ્બાનિ સિયું, તથા ચ અજાનન્તાનં અરિયાનં કુસલાબ્યાકતચિત્તેહિપિ વિરમણપરમારણપરસન્તકગહણાદીસુ કાયવચીપવત્તિ ન સમ્પજ્જેય્ય, નો ચે સમ્પજ્જતિ, ચક્ખુપાલત્થેરસ્સ ચઙ્કમનેન પાણવિયોગસ્સ, ઉપ્પલવણ્ણત્થેરિયા બલક્કારેન મગ્ગેનમગ્ગફુસનસ્સ ચ પવત્તત્તા. તસ્મા સુરાપાનસ્સ અચિત્તકપક્ખેપિ અકુસલેનેવ પાતબ્બતાય સુરા અરિયાનં પરગલં ન પવિસતીતિ વિસેસેત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
નનુ વત્થું જાનન્તસ્સેવ સબ્બે કમ્મપથા વુત્તાતિ? ન, મિચ્છાદિટ્ઠિયા વિપરીતગ્ગહણેનેવ પવત્તત્તા. કથઞ્હિ નામ અસબ્બઞ્ઞું સબ્બઞ્ઞુતો, અનિચ્ચાદિં નિચ્ચાદિતો ચ ગહણન્તી દિટ્ઠિ વત્થું વિજાનાતિ. યદિ હિ જાનેય્ય, મિચ્છાદિટ્ઠિયેવ ન સિયા. સા ચ કમ્મપથેસુ ગણિતાતિ કુતો જાનન્તસ્સેવ કમ્મપથપ્પવત્તિનિયમો. અથ સબ્બઞ્ઞું સબ્બઞ્ઞૂતિ ગણ્હન્તીપિ ‘‘અયં સત્તો’’તિ તસ્સ સરૂપગ્ગહણતો દિટ્ઠિપિ વત્થું વિજાનાતીતિ ચે? ન, સુરાપાનસ્સપિ ‘‘અયં ન સુરા’’તિ સરૂપગ્ગહણસ્સ સમાનત્તા. ‘‘અય’’ન્તિ ચ વત્થુપરામસનેપિ ‘‘સુરા’’તિ વિસેસવિજાનનાભાવા ન જાનાતીતિ ચે? ‘‘અય’’ન્તિ પુગ્ગલત્તં જાનન્તીપિ ‘‘અસબ્બઞ્ઞૂ’’તિપિ વિસેસજાનનાભાવા દિટ્ઠિપિ વત્થું ન જાનાતીતિ સમાનમેવ. એવઞ્હિ તેસં ¶ બુદ્ધાતિ અહિતોતિ અહિતં વા પૂરણકસ્સપાદિં હિતો પટિઘસ્સ વા અનુનયસ્સ વા ઉપ્પાદનેપિ એસેવ નયો. વિપલ્લાસપુબ્બકઞ્હિ સબ્બં અકુસલં.
અપિચ સુરાય પીયમાનાય નિયમેન અકુસલુપ્પાદનં સભાવો પીતાય વિય. ખીરાદિસઞ્ઞાય પીતસુરસ્સ પુગ્ગલસ્સ માતુભગિનિઆદીસુપિ રાગદોસાદિઅકુસલપ્પબન્ધો વત્થુસભાવેનેવ ઉપ્પજ્જતિ, એવં પીયમાનક્ખણેપિ તિખિણો રાગો ઉપ્પજ્જતેવ, તેનેવ સાગતત્થેરસ્સ અજાનિત્વા પિવનકાલે પઞ્ચાભિઞ્ઞાદિઝાનપરિહાનિ, પચ્છા ચ બુદ્ધાદીસુ અગારવાદિઅકુસલપ્પબન્ધો યાવ સુરાવિગમા પવત્તિત્થ. તેનેવ ભગવાપિ તસ્સ અગારવાદિઅકઉસલપ્પવત્તિદસ્સનમુખેન સુરાદોસં પકાસેત્વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસિ. ન હિ પઞ્ચનીવરણુપ્પત્તિં વિના ઝાનપરિહાનિ હોતિ. તસ્મા અજાનન્તસ્સાપિ સુરા પીયમાના પીતા ચ અત્તનો સભાવેનેવ અકુસલુપ્પાદિકાતિ અયમત્થો સાગતત્થેરસ્સ ઝાનપરિહાનિયા અન્વયતોપિ, અરિયાનં કિલેસાભાવેન મુખેન સુરાય અપ્પવેસસઙ્ખાતબ્યતિરેકતોપિ સિજ્ઝતીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં, એવં ગહણમેવ હિ વિભજ્જવાદીમતાનુસારં.
યં પન ‘‘જાનિત્વા પિવન્તસ્સેવ અકુસલ’’ન્તિ ગહણં, તં ભિન્નલદ્ધિકાનં અભયગિરિકાદીનમેવ ¶ મતં, તં પન ગણ્ઠિપદકારકાદીહિ ‘‘પરવાદો’’તિ અજાનન્તેહિ અત્તનો મતિયા સંસન્દિત્વા લિખિતં વિભજ્જવાદીમણ્ડલમ્પિ પવિસિત્વા યાવજ્જતના સાસનં દૂસેતિ, પુરાપિ કિર ઇમસ્મિમ્પિ દમિળરટ્ઠે કોચિ ભિન્નલદ્ધિકો નાગસેનો નામ થેરો કુણ્ડલકેસીવત્થું પરવાદમથનનયદસ્સનત્થં દમિળકબ્બરૂપેન કારેન્તો ‘‘ઇમં સુરાપાનસ્સ જાનિત્વાવ પિવને અકુસલનયં, અઞ્ઞઞ્ચ દેસકાલાદિભેદેન અનન્તમ્પિ ઞેય્યં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સલક્ખણવસેનેવ ઞાતું ન સક્કોતિ ઞાણેન પરિચ્છિન્નત્તેન ઞેય્યસ્સ અનન્તત્તહાનિપ્પસઙ્ગતો. અનિચ્ચાદિસામઞ્ઞલક્ખણવસેનેવ પન ઞાતું સક્કોતી’’તિ ચ, ‘‘પરમત્થધમ્મેસુ નામરૂપન્તિઆદિભેદો વિય પુગ્ગલાદિસમ્મુતિપિ વિસું વત્થુભેદો એવા’’તિ ચ એવમાદિકં બહું વિપરીતત્થનયં કબ્બાકારસ્સ કવિનો ઉપદિસિત્વા તસ્મિં પબન્ધે કારણાભાસેહિ સતિં સમ્મોહેત્વા પબન્ધાપેસિ, તઞ્ચ કબ્બં નિસ્સાય ઇમં ભિન્નલદ્ધિકમતં ઇધ વિભજ્જવાદીમતે ¶ સમ્મિસ્સં ચિરં પવત્તિત્થ. તં પન પચ્છા આચરિયબુદ્ધપ્પિયમહાથેરેન બાહિરબ્ભરિકં દિટ્ઠિજાલં વિઘાટેત્વા ઇધ પરિસુદ્ધં સાસનં પતિટ્ઠાપેન્તેન સોધિતમ્પિ સારત્થદીપનિયા (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૪૨) વિનયટીકાય સુરાપાનસ્સ સચિત્તકપક્ખેયેવ ચિત્તં અકુસલન્તિ સમત્થનવચનં નિસ્સાય કેહિચિ વિપલ્લત્તચિત્તેહિ પુન ઉક્ખિત્તસિરં જાતં, તઞ્ચ મહાથેરેહિ વિનિચ્છિનિત્વા ગારય્હવાદં કત્વા મદ્દિત્વા લદ્ધિગાહકે ચ ભિક્ખૂ વિયોજેત્વા ધમ્મેન વિનયેન સત્થુસાસનેન ચિરેનેવ વૂપસમિતં. તેનેવેત્થ મયં એવં વિત્થારતો ઇદં પટિક્ખિપિમ્હ ‘‘મા અઞ્ઞેપિ વિભજ્જવાદિનો અયં લદ્ધિ દૂસેસી’’તિ. તસ્મા ઇધ વુત્તાનિ અવુત્તાનિ ચ કારણાનિ સુટ્ઠુ સલ્લક્ખેત્વા યથા આગમવિરોધો ન હોતિ, તથા અત્થો ગહેતબ્બો.
સેસન્તિ યસ્સ વત્થુવિજાનનચિત્તેન સચિત્તકપક્ખેપિ ચિત્તં અકુસલમેવાતિ નિયમો નત્થિ, તં સબ્બન્તિ અત્થો. રુન્ધન્તીતિ ‘‘તિરચ્છાનગતિત્થિયા દોસો નત્થી’’તિઆદિના અનાપત્તિયા લેસગ્ગહણં નિવારેન્તી. દ્વારં પિદહન્તીતિ ‘‘તઞ્ચ ખો મનુસ્સિત્થિયા’’તિઆદિના (પારા. ૪૧) લેસગ્ગહણસ્સ કારણસઙ્ખાતં દ્વારં પિદહન્તી. સોતં પચ્છિન્દમાનાતિ તદુભયલેસગ્ગહણદ્વારાનં વસેન અવિચ્છિન્નં વીતિક્કમસોતં પચ્છિન્દમાના. ગાળ્હતરં કરોન્તીતિ યથાવુત્તેહિ કારણેહિ પઠમપઞ્ઞત્તિસિદ્ધં આપત્તિઞ્ઞેવ દળ્હં કરોન્તી, અનાપત્તિયા ઓકાસં અદદમાનાતિ અત્થો. સા ચ યસ્મા વીતિક્કમાભાવે, અવિસયતાય અબ્બોહારિકે વીતિક્કમે ચ લોકવજ્જેપિ સિથિલં કરોન્તી ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા તથા ઉપ્પત્તિં ઉપ્પત્તિકારણઞ્ચ દસ્સેન્તો આહ અઞ્ઞત્ર અધિમાનાતિઆદિ. અઞ્ઞત્ર અધિમાનાતિ ઇમિસ્સા અનુપઞ્ઞત્તિયા ‘‘વીતિક્કમાભાવા’’તિ કારણં વુત્તં. અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તાતિ ઇમિસ્સા ‘‘અબ્બોહારિકત્તા’’તિ કારણં વુત્તં. તત્થ વીતિક્કમાભાવાતિ પાપિચ્છાય અવિજ્જમાનસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ વિજ્જમાનતો ¶ પકાસનવસપ્પવત્તવિસંવાદનાધિપ્પાયસઙ્ખાતસ્સ વીતિક્કમસ્સ અભાવતો. અધિમાનિકસ્સ હિ અનધિગતે અધિગતસઞ્ઞિતાય યથાવુત્તવીતિક્કમો નત્થિ. અબ્બોહારિકત્તાતિ ‘‘અત્થેસા, ભિક્ખવે, ચેતના, સા ચ ખો અબ્બોહારિકા’’તિ (પારા. ૨૩૫) વચનતો મોચનસ્સાદચેતનાય ઉપક્કમનસ્સ ચ વિજ્જમાનત્તેપિ થિનમિદ્ધેન અભિભૂતતાય ¶ અવસત્તેન અબ્બોહારિકત્તા, આપત્તિકારણવોહારાભાવાતિ અત્થો. વા-સદ્દો ચેત્થ સમુચ્ચયત્થો દટ્ઠબ્બો, ‘‘અબ્બોહારિકત્તા ચા’’તિ વા પાઠો. વુત્તાતિ દુવિધાપિ ચેસા અનુપઞ્ઞત્તિ અનાપત્તિકરા વુત્તાતિ અધિપ્પાયો.
અકતે વીતિક્કમેતિ આપદાસુપિ ભિક્ખૂહિ સિક્ખાપદવીતિક્કમે અકતે, કુક્કુચ્ચા ન ભુઞ્જિંસૂતિઆદીસુ વિય વીતિક્કમં અકત્વા ભિક્ખૂહિ અત્તનો દુક્ખુપ્પત્તિયા આરોચિતાયાતિ અત્થો. સિથિલં કરોન્તીતિ પઠમં સામઞ્ઞતો બદ્ધસિક્ખાપદં મોચેત્વા અત્તનો વિસયે અનાપત્તિકરણવસેન સિથિલં કરોન્તી. દ્વારં દદમાનાતિ અનાપત્તિયા દ્વારં દદમાના. અપરાપરમ્પિ અનાપત્તિં કુરુમાનાતિ દિન્નેન તેન દ્વારેન ઉપરૂપરિ અનાપત્તિભાવં દીપેન્તી. પઞ્ઞત્તેપિ સિક્ખાપદે ઉદાયિના ‘‘મુહુત્તિકાય વેસિયા ન દોસો’’તિ લેસેન વીતિક્કમિત્વા સઞ્ચરિત્તાપજ્જનવત્થુસ્મિં (પારા. ૨૯૬ આદયો) પઞ્ઞત્તત્તા ‘‘કતે વીતિક્કમે’’તિ વુત્તં. પઞ્ઞત્તિગતિકાતિ અત્થતો મૂલપઞ્ઞત્તિયેવાતિ અધિપ્પાયો.
મક્કટીવત્થુકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
સન્થતભાણવારો
વજ્જિપુત્તકવત્થુકથાવણ્ણના
૪૩-૪૪. વજ્જિપુત્તકવત્થુકથાય પાળિયં ‘‘વેસાલિકા…પે… મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિંસૂ’’તિ એત્થ તે ઞાતિકુલં ગન્ત્વા ગિહિલિઙ્ગં ગહેત્વા ‘‘ગિહિભૂતા મય’’ન્તિ સઞ્ઞાય મેથુનં પટિસેવિંસૂતિ ગહેતબ્બં, તેનાહ ઞાતિબ્યસનેનપિ ફુટ્ઠાતિઆદિ. ઞાતીનં વિનાસો રાજદણ્ડાદિકારણેન હોતીતિ આહ રાજદણ્ડઇચ્ચાદિ. ધઞ્ઞહિરઞ્ઞદાસિદાસગોમહિંસાદિધનાનિ ભોગા નામ, તેસમ્પિ રાજદણ્ડાદિનાવ વિનાસોતિ આહ ‘‘એસ નયો દુતિયપદેપી’’તિ. ન સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધોતિઆદિના ¶ તીસુ વત્થૂસુ અપ્પસન્નાવ સાસને અભબ્બાતિ સઞ્ઞાય અત્તનો ભબ્બતં પકાસેન્તા ન મયન્તિઆદિમાહંસૂતિ વેદિતબ્બં. ‘‘અટ્ઠતિંસારમ્મણેસૂ’’તિ પાળિયં અનાગતે આલોકાકાસકસિણે વજ્જેત્વા વુત્તં, તેહિ પન ¶ સદ્ધિં ચત્તાલીસ હોન્તિ. વિભત્તા કુસલા ધમ્માતિ ‘‘ઇમસ્મિં આરમ્મણે ઇદં હોતી’’તિ વિભાગસો દસ્સિતા સઉપચારજ્ઝાના મહગ્ગતકુસલા ધમ્મા. ગિહિપલિબોધન્તિ સહસોકિતાદિવસેન ગિહીસુ બ્યાવટતં. આવાસપલિબોધન્તિ સેનાસનેસુ નવકમ્માદિવસેન નિચ્ચબ્યાવટતં. દુપ્પરિચ્ચાગાનં ઇમેસં દ્વિન્નં પલિબોધાનં વસેન સબ્બેપિ પલિબોધા સઙ્ગહિતા એવાતિ વેદિતબ્બં.
યેનાતિ કારણેન. અસંવાસોતિ ઇદં તસ્મિં અત્તભાવે કેનચિપિ પરિયાયેન ભિક્ખુ હુત્વા ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સંવાસં નારહતીતિ ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તન્તિ આહ ‘‘અસંવાસો’’તિ. પઞ્ઞત્તં સમૂહનેય્યાતિ ‘‘સો આગતો ન પબ્બાજેતબ્બો’’તિ અવત્વા ‘‘ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો’’તિ એત્તકસ્સેવ વુત્તત્તા પારાજિકસ્સ સામણેરભૂમિ અનુઞ્ઞાતાતિ વિઞ્ઞાયતિ, તેનાહ સામણેરભૂમિયં પન ઠિતોતિઆદિ. ‘‘યો પન ભિક્ખૂ’’તિ વુત્તત્તા (પારા. ૩૯) પચ્ચક્ખાતસિક્ખો યસ્મા ભિક્ખુ ન હોતિ, મેથુનસેવને ચ પારાજિકં નાપજ્જતિ, તસ્માસ્સ ‘‘આગતો ઉપસમ્પાદેતબ્બો’’તિ ઉપસમ્પદં અનુજાનન્તો પારાજિકં ન સમૂહનતિ નામ, તેનાહ ‘‘ભિક્ખુભાવે ઠત્વા અવિપન્નસીલતાયા’’તિ. ઉત્તમત્થં અરહત્તં, નિબ્બાનમેવ વા.
ચતુબ્બિધવિનયાદિકથાવણ્ણના
૪૫. નીહરિત્વાતિ પાળિતો ઉદ્ધરિત્વા, તથા હિ ‘‘પઞ્ચહુપાલિ, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન ભિક્ખુના નાનુયુઞ્જિતબ્બં. કતમેહિ પઞ્ચહિ? સુત્તં ન જાનાતિ, સુત્તાનુલોમં ન જાનાતી’’તિઆદિપાળિતો સુત્તં સુત્તાનુલોમઞ્ચ નીહરિંસુ. ‘‘અનાપત્તિ એવં અમ્હાકં આચરિયાનં ઉગ્ગહો પરિપુચ્છાતિ ભણતી’’તિ એવમાદિતો આચરિયવાદં. ‘‘આયસ્મા ઉપાલિ એવમાહ – ‘અનાપત્તિ, આવુસો, સુપિનન્તેના’તિ’’ એવમાદિતો અત્તનો મતિં નીહરિંસુ, સા ચ થેરસ્સ અત્તનોમતિ સુત્તેન સઙ્ગહિતત્તા સુત્તં જાતં, એવમઞ્ઞાપિ સુત્તાદીહિ સઙ્ગહિતાવ ગહેતબ્બા, નેતરાતિ વેદિતબ્બં. અથ વા નીહરિત્વાતિ વિભજિત્વા સાટ્ઠકથં સકલં વિનયપિટકં સુત્તાદીસુ ચતૂસુ પદેસેસુ પક્ખિપિત્વા ચતુધા વિભજિત્વા વિનયં પકાસેસું ¶ તબ્બિનિમુત્તસ્સ અભાવાતિ અધિપ્પાયો. વુત્તન્તિ નાગસેનત્થેરેન મિલિન્દપઞ્હે વુત્તં. કણ્ઠાદિવણ્ણુપ્પત્તિટ્ઠાનકરણાદીહિ આહરિત્વા અત્તનો વચીવિઞ્ઞત્તિયાવ ભાસિતવચનં આહચ્ચપદં. રસોતિ સારો ‘‘પત્તરસો’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૬૨૮-૬૩૦) વિય, પટિક્ખિત્તઅનુઞ્ઞાતસુત્તસારોતિ ¶ અત્થો, રસોતિ વા લક્ખણં પટિવત્થુકં અનુદ્ધરિત્વા લક્ખણાનુલોમેન વુત્તત્તા. ધમ્મસઙ્ગાહકાદિઆચરિયવંસેન આભતા અટ્ઠકથા આચરિયવંસોતિ આહ ‘‘આચરિયવંસોતિ આચરિયવાદો’’તિ.
વિનયપિટકે પાળીતિ ઇધ અધિકારવસેન વુત્તં. સેસપિટકેસુપિ સુત્તાદિચતુનયા યથાનુરૂપં લબ્ભન્તેવ. મહાપદેસાતિ મહાઓકાસા મહાવિસયા, તે અત્થતો ‘‘યં, ભિક્ખવે’’તિઆદિપાળિવસેન અકપ્પિયાનુલોમતો કપ્પિયાનુલોમતો ચ પુગ્ગલેહિ નયતો તથા તથા ગય્હમાના અત્થનયા એવ. તે હિ ભગવતા સરૂપતો અવુત્તેસુપિ પટિક્ખિત્તાનુલોમેસુ, અનુઞ્ઞાતાનુલોમેસુ ચ સેસેસુ કિચ્ચેસુ નિવત્તિપવત્તિહેતુતાય મહાગોચરાતિ ‘‘મહાપદેસા’’તિ વુત્તા, ન પન ‘‘યં, ભિક્ખવે, મયા ઇદં ન કપ્પતી’’તિઆદિના વુત્તા સાધિપ્પાયા પાળિયેવ તસ્સા સુત્તે પવિટ્ઠત્તા. ‘‘સુત્તાનુલોમમ્પિ સુત્તે ઓતારેતબ્બં…પે… સુત્તમેવ બલવતર’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫) હિ વુત્તં, ન હેસા સાધિપ્પાયા પાળિ સુત્તે ઓતારેતબ્બા, ન ગહેતબ્બા વા હોતિ, યેનાયં સુત્તાનુલોમં સિયા. તસ્મા ઇમં પાળિઅધિપ્પાયં નિસ્સાય પુગ્ગલેહિ ગહિતા યથાવુત્તઅત્થાવ સુત્તાનુલોમં. તપ્પકાસકત્તા પન અયં પાળિપિ સુત્તાનુલોમન્તિ ગહેતબ્બં, તેનાહ યે ભગવતા એવં વુત્તાતિઆદિ. યં ભિક્ખવેતિઆદિપાળિનયેન હિ પુગ્ગલેહિ ગહેતબ્બા યે અકપ્પિયાનુલોમાદયો અત્થા વુત્તા, તે મહાપદેસાતિ અત્થો.
ભગવતો પકિણ્ણકદેસનાભૂતા ચ સુત્તાનુલોમભૂતા ચ અટ્ઠકથા. યસ્મા ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ પાળિવણ્ણનાક્કમેન સઙ્ગહેત્વા વુત્તા, તસ્મા ‘‘આચરિયવાદો’’તિ વુત્તા, એતેન ચ અટ્ઠકથા સુત્તસુત્તાનુલોમેસુ અત્થતો સઙ્ગય્હતીતિ વેદિતબ્બા. યથા ચ એસા, એવં અત્તનોમતિપિ પમાણભૂતા. ન હિ ભગવતો વચનં વચનાનુલોમઞ્ચ અનિસ્સાય અગ્ગસાવકાદયોપિ અત્તનો ઞાણબલેન સુત્તાભિધમ્મવિનયેસુ ¶ કઞ્ચિ સમ્મુતિપરમત્થભેદં અત્થં વત્તું સક્કોન્તિ, તસ્મા સબ્બમ્પિ વચનં સુત્તે સુત્તાનુલોમે ચ સઙ્ગય્હતિ. વિસું પન અટ્ઠકથાદીનં સઙ્ગહિતત્તા તદવસેસં સુત્તસુત્તાનુલોમતો ગહેત્વા ચતુધા વિનયો નિદ્દિટ્ઠો. સુત્તાદયો નિસ્સાયેવ પવત્તાપિ અત્તનોમતિ તેસુ સરૂપેન અનાગતત્તા વુત્તં ‘‘સુત્તસુત્તાનુલોમઆચરિયવાદે મુઞ્ચિત્વા’’તિ, તેનાહ ‘‘અનુબુદ્ધિયા નયગ્ગાહેના’’તિ. તત્થ સુત્તાદીનિ અનુગતાય એવ બુદ્ધિયા તેહિ લદ્ધનયગ્ગાહેન ચાતિ અત્થો.
થેરવાદોતિ મહાસુમત્થેરાદીનં ગાહો. સુત્તાદિં નિસ્સાયેવ વિપરીતતોપિ અત્તનોમતિ ઉપ્પજ્જતીતિ ¶ આહ તં પનાતિઆદિ. અત્થેનાતિ અત્તના નયગ્ગહિતેન અત્થેન. પાળિન્તિ અત્તનો ગાહસ્સ નિસ્સયભૂતં સાટ્ઠકથં પાળિં. પાળિયાતિ તપ્પટિક્ખેપત્થં પરેનાહટાય સાટ્ઠકથાય પાળિયા, અત્તના ગહિતં અત્થં નિસ્સાય પાળિઞ્ચ સંસન્દિત્વાતિ અત્થો. આચરિયવાદેતિ અત્તના પરેન ચ સમુદ્ધટઅટ્ઠકથાય. ઓતરતિ ચેવ સમેતિ ચાતિ અત્તના ઉદ્ધટેહિ સંસન્દનવસેન ઓતરતિ, પરેન ઉદ્ધટેન સમેતિ. સબ્બદુબ્બલાતિ અસબ્બઞ્ઞુપુગ્ગલસ્સ દોસવાસનાય યાથાવતો અત્થસમ્પટિપત્તિઅભાવતો વુત્તં. પમાદપાઠવસેન આચરિયવાદસ્સ સુત્તાનુલોમેન અસંસન્દનાપિ સિયાતિ આહ ‘‘ઇતરો ન ગહેતબ્બો’’તિ.
સમેન્તમેવ ગહેતબ્બન્તિ યે સુત્તેન સંસન્દન્તિ, એવરૂપાવ અત્થા મહાપદેસતો ઉદ્ધરિતબ્બાતિ દસ્સેતિ તથા તથા ઉદ્ધટઅત્થાનમેવ સુત્તાનુલોમત્તા, તેનાહ ‘‘સુત્તાનુલોમતો હિ સુત્તમેવ બલવતર’’ન્તિ. અપ્પટિવત્તિયન્તિ અપ્પટિબાહિયં. કારકસઙ્ઘસદિસન્તિ પમાણત્તા સઙ્ગીતિકારકસઙ્ઘસદિસં. બુદ્ધાનં ઠિતકાલસદિસન્તિ ધરમાનકબુદ્ધસદિસન્તિ અત્થો. સકવાદી સુત્તં ગહેત્વા કથેતીતિઆદીસુ યો યથાભૂતમત્થં ગહેત્વા કથનસીલો, સો સકવાદી. સુત્તન્તિ સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હં પાળિવચનં. પરવાદીતિ મહાવિહારવાસી વા હોતુ અઞ્ઞનિકાયવાસી વા, યો વિપરીતતો અત્થં ગહેત્વા કથનસીલો, સોવ ઇધ ‘‘પરવાદી’’તિ વુત્તો. સુત્તાનુલોમન્તિ સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હં વા અનારુળ્હં વા યંકિઞ્ચિ વિપલ્લાસતો વા વઞ્ચનાય વા ‘‘સઙ્ગીતિત્તયાગતમિદ’’ન્તિ દસ્સિયમાનં સુત્તાનુલોમં. કેચિ ‘‘અઞ્ઞનિકાયે સુત્તાનુલોમ’’ન્તિ ¶ વદન્તિ, તં ન યુત્તં સકવાદીપરવાદીનં ઉભિન્નમ્પિ સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હસુત્તાદીનં એવ ગહેતબ્બતો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હં પાળિઆગતં પઞ્ઞાયતિ, ગહેતબ્બ’’ન્તિઆદિ. ન હિ સકવાદી અઞ્ઞનિકાયસુત્તાદિં પમાણતો ગણ્હાતિ, યેન તેસુ સુત્તાદીસુ દસ્સિતેસુ તત્થ ઠાતબ્બં ભવેય્ય, વક્ખતિ ચ ‘‘પરો તસ્સ અકપ્પિયભાવસાધકં સુત્તતો બહું કારણઞ્ચ વિનિચ્છયઞ્ચ દસ્સેતિ…પે… ‘સાધૂ’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા અકપ્પિયેયેવ ઠાતબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫). તસ્મા પરવાદિનાપિ સઙ્ગીતિત્તયે અનારુળ્હમ્પિ અનારુળ્હમિચ્ચેવ દસ્સીયતિ, કેવલં તસ્સ તસ્સ સુત્તાદિનો સઙ્ગીતિત્તયે અનાગતસ્સ કૂટતા, આગતસ્સ ચ બ્યઞ્જનચ્છાયાય અઞ્ઞથા અધિપ્પાયયોજના ચ વિસેસો. તત્થ ચ યં કૂટં, તં અપનીયતિ. યં અઞ્ઞથા યોજિતં, તસ્સ વિપરીતતાસન્દસ્સનત્થં તદઞ્ઞેન સુત્તાદિના સંસન્દના કરીયતિ. યો પન પરવાદિના ગહિતો અધિપ્પાયો સુત્તન્તાદિના સંસન્દતિ, સો સકવાદિનાપિ અત્તનો ગાહં વિસ્સજ્જેત્વા ગહેતબ્બોતિ ઉભિન્નમ્પિ સઙ્ગીતિત્તયાગતમેવ સુત્તાદિપમાણન્તિ વેદિતબ્બં. તેનેવ કથાવત્થુપ્પકરણે સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ પરવાદે પઞ્ચાતિ (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા; કથા. અટ્ઠ. નિદાનકથા) ¶ સુત્તસહસ્સમ્પિ અધિપ્પાયગ્ગહણનાનત્તેન સઙ્ગીતિત્તયાગતમેવ ગહિતં, ન નિકાયન્તરે કિઞ્ચીતિ.
ખેપન્તિ ‘‘કિં ઇમિના’’તિ પટિક્ખેપં છડ્ડનં. ગરહન્તિ ‘‘કિમેસ બાલો જાનાતી’’તિ નિન્દનં. સુત્તે ઓતારેતબ્બન્તિ યસ્સ સુત્તસ્સ અનુલોમનતો ઇદં સુત્તાનુલોમં અકાસિ, તસ્મિં, તદનુરૂપે વા અઞ્ઞતરસ્મિં સુત્તે અત્તના ગહિતં સુત્તાનુલોમં અત્થતો સંસન્દનવસેન ઓતારેતબ્બં, ‘‘ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેન ઇમસ્મિં સુત્તે સંસન્દતી’’તિ સંસન્દિત્વા દસ્સેતબ્બન્તિ અત્થો. અયન્તિ સકવાદી. પરોતિ પરવાદી. આચરિયવાદો સુત્તે ઓતારેતબ્બોતિ યસ્સ સુત્તસ્સ વણ્ણનાવસેન અયં આચરિયવાદો પવત્તો, તસ્મિં, તાદિસે ચ અઞ્ઞતરસ્મિં સુત્તે પુબ્બાપરઅત્થસંસન્દનવસેન ઓતારેતબ્બં. ગારય્હાચરિયવાદોતિ પમાદલિખિતો, ભિન્નલદ્ધિકેહિ વા ઠપિતો, એસ નયો સબ્બત્થ.
યં કિઞ્ચિ કૂટસુત્તં બાહિરકસુત્તાદિવચનં ન ગહેતબ્બન્તિ દસ્સેતું સુત્તં સુત્તાનુલોમે ઓતારેતબ્બન્તિઆદિ વુત્તં. ગુળ્હવેસ્સન્તરાદીનિ મહાસઙ્ઘિકાદિભિન્નલદ્ધિકાનં પકરણાનિ. આદિ-સદ્દેન ગુળ્હઉમ્મગ્ગાદીનં ગહણં ¶ . સકવાદી સુત્તં ગહેત્વા કથેતિ, પરવાદીપિ સુત્તન્તિઆદિના અઞ્ઞેપિ વાદાલમ્બના વુત્તનયેન સક્કા ઞાતુન્તિ ઇધ ન વુત્તા.
એવં સુત્તસુત્તાનુલોમાદિમુખેન સામઞ્ઞતો વિવાદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિસેસતો વિવાદવત્થું તબ્બિનિચ્છયમુખેન સુત્તાદીનઞ્ચ દસ્સેતું અથ પનાયં કપ્પિયન્તિઆદિ વુત્તં. સુત્તે ચ સુત્તાનુલોમે ચાતિ એત્થ ચ-કારો વિકપ્પત્થો, તેન આચરિયવાદાદીનમ્પિ સઙ્ગહો, તેનાહ ‘‘કારણઞ્ચ વિનિચ્છયઞ્ચ દસ્સેતી’’તિ. તત્થ કારણન્તિ સુત્તાદિનયં નિસ્સાય અત્તનોમતિયા ઉદ્ધટં હેતું. વિનિચ્છયન્તિ અટ્ઠકથાવિનિચ્છયં. કારણચ્છાયાતિ સુત્તાદીસુ ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ ગાહસ્સ, ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ ગાહસ્સ ચ નિમિત્તભૂતં કિચ્છેન પટિપાદનીયં અવિભૂતકારણં કારણચ્છાયા, કારણપતિરૂપકન્તિ અત્થો. વિનયઞ્હિ પત્વાતિ ઇમસ્સ વિવરણં કપ્પિયાકપ્પિયવિચારણમાગમ્માતિ. રુન્ધિતબ્બન્તિ કપ્પિયસઞ્ઞાય વીતિક્કમકરણં રુન્ધિતબ્બં, તંનિવારણચિત્તં દળ્હતરં કાતબ્બં. સોતં પચ્છિન્દિતબ્બન્તિ તત્થ વીતિક્કમપ્પવત્તિ પચ્છિન્દિતબ્બા. ગરુકભાવેતિ અકપ્પિયભાવે. સુત્તવિનિચ્છયકારણેહીતિ સુત્તેન અટ્ઠકથાવિનિચ્છયેન ચ લદ્ધકારણેહિ. એવન્તિઆદિ યથાવુત્તસ્સ અત્થસ્સ નિગમનવચનં. અતિરેકકારણન્તિ સુત્તાદીસુ પુરિમં પુરિમં અતિરેકકારણં નામ, બહુકારણં વા.
વાચુગ્ગતન્તિ ¶ વાચાય ઉગ્ગતં, તત્થ નિરન્તરં ઠિતન્તિ અત્થો. ‘‘સુત્તં નામ સકલં વિનયપિટક’’ન્તિ વુત્તત્તા પુન સુત્તતોતિ તદત્થપટિપાદકં સુત્તાભિધમ્મપાળિવચનં અધિપ્પેતં. અનુબ્યઞ્જનતોતિ ઇમસ્સ વિવરણં પરિપુચ્છતો ચ અટ્ઠકથાતો ચાતિ. તત્થ પરિપુચ્છાતિ આચરિયસ્સ સન્તિકા પાળિયા અત્થસવનં. અટ્ઠકથાતિ પાળિમુત્તકવિનિચ્છયો. તદુભયમ્પિ હિ પાળિં અનુગન્ત્વા અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો ‘‘અનુબ્યઞ્જન’’ન્તિ વુત્તં. વિનયેતિ વિનયાચારે, તેનેવ વક્ખતિ વિનયં અવિજહન્તો અવોક્કમન્તોતિઆદિ. તત્થ પતિટ્ઠાનં નામ સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિયા અનાપજ્જનાદિ હોતીતિ આહ ‘‘લજ્જીભાવેન પતિટ્ઠિતો’’તિ, તેન લજ્જી હોતીતિ વુત્તં હોતિ. વિનયધરસ્સ લક્ખણે વત્તબ્બે કિં ઇમિના લજ્જીભાવેનાતિ આહ અલજ્જી હીતિઆદિ. તત્થ બહુસ્સુતોપીતિ ઇમિના પઠમલક્ખણસમન્નાગમં દસ્સેતિ. લાભગરુતાયાતિઆદિના વિનયે ઠિતતાય અભાવે પઠમલક્ખણયોગો કિચ્ચકરો ન હોતિ, અથ ¶ ખો અકિચ્ચકરો અનત્થકરો એવાતિ દસ્સેતિ. સઙ્ઘભેદસ્સ પુબ્બભાગો કલહો સઙ્ઘરાજિ.
વિત્થુનતીતિ વિત્થમ્ભતિ, નિત્થુનતિ વા સન્તિટ્ઠિતું ન સક્કોતિ, તેનાહ યં યન્તિઆદિ. આચરિયપરમ્પરાતિ આચરિયાનં વિનિચ્છયપરમ્પરા, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘અત્તનો મતિં પહાય…પે… યથા આચરિયો ચ આચરિયાચરિયો ચ પાળિઞ્ચ પરિપુચ્છઞ્ચ વદન્તિ, તથા ઞાતું વટ્ટતી’’તિ. ન હિ આચરિયાનં નામમત્તતો પરમ્પરાજાનને પયોજનમત્થિ. પુબ્બાપરાનુસન્ધિતોતિ પુબ્બવચનસ્સ અપરવચનેન સહ અત્થસમ્બન્ધજાનનતો. અત્થતોતિ પદત્થપિણ્ડત્થઅધિપ્પેતત્થાદિતો. કારણતોતિ તદત્થુપપત્તિતો. થેરવાદઙ્ગન્તિ થેરવાદપટિપાટિં, તેસં વિનિચ્છયપટિપાટિન્તિ અત્થો.
ઇમેહિ ચ પન તીહિ લક્ખણેહીતિ એત્થ પઠમેન લક્ખણેન વિનયસ્સ સુટ્ઠુ ઉગ્ગહિતભાવો વુત્તો. દુતિયેનસ્સ લજ્જીભાવેન ચેવ અચલતાય ચ પતિટ્ઠિતતા. તતિયેન પાળિઅટ્ઠકથાસુ અનુરૂપેન અનાગતમ્પિ તદનુલોમતો આચરિયેહિ દિન્નનયતો વિનિચ્છિનિતું સમત્થતા. ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિન્તિ ચોદનાવસેન વીતિક્કમવત્થુસ્મિં સઙ્ઘમજ્ઝે ઓતિણ્ણે. ચોદકેન ચુદિતકેન ચ વુત્તે વત્તબ્બેતિ એવં ઓતિણ્ણે વત્થું નિસ્સાય ચોદકેન ‘‘દિટ્ઠં સુત’’ન્તિઆદિના ચુદિતકેન ‘‘અત્થિ નત્થી’’તિઆદિના ચ યં વત્તબ્બં, તસ્મિં વત્તબ્બે વુત્તેતિ અત્થો. થુલ્લચ્ચયદુબ્ભાસિતાનં માતિકાય અનાગતત્તા ‘‘પઞ્ચન્નં આપત્તીન’’ન્તિ વુત્તં. તિકદુક્કટન્તિ ‘‘અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી ઉજ્ઝાયતિ વા ખીયતિ વા આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિના (પાચિ. ૧૦૬ થોકં વિસદિસં) આગતં તિકદુક્કટં. અઞ્ઞતરં વા આપત્તિન્તિ ‘‘કાલે વિકાલસઞ્ઞી આપત્તિ દુક્કટસ્સ, કાલે વેમતિકો આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિકં (પાચિ. ૨૫૦) દુકદુક્કટં ¶ સન્ધાય વુત્તં. અન્તરાપત્તિન્તિ તસ્મિં તસ્મિં સિક્ખાપદે આગતવત્થુવીતિક્કમં વિના અઞ્ઞસ્મિં વત્થુવીતિક્કમે નિદાનતો પભુતિ વિનીતવત્થુપરિયોસાના અન્તરન્તરા વુત્તં આપત્તિં. ઇધ પન ‘‘વત્થું ઓલોકેતી’’તિ વિસું ગહિતત્તા તદવસેસા અન્તરાપત્તીતિ ગહિતા. પટિલાતં ઉક્ખિપતીતિ ઇદં વિસિબ્બનસિક્ખાપદે (પાચિ. ૩૫૦-૩૫૧) આગતં. તત્થ ડય્હમાનં અલાતં અગ્ગિકપાલાદિતો બહિ પતિતં અવિજ્ઝાતમેવ પટિઉક્ખિપતિ ¶ , પુન યથાઠાને ઠપેતીતિ અત્થો. વિજ્ઝાતં પન પક્ખિપન્તસ્સ પાચિત્તિયમેવ. અનાપત્તિન્તિ એત્થ અન્તરન્તરા વુત્તા અનાપત્તિપિ અત્થિ, ‘‘અનાપત્તિ, ભિક્ખવે, ઇદ્ધિમસ્સ ઇદ્ધિવિસયે’’તિઆદિ (પારા. ૧૫૯) વિય સાપિ સઙ્ગય્હતિ.
