તીકા > વિનયપિટક (ટીકા) > વિમતિવિનોદની ટીકા-૨

૧. મુસાવાદવગ્ગસ્સ ¶ ¶ પઠમસિક્ખાપદે ખુદ્દકાનન્તિ એત્થ ‘‘ખુદ્દક-સદ્દો બહુ-સદ્દપરિયાયો’’તિ વદન્તિ. તત્થાતિ તેસુ વગ્ગેસુ, ખુદ્દકેસુ વા. ‘‘જાનિતબ્બતો’’તિ હેતુનો વિપક્ખેપિ નિબ્બાને વત્તનતો અનેકન્તિકત્તે પરેહિ વુત્તે ‘‘ન મયા અયં હેતુ વુત્તો’’તિ ¶ તં કારણં પટિચ્છાદેતું પુન ‘‘જાતિધમ્મતોતિ મયા વુત્ત’’ન્તિઆદીનિ વદતિ. ‘‘સમ્પજાન’’ન્તિ વત્તબ્બે અનુનાસિકલોપેન નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘જાનન્તો’’તિ.

૨. સમ્પજાનમુસાવાદેતિ અત્તના વુચ્ચમાનસ્સ અત્થસ્સ વિતથભાવં પુબ્બેપિ જાનિત્વા, વચનક્ખણે ચ જાનન્તસ્સ મુસાવાદભણને. તેનાહ ‘‘જાનિત્વા’’તિઆદિ. મુસાવાદેતિ ચ નિમિત્તત્થે ભુમ્મં, તસ્મા મુસાભણનનિમિત્તં પાચિત્તિયન્તિ એવમેત્થ, ઇતો પરેસુપિ ઈદિસેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

૩. વદન્તિ ¶ એતાયાતિ વાચાતિ આહ ‘‘મિચ્છા’’તિઆદિ. ‘‘ધનુના વિજ્ઝતી’’તિઆદીસુ વિય ‘‘ચક્ખુના દિટ્ઠ’’ન્તિ પાકટવસેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઓળારિકેના’’તિ.

૧૧. ગતો ભવિસ્સતીતિ એત્થાપિ સન્નિટ્ઠાનતો વુત્તત્તા મુસાવાદો જાતો. આપત્તિન્તિ પાચિત્તિયાપત્તિં, ન દુબ્ભાસિતં. જાતિઆદીહિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ પરં દવા વદન્તસ્સ હિ તં હોતિ. ચારેસુન્તિ ઉપનેસું. વત્થુવિપરીતતા, વિસંવાદનપુરેક્ખારતા, યમત્થં વત્થુકામો, તસ્સ પુગ્ગલસ્સ વિઞ્ઞાપનપયોગો ચાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ. વત્થુવિપરીતતાય હિ અસતિ વિસંવાદનપુરેક્ખારતાય વિઞ્ઞાપિતેપિ મુસાવાદો ન હોતિ, દુક્કટમત્તમેવ હોતિ. તસ્મા સાપિ અઙ્ગમેવાતિ ગહેતબ્બં. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનત્થં મુસા ભણન્તસ્સ પારાજિકં, પરિયાયેન થુલ્લચ્ચયં, અમૂલકેન પારાજિકેન અનુદ્ધંસનત્થં સઙ્ઘાદિસેસો, સઙ્ઘાદિસેસેનાનુદ્ધંસનઓમસવાદાદીસુ પાચિત્તિયં, અનુપસમ્પન્નેસુ દુક્કટં, ઉક્કટ્ઠહીનજાતિઆદીહિ દવા અક્કોસન્તસ્સ દુબ્ભાસિતં, કેવલં મુસા ભણન્તસ્સ ઇધ પાચિત્તિયં વુત્તં.

મુસાવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. દુતિયે પુબ્બે પતિટ્ઠિતારપ્પદેસં પુન અરે પત્તેતિ પઠમં ભૂમિયં પતિટ્ઠિતનેમિપ્પદેસે પરિવત્તેત્વા પુન ભૂમિયં પતિટ્ઠિતેતિ અત્થો.

૧૫. પુબ્બેતિ અટ્ઠુપ્પત્તિયં. પુપ્ફછડ્ડકા નામ ગબ્ભમલાદિહારકા. તચ્છકકમ્મન્તિ પાસાણકોટ્ટનાદિવડ્ઢકીકમ્મં ¶ . હત્થમુદ્દાગણનાતિ અઙ્ગુલિસઙ્કોચનેનેવ ગણના. અચ્છિદ્દકગણના નામ એકટ્ઠાનદસટ્ઠાનાદીસુ સારિયો ઠપેત્વા અનુક્કમેન ગણના. આદિ-સદ્દેન સઙ્કલનપટઉપ્પાદનવોક્લનભાગહારાદિવસેન પવત્તા પિણ્ડગણના ગહિતા. યસ્સ સા પગુણા, સો રુક્ખમ્પિ દિસ્વા ‘‘એત્તકાનિ એત્થ પણ્ણાની’’તિ ¶ જાનાતિ. યભ-મેથુનેતિ વચનતો આહ ‘‘ય-કાર-ભ-કારે’’તિઆદિ.

૧૬. ન પુરિમેનાતિ મુસાવાદસિક્ખાપદેન. સોપિ આપત્તિયાતિ ઉપસગ્ગાદિવિસિટ્ઠેહિપિ વદન્તો પાચિત્તિયાપત્તિયાવ કારેતબ્બો.

૨૬. દુબ્ભાસિતન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા પાળિયં અનાગતેહિપિ પરમ્મુખા વદન્તસ્સપિ દુબ્ભાસિતમેવાતિ આચરિયા વદન્તિ તતો લામકાપત્તિયા અભાવા, અનાપત્તિયાપેત્થ ભવિતું અયુત્તત્તા. સબ્બસત્તાતિ એત્થ વચનત્થવિદૂહિ તિરચ્છાનાદયોપિ ગહિતા.

૩૫. અનુસાસનીપુરેક્ખારતાય વા પાપગરહિતાય વા વદન્તાનં ચિત્તસ્સ લહુપરિવત્તિભાવતો અન્તરન્તરા કોપે ઉપ્પન્નેપિ અનાપત્તિ. કાયવિકારમત્તેનપિ ઓમસનસમ્ભવતો ‘‘તિસમુટ્ઠાનં, કાયકમ્મ’’ન્તિ ચ વુત્તં. પરિવારે પન ‘‘ચતુત્થેન આપત્તિસમુટ્ઠાનેન…પે… દુબ્ભાસિતં આપજ્જેય્યાતિ. ન હીતિ વત્તબ્બ’’ન્તિઆદિના (પરિ. ૨૭૬) ઇતરાનિ સમુટ્ઠાનાનિ પટિક્ખિપિત્વા પઞ્ચમસ્સેવ વુત્તત્તા આહ ‘‘દુબ્ભાસિતાપત્તિ પનેત્થ વાચાચિત્તતો સમુટ્ઠાતી’’તિ. દવકમ્યતાય હિ કાયવાચાચિત્તેહિ ઓમસન્તસ્સપિ વાચાચિત્તમેવ આપત્તિયા અઙ્ગં હોતિ, ન પન કાયો વિજ્જમાનોપિ ધમ્મદેસનાપત્તિ વિય કેવલં કાયવિકારેનેવ. ઓમસન્તસ્સ પન કિઞ્ચાપિ ઇધ દુબ્ભાસિતાપત્તિયા અનાપત્તિ, અથ ખો કાયકીળાપટિક્ખેપસિક્ખાપદેન દુક્કટમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ઉપસમ્પન્નં જાતિઆદીહિ અનઞ્ઞાપદેસેન અક્કોસનં, તસ્સ જાનનં, અત્થપુરેક્ખારતાદીનં અભાવોતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઓમસવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૬. તતિયે ભણ્ડનં જાતં એતેસન્તિ ભણ્ડનજાતા. પિસતીતિ પિસુણા, વાચા, સમગ્ગે ભિન્ને ¶ કરોતીતિ અત્થો. તાય વાચાય સમન્નાગતો પિસુણો, તસ્સ કમ્મં પેસુઞ્ઞન્તિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

ઇધાપિ ¶ જાતિઆદીહિ દસહિ વત્થૂહિ પેસુઞ્ઞં ઉપસંહરન્તસ્સેવ પાચિત્તિયં, ઇતરેહિ અક્કોસવત્થૂહિ દુક્કટં. અનક્કોસવત્થૂહિ પન ઉપસંહરન્તસ્સ દુક્કટમેવાતિ વદન્તિ. જાતિઆદીહિ અનઞ્ઞાપદેસેન અક્કોસન્તસ્સ ભિક્ખુનો સુત્વા ભિક્ખુસ્સ ઉપસંહરણં, પિયકમ્યતાભેદાધિપ્પાયેસુ અઞ્ઞતરતા, તસ્સ વિજાનનાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પેસુઞ્ઞસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫. ચતુત્થે પુરિમબ્યઞ્જનેન સદિસન્તિ ‘‘રૂપં અનિચ્ચ’’ન્તિ એત્થ અનિચ્ચ-સદ્દેન સદિસં ‘‘વેદના અનિચ્ચા’’તિ એત્થ અનિચ્ચ-સદ્દં વદતિ. અક્ખરસમૂહોતિ અવિભત્તિકો વુત્તો. પદન્તિ વિભત્તિઅન્તં વુત્તં.

એકં પદન્તિ ગાથાપદમેવ સન્ધાય વદતિ. પદગણનાયાતિ ગાથાપદગણનાય. અપાપુણિત્વાતિ સદ્ધિં અકથેત્વા. એતેન ગાથાય પચ્છિમપાદે વુચ્ચમાને સામણેરો પઠમપાદાદિં વદતિ, આપત્તિયેવ, તસ્મિં નિસ્સદ્દે એવ ઇતરેન વત્તબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

અટ્ઠકથાનિસ્સિતોતિ સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હં પોરાણટ્ઠકથં સન્ધાય વદતિ. ઇદાનિપિ ‘‘યથાપિ દીપિકો નામ, નિલીયિત્વા ગણ્હતે મિગે’’તિ (મિ. પ. ૬.૧.૫; વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧૭; દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭; પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૬૫; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧.૧૬૩) એવમાદિકં અટ્ઠકથાવચનં અત્થેવ, બુદ્ધઘોસાચરિયાદીહિ પોરાણટ્ઠકથાનયેન વુત્તમ્પિ ઇધ સઙ્ગહેતબ્બન્તિ વદન્તિ. પાળિનિસ્સિતોતિ ઉદાનવગ્ગસઙ્ગહાદિકો. વિવટ્ટૂપનિસ્સિતન્તિ નિબ્બાનનિસ્સિતં. થેરસ્સાતિ નાગસેનત્થેરસ્સ. મગ્ગકથાદીનિ પકરણાનિ.

૪૬. પાળિયં અક્ખરાયાતિઆદિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન વુત્તં, અક્ખરેનાતિઆદિના અત્થો ગહેતબ્બો.

૪૮. ઉપચારં ¶ મુઞ્ચિત્વાતિ પરિસાય દ્વાદસહત્થં મુઞ્ચિત્વા એકતો ઠિતસ્સ વા નિસિન્નસ્સ વા અનુપસમ્પન્નસ્સ અકથેત્વા અઞ્ઞે ઉદ્દિસ્સ ભણન્તસ્સાપિ ¶ અનાપત્તિ. સચે પન દૂરે નિસિન્નમ્પિ ઉદ્દિસ્સ ભણતિ, આપત્તિ એવ. ઓપાતેતીતિ સદ્ધિં કથેતિ. અનુપસમ્પન્નતા, વુત્તલક્ખણધમ્મં પદસો વાચનતા, એકતો ભણનઞ્ચાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પદસોધમ્મસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૦-૫૧. પઞ્ચમે તત્રિદં નિદસ્સનન્તિ સેસો. દિરત્તતિરત્તન્તિ એત્થ દિરત્તગ્ગહણં વચનાલઙ્કારત્થં, નિરન્તરં તિસ્સોવ રત્તિયો વસિત્વા ચતુત્થદિવસાદીસુ સયન્તસ્સેવ આપત્તિ, ન એકન્તરિકાદિવસેન સયન્તસ્સાતિ દસ્સનત્થમ્પીતિ દટ્ઠબ્બં. દિરત્તવિસિટ્ઠઞ્હિ તિરત્તં વુચ્ચમાનં, તેન અનન્તરિકમેવ તિરત્તં દીપેતીતિ. પઞ્ચહિ છદનેહીતિ ઇટ્ઠકસિલાસુધાતિણપણ્ણેહિ. વાચુગ્ગતવસેનાતિ પગુણવસેન. દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધો વડ્ઢકીહત્થેન ગહેતબ્બો. એકૂપચારો એકેન મગ્ગેન પવિસિત્વા અબ્ભોકાસં અનુક્કમિત્વા સબ્બત્થ અનુપરિગમનયોગ્ગો, એતં બહુદ્વારમ્પિ એકૂપચારોવ. તત્થ પન કુટ્ટાદીહિ રુન્ધિત્વા વિસું દ્વારં યોજેન્તિ, નાનૂપચારો હોતિ. સચે પન રુન્ધતિ એવ, વિસું દ્વારં ન યોજેન્તિ, ‘‘એતમ્પિ એકૂપચારમેવ મત્તિકાદીહિ પિહિતદ્વારો વિય ગબ્ભો’’તિ ગહેતબ્બં. અઞ્ઞથા ગબ્ભે પવિસિત્વા પમુખાદીસુ નિપન્નાનુપસમ્પન્નેહિ સહસેય્યાપરિમુત્તિયા ગબ્ભદ્વારં મત્તિકાદીહિ પિદહાપેત્વા ઉટ્ઠિતે અરુણે વિવરાપેન્તસ્સપિ અનાપત્તિ ભવેય્યાતિ.

તેસં પયોગે પયોગે ભિક્ખુસ્સ આપત્તીતિ એત્થ કેચિ ‘‘અનુટ્ઠહનેન અકિરિયસમુટ્ઠાના આપત્તિ વુત્તા તસ્મિં ખણે સયન્તસ્સ કિરિયાભાવા. ઇદઞ્હિ સિક્ખાપદં સિયા કિરિયાય સમુટ્ઠાતિ, સિયા અકિરિયાય સમુટ્ઠાતિ. કિરિયાસમુટ્ઠાનતા ચસ્સ તબ્બહુલવસેન વુત્તાતિ વદતિ. યથા ચેતં, એવં દિવાસયનમ્પિ. અનુટ્ઠહનેન, હિ દ્વારાસંવરણેન ચેતં અકિરિયસમઉટ્ઠાનમ્પિ હોતી’’તિ વદન્તિ. ઇદઞ્ચ યુત્તં વિય દિસ્સતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

‘‘ઉપરિમતલેન ¶ સદ્ધિં અસમ્બદ્ધભિત્તિકસ્સા’’તિ ઇદં સમ્બદ્ધભિત્તિકે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. ઉપરિમતલે સયિતસ્સ સઙ્કા એવ નત્થીતિ ‘‘હેટ્ઠાપાસાદે’’તિઆદિ વુત્તં. નાનૂપચારેતિ બહિ નિસ્સેણિયા આરોહણીયે.

સભાસઙ્ખેપેનાતિ ¶ સભાકારેન. ‘‘અડ્ઢકુટ્ટકે’’તિ ઇમિના સણ્ઠાનં દસ્સેતિ. યત્થ તીસુ દ્વીસુ વા પસ્સેસુ ભિત્તિયો બદ્ધા, છદનં વા અસમ્પત્તા અડ્ઢભિત્તિ, ઇદં અડ્ઢકુટ્ટકં નામ. વાળસઙ્ઘાટો નામ પરિક્ખેપસ્સ અન્તો થમ્ભાદીનં ઉપરિ વાળરૂપેહિ કતસઙ્ઘાટો. પરિક્ખેપસ્સ બહિગતેતિ એત્થ યસ્મિં પસ્સે પરિક્ખેપો નત્થિ, તત્થ સચે ભૂમિતો વત્થુ ઉચ્ચં હોતિ, ઉભતો ઉચ્ચવત્થુતો હેટ્ઠા ભૂમિયં નિબ્બકોસબ્ભન્તરેપિ અનાપત્તિ એવ તત્થ સેનાસનવોહારાભાવતો. અથ વત્થુ નીચં ભૂમિસમમેવ સેનાસનસ્સ હેટ્ઠિમતલે તિટ્ઠતિ, તત્થ પરિક્ખેપરહિતદિસાય નિબ્બકોસબ્ભન્તરે સબ્બત્થ આપત્તિ હોતિ, પરિચ્છેદાભાવતો પરિક્ખેપસ્સ બહિ એવ અનાપત્તીતિ દટ્ઠબ્બં. પરિમણ્ડલં વાતિઆદિ મજ્ઝે ઉદકપતનત્થાય આકાસઙ્ગણવન્તં સેનાસનં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ અપરિચ્છિન્નગબ્ભૂપચારેતિ એકેકગબ્ભસ્સ દ્વીસુ પસ્સેસુ પમુખેન ગમનં પરિચ્છિન્દિત્વા દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધતો અનૂનં કુટ્ટં કત્વા આકાસઙ્ગણેન પવેસં કરોન્તિ, એવં અકતોતિ અત્થો. ગબ્ભપરિક્ખેપોતિ ચતુરસ્સપાસાદાદીસુ સમન્તા ઠિતગબ્ભભિત્તિયો સન્ધાય વુત્તં.

પાટેક્કસન્નિવેસાતિ એકેકદિસાય ગબ્ભપાળિયો ઇતરદિસાસુ ગબ્ભપાળીનં અભાવેન, ભાવેપિ વા અઞ્ઞમઞ્ઞભિત્તિચ્છદનેહિ અસમ્બન્ધતાય પાટેક્કસન્નિવેસા નામ વુચ્ચતિ. તં…પે… સન્ધાય વુત્તન્તિ તત્થ પાચિત્તિયેન અનાપત્તીતિ વુત્તં, ન દુક્કટેન. તાદિસાય હિ ગબ્ભપાળિયા પમુખં તીસુ દિસાસુ ભિત્તીનં અભાવેન એકદિસાય ગબ્ભભિત્તિમત્તેન સબ્બચ્છન્નં ચૂળપરિચ્છન્નં નામ હોતિ. તસ્મા દુક્કટમેવ. યદિ પન તસ્સ પમુખસ્સ ઇતરદિસાસુપિ એકિસ્સં, સબ્બાસુ વા ભિત્તિં કરોન્તિ, તદા સબ્બચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નાદિભાવતો પાચિત્તિયમેવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. ભૂમિયં વિના જગતિયા પમુખં સન્ધાયાતિ એત્થ ઉચ્ચવત્થું અકત્વા ભૂમિયં કતગેહસ્સ પમુખં સન્ધાય અપરિક્ખિત્તે પાચિત્તિયેન અનાપત્તીતિ ઇદં કથિતં ¶ . ઉચ્ચવત્થુકં ચે પમુખં હોતિ, તેન વત્થુના પરિક્ખિત્તસઙ્ખ્યમેવ પમુખં ગચ્છતીતિ અધિપ્પાયો. તત્થાતિ અન્ધકટ્ઠકથાયં. જગતિયા પમાણં વત્વાતિ પકતિભૂમિયા નિપન્નો યથા જગતિયા ઉપરિ સયિતં ન પસ્સતિ, એવં ઉચ્ચાતિઉચ્ચવત્થુસ્સ ઉબ્બેધપ્પમાણં વત્વા. એકદિસાય ઉજુકમેવ દીઘં કત્વા સન્નિવેસિતો પાસાદો એકસાલસન્નિવેસો. દ્વીસુ, તીસુ વા ચતૂસુપિ વા દિસાસુ સિઙ્ઘાટકસણ્ઠાનાદિવસેન કતા દ્વિસાલાદિસન્નિવેસા વેદિતબ્બા. સાલપ્પભેદદીપનમેવ ચેત્થ પુરિમતો વિસેસોતિ. પરિક્ખેપો વિદ્ધસ્તોતિ પમુખસ્સ પરિક્ખેપં સન્ધાય વદતિ.

૫૩. ઉપડ્ઢચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નં સેનાસનં દુક્કટસ્સ આદિં વત્વા પાળિયં દસ્સિતત્તા તતો ¶ અધિકં સબ્બચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નાદિકમ્પિ સબ્બં પાળિયં અવુત્તમ્પિ પાચિત્તિયસ્સેવ વત્થુભાવેન દસ્સિતં સિક્ખાપદસ્સ પણ્ણત્તિવજ્જત્તા, ગરુકે ઠાતબ્બતો ચાતિ વેદિતબ્બં. સત્ત પાચિત્તિયાનીતિ પાળિયં વુત્તપાચિત્તિયદ્વયં સામઞ્ઞતો એકત્તેન ગહેત્વા વુત્તં.

૫૪. પાળિયં ‘‘તતિયાય રત્તિયા પુરારુણા નિક્ખમિત્વા પુન વસતી’’તિ ઇદં ઉક્કટ્ઠવસેન વુત્તં, અનિક્ખમિત્વા પન પુરારુણા ઉટ્ઠહિત્વા અન્તોછદને નિસિન્નસ્સાપિ પુનદિવસે સહસેય્યેન અનાપત્તિ એવ. સેનમ્બમણ્ડપવણ્ણં હોતીતિ સીહળદીપે કિર ઉચ્ચવત્થુકો સબ્બચ્છન્નો સબ્બઅપરિચ્છન્નો એવંનામકો સન્નિપાતમણ્ડપો અત્થિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. એત્થ ચતુત્થભાગો ચૂળકં, દ્વે ભાગા ઉપડ્ઢં, તીસુ ભાગેસુ દ્વે ભાગા યેભુય્યન્તિ ઇમિના નયેન ચૂળકચ્છન્નપરિચ્છન્નતાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. પાચિત્તિયવત્થુકસેનાસનં, તત્થ અનુપસમ્પન્નેન સહ નિપજ્જનં, ચતુત્થદિવસે સૂરિયત્થઙ્ગમનન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

સહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. દુતિયસહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૫. છટ્ઠે માતુગામેન સદ્ધિં ચતુત્થદિવસે સયન્તસ્સાપિ ઇમિના સિક્ખાપદેન એકાવ આપત્તિ. કેચિ પન પુરિમસિક્ખાપદેનાપીતિ દ્વે આપત્તિયો વદન્તિ, તં ન યુત્તં ‘‘અનુપસમ્પન્નેના’’તિ અનિત્થિલિઙ્ગેન વુત્તત્તા નપુંસકેન ¶ પન ચતુત્થદિવસે સયન્તસ્સ સદુક્કટપાચિત્તિયં વત્તું યુત્તં. કિઞ્ચાપેત્થ પાળિયં પણ્ડકવસેનેવ દુક્કટં વુત્તં, તદનુલોમિકા પન પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકેન સહ સયન્તસ્સ ઇમિના દુક્કટં, પુરિમેન ચતુત્થદિવસે સદુક્કટપાચિત્તિયં. ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકો ઇત્થિગતિકોવાતિ અયં અમ્હાકં ખન્તિ. મતિત્થિયા અનાપત્તીતિ વદન્તિ. પાચિત્તિયવત્થુકસેનાસનં, તત્થ માતુગામેન સદ્ધિં નિપજ્જનં, સૂરિયત્થઙ્ગમનન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

દુતિયસહસેય્યસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૦. સત્તમે ન યક્ખેનાતિઆદીનં ‘‘અઞ્ઞત્ર વિઞ્ઞુના’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. અઞ્ઞત્ર વિઞ્ઞુના ¶ પુરિસવિગ્ગહેન, ન યક્ખાદિનાપીતિ એવમત્થો ગહેતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. તાદિસેનપિ હિ સહ ઠિતાય દેસેતું ન વટ્ટતિ. તંતંદેસભાસાય અત્થં યથારુચિ વટ્ટતિ એવ.

ઇરિયાપથાપરિવત્તનં, પુરિસં વા દ્વાદસહત્થૂપચારે અપક્કોસાપનં એત્થ અકિરિયા. વુત્તલક્ખણસ્સ ધમ્મસ્સ છન્નં વાચાનં ઉપરિ દેસના, વુત્તલક્ખણો માતુગામો, ઇરિયાપથપઅવત્તનાભાવો, વિઞ્ઞૂપુરિસાભાવો, અપઞ્હવિસ્સજ્જનાતિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

ધમ્મદેસનાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭૭. અટ્ઠમે અન્તરાતિ પરિનિબ્બાનકાલતો પુબ્બેપિ. અતિકડ્ઢિયમાનેનાતિ ‘‘વદથ, ભન્તે, કિં તુમ્હેહિ અધિગત’’ન્તિ એવં નિપ્પીળિયમાનેન અતિબદ્ધિયમાનેન. તથારૂપે પચ્ચયે સતિ વત્તબ્બમેવ. સુતપરિયત્તિસીલગુણન્તિ એત્થ અત્થકુસલતા સુતગુણો, પાળિપાઠકુસલતા પરિયત્તિગુણોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘ચિત્તક્ખેપસ્સ વા અભાવા’’તિ ઇમિના ખિત્તચિત્તવેદનાટ્ટતાપિ અરિયાનં નત્થીતિ દસ્સેતિ.

પુબ્બે ¶ અવુત્તેહીતિ ચતુત્થપારાજિકે અવુત્તેહિ. ઇદઞ્ચ સિક્ખાપદં પણ્ણત્તિઅજઆનનવસેન એકન્તતો અચિત્તકસમુટ્ઠાનમેવ હોતિ અરિયાનં પણ્ણત્તિવીતિક્કમાભાવા. ઝાનલાભીનઞ્ચ સત્થુ આણાવીતિક્કમપટિઘચિત્તસ્સ ઝાનપરિહાનતો ભૂતારોચનં ન સમ્ભવતિ. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ ભૂતતા, અનુપસમ્પન્નસ્સ આરોચનં, તઙ્ખણવિજાનના, અનઞ્ઞાપદેસોતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

ભૂતારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૮. નવમે તત્થ ભવેય્યાતિ તત્થ કસ્સચિ મતિ એવં ભવેય્ય. અટ્ઠકથાવચનમેવ ઉપપત્તિતો દળ્હં કત્વા પતિટ્ઠપેન્તો ‘‘ઇમિનાપિ ચેત’’ન્તિઆદિમાહ.

૮૨. આદિતો પઞ્ચ સિક્ખાપદાનીતિ પાણાતિપાતાદીનિ પઞ્ચ. સેસાનીતિ વિકાલભોજનાદીનિ ¶ . સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિ અજ્ઝાચારોવ. અન્તિમવત્થું અનજ્ઝાપન્નસ્સ ભિક્ખુનો સવત્થુકો સઙ્ઘાદિસેસો, અનુપસમ્પન્નસ્સ આરોચનં, ભિક્ખુસમ્મુતિયા અભાવોતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮૬. દસમે અપ્પપંસુમત્તિકાય પથવિયા અનાપત્તિવત્થુભાવેન વુત્તત્તા ઉપડ્ઢપંસુમત્તિકાયપિ પાચિત્તિયમેવાતિ ગહેતબ્બં. ન હેતં દુક્કટવત્થૂતિ સક્કા વત્તું જાતાજાતવિનિમુત્તાય તતિયપથવિયા અભાવતો.

વટ્ટતીતિ ઇમસ્મિં ઠાને પોક્ખરણિં ખણાતિ ઓકાસસ્સ અનિયમિતત્તા વટ્ટતિ. ઇમં વલ્લિં ખણાતિ પથવીખણનં સન્ધાય વુત્તત્તા ઇમિનાવ સિક્ખાપદેન આપત્તિ, ન ભૂતગામસિક્ખાપદેન. ઉભયમ્પિ ¶ સન્ધાય વુત્તે પન દ્વેપિ પાચિત્તિયા હોન્તિ. ઉદકપપ્પટકોતિ ઉદકે અન્તોભૂમિયં પવિટ્ઠે તસ્સ ઉપરિભાગં છાદેત્વા તનુકપંસુ વા મત્તિકા વા પટલં હુત્વા પતમાના તિટ્ઠતિ, તસ્મિં ઉદકે સુક્ખેપિ તં પટલં વાતેન ચલમાના તિટ્ઠતિ, તં ઉદકપપ્પટકો નામ.

અકતપબ્ભારેતિ અવળઞ્જનટ્ઠાનદસ્સનત્થં વુત્તં. તાદિસે એવ હિ વમ્મિકસ્સ સમ્ભવોતિ. મૂસિકુક્કરં નામ મૂસિકાહિ ખનિત્વા બહિ કતપંસુરાસિ. અચ્છદનન્તિઆદિવુત્તત્તા ઉજુકં આકાસતો પતિતવસ્સોદકેન ઓવટ્ઠમેવ જાતપથવી હોતિ, ન છદનાદીસુ પતિત્વા તતો પવત્તઉદકેન તિન્તન્તિ વેદિતબ્બં. મણ્ડપત્થમ્ભન્તિ સાખામણ્ડપત્થમ્ભં. ઉચ્ચાલેત્વાતિ ઉક્ખિપિત્વા. તતોતિ પુરાણસેનાસનતો.

૮૮. મહામત્તિકન્તિ ભિત્તિલેપનં. જાતપથવિતા, તથાસઞ્ઞિતા, ખણનખણાપનાનં અઞ્ઞતરન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પથવીખણનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮૯. દુતિયવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે નિગ્ગહેતું અસક્કોન્તોતિ સાખટ્ઠકવિમાને સાખાય છિજ્જમાનાય છિજ્જન્તે તત્થ અછેદનત્થાય દેવતાય ઉપનીતં પુત્તં દિસ્વાપિ કુઠારિનિક્ખેપવેગં નિવત્તેતું અસક્કોન્તોતિ અત્થો. રુક્ખધમ્મેતિ રુક્ખસ્સ પવત્તિયં. રુક્ખાનં વિય છેદનાદીસુ અકુપ્પનઞ્હિ રુક્ખધમ્મો નામ.

ઉપ્પતિતન્તિ ઉપ્પન્નં. ભન્તન્તિ ધાવન્તં. વારયેતિ નિગ્ગણ્હેય્ય. ઇતરોતિ ઉપ્પન્નં કોધં અનિગ્ગણ્હન્તો રાજઉપરાજાદીનં રસ્મિમત્તગ્ગાહકજનો વિય ન ઉત્તમસારથીતિ અત્થો. વિસટં સપ્પવિસન્તિ સરીરે દાઠાવણાનુસારેન વિત્થિણ્ણં બ્યાપેત્વા ઠિતં કણ્હસપ્પવિસં વિય. જહાતિ ઓરપારન્તિ પઞ્ચોરમ્ભાગિયસઞ્ઞોજનાનિ તતિયમગ્ગેન જહાતિ. ‘‘ઓરપાર’’ન્તિ હિ ઓરિમતીરં વુચ્ચતિ ¶ . અથ વા સોતિ તતિયમગ્ગેન કોધં વિનેત્વા ઠિતો ભિક્ખુ અરહત્તમગ્ગેન ઓરપારં જહાતીતિ અત્થો. તત્થ ઓરં નામ સકત્તભાવો, અજ્ઝત્તિકાનિ વા આયતનાનિ. પારં નામ પરઅત્તભાવો, બાહિરાનિ વા આયતનાનિ. તદુભયે પન છન્દરાગં જહન્તો ‘‘જહાતિ ઓરિમપાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

૯૦. ભવન્તીતિ વડ્ઢન્તિ. અહુવુન્તીતિ બભૂવુ. તેનાહ ‘‘જાતા વડ્ઢિતા’’તિ. ભૂતાનં ગામોતિ મહાભૂતાનં હરિતતિણાદિભાવેન સમગ્ગાનં સમૂહો. તબ્બિનિમુત્તસ્સ ગામસ્સ અભાવં દસ્સેતું ‘‘ભૂતા એવ વા ગામો’’તિ વુત્તં. પાતબ્ય-સદ્દસ્સ પા પાનેતિ ધાત્વત્થં સન્ધાયાહ ‘‘પરિભુઞ્જિતબ્બતા’’તિ. સા ચ પાતબ્યતા છેદનાદિ એવ હોતીતિ આહ ‘‘તસ્સા…પે… ભૂતગામસ્સ જાતા છેદનાદિપચ્ચયા’’તિ.

૯૧. જાત-સદ્દો એત્થ વિજાતપરિયાયોતિ ‘‘પુત્તં વિજાતા ઇત્થી’’તિઆદીસુ વિય પસૂતવચનોતિ આહ ‘‘પસૂતાની’’તિ, નિબ્બત્તપણ્ણમૂલાનીતિ અત્થો.

તાનિ ¶ દસ્સેન્તોતિ તાનિ બીજાનિ દસ્સેન્તો. કારિયદસ્સનમુખેનેવ કારણઞ્ચ ગહિતન્તિ આહ ‘‘બીજતો નિબ્બત્તેન બીજં દસ્સિત’’ન્તિ.

૯૨. ‘‘બીજતો સમ્ભૂતો ભૂતગામો બીજ’’ન્તિ ઇમિના ઉત્તરપદલોપેન ‘‘પદુમગચ્છતો નિબ્બત્તં પુપ્ફં પદુમ’’ન્તિઆદીસુ વિયાયં વોહારોતિ દસ્સેતિ. યં બીજં ભૂતગામો નામ હોતીતિ નિબ્બત્તપણ્ણમૂલં સન્ધાય વદતિ. યથારુતન્તિ યથાપાઠં.

‘‘સઞ્ચિચ્ચા’’તિ વુત્તત્તા સરીરે લગ્ગભાવં ઞત્વાપિ ઉટ્ઠહતિ, ‘‘તં ઉદ્ધરિસ્સામી’’તિસઞ્ઞાય અભાવતો વટ્ટતિ. અનન્તક-ગ્ગહણેન સાસપમત્તિકા ગહિતા, નામઞ્હેતં તસ્સા સેવાલજાતિયા. મૂલપણ્ણાનં અભાવેન ‘‘અસમ્પુણ્ણભૂતગામો નામા’’તિ વુત્તં. સો બીજગામેન સઙ્ગહિતોતિ. અવડ્ઢમાનેપિ ભૂતગામમૂલકત્તા વુત્તં ‘‘અમૂલકભૂતગામે સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ. નાળિકેરસ્સ આવેણિકં કત્વા વદતિ.

સેલેય્યકં ¶ નામ સિલાય સમ્ભૂતા એકા ગન્ધજાતિ. પુપ્ફિતકાલતો પટ્ઠાયાતિ વિકસિતકાલતો પભુતિ. છત્તકં ગણ્હન્તોતિ વિકસિતં ગણ્હન્તો. મકુળં પન રુક્ખત્તચં અકોપેન્તેનપિ ગહેતું ન વટ્ટતિ, ફુલ્લં વટ્ટતિ. હત્થકુક્કુચ્ચેનાતિ હત્થચાપલ્લેન.

‘‘પાનીયં ન વાસેતબ્બ’’ન્તિ ઇદં અત્તનો પિવનપાનીયં સન્ધાય વુત્તં, અઞ્ઞેસં પન વટ્ટતિ અનુગ્ગહિતત્તા. તેનાહ ‘‘અત્તના ખાદિતુકામેના’’તિ. યેસં રુક્ખાનં સાખા રુહતીતિ મૂલં અનોતારેત્વા પણ્ણમત્તનિગ્ગમનમત્તેનપિ વડ્ઢતિ. તત્થ કપ્પિયમ્પિ અકરોન્તો છિન્નનાળિકેરવેળુદણ્ડાદયો કોપેતું વટ્ટતિ.

‘‘ચઙ્કમિતટ્ઠાનં દસ્સેસ્સામી’’તિ વુત્તત્તા કેવલં ચઙ્કમનાધિપ્પાયેન વા મગ્ગગમનાધિપ્પાયેન વા અક્કમન્તસ્સ, તિણાનં ઉપરિ નિસીદનાધિપ્પાયેન નિસીદન્તસ્સ ચ દોસો નત્થિ.

સમણકપ્પેહીતિ સમણાનં કપ્પિયવોહારેહિ, અબીજનિબ્બટ્ટબીજાનિપિ કપ્પિયભાવતો ‘‘સમણકપ્પાની’’તિ વુત્તાનિ. અબીજં નામ તરુણઅમ્બફલાદીનિ. નિબ્બટ્ટેતબ્બં વિયોજેતબ્બં બીજં યસ્મિં, તં પનસાદિ નિબ્બટ્ટબીજં નામ. કપ્પિયન્તિ વત્વાવાતિ પુબ્બકાલકિરિયાવસેન વુત્તેપિ વચનક્ખણેવ અગ્ગિસત્થાદિના બીજગામે વણં કાતબ્બન્તિ વચનતો પન પુબ્બે કાતું ન વટ્ટતિ, તઞ્ચ દ્વિધા અકત્વા છેદનભેદનમેવ દસ્સેતબ્બં. કરોન્તેન ચ ભિક્ખુના ‘‘કપ્પિયં કરોહી’’તિ ¶ યાય કાયચિ ભાસાય વુત્તેયેવ કાતબ્બં. બીજગામપરિમોચનત્થં પુન કપ્પિયં કારેતબ્બન્તિ કારાપનસ્સ પઠમમેવ અધિકતત્તા. ‘‘કટાહેપિ કાતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા કટાહતો નીહતાય મિઞ્જાય વા બીજે વા યત્થ કત્થચિ વિજ્ઝિતું વટ્ટતિ એવ. ભૂતગામો, ભૂતગામસઞ્ઞિતા, વિકોપનં વા વિકોપાપનં વાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ભૂતગામસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૪. દુતિયે અઞ્ઞં વચનન્તિ યં દોસવિભાવનત્થં પરેહિ વુત્તવચનં તં તસ્સ અનનુચ્છવિકેન અઞ્ઞેન વચનેન પટિચરતિ.

૯૮. યદેતં ¶ અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણવસેન પવત્તવચનં, તદેવ પુચ્છિતમત્થં ઠપેત્વા અઞ્ઞં વદતિ પકાસેતીતિ અઞ્ઞવાદકન્તિ આહ ‘‘અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણસ્સેતં નામ’’ન્તિ. તુણ્હીભૂતસ્સેતં નામન્તિ તુણ્હીભાવસ્સેતં નામં, અયમેવ વા પાઠો. અઞ્ઞવાદકં આરોપેતુન્તિ અઞ્ઞવાદે આરોપેતું. વિહેસકન્તિ વિહેસકત્તં.

૯૯. પાળિયં ન ઉગ્ઘાટેતુકામોતિ પટિચ્છાદેતુકામો.

૧૦૦. અનારોપિતે અઞ્ઞવાદકેતિ વુત્તદુક્કટં પાળિયં આગતઅઞ્ઞેનઞ્ઞપટિચરણવસેન યુજ્જતિ, અટ્ઠકથાયં આગતનયેન પન મુસાવાદેન અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરન્તસ્સ પાચિત્તિયેન સદ્ધિં દુક્કટં, આરોપિતે ઇમિનાવ પાચિત્તિયં. કેચિ પન ‘‘મુસાવાદપાચિત્તિયેન સદ્ધિં પાચિત્તિયદ્વય’’ન્તિ વદન્તિ, વીમંસિતબ્બં. આદિકમ્મિકસ્સપિ મુસાવાદે ઇમિનાવ અનાપત્તીતિ દટ્ઠબ્બં. ધમ્મકમ્મેન આરોપિતતા, આપત્તિયા વા વત્થુના વા અનુયુઞ્જિયમાનતા, છાદેતુકામતાય અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણં, તુણ્હીભાવો ચાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

અઞ્ઞવાદકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૩. તતિયે ¶ ચિન્તાયનત્થસ્સ ઝે-ધાતુસ્સ અનેકત્થતાય ઓલોકનત્થસમ્ભવતો વુત્તં ‘‘ઓલોકાપેન્તી’’તિ. છન્દાયાતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસોતિ આહ ‘‘છન્દેના’’તિ.

૧૦૫. ભિક્ખું લામકતો ચિન્તાપનત્થં અઞ્ઞેસં તં અવણ્ણકથનં ઉજ્ઝાપનં નામ. અઞ્ઞેસં પન અવત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં સમુલ્લપનવસેન ભિક્ખુનો દોસપ્પકાસનં ખિય્યનં નામાતિ અયમેતેસં ભેદો.

૧૦૬. અઞ્ઞં અનુપસમ્પન્નં ઉજ્ઝાપેતીતિ અઞ્ઞેન અનુપસમ્પન્નેન ઉજ્ઝાપેતિ. તસ્સ વા તં સન્તિકેતિ તસ્સ અનુપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકે તં સઙ્ઘેન સમ્મતં ઉપસમ્પન્નં ખિય્યતિ. ઇધાપિ મુસાવાદેન ઉજ્ઝાપનાદીનં સમ્ભવતો દુક્કટટ્ઠાનાનિ ચ આદિકમ્મિકસ્સ અનાપત્તિ ચ ઇમિના એવ સિક્ખાપદેન વુત્તાતિ ¶ વેદિતબ્બં સબ્બત્થ મુસાવાદપાચિત્તિયસ્સ અનિવત્તિતો. ધમ્મકમ્મેન સમ્મતતા, ઉપસમ્પન્નતા, અગતિગમનાભાવો, તસ્સ અવણ્ણકામતા, યસ્સ સન્તિકે વદતિ. તસ્સ ઉપસમ્પન્નતા, ઉજ્ઝાપનં વા ખિય્યનં વાતિ ઇમાનેત્થ છ અઙ્ગાનિ.

ઉજ્ઝાપનકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૦. ચતુત્થે અપઞ્ઞાતેતિ અપ્પસિદ્ધે. ઇમં પન અટ્ઠ માસે મણ્ડપાદીસુ ઠપનસઙ્ખાતં અત્થવિસેસં ગહેત્વા ભગવતા પઠમમેવ સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિ અધિપ્પાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અટ્ઠમાસે’’તિઆદિવચનેન અનુપઞ્ઞત્તિસદિસેન પકાસેત્વા વિસું અનુપઞ્ઞત્તિ ન વુત્તા. પરિવારે પનેતં અનુજાનનવચનં અનુપઞ્ઞત્તિટ્ઠાનન્તિ ‘‘એકા અનુપઞ્ઞત્તી’’તિ (પરિ. ૬૫-૬૭) વુત્તં.

નવવાયિમોતિ અધુના સુત્તેન વીતકચ્છેન પલિવેઠિતમઞ્ચો. ઓનદ્ધોતિ કપ્પિયચમ્મેન ઓનદ્ધો. તે હિ વસ્સેન સીઘં ન નસ્સન્તિ. ‘‘ઉક્કટ્ઠઅબ્ભોકાસિકો’’તિ ઇદં તસ્સ સુખપટિપત્તિદસ્સનમત્તં, ઉક્કટ્ઠસ્સાપિ પન ચીવરકુટિ વટ્ટતેવ. કાયાનુગતિકત્તાતિ ભિક્ખુનો તત્થેવ નિસીદનભાવં દીપેતિ, તેન ચ વસ્સભયેન સયં અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સ આપત્તીતિ દસ્સેતિ ¶ . અબ્ભોકાસિકાનં તેમનત્થાય નિયમેત્વા દાયકેહિ દિન્નમ્પિ અત્તાનં રક્ખન્તેન રક્ખિતબ્બમેવ.

‘‘વલાહકાનં અનુટ્ઠિતભાવં સલ્લક્ખેત્વા’’તિ ઇમિના ગિમ્હાનેપિ મેઘે ઉટ્ઠિતે અબ્ભોકાસે નિક્ખિપિતું ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. તત્ર તત્રાતિ ચેતિયઙ્ગણાદિકે તસ્મિં તસ્મિં અબ્ભોકાસે નિયમેત્વા નિક્ખિત્તા. મજ્ઝતો પટ્ઠાય પાદટ્ઠાનાભિમુખાતિ યત્થ સમન્તતો સમ્મજ્જિત્વા અઙ્ગણમજ્ઝે સબ્બદા કચવરસ્સ સઙ્કડ્ઢનેન મજ્ઝે વાલિકા સઞ્ચિતા હોતિ. તત્થ કત્તબ્બવિધિદસ્સનત્થં વુત્તં. ઉચ્ચવત્થુપાદટ્ઠાનાભિમુખં વા વાલિકા હરિતબ્બા. યત્થ વા પન કોણેસુ વાલિકા સઞ્ચિતા, તત્થ તતો પટ્ઠાય અપરદિસાભિમુખા હરિતબ્બાતિ કેચિ અત્થં વદન્તિ. કેચિ પન ‘‘સમ્મટ્ઠટ્ઠાનસ્સ ¶ પદવળઞ્જેન અવિકોપનત્થાય સયં અસમ્મટ્ઠટ્ઠાને ઠત્વા અત્તનો પાદાભિમુખં વાલિકા હરિતબ્બાતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તત્થ ‘‘મજ્ઝતો પટ્ઠાયા’’તિ વચનસ્સ પયોજનં ન દિસ્સતિ.

૧૧૧. વઙ્કપાદતામત્તેન કુળીરપાદકસ્સ સેસેહિ વિસેસો, ન અટનીસુ પાદપ્પવેસનવિસેસેનાતિ દસ્સેતું ‘‘યો વા પન કોચી’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સાતિ ઉપસમ્પન્નસ્સેવ.

નિસીદિત્વા…પે… પાચિત્તિયન્તિ એત્થ મેઘુટ્ઠાનાભાવં ઞત્વા ‘‘પચ્છા આગન્ત્વા ઉદ્ધરિસ્સામી’’તિ આભોગેન ગચ્છન્તસ્સ અનાપત્તિ, તેન પુનાગન્તબ્બમેવ. કપ્પં લભિત્વાતિ ‘‘ગચ્છ, મા ઇધ તિટ્ઠા’’તિ વુત્તવચનં લભિત્વા.

આવાસિકાનંયેવ પલિબોધોતિ આગન્તુકેસુ કિઞ્ચિ અવત્વા નિસીદિત્વા ‘‘આવાસિકા એવ ઉદ્ધરિસ્સન્તી’’તિ ગતેસુપિ આવાસિકાનમેવ પલિબોધો. મહાપચ્ચરિવાદે પન ‘‘ઇદં અમ્હાક’’ન્તિ અવત્વાપિ નિસિન્નાનમેવાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘સન્થરિત્વા વા સન્થરાપેત્વા વા’’તિ વુત્તત્તા અનાણત્તિયા પઞ્ઞાપિતત્તાપિ દુક્કટે કારણં વુત્તં. ઉસ્સારકોતિ સરભાણકો. સો હિ ઉદ્ધં ઉદ્ધં પાળિપાઠં સારેતિ પવત્તેતીતિ ઉસ્સારકોતિ વુચ્ચતિ.

૧૧૨. વણ્ણાનુરક્ખણત્થં કતાતિ પટખણ્ડાદીહિ સિબ્બિત્વા કતા. ભૂમિયં અત્થરિતબ્બાતિ ચિમિલિકાય સતિ તસ્સા ઉપરિ, અસતિ સુદ્ધભૂમિયં અત્થરિતબ્બા. ‘‘સીહચમ્માદીનં પરિહરણેયેવ પટિક્ખેપો’’તિ ઇમિના મઞ્ચપીઠાદીસુ અત્થરિત્વા પુન સંહરિત્વા ઠપનાદિવસેન ¶ અત્તનો અત્થાય પરિહરણમેવ ન વટ્ટતિ, ભૂમત્થરણાદિવસેન પરિભોગો પન અત્તનો પરિહરણં ન હોતીતિ દસ્સેતિ. ખન્ધકે હિ ‘‘અન્તોપિ મઞ્ચે પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તિ, બહિપિ મઞ્ચે પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તી’’તિ એવં અત્તનો અત્તનો અત્થાય મઞ્ચાદીસુ પઞ્ઞપેત્વા પરિહરણવત્થુસ્મિં –

‘‘ન, ભિક્ખવે, મહાચમ્માનિ ધારેતબ્બાનિ સીહચમ્મં બ્યગ્ઘચમ્મં દીપિચમ્મં. યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૫૫) –

પટિક્ખેપો ¶ કતો. તસ્મા વુત્તનયેનેવેત્થ અધિપ્પાયો દટ્ઠબ્બો. દારુમયપીઠન્તિ ફલકમયપીઠમેવ. પાદકથલિકન્તિ અધોતપાદં યસ્મિં ઘંસન્તા ધોવન્તિ, તં દારુફલકાદિ.

૧૧૩. ‘‘આગન્ત્વા ઉદ્ધરિસ્સામીતિ ગચ્છતી’’તિ વુત્તત્તા અઞ્ઞેનપિ કારણેન અનોતાપેન્તસ્સપિ આગમને સાપેક્ખસ્સ અનાપત્તિ. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં ‘‘મઞ્ચાદીનં સઙ્ઘિકતા, વુત્તલક્ખણે દેસે સન્થરણં વા સન્થરાપનં વા, અપલિબુદ્ધતા, આપદાય અભાવો, નિરપેક્ખતા, લેડ્ડુપાતાતિક્કમો’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના) એવમેત્થ નિરપેક્ખતાય સદ્ધિં છ અઙ્ગાનિ વુત્તાનિ.

પઠમસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૧૬. પઞ્ચમે પાવારો કોજવોતિ પચ્ચત્થરણત્થાયેવ ઠપિતા ઉગ્ગતલોમા અત્થરણવિસેસા. એત્તકમેવ વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં. સેનાસનતોતિ સબ્બપચ્છિમસેનાસનતો.

૧૧૭. કુરુન્દટ્ઠકથાયં વુત્તમેવત્થં સવિસેસં કત્વા દસ્સેતું ‘‘કિઞ્ચાપિ વુત્તો’’તિઆદિ આરદ્ધં. વત્તબ્બં નત્થીતિ રુક્ખમૂલસ્સ પાકટત્તા વુત્તં. પલુજ્જતીતિ વિનસ્સતિ.

૧૧૮. યેન મઞ્ચં વા પીઠં વા વીનન્તિ, તં મઞ્ચપીઠકવાનં. સિલુચ્ચયલેણન્તિ પબ્બતગુહા. ‘‘આપુચ્છનં પન વત્ત’’ન્તિ ઇમિના આપત્તિ નત્થીતિ દસ્સેતિ. વુત્તલક્ખણસેય્યા, તસ્સા ¶ સઙ્ઘિકતા, વુત્તલક્ખણે વિહારે સન્થરણં વા સન્થરાપનં વા, અપલિબુદ્ધતા, આપદાય અભાવો, અનપેક્ખસ્સ દિસાપક્કમનં, ઉપચારસીમાતિક્કમોતિ ઇમાનેત્થ સત્ત અઙ્ગાનિ.

દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૯. છટ્ઠે ¶ અનુપવિસિત્વાતિ સમીપં પવિસિત્વા.

૧૨૨. ઉપચારં ઠપેત્વાતિ દિયડ્ઢહત્થૂપચારં ઠપેત્વા. સઙ્ઘિકવિહારતા, અનુટ્ઠાપનીયભાવજાનનં, સમ્બાધેતુકામતા, ઉપચારે નિસીદનં વા નિપજ્જનં વાતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૬. સત્તમે કોટ્ઠકાનીતિ દ્વારકોટ્ઠકાનિ.

૧૨૮. ‘‘સકલસઙ્ઘારામતો નિક્કડ્ઢિતું ન વટ્ટતી’’તિ ઇદં અનનુરૂપતો વુત્તં. પાપગરહિતાય હિ અકુપિતચિત્તેન નિક્કડ્ઢાપેન્તસ્સ ઇમિના સિક્ખાપદેન આપત્તિ નત્થિ ‘‘કુપિતો અનત્તમનો’’તિ વુત્તત્તા. અઞ્ઞાપેક્ખા આપત્તિ ન દિસ્સતિ. પાળિયં ‘‘અલજ્જિં નિક્કડ્ઢતી’’તિઆદીસુ ચિત્તસ્સ લહુપરિવત્તિતાય અન્તરન્તરા કોપે ઉપ્પન્નેપિ અનાપત્તિ અલજ્જિતાદિપચ્ચયેનેવ નિક્કડ્ઢનસ્સ આરદ્ધત્તા. સઙ્ઘિકવિહારો, ઉપસમ્પન્નસ્સ ભણ્ડનકારકભાવાદિવિનિમુત્તતા, કોપેન નિક્કડ્ઢનં વા નિક્કડ્ઢાપનં વાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

નિક્કડ્ઢનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૯. અટ્ઠમં ¶ ઉત્તાનમેવ. સઙ્ઘિકો વિહારો, અસીસઘટ્ટવેહાસકુટિ, હેટ્ઠાપરિભોગતા, અપટાણિદિન્ને આહચ્ચપાદકે નિસીદનં વા નિપજ્જનં વાતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

વેહાસકુટિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. મહલ્લકવિહારસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૩૫. નવમે ¶ ‘‘મહલ્લકો નામ વિહારો સસ્સામિકો’’તિ વુત્તત્તા સઞ્ઞાચિકાય કુટિયા અનાપત્તીતિ વદન્તિ. યસ્સાતિ વિહારસ્સ. સા અપરિપૂરૂપચારાપિ હોતીતિ વિવરિયમાનં કવાટં યં ભિત્તિં આહનતિ, સા સામન્તા કવાટવિત્થારપ્પમાણા ઉપચારરહિતાપિ હોતીતિ અત્થો. આલોકં વાતપાનં સન્ધેતિ ઘટયતીતિ આલોકસન્ધીતિ કવાટં વુચ્ચતિ. દ્વારવાતપાનૂપચારતો અઞ્ઞત્થ પુનપ્પુનં લિમ્પનાદિં કરોન્તસ્સ પિણ્ડગણનાય પાચિત્તિયં.

કેચિ પન ‘‘પાળિયં પાચિત્તિયસ્સ અવુત્તત્તા દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તિ. અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ સંવિધાતબ્બં. હરિતે ઠિતો અધિટ્ઠાતિ. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ હરિતયુત્તે ખેત્તે ઠત્વા છાદેન્તસ્સ દુક્કટન્તિ અત્થો. કેચિ પન ‘‘તાદિસે ખેત્તે વિહારં કરોન્તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તિ, તં પાળિયા ન સમેતિ.

૧૩૬. ઉજુકમેવ છાદનન્તિ છાદનમુખવટ્ટિતો પટ્ઠાય યાવ પિટ્ઠિવંસકૂટાગારકણ્ણિકાદિ, તાવ ઇટ્ઠકાદીહિ ઉજુકં છાદનં. ઇમિના પન યેન સબ્બસ્મિં વિહારે એકવારં છાદિતે તં છાદનં એકમગ્ગન્તિ ગહેત્વા પાળિયં ‘‘દ્વે મગ્ગે’’તિઆદિ વુત્તં. પરિયાયેન છાદનમ્પિ ઇમિનાવ નયેન યોજેતબ્બન્તિ વદન્તિ, તં ‘‘પુનપ્પુનં છાદાપેસી’’તિ ઇમાય પાળિયા ચ ‘‘સબ્બમ્પિ ચેતં છદનં છદનૂપરિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના અટ્ઠકથાવચનેન ચ સમેતિ.

પાળિયં ‘‘મગ્ગેન છાદેન્તસ્સ પરિયાયેન છાદેન્તસ્સા’’તિ ઇદઞ્ચ ઇટ્ઠકાદીહિ, તિણપણ્ણેહિ ચ છાદનપ્પકારભેદદસ્સનત્થં વુત્તં. કેચિ પન ‘‘પન્તિયા છાદિતસ્સ છદનસ્સ ઉપરિ છદનમુખવટ્ટિતો પટ્ઠાય ઉદ્ધં ઉજુકમેવ એકવારં છાદનં એકમગ્ગન્તિ ગહેત્વા ‘દ્વે મગ્ગે’તિઆદિ ¶ વુત્તં, ન પન સકલવિહારછાદનં. એસ નયો પરિયાયેન છાદનેપી’’તિ વદન્તિ, તં પાળિઅટ્ઠકથાહિ ન સમેતિ.

તતિયાય મગ્ગન્તિ એત્થ તતિયાયાતિ ઉપયોગત્થે સમ્પદાનવચનં, તતિયં મગ્ગન્તિ અત્થો. અયમેવ વા પાઠો. તિણપણ્ણેહિ લબ્ભતીતિ તિણપણ્ણેહિ છાદેત્વા ઉપરિ ઉલ્લિત્તાવલિત્તકરણં સન્ધાય વુત્તં. કેવલં ¶ તિણકુટિયા હિ અનાપત્તિ વુત્તા. તિણ્ણં મગ્ગાનન્તિ મગ્ગવસેન છાદિતાનં તિણ્ણં છદનાનં. તિણ્ણં પરિયાયાનન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. મહલ્લકવિહારતા, અત્તનો વાસાગારતા, ઉત્તરિ અધિટ્ઠાનન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

મહલ્લકવિહારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪૦. દસમે માતિકાયં સપ્પાણકઉદકં તિણેન વા મત્તિકાય વા સિઞ્ચેય્ય, છડ્ડેય્યાતિ અત્થો. અથ વા ઉદકં ગહેત્વા બહિ સિઞ્ચેય્ય, તસ્મિઞ્ચ ઉદકે તિણં વા મત્તિકં વા આહરિત્વા પક્ખિપેય્યાતિ અજ્ઝાહરિત્વા અત્થો વેદિતબ્બો. તેનાહ ‘‘સકટભારમત્તઞ્ચેપી’’તિઆદિ. ઇદન્તિ તિણમત્તિકપક્ખિપનવિધાનં. વુત્તન્તિ માતિકાયં ‘‘તિણં વા મત્તિકં વા’’તિ એવં વુત્તં, અટ્ઠકથાસુ વા વુત્તં.

ઇદઞ્ચ સિક્ખાપદં બાહિરપરિભોગં સન્ધાય વત્થુવસેન વુત્તં અબ્ભન્તરપરિભોગસ્સ વિસું વક્ખમાનત્તા. તદુભયમ્પિ ‘‘સપ્પાણક’’ન્તિ કત્વા વધકચિત્તં વિનાવ સિઞ્ચને પઞ્ઞત્તત્તા ‘‘પણ્ણત્તિવજ્જ’’ન્તિ વુત્તં. વધકચિત્તે પન સતિ સિક્ખાપદન્તરેનેવ પાચિત્તિયં, ન ઇમિનાતિ દટ્ઠબ્બં. ઉદકસ્સ સપ્પાણકતા, ‘‘સિઞ્ચનેન પાણકા મરિસ્સન્તી’’તિ જાનનં, તાદિસમેવ ચ ઉદકં વિના વધકચેતનાય કેનચિદેવ કરણીયેન તિણાદીનં સિઞ્ચનન્તિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

સપ્પાણકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

‘‘ભૂતગામવગ્ગો’’તિપિ એતસ્સેવ નામં.

૧૪૪. તતિયવગ્ગસ્સ ¶ ¶ પઠમે તિરચ્છાનભૂતન્તિ તિરોકરણભૂતં, બાહિરભૂતન્તિ અત્થો. સમિદ્ધોતિ પરિપુણ્ણો. સહિતત્થો અત્થયુત્તો. અત્થગમ્ભીરતાદિના ગમ્ભીરો.

૧૪૫-૧૪૭. પરતોતિ ઉત્તરિ. કરોન્તોવાતિ પરિબાહિરે કરોન્તો. વિભઙ્ગેતિ ઝાનવિભઙ્ગે. ચરણન્તિ નિબ્બાનગમનાય પાદં.

યદસ્સાતિ યં અસ્સ. ધારેતીતિ અવિનસ્સમાનં ધારેતિ. પરિકથનત્થન્તિ પકિણ્ણકકથાવસેન પરિચ્છિન્નધમ્મકથનત્થં. તિસ્સો અનુમોદનાતિ સઙ્ઘભત્તાદીસુ દાનાનિસંસપ્પટિસંયુત્તા નિધિકુણ્ડસુત્તાદિ (ખુ. પા. ૮.૧ આદયો) -અનુમોદના, ગેહપ્પવેસમઙ્ગલાદીસુ મઙ્ગલસુત્તાદિ (ખુ. પા. ૫.૧ આદયો; સુ. નિ. મઙ્ગલસુત્ત) -અનુમોદના, મતકભત્તાદિઅમઙ્ગલેસુ તિરોકુટ્ટાદિ (ખુ. પા. ૭.૧ આદયો; પે. વ. ૧૪ આદયો) -અનુમોદનાતિ ઇમા તિસ્સો અનુમોદના. કમ્માકમ્મવિનિચ્છયોતિ પરિવારાવસાને કમ્મવગ્ગે (પરિ. ૪૮૨ આદયો) વુત્તવિનિચ્છયો. સમાધિવસેનાતિ સમથપુબ્બકવસેન. વિપસ્સનાવસેન વાતિ દિટ્ઠિવિસુદ્ધિઆદિકાય સુક્ખવિપસ્સનાય વસેન. અત્તનો સીલરક્ખણત્થં અપરાનપેક્ખતાય યેન કામં ગન્તું ચતસ્સો દિસા અરહતિ, અસ્સ વા સન્તિ, તાસુ વા સાધૂતિ ચાતુદ્દિસો.

અભિવિનયેતિ પાતિમોક્ખસંવરસઙ્ખાતે સંવરવિનયે, તપ્પકાસકે વા વિનયપિટકે. વિનેતુન્તિ સિક્ખાપેતું પકાસેતું. પગુણા વાચુગ્ગતાતિ પાઠતો ચ અત્થતો ચ પગુણા મુખે સન્નિધાપનવસેન વાચુગ્ગતા કાતબ્બા. અત્થમત્તવસેનપેત્થ યોજનં કરોન્તિ. અભિધમ્મેતિ લક્ખણરસાદિવસેન પરિચ્છિન્ને નામરૂપધમ્મે. પુબ્બે કિર મહાથેરા પરિયત્તિઅનન્તરધાનાય એકેકસ્સ ગણસ્સ દીઘનિકાયાદિએકેકધમ્મકોટ્ઠાસં નિય્યાતેન્તા ‘‘તુમ્હે એતં પાળિતો ચ અટ્ઠકથાતો ચ પરિહરથ, સક્કોન્તા ઉત્તરિપિ ઉગ્ગણ્હથા’’તિ એવં સકલધમ્મં ગન્થવસેન નિય્યાતેન્તિ, તત્થ તે ચ ભિક્ખૂ ગન્થનામેન દીઘભાણકા મજ્ઝિમભાણકાતિ વોહરીયન્તિ, તે ચ ¶ અત્તનો ભારભૂતં કોટ્ઠાસં પરિચ્ચજિત્વા અઞ્ઞં ¶ ઉગ્ગહેતું ન લભન્તિ. તં સન્ધાયાહ ‘‘સચે મજ્ઝિમભાણકો હોતી’’તિઆદિ.

તત્થ હેટ્ઠિમા વા તયો વગ્ગાતિ મહાવગ્ગતો હેટ્ઠિમા સગાથકવગ્ગો (સં. નિ. ૧.૧ આદયો), નિદાનવગ્ગો (સં. નિ. ૨.૧ આદયો), ખન્ધવગ્ગોતિ (સં. નિ. ૩.૧ આદિયો) ઇમે તયો વગ્ગા. તિકનિપાતતો પટ્ઠાય હેટ્ઠાતિ એકકનિપાતદુકનિપાતે સન્ધાય વુત્તં. ધમ્મપદમ્પિ સહ વત્થુના જાતકભાણકેન અત્તનો જાતકેન સદ્ધિં ઉગ્ગહેતબ્બં. તતો ઓરં ન વટ્ટતીતિ મહાપચ્ચરિવાદસ્સ અધિપ્પાયો. તતો તતોતિ દીઘનિકાયાદિતો. ઉચ્ચિનિત્વા ઉગ્ગહિતં સદ્ધમ્મસ્સ ઠિતિયા, ભિક્ખુનોપિ પુબ્બાપરાનુસન્ધિઆદિકુસલતાય ચ ન હોતીતિ ‘‘તં ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિત્તં. અભિધમ્મે કિઞ્ચિ ઉગ્ગહેતબ્બન્તિ ન વુત્તન્તિ એત્થ યસ્મા વિનયે કુસલત્તિકાદિવિભાગો, સુત્તન્તેસુ સમથવિપસ્સનામગ્ગો ચ અભિધમ્મપાઠં વિના ન વિઞ્ઞાયતિ, અન્ધકારે પવિટ્ઠકાલો વિય હોતિ, તસ્મા સુત્તવિનયાનં ગહણવસેન અભિધમ્મગ્ગહણં વુત્તમેવાતિ વિસું ન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યથા ‘‘ભોજનં ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘બ્યઞ્જનં ખાદિતબ્બ’’ન્તિ અવુત્તમ્પિ વુત્તમેવ હોતિ તદવિનાભાવતો, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જનાયાતિ પરિમણ્ડલાનિ પરિપુણ્ણાનિ પદેસુ સિથિલધનિતાદિબ્યઞ્જનાનિ યસ્સં, તાય. પુરસ્સ એસાતિ પોરી, નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. અનેલગળાયાતિ એત્થ એલાતિ ખેળં તગ્ગળનવિરહિતાય. કલ્યાણવાક્કરણોતિ એત્થ વાચા એવ વાક્કરણં, ઉદાહરણઘોસો. કલ્યાણં મધુરં વાક્કરણમસ્સાતિ કલ્યાણવાક્કરણો. ઉપસમ્પન્નાય મેથુનેનેવ અભબ્બો હોતિ, ન સિક્ખમાનાસામણેરીસૂતિ આહ ‘‘ભિક્ખુનિયા કાયસંસગ્ગં વા’’તિઆદિ.

૧૪૮. ગરુકેહીતિ ગરુકભણ્ડેહિ. એકતોઉપસમ્પન્નાયાતિ ઉપયોગત્થે ભુમ્મવચનં. ભિક્ખૂનં સન્તિકે ઉપસમ્પન્ના નામ પરિવત્તલિઙ્ગા વા પઞ્ચસતસાકિયાનિયો વા. એતા પન એકતોઉપસમ્પન્ના ઓવદન્તસ્સ પાચિત્તિયમેવ.

૧૪૯. ન નિમન્તિતા હુત્વા ગન્તુકામાતિ નિમન્તિતા હુત્વા ભોજનપરિયોસાને ગન્તુકામા ન હોન્તિ, તત્થેવ વસિતુકામા હોન્તીતિ ¶ અત્થો. યતોતિ ભિક્ખુનુપસ્સયતો. યાચિત્વાતિ ‘‘તુમ્હેહિ આનીતઓવાદેનેવ મયમ્પિ વસિસ્સામા’’તિ યાચિત્વા. તત્થાતિ તસ્મિં ભિક્ખુનુપસ્સયે. અભિક્ખુકાવાસે વસ્સં વસન્તિયા પાચિત્તિયં, અપગચ્છન્તિયા દુક્કટં.

ઇમાસુ ¶ કતરાપત્તિ પરિહરિતબ્બાતિ ચોદનં પરિહરન્તો આહ ‘‘સા રક્ખિતબ્બા’’તિ. સા વસ્સાનુગમનમૂલિકા આપત્તિ રક્ખિતબ્બા, ઇતરાય અનાપત્તિકારણં અત્થીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘આપદાસુ હી’’તિઆદિ.

ઓવાદત્થાયાતિ ઓવાદે યાચનત્થાય. દ્વે તિસ્સોતિ દ્વીહિ તીહિ, કરણત્થે ચેતં પચ્ચત્તવચનં. પાસાદિકેનાતિ પસાદજનકેન કાયકમ્માદિના. સમ્પાદેતૂતિ તિવિધં સિક્ખં સમ્પાદેતુ. અસમ્મતતા, ભિક્ખુનિયા પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, ઓવાદવસેન અટ્ઠગરુધમ્મદાનન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઓવાદસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૫૩. દુતિયે કોકનદન્તિ પદુમવિસેસં, તં કિર બહુપત્તં વણ્ણસમ્પન્નં. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યથા કોકનદસઙ્ખાતં પદુમં, એવં ફુલ્લમુખપદુમં અવીતગુણગન્ધં નિમ્મલે અન્તલિક્ખે આદિચ્ચં વિય ચ અત્તનો તેજસા તપન્તં તતો એવ વિરોચમાનં અઙ્ગેહિ નિચ્છરણકજુતિયા અઙ્ગીરસં સમ્માસમ્બુદ્ધં પસ્સાતિ. રજોહરણન્તિ સરીરે રજં પુઞ્છતીતિ રજોહરણન્તિ પુઞ્છનચોળસ્સ નામં. ઓભાસવિસ્સજ્જનપુબ્બકા ભાસિતગાથા ઓભાસગાથા નામ. વિસુદ્ધિમગ્ગાદીસુ (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૮૬) પન ‘‘રાગો રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતી’’તિઆદિ ઓભાસગાથા વુત્તા, ન પનેસા ‘‘અધિચેતસો’’તિ ગાથા. અયઞ્ચ ચૂળપન્થકત્થેરસ્સ ઉદાનગાથાતિ ઉદાનપાળિયં નત્થિ, એકુદાનિયત્થેરસ્સ (થેરગા. ૧.૬૭ એકુદાનિયત્થેરગાથાવણ્ણના) નાયં ઉદાનગાથાતિ તત્થ વુત્તં. ઇધ પન પાળિયા એવ વુત્તત્તા થેરસ્સાપિ ઉદાનગાથાતિ ગહેતબ્બં. ઇધ ચ અગરુધમ્મેનાપિ ઓવદતો ¶ પાચિત્તિયમેવ. અત્થઙ્ગતસૂરિયતા, પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, ઓવદનન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

અત્થઙ્ગતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ભિક્ખુનુપસ્સયસિક્ખાપદવણ્ણના

૧૬૨. તતિયં ¶ ઉત્તાનમેવ. ઉપસ્સયૂપગમનં, પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નતા, સમયાભાવો, ગરુધમ્મેહિ ઓવદનન્તિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

ભિક્ખુનુપસ્સયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬૪. ચતુત્થે આમિસનિરપેક્ખમ્પિ આમિસહેતુ ઓવદતીતિસઞ્ઞાય ભણન્તસ્સપિ અનાપત્તિ સચિત્તકત્તા સિક્ખાપદસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઉપસમ્પન્નતા, ધમ્મેન લદ્ધસમ્મુતિતા, અનામિસન્તરતા, અવણ્ણકામતાય એવં ભણનન્તિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

આમિસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬૯. પઞ્ચમં ચીવરદાનસિક્ખાપદં ઉત્તાનમેવ.

૧૭૬. છટ્ઠે કથિનવત્તન્તિ કથિનમાસે ચીવરં કરોન્તાનં સબ્રહ્મચારીનં સહાયભાવૂપગમનં સન્ધાય વુત્તં. વઞ્ચેત્વાતિ ‘‘તવ ઞાતિકાયા’’તિ અવત્વા ‘‘એકિસ્સા ભિક્ખુનિયા’’તિ એત્તકમેવ વત્વા ‘‘એકિસ્સા ભિક્ખુનિયા’’તિ સુત્વા તે અઞ્ઞાતિકસઞ્ઞિનો અહેસુન્તિ આહ ‘‘અકપ્પિયે નિયોજિતત્તા’’તિ. અઞ્ઞાતિકાય ભિક્ખુનિયા સન્તકતા, નિવાસનપારુપનૂપગતા, વુત્તનયેન સિબ્બનં વા સિબ્બાપનં વાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ચીવરસિબ્બનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૮૩. સત્તમે ¶ પાળિયં ગચ્છામ ભગિનિ ગચ્છામાય્યાતિ ભિક્ખુપુબ્બકં સંવિધાનં, ઇતરં ભિક્ખુનિપુબ્બકં ¶ . એકદ્ધાનમગ્ગન્તિ એકતો અદ્ધાનસઙ્ખાતં મગ્ગં. હિય્યોતિ સુવે. પરેતિ તતિયે દિવસે.

દ્વિધા વુત્તપ્પકારોતિ પાદગમને પક્ખગમનેતિ દ્વિધા વુત્તપ્પકારો. ઉપચારો ન લબ્ભતીતિ યો પરિક્ખિત્તાદિગામસ્સ એકલેડ્ડુપાતાદિઉપચારો વુત્તો, સો ઇધ ન લબ્ભતિ આસન્નત્તા. એતેન ચ અન્તરઘરેયેવેત્થ ગામોતિ અધિપ્પેતો, ન સકલં ગામખેત્તં. તત્થાપિ યત્થ ઉપચારો લબ્ભતિ, તત્થ ઉપચારોક્કમને એવ આપત્તીતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘રતનમત્તન્તરો’’તિઆદિ. ઉપચારોક્કમનઞ્ચેત્થ ઉપચારબ્ભન્તરે પવિસનમેવ હોતિ. તત્થ અપ્પવિસિત્વાપિ ઉપચારતો બહિ અદ્ધયોજનબ્ભન્તરગતેન મગ્ગેન ગચ્છન્તોપિ મગ્ગસ્સ દ્વીસુ પસ્સેસુ અદ્ધયોજનબ્ભન્તરગતં ગામૂપચારં સબ્બં ઓક્કમિત્વા ગચ્છતિચ્ચેવ વુચ્ચતિ. અદ્ધયોજનતો બહિ ગતેન મગ્ગેન ગચ્છન્તો ન ગામૂપચારગણનાય કારેતબ્બો, અદ્ધયોજનગણનાયેવ કારેતબ્બો. એવઞ્ચ સતિ અનન્તરસિક્ખાપદે નાવાયેવ ગામતીરપસ્સેન ગચ્છન્તસ્સ ગામૂપચારગણનાય આપત્તિ સમત્થિતા હોતિ. ન હિ સક્કા નાવાય ગામૂપચારબ્ભન્તરે પવિસિતું. તિણ્ણં મગ્ગાનં સમ્બન્ધટ્ઠાનં સિઙ્ઘાટકં. એત્થન્તરે સંવિદહિતેતિ એત્થ ન કેવલં યથાવુત્તરથિકાદીસુ એવ સંવિદહને દુક્કટં, અન્તરામગ્ગેપીતિ અધિપ્પાયો.

અદ્ધયોજનં અતિક્કમન્તસ્સાતિ અસતિ ગામે અદ્ધયોજનં અતિક્કમન્તસ્સ. યસ્મિઞ્હિ ગામખેત્તભૂતેપિ અરઞ્ઞે અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે ગામો ન હોતિ, તમ્પિ ઇધ અગામકં અરઞ્ઞન્તિ અધિપ્પેતં, ન વિઞ્ઝાટવાદયો.

૧૮૫. રટ્ઠભેદેતિ રટ્ઠવિલોપે. ચક્કસમારુળ્હાતિ ઇરિયાપથચક્કં, સકટચક્કં વા સમારુળ્હા. દ્વિન્નમ્પિ સંવિદહિત્વા મગ્ગપ્પટિપત્તિ, અવિસઙ્કેતં, સમયાભાવો, અનાપદા, ગામન્તરોક્કમનં વા અદ્ધયોજનાતિક્કમો વાતિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. એકતોઉપસમ્પન્નાદીહિ સદ્ધિં સંવિધાય ગચ્છન્તસ્સ પન માતુગામસિક્ખાપદેન આપત્તિ.

સંવિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૮૯. અટ્ઠમે ¶ એકં તીરં…પે… નિરન્તરન્તિ નદિતો અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે પદેસે નિવિટ્ઠગામેહિ ¶ નિરન્તરતા વુત્તા. એકં અગામકં અરઞ્ઞન્તિ તથા નિવિટ્ઠગામાભાવેન વુત્તં. અગામકતીરપસ્સેનાતિઆદિ પન અતિરેકઅદ્ધયોજનવિત્થતં નદિં સન્ધાય વુત્તં. તતો ઊનવિત્થારાય હિ નદિયા મજ્ઝેનાપિ ગમને તીરદ્વયસ્સાપિ અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે ગતત્તા ગામન્તરગણનાય, અદ્ધયોજનગણનાય ચ આપત્તિયો પરિચ્છિન્દિતબ્બા. તેનેવ ‘‘યોજનવિત્થતા…પે… અદ્ધયોજનગણનાય પાચિત્તિયાની’’તિ વુત્તં. તેનેવ હિ યોજનતો ઊનાય નદિયા અદ્ધયોજનબ્ભન્તરગતતીરવસેનેવ આપત્તિગણનં વુત્તમેવ હોતિ. ‘‘સબ્બઅટ્ઠકથાસૂ’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં સમત્થેતિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ સમુદ્દતળાકાદીસુ પાચિત્તિયં ન વુત્તં, તથાપિ કીળાપુરેક્ખારસ્સ તત્થ દુક્કટમેવાતિ ગહેતબ્બં, પઠમં કીળાપુરેક્ખારસ્સાપિ પચ્છા નાવાય નિદ્દુપગતસ્સ, યોનિસો વા મનસિ કરોન્તસ્સ ગામન્તરોક્કમનાદીસુપિ આપત્તિસમ્ભવતો પણ્ણત્તિવજ્જતા, તિચિત્તતા ચસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

નાવાભિરુહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૯૭. નવમે પાળિયં ‘‘સિક્ખમાના…પે… પઞ્ચ ભોજનાનિ ઠપેત્વા સબ્બત્થ અનાપત્તી’’તિ ઇદં ઇમિના સિક્ખાપદેન અનાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં. પઞ્ચહિ સહધમ્મિકેહિ કતવિઞ્ઞત્તિપરિકથાદીહિ ઉપ્પન્નં પરિભુઞ્જન્તસ્સ દુક્કટમેવ. ભિક્ખુનિયા પરિપાચિતતા, તથા જાનનં, ગિહિસમારમ્ભાભાવો, ભોજનતા, તસ્સ અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

પરિપાચિતસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૯૮. દસમે ¶ ઉપનન્દસ્સ ચતુત્થસિક્ખાપદેનાતિ માતુગામેન રહોનિસજ્જસિક્ખાપદં સન્ધાય વુત્તં, તં પન અચેલકવગ્ગે પઞ્ચમમ્પિ ઉપનન્દં આરબ્ભ પઞ્ઞત્તેસુ ચતુત્થત્તા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

રહોનિસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૦૬. ચતુત્થવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે ઇમેસંયેવાતિ ઇમેસં પાસણ્ડાનંયેવ. એત્તકાનન્તિ ઇમસ્મિં પાસણ્ડે એત્તકાનં.

૨૦૮. ‘‘ગચ્છન્તો વા આગચ્છન્તો વા’’તિ ઇદં અદ્ધયોજનવસેન ગહેતબ્બં. અઞ્ઞે ઉદ્દિસ્સ પઞ્ઞત્તઞ્ચ ભિક્ખૂસુ અપ્પસન્નેહિ તિત્થિયેહિ સામઞ્ઞતોપિ પઞ્ઞત્તમ્પિ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિ એવ. આવસથપિણ્ડતા, અગિલાનતા, અનુવસિત્વા ભોજનન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

આવસથપિણ્ડસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૦૯. દુતિયે અભિમારેતિ અભિભવિત્વા ભગવન્તં મારણત્થાય પયોજિતે ધનુધરે. નનુ ‘‘રાજાનમ્પિ મારાપેસી’’તિ વચનતો ઇદં સિક્ખાપદં અજાતસત્તુનો કાલે પઞ્ઞત્તન્તિ સિદ્ધં, એવઞ્ચ સતિ પાળિયં ‘‘તેન ખો પન સમયેન રઞ્ઞો માગધસ્સ…પે… ઞાતિસાલોહિતો આજીવકેસુ પબ્બજિતો હોતિ…પે… બિમ્બિસારં એતદવોચા’’તિઆદિ વિરુજ્ઝતીતિ? ન વિરુજ્ઝતિ. સો કિર આજીવકો બિમ્બિસારકાલતો પભુતિ અન્તરન્તરા ભિક્ખૂ નિમન્તેત્વા દાનં દેન્તો અજાતસત્તુકાલેપિ સિક્ખાપદે પઞ્ઞત્તેપિ ભિક્ખૂનં સન્તિકે દૂતં પાહેસિ, ભિક્ખૂ ચ કુક્કુચ્ચાયન્તા નિવારેસું. તસ્મા આદિતો પટ્ઠાય તં વત્થુ દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં.

૨૧૫. અઞ્ઞમઞ્ઞં ¶ વિસદિસં રજ્જં વિરજ્જં, વિરજ્જતો આગતા વેરજ્જકા. તે ચ યસ્મા જાતિગોત્તાદિતો નાનાવિધા, તસ્મા નાનાવેરજ્જકેતિપિ અત્થો.

૨૧૭-૮. ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વત્થુવસેનેવ વિઞ્ઞત્તિતો ગણભોજનત્થતા સિદ્ધાતિ તં અવત્વા પદભાજને અસિદ્ધમેવ નિમન્તનતો ગણભોજનં દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. તેનાહ ‘‘દ્વીહાકારેહી’’તિઆદિ. ¶ ‘‘યેન કેનચિ વેવચનેના’’તિ વુત્તત્તા ‘‘ભોજનં ગણ્હથા’’તિઆદિસામઞ્ઞનામેનાપિ ગણભોજનં હોતિ. યં પન પાળિયં અદ્ધાનગમનાદિવત્થૂસુ ‘‘ઇધેવ ભુઞ્જથા’’તિ વુત્તવચનસ્સ કુક્કુચ્ચાયનં, તમ્પિ ઓદનાદિનામં ગહેત્વા વુત્તત્તા એવ કતન્તિ વેદિતબ્બં. એકતો ગણ્હન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દ્વાદસહત્થં અમુઞ્ચિત્વા એકતો ઠત્વા ગણ્હન્તિ.

‘‘અમ્હાકં ચતુન્નમ્પિ ભત્તં દેહી’’તિ વુત્તત્તા પાળિ (વણ્ણના) યં ‘‘ત્વં એકસ્સ ભિક્ખુનો ભત્તં દેહી’’તિઆદિનો વુત્તત્તા ચ ભોજનનામેન વિઞ્ઞત્તમેવ ગણભોજનં હોતિ, તઞ્ચ અઞ્ઞેન વિઞ્ઞત્તમ્પિ એકતો ગણ્હન્તાનં સબ્બેસમ્પિ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. વિસું ગહિતં પન વિઞ્ઞત્તં ભુઞ્જતો પણીતભોજનાદિસિક્ખાપદેહિ આપત્તિ એવ.

આગન્તુકપટ્ટન્તિ અચ્છિન્દિત્વા અન્વાધિં આરોપેત્વા કરણચીવરં સન્ધાય વુત્તં. ઠપેતીતિ એકં અન્તં ચીવરે બન્ધનવસેન ઠપેતિ. પચ્ચાગતં સિબ્બતીતિ તસ્સેવ દુતિયઅન્તં પરિવત્તિત્વા આહતં સિબ્બતિ. આગન્તુકપટ્ટં બન્ધતીતિ ચીવરેન લગ્ગં કરોન્તો પુનપ્પુનં તત્થ તત્થ સુત્તેન બન્ધતિ. ઘટ્ટેતીતિ પમાણેન ગહેત્વા દણ્ડાદીહિ ઘટ્ટેતિ. સુત્તં કરોતીતિ ગુણાદિભાવેન વટ્ટેતિ. વલેતીતિ અનેકગુણસુત્તં હત્થેન વા ચક્કદણ્ડેન વા વટ્ટેતિ એકત્તં કરોતિ. પરિવત્તનં કરોતીતિ પરિવત્તનદણ્ડયન્તકં કરોતિ, યસ્મિં સુત્તગુળં પવેસેત્વા વેળુનાળિકાદીસુ ઠપેત્વા પરિબ્ભમાપેત્વા સુત્તકોટિતો પટ્ઠાય આકડ્ઢન્તિ.

૨૨૦. અનિમન્તિતચતુત્થન્તિ અનિમન્તિતો ચતુત્થો યસ્સ ભિક્ખુચતુક્કસ્સ, તં અનિમન્તિતચતુત્થં. એવં સેસેસુપિ. તેનાહ ‘‘પઞ્ચન્નં ચતુક્કાન’’ન્તિ. સમ્પવેસેત્વાતિ તેહિ યોજેત્વા. ગણો ભિજ્જતીતિ નિમન્તિતસઙ્ઘો ન હોતીતિ અત્થો.

અધિવાસેત્વા ¶ ગતેસૂતિ એત્થ અકપ્પિયનિમન્તનાધિવાસનક્ખણે પુબ્બપયોગે દુક્કટમ્પિ નત્થિ, વિઞ્ઞત્તિતો પસવને પન વિઞ્ઞત્તિક્ખણે ઇતરસિક્ખાપદેહિ દુક્કટં હોતીતિ ગહેતબ્બં. નિમન્તનં સાદિયથાતિ નિમન્તનભત્તં પટિગ્ગણ્હથ. તાનિ ચાતિ કુમ્માસાદીનિ ચ તેહિ ભિક્ખૂહિ એકેન પચ્છા ગહિતત્તા એકતો ન ગહિતાનિ.

‘‘ભત્તુદ્દેસકેન પણ્ડિતેન ભવિતબ્બં…પે… મોચેતબ્બા’’તિ એતેન ભત્તુદ્દેસકેન અકપ્પિયનિમન્તને સાદિતે સબ્બેસમ્પિ સાદિતં હોતિ. એકતો ગણ્હન્તાનં ગણભોજનાપત્તિ ચ હોતીતિ ¶ દસ્સેતિ. દૂતસ્સ દ્વારે આગન્ત્વા પુન ‘‘ભત્તં ગણ્હથા’’તિ વચનભયેન ‘‘ગામદ્વારે અટ્ઠત્વા’’તિ વુત્તં. ગણભોજનતા, સમયાભાવો, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ગણભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૨૧. તતિયે પાળિયં ભત્તપટિપાટિ અટ્ઠિતાતિ કુલપટિપાટિયા દાતબ્બા ભત્તપટિપાટિ અટ્ઠિતા ન ઠિતા, અબ્બોચ્છિન્ના નિરન્તરપ્પવત્તાતિ અત્થો. બદરફલાનિ પક્ખિપિત્વા પક્કયાગુઆદિકં ‘‘બદરસાળવ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

પાળિયં પરમ્પરભોજનેતિ યેન પઠમં નિમન્તિતો, તસ્સ ભોજનતો પરસ્સ ભોજનસ્સ ભુઞ્જને. વિકપ્પનાવ ઇધ અનુપઞ્ઞત્તિવસેન માતિકાયં અનારોપિતાપિ પરિવારે ‘‘ચતસ્સો અનુપઞ્ઞત્તિયો’’તિ (પરિ. ૮૬) અનુપઞ્ઞત્તિયં ગણિતા. તત્થ કિઞ્ચાપિ અટ્ઠકથાયં મહાપચ્ચરિવાદસ્સ પચ્છા કથનેન પરમ્મુખાવિકપ્પના પતિટ્ઠપિતા, તથાપિ સમ્મુખાવિકપ્પનાપિ ગહેતબ્બાવ. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘યો ભિક્ખુ પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ અઞ્ઞતરસ્સ ‘મય્હં ભત્તપચ્ચાસં તુય્હં દમ્મી’તિ વા ‘વિકપ્પેમી’તિ વા એવં સમ્મુખા’’તિઆદિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પરમ્પરભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં.

૨૨૯. ખીરં વા રસં વાતિ પઞ્ચભોજનામિસં ભત્તતો ઉપરિ ઠિતં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ અભોજનત્તા ઉપ્પટિપાટિયા પિવતોપિ અનાપત્તિ. તેનાહ ‘‘ભુઞ્જન્તેના’’તિઆદિ.

વિકપ્પનાય ¶ અકરણતો અકિરિયાવસેન ઇદં વાચાયપિ સમુટ્ઠિતન્તિ આહ ‘‘વચીકમ્મ’’ન્તિ. પરમ્પરભોજનતા, સમયાભાવો, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પરમ્પરભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૩૧. ચતુત્થે પાળિયં પટિયાલોકન્તિ પચ્છિમદિસં, પચ્છાદિસન્તિ અત્થો. અપાથેય્યાદિઅત્થાય ¶ પટિયાદિતન્તિસઞ્ઞાય ગણ્હન્તસ્સાપિ આપત્તિ એવ અચિત્તકત્તા સિક્ખાપદસ્સ. અત્તનો અત્થાય ‘‘ઇમસ્સ હત્થે દેહી’’તિ વચનેનાપિ આપજ્જનતો ‘‘વચીકમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. વુત્તલક્ખણપૂવમન્થતા, અસેસકતા, અપ્પટિપ્પસ્સદ્ધગમનતા, અઞ્ઞાતકાદિતા, અતિરેકપટિગ્ગહણન્તિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

કાણમાતાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૩૭. પઞ્ચમે ‘‘તિ-કારં અવત્વા’’તિ ઇમિના કાતબ્બસદ્દસામત્થિયા લદ્ધં ઇતિ-પદં કતકાલે ન વત્તબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ઇધ પન અજાનન્તેહિ ઇતિ-સદ્દે પયુત્તેપિ અતિરિત્તં કતમેવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

૨૩૮-૯. ‘‘પવારિતો’’તિ ઇદઞ્ચ કત્તુઅત્થે નિપ્ફન્નન્તિ દસ્સેતું ‘‘કતપવારણો’’તિઆદિ વુત્તં. ભુત્તાવી-પદસ્સ નિરત્થકભાવમેવ સાધેતું ‘‘વુત્તમ્પિ ચેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તાહીતિ પુથુકાહિ. સત્તુમોદકોતિ સત્તું તેમેત્વા કતો અપક્કો. સત્તું પન પિસિત્વા પિટ્ઠં કત્વા તેમેત્વા પૂવં કત્વા પચન્તિ, તં ન પવારેતિ. ‘‘પટિક્ખિપિતબ્બટ્ઠાને ઠિતમેવ પટિક્ખિપતિ નામા’’તિ વુત્તત્તા યં યં અલજ્જિસન્તકં વા અત્તનો અપાપુણકસઙ્ઘિકાદિં વા પટિક્ખેપતો પવારણા ન હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

આસન્નતરં અઙ્ગન્તિ હત્થપાસતો બહિ ઠત્વા ઓનમિત્વા દેન્તસ્સ સીસં આસન્નતરં હોતિ, તસ્સ ઓરિમન્તેન પરિચ્છિન્દિતબ્બં.

