📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

વિનયપિટકે

વિનયાલઙ્કાર-ટીકા (પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

મુત્તહારાદિનયગાથા

યો ¶ ¶ લોકે લોકલોકો વરતરપરદો રાજરાજગ્ગજઞ્ઞો;

આકાસાકારકારો પરમરતિરતો દેવદેવન્તવજ્જો.

સંસારાસારસારો સુનરનમનતો મારહારન્તરટ્ઠો;

લોકાલઙ્કારકારો અતિસતિગતિમા ધીરવીરત્તરમ્મો.

સીહનિવત્તનનયગાથા

સંસારચક્કવિદ્ધંસં, ¶ સમ્બુદ્ધં તં સુમાનસં;

સંનમામિ સુગુણેસં, સંદેસિતસુદુદ્દસં.

અનોતત્તોદકાવત્તનયગાથા

યેન ¶ વિદ્ધંસિતા પાપા, યેન નિબ્બાપિતા દરા;

યેન લોકા નિસ્સરિસું, યેન ચાહં નમામિ તં.

ચતુદીપચક્કવત્તનનયગાથા

સઙ્ઘં સસઙ્ઘં નમામિ, વન્તન્તવરધમ્મજં;

મગ્ગગ્ગમનફલટ્ઠં, સુસંસં સુભમાનસં.

અબ્યપેતચતુપાદઆદિયમકગાથા

વિનયં વિનયં સારં, સઙ્ગહં સઙ્ગહં કરં;

ચરિયં ચરિયં વન્દે, પરમં પરમં સુતં.

બ્યપેતચતુપાદઆદિઅન્તયમકગાથા

પકારે બહુપકારે, સાગરે ગુણસાગરે;

ગરવો મમ ગરવો, વન્દામિ અભિવન્દામિ.

વત્થુત્તયે ગન્થકારે, ગરૂસુ સાદરં મયા;

કતેન નમક્કારેન, હિત્વા સબ્બે ઉપદ્દવે.

સિક્ખાકામેહિ ¶ ધીરેહિ, જિનસાસનકારિભિ;

ભિક્ખૂહિ વિનયઞ્ઞૂહિ, સાદરં અભિયાચિતો.

વણ્ણયિસ્સામિ વિનય-સઙ્ગહં પીતિવડ્ઢનં;

ભિક્ખૂનં વેનયિકાનં, યથાસત્તિબલં અહં.

પોરાણેહિ કતા ટીકા, કિઞ્ચાપિ અત્થિ સા પન;

અતિસઙ્ખેપભાવેન, ન સાધેતિ યથિચ્છિતં.

તસ્મા હિ નાનાસત્થેહિ, સારમાદાય સાધુકં;

નાતિસઙ્ખેપવિત્થારં, કરિસ્સં અત્થવણ્ણનં.

વિનયાલઙ્કારં નામ, પેસલાનં પમોદનં;

ઇમં પકરણં સબ્બે, સમ્મા ધારેન્તુ સાધવોતિ.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

વિવિધવિસેસનયસમન્નાગતં ¶ કાયવાચાવિનયનકરણસમત્થં લજ્જિપેસલભિક્ખૂનં સંસયવિનોદનકારકં યોગાવચરપુગ્ગલાનં સીલવિસુદ્ધિસમ્પાપકં જિનસાસનવુડ્ઢિહેતુભૂતં પકરણમિદમારભિતુકામો અયમાચરિયાસભો પઠમં તાવ રતનત્તયપણામપણામારહભાવઅભિધેય્યકરણહેતુ કરણપ્પકારપકરણાભિધાનનિમિત્તપયોજનાનિ દસ્સેતું ‘‘વત્થુત્તયં નમસ્સિત્વા’’તિઆદિમાહ. એત્થ હિ વત્થુત્તયં નમસ્સિત્વાતિ ઇમિના રતનત્તયપણામો વુત્તો પણામેતબ્બપણામઅત્થદસ્સનતો. સરણં સબ્બપાણિનન્તિ ઇમિના પણામારહભાવો પણામહેતુદસ્સનતો. પાળિમુત્તવિનિચ્છયન્તિ અભિધેય્યો ઇમસ્સ પકરણસ્સ અત્થભાવતો. વિપ્પકિણ્ણમનેકત્થાતિ કરણહેતુ તેનેવકારણેન પકરણસ્સ કતત્તા. સમાહરિત્વા એકત્થ, દસ્સયિસ્સમનાકુલન્તિ કરણપ્પકારો તેનાકારેન પકરણસ્સ કરણતો. પકરણાભિધાનં પન સમાહરિતસદ્દસ્સ સામત્થિયતો દસ્સિતં સમાહરિત્વા દસ્સનેનેવ ઇમસ્સ પકરણસ્સ વિનયસઙ્ગહઇતિ નામસ્સ લભનતો.

નિમિત્તં ¶ પન અજ્ઝત્તિકબાહિરવસેન દુવિધં. તત્થ અજ્ઝત્તિકં નામ કરુણા, તં દસ્સનકિરિયાય સામત્થિયતો દસ્સિતં તસ્મિં અસતિ દસ્સનકિરિયાય અભાવતો. બાહિરં નામ સોતુજનસમૂહો, તં યોગાવચરભિક્ખૂનન્તિ તસ્સ કરુણારમ્મણભાવતો. પયોજનં પન દુવિધં પણામપયોજનપકરણપયોજનવસેન. તત્થ પણામપયોજનં નામ અન્તરાયવિસોસનપસાદજનનાદિકં, તં સરણં સબ્બપાણિનન્તિ ઇમસ્સ સામત્થિયતો દસ્સિતં હેતુમ્હિ સતિ ફલસ્સ અવિનાભાવતો. વુત્તઞ્હિ અભિધમ્મટીકાચરિયેન ‘‘ગુણવિસેસવા હિ પણામારહો ¶ હોતિ, પણામારહે ચ કતો પણામો વુત્તપ્પયોજનસિદ્ધિકરોવ હોતી’’તિ (ધ. સ. મૂલટી. ૧). પકરણપયોજનમ્પિ દુવિધં મુખ્યાનુસઙ્ગિકવસેન. તેસુ મુખ્યપયોજનં નામ બ્યઞ્જનાનુરૂપં અત્થસ્સ પટિવિજ્ઝનં પકાસનઞ્ચ અત્થાનુરૂપં બ્યઞ્જનસ્સ ઉદ્દિસનં ઉદ્દેસાપનઞ્ચ, તં વિનયે પાટવત્થાયાતિ ઇમિના વુત્તં. અનુસઙ્ગિકપયોજનં નામ સીલાદિઅનુપાદાપરિનિબ્બાનન્તો અત્થો, તં સમાહરિત્વા એકત્થ દસ્સયિસ્સન્તિ ઇમસ્સ સામત્થિયેન દસ્સિતં એકત્થ સમાહરિત્વા દસ્સને સતિ તદુગ્ગહપરિપુચ્છાદિના કતપયોગસ્સ અનન્તરાયેન તદત્થસિજ્ઝનતોતિ.

કિમત્થં પનેત્થ રતનત્તયપણામાદયો આચરિયેન કતા, નનુ અધિપ્પેતગન્થારમ્ભોવ કાતબ્બોતિ? વુચ્ચતે – એત્થ રતનત્તયપણામકરણં તબ્બિહતન્તરાયો હુત્વા અનાયાસેન ગન્થપરિસમાપનત્થં. પણામારહભાવવચનં અત્તનો યુત્તપત્તકારિતાદસ્સનત્થં, તં વિઞ્ઞૂનં તોસાપનત્થં, તં પકરણસ્સ ઉગ્ગહણત્થં, તં સબ્બસમ્પત્તિનિપ્ફાદનત્થં. અભિધેય્યકથનં વિદિતાભિધેય્યસ્સ ગન્થસ્સ વિઞ્ઞૂનં ઉગ્ગહધારણાદિવસેન પટિપજ્જનત્થં. કરણહેતુકથનં અકારણે કતસ્સ વાયામસ્સ નિપ્ફલભાવતો તપ્પટિક્ખેપનત્થં. કરણપ્પકારકથનં વિદિતપ્પકારસ્સ ગન્થસ્સ સોતૂનં ઉગ્ગહણાદીસુ રુચિજનનત્થં. અભિધાનદસ્સનં વોહારસુખત્થં. નિમિત્તકથનં આસન્નકારણદસ્સનત્થં. પયોજનદસ્સનં દુવિધપયોજનકામીનં સોતૂનં સમુસ્સાહજનનત્થન્તિ.

રતનત્તયપણામપયોજનં પન બહૂહિ પકારેહિ વિત્થારયન્તિ આચરિયા, તં તત્થ તત્થ વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. ઇધ પન ગન્થગરુભાવમોચનત્થં અટ્ઠકથાચરિયેહિ અધિપ્પેતપયોજનમેવ કથયિમ્હ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાચરિયેન –

‘‘નિપચ્ચકારસ્સેતસ્સ ¶ ¶ ;

કતસ્સ રતનત્તયે;

આનુભાવેન સોસેત્વા;

અન્તરાયે અસેસતો’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા ૭);

અયમેત્થ સમુદાયત્થો, અયં પન અવયવત્થો – અહં સબ્બપાણીનં સરણં સરણીભૂતં વત્થુત્તયં નમસ્સામિ, નમસ્સિત્વા યોગાવચરભિક્ખૂનં વિનયે પાટવત્થાય અનેકત્થવિપ્પકિણ્ણં પાળિમુત્તવિનિચ્છયં એકત્થ સમાહરિત્વા અનાકુલં કત્વા દસ્સયિસ્સં દસ્સયિસ્સામીતિ યોજના.

તત્થ વસન્તિ એત્થાતિ વત્થુ. કિં તં? બુદ્ધાદિરતનં. તઞ્હિ યસ્મા સરણગતા સપ્પુરિસા સરણગમનસમઙ્ગિનો હુત્વા બુદ્ધાદિરતનં આરમ્મણં કત્વા તસ્મિં આરમ્મણે વસન્તિ આવસન્તિ નિવસન્તિ, તસ્મા ‘‘વત્થૂ’’તિ વુચ્ચતિ. આરમ્મણઞ્હિ આધારો, આરમ્મણિકં આધેય્યોતિ. ઇતો પરાનિપિ વત્થુસદ્દસ્સ વચનત્થાદીનિ આચરિયેહિ વુત્તાનિ, તાનિપિ તત્થ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. ઇધ પન ગન્થવિત્થારપરિહરણત્થં એત્તકમેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બન્તિ. તિણ્ણં સમૂહોતિ તયં, તયો અંસા અવયવા અસ્સાતિ વા તયં. કિં તં? સમુદાયો. વત્થૂનં તયન્તિ વત્થુત્તયં. કિં તં? બુદ્ધાદિરતનત્તયં. નમસ્સામીતિ નમસ્સિત્વા, અનમિન્તિ નમસ્સિત્વા. બુદ્ધાદિરતનઞ્હિ આરમ્મણં કત્વા ચિત્તસ્સ ઉપ્પજ્જનકાલે ત્વા-પચ્ચયો પચ્ચુપ્પન્નકાલિકો હોતિ, તસ્મા પઠમો વિગ્ગહો કતો, પાળિમુત્તવિનિચ્છયં એકત્થ દસ્સનકાલે અતીતકાલિકો, તસ્મા દુતિયો વિગ્ગહો. તેનેવ ચ કારણેન અત્થયોજનાયપિ પચ્ચુપ્પન્નકાલઅતીતકાલવસેન યોજના કતા.

સરતિ હિંસતીતિ સરણં. કિં તં? બુદ્ધાદિરતનત્તયં. તઞ્હિ સરણગતાનં સપ્પુરિસાનં ભયં સન્તાસં દુક્ખં દુગ્ગતિવિનિપાતં ¶ સંકિલેસં સરતિ હિંસતિ વિનાસેતિ, તસ્મા ‘‘સરણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્હિ ભગવતા –

‘‘યસ્મિં, મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૧૦; ૧૧.૧૧),

‘‘એવં ¶ બુદ્ધં સરન્તાનં;

ધમ્મં સઙ્ઘઞ્ચ ભિક્ખવો;

ભયં વા છમ્ભિતત્તં વા;

લોમહંસો ન હેસ્સતી’’તિ ચ. (સં. નિ. ૧.૨૪૯);

યસ્મા પન ‘‘સરણ’’ન્તિ ઇદં પદં ‘‘નાથ’’ન્તિ પદસ્સ વેવચનભૂતં કિતસુદ્ધનામપદં હોતિ, ન કિતમત્તપદં, તસ્મા ધાત્વત્થો અન્તોનીતો. ‘‘સર હિંસાય’’ન્તિ હિ વુત્તં હિંસત્થં ગહેત્વા સબ્બપાણીનં સરણં હિંસકં વત્થુત્તયં નમસ્સિત્વા વિઞ્ઞાયમાને અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો સબ્બપાણીનં સરણં સરણીભૂતં નાથભૂતં વત્થુત્તયં નમસ્સિત્વાતિ વિઞ્ઞાયમાનેયેવ યુજ્જતિ, તેનેવ ચ કારણેન અત્થયોજનાયમ્પિ તથા યોજના કતા. સબ્બ-સદ્દો નિરવસેસત્થવાચકં સબ્બનામપદં. સહ અવેન યો વત્તતીતિ સબ્બોતિ કતે પન સકલ-સદ્દો વિય સમુદાયવાચકં સમાસનામપદં હોતિ. પાણો એતેસં અત્થીતિ પાણિનો, પાણોતિ ચેત્થ જીવિતિન્દ્રિયં અધિપ્પેતં. સબ્બે પાણિનો સબ્બપાણિનો, તેસં સબ્બપાણીનં. એત્તાવતા વત્થુત્તયસ્સ સબ્બલોકસરણભાવં, તતોયેવ ચ નમસ્સનારહભાવં, નમસ્સનારહે ચ કતાયનમસ્સનકિરિયાય યથાધિપ્પેતત્થસિદ્ધિકરભાવં, અત્તનો કિરિયાય ચ ખેત્તઙ્ગતભાવં દસ્સેતિ.

એવં સહેતુકં રતનત્તયપણામં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પકરણારમ્ભસ્સ સનિમિત્તં મુખ્યપયોજનં દસ્સેતુમાહ ‘‘વિનયે ¶ પાટવત્થાય, યોગાવચરભિક્ખૂન’’ન્તિ. એત્થ ચ વિનયે પાટવત્થાયાતિ મુખ્યપયોજનદસ્સનં, તંદસ્સનેન ચ અનુસઙ્ગિકપયોજનમ્પિ વિભાવિતમેવ હોતિ કારણે સિદ્ધે કારિયસ્સ સિજ્ઝનતો. યોગાવચરભિક્ખૂનન્તિ બાહિરનિમિત્તદસ્સનં, તસ્મિં દસ્સિતે અજ્ઝત્તિકનિમિત્તમ્પિ દીપિતમેવ હોતિ આરમ્મણે ઞાતે આરમ્મણિકસ્સ ઞાતબ્બતો. તત્થ વિવિધા નયા એત્થાતિ વિનયો, દુવિધપાતિમોક્ખદુવિધવિભઙ્ગપઞ્ચવિધપાતિમોક્ખુદ્દેસપઞ્ચઆપત્તિક્ખન્ધસત્તઆપત્તિક્ખન્ધાદયો વિવિધા અનેકપ્પકારા નયા એત્થ સન્તીતિ અત્થો. અથ વા વિસેસા નયા એત્થાતિ વિનયો, દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપયોજના અનુપઞ્ઞત્તિનયાદયો વિસેસા નયા એત્થ સન્તીતિ અત્થો. અથ વા વિનેતીતિ વિનયો. કાયો વિનેતિ કાયવાચાયો, ઇતિ કાયવાચાનં વિનયનતો વિનયો. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં –

‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા ¶ ;

વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;

વિનયત્થવિદૂહિ અયં;

વિનયો ‘વિનયો’તિ અક્ખાતો’’તિ. (પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા; દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા);

કો સો? વિનયપિટકં. તસ્મિં વિનયે. પટતિ વિયત્તભાવં ગચ્છતીતિ પટુ. કો સો? પણ્ડિતો. પટુનો ભાવો પાટવં. કિં તં? ઞાણં. અસતિ કારણાનુરૂપં ભવતીતિ અત્થો. કો સો? પયોજનં. પાટવમેવ અત્થો પાટવત્થો, તસ્સ પાટવત્થાય, વિનયપિટકે કોસલ્લઞાણપયોજનાયાતિ વુત્તં હોતિ. યુઞ્જનં યોગો, કમ્મટ્ઠાનમનસિકારો. અવચરન્તીતિ અવચરા, યોગે અવચરા યોગાવચરા, કમ્મટ્ઠાનિકા ભિક્ખૂ. સંસારે ભયં ઇક્ખન્તીતિ ભિક્ખૂ, યોગાવચરા ચ તે ભિક્ખૂ ચાતિ યોગાવચરભિક્ખૂ, તેસં યોગાવચરભિક્ખૂનં. એતેન ¶ વિનયે પટુભાવો નામ ભિક્ખૂનંયેવ અત્થો હોતિ, ન ગહટ્ઠતાપસપરિબ્બાજકાદીનં. ભિક્ખૂસુ ચ કમ્મટ્ઠાને નિયુત્તાનં લજ્જિપેસલભિક્ખૂનંયેવ, ન વિસ્સટ્ઠકમ્મટ્ઠાનાનં અલજ્જિભિક્ખૂનન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ.

એવં પકરણારમ્ભસ્સ સનિમિત્તં પયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સહેતુકં અભિધેય્યં દસ્સેતું ‘‘વિપ્પકિણ્ણમનેકત્થ, પાળિમુત્તવિનિચ્છય’’ન્તિ આહ. તત્થ વિપ્પકિણ્ણં અનેકત્થાતિ ઇમિના પકરણારમ્ભસ્સ હેતું દસ્સેતિ હેતુમન્તવિસેસનત્તા, ઇમસ્સ અનેકત્થવિપ્પકિણ્ણત્તાયેવ આચરિયસ્સ આરમ્ભો હોતિ, ન અવિપ્પકિણ્ણે સતિ. વક્ખતિ હિ ‘‘સમાહરિત્વા એકત્થ દસ્સયિસ્સ’’ન્તિ (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા). પાળિમુત્તવિનિચ્છયન્તિ ઇમિના પકરણાભિધેય્યં. તત્થ કિરતિ વિક્ખિપતીતિ કિણ્ણો, પકારેન કિણ્ણો પકિણ્ણો, વિવિધેન પકિણ્ણો વિપ્પકિણ્ણો. કો સો? પાળિમુત્તવિનિચ્છયો, તં વિપ્પકિણ્ણં.

અનેકત્થાતિ એત્થ સઙ્ખ્યાવાચકો સબ્બનામિકો એક-સદ્દો, ન એકો અનેકે. બહ્વત્થવાચકો અનેકસદ્દો. એકન્તએકવચનન્તોપિ એક-સદ્દો ન-ઇતિનિપાતેન યુત્તત્તા બહુવચનન્તો જાતોતિ. તત્થ અનેકત્થ બહૂસૂતિ અત્થો, પારાજિકકણ્ડટ્ઠકથાદીસુ અનેકેસુ પકરણેસૂતિ ¶ વુત્તં હોતિ. પોરાણટીકાયં પન અનેકત્થાતિ અનેકેસુ સિક્ખાપદપદેસેસૂતિ અત્થો દસ્સિતો, એવઞ્ચ સતિ ઉપરિ ‘‘સમાહરિત્વા એકત્થા’’તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘અનેકત્થવિપ્પકિણ્ણં એકત્થ સમાહરિત્વા’’તિ ઇમેસં પદાનં સહયોગીભૂતત્તા અનેકેસુ સિક્ખાપદપદેસેસુ વિપ્પકિણ્ણં એકસ્મિં સિક્ખાપદપદેસે સમાહરિત્વાતિ અત્થો ભવેય્ય, સો ચ અત્થો અયુત્તો. કસ્મા? અનેકેસુ પકરણેસુ વિપ્પકિણ્ણં એકસ્મિં પકરણે સમાહરિત્વાતિ ¶ અત્થો અમ્હેહિ વુત્તો. અથ પન ‘‘એકત્થા’’તિ ઇમસ્સ ‘‘એકતો’’તિ અત્થં વિકપ્પેત્વા અનેકેસુ સિક્ખાપદપદેસેસુ વિપ્પકિણ્ણં એકતો સમાહરિત્વાતિ અત્થં ગણ્હેય્ય, સો અત્થો યુત્તો ભવેય્ય.

પકટ્ઠાનં આળીતિ પાળિ, ઉત્તમાનં વચનાનં અનુક્કમોતિ અત્થો. અથ વા અત્તત્થપરત્થાદિભેદં અત્થં પાલેતિ રક્ખતીતિ પાળિ, લળાનમવિસેસો. કા સા? વિનયતન્તિ. મુચ્ચતીતિ મુત્તો, પાળિતો મુત્તો પાળિમુત્તો. છિન્દિયતે અનેનાતિ છયો, નીહરિત્વા છયો નિચ્છયો, વિસેસેન નિચ્છયો વિનિચ્છયો, ખિલમદ્દનાકારેન પવત્તો સદ્દનયો અત્થનયો ચ. પાળિમુત્તો ચ સો વિનિચ્છયો ચાતિ પાળિમુત્તવિનિચ્છયો, તં પાળિમુત્તવિનિચ્છયં. ઇદઞ્ચ ‘‘આનગરા ખદિરવન’’ન્તિઆદીસુ વિય યેભુય્યનયવસેન વુત્તં કત્થચિ પાળિવિનિચ્છયસ્સપિ દિસ્સનતો. પોરાણટીકાયં પન પાળિવિનિચ્છયો ચ પાળિમુત્તવિનિચ્છયો ચ પાળિમુત્તવિનિચ્છયોતિ એવં એકદેસસરૂપેકસેસવસેન વા એતં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બન્તિ દુતિયનયોપિ વુત્તો, એવઞ્ચ સતિ પાળિવિનિચ્છયપાળિમુત્તવિનિચ્છયેહિ અઞ્ઞસ્સ વિનિચ્છયસ્સ અભાવા કિમેતેન ગન્થગરુકરેન પાળિમુત્તગ્ગહણેન. વિસેસનઞ્હિ સમ્ભવબ્યભિચારે ચ સતિ સાત્થકં સિયાતિ પઠમનયોવ આરાધનીયો હોતિ.

એવં સહેતુકં અભિધેય્યં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કરણપ્પકારં દસ્સેતિ ‘‘સમાહરિત્વા’’તિઆદિના. દુવિધો હેત્થ કરણપ્પકારો એકત્થસમાહરણઅનાકુલકરણવસેન. સો દુવિધોપિ તેન પકારેન પકરણસ્સ કતત્તા ‘‘કરણપ્પકારો’’તિ વુચ્ચતિ. તત્થ સમાહરિસ્સામીતિ સમાહરિત્વા, સં-સદ્દો સઙ્ખેપત્થો, તસ્મા સઙ્ખિપિય આહરિસ્સામીતિ અત્થો. અનાગતકાલિકવસેન પચ્ચમાનેન ‘‘દસ્સયિસ્સ’’ન્તિ ¶ પદેન સમાનકાલત્તા અનાગતકાલિકો ઇધ ત્વા-પચ્ચયો વુત્તો. એકત્થાતિ એકસ્મિં ઇધ વિનયસઙ્ગહપ્પકરણે. એકત્થાતિ વા એકતો. દસ્સયિસ્સન્તિ દસ્સયિસ્સામિ, ઞાપયિસ્સામીતિ અત્થો. આકુલતિ બ્યાકુલતીતિ આકુલો, ન આકુલો ¶ અનાકુલો, પુબ્બાપરબ્યાકિણ્ણવિરહિતો પાળિમુત્તવિનિચ્છયો. અનાકુલન્તિ પન ભાવનપુંસકં, તસ્મા કરધાતુમયેન કત્વાસદ્દેન યોજેત્વા દસ્સનકિરિયાય સમ્બન્ધિતબ્બં.

એવં રતનત્તયપણામાદિકં પુબ્બકરણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યે પાળિમુત્તવિનિચ્છયે દસ્સેતુકામો, તેસં અનુક્કમકરણત્થં માતિકં ઠપેન્તો ‘‘તત્રાયં માતિકા’’તિઆદિમાહ. માતિકાય હિ અસતિ દસ્સિતવિનિચ્છયા વિકિરન્તિ વિધંસેન્તિ યથા તં સુત્તેન અસઙ્ગહિતાનિ પુપ્ફાનિ. સન્તિયા પન માતિકાય દસ્સિતવિનિચ્છયા ન વિકિરન્તિ ન વિધંસેન્તિ યથા તં સુત્તેન સઙ્ગહિતાનિ પુપ્ફાનિ. તં તં અત્થં જાનિતુકામેહિ માતિકાનુસારેન ગન્ત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતવિનિચ્છયં પત્વા સો સો અત્થો જાનિતબ્બો હોતિ, તસ્મા સુખગ્ગહણત્થં માતિકા ઠપિતા. તત્થ તત્રાતિ તસ્મિં પાળિમુત્તવિનિચ્છયે. અયન્તિ અયં મયા વક્ખમાના. માતા વિયાતિ માતિકા. યથા હિ પુત્તા માતિતો પભવન્તિ, એવં નિદ્દેસપદાનિ ઉદ્દેસતો પભવન્તિ, તસ્મા ઉદ્દેસો માતિકા વિયાતિ ‘‘માતિકા’’તિ વુચ્ચતિ.

દિવાસેય્યાતિઆદીસુ દિવાસેય્યા દિવાસેય્યવિનિચ્છયકથા. પરિક્ખારો પરિક્ખારવિનિચ્છયકથા…પે… પકિણ્ણકં પકિણ્ણકવિનિચ્છયકથાતિ યોજના. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘દિવાસયનવિનિચ્છયકથા સમત્તા’’તિઆદિ. ઇતિ-સદ્દો ઇદમત્થો વા નિદસ્સનત્થો વા પરિસમાપનત્થો વા. તેસુ ઇદમત્થે કા સા? દિવાસેય્યા…પે… પકિણ્ણકં ઇતિ અયન્તિ. નિદસ્સનત્થે ¶ કથં સા? દિવાસેય્યા…પે… પકિણ્ણકં ઇતિ દટ્ઠબ્બાતિ. પરિસમાપનત્થે સા કિત્તકેન પરિસમત્તા? દિવાસેય્યા…પે… પકિણ્ણકં ઇતિ એત્તકેન પરિસમત્તાતિ અત્થો. ઇમેસં પન દિવાસેય્યાદિપદાનં વાક્યવિગ્ગહં કત્વા અત્થે ઇધ વુચ્ચમાને અતિપપઞ્ચો ભવિસ્સતિ, સોતૂનઞ્ચ દુસ્સલ્લક્ખણીયો, તસ્મા તસ્સ તસ્સ નિદ્દેસસ્સ આદિમ્હિયેવ યથાનુરૂપં વક્ખામ.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. દિવાસેય્યવિનિચ્છયકથા

૧. એવં ¶ પાળિમુત્તવિનિચ્છયકથાનં માતિકં ઠપેત્વા ઇદાનિ યથાઠપિતમાતિકાનુક્કમેન નિદ્દિસન્તો ‘‘તત્થ દિવાસેય્યાતિ દિવાનિપજ્જન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ માતિકાપદેસુ સમભિનિવિટ્ઠસ્સ ‘‘દિવાસેય્યા’’તિ પદસ્સ ‘‘દિવાનિપજ્જન’’ન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ યોજના. તત્થ દિવા-સદ્દો અહવાચકો આકારન્તો નિપાતો. વુત્તઞ્હિ અભિધાનપ્પદીપિકાયં ‘‘આનુકૂલ્યેતુ સદ્ધઞ્ચ, નત્તં દોસો દિવા ત્વહે’’તિ. સયનં સેય્યા, કરજકાયગતરૂપાનં ઉદ્ધં અનુગ્ગન્ત્વા દીઘવસેન વિત્થારતો પવત્તનસઙ્ખાતો ઇરિયાપથવિસેસો. દિવાકાલસ્મિં સેય્યા દિવાસેય્યા. અરુણુગ્ગમનતો પટ્ઠાય યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના, એતસ્મિં કાલે સયનઇરિયાપથકરણન્તિ. તેનાહ ‘‘દિવાનિપજ્જનન્તિ અત્થો’’તિ.

તત્રાતિ તસ્મિં દિવાસયને અયં વક્ખમાનો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. ‘‘અનુજાનામિ…પે… વચનતો’’તિ (પારા. ૭૭) અયં પઠમપારાજિકસિક્ખાપદસ્સ વિનીતવત્થૂસુ આગતો ભગવતા ¶ આહચ્ચભાસિતો ઞાપકપાઠો. તત્થ દિવા પટિસલ્લીયન્તેનાતિ દિવા નિપજ્જન્તેન. દ્વારં સંવરિત્વા પટિસલ્લીયિતુન્તિ દ્વારં પિદહિત્વા નિપજ્જિતું. ‘‘દિવા…પે… નિપજ્જિતબ્બન્તિ ઞાપ્યં. નનુ પાળિયં ‘‘અયં નામ આપત્તી’’તિ ન વુત્તા, અથ કથમેત્થ આપત્તિ વિઞ્ઞાયતીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘એત્થ ચ કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. તત્થ એત્થાતિ એતસ્મિં દિવાનિપજ્જને. ચ-સદ્દો વાક્યારમ્ભજોતકો, કિઞ્ચાપિ-સદ્દો નિપાતસમુદાયો, યદિપીત્યત્થો. પાળિયં અયં નામ આપત્તીતિ કિઞ્ચાપિ ન વુત્તા, પન તથાપિ અસંવરિત્વા નિપજ્જન્તસ્સ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૭૭) દુક્કટં યસ્મા વુત્તં, તસ્મા એત્થ આપત્તિ વિઞ્ઞાયતીતિ યોજના. એવં સન્તેપિ અસતિ ભગવતો વચને કથં અટ્ઠકથાયં વુત્તં સિયાતિ આહ ‘‘વિવરિત્વા…પે… અનુઞ્ઞાતત્તા’’તિ. એતેન ભગવતો અનુજાનનમ્પિ તં અકરોન્તસ્સ આપત્તિકારણં હોતીતિ દસ્સેતિ.

તત્થ ‘‘ઉપ્પન્ને વત્થુમ્હીતિ ઇત્થિયા કતઅજ્ઝાચારવત્થુસ્મિ’’ન્તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૭૭) વુત્તં, સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૭૭) પન ‘‘મેથુનવત્થુસ્મિં ઉપ્પન્ને’’તિ વુત્તં, પોરાણટીકાયમ્પિ તમેવ ગહેત્વા ‘‘ઉપ્પન્ને મેથુનવત્થુસ્મિ’’ન્તિ વુત્તં, તદેતં વિચારેતબ્બં મેથુનલક્ખણસ્સ અભાવા. નનુ સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં નામ બુદ્ધવિસયો, અથ કસ્મા ¶ અટ્ઠકથાયં દુક્કટં વુત્તન્તિ આહ ‘‘ભગવતો’’તિઆદિ. ન કેવલં ઉપાલિત્થેરાદીહિ એવ અટ્ઠકથા ઠપિતા, અથ ખો પાળિતો ચ અત્થતો ચ બુદ્ધેન ભગવતા વુત્તો. ન હિ ભગવતા અબ્યાકતં તન્તિપદં નામ અત્થિ, સબ્બેસંયેવ અત્થો કથિતો, તસ્મા સમ્બુદ્ધેનેવ તિણ્ણં પિટકાનં અત્થવણ્ણનક્કમોપિ ભાસિતોતિ દટ્ઠબ્બં. તત્થ તત્થ હિ ભગવતા પવત્તિતા પકિણ્ણકદેસનાયેવ અટ્ઠકથાતિ.

કિં ¶ પનેત્થ એતં દિવા દ્વારં અસંવરિત્વા નિપજ્જન્તસ્સ દુક્કટાપત્તિઆપજ્જનં અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા એવ સિદ્ધં, ઉદાહુ અઞ્ઞેનપીતિ આહ ‘‘અત્થાપત્તી’’તિઆદિ. એતં દુક્કટાપત્તિઆપજ્જનં ન કેવલં અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા એવ સિદ્ધં, અથ ખો ‘‘અત્થાપત્તિ દિવા આપજ્જતિ, નો રત્તિ’’ન્તિ (પરિ. ૩૨૩) ઇમિના પરિવારપાઠેનપિ સિદ્ધં હોતીતિ યોજના. કતરસ્મિં પન વત્થુસ્મિં ઇદં સિક્ખાપદં વુત્તન્તિ? ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ વેસાલિયં મહાવને કૂટાગારસાલાયં દિવા વિહારગતો દ્વારં વિવરિત્વા નિપન્નો અહોસિ. તસ્સ અઙ્ગમઙ્ગાનિ વાતુપત્થદ્ધાનિ અહેસું. તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ઇત્થિયો ગન્ધઞ્ચ માલઞ્ચ આદાય વિહારં આગમિંસુ વિહારપેક્ખિકાયો. અથ ખો તા ઇત્થિયો તં ભિક્ખું પસ્સિત્વા અઙ્ગજાતે અભિનિસીદિત્વા યાવદત્થં કત્વા ‘પુરિસુસભો વતાય’ન્તિ વત્વા ગન્ધઞ્ચ માલઞ્ચ આરોપેત્વા પક્કમિંસુ. ભિક્ખૂ કિલિન્નં પસ્સિત્વા ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, આકારેહિ અઙ્ગજાતં કમ્મનિયં હોતિ રાગેન, વચ્ચેન, પસ્સાવેન, વાતેન, ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકદટ્ઠેન. ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચહાકારેહિ અઙ્ગજાતં કમ્મનિયં હોતિ. અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો, યં તસ્સ ભિક્ખુનો રાગેન અઙ્ગજાતં કમ્મનિયં અસ્સ, અરહં સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ, અનાપત્તિ ભિક્ખવે તસ્સ ભિક્ખુનો. અનુજાનામિ ભિક્ખવે દિવા પટિસલ્લીયન્તેન દ્વારં સંવરિત્વા પટિસલ્લીયિતુ’’ન્તિ (પારા. ૭૭) એતસ્મિં વત્થુસ્મિં ઇદં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૨. ઇદાનિ દ્વારવિસેસં દસ્સેતું ‘‘કીદિસ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પરિવત્તકદ્વારમેવાતિ સંવરણવિવરણવસેન ઇતો ચિતો ચ પરિવત્તનયોગ્ગદ્વારમેવ. રુક્ખસૂચિકણ્ટકદ્વારન્તિ રુક્ખસૂચિદ્વારં કણ્ટકદ્વારઞ્ચ. ‘‘રુક્ખસૂચિદ્વારકણ્ટકદ્વાર’’મિચ્ચેવ વા ¶ પાઠો. યં ઉભોસુ પસ્સેસુ રુક્ખત્થમ્ભે નિખનિત્વા તત્થ વિજ્ઝિત્વા મજ્ઝે દ્વે તિસ્સો રુક્ખસૂચિયો પવેસેત્વા કરોન્તિ, તં રુક્ખસૂચિદ્વારં નામ. પવેસનનિક્ખમનકાલે અપનેત્વા થકનયોગ્ગં એકાય, બહૂહિ ¶ વા કણ્ટકસાખાહિ કતં કણ્ટકદ્વારં નામ. ગામદ્વારસ્સ પિધાનત્થં પદરેન વા કણ્ટકસાખાદીહિ વા કતસ્સ કવાટસ્સ ઉદુક્ખલપાસકરહિતતાય એકેન સંવરિતું વિવરિતુઞ્ચ અસક્કુણેય્યસ્સ હેટ્ઠા એકં ચક્કં યોજેન્તિ, યેન પરિવત્તમાનકકવાટં સુખથકનકં હોતિ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ચક્કલકયુત્તદ્વાર’’ન્તિ. ચક્કમેવ હિ લાતબ્બત્થેન સંવરણવિવરણત્થાય ગહેતબ્બત્થેન ચક્કલકં, તેન યુત્તકવાટમ્પિ ચક્કલકં નામ, તેન યુત્તદ્વારં ચક્કલકયુત્તદ્વારં.

મહાદ્વારેસુ પન દ્વે તીણિ ચક્કલકાનિ યોજેતીતિ આહ ‘‘ફલકેસૂ’’તિઆદિ. કિટિકાસૂતિ વેળુપેસિકાદીહિ કણ્ટકસાખાદીહિ ચ કતથકનકેસુ. સંસરણકિટિકદ્વારન્તિ ચક્કલકયન્તેન સંસરણકિટિકાયુત્તમહાદ્વારં. ગોપ્ફેત્વાતિ આવુણિત્વા, રજ્જૂહિ ગન્થેત્વા વા. એકં દુસ્સસાણિદ્વારમેવાતિ એત્થ કિલઞ્જસાણિદ્વારમ્પિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૭૬-૭૭) પન ‘‘દુસ્સદ્વારં સાણિદ્વારઞ્ચ દુસ્સસાણિદ્વારં. દુસ્સસાણિ કિલઞ્જસાણીતિઆદિના વુત્તં સબ્બમ્પિ દુસ્સસાણિયમેવ સઙ્ગહેત્વા વુત્તં, એકસદિસત્તા એકન્તિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

૩. એવં દ્વારવિસેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યત્તકેન દ્વારં સંવુતં હોતિ, તં પમાણં દસ્સેતું ‘‘કિત્તકેન’’ત્યાદિમાહ. તત્થ સૂચીતિ મજ્ઝે છિદ્દં કત્વા પવેસિતા. ઘટિકાતિ ઉપરિ યોજિતા. ઇદાનિ યત્થ દ્વારં સંવરિત્વા નિપજ્જિતું ¶ ન સક્કા હોતિ, તત્થ કાતબ્બવિધિં દસ્સેતું ‘‘સચે બહૂનં વળઞ્જનટ્ઠાનં હોતી’’તિઆદિ વુત્તં. બહૂનં અવળઞ્જનટ્ઠાનેપિ એકં આપુચ્છિત્વા નિપજ્જિતું વટ્ટતિયેવ. અથ ભિક્ખૂ…પે… નિસિન્ના હોન્તીતિ ઇદં તત્થ ભિક્ખૂનં સન્નિહિતભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, ન સેસઇરિયાપથસમઙ્ગિતાનિવત્તનત્થં, તસ્મા નિપન્નેપિ આભોગં કાતું વટ્ટતિ. નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તે પન આભોગં કાતું ન વટ્ટતિ. અસન્તપક્ખે ઠિતત્તા રહો નિસજ્જાય વિય દ્વારસંવરણં નામ માતુગામાનં પવેસનિવારણત્થં અનુઞ્ઞાતન્તિ આહ ‘‘કેવલં ભિક્ખુનિં વા’’તિઆદિ.

એત્થ ચ તં યુત્તં, એવં સબ્બત્થપિ યો યો થેરવાદો વા અટ્ઠકથાવાદો વા પચ્છા વુચ્ચતિ, સો સોવ પમાણન્તિ ગહેતબ્બન્તિ ઇદં અટ્ઠકથાવચનતો અતિરેકં આચરિયસ્સ વચનં. ઇતો પુબ્બાપરવચનં અટ્ઠકથાવચનમેવ. તત્થ તં યુત્તન્તિ ‘‘કુરુન્દટ્ઠકથાયં પન…પે… ન વત્તતી’’તિ ¶ યં વચનં અટ્ઠકથાચરિયેહિ વુત્તં, તં વચનં યુત્તન્તિ અત્થો. એવં…પે… ગહેતબ્બન્તિ યથા ચેત્થ કુરુન્દિયં વુત્તવચનં યુત્તં, એવં સબ્બત્થપિ વિનિચ્છયે યો યો થેરવાદો વા અટ્ઠકથાવાદો વા પચ્છા વુચ્ચતિ, સો સોવ પમાણન્તિ ગહેતબ્બં, પુરે વુત્તો થેરવાદો વા અટ્ઠકથાવાદો વા પમાણન્તિ ન ગહેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. ઇદં વચનં અટ્ઠાને વુત્તં વિય દિસ્સતિ. કથં? યં તાવ વુત્તં, તં યુત્તન્તિ. તં ઇમસ્મિં આપુચ્છનઆભોગકરણવિનિચ્છયે અઞ્ઞસ્સ અયુત્તસ્સ અટ્ઠકથાવાદસ્સ વા થેરવાદસ્સ વા અભાવા વત્તું ન સક્કા. ન હિ પુબ્બવાક્યે ‘‘ભિક્ખૂ એવા’’તિ અવધારણં કતં, અથ ખો આસન્નવસેન વા પટ્ઠાનવસેન વા ‘‘ભિક્ખૂ ચીવરકમ્મં’’ઇચ્ચાદિકંયેવ વુત્તં. યમ્પિ વુત્તં ‘‘એવં સબ્બત્થપી’’ત્યાદિ, તમ્પિ અનોકાસં. ઇમસ્મિં વિનિચ્છયે ¶ અઞ્ઞસ્સ અટ્ઠકથાવાદસ્સ વા આચરિયવાદસ્સ વા અવચનતો પુરે પચ્છાભાવો ચ ન દિસ્સતિ, અયં ‘‘પમાણ’’ન્તિ ગહેતબ્બો, અયં ‘‘ન ગહેતબ્બો’’તિ વત્તબ્બભાવો ચ.

ઉપરિ પન ‘‘કો મુચ્ચતિ, કો ન મુચ્ચતી’’તિ ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જને મહાપચ્ચરિવાદો ચ કુરુન્દિવાદો ચ મહાઅટ્ઠકથાવાદો ચાતિ તયો અટ્ઠકથાવાદા આગતા, એકો મહાપદુમત્થેરવાદો, તસ્મા તત્થેવ યુત્તાયુત્તભાવો ચ પમાણાપમાણભાવો ચ ગહેતબ્બાગહેતબ્બભાવો ચ દિસ્સતિ, તસ્મા તસ્મિંયેવ ઠાને વત્તબ્બં સિયા, સુવિમલવિપુલપઞ્ઞાવેય્યત્તિયસમન્નાગતેન પન આચરિયાસભેન અવત્તબ્બટ્ઠાને વુત્તં ન સિયા, તસ્મા ઉપરિ અટ્ઠકથાવાદસંસન્દનાવસાને મહાપદુમત્થેરેન વુત્તન્તિ ઇમસ્સ વચનસ્સ પચ્છતો વુત્તં સિયા, તં પચ્છા લેખકેહિ પરિવત્તેત્વા લિખિતં ભવેય્ય, પારાજિકકણ્ડટ્ઠકથાયઞ્ચ ઇદં વચનં વુત્તં. ટીકાયઞ્ચ ઇમસ્મિં ઠાને ન વુત્તં, ઉપરિયેવ વુત્તં, ‘‘યો ચ યક્ખગહિતકો, યો ચ બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતો’’તિ ઇમસ્સ અટ્ઠકથાવાદસ્સ પચ્છિમત્તા સોયેવ પમાણતો ગહેતબ્બો. તથા ચ વક્ખતિ ‘‘સબ્બત્થ યો યો અટ્ઠકથાવાદો વા થેરવાદો વા પચ્છા વુચ્ચતિ, સો સોયેવ પમાણતો દટ્ઠબ્બો’’તિ, તસ્મા ઇદમેત્થ વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.

૪. ઇદાનિ દ્વારં સંવરણસ્સ અન્તરાયે સતિ અસંવરિત્વાપિ નિપજ્જિતું વટ્ટતીતિ દસ્સેતું ‘‘અથ દ્વારસ્સ’’ત્યાદિમાહ. નિસ્સેણિં આરોપેત્વાતિ ઉપરિમતલં આરોપેત્વા વિસઙ્ખરિત્વા ભૂમિયં પાતેત્વા, છડ્ડેત્વા વા નિપજ્જિતું વટ્ટતિ. ઇદં એકાબદ્ધતાય વુત્તં. દ્વેપિ દ્વારાનિ જગ્ગિતબ્બાનીતિ એત્થ સચે એકસ્મિં દ્વારે કવાટં વા નત્થિ, હેટ્ઠા વુત્તનયેન સંવરિતું વા ન સક્કા ¶ , ઇતરં દ્વારં અસંવરિત્વા ¶ નિપજ્જિતું વટ્ટતિ. દ્વારપાલસ્સાતિ દ્વારકોટ્ઠકે મહાદ્વારે, નિસ્સેણિમૂલે વા ઠત્વા દ્વારજગ્ગનકસ્સ. પચ્છિમાનં ભારોતિ એકાબદ્ધવસેન આગચ્છન્તે સન્ધાય વુત્તં. અસંવુતદ્વારે અન્તોગબ્ભે વાતિ યોજેતબ્બં. બહિ વાતિ ગબ્ભતો બહિ. નિપજ્જનકાલેપિ…પે… વટ્ટતિયેવાતિ એત્થ દ્વારજગ્ગનકસ્સ તદધીનત્તા તદા તસ્સ તત્થ સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવં અનુપધારેત્વાપિ આભોગં કાતું વટ્ટતિયેવાતિ વદન્તિ.

યેન કેનચિ પરિક્ખિત્તેતિ એત્થ પરિક્ખેપસ્સ ઉબ્બેધતો પમાણં સહસેય્યપ્પહોનકે વુત્તસદિસમેવ. વુત્તઞ્હિ સમન્તપાસાદિકાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૫૧) ‘‘યઞ્હિ સેનાસનં ઉપરિ પઞ્ચહિ છદનેહિ અઞ્ઞેન વા કેનચિ સબ્બમેવ પટિચ્છન્નં, અયં સબ્બચ્છન્ના નામ સેય્યા…પે… યં પન સેનાસનં ભૂમિતો પટ્ઠાય યાવ છદનં આહચ્ચ પાકારેન વા અઞ્ઞેન વા કેનચિ અન્તમસો વત્થેનપિ પરિક્ખિત્તં, અયં સબ્બપરિચ્છન્ના નામ સેય્યા. છદનં અનાહચ્ચ સબ્બન્તિમેન પરિયાયેન દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધેન પાકારાદિના પરિક્ખિત્તાપિ સબ્બપરિચ્છન્નાયેવાતિ કુરુન્દટ્ઠકથાયં વુત્ત’’ન્તિ. ‘‘દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધો વડ્ઢકિહત્થેન ગહેતબ્બો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૫૧) વિમતિવિનોદનિયઞ્ચ (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૫૦-૫૧) વુત્તં. મહાપરિવેણન્તિ મહન્તં અઙ્ગણં. તેન બહુજનસઞ્ચરણટ્ઠાનં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘મહાબોધી’’તિઆદિ.

અરુણે ઉગ્ગતે વુટ્ઠાતિ, અનાપત્તિ અનાપત્તિખેત્તભૂતાય રત્તિયા સુદ્ધચિત્તેન નિપન્નત્તા. પબુજ્ઝિત્વા પુન સુપતિ, આપત્તીતિ અરુણે ઉગ્ગતે પબુજ્ઝિત્વા અરુણુગ્ગમનં ઞત્વા વા અઞત્વા વા અનુટ્ઠહિત્વા સયિતસન્તાનેન સુપતિ, ઉટ્ઠહિત્વા ¶ કત્તબ્બસ્સ દ્વારસંવરણાદિનો અકતત્તા અકિરિયસમુટ્ઠાના આપત્તિ હોતિ અનાપત્તિખેત્તે કતનિપજ્જનકિરિયાય અનઙ્ગત્તા. અયઞ્હિ આપત્તિ ઈદિસે ઠાને અકિરિયા, દિવા દ્વારં અસંવરિત્વા નિપજ્જનક્ખણે કિરિયાકિરિયા ચ અચિત્તકા ચાતિ વેદિતબ્બા. પુરારુણા પબુજ્ઝિત્વાપિ યાવ અરુણુગ્ગમના સયન્તસ્સપિ પુરિમનયેન આપત્તિયેવ.

અરુણે ઉગ્ગતે વુટ્ઠહિસ્સામીતિ…પે… આપત્તિયેવાતિ એત્થ કદા અસ્સ આપત્તીતિ? વુચ્ચતે – ન તાવ રત્તિયં, ‘‘દિવા આપજ્જતિ, નો રત્તિ’’ન્તિ (પરિ. ૩૨૩) વુત્તત્તા અનાદરિયદુક્કટા ન મુચ્ચતીતિ વુત્તદુક્કટં પન દિવાસયનદુક્કટમેવ ન હોતિ અનાદરિયદુક્કટત્તા ¶ એવ. ‘‘અરુણુગ્ગમને પન અચિત્તકં અકિરિયસમુટ્ઠાનં આપત્તિં આપજ્જતીતિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૭૭) વુત્તં, સારત્થદીપનિયમ્પિ (સારત્થ. ટી. પારાજિક ૨.૭૭) ‘‘યથાપરિચ્છેદમેવ વુટ્ઠાતીતિ અરુણે ઉગ્ગતેયેવ ઉટ્ઠહતિ. તસ્સ આપત્તીતિ અસુદ્ધચિત્તેનેવ નિપન્નત્તા નિદ્દાયન્તસ્સપિ અરુણે ઉગ્ગતે દિવાપટિસલ્લાનમૂલિકા આપત્તિ. ‘એવં નિપજ્જન્તો અનાદરિયદુક્કટાપિ ન મુચ્ચતી’તિ વુત્તત્તા અસુદ્ધચિત્તેન નિપજ્જન્તો અરુણુગ્ગમનતો પુરેતરં ઉટ્ઠહન્તોપિ અનુટ્ઠહન્તોપિ નિપજ્જનકાલેયેવ અનાદરિયદુક્કટં આપજ્જતિ, દિવાપટિસલ્લાનમૂલિકં પન દુક્કટં અરુણેયેવ આપજ્જતી’’તિ વુત્તં, તસ્મા એવં નિપજ્જન્તસ્સ દ્વે દુક્કટાનિ આપજ્જન્તીતિ વેદિતબ્બં.

સચે દ્વારં સંવરિત્વા અરુણે ઉગ્ગતે ઉટ્ઠહિસ્સામીતિ નિપજ્જતિ, દ્વારે ચ અઞ્ઞેહિ અરુણુગ્ગમનકાલે વિવટેપિ તસ્સ અનાપત્તિયેવ દ્વારપિદહનસ્સ રત્તિદિવાભાગેસુ વિસેસાભાવા. આપત્તિઆપજ્જનસ્સેવ કાલવિસેસો ઇચ્છિતબ્બો, ન તપ્પરિહારસ્સાતિ ગહેતબ્બં. ‘‘દ્વારં સંવરિત્વા રત્તિં ¶ નિપજ્જતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૭૭) હિ વુત્તં. દિવા સંવરિત્વા નિપન્નસ્સ કેનચિ વિવટેપિ દ્વારે અનાપત્તિયેવ, અત્તનાપિ અનુટ્ઠહિત્વાવ સતિ પચ્ચયે વિવટેપિ અનાપત્તીતિ વદન્તિ, ઇદમ્પિ વિમતિવિનોદનિયમેવ (વિ. વિ. ટી. ૧.૭૭) વુત્તં.

યથાપરિચ્છેદમેવ વુટ્ઠાતીતિ અરુણે ઉગ્ગતેયેવ વુટ્ઠાતિ, આપત્તિયેવાતિ મૂલાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં. અનાદરિયઆપત્તિ પન પુરારુણા ઉટ્ઠિતસ્સપિ તસ્સ હોતેવ ‘‘દુક્કટા ન મુચ્ચતી’’તિ વુત્તત્તા. દુક્કટા ન મુચ્ચતીતિ ચ પુરારુણા ઉટ્ઠહિત્વા મૂલાપત્તિયા મુત્તોપિ અનાદરિયદુક્કટા ન મુચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો.

૫. નિદ્દાવસેન નિપજ્જતીતિ નિદ્દાભિભૂતતાય એકપસ્સેન નિપજ્જતિ. ‘‘નિદ્દાવસેન નિપજ્જતી’’તિ વોહારવસેન વુત્તં, પાદાનં પન ભૂમિતો અમોચિતત્તા અયં નિપન્નો નામ હોતીતિ તેનેવ અનાપત્તિ વુત્તા. અપસ્સાય સુપન્તસ્સાતિ કટિટ્ઠિતો ઉદ્ધં પિટ્ઠિકણ્ટકે અપ્પમત્તકં પદેસં ભૂમિં અફુસાપેત્વા સુપન્તસ્સ. કટિટ્ઠિં પન ભૂમિં ફુસાપેન્તસ્સ સયનં નામ ન હોતિ. પિટ્ઠિપસારણલક્ખણા હિ સેય્યા દીઘા, વન્દનાદીસુપિ તિરિયં પિટ્ઠિકણ્ટકાનં ¶ પસારિતત્તા નિપજ્જનમેવાતિ આપત્તિ પરિહરિતબ્બાવ. વન્દનાપિ હિ પાદમૂલે નિપજ્જતીતિઆદીસુ નિપજ્જનમેવ વુત્તા. સહસા વુટ્ઠાતીતિ પક્ખલિતા પતિતો વિય સહસા વુટ્ઠાતિ, તસ્સપિ અનાપત્તિ પતનક્ખણે અવિસયત્તા, વિસયે જાતે સહસા વુટ્ઠિતત્તા ચ. યસ્સ પન વિસઞ્ઞિતાય પચ્છાપિ અવિસયો એવ, તસ્સ અનાપત્તિયેવ પતનક્ખણે વિય. તત્થેવ સયતિ, ન વુટ્ઠાતીતિ ઇમિના વિસયેપિ અકરણં દસ્સેતિ, તેનેવ તસ્સ આપત્તીતિ વુત્તં.

ઇદાનિ ¶ અટ્ઠકથાવાદસંસન્દનં કાતું ‘‘કો મુચ્ચતિ, કો ન મુચ્ચતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ મહાપચ્ચરિયન્તિઆદીસુ પચ્ચરીતિ ઉળુમ્પં વુચ્ચતિ, તસ્મિં નિસીદિત્વા કતત્તા તમેવ નામં જાતં. કુરુન્દિવલ્લિવિહારો નામ અત્થિ, તત્થ કતત્તા કુરુન્દીતિ નામં જાતં. મહાઅટ્ઠકથા નામ સઙ્ગીતિત્તયમારુળ્હા તેપિટકસ્સ બુદ્ધવચનસ્સ અટ્ઠકથા. યા મહામહિન્દત્થેરેન તમ્બપણ્ણિદીપં આભતા, તમ્બપણ્ણિયેહિ થેરેહિ પચ્છા સીહળભાસાય અભિસઙ્ખતા ચ હોતિ. એકભઙ્ગેનાતિ એકપસ્સભઞ્જનેન પાદે ભૂમિતો અમોચેત્વા એકપસ્સેન સરીરં ભઞ્જિત્વા નિપન્નોતિ વુત્તં હોતિ. મહાઅટ્ઠકથાયં પન મહાપદુમત્થેરેન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તેન મહાઅટ્ઠકથાય લિખિતમહાપદુમત્થેરવાદે ‘‘અય’’ન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘મુચ્છિત્વા પતિતત્તા અવિસયત્તા આપત્તિ ન દિસ્સતી’’તિ થેરેન વુત્તં. આચરિયા પન યથા યક્ખગહિતકો બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતો ચ પરવસો હોતિ, એવં અપરવસત્તા મુચ્છિત્વા પતિતો કઞ્ચિકાલં જાનિત્વા નિપજ્જતીતિ અનાપત્તિં ન વદન્તિ, વિસઞ્ઞિતે પન સતિ અનાપત્તિયેવ.

દ્વે જનાતિઆદિ મહાઅટ્ઠકથાયમેવ વચનં, તદેવ પચ્છા વુત્તત્તા પમાણં. યક્ખગહિતગ્ગહણેનેવ ચેત્થ વિસઞ્ઞિભૂતોપિ સઙ્ગહિતો, એકભઙ્ગેન નિપન્નો પન અનિપન્નત્તા આપત્તિતો મુચ્ચતિયેવાતિ ગહેતબ્બં. સારત્થદીપનિયઞ્ચ (સારત્થ. ટી. ૨.૭૭) ‘‘યો ચ યક્ખગહિતકો, યો ચ બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતો’’તિ ઇમસ્સ અટ્ઠકથાવાદસ્સ પચ્છિમત્તા સોયેવ પમાણતો ગહેતબ્બો, તથા ચ વક્ખતિ ‘‘સબ્બત્થ યો યો અટ્ઠકથાવાદો વા પચ્છા વુચ્ચતિ, સો સોયેવ પમાણતો ગહેતબ્બો’’તિ. ઇમસ્મિં ઠાને ઇમસ્સ અટ્ઠકથાપાઠસ્સ આનીતત્તા ઇમસ્મિં વિનયસઙ્ગહપ્પકરણેપિ ¶ ઇમસ્મિંયેવ ઠાને સો પાઠો વત્તબ્બોતિ નો ખન્તિ. એત્થ ચ ‘‘રત્તિં દ્વારં વિવરિત્વા નિપન્નો અરુણે ઉગ્ગતે ઉટ્ઠાતિ, અનાપત્તી’’તિઆદિવચનતો અરુણુગ્ગમને સંસયવિનોદનત્થં અરુણકથા વત્તબ્બા. તત્રિદં વુચ્ચતિ –

‘‘કો ¶ એસ અરુણો નામ;

કેન સો અરુણો ભવે;

કીદિસો તસ્સ વણ્ણા તુ;

સણ્ઠાનં કીદિસં ભવે.