પારાજિકાપત્તીતિ ન તાવ વત્તબ્બન્તિ ઇદં આપન્નપુગ્ગલેન લજ્જીધમ્મે ઠત્વા યથાભૂતં આવિકરણેપિ દુબ્બિનિચ્છયં અદિન્નાદાનાદિં સન્ધાય વુત્તં. યં પન મેથુનાદીસુ વિજાનનં, તં વત્તબ્બમેવ, તેનાહ મેથુનધમ્મવીતિક્કમો હીતિઆદિ. યો પન અલજ્જિતાય પટિઞ્ઞં અદત્વા વિક્ખેપં કરોતિ, તસ્સ આપત્તિ ન સક્કા ઓળારિકાપિ વિનિચ્છિનિતું, યાવ સો યથાભૂતં નાવિ કરોતિ, સઙ્ઘસ્સ ચ આપત્તિસન્દેહો ન વિગચ્છતિ, તાવ નાસિતકોવ ભવિસ્સતિ. સુખુમાતિ ચિત્તપરિવત્તિયા સુખુમતાય સુખુમા. તેનાહ ‘‘ચિત્તલહુકા’’તિ, ચિત્તં તસ્સ લહુકન્તિ અત્થો. તેતિ વીતિક્કમે. તંવત્થુકન્તિ અદિન્નાદાનાદિમૂલકં. યં આચરિયો ભણતિ, તં કરોહીતિઆદિ સબ્બં લજ્જીપેસલં કુક્કુચ્ચકમેવ સન્ધાય વુત્તં. યો યાથાવતો પકાસેત્વા સુદ્ધિમેવ ગવેસતિ, તેનાપિ, પારાજિકોસીતિ ન વત્તબ્બોતિ અનાપત્તિકોટિયાપિ સઙ્કિયમાનત્તા વુત્તં, તેનેવ ‘‘પારાજિકચ્છાયા’’તિ વુત્તં. સીલાનિ સોધેત્વાતિ યસ્મિં વીતિક્કમે પારાજિકાસઙ્કા વત્તતિ, તત્થ પારાજિકાભાવપક્ખં ગહેત્વા દેસનાવુટ્ઠાનગામિનીનં આપત્તીનં સોધનવસેન સીલાનિ સોધેત્વા. દ્વત્તિંસાકારન્તિ પાકટભાવતો ઉપલક્ખણવસેન વુત્તં, યં કિઞ્ચિ અભિરુચિતં મનસિકાતું વટ્ટતેવ. કમ્મટ્ઠાનં ઘટિયતીતિ વિપ્પટિસારમૂલકેન વિક્ખેપેન અન્તરન્તરા ખણ્ડં અદસ્સેત્વા પબન્ધવસેન ચિત્તેન સઙ્ઘટિયતિ. સઙ્ખારાતિ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનવસેન વુત્તં. સાપત્તિકસ્સ હિ પગુણમ્પિ કમ્મટ્ઠાનં ન સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠાતિ, પગેવ પારાજિકસ્સ. તસ્સ હિ વિપ્પટિસારનિન્નતાય ચિત્તં એકગ્ગં ન હોતિ. એકસ્સ પન વિતક્કવિક્ખેપાદિબહુલસ્સ સુદ્ધસીલસ્સપિ ચિત્તં ન સમાધિયતિ, તં ઇધ પારાજિકમૂલકન્તિ ન ગહેતબ્બં. કતપાપમૂલકેન વિપ્પટિસારેનેવેત્થ ચિત્તસ્સ અસમાધિયનં સન્ધાય ‘‘કમ્મટ્ઠાનં ન ઘટિયતી’’તિ વુત્તં, તેનાહ વિપ્પટિસારગ્ગિનાતિઆદિ. અત્તનાતિ ચિત્તેન કરણભૂતેન પુગ્ગલો કત્તા જાનાતિ, પચ્ચત્તે વા કરણવચનં, અત્તા સયં પજાનાતીતિ અત્થો.
ચતુબ્બિધવિનયાદિકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
પદભાજનીયવણ્ણના
યો ¶ ¶ વિય દિસ્સતીતિ યાદિસો, યં-સદ્દત્થે યથા-સદ્દો વત્તતીતિ આહ ‘‘યેન વા તેન વા યુત્તો’’તિ. યેન તેનાતિ હિ પદદ્વયેન અનિયમતો યં-સદ્દત્થોવ દસ્સિતો. વાસધુરયુત્તોતિ વિપસ્સનાધુરયુત્તો. યા જાતિ અસ્સાતિ યંજાતિ, પુગ્ગલો, સોવ યંજચ્ચો સકત્થે યપચ્ચયં કત્વા. ગોત્તવસેન યેન વા તેન વા ગોત્તેન યથાગોત્તો વા તથાગોત્તો વા હોતૂતિ સમ્બન્ધો. સીલેસૂતિ પકતીસુ. અથ ખોતિ ઇદં કિન્તૂતિ ઇમસ્મિં અત્થે. કિં વુત્તં હોતીતિ અત્થો. ઇમસ્મિં અત્થેતિ ઇમસ્મિં પારાજિકવિસયે. એસોતિ યથાવુત્તેહિ પકારેહિ યુત્તો. અરિયાયાતિ ‘‘ઉદ્દિસ્સ અરિયા તિટ્ઠન્તિ, એસા અરિયાનં યાચના’’તિ એવં વુત્તાય, ન, ‘‘દેહિ મે’’તિ કપણાય. લિઙ્ગસમ્પટિચ્છનેનાતિ ‘‘ભિક્ખં ચરિસ્સામી’’તિ ચિત્તાભાવેપિ ભિક્ખાહારનિસ્સિતપબ્બજ્જાલિઙ્ગસ્સ સમ્પટિચ્છનેન. કાજભત્તન્તિ કાજેહિ આનીતભત્તં. અધમ્મિકાયાતિ અધિસીલસિક્ખાદિભિક્ખુગુણાભાવતો વુત્તં, તેનાહ ‘‘અભૂતાયા’’તિ. ‘‘મયં ભિક્ખૂ’’તિ વદન્તા પટિઞ્ઞામત્તેનેવ ભિક્ખૂ, ન અત્થતોતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ ‘‘મયં ભિક્ખૂ’’તિ પટિજાનનસ્સાપિ સમ્ભવતો વુત્તં. ‘‘મયં ભિક્ખૂ’’તિ અપ્પટિજાનન્તાપિ હિ ભિક્ખુવોહારનિમિત્તસ્સ લિઙ્ગસ્સ ગહણેન ચેવ ભિક્ખૂનં દિન્નપચ્ચયભાગગ્ગહણાદિના ચ ભિક્ખુપટિઞ્ઞા એવ નામ હોન્તિ. તથા હિ વુત્તં પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિઅટ્ઠકથાયં –
‘‘‘અબ્રહ્મચારી બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞો’તિ અઞ્ઞે બ્રહ્મચારિનો સુનિવત્થે સુપારુતે સુમ્ભકપત્તધરે ગામનિગમજનપદરાજધાનીસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેન્તે દિસ્વા સયમ્પિ તાદિસેન આકારેન તથા પટિપજ્જનતો ‘અહં બ્રહ્મચારી’તિ પટિઞ્ઞં દેન્તો વિય હોતિ. ‘અહં ભિક્ખૂ’તિ વત્વા ઉપોસથગ્ગાદીનિ પવિસન્તો પન બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞો હોતિયેવ, તથા સઙ્ઘિકં લાભં ગણ્હન્તો’’તિ (પુ. પ. અટ્ઠ. ૯૧).
તસ્મા એવરૂપેહિ પટિઞ્ઞાય ભિક્ખૂહિ ગોત્રભુપરિયોસાનેહિ સદ્ધિં સમ્ભોગપરિભોગો ન વટ્ટતિ, અલજ્જીપરિભોગોવ હોતિ. સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિઆપજ્જનાદિઅલજ્જીલક્ખણં પન ઉક્કટ્ઠાનં ભિક્ખૂનં વસેન વુત્તં સામણેરાદીનમ્પિ ¶ અલજ્જીવોહારદસ્સનતો. ‘‘અલજ્જીસામણેરેહિ હત્થકમ્મમ્પિ ન કારેતબ્બ’’ન્તિ હિ વુત્તં. યથાવિહિતપટિપત્તિયં અતિટ્ઠનઞ્હિ સબ્બસાધારણં અલજ્જીલક્ખણં. દુસ્સીલા લિઙ્ગગ્ગહણતો પટ્ઠાય યથાવિહિતપટિપત્તિયા અભાવતો એકન્તા લજ્જિનોવ મહાસઙ્ઘિકાદિનિકાયન્તરિકા વિય, લિઙ્ગત્થેનકાદયો વિય, ચ. યાવ ૧૧ ચ તેસં ભિક્ખુપટિઞ્ઞા અનુવત્તતિ, તાવ ભિક્ખુ એવ, તેહિ ચ પરિભોગો અલજ્જિપઅભોગોવ, તેસઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘસઞ્ઞાય દિન્નં સઙ્ઘે દિન્નં નામ હોતિ. વુત્તઞ્હિ ભગવતા –
‘‘ભવિસ્સન્તિ ખો પનાનન્દ, અનાગતમદ્ધાનં ગોત્રભુનો કાસાવકણ્ઠા દુસ્સીલા પાપધમ્મા, તેસુ દુસ્સીલેસુ સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ દાનં દસ્સન્તિ, તદાપાહં, આનન્દ, સઙ્ઘગતં દક્ખિણં અસઙ્ખ્યેય્યં અપ્પમેય્યં વદામી’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૮૦).
ભગવતો સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ દિન્નત્તા દક્ખિણા અસઙ્ખ્યેય્યા અપ્પમેય્યા જાતા. દુસ્સીલાનં દિન્નત્તા નાતિ ચે? ન, તેસુ સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સાતિ ગોત્રભૂનં પટિગ્ગાહકત્તેન પરામટ્ઠત્તા, ઇતરથા ‘‘યેસુ કેસુચિ ગહટ્ઠેસુ વા પબ્બજિતેસુ વા સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સા’’તિ વત્તબ્બતાપસઙ્ગતો, તથા ચ ‘‘તદાપાહં, આનન્દા’’તિ હેટ્ઠિમકોટિદસ્સનસ્સ પયોજનં ન સિયા. તસ્મા ગોત્રભૂનમ્પિ અભાવે સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ દાનં નત્થિ, હેટ્ઠિમકોટિયા તેસુપિ દિન્ના સઙ્ઘગતા દક્ખિણા અસઙ્ખ્યેય્યા, ન તતો પરં સિજ્ઝતીતિ તેપિ પટિઞ્ઞાય ભિક્ખુ એવાતિ ગહેતબ્બં.
બ્રહ્મઘોસન્તિ ઉત્તમઘોસં, બ્રહ્મુનો ઘોસસદિસં વા ઘોસં. એહિ ભિક્ખૂતિ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિસમ્બોધનં. સંસારે ભયઇક્ખક તસ્સ ભયસ્સ સબ્બસો વિનાસનત્થં તિસરણં, સાસનં વા એહિ મનસા ‘‘તાણં લેણ’’ન્તિ પવિસ ઉપગચ્છ. ઉપગન્ત્વાપિ ચર બ્રહ્મચરિયન્તિ સાસનબ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્ચ ચરસ્સુ. ભણ્ડૂતિ મુણ્ડિતકેસો. વાસીતિ દન્તકટ્ઠાદિચ્છેદનવાસિ. બન્ધનન્તિ કાયબન્ધનં. યુત્તો યોગો સમાધિપઞ્ઞાવસેન સો યુત્તયોગો, તસ્સ અટ્ઠેતે પરિક્ખારાતિ સેસો. સરીરે પટિમુક્કેહિયેવ ઉપલક્ખિતોતિ સેસો. ‘‘તીણિ સતાની’’તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધસુખત્થં ‘‘તીણિ સત’’ન્તિ વુત્તં.
તસ્માતિ ¶ ભગવા હેટ્ઠા વુત્તં પરામસતિ. હેટ્ઠા હિ ‘‘અહં ખો પન, કસ્સપ, જાનઞ્ઞેવ વદામિ ‘જાનામી’તિ, પસ્સઞ્ઞેવ વદામિ ‘પસ્સામી’’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) વુત્તં, તં પરામસતિ, યસ્મા અહં જાનં વદામિ, તસ્માતિ અત્થો. ઇહાતિ ઇમસ્મિં સાસને. તિબ્બન્તિ મહન્તં. પચ્ચુપટ્ઠિતં ભવિસ્સતીતિ થેરાદિઉપસઙ્કમનતો પુરેતરમેવ તેસુ યંનૂન મે હિરોત્તપ્પં ઉપટ્ઠિતં ભવિસ્સતીતિ અત્થો. કુસલૂપસંહિતન્તિ અનવજ્જધમ્મનિસ્સિતં. અટ્ઠિં કત્વાતિ અત્તાનં તેન ધમ્મેન અટ્ઠિકં કત્વા, તં વા ધમ્મં ‘‘એસ મે અત્થો’’તિ અત્થં કત્વા. ઓહિતસોતોતિ ધમ્મે નિહિતસોતો. એવઞ્હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બન્તિ ઞાણસોતઞ્ચ પસાદસોતઞ્ચ ઓદહિત્વા ‘‘ધમ્મં સક્કચ્ચમેવ સુણિસ્સામી’’તિ એવમેવ તયા સિક્ખિતબ્બં. સાતસહગતા ચ મે કાયગતાસતીતિ ¶ અસુભેસુ ચેવ આનાપાને ચ પઠમજ્ઝાનવસેન સુખસમ્પયુત્તકાયગતાસતિ. યં પનેતસ્સ ઓવાદસ્સ સક્કચ્ચપટિગ્ગહણં, અયમેવ થેરસ્સ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ અહોસિ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૫૪).
ઉદ્ધુમાતકપટિભાગારમ્મણં ઝાનં ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞા. કસિણારમ્મણં રૂપાવચરજ્ઝાનં રૂપસઞ્ઞા. ઇમેતિ સઞ્ઞાસીસેન નિદ્દિટ્ઠા ઇમે દ્વે ઝાનધમ્મા. સોપાકો ચ ભગવતા પુટ્ઠો ‘‘રૂપાવચરભાવેન એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ આહ. આરદ્ધચિત્તોતિ આરાધિતચિત્તો. ગરુધમ્મપટિગ્ગહણાદિઉપસમ્પદા ઉપરિ સયમેવ આવિ ભવિસ્સતિ.
સબ્બન્તિમેન પરિયાયેનાતિ સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન. ઞત્તિચતુત્થા કમ્મવાચા ઉપસમ્પદાકમ્મસ્સ કારણત્તા ઠાનં, તસ્સ ઠાનસ્સ અરહં અનુચ્છવિકન્તિ વત્થુદોસાદિવિનિમુત્તકમ્મં ‘‘ઠાનારહ’’ન્તિ વુત્તં વત્થાદિદોસયુત્તસ્સ કમ્મસ્સ સભાવતો કમ્મવાચારહત્તાભાવા. અથ વા ઠાનન્તિ નિબ્બાનપ્પત્તિહેતુતો સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સાસનં વુચ્ચતિ, તસ્સ અનુચ્છવિકં કમ્મં ઠાનારહં. યથાવિહિતલક્ખણેન હિ કમ્મેન ઉપસમ્પન્નોવ સકલં સાસનં સમાદાય પરિપૂરેતુમરહતિ. તસ્મા પરિસુદ્ધકમ્મવાચાપરિયોસાનં સબ્બં સઙ્ઘકિચ્ચં ઠાનારહં નામ, તેનાહ ‘‘સત્થુસાસનારહેના’’તિ, સીલાદિસકલસાસનપરિપુણ્ણસ્સ અનુચ્છવિકેનાતિ અત્થો. અયં ઇમસ્મિં અત્થેતિ ઞત્તિચતુત્થકમ્મેન ઉપસમ્પન્નસ્સેવ સબ્બસિક્ખાપદેસુ વુત્તત્તા કિઞ્ચાપિ એહિભિક્ખૂપસમ્પદાદીહિ ઉપસમ્પન્નાનં સુદ્ધસત્તાનં પણ્ણત્તિવજ્જસિક્ખાપદવીતિક્કમેપિ અભબ્બતા વા દોસાભાવો વા ¶ સદ્દતો પઞ્ઞાયતિ, તથાપિ અત્થતો તેસમ્પિ પણ્ણત્તિવજ્જેસુ, લોકવજ્જેસુપિ વા સુરાપાનાદિલહુકેસુ મગ્ગુપ્પત્તિતો પુબ્બે અસઞ્ચિચ્ચાદિના આપત્તિઆપજ્જનં સિજ્ઝતિયેવ. તથા હિ ‘‘દ્વે પુગ્ગલા અભબ્બા આપત્તિં આપજ્જિતું બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ. દ્વે પુગ્ગલા ભબ્બા આપત્તિં આપજ્જિતું ભિક્ખૂ ચ ભિક્ખુનિયો ચા’’તિ (પરિ. ૩૨૨) વુત્તં. ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન ઉપસમ્પન્નોતિ ઇદં પન સબ્બસિક્ખાપદવીતિક્કમારહે સબ્બકાલિકે ચ ભિક્ખૂ ગહેત્વા યેભુય્યવસેન વુત્તં. નિરુત્તિવસેનાતિ નિબ્બચનવસેન. અભિલાપવસેનાતિ વોહારવસેન. ગુણવસેનાતિ ભિક્ખુવોહારનિમિત્તાનં ગુણાનં વસેન.
સાજીવપદભાજનીયવણ્ણના
વિવટ્ટૂપનિસ્સયા સીલાદયો લોકિયેહિ અભિવિસિટ્ઠત્તા અધિસીલાદિવોહારેન વુત્તાતિ દસ્સેતું ¶ કતમં પનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પઞ્ચઙ્ગદસઙ્ગસીલન્તિ અબુદ્ધુપ્પાદકાલે સીલં સન્ધાય વુત્તં તસ્સ વિવટ્ટૂપનિસ્સયત્તાભાવા. યં પન બુદ્ધુપ્પાદે રતનત્તયગુણં તથતો ઞત્વા સાસને સુનિવિટ્ઠસદ્ધાહિ ઉપાસકોપાસિકાહિ ચેવ સામણેરસિક્ખમાનાહિ ચ રક્ખિયમાનં પઞ્ચઙ્ગઅટ્ઠઙ્ગદસઙ્ગસીલં, તમ્પિ અધિસીલમેવ મગ્ગુપ્પત્તિહેતુતો. વિપસ્સનામગ્ગુપ્પત્તિનિમિત્તતાય હિ પાતિમોક્ખસંવરસીલં લોકિયાનં સીલેહિ અધિસીલં જાતં અધિચિત્તં વિય. ન હિ વિપસ્સનામગ્ગનિમિત્તતં મુઞ્ચિત્વા લોકિયચિત્તતો અધિચિત્તસ્સ અઞ્ઞો કોચિ વિસેસો ઉપલબ્ભતિ, તદુભયઞ્ચ અનાદિમતો સંસારવટ્ટસ્સ અત્તાદિસારવિરહિતતાય તિલક્ખણબ્ભાહતત્તં, ‘‘અહં મમા’’તિ આકારેન પવત્તઅવિજ્જાતણ્હાદિદોસમૂલકત્તઞ્ચ, તંદોસમૂલવિદ્ધંસનસમત્થાય સીલચિત્તબલોપત્થદ્ધાય વિપસ્સનાય ઉક્કંસેનેવ તસ્સ સંસારવટ્ટસ્સ વિગમઞ્ચ, તદુપદેસકસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સબ્બઞ્ઞુતાદિઅપરિમિતગુણગણયોગેન અવિપરીતસદ્ધમ્મદેસકત્તઞ્ચ યાથાવતો ઞત્વા પટિપન્નેન સમાદાય સિક્ખિતબ્બતાય વિવટ્ટૂપનિસ્સયં જાતં, ન અઞ્ઞેન કારણેન, તઞ્ચ વિવટ્ટૂપનિસ્સયત્તં યદિ સાસને પઞ્ચસીલાદિસ્સાપિ સમાનં, કિમિદં અધિસીલં ન સિયા. પઞ્ચસીલાદિમત્તે ઠિતાનઞ્હિ અનાથપિણ્ડિકાદીનં ગહટ્ઠાનમ્પિ મગ્ગો ઉપ્પજ્જતિ. ન હિ અધિસીલાધિચિત્તં વિના મગ્ગુપ્પત્તિ હોતિ, તઞ્ચ કિઞ્ચાપિ કેસઞ્ચિ ¶ અનુપનિસ્સયતાય તસ્મિં અત્તભાવે મગ્ગુપ્પત્તિયા હેતુ ન હોતિ, તથાપિ ભવન્તરે અવસ્સં હોતેવાતિ અધિસીલમેવ કાલં કરોન્તાનં કલ્યાણપુથુજ્જનાનં પાતિમોક્ખસંવરસીલં વિય, તેનાહ બુદ્ધુપ્પાદેયેવ ચ પવત્તતીતિઆદિ. વિવટ્ટં પત્થેત્વા રક્ખિયમાનમ્પિ પઞ્ચસીલાદિ બુદ્ધુપ્પાદેયેવ પવત્તતિ. ન હિ તં પઞ્ઞત્તિન્તિઆદિ પન ઉક્કટ્ઠવસેન સબ્બં પાતિમોક્ખં સન્ધાય વુત્તં. તદેકદેસભૂતમ્પિ હિ પાણાતિપાતાદિન્નાદાનાદિગહટ્ઠસીલમ્પિ. બુદ્ધાયેવ વિનયે પારાજિકસુત્તવિભઙ્ગાદીસુ આગતવસેન સબ્બસો કાયવચીદ્વારેસુ મગ્ગુપ્પત્તિયા વિબન્ધકઅજ્ઝાચારસોતં વિચ્છિન્દિત્વા મગ્ગુપ્પત્તિયા પદટ્ઠાનભાવેન પઞ્ઞપેતું સક્કોન્તિ, ન અઞ્ઞે. મગ્ગુપ્પત્તિં સન્ધાય હિસ્સ અધિસીલતા વુત્તા. તેનાહ ‘‘પાતિમોક્ખસંવરતોપિ ચ મગ્ગફલસમ્પયુત્તમેવ સીલં અધિસીલ’’ન્તિ. તસ્સેવ હિ અધિસીલન્તિ અબ્યવધાનેન મગ્ગાધિટ્ઠાનાતિ. ઇધ અનધિપ્પેતન્તિ ઇમસ્મિં પઠમપારાજિકવિસયે ‘‘સિક્ખા’’તિ અનધિપ્પેતં.
લોકિયઅટ્ઠસમાપત્તિચિત્તાનીતિ સાસનસભાવં અજાનન્તેહિ લોકિયજનેહિ સમાપજ્જિતબ્બાનિ અટ્ઠ રૂપારૂપજ્ઝાનસમ્પયુત્તચિત્તાનિ સન્ધાય વુત્તં. ન હિ મહગ્ગતેસુ લોકિયલોકુત્તરભેદો અત્થિ, યેન લોકિયવિસેસનં લોકુત્તરનિવત્તનં સિયા. તસ્મા સાસનિકેહિ સમાપજ્જિતબ્બમહગ્ગતજ્ઝાનનિવત્તનમેવ લોકિયવિસેસનં કતં. યથા ચેત્થ, એવં કામાવચરાનિ પન અટ્ઠ કુસલચિત્તાનીતિ એત્થાપિ લોકિયવિસેસનં કાતબ્બમેવ. અયમેવ હિ અધિચિત્તતો ¶ ચિત્તસ્સ ભેદો, યં સાસનં અજાનન્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ સમુપ્પજ્જનં. એવઞ્ચ અબુદ્ધુપ્પાદેપિ સાસનસભાવં જાનન્તાનં પચ્ચેકબુદ્ધાદીનમ્પિ સીલચિત્તાનં અધિસીલાધિચિત્તતા સમત્થિતા હોતિ. ન વિના બુદ્ધુપ્પાદાતિ ઇદં પન અઞ્ઞેસં અભિસમયહેતુભાવેન પચ્ચેકબુદ્ધબોધિસત્તાદીનં દેસનાસામત્થિયાભાવતો વુત્તં. આયતિં વાસનાહેતું પન સીલચિત્તં તેપિ દેસેન્તિયેવ, તઞ્ચ મગ્ગહેતુતાય અધિસીલાધિચિત્તમ્પિ હોન્તં અપ્પકતાય વિપ્ફારિકતાબાહુજઞ્ઞત્તાભાવેન અબ્બોહારિકન્તિ ‘‘બુદ્ધુપ્પાદેયેવા’’તિ અવધારણં કતન્તિ વેદિતબ્બં. ન હિ તંસમાપન્નોતિઆદિઅટ્ઠકથાવચનેહિ ઇધ અધિચિત્તનિદ્દેસે, ઉપરિ અધિપઞ્ઞાનિદ્દેસે ચ મગ્ગફલસમ્પયુત્તઅધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાનમેવ પટિક્ખેપતો લોકિયાધિચિત્તાધિપઞ્ઞાનં ¶ ઇધ અધિપ્પેતતા, તં દ્વયં સમાપન્નસ્સાપિ મેથુનધમ્મસમાપજ્જનસભાવો ચ વિઞ્ઞાયતિ, પાળિયં પન ‘‘યાયં અધિસીલસિક્ખા, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા સિક્ખા’’તિ વુત્તત્તા લોકિયાપિ અધિચિત્તાધિપઞ્ઞા અનધિપ્પેતાતિ વિઞ્ઞાયતિ. તસ્મા પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ એવમધિપ્પાયો વેદિતબ્બો – ‘‘મેથુનં ધમ્મં પટિસેવિસ્સામી’’તિ ચિત્તે ઉપ્પન્નમત્તે લોકિયં અધિચિત્તં અધિપઞ્ઞા ચ પરિહાયતિ, અધિસીલં પન ચિત્તુપ્પાદમત્તેન ન પરિહાયતીતિ પાળિયં અધિસીલસિક્ખાવ વુત્તા. અટ્ઠકથાયં પન પટિલદ્ધલોકુત્તરમગ્ગસ્સ ભિક્ખુનો ‘‘મેથુનં પટિસેવિસ્સામી’’તિ ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતિ સબ્બસો અકુપ્પધમ્મત્તા, પુથુજ્જનાનં સમાપત્તિલાભીનમ્પિ કેનચિ કારણેન ઉપ્પજ્જતિ કુપ્પધમ્મત્તાતિ ઇમં વિસેસં દસ્સેતું ‘‘ન હિ તંસમાપન્નો’’તિ લોકુત્તરાવ પટિક્ખિત્તાતિ વેદિતબ્બં.
અત્થિ દિન્નન્તિ એત્થ દિન્નન્તિ દાનચેતના અધિપ્પેતા, તસ્સ દિન્નસ્સ ફલં અત્થીતિ અત્થો. એસ નયો અત્થિ યિટ્ઠન્તિ એત્થાપિ. આદિ-સદ્દેન હુતાદીનં સઙ્ગહો. તત્થ યિટ્ઠન્તિ મહાયાગો સબ્બસાધારણં મહાદાનમેવ. હુતન્તિ પહોનકસક્કારો, અત્તનો વા હોતુ, પરેસં વા દસ અકુસલકમ્મપથા, સબ્બેપિ વા અકુસલા ધમ્મા અનત્થુપ્પાદનતો ન સકં કમ્મં નામ, તબ્બિપરીતા કુસલા ધમ્મા સકં નામ, તદુભયમ્પિ વા કુસલાકુસલં કમ્મસ્સકોમ્હીતિઆદિવચનતો સતિ સંસારપ્પવત્તિયં અધિમુચ્ચનટ્ઠેન સત્તાનં સકન્તિ એવં કમ્મસ્સકતાય સકભાવે અત્તનો સન્તકતાય ઉપ્પજ્જનકઞાણં કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણં, ઉપલક્ખણમત્તઞ્ચેતં. સાસનનિસ્સિતા પન સબ્બાપિ વટ્ટગામિનિકુસલપઞ્ઞા કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણે પવિટ્ઠા. સાસનનિસ્સિતા હિ વિવટ્ટગામિની સબ્બાપિ પઞ્ઞા ‘‘સચ્ચાનુલોમિકઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સા એવ ચ અધિપઞ્ઞા તદવસેસં સબ્બં કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણન્તિ વેદિતબ્બં, તેનેવ ભગવા ‘‘કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણં સચ્ચાનુલોમિકઞાણં મગ્ગસમઙ્ગિસ્સ ઞાણં ફલસમઙ્ગિસ્સ ઞાણ’’ન્તિ સબ્બમ્પિ ઞાણચતુક્કેયેવ સઙ્ગહેસિ. તિલક્ખણાકારપરિચ્છેદકં પન વિપસ્સનાઞાણન્તિ ઇદં પન મગ્ગસ્સ ¶ આસન્નપચ્ચયતાય ઉક્કટ્ઠવસેન વુત્તં. તદિતરાસઞ્હિ રતનત્તયાનુસ્સરણાદિપઞ્ઞાનમ્પિ મગ્ગહેતુતાય અધિપઞ્ઞતા સમાનાવાતિ ગહેતબ્બં.
સાજીવપદભાજનીયવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
પચ્ચક્ખાનવિભઙ્ગવણ્ણના
દુબ્બલ્યે ¶ આવિકતેતિ યંનૂનાહં બુદ્ધં પચ્ચક્ખેય્યન્તિઆદિના દુબ્બલભાવે પકાસિતે. મુખારુળ્હતાતિ લોકજનાનં સત્તટ્ઠાતિઆદીસુ મુખારુળ્હઞાયેનાતિ અધિપ્પાયો. દિરત્તતિરત્તન્તિ (પાચિ. ૫૨) એત્થ યથા અન્તરન્તરા સહસેય્યાવસેન તિરત્તં અગ્ગહેત્વા નિરન્તરમેવ તિસ્સો રત્તિયો અનુપસમ્પન્નેન સદ્ધિં સહસેય્યાય અરુણુટ્ઠાપનવસેન તિરત્તગ્ગહણત્થં ‘‘દિરત્તતિરત્ત’’ન્તિ અબ્યવધાનેન વુત્તન્તિ દિરત્તગ્ગહણસ્સ પયોજનમ્પિ સક્કા ગહેતું, એવમિધાપિ દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વાતિ ઇમસ્સાપિ ગહણસ્સ પયોજનમત્થેવાતિ દસ્સેતું યસ્મા વા સિક્ખાપચ્ચક્ખાનસ્સાતિઆદિ વુત્તં.
ઇદાનિ દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વાતિ ઇમસ્સ પુરિમપદસ્સેવ વિવરણભાવં વિનાપિ વિસું અત્થસબ્ભાવં દસ્સેતું અપિચાતિઆદિ વુત્તં. વિસેસાવિસેસન્તિ એત્થ યેન વાક્યેન દુબ્બલ્યાવિકમ્મમેવ હોતિ, ન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં, તત્થ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનદુબ્બલ્યાવિકમ્માનં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસેસો હોતિ. યેન પન વચનેન તદુભયમ્પિ હોતિ, તત્થ નેવત્થિ વિસેસો અવિસેસોપિ, તં વિસેસાવિસેસં. ‘‘કઠ કિચ્છજીવને’’તિ ધાતૂસુ પઠિતત્તા વુત્તં ‘‘કિચ્છજીવિકપ્પત્તો’’તિ. ઉક્કણ્ઠનઞ્હિ ઉક્કણ્ઠા, તં ઇતો ગતોતિ ઉક્કણ્ઠિતો, કિચ્છજીવિકં પત્તોતિ અત્થો. ઉદ્ધં ગતો કણ્ઠો એતિસ્સાતિ ઉક્કણ્ઠા, અનભિરતિયા વજે નિરુદ્ધગોગણો વિય ગમનમગ્ગં ગવેસન્તો પુગ્ગલો ઉક્કણ્ઠો હોતિ, તં ઉક્કણ્ઠં. અનભિરતિં ઇતોતિપિ ઉક્કણ્ઠિતોતિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘ઉદ્ધં કણ્ઠં કત્વા વિહરમાનો’’તિ. સા ચ ઉક્કણ્ઠતા વિક્ખેપેનેવાતિ વિક્ખિત્તોતિઆદિ વુત્તં.
સમણભાવતોતિ ઉપસમ્પદતો. ભાવવિકપ્પાકારેનાતિ ભિક્ખુભાવતો ચવિત્વા યં યં ગિહિઆદિભાવં પત્તુકામો ‘‘અહં અસ્સ’’ન્તિ અત્તનો ભવનં વિકપ્પેતિ, તેન તેન ગિહિઆદિઆકારેન, અત્તનો ભવનસ્સ વિકપ્પનાકારેનાતિ અધિપ્પાયો.
૪૬. પાળિયં ¶ યદિ પનાહન્તિ અહં યદિ બુદ્ધં પચ્ચક્ખેય્યં, સાધુ વતસ્સાતિ અત્થો. અપાહં, હન્દાહન્તિ એત્થાપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો ગહેતબ્બો. ‘‘હોતિ મે બુદ્ધં પચ્ચક્ખેય્ય’’ન્તિ મમ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ વદતિ.
૫૦. ન ¶ રમામીતિ પબ્બજ્જાય દુક્ખબહુલતાય સુખાભાવં દસ્સેતિ. નાભિરમામીતિ પબ્બજ્જાય વિજ્જમાનેપિ અનવજ્જસુખે અત્તનો અભિરતિઅભાવં દસ્સેતિ.
૫૧. તેનેવ વચીભેદેનાતિ વચીભેદં કત્વાપિ અઞ્ઞેન કાયપ્પયોગેન વિઞ્ઞાપનં નિવત્તેતિ. અયં સાસનં જહિતુકામોતિઆદિના ભાસાકોસલ્લાભાવેન સબ્બસો પદત્થાવબોધાભાવેપિ ‘‘અયં અત્તનો પબ્બજિતભાવં જહિતુકામો ઇમં વાક્યભેદં કરોતી’’તિ એત્તકં અધિપ્પેતત્થમત્તં ચેપિ સો તાવ જાનાતિ, પચ્ચક્ખાનમેવ હોતીતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘એત્તકમત્તમ્પિ જાનાતી’’તિ. પદપચ્છાભટ્ઠન્તિ પદપરાવત્તિ, માગધભાસતો અવસિટ્ઠા સબ્બાપિ ભાસા ‘‘મિલક્ખભાસા’’તિ વેદિતબ્બા. ખેત્તમેવ ઓતિણ્ણન્તિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનસ્સ રુહનટ્ઠાનભૂતં ખેત્તમેવ ઓતિણ્ણં.
દૂતન્તિ મુખસાસનં. સાસનન્તિ પણ્ણસાસનં, ભિત્તિથમ્ભાદીસુ અક્ખરં વા છિન્દિત્વા દસ્સેતિ. પચ્ચક્ખાતુકામતાચિત્તે ધરન્તેયેવ વચીભેદસમુપ્પત્તિં સન્ધાય ‘‘ચિત્તસમ્પયુત્ત’’ન્તિ વુત્તં, ચિત્તસમુટ્ઠાનન્તિ અત્થો. નિયમિતાનિયમિતવસેન વિજાનનભેદં દસ્સેતુમાહ યદિ અયમેવ જાનાતૂતિઆદિ. અયઞ્ચ વિભાગો વદતિ વિઞ્ઞાપેતીતિ એત્થ યસ્સ વદતિ, તસ્સેવ વિજાનનં અધિપ્પેતન્તિ ઇમિના વુત્તનયેન લદ્ધોતિ દટ્ઠબ્બં, ન હેત્થ એકસ્સ વદતિ અઞ્ઞસ્સ વિઞ્ઞાપેતીતિ અયમત્થો સમ્ભવતિ. ‘‘તેસુ એકસ્મિં જાનન્તેપી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘દ્વેયેવ જાનન્તુ એકો મા જાનાતૂ’’તિ એવં દ્વિન્નમ્પિ જનાનં નિયમેત્વા આરોચિતેપિ તેસુ એકસ્મિમ્પિ જાનન્તે પચ્ચક્ખાનં હોતિયેવાતિ ગહેતબ્બં. પરિસઙ્કમાનોતિ ‘‘વારેસ્સન્તી’’તિ આસઙ્કમાનો. સમયઞ્ઞૂતિ સાસનસઙ્કેતઞ્ઞૂ, ઇધ પન અધિપ્પાયમત્તજાનનેનાપિ સમયઞ્ઞૂ નામ હોતિ, તેનાહ ઉક્કણ્ઠિતોતિઆદિ. તસ્મા બુદ્ધં પચ્ચક્ખામીતિઆદિખેત્તપદાનં સબ્બસો અત્થં ઞત્વાપિ સચે ‘‘ભિક્ખુભાવતો ચવિતુકામતાય એસ વદતી’’તિ અધિપ્પાયં ન જાનાતિ, અપ્પચ્ચક્ખાતાવ હોતિ સિક્ખા. અત્થં પન અજાનિત્વાપિ ‘‘ઉક્કણ્ઠિતો વદતી’’તિ તં જાનાતિ, પચ્ચક્ખાતાવ હોતિ સિક્ખા. સોતવિઞ્ઞાણવીથિયા સદ્દમત્તગ્ગહણમેવ, અત્થગ્ગહણં પન મનોવિઞ્ઞાણવીથિપરમ્પરાયાતિ આહ તઙ્ખણઞ્ઞેવાતિઆદિ.