અપનામેત્વાતિ ¶ અભિમુખં હરિત્વા. ‘‘ઇમં ભત્તં ગણ્હા’’તિ વદતીતિ કિઞ્ચિ અનામેત્વા વદતિ. કેવલં વાચાભિહારસ્સ અનધિપ્પેતત્તા ગણ્હથાતિ ગહેતું આરદ્ધં કટચ્છુના અનુક્ખિત્તમ્પિ પુબ્બેપિ એવં અભિહટત્તા પવારણા હોતીતિ ‘‘અભિહટાવ હોતી’’તિ વુત્તં. ઉદ્ધટમત્તેતિ ભાજનતો વિયોજિતમત્તે. દ્વિન્નં સમભારેપીતિ પરિવેસકસ્સ ચ અઞ્ઞસ્સ ચ ભત્તપચ્છિભાજનવહને સમકેપીતિ અત્થો.

રસં ગણ્હથાતિ એત્થ કેવલં મંસરસસ્સ અપવારણાજનકસ્સ નામેન વુત્તત્તા પટિક્ખિપતો ¶ પવારણા ન હોતિ. મચ્છરસન્તિઆદીસુ મચ્છો ચ રસઞ્ચાતિ અત્થસ્સ સમ્ભવતો વત્થુનોપિ તાદિસત્તા પવારણા હોતિ, ‘‘ઇદં ગણ્હથા’’તિપિ અવત્વા તુણ્હીભાવેન અભિહટં પટિક્ખિપતોપિ હોતિ એવ. કરમ્બકોતિ મિસ્સકાધિવચનમેતં. યઞ્હિ બહૂહિ મિસ્સેત્વા કરોન્તિ, સો ‘‘કરમ્બકો’’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ મઞ્ઞમાનોતિ એત્થ વત્થુનો કપ્પિયત્તા ‘‘પવારિતોવ હોતી’’તિ વુત્તં. તઞ્ચે ઉદ્દિસ્સ કતમેવ હોતિ, પટિક્ખેપો નત્થિ. અયમેત્થ અધિપ્પાયોતિ ‘‘યેનાપુચ્છિતો’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં સન્ધાય વદતિ. કારણં પનેત્થ દુદ્દસન્તિ ભત્તસ્સ બહુતરભાવેન પવારણાસમ્ભવકારણં દુદ્દસં, અઞ્ઞથા કરમ્બકેપિ મચ્છાદિબહુભાવે પવારણા ભવેય્યાતિ અધિપ્પાયો. યથા ચેત્થ કારણં દુદ્દસં, એવં પરતો ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ એત્થાપિ કારણં દુદ્દસમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. યઞ્ચ ‘‘ઇદં પન ભત્તમિસ્સકમેવા’’તિઆદિ કારણં વુત્તં, તમ્પિ ‘‘અપ્પતરં ન પવારેતી’’તિ વચનેન ન સમેતિ. વિસું કત્વા દેતીતિ ‘‘રસં ગણ્હથા’’તિઆદિના વાચાય વિસું કત્વા દેતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. ન પન કાયેન રસાદિં વિયોજેત્વાતિ. તથા અવિયોજિતેપિ પટિક્ખિપતો પવારણાય અસમ્ભવતો અપ્પવારણાપહોણકસ્સ નામેન વુત્તત્તા ભત્તમિસ્સકયાગું આહરિત્વા ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વુત્તટ્ઠાનાદીસુ વિય, અઞ્ઞથા વા એત્થ યથા પુબ્બાપરં ન વિરુજ્ઝતિ, તથા અધિપ્પાયો ગહેતબ્બો.

નાવા વા સેતુ વાતિઆદિમ્હિ નાવાદિઅભિરુહનાદિક્ખણે કિઞ્ચિ ઠત્વાપિ અભિરુહનાદિકાતબ્બત્તેપિ ગમનતપ્પરતાય ઠાનં નામ ન હોતિ, જનસમ્મદ્દેન પન અનોકાસાદિભાવેન કાતું ન વટ્ટતિ. અચાલેત્વાતિ વુત્તટ્ઠાનતો ¶ અઞ્ઞસ્મિમ્પિ પદેસે વા ઉદ્ધં વા અપેસેત્વા તસ્મિં એવ પન ઠાને પરિવત્તેતું લભતિ. તેનાહ ‘‘યેન પસ્સેના’’તિઆદિ.

અકપ્પિયભોજનં વાતિ કુલદૂસનાદિના ઉપ્પન્નં, તં ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ ઇમિના તેન મિસ્સં ઓદનાદિ અતિરિત્તં હોતિ એવાતિ દસ્સેતિ. તસ્મા યં તત્થ અકપ્પકતં કન્દફલાદિ, તં અપનેત્વા સેસં ભુઞ્જિતબ્બમેવ.

સો પુન કાતું ન લભતીતિ તસ્મિઞ્ઞેવ ભાજને કરિયમાનં પઠમકતેન સદ્ધિં કતં હોતીતિ પુન સો એવ કાતું ન લભતિ, અઞ્ઞો લભતિ. અઞ્ઞેન હિ કતતો અઞ્ઞો પુન કાતું ¶ લભતિ. અઞ્ઞસ્મિં પન ભાજને તેન વા અઞ્ઞેન વા કાતું વટ્ટતિ. તેનાહ ‘‘યેન અકતં, તેન કાતબ્બં, યઞ્ચ અકતં, તં કાતબ્બ’’ન્તિ. એવં કતન્તિ અઞ્ઞસ્મિં ભાજને કતં. સચે પન આમિસસંસટ્ઠાનીતિ એત્થ મુખાદીસુ લગ્ગમ્પિ આમિસં સોધેત્વાવ અતિરિત્તં ભુઞ્જિતબ્બન્તિ વેદિતબ્બં.

૨૪૧. વાચાય આણાપેત્વા અતિરિત્તં અકારાપનતો અકિરિયસમુટ્ઠાનન્તિ દટ્ઠબ્બં. પવારિતભાવો, આમિસસ્સ અનતિરિત્તતા, કાલે અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પઠમપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. દુતિયપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૪૩. છટ્ઠે ‘‘ભુત્તસ્મિ’’ન્તિ માતિકાયં વુત્તત્તા ભોજનપરિયોસાને પાચિત્તિયં. પવારિતતા, તથાસઞ્ઞિતા, આસાદનાપેક્ખતા, અનતિરિત્તેન અભિહટપવારણા, ભોજનપઅયોસાનન્તિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

દુતિયપવારણાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૪૭. સત્તમે નટાનં નાટકાતિ નટનાટકા, સીતાહરણાદીનિ.

૨૪૮-૯. ખાદનીયે ખાદનીયત્થન્તિ પૂવાદિખાદનીયે વિજ્જમાનખાદનીયકિચ્ચં ખાદનીયેહિ કાતબ્બં જિઘચ્છાહરણસઙ્ખાતં અત્થં પયોજનં નેવ ફરન્તિ ¶ ન નિપ્ફાદેન્તિ. એકસ્મિં દેસે આહારકિચ્ચં સાધેન્તં વા અઞ્ઞસ્મિં દેસે ઉટ્ઠિતભૂમિરસાદિભેદેન આહારકિચ્ચં અસાધેન્તમ્પિ વા સમ્ભવેય્યાતિ આહ ‘‘તેસુ તેસુ જનપદેસૂ’’તિઆદિ. કેચિ પન ‘‘એકસ્મિં જનપદે આહારકિચ્ચં સાધેન્તં સેસજનપદેસુપિ વિકાલે ન કપ્પતિ એવાતિ દસ્સનત્થં ઇદં વુત્ત’’ન્તિપિ (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિયકણ્ડ ૩.૨૪૮-૨૪૯) વદન્તિ. પકતિઆહારવસેનાતિ અઞ્ઞેહિ યાવકાલિકેહિ અયોજિતં અત્તનો પકતિયાવ આહારકિચ્ચકરણવસેન. સમ્મોહોયેવ હોતીતિ ¶ અનેકત્થાનં નામાનં, અપ્પસિદ્ધાનઞ્ચ સમ્ભવતો સમ્મોહો એવ સિયા. તેનેવેત્થ મયમ્પિ મૂલકમૂલાદીનં પરિયાયન્તરદસ્સનેન અદસ્સનં કરિમ્હ ઉપદેસતોવ ગહેતબ્બતો.

યન્તિ વટ્ટકન્દં. મુળાલન્તિ થૂલતરુણમૂલમેવ, રુક્ખવલ્લિઆદીનં મત્થકોતિ હેટ્ઠા વુત્તમેવ સમ્પિણ્ડેત્વા વુત્તં. અચ્છિવાદીનં અપરિપક્કાનેવ ફલાનિ યાવજીવિકાનીતિ દસ્સેતું ‘‘અપરિપક્કાની’’તિ વુત્તં. હરીતકાદીનં અટ્ઠીનીતિ એત્થ મિઞ્જં યાવકાલિકન્તિ કેચિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં અટ્ઠકથાયં અવુત્તત્તા.

હિઙ્ગુરુક્ખતો પગ્ઘરિતનિય્યાસો હિઙ્ગુ નામ. હિઙ્ગુજતુઆદયો ચ હિઙ્ગુવિકતિયોવ. તત્થ હિઙ્ગુજતુ નામ હિઙ્ગુરુક્ખસ્સ દણ્ડપત્તાનિ પચિત્વા કતનિય્યાસો. હિઙ્ગુસિપાટિકા નામ હિઙ્ગુપત્તાનિ પચિત્વા કતનિય્યાસો. અઞ્ઞેન મિસ્સેત્વા કતોતિપિ વદન્તિ. તકન્તિ અગ્ગકોટિયા નિક્ખન્તસિલેસો. તકપત્તિન્તિ પત્તતો નિક્ખન્તસિલેસો. તકપણ્ણિન્તિ પલાસે ભજ્જિત્વા કતસિલેસો. દણ્ડતો નિક્ખન્તસિલેસોતિપિ વદન્તિ. વિકાલતા, યાવકાલિકતા, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

વિકાલભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સન્નિધિકારકસિક્ખાપદવણ્ણના

૨૫૨-૩. અટ્ઠમે તાદિસન્તિ અસૂપબ્યઞ્જનં. યાવકાલિકં વા યામકાલિકં વા…પે… પાચિત્તિયન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ પાળિયં ખાદનીયભોજનીયપદેહિ યાવકાલિકમેવ સઙ્ગહિતં, ન યામકાલિકં. તથાપિ ‘‘અનાપત્તિ યામકાલિકં યામે નિદહિત્વા ભુઞ્જતી’’તિ ઇધ ચેવ –

‘‘યામકાલિકેન ¶ , ભિક્ખવે, સત્તાહકાલિકં…પે… યાવજીવિકં તદહુપટિગ્ગહિતં યામે કપ્પતિ, યામાતિક્કન્તે ન કપ્પતી’’તિ (મહાવ. ૩૦૫) –

અઞ્ઞત્થ ચ વુત્તત્તા, ‘‘યામકાલિક’’ન્તિ વચનસામત્થિયતો ચ ભગવતો અધિપ્પાયઞ્ઞૂહિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ યામકાલિકં સન્નિધિકારકકતં પાચિત્તિયવત્થુમેવ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. યન્તિ પત્તં, ઘંસનકિરિયાપેક્ખાય ચેતં ઉપયોગવચનં. અઙ્ગુલિલેખા પઞ્ઞાયતીતિ સિનેહાભાવેપિ પત્તસ્સ સુચ્છવિતાય પઞ્ઞાયતિ. યન્તિ યાવકાલિકં, યામકાલિકઞ્ચ. અપરિચ્ચત્તમેવાતિ નિરપેક્ખતાય ¶ અનુપસમ્પન્નસ્સ અદિન્નં, અપરિચ્ચત્તઞ્ચ યાવકાલિકાદિવત્થુમેવ સન્ધાય વદતિ, ન પન તગ્ગતપટિગ્ગહણં. ન હિ વત્થું અપરિચ્ચજિત્વા તત્થગતપટિગ્ગહણં પરિચ્ચજિતું સક્કા, ન ચ તાદિસં વચનમત્થિ. યદિ ભવેય્ય, ‘‘સચે પત્તો દુદ્ધોતો હોતિ…પે… ભુઞ્જન્તસ્સ પાચિત્તિય’’ન્તિ વચનં વિરુજ્ઝેય્ય. ન હિ ધોવનેન આમિસં અપનેતું વાયમન્તસ્સ પટિગ્ગહણે અપેક્ખા વત્તતિ. યેન પુનદિવસે ભુઞ્જતો પાચિત્તિયં જનેય્ય, પત્તે પન વત્તમાના અપેક્ખા તગ્ગતિકે આમિસેપિ વત્તતિ એવનામાતિ આમિસે અનપેક્ખતા એત્થ ન લબ્ભતિ, તતો આમિસે અવિજહિતપટિગ્ગહણં પુનદિવસે પાચિત્તિયં જનેતીતિ ઇદં વુત્તં. અથ મતં ‘‘યદગ્ગેનેત્થ આમિસાનપેક્ખતા ન લબ્ભતિ. તદગ્ગેન પટિગ્ગહણાનપેક્ખાપિ ન લબ્ભતી’’તિ. તથા સતિ યત્થ આમિસાપેક્ખા અત્થિ, તત્થ પટિગ્ગહણાપેક્ખાપિ ન વિગચ્છતીતિ આપન્નં, એવઞ્ચ પટિગ્ગહણે અનપેક્ખવિસ્સજ્જનં વિસું ન વત્તબ્બં સિયા. અટ્ઠકથાયઞ્ચેતમ્પિ પટિગ્ગહણવિજહનકારણત્તેન અભિમતં સિયા, ઇદં સુટ્ઠુતરં કત્વા વિસું વત્તબ્બં ચીવરાપેક્ખાય વત્તમાનાયપિ પચ્ચુદ્ધારેન અધિટ્ઠાનવિજહનં વિય. એતસ્મિઞ્ચ ઉપાયે સતિ ગણ્ઠિકાહતપત્તેસુ અવટ્ટનતા નામ ન સિયાતિ વુત્તોવાયમત્થો. તસ્મા યં વુત્તં સારત્થદીપનિયં ‘‘યં પરસ્સ પરિચ્ચજિત્વા અદિન્નમ્પિ સચે પટિગ્ગહણે નિરપેક્ખનિસ્સજ્જનેન વિજહિતપટિગ્ગહણં હોતિ, તમ્પિ દુતિયદિવસે વટ્ટતી’’તિઆદિ (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિયકણ્ડ ૩.૨૫૨-૨૫૩), તં ન સારતો પચ્ચેતબ્બં.

પકતિઆમિસેતિ ઓદનાદિકપ્પિયયાવકાલિકે. દ્વેતિ પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં યામકાલિકં પુરેભત્તં સામિસેન મુખેન ભુઞ્જતો સન્નિધિપચ્ચયા એકં, યામકાલિકસંસટ્ઠતાય યાવકાલિકત્તભજનેન અનતિરિત્તપચ્ચયા ¶ એકન્તિ દ્વે પાચિત્તિયાનિ. વિકપ્પદ્વયેતિ સામિસનિરામિસપક્ખદ્વયે. થુલ્લચ્ચયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચાતિ મનુસ્સમંસે થુલ્લચ્ચયં, સેસેસુ દુક્કટં. યાવકાલિકયામકાલિકતા, સન્નિધિભાવો, તસ્સ અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

સન્નિધિકારકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૫૯. નવમે પણીતસંસટ્ઠાનિ ભોજનાનિ પણીતભોજનાનીતિ પાળિયં પન ભોજનાનિ પુબ્બે વુત્તત્તા પાકટાનીતિ અદસ્સિતાનિ, તાદિસેહિ પણીતેહિ મિસ્સત્તા પણીતભોજનાનિ નામ હોન્તિ. તેસં પભેદદસ્સનત્થં ‘‘સેય્યથિદં સપ્પિ નવનીત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. સપ્પિભત્તન્તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ¶ સપ્પિના સંસટ્ઠં ભત્તં, સપ્પિ ચ ભત્તઞ્ચાતિપિ અત્થો વિઞ્ઞાયતિ, અટ્ઠકથાયં પન ‘‘સાલિભત્તં વિય સપ્પિભત્તં નામ નત્થી’’તિઆદિના વુત્તત્તા ન સક્કા અઞ્ઞં વત્થું. અટ્ઠકથાચરિયા એવ હિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ પમાણં.

મૂલન્તિ કપ્પિયભણ્ડં વુત્તં. તસ્મા અનાપત્તીતિ એત્થ વિસઙ્કેતેન પાચિત્તિયાભાવેપિ સૂપોદનદુક્કટા ન મુચ્ચતીતિ વદન્તિ. ‘‘કપ્પિયસપ્પિના, અકપ્પિયસપ્પિના’’તિ ચ ઇદં કપ્પિયાકપ્પિયમંસસત્તાનં વસેન વુત્તં.

૨૬૧. મહાનામસિક્ખાપદં નામ ઉપરિ ચાતુમાસપચ્ચયપવારણાસિક્ખાપદં (પાચિ. ૩૦૩ આદયો). અગિલાનો હિ અપ્પવારિતટ્ઠાને વિઞ્ઞાપેન્તોપિ કાલપરિચ્છેદં, ભેસજ્જપરિચ્છેદં વા કત્વા સઙ્ઘવસેન પવારિતટ્ઠાનતો તદુત્તરિ વિઞ્ઞાપેન્તેન, પરિચ્છેદબ્ભન્તરેપિ ન ભેસજ્જકરણીયેન રોગેન ભેસજ્જં વિઞ્ઞાપેન્તેન ચ સમો હોતીતિ ‘‘મહાનામસિક્ખાપદેન કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં. પણીતભોજનતા, અગિલાનતા, અકતવિઞ્ઞત્તિયા પટિલાભો, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

પણીતભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૬૩. દસમે ¶ ઘનબદ્ધોતિ ઘનમંસેન સમ્બદ્ધો, કથિનસંહતસરીરોતિ અત્થો.

૨૬૪. મુખદ્વારન્તિ મુખતો હેટ્ઠા દ્વારં મુખદ્વારં, ગલનાળિકન્તિ અત્થો. એવઞ્ચ નાસિકાય પવિટ્ઠમ્પિ મુખદ્વારં પવિટ્ઠમેવ હોતિ, મુખે પક્ખિત્તમત્તઞ્ચ અપ્પવિટ્ઠં. આહારન્તિ અજ્ઝોહરિતબ્બં કાલિકં અધિપ્પેતં, ન ઉદકં. તઞ્હિ ભેસજ્જસઙ્ગહિતમ્પિ અકાલિકમેવ પટિગ્ગહિતસ્સેવ કાલિકત્તા. ઉદકે હિ પટિગ્ગહણં ન રુહતિ. તેનેવ ભિક્ખુના તાપિતેન ઉદકેન ચિરપટિગ્ગહિતેન ચ અકપ્પિયકુટિયં વુત્થેન ચ સહ આમિસં ભુઞ્જન્તસ્સાપિ સામપાકાદિદોસો ન હોતિ. વક્ખતિ હિ ‘‘ભિક્ખુ યાગુઅત્થાય…પે… ઉદકં તાપેતિ, વટ્ટતી’’તિઆદિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૨૬૫). ભિક્ખૂ પન એતં અધિપ્પાયં તદા ન જાનિંસુ. તેનાહ ‘‘સમ્મા અત્થં અસલ્લક્ખેત્વા’’તિઆદિ.

૨૬૫. રથરેણુમ્પીતિ ¶ રથે ગચ્છન્તે ઉટ્ઠહનરેણુસદિસરેણું. તેન તતો સુખુમં આકાસે પરિબ્ભમનકં દિસ્સમાનમ્પિ અબ્બોહારિકન્તિ દસ્સેતિ. અકલ્લકોતિ ગિલાનો.

‘‘ગહેતું વા…પે… તસ્સ ઓરિમન્તેના’’તિ ઇમિના આકાસે ઉજું ઠત્વા પરેન ઉક્ખિત્તં ગણ્હન્તસ્સાપિ આસન્નઙ્ગભૂતપાદતલતો પટ્ઠાય હત્થપાસો પરિચ્છિન્દિતબ્બો, ન પન સીસન્તતો પટ્ઠાયાતિ દસ્સેતિ. તત્થ ‘‘ઓરિમન્તેના’’તિ ઇમસ્સ હેટ્ઠિમન્તેનાતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

એત્થ ચ પવારણાસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં ‘‘સચે ભિક્ખુ નિસિન્નો હોતિ, આસનસ્સ પચ્છિમન્તતો પટ્ઠાયા’’તિઆદિના (પાચિ. અટ્ઠ. ૨૩૮-૨૩૯) પટિગ્ગાહકાનં આસન્નઙ્ગસ્સ પારિમન્તતો પટ્ઠાય પરિચ્છેદસ્સ દસ્સિતત્તા ઇધાપિ આકાસે ઠિતસ્સ પટિગ્ગાહકસ્સ આસન્નઙ્ગભૂતપાદઙ્ગુલસ્સ પારિમન્તભૂતતો પણ્હિપરિયન્તસ્સ હેટ્ઠિમતલતો પટ્ઠાય, દાયકસ્સ પન ઓરિમન્તભૂતતો પાદઙ્ગુલસ્સ હેટ્ઠિમતલતો પટ્ઠાય હત્થપાસો પરિચ્છિન્દિતબ્બોતિ દટ્ઠબ્બં. ઇમિનાવ નયેન ભૂમિયં નિપજ્જિત્વા ઉસ્સીસે નિસિન્નસ્સ હત્થતો પટિગ્ગણ્હન્તસ્સપિ આસન્નસીસઙ્ગસ્સ પારિમન્તભૂતતો ગીવન્તતો પટ્ઠાયેવ ¶ હત્થપાસો મિનિતબ્બો, ન પાદતલતો પટ્ઠાય. એવં નિપજ્જિત્વા દાનેપિ યથાનુરૂપં વેદિતબ્બં. ‘‘યં આસન્નતરં અઙ્ગ’’ન્તિ હિ વુત્તં.

પટિગ્ગહણસઞ્ઞાયાતિ ‘‘મઞ્ચાદિના પટિગ્ગહેસ્સામી’’તિ ઉપ્પાદિતસઞ્ઞાય. ઇમિના ‘‘પટિગ્ગણ્હામી’’તિ વાચાય વત્તબ્બકિચ્ચં નત્થીતિ દસ્સેતિ. કત્થચિ અટ્ઠકથાસુ, પદેસેસુ વા. અસંહારિમે ફલકેતિ થામમજ્ઝિમેન પુરિસેન અસંહારિયે. પુઞ્છિત્વા પટિગ્ગહેત્વાતિ પુઞ્છિતેપિ રજનચુણ્ણસઙ્કાય સતિ પટિગ્ગહણત્થાય વુત્તં, નાસતિ. તં પનાતિ પતિતરજં અપ્પટિગ્ગહેત્વા ઉપરિ ગહિતપિણ્ડપાતં. અનાપત્તીતિ દુરુપચિણ્ણાદિદોસો નત્થિ. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દસ્સામી’’તિઆદિપિ વિનયદુક્કટપરિહારાય વુત્તં. તથા અકત્વા ગહિતેપિ પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જતો અનાપત્તિ એવ. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દત્વા’’તિ ઇદમ્પિ પુરિમાભોગાનુગુણતાય વુત્તં.

ચરુકેનાતિ ખુદ્દકભાજનેન. અભિહટત્તાતિ દિય્યમાનક્ખણં સન્ધાય વુત્તં. દત્વા અપનયનકાલે પન છારિકા વા બિન્દૂનિ વા પતન્તિ, પુન પટિગ્ગહેતબ્બં અભિહારસ્સ વિગતત્તાતિ વદન્તિ. તં યથા ન પતતિ, તથા અપનેસ્સામીતિ પરિહરન્તે યુજ્જતિ. પકતિસઞ્ઞાય અપનેન્તે અભિહારો ન છિજ્જતિ, તં પટિગ્ગહિતમેવ હોતિ. મુખવટ્ટિયાપિ ગહેતું ¶ વટ્ટતીતિ અભિહરિયમાનસ્સ પત્તસ્સ મુખવટ્ટિયા ઉપરિભાગે હત્થં પસારેત્વા ફુસિતું વટ્ટતિ.

પાદેન પેલ્લેત્વાતિ ‘‘પાદેન પટિગ્ગહેસ્સામી’’તિસઞ્ઞાય અક્કમિત્વા. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. વચનમત્તમેવાતિ પટિબદ્ધપ્પટિબદ્ધન્તિ સદ્દમત્તમેવ નાનં, કાયપટિબદ્ધમેવ હોતિ. તસ્મા તેસં વચનં ન ગહેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

તેન આહરાપેતુન્તિ યસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકં ગતં, તં ઇધ આનેહીતિ આણાપેત્વા તેન આહરાપેતું ઇતરસ્સ વટ્ટતીતિ અત્થો. ન તતો પરન્તિ તદહેવ સામં અપ્પટિગ્ગહિતં સન્ધાય વુત્તં. તદહેવ પટિગ્ગહિતં પન પુનદિવસાદીસુ અપ્પટિગ્ગહેત્વાપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ.

ખિય્યન્તીતિ ખયં ગચ્છન્તિ, તેસં ચુણ્ણેહિ થુલ્લચ્ચયઅપ્પટિગ્ગહણાપત્તિયો ન હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘નવસમુટ્ઠિત’’ન્તિ એતેનેવ ઉચ્છુઆદીસુ ¶ અભિનવલગ્ગત્તા અબ્બોહારિકં ન હોતીતિ દસ્સેતિ. એસેવ નયોતિ સન્નિધિદોસાદિં સન્ધાય વદતિ. તેનાહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. તેન ચ પટિગ્ગહણઙ્ગેસુ પઞ્ચસુપિ સમિદ્ધેસુ અજ્ઝોહરિતુકામતાય ગહિતમેવ પટિગ્ગહિતં નામ હોતિ અજ્ઝોહરિતબ્બેસુ એવ પટિગ્ગહણસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તાતિ દસ્સેતિ. તથા બાહિરપરિભોગત્થાય ગહેત્વા ઠપિતતેલાદિં અજ્ઝોહરિતુકામતાય સતિ પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

કેસઞ્ચીતિઆદીસુ અનુપસમ્પન્નાનં અત્થાય કત્થચિ ઠપિયમાનમ્પિ હત્થતો મુત્તમત્તે એવ પટિગ્ગહણં ન વિજહતિ, અથ ખો ભાજને પતિતમેવ પટિગ્ગહણં વિજહતિ. ભાજનઞ્ચ ભિક્ખુના પુનદિવસત્થાય અપેક્ખિતમેવાતિ તગ્ગતમ્પિ આમિસં દુદ્ધોતપત્તગતં વિય પટિગ્ગહણં ન વિજહતીતિ આસઙ્કાય ‘‘સામણેરસ્સ હત્થે પક્ખિપિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઈદિસેસુ હિ યુત્તિ ન ગવેસિતબ્બા, વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિતબ્બં. ‘‘પત્તગતા યાગૂ’’તિ ઇમિના પત્તમુખવટ્ટિયા ફુટ્ઠેપિ કૂટે યાગુ પટિગ્ગહિતા, ઉગ્ગહિતા વા ન હોતિ ભિક્ખુનો અનિચ્છાય ફુટ્ઠત્તાતિ દસ્સેતિ. આરોપેતીતિ હત્થં ફુસાપેતિ. પટિગ્ગહણૂપગં ભારં નામ મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ ઉક્ખેપારહં. ન પિદહિતબ્બન્તિ હત્થતો મુત્તં સન્ધાય વુત્તં, હત્થગતં પન ઇતરેન હત્થેન પિદહતો, હત્થતો મુત્તમ્પિ વા અફુસિત્વા ઉપરિપિધાનં પાતેન્તસ્સ ન દોસો.

પટિગ્ગણ્હાતીતિ ¶ છાયત્થાય ઉપરિ ધારયમાના મહાસાખા યેન કેનચિ છિજ્જેય્ય, તત્થ લગ્ગરજં મુખે પાતેય્ય ચાતિ કપ્પિયં કારાપેત્વા પટિગ્ગણ્હાતિ. કુણ્ડકેતિ મહાઘટે. તસ્મિમ્પીતિ ચાટિઘટેપિ. ગાહાપેત્વાતિ અપ્પટિગ્ગહિતં કાલિકં ગાહાપેત્વા.

દુતિયત્થેરસ્સાતિ ‘‘થેરસ્સ પત્તં મય્હં દેથા’’તિ તેન અત્તનો પરિચ્ચજાપેત્વા દુતિયત્થેરસ્સ દેતિ. એત્થ પનાતિ પત્તપરિવત્તને. કારણન્તિ એત્થ યથા ‘‘સામણેરા ઇતો અમ્હાકમ્પિ દેન્તી’’તિ વિતક્કો ઉપ્પજ્જતિ, ન તથાતિ કારણં વદન્તિ, તઞ્ચ યુત્તં. યસ્સ પન તાદિસો વિતક્કો નત્થિ, તેન અપરિવત્તેત્વાપિ ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

નિચ્ચાલેતુન્તિ ¶ ચાલેત્વા પાસાણસક્ખરાદિઅપનયં કાતું. ઉદ્ધનં આરોપેતબ્બન્તિ અનગ્ગિકં ઉદ્ધનં સન્ધાય વુત્તં. ઉદ્ધને પચ્ચમાનસ્સ આલુળને ઉપરિ અપક્કતણ્ડુલા હેટ્ઠા પવિસિત્વા પચ્ચતીતિ આહ ‘‘સામંપાકઞ્ચેવ હોતી’’તિ.

આધારકે પત્તો ઠપિતોતિ અપ્પટિગ્ગહિતામિસો પત્તો પુન પટિગ્ગહણત્થાય ઠપિતો. એકગ્ગહણેનેવાતિ સામણેરાનં ગહિતસ્સ પુન અચ્છડ્ડનવસેન ગહણેન. ભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ ધૂમવટ્ટિયા તદહુપટિગ્ગહિતત્તા વુત્તં. ભત્તુગ્ગારોતિઆદિ અબ્બોહારિકપ્પસઙ્ગેન વિકાલભોજનવિનિચ્છયદસ્સનં. સમુદ્દોદકેનાતિ અપ્પટિગ્ગહિતેન. હિમકરકા નામ કદાચિ વસ્સોદકેન સહ પતનકા પાસાણલેખા વિય ઘનીભૂતઉદકવિસેસા, તેસુ પટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ. તેનાહ ‘‘ઉદકગતિકા એવા’’તિ. પુરેભત્તમેવ વટ્ટતીતિ અપ્પટિગ્ગહિતાપત્તીહિ અબ્બોહારિકમ્પિ વિકાલભોજનાપત્તીહિ સબ્બોહારિકન્તિ દસ્સેતિ.

લગ્ગતીતિ મુખે ચ હત્થે ચ મત્તિકાવણ્ણં દસ્સેતિ. બહલન્તિ હત્થમુખેસુ અલગ્ગનકમ્પિ પટિગ્ગહેતબ્બં. વાસમત્તન્તિ રેણુખીરાભાવં દસ્સેતિ. આકિરતિ પટિગ્ગહેતબ્બન્તિ પુપ્ફરસસ્સ પઞ્ઞાયનતો વુત્તં.

મહાભૂતેસૂતિ પાણસરીરસન્નિસ્સિતેસુ પથવીઆદિમહાભૂતેસુ. સબ્બં વટ્ટતીતિ અત્તનો, પરેસઞ્ચ સરીરનિસ્સિતં સબ્બં વટ્ટતિ. અકપ્પિયમંસાનુલોમતાય થુલ્લચ્ચયાદિં ન જનેતીતિ અધિપ્પાયો. પતતીતિ અત્તનો સરીરતો વિચ્છિન્દિત્વા પતતિ. ‘‘રુક્ખતો છિન્દિત્વા’’તિ વુત્તત્તા મત્તિકત્થાય પથવિં ખણિતું, અઞ્ઞમ્પિ યંકિઞ્ચિ મૂલપણ્ણાદિવિસભેસજ્જં છિન્દિત્વા છારિકં ¶ અકત્વાપિ અપ્પટિગ્ગહિતમ્પિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. અપ્પટિગ્ગહિતતા, અનનુઞ્ઞાતતા, ધૂમાદિઅબ્બોહારિકતાભાવો, અજ્ઝોહરણન્તિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

દન્તપોનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૭૩. પઞ્ચમવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે મય્હં નામાતિ ભિક્ખુના ભૂમિયં ઠપેત્વા દિન્નમ્પિ સન્ધાય વદતિ. અઞ્ઞતિત્થિયતા, અનનુઞ્ઞાતતા, અજ્ઝોહરણીયતા, અજ્ઝોહરણત્થાય સહત્થા અનિક્ખિત્તભાજને દાનન્તિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

અચેલકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૭૪. દુતિયે અનાચારં આચરિતુકામતા, તદત્થમેવ ઉપસમ્પન્નસ્સ ઉય્યોજના, તસ્સ ઉપચારાતિક્કમોતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઉય્યોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૮૧. તતિયે પાળિયં ખુદ્દકે ઘરેતિ એત્થ ખુદ્દકં ઘરં નામ પઞ્ચહત્થતો ઊનકવિત્થારં અધિપ્પેતં. તત્થ ચ પિટ્ઠસઙ્ઘાટતો હત્થપાસે અવિજહિતેપિ પિટ્ઠિવંસાતિક્કમો હોતીતિ આહ ‘‘પિટ્ઠિવંસં અતિક્કમિત્વા’’તિ. યથા તથા વા કતસ્સાતિ પિટ્ઠિવંસં આરોપેત્વા વા અનારોપેત્વા વા કતસ્સ.

૨૮૩. પાળિયં ¶ વીતરાગાતિ અપરિયુટ્ઠિતરાગાનં, અનાગામીનઞ્ચ સઙ્ગહો. સચિત્તકન્તિ અનુપવિસિત્વા નિસીદનચિત્તેન સચિત્તકં. પરિયુટ્ઠિતરાગજાયમ્પતિકાનં સન્નિહિતતા, સયનિઘરતા, દુતિયસ્સ ભિક્ખુનો અભાવો, અનુપખજ્જ નિસીદનન્તિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

સભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૮૪-૨૮૯. ચતુત્થપઞ્ચમાનિ વુત્તત્થાનિ.

૨૯૮. છટ્ઠે ¶ ‘‘પરિયેસિત્વા આરોચનકિચ્ચં નામ નત્થી’’તિ વુત્તત્તા યો અપરિયેસિતબ્બો ઉપસઙ્કમિતું યુત્તટ્ઠાને દિસ્સતિ, સો સચેપિ પકતિવચનસ્સ સવનૂપચારં અતિક્કમ્મ ઠિતો ઉપગન્ત્વા આપુચ્છિતબ્બો. તેનાહ ‘‘અપિ ચ…પે… યં પસ્સતિ, સો આપુચ્છિતબ્બો’’તિઆદિ.

૩૦૨. અનાપત્તિવારે ચેત્થ અન્તરારામાદીનઞ્ઞેવ વુત્તત્તા વિહારતો ગામવીથિં અનુઞ્ઞાતકારણં વિના અતિક્કમન્તસ્સાપિ આપત્તિ હોતિ, ન પન ઘરૂપચારં અતિક્કમન્તસ્સેવ.

યં પન પાળિયં ‘‘અઞ્ઞસ્સ ઘરૂપચારં ઓક્કમન્તસ્સ…પે… પઠમં પાદં ઉમ્મારં અતિક્કામેતી’’તિઆદિ વુત્તં. તં ગામે પવિટ્ઠં સન્ધાય વુત્તં, તથાપિ અઞ્ઞસ્સ ઘરૂપચારં અનોક્કમિત્વા વીથિમજ્ઝેનેવ ગન્ત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતઘરદ્વારાભિમુખે ઠત્વા મનુસ્સે ઓલોકેત્વા ગચ્છન્તસ્સાપિ પાચિત્તિયમેવ. તત્થ કેચિ ‘‘વીથિયં અતિક્કમન્તસ્સ ઘરૂપચારગણનાય આપત્તિયો’’તિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘યાનિ કુલાનિ ઉદ્દિસ્સ ગતો, તેસં ગણનાયા’’તિ. પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરેન નિમન્તનસાદિયનં, સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છના, ભત્તિયઘરતો અઞ્ઞઘરૂપસઙ્કમનં, મજ્ઝન્હિકાનતિક્કમો, સમયાપદાનં અભાવોતિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ.

ચારિત્તસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૦૩. સત્તમે ¶ મહાનામોતિ સુક્કોદનસ્સ પુત્તો અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ, સત્થુ ચ જેટ્ઠભાતા. આનન્દત્થેરો અમિતોદનસ્સ પુત્તો, નન્દત્થેરો પન સુદ્ધોદનસ્સેવ.

૩૦૫. પાળિયં કાલં આહરિસ્સથાતિ અજ્જતનં કાલં વીતિનામેસ્સથ, સ્વે ભેસજ્જં હરિસ્સથાતિ વા અત્થો. ‘‘અત્થિ પવારણા ભેસજ્જપરિયન્તા ચ રત્તિપરિયન્તા ચા’’તિ તતિયકોટ્ઠાસે નિયમિતમેવ ભેસજ્જં નિયમિતકાલન્તરેયેવ ગહેતબ્બં, ન તતો બહિ. ઇતરથા ¶ વિસું પયોજનં નત્થીતિ દટ્ઠબ્બં. સપરિયન્તા સઙ્ઘપવારણા, તદુત્તરિ ભેસજ્જવિઞ્ઞત્તિ, અગિલાનતાતિ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

મહાનામસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. ઉય્યુત્તસેનાસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૧૫. અટ્ઠમે એકમેકન્તિ એત્થ દુવઙ્ગિનીપિ તિવઙ્ગિનીપિ સેના સઙ્ગય્હતિ. ઉય્યુત્તચતુરઙ્ગસેનાદસ્સનાય તથારૂપપચ્ચયાદિં વિના ગમનં, અનનુઞ્ઞાતોકાસે દસ્સનન્તિ ઇમાનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ઉય્યુત્તસેનાસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૧૯. નવમે સેનાય ચતુત્થો સૂરિયત્થઙ્ગમો, અગિલાનતાતિ ઇમાનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

સેનાવાસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૨૨. દસમે પાળિયં કતિ તે લક્ખાનિ લદ્ધાનીતિ કિત્તકા તયા લદ્ધાતિ અત્થો. ઉય્યોધિકાદિદસ્સનાય ¶ તથારૂપપચ્ચયં વિના ગમનં, અનનુઞ્ઞાતોકાસે દસ્સનન્તિ ઇમાનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ઉય્યોધિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૨૮. છટ્ઠવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે પાળિયં કિણ્ણપક્ખિત્તાતિ પિટ્ઠપૂવાદિં અપક્ખિપિત્વા કિણ્ણસઙ્ખાતં ધઞ્ઞઙ્કુરાદિસુરાબીજં પક્ખિપિત્વા કતા. સમ્ભારસંયુત્તાતિ સાસપાદિઅનેકસમ્ભારેહિ સઞ્ઞુત્તા.

મધુકતાલનાળિકેરાદિપુપ્ફાદિરસો ચિરપરિવાસિતો પુપ્ફાસવો નામ. તથા પનસાદિ ફલાસવો. મુદ્દિકરસો મધ્વાસવો. ઉચ્છુરસો ગુળાસવો. તિફલતિકટુકાદિનાનાસમ્ભારાનં રસો ચિરપરિવાસિતો સમ્ભારસંયુત્તો. બીજતો પટ્ઠાયાતિ યથાવુત્તાનં પિટ્ઠાદીનં મજ્જત્થાય ભાજને પક્ખિત્તકાલતો પટ્ઠાય.

૩૨૯. લોણસોવીરકં સુત્તઞ્ચ અનેકેહિ દબ્બસમ્ભારેહિ અભિસઙ્ખતો ભેસજ્જવિસેસો. ઉય્યુત્તસિક્ખાપદાનં અચિત્તકલોકવજ્જેસુ લોકવજ્જતા પુબ્બે વુત્તનયાવાતિ તત્થ કિઞ્ચિપિ અવત્વા ઇધ તેહિ અસાધારણવત્થુવિસેસસિદ્ધાય અચિત્તકપક્ખેપિ અકુસલચિત્તતાય તં લોકવજ્જતાદિવિસેસં દસ્સેતુમેવ ‘‘વત્થુઅજાનનતાય ચેત્થા’’તિઆદિના વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં પઠમપારાજિકવણ્ણનાયં વિત્થારતો સારત્થદીપનિયં વિરદ્ધટ્ઠાનવિસોધનવસેન વુત્તન્તિ તત્થેવ ગહેતબ્બં. મજ્જભાવો, તસ્સ પાનઞ્ચાતિ ઇમાનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

સુરાપાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. અઙ્ગુલિપતોદકસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૩૦. દુતિયે ¶ હસાધિપ્પાયતા, ઉપસમ્પન્નસ્સ કાયેન કાયામસનન્તિ ઇમાનેત્થ દ્વે અઙ્ગાનિ.

અઙ્ગુલિપતોદકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૩૮. તતિયે ¶ પાળિયં હસધમ્મે હસધમ્મસઞ્ઞીતિઆદીસુ ઉપ્લવાદિમત્તં કિં હસધમ્મો હોતીતિ ગહણવસેન સતિ કરણીયે કરિયમાનં હસધમ્મં હસધમ્મોતિ ગહણવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઉસ્સારેન્તોતિ ઉદકે ઠિતં નાવં તીરે આરોપેન્તો.

પતનુપ્પતનવારેસૂતિ ઉદકસ્સ ઉપરિતલે મણ્ડૂકગતિયા પતનુપ્પતનવસેન ગમનત્થં ખિત્તાય એકિસ્સા કથલાય વસેન વુત્તં. ઉદકસ્સ ઉપરિગોપ્ફકતા, હસાધિપ્પાયેન કીળનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

હસધમ્મસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૪૪. ચતુત્થે સુત્તાનુલોમન્તિ મહાપદેસા. અટ્ઠકથાતિપિ વદન્તિ. ઉપસમ્પન્નસ્સ પઞ્ઞત્તેન વચનં, અનાદરિયકરણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

અનાદરિયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૪૫. પઞ્ચમે ઉપસમ્પન્નતા, તસ્સ દસ્સનસવનવિસયે ભિંસાપેતુકામતાય વાયમનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ભિંસાપનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૫૪. છટ્ઠે ¶ અલાતં પતિતન્તિ અગ્ગિકપાલતો બહિ પતિતં. વિજ્ઝાતન્તિ વિજ્ઝાતં અલાતં કપાલગ્ગિમ્હિ પક્ખિપિત્વા જાલેન્તસ્સ પાચિત્તિયં, તથા કેવલં ઇન્ધનં પાતેન્તસ્સપિ વિજ્ઝાતં કપાલગ્ગિં મુખવાતાદિના ઉજ્જાલેન્તસ્સપિ. ગિલાનતાદિકારણાભાવો, વિસિબ્બેતુકામતા, સમાદહનન્તિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

જોતિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૫૭. સત્તમે ¶ પાળિયં નગરે થકિતેતિ એત્થ રઞ્ઞા ચિરં નહાયિતુકામેન ‘‘અહં બહિ ઉય્યાને કતારક્ખો વસિસ્સામિ, નગરં થકેત્વા ગોપેથા’’તિ અનુઞ્ઞાતા, તે થકિંસૂતિ દટ્ઠબ્બં. અસમ્ભિન્નેનાતિ અનટ્ઠેન, તં દિવસં પુન અગ્ગહિતાલઙ્કારેન પબુદ્ધમત્તેનાતિ અધિપ્પાયો. મજ્ઝિમદેસે ઊનકદ્ધમાસનહાનં, સમયાદીનં અભાવોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

નહાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. દુબ્બણ્ણકરણસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૬૮. અટ્ઠમે પટિલદ્ધનવચીવરેનાતિ એત્થ પુબ્બે અકતકપ્પં કતિપાહં નિવાસનત્થાય તાવકાલિકવસેન લદ્ધમ્પિ સઙ્ગય્હતીતિ વદન્તિ.

૩૬૯. ‘‘નવં નામ અકતકપ્પ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા અઞ્ઞેન ભિક્ખુના કપ્પબિન્દું દત્વા પરિભુત્તં ચીવરં, તેન વા, તતો લભિત્વા અઞ્ઞેન વા કેનચિ દિન્નમ્પિ કતકપ્પમેવ નવં નામ ન હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘નિવાસેતું વા પારુપિતું વા’’તિ વુત્તત્તા અંસબદ્ધકાસાવમ્પિ પારુપિતબ્બતો કપ્પં કાતબ્બન્તિ વદન્તિ. ચમ્મકારનીલં નામ ચમ્મં નીલવણ્ણં કાતું યોજિયમાનં નીલં. પકતિનીલમેવાતિ કેચિ. યથાવુત્તચીવરસ્સ અકતકપ્પતા, અનટ્ઠચીવરાદિતા, નિવાસનાદિતાતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

દુબ્બણ્ણકરણસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૭૪. નવમે ¶ યેનાતિ યેન સદ્ધિં, યસ્સ સન્તિકેતિ અત્થો. સામં વિકપ્પિતસ્સ અપચ્ચુદ્ધારો, વિકપ્પનુપગચીવરતા, અવિસ્સાસેન પરિભોગોતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

વિકપ્પનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ચીવરઅપનિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૭૮. દસમે ¶ પાળિયં અન્તમસો હસાપેક્ખોપીતિ અપિ-સદ્દેન અથેય્યચિત્તં કોધેન દુક્ખાપેતુકામં, અવણ્ણં પકાસેતુકામઞ્ચ સઙ્ગય્હતિ. તેનેવ ‘‘તિવેદન’’ન્તિ વુત્તં. ઉપસમ્પન્નસ્સ પત્તાદીનં અપનિધાનં, વિહેસેતુકામતાદીતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ચીવરઅપનિધાનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. સઞ્ચિચ્ચપાણસિક્ખાપદવણ્ણના

૩૮૨. સત્તમસ્સ પઠમે ઉસું સરં અસતિ ખિપતીતિ ઇસ્સાસો. ન હેત્થ કિઞ્ચિ જીવિતં નામ વિસું તિટ્ઠતીતિ સમ્બન્ધો. તત્થ પાણેતિ સત્તે. અપ્પમત્તેન વત્તં કાતબ્બન્તિ યથા પાણકાનં વિહેસાપિ ન હોતિ, એવં સલ્લક્ખેત્વા ઓતાપનસમ્મજ્જનાદિવત્તં કાતબ્બં. સેસં વુત્તનયમેવ.

સઞ્ચિચ્ચપાણસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૮૭. દુતિયે ¶ ઉદકસણ્ઠાનકપ્પદેસેતિ કદ્દમપાસાણાદિભૂમિયં. તત્થાતિ આસિત્તે કપ્પિયઉદકે. સેસં વુત્તનયમેવ.

સપ્પાણકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૯૨. તતિયે ‘‘તસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકં ગન્ત્વા’’તિ વુત્તત્તા યસ્સ અધિકરણં સઙ્ઘકમ્મેન નિહતં, તસ્સ સમ્મુખે એવ ઉક્કોટેન્તસ્સ પાચિત્તિયં. પરમ્મુખે પન દુક્કટમેવ.

૩૯૫. ‘‘ધમ્મકમ્મે ¶ અધમ્મકમ્મસઞ્ઞી ઉક્કોટેતિ, અનાપત્તી’’તિ વુત્તત્તા અનાદરિયતાદિ વિય ઉક્કોટનં સયં અકુસલં ન હોતિ, ધમ્મકમ્મસઞ્ઞાય, પન વિમતિયા ચ ઉક્કોટનેનેવ અકુસલં હોતિ. યથાધમ્મં નિહતતા, જાનના, ઉક્કોટનાતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ઉક્કોટનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૯૯. ચતુત્થે આપત્તિં આપજ્જતિયેવાતિ ધુરનિક્ખેપપક્ખે વુત્તં. વત્થુપુગ્ગલોતિ આપન્નપુગ્ગલો. છાદેતુકામતાય હિ સતિ એવ અવસ્સં અઞ્ઞસ્સ આરોચનં વુત્તં, વત્થુપુગ્ગલસ્સ ચ આરોચના નામ ન હોતીતિ પટિચ્છાદનમેવાતિ અધિપ્પાયો. કોટિ છિન્ના હોતીતિ છાદેસ્સામીતિ ધુરનિક્ખેપે સતિપિ પુગ્ગલપરમ્પરાય ગચ્છન્તી આપત્તિકોટિ છિજ્જતિ.

૪૦૦. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ ચ કાયસંસગ્ગો ચાતિ અયં દુટ્ઠુલ્લઅજ્ઝાચારો નામા’’તિ ઇદં દુટ્ઠુલ્લારોચનસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ…પે… આદિતો પઞ્ચ સિક્ખાપદાનિ દુટ્ઠુલ્લો નામ અજ્ઝાચારો, સેસાનિ અદુટ્ઠુલ્લો. સુક્કવિસ્સટ્ઠિકાયસંસગ્ગદુટ્ઠુલ્લઅત્તકામા પનસ્સ અજ્ઝાચારો નામા’’તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૮૨) ઇમિના વચનેન વિરુજ્ઝતીતિ વીમંસિતબ્બં. પુગ્ગલપેમેન છાદયતો ચેત્થ ‘‘અઞ્ઞે ગરહિસ્સન્તી’’તિ ભયવસેન છાદનક્ખણે ¶ પટિઘોવ ઉપ્પજ્જતીતિ ‘‘દુક્ખવેદન’’ન્તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઉપસમ્પન્નસ્સ દુટ્ઠુલ્લાપત્તિજાનનં, પટિચ્છાદેતુકામતાય ધુરનિક્ખેપોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

દુટ્ઠુલ્લસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૦૨. પઞ્ચમે રૂપસિપ્પન્તિ હેરઞ્ઞિકસિપ્પં. ગબ્ભે સયિતકાલેન સદ્ધિં વીસતિમં વસ્સં પરિપુણ્ણમસ્સાતિ ગબ્ભવીસો.

૪૦૪. નિક્ખમનીયપુણ્ણમાસીતિ ¶ સાવણમાસસ્સ પુણ્ણમિયા આસાળ્હીપુણ્ણમિયા અનન્તરપુણ્ણમી. પાટિપદદિવસેતિ પચ્છિમિકાય વસ્સૂપનાયિકાય. દ્વાદસ માસે માતુ કુચ્છિસ્મિં વસિત્વા મહાપવારણાય જાતં ઉપસમ્પાદેન્તીતિ અત્થો. ‘‘તિંસ રત્તિન્દિવો માસો, દ્વાદસમાસિકો સંવચ્છરો’’તિ (અ. નિ. ૩.૭૧; ૮.૪૩; વિભ. ૧૦૨૩) વચનતો ‘‘ચત્તારો માસા પરિહાયન્તી’’તિ વુત્તં. વસ્સં ઉક્કડ્ઢન્તીતિ વસ્સં ઉદ્ધં કડ્ઢન્તિ, ‘‘એકમાસં અધિકમાસો’’તિ છડ્ડેત્વા વસ્સં ઉપગચ્છન્તીતિ અત્થો. તસ્મા તતિયો તતિયો સંવચ્છરો તેરસમાસિકો હોતિ. તે દ્વે માસે ગહેત્વાતિ નિક્ખમનીયપુણ્ણમાસતો યાવ જાતદિવસભૂતા મહાપવારણા. તાવ યે દ્વે માસા અનાગતા, તેસં અત્થાય અધિકમાસતો લદ્ધે દ્વે માસે ગહેત્વા. તેનાહ ‘‘યો પવારેત્વા વીસતિવસ્સો ભવિસ્સતી’’તિઆદિ. ‘‘નિક્કઙ્ખા હુત્વા’’તિ ઇદં અટ્ઠારસન્નં વસ્સાનં એકઅધિકમાસે ગહેત્વા તતો વીસતિયા વસ્સેસુપિ ચાતુદ્દસીઅત્થાય ચતુન્નં માસાનં પરિહાપનેન સબ્બદા પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સતં સન્ધાય વુત્તં. પવારેત્વા વીસતિવસ્સો ભવિસ્સતીતિ મહાપવારણાદિવસે અતિક્કન્તે ગબ્ભવસ્સેન સહ વીસતિવસ્સો ભવિસ્સતીતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા ગબ્ભમાસાપિ ગણનૂપગા હોન્તિ, તસ્મા. એકવીસતિવસ્સોતિ જાતિયા વીસતિવસ્સં સન્ધાય વુત્તં.

૪૦૬. અઞ્ઞં ઉપસમ્પાદેતીતિ ઉપજ્ઝાયો, આચરિયો વા હુત્વા ઉપસમ્પાદેતિ. સોપીતિ ઉપસમ્પાદેન્તોપિ અનુપસમ્પન્નો. ઊનવીસતિવસ્સતા, તં ઞત્વા ઉપજ્ઝાયેન હુત્વા ઉપસમ્પાદનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૦૯. છટ્ઠે ¶ થેય્યસત્થભાવો, ઞત્વા સંવિધાનં, અવિસઙ્કેતેન ગમનન્તિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

થેય્યસત્થસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૧૭. અટ્ઠમે ¶ અન્તરાયન્તિ અન્તરા વેમજ્ઝે એતિ આગચ્છતીતિ અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો. આનન્તરિયધમ્માતિ અનન્તરે ભવે ફલનિબ્બત્તને નિયુત્તા ચેતનાદિધમ્માતિ અત્થો. ‘‘ન સગ્ગસ્સા’’તિ ઇદં ભિક્ખુનિદૂસનકમ્મસ્સ આનન્તરિયત્તાભાવતો વુત્તં. અરિયસાવિકાસુ, પન કલ્યાણપુથુજ્જનભૂતાય ચ બલક્કારેન દૂસેન્તસ્સ આનન્તરિયસઅસમેવ. મોક્ખન્તરાયિકતા પન લોલાયપિ પકતત્તભિક્ખુનિયા દૂસકસ્સ તસ્મિં અત્તભાવે મગ્ગુપ્પત્તિયા અભાવતો વુત્તા.

તસ્મિં અત્તભાવે અનિવત્તનકા અહેતુકઅકિરિયનત્થિકદિટ્ઠિયોવ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મા. પણ્ડકાદીનં ગહણં નિદસ્સનમત્તં. સબ્બાપિ દુહેતુકાહેતુકપટિસન્ધિયો વિપાકન્તરાયિકાવ દુહેતુકાનમ્પિ મગ્ગાનુપ્પત્તિતો.

અયન્તિ અરિટ્ઠો. રસેન રસન્તિ અનવજ્જેન પચ્ચયપરિભુઞ્જનરસેન પઞ્ચકામગુણપઅભોગરસં સમાનેત્વા. ઉપનેન્તો વિયાતિ ઘટેન્તો વિય, સો એવ વા પાઠો.

અટ્ઠિકઙ્કલૂપમાતિ એત્થ અટ્ઠિ એવ નિમ્મંસતાય કઙ્કલન્તિ ચ વુચ્ચતિ. પલિભઞ્જનટ્ઠેનાતિ અવસ્સં પતનટ્ઠેન. અધિકુટ્ટનટ્ઠેનાતિ અતિ વિય કુટ્ટનટ્ઠેન. પાળિયં ‘‘તથાહં ભગવતા…પે… નાલં અન્તરાયાયા’’તિ ઇદં વત્થુઅનુરૂપતો વુત્તં. એવં પન અગ્ગહેત્વા અઞ્ઞેનપિ આકારેન યં કિઞ્ચિ ભગવતા વુત્તં વિપરીતતો ગહેત્વા પરેહિ વુત્તેપિ અમુઞ્ચિત્વા વોહરન્તસ્સાપિ વુત્તનયાનુસારેન તદનુગુણં સમનુભાસનકમ્મવાચં યોજેત્વા આપત્તિયા આરોપેતું, આપત્તિયા અદસ્સનાદીસુ તીસુ યં કિઞ્ચિ અભિરુચિતં નિમિત્તં કત્વા ઉક્ખેપનીયકમ્મં ¶ કાતુઞ્ચ લબ્ભતિ. સમનુભાસનં અકત્વાપિ ‘‘માયસ્મા એવં અવચા’’તિ ભિક્ખૂહિ વુત્તમત્તે લદ્ધિયા અપ્પટિનિસ્સજ્જનપચ્ચયાય દુક્કટાપત્તિયાપિ ઉક્ખેપનીયકમ્મં કાતુમ્પિ વટ્ટતેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ધમ્મકમ્મતા, સમનુભાસનાય અપ્પટિનિસ્સજ્જનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

અરિટ્ઠસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. ઉક્ખિત્તસમ્ભોગસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૨૪. નવમે ¶ ‘‘ઉક્ખિત્તો અનોસારિતો’’તિ વુત્તત્તા અરિટ્ઠસ્સ ઉક્ખેપનીયકમ્મં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૪૨૫. પાળિયં ‘‘એકચ્છન્ને’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા નાનૂપચારેપિ એકચ્છન્ને નિપજ્જને પણ્ણત્તિં અજાનન્તસ્સ અરહતોપિ ઉક્ખિત્તાનુવત્તકાનમ્પિ પાચિત્તિયમેવ. અકતાનુધમ્મતા, ઞત્વા સમ્ભોગાદિકરણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ઉક્ખિત્તસમ્ભોગસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૨૮. દસમે પિરેતિ સમ્બોધનત્થે નિપાતપદં. સેસં અનન્તરસિક્ખાપદદ્વયે વુત્તનયમેવ.

કણ્ટકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો સપ્પાણકવગ્ગો સત્તમો.

૪૩૪. અટ્ઠમવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે ઉપસમ્પન્નસ્સ પઞ્ઞત્તેન વચનં, અસિક્ખિતુકામસ્સ લેસેન એવં વચનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

સહધમ્મિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૩૮. દુતિયે અલજ્જિતાતિ અલજ્જિતાય. એવં સેસેસુપિ. સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતીતિઆદિ ભિક્ખુભિક્ખુનીનઞ્ઞેવ વુત્તં અલજ્જિલક્ખણં, સામણેરાદીનં, પન ગહટ્ઠાનઞ્ચ સાધારણવસેન યથાસકં સિક્ખાપદવીતિક્કમનપટિગૂહનાદિતો વેદિતબ્બં. લજ્જિલક્ખણેપિ એસેવ નયો. કિઞ્ચાપિ ¶ કુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્નેપિ મદ્દિત્વા કરોન્તો, કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞિતાય કરોન્તોપિ તઙ્ખણિકાય અલજ્જિતાય એવં કરોન્તિ. તથાપિ કુક્કુચ્ચાદિભેદે વિસું ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

વજ્જિપુત્તકા દસવત્થુદીપકા. પરૂપહારઅઞ્ઞાણકઙ્ખાપરવિતારણાદિવાદાતિ એત્થ અરહત્તં પટિજાનન્તાનં કુહકાનં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં દિસ્વા ‘‘મારકાયિકા દેવતા અસુચિં ઉપસંહરન્તી’’તિગાહિનો પરૂપહારવાદા નામ. અરહતો સબ્બેસં ઇત્થિપુરિસાદીનં નામાદિઅજાનને અઞ્ઞાણં, તત્થ સન્નિટ્ઠાનભાવેન કઙ્ખા, પરતો સુત્વા નામાદિજાનનેન પરવિતારણો અત્થીતિવાદિનો અઞ્ઞાણવાદા, કઙ્ખાવાદા, પરવિતારણવાદા ચ તેસં, મહાસઙ્ઘિકાદીનઞ્ચ વિભાગો કથાવત્થુપ્પકરણે વુત્તો.

ચત્તારો મગ્ગા ચ ફલાનિ ચાતિ એત્થ ચ-કારેન અભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદાપિ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. કેચીતિ પરિયત્તિધરા ધમ્મકથિકા. પુન કેચીતિ પટિપત્તિધરા પંસુકૂલિકત્થેરા. ઇતરે પનાતિઆદીસુ અયં અધિપ્પાયો – ધમ્મકથિકત્થેરા પન પંસુકૂલિકત્થેરેહિ આભતં સુત્તં સુત્વા –

‘‘યાવ ¶ તિટ્ઠન્તિ સુત્તન્તા, વિનયો યાવ દિપ્પતિ;

તાવ દક્ખન્તિ આલોકં, સૂરિયે અબ્ભુટ્ઠિતે યથા.

‘‘સુત્તન્તેસુ અસન્તેસુ, પમુટ્ઠે વિનયમ્હિ ચ;

તમો ભવિસ્સતિ લોકે, સૂરિયે અત્થઙ્ગતે યથા.

‘‘સુત્તન્તે રક્ખિતે સન્તે, પટિપત્તિ હોતિ રક્ખિતા;

પટિપત્તિયં ઠિતો ધીરો, યોગક્ખેમા ન ધંસતી’’તિ. (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૩૦) –

ઇદં સુત્તં આહરિત્વા અત્તનોવ વાદં પતિટ્ઠપેન્તા પારાજિકાનાપજ્જનવસેન ઠિતા પટિપત્તિસઙ્ગહિતા પરિયત્તિયેવ મૂલન્તિ આહંસૂતિ. તેનાહ ‘‘સચે પઞ્ચ ભિક્ખૂ ચત્તારિ પારાજિકાનિ રક્ખણકા…પે… સાસનં વુડ્ઢિં વિરુળ્હિં ગમયિસ્સન્તી’’તિ. એતેન ચ પરિક્ખીણે કાલે લજ્જિગણં અલભન્તેન વિનયધરેન અલજ્જિનોપિ પકતત્તે સઙ્ગહેત્વા તેહિ સહ ધમ્મામિસસમ્ભોગં સંવાસં કરોન્તેન બહૂ કુલપુત્તે ઉપસમ્પાદેત્વા સાસનં ¶ પગ્ગહેતું વટ્ટતીતિ ઇદં સિજ્ઝતીતિ દટ્ઠબ્બં. ગરહિતુકામતા, ઉપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકે સિક્ખાપદવિવણ્ણનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

વિલેખનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૪૪. તતિયે પાળિયં કો પન વાદો ભિય્યોતિ તેહિ અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ દિટ્ઠદ્વત્તિવારતો ભિય્યો પન વિત્થારેન ઉદ્દિસિયમાને પાતિમોક્ખે નિસિન્નપુબ્બતા અત્થિ ચે, તત્થ કિમેવ વત્તબ્બં, આપત્તિમોક્ખો નત્થિ એવાતિ અધિપ્પાયો. તઞ્ચ યથાધમ્મો કારેતબ્બોતિ તન્તિ કારણત્થે ઉપયોગવચનં, તાયાતિ અત્થો. યથા ધમ્મો ચ વિનયો ચ ઠિતો, તથા તાય આપત્તિયા કારેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. મોહારોપનં, તિક્ખત્તું સુતભાવો, મોહેતુકામસ્સ મોહનન્તિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

મોહનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫૧. ચતુત્થે ¶ પાળિયં કાયપટિબદ્ધેન વાતિ એત્થ પાસાણાદિનિસ્સગ્ગિયપહારોપિ સઙ્ગહિતો.

૪૫૨. રત્તચિત્તોતિ કાયસંસગ્ગરાગેન વુત્તં. મેથુનરાગેન પન પહારતો પુરિસાદીસુ દુક્કટમેવ. મોક્ખાધિપ્પાયેન દણ્ડકોટિયા સપ્પાદિં ઘટ્ટેત્વા મણ્ડૂકાદિં મોચેન્તસ્સપિ અનાપત્તિ એવ. કુપિતતા, ઉપસમ્પન્નસ્સ ન મોક્ખાધિપ્પાયેન પહારોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

પહારસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫૭. પઞ્ચમે ¶ ન પહરિતુકામતાય દિન્નત્તા દુક્કટન્તિ એત્થ કિમિદં દુક્કટં, પહારપચ્ચયા, ઉદાહુ ઉગ્ગિરણપચ્ચયાતિ? ઉગ્ગિરણપચ્ચયાવ, ન પહારપચ્ચયા. ન હિ પહરિતુકામતાય અસતિ તપ્પચ્ચયા કાચિ આપત્તિ યુત્તા, ઉગ્ગિરણસ્સ પન અત્તનો સભાવેન અસણ્ઠિતત્તા તપ્પચ્ચયા પાચિત્તિયં ન જાતં, અસુદ્ધચિત્તેન કતપયોગત્તા ચ એત્થ અનાપત્તિ ન યુત્તાતિ દુક્કટં વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.

૪૫૮. પુબ્બેતિ અનન્તરસિક્ખાપદે. સેસં અનન્તરસદિસમેવ.

તલસત્તિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૫૯. છટ્ઠે ‘‘અત્તપરિત્તાણં કરોન્તા’’તિ ઇદં ન ચ વેરમૂલિકા અનુદ્ધંસનાતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. અનુદ્ધંસનક્ખણે પન કોપચિત્તમેવ ઉપ્પજ્જતિ. તેનેવ ‘‘દુક્ખવેદન’’ન્તિ વુત્તં. સેસં વુત્તનયમેવ.

અમૂલકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. કુક્કુચ્ચુપ્પાદનસિક્ખાપદવણ્ણના

૪૬૪. સત્તમે ¶ ઉપસમ્પન્નસ્સ અફાસુકામતા, કુક્કુચ્ચુપ્પાદનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

કુક્કુચ્ચુપ્પાદનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૭૧. અટ્ઠમે સુય્યતીતિ સુતિ, વચનં. તસ્સા સમીપં ઉપસ્સુતિ. સુય્યતિ એત્થાતિ સુતીતિ એવઞ્હિ અત્થે ગય્હમાને સવનટ્ઠાનસમીપે અઞ્ઞસ્મિં અસ્સવનટ્ઠાને તિટ્ઠતીતિ આપજ્જતિ. અટ્ઠકથાયઞ્ચ ઉપસ્સુતિ-સદ્દસ્સેવ અત્થં દસ્સેતું ‘‘યત્થ ઠત્વા’’તિઆદિ વુત્તં, ન સુતિ-સદ્દમત્તસ્સ.

૪૭૩. એકપરિચ્છેદાનીતિ ¶ કદાચિ અકિરિયતો, કદાચિ કિરિયતો સમુટ્ઠાનસામઞ્ઞેન વુત્તં. ઉપસમ્પન્નેન ચોદનાધિપ્પાયો, સવનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ઉપસ્સુતિસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૭૪. નવમે ધમ્મકમ્મતા, જાનનં, છન્દં દત્વા ખિય્યનન્તિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

ખિય્યનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૮૧. દસમે વિનિચ્છયકથાય ધમ્મિકતા, તં ઞત્વા કમ્મતો પટ્ઠાય એકસીમટ્ઠસ્સ સમાનસંવાસિકસ્સ હત્થપાસવિજહનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

પક્કમનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૮૪. એકાદસમે ¶ ઉપસમ્પન્નસ્સ ધમ્મેન લદ્ધસમ્મુતિતા, સઙ્ઘેન સદ્ધિં ચીવરં દત્વા ખિય્યિતુકામતાય ખિય્યનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

દુબ્બલસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો સહધમ્મિકવગ્ગો અટ્ઠમો.

૪૯૯. નવમવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે પાળિયં સંસુદ્ધગહણિકોતિ એત્થ ગહણીતિ ગબ્ભાસયસઞ્ઞિતો માતુ કુચ્છિપ્પદેસો, પુરિસન્તરસુક્કાસમ્ફુટ્ઠતાય સંસુદ્ધગહણિકો. અભિસિત્તખત્તિયતા, ઉભિન્નમ્પિ સયનિઘરતો અનિક્ખન્તતા, અપ્પટિસંવિદિતસ્સ ઇન્દખીલાતિક્કમોતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

અન્તેપુરસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૦૬. દુતિયે આવસથસ્સાતિ એત્થ અન્તોઆરામે વા હોતુ અઞ્ઞત્થ વા, યત્થ કત્થચિ અત્તનો વસનટ્ઠાનં આવસથો નામ. છન્દેનપિ ભયેનપીતિ વડ્ઢકિઆદીસુ છન્દેન, રાજવલ્લભેસુ ભયેન. આકિણ્ણમનુસ્સેપિ જાતે…પે… આસઙ્કન્તીતિ તસ્મિં નિમ્મનુસ્સટ્ઠાને પચ્છા આકિણ્ણમનુસ્સે જાતેપિ વિસરિત્વા ગમનકાલે અઞ્ઞસ્સ અદિટ્ઠત્તા તમેવ ભિક્ખું આસઙ્કન્તિ. પતિરૂપં નામ કપ્પિયભણ્ડે સયં પંસુકૂલં ગહેત્વા અકપ્પિયભણ્ડે પતિરૂપાનં ઉપાસકાદીનં ¶ દસ્સેત્વા ચેતિયાદિપુઞ્ઞે નિયોજનં વા દાપેત્વા નિરપેક્ખગમનં વા. સમાદપેત્વાતિ યાચિત્વા. પરસન્તકતા, વિસ્સાસગ્ગાહપંસુકૂલસઞ્ઞાનં અભાવો, અનનુઞ્ઞાતકારણા ઉગ્ગહણાદિ ચાતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૩. વિકાલગામપ્પવિસનસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૦૮. તતિયે પાળિયં ભયકથન્તિ રાજચોરાદિભયં વા રોગામનુસ્સદુબ્ભિક્ખકન્તારાદિભયં વા આરબ્ભ પવત્તં. વિસિખાકથન્તિ સુનિવિટ્ઠાદિવીથિકથં. કુમ્ભટ્ઠાનકથન્તિ ઉદકતિત્થકથં, કુમ્ભદાસીકથં વા. પુબ્બપેતકથન્તિ અતીતઞાતિકથં. નાનત્તકથન્તિ વુત્તાહિ, વક્ખમાનાહિ ચ વિમુત્તં નાનાસભાવં ¶ નિરત્થકકથં. લોકક્ખાયિકન્તિ ‘‘અયં લોકો કેન નિમ્મિતો’’તિઆદિના લોકસભાવક્ખાનવસેન પવત્તનકથા. એવં સમુદ્દક્ખાયિકા વેદિતબ્બા. ઇતિ ભવો ઇતિ અભવોતિ યં વા તં વા નિરત્થકકારણં વત્વા પવત્તિતકથા ઇતિભવાભવકથા. એત્થ ચ ભવો સસ્સતં, વુડ્ઢિ, કામસુખઞ્ચાતિ તિવિધો, અભવો તબ્બિપરીતવસેન. ઇતિ ઇમાય છબ્બિધાય ઇતિભવાભવકથાય સદ્ધિં દ્વત્તિંસતિરચ્છાનકથા નામ હોન્તિ. અથ વા પાળિયં સરૂપતો અનાગતાપિ અરઞ્ઞપબ્બતનદીદીપકથા ઇતિ-સદ્દેન સઙ્ગહેત્વા દ્વત્તિંસતિરચ્છાનકથાતિ વુચ્ચન્તિ. ઇતિ વાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો પકારત્થે. વા-સદ્દો વિકપ્પત્થે. તસ્મા એવં પકારં ઇતો અઞ્ઞં વા તાદિસં નિરત્થકકથં કથેતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

૫૧૨. ઉસ્સાહં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા વિહારં ગચ્છન્તાતિ એત્થ ગામૂપચારતો બહિ નિક્ખન્તે અન્તરારામાદીનમુપચારં પવિટ્ઠે સન્ધાય વુત્તં. ગામૂપચારબ્ભન્તરે પન પટિપસ્સદ્ધુસ્સાહાનમ્પિ પુન તમેવ વા અઞ્ઞં વા ગામં પવિસિતુકામતાય સતિ આપુચ્છનકિચ્ચં નત્થિ. ‘‘કુલઘરે વા…પે… ગન્તબ્બ’’ન્તિ ઇદં પન પુરેભત્તં પવિટ્ઠાનં વિકાલે સઞ્જાતે વિકાલે ગામપ્પવેસસ્સ આપુચ્છિતબ્બતાય વુત્તં. અદિન્નાદાને વુત્તનયેનાતિ દુતિયલેડ્ડુપાતં સન્ધાય વુત્તં.

૫૧૫. અન્તરારામન્તિઆદીસૂતિ એત્થ ઉસ્સવદિવસાદીસુ મનુસ્સેહિ ગામે પદક્ખિણં કારેન્તં જિનબિમ્બાદિં પૂજેતુકામેહિ વા રોગવૂપસમાદિયત્થં મનુસ્સેહિ યાચિતેહિ વા ભિક્ખૂહિ સુપ્પટિચ્છન્નાદિવિધિં અકત્વાપિ વીથિમજ્ઝેનેવ ગામં પદક્ખિણં કાતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ, તં ન ¶ ગહેતબ્બં અનાપત્તિવારે અવુત્તત્તા, ‘‘મગ્ગા અનોક્કમિત્વા…પે… પાચિત્તિય’’ન્તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. વિકાલગામપ્પવેસનસિક્ખાપદવણ્ણના) પટિક્ખિત્તત્તા ચ. વેસાલિં અનુપરિયાયિત્વા પરિત્તં કરોન્તેનાપિ આનન્દત્થેરેન સુપ્પટિચ્છન્નતાદિં અકોપેન્તેનેવ, અપઞ્ઞત્તે વા સિક્ખાપદે કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. કેચિ પન ‘‘અન્તરારામાદિગામન્તરે ઠિતેહિ ગરુટ્ઠાનીયાનં પચ્ચુગ્ગમનાનુગ્ગમનાદિવસેન ગામવીથિં ઓતરિતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તમ્પિ અન્તરઘરં પવિસન્તં પતિ કાતું ન વટ્ટતિ એવ. અન્તરારામાદિકપ્પિયભૂમિં પન ઉદ્દિસ્સ ગચ્છન્તં પતિ કાતું વટ્ટતીતિ ખાયતિ, વીમંસિતબ્બં. સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છના ¶ , અનનુઞ્ઞાતકારણા વિકાલે ગામપ્પવેસોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

વિકાલગામપ્પવિસનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૨૦. ચતુત્થે પાળિયં વાસિજટેતિ વાસિદણ્ડકે. અટ્ઠિમયાદિસૂચિઘરતા, કરણકારાપનાદિવસેન અત્તનો પટિલાભોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

સૂચિઘરસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૨૧. પઞ્ચમે પાળિયં આસયતો, ભિક્ખવે, મોઘપુરિસો વેદિતબ્બોતિ હીનજ્ઝાસયવસેન અયં તુચ્છપુરિસોતિ ઞાતબ્બો, હીનાય પચ્ચયે લોલતાય પુગ્ગલસ્સ તુચ્છતા ઞાતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે, ઇતો પરેસુ ચ પઞ્ચસુ અત્તના કારાપિતસ્સ પટિલાભે એવ પાચિત્તિયં. પરિભોગે પનસ્સ, અઞ્ઞેસઞ્ચ દુક્કટમેવ. પમાણાતિક્કન્તમઞ્ચપીઠતા, અત્તનો કરણકારાપનવસેન પટિલાભોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

મઞ્ચપીઠસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૨૬. છટ્ઠે ¶ પોટકિતૂલન્તિ તિણગચ્છજાતિકાનં તૂલં. સેસં વુત્તનયમેવ.

તૂલોનદ્ધસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૩૧-૫૩૬. સત્તમે ¶ નિસીદનસ્સ પમાણાતિક્કન્તતા, અત્તનો કરણાદિના પટિલાભોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

નિસીદનસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૩૭-૫૪૭. ઇમિના નયેન અટ્ઠમનવમદસમેસુપિ અઙ્ગાનિ વેદિતબ્બાનિ. સેસં સબ્બત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ.

૧. પઠમપાટિદેસનીયસિક્ખાપદવણ્ણના

૫૫૩. પાટિદેસનીયેસુ ¶ ¶ પઠમે પટિદેસેતબ્બાકારદસ્સનન્તિ એવં આપત્તિં નવકસ્સ સન્તિકે દેસેતબ્બાકારદસ્સનં. ઇમિના લક્ખણેન સમ્બહુલાનં આપત્તીનમ્પિ વુડ્ઢસ્સ સન્તિકે ચ દેસેતબ્બાકારો સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ. તત્રાયં નયો – ‘‘ગારય્હે, આવુસો, ધમ્મે આપજ્જિં અસપ્પાયે પાટિદેસનીયે’’તિ એવં સમ્બહુલાસુ. વુડ્ઢસ્સ પન સન્તિકે ‘‘ગારય્હં, ભન્તે, ધમ્મં…પે… ગારય્હે, ભન્તે, ધમ્મે’’તિ યોજના વેદિતબ્બા. તત્થ અસપ્પાયન્તિ સગ્ગમોક્ખન્તરાયકરન્તિ અત્થો. અઞ્ઞાતિકાય ભિક્ખુનિયા અન્તરઘરે ઠિતાય હત્થતો સહત્થા યાવકાલિકગ્ગહણં, અજ્ઝોહરણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

પઠમપાટિદેસનીયસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૫૮. દુતિયે પરિપુણ્ણૂપસમ્પન્નાય અનનુઞ્ઞાતાકારેન વોસાસના, અનિવારેત્વા ભોજનજ્ઝોહારોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૫૬૩. તતિયે સેક્ખસમ્મતતા, ઘરૂપચારે અનિમન્તિતતા, ગિલાનસ્સ અનિચ્ચભત્તાદિં ગહેત્વા ભુઞ્જનન્તિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૫૭૦. ચતુત્થે સાસઙ્કારઞ્ઞસેનાસનતા, અનનુઞ્ઞાતં યાવકાલિકં અપ્પટિસંવિદિતં અજ્ઝારામે પટિગ્ગહેત્વા અગિલાનસ્સ અજ્ઝોહરણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

પાટિદેસનીયવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૫૭૬. સેખિયેસુ ¶ ¶ યસ્મા વત્તક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૫૬ આદયો) વુત્તવત્તાનિપિ સિક્ખિતબ્બત્તા સેખિયાનેવ, તસ્મા પારાજિકાદીસુ વિયેત્થ પાળિયં પરિચ્છેદો ન કતો. ચારિત્તનયદસ્સનત્થઞ્ચ ‘‘યો પન ભિક્ખુ ઓલમ્બેન્તો નિવાસેય્ય, દુક્કટ’’ન્તિ અવત્વા ‘‘સિક્ખા કરણીયા’’તિ સબ્બત્થ પાળિ આરોપિતા. પદભાજને પન ‘‘આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તત્તા સબ્બત્થ અનાદરિયકરણે દુક્કટં વેદિતબ્બં.

અટ્ઠઙ્ગુલમત્તન્તિ મત્ત-સદ્દેન તતો કિઞ્ચિ અધિકં, ઊનમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. તેનેવ નિસિન્નસ્સ ચતુરઙ્ગુલમત્તમ્પિ વુત્તં. ન હિ નિસિન્નસ્સ ચતુરઙ્ગુલપ્પમાણં, ઠિતસ્સ અટ્ઠઙ્ગુલમેવાતિ સક્કા નિયમેતું ઊનાધિકત્તસમ્ભવતો. તસ્મા યથા સારુપ્પં હોતિ એવં અટ્ઠઙ્ગુલાનુસારેન નિવાસનઞ્ઞેવ અધિપ્પેતન્તિ ગહેતબ્બં. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ સુક્ખજઙ્ઘો વા’’તિઆદિ. કુરુન્દિયં ‘‘અજાનન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ આદરં કત્વા ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ અજાનનં સન્ધાય વુત્તં. તેનાપિ નિરન્તરં નિવાસનપારુપનવત્તં સિક્ખિતબ્બં, અસિક્ખિતો અનાદરિયમેવ. પરિમણ્ડલગ્ગહણેન ઉક્ખિપિત્વા નિવાસનમ્પિ પટિક્ખિત્તન્તિ આહ ‘‘ઉક્ખિપિત્વા વા ઓતારેત્વા વા’’તિ.

સચિત્તકન્તિ વત્થુવિજાનનચિત્તેન સચિત્તકં. સારત્થદીપનિયં પન ઉપતિસ્સત્થેરવાદનયેન લોકવજ્જત્તં ગહેત્વા ‘‘વત્થુવિજાનનચિત્તેન, પણ્ણત્તિવિજાનનચિત્તેન ચ સચિત્તક’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. સેખિયકણ્ડ ૩.૫૭૬) વુત્તં. તત્થ ચ વત્થુવિજાનનં વિસું ન વત્તબ્બં. પણ્ણત્તિવિજાનનેન તસ્સાપિ અન્તોગધભાવતો ઇદં વત્થું એવં વીતિક્કમન્તસ્સ આપત્તીતિ વિજાનન્તો હિ પણ્ણત્તિં વિજાનાતીતિ વુચ્ચતિ. ઉપતિસ્સત્થેરવાદે ચેત્થ પણ્ણત્તિં અજાનિત્વા અપરિમણ્ડલનિવાસનાદિવત્થુમેવ ¶ જાનન્તસ્સ પણ્ણત્તિવીતિક્કમાનાદરિયાભાવા સબ્બસેખિયેસુ અનાપત્તિ એવ અભિમતા, તઞ્ચ ન યુત્તં કોસમ્બક્ખન્ધકે (મહાવ. ૪૫૧ આદયો) વચ્ચકુટિયં ઉદકાવસેસં ઠપેન્તસ્સ પણ્ણત્તિવિજાનનાભાવેપિ આપત્તિયા વુત્તત્તા. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ આપત્તિં આપન્નો હોતિ ¶ …પે… સો અપરેન સમયેન તસ્સા આપત્તિયા અનાપત્તિદિટ્ઠિ હોતી’’તિઆદિ (મહાવ. ૪૫૧). અટ્ઠકથાયઞ્ચસ્સ ‘‘ત્વં એત્થ આપત્તિભાવં ન જાનાસીતિ, આમ ન જાનામીતિ. હોતુ આવુસો, એત્થ આપત્તીતિ, સચે હોતિ, દેસેસ્સામીતિ. સચે પન તે, આવુસો, અસઞ્ચિચ્ચ અસતિયા કતં, નત્થિ આપત્તીતિ. સો તસ્સા આપત્તિયા અનાપત્તિદિટ્ઠિ અહોસી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૪૫૧) વુત્તં, તથા ‘‘અધમ્મવાદીતિ ઉક્ખિત્તાનુવત્તકેસુ અઞ્ઞતરો’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૪૫૭-૪૫૮) ચ વુત્તં. ખન્ધકવત્તાનઞ્હિ સેખિયત્તા તત્થ વુત્તો નયો ઇમેસં, ઇધ વુત્તો ચ તેસં સાધારણોવ હોતીતિ. તેનેવ ‘‘અસઞ્ચિચ્ચ અસતિયા કતં, નત્થિ આપત્તી’’તિ એવં ઇધ વુત્તો આપત્તિનયો તત્થાપિ દસ્સિતો. તસ્મા ફુસ્સદેવત્થેરવાદે એવ ઠત્વા વત્થુવિજાનનચિત્તેનેવ સબ્બસેખિયાનિ સચિત્તકાનિ, ન પણ્ણત્તિવિજાનનચિત્તેન. ભિય્યોકમ્યતાયસૂપબ્યઞ્જનપટિચ્છાદનઉજ્ઝાનસઞ્ઞીતિ દ્વે સિક્ખાપદાનિ લોકવજ્જાનિ અકુસલચિત્તાનિ, સેસાનિ પણ્ણત્તિવજ્જાનિ, તિચિત્તાનિ, તિવેદનાનિ ચાતિ ગહણમેવ યુત્તતરં દિસ્સતિ. તેનેવેત્થ ‘‘અસઞ્ચિચ્ચાતિ પુરતો વા પચ્છતો વા ઓલમ્બેત્વા નિવાસેસ્સામીતિ એવં અસઞ્ચિચ્ચા’’તિઆદિના વત્થુઅજાનનવસેનેવ અનાપત્તિવણ્ણના કતા, ન પણ્ણત્તિવિજાનનચિત્તવસેન.

અપિચ ‘‘યસ્સ સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં અકુસલમેવ હોતિ, તં લોકવજ્જ’’ન્તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમપારાજિકવણ્ણના) ઇમિના લક્ખણવચનેનાપિ ચેતં સિજ્ઝતિ. વત્થુવિજાનનચિત્તવસેનેવ હેત્થ ‘‘સચિત્તકપક્ખે’’તિ વુત્તં. ઇતરથા પણ્ણત્તિવિજાનનચિત્તવસેન સબ્બસિક્ખાપદાનમ્પિ સચિત્તકપક્ખે ચિત્તસ્સ અકુસલત્તનિયમેન લોકવજ્જત્તપ્પસઙ્ગતો પણ્ણત્તિવજ્જમેવ ન સિયા, ઇદઞ્ચ વચનં નિરત્થકં સિયા ઇમિના વચનેન નિવત્તેતબ્બસ્સ સિક્ખાપદસ્સ અભાવા. ન ચ સેખિયેસુ વત્થુવિજાનનચિત્તેન સચિત્તકપક્ખે ચિત્તં પાણાતિપાતાદીસુ વિય અકુસલમેવાતિ નિયમો અત્થિ, યેનેત્થ લોકવજ્જતા પસજ્જેય્ય, ‘‘અનાદરિયં પટિચ્ચા’’તિ ચેતં પાળિવચનં વત્થું જાનિત્વા તીહિ ચિત્તેહિ વીતિક્કમમેવ અનાદરિયં કત્વા વુત્તં, ન પણ્ણત્તિં જાનિત્વા અકુસલચિત્તેનેવ વીતિક્કમન્તિ ગહેતબ્બં. અઞ્ઞથા ખન્ધકપાળિયા, અટ્ઠકથાયઞ્ચ પુબ્બાપરઞ્ચ વિરુજ્ઝનતોતિ અમ્હાકં ખન્તિ. યથા વા ન વિરુજ્ઝતિ, તથા એત્થ અધિપ્પાયો ગવેસિતબ્બો. અનાદરિયં, અનાપત્તિકારણાભાવો ¶ , અપરિમણ્ડલનિવાસનન્તિ ¶ ઇમાનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ. યથા ચેત્થ, એવં સબ્બત્થ. કેવલં તત્થ તત્થ વુત્તપટિપક્ખકરણવસેન તતિયઙ્ગયોજનમેવ વિસેસો.

૫૭૭. દુતિયાદીસુ ગિહિપારુતન્તિ સેતપટપારુતાદિ. વિહારેપીતિ સઙ્ઘસન્નિપાતબુદ્ધુપટ્ઠાનાદિકાલં સન્ધાય વુત્તં.

૫૭૮. ગણ્ઠિકં પટિમુઞ્ચિત્વાતિઆદિ પટિચ્છાદનવિધિદસ્સનં. ગીવં પટિચ્છાદેત્વાતિઆદિના વુત્તત્તા સઞ્ચિચ્ચ ગીવં, મણિબન્ધનઞ્ચ અપ્પટિચ્છાદેન્તસ્સ આપત્તિ. એત્થાપિ પરિમણ્ડલસિક્ખાપદસ્સ સાધારણત્તા જાણુમણ્ડલતો હેટ્ઠા ચતુરઙ્ગુલમત્તં ઓતારેત્વા અનોલમ્બેત્વા પરિમણ્ડલમેવ પારુપિતબ્બં.

૫૭૯. વિવરિત્વા નિસીદતોતિ વિહારે વિય એકંસપારુપનં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘વાસત્થાય ઉપગતસ્સા’’તિ વુત્તત્તા વાસાધિપ્પાયં વિના ધમ્મદેસનપરિત્તભણનાદિઅત્થાય સુચિરમ્પિ નિસીદન્તેન સબ્બં અન્તરઘરવત્તં પૂરેન્તેનેવ નિસીદિતબ્બં. નિસીદનપટિસંયુત્તેસુ એવ ચ સિક્ખાપદેસુ ‘‘વાસૂપગતસ્સા’’તિ અનાપત્તિયા વુત્તત્તા વાસત્થાય અન્તરઘરં ઉપગચ્છન્તેનાપિ સુપ્પટિચ્છન્નતાદિસબ્બં અકોપેન્તેનેવ ગન્તબ્બં. ‘‘વાસૂપગતસ્સા’’તિ હિ વુત્તં, ન પન ઉપગચ્છમાનસ્સાતિ. કેચિ પન ‘‘એકેકસ્મિં પઠમં ગન્ત્વા વાસપરિગ્ગહે કતે તતો અઞ્ઞેહિ યથાસુખં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. અપરે પન ‘‘ગેહસ્સામિકેહિ ‘યાવ તુમ્હે નિવસિસ્સથ, તાવ તુમ્હાકં ઇમં ગેહં દેમી’તિ દિન્ને અઞ્ઞેહિ અવાસાધિપ્પાયેહિ અન્તરારામે વિય યથાસુખં ગન્તું, નિસીદિતુઞ્ચ વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં સબ્બં ન ગહેતબ્બં તથાવચનાભાવા, દાનલક્ખણાભાવા, તાવત્તકેન વિહારસઙ્ખ્યાનુપગમનતો ચ. ‘‘યાવ નિસીદિસ્સથ, તાવ તુમ્હાકં ઇમં ગેહં દેમી’’તિ દેન્તોપિ હિ તાવકાલિકમેવ દેતિ વત્થુપરિચ્ચાગલક્ખણત્તા દાનસ્સ.