‘‘કિસ્મિં કાલે ચ દેસે ચ, અરુણો સમુગચ્છતિ;

કિં પચ્ચક્ખસિદ્ધો એસો, ઉદાહુ અનુમાનતો’’તિ.

તત્થ કો એસ અરુણો નામાતિ એત્થ એસ અરુણો નામ સૂરિયસ્સ પભાવિસેસો. વુત્તઞ્હેતં અભિધાનપ્પદીપિકાયં –

‘‘સૂરસ્સોદયતો પુબ્બુટ્ઠિતરંસિ સિયારુણો’’તિ;

તટ્ટીકાયઞ્ચ ‘‘સૂરસ્સ ઉદયતો પુબ્બે ઉટ્ઠિતરંસિ અરુણો નામ સિયા’’તિ. વિમતિવિનોદનીનામિકાયં વિનયટીકાયઞ્ચ (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૩) ‘‘અરુણોતિ ચેત્થ સૂરિયુગ્ગમનસ્સ પુરેચરો વડ્ઢનઘનરત્તો પભાવિસેસોતિ દટ્ઠબ્બો’’તિ વુત્તં, તસ્મા સૂરિયપ્પભાયેવ અરુણો નામ, ન અઞ્ઞોતિ દટ્ઠબ્બં. કેન સો અરુણો ભવેતિ એત્થ અરુણો વણ્ણો અસ્સાતિ અરુણો, કિઞ્ચિરત્તવણ્ણસમન્નાગતોતિ અત્થો. અથ વા અરતિ ગચ્છતિ રત્તવણ્ણભાવેન પવત્તતીતિ અરુણો. વુત્તઞ્હેતં અભિધાનપ્પદીપિકાટીકાયં ‘‘અરુણવણ્ણતાય અરતિ ગચ્છતીતિ અરુણો’’તિ. કીદિસો તસ્સ વણ્ણોતિ એત્થ અબ્યત્તરત્તવણ્ણો તસ્સ વણ્ણો ભવે. વુત્તઞ્હિ અભિધાનપ્પદીપિકાયં ‘‘અરુણો કિઞ્ચિરત્તોથા’’તિ. તટ્ટીકાયઞ્ચ ¶ ‘‘કિઞ્ચિરત્તો અબ્યત્તરત્તવણ્ણો અરુણો નામ યથા મચ્છસ્સ અક્ખી’’તિ. વિમતિવિનોદનિયઞ્ચ (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૩) ‘‘વડ્ઢનઘનરત્તો પભાવિસેસો’’તિ, તસ્મા સૂરિયસ્સ રત્તપ્પભાયેવ અરુણો નામ, ન સેતપ્પભાદયોતિ દટ્ઠબ્બં. યદિ એવં પાતિમોક્ખટ્ઠપનક્ખન્ધકવણ્ણનાય વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૮૩) ‘‘પાળિયં પન નન્દિમુખિયાતિ ઓદાતદિસામુખતાય તુટ્ઠમુખિયા’’તિ વુત્તં, તં કથં યુજ્જેય્યાતિ, નો ન યુજ્જેય્ય. તત્થ હિ અરુણુગ્ગતકાલે અરુણોભાસેન ઓદાતદિસામુખભાવો વુત્તો, ન અરુણોભાસસ્સ ઓદાતભાવો. વુત્તઞ્હેતં ઉદાનટ્ઠકથાયં (ઉદા. અટ્ઠ. ૨૩) ‘‘નન્દિમુખિયાતિ અરુણસ્સ ઉગ્ગતત્તા ¶ એવ અરુણોભાય સૂરિયાલોકૂપજીવિનો સત્તે નન્દાપનમુખિયા રત્તિયા જાતાય વિભાયમાનાયાતિ અત્થો’’તિ.

જાતકટ્ઠકથાયઞ્ચ –

‘‘જિઘઞ્ઞરત્તિં અરુણસ્મિમુહતે;

યા દિસ્સતિ ઉત્તમરૂપવણ્ણિની;

તથૂપમા મં પટિભાસિ દેવતે;

આચિક્ખ મે તં કતમાસિ અચ્છરા’’તિ. (જા. અટ્ઠ. ૫.૨૧.૨૫૪);

ઇમસ્સ ગાથાય અત્થવણ્ણનાયં ‘‘તત્થ જિઘઞ્ઞરત્તિન્તિ પચ્છિમરત્તિં, રત્તિપરિયોસાનેતિ અત્થો. ઉહતેતિ અરુણે ઉગ્ગતે. યાતિ યા પુરત્થિમા દિસા રત્તવણ્ણતાય ઉત્તમરૂપધરા હુત્વા દિસ્સતી’’તિ. એવં અરુણુગ્ગતસમયે પુરત્થિમદિસાય રત્તવણ્ણતા વુત્તા, તસ્મા તસ્મિં સમયે અરુણસ્સ ઉટ્ઠિતત્તા પુરત્થિમાય દિસાય રત્તભાગો સૂરિયાલોકસ્સ પત્થટત્તા સેસદિસાનં ઓદાતભાવો વિઞ્ઞાયતિ.

સણ્ઠાનં ¶ કીદિસં ભવેતિ એત્થ અરુણસ્સ પાટેક્કં સણ્ઠાનં નામ નત્થિ રસ્મિમત્તત્તા. યત્તકં પદેસં ફરતિ, તત્તકં તસ્સ સણ્ઠાનન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા પુરત્થિમદિસાસણ્ઠાનં. વુત્તઞ્હિ જાતકટ્ઠકથાયં (જા. અટ્ઠ. ૫.૨૧.૨૫૫) ‘‘પુરત્થિમદિસા રત્તવણ્ણતાય ઉત્તમરૂપધરા હુત્વા દિસ્સતી’’તિ.

કિસ્મિં કાલે ચ દેસે ચ, અરુણો સમુગચ્છતીતિ એત્થ એસ અરુણો સૂરિયુગ્ગમનસ્સ પુરે કાલે પુરત્થિમદિસાયં ઉગ્ગચ્છતિ. વુત્તઞ્હેતં ઉદાનટ્ઠકથાયં (ઉદા. અટ્ઠ. ૨૩) ‘‘ઉદ્ધસ્તે અરુણેતિ ઉગ્ગતે અરુણે, અરુણો નામ પુરત્થિમદિસાયં સૂરિયોદયતો પુરેતરમેવ ઉટ્ઠિતોભાસો’’તિ. અભિધાનપ્પદીપિકાયઞ્ચ ‘‘સૂરસ્સોદયતો પુબ્બુટ્ઠિતરંસી’’તિ.

કિં પચ્ચક્ખસિદ્ધો એસો, ઉદાહુ અનુમાનતોતિ એત્થ અયં અરુણો નામ પચ્ચક્ખસિદ્ધો એવ ¶ , ન અનુમાનસિદ્ધો. કસ્મા વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ચક્ખુવિઞ્ઞાણગોચરવણ્ણાયતનભાવતો. અક્ખસ્સ પતીતિ પચ્ચક્ખં, ચક્ખુરૂપાનં અભિમુખભાવેન આપાથગતત્તા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪, ૪૦૦; ૩.૪૨૧, ૪૨૫, ૪૨૬; સં. નિ. ૨.૪૩, ૪૪, ૪૫, સં. નિ. ૪.૬૦; કથા. ૪૬૫, ૪૬૭), તસ્મા અયં અરુણવણ્ણો ચક્ખુના દિસ્વા જાનિતબ્બતો પચ્ચક્ખસિદ્ધોયેવ હોતિ, ન એવં સતિ એવં ભવેય્યાતિ અનુમાનેન પુનપ્પુનં ચિન્તનેન સિદ્ધોતિ. ઇમં પઞ્હવિસ્સજ્જનં સાધુકં મનસિ કરિત્વા પણ્ડિતેહિ રત્તોભાસોયેવ અરુણોતિ પચ્ચેતબ્બો સલ્લક્ખેતબ્બોતિ.

કસ્મા પન ઇમસ્મિં ઠાને અરુણકથા વુત્તાતિ? ઇમિસ્સા અરુણકથાય મહાવિસયભાવતો. કથં? ઉપોસથિકા ઉપાસકા ચ ઉપાસિકાયો ચ અરુણુગ્ગમનં તથતો ¶ અજાનન્તા અનુગ્ગતેયેવ અરુણે ઉગ્ગતસઞ્ઞાય ખાદનીયં વા ખાદન્તિ, ભોજનીયં વા ભુઞ્જન્તિ, માલાગન્ધાદીનિ વા ધારેન્તિ, તતો તેસં સીલં ભિજ્જતિ. સામણેરા તથેવ વિકાલભોજનં ભુઞ્જિત્વા સીલવિનાસં પાપુણન્તિ. નિસ્સયપટિપન્નકા ભિક્ખૂ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ વિના બહિસીમે ચરન્તા નિસ્સયપ્પસ્સમ્ભનં પાપુણન્તિ, અન્તોવસ્સે ભિક્ખૂ ઉપચારસીમતો બહિગચ્છન્તા વસ્સચ્છેદં, તેચીવરિકા ભિક્ખૂ અબદ્ધસીમાયં ચીવરેન વિપ્પવસન્તા નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયં, તથા સત્તબ્ભન્તરસીમાયં, સહસેય્યપ્પહોનકટ્ઠાને અનુપસમ્પન્નમાતુગામેહિ સહ સયન્તા પાચિત્તિયં, તથા યાવકાલિકં ભુઞ્જન્તા ભિક્ખૂ, પારિવાસિકાદયો વત્તં નિક્ખિપન્તા રત્તિચ્છેદં. એવમાદિઅનેકાદીનવસમ્ભવતો લજ્જિપેસલાનં ભિક્ખૂનં તથતો અરુણુગ્ગમનસ્સ જાનનત્થં વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા.

કેચિ પન ભિક્ખૂ અડ્ઢરત્તિસમયે ઘટિસુઞ્ઞત્તા અડ્ઢરત્તિકાલં અતિક્કમ્મ અઞ્ઞદિવસો હોતિ, તસ્મા તસ્મિં કાલે અરુણં ઉટ્ઠિતં નામ હોતીતિ મઞ્ઞમાના અડ્ઢરત્તિં અતિક્કમ્મ ખાદનીયભોજનીયાદીનિ ભુઞ્જન્તિ, તે પન બુદ્ધસમયં અજાનન્તા વેદસમયમેવ મનસિ કરોન્તા એવં કરોન્તિ, તસ્મા તેસં તંકરણં પમાણં ન હોતિ. બહવો પન ભિક્ખૂ અરુણસ્સ પચ્ચક્ખભાવં અજાનન્તા અનુમાનવસેન ચિન્તિતુઞ્ચ અસક્કોન્તા અનુસ્સવવસેનેવ પરવચનં સદ્દહન્તા અમ્હાકં આચરિયા અરુણુગ્ગમનવેલાયં ઉટ્ઠાય ગચ્છન્તા સૂરિયુગ્ગમનવેલાયં દ્વિસહસ્સદણ્ડપ્પમાણં ઠાનં પાપુણન્તિ, તિસહસ્સદણ્ડપ્પમાણં ઠાનં પાપુણન્તીતિ ¶ ચ વદન્તિ. ઇમમ્હા વિહારા અસુકં નામ વિહારં અસુકં નામ ચેતિયં અસુકં નામ ગામં પાપુણન્તીતિઆદીનિ ચ વદન્તીતિ એવં અનુસ્સવવચનં વદન્તિ, તમ્પિ અપ્પમાણં. કસ્મા? અદ્ધાનં નામ બલવન્તસ્સ જવસમ્પન્નસ્સ ચ રસ્સં હોતિ, દુબ્બલસ્સ સન્તસ્સ ચ દીઘં હોતિ. વુત્તઞ્હિ ભગવતા –

‘‘દીઘા ¶ જાગરતો રત્તિ, દીઘં સન્તસ્સ યોજનં;

દીઘો બાલાન સંસારો, સદ્ધમ્મં અવિજાનત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૬૦);

તસ્મા અદ્ધાનં નામ સબ્બેસં એકસદિસં ન હોતીતિ અરુણુગ્ગમનસ્સ લક્ખણં ભવિતું ન સક્કા, ન ચ તે આયસ્મન્તો પિટકત્તયતો કિઞ્ચિ સાધકભૂતં વચનં આહરન્તિ, અસક્ખિકં અડ્ડં કરોન્તિ વિય યથાજ્ઝાસયમેવ વદન્તીતિ પમાણં ન હોતિ.

અઞ્ઞે પન –

‘‘અતીતરત્તિયા યામો;

પચ્છિમોડ્ઢમમુસ્સ વા;

ભાવિનિયાદિપ્પહારો;

તદડ્ઢં વાજ્જતેહ્ય હોતિ –

કચ્ચાયનસારપ્પકરણાગતં ગાથં વત્વા અતીતરત્તિયા પચ્છિમો યામો અજ્જ પરિયાપન્નો, તસ્મા પચ્છિમયામસ્સ આદિતો પટ્ઠાય અરુણં ઉગ્ગચ્છતી’’તિ વદન્તિ. અયં વાદો સકારણસઞ્ઞાપકત્તા પુરિમેહિ બલવા હોતિ, એવં સન્તેપિ અયુત્તોયેવ. કસ્મા? અયઞ્હિ ગાથા બાહિરસદ્દસત્થે જઙ્ગદાસપ્પકરણે વુત્તનયેન અજ્જ ભવા અજ્જતનીતિ વુત્તઅજ્જવોહારસ્સ પવત્તનકાલં દસ્સેતું વુત્તા, ન પિટકત્તયે વુત્તસ્સ અરુણુગ્ગમનસ્સ કાલં દસ્સેતું, તસ્મા અઞ્ઞસાધ્યસ્સ અઞ્ઞસાધકેન સાધિતત્તા અયુત્તોયેવ.

અપરે પન ‘‘પહારો યામસઞ્ઞિતો’’તિ અભિધાનપ્પદીપિકાયં વુત્તત્તા પહારયામસદ્દાનં એકત્થત્તા તત્થેવ ‘‘તિયામા સંવરી ભવે’’તિ વુત્તત્તા રત્તિયા ચ તિયામભાવતો પાળિયઞ્ચ (ઉદા. ૪૫; ચૂળવ. ૩૮૩) ‘‘અભિક્કન્તા ¶ , ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પચ્છિમો યામો, ઉદ્ધસ્તો અરુણો’’તિ આગતત્તા ઇદાનિ ¶ રત્તિયા ચતૂસુ પહારેસુ તતિયપ્પહારસ્સ અવસાને અરુણો ઉગ્ગતો, તસ્મા અવસેસએકપ્પહારમત્તો કાલો દિવસભાગં ભજતીતિ વદેય્યું, અયં વાદો તતિયવાદતોપિ બલવતરો. કસ્મા? ઞાપકઞાપ્યાનં અનુરૂપભાવતો. તથા હિ ‘‘પહારો યામસઞ્ઞિતો’’તિ અયં ઞાપકો પહારયામાનં એકત્થભાવસ્સ અનુરૂપો, ‘‘તિયામા સંવરીભવે’’તિ અયં રત્તિયા તિયામભાવસ્સ, ‘‘પાળિયઞ્ચા’’તિઆદિ તતિયપ્પહારસ્સ અવસાને અરુણુગ્ગમનસ્સ, તથાપિ અયુત્તોયેવ હોતિ. કસ્મા? ‘‘અવસેસએકપ્પહારમત્તો કાલો દિવસભાગં ભજતી’’તિ વચનસ્સ વિરુદ્ધત્તા. મજ્ઝિમદેસે હિ દસઘટિકાપમાણસ્સ કાલસ્સ એકપ્પહારત્તા સબ્બા રત્તિ તિયામાવ હોતિ, ન ચતુયામા, ઇદાનિ પન પચ્ચન્તવિસયેસુ સત્તટ્ઠઘટિકામત્તસ્સ કાલસ્સ એકપ્પહારકતત્તા ચતુપ્પહારા ભવતિ, તસ્મા મજ્ઝિમદેસવોહારં ગહેત્વા અભિધાનપ્પદીપિકાયઞ્ચ ‘‘તિયામા સંવરી ભવે’’તિ વુત્તં, પાળિયઞ્ચ (ઉદા. ૪૫; ચૂળવ. ૩૮૩) ‘‘નિક્ખન્તો પચ્છિમો યામો, ઉદ્ધસ્તો અરુણો’’તિ, તસ્મા રત્તિપરિયોસાનેયેવ અરુણો ઉગ્ગતોતિ દટ્ઠબ્બો. તથા હિ વુત્તં વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૦૧) ‘‘તથા પારિવાસિકાદીનમ્પિ અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા વત્તં નિક્ખિપન્તાનં રત્તિચ્છેદો વુત્તો, ઉગ્ગતે અરુણે નિક્ખિપિતબ્બન્તિ હિ વુત્ત’’ન્તિ.

સહસેય્યસિક્ખાપદેપિ (પાચિ. ૫૨-૫૪) ‘‘અનુપસમ્પન્નેહિ સહ નિવુત્થભાવપરિમોચનત્થં પુરારુણા નિક્ખમિત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. એવં ચીવરવિપ્પવાસાદીસુ ચ સબ્બત્થ રત્તિપરિયોસાને આગમનવસેન અરુણુગ્ગમનં દસ્સિતં, ન અતીતારુણવસેનાતિ. જાતકટ્ઠકથાયમ્પિ (જા. અટ્ઠ. ૫.૨૧.૨૫૫) ‘‘રત્તિપરિયોસાનેતિ અત્થો’’તિ. ન કેવલં મજ્ઝિમદેસેસુ રત્તિયાયેવ તિપ્પહારભાવો હોતિ ¶ , અથ ખો દિવસસ્સપિ. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠસાલિનિયં (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા) ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ અભિધમ્મદેસનાપરિયોસાનઞ્ચ તેસં ભિક્ખૂનં સત્તપ્પકરણઉગ્ગહણઞ્ચ એકપ્પહારેનેવ હોતી’’તિ, મૂલટીકાયઞ્ચ (ધ. સ. મૂલટી. નિદાનકથાવણ્ણના) ‘‘એકપ્પહારેનાતિ એત્થ પહારોતિ દિવસસ્સ તતિયભાગો વુચ્ચતી’’તિ, તસ્મા એકો રત્તિદિવો છપ્પહારો હોતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. એવં મજ્ઝિમદેસવોહારેન તિયામસઙ્ખાતસ્સ તિપ્પહારસ્સ અવસાને સબ્બરત્તિપરિયોસાને ઉટ્ઠિતં અરુણં પચ્ચન્તદેસવોહારેન તિપ્પહારસ્સ અવસાનેતિ ગહેત્વા એકપ્પહારાવસેસકાલે અરુણો ઉગ્ગતોતિ વુત્તત્તા અયમ્પિ વાદો અયુત્તોયેવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બો.

બહવો ¶ પન પણ્ડિતા ‘‘ખુદ્દસિક્ખાનિસ્સયે વુત્તં –

‘સેતરુણઞ્ચ પઠમં, દુતિયં નન્દિયાવટ્ટં;

તતિયં તમ્બવણ્ણઞ્ચ, ચતુત્થં ગદ્રભં મુખ’ન્તિ. –

ઇમં ગાથં નિસ્સાય એકરત્તિયં અરુણો ચતુક્ખત્તું ઉટ્ઠહતિ, તત્થ પઠમં સેતવણ્ણં હોતિ, દુતિયં નન્દિયાવટ્ટપુપ્ફવણ્ણં હોતિ, તતિયં તમ્બવણ્ણં હોતિ, ચતુત્થં ગદ્રભમુખવણ્ણં હોતી’’તિ વત્વા રત્તોભાસતો પુરેતરં અતીતરત્તિકાલેયેવ વત્તનિક્ખિપનાદિકમ્મં કરોન્તિ. તેસં તં કરણં અનિસમ્મકારિતં આપજ્જતિ. અયઞ્હિ ગાથા નેવ પાળિયં દિસ્સતિ, ન અટ્ઠકથાયં, ન ટીકાસુ, કેવલં નિસ્સયે એવ, નિસ્સયેસુ ચ એકસ્મિંયેવ ખુદ્દસિક્ખાનિસ્સયે દિસ્સતિ, ન અઞ્ઞનિસ્સયેસુ, તત્થાપિ નેવ પુબ્બાપરસમ્બન્ધો દિસ્સતિ, ન હેતુફલાદિભાવો, ન ચ લિઙ્ગનિયમોતિ ન નિસ્સયકારાચરિયેન ઠપિતા ભવેય્ય, અથ ખો પચ્છા અઞ્ઞેહિ લેખકેહિ વા અત્તનો ઇચ્છાનુરૂપં લિખિતા ભવેય્ય, તસ્મા અયં ગાથા કુતો આભતા પાળિતો વા અટ્ઠકથાતો ¶ વા ટીકાતો વા વિનયતો વા સુત્તન્તતો વા અભિધમ્મતો વાતિ પભવં અપરિયેસિત્વા નિસ્સયે દિટ્ઠમત્તમેવ સારતો ગહેત્વા પાળિયટ્ઠકથાટીકાસુ વુત્તવચનં અનિસામેત્વા કતત્તા અનિસમ્મકારિતં આપજ્જતિ.

તત્રાયં પાળિ ‘‘તેન ખો પન સમયેન બુદ્ધો ભગવા સીતાસુ હેમન્તિકાસુ રત્તીસુ અન્તરટ્ઠકાસુ હિમપાતસમયે રત્તિં અજ્ઝોકાસે એકચીવરો નિસીદિ, ન ભગવન્તં સીતં અહોસિ. નિક્ખન્તે પઠમે યામે સીતં ભગવન્તં અહોસિ, દુતિયં ભગવા ચીવરં પારુપિ, ન ભગવન્તં સીતં અહોસિ. નિક્ખન્તે મજ્ઝિમે યામે સીતં ભગવન્તં અહોસિ, તતિયં ભગવા ચીવરં પારુપિ, ન ભગવન્તં સીતં અહોસિ. નિક્ખન્તે પચ્છિમે યામે ઉદ્ધસ્તે અરુણે નન્દિમુખિયા રત્તિયા સીતં ભગવન્તં અહોસિ, ચતુત્થં ભગવા ચીવરં પારુપિ, ન ભગવન્તં સીતં અહોસી’’તિ. અયં મહાવગ્ગે (મહાવ. ૩૪૬) ચીવરક્ખન્ધકાગતા વિનયપાળિ. પાળિયં નન્દિમુખિયાતિ તુટ્ઠિમુખિયા, પસન્નદિસામુખાયાતિ અત્થો. અયં તંસંવણ્ણનાય વિમતિવિનોદનીપાઠો (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૪૬).

‘‘તેન ખો પન સમયેન બુદ્ધો ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે ¶ . તેન ખો પન સમયેન ભગવા તદહુપોસથે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો નિસિન્નો હોતિ. અથ ખો આયસ્મા આનન્દો અભિક્કન્તાય રત્તિયા નિક્ખન્તે પઠમે યામે ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા યેન ભગવા તેનઞ્જલિં પણામેત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – અભિક્કન્તા, ભન્તે રત્તિ, નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો, ઉદ્દિસતુ, ભન્તે, ભગવા ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખન્તિ. એવં વુત્તે ભગવા તુણ્હી અહોસિ. દુતિયમ્પિ ખો આયસ્મા ¶ આનન્દો અભિક્કન્તાય રત્તિયા નિક્ખન્તે મજ્ઝિમે યામે ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા યેન ભગવા તેનઞ્જલિં પણામેત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો મજ્ઝિમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો, ઉદ્દિસતુ, ભન્તે, ભગવા ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખન્તિ. દુતિયમ્પિ ભગવા તુણ્હી અહોસિ. તતિયમ્પિ ખો આયસ્મા આનન્દો અભિક્કન્તાય રત્તિયા નિક્ખન્તે પચ્છિમે યામે ઉદ્ધસ્તે અરુણે નન્દિમુખિયા રત્તિયા ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા યેન ભગવા તેનઞ્જલિં પણામેત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પચ્છિમો યામો, ઉદ્ધસ્તં અરુણં, નન્દિમુખી રત્તિ, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો, ઉદ્દિસતુ ભન્તે ભગવા ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખન્તિ. અપરિસુદ્ધા, આનન્દ, પરિસા’’તિ (ચૂળવ. ૩૮૩). અયં ચૂળવગ્ગે પાતિમોક્ખટ્ઠપનક્ખન્ધકાગતા અપરાપિ વિનયપાળિ.

નન્દિમુખિયા રત્તિયાતિ અરુણુટ્ઠિતકાલે પીતિમુખા વિય રત્તિ ખાયતિ. તેનાહ ‘‘નન્દિમુખિયા’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૮૩) અયં તંસંવણ્ણનાભૂતસમન્તપાસાદિકટ્ઠકથાપાઠો. અભિક્કન્તાતિ પરિક્ખીણા. ઉદ્ધસ્તે અરુણેતિ ઉગ્ગતે અરુણસીસે. નન્દિમુખિયાતિ તુટ્ઠિમુખિયા. અયં તંસંવણ્ણનાભૂતસારત્થદીપનીપાઠો (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૮૩). પાળિયં નન્દિમુખિયાતિ ઓદાતદિસામુખિતાય તુટ્ઠમુખિયા. અયં તંસંવણ્ણનાય (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૮૩) વિમતિવિનોદનીપાઠો.

‘‘તતિયમ્પિ ખો આયસ્મા આનન્દો અભિક્કન્તાયરત્તિયા નિક્ખન્તે પચ્છિમે યામે ઉદ્ધસ્તે અરુણે નન્દિમુખિયા રત્તિયા ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ચીવરં કત્વા યેન ભગવા તેનઞ્જલિં પણામેત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પચ્છિમો યામો, ઉદ્ધસ્તો અરુણો, નન્દિમુખી રત્તિ, ચિરનિસિન્ના આગન્તુકા ભિક્ખૂ, પટિસમ્મોદતુ, ભન્તે, ભગવા ¶ આગન્તુકે ભિક્ખૂ’’તિ. અયં ઉદાનાગતા સુત્તન્તપાળિ (ઉદા. ૪૫). ઉદ્ધસ્તે ¶ અરુણેતિ ઉગ્ગતે અરુણે. અરુણો નામ પુરત્થિમદિસાયં સૂરિયોદયતો પુરેતરમેવ ઉટ્ઠિતોભાસો. નન્દિમુખિયા રત્તિયાતિ અરુણસ્સ ઉગ્ગતત્તા એવ અરુણોભાય સૂરિયાલોકૂપજીવિનો સત્તે નન્દાપનમુખિયા રત્તિયા જાતાય, વિભાયમાનાયાતિ અત્થો. અયં તંસંવણ્ણનાભૂતા ઉદાનટ્ઠકથા (ઉદા. અટ્ઠ. ૨૩).

ઇતિ એત્તકાસુ વિનયસુત્તન્તાગતાસુ પાળિયટ્ઠકથાટીકાસુ એકસ્મિમ્પિઠાને અરુણો ચતુક્ખત્તું ઉગ્ગતોતિ નત્થિ, એકવારમેવ વુત્તો. ચતુબ્બિધવણ્ણસમન્નાગતોતિપિ નત્થિ, એકવણ્ણો એવ વુત્તો. જાતકટ્ઠકથાયમ્પિ (જા. અટ્ઠ. ૫.૨૧.૨૫૫) રત્તવણ્ણો એવ વુત્તો, ન સેતવણ્ણાદિકો. નન્દિમુખીતિ ચ સત્તે નન્દાપનદિસામુખી રત્તિ એવ વુત્તા, ન અરુણસ્સ નન્દિયાવટ્ટપુપ્ફસદિસવણ્ણતા. તેનાહ ‘‘સત્તે નન્દાપનમુખિયા રત્તિયા’’તિ. એવં અભિધાનપ્પદીપિકાપકરણવચનેન વિરુદ્ધત્તા પાળિયટ્ઠકથાદીહિ અસંસન્દનતો દુબ્બલસાધકત્તા ચ અયમ્પિ વાદો અયુત્તોયેવાતિ દટ્ઠબ્બો, તસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ આણં અનતિક્કન્તેન લજ્જિભિક્ખુના યદિ કેનચિ અપ્પટિચ્છન્ને વિવટોકાસે હોતિ, મચ્છક્ખિસમાનઅબ્યત્તરત્તોભાસસ્સ પઞ્ઞાયમાનકાલતો પટ્ઠાય વત્તનિક્ખિપનાદિકમ્મં કાતબ્બં.

યદિ પન પબ્બતાદિના પટિચ્છન્નટ્ઠાનં હોતિ, યત્તકેન કાલેન વિવટટ્ઠાને રત્તોભાસો પઞ્ઞાયતિ, સૂરિયમણ્ડલસ્સ દિસ્સનકાલતો એકઘટિકામત્તેન વા દ્વિઘટિકામત્તેન વા તત્તકં કાલં સલ્લક્ખેત્વા ઇમસ્મિં કાલે અરુણો ઉગ્ગતો ભવેય્યાતિ તક્કેત્વા કાતબ્બં, સંસયં અનિચ્છન્તેન તતોપિ કઞ્ચિકાલં અધિવાસેત્વા નિસ્સંસયકાલે કત્તબ્બં, અયં તત્થ ¶ સામીચિ. અયં પન વાદો યથાવુત્તપ્પકરણવચનેહિ સુટ્ઠુ સંસન્દતિ યથા ગઙ્ગોદકેન યમુનોદકં, તસ્મા પણ્ડિતેહિ પુનપ્પુનં પુબ્બાપરં આલોળેન્તેન મનસિ કાતબ્બો. એવં મનસિ કરિત્વા અરુણપટિસંયુત્તેસુ ઠાનેસુ સંસયો છિન્દિતબ્બો, સંસયં છિન્દિત્વા વિસારદેન હુત્વા તં તં કમ્મં કાતબ્બન્તિ.

વિસુદ્ધત્થાય સીલસ્સ, ભિક્ખૂનં પિયસીલિનં;

કતારુણકથા એસા, ન સારમ્ભાદિકારણા.

તસ્મા ¶ સુટ્ઠૂપધારેત્વા, યુત્તં ગણ્હન્તુ સાધવો;

અયુત્તઞ્ચે છડ્ડયન્તુ, મા હોન્તુ દુમ્મનાદયોતિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

દિવાસેય્યવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

પઠમો પરિચ્છેદો.

૨. પરિક્ખારવિનિચ્છયકથા

૬. એવં દિવાસેય્યવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ પરિક્ખારવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘પરિક્ખારોતિ સમણપરિક્ખારો’’તિઆદિમાહ. તત્થ દિવાસેય્યવિનિચ્છયકથાય આદિમ્હિ વુત્તં ‘‘તત્થા’’તિ પદં આનેત્વા તત્થ તેસુ માતિકાપદેસુ સમભિનિવિટ્ઠસ્સ ‘‘પરિક્ખારો’’તિ પદસ્સ ‘‘સમણપરિક્ખારો’’તિ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ યોજના, એસ નયો ઇતો પરેપિ. સમણપરિક્ખારો વુત્તો, ન ગિહિપરિક્ખારોતિ અધિપ્પાયો. પરિસમન્તતો કરિયતેતિ પરિક્ખારો, છત્તાદિકો. તત્રાતિ સમણપરિક્ખારે. કપ્પતીતિ કપ્પિયો, ન કપ્પિયો અકપ્પિયો, કપ્પિયો ચ અકપ્પિયો ચ કપ્પિયાકપ્પિયો, સમાહારદ્વન્દેપિ પુલ્લિઙ્ગમિચ્છન્તિ પણ્ડિતા. કપ્પિયાકપ્પિયો ¶ ચ સો પરિક્ખારો ચેતિ તથા, તસ્સ વિનિચ્છયો કપ્પિયાકપ્પિયપરિક્ખારવિનિચ્છયો.

કેચિ તાલપણ્ણચ્છત્તન્તિ ઇદં ઉપલક્ખણમત્તં. સબ્બમ્પિ હિ છત્તં તથાકરિયમાનં ન વટ્ટતિ. તેનેવાહ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૮૫) ‘‘સબ્બપરિક્ખારેસુ વણ્ણમટ્ઠવિકારં કરોન્તસ્સ દુક્કટન્તિ દીપેન્તેન ન વટ્ટતીતિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ. ન વણ્ણમટ્ઠત્થાયાતિ ઇમિના થિરકરણત્થં એકવણ્ણસુત્તેન વિનન્ધિયમાનં યદિ વણ્ણમટ્ઠં હોતિ, તત્થ ન દોસોતિ દસ્સેતિ. આરગ્ગેનાતિ નિખાદનમુખેન. યદિ ન વટ્ટતિ, તાદિસં છત્તદણ્ડં લભિત્વા કિં કાતબ્બન્તિ આહ ‘‘ઘટકં વા’’તિઆદિ. સુત્તકેન વા દણ્ડો વેઠેતબ્બોતિ યથા લેખા ન પઞ્ઞાયતિ, તથા વેઠેતબ્બો. દણ્ડબુન્દેતિ દણ્ડમૂલે, છત્તદણ્ડસ્સ હેટ્ઠિમકોટિયન્તિ અત્થો. છત્તમણ્ડલિકન્તિ છત્તસ્સ અન્તો ખુદ્દકમણ્ડલં, છત્તપઞ્જરે મણ્ડલાકારેન બદ્ધદણ્ડવલયં ¶ વા. ઉક્કિરિત્વાતિ નિન્નં, ઉન્નતં વા કત્વા ઉટ્ઠાપેત્વા. સા વટ્ટતીતિ સા લેખા રજ્જુકેહિ બન્ધન્તુ વા મા વા, બન્ધિતું યુત્તટ્ઠાનત્તા વટ્ટતિ. તેન વુત્તં આચરિયબુદ્ધદત્તમહાથેરેન –

‘‘છત્તં પણ્ણમયં કિઞ્ચિ, બહિ અન્તો ચ સબ્બસો;

પઞ્ચવણ્ણેન સુત્તેન, સિબ્બિતું ન ચ વટ્ટતિ.

‘‘છિન્દિતું અડ્ઢચન્દં વા, પણ્ણે મકરદન્તકં;

ઘટકં વાળરૂપં વા, લેખા દણ્ડે ન વટ્ટતિ.

‘‘સિબ્બિતું એકવણ્ણેન, છત્તં સુત્તેન વટ્ટતિ;

થિરત્થં પઞ્ચવણ્ણેન, પઞ્જરં વા વિનન્ધિતું.

‘‘ઘટકં વાળરૂપં વા, લેખા વા પન કેવલા;

છિન્દિત્વા વાપિ ઘંસિત્વા, ધારેતું પન વટ્ટતિ.

‘‘અહિચ્છત્તકસણ્ઠાનં ¶ , દણ્ડબુન્દમ્હિ વટ્ટતિ;

ઉક્કિરિત્વા કતા લેખા, બન્ધનત્થાય વટ્ટતી’’તિ.

તસ્સ વણ્ણનાયમ્પિ છત્તં પણ્ણમયં કિઞ્ચીતિ તાલપણ્ણાદિપણ્ણચ્છદનં યં કિઞ્ચિ છત્તં. બહીતિ ઉપરિ. અન્તોતિ હેટ્ઠા. સિબ્બિતુન્તિ રૂપં દસ્સેત્વા સૂચિકમ્મં કાતું. પણ્ણેતિ છદનપણ્ણે. અડ્ઢચન્દન્તિ અડ્ઢચન્દાકારં. મકરદન્તકન્તિ મકરદન્તાકારં, યં ‘‘ગિરિકૂટ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. છિન્દિતું ન વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. મુખવટ્ટિયા નામેત્વા બદ્ધપણ્ણકોટિયા વા મત્થકમણ્ડલકોટિયા વા ગિરિકૂટાદિં કરોન્તિ, ઇમિના તં પટિક્ખિત્તં. દણ્ડેતિ છત્તદણ્ડે. ઘટકન્તિ ઘટાકારો. વાળરૂપં વાતિ બ્યગ્ઘાદિવાળાનં રૂપકં વા. લેખાતિ ઉક્કિરિત્વા વા છિન્દિત્વા વા ચિત્તકમ્મવસેન વા કતરાજિ. પઞ્ચવણ્ણાનં સુત્તાનં અન્તરે નીલાદિએકવણ્ણેન સુત્તેન થિરત્થં છત્તં અન્તો ચ બહિ ચ સિબ્બિતું વા છત્તદણ્ડગ્ગાહકસલાકપઞ્જરં થિરત્થં વિનન્ધિતું વા વટ્ટતીતિ યોજના. પઞ્ચવણ્ણાનં એકવણ્ણેન થિરત્થન્તિ ઇમિના અનેકવણ્ણેહિ સુત્તેહિ ¶ વણ્ણમટ્ઠત્થાય સિબ્બિતુઞ્ચ વિનન્ધિતુઞ્ચ ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. પોત્થકેસુ પન ‘‘પઞ્ચવણ્ણેના’’તિ પાઠો દિસ્સતિ, તસ્સ એકવણ્ણેન પઞ્ચવણ્ણેન વા સુત્તેન થિરત્થં સિબ્બિતું વિનન્ધિતું વા વટ્ટતીતિ યોજના કાતબ્બા હોતિ.

એત્થ ચ હેટ્ઠા વુત્તેન ‘‘પઞ્ચવણ્ણેન સુત્તેન સિબ્બિતું ન ચ વટ્ટતી’’તિ પાઠેન ચ ‘‘કેચિ તાલપણ્ણચ્છત્તં અન્તો વા બહિ વા પઞ્ચવણ્ણેન સુત્તેન સિબ્બેત્વા વણ્ણમટ્ઠં કરોન્તિ, તં ન વટ્ટતિ, એકવણ્ણે પન નીલેન વા પીતકેન વા યેન કેનચિ સુત્તેન અન્તો વા બહિ વા સિબ્બિતું, છત્તદણ્ડગ્ગાહકં સલાકપઞ્જરં વા વિનન્ધિતું વટ્ટતિ, તઞ્ચ ખો થિરકરણત્થં, ન વણ્ણમટ્ઠત્થાયા’’તિ અટ્ઠકથાપાઠેન ચ વિરુજ્ઝતિ, તસ્મા સો ન ગહેતબ્બો.

લેખા ¶ વા પન કેવલાતિ યથાવુત્તપ્પકારા સકલા લેખા વા. છિન્દિત્વાતિ ઉક્કિરિત્વા કતં છિન્દિત્વા. ઘંસિત્વાતિ ચિત્તકમ્માદિવસેન કતં ઘંસિત્વા. દણ્ડબુન્દમ્હીતિ છત્તદણ્ડસ્સ પઞ્જરે ગાહણત્થાય ફાલિતબુન્દમ્હિ, મૂલેતિ અત્થો. અયમેત્થ નિસ્સન્દેહે વુત્તનયો. ખુદ્દસિક્ખાગણ્ઠિપદે પન ‘‘છત્તપિણ્ડિયા મૂલે’’તિ વુત્તં. અહિચ્છત્તકસણ્ઠાનન્તિ ફુલ્લઅહિચ્છત્તકાકારં. રજ્જુકેહિ ગાહાપેત્વા દણ્ડે બન્ધન્તિ, તસ્મિં બન્ધનટ્ઠાને વલયમિવ ઉક્કિરિત્વાતિ વલયં વિય ઉપટ્ઠાપેત્વા. બન્ધનત્થાયાતિ વાતેન યથા ન ચલતિ, એવં રજ્જૂહિ દણ્ડે પઞ્જરસ્સ બન્ધનત્થાય. ઉક્કિરિત્વા કતા લેખા વટ્ટતીતિ યોજના. યથા વાતપ્પહારેન અચલનત્થં છત્તમણ્ડલિકં રજ્જુકેહિ ગાહાપેત્વા દણ્ડે બન્ધન્તિ, તસ્મિં બન્ધનટ્ઠાને વલયમિવ ઉક્કિરિત્વા લેખં ઠપેન્તિ, સા વટ્ટતીતિ. સચેપિ ન બન્ધતિ, બન્ધનારહટ્ઠાનત્તા વલયં ઉક્કિરિત્વા વટ્ટતીતિ ગણ્ઠિપદે વત્તન્તીતિ આગતં, તસ્મા પક્ખરણેસુ આગતનયેનેવ છત્તે પટિપજ્જિતબ્બન્તિ.

૭. ચીવરે પન નાનાસુત્તકેહીતિ (સારત્થ. ટી. ૨.૮૫; વિ. વિ. ટી. ૧.૮૫) નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ. ઇદઞ્ચ તથા કરોન્તાનં વસેન વુત્તં, એકવણ્ણસુત્તકેનપિ ન વટ્ટતિયેવ. ‘‘પકતિસૂચિકમ્મમેવ વટ્ટતી’’તિ હિ વુત્તં. પટ્ટમુખેતિ દ્વિન્નં પટ્ટાનં સઙ્ઘટિતટ્ઠાનં સન્ધાયેતં વુત્તં. પરિયન્તેતિ ચીવરપરિયન્તે. અનુવાતં સન્ધાયેતં વુત્તં. વેણીતિ વરકસીસાકારેન સિબ્બનં. સઙ્ખલિકન્તિ દ્વિગુણસઙ્ખલિકાકારેન સિબ્બનં, બિળાલસઙ્ખલિકાકારેન સિબ્બનં વા. વેણિં વા સઙ્ખલિકં વા કરોન્તીતિ કરણકિરિયાય સમ્બન્ધો. અગ્ઘિયં નામ ચેતિયસણ્ઠાનં ¶ , યં ‘‘અગ્ઘિયત્થમ્ભો’’તિ વદન્તિ. ગયા નામ મૂલે તનુકં અગ્ગે મહન્તં કત્વા ગદાકારેન સિબ્બનં. મુગ્ગરો નામ મૂલે ચ અગ્ગે ચ એકસદિસં કત્વા મુગ્ગરાકારેન સિબ્બનં. કક્કટક્ખીનિ ઉક્કિરન્તીતિ ¶ ગણ્ઠિકપટ્ટપાસકપટ્ટાનં અન્તે પાળિબદ્ધં કત્વા કક્કટકાનં અક્ખિસણ્ઠાનં પટ્ઠપેન્તિ, કરોન્તીતિ અત્થો. ‘‘કોણસુત્તપિળકાતિ ગણ્ઠિકપાસકપટ્ટાનં કોણેહિ નીહટસુત્તાનં કોટિયો’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કથં પન તા પિળકા દુવિઞ્ઞેય્યરૂપા કાતબ્બાતિ? કોણેહિ નીહટસુત્તાનં અન્તેસુ એકવારં ગણ્ઠિકકરણેન વા પુન નિવત્તેત્વા સિબ્બનેન વા દુવિઞ્ઞેય્યસભાવં કત્વા સુત્તકોટિયો રસ્સં કત્વા છિન્દિતબ્બા. ધમ્મસિરિત્થેરેન પન ‘‘કોણસુત્તા ચ પિળકા, દુવિઞ્ઞેય્યાવ કપ્પરે’’તિ વુત્તં, તથા આચરિયબુદ્ધદત્તત્થેરેનપિ ‘‘સુત્તા ચ પિળકા તત્થ, દુવિઞ્ઞેય્યાવ દીપિતા’’તિ વુત્તં, તસ્મા તેસં મતેન કોણસુત્તા ચ પિળકા ચ કોણસુત્તપિળકાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૮૫) કોણસુત્તપિળકાતિ ગણ્ઠિકપાસકપટ્ટાનં કોણેહિ બહિ નિગ્ગતસુત્તાનં પિળકાકારેન ઠપિતકોટિયોતિ કેચિ વદન્તિ, તે પિળકે છિન્દિત્વા દુવિઞ્ઞેય્યા કાતબ્બાતિ તેસં અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘કોણસુત્તા ચ પિળકા ચાતિ દ્વેયેવા’’તિ વદન્તિ, તેસં મતેન ગણ્ઠિકપાસકપટ્ટાનં કોણતો કોણં નીહટસુત્તા કોણસુત્તા નામ. સમન્તતો પન પરિયન્તેન ગતા ચતુરસ્સસુત્તા પિળકા નામ. તં દુવિધમ્પિ કેચિ ચીવરતો વિસું પઞ્ઞાનત્થાય વિકારયુત્તં કરોન્તિ, તં નિસેધાય ‘‘દુવિઞ્ઞેય્યરૂપા વટ્ટતી’’તિ વુત્તં, ન પન સબ્બથા અચક્ખુગોચરભાવેન સિબ્બનત્થાય તથાસિબ્બનસ્સ અસક્કુણેય્યત્તા, યથા પકતિચીવરતો વિકારો ન પઞ્ઞાયતિ, એવં સિબ્બિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. રજનકમ્મતો પુબ્બે પઞ્ઞાયમાનોપિ વિસેસો ચીવરે રત્તે એકવણ્ણતો ન પઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘ચીવરે રત્તે’’તિ.

૮. મણિનાતિ ¶ નીલમણિઆદિપાસાણેન, અંસબદ્ધકકાયબન્ધનાદિકં અચીવરત્તા સઙ્ખાદીહિ ઘંસિતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. કણ્ણસુત્તકન્તિ ચીવરસ્સ દીઘતો તિરિયઞ્ચ સિબ્બિતાનં ચતૂસુ કણ્ણેસુ કોણેસુ ચ નિક્ખન્તાનં સુત્તસીસાનમેતં નામં, તં છિન્દિત્વાવ પારુપિતબ્બં. તેનાહ ‘‘રજિતકાલે છિન્દિતબ્બ’’ન્તિ. ભગવતા અનુઞ્ઞાતં એકં કણ્ણસુત્તમ્પિ અત્થિ, તં પન નામેન સદિસમ્પિ ઇતો અઞ્ઞમેવાતિ દસ્સેતું ‘‘યં પના’’તિઆદિ વુત્તં. લગ્ગનત્થાયાતિ ચીવરરજ્જુયં ¶ ચીવરબન્ધનત્થાય. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૮૫) એત્તકમેવ વુત્તં.

સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૮૫) પન ‘‘પાસકં કત્વા બન્ધિતબ્બન્તિ રજનકાલે બન્ધિતબ્બં, સેસકાલે મોચેત્વા ઠપેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. વિનયસઙ્ગહપ્પકરણસ્સ પોરાણટીકાયમ્પિ ઇદમેવ ગહેત્વા વુત્તં, તં પન ચીવરક્ખન્ધકે (મહાવ. ૩૪૪) ‘‘મજ્ઝેન લગ્ગેન્તિ, ઉભતો ગલતિ, ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કણ્ણે બન્ધિતુન્તિ. કણ્ણો જીરતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કણ્ણસુત્તક’’ન્તિ એવં અનુઞ્ઞાતચીવરરજ્જુયં રજિત્વા પસારિતચીવરસ્સ ઓલમ્બકસુત્તં સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

ગણ્ઠિકેતિ ચીવરપારુપનકાલે પાસકે લગ્ગાપનત્થં કતે દન્તાદિમયે ગણ્ઠિકે. પિળકાતિ બિન્દું બિન્દું કત્વા ઉટ્ઠાપેતબ્બપિળકા. વુત્તઞ્હેતં વિનયવિનિચ્છયપ્પકરણે –

‘‘નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ, મણ્ડનત્થાય ચીવરં;

સમં સતપદાદીનં, સિબ્બિતું ન ચ વટ્ટતિ.

‘‘પત્તસ્સ પરિયન્તે વા, તથા પત્તમુખેપિ ચ;

વેણિં સઙ્ખલિકં વાપિ, કરોતો હોતિ દુક્કટં.

‘‘પટ્ટમ્પિ ¶ ગણ્ઠિપાસાનં, અટ્ઠકોણાદિકં વિધિં;

તત્થગ્ઘિયગદારૂપં, મુગ્ગરાદિં કરોન્તિ ચ.

‘‘તત્થ કક્કટકક્ખીનિ, ઉટ્ઠાપેન્તિ ન વટ્ટતિ;

સુત્તા ચ પિળકા તત્થ, દુવિઞ્ઞેય્યાવ દીપિતા.

‘‘ચતુકોણાવ વટ્ટન્તિ, ગણ્ઠિપાસકપટ્ટકા;

કણ્ણકોણેસુ સુત્તાનિ, રત્તે છિન્દેય્ય ચીવરે.

‘‘સૂચિકમ્મવિકારં ¶ વા, અઞ્ઞં વા પન કિઞ્ચિપિ;

ચીવરે ભિક્ખુના કાતું, કારાપેતું ન વટ્ટતિ.

‘‘યો ચ પક્ખિપતિ ભિક્ખુ ચીવરં,

કઞ્જિપિટ્ઠખલિઅલ્લિકાદિસુ;

વણ્ણમટ્ઠમભિપત્થયં પરં;

તસ્સ નત્થિ પન મુત્તિ દુક્કટા.

‘‘સૂચિહત્થમલાદીનં, કરણે ચીવરસ્સ ચ;

તથા કિલિટ્ઠકાલે ચ, ધોવનત્થં તુ વટ્ટતિ.

‘‘રજને પન ગન્ધં વા, તેલં વા લાખમેવ વા;

કિઞ્ચિ પક્ખિપિતું તત્થ, ભિક્ખુનો ન ચ વટ્ટતિ.

‘‘સઙ્ખેન મણિના વાપિ, અઞ્ઞેનપિ ચ કેનચિ;

ચીવરં ન ચ ઘટ્ટેય્ય, ઘંસિતબ્બં ન દોણિયા.

‘‘ચીવરં દોણિયં કત્વા, નાતિઘટ્ટેય્ય મુટ્ઠિના;

રત્તં પહરિતું કિઞ્ચિ, હત્થેહેવ ચ વટ્ટતિ.

‘‘ગણ્ઠિકે પન લેખા વા, પિળકા વા ન વટ્ટતિ;

કપ્પબિન્દુવિકારો વા, પાળિકણ્ણિકભેદતો’’તિ.

વિનયસારત્થસન્દીપનિયમ્પિ સમં સતપદાદીનન્તિ સતપદાદીહિ સદિસં. તુલ્યત્થે કરણવચનપ્પસઙ્ગે સામિવચનં. પટ્ટસ્સ પરિયન્તે વાતિ અનુવાતસ્સ ઉભયપરિયન્તે વા. પટ્ટમુખેપિ વાતિ દ્વિન્નં આયામવિત્થારપટ્ટાનં સઙ્ઘટિતટ્ઠાને, કણ્ણેપિ વા એકસ્સેવ વા પટ્ટસ્સ ઊનપૂરણત્થં ઘટિતટ્ઠાનેપિ વા ¶ . વેણીતિ કુદ્રૂસસીસાકારેન સિબ્બનં. કેચિ ‘‘વરકસીસાકારેના’’તિ ¶ વદન્તિ. સઙ્ખલિકન્તિ બિળાલદામસદિસસિબ્બનં. કેચિ ‘‘સતપદિસદિસ’’ન્તિ વદન્તિ.

પટ્ટમ્પીતિ પત્તમ્પિ. અટ્ઠકોણાદિકો વિધિ પકારો એતસ્સાતિ અટ્ઠકોણાદિકવિધિ, તં. અટ્ઠકોણાદિકન્તિ વા ગાથાબન્ધવસેન નિગ્ગહિતાગમો. ‘‘અટ્ઠકોણાદિકં વિધિ’’ન્તિ એતં ‘‘પટ્ટ’’ન્તિ એતસ્સ સમાનાધિકરણવિસેસનં, કિરિયાવિસેસનં વા. ‘‘કરોન્તી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. અથ વા પટ્ટન્તિ એત્થ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં, પટ્ટેતિ અત્થો. ઇમસ્મિં પક્ખે અટ્ઠકોણાદિકન્તિ ઉપયોગવચનં. વિધિન્તિ એતસ્સ વિસેસનં. ઇધ વક્ખમાનચતુકોણસણ્ઠાનતો અઞ્ઞં અટ્ઠકોણાદિકં નામ. તત્થાતિ તસ્મિં પટ્ટદ્વયે. અગ્ઘિયગદારૂપન્તિ અગ્ઘિયસણ્ઠાનઞ્ચેવ ગદાસણ્ઠાનઞ્ચ સિબ્બનં. મુગ્ગરન્તિ લગુળસણ્ઠાનસિબ્બનં. આદિ-સદ્દેન ચેતિયાદિસણ્ઠાનાનં ગહણં.

તત્થાતિ પટ્ટદ્વયે તસ્મિં ઠાને. કક્કટકક્ખીનીતિ કુળીરકચ્છિસદિસાનિ સિબ્બનવિકારાનિ. ઉટ્ઠાપેન્તીતિ કરોન્તિ. તત્થાતિ તસ્મિં ગણ્ઠિકપાસકપટ્ટકે. સુત્તાતિ કોણતો કોણં સિબ્બિતસુત્તા ચેવ ચતુરસ્સે સિબ્બિતસુત્તા ચ. પિળકાતિ તેસમેવ સુત્તાનં નિવત્તેત્વા સિબ્બિતકોટિયો ચ. દુવિઞ્ઞેય્યાવાતિ રજનકાલે દુવિઞ્ઞેય્યરૂપા અનોળારિકા દીપિતા વટ્ટન્તીતિ. યથાહ ‘‘કોણસુત્તપિળકા ચ ચીવરે રત્તે દુવિઞ્ઞેય્યરૂપા વટ્ટન્તી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૮૫).

ગણ્ઠિકપટ્ટિકા પાસપટ્ટિકાતિ યોજના. કણ્ણકોણેસુ સુત્તાનીતિ ચીવરકણ્ણે સુત્તા ચેવ પાસકપટ્ટાનં કોણેસુ સુત્તાનિ ચ અચ્છિન્દતિ. એત્થ ચ ચીવરે આયામતો વિત્થારતો ચ સિબ્બિત્વા અનુવાતતો બહિ નિક્ખમિતસુત્તં ચીવરં રજિત્વા સુક્ખાપનકાલે રજ્જુયા વા ચીવરવંસે વા ¶ બન્ધિત્વા ઓલમ્બિતું અનુવાતે બન્ધસુત્તાનિ ચ કણ્ણસુત્તાનિ નામ. યથાહ ‘‘ચીવરસ્સ કણ્ણસુત્તકં ન ચ વટ્ટતિ, રજિતકાલે છિન્દિતબ્બં, યં પન ‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે કણ્ણસુત્તક’ન્તિ એવં અનુઞ્ઞાતં, તં અનુવાતે પાસકં કત્વા બન્ધિતબ્બં રજનકાલે લગ્ગનત્થાયા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૮૫).

સૂચિકમ્મવિકારં વાતિ ચીવરમણ્ડનત્થાય નાનાસુત્તકેહિ સતપદિસદિસં સિબ્બન્તા આગન્તુકપટ્ટં ¶ ઠપેન્તિ, એવરૂપં સૂચિકમ્મવિકારં વા. અઞ્ઞં વા પન કિઞ્ચિપીતિ અઞ્ઞમ્પિ યં કિઞ્ચિ માલાકમ્મમિગપક્ખિપદાદિકં સિબ્બનવિકારં. કાતુન્તિ સયં કાતું. કારાપેતુન્તિ અઞ્ઞેન વા કારાપેતું.

યો ભિક્ખુ પરં ઉત્તમં વણ્ણમટ્ઠમભિપત્થયન્તો કઞ્જિકપિટ્ઠખલિઅલ્લિકાદીસુ ચીવરં પક્ખિપતિ, તસ્સ પન ભિક્ખુનો દુક્કટા મોક્ખો ન વિજ્જતીતિ યોજના. કઞ્જિકન્તિ વાયનતન્તમક્ખનં કઞ્જિકસદિસા સુલાકઞ્જિકં. પિટ્ઠન્તિ તણ્ડુલપિટ્ઠં. તણ્ડુલપિટ્ઠેહિ પક્કા ખલિ. અલ્લિકાતિ નિય્યાસો. આદિ-સદ્દેન લાખાદીનં ગહણં. ચીવરસ્સ કરણે કરણકાલે સમુટ્ઠિતાનં સૂચિહત્થમલાદીનં કિલિટ્ઠકાલે ધોવનત્થઞ્ચ કઞ્જિકપિટ્ઠખલિઅલ્લિકાદીસુ પક્ખિપતિ, વટ્ટતીતિ યોજના.

તત્થાતિ યેન કસાવેન ચીવરં રજતિ, તસ્મિં રજને ચીવરસ્સ સુગન્ધભાવત્થાય ગન્ધં વા ઉજ્જલભાવત્થાય તેલં વા વણ્ણત્થાય લાખં વા. કિઞ્ચીતિ એવરૂપં યં કિઞ્ચિ. મણિનાતિ પાસાણેન. અઞ્ઞેનપિ ચ કેનચીતિ યેન ઉજ્જલં હોતિ, એવરૂપેન મુગ્ગરાદિના અઞ્ઞેનપિ કેનચિ વત્થુના. દોણિયાતિ રજનમ્બણે ન ઘંસિતબ્બં હત્થેન ગાહાપેત્વા ન ગહેતબ્બં. રત્તં ચીવરં હત્થેહિ કિઞ્ચિ થોકં પહરિતું વટ્ટતીતિ ¶ યોજના. યત્થ પક્કરજનં પક્ખિપન્તિ, સા રજનદોણી. તત્થ અંસબદ્ધકકાયબન્ધનાદિં ઘટ્ટેતું વટ્ટતીતિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં.