૫૩. વણ્ણપટ્ઠાનન્તિ ¶ ¶ સત્થુગુણવણ્ણપ્પકાસકં પકરણં. ઉપાલિગાથાસૂતિ ઉપાલિસુત્તે ઉપાલિગહપતિના ધીરસ્સ વિગતમોહસ્સાતિઆદિના વુત્તગાથાસુ. યથારુતન્તિ પાળિયં વુત્તમેવાતિ અત્થો. અનન્તબુદ્ધીતિઆદીનિ વણ્ણપટ્ઠાને આગતનામાનિ. ધીરન્તિઆદીનિ (મ. નિ. ૨.૭૬) પન ઉપાલિગાથાસુ. તત્થ બોધિ વુચ્ચતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, સા જાનનહેતુત્તા પઞ્ઞાણં એતસ્સાતિ બોધિપઞ્ઞાણો. સ્વાક્ખાતં ધમ્મન્તિઆદીસુ ધમ્મ-સદ્દો સ્વાક્ખાતાદિપદાનં ધમ્મવેવચનભાવં દસ્સેતું વુત્તો. તસ્મા સ્વાક્ખાતં પચ્ચક્ખામીતિઆદિના વુત્તેયેવ વેવચનેન પચ્ચક્ખાનં નામ હોતિ. ધમ્મ-સદ્દેન સહ યોજેત્વા વુત્તે પન યથારુતવસેન પચ્ચક્ખાનન્તિ વેદિતબ્બં. સુપ્પટિપન્નં સઙ્ઘન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. કુસલં ધમ્મન્તિઆદીનિપિ કુસલા ધમ્મા અકુસલા ધમ્માતિઆદિધમ્મમેવ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧) સન્ધાય વુત્તનામાનિ, ઇતરથા અકુસલધમ્મપચ્ચક્ખાને દોસાભાવપ્પસઙ્ગતોતિ, તેનાહ ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસૂતિઆદિ. પઠમપારાજિકન્તિઆદિના સિક્ખાપદાનંયેવ ગહણં વેદિતબ્બં, ન આપત્તીનં.
યસ્સ મૂલેનાતિ યસ્સ સન્તિકે. આચરિયવેવચનેસુ યો ઉપજ્ઝં અદત્વા આચરિયોવ હુત્વા પબ્બાજેસિ, તં સન્ધાય ‘‘યો મં પબ્બાજેસી’’તિ વુત્તં. તસ્સ મૂલેનાતિ તસ્સ સન્તિકે. ઓકલ્લકોતિ ખુપ્પિપાસાદિદુક્ખાતુરાનં કિસલૂખસરીરવેસાનં ગહટ્ઠમનુસ્સાનં અધિવચનં. મોળિબદ્ધોતિ બદ્ધકેસકલાપો ગહટ્ઠો. કુમારકોતિ કુમારાવત્થો અતિવિય દહરો સામણેરો. ચેલ્લકોતિ તતો કિઞ્ચિ મહન્તો. ચેટકોતિ મજ્ઝિમો. મોળિગલ્લોતિ મહાસામણેરો. સમણુદ્દેસોતિ અવિસેસતો સામણેરાધિવચનં. અસુચિસઙ્કસ્સરસમાચારોતિ અસુચિ હુત્વા ‘‘મયા કતં પરે જાનન્તિ નુ ખો, ન નુ ખો’’તિ અત્તના, ‘‘અસુકેન નુ ખો ઇદં કત’’ન્તિ પરેહિ ચ સઙ્કાય સરિતબ્બેન અનુસ્સરિતબ્બેન સમાચારેન યુત્તો. સઞ્જાતરાગાદિકચવરત્તા કસમ્બુજાતો. કોણ્ઠોતિ દુસ્સીલાધિવચનમેતં.
૫૪. તિહેતુકપટિસન્ધિકાતિ અતિખિપ્પં જાનનસમત્થે સન્ધાય વુત્તં, ન દુહેતુકાનં તત્થ અસમ્ભવતો. સભાગસ્સાતિ પુરિસસ્સ. વિસભાગસ્સાતિ માતુગામસ્સ. પોત્થકરૂપસદિસસ્સાતિ મત્તિકાદીહિ કતરૂપસદિસસ્સ ¶ . ગરુમેધસ્સાતિ આરમ્મણેસુ લહુપ્પવત્તિયા અભાવતો દન્ધગતિકતાય ગરુપઞ્ઞસ્સ, મન્દપઞ્ઞસ્સાતિ વુત્તં હોતિ.
ઇદાનેત્થ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનવારસ્સ પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ વુત્તનયાનં સમ્પિણ્ડનત્થવસેન એવં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો – તત્થ હિ સામઞ્ઞા ચવિતુકામોતિઆદીહિ પદેહિ ચિત્તનિયમં દસ્સેતિ. બુદ્ધન્તિઆદીહિ પદેહિ ખેત્તનિયમં, પચ્ચક્ખામિ ધારેતીતિ એતેન કાલનિયમં, વદતીતિ ¶ ઇમિના પયોગનિયમં, અલં મે બુદ્ધેન, કિં નુ મે, ન મમત્થો, સુમુત્તાહન્તિઆદીહિ અનામટ્ઠકાલવસેનપિ પચ્ચક્ખાનં હોતીતિ દસ્સેતિ, વિઞ્ઞાપેતીતિ ઇમિના વિજાનનનિયમં, ઉમ્મત્તકો સિક્ખં પચ્ચક્ખાતિ ઉમ્મત્તકસ્સ સન્તિકેતિઆદીહિ પુગ્ગલનિયમં, સો ચ નપ્પટિવિજાનાતીતિઆદીહિ વિજાનનનિયમાભાવેન પચ્ચક્ખાનાભાવં દસ્સેતિ, દવાયાતિઆદીહિ ચિત્તનિયમાભાવેન, સાવેતુકામો ન સાવેતીતિ ઇમિના પયોગનિયમાભાવેન, અવિઞ્ઞુસ્સ સાવેતિ વિઞ્ઞુસ્સ ન સાવેતીતિ એતેહિ યં પુગ્ગલં ઉદ્દિસ્સ સાવેતિ, તસ્સેવ સવને સીસં એતિ, નાઞ્ઞસ્સાતિ. સબ્બસો વા પન ન સાવેતિ અપ્પચ્ચક્ખાતા હોતિ સિક્ખાતિ ઇદં પન ચિત્તાદિનિયમેનેવ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન અઞ્ઞથાતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. તસ્મા ચિત્તખેત્તકાલપયોગપુગ્ગલવિજાનનવસેન સિક્ખાય પચ્ચક્ખાનં ઞત્વા તદભાવેન અપ્પચ્ચક્ખાનં વેદિતબ્બં.
કથં? ઉપસમ્પન્નભાવતો ચવિતુકામતાચિત્તેનેવ હિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન દવા વા રવા વા ભણન્તસ્સ. એવં ચિત્તવસેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન. તથા બુદ્ધં પચ્ચક્ખામીતિઆદિના વુત્તાનં બુદ્ધાદીનં સબ્રહ્મચારિપરિયોસાનાનં ચતુદ્દસન્નઞ્ચેવ ગિહીતિ મં ધારેહીતિઆદિના વુત્તાનં ગિહિઆદીનં અસક્યપુત્તિયપરિયોસાનાનં અટ્ઠન્નઞ્ચાતિ ઇમેસં દ્વાવીસતિયા ખેત્તપદાનં યસ્સ કસ્સચિ સવેવચનસ્સ વસેન તેસુ યં કિઞ્ચિ વત્તુકામસ્સ યં કિઞ્ચિ વદતોપિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ. એવં ખેત્તવસેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન. તત્થ યદેતં ‘‘પચ્ચક્ખામીતિ ચ મં ધારેહીતિ ચા’’તિ વુત્તં વત્તમાનકાલવચનં, યાનિ ચ ‘‘અલં મે બુદ્ધેન, કિં નુ મે બુદ્ધેન, ન મમત્થો બુદ્ધેન, સુમુત્તાહં બુદ્ધેના’’તિઆદિના નયેન આખ્યાતવસેન કાલં અનામસિત્વા પુરિમેહિ ચુદ્દસહિ પદેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા વુત્તાનિ અલં મેતિઆદીનિ ચત્તારિ પદાનિ, તેસંયેવ ચ સવેવચનાનં વસેન ¶ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન પન ‘‘પચ્ચક્ખાસિ’’ન્તિ વા, ‘‘પચ્ચક્ખિસ્સ’’ન્તિ વા, ‘‘મં ધારેસી’’તિ વા, ‘‘મં ધારેસ્સસી’’તિ વા, ‘‘યંનૂન પચ્ચક્ખેય્ય’’ન્તિ વાતિઆદીનિ અતીતાનાગતપરિકપ્પવચનાનિ ભણન્તસ્સ. એવં વત્તમાનકાલવસેન ચેવ અનામટ્ઠકાલવસેન ચ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન. પયોગો પન દુવિધો કાયિકો વાચસિકો, તત્થ બુદ્ધં પચ્ચક્ખામીતિઆદિના નયેન યાય કાયચિ ભાસાય વચીભેદં કત્વા વાચસિકપયોગેનેવ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન અક્ખરલિખનં વા હત્થમુદ્દાદિદસ્સનં વા કાયપયોગં કરોન્તસ્સ. એવં વાચસિકપયોગેનેવ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.
પુગ્ગલો ¶ પન દુવિધો યો ચ પચ્ચક્ખાતિ, યસ્સ ચ પચ્ચક્ખાતિ, તત્થ યો પચ્ચક્ખાતિ, સો સચે ઉમ્મત્તકખિત્તચિત્તવેદનટ્ટાનં અઞ્ઞતરો ન હોતિ, યસ્સ પન પચ્ચક્ખાતિ, સો સચે મનુસ્સજાતિકો હોતિ, ન ચ ઉમ્મત્તકાદીનં અઞ્ઞતરો સમ્મુખીભૂતો ચ, સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ. ન હિ અસમ્મુખીભૂતસ્સ દૂતેન વા પણ્ણેન વા આરોચનં રુહતિ. એવં યથાવુત્તપુગ્ગલવસેન પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન. વિજાનનમ્પિ નિયમિતાનિયમિતવસેન દુવિધં. તત્થ યસ્સ યેસં વા નિયમેત્વા ઇમસ્સ ઇમેસં વા આરોચેમીતિ વદતિ, સચે તે યથા પકતિયા લોકે મનુસ્સા વચનં સુત્વા આવજ્જનસમયે જાનન્તિ, એવં તસ્સ વચનાનન્તરમેવ ‘‘અયં ઉક્કણ્ઠિતો’’તિ વા, ‘‘ગિહિભાવં પત્થયતી’’તિ વા યેન કેનચિ આકારેન મનુસ્સજાતિકો વચનત્થં જાનાતિ, પચ્ચક્ખાતાવ હોતિ સિક્ખા. અથ અપરભાગે ‘‘કિં ઇમિના વુત્ત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા જાનન્તિ, અઞ્ઞે વા જાનન્તિ, અપ્પચ્ચક્ખાતાવ હોતિ. અનિયમેત્વા આરોચેન્તસ્સ પન સચે વુત્તનયેન યો કોચિ મનુસ્સજાતિકો વચનત્થં જાનાતિ, પચ્ચક્ખાતા હોતિ સિક્ખા, એવં જાનનવસેન પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન. ઇતિ ઇમેસં વુત્તપ્પકારાનં ચિત્તાદીનં વસેનેવ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન અઞ્ઞથાતિ દટ્ઠબ્બં.
સિક્ખાપચ્ચક્ખાનવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
મૂલપઞ્ઞત્તિવણ્ણના
૫૫. ઇતો ¶ પટ્ઠાયાતિ દુટ્ઠુલ્લપદતો પટ્ઠાય. મેથુનધમ્મો યથા સરૂપેનેવ દુટ્ઠુલ્લં, એવં દસ્સનાદિદુટ્ઠુલ્લધમ્મપરિવારત્તાપિ દુટ્ઠુલ્લન્તિ દસ્સેતું યસ્માતિઆદિ વુત્તં. અવસ્સુતાનન્તિ મેથુનરાગેન તિન્તાનં. પરિયુટ્ઠિતાનન્તિ મેથુનરાગેન અભિભૂતચિત્તાનં. મેથુન-સદ્દસ્સ સદિસસદ્દપઅયાયત્તા વુત્તં ‘‘સદિસાન’’ન્તિ, રત્તતાદીહિ સદિસાનન્તિ અત્થો. ઇદઞ્ચ યેભુય્યતો વુત્તં ઉભોસુ અઞ્ઞતરસ્સ રાગાભાવેપિ ઇતરસ્સ મેથુનસેવનસંસિદ્ધિતો. મેથુન-સદ્દો વા ઉભયસદ્દપઅયાયો, મેથુનં યુગળં યમકં ઉભયન્તિ હિ અત્થતો એકં, તેનાહ ‘‘ઉભિન્નં રત્તાન’’ન્તિ. ‘‘દ્વયંદ્વયસમાપત્તી’’તિ હિ પાળિયમ્પિ વુત્તં. નિમિત્તેનાતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં, ઇત્થિનિમિત્તે અત્તનો નિમિત્તં પવેસેતીતિ અત્થો. નિમિત્તં અઙ્ગજાતન્તિ અત્થતો એકં. તિલફલન્તિ સાસપમત્તં તિલબીજં અધિપ્પેતં, ન કોસસહિતં ફલન્તિ આહ ‘‘તિલબીજમત્તમ્પી’’તિ. અલ્લોકાસેતિ સભાવેન પિહિતસ્સ નિમિત્તસ્સ પકતિવાતેન અસમ્ફુટ્ઠે તિન્તપ્પદેસે. તાદિસો પદેસો ¶ સચેપિ કેનચિ વાતાદિવિકારેન સુક્ખતિ, તથાપિ અનલ્લોકાસોતિ ઉપક્કમતો પારાજિકમેવ.
વેમજ્ઝન્તિ યથા ચત્તારિ પસ્સાનિ અફુસન્તો પવેસેતિ, એવં કતવિવરસ્સ ઇત્થિનિમિત્તસ્સ અબ્ભન્તરતલં વુચ્ચતિ. પુરિસનિમિત્તે પન મજ્ઝન્તિ અગ્ગકોટિં સન્ધાય વદતિ. ઉપરીતિ મજ્ઝિમપબ્બેન સમિઞ્જિત્વા પવેસિયમાનસ્સ અઙ્ગજાતસ્સ સમિઞ્જિતઙ્ગુલિયા મજ્ઝિમપબ્બપિટ્ઠિસદિસઅગ્ગકોટિયેવ. હેટ્ઠા પવેસેન્તોતિ ઇત્થિનિમિત્તસ્સ હેટ્ઠાભાગેન છુપિયમાનં પવેસેન્તો, યથા ઇત્થિનિમિત્તસ્સ અલ્લોકાસં હેટ્ઠિમતલં તિલબીજમત્તમ્પિ અત્તનો નિમિત્તેન છુપતિ, એવં પવેસેન્તોતિ અત્થો. છુપનમેવ હેત્થ પવેસનં, એવં સેસેસુપિ. મજ્ઝેન પવેસેન્તોતિ અબ્ભન્તરતલેન છુપિયમાનં પવેસેન્તો, યથા અબ્ભન્તરતલં છુપતિ, એવં પવેસેન્તોતિ અત્થો. કત્થચિ અચ્છુપન્તં પવેસેત્વા આકાસગતમેવ નીહરન્તસ્સ નત્થિ પારાજિકં, દુક્કટં પન હોતિ છિન્નસીસવત્થુસ્મિં (પારા. ૭૩) વિય. મજ્ઝેનેવ છુપન્તં પવેસેન્તોતિ અગ્ગકોટિયા છુપન્તં પવેસેન્તો. મજ્ઝિમપબ્બપિટ્ઠિયા સઙ્કોચેત્વાતિ નિમિત્તં અત્તનો મજ્ઝિમપબ્બપિટ્ઠિયા ¶ સમિઞ્જિત્વા ઉપરિભાગેન છુપન્તં પવેસેન્તોપિ. કિં વિય? સમિઞ્જિતઙ્ગુલિ વિયાતિ યોજના. અથ વા મજ્ઝિમપબ્બપિટ્ઠિયા સમિઞ્જિતઙ્ગુલિ વિયાતિ સમ્બન્ધો, સમિઞ્જિતઙ્ગુલિં વા મજ્ઝિમપબ્બપિટ્ઠિયા પવેસેન્તો વિયાતિપિ યોજેતબ્બં. ઉપરિભાગેનાતિ સઙ્કોચિતસ્સ નિમિત્તસ્સ ઉપરિકોટિયા.
ઇદાનિ પુરિસનિમિત્તસ્સ હેટ્ઠા વુત્તેસુ છસુ ‘‘ઉપરી’’તિ વુત્તસ્સ છટ્ઠસ્સ ઠાનસ્સ વસેન વિસું ચત્તારિ પસ્સાનિ ગહેત્વા પુરિસનિમિત્તે દસટ્ઠાનભેદં દસ્સેન્તો તત્થાતિઆદિમાહ. હેટ્ઠા પન અગહિતગ્ગહણવસેન છ ઠાનાનિ વુત્તાનિ. તુલાદણ્ડસદિસં પવેસેન્તસ્સાપીતિ અસમિઞ્જિત્વા ઉજુકં પવેસેન્તસ્સ. ચમ્મખીલન્તિ એળકાદીનં ગીવાય વિય નિમિત્તે જાતં ચમ્મઙ્કુરં, ‘‘ઉણ્ણિગણ્ડો’’તિપિ વદન્તિ. ‘‘ઉપહતકાયપ્પસાદ’’ન્તિ અવત્વા નટ્ઠકાયપ્પસાદન્તિ વચનેન ઉપાદિન્નભાવે સતિ કેનચિ પચ્ચયેન ઉપહતેપિ કાયપ્પસાદે ઉપહતિન્દ્રિયવત્થુસ્મિં (પારા. ૭૩) વિય પારાજિકમેવાતિ દસ્સેતિ. ઇત્થિનિમિત્તસ્સ પન નટ્ઠેપિ ઉપાદિન્નભાવે સતિ મતસરીરે વિય પારાજિકક્ખેત્તતા ન વિજહતીતિ વેદિતબ્બા. મેથુનસ્સાદેનાતિ ઇદં કાયસંસગ્ગરાગે સતિ સઙ્ઘાદિસેસો હોતીતિ વુત્તં. બીજાનીતિ અણ્ડાનિ.
મુખં અપિધાયાતિ પમાદેન સમુપ્પન્નમ્પિ હાસં બીજનિયા પટિચ્છાદનમ્પિ અકત્વા નિસીદનં અગારવન્તિ વુત્તં. અથ વા અપિધાયાતિ પિદહિત્વા, બીજનિયા મુખં પટિચ્છાદેત્વા હસમાનેન ¶ ન નિસીદિતબ્બન્તિ અત્થો. દન્તવિદંસકન્તિ દન્તે દસ્સેત્વા. ગબ્ભિતેનાતિ ‘‘અયુત્તકથા’’તિ સઙ્કોચં અનાપજ્જન્તેન, નિરવસેસાધિપ્પાયકથને સઞ્જાતુસ્સાહેનાતિ અત્થો.
અનુપઞ્ઞત્તિવણ્ણના
પારાજિકવત્થુભૂતાતિ યેસં તીસુ મગ્ગેસુ તિલબીજમત્તમ્પિ નિમિત્તસ્સ પવેસોકાસો હોતિ, તે ઇત્થિપુરિસાદિભેદા સબ્બે સઙ્ગય્હન્તિ, ન ઇતરે. ઇધ પન તિરચ્છાનગતાયાતિ-પાળિપદાનુરૂપતો ન સબ્બાતિઆદિના ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વુત્તં. ગોનસાતિ સપ્પવિસેસા, યેસં પિટ્ઠીસુ મહન્તમહન્તાનિ મણ્ડલાનિ હોન્તિ. કચ્છપમણ્ડૂકાનં ચતુપ્પદત્તેપિ ઓદકતાસામઞ્ઞેન ¶ અપદેહિ સહ ગહણં. મુખસણ્ઠાનન્તિ ઓટ્ઠચમ્મસણ્ઠાનં. વણસઙ્ખેપન્તિ વણસઙ્ગહં. વણે થુલ્લચ્ચયઞ્ચ ‘‘અમગ્ગેન અમગ્ગં પવેસેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા. ૬૬) ઇમસ્સ સુત્તસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. મઙ્ગુસાતિ નકુલા. એતમેવ હિ અત્થન્તિ યો નં અજ્ઝાપજ્જતિ, તં પરાજેતીતિ ઇમમત્થં વુત્તાનંયેવ પારાજિકાદિસદ્દાનં નિબ્બચનપ્પસઙ્ગે ઇમિસ્સા પરિવારગાથાય પવત્તત્તા. ભટ્ઠોતિ સાસનતો પરિહીનો. નિરઙ્કતોતિ નિરાકતો. એતન્તિ આપત્તિરૂપં પારાજિકં. છિન્નોતિ અન્તરાખણ્ડિતો.
પકતત્તેહિ ભિક્ખૂહીતિ એત્થ પકતત્તા નામ પારાજિકં અનાપન્ના અનુક્ખિત્તા ચ. કેચિ પન ‘‘પકતત્તેહિ ભિક્ખૂહિ એકતો કત્તબ્બત્તાતિ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા પકતત્તભૂતેહિ અલજ્જીહિપિ સદ્ધિં ઉપોસથાદિસઙ્ઘકમ્મકરણે દોસો નત્થી’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં, ઇમિના વચનેન તસ્સ અત્થસ્સ અસિજ્ઝનતો. યદિ હિ સઙ્ઘકમ્મં કરીયતિ, પકતત્તેહેવ કરીયતિ, ન અપકતત્તેહીતિ એવં અપકતત્તેહિ સહસંવાસપટિક્ખેપપરં ઇદં વચનં, ન પન પકતત્તેહિ સબ્બેહિ અલજ્જીઆદીહિ એકતો સઙ્ઘકમ્મં કત્તબ્બમેવાતિ. એવં સંવાસવિધાનપરં પકતત્તેસુપિ સભાગાપત્તિં આપન્નેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ અલજ્જીહિ ચ સદ્ધિં એકતો કમ્મકરણસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા. વુત્તઞ્હિ ‘‘સચે સબ્બો સઙ્ઘો સભાગાપત્તિયા સતિ વુત્તવિધિં અકત્વા ઉપોસથં કરોતિ, વુત્તનયેનેવ સબ્બો સઙ્ઘો આપત્તિં આપજ્જતી’’તિઆદિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના). ‘‘યત્થ આમિસપરિભોગો વટ્ટતિ, ધમ્મપરિભોગોપિ તત્થ વટ્ટતી’’તિ અલજ્જીહિ સહ પરિભોગો ચ અટ્ઠકથાયં પટિક્ખિત્તો એકતો કમ્મકરણસ્સાપિ ધમ્મપરિભોગત્તા. તસ્મા યથા હિ પાળિયં પારાજિકાપત્તિઆપજ્જનકપુગ્ગલનિયમત્થં ય્વાયં ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન…પે… ઉપસમ્પન્નો, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં વચને સબ્બેપિ ઞત્તિચતુત્થકમ્મેન ઉપસમ્પન્ના પારાજિકાપજ્જનકપુગ્ગલાયેવાતિ નિયમો ન સિજ્ઝતિ ¶ પારાજિકાનાપજ્જનકાનમ્પિ સેક્ખાદીનં સમ્ભવા, અથ ખો ઞત્તિચતુત્થકમ્મેન ઉપસમ્પન્નેસુયેવ પારાજિકાપત્તિઆપજ્જનકા અલજ્જી બાલપુથુજ્જના લબ્ભન્તિ, ન પન એહિભિક્ખુઆદીસૂતિ એવં નિયમો સિજ્ઝતિ, એવમિધાપિ પકતત્તેસુયેવ એકતો કમ્મકરણારહા અનાપત્તિકા લજ્જી કુક્કુચ્ચકા સિક્ખાકામા ઉપલબ્ભન્તિ ¶ , ન અપકતત્તેસૂતિ એવમેવ નિયમો સિજ્ઝતિ અપકતત્તાનં ગણપૂરણત્તાભાવેન અસંવાસિકત્તનિયમતો. અલજ્જિનો પન ગણપૂરકા હુત્વા કમ્મસ્સ સાધનતો અસંવાસિકેસુ ન ગહિતા કત્તબ્બવિધિં અકત્વા તેહિ સહ મદ્દિત્વા કમ્મં કરોન્તાનં આપત્તિ અલજ્જિતા ચ ન વિગચ્છતીતિ વેદિતબ્બં. ‘‘એકો અલજ્જી અલજ્જીસતમ્પિ કરોતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૮૫) હિ વુત્તં, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘સબ્બેપિ લજ્જિનો એતેસુ કમ્માદીસુ સહ વસન્તી’’તિઆદિ. અયઞ્ચત્થો ઉપરિ વિત્થારતો આવિ ભવિસ્સતિ.
તથાતિ સીમાપરિચ્છિન્નેહીતિઆદિં પરામસતિ. એકતો વન્દનભુઞ્જનગામપ્પવેસનવત્તાપટિવત્તકરણઉગ્ગહપરિપુચ્છાસજ્ઝાયકરણાદિસામગ્ગિકિરિયાવસેન ભગવતા પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદસિક્ખનં સમસિક્ખતા નામ, તઞ્ચ લજ્જીહેવ સમં સિક્ખિતબ્બં, ન અલજ્જીહીતિ દસ્સેતું ‘‘પઞ્ઞત્તં પન…પે… સમસિક્ખતા નામા’’તિ વુત્તં. તત્થ અનતિક્કમનવસેન ઉગ્ગહપરિપુચ્છાદિવસેન ચ લજ્જીપુગ્ગલેહિ સમં એકતો સિક્ખિતબ્બા સમસિક્ખાતિ સિક્ખાપદાનિ વુત્તાનિ, તાસં સમસિક્ખનં યથાવુત્તનયેન લજ્જીહિ સિક્ખિતબ્બભાવો સમસિક્ખતા નામાતિ અધિપ્પાયો. યથાવુત્તેસુ એકકમ્માદીસુ અલજ્જીનં લજ્જિધમ્મે અનોક્કન્તે લજ્જીહિ સહ સંવાસો નત્થિ, તતો બહિયેવ તે સન્દિસ્સન્તીતિ આહ સબ્બેપિ લજ્જિનોતિઆદિ.
૫૬. યં તં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. વત્થુમેવ ન હોતીતિ સુવણ્ણાદીહિ કતઇત્થિરૂપાનં અઙ્ગજાતેસુપિ નિમિત્તવોહારદસ્સનતો તત્થ પારાજિકાસઙ્કાનિવત્તનત્થં વુત્તં. તેનેવ વિનીતવત્થૂસુ લેપચિત્તાદિવત્થૂસુ સઞ્જાતકુક્કુચ્ચસ્સ પારાજિકેન અનાપત્તિ વુત્તા.
પઠમચતુક્કવણ્ણના
૫૭. અસ્સાતિ આખ્યાતપદન્તિ તસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘હોતી’’તિ આહ, ભવેય્યાતિ અત્થો, હોતીતિ વુત્તં હોતિ. દુતિયે અત્થવિકપ્પે ‘‘હોતી’’તિ ઇદં વચનસેસો.
૫૮. સાદિયન્તસ્સેવાતિ ¶ એત્થ સાદિયનં નામ સેવેતુકામતાચિત્તસ્સ ઉપ્પાદનમેવાતિ આહ ‘‘પટિસેવનચિત્તસમઙ્ગિસ્સા’’તિ. પટિપક્ખન્તિ અનિટ્ઠં ¶ અહિતં. ‘‘ભિક્ખૂનં પચ્ચત્થિકા ભિક્ખુપચ્ચત્થિકા’’તિ વુત્તે ઉપરિ વુચ્ચમાના રાજપચ્ચત્થિકાદયોપિ ઇધેવ પવિસન્તીતિ તં નિવત્તનત્થં ભિક્ખૂ એવ પચ્ચત્થિકાતિ રાજપચ્ચત્થિકાનુરૂપેન અત્થો દસ્સિતો. તસ્મિં ખણેતિ પવેસનક્ખણે. અગ્ગતો હિ યાવ મૂલા પવેસનકિરિયાય વત્તમાનકાલો પવેસનક્ખણો નામ. પવિટ્ઠકાલેતિ અઙ્ગજાતસ્સ યત્તકં ઠાનં પવેસનારહં, તત્તકં અનવસેસતો પવિટ્ઠકાલે, પવેસનકિરિયાય નિટ્ઠિતક્ખણેતિ અત્થો. એવં પવિટ્ઠસ્સ ઉદ્ધરણારમ્ભતો અન્તરા ઠિતકાલે ઠિતં અઙ્ગજાતં, તસ્સ ઠિતિ વા ઠિતં નામ, અટ્ઠકથાયં પન માતુગામસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિં પત્વા સબ્બથા વાયામતો ઓરમિત્વા ઠિતકાલં સન્ધાય ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિસમયે’’તિ વુત્તં, તદુભયમ્પિ ઠિતમેવાતિ ગહેતબ્બં. ઉદ્ધરણં નામ યાવ અગ્ગા નીહરણકિરિયાય વત્તમાનકાલોતિ આહ ‘‘નીહરણકાલે પટિસેવનચિત્તં ઉપટ્ઠાપેતી’’તિ.
એત્થ ચ યસ્મા પરેહિ ઉપક્કમિયમાનસ્સ અઙ્ગજાતાદિકાયચલનસ્સ વિજ્જમાનત્તા સેવનચિત્તે ઉપટ્ઠિતમત્તે તસ્મિં ખણે ચિત્તજરૂપેન સઞ્જાયમાનં અઙ્ગજાતાદિચલનં ઇમિના સેવનચિત્તેન ઉપ્પાદિતમેવ હોતિ. અપિચ સેવનચિત્તે ઉપ્પન્ને પરેહિ અનુપક્કમિયમાનસ્સાપિ અઙ્ગજાતે ચલનં હોતેવ, તઞ્ચ તેન કતં નામ હોતિ, તસ્મા કાયચિત્તતો સમુટ્ઠિતં પારાજિકાપત્તિં સો આપજ્જતિયેવ ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકા (પાચિ. ૬૫૭-૬૫૮) વિય. તત્થાપિ હિ ‘‘અધક્ખકં ઉબ્ભજાણુમણ્ડલં આમસનં વા…પે… પટિપીળનં વા સાદિયેય્યા’’તિ (પાચિ. ૬૫૭) સાદિયનમત્તેયેવ આપત્તિ વુત્તા, ભિક્ખુનો કાયસંસગ્ગે પન ‘‘કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યા’’તિ (પારા. ૨૭૦) અત્તનો ઉપક્કમસ્સ આપત્તિનિમિત્તભાવેન વુત્તત્તા ઇત્થિયા ફુસિયમાનસ્સ કાયસંસગ્ગરાગે ચ ઇત્થિયા સઞ્જનિતકાયચલને ચ વિજ્જમાનેપિ અત્તનો પયોગાભાવેન અનાપત્તિયેવ વુત્તાતિ ગહેતબ્બં. કેચિ પન ‘‘પઠમસઙ્ઘાદિસેસવિસયેપિ પરેહિ બલક્કારેન હત્થાદીહિ ઉપક્કમિયમાનસ્સ મોચનસ્સાદો ચ ઉપ્પજ્જતિ, તેન ચ અસુચિમ્હિ મુત્તે સઙ્ઘાદિસેસો, અમુત્તે થુલ્લચ્ચયં એવા’’તિ વદન્તિ. અઙ્ગારકાસુન્તિ અઙ્ગારરાસિં, અઙ્ગારપુણ્ણાવાટં વા. ઇત્થિયા ઉપક્કમિયમાને અસાદિયનં નામ ન સબ્બેસં વિસયોતિ ¶ આહ ઇમઞ્હીતિઆદિ. એકાદસહિ અગ્ગીહીતિ રાગદોસમોહજાતિજરામરણસોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસસઙ્ખાતેહિ એકાદસગ્ગીહિ. અસ્સાતિ અસાદિયન્તસ્સ. ચતુક્કં નીહરિત્વા ઠપેસીતિ એત્થ એકપુગ્ગલવિસયતાય એકોપિ અનાપત્તિવારો પવેસનપવિટ્ઠઠિતઉદ્ધરણસઙ્ખઆતાનં ચતુન્નં પદાનં વસેન ‘‘ચતુક્ક’’ન્તિ વુત્તો. પઠમચતુક્કકથાતિ એત્થ પન અનાપત્તિવારેન સદ્ધિં પઞ્ચન્નં વારાનં વુત્તનયેન ‘‘પઞ્ચ ચતુક્કા’’તિ વત્તબ્બેપિ એકમગ્ગવિસયતાય ¶ તેસં એકત્તં આરોપેત્વા પઠમચતુક્કતા વુત્તા. તેનેવ વક્ખતિ તિણ્ણં મગ્ગાનં વસેન તીણિ સુદ્ધિકચતુક્કાનીતિઆદિ.
એકૂનસત્તતિદ્વિસતચતુક્કકથાવણ્ણના
૫૯-૬૦. મત્તન્તિ સુરાદીહિ મત્તં. અક્ખાયિતનિમિત્તા ઇધ ઉત્તરપદલોપેન અક્ખાયિતસદ્દેન વુત્તાતિ આહ ‘‘અક્ખાયિતનિમિત્ત’’ન્તિ. જાગરન્તિન્તિઆદિ વિસેસનરહિતત્તા ‘‘સુદ્ધિકચતુક્કાની’’તિ વુત્તં. સમાનાચરિયકાથેરાતિ એકાચરિયસ્સ ઉદ્દેસન્તેવાસિકા. ગઙ્ગાય અપરભાગો અપરગઙ્ગં. વતરેતિ ગરહત્થે નિપાતો. એવં વિનયગરુકાનન્તિ ઇમિના ઉપરિ ઉપતિસ્સત્થેરેન વુચ્ચમાનવિનિચ્છયસ્સ ગરુકરણીયતાય કારણં વુત્તં. સબ્બં પરિયાદિયિત્વાતિ સબ્બં પારાજિકખેત્તં અનવસેસતો ગહેત્વા. યદિ હિ સાવસેસં કત્વા પઞ્ઞપેય્ય, અલજ્જીનં તત્થ લેસેન અજ્ઝાચારસોતો પવત્તતીતિ આહ ‘‘સોતં છિન્દિત્વા’’તિ. સહસેય્યાદિપણ્ણત્તિવજ્જસિક્ખાપદેસુયેવ (પાચિ. ૪૯-૫૧) સાવસેસં કત્વાપિ પઞ્ઞાપનં સમ્ભવતિ, ન લોકવજ્જેસૂતિ આહ ઇદઞ્હીતિઆદિ. સહસેય્યસિક્ખાપદે હિ (પાચિ. ૪૯ આદયો) કિઞ્ચાપિ યેભુય્યચ્છન્ને યેભુય્યપરિચ્છન્ને હેટ્ઠિમપરિચ્છેદતો પાચિત્તિયં દસ્સિતં, ઉપડ્ઢચ્છન્ને ઉપડ્ઢપરિચ્છન્ને દુક્કટં, તથાપિ સાવસેસત્તા પઞ્ઞત્તિયા યેભુય્યચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નાદીસુપિ અટ્ઠકથાયં પાચિત્તિયમેવ દસ્સિતં. ઇધ પન નિરવસેસત્તા પઞ્ઞત્તિયા ભગવતા દસ્સિતં યેભુય્યેન અક્ખાયિતનિમિત્તતો હેટ્ઠા પારાજિકક્ખેત્તં નત્થિ, થુલ્લચ્ચયાદિમેવ તત્થ લબ્ભતિ.
ઉપતિસ્સત્થેરેન વુત્તસ્સેવ વિનિચ્છયસ્સ અઞ્ઞમ્પિ ઉપત્થમ્ભકારણં દસ્સેન્તો અપિચાતિઆદિમાહ. નિમિત્તે અપ્પમત્તિકાપિ મંસરાજિ સચે અવસિટ્ઠા ¶ હોતિ, તં યેભુય્યક્ખાયિતમેવ હોતિ, તતો પરં પન સબ્બસો ખાયિતે નિમિત્તે દુક્કટમેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તતો પરં થુલ્લચ્ચયં નત્થી’’તિ. કેચિ પનેત્થ વચ્ચમગ્ગાદિં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કત્વા ‘‘તેસુ દ્વે કોટ્ઠાસે અતિક્કમ્મ યાવ તતિયકોટ્ઠાસસ્સ પરિયોસાના ખાયિતં યેભુય્યક્ખાયિતં નામ, તતો પરં થુલ્લચ્ચયં નત્થિ, યાવ ચતુત્થકોટ્ઠાસસ્સ પરિયોસાના ખાયિતં, તમ્પિ દુક્કટવત્થુયેવા’’તિ ચ વદન્તિ, તં ન યુત્તં. મતસરીરસ્મિંયેવ વેદિતબ્બન્તિ મતં યેભુય્યેન અક્ખાયિતન્તિઆદિવચનતો વુત્તં. યદિપિ નિમિત્તન્તિઆદિ જીવમાનકસરીરમેવ સન્ધાય વુત્તં તસ્સેવ અધિકતત્તા. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમપારાજિકવણ્ણના) ‘‘જીવમાનકસરીરસ્સ વુત્તપ્પકારે મગ્ગે સચેપિ તચાદીનિ અનવસેસેત્વા સબ્બસો છિન્ને’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. સબ્બસો ખાયિતન્તિ નિમિત્તમંસં સબ્બં છિન્નન્તિ અત્થો. નિમિત્તસણ્ઠાનન્તિ છિન્નમંસસ્સ અન્તો યાવ મુત્તવત્થિકોસા છિદ્દાકારો અબ્ભન્તરછવિચમ્મમત્તો ઇત્થિનિમિત્તાકારો, તેનાહ ‘‘પવેસનં જાયતી’’તિ. નિમિત્તસણ્ઠાનં પન અનવસેસેત્વાતિ પવેસનારહછિદ્દાકારેન ઠિતઅબ્ભન્તરમંસાદિં અનવસેસેત્વા. એતેન યાવ પવેસો લબ્ભતિ, તાવ મગ્ગોયેવાતિ દસ્સેતિ. નિમિત્તતો પતિતાય મંસપેસિયાતિ ઇદં નિમિત્તસણ્ઠાનવિરહિતં અબ્ભન્તરમંસખણ્ડં સન્ધાય વુત્તં. નિમિત્તસણ્ઠાનં અકોપેત્વા સમન્તતો છિન્દિત્વા ઉદ્ધટમંસપેસિયા પન મતસરીરે યેભુય્યેન અક્ખાયિતનિમિત્તે વિય ઉપક્કમન્તસ્સ પારાજિકમેવ.