૫૮૨. ચતુહત્થપ્પમાણન્તિ વડ્ઢકીહત્થં સન્ધાય વુત્તન્તિ વદન્તિ.

૫૮૪. ઉક્ખિત્તચીવરો ¶ હુત્વાતિ કટિતો ઉદ્ધં કાયબન્ધનાદિદસ્સનવસેનેવુક્ખિપનં સન્ધાય વુત્તં પિણ્ડાય ચરતો પત્તગ્ગહણાદિમત્તસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા. તેનેવ ‘‘નિસિન્નકાલે પન ધમકરણ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. નિસિન્નકાલે હિ ખન્ધે લગ્ગપત્તત્થવિકાદિતો ધમકરણં નીહરન્તસ્સ કટિતો ઉદ્ધમ્પિ દિસ્સતિ, તથા અદસ્સેત્વા નીહરિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. આસને નિસીદન્તસ્સાપિ ¶ ચ પારુપિતચીવરં કિઞ્ચિ ઉક્ખિપિત્વા સઙ્ઘાટિં જઙ્ઘપિણ્ડેહિ અનુક્ખિપિત્વાવ નિસીદિતબ્બં. ઇમસ્મિઞ્ઞેવ પન સિક્ખાપદે ‘‘વાસૂપગતસ્સા’’તિ વુત્તત્તા નિસીદનપટિસંયુત્તેસુ છટ્ઠઅટ્ઠમેસુ અવુત્તત્તા વાસૂપગતેનાપિ સુસંવુતેન ઓક્ખિત્તચક્ખુનાવ નિસીદિતબ્બં. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ તેસં વિસેસં અવત્વા ઇધેવ ‘‘વાસૂપગતસ્સ પન અનાપત્તી’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. ઉક્ખિત્તકસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તા.

પરિમણ્ડલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૮૬. દુતિયવગ્ગાદિઉજ્જગ્ઘિકઅપ્પસદ્દેસુ નિસીદનપટિસંયુત્તેસુપિ વાસૂપગતસ્સ અનાપત્તિ ન વુત્તા, કાયપ્પચાલકાદીસુ એવ પન વુત્તા. પાળિપોત્થકેસુ પનેતં કેસુચિ પેય્યાલેન બ્યામોહિતત્તા ન સુટ્ઠુ વિઞ્ઞાયતિ. યત્થ ચ અન્તરઘરે ધમ્મં વા દેસેન્તસ્સ, પાતિમોક્ખં વા ઉદ્દિસન્તસ્સ મહાસદ્દેન યાવપરિસસાવનેપિ અનાપત્તિ એવાતિ દટ્ઠબ્બં તથા આનન્દત્થેરમહિન્દત્થેરાદીહિ આચરિતત્તા.

ઉજ્જગ્ઘિકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૦૩. પત્તે ગહણસઞ્ઞા અસ્સ અત્થીતિ પત્તસઞ્ઞીતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘પત્તે સઞ્ઞં કત્વા’’તિ વુત્તં.

૬૦૪. ઓલોણીતિ એકા બ્યઞ્જનવિકતિ. કઞ્જિકતક્કાદિરસોતિ કેચિ. મંસરસાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન અવસેસા સબ્બાપિ બ્યઞ્જનવિકતિ સઙ્ગહિતા.

૬૦૫. સમભરિતન્તિ ¶ રચિતં. હેટ્ઠા ઓરોહતીતિ સમન્તા ઓકાસસમ્ભવતો હત્થેન સમં કરિયમાનં હેટ્ઠા ભસ્સતિ. પત્તમત્થકે ઠપિતાનિ પૂવાનિ એવ વટંસકાકારેન ઠપિતત્તા ‘‘પૂવવટંસક’’ન્તિ વુત્તાનિ. કેચિ પન ‘‘પત્તં ગહેત્વા થૂપીકતં પિણ્ડપાતં રચિત્વા દિય્યમાનમેવ ગણ્હતો આપત્તિ, હત્થગતે એવ પન પત્તે દિય્યમાને થૂપીકતમ્પિ ગહેતું વટ્ટતી’’તિ ¶ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બમેવ ‘‘સમતિત્તિક’’ન્તિ ભાવનપુંસકવસેન સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા.

૬૦૮. ચતુત્થવગ્ગાદીસુ સપદાનન્તિ એત્થ દાનં વુચ્ચતિ અવખણ્ડનં, અપેતં દાનતો અપદાનં, સહ અપદાનેન સપદાનં, અવખણ્ડનવિરહિતં અનુપટિપાટિયાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘તત્થ તત્થ ઓધિં અકત્વા’’તિઆદિ.

૬૧૧. વિઞ્ઞત્તિયન્તિ સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદં સન્ધાય વદતિ. ‘‘વત્તબ્બં નત્થી’’તિ ઇમિના પાળિયાવ સબ્બં વિઞ્ઞાયતીતિ દસ્સેતિ. તત્થ પાળિયં અસઞ્ચિચ્ચાતિઆદીસુ વત્થુમત્તં ઞત્વા ભુઞ્જનેન આપત્તિં આપજ્જન્તસ્સેવ પુન પણ્ણત્તિં ઞત્વા મુખગતં છડ્ડેતુકામસ્સ યં અરુચિયા પવિટ્ઠં, તં અસઞ્ચિચ્ચ પવિટ્ઠં નામ, તત્થ અનાપત્તિ. તદેવ પુન અઞ્ઞવિહિતતાય વા અવિઞ્ઞત્તમિદન્તિસઞ્ઞાય વા ભુઞ્જને ‘‘અસતિયા’’તિ વુચ્ચતિ.

૬૧૩. ‘‘અઞ્ઞસ્સત્થાયા’’તિ ઇદમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ અત્તનો અત્થાય વિઞ્ઞાપેત્વા સયં ભુઞ્જને એવ પઞ્ઞત્તત્તા ઇમિના સિક્ખાપદેન અનાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં. પઞ્ચસહધમ્મિકાનં પન અત્થાય અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતટ્ઠાને વિઞ્ઞાપેન્તો વિઞ્ઞત્તિક્ખણે અટ્ઠકથાસુ સુત્તાનુલોમતો વુત્તઅકતવિઞ્ઞત્તિદુક્કટતો ન મુચ્ચતિ. સઞ્ચિચ્ચ ભુઞ્જનક્ખણે સયઞ્ચ અઞ્ઞે ચ મિચ્છાજીવતો ન મુચ્ચન્તીતિ ગહેતબ્બં.

૬૧૫. ‘‘કુક્કુટણ્ડં અતિખુદ્દક’’ન્તિ ઇદં અસારુપ્પવસેન વુત્તં, અતિમહન્તે એવ આપત્તીતિ દટ્ઠબ્બં. ભુઞ્જન્તેન પન ચોરાદિભયં પટિચ્ચ મહન્તમ્પિ અપરિમણ્ડલમ્પિ ¶ કત્વા સીઘં ભુઞ્જનવસેનેત્થ આપદા. એવમઞ્ઞેસુપિ યથાનુરૂપં દટ્ઠબ્બં.

૬૧૭. અનાહટે ¶ કબળે મુખદ્વારવિવરણે પન પયોજનાભાવા ‘‘આપદાસૂ’’તિ ન વુત્તં. એવમઞ્ઞેસુપિ ઈદિસેસુ.

૬૧૮. સબ્બં હત્થન્તિ હત્થેકદેસા અઙ્ગુલિયો વુત્તા ‘‘હત્થમુદ્દા’’તિઆદીસુ વિય, તસ્મા એકઙ્ગુલિમ્પિ મુખે પક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ.

૬૨૭. પાળિયં સીતીકતોતિ સીતપીળિતો. સિલકબુદ્ધોતિ પરિહાસવચનમેતં. સિલકઞ્હિ કિઞ્ચિ દિસ્વા ‘‘બુદ્ધો અય’’ન્તિ વોહરન્તિ.

૬૨૮. ‘‘અઙ્ગુલિયો મુખે પવેસેત્વા ભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ ઇમિના સબ્બં હત્થં અન્તોમુખે પક્ખિપનસિક્ખાપદસ્સપિ પવિટ્ઠઙ્ગુલિનિલ્લેહનેન ઇમસ્સપિ સિક્ખાપદસ્સ અનાપત્તિં દસ્સેતિ. એસેવ નયોતિ ઘનયાગુઆદીસુ પત્તં હત્થેન, ઓટ્ઠઞ્ચ જિવ્હાય નિલ્લેહિતું વટ્ટતીતિ અતિદિસતિ. તસ્માતિ યસ્મા ઘનયાગુઆદિવિરહિતં નિલ્લેહિતું ન વટ્ટતિ.

૬૩૪. વિલીવચ્છત્તન્તિ વેણુપેસિકાહિ કતં. મણ્ડલબદ્ધાનીતિ દીઘસલાકાસુ તિરિયં વલયાકારેન સલાકં ઠપેત્વા સુત્તેહિ બદ્ધાનિ દીઘઞ્ચ તિરિયઞ્ચ ઉજુકમેવ સલાકાયો ઠપેત્વા દળ્હબદ્ધાનિ ચેવ તિરિયં ઠપેત્વા દીઘદણ્ડકેહેવ સઙ્કોચારહં કત્વા સુત્તેહેવ તિરિયં બદ્ધાનિ. તત્થજાતકદણ્ડકેન કતન્તિ સહ દણ્ડકેન છિન્નતાલપણ્ણાદીહિ કતં. છત્તપાદુકાયાતિ યસ્મિં છત્તદણ્ડકોટિં પવેસેત્વા છત્તં ઉજુકં ઠપેત્વા હેટ્ઠા છાયાય નિસીદન્તિ, તિટ્ઠન્તિ વા, તાદિસે છત્તાધારે.

૬૩૭. ચાપોતિ ¶ મજ્ઝે વઙ્કકાજદણ્ડસદિસા ધનુવિકતિ. કોદણ્ડોતિ વિદ્ધદણ્ડા ધનુવિકતિ.

સુરુસુરુવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૪૭. સત્તમવગ્ગે ¶ રુક્ખતો પતિતોતિ એકં ઓલમ્બનસાખં ગહેત્વા પતિતો. પાળિયાતિ અત્તનો આચારપ્પકાસકગન્થસ્સ. ધીરત્થૂતિ ધી અત્થુ, નિન્દા હોતૂતિ અત્થો. વિનિપાતનહેતુનાતિ વિનિપાતનસ્સ હેતુભાવેન. ત્વન્તિ ઉપયોગત્થે પચ્ચત્તવચનં, તં ઇચ્ચેવ વા પાઠો. અસ્માતિ પાસાણો.

૬૪૯. ન કથેતબ્બન્તિ થેરેન અત્તનો કઙ્ખાટ્ઠાનસ્સ પુચ્છિતત્તા વુત્તં. દહરસ્સ અત્થકોસલ્લં ઞાતું પુચ્છિતેન ઉચ્ચાસને નિસિન્નસ્સ આચરિયસ્સ અનુયોગદાનનયેન વત્તું વટ્ટતિ.

૬૫૨. ખેળેન ચેત્થ સિઙ્ઘાણિકાપિ સઙ્ગહિતાતિ એત્થ ઉદકગણ્ડુસકં કત્વા ઉચ્છુકચવરાદિઞ્ચ મુખેનેવ હરિતું ઉદકેસુ છડ્ડેતું વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.

૬૫૫. અધિકરણસમથેસુ ચ ઇધ વત્તબ્બં નત્થિ.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં

ભિક્ખુવિભઙ્ગવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

૧. ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૫૬. ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે ¶ ¶ મિગારમાતુયાતિ મિગારમાતુ, વિસાખાયાતિ અત્થો. પાળિયં ‘‘એહિ ભિક્ખુનીતિ ભિક્ખુની, તીહિ સરણગમનેહિ ઉપસમ્પન્નાતિ ભિક્ખુની’’તિ ઇદં ભિક્ખુવિભઙ્ગપાળિયા સમદસ્સનત્થં અટ્ઠગરુધમ્મપ્પટિગ્ગહણેન લદ્ધૂપસમ્પદં મહાપજાપતિગોતમિઞ્ચેવ તાય સહ નિક્ખન્તા ભગવતો આણાય ભિક્ખૂનઞ્ઞેવ સન્તિકે એકતોઉપસમ્પન્ના પઞ્ચસતસાકિયાનિયો ચ સન્ધાય વુત્તં. તા હિ ભગવતા આનન્દત્થેરસ્સ યાચનાય પબ્બજ્જં અનુજાનન્તેન ‘‘એથ ભિક્ખુનિયો, મમ સાસને તુમ્હેપિ પવિસથા’’તિ વુત્તા વિય જાતા. સાકિયાનિયો એવ સરણસીલાનિ દત્વા કમ્મવાચાય ઉપસમ્પાદિતત્તા ‘‘તીહિ સરણગમનેહિ ઉપસમ્પન્ના’’તિ વુત્તા. ન હિ એતાહિ અઞ્ઞા એહિભિક્ખુનિભાવાદિના ઉપસમ્પન્ના નામ સન્તિ. યં પન થેરીગાથાસુ ભદ્દાય કુણ્ડલકેસિયા –

‘‘નિહચ્ચ ¶ જાણું વન્દિત્વા, સમ્મુખા અઞ્જલિં અકં;

‘એહિ ભદ્દે’તિ મં અવોચ, સા મે આસૂપસમ્પદા’’તિ. (થેરીગા. ૧૦૯) –

‘‘આયાચિતો તદા આહ, ‘એહિ ભદ્દે’તિ નાયકો;

તદાહં ઉપસમ્પન્ના, પરિત્તં તોયમદ્દસ’’ન્તિ. (અપ. થેરી ૨.૩.૪૪) –

વુત્તં. તમ્પિ ‘‘એહિ ત્વં ભિક્ખુનીનં સન્તિકે પબ્બજ્જં, ઉપસમ્પદઞ્ચ ગણ્હાહી’’તિ ભગવતો આણા ઉપસમ્પદાય કારણત્તા ઉપસમ્પદા અહોસીતિ ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તં. તથા હિ વુત્તં થેરીગાથાટ્ઠકથાયં ‘‘એહિ ભદ્દે, ભિક્ખુનુપસ્સયં ¶ ગન્ત્વા ભિક્ખુનીનં સન્તિકે પબ્બજ્જ ઉપસમ્પજ્જસ્સૂતિ મં અવચ આણાપેસિ, સા સત્થુ આણા મય્હં ઉપસમ્પદાય કારણત્તા ઉપસમ્પદા આસિ અહોસી’’તિ (થેરીગા. અટ્ઠ. ૧૧૧).

૬૫૭. સાધારણપારાજિકેહીતિ મેથુનાદીહિ ચતૂહિ. તાનિ, પન અઞ્ઞાનિ ચ સાધારણસિક્ખાપદાનિ યસ્મા ભિક્ખુવિભઙ્ગે વુત્તનિદાનવત્થાદીસુ એવ સાધારણવસેન પઞ્ઞત્તાનિ, પચ્છા પન તાનિ ભિક્ખુનીનં પાતિમોક્ખુદ્દેસં અનુજાનન્તેન ભગવતા તાસં સિક્ખાપચ્ચક્ખાનાભાવેન ‘‘યા પન ભિક્ખુની છન્દસો મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્યા’’તિઆદિના તદનુરૂપવસેન પરિવત્તેત્વા અસાધારણસિક્ખાપદેહિ સદ્ધિં સંસન્દેત્વા ભિક્ખુનિપાતિમોક્ખુદ્દેસવસેન એકતો સઙ્ગહિતાનિ. યસ્મા ચ નેસં ભિક્ખુવિભઙ્ગે (પારા. ૪૪ આદયો) વુત્તનયેનેવ સબ્બોપિ વિનિચ્છયો સક્કા ઞાતું, તસ્મા તાનિ વજ્જેત્વા અસાધારણાનં એવ ઇધ વિભઙ્ગો વુત્તોતિ વેદિતબ્બં.

૬૫૯. ભિક્ખૂનં ‘‘કાયસંસગ્ગં સાદિયેય્યા’’તિ અવત્વા ‘‘સમાપજ્જેય્યા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘ભિક્ખુ આપત્તિયા ન કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં. તબ્બહુલનયેનાતિ કિરિયાસમુટ્ઠાનસ્સેવ બહુલભાવતો, એતેન અકિરિયાસમુટ્ઠાનાપિ અયં આપત્તિ હોતીતિ દસ્સેતિ. કિઞ્ચાપિ દસ્સેતિ, મયં પનેત્થ એવં તક્કયામ ‘‘કાયસંસગ્ગક્ખણે સાદિયન્તિયા કિરિયાય અભાવેપિ તતો પુબ્બે પવત્તિતાનં પટિચ્છન્નટ્ઠાનગમનઇઙ્ગિતાકારદસ્સનાદિકિરિયાનં વસેનેવ કિરિયાસમઉટ્ઠાનમેવ, પરેહિ મગ્ગે કરિયમાનુપક્કમેન નિચ્ચલસ્સ સાદિયતો સુક્કવિસ્સટ્ઠિ વિય પુબ્બપયોગાભાવેપિ ¶ વા તસ્મિઞ્ઞેવ ખણે પરૂપક્કમેન જનિયમાનાય અત્તનો કાયચલનાદિસઙ્ખાતાય કિરિયાય, સા હિ સાદિયમાનેન તસ્સા ચિત્તેનાપિ સમુટ્ઠિતા કિરિયા નામ હોતિ અવાયમિત્વા પરૂપક્કમેન મેથુનસાદિયને વિય, ભિક્ખૂનં પન પરૂપક્કમજનિતં કિરિયં અબ્બોહારિકં કત્વા અત્તના કરિયમાનપયોગવસેનેવ ‘કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યા’તિ એવં વિસેસેત્વાવ સિક્ખાપદસ્સ પઞ્ઞત્તત્તા સાદિયમાનેપિ ન દોસો. ઇતરથા હિ તબ્બહુલનયેનેત્થ કિરિયત્તે ગય્હમાને અઞ્ઞેસમ્પિ કિરિયાકિરિયસિક્ખાપદાનં કિરિયત્તગ્ગહણપ્પસઙ્ગો સિયા’’તિ. તસ્મા ¶ વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. સાતિ કિરિયાસમુટ્ઠાનતા. તથેવાતિ કાયસંસગ્ગરાગી એવ.

ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. વજ્જપટિચ્છાદિકસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૬૬. દુતિયે પુરિમેનાતિઆદિ સુન્દરીનન્દાય વજ્જપટિચ્છાદને પઞ્ઞત્તતં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘અટ્ઠન્ન’’ન્તિ વુત્તત્તા વજ્જપટિચ્છાદનસ્સાપિ પટિચ્છાદને પારાજિકમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘ધુરં નિક્ખિત્તમત્તે’’તિ વુત્તત્તા પણ્ણત્તિં અજાનન્તિયાપિ ‘‘ઇદં વજ્જં ન પકાસેસ્સામી’’તિ છન્દેન ધુરં નિક્ખેપક્ખણે પારાજિકન્તિ દટ્ઠબ્બં. તં પન પટિચ્છાદનં યસ્મા ‘‘પેસલા ઞત્વા ગરહિસ્સન્તી’’તિ ભયેનેવ હોતિ, ભયઞ્ચ કોધચિત્તસમ્પયુત્તં, તસ્મા ઇદં ‘‘દુક્ખવેદન’’ન્તિ વુત્તં. યં પન સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પારાજિકકણ્ડ ૩.૬૬૬) ‘‘કિઞ્ચાપિ વજ્જપટિચ્છાદનં પેમવસેન હોતિ, તથાપિ સિક્ખાપદવીતિક્કમચિત્તં દોમનસ્સિતમેવ હોતી’’તિ એવં પણ્ણત્તિવીતિક્કમચિત્તેનેવ છાદનં દોમનસ્સત્તે કારણં વુત્તં, તં અકારણં પણ્ણત્તિવિજાનનં વિનાપિ આપજ્જિતબ્બતોવ.

વજ્જપટિચ્છાદિકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૭૫. ચતુત્થે ¶ લોકસ્સાદસઙ્ખાતં મિત્તેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં કાતબ્બં સન્થવં. વુત્તમેવત્થં પરિયાયન્તરેન દસ્સેતું ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિ વુત્તં.

તિસ્સિત્થિયો મેથુનં તં ન સેવેતિ યા તિસ્સો ઇત્થિયો, તાસુ વુત્તં તં મેથુનં ન સેવેય્ય. અનરિયપણ્ડકેતિ તયો અનરિયે, તયો પણ્ડકે ચ ઉપસઙ્કમિત્વા મેથુનં ન સેવેતિ અત્થો. અનરિયાતિ ¶ ચેત્થ ઉભતોબ્યઞ્જનકા અધિપ્પેતા. બ્યઞ્જનસ્મિન્તિ અત્તનો વચ્ચમુખમગ્ગેપિ. છેદો એવ છેજ્જં, પારાજિકં.

વણ્ણાવણ્ણોતિ દ્વીહિ સુક્કવિસ્સટ્ઠિ વુત્તા. ગમનુપ્પાદનન્તિ સઞ્ચરિત્તં. ‘‘મેથુનધમ્મસ્સ પુબ્બભાગત્તા પચ્ચયો હોતી’’તિ ઇમિના કારિયોપચારેન કાયસંસગ્ગો મેથુનધમ્મોતિ વુત્તોતિ દસ્સેતિ. સબ્બપદેસૂતિ સઙ્ઘાટિકણ્ણગ્ગહણાદિપદેસુ. કાયસંસગ્ગરાગો, સઉસ્સાહતા, અટ્ઠમવત્થુસ્સ પૂરણન્તિ તીણેત્થ અઙ્ગાનિ.

અટ્ઠવત્થુકસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. પઠમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૭૯. સઙ્ઘાદિસેસકણ્ડે ¶ ¶ ‘‘દુતિયસ્સ આરોચેતી’’તિ એત્થાપિ દ્વીસુપિ અડ્ડકારકેસુ યસ્સ કસ્સચિ દુતિયસ્સ કથં યો કોચિ આરોચેતીતિ એવમત્થો ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘એસેવ નયો’’તિ.

ગતિગતન્તિ ચિરકાલપ્પવત્તં. આપત્તીતિ આપજ્જનં. ‘‘નિસ્સારણીય’’ન્તિ ઇદં કત્તુઅત્થે સિદ્ધન્તિ આહ ‘‘નિસ્સારેતી’’તિ. આપન્નં ભિક્ખુનિં સઙ્ઘતો વિયોજેતિ, વિયોજનહેતુ હોતીતિ અત્થો.

ગીવાયેવાતિ આણત્તિયા અભાવતો. તેસં અનત્થકામતાયાતિ ‘‘ચોરો’’તિ વુત્તં મમ વચનં સુત્વા કેચિ દણ્ડિસ્સન્તિ જીવિતા વોરોપેસ્સન્તીતિ એવં સઞ્ઞાય. એતેન કેવલં ભયેન વા પરિક્ખારગ્ગહણત્થં વા સહસા ‘‘ચોરો’’તિ વુત્તે દણ્ડિતેપિ ન દોસોતિ દસ્સેતિ. રાજપુરિસાનઞ્હિ ‘‘ચોરો અય’’ન્તિ ઉદ્દિસ્સ કથને એવ ગીવા, ભિક્ખૂનં, પન આરામિકાદીનં વા સમ્મુખા ‘‘અસુકો ચોરો એવમકાસી’’તિ કેનચિ વુત્તવચનં નિસ્સાય આરામિકાદીસુ રાજપુરિસાનં વત્વા દણ્ડાપેન્તેસુપિ ભિક્ખુસ્સ ન ગીવા રાજપુરિસાનં અવુત્તત્તા. યેસઞ્ચ વુત્તં, તેહિ સયં ચોરસ્સ અદણ્ડિતત્તાતિ ગહેતબ્બં. ‘‘ત્વં એતસ્સ સન્તકં અચ્છિન્દા’’તિ આણત્તોપિ હિ સચે અઞ્ઞેન અચ્છિન્દાપેતિ, આણાપકસ્સ અનાપત્તિ વિસઙ્કેતત્તા. ‘‘અત્તનો વચનકર’’ન્તિ ઇદં સામીચિવસેન વુત્તં. વચનં અકરોન્તાનં રાજપુરિસાનમ્પિ ‘‘ઇમિના ગહિતપરિક્ખારં આહરાપેહિ, મા ચસ્સ દણ્ડં કરોહી’’તિ ઉદ્દિસ્સ વદન્તસ્સાપિ દણ્ડે ગહિતેપિ ન ગીવા એવ દણ્ડગ્ગહણસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા, ‘‘અસુકભણ્ડં અવહરા’’તિ આણાપેત્વા વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને પુન પટિક્ખિપને (પારા. ૧૨૧) વિય.

દાસાદીનં ¶ સમ્પટિચ્છને વિય તદત્થાય અડ્ડકરણે ભિક્ખૂનમ્પિ દુક્કટન્તિ આહ ‘‘અકપ્પિયઅડ્ડો નામ ન વટ્ટતી’’તિ. કેનચિ પન ભિક્ખુના ખેત્તાદિઅત્થાય વોહારિકાનં સન્તિકં ગન્ત્વા અડ્ડે કતેપિ તં ખેત્તાદિસમ્પટિચ્છને વિય સબ્બેસં અકપ્પિયં ન હોતિ પુબ્બે એવ સઙ્ઘસ્સ સન્તકત્તા ¶ , ભિક્ખુસ્સેવ પન પયોગવસેન આપત્તિયો હોન્તિ. દાસાદીનમ્પિ પન અત્થાય રક્ખં યાચિતું વોહારિકેન પુટ્ઠેન સઙ્ઘસ્સ ઉપ્પન્નં કપ્પિયક્કમં વત્તું, આરામિકાદીહિ ચ અડ્ડં કારાપેતુઞ્ચ વટ્ટતિ એવ. વિહારવત્થાદિકપ્પિયઅડ્ડં પન ભિક્ખુનો સયમ્પિ કાતું વટ્ટતિ.

ભિક્ખુનીનં વુત્તોતિ રક્ખં યાચન્તીનં ભિક્ખુનીનં વુત્તો ઉદ્દિસ્સઅનુદ્દિસ્સવસેન રક્ખાયાચનવિનિચ્છયો, ન સબ્બો સિક્ખાપદવિનિચ્છયો અસાધારણત્તા સિક્ખાપદસ્સ. તેનાહ ‘‘ભિક્ખુનોપી’’તિઆદિ. અનાકડ્ઢિતાય અડ્ડકરણં, અડ્ડપરિયોસાનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

પઠમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૮૩. પાળિયં દુતિયે મલ્લગણભટિપુત્તગણાદિકન્તિઆદીસુ મલ્લરાજૂનં ગણો મલ્લગણો. ભટિપુત્તા નામ કેચિ ગણરાજાનો, તેસં ગણો. કેચિ પન ‘‘નારાયનભત્તિકો પુઞ્ઞકારગણો મલ્લગણો. તથા કુમારભત્તિકો ચ ગણો ભટિપુત્તગણો’’તિપિ (સારત્થ. ટી. સંઘાદિસેસકણ્ડ ૩.૬૮૩) વદન્તિ. ધમ્મગણોતિ સાસને, લોકે વા અનેકપ્પકારપુઞ્ઞકારકો ગણો. ગન્ધવિકતિકારકો ગણો ગન્ધિકસેણી. પેસકારાદિગણો દુસ્સિકસેણી. કપ્પગતિકન્તિ કપ્પિયભાવગતં, પબ્બજિતપુબ્બન્તિ અત્થો.

૬૮૫. પાળિયં વુટ્ઠાપેતીતિ ઉપસમ્પાદેતિ. અકપ્પગતમ્પિ પબ્બાજેન્તિયા દુક્કટન્તિ વદન્તિ. ખીણાસવાયપિ આપજ્જિતબ્બતો ‘‘તિચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. ચોરિતા, તં ઞત્વા અનનુઞ્ઞાતકારણા વુટ્ઠાપનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

દુતિયસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તતિયસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૯૨. તતિયે ¶ ¶ પરિક્ખેપં અતિક્કામેન્તિયાતિ ગામન્તરસ્સ પરિક્ખેપં અતિક્કામેન્તિયા. ‘‘ગામન્તરં ગચ્છેય્યા’’તિ હિ વુત્તં. વિકાલગામપ્પવેસનસિક્ખાપદે વિય ‘‘અપરિક્ખિત્તસ્સ ઉપચારં ઓક્કમન્તિયા’’તિ અવત્વા ‘‘અતિક્કામેન્તિયા’’તિ પાળિયં વુત્તત્તા ગામં પવિસન્તિયા ઘરૂપચારે ઠિતસ્સ દુતિયલેડ્ડુપાતસઙ્ખાતસ્સ ઉપચારસ્સ અતિક્કમો નામ પઠમલેડ્ડુપાતટ્ઠાનસઙ્ખાતસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનસ્સ અતિક્કમો એવાતિ આહ ‘‘પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં એકેન પાદેન અતિક્કમતી’’તિ.

મજ્ઝેતિ ગામમજ્ઝે. પચ્છાતિ અપરકાલે. ‘‘ચતુગામસાધારણત્તા’’તિ ઇમિના વિહારતો ચતૂસુ ગામેસુ યત્થ કત્થચિ પવિસિતું વટ્ટતીતિ એત્થ કારણમાહ.

પરતીરમેવ અક્કમન્તિયાતિ નદિં અનોતરિત્વા ઓરિમતીરતો લઙ્ઘિત્વા વા આકાસાદિના વા પરતીરમેવ અતિક્કામેન્તિયા. ઓરિમતીરમેવ આગચ્છતિ, આપત્તીતિ પારગમનાય ઓતિણ્ણત્તા વુત્તં.

તાદિસે અરઞ્ઞેતિ ઇન્દખીલતો બહિભાવલક્ખણે અરઞ્ઞે. ‘‘તેનેવા’’તિઆદિના દસ્સનૂપચારે વિરહિતે સવનૂપચારસ્સ વિજ્જમાનત્તેપિ આપત્તિ હોતીતિ દસ્સેતિ. અઞ્ઞં મગ્ગં ગણ્હાતીતિ મગ્ગમૂળ્હત્તા ગણ્હાતિ, ન દુતિયિકં ઓહિયિતું. તસ્મા અનાપત્તિ. અનન્તરાયેન એકભાવો, અનાપદાય ગામન્તરગમનાદીસુ એકન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

તતિયસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુત્થસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૬૯૪. ચતુત્થે કારકગણસ્સાતિ ઇમસ્સ કમ્મં કાતબ્બન્તિ યેહિ સન્નિટ્ઠાનં કતં, તે સન્ધાય વુત્તં. કમ્મવાચક્ખણે સહઠિતેતિ કેચિ. નેત્થારવત્તેતિ નિત્થરણહેતુમ્હિ વત્તે.

૬૯૮. પાળિયં ¶ અસન્તે કારકસઙ્ઘેતિ એત્થ વિજ્જમાનં સુદૂરમ્પિ ગન્ત્વા આપુચ્છિતબ્બં ¶ . અન્તરાયે પન સતિ સમ્મા વત્તન્તં ઓસારેતું વટ્ટતીતિ. ધમ્મકમ્મેન ઉક્ખિત્તતા, અનનુઞ્ઞાતકારણા ઓસારણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

ચતુત્થસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પઞ્ચમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૦૧. પઞ્ચમે તન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં અવચનં ‘‘અનવસ્સુતોતિ જાનન્તી પટિગ્ગણ્હાતી’’તિઆદિ પાળિયા સમેતિ. ઉભતો અવસ્સુતભાવો, ઉદકદન્તપોનતો અઞ્ઞં સહત્થા ગહેત્વા અજ્ઝોહરણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

પઞ્ચમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. છટ્ઠસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૦૫. છટ્ઠે પટિગ્ગહો તેન ન વિજ્જતીતિ તેનેવ ‘‘ન દેતી’’તિ વુત્તકારણેન ઉય્યોજિતાય હત્થતો ઇતરાય પટિગ્ગહોપિ નત્થિ. પરિભોગપચ્ચયાતિ ઉય્યોજિતાય ભોજનપરિયોસાનપચ્ચયાતિ અત્થો. મનુસ્સપુરિસસ્સ અવસ્સુતતા, તં ઞત્વા અનનુઞ્ઞાતકારણા ઉય્યોજના, તેન ઇતરિસ્સા ગહેત્વા ભોજનપરિયોસાનન્તિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

છટ્ઠસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭૦૯-૭૨૭. સત્તમતો યાવદસમપરિયોસાનાનિ ઉત્તાનાનેવ.

સઙ્ઘાદિસેસવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૨. દુતિયનિસ્સગ્ગિયાદિપાચિત્તિયસિક્ખાપદવણ્ણના

૭૩૩. નિસ્સગ્ગિયેસુપિ ¶ ¶ પઠમં ઉત્તાનમેવ.

૭૪૦. દુતિયે અય્યાય દમ્મીતિ એવં પટિલદ્ધન્તિ નિસ્સટ્ઠપટિલદ્ધં, નિસ્સટ્ઠં પટિલભિત્વાપિ યં ઉદ્દિસ્સ દાયકેહિ દિન્નં, તત્થેવ દાતબ્બં. તેનાહ ‘‘યથાદાનેયેવ ઉપનેતબ્બ’’ન્તિ. અકાલચીવરતા, તં ઞત્વા કાલચીવરન્તિ લેસેન ભાજાપનં, પટિલાભોતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૭૪૩. તતિયે મેતન્તિ મમેવેતં ચીવરં. ઉપસમ્પન્નતા, પરિવત્તિતવિકપ્પનુપગચીવરસ્સ સકસઞ્ઞાય અચ્છિન્દનાદીતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૭૪૮-૭૫૨. ચતુત્થે આહટસપ્પિં દત્વાતિ અત્તનો દત્વા. યમકં પચિતબ્બન્તિ સપ્પિઞ્ચ તેલઞ્ચ એકતો પચિતબ્બં. લેસેન ગહેતુકામતા, અઞ્ઞસ્સ વિઞ્ઞત્તિ, પટિલાભોતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૭૫૩. પઞ્ચમે સાતિ થુલ્લનન્દા. અયન્તિ સિક્ખમાના. ચેતાપેત્વાતિ જાનાપેત્વાતિ ઇધ વુત્તં, માતિકાટ્ઠકથાયં પન ‘‘અત્તનો કપ્પિયભણ્ડેન ‘ઇદં નામ આહરા’તિ અઞ્ઞં પરિવત્તાપેત્વા’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. અઞ્ઞચેતાપનસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં.

૭૫૮. છટ્ઠે પાવારિકસ્સાતિ દુસ્સવાણિજકસ્સ.

૭૬૪. સત્તમે ¶ સઞ્ઞાચિતકેનાતિ સયં યાચિતકેનપીતિ અત્થો.

૭૬૯-૭૮૯. અટ્ઠમતો યાવદ્વાદસમા ઉત્તાનમેવ.

નિસ્સગ્ગિયવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૭૯૭. પાચિત્તિયેસુ ¶ ¶ લસુણવગ્ગસ્સ પઠમે બદરસાળવં નામ બદરફલાનિ સુક્ખાપેત્વા તેહિ કત્તબ્બબ્યઞ્જનવિકતિ. આમકમાગધલસુણઞ્ચેવ, અજ્ઝોહરણઞ્ચાતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૭૯૯-૮૧૨. દુતિયાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ.

૮૧૫. છટ્ઠે પાળિયં આસુમ્ભિત્વાતિ પાતેત્વા.

૮૧૭. દધિમત્થૂતિ દધિમ્હિ પસન્નોદકં. રસખીરાદીનન્તિ મંસરસખીરાદીનં. ભુઞ્જન્તસ્સ ભિક્ખુનો હત્થપાસે ઠાનં, પાનીયસ્સ વા વિધૂપનસ્સ વા ગહણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૮૨૨. સત્તમે અવિઞ્ઞત્તિયા લદ્ધન્તિ અત્તનો વિઞ્ઞત્તિં વિના લદ્ધં. પુબ્બાપરવિરુદ્ધન્તિ સયં કરણે પાચિત્તિયન્તિ ઇદં કારાપને દુક્કટવચનેન વિરુજ્ઝનં સન્ધાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ, ‘‘અવિઞ્ઞત્તિયા લદ્ધ’’ન્તિઆદિવચનેન વા વિરુજ્ઝનં સન્ધાય વુત્તં. અઞ્ઞાય વિઞ્ઞત્તિપિ હિ ઇમિસ્સા અવિઞ્ઞત્તિયા લદ્ધમેવાતિ. આમકધઞ્ઞવિઞ્ઞાપનાદિ, તં ભજ્જનાદિના અજ્ઝોહરણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૮૨૪. અટ્ઠમે નિબ્બિટ્ઠોતિ લદ્ધો. કેણીતિ રઞ્ઞો દાતબ્બો આયો, આયુપ્પત્તિટ્ઠાનન્તિ અત્થો ¶ . તેનાહ ‘‘એકં ઠાનન્તર’’ન્તિઆદિ. ઠાનન્તરન્તિ ચ ગામજનપદાણાયત્તં. વળઞ્જિયમાનતિરોકુટ્ટાદિતા, અનપલોકેત્વા ઉચ્ચારાદીનં છડ્ડનાદીતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૮૩૦. નવમે ‘‘મત્થકચ્છિન્નનાળિકેરમ્પી’’તિ વુત્તત્તા હરિતૂપરિ છડ્ડનમેવ પટિક્ખિત્તં. તેનાહ ‘‘અનિક્ખિત્તબીજેસૂ’’તિઆદિ. યત્થ ચ છડ્ડેતું વટ્ટતિ, તત્થ હરિતે વચ્ચાદિં કાતુમ્પિ વટ્ટતિ એવ. સબ્બેસન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનીનં.

૮૩૬-૭. દસમે ¶ તેસંયેવાતિ યેસં નિચ્ચં પસ્સતિ. આરામે ઠત્વાતિ ઠિતનિસન્નટ્ઠાને એવ ઠત્વા સમન્તતો ગીવં પરિવત્તેત્વાપિ પસ્સતિ, અનાપત્તિ. ઠિતટ્ઠાનતો ગન્ત્વા પસ્સિતું ન વટ્ટતિ. કેચિ પન ‘‘વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. તં પન ‘‘દસ્સનાય ગચ્છેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ સામઞ્ઞતો ગમનસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા, અનાપત્તિયમ્પિ ગમનાય અવુત્તત્તા ચ ન ગહેતબ્બં. નચ્ચાદિતા, અનનુઞ્ઞાતકારણા ગમનં, દસ્સનાદિ ચાતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૮૪૧. દુતિયવગ્ગસ્સ પઠમે દાને વાતિ દાનનિમિત્તં. રત્તન્ધકારે પુરિસસ્સ હત્થપાસે ઠાનાદિ, રહોપેક્ખા, સહાયાભાવોતિ તીણિ અઙ્ગાનિ.

૮૪૨-૮૫૦. દુતિયાદીનિ ઉત્તાનાનિ.

૮૫૪. પઞ્ચમે પલ્લઙ્કસ્સ અનોકાસેતિ ઊરુબદ્ધાસનસ્સ અપ્પહોનકે. પુરેભત્તં અન્તરઘરે પલ્લઙ્કપ્પહોનકાસને નિસજ્જા, અનનુઞ્ઞાતકારણા અનાપુચ્છા વુત્તપરિચ્છેદાતિક્કમોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૮૬૦-૮૭૯. છટ્ઠાદીનિ ¶ ઉત્તાનાનિ.

નિટ્ઠિતો અન્ધકારવગ્ગો દુતિયો.

૮૮૩-૮૮૭. તતિયવગ્ગસ્સ પઠમદુતિયાનિ ઉત્તાનાનિ.

૮૯૩. તતિયે વિસિબ્બેત્વાતિ વિજટેત્વા. ધુરં નિક્ખિત્તમત્તેતિ વિસિબ્બનદિવસતો પઞ્ચ દિવસે અતિક્કામેત્વા ધુરં નિક્ખિત્તમત્તે. અન્તોપઞ્ચાહે પન ધુરનિક્ખેપેપિ અનાપત્તિ એવ ‘‘અઞ્ઞત્ર ચતૂહપઞ્ચાહા’’તિ વુત્તત્તા ¶ . ઉપસમ્પન્નાય ચીવરં સિબ્બનત્થાય વિસિબ્બેત્વા પઞ્ચહાતિક્કમો, અનનુઞ્ઞાતકારણા ધુરનિક્ખેપોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૯૦૦. ચતુત્થે પઞ્ચન્નં ચીવરાનં અપરિવત્તનં, અનનુઞ્ઞાતકારણા પઞ્ચાહાતિક્કમોતિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૯૦૯. છટ્ઠે વિકપ્પનુપગસ્સ સઙ્ઘે પરિણતતા, વિના આનિસંસદસ્સનેન અન્તરાયકરણન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૯૧૬. અટ્ઠમે કુમ્ભથૂણં નામ કુમ્ભસદ્દો, તેન કીળન્તીતિ કુમ્ભથૂણિકા. તેનાહ ‘‘ઘટકેન કીળનકા’’તિ. દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં પન ‘‘ચતુરસ્સઅમ્બણકતાળ’’ન્તિ વુત્તં. તઞ્હિ રુક્ખસારાદિમયં અન્તોછિદ્દં ચતૂસુ પસ્સેસુ ચમ્મોનદ્ધં વાદિતભણ્ડં, યં ‘‘બિમ્બિસક’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ, તં વાદેન્તાપિ કુમ્ભથૂણિકા. તેનાહ ‘‘બિમ્બિસકવાદિતકાતિપિ વદન્તી’’તિ.

૯૧૮. પાળિયં ¶ કપ્પકતન્તિ કપ્પકતં નિવાસનપારુપનૂપગં. સમણચીવરતા, અનનુઞ્ઞાતાનં દાનન્તિ દ્વે અઙ્ગાનિ.

૯૨૧-૯૩૧. નવમદસમાનિ ઉત્તાનાનેવ.

૯૭૬. તુવટ્ટવગ્ગસ્સ દસમે ચારિકાય અપક્કમનં પણ્ણત્તિવજ્જમેવ. પણ્ણત્તિવિજાનનચિત્તેન સચિત્તકતં સન્ધાય પનેત્થ ‘‘લોકવજ્જ’’ન્તિ દટ્ઠબ્બં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.

નિટ્ઠિતો તુવટ્ટવગ્ગો ચતુત્થો.

૯૭૮. ચિત્તાગારવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે પાટેક્કા આપત્તિયોતિ ગીવાય પરિવત્તનપ્પયોગગણનાય.

૧૦૧૫. નવમે હત્થિઆદીસુ સિપ્પ-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો, તથા આથબ્બણાદીસુ મન્ત-સદ્દો. તત્થ આથબ્બણમન્તો નામ આથબ્બણવેદવિહિતો પરૂપઘાતકરો મન્તો. ખીલનમન્તો નામ વેરિમારણત્થાય સારદારુમયં ખીલં મન્તેત્વા પથવિયં આકોટનમન્તો. અગદપ્પયોગો વિસપ્પયોજનં. નાગમણ્ડલન્તિ સપ્પાનં પવેસનિવારણત્થં મણ્ડલબન્ધમન્તો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.

નિટ્ઠિતો ચિત્તાગારવગ્ગો પઞ્ચમો.

૧૦૨૫-૧૧૧૬. આરામવગ્ગે ¶ , ગબ્ભિનિવગ્ગે ચ સબ્બં ઉત્તાનમેવ.

૧૧૧૯. અટ્ઠમવગ્ગસ્સ પઠમે સબ્બપઠમા દ્વે મહાસિક્ખમાનાતિ ગબ્ભિનિવગ્ગે (પાચિ. ૧૦૬૭ આદયો) સબ્બપઠમં વુત્તા દ્વે. સિક્ખમાના ઇચ્ચેવ વત્તબ્બાતિ સમ્મુતિકમ્માદીસુ અઞ્ઞથા વુત્તે કમ્મં કુપ્પતીતિ અધિપ્પાયો.

૧૧૬૭. એકાદસમે પારિવાસિયેન છન્દદાનેનાતિ પરિવુત્થેન નવિકપ્પવુત્થેન વિગતેન છન્દદાનેનાતિ અત્થો, છન્દવિસ્સજ્જનમત્તેન વા.

૧૧૬૮. ‘‘વુટ્ઠિતાયા’’તિ એતેન ‘‘ઇદાનિ કમ્મં ન કરિસ્સામા’’તિ ધુરં નિક્ખિપિત્વા કાયેન અવુટ્ઠહિત્વા નિસિન્નાયપિ પરિસાય કમ્મં કાતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘છન્દં અવિસ્સજ્જેત્વા અવુટ્ઠિતાયા’’તિ. પાળિયં પન ‘‘અનાપત્તિ અવુટ્ઠિતાય પરિસાયા’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા ¶ , ઉપોસથક્ખન્ધકે ચ ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકપારિસુદ્ધિદાનેન ઉપોસથો કાતબ્બો અઞ્ઞત્ર અવુટ્ઠિતાય પરિસાયા’’તિ (મહાવ. ૧૮૩) વુત્તત્તા, તદટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘પારિવાસિયપારિસુદ્ધિદાનં નામ પરિસાય વુટ્ઠિતકાલતો પટ્ઠાય ન વટ્ટતિ, અવુટ્ઠિતાય પન વટ્ટતી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૮૩) વુત્તત્તા ચ ‘‘કમ્મં ન કરિસ્સામી’’તિ ધુરં નિક્ખિપિત્વા નિસિન્નાયપિ કમ્મં કાતું વટ્ટતીતિ ગહેતબ્બં. સેસં ઉત્તાનમેવ.

નિટ્ઠિતો કુમારિભૂતવગ્ગો અટ્ઠમો.

૧૨૨૮. પાટિદેસનીયાદીસુ ¶ ¶ પાળિવિનિમુત્તકેસૂતિ પાળિયં અનાગતેસુ સપ્પિઆદીસુ.

સત્તાધિકરણવ્હયાતિ સત્તાધિકરણસમથનામકા. તં અત્થવિનિચ્છયં તાદિસંયેવ યસ્મા વિદૂ વદન્તીતિ અત્થો. યથા નિટ્ઠિતાતિ સમ્બન્ધો. સબ્બાસવપહન્તિ સબ્બાસવવિઘાતકં અરહત્તમગ્ગં. પસ્સન્તુ નિબ્બુતિન્તિ મગ્ગઞાણેન નિબ્બાનં સચ્છિકરોન્તુ, પપ્પોન્તૂતિ વા પાઠો. તત્થ નિબ્બુતિન્તિ ખન્ધપરિનિબ્બાનં ગહેતબ્બં.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં

ભિક્ખુનીવિભઙ્ગવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

ઉભતોવિભઙ્ગટ્ઠકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

મહાવગ્ગે ¶ ¶ ઉભિન્નં પાતિમોક્ખાનન્તિ ઉભિન્નં પાતિમોક્ખવિભઙ્ગાનં. યં ખન્ધકં સઙ્ગાયિંસૂતિ સમ્બન્ધો. ખન્ધાનં સમૂહો, ખન્ધાનં વા પકાસનતો ખન્ધકો. ખન્ધાતિ ચેત્થ પબ્બજ્જાદિચારિત્તવારિત્તસિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમૂહો અધિપ્પેતો. પદભાજનીયે યેસં પદાનં અત્થા યેહિ અટ્ઠકથાનયેહિ પકાસિતાતિ યોજના. અથ વા યે અત્થાતિ યોજેતબ્બં. હિ-સદ્દો ચેત્થ પદપૂરણે દટ્ઠબ્બો.

૧. વિસેસકારણન્તિ ‘‘યેન સમયેન આયસ્મતો સારિપુત્તત્થેરસ્સ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતો ¶ પરિવિતક્કો ઉદપાદિ, તેન સમયેના’’તિઆદિના વુત્તકારણં વિય વિસેસકારણં ભુમ્મવચનનિવત્તનકકારણન્તિ અત્થો. એતસ્સાતિ અભિસમ્બોધિતો પટ્ઠાય સત્થુ ચરિયાવિભાવનસ્સ વિનયપઞ્ઞત્તિયં કિં પયોજનં? યદિ વિસેસકારણં નત્થીતિ અધિપ્પાયો. નિદાનદસ્સનં પયોજનન્તિ યોજના. નિદાનન્તિચેત્થ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુભૂતં વત્થુપુગ્ગલાદિકારણં અધિપ્પેતં, ન પઞ્ઞત્તિટ્ઠાનમેવ. તેનાહ ‘‘યા હી’’તિઆદિ.

ઉરુવેલાયન્તિ એત્થ ઉરુ-સદ્દો મહન્તવાચી. વેલા-સદ્દો તીરપરિયાયો. ઉન્નતત્તાદિના વેલા વિય વેલા. ઉરુ મહન્તી વેલા ઉરુવેલા, તસ્સં. તેનાહ ‘‘મહાવેલાય’’ન્તિઆદિ. મરિયાદાતિ સીલાદિગુણસીમા. પત્તપુટેનાતિ તાલાદીનં પણ્ણપુટેન.

‘‘પઠમાભિસમ્બુદ્ધો’’તિ અનુનાસિકલોપેનાયં નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘પઠમં અભિસમ્બુદ્ધો’’તિ. પઠમન્તિ ચ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો. તસ્મા અભિસમ્બુદ્ધો ¶ હુત્વા સબ્બપઠમં બોધિરુક્ખમૂલે વિહરતીતિ યોજના દટ્ઠબ્બા.

પાળિયં અથ ખોતિ એત્થ અથાતિ એતસ્મિં સમયેતિ અત્થો અનેકત્થત્તા નિપાતાનં. સત્તાહન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે એતં ઉપયોગવચનં. અથ ખોતિ અધિકારન્તરદસ્સને નિપાતો. તેન વિમુત્તિસુખપટિસંવેદનં પહાય પટિચ્ચસમુપ્પાદમનસિકારે અધિકતભાવં દસ્સેતિ. પટિચ્ચાતિ પટિમુખં ગન્ત્વા, અઞ્ઞમઞ્ઞં અપેક્ખિત્વાતિ અત્થો. એતેન કારણબહુતા દસ્સિતા. સહિતેતિ કારિયબહુતા. અનુલોમન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો. સ્વેવાતિ સો એવ પચ્ચયાકારો. પુરિમનયેન વા વુત્તોતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન વુત્તો પચ્ચયાકારો. પવત્તિયાતિ સંસારપ્પવત્તિયા.

પાળિયં ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા’’તિઆદીસુ દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણં અવિજ્જા. લોકિયકુસલાકુસલચેતના સઙ્ખારા. લોકિયવિપાકમેવ વિઞ્ઞાણં. લોકિયવેદનાદિક્ખન્ધત્તયં નામં, ભૂતુપાદાયભેદં રૂપં. પસાદવિઞ્ઞાણભેદં સળાયતનં. વિપાકભૂતો સબ્બો ફસ્સો, વેદના ચ. રાગો તણ્હા. બલવરાગો, તિવિધા ચ દિટ્ઠિ ઉપાદાનં. ભવો પન દુવિધો કમ્મભવો, ઉપપત્તિભવો ચ. તત્થ કમ્મભવો સાસવકુસલાકુસલચેતનાવ, ઉપપત્તિભવો ઉપાદિન્નકક્ખન્ધા. તેસં ઉપપત્તિ જાતિ. પાકો જરા. ભેદો મરણં. તે એવ નિસ્સાય સોચનં સોકો. કન્દનં પરિદેવો. દુક્ખં કાયિકં. દોમનસ્સં ચેતસિકં. અતિવિય સોકો ઉપાયાસો.

પચ્ચેકઞ્ચ ¶ સમ્ભવતિ-સદ્દો યોજેતબ્બો. તેનાહ ‘‘ઇમિના નયેના’’તિઆદિ. ‘‘દુક્ખરાસિસ્સા’’તિ ઇમિના ન સત્તસ્સ. નાપિ સુભસુખાદીનન્તિ દસ્સેતિ.

હવેતિ બ્યત્તન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે નિપાતો. ‘‘અનુલોમપચ્ચયાકારપટિવેધસાધકા બોધિપક્ખિયધમ્મા’’તિ ઇદં પઠમવારે કિઞ્ચાપિ ‘‘અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા’’તિઆદિના પટિલોમપચ્ચયાકારોપિ આગતો, તથાપિ ‘‘યતો પજાનાતિ સહેતુધમ્મ’’ન્તિ અનુલોમપચ્ચયાકારપટિવેધસ્સેવ કારણત્તેન વુત્તન્તિ. યથા ચેત્થ, એવં દુતિયવારેપિ ‘‘યતો ખયં પચ્ચયાનં અવેદી’’તિ ગાથાય વુત્તત્તા ‘‘પચ્ચયાનં ખયસઙ્ખાત’’ન્તિઆદિ ¶ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. નો કલ્લો પઞ્હોતિ અયુત્તો ન બ્યાકાતબ્બો, અવિજ્જમાનં અત્તાનં સિદ્ધં કત્વા ‘‘કો ફુસતી’’તિ તસ્સ કિરિયાય પુટ્ઠત્તા ‘‘કો વઞ્ઝાપુત્તો ફુસતી’’તિઆદિ વિયાતિ અધિપ્પાયો. સોળસ કઙ્ખાતિ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાનં, નનુ ખો અહોસિં, કિં નુ ખો અહોસિં, કથં નુ ખો અહોસિં, કિં હુત્વા કિં અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાનં, ભવિસ્સામિ નુ ખો અહં અનાગતમદ્ધાનં, નનુ ખો ભવિસ્સામિ, કિં નુ ખો ભવિસ્સામિ, કથં નુ ખો ભવિસ્સામિ, કિં હુત્વા કિં ભવિસ્સામિ નુ ખો અહં અનાગતમદ્ધાનં, અહં નુ ખોસ્મિ, નો નુ ખોસ્મિ, કિં નુ ખોસ્મિ, કથં નુ ખોસ્મિ, અયં નુ ખો સત્તો કુતો આગતો, સો કુહિં ગામી ભવિસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) એવં આગતા અતીતે પઞ્ચ, અનાગતે પઞ્ચ, પચ્ચુપ્પન્ને છાતિ સોળસવિધા કઙ્ખા.

તત્થ કિં નુ ખોતિ મનુસ્સદેવાદીસુ, ખત્તિયાદીસુ વા અઞ્ઞતરં નિસ્સાય કઙ્ખતિ. કથં નુ ખોતિ પન સણ્ઠાનાકારાદીસુ ઇસ્સરાદિજનકં, કારણં વા નિસ્સાય. કિં હુત્વા કિં અહોસિન્તિ ચ મનુસ્સાદીસુ પઠમં કિં હુત્વા પચ્છા કિં અહોસિન્તિ કઙ્ખતિ. અહં નુ ખોસ્મીતિઆદિ ઇદાનિ અત્તનો વિજ્જમાનાવિજ્જમાનતં, સરૂપપકારાદિકઞ્ચ કઙ્ખતિ. વપયન્તીતિ વિઅપયન્તિ બ્યપગચ્છન્તિ. તેનાહ ‘‘અપગચ્છન્તિ નિરુજ્ઝન્તી’’તિ.

૩. તસ્સ વસેનાતિ તસ્સ પચ્ચયાકારપજાનનસ્સ, પચ્ચયક્ખયાધિગમસ્સ ચ વસેન. એકેકમેવ કોટ્ઠાસન્તિ અનુલોમપટિલોમતો એકેકમેવ કોટ્ઠાસં. પાટિપદરત્તિયા એવં મનસાકાસીતિ રત્તિયા તીસુપિ યામેસુ એવં ઇધ ખન્ધકપાળિયા આગતનયેન અનુલોમપટિલોમંયેવ મનસાકાસિ.

૪. તસ્સ ¶ સત્તાહસ્સ અચ્ચયેનાતિ પલ્લઙ્કસત્તાહસ્સ અપગમનેન. તમ્હા સમાધિમ્હાતિ અરહત્તફલસમાપત્તિસમાધિમ્હા. અન્તરન્તરા એવ હિ પચ્ચયાકારમનસિકારો. અવસેસકાલં પન સબ્બં ભગવા ફલસમાપત્તિયાપિ વીતિનામેસિ. તં સન્ધાય ‘‘તમ્હા સમાધિમ્હા’’તિ વુત્તં. રતનચઙ્કમેતિ ¶ ભગવતો ચિરં ઠિતસ્સ ચઙ્કમનાધિપ્પાયં ઞત્વા દેવતાહિ માપિતે રતનચઙ્કમે. રતનઘરન્તિ ભગવતો નિસીદનાધિપ્પાયં ઞત્વા દેવતાહિ માપિતં રતનમયં ગેહં.

તત્રાપીતિ ન કેવલં રતનઘરેયેવ. તત્રાપિ અજપાલનિગ્રોધમૂલેપિ અભિધમ્મં વિચિનન્તો એવ અન્તરન્તરા વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેન્તોતિ અત્થો. તત્થાપિ હિ અનન્તનયસમન્તપટ્ઠાનં સમ્મસતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પીતિસમુટ્ઠિતા છબ્બણ્ણા બુદ્ધરસ્મિયો રતનઘરે વિય નિચ્છરિંસુ એવ. ‘‘હુંહુ’’ન્તિ કરોન્તોતિ ‘‘સબ્બે હીનજાતિકા મં મા ઉપગચ્છન્તૂ’’તિ માનવસેન, સમીપં ઉપગતેસુ કોધવસેન ચ ‘‘અપેથા’’તિ અધિપ્પાયનિચ્છારિતં હુંહુંકારં કરોન્તો.

બ્રહ્મઞ્ઞન્તિ બ્રાહ્મણત્તં. અન્તન્તિ નિબ્બાનં. દેવાનં વા અન્તન્તિ મગ્ગઞાણાનં વા અન્તભૂતં અરહત્તફલં.

૫. મુચલિન્દમૂલેતિ એત્થ ચ મુચલિન્દો વુચ્ચતિ નીપરુક્ખો, યો ‘‘નિચુલો’’તિપિ વુચ્ચતિ. ઉપ્પન્નમેઘોતિ સકલચક્કવાળગબ્ભં પૂરેત્વા ઉપ્પન્નો મહામેઘો. વદ્દલિકાતિ વુટ્ઠિયા એવ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન નામં. યા ચ સત્તાહં પવત્તત્તા સત્તાહવદ્દલિકાતિ વુત્તાતિ આહ ‘‘સત્તાહં અવિચ્છિન્નવુટ્ઠિકા અહોસી’’તિ. સીતવાતેન દૂસિતં દિનમેતિસ્સા વદ્દલિકાયાતિ સીતવાતદુદ્દિનીતિ આહ ‘‘ઉદકફુસિતસમ્મિસ્સેના’’તિઆદિ. ઉબ્બિદ્ધતા નામ દૂરભાવેન ઉપટ્ઠાનન્તિ આહ ‘‘મેઘવિગમેન દૂરીભૂત’’ન્તિ. ઇન્દનીલમણિ વિય દિબ્બતિ જોતેતીતિ દેવો, આકાસો.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ વિવેકસ્સ સુખભાવં વિદિત્વા. સબ્બસો અસન્તુટ્ઠિસમુચ્છેદકત્તા મગ્ગઞાણાનં ‘‘ચતુમગ્ગઞાણસન્તોસેના’’તિ વુત્તં. અકુપ્પનભાવોતિ અકુજ્ઝનસભાવો.

૬. પચ્ચગ્ઘેતિ ¶ અભિનવે. અયમેવ અત્થો પસત્થો, ન પુરિમો. ન હિ બુદ્ધા મહગ્ઘં પત્તં પરિભુઞ્જન્તિ.

૭. આલીયન્તિ ¶ સેવીયન્તીતિ આલયા. પઞ્ચ કામગુણાતિ આહ ‘‘સત્તા…પે… વુચ્ચન્તી’’તિ. સુટ્ઠુ મુદિતાતિ અતિવિય પમુદિતા. ઠાનં સન્ધાયાતિ ઠાન-સદ્દં અપેક્ખિત્વા. ઇમેસન્તિ સઙ્ખારાદીનં ફલાનં. પાળિયં સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદીનિ નિબ્બાનવેવચનાનિ. અપિસ્સૂતિ સમ્પિણ્ડનત્થે નિપાતો. ન કેવલં એતદહોસિ, ઇમાપિ ગાથા પટિભંસૂતિ અત્થો.

કિચ્છેન મે અધિગતન્તિ પારમિપૂરણં સન્ધાય વુત્તં, ન દુક્ખાપટિપદં. બુદ્ધાનઞ્હિ ચત્તારો મગ્ગા સુખાપટિપદાવ હોન્તિ. હ-ઇતિ બ્યત્તં, એકંસન્તિ દ્વીસુ અત્થેસુ નિપાતો, બ્યત્તં, એકંસેન વા અલન્તિ વિયોજેન્તિ. હલન્તિ વા એકો નિપાતો.

૮. પાળિયં સહમ્પતિસ્સાતિ સો કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને સહકો નામ થેરો પઠમજ્ઝાનભૂમિયં બ્રહ્મપતિ હુત્વા નિબ્બત્તો, તેન નં ‘‘સહમ્પતી’’તિ સઞ્જાનિંસુ. અસ્સવનતાતિ અસ્સવનતાય, અસ્સવનેનાતિ અત્થો. સવનમેવ હિ સવનતા યથા દેવતાતિ.

ધમ્મો અસુદ્ધોતિ મિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મો. સમલેહીતિ પૂરણકસ્સપાદીહિ છહિ સત્થારેહિ. અપાપુરાતિ દેસનાહત્થેન વિવર. દ્વારન્તિ અરિયમગ્ગં સન્ધાય વદતિ.

સેલેતિ ઘનસિલામયે. તથૂપમન્તિ એત્થ તથા-સદ્દો તં-સદ્દત્થે દટ્ઠબ્બો. તેન સો સેલપબ્બતો ઉપમા યસ્સ. તં તથૂપમન્તિ અત્થો. તેન વા પબ્બતાદિના પકારેન ઉપમા અસ્સાતિપિ અત્થો. ધમ્મમયન્તિ લોકુત્તરધમ્મભૂતં. ઉટ્ઠાહીતિ ધમ્મદેસનત્થાય ચારિકચરણત્થં ઇમમ્હા આસના કાયેન, અપ્પોસ્સુક્કભાવતો વા ચિત્તેન ઉટ્ઠેહિ, અયમેવ વા પાઠો. તેનેવ ‘‘વિચર, દેસસ્સૂ’’તિ દુવિધેપિ કાયચિત્તપયોગે નિયોજેસિ. વીરાતિઆદિ ચત્તારિ થુતિવસેન સમ્બોધનાનિ.

૯. બુદ્ધચક્ખુનાતિ ¶ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણેન, આસયાનુસયઞાણેન ચ. ઇમેસઞ્હિ દ્વિન્નં ‘‘બુદ્ધચક્ખૂ’’તિ નામં. સ્વાકારાતિ સદ્ધિન્દ્રિયાદયોવ આકારા ¶ સુન્દરા યેસં, તે સ્વાકારા, સુવિઞ્ઞાપયા, પરલોકઞ્ચ વજ્જઞ્ચ ભયતો દસ્સનસીલા ચાતિ દટ્ઠબ્બં. ઉપ્પલાનિ એત્થ સન્તીતિ ઉપ્પલિનીતિ ગચ્છલતાપિ પોક્ખરણીપિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન પોક્ખરણી. એવમિતરેસુપિ. ઉદકાનુગ્ગતાનીતિ ઉદકતો અનુગ્ગતાનિ. અન્તો નિમુગ્ગાનેવ હુત્વા પુસન્તિ વડ્ઢન્તિ, તાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનિ. અચ્ચુગ્ગમ્માતિ ઉદકં અતિક્કમનવસેન ઉગ્ગન્ત્વા.

અપારુતાતિ વિવટા. તેસન્તિ સઉપનિસ્સયાનં સત્તાનં. દ્વારાતિ અરિયમગ્ગદ્વારાનિ. ઇદઞ્ચ અત્તનો સયમ્ભુઞાણેન સઉપનિસ્સયાનં તેસં મગ્ગુપ્પત્તિદિટ્ઠતં સન્ધાય વદતિ. વિહિંસસઞ્ઞીતિઆદીસુ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો – ‘‘અહઞ્હિ અત્તનો પગુણં સુપ્પવત્તિતમ્પિ ઇમં પણીતં ધમ્મં અજાનન્તેસુ મનુજેસુ દેસનાય વિહિંસા કાયવાચાકિલમથો હોતી’’તિ એવં વિહિંસસઞ્ઞી હુત્વા ન ભાસિં ભાસિતું ન ઇચ્છિં. ઇદાનિ પન હેતુસમ્પન્ના અત્તનો સદ્ધાભાજનં વિવરન્તુ, પૂરેસ્સામિ નેસં સઙ્કપ્પન્તિ.

૧૦. આળારોતિ નામં. કાલામોતિ ગોત્તં. ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદીતિ કિં ઇદાનેવ ઉદપાદિ, નનુ બોધિમૂલે તેકાલિકા, કાલવિનિમુત્તા ચ સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારતો દિટ્ઠાતિ? સચ્ચં દિટ્ઠા, તથાપિ નામાદિવસેન અવિકપ્પિતા એકચિત્તક્ખણિકત્તા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ. ન હિ એકેન ચિત્તેન સબ્બધમ્માનં નામજાતિઆદિકં પચ્ચેકં અનન્તં વિભાગં વિકપ્પેતું સક્કા વિકપ્પાનં વિરુદ્ધાનં સહાનુપ્પત્તિતો, સબ્બવિકપ્પારહધમ્મદસ્સનમેવ પનાનેન સક્કા કાતું. યથા દિટ્ઠેસુ પન યથિચ્છિતાકારં આરબ્ભ વિકપ્પો ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન દિટ્ઠે ચિત્તપટે વિય. ઇધાપિ આળારં નિસ્સાય આવજ્જનાનન્તરમેવ સબ્બાકારઞાણં ઉદપાદિ. ન કેવલઞ્ચ તં, અથ ખો પઞ્ચવગ્ગિયા એવ પઠમં ધમ્મં જાનિસ્સન્તિ, તપ્પમુખા ચ દેવતા, આળારો કાલં કત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને, ઉદકો ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તોતિ એવમાદિકં સબ્બમ્પિ નિસ્સાય ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ એવ. તં પન ખણસમ્પત્તિયા દુલ્લભભાવં દસ્સેતું કમેન ઓલોકેત્વા દેવતાય વુત્તે ઞાણં વિય કત્વા ¶ વુત્તં. સદ્દગતિયા હિ બન્ધત્તા એકેન ઞાણેન ઞાતમ્પિ વુચ્ચમાનં કમેન ઞાતં વિય પટિભાતિ, દેવતાપિ ચ ભગવતા ઞાતમેવત્થં આરોચેસિ. તેનેવ ‘‘ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદી’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવમઞ્ઞત્થાપિ ઈદિસેસુ ‘‘લોકં વોલોકેન્તો અસુકં અદ્દસ, તત્થ ¶ મયિ ગતે કિં ભવિસ્સતી’’તિ એવમાદિના સત્થુ હિતેસિતાસન્દસ્સનવસપ્પવત્તેસુ. સબ્બત્થ વચનગતિયં કમવુત્તિતે પઞ્ઞાયમાનેપિ એકેનેવ ઞાણેન સકલાવબોધો વેદિતબ્બો. બહુકારા ખો મે પઞ્ચવગ્ગિયાતિ ઉપકારસ્સાપિ વિજ્જમાનતં સન્ધાય વુત્તં, ન પન ધમ્મદેસનાય કારણત્તેન અનુપકારાનમ્પિ દેસનતો.

૧૧. અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિન્તિ ગયાય, બોધિસ્સ ચ અન્તરે તિગાવુતે ઠાને.

સબ્બાભિભૂતિ સબ્બં તેભૂમકધમ્મં અભિભવિત્વા ઠિતો. અનૂપલિત્તોતિ કિલેસલેપેન અલિત્તો. તતો એવ સબ્બઞ્જહો. તણ્હક્ખયે વિમુત્તોતિ તણ્હક્ખયે નિબ્બાને આરમ્મણકરણવસએન વિમુત્તો. એવં સયં સબ્બધમ્મે અત્તનાવ જાનિત્વા. કમુદ્દિસેય્યન્તિ કં અઞ્ઞં ‘‘અયં મે આચરિયો’’તિ ઉદ્દિસેય્યં.

કાસિનં પુરન્તિ બારાણસિં. આહઞ્છન્તિ આહનિસ્સામિ. અમતાધિગમાય ઉગ્ઘોસનતો અમતદુન્દુભિન્તિ સત્થુ ધમ્મદેસના વુત્તા, ‘‘અમતભેરિં પહરિસ્સામી’’તિ ગચ્છામીતિ અત્થો.

અરહસિ અનન્તજિનોતિ અનન્તજિનોપિ ભવિતું યુત્તોતિ અત્થો. અનન્તઞાણતાય અનન્તો જિનો ચ, અનન્તેન વા ઞાણેન, અનન્તં વા દોસં જિતવા, ઉપ્પાદવયન્તરહિતતાય વા અનન્તં નિબ્બાનં અજિનિ કિલેસારયો મદ્દિત્વા ગણ્હીતિપિ અનન્તજિનો.

હુપેય્યાપીતિ એવમ્પિ ભવેય્ય, એવંવિધે રૂપકાયરતને ઈદિસેન ઞાણેન ભવિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. એવં નામ કથનઞ્હિસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ અપરકાલે દુક્ખપ્પત્તસ્સ ભગવન્તં ઉપગમ્મ પબ્બજિત્વા મગ્ગફલપટિવેધાય પચ્ચયો જાતો. તથાહેસ ભગવા તેન સમાગમત્થં પદસાવ મગ્ગં પટિપજ્જિ.

૧૨. બાહુલ્લિકોતિ ¶ પચ્ચયબાહુલ્લિકો. પધાનવિબ્ભન્તોતિ પધાનતો દુક્કરચરણતો પરિહીનો. નત્થિ એત્થ અગારિયં, અગારસ્સ હિતં કસિગોરક્ખાદિકમ્મન્તિ અનગારિયા, પબ્બજ્જા, તં અનગારિયં. પબ્બજન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ. તદનુત્તરન્તિ તં અનુત્તરં. બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનં, અરહત્તફલન્તિ અત્થો. તસ્સ હિ અત્થાય કુલપુત્તા પબ્બજન્તિ. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિં પચ્ચક્ખે અત્તભાવે. સયન્તિ અપરપ્પચ્ચયા ¶ . અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનોવ ઞાણેન પચ્ચક્ખં કત્વા. ઉપસમ્પજ્જાતિ પાપુણિત્વા.

ઇરિયાયાતિ દુક્કરઇરિયાય. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માતિઆદીસુ મનુસ્સધમ્મતો લોકિયઞાણતો ઉપરિ અરિયં કાતું અલં સમત્થો અલમરિયો. ઞાણદસ્સનવિસેસોતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પુબ્બભાગં અધિપ્પેતં. નોતિ નુ. ભાસિતમેતન્તિ એવરૂપમેતં વાક્યભેદન્તિ અત્થો. તે ચ ‘‘યદિ એસ પધાનકાલે ‘અહં અરહા’તિ વદેય્ય, મયઞ્ચ સદ્દહામ, ન ચાનેન તદા વુત્તં. ઇદાનિ પન વિજ્જમાનમેવ ગુણં વદતી’’તિ એકપદેન સતિં લભિત્વા ‘‘બુદ્ધો જાતો’’તિ ઉપ્પન્નગારવા આવુસોવાદં પહાય ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’તિ આહંસુ. અઞ્ઞા ચિત્તન્તિ અઞ્ઞાય અરહત્તપ્પત્તિયા ચિત્તં.

૧૩. અન્તાતિ કોટ્ઠાસા દ્વે ભાગા. કામેસુ કામસુખલ્લિકાનુયોગોતિ વત્થુકામેસુ કિલેસકામસુખસ્સ અનુભવો. કિલેસકામા એવ વા આમિસસુખેન અલ્લીયનતો કામસુખલ્લિકાતિ વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા. ગમ્મોતિ ગામવાસીનં સન્તકો. અત્તકિલમથાનુયોગોતિ અત્તનો કિલમથસ્સ કણ્ટકસેય્યાદિદુક્ખસ્સ અનુયોગો. ઉભો અન્તેતિ યથાવુત્તે લોભો વા સસ્સતો વા એકો અન્તો, દોસો વા ઉચ્છેદો વા એકોતિ વેદિતબ્બો.

ચક્ખુકરણીતિઆદીસુ અત્તના સમ્પયુત્તઞાણચક્ખું કરોતીતિ ચક્ખુકરણી. દુતિયં તસ્સેવ વેવચનં. ઉપસમોતિ કિલેસુપસમો. અભિઞ્ઞા, સમ્બોધો ચ ચતુસચ્ચપટિવેધોવ. નિબ્બાનં અસઙ્ખતધાતુ. એતેસમ્પિ અત્થાય સંવત્તતીતિ પટિપદં થોમેતિ. સમ્માદિટ્ઠીતિ ઞાણં. સમ્માસઙ્કપ્પોતિ વિતક્કો. સેસં ધમ્મતો સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

૧૪. એવં ¶ ચત્તારોપિ મગ્ગે એકતો દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેહિ મગ્ગેહિ પટિવિજ્ઝિતબ્બાનિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ દસ્સેતું ‘‘ઇદં ખો પન, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. જાતિપિ દુક્ખાતિઆદીસુ તત્થ તત્થ ભવે નિબ્બત્તમાનાનં સત્તાનં સબ્બપઠમં રૂપારૂપધમ્મપ્પવત્તિ ઇધ જાતિ નામ, સા ચ તત્થ તત્થ ભવેસુ ઉપલબ્ભમાનાનં દુક્ખાદીનં વત્થુભાવતો દુક્ખા, એવં જરાદીસુ દુક્ખવત્થુકતાય દુક્ખતા વેદિતબ્બા. પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા પન દુક્ખદુક્ખવિપરિણામદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખવસેન દુક્ખા એવ. પોનોભવિકાતિ પુનબ્ભવકરણં પુનબ્ભવો ઉત્તરપદલોપેન, પુનબ્ભવો સીલમેતિસ્સાતિ પોનોભવિકા. નન્દિરાગસહગતાતિ એત્થ રૂપાદીસુ નન્દતિ પિયાયતીતિ નન્દી, સા એવ રાગોતિ નન્દિરાગોતિ ભાવપ્પધાનોયં નિદ્દેસો, નન્દિરાગત્તન્તિ ¶ અત્થો. તેન સહગતાનિ નન્દિરાગસહગતા. તત્ર તત્રાતિ તસ્મિં તસ્મિં ભવે. રૂપાદીસુ છસુ આરમ્મણેસુ કામસ્સાદનવસેન પવત્તા કામતણ્હા નામ. સસ્સતદિટ્ઠિયા સહ પવત્તા ભવતણ્હા. ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા સહ પવત્તા વિભવતણ્હા. અસેસવિરાગનિરોધોતિઆદિના નિબ્બાનમેવ વુચ્ચતિ. તત્થ વિરજ્જનં વિગમનં વિરાગો. નિરુજ્ઝનં નિરોધો. ઉભયેનાપિ સુટ્ઠુ વિગમોવ વુચ્ચતિ. અસેસાયપિ તણ્હાય વિરાગો, નિરોધો ચ યેન હોતિ, સો અસેસવિરાગનિરોધો, નિબ્બાનમેવ. યસ્મા ચ તં આગમ્મ તણ્હં, વટ્ટઞ્ચ ચજન્તિ પટિનિસ્સજ્જન્તિ વિમુચ્ચન્તિ ન અલ્લીયન્તિ, તસ્મા ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયોતિ વુચ્ચતિ.

૧૫. ચક્ખુન્તિઆદીનિ ઞાણવેવચનાનેવ.

૧૬. યાવકીવઞ્ચાતિ યત્તકં કાલં. તિપરિવટ્ટન્તિ સચ્ચઞાણ, કિચ્ચઞાણ, કતઞાણસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં પરિવટ્ટાનં વસેન તિપરિવટ્ટં ઞાણદસ્સનં. એત્થ ચ ‘‘ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખસમુદય’’ન્તિ એવં ચતૂસુ સચ્ચેસુ યથાભૂતઞાણં સચ્ચઞાણં નામ. તેસુ એવ ‘‘પરિઞ્ઞેય્યં પહાતબ્બં સચ્છિકાતબ્બં ભાવેતબ્બ’’ન્તિ એવં કત્તબ્બકિચ્ચજાનનઞાણં કિચ્ચઞાણં નામ. ‘‘પરિઞ્ઞાતં પહીનં સચ્છિકતં ભાવિત’’ન્તિ તસ્સ કિચ્ચસ્સ કતભાવજાનનઞાણં કતઞાણં નામ. દ્વાદસાકારન્તિ તેસમેવ એકેકસ્મિં સચ્ચે તિણ્ણં તિણ્ણં આકારાનં વસેન દ્વાદસાકારં.

અભિસમ્બુદ્ધોતિ પચ્ચઞ્ઞાસિન્તિ અભિસમ્બુદ્ધો અરહત્તં પત્તોતિ એવં ન પટિજાનિં. યતો ચ ખોતિ યતો બોધિમૂલે નિસિન્નકાલતો પટ્ઠાય ¶ . અથાહન્તિ તતો પરં અહં. ઞાણઞ્ચ પન મેતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં સન્ધાય વદતિ. અકુપ્પા મેતિઆદિ તસ્સ પવત્તિઆકારદસ્સનં. તત્થ અકુપ્પા મે વિમુત્તીતિ અરહત્તફલં તસ્સ મગ્ગસઙ્ખાતકારણતો ચ આરમ્મણતો ચ અકુપ્પતા વેદિતબ્બા.

ઇમસ્મિં પન વેય્યાકરણસ્મિન્તિ નિગ્ગાથસુત્તે. ભઞ્ઞમાનેતિ ભણિયમાને. ધમ્મચક્ખુન્તિ ઇધ ચતુસચ્ચધમ્મેસુ ચક્ખુકિચ્ચકરણતો સોતાપત્તિમગ્ગો અધિપ્પેતો. યં કિઞ્ચીતિઆદિ નિબ્બાનારમ્મણત્તેપિ કિચ્ચવસેન અસમ્મોહતો પવત્તિદસ્સનત્થં વુત્તં.

૧૭. ધમ્મચક્કન્તિ પટિવેધઞાણધમ્મઞ્ચેવ દેસનાઞાણધમ્મઞ્ચ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં ¶ . ઓભાસોતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનુભાવેન પવત્તો ચિત્તપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનો દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા ઠિતો ઓભાસો.

૧૮. દિટ્ઠો અરિયસચ્ચધમ્મો એતેનાતિ દિટ્ઠધમ્મો. એસ નયો સેસેસુપિ. અત્તનો પચ્ચક્ખતો અધિગતત્તા ન પરં પચ્ચેતિ, પરસ્સ સદ્ધાય એત્થ ન પવત્તતીતિ અપરપ્પચ્ચયો. એહિ ભિક્ખૂતિ એત્તકે વુત્તમત્તે પબ્બજ્જા, ઉપસમ્પદા ચ સિજ્ઝતિ, તેનેવ તત્થ ઇતિ-સદ્દેન પરિચ્છેદો દસ્સિતોતિ વદન્તિ. કેચિ પન ‘‘સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયાતિ વચનપરિયોસાને એવ ઉપસમ્પદા સિજ્ઝતિ, અટ્ઠકથાયં પન ‘એહિ ભિક્ખૂતિ ભગવતો વચનેના’તિ ઇદં એહિભિક્ખુસદ્દોપલક્ખિતવચનં એહિભિક્ખુવચનન્તિઆદિપદવસેન વુત્તં મુસાવાદવગ્ગોતિઆદીસુ વિયા’’તિ વદન્તિ, તદેતં પઠમપારાજિકટ્ઠકથાયં ‘‘ભગવા હિ…પે… એહિ ભિક્ખુ, ચર બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫ ભિક્ખૂપદભાજનીયવણ્ણના) ઇમિના વચનેન સમેતિ. યત્તકઞ્હિ ભગવતા નિયમેન વુચ્ચતિ, તત્તકં સબ્બમ્પિ અઙ્ગમેવ. સેક્ખપુથુજ્જનાનઞ્હિ એતં પરિપુણ્ણં વુચ્ચતિ, અસેક્ખાનં પન ‘‘ચર બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ પરિયોસાનન્તિ દટ્ઠબ્બં સિક્ખત્તયસમિદ્ધિતો. લોકિયસમ્પદાહિ ઉપરિભૂતા સેટ્ઠભૂતા સમ્પદાતિ ઉપસમ્પદા.

૧૯-૨૧. નીહારભત્તોતિ ભિક્ખૂહિ ગામતો નીહરિત્વા દિન્નભત્તો. કલ્લં નૂતિ યુત્તં નુ. એતં મમાતિઆદિ યથાક્કમં તણ્હામાનદિટ્ઠિગાહાનં દસ્સનં.

૨૨-૨૩. તસ્મા ¶ તિહાતિ એત્થ તિહાતિ નિપાતમત્તં, તસ્માતિ અત્થો. નિબ્બિન્દતીતિ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાવસેન ઉક્કણ્ઠતિ. વિરજ્જતીતિ ચતુન્નં મગ્ગાનં વસેન ન રજ્જતિ. વિમુચ્ચતીતિ ફલવસેન વિમુચ્ચતિ. વિમુત્તસ્મિન્તિઆદિ પચ્ચવેક્ખણઞાણદસ્સનં. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. કરણીયં ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પચ્ચેકં કત્તબ્બં પરિઞ્ઞાદિવસેન સોળસવિધં કિચ્ચં. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવાય સોળસકિચ્ચભાવાય, કિલેસક્ખયાય વા અપરં પુન મગ્ગભાવનાકિચ્ચં મે નત્થીતિ પજાનાતિ. અથ વા ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવતો વત્તમાનક્ખન્ધસન્તાનતો અપરં ખન્ધસન્તાનં મય્હં ન ભવિસ્સતીતિ અત્થો.

૧૫. આળમ્બરન્તિ પણવં. વિકેસિકન્તિ વિપ્પકિણ્ણકેસં. વિક્ખેળિકન્તિ વિસ્સન્દમાનલાલં ¶ . સુસાનં મઞ્ઞેતિ સુસાનં વિય અદ્દસ સકં પરિજનન્તિ સમ્બન્ધો. ઉદાનં ઉદાનેસીતિ સંવેગવસપ્પવત્તં વચનં નિચ્છારેસિ. ઉપસ્સટ્ઠન્તિ દુક્ખેન સમ્મિસ્સં, દુક્ખોતિણ્ણં સબ્બસત્તકાયજાતન્તિ અત્થો.

૨૬. ઇદં ખો યસાતિ ભગવા નિબ્બાનં સન્ધાયાહ. અનુપુબ્બિં કથન્તિ અનુપટિપાટિકથં. આદીનવન્તિ દોસં. ઓકારન્તિ નિહીનતા નિહીનજનસેવિતત્તા. સંકિલેસન્તિ તેહિ સત્તાનં સંકિલેસનં, સંકિલેસવિસયન્તિ વા અત્થો. કલ્લચિત્તન્તિ અરોગચિત્તં. સામં અત્તનાવ ઉક્કંસો ઉક્ખિપનં એતિસ્સન્તિ સામુક્કંસિકા, સચ્ચદેસના. તસ્સા સરૂપદસ્સનં ‘‘દુક્ખ’’ન્તિઆદિ.

૨૭. અસ્સદૂતેતિ અસ્સઆરુળ્હે દૂતે. ઇદ્ધાભિસઙ્ખારન્તિ ઇદ્ધિકિરિયં. અભિસઙ્ખરેસિ અકાસિ.

૨૮. યથાદિટ્ઠન્તિ પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠં ચતુસ્સચ્ચભૂમિં સેસમગ્ગત્તયેન પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, પસ્સન્તસ્સાતિ અત્થો. માતુ નો જીવિતન્તિ એત્થ નોતિ નિપાતમત્તં, માતુ જીવિતન્તિ અત્થો. યસસ્સ ખીણાસવત્તા ‘‘એહિ ભિક્ખુ, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, ચર બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ એત્તકેનેવ ભગવા ઉપસમ્પદં અદાસિ. ખીણાસવાનઞ્હિ એત્તકેનેવ ઉપસમ્પદા અનુઞ્ઞાતા પુબ્બેવ દુક્ખસ્સ પરિક્ખીણત્તા. ચર બ્રહ્મચરિયન્તિ સાસનબ્રહ્મચરિયસઙ્ખાતં સિક્ખાપદપૂરણં સન્ધાય વુત્તં, ન મગ્ગબ્રહ્મચરિયં.

૩૦. સેટ્ઠાનુસેટ્ઠીનન્તિ ¶ સેટ્ઠિનો ચ અનુસેટ્ઠિનો ચ પવેણીવસેન આગતા યેસં કુલાનં સન્તિ, તેસં સેટ્ઠાનુસેટ્ઠીનં કુલાનં. ઓરકોતિ લામકો.

૩૨-૩૩. મા એકેન દ્વેતિ એકેન મગ્ગેન દ્વે ભિક્ખૂ મા અગમિત્થ. વિસુદ્ધે સત્તે, ગુણે વા મારેતીતિ મારો. પાપે નિયુત્તો પાપિમા.

સબ્બપાસેહીતિ સબ્બકિલેસપાસેહિ. યે દિબ્બા યે ચ માનુસાતિ યે દિબ્બકામગુણનિસ્સિતા, માનુસકકામગુણનિસ્સિતા ચ કિલેસપાસા નામ અત્થિ, સબ્બેહિ તેહિ. ‘‘ત્વં બુદ્ધો’’તિ દેવમનુસ્સેહિ કરિયમાનસક્કારસમ્પટિચ્છનં સન્ધાય વદતિ.

અન્તલિક્ખે ¶ ચરન્તે પઞ્ચાભિઞ્ઞેપિ બન્ધતીતિ અન્તલિક્ખચરો, રાગપાસો. મારો પન પાસમ્પિ અન્તલિક્ખચરં મઞ્ઞતિ. માનસોતિ મનોસમ્પયુત્તો.

જાનાતિ મન્તિ સો કિર ‘‘મહાનુભાવો અઞ્ઞો દેવપુત્તો નિવારેતીતિ ભીતો નિવત્તિસ્સતિ નુ ખો’’તિસઞ્ઞાય વત્વા ‘‘નિહતો ત્વમસિ અન્તકા’’તિ વુત્તે ‘‘જાનાતિ મ’’ન્તિ દુમ્મનો પલાયિ.

૩૪. પરિવિતક્કો ઉદપાદીતિ યસ્મા એહિભિક્ખુભાવાય ઉપનિસ્સયરહિતાનમ્પિ પબ્બજિતુકામતા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, બુદ્ધા ચ તે ન પબ્બાજેન્તિ, તસ્મા તેસમ્પિ પબ્બજ્જાવિધિં દસ્સેન્તો એવં પરિવિતક્કેસીતિ દટ્ઠબ્બં. ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના પન ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એહિભિક્ખુભાવેનેવ પબ્બજન્તિ. યે પટિક્ખિત્તપુગ્ગલાતિ સમ્બન્ધો. સયં પબ્બાજેતબ્બોતિ એત્થ ‘‘કેસમસ્સું ઓહારેત્વા’’તિઆદિવચનતો કેસચ્છેદનકાસાયચ્છાદનસરણદાનાનિ પબ્બજ્જા નામ, તેસુ પચ્છિમદ્વયં ભિક્ખૂહિ એવ કાતબ્બં, કારેતબ્બં વા. ‘‘પબ્બાજેહી’’તિ ઇદં તિવિધમ્પિ સન્ધાય વુત્તં. ખણ્ડસીમં નેત્વાતિ ભણ્ડુકમ્મારોચનપરિહરણત્થં. ભિક્ખૂનઞ્હિ અનારોચેત્વા એકસીમાય ‘‘એતસ્સ કેસે છિન્દા’’તિ અઞ્ઞં આણાપેતુમ્પિ ન વટ્ટતિ. પબ્બાજેત્વાતિ કેસાદિચ્છેદનમેવ સન્ધાય વુત્તં ‘‘કાસાયાનિ અચ્છાદેત્વા’’તિ વિસું વુત્તત્તા. પબ્બાજેતું ન લભતીતિ સરણદાનં સન્ધાય વુત્તં, અનુપસમ્પન્નેન ભિક્ખુઆણત્તિયા દિન્નમ્પિ સરણં ન રુહતિ.

યસસ્સીતિ પરિવારસમ્પન્નો. નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવન્તિ ‘‘કેસા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો ¶ નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂ’’તિઆદિનયં સઙ્ગણ્હાતિ, સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૩૧૧) આગતનયેન ગહેતબ્બં. પુબ્બેતિ પુબ્બબુદ્ધુપ્પાદેસુ. મદ્દિતસઙ્ખારોતિ વિપસ્સનાવસેન વુત્તં. ભાવિતભાવનોતિ સમથવસેનાપિ.