ગણ્ઠિકેતિ વેળુદન્તવિસાણાદિમયગણ્ઠિકે. લેખા વાતિ વટ્ટાદિભેદા લેખા વા. પિળકાતિ સાસપબીજસદિસા ખુદ્દકબુબ્બુળા. પાળિકણ્ણિકભેદતોતિ મણિકાવળિરૂપપુપ્ફકણ્ણિકરૂપભેદતો. ‘‘કપ્પબિન્દુવિકારો વા ન વટ્ટતીતિ યોજના’’તિ વુત્તં, તસ્મા તથેવ ચીવરે પટિપજ્જિતબ્બં.

૯. પત્તે વા થાલકે વાતિઆદીસુ થાલકેતિ તમ્બાદિમયે પુગ્ગલિકે તિવિધેપિ કપ્પિયથાલકે. ન વટ્ટતીતિ મણિવણ્ણકરણપયોગો ન વટ્ટતિ, તેલવણ્ણપયોગો પન વટ્ટતિ. તેલવણ્ણોતિ સમણસારુપ્પવણ્ણં સન્ધાય વુત્તં, મણિવણ્ણં પન પત્તં અઞ્ઞેન કતં લભિત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. પત્તમણ્ડલેતિ તિપુસીસાદિમયે પત્તટ્ઠપનકમણ્ડલે. ‘‘ન ભિક્ખવે વિચિત્રાનિ પત્તમણ્ડલાનિ ધારેતબ્બાનિ રૂપકાકિણ્ણાનિ ભિત્તિકમ્મકતાની’’તિ (ચૂળવ. ૨૫૩) વુત્તત્તા ¶ ‘‘ભિત્તિકમ્મં ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મકરદન્તકં છિન્દિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૫૩) વુત્તત્તા ‘‘મકરદન્તકં પન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘થાલકસ્સ ચ પત્તસ્સ, બહિ અન્તોપિ વા પન;

આરગ્ગેન કતા લેખા, ન ચ વટ્ટતિ કાચિપિ.

‘‘આરોપેત્વા ભમં પત્તં, મજ્જિત્વા ચે પચન્તિ ચ;

‘મણિવણ્ણં કરિસ્સામ’, ઇતિ કાતું ન વટ્ટતિ.

‘‘પત્તમણ્ડલકે કિઞ્ચિ;

ભિત્તિકમ્મં ન વટ્ટતિ;

ન દોસો કોચિ તત્થસ્સ;

કાતું મકરદન્તક’’ન્તિ.

વિનયસારત્થસન્દીપનિયમ્પિ ¶ આરગ્ગેનાતિ આરકણ્ટકગ્ગેન, સૂચિમુખેન વા. કાચિપિ લેખાતિ વટ્ટકગોમુત્તાદિસણ્ઠાના યા કાચિપિ રાજિ. ભમં આરોપેત્વાતિ ભમે અલ્લીયાપેત્વા. પત્તમણ્ડલકેતિ પત્તે છવિરક્ખણત્થાય તિપુસીસાદીહિ કતે પત્તસ્સ હેટ્ઠા આધારાદીનં ઉપરિ કાતબ્બે પત્તમણ્ડલકે. ભિત્તિકમ્મન્તિ નાનાકારરૂપકકમ્મવિચિત્તં. યથાહ ‘‘ન, ભિક્ખવે, વિચિત્રાનિ પત્તમણ્ડલાનિ ધારેતબ્બાનિ રૂપકાકિણ્ણાનિ ભિત્તિકમ્મકતાની’’તિ. તત્થાતિ તસ્મિં પત્તમણ્ડલે. અસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. મકરદન્તકન્તિ ગિરિકૂટન્તિ વુત્તં, તસ્મા એવં પત્તથાલકાદીસુ પટિપજ્જિતબ્બં.

ધમકરણ…પે… લેખા ન વટ્ટતીતિ આરગ્ગેન દિન્નલેખા ન વટ્ટતિ, જાતિહિઙ્ગુલિકાદિવણ્ણેહિ કતલેખા પન વટ્ટતિ. છત્તમુખવટ્ટિયન્તિ ધમકરણસ્સ હત્થેન ગહણત્થં કતસ્સ છત્તાકારસ્સ મુખવટ્ટિયં. ‘‘પરિસ્સાવનબન્ધટ્ઠાને’’તિ કેચિ. વિનયવિનિચ્છયેપિ –

‘‘ન ¶ ધમ્મકરણચ્છત્તે, લેખા કાચિપિ વટ્ટતિ;

કુચ્છિયં વા ઠપેત્વા તં, લેખં તુ મુખવટ્ટિય’’ન્તિ. –

વુત્તં. તટ્ટીકાયં પન ‘‘મુખવટ્ટિયા યા લેખા પરિસ્સાવનબન્ધનત્થાય અનુઞ્ઞાતા, તં લેખં ઠપેત્વા ધમકરણચ્છત્તે વા કુચ્છિયં વા કાચિ લેખા ન વટ્ટતીતિ યોજના’’તિ વુત્તં, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ ધમકરણે પટિપજ્જિતબ્બં.

૧૦. કાયબન્ધને પન કક્કટક્ખીનીતિ કક્કટકસ્સ અક્ખિસદિસાનિ. મકરમુખન્તિ મકરમુખસણ્ઠાનં. દેડ્ડુભસીસન્તિ ઉદકસપ્પસીસસદિસસણ્ઠાનાનિ. અચ્છીનીતિ કુઞ્જરચ્છિસણ્ઠાનાનિ. એકમેવ વટ્ટતીતિ એત્થ એકરજ્જુકં દ્વિગુણતિગુણં કત્વા બન્ધિતું ન વટ્ટતિ, એકમેવ પન સતવારમ્પિ સરીરં પરિક્ખિપિત્વા બન્ધિતું વટ્ટતિ. ‘‘બહુરજ્જુકે એકતો કત્વા એકેન ¶ નિરન્તરં વેઠેત્વા કતં બહુરજ્જુકન્તિ ન વત્તબ્બં, તં વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા તં મુરજસઙ્ખં ન ગચ્છતીતિ વેદિતબ્બં. મુરજઞ્હિ નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ મુરજવટ્ટિસણ્ઠાનં વેઠેત્વા કરોન્તિ. ઇદં પન મુરજં મદ્દવીણસઙ્ખાતં પામઙ્ગસણ્ઠાનઞ્ચ દસાસુ વટ્ટતિ ‘‘કાયબન્ધનસ્સ દસા જીરન્તિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મુરજં મદ્દવીણ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૭૮) વુત્તત્તા.

વિધેતિ દસાપરિયોસાને થિરભાવાય દન્તવિસાણસુત્તાદીહિ કતે વિધે. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૮૫) પન ‘‘કાયબન્ધનસ્સ પાસન્તે દસામૂલે તસ્સ થિરભાવત્થં કત્તબ્બે દન્તવિસાણાદિમયે વિધે’’તિ વુત્તં. અટ્ઠમઙ્ગલાનિ નામ સઙ્ખો, ચક્કં, પુણ્ણકુમ્ભો, ગયા, સિરીવચ્છો, અઙ્કુસો, ધજં, સોવત્થિકન્તિ. મચ્છયુગળછત્તનન્દિયાવટ્ટાદિવસેનપિ વદન્તિ. પરિચ્છેદલેખામત્તન્તિ દન્તાદીહિ કતસ્સ વિધસ્સ ઉભોસુ કોટીસુ કાતબ્બપરિચ્છેદરાજિમત્તં. વિનયવિનિચ્છયપ્પકરણેપિ –

‘‘સુત્તં વા દિગુણં કત્વા, કોટ્ટેન્તિ ચ તહિં તહિં;

કાયબન્ધનસોભત્થં, તં ન વટ્ટતિ ભિક્ખુનો.

‘‘દસામુખે દળ્હત્થાય, દ્વીસુ અન્તેસુ વટ્ટતિ;

માલાકમ્મલતાકમ્મ-ચિત્તિકમ્પિ ન વટ્ટતિ.

‘‘અક્ખીનિ ¶ તત્થ દસ્સેત્વા;

કોટ્ટિતે પન કા કથા.

કક્કટક્ખીનિ વા તત્થ;

ઉટ્ઠાપેતું ન વટ્ટતિ.

‘‘ઘટં દેડ્ડુભસીસં વા, મકરસ્સ મુખમ્પિ વા;

વિકારરૂપં યં કિઞ્ચિ, ન વટ્ટતિ દસામુખે.

‘‘ઉજુકં ¶ મચ્છકણ્ટં વા, મટ્ઠં વા પન પટ્ટિકં;

ખજ્જૂરિપત્તકાકારં, કત્વા વટ્ટતિ કોટ્ટિતં.

‘‘પટ્ટિકા સૂકરન્તન્તિ, દુવિધં કાયબન્ધનં;

રજ્જુકા દુસ્સપટ્ટાદિ, સબ્બં તસ્સાનુલોમિકં.

‘‘મુરજં મદ્દવીણઞ્ચ, દેડ્ડુભઞ્ચ કલાબુકં;

રજ્જુયો ચ ન વટ્ટન્તિ, પુરિમા દ્વેદસા સિયું.

‘‘દસા પામઙ્ગસણ્ઠાના, નિદ્દિટ્ઠા કાયબન્ધને;

એકા દ્વિતિચતસ્સો વા, વટ્ટન્તિ ન તતો પરં.

‘‘એકરજ્જુમયં વુત્તં, મુનિના કાયબન્ધનં;

તઞ્ચ પામઙ્ગસણ્ઠાનં, એકમ્પિ ચ ન વટ્ટતિ.

‘‘રજ્જુકે એકતો કત્વા, બહૂ એકાય રજ્જુયા;

નિરન્તરઞ્હિ વેઠેત્વા, કતં વટ્ટતિ બન્ધિતું.

‘‘દન્તકટ્ઠવિસાણટ્ઠિ-લોહવેળુનળબ્ભવા;

જતુસઙ્ખમયા સુત્ત-ફલજા વિધકા મતા.

‘‘કાયબન્ધનવિધેપિ ¶ , વિકારો ન ચ વટ્ટતિ;

તત્થ તત્થ પરિચ્છેદ-લેખામત્તં તુ વટ્ટતી’’તિ. –

વુત્તં.

વિનયસારત્થસન્દીપનિયમ્પિ તહિં તહિન્તિ પટ્ટિકાય તત્થ તત્થ. તન્તિ તથાકોટ્ટિતદિગુણસુત્તકાયબન્ધનં. અન્તેસુ દળ્હત્થાય દસામુખે દિગુણં કત્વા કોટ્ટેન્તિ, વટ્ટતીતિ યોજના. ચિત્તકમ્પીતિ માલાકમ્મલતાકમ્મચિત્તયુત્તમ્પિ કાયબન્ધનં. અક્ખીનીતિ કુઞ્જરક્ખીનિ. તત્થાતિ કાયબન્ધને ન વટ્ટતીતિ કા કથા. ઉટ્ઠાપેતુન્તિ ઉક્કિરિતું.

ઘટન્તિ ઘટસણ્ઠાનં. દેડ્ડુભસીસં વાતિ ઉદકસપ્પસીસં મુખસણ્ઠાનં વા. યં કિઞ્ચિ વિકારરૂપં દસામુખે ન વટ્ટતીતિ યોજના. એત્થ ચ ઉભયપસ્સેસુ મચ્છકણ્ટકયુત્તં મચ્છસ્સ પિટ્ઠિકણ્ટકં વિય યસ્સા પટ્ટિકાય વાયનં હોતિ, ઇદં કાયબન્ધનં ¶ મચ્છકણ્ટકં નામ. યસ્સ ખજ્જૂરિપત્તસણ્ઠાનમિવ વાયનં હોતિ, તં ખજ્જૂરિપત્તકાકારં નામ.

પકતિવિકારા પટ્ટિકા સૂકરન્તં નામ કુઞ્ચિકાકોસસણ્ઠાનં. તસ્સ દુવિધસ્સ કાયબન્ધનસ્સ. તત્થ રજ્જુકા સૂકરન્તાનુલોમિકા, દુસ્સપટ્ટં પટ્ટિકાનુલોમિકં. આદિ-સદ્દેન મુદ્દિકકાયબન્ધનં ગહિતં, તઞ્ચ સૂકરન્તાનુલોમિકં. યથાહ ‘‘એકરજ્જુકં પન મુદ્દિકકાયબન્ધનઞ્ચ સૂકરન્તં અનુલોમેતી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૭૮). તત્થ રજ્જુકા નામ એકાવટ્ટા, બહુરજ્જુકસ્સ અકપ્પિયભાવં વક્ખતિ. મુદ્દિકકાયબન્ધનં નામ ચતુરસ્સં અકત્વા સજ્જિતન્તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં.

મુરજં નામ મુરજવટ્ટિસણ્ઠાનં વેઠેત્વા કતં. વેઠેત્વાતિ નાનાસુત્તેહિ વેઠેત્વા. સિક્ખાભાજનવિનિચ્છયે પન ‘‘બહુકા રજ્જુયો એકતો કત્વા એકાય રજ્જુયા વેઠિત’’ન્તિ વુત્તં. મદ્દવીણં નામ પામઙ્ગસણ્ઠાનં. દેડ્ડુભકં નામ ઉદકસપ્પસદિસં. કલાબુકં નામ બહુરજ્જુકં. રજ્જુયોતિ ઉભયકોટિયં એકતો અબન્ધા બહુરજ્જુયો, તથાબન્ધા કલાબુકં નામ હોતિ. ન વટ્ટન્તીતિ મુરજાદીનિ ઇમાનિ સબ્બાનિ કાયબન્ધનાનિ ન વટ્ટન્તિ. પુરિમા દ્વેતિ મુરજં ¶ મદ્દવીણનામઞ્ચાતિ દ્વે. ‘‘દસાસુ સિયુ’’ન્તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધવસેન વણ્ણલોપેન ‘‘દસા સિયુ’’ન્તિ વુત્તં. યથાહ ‘‘મુરજં મદ્દવીણન્તિ ઇદં દસાસુયેવ અનુઞ્ઞાત’’ન્તિ.

પામઙ્ગસણ્ઠાનાતિ પામઙ્ગદામં વિય ચતુરસ્સસણ્ઠાના. એકરજ્જુમયન્તિ નાનાવટ્ટે એકતો વટ્ટેત્વા કતં રજ્જુમયં કાયબન્ધનં વત્તું વટ્ટતીતિ ‘‘રજ્જુકા દુસ્સપટ્ટાદી’’તિ એત્થ એકવટ્ટરજ્જુકા ગહિતા. ઇધ પન નાનાવટ્ટે એકતો વટ્ટેત્વા કતા એકાવ રજ્જુ ગહિતા. તઞ્ચાતિ તં વા નયમ્પિ એકરજ્જુકકાયબન્ધનં પામઙ્ગસણ્ઠાનેન ગન્થિતં. એકમ્પિ ચ ન વટ્ટતીતિ કેવલમ્પિ ન વટ્ટતિ.

બહૂ ¶ રજ્જુકે એકતો કત્વાતિ યોજના. વટ્ટતિ બન્ધિતુન્તિ મુરજં કલાબુકઞ્ચ ન હોતિ, રજ્જુકકાયબન્ધનમેવ હોતીતિ અધિપ્પાયો. અયં પન વિનિચ્છયો ‘‘બહુરજ્જુકે એકતો કત્વા એકેન નિરન્તરં વેઠેત્વા કતં બહુરજ્જુકન્તિ ન વત્તબ્બં, તં વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાગતો ઇધ વુત્તો. સિક્ખાભાજનવિનિચ્છયે ‘‘બહુરજ્જુયો એકતો કત્વા એકાય વેઠિતં મુરજં નામા’’તિ યં વુત્તં, તં ઇમિના વિરુજ્ઝનતો ન ગહેતબ્બં.

દન્ત-સદ્દેન હત્થિદન્તા વુત્તા. જતૂતિ લાખા. સઙ્ખમયન્તિ સઙ્ખનાભિમયં. વિધકા મતાતિ એત્થ વેધિકાતિપિ પાઠો, વિધપરિયાયો. કાયબન્ધનવિધેતિ કાયબન્ધનસ્સ દસાય થિરભાવત્થં કટ્ઠદન્તાદીહિ કતે વિધે. વિકારો અટ્ઠમઙ્ગલાદિકો. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને. તુ-સદ્દેન ઘટાકારોપિ વટ્ટતીતિ દીપેતીતિ અત્થો પકાસિતો, તસ્મા તેન નયેન કાયબન્ધનવિચારો કાતબ્બોતિ.

૧૧. અઞ્જનિયં ‘‘ઉજુકમેવા’’તિ વુત્તત્તા ચતુરસ્સાદિસણ્ઠાનાપિ વઙ્કગતિકા ન વટ્ટતિ. સિપાટિકાયાતિ વાસિઆદિભણ્ડપક્ખિપને. વિનયવિનિચ્છયપ્પકરણે પન –

‘‘માલાકમ્મલતાકમ્મ-નાનારૂપવિચિત્તિતા;

ન ચ વટ્ટતિ ભિક્ખૂનં, અઞ્જની જનરઞ્જની.

‘‘તાદિસં ¶ પન ઘંસિત્વા, વેઠેત્વા સુત્તકેન વા;

વળઞ્જન્તસ્સ ભિક્ખુસ્સ, ન દોસો કોચિ વિજ્જતિ.

‘‘વટ્ટા વા ચતુરસ્સા વા, અટ્ઠંસા વાપિ અઞ્જની;

વટ્ટતેવાતિ નિદ્દિટ્ઠા, વણ્ણમટ્ઠા ન વટ્ટતિ.

‘‘તથાઞ્જનિસલાકાપિ, અઞ્જનિથવિકાય ચ;

નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ, ચિત્તકમ્મં ન વટ્ટતિ.

‘‘એકવણ્ણેન ¶ સુત્તેન, સિપાટિં યેન કેનચિ;

યં કિઞ્ચિ પન સિબ્બેત્વા, વળઞ્જન્તસ્સ વટ્ટતી’’તિ. –

આગતં.

તટ્ટીકાયમ્પિ માલા…પે… ચિત્તિતાતિ માલાકમ્મલતાકમ્મેહિ ચ મિગપક્ખિરૂપાદિનાનારૂપેહિ ચ વિચિત્તિતા. જનરઞ્જનીતિ બાલજનપલોભિની. અટ્ઠંસા વાપીતિ એત્થ અપિ-સદ્દેન સોળસંસાદીનં ગહણં. વણ્ણમટ્ઠાતિ માલાકમ્માદિવણ્ણમટ્ઠા. અઞ્જનીસલાકાપિ તથા વણ્ણમટ્ઠા ન વટ્ટતીતિ યોજના. અઞ્જનીથવિકાય ચ નાનાવણ્ણેહિ સુત્તેહિ ચિત્તકમ્મં ન વટ્ટતીતિ પાઠો યુજ્જતિ, ‘‘થવિકાપિ વા’’તિ પાઠો દિસ્સતિ, સો ન ગહેતબ્બો. ‘‘પીતાદિના યેન કેનચિ એકવણ્ણેન સુત્તેન પિલોતિકાદિમયં કિઞ્ચિપિ સિપાટિકં સિબ્બેત્વા વળઞ્જન્તસ્સ વટ્ટતીતિ યોજના’’તિ આગતં.

૧૨. આરકણ્ટકાદીસુ આરકણ્ટકેતિ પોત્થકાદિઅભિસઙ્ખરણત્થં કતે દીઘમુખસત્થકે. ભમકારાનં દારુઆદિલિખનસત્થકન્તિ કેચિ. વટ્ટમણિકન્તિ વટ્ટં કત્વા ઉટ્ઠાપેતબ્બબુબ્બુળકં. અઞ્ઞન્તિ ઇમિના પિળકાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પિપ્ફલિકેતિ યં કિઞ્ચિ છેદનકે ખુદ્દકસત્થે. મણિકન્તિ એકવટ્ટમણિ. પિળકન્તિ સાસપમત્તિકામુત્તરાજિસદિસા બહુવટ્ટલેખા. ઇમસ્મિં અધિકારે અવુત્તત્તા લેખનિયં યં કિઞ્ચિ વણ્ણમટ્ઠં વટ્ટતીતિ વદન્તિ. વજિરબુદ્ધિટીકાયં પન ‘‘કુઞ્ચિકાય સેનાસનપરિક્ખારત્તા સુવણ્ણરૂપિયમયાપિ વટ્ટતીતિ છાયા દિસ્સતિ. ‘કુઞ્ચિકાય ¶ વણ્ણમટ્ઠકમ્મં ન વટ્ટતી’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૮૫) વચનતો અઞ્ઞે કપ્પિયલોહાદિમયાવ કુઞ્ચિકા કપ્પન્તિ પરિહરણીયપરિક્ખારત્તા’’તિ વુત્તં. આરકણ્ટકો પોત્થકાદિકરણસત્થકજાતિ, આમણ્ડસારકો આમલકફલમયોતિ વદન્તિ.

વલિતકન્તિ ¶ નખચ્છેદનકાલે દળ્હગ્ગહણત્થં વલિયુત્તમેવ કરોન્તિ. તસ્મા તં વટ્ટતીતિ ઇમિના અઞ્ઞમ્પિ વિકારં દળ્હીકમ્માદિઅત્થાય કરોન્તિ, ન વણ્ણમટ્ઠત્થાય, તં વટ્ટતીતિ દીપિતં, તેન ચ કત્તરદણ્ડકોટિયં અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્ઘટ્ટનેન સદ્દનિચ્છરણત્થાય કતવલયાદિકં અવુત્તમ્પિ યતો ઉપપન્નં હોતિ. એત્થ ચ દળ્હીકમ્માદીતિ આદિ-સદ્દેન પરિસ્સયવિનોદનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ, તેન કત્તરયટ્ઠિકોટિયં કતવલયાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્ઘટ્ટનેન સદ્દનિચ્છરણં દીઘજાતિકાદિપરિસ્સયવિનોદનત્થં હોતિ, તસ્મા વટ્ટતીતિ દીપેતિ. તેનાહ આચરિયવરો –

‘‘મણિકં પિળકં વાપિ, પિપ્ફલે આરકણ્ટકે;

ઠપેતું પન યં કિઞ્ચિ, ન ચ વટ્ટતિ ભિક્ખુનો.

‘‘દણ્ડકેપિ પરિચ્છેદ-લેખામત્તં તુ વટ્ટતિ;

વલિત્વા ચ નખચ્છેદં, કરોન્તીતિ હિ વટ્ટતી’’તિ.

તસ્સ વણ્ણનાયમ્પિ મણિકન્તિ થૂલબુબ્બુળં. પીળકન્તિ સુખુમબુબ્બુળં. પિપ્ફલેતિ વત્થચ્છેદનસત્થે. આરકણ્ટકેતિ પત્તધારવલયાનં વિજ્ઝનકણ્ટકે. ઠપેતુન્તિ ઉટ્ઠાપેતું. યં કિઞ્ચીતિ સેસવણ્ણમટ્ઠમ્પિ ચ. દણ્ડકેતિ પિપ્ફલિદણ્ડકે. યથાહ ‘‘પિપ્ફલિકેપિ મણિકં વા પિળકં વા યં કિઞ્ચિ ઠપેતું ન વટ્ટતિ, દણ્ડકે પન પરિચ્છેદલેખા વટ્ટતી’’તિ. પરિચ્છેદલેખામત્તન્તિ આણિબન્ધનટ્ઠાનં પત્વા પરિચ્છિન્દનત્થં એકાવ લેખા વટ્ટતીતિ. વલિત્વાતિ ઉભયકોટિમુખં કત્વા મજ્ઝે વલિયો ગાહેત્વા નખચ્છેદં યસ્મા કરોન્તિ, તસ્મા વટ્ટતીતિ યોજનાતિ આગતા.

ઉત્તરારણિયં મણ્ડલન્તિ ઉત્તરારણિયા પવેસનત્થં આવાટમણ્ડલં હોતિ. દન્તકટ્ઠચ્છેદનવાસિયં ઉજુકમેવ બન્ધિતુન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થ ચ ઉજુકમેવાતિ ઇમિના વઙ્કં કત્વા બન્ધિતું ન ¶ વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ, તેનેવ અઞ્જનિયમ્પિ તથા દસ્સિતં. ઉભોસુ પસ્સેસુ એકપસ્સે ¶ વાતિ વચનસેસો, વાસિદણ્ડસ્સ ઉભોસુ પસ્સેસુ દણ્ડકોટીનં અચલનત્થં બન્ધિતુન્તિ અત્થો. કપ્પિયલોહેન ચતુરસ્સં વા અટ્ઠંસં વા કાતું વટ્ટતીતિ યોજના.

૧૩. આમણ્ડસારકેતિ આમલકફલાનિ પિસિત્વા તેન કક્કેન કતતેલભાજને. તત્થ કિર પક્ખિત્તં તેલં સીતં હોતિ. તથા હિ વુત્તં આચરિયેન –

‘‘ઉત્તરારણિયં વાપિ, ધનુકે પેલ્લદણ્ડકે;

માલાકમ્માદિ યં કિઞ્ચિ, વણ્ણમટ્ઠં ન વટ્ટતિ.

‘‘સણ્ડાસે દન્તકટ્ઠાનં, તથા છેદનવાસિયા;

દ્વીસુ પસ્સેસુ લોહેન, બન્ધિતું પન વટ્ટતિ.

‘‘તથા કત્તરદણ્ડેપિ, ચિત્તકમ્મં ન વટ્ટતિ;

વટ્ટલેખાવ વટ્ટન્તિ, એકા વા દ્વેપિ હેટ્ઠતો.

‘‘વિસાણે નાળિયં વાપિ, તથેવામણ્ડસારકે;

તેલભાજનકે સબ્બં, વણ્ણમટ્ઠં તુ વટ્ટતી’’તિ.

ટીકાયમ્પિ અરણિસહિતે ભન્તકિચ્ચકરો દણ્ડો ઉત્તરારણી નામ. વાપીતિ પિ-સદ્દેન અધરારણિં સઙ્ગણ્હાતિ. ઉદુક્ખલદણ્ડસ્સેતં અધિવચનં. અઞ્છનકયન્તધનુ ધનુકં નામ. મુસલમત્થકપીળનદણ્ડકો પેલ્લદણ્ડકો નામ. સણ્ડાસેતિ અગ્ગિસણ્ડાસે. દન્તકટ્ઠાનં છેદનવાસિયા તથા યં કિઞ્ચિ વણ્ણમટ્ઠં ન વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. દ્વીસુ પસ્સેસૂતિ વાસિયા ઉભોસુ પસ્સેસુ. લોહેનાતિ કપ્પિયલોહેન. બન્ધિતું વટ્ટતીતિ ઉજુકમેવ વા ચતુરસ્સં વા અટ્ઠંસં વા બન્ધિતું વટ્ટતિ. સણ્ડાસેતિ અગ્ગિસણ્ડાસેતિ નિસ્સન્દેહે વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પનેત્થ સૂચિસણ્ડાસો દસ્સિતો ¶ . હેટ્ઠાતિ હેટ્ઠા અયોપટ્ટવલયે. ‘‘ઉપરિ અહિચ્છત્તકમકુળમત્ત’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. વિસાણેતિ તેલાસિઞ્ચનકગવયમહિંસાદિસિઙ્ગે. નાળિયં વાપીતિ વેળુનાળિકાદિનાળિયં. અપિ-સદ્દેન અલાબું સઙ્ગણ્હાતિ. આમણ્ડસારકેતિ આમલકચુણ્ણમયતેલઘટે ¶ . તેલભાજનકેતિ વુત્તપ્પકારેયેવ તેલભાજને. સબ્બં વણ્ણમટ્ઠં વટ્ટતીતિ પુમિત્થિરૂપરહિતં માલાકમ્માદિ સબ્બં વણ્ણમટ્ઠં વટ્ટતીતિ આગતં.

ભૂમત્થરણેતિ કટસારાદિમયે પરિકમ્મકતાય ભૂમિયા અત્થરિતબ્બઅત્થરણે. પાનીયઘટેતિ ઇમિના સબ્બભાજને સઙ્ગણ્હાતિ. સબ્બં…પે… વટ્ટતીતિ યથાવુત્તેસુ મઞ્ચાદીસુ ઇત્થિપુરિસરૂપમ્પિ વટ્ટતિ. તેલભાજનેસુયેવ ઇત્થિપુરિસરૂપાનં પટિક્ખિપિતત્તા તેલભાજનેન સહ અગણેત્વા વિસું મઞ્ચાદીનં ગહિતત્તા ચાતિ વદન્તિ. કિઞ્ચાપિ વદન્તિ, એતેસં પન મઞ્ચાદીનં હત્થેન આમસિતબ્બભણ્ડત્તા ઇત્થિરૂપમેત્થ ન વટ્ટતીતિ ગહેતબ્બં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૮૫) પન ‘‘તાલવણ્ટબીજનિઆદીસુ વણ્ણમટ્ઠકમ્મં વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ તાનિ કુઞ્ચિકા વિય પરિહરણીયાનિ, અથ ખો ઉચ્ચાવચાનિ ન ધારેતબ્બાનીતિ પટિક્ખેપાભાવતો વુત્તં. કેવલઞ્હિ તાનિ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે વિધૂપનઞ્ચ તાલવણ્ટઞ્ચા’’તિઆદિના વુત્તાનિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘‘તેલભાજનેસુ વણ્ણમટ્ઠકમ્મં વટ્ટતિ, સેનાસનપરિક્ખારત્તા વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. આચરિયબુદ્ધદત્તત્થેરેનપિ વુત્તમેવ –

‘‘પાનીયસ્સ ઉળુઙ્કેપિ, દોણિયં રજનસ્સપિ;

ઘટે ફલકપીઠેપિ, વલયાધારકાદિકે.

‘‘તથા પત્તપિધાને ચ, તાલવણ્ટે ચ બીજને;

પાદપુઞ્છનિયં વાપિ, સમ્મુઞ્જનિયમેવ ચ.

‘‘મઞ્ચે ¶ ભૂમત્થરે પીઠે, ભિસિબિમ્બોહનેસુ ચ;

માલાકમ્માદિકં ચિત્તં, સબ્બમેવ ચ વટ્ટતી’’તિ.

૧૪. એવં સમણપરિક્ખારેસુ કપ્પિયાકપ્પિયં કથેત્વા ઇદાનિ સેનાસને કથેતું ‘‘સેનાસને પના’’ત્યાદિમાહ. એત્થ પન-સદ્દો વિસેસજોતકો. તેન સબ્બરતનમયમ્પિ વણ્ણમટ્ઠકમ્મં વટ્ટતિ, કિમઙ્ગં પન અઞ્ઞવણ્ણમટ્ઠકમ્મન્તિ અત્થં જોતેતિ. યદિ એવં કિસ્મિઞ્ચિ પટિસેધેતબ્બે સન્તેપિ તથા વત્તબ્બં સિયાતિ આહ ‘‘સેનાસને કિઞ્ચિ પટિસેધેતબ્બં નત્થી’’તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં આચરિયબુદ્ધદત્તત્થેરેન –

‘‘નાનામણિમયત્થમ્ભ-કવાટદ્વારભિત્તિકં ¶ ;

સેનાસનમનુઞ્ઞાતં, કા કથા વણ્ણમટ્ઠકે.

‘‘સોવણ્ણિયં દ્વારકવાટબદ્ધં;

સુવણ્ણનાનામણિભિત્તિભૂમિં;

ન કિઞ્ચિ એકમ્પિ નિસેધનીયં;

સેનાસનં વટ્ટતિ સબ્બમેવા’’તિ.

સમન્તપાસાદિકાયમ્પિ પઠમસઙ્ઘાદિસેસવણ્ણનાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૧) ‘‘સેનાસનપરિભોગો પન સબ્બકપ્પિયો, તસ્મા જાતરૂપરજતમયા સબ્બેપિ સેનાસનપરિક્ખારા આમાસા. ભિક્ખૂનં ધમ્મવિનયવણ્ણનટ્ઠાને રતનમણ્ડપે કરોન્તિ ફલિકત્થમ્ભે રતનદામપટિમણ્ડિતે. તત્થ સબ્બુપકરણાનિ ભિક્ખૂનં પટિજગ્ગિતું વટ્ટન્તી’’તિ આગતં. તસ્સા વણ્ણનાયં પન વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૨૮૧) ‘‘સબ્બકપ્પિયોતિ યથાવુત્તસુવણ્ણાદિમયાનં સેનાસનપરિક્ખારાનં આમસનગોપનાદિવસેન પરિભોગો સબ્બથા કપ્પિયોતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘તસ્મા’તિઆદિ. ‘ભિક્ખૂનં ધમ્મવિનયવણ્ણનટ્ઠાને’તિ વુત્તત્તા સઙ્ઘિકમેવ ¶ સુવણ્ણમયં સેનાસનં સેનાસનપરિક્ખારા ચ વટ્ટન્તિ, ન પુગ્ગલિકાનીતિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વણ્ણિતં.

સેનાસનક્ખન્ધકવણ્ણનાયમ્પિ સમન્તપાસાદિકાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૦) ‘સબ્બં પાસાદપરિભોગન્તિ સુવણ્ણરજતાદિવિચિત્રાનિ કવાટાનિ મઞ્ચપીઠાનિ તાલવણ્ટાનિ સુવણ્ણરજતમયપાનીયઘટપાનીયસરાવાનિ યં કિઞ્ચિ ચિત્તકમ્મકતં, સબ્બં વટ્ટતિ. પાસાદસ્સ દાસિદાસં ખેત્તં વત્થું ગોમહિંસં દેમાતિ વદન્તિ, પાટેક્કં ગહણકિચ્ચં નત્થિ, પાસાદે પટિગ્ગહિતે પટિગ્ગહિતમેવ હોતિ. ગોનકાદીનિ સઙ્ઘિકવિહારે વા પુગ્ગલિકવિહારે વા મઞ્ચપીઠેસુ અત્થરિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટન્તિ, ધમ્માસને પન ગિહિવિકતનીહારેન લબ્ભન્તિ, તત્રાપિ નિપજ્જિતું ન વટ્ટતી’’તિ આગતં. તસ્સા વણ્ણનાયં પન વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૦) ‘‘સુવણ્ણરજતાદિવિચિત્રાનીતિ સઙ્ઘિકસેનાસનં સન્ધાય વુત્તં, પુગ્ગલિકં પન સુવણ્ણાદિવિચિત્રં ભિક્ખુસ્સ સમ્પટિચ્છિતુમેવ ન વટ્ટતિ ‘ન ત્વેવાહં ભિક્ખવે કેનચિ પરિયાયેન જાતરૂપરજતં સાદિતબ્બ’ન્તિ (મહાવ. ૨૯૯) વુત્તત્તા, તેનેવેત્થ અટ્ઠકથાયં ¶ ‘સઙ્ઘિકવિહારે વા પુગ્ગલિકવિહારે વા’તિ ન વુત્તં, ગોનકાદિઅકપ્પિયભણ્ડવિસયેવ એવં વુત્તં, એકભિક્ખુસ્સપિ તેસં ગહણે દોસાભાવા’’તિ વણ્ણિતં.

તસ્મિંયેવ ખન્ધકે અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૧) ‘‘સચેપિ રાજરાજમહામત્તાદયો એકપ્પહારેનેવ મઞ્ચસતં વા મઞ્ચસહસ્સં વા દેન્તિ, સબ્બે કપ્પિયમઞ્ચા સમ્પટિચ્છિતબ્બા, સમ્પટિચ્છિત્વા વુડ્ઢપટિપાટિયા સઙ્ઘિકપરિભોગેન પરિભુઞ્જથાતિ દાતબ્બા, પુગ્ગલિકવસેન ન દાતબ્બા’’તિ આગતં. તસ્સા વણ્ણનાયંયેવ વિમતિવિનોદનિયં ‘‘કપ્પિયમઞ્ચા સમ્પટિચ્છિતબ્બાતિ ઇમિના સુવણ્ણાદિવિચિત્તં અકપ્પિયમઞ્ચં ‘સઙ્ઘસ્સા’તિ વુત્તેપિ સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ, ‘વિહારસ્સ દેમા’તિ વુત્તે સઙ્ઘસ્સેવ ¶ વટ્ટતિ, ન પુગ્ગલસ્સ ખેત્તાદિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ વણ્ણિતં, તસ્મા ભગવતો આણં સમ્પટિચ્છન્તેહિ લજ્જિપેસલબહુસ્સુતસિક્ખાકામભૂતેહિ ભિક્ખૂહિ સુટ્ઠુ મનસિકાતબ્બમિદં ઠાનં.

નનુ ચ સેનાસને વિરુદ્ધસેનાસનં નામ પટિસેધેતબ્બં અત્થિ, અથ કસ્મા ‘‘સેનાસને કિઞ્ચિ પટિસેધેતબ્બં નત્થી’’તિ વુત્તન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘અઞ્ઞત્ર વિરુદ્ધસેનાસના’’તિ. તસ્સત્થો – વિરુદ્ધસેનાસના વિરુદ્ધસેનાસનં અઞ્ઞત્ર ઠપેત્વા અઞ્ઞં વણ્ણમટ્ઠકમ્માદિકમ્મં સન્ધાય સેનાસને કિઞ્ચિ પટિસેધેતબ્બં નત્થીતિ વુત્તં, ન તદભાવોતિ. યદિ એવં તં વિરુદ્ધસેનાસનં આચરિયેન વત્તબ્બં, કતમં વિરુદ્ધસેનાસનં નામાતિ પુચ્છાયમાહ ‘‘વિરુદ્ધ…પે… વુચ્ચતી’’તિ. તત્થ અઞ્ઞેસન્તિ સીમસ્સામિકાનં. રાજવલ્લભેહીતિ લજ્જિપેસલાનં ઉપોસથાદિઅન્તરાયકરા અલજ્જિનો ભિન્નલદ્ધિકા ચ ભિક્ખૂ અધિપ્પેતા તેહિ સહ ઉપોસથાદિકરણાયોગતો. તેન ચ ‘‘સીમાયા’’તિ વુત્તં. તેસં લજ્જિપરિસાતિ તેસં સીમસ્સામિકાનં અનુબલં દાતું સમત્થા લજ્જિપરિસા. ભિક્ખૂહિ કતન્તિ યં અલજ્જીનં સેનાસનભેદનાદિકં લજ્જિભિક્ખૂહિ કતં, તં સબ્બં સુકતમેવ અલજ્જિનિગ્ગહત્થાય પવત્તેતબ્બતો.

એત્થ ચ સિયા – ‘‘અઞ્ઞેસં સીમાયા’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, સીમા નામ બહુવિધા, કતરસીમં સન્ધાયાતિ? બદ્ધસીમં સન્ધાયાતિ દટ્ઠબ્બં. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘મા અમ્હાકં ઉપોસથપવારણાનં અન્તરાયમકત્થા’’તિ અટ્ઠકથાયમેવ વુત્તત્તા, સારત્થદીપનિયમ્પિ (સારત્થ.ટી. ૨.૮૫) ‘‘ઉપોસથપવારણાનં અન્તરાયકરા અલજ્જિનો રાજકુલૂપકા વુચ્ચન્તી’’તિ ¶ વુત્તત્તા, ઉપોસથાદિવિનયકમ્મખેત્તભૂતાય એવ સીમાય ઇધ અધિપ્પેતત્તા ¶ . યદિ એવં ગામસીમસત્તબ્ભન્તરસીમઉદકુક્ખેપસીમાયોપિ તંખેત્તભૂતા એવ, તસ્મા તાપિ સન્ધાયાતિ વત્તબ્બન્તિ? ન વત્તબ્બં તાસં અબદ્ધસીમત્તા, ન તે તાસં સામિકા, બદ્ધસીમાયેવ ભિક્ખૂનં કિરિયાય સિદ્ધત્તા તાસંયેવ તે સામિકા. તેન વુત્તં ‘‘યં પન સીમસ્સામિકેહિ ભિક્ખૂહી’’તિ. યં પન વદન્તિ ‘‘ઉપચારસીમાપિ તંખેત્તભૂતા’’તિ, તં ન ગહેતબ્બં, તસ્સા તદક્ખેત્તભાવં ઉપરિ સીમાવિનિચ્છયકથાદીસુ (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૧૫૬ આદયો) કથયિસ્સામ. અપિચ ગામસીમાય અઞ્ઞેસં સેનાસનકરણસ્સ પટિસેધિતુમયુત્તત્તા સત્તબ્ભન્તરઉદકુક્ખેપસીમાનઞ્ચ સબ્બદા અતિટ્ઠનતો બદ્ધસીમાયેવ અધિપ્પેતાતિ વિઞ્ઞાયતીતિ.

છિન્દાપેય્ય વા ભિન્દાપેય્ય વા, અનુપવજ્જોતિ ઇદં સબ્બમત્તિકામયકુટી વિય સબ્બથા અનુપયોગારહં સન્ધાય વુત્તં. યં પન પઞ્ચવણ્ણસુત્તેહિ વિનદ્ધછત્તાદિકં, તત્થ અકપ્પિયભાગોવ છિન્દિતબ્બો, ન તદવસેસો, તસ્સ કપ્પિયત્તાતિ છિન્દન્તો ઉપવજ્જોવ હોતિ. તેનેવ વુત્તં ‘‘ઘટકમ્પિ વાળરૂપમ્પિ છિન્દિત્વા ધારેતબ્બ’’ન્તિઆદિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

પરિક્ખારવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

દુતિયો પરિચ્છેદો.

૩. ભેસજ્જાદિકરણવિનિચ્છયકથા

૧૫. એવં પરિક્ખારવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ ભેસજ્જકરણપરિત્તપટિસન્થારાનં વિનિચ્છયં કથેતું ‘‘ભેસજ્જા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ભિસક્કસ્સ ઇદં કમ્મં ભેસજ્જં. કિં તં? તિકિચ્છનં ¶ . કરિયતે કરણં, ભેસજ્જસ્સ કરણં ભેસજ્જકરણં, વેજ્જકમ્મકરણન્તિ વુત્તં હોતિ. પરિસમન્તતો તાયતિ રક્ખતીતિ પરિત્તં, આરક્ખાતિ અત્થો. પટિસન્થરણં પટિસન્થારો, અત્તના સદ્ધિં અઞ્ઞેસં સમ્બન્ધકરણન્તિ અત્થો. તત્થ યો વિનિચ્છયો માતિકાયં ‘‘ભેસજ્જકરણમ્પિ ચ પરિત્તં, પટિસન્થારો’’તિ (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) મયા વુત્તો ¶ , તસ્મિં સમભિનિવિટ્ઠે ભેસજ્જકરણવિનિચ્છયે. સહધમ્મો એતેસન્તિ સહધમ્મિકા, તેસં, એકસ્સ સત્થુનો સાસને સહસિક્ખમાનધમ્માનન્તિ અત્થો. અથ વા સહધમ્મે નિયુત્તા સહધમ્મિકા, તેસં, સહધમ્મસઙ્ખાતે સિક્ખાપદે સિક્ખમાનભાવેન નિયુત્તાનન્તિ અત્થો. વિવટ્ટનિસ્સિતસીલાદિયુત્તભાવેન સમત્તા સમસીલસદ્ધાપઞ્ઞાનં. એતેન દુસ્સીલાનં ભિન્નલદ્ધિકાનઞ્ચ અકાતુમ્પિ લબ્ભતીતિ દસ્સેતિ.

ઞાતકપવારિતટ્ઠાનતો વાતિ અત્તનો વા તેસં વા ઞાતકપવારિતટ્ઠાનતો. ન કરિયિત્થાતિ અકતા, અયુત્તવસેન અકતપુબ્બા વિઞ્ઞત્તિ અકતવિઞ્ઞત્તિ. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૮૬) પન ‘‘અકતવિઞ્ઞત્તિયાતિ ન વિઞ્ઞત્તિયા. સા હિ અનનુઞ્ઞાતત્તા કતાપિ અકતા વિયાતિ અકતવિઞ્ઞત્તિ, ‘વદેય્યાથ ભન્તે યેનત્થો’તિ એવં અકતટ્ઠાને વિઞ્ઞત્તિ અકતવિઞ્ઞત્તીતિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૧૮૫) ‘‘ગિલાનસ્સ અત્થાય અપ્પવારિતટ્ઠાનતો વિઞ્ઞત્તિયા અનુઞ્ઞાતત્તા કતાપિ અકતા વિયાતિ અકતવિઞ્ઞત્તિ, ‘વદ ભન્તે પચ્ચયેના’તિ એવં અકતપવારણટ્ઠાને ચ વિઞ્ઞત્તિ અકતવિઞ્ઞત્તી’’તિ.

૧૬. પટિયાદિયતીતિ સમ્પાદેતિ. અકાતું ન વટ્ટતીતિ એત્થ દુક્કટન્તિ વદન્તિ, અયુત્તતાવસેન પનેત્થ અકરણપ્પટિક્ખેપો વુત્તો, ન આપત્તિવસેનાતિ ગહેતબ્બં. સબ્બં ¶ પરિકમ્મં અનામસન્તેનાતિ માતુગામસરીરાદીનં અનામાસત્તા વુત્તં. યાવ ઞાતકા ન પસ્સન્તીતિ યાવ તસ્સ ઞાતકા ન પસ્સન્તિ. ‘‘તિત્થિયભૂતાનં માતાપિતૂનં સહત્થા દાતું ન વટ્ટતી’’તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૮૬) વુત્તં.

૧૭. પિતુ ભગિની પિતુચ્છા. માતુ ભાતા માતુલો. નપ્પહોન્તીતિ કાતું ન સક્કોન્તીતિ ટીકાસુ વુત્તં. ‘‘તેસંયેવ સન્તકં ભેસજ્જં ગહેત્વા કેવલં યોજેત્વા દાતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ‘‘સચે પન નપ્પહોન્તિ યાચન્તિ ચ, દેથ નો ભન્તે, તુમ્હાકં પટિદસ્સામા’’તિ વુત્તત્તા પન તેસં ભેસજ્જસ્સ અપ્પહોનકત્તા ભેસજ્જમેવ યાચન્તીતિ અટ્ઠકથાધિપ્પાયો દિસ્સતિ, વીમંસિતબ્બો. ન યાચન્તીતિ લજ્જાય ન યાચન્તિ, ગારવેન વા. ‘‘આભોગં કત્વા’’તિ વુત્તત્તા અઞ્ઞથા દેન્તસ્સ આપત્તિયેવ. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૧૮) પન ‘‘આભોગં કત્વાતિ ઇદં કત્તબ્બકરણદસ્સનવસેન વુત્તં, આભોગં પન અકત્વાપિ દાતું વટ્ટતીતિ ¶ તીસુ ગણ્ઠિપદેસુ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં. પોરાણટીકાયમ્પિ તદેવ ગહેત્વા લિખિતં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૫) પન તં વચનં પટિક્ખિત્તં. વુત્તઞ્હિ તત્થ કેચિ પન ‘‘આભોગં અકત્વાપિ દાતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં ભેસજ્જકરણસ્સ, પાળિયં ‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ પારાજિકસ્સ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’તિ એવં અન્તરાપત્તિદસ્સનવસેન સામઞ્ઞતો પટિક્ખિત્તત્તા, અટ્ઠકથાયં અવુત્તપ્પકારેન કરોન્તસ્સ સુત્તેનેવ આપત્તિસિદ્ધાતિ દટ્ઠબ્બા. તેનેવ અટ્ઠકથાયમ્પિ ‘તેસઞ્ઞેવ સન્તક’ન્તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ.

એતે દસ ઞાતકે ઠપેત્વાતિ તેસં પુત્તનત્તાદયોપિ તપ્પટિબદ્ધત્તા ઞાતકા એવાતિ તેપિ એત્થેવ સઙ્ગહિતા. તેન અઞ્ઞેસન્તિ ઇમિના અઞ્ઞાતકાનં ગહણં વેદિતબ્બં ¶ . તેનેવાહ ‘‘એતેસં પુત્તપરમ્પરાયા’’તિઆદિ. કુલપરિવટ્ટાતિ કુલાનં પટિપાટિ, કુલપરમ્પરાતિ વુત્તં હોતિ. ભેસજ્જં કરોન્તસ્સાતિ યથાવુત્તવિધિના કરોન્તસ્સ, ‘‘તાવકાલિકં દસ્સામી’’તિ આભોગં અકત્વા દેન્તસ્સપિ પન અન્તરાપત્તિદુક્કટં વિના મિચ્છાજીવનં વા કુલદૂસનં વા ન હોતિયેવ. તેનાહ ‘‘વેજ્જકમ્મં વા કુલદૂસકાપત્તિ વા ન હોતી’’તિ. ઞાતકાનઞ્હિ સન્તકં યાચિત્વાપિ ગહેતું વટ્ટતિ, તસ્મા તત્થ કુલદૂસનાદિ ન સિયા. સારત્થદીપનિયમ્પિ (સારત્થ. ટી. ૨.૧૮૫) ‘‘મય્હં દસ્સન્તિ કરિસ્સન્તીતિ પચ્ચાસાય કરોન્તસ્સપિ યાચિત્વા ગહેતબ્બટ્ઠાનતાય ઞાતકેસુ વેજ્જકમ્મં વા કુલદૂસકાપત્તિ વા ન હોતીતિ વદન્તી’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૮૬) પન ‘‘વેજ્જકમ્મં વા કુલદૂસકાપત્તિ વા ન હોતીતિ વચનતો યાવ સત્તમો કુલપરિવટ્ટો, તાવ ભેસજ્જં કાતું વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. સબ્બપદેસુ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ ‘‘ચૂળમાતુયા’’તિઆદીસુ સબ્બપદેસુ ચૂળમાતુયા સામિકોતિઆદિના યોજેત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

ઉપજ્ઝાયસ્સ આહરામાતિ ઇદં ઉપજ્ઝાયેન મમ ઞાતકાનં ભેસજ્જં આહરથાતિ આણત્તેહિ કત્તબ્બવિધિદસ્સનત્થં વુત્તં. ઇમિના ચ સામણેરાદીનં અપચ્ચાસાયપિ પરજનસ્સ ભેસજ્જકરણં ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. વુત્તનયેનેવ પરિયેસિત્વાતિ ઇમિના ‘‘ભિક્ખાચારવત્તેન વા’’તિઆદિના, ‘‘ઞાતિસામણેરેહિ વા’’તિઆદિના ચ વુત્તમત્થં અતિદિસતિ. અપચ્ચાસીસન્તેનાતિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૫) આગન્તુકચોરાદીનં કરોન્તેનપિ મનુસ્સા નામ ઉપકારકા હોન્તીતિ અત્તનો તેહિ લાભં અપત્થયન્તેન, પચ્ચાસાય કરોન્તસ્સ ¶ પન વેજ્જકમ્મકુલદૂસનાદિના ¶ દોસો હોતીતિ અધિપ્પાયો. એવઞ્હિ ઉપકારે કતે સાસનસ્સ ગુણં ઞત્વા પસીદન્તિ, સઙ્ઘસ્સ વા ઉપકારકા હોન્તીતિ કરણે પન દોસો નત્થિ. કેચિ પન ‘‘અપચ્ચાસીસન્તેન આગન્તુકાદીનં પટિક્ખિત્તપુગ્ગલાનમ્પિ દાતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં કત્તબ્બાકત્તબ્બટ્ઠાનવિભાગસ્સ નિરત્થકત્તપ્પસઙ્ગતો અપચ્ચાસીસન્તેન ‘‘સબ્બેસમ્પિ દાતું કાતુઞ્ચ વટ્ટતી’’તિ એત્તકમત્તસ્સેવ વત્તબ્બતો. અપચ્ચાસીસનઞ્ચ મિચ્છાજીવકુલદૂસનાદિદોસનિસેધનત્થમેવ વુત્તં ન ભેસજ્જકરણસઙ્ખાતાય ઇમિસ્સા અન્તરાપત્તિયા મુચ્ચનત્થં આગન્તુકચોરાદીનં અનુઞ્ઞાતાનં દાનેનેવ તાય આપત્તિયા મુચ્ચનતોતિ ગહેતબ્બં.

૧૮. તેનેવ અપચ્ચાસીસન્તેનપિ અકાતબ્બટ્ઠાનં દસ્સેતું ‘‘સદ્ધં કુલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘ભેસજ્જં આચિક્ખથા’’તિ વુત્તેપિ ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞં પન કથા કાતબ્બા’’તિ ઇદં પરિયાયત્તા વટ્ટતિ. એવં હેટ્ઠા વુત્તનયેન ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ગહેત્વા કરોન્તીતિ ઇમિના પરિયાયેન કથેન્તસ્સપિ નેવત્થિ દોસોતિ આચરિયા. પુચ્છન્તીતિ ઇમિના દિટ્ઠદિટ્ઠરોગીનં પરિયાયેનપિ વત્વા વિચરણં અયુત્તન્તિ દસ્સેતિ. પુચ્છિતસ્સપિ પન પચ્ચાસીસન્તસ્સ પરિયાયકથાપિ ન વટ્ટતીતિ વદન્તિ. સમુલ્લપેસીતિ અપચ્ચાસીસન્તો એવ અઞ્ઞમઞ્ઞં કથં સમુટ્ઠાપેસિ. આચરિયભાગોતિ વિનયાચારં અકોપેત્વા ભેસજ્જાચિક્ખણેન વેજ્જાચરિયભાગો અયન્તિ અત્થોતિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૫) વુત્તં.

સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૧૮૫) પન ‘‘વિનયલક્ખણં અજાનન્તસ્સ અનાચરિયસ્સ તદનુરૂપવોહારાસમ્ભવતો ઈદિસસ્સ લાભસ્સ ઉપ્પત્તિ નામ નત્થીતિ ‘આચરિયભાગો નામ અય’ન્તિ વુત્તં. વિનયે ¶ પકતઞ્ઞુના આચરિયેન લભિતબ્બભાગો અયન્તિ વુત્તં હોતી’’તિ વુત્તં. ‘‘પુપ્ફપૂજનત્થાય દિન્નેપિ અકપ્પિયવોહારેન વિધાનસ્સ અયુત્તત્તા ‘કપ્પિયવસેના’તિ વુત્તં, ‘પુપ્ફં આહરથા’તિઆદિના કપ્પિયવોહારવસેનાતિ અત્થો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૧૮૫) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૫) પન ‘‘પુપ્ફપૂજનત્થાયપિ સમ્પટિચ્છિયમાનં રૂપિયં અત્તનો સન્તકત્તભજનેન નિસ્સગ્ગિયમેવાતિ આહ ‘કપ્પિયવસેન ગાહાપેત્વા’તિ. ‘અમ્હાકં રૂપિયં ન વટ્ટતિ, પુપ્ફપૂજનત્થં પુપ્ફં વટ્ટતી’તિઆદિના પટિક્ખિપિત્વા કપ્પિયેન કમ્મેન ગાહાપેત્વાતિ અત્થો’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૮૬) પન ‘‘કપ્પિયવસેનાતિ અમ્હાકં પુપ્ફં ¶ આનેથાતિઆદિના. ‘પૂજં અકાસી’તિ વુત્તત્તા સયં ગહેતું ન વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. અયમેત્થ ભેસજ્જકરણવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો.

૧૯. એવં ભેસજ્જકરણવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ પરિત્તકરણવિનિચ્છયં કથેતુમાહ ‘‘પરિત્તે પના’’તિઆદિ. તત્થ યદિ ‘‘પરિત્તં કરોથા’’તિ વુત્તે કરોન્તિ, ભેસજ્જકરણં વિય ગિહિકમ્મં વિય ચ હોતીતિ ‘‘ન કાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘પરિત્તં ભણથા’’તિ વુત્તે પન ધમ્મજ્ઝેસનત્તા અનજ્ઝિટ્ઠેનપિ ભણિતબ્બો ધમ્મો, પગેવ અજ્ઝિટ્ઠેનાતિ ‘‘કાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, ચાલેત્વા સુત્તં પરિમજ્જિત્વાતિ પરિત્તં કરોન્તેન કાતબ્બવિધિં દસ્સેતિ. ચાલેત્વા સુત્તં પરિમજ્જિત્વાતિ ઇદં વા ‘‘પરિત્તાણં એત્થ પવેસેમી’’તિ ચિત્તેન એવં કતે પરિત્તાણા એત્થ પવેસિતા નામ હોતીતિ વુત્તં. વિહારતો…પે… દુક્કટન્તિ ઇદં અઞ્ઞાતકે ગહટ્ઠે સન્ધાય વુત્તન્તિ વદન્તિ. પાદેસુ ઉદકં આકિરિત્વાતિ ઇદં તસ્મિં દેસે ચારિત્તવસેન વુત્તં. તત્થ હિ પાળિયા નિસિન્નાનં ભિક્ખૂનં પાદેસુ રોગવૂપસમનાદિઅત્થાય ઉદકં સિઞ્ચિત્વા પરિત્તં કાતું સુત્તઞ્ચ ઠપેત્વા ‘‘પરિત્તં ભણથા’’તિ વત્વા ગચ્છન્તિ. એવઞ્હિ કરિયમાને યદિ પાદે ¶ અપનેન્તિ, મનુસ્સા તં ‘‘અવમઙ્ગલ’’ન્તિ મઞ્ઞન્તિ ‘‘રોગો ન વૂપસમેસ્સતી’’તિ. તેનાહ ‘‘ન પાદા અપનેતબ્બા’’તિ.