એવં જીવમાનકમનુસ્સસરીરે લબ્ભમાનવિસેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ મતસરીરે દસ્સેતું મતસરીરે પનાતિઆદિમાહ. વત્થિકોસેસૂતિ પુરિસાનં અઙ્ગજાતકોસચમ્મેસુ. ‘‘નવદ્વારો મહાવણો’’તિઆદિ (મિ. પ. ૨.૬.૧) વચનતો મનુસ્સાનં અક્ખિનાસાદીનિ વણસઙ્ખેપેન થુલ્લચ્ચયક્ખેત્તાનીતિ તેસુપિ થુલ્લચ્ચયં વુત્તં, એવં મનુસ્સાનં મતસરીરેપિ, તેનાહ મતે અલ્લસરીરેતિઆદિ. તત્થ અલ્લસરીરેતિ અકુથિતં સન્ધાય વુત્તં. પારાજિકક્ખેત્તેતિ યેભુય્યેન અક્ખાયિતમ્પિ સન્ધાય વુત્તં. થુલ્લચ્ચયક્ખેત્તેતિ ઉપડ્ઢક્ખાયિતાદિમ્પિ સન્ધાય વુત્તં. એત્થ ચ અક્ખિનાસાદિથુલ્લચ્ચયક્ખેત્તેસુ યેભુય્યેન અક્ખાયિતેસુપિ થુલ્લચ્ચયં, ઉપડ્ઢક્ખાયિતાદીસુ દુક્કટન્તિ વેદિતબ્બં. સબ્બેસમ્પીતિ યથાવુત્તહત્થિઆદીહિ અઞ્ઞેસં તિરચ્છાનાનં ¶ સઙ્ગણ્હનત્થં વુત્તં. તિરચ્છાનગતાનં અક્ખિકણ્ણવણેસુ દુક્કટં પન અટ્ઠકથાપ્પમાણેન ગહેતબ્બં, ‘‘અમગ્ગેન અમગ્ગં પવેસેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા. ૬૬) હિ સામઞ્ઞતો વુત્તં, ન પન મનુસ્સાનન્તિ વિસેસેત્વા. યદિ હિ મનુસ્સાનઞ્ઞેવ વણેસુ થુલ્લચ્ચયં સિયા, હત્થિઅસ્સાદીનં નાસવત્થિકોસેસુપિ પટઙ્ગમુખમણ્ડૂકસ્સ મુખસણ્ઠાનેપિ ચ વણસઙ્ખેપતો થુલ્લચ્ચયં ન વત્તબ્બં સિયા, વુત્તઞ્ચ. તસ્મા અટ્ઠકથાચરિયા એવેત્થ પમાણં. મતાનં તિરચ્છાનગતાનન્તિ મતકેન સમ્બન્ધો.
મેથુનરાગેન વત્થિકોસં પવેસેન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ આહ ‘‘વત્થિકોસં અપ્પવેસેન્તો’’તિ. મેથુનરાગો ચ નામ કાયસંસગ્ગરાગં મોચનસ્સાદઞ્ચ મુઞ્ચિત્વા વિસું દ્વયંદ્વયસમાપત્તિયા રાગો, સો ચ પુરિસાદીસુપિ ઉપ્પજ્જતિ, તેન ચ અપારાજિકક્ખેત્તે ઇત્થિસરીરેપિ ઉપક્કમન્તસ્સ અસુચિમ્હિ મુત્તેપિ સઙ્ઘાદિસેસો ન હોતિ, ખેત્તાનુરૂપં થુલ્લચ્ચયદુક્કટમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. અપ્પવેસેન્તોતિ ઇમિના તીસુ મગ્ગેસુ પવેસનાધિપ્પાયે અસતિપિ મેથુનરાગેન બહિ ઘટ્ટનં સમ્ભવતીતિ દસ્સેતિ, તેનેવ થુલ્લચ્ચયં વુત્તં, ઇતરથા પવેસનાધિપ્પાયેન ¶ બહિ છુપન્તસ્સ મેથુનસ્સ પુબ્બપયોગત્તા દુક્કટમેવ વત્તબ્બં સિયા. નિમિત્તેન નિમિત્તં છુપતિ થુલ્લચ્ચયન્તિ ઇદઞ્ચ ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, રત્તચિત્તેન અઙ્ગજાતં છુપિતબ્બં, યો છુપેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૫૨) ઇમસ્સ ચમ્મક્ખન્ધકે આગતસ્સ સુત્તસ્સ વસેન વુત્તં. તત્થ ચ કેસઞ્ચિ અઞ્ઞથાપિ અત્થવિકપ્પસ્સ બીજં દસ્સેન્તો મહાઅટ્ઠકથાયં પનાતિઆદિમાહ. મુખેનેવ છુપનં સન્ધાયાતિ ઓટ્ઠજિવ્હાદિમુખાવયવેન છુપનં સન્ધાય. ઓળારિકત્તાતિ અજ્ઝાચારસ્સ થુલ્લત્તા. તં સન્ધાયભાસિતન્તિ તં યથાવુત્તસુત્તં. સુત્તઞ્હિ અજ્ઝાચારં સન્ધાય પટિચ્ચ વુત્તત્તા ‘‘સન્ધાયભાસિત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સુટ્ઠુસલ્લક્ખેત્વાતિ પિટ્ઠિં અભિરુહન્તાનં અઙ્ગજાતમુખેનેવ નિમિત્તછુપનસ્સ સમ્ભવં મેથુનરાગીનઞ્ચ અઙ્ગજાતેન છુપનસ્સેવ અનુરૂપતઞ્ચ સુત્તે ચ ‘‘મુખેના’’તિ અવુત્તતઞ્ચ અઞ્ઞઞ્ચ નયં યથાબલં સુટ્ઠુ સલ્લક્ખેત્વાતિ અત્થો. સઙ્ઘાદિસેસોતિ મનુસ્સિત્થિં સન્ધાય વુત્તં. પસ્સાવમગ્ગન્તિ ઇદં ચમ્મક્ખન્ધકે નિદાનવસેન વુત્તં. ઇતરમગ્ગદ્વયં પન નિમિત્તમુખેન છુપન્તસ્સ વણસઙ્ખેપેન થુલ્લચ્ચયમેવ. વુત્તનયેનેવાતિ મેથુનરાગેનેવ. નિમિત્તમુખેન પન વિના મેથુનરાગેન મનુસ્સિત્થિયા વા તિરચ્છાનગતિત્થિયા વા પસ્સાવમગ્ગં ¶ પકતિમુખેન છુપન્તસ્સ દુક્કટમેવ પકતિમુખેન પકતિમુખછુપને વિય, ઇતરથા તત્થાપિ થુલ્લચ્ચયેન ભવિતબ્બં, તઞ્ચ ન યુત્તં ખન્ધકસુત્તેપિ તથા અવુત્તત્તા. કાયસંસગ્ગરાગેન દુક્કટન્તિ નિમિત્તમુખેન વા પકતિમુખાદિં ઇતરકાયેન વા કાયસંસગ્ગરાગેન છુપન્તસ્સ દુક્કટમેવ.
એત્થ ચ કાયસંસગ્ગરાગેન બહિનિમિત્તે ઉપક્કમતો અજાનન્તસ્સેવ અઙ્ગજાતં યદિ પારાજિકક્ખેત્તં છુપતિ, તત્થ કિં હોતીતિ? કેચિ તાવ ‘‘મેથુનરાગસ્સ અભાવા મનુસ્સિત્થિયા સઙ્ઘાદિસેસો, સેસેસુ વત્થુવસેન થુલ્લચ્ચયદુક્કટાની’’તિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘પવેસનક્ખણે ફસ્સસ્સ સાદિયનસમ્ભવતો બલક્કારેન ઉપક્કમનક્ખણે વિય પારાજિકમેવા’’તિ વદન્તિ, ઇદમેવ યુત્તતરં. મગ્ગત્તયતો હિ અઞ્ઞસ્મિં પદેસેયેવ કાયસંસગ્ગાદિરાગભેદતો આપત્તિભેદો લબ્ભતિ, ન મગ્ગત્તયે. તત્થ પન યેન કેનચિ આકારેન ફસ્સસ્સ સાદિયનક્ખણે પારાજિકમેવ, તેનેવ પરોપક્કમેન પવેસનાદીસુ રાગભેદં અનુદ્ધરિત્વા સાદિયનમત્તેન પારાજિકં વુત્તં.
સન્થતચતુક્કભેદકથાવણ્ણના
૬૧-૨. પટિપન્નકસ્સાતિ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ. ઉપાદિન્નકન્તિ કાયિન્દ્રિયં સન્ધાય વુત્તં. ઉપાદિન્નકેન ફુસતીતિ ઉપાદિન્નકસરીરેન ફુસીયતીતિ કમ્મસાધનેન અત્થો દટ્ઠબ્બો. અથ વા એવં ¶ કરોન્તો ભિક્ખુ કિઞ્ચિ ઉપાદિન્નકં ઉપાદિન્નકેન ન ફુસતીતિ અત્થો. લેસં ઓડ્ડેસ્સન્તીતિ લેસં ઠપેસ્સન્તિ, પરિકપ્પેસ્સન્તીતિ અત્થો. સન્થતાદિભેદેહિ ભિન્દિત્વાતિ સન્થતાદિવિસેસનેહિ વિસેસેત્વા. સન્થતાયાતિ સમુદાયે એકદેસવોહારો દડ્ઢસ્સ પટસ્સ છિદ્દન્તિઆદીસુ વિય. યથા હિ પટસ્સ એકદેસોવ વત્થતો દડ્ઢોતિ વુચ્ચતિ, તં એકદેસવોહારં સમુદાયે પટે ઉપચારતો આરોપેત્વા પુન તં સમુદાયં દડ્ઢપ્પદેસસઙ્ખાતછિદ્દસમ્બન્ધીભાવેન ‘‘દડ્ઢસ્સ પટસ્સ છિદ્દ’’ન્તિ વોહરન્તિ, એવમિધાપિ ઇત્થિયા મગ્ગપ્પદેસવોહારં સમુદાયભૂતાય ઇત્થિયા આરોપેત્વા પુન તં ઇત્થિં સન્થતમગ્ગસમ્બન્ધિનિં કત્વા સન્થતાય ઇત્થિયા વચ્ચમગ્ગેનાતિઆદિ વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૬૧-૬૨) પનેત્થ ‘‘એકદેસે સમુદાયવોહારો’’તિ વુત્તં, તં ન ¶ યુત્તં અવયવવોહારેન સમુદાયસ્સેવ પતીયમાનત્તા. ઇતરથા હિ સન્થતાય વચ્ચમગ્ગેનાતિ ઇત્થિલિઙ્ગતા મગ્ગસમ્બન્ધિતા ચ ન સિયા, એકદેસે સમુદાયોપચારસ્સ પન એકદેસોવ અત્થો સાખાય છિજ્જમાનાય રુક્ખો છિજ્જતીતિઆદીસુ વિય.
વત્થાદીનિ મગ્ગસ્સ અન્તો અપ્પવેસેત્વા બહિયેવ વેઠનં સન્ધાય ‘‘પલિવેઠેત્વા’’તિ વુત્તં. સમુદાયે અવયવૂપચારેનેવ ભિક્ખુપિ સન્થતો નામાતિઆદિ વુત્તં. યત્તકે પવિટ્ઠેતિ તિલબીજમત્તે પવિટ્ઠે. અક્ખિનાસાદીનં સન્થતત્તેપિ યથાવત્થુકમેવાતિ આહ થુલ્લચ્ચયક્ખેત્તે થુલ્લચ્ચયન્તિઆદિ. ખાણું ઘટ્ટેન્તસ્સ દુક્કટન્તિ ઇત્થિનિમિત્તસ્સ અન્તો ખાણું પવેસેત્વા સમતલં, અતિરિત્તં વા ઠિતં ખાણું સચે ઘટ્ટેતિ, ઘટ્ટેન્તસ્સ દુક્કટં પવેસાભાવતો. સચે પન ઈસકં અન્તો અલ્લોકાસે પવેસેત્વા ઠિતં અનુપાદિન્નમેવ ખાણુસીસં અઙ્ગજાતેન છુપતિ, પારાજિકમેવ. તસ્સ તલન્તિ વેળુનળાદિકસ્સ અન્તોતલં. બહિદ્ધા ખાણુકેતિ અન્તો પવેસિતવેળુપબ્બાદિકસ્સ બહિ નિક્ખન્તસીસં સન્ધાય વુત્તં. યથા ચ ઇત્થિનિમિત્તેતિઆદીસુ યથા ઇત્થિયા પસ્સાવમગ્ગે ખાણું કત્વા ઘટ્ટનાદિકં વુત્તં, એવં સબ્બત્થ વચ્ચમગ્ગાદીસુપિ લક્ખણં વેદિતબ્બન્તિ અત્થો.
રાજપચ્ચત્થિકાદિચતુક્કભેદકથાવણ્ણના
૬૫. કેરાટિકાતિ વઞ્ચકા. પઠમં ઇત્થિધુત્તમેવ દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઇતરધુત્તેપિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતું ‘‘ઇત્થિધુત્તસુરાધુત્તાદયો વા’’તિ વુત્તં.
આપત્તાનાપત્તિવારવણ્ણના
૬૬. પટિઞ્ઞાતકરણં ¶ નત્થિ સેવેતુકામતા મગ્ગેન મગ્ગપ્પટિપત્તીતિ દ્વિન્નં અઙ્ગાનં સિદ્ધત્તા. દૂસિતસ્સ પન મગ્ગેન મગ્ગપ્પટિપત્તિ એવમેકં અઙ્ગં સિદ્ધં, સેવેતુકામતાસઙ્ખાતં સાદિયનં અસિદ્ધં. તસ્મા સો પુચ્છિત્વા ‘‘સાદિયિ’’ન્તિ વુત્તપટિઞ્ઞાય નાસેતબ્બો. તત્થેવાતિ વેસાલિયં મહાવને એવ. સબ્બઙ્ગગતન્તિ સબ્બકાયગતં. ‘‘લોહિતં વિયા’’તિ વુત્તત્તા કેસાદીનં વિનિમુત્તટ્ઠાને સબ્બત્થાતિ ગહેતબ્બં. નિચ્ચમેવ ઉમ્મત્તકો હોતીતિ ¶ યસ્સ પિત્તકોસતો પિત્તં ચલિત્વા સબ્બદા બહિ નિક્ખન્તં હોતિ, તં સન્ધાય વુત્તં. યસ્સ પન પિત્તં ચલિત્વા પિત્તકોસેયેવ ઠિતં હોતિ, કદાચિ વા નિક્ખન્તં પુન નિક્ખમતિ, સોપિ અન્તરન્તરા સઞ્ઞં પટિલભતિ ભેસજ્જેન ચ પકતિઆરોગ્યં પટિલભતીતિ વેદિતબ્બં.
પદભાજનીયવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
પકિણ્ણકકથાવણ્ણના
પકિણ્ણકન્તિ વોમિસ્સકનયં. સમુટ્ઠાનન્તિ ઉપ્પત્તિકારણં. કિરિયાતિઆદિ નિદસ્સનમત્તં અકિરિયાદીનમ્પિ સઙ્ગહતો. વેદનાય સહ કુસલઞ્ચ વેદિતબ્બન્તિ યોજેતબ્બં. સબ્બસઙ્ગાહકવસેનાતિ સબ્બેસં સિક્ખાપદાનં સઙ્ગાહકવસેન ‘‘કાયો વાચા કાયવાચા કાયચિત્તં વાચાચિત્તં કાયવાચાચિત્ત’’ન્તિ એવં વુત્તાનિ છ આપત્તિસમુટ્ઠાનાનિ. સમુટ્ઠાનાદયો હિ આપત્તિયા એવ હોન્તિ, ન સિક્ખાપદસ્સ. તંતંસિક્ખાપદસ્સ નિયતઆપત્તિયા એવ ગહણત્થં પન સિક્ખાપદસીસેન સમુટ્ઠાનાદીનં કથનં. એવઞ્હિ આપત્તિવિસેસો પઞ્ઞાયતિ આપત્તિ-સદ્દસ્સ સબ્બાપત્તિસાધારણત્તા, ઇમેસુ પન છસુ સમુટ્ઠાનેસુ પુરિમાનિ તીણિ અચિત્તકાનિ, પચ્છિમાનિ સચિત્તકાનિ. સમાસતો તં ઇમં પકિણ્ણકં વિદિત્વા વેદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. છ સમુટ્ઠાનાનિ એતસ્સાતિ છસમુટ્ઠાનં. એવં સેસેસુપિ.
અત્થિ કથિનસમુટ્ઠાનન્તિઆદિ સમુટ્ઠાનસીસવસેન દ્વિસમુટ્ઠાનએકસમુટ્ઠાનાનં દસ્સનં. તેરસ હિ સમુટ્ઠાનસીસાનિ પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાનં અદિન્નાદાનસમુટ્ઠાનં સઞ્ચરિત્તસમુટ્ઠાનં સમનુભાસનસમુટ્ઠાનં કથિનસમુટ્ઠાનં એળકલોમસમુટ્ઠાનં પદસોધમ્મસમુટ્ઠાનં અદ્ધાનસમુટ્ઠાનં થેય્યસત્થસમુટ્ઠાનં ધમ્મદેસનાસમુટ્ઠાનં ભૂતારોચનસમુટ્ઠાનં ચોરીવુટ્ઠાપનસમુટ્ઠાનં અનનુઞ્ઞાતસમઉટ્ઠાનન્તિ. તત્થ અત્થિ છસમુટ્ઠાનન્તિ ઇમિના સઞ્ચરિત્તસમુટ્ઠાનં વુત્તં, પઞ્ચસમુટ્ઠાનસ્સ અભાવતો ¶ ‘‘અત્થિ પઞ્ચસમુટ્ઠાન’’ન્તિ અવત્વા ‘‘અત્થિ ચતુસમુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં, ઇમિના ચ અદ્ધાનસમુટ્ઠાનં અનનુઞ્ઞાતસમુટ્ઠાનઞ્ચ સઙ્ગહિતં. યઞ્હિ પઠમતતિયચતુત્થછટ્ઠેહિ સમુટ્ઠાનેહિ સમુટ્ઠાતિ ¶ , ઇદં અદ્ધાનસમુટ્ઠાનં. યં પન દુતિયતતિયપઞ્ચમછટ્ઠેહિ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં અનનુઞ્ઞાતસમુટ્ઠાનં. અત્થિ તિસમુટ્ઠાનન્તિ ઇમિના અદિન્નાદાનસમુટ્ઠાનં ભૂતારોચનસમુટ્ઠાનઞ્ચ સઙ્ગહિતં. યઞ્હિ સચિત્તકેહિ તીહિ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં અદિન્નાદાનસમુટ્ઠાનં. યં પન અચિત્તકેહિ તીહિ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં ભૂતારોચનસમુટ્ઠાનં. અત્થિ કથિનસમુટ્ઠાનન્તિઆદિના પન અવસેસસમઉટ્ઠાનસીસવસેન દ્વિસમુટ્ઠાનં એકસમુટ્ઠાનઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ હિ યં તતિયછટ્ઠેહિ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં કથિનસમુટ્ઠાનં નામ. યં પન પઠમચતુત્થેહિ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં એળકલોમસમુટ્ઠાનં. યં છટ્ઠેનેવ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં ધુરનિક્ખેપસમુટ્ઠાનં, ‘‘સમનુભાસનસમઉટ્ઠાન’’ન્તિપિ તસ્સેવ નામં. ઇતિ સરૂપેન અટ્ઠ આપત્તિસીસાનિ દસ્સિતાનિ. આદિસદ્દેન પનેત્થ અવસેસાનિ પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાનપદસોધમ્મથેય્યસત્થધમ્મદેસનાચોરીવુટ્ઠાપનસમુટ્ઠાનાનિ પઞ્ચપિ સમુટ્ઠાનસીસાનિ સઙ્ગહિતાનિ. તત્થ યં કાયચિત્તતો સમુટ્ઠાતિ, ઇદં પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાનં. યં દુતિયપઞ્ચમેહિ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં પદસોધમ્મસમુટ્ઠાનં. યં ચતુત્થછટ્ઠેહિ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં થેય્યસત્થસમુટ્ઠાનં. યં પઞ્ચમેનેવ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં ધમ્મદેસનાસમઉટ્ઠાનં. યં પઞ્ચમછટ્ઠેહિ સમુટ્ઠાતિ, ઇદં ચોરીવુટ્ઠાપનસમુટ્ઠાનં. એત્થ ચ પચ્છિમેસુ તીસુ સચિત્તકસમુટ્ઠાનેસુ એકેકસમુટ્ઠાનવસેન એકસમુટ્ઠાનાનિ તિવિધાનિ. દ્વિસમુટ્ઠાનાનિ પન પઠમચતુત્થેહિ વા દુતિયપઞ્ચમેહિ વા તતિયછટ્ઠેહિ વા ચતુત્થછટ્ઠેહિ વા પઞ્ચમછટ્ઠેહિ વા સમુટ્ઠાનવસેન પઞ્ચવિધાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.
એવં સમુટ્ઠાનવસેન સબ્બસિક્ખાપદાનિ તેરસધા દસ્સેત્વા ઇદાનિ કિરિયાવસેન પઞ્ચધા દસ્સેતું તત્રાપીતિઆદિ વુત્તં. કિઞ્ચીતિ સિક્ખાપદં. કિરિયતોતિ પથવીખણનાદિ (પાચિ. ૮૪-૮૫) વિય કાયવચીવિઞ્ઞત્તિજનિતકમ્મતો. અકિરિયતોતિ પઠમકથિનાદિ (પારા. ૪૫૯ આદયો) વિય કત્તબ્બસ્સ અકરણેનેવ. કિરિયાકિરિયતોતિ અઞ્ઞાતિકાય ભિક્ખુનિયા હત્થતો ચીવરપટિગ્ગહણાદિ (પારા. ૫૦૮ આદયો) વિય. સિયા કિરિયતો, સિયા અકિરિયતો રૂપિયપટિગ્ગહણાદિ (પારા. ૫૮૨ આદયો) વિય, સિયા કિરિયતો, સિયા કિરિયાકિરિયતો કુટિકારાદિ (પારા. ૩૪૨) વિય. વીતિક્કમસઞ્ઞાય અભાવેન વિમોક્ખો અસ્સાતિ સઞ્ઞાવિમોક્ખન્તિ મજ્ઝેપદલોપીસમાસો દટ્ઠબ્બો. ચિત્તઙ્ગં લભતિ સચિત્તકસમુટ્ઠાનેહેવ ¶ સમુટ્ઠહનતો. ઇતરન્તિ યસ્સ ચિત્તઙ્ગનિયમો નત્થિ, તં, અનાપત્તિમુખેન ચેતં સઞ્ઞાદુકં વુત્તં, આપત્તિમુખેન સચિત્તકદુકન્તિ એત્તકમેવ વિસેસો, અત્થતો સમાનાવ.
કાયવચીદ્વારેહિ ¶ આપજ્જિતબ્બમ્પિ કાયકમ્મે વા વચીકમ્મે વા સઙ્ગય્હતિ. તત્થ બાહુલ્લવુત્તિતો અદિન્નાદાનમુસાવાદાદયો વિયાતિ અત્થિ સિક્ખાપદં કાયકમ્મન્તિઆદિના કાયકમ્મં વચીકમ્મઞ્ચાતિ દુકમેવ વુત્તં, વિભાગતો પન કાયવચીકમ્મેન સદ્ધિં તિકમેવ હોતિ. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમપારાજિકવણ્ણના) વુત્તં ‘‘સબ્બા ચ કાયકમ્મવચીકમ્મતદુભયવસેન તિવિધા હોન્તી’’તિ. તતોયેવ ઇધાપિ અદિન્નાદાનાદીસુ (પારા. ૮૯) કાયકમ્મવચીકમ્મન્તિ તદુભયવસેન દસ્સિતં. અત્થિ પન સિક્ખાપદં કુસલન્તિઆદિ આપત્તિસમુટ્ઠાપકચિત્તવસેન કારિયે કારણોપચારેન વુત્તં, ન પન આપત્તિયા કુસલાદિપરમત્થધમ્મતાવસેન આપત્તિયા સમ્મુતિસભાવત્તા. કુસલાકુસલાદિપરમત્થધમ્મે ઉપાદાય હિ ભગવતા આપત્તિસમ્મુતિ પઞ્ઞત્તા. વક્ખતિ હિ ‘‘યં કુસલચિત્તેન આપજ્જતિ, તં કુસલ’’ન્તિઆદિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૬૬ પકણ્ણકકથા). ન હિ ભગવતો આણાયત્તા આપત્તિ કુસલાદિપરમત્થસભાવા હોતિ અનુપસમ્પન્નાનં આદિકમ્મિકાનઞ્ચ આપત્તિપ્પસઙ્ગતો, તસ્સા દેસનાદીહિ વિસુદ્ધિઅભાવપ્પસઙ્ગતો ચ. ન હિ કારણબલેન ઉપ્પજ્જમાના કુસલાદિસભાવા આપત્તિ અનુપસમ્પન્નાદીસુ નિવત્તતિ, ઉપ્પન્નાય ચ તસ્સા કેનચિ વિનાસો ન સમ્ભવતિ. સરસવિનાસતો દેસનાદિના ચ આપત્તિ વિગચ્છતીતિ વચનમત્થિ, ન પન તેન અકુસલાદિ વિગચ્છતિ. પિતુઘાતાદિકમ્મેન હિ પારાજિકં આપન્નસ્સ ભિક્ખુનો ગિહિલિઙ્ગં ગહેત્વા ભિક્ખુભાવપરિચ્ચાગેન પારાજિકાપત્તિ વિગચ્છતિ, ન પાણાતિપાતાદિઅકુસલં આનન્તરિયાદિભાવતો. તસ્મા દુમ્મઙ્કૂનં નિગ્ગહાદિદસઅત્થવસે (પારા. ૩૯; પરિ. ૨) પટિચ્ચ ભગવતા યથાપચ્ચયં સમુપ્પજ્જમાને કુસલાકુસલાદિનામરૂપધમ્મે ઉપાદાય પઞ્ઞત્તા સમ્મુતિયેવ આપત્તિ, સા ચ યથાવિધિપટિકમ્મકરણેન વિગતા નામ હોતીતિ વેદિતબ્બં, તેનાહ દ્વત્તિંસેવ હિ આપત્તિસમુટ્ઠાપકચિત્તાનીતિઆદિ. આપત્તિસમુટ્ઠાપકત્તેનેવ હેત્થ કુસલાદીનં આપત્તિતો ભેદો સિદ્ધો. ન ¶ હિ તંસમુટ્ઠિતસ્સ તતો અભેદો યુત્તો સમુટ્ઠાનસમુટ્ઠિતભેદબ્યવહારુપચ્છેદપ્પસઙ્ગતો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૬૬ પકિણ્ણકકથાવણ્ણના) પન આપત્તિયા પરમત્થતો કુસલત્તમેવ ન સમ્ભવતિ ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકતં, નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ વચનતો, ‘‘અકુસલત્તં પન અબ્યાકતત્તઞ્ચ આપત્તિયા સમ્ભવતી’’તિ સઞ્ઞાય કુસલચિત્તસમુટ્ઠાનક્ખણેપિ રૂપાબ્યાકતત્તં આપત્તિયા સમત્થેતું યં કુસલચિત્તેન આપજ્જતિ, તં કુસલં, ઇતરેહિ ઇતરન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૬૬ પકિણ્ણકકથા) ઇમં અટ્ઠકથાવચનં નિસ્સાય વુત્તં ‘‘યં કુસલચિત્તેન આપજ્જતીતિ યં સિક્ખાપદસીસે ગહિતં આપત્તિં કુસલચિત્તસમઙ્ગી આપજ્જતિ, ઇમિના પન વચનેન તં કુસલન્તિ આપત્તિયા વુચ્ચમાનો કુસલભાવો પરિયાયતો, ન પરમત્થતોતિ દસ્સેતિ. કુસલચિત્તેન હિ આપત્તિં આપજ્જન્તો સવિઞ્ઞત્તિકં ¶ અવિઞ્ઞત્તિકં વા સિક્ખાપદવીતિક્કમાકારપ્પવત્તં રૂપક્ખન્ધસઙ્ખાતં અબ્યાકતાપત્તિં આપજ્જતી’’તિ. તત્થ યં કુસલચિત્તેન આપજ્જતીતિ ઇમં વચનં ઉદ્દિસ્સ ‘‘ઇમિના પન વચનેન તં કુસલન્તિ આપત્તિયા વુચ્ચમાનો કુસલભાવો પરિયાયતો, ન પરમત્થતોતિ દસ્સેતી’’તિ વુત્તં, એવં ઇતરેહિ ઇતરન્તિ વચનેન ‘‘યં અકુસલચિત્તેન આપજ્જહિ, તં અકુસલં, યં અબ્યાકતચિત્તેન આપજ્જતિ, તં અબ્યાકત’’ન્તિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ વુત્તત્તા ઇતરેહીતિ વચનં ઉદ્દિસ્સ ‘‘ઇમિનાપિ વચનેન ઇતરન્તિ આપત્તિયા વુચ્ચમાનો અકુસલભાવો અબ્યાકતભાવો ચ પરિયાયતો દસ્સેતી’’તિ વત્તબ્બં. એવં અવત્વા કુસલપક્ખે એવ કથનસ્સ કારણં ન પસ્સામ. યં પન આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલન્તિઆદિવચનં કારણત્તેન વુત્તં, તમ્પિ અકારણં યં અકુસલચિત્તેન આપજ્જતિ, તં અકુસલન્તિઆદિના હેટ્ઠા વુત્તનયેન અકુસલાદિભાવસ્સ પરિયાયદેસિતત્તા, આપત્તિયા કુસલવોહારસ્સ અયુત્તતાય નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલન્તિ વુત્તત્તા ચ. આપત્તિયા હિ કુસલચિત્તસમુટ્ઠિતત્તેપિ ભગવતા પટિક્ખિત્તભાવેન સાવજ્જધમ્મત્તા કારણૂપચારેનાપિ અનવજ્જકુસલવોહારો ન યુત્તો સાવજ્જાનવજ્જાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિરુદ્ધત્તા. યથા આકાસાદિસમ્મુતિસચ્ચાનં ઉપ્પન્નતાદિવોહારો વિય જાતિજરાભઙ્ગાનં ઉપ્પન્નતાદિવોહારો અનવટ્ઠાનાદિદેસતો અયુત્તો, એવમિધાપિ કુસલવોહારો અયુત્તો વિરુદ્ધત્તા. અકુસલાદિવોહારો પન યુત્તો ¶ , કારણૂપચારેન પન અકુસલાદિસભાવતા યથાવુત્તદોસાનતિવત્તનતો. સુત્તસ્સાપિ હિ યથા સુત્તસુત્તાનુલોમાદીહિ વિરોધો ન હોતિ, તથેવ અત્થો ગહેતબ્બો.
યં પન વુત્તં ‘‘કુસલચિત્તેન હિ આપત્તિં આપજ્જન્તો…પે… રૂપક્ખન્ધસઙ્ખાતં અબ્યાકતાપત્તિં આપજ્જતી’’તિ, તં અયુત્તમેવ રૂપક્ખન્ધસ્સ ખણિકતાય આપત્તિયાપિ દેસનાદિપટિકમ્મં વિનાવ પટિપસ્સદ્ધિપ્પસઙ્ગતો. રૂપપરમ્પરા આપત્તીતિ ચે? તન્ન, પટિકમ્મેનાપિ અવિગમપ્પસઙ્ગતો. ન હિ રૂપસન્તતિદેસનાદીહિ વિગચ્છતિ સકારણાયત્તત્તા, ઇતિ સબ્બથા આપત્તિયા પરમત્થતા અયુત્તા, એતેનેવ યં વુત્તં ‘‘નિપજ્જિત્વા નિરોધસમાપન્નસ્સ સહસેય્યવસેન તથાકારપ્પવત્તરૂપધમ્મસ્સેવ આપત્તિભાવતો’’તિઆદિ, તમ્પિ પટિસિદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં. ઇધ પન નિરોધસમાપન્નાનં રૂપધમ્મમેવ પટિચ્ચ ઉપ્પન્નત્તા આપત્તિ અચિત્તા અવેદના, અઞ્ઞત્થ પન સચિત્તા સવેદનાવ, સબ્બત્થાપિ પઞ્ઞત્તિસભાવાતિ વેદિતબ્બા. તેનેવ દુટ્ઠદોસસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં આપત્તિયા અકુસલાદિસભાવં પરપરિકપ્પિતં નિસેધેતું ‘‘આદિકમ્મિકસ્સ અનાપત્તિવચનતો…પે… પણ્ણત્તિમત્તમેવ આપત્તાધિકરણન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ સયમેવ વક્ખતિ, તસ્મા ‘‘તંતંકુસલાદિધમ્મસમુપ્પત્તિયા ભગવતા પઞ્ઞત્તા આપત્તિસમ્મુતિ સમુટ્ઠિતા’’તિ ચ, ‘‘યાવ પટિપ્પસ્સદ્ધિકારણા તિટ્ઠતી’’તિ ચ, ‘‘પટિપ્પસ્સદ્ધિકારણેહિ ¶ વિનસ્સતી’’તિ ચ વોહરીયતિ. આપત્તિયા ચ સમ્મુતિસભાવત્તેપિ હિ સઞ્ચિચ્ચ તં આપજ્જન્તસ્સ, પટિકિરિયં અકરોન્તસ્સ ચ અનાદરે અકુસલરાસિ ચેવ સગ્ગમગ્ગન્તરાયો ચ હોતીતિ લજ્જિનો યથાવિધિં નાતિક્કમન્તિ, અનતિક્કમનપ્પચ્ચયા ચ તેસં અનન્તપ્પભેદા સીલાદયો ધમ્મા પરિવડ્ઢન્તીતિ ગહેતબ્બં. દ્વત્તિંસેવાતિ નિયમો આપત્તિનિમિત્તાનં કાયવચીવિઞ્ઞત્તીનં એતેહેવ સમુપ્પજ્જનતો કતો, ન પન સબ્બાપત્તીનમ્પિ એતેહેવ સમુપ્પજ્જનતો. નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તાનઞ્હિ ઝાનનિરોધસમાપન્નાનઞ્ચ અવિઞ્ઞત્તિજનકેહિ વિપાકઅપ્પનાચિત્તેહિ ચેવ રૂપધમ્મેહિ ચ સહસેય્યાદિઆપત્તિ સમ્ભવતિ.
દસાતિ કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયેન સહ અટ્ઠ મહાકિરિયચિત્તાનિ. પઞ્ઞત્તિં અજાનિત્વા ઇદ્ધિવિકુબ્બનાદીસુ અભિઞ્ઞાનં આપત્તિસમુટ્ઠાપકત્તં વેદિતબ્બં. એત્થ ચ કિઞ્ચિ સિક્ખાપદં અકુસલચિત્તમેવ, કિઞ્ચિ ¶ કુસલાબ્યાકતવસેન દ્વિચિત્તં, કિઞ્ચિ તિચિત્તન્તિ અયમેવ ભેદો લબ્ભતિ, નાઞ્ઞોતિ વેદિતબ્બં. કિરિયાસમુટ્ઠાનન્તિ પરૂપક્કમેન જાયમાનં અઙ્ગજાતાદિચલનં સાદિયનચિત્તસઙ્ખાતે સેવનચિત્તે ઉપ્પન્ને તેન ચિત્તેન સમુપ્પાદિતમેવ હોતીતિ વુત્તં ઇતરથા ‘‘સિયા કિરિયસમુટ્ઠાનં, સિયા અકિરિયસમુટ્ઠાન’’ન્તિ વત્તબ્બતો.
યં પન સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૬૬ પકિણ્ણકકથાવણ્ણના) વુત્તં ‘‘કિરિયસમુટ્ઠાનન્તિ ઇદં યેભુય્યવસેન વુત્તં પરૂપક્કમે સતિ સાદિયન્તસ્સ અકિરિયસમુટ્ઠાનભાવતો’’તિઆદિ, તં ન ગહેતબ્બં પઠમપારાજિકસ્સ અકિરિયસમુટ્ઠાનતાય પાળિઅટ્ઠકથાસુ અવુત્તત્તા. ‘‘મનોદ્વારે આપત્તિ નામ નત્થી’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમપારાજિકવણ્ણના; પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૮૩-૪) હિ વુત્તં. કથઞ્હિ નામ પરૂપક્કમેન મેથુનં સાદિયન્તો અત્તનો અઙ્ગજાતાદિકાયચલનં ન સાદિયેય્ય, સાદિયનચિત્તાનુગુણમેવ પન સકલસરીરે ચિત્તજરૂપસમુપ્પત્તિયા વિઞ્ઞત્તિપિ સુખુમા સમુપ્પન્ના એવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં, તેનાહ કાયદ્વારેનેવ સમુટ્ઠાનતો કાયકમ્મન્તિઆદિ. ચિત્તં પનેત્થ અઙ્ગમત્તં હોતીતિ કાયવિઞ્ઞત્તિ એવ કાયકમ્મભાવે કારણં, ન ચિત્તં. તં પનેત્થ કાયસઙ્ખાતાય વિઞ્ઞત્તિયાયેવ અઙ્ગમત્તં, ન કાયકમ્મભાવસ્સ, ઇતરથા મેથુનસ્સ ‘‘મનોકમ્મ’’ન્તિ વત્તબ્બતો, તેનાહ ‘‘ન તસ્સ વસેન કમ્મભાવો લબ્ભતી’’તિ. કમ્મભાવોતિ કાયકમ્મભાવો. સબ્બઞ્ચેતન્તિ એતં સમુટ્ઠાનાદિકં. સિક્ખાપદસીસેનાતિ તંતંસિક્ખાપદનિયતઆપત્તિયા એવ ગહણત્થં સિક્ખાપદમુખેન.
પકિણ્ણકકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
વિનીતવત્થુવણ્ણના
ઇદં ¶ કિન્તિ કથેતુકામતાપુચ્છા. ઇમાતિઆદિ વિસ્સજ્જનં. વિનીતાનિ આપત્તિં ત્વં ભિક્ખુ આપન્નોતિઆદિના (પારા. ૬૭) ભગવતા વિનિચ્છિનિતાનિ વત્થૂનિ વિનીતવત્થૂનિ. તં તં વત્થું ઉદ્ધરિત્વા દાનતો દસ્સનતો ઉદ્દાનભૂતા ગાથા ઉદ્દાનગાથા, સઙ્ગહગાથા, ઉદ્દેસગાથાતિ વુત્તં હોતિ. વત્થુ ગાથાતિ તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખૂતિઆદિકા વિનીતવત્થુપાળિયેવ તેસં તેસં વિનીતવત્થૂનં ગન્થનતો ‘‘વત્થુગાથા’’તિ વુત્તા ¶ , ન છન્દોવિચિતિલક્ખણેન. ઉદ્દાનગાથાનં વત્થુ વત્થુગાથાતિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એત્થાતિ વિનીતવત્થૂસુ. દુતિયાદીનન્તિ દુતિયપારાજિકાદીનં. યં પસ્સિત્વા ચિત્તકારાદયો સિપ્પિકા ચિત્તકમ્માદીનિ સિક્ખન્તિ, તં પટિચ્છન્નકરૂપં, પટિમારૂપન્તિ અત્થો.