કાસાયાનિ તિક્ખત્તું વા…પે… પટિગ્ગાહાપેતબ્બોતિ એત્થ ‘‘સબ્બદુક્ખનિસ્સરણત્થાય ઇમં કાસાવં ગહેત્વા’’તિ વા ‘‘તં કાસાવં દત્વા’’તિ વા વત્વા ‘‘પબ્બાજેથ મં, ભન્તે, અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ એવં યાચનપુબ્બકં ચીવરં પટિચ્છાપેતિ. અથાપીતિઆદિ તિક્ખત્તું પટિગ્ગાહાપનતો પરં કત્તબ્બવિધિદસ્સનં. અથાપીતિ તતો પરમ્પીતિ અત્થો. કેચિ પન ‘‘ચીવરં અપ્પટિગ્ગાહાપેત્વા પબ્બજનપ્પકારભેદદસ્સનત્થં ‘‘અથાપી’’તિ વુત્તં, અથાપીતિ ચ અથ વાતિ અત્થો’’તિ વદન્તિ. ‘‘અદિન્નં ન વટ્ટતી’’તિ ઇમિના પબ્બજ્જા ન રુહતીતિ દસ્સેતિ.

પાદે ¶ વન્દાપેત્વાતિ પાદાભિમુખં નમાપેત્વા. દૂરે વન્દન્તોપિ હિ પાદે વન્દતીતિ વુચ્ચતિ. ઉપજ્ઝાયેન વાતિ એત્થ યસ્સ સન્તિકે ઉપજ્ઝં ગણ્હાતિ, અયં ઉપજ્ઝાયો. આભિસમાચારિકેસુ વિનયનત્થં યં આચરિયં કત્વા નિય્યાતેન્તિ, અયં આચરિયો. સચે પન ઉપજ્ઝાયો સયમેવ સબ્બં સિક્ખાપેતિ, અઞ્ઞસ્મિં ન નિય્યાતેતિ, ઉપજ્ઝાયોવસ્સ આચરિયોપિ હોતિ, યથા ઉપસમ્પદાકાલે સયમેવ કમ્મવાચં વાચેન્તો ઉપજ્ઝાયોવ કમ્મવાચાચરિયોપિ હોતિ.

અનુનાસિકન્તં કત્વા દાનકાલે અન્તરા વિચ્છેદો ન કાતબ્બોતિ આહ ‘‘એકસમ્બન્ધાની’’તિ.

‘‘આભિસમાચારિકેસુ વિનેતબ્બો’’તિ ઇમિના સેખિયવત્તખન્ધકવત્તેસુ, અઞ્ઞેસુ

ચ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિલોકવજ્જસિક્ખાપદેસુ સામણેરેહિ વત્તિતબ્બં, તત્થ અવત્તમાનો અલજ્જી, દણ્ડકમ્મારહો ચ હોતીતિ દસ્સેતિ.

૩૫. પાળિયં ¶ અનુત્તરં વિમુત્તિં અનુપાપુણાથાતિ ‘‘ખીણાસવા મયં, કિં અમ્હાકં પધાનેના’’તિ વાસનાદોસેન વોસાનં અનાપજ્જિત્વા પન્તેસુ સેનાસનેસુ ફલસમાપત્તિયાવ વીતિનામનત્થં, તં દિસ્વા અઞ્ઞેસમ્પિ દિટ્ઠાનુગતિસમાપજ્જનત્થઞ્ચ ઓવદતીતિ વેદિતબ્બં.

૩૬. ઇદં નેસં પુબ્બકમ્મન્તિ તેસં તિંસજનાનં એકતો અભિસમયસ્સ પુબ્બકમ્મં. અઞ્ઞમ્પિ તેસં પચ્ચેકં પુબ્બબુદ્ધુપ્પાદેસુ સદ્ધમ્મસ્સવનસરણગમનદાનસીલસમાધિવિપસ્સનાસમાયોગવસેન બહું વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં અત્થેવાતિ ગહેતબ્બં. ઇતરથા હિ તદહેવ પટિવેધો, એહિભિક્ખુભાવાદિવિસેસો ચ ન સમ્પજ્જેય્ય.

ભદ્દવગ્ગિયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૭-૩૮. પાળિયં ¶ અગરૂતિ ભારિયં ન સિયાતિ અત્થો. ઉભિન્નં સજોતિભૂતાનન્તિ ઉભોસુ સજોતિભૂતેસુ. પત્તે પક્ખિપીતિ તં નાગં નિહતતેજં ધમ્મદેસનાય સન્તપ્પેત્વા સરણસીલાનિ દત્વા સકલરત્તિં ભગવન્તં પયિરુપાસિત્વા ઠિતં જટિલાનં દસ્સનત્થં પત્તે પક્ખિપિ, ન અહિતુણ્ડિકો વિય બલક્કારેનાતિ વેદિતબ્બં. યત્ર હિ નામાતિ યો નામ.

૩૯. અજ્જણ્હોતિ અજ્જ એકદિવસં. અગ્ગિસાલમ્હીતિ અગ્યાગારે. સુમનાનં બુદ્ધાનં મનસા સદિસો મનો અસ્સાતિ સુમનમનસો. અધિચિત્તોતિ મહાકરુણાદીહિ અધિચિત્તો. ઉદિચ્છરેતિ ઉલ્લોકેસું, પરિવારેસુન્તિ અત્થો. અનેકવણ્ણા અચ્ચિયોતિ છબ્બણ્ણરંસિયો વુત્તા. અહં તે ધુવભત્તેન પટિમાનનં કરિસ્સામીતિ સેસો.

૪૦. અભિક્કન્તાય ¶ રત્તિયાતિ પરિક્ખીણાય રત્તિયા, મજ્ઝરત્તિસમયેતિ અત્થો. અભિક્કન્તવણ્ણાતિ અભિરૂપચ્છવિવણ્ણા. કેવલકપ્પન્તિ એત્થ કેવલ-સદ્દસ્સ અનવસેસત્થો, કપ્પ-સદ્દસ્સ સમન્તભાવો, તસ્મા અનવસેસં સમન્તતો વનસણ્ડન્તિ અત્થો. ચતુદ્દિસાતિ ચતૂસુ દિસાસુ. યત્ર હિ નામાતિ યં નામ.

૪૩. અઙ્ગમગધાતિ અઙ્ગમગધરટ્ઠવાસિનો. ઇદ્ધિપાટિહારિયન્તિ અભિઞ્ઞિદ્ધિયેવ પટિપક્ખાનં તિત્થિયાનં, વેનેય્યસત્તગતદોસાનઞ્ચ હરણતો અપનયનતો પાટિહારિયં, તં તં વા સત્તહિતં પટિચ્ચ હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પટિહારિયં, તદેવ પાટિહારિયં. ઇદ્ધિ એવ પાટિહારિયં ઇદ્ધિપાટિહારિયં.

૪૪. પંસુકૂલં ઉપ્પન્નં હોતીતિ પુણ્ણાય દાસિયા સરીરં પરિક્ખિપિત્વા છડ્ડિતં સાણમયં કિમિકુલાકુલં પરિયેસનવસેન ઉપ્પન્નં હોતિ, યં ભગવા ભૂમિં કમ્પેન્તો પારુપિત્વા પચ્છા મહાકસ્સપત્થેરસ્સ અદાસિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તન્તિ વદન્તિ. કત્થ નુ ખોતિઆદિપરિવિતક્કો જટિલાનં વિવિધપાટિહારિયદસ્સનત્થં કતો. પાણિના ખણન્તો વિય ઇદ્ધિયા મત્તિકં અપનેત્વા દિન્નત્તા વુત્તં ‘‘પાણિના પોક્ખરણિં ખણિત્વા’’તિ.

૪૬. ફાલિયન્તુ, કસ્સપ, કટ્ઠાનીતિ ઉરુવેલકસ્સપેન નિવેદિતે એવમવોચાતિ દટ્ઠબ્બં. એવં સેસેસુપિ.

૪૯. અન્તરટ્ઠકાસુ ¶ હિમપાતસમયેતિ એત્થ માઘમાસસ્સ અવસાને ચતસ્સો, ફગ્ગુણમાસસ્સ આદિમ્હિ ચતસ્સોતિ એવં ઉભિન્નં માસાનં અન્તરે અટ્ઠરત્તિયો અન્તરટ્ઠકા નામ. તાસુ અન્તરટ્ઠકાસુ રત્તીસુ હિમપાતકાલે. ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનમ્પિ સહસા તદુભયકરણવસેન વુત્તં.

૫૦. ઉદકવાહકોતિ ઉદકોઘો. રેણુહતાયાતિ રજોકિણ્ણાય, અતિન્તાયાતિ અત્થો. નાવાયાતિ કુલ્લેન. ઇદં નુ ત્વં મહાસમણાતિ ઇધ નુ ત્વં. ધ-કારસ્સ દ-કારં, અનુસારઞ્ચ કત્વા ‘‘ઇદં નૂ’’તિ વુત્તં ‘‘એકમિદાહ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૬૫, ૨૬૫) વિય. ‘‘ઇમસ્મિં પદેસે ત્વં નુ ખો ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિ. અયમહમસ્મીતિ અયમહં ઇધ ઠિતોસ્મીતિ અત્થો.

૫૧. ચિરપટિકાતિ ¶ ચિરકાલતો પટ્ઠાય. કેસમિસ્સં સબ્બં પરિક્ખારં ઉદકે પવાહેત્વાતિપિ યોજેતબ્બં. અરણિકમણ્ડલુઆદિકા તાપસપરિક્ખારા ખારી નામ, તંહરણકકાજં ખારિકાજં નામ. અગ્ગિહુતમિસ્સન્તિ અગ્ગિપૂજોપકરણસહિતં.

૫૨-૩. ઉપસગ્ગોતિ ઉપદ્દવો. ‘‘અડ્ઢુડ્ઢાનિ પાટિહારિયસહસ્સાની’’તિ ઇદં નાગદમનાદીનિ પન્નરસ પાટિહારિયાનિ વજ્જેત્વા વુત્તં અપ્પકમધિકં ગણનૂપગં ન હોતીતિ.

૫૪. ગયાયન્તિ ગયાનામિકાય નદિયા અદૂરભવત્તા ગામો ઇત્થિલિઙ્ગવસેન ગયા નામ જાતો, તસ્સં. ગયાસીસેતિ એવંનામકે પિટ્ઠિપાસાણે.

‘‘યમિદં ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા…પે… સુખં વા’’તિઆદિના ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિચિત્તેસુ સોમનસ્સદોમનસ્સઉપેક્ખાવેદનામુખેન સેસારૂપક્ખન્ધાનમ્પિ આદિત્તતં દસ્સેતિ. એસ નયો સેસેસુપિ. મનોતિ ભવઙ્ગચિત્તં મનોદ્વારસ્સ અધિપ્પેતત્તા. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ મનોદ્વારવીથિપઅયાપન્નમેવ ગહિતં.

ઉરુવેલપાટિહારિયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૫. યઞ્ઞા ¶ અભિવદન્તીતિ યાગહેતુ ઇજ્ઝન્તીતિ વદન્તિ. ઉપધીસૂતિ એત્થ દુક્ખસુખાદીનં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન ચત્તારો ઉપધી કામખન્ધકિલેસઅભિસઙ્ખારૂપધીનં વસેન. તેસુ ખન્ધૂપધિ ઇધાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ખન્ધૂપધીસુ મલન્તિ ઞત્વા’’તિ. યઞ્ઞાતિ યઞ્ઞહેતુ. યિટ્ઠેતિ મહાયાગે. હુતેતિ દિવસે દિવસે કત્તબ્બે અગ્ગિપરિચરણે. કિં વક્ખામીતિ કથં વક્ખામિ.

૫૭-૮. આસીસનાતિ મનોરથા. સિઙ્ગીસુવણ્ણનિક્ખેનાતિ સિઙ્ગીસુવણ્ણસ્સ રાસિના. સુવણ્ણેસુ હિ યુત્તિકતં હીનં. તતો રસવિદ્ધં સેટ્ઠં, તતો આકરુપ્પન્નં સેટ્ઠં, તતો યંકિઞ્ચિ દિબ્બસુવણ્ણં સેટ્ઠં ¶ , તત્રાપિ ચામીકરં, તતો સાતકુમ્ભં, તતો જમ્બુનદં, તતોપિ સિઙ્ગીસુવણ્ણં સેટ્ઠં. તસ્સ નિક્ખં નામ પઞ્ચસુવણ્ણપરિમાણં. અટ્ઠસુવણ્ણાદિભેદં અનેકવિધમ્પિ વદન્તિ. દસસુ અરિયવાસેસૂતિ –

‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનો હોતિ છળઙ્ગસમન્નાગતો એકારક્ખો ચતુરાપસ્સેનો પણુન્નપચ્ચેકસચ્ચો સમવયસટ્ઠેસનો અનાવિલસઙ્કપ્પો પસ્સદ્ધકાયસઙ્ખારો સુવિમુત્તચિત્તો સુવિમુત્તપઞ્ઞો’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૪૮, ૩૬૦; અ. નિ. ૧૦.૧૯) –

એવમાગતેસુ દસસુ અરિયવાસેસુ. તત્થ પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનોતિ પઞ્ચનીવરણેહિ વિપ્પયુત્તતા વુત્તા. છળઙ્ગસમન્નાગતોતિ ઇટ્ઠાદીસુ છસુ આરમ્મણેસુ સોમનસ્સિતાદિપટિપક્ખા છળઙ્ગુપેક્ખા વુત્તા. એકારક્ખોતિ ઉપટ્ઠિતસતિતા. સઙ્ખાયસેવના અધિવાસના પરિવજ્જના વિનોદનાસઙ્ખાતાનિ ચત્તારિ અપસ્સેના નિસ્સયા એતસ્સાતિ ચતુરાપસ્સેનો, એતેન ચ તે નિસ્સયા દસ્સિતા. પણુન્નાનિ અપનીતાનિ દિટ્ઠિગતિકેહિ પચ્ચેકં ગહિતાનિ દિટ્ઠિસચ્ચાનિ યસ્સ, સો પણુન્નપચ્ચેકસચ્ચો, તેન લોકિયઞાણેન દિટ્ઠિપ્પહાનં વુત્તં. કામેસના ભવેસનાબ્રહ્મચરિયેસનાસઙ્ખાતા એસના સમ્મદેવ અવયા અનૂના સટ્ઠા નિસટ્ઠા અનેનાતિ સમવયસટ્ઠેસનો. એતેન તિણ્ણં એસનાનં અભાવો વુત્તો. ‘‘અનાવિલસઙ્કપ્પો’’તિ ઇમિના કામવિતક્કાદીહિ અનાવિલચિત્તતા. ‘‘પસ્સદ્ધકાયસઙ્ખારો’’તિ ઇમિના ચતુત્થજ્ઝાનસમાયોગેન વિગતદરથતા વુત્તા. ‘‘સુવિમુત્તચિત્તો’’તિ ઇમિના મગ્ગો. ‘‘સુવિમુત્તપઞ્ઞો’’તિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણમુખેન ફલઞાણં વુત્તં. એતે હિ અરિયા વસન્તિ એત્થાતિ અરિયવાસાતિ વુચ્ચન્તિ ¶ . તે પન વાસા વુત્થા વસિતા સમ્પાદિતા યેન, સો વુત્થવાસો, ભગવા. દસબલોતિ દસહિ કાયબલેહિ, ઞાણબલેહિ ચ ઉપેતો. યાનિ હેતાનિ –

‘‘કાળાવકઞ્ચ ગઙ્ગેય્યં, પણ્ડરં તમ્બપિઙ્ગલં;

ગન્ધમઙ્ગલહેમઞ્ચ, ઉપોસથછદ્દન્તિમે દસા’’તિ. (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪૮; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૨૨; અ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૦.૨૧; વિભ. અટ્ઠ. ૭૬૦; ઉદા. અટ્ઠ. ૭૫; બુ. વ. અટ્ઠ. ૧.૩૯; ચૂળનિ. અટ્ઠ. ૮૧; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૨.૪૪) –

એવં ¶ વુત્તાનિ દસહત્થિકુલાનિ પુરિમપુરિમતો દસબલગુણોપેતાનિ, તેસુ સબ્બજેટ્ઠાનં દસન્નં છદ્દન્તાનં બલાનિ ભગવતો કાયસ્સ દસબલાનિ નામ. તઞ્ચ કાળાવકસઙ્ખાતાનં પકતિહત્થીનં કોટિસહસ્સસ્સ, મજ્ઝિમપુરિસાનં પન દસન્નં કોટિસહસ્સાનઞ્ચ બલં હોતિ, તં ‘‘નારાયનસઙ્ઘાતબલ’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ.

યાનિ પનેતાનિ પાળિયં ‘‘ઇધ, સારિપુત્ત, તથાગતો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૪૮; અ. નિ. ૧૦.૨૧; વિભ. ૭૬૦; પટિ. મ. ૨.૪૪) વુત્તાનિ ઠાનાઠાનઞાણબલં, કમ્મવિપાકઞાણબલં, સબ્બત્થગામિનિપટિપદાઞાણબલં, અનેકધાતુનાનાધાતુલોકઞાણબલં, સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતાઞાણબલં, ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણબલં, ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તીનં સંકિલેસવોદાનવુટ્ઠાનઞાણબલં, પુબ્બેનિવાસઞાણબલં, દિબ્બચક્ખુઞાણબલં, આસવક્ખયઞાણબલન્તિ દસબલઞાણાનિ, ઇમાનિ ભગવતો દસબલાનિ નામ. દસહિ અસેક્ખેહિ અઙ્ગેહીતિ અરહત્તફલસમ્પયુત્તેહિ પાળિયં ‘‘અસેક્ખા સમ્માદિટ્ઠિ…પે… અસેક્ખો સમ્માસમાધિ, અસેક્ખં સમ્માઞાણં, અસેક્ખા સમ્માવિમુત્તી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૪૮, ૩૬૦) એવં વુત્તેહિ દસહિ અસેક્ખધમ્મેહિ સમન્નાગતો. એત્થ ચ દસ્સનટ્ઠેન વુત્તા સમ્માદિટ્ઠિ એવ જાનનટ્ઠેન સમ્માઞાણન્તિપિ વુત્તા, વુત્તાવસેસા પન ફલચિત્તસમ્પયુત્તા સબ્બે ફસ્સાદિધમ્મા સમ્માવિમુત્તીતિ વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

બિમ્બિસારસમાગમકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનપબ્બજ્જાકથાવણ્ણના

૬૦. સારીબ્રાહ્મણિયા ¶ પુત્તો સારિપુત્તો. મોગ્ગલીબ્રાહ્મણિયા પુત્તો મોગ્ગલ્લાનો. છન્નપરિબ્બાજકસ્સાતિ સેતવત્થેન હિરિકોપીનં છાદેત્વા વિચરણકપરિબ્બાજકસ્સ, તેન ‘‘નાયં નગ્ગપરિબ્બાજકો’’તિ દસ્સેતિ. ‘‘ઉપઞ્ઞાત’’ન્તિ ઇમસ્સ વિવરણં ઞાતો ચેવાતિ. ‘‘મગ્ગ’’ન્તિ ઇમસ્સ વિવરણં ઉપગતો ચ મગ્ગોતિ. તેન ચ ઉપઞ્ઞાતન્તિ એત્થ ઞાત-સદ્દો ઞાણપરિયાયો. મગ્ગન્તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન મગ્ગોવ વુત્તો. ઉપસદ્દો ચ ઉપગમનત્થો મગ્ગસદ્દેનપિ સમ્બન્ધિતબ્બોતિ દસ્સેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા ¶ પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધનં નામ અત્થિકેહિ ઉપઞ્ઞાતં ઉપગતઞાણઞ્ચેવ હોતિ, તેહિ ઉપગતો પટિપન્નો મગ્ગો ચ, તસ્મા યંનૂનાહં અનુબન્ધેય્યન્તિ. ઉપઞ્ઞાતં નિબ્બાનન્તિ ઉપપત્તિયા અનુમાનેન ઞાતં નિબ્બાનં. ‘‘મગ્ગ’’ન્તિ ઇમસ્સ વિવરણં મગ્ગન્તોતિ, અનુમાનેન ઞાતં પચ્ચક્ખતો દસ્સનત્થાય ગવેસન્તોતિ અત્થો.

નિરોધો ચ નિરોધૂપાયો ચ એકસેસેન નિરોધોતિ વુત્તોતિ દસ્સેન્તો ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. પટિપાદેન્તોતિ નિગમેન્તો.

ઇતો ઉત્તરીતિ ઇતો મયા લદ્ધસોતાપત્તિતો ઉત્તરિ ઇતરમગ્ગત્તયં યદિપિ નત્થિ, તથાપિ એસો એવ મયા ગવેસિતો નિબ્બાનધમ્મોતિ અત્થો.

૬૨-૩. તદારમ્મણાયાતિ નિબ્બાનારમ્મણાય સોતાપત્તિફલવિમુત્તિયા. તેસં આયસ્મન્તાનન્તિ સપરિસાનં તેસં દ્વિન્નં પરિસાનં તસ્મિંયેવ ખણે ભગવતો ધમ્મં સુત્વા અરહત્તં પાપુણિ, અગ્ગસાવકા પન અત્તનો ઞાણકિચ્ચસ્સ મહન્તતાય કતિપાહચ્ચયેન. તેનાહ ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ. ઉસૂયનકિરિયાય કમ્મભાવં સન્ધાય ‘‘ઉપયોગત્થેવા’’તિ વુત્તં.

સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનપબ્બજ્જાકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૪. વજ્જાવજ્જન્તિ ખુદ્દકં, મહન્તઞ્ચ વજ્જં. ઉત્તિટ્ઠપત્તન્તિ એત્થ ઉત્તિટ્ઠં નામ પિણ્ડાય ચરણં વુચ્ચતિ ‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્યા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૬૮) વિય. ઉત્તિટ્ઠત્થાય ¶ ગહિતં પત્તં ઉત્તિટ્ઠપત્તં, તેનાહ ‘‘પિણ્ડાય ચરણકપત્ત’’ન્તિ. તસ્સ ઉપનામે કો દોસોતિ આહ ‘‘તસ્મિં હી’’તિઆદિ. તસ્માતિ યસ્મા મનુસ્સા એતસ્મિંયેવ એતે ભુઞ્જન્તીતિ ઉત્તિટ્ઠપત્તે ઉચ્છિટ્ઠસઞ્ઞિનો, તસ્મા ઉત્તિટ્ઠપત્તન્તિ વુત્તં ઉત્તિટ્ઠ-સદ્દેનેવ મનુસ્સાનં સઞ્ઞાય ઉચ્છિટ્ઠતાપિ ગમ્મતીતિ. કેચિ પન ‘‘ઉચ્છિટ્ઠસદ્દેન સમાનત્થો ઉત્તિટ્ઠસદ્દો’’તિ વદન્તિ. ‘‘ઉત્તિટ્ઠા’’તિ ત્વાપચ્ચયન્તોપિ હોતીતિ આહ ‘‘ઉટ્ઠહિત્વા’’તિ. ઉપજ્ઝાયં ગહેતુન્તિ ઉપજ્ઝાયત્તં ¶ મનસા ગહેતું, યાચનવચનેન તસ્સ અનુમતિં ગહેતુન્તિ વા અત્થો.

૬૫. પતિસ્સયનં પતિસ્સો, ગરું નિસ્સાય વત્તનભાવો, યંકિઞ્ચિ ગારવન્તિ અત્થો. સહ પતિસ્સેન સપ્પતિસ્સો, પરં જેટ્ઠં કત્વા તસ્સોવાદે વત્તનતાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘જેટ્ઠકભાવઞ્ચ ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ. સાહૂતિ સાધુ સુન્દરં. લહૂતિ અગરુ, સુભરતાતિ અત્થો. ઓપાયિકન્તિ ઉપાયપટિસંયુત્તં, એવં પટિપજ્જનં નિત્થરણૂપાયોતિ અત્થો. પતિરૂપન્તિ સામીચિકમ્મમિદન્તિ અત્થો. પાસાદિકેનાતિ પસાદાવહેન કાયવચીપયોગેન સમ્પાદેહીતિ અત્થો. કાયેનાતિ એતદત્થવિઞ્ઞાપકં હત્થમુદ્દાદિં દસ્સેન્તો કાયેન વિઞ્ઞાપેતિ. સાધૂતિ સમ્પટિચ્છનં સન્ધાયાતિ ઉપજ્ઝાયેન ‘‘સાહૂ’’તિઆદીસુ વુત્તેસુ સદ્ધિવિહારિકસ્સ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છનં વચનં સન્ધાય ‘‘કાયેન વિઞ્ઞાપેતી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. આયાચનદાનમત્તેનાતિ સદ્ધિવિહારિકસ્સ પઠમં આયાચનમત્તેન, તતો ઉપજ્ઝાયસ્સ ચ ‘‘સાહૂ’’તિઆદિના વચનમત્તેનાતિ અત્થો.

૬૬. અસ્સાતિ સદ્ધિવિહારિકસ્સ. દ્વે ચીવરાનીતિ ઉત્તરાસઙ્ગં, સઙ્ઘાટિઞ્ચ સન્ધાય વદતિ. ઇતો પટ્ઠાયાતિ ‘‘ન ઉપજ્ઝાયસ્સ ભણમાનસ્સા’’તિ એત્થ ન-કારતો પટ્ઠાય, તેન ‘‘નાતિદૂરે’’તિઆદીસુ ન-કારપટિસિદ્ધેસુ આપત્તિ નત્થીતિ દસ્સેતિ. સબ્બત્થ દુક્કટાપત્તીતિ આપદાઉમ્મત્તખિત્તચિત્તવેદનટ્ટતાદીહિ વિના પણ્ણત્તિં અજાનિત્વાપિ વદન્તસ્સ ગિલાનસ્સપિ દુક્કટમેવ. આપદાસુ હિ અન્તરન્તરા કથા વત્તું વટ્ટતિ. એવમઞ્ઞેસુપિ ન-કારપટિસિદ્ધેસુ ઈદિસેસુ, ઇતરેસુ પન ગિલાનોપિ ન મુચ્ચતિ. પાળિયં ‘‘હેટ્ઠાપીઠં વા પરામસિત્વા’’તિ ઇદં પુબ્બે તત્થ ઠપિતપત્તાદિના અસઙ્ઘટ્ટનત્થાય વુત્તં, ચક્ખુના ઓલોકેત્વાપિ અઞ્ઞેસં અભાવં ઞત્વાપિ ઠપેતું વટ્ટતિ એવ. આપત્તિયા આસન્નન્તિ આપત્તિકરણમેવ.

ગામેતિ અન્તોગામે તાદિસે મણ્ડપાદિમ્હિ. અન્તરઘરેતિ અન્તોગેહે. પટિક્કમનેતિ આસનસાલાયં. ધોતવાલિકાયાતિ ઉદકેન ગતટ્ઠાને નિરજાય પરિસુદ્ધવાલિકાય. નિદ્ધૂમેતિ જન્તાઘરે જલિયમાનઅગ્ગિધૂમરહિતે. જન્તાઘરઞ્હિ નામ હિમપાતબહુલેસુ દેસેસુ તપ્પચ્ચયરોગપીળાદિનિવારણત્થં ¶ ¶ સરીરસેદાપનટ્ઠાનં. તત્થ કિર અન્ધકારપટિચ્છન્નતાય બહૂપિ એકતો પવિસિત્વા ચીવરં નિક્ખિપિત્વા અગ્ગિતાપપરિહારાય મત્તિકાય મુખં લિમ્પિત્વા સરીરં યાવદત્થં સેદેત્વા ચુણ્ણાદીહિ ઉબ્બટ્ટેત્વા નહાયન્તિ. તેનેવ પાળિયં ‘‘ચુણ્ણં સન્નેતબ્બ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ઉલ્લોકન્તિ ઉદ્ધં ઓલોકનટ્ઠાનં. ઉપરિભાગન્તિ અત્થો.

અઞ્ઞત્થ નેતબ્બોતિ યત્થ વિહરતો સાસને અનભિરતિ ઉપ્પન્ના, તતો અઞ્ઞત્થ કલ્યાણમિત્તાદિસમ્પત્તિયુત્તટ્ઠાને નેતબ્બો. વિસભાગપુગ્ગલાનન્તિ લજ્જિનો વા અલજ્જિનો વા ઉપજ્ઝાયસ્સ અવડ્ઢિકામે સન્ધાય વુત્તં. સચે પન ઉપજ્ઝાયો અલજ્જી ઓવાદમ્પિ ન ગણ્હાતિ, લજ્જિનો ચ એતસ્સ વિસભાગા હોન્તિ, તત્થ ઉપજ્ઝાયં વિહાય લજ્જીહેવ સદ્ધિં આમિસાદિપરિભોગો કાતબ્બો. ઉપજ્ઝાયાદિભાવો હેત્થ ન પમાણન્તિ દટ્ઠબ્બં. પરિવેણં ગન્ત્વાતિ ઉપજ્ઝાયસ્સ પરિવેણં ગન્ત્વા. ‘‘ન સુસાન’’ન્તિ ઇદં ઉપલક્ખણં, ઉપચારસીમતો બહિ ગન્તુકામેન અનાપુચ્છા ગન્તું ન વટ્ટતિ.

ઉપજ્ઝાયવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૭. સદ્ધિવિહારિકવત્તકથાયં સઙ્ગહેતબ્બો અનુગ્ગહેતબ્બોતિઆદીસુ અનાદરિયં પટિચ્ચ ધમ્મામિસેહિ અસઙ્ગણ્હન્તાનં આચરિયુપજ્ઝાયાનં દુક્કટં વત્તભેદત્તા. તેનેવ પરિવારેપિ ‘‘નદેન્તો આપજ્જતી’’તિ (પરિ. ૩૨૨) વુત્તં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

સદ્ધિવિહારિકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૮. નસમ્માવત્તનાદિકથાયં વત્તં ન પૂરેય્યાતિ ‘‘વત્તકરણકાલો’’તિ વત્થુવિજાનનવસેન ઞત્વા માનકોસજ્જાદિવસેન વા ઉપજ્ઝાયાદીસુ ¶ અનાદરેન વા ‘‘અકાતું ન વટ્ટતી’’તિ અજાનનતાય વા ન કરેય્ય, દુક્કટમેવ. અસઞ્ચિચ્ચ અસતિયાતિઆદીહિ ચ અકરોન્તસ્સ પન અનાપત્તિ. સબ્બાનિ હિ વત્તાનિ સેખિયાનેવ, તસ્મા સેખિયેસુ વુત્તનયેનેવેત્થ સબ્બોપિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. ગેહસ્સિતપેમન્તિ મેત્તાપેમં.

સાદિયનં ¶ વા અસાદિયનં વા ન જાનાતીતિ ‘‘મયિ સાદિયન્તે અકરોન્તાનં આપત્તિ હોતિ, પટિક્ખિપિત્વા અસાદિયન્તે આપત્તિ ન હોતી’’તિ એવં ન જાનાતીતિ અત્થો. ‘‘તેસુ એકો વત્તસમ્પન્નો ભિક્ખુ…પે… તેસં અનાપત્તી’’તિ વચનતો સચે કોચિ ‘‘તુમ્હાકં સદ્ધિવિહારિકે, અન્તેવાસિકે વા ગિલાને ઉપટ્ઠહિસ્સામિ, ઓવાદાનુસાસનિઆદિકં સબ્બં કત્તબ્બં કરિસ્સામી’’તિ વદતિ, તે વા સદ્ધિવિહારિકાદયો ‘‘અપ્પોસ્સુક્કા હોથા’’તિ વદન્તિ, વત્તં વા ન સાદિયન્તિ, આચરિયુપજ્ઝાયાનમ્પિ અનાપત્તિ.

નસમ્માવત્તનાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૯. રાધબ્રાહ્મણવત્થુસ્મિં પાળિયં ઉપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકજાતોતિ સકલસરીરે સઞ્જાતપણ્ડુવણ્ણો. પણ્ડુવણ્ણસ્સ સકલસરીરે બ્યાપિતભાવદસ્સનત્થઞ્હિ વિચ્છાવચનં કતં. અધિકારન્તિ ઉપકારં. કતવેદિનોતિ અત્તનો કતં ઉપકારં પટિકિરિયાય ઞાપકા. ઉપસમ્પદાકમ્મવાચાય યં વત્તબ્બં, તં પરિયોસાને વક્ખામ. પરિમણ્ડલેહીતિ પરિપુણ્ણેહિ.

૭૧-૭૩. પણ્ણત્તિવીતિક્કમન્તિ સિક્ખાપદવીતિક્કમં. પાળિયં પિણ્ડિયાલોપભોજનન્તિ જઙ્ઘપિણ્ડિમંસબલેન ચરિત્વા આલોપાલોપવસેન પરિયિટ્ઠભોજનં. અતિરેકલાભોતિ ભિક્ખાહારતો અધિકલાભો. સઙ્ઘભત્તાદીનં વિભાગો સેનાસનક્ખન્ધકે આવિ ભવિસ્સતિ. વિહારોતિ તિણકુટિકાદિસહિતો પાકારપરિચ્છિન્નો સકલો સઙ્ઘારામો. અડ્ઢયોગોતિ એકસાલો દીઘપાસાદો. હત્થિપિટ્ઠિગરુળસણ્ઠાનો દીઘપાસાદોતિપિ વદન્તિ. પાસાદોતિ ચતુરસ્સો ઉચ્ચો ¶ અનેકભૂમકપાસાદો. હમ્મિયન્તિ મુણ્ડચ્છદનો ચન્દિકઙ્ગણયુત્તો નાતિઉચ્ચો પાસાદો. ગુહાતિ પબ્બતગુહા. પૂતિમુત્તન્તિ ગોમુત્તં.

રાધબ્રાહ્મણવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭૬. સહધમ્મિકં વુચ્ચમાનોતિ ‘‘એવં નિવાસેતબ્બ’’ન્તિઆદિના સિક્ખાપદેન ઓવદિયમાનો. વાદં આરોપેત્વાતિ ‘‘ઓલમ્બિત્વા નિવાસનાદીસુ કો દોસો? યદિ દોસો ભવેય્ય ¶ , પરિમણ્ડલનિવાસનાદીસુપિ દોસો સિયા’’તિઆદિના નિગ્ગહં આરોપેત્વા. તંયેવ તિત્થાયતનન્તિ દિટ્ઠિસઙ્ખાતતિત્થમેવ આયતનં દુક્ખુપ્પત્તિટ્ઠાનન્તિ તિત્થાયતનં. આયસ્મતો નિસ્સાય વચ્છામીતિ આયસ્મન્તં નિસ્સાય વસિસ્સામીતિ અત્થો.

આચરિયવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮૦. યં પુબ્બે લક્ખણં વુત્તં, તેનેવ લક્ખણેન નિસ્સયન્તેવાસિકસ્સ આપત્તિ ન વેદિતબ્બાતિ સમ્બન્ધયોજના દટ્ઠબ્બા. પોત્થકેસુ પન ‘‘ન તેનેવ લક્ખણેના’’તિ એત્થ ન-કારં છડ્ડેત્વા ‘‘તેનેવ લક્ખણેન નિસ્સયન્તેવાસિકસ્સ આપત્તિ વેદિતબ્બા’’તિ લિખન્તિ, તં પમાદલિખિતં. તથા હિ તેનેવ લક્ખણેન આપત્તિભાવે ગય્હમાને નિસ્સયમુત્તકસ્સાપિ અમુત્તકસ્સાપિ આપત્તિ એવાતિ વુત્તલક્ખણેન આપત્તિં આપજ્જેય્ય. તથા ચ ‘‘નિસ્સયન્તેવાસિકેન હિ યાવ આચરિયં નિસ્સાય વસતિ, તાવ સબ્બં આચરિયવત્તં કાતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના અનન્તરવચનેન વિરોધો સિયા. વિસુદ્ધિમગ્ગેપિ ચ –

‘‘નિસ્સયાચરિય, ઉદ્દેસાચરિય, નિસ્સયન્તેવાસિક, ઉદ્દેસન્તેવાસિક, સમાનાચરિયકા પન યાવ નિસ્સયઉદ્દેસા અનુપચ્છિન્ના. તાવ પટિજગ્ગિતબ્બા’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૪૧) –

વુત્તં ¶ . તસ્મા વુત્તનયેન ઇધ પરિગળિતં ન-કારં આનેત્વા તેનેવ સદ્ધિવિહારિકસ્સ વુત્તેનેવ લક્ખણેન નિસ્સયન્તેવાસિકસ્સ આપત્તિ ન વેદિતબ્બાતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો.

પણામનાખમાપનાકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધિકથાવણ્ણના

૮૩. નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધિકથાયં ‘‘યો વા એકસમ્ભોગપરિભોગો, તસ્સ સન્તિકે નિસ્સયો ગહેતબ્બો’’તિ ઇમિના લજ્જીસુ એવ નિસ્સયગ્ગહણં નિયોજેતિ અલજ્જીસુ પટિક્ખિત્તત્તા. એત્થ ચ પરિભોગસદ્દેન એકકમ્માદિકો સંવાસો ગહિતો પચ્ચયપરિભોગસ્સ સમ્ભોગ-સદ્દેન ગહિતત્તા, એતેન ¶ ચ સમ્ભોગસંવાસાનં અલજ્જીહિ સદ્ધિં ન કત્તબ્બતં દસ્સેતિ. પરિહારો નત્થીતિ આપત્તિપરિહારો નત્થિ. તાદિસોતિ યત્થ નિસ્સયો ગહિતપુબ્બો, યો ચ એકસમ્ભોગપરિભોગો, તાદિસો. તથા વુત્તન્તિ ‘‘લહું આગમિસ્સામી’’તિ વુત્તઞ્ચેતિ અત્થો. ‘‘ચત્તારિ પઞ્ચ દિવસાની’’તિ ઇદં ઉપલક્ખણમત્તં. યદિ એકાહદ્વીહેન સભાગતા પઞ્ઞાયતિ, ઞાતદિવસેન ગહેતબ્બોવ. અથાપિ ચતુપઞ્ચાહેનાપિ ન પઞ્ઞાયતિ, યત્તકેહિ દિવસેહિ પઞ્ઞાયતિ, તત્તકાનિ અતિક્કમેતબ્બાનિ. સભાગતં ઓલોકેમીતિ પન લેસો ન કાતબ્બો.

દહરા સુણન્તીતિ એત્થ અસુત્વાપિ આગમિસ્સતિ, કેનચિ અન્તરાયેન ચિરાયતીતિ સઞ્ઞાય સતિ લબ્ભતેવ પરિહારો. તેનાહ ‘‘ઇધેવાહં વસિસ્સામીતિ પહિણતિ, પરિહારો નત્થી’’તિ.

એકદિવસમ્પિ પરિહારો નત્થીતિ ગમને નિરુસ્સાહં સન્ધાય વુત્તં. સઉસ્સાહસ્સ પન સેનાસનપટિસામનાદિવસેન કતિપાહે ગતેપિ ન દોસો.

તત્રેવ વસિતબ્બન્તિ તત્ર સભાગટ્ઠાને એવ નિસ્સયં ગહેત્વા વસિતબ્બં. ‘‘તંયેવ વિહારં…પે… વસિતું વટ્ટતી’’તિ ઇમિના ઉપજ્ઝાયે સઙ્ગણ્હન્તેયેવ તંસમોધાને નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધિ વુત્તા, તસ્મિં પન કોધેન ¶ વા ગણનિરપેક્ખતાય વા અસઙ્ગણ્હન્તે અઞ્ઞેસુ ગહિતો નિસ્સયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતીતિ દસ્સેતિ.

આચરિયમ્હા નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધિયં વુત્તો ‘‘કોચિ આચરિયો’’તિઆદિકો નયો ઉપજ્ઝાયપક્કમનાદીસુપિ નેત્વા તત્થ ચ વુત્તો ઇધાપિ નેત્વા યથારહં યોજેતબ્બો.

દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમ્મ અઞ્ઞસ્મિં વિહારે વસન્તીતિ ઉપચારસીમતો બહિ અઞ્ઞસ્મિં વિહારે અન્તેવાસિકાનં વસનટ્ઠાનતો દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમ્મ વસન્તિ. તેન બહિઉપચારેપિ અન્તેવાસિકાદીનં વસનટ્ઠાનતો દ્વિન્નં લેડ્ડુપાતાનં અન્તરે આસન્નપદેસે વસતિ, નિસ્સયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતીતિ દસ્સેતિ. અન્તોઉપચારસીમાયં પન દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા વસતો નિસ્સયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતેવ.

નિસ્સયપટિપ્પસ્સદ્ધિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઉપસમ્પાદેતબ્બપઞ્ચકકથાવણ્ણના

૮૪. ઉપજ્ઝાચરિયલક્ખણકથાયં ¶ ન સામણેરો ઉપટ્ઠાપેતબ્બોતિ ઉપજ્ઝાયેન હુત્વા ન પબ્બાજેતબ્બો. અસેક્ખસ્સ અયન્તિ અસેક્ખો, લોકિયલોકુત્તરો સીલક્ખન્ધો.

અન્તગ્ગાહિકાયાતિ સસ્સતુચ્છેદકોટ્ઠાસગ્ગાહિકાય. પચ્છિમાનિ દ્વેતિ અપ્પસ્સુતો હોતિ, દુપ્પઞ્ઞો હોતીતિ ઇમાનિ દ્વે અઙ્ગાનિ. પચ્છિમાનિ તીણીતિ ન પટિબલો ઉપ્પન્નં કુક્કુચ્ચં ધમ્મતો વિનોદેતું, આપત્તિં ન જાનાતિ, આપત્તિયા વુટ્ઠાનં ન જાનાતીતિ ઇમાનિ તીણિ. કુક્કુચ્ચસ્સ હિ પાળિઅટ્ઠકથાનયસઙ્ખાતધમ્મતો વિનોદેતું અપટિબલતા નામ અબ્યત્તતા એવ હોતીતિ સાપિ આપત્તિઅઙ્ગમેવ વુત્તા.

અભિવિસિટ્ઠો ઉત્તમો સમાચારો આભિસમાચારો, વત્તપટિવત્તસીલં. તં આરબ્ભ પઞ્ઞત્તા ખન્ધકસિક્ખાપદસઙ્ખાતા સિક્ખા આભિસમાચારિકા. સિક્ખાપદમ્પિ હિ તં તત્થ પટિપૂરણત્થિકેહિ ઉગ્ગહણાદિવસેન સિક્ખિતબ્બતો ‘‘સિક્ખા’’તિ વુચ્ચતિ. મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ આદિભૂતા કારણભૂતાતિ આદિબ્રહ્મચરિયકા સિક્ખા, ઉભતોવિભઙ્ગપરિયાપન્નસિક્ખાપદં. તેનેવ ¶ વિસુદ્ધિમગ્ગેપિ ‘‘ઉભતોવિભઙ્ગપરિયાપન્નસિક્ખાપદં આદિબ્રહ્મચરિયકં, ખન્ધકવત્તપઅયાપન્નં આભિસમાચારિક’’ન્તિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૧) વુત્તં. તસ્મા સેક્ખપણ્ણત્તિય’’ન્તિ એત્થ સિક્ખિતબ્બતો સેક્ખા, ભગવતા પઞ્ઞત્તત્તા પણ્ણત્તિ. સબ્બાપિ ઉભતોવિભઙ્ગપરિયાપન્ના સિક્ખાપદપણ્ણત્તિ ‘‘સેક્ખપણ્ણત્તી’’તિ વુત્તાતિ ગહેતબ્બા. નામરૂપપરિચ્છેદેતિ એત્થ કુસલત્તિકાદીહિ વુત્તં જાતિભૂમિપુગ્ગલસમ્પયોગવત્થારમ્મણકમ્મદ્વારલક્ખણરસાદિભેદેહિ વેદનાક્ખન્ધાદિચતુબ્બિધં સનિબ્બાનં નામં, ભૂતુપાદાયભેદં રૂપઞ્ચ પરિચ્છિન્દિત્વા જાનનપઞ્ઞા, તપ્પકાસકો ચ ગન્થો નામરૂપપરિચ્છેદો નામ. ઇમિના અભિધમ્મત્થકુસલેન ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. સિક્ખાપેતુન્તિ ઉગ્ગણ્હાપેતું.

ઉપસમ્પાદેતબ્બપઞ્ચકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બવત્થુકથાવણ્ણના

૮૬. તિત્થિયપરિવાસકથાયં આજીવકસ્સ વાતિઆદીસુ અકિરિયવાદી આજીવકો નામ, કિરિયવાદિનો પન નિગણ્ઠાપિ અઞ્ઞેપિ નગ્ગતિત્થિકા અચેલકપદે સઙ્ગહિતા. સબ્બથા નગ્ગસ્સેવ ¶ તિત્થિયપરિવાસો વિહિતો. સો ચ તેનેવ નગ્ગવેસેન ભિક્ખૂનં સન્તિકં આગતસ્સ, ન પટિચ્છાદેત્વા આગતસ્સાતિ દસ્સેતું ‘‘સચે સોપી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સોપીતિ આજીવકો.

આમિસકિઞ્ચિક્ખસમ્પદાનં નામ અપ્પમત્તકસ્સ દેય્યધમ્મસ્સ અનુપ્પદાનં. રૂપૂપજીવિકાતિ અત્તનો રૂપમેવ નિસ્સાય જીવન્તિયો. વેસિયા ગોચરો બહુલં પવત્તિટ્ઠાનં અસ્સાતિ વેસિયાગોચરો. એસ નયો સબ્બત્થ. યોબ્બન્નાતીતાતિ અનિવિદ્ધા એવ મહલ્લિકભાવં પત્તા થુલ્લકુમારી એવાતિ વુત્તં. આદાયસ્સાતિ આદાનસ્સ ગહણસ્સ.

અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮૮-૯. પઞ્ચાબાધાદિવત્થૂસુ ¶ પાળિયં સોમ્હિ અરોગો, વિબ્ભમિસ્સામીતિ સો અહં અરોગો, વિબ્ભમિસ્સામીતિ અત્થો. નખપિટ્ઠિપ્પમાણન્તિ કનિટ્ઠઙ્ગુલિનખપિટ્ઠિ અધિપ્પેતા. ‘‘પટિચ્છન્ને ઠાને નખપિટ્ઠિપ્પમાણં અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતં હોતિ, વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા અપ્પટિચ્છન્નટ્ઠાને તાદિસમ્પિ ન વટ્ટતિ, પટિચ્છન્નટ્ઠાનેપિ ચ વડ્ઢનકપક્ખે ઠિતોપિ ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધમેવ હોતિ. પાકટટ્ઠાનેપિ પન નખપિટ્ઠિપ્પમાણતો ઊનતરં અવડ્ઢનકં વટ્ટતીતિ યે ગણ્હેય્યું, તેસં તં ગહણં પટિસેધેતું ‘‘મુખે પના’’તિઆદિ વુત્તં.

કોલટ્ઠિમત્તકોપીતિ બદરટ્ઠિપ્પમાણોપિ. અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતોપિ ન વટ્ટતીતિ એત્થ પિ-સદ્દેન કોલટ્ઠિમત્તતો ખુદ્દકતરોપિ ગણ્ડો ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘સચ્છવિં કારેત્વા’’તિ, વિજ્જમાનચ્છવિં કત્વાતિ અત્થો. ‘‘સઞ્છવિ’’ન્તિ વા પાઠો, સઞ્જાતચ્છવિન્તિ અત્થો. ગણ્ડાદીસુ વૂપસન્તેસુપિ ગણ્ડાનં વિવણ્ણમ્પિ હોતિ, તં વટ્ટતિ.

પદુમપુણ્ડરીકપત્તવણ્ણન્તિ રત્તપદુમસેતપદુમપુપ્ફદલવણ્ણં. કુટ્ઠે વુત્તનયેનેવાતિ પટિચ્છન્નટ્ઠાને અવડ્ઢનકં વટ્ટતિ, અઞ્ઞત્થ ન કિઞ્ચિપિ વટ્ટતીતિ વુત્તનયં દસ્સેતિ. સોસબ્યાધીતિ ખયરોગો. યક્ખુમ્મારોતિ કદાચિ કદાચિ આગન્ત્વા ભૂમિયં પાતેત્વા હત્થમુખાદિકં અવયવં ભૂમિયં ઘંસનકો યક્ખોવ રોગો.

પઞ્ચાબાધવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૦. ન ¶ દાનાહં દેવસ્સ ભટોતિ આપુચ્છતીતિ રઞ્ઞા એવ દિન્નટ્ઠાનન્તરં સન્ધાય વુત્તં. યો પન રાજકમ્મિકેહિ અમચ્ચાદીહિ ઠપિતો, અમચ્ચાદીનં એવ વા ભટો હોતિ, તેન તં તં અમચ્ચાદિમ્પિ આપુચ્છિતું વટ્ટતિ.

રાજભટવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૧. તસ્માતિ ¶ ભગવા સયં યસ્મા ધમ્મસ્સામી, તસ્મા અઙ્ગુલિમાલં એહિભિક્ખુભાવેન પબ્બાજેસિ, ભિક્ખૂનં પન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેન્તો એવમાહાતિ અધિપ્પાયો. એવં જાનન્તીતિ સીલવા જાતોતિ જાનન્તિ.

૯૨. ઉપરમન્તિ વિરમન્તિ. ભિન્દિત્વાતિ અન્દુબન્ધનં ભિન્દિત્વા. છિન્દિત્વાતિ સઙ્ખલિકં છિન્દિત્વા. મુઞ્ચિત્વાતિ રજ્જુબન્ધનં મુઞ્ચિત્વા. વિવરિત્વાતિ ગામબન્ધનાદીસુ ગામદ્વારાદીનં વિવરિત્વા. અપસ્સમાનાનન્તિ પુરિસગુત્તિયં ગોપકાનં અપસ્સન્તાનં.

૯૫. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘કસાહતો કતદણ્ડકમ્મો’’તિ એત્થ વુત્તનયેનેવ.

૯૬. પલાતોપીતિ ઇણસામિકાનં આગમનં ઞત્વા ભયેન પલાતો. ગીવા હોતીતિ ઇણાયિકભાવં ઞત્વા અનાદરેન ઇણમુત્તકે ભિક્ખુભાવે પવેસિતત્તા. ઉપડ્ઢુપડ્ઢન્તિ થોકથોકં. દાતબ્બમેવાતિ ઇણાયિકેન ધનં સમ્પટિચ્છતુ વા મા વા, દાને સઉસ્સાહેનેવ ભવિતબ્બં. અઞ્ઞેહિ ચ ભિક્ખૂહિ ‘‘મા ધુરં નિક્ખિપાહી’’તિ વત્વા સહાયકેહિ ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ધુરનિક્ખેપેન હિસ્સ ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બતા સિયાતિ.

ઇણાયિકવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૭. ‘‘દાસચારિત્તં ¶ આરોપેત્વા કીતો’’તિ ઇમિના દાસભાવપરિમોચનત્થાય કીતકં નિવત્તેતિ. તાદિસો હિ ધનક્કીતોપિ અદાસો એવ. તત્થ તત્થ ચારિત્તવસેનાતિ તસ્મિં તસ્મિં જનપદે દાસપણ્ણજ્ઝાપનાદિના ¶ અદાસકરણનિયામેન. અભિસેકાદીસુ સબ્બબન્ધનાનિ મોચાપેન્તિ, તં સન્ધાય ‘‘સબ્બસાધારણેના’’તિ વુત્તં.

સયમેવ પણ્ણં આરોપેન્તિ, ન વટ્ટતીતિ તા ભુજિસ્સિત્થિયો ‘‘મયમ્પિ વણ્ણદાસિયો હોમા’’તિ અત્તનો રક્ખણત્થાય સયમેવ રાજૂનં દાસિપણ્ણે અત્તનો નામં લિખાપેન્તિ, તાસં પુત્તાપિ રાજદાસાવ હોન્તિ, તસ્મા તે પબ્બાજેતું ન વટ્ટતિ. તેહિ અદિન્ના ન પબ્બાજેતબ્બાતિ યત્તકા તેસં સામિનો, તેસુ એકેન અદિન્નેપિ ન પબ્બાજેતબ્બા.

ભુજિસ્સે પન કત્વા પબ્બાજેતું વટ્ટતીતિ યસ્સ વિહારસ્સ તે આરામિકા દિન્ના, તસ્મિં વિહારે સઙ્ઘં ઞાપેત્વા ફાતિકમ્મેન ધનાનિ દત્વા ભુજિસ્સે કત્વા પબ્બાજેતું વટ્ટતિ. તક્કં સીસે આસિત્તકસદિસાવ હોન્તીતિ કેસુચિ જનપદેસુ અદાસે કરોન્તા તક્કં સીસે આસિઞ્ચન્તિ, તેન કિર તે અદાસા હોન્તિ, એવમિદમ્પિ આરામિકવચનેન દાનમ્પીતિ અધિપ્પાયો. તથા દિન્નેપિ સઙ્ઘસ્સ આરામિકદાસો એવાતિ ‘‘નેવ પબ્બાજેતબ્બો’’તિ વુત્તં. ‘‘તાવકાલિકો નામા’’તિ વુત્તત્તા કાલપરિચ્છેદં કત્વા વા પચ્છાપિ ગહેતુકામતાય વા દિન્નં સબ્બં તાવકાલિકમેવાતિ ગહેતબ્બં. નિસ્સામિકદાસો નામ યસ્સ સામિકુલં અઞ્ઞાતિકં મરણેન પરિક્ખીણં, ન કોચિ તસ્સ દાયાદો, સો પન સમાનજાતિકેહિ વા નિવાસગામવાસીહિ વા ઇસ્સરેહિ વા ભુજિસ્સો કતોવ પબ્બાજેતબ્બો. દેવદાસાપિ દાસા એવ. તે હિ કત્થચિ દેસે રાજદાસા હોન્તિ, કત્થચિ વિહારદાસા, તસ્મા પબ્બાજેતું ન વટ્ટતિ. દાસમ્પિ પબ્બાજેત્વા સામિકે દિસ્વા પટિચ્છાદનત્થં અપનેન્તો પદવારેન અદિન્નાદાનાપત્તિયા કારેતબ્બો, દાસસ્સ પન પલાયતો અનાપત્તિ.

કમ્મારભણ્ડુવત્થાદિકથાવણ્ણના

૯૮. ભણ્ડુકમ્માપુચ્છાનાદિકથાયં કમ્મારભણ્ડૂતિ દહરતાય અમોળિબન્ધો મુણ્ડિકસીસો કમ્મારદારકો ¶ એવ વુત્તો. તુલાધારમુણ્ડકોતિ એત્થ તુલાધારાતિ તમ્બસુવણ્ણાદીનં તુલં હત્થેન ધારેતીતિ ¶ કમ્મારા ‘‘તુલાધારા’’તિ વુત્તા, તેસુ એકો મુણ્ડિકસીસો દહરોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પઞ્ચસિખો તરુણદારકો’’તિ. એકાવ સિખા પઞ્ચ વેણિયો કત્વા બન્ધનેન પઞ્ચસિખાતિ વુચ્ચતિ, સા એતસ્સ અત્થીતિ પઞ્ચસિખો, તસ્સ સિખં છિન્દન્તા કઞ્ચિ ભિક્ખું અજાનાપેત્વાવ પબ્બાજેસું. તેન ભણ્ડુકમ્માપલોકનં અનુઞ્ઞાતં. સીમાપરિયાપન્નેતિ બદ્ધસીમાય સતિ તદન્તોગધે, અસતિ ઉપચારસીમન્તોગધેતિ અત્થો. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સઙ્ઘં અપલોકેતું ભણ્ડુકમ્માયા’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં, ન પન અનપલોકેન્તસ્સ આપત્તિ વુત્તા, તથાપિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સબ્બે આપુચ્છિતા અમ્હેહીતિસઞ્ઞિનો…પે… પબ્બાજેન્તસ્સપિ અનાપત્તી’’તિ વુત્તત્તા સઞ્ચિચ્ચ અનાપુચ્છા કેસે ઓહારેન્તસ્સ દુક્કટમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. કેસોરોપનમ્પિ સમણપબ્બજનવોહારં લભતીતિ આહ ‘‘ઇમસ્સ સમણકરણ’’ન્તિઆદિ. એકસિખામત્તધરોતિ એત્થ એકેન કેસેન સિખા એકસિખાતિ વદન્તિ, અપ્પકેસાવ સિખા એવં વુત્તાતિ ગહેતબ્બા. એકકેસમ્પિ પન અનાપુચ્છા છિન્દિતું ન વટ્ટતિયેવ.

૧૦૦. વામહત્થેનાતિ દક્ખિણહત્થેન ભુઞ્જનતો વુત્તં.

૧૦૩-૪. નિસ્સયમુચ્ચનકસ્સ વત્તેસુ પઞ્ચકછક્કેસુ પન ‘‘ઉભયાનિ ખો પનસ્સ પાતિમોક્ખાનિ…પે… અનુબ્યઞ્જનસો’’તિ એત્થ સબ્બોપિ ચાયં પભેદો માતિકાટ્ઠકથાયં ઞાતાયં ઞાતો હોતિ. ‘‘આપત્તિં જાનાતિ, અનાપત્તિં જાનાતી’’તિ ઇદઞ્ચ અત્તના ઞાતટ્ઠાનેસુ આપત્તાદિં સન્ધાય વુત્તન્તિ ન ગહેતબ્બં.

કમ્મારભણ્ડુવત્થાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૫. પોક્ખરવસ્સન્તિ પોક્ખરે પદુમગચ્છે વિય અતેમિતુકામાનં સરીરતો પવટ્ટનકવસ્સં. તસ્મિં કિર વસ્સન્તે તેમિતુકામાવ તેમેન્તિ, ન ઇતરે. ‘‘ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ વત્વા ગતો નામ નત્થીતિ અત્તનો સન્તકે રજ્જે સબ્બમ્પિ સાપતેય્યં સયમેવ પરિભુઞ્જિસ્સતીતિ ગારવેન ¶ સુદ્ધોદનમહારાજાપિ ન નિમન્તેસિ, ગન્ત્વા પન ગેહે સકલરત્તિં મહાદાનઞ્ચેવ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ આસનપઞ્ઞત્તિટ્ઠાનાલઙ્કારઞ્ચ સંવિદહન્તોવ વીતિનામેસિ.

ન ¶ કોચિ…પે… પત્તં વા અગ્ગહેસીતિ ભગવા અત્તનો પિતુ નિવેસનમેવ ગમિસ્સતીતિસઞ્ઞાય નગ્ગહેસિ. કુલનગરેતિ ઞાતિકુલન્તકે નગરે. પિણ્ડચારિયવત્તન્તિ અત્તનો ઞાતિગામેસુપિ સપદાનચારિકવત્તં. ભિક્ખાય ચારો ચરણં એતસ્સાતિ ભિક્ખાચારો, ખત્તિયો.

ઉત્તિટ્ઠેતિ ઉત્તિટ્ઠિત્વા પરેસં ઘરદ્વારે ઉદ્દિસ્સ ઠત્વા ગહેતબ્બપિણ્ડે. નપ્પમજ્જેય્યાતિ નિમન્તનાદિવસેન લબ્ભમાનપણીતભોજનં પટિક્ખિપિત્વા પિણ્ડાય ચરણવસેન તત્થ નપ્પમજ્જેય્ય. ધમ્મન્તિ અનેસનં પહાય સપદાનં ચરન્તો તમેવ ભિક્ખાચરિયધમ્મં સુચરિતં ચરેય્ય. સુખં સેતીતિ ચતૂહિ ઇરિયાપથેહિ સુખં વિહરતીતિ અત્થો.

દુતિયગાથાયં ન નં દુચ્ચરિતન્તિ વેસિયાદિભેદે અગોચરે ચરણવસેન તં યથાવુત્તં ધમ્મં દુચ્ચરિતં ન ચ ચરે. સેસં વુત્તનયમેવ. ઇમં પન ગાથં સુત્વાતિ નિવેસને નિસિન્નેન ભગવતા ઞાતિસમાગમે અત્તનો પિણ્ડાય ચરણં નિસ્સાય પવત્તાય ગાથાય વુત્તં ઇમં દુતિયગાથં સુત્વા.

ધમ્મપાલજાતકન્તિઆદીસુ પન તતો પરકાલેસુપિ રઞ્ઞો પવત્તિ પરિનિબ્બાનં પાપેત્વા યથાપસઙ્ગવસેન દસ્સેતું વુત્તા. તેનાહ ‘‘સોતાપત્તિફલં સચ્છિકત્વા’’તિઆદિ. સિરિગબ્ભં ગન્ત્વાતિ એત્થ યદિ હિ ભગવા તદહેવ ગન્ત્વા ન પસ્સેય્ય, સા હદયેન ફલિતેન મરેય્યાતિ અગમાસીતિ દટ્ઠબ્બં.

તં દિવસમેવાતિ તસ્મિં રાહુલમાતુદસ્સનદિવસેયેવ. ધમ્મપદટ્ઠકથાયં પન ‘‘સત્થા કપિલપુરં ગન્ત્વા તતિયદિવસે નન્દં પબ્બાજેસી’’તિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૧૨ નન્દત્થેરવત્થુ) વુત્તં. કેસવિસ્સજ્જનન્તિ રાજમોળિબન્ધનત્થં કુમારકાલે બન્ધિતસિખાવેણિમોચનં, તં કિર કરોન્તા મઙ્ગલં કરોન્તિ. સારત્થદીપનિયં પન ‘‘કેસવિસ્સજ્જનન્તિ કુલમરિયાદવસેન કેસોરોપન’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૦૫) વુત્તં. પટ્ટબન્ધોતિ ‘‘અસુકરાજા’’તિ નળાટે સુવણ્ણપટ્ટબન્ધનં. અભિનવપાસાદપ્પવેસમઙ્ગલં ઘરમઙ્ગલં. છત્તુસ્સાપને મઙ્ગલં છત્તમઙ્ગલં. જનપદકલ્યાણીતિ ¶ જનપદમ્હિ કલ્યાણી પરેહિ અસાધારણેહિ પઞ્ચકલ્યાણાદીહિ સહિતત્તા સા એવં વુત્તા. તુવટન્તિ સીઘં. અનિચ્છમાનન્તિ મનસા અરોચેન્તં, વાચાય પન ભગવતા ‘‘પબ્બજિસ્સસિ નન્દા’’તિ વુત્તે ગારવેન પટિક્ખિપિતું અવિસહન્તો ‘‘આમા’’તિ અવોચ. ભગવા ચ એતેન લેસેન પબ્બાજેસિ.

બ્રહ્મરૂપવણ્ણન્તિ ¶ બ્રહ્મરૂપસમાનરૂપં. ત્યસ્સાતિ તે અસ્સ. નિવત્તેતું ન વિસહીતિ ‘‘મા નં નિવત્તયિત્થા’’તિ ભગવતા વુત્તત્તા નાસક્ખિ. સત્તવિધં અરિયધનન્તિ –

‘‘સદ્ધાધનં સીલધનં, હિરિઓત્તપ્પિયં ધનં;

સુતધનઞ્ચ ચાગો ચ, પઞ્ઞા વે સત્તમં ધન’’ન્તિ. (અ. નિ. ૭.૫, ૬) –

એવં વુત્તં સત્તવિધં અરિયધનં. અધિમત્તં રાહુલેતિ રાહુલે પબ્બજિતે નન્દપબ્બજ્જાય ઉપ્પન્નદુક્ખતોપિ અધિકતરં દુક્ખં અહોસીતિ અત્થો. ઇતો પચ્છાતિ ઇતો વુત્તસોકુપ્પત્તિતો અપરદિવસેસુ અનાગામીનં ઞાતિસિનેહપટિઘચિત્તુપ્પાદાભાવા. પાળિયં પુત્તપેમન્તિઆદિ રઞ્ઞા પુત્તસિનેહસ્સ તિબ્બભાવં દસ્સેતું વુત્તં. પુત્તસિનેહો હિ અત્તના સહજાતપીતિવેગસમુટ્ઠિતાનં રૂપધમ્માનં સકલસરીરં ખોભેત્વા પવત્તનવસેન ‘‘છવિં…પે… અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ તિટ્ઠતી’’તિ વુત્તો. અત્તનો પિયતરાતિ ભગવન્તં સન્ધાય વદતિ. પુત્તેતિ રાહુલં. સદ્દહન્તેનાતિ તસ્સ વચનેન અવેમતિકેનાતિ અત્થો. વિમતિયા સતિ આપત્તિ એવ.

રાહુલવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સિક્ખાપદદણ્ડકમ્મવત્થુકથાવણ્ણના

૧૦૬. સામણેરસિક્ખાપદાદીસુ પાળિયં સિક્ખાપદાનીતિ સિક્ખાકોટ્ઠાસા. અધિસીલસિક્ખાનં વા અધિગમૂપાયા. પાણોતિ પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં. તસ્સ અતિપાતનં પબન્ધવસેન પવત્તિતું અદત્વા સત્થાદીહિ અતિક્કમ્મ અભિભવિત્વા પાતનં પાણાતિપાતો. પાણવધોતિ અત્થો. સો ¶ પન અત્થતો પાણે પાણસઞ્ઞિનો જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા વધકચેતનાવ. તસ્મા પાણાતિપાતા વેરમણિ, વેરહેતુતાય વેરસઙ્ખાતં પાણાતિપાતાદિપાપધમ્મં મણતિ નીહરતીતિ વિરતિ ‘‘વેરમણી’’તિ વુચ્ચતિ, વિરમતિ એતાયાતિ વા ‘‘વિરમણી’’તિ વત્તબ્બે નિરુત્તિનયેન ‘‘વેરમણી’’તિ સમાદાનવિરતિ વુત્તા. એસ નયો સેસેસુપિ.

અદિન્નસ્સ આદાનં અદિન્નાદાનં, થેય્યચેતનાવ. અબ્રહ્મચરિયન્તિ અસેટ્ઠચરિયં, મગ્ગેન મગ્ગપટિપત્તિસમુટ્ઠાપિકા મેથુનચેતના. મુસાતિ અભૂતવત્થુ, તસ્સ વાદો અભૂતતં ઞત્વાવ ભૂતતો ¶ વિઞ્ઞાપનચેતના મુસાવાદો. પિટ્ઠપૂવાદિનિબ્બત્તસુરા ચેવ પુપ્ફાસવાદિભેદં મેરયઞ્ચ સુરામેરયં. તદેવ મદનીયટ્ઠેન મજ્જઞ્ચેવ પમાદકારણટ્ઠેન પમાદટ્ઠાનઞ્ચ, તં યાય ચેતનાય પિવતિ, તસ્સ એતં અધિવચનં.

અરુણુગ્ગમનતો પટ્ઠાય યાવ મજ્ઝન્હિકા અયં અરિયાનં ભોજનસ્સ કાલો નામ, તદઞ્ઞો વિકાલો. ભુઞ્જિતબ્બટ્ઠેન ભોજનન્તિ ઇધ સબ્બં યાવકાલિકં વુચ્ચતિ, તસ્સ અજ્ઝોહરણં ઇધ ઉત્તરપદલોપેન ‘‘ભોજન’’ન્તિ અધિપ્પેતં. વિકાલે ભોજનં અજ્ઝોહરણં વિકાલભોજનં, વિકાલે વા યાવકાલિકસ્સ ભોજનં અજ્ઝોહરણં વિકાલભોજનન્તિપિ અત્થો ગહેતબ્બો, અત્થતો વિકાલે યાવકાલિકઅજ્ઝોહરણચેતનાવ.

સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા વિસૂકં પટાણીભૂતં દસ્સનં વિસૂકદસ્સનં, નચ્ચગીતાદિદસ્સનસવનાનઞ્ચેવ વટ્ટકયુદ્ધજૂતકીળાદિસબ્બકીળાનઞ્ચ નામં. દસ્સનન્તિ ચેત્થ પઞ્ચન્નમ્પિ વિઞ્ઞાણાનં યથાસકં વિસયસ્સ આલોચનસભાવતાય દસ્સન-સદ્દેન સઙ્ગહેતબ્બત્તા સવનમ્પિ સઙ્ગહિતં. નચ્ચગીતવાદિત-સદ્દેહિ ચેત્થ અત્તનો નચ્ચનગાયનાદીનિપિ સઙ્ગહિતાનીતિ દટ્ઠબ્બં.

માલાતિ બદ્ધમબદ્ધં વા અન્તમસો સુત્તાદિમયમ્પિ અલઙ્કારત્થાય પિળન્ધિયમાનં ‘‘માલા’’ત્વેવ વુચ્ચતિ. ગન્ધન્તિ વાસચુણ્ણાદિવિલેપનતો અઞ્ઞં યં કિઞ્ચિ ગન્ધજાતં. વિલેપનન્તિ પિસિત્વા ગહિતં છવિરાગકરણઞ્ચેવ ગન્ધજાતઞ્ચ. ધારણં નામ પિળન્ધનં. મણ્ડનં નામ ઊનટ્ઠાનપૂરણં. ગન્ધવસેન, છવિરાગવસેન ચ સાદિયનં વિભૂસનં નામ. માલાદીસુ વા ધારણાદીનિ યથાક્કમં ¶ યોજેતબ્બાનિ. તેસં ધારણાદીનં ઠાનં કારણં વીતિક્કમચેતના.

ઉચ્ચાતિ ઉચ્ચ-સદ્દેન સમાનત્થો નિપાતો, ઉચ્ચાસયનં વુચ્ચતિ પમાણાતિક્કન્તં આસન્દાદિ. મહાસયનં અકપ્પિયત્થરણેહિ અત્થતં, સલોહિતવિતાનઞ્ચ. એતેસુ હિ આસનં, સયનઞ્ચ ઉચ્ચાસયનમહાસયન-સદ્દેહિ ગહિતાનિ ઉત્તરપદલોપેન. જાતરૂપરજતપટિગ્ગહણાતિ એત્થ રજત-સદ્દેન દારુમાસકાદિ સબ્બં રૂપિયં સઙ્ગહિતં, મુત્તામણિઆદયોપેત્થ ધઞ્ઞખેત્તવત્થાદયો ચ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા. પટિગ્ગહણ-સદ્દેન પટિગ્ગાહાપનસાદિયનાનિ સઙ્ગહિતાનિ. નાસનવત્થૂતિ પારાજિકટ્ઠાનતાય લિઙ્ગનાસનાય કારણં.

૧૦૭. પાળિયં સબ્બં સઙ્ઘારામં આવરણં કરોન્તીતિ સબ્બસઙ્ઘારામે પવેસનિવારણં કરોન્તિ. સઙ્ઘારામો આવરણં કાતબ્બોતિ સઙ્ઘારામો આવરણો કાતબ્બો, સઙ્ઘારામે વા આવરણં ¶ કાતબ્બન્તિ અત્થો. તેનેવ ‘‘તત્થ આવરણં કાતુ’’ન્તિ ભુમ્મવસેન વુત્તં. આહારં આવરણન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. ‘‘યત્થ વા વસતી’’તિ ઇમિના સામણેરસ્સ વસ્સગ્ગેન લદ્ધં વા સકસન્તકમેવ વા નિબદ્ધવસનકસેનાસનં વુત્તં. યત્થ વા પટિક્કમતીતિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં વસનટ્ઠાનં વુત્તં. તેનાહ ‘‘અત્તનો’’તિઆદિ. અત્તનોતિ હિ સયં, આચરિયસ્સ, ઉપજ્ઝાયસ્સ વાતિ અત્થો. દણ્ડેન્તિ વિનેન્તિ એતેનાતિ દણ્ડો, સો એવ કત્તબ્બત્તા કમ્મન્તિ દણ્ડકમ્મં, આવરણાદિ. ઉદકં વા પવેસેતુન્તિ પોક્ખરણીઆદિઉદકે પવેસેતું.

સિક્ખાપદદણ્ડકમ્મવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનાપુચ્છાવરણવત્થુઆદિકથાવણ્ણના

૧૦૮. સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકાનમ્પીતિ ઉપસમ્પન્ને સન્ધાય વુત્તં. તેસુપિ હિ આચરિયુપજ્ઝાયેસુ યથા ઓરમન્તિ, તથા તેસં નિગ્ગહં અકરોન્તેસુ અઞ્ઞેહિ આવરણાદિનિગ્ગહકમ્મં કાતબ્બમેવ. સઙ્ગણ્હન્તીતિ ‘‘પરપરિસતો ભિન્દિત્વા ગણ્હિસ્સામી’’તિ દાનાદિચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ (દી. નિ. ૩.૨૧૦; અ. નિ. ૪.૩૨, ૨૫૬) ઉપલાળનવસેન ¶ સઙ્ગણ્હન્તિ. સો ભિજ્જતુ વા મા વા, સઙ્ગણ્હન્તસ્સ પયોગે આપત્તિ એવ. ભિન્દિત્વા ગણ્હિતું ન વટ્ટતીતિ ભિન્દિતુમ્પિ ન વટ્ટતિ, ગણ્હિતુમ્પિ ન વટ્ટતીતિ અત્થો. આદીનવં પન વત્તું વટ્ટતીતિ સાસનગારવેન વા પરાનુદ્દયતાય વા વત્તું વટ્ટતિ, ન પરિસલોલતાય.

‘‘સેનાસનગ્ગાહો ચ પટિપ્પસ્સમ્ભતી’’તિ ઇમિના વસ્સચ્છેદં દસ્સેતિ. ઉપસમ્પન્નાનમ્પિ પારાજિકસમાપત્તિયા સરણગમનાદિસામણેરભાવસ્સાપિ વિનસ્સનતો સેનાસનગ્ગાહો ચ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, સઙ્ઘલાભમ્પિ તે ન લભન્તીતિ વેદિતબ્બં. પુરિમિકાય પુન સરણાનિ ગહિતાનીતિ સરણગ્ગહણેન સહ તદહેવસ્સ વસ્સૂપગમનમ્પિ દસ્સેતિ. પચ્છિમિકાય વસ્સાવાસિકન્તિ વસ્સાવાસિકલાભગ્ગહણદસ્સનમત્તમેવેતં, તતો પુરેપિ, પચ્છાપિ વા વસ્સાવાસિકઞ્ચ ચીવરમાસેસુ સઙ્ઘે ઉપ્પન્નં કાલચીવરઞ્ચ પુરિમિકાય ઉપગન્ત્વા અવિપન્નસીલો સામણેરો લભતિ એવ. સચે પચ્છિમિકાય ગહિતાનીતિ પચ્છિમિકાય વસ્સૂપગમનઞ્ચ છિન્નવસ્સતઞ્ચ દસ્સેતિ. તસ્સ હિ કાલચીવરે ભાગો ન પાપુણાતિ. તસ્મા ‘‘અપલોકેત્વા લાભો દાતબ્બો’’તિ વુત્તં.

વસ્સાવાસિકલાભો ¶ પન યદિ સેનાસનસામિકા દાયકા સેનાસનગુત્તત્થાય પચ્છિમિકાય ઉપગન્ત્વા વત્તં કત્વા અત્તનો સેનાસને વસન્તસ્સપિ વસ્સાવાસિકં દાતબ્બન્તિ વદન્તિ, અનપલોકેત્વાપિ દાતબ્બોવ. યં પન સારત્થદીપનિયં ‘‘પચ્છિમિકાય વસ્સાવાસિકં લચ્છતીતિ પચ્છિમિકાય પુન વસ્સં ઉપગતત્તા લચ્છતી’’તિ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૦૮) વુત્તં, તમ્પિ વસ્સાવાસિકે દાયકાનં ઇમં અધિપ્પાયં નિસ્સાય વુત્તઞ્ચે, સુન્દરં. સઙ્ઘિકં, કાલચીવરમ્પિ સન્ધાય વુત્તઞ્ચે, ન યુજ્જતીતિ વેદિતબ્બં.

ન અજાનિત્વાતિ ‘‘સુરા’’તિ અજાનિત્વા પિવતો પાણાતિપાતવેરમણિઆદિસબ્બસીલભેદં, સરણભેદઞ્ચ ન આપજ્જતિ, અકુસલં પન સુરાપાનવેરમણિસીલભેદો ચ હોતિ માલાદિધારણાદીસુ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. ઇતરાનીતિ વિકાલભોજનવેરમણિઆદીનિ. તાનિપિ હિ સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કમન્તસ્સ તં તં ભિજ્જતિ એવ, ઇતરીતરેસં પન અભિજ્જમાનેન નાસનઙ્ગાનિ ન હોન્તિ. તેનેવ ‘‘તેસુ ભિન્નેસૂ’’તિ ભેદવચનં વુત્તં.

અચ્ચયં ¶ દેસાપેતબ્બોતિ ‘‘અચ્ચયો મં, ભન્તે, અચ્ચગમા’’તિઆદિના સઙ્ઘમજ્ઝે દેસાપેત્વા સરણસીલં દાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો પારાજિકત્તા તેસં. તેનાહ ‘‘લિઙ્ગનાસનાય નાસેતબ્બો’’તિ. અયમેવ હિ નાસના ઇધ અધિપ્પેતાતિ લિઙ્ગનાસનાકારણેહિ પાણાતિપાતાદીહિ અવણ્ણભાસનાદીનં સહ પતિતત્તા વુત્તં.

નનુ ચ કણ્ટકસામણેરોપિ મિચ્છાદિટ્ઠિકો એવ, તસ્સ ચ હેટ્ઠા દણ્ડકમ્મનાસનાવ વુત્તા. ઇધ પન મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ લિઙ્ગનાસના વુચ્ચતિ, કો ઇમેસં ભેદોતિ ચોદનં મનસિ નિધાયાહ ‘‘સસ્સતુચ્છેદાનઞ્હિ અઞ્ઞતરદિટ્ઠિકો’’તિ. એત્થ ચાયમધિપ્પાયો – યો હિ ‘‘અત્તા ઇસ્સરો વા નિચ્ચો ધુવો’’તિઆદિના વા ‘‘અત્તા ઉચ્છિજ્જિસ્સતિ વિનસ્સિસ્સતી’’તિઆદિના વા તિત્થિયપરિકપ્પિતં યં કિઞ્ચિ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિં દળ્હં ગહેત્વા વોહરતિ, તસ્સ સા પારાજિકટ્ઠાનં હોતિ. સો ચ લિઙ્ગનાસનાય નાસેતબ્બો. યો પન ઈદિસં દિટ્ઠિં અગ્ગહેત્વા સાસનિકોવ હુત્વા કેવલં બુદ્ધવચનાધિપ્પાયં વિપરીતતો ગહેત્વા ભિક્ખૂહિ ઓવદિયમાનોપિ અપ્પટિનિસ્સજ્જિત્વા વોહરતિ, તસ્સ સા દિટ્ઠિ પારાજિકં ન હોતિ, સો પન કણ્ટકનાસનાય એવ નાસેતબ્બોતિ.

અનાપુચ્છાવરણવત્થુઆદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૯. પણ્ડકવત્થુસ્મિં ¶ આસિત્તઉસૂયપક્ખપણ્ડકા તયોપિ પુરિસભાવલિઙ્ગાદિયુત્તા અહેતુકપટિસન્ધિકા, તે ચ કિલેસપરિયુટ્ઠાનસ્સ બલવતાય નપુંસકપણ્ડકસદિસત્તા ‘‘પણ્ડકા’’તિ વુત્તા. તેસુ આસિત્તઉસૂયપણ્ડકાનં દ્વિન્નં કિલેસપરિયુટ્ઠાનં યોનિસોમનસિકારાદીહિ વીતિક્કમતો નિવારેતુમ્પિ સક્કા, તેન તે પબ્બાજેતબ્બા વુત્તા. પક્ખપણ્ડકસ્સ પન કાળપક્ખેસુ ઉમ્માદો વિય કિલેસપરિળાહો અવત્થરન્તો આગચ્છતિ, વીતિક્કમં પત્વા એવ ચ નિવત્તતિ. તસ્મા સો તસ્મિં પક્ખે ન પબ્બાજેતબ્બોતિ વુત્તો. તદેતં વિભાગં દસ્સેતું ‘‘યસ્સ પરેસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ આસિત્તસ્સાતિ મુખે આસિત્તસ્સ અત્તનોપિ અસુચિમુચ્ચનેન ¶ પરિળાહો વૂપસમ્મતિ. ઉસૂયાય ઉપ્પન્નાયાતિ ઉસૂયાય વસેન અત્તનો સેવેતુકામતારાગે ઉપ્પન્ને અસુચિમુત્તિયા પરિળાહો વૂપસમ્મતિ.

‘‘બીજાનિ અપનીતાની’’તિ વુત્તત્તા બીજેસુ ઠિતેસુ નિમિત્તમત્તે અપનીતે પણ્ડકો ન હોતિ. ભિક્ખુનોપિ અનાબાધપચ્ચયા તદપનયને થુલ્લચ્ચયમેવ, ન પન પણ્ડકત્તં, બીજેસુ પન અપનીતેસુ અઙ્ગજાતમ્પિ રાગેન કમ્મનિયં ન હોતિ, પુમભાવો વિગચ્છતિ, મસ્સુઆદિપુરિસલિઙ્ગમ્પિ ઉપસમ્પદાપિ વિગચ્છતિ, કિલેસપરિળાહોપિ દુન્નિવારવીતિક્કમો હોતિ નપુંસકપણ્ડકસ્સ વિય. તસ્મા ઈદિસો ઉપસમ્પન્નોપિ નાસેતબ્બોતિ વદન્તિ. યદિ એવં કસ્મા બીજુદ્ધરણે પારાજિકં ન પઞ્ઞત્તન્તિ? એત્થ તાવ કેચિ વદન્તિ ‘‘પઞ્ઞત્તમેવેતં ભગવતા ‘પણ્ડકો, ભિક્ખવે, અનુપસમ્પન્નો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો, ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો’તિ વુત્તત્તા’’તિ. કેચિ પન ‘‘યસ્મા બીજુદ્ધરણક્ખણે પણ્ડકો ન હોતિ, તસ્મા તસ્મિં ખણે પારાજિકં ન પઞ્ઞત્તં. યસ્મા પન સો ઉદ્ધટબીજો ભિક્ખુ અપરેન સમયેન વુત્તનયેન પણ્ડકત્તં આપજ્જતિ, અભાવકો હોતિ, ઉપસમ્પદાય અવત્થુ, તતો એવ ચસ્સ ઉપસમ્પદા વિગચ્છતિ, તસ્મા એસ પણ્ડકત્તુપગમનકાલતો પટ્ઠાય જાતિયા નપુંસકપણ્ડકેન સદ્ધિં યોજેત્વા ‘ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો’તિ અભબ્બોતિ વુત્તો, ન તતો પુબ્બે. અયઞ્ચ કિઞ્ચાપિ સહેતુકો, ભાવક્ખયેન પનસ્સ અહેતુકસદિસતાય મગ્ગોપિ ન ઉપ્પજ્જતી’’તિ વદન્તિ. અપરે પન ‘‘પબ્બજ્જતો પુબ્બે ઉપક્કમેન પણ્ડકભાવમાપન્નં સન્ધાય ‘ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો’તિ વુત્તં, ઉપસમ્પન્નસ્સ પન પચ્છા ઉપક્કમેન ઉપસમ્પદાપિ ન વિગચ્છતી’’તિ, તં ન યુત્તં. યદગ્ગેન હિ પબ્બજ્જતો પુબ્બે ઉપક્કમેન અભબ્બો હોતિ, તદગ્ગેન પચ્છાપિ હોતીતિ વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

ઇત્થત્તાદિ ¶ ભાવો નત્થિ એતસ્સાતિ અભાવકો. પબ્બજ્જા ન વારિતાતિ એત્થ પબ્બજ્જાગહણેનેવ ઉપસમ્પદાપિ ગહિતા. તેનાહ ‘‘યસ્સ ચેત્થ પબ્બજ્જા વારિતા’’તિઆદિ. તસ્મિંયેવસ્સ પક્ખે પબ્બજ્જા વારિતાતિ એત્થ પન અપણ્ડકપક્ખેપિ પબ્બજ્જામત્તમેવ લભતિ, ઉપસમ્પદા પન તદાપિ ન વટ્ટતિ, પણ્ડકપક્ખે પન આગતે લિઙ્ગનાસનાય નાસેતબ્બોતિ વેદિતબ્બં.

પણ્ડકવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૦. થેય્યસંવાસકવત્થુમ્હિ ¶ કોલઞ્ઞાતિ કુલે જાતા, તત્થ વા વિદિતા ઞાતા પસિદ્ધા, તં વા જાનન્તિ કોલઞ્ઞાતિ ઞાતકાનં નામં. થેય્યાય લિઙ્ગગ્ગહણમત્તમ્પિ ઇધ સંવાસો એવાતિ આહ ‘‘તયો થેય્યસંવાસકા’’તિ. ન યથાવુડ્ઢં વન્દનન્તિ ભિક્ખૂનં, સામણેરાનં વા વન્દનં ન સાદિયતિ.

યથાવુડ્ઢં વન્દનન્તિ અત્તના મુસાવાદેન દસ્સિતવસ્સક્કમેન ભિક્ખૂનં વન્દનં સાદિયતિ, દહરસામણેરો પન વુડ્ઢસામણેરાનં, દહરભિક્ખુ ચ વુડ્ઢાનં વન્દનં સાદિયન્તોપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતિ. ઇમસ્મિં અત્થેતિ સંવાસત્થેનકત્થે.

‘‘ભિક્ખુવસ્સાની’’તિ ઇદં સંવાસત્થેનકે વુત્તપાઠવસેન વુત્તં, સયમેવ પન પબ્બજિત્વા સામણેરવસ્સાનિ ગણેન્તોપિ ઉભયત્થેનકો એવ. ન કેવલઞ્ચ પુરિસોવ, ઇત્થીપિ ભિક્ખુનીસુ એવં પટિપજ્જતિ, થેય્યસંવાસિકાવ. આદિકમ્મિકાપિ ચેત્થ ન મુચ્ચન્તિ, ઉપસમ્પન્નેસુ એવ પઞ્ઞત્તાપત્તિં પટિચ્ચ આદિકમ્મિકા વુત્તા, તેનેવેત્થ આદિકમ્મિકોપિ ન મુત્તો.

રાજ…પે… ભયેનાતિ એત્થ ભય-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. યાવ સો સુદ્ધમાનસોતિ ‘‘ઇમિના લિઙ્ગેન ભિક્ખૂ વઞ્ચેત્વા તેહિ સંવસિસ્સામી’’તિ અસુદ્ધચિત્તાભાવેન સુદ્ધચિત્તો. તેન હિ અસુદ્ધચિત્તેન લિઙ્ગે ગહિતમત્તે પચ્છા ભિક્ખૂહિ સહ સંવસતુ વા મા વા, લિઙ્ગત્થેનકો હોતિ. પચ્છા સંવસન્તોપિ અભબ્બો હુત્વા સંવસતિ. તસ્મા ઉભયત્થેનકોપિ લિઙ્ગત્થેનકે એવ પવિસતીતિ વેદિતબ્બં. યો પન રાજાદિભયેન સુદ્ધચિત્તોવ લિઙ્ગં ગહેત્વા વિચરન્તો પચ્છા ‘‘ભિક્ખુવસ્સાનિ ગણેત્વા જીવિસ્સામી’’તિ અસુદ્ધચિત્તં ઉપ્પાદેતિ, સો ચિત્તુપ્પાદમત્તેન થેય્યસંવાસકોપિ ન હોતિ સુદ્ધચિત્તેન ગહિતલિઙ્ગત્તા. સચે પન સો ભિક્ખૂનં સન્તિકં ¶ ગન્ત્વા સામણેરવસ્સગણનાદિં કરોતિ, તદા સંવાસત્થેનકો, ઉભયત્થેનકો વા હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. યં પન પરતો સહ ધુરનિક્ખેપેન ‘‘અયમ્પિ થેય્યસંવાસકો, વા’’તિ વુત્તં, તં ભિક્ખૂહિ સઙ્ગમ્મ સંવાસાધિવાસનવસેન ધુરનિક્ખેપં સન્ધાય વુત્તં. તેન વુત્તં ‘‘સંવાસં નાધિવાસેતિ યાવા’’તિ. તસ્સ તાવ થેય્યસંવાસકો નામ ન વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો દટ્ઠબ્બો. એત્થ ચ ચોરાદિભયં ¶ વિનાપિ કીળાધિપ્પાયેન લિઙ્ગં ગહેત્વા ભિક્ખૂનં સન્તિકે પબ્બજિતાલયં દસ્સેત્વા વન્દનાદિં અસાદિયન્તોપિ ‘‘સોભતિ નુ ખો મે પબ્બજિતલિઙ્ગ’’ન્તિઆદિના સુદ્ધચિત્તેન ગણ્હન્તોપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

સબ્બપાસણ્ડિયભત્તાનીતિ સબ્બસામયિકાનં સાધારણં કત્વા પઞ્ઞત્તભત્તાનિ, ઇદઞ્ચ ભિક્ખૂનઞ્ઞેવ નિયમિતભત્તગહણે સંવાસોપિ સમ્ભવેય્યાતિ સબ્બસાધારણભત્તં વુત્તં. સંવાસં પન અસાદિયિત્વા અભિક્ખુકવિહારાદીસુ વિહારભત્તાદીનિ ભુઞ્જન્તોપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતિ એવ. કમ્મન્તાનુટ્ઠાનેનાતિ કસિઆદિકમ્મકરણેન. પત્તચીવરં આદાયાતિ ભિક્ખુલિઙ્ગવેસેન સરીરેન ધારેત્વા.