મતસરીરદસ્સને વિય કેવલે સુસાનદસ્સનેપિ ઇદં જાતાનં સત્તાનં વયગમનટ્ઠાનન્તિ મરણસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતીતિ આહ ‘‘સીવથિકદસ્સને…પે… મરણસ્સતિં પટિલભિસ્સામાતિ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. લેસકપ્પં અકત્વા સમુપ્પન્નસુદ્ધચિત્તેન ‘‘પરિવારત્થાય આગચ્છન્તૂ’’તિ વુત્તેપિ ગન્તું વટ્ટતીતિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૫) વુત્તં. એતેન અસુભદસ્સનન્તિ વચનમત્તેન લેસકપ્પં કત્વા એવં ગતે મતસ્સ ઞાતકા પસીદિસ્સન્તિ, દાનં દસ્સન્તિ, મયં લાભં લભિસ્સામ, ઉપટ્ઠાકં લભિસ્સામાતિ અસુદ્ધચિત્તેન ગન્તું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. કમ્મટ્ઠાનસીસેન પન ‘‘મરણસ્સતિં લભિસ્સામા’’તિઆદિના સુદ્ધચિત્તેન પક્કોસિતેપિ અપક્કોસિતેપિ ગન્તું વટ્ટતીતિ દીપેતિ. તાલપણ્ણસ્સ પરિત્તલેખનટ્ઠાનત્તા પરિત્તસુત્તસ્સ પરિત્તકરણસઞ્ઞાણત્તા તાનિ દિસ્વા અમનુસ્સા પરિત્તસઞ્ઞાય અપક્કમન્તીતિ આહ ‘‘તાલપણ્ણં પન પરિત્તસુત્તં વા હત્થે વા પાદે વા બન્ધિતબ્બ’’ન્તિ.

એત્થ ચ આદિતો પટ્ઠાય યાવ ‘‘આટાનાટિયપરિત્તં (દી. નિ. ૩.૨૭૫ આદયો) વા ¶ ભણિતબ્બ’’ન્તિ એત્તકોયેવ વિનયટ્ઠકથાભતો પાળિમુત્તપરિત્તકરણવિનિચ્છયો, ન પન તતો પરં વુત્તો, તસ્મા ‘‘ઇધ પના’’તિઆદિકો કથામગ્ગો સમન્તપાસાદિકાયં નત્થિ, તીસુ ટીકાસુપિ તંસંવણ્ણનાનયો નત્થિ, તથાપિ સો સુત્તટ્ઠકથાયં આગતોવાતિ તં દસ્સેતું ‘‘ઇધ પન આટાનાટિયસુત્તસ્સ પરિકમ્મં વેદિતબ્બ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઇધાતિ ‘‘આટાનાટિયપરિત્તં વા ભણિતબ્બ’’ન્તિ વચને. પનાતિ વિસેસત્થે નિપાતો. દીઘનિકાયે પાથિકવગ્ગે આગતસ્સ આટાનાટિયપરિત્તસ્સ પરિકમ્મં એવં વેદિતબ્બન્તિ યોજના. યદિ પઠમમેવ ન વત્તબ્બં, અથ કિં કાતબ્બન્તિ ¶ આહ ‘‘મેત્તસુત્ત’’ન્તિઆદિ. એવઞ્હિ લદ્ધાસેવનં હુત્વા અતિઓજવન્તં હોતિ.

પિટ્ઠં વા મંસં વાતિ વા-સદ્દો અનિયમત્થો, તેન મચ્છખણ્ડપૂવખજ્જકાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. ઓતારં લભન્તીતિ અત્તના પિયાયિતખાદનીયનિબદ્ધવસનટ્ઠાનલાભતાય અવતારણં લભન્તિ. હરિતૂપલિત્તન્તિ અલ્લગોમયલિત્તં. ઇદઞ્હિ પોરાણકચારિત્તં ભૂમિવિસુદ્ધકરણં. પરિસુદ્ધં…પે… નિસીદિતબ્બન્તિ ઇમિના પરિત્તકારકસ્સ ભિક્ખુનો મેત્તાકરુણાવસેન ચિત્તવિસુદ્ધિપિ ઇચ્છિતબ્બાતિ દસ્સેતિ. એવઞ્હિ સતિ ઉપરિ વક્ખમાનઉભયતો રક્ખાસંવિધાનેન સમેતિ. ટીકાયં (દી. નિ. ટી. ૩.૨૮૨) પન ‘‘સરીરસુદ્ધિપિ ઇચ્છિતબ્બાતિ દસ્સેતી’’તિ વુત્તં. તદેતં વિચારેતબ્બં. ન હિ ‘‘કાયસુદ્ધિમત્તેન અમનુસ્સાનં પિયો હોતી’’તિ વુત્તં, મેત્તાવસેનેવ પન વુત્તં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘મેત્તાય, ભિક્ખવે, ચેતોવિમુત્તિયા…પે… એકાદસાનિસંસા પાટિકઙ્ખા. કતમે એકાદસ? સુખં સુપતિ, સુખં પટિબુજ્ઝતિ, ન પાપકં સુપિનં પસ્સતિ, મનુસ્સાનં પિયો હોતિ, અમનુસ્સાનં પિયો હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૧.૧૫; પરિ. ૩૩૧; મિ. પ. ૪.૪.૬).

પરિત્તકારકો…પે… સમ્પરિવારિતેનાતિ ઇદં પરિત્તકરણો બાહિરતો આરક્ખાસંવિધાનં, ‘‘મેત્ત…પે… વત્તબ્બ’’ન્તિ અબ્ભન્તરતો આરક્ખાસંવિધાનં, એવં ઉભયતો રક્ખાસંવિધાનં હોતિ. એવઞ્હિ અમનુસ્સા પરિત્તકારકસ્સ અન્તરાયં કાતું ન વિસહન્તિ. મઙ્ગલકથા વત્તબ્બાતિ અમનુસ્સાનં તોસનત્થાય પણ્ણાકારં કત્વા મહામઙ્ગલકથા કથેતબ્બા. એવં ઉપરિ વક્ખમાનેન ‘‘તુય્હં પણ્ણાકારત્થાય મહામઙ્ગલકથા વુત્તા’’તિ વચનેન સમેતિ. ટીકાયં પન ‘‘પુબ્બુપચારવસેન વત્તબ્બા’’તિ વુત્તં. સબ્બસન્નિપાતોતિ તસ્મિં વિહારે તસ્મિં ગામક્ખેત્તે સબ્બેસં ભિક્ખૂનં ¶ સન્નિપાતો ઘોસેતબ્બો ‘‘ચેતિયઙ્ગણે સબ્બેહિ સન્નિપતિતબ્બ’’ન્તિ. અનાગન્તુંનામ ¶ ન લભતીતિ અમનુસ્સો બુદ્ધાણાભયેન રાજાણાભયેન અનાગન્તું ન લભતિ ચતુન્નં મહારાજૂનં આણાટ્ઠાનિયત્તા. ગહિતકાપદેસેન અમનુસ્સોવ પુચ્છિતો હોતીતિ ‘‘અમનુસ્સગહિતકો ‘ત્વં કો નામો’તિ પુચ્છિતબ્બો’’તિ વુત્તં. માલાગન્ધાદીસૂતિ માલાગન્ધાદિપૂજાસુ. આસનપૂજાયાતિ ચેતિયે બુદ્ધાસનપૂજાય. પિણ્ડપાતેતિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પિણ્ડપાતદાને. એવં વત્થુપ્પદેસેન ચેતના વુત્તા, તસ્મા પત્તિદાનં સમ્ભવતિ.

દેવતાનન્તિ યક્ખસેનાપતીનં. વુત્તઞ્હિ આટાનાટિયસુત્તે (દી. નિ. ૩.૨૮૩, ૨૯૩) ‘‘ઇમેસં યક્ખાનં મહાયક્ખાનં સેનાપતીનં મહાસેનાપતીનં ઉજ્ઝાપેતબ્બ’’ન્તિઆદિ. આટાતિ દબ્બિમુખસકુણા. તે આટા નદન્તિ એત્થાતિ આટાનાદં, દેવનગરં, આટાનાદે કતં આટાનાદિયં, સુત્તં. ટીકાયં (દી. નિ. ટી. ૩.૨૮૨) ‘‘પરિત્તં ભણિતબ્બન્તિ એત્થાપિ ‘મેત્તચિત્તં પુરેચારિકં કત્વા’તિ ચ ‘મઙ્ગલકથા વત્તબ્બા’તિ ચ ‘વિહારસ્સ ઉપવને’તિ ચ એવમાદિ સબ્બં ગિહીનં પરિત્તકરણે વુત્તં પરિકમ્મં કાતબ્બમેવા’’તિ વુત્તં, એવં સતિ અટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૮૨) ‘‘એતં તાવ ગિહીનં પરિકમ્મ’’ન્તિ વત્વા ‘‘સચે પન ભિક્ખૂ’’તિઆદિના વિસેસત્થજોતકેન પન-સદ્દેન સહ વુચ્ચમાનં ‘‘ઇદં ભિક્ખૂનં પરિકમ્મ’’ન્તિ વચનં નિરત્થકં વિય હોતિ. અવિસેસે હિ સતિ ભેદો કાતબ્બો ન સિયા. ભિક્ખૂનઞ્ચ યથાવુત્તાવ બાહિરારક્ખા દુક્કરા હોતિ, તસ્મા ગિહીનં પરિત્તકરણે વુત્તપરિકમ્મે અસમ્પજ્જમાનેપિ અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ કાતું વટ્ટતીતિ નો મતિ.

ઇદં પન ઇધ આગતં આટાનાટિયસુત્તપરિકમ્મં સુત્વા ‘‘ઇદં સુત્તં અમનુસ્સાનં અમનાપં, સજ્ઝાયન્તસ્સ પરિત્તં કરોન્તસ્સ ¶ અમનુસ્સા અન્તરાયં કરેય્યુ’’ન્તિ મઞ્ઞમાના પોરાણા ચતૂહિ મહારાજેહિ આરોચિતં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન દેસિતં મૂલભૂતં દીઘનિકાયે આગતં આટાનાટિયસુત્તં (દી. નિ. ૩.૨૭૫ આદયો) પહાય મૂલસુત્તતો ગાથાછક્કમેવ ગહેત્વા અવસેસં સબ્બં સુત્તં ઠપેત્વા અઞ્ઞગાથાયો પક્ખિપિત્વા ‘‘આટાનાટિયપરિત્ત’’ન્તિ ઠપેસું, તમ્પિ પરિત્તં અમૂલભૂતત્તા એકેનાકારેન ધારેતું અસક્કોન્તા કેચિ સંખિત્તેન ધારેન્તિ, કેચિ વિત્થારેન, કેચિ એકચ્ચા ગાથાયો પક્ખિપન્તિ, કેચિ નિક્ખિપન્તિ, કેચિ ભિક્ખૂ તંમિસ્સકપરિત્તમ્પિ મઙ્ગલકરણકાલાદીસુ વત્તુમવિસહન્તા તં ઠપેત્વા અઞ્ઞસુત્તાનિયેવ ભણન્તિ, સબ્બમેતં અયુત્તં વિય દિસ્સતિ. કસ્મા? ચત્તારોપિ મહારાજાનો ઇમં આટાનાટિયં રક્ખં સંવિદહમાના બુદ્ધસાસને અમનુસ્સાનં પસાદાય, ચતસ્સન્નં પરિસાનં અવિહેઠનાય એવ સંવિદહિંસુ ¶ , ન અઞ્ઞેન કારણેન. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘તત્થ સન્તિ ઉળારા યક્ખાનિવાસિનો, યે ઇમસ્મિં ભગવતો પાવચને અપ્પસન્ના, તેસં પસાદાય ઉગ્ગણ્હાતુ ભન્તે ભગવા આટાનાટિયં રક્ખં ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનં ઉપાસકાનં ઉપાસિકાનં ગુત્તિયા રક્ખાય અવિહિંસાય ફાસુવિહારાયા’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૭૬).

સમ્માસમ્બુદ્ધેનપિ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ નિગમને ‘‘ઉગ્ગણ્હાથ ભિક્ખવે આટાનાટિયં રક્ખં, પરિયાપુણાથ ભિક્ખવે આટાનાટિયં રક્ખં, ધારેથ ભિક્ખવે આટાનાટિયં રક્ખં, અત્થસંહિતા ભિક્ખવે આટાનાટિયા રક્ખા ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનં ઉપાસકાનં ઉપાસિકાનં ગુત્તિયા રક્ખાય અવિહિંસાય ફાસુવિહારાયા’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૯૫) ભિક્ખૂનં ધારણં ઉય્યોજિતં આનિસંસઞ્ચ પકાસિતં. અટ્ઠકથાચરિયેહિ ચ ‘‘બુદ્ધભાસિતે એકક્ખરમ્પિ એકપદમ્પિ અપનેતબ્બં નામ નત્થી’’તિ વુત્તં ¶ , તસ્મા ચતૂહિ મહારાજેહિ સંવિદહિતં સમ્માસમ્બુદ્ધેન આહચ્ચભાસિતં તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હં પકતિઆટાનાટિયસુત્તમેવ ધારેતું સજ્ઝાયિતુઞ્ચ યુત્તં, ન ભગવતા અભાસિતં તિસ્સો સઙ્ગીતિયો અનારુળ્હં મિસ્સકસુત્તન્તિ. દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૮૨) આગતં ઇદં આટાનાટિયપરિત્તપરિકમ્મં પન પકતિસજ્ઝાયનવાચનાદિં સન્ધાય અટ્ઠકથાચરિયેહિ ન વુત્તં, અથ ખો ગહટ્ઠં વા પબ્બજિતં વા અમનુસ્સેહિ ગહિતકાલે મોચાપનત્થાય લોકિયેહિ મન્તં વિય ભણનં સન્ધાય વુત્તં. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘અમનુસ્સગહિતકો ત્વં કો નામોસીતિ પુચ્છિતબ્બો’’તિઆદિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૮૨).

આટાનાટિયા રક્ખા ચ નામ ન સકલસુત્તં, અથ ખો ‘‘વિપસ્સિસ્સ ચ નમત્થૂ’’તિ પદં આદિં કત્વા ચતુન્નં મહારાજૂનં વસેન ચતુક્ખત્તું આગતં ‘‘જિનં વન્દામ ગોતમ’’ન્તિ પદં પરિયોસાનં કત્વા વુત્તસુત્તેકદેસોયેવ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘અથ ખો વેસ્સવણો મહારાજા ભગવતો અધિવાસનં વિદિત્વા ઇમં આટાનાટિયં રક્ખં અભાસી’’તિ આરભિત્વા યથાવુત્તસુત્તેકદેસસ્સ અવસાને ‘‘અયં ખો મારિસા આટાનાટિયા રક્ખા’’તિ નિય્યાતિતત્તા. તસ્મા યથા નામ બ્યગ્ઘાદયો અત્તનો ભક્ખં વિલુમ્પન્તાનં બલવદુટ્ઠચિત્તા ભવન્તિ, એવં અત્તના ગહિતમનુસ્સં મોચાપેન્તાનં અમનુસ્સા પદુટ્ઠચિત્તા હોન્તિ. ઇતિ તથા મોચાપેતું આરદ્ધકાલે ભિક્ખૂનં પરિસ્સયવિનોદનત્થં ઇમં આટાનાટિયપરિત્તપરિકમ્મં અટ્ઠકથાચરિયેહિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અયં પરિત્તકરણવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો.

૨૦. અનામટ્ઠપિણ્ડપાતોતિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૫) ¶ એત્થ અમસિયિત્થાતિ આમટ્ઠો, ન આમટ્ઠો અનામટ્ઠો. પિણ્ડં પિણ્ડં હુત્વા પતતીતિ ¶ પિણ્ડપાતો. અનામટ્ઠો ચ સો પિણ્ડપાતો ચાતિ તથા, અગ્ગહિતઅગ્ગો, અપરિભુત્તો પિણ્ડપાતોતિ અત્થો. સચેપિ કહાપણગ્ઘનકો હોતીતિ ઇમિના દાયકેહિ બહુબ્યઞ્જનેન સમ્પાદેત્વા સક્કચ્ચં દિન્નભાવં દીપેતિ. તેન વુત્તં ‘‘સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં નત્થી’’તિ, એવં સક્કચ્ચં સદ્ધાય દિન્નં મહગ્ઘભોજનમ્પિ માતાપિતૂનં દત્વા સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં નામ ન હોતિ, પગેવ અપ્પગ્ઘભોજનેતિ અધિપ્પાયો. માતાદિપઞ્ચકંયેવ વત્વા ભેસજ્જકરણે વિય અપરેસમ્પિ દસન્નં દાતું વટ્ટતીતિ અવુત્તત્તા અઞ્ઞેસં ઞાતકાનમ્પિ પેસેત્વા દાતું ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધં, ‘‘વિહારં સમ્પત્તસ્સ પન યસ્સ કસ્સચિ આગન્તુકસ્સ વા’’ઇચ્ચાદિવક્ખમાનત્તા વિહારં સમ્પત્તાનં ઞાતકાનમ્પિ આગન્તુકસામઞ્ઞેન દાતું વટ્ટતીતિ ચ. થાલકેતિ સઙ્ઘિકે કંસાદિમયે થાલકે. પત્તોપિ એત્થ સઙ્ગય્હતિ. ન વટ્ટતીતિ ઇમિના દુક્કટન્તિ દસ્સેતિ. દામરિકચોરસ્સાતિ રજ્જં પત્થેન્તસ્સ પાકટચોરસ્સ. અદીયમાનેપિ ‘‘ન દેન્તી’’તિ કુજ્ઝન્તીતિ સમ્બન્ધો.

આમિસસ્સ ધમ્મસ્સ ચ અલાભેન અત્તનો પરસ્સ ચ અન્તરે સમ્ભવન્તસ્સ છિદ્દસ્સ વિવરસ્સ પટિસન્થરણં પિદહનં પટિસન્થારો. સો પન ધમ્મામિસવસેન દુવિધો. તત્થ આમિસપટિસન્થારં સન્ધાય ‘‘કસ્સ કાતબ્બો, કસ્સ ન કાતબ્બો’’તિ વુત્તં. આગન્તુકસ્સ વા…પે… કાતબ્બોયેવાતિ વુત્તમત્થં પાકટં કાતું ‘‘આગન્તુકં તાવા’’તિઆદિમાહ. ખીણપરિબ્બયન્તિ ઇમિના અગતિભાવં કરુણાટ્ઠાનતઞ્ચ દસ્સેતિ. તેન ચ તબ્બિધુરાનં સમિદ્ધાનં આગન્તુકત્તેપિ દાતું ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધં હોતિ. ‘‘અપચ્ચાસીસન્તેના’’તિ વત્વા પચ્ચાસીસનપ્પકારં દસ્સેતું ‘‘મનુસ્સા નામા’’તિઆદિ વુત્તં. અનનુઞ્ઞાતાનં પન અપચ્ચાસીસન્તેનપિ દાતું ન વટ્ટતિ સદ્ધાદેય્યવિનિપાતત્તા, પચ્ચાસાય ¶ પન સતિ કુલદૂસનમ્પિ હોતિ. ઉબ્બાસેત્વાતિ સમન્તતો તિયોજનં વિલુમ્પન્તે મનુસ્સે પલાપેત્વા. વરપોત્થકચિત્તત્થરણન્તિ અનેકપ્પકારં ઇત્થિપુરિસાદિઉત્તમરૂપવિચિત્તં અત્થરણં. અયં પટિસન્થારવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ભેસજ્જાદિવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

તતિયો પરિચ્છેદો.

૪. વિઞ્ઞત્તિવિનિચ્છયકથા

૨૧. એવં ¶ ભેસજ્જાદિવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ વિઞ્ઞત્તિવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘વિઞ્ઞત્તીતિ યાચના’’તિઆદિમાહ. તત્થ વિઞ્ઞાપના વિઞ્ઞત્તિ, ‘‘ઇમિના નો અત્થો’’તિ વિઞ્ઞાપના, યાચનાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘વિઞ્ઞત્તીતિ યાચના’’તિ. તત્ર વિઞ્ઞત્તિયં અયં મયા વક્ખમાનો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. મૂલચ્છેજ્જાયાતિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૩૪૨) પરસન્તકભાવતો મોચેત્વા અત્તનો એવ સન્તકકરણવસેન. એવં યાચતો અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિદુક્કટઞ્ચેવ દાસપટિગ્ગહદુક્કટઞ્ચ હોતિ ‘‘દાસિદાસપટિગ્ગહણા પટિવિરતો (દી. નિ. ૧.૧૦, ૧૯૪) હોતી’’તિ વચનં નિસ્સાય અટ્ઠકથાયં પટિક્ખિત્તત્તા. ઞાતકપવારિતટ્ઠાનતો પન દાસં મૂલચ્છેજ્જાય યાચન્તસ્સ સાદિયનવસેનેવ દુક્કટં. સકકમ્મન્તિ પાણવધકમ્મં. ઇદઞ્ચ પાણાતિપાતદોસપરિહારાય વુત્તં, ન વિઞ્ઞત્તિપરિહારાય. અનિયમેત્વાપિ ન યાચિતબ્બાતિ સામીચિદસ્સનત્થં વુત્તં, સુદ્ધચિત્તેન પન હત્થકમ્મં યાચન્તસ્સ આપત્તિ નામ નત્થિ. યદિચ્છકં કારાપેતું વટ્ટતીતિ ‘‘હત્થકમ્મં યાચામિ, દેથા’’તિઆદિના અયાચિત્વાપિ ¶ વટ્ટતિ, સકિચ્ચપસુતમ્પિ એવં કારાપેન્તસ્સ વિઞ્ઞત્તિ નત્થિ એવ, સામીચિદસ્સનત્થં પન વિભજિત્વા વુત્તં.

સબ્બકપ્પિયભાવદીપનત્થન્તિ સબ્બસો કપ્પિયભાવદસ્સનત્થં. મૂલં દેથાતિ વત્તું વટ્ટતીતિ ‘‘મૂલં દસ્સામા’’તિ પઠમં વુત્તત્તા વિઞ્ઞત્તિ વા ‘‘મૂલ’’ન્તિ વચનસ્સ કપ્પિયાકપ્પિયવત્થુસામઞ્ઞવચનત્તા અકપ્પિયવચનં વા નિટ્ઠિતભતિકિચ્ચાનં દાપનતો અકપ્પિયવત્થુસાદિયનં વા ન હોતીતિ કત્વા વુત્તં. મૂલચ્છેજ્જાય વાતિ ઇદં ઇધ થમ્ભાદીનં દાસિદાસાદિભાવાભાવતો વુત્તં. અનજ્ઝાવુત્થકન્તિ અપરિગ્ગહિતં, અસ્સામિકન્તિ અત્થો.

૨૨. ન કેવલઞ્ચ…પે… ચીવરાદીનિ કારાપેતુકામેનાતિઆદીસુ ચીવરં કારાપેતુકામસ્સ અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતતન્તવાયેહિ હત્થકમ્મયાચનવસેન વાયાપને વિઞ્ઞત્તિપચ્ચયા દુક્કટાભાવેપિ ચીવરવાયાપનસિક્ખાપદેન યથારહં પાચિત્તિયદુક્કટાનિ હોન્તીતિ વેદિતબ્બં. અકપ્પિયકહાપણાદિ ન દાતબ્બન્તિ કપ્પિયમુખેન લદ્ધમ્પિ તત્થ કમ્મકરણત્થાય ઇમસ્સ કહાપણં દેહીતિ વત્વા ‘‘દાતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. પુબ્બે કતકમ્મસ્સ દાપને કિઞ્ચાપિ દોસો ન દિસ્સતિ, તથાપિ અસારુપ્પમેવાતિ વદન્તિ. કતકમ્મત્થાયપિ કપ્પિયવોહારેન ¶ પરિયાયતો ભતિં દાપેન્તસ્સ નત્થિ દોસો, સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૧.૩૪૨) પન ‘‘અકપ્પિયકહાપણાદિ ન દાતબ્બન્તિ કિઞ્ચાપિ અકપ્પિયકહાપણાદિં અસાદિયન્તેન કપ્પિયવોહારતો દાતું વટ્ટતિ, તથાપિ સારુપ્પં ન હોતિ, મનુસ્સા ચ એતસ્સ સન્તકં કિઞ્ચિ અત્થીતિ વિહેઠેતબ્બં મઞ્ઞન્તીતિ અકપ્પિયકહાપણાદિદાનં પટિક્ખિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તથેવ પાચેત્વાતિ હત્થકમ્મવસેનેવ પાચેત્વા. ‘‘કિં ભન્તે’’તિ એત્તકેપિ પુચ્છિતે યદત્થાય પવિટ્ઠો, તં કથેતું લભતિ પુચ્છિતપઞ્હત્તા.

૨૩. વત્તન્તિ ¶ ચારિત્તં, આપત્તિ પન ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. કપ્પિયં કારાપેત્વા પટિગ્ગહેતબ્બાનીતિ સાખાય મક્ખિકબીજનેન પણ્ણાદિછેદે બીજગામકોપનસ્સ ચેવ તત્થ લગ્ગરજાદિઅપ્પટિગ્ગહિતકસ્સ ચ પરિહારત્થાય વુત્તં, તદુભયાસઙ્કાય અસતિ તથા અકરણે દોસો નત્થિ. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૧.૩૪૨) પન ‘‘કપ્પિયં કારાપેત્વા પટિગ્ગહેતબ્બાનીતિ સાખાય લગ્ગરજસ્મિં પત્તે પતિતેપિ સાખં છિન્દિત્વા ખાદિતુકામતાયપિ સતિ સુખપરિભોગત્થં વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. નદિયાદીસુ ઉદકસ્સ અપરિગ્ગહિતત્તા ‘‘આહરાતિ વત્તું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. ગેહતો…પે… નેવ વટ્ટતીતિ પરિગ્ગહિતુદકત્તા વિઞ્ઞત્તિયા દુક્કટં હોતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ન આહટં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ વચનતો વિઞ્ઞત્તિયા આપન્નં દુક્કટં દેસેત્વાપિ તં વત્થું પરિભુઞ્જન્તસ્સ પરિભોગે પરિભોગે દુક્કટમેવ, પઞ્ચન્નમ્પિ સહધમ્મિકાનં ન વટ્ટતિ.

‘‘અલજ્જીહિ પન ભિક્ખૂહિ વા સામણેરેહિ વા હત્થકમ્મં ન કારેતબ્બ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા અત્તનો અત્થાય યં કિઞ્ચિ હત્થકમ્મં કારેતું ન વટ્ટતિ. યં પન અલજ્જી નિવારિયમાનોપિ બીજનાદિં કરોતિ, તત્થ દોસો નત્થિ, ચેતિયકમ્માદીનિ પન તેહિ કારાપેતું વટ્ટતીતિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૩૪૨) વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૩૪૨) પન ‘‘અલજ્જીહિ…પે… ન કારેતબ્બન્તિ ઇદં ઉત્તરિભઙ્ગાધિકારત્તા અજ્ઝોહરણીયં સન્ધાય વુત્તં, બાહિરપરિભોગેસુ પન અલજ્જીહિપિ હત્થકમ્મં કારેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. એત્થ ચ ‘‘અલજ્જીહિ સામણેરેહી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતી’’તિ (પરિ. ૩૫૯) અલજ્જિલક્ખણં ઉક્કટ્ઠવસેન ઉપસમ્પન્ને પટિચ્ચ ઉપલક્ખણતો વુત્તન્તિ તંલક્ખણવિરહિતાનં સામણેરાદીનં લિઙ્ગત્થેનગોત્રભુપરિયોસાનાનં ¶ ભિક્ખુપટિઞ્ઞાનં દુસ્સીલાનમ્પિ સાધારણવસેન અલજ્જિલક્ખણં યથાઠપિતપટિપત્તિયા અતિટ્ઠનમેવાતિ ગહેતબ્બં.

૨૪. ગોણં ¶ પન…પે… આહરાપેન્તસ્સ દુક્કટન્તિ વિઞ્ઞત્તિક્ખણે વિઞ્ઞત્તિપચ્ચયા, પટિલાભક્ખણે ગોણાનં સાદિયનપચ્ચયા ચ દુક્કટં. ગોણઞ્હિ અત્તનો અત્થાય અવિઞ્ઞત્તિયા લદ્ધમ્પિ સાદિતું ન વટ્ટતિ ‘‘હત્થિગવાસ્સવળવપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૦, ૧૯૪) વુત્તત્તા. તેનેવાહ ‘‘ઞાતકપવારિતટ્ઠાનતોપિ મૂલચ્છેજ્જાય યાચિતું ન વટ્ટતી’’તિ. એત્થ ચ વિઞ્ઞત્તિદુક્કટાભાવેપિ અકપ્પિયવત્થુયાચનેપિ પટિગ્ગહણેપિ દુક્કટમેવ. રક્ખિત્વાતિ ચોરાદિઉપદ્દવતો રક્ખિત્વા. જગ્ગિત્વાતિ તિણઅન્નાદીહિ પોસેત્વા. ન સમ્પટિચ્છિતબ્બન્તિ અત્તનો અત્થાય ગોસાદિયનસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા વુત્તં.

૨૫. ઞાતકપવારિતટ્ઠાને પન વટ્ટતીતિ સકટસ્સ સમ્પટિચ્છિતબ્બત્તા મૂલચ્છેજ્જવસેન યાચિતું વટ્ટતિ. તાવકાલિકં વટ્ટતીતિ ઉભયત્થાપિ વટ્ટતીતિ અત્થોતિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૩૪૨) વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૩૪૨) પન ‘‘સકટં દેથાતિ…પે… ન વટ્ટતીતિ મૂલચ્છેજ્જવસેન સકટં દેથાતિ વત્તું ન વટ્ટતિ. તાવકાલિકં વટ્ટતીતિ તાવકાલિકં કત્વા સબ્બત્થ યાચિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. વાસિઆદીનિ પુગ્ગલિકાનિપિ વટ્ટન્તીતિ આહ ‘‘એસ નયો વાસી’’તિઆદિ. વલ્લિઆદીસુ ચ પરપરિગ્ગહિતેસુ એસ નયોતિ યોજેતબ્બં. ગરુભણ્ડપ્પહોનકેસુયેવાતિ ઇદં વિઞ્ઞત્તિં સન્ધાય વુત્તં, અદિન્નાદાને પન તિણસલાકં ઉપાદાય પરપરિગ્ગહિતં થેય્યચિત્તેન ગણ્હતો અવહારો એવ, ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બો. વલ્લિઆદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન પાળિઆગતાનં વેળુમુઞ્જપબ્બજતિણમત્તિકાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તત્થ ચ યસ્મિં પદેસે ¶ હરિતાલજાતિહિઙ્ગુલિકાદિ અપ્પકમ્પિ મહગ્ઘં હોતિ, તત્થ તં તાલપક્કપ્પમાણતો ઊનમ્પિ ગરુભણ્ડમેવ, વિઞ્ઞાપેતુઞ્ચ ન વટ્ટતિ.

૨૬. સાતિ વિઞ્ઞત્તિ. પરિકથાદીસુ ‘‘સેનાસનં સમ્બાધ’’ન્તિઆદિના પરિયાયેન કથનં પરિકથા નામ. ઉજુકમેવ અકથેત્વા ‘‘ભિક્ખૂનં કિં પાસાદો ન વટ્ટતી’’તિઆદિના અધિપ્પાયો યથા વિભૂતો હોતિ, એવં કથનં ઓભાસો નામ. સેનાસનાદિઅત્થં ભૂમિપરિકમ્માદિકરણવસેન પચ્ચયુપ્પાદાય નિમિત્તકરણં નિમિત્તકમ્મં નામ. તીસુ પચ્ચયેસુ વિઞ્ઞત્તિઆદયો દસ્સિતા, ગિલાનપચ્ચયે પન કથન્તિ આહ ‘‘ગિલાનપચ્ચયે પના’’તિઆદિ. તથા ઉપ્પન્નં પન ભેસજ્જં રોગે વૂપસન્તે ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, ન વટ્ટતીતિ? તત્થ વિનયધરા ‘‘ભગવતા રોગસીસેન પરિભોગસ્સ દ્વારં દિન્નં, તસ્મા અરોગકાલેપિ ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, આપત્તિ ન ¶ હોતી’’તિ વદન્તિ, સુત્તન્તિકા પન ‘‘કિઞ્ચાપિ આપત્તિ ન હોતિ, આજીવં પન કોપેતિ, તસ્મા સલ્લેખપટિપત્તિયં ઠિતસ્સ ન વટ્ટતિ, સલ્લેખં કોપેતી’’તિ વદન્તીતિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

વિઞ્ઞત્તિવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

ચતુત્થો પરિચ્છેદો.

૫. કુલસઙ્ગહવિનિચ્છયકથા

૨૭. એવં વિઞ્ઞત્તિવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ કુલસઙ્ગહવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘કુલસઙ્ગહો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ગણ્હનં સઙ્ગહો, કુલાનં સઙ્ગહો કુલસઙ્ગહો, પચ્ચયદાયકાદીનં ¶ ગિહીનં અનુગ્ગહકરણં. અનુગ્ગહત્થો હેત્થ સઙ્ગહ-સદ્દો યથા ‘‘પુત્તદારસ્સ સઙ્ગહો’’તિ (ખુ. પા. ૫.૬; સુ. નિ. ૨૬૫).

૨૮. તત્થ કોટ્ટનન્તિ સયં છિન્દનં. કોટ્ટાપનન્તિ ‘‘ઇમં છિન્દા’’તિ અઞ્ઞેસં છેદાપનં. આળિયા બન્ધનન્તિ યથા ગચ્છમૂલે ઉદકં સન્તિટ્ઠતિ, તથા સમન્તતો બન્ધનં. ઉદકસ્સાતિ અકપ્પિયઉદકસ્સ ‘‘કપ્પિયઉદકસિઞ્ચન’’ન્તિ વિસું વક્ખમાનત્તા, તઞ્ચ આરામાદિઅત્થં રોપને અકપ્પિયવોહારેસુપિ કપ્પિયવોહારેસુપિ કપ્પિયઉદકસિઞ્ચનાદિ વટ્ટતીતિ વક્ખમાનત્તા ઇધાપિ વિભાગં કત્વા કપ્પિયઉદકસિઞ્ચનાદિ વિસું દસ્સિતં. એત્થ ચ કતમં અકપ્પિયઉદકં, કતમં પન કપ્પિયઉદકન્તિ? સપ્પાણકં અકપ્પિયઉદકં, અપ્પાણકં કપ્પિયઉદકન્તિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે, ‘‘યો પન ભિક્ખુ જાનં સપ્પાણકં ઉદકં તિણં વા મત્તિકં વા સિઞ્ચેય્ય વા સિઞ્ચાપેય્ય વા પાચિત્તિય’’ન્તિ વચનતો. યથા કોટ્ટનખણનાદિકાયિકકિરિયાપિ અકપ્પિયવોહારે સઙ્ગહિતા, એવં માતિકાઉજુકરણાદિકપ્પિયવોહારેપીતિ આહ ‘‘સુક્ખમાતિકાય ઉજુકરણ’’ન્તિ. હત્થપાદમુખધોવનનહઆનોદકસિઞ્ચનન્તિ ઇમિનાપિ પકારન્તરેન કપ્પિયઉદકસિઞ્ચનમેવ દસ્સેતિ. અકપ્પિયવોહારે કોટ્ટનખણનાદિવસેન સયં કરણસ્સપિ કથં સઙ્ગહોતિ? અકપ્પિયન્તિ વોહરિયતીતિ અકપ્પિયવોહારોતિ ¶ અકપ્પિયભૂતં કરણકારાપનાદિ સબ્બમેવ સઙ્ગહિતં, ન પન અકપ્પિયવચનમત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. કપ્પિયવોહારેપિ એસેવ નયો. સુક્ખમાતિકાય ઉજુકરણન્તિ ઇમિના પુરાણપણ્ણાદીનં હરણમ્પિ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. કુદાલાદીનિ ભૂમિયં ઠપેત્વા ઠાનતો હત્થેન ગહેત્વા ઠાનમેવ પાકટતરન્તિ ‘‘ઓભાસો’’તિ વુત્તં.

૨૯. મહાપચ્ચરિવાદં પતિટ્ઠાપેતુકામો પચ્છા વદતિ. વનત્થાયાતિ ઇદં કેચિ ‘‘વતત્થાયા’’તિ પઠન્તિ, તેસં વતિઅત્થાયાતિ ¶ અત્થો. વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ તથેવ વુત્તં, ‘‘આરામરોપા વનરોપા, યે નરા સેતુકારકા’’તિ (સં. નિ. ૧.૪૭) વચનતો પન તં વિચારેતબ્બં. અકપ્પિયવોહારેપિ એકચ્ચં વટ્ટતીતિ દસ્સેતું ‘‘ન કેવલઞ્ચ સેસ’’ન્તિઆદિમાહ. યં કિઞ્ચિ માતિકન્તિ સુક્ખમાતિકં વા અસુક્ખમાતિકં વા. કપ્પિયઉદકં સિઞ્ચિતુન્તિ ઇમિના ‘‘કપ્પિયઉદકં સિઞ્ચથા’’તિ વત્તુમ્પિ વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. સયં રોપેતુમ્પિ વટ્ટતીતિ ઇમિના ‘‘રોપેહી’’તિ વત્તુમ્પિ વટ્ટતીતિપિ સિદ્ધં.

૩૦. પાચિત્તિયઞ્ચેવ દુક્કટઞ્ચાતિ પથવીખણનપચ્ચયા પાચિત્તિયં, કુલસઙ્ગહપચ્ચયા દુક્કટં. અકપ્પિયવોહારેનાતિ ‘‘ઇદં ખણ, ઇદં રોપેહી’’તિ અકપ્પિયવોહારેન. દુક્કટમેવાતિ કુલસઙ્ગહપચ્ચયા દુક્કટં. ઉભયત્રાતિ કપ્પિયાકપ્પિયપથવિયં.

સબ્બત્થાતિ કુલસઙ્ગહપરિભોગઆરામાદિઅત્થાય રોપિતે. દુક્કટમ્પીતિ ન કેવલં પાચિત્તિયમેવ. કપ્પિયેનાતિ કપ્પિયઉદકેન. તેસંયેવ દ્વિન્નન્તિ કુલસઙ્ગહપરિભોગાનં. દુક્કટન્તિ કુલસઙ્ગહત્થાય સયં સિઞ્ચને, કપ્પિયવોહારેન વા અકપ્પિયવોહારેન વા સિઞ્ચાપને દુક્કટં, પરિભોગત્થાય સયં સિઞ્ચને, અકપ્પિયવોહારેન સિઞ્ચાપને ચ દુક્કટં. પયોગબહુલતાયાતિ સયં કરણે, કાયપયોગસ્સ કારાપને વચીપયોગસ્સ બહુત્તેન. આપત્તિબહુલતા વેદિતબ્બાતિ એત્થ સયં સિઞ્ચને ધારાપચ્છેદગણનાય આપત્તિગણના વેદિતબ્બા. સિઞ્ચાપને પન પુનપ્પુનં આણાપેન્તસ્સ વાચાય વાચાય આપત્તિ, સકિં આણત્તસ્સ બહુસિઞ્ચને એકાવ.

ઓચિનને દુક્કટપાચિત્તિયાનીતિ કુલસઙ્ગહપચ્ચયા દુક્કટં, ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિયં. અઞ્ઞત્થાતિ વત્થુપૂજાદિઅત્થાય ¶ ઓચિનને. સકિં આણત્તોતિ અકપ્પિયવોહારેન આણત્તો ¶ . પાચિત્તિયમેવાતિ અકપ્પિયવોહારેન આણત્તત્તા ભૂતગામસિક્ખાપદેન (પાચિ. ૯૦-૯૧) પાચિત્તિયં. કપ્પિયવચનેન પન વત્થુપૂજાદિઅત્થાય ઓચિનાપેન્તસ્સ અનાપત્તિયેવ.

૩૧. ગન્થનેન નિબ્બત્તં દામં ગન્થિમં. એસ નયો સેસેસુપિ. ન વટ્ટતીતિ કુલસઙ્ગહત્થાય, વત્થુપૂજાદિઅત્થાય વા વુત્તનયેન કરોન્તસ્સ કારાપેન્તસ્સ ચ દુક્કટન્તિ અત્થો. વટ્ટતીતિ વત્થુપૂજાદિઅત્થાય વટ્ટતિ, કુલસઙ્ગહત્થાય પન કપ્પિયવોહારેન કારાપેન્તસ્સપિ દુક્કટમેવ. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘ભિક્ખુસ્સ વા’’તિઆદિના વુત્તનયેન. ધમ્માસનવિતાને બદ્ધકણ્ટકેસુ પુપ્ફાનિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ઠપેન્તીતિ સમ્બન્ધો. ઉપરૂપરિ વિજ્ઝિત્વા છત્તસદિસં કત્વા આવુણનતો ‘‘છત્તાધિછત્તં વિયા’’તિ વુત્તં. ‘‘કદલિક્ખન્ધમ્હી’’તિઆદિના વુત્તં સબ્બમેવ સન્ધાય ‘‘તં અતિઓળારિકમેવા’’તિ વુત્તં, સબ્બત્થ કરણે, અકપ્પિયવોહારેન કારાપને ચ દુક્કટમેવાતિ અત્થો. પુપ્ફવિજ્ઝનત્થં કણ્ટકમ્પિ બન્ધિતું ન વટ્ટતીતિ ઇમસ્સ ઉપલક્ખણત્તા પુપ્ફદામોલમ્બકાદિઅત્થાય રજ્જુબન્ધનાદિપિ ન વટ્ટતીતિ કેચિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘પુપ્ફવિજ્ઝનત્થં કણ્ટકન્તિ વિસેસિતત્તા તદત્થં કણ્ટકમેવ બન્ધિતું ન વટ્ટતિ, તઞ્ચ અટ્ઠકથાપમાણેના’’તિ વદન્તિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. પુપ્ફપટિચ્છકં નામ દન્તાદીહિ કતં પુપ્ફાધાનં. એતમ્પિ નાગદન્તકમ્પિ સછિદ્દમેવ ગહેતબ્બં. અસોકપિણ્ડિયાતિ અસોકસાખાનં, પુપ્ફાનં વા સમૂહે. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૩૧) પન ‘‘અસોકપિણ્ડિયાતિ અસોકપુપ્ફમઞ્જરિકાયા’’તિ વુત્તં. ધમ્મરજ્જુ નામ ચેતિયં વા બોધિં વા પુપ્ફપ્પવેસનત્થં આવિજ્ઝિત્વા બન્ધરજ્જુ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૩૧) પન ‘‘ધમ્મરજ્જુ નામ ચેતિયાદીનિ ¶ પરિક્ખિપિત્વા તેસઞ્ચ રજ્જુયા ચ અન્તરા પુપ્ફપ્પવેસનત્થાય બન્ધરજ્જુ. સિથિલવટ્ટિતાય વા વટ્ટિયા અબ્ભન્તરે પુપ્ફપ્પવેસનત્થાય એવં બન્ધાતિપિ વદન્તી’’તિ વુત્તં.

મત્થકદામન્તિ ધમ્માસનાદિમત્થકે પલમ્બકદામં. તેસંયેવાતિ ઉપ્પલાદીનં એવ. વાકેન વાતિ પુપ્ફનાળં ફાલેત્વા પુપ્ફેન એકાબદ્ધટ્ઠિતવાકેન દણ્ડેન ચ એકાબદ્ધેનેવ. એતેન પુપ્ફં બીજગામસઙ્ગહં ન ગચ્છતિ પઞ્ચસુ બીજેસુ અપવિટ્ઠત્તા પણ્ણં વિય, તસ્મા કપ્પિયં અકારાપેત્વાપિ વિકોપને દોસો નત્થિ. યઞ્ચ છિન્નસ્સપિ મકુળસ્સ વિકસનં, તમ્પિ અતિતરુણસ્સ અભાવા વુડ્ઢિલક્ખણં ન હોતિ, પરિણતસ્સ પન મકુળસ્સ પત્તાનં સિનેહે પરિયાદાનં ગતે વિસુંભાવો એવ વિકાસો, તેનેવ છિન્નમકુળવિકાસો અછિન્નમકુળવિકાસતો પરિહીનો, મિલાતનિયુત્તો ¶ વા દિસ્સતિ. યઞ્ચ મિલાતસ્સ ઉદકસઞ્ઞોગે અમિલાનતાપજ્જનં, તમ્પિ તમ્બુલપણ્ણાદીસુ સમાનં વુડ્ઢિલક્ખણં ન હોતિ. પાળિઅટ્ઠકથાસુ ચ ન કત્થચિ પુપ્ફાનં કપ્પિયકરણં આગતં, તસ્મા પુપ્ફં સબ્બથા અબીજમેવાતિ વિઞ્ઞાયતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

‘‘પસિબ્બકે વિયા’’તિ વુત્તત્તા પુપ્ફં પસિબ્બકે વા પસિબ્બકસદિસં બન્ધે યત્થ કત્થચિ ચીવરે વા પક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૩૧) પન ‘‘ખન્ધે ઠપિતકાસાવસ્સાતિ ખન્ધે ઠપિતસઙ્ઘાટિં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ તથાબન્ધિતું સક્કા ભવેય્ય. ઇમિના ચ અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં કાસાવં વા વત્થં વા વુત્તનયેન બન્ધિત્વા તત્થ પુપ્ફાનિ પક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. અંસભણ્ડિકપસિબ્બકે પક્ખિત્તસદિસત્તા વેઠિમં નામ ન જાતં, તસ્મા સિથિલબન્ધસ્સ અન્તરન્તરા પક્ખિપિતુમ્પિ વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ વુત્તં. હેટ્ઠા દણ્ડકં પન બન્ધિતું ન ¶ વટ્ટતીતિ રજ્જુઆદીહિ બન્ધનં સન્ધાય વુત્તં, પુપ્ફસ્સેવ પન અચ્છિન્નદણ્ડકેહિ બન્ધિતું વટ્ટતિ એવ.

પુપ્ફપટે ચ દટ્ઠબ્બન્તિ પુપ્ફપટં કરોન્તસ્સ દીઘતો પુપ્ફદામસ્સ હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરણં સન્ધાય વુત્તં, તિરિયતો હરણં પન વાયિમં નામ હોતિ, ન પુરિમં. ‘‘પુરિમટ્ઠાનં અતિક્કામેતી’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા પુરિમં પુપ્ફકોટિં ફુસાપેત્વા વા અફુસાપેત્વા વા પરિક્ખિપનવસેન અતિક્કામેન્તસ્સ આપત્તિયેવ. બન્ધિતું વટ્ટતીતિ પુપ્ફરહિતાય સુત્તવાકકોટિયા બન્ધિતું વટ્ટતિ. એકવારં હરિત્વા પરિક્ખિપિત્વાતિ ઇદં પુબ્બે વુત્તચેતિયાદિપરિક્ખેપં પુપ્ફપટકરણઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં, તસ્મા ચેતિયં વા બોધિં વા પરિક્ખિપન્તેન એકવારં પરિક્ખિપિત્વા પુરિમટ્ઠાનં સમ્પત્તે અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બં, તેનપિ એકવારં પરિક્ખિપિત્વા તથેવ કાતબ્બં. પુપ્ફપટં કરોન્તેન ચ હરિત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બં, તેનપિ તથેવ કાતબ્બં. સચેપિ દ્વેયેવ ભિક્ખૂ ઉભોસુ પસ્સેસુ ઠત્વા પરિયાયેન હરન્તિ, વટ્ટતિયેવાતિ વદન્તિ.

પરેહિ પૂરિતન્તિ દીઘતો પસારિતં. વાયિતુન્તિ તિરિયતો હરિતું, તં પન એકવારમ્પિ ન લભતિ. પુપ્ફાનિ ઠપેન્તેનાતિ અગન્થિતાનિ પાકતિકપુપ્ફાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ફુસાપેત્વાપિ ઠપેન્તેન. પુપ્ફદામં પન પૂજનત્થાય ભૂમિયં ઠપેન્તેન ફુસાપેત્વા વા અફુસાપેત્વા વા દિગુણં કત્વા ઠપેતું ન વટ્ટતીતિ વદન્તિ.

૩૨. ઘટિકદામઓલમ્બકોતિ ¶ હેટ્ઠાભાગે ઘટિકાકારયુત્તો, દારુઘટિકાકારો વા ઓલમ્બકો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૩૧) પન ‘‘ઘટિકદામઓલમ્બકોતિ અન્તે ઘટિકાકારયુત્તો યમકદામઓલમ્બકો’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં ¶ (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૩૧) પન ‘‘ઘટિકદામઓલમ્બકોતિ યમકદામઓલમ્બકોતિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં, એકેકં પન દામં નિક્ખન્તસુત્તકોટિયાવ બન્ધિત્વા ઓલમ્બિતું વટ્ટતિ, પુપ્ફદામદ્વયં સઙ્ઘટિતુકામેનપિ નિક્ખન્તસુત્તકોટિયાવ સુત્તકોટિં સઙ્ઘટિતું વટ્ટતિ. અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણપરિક્ખેપોતિ અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણસ્સ પુનપ્પુનં હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરેત્વા પરિક્ખિપનં, તેનેવ તં પુરિમે પવિટ્ઠં, તસ્મા એતમ્પિ અડ્ઢચન્દાકારં પુનપ્પુનં હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરેતું ન વટ્ટતિ. એકવારં પન અડ્ઢચન્દાકારકરણે માલાગુણં હરિતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. પુપ્ફદામકરણન્તિ એત્થ સુત્તકોટિયં ગહેત્વાપિ એકતો કાતું ન વટ્ટતીતિ વદન્તિ. સુત્તમયં ગેણ્ડુકં નામ, ગેણ્ડુકખરપત્તદામાનં પટિક્ખિત્તત્તા ચેલાદીહિ કતદામમ્પિ ન વટ્ટતિ અકપ્પિયાનુલોમત્તાતિ વદન્તિ. પરસન્તકં દેતિ, દુક્કટમેવાતિ વિસ્સાસગ્ગાહેન પરસન્તકં ગહેત્વા દેન્તં સન્ધાય વુત્તં. થુલ્લચ્ચયન્તિ એત્થ ભણ્ડદેય્યમ્પિ હોતિ.

૩૩. તઞ્ચ ખો વત્થુપૂજનત્થાયાતિ માતાપિતૂનમ્પિ પુપ્ફં દેન્તેન વત્થુપૂજનત્થાયેવ દાતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘મણ્ડનત્થાય પન સિવલિઙ્ગાદિપૂજનત્થાયા’’તિ એત્તકમેવ વુત્તત્તા ‘‘ઇમં વિક્કિણિત્વા જીવિસ્સન્તી’’તિ માતાપિતૂનં વટ્ટતિ, સેસઞાતકાનં તાવકાલિકમેવ દાતું વટ્ટતિ. કસ્સચિપીતિ ઞાતકસ્સ વા અઞ્ઞાતકસ્સ વા કસ્સચિપિ. ઞાતિસામણેરેહેવાતિ તેસં ગિહિપરિકમ્મમોચનત્થં વુત્તં. ઇતરેતિ અઞ્ઞાતકા. તેહિપિ સામણેરેહિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં વત્તસીસેન હરિતબ્બં. સમ્પત્તાનં સામણેરાનં ઉપડ્ઢભાગં દાતું વટ્ટતીતિ સઙ્ઘિકસ્સ લાભસ્સ ઉપચારસીમટ્ઠસામણેરાનમ્પિ સન્તકત્તા તેસમ્પિ ઉપડ્ઢભાગો લબ્ભતેવાતિ કત્વા વુત્તં. ચૂળકન્તિ ઉપડ્ઢભાગતોપિ ઉપડ્ઢં. ચતુત્થભાગસ્સેતં ¶ અધિવચનં. સામણેરા…પે… ઠપેન્તીતિ ઇદં અરક્ખિતઅગોપિતં સન્ધાય વુત્તં. સારત્થદીપનિયં પન ‘‘વસ્સગ્ગેન અભાજનીયં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ મગ્ગે વા ચેતિયઙ્ગણે વા.

૩૪. સામણેરેહિ દાપેતું ન લભન્તીતિ ઇદં સામણેરેહિ ગિહિકમ્મં કારિતં વિય હોતીતિ વુત્તં, ન પન પુપ્ફદાનં હોતીતિ સામણેરાનમ્પિ ન વટ્ટનતો. વુત્તઞ્ચ ‘‘સયમેવા’’તિઆદિ. ન હિ તં પુપ્ફદાનં નામ સિયા. યદિ હિ તથા આગતાનં તેસં દાનં પુપ્ફદાનં નામ ભવેય્ય ¶ , સામણેરેહિપિ દાતું ન લબ્ભેય્ય. સયમેવાતિ સામણેરા સયમેવ. યાગુભત્તાદીનિ આદાયાતિ ઇદં ભિક્ખૂનં અત્થાય યાગુભત્તાદિસમ્પાદનં સન્ધાય વુત્તત્તા ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ અવિસેસેન વુત્તં. અવિસેસેન વુત્તન્તિ ઇમિના સબ્બેસમ્પિ ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ.

૩૫. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘માતાપિતૂનં તાવ હરિત્વાપિ હરાપેત્વાપિ પક્કોસિત્વાપિ પક્કોસાપેત્વાપિ દાતું વટ્ટતિ, સેસઞાતકાનં પક્કોસાપેત્વાવ. માતાપિતૂનઞ્ચ હરાપેન્તેન ઞાતિસામણેરેહેવ હરાપેતબ્બં. ઇતરે પન યદિ સયમેવ ઇચ્છન્તિ, વટ્ટતી’’તિ ઇમં પુપ્ફદાને વુત્તનયં ફલદાનેપિ અતિદિસતિ, તસ્મા ફલમ્પિ માતાપિતૂનં હરણહરાપનાદિના દાતું વટ્ટતિ, સેસઞાતીનં પક્કોસાપેત્વાવ. ઇદાનિ ‘‘યો હરિત્વા વા હરાપેત્વા વા…પે… ઇસ્સરવતાય દદતો થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૬-૪૩૭) ઇમં પુપ્ફદાને વુત્તનયં ફલદાને સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘કુલસઙ્ગહત્થાય પના’’તિઆદિમાહ. ખીણપરિબ્બયાનન્તિ આગન્તુકે સન્ધાય વુત્તં. ફલપરિચ્છેદેનાતિ ‘‘એત્તકાનિ ફલાનિ દાતબ્બાની’’તિ એવં ફલપરિચ્છેદેન વા. રુક્ખપરિચ્છેદેન વાતિ ‘‘ઇમેહિ રુક્ખેહિ ¶ દાતબ્બાની’’તિ એવં રુક્ખપરિચ્છેદેન વા. પરિચ્છિન્નેસુપિ પન રુક્ખેસુ ‘‘ઇધ ફલાનિ સુન્દરાનિ, ઇતો ગણ્હથા’’તિ વદન્તેન કુલસઙ્ગહો કતો નામ હોતીતિ આહ ‘‘એવં પન ન વત્તબ્બ’’ન્તિ. રુક્ખચ્છલ્લીતિ રુક્ખત્તચો, સા ‘‘ભાજનીયભણ્ડ’’ન્તિ વુત્તા. વુત્તનયેનાતિ પુપ્ફફલાદીસુ વુત્તનયેન કુલસઙ્ગહો હોતીતિ દસ્સેતિ.

૩૬. તેસં તેસં ગિહીનં ગામન્તરદેસન્તરાદીસુ સાસનપટિસાસનહરણં જઙ્ઘપેસનિયં. તેનાહ ‘‘ગિહીનં દૂતેય્યં સાસનહરણકમ્મ’’ન્તિ. દૂતસ્સ કમ્મં દૂતેય્યં. પઠમં સાસનં અગ્ગહેત્વાપિ…પે… પદે પદે દુક્કટન્તિ ઇદં ‘‘તસ્સ સાસનં આરોચેસ્સામી’’તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ગમનં સન્ધાય વુત્તં. તસ્સ પન સાસનં પટિક્ખિપિત્વા સયમેવ કારુઞ્ઞે ઠિતો ગન્ત્વા અત્તનો પતિરૂપં સાસનં આરોચેતિ, અનાપત્તિ. ગિહીનઞ્ચ કપ્પિયસાસનં હરિતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમેહિ પન અટ્ઠહિ કુલદૂસકકમ્મેહીતિ પુપ્ફદાનં ફલદાનં ચુણ્ણદાનં મત્તિકદાનં દન્તકટ્ઠદાનં વેળુદાનં પણ્ણદાનં જઙ્ઘપેસનિકન્તિ ઇમેહિ યથાવુત્તેહિ. પબ્બાજનીયકમ્મકતોતિ કુલદૂસનપચ્ચયા કતપબ્બાજનીયકમ્મો.

૩૭. સેક્ખભૂમિયં વાતિ ઇમિના ઝાનભૂમિમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. તિણ્ણં વિવેકાનન્તિ કાયચિત્તઉપધિવિવેકભૂતાનં ¶ તિણ્ણં વિવેકાનં. પિણ્ડાય ચરણસ્સ ભોજનપરિયોસાનત્તા વુત્તં ‘‘યાવ ભોજનપરિયોસાન’’ન્તિ. ભુત્વા આગચ્છન્તસ્સપિ પુન વુત્તનયેનેવ પણિધાય ચીવરસણ્ઠાપનાદીનિ કરોન્તસ્સ દુક્કટમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

કુલસઙ્ગહવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

પઞ્ચમો પરિચ્છેદો.