૬૭. પુરિમાનિ દ્વેતિ મક્કટીવજ્જિપુત્તકવત્થૂનિ દ્વે. તાનિપિ ભગવતા વિનીતભાવેન પુન વિનીતવત્થૂસુ પક્ખિત્તાનિ. તત્થ તસ્સ કુક્કુચ્ચં અહોસીતિઆદિ પન કિઞ્ચાપિ તેસં પઠમં કુક્કુચ્ચં ન ઉપ્પન્નં, ભિક્ખૂહિ પન ભગવતા ચ ગરહિત્વા વુત્તવચનં સન્ધાય પચ્છા ઉપ્પન્નત્તં સન્ધાય વુત્તં. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસુન્તિઆદિ ચ ભિક્ખૂહિ આનન્દત્થેરેન ચ પઠમં ભગવતો આરોચિતે, ભગવતા ચ તેસં પારાજિકત્તે પકાસિતે ભીતા તે સયમ્પિ ગન્ત્વા અત્તનો કુક્કુચ્ચં પચ્છા આરોચેન્તિ એવ. ‘‘સચ્ચં કિર ત્વ’’ન્તિઆદિના ભગવતા પુટ્ઠા પન ‘‘સચ્ચં ભગવા’’તિ પટિજાનનવસેનાપિ આરોચેન્તિ. ભગવાપિ આપત્તિં ત્વન્તિઆદિના તેસં પારાજિકત્તં વિનિચ્છિનોતિ એવ. અનુપઞ્ઞત્તિકથાયં પન તં સબ્બં અવત્વા અનુપઞ્ઞત્તિયા અનુગુણમેવ કિઞ્ચિમત્તં વુત્તં, ઇધાપિ તેસં વત્થૂનં ભગવતા વિનીતભાવદસ્સનત્થં એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. કેચિ ઇમં અધિપ્પાયં અમનસિકત્વા ‘‘અઞ્ઞાનેવેતાનિ વત્થૂની’’તિ વદન્તિ. કુસેતિ કુસતિણાનિ. કેસેહીતિ મનુસ્સકેસેહિ.
૬૮. વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ એત્થ પોક્ખલં નામ સમિદ્ધં સુન્દરઞ્ચ, તસ્સ ભાવો ‘‘પોક્ખરતા’’તિ ર-કારં કત્વા વુત્તો, સમિદ્ધતા સુન્દરતાતિ અત્થો. પધંસેસીતિ અભિભવિ. ન લિમ્પતીતિ ન અલ્લીયતિ.
૬૯. એવરૂપા પરિવત્તલિઙ્ગા ભિક્ખુનિયો અત્થતો એકતો ઉપસમ્પન્નાપિ ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પન્નાસુયેવ સઙ્ગય્હન્તિ ભિક્ખૂપસમ્પદાય ભિક્ખુનીઉપસમ્પદતોપિ ઉક્કટ્ઠત્તા. પાળિયં ‘‘તાહિ આપત્તીહિ અનાપત્તિ’’ન્તિ ઉપયોગવચનં કત્વા અનુજાનામીતિ પદેન સમ્બન્ધિતબ્બં. ઇત્થિલિઙ્ગન્તિ ¶ થનાદિકં ઇત્થિસણ્ઠાનં વુત્તન્તિ આહ – ‘‘પુરિસ…પે… ઇત્થિસણ્ઠાનં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ. તં નાનન્તરિકતો પન ‘‘પુરિસિન્દ્રિયમ્પિ અન્તરહિતં, ઇત્થિન્દ્રિયઞ્ચ ઉપ્પન્ન’’ન્તિ વુત્તમેવ હોતિ, એવં ઉપરિપિ લિઙ્ગગ્ગહણેનેવ ઇત્થિન્દ્રિયાદિગ્ગહણં વેદિતબ્બં. તાતિ આપત્તિયો, તસ્સ વુટ્ઠાતુન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, તાહિ આપત્તીહિ વુટ્ઠાપેતુન્તિ ¶ અત્થો. કથન્તિ આહ તા સબ્બાપિ ભિક્ખુનીહિ કાતબ્બન્તિઆદિ. તેન પટિચ્છન્નાયપિ અપ્પટિચ્છન્નાયપિ ગરુકાપત્તિયા પક્ખમાનત્તચરણાદિકં વિધિં દસ્સેતિ.
ઓક્કન્તિકવિનિચ્છયોતિ પસઙ્ગાનુગુણં ઓતરણકવિનિચ્છયો. બલવઅકુસલેનાતિ પરદારિકકમ્માદિના. દુબ્બલકુસલેનાતિ યથાવુત્તબલવાકુસલોપહતસત્તિના તતો એવ દુબ્બલભૂતેન કુસલેન. દુબ્બલઅકુસલેનાતિ પુરિસભાવુપ્પાદકબ્રહ્મચરિયાદિબલવકુસલોપહતસત્તિના તતો એવ દુબ્બલભૂતેન પરદારિકાદિઅકુસલેન. સુગતિયં ભાવદ્વયસ્સ કુસલકમ્મજત્તા અકુસલેનેવ વિનાસો કુસલેનેવ ઉપ્પત્તીતિ આહ ઉભયમ્પીતિઆદિ. દુગ્ગતિયં પન અકુસલેનેવ ઉભિન્નમ્પિ ઉપ્પત્તિ ચ વિનાસો ચ, તત્થ દુબ્બલબલવભાવોવ વિસેસો.
‘‘એહિ મયં ગમિસ્સામા’’તિ ભિક્ખુનિયા સદ્ધિં સંવિધાય એકદ્ધાનગમને પાચિત્તિયાપત્તિપરિહારત્થં વુત્તં ‘‘સંવિદહનં પરિમોચેત્વા’’તિ. તેન એકગામક્ખેત્તેપિ બહિગામતો અન્તરઘરં સંવિધાય ગમનમ્પિ આપત્તિકરમેવાતિ દસ્સેતિ. પરિમોચનવિધિં દસ્સેન્તો આહ મયન્તિઆદિ. બહિગામેતિ ગામન્તરે. દુતિયિકા ભિક્ખુની પક્કન્તા વા હોતીતિઆદિના (પાચિ. ૬૯૩) વુત્તઅનાપત્તિલક્ખણં અનુલોમેતીતિ વુત્તં ‘‘ગામન્તર…પે… અનાપત્તી’’તિ. કોપેત્વાતિ પરિચ્ચજિત્વા. લજ્જિનિયો…પે… લબ્ભતીતિ લિઙ્ગપરિવત્તનદુક્ખપીળિતસ્સ સઙ્ગહેપિ અસતિ હીનાયાવત્તનમ્પિ ભવેય્યાતિ ‘‘આપદાસૂ’’તિ વુત્તઅનાપત્તિઅનુલોમેન વુત્તં. તાય દુતિયિકં ગહેત્વાવ ગન્તબ્બં. અલજ્જિનિયો…પે… લબ્ભતીતિ અલજ્જિનીહિ સદ્ધિં એકકમ્માદિસંવાસે આપત્તિસમ્ભવતો તા અસન્તપક્ખં ભજન્તીતિ વુત્તં, ઇમિનાપેતં વેદિતબ્બં ‘‘અલજ્જિનીહિ સદ્ધિં પરિભોગો ન વટ્ટતી’’તિ. યદિ હિ વટ્ટેય્ય, તતોપિ દુતિયિકં વિના ગામન્તરગમનાદીસુ આપત્તિ એવ સિયા સઙ્ગાહિકત્તા તાસં સઙ્ગાહિકલજ્જિનિગણતો વિય. ઞાતિકા ન હોન્તિ…પે… વટ્ટતીતિ વદન્તીતિ ઇમિના અટ્ઠકથાસુ અનાગતભાવં દીપેતિ. તત્થાપિ વિસ્સાસિકઞાતિકભિક્ખુનિયો વિના ભિક્ખુનિભાવે અરમન્તસ્સ માનપકતિકસ્સ આપદાટ્ઠાનસમ્ભવેન તં વચનં અપ્પટિક્ખિત્તમ્પિ તદઞ્ઞેસં ન વટ્ટતિયેવાતિ ગહેતબ્બં. ભિક્ખુભાવેપીતિ ભિક્ખુકાલેપિ ¶ . તં નિસ્સાયાતિ તં નિસ્સયાચરિયં કત્વા. ઉપજ્ઝા ગહેતબ્બાતિ ઉપસમ્પદાગહણત્થં ઉપજ્ઝા ગહેતબ્બા.
વિનયકમ્મન્તિ ¶ વિકપ્પનં સન્ધાય વુત્તં. પુન કાતબ્બન્તિ પુન વિકપ્પેતબ્બં. પુન પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહં વટ્ટતીતિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનીનં સન્નિધિં ભિક્ખૂહિ, ભિક્ખૂનં સન્નિધિં ભિક્ખુનીહિ ચ પટિગ્ગાહાપેત્વા પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૪૨૧) વચનતો પુન પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. સત્તમે દિવસેતિ ઇદઞ્ચ નિસ્સગ્ગિયં અનાપજ્જિત્વાવ પુનપિ સત્તાહં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. પકતત્તોતિ અપરિવત્તલિઙ્ગો. રક્ખતીતિ તં પટિગ્ગહણવિજહનતો રક્ખતિ, અવિભત્તતાય પટિગ્ગહણં ન વિજહતીતિ અધિપ્પાયો.
સામં ગહેત્વાન નિક્ખિપેય્યાતિ સહત્થેન પટિગ્ગહેત્વાન નિક્ખિપેય્ય. પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તીતિ લિઙ્ગપરિવત્તે જાતે પુન અપ્પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ.
હીનાયાવત્તનેનાતિ એત્થ કેચિ ‘‘પકતત્તસ્સ ભિક્ખુનો સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય ‘ગિહી ભવિસ્સામી’તિ ગિહિલિઙ્ગગ્ગહણં હીનાયાવત્તન’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં તત્તકેન ભિક્ખુભાવસ્સ અવિજહનતો. અઞ્ઞે પન ‘‘પારાજિકં આપન્નસ્સ ભિક્ખુપટિઞ્ઞં પહાય ગિહિલિઙ્ગભાવૂપગમનમ્પિ હીનાયાવત્તન’’ન્તિ વદન્તિ, તં યુત્તમેવ. પારાજિકં આપન્નો હિ તં પટિચ્છાદેત્વા યાવ ભિક્ખુપટિઞ્ઞો હોતિ, તાવ ભિક્ખુ એવ હોતિ ભિક્ખૂનમેવ પારાજિકસ્સ પઞ્ઞત્તત્તા. ‘‘યો પન ભિક્ખૂ’’તિ હિ વુત્તં. તથા હિ સો સંવાસં સાદિયન્તોપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતિ, સહસેય્યાદિઆપત્તિઞ્ચ ન જનેતિ, અત્તાનં ઓમસન્તસ્સ પાચિત્તિયઞ્ચ જનેતિ. વુત્તઞ્હિ –
‘‘અસુદ્ધો હોતિ પુગ્ગલો અઞ્ઞતરં પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નો, તઞ્ચે સુદ્ધદિટ્ઠિ સમાનો ઓકાસં કારાપેત્વા અક્કોસાધિપ્પાયો વદેતિ, આપત્તિ ઓમસવાદસ્સા’’તિ (પારા. ૩૮૯).
એકે પન ‘‘પારાજિકં આપન્નાનં દોસં પટિજાનિત્વા ગિહિલિઙ્ગગ્ગહણં નામ સિક્ખાપચ્ચક્ખાને સમોધાનં ગચ્છતિ તેનાપિ પટિઞ્ઞાય ભિક્ખુભાવસ્સ વિજહનતો. તેનેવ વિનયવિનિચ્છયાદીસુ હીનાયાવત્તનં સિક્ખાપચ્ચક્ખાને સમોધાનેત્વા ¶ વિસું તં ન વુત્તં. તસ્મા ભિક્ખુનીનં વિબ્ભમિતુકામતાય ગિહિલિઙ્ગગ્ગહણં ઇધ હીનાયાવત્તનં તાસં સિક્ખાપચ્ચક્ખાનસ્સ અભાવતો. તાસં પટિગ્ગહણવિજહનસ્સાપિ સબ્બસો વત્તબ્બત્તા’’તિ વદન્તિ, તમ્પિ અપ્પટિબાહિયમેવ. તસ્મા પારાજિકાનં ભિક્ખુનીનઞ્ચ ‘‘ઉપ્પબ્બજિસ્સામી’’તિ ગિહિલિઙ્ગગ્ગહણં ¶ હીનાયાવત્તનન્તિ ગહેતબ્બં. વિબ્ભમોતિપિ એતસ્સેવ નામં, તેનેવ તં ખુદ્દસિક્ખાયં ‘‘અચ્છેદવિસ્સજ્જનગાહવિબ્ભમા’’તિ અધિટ્ઠાનવિજહને વિબ્ભમનામેન વુત્તં.
અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેનાતિ અઞ્ઞસ્સ અદત્વાવ અનત્થિકસ્સેવ પટિગ્ગહિતવત્થૂનં બહિ છડ્ડનેન. કેચિ ‘‘પટિગ્ગહિતવત્થૂસુ સાપેક્ખસ્સ પુરે પટિગ્ગહિતભાવતો પરિમોચનત્થં તત્થ પટિગ્ગહમત્તસ્સ વિસ્સજ્જનમ્પિ અનપેક્ખવિસ્સજ્જનમેવ ચીવરાદિઅધિટ્ઠાનપચ્ચુદ્ધારો વિયા’’તિ વદન્તિ, તં ન સુન્દરં તથાવચનાભાવા. યથેવ હિ ચીવરાદીસુ અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેન અધિટ્ઠાનવિજહનં વત્વાપિ વિસું પચ્ચુદ્ધારો ચ વુત્તો, એવમિધાપિ વત્તબ્બં, યથા ચ ચીવરાદીસુ કાયપટિબદ્ધેસુપિ પચ્ચુદ્ધારેન અધિટ્ઠાનં વિગચ્છતિ, ન એવમિધ. ઇધ પન પટિગ્ગહિતવત્થુસ્મિં અનપેક્ખસ્સાપિ કાયતો મુત્તેયેવ તસ્મિં પટિગ્ગહણં વિજહતિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘સતક્ખત્તુમ્પિ પરિચ્ચજતુ, યાવ અત્તનો હત્થગતં પટિગ્ગહિતમેવા’’તિ. અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેનાતિ એત્થ ચ ‘‘અનપેક્ખાયા’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બં અનપેક્ખતં મુઞ્ચિત્વા ઇધ વિસું વિસ્સજ્જનસ્સ અભાવા. ન હેત્થ પચ્ચુદ્ધારે વિય વિસ્સજ્જનવિધાનમત્થિ. અપિચ પટિગ્ગહણમત્તવિસ્સજ્જને સતિ પુરે પટિગ્ગહિતોપિ આહારો ભુઞ્જિતુકમ્યતાય ઉપ્પન્નાય પટિગ્ગહણમત્તં વિસ્સજ્જેત્વા પુન પટિગ્ગહેત્વા યથાસુખં ભુઞ્જિતબ્બો સિયાતિ, તથા ચ સન્નિધિકારકસિક્ખાપદે વુત્તા સબ્બાપિ વિનિચ્છયભેદા નિરત્થકા એવ સિયું. વુત્તઞ્હિ તત્થ –
‘‘ગણ્ઠિકપત્તસ્સ વા ગણ્ઠિકન્તરે સ્નેહો પવિટ્ઠો હોતિ…પે… તાદિસે પત્તેપિ પુનદિવસે ભુઞ્જન્તસ્સ પાચિત્તિય’’ન્તિઆદિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૨૫૩).
તત્થ પન ‘‘પટિગ્ગહણં અનપેક્ખચિત્તેન વિસ્સજ્જેત્વા ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બં, ન ચ વુત્તં. કત્થચિ ઈદિસેસુ ચ ગણ્ઠિકપત્તાદીસુ પટિગ્ગહણે અપેક્ખા કસ્સચિપિ નત્થેવ તપ્પહાનાય વાયામતો, તથાપિ તત્થગતઆમિસે પટિગ્ગહણં ન વિગચ્છતિ. કસ્મા? ભિક્ખુસ્સ પત્તે પુન ભુઞ્જિતુકામતાપેક્ખાય ¶ વિજ્જમાનત્તા પત્તગતિકે આહારેપિ તસ્સા વત્તનતો. ન હિ પત્તં અવિસ્સજ્જેત્વા તગ્ગતિકં આહારં વિસ્સજ્જેતું સક્કા, નાપિ આહારં અવિસ્સજ્જેત્વા તગ્ગતિકં પટિગ્ગહણં વિસ્સજ્જેતું. તસ્મા વત્થુનો વિસ્સજ્જનમેવ અનપેક્ખવિસ્સજ્જનં, ન પટિગ્ગહણસ્સાતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. તેનેવ સન્નિધિસિક્ખાપદસ્સ અનાપત્તિવારે –
‘‘અન્તોસત્તાહં ¶ અધિટ્ઠેતિ, વિસ્સજ્જેતિ, નસ્સતિ, વિનસ્સતિ, ડય્હતિ, અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હન્તિ, વિસ્સાસં ગણ્હન્તિ, અનુપસમ્પન્નસ્સ ચત્તેન વન્તેન મુત્તેન અનપેક્ખો દત્વા પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જતી’’તિ –
એવં સબ્બત્થ વત્થુવિસ્સજ્જનમેવ વુત્તં. એત્થ ચ ‘‘અન્તોસત્તાહં અધિટ્ઠેતી’’તિ બાહિરપરિભોગાય અધિટ્ઠાનવચનતો વત્થું અવિસ્સજ્જેત્વાપિ કેવલં અનજ્ઝોહરિતુકામતાય સુદ્ધચિત્તેન બાહિરપરિભોગત્થાય નિયમનમ્પિ વિસું એકં પટિગ્ગહણવિજહનકારણમેવ, ઇદઞ્ચ સન્ધાય પટિગ્ગહણમત્તવિસ્સજ્જનં વુત્તં સિયા, સુવુત્તમેવ સિયા, તથા ચ ‘‘પુન પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિસ્સામી’’તિ પટિગ્ગહણવિસ્સજ્જનં ન વત્તબ્બં સિયા બાહિરપરિભોગાધિટ્ઠાનસ્સ ઇધાધિપ્પેતત્તા.
સારત્થદીપનિયઞ્હિ (સારત્થ. દી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૬૯) ‘‘અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેનાતિ એત્થ અઞ્ઞસ્સ અદત્વાવ અનત્થિકતાય ‘નત્થિ ઇમિના કમ્મં ન દાનિ નં પરિભુઞ્જિસ્સામી’તિ વત્થૂસુ વા, ‘પુન પટિગ્ગહેત્વા પટિભુઞ્જિસ્સામી’તિ પટિગ્ગહણે વા અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેના’’તિ એવં પરિભુઞ્જિતુકામસ્સેવ પટિગ્ગહણમત્તવિસ્સજ્જનમ્પિ પટિગ્ગહણવિજહનકારણં વુત્તં, તં ન ગહેતબ્બં. પુરિમમેવ પન બાહિરપરિભોગાધિટ્ઠાનં ગહેતબ્બં. ઇદં પન અટ્ઠકથાસુ ‘‘અનપેક્ખવિસ્સજ્જનસઙ્ખાતે વિસ્સજ્જેતી’’તિ વુત્તપાળિપદત્થે સઙ્ગહેત્વા વિસું ન વુત્તં. નસ્સતિ, વિનસ્સતિ, ડય્હતિ, વિસ્સાસં વા ગણ્હન્તીતિ ઇમાનિ પન પદાનિ અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હન્તીતિ ઇમસ્મિં પદે સઙ્ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બં.
અચ્છિન્દિત્વા ગહણેનાતિ અનુપસમ્પન્નાનં બલક્કારાદિના અચ્છિન્દિત્વા ગહણેન. ઉપસમ્પન્નાનઞ્હિ અચ્છિન્દનવિસ્સાસગ્ગાહેસુ પટિગ્ગહણં ન વિજહતિ. એત્થાતિ ભિક્ખુવિહારે. ઉપરોપકાતિ તેન રોપિતા રુક્ખગચ્છા. તેરસસુ ¶ સમ્મુતીસૂતિ ભત્તુદ્દેસકસેનાસનપઞ્ઞાપકભણ્ડાગારિકચીવરપટિગ્ગાહકચીવરભાજકયાગુભાજકફલભાજકખજ્જભાજકઅપ્પમત્તકવિસ્સજ્જકસાદિયગાહાપકપત્તગાહાપકઆરામિકપેસકસામણેરપેસકસમ્મુતિસઙ્ખાતાસુ તેરસસુ સમ્મુતીસુ.
પચ્છિમિકાય સેનાસનગ્ગાહે પટિપ્પસ્સદ્ધેપિ અપ્પટિપ્પસ્સદ્ધેપિ કથિનત્થારસ્સ, તમ્મૂલકાનં પઞ્ચાનિસંસાનઞ્ચ અભાવસ્સ સમાનત્તા તત્થ વિજ્જમાનમ્પિ સેનાસનગ્ગાહપટિપ્પસ્સદ્ધિં અદસ્સેત્વા તત્થ ભિક્ખૂહિ કત્તબ્બં સઙ્ગહમેવ દસ્સેતું સચે પચ્છિમિકાયાતિઆદિ વુત્તં. સચે અકુસલવિપાકે ¶ …પે… છારત્તં માનત્તમેવ દાતબ્બન્તિ ઇદં પટિચ્છન્નાય સાધારણાપત્તિયા પરિવસન્તસ્સ અસમાદિન્નપરિવાસસ્સ વા લિઙ્ગે પરિવત્તે પક્ખમાનત્તં ચરન્તસ્સ વસેન વુત્તં. સચે પનસ્સ પક્ખમાનત્તે અસમાદિન્ને એવ પુન લિઙ્ગં પરિવત્તતિ, પરિવાસં દત્વા પરિવુત્થપરિવાસસ્સેવ છારત્તં માનત્તં દાતબ્બં. પરિવાસદાનં નત્થિ ભિક્ખુકાલે અપ્પટિચ્છન્નભાવતો. સચે પન ભિક્ખુકાલેપિ સઞ્ચિચ્ચ નારોચેતિ, આપત્તિ પટિચ્છન્નાવ હોતિ, આપત્તિપટિચ્છન્નભાવતો પરિવાસો ચ દાતબ્બોતિ વદન્તિ. પારાજિકં આપન્નાનં ઇત્થિપુરિસાનં લિઙ્ગે પરિવત્તેપિ પારાજિકત્તસ્સ એકસ્મિં અત્તભાવે અવિજહનતો પુન ઉપસમ્પદા ન દાતબ્બાતિ ગહેતબ્બં. તેનેવ તેસં સીસચ્છિન્નપુરિસાદયો નિદસ્સિતા.
૭૧. તથેવાતિ મુચ્ચતુ વા મા વાતિ ઇમમત્થં અતિદિસતિ. અઞ્ઞેસન્તિ પુથુજ્જને સન્ધાય વુત્તં. તેસઞ્હિ ઈદિસે ઠાને અસાદિયનં દુક્કરં સોતાપન્નાદિઅરિયાનં તત્થ દુક્કરત્તાભાવા. ન હિ અરિયા પારાજિકાદિલોકવજ્જાપત્તિં આપજ્જન્તિ.
૭૩. સુફુસિતાતિ ઉપરિમાય દન્તપન્તિયા હેટ્ઠિમા દન્તપન્તિ આહચ્ચ ઠિતા, અવિવટાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અન્તોમુખે ઓકાસો નત્થી’’તિ. ઉપ્પાટિતે પન ઓટ્ઠમંસે દન્તે સુયેવ ઉપક્કમન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયન્તિ નિમિત્તેન બહિનિમિત્તે છુપનત્તા વુત્તં. બહિનિક્ખન્તદન્તજિવ્હાસુપિ એસેવ નયો. નિજ્ઝામતણ્હિકા નામ લોમકૂપેહિ સમુટ્ઠિતઅગ્ગિજાલાહિ દડ્ઢસરીરતાય અતિવિય તસિતરૂપા. આદિ-સદ્દેન ખુપ્પિપાસાસુરા અટ્ઠિચમ્માવસિટ્ઠા ભયાનકસરીરા પેતિયો સઙ્ગહિતા. વિસઞ્ઞં કત્વાતિ યથા સો કતમ્પિ ¶ ઉપક્કમં ન જાનાતિ, એવં કત્વા. તેન ચ વિસઞ્ઞી અહુત્વા સાદિયન્તસ્સ પારાજિકમેવાતિ દસ્સેતિ. ઉપહતકાયપ્પસાદોતિ વાતપિત્તાદિદોસેહિ કાયવિઞ્ઞાણાનુપ્પાદકભાવેન દૂસિતકાયપ્પસાદો, ન પન વિનટ્ઠકાયપ્પસાદો. સીસે પત્તેતિ મગ્ગેન મગ્ગપ્પટિપાદને જાતે. અપ્પવેસેતુકામતાય એવ નિમિત્તેન નિમિત્તછુપને થુલ્લચ્ચયં વુત્તં, સેવેતુકામસ્સ પન તત્થાપિ દુક્કટમેવાતિ આહ ‘‘દુક્ખટમેવ સામન્ત’’ન્તિ.
૭૪. જાતિ-સદ્દેન સુમનપુપ્ફપરિયાયેન તન્નિસ્સયો ગુમ્બો અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘જાતિપુપ્ફગુમ્બાન’’ન્તિ. તેન ચ જાતિયા ઉપલક્ખિતં વનં જાતિયાવનન્તિ અલુત્તસમાસોતિ દસ્સેતિ. એકરસન્તિ વીથિચિત્તેહિ અસમ્મિસ્સં.
૭૭. ઉપ્પન્ને વત્થુમ્હીતિ ઇત્થીહિ કતઅજ્ઝાચારવત્થુસ્મિં. રુક્ખસૂચિકણ્ટકદ્વારન્તિ રુક્ખસૂચિદ્વારં ¶ કણ્ટકદ્વારં, એવમેવ વા પાઠો. તત્થ યં ઉભોસુ પસ્સેસુ રુક્ખથમ્ભે નિખનિત્વા તત્થ મજ્ઝે વિજ્ઝિત્વા દ્વે તિસ્સો રુક્ખસૂચિયો પવેસેત્વા કરોન્તિ, તં રુક્ખસૂચિદ્વારં નામ. પવેસનનિક્ખમનકાલે પન અપનેત્વા થકનકયોગ્ગેન કણ્ટકસાખાપટલેન યુત્તં દ્વારં કણ્ટકદ્વારં નામ. ગામદ્વારસ્સ પિધાનત્થં પદરેન કણ્ટકસાખાદીહિ વા કતસ્સ કવાટસ્સ ઉદુક્ખલપાસરહિતતાય એકેન સંવરિતું વિવરિતુઞ્ચ અસક્કુણેય્યસ્સ હેટ્ઠા એકં ચક્કં યોજેન્તિ, યેન પરિવત્તમાનેન તં કવાટં સુખથકનં હોતિ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ચક્કલકયુત્તદ્વાર’’ન્તિ. ચક્કમેવ હિ લાતબ્બટ્ઠેન સંવરણવિવરણત્થાય ગહેતબ્બટ્ઠેન ચક્કલકં, તેન યુત્તમ્પિ કવાટં ચક્કલકં નામ, તેન યુત્તં દ્વારં ચક્કલકયુત્તદ્વારં. મહાદ્વારેસુ પન દ્વે તીણિપિ ચક્કલકાનિ યોજેન્તીતિ આહ ફલકેસૂતિઆદિ. કિટિકાસૂતિ વેળુપેસિકાહિ કણ્ટકસાખાદીહિ ચ કતથકનકેસુ. સંસરણકિટિકદ્વારન્તિ ચક્કલકયન્તેન સંસરણકિટિકાયુત્તમહાદ્વારં. ગોપ્ફેત્વાતિ આવુણિત્વા, રજ્જૂહિ ગન્થેત્વા વા. એકં દુસ્સસાણિદ્વારમેવાતિ એત્થ કિલઞ્જસાણિદ્વારમ્પિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ તગ્ગતિકત્તા. અથ ભિક્ખૂ…પે… નિસિન્ના હોન્તીતિ ઇદં ભિક્ખૂનં સન્નિહિતભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. નિપન્નેપિ આભોગં કાતું વટ્ટતિ, નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તે પન આભોગં કાતું ન વટ્ટતિ અસન્તપક્ખે ઠિતત્તા. રહો ¶ નિસજ્જાય વિય દ્વારસંવરણં નામ માતુગામાનં પવેસનનિવારણત્થં અનુઞ્ઞાતન્તિ આહ ભિક્ખુનિં વાતિઆદિ. નિસ્સેણિં આરોપેત્વાતિ ઇદં હેટ્ઠિમતલસ્સ સદ્વારબન્ધતાય વુત્તં. ચતૂસુ દિસાસુ પરિક્ખિત્તસ્સ કુટ્ટસ્સ એકાબદ્ધતાય ‘‘એકકુટ્ટકે’’તિ વુત્તં. પચ્છિમાનં ભારોતિ પાળિયા આગચ્છન્તે સન્ધાય વુત્તં. યેન કેનચિ પરિક્ખિત્તેતિ એત્થ પરિક્ખેપસ્સ ઉબ્બેધતો પમાણં સહસેય્યપ્પહોનકે વુત્તસદિસમેવ.
મહાપરિવેણન્તિ મહન્તં અઙ્ગણં, તેન ચ બહુજનસઞ્ચારં દસ્સેતિ, તેનાહ મહાબોધીતિઆદિ. અરુણે ઉગ્ગતે વુટ્ઠહતિ, અનાપત્તિ અનાપત્તિખેત્તભૂતાય રત્તિયા સુદ્ધચિત્તેન નિપન્નત્તા. પબુજ્ઝિત્વા પુન સુપતિ આપત્તીતિ અરુણે ઉગ્ગતે પબુજ્ઝિત્વા અરુણુગ્ગમનં ઞત્વા વા અઞત્વા વા અનુટ્ઠહિત્વા સયિતસન્તાનેન સુપતિ ઉટ્ઠહિત્વા કત્તબ્બસ્સ દ્વારસંવરણાદિનો અકતત્તા અકિરિયસમુટ્ઠાના આપત્તિ હોતિ અનાપત્તિખેત્તે કતનિપજ્જનકિરિયાય અનઙ્ગત્તા. અયઞ્હિ આપત્તિ ઈદિસે ઠાને અકિરિયા, દિવા અસંવરિત્વા નિપજ્જનક્ખણે કિરિયા ચ અચિત્તકા ચાતિ વેદિતબ્બા. પુરારુણા પબુજ્ઝિત્વાપિ યાવ અરુણુગ્ગમના સયન્તસ્સાપિ પુરિમનયેન આપત્તિયેવ. અરુણે ઉગ્ગતે વુટ્ઠહિસ્સામીતિ…પે… આપત્તિયેવાતિ એત્થ કદા તસ્સ આપત્તીતિ? વુચ્ચતે – ન તાવ રત્તિયં ‘‘દિવા આપજ્જતિ નો રત્તિ’’ન્તિ (પરિ. ૩૨૩) વુત્તત્તા. ‘‘અનાદરિયદુક્કટા ન મુચ્ચતી’’તિ વુત્તદુક્કટં પન દિવાસયનદુક્કટમેવ ન ¶ હોતિ અનાદરિયદુક્કટત્તા. એવં અરુણુગ્ગમને પન અચિત્તકં અકિરિયસમુટ્ઠાનં આપત્તિં આપજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. સો સચે દ્વારં સંવરિત્વા ‘‘અરુણે ઉગ્ગતે વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ નિપજ્જતિ, દ્વારે ચ અઞ્ઞેહિ અરુણુગ્ગમનકાલે વિવટેપિ તસ્સ અનાપત્તિયેવ દ્વારપિદહનસ્સ રત્તિદિવાભાગેસુ વિસેસાભાવા. આપત્તિઆપજ્જનસ્સેવ કાલવિસેસો ઇચ્છિતબ્બો, ન તપ્પરિહારસ્સાતિ ગહેતબ્બં, ‘‘દ્વારં અસંવરિત્વા રત્તિં નિપજ્જતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૭૭) હિ વુત્તં. દિવા સંવરિત્વા નિપન્નસ્સ કેનચિ વિવટેપિ દ્વારે અનાપત્તિયેવ. અત્તનાપિ અનુટ્ઠહિત્વાવ સતિ પચ્ચયે વિવટેપિ અનાપત્તીતિ વદન્તિ. યથાપરિચ્છેદમેવ ચ ન વુટ્ઠાતીતિ અરુણે ઉગ્ગતેયેવ ઉટ્ઠાતિ. આપત્તિયેવાતિ મૂલાપત્તિંયેવ સન્ધાય વુત્તં, અનાદરિયઆપત્તિ પન પુરારુણા ઉટ્ઠિતસ્સાપિ તસ્સ હોતેવ ‘‘દુક્કટા ¶ ન મુચ્ચતી’’તિ વુત્તત્તા, દુક્કટા ન મુચ્ચતીતિ ચ પુરારુણા ઉટ્ઠહિત્વા મૂલાપત્તિયા મુત્તોપિ અનાદરિયદુક્કટા ન મુચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો.
નિદ્દાવસેન નિપજ્જતીતિ વોહારવસેન વુત્તં, પાદાનં પન ભૂમિતો અમોચિતત્તા અયં નિપન્નો નામ ન હોતિ, તેનેવ અનાપત્તિ વુત્તા. અપસ્સાય સુપન્તસ્સાતિ કટિટ્ઠિતો ઉદ્ધં પિટ્ઠિકણ્ટકે અપ્પમત્તકમ્પિ પદેસં ભૂમિં અફુસાપેત્વા થમ્ભાદિં અપસ્સાય સુપન્તસ્સ. કટિટ્ઠિં પન ભૂમિં ફુસાપેન્તસ્સ સયનં નામ હોતિ. પિટ્ઠિપસારણલક્ખણા હિ સેય્યા. દીઘવન્દનાદીસુપિ તિરિયં પિટ્ઠિકણ્ટકાનં પસારિતત્તા નિપજ્જનમેવાતિ આપત્તિ પરિહરિતબ્બાવ ‘‘વન્દામીતિ પાદમૂલે નિપજ્જી’’તિઆદીસુ નિપજ્જનસ્સેવ વુત્તત્તા. તસ્સાપિ અનાપત્તિ પતનક્ખણે અવિસયત્તા, વિસયે જાતે સહસા વુટ્ઠિતત્તા ચ. યસ્સ પન વિસઞ્ઞિતાય પચ્છાપિ અવિસયો, એતસ્સ અનાપત્તિયેવ પતિતક્ખણે વિય. તત્થેવ સયતિ ન વુટ્ઠાતીતિ ઇમિના વિસયેપિ અકરણં દસ્સેતિ, તેનેવ ‘‘તસ્સ આપત્તી’’તિ વુત્તં.
એકભઙ્ગેનાતિ ઉભો પાદે ભૂમિતો અમોચેત્વાવ એકપસ્સેન સરીરં ભઞ્જિત્વા નિપન્નો. મહાઅટ્ઠકથાયં પન મહાપદુમત્થેરેન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો, તેન ‘‘મહાઅટ્ઠકથાય લિખિતમહાપદુમત્થેરવાદો અય’’ન્તિ દસ્સેતિ. તત્થ સુપન્તસ્સાપિ અવિસયત્તમત્થીતિ મહાપદુમત્થેરેન ‘‘અવિસયત્તા પન આપત્તિ ન દિસ્સતી’’તિ વુત્તં. આચરિયા પન સુપન્તસ્સ વિસઞ્ઞત્તાભાવેન વિસયત્તા અનાપત્તિં ન કથયન્તિ. વિસઞ્ઞત્તે સતિ અનાપત્તિયેવ. દ્વે પન જનાતિઆદિપિ મહાઅટ્ઠકથાયમેવ વચનં, તદેવ પચ્છા વુત્તત્તા પમાણં. યક્ખગહિતગ્ગહણેનેવ ચેત્થ વિસઞ્ઞીભૂતોપિ સઙ્ગહિતો. એકભઙ્ગેન નિપન્નો પન અનિપન્નત્તા આપત્તિતો મુચ્ચતિયેવાતિ ગહેતબ્બં.
૭૮. અપદેતિ ¶ આકાસે. પદન્તિ પદવળઞ્જં, તેનાહ ‘‘આકાસે પદ’’ન્તિ. એતદગ્ગન્તિ એસો અગ્ગો. યદિદન્તિ યો અયં. સેસં ઉત્તાનમેવ.
ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં
પઠમપારાજિકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
૨. દુતિયપારાજિકં
અદુતિયેનાતિ ¶ ¶ અસદિસેન જિનેન યં દુતિયં પારાજિકં પકાસિતં, તસ્સ ઇદાનિ યસ્મા સંવણ્ણનાક્કમો પત્તો, તસ્મા અસ્સ દુતિયસ્સ અયં સંવણ્ણના હોતીતિ યોજના.
ધનિયવત્થુવણ્ણના
૮૪. રાજૂહિ ગહિતન્તિ રાજગહન્તિ આહ ‘‘મન્ધાતૂ’’તિ. રાજપુરોહિતેન પરિગ્ગહિતમ્પિ રાજપરિગ્ગહિતમેવાતિ મહાગોવિન્દગ્ગહણં, નગરસદ્દાપેક્ખાય ચેત્થ ‘‘રાજગહ’’ન્તિ નપુંસકનિદ્દેસો. અઞ્ઞેપેત્થ પકારેતિ સુસંવિહિતારક્ખત્તા રાજૂનં ગહં ગેહભૂતન્તિ રાજગહન્તિઆદિકે પકારે. વસન્તવનન્તિ કીળાવનં, વસન્તકાલે કીળાય યેભુય્યત્તા પન વસન્તવનન્તિ વુત્તં.
સદ્વારબન્ધાતિ વસ્સૂપગમનયોગ્ગતાદસ્સનં. નાલકપટિપદન્તિ સુત્તનિપાતે (સુ. નિ. ૬૮૪ આદયો) નાલકત્થેરસ્સ દેસિતં મોનેય્યપટિપદં. પઞ્ચન્નં છદનાનન્તિ તિણપણ્ણઇટ્ઠકસિલાસુધાસઙ્ખાતાનં પઞ્ચન્નં. નો ચે લભતિ…પે… સામમ્પિ કાતબ્બન્તિ ઇમિના નાવાસત્થવજે ઠપેત્વા અઞ્ઞત્થ ‘‘અસેનાસનિકો અહ’’ન્તિ આલયકરણમત્તેન ઉપગમનં ન વટ્ટતિ. સેનાસનં પરિયેસિત્વા વચીભેદં કત્વા વસ્સં ઉપગન્તબ્બમેવાતિ દસ્સેતિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, અસેનાસનિકેના’’તિઆદિના (મહાવ. ૨૦૪) હિ પાળિયં ‘‘નાલકપટિપદં પટિપન્નેનાપી’’તિ અટ્ઠકથાયઞ્ચ અવિસેસેન દળ્હં કત્વા વુત્તં, નાવાસત્થવજેસુયેવ ચ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, નાવાય વસ્સં ઉપગન્તુ’’ન્તિઆદિના (મહાવ. ૨૦૩) અસતિપિ સેનાસને આલયકરણવસેન વસ્સૂપગમનં અનુઞ્ઞાતં, નાઞ્ઞત્થાતિ ગહેતબ્બં. અયમનુધમ્મતાતિ સામીચિવત્તં. કતિકવત્તાનીતિ ભસ્સારામતાદિં વિહાય સબ્બદા અપ્પમત્તેહિ ભવિતબ્બન્તિઆદિકતિકવત્તાનિ. ખન્ધકવત્તાનીતિ ‘‘આગન્તુકાદિખન્ધકવત્તં પૂરેતબ્બ’’ન્તિ એવં ખન્ધકવત્તાનિ ચ અધિટ્ઠહિત્વા.