‘‘યો એવં પબ્બજતિ, સો થેય્યસંવાસકો નામ હોતી’’તિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં, ‘‘થેય્યસંવાસકો’’તિ પન નામં અજાનન્તોપિ ‘‘એવં કાતું ન વટ્ટતી’’તિ વા ‘‘એવં કરોન્તો સમણો નામ ન હોતી’’તિ વા ‘‘યદિ આરોચેસ્સામિ, છડ્ડેસ્સન્તિ મ’’ન્તિ વા ‘‘યેન કેનચિ પબ્બજ્જા મે ન રુહતી’’તિ જાનાતિ, થેય્યસંવાસકો હોતિ. યો પન પઠમં ‘‘પબ્બજ્જા એવં મે ગહિતા’’તિસઞ્ઞી કેવલં અન્તરા અત્તનો સેતવત્થનિવાસનાદિવિપ્પકારં પકાસેતું લજ્જન્તો ન કથેતિ, સો થેય્યસંવાસકો ન હોતિ. અનુપસમ્પન્નકાલેયેવાતિ એત્થ અવધારણેન ઉપસમ્પન્નકાલે થેય્યસંવાસકલક્ખણં ઞત્વા વઞ્ચનાયપિ નારોચેતિ, થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ દીપેતિ. સો પરિસુદ્ધચિત્તેન ગહિતલિઙ્ગત્તા લિઙ્ગત્થેનકો ન હોતિ, લદ્ધૂપસમ્પદત્તા તદનુગુણસ્સેવ સંવાસસ્સ સાદિતત્તા સંવાસત્થેનકોપિ ન હોતિ. અનુપસમ્પન્નો પન લિઙ્ગત્થેનકો હોતિ, સંવાસારહસ્સ લિઙ્ગસ્સ ગહિતત્તા સંવાસસાદિયનમત્તેન સંવાસત્થેનકો હોતિ.

સલિઙ્ગે ઠિતોતિ સલિઙ્ગભાવે ઠિતો. થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ ભિક્ખૂહિ દિન્નલિઙ્ગસ્સ અપરિચ્ચત્તત્તા લિઙ્ગત્થેનકો ન હોતિ, ભિક્ખુપટિઞ્ઞાય અપરિચ્ચત્તત્તા સંવાસત્થેનકો ન હોતીતિ. યં પન માતિકાટ્ઠકથાયં ‘‘લિઙ્ગાનુરૂપસ્સ સંવાસસ્સ સાદિતત્તા ન સંવાસત્થેનકો’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમપારાજિકવણ્ણના) કારણં વુત્તં, તમ્પિ ઇદમેવ કારણં સન્ધાય વુત્તં. ઇતરથા ¶ ¶ સામણેરસ્સપિ ભિક્ખુવસ્સગણનાદીસુ લિઙ્ગાનુરૂપસંવાસો એવ સાદિતોતિ સંવાસત્થેનકતા ન સિયા ભિક્ખૂહિ દિન્નલિઙ્ગસ્સ ઉભિન્નમ્પિ સાધારણત્તા. યથા ચેત્થ ભિક્ખુ, એવં સામણેરોપિ પારાજિકં સમાપન્નો સામણેરપટિઞ્ઞાય અપરિચ્ચત્તત્તા સંવાસત્થેનકો ન હોતીતિ વેદિતબ્બો. સોભતીતિ સમ્પટિચ્છિત્વાતિ કાસાવધારણે ધુરં નિક્ખિપિત્વા ગિહિભાવં સમ્પટિચ્છિત્વા.

યો કોચિ વુડ્ઢપબ્બજિતોતિ સામણેરં સન્ધાય વુત્તં. મહાપેળાદીસૂતિ વિલીવાદિમયેસુ ઘરદ્વારેસુ ઠપિતભત્તભાજનવિસેસેસુ, એતેન વિહારે ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં વસ્સગણનાદીનં અકરણં દસ્સેતિ.

થેય્યસંવાસકવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તિત્થિયપક્કન્તકાદિકથાસુ તેસં લિઙ્ગે આદિન્નમત્તેતિ વીમંસાદિઅધિપ્પાયં વિના ‘‘તિત્થિયો ભવિસ્સામી’’તિ સન્નિટ્ઠાનવસેન લિઙ્ગે કાયેન ધારિતમત્તે. સયમેવાતિ તિત્થિયાનં સન્તિકં અગન્ત્વા સયમેવ સઙ્ઘારામેપિ કુસચીરાદીનિ નિવાસેતિ. આજીવકો ભવિસ્સામિ…પે… ગચ્છતીતિ આજીવકાનં સન્તિકે તેસં પબ્બજનવિધિના ‘‘આજીવકો ભવિસ્સામી’’તિ ગચ્છતિ. તસ્સ હિ તિત્થિયભાવૂપગમનં પતિ સન્નિટ્ઠાને વિજ્જમાનેપિ ‘‘ગન્ત્વા ભવિસ્સામી’’તિ પરિકપ્પિતત્તા પદવારે દુક્કટમેવ વુત્તં. દુક્કટન્તિ પાળિયા અવુત્તેપિ મેથુનાદીસુ વુત્તપુબ્બપયોગદુક્કટાનુલોમતો વુત્તં. એતેન ચ સન્નિટ્ઠાનવસેન લિઙ્ગે સમ્પટિચ્છિતે પારાજિકં, તતો પુરિમપયોગે થુલ્લચ્ચયઞ્ચ વત્તબ્બમેવ, થુલ્લચ્ચયક્ખણે નિવત્તન્તોપિ આપત્તિં દેસાપેત્વા મુચ્ચતિ એવાતિ દટ્ઠબ્બં. યથા ચેત્થ, એવં સઙ્ઘભેદેપિ લોહિતુપ્પાદેપિ ભિક્ખૂનં પુબ્બપયોગાદીસુ દુક્કટથુલ્લચ્ચયપારાજિકાહિ મુચ્ચનસીમા ચ વેદિતબ્બા. સાસનવિરુદ્ધતાયેત્થ આદિકમ્મિકાનમ્પિ અનાપત્તિ ન વુત્તા. પબ્બજ્જાયપિ અભબ્બતાદસ્સનત્થં પનેતે, અઞ્ઞે ચ પારાજિકકણ્ડે વિસું સિક્ખાપદેન પારાજિકાદિં અદસ્સેત્વા ઇધ અભબ્બેસુ એવ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં.

તં ¶ લદ્ધિન્તિ તિત્થિયવેસે સેટ્ઠભાવગ્ગહણમેવ સન્ધાય વુત્તં. તેસઞ્હિ તિત્થિયાનં સસ્સતાદિગ્ગાહં ગણ્હન્તોપિ લિઙ્ગે અસમ્પટિચ્છિતે તિત્થિયપક્કન્તકો ન હોતિ, તં લદ્ધિં અગ્ગહેત્વાપિ ‘‘એતેસં વતચરિયા સુન્દરા’’તિ લિઙ્ગં સમ્પટિચ્છન્તો તિત્થિયપક્કન્તકો હોતિ એવ ¶ . લદ્ધિયા અભાવેનાતિ ભિક્ખુભાવે સાલયતાય તિત્થિયભાવૂપગમનલદ્ધિયા અભાવેન, એતેન ચ આપદાસુ કુસચીરાદિં પારુપન્તસ્સાપિ નગ્ગસ્સ વિય અનાપત્તિં દસ્સેતિ.

ઉપસમ્પન્નભિક્ખુના કથિતોતિ એત્થ સઙ્ઘભેદકોપિ ઉપસમ્પન્નભિક્ખુનાવ કથિતો, માતુઘાતકાદયો પન અનુપસમ્પન્નેનાપીતિ દટ્ઠબ્બં.

તિત્થિયપક્કન્તકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૧. ઉદકસઞ્ચારિકં મણ્ડૂકભક્ખં નાગસરીરન્તિ સમ્બન્ધિતબ્બં. વિસ્સરભયેનાતિ નાગસ્સ સરીરં દિસ્વા ભિક્ખુનો વિરવનભયેન. કપિમિદ્ધાદીસુ નાગસરીરં નુપ્પજ્જતીતિ તદુપ્પત્તિસીમં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિસ્સટ્ઠો’’તિઆદિ.

તિરચ્છાનવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૨. અપવાહનન્તિ સોધનં. તિરચ્છાનાદિઅમનુસ્સજાતિતો મનુસ્સજાતિકાનઞ્ઞેવ પુત્તેસુ મેત્તાદયોપિ તિક્ખવિસદા હોન્તિ લોકુત્તરગુણા વિયાતિ આહ ‘‘મનુસ્સિત્થિભૂતા જનિકા માતા’’તિ. યથા મનુસ્સાનઞ્ઞેવ કુસલપ્પવત્તિ તિક્ખવિસદા, એવં અકુસલપ્પવત્તિપીતિ આહ ‘‘સયમ્પિ મનુસ્સજાતિકેનેવા’’તિઆદિ. આનન્તરિયેનાતિ એત્થ ચુતિઅનન્તરં નિરયે પટિસન્ધિફલં અનન્તરં નામ, તસ્મિં અનન્તરે જનકત્તેન નિયુત્તં આનન્તરિયં, તેન. વેસિયા પુત્તોતિ ઉપલક્ખણમત્તં, કુલિત્થિયા અતિચારિનિયા પુત્તોપિ અત્તનો પિતરં અજાનિત્વા ઘાતેન્તો પિતુઘાતકોવ હોતિ.

૧૧૪. અવસેસન્તિ ¶ અનાગામિઆદિકં. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકે વુત્તમેવ.

૧૧૫. અયં સઙ્ઘભેદકોતિ પકતત્તં ભિક્ખું સન્ધાય વુત્તં. પુબ્બે એવ પારાજિકં સમાપન્નો ¶ વા વત્થાદિદોસેન વિપન્નોપસમ્પદો વા સઙ્ઘં ભિન્દન્તોપિ અનન્તરિયં ન ફુસતિ, સઙ્ઘો પન ભિન્નોવ હોતિ, પબ્બજ્જા ચસ્સ ન વારિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘દુટ્ઠચિત્તેના’’તિ વુત્તમેવત્થં વિભાવેતિ ‘‘વધકચિત્તેના’’તિ. લોહિતં ઉપ્પાદેતીતિ તથાગતસ્સ વેરીહિ અભેજ્જકાયતાય કેનચિ બલક્કારેન ચમ્માદિછેદં કત્વા બહિ લોહિતં પગ્ઘરાપેતું ન સક્કા, આવુધાદિપહારેન પન લોહિતં ઠાનતો ચલિત્વા કુપ્પમાનં એકત્થ સઞ્ચિતં હોતિ, એત્તકેન પન પહારદાયકો લોહિતુપ્પાદકો નામ હોતિ દેવદત્તો વિય. ચેતિયં પન બોધિં વા પટિમાદિં વા ભિન્દતો આનન્તરિયં ન હોતિ, આનન્તરિયસદિસં મહાસાવજ્જં હોતિ. બોધિરુક્ખસ્સ પન ઓજોહરણસાખા ચેવ સધાતુકં ચેતિયં બાધયમાના ચ છિન્દિતબ્બા, પુઞ્ઞમેવેત્થ હોતિ.

માતુઘાતકાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૬. ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકોતિ ઇત્થિન્દ્રિયયુત્તો, ઇતરો પન પુરિસિન્દ્રિયયુત્તો. એકસ્સ હિ ભાવદ્વયં સહ નુપ્પજ્જતિ યમકે (યમ. ૩.ઇન્દ્રિયયમક.૧૮૮) પટિક્ખિત્તત્તા. દુતિયબ્યઞ્જનં પન કમ્મસહાયેન અકુસલચિત્તેનેવ ભાવવિરહિતં ઉપ્પજ્જતિ. પકતિત્થિપુરિસાનમ્પિ કમ્મમેવ બ્યઞ્જનલિઙ્ગાનં કારણં, ન ભાવો તસ્સ કેનચિ પચ્ચયેન પચ્ચયત્તસ્સ પટ્ઠાને અવુત્તત્તા. કેવલં ભાવસહિતાનંયેવ બ્યઞ્જનલિઙ્ગાનં પવત્તિદસ્સનત્થં અટ્ઠકથાસુ ‘‘ઇત્થિન્દ્રિયં પટિચ્ચ ઇત્થિલિઙ્ગાદીની’’તિઆદિના (ધ. સ. અટ્ઠ. ૬૩૨) ઇન્દ્રિયં બ્યઞ્જનકઆરણત્તેન વુત્તં, ઇધ પન અકુસલબલેન ઇન્દ્રિયં વિનાપિ બ્યઞ્જનં ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં. ઉભિન્નમ્પિ ચેસં ઉભતોબ્યઞ્જનકાનં યદા ઇત્થિયા રાગો ઉપ્પજ્જતિ, તદા પુરિસબ્યઞ્જનં પાકટં હોતિ, ઇતરં પટિચ્છન્નં. યદા પુરિસે રાગો ઉપ્પજ્જતિ, તદા ઇત્થિબ્યઞ્જનં ¶ પાકટં હોતિ, ઇતરં પટિચ્છન્નં. તત્થ વિચારણક્કમોતિ પટિસન્ધિક્ખણે એવ ઇત્થિપુરિસલિઙ્ગાનમ્પિ પાતુભાવપ્પકાસકે કુરુન્દિવચને અયુત્તતાપકાસનત્થં અત્થવિચારણક્કમો. અટ્ઠસાલિનિયઞ્હિ ‘‘ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ પન ઇત્થિન્દ્રિયં પટિચ્ચ પવત્તે સમુટ્ઠિતાની’’તિઆદિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૬૩૨) વુત્તં. નેવસ્સ પબ્બજ્જા અત્થીતિ યોજના. યો ચ પટિક્ખિત્તે અભબ્બે, ભબ્બે ચ પુગ્ગલે ઞત્વા પબ્બાજેતિ, ઉપસમ્પાદેતિ વા, દુક્કટં. અજાનન્તસ્સ સબ્બત્થ અનાપત્તીતિ વેદિતબ્બં.

ઉભતોબ્યઞ્જનકવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનુપજ્ઝાયકાદિવત્થુકથાવણ્ણના

૧૧૭. અનુપજ્ઝાયાદિવત્થૂસુ ¶ સિક્ખાપદં અપઞ્ઞત્તન્તિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, અનુપજ્ઝાયકો ઉપસમ્પાદેતબ્બો’’તિ ઇધેવ પઞ્ઞાપિયમાનસિક્ખાપદં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘કમ્મં પન ન કુપ્પતી’’તિ ઇદં ઉપજ્ઝાયાભાવેપિ ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખો, ઇત્થન્નામેન ઉપજ્ઝાયેના’’તિ મતસ્સ વા વિબ્ભમન્તસ્સ વા પુરાણઉપજ્ઝાયસ્સ, અઞ્ઞસ્સ વા યસ્સ કસ્સચિ અવિજ્જમાનસ્સાપિ નામેન સબ્બત્થ ઉપજ્ઝાયકિત્તનસ્સ કતત્તા વુત્તં. યદિ હિ ઉપજ્ઝાયકિત્તનં ન કરેય્ય, ‘‘પુગ્ગલં ન પરામસતી’’તિ વુત્તકમ્મવિપત્તિ એવ સિયા. તેનેવ પાળિયં ‘‘અનુપજ્ઝાયક’’ન્તિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયમ્પિસ્સ ‘‘ઉપજ્ઝાયં અકિત્તેત્વા’’તિ અવત્વા ‘‘ઉપજ્ઝાયં અગાહાપેત્વા સબ્બેન સબ્બં ઉપજ્ઝાયવિરહિતં’’ઇચ્ચેવ અત્થોતિ વુત્તો. પાળિયં સઙ્ઘેન ઉપજ્ઝાયેનાતિ ‘‘અયં ઇત્થન્નામો સઙ્ઘસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખો, ઇત્થન્નામો સઙ્ઘં ઉપસમ્પદં યાચતિ સઙ્ઘેન ઉપજ્ઝાયેના’’તિ એવં કમ્મવાચાય સઙ્ઘમેવ ઉપજ્ઝાયં કિત્તેત્વાતિ અત્થો. એવં ગણેન ઉપજ્ઝાયેનાતિ એત્થાપિ ‘‘અયં ઇત્થન્નામો ગણસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખો’’તિઆદિના યોજના વેદિતબ્બા, એવં વુત્તેપિ કમ્મં ન કુપ્પતિ એવ દુક્કટસ્સેવ વુત્તત્તા. અઞ્ઞથા ‘‘સો ચ પુગ્ગલો અનુપસમ્પન્નો’’તિ વદેય્ય. તેનાહ ‘‘સઙ્ઘેના’’તિઆદિ. તત્થ પણ્ડકાદીહિ ઉપજ્ઝાયેહિ કરિયમાનેસુ કમ્મેસુ પણ્ડકાદિકે વિનાવ યદિ પઞ્ચવગ્ગાદિગણો પૂરતિ, કમ્મં ન કુપ્પતિ, ઇતરથા કુપ્પતીતિ વેદિતબ્બં.

અનુપજ્ઝાયકાદિવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૮. અપત્તચીવરવત્થૂસુપિ ¶ પત્તચીવરાનં અભાવેપિ ‘‘પરિપુણ્ણસ્સ પત્તચીવર’’ન્તિ કમ્મવાચાય સાવિતત્તા કમ્મકોપં અવત્વા દુક્કટમેવ વુત્તં. ઇતરથા સાવનાય હાપનતો કમ્મકોપો એવ સિયા. કેચિ પન ‘‘પઠમં અનુઞ્ઞાતકમ્મવાચાય ઉપસમ્પન્ના વિય ઇદાનિપિ ‘પરિપુણ્ણસ્સ પત્તચીવર’ન્તિ અવત્વા કમ્મવાચાય ઉપસમ્પન્નાપિ સૂપસમ્પન્નાએવા’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં. અનુઞ્ઞાતકાલતો પટ્ઠાય હિ અપરામસનં સાવનાય હાપનવિપત્તિ એવ હોતિ ‘‘ઇત્થન્નામો સઙ્ઘં ઉપસમ્પદં યાચતી’’તિ પદસ્સ હાપને વિય. તમ્પિ હિ પચ્છા અનુઞ્ઞાતં, ‘‘સઙ્ઘં, ભન્તે, ઉપસમ્પદં યાચામી’’તિઆદિવાક્યેન અયાચેત્વા તમ્પિ ઉપસમ્પાદેન્તો ‘‘અયં ઇત્થન્નામો સઙ્ઘં ઉપસમ્પદં યાચતી’’તિ વત્વાવ યદિ કમ્મવાચં કરોતિ, કમ્મં સુકતમેવ હોતિ ¶ , નો ચે વિપન્નં. સબ્બપચ્છા હિ અનુઞ્ઞાતકમ્મવાચતો કિઞ્ચિપિ પરિહાપેતું ન વટ્ટતિ, સાવનાય હાપનમેવ હોતિ. અઞ્ઞે વા ભિક્ખૂ દાતુકામા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો.

અનામટ્ઠપિણ્ડપાતન્તિ ભિક્ખૂહિ લદ્ધભિક્ખતો અગ્ગહિતગ્ગં પિણ્ડપાતં. સામણેરભાગસમકોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ સામણેરાનમ્પિ આમિસભાગસ્સ સમકમેવ દિય્યમાનત્તા વિસું સામણેરભાગો નામ નત્થિ, પત્તચીવરપરિકમ્મમત્તપટિબદ્ધપબ્બજ્જતાય પન સામણેરસદિસા એતે પણ્ડુપલાસાતિ દસ્સનત્થં એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નિયતાસન્નપબ્બજ્જસ્સેવ ચાયં ભાગો દીયતિ. તેનેવ ‘‘યાવ પત્તો પચ્ચતી’’તિઆદિ વુત્તં. આમિસભાગોતિ વિહારે દિન્નં સઙ્ઘભત્તં, તત્રુપ્પાદઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં, ન દાયકાનં ગેહેસુ તેહિ દિય્યમાનં. તેનેવ સલાકભત્તાદિ પટિક્ખિત્તં, દાયકા વિપ્પટિસારિનો હોન્તીતિ. ભેસજ્જન્તિઆદિના પન ગિહીનં ભેસજ્જકરણાદિદોસો એત્થ ન હોતીતિ દસ્સેતિ.

અપત્તકાદિવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

હત્થચ્છિન્નાદિવત્થુકથાવણ્ણના

૧૧૯. હત્થચ્છિન્નાદિવત્થૂસુ ¶ કણ્ણમૂલેતિ સકલસ્સ કણ્ણસ્સ છેદં સન્ધાય વુત્તં. કણ્ણસક્ખલિકાયાતિ કણ્ણચૂળિકાય. યસ્સ પન કણ્ણાવિદ્ધેતિ હેટ્ઠા કુણ્ડલાદિઠપનચ્છિદ્દં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ સઙ્ઘટનક્ખમં. અજપદકેતિ અજપદનાસિકટ્ઠિકોટિયં. તતો હિ ઉદ્ધં ન વિચ્છિન્દતિ. સક્કા હોતિ સન્ધેતુન્તિ અવિરૂપસણ્ઠાનં સન્ધાય વુત્તં, વિરૂપં પન પરિસદૂસકતં આપાદેતિ.

ખુજ્જસરીરોતિ વઙ્કસરીરો. બ્રહ્મુનો વિય ઉજુકં ગત્તં સરીરં યસ્સ, સો બ્રહ્મુજ્જુગત્તો, ભગવા.

પરિવટુમોતિ સમન્તતો વટ્ટકાયો, એતેન એવરૂપા એવ વામનકા ન વટ્ટન્તીતિ દસ્સેતિ.

કૂટકૂટસીસોતિ અનેકેસુ ઠાનેસુ પિણ્ડિકમંસતં દસ્સેતું આમેડિતં કતં. તેનાહ ‘‘તાલફલપિણ્ડિસદિસેના’’તિ, તાલફલાનં મઞ્જરી પિણ્ડિ નામ. અનુપુબ્બતનુકેન સીસેનાતિ ચેતિયથૂપિકા ¶ વિય કમેન કિસેન સીસેન, થૂલવેળુપબ્બં વિય આદિતો પટ્ઠાય યાવપરિયોસાનં સમથૂલેન ઉચ્ચેન સીસેન સમન્નાગતો નાળિસીસો નામ. કપ્પસીસોતિ ગજમત્થકં વિય દ્વિધા ભિન્નસીસો. ‘‘કણ્ણિકકેસો વા’’તિ ઇમસ્સ વિવરણં ‘‘પાણકેહી’’તિઆદિ. મક્કટસ્સેવ નળાટેપિ કેસાનં ઉટ્ઠિતભાવં સન્ધાયાહ ‘‘સીસલોમેહી’’તિઆદિ.

મક્કટભમુકોતિ નળાટલોમેહિ અવિભત્તલોમભમુકો. અક્ખિચક્કલેહીતિ કણ્હમણ્ડલેહિ. કેકરોતિ તિરિયં પસ્સનકો. ઉદકતારકાતિ ઓલોકેન્તાનં ઉદકે પટિબિમ્બિકચ્છાયા, ઉદકપુબ્બુળન્તિ કેચિ. અક્ખિતારકાતિ અભિમુખે ઠિતાનં છાયા, અક્ખિગણ્ડકાતિપિ વદન્તિ. અતિપિઙ્ગલક્ખીતિ મજ્જારક્ખિ. મધુપિઙ્ગલન્તિ મધુવણ્ણપિઙ્ગલં. નિપ્પખુમક્ખીતિ એત્થ પખુમ-સદ્દો અક્ખિદલલોમેસુ નિરૂળ્હો, તદભાવા નિપ્પખુમક્ખિ. અક્ખિપાકેનાતિ અક્ખિદલ પરિયન્તેસુ પૂતિભાવાપજ્જનરોગેન.

ચિપિટનાસિકોતિ ¶ અનુન્નતનાસિકો. પટઙ્ગમણ્ડૂકો નામ મહામુખમણ્ડૂકો. ભિન્નમુખોતિ ઉપક્કમુખપરિયોસાનો, સબ્બદા વિવટમુખો વા. વઙ્કમુખોતિ એકપસ્સે અપક્કમ્મ ઠિતહેટ્ઠિમહનુકટ્ઠિકો. ઓટ્ઠચ્છિન્નકોતિ ઉભોસુ ઓટ્ઠેસુ યત્થ કત્થચિ જાતિયા વા પચ્છા વા સત્થાદિના અપનીતમંસેન ઓટ્ઠેન સમન્નાગતો. એળમુખોતિ નિચ્ચપગ્ઘરિતલાલામુખો.

ભિન્નગલોતિ અવનતગતો. ભિન્નઉરોતિ અતિનિન્નઉરમજ્ઝો. એવં ભિન્નપિટ્ઠિપિ. સબ્બઞ્ચેતન્તિ ‘‘કચ્છુગત્તો’’તિઆદિં સન્ધાય વુત્તં. એત્થ ચ વિનિચ્છયો કુટ્ઠાદીસુ વુત્તો એવાતિ આહ ‘‘વિનિચ્છયો’’તિઆદિ.

વાતણ્ડિકોતિ અણ્ડવાતરોગેન ઉદ્ધુતબીજણ્ડકોસેન સમન્નાગતો, યસ્સ નિવાસનેન પટિચ્છન્નમ્પિ ઉન્નતં પકાસતિ, સોવ ન પબ્બાજેતબ્બો. વિકટોતિ તિરિયંગમનપાદો, યસ્સ ચઙ્કમતો જાણુકા બહિ નિગચ્છન્તિ. પણ્હોતિ પચ્છતો પરિવત્તનકપાદો, યસ્સ ચઙ્કમતો જાણુકા અન્તો પવિસન્તિ. મહાજઙ્ઘોતિ થૂલજઙ્ઘો. મહાપાદોતિ મહન્તેન પાદતલેન યુત્તો. પાદવેમજ્ઝેતિ પિટ્ઠિપાદવેમજ્ઝે, એતેન અગ્ગપાદો ચ પણ્હિ ચ સદિસોતિ દસ્સેતિ.

મજ્ઝે સઙ્કુટિતપાદત્તાતિ કુણ્ડપાદતાય કારણવિભાવનં. અગ્ગે સઙ્કુટિતપાદત્તાતિ કુણ્ડપાદતાય સકુણપાદસ્સેવ ગમનવિભાવનં. પિટ્ઠિપાદગ્ગેન ચઙ્કમન્તોતિ ‘‘પાદસ્સ બાહિરન્તેનાતિ ¶ ચ અબ્ભન્તરન્તેના’’તિ ચ ઇદં પાદતલસ્સ ઉભોહિ પરિયન્તેહિ ચઙ્કમનં સન્ધાય વુત્તં.

મમ્મનન્તિ ઠાનકરણવિસુદ્ધિયા અભાવેન અયુત્તક્ખરવચનં. વચનાનુકરણેન હિ સો મમ્મનો વુત્તો. યો ચ કરણસમ્પન્નોપિ એકમેવક્ખરં હિક્કારબહુસો વદતિ, સોપિ ઇધેવ સઙ્ગય્હતિ. યો વા પન હિક્કં નિગ્ગહેત્વાપિ અનામેડિતક્ખરમેવ સિલિટ્ઠવચનં વત્તું સમત્થો, સો પબ્બાજેતબ્બો.

આપત્તિતો ન મુચ્ચતીતિ ઞત્વા કરોન્તોવ ન મુચ્ચતિ. જીવિતન્તરાયાદિઆપદાસુ અરુચિયા કાયસામગ્ગિં દેન્તસ્સ અનાપત્તિ. અપ્પત્તો ઓસારણન્તિ ઓસારણાય અનરહોતિ અત્થો.

હત્થચ્છિન્નાદિવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૦. નિસ્સયપટિસંયુત્તવત્થૂસુ ¶ ભિક્ખૂહિ સમાનો ભાગો દિટ્ઠિસીલાદિગુણકોટ્ઠાસો અસ્સાતિ ભિક્ખુસભાગો, તસ્સ ભાવો ભિક્ખુસભાગતા.

અલજ્જિનિસ્સયવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ગમિકાદિનિસ્સયવત્થુકથાવણ્ણના

૧૨૧. નિસ્સયકરણીયોતિ એત્થ નિસ્સયગ્ગહણં નિસ્સયો, સો કરણીયો યસ્સાતિ વિસેસનસ્સ પરનિપાતો દટ્ઠબ્બો. વિસ્સમેન્તો વા…પે… અનાપત્તીતિ ગમનસઉસ્સાહતાય તથા વસન્તોપિ અદ્ધિકો એવ, તત્થ નિસ્સયદાયકે અસતિ અનાપત્તીતિ અધિપ્પાયો. એતેન ચ પરિસ્સમાદિઅભાવે સેનાસનાદિસમ્પદં પટિચ્ચ વસતો આપત્તીતિ દસ્સેતિ. તઞ્ચ અગમનપચ્ચયા દિવસે દિવસે આપજ્જતીતિ વદન્તિ. ચીવરરજનાદિકિચ્ચત્થાય ગરૂહિ પેસિતસ્સાપિ કિચ્ચપરિયોસાનમેવ વસિતબ્બં, ન તતો પરં. ગરૂહિપિ તાવકાલિકકિચ્ચત્થમેવ પેસલદહરા પેસિતબ્બા, ન નિચ્ચકાલકિચ્ચત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘નાવાય ગચ્છન્તસ્સ…પે… અનાપત્તી’’તિ ¶ વુત્તત્તા એવરૂપં અવિધેય્યતં વિના નિસ્સયદાયકરહિતટ્ઠાને વસ્સં ઉપગન્તું ન વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં.

તસ્સ નિસ્સાયાતિ તં નિસ્સાય. આસાળ્હીમાસે…પે… તત્થ ગન્તબ્બન્તિ એત્થ પન સચેપિ ‘‘અસુકો થેરો એત્થ આગમિસ્સતિ આગમિસ્સતી’’તિ આગમેન્તસ્સેવ વસ્સૂપનાયિકદિવસો હોતિ. હોતુ, વસિતટ્ઠાને વસ્સં અનુપગમ્મ યત્થ નિસ્સયો લબ્ભતિ, દૂરેપિ તત્થ ગન્ત્વા પચ્છિમિકાય ઉપગન્તબ્બં.

૧૨૨. ગોત્તેનપીતિ ‘‘આયસ્મતો પિપ્પલિસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખો’’તિ એવં નામં અવત્વા ગોત્તનામેનપીતિ અત્થો, તેન ‘‘કોનામો તે ઉપજ્ઝાયો’’તિ પુટ્ઠેન ગોત્તનામેન ‘‘આયસ્મા કસ્સપો’’તિ વત્તબ્બન્તિ સિદ્ધં હોતિ. તસ્મા અઞ્ઞમ્પિ કિઞ્ચિ તસ્સ નામં પસિદ્ધં, તસ્મિં વા ખણે સુખગ્ગહણત્થં નામં પઞ્ઞાપિતં, તં સબ્બં ગહેત્વાપિ અનુસ્સાવના કાતબ્બા. યથા ¶ ઉપજ્ઝાયસ્સ, એવં ઉપસમ્પદાપેક્ખસ્સપિ ગોત્તાદિનામેન, તઙ્ખણિકનામેન ચ અનુસ્સાવનં કાતું વટ્ટતિ. તસ્મિમ્પિ ખણે ‘‘અયં તિસ્સો’’તિ વા ‘‘નાગો’’તિ વા નામં કરોન્તેહિ અનુસાસકસમ્મુતિતો પઠમમેવ કાતબ્બં, એવં કત્વાપિ અન્તરાયિકધમ્માનુસાસનપુચ્છનકાલેસુ ‘‘કિન્નામોસિ, અહં ભન્તે નાગો નામ, કોનામો તે ઉપજ્ઝાયો, ઉપજ્ઝાયો મે ભન્તે તિસ્સો નામા’’તિઆદિના વિઞ્ઞાપેન્તેન ઉભિન્નમ્પિ ચિત્તે ‘‘મમેદં નામ’’ન્તિ યથા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, એવં વિઞ્ઞાપેતબ્બં. સચે પન તસ્મિં ખણે પકતિનામેન વત્વા પચ્છા તિસ્સ-નામાદિઅપુબ્બનામેન અનુસ્સાવેતિ, ન વટ્ટતિ.

તત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ઉપજ્ઝાયસ્સેવ નામં અગ્ગહેત્વા યેન કેનચિ નામેન ‘‘તિસ્સસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખો’’તિઆદિનાપિ પુગ્ગલે પરામટ્ઠે કમ્મં સુકતમેવ હોતિ અનુપજ્ઝાયકાદીનં ઉપસમ્પદાકમ્મં વિય ઉપજ્ઝાયસ્સ અભાવેપિ અભબ્બત્તેપિ કમ્મવાચાય પુગ્ગલે પરામટ્ઠે કમ્મસ્સ સિજ્ઝનતો. ઉપસમ્પદાપેક્ખસ્સ પન યથાસકં નામં વિના અઞ્ઞેન નામેન અનુસ્સાવિતે કમ્મં કુપ્પતિ, સો અનુપસમ્પન્નોવ હોતિ. તત્થ ઠિતો અઞ્ઞો અનુપસમ્પન્નો વિય ગહિતનામસ્સ વત્થુપુગ્ગલસ્સ તત્થ અભાવા, એતસ્સ ચ નામસ્સ અનુસ્સાવનાય અવુત્તત્તા. તસ્મા ઉપસમ્પદાપેક્ખસ્સ પકતિનામં પરિવત્તેત્વા અનુપુબ્બેન નાગાદિનામેન અનુસ્સાવેતુકામેન પટિકચ્ચેવ ‘‘ત્વં નાગો’’તિઆદિના વિઞ્ઞાપેત્વા અનુસાસનઅન્તરાયિકધમ્મપુચ્છનક્ખણેસુપિ તસ્સ ચ સઙ્ઘસ્સ ચ યથા પાકટં હોતિ, તથા પકાસેત્વાવ નાગાદિનામેન અનુસ્સાવેતબ્બં. એકસ્સ બહૂનિ નામાનિ હોન્તિ, તેસુ એકં ગહેતું વટ્ટતિ.

યં ¶ પન ઉપસમ્પદાપેક્ખઉપજ્ઝાયાનં એકત્થ ગહિતં નામં, તદેવ ઞત્તિયા, સબ્બત્થ અનુસ્સાવનાસુ ચ ગહેતબ્બં. ગહિતતો હિ અઞ્ઞસ્મિં ગહિતે બ્યઞ્જનં ભિન્નં નામ હોતિ, કમ્મં વિપજ્જતિ. અત્થતો, હિ બ્યઞ્જનતો ચ અભિન્ના એવ ઞત્તિ, અનુસ્સાવના ચ વટ્ટન્તિ, ઉપજ્ઝાયનામસ્સ પન પુરતો ‘‘આયસ્મતો તિસ્સસ્સા’’તિઆદિના આયસ્મન્ત-પદં સબ્બત્થ યોજેત્વાપિ અનુસ્સાવેતિ, તથા અયોજિતેપિ દોસો નત્થિ.

પાળિયં પન કિઞ્ચાપિ ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ આયસ્મતો’’તિ પચ્છતો ‘‘આયસ્મતો’’તિ પદં વુત્તં, તથાપિ ‘‘આયસ્મા સારિપુત્તો અત્થકુસલો’’તિઆદિના ¶ નામસ્સ પુરતો આયસ્મન્ત-પદયોગસ્સ દસ્સનતો પુરતોવ પયોગો યુત્તતરો. તઞ્ચ એકત્થ યોજેત્વા અઞ્ઞત્થ અયોજિતેપિ એકત્થ પુરતો યોજેત્વા અઞ્ઞત્થ પચ્છતો યોજનેપિ સાવનાય હાપનં નામ ન હોતિ નામસ્સ અહાપિતત્તા. તેનેવ પાળિયમ્પિ ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ આયસ્મતો’’તિ એકત્થ યોજેત્વા ‘‘ઇત્થન્નામેન ઉપજ્ઝાયેના’’તિઆદીસુ ‘‘આયસ્મતો’’તિ ન યોજિતન્તિ વદન્તિ. તઞ્ચ કિઞ્ચાપિ એવં, તથાપિ સબ્બટ્ઠાનેપિ એકેનેવ પકારેન યોજેત્વા એવ વા અયોજેત્વા વા અનુસ્સાવનં પસત્થતરન્તિ ગહેતબ્બં.

ગમિકાદિનિસ્સયવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દ્વેઉપસમ્પદાપેક્ખાદિવત્થુકથાવણ્ણના

૧૨૩. એકતો સહેવ એકસ્મિં ખણે અનુસ્સાવનં એતેસન્તિ એકાનુસ્સાવના, ઉપસમ્પદાપેક્ખા, એતે એકાનુસ્સાવને કાતું. તેનાહ ‘‘એકાનુસ્સાવને કાતુ’’ન્તિ, ઇદઞ્ચ એકં પદં વિભત્તિઅલોપેન દટ્ઠબ્બં. એકેન વાતિ દ્વિન્નમ્પિ એકસ્મિં ખણે એકાય એવ કમ્મવાચાય અનુસ્સાવને એકેનાચરિયેનાતિ અત્થો. ‘‘અયં બુદ્ધરક્ખિતો ચ અયં ધમ્મરક્ખિતો ચ આયસ્મતો સઙ્ઘરક્ખિતસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખો’’તિઆદિના નયેન એકેન આચરિયેન દ્વિન્નં એકસ્મિં ખણે અનુસ્સાવનનયો દટ્ઠબ્બો. ઇમિનાવ નયેન તિણ્ણમ્પિ એકેન આચરિયેન એકક્ખણે અનુસ્સાવનં દટ્ઠબ્બં.

પુરિમનયેનેવ એકતો અનુસ્સાવને કાતુન્તિ ‘‘એકેન એકસ્સ, અઞ્ઞેન ઇતરસ્સા’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તનયેન દ્વિન્નં દ્વીહિ વા, તિણ્ણં તીહિ વા આચરિયેહિ, એકકેન વા આચરિયેન તયોપિ એકતો અનુસ્સાવને કાતુન્તિ અત્થો, તઞ્ચ ખો એકેન ઉપજ્ઝાયેન. ‘‘ન ત્વેવ નાનુપજ્ઝાયેના’’તિ ઇદં એકેન આચરિયેન દ્વીહિ વા તીહિ વા ઉપજ્ઝાયેહિ ¶ દ્વે વા તયો વા ઉપસમ્પદાપેક્ખે એકક્ખણે એકાય અનુસ્સાવનાય એકાનુસ્સાવને કાતું ન વટ્ટતીતિ પટિક્ખેપપદં. ન પન નાનાચરિયેહિ નાનુપજ્ઝાયેહિ તયો એકાનુસ્સાવને કાતું ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘સચે પન નાનાચરિયા નાનુપજ્ઝાયા…પે… વટ્ટતી’’તિ. યઞ્ચેત્થ ¶ ‘‘તિસ્સત્થેરો સુમનત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં, સુમનત્થેરો તિસ્સત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિક’’ન્તિ એવં ઉપજ્ઝાયેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સદ્ધિવિહારિકાનં અનુસ્સાવનકરણં વુત્તં, તં ઉપલક્ખણમત્તં. તસ્મા સચે તિસ્સત્થેરો સુમનત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં, સુમનત્થેરો નન્દત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં અનુસ્સાવેતિ, અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ ગણપૂરકા હોન્તિ, વટ્ટતિ એવ. સચે પન ઉપજ્ઝાયો સયમેવ અત્તનો સદ્ધિવિહારિકં અનુસ્સાવેતીતિ એત્થ વત્તબ્બમેવ નત્થિ, કમ્મં સુકતમેવ હોતિ. અનુપજ્ઝાયકસ્સપિ યેન કેનચિ અનુસ્સાવિતે ઉપસમ્પદા હોતિ, કિમઙ્ગં પન સઉપજ્ઝાયકસ્સ ઉપજ્ઝાયેનેવ અનુસ્સાવનેતિ દટ્ઠબ્બં. તેનેવ નવટ્ટનપક્ખં દસ્સેતું ‘‘સચે પના’’તિઆદિમાહ.

દ્વેઉપસમ્પદાપેક્ખાદિવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૬. ઉપજ્ઝાતિ ઉપજ્ઝાય-સદ્દસમાનત્થો આકારન્તો ઉપજ્ઝાસદ્દોતિ દસ્સેતિ. ઉપજ્ઝાય-સદ્દો એવ વા ઉપજ્ઝા ઉપયોગપચ્ચત્તવચનેસુ ય-કારલોપં કત્વા એવં વુત્તો કરણવચનાદીસુ ઉપજ્ઝા-સદ્દસ્સ પયોગાભાવાતિ દટ્ઠબ્બં. પાળિયં અત્તનાવ અત્તાનં સમ્મન્નિતબ્બન્તિ અત્તનાવ કત્તુભૂતેન કરણભૂતેન અત્તાનમેવ કમ્મભૂતં પતિ સમ્મનનકિચ્ચં કાતબ્બં. અત્તાનન્તિ વા પચ્ચત્તે ઉપયોગવચનં, અત્તનાવ અત્તા સમ્મન્નિતબ્બોતિ અત્થો. ન કેવલઞ્ચ એત્થેવ, અઞ્ઞત્રાપિ તેરસસમ્મુતિઆદીસુ ઇમિનાવ લક્ખણેન અત્તનાવ અત્તા સમ્મન્નિતબ્બોવ. અપિચ સયં કમ્મારહત્તા અત્તાનં મુઞ્ચિત્વા ચતુવગ્ગાદિકો ગણો સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બો.

સચ્ચકાલોતિ ‘‘નિગૂહિસ્સામી’’તિ વઞ્ચનં પહાય સચ્ચસ્સેવ તે ઇચ્છિતબ્બકાલો. ભૂતકાલોતિ વઞ્ચનાય અભાવેપિ મનુસ્સત્તાદિવત્થુનો ભૂતતાય અવસ્સં ઇચ્છિતબ્બકાલો, ઇતરથા કમ્મકોપાદિઅન્તરાયો હોતીતિ અધિપ્પાયો. મઙ્કૂતિ અધોમુખો. ઉદ્ધરતૂતિ અનુપસમ્પન્નભાવતો ઉપસમ્પત્તિયં પતિટ્ઠપેતૂતિ અત્થો.

સબ્બકમ્મવાચાસુ ¶ અત્થકોસલ્લત્થં પનેત્થ ઉપસમ્પદાકમ્મવાચાય એવમત્થો દટ્ઠબ્બો – સુણાતૂતિ સવનાણત્તિયં પઠમપુરિસેકવચનં. તઞ્ચ ¶ કિઞ્ચાપિ યો સઙ્ઘો સવનકિરિયાય નિયોજીયતિ, તસ્સ સમ્મુખત્તા ‘‘સુણાહી’’તિ મજ્ઝિમપુરિસેકવચનેન વત્તબ્બં, તથાપિ યસ્મા સઙ્ઘ-સદ્દસન્નિધાને પઠમપુરિસપયોગોવ સદ્દવિધૂહિ સમાચિણ્ણો ભગવન્તઆયસ્મન્તાદિસદ્દસન્નિધાનેસુ વિય ‘‘અધિવાસેતુ મે ભવં ગોતમો (પારા. ૨૨). એતસ્સ સુગત કાલો, યં ભગવા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેય્ય (પારા. ૨૧). પક્કમતાયસ્મા (પારા. ૪૩૬). સુણન્તુ મે આયસ્મન્તો’’તિઆદીસુ વિય. તસ્મા ઇધ પઠમપુરિસપયોગો કતો. અથ વા ગારવવસેનેવેતં વુત્તં. ગરુટ્ઠાનીયેસુ હિ ગારવવસેન મજ્ઝિમપુરિસપયોગુપ્પત્તિયમ્પિ પઠમપુરિસપયોગં પયુજ્જન્તિ ‘‘દેસેતુ સુગતો ધમ્મ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૬૬; મ. નિ. ૨.૩૩૮; સં. નિ. ૧.૧૭૨; મહાવ. ૮) વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. કેચિ પન ‘‘ભન્તે, આવુસોતિ સદ્દે અપેક્ખિત્વા ઇધ પઠમપુરિસપયોગો’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં ‘‘આચરિયો મે ભન્તે હોહિ, (મહાવ. ૭૭) ઇઙ્ઘાવુસો ઉપાલિ, ઇમં પબ્બજિતં અનુયુઞ્જાહી’’તિઆદીસુ (પારા. ૫૧૭) તપ્પયોગેપિ મજ્ઝિમપુરિસપયોગસ્સેવ દસ્સનતો.

મેતિ યો સાવેતિ, તસ્સ અત્તનિદ્દેસે સામિવચનં. ભન્તેતિ આલપનત્થે વુડ્ઢેસુ સગારવવચનં. ‘‘આવુસો’’તિ પદં પન નવકેસુ. તદુભયમ્પિ નિપાતો ‘‘તુમ્હે ભન્તે, તુમ્હે આવુસો’’તિ બહૂસુપિ સમાનરૂપત્તા. સઙ્ઘોતિ અવિસેસતો ચતુવગ્ગાદિકે પકતત્તપુગ્ગલસમૂહે વત્તતિ. ઇધ પન પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ પઞ્ચવગ્ગતો પટ્ઠાય, મજ્ઝિમેસુ જનપદેસુ દસવગ્ગતો પટ્ઠાય સઙ્ઘોતિ ગહેતબ્બો. તત્રાયં પિણ્ડત્થો – ભન્તે, સઙ્ઘો મમ વચનં સુણાતૂતિ. ઇદઞ્ચ નવકતરેન વત્તબ્બવચનં. સચે પન અનુસ્સાવકો સબ્બેહિ ભિક્ખૂહિ વુડ્ઢતરો હોતિ, ‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો’’તિ વત્તબ્બં. સોપિ ચે ‘‘ભન્તે’’તિ વદેય્ય, નવકતરો વા ‘‘આવુસો’’તિ, કમ્મકોપો નત્થિ. કેચિ પન ‘‘એકત્થ ‘આવુસો’તિ વત્વા અઞ્ઞત્થ ‘ભન્તે’તિ વુત્તેપિ નત્થિ દોસો ઉભયેનાપિ આલપનસ્સ સિજ્ઝનતો’’તિ વદન્તિ.

ઇદાનિ યમત્થં ઞાપેતુકામો ‘‘સુણાતૂ’’તિ સઙ્ઘં સવને નિયોજેતિ, તં ઞાપેન્તો ‘‘અયં ઇત્થન્નામો’’તિઆદિમાહ. તત્થ અયન્તિ ¶ ઉપસમ્પદાપેક્ખસ્સ હત્થપાસે સન્નિહિતભાવદસ્સનં. તેન ચ હત્થપાસે ઠિતસ્સેવ ઉપસમ્પદા રુહતીતિ સિજ્ઝતિ હત્થપાસતો બહિ ઠિતસ્સ ‘‘અય’’ન્તિ ન વત્તબ્બતો. તેનેવ અનુસાસકસમ્મુતિયં સો હત્થપાસતો બહિ ઠિતત્તા ‘‘અય’’ન્તિ ન વુત્તો. તસ્મા ઉપસમ્પદાપેક્ખો અનુપસમ્પન્નો હત્થપાસે ઠપેતબ્બો. અયં ઇત્થન્નામોતિ અયં-સદ્દો ચ અવસ્સં પયુજ્જિતબ્બો. સો ચ ઇમસ્મિં પઠમનામપયોગે એવાતિ ગહેતબ્બં ¶ . ‘‘ઇત્થન્નામો’’તિ ઇદં અનિયમતો તસ્સ નામદસ્સનં. ઉભયેનપિ અયં બુદ્ધરક્ખિતોતિઆદિનામં દસ્સેતિ. ‘‘ઉપસમ્પદાપેક્ખો’’તિ ભિન્નાધિકરણવિસયે બહુબ્બીહિસમઆસો, ઉપસમ્પદં મે સઙ્ઘો અપેક્ખમાનોતિ અત્થો. તસ્સ ચ ઉપજ્ઝાયતં સમઙ્ગિભાવેન દસ્સેતું ‘‘ઇત્થન્નમસ્સ આયસ્મતો’’તિ વુત્તં. એતેન ‘‘અયં બુદ્ધરક્ખિતો આયસ્મતો ધમ્મરક્ખિતસ્સ સદ્ધિવિહારિકભૂતો ઉપસમ્પદાપેક્ખો’’તિ એવમાદિના નયેન નામયોજનાય સહ અત્થો દસ્સિતોતિ. એત્થ ચ ‘‘આયસ્મતો’’તિ પદં અવત્વાપિ ‘‘અયં બુદ્ધરક્ખિતો ધમ્મરક્ખિતસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખો’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. તેનેવ પાળિયં ‘‘ઇત્થન્નામેન ઉપજ્ઝાયેના’’તિ એત્થ ‘‘આયસ્મતો’’તિ પદં ન વુત્તં. યઞ્ચેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ.

નનુ ચેત્થ ઉપજ્ઝાયોપિ ઉપસમ્પદાપેક્ખો વિય હત્થપાસે ઠિતો એવ ઇચ્છિતબ્બો, અથ કસ્મા ‘‘અયં ઇત્થન્નામો ઇમસ્સ ઇત્થન્નામસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખો’’તિ એવં ઉપજ્ઝાયપરામસનેપિ ઇમ-સદ્દસ્સ પયોગો ન કતોતિ? નાયં વિરોધો ઉપજ્ઝાયસ્સ અભાવેપિ કમ્મકોપાભાવતો. કેવલઞ્હિ કમ્મનિપ્ફત્તિયા સન્તપદવસેન અવિજ્જમાનસ્સપિ ઉપજ્ઝાયસ્સ નામકિત્તનં અનુપજ્ઝાયસ્સ ઉપસમ્પદાદીસુપિ કરીયતિ. તસ્મા ઉપજ્ઝાયસ્સ અસન્નિહિતતાયપિ તપ્પરામસનમત્તેનેવ કમ્મસિદ્ધિતો ‘‘ઇમસ્સા’’તિ નિદ્દિસિતું ન વટ્ટતિ.

પરિસુદ્ધો અન્તરાયિકેહિ ધમ્મેહીતિ અભબ્બતાદિકેહિ ઉપસમ્પદાય અવત્થુકરેહિ ચેવ પઞ્ચાબાધહત્થચ્છિન્નાદીહિ ચ આપત્તિમત્તકરેહિ અન્તરાયિકેહિ સભાવેહિ પરિમુત્તો. એવં વુત્તો એવ ચ આપત્તિમત્તકરેહિ પઞ્ચાબાધાદીહિ અપરિમુત્તસ્સપિ ઉપસમ્પદા રુહતિ, નાઞ્ઞથા. પરિપુણ્ણસ્સ પત્તચીવરન્તિ પરિપુણ્ણમસ્સ ઉપસમ્પદાપેક્ખસ્સ પત્તચીવરં. એવં વુત્તે એવ અપત્તચીવરસ્સાપિ ઉપસમ્પદા રુહતિ, નાઞ્ઞથા. ઉપસમ્પદં યાચતીતિ ¶ ‘‘સઙ્ઘં, ભન્તે, ઉપસમ્પદં યાચામી’’તિઆદિના (મહાવ. ૭૧, ૧૨૬) યાચિતભાવં સન્ધાય વુત્તં. એવં તેન સઙ્ઘે અયાચિતેપિ ‘‘ઇત્થન્નામો સઙ્ઘં ઉપસમ્પદં યાચતી’’તિ વુત્તે એવ કમ્મં અવિપન્નં હોતિ, નાઞ્ઞથા. ઉપજ્ઝાયેનાતિ ઉપજ્ઝાયેન કરણભૂતેન ઇત્થન્નામં ઉપજ્ઝાયં કત્વા કમ્મભૂતં ઉપસમ્પદં દાતું નિપ્ફાદેતું કત્તુભૂતં સઙ્ઘં યાચતીતિ અત્થો. યાચધાતુનો પન દ્વિકમ્મકત્તા ‘‘સઙ્ઘં, ઉપસમ્પદ’’ન્તિ દ્વે કમ્મપદાનિ વુત્તાનિ.

યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લન્તિ એત્થ પત્તો કાલો ઇમસ્સાતિ પત્તકાલં, અપલોકનાદિચતુબ્બિધસઙ્ઘકમ્મં, તદેવ સકત્થે ય-પચ્ચયેન ‘‘પત્તકલ્લ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન ઞત્તિચતુત્થઉપસમ્પદાકમ્મં અધિપ્પેતં, તં કાતું સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં જાતં. યદીતિ અનુમતિગહણવસેન કમ્મસ્સ ¶ પત્તકલ્લતં ઞાપેતિ. યો હિ કોચિ તત્થ અપત્તકલ્લતં મઞ્ઞિસ્સતિ, સો વક્ખતિ. ઇમમેવ હિ અત્થં સન્ધાય અનુસ્સાવનાસુ ‘‘યસ્સાયસ્મતો ખમતિ…પે… સો ભાસેય્યા’’તિ (મહાવ. ૧૨૭) વુત્તં. તં પનેતં પત્તકલ્લં વત્થુસમ્પદા, અન્તરાયિકેહિ ધમ્મેહિ ચસ્સ પરિસુદ્ધતા, સીમાસમ્પદા, પરિસસમ્પદા, પુબ્બકિચ્ચનિટ્ઠાપનન્તિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ સઙ્ગહિતં.

તત્થ વત્થુસમ્પદા નામ યથાવુત્તેહિ એકાદસહિ અભબ્બપુગ્ગલેહિ ચેવ અન્તિમવત્થુઅજ્ઝાપન્નેહિ ચ અઞ્ઞો પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સો અનુપસમ્પન્નભૂતો મનુસ્સપુરિસો, એતસ્મિં પુગ્ગલે સતિ એવ ઇદં સઙ્ઘસ્સ ઉપસમ્પદાકમ્મં પત્તકલ્લં નામ હોતિ, નાસતિ. કતઞ્ચ કુપ્પમેવ હોતિ.

અન્તરાયિકેહિ ધમ્મેહિ ચસ્સ પરિસુદ્ધતા નામ યથાવુત્તસ્સેવ ઉપસમ્પદાવત્થુભૂતસ્સ પુગ્ગલસ્સ યે ઇમે ભગવતા પટિક્ખિત્તા પઞ્ચાબાધફુટ્ઠતાદયો માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતતાપરિયોસાના ચેવ હત્થચ્છિન્નતાદયો ચ દોસધમ્મા કારકસઙ્ઘસ્સ આપત્તાદિઅન્તરાયહેતુતાય ‘‘અન્તરાયિકા’’તિ વુચ્ચન્તિ તેહિ અન્તરાયિકેહિ દોસધમ્મેહિ પરિમુત્તત્તા, ઇમિસ્સા ચ સતિ એવ ઇદં કમ્મં પત્તકલ્લં નામ હોતિ, નાસતિ. કતં પન કમ્મં સુકતમેવ હોતિ ઠપેત્વા ઊનવીસતિવસ્સપુગ્ગલં.

સીમાસમ્પદા ¶ પન ઉપોસથક્ખન્ધકે (મહાવ. ૧૪૭-૧૪૮) વક્ખમાનનયેન સબ્બદોસવિરહિતાય બદ્ધાબદ્ધવસેન દુવિધાય સીમાય વસેનેવ વેદિતબ્બા. તાદિસાય હિ સીમાય સતિ એવ ઇદં કમ્મં પત્તકલ્લં નામ હોતિ, નાસતિ. કતઞ્ચ કમ્મં વિપજ્જતિ.

પરિસસમ્પદા પન યે ઇમે ઉપસમ્પદાકમ્મસ્સ સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન કમ્મપ્પત્તા દસહિ વા પઞ્ચહિ વા અનૂના પારાજિકં અનાપન્ના, અનુક્ખિત્તા ચ સમાનસંવાસકા ભિક્ખૂ, તેસં એકસીમાયં હત્થપાસં અવિજહિત્વા ઠાનં, છન્દારહાનઞ્ચ છન્દસ્સ આનયનં, સમ્મુખીભૂતાનઞ્ચ અપ્પટિક્કોસનં, ઉપસમ્પદાપેક્ખરહિતાનં ઉપોસથક્ખન્ધકે પટિક્ખિત્તાનં ગહટ્ઠાદિઅનઉપસમ્પન્નાનઞ્ચેવ પારાજિકુક્ખિત્તકનાનાસંવાસકભિક્ખુનીનઞ્ચ વજ્જનીયપુગ્ગલાનં સઙ્ઘસ્સ હત્થપાસે અભાવો ચાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સઙ્ગહિતા. એવરૂપાય ચ પરિસસમ્પદાય સતિ એવ ઇદં પત્તકલ્લં નામ હોતિ, નાસતિ. તત્થ પુરિમાનં તિણ્ણં અઙ્ગાનં અઞ્ઞતરસ્સપિ અભાવે કતં કમ્મં વિપજ્જતિ, ન પચ્છિમસ્સ.

પુબ્બકિચ્ચનિટ્ઠાપનં ¶ નામ યાનિમાનિ ‘‘પઠમં ઉપજ્ઝં ગાહાપેતબ્બો’’તિઆદિના પાળિયં વુત્તાનિ ‘‘ઉપજ્ઝં ગાહાપનં, પત્તચીવરાચિક્ખનં, તતો તં હત્થપાસતો બહિ ઠપેત્વા અનુસાસકસમ્મુતિકમ્મકરણં, સમ્મતેન ચ ગન્ત્વા અનુસાસનં, તેન ચ પઠમતરં આગન્ત્વા સઙ્ઘસ્સ ઞાપેત્વા ઉપસમ્પદાપેક્ખં ‘આગચ્છાહી’તિ હત્થપાસે એવ અબ્ભાનં, તેન ચ ભિક્ખૂનં પાદે વન્દાપેત્વા ઉપસમ્પદાયાચાપનં, તતો અન્તરાયિકધમ્મપુચ્છકસમ્મુતિકરણં, સમ્મતેન ચ પુચ્છન’’ન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ પુબ્બકિચ્ચાનિ, તેસં સબ્બેસં યાથાવતો કરણેન નિટ્ઠાપનં. એતસ્મિઞ્ચ પુબ્બકમ્મનિટ્ઠાપને સતિ એવ ઇદં સઙ્ઘસ્સ ઉપસમ્પદાકમ્મં પત્તકલ્લં નામ હોતિ, નાસતિ. એતેસુ પન પુબ્બકમ્મેસુ અકતેસુપિ કતં કમ્મં યથાવુત્તવત્થુસમ્પત્તિઆદીસુ વિજ્જમાનેસુ અકુપ્પમેવ હોતિ. તદેવમેત્થ પત્તકલ્લં ઇમેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ઇમિનાવ નયેન હેટ્ઠા વુત્તેસુ, વક્ખમાનેસુ ચ સબ્બેસુ કમ્મેસુ પત્તકલ્લતા યથારહં યોજેત્વા ઞાતબ્બા.

ઇત્થન્નામં ¶ ઉપસમ્પાદેય્યાતિ ઉપસમ્પદાનિપ્ફાદનેન તંસમઙ્ગિં કરેય્ય કરોતૂતિ પત્થનાયં, વિધિમ્હિ વા ઇદં દટ્ઠબ્બં. યથા હિ ‘‘દેવદત્તં સુખાપેય્યા’’તિ વુત્તે સુખમસ્સ નિપ્ફાદેત્વા તં સુખસમઙ્ગિનં કરેય્યાતિ અત્થો હોતિ, એવમિધાપિ ઉપસમ્પદમસ્સ નિપ્ફાદેત્વા તં ઉપસમ્પદાસમઙ્ગિનં કરેય્યાતિ અત્થો. પયોજકબ્યાપારે ચેતં યથા સુખયન્તં કઞ્ચિ સુદ્ધકત્તારં કોચિ હેતુકત્તા સુખહેતુનિપ્ફાદનેન સુખાપેય્યાતિ વુચ્ચતિ, એવમિધાપિ ઉપસમ્પજ્જન્તં સુદ્ધકત્તારં પુગ્ગલં હેતુકત્તુભૂતો સઙ્ઘો ઉપસમ્પદાહેતુનિપ્ફાદનેન ઉપસમ્પાદેય્યાતિ વુત્તો. એતેન ચ સુખં વિય સુખદાયકેન સઙ્ઘેન પુગ્ગલસ્સ દિય્યમાના તથાપવત્તપરમત્થધમ્મે ઉપાદાય અરિયજનપઞ્ઞત્તા ઉપસમ્પદા નામ સમ્મુતિસચ્ચતા અત્થીતિ સમત્થિતં હોતિ. એત્થ ચ ‘‘ઇત્થન્નામો સઙ્ઘં ઉપસમ્પદં યાચતી’’તિ વુત્તત્તા પરિવાસાદીસુ વિય યાચનાનુગુણં ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ ઉપસમ્પદં દદેય્યા’’તિ અવત્વા ‘‘ઇત્થન્નામં ઉપસમ્પાદેય્યા’’તિ વુત્તત્તા ઇદં ઉપસમ્પદાકમ્મં દાને અસઙ્ગહેત્વા કમ્મલક્ખણે એવ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઇમિના નયેન ‘‘ઇત્થન્નામં ઉપસમ્પાદેતિ, ઉપસમ્પન્નો સઙ્ઘેના’’તિ એત્થાપિ અત્થો વેદિતબ્બો. કેવલઞ્હિ તત્થ વત્તમાનકાલઅતીતકાલવસેન, ઇધ પન અનામટ્ઠકાલવસેનાતિ એત્તકમેવ વિસેસો.

એસા ઞત્તીતિ ‘‘સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો’’તિ વુત્તઞાપના એસા. ઇદઞ્ચ અનુસ્સાવનાનમ્પિ સબ્ભાવસૂચનત્થં વુચ્ચતિ. અવસ્સઞ્ચેતં વત્તબ્બમેવ, ઞત્તિકમ્મે એવ તં ન વત્તબ્બં. તત્થ પન ય્ય-કારે વુત્તમત્તે એવ ઞત્તિકમ્મં નિટ્ઠિતં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. ખમતીતિ રુચ્ચતિ. ઉપસમ્પદાતિ સઙ્ઘેન દિય્યમાના નિપ્ફાદિયમાના ઉપસમ્પદા યસ્સ ખમતિ. સો તુણ્હસ્સાતિ યોજના. તુણ્હીતિ ¶ ચ અકથનત્થે નિપાતો, અકથનકો અસ્સ ભવેય્યાતિ અત્થો. ખમતિ સઙ્ઘસ્સ ઇત્થન્નામસ્સ ઉપસમ્પદાતિ પકતેન સમ્બન્ધો. તત્થ કારણમાહ ‘‘તસ્મા તુણ્હી’’તિ. તત્થ ‘‘આસી’’તિ સેસો. યસ્મા ‘‘યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્યા’’તિ તિક્ખત્તું વુચ્ચમાનોપિ સઙ્ઘો તુણ્હી નિરવો અહોસિ, તસ્મા ખમતિ સઙ્ઘસ્સાતિ અત્થો. એવન્તિ ઇમિના પકારેન. તુણ્હીભાવેનેવેતં સઙ્ઘસ્સ રુચ્ચનભાવં ધારયામિ બુજ્ઝામિ પજાનામીતિ અત્થો. ઇતિ-સદ્દો પરિસમાપનત્થે કતો, સો ચ કમ્મવાચાય અનઙ્ગં. તસ્મા અનુસ્સાવકેન ‘‘ધારયામી’’તિ એત્થ મિ-કારપરિયોસાનમેવ ¶ વત્વા નિટ્ઠાપેતબ્બં, ઇતિ-સદ્દો ન પયુજ્જિતબ્બોતિ દટ્ઠબ્બં. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ કમ્મવાચાનમત્થો વેદિતબ્બો.

ઉપસમ્પદાવિધિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૮. એકપોરિસા વાતિઆદિ સત્તાનં સરીરચ્છાયં પાદેહિ મિનિત્વા જાનનપ્પકારદસ્સનં. છસત્તપદપરમતા હિ છાયા ‘‘પોરિસા’’તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ ઉતુપ્પમાણાચિક્ખનાદિ ચ આગન્તુકેહિ સદ્ધિં વીમંસિત્વા વુડ્ઢનવભાવં ઞત્વા વન્દનવન્દાપનાદિકરણત્થં વુત્તં. એતિ આગચ્છતિ, ગચ્છતિ ચાતિ ઉતુ, સોવ પમિયતે અનેન સંવચ્છરન્તિ પમાણન્તિ આહ ‘‘ઉતુયેવ ઉતુપ્પમાણ’’ન્તિ. અપરિપુણ્ણાતિ ઉપસમ્પદાદિવસેન અપરિપુણ્ણા. યદિ ઉતુવેમજ્ઝે ઉપસમ્પાદિતો, તદા તસ્મિં ઉતુમ્હિ અવસિટ્ઠદિવસાચિક્ખનં ‘‘દિવસભાગાચિક્ખન’’ન્તિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘યત્તકેહિ દિવસેહિ યસ્સ યો ઉતુ અપરિપુણ્ણો, તે દિવસે’’તિ. તત્થ યસ્સ તં ખણં લદ્ધૂપસમ્પદસ્સ પુગ્ગલસ્સ સમ્બન્ધી યો ઉતુ યત્તકેહિ દિવસેહિ અપરિપુણ્ણો, તે દિવસેતિ યોજના.

છાયાદિકમેવ સબ્બં સઙ્ગહેત્વા ગાયિતબ્બતો કથેતબ્બતો સઙ્ગીતીતિ આહ ‘‘ઇદમેવા’’તિઆદિ. તત્થ એકતો કત્વા આચિક્ખિતબ્બં. ત્વં કિં લભસીતિ ત્વં ઉપસમ્પાદનકાલે કતરવસ્સં, કતરઉતુઞ્ચ લભસિ, કતરસ્મિં તે ઉપસમ્પદા લદ્ધાતિ અત્થો. વસ્સન્તિ વસ્સાનઉતુ. ઇદઞ્ચ સંવચ્છરાચિક્ખનં વિના વુત્તમ્પિ ન ઞાયતીતિ ઇમિના ઉતુઆચિક્ખનેનેવ સાસનવસ્સેસુ વા કલિયુગવસ્સાદીસુ વા સહસ્સિમે વા સતિમે વા અસુકં ઉતું લભામીતિ દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘છાયા’’તિ ઇદં પાળિયં આગતપટિપાટિં સન્ધાય વુત્તં. વત્તબ્બકમતો પન કલિયુગવસ્સાદીસુ સબ્બદેસપસિદ્ધેસુ અસુકવસ્સે અસુકઉતુમ્હિ અસુકમાસે ¶ અસુકે કણ્હે વા સુક્કે વા પક્ખે અસુકતિથિવારવિસેસયુત્તે નક્ખત્તે પુબ્બણ્હાદિદિવસભાગે એત્તકે છાયાપમાણે, નાડિકાપમાણે વા મયા ઉપસમ્પદા લદ્ધાતિ વદેય્યાસીતિ એવં આચિક્ખિતબ્બં. ‘‘ઇદં સુટ્ઠુ ઉગ્ગહેત્વા આગન્તુકેહિ ¶ વુડ્ઢપટિપાટિં ઞત્વા પટિપજ્જાહી’’તિ વત્તબ્બં. પાળિયં કિસ્સ ત્વન્તિ કિં ત્વં એત્તકં કાલં અકાસીતિ અત્થો.

૧૩૦. ઉપસમ્પદં યાચીતિ પબ્બજ્જઞ્ચ ઉપસમ્પદઞ્ચ યાચીતિ અત્થો. પસ્સિસ્સામીતિ એત્થ વદતીતિ સેસો, એવં ઉપરિપિ. ‘‘ઓસારેતબ્બો’’તિ ઇમિના પુરિમો ઉક્ખિત્તભાવો વિબ્ભમિત્વા પુન લદ્ધૂપસમ્પદમ્પિ ન મુઞ્ચતિ. તેન ચ સમ્ભુઞ્જનાદીસુપિ ભિક્ખૂનં પાચિત્તિયમેવાતિ દસ્સેતિ. અનાપત્તિ સમ્ભોગે સંવાસેતિ એત્થ સહસેય્યાપિ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચાયમધિપ્પાયો – યસ્મા અયં ઓસારિતત્તા પકતત્તો, તસ્મા ઉક્ખિત્તસમ્ભોગાદિપચ્ચયેન પાચિત્તિયેનેત્થ અનાપત્તીતિ. યો પન આપત્તિટ્ઠાને અનાપત્તિદિટ્ઠિતાય આપત્તિં ન પસ્સતિ, તેનેવ પટિકમ્મમ્પિ ન કરોતિ, સો યસ્મા એત્તાવતા અલજ્જી નામ ન હોતિ. પણ્ણત્તિં ઞત્વા વીતિક્કમં કરોન્તો એવ હિ અલજ્જી નામ હોતિ. ‘‘સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતી’’તિઆદિ (પરિ. ૩૫૯) હિ વુત્તં. તસ્મા એત્થ અલજ્જિસમ્ભોગાદિપચ્ચયા દુક્કટાપત્તિનિયમો નત્થિ. તેન સાપેત્થ આપત્તિ ન વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. યો પનેત્થ ઇમં અધિપ્પાયં અસલ્લક્ખેન્તેન કેનચિ ‘‘અનાપત્તિ સમ્ભોગે સંવાસે’’તિ ઇમિના પાચિત્તિયેન અનાપત્તિ વુત્તા, અલજ્જિસમ્ભોગપચ્ચયા દુક્કટં પન આપજ્જતિ એવાતિ આપત્તિનિયમો વુત્તો, સો અલજ્જિત્તે સતિ એવ વુત્તો, નાસતીતિ દટ્ઠબ્બં.

૧૩૧. વિનયમ્હીતિઆદિગાથાસુ નિગ્ગહાનન્તિ નિગ્ગહકરણેસુ. પાપિચ્છેતિ પાપપુગ્ગલાનં નિગ્ગહકરણેસુ, લજ્જીનં પગ્ગહેસુ ચ પેસલાનં સુખાવહે મહન્તે વિનયમ્હિ યથા અત્થકારી અત્થાનુગુણં કરોન્તોવ યસ્મા યોનિસો પટિપજ્જતિ નામ હોતિ, તસ્મા ઉદ્દાનં પવક્ખામીતિ સમ્બન્ધયોજના દટ્ઠબ્બા. સેસં સબ્બત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ચત્તારોનિસ્સયાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં

સન્નિપાતાનુજાનનાદિકથાવણ્ણના

૧૩૨. ઉપોસથક્ખન્ધકે ¶ ¶ તરન્તિ ઓતરન્તિ એત્થાતિ તિત્થં, લદ્ધિ. ઇતોતિ સાસનલદ્ધિતો.

૧૩૫. આપજ્જિત્વા વા વુટ્ઠિતોતિ એત્થ દેસનારોચનાનમ્પિ સઙ્ગહો. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં ‘‘વુટ્ઠિતા વા દેસિતા વા આરોચિતા વા આપત્તિ…પે… અસન્તી નામ હોતી’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) વુત્તં.

મનુજેનાતિ આસન્નેન સહ. પરેતિ દૂરટ્ઠેપિ પરપુગ્ગલે સન્ધાય ગિરં નો ચ ભણેય્યાતિ યોજના.

‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ (મહાવ. ૧૩૪) વુત્તત્તા ગરુકાપત્તિપિ આવિકરણમત્તેન વુટ્ઠાતીતિ કેચિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં પરિવાસાદિવિધાનસુત્તેહિ વિરુજ્ઝનતો. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – યથાભૂતઞ્હિ અત્તાનમાવિકરોન્તં પેસલા ભિક્ખૂ ‘‘અકામા પરિવત્થબ્બ’’ન્તિઆદિવચનં નિસ્સાય અનિચ્છમાનમ્પિ નં ઉપાયેન પરિવાસાદીનિ દત્વા અવસ્સં સુદ્ધન્તે પતિટ્ઠાપેસ્સન્તિ, તતો તસ્સ અવિપ્પટિસારાદીનં વસેન ફાસુ હોતિ. પઠમં પાતિમોક્ખુદ્દેસન્તિ નિદાનુદ્દેસં દસ્સેતિ. પુબ્બે અવિજ્જમાનં પઞ્ઞાપેસીતિ. ન કેવલઞ્ચ એતં, પુબ્બે પઞ્ઞત્તમ્પિ પન પારાજિકાદિસિક્ખાપદં સબ્બં ભગવા ‘‘તત્રિમે ચત્તારો પારાજિકા ધમ્મા ઉદ્દેસં આગચ્છન્તી’’તિઆદિના પારાજિકુદ્દેસાદિવસેન વિનયમાતિકં કત્વા નિદાનુદ્દેસેન સહ સયમેવ સઙ્ગહેત્વા ‘‘પાતિમોક્ખ’’ન્તિ પઞ્ઞાપેસીતિ દટ્ઠબ્બં. તદેતં સબ્બમ્પિ સન્ધાય ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૧૩૩) વુત્તં.

૧૩૬. એતં ૩૪ વેદિતબ્બન્તિ યસ્મિં તસ્મિં ચાતુદ્દસે વા પન્નરસે વાતિ એવં અત્થજાતં.

સન્નિપાતાનુજાનનાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩૮. ‘‘પુરત્થિમાય ¶ દિસાયા’’તિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં. તસ્સં પન દિસાયં નિમિત્તે અસતિ યત્થ અત્થિ, તતો પટ્ઠાય પઠમં ‘‘પુરત્થિમાય અનુદિસાય, દક્ખિણાય દિસાયા’’તિઆદિના સમન્તા વિજ્જમાનટ્ઠાનેસુ નિમિત્તાનિ કિત્તેત્વા પુન ‘‘પુરત્થિમાય અનુદિસાયા’’તિ પઠમકિત્તિતં કિત્તેતું વટ્ટતિ, તીહિ નિમિત્તેહિ સિઙ્ઘાટકસણ્ઠાનાયપિ સીમાય સમ્મન્નિતબ્બતો. તિક્ખત્તું સીમામણ્ડલં સમ્બન્ધન્તેનાતિ વિનયધરેન સયં એકસ્મિંયેવ ઠાને ઠત્વા કેવલં નિમિત્તકિત્તનવચનેનેવ સીમામણ્ડલં સમન્તા નિમિત્તેન નિમિત્તં બન્ધન્તેનાતિ અત્થો. તં તં નિમિત્તટ્ઠાનં અગન્ત્વાપિ હિ કિત્તેતું વટ્ટતિ. તિયોજનપરમાય સીમાય સમન્તતો તિક્ખત્તું અનુપરિગમનસ્સ એકદિવસેન દુક્કરત્તા વિનયધરેન સયં અદિટ્ઠમ્પિ પુબ્બે ભિક્ખૂહિ યથાવવત્થિતં નિમિત્તં ‘‘પાસાણો ભન્તે’’તિઆદિના કેનચિ વુત્તાનુસારેન સલ્લક્ખેત્વા ‘‘એસો પાસાણો નિમિત્ત’’ન્તિઆદિના કિત્તેતુમ્પિ વટ્ટતિ એવ.

સુદ્ધપંસુપબ્બતોતિ ન કેનચિ કતો સયંજાતોવ વુત્તો. તથા સેસાપિ. ઇતરોપીતિ સુદ્ધપંસુપબ્બતાદિકોપિ પબ્બતો. હત્થિપ્પમાણતોતિ એત્થ ભૂમિતો ઉગ્ગતપ્પદેસેન હત્થિપ્પમાણં ગહેતબ્બં. ચતૂહિ વા તીહિ વાતિ સીમાભૂમિયં ચતૂસુ, તીસુ વા દિસાસુ ઠિતેહિ. એકિસ્સા એવ પન દિસાય ઠિતેહિ તતો બહૂહિપિ સમ્મન્નિતું ન વટ્ટતિ. દ્વીહિ પન દ્વીસુ દિસાસુ ઠિતેહિપિ ન વટ્ટતિ. તસ્માતિ યસ્મા એકેન ન વટ્ટતિ, તસ્મા. તં બહિદ્ધા કત્વાતિ કિત્તિતનિમિત્તસ્સ અસીમત્તા અન્તોસીમાય કરણં અયુત્તન્તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘સચે’’તિઆદિ.

દ્વત્તિંસપલગુળપિણ્ડપ્પમાણતા સણ્ઠાનતો ગહેતબ્બા, ન તુલગણનાવસેન, ભારતો પલપરિમાણઞ્ચ મગધતુલાય ગહેતબ્બં. સા ચ લોકિયતુલાય દ્વિગુણાતિ વદન્તિ. અતિમહન્તોપીતિ ભૂમિતો હત્થિપ્પમાણં અનુગ્ગન્ત્વા હેટ્ઠાભૂમિયં ઓતિણ્ણઘનતો અનેકયોજનપ્પમાણોપિ. સચે હિ તતો હત્થિપ્પમાણં કૂટં ઉગ્ગચ્છતિ, પબ્બતસઙ્ખ્યમેવ ગચ્છતિ.

અન્તોસારાનન્તિ ¶ તસ્મિં ખણે તરુણતાય સારે અવિજ્જમાનેપિ પરિણામેન ભવિસ્સમાનસારેપિ સન્ધાય વુત્તં. તાદિસાનઞ્હિ સૂચિદણ્ડકપ્પમાણપરિણાહાનં ચતુપઞ્ચમત્તમ્પિ વનં વટ્ટતિ. અન્તોસારમિસ્સકાનન્તિ અન્તોસારેહિ ¶ રુક્ખેહિ સમ્મિસ્સાનં. એતેન ચ સારરુક્ખમિસ્સમ્પિ વનં વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ચતુપઞ્ચરુક્ખમત્તમ્પીતિ સારરુક્ખે સન્ધાય વુત્તં. વનમજ્ઝે વિહારં કરોન્તીતિ રુક્ખઘટાય અન્તરે રુક્ખે અચ્છિન્દિત્વા વતિઆદીહિ વિહારપરિચ્છેદં કત્વાવ અન્તોરુક્ખન્તરેસુ એવ પરિવેણપણ્ણસાલાદીનં કરણવસેન યથા અન્તોવિહારમ્પિ વનમેવ હોતિ, એવં વિહારં કરોન્તીતિ અત્થો. યદિ હિ સબ્બં રુક્ખં છિન્દિત્વા વિહારં કરેય્યું, વિહારસ્સ અવનત્તા તં પરિક્ખિપિત્વા ઠિતં વનં એકત્થ કિત્તેતબ્બં સિયા. ઇધ પન અન્તોપિ વનત્તા ‘‘વનં ન કિત્તેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. સચે હિ તં કિત્તેન્તિ, ‘‘નિમિત્તસ્સ ઉપરિ વિહારો હોતી’’તિઆદિના અનન્તરે વુત્તદોસં આપજ્જતિ. એકદેસન્તિ વનેકદેસં, રુક્ખવિરહિતટ્ઠાને કતવિહારસ્સ એકપસ્સે ઠિતવનસ્સ એકદેસન્તિ અત્થો.

સૂચિદણ્ડકપ્પમાણોતિ વંસદણ્ડપ્પમાણો. લેખનિદણ્ડપ્પમાણોતિ કેચિ. માતિકાટ્ઠકથાયં પન અવેભઙ્ગિયવિનિચ્છયે ‘‘યો કોચિ અટ્ઠઙ્ગુલસૂચિદણ્ડકમત્તોપિ વેળુ…પે… ગરુભણ્ડ’’ન્તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુબ્બત્તસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તત્તા તનુતરો વેળુદણ્ડોતિ ચ સૂચિદણ્ડોતિ ચ ગહેતબ્બં. વંસનળકસરાવાદીસૂતિ વેળુપબ્બે વા નળપબ્બે વા કપલ્લકાદિમત્તિકભાજનેસુ વાતિ અત્થો. તઙ્ખણમ્પીતિ તરુણપોતકે અમિલાયિત્વા વિરુહનજાતિકે સન્ધાય વુત્તં. યે પન પરિણતા સમૂલં ઉદ્ધરિત્વા રોપિતાપિ છિન્નસાખા વિય મિલાયિત્વા ચિરેન નવમૂલઙ્કુરુપ્પત્તિયા જીવન્તિ, મીયન્તિયેવ વા, તાદિસે કિત્તેતું ન વટ્ટતિ. એતન્તિ નવમૂલસાખાનિગ્ગમનં.

મજ્ઝેતિ સીમાય મહાદિસાનં અન્તો. કોણન્તિ સીમાય ચતૂસુ કોણેસુ દ્વિન્નં દ્વિન્નં મગ્ગાનં સમ્બન્ધટ્ઠાનં. પરભાગે કિત્તેતું વટ્ટતીતિ તેસં ચતુન્નં કોણાનં બહિ નિક્ખમિત્વા ઠિતેસુ મગ્ગેસુ એકિસ્સા દિસાય એકં, અઞ્ઞિસ્સા દિસાય ચાપરન્તિ એવં ચત્તારોપિ મગ્ગા ચતૂસુ દિસાસુ કિત્તેતું વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. એવં પન કિત્તિતમત્તેન કથં એકાબદ્ધતા વિગચ્છતીતિ વિઞ્ઞાયતીતિ. પરતો ગતટ્ઠાનેપિ એતે એવ તે ચત્તારો મગ્ગા. ‘‘ચતૂસુ દિસાસુ ગચ્છન્તી’’તિ હિ વુત્તં. તસ્મા એત્થ કારણં વિચિનિતબ્બં.

‘‘ઉત્તરન્તિયા ભિક્ખુનિયા’’તિ ઇદઞ્ચ પાળિયં (પાચિ. ૬૯૨) ભિક્ખુનીનં નદીપારગમને નદિલક્ખણસ્સ આગતત્તા વુત્તં. ભિક્ખૂનં અન્તરવાસકતેમનમત્તમ્પિ વટ્ટતિ એવ ¶ . ‘‘નદિચતુક્કેપિ એસેવ નયો’’તિ ઇમિના એકત્થ કિત્તેત્વા અઞ્ઞત્થ પરતો ગતટ્ઠાનેપિ કિત્તેતું ¶ ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. તેનેવ ચ ‘‘અસ્સમ્મિસ્સનદિયો ચતસ્સોપિ કિત્તેતું વટ્ટતી’’તિ અસમ્મિસ્સ-ગ્ગહણં કતં. મૂલેતિ આદિકાલે. નદિં ભિન્દિત્વાતિ યથા ઉદકં અનિચ્છન્તેહિ કસ્સકેહિ મહોઘે નિવત્તેતું ન સક્કા, એવં નદિકૂલં ભિન્દિત્વા.

ઉક્ખેપિમન્તિ દીઘરજ્જુના કુટેન ઉસ્સિઞ્ચનીયં.

અસમ્મિસ્સેહીતિ સબ્બદિસાસુ ઠિતપબ્બતેહિ એવ, પાસાણાદીસુ અઞ્ઞતરેહિ વા નિમિત્તન્તરાબ્યવહિતેહિ. સમ્મિસ્સેહીતિ એકત્થ પબ્બતો, અઞ્ઞત્થ પાસાણોતિ એવં ઠિતેહિ અટ્ઠહિપિ. ‘‘નિમિત્તાનં સતેનાપી’’તિ ઇમિના એકિસ્સાય એવ દિસાય બહુનિમિત્તાનિ ‘‘પુરત્થિમાય દિસાય કિં નિમિત્તં? પબ્બતો ભન્તે. પુન પુરત્થિમાય દિસાય કિં નિમિત્તં? પાસાણો ભન્તે’’તિઆદિના કિત્તેતું વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. સિઙ્ઘાટકસણ્ઠાનાતિ તિકોણા. ચતુરસ્સાતિ સમચતુરસ્સા, મુદિઙ્ગસણ્ઠાના પન આયતચતુરસ્સા. એકકોટિયં સઙ્કોચિતા, તદઞ્ઞાય વિત્થિણ્ણા વા હોતીતિ. સીમાય ઉપચારં ઠપેત્વાતિ આયતિં બન્ધિતબ્બાય સીમાય નેસં વિહારાનં પરિચ્છેદતો બહિ સીમન્તરિકપ્પહોનકં ઉપચારં ઠપેત્વા. બદ્ધા સીમા યેસુ વિહારેસુ, તે બદ્ધસીમા. પાટેક્કન્તિ પચ્ચેકં. બદ્ધસીમાસદિસાનીતિ યથા બદ્ધસીમાસુ ઠિતા અઞ્ઞમઞ્ઞં છન્દાદિં અનપેક્ખિત્વા પચ્ચેકં કમ્મં કાતું લભન્તિ, એવં ગામસીમાસુ ઠિતાપીતિ દસ્સેતિ. આગન્તબ્બન્તિ સામીચિમત્તવસેન વુત્તં. તેનાહ ‘‘આગમનમ્પી’’તિઆદિ.

પબ્બજ્જૂપસમ્પદાદીનન્તિ એત્થ ભણ્ડુકમ્માપુચ્છનં સન્ધાય પબ્બજ્જાગહણં. એકવીસતિ ભિક્ખૂતિ નિસિન્ને સન્ધાય વુત્તં. ઇદઞ્ચ કમ્મારહેન સહ અબ્ભાનકારકાનમ્પિ પહોનકત્થં વુત્તં. ‘‘નિમિત્તુપગા પાસાણા ઠપેતબ્બા’’તિ ઇદં યથારુચિતટ્ઠાને રુક્ખનિમિત્તાદીનં દુલ્લભતાય વડ્ઢિત્વા ઉભિન્નં બદ્ધસીમાનં સઙ્કરકરણતો ચ પાસાણનિમિત્તસ્સ ચ તદભાવતો યત્થ કત્થચિ આનેત્વા ઠપેતું સુકરતાય ચ વુત્તં. તથા સીમન્તરિકપાસાણા ઠપેતબ્બાતિ એત્થાપિ. ચતુરઙ્ગુલપ્પમાણાપીતિ યથા ખન્ધસીમાપરિચ્છેદતો બહિ નિમિત્તપાસાણાનં ચતુરઙ્ગુલમત્તટ્ઠાનં સમન્તા નિગચ્છતિ, અવસેસં ઠાનં અન્તોખન્ધસીમાય હોતિયેવ, એવં તેસુપિ ઠપિતેસુ ચતુરઙ્ગુલમત્તા સીમન્તરિકા હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

સીમન્તરિકપાસાણાતિ ¶ સીમન્તરિકાય ઠપિતનિમિત્તપાસાણા. તે પન કિત્તેન્તેન પદક્ખિણતો અનુપરિયાયન્તેનેવ કિત્તેતબ્બા. કથં? ખણ્ડસીમતો હિ પચ્છિમાય દિસાય પુરત્થાભિમુખેન ઠત્વા ‘‘પુરત્થિમાય દિસાય કિં નિમિત્ત’’ન્તિ તત્થ સબ્બાનિ નિમિત્તાનિ અનુક્કમેન ¶ કિત્તેત્વા તથા ઉત્તરાય દિસાય દક્ખિણાભિમુખેન ઠત્વા ‘‘દક્ખિણાય દિસાય કિં નિમિત્ત’’ન્તિ અનુક્કમેન કિત્તેત્વા તથા પુરત્થિમાય દિસાય પચ્છિમાભિમુખેન ઠત્વા ‘‘પચ્છિમાય દિસાય કિં નિમિત્ત’’ન્તિ અનુક્કમેન કિત્તેત્વા તથા દક્ખિણાય દિસાય ઉત્તરાભિમુખેન ઠત્વા ‘‘ઉત્તરાય દિસાય કિં નિમિત્ત’’ન્તિ તત્થ સબ્બાનિ નિમિત્તાનિ અનુક્કમેન કિત્તેત્વા પુન પચ્છિમાય દિસાય પુરત્થાભિમુખેન ઠત્વા પુરિમકિત્તિતં વુત્તનયેન પુન કિત્તેતબ્બં. એવં બહૂનમ્પિ ખણ્ડસીમાનં સીમન્તરિકપાસાણા પચ્ચેકં કિત્તેતબ્બા. તતોતિ પચ્છા. અવસેસનિમિત્તાનીતિ મહાસીમાય બાહિરન્તરેસુ અવસેસનિમિત્તાનિ. ઉભિન્નમ્પિ ન કોપેન્તીતિ ઉભિન્નમ્પિ કમ્મં ન કોપેન્તિ.

કુટિગેહેતિ ભૂમિયં કતતિણકુટિયં. ઉદુક્ખલન્તિ ઉદુક્ખલાવાટસદિસખુદ્દકાવાટં. નિમિત્તં ન કાતબ્બન્તિ તં રાજિં વા ઉદુક્ખલં વા નિમિત્તં ન કાતબ્બં. ઇદઞ્ચ યથાવુત્તેસુ નિમિત્તેસુ અનાગતત્તેન ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધમ્પિ અવિનસ્સકસઞ્ઞાય કોચિ મોહેન નિમિત્તં કરેય્યાતિ દૂરતોપિ વિપત્તિપરિહારત્થં વુત્તં. એવં ઉપરિ ‘‘ભિત્તિં અકિત્તેત્વા’’તિઆદીસુપિ સિદ્ધમેવત્થં પુનપ્પુનં કથને કારણં વેદિતબ્બં. સીમાવિપત્તિ હિ ઉપસમ્પદાદિસબ્બકમ્મવિપત્તિમૂલન્તિ તસ્સા સબ્બં દ્વારં સબ્બથા પિદહનવસેન વત્તબ્બં. સબ્બં વત્વાવ ઇધ આચરિયા વિનિચ્છયં ઠપેસુન્તિ દટ્ઠબ્બં.

ભિત્તિન્તિ ઇટ્ઠકદારુમત્તિકામયં. સિલામયાય પન ભિત્તિયા નિમિત્તુપગં એકં પાસાણં તંતંદિસાય કિત્તેતું વટ્ટતિ. અનેકસિલાહિ ચિનિતં સકલભિત્તિં કિત્તેતું ન વટ્ટતિ ‘‘એસો પાસાણો નિમિત્ત’’ન્તિ એકવચનેન વત્તબ્બતો. અન્તોકુટ્ટમેવાતિ એત્થ અન્તોકુટ્ટેપિ નિમિત્તાનં ઠિતોકાસતો અન્તો એવ સીમાતિ ગહેતબ્બં. પમુખે નિમિત્તપાસાણે ઠપેત્વાતિ ગબ્ભાભિમુખેપિ બહિપમુખે ગબ્ભવિત્થારપ્પમાણે ઠાને પાસાણે ઠપેત્વા સમ્મન્નિતબ્બા. એવઞ્હિ ગબ્ભપમુખાનં અન્તરે ઠિતકુટ્ટમ્પિ ઉપાદાય અન્તો ચ બહિ ચ ચતુરસ્સસણ્ઠાનાવ સીમા હોતિ. બહીતિ સકલસ્સ કુટિગેહસ્સ સમન્તતો બહિ.