૬. મચ્છમંસવિનિચ્છયકથા

૩૮. એવં ¶ કુલસઙ્ગહવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ મચ્છમંસવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘મચ્છમંસેસુ પના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ થલે ઠપિતમત્તે મરતિ, કેવટ્ટાદીહિ વા મારિયતીતિ મચ્છો. મચ્છસ્સ ઇદન્તિ મચ્છં, મસિયતે આમસિયતેતિ મંસં, મચ્છઞ્ચ મંસઞ્ચ મચ્છમંસાનિ, તેસુ. મચ્છમંસેસુ પન વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. મચ્છગ્ગહણેનાતિ એત્થ નિદ્ધારણં ન કાતબ્બં. પન-સદ્દો પક્ખન્તરત્થો, દિવાસેય્યાદીસુ વિનિચ્છયતો અપરો મચ્છમંસેસુ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો. ગય્હતે અનેનાતિ ગહણં. કિં તં? સદ્દો, મચ્છઇતિ ગહણં મચ્છગ્ગહણં, તેન મચ્છગ્ગહણેન, મચ્છસદ્દેનાતિ અત્થો. મંસેસુ પન…પે… અકપ્પિયાનીતિ એત્થ મનુસ્સમંસં સમાનજાતિમંસતો પટિક્ખિત્તં. હત્થિઅસ્સાનં મંસાનિ રાજઙ્ગતો, સુનખઅહીનં જેગુચ્છભાવતો, સેસાનં વાળમિગત્તા ભિક્ખૂનં પરિબન્ધવિમોચનત્થં પટિક્ખિત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

તિકોટિપરિસુદ્ધન્તિ દિટ્ઠસુતપરિસઙ્કિતસઙ્ખાતાહિ તીહિ કોટીહિ તીહિ આકારેહિ તીહિ કારણેહિ પરિસુદ્ધં, વિમુત્તન્તિ અત્થો. તત્થ અદિટ્ઠઅસુતાનિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસોતવિઞ્ઞાણાનં અનારમ્મણભાવતો જાનિતબ્બાનિ. અપરિસઙ્કિતં પન કથં જાનિતબ્બન્તિ આહ ‘‘અપરિસઙ્કિતં પના’’તિઆદિ, તીણિ પરિસઙ્કિતાનિ ઞત્વા તેસં પટિપક્ખવસેન અપરિસઙ્કિતં જાનિતબ્બન્તિ અત્થો. ઇદાનિ તાનિ તીણિ પરિસઙ્કિતાનિ ચ એવં પરિસઙ્કિતે સતિ ભિક્ખૂહિ કત્તબ્બવિધિઞ્ચ તેન વિધિના અપરિસઙ્કિતે સતિ કત્તબ્બભાવઞ્ચ વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘કથ’’ન્તિઆદિમાહ ¶ . તત્થ દિસ્વા પરિસઙ્કિતં દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં નામ. સુત્વા પરિસઙ્કિતં સુતપરિસઙ્કિતં નામ. અદિસ્વા અસુત્વા તક્કેન અનુમાનેન પરિસઙ્કિતં તદુભયવિનિમુત્તપરિસઙ્કિતં નામ. તં તિવિધમ્પિ પરિસઙ્કિતસામઞ્ઞેન એકા કોટિ ¶ હોતિ, તતો વિમુત્તં અપરિસઙ્કિતં નામ. એવં અદિટ્ઠં અસુતં અપરિસઙ્કિતં મચ્છમંસં તિકોટિપરિસુદ્ધં હોતિ.

જાલં મચ્છબન્ધનં. વાગુરા મિગબન્ધિની. કપ્પતીતિ યદિ તેસં વચનેન સઙ્કા નિવત્તતિ, વટ્ટતિ, ન તં વચનં લેસકપ્પં કાતું વટ્ટતિ. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘યત્થ ચ નિબ્બેમતિકો હોતિ, તં સબ્બં કપ્પતી’’તિ. પવત્તમંસન્તિ આપણાદીસુ પવત્તં વિક્કાયિકં વા મતમંસં વા. મઙ્ગલાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન આહુનપાહુનાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. ભિક્ખૂનંયેવ અત્થાય અકતન્તિ એત્થ અટ્ઠાનપ્પયુત્તો એવ-સદ્દો, ભિક્ખૂનં અત્થાય અકતમેવાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં, તસ્મા ભિક્ખૂનઞ્ચ મઙ્ગલાદીનઞ્ચાતિ મિસ્સેત્વા કતમ્પિ ન વત્તતીતિ વેદિતબ્બં. કેચિ પન ‘‘યથાઠિતવસેન અવધારણં ગહેત્વા વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં ન સુન્દરં. યત્થ ચ નિબ્બેમતિકો હોતીતિ ભિક્ખૂનં અત્થાય કતેપિ સબ્બેન સબ્બં પરિસઙ્કિતાભાવમાહ.

૩૯. તમેવત્થં આવિકાતું ‘‘સચે પના’’તિઆદિ વુત્તં. ઇતરેસં વટ્ટતીતિ અજાનન્તાનં વટ્ટતિ, જાનતોવેત્થ આપત્તિ હોતીતિ. તેયેવાતિ યે ઉદ્દિસ્સ કતં, તેયેવ. ઉદ્દિસ્સ કતમંસપરિભોગતો અકપ્પિયમંસપરિભોગે વિસેસં દસ્સેતું ‘‘અકપ્પિયમંસં પના’’તિઆદિ વુત્તં. પુરિમસ્મિં સચિત્તકાપત્તિ, ઇતરસ્મિં અચિત્તકા. તેનાહ ‘‘અકપ્પિયમંસં અજાનિત્વા ભુઞ્જન્તસ્સપિ આપત્તિયેવા’’તિ. ‘‘પરિભોગકાલે પુચ્છિત્વા પરિભુઞ્જિસ્સામીતિ વા ગહેત્વા પુચ્છિત્વાવ પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૩૯) વચનતો અકપ્પિયમંસં અજાનિત્વા પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ પટિગ્ગહણે અનાપત્તિ સિદ્ધા. અજાનિત્વા ¶ પરિભુઞ્જન્તસ્સેવ હિ આપત્તિ વુત્તા. વત્તન્તિ વદન્તીતિ ઇમિના આપત્તિ નત્થીતિ દસ્સેતિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

મચ્છમંસવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

છટ્ઠો પરિચ્છેદો.

૭. અનામાસવિનિચ્છયકથા

૪૦. એવં ¶ મચ્છમંસવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ અનામાસવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘અનામાસ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ આમસિયતેતિ આમાસં, ન આમાસં અનામાસં, અપરામસિતબ્બન્તિ અત્થો. પારિપન્થિકાતિ વિકુપ્પનિકા, અન્તરાયિકાતિ વુત્તં હોતિ. નદીસોતેન વુય્હમાનં માતરન્તિ એતં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદદસ્સનત્થં વુત્તં. અઞ્ઞાસુ પન ઇત્થીસુ કારુઞ્ઞાધિપ્પાયેન માતરિ વુત્તનયેન પટિપજ્જન્તસ્સ નેવત્થિ દોસોતિ વદન્તિ. ‘‘માતર’’ન્તિ વુત્તત્તા અઞ્ઞાસુ ન વટ્ટતીતિ વદન્તાપિ અત્થિ. એત્થ ગણ્હાહીતિ ન વત્તબ્બાતિ ગેહસ્સિતપેમેન કાયપ્પટિબદ્ધેન ફુસને દુક્કટં સન્ધાય વુત્તં. કારુઞ્ઞેન પન વત્થાદિં ગહેતું અસક્કોન્તિં ‘‘ગણ્હાહી’’તિ વદન્તસ્સપિ અવસભાવપ્પત્તિતો ઉદકે નિમુજ્જન્તિં કારુઞ્ઞેન સહસા અનામાસન્તિ અચિન્તેત્વા કેસાદીસુ ગહેત્વા મોક્ખાધિપ્પાયેન આકડ્ઢતોપિ અનાપત્તિયેવ. ન હિ મીયમાનં માતરં ઉપેક્ખિતું વટ્ટતિ. અઞ્ઞાતિકાય ઇત્થિયાપિ એસેવ નયો. ઉક્કટ્ઠાય માતુયાપિ આમાસો ન વટ્ટતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘માતર’’ન્તિ વુત્તં. તસ્સ કાતબ્બં પન અઞ્ઞાસમ્પિ ઇત્થીનં કરોન્તસ્સપિ અનાપત્તિયેવ અનામાસત્તે વિસેસાભાવા.

તિણણ્ડુપકન્તિ ¶ હિરિવેરાદિમૂલેહિ કેસાલઙ્કારત્થાય કતચુમ્બટકં. તાલપણ્ણમુદ્દિકન્તિ તાલપણ્ણેહિ કતં અઙ્ગુલિમુદ્દિકં. તેન તાલપણ્ણાદિમયં કટિસુત્તકણ્ણપિળન્ધનાદિ સબ્બં ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. પરિવત્તેત્વાતિ અત્તનો નિવાસનપારુપનભાવતો અપનેત્વા, ચીવરત્થાય પરિણામેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ચીવરત્થાય પાદમૂલે ઠપેતીતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં. પચ્ચત્થરણવિતાનાદિઅત્થમ્પિ વટ્ટતિયેવ, પૂજાદિઅત્થં તાવકાલિકમ્પિ આમસિતું વટ્ટતિ. સીસપસાધનદન્તસૂચીતિ ઇદં સીસાલઙ્કારત્થાય પટપિલોતિકાહિ કતસીસપસાધનકઞ્ચેવ દન્તસૂચિઆદિ ચાતિ દ્વે તયો. સીસપસાધનં સિપાટિકોપકરણત્થાય ચેવ દન્તસૂચિં સૂચિઉપકરણત્થાય ચ ગહેતબ્બન્તિ યથાક્કમં અત્થં દસ્સેતિ. કેસકલાપં બન્ધિત્વા તત્થ તિરિયં પવેસનત્થાય કતા સૂચિ એવ સીસપસાધનકદન્તસૂચીતિ એકમેવ કત્વા સિપાટિકાય પક્ખિપિત્વા પરિહરિતબ્બસૂચિયેવ તસ્સ તસ્સ કિચ્ચસ્સ ઉપકરણન્તિ સિપાટિકસૂચિઉપકરણં, એવં વા યોજના કાતબ્બા.

પોત્થકરૂપન્તિ સુધાદીહિ કતં પારાજિકવત્થુભૂતાનં તિરચ્છાનગતિત્થીનં સણ્ઠાનેન કતમ્પિ અનામાસમેવ ¶ . ઇત્થિરૂપાનિ દસ્સેત્વા કતં વત્થુભિત્તિઆદિઞ્ચ ઇત્થિરૂપં અનામસિત્વા વળઞ્જેતું વટ્ટતિ. એવરૂપે હિ અનામાસે કાયસંસગ્ગરાગે અસતિ કાયપ્પટિબદ્ધેન આમસતો દોસો નત્થિ. ભિન્દિત્વાતિ એત્થ હત્થેન અગ્ગહેત્વાવ કેનચિ દણ્ડાદિના ભિન્દિતબ્બં. એત્થ ચ અનામાસમ્પિ દણ્ડપાસાણાદીહિ ભેદનસ્સ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા, પાળિયમ્પિ આપદાસુ મોક્ખાધિપ્પાયસ્સ આમસનેપિ અનાપત્તિયા વુત્તત્તા ચ સપ્પિનિઆદિવાળમિગીહિ ગહિતપાણકાનં મોચનત્થાય તં તં સપ્પિનિઆદિવત્થું દણ્ડાદીહિ પટિક્ખિપિત્વા ગહેતું, માતુઆદિં ઉદકે મીયમાનં વત્થાદીહિ ગહેતું, અસક્કોન્તિં ¶ કેસાદીસુ ગહેત્વા કારુઞ્ઞેન ઉક્ખિપિતુઞ્ચ વટ્ટતીતિ અયમત્થો ગહેતબ્બોવ. ‘‘અટ્ઠકથાયં ‘ન ત્વેવ આમસિતબ્બા’તિ ઇદં પન વચનં અમીયમાનં વત્થું સન્ધાય વુત્તન્તિ અયં અમ્હાકં ખન્તી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૨૮૧) વુત્તં.

૪૧. મગ્ગં અધિટ્ઠાયાતિ ‘‘મગ્ગો અય’’ન્તિ મગ્ગસઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વાતિ અત્થો. પઞ્ઞપેત્વા દેન્તીતિ ઇદં સામીચિવસેન વુત્તં, તેહિ પન ‘‘આસનં પઞ્ઞપેત્વાવ નિસીદથા’’તિ વુત્તે સયમેવ પઞ્ઞપેત્વા નિસીદિતું વટ્ટતિ. તત્થ જાતકાનીતિ અચ્છિન્દિત્વા ભૂતગામભાવેનેવ ઠિતાનિ. ‘‘કીળન્તેના’’તિ વુત્તત્તા સતિ પચ્ચયે આમસન્તસ્સ અનાપત્તિ, ઇદઞ્ચ ગિહિસન્તકં સન્ધાય વુત્તં, ભિક્ખુસન્તકં પન પરિભોગારહં સબ્બથા આમસિતું ન વટ્ટતિ દુરૂપચિણ્ણત્તા. તાલપનસાદીનીતિ ચેત્થ આદિ-સદ્દેન નાળિકેરલબુજતિપુસઅલાબુકુમ્ભણ્ડપુસ્સફલએળાલુકફલાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ‘‘યથાવુત્તફલાનંયેવ ચેત્થ કીળાધિપ્પાયેન આમસનં ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા પાસાણસક્ખરાદીનિ કીળાધિપ્પાયેનપિ આમસિતું વટ્ટતિ. અનુપસમ્પન્નાનં દસ્સામીતિ ઇદં અપટિગ્ગહેત્વા ગહણં સન્ધાય વુત્તં. અત્તનોપિ અત્થાય પટિગ્ગહેત્વા ગહણે દોસો નત્થિ અનામાસત્તાભાવા.

૪૨. મુત્તાતિ (મ. નિ. ટી. ૧.૨ પથવીવારવણ્ણના; સારત્થ. ટી. ૨.૨૮૧) હત્થિકુમ્ભજાતિકા અટ્ઠવિધા મુત્તા. તથા હિ હત્થિકુમ્ભં, વરાહદાઠં, ભુજગસીસં, વલાહકં, વેળુ, મચ્છસિરો, સઙ્ખો, સિપ્પીતિ અટ્ઠ મુત્તાયોનિયો. તત્થ હત્થિકુમ્ભજા પીતવણ્ણા પભાહીના. વરાહદાઠા વરાહદાઠાવણ્ણાવ. ભુજગસીસજા નીલાદિવણ્ણા સુવિસુદ્ધા વટ્ટલા ચ. વલાહકજા ભાસુરા દુબ્બિભાગા રત્તિભાગે અન્ધકારં વિધમેન્તિયો તિટ્ઠન્તિ, દેવૂપભોગા એવ ચ હોન્તિ. વેળુજા કરકફલસમાનવણ્ણા ન ભાસુરા, તે ¶ ચ વેળૂ અમનુસ્સગોચરેયેવ પદેસે જાયન્તિ ¶ . મચ્છસિરજા પાઠીનપિટ્ઠિસમાનવણ્ણા વટ્ટલા લઘવો ચ તેજવન્તા હોન્તિ પભાવિહીના ચ, તે ચ મચ્છા સમુદ્દમજ્ઝેયેવ જાયન્તિ. સઙ્ખજા સઙ્ખઉદરચ્છવિવણ્ણા કોલફલપ્પમાણાપિ હોન્તિ પભાવિહીનાવ. સિપ્પિજા પભાવિસેસયુત્તા હોન્તિ નાનાસણ્ઠાના. એવં જાતિતો અટ્ઠવિધાસુ મુત્તાસુ યા મચ્છસઙ્ખસિપ્પિજા, તા સામુદ્દિકા. ભુજગજાપિ કાચિ સામુદ્દિકા હોન્તિ, ઇતરા અસામુદ્દિકા. યસ્મા બહુલં સામુદ્દિકાવ મુત્તા લોકે દિસ્સન્તિ, તત્થાપિ સિપ્પિજાવ, ઇતરા કદાચિ કાચિ, તસ્મા સમ્મોહવિનોદનિયં (વિભ. અટ્ઠ. ૧૭૩) ‘‘મુત્તાતિ સામુદ્દિકા મુત્તા’’તિ વુત્તં.

મણીતિ વેળુરિયાદિતો અઞ્ઞો જોતિરસાદિભેદો સબ્બો મણિ. વેળુરિયોતિ અલ્લવેળુવણ્ણો મણિ, ‘‘મજ્જારક્ખિમણ્ડલવણ્ણો’’તિપિ વદન્તિ. સઙ્ખોતિ સામુદ્દિકસઙ્ખો. સિલાતિ મુગ્ગવણ્ણા અતિસિનિદ્ધા કાળસિલા. મણિવોહારં અગતા રત્તસેતાદિવણ્ણા સુમટ્ઠાપિ સિલા અનામાસા એવાતિ વદન્તિ. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૨૮૧) પન ‘‘સઙ્ખોતિ સામુદ્દિકસઙ્ખો. સિલાતિ કાળસિલાપણ્ડુસિલાસેતસિલાદિભેદા સબ્બાપિ સિલા’’તિ વુત્તં. પવાળં સમુદ્દતો જાતનાતિરત્તમણિ. રજતન્તિ કહાપણમાસાદિભેદં જતુમાસાદિં ઉપાદાય સબ્બં વુત્તાવસેસરૂપિયં ગહિતં. જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. લોહિતઙ્કોતિ રત્તમણિ. મસારગલ્લન્તિ કબરવણ્ણો મણિ. ‘‘મરકત’’ન્તિપિ વદન્તિ.

ભણ્ડમૂલત્થાયાતિ પત્તચીવરાદિમૂલત્થાય. કુટ્ઠરોગસ્સાતિ નિદસ્સનમત્તં. તાય વૂપસમેતબ્બસ્સ યસ્સ કસ્સચિ રોગસ્સ અત્થાય વટ્ટતિયેવ. ‘‘ભેસજ્જત્થઞ્ચ અવિદ્ધાયેવ મુત્તા વટ્ટતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તા. ભેસજ્જત્થાય પિસિત્વા યોજિતાનં મુત્તાનં રતનભાવવિજહનતો ગહણક્ખણેપિ ¶ રતનાકારેન અપેક્ખાભાવા ‘‘ભેસજ્જત્થાય પન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. યાવ પન તા મુત્તા રતનરૂપેન તિટ્ઠન્તિ, તાવ આમસિતું ન વટ્ટન્તિ. એવં અઞ્ઞમ્પિ રતનપાસાણં પિસિત્વા ભેસજ્જે યોજનત્થાય ગહેતું વટ્ટતિ એવ. જાતરૂપરજતં પન મિસ્સેત્વા યોજનભેસજ્જત્થાયપિ સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતિ. ગહટ્ઠેહિ યોજેત્વા દિન્નમ્પિ યદિ ભેસજ્જે સુવણ્ણાદિરૂપેન તિટ્ઠતિ, વિયોજેતુઞ્ચ સક્કા, તાદિસં ભેસજ્જમ્પિ ન વટ્ટતિ. તં અબ્બોહારિકત્તગતઞ્ચે વટ્ટતિ. ‘‘જાતિફલિકં ઉપાદાયા’’તિ વુત્તત્તા સૂરિયકન્તચન્દકન્તાદિકં જાતિપાસાણં મણિમ્હિ એવ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. આકરમુત્તોતિ આકરતો મુત્તમત્તો. ભણ્ડમૂલત્થં ¶ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતીતિ ઇમિનાવ આમસિતુમ્પિ વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. પચિત્વા કતોતિ કાચકારેહિ પચિત્વા કતો.

ધમનસઙ્ખો ચ ધોતવિદ્ધો ચ રતનમિસ્સો ચાતિ યોજેતબ્બં. વિદ્ધોતિઆદિભાવેન કતછિદ્દો. રતનમિસ્સોતિ કઞ્ચનલતાદિવિચિત્તો મુત્તાદિરતનખચિતો ચ. એતેન ધમનસઙ્ખતો અઞ્ઞો રતનસમ્મિસ્સો અનામાસોતિ દસ્સેતિ. સિલાયમ્પિ એસેવ નયો. પાનીયસઙ્ખોતિ ઇમિના થાલકાદિઆકારેન કતસઙ્ખમયભાજનાનિ ભિક્ખૂનં સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટન્તીતિ સિદ્ધં. સેસન્તિ રતનમિસ્સં ઠપેત્વા અવસેસં. મુગ્ગવણ્ણંયેવ રતનસમ્મિસ્સં કરોન્તિ, ન અઞ્ઞન્તિ આહ ‘‘મુગ્ગવણ્ણાવા’’તિ, મુગ્ગવણ્ણા રતનસમ્મિસ્સાવ ન વટ્ટતીતિ વુત્તં હોતિ. સેસાતિ રતનસમ્મિસ્સં ઠપેત્વા અવસેસા સિલા.

બીજતો પટ્ઠાયાતિ ધાતુપાસાણતો પટ્ઠાય. સુવણ્ણચેતિયન્તિ ધાતુકરણ્ડકં. પટિક્ખિપીતિ ‘‘ધાતુટ્ઠપનત્થાય ગણ્હથા’’તિ અવત્વા ‘‘તુમ્હાકં ગણ્હથા’’તિ પેસિતત્તા ¶ પટિક્ખિપિ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૨૮૧) પન ‘‘પટિક્ખિપીતિ સુવણ્ણમયસ્સ ધાતુકરણ્ડકસ્સ બુદ્ધાદિરૂપસ્સ ચ અત્તનો સન્તકકરણે નિસ્સગ્ગિયત્તા વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. સુવણ્ણબુબ્બુળકન્તિ સુવણ્ણતારકં. ‘‘રૂપિયછડ્ડકટ્ઠાને’’તિ વુત્તત્તા રૂપિયછડ્ડકસ્સ જાતરૂપરજતં આમસિત્વા છડ્ડેતું વટ્ટતીતિ વુત્તં. કેળાપયિતુન્તિ આમસિત્વા ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચારેતું. વુત્તન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં. કચવરમેવ હરિતું વટ્ટતીતિ ગોપકા વા હોન્તુ અઞ્ઞે વા, હત્થેનપિ પુઞ્છિત્વા કચવરં અપનેતું વટ્ટતિ, ‘‘મલમ્પિ પમજ્જિતું વટ્ટતિયેવા’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૨૮૧) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૨૮૧) પન ‘‘કચવરમેવ હરિતું વટ્ટતીતિ ગોપકા વા હોન્તુ અઞ્ઞે વા, હત્થેનપિ પુઞ્છિત્વા કચવરં અપનેતું વટ્ટતિ, મલમ્પિ મજ્જિતું વટ્ટતિ એવાતિ વદન્તિ, તં અટ્ઠકથાય ન સમેતિ કેળાયનસદિસત્તા’’તિ વુત્તં. કથં ન સમેતિ? મહાઅટ્ઠકથાયં ચેતિયઘરગોપકા રૂપિયછડ્ડકટ્ઠાને ઠિતાતિ તેસંયેવ કેળાયનં અનુઞ્ઞાતં, ન અઞ્ઞેસં, તસ્મા ‘‘ગોપકા વા હોન્તુ અઞ્ઞે વા’’તિ વચનં મહાઅટ્ઠકથાય ન સમેતિ.

કુરુન્દિયં પન તમ્પિ પટિક્ખિત્તં, સુવણ્ણચેતિયે કચવરમેવ હરિતું વટ્ટતીતિ એત્તકમેવ અનુઞ્ઞાતં, તસ્મા સાવધારણં કત્વા વુત્તત્તા ‘‘હત્થેનપિ પુઞ્છિત્વા’’તિ ચ ‘‘મલમ્પિ પમજ્જિતું વટ્ટતિ ¶ એવા’’તિ ચ વચનં કુરુન્દટ્ઠકથાય ન સમેતિ, તસ્મા વિચારેતબ્બમેતન્તિ. આરકૂટલોહન્તિ સુવણ્ણવણ્ણો કિત્તિમલોહવિસેસો. તિવિધઞ્હિ કિત્તિમલોહં – કંસલોહં વટ્ટલોહં આરકૂટલોહન્તિ. તત્થ તિપુતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં કંસલોહં નામ, સીસતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં વટ્ટલોહં, રસતુત્થેહિ રઞ્જિતં તમ્બં આરકૂટલોહં નામ. ‘‘પકતિરસતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં ¶ આરકૂટ’’ન્તિ ચ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૨૮૧) વુત્તં. તં પન ‘‘જાતરૂપગતિક’’ન્તિ વુત્તત્તા ઉગ્ગણ્હતો નિસ્સગ્ગિયમ્પિ હોતીતિ કેચિ વદન્તિ, રૂપિયેસુ પન અગણિતત્તા નિસ્સગ્ગિયં ન હોતિ, આમસને સમ્પટિચ્છને ચ દુક્કટમેવાતિ વેદિતબ્બં. સબ્બોપિ કપ્પિયોતિ યથાવુત્તસુવણ્ણાદિમયાનં સેનાસનપરિક્ખારાનં આમસનગોપનાદિવસેન પરિભોગો સબ્બથા કપ્પિયોતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. ‘‘ભિક્ખૂનં ધમ્મવિનયવણ્ણનટ્ઠાને’’તિ વુત્તત્તા સઙ્ઘિકમેવ સુવણ્ણાદિમયં સેનાસનં સેનાસનપરિક્ખારા ચ વટ્ટન્તિ, ન પુગ્ગલિકાનીતિ ગહેતબ્બં. પટિજગ્ગિતું વટ્ટન્તીતિ સેનાસનપટિબન્ધતો વુત્તં.

૪૩. સામિકાનં પેસેતબ્બન્તિ સામિકાનં સાસનં પેસેતબ્બં. ભિન્દિત્વાતિ પઠમમેવ અનામસિત્વા પાસાણાદિના કિઞ્ચિમત્તં ભેદં કત્વા પચ્છા કપ્પિયભણ્ડત્થાય અધિટ્ઠહિત્વા હત્થેન ગહેતું વટ્ટતિ. તેનાહ ‘‘કપ્પિયભણ્ડં કરિસ્સામીતિ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ. એત્થાપિ તઞ્ચ વિયોજેત્વા આમસિતબ્બં. ફલકજાલિકાદીનીતિ એત્થ સરપરિત્તાણાય હત્થેન ગહેતબ્બં. કિટિકાફલકં અક્ખિરક્ખણત્થાય અયલોહાદીહિ જાલાકારેન કત્વા સીસાદીસુ પટિમુઞ્ચિતબ્બં જાલિકં નામ. આદિ-સદ્દેન કવચાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ. અનામાસાનીતિ મચ્છજાલાદિપરૂપરોધં સન્ધાય વુત્તં, ન સરપરિત્તાણં તસ્સ આવુધભણ્ડત્તાભાવા. તેન વક્ખતિ ‘‘પરૂપરોધનિવારણઞ્હી’’તિઆદિ (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૪૩). આસનસ્સાતિ ચેતિયસ્સસમન્તા કતપરિભણ્ડસ્સ. બન્ધિસ્સામીતિ કાકાદીનં અદૂસનત્થાય બન્ધિસ્સામિ.

‘‘ભેરિસઙ્ઘાટોતિ સઙ્ઘટિતચમ્મભેરી. વીણાસઙ્ઘાટોતિ સઙ્ઘટિતચમ્મવીણા’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૨૮૧) વુત્તં. ‘‘ચમ્મવિનદ્ધા વીણાભેરિઆદીની’’તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તવચનતો વિસેસાભાવા ¶ ‘‘કુરુન્દિયં પના’’તિઆદિના તતો વિસેસસ્સ વત્તુમારદ્ધત્તા ચ ભેરિઆદીનં વિનદ્ધોપકરણસમૂહો ભેરિવીણાસઙ્ઘાટોતિ વેદિતબ્બો ‘‘સઙ્ઘટિતબ્બોતિ સઙ્ઘાટો’’તિ કત્વા. તુચ્છપોક્ખરન્તિ અવિનદ્ધચમ્મભેરિવીણાનં પોક્ખરં. આરોપિતચમ્મન્તિ પુબ્બે આરોપિતં હુત્વા પચ્છા તતો અપનેત્વા વિસું ઠપિતમુખચમ્મમત્તં, ન સેસોપકરણસહિતં, તં પન સઙ્ઘાતોતિ ¶ અયં વિસેસો. ઓનહિતુન્તિ ભેરિપોક્ખરાદીનિ ચમ્મં આરોપેત્વા ચમ્મવદ્ધિઆદીહિ સબ્બેહિ ઉપકરણેહિ વિનન્ધિતું. ઓનહાપેતુન્તિ તથેવ અઞ્ઞેહિ વિનન્ધાપેતું.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

અનામાસવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

સત્તમો પરિચ્છેદો.

૮. અધિટ્ઠાનવિકપ્પનવિનિચ્છયકથા

૪૪. એવં અનામાસવિનિચ્છયકથં કથેત્વા ઇદાનિ અધિટ્ઠાનવિકપ્પનવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘અધિટ્ઠાનવિકપ્પનેસુ પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ અધિટ્ઠિયતે અધિટ્ઠાનં, ગહણં સલ્લક્ખણન્તિ અત્થો. વિકપ્પિયતે વિકપ્પના, સઙ્કપ્પનં ચિન્તનન્તિ અત્થો. તત્થ ‘‘તિચીવરં અધિટ્ઠાતુન્તિ નામં વત્વા અધિટ્ઠાતું. ન વિકપ્પેતુન્તિ નામં વત્વા ન વિકપ્પેતું. એસ નયો સબ્બત્થ. તસ્મા તિચીવરં અધિટ્ઠહન્તેન ‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’તિઆદિના નામં વત્વા અધિટ્ઠાતબ્બં. વિકપ્પેન્તેન પન ‘ઇમં સઙ્ઘાટિ’ન્તિઆદિના તસ્સ તસ્સ ચીવરસ્સ નામં અગ્ગહેત્વાવ ‘ઇમં ચીવરં તુય્હં વિકપ્પેમી’તિ વિકપ્પેતબ્બં. તિચીવરં વા હોતુ અઞ્ઞં વા, યદિ તં તં નામં ગહેત્વા વિકપ્પેતિ ¶ , અવિકપ્પિતં હોતિ, અતિરેકચીવરટ્ઠાને તિટ્ઠતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૬૯) વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૯) પન ‘‘તિચીવરં અધિટ્ઠાતુન્તિ સઙ્ઘાટિઆદિનામેન અધિટ્ઠાતું. ન વિકપ્પેતુન્તિ ઇમિના નામેન ન વિકપ્પેતું, એતેન વિકપ્પિતતિચીવરો તેચીવરિકો ન હોતિ, તસ્સ તસ્મિં અધિટ્ઠિતતિચીવરે વિય અવિપ્પવાસાદિના કાતબ્બવિધિ ન કાતબ્બોતિ દસ્સેતિ, ન પન વિકપ્પને દોસો’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૬૯) પન ‘‘તિચીવરં અધિટ્ઠાતુન્તિ એત્થ તિચીવરં તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠાતબ્બયુત્તકં, યં વા તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું અનુજાનામિ, તસ્સ અધિટ્ઠાનકાલપરિચ્છેદાભાવતો સબ્બકાલં ઇચ્છન્તસ્સ અધિટ્ઠાતુંયેવ ¶ અનુજાનામિ, તં કાલપરિચ્છેદં કત્વા વિકપ્પેતું નાનુજાનામિ, સતિ પન પચ્ચયે યદા તદા વા પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિકપ્પેતું વટ્ટતીતિ ‘અનાપત્તિ અન્તોદસાહં અધિટ્ઠેતિ વિકપ્પેતી’તિ વચનતો સિદ્ધં હોતી’’તિ વુત્તં.

ઇમેસુ પન તીસુ ટીકાવાદેસુ તતિયવાદો યુત્તતરો વિય દિસ્સતિ. કસ્મા? પાળિયા અટ્ઠકથાય ચ સંસન્દનતો. કથં? પાળિયઞ્હિ કતપરિચ્છેદાસુયેવ દ્વીસુ વસ્સિકસાટિકકણ્ડુપટિચ્છાદીસુ તતો પરં વિકપ્પેતુન્તિ વુત્તં, તતો અઞ્ઞેસુ ન વિકપ્પેતું ઇચ્ચેવ, તસ્મા તેસુ અસતિ પચ્ચયે નિચ્ચં અધિટ્ઠાતબ્બમેવ હોતિ, ન વિકપ્પેતબ્બન્તિ અયં પાળિયા અધિપ્પાયો દિસ્સતિ, ઇતરાસુ પન દ્વીસુ અનુઞ્ઞાતકાલેયેવ અધિટ્ઠાતબ્બં, ‘‘તતો પરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ એવં પાળિયા સંસન્દતિ, અટ્ઠકથાયં તિચીવરં તિચીવરસઙ્ખેપેન પરિહરતો અધિટ્ઠાતુમેવ અનુજાનામિ, ન વિકપ્પેતું. વસ્સિકસાટિકં પન ચાતુમાસતો પરં વિકપ્પેતુમેવ, ન અધિટ્ઠાતું, એવઞ્ચ ¶ સતિ યો તિચીવરે એકેન ચીવરેન વિપ્પવસિતુકામો હોતિ, તસ્સ ચીવરાધિટ્ઠાનં પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિપ્પવાસસુખત્થં વિકપ્પનાય ઓકાસો દિન્નો હોતીતિ.

પઠમવાદે ‘‘ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિ નામં વત્વા ‘‘ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિ અત્થો વુત્તો, એવં સન્તે ‘‘તતો પરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ એત્થ તતો પરં નામં વત્વા વિકપ્પેતુન્તિ અત્થો ભવેય્ય, સો ચ અત્થો વિકપ્પનાધિકારેન વુત્તો, ‘‘નામં વત્વા’’તિ ચ વિસેસને કત્તબ્બે સતિ ‘‘ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિ ચ ‘‘તતો પરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ ચ ભેદવચનં ન સિયા, સબ્બેસુપિ ચીવરેસુ નામં અવત્વાવ વિકપ્પેતબ્બતો, દુતિયવાદે ચ ‘‘ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિ ઇમિના નામેન ન વિકપ્પેતુન્તિ વુત્તં, ન અનુજાનામીતિ પાઠસેસો. પઠમે ચ ‘‘તિચીવરં વા હોતુ અઞ્ઞં વા, યદિ તં તં નામં ગહેત્વા વિકપ્પેતિ, અવિકપ્પિતં હોતિ, અતિરેકચીવરટ્ઠાને તિટ્ઠતી’’તિ. દુતિયે ચ ‘‘ન પન વિકપ્પને દોસો’’તિ, તઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞવિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ, તસ્મા વિચારેતબ્બમેતં.

તતો પરં વિકપ્પેતુન્તિ ચાતુમાસતો પરં વિકપ્પેત્વા પરિભુઞ્જિતુન્તિ તીસુ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘તતો પરં વિકપ્પેત્વા યાવ આગામિસંવચ્છરે વસ્સાનં ચાતુમાસં, તાવ ઠપેતું અનુઞ્ઞાત’’ન્તિપિ વદન્તિ. ‘‘તતો પરં વિકપ્પેતું અનુજાનામીતિ એત્તાવતા વસ્સિકસાટિકં ¶ કણ્ડુપટિચ્છાદિઞ્ચ તં તં નામં ગહેત્વા વિકપ્પેતું અનુઞ્ઞાતન્તિ એવમત્થો ન ગહેતબ્બો. તતો પરં વસ્સિકસાટિકાદિનામસ્સેવ અભાવતો, કસ્મા તતો પરં વિકપ્પેન્તેનપિ નામં ગહેત્વા ન વિકપ્પેતબ્બં. ઉભિન્નમ્પિ તતો પરં વિકપ્પેત્વા પરિભોગસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા તથાવિકપ્પિતં અઞ્ઞનામેન અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્ત’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૬૯) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૯) ‘‘તતો પરન્તિ ચાતુમાસતો ¶ પરં વિકપ્પેત્વા પરિભુઞ્જિતું અનુઞ્ઞાતન્તિ કેચિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘વિકપ્પેત્વા યાવ આગામિવસ્સાનં તાવ ઠપેતું વટ્ટતી’તિ વદન્તિ. અપરે પન ‘વિકપ્પને ન દોસો, તથા વિકપ્પિતં પરિક્ખારાદિનામેન અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બ’ન્તિ વદન્તી’’તિ વુત્તં.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૬૯) પન ‘‘વસ્સિકસાટિકં તતો પરં વિકપ્પેતુંયેવ, નાધિટ્ઠાતું. વત્થઞ્હિ કતપરિયોસિતં અન્તોચાતુમાસે વસ્સાનદિવસં આદિં કત્વા અન્તોદસાહે અધિટ્ઠાતું અનુજાનામિ, ચાતુમાસતો ઉદ્ધં અત્તનો સન્તકં કત્વા ઠપેતુકામેન વિકપ્પેતું અનુજાનામીતિ અત્થો’’તિ વુત્તં. ઇધાપિ પચ્છિમવાદો પસત્થતરોતિ દિસ્સતિ, કસ્મા? સુવિઞ્ઞેય્યત્તા, પુરિમેસુ પન આચરિયાનં અધિપ્પાયોયેવ દુવિઞ્ઞેય્યો હોતિ નાનાવાદસ્સેવ કથિતત્તા. મુટ્ઠિપઞ્ચકન્તિ મુટ્ઠિયા ઉપલક્ખિતં પઞ્ચકં મુટ્ઠિપઞ્ચકં, ચતુહત્થે મિનિત્વા પઞ્ચમં હત્થમુટ્ઠિં કત્વા મિનિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘મુટ્ઠિહત્થાનં પઞ્ચકં મુટ્ઠિપઞ્ચકં. પઞ્ચપિ હત્થા મુટ્ઠી કત્વાવ મિનિતબ્બા’’તિ વદન્તિ. મુટ્ઠિત્તિકન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. દ્વિહત્થેન અન્તરવાસકેન તિમણ્ડલં પટિચ્છાદેતું સક્કાતિ આહ ‘‘પારુપનેનપી’’તિઆદિ. અતિરેકન્તિ સુગતચીવરતો અતિરેકં. ઊનકન્તિ મુટ્ઠિપઞ્ચકાદિતો ઊનકં. તેન ચ તેસુ તિચીવરાધિટ્ઠાનં ન રુહતીતિ દસ્સેતિ.

ઇમં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામીતિ ઇમં સઙ્ઘાટિઅધિટ્ઠાનં ઉક્ખિપામિ, પરિચ્ચજામીતિ અત્થો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૬૯) પન ‘‘પચ્ચુદ્ધરામીતિ ઠપેમિ, પરિચ્ચજામીતિ વા અત્થો’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. કાયવિકારં કરોન્તેનાતિ હત્થેન ચીવરં પરામસન્તેન, ચાલેન્તેન વા. વાચાય અધિટ્ઠાતબ્બાતિ એત્થ કાયેનપિ ચાલેત્વા ¶ વાચમ્પિ ભિન્દિત્વા કાયવાચાહિ અધિટ્ઠાનમ્પિ સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં, ‘‘કાયેન અફુસિત્વા’’તિ વત્તબ્બત્તા અહત્થપાસહત્થપાસવસેન દુવિધં અધિટ્ઠાનં. તત્થ ‘‘હત્થપાસો નામ અડ્ઢતેય્યહત્થો વુચ્ચતિ. ‘દ્વાદસહત્થ’ન્તિ કેચિ વદન્તિ, તં ઇધ ¶ ન સમેતી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૯) વુત્તં. ‘‘ઇદાનિ સમ્મુખાપરમ્મુખાભેદેન દુવિધં અધિટ્ઠાનં દસ્સેતું ‘‘સચે હત્થપાસેતિઆદિ વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૬૯) પન ‘‘હત્થપાસેતિ ચ ઇદં દ્વાદસહત્થં સન્ધાય વુત્તં, તસ્મા દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે ઠિતં ‘ઇમ’ન્તિ વત્વા અધિટ્ઠાતબ્બં, તતો પરં ‘એત’ન્તિ વત્વા અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ કેચિ વદન્તિ, ગણ્ઠિપદેસુ પનેત્થ ન કિઞ્ચિ વુત્તં, પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ સબ્બત્થ ‘હત્થપાસો’તિ અડ્ઢતેય્યહત્થો વુચ્ચતિ, તસ્મા ઇધ વિસેસવિકપ્પનાય કારણં ગવેસિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. એવં પાળિયટ્ઠકથાસુપિ અડ્ઢતેય્યહત્થમેવ હત્થપાસો વુત્તો, ટીકાચરિયેહિ ચ તદેવ સમ્પટિચ્છિતો, તસ્મા અડ્ઢતેય્યહત્થબ્ભન્તરે ઠિતં ચીવરં ‘‘ઇમ’’ન્તિ, તતો બહિભૂતં ‘‘એત’’ન્તિ વત્વા અધિટ્ઠાતબ્બં.

‘‘સામન્તવિહારેતિ ઇદં ઠપિતટ્ઠાનસલ્લક્ખણયોગ્ગે ઠિતં સન્ધાય વુત્તં, તતો દૂરે ઠિતમ્પિ ઠપિતટ્ઠાનં સલ્લક્ખેન્તેન અધિટ્ઠાતબ્બમેવ. તત્થાપિ ચીવરસ્સ ઠપિતભાવસલ્લક્ખણમેવ પમાણં. ન હિ સક્કા નિચ્ચસ્સ ઠાનં સલ્લક્ખેતું, એકસ્મિં વિહારે ઠપેત્વા તતો અઞ્ઞસ્મિં ઠપિતન્તિ અધિટ્ઠાતું ન વટ્ટતિ. કેચિ પન ‘તથાપિ અધિટ્ઠિતે ન દોસો’તિ વદન્તિ, તં અટ્ઠકથાય ન સમેતિ, વીમંસિતબ્બ’’ન્તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૯) વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૬૯) પન ‘‘સામન્તવિહારો નામ યત્થ તદહેવ ગન્ત્વા નિવત્તેતું સક્કા. સામન્તવિહારેતિ ઇદં દેસનાસીસમત્તં, તસ્મા ઠપિતટ્ઠાનં સલ્લક્ખેત્વા દૂરે ઠિતમ્પિ અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ વદન્તિ. ઠપિતટ્ઠાનં સલ્લક્ખેત્વાતિ ચ ઇદં ઠપિતટ્ઠાનસલ્લક્ખણં ¶ અનુચ્છવિકન્તિ કત્વા વુત્તં, ચીવરસલ્લક્ખણમેવેત્થ પમાણ’’ન્તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયઞ્ચ (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૬૯) ‘‘સઙ્ઘાટિ ઉત્તરાસઙ્ગો અન્તરવાસકન્તિ અધિટ્ઠિતાનધિટ્ઠિતાનં સમાનમેવ નામં. ‘અયં સઙ્ઘાટી’તિઆદીસુ અનધિટ્ઠિતા વુત્તા. ‘તિચીવરેન વિપ્પવસેય્યા’તિ એત્થ અધિટ્ઠિતા વુત્તા. સામન્તવિહારેતિ ગોચરગામતો વિહારેતિ ધમ્મસિરિત્થેરો. દૂરતરેપિ લબ્ભતેવાતિ આચરિયા. અનુગણ્ઠિપદેપિ ‘સામન્તવિહારેતિ દેસનાસીસમત્તં, તસ્મા ઠપિતટ્ઠાનં સલ્લક્ખેત્વા દૂરે ઠિતમ્પિ અધિટ્ઠાતબ્બ’ન્તિ વુત્તં. સામન્તવિહારો નામ યત્થ તદહેવ ગન્ત્વા નિવત્તિતું સક્કા. રત્તિવિપ્પવાસં રક્ખન્તેન તતો દૂરે ઠિતં અધિટ્ઠાતું ન વટ્ટતિ, એવં કિર મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ. કેચિ ‘ચીવરવંસે ઠપિતં અઞ્ઞો પરિવત્તેત્વા નાગદન્તે ઠપેતિ, તં અજાનિત્વા અધિટ્ઠહન્તસ્સપિ રુહતિ ચીવરસ્સ સલ્લક્ખિતત્તા’તિ વદન્તી’’તિ, તસ્મા આચરિયાનં મતભેદં સંસન્દિત્વા ગહેતબ્બં.

અધિટ્ઠહિત્વા ¶ ઠપિતવત્થેહીતિ પરિક્ખારચોળનામેન અધિટ્ઠહિત્વા ઠપિતવત્થેહિ. તેનેવ ‘‘ઇમં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ પરિક્ખારચોળસ્સ પચ્ચુદ્ધારં દસ્સેતિ, એતેન ચ તેચીવરિકધુતઙ્ગં પરિહરન્તેન પંસુકૂલાદિવસેન લદ્ધં વત્થં દસાહબ્ભન્તરે કત્વા રજિત્વા પારુપિતુમસક્કોન્તેન પરિક્ખારચોળવસેન અધિટ્ઠહિત્વાવ દસાહમતિક્કમાપેતબ્બં, ઇતરથા નિસ્સગ્ગિયં હોતીતિ દસ્સેતિ, તેનેવ ‘‘રજિતકાલતો પન પટ્ઠાય નિક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ, ધુતઙ્ગચોરો નામ હોતી’’તિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૫) વુત્તં. પુન અધિટ્ઠાતબ્બાનીતિ ઇદઞ્ચ સઙ્ઘાટિઆદિતિચીવરનામેન અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતુકામસ્સ વસેન વુત્તં, ઇતરસ્સ પન પુરિમાધિટ્ઠાનમેવ અલન્તિ વેદિતબ્બં. પુન અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ ઇમિના કપ્પબિન્દુપિ દાતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. અધિટ્ઠાનકિચ્ચં ¶ નત્થીતિ ઇમિના કપ્પબિન્દુદાનકિચ્ચમ્પિ નત્થીતિ દસ્સેતિ, મહન્તતરમેવાતિઆદિ સબ્બાધિટ્ઠાનસાધારણલક્ખણં. તત્થ પુન અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ અનધિટ્ઠિતચીવરસ્સ એકદેસભૂતત્તા અનધિટ્ઠિતઞ્ચે, અધિટ્ઠિતસ્સ અપ્પભાવેન એકદેસભૂતં અધિટ્ઠિતસઙ્ખમેવ ગચ્છતિ, તથા અધિટ્ઠિતઞ્ચે, અનધિટ્ઠિતસ્સ એકદેસભૂતં અનધિટ્ઠિતસઙ્ખં ગચ્છતીતિ લક્ખણં. ન કેવલઞ્ચેત્થ દુતિયપટ્ટમેવ, અથ ખો તતિયપટ્ટાદિકમ્પિ. યથાહ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે…પે… ઉતુદ્ધટાનં દુસ્સાનં ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં…પે… પંસુકૂલે યાવદત્થ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૮).

મુટ્ઠિપઞ્ચકાદિતિચીવરપ્પમાણયુત્તં સન્ધાય ‘‘તિચીવરં પના’’તિઆદિ વુત્તં. પરિક્ખારચોળં અધિટ્ઠાતુન્તિ પરિક્ખારચોળં કત્વા અધિટ્ઠાતું. અવસેસા ભિક્ખૂતિ વક્ખમાનકાલે નિસિન્ના ભિક્ખૂ. તસ્મા વટ્ટતીતિ યથા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિચીવરં અધિટ્ઠાતું, ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૫૮) વુત્તં, એવં પરિક્ખારચોળમ્પિ વુત્તં, ન ચસ્સ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો વુત્તો, ન ચ સઙ્ખાપરિચ્છેદો, તસ્મા તીણિપિ ચીવરાનિ પચ્ચુદ્ધરિત્વા ઇમાનિ ચીવરાનિ પરિક્ખારચોળાનિ અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ અત્થો. નિધાનમુખમેતન્તિ એતં પરિક્ખારચોળાધિટ્ઠાનં નિધાનમુખં ઠપનમુખં, અતિરેકચીવરટ્ઠપનકારણન્તિ અત્થો. કથં ઞાયતીતિ ચે, તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂનં પરિપુણ્ણં હોતિ તિચીવરં, અત્થો ચ હોતિ પરિસ્સાવનેહિપિ થવિકાહિપિ. એતસ્મિં વત્થુસ્મિં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પરિક્ખારચોળક’’ન્તિ અનુઞ્ઞાતત્તા ભિક્ખૂનઞ્ચ એકમેવ પરિસ્સાવનં, થવિકા વા વટ્ટતિ, ન દ્વે વા તીણિ વાતિ પટિક્ખેપાભાવતો વિકપ્પનૂપગપચ્છિમપ્પમાણાનિ, અતિરેકપ્પમાણાનિ વા પરિસ્સાવનાદીનિ પરિક્ખારાનિ કપ્પન્તીતિ સિદ્ધં. પઠમં તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠાતબ્બં, પુન ¶ પરિહરિતું અસક્કોન્તેન પચ્ચુદ્ધરિત્વા પરિક્ખારચોળં અધિટ્ઠાતબ્બં ¶ , ન ત્વેવ આદિતોવ ઇદં વુત્તં. બદ્ધસીમાય અવિપ્પવાસસીમાસમ્મુતિસમ્ભવતો ચીવરવિપ્પવાસે નેવત્થિ દોસોતિ ન તત્થ દુપ્પરિહારોતિ આહ ‘‘અબદ્ધસીમાય દુપ્પરિહાર’’ન્તિ.

૪૫. અતિરિત્તપ્પમાણાય છેદનકં પાચિત્તિયન્તિ આહ ‘‘અનતિરિત્તપ્પમાણા’’તિ. તતો પરં પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિકપ્પેતબ્બાતિ વસ્સિકમાસતો પરં અધિટ્ઠાનં પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિકપ્પેતબ્બા, ઇમિના ચતુન્નં વસ્સિકમાસાનં ઉપરિ અધિટ્ઠાનં તિટ્ઠતીતિ વિઞ્ઞાયતિ, અસતો પચ્ચુદ્ધરાયોગા, યઞ્ચ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘વસ્સિકસાટિકા વસ્સાનમાસાતિક્કમેનાપિ કણ્ડુપટિચ્છાદિ આબાધવૂપસમેનાપિ અધિટ્ઠાનં વિજહન્તી’’તિ વુત્તં, તં સમન્તપાસાદિકાયં નત્થિ, પરિવારટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘અત્થાપત્તિ હેમન્તે આપજ્જતિ, નો ગિમ્હે’’તિ એત્થ ન તં વુત્તં, કત્તિકપુણ્ણમાસિયા પચ્છિમે પાટિપદદિવસે વિકપ્પેત્વા ઠપિતં વસ્સિકસાટિકં નિવાસેન્તો હેમન્તે આપજ્જતિ. કુરુન્દિયં પન ‘‘કત્તિકપુણ્ણમદિવસે અપચ્ચુદ્ધરિત્વા હેમન્તે આપજ્જતી’’તિ વુત્તં, તમ્પિ સુવુત્તં. ‘‘ચાતુમાસં અધિટ્ઠાતું, તતો પરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ હિ વુત્તં. તત્થ મહાઅટ્ઠકથાયં નિવાસનપચ્ચયા દુક્કટં વુત્તં, કુરુન્દટ્ઠકથાયં પન અપચ્ચુદ્ધારપચ્ચયા, તસ્મા કુરુન્દિયં વુત્તનયેનપિ વસ્સિકસાટિકા વસ્સાનાતિક્કમેપિ અધિટ્ઠાનં ન વિજહતીતિ પઞ્ઞાયતિ. અધિટ્ઠાનવિજહનેસુ ચ વસ્સાનમાસઆબાધાનં વિગમે વિજહનં માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ ન ઉદ્ધટં, તસ્મા સમન્તપાસાદિકાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૬૯) આગતનયેન યાવ પચ્ચુદ્ધારા અધિટ્ઠાનં તિટ્ઠતીતિ ગહેતબ્બં.

નહાનત્થાય અનુઞ્ઞાતત્તા ‘‘વણ્ણભેદમત્તરત્તાપિ ચેસા વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. દ્વે પન ન વટ્ટન્તીતિ ઇમિના સઙ્ઘાટિઆદીસુપિ દુતિયઅધિટ્ઠાનં ન રુહતિ, તં અતિરેકચીવરં હોતીતિ ¶ દસ્સેતિ. મહાપચ્ચરિયં ચીવરવસેન પરિભોગકિચ્ચસ્સ અભાવં સન્ધાય ‘‘અનાપત્તી’’તિ વુત્તા સેનાસનપરિભોગત્થાય દિન્નપચ્ચત્થરણે વિય. યં પન ‘‘પચ્ચત્થરણમ્પિ અધિટ્ઠાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તં સેનાસનત્થાયેવાતિ નિયમિતં ન હોતિ નવસુ ચીવરેસુ ગહિતત્તા, તસ્મા અત્તનો નામેન અધિટ્ઠહિત્વા નિદહિત્વા પરિક્ખારચોળં વિય યથા તથા વિનિયુજ્જિતમેવાતિ ગહેતબ્બં, પાવારોકોજવોતિ ઇમેસમ્પિ પચ્ચત્થરણાદિના લોકેપિ વોહરણતો સેનાસનપરિક્ખારત્થાય દિન્નપચ્ચત્થરણતો ¶ વિસું ગહણં કતં. સચે અવસાને અપરાવસ્સિકસાટિકા ઉપ્પન્ના હોતિ, પુરિમવસ્સિકસાટિકં પચ્ચુદ્ધરિત્વા વિકપ્પેત્વા અધિટ્ઠાતબ્બાતિ વદન્તિ.

નિસીદનમ્હિ પમાણયુત્તન્તિ ‘‘દીઘતો સુગતવિદત્થિયા દ્વે વિદત્થિયો, વિત્થારતો દિયડ્ઢં, દસા વિદત્થી’’તિઇમિના પમાણેન યુત્તં, તં પન મજ્ઝિમપુરિસહત્થસઙ્ખાતેન વડ્ઢકીહત્થેન દીઘતો તિહત્થં હોતિ, વિત્થારતો છળઙ્ગુલાધિકદ્વિહત્થં, દસા વિદત્થાધિકહત્થં, ઇદાનિ મનુસ્સાનં પકતિહત્થેન દીઘતો વિદત્થાધિકચતુહત્થં હોતિ, વિત્થારતો નવઙ્ગુલાધિકતિહત્થં, દસા છળઙ્ગુલાધિકદ્વિહત્થા, તતો ઊનં વટ્ટતિ, ન અધિકં ‘‘તં અતિક્કામયતો છેદનકં પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૫૩૩) વુત્તત્તા. કણ્ડુપટિચ્છાદિયા પમાણિકાતિ ‘‘દીઘતો ચતસ્સો વિદત્થિયો સુગતવિદત્થિયા, તિરિયં દ્વે વિદત્થિયો’’તિ (પાચિ. ૫૩૮) વુત્તત્તા એવં વુત્તપ્પમાણયુત્તા, સા પન વડ્ઢકીહત્થેન દીઘતો છહત્થા હોતિ, વિત્થારતો તિહત્થા, ઇદાનિ પકતિહત્થેન પન દીઘતો નવહત્થા હોતિ, તિરિયતો વિદત્થાધિકચતુહત્થાતિ વેદિતબ્બા. વિકપ્પનૂપગપચ્છિમચીવરપ્પમાણં પરિક્ખારચોળન્તિ એત્થ પન વિકપ્પનૂપગપચ્છિમચીવરપ્પમાણં ¶ નામ સુગતઙ્ગુલેન દીઘતો અટ્ઠઙ્ગુલં હોતિ, તિરિયતો ચતુરઙ્ગુલં, વડ્ઢકીહત્થેન દીઘતો એકહત્થં હોતિ, તિરિયતો વિદત્થિપ્પમાણં, ઇદાનિ પકતિહત્થેન પન દીઘતો વિદત્થાધિકહત્થં હોતિ, તિરિયતો છળઙ્ગુલાધિકવિદત્થિપ્પમાણં. તેનાહ ‘‘તસ્સ પમાણ’’ન્તિઆદિ.

ભેસજ્જત્થાયાતિઆદીસુ અત્તનો સન્તકભાવતો મોચેત્વા ઠપિતં સન્ધાય ‘‘અનધિટ્ઠિતેપિ નત્થિ આપત્તી’’તિ વુત્તં, ‘‘ઇદં ભેસજ્જત્થાય, ઇદં માતુયા’’તિ વિભજિત્વા સકસન્તકભાવતો મોચેત્વા ઠપેન્તેન અધિટ્ઠાનકિચ્ચં નત્થીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ઇમિના ભેસજ્જં ચેતાપેસ્સામિ, ઇદં માતુયા દસ્સામી’’તિ ઠપેન્તેન પન અધિટ્ઠાતબ્બમેવાતિ વદન્તિ. સેનાસનપરિક્ખારત્થાય દિન્નપચ્ચત્થરણેતિ એત્થ અનિવાસેત્વા અપારુપિત્વા કેવલં મઞ્ચપીઠેસુયેવ અત્થરિત્વા પરિભુઞ્જિયમાનં પચ્ચત્થરણં અત્તનો સન્તકમ્પિ અનધિટ્ઠાતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ, હેટ્ઠા પન પચ્ચત્થરણમ્પિ અધિટ્ઠાતબ્બમેવાતિ અવિસેસેન વુત્તત્તા અત્તનો સન્તકં અધિટ્ઠાતબ્બમેવાતિ અમ્હાકં ખન્તિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. તન્તે ઠિતંયેવ અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ એત્થ પચ્છા વીતટ્ઠાનં અધિટ્ઠિતમેવ હોતિ, પુન અધિટ્ઠાનકિચ્ચં નત્થિ. સચે પન પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા અન્તરન્તરા વીતં હોતિ, પુન અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ વદન્તિ. એસેવ નયોતિ વિકપ્પનૂપગપ્પમાણમત્તે વીતે તન્તે ઠિતંયેવ અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ અત્થો.