વસ્સંવુત્થાતિ પદસ્સ અટ્ઠકથાયં ‘‘પુરિમિકાય ઉપગતા મહાપવારણાય પવારિતા પાટિપદદિવસતો ¶ પટ્ઠાય ‘વુત્થવસ્સા’તિ વુચ્ચન્તી’’તિ વુત્તત્તા મહાપવારણાદિવસે પવારેત્વા વા અપ્પવારેત્વા વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તેહિ ¶ સત્તાહકરણીયનિમિત્તે સતિ એવ ગન્તબ્બં, નાસતિ, ઇતરથા વસ્સચ્છેદો દુક્કટઞ્ચ હોતીતિ વેદિતબ્બં. ‘‘ઇમં તેમાસં વસ્સં ઉપેમી’’તિ હિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, વસ્સં ઉપગન્ત્વા પુરિમં વા તેમાસં પચ્છિમં વા તેમાસં અવસિત્વા ચારિકા પક્કમિતબ્બા’’તિ (મહાવ. ૧૮૫) ચ વુત્તં. ઇધેવ ચ વસ્સંવુત્થા તેમાસચ્ચયેન…પે… પક્કમિંસૂતિ વુત્તં. પવારણાદિવસોપિ તેમાસપરિયાપન્નોવ. કેચિ પન ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સંવુત્થાનં ભિક્ખૂનં તીહિ ઠાનેહિ પવારેતુન્તિ (મહાવ. ૨૦૯) પવારણાકમ્મસ્સ પુબ્બેયેવ વસ્સંવુત્થાનન્તિ વુત્થવસ્સતાય વુત્તત્તા મહાપવારણાદિવસે સત્તાહકરણીયનિમિત્તં વિનાપિ યથાસુખં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં, વુત્થવસ્સાનઞ્હિ પવારણાનુજાનનં અનુપગતછિન્નવસ્સાદીનં નિવત્તનત્થં કતં, ન પન પવારણાદિવસે અવસિત્વા પક્કમિતબ્બન્તિ દસ્સનત્થં તદત્થસ્સ ઇધ પસઙ્ગાભાવા, પવારણં કાતું અનુચ્છવિકાનં પવારણા ઇધ વિધીયતિ, યે ચ વસ્સં ઉપગન્ત્વા વસ્સચ્છેદઞ્ચ અકત્વા યાવ પવારણાદિવસા વસિંસુ, તે તત્તકેન પવારણાકમ્મં પતિ પરિયાયતો વુત્થવસ્સાતિ વુચ્ચન્તિ, અપ્પકં ઊનમધિકં વા ગણનૂપગં ન હોતીતિ ઞાયતો, ન કથિનકમ્મં પતિ તેમાસસ્સ અપરિપુણ્ણત્તા, ઇતરથા તસ્મિં મહાપવારણાદિવસેપિ કથિનત્થારપ્પસઙ્ગતો. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સંવુત્થાનં ભિક્ખૂનં કથિનં અત્થરિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૦૬) ઇદં પન ‘‘ન, ભિક્ખવે, વસ્સં ઉપગન્ત્વા પુરિમં વા તેમાસં પચ્છિમં વા તેમાસં અવસિત્વા ચારિકા પક્કમિતબ્બા’’તિઆદિ (મહાવ. ૧૮૫) ચ નિપ્પરિયાયતો મહાપવારણાય અનન્તરપાટિપદદિવસતો પટ્ઠાય કથિનત્થારં પક્કમનઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં, પરિવારે ચ ‘‘કથિનસ્સ અત્થારમાસો જાનિતબ્બો’’તિ (પરિ. ૪૧૨) વત્વા ‘‘વસ્સાનસ્સ પચ્છિમો માસો જાનિતબ્બો’’તિ (પરિ. ૪૧૨) વુત્તં. યો હિ કથિનત્થારસ્સ કાલો, તતો પટ્ઠાયેવ ચારિકાપક્કમનસ્સાપિ કાલો, ન તતો પુરે વસ્સંવુત્થાનંયેવ કથિનત્થારારહત્તા. યદગ્ગેન હિ પવારણાદિવસે કથિનત્થારો ન વટ્ટતિ, તદગ્ગેન ભિક્ખૂપિ વુત્થવસ્સા ન હોન્તિ પવારણાદિવસસ્સ અવુત્થત્તા.
યં પન સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૨.૮૪) ‘‘એકદેસેન અવુત્થમ્પિ તં દિવસં વુત્થભાગાપેક્ખાય વુત્થમેવ હોતી’’તિઆદિ વુત્તં, તં ન યુત્તં, તંદિવસપરિયોસાને અરુણુગ્ગમનકાલે વસન્તોવ હિ તં દિવસં વુત્થો નામ હોતિ ¶ પરિવાસઅરઞ્ઞવાસાદીસુ વિય, અયઞ્ચ વિચારણા ઉપરિ વસ્સૂપનાયિકક્ખન્ધકે આવિ ભવિસ્સતીતિ તત્થેવ તં પાકટં કરિસ્સામ.
મહાપવારણાય ¶ પવારિતાતિ પુરિમિકાય વસ્સં ઉપગન્ત્વા અચ્છિન્નવસ્સતાદસ્સનપરં એતં કેનચિ અન્તરાયેન અપ્પવારિતાનમ્પિ વુત્થવસ્સત્તા. ન ઓવસ્સિયતીતિ અનોવસ્સકન્તિ કમ્મસાધનં દટ્ઠબ્બં, યથા ન તેમિયતિ, તથા કત્વાતિ અત્થો. અનવયોતિ એત્થ અનુસદ્દો વિચ્છાયં વત્તતીતિ આહ અનુ અનુ અવયોતિઆદિ. આચરિયસ્સ કમ્મં આચરિયકન્તિ આહ ‘‘આચરિયકમ્મે’’તિ. કટ્ઠકમ્મં થમ્ભાદિ. તેલતમ્બમત્તિકાયાતિ તેલમિસ્સાય તમ્બમત્તિકાય.
૮૫. કુટિકાય કરણભાવન્તિ કુટિયા કતભાવં. કિં-સદ્દપ્પયોગે અનાગતપ્પચ્ચયવિધાનં સન્ધાય તસ્સ લક્ખણન્તિઆદિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ થેરસ્સ પાણઘાતાધિપ્પાયો નત્થિ, અનુપપરિક્ખિત્વા કરણેન પન બહૂનં પાણાનં મરણત્તા પાણે બ્યાબાધેન્તસ્સાતિઆદિ વુત્તં. પાતબ્યભાવન્તિ વિનાસેતબ્બતં. પાણાતિપાતં કરોન્તાનન્તિ થેરેન અકતેપિ પાણાતિપાતે પાણકાનં મરણમત્તેન પચ્છિમાનં લેસેન ગહણાકારં દસ્સેતિ, તેન ચ ‘‘મમ તાદિસં અકુસલં નત્થી’’તિ પચ્છિમાનં વિપલ્લાસલેસગ્ગહણનિમિત્તકિચ્ચં ન કત્તબ્બન્તિ દીપિતં હોતિ. દિટ્ઠાનુગતિન્તિ દિટ્ઠસ્સ કમ્મસ્સ અનુપગમનં અનુકિરિયં, દિટ્ઠિયા વા લદ્ધિયા અનુગમનં ગાહં. ઘંસિતબ્બેતિ મદ્દિતબ્બે, વિનાસિતબ્બેતિ અત્થો. કતં લભિત્વા તત્થ વસન્તાનમ્પિ દુક્કટમેવાતિ ઇદં ભગવતા કુટિયા ભેદાપનવચનેન સિદ્ધં, સાપિ તિણદબ્બસમ્ભારેહિ તુલાથમ્ભાદીહિ અમિસ્સા સુદ્ધમત્તિકામયાપિ ઇટ્ઠકાહિ કતા વટ્ટતિ. કેચિ હિ ઇટ્ઠકાહિયેવ થમ્ભે ચિનિત્વા તદુપરિ ઇટ્ઠકાહિયેવ વિતાનાદિસણ્ઠાનેન તુલાદિદારુસમ્ભારવિરહિતં છદનમ્પિ બન્ધિત્વા ઇટ્ઠકામયમેવ આવસથં કરોન્તિ, તાદિસં વટ્ટતિ. ગિઞ્જકાવસથસઙ્ખેપેન કતાતિ એત્થ ગિઞ્જકા વુચ્ચન્તિ ઇટ્ઠકા, તાહિયેવ કતો આવસથો ગિઞ્જકાવસથો. વયકમ્મમ્પીતિ મત્તિકુદ્ધારણઇટ્ઠકદારુચ્છેદનાદિકારકાનં દિન્નભત્તવેત્તનાદિવત્થુબ્બયેન નિપ્ફન્નકમ્મમ્પિ અત્થિ, એતેન કુટિભેદકાનં ગીવાદિભાવં પરિસઙ્કતિ. તિત્થિયધજોતિ તિત્થિયાનમેવ સઞ્ઞાણભૂતત્તા વુત્તં. તે હિ ઈદિસેસુ ચાટિઆદીસુ વસન્તિ. અઞ્ઞાનિપીતિ પિ-સદ્દેન અત્તના વુત્તકારણદ્વયમ્પિ મહાઅટ્ઠકથાયમેવ વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. યસ્મા સબ્બમત્તિકામયા ¶ કુટિ સીતકાલે અતિસીતા ઉણ્હકાલે ચ ઉણ્હા સુકરા ચ હોતિ ચોરેહિ ભિન્દિતું, તસ્મા તત્થ ઠપિતપત્તચીવરાદિકં સીતુણ્હચોરાદીહિ વિનસ્સતીતિ વુત્તં ‘‘પત્તચીવરગુત્તત્થાયા’’તિ. છિન્દાપેય્ય વા ભિન્દાપેય્ય વા અનુપવજ્જોતિ ઇદં અયં કુટિ વિય સબ્બથા અનુપયોગારહં સન્ધાય વુત્તં. યં પન પઞ્ચવણ્ણસુત્તેહિ વિનદ્ધછત્તાદિકં, તત્થ અકપ્પિયભાગોવ છિન્દિતબ્બો, ન તદવસેસો તસ્સ કપ્પિયત્તા, તં છિન્દન્તો ઉપવજ્જોવ હોતિ. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘ઘટકમ્પિ વાળરૂપમ્પિ ભિન્દિત્વા ધારેતબ્બ’’ન્તિઆદિ.
પાળિમુત્તકવિનિચ્છયવણ્ણના
છત્તદણ્ડગ્ગાહકં ¶ સલાકપઞ્જરન્તિ એત્થ યો પઞ્જરસલાકાનં મજ્ઝટ્ઠો બુન્દે પુથુલો અહિચ્છત્તકસદિસો અગ્ગે સછિદ્દો યત્થ દણ્ડન્તરં પવેસેત્વા છત્તં ગણ્હન્તિ, યો વા સયમેવ દીઘતાય ગહણદણ્ડો હોતિ, અયં છત્તદણ્ડો નામ, તસ્સ અપરિગળનત્થાય છત્તસલાકાનં મૂલપ્પદેસદણ્ડસ્સ સમન્તતો દળ્હપઞ્જરં કત્વા સુત્તેહિ વિનન્ધન્તિ, સો પદેસો છત્તદણ્ડગાહકસલાકપઞ્જરં નામ, તં વિનન્ધિતું વટ્ટતિ. ન વણ્ણમટ્ઠત્થાયાતિ ઇમિના થિરકરણત્થમેવ એકવણ્ણસુત્તેન વિનન્ધિયમાનં યદિ વણ્ણમટ્ઠં હોતિ, ન તત્થ દોસોતિ દસ્સેતિ. આરગ્ગેનાતિ નિખાદનમુખેન. દણ્ડબુન્દેતિ દણ્ડમૂલે કોટિયં. છત્તમણ્ડલિકન્તિ છત્તપઞ્જરે મણ્ડલાકારેન બદ્ધદણ્ડવલયં. ઉક્કિરિત્વાતિ નિન્નં, ઉન્નતં વા કત્વા.
નાનાસુત્તકેહીતિ નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ. ઇદઞ્ચ તથા કરોન્તાનં વસેન વુત્તં, એકવણ્ણસુત્તકેનાપિ ન વટ્ટતિયેવ, ‘‘પકતિસૂચિકમ્મમેવ વટ્ટતી’’તિ હિ વુત્તં. પટ્ટમુખેતિ દ્વિન્નં પટ્ટાનં સઙ્ઘટિતટ્ઠાનં સન્ધાયેતં વુત્તં. પરિયન્તેતિ ચીવરપરિયન્તે, અનુવાતં સન્ધાયેતં વુત્તં. વેણિન્તિ વરકસીસાકારેન સિબ્બનં. સઙ્ખલિકન્તિ દિગુણસઙ્ખલિકાકારેન સિબ્બનં, વેણિં વા સઙ્ખલિકં વા કરોન્તીતિ પકતેન સમ્બન્ધો. અગ્ઘિયં નામ ચેતિયસણ્ઠાનં, યં અગ્ઘિયત્થમ્ભોતિ વદન્તિ. ઉક્કિરન્તીતિ ઉટ્ઠપેન્તિ. ચતુકોણમેવ વટ્ટતીતિ ગણ્ઠિકપાસકપટ્ટાનિ સન્ધાય વુત્તં. કોણસુત્તપિળકાતિ ગણ્ઠિકપાસકપટ્ટાનં કોણેહિ બહિ નિગ્ગતસુત્તાનં ¶ પિળકાકારેન ઠપિતકોટિયોતિ કેચિ વદન્તિ, તે પિળકે છિન્દિત્વા દુવિઞ્ઞેય્યા કાતબ્બાતિ તેસં અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘કોણસુત્તા ચ પિળકાતિ દ્વેયેવા’’તિ વદન્તિ, તેસં મતેન ગણ્ઠિકપાસકપટ્ટાનં કોણતો કોણેહિ નીહતસુત્તા કોણસુત્તા નામ. સમન્તતો પન પરિયન્તેન કતા ચતુરસ્સસુત્તા પિળકા નામ. તં દુવિધમ્પિ કેચિ ચીવરતો વિસું પઞ્ઞાયનત્થાય વિકારયુત્તં કરોન્તિ, તં નિસેધાય ‘‘દુવિઞ્ઞેય્યરૂપા વટ્ટન્તી’’તિ વુત્તં, ન પન સબ્બથા અચક્ખુગોચરભાવેન સિબ્બનત્થાય તથાસિબ્બનસ્સ અસક્કુણેય્યત્તા. યથા પકતિચીવરતો વિકારો ન પઞ્ઞાયતિ, એવં સિબ્બિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. રજનકમ્મતો પુબ્બે પઞ્ઞાયમાનોપિ વિસેસો ચીવરે રત્તે એકવણ્ણતાય ન પઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘ચીવરે રત્તે’’તિ. મણિનાતિ નીલમણિઆદિમટ્ઠપાસાણેન, અંસવદ્ધકકાયબન્ધનાદિકં પન અચીવરત્તા સઙ્ખાદીહિ ઘંસિતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. કણ્ણસુત્તકન્તિ ચીવરસ્સ દીઘતો તિરિયઞ્ચ સિબ્બિતાનં ચતૂસુ કણ્ણેસુ કોણેસુ ચ નિક્ખન્તાનં સુત્તસીસાનમેતં નામં, તં છિન્દિત્વાવ પારુપિતબ્બં, તેનાહ ‘‘રજિતકાલે છિન્દિતબ્બ’’ન્તિ. ભગવતા અનુઞ્ઞાતં એકં કણ્ણસુત્તમ્પિ અત્થિ, તં પન નામેન ¶ સદિસમ્પિ ઇતો અઞ્ઞમેવાતિ દસ્સેતું યં પનાતિઆદિ વુત્તં. લગ્ગનત્થાયાતિ ચીવરરજ્જુયં ચીવરબન્ધનત્થાય. ગણ્ઠિકેતિ દન્તાદિમયે. પીળકાતિ બિન્દું બિન્દું કત્વા ઉટ્ઠાપેતબ્બપીળકા.
થાલકે વાતિ તમ્બાદિમયે પુગ્ગલિકે તિવિધેપિ કપ્પિયથાલકે. ન વટ્ટતીતિ મણિવણ્ણકરણપ્પયોગો ન વટ્ટતિ, તેલવણ્ણકરણત્થં પન વટ્ટતિ. પત્તમણ્ડલેતિ તિપુસીસાદિમયે. ‘‘ન, ભિક્ખવે, ચિત્તાનિ પત્તમણ્ડલાનિ ધારેતબ્બાનિ રૂપકાકિણ્ણાનિ ભિત્તિકમ્મકતાની’’તિ (ચૂળવ. ૨૫૩) વુત્તત્તા ‘‘ભિત્તિકમ્મં ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મકરદન્તકં છિન્દિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૫૩) વુત્તત્તા ‘‘મકરદન્તકં પન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં, ઇદં પન પાળિયા લદ્ધમ્પિ ઇધ પાળિયા મુત્તત્તા પાળિમુત્તકનયે વુત્તં. એવમઞ્ઞમ્પિ ઈદિસં.
લેખા ન વટ્ટતીતિ આરગ્ગેન દિન્નલેખાવ ન વટ્ટતિ, જાતિહિઙ્ગુલિકાદિવણ્ણેહિ કતલેખા વટ્ટતિ. છત્તમુખવટ્ટિયન્તિ ધમકરણસ્સ હત્થેન ગહણછત્તાકારસ્સ ¶ મુખવટ્ટિયં, ‘‘પરિસ્સાવનચોળબન્ધનટ્ઠાને’’તિ કેચિ.
દેડ્ડુભસીસન્તિ ઉદકસપ્પસીસં. અચ્છીનીતિ કુઞ્જરચ્છિસણ્ઠાનાનિ. એકમેવ વટ્ટતીતિ એત્થ એકરજ્જુકં દિગુણં તિગુણં કત્વાપિ બન્ધિતું ન વટ્ટતિ, એકમેવ પન સતવારમ્પિ સરીરં પરિક્ખિપિત્વા બન્ધિતું વટ્ટતિ, બહુરજ્જુકે એકતો કત્વા એકેન નિરન્તરં વેઠેત્વા કતં ‘‘બહુરજ્જુક’’ન્તિ ન વત્તબ્બં ‘‘વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા, તં મુરજસઙ્ખં ન ગચ્છતીતિ વેદિતબ્બં. મુરજઞ્હિ નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ મુરજવટ્ટિસણ્ઠાનં વેઠેત્વા કતં, ઇદં પન મુરજં મદ્દવીણસઙ્ખાતં પામઙ્ગસણ્ઠાનઞ્ચ દસાસુ વટ્ટતિ ‘‘કાયબન્ધનસ્સ દસા જીરન્તિ; અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મુરજં મદ્દવીણ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૭૮) વુત્તત્તા.
વિધેતિ દસાપરિયોસાને થિરભાવાય દન્તવિસાણસુત્તાદીહિ કત્તબ્બે વિધે. અટ્ઠ મઙ્ગલાનિ નામ સઙ્ખો ચક્કં પુણ્ણકુમ્ભો ગયા સિરીવચ્છો અઙ્કુસો ધજં સોવત્તિકન્તિ વદન્તિ. મચ્છયુગળછત્તનન્દિયાવટ્ટાદિવસેનપિ વદન્તિ. પરિચ્છેદલેખામત્તન્તિ દન્તાદીહિ કતવિધસ્સ ઉભોસુ કોટીસુ કતપરિચ્છેદરાજિમત્તં.
‘‘ઉજુકમેવા’’તિ વુત્તત્તા ચતુરસ્સાદિસણ્ઠાનાપિ અઞ્જની વઙ્કગતિકા ન વટ્ટતિ. સિપાટિકાયાતિ ¶ વાસિઆદિભણ્ડનિક્ખિપનપસિબ્બકે. આરકણ્ટકં નામ પોત્થકાદિઅઅસઙ્ખારણત્થં કતદીઘમુખસત્થકન્તિ વદન્તિ. ‘‘ભમકારાનં દારુઆદિલિખનસત્થક’’ન્તિ કેચિ. વટ્ટમણિકન્તિ વટ્ટં કત્વા ઉટ્ઠપેતબ્બં પુપ્ફુળકં. અઞ્ઞન્તિ ઇમિના પિળકાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પિપ્ફલિકેતિ યં કિઞ્ચિ છેદનકે ખુદ્દકસત્થે. વલિતકન્તિ નખચ્છેદનકાલે દળ્હગ્ગહણત્થં વલીહિ યુત્તમેવ કરોન્તિ. તસ્મા તં વટ્ટતીતિ ઇમિના યં અઞ્ઞમ્પિ વિકારં દળ્હીકમ્માદિઅત્થાય કરોન્તિ, ન વણ્ણમટ્ઠત્થાય, તં વટ્ટતીતિ દીપિતં, તેન ચ કત્તરદણ્ડકોટિયં અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ ઘટ્ટનેન સદ્દનિચ્છરણત્થાય કતં અયોવલયાદિકં સંયુત્તમ્પિ કપ્પિયતો ઉપપન્નં હોતિ. મણ્ડલન્તિ ઉત્તરારણિયા પવેસનત્થં આવાટમણ્ડલં હોતિ. ઉજુકમેવ બન્ધિતુન્તિ સમ્બન્ધો, ઉભોસુ વા પસ્સેસુ એકપસ્સે વાતિ વચનસેસો. વાસિદણ્ડસ્સ ઉભોસુ પસ્સેસુ દણ્ડકોટીનં અચલનત્થં બન્ધિતુન્તિ અત્થો.
આમણ્ડસારકેતિ ¶ આમલકફલાનિ પિસિત્વા તેન કક્કેન કતતેલભાજને. તત્થ કિર પક્ખિત્તં તેલં સીતલં હોતિ. ભૂમત્થરણેતિ કટસારાદિમયે પરિકમ્મકતાય ભૂમિયા અત્થરિતબ્બઅત્થરણે. પાનીયઘટેતિ સબ્બં ભાજનવિકતિં સઙ્ગણ્હાતિ. સબ્બં…પે… વટ્ટતીતિ યથાવુત્તેસુ મઞ્ચાદીસુ ઇત્થિપુરિસરૂપમ્પિ વટ્ટતિ તેલભાજનેસુયેવ ઇત્થિપુરિસરૂપાનં પટિક્ખિત્તત્તા, તેલભાજનેન સહ અગણેત્વા વિસું મઞ્ચાદીનં ગહિતત્તા ચાતિ વદન્તિ, કિઞ્ચાપિ વદન્તિ, એતેસં પન મઞ્ચાદીનં હત્થેન આમસિતબ્બભણ્ડત્તા ઇત્થિરૂપમેવેત્થ ન વટ્ટતીતિ ગહેતબ્બં. અઞ્ઞેસન્તિ સીમસામિકાનં. રાજવલ્લભેહીતિ લજ્જીપેસલાદીનં ઉપોસથાદિઅન્તરાયકરા અલજ્જિનો ભિન્નલદ્ધિકા ચ ભિક્ખૂ અધિપ્પેતા તેહિ સહ ઉપોસથાદિકરણાયોગા, તેનેવ ‘‘સીમાયા’’તિ વુત્તં. તેસં લજ્જીપરિસાતિ તેસં સીમાસામિકાનં અનુબલં દાતું સમત્થા લજ્જીપરિસા. ભિક્ખૂહિ કતન્તિ યં અલજ્જીનં સેનાસનભેદનાદિકં લજ્જીભિક્ખૂહિ કતં, સબ્બઞ્ચેતં સુકતમેવ અલજ્જીનિગ્ગહત્થાય પવત્તિતબ્બતો.
૮૮. અવજ્ઝાયન્તીતિ નીચતો ચિન્તેન્તિ. ઉજ્ઝાયનત્થોતિ ભિક્ખુનો થેય્યકમ્મનિન્દનત્થો ‘‘કથઞ્હિ નામ અદિન્નં આદિયિસ્સતી’’તિ, ન પન દારુ-સદ્દવિસેસનત્થો તસ્સ બહુવચનત્તા. વચનભેદેતિ એકવચનબહુવચનાનં ભેદે. સબ્બાવન્તન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનીઆદિસબ્બાવયવવન્તં. બિમ્બિસારોતિ તસ્સ નામન્તિ એત્થ બિમ્બીતિ સુવણ્ણં. તસ્મા સારસુવણ્ણસદિસવણ્ણતાય ‘‘બિમ્બિસારો’’તિ વુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બં. પોરાણસત્થાનુરૂપં ઉપ્પાદિતો વીસતિમાસપ્પમાણઉત્તમસુવણ્ણગ્ઘનકો લક્ખણસમ્પન્નો નીલકહાપણોતિ વેદિતબ્બો. રુદ્રદામેન નામ કેનચિ ઉપ્પાદિતો રુદ્રદામકો. સો કિર નીલકહાપણસ્સ તિભાગં અગ્ઘતિ. યસ્મિં પન દેસે નીલકહાપણા ¶ ન સન્તિ, તત્થાપિ કાળકવિરહિતસ્સ નિદ્ધન્તસુવણ્ણસ્સ પઞ્ચમાસગ્ઘનકેન ભણ્ડેન પાદપરિચ્છેદો કાતબ્બો. તેનાતિ નીલકહાપણસ્સ ચતુત્થભાગભૂતેન. પારાજિકવત્થુમ્હિ વાતિઆદિ પારાજિકાનં સબ્બબુદ્ધેહિ પઞ્ઞત્તભાવેન વુત્તં, સઙ્ઘાદિસેસાદીસુ પન ઇતરાપત્તીસુપિ તબ્બત્થૂસુ ચ નાનત્તં નત્થેવ, કેવલં કેચિ સબ્બાકારેન પઞ્ઞપેન્તિ, કેચિ એકદેસેનાતિ એત્તકમેવ વિસેસો. ન હિ કદાચિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધા યથાપરાધં અતિક્કમ્મ ઊનમધિકં વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેન્તિ.
પદભાજનીયવણ્ણના
૯૨. પુનપિ ¶ ‘‘આગન્તુકામા’’તિ વુત્તત્તા ચ સબ્બથા મનુસ્સેહિ અનિવુત્થપુબ્બે અભિનવમાપિતે, ‘‘પુન ન પવિસિસ્સામા’’તિ નિરાલયેહિ પરિચ્ચત્તે ચ ગામે ગામવોહારાભાવા ગામપ્પવેસનાપુચ્છનાદિકિચ્ચં નત્થીતિ વેદિતબ્બં. અરઞ્ઞપરિચ્છેદદસ્સનત્થન્તિ ગામગામૂપચારેસુ દસ્સિતેસુ તદઞ્ઞં અરઞ્ઞન્તિ અરઞ્ઞપરિચ્છેદો સક્કા ઞાતુન્તિ વુત્તં. માતિકાયં પન ગામગ્ગહણેનેવ ગામૂપચારોપિ ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો. ઇન્દખીલેતિ ઉમ્મારે. અરઞ્ઞસઙ્ખેપં ગચ્છતિ તથા અભિધમ્મે વુત્તત્તા. અસતિપિ ઇન્દખીલે ઇન્દખીલટ્ઠાનિયત્તા ‘‘વેમજ્ઝમેવ ઇન્દખીલોતિ વુચ્ચતી’’તિ વુત્તં. યત્થ પન દ્વારબાહાપિ નત્થિ, તત્થ પાકારવેમજ્ઝમેવ ઇન્દખીલોતિ ગહેતબ્બં. લુઠિત્વાતિ પવટ્ટિત્વા.
મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ સુપ્પપાતો વાતિઆદિ માતુગામસ્સ કાકુટ્ઠાપનવસેન ગહેતબ્બં, ન બલદસ્સનવસેન ‘‘માતુગામો ભાજનધોવનઉદકં છડ્ડેતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૨) ઉપરિ વુચ્ચમાનત્તા, તેનેવ ‘‘લેડ્ડુપાતો’’તિ અવત્વા સુપ્પપાતોતિઆદિ વુત્તં. કુરુન્દટ્ઠકથાયં મહાપચ્ચરિયઞ્ચ ઘરૂપચારોવ ગામોતિ અધિપ્પાયેન ‘‘ઘરૂપચારે ઠિતસ્સ લેડ્ડુપાતો ગામૂપચારો’’તિ વુત્તં. કતપરિક્ખેપોતિ ઇમિના પરિક્ખેપતો બહિ ઉપચારો ન ગહેતબ્બોતિ દસ્સેતિ. સુપ્પમુસલપાતોપિ અપરિક્ખિત્તગેહસ્સેવ, સો ચ યતો પહોતિ, તત્થેવ ગહેતબ્બો, અપ્પહોનટ્ઠાને પન વિજ્જમાનટ્ઠાનમેવ ગહેતબ્બં. યસ્સ પન ઘરસ્સ સમન્તતો પાકારાદીહિ પરિક્ખેપો કતો હોતિ, તત્થ સોવ પરિક્ખેપો ઘરૂપચારોતિ ગહેતબ્બં.
પુબ્બે વુત્તનયેનાતિ પરિક્ખિત્તગામે વુત્તનયેન. સઙ્કરીયતીતિ મિસ્સીયતિ. વિકાલે ગામપ્પવેસને ‘‘પરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ પરિક્ખેપં અતિક્કમન્તસ્સ આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સ. અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારં ઓક્કમન્તસ્સ આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ. ૫૧૩) વુત્તત્તા ¶ ગામગામૂપચારાનં અસઙ્કરતા ઇચ્છિતબ્બાતિ આહ અસઙ્કરતો ચાતિઆદિ. કેચિ પનેત્થ પાળિયં ‘‘અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારં ઓક્કમન્તસ્સાતિ ઇદં પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં સન્ધાય વુત્તં, ન તતો પરં એકલેડ્ડુપાતપરિચ્છિન્નં ઉપચારં ¶ . તસ્મા પરિક્ખેપારહટ્ઠાનસઙ્ખાતં ગામં ઓક્કમન્તસ્સેવ આપત્તિ, ન ઉપચાર’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં ‘‘ઘરૂપચારે ઠિતસ્સ મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ લેડ્ડુપાતબ્ભન્તરં ગામો નામ. તતો અઞ્ઞસ્સ લેડ્ડુપાતસ્સ અબ્ભન્તરં ગામૂપચારો નામા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૨) ઇધેવ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા. વિકાલે ગામપ્પવેસનસિક્ખાપદટ્ઠકથાયઞ્હિ અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારો અદિન્નાદાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૫૧૨) અયમેવ નયો અતિદિસિતો. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘ય્વાયં અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારો દસ્સિતો, તસ્સ વસેન વિકાલે ગામપ્પવેસનાદીસુ આપત્તિ પરિચ્છિન્દિતબ્બા’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુતિયપારાજિકવણ્ણના) વુત્તં, તસ્મા પરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ પરિક્ખેપં અતિક્કમન્તસ્સ, અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઘરૂપચારતો પટ્ઠાય દુતિયલેડ્ડુપાતસઙ્ખાતં ગામૂપચારં ઓક્કમન્તસ્સ વિકાલે ગામપ્પવેસનાપત્તિ હોતિ, માતિકાયઞ્ચ વિકાલે ગામં પવિસેય્યાતિ ગામગ્ગહણેનેવ ગામૂપચારોપિ ગહિતોતિ વેદિતબ્બં. વિકાલે ગામપ્પવેસનાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન ઘરઘરૂપચારાદીસુ ઠિતાનં ઉપ્પન્નલાભભાજનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.
નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલાતિ ઇન્દખીલતો બહિ નિક્ખમિત્વા ઠિતં યં ઠાનં સબ્બમેતં અરઞ્ઞન્તિ યોજના. આચરિયધનુ નામ પકતિહત્થેન નવવિદત્થિપમાણં, જિયાય પન આરોપિતાય સત્તટ્ઠવિદત્થિમત્તન્તિ વદન્તિ.
કપ્પિયન્તિ અનુરૂપવસેન વુત્તં અકપ્પિયસ્સાપિ અપ્પટિગ્ગહિતસ્સ પરિભોગે પાચિત્તિયત્તા. પરિચ્ચાગાદિમ્હિ અકતે ‘‘ઇદં મય્હં સન્તક’’ન્તિ વત્થુસામિના અવિદિતમ્પિ પરિગ્ગહિતમેવ બાલુમ્મત્તાદીનં સન્તકં વિય, તાદિસં અવહરન્તોપિ ઞાતકાદીહિ પચ્છા ઞત્વા વત્થુસામિના ચ અનુબન્ધિતબ્બતો પારાજિકોવ હોતિ. યસ્સ વસેન પુરિસો થેનો હોતિ, તં થેય્યન્તિ આહ ‘‘અવહરણચિત્તસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. પપઞ્ચસઙ્ખાતિ તણ્હામાનદિટ્ઠિસઙ્ખાતા પપઞ્ચકોટ્ઠાસા. એકો ચિત્તકોટ્ઠાસોતિ ઠાનાચાવનપયોગસમુટ્ઠાપકો એકો ચિત્તકોટ્ઠાસોતિ અત્થો.
અભિયોગવસેનાતિ અટ્ટકરણવસેન. સવિઞ્ઞાણકેનેવાતિ ઇદં સવિઞ્ઞાણકાનઞ્ઞેવ આવેણિકવિનિચ્છયં સન્ધાય વુત્તં. પાણો અપદન્તિઆદીસુ હિ ‘‘પદસા નેસ્સામી’’તિ પઠમં પાદં ¶ સઙ્કામેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સાતિઆદિના પાળિયં (પારા. ૧૧૧), ભિક્ખુ દાસં દિસ્વા સુખદુક્ખં પુચ્છિત્વા ¶ વા અપુચ્છિત્વા વા ‘‘ગચ્છ, પલાયિત્વા સુખં જીવા’’તિ વદતિ, સો ચે પલાયતિ, દુતિયપદવારે પારાજિકન્તિઆદિના (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧૪) અટ્ઠકથાયઞ્ચ યો સવિઞ્ઞાણકાનઞ્ઞેવ આવેણિકો વિનિચ્છયો વુત્તો, સો આરામાદિઅવિઞ્ઞાણકેસુ ન લબ્ભતીતિ તાદિસં સન્ધાય ‘‘સવિઞ્ઞાણકેનેવા’’તિ વુત્તં. યો પન વિનિચ્છયો આરામાદિઅવિઞ્ઞાણકેસુ લબ્ભતિ, સો યસ્મા સવિઞ્ઞાણકેસુ અલબ્ભનકો નામ નત્થિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘નાનાભણ્ડવસેન સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકમિસ્સકેના’’તિ. સવિઞ્ઞાણકેન ચ અવિઞ્ઞાણકેન ચાતિ અત્થો. યસ્મા ચેત્થ અવિઞ્ઞાણકેનેવ આદિયનાદીનિ છપિ પદાનિ ન સક્કા યોજેતું ઇરિયાપથવિકોપનસ્સ સવિઞ્ઞાણકવસેનેવ યોજેતબ્બતો, તસ્મા ‘‘અવિઞ્ઞાણકેનેવા’’તિ તતિયં પકારં ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
આરામન્તિ ઇદં ઉપલક્ખણમત્તં દાસાદિસવિઞ્ઞાણકસ્સાપિ ઇધ સઙ્ગહેતબ્બતો, નાનાભણ્ડવસેન હેત્થ યોજના દસ્સિયતિ. પરિકપ્પિતટ્ઠાનન્તિ પરિકપ્પિતોકાસં. સુઙ્કઘાતન્તિ એત્થ મગ્ગં ગચ્છન્તેહિ સત્થિકેહિ અત્તના નીયમાનભણ્ડતો રઞ્ઞો દાતબ્બભાગો સુઙ્કો નામ, સો એત્થ હઞ્ઞતિ અદત્વા ગચ્છન્તેહિ અવહરીયતિ, તં વા હન્તિ એત્થ રાજપુરિસા અદદન્તાનં સન્તકં બલક્કારેનાતિ સુઙ્કઘાતો, ‘‘એત્થ પવિટ્ઠેહિ સુઙ્કો દાતબ્બો’’તિ રુક્ખપબ્બતાદિસઞ્ઞાણેન નિયમિતપ્પદેસસ્સેતં અધિવચનં.
પઞ્ચવીસતિઅવહારકથાવણ્ણના
કત્થચીતિ એકિસ્સા અટ્ઠકથાયં. એકં પઞ્ચકં દસ્સિતન્તિ ‘‘પરપરિગ્ગહિતઞ્ચ હોતિ, પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞી ચ, ગરુકો ચ હોતિ પરિક્ખારો પઞ્ચમાસકો વા અતિરેકપઞ્ચમાસકો વા, થેય્યચિત્તઞ્ચ પચ્ચુપટ્ઠિતં હોતિ, ઠાના ચાવેતી’’તિ (પારા. ૧૨૨) વુત્તપઞ્ચઅવહારઙ્ગાનિ એકં પઞ્ચકન્તિ દસ્સિતં. દ્વે પઞ્ચકાનિ દસ્સિતાનીતિ ‘‘છહિ આકારેહિ અદિન્નં આદિયન્તસ્સ આપત્તિ પારાજિકસ્સ. ન ચ સકસઞ્ઞી, ન ચ વિસ્સાસગ્ગાહી, ન ચ તાવકાલિકં, ગરુકો ચ હોતિ પરિક્ખારો પઞ્ચમાસકો વા અતિરેકપઞ્ચમાસકો વા, થેય્યચિત્તઞ્ચ પચ્ચુપટ્ઠિતં હોતિ, ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૨૫) એવં વુત્તેસુ છસુ પદેસુ એકં અપનેત્વા સેસાનિ ¶ પઞ્ચ પદાનિ એકં પઞ્ચકં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તપઞ્ચકઞ્ચ ગહેત્વા દ્વે પઞ્ચકાનિ દસ્સિતાનિ. એત્થ પનાતિ પઞ્ચહાકારેહીતિઆદીસુ. સબ્બેહિપિ પદેહીતિ પરપરિગ્ગહિતઞ્ચ હોતીતિઆદીહિ સબ્બેહિ પઞ્ચહિ પદેહિ.
પઞ્ચન્નં ¶ અવહારાનં સમૂહો પઞ્ચકં. સકો હત્થો સહત્થો, તેન નિબ્બત્તો, તસ્સ વા સમ્બન્ધીતિ સાહત્થિકો, અવહારો. સાહત્થિકાદિ પઞ્ચકં સાહત્થિકપઞ્ચકન્તિઆદિપદવસેન નામલાભો દટ્ઠબ્બો. એવં સેસેસુપિ. તતિયપઞ્ચમેસુ પઞ્ચકેસૂતિ સાહત્થિકપઞ્ચકથેય્યાવહારપઞ્ચકેસુ. લબ્ભમાનપદવસેનાતિ સાહત્થિકપઞ્ચકે લબ્ભમાનસ્સ નિસ્સગ્ગિયાવહારપદસ્સ વસેન, થેય્યાવહારપઞ્ચકે લબ્ભમાનસ્સ પરિકપ્પાવહારપદસ્સ ચ વસેન યોજેતબ્બન્તિ અત્થો.