અન્તો ¶ ચ બહિ ચ સીમા હોતીતિ મજ્ઝે ઠિતભિત્તિયા સહ ચતુરસ્સસીમા હોતિ.

‘‘ઉપરિપાસાદેયેવ હોતી’’તિ ઇમિના ગબ્ભસ્સ ચ પમુખસ્સ ચ અન્તરા ઠિતભિત્તિયા એકત્તા તત્થ ચ એકવીસતિયા ભિક્ખૂનં ઓકાસાભાવેન હેટ્ઠા ન ઓતરતિ, ઉપરિભિત્તિ પન સીમટ્ઠાવ હોતીતિ દસ્સેતિ. હેટ્ઠિમતલે કુટ્ટોતિ હેટ્ઠિમતલે ચતૂસુ દિસાસુ ઠિતકુટ્ટો. સચે હિ ¶ દ્વીસુ, તીસુ વા દિસાસુ એવ કુટ્ટો તિટ્ઠેય્ય, હેટ્ઠા ન ઓતરતિ. હેટ્ઠાપિ ઓતરતીતિ ચતુન્નમ્પિ ભિત્તીનં અન્તો ભિત્તીહિ સહ એકવીસતિયા ભિક્ખૂનં પહોનકત્તા વુત્તં. ઓતરમાના ચ ઉપરિસીમપ્પમાણેન ઓતરતિ, ચતુન્નં પન ભિત્તીનં બાહિરન્તરપરિચ્છેદે હેટ્ઠાભૂમિભાગે ઉદકપરિયન્તં કત્વા ઓતરતિ. ન પન ભિત્તીનં બહિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં. પાસાદભિત્તિતોતિ ઉપરિતલે ભિત્તિતો. ઓતરણાનોતરણં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ ઉપરિસીમપ્પમાણસ્સ અન્તોગધાનં હેટ્ઠિમતલે ચતૂસુ દિસાસુ કુટ્ટાનં તુલારુક્ખેહિ એકસમ્બન્ધતં તદન્તો પચ્છિમસીમપ્પમાણતાદિઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. કિઞ્ચાપેત્થ નિય્યૂહકાદયો નિમિત્તાનં ઠિતોકાસતાય બજ્ઝમાનક્ખણે સીમા ન હોન્તિ, બદ્ધાય પન સીમાય સીમટ્ઠાવ હોન્તીતિ દટ્ઠબ્બા. પરિયન્તથમ્ભાનન્તિ નિમિત્તગતપાસાણત્થમ્ભે સન્ધાય વુત્તં. ‘‘ઉપરિમતલેન સમ્બદ્ધો હોતી’’તિ ઇદં કુટ્ટાનં અન્તરા સીમટ્ઠાનં થમ્ભાનં અભાવતો વુત્તં. યદિ હિ ભવેય્યું, કુટ્ટે ઉપરિમતલેન અસમ્બન્ધેપિ સીમટ્ઠત્થમ્ભાનં ઉપરિ ઠિતો પાસાદો સીમટ્ઠોવ હોતિ.

સચે પન બહૂનં થમ્ભપન્તીનં ઉપરિ કતપાસાદસ્સ હેટ્ઠા પથવિયં સબ્બબાહિરાય થમ્ભપન્તિયા અન્તો નિમિત્તપાસાણે ઠપેત્વા સીમા બદ્ધા હોતિ, એત્થ કથન્તિ? એત્થાપિ યં તાવ સીમટ્ઠત્થમ્ભેહેવ ધારિયમાનાનં તુલાનં ઉપરિમતલં, સબ્બં તં સીમટ્ઠમેવ, એત્થ વિવાદો નત્થિ. યં પન સીમટ્ઠત્થમ્ભપન્તિયા, અસીમટ્ઠાય બાહિરત્થમ્ભપન્તિયા ચ સમધુરં ધારિયમાનાનં તુલાનં ઉપરિમતલં, તત્થ ઉપડ્ઢં સીમાતિ કેચિ વદન્તિ. સકલમ્પિ ગામસીમાતિ અપરે. બદ્ધસીમા એવાતિ અઞ્ઞે. તસ્મા કમ્મં કરોન્તેહિ ગરુકે નિરાસઙ્કટ્ઠાને ઠત્વા સબ્બં તં આસઙ્કટ્ઠાનં સોધેત્વાવ કમ્મં કાતબ્બં, સન્નિટ્ઠાનકારણં વા ગવેસિત્વા તદનુગુણં કાતબ્બં.

તાલમૂલકપબ્બતેતિ ¶ તાલક્ખન્ધમૂલસદિસે હેટ્ઠા થૂલો હુત્વા કમેન કિસો હુત્વા ઉગ્ગતો હિ તાલસદિસો નામ હોતિ. વિતાનસણ્ઠાનોતિ અહિચ્છત્તકસણ્ઠાનો. પણવસણ્ઠાનોતિ મજ્ઝે તનુકો હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ વિત્થિણ્ણો. હેટ્ઠા વા મજ્ઝે વાતિ મુદિઙ્ગસણ્ઠાનસ્સ હેટ્ઠા, પણવસણ્ઠાનસ્સ મજ્ઝે.

સપ્પફણસદિસો પબ્બતોતિ સપ્પફણો વિય ખુજ્જો, મૂલટ્ઠાનતો અઞ્ઞત્થ અવનતસીસોતિ અત્થો. આકાસપબ્ભારન્તિ ભિત્તિયા અપરિક્ખિત્તપબ્ભારં. સીમપ્પમાણોતિ અન્તોઆકાસેન સદ્ધિં પચ્છિમસીમપ્પમાણો. ‘‘સો ચ પાસાણો સીમટ્ઠો’’તિ ઇમિના ઈદિસેહિ સુસિરપાસાણલેણકુટ્ટાદીહિ પરિચ્છિન્ને ભૂમિભાગે એવ સીમા પતિટ્ઠાતિ, ન અપરિચ્છિન્ને. તે પન સીમટ્ઠત્તા સીમા હોન્તિ, ન સરૂપેન સીમટ્ઠમઞ્ચાદિ વિયાતિ દસ્સેતિ. સચે પન સો સુસિરપાસાણો ¶ ભૂમિં અનાહચ્ચ આકાસગતોવ ઓલમ્બતિ, સીમા ન ઓતરતિ. સુસિરપાસાણા પન સયં સીમાપટિબદ્ધત્તા સીમા હોન્તિ. કથં પન પચ્છિમપ્પમાણરહિતેહિ એતેહિ સુસિરપાસાણાદીહિ સીમા ન ઓતરતીતિ ઇદં સદ્ધાતબ્બન્તિ? અટ્ઠકથાપમાણતો.

અપિચેત્થ સુસિરપાસાણભિત્તિઅનુસારેન મૂસિકાદીનં વિય સીમાય હેટ્ઠિમતલે ઓતરણકિચ્ચં નત્થિ. હેટ્ઠા પન પચ્છિમસીમપ્પમાણે આકાસે દ્વઙ્ગુલમત્તબહલેહિ પાસાણભિત્તિઆદીહિપિ ઉપરિમતલં આહચ્ચ ઠિતેહિ સબ્બસો, યેભુય્યેન વા પરિચ્છિન્ને સતિ ઉપરિ બજ્ઝમાના સીમા તેહિ પાસાણાદીહિ અન્તરિતાય તપ્પરિચ્છિન્નાય હેટ્ઠાભૂમિયાપિ ઉપરિમતલેન સદ્ધિં એકક્ખણે પતિટ્ઠાતિ નદિપારસીમા વિય નદિઅન્તરિતેસુ ઉભોસુ તીરેસુ, લેણાદીસુ અપનીતેસુપિ હેટ્ઠા ઓતિણ્ણા સીમા યાવ સાસનન્તરધાના ન વિગચ્છતિ. પઠમં પન ઉપરિ સીમાય બદ્ધાય પચ્છા લેણાદીસુ કતેસુપિ હેટ્ઠાભૂમિયં સીમા ઓતરતિ એવ. કેચિ તં ન ઇચ્છન્તિ. એવં ઉભયત્થ પતિટ્ઠિતા ચ સા સીમા એકાવ હોતિ ગોત્તાદિજાતિ વિય બ્યત્તિભેદેસૂતિ ગહેતબ્બં. સબ્બા એવ હિ બદ્ધસીમા, અબદ્ધસીમા ચ અત્તનો અત્તનો પકતિનિસ્સયભૂતે ગામારઞ્ઞનદિઆદિકે ખેત્તે યથાપરિચ્છેદં સબ્બત્થ સાકલ્યેન એકસ્મિં ખણે બ્યાપિની પરમત્થતો અવિજ્જમાનાપિ તે તે નિસ્સયભૂતે પરમત્થધમ્મે, તં તં કિરિયાવિસેસમ્પિ વા ઉપાદાય લોકિયેહિ, સાસનિકેહિ ¶ ચ યથારહં એકત્તેન પઞ્ઞત્તતાય નિસ્સયેકરૂપા એવ. તથા હિ એકો ગામો અરઞ્ઞં નદી જાતસ્સરો સમુદ્દોતિ એવં લોકે,

‘‘સમ્મતા સા સીમા સઙ્ઘેન (મહાવ. ૧૪૩). અગામકે ચે, ભિક્ખવે, અરઞ્ઞે સમન્તા સત્તબ્ભન્તરા, અયં તત્થ સમાનસંવાસા એકૂપોસથા. સમન્તા ઉદકુક્ખેપા, અયં તત્થ સમાનસંવાસા એકૂપોસથા’’તિ (મહાવ. ૧૪૭) –

આદિના સાસને ચ એકવોહારો દિસ્સતિ. ન હિ પરમત્થતો એકસ્સ અનેકધમ્મેસુ બ્યાપનમત્થિ. કસિણેકદેસાદિવિકપ્પાસમાનતાય એકત્તહાનિતોતિ અયં નો મતિ.

અસ્સ હેટ્ઠાતિ સપ્પફણપબ્બતસ્સ હેટ્ઠા આકાસપબ્ભારે. લેણસ્સાતિ લેણઞ્ચે કતં, તસ્સ લેણસ્સાતિ અત્થો. તમેવ પુન લેણં પઞ્ચહિ પકારેહિ વિકપ્પેત્વા ઓતરણાનોતરણવિનિચ્છયં દસ્સેતું આહ ‘‘સચે પન હેટ્ઠા’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘હેટ્ઠા’’તિ ઇમસ્સ ‘‘લેણં હોતી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. હેટ્ઠા લેણઞ્ચ એકસ્મિં પદેસેતિ આહ ‘‘અન્તો’’તિ, પબ્બતસ્સ અન્તો, પબ્બતમૂલેતિ અત્થો. તમેવ અન્તો-સદ્દં સીમાપરિચ્છેદેન વિસેસેતું ‘‘ઉપરિમસ્સ સીમાપરિચ્છેદસ્સ પારતો’’તિ વુત્તં ¶ . પબ્બતપાદં પન અપેક્ખિત્વા ‘‘ઓરતો’’તિ વત્તબ્બેપિ સીમાનિસ્સયં પબ્બતગ્ગં સન્ધાય ‘‘પારતો’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તેનેવ ‘‘બહિલેણ’’ન્તિ એત્થ બહિ-સદ્દં વિસેસેન્તો ‘‘ઉપરિમસ્સ સીમાપરિચ્છેદસ્સ ઓરતો’’તિ આહ. બહિ સીમા ન ઓતરતીતિ એત્થ બહીતિ પબ્બતપાદે લેણં સન્ધાય વુત્તં, લેણસ્સ બહિભૂતે ઉપરિસીમાપરિચ્છેદસ્સ હેટ્ઠાભાગે સીમા ન ઓતરતીતિ અત્થો. અન્તો સીમાતિ લેણસ્સ ચ પબ્બતપાદસ્સ ચ અન્તો અત્તનો ઓતરણારહટ્ઠાને ન ઓતરતીતિ અત્થો. ‘‘બહિ સીમા ન ઓતરતિ, અન્તો સીમા ન ઓતરતી’’તિ ચેત્થ અત્તનો ઓતરણારહટ્ઠાને લેણાભાવેન સીમાય સબ્બથા અનોતરણમેવ દસ્સિતન્તિ ગહેતબ્બં. તત્થાપિ અનોતરન્તી ઉપરિ એવ હોતીતિ. ‘‘બહિ પતિતં અસીમા’’તિઆદિના ઉપરિપાસાદાદીસુ અથિરનિસ્સયેસુ ઠિતા સીમાપિ તેસં વિનાસેન વિનસ્સતીતિ દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

પોક્ખરણિં ¶ ખણન્તિ, સીમાયેવાતિ એત્થ સચે હેટ્ઠા ઉમઙ્ગનદિસીમપ્પમાણતો અનૂના પઠમમેવ ચ પવત્તા હોતિ. સીમા ચ પચ્છા બદ્ધા નદિતો ઉપરિ એવ હોતિ, નદિં આહચ્ચ પોક્ખરણિયા ચ ખતાય સીમા વિનસ્સતીતિ દટ્ઠબ્બં. હેટ્ઠાપથવિતલેતિ અન્તરા ભૂમિવિવરે.

સીમામાળકેતિ ખણ્ડસીમઙ્ગણે. ‘‘વટરુક્ખો’’તિ ઇદં પારોહોપત્થમ્ભેન અતિદૂરમ્પિ ગન્તું સમત્થસાખાસમઙ્ગિતાય વુત્તં. સબ્બરુક્ખલતાદીનમ્પિ સમ્બન્ધો ન વટ્ટતિ એવ. તેનેવ નાવારજ્જુસેતુસમ્બન્ધોપિ પટિક્ખિત્તો. તતોતિ સાખતો. મહાસીમાય પથવિતલન્તિ એત્થ આસન્નતરમ્પિ ગામસીમં અગ્ગહેત્વા બદ્ધસીમાય એવ ગહિતત્તા ગામસીમાબદ્ધસીમાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં રુક્ખાદિસમ્બન્ધેપિ સમ્ભેદદોસો નત્થિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં નિસ્સયનિસ્સિતભાવેન પવત્તિતોતિ ગહેતબ્બં. યદિ હિ તાસમ્પિ સમ્બન્ધદોસો ભવેય્ય, કથં ગામસીમાય બદ્ધસીમા સમ્મન્નિતબ્બા સિયા? યસ્સા હિ સીમાય સદ્ધિં સમ્બન્ધે દોસો ભવેય્ય, સા તત્થ બન્ધિતુમેવ ન વટ્ટતિ, બદ્ધસીમાઉદકુક્ખેપસીમાસુ બદ્ધસીમા વિય, અત્તનો નિસ્સયભૂતગામસીમાદીસુ ઉદકુક્ખેપસીમા વિય ચ. તેનેવ ‘‘સચે પન રુક્ખસ્સ સાખા વા તતો નિક્ખન્તપારોહો વા બહિનદિતીરે વિહારસીમાય વા ગામસીમાય વા પતિટ્ઠિતો’’તિઆદિના (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૪૭) ઉદકુક્ખેપસીમાય અત્તનો અનિસ્સયભૂતગામસીમાદીહિ એવ સમ્બન્ધદોસો દસ્સિતો, ન નદિસીમાયં. એવમિધાપીતિ દટ્ઠબ્બં. અયઞ્ચત્થો ઉપરિ પાકટો ભવિસ્સતિ. આહચ્ચાતિ ફુસિત્વા.

મહાસીમં વા સોધેત્વાતિ મહાસીમાગતાનં સબ્બેસં ભિક્ખૂનં હત્થપાસાનયનબહિકરણાદિવસેન ¶ સકલં મહાસીમં સોધેત્વા. એતેન સબ્બવિપત્તિયો મોચેત્વા પુબ્બે સુટ્ઠુ બદ્ધાનમ્પિ દ્વિન્નં બદ્ધસીમાનં પચ્છા રુક્ખાદિસમ્બન્ધેન ઉપ્પજ્જનકો ઈદિસો પાળિમુત્તકો સમ્ભેદદોસો અત્થીતિ દસ્સેતિ. સો ચ ‘‘ન, ભિક્ખવે, સીમાય સીમા સમ્ભિન્દિતબ્બા’’તિઆદિના બદ્ધસીમાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્ભેદજ્ઝોત્થરણં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સીમં સમ્મન્નન્તેન સીમન્તરિકં ઠપેત્વા સીમં સમ્મન્નિતુ’’ન્તિ ઉભિન્નં (મહાવ. ૧૪૮) બદ્ધસીમાનમન્તરા સીમન્તરિકં ઠપેત્વાવ બન્ધિતું અનુજાનન્તેન સમ્ભેદજ્ઝોત્થરણં વિય તાસં અઞ્ઞમઞ્ઞં ફુસિત્વા તિટ્ઠનવસેન બન્ધનમ્પિ ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધત્તા બદ્ધાનમ્પિ તાસં પચ્છા અઞ્ઞમઞ્ઞં એકરુક્ખાદીહિ ¶ ફુસિત્વા ઠાનમ્પિ ન વટ્ટતીતિ ભગવતો અધિપ્પાયઞ્ઞૂહિ સઙ્ગીતિકારકેહિ નિદ્ધારિતો. બન્ધનકાલે પટિક્ખિત્તસ્સ સમ્બન્ધદોસસ્સ અનુલોમેન અકપ્પિયાનુલોમત્તા.

અયં પન સમ્બન્ધદોસો – પુબ્બે સુટ્ઠુ બદ્ધાનં પચ્છા સઞ્જાતત્તા બજ્ઝમાનક્ખણે વિય અસીમત્તં કાતું ન સક્કોતિ. તસ્મા રુક્ખાદિસમ્બન્ધે અપનીતમત્તે તા સીમા પાકતિકા હોન્તિ. યથા ચાયં પચ્છા ન વટ્ટતિ, એવં બજ્ઝમાનક્ખણેપિ તાસં રુક્ખાદિસમ્બન્ધે સતિ તા બન્ધિતું ન વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં.

કેચિ પન ‘‘મહાસીમં વા સોધેત્વાતિ એત્થ મહાસીમાગતા ભિક્ખૂ યથા તં સાખં વા પારોહં વા કાયપટિબદ્ધેહિ ન ફુસન્તિ, એવં સોધનમેવ ઇધાધિપ્પેતં, ન સકલસીમાસોધન’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં અટ્ઠકથાય વિરુજ્ઝનતો. તથા હિ ‘‘મહાસીમાય પથવિતલં વા તત્થજાતરુક્ખાદીનિ વા આહચ્ચ તિટ્ઠતી’’તિ એવં સાખાપારોહાનં મહાસીમં ફુસિત્વા ઠાનમેવ સમ્બન્ધદોસે કારણત્તેન વુત્તં, ન પન તત્થ ઠિતભિક્ખૂહિ સાખાદીનં ફુસનં. યદિ હિ ભિક્ખૂનં સાખાદિ ફુસિત્વા ઠાનમેવ કારણં સિયા, તસ્સ સાખં વા તતો નિગ્ગતપારોહં વા મહાસીમાય પવિટ્ઠં તત્રટ્ઠો કોચિ ભિક્ખુ ફુસિત્વા તિટ્ઠતીતિ ભિક્ખુફુસનમેવ વત્તબ્બં સિયા. યઞ્હિ તત્થ મહાસીમાસોધને કારણં, તદેવ તસ્મિં વાક્યે પધાનતો દસ્સેતબ્બં. ન હિ આહચ્ચ ઠિતમેવ સાખાદિં ફુસિત્વા ઠિતો ભિક્ખુ સોધેતબ્બો આકાસટ્ઠસાખાદિં ફુસિત્વા ઠિતસ્સાપિ સોધેતબ્બતો, કિં નિરત્થકેન આહચ્ચટ્ઠાનવચનેન. આકાસટ્ઠસાખાસુ ચ ભિક્ખુનો ફુસનમેવ કારણત્તેન વુત્તં, સોધનઞ્ચ તસ્સેવ ભિક્ખુસ્સ હત્થપાસાનયનાદિવસેન સોધનં વુત્તં. ઇધ પન ‘‘મહાસીમં સોધેત્વા’’તિ સકલસીમાસાધારણવચનેન સોધનં વુત્તં.

અપિચ સાખાદિં ફુસિત્વા ઠિતભિક્ખુમત્તસોધને અભિમતે ‘‘મહાસીમાય પથવિતલ’’ન્તિ વિસેસસીમોપાદાનં ¶ નિરત્થકં સિયા યત્થ કત્થચિ અન્તમસો આકાસેપિ ઠત્વા સાખાદિં ફુસિત્વા ઠિતસ્સ વિસોધેતબ્બતો. છિન્દિત્વા ¶ બહિટ્ઠકા કાતબ્બાતિ તત્થ પતિટ્ઠિતભાવવિયોજનવચનતો ચ વિસભાગસીમાનં ફુસનેનેવ સકલસીમાસોધનહેતુકો અટ્ઠકથાસિદ્ધોયં એકો સમ્બન્ધદોસો અત્થેવાતિ ગહેતબ્બો. તેનેવ ઉદકુક્ખેપસીમાકથાયમ્પિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૪૭) ‘‘વિહારસીમાય વા ગામસીમાય વા પતિટ્ઠિતો’’તિ ચ ‘‘નદિતીરે પન ખાણુકં કોટ્ટેત્વા તત્થ બદ્ધનાવાય ન વટ્ટતી’’તિ ચ ‘‘સચે પન સેતુ વા સેતુપાદા વા બહિતીરે પતિટ્ઠિતા, કમ્મં કાતું ન વટ્ટતી’’તિ ચ એવં વિસભાગાસુ ગામસીમાસુ સાખાદીનં ફુસનમેવ સઙ્કરદોસકારણત્તેન વુત્તં, ન ભિક્ખુફુસનં. તથા હિ ‘‘અન્તોનદિયં જાતરુક્ખે બન્ધિત્વા કમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ નદિયં નાવાબન્ધનં અનુઞ્ઞાતં ઉદકુક્ખેપનિસ્સયત્તેન નદિસીમાય સભાગત્તા. યદિ હિ ભિક્ખૂનં ફુસનમેવ પટિચ્ચ સબ્બત્થ સમ્બન્ધદોસો વુત્તો સિયા, નદિયમ્પિ બન્ધનં પટિક્ખિપિતબ્બં ભવેય્ય. તત્થાપિ હિ ભિક્ખુફુસનં કમ્મકોપકારણં હોતિ, તસ્મા સભાગસીમાસુ પવિસિત્વા ભૂમિઆદિં ફુસિત્વા વા અફુસિત્વા વા સાખાદિમ્હિ ઠિતે તં સાખાદિં ફુસન્તોવ ભિક્ખુ સોધેતબ્બો. વિસભાગસીમાસુ પન સાખાદિમ્હિ ફુસિત્વા ઠિતે તં સાખાદિં અફુસન્તાપિ સબ્બે ભિક્ખૂ સોધેતબ્બા. અફુસિત્વા ઠિતે પન તં સાખાદિં ફુસન્તોવ ભિક્ખુ સોધેતબ્બોતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

યં પનેત્થ કેચિ ‘‘બદ્ધસીમાનં દ્વિન્નં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિય બદ્ધસીમાગામસીમાનમ્પિ તદઞ્ઞાસમ્પિ સબ્બાસં સમાનસંવાસકસીમાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં રુક્ખાદિસમ્બન્ધે સતિ તદુભયમ્પિ એકસીમં વિય સોધેત્વા એકત્થેવ કમ્મં કાતબ્બં, અઞ્ઞત્થ કતં કમ્મં વિપજ્જતિ, નત્થેત્થ સભાગવિસભાગભેદો’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં, સભાગસીમાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્ભેદદોસાભાવસ્સ વિસભાગસીમાનમેવ તબ્ભાવસ્સ સુત્તસુત્તાનુલોમાદિવિનયનયેહિ સિદ્ધત્તા. તથા હિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સીમં સમ્મન્નિતુ’’ન્તિ ગામસીમાયમેવ બદ્ધસીમં સમ્મન્નિતું અનુઞ્ઞાતં. તાસં નિસ્સયનિસ્સિતભાવેન સભાગતા, સમ્ભેદજ્ઝોત્થરણાદિદોસાભાવો ચ સુત્તતોવ સિદ્ધો. બન્ધનકાલે પન અનુઞ્ઞાતસ્સ સમ્બન્ધસ્સ અનુલોમતો પચ્છા સઞ્જાતરુક્ખાદિસમ્બન્ધોપિ તાસં વટ્ટતિ એવ. ‘‘યં, ભિક્ખવે…પે… કપ્પિયં અનુલોમેતિ અકપ્પિયં પટિબાહતિ. તં વો કપ્પતી’’તિ (મહાવ. ૩૦૫) વુત્તત્તા. એવં તાવ બદ્ધસીમાગામસીમાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સભાગતા, સમ્ભેદાદિદોસાભાવો ચ ¶ સુત્તસુત્તાનુલોમતો સિદ્ધો. ઇમિના એવ નયેન અરઞ્ઞસીમાસત્તબ્ભન્તરસીમાનં, નદિઆદિઉદકુક્ખેપસીમાનઞ્ચ સુત્તસુત્તાનુલોમતો અઞ્ઞમઞ્ઞં સભાગતા, સમ્ભેદાદિદોસાભાવો ચ સિદ્ધોતિ વેદિતબ્બો.

બદ્ધસીમાય ¶ પન અઞ્ઞાય બદ્ધસીમાય, નદિઆદિસીમાસુ ચ બન્ધિતું પટિક્ખેપસિદ્ધિતો ચેવ ઉદકુક્ખેપસત્તબ્ભન્તરસીમાનં નદિઆદીસુ એવ કાતું નિયમનસુત્તસામત્થિયેન બદ્ધસીમાગામસીમાદીસુ કરણપટિક્ખેપસિદ્ધિતો ચ તાસં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસભાગતા, ઉપ્પત્તિક્ખણે, પચ્છા ચ રુક્ખાદીહિ સમ્ભેદાદિદોસસમ્ભવો ચ વુત્તનયેન સુત્તસુત્તાનુલોમતો ચ સિજ્ઝન્તિ. તેનેવ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૪૮) વિસભાગસીમાનમેવ વટરુક્ખાદિવચનેહિ સમ્બન્ધદોસં દસ્સેત્વા સભાગાનં બદ્ધસીમાગામસીમાદીનં સમ્બન્ધદોસો ન દસ્સિતો, ન કેવલઞ્ચ ન દસ્સિતો, અથ ખો તાસં સભાગસીમાનં રુક્ખાદિસમ્બન્ધેપિ દોસાભાવો પાળિઅટ્ઠકથાસુ ઞાપિતો એવ. તથા હિ પાળિયં ‘‘પબ્બતનિમિત્તં પાસાણનિમિત્તં વનનિમિત્તં રુક્ખનિમિત્ત’’ન્તિઆદિના વડ્ઢનકનિમિત્તાનિ અનુઞ્ઞાતાનિ. તેન નેસં રુક્ખાદીનં નિમિત્તાનં વડ્ઢનેપિ બદ્ધસીમાગામસીમાનં સઙ્કરદોસાભાવો ઞાપિતોવ હોતિ. દ્વિન્નં પન બદ્ધસીમાનં ઈદિસો સમ્બન્ધો ન વટ્ટતિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘એકરુક્ખોપિ ચ દ્વિન્નં સીમાનં નિમિત્તં હોતિ, સો પન વડ્ઢન્તો સીમાસઙ્કરં કરોતિ, તસ્મા ન કાતબ્બો’’તિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિયોજનપરમં સીમં સમ્મન્નિતુ’’ન્તિ વચનતોપિ ચાયં ઞાપિતો. તિયોજનપરમાય હિ સીમાય સમન્તા પરિયન્તેસુ રુક્ખલતાગુમ્બાદીહિ બદ્ધસીમાગામસીમાનં નિયમેન અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્બન્ધસ્સ સમ્ભવતો ‘‘ઈદિસં સમ્બન્ધનં વિનાસેત્વાવ સીમા સમ્મન્નિતબ્બા’’તિ અટ્ઠકથાયમ્પિ ન વુત્તં.

યદિ ચેત્થ રુક્ખાદિસમ્બન્ધેન કમ્મવિપત્તિ ભવેય્ય, અવસ્સમેવ વત્તબ્બં સિયા. વિપત્તિપરિહારત્થઞ્હિ આચરિયા નિરાસઙ્કટ્ઠાનેસુપિ ‘‘ભિત્તિં અકિત્તેત્વા’’તિઆદિના સિદ્ધમેવત્થં પુનપ્પુનં અવોચું. ઇધ પન ‘‘વનમજ્ઝે વિહારં કરોન્તિ, વનં ન કિત્તેતબ્બ’’ન્તિઆદિરુક્ખલતાદીહિ નિરન્તરે વનમજ્ઝેપિ સીમાબન્ધનમેવ અવોચું. તથા થમ્ભાનં ઉપરિ કતપાસાદાદીસુ હેટ્ઠા થમ્ભાદીહિ એકાબદ્ધેસુ ઉપરિમતલાદીસુ સીમાબન્ધનં બહુધા વુત્તં. તસ્મા બદ્ધસીમાગામસીમાનં રુક્ખાદિસમ્બન્ધો તેહિ મુખતોવ વિહિતો. અપિચ ગામસીમાનમ્પિ પાટેક્કં બદ્ધસીમાસદિસતાય એકિસ્સા ગામસીમાય કમ્મં ¶ કરોન્તેહિ દબ્બતિણમત્તેનાપિ સમ્બન્ધા ગામન્તરપરમ્પરા અરઞ્ઞનદિસમુદ્દા ચ સોધેતબ્બાતિ સકલદીપં સોધેત્વાવ કાતબ્બં સિયા. એવં પન અસોધેત્વા પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલતો પભુતિ કતાનં ઉપસમ્પદાદિકમ્માનં, સીમાસમ્મુતીનઞ્ચ વિપજ્જનતો સબ્બેસમ્પિ ભિક્ખૂનં અનુપસમ્પન્નસઙ્કાપસઙ્ગો ચ દુન્નિવારો હોતિ. ન ચેતં યુત્તં. તસ્મા વુત્તનયેનેવ વિસભાગસીમાનમેવ રુક્ખાદીહિ સમ્બન્ધદોસો, ન બદ્ધસીમાગામસીમાદીનં સભાગસીમાનન્તિ ગહેતબ્બં.

મહાસીમાસોધનસ્સ દુક્કરતાય ખણ્ડસીમાયમેવ યેભુય્યેન સઙ્ઘકમ્મકરણન્તિ આહ ‘‘સીમામાળકે’’તિઆદિ ¶ . મહાસઙ્ઘસન્નિપાતે પન ખણ્ડસીમાય અપ્પહોનકતાય મહાસીમાય કમ્મે કરિયમાનેપિ અયં નયો ગહેતબ્બોવ.

‘‘ઉક્ખિપાપેત્વા’’તિ ઇમિના કાયપટિબદ્ધેનપિ સીમં ફુસન્તો સીમટ્ઠોવ હોતીતિ દસ્સેતિ. પુરિમનયેપીતિ ખણ્ડસીમતો મહાસીમં પવિટ્ઠસાખાનયેપિ. સીમટ્ઠરુક્ખસાખાય નિસિન્નો સીમટ્ઠોવ હોતીતિ આહ ‘‘હત્થપાસમેવ આનેતબ્બો’’તિ. એત્થ ચ રુક્ખસાખાદીહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્બન્ધાસુ એતાસુ ખન્ધસીમાયં તયો ભિક્ખૂ, મહાસીમાયં દ્વેતિ એવં દ્વીસુ સીમાસુ સીમન્તરિકં અફુસિત્વા, હત્થપાસઞ્ચ અવિજહિત્વા ઠિતેહિ પઞ્ચહિ ભિક્ખૂહિ ઉપસમ્પદાદિકમ્મં કાતું વટ્ટતીતિ કેચિ વદન્તિ. તં ન યુત્તં ‘‘નાનાસીમાય ઠિતચતુત્થો કમ્મં કરેય્ય, અકમ્મં, ન ચ કરણીય’’ન્તિઆદિ (મહાવ. ૩૮૯) વચનતો. તેનેવેત્થાપિ મહાસીમં સોધેત્વા માળકસીમાયમેવ કમ્મકરણં વિહિતં. અઞ્ઞથા ભિન્નસીમટ્ઠતાય તત્રટ્ઠસ્સ ગણપૂરકત્તાભાવા કમ્મકોપોવ હોતીતિ.

યદિ એવં કથં છન્દપારિસુદ્ધિઆહરણવસેન મહાસીમાસોધનન્તિ? તમ્પિ વિનયઞ્ઞૂ ન ઇચ્છન્તિ, હત્થપાસાનયનબહિસીમાકરણવસેનેવ પનેત્થ સોધનં ઇચ્છન્તિ, દિન્નસ્સાપિ છન્દસ્સ અનાગમનેન મહાસીમટ્ઠો કમ્મં કોપેતીતિ. યદિ ચસ્સ છન્દાદિ નાગચ્છતિ, કથં સો કમ્મં કોપેસ્સતીતિ? દ્વિન્નં વિસભાગસીમાનં સમ્બન્ધદોસતો. સો ચ સમ્બન્ધદોસો અટ્ઠકથાવચનપ્પમાણતો. ન હિ વિનયે સબ્બત્થ યુત્તિ સક્કા ઞાતું બુદ્ધગોચરત્તાતિ વેદિતબ્બં. કેચિ પન ‘‘સચે દ્વેપિ સીમાયો પૂરેત્વા નિરન્તરં ¶ ઠિતેસુ ભિક્ખૂસુ કમ્મં કરોન્તેસુ એકિસ્સા એવ સીમાય ગણો ચ ઉપસમ્પદાપેક્ખો ચ અનુસ્સાવકો ચ એકતો તિટ્ઠતિ, કમ્મં સુકતમેવ હોતિ. સચે પન કમ્મારહો વા અનુસ્સાવકો વા સીમન્તરટ્ઠો હોતિ, કમ્મં વિપજ્જતી’’તિ વદન્તિ, તઞ્ચ બદ્ધસીમાગામસીમાદિસભાગસીમાસુ એવ યુજ્જતિ, યાસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં રુક્ખાદિસમ્બન્ધેસુપિ દોસો નત્થિ. યાસુ પન અત્થિ, ન તાસુ વિસભાગસીમાસુ રુક્ખાદિસમ્બન્ધે સતિ એકત્થ ઠિતો ઇતરટ્ઠાનં કમ્મં કોપેતિ એવ અટ્ઠકથાયં સામઞ્ઞતો સોધનસ્સ વુત્તત્તાતિ અમ્હાકં ખન્તિ. વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

ન ઓતરતીતિ પણવસણ્ઠાનપબ્બતાદીસુ હેટ્ઠા પમાણરહિતટ્ઠાનં ન ઓતરતિ. કિઞ્ચાપિ પનેત્થ બજ્ઝમાનક્ખણે ઉદ્ધમ્પિ પમાણરહિતં પબ્બતાદીનિ નારોહતિ, તથાપિ તં પચ્છા સીમટ્ઠતાય સીમા હોતિ. હેટ્ઠા પણવસણ્ઠાનાદિ પન ઉપરિ બદ્ધાયપિ સીમાય સીમાસઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ, તસ્સ વસેન ન ઓતરતીતિ વુત્તં, ઇતરથા ઓરોહણારોહણાનં સાધારણવસેન ‘‘ન ઓતરતી’’તિઆદિના ¶ વત્તબ્બતો. યં કિઞ્ચીતિ નિટ્ઠિતસીમાય ઉપરિ જાતં વિજ્જમાનં પુબ્બે ઠિતં, પચ્છા સઞ્જાતં, પવિટ્ઠઞ્ચ યંકિઞ્ચિ સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકં સબ્બમ્પીતિ અત્થો. અન્તોસીમાય હિ હત્થિક્ખન્ધાદિસવિઞ્ઞાણકેસુ નિસિન્નોપિ ભિક્ખુ સીમટ્ઠોવ હોતિ. ‘‘બદ્ધસીમાયા’’તિ ઇદઞ્ચ પકરણવસેન ઉપલક્ખણતો વુત્તં. અબદ્ધસીમાસુપિ સબ્બાસુ ઠિતં તં સીમાસઙ્ખ્યમેવ ગચ્છતિ.

એકસમ્બદ્ધેન ગતન્તિ રુક્ખલતાદિતત્રજાતમેવ સન્ધાય વુત્તં. તાદિસમ્પિ ‘‘ઇતો ગત’’ન્તિ વત્તબ્બતં અરહતિ. યં પન ‘‘ઇતો ગત’’ન્તિ વા ‘‘તતો આગત’’ન્તિ વા વત્તું અસક્કુણેય્યં ઉભોસુ બદ્ધસીમાગામસીમાસુ, ઉદકુક્ખેપનદિઆદીસુ ચ તિરિયં પતિતરજ્જુદણ્ડાદિ, તત્થ કિં કાતબ્બન્તિ? એત્થ પન બદ્ધસીમાય પતિટ્ઠિતભાગો બદ્ધસીમા, અબદ્ધગામસીમાય પતિટ્ઠિતભાગો ગામસીમા તદુભયસીમટ્ઠપબ્બતાદિ વિય. બદ્ધસીમતો ઉટ્ઠિતવટરુક્ખસ્સ પારોહે, ગામસીમાય ગામસીમતો ઉટ્ઠિતવટરુક્ખસ્સ પારોહે ચ બદ્ધસીમાય પતિટ્ઠિતેપિ એસેવ નયો. મૂલપતિટ્ઠિતકાલતો હિ પટ્ઠાય ‘‘ઇતો ગતં, તતો આગત’’ન્તિ વત્તું અસક્કુણેય્યતો સો ભાગો યથાપવિટ્ઠસીમાસઙ્ખ્યમેવ ગચ્છતિ, તેસં રુક્ખપારોહાનં અન્તરા પન આકાસટ્ઠસાખા ભૂમિયં સીમાપરિચ્છેદપ્પમાણેન ¶ તદુભયસીમા હોતીતિ કેચિ વદન્તિ. યસ્મા પનસ્સ સાખાય પારોહો પવિટ્ઠસીમાય પથવિયં મૂલેહિ પતિટ્ઠહિત્વાપિ યાવ સાખં વિના ઠાતું ન સક્કોતિ, તાવ મૂલસીમટ્ઠતં ન વિજહતિ. યદા પન વિના ઠાતું સક્કોતિ, તદાપિ પારોહમત્તમેવ પવિટ્ઠસીમટ્ઠતં સમુપેતિ. તસ્મા સબ્બોપિ આકાસટ્ઠસાખાભાગો પુરિમસીમટ્ઠતં ન વિજહતિ, તતો આગતભાગસ્સ અવિજહિતત્તાતિ અમ્હાકં ખન્તિ. ઉદકુક્ખેપનદિઆદીસુપિ એસેવ નયો. તત્થ ચ વિસભાગસીમાય એવં પવિટ્ઠે સકલસીમાસોધનં, સભાગાય પવિટ્ઠે ફુસિત્વા ઠિતમત્તભિક્ખુસોધનઞ્ચ સબ્બં પુબ્બે વુત્તનયમેવ.

૧૪૦. પારયતીતિ અજ્ઝોત્થરતિ, નદિયા ઉભોસુ તીરેસુ પતિટ્ઠમાના સીમા નદિઅજ્ઝોત્થરા નામ હોતીતિ આહ ‘‘નદિંઅજ્ઝોત્થરમાન’’ન્તિ. અન્તોનદિયઞ્હિ સીમા ન ઓતરતિ. નદિલક્ખણે પન અસતિ ઓતરતિ, સા ચ તદા નદિપારસીમા ન હોતીતિ આહ ‘‘નદિયા લક્ખણં નદિનિમિત્તે વુત્તનયમેવા’’તિ. અસ્સાતિ ભવેય્ય. અવસ્સં લબ્ભનેય્યા પન ધુવનાવાવ હોતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ન નાવાયા’’તિ ઇમિના નાવં વિનાપિ સીમા બદ્ધા સુબદ્ધા એવ હોતિ, આપત્તિપરિહારત્થા નાવાતિ દસ્સેતિ.

રુક્ખસઙ્ઘાટમયોતિ ¶ અનેકરુક્ખે એકતો ઘટેત્વા કતસેતુ. રુક્ખં છિન્દિત્વા કતોતિ પાઠસેસો. ‘‘સબ્બનિમિત્તાનં અન્તો ઠિતે ભિક્ખૂ હત્થપાસગતે કત્વા’’તિ ઇદં ઉભિન્નં તીરાનં એકગામખેત્તભાવં સન્ધાય વુત્તં. પબ્બતસણ્ઠાનાતિ એકતો ઉગ્ગતદીપસિખરત્તા વુત્તં.

સીમાનુજાનનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪૧. સમૂહનિત્વાતિ વિનાસેત્વા, ઉદ્ધરિત્વાતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ આપત્તિપરિહારત્થં વુત્તં.

૧૪૨. યાનિ કાનિચીતિ ઇધ નિમિત્તાનં સીમાય પાળિયં સરૂપતો અવુત્તત્તા વુત્તં.

ઉપોસથાગારાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અવિપ્પવાસસીમાનુજાનનકથાવણ્ણના

૧૪૩. અટ્ઠારસાતિ ¶ અન્ધકવિન્દવિહારમ્પિ ઉપાદાય વુચ્ચતિ. નેસં સીમાતિ તેસુ મહાવિહારેસુ. ‘‘મન’’ન્તિ ઇમસ્સ વિવરણં ઈસકન્તિ, ઈસકં વુળ્હોતિ અત્થો. ઇમમેવત્થં દસ્સેતું ‘‘અપ્પત્તવુળ્હભાવો અહોસી’’તિ વુત્તં. અમનસિકરોન્તોતિ ઇદ્ધિયા અનતિક્કમસ્સ કારણં વુત્તં.

૧૪૪. સોતિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘો. દ્વેપીતિ દ્વે સમાનસંવાસઅવિપ્પવાસાયો. અવિપ્પવાસસીમાતિ મહાસીમં સન્ધાય વદતિ. તત્થેવ યેભુય્યેન અવિપ્પવાસાતિ.

‘‘અવિપ્પવાસં અજાનન્તાપી’’તિ ઇદં મહાસીમાય વિજ્જમાનાવિજ્જમાનત્તં, તસ્સા બાહિરપરિચ્છેદઞ્ચ અજાનન્તાનં વસેન વુત્તં. એવં અજાનન્તેહિપિ અન્તોસીમાય ઠત્વા કમ્મવાચાય કતાય સા સીમા સમૂહતાવ હોતીતિ આહ ‘‘સમૂહનિતુઞ્ચેવ બન્ધિતુઞ્ચ સક્ખિસ્સન્તી’’તિ. નિરાસઙ્કટ્ઠાનેતિ ખણ્ડસીમારહિતટ્ઠાને. ઇદઞ્ચ મહાસીમાય વિજ્જમાનાયપિ કમ્મકરણસુખત્થં ખણ્ડસીમા ઇચ્છિતાતિ તં ચેતિયઙ્ગણાદિબહુસન્નિપાતટ્ઠાને ન બન્ધતીતિ વુત્તં. તત્થાપિ ¶ સા બદ્ધા સુબદ્ધા એવ મહાસીમા વિય. ‘‘પટિબન્ધિતું પન ન સક્ખિસ્સન્તેવા’’તિ ઇદં ખણ્ડસીમાય અસમૂહતત્તા, તસ્સા અવિજ્જમાનત્તસ્સ અજાનનતો ચ મહાસીમાબન્ધનં સન્ધાય વુત્તં. ખણ્ડસીમં પન નિરાસઙ્કટ્ઠાને બન્ધિતું સક્ખિસ્સન્તેવ. સીમાસમ્ભેદં કત્વાતિ ખણ્ડસીમાય વિજ્જમાનપક્ખે સીમાય સીમં અજ્ઝોત્થરણસમ્ભેદં કત્વા અવિજ્જમાનપક્ખેપિ સમ્ભેદસઙ્કાય અનિવત્તનેન સમ્ભેદસઙ્કં કત્વા. અવિહારં કરેય્યુન્તિ સઙ્ઘકમ્માનારહં કરેય્યું. પુબ્બે હિ ચેતિયઙ્ગણાદિનિરાસઙ્કટ્ઠાને કમ્મં કાતું સક્કા, ઇદાનિ તમ્પિ વિનાસિતન્તિ અધિપ્પાયો. ન સમૂહનિતબ્બાતિ ખણ્ડસીમં અજાનન્તેહિ ન સમૂહનિતબ્બા. ઉભોપિ ન જાનન્તીતિ ઉભિન્નં પદેસનિયમં વા તાસં દ્વિન્નમ્પિ વા અઞ્ઞતરાય વા વિજ્જમાનતં વા અવિજ્જમાનતં વા ન જાનન્તિ, સબ્બત્થ સઙ્કા એવ હોતિ. ‘‘નેવ સમૂહનિતું, ન બન્ધિતું સક્ખિસ્સન્તી’’તિ ઇદં નિરાસઙ્કટ્ઠાને ઠત્વા સમૂહનિતું સક્કોન્તોપિ મહાસીમં પટિબન્ધિતું ન સક્કોન્તીતિ ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘ન ચ સક્કા…પે… કમ્મવાચં કાતુ’’ન્તિ ઇદં સીમાબન્ધનકમ્મવાચં સન્ધાય વુત્તં. તસ્માતિ યસ્મા બન્ધિતું ન સક્કા, તસ્મા ન સમૂહનિતબ્બાતિ અત્થો.

કેચિ ¶ પન ‘‘ઈદિસેસુ વિહારેસુ છપઞ્ચમત્તે ભિક્ખૂ ગહેત્વા વિહારકોટિતો પટ્ઠાય વિહારપરિક્ખેપસ્સ અન્તો ચ બહિ ચ સમન્તા લેડ્ડુપાતે સબ્બત્થ મઞ્ચપ્પમાણે ઓકાસે નિરન્તરં ઠત્વા પઠમં અવિપ્પવાસસીમં, તતો સમાનસંવાસકસીમઞ્ચ સમૂહનનવસેન સીમાય સમુગ્ઘાતે કતે તસ્મિં વિહારે ખણ્ડસીમાય, મહાસીમાયપિ વા વિજ્જમાનત્તે સતિ અવસ્સં એકસ્મિં મઞ્ચટ્ઠાને તાસં મજ્ઝગતા તે ભિક્ખૂ તા સમૂહનેય્યું, તતો ગામસીમા એવ અવસિસ્સેય્ય. ન હેત્થ સીમાય, તપ્પરિચ્છેદસ્સ વા જાનનં અઙ્ગં. સીમાય પન અન્તોઠાનં, ‘‘સમૂહનિસ્સામા’’તિ કમ્મવાચાય કરણઞ્ચેત્થ અઙ્ગં. અટ્ઠકથાયં ‘ખણ્ડસીમં પન જાનન્તા અવિપ્પવાસં અજાનન્તાપિ સમૂહનિતુઞ્ચેવ બન્ધિતુઞ્ચ સક્ખિસ્સન્તી’તિ એવં મહાસીમાય પરિચ્છેદસ્સ અજાનનેપિ સમૂહનસ્સ વુત્તત્તા. ગામસીમાય એવ ચ અવસિટ્ઠાય તત્થ યથારુચિ દુવિધમ્પિ સીમં બન્ધિતુઞ્ચેવ ઉપસમ્પદાદિકમ્મં કાતુઞ્ચ વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં યુત્તં વિય દિસ્સતિ. વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

અવિપ્પવાસસીમાનુજાનનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪૭. પાળિયં ¶ ‘‘અસમ્મતાય, ભિક્ખવે, સીમાયા’’તિઆદિના ગામસીમા એવ બદ્ધસીમાય ખેત્તં, અરઞ્ઞનદિઆદયો વિય સત્તબ્ભન્તરઉદકુક્ખેપાદીનં. સા ચ ગામસીમા બદ્ધસીમાવિરહિતટ્ઠાને સયમેવ સમાનસંવાસા હોતીતિ દસ્સેતિ. યા તસ્સ વા ગામસ્સ ગામસીમાતિ એત્થ ગામસીમાપરિચ્છેદસ્સ અન્તો ચ બહિ ચ ખેત્તવત્થુઅરઞ્ઞપબ્બતાદિકં સબ્બં ગામખેત્તં સન્ધાય ‘‘ગામસ્સા’’તિ વુત્તં, ન અન્તરઘરમેવ. તસ્મા તસ્સ સકલસ્સ ગામખેત્તસ્સ સમ્બન્ધનીયા ગામસીમાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. યો હિ સો અન્તરઘરખેત્તાદીસુ અનેકેસુ ભૂમિભાગેસુ ‘‘ગામો’’તિ એકત્તેન લોકજનેહિ પઞ્ઞત્તો ગામવોહારો, સોવ ઇધ ‘‘ગામસીમા’’તિપિ વુચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો, ગામો એવ હિ ગામસીમા. ઇમિનાવ નયેન ઉપરિ અરઞ્ઞં નદી સમુદ્દો જાતસ્સરોતિ એવં તેસુ ભૂમિપ્પદેસેસુ એકત્તેન લોકજનપઞ્ઞત્તાનમેવ અરઞ્ઞાદીનં અરઞ્ઞસીમાદિભાવો વેદિતબ્બો. લોકે પન ગામસીમાદિવોહારો ગામાદીનં ¶ મરિયાદાયમેવ વત્તું વટ્ટતિ, ન ગામખેત્તાદીસુ સબ્બત્થ. સાસને પન તે ગામાદયો ઇતરનિવત્તિઅત્થેન સયમેવ અત્તનો મરિયાદાતિ કત્વા ગામો એવ ગામસીમા, અરઞ્ઞમેવ અરઞ્ઞસીમા…પે… સમુદ્દો એવ સમુદ્દસીમાતિ સીમાવોહારેન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

‘‘નિગમસ્સ વા’’તિ ઇદં ગામસીમપ્પભેદં સબ્બં ઉપલક્ખણવસેન દસ્સેતું વુત્તં. તેનાહ ‘‘નગરમ્પિ ગહિતમેવા’’તિ. ‘‘બલિં લભન્તી’’તિ ઇદં યેભુય્યવસેન વુત્તં, ‘‘અયં ગામો એત્તકો કરીસભાગો’’તિઆદિના પન રાજપણ્ણેસુ આરોપિતેસુ ભૂમિભાગેસુ યસ્મિં યસ્મિં તળાકમાતિકાસુસાનપબ્બતાદિકે પદેસે બલિં ન ગણ્હન્તિ, સોપિ ગામસીમા એવ. રાજાદીહિ પરિચ્છિન્નભૂમિભાગો હિ સબ્બોવ ઠપેત્વા નદિલોણિજાતસ્સરે ગામસીમાતિ વેદિતબ્બો. તેનાહ ‘‘પરિચ્છિન્દિત્વા રાજા કસ્સચિ દેતી’’તિ. સચે પન તત્થ રાજા કઞ્ચિ પદેસં ગામન્તરેન યોજેતિ, સો પવિટ્ઠગામસીમતં એવ ભજતિ, નદિજાતસ્સરેસુ વિનાસેત્વા તળાકાદિભાવં વા પૂરેત્વા ખેત્તાદિભાવં વા પાપિતેસુપિ એસેવ નયો.

યે પન ગામા રાજચોરાદિભયપીળિતેહિ મનુસ્સેહિ છડ્ડિતા ચિરમ્પિ નિમ્મનુસ્સા તિટ્ઠન્તિ, સમન્તા પન ગામા સન્તિ, તેપિ પાટેક્કં ગામસીમાવ. તેસુ હિ રાજાનો સમન્તગામવાસીહિ કસાપેત્વા વા યેહિ કેહિચિ કસિતટ્ઠાનં લિખિત્વા વા બલિં ગણ્હન્તિ, અઞ્ઞેન વા ગામેન એકીભાવં વા ઉપનેન્તિ. યે પન ગામા રાજૂહિપિ પરિચ્ચત્તા ગામખેત્તાનન્તરિકા મહારઞ્ઞેન એકીભૂતા, તે અગામકારઞ્ઞસીમતં પાપુણન્તિ, પુરિમા ગામસીમા ¶ વિનસ્સતિ. રાજાનો પન એકસ્મિં અરઞ્ઞાદિપ્પદેસે મહન્તં ગામં કત્વા અનેકસહસ્સાનિ કુલાનિ વાસાપેત્વા તત્થ વાસીનં ભોગગામાતિ સમન્તા ભૂતગામે પરિચ્છિન્દિત્વા દેન્તિ. પુરાણનામં, પન પરિચ્છેદઞ્ચ ન વિનાસેન્તિ, તેપિ પચ્ચેકં ગામસીમા એવ. એત્તાવતા પુરિમગામસીમત્તં ન વિજહન્તિ. સા ચ ઇતરા ચાતિઆદિ ‘‘સમાનસંવાસા એકૂપોસથા’’તિ પાળિપદસ્સ અધિપ્પાયવિવરણં. તત્થ હિ સા ચ રાજિચ્છાવસેન પરિવત્તિત્વા સમુપ્પન્ના અભિનવા, ઇતરા ચ અપરિવત્તા પકતિગામસીમા, યથા બદ્ધસીમાય સબ્બં સઙ્ઘકમ્મં કાતું વટ્ટતિ, એવમેતાપિ સબ્બકમ્મારહતાસદિસેન બદ્ધસીમાસદિસા, સા સમાનસંવાસા એકૂપોસથાતિ ¶ અધિપ્પાયો. સામઞ્ઞતો ‘‘બદ્ધસીમાસદિસા’’તિ વુત્તે તિચીવરાવિપ્પવાસસીમં બદ્ધસીમં એવ મઞ્ઞન્તીતિ તંસદિસતાનિવત્તનમુખેન ઉપરિ સત્તબ્ભન્તરસીમાય તંસદિસતાપિ અત્થીતિ દસ્સનનયસ્સ ઇધેવ પસઙ્ગં દસ્સેતું ‘‘કેવલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

વિઞ્ઝાટવિસદિસે અરઞ્ઞેતિ યત્થ ‘‘અસુકગામસ્સ ઇદં ખેત્ત’’ન્તિ ગામવોહારો નત્થિ, યત્થ ચ ન કસન્તિ ન વપન્તિ, તાદિસે અરઞ્ઞે. મચ્છબન્ધાનં અગમનપથા નિમ્મનુસ્સાવાસા સમુદ્દન્તરદીપકાપિ એત્થેવ સઙ્ગય્હન્તિ. યં યઞ્હિ અગામખેત્તભૂતં નદિસમુદ્દજાતસ્સરવિરહિતં પદેસં, તં સબ્બં અરઞ્ઞસીમાતિ વેદિતબ્બં. સા ચ સત્તબ્ભન્તરસીમં વિનાવ સયમેવ સમાનસંવાસા બદ્ધસીમાસદિસા. નદિઆદિસીમાસુ વિય સબ્બમેત્થ સઙ્ઘકમ્મં કાતું વટ્ટતિ. નદિસમુદ્દજાતસ્સરાનં તાવ અટ્ઠકથાયં ‘‘અત્તનો સભાવેનેવ બદ્ધસીમાસદિસા’’તિઆદિના વુત્તત્તા સીમતા સિદ્ધા. અરઞ્ઞસ્સ પન સીમતા કથન્તિ? સત્તબ્ભન્તરસીમાનુજાનનસુત્તાદિસામત્થિયતો. યથા હિ ગામસીમાય વગ્ગકમ્મપરિહારત્થં બહૂ બદ્ધસીમાયો અનુઞ્ઞાતા, તાસઞ્ચ દ્વિન્નમન્તરા અઞ્ઞમઞ્ઞં અસમ્ભેદત્થં સીમન્તરિકા અનુઞ્ઞાતા, એવમિધારઞ્ઞેપિ સત્તબ્ભન્તરસીમા. તાસઞ્ચ દ્વિન્નં અન્તરા સીમન્તરિકાય પાળિઅટ્ઠકથાસુપિ વિધાનસામત્થિયતો અરઞ્ઞસ્સપિ સભાવેનેવ નદિઆદીનં વિય સીમાભાવો તત્થ વગ્ગકમ્મપરિહારત્થમેવ સત્તબ્ભન્તરસીમાય અનુઞ્ઞાતત્તાવ સિદ્ધોતિ વેદિતબ્બો. તત્થ સીમાયમેવ હિ ઠિતા સીમટ્ઠાનં વગ્ગકમ્મં કરોન્તિ, ન અસીમાયં આકાસે ઠિતા વિય આકાસટ્ઠાનં. એવમેવ હિ સામત્થિયં ગહેત્વા ‘‘સબ્બા, ભિક્ખવે, નદી અસીમા’’તિઆદિના પટિક્ખિત્તબદ્ધસીમાનમ્પિ નદિસમુદ્દજાતસ્સરાનં અત્તનો સભાવેનેવ સીમાભાવો અટ્ઠકથાયં વુત્તોતિ ગહેતબ્બો.

અથસ્સ ઠિતોકાસતોતિ અસ્સ ભિક્ખુસ્સ ઠિતોકાસતો. સચેપિ હિ ભિક્ખુસહસ્સં તિટ્ઠતિ, તસ્સ ઠિતોકાસસ્સ બાહિરન્તતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂનં વગ્ગકમ્મપરિહારત્થં સીમાપેક્ખાય ઉપ્પન્નાય ¶ તાય સહ સયમેવ સઞ્જાતા સત્તબ્ભન્તરસીમા સમાનસંવાસાતિ અધિપ્પાયો. યત્થ પન ખુદ્દકે અરઞ્ઞે મહન્તેહિ ભિક્ખૂહિ પરિપુણ્ણતાય વગ્ગકમ્મસઙ્કાભાવેન સત્તબ્ભન્તરસીમાપેક્ખા નત્થિ, તત્થ સત્તબ્ભન્તરસીમા ન ઉપ્પજ્જતિ, કેવલારઞ્ઞસીમાયમેવ, તત્થ સઙ્ઘેન કમ્મં કાતબ્બં. નદિઆદીસુપિ એસેવ નયો. વક્ખતિ હિ ‘‘સચે નદી નાતિદીઘા હોતિ, પભવતો ¶ પટ્ઠાય યાવ મુખદ્વારા સબ્બત્થ સઙ્ઘો નિસીદતિ, ઉદકુક્ખેપસીમાકમ્મં નત્થી’’તિઆદિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૪૭). ઇમિના એવ ચ વચનેન વગ્ગકમ્મપરિહારત્થં સીમાપેક્ખાય સતિ એવ ઉદકુક્ખેપસત્તબ્ભન્તરસીમા ઉપ્પજ્જન્તિ, નાસતીતિ દટ્ઠબ્બં.

કેચિ પન ‘‘સમન્તા અબ્ભન્તરં મિનિત્વા પરિચ્છેદકરણેનેવ સીમા સઞ્જાયતિ, ન સયમેવા’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. યદિ હિ અબ્ભન્તરપરિચ્છેદકરણપ્પકારેન સીમા ઉપ્પજ્જેય્ય, અબદ્ધસીમા ચ ન સિયા ભિક્ખૂનં કિરિયાપકારસિદ્ધિતો. અપિચ વડ્ઢકીહત્થાનં, પકતિહત્થાનઞ્ચ લોકે અનેકવિધત્તા, વિનયે ઈદિસં હત્થપ્પમાણન્તિ અવુત્તત્તા ચ યેન કેનચિ મિનિતે ચ ભગવતા અનુઞ્ઞાતેન નુ ખો હત્થેન મિનિતં, ન નુ ખોતિ સીમાય વિપત્તિસઙ્કા ભવેય્ય. મિનન્તેહિ ચ અણુમત્તમ્પિ ઊનમધિકં અકત્વા મિનિતું અસક્કુણેય્યતાય વિપત્તિ એવ સિયા. પરિસવસેન ચાયં વડ્ઢમાના તેસં મિનનેન વડ્ઢતિ વા હાયતિ વા. સઙ્ઘે ચ કમ્મં કત્વા ગતે અયં ભિક્ખૂનં પયોગેન સમુપ્પન્નસીમા તેસં પયોગેન વિગચ્છતિ ન વિગચ્છતિ ચ. કથં બદ્ધસીમા વિય યાવ સાસનન્તરધાના ન તિટ્ઠેય્ય, ઠિતિયા ચ પુરાણવિહારેસુ વિય સકલેપિ અરઞ્ઞે કથં સીમાસમ્ભેદસઙ્કા ન ભવેય્ય. તસ્મા સીમાપેક્ખાય એવ સમુપ્પજ્જતિ, તબ્બિગમેન વિગચ્છતીતિ ગહેતબ્બં. યથા ચેત્થ, એવં ઉદકુક્ખેપસીમાયમ્પિ નદિઆદીસુપિ.

તત્થાપિ હિ મજ્ઝિમપુરિસો ન ઞાયતિ. તથા સબ્બથામેન ખિપનં ઉભયત્થાપિ ચ યસ્સં દિસાયં સત્તબ્ભન્તરસ્સ, ઉદકુક્ખેપસ્સ વા ઓકાસો ન પહોતિ, તત્થ કથં મિનનં, ખિપનં વા ભવેય્ય? ગામખેત્તાદીસુ પવિસનતો અખેત્તે સીમા પવિટ્ઠા નામાતિ સીમા વિપજ્જેય્ય. અપેક્ખાય સીમુપ્પત્તિયં પન યતો પહોતિ, તત્થ સત્તબ્ભન્તરઉદકુક્ખેપસીમા સયમેવ પરિપુણ્ણા જાયન્તિ. યતો પન ન પહોતિ, તત્થ અત્તનો ખેત્તપ્પમાણેનેવ જાયન્તિ, ન બહિ. યં પનેત્થ અબ્ભન્તરમિનનપમાણસ્સ, વાલુકાદિખિપનકમ્મસ્સ ચ દસ્સનં, તં સઞ્જાતસીમાનં ઠિતટ્ઠાનસ્સ પરિચ્છેદનત્થં કતં ગામૂપચારઘરૂપચારજાનનત્થં લેડ્ડુસુપ્પાદિખિપનવિધાનદસ્સનં વિય. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં ‘‘સીમં વા સમ્મન્નતિ ઉદકુક્ખેપં વા પરિચ્છિન્દતી’’તિ વુત્તં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદવણ્ણના). એવં કતેપિ તસ્સ ¶ પરિચ્છેદસ્સ યાથાવતો ઞાતું ¶ અસક્કુણેય્યત્તેન પુથુલતો ઞત્વા અન્તો તિટ્ઠન્તેહિ નિરાસઙ્કટ્ઠાને ઠાતબ્બં, અઞ્ઞં બહિ કરોન્તેહિ અતિદૂરે નિરાસઙ્કટ્ઠાને પેસેતબ્બં.

અપરે પન ‘‘સીમાપેક્ખાય કિચ્ચં નત્થિ, મગ્ગગમનનહાનાદિઅત્થેહિ એકભિક્ખુસ્મિમ્પિ અરઞ્ઞે વા નદિઆદીસુ વા પવિટ્ઠે તં પરિક્ખિપિત્વા સત્તબ્ભન્તરઉદકુક્ખેપસીમા સયમેવ પભા વિય પદીપસ્સ સમુપ્પજ્જતિ, ગામખેત્તાદીસુ તસ્મિં ઓતિણ્ણમત્તે વિગચ્છતિ. તેનેવ ચેત્થ દ્વિન્નં સઙ્ઘાનં વિસું કમ્મં કરોન્તાનં સીમાદ્વયસ્સ અન્તરા સીમન્તરિકા અઞ્ઞં સત્તબ્ભન્તરં, ઉદકુક્ખેપઞ્ચ ઠપેતું અનુઞ્ઞાતં, સીમાપરિયન્તે હિ કેનચિ કમ્મેન પેસિતસ્સ ભિક્ખુનો સમન્તા સઞ્જાતસીમા ઇતરેસં સીમાય ફુસિત્વા સીમાસમ્ભેદં કરેય્ય, સો મા હોતૂતિ, ઇતરથા હત્થચતુરઙ્ગુલમત્તાયપેત્થ સીમન્તરિકાય અનુજાનિતબ્બતો. અપિચ સીમન્તરિકાય ઠિતસ્સાપિ ઉભયત્થ કમ્મકોપવચનતોપિ ચેતં સિજ્ઝતિ. તમ્પિ પરિક્ખિપિત્વા સયમેવ સઞ્જાતાય સીમાય ઉભિન્નમ્પિ સીમાનં, એકાય એવ વા સઙ્કરતો. ઇતરથા તસ્સ કમ્મકોપવચનં ન યુજ્જેય્ય. વુત્તઞ્હિ માતિકાટ્ઠકથાયં ‘પરિચ્છેદબ્ભન્તરે હત્થપાસં વિજહિત્વા ઠિતોપિ પરિચ્છેદતો બહિ અઞ્ઞં તત્તકંયેવ પરિચ્છેદં અનતિક્કમિત્વા ઠિતોપિ કમ્મં કોપેતી’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના). કિઞ્ચ અગામકારઞ્ઞે ઠિતસ્સ કમ્મકરણિચ્છાવિરહિતસ્સાપિ ભિક્ખુનો સત્તબ્ભન્તરપરિચ્છિન્ને અજ્ઝોકાસે ચીવરવિપ્પવાસો ભગવતા અનુઞ્ઞાતો, સો ચ પરિચ્છેદો સીમા. એવં અપેક્ખં વિના સમુપ્પન્ના. તેનેવેત્થ ‘અયં સીમા તિચીવરવિપ્પવાસપરિહારમ્પિ લભતી’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૪૭) વુત્તં. તસ્મા કમ્મકરણિચ્છં વિનાપિ વુત્તનયેન સમુપ્પત્તિ ગહેતબ્બા’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં પદીપસ્સ પભા વિય સબ્બપુગ્ગલાનમ્પિ પચ્ચેકં સીમાસમ્ભવેન સઙ્ઘે, ગણે વા કમ્મં કરોન્તે તત્રટ્ઠાનં ભિક્ખૂનં સમન્તા પચ્ચેકં સમુપ્પન્નાનં અનેકસીમાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્કરદોસપ્પસઙ્ગતો. પરિસવસેન ચસ્સા વડ્ઢિ, હાનિ ચ સમ્ભવતિ. પચ્છા આગતાનં અભિનવસીમન્તરુપ્પત્તિ એવ, ગતાનં સમન્તા ઠિતસીમાપિ વિનાસો ચ ભવેય્ય.

પાળિયં પન ‘‘સમન્તા સત્તબ્ભન્તરા, અયં તત્થ સમાનસંવાસા’’તિઆદિના (મહાવ. ૧૪૭) એકા એવ સત્તબ્ભન્તરા, ઉદકુક્ખેપા ચ અનુઞ્ઞાતા, ન ચેસા સીમા સભાવેન, કારણસામત્થિયેન વા પભા વિય પદીપસ્સ ઉપ્પજ્જતિ. કિન્તુ ¶ ભગવતો અનુજાનનેનેવ, ભગવા ચ ઇમાયો અનુજાનન્તો ભિક્ખૂનં વગ્ગકમ્મપરિહારેન કમ્મકરણસુખત્થમેવ અનુઞ્ઞાસીતિ કથં નહાનાદિકિચ્ચેન પવિટ્ઠાનમ્પિ સમન્તા તાસં સીમાનં સમુપ્પત્તિ પયોજનાભાવા? પયોજને ચ એકં એવ પયોજનન્તિ કથં પચ્ચેકં ભિક્ખુગણનાય અનેકસીમાસમુપ્પત્તિ ¶ ? ‘‘એકસીમાયં હત્થપાસં અવિજહિત્વા ઠિતા’’તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) વુત્તં. યં પન દ્વિન્નં સીમાનં અન્તરા તત્તકપરિચ્છેદેનેવ સીમન્તરિકટ્ઠપનવચનં, તત્થ ઠિતાનં કમ્મકોપવચનઞ્ચ, તમ્પિ ઇમાસં સીમાનં પરિચ્છેદસ્સ દુબ્બોધતાય સીમાય સમ્ભેદસઙ્કં, કમ્મકોપસઙ્કઞ્ચ દૂરતો પરિહરિતું વુત્તં.

યો ચ ચીવરાવિપ્પવાસત્થં ભગવતા અબ્ભોકાસે દસ્સિતો સત્તબ્ભન્તરપરિચ્છેદો, સો સીમા એવ ન હોતિ, ખેત્તતળાકાદિપરિચ્છેદો વિય અયમેત્થ એકો પરિચ્છેદોવ. તત્થ ચ બહૂસુ ભિક્ખૂસુ એકતો ઠિતેસુ તેસં વિસું વિસું અત્તનો ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય સમન્તા સત્તબ્ભન્તરપરિચ્છેદબ્ભન્તરે એવ ચીવરં ઠપેતબ્બં. ન પરિસપરિયન્તતો પટ્ઠાય. પરિસપરિયન્તતો પટ્ઠાય હિ અબ્ભન્તરે ગય્હમાને અબ્ભન્તરપરિયોસાને ઠપિતચીવરં મજ્ઝે ઠિતસ્સ અબ્ભન્તરતો બહિ હોતીતિ તં અરુણુગ્ગમને નિસ્સગ્ગિયં સિયા. સીમા પન પરિસપરિયન્તતોવ ગહેતબ્બા. ચીવરવિપ્પવાસપરિહારોપેત્થ અબ્ભોકાસપરિચ્છેદસ્સ વિજ્જમાનત્તા વુત્તો, ન પન યાવ સીમાપરિચ્છેદં લબ્ભમાનત્તા મહાસીમાય અવિપ્પવાસસીમાવોહારો વિય. મહાસીમાયમ્પિ હિ ગામગામૂપચારેસુ ચીવરં નિસ્સગ્ગિયં હોતિ. ઇધાપિ મજ્ઝે ઠિતસ્સ સીમાપરિયન્તે નિસ્સગ્ગિયં હોતિ. તસ્મા યથાવુત્તસીમાપેક્ખવસેનેવેતાસં સત્તબ્ભન્તરઉદકુક્ખેપસીમાનં ઉપ્પત્તિ, તબ્બિગમેન વિનાસો ચ ગહેતબ્બાતિ અમ્હાકં ખન્તિ. વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. અઞ્ઞો વા પકારો ઇતો યુત્તતરો ગવેસિતબ્બો.

ઇધ પન ‘‘અરઞ્ઞે સમન્તા સત્તબ્ભન્તરા’’તિ એવં પાળિયં વિઞ્ઝાટવિસદિસે અરઞ્ઞે સમન્તા સત્તબ્ભન્તરાતિ અટ્ઠકથાયઞ્ચ રુક્ખાદિનિરન્તરેપિ અરઞ્ઞે સત્તબ્ભન્તરસીમાય વિહિતત્તા અત્તનો નિસ્સયભૂતાય અરઞ્ઞસીમાય સહ એતસ્સા રુક્ખાદિસમ્બન્ધે દોસાભાવો પગેવ અગામકે રુક્ખેતિ નિસ્સિતેપિ પદેસે ચીવરવિપ્પવાસસ્સ રુક્ખપરિહારં વિનાવ અબ્ભોકાસપરિહારોવ અનુમતોતિ સિદ્ધોતિ વેદિતબ્બો.

ઉપચારત્થાયાતિ ¶ સીમન્તરિકત્થાય સત્તબ્ભન્તરતો અધિકં વટ્ટતિ. ઊનકં પન ન વટ્ટતિ એવ સત્તબ્ભન્તરપરિચ્છેદસ્સ દુબ્બિજાનત્તા. તસ્મા સઙ્ઘં વિના એકેનાપિ ભિક્ખુના બહિ તિટ્ઠન્તેન અઞ્ઞં સત્તબ્ભન્તરં અતિક્કમિત્વા અતિદૂરે એવ ઠાતબ્બં, ઇતરથા કમ્મકોપસઙ્કતો. ઉદકુક્ખેપેપિ એસેવ નયો. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘ઊનકં પન ન વટ્ટતી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૪૭). ઇદઞ્ચેત્થ સીમન્તરિકવિધાનં દ્વિન્નં બદ્ધસીમાનં સીમન્તરિકાનુજાનનસુત્તાનુલોમતો સિદ્ધન્તિ દટ્ઠબ્બં. કિઞ્ચાપિ હિ ભગવતા નિદાનવસેન એકગામસીમાનિસ્સિતાનં ¶ , એકસભાગાનઞ્ચ દ્વિન્નં બદ્ધસીમાનમેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્ભેદજ્ઝોત્થરણદોસપરિહારાય સીમન્તરિકા અનુઞ્ઞાતા, તથાપિ તદનુલોમતો એકઅરઞ્ઞસીમાનદિઆદિસીમઞ્ચ નિસ્સિતાનં એકસભાગાનં દ્વિન્નં સત્તબ્ભન્તરસીમાનમ્પિ ઉદકુક્ખેપસીમાનમ્પિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્ભેદજ્ઝોત્થરણં, સીમન્તરિકં વિના અબ્યવધાનેન ઠાનઞ્ચ ભગવતા અનભિમતમેવાતિ ઞત્વા અટ્ઠકથાચરિયા ઇધાપિ સીમન્તરિકવિધાનમકંસુ. વિસભાગસીમાનમ્પિ હિ એકસીમાનિસ્સિતત્તં, એકસભાગત્તઞ્ચાતિ દ્વીહઙ્ગેહિ સમન્નાગતે સતિ એકં સીમન્તરિકં વિના ઠાનં સમ્ભેદાય હોતિ, નાસતીતિ દટ્ઠબ્બં. સીમન્તરિકવિધાનસામત્થિયેનેવ ચેતાસં રુક્ખાદિસમ્બન્ધોપિ બદ્ધસીમાનં વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં ન વટ્ટતીતિ અયમ્પિ નયતો દસ્સિતો એવાતિ ગહેતબ્બં.

‘‘સભાવેનેવા’’તિ ઇમિના ગામસીમા વિય અબદ્ધસીમાતિ દસ્સેતિ. સબ્બમેત્થ સઙ્ઘકમ્મં કાતું વટ્ટતીતિ સમાનસંવાસા એકૂપોસથાતિ દસ્સેતિ. યેન કેનચીતિ અન્તમસો સૂકરાદિના સત્તેન. મહોઘેન પન ઉન્નતટ્ઠાનતો નિન્નટ્ઠાને પતન્તેન ખતો ખુદ્દકો વા મહન્તો વા લક્ખણયુત્તો જાતસ્સરોવ. એત્થાપિ ખુદ્દકે ઉદકુક્ખેપકિચ્ચં નત્થિ, સમુદ્દે પન સબ્બથા ઉદકુક્ખેપસીમાયમેવ કમ્મં કાતબ્બં સોધેતું દુક્કરત્તા.

પુન તત્થાતિ લોકવોહારસિદ્ધાસુ એતાસુ નદિઆદીસુ તીસુ અબદ્ધસીમાસુ પુન વગ્ગકમ્મપરિહારત્થં સાસનવોહારસિદ્ધાય અબદ્ધસીમાય પરિચ્છેદં દસ્સેન્તોતિ અધિપ્પાયો. પાળિયં યં મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સાતિઆદીસુ ઉદકં ઉક્ખિપિત્વા ખિપીયતિ એત્થાતિ ઉદકુક્ખેપો, ઉદકસ્સ પતનોકાસો, તસ્મા ઉદકુક્ખેપા. અયઞ્હેત્થ પદસમ્બન્ધવસેન અત્થો – પરિસપરિયન્તતો પટ્ઠાય સમન્તા યાવ મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ ¶ ઉદકુક્ખેપો ઉદકપતનટ્ઠાનં, તાવ યં તં પરિચ્છિન્નટ્ઠાનં, અયં તત્થ નદિઆદીસુ અપરા સમાનસંવાસા ઉદકુક્ખેપસીમાતિ.

તસ્સ અન્તોતિ તસ્સ ઉદકુક્ખેપપરિચ્છિન્નસ્સ ઠાનસ્સ અન્તો. ન કેવલઞ્ચ તસ્સેવ અન્તો, તતો બહિપિ, એકસ્સ ઉદકુક્ખેપસ્સ અન્તો ઠાતું ન વટ્ટતીતિ વચનં ઉદકુક્ખેપપરિચ્છેદસ્સ દુબ્બિજાનતો કમ્મકોપસઙ્કા હોતીતિ. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં ‘‘પરિચ્છેદબ્ભન્તરે હત્થપાસં વિજહિત્વા ઠિતોપિ પરિચ્છેદતો બહિ અઞ્ઞં તત્તકંયેવ પરિચ્છેદં અનતિક્કમિત્વા ઠિતોપિ કમ્મં કોપેતિ ઇદં સબ્બઅટ્ઠકથાસુ સન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) વુત્તં. યં પનેત્થ સારત્થદીપનિયં ‘‘તસ્સ અન્તો હત્થપાસં વિજહિત્વા ઠિતો કમ્મં ¶ કોપેતીતિ ઇમિના બહિપરિચ્છેદતો યત્થ કત્થચિ ઠિતો કમ્મં ન કોપેતી’’તિ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૪૭) વત્વા માતિકાટ્ઠકથાવચનમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘નેવ પાળિયં ન અટ્ઠકથાયં ઉપલબ્ભતી’’તિઆદિ બહુ પપઞ્ચિતં, તં ન સુન્દરં ઇધ અટ્ઠકથાવચનેન માતિકાટ્ઠકથાવચનસ્સ નયતો સંસન્દનતો સઙ્ઘટનતો. તથા હિ દ્વિન્નં ઉદકુક્ખેપપરિચ્છેદાનમન્તરા વિદત્થિચતુરઙ્ગુલમત્તમ્પિ સીમન્તરિકં અટ્ઠપેત્વા ‘‘અઞ્ઞો ઉદકુક્ખેપો સીમન્તરિકાય ઠપેતબ્બો, તતો અધિકં વટ્ટતિ એવ, ઊનકં પન ન વટ્ટતી’’તિ એવં ઇધેવ વુત્તેન ઇમિના અટ્ઠકથાવચનેન સીમન્તરિકોપચારેન ઉદકુક્ખેપતો ઊનકે ઠપિતે સીમાય સીમાસમ્ભેદતો કમ્મકોપોપિ વુત્તો એવ. યદગ્ગેન ચ એવં વુત્તો, તદગ્ગેન તત્થ એકભિક્ખુનો પવેસેપિ સતિ તસ્સ સીમટ્ઠભાવતો કમ્મકોપો વુત્તો એવ હોતિ. અટ્ઠકથાયં ‘‘ઊનકં પન ન વટ્ટતી’’તિ કથનઞ્ચેતં ઉદકુક્ખેપપરિચ્છેદસ્સ દુબ્બિજાનન્તેનપિ સીમાસમ્ભેદસઙ્કઆપરિહારત્થં વુત્તં. સત્તબ્ભન્તરસીમાનમન્તરા તત્તકપરિચ્છેદેનેવ સીમન્તરિકવિધાનવચનતોપિ એતાસં દુબ્બિજાનપરિચ્છેદતા, તત્થ ચ ઠિતાનં કમ્મકોપસઙ્કા સિજ્ઝતિ. કમ્મકોપસઙ્કટ્ઠાનમ્પિ આચરિયા દૂરતો પરિહારત્થં કમ્મકોપટ્ઠાનન્તિ વત્વાવ ઠપેસુન્તિ ગહેતબ્બં.

તન્તિ સીમં. ‘‘સીઘમેવ અતિક્કામેતી’’તિ ઇમિના તં અનતિક્કમિત્વા અન્તો એવ પરિવત્તમાનાય કાતું વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. એતદત્થમેવ હિ વાલુકાદીહિ સીમાપરિચ્છિન્દનં, ઇતરથા બહિ પરિવત્તા નુ ખો, નો વાતિ કમ્મકોપસઙ્કા ભવેય્યાતિ. અઞ્ઞિસ્સા અનુસ્સાવનાતિ કેવલાય નદિસીમાય અનુસ્સાવના ¶ . અન્તોનદિયં જાતરુક્ખે વાતિ ઉદકુક્ખેપપરિચ્છેદસ્સ બહિ ઠિતે રુક્ખેપિ વા. બહિનદિતીરમેવ હિ વિસભાગસીમત્તા અબન્ધિતબ્બટ્ઠાનં, ન અન્તોનદી નિસ્સયત્તેન સભાગત્તા. તેનેવ ‘‘બહિનદિતીરે વિહારસીમાય વા’’તિઆદિના તીરમેવ અબન્ધિતબ્બટ્ઠાનત્તેન દસ્સિતં, ન પન નદી. ‘‘રુક્ખેપિ ઠિતેહી’’તિ ઇદં અન્તોઉદકુક્ખેપટ્ઠં સન્ધાય વુત્તં. ન હિ બહિઉદકુક્ખેપે ભિક્ખૂનં ઠાતું વટ્ટતિ.

રુક્ખસ્સાતિ તસ્સેવ અન્તોઉદકુક્ખેપટ્ઠસ્સ રુક્ખસ્સ. સીમં વા સોધેત્વાતિ યથાવુત્તં વિહારે બદ્ધસીમં, ગામસીમઞ્ચ તત્થ ઠિતભિક્ખૂનં હત્થપાસાનયનબહિસીમાકરણવસેનેવ સોધેત્વા. યથા ચ ઉદકુક્ખેપસીમાયં કમ્મં કરોન્તેહિ, એવં બદ્ધસીમાયં, ગામસીમાયં વા કમ્મં કરોન્તેહિપિ ઉદકુક્ખેપસીમટ્ઠે સોધેત્વાવ કાતબ્બં. એતેનેવ સત્તબ્ભન્તરઅરઞ્ઞસીમાહિપિ ઉદકુક્ખેપસીમાય, ઇમાય ચ સદ્ધિં તાસં રુક્ખાદિસમ્બન્ધદોસોપિ નયતો દસ્સિતોવ હોતિ. ઇમિનાવ નયેન સત્તબ્ભન્તરસીમાય બદ્ધસીમાગામસીમાહિપિ સદ્ધિં, એતાસઞ્ચ સત્તબ્ભન્તરસીમાય ¶ સદ્ધિં સમ્બન્ધદોસો ઞાતબ્બો. અટ્ઠકથાયં પનેતં સબ્બં વુત્તનયતો સક્કા ઞાતુન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞસમાસન્નાનમેવેત્થ દસ્સિતં.

તત્રિદં સુત્તાનુલોમતો નયગ્ગહણમુખં – યથા હિ બદ્ધસીમાયં સમ્મતા વિપત્તિસીમા હોતીતિ તાસં અઞ્ઞમઞ્ઞં રુક્ખાદિસમ્બન્ધો ન વટ્ટતિ, એવં નદિઆદીસુ સમ્મતાપિ બદ્ધસીમા વિપત્તિસીમાવ હોતીતિ તાહિપિ સદ્ધિં તસ્સા રુક્ખાદિસમ્બન્ધો ન વટ્ટતીતિ સિજ્ઝતિ. ઇમિના નયેન સત્તબ્ભન્તરસીમાય ગામનદિઆદીહિ સદ્ધિં, ઉદકુક્ખેપસીમાય ચ અરઞ્ઞાદીહિ સદ્ધિં રુક્ખાદિસમ્બન્ધસ્સ ન વટ્ટનકભાવો ઞાતબ્બો, એવમેતા ભગવતા અનુઞ્ઞાતા બદ્ધસીમા સત્તબ્ભન્તરઉદકુક્ખેપસીમા અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચેવ અત્તનો નિસ્સયવિરહિતાહિ ઇતરીતરાસં નિસ્સયસીમાહિ ચ રુક્ખાદિસમ્બન્ધે સતિ સમ્ભેદદોસમાપજ્જતીતિ સુત્તાનુલોમનયો ઞાતબ્બોવ.

અત્તનો અત્તનો પન નિસ્સયભૂતગામાદીહિ સદ્ધિં બદ્ધસીમાદીનં તિસ્સન્નં ઉપ્પત્તિકાલે ભગવતા અનુઞ્ઞાતસ્સ સમ્ભેદજ્ઝોત્થરણસ્સ અનુલોમતો રુક્ખાદિસમ્બન્ધોપિ અનુઞ્ઞાતોવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. યદિ એવં ઉદકુક્ખેપબદ્ધસીમાદીનં અન્તરા કસ્મા સીમન્તરિકા ન વિહિતાતિ? નિસ્સયભેદસભાવભેદેહિ ¶ સયમેવ ભિન્નત્તા. એકનિસ્સયએકસભાવાનમેવ હિ સીમન્તરિકાય વિનાસં કરોતીતિ વુત્તોવાયમત્થો. એતેનેવ નદિનિમિત્તં કત્વા બદ્ધાય સીમાય સઙ્ઘે કમ્મં કરોન્તે નદિયમ્પિ યાવ ગામખેત્તં આહચ્ચ ઠિતાય ઉદકુક્ખેપસીમાય અઞ્ઞેસં કમ્મં કાતું વટ્ટતીતિ સિદ્ધં હોતિ. યા પનેતા લોકવોહારસિદ્ધા ગામારઞ્ઞનદિસમુદ્દજાતસ્સરસીમા પઞ્ચ, તા અઞ્ઞમઞ્ઞરુક્ખાદિસમ્બન્ધેપિ સમ્ભેદદોસં નાપજ્જતિ, તથા લોકવોહારાભાવતો. ન હિ ગામાદયો ગામન્તરાદીહિ, નદિઆદીહિ ચ રુક્ખાદિસમ્બન્ધમત્તેન સમ્ભિન્નાતિ લોકે વોહરન્તિ. લોકવોહારસિદ્ધાનઞ્ચ લોકવોહારતોવ સમ્ભેદો વા અસમ્ભેદો વા ગહેતબ્બો, નાઞ્ઞતો. તેનેવ અટ્ઠકથાયં તાસં અઞ્ઞમઞ્ઞં કત્થચિપિ સમ્ભેદનયો ન દસ્સિતો, સાસનવોહારસિદ્ધોયેવ દસ્સિતોતિ.

એત્થ પન બદ્ધસીમાય તાવ ‘‘હેટ્ઠા પથવીસન્ધારકં ઉદકપરિયન્તં કત્વા સીમાગતા હોતી’’તિઆદિના (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૩૮) અધોભાગપરિચ્છેદો અટ્ઠકથાયં સબ્બથા દસ્સિતો. ગામસીમાદીનં પન ન દસ્સિતો. કથમયં જાનિતબ્બોતિ? કેચિ તાવેત્થ ‘‘ગામસીમાદયોપિ બદ્ધસીમા વિય પથવીસન્ધારકં ઉદકં આહચ્ચ તિટ્ઠતી’’તિ વદન્તિ.