૪૬. ‘‘હીનાયાવત્તનેનાતિ ¶ ‘સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય ગિહિભાવૂપગમનેના’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં, તં યુત્તં અઞ્ઞસ્સ દાને વિય ચીવરે નિરાલયભાવેનેવ પરિચ્ચત્તત્તા. કેચિ પન ‘હીનાયાવત્તનેનાતિ ભિક્ખુનિયા ગિહિભાવૂપગમનેનેવાતિ એતમત્થં ગહેત્વા ભિક્ખુ પન વિબ્ભમન્તોપિ યાવ સિક્ખં ન પચ્ચક્ખાતિ, તાવ ભિક્ખુયેવાતિ અધિટ્ઠાનં ન વિજહતી’તિ ¶ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં ‘ભિક્ખુનિયા હીનાયાવત્તનેના’તિ વિસેસેત્વા અવુત્તત્તા. ભિક્ખુનિયા હિ ગિહિભાવૂપગમનેન અધિટ્ઠાનવિજહનં વિસું વત્તબ્બં નત્થિ તસ્સા વિબ્ભમનેનેવ અસ્સમણીભાવતો. સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેનાતિ પન ઇદં સચે ભિક્ખુલિઙ્ગે ઠિતોવ સિક્ખં પચ્ચક્ખાતિ, તસ્સ કાયલગ્ગમ્પિ ચીવરં અધિટ્ઠાનં વિજહતીતિ દસ્સનત્થં વુત્ત’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૬૯) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૯) પન ‘‘હીનાયાવત્તનેનાતિ ઇદં અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપજ્જિત્વા ભિક્ખુપટિઞ્ઞાય ઠિતસ્સ ચેવ તિત્થિયપક્કન્તસ્સ ચ ભિક્ખુનિયા ચ ભિક્ખુનિભાવે નિરપેક્ખતાય ગિહિલિઙ્ગતિત્થિયલિઙ્ગગ્ગહણં સન્ધાય વુત્તં. સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય ગિહિભાવૂપગમનં સન્ધાય વુત્તન્તિ કેચિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં, તદાપિ તસ્સ ઉપસમ્પન્નત્તા ચીવરસ્સ ચ તસ્સ સન્તકત્તા વિજહનતો’’તિ વુત્તં, ઇતિ ઇમાનિ દ્વે વચનાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિરુદ્ધાનિ હુત્વા દિસ્સન્તિ.

અટ્ઠકથાયં પન ‘‘હીનાયાવત્તનેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેના’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૬૯) વિસું વુત્તત્તા હીનાયાવત્તન્તે સતિ સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખન્તેપિ ચીવરં અધિટ્ઠાનં વિજહતિ, સિક્ખં પચ્ચક્ખન્તે સતિ હીનાય અનાવત્તન્તેપીતિ અધિપ્પાયો દિસ્સતિ, તસ્મા સિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય કેવલં ગિહિભાવં ઉપગચ્છન્તસ્સ કિઞ્ચાપિ ભિક્ખુભાવો અત્થિ, ચીવરસ્સ ચ તસ્સ સન્તકત્તા વિજહનં, તથાપિ ‘‘હીનાયાવત્તનેના’’તિ વુત્તત્તા ગિહિભાવૂપગમનેનેવ અધિટ્ઠાનવિજહનં સિયા યથા તં લિઙ્ગપરિવત્તનેન. ગિહિભાવં અનુપગન્ત્વા ચ કેવલં સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં કરોન્તસ્સ કિઞ્ચાપિ ભિક્ખુલિઙ્ગં અત્થિ, ચીવરસ્સ ચ તસ્સ સન્તકત્તા વિજહનં, તથાપિ ‘‘સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેના’’તિ વુત્તત્તા સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેનેવ અધિટ્ઠાનવિજહનં સિયા યથા તં પચ્ચુદ્ધરણે, તસ્મા ભિક્ખુ વા હોતુ ભિક્ખુની વા, હીનાયાવત્તિસ્સામીતિ ¶ ચિત્તેન ગિહિલિઙ્ગગ્ગહણેન ચીવરં અધિટ્ઠાનં વિજહતિ. સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેન પન ભિક્ખુસ્સેવ ચીવરં ભિક્ખુનિયા સિક્ખાપચ્ચક્ખાનાભાવાતિ અયમમ્હાકં ખન્તિ. અન્તિમવત્થુઅજ્ઝાપન્નકતિત્થિયપક્કન્તકાનં પન ચીવરસ્સ અધિટ્ઠાનવિજહનં અટ્ઠકથાયં અનાગતત્તા તેસઞ્ચ હીનાયાવત્તાનવોહારાભાવા વિચારેતબ્બં.

કનિટ્ઠઙ્ગુલિનખવસેનાતિ ¶ હેટ્ઠિમપરિચ્છેદં દસ્સેતિ. ઓરતો પરતોતિ એત્થ ચ ‘‘ઓરતો છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ભિન્દતિ, પરતો ન ભિન્દતી’’તિ વુત્તં. કથં ઓરપરભાવો વેદિતબ્બોતિ? યથા નદીપરિચ્છિન્ને પદેસે મનુસ્સાનં વસનદિસાભાગે તીરં ઓરિમં નામ હોતિ, ઇતરદિસાભાગે તીરં પારિમં નામ, તથા ભિક્ખૂનં નિવાસનપારુપનટ્ઠાનભૂતં ચીવરસ્સ મજ્ઝટ્ઠાનં યથાવુત્તવિદત્થિઆદિપ્પમાણસ્સ પદેસસ્સ ઓરં નામ, ચીવરપરિયન્તટ્ઠાનં પરં નામ, ઇતિ લોકતો વા યથા ચ ઓરતો ભોગં પરતો અન્તં કત્વા ચીવરં ઠપેતબ્બન્તિ વુત્તે ભિક્ખુનો અભિમુખટ્ઠાનં ઓરં નામ, ઇતરટ્ઠાનં પરં નામ, એવં ભિક્ખૂનં નિવાસનપારુપનટ્ઠાનં ઓરં નામ, ઇતરં પરં નામ. એવં સાસનતો વા ઓરપરભાવો વેદિતબ્બો. તેનેવ યો પન દુબ્બલટ્ઠાને પઠમં અગ્ગળં દત્વા પચ્છા દુબ્બલટ્ઠાનં છિન્દિત્વા અપનેતિ, અધિટ્ઠાનં ન ભિજ્જતિ. મણ્ડલપરિવત્તનેપિ એસેવ નયોતિ સકલસ્મિં ચીવરે અધિટ્ઠાનભિજ્જનાભિજ્જનભાવો દસ્સિતો. તેન વુત્તં વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૯) ‘‘એસ નયોતિ ઇમિના પમાણયુત્તેસુ યત્થ કત્થચિ છિદ્દે અધિટ્ઠાનં વિજહતીતિઆદિઅત્થં સઙ્ગણ્હાતી’’તિ.

ખુદ્દકં ચીવરન્તિ મુટ્ઠિપઞ્ચકાદિભેદપ્પમાણતો અનૂનમેવ ખુદ્દકચીવરં. મહન્તં વા ખુદ્દકં કરોતીતિ એત્થ તિણ્ણં ચીવરાનં ચતૂસુ પસ્સેસુ યસ્મિં પદેસે છિદ્દં અધિટ્ઠાનં ન વિજહતિ, તસ્મિં ¶ પદેસે સમન્તતો છિન્દિત્વા ખુદ્દકં કરોન્તસ્સ અધિટ્ઠાનં ન વિજહતીતિ અધિપ્પાયો. વિમતિવિનોદનિયં પન વુત્તં ‘‘મહન્તં વા ખુદ્દકં વા કરોતીતિ એત્થ અતિમહન્તં ચીવરં મુટ્ઠિપઞ્ચકાદિપચ્છિમપ્પમાણયુત્તં કત્વા સમન્તતો છિન્દનેનપિ વિચ્છિન્દનકાલે છિજ્જમાનટ્ઠાનં છિદ્દસઙ્ખં ન ગચ્છતિ, અધિટ્ઠાનં ન વિજહતિ એવાતિ સિજ્ઝતિ, ‘ઘટેત્વા છિન્દતિ ન ભિજ્જતી’તિ વચનેન ચ સમેતિ. પરિક્ખારચોળં પન વિકપ્પનૂપગપચ્છિમપ્પમાણતો ઊનં કત્વા છિદ્દં અધિટ્ઠાનં વિજહતિ અધિટ્ઠાનસ્સ અનિસ્સયત્તા, તાનિ પુન બદ્ધાનિ ઘટિતાનિ પુન અધિટ્ઠાતબ્બમેવાતિ વેદિતબ્બં. કેચિ પન ‘વસ્સિકસાટિકચીવરે દ્વિધા છિન્ને યદિપિ એકેકં ખણ્ડં પચ્છિમપ્પમાણં હોતિ, એકસ્મિંયેવ ખણ્ડે અધિટ્ઠાનં તિટ્ઠતિ, ન ઇતરસ્મિં, દ્વે પન ન વટ્ટન્તી’તિ વુત્તત્તા નિસીદનકણ્ડુપટિચ્છાદીસુપિ એસેવ નયોતિ વદન્તી’’તિ.

૪૭. સમ્મુખે પવત્તા સમ્મુખાતિ પચ્ચત્તવચનં, તઞ્ચ વિકપ્પનાવિસેસનં, તસ્મા ‘‘સમ્મુખે’’તિ ભુમ્મત્થે નિસ્સક્કવચનં કત્વાપિ અત્થં વદન્તિ, અભિમુખેતિ અત્થો. અથ વા સમ્મુખેન અત્તનો વાચાય એવ વિકપ્પના સમ્મુખાવિકપ્પના. પરમ્મુખેન વિકપ્પના પરમ્મુખાવિકપ્પનાતિ ¶ કરણત્થેનપિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અયમેવ પાળિયા સમેતિ. સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવન્તિ આસન્નદૂરભાવં. એત્તાવતા નિધેતું વટ્ટતીતિ એત્તકેનેવ વિકપ્પનાકિચ્ચસ્સ નિટ્ઠિતત્તા અતિરેકચીવરં ન હોતીતિ દસાહાતિક્કમે નિસ્સગ્ગિયં ન જનેતીતિ અધિપ્પાયો. પરિભુઞ્જિતું…પે… ન વટ્ટતીતિ સયં અપચ્ચુદ્ધારણપરિભુઞ્જને પાચિત્તિયં, અધિટ્ઠહને પરેસં વિસ્સજ્જને ચ દુક્કટઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. પરિભોગાદયોપિ વટ્ટન્તીતિ પરિભોગવિસ્સજ્જનઅધિટ્ઠાનાનિ વટ્ટન્તિ. અપિ-સદ્દેન નિધેતુમ્પિ વટ્ટતીતિ અત્થો. એતેન પચ્ચુદ્ધારેપિ કતે ચીવરં અધિટ્ઠાતુકામેન ¶ વિકપ્પિતચીવરમેવ હોતિ, ન અતિરેકચીવરં, તં પન તિચીવરાદિનામેન અધિટ્ઠાતુકામેન અધિટ્ઠહિતબ્બં, ઇતરેન વિકપ્પિતચીવરમેવ કત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

કેચિ પન ‘‘યં વિકપ્પિતચીવરં, તં યાવ પરિભોગકાલા અપચ્ચુદ્ધરાપેત્વા નિદહેતબ્બં, પરિભોગકાલે પન સમ્પત્તે પચ્ચુદ્ધરાપેત્વા અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં. યદિ હિ તતો પુબ્બેપિ પચ્ચુદ્ધરાપેય્ય, પચ્ચુદ્ધારેનેવ વિકપ્પનાય વિગતત્તા અતિરેકચીવરં નામ હોતિ, દસાહાતિક્કમે પત્તેવ નિસ્સગ્ગિયં, તસ્મા યં અપરિભુઞ્જિત્વા ઠપેતબ્બં, તદેવ વિકપ્પેતબ્બં. પચ્ચુદ્ધારે ચ કતે અન્તોદસાહેયેવ અધિટ્ઠાતબ્બં. યઞ્ચ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૬૯) ‘તતો પરં પરિભોગાદિ વટ્ટતી’તિઆદિ વુત્તં, તં પાળિયા વિરુજ્ઝતી’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તમેવ. પાળિયઞ્હિ ‘‘અન્તોદસાહં અધિટ્ઠેતિ વિકપ્પેતી’’તિ (પારા. ૪૬૯) ચ ‘‘સામં ચીવરં વિકપ્પેત્વા અપચ્ચુદ્ધારણં પરિભુઞ્જેય્ય પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૩૭૩) ચ ‘‘અનાપત્તિ સો વા દેતિ, તસ્સ વા વિસ્સાસન્તો પરિભુઞ્જતી’’તિ (પાચિ. ૩૭૬) ચ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા, અટ્ઠકથાયઞ્ચ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૬૯) ‘‘ઇમં ચીવરં વા વિકપ્પનં વા પચ્ચુદ્ધરામી’’તિઆદિના પચ્ચુદ્ધારં અદસ્સેત્વા ‘‘મય્હં સન્તકં પરિભુઞ્જ વા વિસ્સજ્જેહિ વા યથાપચ્ચયં કરોહી’’તિ એવં અત્તનો સન્તકત્તં અમોચેત્વાવ પરિભોગાદિવસેન પચ્ચુદ્ધારસ્સ વુત્તત્તા, ‘‘તતો પભુતિ પરિભોગાદયોપિ વટ્ટન્તી’’તિ અધિટ્ઠાનં વિનાપિ વિસું પરિભોગસ્સ નિધાનસ્સ ચ વુત્તત્તા વિકપ્પનાનન્તરમેવ પચ્ચુદ્ધરાપેત્વા અનધિટ્ઠહિત્વા એવ ચ તિચીવરરહિતં વિકપ્પનારહં ચીવરં પરિભુઞ્જિતુઞ્ચ નિદહિતુઞ્ચ ઇદં પાટેક્કં વિનયકમ્મન્તિ ખાયતિ. અપિચ બહૂનં પત્તાનં વિકપ્પેતું પચ્ચુદ્ધરેતુઞ્ચ વુત્તત્તા પચ્ચુદ્ધારે તેસં ¶ અતિરેકપત્તતા દસ્સિતાતિ સિજ્ઝતિ તેસુ એકસ્સેવ અધિટ્ઠાતબ્બતો, તસ્મા અટ્ઠકથાયં આગતનયેનેવ ગહેતબ્બં.

મિત્તોતિ ¶ દળ્હમિત્તો. સન્દિટ્ઠોતિ દિટ્ઠમત્તો, ન દળ્હમિત્તો. પઞ્ઞત્તિકોવિદો ન હોતીતિ એવં વિકપ્પિતે અનન્તરમેવ એવં પચ્ચુદ્ધરિતબ્બન્તિ વિનયકમ્મં ન જાનાતિ. તેનાહ ‘‘ન જાનાતિ પચ્ચુદ્ધરિતુ’’ન્તિ. ઇમિનાપિ ચેતં વેદિતબ્બં ‘‘વિકપ્પનાસમનન્તરમેવ પચ્ચુદ્ધારો કાતબ્બો’’તિ. વિકપ્પિતવિકપ્પના નામેસા વટ્ટતીતિ અધિટ્ઠિતઅધિટ્ઠાનં વિયાતિ અધિપ્પાયો.

૪૮. એવં ચીવરે અધિટ્ઠાનવિકપ્પનાનયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પત્તે અધિટ્ઠાનવિકપ્પનાનયં દસ્સેન્તો ‘‘પત્તે પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ પતતિ પિણ્ડપાતો એત્થાતિ પત્તો, જિનસાસનભાવો ભિક્ખાભાજનવિસેસો. વુત્તઞ્હિ ‘‘પત્તં પક્ખે દલે પત્તો, ભાજને સો ગતે તિસૂ’’તિ, તસ્મિં પત્તે. પનાતિ પક્ખન્તરત્થે નિપાતો. નયોતિ અધિટ્ઠાનવિકપ્પનાનયો. ચીવરે વુત્તઅધિટ્ઠાનવિકપ્પનાનયતો અઞ્ઞભૂતો અયં વક્ખમાનો પત્તે અધિટ્ઠાનવિકપ્પનાનયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. પત્તં અધિટ્ઠહન્તેન પમાણયુત્તોવ અધિટ્ઠાતબ્બો, ન અપ્પમાણયુત્તોતિ સમ્બન્ધો. તેન પમાણતો ઊનાધિકે પત્તે અધિટ્ઠાનં ન રુહતિ, તસ્મા તાદિસં પત્તં ભાજનપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. વક્ખતિ હિ ‘‘એતે ભાજનપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતબ્બા, ન અધિટ્ઠાનૂપગા ન વિકપ્પનૂપગા’’તિ.

દ્વે મગધનાળિયોતિ એત્થ મગધનાળિ નામ યા માગધિકાય તુલાય અડ્ઢતેરસપલપરિમિતં ઉદકં ગણ્હાતિ. સીહળદીપે પકતિનાળિતો ખુદ્દકા હોતિ, દમિળનાળિતો પન ¶ મહન્તા. વુત્તઞ્હેતં સમન્તપાસાદિકાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૬૦૨) ‘‘મગધનાળિ નામ અડ્ઢતેરસપલા હોતીતિ અન્ધકટ્ઠકથાયં વુત્તં. સીહળદીપે પકતિનાળિ મહન્તા, દમિળનાળિ ખુદ્દકા, મગધનાળિપમાણયુત્તા, તાય મગધનાળિયા દિયડ્ઢનાળિ એકા સીહળનાળિ હોતીતિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્ત’’ન્તિ. અથ વા મગધનાળિ નામ યા પઞ્ચ કુડુવાનિ એકઞ્ચ મુટ્ઠિં એકાય ચ મુટ્ઠિયા તતિયભાગં ગણ્હાતિ. વુત્તઞ્હેતં સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૫૯૮-૬૦૨) ‘‘મગધનાળિ નામ છપસતા નાળીતિ કેચિ. ‘અટ્ઠપસતા’તિ અપરે. તત્થ પુરિમાનં મતેન તિપસતાય નાળિયા દ્વે નાળિયો એકા મગધનાળિ હોતિ. પચ્છિમાનં ચતુપસતાય નાળિયા દ્વે નાળિયો એકા મગધનાળિ. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન પકતિયા ચતુમુટ્ઠિકં કુડુવં, ચતુકુડુવં નાળિકં, તાય નાળિયા સોળસ નાળિયો દોણં, તં પન મગધનાળિયા દ્વાદસ નાળિયો હોન્તીતિ વુત્તં, તસ્મા તેન નયેન મગધનાળિ નામ પઞ્ચ કુડુવાનિ ¶ એકઞ્ચ મુટ્ઠિં એકાય મુટ્ઠિયા તતિયભાગઞ્ચ ગણ્હાતીતિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ. તત્થ કુડુવોતિ પસતો. વુત્તઞ્હિ અભિધાનપ્પદીપિકાયં –

‘‘કુડુવો પસતો એકો;

પત્થો તે ચતુરો સિયું;

આળ્હકો ચતુરો પત્થા;

દોણં વા ચતુરાળ્હક’’ન્તિ.

અથ વા મગધનાળિ નામ યા ચતુકુડુવાય નાળિયા ચતસ્સો નાળિયો ગણ્હાતિ. વુત્તઞ્હેતં વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૦૨) ‘‘દમિળનાળીતિ પુરાણકનાળિં સન્ધાય વુત્તં. સા ચ ચતુમુટ્ઠિકેહિ કુડુવેહિ અટ્ઠકુડુવા, તાય નાળિયા દ્વે નાળિયો મગધનાળિ ગણ્હાતિ, પુરાણા પન સીહળનાળિ તિસ્સો નાળિયો ગણ્હાતીતિ વદન્તિ, તેસં મતેન મગધનાળિ ¶ ઇદાનિ વત્તમાનાય ચતુકુડુવાય દમિળનાળિયા ચતુનાળિકા હોતિ, તતો મગધનાળિતો ઉપડ્ઢઞ્ચ પુરાણદમિળનાળિસઙ્ખાતં પત્થં નામ હોતિ, એતેન ચ ઓમકો નામ પત્તો પત્થોદનં ગણ્હાતીતિ પાળિવચનં સમેતિ. લોકિયેહિપિ –

‘લોકિયં મગધઞ્ચેતિ, પત્થદ્વયમુદાહટં;

લોકિયં સોળસપલં, માગધં દિગુણં મત’ન્તિ. (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૦૨) –

એવં લોકે નાળિયા મગધનાળિ દિગુણાતિ દસ્સિતા. એવઞ્ચ ગય્હમાને ઓમકપત્તસ્સ ચ યાપનમત્તોદનગાહિકા ચ સિદ્ધા હોતિ. ન હિ સક્કા અટ્ઠકુડુવતો ઊનોદનગાહિના પત્તેન અથૂપીકતં પિણ્ડપાતં પરિયેસિત્વા યાપેતું. તેનેવ વુત્તં વેરઞ્જકણ્ડટ્ઠકથાયં ‘પત્થો નામ નાળિમત્તં હોતિ, એકસ્સ પુરિસસ્સ અલં યાપનાયા’તિ’’. વુત્તમ્પિ હેતં જાતકટ્ઠકથાયં (જા. અટ્ઠ. ૫.૨૧.૧૯૨) ‘‘પત્થોદનો નાલમયં દુવિન્ન’’ન્તિ, ‘‘એકસ્સ દિન્નં દ્વિન્નં તિણ્ણં પહોતી’’તિ ચ, તસ્મા ઇધ વુત્તનયાનુસારેન ગહેતબ્બન્તિ. આલોપસ્સ આલોપસ્સ અનુરૂપન્તિ ઓદનસ્સ ચતુભાગમત્તં. વુત્તઞ્હેતં મજ્ઝિમનિકાયે બ્રહ્માયુસુત્તસંવણ્ણનાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૭) ‘‘બ્યઞ્જનસ્સ મત્તા નામ ઓદનચતુત્થભાગો’’તિ. ઓદનગતિકાનીતિ ઓદનસ્સ ગતિ ¶ ગતિ યેસં તાનિ ઓદનગતિકાનિ. ગતીતિ ચ ઓકાસો ઓદનસ્સ અન્તોપવિસનસીલત્તા ઓદનસ્સ ઓકાસોયેવ તેસં ઓકાસો હોતિ, ન અઞ્ઞં અત્તનો ઓકાસં ગવેસન્તીતિ અત્થો. ભાજનપરિભોગેનાતિ ઉદકાહરણાદિના ભાજનપરિભોગેન.

એવં પમાણતો અધિટ્ઠાનૂપગવિકપ્પનૂપગપત્તં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પાકતો મૂલતો ચ તં દસ્સેતું ‘‘પમાણયુત્તાનમ્પી’’તિઆદિમાહ. તત્થ અયોપત્તો પઞ્ચહિ પાકેહિ પત્તોતિ ¶ કમ્મારપક્કંયેવ અનધિટ્ઠહિત્વા સમણસારુપ્પનીલવણ્ણકરણત્થાય પુનપ્પુનં નાનાસમ્ભારેહિ પચિતબ્બો, અયોપત્તસ્સ અતિકક્ખળત્તા કમ્મારપાકેન સદ્ધિં પઞ્ચવારપક્કોયેવ સમણસારુપ્પનીલવણ્ણો હોતિ. મત્તિકાપત્તો દ્વીહિ પાકેહિ પક્કોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તસ્સ પન મુદુકત્તા કુમ્ભકારકપાકેન સદ્ધિં દ્વિવારપક્કોપિ સમણસારુપ્પનીલવણ્ણો હોતિ. એવં કતોયેવ હિ પત્તો અધિટ્ઠાનૂપગો વિકપ્પનૂપગો ચ હોતિ, નાકતો. તેન વક્ખતિ ‘‘પાકે ચ મૂલે ચ સુનિટ્ઠિતેયેવ અધિટ્ઠાનૂપગો હોતિ. યો અધિટ્ઠાનૂપગો, સ્વેવ વિકપ્પનૂપગો’’તિ (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૪૮). સો હત્થં આગતોપિ અનાગતોપિ અધિટ્ઠાતબ્બો વિકપ્પેતબ્બોતિ એતેન દૂરે ઠિતમ્પિ અધિટ્ઠાતું વિકપ્પેતુઞ્ચ લભતિ, ઠપિતટ્ઠાનસલ્લક્ખણમેવ પમાણન્તિ દસ્સેતિ. ઇદાનિ તમેવત્થં વિત્થારેતુમાહ ‘‘યદિ હી’’તિઆદિ. હિ-સદ્દો વિત્થારજોતકો. તત્થ પચિત્વા ઠપેસ્સામીતિ કાળવણ્ણપાકં સન્ધાય વુત્તં.

ઇદાનિ પત્તાધિટ્ઠાનં દસ્સેતુમાહ ‘‘તત્થ દ્વે પત્તસ્સ અધિટ્ઠાના’’તિઆદિ. તત્થ સામન્તવિહારેતિ ઇદં ઉપલક્ખણવસેન વુત્તં, તતો દૂરે ઠિતમ્પિ અધિટ્ઠાતબ્બમેવ. ઠપિતટ્ઠાનં સલ્લક્ખેત્વાતિ ઇદમ્પિ ઉપચારમત્તં, પત્તસલ્લક્ખણમેવેત્થ પમાણં.

ઇદાનિ અધિટ્ઠાનવિજહનં દસ્સેતું ‘‘એવં અપ્પમત્તસ્સ’’ત્યાદિમાહ. તત્થ પત્તે વા છિદ્દં હોતીતિ મુખવટ્ટિતો હેટ્ઠા દ્વઙ્ગુલમત્તોકાસતો પટ્ઠાય યત્થ કત્થચિ છિદ્દં હોતિ.

સત્તન્નં ¶ ધઞ્ઞાનન્તિ –

‘‘સાલિ વીહિ ચ કુદ્રૂસો;

ગોધૂમો વરકો યવો;

કઙ્ગૂતિ ¶ સત્ત ધઞ્ઞાનિ;

નીવારાદી તુ તબ્ભિદા’’તિ. –

વુત્તાનં સત્તવિધાનં ધઞ્ઞાનં.

૪૯. એવં પત્તાધિટ્ઠાનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પત્તવિકપ્પનં દસ્સેતું ‘‘વિકપ્પને પના’’તિઆદિમાહ. તં ચીવરવિકપ્પને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૫૦. એવં વિકપ્પનાનયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પત્તે ભિન્ને કત્તબ્બવિધિં દસ્સેતુમાહ ‘‘એવં અધિટ્ઠહિત્વા’’ઇચ્ચાદિ. તત્થ અપત્તોતિ ઇમિના અધિટ્ઠાનવિજહનમ્પિ દસ્સેતિ. પઞ્ચબન્ધનેપિ પત્તે અપરિપુણ્ણપાકે પત્તે વિય અધિટ્ઠાનં ન રુહતિ. ‘‘તિપુપટ્ટેન વા’’તિ વુત્તત્તા તમ્બલોહાદિકપ્પિયલોહેહિ અયોપત્તસ્સ છિદ્દં છાદેતું વટ્ટતિ. તેનેવ ‘‘લોહમણ્ડલકેના’’તિ વુત્તં. સુદ્ધેહિ…પે… ન વટ્ટતીતિ ઇદં ઉણ્હભોજને પક્ખિત્તે વિલીયમાનત્તા વુત્તં. ફાણિતં ઝાપેત્વા પાસાણચુણ્ણેન બન્ધિતું વટ્ટતીતિ પાસાણચુણ્ણેન સદ્ધિં ફાણિતં પચિત્વા તથાપક્કેન પાસાણચુણ્ણેન બન્ધિતું વટ્ટતિ. અપરિભોગેનાતિ અયુત્તપરિભોગેન. ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે આધારક’’ન્તિ વુત્તત્તા મઞ્ચપીઠાદીસુ યત્થ કત્થચિ આધારકં ઠપેત્વા તત્થ પત્તં ઠપેતું વટ્ટતિ આધારકટ્ઠપનોકાસસ્સ અનિયમિતત્તાતિ વદન્તિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

અધિટ્ઠાનવિકપ્પનવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

અટ્ઠમો પરિચ્છેદો.

૯. ચીવરવિપ્પવાસવિનિચ્છયકથા

૫૧. એવં ¶ અધિટ્ઠાનવિકપ્પનવિનિચ્છયકથં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ચીવરેન વિનાવાસવિનિચ્છયકરણં દસ્સેતું ‘‘ચીવરેનવિનાવાસો’’ત્યાદિમાહ. તત્થ ચીયતીતિ ચીવરં, ચયં સઞ્ચયં ¶ કરીયતીતિ અત્થો, અરિયદ્ધજો વત્થવિસેસો. ઇધ પન તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠહિત્વા ધારિતં ચીવરત્તયમેવ. વિનાતિ વજ્જનત્થે નિપાતો. વસનં વાસો, વિના વાસો વિનાવાસો, ચીવરેન વિનાવાસો ચીવરવિનાવાસો, ‘‘ચીવરવિપ્પવાસો’’તિ વત્તબ્બે વત્તિચ્છાવસેન, ગાથાપાદપૂરણત્થાય વા અલુત્તસમાસં કત્વા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તથા ચ વક્ખતિ ‘‘તિચીવરાધિટ્ઠાનેન…પે… વિપ્પવાસો’’તિ, ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામિ, ઇમં ઉત્તરાસઙ્ગં અધિટ્ઠામિ, ઇમં અન્તરવાસકં અધિટ્ઠામી’’તિ એવં નામેન અધિટ્ઠિતાનં તિણ્ણં ચીવરાનં એકેકેન વિપ્પવાસોતિ અત્થો, એકેનપિ વિના વસિતું ન વટ્ટતિ, વસન્તસ્સ ભિક્ખુનો સહ અરુણુગ્ગમના ચીવરં નિસ્સગ્ગિયં હોતિ, પાચિત્તિયઞ્ચ આપજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. વસિતબ્બન્તિ એત્થ વસનકિરિયા ચતુઇરિયાપથસાધારણા, તસ્મા કાયલગ્ગં વા હોતુ અલગ્ગં વા, અડ્ઢતેય્યરતનસ્સ પદેસસ્સ અન્તો કત્વા તિટ્ઠન્તોપિ ચરન્તોપિ નિસિન્નોપિ નિપન્નોપિ હત્થપાસે કત્વા વસન્તો નામ હોતિ.

એવં સામઞ્ઞતો અવિપ્પવાસલક્ખણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ગામાદિપન્નરસોકાસવસેન વિસેસતો દસ્સેતુમાહ ‘‘ગામિ’’ચ્ચાદિ. તત્થ ગામનિવેસનાનિ પાકટાનેવ. ઉદોસિતો નામ યાનાદીનં ભણ્ડાનં સાલા. અટ્ટો નામ પટિરાજાદિપટિબાહનત્થં ઇટ્ઠકાહિ કતો બહલભિત્તિકો ચતુપઞ્ચભૂમિકો પતિસ્સયવિસેસો. માળો નામ એકકૂટસઙ્ગહિતો ચતુરસ્સપાસાદો. પાસાદો નામ દીઘપાસાદો. હમ્મિયં નામ મુણ્ડચ્છદનપાસાદો, મુણ્ડચ્છદનપાસાદોતિ ¶ ચ ચન્દિકઙ્ગણયુત્તો પાસાદોતિ વુચ્ચતિ. સત્થો નામ જઙ્ઘસત્થો વા સકટસત્થો વા. ખેત્તં નામ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણાનં વિરુહનટ્ઠાનં. ધઞ્ઞકરણં નામ ખલમણ્ડલં. આરામો નામ પુપ્ફારામો ફલારામો. વિહારાદયો પાકટા એવ. તત્થ નિવેસનાદીનિ ગામતો બહિ સન્નિવિટ્ઠાનિ ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બં. અન્તોગામે ઠિતાનઞ્હિ ગામગ્ગહણેન ગહિતત્તા ગામપરિહારોયેવાતિ. ગામગ્ગહણેન ચ નિગમનગરાનિપિ ગહિતાનેવ હોન્તિ.

પરિખાય વા પરિક્ખિત્તોતિ ઇમિના સમન્તા નદીતળાકાદિઉદકેન પરિક્ખિત્તોપિ પરિક્ખિત્તોયેવાતિ દસ્સેતિ. તં પમાણં અતિક્કમિત્વાતિ ઘરસ્સ ઉપરિ આકાસે અડ્ઢતેય્યરતનપ્પમાણં અતિક્કમિત્વા. સભાયે વા વત્થબ્બન્તિ ઇમિના સભાસદ્દસ્સ પરિયાયો સભાયસદ્દો નપુંસકલિઙ્ગો અત્થીતિ દસ્સેતિ. સભાસદ્દો હિ ઇત્થિલિઙ્ગો, સભાયસદ્દો નપુંસકલિઙ્ગોતિ. દ્વારમૂલે વાતિ નગરસ્સ દ્વારમૂલે વા. તેસન્તિ સભાયનગરદ્વારમૂલાનં. તસ્સા વીથિયા ¶ સભાયદ્વારાનં ગહણેનેવ તત્થ સબ્બાનિપિ ગેહાનિ, સા ચ અન્તરવીથિ ગહિતાયેવ હોતિ. એત્થ ચ દ્વારવીથિઘરેસુ વસન્તેન ગામપ્પવેસનસહસેય્યાદિદોસં પરિહરિત્વા સુપ્પટિચ્છન્નતાદિયુત્તેનેવ ભવિતબ્બં. સભા પન યદિ સબ્બેસં વસનત્થાય પપાસદિસા કતા, અન્તરારામે વિય યથાસુખં વસિતું વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. અતિહરિત્વા ઘરે નિક્ખિપતીતિ વીથિં મુઞ્ચિત્વા ઠિતે અઞ્ઞસ્મિં ઘરે નિક્ખિપતિ. તેનાહ ‘‘વીથિહત્થપાસો ન રક્ખતી’’તિ. પુરતો વા પચ્છતો વા હત્થપાસેતિ ઘરસ્સ હત્થપાસં સન્ધાય વદતિ.

એવં ગામવસેન વિપ્પવાસાવિપ્પવાસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ નિવેસનવસેન દસ્સેન્તો ‘‘સચે એકકુલસ્સ સન્તકં નિવેસનં હોતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઓવરકો નામ ગબ્ભસ્સ ¶ અબ્ભન્તરે અઞ્ઞો ગબ્ભોતિ વદન્તિ, ગબ્ભસ્સ વા પરિયાયવચનમેતં. ઇદાનિ ઉદોસિતાદિવસેન દસ્સેન્તો ‘‘ઉદોસિતિ’’ચ્ચાદિમાહ. તત્થ વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘એકકુલસ્સ સન્તકો ઉદોસિતો હોતિ પરિક્ખિત્તો ચા’’તિઆદિના નિવેસને વુત્તનયેન. એવ-સદ્દો વિસેસનિવત્તિ અત્થો. તેન વિસેસો નત્થીતિ દસ્સેતિ.

ઇદાનિ યેસુ વિસેસો અત્થિ, તે દસ્સેન્તો ‘‘સચે એકકુલસ્સ નાવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ પરિયાદિયિત્વાતિ વિનિવિજ્ઝિત્વા, અજ્ઝોત્થરિત્વા વા. વુત્તમેવત્થં વિભાવેતિ ‘‘અન્તોપવિટ્ઠેના’’તિઆદિના. તત્થ અન્તોપવિટ્ઠેનાતિ ગામસ્સ, નદિયા વા અન્તોપવિટ્ઠેન. ‘‘સત્થેના’’તિ પાઠસેસો. નદીપરિહારો લબ્ભતીતિ એત્થ ‘‘વિસું નદીપરિહારસ્સ અવુત્તત્તા ગામાદીહિ અઞ્ઞત્થ વિય ચીવરહત્થપાસોયેવ નદીપરિહારો’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અઞ્ઞે પન ‘‘ઇમિના અટ્ઠકથાવચનેન નદીપરિહારોપિ વિસું સિદ્ધોતિ નદીહત્થપાસો ન વિજહિતબ્બો’’તિ વદન્તિ. યથા પન અજ્ઝોકાસે સત્તબ્ભન્તરવસેન અરઞ્ઞપરિહારો લબ્ભતિ, એવં નદિયં ઉદકુક્ખેપવસેન નદીપરિહારો લબ્ભતીતિ કત્વા અટ્ઠકથાયં નદીપરિહારો વિસું અવુત્તો સિયા સત્તબ્ભન્તરઉદકુક્ખેપસીમાનં અરઞ્ઞનદીસુ અબદ્ધસીમાવસેન લબ્ભમાનત્તા. એવઞ્ચ સતિ સમુદ્દજાતસ્સરેસુપિ પરિહારો અવુત્તસિદ્ધો હોતિ નદિયા સમાનલક્ખણત્તા, નદીહત્થપાસો ન વિજહિતબ્બોતિ પન અત્થે સતિ નદિયા અતિવિત્થારત્તા બહુસાધારણત્તા ચ અન્તોનદિયં ચીવરં ઠપેત્વા નદીહત્થપાસે ઠિતેન ચીવરસ્સ પવત્તિં જાનિતું ન સક્કા ભવેય્ય. એસ નયો સમુદ્દજાતસ્સરેસુપિ. અન્તોઉદકુક્ખેપે વા તસ્સ હત્થપાસે વા ઠિતેન પન સક્કાતિ અયં અમ્હાકં અત્તનોમતિ, વિચારેત્વા ગહેતબ્બં. વિહારસીમન્તિ અવિપ્પવાસસીમં ¶ સન્ધાયાહ. એત્થ ચ ¶ વિહારસ્સ નાનાકુલસન્તકભાવેપિ અવિપ્પવાસસીમાપરિચ્છેદબ્ભન્તરે સબ્બત્થ ચીવરઅવિપ્પવાસસમ્ભવતો પધાનત્તા તત્થ સત્થપરિહારો ન લબ્ભતીતિ ‘‘વિહારં ગન્ત્વા વસિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. સત્થસમીપેતિ ઇદં યથાવુત્તઅબ્ભન્તરપરિચ્છેદવસેન વુત્તં.

યસ્મા ‘‘નાનાકુલસ્સ પરિક્ખિત્તે ખેત્તે ચીવરં નિક્ખિપિત્વા ખેત્તદ્વારમૂલે વા તસ્સ હત્થપાસે વા વત્થબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા દ્વારમૂલતો અઞ્ઞત્થ ખેત્તેપિ વસન્તેન ચીવરં નિક્ખિપિત્વા હત્થપાસે કત્વાયેવ વસિતબ્બં.

વિહારો નામ સપરિક્ખિત્તો વા અપરિક્ખિત્તો વા સકલો આવાસોતિ વદન્તિ. યસ્મિં વિહારેતિ એત્થ પન એકગેહમેવ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૯૧-૪૯૪) પન ‘‘વિહારો નામ ઉપચારસીમા. યસ્મિં વિહારેતિ તસ્સ અન્તોપરિવેણાદિં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. એકકુલાદિસન્તકતા ચેત્થ કારાપકાનં વસેન વેદિતબ્બા.

યં મજ્ઝન્હિકે કાલે સમન્તા છાયા ફરતીતિ યદા મહાવીથિયં ઉજુકમેવ ગચ્છન્તં સૂરિયમણ્ડલં મજ્ઝન્હિકં પાપુણાતિ, તદા યં ઓકાસં છાયા ફરતિ, તં સન્ધાય વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘છાયાય ફુટ્ઠોકાસસ્સાતિ ઉજુકં અવિક્ખિત્તલેડ્ડુપાતબ્ભન્તરં સન્ધાય વદતી’’તિ વુત્તં. અગમનપથેતિ તદહેવ ગન્ત્વા નિવત્તેતું અસક્કુણેય્યકે સમુદ્દમજ્ઝે યે દીપકા, તેસૂતિ યોજના. ઇતરસ્મિન્તિ પુરત્થિમદિસાય ચીવરે.

૫૨. નદિં ઓતરતીતિ હત્થપાસં મુઞ્ચિત્વા ઓતરતિ. નાપજ્જતીતિ પરિભોગપચ્ચયા દુક્કટં નાપજ્જતિ. તેનાહ ‘‘સો હી’’તિઆદિ. અપરિભોગારહત્તાતિ ઇમિના નિસ્સગ્ગિયચીવરં અનિસ્સજ્જિત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ દુક્કટં અચિત્તકન્તિ સિદ્ધં. એકં ¶ પારુપિત્વા એકં અંસકૂટે ઠપેત્વા ગન્તબ્બન્તિ ઇદં બહૂનં સઞ્ચરણટ્ઠાને એવં અકત્વા ગમનં ન સારુપ્પન્તિ કત્વા વુત્તં, ન આપત્તિઅઙ્ગત્તા. બહિગામે ઠપેત્વાપિ અપારુપિતબ્બતાય વુત્તં ‘‘વિનયકમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ. અથ વા વિહારે સભાગં ભિક્ખું ન પસ્સતિ, એવં સતિ આસનસાલં ગન્ત્વા વિનયકમ્મં કાતબ્બન્તિ યોજના. આસનસાલં ગચ્છન્તેન કિં તીહિ ચીવરેહિ ગન્તબ્બન્તિ આહ ‘‘સન્તરુત્તરેના’’તિ નટ્ઠચીવરસ્સ સન્તરુત્તરસાદિયનતો. સઙ્ઘાટિ પન કિં કાતબ્બાતિ આહ ‘‘સઙ્ઘાટિં ¶ બહિગામે ઠપેત્વા’’તિ. ઉત્તરાસઙ્ગે ચ બહિગામે ઠપિતસઙ્ઘાટિયઞ્ચ પઠમં વિનયકમ્મં કત્વા પચ્છા ઉત્તરાસઙ્ગં નિવાસેત્વા અન્તરવાસકે કાતબ્બં. એત્થ ચ બહિગામે ઠપિતસ્સપિ વિનયકમ્મવચનતો પરમ્મુખાપિ ઠિતં નિસ્સજ્જિતું, નિસ્સટ્ઠં દાતુઞ્ચ વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં.

દહરાનં ગમને સઉસ્સાહત્તા ‘‘નિસ્સયો પન ન પટિપ્પસ્સમ્ભતી’’તિ વુત્તં. મુહુત્તં…પે… પટિપ્પસ્સમ્ભતીતિ સઉસ્સાહત્તે ગમનસ્સ ઉપચ્છિન્નત્તા વુત્તં, તેસં પન પુરારુણા ઉટ્ઠહિત્વા સઉસ્સાહેન ગચ્છન્તાનં અરુણે અન્તરા ઉટ્ઠિતેપિ ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ ‘‘યાવ અરુણુગ્ગમના સયન્તી’’તિ વુત્તત્તા. તેનેવ ‘‘ગામં પવિસિત્વા…પે… ન પટિપ્પસ્સમ્ભતી’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ વચનં અગ્ગહેત્વાતિઆદિમ્હિ સઉસ્સાહત્તા ગમનક્ખણે પટિપ્પસ્સદ્ધિ ન વુત્તા. ધેનુભયેનાતિ તરુણવચ્છગાવીનં આધાવિત્વા સિઙ્ગેન પહરણભયેન. નિસ્સયો ચ પટિપ્પસ્સમ્ભતીતિ એત્થ ધેનુભયાદીહિ ઠિતાનં યાવ ભયવૂપસમા ઠાતબ્બતો ‘‘અન્તોઅરુણેયેવ ગમિસ્સામી’’તિ નિયમેતું અસક્કુણેય્યત્તા વુત્તં. યત્થ પન એવં નિયમેતું સક્કા, તત્થ અન્તરા અરુણે ઉગ્ગતેપિ નિસ્સયો ન પટિપ્પસ્સમ્ભતિ ભેસજ્જત્થાય ગામં પવિટ્ઠદહરાનં વિય.

અન્તોસીમાયં ¶ ગામન્તિ અવિપ્પવાસસીમાસમ્મુતિતો પચ્છા પતિટ્ઠાપિતગામં સન્ધાય વદતિ ગામઞ્ચ ગામૂપચારઞ્ચ ઠપેત્વા સમ્મન્નિતબ્બતો. પવિટ્ઠાનન્તિ આચરિયન્તેવાસિકાનં વિસું વિસું ગતાનં અવિપ્પવાસસીમત્તા નેવ ચીવરાનિ નિસ્સગ્ગિયાનિ હોન્તિ, સઉસ્સાહતાય ન નિસ્સયો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. અન્તરામગ્ગેતિ ધમ્મં સુત્વા આગચ્છન્તાનં અન્તરામગ્ગે.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ચીવરવિપ્પવાસવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

નવમો પરિચ્છેદો.

૧૦. ભણ્ડપટિસામનવિનિચ્છયકથા

૫૩. એવં ચીવરવિપ્પવાસવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ ભણ્ડપટિસામનવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘ભણ્ડસ્સ ¶ પટિસામન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ભડિતબ્બં ભાજેતબ્બન્તિ ભણ્ડં, ભડિતબ્બં ઇચ્છિતબ્બન્તિ વા ભણ્ડં, ભણ્ડન્તિ પરિભણ્ડન્તિ સત્તા એતેનાતિ વા ભણ્ડં, મૂલધનં, પરિક્ખારો વા. વુત્તઞ્હિ અભિધાનપ્પદીપિકાયં –

‘‘ભાજનાદિપરિક્ખારે, ભણ્ડં મૂલધનેપિ ચા’’તિ.

તસ્સ ભણ્ડસ્સ, પટિસામિયતે પટિસામનં, રક્ખણં ગોપનન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પરેસં ભણ્ડસ્સ ગોપન’’ન્તિ. માતુ કણ્ણપિળન્ધનં તાલપણ્ણમ્પીતિ પિ-સદ્દો સમ્ભાવનત્થો. તેન પગેવ અઞ્ઞાતકાનં સન્તકન્તિ દસ્સેતિ. ગિહિસન્તકન્તિ ઇમિના પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનં સન્તકં પટિસામેતું વટ્ટતીતિ દીપેતિ. ભણ્ડાગારિકસીસેનાતિ એતેન વિસ્સાસગ્ગાહાદિના ગહેત્વા પટિસામેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ દસ્સેતિ. તેન વક્ખતિ ‘‘અત્તનો અત્થાય ગહેત્વા પટિસામેતબ્બ’’ન્તિ. છન્દેનપિ ભયેનપીતિ વડ્ઢકીઆદીસુ છન્દેન ¶ , રાજવલ્લભાદીસુ ભયેન બલક્કારેન પાતેત્વા ગતેસુ ચ પટિસામેતું વટ્ટતીતિ યોજેતબ્બં.

સઙ્ગોપનત્થાય અત્તનો હત્થે નિક્ખિત્તસ્સ ભણ્ડસ્સ ગુત્તટ્ઠાને પટિસામનપયોગં વિના ‘‘નાહં ગણ્હામી’’તિઆદિના અઞ્ઞસ્મિં પયોગે અકતે રજ્જસઙ્ખોભાદિકાલે ‘‘ન દાનિ તસ્સ દસ્સામિ, ન મય્હં દાનિ દસ્સતી’’તિ ઉભોહિપિ સકસકટ્ઠાને નિસીદિત્વા ધુરનિક્ખેપે કતેપિ અવહારો નત્થિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘પારાજિકમેવ પટિસામનપયોગસ્સ કતત્તા’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં, ન સારતો પચ્ચેતબ્બં. પટિસામનકાલે હિસ્સ થેય્યચિત્તં નત્થિ, ‘‘ન દાનિ તસ્સ દસ્સામી’’તિ થેય્યચિત્તુપ્પત્તિક્ખણે ચ સામિનો ધુરનિક્ખેપચિત્તપ્પવત્તિયા હેતુભૂતો કાયવચીપયોગો નત્થિ, યેન સો આપત્તિં આપજ્જેય્ય. ન હિ અકિરિયસમુટ્ઠાના અયં આપત્તીતિ. દાને સઉસ્સાહો, રક્ખતિ તાવાતિ અવહારં સન્ધાય અવુત્તત્તા ‘‘નાહં ગણ્હામી’’તિઆદિના મુસાવાદકરણે પાચિત્તિયમેવ હોતિ, ન દુક્કટં થેય્યચિત્તાભાવેન સહપયોગસ્સપિ અભાવતોતિ ગહેતબ્બં.

યદિપિ મુખેન દસ્સામીતિ વદતિ…પે… પારાજિકન્તિ એત્થ કતરપયોગેન આપત્તિ, ન તાવ પઠમેન ભણ્ડપટિસામનપયોગેન તદા થેય્યચિત્તભાવા, નાપિ ‘‘દસ્સામી’’તિ કથનપયોગેન તદા થેય્યચિત્તે વિજ્જમાનેપિ પયોગસ્સ કપ્પિયત્તાતિ? વુચ્ચતે – સામિના ‘‘દેહી’’તિ બહુસો યાચિયમાનોપિ ¶ અદત્વા યેન પયોગેન અત્તનો અદાતુકામતં સામિકસ્સ ઞાપેસિ, યેન ચ સો અદાતુકામો અયં વિક્ખિપતીતિ ઞત્વા ધુરં નિક્ખિપતિ, તેનેવ પયોગેનસ્સ આપત્તિ. ન હેત્થ ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડે પરિયાયેન મુત્તિ અત્થિ. અદાતુકામતાય હિ ‘‘કદા તે દિન્નં, કત્થ તે ¶ દિન્ન’’ન્તિઆદિપરિયાયવચનેનપિ સામિકસ્સ ધુરેનિક્ખિપાપિતે આપત્તિયેવ. તેનેવ અટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘કિં તુમ્હે ભણથ…પે… ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપેન ભિક્ખુનો પારાજિક’’ન્તિ. પરસન્તકસ્સ પરેહિ ગણ્હાપને એવ હિ પરિયાયતો મુત્તિ, ન સબ્બત્થાતિ ગહેતબ્બં. અત્તનો હત્થે નિક્ખિત્તત્તાતિ એત્થ અત્તનો હત્થે સામિના દિન્નતાય ભણ્ડાગારિકટ્ઠાને ઠિતત્તા ચ ઠાનાચાવનેપિ નત્થિ અવહારો, થેય્યચિત્તેન પન ગહણે દુક્કટતો ન મુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બં. એસેવ નયોતિ અવહારો નત્થિ, ભણ્ડદેય્યં પન હોતીતિ અધિપ્પાયો.

૫૪. પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનીસિક્ખમાનસામણેરસામણેરીનં. એતેન ન કેવલં ગિહીનં એવ, અથ ખો તાપસપરિબ્બાજકાદીનમ્પિ સન્તકં પટિસામેતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. નટ્ઠેપિ ગીવા ન હોતિ, કસ્મા? અસમ્પટિચ્છાપિતત્તાતિ અત્થો. દુતિયે એસેવ નયોતિ ગીવા ન હોતિ, કસ્મા? અજાનિતત્તા. તતિયે ચ એસેવ નયોતિ ગીવા ન હોતિ, કસ્મા? પટિક્ખિપિતત્તા. એત્થ ચ કાયેન વા વાચાય વા ચિત્તેન વા પટિક્ખિત્તોપિ પટિક્ખિત્તોયેવ નામ હોતિ.

તસ્સેવ ગીવા હોતિ, ન સેસભિક્ખૂનં, કસ્મા? તસ્સેવ ભણ્ડાગારિકસ્સ ભણ્ડાગારે ઇસ્સરભાવતો. ભણ્ડાગારિકસ્સ ગીવા ન હોતિ અલસજાતિકસ્સેવ પમાદેન હરિતત્તા. દુતિયે ભણ્ડાગારિકસ્સ ગીવા ન હોતિ તસ્સ અનારોચિતત્તા. નટ્ઠે તસ્સ ગીવા તેન ઠપિતત્તા. તસ્સેવ ગીવા, ન અઞ્ઞેસં તેન ભણ્ડાગારિકેન સમ્પટિચ્છિતત્તા ઠપિતત્તા ચ. નત્થિ ગીવા તેન પટિક્ખિપિતત્તા. નટ્ઠં સુનટ્ઠમેવ ભણ્ડાગારિકસ્સ અસમ્પટિચ્છાપનતો. નટ્ઠે ગીવા તેન ઠપિતત્તા. સબ્બં તસ્સ ગીવા તસ્સ ભણ્ડાગારિકસ્સ પમાદેન હરણતો. તત્થેવ ઉપચારે વિજ્જમાનેતિ ભણ્ડાગારિકસ્સ સમીપેયેવ ઉચ્ચારપસ્સાવટ્ઠાને વિજ્જમાને.

૫૫. મયિ ¶ ચ મતે સઙ્ઘસ્સ ચ સેનાસને વિનટ્ઠેતિ એત્થ કેવલં સઙ્ઘસ્સ સેનાસનં મા વિનસ્સીતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન વિવરિતુમ્પિ વટ્ટતિયેવાતિ વદન્તિ. ‘‘તં મારેસ્સામી’’તિ એત્તકે વુત્તેપિ વિવરિતું વટ્ટતિ ‘‘ગિલાનપક્ખે ઠિતત્તા અવિસયો’’તિ વુત્તત્તા. મરણતો હિ પરં ¶ ગેલઞ્ઞં અવિસયત્તઞ્ચ નત્થિ. ‘‘દ્વારં છિન્દિત્વા હરિસ્સામા’’તિ એત્તકે વુત્તેપિ વિવરિતું વટ્ટતિયેવ. સહાયેહિ ભવિતબ્બન્તિ તેહિપિ ભિક્ખાચારાદીહિ પરિયેસિત્વા અત્તનો સન્તકમ્પિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ દાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. અયઞ્હિ સામીચીતિ ભણ્ડાગારે વસન્તાનં ઇદં વત્તં. લોલમહાથેરોતિ મન્દો મોમૂહો આકિણ્ણવિહારી સદા કીળાપસુતો વા મહાથેરો.

૫૬. ઇતરેહીતિ તસ્મિંયેવ ગબ્ભે વસન્તેહિ ભિક્ખૂહિ. વિહારરક્ખણવારે નિયુત્તો વિહારવારિકો, વુડ્ઢપટિપાટિયા અત્તનો વારે વિહારરક્ખણકો. નિવાપન્તિ ભત્તવેતનં. ચોરાનં પટિપથં ગતેસૂતિ ચોરાનં આગમનં ઞત્વા ‘‘પઠમતરંયેવ ગન્ત્વા સદ્દં કરિસ્સામા’’તિ ચોરાનં અભિમુખં ગતેસુ. ‘‘ચોરેહિ હટભણ્ડં આહરિસ્સામા’’તિ તેસં અનુપથં ગતેસુપિ એસેવ નયો. નિબદ્ધં કત્વાતિ ‘‘અસુકકુલે યાગુભત્તં વિહારવારિકાનંયેવા’’તિ એવં નિયમનં કત્વા. દ્વે તિસ્સો યાગુસલાકા ચ ચત્તારિ પઞ્ચ સલાકભત્તાનિ ચ લભમાનોવાતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં, તતો ઊનં વા હોતુ અધિકં વા, અત્તનો ચ વેય્યાવચ્ચકરસ્સ ચ યાપનમત્તં લભનમેવ પમાણન્તિ ગહેતબ્બં. નિસ્સિતકે જગ્ગાપેન્તીતિ અત્તનો અત્તનો નિસ્સિતકે ભિક્ખાચરિયાય પોસેન્તા નિસ્સિતકેહિ વિહારં જગ્ગાપેન્તિ. અસહાયસ્સાતિ સહાયરહિતસ્સ. ‘‘અસહાયસ્સ અદુતિયસ્સા’’તિ પાઠો યુત્તો. પચ્છિમં પુરિમસ્સેવ વેવચનં. અસહાયસ્સ વા અત્તદુતિયસ્સ વાતિ ¶ ઇમસ્મિં પન પાઠે એકેન આનીતં દ્વિન્નં નપ્પહોતીતિ અત્તદુતિયસ્સપિ વારો નિવારિતોતિ વદન્તિ, તં ‘‘યસ્સ સભાગો ભિક્ખુ ભત્તં આનેત્વા દાતા નત્થી’’તિ ઇમિના ન સમેતિ, વીમંસિતબ્બં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૧૨) પન ‘‘અત્તદુતિયસ્સાતિ અપ્પિચ્છસ્સ. અત્તાસરીરમેવ દુતિયો, ન અઞ્ઞોતિ હિ અત્તદુતિયો, તદુભયસ્સપિ અત્થસ્સ વિભાવનં ‘યસ્સા’તિઆદિ. એતેન સબ્બેન એકેકસ્સ વારો ન પાપેતબ્બોતિ દસ્સેતી’’તિ વુત્તં.