નિસ્સગ્ગિયો નામ…પે… પારાજિકસ્સાતિ ઇમિના બહિસુઙ્કઘાતપાતનં નિસ્સગ્ગિયપયોગોતિ દસ્સેતિ. ‘‘હત્થે ભારં થેય્યચિત્તો ભૂમિયં નિક્ખિપતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૦૧) વુત્તત્તા પન સુદ્ધચિત્તેન ગહિતપરભણ્ડસ્સ થેય્યચિત્તેન ગુમ્બાદિપટિચ્છન્નટ્ઠાને ખિપનમ્પિ ઇમસ્મિં નિસ્સગ્ગિયપયોગે સઙ્ગય્હતીતિ દટ્ઠબ્બં. કિરિયાસિદ્ધિતો પુરેતરમેવ પારાજિકાપત્તિસઙ્ખાતં અત્થં સાધેતીતિ અત્થસાધકો. અથ વા અત્તનો વત્તમાનક્ખણે અવિજ્જમાનમ્પિ કિરિયાસિદ્ધિસઙ્ખાતં અત્થં અવસ્સં આપત્તિં સાધેતીતિપિ અત્થસાધકો. અસુકં નામ ભણ્ડં યદા સક્કોસીતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં પરસ્સ તેલકુમ્ભિયા ઉપાહનાદીનં નિક્ખેપપયોગસ્સાપિ અત્થસાધકત્તા. તથા હિ વુત્તં માતિકાટ્ઠકથાયં –
‘‘અત્થસાધકો નામ ‘અસુકસ્સ ભણ્ડં યદા સક્કોતિ, તદા તં અવહરા’તિ અઞ્ઞં આણાપેતિ. તત્થ સચે પરો અનન્તરાયિકો હુત્વા તં અવહરતિ, આણાપકસ્સ આણત્તિક્ખણેયેવ પારાજિકં. પરસ્સ વા પન તેલકુમ્ભિયા પાદગ્ઘનકતેલં અવસ્સં પિવનકાનિ ઉપાહનાદીનિ પક્ખિપતિ, હત્થતો મુત્તમત્તેયેવ પારાજિક’’ન્તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુતિયપારાજિકવણ્ણના).
ઇમસ્સ ¶ અત્થસાધકસ્સ આણત્તિયા ચ કો વિસેસોતિ? તઙ્ખણઞ્ઞેવ ગહણે નિયુઞ્જનં આણત્તિકપયોગો, કાલન્તરેન ગહણત્થં નિયોગો અત્થસાધકોતિ અયં નેસં વિસેસો. તેનેવાહ ‘‘અસુકં નામ ભણ્ડં યદા સક્કોસી’’તિઆદિ. ધુરનિક્ખેપો પન ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડવસેન વેદિતબ્બોતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં, આરામાભિયુઞ્જનાદીસુપિ તાવકાલિકભણ્ડદેય્યાનં અદાનેપિ એસેવ નયો. ભણ્ડગ્ગહણપ્પયોગતો આણત્તિયા પુબ્બત્તા આહ ‘‘આણત્તિવસેન પુબ્બપયોગો વેદિતબ્બો’’તિ. પયોગેન સહ વત્તમાનો અવહારો સહપયોગોતિ આહ ‘‘ઠાનાચાવનવસેના’’તિ, ઇદઞ્ચ નિદસ્સનમત્તં ખીલસઙ્કમનાદીસુપિ અસતિ ઠાનાચાવને સહપયોગત્તા. વુત્તઞ્હિ ¶ માતિકાટ્ઠકથાયં ‘‘ઠાનાચાવનવસેન ખીલાદીનિ સઙ્કામેત્વા ખેત્તાદિગ્ગહણવસેન ચ સહપયોગો વેદિતબ્બો’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુતિયપારાજિકવણ્ણના).
તુલયિત્વાતિ ઉપપરિક્ખિત્વા. સામીચીતિ વત્તં. સકસઞ્ઞાય અદેન્તસ્સ આપત્તિ નત્થીતિ વદન્તિ. સમ્મદ્દોતિ નિવિદ્ધતાસઙ્ખોભો. ભટ્ઠે જનકાયેતિ અપગતે જનસમૂહે. અત્તનો સન્તકં કત્વા એતસ્સેવ ભિક્ખુનો દેહીતિ ઇદં ઉભિન્નમ્પિ કુક્કુચ્ચવિનોદનત્થં વુત્તં. અવહારકસ્સ હિ ‘‘મયા સહત્થેન ન દિન્નં, ભણ્ડદેય્યં એત’’ન્તિ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પજ્જેય્ય, ઇતરસ્સ ચ ‘‘મયા પઠમં ધુરનિક્ખેપં કત્વા પચ્છા અદિન્નં ગહિત’’ન્તિ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પજ્જેય્યાતિ.
સમગ્ઘન્તિ અપ્પગ્ઘં. દારુઅત્થં ફરતીતિ દારૂહિ કત્તબ્બકિચ્ચં સાધેતિ. એકદિવસં દન્તકટ્ઠચ્છેદનાદિના યા અયં અગ્ઘહાનિ વુત્તા, સા સબ્બા ભણ્ડસામિના કિણિત્વા ગહિતમેવ સન્ધાય વુત્તા. સબ્બં પનેતં અટ્ઠકથાચરિયપ્પમાણેન વેદિતબ્બં. પાસાણઞ્ચ સક્ખરઞ્ચ પાસાણસક્ખરં.
અક્ખદસ્સાતિ એત્થ અક્ખ-સદ્દેન કિર વિનિચ્છયસાલા વુચ્ચતિ, તત્થ નિસીદિત્વા વજ્જાવજ્જં નિરૂપયન્તીતિ ‘‘અક્ખદસ્સા’’તિ વુચ્ચન્તિ ધમ્મવિનિચ્છનકા. હનનં નામ હત્થપાદાદીહિ પોથનઞ્ચેવ હત્થનાસાદિચ્છેદનઞ્ચ હોતીતિ આહ ‘‘હનેય્યુન્તિ પોથેય્યુઞ્ચેવ છિન્દેય્યુઞ્ચા’’તિ.
પદભાજનીયઞ્ચ ‘‘હત્થેન વા પાદેન વા કસાય વા વેત્તેન વા અડ્ઢદણ્ડકેન વા છજ્જાય વા હનેય્યુ’’ન્તિ (પારા. ૯૨) વુત્તં. તત્થ અડ્ઢદણ્ડકેનાતિ દ્વિહત્થપ્પમાણેન ¶ રસ્સમુગ્ગરેન, વેળુપેસિકાય વા. છેજ્જાય વાતિ હત્થાદીનં છેદનેન. છિન્દન્તિ એતાય હત્થપાદાદીનીતિ છેજ્જા, સત્થં, તેન સત્થેનાતિપિ અત્થો. નીહરેય્યુન્તિ રટ્ઠતો નીહરેય્યું. ‘‘ચોરોસિ…પે… થેનોસી’’તિ એત્થ પરિભાસેય્યુન્તિ પદં અજ્ઝાહરિત્વા અત્થો વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘ચોરોસિ…પે… પરિભાસેય્યુ’’ન્તિ. યં તં ભણ્ડં દસ્સિતન્તિ સમ્બન્ધો.
૯૩. યત્થ યત્થ ઠિતન્તિ ભૂમિયાદીસુ યત્થ યત્થ ઠિતં. યથા યથા આદાનં ગચ્છતીતિ યેન યેન આકારેન ગહણં ઉપગચ્છતિ.
ભૂમટ્ઠકથાવણ્ણના
૯૪. વાચાય ¶ વાચાયાતિ એકેકત્થદીપિકાય વાચાય વાચાય. ઉપલદ્ધોતિ ઞાતો. પાળિયં સેસઅટ્ઠકથાસુ ચ કુદાલં વા પિટકં વાતિ ઇદમેવ દ્વયં વત્વા વાસિફરસૂનં અવુત્તત્તા તેસમ્પિ સઙ્ખેપટ્ઠકથાદીસુ આગતભાવં દસ્સેતું સઙ્ખેપટ્ઠકથાયન્તિઆદિ વુત્તં. થેય્યચિત્તેન કતત્તા ‘‘દુક્કટેહિ સદ્ધિં પાચિત્તિયાની’’તિ વુત્તં.
અટ્ઠવિધં હેતન્તિઆદીસુ એતં દુક્કટં નામ થેરેહિ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ઇમસ્મિં ઠાને સમોધાનેત્વા અટ્ઠવિધન્તિ દસ્સિતન્તિ યોજના. સબ્બેસમ્પિ દુક્કટાનં ઇમેસુયેવ અટ્ઠસુ સઙ્ગહેતબ્બભાવતો પન ઇતરેહિ સત્તહિ દુક્કટેહિ વિનિમુત્તં વિનયદુક્કટેયેવ સઙ્ગહેતબ્બં. દસવિધં રતનન્તિ ‘‘મુત્તા મણિ વેળુરિયો સઙ્ખો સિલા પવાળં રજતં જાતરૂપં લોહિતકો મસારગલ્લ’’ન્તિ એવમાગતં દસવિધં રતનં.
‘‘મુત્તા મણિ વેળુરિયો ચ સઙ્ખો,
સિલા પવાળં રજતઞ્ચ હેમં;
લોહિતકઞ્ચ મસારગલ્લં,
દસેતે ધીરો રતનાનિ જઞ્ઞા’’તિ. –
હિ વુત્તં. સત્તવિધં ધઞ્ઞન્તિ સાલિ વીહિ યવો કઙ્ગુ કુદ્રૂસં વરકો ગોધુમોતિ ઇમં સત્તવિધં ધઞ્ઞં. આવુધભણ્ડાદિન્તિ આદિ-સદ્દેન તુરિયભણ્ડઇત્થિરૂપાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. અનામસિતબ્બે વત્થુમ્હિ દુક્કટં અનામાસદુક્કટં. દુરૂપચિણ્ણદુક્કટન્તિ ‘‘અકત્તબ્બ’’ન્તિ વારિતસ્સ કતત્તા દુટ્ઠુ ¶ ઉપચિણ્ણં ચરિતન્તિ દુરૂપચિણ્ણં, તસ્મિં દુક્કટં દુરૂપચિણ્ણદુક્કટં. વિનયે પઞ્ઞત્તં અવસેસં દુક્કટં વિનયદુક્કટં. એકાદસ સમનુભાસના નામ ભિક્ખુપાતિમોક્ખે ચત્તારો યાવતતિયકા સઙ્ઘાદિસેસા અરિટ્ઠસિક્ખાપદન્તિ પઞ્ચ, ભિક્ખુનીપાતિમોક્ખે એકં યાવતતિયકપારાજિકં ચત્તારો સઙ્ઘાદિસેસા ચણ્ડકાળીસિક્ખાપદન્તિ છ.
સહપયોગતો પટ્ઠાય ચેત્થ પુરિમપુરિમા આપત્તિયો પટિપ્પસ્સમ્ભન્તીતિ આહ અથ ધુરનિક્ખેપં અકત્વાતિઆદિ. ‘‘ધુરનિક્ખેપં અકત્વા’’તિ વુત્તત્તા ધુરનિક્ખેપં કત્વા પુન ખણન્તસ્સ પુરિમાપત્તિયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભન્તીતિ વદન્તિ. ‘‘છેદનપચ્ચયા દુક્કટં દેસેત્વા મુચ્ચતી’’તિ ¶ વત્વા પુબ્બપયોગે આપત્તીનં દેસેતબ્બતાય અવુત્તત્તા સહપયોગે પત્તે પુબ્બપયોગે આપત્તિયો પટિપ્પસ્સમ્ભન્તીતિ વેદિતબ્બં.
અપરદ્ધં વિરદ્ધં ખલિતન્તિ સબ્બમેતં યઞ્ચ દુક્કટન્તિ એત્થ વુત્તસ્સ દુક્કટસ્સ પરિયાયવચનં, યં મનુસ્સો કરેતિઆદિ પનેત્થ ઓપમ્મનિદસ્સનં. સંયોગભાવોતિ દ્વિત્તં સન્ધાય વુત્તં, તેન રસ્સત્તસ્સાપિ નિમિત્તં દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. એકસ્સ મૂલેતિ એકસ્સ સન્તિકે. સબ્બત્થાપિ આમસને દુક્કટં, ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ વિસું વિસું આમસનફન્દાપનપયોગં કરોન્તસ્સેવ હોતિ, એકપયોગેન ગણ્હન્તસ્સ પન ઉદ્ધારે પારાજિકમેવ, ન દુક્કટથુલ્લચ્ચયાનીતિ વદન્તિ, એકપયોગેન ગણ્હન્તસ્સાપિ આમસનફન્દાપનાનમ્પિ લબ્ભમાનત્તા તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ સક્કા અનામસિત્વા અફન્દાપેત્વા ચ કિઞ્ચિ ગહેતું. ‘‘એકમેવ દેસેત્વા મુચ્ચતી’’તિ પંસુખણનાદિસમાનપયોગેપિ પુરિમા આપત્તિ ઉત્તરમુત્તરં આપત્તિં પત્વા પટિપ્પસ્સમ્ભન્તીતિ સઞ્ઞાય કુરુન્દટ્ઠકથાયં વુત્તં, ઇતરટ્ઠકથાસુ પન ખણનપયોગભેદેહિ પયોગે પયોગે આપન્ના આપત્તિયો ઉત્તરમુત્તરં પત્વા ન પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સદિસત્તા વિયૂહનં પત્વા તા સબ્બાપિ પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ વિસદિસપયોગત્તાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન પટિપ્પસ્સદ્ધિવિધાનં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઇમિના હિ અવહારકસ્સ આસન્નં ઓરિમન્તં પરામસતિ.
તત્થેવાતિ મુખવટ્ટિયમેવ. બુન્દેનાતિ કુમ્ભિયા હેટ્ઠિમતલેન. એકટ્ઠાને ઠિતાય કુમ્ભિયા ઠાના ચાવનં છહિ આકારેહિ વેદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. એકટ્ઠાનેતિ ચ સઙ્ખલિકબદ્ધભાવેન એકસ્મિં પતિટ્ઠિતોકાસટ્ઠાનેતિ ¶ અત્થો. ખાણુકં કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાના ચાવેતીતિ ખાણુકં અત્તનો પતિટ્ઠિતટ્ઠાનતો પઞ્ચહિ આકારેહિ ઠાના ચાવેતિ. છિન્નમત્તે પારાજિકન્તિ અવસ્સં ચે પતતિ, છિન્નમત્તે પારાજિકં. પરિચ્છેદોતિ પઞ્ચમાસકાદિગરુભાવપરિચ્છેદો. અપબ્યૂહન્તોતિ ઠિતટ્ઠાનતો અપનયનવસેન વિયૂહન્તો રાસિં કરોન્તો. એવં કત્વાતિ ભાજનમુખવટ્ટિયા કુમ્ભિગતેન ભાજનગતસ્સ એકાબદ્ધભાવં વિયોજેત્વાતિ અત્થો. ઉપડ્ઢકુમ્ભીયન્તિ ઉપડ્ઢપુણ્ણાય કુમ્ભિયા. વિનયધમ્મતાતિ અધિકકારણાલાભે વિનયવિનિચ્છયધમ્મતાતિ અધિપ્પાયો. ન કેવલઞ્ચેત્થ ગરુકતાવ, સુત્તાનુગમનમ્પિ અત્થીતિ દસ્સેન્તો અપિચાતિઆદિમાહ. કણ્ઠેન પન પરિચ્છિન્નકાલેતિ મુખગતં અજ્ઝોહટકાલેતિ અત્થો. અજ્ઝોહરણમેવ હેત્થ પરિચ્છિન્દનં, ન કણ્ઠપિદહનં. ચિક્કનન્તિ થદ્ધં, બહલં ઘનન્તિ અત્થો.
યોપિ થેય્યચિત્તેન પરસ્સ કુમ્ભિયા પાદગ્ઘનકં સપ્પિં વા તેલં વા અવસ્સં પિવનકં યં કિઞ્ચિ ¶ દુકૂલસાટકં વા ચમ્મખણ્ડાદીનં વા અઞ્ઞતરં પક્ખિપતિ, હત્થતો મુત્તમત્તે પારાજિકન્તિ એત્થ અવહારો વીમંસિતબ્બો. યદિ ચ દુકૂલાદીસુ સપ્પિતેલાનં પવિસનં સન્ધાય પારાજિકં ભવેય્ય, તત્થ પવિટ્ઠતેલાદિનો કુમ્ભિગતેન એકાબદ્ધતાય ન તાવ અવહારો ભાજનન્તરં પવેસેત્વા ગહણકાલે વિય. તથા હિ વુત્તં – ‘‘ભાજનં પન નિમુજ્જાપેત્વા ગણ્હન્તસ્સ યાવ એકાબદ્ધં હોતિ, તાવ રક્ખતી’’તિઆદિ. અથ તેલાદિવિનાસેન પારાજિકં ભવેય્ય, તદાપિ તિણજ્ઝાપનાદીસુ વિય અવહારો નત્થિ, દુક્કટેન સદ્ધિં ભણ્ડદેય્યમેવ હોતિ, તથા ચ પાદગ્ઘનકં તેલાદિં પીતં દુકૂલાદિં ઉદ્ધરન્તસ્સાપિ પારાજિકં ન સિયા તત્થ પવિટ્ઠસ્સ તેલાદિનો વિનટ્ઠટ્ઠેન ગહણક્ખણે અવિજ્જમાનત્તા, વિજ્જમાનત્તેન ચ ઉદ્ધારેયેવ પારાજિકં વત્તબ્બં, ન હત્થતો મુત્તમત્તેતિ. સબ્બઅટ્ઠકથાસુ ચ દુકૂલાદીનં પક્ખિપને હત્થતો મુત્તમત્તે પારાજિકસ્સ વુત્તત્તા ન તં પટિક્ખિપિતું સક્કા. અટ્ઠકથાપ્પમાણેન પનેતં ગહેતબ્બં, યુત્તિ પનેત્થ પણ્ડિતેહિ પુબ્બાપરં સંસન્દિત્વા ઉદ્ધારેતબ્બા.
પલિબુજ્ઝિસ્સતીતિ નિવારેસ્સતિ. વુત્તનયેન પારાજિકન્તિ હત્થતો મુત્તમત્તેયેવ પારાજિકં. નેવ અવહારો, ન ગીવાતિ અત્તનો ભાજનત્તા ¶ વુત્તં, અનાપત્તિમત્તમેવ વુત્તં, ન પન એવં વિચારિતન્તિ અધિપ્પાયો. બહિગતં નામ હોતીતિ તતો પટ્ઠાય તેલસ્સ અટ્ઠાનતો અધોમુખભાવતો ચ બહિગતં નામ હોતિ. અન્તો પટ્ઠાય છિદ્દે કરિયમાને તેલસ્સ નિક્ખમિત્વા ગતગતટ્ઠાનં ભાજનસઙ્ખ્યમેવ ગચ્છતીતિ આહ ‘‘બાહિરન્તતો પાદગ્ઘનકે ગળિતે પારાજિક’’ન્તિ. યથા તથા વા કતસ્સાતિ બાહિરન્તતો વા અબ્ભન્તરન્તતો વા પટ્ઠાય કતસ્સ. મજ્ઝે ઠપેત્વા કતછિદ્દેતિ મજ્ઝે થોકં કપાલં ઠપેત્વા પચ્છા તં છિન્દન્તેન કતછિદ્દે.
પત્થીનસ્સ ખાદનં ઇતરસ્સ પાનઞ્ચ સપ્પિઆદીનં પરિભોગોતિ આહ ‘‘અખાદિતબ્બં વા અપાતબ્બં વા કરોતી’’તિ. કસ્મા પનેત્થ દુક્કટં વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઠાનાચાવનસ્સ નત્થિતાય દુક્કટ’’ન્તિ. પુરિમદ્વયન્તિ ભેદનં છડ્ડનઞ્ચ. કુમ્ભિજજ્જરકરણેનાતિ પુણ્ણકુમ્ભિયા જજ્જરકરણેન. માતિકાઉજુકરણેનાતિ ઉદકપુણ્ણાય માતિકાય ઉજુકરણેન. એકલક્ખણન્તિ ભેદનં કુમ્ભિયા જજ્જરકરણેન, છડ્ડનં માતિકાય ઉજુકરણેન ચ સદ્ધિં એકસભાવં. પચ્છિમં પન દ્વયન્તિ ઝાપનં અપરિભોગકરણઞ્ચ. એત્થ એવં વિનિચ્છયં વદન્તીતિ એતસ્મિં મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તે અત્થે એકે આચરિયા એવં વિનિચ્છયં વદન્તિ. પચ્છિમદ્વયં સન્ધાય વુત્તન્તિ એત્થ પુરિમપદદ્વયે વિનિચ્છયો હેટ્ઠા વુત્તાનુસારેન સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ તત્થ કિઞ્ચિ અવત્વા પચ્છિમપદદ્વયં સન્ધાય ‘‘ઠાનાચાવનસ્સ નત્થિતાય દુક્કટ’’ન્તિ ઇદં વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો ¶ . થેય્યચિત્તેનાતિ અત્તનો વા પરસ્સ વા કાતુકામતાવસેન ઉપ્પન્નથેય્યચિત્તેન. વિનાસેતુકામતાયાતિ હત્થપાદાદીનિ છિન્દન્તો વિય કેવલં વિનાસેતુકામતાય. વુત્તનયેન ભિન્દન્તસ્સ વા છડ્ડેન્તસ્સ વાતિ મુગ્ગરેન પોથેત્વા ભિન્દન્તસ્સ વા ઉદકં વા વાલિકં વા આકિરિત્વા ઉત્તરાપેન્તસ્સ વાતિ અત્થો. અયુત્તન્તિ ચેતિ પાળિયં પુરિમદ્વયેપિ દુક્કટસ્સેવ વુત્તત્તા ‘‘પુરિમદ્વયે પારાજિક’’ન્તિ ઇદં અયુત્તન્તિ યદિ તુમ્હાકં સિયાતિ અત્થો. નાતિ અયુત્તભાવં નિસેધેત્વા તત્થ કારણમાહ ‘‘અઞ્ઞથા ગહેતબ્બત્થતો’’તિ.
એવમેકે વદન્તીતિ હેટ્ઠા વુત્તસ્સ અત્થનયસ્સ અત્તના અનભિમતભાવં દસ્સેત્વા સયં અઞ્ઞથાપિ પાળિં અટ્ઠકથઞ્ચ સંસન્દિત્વા અત્થં દસ્સેતુકામો ¶ અયં પનેત્થ સારોતિઆદિમાહ. અચાવેતુકામોવાતિ થેય્યચિત્તેન ઠાના અચાવેતુકામોવ. અછડ્ડેતુકામોયેવાતિ એત્થાપિ થેય્યચિત્તેનાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. ઇદઞ્હિ થેય્યચિત્તપક્ખં સન્ધાય વુત્તં નાસેતુકામતાપક્ખસ્સ વક્ખમાનત્તા. તેનેવાહ નાસેતુકામતાપક્ખે પનાતિઆદિ. ઇતરથાપિ યુજ્જતીતિ થેય્યચિત્તાભાવા ઠાના ચાવેતુકામસ્સાપિ દુક્કટં યુજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ.
ભૂમટ્ઠકથાવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.
આકાસટ્ઠકથાવણ્ણના
૯૬. આકાસટ્ઠકથાયં અન્તોવત્થુમ્હીતિ પરિક્ખિત્તસ્સ વત્થુસ્સ અન્તો. અન્તોગામેતિ પરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ અન્તો. અપરિક્ખિત્તે પન વત્થુમ્હિ ગામે વા ઠિતટ્ઠાનમેવ ઠાનં. અટવિમુખં કરોતિ…પે… રક્ખતીતિ તેન પયોગેન તસ્સ ઇચ્છિતટ્ઠાનં આગતત્તા રક્ખતિ. ગામતો નિક્ખન્તસ્સાતિ પરિક્ખિત્તગામતો નિક્ખન્તસ્સ. કપિઞ્જરો નામ અઞ્ઞમઞ્ઞં યુજ્ઝાપનત્થાય બાલજનેહિ પોસાવનિયપક્ખિજાતિ.
વેહાસટ્ઠકથાવણ્ણના
૯૭. વેહાસટ્ઠકથાયં છિન્નમત્તે મુત્તમત્તેતિ યથા છિન્નં મુત્તઞ્ચ પકતિટ્ઠાને ન તિટ્ઠતિ, તથા છેદનં મોચનઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં.
ઉદકટ્ઠકથાવણ્ણના
૯૮. ઉદકટ્ઠકથાયં ¶ સન્દમાનઉદકે નિક્ખિત્તં ન તિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘અસન્દનકે ઉદકે’’તિ. અનાપત્તીતિ હત્થવારપદવારેસુ દુક્કટાપત્તિયા અભાવં સન્ધાય વુત્તં. કડ્ઢતીતિ હેટ્ઠતો ઓસારેતિ. સકલમુદકન્તિ દણ્ડેન ફુટ્ઠોકાસગતં સકલમુદકં. ન ઉદકં ઠાનન્તિ અત્તના કતટ્ઠાનસ્સ અટ્ઠાનત્તા. પદુમિનિયન્તિ પદુમગચ્છે. કલાપબન્ધન્તિ હત્થકવસેન ખુદ્દકં કત્વા બદ્ધં કલાપબદ્ધં. ભારબદ્ધં નામ સીસભારાદિવસેન બદ્ધં. મુળાલન્તિ કન્દં. પત્તં વા પુપ્ફં વાતિ ઇદં કદ્દમસ્સ અન્તો ¶ પવિસિત્વા ઠિતં સન્ધાય વુત્તં. નિદ્ધમનતુમ્બન્તિ વાપિયા ઉદકસ્સ નિક્ખમનનાળં. ઉદકવાહકન્તિ મહામાતિકં. અવહારેન સો ન કારેતબ્બોતિ ઇમિના પાણં જીવિતા વોરોપને આપત્તિયા સબ્બત્થ ન મુચ્ચતીતિ દીપેતિ. માતિકં આરોપેત્વાતિ ખુદ્દકમાતિકં આરોપેત્વા. મરિત્વા…પે… તિટ્ઠન્તીતિ એત્થ મતમચ્છાનંયેવ તેસં સન્તકત્તા અમતે ગણ્હન્તસ્સ નત્થિ અવહારો.
નાવટ્ઠકથાવણ્ણના
૯૯. નાવટ્ઠકથાયં થુલ્લચ્ચયમ્પિ પારાજિકમ્પિ હોતીતિ એત્થ પઠમં ઠાના અચાવેત્વા મુત્તે થુલ્લચ્ચયં, પઠમં પન ઠાના ચાવેત્વા મુત્તે પારાજિકન્તિ વેદિતબ્બં. પાસે બદ્ધસૂકરો વિયાતિઆદિના વુત્તં સન્ધાયાહ ‘‘તત્થ યુત્તિ પુબ્બે વુત્તાએવા’’તિ. વિપન્નટ્ઠનાવાતિ વિસમવાતેહિ દેસન્તરં પલાતા, ભિજ્જિત્વા વા વિનાસં પત્વા ઉદકે નિમુજ્જિત્વા હેટ્ઠા ભૂમિતલં અપ્પત્વા સામિકેહિ ચ અપરિચ્ચત્તાલયા વુચ્ચતિ. બલવા ચ વાતો આગમ્માતિ ઇમિના અસતિ વાતે અયં પયોગો કતોતિ દસ્સેતિ. પુગ્ગલસ્સ નત્થિ અવહારોતિ સુક્ખમાતિકાયં ઉજુકરણનયેન વુત્તં. તં અત્તનો પાદેન અનક્કમિત્વા હત્થેન ચ અનુક્ખિપિત્વા અઞ્ઞસ્મિં દણ્ડાદીસુ બન્ધિત્વા ઠપિતે યુજ્જતિ, અત્તનો પાદેન અક્કમિત્વા હત્થેન ચ ઉક્ખિપિત્વા ઠિતસ્સ પન બલવવાતેન છત્તચીવરાદીસુ પહટેસુ પકતિં વિજહિત્વા દળ્હતરં અક્કમનગહણાદિપયોગો અભિનવો કાતબ્બો સિયા. ઇતરથા છત્તચીવરાદીનિ વા વિગચ્છન્તિ, અવહારકો વા સયં પતિસ્સતિ, નાવા ચ તદા ન ગમિસ્સતિ. તસ્મા ઈદિસે અભિનવપ્પયોગે સતિ અવહારેન ભવિતબ્બં. સુક્ખમાતિકાયં ઉજુકતાય ઉદકાગમનકાલે કાતબ્બકિચ્ચં નત્થીતિ તં ઇધ નિદસ્સનં ન હોતિ. દાસં પન પકતિયા પલાયન્તં ‘‘સીઘં યાહી’’તિ વત્વા પકતિગમનતો તુરિતગમનુપ્પાદનાદિના ઇધ નિદસ્સનેન ભવિતબ્બન્તિ અમ્હાકં ખન્તિ ¶ , વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. વાતે આગતેપિ યત્થ અતિલહુકત્તા નાવાય કઞ્ચિ પયોગં અકત્વા પકતિયા અવહારકો તિટ્ઠતિ, તત્થિદં અટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.
યાનટ્ઠકથાવણ્ણના
૧૦૦. યાનટ્ઠકથાયં ¶ ઉભોસુ પસ્સેસૂતિ ચતુન્નં થમ્ભાનં ઉપરિ ચતુરસ્સં દારુસઙ્ઘાટં આરોપેત્વા તસ્સ વામદક્ખિણપસ્સેસુ ઉભોસુ વાતાતપાદિપરિસ્સયવિનોદનત્થં ગરુળપક્ખિનો ઉભો પક્ખા વિય કતા સન્દમાનિકા. દુકયુત્તસ્સાતિ દ્વીહિ ગોણેહિ યુત્તસ્સ. અયુત્તકન્તિ ગોણેહિ અયુત્તં. કપ્પકતાતિ દ્વિન્નં સિખાનં સન્ધિટ્ઠાને ગોસિઙ્ગાનિ વિય દ્વે કોટિયો ઠપેત્વા ઉપત્થમ્ભની કપ્પકતા નામ, સા દ્વીહિપિ કોટીહિ ભૂમિયં પતિટ્ઠાતિ, તેનાહ ‘‘છ ઠાનાની’’તિ. તીણિ વા ચત્તારિ વા ઠાનાનીતિ અકપ્પકતાય ઉપત્થમ્ભનિયા ચ દ્વિન્નં ચક્કાનઞ્ચ વસેન તીણિ ઠાનાનિ, કપ્પકતાય વસેન ચત્તારિ ઠાનાનિ, તથા પથવિયં ઠપિતસ્સ તીણિ ઠાનાનીતિ સમ્બન્ધો. અક્ખસીસેહીતિ અક્ખદારુનો દ્વીહિ કોટીહિ. અક્ખુદ્ધીહીતિ અક્ખદારુના સમ્પટિચ્છકા હેટ્ઠિમભાગે કપ્પકતા દ્વે દારુખણ્ડા અક્ખુદ્ધિયો નામ, તાસં કપ્પકતાનં દ્વિન્નં કપ્પસીસાનિ ચત્તારિ ઇધ ‘‘અક્ખુદ્ધિયો’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેનાહ ‘‘ચતૂહિ ચ અક્ખુદ્ધીહી’’તિ. તાહિ પતિટ્ઠિતાહિ પતિટ્ઠિતટ્ઠાનાનિ ચત્તારિ ધુરેન પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં એકન્તિ પઞ્ચ ઠાનાનિ હોન્તિ. ઉદ્ધિયોવ ‘‘ઉદ્ધિખાણુકા’’તિ વુત્તા, ઉદ્ધિખાણુકાનં અભાવે અક્ખસીસાનં પતિટ્ઠાનોકાસં દસ્સેન્તો આહ સમમેવ બાહં કત્વાતિઆદિ. તત્થ સમમેવાતિ ઉદ્ધિયો હેટ્ઠા અનોલમ્બેત્વા બાહુનો હેટ્ઠિમભાગં સમં કત્વા દ્વિન્નં બાહુદારૂનં મજ્ઝે અક્ખસીસપ્પમાણેન છિદ્દં કત્વા તત્થ અક્ખસીસાનિ પવેસિતાનિ હોન્તિ, તેન બાહાનં હેટ્ઠાભાગં સબ્બં ભૂમિં ફુસિત્વા તિટ્ઠતિ, તેનાહ ‘‘સબ્બં પથવિં ફુસિત્વા તિટ્ઠતી’’તિ. સેસં નાવાયં વુત્તસદિસન્તિ ઇમિના યદિ પન તં એવં ગચ્છન્તં પકતિગમનં પચ્છિન્દિત્વા અઞ્ઞં દિસાભાગં નેતિ, પારાજિકં. સયમેવ યં કિઞ્ચિ ઠાનં સમ્પત્તં ઠાના અચાલેન્તોવ વિક્કિણિત્વા ગચ્છતિ, નેવત્થિ અવહારો, ભણ્ડદેય્યં પન હોતીતિ ઇમં નયં અતિદિસતિ.
ભારટ્ઠકથાવણ્ણના
૧૦૧. ભારટ્ઠકથાયં ભારટ્ઠન્તિ માતિકાપદસ્સ ભારો નામાતિ ઇદં અત્થદસ્સનન્તિ આહ ‘‘ભારોયેવ ભારટ્ઠ’’ન્તિ. પુરિમગલેતિ ગલસ્સ પુરિમભાગે. ગલવાટકોતિ ગીવાય ઉપરિમગલવાટકો. ઉરપરિચ્છેદમજ્ઝેતિ ¶ ઉરપરિયન્તસ્સ મજ્ઝે. સામિકેહિ અનાણત્તોતિ ઇદં યદિ ¶ સામિકેહિ ‘‘ઇમં ભારં નેત્વા અસુકટ્ઠાને દેહી’’તિ આણત્તો ભવેય્ય, તદા તેન ગહિતભણ્ડં ઉપનિક્ખિત્તં સિયા, તઞ્ચ થેય્યચિત્તેન સીસાદિતો ઓરોપેન્તસ્સાપિ અવહારો ન સિયા, સામિકાનં પન ધુરનિક્ખેપે એવ સિયાતિ તતો ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડભાવતો વિયોજેતું વુત્તં, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘તેહિ પન અનાણત્તત્તા પારાજિક’’ન્તિ. ઘંસન્તોતિ સીસતો અનુક્ખિપન્તો, યદિ ઉક્ખિપેય્ય, ઉક્ખિત્તમત્તે પારાજિકં, તેનાહ સીસતો કેસગ્ગમત્તમ્પીતિઆદિ. યો ચાયન્તિ યો અયં વિનિચ્છયો.
આરામટ્ઠકથાવણ્ણના
૧૦૨. આરામટ્ઠકથાયં આરામં અભિયુઞ્જતીતિ ઇદં અભિયોગકરણં પરેસં ભૂમટ્ઠભણ્ડાદીસુપિ કાતું વટ્ટતિયેવ. આરામાદિથાવરેસુ પન યેભુય્યેન અભિયોગવસેનેવ ગહણસમ્ભવતો એત્થેવ પાળિયં અભિયોગો વુત્તો, ઇતિ ઇમિના નયેન સબ્બત્થાપિ સક્કા ઞાતુન્તિ ગહેતબ્બં. અદિન્નાદાનસ્સ પયોગત્તાતિ સહપયોગમાહ. વત્થુમ્હિયેવ કતપયોગત્તા સહપયોગવસેન હેતં દુક્કટં. સયમ્પીતિ અભિયુઞ્જકોપિ. ‘‘કિં કરોમિ કિં કરોમી’’તિ એવં કિઙ્કારમેવ પટિસ્સુણન્તો વિય ચરતીતિ કિઙ્કારપટિસ્સાવી, તસ્સ ભાવો કિઙ્કારપટિસ્સાવિભાવો, તસ્મિં, અત્તનો વસવત્તિભાવેતિ વુત્તં હોતિ. ઉક્કોચન્તિ લઞ્જં. સબ્બેસં પારાજિકન્તિ કૂટવિનિચ્છયિકાદીનં. અયં વત્થુસામીતિઆદિકસ્સ ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપકરણહેતુનો પયોગસ્સ કરણક્ખણેવ પારાજિકં હોતીતિ વેદિતબ્બં. સચે પન સામિકસ્સ વિમતિ ચ ધુરનિક્ખેપો ચ કમેન ઉપ્પજ્જન્તિ, પયોગસમુટ્ઠાપકચિત્તક્ખણે પારાજિકમેવ હોતિ, ન થુલ્લચ્ચયં. યદિ વિમતિયેવ ઉપ્પજ્જતિ, તદા થુલ્લચ્ચયમેવાતિ વેદિતબ્બં, અયં નયો સબ્બત્થ યથાનુરૂપં ગહેતબ્બો. ધુરનિક્ખેપવસેનેવ પરાજયોતિ સામિકો ‘‘અહં ન મુચ્ચામી’’તિ ધુરં અનિક્ખિપન્તો અટ્ટો પરાજિતો નામ ન હોતીતિ દસ્સેતિ.
વિહારટ્ઠકથાવણ્ણના
૧૦૩. વિહારટ્ઠકથાયં ¶ વિહારન્તિ ઉપચારસીમાસઙ્ખાતં સકલં વિહારં. પરિવેણન્તિ તસ્સ વિહારસ્સ અબ્ભન્તરે વિસું વિસું પાકારાદિપરિચ્છિન્નટ્ઠાનં. આવાસન્તિ એકં આવસથમત્તં. ગણસન્તકે પરિચ્છિન્નસામિકત્તા સક્કા ધુરં નિક્ખિપાપેતુન્તિ આહ ‘‘દીઘભાણકાદિભેદસ્સ પન ગણસ્સા’’તિ. ઇધાપિ સચે એકોપિ ધુરં ન નિક્ખિપતિ, રક્ખતિયેવ. એસ નયો બહૂનં સન્તકે સબ્બત્થ.