કેચિ ¶ પન તં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘નદિસમુદ્દજાતસ્સરસીમા, તાવ તન્નિસ્સિતઉદકુક્ખેપસીમા ચ પથવિયા ઉપરિતલે, હેટ્ઠા ચ ઉદકજ્ઝોત્થરણપ્પદેસે એવ તિટ્ઠન્તિ, ન તતો હેટ્ઠા ઉદકસ્સ અજ્ઝોત્થરણાભાવા. સચે પન ઉદકોઘાદિના યોજનપ્પમાણમ્પિ નિન્નટ્ઠાનં હોતિ, નદિસીમાદયોવ હોન્તિ, ન તતો હેટ્ઠા. તસ્મા નદિઆદીનં હેટ્ઠા બહિતીરમુખેન ઉમઙ્ગેન, ઇદ્ધિયા વા પવિટ્ઠો ભિક્ખુ નદિયં ઠિતાનં કમ્મં ન કોપેતિ. સો પન આસન્નગામે ભિક્ખૂનં કમ્મં કોપેતિ. સચે પન સો ઉભિન્નં તીરગામાનં મજ્ઝે નિસિન્નો હોતિ, ઉભયગામટ્ઠાનં કમ્મં કોપેતિ. સચે પન તીરં ગામખેત્તં ન હોતિ, અગામકારઞ્ઞમેવ. તત્થ પન તીરદ્વયેપિ સત્તબ્ભન્તરસીમં વિના કેવલાય ખુદ્દકારઞ્ઞસીમાય કમ્મં કરોન્તાનં કમ્મં કોપેતિ. સચે સત્તબ્ભન્તરસીમાયં કરોન્તિ, તદા યદિ તેસં સત્તબ્ભન્તરસીમાય પરિચ્છેદો એતસ્સ નિસિન્નોકાસસ્સ પરતો એકં સત્તબ્ભન્તરં અતિક્કમિત્વા ઠિતો ન કમ્મકોપો ¶ . નો ચે, કમ્મકોપો. ગામસીમાયં પન અન્તોઉમઙ્ગે વા બિલે વા યત્થ પવિસિતું સક્કા, યત્થ વા સુવણ્ણમણિઆદિં ખણિત્વા ગણ્હન્તિ, ગહેતું સક્કાતિ વા સમ્ભાવના હોતિ, તત્તકં હેટ્ઠાપિ ગામસીમા, તત્થ ઇદ્ધિયા અન્તો નિસિન્નોપિ કમ્મં કોપેતિ. યત્થ પન પકતિમનુસ્સાનં પવેસસમ્ભાવનાપિ નત્થિ, તં સબ્બં યાવ પથવિસન્ધારકઉદકા અરઞ્ઞસીમાવ, ન ગામસીમા. અરઞ્ઞસીમાયમ્પિ એસેવ નયો. તત્થપિ હિ યત્તકે પદેસે પવેસસમ્ભાવના, તત્તકમેવ ઉપરિતલે અરઞ્ઞસીમા પવત્તતિ. તતો પન હેટ્ઠા ન અરઞ્ઞસીમા, તત્થ ઉપરિતલેન સહ એકારઞ્ઞવોહારાભાવતો. ન હિ તત્થ પવિટ્ઠં અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો તિ વોહરન્તિ. તસ્મા તત્રટ્ઠો ઉપરિ અરઞ્ઞટ્ઠાનં કમ્મં ન કોપેતિ ઉમઙ્ગનદિયં ઠિતો વિય ઉપરિનદિયં ઠિતાનં. એકસ્મિઞ્હિ ચક્કવાળે ગામનદિસમુદ્દજાતસ્સરે મુઞ્ચિત્વા તદવસેસં અમનુસ્સાવાસં દેવબ્રહ્મલોકં ઉપાદાય સબ્બં અરઞ્ઞમેવ. ‘ગામા વા અરઞ્ઞા વા’તિ વુત્તત્તા હિ નદિસમુદ્દજાતસ્સરાદિપિ અરઞ્ઞમેવ. ઇધ પન નદિઆદીનં વિસું સીમાભાવેન ગહિતત્તા તદવસેસમેવ અરઞ્ઞં ગહેતબ્બં. તત્થ ચ યત્તકે પદેસે એકં ‘અરઞ્ઞ’ન્તિ વોહરન્તિ, અયમેકારઞ્ઞસીમા. ઇન્દપુરઞ્હિ સબ્બં એકારઞ્ઞસીમા. તથા અસુરયક્ખપુરાદિ. આકાસટ્ઠદેવબ્રહ્મવિમાનાનિ પન સમન્તા આકાસપરિચ્છિન્નાનિ પચ્ચેકં અરઞ્ઞસીમા સમુદ્દમજ્ઝે પબ્બતદીપકા વિય. તત્થ સબ્બત્થ સત્તબ્ભન્તરસીમાયં, અરઞ્ઞસીમાયમેવ વાતિ કમ્મં કાતબ્બં. તસ્મા ઇધાપિ ઉપરિઅરઞ્ઞતલેન સદ્ધિં હેટ્ઠાપથવિયા અરઞ્ઞવોહારાભાવા વિસું અરઞ્ઞસીમાતિ ગહેતબ્બં. તેનેવેત્થ ગામનદિઆદિસીમાકથાય અટ્ઠકથાયં ‘ઇદ્ધિમા ભિક્ખુ હેટ્ઠાપથવિતલે ઠિતો કમ્મં કોપેતી’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૩૮) બદ્ધસીમાયં દસ્સિતનયો ન દસ્સિતો’’તિ વદન્તિ.

ઇદઞ્ચેતાસં ¶ ગામસીમાદીનં હેટ્ઠાપમાણદસ્સનં સુત્તાદિવિરોધાભાવા યુત્તં વિય દિસ્સતિ. વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. એવં ગહણે ચ ગામસીમાયં સમ્મતા બદ્ધસીમા ઉપરિ ગામસીમં, હેટ્ઠા ઉદકપરિયન્તં અરઞ્ઞસીમઞ્ચ અવત્થરતીતિ તસ્સા અરઞ્ઞસીમાપિ ખેત્તન્તિ સિજ્ઝતિ. ભગવતા ચ ‘‘સબ્બા, ભિક્ખવે, નદી અસીમા’’તિઆદિના (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૪૭) નદિસમુદ્દજાતસ્સરા બદ્ધસીમાય અખેત્તભાવેન વુત્તા, ન પન અરઞ્ઞં. તસ્મા અરઞ્ઞમ્પિ ¶ બદ્ધસીમાય ખેત્તમેવાતિ ગહેતબ્બં. યદિ એવં કસ્મા તત્થ સા ન બજ્ઝતીતિ? પયોજનાભાવા. સીમાપેક્ખાનન્તરમેવ સત્તબ્ભન્તરસીમાય સમ્ભવતો. તસ્સા ચ ઉપરિ સમ્મતાય બદ્ધસીમાય સમ્ભેદજ્ઝોત્થરણાનુલોમતો વિપત્તિસીમા એવ સિયા. ગામખેત્તે પન ઠત્વા અગામકારઞ્ઞેકદેસમ્પિ અન્તોકરિત્વા સમ્મતા કિઞ્ચાપિ સુસમ્મતા, અગામકારઞ્ઞે ભગવતા વિહિતાય સત્તબ્ભન્તરસીમાયપિ અનિવત્તિતો. તત્થ પન કમ્મં કાતું પવિટ્ઠાનમ્પિ તતો બહિ કેવલારઞ્ઞે કરોન્તાનમ્પિ અન્તરા તીણિ સત્તબ્ભન્તરાનિ ઠપેતબ્બાનિ, અઞ્ઞથા વિપત્તિ એવ સિયાતિ સબ્બથા નિરત્થકમેવ અગામકારઞ્ઞે બદ્ધસીમાકરણન્તિ વેદિતબ્બં.

અન્તોનદિયં પવિટ્ઠસાખાયાતિ નદિયા પથવિતલં આહચ્ચ ઠિતાય સાખાયપિ, પગેવ અનાહચ્ચ ઠિતાય. પારોહેપિ એસેવ નયો. એતેન સભાગં નદિસીમં ફુસિત્વા ઠિતેનપિ વિસભાગસીમાસમ્બન્ધસાખાદિના ઉદકુક્ખેપસીમાય સમ્બન્ધો ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. એતેનેવ મહાસીમં, ગામસીમઞ્ચ ફુસિત્વા ઠિતેન સાખાદિના માળકસીમાય સમ્બન્ધો ન વટ્ટતીતિ ઞાપિતોતિ દટ્ઠબ્બો.

અન્તોનદિયંયેવાતિ સેતુપાદાનં તીરટ્ઠતં નિવત્તેતિ. તેન ઉદકુક્ખેપપરિચ્છેદતો બહિ નદિયં પતિટ્ઠિતત્તેપિ સમ્ભેદાભાવં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘બહિતીરે પતિટ્ઠિતા’’તિઆદિ. યદિ હિ ઉદકુક્ખેપતો બહિ અન્તોનદિયમ્પિ પતિટ્ઠિતત્તે સમ્ભેદો ભવેય્ય, તમ્પિ પટિક્ખિપિતબ્બં ભવેય્ય કમ્મકોપસ્સ સમાનત્તા, ન ચ પટિક્ખિત્તં. તસ્મા સબ્બત્થ અત્તનો નિસ્સયસીમાય સમ્ભેદદોસો નત્થેવાતિ ગહેતબ્બં.

આવરણેન વાતિ દારુઆદિં નિખણિત્વા ઉદકનિવારણેન. કોટ્ટકબન્ધનેન વાતિ મત્તિકાદીહિ પૂરેત્વા કતસેતુબન્ધેન. ઉભયેનાપિ આવરણમેવ દસ્સેતિ. ‘‘નદિં વિનાસેત્વા’’તિ વુત્તમેવત્થં વિભાવેતિ ‘‘હેટ્ઠા પાળિ બદ્ધા’’તિ, હેટ્ઠા નદિં આવરિત્વા પાળિ બદ્ધાતિ અત્થો. છડ્ડિતમોદકન્તિ અતિરિત્તોદકં. ‘‘નદિં ઓત્થરિત્વા સન્દનટ્ઠાનતો’’તિ ઇમિના તળાકનદીનં અન્તરા ¶ પવત્તનટ્ઠાને ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ઉપ્પતિત્વાતિ તીરાદિભિન્દનવસેન વિપુલા હુત્વા. વિહારસીમન્તિ બદ્ધસીમં.

અગમનપથેતિ ¶ તદહેવ ગન્ત્વા નિવત્તિતું અસક્કુણેય્યે. અરઞ્ઞસીમાસઙ્ખ્યમેવ ગચ્છતીતિ લોકવોહારસિદ્ધં અગામકારઞ્ઞસીમં સન્ધાય વદતિ. તત્થાતિ પકતિયા મચ્છબન્ધાનં ગમનપથેસુ દીપકેસુ.

તં ઠાનન્તિ આવાટાદીનં કતટ્ઠાનમેવ, ન અકતન્તિ અત્થો. લોણીતિ સમુદ્દોદકસ્સ ઉપ્પત્તિવેગનિન્નો માતિકાકારેન પવત્તનકો.

૧૪૮. સમ્ભિન્દન્તીતિ યત્થ ચતૂહિ ભિક્ખૂહિ નિસીદિતું ન સક્કા, તત્તકતો પટ્ઠાય યાવ કેસગ્ગમત્તમ્પિ અન્તોસીમાય કરોન્તો સમ્ભિન્દતિ. ચતુન્નં ભિક્ખૂનં પહોનકતો પટ્ઠાય યાવ સકલમ્પિ અન્તો કરોન્તો અજ્ઝોત્થરન્તીતિ વેદિતબ્બં. સંસટ્ઠવિટપાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સિબ્બિત્વા ઠિતમહાસાખમૂલા, એતેન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અચ્ચાસન્નતં દીપેતિ. સાખાય સાખં ફુસન્તા હિ દૂરટ્ઠાપિ સિય્યું, તતો એકંસતો સમ્ભેદલક્ખણં દસ્સિતં ન સિયાતિ તં દસ્સેતું વિટપગ્ગહણં કતં. એવઞ્હિ ભિક્ખૂનં નિસીદિતું અપ્પહોનકટ્ઠાનં અત્તનો સીમાય અન્તોસીમટ્ઠં કરિત્વા પુરાણવિહારં કરોન્તો સીમાય સીમં સમ્ભિન્દતિ નામ, ન તતો પરન્તિ દસ્સિતમેવ હોતિ. બદ્ધા હોતીતિ પોરાણકવિહારસીમં સન્ધાય વુત્તં. અમ્બન્તિ અપરેન સમયેન પુરાણવિહારપરિક્ખેપાદીનં વિનટ્ઠત્તા અજાનન્તાનં તં પુરાણસીમાય નિમિત્તભૂતં અમ્બં. અત્તનો સીમાય અન્તોસીમટ્ઠં કરિત્વા પુરાણવિહારસીમટ્ઠં જમ્બું કિત્તેત્વા અમ્બજમ્બૂનં અન્તરે યં ઠાનં, તં અત્તનો સીમાય પવેસેત્વા બન્ધન્તીતિ અત્થો. એત્થ ચ પુરાણસીમાય નિમિત્તભૂતસ્સ ગામટ્ઠસ્સ અમ્બરુક્ખસ્સ અન્તોસીમટ્ઠાય જમ્બુયા સહ સંસટ્ઠવિટપત્તેપિ સીમાય બન્ધનકાલે વિપત્તિ વા પચ્છા ગામસીમાય સહ સમ્ભેદો વા કમ્મવિપત્તિ વા ન હોતીતિ મુખતોવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

પદેસન્તિ સઙ્ઘસ્સ નિસીદનપ્પહોનકપ્પદેસં. ‘‘સીમન્તરિકં ઠપેત્વા’’તિઆદિના સમ્ભેદજ્ઝોત્થરણં અકત્વા બદ્ધસીમાહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ફુસાપેત્વા અબ્યવધાનેન બદ્ધાપિ સીમા અસીમા એવાતિ દસ્સેતિ. તસ્મા એકદ્વઙ્ગુલમત્તાપિ સીમન્તરિકા વટ્ટતિ એવ. સા પન દુબ્બોધાતિ અટ્ઠકથાસુ ચતુરઙ્ગુલાદિકા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. દ્વિન્નં સીમાનન્તિ દ્વિન્નં બદ્ધસીમાનં. નિમિત્તં હોતીતિ નિમિત્તસ્સ સીમતો બાહિરત્તા બન્ધનકાલે તાવ સમ્ભેદદોસો નત્થીતિ અધિપ્પાયો ¶ . ન કેવલઞ્ચ નિમિત્તકત્તા એવ સઙ્કરં કરોતિ ¶ , અથ ખો સીમન્તરિકાય ઠિતો અઞ્ઞોપિ રુક્ખો કરોતિ એવ. તસ્મા અપ્પમત્તિકાય સીમન્તરિકાય વડ્ઢનકા રુક્ખાદયો ન વટ્ટન્તિ એવ. એત્થ ચ ઉપરિ દિસ્સમાનખન્ધસાખાદિપવેસે એવ સઙ્કરદોસસ્સ સબ્બત્થ દસ્સિતત્તા અદિસ્સમાનાનં મૂલાનં પવેસેપિ ભૂમિગતિકત્તા દોસો નત્થીતિ સિજ્ઝતિ. સચે પન મૂલાનિપિ દિસ્સમાનાનેવ પવિસન્તિ, સઙ્કરોવ. પબ્બતપાસાણા પન દિસ્સમાનાપિ ભૂમિગતિકા એવ. યદિ પન બન્ધનકાલે એવ એકો થૂલરુક્ખો ઉભયમ્પિ સીમં આહચ્ચ તિટ્ઠતિ, પચ્છા બદ્ધા અસીમા હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

સીમાસઙ્કરન્તિ સીમાસમ્ભેદં. યં પન સારત્થદીપનિયં વુત્તં ‘‘સીમાસઙ્કરં કરોતીતિ વડ્ઢિત્વા સીમપ્પદેસં પવિટ્ઠે દ્વિન્નં સીમાનં ગતટ્ઠાનસ્સ દુવિઞ્ઞેય્યત્તા વુત્ત’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૪૮), તં ન યુત્તં ગામસીમાયપિ સહ સઙ્કરં કરોતીતિ વત્તબ્બતો. તત્થાપિ હિ નિમિત્તે વડ્ઢિતે ગામસીમાબદ્ધસીમાનં ગતટ્ઠાનં દુબ્બિઞ્ઞેય્યમેવ હોતિ, તત્થ પન અવત્વા દ્વિન્નં બદ્ધસીમાનમેવ સઙ્કરસ્સ વુત્તત્તા યથાવુત્તસમ્બદ્ધદોસોવ સઙ્કર-સદ્દેન વુત્તોતિ ગહેતબ્બં. પાળિયં પન નિદાનવસેન ‘‘યેસં, ભિક્ખવે, સીમા પચ્છા સમ્મતા, તેસં તં કમ્મં અધમ્મિક’’ન્તિઆદિના (મહાવ. ૧૪૮) પચ્છા સમ્મતાય અસીમત્તે વુત્તેપિ દ્વીસુ ગામસીમાસુ ઠત્વા દ્વીહિ સઙ્ઘેહિ સમ્ભેદં વા અજ્ઝોત્થરણં વા કત્વા સીમન્તરિકં અટ્ઠપેત્વા વા રુક્ખપારોહાદિસમ્બન્ધં અવિયોજેત્વા વા એકસ્મિં ખણે કમ્મવાચાનિટ્ઠાપનવસેન એકતો સમ્મતાનં દ્વિન્નં સીમાનમ્પિ અસીમતા પકાસિતાતિ વેદિતબ્બં.

ગામસીમાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪૯. અધમ્મેન વગ્ગન્તિ એત્થ એકસીમાય ચતૂસુ ભિક્ખૂસુ વિજ્જમાનેસુ પાતિમોક્ખુદ્દેસોવ અનુઞ્ઞાતો, તીસુ, દ્વીસુ ચ પારિસુદ્ધિઉપોસથોવ. ઇધ પન તથા અકતત્તા ‘‘અધમ્મેના’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન છન્દપારિસુદ્ધિ સઙ્ઘે એવ આગચ્છતિ, ન ગણે, ન પુગ્ગલે, તસ્મા ‘‘વગ્ગ’’ન્તિ વુત્તન્તિ.

સચે ¶ પન દ્વે સઙ્ઘા એકસીમાય અઞ્ઞમઞ્ઞં છન્દં આહરિત્વા એકસ્મિં ખણે વિસું સઙ્ઘકમ્મં કરોન્તિ, એત્થ કથન્તિ? કેચિ પનેતં વટ્ટતીતિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં વગ્ગકમ્મત્તા ¶ . કમ્મં કરોન્તાનઞ્હિ છન્દપારિસુદ્ધિ અઞ્ઞત્થ ન ગચ્છતિ તથા વચનાભાવા, વિસું વિસું કમ્મકરણત્થમેવ સીમાય અનુઞ્ઞાતત્તા ચાતિ ગહેતબ્બં. વિહારસીમાયં પન સઙ્ઘે વિજ્જમાનેપિ કેનચિ પચ્ચયેન ખન્ધસીમાયં તીસુ, દ્વીસુ વા પારિસુદ્ધિઉપોસથં કરોન્તેસુ કમ્મં ધમ્મેન સમગ્ગમેવ ભિન્નસીમટ્ઠત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

ઉપોસથભેદાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૫૦. એવમેતં ધારયામીતિ. સુતા ખો પનાયસ્મન્તેહીતિ એત્થ ‘‘એવમેતં ધારયામી’’તિ વત્વા ‘‘ઉદ્દિટ્ઠં ખો આયસ્મન્તો નિદાનં, સુતા ખો પનાયસ્મન્તેહિ ચત્તારો પારાજિકા ધમ્મા’’તિઆદિના વત્તબ્બં. માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) એવમેવ વુત્તં. સુતેનાતિ સુતપદેન.

સવરભયન્તિ વનચરકભયં. તેનાહ ‘‘અટવિમનુસ્સભય’’ન્તિ. નિદાનુદ્દેસે અનિટ્ઠિતે પાતિમોક્ખં નિદ્દિટ્ઠં નામ ન હોતીતિ આહ ‘‘દુતિયાદીસુ ઉદ્દેસેસૂ’’તિઆદિ. તીહિપિ વિધીહીતિ ઓસારણકથનસરભઞ્ઞેહિ. એત્થ ચ અત્થં ભણિતુકામતાય વા ભણાપેતુકામતાય વા સુત્તસ્સ ઓસારણં ઓસારણં નામ. તસ્સેવ અત્થપ્પકાસના કથનં નામ. કેવલં પાઠસ્સેવ સરેન ભણનં સરભઞ્ઞં નામ. સજ્ઝાયં અધિટ્ઠહિત્વાતિ ‘‘સજ્ઝાયં કરોમી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા. ઓસારેત્વા પન કથેન્તેનાતિ સયમેવ પાઠં વત્વા પચ્છા અત્થં કથેન્તેન.

પાતિમોક્ખુદ્દેસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અધમ્મકમ્મપટિક્કોસનાદિકથાવણ્ણના

૧૫૫. નવવિધન્તિ સઙ્ઘગણપુગ્ગલેસુ તયો, સુત્તુદ્દેસપારિસુદ્ધિઅધિટ્ઠાનવસેન તયો, ચાતુદ્દસીપન્નરસીસામગ્ગીવસેન તયોતિ નવવિધં. ચતુબ્બિધન્તિ ¶ અધમ્મેનવગ્ગાદિ ચતુબ્બિધં. દુવિધન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનિપાતિમોક્ખવસેન દુવિધં પાતિમોક્ખં. નવવિધન્તિ ભિક્ખૂનં પઞ્ચ, ભિક્ખુનીનં ચત્તારોતિ નવવિધં પાતિમોક્ખુદ્દેસં.

અધમ્મકમ્મપટિક્કોસનાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પક્ખગણનાદિઉગ્ગહણાનુજાનનકથાદિવણ્ણના

૧૫૬. કતિમીતિ ¶ તિથિ-સદ્દાપેક્ખં ઇત્થિલિઙ્ગં દટ્ઠબ્બં.

૧૬૩. ઉતુવસ્સેયેવાતિ હેમન્તગિમ્હેસુયેવ.

૧૬૪. વિઞ્ઞાપેતીતિ એત્થ મનસા ચિન્તેત્વા કાયવિકારકરણમેવ વિઞ્ઞાપનન્તિ દટ્ઠબ્બં. પાળિયં અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બા પારિસુદ્ધીતિ પારિસુદ્ધિદાયકેન પુન અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકે દાતબ્બા. ‘‘ભૂતંયેવ વા સામણેરભાવં આરોચેતી’’તિ વુત્તત્તા ઊનવીસતિવસ્સકાલે ઉપસમ્પન્નસ્સ, અન્તિમવત્થુઅજ્ઝાપન્નસિક્ખાપચ્ચક્ખાતાદીનં વા યાવ ભિક્ખુપટિઞ્ઞા વત્તતિ, તાવ તેહિ આહટાપિ છન્દપારિસુદ્ધિ આગચ્છતિ. યદા પન તે અત્તનો સામણેરાદિભાવં પટિજાનન્તિ, તતો પટ્ઠાયેવ નાગચ્છતીતિ દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. પાળિયમ્પિ હિ ‘‘દિન્નાય પારિસુદ્ધિયા સઙ્ઘપ્પત્તો વિબ્ભમતિ…પે… પણ્ડકો પટિજાનાતિ. તિરચ્છાનગતો પટિજાનાતિ. ઉભતોબ્યઞ્જનકો પટિજાનાતિ, આહટા હોતિ પારિસુદ્ધી’’તિ વુત્તત્તા પણ્ડકાદીનમ્પિ ભિક્ખુપટિઞ્ઞાય વત્તમાનકાલેસુ છન્દપારિસુદ્ધિયા આગમનં સિદ્ધમેવ. તેનાહ ‘‘એસ નયો સબ્બત્થા’’તિ. ઉમ્મત્તકખિત્તચિત્તવેદનાટ્ટાનં પન પકતત્તા અન્તરામગ્ગે ઉમ્મત્તકાદિભાવે પટિઞ્ઞાતેપિ તેસં સઙ્ઘપ્પત્તમત્તેનેવ છન્દાદિ આગચ્છતીતિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘ભિક્ખૂનં હત્થપાસ’’ન્તિ ઇમિના ગણપુગ્ગલેસુ છન્દપારિસુદ્ધિયા અનાગમનં દસ્સેતિ. ‘‘સઙ્ઘપ્પત્તો’’તિ હિ પાળિયં વુત્તં. બિળાલસઙ્ખલિકપારિસુદ્ધીતિ બિળાલગીવાય બન્ધનસઙ્ખલિકસદિસા પારિસુદ્ધિ નામ, યથા સઙ્ખલિકા બિળાલે આગચ્છન્તે એવ આગચ્છતિ, ન અનાગચ્છન્તે તપ્પટિબદ્ધત્તા, એવમયં પારિસુદ્ધિપીતિ અત્થો. અથ વા યથા સઙ્ખલિકાય પઠમવલયં દુતિયવલયં ¶ પાપુણાતિ, ન તતિયવલયં, એવમયમ્પીતિ અધિપ્પાયો. ઉપલક્ખણમત્તઞ્ચેત્થ બિળાલ-ગ્ગહણં દટ્ઠબ્બં.

પક્ખગણનાદિઉગ્ગહણાનુજાનનકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬૫. પાળિયં ¶ ‘‘સન્તિ સઙ્ઘસ્સ કરણીયાની’’તિ વત્તબ્બે વચનવિપલ્લાસેન ‘‘કરણીય’’ન્તિ વુત્તં.

૧૬૭. ‘‘તસ્સ સમ્મુતિદાનકિચ્ચં નત્થી’’તિ ઇદં પાળિયં એકદા સરન્તસ્સેવ સમ્મુતિદાનસ્સ વુત્તત્તા એકદા અસરન્તસ્સ સમ્મુતિઅભાવેપિ તસ્સ અનાગમનં વગ્ગકમ્માય ન હોતીતિ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘સોપિ હત્થપાસેવ આનેતબ્બો’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં.

૧૬૮. સઙ્ઘસન્નિપાતતો પઠમં કાતબ્બં પુબ્બકરણં. સઙ્ઘસન્નિપાતે કાતબ્બં પુબ્બકિચ્ચન્તિ દટ્ઠબ્બં. પાળિયં નો ચે અધિટ્ઠહેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એત્થ અસઞ્ચિચ્ચ અસતિયા અનાપત્તિ. યથા ચેત્થ, એવં ઉપરિપિ. યત્થ પન અચિત્તકાપત્તિ અત્થિ, તત્થ વક્ખામ.

૧૬૯. ‘‘પઞ્ઞત્તં હોતી’’તિ ઇમિના ‘‘ન સાપત્તિકેન ઉપોસથો કાતબ્બો’’તિ વિસું પટિક્ખેપાભાવેપિ યથાવુત્તસુત્તસામત્થિયતો પઞ્ઞત્તમેવાતિ દસ્સેતિ. ઇમિના એવ નયેન –

‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો યં તથાગતો અપરિસુદ્ધાય પરિસાય ઉપોસથં કરેય્ય, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યા’’તિ (ચૂળવ. ૩૮૬; અ. નિ. ૮.૨૦; ઉદા. ૪૫) –

આદિસુત્તનયતો ચ અલજ્જીહિપિ સદ્ધિં ઉપોસથકરણમ્પિ પટિક્ખિત્તમેવ અલજ્જિનિગ્ગહત્થત્તા સબ્બસિક્ખાપદાનન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘પારિસુદ્ધિદાનપઞ્ઞાપનેના’’તિ ઇમિના સાપત્તિકેન પારિસુદ્ધિપિ ન દાતબ્બાતિ દીપિતં હોતિ. ઉભોપિ દુક્કટન્તિ એત્થ સભાગાપત્તિભાવં અજાનિત્વા કેવલં આપત્તિનામેનેવ દેસેન્તસ્સ પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ અચિત્તકમેવ દુક્કટં હોતીતિ વદન્તિ ¶ . યથા સઙ્ઘો સભાગાપત્તિં આપન્નો ઞત્તિં ઠપેત્વા ઉપોસથં કાતું લભતિ, એવં તયોપિ ‘‘સુણન્તુ મે, આયસ્મન્તા, ઇમે ભિક્ખૂ સભાગં આપત્તિં આપન્ના’’તિઆદિના વુત્તનયાનુસારેનેવ ગણઞત્તિં ઠપેત્વા દ્વીહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં આરોચેત્વા ઉપોસથં કાતું વટ્ટતિ. એકેન પન સાપત્તિકેન દૂરં ગન્ત્વાપિ પટિકાતુમેવ વટ્ટતિ, અસમ્પાપુણન્તેન ‘‘ભિક્ખું લભિત્વા પટિકરિસ્સામી’’તિ ઉપોસથો કાતબ્બો, પટિકરિત્વા ચ પુન ઉપોસથો કત્તબ્બો.

છન્દદાનકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનાપત્તિપન્નરસકાદિકથાવણ્ણના

૧૭૨. કેનચિ ૬૩ કરણીયેન ગન્ત્વાતિ સીમાપરિચ્છેદતો બહિભૂતં ગામં વા અરઞ્ઞં વા ગન્ત્વાતિ અત્થો. એતેનેવ ઉપોસથઞત્તિયા ઠપનકાલે સમગ્ગા એવ તે ઞત્તિં ઠપેસુન્તિ સિદ્ધં. તેનેવ પાળિયં ‘‘ઉદ્દિટ્ઠં સુઉદ્દિટ્ઠ’’ન્તિ સબ્બપન્નરસકેસુપિ વુત્તં. વગ્ગા સમગ્ગસઞ્ઞિનોતિઆદિ પન ઞત્તિયા નિટ્ઠિતાય ‘‘કિં સઙ્ઘસ્સ પુબ્બકિચ્ચ’’ન્તિઆદીનં (મહાવ. ૧૩૪) વચનક્ખણે બહિગતાનં ભિક્ખૂનં સીમાય પવિટ્ઠત્તા ભિક્ખૂ તસ્મિં ખણે વગ્ગા હોન્તીતિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘તેસં સીમં ઓક્કન્તત્તા વગ્ગા’’તિઆદિ, એતેન પારાજિકુદ્દેસાદિક્ખણેપિ વગ્ગસઞ્ઞીનં ઉદ્દિસન્તાનં આપત્તિ એવ, ઞત્તિયા પન પુબ્બે નિટ્ઠિતત્તા કમ્મકોપો નત્થીતિ દસ્સિતમેવ હોતિ. એવં ઉપરિપિ સબ્બવારેસુ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ પાળિયં ‘‘સબ્બાય વુટ્ઠિતાય…પે… તેસં સન્તિકે પારિસુદ્ધિ આરોચેતબ્બા’’તિ (મહાવ. ૧૭૪) વુત્તત્તા બહિસીમાગતાય પરિસાય તેસુ યસ્સ કસ્સચિ સન્તિકે અનધિટ્ઠિતેહિ પારિસુદ્ધિં આરોચેતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ.

અનાપત્તિપન્નરસકાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૭૯. અઞ્ઞાતકં ¶ નામ અદિટ્ઠપુબ્બન્તિ આહ ‘‘અઞ્ઞેસં સન્તક’’ન્તિ. અઞ્ઞેસન્તિ અત્તના અદિટ્ઠપુબ્બાનં. નાનાસંવાસકભાવન્તિ લદ્ધિનાનાસંવાસકભાવં.

૧૮૦. પાળિયં અભિવિતરન્તિ સમાનસંવાસકાભાવં નિચ્છિનન્તિ.

૧૮૧. ઉપોસથકારકાતિ સઙ્ઘુપોસથકારકા. તેનેવ ‘‘અઞ્ઞત્ર સઙ્ઘેના’’તિ વુત્તં. સઙ્ઘુપોસથટ્ઠાનતો હિ ગચ્છન્તેન અત્તચતુત્થેનેવ ગન્તબ્બં, તિણ્ણં ભિક્ખૂનં નિસિન્નટ્ઠાનતો પન ગચ્છન્તેન એકેન ભિક્ખુનાપિ સહ ગન્તુમ્પિ વટ્ટતિ. પાળિયં ‘‘અભિક્ખુકો આવાસો’’તિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં, સઙ્ઘુપોસથટ્ઠાનતો ગણપુગ્ગલેહિ સભિક્ખુકોપિ આવાસો ન ગન્તબ્બો ‘‘અઞ્ઞત્ર સઙ્ઘેના’’તિ વુત્તત્તાતિ વદન્તિ. ઉપોસથં કરોન્તીતિ સઙ્ઘુપોસથં વા ગણુપોસથં વા. ‘‘તસ્સ સન્તિક’’ન્તિ ઇદં ગણુપોસથટ્ઠાનતો ગચ્છન્તં સન્ધાય વુત્તં, અઞ્ઞથા ‘‘સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન અત્તચતુત્થેન ¶ વા’’તિ વચનેન વિરુજ્ઝનતો. આરઞ્ઞકેનાતિ એકચારિના. ઉપોસથન્તરાયોતિ અત્તનો ઉપોસથન્તરાયો.

૧૮૩. પાળિયં ભિક્ખુનિયા નિસિન્નપરિસાયાતિઆદીસુ ભિક્ખુનિયાતિઆદિ કરણત્થે સામિવચનં.

લિઙ્ગાદિદસ્સનકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઉપોસથક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

વસ્સૂપનાયિકઅનુજાનનકથાદિવણ્ણના

૧૮૪. વસ્સૂપનાયિકક્ખન્ધકે ¶ ¶ અપરસ્મિં દિવસેતિ દુતિયે પાટિપદદિવસે.

૧૮૫. અઞ્ઞત્થ અરુણં ઉટ્ઠાપનેન વાતિ સાપેક્ખસ્સ અકરણીયેન ગન્ત્વા અઞ્ઞત્થ અરુણં ઉટ્ઠાપનેન વા. પરિહાનીતિ ગુણપરિહાનિ.

૧૮૭. પાળિયં સત્તાહં સન્નિવત્તો કાતબ્બોતિ સકલં સત્તાહં બહિ એવ અવીતિનામેત્વા સત્તાહપરિયોસાનભૂતં અરુણુટ્ઠાનકાલં પુન વિહારેવ સમ્બન્ધવસેન સત્તાહં વિહારે સન્નિવત્તં કાતબ્બં. સત્તાહપરિયોસાનકાલો હિ ઇધ સત્તાહ-સદ્દેન વુત્તો, તદપેક્ખાય ચ ‘‘સન્નિવત્તો’’તિ પુલ્લિઙ્ગેન વુત્તં. તીણિ પરિહીનાનીતિ ભિક્ખુનીનં વચ્ચકુટિઆદીનં પટિક્ખિત્તત્તા પરિહીનાનિ.

૧૮૯. ન પલુજ્જતીતિ અઞ્ઞેસં અપ્પગુણત્તા, મમ ચ મરણેન ન વિનસ્સતિ.

વસ્સૂપનાયિકઅનુજાનનકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૯૯. ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં વસનકપુરિસોતિ અનઞ્ઞગતિકોતિ દસ્સેતિ. ગન્તબ્બન્તિ સઙ્ઘકરણીયેન અપ્પહિતેપિ ગન્તબ્બં. એત્થ ચ અનુપાસકેહિપિ સાસનભાવં ઞાતુકામેહિ પહિતે તેસં પસાદવડ્ઢિં સમ્પસ્સન્તેહિપિ સત્તાહકરણીયેન ગન્તું વટ્ટતીતિ ગહેતબ્બં.

રત્તિચ્છેદવિનિચ્છયોતિ ¶ સત્તાહકરણીયેન ગન્ત્વા બહિદ્ધા અરુણુટ્ઠાપનસઙ્ખાતસ્સ રત્તિચ્છેદસ્સ વિનિચ્છયો. ગન્તું વટ્ટતીતિ અન્તોઉપચારસીમાયં ઠિતેનેવ સત્તાહકરણીયનિમિત્તં સલ્લક્ખેત્વા ઇમિના નિમિત્તેન ગન્ત્વા ‘‘અન્તોસત્તાહે આગચ્છિસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વા ગન્તું વટ્ટતિ. પુરિમક્ખણે આભોગં કત્વા ગમનક્ખણે વિસ્સરિત્વા ગતેપિ દોસો ¶ નત્થિ ‘‘સકરણીયો પક્કમતી’’તિ (મહાવ. ૨૦૭) વુત્તત્તા. સબ્બથા પન આભોગં અકત્વા ગતસ્સ વસ્સચ્છેદોતિ વદન્તિ. યો પન સત્તાહકરણીયનિમિત્તાભાવેપિ ‘‘સત્તાહબ્ભન્તરે આગમિસ્સામી’’તિ આભોગં કત્વા ગન્ત્વા સત્તાહબ્ભન્તરે આગચ્છતિ, તસ્સ આપત્તિયેવ, વસ્સચ્છેદો નત્થિ સત્તાહસ્સ સન્નિવત્તત્તાતિ વદન્તિ. વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. ભણ્ડકન્તિ ચીવરભણ્ડં. સમ્પાપુણિતું ન સક્કોતિ, વટ્ટતીતિ તદહેવ આગમને સઉસ્સાહત્તા વસ્સચ્છેદો વા આપત્તિ વા ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. આચરિયન્તિ અગિલાનમ્પિ નિસ્સયાચરિયઞ્ચ ધમ્માચરિયઞ્ચ, પગેવ ઉપસમ્પદાચરિયઉપજ્ઝાયેસુ. વદતિ, વટ્ટતીતિ સત્તાહાતિક્કમે આપત્તિઅભાવં સન્ધાય વુત્તં, વસ્સચ્છેદો પન હોતિ એવ.

પહિતેયેવઅનુજાનનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અન્તરાયેઅનાપત્તિવસ્સચ્છેદકથાવણ્ણના

૨૦૦. પાળિયં ગણ્હિંસૂતિ ગહેત્વા ખાદિંસુ. પરિપાતિંસૂતિ પલાપેસું, અનુબન્ધિંસૂતિ અત્થો.

૨૦૧. સત્તાહવારેન અરુણો ઉટ્ઠાપેતબ્બોતિ એત્થ છદિવસાનિ બહિદ્ધા વીતિનામેત્વા સત્તમે દિવસે પુરારુણા એવ અન્તોઉપચારસીમાય પવિસિત્વા અરુણં ઉટ્ઠાપેત્વા પુનદિવસે સત્તાહં અધિટ્ઠાય ગન્તબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘સત્તમે દિવસે આગન્ત્વા અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા તદહેવ દિવસભાગેપિ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં ‘‘અરુણો ઉટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ વુત્તત્તા. સત્તમે દિવસે તત્થ અરુણુટ્ઠાપનમેવ હિ સન્ધાય પાળિયમ્પિ ‘‘સત્તાહં સન્નિવત્તો કાતબ્બો’’તિ વુત્તં. અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા ગચ્છન્તો અન્તો અપ્પવિસિત્વા બહિદ્ધાવ સત્તાહં વીતિનામેન્તેન સમુચ્છિન્નવસ્સો એવ ભવિસ્સતિ અરુણસ્સ બહિ એવ ઉટ્ઠાપિતત્તા. ઇતરથા ‘‘અરુણો ઉટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ વચનં નિરત્થકં સિયા ‘‘સત્તાહવારેન અન્તોવિહારે પવિસિત્વા અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વાપિ ગન્તબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બતો. અઞ્ઞેસુ ચ ઠાનેસુ અરુણુટ્ઠાપનમેવ ¶ વુચ્ચતિ. વક્ખતિ હિ ચીવરક્ખન્ધકે ‘‘એકસ્મિં વિહારે વસન્તો ઇતરસ્મિં સત્તાહવારેન અરુણમેવ ઉટ્ઠાપેતી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૪).

અથાપિ ¶ યં તે વદેય્યું ‘‘સત્તમે દિવસે યદા કદાચિ પવિટ્ઠેન તંદિવસનિસ્સિતો અતીતઅરુણો ઉટ્ઠાપિતો નામ હોતીતિ ઇમમત્થં સન્ધાય અટ્ઠકથાયં વુત્ત’’ન્તિ, તં સદ્દગતિયાપિ ન સમેતિ. ન હિ ઉટ્ઠિતે અરુણે પચ્છા પવિટ્ઠો તસ્સ પયોજકો ઉટ્ઠાપકો ભવિતુમરહતિ. યદિ ભવેય્ય, વસ્સં ઉપગન્ત્વા પનસ્સ અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા તદહેવ સત્તાહકરણીયેન પક્કન્તસ્સાપીતિ એત્થ ‘‘અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા’’તિ વચનં વિરુજ્ઝેય્ય, તેનપિ તંદિવસસન્નિસ્સિતસ્સ અરુણસ્સ ઉટ્ઠાપિતત્તા. આરઞ્ઞકસ્સાપિ હિ ભિક્ખુનો સાયન્હસમયે અઙ્ગયુત્તં અરઞ્ઞટ્ઠાનં ગન્ત્વા તદા એવ નિવત્તન્તસ્સ અરુણો ઉટ્ઠાપિતો ધુતઙ્ગઞ્ચ વિસોધિતં સિયા, ન ચેતં યુત્તં અરુણુગ્ગમનકાલે એવ અરુણુટ્ઠાપનસ્સ વુત્તત્તા. વુત્તઞ્હિ ‘‘કાલસ્સેવ પન નિક્ખમિત્વા અઙ્ગયુત્તે ઠાને અરુણં ઉટ્ઠાપેતબ્બં. સચે અરુણુટ્ઠાનવેલાયં તેસં આબાધો વડ્ઢતિ, તેસં એવ કિચ્ચં કાતબ્બં, ન ધુતઙ્ગવિસુદ્ધિકેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૩૧). તથા પારિવાસિકાદીનમ્પિ અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા વત્તં નિક્ખિપન્તાનં રત્તિચ્છેદો વુત્તો. ‘‘ઉગ્ગતે અરુણે નિક્ખિપિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૯૭) હિ વુત્તં. સહસેય્યસિક્ખાપદેપિ અનુપસમ્પન્નેહિ સહ નિવુત્થભાવપરિમોચનત્થં ‘‘પુરારુણા નિક્ખમિત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. એવં ચીવરવિપ્પવાસાદીસુ ચ સબ્બત્થ રત્તિપરિયોસાને આગામિઅરુણવસેનેવ અરુણુટ્ઠાપનં દસ્સિતં, ન અતીતારુણવસેન. તસ્મા વુત્તનયેનેવેત્થ અરુણુટ્ઠાપનં વેદિતબ્બં અઞ્ઞથા વસ્સચ્છેદત્તા.

યં પન વસ્સં ઉપગતસ્સ તદહેવ અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા સકરણીયસ્સ પક્કમનવચનં, તં વસ્સં ઉપગતકાલતો પટ્ઠાય યદા કદાચિ નિમિત્તે સતિ ગમનસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા યુત્તં, ન પન સત્તાહવારેન ગતસ્સ અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા તદહેવ ગમનં ‘‘અરુણો ઉટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ વુત્તત્તા એવ. યથા વા ‘‘સત્તાહં અનાગતાય પવારણાય સકરણીયો પક્કમતિ, આગચ્છેય્ય વા સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તં આવાસં, ન વા આગચ્છેય્યા’’તિઆદિના (મહાવ. ૨૦૭) પચ્છિમસત્તાહે અનાગમને અનુઞ્ઞાતેપિ અઞ્ઞસત્તાહેસુ ન વટ્ટતિ. એવં પઠમસત્તાહે અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા ગમને અનુઞ્ઞાતેપિ તતો પરેસુ સત્તાહેસુ આગતસ્સ અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા ¶ ગમનં ન વટ્ટતીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. ઇધ આહટન્તિ વિહારતો બહિ આગતટ્ઠાને આનીતં.

અન્તરાયેઅનાપત્તિવસ્સચ્છેદકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૦૩. ઉપગન્તું ૬૮ ન વટ્ટતીતિ કુટિકાદીનં અભાવેન ‘‘ઇધ વસ્સં ઉપેમી’’તિ એવં વચીભેદં કત્વા ઉપગન્તું ન વટ્ટતિ.

૨૦૪. પાળિયં પિસાચિલ્લિકાતિ પિસાચદારકા. પવિસનદ્વારં યોજેત્વાતિ સકવાટદ્વારં કત્વા. રુક્ખં છિન્દિત્વાતિ સુસિરટ્ઠાનસ્સ ઉપરિભાગં છિન્દિત્વા. ખાણુમત્થકેતિ સુસિરખાણુમત્થકે. ટઙ્કિતમઞ્ચો નામ દીઘે મઞ્ચપાદે વિજ્ઝિત્વા અટનિયો પવેસેત્વા કતો, સો હેટ્ઠુપરિયવસેન પઞ્ઞત્તોપિ પુરિમસદિસોવ હોતિ, તં સુસાને, દેવતાઠાને ચ ઠપેન્તિ. ચતુન્નં પાસાણાનં ઉપરિ પાસાણફલકે અત્થરિત્વા કતગેહમ્પિ ‘‘ટઙ્કિતમઞ્ચો’’તિ વુચ્ચતિ.

વજાદીસુવસ્સૂપગમનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૦૫. મહાવિભઙ્ગેતિ ચતુત્થપારાજિકવણ્ણનાયં. પરતો સેનાસનક્ખન્ધકેપિ અધમ્મિકં કતિકવત્તં આવિ ભવિસ્સતિ એવ.

૨૦૭. યસ્મા નાનાસીમાયં દ્વીસુ આવાસેસુ વસ્સં ઉપગચ્છન્તસ્સ ‘‘દુતિયે વસિસ્સામી’’તિ ઉપચારતો નિક્ખન્તમત્તે પઠમો સેનાસનગ્ગાહો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. તસ્મા પાળિયં ‘‘તસ્સ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો પુરિમિકા ચ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ પઠમં સેનાસનગ્ગાહં સન્ધાય વુત્તં. દુતિયે સેનાસનગ્ગાહે પન પુરિમિકા પઞ્ઞાયતેવ, તત્થેવ તેમાસં વસન્તો પુરિમવસ્સંવુત્થો ¶ એવ હોતિ, તતો વા પન દુતિયદિવસાદીસુ ‘‘પઠમસેનાસને વસિસ્સામી’’તિ ઉપચારાતિક્કમે પુરિમિકાપિ ન પઞ્ઞાયતીતિ દટ્ઠબ્બં.

૨૦૮. પાળિયં ‘‘સો સત્તાહં અનાગતાય પવારણાય સકરણીયો પક્કમતી’’તિ વુત્તત્તા પવારણાદિવસેપિ સત્તાહકરણીયં વિના ગન્તું ન વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. કોમુદિયા ચાતુમાસિનિયાતિ ¶ પચ્છિમ-કત્તિકપુણ્ણમાય. સા હિ તસ્મિં કાલે કુમુદાનં અત્થિતાય કોમુદી, ચતુન્નં વસ્સિકમાસાનં પરિયોસાનત્તા ચાતુમાસિનીતિ ચ વુચ્ચતિ.

અધમ્મિકકતિકાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વસ્સૂપનાયિકક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૨૦૯. પવારણાક્ખન્ધકે ¶ ¶ પાળિયં પિણ્ડાય પટિક્કમેય્યાતિ પિણ્ડાય ચરિત્વા પટિક્કમેય્ય. અવક્કારપાતિન્તિ અતિરેકપિણ્ડપાતઠપનકં એકં ભાજનં. અવિસય્હન્તિ ઉક્ખિપિતું અસક્કુણેય્યં. વિલઙ્ઘનં ઉક્ખિપનં વિલઙ્ઘો, સો એવ વિલઙ્ઘકો, હત્થેહિ વિલઙ્ઘકો હત્થવિલઙ્ઘકોતિ આહ ‘‘હત્થુક્ખેપકેના’’તિ. અથ વા વિલઙ્ઘકેન ઉક્ખેપકેન હત્થેનાતિપિ અત્થો, અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસિબ્બિતહત્થેહીતિ વુત્તં હોતિ.

૨૧૩. સચે પન વુડ્ઢતરો હોતીતિ પવારણાદાયકો ભિક્ખુ વુડ્ઢતરો હોતિ. એવઞ્હિ તેન તસ્સત્થાય પવારિતં હોતીતિ એત્થ એવં તેન અપ્પવારિતોપિ તસ્સ સઙ્ઘપ્પત્તિમત્તેન સઙ્ઘપવારણાકમ્મં સમગ્ગકમ્મમેવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. તેન ચ ભિક્ખુનાતિ પવારણાદાયકેન ભિક્ખુના.

૨૩૪. બહૂપિ સમાનવસ્સા એકતો પવારેતું લભન્તીતિ એકસ્મિં સંવચ્છરે લદ્ધૂપસમ્પદતાય સમાનુપસમ્પન્નવસ્સા સબ્બે એકતો પવારેતું લભન્તીતિ અત્થો.

૨૩૭. પાળિયં મિચ્છાદિટ્ઠીતિ ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૧૭૧; મ. નિ. ૧.૪૪૫; ૨.૯૪, ૯૫, ૨૨૫; ૩.૯૧, ૧૧૬, ૧૩૬; સં. નિ. ૩.૨૧૦; ધ. સ. ૧૨૨૧) નયપ્પવત્તા. અન્તગ્ગાહિકાતિ સસ્સતુચ્છેદસઙ્ખાતસ્સ અન્તસ્સ ગાહિકા. યં ખો ત્વન્તિઆદીસુ યં પવારણં ઠપેસિ, તં દિટ્ઠેન ઠપેસીતિ તં-સદ્દં અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બં.

૨૩૯. વત્થું પકાસેન્તોતિ પુગ્ગલે પરિસઙ્કુપ્પત્તિયા નિમિત્તભૂતં વત્થુમત્તંયેવ સન્ધાય વુત્તં ¶ . યં પન વત્થું સન્ધાય ‘‘પુગ્ગલો પઞ્ઞાયતિ, ન વત્થૂ’’તિ આહ, ન તં સન્ધાયેતં વુત્તં. યદિ પન તસ્સ ભિક્ખુનો વસનટ્ઠાને પોક્ખરણિતો મચ્છગ્ગહણાદિ દિસ્સેય્ય, તદા ‘‘વત્થુ ચ પુગ્ગલો ચ પઞ્ઞાયતી’’તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય. તેનાહ ‘‘પુરિમનયેનેવ ચોરેહી’’તિઆદિ. ભિક્ખુનો સરીરે માલાગન્ધઞ્ચ અરિટ્ઠગન્ધઞ્ચ દિસ્વા એવં ‘‘વત્થુ ચ પુગ્ગલો ચ પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

અફાસુવિહારકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૪૦. દ્વે ¶ ચાતુદ્દસિકા હોન્તીતિ તતિયપક્ખે ચાતુદ્દસિયા સદ્ધિં દ્વે ચાતુદ્દસિકા હોન્તિ. ‘‘ભણ્ડનકારકાનં તેરસે વા ચાતુદ્દસે વા ઇમે પન્નરસીપવારણં પવારેસ્સન્તી’’તિ ઇમિના યથાસકં ઉપોસથકરણદિવસતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂનં ચાતુદ્દસીપન્નરસીવોહારો, ન ચન્દગતિસિદ્ધિયા તિથિયા વસેનાતિ દસ્સેતિ. કિઞ્ચાપિ એવં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, રાજૂનં અનુવત્તિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૧૮૬) વચનતો પનેત્થ લોકિયાનં તિથિં અનુવત્તન્તેહિપિ અત્તનો ઉપોસથક્કમેન ચાતુદ્દસિં પન્નરસિં વા, પન્નરસિં ચાતુદ્દસિં વા કરોન્તેહેવ અનુવત્તિતબ્બં, ન પન સોળસમદિવસં વા તેરસમદિવસં વા ઉપોસથદિવસં કરોન્તેહિ. તેનેવ પાળિયમ્પિ ‘‘દ્વે તયો ઉપોસથે ચાતુદ્દસિકે કાતુ’’ન્તિ વુત્તં. અઞ્ઞથા દ્વાદસિયં, તેરસિયં વા ઉપોસથો કાતબ્બોતિ વત્તબ્બતો. ‘‘સકિં પક્ખસ્સ ચાતુદ્દસે, પન્નરસે વા’’તિઆદિવચનમ્પિ ઉપવુત્થક્કમેનેવ વુત્તં, ન તિથિક્કમેનાતિ ગહેતબ્બં.

ભણ્ડનકારકવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૪૧. ‘‘પવારેત્વા પન અન્તરાપિ ચારિકં પક્કમિતું લભન્તી’’તિ ઇમિના પવારણાસઙ્ગહે કતે અન્તરા પક્કમિતુકામા સઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા પવારેતું લભન્તીતિ દસ્સેતિ.

પવારણાસઙ્ગહકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પવારણાક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૨૪૨. ચમ્મક્ખન્ધકે ¶ ¶ ઉણ્ણપાવારણન્તિ ઉભતો લોમાનિ ઉટ્ઠાપેત્વા કતં ઉણ્ણમયં પાવારણં, ઉભતો કપ્પાસપિચું ઉટ્ઠાપેત્વા વીતપાવારોપિ અત્થિ, તતો નિવત્તનત્થં ‘‘ઉણ્ણપાવારણ’’ન્તિ વુત્તં.

અડ્ઢચન્દપાસાણેતિ સોપાનમૂલે ઉપડ્ઢં અન્તો પવેસેત્વા ઠપિતે અડ્ઢપાસાણે. પાળિયં વિહારપચ્છાયાયન્તિ વિહારપચ્ચન્તે છાયાય, વિહારસ્સ વડ્ઢમાનચ્છાયાયન્તિપિ વદન્તિ.

૨૪૩. ભોગાતિ ઉપયોગત્થે પચ્ચત્તવચનં. અચ્ચાયતાતિ અતિઆયતા ખરમુચ્છના. સરવતીતિ મધુરસરસંયુત્તા. અતિસિથિલા મન્દમુચ્છના. વીરિયસમથન્તિ વીરિયસમ્પયુત્તસમથં. તત્થ ચ નિમિત્તં ગણ્હાહીતિ તસ્મિઞ્ચ સમભાવે સતિ યં આદાસે મુખનિમિત્તં વિય નિમિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં સમથનિમિત્તં, વિપસ્સનાનિમિત્તં, મગ્ગનિમિત્તં, ફલનિમિત્તઞ્ચ ગણ્હાહિ નિબ્બત્તેહીતિ, એવમસ્સ અરહત્તપરિયોસાનં કમ્મટ્ઠાનં કથિતં.

૨૪૪. છઠાનાનીતિ છ કારણાનિ. અધિમુત્તોતિ પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતો. નેક્ખમ્માધિમુત્તોતિઆદિ સબ્બં અરહત્તવસેન વુત્તં. અરહત્તઞ્હિ સબ્બકિલેસેહિ નિક્ખન્તત્તા નેક્ખમ્મં, તેહેવ ચ પવિવિત્તત્તા પવિવેકો, બ્યાપજ્જાભાવતો અબ્યાપજ્જં, ઉપાદાનસ્સ ખયન્તે ઉપ્પન્નત્તા ઉપાદાનક્ખયો, તણ્હક્ખયન્તે ઉપ્પન્નત્તા તણ્હક્ખયો, સમ્મોહાભાવતો અસમ્મોહોતિ ચ વુચ્ચતિ.

કેવલં સદ્ધામત્તકન્તિ કેવલં પટિવેધપઞ્ઞાય અસમ્મિસ્સં સદ્ધામત્તકં. પટિચયન્તિ પુનપ્પુનં ¶ કરણેન વડ્ઢિં. વીતરાગત્તાતિ મગ્ગપટિવેધેન રાગસ્સ વિગતત્તા એવ નેક્ખમ્મસઙ્ખાતં અરહત્તં પટિવિજ્ઝિત્વા સચ્છિકત્વા ઠિતો હોતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. પવિવેકાધિમુત્તોતિ ‘‘પવિવેકે અધિમુત્તો અહ’’ન્તિ એવં અરહત્તં બ્યાકરોતીતિ અત્થો.

સીલબ્બતપરામાસન્તિ સીલઞ્ચ વતઞ્ચ પરામસિત્વા ગહિતગ્ગહણમત્તં. સારતો પચ્ચાગચ્છન્તોતિ સારભાવેન જાનન્તો. અબ્યાપજ્જાધિમુત્તોતિ અબ્યાપજ્જં અરહત્તં બ્યાકરોતિ.

અમિસ્સીકતન્તિ ¶ અમિસ્સકતં. કિલેસા હિ આરમ્મણેન સદ્ધિં ચિત્તં મિસ્સં કરોન્તિ, તેસં અભાવા અમિસ્સીકતં. ભુસા વાતવુટ્ઠીતિ બલવવાતક્ખન્ધો.

ઉપાદાનક્ખયસ્સ ચાતિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં. દિસ્વા આયતનુપ્પાદન્તિ ચક્ખાદિઆયતનાનં ઉપ્પાદઞ્ચ વયઞ્ચ દિસ્વા. ચિત્તં વિમુચ્ચતીતિ ઇમાય વિપસ્સનાપટિપત્તિયા ફલસમાપત્તિવસેન ચિત્તં વિમુચ્ચતિ.

સોણકોળિવિસકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દિગુણાદિઉપાહનપટિક્ખેપકથાવણ્ણના

૨૪૫. સકટવાહેતિ દ્વીહિ સકટેહિ પરિચ્છિન્ને વાહે. ‘‘વાહે’’તિ બહુવચનસ્સ હિરઞ્ઞવિસેસનત્તેપિ સામઞ્ઞાપેક્ખાય ‘‘હિરઞ્ઞ’’ન્તિ એકવચનં કતં.

૨૪૬. અદ્દારિટ્ઠકવણ્ણાતિ અલ્લારિટ્ઠફલવણ્ણા, તિન્તકાકપક્ખવણ્ણાતિપિ વદન્તિ. રજનન્તિ ઉપલિત્તં નીલાદિવણ્ણં સન્ધાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘ચોળકેન પુઞ્છિત્વા’’તિ. તઞ્હિ તથા પુઞ્છિતે વિગચ્છતિ. યં પન ચમ્મસ્સ દુગ્ગન્ધાપનયનત્થં કાળરત્તાદિરજનેહિ રઞ્જિતત્તા કાળરત્તાદિવણ્ણં હોતિ, તં ચોળાદીહિ અપનેતું ન સક્કા ચમ્મગતિકમેવ, તસ્મા તં વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં.

ખલ્લકન્તિ સબ્બપણ્હિપિધાનચમ્મં, અપરિગળનત્થં પણ્હિઉપરિભાગે અપિધાય આરોપનબન્ધનમત્તં વટ્ટતિ. વિચિત્રાતિ સણ્ઠાનતો વિચિત્રપટા અધિપ્પેતા, ન વણ્ણતો સબ્બસો અપનેતબ્બેસુ ¶ ખલ્લકાદીસુ પવિટ્ઠત્તા. બિળાલસદિસમુખત્તા મહાઉલૂકા ‘‘પક્ખિબિળાલા’’તિ વુચ્ચતિ, તેસં ચમ્મં નામ પક્ખલોમમેવ.

દિગુણાદિઉપાહનપટિક્ખેપકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અજ્ઝારામેઉપાહનપટિક્ખેપકથાદિવણ્ણના

૨૫૧. ઉણ્ણાહિ ¶ કતપાદુકાતિ એત્થ ઉણ્ણામયકમ્બલેહિ કતા પાદુકા સઙ્ગય્હન્તિ.

૨૫૩. ગઙ્ગામહકીળિકાયાતિ ગઙ્ગામહે કીળિકાય. તત્થ હિ ઇત્થિપુરિસા યાનેહિ ઉદકકીળં ગચ્છન્તિ. પીઠકસિવિકન્તિ ફલકાદિના કતં પીઠકયાનં. પટપોતલિકં અન્દોલિકા. સબ્બમ્પિ યાનં ઉપાહનેનપિ ગન્તું અસમત્થસ્સ ગિલાનસ્સ અનુઞ્ઞાતં.

૨૫૪. વાળરૂપાનીતિ આહરિમાનિ વાળરૂપાનિ. ચતુરઙ્ગુલાધિકાનીતિ ઉદ્દલોમીએકન્તલોમીહિ વિસેસદસ્સનં. ચતુરઙ્ગુલતો હિ ઊનાનિ કિર ઉદ્દલોમીઆદીસુ પવિસન્તિ. વાનચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરણોતિ નાનાવણ્ણેહિ ઉણ્ણામયસુત્તેહિ ભિત્તિચ્છેદાદિવસેન વાયિત્વા કતચિત્તત્થરણો. ઘનપુપ્ફકોતિ બહલરાગો. પકતિતૂલિકાતિ તૂલપુણ્ણા ભિસિ. વિકતિકાતિ સીહરૂપાદિવસેન વાનચિત્રાવ ગય્હતિ. ઉદ્દલોમીતિ ‘‘ઉભતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણ’’ન્તિ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં વુત્તં. કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયન્તિ કોસિયસુત્તાનં અન્તરા સુવણ્ણમયસુત્તાનિ પવેસેત્વા વીતં. સુવણ્ણસુત્તં કિર ‘‘કટ્ટિસ્સં, કસટ’’ન્તિ ચ વુચ્ચતિ. તેનેવ ‘‘કોસેય્યકસટમય’’ન્તિ આચરિય-ધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તન્તિ વદન્તિ. રતનપરિસિબ્બિતન્તિ સુવણ્ણલિત્તં. સુદ્ધકોસેય્યન્તિ રતનપરિસિબ્બનરહિતં.

અજિનમિગચમ્માનં અતિસુખુમત્તા દુપટ્ટતિપટ્ટાનિ કત્વા સિબ્બન્તીતિ વુત્તં ‘‘અજિનપ્પવેણી’’તિ. રત્તવિતાનેનાતિ સબ્બરત્તેન વિતાનેન. યં પન નાનાવણ્ણં વાનચિત્તં વા લેપચિત્તં વા, તં વટ્ટતિ. ઉભતોલોહિતકૂપધાનેપિ એસેવ નયો. ‘‘ચિત્રં વા’’તિ ઇદં પન સબ્બથા કપ્પિયત્તા વુત્તં, ન પન ઉભતોઉપધાનેસુ અકપ્પિયત્તા. ન હિ લોહિતક-સદ્દો ચિત્તે વત્તતિ, પટલિગ્ગહણેનેવ ચિત્તકસ્સપિ અત્થરણસ્સ સઙ્ગહેતબ્બપ્પસઙ્ગતો, કાસાવં પન લોહિતકવોહારં ન ગચ્છતિ. તસ્મા વિતાનેપિ ઉભતોઉપધાનેપિ વટ્ટતિ. સચે પમાણયુત્તન્તિઆદિ અઞ્ઞપ્પમાણાતિક્કન્તસ્સ બિબ્બોહનસ્સ પટિક્ખિત્તભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન ¶ ઉચ્ચાસયનમહાસયનભાવદસ્સનત્થં તથા અવુત્તત્તા. તં પન ઉપધાનં ઉપોસથિકાનં ¶ ગહટ્ઠાનં વટ્ટતિ. ઉચ્ચાસયનમહાસયનમેવ હિ તદા તેસં ન વટ્ટતિ. દીઘનિકાયટ્ઠકથાદીસુ કિઞ્ચાપિ ‘‘ઠપેત્વા તૂલિકં સબ્બાનેવ ગોનકાદીનિ રતનપરિસિબ્બિતાનિ વટ્ટન્તી’’તિઆદિ વુત્તં, વિનયટ્ઠકથાયેવ કપ્પિયાકપ્પિયભાવે પમાણન્તિ ગહેતબ્બં.

અજ્ઝારામેઉપાહનપટિક્ખેપકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ગિહિવિકતાનુઞ્ઞાતાદિકથાવણ્ણના

૨૫૬. અભિનિસ્સાયાતિ અપસ્સાય. વિસુકાયિકવિપ્ફન્દિતાનન્તિ પટિપક્ખભૂતાનં દિટ્ઠિચિત્તવિપ્ફન્દિતાનન્તિ અત્થો.

૨૫૭. યતિન્દ્રિયન્તિ મનિન્દ્રિયવસેન સઞ્ઞતિન્દ્રિયં.

૨૫૮. પાળિયં અટ્ઠકવગ્ગિકાનીતિ સુત્તનિપાતે (સુ. નિ. ૭૭૨ આદયો) અટ્ઠકવગ્ગભૂતાનિ સોળસ સુત્તાનિ. એવં ચિરં અકાસીતિ એવં ચિરકાલં પબ્બજ્જં અનુપગન્ત્વા અગારમજ્ઝે કેન કારણેન વાસમકાસીતિ અત્થો. સો કિર મજ્ઝિમવયે પબ્બજિતો, તેન ભગવા એવમાહ. એતમત્થં વિદિત્વાતિ કામેસુ દિટ્ઠાદીનવા ચિરાયિત્વાપિ ઘરાવાસેન પક્ખન્દન્તીતિ એતમત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા.

આદીનવં લોકેતિ સઙ્ખારલોકે અનિચ્ચતાદિઆદીનવં. નિરુપધિન્તિ નિબ્બાનં. ‘‘અરિયો ન રમતી પાપે’’તિ ઇમસ્સ હેતુમાહ ‘‘પાપે ન રમતી સુચી’’તિ. તત્થ સુચીતિ વિસુદ્ધપુગ્ગલો.

૨૫૯. કાળસીહોતિ કાળમુખવાનરજાતિ. ચમ્મં ન વટ્ટતીતિ નિસીદનત્થરણં કાતું ન વટ્ટતિ, ભૂમત્થરણાદિવસેન સેનાસનપરિભોગો વટ્ટતેવ.

ગિહિવિકતાનુઞ્ઞાતાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચમ્મક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૨૬૦. ભેસજ્જક્ખન્ધકે ¶ ¶ પિત્તં કોટ્ઠબ્ભન્તરગતં હોતીતિ બહિસરીરે બ્યાપેત્વા ઠિતં અબદ્ધપિત્તં કોટ્ઠબ્ભન્તરગતં હોતિ, તેન પિત્તં કુપિતં હોતીતિ અધિપ્પાયો.

૨૬૧-૨. પાળિયં નચ્છાદેન્તીતિ રુચિં ન ઉપ્પાદેન્તિ. સુસુકાતિ સમુદ્દે એકા મચ્છજાતિ, કુમ્ભિલાતિપિ વદન્તિ. સંસટ્ઠન્તિ પરિસ્સાવિતં.

૨૬૩. પિટ્ઠેહીતિ પિસિતેહિ. કસાવેહીતિ તચાદીનિ ઉદકે તાપેત્વા ગહિતઊસરેહિ. ઉબ્ભિદન્તિ ઊસરપંસુમયં. લોણબિલન્તિ લોણવિસેસો.

૨૬૪-૫. છકણન્તિ ગોમયં. પાકતિકચુણ્ણન્તિ અપક્કકસાવચુણ્ણં, ગન્ધચુણ્ણં પન ન વટ્ટતિ. પાળિયં ચુણ્ણચાલિનિન્તિ ઉદુક્ખલે કોટ્ટિતચુણ્ણપરિસ્સાવનિં. સુવણ્ણગેરુકોતિ સુવણ્ણતુત્થાદિ. પાળિયં અઞ્જનૂપપિસનન્તિ અઞ્જને ઉપનેતું પિસિતબ્બભેસજ્જં.

૨૬૭-૯. કબળિકાતિ ઉપનાહભેસજ્જં. ઘરદિન્નકાબાધો નામ ઘરણિયા દિન્નવસીકરણભેસજ્જસમુટ્ઠિતઆબાધો. તાય છારિકાય પગ્ઘરિતં ખારોદકન્તિ પરિસ્સાવને તચ્છારિકં પક્ખિપિત્વા ઉદકે અભિસિઞ્ચિતે તતો છારિકતો હેટ્ઠા પગ્ઘરિતં ખારોદકં. પાળિયં અકટયૂસેનાતિ અનભિસઙ્ખતેન મુગ્ગયૂસેન. કટાકટેનાતિ મુગ્ગે પચિત્વા અચાલેત્વા પરિસ્સાવિતેન મુગ્ગયૂસેનાતિ વદન્તિ.

પઞ્ચભેસજ્જાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૭૨-૪. ગુળકરણન્તિ ¶ ¶ ઉચ્છુસાલં. અવિસ્સત્થાતિ સાસઙ્કા.

૨૭૬. અપ્પમત્તકેપિ વારેન્તીતિ અપ્પમત્તકે દિન્ને દાયકાનં પીળાતિ પટિક્ખિપન્તિ. પટિસઙ્ખાપીતિ એત્તકેનપિ યાપેતું સક્કા, ‘‘અવસેસં અઞ્ઞેસં હોતૂ’’તિ સલ્લક્ખેત્વાપિ પટિક્ખિપન્તિ.

૨૭૯. વત્થિપીળનન્તિ યથા વત્થિગતતેલાદિ અન્તોસરીરે આરોહન્તિ, એવં હત્થેન વત્થિમદ્દનં. સમ્બાધે સત્થકમ્મવત્થિકમ્માનમેવ પટિક્ખિત્તત્તા દહનકમ્મં વટ્ટતિ એવ.

ગુળાદિઅનુજાનનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૮૨-૩. પાળિયં દસસ્સ ઠાનાનીતિ અસ્સ પટિગ્ગાહકસ્સ દસ ઠાનાનિ કારણાનિ ધમ્મેનાતિ અત્થો. અનુપ્પવેચ્છતીતિ દેતિ. વાતઞ્ચ બ્યપનેતીતિ સમ્બન્ધો, વાતઞ્ચ અનુલોમેતીતિ અત્થો. સગ્ગા તે આરદ્ધાતિ તયા દેવલોકા આરાધિતા.

યાગુમધુગોળકાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૮૬. પાટલિગામે નગરં માપેન્તીતિ પાટલિગામસ્સ સમીપે તસ્સેવ ગામખેત્તભૂતે મહન્તે અરઞ્ઞપ્પદેસે પાટલિપુત્તં નામ નગરં માપેન્તિ. યાવતા અરિયં આયતનન્તિ યત્તકં અરિયમનુસ્સાનં ઓસરણટ્ઠાનં. યાવતા વણિપ્પથોતિ યત્તકં વાણિજાનં ભણ્ડવિક્કીણનટ્ઠાનં, વસનટ્ઠાનં વા, ઇદં તેસં સબ્બેસં અગ્ગનગરં ભવિસ્સતીતિ અત્થો. પુટભેદનન્તિ સકટાદીહિ નાનાદેસતો આહટાનં ભણ્ડપુટાનં વિક્કીણનત્થાય મોચનટ્ઠાનં. સરન્તિ તળાકાદીસુપિ વત્તતિ ¶ , તન્નિવત્તનત્થં ¶ ‘‘સરન્તિ ઇધ નદી અધિપ્પેતા’’તિ વુત્તં સરતિ સન્દતીતિ કત્વા. વિના એવ કુલ્લેન તિણ્ણાતિ ઇદં અપ્પમત્તકઉદકમ્પિ અફુસિત્વા વિના કુલ્લેન પારપ્પત્તા.

પાટલિગામવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૮૭. પાળિયં સન્ધાવિતન્તિ ભવતો ભવં પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન સન્ધાવનં કતં. સંસરિતન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. મમઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચાતિ મયા ચ તુમ્હેહિ ચ, સામિવસેનેવ વા મમ ચ તુમ્હાકઞ્ચ સન્ધાવનં અહોસીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. સંસરિતન્તિ સંસરિ. ભવતણ્હા એવ ભવતો ભવં નેતીતિ ભવનેત્તીતિ વુત્તા.

૨૮૯. ‘‘નીલા હોન્તી’’તિ વુત્તમેવત્થં વિવરિતું ‘‘નીલવણ્ણા’’તિઆદિ વુત્તં. નીલવણ્ણાતિ નીલવિલેપના. એસ નયો સબ્બત્થ. પટિવટ્ટેસીતિ પહરિ. અમ્બકાયાતિ અમ્બાય. ઉપચારવચનઞ્હેતં, માતુગામેનાતિ અત્થો. ઉપસંહરથાતિ ઉપનેથ, ‘‘ઈદિસા તાવતિંસા’’તિ પરિકપ્પેથાતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ ભિક્ખૂનં સંવેગજનનત્થં વુત્તં, ન નિમિત્તગ્ગાહત્થં. લિચ્છવિરાજાનો હિ સબ્બે ન ચિરસ્સેવ અજાતસત્તુના વિનાસં પાપુણિસ્સન્તિ.

કોટિગામેસચ્ચકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સીહસેનાપતિવત્થુઆદિકથાવણ્ણના

૨૯૦. સન્ધાગારેતિ રાજકિચ્ચસ્સ સન્ધારણત્થાય નિચ્છિદ્દં કત્વા વિચારણત્થાય કતમહાસભાય. ગમિકાભિસઙ્ખારોતિ ગમને વાયામો. ધમ્મસ્સ ચ અનુધમ્મન્તિ તુમ્હેહિ વુત્તસ્સ કારણસ્સ અનુકારણં, તુમ્હેહિ વુત્તસ્સ અત્થસ્સ અનુરૂપમેવાતિ અધિપ્પાયો. સહધમ્મિકો વાદાનુવાદોતિ પરેહિ વુત્તકારણેન સકારણો હુત્વા તુમ્હાકં વાદો વા ¶ ઇતો પરં તસ્સ અનુવાદો વા. કોચિ અપ્પમત્તકોપિ ગારય્હં ઠાનં ન આગચ્છતીતિ કિં તવ વાદે ગારય્હકારણં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ.

૨૯૩. અનુવિચ્ચકારન્તિ અનુવિદિતાકારં. રતનત્તયસ્સ સરણગમનાદિકિરિયં કરોતિ. સહસા ¶ કત્વા મા પચ્છા વિપ્પટિસારી અહોસીતિ અત્થો. પટાકં પરિહરેય્યુન્તિ ધજપટાકં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘ઈદિસો અમ્હાકં સરણં ગતો સાવકો જાતો’’તિ નગરે ઘોસેન્તા આહિણ્ડન્તિ.

૨૯૪. નિમિત્તકમ્મસ્સાતિ મંસખાદનનિમિત્તેન ઉપ્પન્નપાણાતિપાતકમ્મસ્સ.

સીહસેનાપતિવત્થુઆદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૯૫. અનુપ્પગે એવાતિ પાતોવ. ઓરવસદ્દન્તિ મહાસદ્દં. તં પન અવત્વાપીતિ પિ-સદ્દેન તથાવચનમ્પિ અનુજાનાતિ. અટ્ઠકથાસૂતિ અન્ધકટ્ઠકથાવિરહિતાસુ સેસટ્ઠકથાસુ. સાધારણલક્ખણન્તિ અન્ધકટ્ઠકથાય સહ સબ્બટ્ઠકથાનં સમાનં.

ચયન્તિ અધિટ્ઠાનઉચ્ચવત્થું. યતો પટ્ઠાયાતિ યતો ઇટ્ઠકાદિતો પટ્ઠાય, યં આદિં કત્વા ભિત્તિં ઉટ્ઠાપેતુકામાતિ અત્થો. ‘‘થમ્ભા પન ઉપરિ ઉગ્ગચ્છન્તિ, તસ્મા વટ્ટન્તી’’તિ એતેન ઇટ્ઠકપાસાણા હેટ્ઠા પતિટ્ઠાપિતાપિ યદિ ચયતો, ભૂમિતો વા એકઙ્ગુલમત્તમ્પિ ઉગ્ગતા તિટ્ઠન્તિ, વટ્ટન્તીતિ સિદ્ધં હોતિ.

આરામોતિ ઉપચારસીમાપરિચ્છિન્નો સકલો વિહારો. સેનાસનાનીતિ વિહારસ્સ અન્તો તિણકુટિઆદિકાનિ સઙ્ઘસ્સ નિવાસગેહાનિ. વિહારગોનિસાદિકા નામાતિ સેનાસનગોનિસાદિકા. સેનાસનાનિ હિ સયં પરિક્ખિત્તાનિપિ આરામપરિક્ખેપાભાવેન ‘‘ગોનિસાદિકાની’’તિ વુત્તાનિ. ‘‘ઉપડ્ઢપરિક્ખિત્તોપી’’તિ ઇમિના તતો ઊનપરિક્ખિત્તો યેભુય્યેન અપરિક્ખિત્તો નામ, તસ્મા અપરિક્ખિત્તસઙ્ખ્યમેવ ગચ્છતીતિ દસ્સેતિ. એત્થાતિ ઉપડ્ઢાદિપરિક્ખિત્તે. કપ્પિયકુટિં લદ્ધું વટ્ટતીતિ ગોનિસાદિયા ¶ અભાવેન સેસકપ્પિયકુટીસુ તીસુ યા કાચિ કપ્પિયકુટિ કાતબ્બાતિ અત્થો.

તેસં ગેહાનીતિ એત્થ ભિક્ખૂનં વાસત્થાય કતમ્પિ યાવ ન દેન્તિ, તાવ તેસં સન્તકંયેવ ભવિસ્સતીતિ દટ્ઠબ્બં. વિહારં ઠપેત્વાતિ ઉપસમ્પન્નાનં વાસત્થાય કતગેહં ઠપેત્વાતિ અત્થો. ગેહન્તિ નિવાસગેહં, તદઞ્ઞં પન ઉપોસથાગારાદિ સબ્બં અનિવાસગેહં ચતુકપ્પિયભૂમિવિમુત્તા પઞ્ચમી કપ્પિયભૂમિ. સઙ્ઘસન્તકેપિ હિ એતાદિસે ગેહે સુટ્ઠુ પરિક્ખિત્તારામત્તેપિ ¶ અબ્ભોકાસે વિય અન્તોવુત્થાદિદોસો નત્થિ. યેન કેનચિ છન્ને, પરિચ્છન્ને ચ સહસેય્યપ્પહોનકે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિવાસગેહે અન્તોવુત્થાદિદોસો, ન અઞ્ઞત્થ. તેનાહ ‘‘યં પના’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘સઙ્ઘિકં વા પુગ્ગલિકં વા’’તિ ઇદં કિઞ્ચાપિ ભિક્ખુનીનં સામઞ્ઞતો વુત્તં, ભિક્ખૂનં પન સઙ્ઘિકં પુગ્ગલિકઞ્ચ ભિક્ખુનીનં, તાસં સઙ્ઘિકં પુગ્ગલિકઞ્ચ ભિક્ખૂનં ગિહિસન્તકટ્ઠાને તિટ્ઠતીતિ વેદિતબ્બં.

મુખસન્નિધીતિ અન્તોસન્નિહિતદોસો હિ મુખપ્પવેસનનિમિત્તં આપત્તિં કરોતિ, નાઞ્ઞથા. તસ્મા ‘‘મુખસન્નિધી’’તિ વુત્તો.

તત્થ તત્થ ખણ્ડા હોન્તીતિ ઉપડ્ઢતો અધિકં ખણ્ડા હોન્તિ. સબ્બસ્મિં છદને વિનટ્ઠેતિ તિણપણ્ણાદિવસ્સપરિત્તાયકે છદને વિનટ્ઠે. ગોપાનસીનં પન ઉપરિ વલ્લીહિ બદ્ધદણ્ડેસુ ઠિતેસુપિ જહિતવત્થુકા હોન્તિ એવ. પક્ખપાસકમણ્ડલન્તિ એકસ્મિં પસ્સે તિણ્ણં ગોપાનસીનં ઉપરિ ઠિતતિણપણ્ણાદિચ્છદનં વુચ્ચતિ.

અનુપસમ્પન્નસ્સ દાતબ્બો અસ્સાતિઆદિના અકપ્પિયકુટિયં વુત્થમ્પિ અનુપસમ્પન્નસ્સ દિન્ને કપ્પિયં હોતિ, સાપેક્ખદાનઞ્ચેત્થ વટ્ટતિ, પટિગ્ગહણં વિય ન હોતીતિ દસ્સેતિ.

૨૯૯. પાળિયં કન્તારે સમ્ભાવેસીતિ અપ્પભક્ખકન્તારે સમ્પાપુણિ.

કપ્પિયભૂમિઅનુજાનનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૦૦. જટિલોતિ ¶ આહરિમજટાધરો તાપસવેસધારકો યઞ્ઞયુત્તો લોકપૂજિતો બ્રાહ્મણો. પવત્તારો પાવચનવસેન વત્તારો. યેસં સન્તકમિદં, યેહિ વા ઇદં ગીતન્તિ અત્થો. ગીતં પવુત્તં સમિહિતન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પરિયાયવચનં વુત્તન્તિ અત્થો. તદનુગાયન્તીતિ તં તેહિ પુબ્બે ગીતં અનુગાયન્તિ. એવં સેસેસુ ચ.

યાવકાલિકપક્કાનન્તિ પક્કે સન્ધાય વુત્તં, આમાનિ પન અનુપસમ્પન્નેહિ સીતુદકે મદ્દિત્વા પરિસ્સાવેત્વા દિન્નપાનં પચ્છાભત્તમ્પિ કપ્પતિ એવ. અયઞ્ચ અત્થો મહાઅટ્ઠકથાયં સરૂપતો ¶ અવુત્તોતિ આહ ‘‘કુરુન્દિયં પના’’તિઆદિ. ‘‘ઉચ્છુરસો નિકસટો’’તિ ઇદં પાતબ્બસામઞ્ઞેન યામકાલિકકથાયં વુત્તં, તં પન સત્તાહકાલિકમેવાતિ ગહેતબ્બં. ઇમે ચત્તારો રસાતિ ફલપત્તપુપ્ફઉચ્છુરસા ચત્તારો.

પાળિયં અગ્ગિહુત્તમુખાતિ અગ્ગિજુહનપુબ્બકા. છન્દસોતિ વેદસ્સ. સાવિત્તી મુખં પઠમં સજ્ઝાયિતબ્બાતિ અત્થો. તપતન્તિ વિજોતન્તાનં.

કેણિયજટિલવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૦૧. બહુકતો બુદ્ધે વાતિ બુદ્ધે કતબહુમાનોતિ અત્થો. સો ખો અહં, ભન્તે આનન્દ, ઞાતીનં દણ્ડભયતજ્જિતો અહોસિન્તિ સેસો. એવઞ્હિ સતિ ‘‘એવાહ’’ન્તિ પુન અહં-ગહણં યુજ્જતિ. વિવરીતિ ‘‘વિવરતૂ’’તિ ચિન્તામત્તેન વિવરિ, ન ઉટ્ઠાય હત્થેન.

૩૦૩. અઞ્ઞતરોતિ સુભદ્દો વુડ્ઢપબ્બજિતો. દ્વે દારકાતિ સામણેરભૂમિયં ઠિતા દ્વે પુત્તા. નાળિયાવાપકેનાતિ નાળિયા ચેવ થવિકાય ચ. સંહરથ ઇમેહિ ભાજનેહિ તણ્ડુલાદીનિ સઙ્કડ્ઢથાતિ અત્થો. ભુસાગારેતિ પલાલમયે અગારે, પલાલપુઞ્જં અબ્ભન્તરતો પલાલં સઙ્કડ્ઢિત્વા અગારં કતં હોતિ, તત્થાતિ અત્થો.

રોજમલ્લાદિવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૦૫. પરિમદ્દન્તાતિ ¶ ઉપપરિક્ખન્તા. દ્વે પટા દેસનામેનેવ વુત્તાતિ તેસં સરૂપદસ્સનપદમેતં. નાઞ્ઞનિવત્તનપદં પત્તુણ્ણપટસ્સાપિ દેસનામેન વુત્તત્તા.

તુમ્બાતિ ભાજનાનિ. ફલતુમ્બો નામ લાબુઆદિ. ઉદકતુમ્બો ઉદકઘટો. કિલઞ્જચ્છત્તન્તિ વેળુવિલીવેહિ વાયિત્વા કતછત્તં. સમ્ભિન્નરસન્તિ મિસ્સીભૂતરસં.

ચતુમહાપદેસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભેસજ્જક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૩૦૬. કથિનક્ખન્ધકે ¶ ¶ સીસવસેનાતિ પધાનવસેન. કથિનન્તિ પઞ્ચાનિસંસે અન્તોકરણસમત્થતાય થિરન્તિ અત્થો. સો નેસં ભવિસ્સતીતિ યુજ્જતીતિ ‘‘સો તુમ્હાક’’ન્તિ અવત્વા ‘‘નેસ’’ન્તિ વચનં યુજ્જતિ. યે અત્થતકથિનાતિ ન કેવલં તુમ્હાકમેવ, યે અઞ્ઞેપિ અત્થતકથિના, તેસં ભવિસ્સતીતિ અત્થો. અથ વા વોતિ તદા સમ્મુખીભૂતેહિ સદ્ધિં અસમ્મુખીભૂતે ચ અનાગતે ચ ભિક્ખૂ સબ્બે એકતો સમ્પિણ્ડેત્વા વુત્તં, તુમ્હાકન્તિ અત્થો. સો નેસન્તિ એત્થ સો તેસન્તિ યોજેતબ્બં. તેનાહ ‘‘અત્થતકથિનાનં વો, ભિક્ખવે, ઇમાનિ પઞ્ચ કપ્પિસ્સન્તી’’તિ. મતકચીવરન્તિ મતસ્સ ચીવરં. ‘‘વુત્થવસ્સવસેના’’તિ ઇદં પચ્છિમવસ્સંવુત્થાનમ્પિ સાધારણન્તિ આહ ‘‘પુરિમિકાય વસ્સં ઉપગન્ત્વા પઠમપવારણાય પવારિતા લભન્તી’’તિ. ઉપગતા વા ન લભન્તીતિ પચ્છિમિકાય વુત્થવસ્સેપિ સન્ધાય વુત્તં.

ખલિમક્ખિતસાટકોતિ અહતવત્થં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘અકાતું ન લબ્ભતી’’તિ ઇમિના અનાદરિયે સતિ દુક્કટન્તિ દીપેતિ.

‘‘અપલોકેત્વા’’તિ ઇદં અઞ્ઞેસં વસ્સંવુત્થભિક્ખૂનં અદત્વા દાતુકામેહિ કત્તબ્બવિધિદસ્સનં. યદિ એવં કમ્મવાચાય એવ દાનં અવુત્તન્તિ આહ ‘‘કમ્મવાચા પના’’તિઆદિ. કથિનચીવરં વિય કમ્મવાચાય દાતું ન વટ્ટતીતિ અપલોકેત્વાવ દાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

૩૦૮. મહાભૂમિકન્તિ મહાવિસયં, ચતુવીસતિઆકારવન્તતાય મહાવિત્થારિકન્તિ વુત્તં હોતિ. પઞ્ચકન્તિ પઞ્ચખણ્ડં. એસેવ નયો સેસેસુપિ. પઠમચિમિલિકાતિ કથિનવત્થતો અઞ્ઞા ¶ અત્તનો પકતિચિમિલિકા. કુચ્છિચિમિલિકં કત્વા સિબ્બિતમત્તેનાતિ થિરજિણ્ણાનં ચિમિલિકાનં એકતો કત્વા સિબ્બનસ્સેતં અધિવચનન્તિ વદન્તિ. મહાપચ્ચરિયં, કુરુન્દિયઞ્ચ વુત્તવચનન્તિ દસ્સનં, બ્યઞ્જનતો એવ ભેદો, ન અત્થતોતિ દસ્સનત્થં કતન્તિપિ વદન્તિ. પિટ્ઠિઅનુવાતારોપનમત્તેનાતિ દીઘતો અનુવાતસ્સ આરોપનમત્તેન. કુચ્છિઅનુવાતારોપનમત્તેનાતિ પુથુલતો અનુવાતસ્સ આરોપનમત્તેન. રત્તિનિસ્સગ્ગિયેનાતિ રત્તિઅતિક્કન્તેન.

૩૦૯. હતવત્થકસાટકેનાતિ ¶ અતિજિણ્ણસાટકો. ન હિ તેનાતિઆદીસુ તેન પરિવારાગતપાઠેન ઇધ આનેત્વા અવુચ્ચમાનેન કથિનત્થારકસ્સ જાનિતબ્બેસુ ન કિઞ્ચિ પરિહાયતિ, તસ્સ સબ્બસ્સ ઇધેવ વુત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો.

૩૧૦. માતા વિયાતિ માતિકા, ઇવત્થે ક-પચ્ચયો દટ્ઠબ્બો. તેન સિદ્ધમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘માતિકાતિ માતરો’’તિઆદિ. અસ્સાતિ એતિસ્સા માતિકાય. પક્કમનન્તિકો કથિનુબ્ભારો એવ હિ સયં અત્તનો ઉપ્પજ્જતીતિ એવમભેદૂપચારેન ‘‘માતિકા’’તિ વુત્તો ઉબ્ભારસ્સેવ પક્કમનન્તે સમુપ્પત્તિતો, તબ્બિનિમુત્તાય ચ માતિકાય અભાવા, તપ્પકાસિકાપિ ચેત્થ પાળિ ‘‘માતિકા’’તિ વત્તું યુજ્જતિ. સાપિ હિ પક્કમનન્તિકુબ્ભારપ્પકાસનેન ‘‘પક્કમનન્તિકા’’તિ વુત્તા. એસેવ નયો સેસુબ્ભારેસુપિ. પક્કમનન્તિ ચેત્થ ઉપચારસીમાતિક્કમનં દટ્ઠબ્બં.

કથિનાનુજાનનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૧૧. ‘‘ન પુન આગમિસ્સ’’ન્તિ ઇદં આવાસપલિબોધુપચ્છેદકારણદસ્સનં. પઞ્ચસુ હિ ચીવરમાસેસુ યદા કદાચિ ન પચ્ચેસ્સન્તિ ચિત્તેન ઉપચારસીમાતિક્કમેન આવાસપલિબોધો છિજ્જતિ. પચ્ચેસ્સન્તિ બહિઉપચારગતસ્સ પન યત્થ કત્થચિ ન પચ્ચેસ્સન્તિ ચિત્તે ઉપ્પન્નમત્તે છિજ્જતિ. પઠમં ચીવરપલિબોધો છિજ્જતીતિ ન પચ્ચેસ્સન્તિ પક્કમનતો પુરેતરમેવ ચીવરસ્સ નિટ્ઠિતત્તા વુત્તં. ‘‘કતચીવરમાદાયા’’તિ હિ વુત્તં. અત્થતકથિનસ્સ હિ ભિક્ખુનો યાવ ‘‘સઙ્ઘતો વા દાયકકુલાદિતો વા ચીવરં લભિસ્સામી’’તિ ચીવરાસા વા લદ્ધવત્થાનં સહાયસમ્પદાદિયોગં લભિત્વા સઙ્ઘાટિઆદિભાવેન ‘‘છિન્દિત્વા કરિસ્સામી’’તિ કરણિચ્છા વા પવત્તતિ, તાવ ચીવરપલિબોધો અનુપચ્છિન્નો એવ. યદા પન યથાપત્થિતટ્ઠાનતો ચીવરાદીનં સબ્બથા ¶ અલાભેન વા ચીવરાસા ચેવ લદ્ધાનં કત્વા નિટ્ઠાનેન વા નટ્ઠવિનટ્ઠાદિભાવેન વા ચીવરે નિરપેક્ખતાય વા કરણિચ્છા ચ વિગચ્છતિ, તદા ચીવરપલિબોધો ઉપચ્છિન્નો હોતિ.