પાકવત્તત્થાયાતિ નિચ્ચં પચિતબ્બયાગુભત્તસઙ્ખાતવત્તત્થાય. ઠપેન્તીતિ દાયકા ઠપેન્તિ. તં ગહેત્વાતિ તં આરામિકાદીહિ દીયમાનં ભાગં ગહેત્વા. ઉપજીવન્તેન ઠાતબ્બન્તિ અબ્ભોકાસિકરુક્ખમૂલિકેનપિ પાકવત્તં ઉપનિસ્સાય જીવન્તેન અત્તનો પત્તચીવરરક્ખણત્થાય વિહારવારે સમ્પત્તે ઠાતબ્બં. ન ગાહાપેતબ્બોતિ એત્થ યસ્સ અબ્ભોકાસિકસ્સપિ અત્તનો અધિકપરિક્ખારો ચે ઠપિતો અત્થિ, ચીવરાદિસઙ્ઘિકભાગેપિ આલયો અત્થિ, સોપિ ગાહાપેતબ્બો ¶ . પરિપુચ્છન્તિ પુચ્છિતપઞ્હવિસ્સજ્જનં, અટ્ઠકથં વા. દિગુણન્તિ અઞ્ઞેહિ લબ્ભમાનતો દ્વિગુણં. પક્ખવારેનાતિ અડ્ઢમાસવારેન.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ભણ્ડપટિસામનવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

દસમો પરિચ્છેદો.

૧૧. કયવિક્કયસમાપત્તિવિનિચ્છયકથા

૫૭. એવં ભણ્ડપટિસામનવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ કયવિક્કયવિનિચ્છયં કથેન્તો ‘‘કયવિક્કયસમાપત્તી’’તિઆદિમાહ. તત્થ કયનં કયો, પરભણ્ડસ્સ ગહણં, વિક્કયનં ¶ વિક્કયો, સકભણ્ડસ્સ દાનં, કયો ચ વિક્કયો ચ કયવિક્કયં. સમાપજ્જનં સમાપત્તિ, તસ્સ દુવિધસ્સ કિરિયસ્સ કરણં. તસ્સરૂપં દસ્સેતિ ‘‘ઇમિના’’તિઆદિના.

સેસઞાતકેસુ સદ્ધાદેય્યવિનિપાતસમ્ભવતો તદભાવટ્ઠાનમ્પિ દસ્સેતું ‘‘માતરં વા પન પિતરં વા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન વિઞ્ઞત્તિસદ્ધાદેય્યવિનિપાતનઞ્ચ ન હોતિ ‘‘ઇમિના ઇદં દેહી’’તિ વદન્તોતિ દસ્સેતિ, કયવિક્કયં પન આપજ્જતિ ‘‘ઇમિના ઇદં દેહી’’તિ વદન્તોતિ દસ્સેતિ. ઇમિના ચ ઉપરિ અઞ્ઞાતકન્ત્યાદિના ચ સેસઞાતકં ‘‘ઇમં દેહી’’તિ વદતો વિઞ્ઞત્તિ ન હોતિ, ‘‘ઇમં ગણ્હાહી’’તિ પન દદતો સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં, ‘‘ઇમિના ઇમં દેહી’’તિ કયવિક્કયં આપજ્જતો નિસ્સગ્ગિયન્તિ અયમ્પિ અત્થો દસ્સિતો હોતિ મિગપદવલઞ્જનન્યાયેન. તસ્માઇચ્ચાદિકેપિ ‘‘માતાપિતૂહિ સદ્ધિં કયવિક્કયં, સેસઞાતકેહિ સદ્ધિં દ્વે આપત્તિયો, અઞ્ઞાતકેહિ સદ્ધિં તિસ્સો આપત્તિયો’’તિ વત્તબ્બે તેનેવ ન્યાયેન ઞાતું સક્કાતિ કત્વા ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં, અઞ્ઞથા અબ્યાપિતદોસો સિયા.

‘‘ઇદં ભત્તં ભુઞ્જિત્વા ઇદં કરોથા’’તિ વુત્તે પુબ્બાપરસમ્બન્ધાય કિરિયાય વુત્તત્તા ‘‘ઇમિના ઇદં દેહી’’તિ વુત્તસદિસં હોતિ. ઇદં ભત્તં ભુઞ્જ, ઇદં નામ કરોહી’’તિ વા, ‘‘ઇદં ¶ ભત્તં ભુત્તોસિ, ઇદં નામ કરોહિ, ઇદં ભત્તં ભુઞ્જિસ્સસિ, ઇદં નામ કરોહી’’તિ પન વુત્તે અસમ્બન્ધાય કિરિયાય વુત્તત્તા કયવિક્કયો ન હોતિ. વિઘાસાદાનં ભત્તદાને ચ અનપેક્ખત્તા સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં ન હોતિ, કારાપને હત્થકમ્મમત્તત્તા વિઞ્ઞત્તિ ન હોતિ, તસ્મા વટ્ટતિ. ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિના અસતિપિ નિસ્સગ્ગિયવત્થુમ્હિ પાચિત્તિયં દેસેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

અગ્ઘં પુચ્છિતું વટ્ટતિ, એત્તાવતા કયવિક્કયો ન હોતીતિ અત્થો. ગણ્હિતું વટ્ટતીતિ ‘‘ઇમિના ઇદં દેહી’’તિ અવુત્તત્તા ¶ કયવિક્કયો ન હોતિ, મૂલસ્સ અત્થિતાય વિઞ્ઞત્તિપિ ન હોતિ. પત્તો ન ગહેતબ્બો પરભણ્ડસ્સ મહગ્ઘતાય. એવં સતિ કથં કાતબ્બોતિ આહ ‘‘મમ વત્થુ અપ્પગ્ઘન્તિ આચિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ. ભણ્ડં અગ્ઘાપેત્વા કારેતબ્બતં આપજ્જતિ થેય્યાવહારસમ્ભવતો, ઊનમાસકં ચે અગ્ઘતિ, દુક્કટં. માસકતો પટ્ઠાય યાવ ઊનપઞ્ચમાસકં ચે અગ્ઘતિ, થુલ્લચ્ચયં. પઞ્ચમાસકં ચે અગ્ઘતિ, પારાજિકન્તિ વુત્તં હોતિ. દેતિ, વટ્ટતિ પુઞ્ઞત્થાય દિન્નત્તા અધિકસ્સ. કપ્પિયકારકસ્સ પન…પે… વટ્ટતિ ઉભતો કપ્પિયભણ્ડત્તા. એકતો ઉભતો વા ચે અકપ્પિયભણ્ડં હોતિ, ન વટ્ટતિ. ‘‘મા ગણ્હાહી’’તિ વત્તબ્બો, કસ્મા? કપ્પિયકારકસ્સ અછેકત્તા.

અઞ્ઞેન અપ્પટિગ્ગહિતેન અત્થો, કસ્મા? સત્તાહકાલિકત્તા તેલસ્સ. પટિગ્ગહિતતેલં સત્તાહપરમં એવ ઠપેતબ્બં, તસ્મા તતો પરં ઠપિતુકામસ્સ અપ્પટિગ્ગહિતતેલેન અત્થો હોતિ. અપ્પટિગ્ગહિતં દૂસેય્ય, અનિયમિતકાલં અપ્પટિગ્ગહિતતેલં નાળિયં અવસિટ્ઠપટિગ્ગહિતતેલં અત્તનો કાલં વત્તાપેય્ય.

૫૮. ઇદં પત્તચતુક્કં વેદિતબ્બન્તિ અકપ્પિયપત્તચતુક્કં વુત્તં, પઞ્ચમો પન કપ્પિયો. તેન વક્ખતિ ‘‘અયં પત્તો સબ્બકપ્પિયો બુદ્ધાનમ્પિ પરિભોગારહો’’તિ. અયં પત્તો મહાઅકપ્પિયો નામ, કસ્મા? રૂપિયં ઉગ્ગણ્હિત્વા અયબીજં સમુટ્ઠાપેત્વા તેન લોહેન પત્તસ્સ કારિતત્તા, એવં બીજતો પટ્ઠાય દૂસિતત્તા. યથા ચ તતિયપારાજિકવિસયે થાવરપયોગેસુ પાસસૂલાદીસુ મૂલતો પટ્ઠાય કારિતેસુ કિસ્મિઞ્ચિ દણ્ડમત્તે વા વાકમત્તે વા અવસિટ્ઠે સતિ ન મુચ્ચતિ, સબ્બસ્મિં નટ્ઠેયેવ મુચ્ચતિ, એવમિધાપિ બીજતો ¶ પટ્ઠાય કતત્તા તસ્મિં પત્તે કિસ્મિઞ્ચિ પત્તે અવસિટ્ઠેપિ કપ્પિયો ભવિતું ન સક્કા. તથા ચ વક્ખતિ ‘‘સચેપિ તં વિનાસેત્વા ¶ થાલકં કારેતિ, તમ્પિ અકપ્પિય’’ન્ત્યાદિ. એવં સન્તેપિ દુતિયપત્તે વિય મૂલે ચ મૂલસ્સામિકાનં, પત્તે ચ પત્તસ્સામિકાનં દિન્ને કપ્પિયો કાતું સક્કા ભવેય્ય નુ ખોતિ આસઙ્કાયમાહ ‘‘ન સક્કા કેનચિ ઉપાયેન કપ્પિયો કાતુ’’ન્તિ. તસ્સત્થો – દુતિયપત્તં રૂપિયં પટિગ્ગણ્હિત્વા ગિહીહિ પરિનિટ્ઠાપિતમેવ કિણાતિ, ન બીજતો પટ્ઠાય દૂસેતિ, તસ્મા દુતિયપત્તો કપ્પિયો કાતું સક્કા, ઇધ પન બીજતો પટ્ઠાય દૂસિતત્તા તેન ભિક્ખુના તં પત્તં પુન અયપાસાણબીજં કાતું અસક્કુણેય્યત્તા, પટિગ્ગહિતરૂપિયસ્સ ચ વળઞ્જિતત્તા પુન સામિકાનં દાતું અસક્કુણેય્યત્તા ન સક્કા કેનચિ ઉપાયેન કપ્પિયો કાતુન્તિ.

ઇદાનિ તં અસક્કુણેય્યત્તં અઞ્ઞેન પકારેન વિત્થારેતું ‘‘સચેપી’’તિઆદિમાહ. ઇમિના કિઞ્ચિપિ અયવત્થુમ્હિ અવસિટ્ઠે સતિ અકપ્પિયોવ હોતીતિ દસ્સેતિ. તેન વુત્તં વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૯૧) ‘‘રૂપિયં ઉગ્ગણ્હિત્વાતિ ઇદં ઉક્કટ્ઠવસેન વુત્તં, મુત્તાદિદુક્કટવત્થુમ્પિ ઉગ્ગણ્હિત્વા કારિતમ્પિ પઞ્ચન્નં ન વટ્ટતિ એવ. સમુટ્ઠાપેતીતિ સયં ગન્ત્વા વા ‘ઇમં કહાપણાદિં કમ્મકારાનં દત્વા બીજં સમુટ્ઠાપેહી’તિ અઞ્ઞં આણાપેત્વા વા સમુટ્ઠાપેતિ. મહાઅકપ્પિયોતિ અત્તનાવ બીજતો પટ્ઠાય દૂસિતત્તા અઞ્ઞસ્સ મૂલસ્સામિકસ્સ અભાવતો વુત્તં. સો હિ ચોરેહિ અચ્છિન્નોપિ પુન લદ્ધો જાનન્તસ્સ કસ્સચીપિ ન વટ્ટતિ. યદિ હિ વટ્ટેય્ય, તળાકાદીસુ વિય ‘અચ્છિન્નો વટ્ટતી’તિ આચરિયા વદેય્યું. ન સક્કા કેનચિ ઉપાયેનાતિ સઙ્ઘસ્સ વિસ્સજ્જનેન ચોરાદિઅચ્છિન્દનેનપિ કપ્પિયો કાતું ન સક્કા, ઇદઞ્ચ તેન રૂપેન ¶ ઠિતં તમ્મૂલકેન વત્થમુત્તાદિરૂપેન ઠિતઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. દુક્કટવત્થુમ્પિ હિ તમ્મૂલકકપ્પિયવત્થુ ચ ન સક્કા કેનચિ તેન રૂપેન કપ્પિયં કાતું. યદિ પન સો ભિક્ખુ તેન કપ્પિયવત્થુના, દુક્કટવત્થુના વા પુન રૂપિયં ચેતાપેય્ય, તં રૂપિયં નિસ્સજ્જાપેત્વા અઞ્ઞેસં કપ્પિયં કાતુમ્પિ સક્કા ભવેય્યાતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. યં પન સારત્થદીપનિયં પપઞ્ચિતં, યઞ્ચ તમેવ ગહેત્વા પોરાણટીકાયં પપઞ્ચિતં, તં વિત્થારેત્વા વુચ્ચમાનં અતિવિત્થારિતઞ્ચ ભવિસ્સતિ, સોતૂનઞ્ચ દુબ્બિઞ્ઞેય્યં, તસ્મા એત્તકમેવ વદિમ્હ, અત્થિકેહિ પન તેસુ તેસુ પકરણેસુ ઓલોકેત્વા ગહેતબ્બન્તિ.

દુતિયપત્તે પઞ્ચન્નમ્પિ સહધમ્મિકાનં ન કપ્પતીતિ રૂપિયસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા, કયવિક્કયસ્સ ચ કતત્તા. સક્કા પન કપ્પિયો કાતુન્તિ ગિહીહિ પરિનિટ્ઠાપિતપત્તસ્સેવ કિણિતત્તા ¶ , બીજતો પટ્ઠાય અદૂસિતત્તા, મૂલમૂલસ્સામિકાનઞ્ચ પત્તપત્તસ્સામિકાનઞ્ચ વિજ્જમાનત્તા. યથા પન સક્કા હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘મૂલે’’તિઆદિમાહ.

તતિયપત્તે સદિસોયેવાતિ ‘‘પઞ્ચન્નમ્પિ સહધમ્મિકાનં ન વટ્ટતિ, સક્કા પન કપ્પિયો કાતુ’’ન્તિ ઇમં નયં નિદ્દિસતિ. નનુ તતિયપત્તો કપ્પિયવોહારેન ગહિતો, અથ કસ્મા અકપ્પિયોતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘કપ્પિયવોહારેન ગહિતોપિ દુતિયપત્તસદિસોયેવ, મૂલસ્સ સમ્પટિચ્છિતત્તા અકપ્પિયો’’તિ. દુતિયચોદનં પન સયમેવ વદતિ. એત્થ ચ ‘‘દુતિયપત્તસદિસોયેવા’’તિ વુત્તત્તા મૂલે ચ મૂલસ્સામિકાનં, પત્તે ચ પત્તસ્સામિકાનં દિન્ને કપ્પિયો હોતિ, કપ્પિયભણ્ડં દત્વા ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બો. મૂલસ્સ અનિસ્સટ્ઠત્તાતિ યેન ઉગ્ગહિતમૂલેન પત્તો કીતો, તસ્સ મૂલસ્સ સઙ્ઘમજ્ઝે અનિસ્સટ્ઠત્તા. એતેન રૂપિયમેવ નિસ્સજ્જિતબ્બં, ન તમ્મૂલકં અરૂપિયન્તિ ¶ દસ્સેતિ. યદિ હિ તેન સમ્પટિચ્છિતમૂલં સઙ્ઘમજ્ઝે નિસ્સટ્ઠં સિયા, તેન કપ્પિયેન કમ્મેન આરામિકાદીહિ ગહેત્વા દિન્નપત્તો રૂપિયપટિગ્ગાહકં ઠપેત્વા સેસાનં વટ્ટેય્ય.

ચતુત્થપત્તે દુબ્બિચારિતત્તાતિ ‘‘ઇમે કહાપણે દત્વા ઇદં દેહી’’તિ ગહિતત્તા ગિહિસન્તકાનં કહાપણાનં દુટ્ઠુવિચારિતત્તા એતસ્સ વિચારણકસ્સ ભિક્ખુનો એવ ન વટ્ટતીતિ અત્થો. મૂલસ્સ અસમ્પટિચ્છિતત્તાતિ એતેન મૂલસ્સ ગિહિસન્તકત્તં દસ્સેતિ, તેનેવ પત્તસ્સ રૂપિયસંવોહારેન અનુપ્પન્નતઞ્ચ દસ્સેતિ, તેન ચ તસ્સ પત્તસ્સ નિસ્સજ્જિયાભાવં, ભિક્ખુસ્સ ચ પાચિત્તિયાભાવં દીપેતિ, તેન ચ દુબ્બિચારિતમત્તેન દુક્કટમત્તભાવં પકાસેતિ. નિસ્સજ્જીતિ ઇદઞ્ચ દાનવસેન વુત્તં, ન વિનયકમ્મવસેન. તેનેવ ચ ‘‘સપ્પિસ્સ પૂરાપેત્વા’’તિ વુત્તં.

પઞ્ચમપત્તે સબ્બકપ્પિયોતિ અત્તનો ચ પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનઞ્ચ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાનઞ્ચ કપ્પિયો. તેનાહ ‘‘બુદ્ધાનમ્પિ પરિભોગારહો’’તિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

કયવિક્કયસમાપત્તિવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

એકાદસમો પરિચ્છેદો.

૧૨. રૂપિયાદિપટિગ્ગહણવિનિચ્છયકથા

૫૯. એવં ¶ કયવિક્કયસમાપત્તિવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ રૂપિયાદિપટિગ્ગહણવિનિચ્છયં કથેન્તો ‘‘રૂપિયાદિપટિગ્ગહો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સઞ્ઞાણત્થાય કતં રૂપં એત્થ અત્થીતિ ¶ રૂપિયં, યં કિઞ્ચિ વોહારૂપગં ધનં. તેન વુત્તં સમન્તપાસાદિકાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૮૩-૫૮૪) ‘‘ઇધ પન યં કિઞ્ચિ વોહારગમનીયં કહાપણાદિ અધિપ્પેત’’ન્તિ. પઠમં આદીયતીતિઆદિ, કિં તં? રૂપિયં, રૂપિયં આદિ યેસં તેતિ રૂપિયાદયો, દાસિદાસખેત્તવત્થુઆદયો, પટિગ્ગહણં પટિગ્ગહો, સમ્પટિચ્છનન્તિ અત્થો. રૂપિયાદીનં પટિગ્ગહો રૂપિયાદિપટિગ્ગહો. જાતસમયે ઉપ્પન્નં રૂપમેવ રૂપં અસ્સ ભવતિ, ન વિકારમાપજ્જતીતિ જાતરૂપં, સુવણ્ણં. ધવલસભાવતાય સત્તેહિ રઞ્જિયતેતિ રજતં, સજ્ઝુ. જાતરૂપેન કતો માસકો જાતરૂપમાસકો. રજતેન કતો માસકો રજતમાસકોતિ ઇદં ચતુબ્બિધમેવ નિસ્સગ્ગિયવત્થુ હોતિ, ન લોહમાસકાદયોતિ આહ ‘‘તમ્બલોહાદીહિ…પે… સઙ્ગહિતો’’તિ. તમ્બલોહાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન કંસલોહવટ્ટલોહતિપુસીસાદીહિ કતોપિ લોહમાસકોયેવાતિ દસ્સેતિ. કિં ઇદમેવ નિસ્સગ્ગિયવત્થુ હોતિ, ઉદાહુ મુત્તાદયોપીતિ આહ ‘‘મુત્તા…પે… દુક્કટવત્થૂ’’તિ. ઇમેસં દ્વિન્નં વત્થૂનં કો વિસેસોતિ આહ ‘‘તત્થ નિસ્સગ્ગિયવત્થું…પે… દુક્કટમેવા’’તિ. તત્થ નિસ્સગ્ગિયવત્થુ અત્તનો અત્થાય નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, સેસાનં અત્થાય દુક્કટં, દુક્કટવત્થુ સબ્બેસં અત્થાય દુક્કટમેવાતિ યોજના.

ઇદાનિ તેસુ વત્થૂસુ કપ્પિયાકપ્પિયવિનિચ્છયં વિત્થારતો દસ્સેતું આહ ‘‘તત્રાયં વિનિચ્છયો’’તિ. તત્થ સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતિ, કસ્મા? ‘‘ઇદં સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ અકપ્પિયવોહારેન દિન્નત્તા. દત્વા પક્કમતિ, વટ્ટતિ, કસ્મા? સઙ્ઘસ્સ હત્થે અદત્વા વડ્ઢકીઆદીનં હત્થે દિન્નત્તા. એવમ્પિ વટ્ટતિ ગિહીનં હત્થે ઠપિતત્તા. પટિક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ સઙ્ઘગણપુગ્ગલાનં અનામસિતત્તા. ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ પટિક્ખિપિતબ્બં ‘‘તુમ્હે ગહેત્વા ¶ ઠપેથા’’તિ વુત્તત્તા. પટિગ્ગહણેપિ પરિભોગેપિ આપત્તીતિ ‘‘સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ વુત્તત્તા પટિગ્ગહણે પાચિત્તિયં, પરિભોગે દુક્કટં. સ્વેવ સાપત્તિકોતિ દુક્કટાપત્તિં સન્ધાય વદતિ. વદતિ, વટ્ટતિ ‘‘તુમ્હે પચ્ચયે પરિભુઞ્જથા’’તિ કપ્પિયવોહારેન વુત્તત્તા. ચીવરત્થાય દિન્નં ચીવરેયેવ ઉપનેતબ્બં, કસ્મા? યથા દાયકા વદન્તિ, તથા પટિપજ્જિતબ્બત્તા. સેનાસનપચ્ચયસ્સ ઇતરપચ્ચયત્તયતો વિસેસં ¶ દસ્સેન્તો ‘‘સેનાસનત્થાયા’’તિઆદિમાહ. ઇમિના અવિસ્સજ્જિયઅવેભઙ્ગિયભાવં દસ્સેતિ. એવં સન્તેપિ આપદાસુ કત્તબ્બવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘સચે પના’’તિઆદિમાહ.

૬૦. એવં નિસ્સગ્ગિયવત્થૂસુ કત્તબ્બવિધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ દુક્કટવત્થૂસુ કત્તબ્બવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘સચે કોચિ મય્હ’’ન્ત્યાદિમાહ. એત્થ પન પટિગ્ગહણેપિ પરિભોગેપિ આપત્તીતિ દુક્કટમેવ સન્ધાય વુત્તં. તળાકસ્સપિ ખેત્તસઙ્ગહિતત્તા તસ્સ પટિગ્ગહણેપિ આપત્તિ વુત્તા. ‘‘ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જથાતિ દેતીતિ એત્થ ‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું તળાકં દમ્મી’તિ વા ‘ચતુપચ્ચયપરિભોગત્થં તળાકં દમ્મી’તિ વા વદતિ, વટ્ટતિયેવ. ‘ઇતો તળાકતો ઉપ્પન્ને પચ્ચયે દમ્મી’તિ વુત્તે પન વત્તબ્બમેવ નત્થી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૫૩૭-૫૩૯) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૩૮-૫૩૯) તથેવ વત્વા ‘‘ઇદઞ્ચ સઙ્ઘસ્સ દીયમાનઞ્ઞેવ સન્ધાય વુત્તં, પુગ્ગલસ્સ પન એવમ્પિ દિન્નં તળાકખેત્તાદિ ન વટ્ટતિ. સુદ્ધચિત્તસ્સ પન ઉદકપરિભોગત્થં કૂપપોક્ખરણિઆદયો વટ્ટન્તિ. ‘સઙ્ઘસ્સ તળાકં અત્થિ, તં કથ’ન્તિ હિ આદિના સબ્બત્થ સઙ્ઘવસેનેવ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. હત્થે ભવિસ્સતીતિ વસે ભવિસ્સતિ.

કપ્પિયકારકં ઠપેથાતિ વુત્તેતિ સામીચિવસેન વુત્તં, અવુત્તેપિ ઠપેન્તસ્સ ન દોસો અત્થિ. તેનાહ ‘‘ઉદકં વારેતું ¶ લબ્ભતી’’તિ. યસ્મા પરસન્તકં ભિક્ખૂનં નાસેતું ન વટ્ટતિ, તસ્મા ‘‘ન સસ્સકાલે’’તિ વુત્તં. સસ્સકાલેપિ તાસેત્વા મુઞ્ચિતું વટ્ટતિ, અમુઞ્ચતો પન ભણ્ડદેય્યં. જનપદસ્સ સામિકોતિ ઇમિનાવ યો તં જનપદં વિચારેતિ, તેનપિ અચ્છિન્દિત્વા દિન્નં વટ્ટતિયેવાતિ વદન્તિ. પુન દેતીતિ અચ્છિન્દિત્વા પુન દેતિ, એવમ્પિ વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમિના યેન કેનચિ ઇસ્સરેન ‘‘પરિચ્ચત્તમિદં ભિક્ખૂહિ અસ્સામિક’’ન્તિ સઞ્ઞાય અત્તનો ગહેત્વા દિન્નં વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ઉદકવાહકન્તિ ઉદકમાતિકં. કપ્પિયવોહારેપિ વિનિચ્છયં વક્ખામીતિ પાઠસેસો. ઉદકવસેનાતિ ઉદકપરિભોગત્થં. સુદ્ધચિત્તાનન્તિ ઉદકપરિભોગત્થમેવ. ઇદં સહત્થેન ચ અકપ્પિયવોહારેન ચ કરોન્તે સન્ધાય વુત્તં. ‘‘સસ્સસમ્પાદનત્થ’’ન્તિ એવં અસુદ્ધચિત્તાનમ્પિ પન સયં અકત્વા કપ્પિયવોહારેન આણાપેતું વટ્ટતિ એવ. કપ્પિયકારકં ઠપેતું ન વટ્ટતીતિ ઇદં સહત્થાદિના કતતળાકત્તા અસ્સારુપ્પન્તિ વુત્તં. ઠપેન્તસ્સ પન તં પચ્ચયં પરિભુઞ્જન્તસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ આપત્તિ ન પઞ્ઞાયતિ, અટ્ઠકથાપમાણેન વા એત્થ આપત્તિ ¶ ગહેતબ્બા. અલજ્જિના કારાપિતે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ આહ ‘‘લજ્જિભિક્ખુના’’તિ, મત્તિકુદ્ધરણાદીસુ કારાપિતેસૂતિ અધિપ્પાયો.

૬૧. નવસસ્સેતિ અકતપુબ્બે કેદારે. કહાપણેતિ ઇમિના ધઞ્ઞુટ્ઠાપને તસ્સેવ અકપ્પિયન્તિ દસ્સેતિ. અપરિચ્છિન્નભાગેતિ ‘‘એત્તકે ભૂમિભાગે એત્તકો ભાગો દાતબ્બો’’તિ એવં અપરિચ્છિન્નભાગે. ધઞ્ઞુટ્ઠાપને કસતિ, પયોગેપિ દુક્કટમેવ, ન કહાપણુટ્ઠાપને વિય. ‘‘કસથ વપથા’’તિ વચનેન સબ્બેસમ્પિ અકપ્પિયં સિયાતિ આહ ‘‘અવત્વા’’તિ. એત્તકો નામ ભાગોતિ એત્થ એત્તકો કહાપણોતિ ઇદમ્પિ સન્ધાય વદતિ. તથાવુત્તેપિ હિ તદા કહાપણાનં અવિજ્જમાનત્તા આયતિં ઉપ્પજ્જમાનં અઞ્ઞેસં વટ્ટતિ ¶ એવ. તેનાહ ‘‘તસ્સેવ તં અકપ્પિય’’ન્તિ. તસ્સ પન સબ્બપયોગેસુ પરિભોગે ચ દુક્કટં. કેચિ પન ધઞ્ઞપરિભોગે એવ આપત્તિ, ન પુબ્બભાગેતિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં, યેન મિનનરક્ખણાદિના પયોગેન પચ્છા ધઞ્ઞપરિભોગે આપત્તિ હોતિ તસ્સ પયોગસ્સ કરણે અનાપત્તિયા અયુત્તત્તા. પરિયાયકથાય પન સબ્બત્થ અનાપત્તિ. તેનેવ ‘‘એત્તકેહિ વીહીહિ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ આહરથા’’તિ નિયમવચને અકપ્પિયં વુત્તં. કહાપણવિચારણેપિ એસેવ નયો. ‘‘વત્થુ ચ એવરૂપં નામ સંવિજ્જતિ, કપ્પિયકારકો નત્થીતિ વત્તબ્બ’’ન્તિઆદિવચનઞ્ચેત્થ સાધકં. રજ્જુયા વા દણ્ડેન વાતિ એત્થ ‘‘પાદેહિપિ મિનિતું ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. ખલે વા ઠત્વા રક્ખતીતિ એત્થ પન થેનેત્વા ગણ્હન્તે દિસ્વા ‘‘મા ગણ્હથા’’તિ નિવારેન્તો રક્ખતિ નામ, સચે પન અવિચારેત્વા કેવલં તુણ્હીભૂતોવ રક્ખણત્થાય ઓલોકેન્તો તિટ્ઠતિ, વટ્ટતિ. ‘‘સચેપિ તસ્મિં તુણ્હીભૂતે ચોરિકાય હરન્તિ, ‘મયં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચેસ્સામા’તિ એવં વત્તુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. નીહરાપેતિ પટિસામેતીતિ એત્થાપિ ‘‘સચે પરિયાયેન વદતિ, વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. અપુબ્બસ્સ અનુપ્પાદિતત્તા અઞ્ઞેસં વટ્ટતીતિ આહ ‘‘તસ્સેવેતં અકપ્પિય’’ન્તિ.

સબ્બેસં અકપ્પિયં, કસ્મા? કહાપણાનં વિચારિતત્તાતિ એત્થ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૫૩૭-૫૩૯) એવં વિચારણા કતા – નનુ ચ દુબ્બિચારિતમત્તેન તસ્સેવેતં અકપ્પિયં, ન સબ્બેસં રૂપિયસંવોહારે ચતુત્થપત્તો વિય. વુત્તઞ્હિ તત્થ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૮૯) ‘‘યો પન રૂપિયં અસમ્પટિચ્છિત્વા ‘થેરસ્સ પત્તં કિણિત્વા દેહી’તિ પહિતકપ્પિયકારકેન સદ્ધિં કમ્મારકુલં ગન્ત્વા પત્તં દિસ્વા ‘ઇમે કહાપણે ગહેત્વા ઇમં દેહી’તિ કહાપણે દાપેત્વા ગહિતો, અયં પત્તો એતસ્સેવ ભિક્ખુનો ન વટ્ટતિ ¶ દુબ્બિચારિતત્તા ¶ , અઞ્ઞેસં પન વટ્ટતિ મૂલસ્સ અસમ્પટિચ્છિતત્તા’’તિ, તસ્મા યં તે આહરન્તિ, સબ્બેસં અકપ્પિયં. કસ્મા? કહાપણાનં વિચારિતત્તાતિ ઇદં કસ્મા વુત્તન્તિ? એત્થ કેચિ વદન્તિ ‘‘કહાપણે સાદિયિત્વા વિચારિતં સન્ધાય એવં વુત્ત’’ન્તિ, સઙ્ઘિકત્તા ચ નિસ્સજ્જિતું ન સક્કા, તસ્મા સબ્બેસં ન કપ્પતીતિ તેસં અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘અસાદિયિત્વાપિ કહાપણાનં વિચારિતત્તા રૂપિયસંવોહારો કતો હોતિ, સઙ્ઘિકત્તા ચ નિસ્સજ્જિતું ન સક્કા, તસ્મા સબ્બેસં ન કપ્પતી’’તિ વદન્તિ. ગણ્ઠિપદેસુ પન તીસુપિ ઇદં વુત્તં ‘‘ચતુત્થપત્તો ગિહિસન્તકાનંયેવ કહાપણાનં વિચારિતત્તા અઞ્ઞેસં કપ્પતિ, ઇધ પન સઙ્ઘિકાનં વિચારિતત્તા સબ્બેસં ન કપ્પતી’’તિ. સબ્બેસમ્પિ વાદો તેન તેન પરિયાયેન યુત્તોયેવાતિ.

૬૨. ચતુસાલદ્વારેતિ ભોજનસાલં સન્ધાય વુત્તં.

૬૩. ‘‘વનં દમ્મિ, અરઞ્ઞં દમ્મી’’તિ વુત્તે પન વટ્ટતીતિ એત્થ નિવાસટ્ઠાનત્તા પુગ્ગલસ્સપિ સુદ્ધચિત્તેન ગહેતું વટ્ટતિ. સીમં દેમાતિ વિહારસીમાદિસાધારણવચનેન વુત્તત્તા ‘‘વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. પરિયાયેન કથિતત્તાતિ ‘‘ગણ્હાહી’’તિ અવત્વા ‘‘સીમા ગતા’’તિ પરિયાયેન કથિતત્તા. પકતિભૂમિકરણત્થં ‘‘હેટ્ઠા ગહિતં પંસુ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. દાસં દમ્મીતિ એત્થ ‘‘મનુસ્સં દમ્મીતિ વુત્તે વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. વેય્યાવચ્ચકરન્તિઆદિના વુત્તે પુગ્ગલસ્સપિ દાસં ગહેતું વટ્ટતિ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે આરામિક’’ન્તિ વિસેસેત્વા અનુઞ્ઞાતત્તા. તઞ્ચ ખો પિલિન્દવચ્છેન ગહિતપરિભુત્તક્કમેન, ન ગહટ્ઠાનં દાસપરિભોગક્કમેન. ખેત્તાદયો પન સબ્બે સઙ્ઘસ્સેવ વટ્ટન્તિ પાળિયં પુગ્ગલિકવસેન ગહેતું અનનુઞ્ઞાતત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. કુક્કુટસૂકરે…પે… વટ્ટતીતિ એત્થ કુક્કુટસૂકરેસુ દીયમાનેસુ ‘‘ઇમેહિ અમ્હાકં અત્થો નત્થિ, સુખં જીવન્તુ, અરઞ્ઞે વિસ્સજ્જેથા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ ¶ . વિહારસ્સ દેમાતિ સઙ્ઘિકવિહારં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘ખેત્તવત્થુપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧૦, ૧૯૪) સુત્તન્તેસુ આગતપટિક્ખેપો ભગવતા આપત્તિયાપિ હેતુભાવેન કતોતિ ભગવતો અધિપ્પાયં જાનન્તેહિ સઙ્ગીતિકારકમહાથેરેહિ ખેત્તપટિગ્ગહણાદિનિસ્સિતો અયં સબ્બોપિ પાળિમુત્તવિનિચ્છયો વુત્તોતિ ગહેતબ્બો.

૬૪. ચીવરચેતાપન્નન્તિ ચીવરમૂલં. પહિણેય્યાતિ પેસેય્ય. ચેતાપેત્વાતિ પરિવત્તેત્વા. અચ્છાદેહીતિ ¶ વોહારવચનમેતં, ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દેહીતિ અયં પનેત્થ અત્થો. આભતન્તિ આનીતં.

ઇમસ્મિં ઠાને સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૫૨૮-૫૩૧) એવં વિચારણા કતા – એત્થ ચ યં વુત્તં માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. રાજસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘ઇમિના ચીવરચેતાપન્નેન ચીવરં ચેતાપેત્વા ઇત્થન્નામં ભિક્ખું ચીવરેન અચ્છાદેહીતિ ઇદં આગમનસુદ્ધિં દસ્સેતું વુત્તં. સચે હિ ‘ઇદં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દેહી’તિ પેસેય્ય, આગમનસ્સ અસુદ્ધત્તા અકપ્પિયવત્થું આરબ્ભ ભિક્ખુના કપ્પિયકારકોપિ નિદ્દિસિતબ્બો ન ભવેય્યા’’તિ, તત્થ આગમનસ્સ સુદ્ધિયા વા અસુદ્ધિયા વા વિસેસપ્પયોજનં ન દિસ્સતિ. સતિપિ હિ આગમનસ્સ અસુદ્ધભાવે દૂતો અત્તનો કુસલતાય કપ્પિયવોહારેન વદતિ, કપ્પિયકારકો ન નિદ્દિસિતબ્બોતિ ઇદં નત્થિ, ન ચ દૂતેન કપ્પિયવોહારવસેન વુત્તે દાયકેન ‘‘ઇદં કથં પેસિત’’ન્તિ ઈદિસી વિચારણા ઉપલબ્ભતિ, અવિચારેત્વા ચ તં ન સક્કા જાનિતું. યદિ પન આગમનસ્સ અસુદ્ધત્તા કપ્પિયકારકો નિદ્દિસિતબ્બો ન ભવેય્ય, ચીવરાનં અત્થાય દૂતસ્સ હત્થે અકપ્પિયવત્થુમ્હિ પેસિતે સબ્બત્થ દાયકેન કથં પેસિતન્તિ પુચ્છિત્વાવ કપ્પિયકારકો નિદ્દિસિતબ્બો ભવેય્ય, તસ્મા અસતિપિ ¶ આગમનસુદ્ધિયં સચે સો દૂતો અત્તનો કુસલતાય કપ્પિયવોહારવસેન વદતિ, દૂતસ્સેવ વચનં ગહેતબ્બં. યદિ હિ આગમનસુદ્ધિયેવેત્થ પમાણં, મૂલસ્સામિકેન કપ્પિયવોહારવસેન પેસિતસ્સ દૂતસ્સ અકપ્પિયવોહારવસેન વદતોપિ કપ્પિયકારકો નિદ્દિસિતબ્બો ભવેય્ય, તસ્મા સબ્બત્થ દૂતવચનમેવ પમાણન્તિ ગહેતબ્બં. ઇમિના ચીવરચેતાપન્નેનાતિઆદિના પન ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘કપ્પિયવસેન આભતમ્પિ ચીવરમૂલં ઈદિસેન દૂતવચનેન અકપ્પિયં હોતિ, તસ્મા તં પટિક્ખિપિતબ્બ’’ન્તિ. તેનેવાહ ‘‘તેન ભિક્ખુના સો દૂતો એવમસ્સ વચનીયોતિઆદી’’તિ.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૩૮-૫૩૯) પન એવં વુત્તં – યં વુત્તં માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. રાજસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘ઇમિના ચીવરચેતાપન્નેન ચીવરં ચેતાપેત્વા ઇત્થન્નામં ભિક્ખું ચીવરેન અચ્છાદેહીતિ ઇદં આગમનસુદ્ધિં દસ્સેતું વુત્તં. સચે હિ ‘ઇદં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દેહી’તિ પેસેય્ય, આગમનસ્સ અસુદ્ધત્તા અકપ્પિયવત્થું આરબ્ભ ભિક્ખુના કપ્પિયકારકોપિ નિદ્દિસિતબ્બો ન ભવેય્યા’’તિ, તં નિસ્સગ્ગિયવત્થુદુક્કટવત્થુભૂતં અકપ્પિયચીવરચેતાપન્નં ‘‘અસુકસ્સ ભિક્ખુનો દેહી’’તિ એવં આગમનસુદ્ધિયા અસતિ, સિક્ખાપદે ¶ આગતનયેન દૂતવચને ચ અસુદ્ધે સબ્બથા પટિક્ખેપોયેવ કાતું વટ્ટતિ, ન પન ‘‘ચીવરઞ્ચ ખો મયં પટિગ્ગણ્હામા’’તિ વત્તું, તદનુસારેન વેય્યાવચ્ચકરઞ્ચ નિદ્દિસિતું આગમનદૂતવચનાનં ઉભિન્નં અસુદ્ધત્તા, પાળિયં આગતનયેન પન આગમનસુદ્ધિયા સતિ દૂતવચને અસુદ્ધેપિ સિક્ખાપદે આગતનયેન સબ્બં કાતું વટ્ટતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. તેન ચ યથા દૂતવચનાસુદ્ધિયમ્પિ આગમને સુદ્ધે વેય્યાવચ્ચકરં નિદ્દિસિતું વટ્ટતિ, એવં આગમનાસુદ્ધિયમ્પિ દૂતવચને સુદ્ધે વટ્ટતિ એવાતિ અયમત્થો અત્થતો ¶ સિદ્ધોવ હોતિ. ઉભયસુદ્ધિયં વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ ઉભયાસુદ્ધિપક્ખમેવ સન્ધાય માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. રાજસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘કપ્પિયકારકોપિ નિદ્દિસિતબ્બો ન ભવેય્યા’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

યં પનેત્થ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૨૩૭-૫૩૯) ‘‘આગમનસ્સ સુદ્ધિયા વા અસુદ્ધિયા વા વિસેસપ્પયોજનં ન દિસ્સતી’’તિઆદિ વુત્તં, તં માતિકાટ્ઠકથાવચનસ્સ અધિપ્પાયં અસલ્લક્ખેત્વા વુત્તં યથાવુત્તનયેન આગમનસુદ્ધિઆદિના સપ્પયોજનત્તા. યો પનેત્થ ‘‘મૂલસ્સામિકેન કપ્પિયવોહારવસેન, પેસિતદૂતસ્સ અકપ્પિયવોહારેન વદતોપિ કપ્પિયકારકો નિદ્દિસિતબ્બો ભવેય્યા’’તિ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગો વુત્તો, સો અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગો એવ ન હોતિ અભિમતત્તા. તથા હિ સિક્ખાપદે એવ ‘‘પટિગ્ગણ્હતુ આયસ્મા ચીવરચેતાપન્ન’’ન્તિ અકપ્પિયવોહારેન વદતો દૂતસ્સ કપ્પિયેન કમ્મેન વેય્યાવચ્ચકરો નિદ્દિસિતબ્બો વુત્તો આગમનસ્સ સુદ્ધત્તા, આગમનસ્સપિ અસુદ્ધિયં પન કપ્પિયેનપિ કમ્મેન વેય્યાવચ્ચકરો ન નિદ્દિસિતબ્બોવાતિ અત્થેવ આગમનસ્સ સુદ્ધિઅસુદ્ધિયા પયોજનં. કથં પન દૂતવચનેન આગમનસુદ્ધિ વિઞ્ઞાયતીતિ? નાયં ભારો. દૂતેન હિ અકપ્પિયવોહારેન વુત્તે એવ આગમનસુદ્ધિ ગવેસિતબ્બા, ન ઇતરત્થ. તત્થ ચ તસ્સ વચનક્કમેન પુચ્છિત્વા ચ યુત્તિઆદીહિ ચ સક્કા વિઞ્ઞાતું. ઇધાપિ હિ સિક્ખાપદે ‘‘ચીવરચેતાપન્નં આભત’’ન્તિ દૂતવચનેનેવ ચીવરં કિણિત્વા દાતું પેસિતભાવો વિઞ્ઞાયતિ. યદિ હિ સબ્બથા આગમનસુદ્ધિ ન વિઞ્ઞાયતિ, પટિક્ખેપો એવ કત્તબ્બોતિ.

સુવણ્ણં રજતં કહાપણો માસકોતિ ઇમાનિ હિ ચત્તારિ નિસ્સગ્ગિયવત્થૂનિ, મુત્તા મણિ વેળુરિયો સઙ્ખો ¶ સિલા પવાળં લોહિતઙ્કો મસારગલ્લં સત્ત ધઞ્ઞાનિ દાસિદાસં ખેત્તં વત્થુ પુપ્ફારામફલારામાદયોતિ ઇમાનિ દુક્કટવત્થૂનિ ચ અત્તનો વા ચેતિયસઙ્ઘગણપુગ્ગલાનં વા અત્થાય સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટન્તિ, તસ્મા તં સાદિતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘ન ખો મયં આવુસો ¶ ચીવરચેતાપન્નં પટિગ્ગણ્હામા’’તિ વુત્તં. ચીવરઞ્ચ ખો મયં પટિગ્ગણ્હામા’’તિઆદિ દૂતવચનસ્સ અકપ્પિયત્તેપિ આગમનસુદ્ધિયા પટિપજ્જનવિધિદસ્સનત્થં વુત્તં. કાલેન કપ્પિયન્તિ યુત્તપત્તકાલેન યદા નો અત્થો હોતિ, તદા કપ્પિયં ચીવરં પટિગ્ગણ્હામાતિ અત્થો. વેય્યાવચ્ચકરોતિ કિચ્ચકરો, કપ્પિયકારકોતિ અત્થો. ‘‘વેય્યાવચ્ચકરો નિદ્દિસિતબ્બો’’તિ ઇદં ‘‘અત્થિ પનાયસ્મતો કોચિ વેય્યાવચ્ચકરો’’તિ કપ્પિયવચનેન વુત્તત્તા અનુઞ્ઞાતં. સચે પન દૂતો ‘‘કો ઇમં ગણ્હાતિ, કસ્સ વા દેમી’’તિ વદતિ, ન નિદ્દિસિતબ્બો. આરામિકો વા ઉપાસકો વાતિ ઇદં સારુપ્પતાય વુત્તં, ઠપેત્વા પન પઞ્ચ સહધમ્મિકે યો કોચિ કપ્પિયકારકો વટ્ટતિ. એસો ખો આવુસો ભિક્ખૂનં વેય્યાવચ્ચકરોતિ ઇદં દૂતેન ‘‘અત્થિ પનાયસ્મતો કોચિ વેય્યાવચ્ચકરો’’તિ પુચ્છિતત્તા પુચ્છાસભાગેન ભિક્ખુસ્સ કપ્પિયવચનદસ્સનત્થં વુત્તં. એવમેવ હિ ભિક્ખુના વત્તબ્બં, ન વત્તબ્બં ‘‘તસ્સ દેહી’’તિઆદિ. તેનેવ પાળિયં ‘‘ન વત્તબ્બો તસ્સ દેહી’’તિઆદિમાહ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૩૮-૫૩૯) પન ‘‘એસો ખો…પે… ન વત્તબ્બો તસ્સ દેહીતિઆદિ અકપ્પિયવત્થુસાદિયનપરિમોચનત્થં વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

આણત્તો સો મયાતિ યથા તુમ્હાકં ચીવરેન અત્થે સતિ ચીવરં દસ્સતિ, એવં વુત્તોતિ અત્થો. વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘સઞ્ઞત્તોતિઆદિ એવં દૂતેન પુન વુત્તે ¶ એવ ચોદેતું વટ્ટતિ, ન ઇતરથાતિ દસ્સનત્થં વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. એત્થ પન પાળિયં ‘‘સઞ્ઞત્તો સો મયા’’તિ આગતત્તા એવં વુત્તો, પુરિમવાક્યે પન વિનયસઙ્ગહપ્પકરણે (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૬૪) ‘‘આણત્તો સો મયા’’તિ પરિયાયવચનેન પરિવત્તિત્વા ઠપિતત્તા તથા વુત્તો, તેન ચ કપ્પિયકારકસ્સ સઞ્ઞાપિતભાવે દૂતેન ભિક્ખુસ્સ પુન આરોચિતે એવ ભિક્ખુના કપ્પિયકારકો ચોદેતબ્બો હોતિ, ન અનારોચિતેતિ દસ્સેતિ.

અત્થો મે આવુસો ચીવરેનાતિ ચોદનાલક્ખણનિદસ્સનમેતં. ઇદં વા હિ વચનં વત્તબ્બં, તસ્સ વા અત્થો યાય કાયચિ ભાસાય વત્તબ્બો. દેહિ મે ચીવરન્તિઆદીનિ પન ન વત્તબ્બાકારદસ્સનત્થં વુત્તાનિ. એતાનિ હિ વચનાનિ, એતેસં વા અત્થો યાય કાયચિ ભાસાય ન વત્તબ્બો. ‘‘એવં વદન્તો ચ પટિક્ખિત્તત્તા વત્તભેદે દુક્કટં આપજ્જતિ, ચોદના પન હોતિયેવા’’તિ મહાગણ્ઠિપદે મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૩૮-૫૩૯) પન ‘‘ન વત્તબ્બો ‘દેહિ મે ચીવરં…પે… ચેતાપેહિ મે ચીવર’ન્તિ ઇદં દૂતેનાભતરૂપિયં ¶ પટિગ્ગહેતું અત્તના નિદ્દિટ્ઠકપ્પિયકારકત્તાવ ‘દેહિ મે ચીવરં…પે… ચેતાપેહિ મે ચીવર’ન્તિ વદન્તો રૂપિયસ્સ પકતત્તા તેન રૂપિયેન પરિવત્તેત્વા ‘દેહિ ચેતાપેહી’તિ રૂપિયસંવોહારં સમાપજ્જન્તો નામ હોતીતિ તં દોસં દૂરતો પરિવજ્જેતું વુત્તં રૂપિયપટિગ્ગાહકેન સઙ્ઘમજ્ઝે નિસ્સટ્ઠરૂપિયે વિય. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘ન વત્તબ્બો ઇમં વા ઇમં વા આહરા’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૮૩-૫૮૪), તસ્મા ન ઇદં વિઞ્ઞત્તિદોસે પરિવજ્જેતું વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં ‘અત્થો મે આવુસો ચીવરેના’તિપિ અવત્તબ્બતાપ્પસઙ્ગતો. તેનેવ દૂતનિદ્દિટ્ઠેસુ રૂપિયસંવોહારસઙ્કાભાવતો અઞ્ઞં કપ્પિયકારકં ¶ ઠપેત્વાપિ આહરાપેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થાપિ ‘‘દૂતેન ઠપિતરૂપિયેન ચેતાપેત્વા ચીવરં આહરાપેહી’’તિ અવત્વા કેવલં ‘‘ચીવરં આહરાપેહી’’તિ એવં આહરાપેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો ગહેતબ્બોતિ વુત્તં.

ઇચ્ચેતં કુસલન્તિ એવં યાવતતિયં ચોદેન્તો તં ચીવરં અભિનિપ્ફાદેતું સક્કોતિ અત્તનો પટિલાભવસેન, ઇચ્ચેતં કુસલં સાધુ સુટ્ઠુ સુન્દરં. ચતુક્ખત્તું પઞ્ચક્ખત્તું છક્ખત્તુપરમં તુણ્હીભૂતેન ઉદ્દિસ્સ ઠાતબ્બન્તિ ઠાનલક્ખણનિદસ્સનમેતં. છક્ખત્તુપરમન્તિ ચ ભાવનપુંસકવચનમેતં. છક્ખત્તુપરમન્તિ એતેન ચીવરં ઉદ્દિસ્સ તુણ્હીભૂતેનેવ ઠાતબ્બં, ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કાતબ્બન્તિ ઇદં ઠાનલક્ખણં. તેનેવ ‘‘ન આસનેતિઆદી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. સદ્દસત્થે પન –

‘‘કિરિયાવિસેસનં સત્થે, વુત્તં ધાતુવિસેસનં;

ભાવનપુંસકન્ત્યેવ, સાસને સમુદીરિત’’ન્તિ. –

વચનતો કિરિયાવિસેસનમેવ સાસનવોહારેન ભાવનપુંસકં નામ જાતં;

‘‘મુદું પચતિઇચ્ચત્ર, પચનં ભવતીતિ ચ;

સુખં સયતિઇચ્ચત્ર, કરોતિ સયનન્તિ ચા’’તિ. –

વચનતો કિરિયાવિસેસનપદેન તુલ્યાધિકરણભૂતં કિરિયાવિસેસ્યપદં અકમ્મકમ્પિ સકમ્મકમ્પિ ભૂધાતુકરધાતૂહિ સમ્બન્ધિતબ્બં હોતીતિ ઇમિના ઞાયેન છક્ખત્તુપરમં ઠાનં ભવિતબ્બં, છક્ખત્તુપરમં ઠાનં કાતબ્બન્તિ અત્થો. એતેન છક્ખત્તુપરમં એવં ઠાનં ભવિતબ્બં, ન તતો અધિકં ¶ , છક્ખત્તુપરમં એવ ઠાનં કાતબ્બં, ન તતો ઉદ્ધન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ. ન આસને નિસીદિતબ્બન્તિ ‘‘ઇધ ભન્તે નિસીદથા’’તિ વુત્તેપિ ન નિસીદિતબ્બં. ન આમિસં પટિગ્ગહેતબ્બન્તિ ‘‘યાગુખજ્જકાદિભેદં કિઞ્ચિ આમિસં ગણ્હથ ભન્તે’’તિ યાચિયમાનેનપિ ન ગણ્હિતબ્બં. ન ધમ્મો ભાસિતબ્બોતિ ‘‘મઙ્ગલં વા અનુમોદનં ¶ વા ભાસથા’’તિ યાચિયમાનેનપિ કિઞ્ચિ ન ભાસિતબ્બં, કેવલં ‘‘કિંકારણા આગતોસી’’તિ પુચ્છિયમાનેન ‘‘જાનાહિ આવુસો’’તિ વત્તબ્બો.

ઠાનં ભઞ્જતીતિ આગતકારણં ભઞ્જતિ કોપેતિ. ઠાનન્તિ ઠિતિયા ચ કારણસ્સ ચ નામં, તસ્મા આસને નિસીદનેન ઠાનં કુપ્પતિ, આગતકારણમ્પિ, આમિસપટિગ્ગહણાદીસુ પન આગતકારણમેવ ભઞ્જતિ, ન ઠાનં. તેનાહ ‘‘આગતકારણં ભઞ્જતી’’તિ. કેચિ પન ‘‘આમિસપટિગ્ગહણાદિના ઠાનમ્પિ ભઞ્જતી’’તિ વદન્તિ, તં અટ્ઠકથાય ન સમેતિ, ટીકાયમ્પિ નાનાવાદે દસ્સેત્વા ઠાનભઞ્જનં વુત્તં, તં અટ્ઠકથાવચનેન અસંસન્દનતો ગન્થગરુભયેન ન વદિમ્હ. ઇદાનિ યા તિસ્સો ચોદના, છ ચ ઠાનાનિ વુત્તાનિ, તત્થ વુદ્ધિહાનિં દસ્સેન્તો ‘‘સચે ચતુક્ખત્તું ચોદેતી’’તિઆદિમાહ. યસ્મા ચ એકચોદનાવુદ્ધિયા દ્વિન્નં ઠાનાનં હાનિ વુત્તા, તસ્મા ચોદના દ્વિગુણં ઠાનન્તિ લક્ખણં દસ્સિતં હોતિ. ઇતિ ઇમિના લક્ખણેન તિક્ખત્તું ચોદેત્વા છક્ખત્તું ઠાતબ્બં, દ્વિક્ખત્તું ચોદેત્વા અટ્ઠક્ખત્તું ઠાતબ્બં, સકિં ચોદેત્વા દસક્ખત્તું ઠાતબ્બં.

તત્ર તત્ર ઠાને તિટ્ઠતીતિ ઇદં ચોદકસ્સ ઠિતટ્ઠાનતો અપક્કમ્મ તત્ર તત્ર ઉદ્દિસ્સ ઠાનંયેવ સન્ધાય વુત્તં. કો પન વાદો નાનાદિવસેસૂતિ નાનાદિવસેસુ એવં કરોન્તસ્સ કો પન વાદો, વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘સામં વા ગન્તબ્બં, દૂતો વા પાહેતબ્બોતિ ઇદં સભાવતો ચોદેતું અનિચ્છન્તેનપિ કાતબ્બમેવા’’તિ વદન્તિ. ન તં તસ્સ ભિક્ખુનો કિઞ્ચિ અત્થં અનુભોતીતિ તં ચીવરચેતાપન્નં અસ્સ ભિક્ખુનો કિઞ્ચિ અપ્પમત્તકમ્પિ કમ્મં ન નિપ્ફાદેતિ. યુઞ્જન્તાયસ્મન્તો સકન્તિ આયસ્મન્તો અત્તનો સન્તકં ધનં પાપુણન્તુ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૩૮-૫૩૯) પન ‘‘યતસ્સ ¶ ચીવરચેતાપન્નન્તિઆદિ યેન અત્તના વેય્યાવચ્ચકરો નિદ્દિટ્ઠો, ચીવરઞ્ચ અનિપ્ફાદિતં, તસ્સ કત્તબ્બદસ્સનં. એવં ભિક્ખુના વત્થુસામિકાનં વુત્તે ચોદેત્વા દેન્તિ, વટ્ટતિ ‘સામિકા ચોદેત્વા દેન્તી’તિ (પારા. ૫૪૧) અનાપત્તિયં વુત્તત્તા. તેનેવ સો સયં અચોદેત્વા ઉપાસકાદીહિ પરિયાયેન વત્વા ચોદાપેતિ ¶ , તેસુ સતક્ખત્તુમ્પિ ચોદેત્વા ચીવરં દાપેન્તેસુ તસ્સ અનાપત્તિ સિદ્ધા હોતિ સિક્ખાપદસ્સ અનાણત્તિકત્તા’’તિ વુત્તં.