ખેત્તટ્ઠકથાવણ્ણના
૧૦૪. ખેત્તટ્ઠકથાયં ¶ નિરુમ્ભિત્વા વાતિઆદીસુ ગણ્હન્તસ્સાતિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં, તત્થ નિરુમ્ભિત્વા ગહણં નામ વીહિસીસં અચ્છિન્દિત્વા યથાઠિતમેવ હત્થેન ગહેત્વા આકડ્ઢિત્વા બીજમત્તસ્સેવ ગહણં. એકમેકન્તિ એકં વીહિસીસં. યસ્મિં બીજે વાતિઆદિ નિરુમ્ભિત્વા ગહણાદીસુ યથાક્કમં યોજેતબ્બં. ‘‘તસ્મિં બન્ધના મોચિતમત્તે’’તિ વચનતો તસ્મિં બીજાદિમ્હિ બન્ધના મુત્તે સતિ તતો અનપનીતેપિ ઠાનન્તરસ્સ અભાવા પારાજિકમેવ. યસ્સ પન સીસાદિકસ્સ સન્તરાદિના સહ સંસિબ્બનં વા એકાબદ્ધતા વા હોતિ, તસ્સ બન્ધના મોચિતે થુલ્લચ્ચયં, ઇતરટ્ઠાનતો મોચિતે પારાજિકન્તિ ગહેતબ્બં, તેનાહ વીહિનાળન્તિઆદિ. સભુસન્તિ પલાલસહિતં. ખીલેનાતિ ખાણુકેન. એત્થ ચ ખીલસઙ્કમનાદીસુ સહપયોગો ધુરનિક્ખેપો ચાતિ ઉભયં સમ્ભવતિ. ખીલસઙ્કમનાદિ એત્થ સહપયોગો. તસ્મિઞ્ચ કતે યદિ સામિકા ધુરં ન નિક્ખિપન્તિ પુન ગણ્હિતુકામાવ હોન્તિ, ન તાવ અવહારો, ‘‘ખીલં સઙ્કામેત્વા ખેત્તાદિં અસુકો રાજવલ્લભો ભિક્ખુ ગણ્હિતુકામો’’તિ ઞત્વા તસ્સ બલં કક્ખળાદિભાવઞ્ચ નિસ્સાય ખીલસઙ્કમનાદિકિરિયાનિટ્ઠાનતો પઠમમેવ સામિકા ધુરં નિક્ખિપન્તિ, ન અવહારો એતસ્સ પયોગનિટ્ઠાનતો પુરેતરમેવ ધુરસ્સ નિક્ખિત્તત્તા. યદા પન ખીલસઙ્કમનાદિપયોગેનેવ ધુરનિક્ખેપો હોતિ, તદાયેવ અવહારો, તેનેવેત્થ ‘‘તઞ્ચ ખો સામિકાનં ધુરનિક્ખેપેના’’તિ વુત્તં. ખીલાદીનં સઙ્કમિતભાવં અજાનિત્વા સામિકાનં સમ્પટિચ્છનમ્પેત્થ ધુરનિક્ખેપોતિ વેદિતબ્બો. એવં સબ્બત્થાતિ યથાવુત્તમત્થં રજ્જુસઙ્કમનાદીસુપિ અતિદિસતિ. યટ્ઠિન્તિ માનદણ્ડં. એકસ્મિં અનાગતે થુલ્લચ્ચયં, તસ્મિં આગતે પારાજિકન્તિ ¶ સચે દારૂનિ નિખણિત્વા તત્તકેનેવ ગણ્હિતુકામો હોતિ, અવસાને દારુમ્હિ પારાજિકં. સચે તત્થ કણ્ટકસાખાદીહિ પાદાનં અન્તરં પટિચ્છાદેત્વા કસ્સચિ અપ્પવેસારહં કત્વા ગહેતુકામો હોતિ, અવસાનસાખાય પારાજિકં, તેનાહ ‘‘સાખાપરિવારેનેવ અત્તનો કાતું સક્કોતી’’તિ, દારૂનિ ચ નિખણિત્વા સાખાપરિવારઞ્ચ કત્વા એવ અત્તનો સન્તકં કાતું સક્કોતીતિ અત્થો. ખેત્તમરિયાદન્તિ વુત્તમેવત્થં વિભાવેતું ‘‘કેદારપાળિ’’ન્તિ વુત્તં. ઇદઞ્ચ ખીલસઙ્કમનાદિના ગહણં આરામાદીસુપિ લબ્ભતેવ.
વત્થુટ્ઠકથાવણ્ણના
૧૦૫. વત્થુટ્ઠકથાયં તિણ્ણં પાકારાનન્તિ ઇટ્ઠકસિલાદારૂનં વસેન તિણ્ણં પાકારાનં.
૧૦૬. ગામટ્ઠકથાયં ¶ ‘‘ગામો નામા’’તિ પાળિયં ન વુત્તં સબ્બસો ગામલક્ખણસ્સ પુબ્બે વુત્તત્તા.
અરઞ્ઞટ્ઠકથાવણ્ણના
૧૦૭. અરઞ્ઞટ્ઠકથાયં વિનિવિજ્ઝિત્વાતિ ઉજુકમેવ વિનિવિજ્ઝિત્વા. લક્ખણચ્છિન્નસ્સાતિ અરઞ્ઞસામિકાનં હત્થતો કિણિત્વા ગણ્હન્તેહિ કતઅક્ખરાદિસઞ્ઞાણસ્સ. છલ્લિયા પરિયોનદ્ધન્તિ ઇમિના સામિકાનં નિરાપેક્ખતાય ચિરછડ્ડિતભાવં દીપેતિ, તેનાહ ‘‘ગહેતું વટ્ટતી’’તિ. યદિ સામિકાનં સાપેક્ખતા અત્થિ, ન વટ્ટતિ. તાનિ કતાનિ અજ્ઝાવુત્થાનિ ચ હોન્તીતિ તાનિ ગેહાદીનિ કતાનિ પરિનિટ્ઠિતાનિ મનુસ્સેહિ ચ અજ્ઝાવુત્થાનિ ચ હોન્તિ. દારૂનીતિ ગેહાદીનં કતત્તા અવસિટ્ઠદારૂનિ. ગહેતું વટ્ટતીતિ સામિકાનં અનાલયત્તા વુત્તં, તે ચ યદિ ગહણકાલે દિસ્વા સાલયા હુત્વા વારેન્તિ, ગહેતું ન વટ્ટતિયેવ. ‘‘દેહી’’તિ વુત્તે દાતબ્બમેવાતિ ‘‘દેહી’’તિ વુત્તે ‘‘દસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વા ગચ્છન્તસ્સ ‘‘દેહી’’તિ અવુત્તે અદત્વા ગમને આપત્તિ નત્થિ. પચ્છાપિ તેહિ ચોદિતે દાતબ્બમેવ.
અદિસ્વા ગચ્છતિ, ભણ્ડદેય્યન્તિ સુદ્ધચિત્તેન ગતસ્સ ભણ્ડદેય્યં. આરક્ખટ્ઠાનમ્પિ સુદ્ધચિત્તેન અતિક્કમિત્વા થેય્યચિત્તે ઉપ્પન્નેપિ અવહારો નત્થિ ¶ આરક્ખટ્ઠાનસ્સ અતિક્કન્તત્તા. કેચિ પન ‘‘યત્થ કત્થચિ નીતાનમ્પિ દારૂનં અરઞ્ઞસામિકાનઞ્ઞેવ સન્તકત્તા પુન થેય્યચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા ગચ્છતિ, પારાજિકમેવા’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં ‘‘આરક્ખટ્ઠાનં પત્વા…પે… અસ્સતિયા અતિક્કમતી’’તિ, સહસા તં ઠાનં અતિક્કમતીતિઆદિના (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭) ચ આરક્ખટ્ઠાનાતિક્કમેયેવ આપત્તિયા વુચ્ચમાનત્તા, આરક્ખટ્ઠાનાતિક્કમમેવ સન્ધાય ‘‘ઇદં પન થેય્યચિત્તેન પરિહરન્તસ્સ આકાસેન ગચ્છતોપિ પારાજિકમેવા’’તિ વુત્તં. યઞ્ચ ‘‘યત્થ કત્થચિ નીતાનમ્પિ દારૂનં અરઞ્ઞસામિકાનઞ્ઞેવ સન્તકત્તા’’તિ કારણં વુત્તં, તમ્પિ આરક્ખટ્ઠાનતો બહિ પારાજિકાપજ્જનસ્સ કારણં ન હોતિ ભણ્ડદેય્યભાવસ્સેવ કારણત્તા. તેસં સન્તકત્તેનેવ હિ બહિ કતસ્સાપિ ભણ્ડદેય્યં જાતં, ઇતરથા ચ ભણ્ડદેય્યમ્પિ ન સિયા સુઙ્કઘાતાતિક્કમે વિય. અદ્ધિકેહિ દિન્નમેવ સુઙ્કિકાનં સન્તકં હોતિ, નાદિન્નં, તેન તં ઠાનં યતો કુતોચિ પચ્ચયતો સુદ્ધચિત્તેન અતિક્કન્તસ્સ ભણ્ડદેય્યમ્પિ ન હોતિ. ઇધ પન અરઞ્ઞસામિકાનં સન્તકત્તા સબ્બત્થાપિ ભણ્ડદેય્યમેવ હોતિ, તેનેવેતં અરઞ્ઞે આરક્ખટ્ઠાનં સુઙ્કઘાતતોપિ ગરુતરં ¶ જાતં. યદિ હિ આરક્ખટ્ઠાનતો બહિપિ થેય્યચિત્તે સતિ અવહારો ભવેય્ય, આરક્ખટ્ઠાનં પત્વાતિઆદિના ઠાનનિયમો નિરત્થકો સિયા યત્થ કત્થચિ થેય્યચિત્તે ઉપ્પન્ને પારાજિકન્તિ વત્તબ્બતો. તસ્મા આરક્ખટ્ઠાનતો બહિ થેય્યચિત્તેન ગચ્છન્તસ્સ અવહારો ન ભવતિ એવાતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. ઇદં પન થેય્યચિત્તેન પરિહરન્તસ્સાતિ યસ્મિં પદેસે અતિક્કન્તે તેસં અરઞ્ઞં આરક્ખટ્ઠાનઞ્ચ અતિક્કન્તો નામ હોતિ, તં પદેસં આકાસેનાપિ અતિક્કમનવસેન ગચ્છન્તસ્સાપીતિ અત્થો.
ઉદકકથાવણ્ણના
૧૦૮. ઉદકકથાયં મહાકુચ્છિકા ઉદકચાટિ ઉદકમણિકો, ‘‘સમેખલા ચાટિ ઉદકમણિકો’’તિપિ વદન્તિ. તત્થાતિ તેસુ ભાજનેસુ. ભૂતગામેન સદ્ધિમ્પીતિ પિ-સદ્દેન અકપ્પિયપથવિમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. તળાકરક્ખણત્થાયાતિ ‘‘મહોદકં આગન્ત્વા તળાકમરિયાદં મા છિન્દી’’તિ તળાકરક્ખણત્થં. નિબ્બહનઉદકન્તિ એત્થ તળાકસ્સ એકેન ઉન્નતેન પસ્સેન અધિકજલં નિબ્બહતિ નિગચ્છતિ એતેનાતિ ‘‘નિબ્બહન’’ન્તિ અધિકજલનિક્ખમનમાતિકા ¶ વુચ્ચતિ. તત્થ ગચ્છમાનં ઉદકં નિબ્બહનઉદકં નામ. નિદ્ધમનતુમ્બન્તિ સસ્સાદીનં અત્થાય ઇટ્ઠકાદીહિ કતં ઉદકનિક્ખમનપનાળિ. મરિયાદં દુબ્બલં કત્વાતિ એત્થ દુબ્બલં અકત્વાપિ યથાવુત્તપ્પયોગે કતે મરિયાદં છિન્દિત્વા નિક્ખન્તઉદકગ્ઘાનુરૂપેન અવહારેન કત્તબ્બમેવ. યત્તકં તપ્પચ્ચયા સસ્સં ઉપ્પજ્જતીતિ બીજકસિકમ્માદિબ્બયં ઠપેત્વા યં અધિકલાભં ઉપ્પજ્જતિ, તં સન્ધાય વુત્તં. ન હિ તેહિ કાતબ્બં વયકરણમ્પિ એતસ્સ દાતબ્બં. ઇદઞ્ચ તરુણસસ્સે જાતે ઉદકં વિનાસેન્તસ્સ યુજ્જતિ, સસ્સે પન સબ્બથા અકતેયેવ ઉદકં વિનાસેન્તેન ચ ઉદકગ્ઘમેવ દાતબ્બં, ન તપ્પચ્ચયા સકલં સસ્સં તેન વિનાસિતભણ્ડસ્સેવ ભણ્ડદેય્યત્તા, ઇતરથા વાણિજ્જાદિઅત્થાય પરેહિ ઠપિતભણ્ડં અવહરન્તસ્સ તદુભયમ્પિ ગહેત્વા ભણ્ડગ્ઘં કાતબ્બં સિયા, તઞ્ચ ન યુત્તન્તિ અમ્હાકં ખન્તિ. સામિકાનં ધુરનિક્ખેપેનાતિ એત્થ એકસ્સ સન્તકે તળાકે ખેત્તે ચ જાતે તસ્સેવ ધુરનિક્ખેપેન પારાજિકં, યદિ પન તં તળાકં સબ્બસાધારણં, ખેત્તાનિ પાટિપુગ્ગલિકાનિ, તસ્સ તસ્સ પુગ્ગલસ્સેવ ધુરનિક્ખેપે અવહારો, અથ ખેત્તાનિપિ સબ્બસાધારણાનિ, સબ્બેસં ધુરનિક્ખેપેયેવ પારાજિકં, નાસતીતિ દટ્ઠબ્બં.
અનિગ્ગતેતિ અનિક્ખન્તે, તળાકેયેવ ઠિતેતિ અત્થો. પરેસં માતિકામુખન્તિ ખુદ્દકમાતિકામુખં. અસમ્પત્તેવાતિ તળાકતો નિક્ખમિત્વા મહામાતિકાયં એવ ઠિતે. અનિક્ખન્તે બદ્ધા સુબદ્ધાતિ તળાકતો અનિક્ખન્તે ભણ્ડદેય્યમ્પિ ન હોતિ સબ્બસાધારણત્તા ઉદકસ્સાતિ ¶ અધિપ્પાયો. નિક્ખન્તે પન પાટિપુગ્ગલિકં હોતીતિ આહ ‘‘નિક્ખન્તે બદ્ધા ભણ્ડદેય્ય’’ન્તિ. ઇધ પન ખુદ્દકમાતિકાયં અપ્પવિટ્ઠત્તા અવહારો ન જાતો, ‘‘તળાકતો અનિગ્ગતે પરેસં માતિકામુખં અસમ્પત્તેવા’’તિ હેટ્ઠા વુત્તસ્સ વિકપ્પદ્વયસ્સ ‘‘અનિક્ખન્તે બદ્ધા સુબદ્ધા, નિક્ખન્તે બદ્ધા ભણ્ડદેય્ય’’ન્તિ ઇદં દ્વયં યથાક્કમેન યોજનત્થં વુત્તં. નત્થિ અવહારોતિ એત્થ ‘‘અવહારો નત્થિ, ભણ્ડદેય્યં પન હોતી’’તિ કેચિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં. વત્થું…પે… ન સમેતીતિ એત્થ તળાકગતઉદકસ્સ સબ્બસાધારણત્તા પરસન્તકવત્થુ ન હોતીતિ અધિપ્પાયો.
દન્તપોનકથાવણ્ણના
૧૦૯. દન્તકટ્ઠકથાયં ¶ તતો પટ્ઠાય અવહારો નત્થીતિ ‘‘યથાસુખં ભિક્ખુસઙ્ઘો પરિભુઞ્જતૂ’’તિ અભાજેત્વાવ યાવદિચ્છકં ગહણત્થમેવ ઠપિતત્તા અરક્ખિતત્તા સબ્બસાધારણત્તા ચ અઞ્ઞં સઙ્ઘિકં વિય ન હોતીતિ થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તસ્સાપિ નત્થિ અવહારો. ખાદન્તુ, પુન સામણેરા આહરિસ્સન્તીતિ કેચિ થેરા વદેય્યુન્તિ યોજેતબ્બં.
વનપ્પતિકથાવણ્ણના
૧૧૦. વનપ્પતિકથાયં સન્ધારિતત્તાતિ છિન્નસ્સ રુક્ખસ્સ પતિતું આરદ્ધસ્સ સન્ધારણમત્તેન વુત્તં, ન પન મરિચવલ્લિઆદીહિ પુબ્બે વેઠેત્વા ઠિતભાવેન. તાદિસે હિ છિન્નેપિ અવહારો નત્થિ અરઞ્ઞટ્ઠકથાયં વેઠિતવલ્લિયં વિય. ઉજુકમેવ તિટ્ઠતીતિ ઇમિના સબ્બસો છિન્દનમેવ વલ્લિઆદીહિ અસમ્બદ્ધસ્સ રુક્ખસ્સ ઠાનાચાવનં પુબ્બે વિય આકાસાદીસુ ફુટ્ઠસકલપદેસતો મોચનન્તિ આવેણિકમિધ ઠાનાચાવનં દસ્સેતિ. કેચિ પન ‘‘રુક્ખભારેન કિઞ્ચિદેવ ભસ્સિત્વા ઠિતત્તા હોતિયેવ ઠાનાચાવન’’ન્તિ વદન્તિ, તન્ન, રુક્ખેન ફુટ્ઠસ્સ સકલસ્સ આકાસપદેસસ્સ પઞ્ચહિ છહિ વા આકારેહિ અનતિક્કમિતત્તા. વાતમુખં સોધેતીતિ યથા વાતો આગન્ત્વા રુક્ખં પાતેતિ, એવં વાતસ્સ આગમનમગ્ગં રુન્ધિત્વા ઠિતાનિ સાખાગુમ્બાદીનિ છિન્દિત્વા અપનેન્તો સોધેતિ. મણ્ડૂકકણ્ટકં વાતિ મણ્ડૂકાનં નઙ્ગુટ્ઠે અગ્ગકોટિયં ઠિતકણ્ટકન્તિ વદન્તિ, એકે ‘‘વિસમચ્છકણ્ટક’’ન્તિપિ વદન્તિ.
હરણકકથાવણ્ણના
૧૧૧. હરણકકથાયં ¶ હરણકન્તિ વત્થુસામિના હરિયમાનં. સો ચ પાદં અગ્ઘતિ, પારાજિકમેવાતિ ‘‘અન્તં ન ગણ્હિસ્સામી’’તિ અસલ્લક્ખિતત્તા સામઞ્ઞતો ‘‘ગણ્હિસ્સામિ એત’’ન્તિ સલ્લક્ખિતસ્સેવ પટસ્સ એકદેસતાય તમ્પિ ગણ્હિતુકામોવાતિ પારાજિકં વુત્તં. સભણ્ડહારકન્તિ સહભણ્ડહારકં, સકારાદેસસ્સ વિકપ્પત્તા સહ સદ્દોવ ઠિતો, ભણ્ડહારકેન સહ તં ભણ્ડન્તિ અત્થો. સાસઙ્કોતિ ‘‘યદિ ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ ભણ્ડં ગણ્હિસ્સામિ, આવુધેન મં પહરેય્યા’’તિ ભયેન સઞ્જાતાસઙ્કો. એકમન્તં પટિક્કમ્માતિ ભયેનેવ અનુપગન્ત્વા મગ્ગતો સયં પટિક્કમ્મ. સન્તજ્જેત્વાતિ ફરુસવાચાય ચેવ આવુધપરિવત્તનાદિકાયવિકારેન ચ સન્તજ્જેત્વા. અનજ્ઝાવુત્થકન્તિ અપરિગ્ગહિતકં. આલયેન અનધિમુત્તમ્પિ ભણ્ડં અનજ્ઝાવુત્થકં નામ હોતીતિ આહ ‘‘આહરાપેન્તે દાતબ્બ’’ન્તિ, ઇમિના પઠમં પરિચ્ચત્તાલયાનમ્પિ યદિ પચ્છાપિ સકસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તેસઞ્ઞેવ તં ભણ્ડં હોતિ, બલક્કારેનાપિ સકસઞ્ઞાય તસ્સ ગહણે દોસો નત્થિ, અદદન્તસ્સેવ અવહારોતિ દસ્સેતિ. યદિ પન સામિનો ‘‘પરિચ્ચત્તં મયા પઠમં, ઇદાનિ મમ સન્તકં વા એતં, નો’’તિ આસઙ્કા હોતિ, બલક્કારેન ગહેતું ન વટ્ટતિ સકસઞ્ઞાબલેનેવ પુન ગહેતબ્બભાવસ્સ આપન્નત્તા. ‘‘અદેન્તસ્સ પારાજિક’’ન્તિ વચનતો ચોરસ્સ સકસઞ્ઞાય વિજ્જમાનાયપિ સામિકેસુ સાલયેસુ અદાતું ન વટ્ટતીતિ દીપિતં હોતિ. અઞ્ઞેસૂતિ મહાપચ્ચરિયાદીસુ. વિચારણાયેવ નત્થીતિ ઇમિના તત્થાપિ પટિક્ખેપાભાવતો અયમેવ અત્થોતિ દસ્સેતિ.
ઉપનિધિકથાવણ્ણના
૧૧૨. ઉપનિધિકથાયં સઙ્ગોપનત્થાય અત્તનો હત્થે નિક્ખિત્તસ્સ ભણ્ડસ્સ ગુત્તટ્ઠાને પટિસામનપ્પયોગં વિના નાહં ગણ્હામીતિઆદિના અઞ્ઞસ્મિં પયોગે અકતે રજ્જસઙ્ખોભાદિકાલે ‘‘ન દાનિ તસ્સ દસ્સામિ, ન મય્હં દાનિ દસ્સતી’’તિ ઉભોહિપિ સકસકટ્ઠાને નિસીદિત્વા ધુરનિક્ખેપે કતેપિ અવહારો નત્થિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘પારાજિકમેવ પટિસામનપ્પયોગસ્સ કતત્તા’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં, ન સારતો પચ્ચેતબ્બં. પટિસામનકાલે હિસ્સ થેય્યચિત્તં નત્થિ, ‘‘ન દાનિ તસ્સ દસ્સામી’’તિ થેય્યચિત્તુપ્પત્તિક્ખણે પન સામિનો ધુરનિક્ખેપચિત્તુપ્પત્તિયા હેતુભૂતો કાયવચીપયોગો નત્થિ, યેન સો આપત્તિં આપજ્જેય્ય. ન હિ અકિરિયસમુટ્ઠાનાયં આપત્તીતિ. દાને સઉસ્સાહો, રક્ખતિ તાવાતિ અવહારં સન્ધાય અવુત્તત્તા નાહં ગણ્હામીતિઆદિના મુસાવાદકરણે પાચિત્તિયમેવ હોતિ, ન દુક્કટં ¶ થેય્યચિત્તાભાવેન સહપયોગસ્સાપિ અભાવતોતિ ગહેતબ્બં. યદિપિ મુખેન દસ્સામીતિ વદતિ…પે… પારાજિકન્તિ એત્થ કતરપયોગેન આપત્તિ, ન તાવ પઠમેન ભણ્ડપટિસામનપ્પયોગેન તદા થેય્યચિત્તાભાવા, નાપિ ‘‘દસ્સામી’’તિ ¶ કથનપ્પયોગેન તદા થેય્યચિત્તે વિજ્જમાનેપિ પયોગસ્સ કપ્પિયત્તાતિ? વુચ્ચતે – સામિના ‘‘દેહી’’તિ બહુસો યાચિયમાનોપિ અદત્વા યેન પયોગેન અત્તનો અદાતુકામતં સામિકસ્સ ઞાપેતિ, યેન ચ સો ‘‘અદાતુકામો અયં વિક્ખિપતી’’તિ ઞત્વા ધુરં નિક્ખિપતિ, તેનેવ પયોગેનસ્સ આપત્તિ. ન હેત્થ ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડે પરિયાયેન મુત્તિ અત્થિ. અદાતુકામતાય હિ કદા તે દિન્નં, કત્થ તે દિન્નન્તિઆદિપરિયાયવચનેનાપિ સામિકસ્સ ધુરે નિક્ખિપાપિતે આપત્તિયેવ. તેનેવ અટ્ઠકથાયં વુત્તં – ‘‘કિં તુમ્હે ભણથ…પે… એવં ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપેન ભિક્ખુનો પારાજિક’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧૧). પરસન્તકસ્સ પરેહિ ગણ્હાપને એવ પરિયાયતો મુત્તિ, ન સબ્બત્થાતિ ગહેતબ્બં. અત્તનો હત્થે નિક્ખિત્તત્તાતિ એત્થ અત્તનો હત્થે સામિના દિન્નતાય ભણ્ડાગારિકટ્ઠાને ઠિતત્તા ચ ઠાનાચાવનેપિ નત્થિ અવહારો, થેય્યચિત્તેન પન ગહણે દુક્કટતો ન મુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બં.
એસેવ નયોતિ ઉદ્ધારેયેવ ચોરસ્સ પારાજિકં, કસ્મા? અઞ્ઞેહિ સાધારણસ્સ અભિઞ્ઞાણસ્સ વુત્તત્તા. અઞ્ઞં તાદિસમેવ ગણ્હન્તે યુજ્જતીતિ સઞ્ઞાણતો ઓકાસતો ચ તેન સદિસમેવ અઞ્ઞં ગણ્હન્તે યુજ્જતિ, ચોરેન સલ્લક્ખિતપ્પદેસતો તં અપનેત્વા કેહિચિ તત્થ તાદિસે અઞ્ઞસ્મિં પત્તે ઠપિતે તં ગણ્હન્તેયેવ યુજ્જતીતિ અધિપ્પાયો, તેન ચોરેન દિવા સલ્લક્ખિતપત્તં અઞ્ઞત્થ અપનેત્વા તદઞ્ઞે તાદિસે પત્તે તત્થ ઠપિતેપિ ચોરસ્સ પચ્છા રત્તિભાગે ઉપ્પજ્જમાનં થેય્યચિત્તં દિવા સલ્લક્ખિતપ્પદેસે ઠપિતં અઞ્ઞં તાદિસં પત્તમેવ આલમ્બિત્વા ઉપ્પજ્જતીતિ દસ્સિતં હોતિ. પદવારેનાતિ થેરેન નીહરિત્વા દિન્નં પત્તં ગહેત્વા ગચ્છતો ચોરસ્સ પદવારેન. અતાદિસમેવ ગણ્હન્તે યુજ્જતીતિ અતાદિસસ્સ થેરેન ગહણક્ખણે અવહારાભાવતો પચ્છા હત્થપત્તં ‘‘ત’’ન્તિ વા ‘‘અઞ્ઞ’’ન્તિ વા સઞ્ઞાય ‘‘ઇદં ગહેત્વા ગચ્છામી’’તિ ગમને પદવારેનેવ અવહારો યુજ્જતીતિ અધિપ્પાયો.
પારાજિકં નત્થીતિ પદવારેપિ પારાજિકં નત્થિ ઉપનિધિભણ્ડે વિયાતિ ગહેતબ્બં. ગામદ્વારન્તિ બહિગામે વિહારસ્સ પતિટ્ઠિતત્તા ગામપ્પવેસસ્સ આરમ્ભપ્પદેસદસ્સનવસેન વુત્તં, અન્તોગામન્તિ અત્થો. દ્વિન્નમ્પિ ઉદ્ધારેયેવ ¶ પારાજિકન્તિ થેરસ્સ અભણ્ડાગારિકત્તા વુત્તં. યદિ હિ સો ભણ્ડાગારિકો ભવેય્ય, સબ્બમ્પિ ઉપનિક્ખિત્તમેવ સિયા, ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડે ચ થેય્યચિત્તેન ગણ્હતોપિ ન તાવ થેરસ્સ અવહારો હોતિ, ચોરસ્સેવ અવહારો. ઉભિન્નમ્પિ દુક્કટન્તિ ¶ થેરસ્સ અત્તનો સન્તકતાય ચોરસ્સ સામિકેન દિન્નત્તા અવહારો ન જાતો, ઉભિન્નમ્પિ અસુદ્ધચિત્તેન ગહિતત્તા દુક્કટન્તિ અત્થો.
આણત્તિયા ગહિતત્તાતિ ‘‘પત્તચીવરં ગણ્હા’’તિ એવં થેરેન કતઆણત્તિયા ગહિતત્તા. અટવિં પવિસતિ, પદવારેન કારેતબ્બોતિ ‘‘પત્તચીવરં ગણ્હ, અસુકં નામ ગામં ગન્ત્વા પિણ્ડાય ચરિસ્સામા’’તિ થેરેન વિહારતો પટ્ઠાય ગામમગ્ગેપિ સકલેપિ ગામે વિચરણસ્સ નિયમિતત્તા મગ્ગતો ઓક્કમ્મ ગચ્છન્તસ્સેવ પદવારેન આપત્તિ વુત્તા. વિહારસ્સ હિ પરભાગે ઉપચારતો પટ્ઠાય યાવ તસ્સ ગામસ્સ પરતો ઉપચારો, તાવ સબ્બં દહરસ્સ થેરાણત્તિયા સઞ્ચરણૂપચારોવ હોતિ, ન પન તતો પરં. તેનેવ ‘‘ઉપચારાતિક્કમે પારાજિકં. ગામૂપચારાતિક્કમે પારાજિક’’ન્તિ ચ વુત્તં. પટિનિવત્તને ચીવરધોવનાદિઅત્થાય પેસનેપિ એસેવ નયો. અટ્ઠત્વા અનિસીદિત્વાતિ એત્થ વિહારં પવિસિત્વા સીસાદીસુ ભારં ભૂમિયં અનિક્ખિપિત્વા તિટ્ઠન્તો વા નિસીદન્તો વા વિસ્સમિત્વા થેય્યચિત્તે વૂપસન્તે પુન થેય્યચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા ગચ્છતિ ચે, પાદુદ્ધારેન કારેતબ્બો. સચે ભૂમિયં નિક્ખિપિત્વા પુન તં ગહેત્વા ગચ્છતિ, ઉદ્ધારેન કારેતબ્બો. કસ્મા? આણાપકસ્સ આણત્તિયા યં કત્તબ્બં, તસ્સ તાવતા પરિનિટ્ઠિતત્તા. ‘‘અસુકં નામ ગામ’’ન્તિ અનિયમેત્વા ‘‘અન્તોગામં ગમિસ્સામા’’તિ અવિસેસેન વુત્તે વિહારસામન્તા પુબ્બે પિણ્ડાય પવિટ્ઠપુબ્બા સબ્બે ગોચરગામાપિ ખેત્તમેવાતિ વદન્તિ. સેસન્તિ મગ્ગુક્કમનવિહારાભિમુખગમનાદિ સબ્બં. પુરિમસદિસમેવાતિ અનાણત્તિયા ગહિતેપિ સામિકસ્સ કથેત્વા ગહિતત્તા હેટ્ઠા વુત્તવિહારૂપચારાદિ સબ્બં ખેત્તમેવાતિ કત્વા વુત્તં. એસેવ નયોતિ અન્તરામગ્ગે થેય્યચિત્તં ઉપ્પાદેત્વાતિઆદિના (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧૨) વુત્તં નયં અતિદિસતિ.
નિમિત્તે વા કતેતિ ચીવરં મે કિલિટ્ઠં, કો નુ ખો રજિત્વા દસ્સતીતિઆદિના નિમિત્તે કતે. વુત્તનયેનેવાતિ અનાણત્તસ્સ થેરેન ¶ સદ્ધિં પત્તચીવરં ગહેત્વા ગમનવારે વુત્તનયેનેવ. એકપસ્સેતિ વિહારસ્સ મહન્તતાય અત્તાનં અદસ્સેત્વા એકસ્મિં પસ્સે. થેય્યચિત્તેન પરિભુઞ્જન્તો જીરાપેતીતિ થેય્યચિત્તે ઉપ્પન્ને ઠાનાચાવનં અકત્વા નિવત્થપારુતનીહારેનેવ પરિભુઞ્જન્તો જીરાપેતિ, ઠાના ચાવેન્તસ્સ પન થેય્યચિત્તે સતિ પારાજિકમેવ સીસે ભારં ખન્ધે કરણાદીસુ વિય (પારા. ૧૦૧). યથા વા તથા વા નસ્સતીતિ અગ્ગિઆદિના નસ્સતિ, અઞ્ઞો વા કોચીતિ ઇમિના યેન ઠપિતં, સોપિ સઙ્ગહિતોતિ વેદિતબ્બં.
ઇતરસ્સાતિ ¶ ચોરસ્સ. ઇતરં ગણ્હતો ઉદ્ધારે પારાજિકન્તિ એત્થ ‘‘પવિસિત્વા તવ સાટકં ગણ્હાહી’’તિ ઇમિનાવ ઉપનિધિભાવતો મોચિતત્તા, સામિકસ્સ ઇતરં ગણ્હતો અત્તનો સાટકે આલયસ્સ સબ્ભાવતો ચ ‘‘ઉદ્ધારે પારાજિક’’ન્તિ વુત્તં. સામિકો ચે ‘‘મમ સન્તકં ઇદં વા હોતુ, અઞ્ઞં વા, કિં તેન, અલં મય્હં ઇમિના’’તિ એવં સુટ્ઠુ નિરાલયો હોતિ, ચોરસ્સ પારાજિકં નત્થીતિ ગહેતબ્બં. ન જાનન્તીતિ તેન વુત્તવચનં અસુણન્તા ન જાનન્તિ. એસેવ નયોતિ એત્થ સચે જાનિત્વાપિ ચિત્તેન ન સમ્પટિચ્છન્તિ, એસેવ નયોતિ દટ્ઠબ્બં. પટિક્ખિપન્તીતિ એત્થ ચિત્તેન પટિક્ખેપોપિ સઙ્ગહિતોવાતિ વેદિતબ્બં. ઉપચારે વિજ્જમાનેતિ ભણ્ડાગારસ્સ સમીપે ઉચ્ચારપસ્સાવટ્ઠાને વિજ્જમાને. મયિ ચ મતે સઙ્ઘસ્સ ચ સેનાસને વિનટ્ઠેતિ એત્થ ‘‘તં મારેસ્સામા’’તિ એત્તકે વુત્તેપિ વિવરિતું વટ્ટતિ ગિલાનપક્ખે ઠિતત્તા અવિસયોતિ વુત્તત્તા. મરણતો હિ પરં ગેલઞ્ઞં અવિસયત્તઞ્ચ નત્થિ. ‘‘દ્વારં છિન્દિત્વા પરિક્ખારં હરિસ્સામા’’તિ એત્તકે વુત્તેપિ વિવરિતું વટ્ટતિયેવ. સહાયેહિ ભવિતબ્બન્તિ તેહિપિ ભિક્ખાચારાદીહિ પરિયેસિત્વા અત્તનો સન્તકેપિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ દાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. અયં સામીચીતિ ભણ્ડાગારે વસન્તાનં ઇદં વત્તં.
લોલમહાથેરોતિ મન્દો મોમૂહો આકિણ્ણવિહારી. ઇતરેહીતિ તસ્મિંયેવ ગબ્ભે વસન્તેહિ ઇતરભિક્ખૂહિ. વિહારરક્ખણવારે નિયુત્તો વિહારવારિકો, વુડ્ઢપટિપાટિયા અત્તનો વારે વિહારરક્ખણકો. નિવાપન્તિ ભત્તવેતનં. ચોરાનં પટિપથં ગતેસૂતિ ચોરાનં આગમનં ઞત્વા ‘‘પઠમતરઞ્ઞેવ ગન્ત્વા સદ્દં કરિસ્સામા’’તિ ચોરાનં અભિમુખં ¶ ગતેસુ, ‘‘ચોરેહિ હટભણ્ડં આહરિસ્સામા’’તિ તદનુપથં ગતેસુપિ એસેવ નયો. નિબદ્ધં કત્વાતિ ‘‘અસુકકુલે યાગુભત્તં વિહારવારિકાનઞ્ઞેવા’’તિ એવં નિયમનં કત્વા. દ્વે તિસ્સો યાગુસલાકા ચત્તારિ પઞ્ચ સલાકભત્તાનિ ચ લભમાનોવાતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં, તતો ઊનં વા હોતુ અધિકં વા અત્તનો વેય્યાવચ્ચકરસ્સ ચ યાપનમત્તં લભનમેવ પમાણન્તિ ગહેતબ્બં. નિસ્સિતકે જગ્ગેન્તીતિ તેહિ વિહારં જગ્ગાપેન્તીતિ અત્થો. અસહાયકસ્સાતિ સહાયરહિતસ્સ. અત્તદુતિયસ્સાતિ અપ્પિચ્છસ્સ અત્તા સરીરમેવ દુતિયો અસ્સ નાઞ્ઞોતિ અત્તદુતિયો. તદુભયસ્સાપિ અત્થસ્સ વિભાવનં યસ્સાતિઆદિ, એતેન સબ્બેન એકેકસ્સ વારો ન પાપેતબ્બોતિ દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. પાકવત્તત્થાયાતિ નિચ્ચં પચિતબ્બયાગુભત્તસઙ્ખાતવત્તત્થાય. ઠપેન્તીતિ દાયકા ઠપેન્તિ. તં ગહેત્વાતિ તં આરામિકાદીહિ દિય્યમાનં ભાગં ગહેત્વા. ન ગાહાપેતબ્બોતિ એત્થ અબ્ભોકાસિકસ્સાપિ અત્તનો અધિકપરિક્ખારો વા ઠપિતો અત્થિ, ચીવરાદિસઙ્ઘિકભાગેપિ આલયો વા અત્થિ, સોપિ ગાહાપેતબ્બોવ. દિગુણન્તિ અઞ્ઞેહિ લબ્ભમાનતો દિગુણં. પક્ખવારેનાતિ અડ્ઢમાસવારેન.
સુઙ્કઘાતકથાવણ્ણના
૧૧૩. સુઙ્કઘાતકથાયં ¶ સુઙ્કં યત્થ રાજપુરિસા હનન્તિ અદદન્તાનં સન્તકં અચ્છિન્દિત્વાપિ ગણ્હન્તિ, તં ઠાનં સુઙ્કઘાતન્તિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. વુત્તમેવત્થં પાકટં કાતું તઞ્હીતિઆદિ વુત્તં. દુતિયં પાદં અતિક્કામેતીતિ એત્થ પઠમપાદં પરિચ્છેદતો બહિ ઠપેત્વા દુતિયપાદે ઉદ્ધટમત્તે પારાજિકં. ઉદ્ધરિત્વા બહિ અટ્ઠપિતેપિ બહિ ઠિતો એવ નામ હોતીતિ કત્વા એવં સબ્બત્થ પદવારેસુપીતિ દટ્ઠબ્બં. પરિવત્તિત્વા અબ્ભન્તરિમં બહિ ઠપેતિ, પારાજિકન્તિ ઇદં સયં બહિ ઠત્વા પઠમં અબ્ભન્તરિમં ઉક્ખિપિત્વા વા સમકં ઉક્ખિપિત્વા વા પરિવત્તનં સન્ધાય વુત્તં. બહિ ઠત્વા ઉક્ખિત્તમત્તે હિ સબ્બં બહિગતમેવ હોતીતિ. સચે પન સો બહિ ઠત્વાપિ બાહિરપુટકં પઠમં અન્તો ઠપેત્વા પચ્છા અબ્ભન્તરિમં ઉક્ખિપિત્વા બહિ ઠપેતિ, તદાપિ એકાબદ્ધતાય અવિજહિતત્તા અવહારો ન દિસ્સતિ. કેચિ પન ‘‘ભૂમિયં પતિત્વા વત્તન્તં પુન અન્તો પવિસતિ, પારાજિકમેવાતિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧૩) વુત્તત્તા બાહિરપુટકે ¶ અન્તોપવિટ્ઠેપિ બહિગતભાવતો ન મુચ્ચતિ, અન્તોગતં પન પુટકં પઠમં, પચ્છા એવ વા બહિ ઠપિ