સો ¶ ચ ઇધ ‘‘કતચીવરં આદાયા’’તિ વચનેન પકાસિતો. એવં ઉપરિ સબ્બત્થ પાળિવચનક્કમં નિસ્સાય નેસં પઠમં, પચ્છા ચ ઉપચ્છિજ્જનં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. સબ્બથાપિ ચ ઇમેસં ઉભિન્નં પલિબોધાનં ઉપચ્છેદેનેવ કથિનુબ્ભારો, ન એકસ્સ. તેસઞ્ચ પુબ્બાપરિયેન, એકક્ખણે ચ ઉપચ્છિજ્જનં દસ્સેતું ઇમા અટ્ઠ માતિકા ઠપિતાતિ વેદિતબ્બા. અન્તોસીમાયન્તિ ચીવરનિટ્ઠાનક્ખણેયેવ છિન્નત્તા વુત્તં. નેવિમં ચીવરં કારેસ્સન્તિ ચીવરે અપેક્ખાય વિગતત્તા કરણપલિબોધસ્સાપિ ઉપચ્છિન્નતં દસ્સેતિ. યો પન અપ્પિચ્છતાય વા અનત્થિકતાય વા સબ્બથા ચીવરં ન સમ્પટિચ્છતિ, તસ્સ બહિસીમાગતસ્સ સબ્બથાપિ ચીવરપલિબોધાભાવેન ન પચ્ચેસ્સન્તિ સન્નિટ્ઠાનમત્તેન સન્નિટ્ઠાનન્તિકો કથિનુબ્ભારો વેદિતબ્બો. સો પનાતિ પલિબોધુપચ્છેદો. અયં પનાતિ આસાવચ્છેદકો કથિનુબ્ભારો વિસું વિત્થારેત્વા વુત્તો, ઇધ ન વુત્તોતિ સમ્બન્ધો.

અનાસાય લભતીતિ ‘‘યસ્મિં કુલે ચીવરં લભિસ્સામા’’તિ આસા અનુપ્પન્નપુબ્બા, તત્થ ચીવરાસાય અનુપ્પન્નટ્ઠાને યત્થ કત્થચિ લભતીતિ અત્થો. આસાય ન લભતીતિ આસીસિતટ્ઠાને ન લભતીતિ અત્થો. ઇધ ન વુત્તોતિ ઇધ સવનન્તિકાનન્તરે ન વુત્તો. તત્થાતિ તસ્મિં સીમાતિક્કન્તિકે. સીમાતિક્કન્તિકો નામ ચીવરમાસાનં પરિયન્તદિવસસઙ્ખાતાય સીમાય અતિક્કમનતો સઞ્જાતો. કેચિ ‘‘બહિસીમાય કાલાતિક્કમો સીમાતિક્કમો’’તિ મઞ્ઞન્તિ, તેસં અન્તોઉપચારે ચીવરકાલાતિક્કમેપિ કથિનુબ્ભારો અસમ્મતો નામ સિયાતિ ન ચેતં યુત્તં. તસ્મા યત્થ કત્થચિ કાલાતિક્કમો સીમાતિક્કમોતિ વેદિતબ્બો. એત્થ ચ પાળિયં ‘‘કતચીવરો’’તિ ઇદં ઉપલક્ખણમત્તં, અકતચીવરસ્સપિ કાલાતિક્કમેન સીમાતિક્કન્તિકો હોતિ, દ્વે ચ પલિબોધા એકતો છિજ્જન્તિ. એવં અઞ્ઞત્થાપિ યથાસમ્ભવં તંતં વિસેસનાભાવેપિ કથિનુબ્ભારતા, પલિબોધુપચ્છેદપ્પકારો ચ વેદિતબ્બો. ‘‘સહુબ્ભારે દ્વેપિ પલિબોધા અપુબ્બં અચરિમં છિજ્જન્તી’’તિ ઇદં અકતચીવરસ્સ પચ્ચેસ્સન્તિ અધિટ્ઠાનસમ્ભવપક્ખં સન્ધાય વુત્તં, તેસુ અઞ્ઞતરાભાવેપિ સહુબ્ભારોવ હોતિ.

૩૧૨-૩૨૫. સમાદાયવારો આદાયવારસદિસોવ. ઉપસગ્ગમેવેત્થ વિસેસો. તેનાહ ‘‘પુન સમાદાયવારેપિ…પે… તેયેવ દસ્સિતા’’તિ ¶ . વિપ્પકતચીવરે પક્કમનન્તિકસ્સ અભાવતો ‘‘યથાસમ્ભવ’’ન્તિ વુત્તં. તેનેવ વિપ્પકતચીવરવારે છળેવ ઉબ્ભારા વુત્તા, ચીવરે હત્થગતે ¶ ચ આસાવચ્છેદિકસ્સ અસમ્ભવા, સો એતેસુ વારેસુ યત્થ કત્થચિ ન વુત્તો, વિસુઞ્ઞેવ વુત્તો. વિપ્પકતવારે ચેત્થ આદાયવારસમાદાયવારવસેન દ્વે છક્કવારા વુત્તા.

તતો પરં નિટ્ઠાનસન્નિટ્ઠાનનાસનન્તિકાનં વસેન તીણિ તિકાનિ દસ્સિતાનિ. તત્થ તતિયત્તિકે અનધિટ્ઠિતેનાતિ ‘‘પચ્ચેસ્સં, ન પચ્ચેસ્સ’’ન્તિ એવં અનધિટ્ઠિતેન, ન એવં મનસિકત્વાતિ અત્થો. તતિયત્તિકતો પન પરં એકં છક્કં દસ્સિતં. એવં તીણિ તિકાનિ, એકં છક્કઞ્ચાતિ પઠમં પન્નરસકં વુત્તં, ઇમિના નયેન દુતિયપન્નરસકાદીનિ વેદિતબ્બાનિ.

પાળિયં આસાદ્વાદસકે બહિસીમાગતસ્સ કથિનુદ્ધારેસુ તેસમ્પિ ચીવરાસાદિવસેન ચીવરપલિબોધો યાવ ચીવરનિટ્ઠાના તિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘સો બહિસીમાગતો સુણાતિ ‘ઉબ્ભતં કિર તસ્મિં આવાસે કથિનન્તિ…પે… સવનન્તિકો કથિનુદ્ધારો’’’તિ. એત્થ ચ સવનક્ખણે આવાસપલિબોધો પઠમં છિજ્જતિ, નિટ્ઠિતે ચીવરપલિબોધોતિ વેદિતબ્બો.

દિસંગમિકનવકે દિસંગમિકો પક્કમતીતિ ન પચ્ચેસ્સન્તિ પક્કમતિ, ઇમિના આવાસપલિબોધાભાવો દસ્સિતો હોતિ. તેનેવ વસ્સંવુત્થાવાસે પુન ગન્ત્વા ચીવરનિટ્ઠાપિતમત્તે નિટ્ઠાનન્તિકો કથિનુદ્ધારો વુત્તો. ‘‘ચીવરપટિવિસં અપવિલાયમાનો’’તિ ઇમિના ચીવરપલિબોધસમઙ્ગિકત્તમસ્સ દસ્સેતિ, અપવિલાયમાનોતિ આકઙ્ખમાનો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

આદાયસત્તકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

કથિનક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૩૨૯. ચીવરક્ખન્ધકે ¶ ¶ કમ્મવિપાકન્તિ કમ્મપચ્ચયઉતુચિત્તાહારસમુટ્ઠિતં અપ્પટિબાહિયરોગં સન્ધાય વુત્તં કમ્મજસ્સ રોગસ્સ અભાવા.

૩૩૦. પાળિયં સંયમસ્સાતિ સઙ્ગહણસ્સ. અવિસજ્જનસ્સાતિ અત્થો ‘‘યો સંયમો સો વિનાસો’’તિઆદીસુ (પે. વ. ૨૩૭) વિય. એતસ્સ સંયમસ્સ ફલં ઉપજાનામાતિ યોજના. તમેવ ફલં દસ્સેન્તી આહ ‘‘વરમેતં…પે… આસિત્ત’’ન્તિ. કેચિ પન ‘‘સંયમસ્સાતિ આનિસંસસ્સ, ઉપયોગત્થે ચેતં સામિવચન’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૨૯-૩૩૦) અત્થં વદન્તિ.

૩૩૬. ઉસ્સન્નદોસોતિ સઞ્જાતપિત્તાદિદોસો. સબ્બત્થાતિ સકલસરીરે.

૩૩૭. મહાપિટ્ઠિયકોજવન્તિ હત્થિપિટ્ઠિયં અત્થરિતબ્બતાય ‘‘મહાપિટ્ઠિય’’ન્તિ લદ્ધસમઞ્ઞં ઉણ્ણામયત્થરણં.

૩૩૮-૯. ઉપડ્ઢકાસિનં ખમમાનન્તિ અડ્ઢકાસિઅગ્ઘનકં. પાળિયં કિં નુ ખોતિ કતમં નુ ખો.

૩૪૦-૩૪૨. ઉપચારેતિ સુસાનસ્સ આસન્ને પદેસે. છડ્ડેત્વા ગતાતિ કિઞ્ચિ અવત્વા એવ છડ્ડેત્વા ગતા, એતેન ‘‘ભિક્ખૂ ગણ્હન્તૂ’’તિ છડ્ડિતે એવ અકામા ભાગદાનં વિહિતં, કેવલં છડ્ડિતે પન કતિકાય અસતિ એકતો બહૂસુ પવિટ્ઠેસુ યેન ગહિતં, તેન અકામભાગો ન ¶ દાતબ્બોતિ દસ્સેતિ. સમાના દિસા પુરત્થિમાદિભેદા એતેસન્તિ સદિસાતિ આહ ‘‘એકદિસાય વા ઓક્કમિંસૂ’’તિ. ધુરવિહારટ્ઠાનેતિ વિહારસ્સ સમ્મુખટ્ઠાને.

જીવકવત્થુકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભણ્ડાગારસમ્મુતિઆદિકથાવણ્ણના

૩૪૩. વિહારમજ્ઝેતિ ¶ સબ્બેસં જાનનત્થાય વુત્તં. વણ્ણાવણ્ણં કત્વાતિ પટિવીસપ્પહોનકતાજાનનત્થં હલિદ્દિયાદીહિ ખુદ્દકમહન્તવણ્ણેહિ યુત્તે સમે કોટ્ઠાસે કત્વા. તેનાહ ‘‘સમે પટિવીસે ઠપેત્વા’’તિ. ઇદન્તિ સામણેરાનં ઉપડ્ઢપટિવીસદાનં. ફાતિકમ્મન્તિ પહોનકકમ્મં. યત્તકેન વિનયાગતેન સમ્મુઞ્જનીબન્ધનાદિહત્થકમ્મેન વિહારસ્સ ઊનકતા ન હોતિ, તત્તકં કત્વાતિ અત્થો. સબ્બેસન્તિ તત્રુપ્પાદવસ્સાવાસિકં ગણ્હન્તાનં સબ્બેસં ભિક્ખૂનં, સામણેરાનઞ્ચ. ભણ્ડાગારિકચીવરેપીતિ અકાલચીવરં સન્ધાય વુત્તં. એતન્તિ ઉક્કુટ્ઠિયા કતાય સમભાગદાનં. વિરજ્ઝિત્વા કરોન્તીતિ કત્તબ્બકાલેસુ અકત્વા યથારુચિતક્ખણે કરોન્તિ.

એત્તકેન મમ ચીવરં પહોતીતિ દ્વાદસગ્ઘનકેનેવ મમ ચીવરં પરિપુણ્ણં હોતિ, ન તતો ઊનેનાતિ સબ્બં ગહેતુકામોતિ અત્થો.

ભણ્ડાગારસમ્મુતિઆદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૪૪. એવઞ્હિ કતેતિ વટ્ટાધારસ્સ અન્તો રજનોદકં, બહિ છલ્લિકઞ્ચ કત્વા વિયોજને કતે. ન ઉત્તરતીતિ કેવલં ઉદકતો ફેણુટ્ઠાનાભાવા ન ઉત્તરતિ. રજનકુણ્ડન્તિ પક્કરજનટ્ઠપનકં મહાઘટં.

૩૪૫. અનુવાતાદીનં દીઘપત્તાનન્તિ આયામતો, વિત્થારતો ચ અનુવાતં. આદિ-સદ્દેન દ્વિન્નં ખન્ધાનં અન્તરા માતિકાકારેન ઠપિતપત્તઞ્ચ ‘‘દીઘપત્ત’’ન્તિ દટ્ઠબ્બં. આગન્તુકપત્તન્તિ દિગુણચીવરસ્સ ઉપરિ અઞ્ઞં પટ્ટં અપ્પેન્તિ, તં સન્ધાય વુત્તં. તં કિર ઇદાનિ ન કરોન્તિ.

૩૪૬. પાળિયં ¶ નન્દિમુખિયાતિ તુટ્ઠિમુખિયા, પસન્નદિસામુખાયાતિ અત્થો.

૩૪૮. અચ્છુપેય્યન્તિ પતિટ્ઠપેય્યં. હતવત્થકાનન્તિ પુરાણવત્થાનં. અનુદ્ધરિત્વાવાતિ અગ્ગળે વિય દુબ્બલટ્ઠાનં અનપનેત્વાવ.

૩૪૯-૩૫૧. વિસાખવત્થુમ્હિ ¶ કલ્લકાયાતિ અકિલન્તકાયા. ગતીતિ ઞાણગતિ અધિગમો. અભિસમ્પરાયોતિ ‘‘સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતી’’તિઆદિના (સં. નિ. ૫.૧૦૪૮) વુત્તો ઞાણાભિસમ્પરાયો, મગ્ગઞાણયુત્તેહિ ગન્તબ્બગતિવિસેસોતિ અત્થો. તં ભગવા બ્યાકરિસ્સતિ. ‘‘દદાતિ દાન’’ન્તિ ઇદં અન્નપાનવિરહિતાનં સેસપચ્ચયાનં દાનવસેન વુત્તં. સોવગ્ગિકન્તિ સગ્ગસંવત્તનિકં.

૩૫૯. અટ્ઠપદકચ્છન્નેનાતિ અટ્ઠપદકસઙ્ખાતજૂતફલકલેખાસણ્ઠાનેન.

૩૬૨. પાળિયં નદીપારં ગન્તુન્તિ ભિક્ખુનો નદીપારગમનં હોતીતિ અત્થો. અગ્ગળગુત્તિયેવ પમાણન્તિ ઇમેહિ ચતૂહિ નિક્ખેપકારણેહિ ઠપેન્તેનપિ અગ્ગળગુત્તિવિહારે એવ ઠપેતું વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. નિસ્સીમાગતન્તિ વસ્સાનસઙ્ખાતં કાલસીમં અતિક્કન્તં, તં વસ્સિકસાટિકચીવરં ન હોતીતિ અત્થો.

ચીવરરજનકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૬૩. પઞ્ચ માસેતિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. વડ્ઢિં પયોજેત્વા ઠપિતઉપનિક્ખેપતોતિ વસ્સાવાસિકસ્સત્થાય દાયકેહિ વડ્ઢિં પયોજેત્વા ઠપિતઉપનિક્ખેપતો. ‘‘ઇધ વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સા’’તિ ઇદં અભિલાપમત્તં. ઇધ-સદ્દં પન વિના ‘‘વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ વુત્તેપિ સો એવ નયો. અનત્થતકથિનસ્સાપિ પઞ્ચ માસે પાપુણાતીતિ વસ્સાવાસિકલાભવસેન ઉપ્પન્નત્તા અનત્થતકથિનસ્સાપિ વુત્થવસ્સસ્સ પઞ્ચ માસે પાપુણાતિ. વક્ખતિ હિ ‘‘ચીવરમાસતો પટ્ઠાય યાવ હેમન્તસ્સ પચ્છિમો દિવસો, તાવ વસ્સાવાસિકં દેમાતિ વુત્તે કથિનં અત્થતં વા હોતુ અનત્થતં વા, અતીતવસ્સંવુત્થાનમેવ પાપુણાતી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯). તતો પરન્તિ પઞ્ચમાસતો પરં, ગિમ્હાનસ્સ પઠમદિવસતો પટ્ઠાયાતિ ¶ અત્થો. ‘‘કસ્મા? પિટ્ઠિસમયે ઉપ્પન્નત્તા’’તિ ઇદં ‘‘ઉદાહુ અનાગતવસ્સે’’તિ ¶ ઇમસ્સાનન્તરં દટ્ઠબ્બં. પોત્થકેસુ પન ‘‘અનત્થતકથિનસ્સાપિ પઞ્ચ માસે પાપુણાતી’’તિ ઇમસ્સાનન્તરં ‘‘કસ્મા પિટ્ઠિસમયે ઉપ્પન્નત્તા’’તિ ઇદં લિખન્તિ, તં પમાદલિખિતં પિટ્ઠિસમયે ઉપ્પન્નં સન્ધાય ‘‘અનત્થતકથિનસ્સાપી’’તિ વત્તબ્બતો. વુત્થવસ્સે હિ સન્ધાય ‘‘અનત્થતકથિનસ્સાપી’’તિ વુત્તં, ન ચ પિટ્ઠિસમયે ઉપ્પન્નં વુત્થવસ્સસ્સેવ પાપુણાતીતિ સમ્મુખીભૂતાનં સબ્બેસમ્પિ પાપુણનતો. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘સચે પન ગિમ્હાનં પઠમદિવસતો પટ્ઠાય એવં વદતિ, તત્ર સમ્મુખીભૂતાનં સબ્બેસં પાપુણાતિ. કસ્મા? પિટ્ઠિસમયે ઉપ્પન્નત્તા’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૭૯).

દુગ્ગહિતાનીતિ અગ્ગહિતાનિ. સઙ્ઘિકાનેવાતિ અત્થો. ઇતોવાતિ થેરાનં દાતબ્બતોવ, ઇદાનેવાતિ વા અત્થો.

સઙ્ઘિકચીવરુપ્પાદકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઉપનન્દસક્યપુત્તવત્થુકથાવણ્ણના

૩૬૪. ‘‘સત્તાહવારેન અરુણમેવ ઉટ્ઠાપેતી’’તિ ઇદં નાનાસીમાવિહારેસુ કત્તબ્બનયેન એકસ્મિમ્પિ વિહારે દ્વીસુ સેનાસનેસુ નિવુત્થભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, અરુણુટ્ઠાપનેનેવ તત્થ વુત્થો હોતિ, ન પન વસ્સચ્છેદપરિહારાય. અન્તોઉપચારસીમાયપિ યત્થ કત્થચિ અરુણં ઉટ્ઠાપેન્તો અત્તના ગહિતસેનાસનં અપ્પવિટ્ઠોપિ વુત્થવસ્સો એવ હોતિ, ગહિતસેનાસને પન નિવુત્થો નામ ન હોતિ, તત્થ ચ અરુણુટ્ઠાપને પન સતિ હોતિ. તેનાહ ‘‘પુરિમસ્મિં બહુતરં નિવસતિ નામા’’તિ, એતેન ચ ઇતરસ્મિં સત્તાહવારેનાપિ અરુણુટ્ઠાપને સતિ એવ અપ્પકતરં નિવસતિ નામ હોતિ, નાસતીતિ દીપિતં હોતિ. નાનાલાભેહીતિ વિસું વિસું નિબદ્ધવસ્સાવાસિકલાભેહિ. નાનૂપચારેહીતિ નાનાપરિક્ખેપનાનાદ્વારેહિ. એકસીમાવિહારેહીતિ દ્વિન્નં વિહારાનં એકેન પાકારેન પરિક્ખિત્તત્તા એકાય ઉપચારસીમાય અન્તોગતેહિ દ્વીહિ વિહારેહિ. સેનાસનગ્ગાહો પટિપ્પસ્સમ્ભતીતિ પઠમં ગહિતો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. તત્થાતિ યત્થ સેનાસનગ્ગાહો પટિપ્પસ્સદ્ધો, તત્થ.

ઉપનન્દસક્યપુત્તવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૬૫-૬. ભૂમિયં ¶ ¶ પરિભણ્ડં અકાસીતિ ગિલાનેન નિપન્નભૂમિયં કિલિટ્ઠટ્ઠાનં ધોવિત્વા હરિતૂપલિત્તં કારેસીતિ અત્થો. ભેસજ્જં યોજેતું અસમત્થોતિ પરેહિ વુત્તવિધિમ્પિ કાતું અસમત્થો. પાળિયં ગિલાનુપટ્ઠાકાનં ચીવરદાને સામણેરાનં તિચીવરાધિટ્ઠાનાભાવા ‘‘ચીવરઞ્ચ પત્તઞ્ચા’’તિઆદિ સબ્બત્થ વુત્તં. સચેપિ સહસ્સં અગ્ઘતિ, ગિલાનુપટ્ઠાકાનઞ્ઞેવ દાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો.

ગિલાનવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૬૯. અઞ્ઞન્તિ ચીવરપત્તતો અઞ્ઞં. અપ્પગ્ઘન્તિ અતિજિણ્ણાદિભાવેન નિહીનં. તતોતિ અવસેસપરિક્ખારતો. સબ્બન્તિ પત્તં, તિચીવરઞ્ચ.

તત્થ તત્થ સઙ્ઘસ્સેવાતિ તસ્મિં તસ્મિં વિહારે સઙ્ઘસ્સેવ. પાળિયં અવિસ્સજ્જિકં અવેભઙ્ગિકન્તિ આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સેવ સન્તકં હુત્વા કસ્સચિ અવિસ્સજ્જિકં અવેભઙ્ગિકં ભવિતું અનુજાનામીતિ અત્થો.

૩૭૧-૨. અક્કનાળમયન્તિ અક્કદણ્ડમયં. અક્કદુસ્સાનીતિ અક્કવાકેન કતદુસ્સાનિ, પોત્થકગતિકાનિ દુક્કટવત્થુકાનીતિ અત્થો. દુપટ્ટચીવરસ્સ વા મજ્ઝેતિ યં નિટ્ઠિતે તિપટ્ટચીવરં હોતિ, તસ્સ મજ્ઝે પટલં કત્વા દાતબ્બાનીતિ અત્થો.

૩૭૪. ‘‘સન્તે પતિરૂપે ગાહકે’’તિ વુત્તત્તા ગાહકે અસતિ અદત્વા ભાજિતેપિ સુભાજિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

૩૭૬. દક્ખિણોદકં પમાણન્તિ ‘‘એત્તકાનિ ચીવરાનિ દસ્સામી’’તિ પઠમં ઉદકં પાતેત્વા પચ્છા દેન્તિ. તં યેહિ ગહિતં, તે ભાગિનોવ હોન્તીતિ ¶ અધિપ્પાયો. પરસમુદ્દેતિ જમ્બુદીપે. તમ્બપણ્ણિદીપઞ્હિ ઉપાદાયેસ એવં વુત્તો.

મતસન્તકકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૭૯. પુગ્ગલાધિટ્ઠાનનયેન ¶ વુત્તન્તિ ‘‘સીમાય દાન’’ન્તિઆદિના વત્તબ્બે ‘‘સીમાય દેતી’’તિઆદિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન વુત્તં. ‘‘અપિચા’’તિઆદિના પઠમલેડ્ડુપાતભૂતપરિક્ખેપારહટ્ઠાનતો બહિ દુતિયલેડ્ડુપાતોપિ ઉપચારસીમા એવાતિ દસ્સેતિ. ધુવસન્નિપાતટ્ઠાનાદિકમ્પિ પરિયન્તે ઠિતમેવ ગહેતબ્બં. લોકે ગામસીમાદયો વિય લાભસીમા નામ વિસું પસિદ્ધા નામ નત્થિ, કેનાયં અનુઞ્ઞાતાતિ આહ ‘‘નેવ સમ્માસમ્બુદ્ધેના’’તિઆદિ. એતેન નાયં સાસનવોહારસિદ્ધા, લોકવોહારસિદ્ધા એવાતિ દસ્સેતિ. ‘‘જનપદપરિચ્છેદો’’તિ ઇદં લોકપસિદ્ધસીમાસદ્દત્થવસેન વુત્તં. પરિચ્છેદબ્ભન્તરં પન સબ્બં જનપદસીમાતિ ગહેતબ્બં, જનપદો એવ જનપદસીમા. એવં રટ્ઠસીમાદીસુપિ. તેનાહ ‘‘આણાપવત્તિટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ.

પથવીવેમજ્ઝે ગતસ્સાતિ યાવ ઉદકપરિયન્તા ખણ્ડસીમત્તા વુત્તં, ઉપચારસીમાદીસુ પન અબદ્ધસીમાસુ હેટ્ઠાપથવિયં સબ્બત્થ ઠિતાનં ન પાપુણાતિ, કૂપાદિપવેસારહટ્ઠાને ઠિતાનઞ્ઞેવ પાપુણાતીતિ હેટ્ઠા સીમાકથાયં વુત્તનયેન તંતંસીમટ્ઠભાવો વેદિતબ્બો. ચક્કવાળસીમાય પન દિન્નં પથવીસન્ધારકઉદકટ્ઠાનેપિ ઠિતાનં પાપુણાતિ સબ્બત્થ ચક્કવાળવોહારત્તા.

બુદ્ધાધિવુત્થોતિ બુદ્ધેન ભગવતા નિવુત્થો. પાકવટ્ટન્તિ નિબદ્ધદાનં. વત્તતીતિ પવત્તતિ. તેહીતિ યેસં સમ્મુખે એસ દેતિ, તેહિ ભિક્ખૂહિ. દુતિયભાગે પન થેરાસનં આરુળ્હેતિ યાવ સઙ્ઘનવકા એકવારં સબ્બેસં ભાગં દત્વા ચીવરે અપરિક્ખીણે પુન સબ્બેસં દાતું દુતિયભાગે થેરસ્સ દિન્નેતિ અત્થો. પંસુકૂલિકાનમ્પિ વટ્ટતીતિ એત્થ ‘‘તુય્હં દેમા’’તિ અવુત્તત્તાતિ કારણં વદન્તિ. યદિ એવં ‘‘સઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ વુત્તેપિ ¶ વટ્ટેય્ય, ‘‘ભિક્ખૂનં દેમ, થેરાનં દેમ, સઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) વચનતો ભેદો ન દિસ્સતિ. વીમંસિતબ્બમેત્થ કારણં.

પારુપિતું વટ્ટતીતિ પંસુકૂલિકાનં વટ્ટતિ. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ભિક્ખુનીનઞ્ચ દમ્મીતિ વુત્તે પન ન મજ્ઝે ભિન્દિત્વા દાતબ્બન્તિ એત્થ યસ્મા ભિક્ખુનિપક્ખે સઙ્ઘસ્સ પચ્ચેકં અપરામટ્ઠત્તા ભિક્ખુનીનં ગણનાય ભાગો દાતબ્બોતિ દાયકસ્સ અધિપ્પાયોતિ સિજ્ઝતિ, તથા દાનઞ્ચ ભિક્ખૂપિ ગણેત્વા દિન્ને એવ યુજ્જતિ. ઇતરથા હિ કિત્તકં ભિક્ખૂનં દાતબ્બં, કિત્તકં ભિક્ખુનીનન્તિ ન વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સા’’તિ વુત્તવચનમ્પિ ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ વુત્તવચનસદિસમેવાતિ આહ ‘‘ભિક્ખૂ ચ ભિક્ખુનિયો ચ ગણેત્વા દાતબ્બ’’ન્તિ. તેનાહ ‘‘પુગ્ગલો ¶ …પે… ભિક્ખુસઙ્ઘગ્ગહણેન અગ્ગહિતત્તા’’તિ. ભિક્ખુસઙ્ઘ-સદ્દેન ભિક્ખૂનઞ્ઞેવ ગહિતત્તા, પુગ્ગલસ્સ પન ‘‘તુય્હઞ્ચા’’તિ વિસું ગહિતત્તા ચ તત્થસ્સ અગ્ગહિતતા દટ્ઠબ્બા, ‘‘ભિક્ખૂનઞ્ચ ભિક્ખુનીનઞ્ચ તુય્હઞ્ચા’’તિ વુત્તટ્ઠાનસદિસત્તાતિ અધિપ્પાયો. પુગ્ગલપ્પધાનો હેત્થ સઙ્ઘ-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. કેચિ પન ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘગ્ગહણેન ગહિતત્તા’’તિ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૭૯) પાઠં લિખન્તિ, તં ન સુન્દરં તસ્સ વિસું લાભગ્ગહણે કારણવચનત્તા. તથા હિ વિસું સઙ્ઘગ્ગહણેન ગહિતત્તાતિ વિસું પુગ્ગલસ્સપિ ભાગગ્ગહણે કારણં વુત્તં. યથા ચેત્થ પુગ્ગલસ્સ અગ્ગહણં, એવં ઉપરિ ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ તુય્હઞ્ચા’’તિઆદીસુપિ સઙ્ઘાદિ-સદ્દેહિ પુગ્ગલસ્સ અગ્ગહણં દટ્ઠબ્બં. યદિ હિ ગહણં સિયા, સઙ્ઘતોપિ, વિસુમ્પીતિ ભાગદ્વયં લભેય્ય ઉભયત્થ ગહિતત્તા.

પૂજેતબ્બન્તિઆદિ ગિહિકમ્મં ન હોતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ હરા’’તિ ઇદં પિણ્ડપાતહરણં સન્ધાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘ભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘અન્તોહેમન્તે’’તિ ઇમિના અનત્થતે કથિને વસ્સાનં પચ્છિમે માસે દિન્નં પુરિમવસ્સંવુત્થાનઞ્ઞેવ પાપુણાતિ, તતો પરં હેમન્તે દિન્નં પચ્છિમવસ્સંવુત્થાનમ્પિ વુત્થવસ્સત્તા પાપુણાતિ. હેમન્તતો પન પરં પિટ્ઠિસમયે ‘‘વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સા’’તિ એવં વત્વા દિન્નં અનન્તરે વસ્સે વા તતો પરેસુ વા યત્થ કત્થચિ તસ્મિં વુત્થવસ્સાનં સબ્બેસં પાપુણાતિ. યે પન સબ્બથા અવુત્થવસ્સા, તેસં ન પાપુણાતીતિ દસ્સેતિ. સબ્બેસમ્પીતિ હિ તસ્મિં ભિક્ખુભાવે વુત્થવસ્સાનં સબ્બેસમ્પીતિ અત્થો ¶ દટ્ઠબ્બો. ‘‘વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સા’’તિ વુત્તત્તા સમ્મુખીભૂતાનં સબ્બેસન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અતીતવસ્સન્તિ અનન્તરાતીતવસ્સં.

ઉદ્દેસં ગહેતું આગતોતિ ઉદ્દેસે અગ્ગહિતેપિ અન્તેવાસિકોવાતિ વુત્તં. ગહેત્વા ગચ્છન્તોતિ પરિનિટ્ઠિતઉદ્દેસો હુત્વા ગચ્છન્તો. ‘‘વત્તં કત્વા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનિ ગહેત્વા વિચરન્તાન’’ન્તિ ઇદં ‘‘ઉદ્દેસન્તેવાસિકાન’’ન્તિ ઇમસ્સેવ વિસેસનં, તેન ઉદ્દેસકાલે આગન્ત્વા ઉદ્દેસં ગહેત્વા ગન્ત્વા અઞ્ઞત્થ નિવસન્તે અનિબદ્ધચારિકે નિવત્તેતિ.

અટ્ઠચીવરમાતિકાકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચીવરક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

કસ્સપગોત્તભિક્ખુવત્થુકથાદિવણ્ણના

૩૮૦. ચમ્પેય્યક્ખન્ધકે ¶ ¶ તન્તિબદ્ધોતિ તન્તિ વુચ્ચતિ બ્યાપારો, તત્થ બદ્ધો, ઉસ્સુક્કં આપન્નોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘તસ્મિં આવાસે’’તિઆદિ.

૩૮૭-૮. હાપનં વા અઞ્ઞથા કરણં વા નત્થીતિ ઞત્તિકમ્મસ્સ ઞત્તિયા એકત્તા હાપનં ન સમ્ભવતિ, તસ્સા એકત્તા એવ પચ્છા ઞત્તિઠપનવસેન, દ્વિક્ખત્તું ઠપનવસેન ચ અઞ્ઞથા કરણં નત્થિ. પરતોતિ પરિવારે. તન્તિ પબ્બાજનીયકમ્મં, તસ્સાતિ અત્થો.

કસ્સપગોત્તભિક્ખુવત્થુકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૯૫. એસાતિ ‘‘બાલો’’તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠપુગ્ગલો, અપ્પત્તોતિ સમ્બન્ધો. તત્થ કારણમાહ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ. તત્થ આવેણિકેન લક્ખણેનાતિ પબ્બાજનીયકમ્મસ્સ નિમિત્તભાવેન પાળિયં વુત્તત્તા અસાધારણભૂતેન કુલદૂસકભાવેન. યદિ હેસ તં કમ્મં અપ્પત્તો, કથં પન સુનિસ્સારિતોતિ આહ ‘‘યસ્મા પનસ્સ આકઙ્ખમાનો સઙ્ઘો પબ્બાજનીયકમ્મં કરેય્યાતિ વુત્તં, તસ્મા સુનિસ્સારિતો’’તિ. તત્થ વુત્તન્તિ કમ્મક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૨૭) વુત્તં.

એત્થ પન કુલદૂસકકમ્મં કત્વા પબ્બાજનીયકમ્મકતસ્સ તેરસકકણ્ડકટ્ઠકથાયં ‘‘યસ્મિં વિહારે વસન્તેન યસ્મિં ગામે કુલદૂસકકમ્મં કતં હોતિ, તસ્મિં વિહારે વા તસ્મિં ગામે વા ન વસિતબ્બ’’ન્તિઆદિના (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૩) યા સમ્માવત્તના વુત્તા, સા ઇતરેનાપિ ¶ પૂરેતબ્બા. યં પન પટિપ્પસ્સદ્ધકમ્મસ્સ કુલદૂસકસ્સ તત્થેવ અટ્ઠકથાયં ‘‘યેસુ કુલેસુ કુલદૂસકકમ્મં કતં, તતો પચ્ચયા ન ગહેતબ્બા’’તિઆદિ વુત્તં, તં ન પૂરેતબ્બં કુલસઙ્ગહસ્સ અકતત્તા. એવં સેસકમ્મેસુપિ. યદિ એવં ‘‘તજ્જનીયકમ્મારહસ્સ ¶ નિયસકમ્મં કરોતિ…પે… એવં ખો, ઉપાલિ, અધમ્મકમ્મં હોતી’’તિઆદિવચનં (મહાવ. ૪૦૨) વિરુજ્ઝતીતિ? ન વિરુજ્ઝતિ સઙ્ઘસન્નિટ્ઠાનવસેન તજ્જનીયાદિકમ્મારહત્તસ્સ સિજ્ઝનતો. યસ્સ હિ સઙ્ઘો ‘‘તજ્જનીયકમ્મં કરોમા’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા કમ્મવાચં સાવેન્તો પબ્બાજનીયકમ્મવાચં સાવેતિ, તસ્સ કમ્મં અધમ્મકમ્મં હોતિ. સચે પન ‘‘તસ્સેવ પબ્બાજનીયકમ્મમેવ કરોમા’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા તદેવ કરોતિ, તસ્સ તં કમ્મં ધમ્મકમ્મન્તિ વેદિતબ્બં.

એવમિધ ‘‘નિસ્સારણ’’ન્તિ અધિપ્પેતસ્સ પબ્બાજનીયકમ્મસ્સ વસેન અત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તદઞ્ઞેસં તજ્જનીયાદીનં વસેન નિસ્સારણે અધિપ્પેતે ‘‘અપ્પત્તો નિસ્સારણ’’ન્તિ ઇમસ્સ પટિપક્ખવસેન સમ્પત્તો નિસ્સારણં, ‘‘તઞ્ચે સઙ્ઘો નિસ્સારેતિ. સુનિસ્સારિતો’’તિ અત્થસમ્ભવં દસ્સેતું પુન ‘‘તઞ્ચે સઙ્ઘો નિસ્સારેતીતિ સચે સઙ્ઘો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તજ્જનીયાદિકમ્મવિસયે, એકેનાપિ અઙ્ગેન નિસ્સારણા અનુઞ્ઞાતાતિ યોજના. પાળિયં અપ્પત્તો નિસ્સારણન્તિ એત્થ આપન્નો આવેણિકવસેન તજ્જનીયાદિસઙ્ખાતં નિસ્સારણં પત્તોતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

દ્વેનિસ્સરણાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચમ્પેય્યક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૪૫૧. કોસમ્બકક્ખન્ધકે ¶ ¶ સચે હોતિ, દેસેસ્સામીતિ વિનયધરસ્સ વચનેન આપત્તિદિટ્ઠિં પટિલભિત્વા એવમાહ. તેનેવ પાળિયં ‘‘સો તસ્સા આપત્તિયા અનાપત્તિદિટ્ઠિ હોતી’’તિ વુત્તં. નત્થિ આપત્તીતિ ઉદકસ્સ ઠપનભાવં અજાનિત્વા વા ઠપિતં છડ્ડેત્વા વિસ્સરિત્વા વા ગમને અસઞ્ચિચ્ચ અસતિયા અનાપત્તિપક્ખોપિ સમ્ભવતીતિ વિનયધરો તત્થ અનાપત્તિદિટ્ઠિં પટિલભિત્વા એવમાહ. તેનેવ પાળિયં ‘‘અઞ્ઞે ભિક્ખૂ તસ્સ આપત્તિયા અનાપત્તિદિટ્ઠિનો હોન્તી’’તિ વુત્તં. પરિસાયપિસ્સ અનાપત્તિદિટ્ઠિયા ઉપ્પન્નત્તા ‘‘અઞ્ઞે’’તિ બહુવચનં કતં. અનાપત્તિદિટ્ઠિ અહોસીતિ સુત્તન્તિકત્થેરસ્સ વિનયે અપકતઞ્ઞુતાય વિનયધરસ્સ વચનમત્તેન સો એવમહોસિ, સા પનસ્સ આપત્તિ એવ ઉદકાવસેસસ્સ ઠપનભાવં ઞત્વા ઠપિતત્તા. વત્થુમત્તજાનને એવ હિ સેખિયા સચિત્તકા, ન પણ્ણત્તિવિજાનને. તેનેવ પાળિયં ‘‘તસ્સા આપત્તિયા અનાપત્તિદિટ્ઠિ હોતી’’તિ સબ્બત્થ આપત્તિ ઇચ્ચેવ વુત્તં. ‘‘આપત્તિં આપજ્જમાનો’’તિ ઇદં વિનયધરત્થેરો ‘‘તયા ઇદં ઉદકં ઠપિત’’ન્તિ અત્તના પુટ્ઠેન સુત્તન્તિકત્થેરેન ‘‘આમાવુસો’’તિ વુત્તવચનં સરિત્વા પણ્ણત્તિઅકોવિદતાય સઞ્ચિચ્ચેવ અકાસીતિ આપત્તિદિટ્ઠિ હુત્વાવ અવોચ. તેનેવ પાળિયં ‘‘અઞ્ઞે ભિક્ખૂ તસ્સા આપત્તિયા આપત્તિદિટ્ઠિનો હોન્તી’’તિ વુત્તં.

૪૫૩. ‘‘ન તાવ ભિન્નો’’તિ ઇદં ઉક્ખિપનતદનુવત્તનમત્તેન સઙ્ઘો ભિન્નો નામ ન હોતિ, તં નિસ્સાય પન ઉભયપક્ખિકાનં પક્ખં પરિયેસિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં કોધવસેન કાયવચીકલહવડ્ઢનેનેવ હોતીતિ ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘સો ચ ખો કલહવસેના’’તિ. સમ્ભમઅત્થવસેનાતિ તુરિતત્થવસેન.

૪૫૪. અકારણેતિઆદિ ¶ અનુક્ખિપિત્વાવ ઉપાયેન સઞ્ઞાપેત્વા હિતેસિતાય આપત્તિતો મોચેતું યુત્તટ્ઠાને કોધચિત્તવસેન વિહેઠનત્થાય કતભાવં સન્ધાય વુત્તં, ન પન કમ્મઙ્ગસ્સ અભાવં સન્ધાય. તેનેવ ¶ પાળિયં ‘‘આપત્તિ એસા, ભિક્ખવે, નેસા અનાપત્તિ…પે… ઉક્ખિત્તો એસો ભિક્ખૂ’’તિઆદિ વુત્તં.

૪૫૫. ‘‘અધમ્મવાદીનં પક્ખે નિસિન્નો’’તિ ઇદં ઉપલક્ખણમત્તં, ધમ્મવાદીનં પક્ખે નિસીદિત્વા અધમ્મવાદીનં લદ્ધિં ગણ્હન્તોપિ ધમ્મવાદીનં નાનાસંવાસકો હોતિ એવ. કમ્મં કોપેતીતિ તં વિના ગણસ્સ અપૂરણપક્ખં સન્ધાય વુત્તં. યત્થ વા તત્થ વાતિ ધમ્મવાદીનં પક્ખે વા અધમ્મવાદીનં પક્ખે વાતિ અત્થો. ઇમે ધમ્મવાદિનોતિ ગણ્હાતીતિ તંતંપક્ખગતે ભિક્ખૂ યાથાવતો વા અયાથાવતો વા ‘‘ઇમે ધમ્મવાદિનો’’તિ ગણ્હાતિ, અયં તંતંપક્ખગતાનં અત્તાનં સમાનસંવાસકં કરોતિ.

૪૫૬. ઉપદંસેન્તીતિ પવત્તેન્તિ. પાળિયં એત્તાવતાતિ ‘‘એત્તકપદેસં મુઞ્ચિત્વા નિસિન્ના મયં કોધચિત્તે ઉપ્પન્નેપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અનનુલોમિકં કાયકમ્માદિં પવત્તેતું ન સક્ખિસ્સામા’’તિ સલ્લેક્ખેત્વા દૂરે નિસીદિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘ઉપચારં મુઞ્ચિત્વા’’તિ.

૪૫૭. પાળિયં ભણ્ડનજાતાતિઆદીસુ કલહસ્સ પુબ્બભાગો ભણ્ડનં નામ. હત્થપરામાસાદિ કલહો નામ. વિરુદ્ધવાદો વિવાદો નામ.

૪૫૮. પરિપુણ્ણકોસકોટ્ઠાગારોતિ એત્થ કોસો નામ સુવણ્ણમણિઆદિભણ્ડાગારસારગબ્ભો. કોટ્ઠં વુચ્ચતિ ધઞ્ઞસ્સ આવસનટ્ઠાનં, કોટ્ઠભૂતં અગારં કોટ્ઠાગારં, ધઞ્ઞસઙ્ગહટ્ઠાનં. અબ્ભુય્યાસીતિ યુદ્ધાય અભિમુખો નિક્ખમીતિ અત્થો. એકસઙ્ઘાતમ્પીતિ એકયુદ્ધમ્પિ. ધોવનન્તિ ધોવનુદકં.

૪૬૩. પરિયાદિન્નરૂપાતિ કોધચિત્તેન પરિગ્ગહિતસભાવા.

૪૬૪. તં ન જાનન્તીતિ તં કલહં ન જાનન્તિ. યે ઉપનય્હન્તીતિ યથાવુત્તં કોધાકારં ચિત્તે બન્ધન્તિ. પાકટપરિસ્સયેતિ સીહાદિકે. પટિચ્છન્નપરિસ્સયેતિ રાગાદિકે. પાળિયં નત્થિ બાલે ૯૭ સહાયતાતિ બાલં નિસ્સાય સીલાદિગુણસઙ્ખાતા સહાયતા નત્થિ, ન સક્કા લદ્ધુન્તિ અત્થો.

૪૬૬. અત્તકામરૂપાતિ ¶ અત્તનો હિતકામયમાનસભાવા. અનુરુદ્ધાતિ એકસેસનયેન તિણ્ણમ્પિ કુલપુત્તાનં આલપનં, તેનેવ બહુવચનનિદ્દેસો કતો. ખમનીયં સરીરં યાપનીયં જીવિતં ‘‘કચ્ચિ વો સરીરઞ્ચ ધારેતું, જીવિતઞ્ચ યાપેતું સક્કા’’તિ પુચ્છતિ. તગ્ઘાતિ એકંસત્થે નિપાતો, એકંસેન મયં ભન્તેતિ અત્થો. યથા કથન્તિ એત્થ યથાતિ નિપાતમત્તં, યથાકથન્તિ વા એકો નિપાતો કારણપુચ્છનત્થો, કેન પકારેનાતિ અત્થો. એકઞ્ચ પન મઞ્ઞે ચિત્તન્તિ એકસ્સ ચિત્તવસેન ઇતરેસમ્પિ પવત્તનતો સબ્બેસં નો એકં વિય ચિત્તન્તિ અત્થો. કચ્ચિ પન વો અનુરુદ્ધાતિ એત્થ વોતિ નિપાતમત્તં, પચ્ચત્તવચનં વા, કચ્ચિ તુમ્હેતિ અત્થો. અમ્હાકન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં, અમ્હેસુ તીસુ યો પઠમં પટિક્કમતીતિ અત્થો.

કોસમ્બકવિવાદકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૬૭. યેન પાલિલેય્યકન્તિ પચ્ચત્તે ઉપયોગવચનં, યત્થ પાલિલેય્યકો ગામો, તત્થ અવસરીતિ અત્થો. દહરપોતકેહીતિ ભિઙ્કચ્છાપેહિ. ‘‘ઓગાહિ’’ન્તિપિ પાઠો, નહાનપોક્ખરણિન્તિ અત્થો.

ઉદાનગાથાયં પન – રથઈસસદિસદન્તસ્સ નાગસ્સ હત્થિનો એતં વિવેકનિન્નં ચિત્તં નાગેન બુદ્ધનાગસ્સ વિવેકનિન્નચિત્તેન સમેતિ. કસ્મા? યં યસ્મા એકોવ રમતિ વને, તસ્મા એવં યોજના દટ્ઠબ્બા.

પાલિલેય્યકગમનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪૬૮. યથા ધમ્મો તથા તિટ્ઠાહીતિ યથા ધમ્મો ચ વિનયો ચ ઠિતો, તથા તિટ્ઠ, ધમ્મવાદીપક્ખે તિટ્ઠાતિ અત્થો.

૪૭૩. ‘‘યો ¶ પટિબાહેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ ઇદં સામગ્ગીભેદસ્સ અકારકે સન્ધાય વુત્તં. યે પન ભેદકારકા વિરુદ્ધા અલજ્જિનો ¶ , તેસં પટિબાહિતું વટ્ટતિ તેસં સન્તકસ્સપિ સેનાસનસ્સ વિનાસનવચનતો. ‘‘વિવિત્તં કત્વાપિ દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તત્તા પન યથાવુડ્ઢં વરસેનાસનં અદત્વા વુડ્ઢાનમ્પિ અસઞ્ઞતાનં સઞ્ઞતેહિ વિવિત્તં કત્વા દાતબ્બન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૪૭૫. કમ્મવાચાય ઓસારેત્વાતિ એત્થ ઉક્ખિત્તસ્સ ભિક્ખુનો આપત્તિયાપન્નભાવં પટિજાનિત્વા સમ્માવત્તનેન ઉક્ખેપકાનં સમુપ્પન્નઓસારણચ્છન્દસ્સ પગેવ ઞાતત્તા પટિપ્પસ્સમ્ભનકમ્મવાચાય ઉક્ખિત્તાનુવત્તકા સયમેવ નં ઓસારેસુન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૪૭૬. અત્થતો અપગતાતિ સામગ્ગીઅત્થવિરહિતા, તુચ્છબ્યઞ્જનાતિ અત્થો.

૪૭૭. અપ્પટિચ્છન્નાચારોતિ અપ્પટિચ્છાદેતબ્બસુન્દરાચારો. અનપગતન્તિ કારણતો અનપેતં. આદાતબ્બતો ગહેતબ્બતો આદાયન્તિ આચરિયવાદો વુત્તોતિ આહ ‘‘આદાયં અત્તનો આચરિયવાદ’’ન્તિ.

અટ્ઠહિ દૂતઙ્ગેહીતિ ‘‘સોતા ચ હોતિ સાવેતા ચ ઉગ્ગહેતા ચ ધારેતા ચ વિઞ્ઞાતા ચ વિઞ્ઞાપેતા ચ કુસલો ચ સહિતાસહિતસ્સ નો ચ કલહકારકો’’તિ (અ. નિ. ૮.૧૬) એવં વુત્તેહિ અટ્ઠહિ દૂતઙ્ગેહિ. સેસમેત્થ, હેટ્ઠા ચ સબ્બત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ.

અટ્ઠારસવત્થુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

કોસમ્બકક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય વિમતિવિનોદનિયં

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

૧. ચૂળવગ્ગસ્સ ¶ ¶ પઠમે કમ્મક્ખન્ધકે તાવ ‘‘બલવાબલવ’’ન્તિ ઇદં એકપદં. ‘‘બલવબલવ’’ન્તિ વત્તબ્બે આકારં કત્વા ‘‘બલવાબલવ’’ન્તિ વુત્તં. તઞ્ચ ‘‘દુક્ખદુક્ખ’’ન્તિઆદીસુ વિય અતિસયત્થે વત્તતીતિ આહ ‘‘સુટ્ઠુ બલવં પટિવદથા’’તિ, અતિ વિય બલવં કત્વા પટિવચનં દેથાતિ અત્થો.

૨. પાળિયં આપત્તિ આરોપેતબ્બાતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ‘‘મા ખો તુમ્હે આયસ્મન્તો એસો અજેસી’’તિઆદિકે ભણ્ડનાદિજનકે વચને પઞ્ઞત્તા કાચિ આપત્તિ નામ નત્થિ મુસાપેસુઞ્ઞાદીસુ એતસ્સ અપ્પવિટ્ઠત્તા, તથાપિ ભિક્ખૂહિ વિસું, સઙ્ઘમજ્ઝે ચ ‘‘મા, આવુસો, ભિક્ખૂ ¶ અઞ્ઞમઞ્ઞં પયોજેત્વા ભણ્ડનાદિં અકાસિ, નેદં અપ્પિચ્છતાદીનં અત્થાય વત્તતી’’તિ એવં અપઞ્ઞત્તેન વુચ્ચમાનસ્સ ભિક્ખુનો અનાદરિયેન અનોરમનપચ્ચયા વા અઞ્ઞવાદવિહેસાદિકરણપચ્ચયા વા યા આપત્તિ હોતિ, સા આપત્તિ આરોપેતબ્બા દિટ્ઠિવિપન્નસ્સ વિયાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

યસ્સ પન ઇદં વચનં વિનાવ કાયવાચાહિ આપન્ના લહુકાપત્તિ અત્થિ, તસ્સપિ આરોપેતબ્બાવ. યં પન કમ્મવાચાય ‘‘અત્તના ભણ્ડનકારકા’’તિ અત્તના-સદ્દગ્ગહણં, ‘‘યેપિ ચઞ્ઞે ભિક્ખૂ ભણ્ડનકારકા…પે… તે ઉપસઙ્કમિત્વા’’તિઆદિવચનઞ્ચ, તં વત્થુવસેન ગહિતં. યો પન સયમેવ ભણ્ડનકારકો હોતિ, અઞ્ઞે પન ભણ્ડનકારકે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘મા ખો તુમ્હે’’તિઆદિવચનં ન વદતિ, તસ્સાપેતં કમ્મં કાતબ્બમેવ. કરોન્તેહિ ચ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અયં ઇત્થન્નામો ¶ ભિક્ખુ ભણ્ડનકારકો…પે… સઙ્ઘે અધિકરણકારકો. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લ’’ન્તિઆદિનાવ કમ્મવાચા કાતબ્બા. યો ચ અઞ્ઞેપિ ભિક્ખૂ કલહાય સમાદપેતિ, તસ્સાપિ એવમેવ કમ્મવાચં કાતું વટ્ટતિ અઞ્ઞેસં સમાદાપનસ્સપિ ભણ્ડનકારકત્તે એવ પવિસનતો. અઞ્ઞેસં સમાદાપનાકારમ્પિ વત્વાવ, કમ્મવાચં કાતુકામેનપિ ચ તેહિ વુત્તવચનત્થમેવ ગહેત્વા તદનુગુણં યોજેત્વાવ કાતબ્બં, ન ઇધાગતવસેનેવ સબ્બેસમ્પિ ઇધાગતવસેનેવ વચનાસમ્ભવા. ભૂતેન વત્થુના કતમેવ હિ અવિપન્નં હોતિ, નાઞ્ઞન્તિ ગહેતબ્બં. એસ નયો નિયસ્સકમ્માદીસુપિ.

તજ્જનીયકમ્મકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અધમ્મકમ્મદ્વાદસકકથાદિવણ્ણના

૪. અપ્પટિઞ્ઞાય કતન્તિ વત્થું વા આપત્તિં વા અસમ્પટિચ્છાપેત્વા કતં. યો પન સબ્બેસં પસ્સન્તાનં એવ વત્થુવીતિક્કમં કત્વા પચ્છા કમ્મકરણભયેન ‘‘ન કરોમી’’તિ મુસા વદતિ, તસ્સ ભિક્ખૂનં સમ્મુખે વીતિક્કમકરણમેવ પટિઞ્ઞા. તથતો જાનનત્થમેવ પટિઞ્ઞાય કરણં અનુઞ્ઞાતં. યત્થ પન સન્દેહો હોતિ, તત્થ સમ્પટિચ્છાપેત્વાવ કત્તબ્બન્તિ ગહેતબ્બં.

‘‘પારાજિકાપત્તિયા વા’’તિ ઇદં લિઙ્ગનાસનનિમિત્તતાય પારાજિકસ્સ કમ્મેન અતિકિચ્છનીયતો વુત્તં. ‘‘સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયા વા’’તિ ઇદં પન પરિવાસાદિનિસ્સારણકમ્મસ્સ આવેણિકસ્સ ¶ વિજ્જમાનત્તા વુત્તં. યં પન પરતો ‘‘અધિસીલે સીલવિપન્નો હોતિ…પે… તજ્જનીયકમ્મં કરેય્યા’’તિ (ચૂળવ. ૬) વુત્તં, તં ‘‘આયતિં સંવરે ઠત્વા વુટ્ઠાનં કરોહી’’તિ ઓવદિયમાનસ્સ અનાદરિયાદિપચ્ચયલહુકાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં. સીલવિપત્તિમૂલકઞ્હિ લહુકાપત્તિં આપન્નો ઇધ અભેદૂપચારેન ‘‘અધિસીલે સીલવિપન્નો’’તિ વુત્તો ‘‘અતિદિટ્ઠિયા દિટ્ઠિવિપન્નો’’તિ એત્થ વિય.

યથા ચ દિટ્ઠિં ગહેત્વા વોહરન્તસ્સ ‘‘ઇતો દિટ્ઠિતો ઓરમાહી’’તિ અવત્વા કતકમ્મં કેવલાય દિટ્ઠિવિપત્તિયા કતત્તા અનાપત્તિયા કતં નામ અધમ્મકમ્મં હોતિ, એવં સીલવિપત્તિં આપજ્જિત્વા લજ્જિધમ્મે ¶ ઓક્કન્તે યથાધમ્મં વુટ્ઠાય સંવરે ઠાતુકામસ્સ કતં તજ્જનીયાદિકમ્મં કેવલાય સીલવિપત્તિયા કતત્તા અદેસનાગામિનિયા કતં નામ અધમ્મકમ્મં હોતિ. તેનેવ નિયસ્સકમ્મેપિ ‘‘અપિસ્સુ ભિક્ખૂ પકતા પરિવાસં દેન્તા’’તિઆદિના સંવરે અટ્ઠાનમેવ કમ્મનિમિત્તભાવેન વુત્તં. અદન્તં દમનત્થમેવ હિ તજ્જનીયાદિકમ્માનિ અનુઞ્ઞાતાનીતિ. કેચિ પન ‘‘અદેસનાગામિનિયાતિ ઇદં પારાજિકાપત્તિંયેવ સન્ધાય વુત્તં, ન સઙ્ઘાદિસેસ’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૪) વદન્તિ, તં સુક્કપક્ખે ‘‘દેસનાગામિનિયા આપત્તિયા કતં હોતી’’તિ ઇમિના વચનેન વિરુજ્ઝતિ. સઙ્ઘાદિસેસસ્સાપિ ચ પરિયાયતો દેસનાગામિનિવોહારે ગય્હમાને ‘‘આપત્તિયા કતં હોતી’’તિ વુત્તવારતો ઇમસ્સ વારસ્સ વિસેસો ન સિયા, અટ્ઠકથાયમ્પેત્થ વિસેસભાવો ન દસ્સિતો. તસ્મા વુત્તનયેનેવેત્થ અધિપ્પાયો ગહેતબ્બો.

૬. સબ્બાનિપીતિ તજ્જનીયનિયસ્સપબ્બાજનીયકમ્માનિ તીણિપિ. અઞ્ઞકમ્મસ્સ વત્થુનાતિ તજ્જનીયતો અઞ્ઞસ્સ કમ્મસ્સ વત્થુના અઞ્ઞકમ્મકરણં નામ કોચિ દોસોપિ ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. કારણમાહ ‘‘કસ્મા’’તિઆદિના.

અધમ્મકમ્મદ્વાદસકકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. નિયસ્સકમ્મે પાળિયં અપિસ્સૂતિ અપિચાતિ ઇમસ્મિં અત્થે નિપાતસમુદાયો. નિસ્સાય ¶ તે વત્થબ્બન્તિ એત્થ કેચિ કલ્યાણમિત્તાયત્તવુત્તિતં સન્ધાય વુત્તન્તિ વદન્તિ, અઞ્ઞે પન નિસ્સયગ્ગહણમેવાતિ, ઉભયેનપિસ્સ સેરિવિહારો ન વટ્ટતીતિ દીપિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૨૧. પબ્બાજનીયકમ્મે ‘‘પબ્બાજનીયકમ્મં પટિપ્પસ્સમ્ભેતૂ’’તિ ઇદં પક્કમનાદિં અકત્વા સમ્માવત્તન્તાનં વસેન વુત્તં.

૩૩. પટિસારણીયકમ્મે ¶ નેવ ભિક્ખુવચનં, ન ગિહિવચનન્તિ એત્થ પરિયાયતોપિ ભિક્ખૂ પરખુંસનં ન વદન્તિ, ગહટ્ઠા પન સરૂપેનેવ અક્કોસિતું સમત્થાપિ ઉપકારીસુ અકારણં એવરૂપં ન વદન્તિ, ત્વં ગિહિગુણતોપિ પરિહીનોતિ અધિપ્પાયો.

૩૯. ‘‘અઙ્ગસમન્નાગમો પુરિમેહિ અસદિસો’’તિ ઇમિના તજ્જનીયાદીનં વુત્તકારણમત્તેન ઇદં કાતું ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. ઇધ વુત્તેન પન ગિહીનં અલાભાય પરિસક્કનાદિના અઙ્ગેન તાનિપિ કાતું વટ્ટતીતિ ગહેતબ્બં. એત્થ ચ ‘‘સદ્ધં પસન્નં દાયકં કારકં સઙ્ઘુપટ્ઠાકં હીનેન ખુંસેતી’’તિ વુત્તત્તા તાદિસેસુ ગિહીસુ ખુંસનાદીહિ ગિહિપટિસંયુત્તેહિ એવ અઙ્ગેહિ કમ્મારહતા, ન આરામિકચેટકાદીસુ ખુંસનાદીહિ. તત્થાપિ દાયકાદીસુ ખમાપિતેસુ કમ્મારહતા નત્થિ, આપત્તિ ચ યત્થ કત્થચિ દેસેતું વટ્ટતિ. યો ચે તિક્ખત્તું ખમાપિયમાનોપિ ન ખમતિ, અકતકમ્મેનપિ દસ્સનૂપચારે આપત્તિ દેસેતબ્બા. સો ચે કાલકતો હોતિ, દેસન્તરં વા ગતો, ગતદિસા ન ઞાયતિ, અન્તરામગ્ગે વા જીવિતન્તરાયો હોતિ, કતકમ્મેનપિ અકતકમ્મેનપિ સઙ્ઘમજ્ઝે યથાભૂતં વિઞ્ઞાપેત્વા ખમાપેત્વા આપત્તિ દેસેતબ્બાતિ વદન્તિ. ધમ્મિકપટિસ્સવસ્સ અસચ્ચાપને પન તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મયા અસમવેક્ખિત્વા પટિસ્સવં કત્વા સો ન સચ્ચાપિતો, તં મે ખમથા’’તિઆદિના ખમાપને વચનક્કમો ઞાપેતબ્બો.

૪૧. પાળિયં મઙ્કુભૂતો નાસક્ખિ ચિત્તં ગહપતિં ખમાપેતુન્તિ તિંસયોજનમગ્ગં પુન ગન્ત્વાપિ માનથદ્ધતાય યથાભૂતં દોસં આવિકત્વા અખમાપનેન ‘‘નાહં ખમામી’’તિ તેન પટિક્ખિત્તો મઙ્કુભૂતો ખમાપેતું ન સક્ખિ, સો પુનદેવ સાવત્થિં પચ્ચાગન્ત્વાપિ માનનિગ્ગહત્થાયેવ પુનપિ સત્થારા પેસિતો પુરિમનયેનેવ ખમાપેતું અસક્કોન્તો પુનાગચ્છિ. અથસ્સ ભગવા ‘‘અસન્તં ભાવનમિચ્છેય્યા’’તિઆદિનાવ (ધ. પ. ૭૩) ધમ્મં દેસેત્વા માનનિમ્મથનં કત્વા અનુદૂતદાનં અનુઞ્ઞાસીતિ દટ્ઠબ્બં.

૪૨. ‘‘નો ¶ ચે ખમતિ…પે… આપત્તિં દેસાપેતબ્બો’’તિ વુત્તત્તા પગેવ ગહટ્ઠો ખમતિ ચે, દસ્સનૂપચારે આપત્તિદેસનાકિચ્ચં નત્થીતિ ગહેતબ્બં.

૪૬. ઉક્ખેપનીયકમ્મેસુ ¶ તીસુ અરિટ્ઠવત્થુસ્મિં આપત્તિં આરોપેત્વાતિ વિસું સઙ્ઘમજ્ઝેવ પાપિકાય દિટ્ઠિયા અપ્પટિનિસ્સજ્જનપચ્ચયા દુક્કટં, સમનુભાસનપરિયોસાને પાચિત્તિયં વા આપત્તિં આરોપેત્વા. એત્થાપિ કમ્મવાચાય ‘‘તથાહં ભગવતા’’તિઆદિ વત્થુવસેન વુત્તં. યેન યેન પકારેન દિટ્ઠિગતિકા વોહરિંસુ, તેન તેન પકારેન યોજેત્વા કમ્મવાચા કાતબ્બા. ગહણાકારં પન વિનાપિ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો પાપિકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં, સો તં દિટ્ઠિં અપ્પટિનિસ્સજ્જતિ, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લ’’ન્તિ એવં સામઞ્ઞતોપિ કમ્મવાચં કાતું વટ્ટતિ.

૬૫. ‘‘યં દિટ્ઠિં નિસ્સાય ભણ્ડનાદીનિ કરોતી’’તિ ઇમિના દિટ્ઠિં નિસ્સાય ઉપ્પન્નાનિ એવ ભણ્ડનાદીનિ ઇધ અધિપ્પેતાનિ, ન કેવલાનીતિ દસ્સેતિ. યો પન ‘‘ભણ્ડનાદીનં કરણે દોસો નત્થી’’તિ દિટ્ઠિકો હુત્વા ભણ્ડનાદિં કરોતિ, સાપિસ્સ દિટ્ઠિ એવ હોતિ, તસ્સપિ અપ્પટિનિસ્સગ્ગે કમ્મં કાતું વટ્ટતિ.

નિયસ્સકમ્મકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

કમ્મક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૭૫. પારિવાસિકક્ખન્ધકે ¶ ¶ અન્તમસો મૂલાયપટિકસ્સનારહાદીનમ્પીતિ આદિ-સદ્દેન માનત્તારહમાનત્તચારિકઅબ્ભાનારહે સઙ્ગણ્હાતિ. તે હિ પારિવાસિકાનં, પારિવાસિકા ચ તેસં પકતત્તટ્ઠાને એવ તિટ્ઠન્તિ. અધોતપાદટ્ઠપનકન્તિ યત્થ ઠત્વા પાદે ધોવન્તિ, તાદિસં દારુફલકખણ્ડાદિં. પાદઘંસનન્તિ સક્ખરકથલાદિં. ‘‘વત્તં કરોન્તી’’તિ એત્તકમત્તસ્સેવ વુત્તત્તા સદ્ધિવિહારિકાદીહિપિ અભિવાદનાદિં કાતું ન વટ્ટતિ.

‘‘પારિસુદ્ધિઉપોસથે કરિયમાને’’તિ ઇદં પવારણાદિવસેસુ સઙ્ઘે પવારેન્તે અનુપગતછિન્નવસ્સાદીહિ કરિયમાનપારિસુદ્ધિઉપોસથમ્પિ સન્ધાય વુત્તં. અત્તનો પાળિયાતિ નવકાનં પુરતો.

‘‘પારિવાસિકસ્સેવા’’તિ ઇદં અબ્ભાનારહપરિયોસાને સબ્બે ગરુકટ્ઠે સન્ધાય વુત્તં. તેસમ્પિ પચ્ચેકં ઓણોજનસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા તદવસેસા પકતત્તા એવ તં ન લભન્તિ.

ચતુસ્સાલભત્તન્તિ ભોજનસાલાય પટિપાટિયા દિય્યમાનભત્તં. હત્થપાસે ઠિતેનાતિ દાયકસ્સ હત્થપાસે પટિગ્ગહણરુહનટ્ઠાનેતિ અધિપ્પાયો. મહાપેળભત્તેપીતિ મહન્તેસુ ભત્તપચ્છિઆદિભાજનેસુ ઠપેત્વા દિય્યમાનભત્તેસુપિ.

૭૬. પાપિટ્ઠતરાતિ પારાજિકાપત્તીતિ ઉક્કંસવસેન વુત્તં. સઞ્ચરિત્તાદિપણ્ણત્તિવજ્જતો પન સુક્કવિસ્સટ્ઠાદિકા લોકવજ્જાવ, તત્થાપિ સઙ્ઘભેદાદિકા પાપિટ્ઠતરા એવ.

‘‘કમ્મન્તિ ¶ પારિવાસિકકમ્મવાચા’’તિ એતેન કમ્મભૂતા વાચાતિ કમ્મવાચા-સદ્દસ્સ અત્થોપિ સિદ્ધોતિ વેદિતબ્બો. સવચનીયન્તિ એત્થ ‘‘સદોસ’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ. ૩.૭૬) અત્થં વદતિ. અત્તનો વચને પવત્તનકમ્મન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો, ‘‘મા પક્કમાહી’’તિ વા ‘‘એહિ વિનયધરાનં સમ્મુખીભાવ’’ન્તિ વા ¶ એવં અત્તનો આણાય પવત્તનકકમ્મં ન કાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. એવઞ્હિ કેનચિ સવચનીયે કતે અનાદરેન અતિક્કમિતું ન વટ્ટતિ, બુદ્ધસ્સ સઙ્ઘસ્સ આણા અતિક્કન્તા નામ હોતિ.

રજોહતભૂમીતિ પણ્ણસાલાવિસેસનં. પચ્ચયન્તિ વસ્સાવાસિકચીવરં. સેનાસનં ન લભતીતિ વસ્સગ્ગેન ન લભતિ.

અપણ્ણકપટિપદાતિ અવિરદ્ધપટિપદા. સચે વાયમન્તોપીતિ એત્થ અવિસયભાવં ઞત્વા અવાયમન્તોપિ સઙ્ગય્હતિ.

૮૧. અવિસેસેનાતિ પારિવાસિકુક્ખિત્તકાનં સામઞ્ઞેન. પઞ્ચવણ્ણચ્છદનબદ્ધટ્ઠાનેસૂતિ પઞ્ચપ્પકારચ્છદનેહિ છન્નટ્ઠાનેસુ.

ઓબદ્ધન્તિ ઉટ્ઠાનાદિબ્યાપારપટિબદ્ધં. પીળિતન્તિ અત્થો. મઞ્ચે વા પીઠે વાતિ એત્થ વા-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન તટ્ટિકાચમ્મખણ્ડાદીસુ દીઘાસનેસુપિ નિસીદિતું ન વટ્ટતીતિ દીપિતં હોતિ.

ન વત્તભેદદુક્કટન્તિ વુડ્ઢતરસ્સ જાનન્તસ્સાપિ વત્તભેદે દુક્કટં નત્થીતિ દસ્સેતિ. ‘‘વત્તં નિક્ખિપાપેત્વા’’તિ ઇદં પારિવાસાદિમેવ સન્ધાય વુત્તં.

પારિવાસિકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પારિવાસિકક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૯૭. સમુચ્ચયક્ખન્ધકે ¶ ¶ વેદયામહન્તિ જાનાપેમિ અહં, આરોચેમીતિઅત્થો. અનુભવામીતિપિસ્સ અત્થં વદન્તિ. પુરિમં પન પસંસન્તિ આરોપનવચનત્તા. આરોચેત્વા નિક્ખિપિતબ્બન્તિ દુક્કટપરિમોચનત્થં વુત્તં. કેચિ પન ‘‘તદહેવ પુન વત્તં સમાદિયિત્વા અરુણં ઉટ્ઠાપેતુકામસ્સ રત્તિચ્છેદપરિહારત્થમ્પી’’તિ વદન્તિ.

‘‘સભાગા ભિક્ખૂ વસન્તી’’તિ વુત્તત્તા વિસભાગાનં વસનટ્ઠાને વત્તં અસમાદિયિત્વા બહિ એવ કાતુમ્પિ વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા’’તિ ઇદં વિહારે ભિક્ખૂનં સજ્ઝાયાદિસદ્દસવનૂપચારવિજહનત્થં વુત્તં. ‘‘મહામગ્ગતો ઓક્કમ્મા’’તિ ઇદં મગ્ગપટિપન્નાનં ભિક્ખૂનં ઉપચારાતિક્કમનત્થં વુત્તં. ગુમ્બેન વાતિઆદિ દસ્સનૂપચારવિજહનત્થં.

‘‘સોપિ કેનચિ કમ્મેન પુરે અરુણે એવ ગચ્છતી’’તિ ઇમિના આરોચનાય કતાય સબ્બેસુપિ ભિક્ખૂસુ વિહારગતેસુ ઊને ગણે ચરણદોસો વા વિપ્પવાસદોસો વા ન હોતિ આરોચિતત્તા સહવાસસ્સાતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘અયઞ્ચા’’ તિઆદિ. અબ્ભાનં કાતું ન વટ્ટતીતિ કતમ્પિ અકતમેવ હોતીતિ અત્થો.

સુક્કવિસ્સટ્ઠિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૨. સુદ્ધસ્સાતિ સભાગસઙ્ઘાદિસેસં અનાપન્નસ્સ, તતો વુટ્ઠિતસ્સ વા. અઞ્ઞસ્મિન્તિ સુદ્ધન્તપરિવાસવસેન ¶ આપત્તિવુટ્ઠાનતો અઞ્ઞસ્મિં આપત્તિવુટ્ઠાને. પાળિયં ‘‘પટિકસ્સિતો સઙ્ઘેન ઉદાયિ ભિક્ખુ અન્તરા એકિસ્સા આપત્તિયા…પે… મૂલાયપટિકસ્સના’’તિ ઇદં કરણવસેન વિપરિણામેત્વા મૂલાયપટિકસ્સનાય પટિકસ્સિતોતિ યોજેતબ્બં. અથ વા ‘‘મૂલાય પટિકસ્સના ખમતિ સઙ્ઘસ્સા’’તિ ઉત્તરપદેન સહ પચ્ચત્તવસેનેવ યોજેતુમ્પિ વટ્ટતિ.

‘‘ઉદાયિં ¶ ભિક્ખું અન્તરા એકિસ્સા આપત્તિયા…પે… મૂલાય પટિકસ્સિત્વા’’તિ એત્થ અન્તરા એકિસ્સા આપત્તિયા હેતુભૂતાય ઉદાયિં ભિક્ખું મૂલાય પટિકસ્સિત્વા મૂલદિવસે આકડ્ઢિત્વા તસ્સા અન્તરાપત્તિયા સમોધાનપરિવાસં દેતૂતિ યોજના. આવિકારાપેત્વા વિસ્સજ્જેતબ્બોતિ તસ્સ અતેકિચ્છભાવં તેનેવ સઙ્ઘસ્સ પાકટં કારેત્વા લજ્જિગણતો વિયોજનવસેન વિસ્સજ્જેતબ્બો.

સતં આપત્તિયોતિ કાયસંસગ્ગાદિવસેન એકદિવસે આપન્ના સતં આપત્તિયો. દસસતન્તિ સહસ્સા આપત્તિયો. રત્તિસતં છાદયિત્વાનાતિ યોજેતબ્બો. સબ્બપરિવાસકમ્મવાચાવસાનેતિ હેટ્ઠા દસ્સિતાનં દ્વિન્નં સુદ્ધન્તપરિવાસાનં, તિણ્ણં સમોધાનપરિવાસાનઞ્ચાતિ ઇમેસં સબ્બેસં પરિવાસાનં કમ્મવાચાપરિયોસાને. પુરિમનયેનેવાતિ પટિચ્છન્નપરિવાસે વુત્તનયેન.

વિહારૂપચારતોપીતિ બહિગામે ભિક્ખૂનં વિહારૂપચારતોપિ. ‘‘દ્વે લેડ્ડુપાતા અતિક્કમિતબ્બા’’તિ ઇદં ભિક્ખૂનં સવનૂપચારાતિક્કમનં વુત્તં. ગામસ્સાતિ ન વુત્તન્તિ ગામસ્સ ઉપચારં મુઞ્ચિતું વટ્ટતીતિ ન વુત્તં. તેન ગામૂપચારે ઠિતાપિ તત્થ દસ્સનસવનૂપચારે અતિક્કમિત્વા ઠિતા ભિક્ખૂ ચ ભિક્ખુનિયો ચ તસ્સા રત્તિચ્છેદં ન કરોન્તીતિ દીપેતિ.

અનિક્ખિત્તવત્તભિક્ખૂનં વુત્તનયેનેવાતિ ઉપચારસીમાય પવિટ્ઠાનં વસેન રત્તિચ્છેદં સન્ધાય વુત્તં. તસ્મિં ગામેતિ ભિક્ખુનીનં નિવાસનગામે. અત્તાનં દસ્સેત્વાતિ યથા આરોચેતું સક્કા, તથા દસ્સેત્વા. ‘‘સમ્મન્નિત્વા દાતબ્બા’’તિ ઇમિના સમ્મતાય સહવાસેપિ રત્તિચ્છેદો ન હોતીતિ દસ્સેતિ.

મૂલાયપટિકસ્સિતસ્સાતિ મૂલાયપટિકસ્સિતસ્સ પુન પરિવુત્થપરિવાસસ્સાતિ અત્થો. તિસ્સન્નન્તિ મૂલાપત્તિયા સહ દ્વિન્નં અન્તરાપત્તીનઞ્ચ.

૧૦૮. સચે ¶ પટિચ્છન્નાતિ નિક્ખિત્તવત્તેનાપન્નાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં. પાળિયં પઞ્ચાહપ્પટિચ્છન્નવારે અન્તરાપત્તિકથાયં ‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, છારત્તં માનત્તં દાતબ્બ’’ન્તિ ઇદં મૂલાયપટિકસ્સનાકમ્મવાચાનન્તરમેવ દાતું વુત્તં ન હોતિ. મૂલાયપટિકસ્સિતસ્સ પન પઞ્ચદિવસાનિ પરિવસિત્વા યાચિતસ્સ ¶ માનત્તચરણકાલે આપન્નાય તતિયાય અન્તરાપત્તિયા અપ્પટિચ્છન્નાય માનત્તદાનં સન્ધાય વુત્તં. એવઞ્ચ દિન્નમાનત્તસ્સ એકેન છારત્તેન પુબ્બે દિન્નમાનત્તાહિ તીહિ આપત્તીહિ સહ ચતસ્સન્નમ્પિ આપત્તીનં માનત્તં ચિણ્ણમેવ હોતિ. ઇમિના પન નયેન અબ્ભાનારહકાલે આપન્નાય અન્તરાપત્તિયા, પક્ખપ્પટિચ્છન્નવારે અન્તરાપત્તીસુ ચ પટિપજ્જનં વેદિતબ્બં. ‘‘એકાહપ્પટિચ્છન્નાદિવસેન પઞ્ચા’’તિ ઇદં એકાહપ્પટિચ્છન્નાદીનં ચતુન્નં પચ્ચેકપરિવાસદાનમાનત્તદાનઅબ્ભાનાનિ એકેકં કત્વા વુત્તં. ‘‘અન્તરાપત્તિવસેન ચતસ્સો’’તિ ઇદમ્પિ માનત્તદાનઅબ્ભાનાનિ તસ્મિં તસ્મિં મૂલાયપટિકસ્સને એકત્તં આરોપેત્વા વુત્તં.

પટિચ્છન્નપરિવાસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૫. ‘‘યસ્મા પટિચ્છન્ના અન્તરાપત્તી’’તિ ઇદં સમોધાનપરિવાસદાનસ્સ કારણવચનં, ન પન ચિણ્ણપરિવુત્થદિવસાનં મક્ખિતભાવસ્સ, અપ્પટિચ્છન્નાય અન્તરાપત્તિયા મૂલાયપટિકસ્સને કતેપિ તેસં મક્ખિતભાવસમ્ભવતો. તસ્મા ‘‘માનત્તચિણ્ણદિવસાપિ પરિવુત્થદિવસાપિ સબ્બે મક્ખિતાવ હોન્તી’’તિ ઇમસ્સાનન્તરં ‘‘સમોધાનપરિવાસો ચસ્સ દાતબ્બો’’તિ એવમેત્થ યોજના કાતબ્બા. તેનાહ ‘‘તેનેવા’’તિઆદિ.

સમોધાનપરિવાસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩૪. ‘‘એકાપત્તિમૂલકઞ્ચા’’તિ ઇમિના ‘‘એકા આપત્તિ એકાહપ્પટિચ્છન્ના, એકા આપત્તિ દ્વીહપ્પટિચ્છન્ના’’તિઆદિનયં દસ્સેતિ. અપ્પટિચ્છન્નભાવં દસ્સેતુન્તિ અજાનનાદિના પટિચ્છન્નાયપિ આપત્તિયા માનત્તારહતાવચનેન અપ્પટિચ્છન્નભાવં દસ્સેતું. ‘‘એકસ્સ, આવુસો, માસસ્સ ભિક્ખુ માનત્તારહો’’તિ ¶ (ચૂળવ. ૧૫૩) હિ વુત્તં. એત્થ એકસ્સ અજાનનપટિચ્છન્નમાસસ્સ ¶ પરિવાસારહો ન હોતિ, કેવલં આપત્તિયા અપ્પટિચ્છન્નત્તા માનત્તારહો હોતીતિ અધિપ્પાયો. પાળિયં મક્ખધમ્મોતિ મદ્દિતુકામતા. સઙ્ઘાદિસેસાનં પરિવાસદાનાદિસબ્બવિનિચ્છયસ્સ સમુચ્ચયત્તા પનેસ સમુચ્ચયક્ખન્ધકોતિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

અગ્ઘસમોધાનપરિવાસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમુચ્ચયક્ખન્ધકવણ્ણનાનયો નિટ્ઠિતો.

૧૯૫. સમથક્ખન્ધકે ¶ ¶ ખીણાસવસ્સ વિપુલસતિં નિસ્સાય દાતબ્બો વિનયો ચોદનાદિઅસારુપ્પાનં વિનયનુપાયો સતિવિનયો.

૧૯૬. ચિત્તવિપરિયાસકતોતિ કતચિત્તવિપરિયાસો. ગગ્ગં ભિક્ખું…પે… ચોદેન્તીતિ એત્થ પન ઉમ્મત્તકસ્સ ઇદં ઉમ્મત્તકં, અજ્ઝાચિણ્ણં. તદેવ ચિત્તવિપરિયાસેન કતન્તિ ચિત્તવિપરિયાસકતં. તેન ઉમ્મત્તકેન ચિત્તવિપરિયાસકતેન અજ્ઝાચિણ્ણેન અનાચારેન આપન્નાય આપત્તિયા ગગ્ગં ભિક્ખું ચોદેન્તીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. પઠમં મૂળ્હો હુત્વા પચ્છા અમૂળ્હભાવં ઉપગતસ્સ દાતબ્બો વિનયો અમૂળ્હવિનયો.

૨૦૨. ધમ્મવાદીનં યેભુય્યભાવસમ્પાદિકા કિરિયા યેભુય્યસિકાતિ ઇમસ્મિં અત્થે સ-કારાગમસહિતો ઇક-પચ્ચયન્તોયં સદ્દોતિ દસ્સેતું આહ ‘‘યસ્સા’’તિઆદિ. તત્થ યસ્સા કિરિયાયાતિ ગૂળ્હકવિવટ્ટકાદિના સલાકગ્ગાહાપકકિરિયાય. યેભુય્યભાવં નિસ્સિતસમથકિરિયા યેભુય્યસિકાતિ એવં યેભુય્યસિકાસદ્દસ્સ અત્થો ગહેતબ્બો. એવઞ્હિ અયં અધિકરણસમથો નામ હોતિ. યથાવુત્તસલાકગ્ગાહેન હિ ધમ્મવાદીનં યેભુય્યભાવે સિદ્ધે પચ્છા તં યેભુય્યભાવં નિસ્સાયેવ અધિકરણવૂપસમો હોતિ, ન ધમ્મવાદીનં બહુતરભાવસાધકકિરિયામત્તેન.

૨૦૭. ‘‘સેસમેત્થ તજ્જનીયાદીસુ વુત્તનયમેવા’’તિ એતેન તજ્જનીયાદિસત્તકમ્માનિ વિય ઇદમ્પિ તસ્સપાપિયસિકાકમ્મં અસુચિભાવાદિદોસયુત્તસ્સ, સઙ્ઘસ્સ ચ વિનિચ્છયે અતિટ્ઠમાનસ્સ કત્તબ્બં વિસું એકં નિગ્ગહકમ્મન્તિ દસ્સેતિ. એતસ્મિઞ્હિ નિગ્ગહકમ્મે કતે સો પુગ્ગલો ‘‘અહં ¶ સુદ્ધો’’તિ અત્તનો સુદ્ધિયા સાધનત્થં સઙ્ઘમજ્ઝં ઓતરિતું, સઙ્ઘો ચસ્સ વિનિચ્છયં દાતું ન લભતિ, તં કમ્મકરણમત્તેનેવ ચ તં અધિકરણં વૂપસન્તં હોતિ.

કથં પનેતં કમ્મં પટિપ્પસ્સમ્ભતીતિ? કેચિ પનેત્થ ‘‘સો તથા નિગ્ગહિતો નિગ્ગહિતોવ હોતિ, ઓસારણં ન લભતિ. તેનેવ પાળિયં ¶ ઓસારણા ન વુત્તા’’તિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘પાળિયં ન ઉપસમ્પાદેતબ્બન્તિઆદિના સમ્માવત્તનસ્સ વુત્તત્તા સમ્માવત્તિત્વા લજ્જિધમ્મે ઓક્કન્તસ્સ ઓસારણા અવુત્તાપિ તજ્જનીયાદીસુ વિય નયતો કમ્મવાચં યોજેત્વા ઓસારણા કાતબ્બા એવા’’તિ વદન્તિ, ઇદં યુત્તં. તેનેવ અટ્ઠકથાયં વક્ખતિ ‘‘સચે સીલવા ભવિસ્સતિ, વત્તં પરિપૂરેત્વા પટિપ્પસ્સદ્ધિં લભિસ્સતિ. નો ચે, તથાનાસિતકોવ ભવિસ્સતી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૩૮). તસ્સપાપિયસિકાકમ્મન્તિ ચ અલુત્તસમાસોયેવ. તેનાહ ‘‘ઇદં હી’’તિ આદિ.

સતિવિનયકથાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૧૫. વિરૂપતો વિપરિણામટ્ઠેન ચિત્તં દુક્ખં વિપચ્ચતીતિ આહ ‘‘ચિત્તદુક્ખત્થં વોહારો’’તિઆદિ. ઉપવદનાતિ ચોદના. તત્થેવાતિ અનુવદને.

આદિતો પટ્ઠાય ચ તસ્સ તસ્સ કમ્મસ્સ વિઞ્ઞાતત્તાતિ વિત્થારતો આગતકમ્મવગ્ગસ્સ આદિતો પટ્ઠાય વણ્ણનામુખેન વિઞ્ઞાતત્તા વિનિચ્છયો ભવિસ્સતીતિ યોજના.

૨૧૬. પાળિયં અજ્ઝત્તં વાતિ અત્તનિ વા અત્તનો પરિસાય વા. બહિદ્ધા વાતિ પરસ્મિં વા પરસ્સ પરિસાય વા. અનવસ્સવાયાતિ અનુપ્પાદાય.

૨૨૦. ‘‘વિવાદાધિકરણં કુસલં અકુસલં અબ્યાકત’’ન્તિ ઇદં પુચ્છાવચનં. વિવાદાધિકરણં સિયા કુસલન્તિઆદિ વિસજ્જનં. એસ નયો સેસેસુપિ.

૨૨૨. સમ્મુતિસભાવાયપિ આપત્તિયા કારણૂપચારેન અકુસલાબ્યાકતભાવેન વુચ્ચમાને કુસલસ્સાપિ આપત્તિકારણત્તા તદુપચારેન ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા કુસલ’’ન્તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય ¶ , તથા ¶ અવત્વા ‘‘નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ એવંવચનસ્સ કારણં દસ્સેતું ‘‘એત્થ સન્ધાયભાસિતવસેન અત્થો વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં. એત્થ ચાયમધિપ્પાયો – યદિ હિ આપત્તિ નામ પરમત્થધમ્મસભાવા ભવેય્ય, તદા ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલ’’ન્તિઆદિવચનં યુજ્જેય્ય. યસ્મા દુટ્ઠદોસસિક્ખાપદટ્ઠકથાદીસુ દસ્સિતદોસપ્પસઙ્ગતો પરમત્થસભઆવતા ન યુત્તા, એકન્તસમ્મુતિસભાવા એવ સા હોતિ, તસ્મા ‘‘સિયા અકુસલં સિયા અબ્યાકત’’ન્તિપિ નિપ્પરિયાયતો ન વત્તબ્બા. યદિ પન અકુસલઅબ્યાકતધમ્મસમુટ્ઠિતત્તમેવ ઉપાદાય પરિયાયતો ‘‘સિયા અકુસલં સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ વુત્તં. તદા કુસલધમ્મસમઉટ્ઠિતત્તમ્પિ ઉપાદાય પરિયાયતો ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા કુસલ’’ન્તિપિ વત્તબ્બં ભવેય્ય. યતો ચેતં વચનં આપત્તિયા અકુસલાબ્યાકતૂપચારારહત્તસ્સ કુસલૂપચારાનારહત્તસ્સ વિસું કારણસબ્ભાવં સન્ધાય ભાસિતં, તસ્મા યં તં કારણવિસેસં સન્ધાય ઇદં ભાસિતં, તસ્સ વસેનેવેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

ઇદાનિ પન યો અઙ્ગપ્પહોનકચિત્તમેવ સન્ધાય આપત્તિયા અકુસલાદિભાવો વુત્તો, નાઞ્ઞં વિસેસકારણં સન્ધાયાતિ ગણ્હેય્ય, તસ્સ ગાહે દોસં દસ્સેન્તો ‘‘યસ્મિં હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ પથવીખણનાદિકેતિ પથવીખણનાદિનિમિત્તે પણ્ણત્તિવજ્જે. આપત્તાધિકરણે કુસલચિત્તં અઙ્ગન્તિ પણ્ણત્તિં અજાનિત્વા કુસલચિત્તેન ચેતિયઙ્ગણાદીસુ ભૂમિસોધનાદિવસેન પથવીભૂતગામવિકોપનાદિકાલે કુસલચિત્તં કારણં હોતિ. તસ્મિં સતીતિ તસ્મિં આપત્તાધિકરણે વિજ્જમાને કુસલચિત્તસમુટ્ઠિતત્તેન કુસલવોહારારહાય આપત્તિયા વિજ્જમાનાયાતિ અધિપ્પાયો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૨૨) પન ‘‘તસ્મિં સતી’’તિ ઇમસ્સ ‘‘તસ્મિં કુસલચિત્તે આપત્તિભાવેન ગહિતે’’તિ અત્થો વુત્તો, તં ન યુજ્જતિ ‘‘યસ્મિ’’ન્તિ ય-સદ્દેન પરામટ્ઠસ્સેવ આપત્તાધિકરણસ્સ ‘‘તસ્મિ’’ન્તિ પરામસિતબ્બતો.

ન સક્કા વત્તુન્તિ યદિ સમ્મુતિસભાવાયપિ આપત્તિયા અકુસલાદિસમુટ્ઠિતત્તેન અકુસલાદિવોહારો કરીયતિ, તદા કુસલવોહારોપિ કત્તબ્બોતિ ‘‘નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ ન સક્કા વત્તું, અઞ્ઞથા અકુસલાદિભાવોપિસ્સ પટિક્ખિપિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. તસ્માતિ ¶ યસ્મા કુસલાદીનં તિણ્ણં સમાનેપિ આપત્તિયા અઙ્ગપ્પહોનકત્તે કુસલવોહારોવ આપત્તિયા પટિક્ખિત્તો, ન અકુસલાદિવોહારો, તસ્મા નયિદં અઙ્ગપ્પહોનકં ચિત્તં સન્ધાય વુત્તન્તિ ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં સિયા અબ્યાકતં, નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ ઇદં આપત્તિયા સમુટ્ઠાપકત્તેન અઙ્ગપ્પહોનકં કારણભૂતં ચિત્તમત્તં સન્ધાય ન વુત્તં ¶ , અઞ્ઞથા ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા કુસલ’’ન્તિપિ વત્તબ્બતોતિ અધિપ્પાયો. એતેન આપત્તિયા અકુસલાદિભાવોપિ કેનચિ નિમિત્તેન પરિયાયતોવ વુત્તો, ન પરમત્થતોતિ દસ્સેતિ. યથાહ ‘‘યં કુસલચિત્તેન આપજ્જતિ, તં કુસલં, ઇતરેહિ ઇતર’’ન્તિ.