૬૫. કેનચિ અનિદ્દિટ્ઠો અત્તનો મુખેનેવ બ્યાવટભાવં વેય્યાવચ્ચકરત્તં પત્તો મુખવેવટિકો, અવિચારેતુકામતાયાતિ ઇમિના વિજ્જમાનમ્પિ દાતું અનિચ્છન્તા અરિયાપિ વઞ્ચનાધિપ્પાયં વિના વોહારતો નત્થીતિ વદન્તીતિ દસ્સેતિ. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૫૩૭-૫૩૯) પન ‘‘અવિચારેતુકામતાયાતિ ઇમસ્મિં પક્ખે ‘નત્થમ્હાકં કપ્પિયકારકો’તિ ઇદં તાદિસં કરોન્તો કપ્પિયકારકો નત્થીતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. ભેસજ્જક્ખન્ધકે મેણ્ડકસેટ્ઠિવત્થુમ્હિ (મહાવ. ૨૯૯) વુત્તં ‘‘સન્તિ ભિક્ખવે’’તિઆદિવચનમેવ મેણ્ડકસિક્ખાપદં નામ. તત્થ હિ મેણ્ડકેન નામ સેટ્ઠિના ‘‘સન્તિ હિ ભન્તે મગ્ગા કન્તારા અપ્પોદકા અપ્પભક્ખા ન સુકરા અપાથેય્યેન ગન્તું, સાધુ ભન્તે ભગવા ભિક્ખૂનં પાથેય્યં અનુજાનાતૂ’’તિ યાચિતેન ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે પાથેય્યં પરિયેસિતું. તણ્ડુલો તણ્ડુલત્થિકેન, મુગ્ગો મુગ્ગત્થિકેન, માસો માસત્થિકેન, લોણં લોણત્થિકેન, ગુળો ગુળત્થિકેન, તેલં તેલત્થિકેન, સપ્પિ સપ્પિત્થિકેના’’તિ વત્વા ઇદં વુત્તં ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, મનુસ્સા સદ્ધા પસન્ના, તે કપ્પિયકારકાનં હત્થે હિરઞ્ઞં ઉપનિક્ખિપન્તિ ‘ઇમિના યં અય્યસ્સ કપ્પિયં, તં દેથા’તિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યં તતો કપ્પિયં, તં સાદિતું, ન ત્વેવાહં, ભિક્ખવે, કેનચિ ¶ પરિયાયેન જાતરૂપરજતં સાદિતબ્બં પરિયેસિતબ્બન્તિ વદામી’’તિ. ‘‘કપ્પિયકારકાનં હત્થે હિરઞ્ઞં નિક્ખિપન્તી’’તિ એત્થાપિ ભિક્ખુસ્સ આરોચનં અત્થિયેવ, અઞ્ઞથા અનિદ્દિટ્ઠકપ્પિયકારકપક્ખં ભજતીતિ ન ચોદેતબ્બો સિયા, ઇદં પન દૂતેન નિદ્દિટ્ઠકપ્પિયકારકે સન્ધાય વુત્તં, ન પન ભિક્ખુના નિદ્દિટ્ઠે વા અનિદ્દિટ્ઠે વા. તેનેવાહ ‘‘એત્થ ચોદનાય પરિમાણં નત્થી’’તિઆદિ. યદિ મૂલં સન્ધાય ચોદેતિ, તં સાદિતમેવ સિયાતિ આહ ‘‘મૂલં અસાદિયન્તેના’’તિ.

અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતેસુ વિય પટિપજ્જિતબ્બન્તિ ઇદં અત્તના ચોદનાટ્ઠાનઞ્ચ ન કાતબ્બન્તિ દસ્સનત્થં વુત્તં. પિણ્ડપાતાદીનં અત્થાયાતિ ઇમિના ચીવરત્થાયેવ ન હોતીતિ દસ્સેતિ. એસેવ નયોતિ ઇમિના વત્થુસામિના નિદ્દિટ્ઠકપ્પિયકારકેસુપિ પિણ્ડપાતાદીનમ્પિ અત્થાય દિન્ને ચ ઠાનચોદનાદિસબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ કાતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

૬૬. ઉપનિક્ખિત્તસાદિયને ¶ પનાતિઆદીસુ ‘‘ઇદં અય્યસ્સ હોતૂ’’તિ એવં સમ્મુખા વા ‘‘અમુકસ્મિં નામ ઠાને મમ હિરઞ્ઞસુવણ્ણં અત્થિ, તં તુય્હં હોતૂ’’તિ એવં પરમ્મુખા વા ઠિતસ્સ કેવલં વાચાય વા હત્થમુદ્દાય વા ‘‘તુય્હ’’ન્તિ વત્વા પરિચ્ચત્તસ્સ કાયવાચાહિ અપ્પટિક્ખિપિત્વા ચિત્તેન સાદિયનં ઉપનિક્ખિત્તસાદિયનં નામ. સાદિયતીતિ વુત્તમેવત્થં વિભાવેતિ ‘‘ગણ્હિતુકામો હોતી’’તિ.

ઇદં ગુત્તટ્ઠાનન્તિ આચિક્ખિતબ્બન્તિ પચ્ચયપરિભોગંયેવ સન્ધાય આચિક્ખિતબ્બં. ‘‘ઇધ નિક્ખિપા’’તિ વુત્તે ‘‘ઉગ્ગણ્હાપેય્ય વા’’તિ વુત્તલક્ખણેન નિસ્સગ્ગિયં હોતીતિ આહ ‘‘ઇધ નિક્ખિપાહીતિ ન વત્તબ્બ’’ન્તિ. અથ વા ‘‘ઇદં ગુત્તટ્ઠાન’’ન્તિ આચિક્ખન્તો ઠાનસ્સ ગુત્તભાવમેવ દસ્સેતિ, ન વત્થું પરામસતિ, તસ્મા આચિક્ખિતબ્બં. ‘‘ઇધ નિક્ખિપાહી’’તિ પન વદન્તો ¶ નિક્ખિપિતબ્બં વત્થું નિક્ખિપાહીતિ વત્થું પરામસતિ નામ, તસ્મા ન વત્તબ્બં. પરતો ઇદં ગણ્હાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. કપ્પિયઞ્ચ અકપ્પિયઞ્ચ નિસ્સાય ઠિતં હોતીતિ યસ્મા તતો ઉપ્પન્નપચ્ચયપરિભોગો કપ્પતિ, તસ્મા કપ્પિયં નિસ્સાય ઠિતં, યસ્મા પન દુબ્બિચારણાય તતો ઉપ્પન્નપચ્ચયપરિભોગો ન કપ્પતિ, તસ્મા અકપ્પિયં નિસ્સાય ઠિતન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા ઇદં ધનં યસ્મા ‘‘નયિદં કપ્પતી’’તિ પટિક્ખિત્તં, તસ્મા કપ્પિયં નિસ્સાય ઠિતં, યસ્મા પન સબ્બસો અવિસ્સજ્જિતં, તસ્મા અકપ્પિયં નિસ્સાય ઠિતં. અથ વા તં ધનં યસ્મા પચ્છા સુટ્ઠુવિચારણાય સતિયા કપ્પિયં ભવિસ્સતિ, દુબ્બિચારણાય સતિયા અકપ્પિયં ભવિસ્સતિ, તસ્મા કપ્પિયઞ્ચ અકપ્પિયઞ્ચ નિસ્સાય ઠિતં હોતીતિ. વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘એકો સતં વા સહસ્સં વાતિઆદિ રૂપિયે હેટ્ઠિમકોટિયા પવત્તનાકારં દસ્સેતું વુત્ત’’ન્તિ ચ ‘‘ન પન એવં પટિપજ્જિતબ્બમેવાતિ દસ્સેતું, ‘ઇધ નિક્ખિપાહી’તિ વુત્તે ઉગ્ગણ્હાપનં હોતીતિ આહ ‘ઇધ નિક્ખિપાહી’તિ ન વત્તબ્બ’’ન્તિ ચ ‘‘કપ્પિયઞ્ચ…પે… હોતીતિ યસ્મા અસાદિતત્તા તતો ઉપ્પન્નપચ્ચયા વટ્ટન્તિ, તસ્મા કપ્પિયં નિસ્સાય ઠિતં, યસ્મા પન દુબ્બિચારણાય સતિ તતો ઉપ્પન્નં ન કપ્પતિ, તસ્મા અકપ્પિયં નિસ્સાય ઠિતન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ ચ વુત્તં.

૬૭. સઙ્ઘમજ્ઝે નિસ્સજ્જિતબ્બન્તિ યસ્મા રૂપિયં નામ અકપ્પિયં, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા નિસ્સજ્જિતબ્બન્તિ ન વુત્તં. યસ્મા પન તં પટિગ્ગહિતમત્તમેવ હોતિ, ન તેન કિઞ્ચિ કપ્પિયભણ્ડં ચેતાપિતં, તસ્મા ઉપાયેન પરિભોગદસ્સનત્થં ‘‘સઙ્ઘમજ્ઝે નિસ્સજ્જિતબ્બ’’ન્તિ ¶ (પારા. ૫૮૪) વુત્તં. ન તેન કિઞ્ચિ કપ્પિયભણ્ડં ચેતાપિતન્તિ ઇમિના ચેતાપિતઞ્ચે, નત્થિ પરિભોગૂપાયો ઉગ્ગહેત્વા અનિસ્સટ્ઠરૂપિયેન ચેતાપિતત્તા. ઈદિસઞ્હિ સઙ્ઘમજ્ઝે નિસ્સજ્જનં કત્વાવ ¶ છડ્ડેત્વા પાચિત્તિયં દેસાપેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. કેચિ પન ‘‘યસ્મા નિસ્સગ્ગિયવત્થું પટિગ્ગહેત્વાપિ ચેતાપિતં કપ્પિયભણ્ડં સઙ્ઘે નિસ્સટ્ઠં કપ્પિયકારકેહિ નિસ્સટ્ઠરૂપિયેન પરિવત્તેત્વા આનીતકપ્પિયભણ્ડસદિસં હોતિ, તસ્મા વિનાવ ઉપાયં ભાજેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં પત્તચતુક્કાદિકથાય ન સમેતિ. તત્થ હિ રૂપિયેન પરિવત્તિતપત્તસ્સ અપરિભોગોવ દસ્સિતો, ન નિસ્સજ્જનવિચારોતિ. કપ્પિયં આચિક્ખિતબ્બન્તિ પબ્બજિતાનં સપ્પિ વા તેલં વા વટ્ટતિ ઉપાસકાતિ એવં આચિક્ખિતબ્બં.

આરામિકાનં વા પત્તભાગન્તિ ઇદં ગિહીનં હત્થગતોપિ સોયેવ ભાગોતિ કત્વા વુત્તં. સચે પન તેન અઞ્ઞં પરિવત્તેત્વા આરામિકા દેન્તિ, પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચૂળગણ્ઠિપદે ચ વુત્તં. તતો હરિત્વાતિ અઞ્ઞેસં પત્તભાગતો હરિત્વા. કસિણપરિકમ્મન્તિ આલોકકસિણપરિકમ્મં. મઞ્ચપીઠાદીનિ વાતિ એત્થ તતો ગહિતમઞ્ચપીઠાદીનિ પરિવત્તેત્વા અઞ્ઞં ચે ગહિતં, વટ્ટતીતિ વદન્તિ. છાયાપીતિ ભોજનસાલાદીનં છાયાપિ. પરિચ્છેદાતિક્કન્તાતિ ગેહપરિચ્છેદં અતિક્કન્તા, છાયાય ગતગતટ્ઠાનં ગેહં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. મગ્ગેનપીતિ એત્થ સચે અઞ્ઞો મગ્ગો નત્થિ, મગ્ગં અધિટ્ઠહિત્વા ગન્તું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. કીતાયાતિ તેન વત્થુના કીતાય. ઉપનિક્ખેપં ઠપેત્વા સઙ્ઘો પચ્ચયે પરિભુઞ્જતીતિ સચે ઉપાસકો ‘‘અતિબહુ એતં હિરઞ્ઞં, ઇદં ભન્તે અજ્જેવ ન વિનાસેતબ્બ’’ન્તિ વત્વા સયં ઉપનિક્ખેપં ઠપેતિ, અઞ્ઞેન વા ઠપાપેતિ, એવં ઉપનિક્ખેપં ઠપેત્વા તતો ઉપ્પન્નપચ્ચયં પરિભુઞ્જન્તો સઙ્ઘો પચ્ચયે પરિભુઞ્જતિ, તેન વત્થુના ગહિતત્તા ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૮૩-૫૮૪) પન ‘‘ઉપનિક્ખેપં ઠપેત્વાતિ કપ્પિયકારકેહિ ¶ વડ્ઢિયા પયોજનં સન્ધાય વુત્તં. અકપ્પિયન્તિ તેન વત્થુના ગહિતત્તા વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

સચે સો છડ્ડેતીતિ યત્થ કત્થચિ ખિપતિ, અથાપિ ન છડ્ડેતિ, સયં ગહેત્વા ગચ્છતિ, ન વારેતબ્બો. નો ચે છડ્ડેતીતિ અથ નેવ ગહેત્વા ગચ્છતિ, ન છડ્ડેતિ, ‘‘કિં મય્હં ઇમિના બ્યાપારેના’’તિ યેનકામં પક્કમતિ, તતો યથાવુત્તલક્ખણો રૂપિયછડ્ડકો સમન્નિતબ્બો. યો ન છન્દાગતિન્તિઆદીસુ લોભવસેન તં વત્થું અત્તનો વા કરોન્તો અત્તાનં વા ઉક્કંસેન્તો છન્દાગતિં ¶ નામ ગચ્છતિ. દોસવસેન ‘‘નેવાયં માતિકં જાનાતિ, ન વિનય’’ન્તિ પરં અપસાદેન્તો દોસાગતિં નામ ગચ્છતિ. મોહવસેન પમુટ્ઠો પમુટ્ઠસ્સતિભાવં આપજ્જન્તો મોહાગતિં નામ ગચ્છતિ. રૂપિયપટિગ્ગાહકસ્સ ભયેન છડ્ડેતું અવિસહન્તો ભયાગતિં નામ ગચ્છતિ. એવં અકરોન્તો ન છન્દાગતિં ગચ્છતિ, ન દોસાગતિં ગચ્છતિ, ન મોહાગતિં ગચ્છતિ, ન ભયાગતિં ગચ્છતિ નામાતિ વેદિતબ્બો.

૬૮. પતિતોકાસં અસમન્નારહન્તેન છડ્ડેતબ્બન્તિ ઇદં નિરપેક્ખભાવદસ્સનપરન્તિ વેદિતબ્બં, તસ્મા પતિતટ્ઠાને ઞાતેપિ તસ્સ ગૂથં છડ્ડેન્તસ્સ વિય નિરપેક્ખભાવોયેવેત્થ પમાણન્તિ વેદિતબ્બં. અસન્તસમ્ભાવનાયાતિ અત્તનિ અવિજ્જમાનઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનં સન્ધાય વુત્તં. થેય્યપરિભોગો નામ અનરહસ્સ પરિભોગો. ભગવતા હિ અત્તનો સાસને સીલવતો પચ્ચયા અનુઞ્ઞાતા, ન દુસ્સીલસ્સ. દાયકાનમ્પિ સીલવતો એવ પરિચ્ચાગો, ન દુસ્સીલસ્સ અત્તનો કારાનં મહપ્ફલભાવસ્સ પચ્ચાસીસનતો. ઇતિ સત્થારા અનનુઞ્ઞાતત્તા દાયકેહિ ચ અપરિચ્ચત્તત્તા દુસ્સીલસ્સ પરિભોગો થેય્યપરિભોગો. ઇણવસેન પરિભોગો ઇણપરિભોગો, પટિગ્ગાહકતો દક્ખિણાવિસુદ્ધિયા ¶ અભાવતો ઇણં ગહેત્વા પરિભોગો વિયાતિ અત્થો. તસ્માતિ ‘‘સીલવતો’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં કારણભાવેન પચ્ચામસતિ. ચીવરં પરિભોગે પરિભોગેતિ કાયતો મોચેત્વા પરિભોગે પરિભોગે. પુરેભત્ત…પે… પચ્છિમયામેસુ પચ્ચવેક્ખિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. તથા અસક્કોન્તેન યથાવુત્તકાલવિસેસવસેન એકસ્મિં દિવસે ચતુક્ખત્તું તિક્ખત્તું દ્વિક્ખત્તું સકિંયેવ વા પચ્ચવેક્ખિતબ્બં.

સચસ્સ અપ્પચ્ચવેક્ખતોવ અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતીતિ એત્થ હિય્યો યં મયા ચીવરં પરિભુત્તં, તં યાવદેવ સીતસ્સ પટિઘાતાય…પે… હિરિકોપિનપટિચ્છાદનત્થં. હિય્યો યો મયા પિણ્ડપાતો પરિભુત્તો, સો નેવ દવાયાતિઆદિના સચે અતીતપરિભોગપચ્ચવેક્ખણં ન કરેય્ય, ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતીતિ વદન્તિ, તં વીમંસિતબ્બં. સેનાસનમ્પિ પરિભોગે પરિભોગેતિ પવેસે પવેસે. એવં પન અસક્કોન્તેન પુરેભત્તાદીસુ પચ્ચવેક્ખિતબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ ઇધ વિસું ન વુત્તં. સતિપચ્ચયતાતિ સતિયા પચ્ચયભાવો. પટિગ્ગહણસ્સ પરિભોગસ્સ ચ પચ્ચવેક્ખણસતિયા પચ્ચયભાવો યુજ્જતિ, પચ્ચવેક્ખિત્વાવ પટિગ્ગહેતબ્બં પરિભુઞ્જિતબ્બઞ્ચાતિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘સતિં કત્વા’’તિઆદિ. એવં સન્તેપીતિ યદિપિ દ્વીસુપિ ઠાનેસુ પચ્ચવેક્ખણા યુત્તા, એવં સન્તેપિ ¶ . અપરે પનાહુ ‘‘સતિપચ્ચયતાતિ સતિ ભેસજ્જપરિભોગસ્સ પચ્ચયભાવે, પચ્ચયેતિ અત્થો. એવં સન્તેપીતિ પચ્ચયે સતિપી’’તિ, તં તેસં મતિમત્તં. તથા હિ પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલં પચ્ચવેક્ખણાય વિસુજ્ઝતિ, ન પચ્ચયસબ્ભાવમત્તેન.

નનુ ચ ‘‘પરિભોગે કરોન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરસીલં વુત્તં, તસ્મા પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસ્સ પાતિમોક્ખસંવરસીલસ્સ ¶ ચ કો વિસેસોતિ? વુચ્ચતે – પુરિમેસુ તાવ તીસુ પચ્ચયેસુ વિસેસો પાકટોયેવ, ગિલાનપચ્ચયે પન યથા વતિં કત્વા રુક્ખમૂલે ગોપિતે તસ્સ ફલાનિપિ રક્ખિતાનેવ હોન્તિ, એવમેવ પચ્ચવેક્ખણાય પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલે રક્ખિતે તપ્પટિબદ્ધં પાતિમોક્ખસંવરસીલમ્પિ નિપ્ફન્નં નામ હોતિ. ગિલાનપચ્ચયં અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ સીલં ભિજ્જમાનં પાતિમોક્ખસંવરસીલમેવ ભિજ્જતિ, પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલં પન પચ્છાભત્તપુરિમયામાદીસુ યાવ અરુણુગ્ગમના અપ્પચ્ચવેક્ખન્તસ્સેવ ભિજ્જતિ. પુરેભત્તઞ્હિ અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વાપિ ગિલાનપચ્ચયં પરિભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિ, ઇદમેતેસં નાનાકરણન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૫૮૫) આગતં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૮૫) પન ‘‘થેય્યપરિભોગોતિ પચ્ચયસ્સામિના ભગવતા અનનુઞ્ઞાતત્તા વુત્તં. ઇણપરિભોગોતિ ભગવતા અનુઞ્ઞાતમ્પિ કત્તબ્બં અકત્વા પરિભુઞ્જનતો વુત્તં. તેન ચ પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલં વિપજ્જતીતિ દસ્સેતિ. પરિભોગે પરિભોગેતિ કાયતો મોચેત્વા મોચેત્વા પરિભોગે. પચ્છિમયામેસુ પચ્ચવેક્ખિતબ્બન્તિ યોજના. ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતીતિ એત્થ ‘હિય્યો યં મયા ચીવરં પરિભુત્ત’ન્તિઆદિનાપિ અતીતપચ્ચવેક્ખણા વટ્ટતીતિ વદન્તિ. પરિભોગે પરિભોગેતિ ઉદકપતનટ્ઠાનતો અન્તોપવેસનેસુ નિસીદનસયનેસુ ચ. સતિપચ્ચયતા વટ્ટતીતિ પચ્ચવેક્ખણસતિયા પચ્ચયત્તં લદ્ધું વટ્ટતિ. પટિગ્ગહણે ચ પરિભોગે ચ પચ્ચવેક્ખણાસતિ અવસ્સં લદ્ધબ્બાતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘સતિં કત્વા’તિઆદિ. કેચિ પન ‘સતિપચ્ચયતા પચ્ચયે સતિ ભેસજ્જપરિભોગસ્સ કારણે સતી’તિ એવમ્પિ અત્થં વદન્તિ, તેસમ્પિ પચ્ચયે સતીતિ પચ્ચયસબ્ભાવસલ્લક્ખણે સતીતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો ¶ પચ્ચયસબ્ભાવમત્તેન સીલસ્સ અસુજ્ઝનતો. પરિભોગે અકરોન્તસ્સેવ આપત્તીતિ ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરસીલસ્સ ભેદો દસ્સિતો, ન પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસ્સ તસ્સ અતીતપચ્ચવેક્ખણાય વિસુજ્ઝનતો. એતસ્મિં પન સેસપચ્ચયેસુ ચ ઇણપરિભોગાદિવચનેન પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસ્સેવ ભેદોતિ એવમિમેસં નાનાકરણં વેદિતબ્બ’’ન્તિ આગતં.

એતેસુ ¶ દ્વીસુ પકરણેસુ ‘‘ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતી’’તિ એત્થ હિય્યો યં મયા ચીવરં પરિભુત્તન્તિ…પે… વદન્તીતિ આગતં. ઇમં પન નયં નિસ્સાય ઇદાનિ એકચ્ચે પણ્ડિતા ‘‘અજ્જપાતો પરિભુત્તં સાયં પચ્ચવેક્ખન્તેન અજ્જ યં મયા ચીવરં પરિભુત્તન્તિઆદિના અતીતવસેન પચ્ચવેક્ખણા કાતબ્બા’’તિ વદન્તિ. કેચિ ‘‘હિય્યો પરિભુત્તમેવ અતીતવસેન પચ્ચવેક્ખણા કાતબ્બા, ન અજ્જ પરિભુત્તં, તં પન પચ્ચુપ્પન્નવસેન પચ્ચવેક્ખણાયેવા’’તિ વદન્તિ. તત્થ મૂલવચને એવં વિચારણા કાતબ્બા. કથં? ઇદં હિય્યોત્યાદિવચનં સુત્તં વા સુત્તાનુલોમં વા આચરિયવાદો વા અત્તનોમતિ વાતિ. તત્થ ન તાવ સુત્તં હોતિ ‘‘સુત્તં નામ સકલે વિનયપિટકે પાળી’’તિ વુત્તત્તા ઇમસ્સ ચ વચનસ્સ ન પાળિભૂતત્તા. ન ચ સુત્તાનુલોમં ‘‘સુત્તાનુલોમં નામ ચત્તારો મહાપદેસા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫) વુત્તત્તા ઇમસ્સ ચ મહાપદેસભાવાભાવતો. ન ચ આચરિયવાદો ‘‘આચરિયવાદો નામ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ પઞ્ચહિ અરહન્તસતેહિ ઠપિતા પાળિવિનિમુત્તા ઓક્કન્તવિનિચ્છયપ્પવત્તા અટ્ઠકથાતન્તી’’તિ વચનતો ઇમસ્સ ચ અટ્ઠકથાપાઠભાવાભાવતો. ન ચ અત્તનોમતિ ‘‘અત્તનોમતિ નામ સુત્તસુત્તાનુલોમઆચરિયવાદે મુઞ્ચિત્વા અનુમાનેન અત્તનો બુદ્ધિયા નયગ્ગાહેન ઉપટ્ઠિતાકારકથનં, અપિચ સુત્તન્તાભિધમ્મવિનયટ્ઠકથાસુ આગતો સબ્બોપિ ¶ થેરવાદો અત્તનોમતિ નામા’’તિ વુત્તત્તા ઇમસ્સ ચ અટ્ઠકથાસુ આગતત્થેરવાદભાવાભાવતો.

ઇતિ –

‘‘ચતુબ્બિધઞ્હિ વિનયં, મહાથેરા મહિદ્ધિકા;

નીહરિત્વા પકાસેસું, ધમ્મસઙ્ગાહકા પુરા’’તિ. (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫) –

વુત્તેસુ ચતુબ્બિધવિનયેસુ અનન્તોગધત્તા ઇદં વચનં વિચારેતબ્બં. તેન વુત્તં સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૫૮૫) ટીકાચરિયેન ‘‘તં વીમંસિતબ્બ’’ન્તિ. અથ વા ‘‘નયગ્ગાહેન ઉપટ્ઠિતાકારકથન’’ન્તિ ઇમિના લક્ખણેન તેસં તેસં આચરિયાનં ઉપટ્ઠિતાકારવસેન કથનં અત્તનોમતિ સિયા, એવમ્પિ વિચારેતબ્બમેવ. ‘‘અત્તનોમતિ આચરિયવાદે ઓતારેતબ્બા. સચે તત્થ ઓતરતિ ચેવ સમેતિ ચ, ગહેતબ્બા. સચે નેવ ઓતરતિ ન સમેતિ, ન ગહેતબ્બા. અયઞ્હિ અત્તનોમતિ નામ સબ્બદુબ્બલા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫) વચનતો ઇમસ્સ ચ વચનસ્સ ¶ અટ્ઠકથાવચને અનોતરણતો અપ્પવિસનતો. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સચસ્સ અપ્પચ્ચવેક્ખતોવ અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતી’’તિ.

અપરો નયો – કિં ઇદં વચનં પાળિવચનં વા અટ્ઠકથાવચનં વા ટીકાવચનં વા ગન્થન્તરવચનં વાતિ. તત્થ ન તાવ પાળિવચનં, ન અટ્ઠકથાવચનં, ન ગન્થન્તરવચનં, અથ ખો ટીકાવચનન્તિ. હોતુ ટીકાવચનં, સકવચનં વા પરવચનં વા અધિપ્પેતવચનં વા અનધિપ્પેતવચનં વાતિ. તત્થ ન સકવચનં હોતિ, અથ ખો પરવચનં. તેનાહ ‘‘વદન્તી’’તિ. ન ટીકાચરિયેન અધિપ્પેતવચનં હોતિ, અથ ખો અનધિપ્પેતવચનં. તેનાહ ‘‘તં વીમંસિતબ્બ’’ન્તિ. તેહિ પન આચરિયેહિ અતીતપરિભોગપચ્ચવેક્ખણાતિ ઇદં ¶ અતીતપઅભોગવસેન પચ્ચવેક્ખણા અતીતપરિભોગપચ્ચવેક્ખણાતિ પરિકપ્પેત્વા અતીતવાચકેન સદ્દેન યોજેત્વા કતં ભવેય્ય. અતીતે પરિભોગો અતીતપરિભોગો, અતીતપરિભોગસ્સ પચ્ચવેક્ખણા અતીતપરિભોગપચ્ચવેક્ખણાતિ એવં પન કતે અતીતપરિભોગસ્સ પચ્ચુપ્પન્નસમીપત્તા પચ્ચુપ્પન્નવાચકેન સદ્દેન કથનં હોતિ યથા તં નગરતો આગન્ત્વા નિસિન્નં પુરિસં ‘‘કુતો આગચ્છસી’’તિ વુત્તે ‘‘નગરતો આગચ્છામી’’તિ પચ્ચુપ્પન્નવાચકસદ્દેન કથનં.

વિનયસુત્તન્તવિસુદ્ધિમગ્ગાદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૩; વિસુદ્ધિ. ૧.૧૮) ચ ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરં પટિસેવતી’’તિ વત્તમાનવચનેનેવ પાઠો હોતિ, ન અતીતવચનેન, અતીતપરિભોગોતિ ચ ઇમસ્મિંયેવ દિવસે પચ્છાભત્તાદિકાલં ઉપાદાય પુરેભત્તાદીસુ પરિભોગો ઇચ્છિતબ્બો, ન હિય્યો પરિભોગો. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? અટ્ઠકથાપમાણેન. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૮૫) ‘‘પિણ્ડપાતો આલોપે આલોપે, તથા અસક્કોન્તેન પુરેભત્તપચ્છાભત્તપુરિમયામપચ્છિમયામેસુ. સચસ્સ અપ્પચ્ચવેક્ખતોવ અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતી’’તિ. એતેન પિણ્ડપાતં આલોપે આલોપે પચ્ચવેક્ખન્તો ભોજનકિરિયાય અપરિનિટ્ઠિતત્તા મુખ્યતો પચ્ચુપ્પન્નપચ્ચવેક્ખણા હોતિ, પુરેભત્તાદીસુ ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ પચ્ચવેક્ખન્તો ભોજનકિરિયાય પરિનિટ્ઠિતત્તા અતીતપચ્ચવેક્ખણા હોતીતિ દસ્સેતિ. સા પન પચ્ચુપ્પન્નસમીપત્તા વત્તમાનવચનેન વિધીયતિ. યદિ હિ હિય્યો પરિભુત્તાનિ અતીતપચ્ચવેક્ખણેન પચ્ચવેક્ખિતબ્બાનિ સિયું, અતીતદુતિયદિવસતતિયદિવસાદિમાસસંવચ્છરાદિપરિભુત્તાનિપિ પચ્ચવેક્ખિતબ્બાનિ સિયું, એવઞ્ચ સતિ યથાવુત્તઅટ્ઠકથાવચનં નિરત્થકં સિયા, તસ્મા અટ્ઠકથાવચનમેવ પમાણં કાતબ્બં. યથાહ –

‘‘બુદ્ધેન ¶ ¶ ધમ્મો વિનયો ચ વુત્તો;

યો તસ્સ પુત્તેહિ તથેવ ઞાતો;

સો યેહિ તેસં મતિમચ્ચજન્તા;

યસ્મા પુરે અટ્ઠકથા અકંસુ.

‘‘તસ્મા હિ યં અટ્ઠકથાસુ વુત્તં;

તં વજ્જયિત્વાન પમાદલેખં;

સબ્બમ્પિ સિક્ખાસુ સગારવાનં;

યસ્મા પમાણં ઇધ પણ્ડિતાન’’ન્તિ. (પારા. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા);

યસ્મા ચ સબ્બાસવસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૩) ભગવતા દેસિતકાલે ભિક્ખુકત્તુકત્તા નામયોગત્તા વત્તમાનપઠમપુરિસવસેન ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરં પટિસેવતી’’તિ દેસિતા, તદનુકરણેન ભિક્ખૂનં પચ્ચવેક્ખણકાલે અત્તકત્તુકત્તા અમ્હયોગત્તા વત્તમાનઉત્તમપુરિસવસેન ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરં પટિસેવામી’’તિ પચ્ચવેક્ખિતબ્બા હોતિ, ‘‘સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિઆદીનિ તદત્થસમ્પદાનપદાનિ ચ ‘‘પટિસેવતિ, પટિસેવામી’’તિ વુત્તપટિસેવનકિરિયાયમેવ સમ્બન્ધિતબ્બાનિ હોન્તિ, તાનિ ચ કિરિયાપદાનિ પચ્ચુપ્પન્નવસેન વા પચ્ચુપ્પન્નસમીપઅતીતવસેન વા વત્તમાનવિભત્તિયુત્તાનિ હોન્તિ, તસ્મા પચ્ચુપ્પન્નપરિભુત્તાનં વા અતીતપરિભુત્તાનં વા પચ્ચયાનં પચ્ચવેક્ખણકાલે ‘‘પટિસેવામી’’તિ વચનં ભગવતો વચનસ્સ અનુગતત્તા ઉપપન્નમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

અનુવચનેપિ એવં વિચારણા કાતબ્બા – ‘‘અજ્જ પાતો પરિભુત્તં સાયં પચ્ચવેક્ખન્તેન અજ્જ યં મયા ચીવરં પરિભુત્તન્તિઆદિના અતીતવસેન પચ્ચવેક્ખણા કાતબ્બા’’તિ યે વદન્તિ, તે એવં પુચ્છિતબ્બા – કિં ભવન્તો ભગવતા અતીતપરિભુત્તેસુ અતીતવસેન પચ્ચવેક્ખણા દેસિતાતિ? ન દેસિતા. કથં દેસિતાતિ? ‘‘પચ્ચવેક્ખતી’’તિ પચ્ચુપ્પન્નવસેનેવ ¶ દેસિતાતિ. કિં ભોન્તો ભગવતો કાલે અતીતપરિભુત્તેસુ પચ્ચવેક્ખણા નત્થીતિ? અત્થિ. અથ કસ્મા ભગવતા પચ્ચુપ્પન્નવસેનેવ પચ્ચવેક્ખણા દેસિતાતિ? પચ્ચુપ્પન્નસમીપવસેન વા સામઞ્ઞવસેન વા દેસિતાતિ. એવં સન્તે ભગવતો અનુકરણેન ઇદાનિપિ ¶ અતીતપરિભુત્તાનં પચ્ચયાનં પચ્ચુપ્પન્નવસેન પચ્ચવેક્ખણા કાતબ્બાતિ. યે પન એવં વદન્તિ ‘‘હિય્યો પરિભુત્તાનમેવ અતીતપચ્ચવેક્ખણા કાતબ્બા, ન અજ્જ પરિભુત્તાનં, તેસં પન પચ્ચુપ્પન્નપચ્ચવેક્ખણાયેવા’’તિ, તે એવં વત્તબ્બા – કિં ભોન્તો યથા તુમ્હે વદન્તિ, એવં પાળિયં અત્થીતિ? નત્થિ. અટ્ઠકથાયં અત્થીતિ? નત્થિ. એવં સન્તે સાટ્ઠકથેસુ તેપિટકેસુ બુદ્ધવચનેસુ અસંવિજ્જમાનં તુમ્હાકં વચનં કથં પચ્ચેતબ્બન્તિ? આચરિયપરમ્પરાવસેન. હોતુ તુમ્હાકં આચરિયલદ્ધિવસેન કથનં, કાલો નામ તિવિધો અતીતો અનાગતો પચ્ચુપ્પન્નોતિ. તત્થ પરિનિટ્ઠિતકિરિયા અતીતો નામ, અભિમુખકિરિયા અનાગતો નામ, આરદ્ધઅનિટ્ઠિતકિરિયા પચ્ચુપ્પન્નો નામ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘આરદ્ધાનિટ્ઠિતો ભાવો, પચ્ચુપ્પન્નો સુનિટ્ઠિતો;

અતીતાનાગતુપ્પાદ-મપ્પત્તાભિમુખા કિરિયા’’તિ.

તત્થ અજ્જ વા હોતુ હિય્યો વા તતો પુબ્બે વા, પરિભુત્તપચ્ચયો સુપરિનિટ્ઠિતભુઞ્જનકિરિયત્તા અતીતો નામ. તત્થ હિય્યો વા તતો પુબ્બે વા પરિભુત્તપચ્ચયો અતિક્કન્તઅરુણુગ્ગમનત્તા ન પચ્ચવેક્ખણારહો, પચ્ચવેક્ખિતોપિ અપ્પચ્ચવેક્ખિતોયેવ હોતિ, ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સચસ્સ અપ્પચ્ચવેક્ખતોવ અરુણો ઉગ્ગચ્છતિ, ઇણપરિભોગટ્ઠાને તિટ્ઠતી’’તિ. અજ્જેવ પન ચીવરઞ્ચ સેનાસનઞ્ચ પરિભોગે પરિભોગે, પિણ્ડપાતં આલોપે આલોપે, ભેસજ્જં પટિગ્ગહણે પરિભોગે ચ ¶ પચ્ચવેક્ખતો અપરિનિટ્ઠિતભુઞ્જનકિરિયત્તા પચ્ચુપ્પન્નપરિભુત્તપચ્ચવેક્ખણા નામ હોતિ. પુરે પરિભુત્તં તતો પચ્છા ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ પચ્ચવેક્ખતો સુપરિનિટ્ઠિતભુઞ્જનકિરિયત્તા અતીતપરિભુત્તપચ્ચવેક્ખણા નામ હોતિ. એત્તકં પચ્ચવેક્ખણાય ખેત્તં, ન તતો પુબ્બે પચ્છા વા. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સીલવતો અપ્પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો ઇણપરિભોગો નામ. તસ્મા ચીવરં પરિભોગે પરિભોગે…પે… ભેસજ્જસ્સ પટિગ્ગહણેપિ પરિભોગેપિ સતિપચ્ચયતા વટ્ટતી’’તિ, તસ્મા હિય્યો પરિભુત્તસ્સ ઇણપરિભોગત્તા તં અનામસિત્વા અજ્જ પરિભુત્તેસુ અતીતપચ્ચુપ્પન્નેસુ ભગવતો વચનસ્સ અનુકરણેન વત્તમાનવિભત્તિયુત્તેન ‘‘પટિસેવામી’’તિ કિરિયાપદેન પચ્ચવેક્ખણા સૂપપન્ના હોતીતિ દટ્ઠબ્બા. ઈદિસપચ્ચવેક્ખણમેવ સન્ધાય વિમતિવિનોદનિયાદીસુ (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૮૫) ‘‘પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસ્સ અતીતપચ્ચવેક્ખણાય વિસુજ્ઝનતો’’તિ વુત્તં.

એવં ¶ પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલસ્સ સુદ્ધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેનેવ પસઙ્ગેન સબ્બાપિ સુદ્ધિયો દસ્સેતું ‘‘ચતુબ્બિધા હિ સુદ્ધી’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુજ્ઝતિ એતાયાતિ સુદ્ધિ, યથાધમ્મં દેસનાવ સુદ્ધિ દેસનાસુદ્ધિ. વુટ્ઠાનસ્સપિ ચેત્થ દેસનાય એવ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. છિન્નમૂલાપત્તીનં પન અભિક્ખુતાપટિઞ્ઞાયેવ દેસના. અધિટ્ઠાનવિસિટ્ઠો સંવરોવ સુદ્ધિ સંવરસુદ્ધિ. ધમ્મેન સમેન પચ્ચયાનં પરિયેટ્ઠિ એવ સુદ્ધિ પરિયેટ્ઠિસુદ્ધિ. ચતૂસુ પચ્ચયેસુ વુત્તવિધિના પચ્ચવેક્ખણાવ સુદ્ધિ પચ્ચવેક્ખણસુદ્ધિ. એસ તાવ સુદ્ધીસુ સમાસનયો. સુદ્ધિમન્તેસુ સીલેસુ પન દેસના સુદ્ધિ એતસ્સાતિ દેસનાસુદ્ધિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ન પુનેવં કરિસ્સામીતિ એત્થ એવન્તિ સંવરભેદં સન્ધાયાહ. પહાયાતિ ¶ વજ્જેત્વા, અકત્વાતિ અત્થો. વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘સુજ્ઝતિ દેસનાદીહિ, સોધીયતીતિ વા સુદ્ધિ, ચતુબ્બિધસીલં. તેનાહ ‘દેસનાય સુજ્ઝનતો’તિઆદિ. એત્થ દેસનાગ્ગહણેન વુટ્ઠાનમ્પિ છિન્નમૂલાનં અભિક્ખુતાપટિઞ્ઞાપિ સઙ્ગહિતા. છિન્નમૂલાપત્તીનમ્પિ હિ પારાજિકાપત્તિવુટ્ઠાનેન હેટ્ઠાપરિરક્ખિતં ભિક્ખુસીલં વિસુદ્ધં નામ હોતિ. તેન તેસં મગ્ગપટિલાભોપિ સમ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં.

તત્થ દેસીયતિ ઉચ્ચારીયતીતિ દેસના, દિસી ઉચ્ચારણેતિ ધાતુ, દેસીયતિ ઞાપીયતિ એતાયાતિ વા દેસના, દિસ પેક્ખનેતિ ધાતુ. ઉભયથાપિ વિરતિપધાનકુસલચિત્તસમુટ્ઠિતો દેસનાવચીભેદસદ્દો. સંવરણં સંવરો, સં-પુબ્બ વર સંવરણેતિ ધાતુ, સતિપધાનો ચિત્તુપ્પાદો. પરિયેસના પરિયેટ્ઠિ, પરિ-પુબ્બ ઇસ પરિયેસનેતિ ધાતુ, વીરિયપધાનો ચિત્તુપ્પાદો. પટિ પુનપ્પુનં ઓગાહેત્વા ઇક્ખના પચ્ચવેક્ખણા, પટિ-પુબ્બ અવ-પુબ્બ ઇક્ખ દસ્સનઙ્કેસૂતિ ધાતુ, પઞ્ઞાપધાનો ચિત્તુપ્પાદો. તેસુ દેસનાય વચીભેદસદ્દભાવતો વચીભેદં કાતું અસક્કોન્તસ્સ ચ દુતિયકં અલભન્તસ્સ ચ ન સમ્પજ્જતિ, સેસા પન ચિત્તુપ્પાદમત્તભાવતો વચીભેદં કાતું અસક્કોન્તસ્સપિ દુતિયકં અલભન્તસ્સપિ સમ્પજ્જન્તિ એવ, તસ્મા ગિલાનાદિકાલેસુ પચ્ચવેક્ખણાપાઠં પઠિતુમસક્કોન્તેનપિ અત્થં મનસિ કત્વા ચિત્તેનેવ પચ્ચવેક્ખણા કાતબ્બાતિ.

દાતબ્બટ્ઠેન દાયં, તં આદિયન્તીતિ દાયાદા, અનનુઞ્ઞાતેસુ સબ્બેન સબ્બં પરિભોગાભાવતો અનુઞ્ઞાતેસુયેવ ચ પરિભોગસબ્ભાવભાવતો ભિક્ખૂહિ પરિભુઞ્જિતબ્બપચ્ચયા ભગવતો સન્તકા. ધમ્મદાયાદસુત્તઞ્ચેત્થ સાધકન્તિ ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદા ¶ , અત્થિ મે તુમ્હેસુ અનુકમ્પા, કિન્તિ મે સાવકા ધમ્મદાયાદા ભવેય્યું, નો આમિસદાયાદા’’તિ એવં પવત્તં ધમ્મદાયાદસુત્તઞ્ચ ¶ (મ. નિ. ૧.૨૯) એત્થ એતસ્મિં અત્થે સાધકં. અવીતરાગાનં તણ્હાવસીકતાય પચ્ચયપરિભોગે સામિભાવો નત્થિ, તદભાવેન વીતરાગાનં તત્થ સામિભાવો યથારુચિ પરિભોગસબ્ભાવતો. તથા હિ તે પટિકૂલમ્પિ અપ્પટિકૂલાકારેન અપ્પટિકૂલમ્પિ પટિકૂલાકારેન તદુભયમ્પિ વજ્જેત્વા અજ્ઝુપેક્ખણાકારેન પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તિ, દાયકાનઞ્ચ મનોરથં પરિપૂરેન્તિ. તેનાહ ‘‘તે હિ તણ્હાય દાસબ્યં અતીતત્તા સામિનો હુત્વા પરિભુઞ્જન્તી’’તિ. યો પનાયં સીલવતો પુથુજ્જનસ્સ પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો, સો ઇણપરિભોગસ્સ પચ્ચનીકત્તા આનણ્યપરિભોગો નામ હોતિ. યથા પન ઇણાયિકો અત્તનો રુચિયા ઇચ્છિતં દેસં ગન્તું ન લભતિ, એવં ઇણપરિભોગયુત્તો લોકતો નિસ્સરિતું ન લભતીતિ તપ્પટિપક્ખત્તા સીલવતો પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો આનણ્યપરિભોગોતિ વુચ્ચતિ, તસ્મા નિપ્પરિયાયતો ચતુપરિભોગવિનિમુત્તો વિસુંયેવાયં પરિભોગોતિ વેદિતબ્બો, સો ઇધ વિસું ન વુત્તો, દાયજ્જપરિભોગેયેવ વા સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ. સીલવાપિ હિ ઇમાય સિક્ખાય સમન્નાગતત્તા સેક્ખોત્વેવ વુચ્ચતિ.

સબ્બેસન્તિ અરિયાનં પુથુજ્જનાનઞ્ચ. કથં પુથુજ્જનાનં ઇમે પરિભોગા સમ્ભવન્તીતિ? ઉપચારવસેન. યો હિ પુથુજ્જનસ્સપિ સલ્લેખપટિપત્તિયં ઠિતસ્સ પચ્ચયગેધં પહાય તત્થ અનુપલિત્તેન ચિત્તેન પરિભોગો, સો સામિપરિભોગો વિય હોતિ. સીલવતો પન પચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો દાયજ્જપરિભોગો વિય હોતિ દાયકાનં મનોરથસ્સાવિરાધનતો. તેન વુત્તં ‘‘દાયજ્જપરિભોગેયેવ વા સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ. કલ્યાણપુથુજ્જનસ્સ પરિભોગે વત્તબ્બમેવ નત્થિ ¶ તસ્સ સેક્ખસઙ્ગહતો. સેક્ખસુત્ત ઞ્હેતસ્સ (અ. નિ. ૩.૮૬) અત્થસ્સ સાધકં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૮૫) પન ‘‘દાતબ્બટ્ઠેન દાયં, તં આદિયન્તીતિ દાયાદા. સત્તન્નં સેક્ખાનન્તિ એત્થ કલ્યાણપુથુજ્જનાપિ સઙ્ગહિતા તેસં આનણ્યપરિભોગસ્સ દાયજ્જપરિભોગે સઙ્ગહિતત્તાતિ વેદિતબ્બં. ધમ્મદાયાદસુત્તન્તિ ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદા’’તિઆદિના પવત્તં સુત્તં (મ. નિ. ૧.૨૯). તત્થ ‘‘મા મે આમિસદાયાદાતિ એવં મે-સદ્દં આનેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો. એવઞ્હિ યથાવુત્તત્થસાધકં ¶ હોતી’’તિ વુત્તં. તત્થ મે મમ આમિસદાયાદા ચતુપચ્ચયભુઞ્જકાતિ ભગવતો સમ્બન્ધભૂતસ્સ સમ્બન્ધીભૂતા પચ્ચયા વુત્તા, તસ્મા દાયકેહિ દિન્નાપિ પચ્ચયા ભગવતા અનુઞ્ઞાતત્તા ભગવતો પચ્ચયાયેવ હોન્તીતિ એતસ્સ અત્થસ્સ ધમ્મદાયાદસુત્તં સાધકં હોતીતિ અત્થોતિ વુત્તં.

લજ્જિના સદ્ધિં પરિભોગો નામ લજ્જિસ્સ સન્તકં ગહેત્વા પરિભોગો. અલજ્જિના સદ્ધિન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. આદિતો પટ્ઠાય હિ અલજ્જી નામ નત્થીતિ ઇમિના દિટ્ઠદિટ્ઠેસુયેવ આસઙ્કા ન કાતબ્બાતિ દસ્સેતિ. અત્તનો ભારભૂતા સદ્ધિવિહારિકાદયો. તેપિ નિવારેતબ્બાતિ યો પસ્સતિ, તેન નિવારેતબ્બાતિ પાઠો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘યોપિ અત્તનો ભારભૂતેન અલજ્જિના સદ્ધિં પરિભોગં કરોતિ, સોપિ નિવારેતબ્બો’’તિ પાઠો દિસ્સતિ, તથાપિ અત્થતો ઉભયથાપિ યુજ્જતિ. અત્તનો સદ્ધિવિહારિકાદયોપિ અલજ્જિભાવતો નિવારેતબ્બા. અલજ્જીહિ સદ્ધિવિહારિકાદીહિ એકસમ્ભોગં કરોન્તા અઞ્ઞેપિ નિવારેતબ્બાવ. સચે ન ¶ ઓરમતિ, અયમ્પિ અલજ્જીયેવ હોતીતિ એત્થ એવં નિવારિતો સો પુગ્ગલો અલજ્જિના સદ્ધિં પરિભોગતો ઓરમતિ વિરમતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે ઓરમતિ, અયમ્પિ અલજ્જીયેવ હોતિ, તેન સદ્ધિં પરિભોગં કરોન્તો સોપિ અલજ્જીયેવ હોતીતિ અત્થો. તેન વુત્તં ‘‘એવં એકો અલજ્જી અલજ્જિસતમ્પિ કરોતી’’તિ. અધમ્મિયોતિ અનેસનાદીહિ ઉપ્પન્નો. ધમ્મિયોતિ ભિક્ખાચરિયાદીહિ ઉપ્પન્નો. સઙ્ઘસ્સેવ દેતીતિ ભત્તં અગ્ગહેત્વા અત્તના લદ્ધસલાકંયેવ દેતિ.

વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘લજ્જિના સદ્ધિં પરિભોગોતિ ધમ્મામિસવસેન મિસ્સીભાવો. અલજ્જિના સદ્ધિન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. આદિતો પટ્ઠાય હિ અલજ્જી નામ નત્થીતિ ઇમિના દિટ્ઠદિટ્ઠેસુ આસઙ્કા નામ ન કાતબ્બા, દિટ્ઠસુતાદિકારણે સતિ એવ કાતબ્બાતિ દસ્સેતિ. અત્તનો ભારભૂતા સદ્ધિવિહારિકાદયો. સચે ન ઓરમતીતિ અગતિગમનવસેન ધમ્મામિસપરિભોગતો ન ઓરમતિ. આપત્તિ નામ નત્થીતિ ઇદં અલજ્જીનં ધમ્મેનુપ્પન્નપચ્ચયં ધમ્મકમ્મઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. તેસમ્પિ હિ કુલદૂસનાદિસમુપ્પન્નં પચ્ચયં પરિભુઞ્જન્તાનં વગ્ગકમ્માદીનિ કરોન્તાનઞ્ચ આપત્તિ એવ. ‘ધમ્મિયાધમ્મિયપરિભોગો પચ્ચયવસેનેવ વેદિતબ્બો’તિ વુત્તત્તા હેટ્ઠા લજ્જિપરિભોગાલજ્જિપરિભોગા પચ્ચયવસેન એકકમ્માદિવસેન ચ વુત્તા એવાતિ વેદિતબ્બં. તેનેવ દુટ્ઠદોસસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫-૩૮૬) ચોદકચુદિતકભાવે ઠિતા દ્વે અલજ્જિનો ધમ્મપરિભોગમ્પિ સન્ધાય ‘એકસમ્ભોગપરિભોગા હુત્વા જીવથા’તિ ¶ વુત્તા તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં ધમ્મામિસાપરિભોગે વિરોધાભાવા. લજ્જીનમેવ હિ અલજ્જિના સહ તદુભયપરિભોગો ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં.

સચે ¶ પન લજ્જી અલજ્જિં પગ્ગણ્હાતિ…પે… અન્તરધાપેતીતિ એત્થ કેવલં પગ્ગણ્હિતુકામતાય એવં કાતું ન વટ્ટતિ, ધમ્મસ્સ પન સાસનસ્સ સોતૂનઞ્ચ અનુગ્ગહત્થાય વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. પુરિમનયેન ‘‘સો આપત્તિયા કારેતબ્બો’’તિ વુત્તત્તા ઇમસ્સ આપત્તિયેવાતિ વદન્તિ. ઉદ્દેસગ્ગહણાદિના ધમ્મસ્સ પરિભોગો ધમ્મપરિભોગો. ધમ્માનુગ્ગહેન ગણ્હન્તસ્સ આપત્તિયા અભાવેપિ થેરો તસ્સ અલજ્જિભાવંયેવ સન્ધાય ‘‘પાપો કિરાય’’ન્તિઆદિમાહ. તસ્સ પન સન્તિકેતિ મહારક્ખિતત્થેરસ્સ સન્તિકે.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૮૫) પન ઇમસ્મિં ઠાને વિત્થારતો વિનિચ્છિતં. કથં? ધમ્મપરિભોગોતિ ‘‘એકકમ્મં એકુદ્દેસો’’તિઆદિના વુત્તસંવાસો ચેવ નિસ્સયગ્ગહણાદિકો સબ્બો નિરામિસપરિભોગો ચ વેદિતબ્બો. ‘‘ન સો આપત્તિયા કારેતબ્બો’’તિ વુત્તત્તા લજ્જિનો અલજ્જિપગ્ગહે આપત્તીતિ વેદિતબ્બં. ઇતરોપીતિ લજ્જીપિ. તસ્સાપિ અત્તાનં પગ્ગણ્હન્તસ્સ અલજ્જિનો, ઇમિના ચ લજ્જિનો વણ્ણભણનાદિલાભં પટિચ્ચ આમિસગરુકતાય વા ગેહસ્સિતપેમેન વા તં અલજ્જિં પગ્ગણ્હન્તો લજ્જી સાસનં અન્તરધાપેતિ નામાતિ દસ્સેતિ. એવં ગહટ્ઠાદીસુ ઉપત્થમ્ભિતો અલજ્જી બલં લભિત્વા પેસલે અભિભવિત્વા ન ચિરસ્સેવ સાસનં ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં કરોતીતિ.

ધમ્મપરિભોગોપિ તત્થ વટ્ટતીતિ ઇમિના આમિસપરિભોગતો ધમ્મપરિભોગોવ ગરુકો, તસ્મા અતિવિય અલજ્જીવિવેકેન કાતબ્બોતિ દસ્સેતિ. ‘‘ધમ્માનુગ્ગહેન ઉગ્ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા અલજ્જુસ્સન્નતાયસાસને ઓસક્કન્તે, લજ્જીસુ ચ અપ્પહોન્તેસુ અલજ્જિં પકતત્તં ગણપૂરકં ગહેત્વા ઉપસમ્પદાદિકરણેન ચેવ કેચિ અલજ્જિનો ધમ્મામિસપરિભોગેન ¶ સઙ્ગહેત્વા સેસાલજ્જિગણસ્સ નિગ્ગહેન ચ સાસનં પગ્ગણ્હિતુમ્પિ વટ્ટતિ એવ.

કેચિ પન ‘‘કોટિયં ઠિતો ગન્થોતિ વુત્તત્તા ગન્થપરિયાપુણનમેવ ધમ્મપરિભોગો, ન એકકમ્માદિ, તસ્મા અલજ્જીહિ સદ્ધિં ઉપોસથાદિકં કમ્મં કાતું વટ્ટતિ, આપત્તિ નત્થી’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં, એકકમ્માદીસુ બહૂસુ ધમ્મપરિભોગેસુ અલજ્જિનાપિ સદ્ધિં કત્તબ્બાવત્થાયત્તં ¶ ધમ્મપરિભોગં દસ્સેતું ઇધ નિદસ્સનવસેન ગન્થસ્સેવ સમુદ્ધટત્તા. ન હિ એકકમ્માદિકો વિધિ ધમ્મપરિભોગો ન હોતીતિ સક્કા વત્તું અનામિસત્તા ધમ્મામિસેસુ અપરિયાપન્નસ્સ ચ કસ્સચિ અભાવા. તેનેવ અટ્ઠસાલિનિયં ધમ્મપટિસન્થારકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૩૫૧) ‘‘કમ્મટ્ઠાનં કથેતબ્બં, ધમ્મો વાચેતબ્બો…પે… અબ્ભાનવુટ્ઠાનમાનત્તપરિવાસા દાતબ્બા, પબ્બજ્જારહો પબ્બાજેતબ્બો, ઉપસમ્પદારહો ઉપસમ્પાદેતબ્બો…પે… અયં ધમ્મપટિસન્થારો નામા’’તિ એવં સઙ્ઘકમ્માદિપિ ધમ્મકોટ્ઠાસે દસ્સિતં. તેસુ પન ધમ્મકોટ્ઠાસેસુ યં ગણપૂરકાદિવસેન અલજ્જિનો અપેક્ખિત્વા ઉપોસથાદિ વા તેસં સન્તિકા ધમ્મુગ્ગહણનિસ્સયગ્ગહણાદિ વા કરીયતિ, તં ધમ્મો ચેવ પરિભોગો ચાતિ ધમ્મપરિભોગોતિ વુચ્ચતિ, એતં તથારૂપપચ્ચયં વિના કાતું ન વટ્ટતિ, કરોન્તસ્સ અલજ્જિપરિભોગો ચ હોતિ દુક્કટઞ્ચ. યં પન અલજ્જિસતં અનપેક્ખિત્વા તજ્જનીયાદિનિગ્ગહકમ્મં વા પરિવાસાદિઉપકારકમ્મં વા ઉગ્ગહપરિપુચ્છાદાનાદિ વા કરીયતિ, તં ધમ્મો એવ, નો પરિભોગો, એતં અનુરૂપાનં કાતું વટ્ટતિ, આમિસદાને વિય આપત્તિ નત્થિ. નિસ્સયદાનમ્પિ તેરસસમ્મુતિદાનાદિ ચ વત્તપટિપત્તિસાદિયનાદિપરિભોગસ્સપિ હેતુત્તા ન વટ્ટતિ.

યો પન મહાઅલજ્જી ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં સત્થુસાસનં કરોતિ, તસ્સ સદ્ધિવિહારિકાદીનં ઉપસમ્પદાદિ ઉપકારકમ્મમ્પિ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાદાનાદિ ¶ ચ કાતું ન વટ્ટતિ, આપત્તિ એવ હોતિ, નિગ્ગહકમ્મમેવ કાતબ્બં. તેનેવ અલજ્જિપગ્ગહોપિ પટિક્ખિત્તો. ધમ્મામિસપરિભોગવિવજ્જનેનપિ હિ દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહોવ અધિપ્પેતો, સો ચ પેસલાનં ફાસુવિહારસદ્ધમ્મટ્ઠિતિવિનયાનુગ્ગહાદિઅત્થાય એતદત્થત્તા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા, તસ્મા યં યં દુમ્મઙ્કૂનં ઉપત્થમ્ભાય, પેસલાનં અફાસુવિહારાય, સદ્ધમ્મપરિહાનાદિઅત્થાય હોતિ, તં સબ્બમ્પિ પરિભોગો વા હોતુ અપરિભોગો વા કાતું ન વટ્ટતિ, એવં કરોન્તા સાસનં અન્તરધાપેન્તિ, આપત્તિઞ્ચ આપજ્જન્તિ, ધમ્મામિસપરિભોગેસુ ચેત્થ અલજ્જીહિ એકકમ્માદિધમ્મપરિભોગો એવ પેસલાનં અફાસુવિહારાય સદ્ધમ્મપરિહાનાદિઅત્થાય હોતિ, ન તથા આમિસપરિભોગો. ન હિ અલજ્જીનં પચ્ચયપરિભોગમત્તેન પેસલાનં અફાસુવિહારાદિ હોતિ, યથાવુત્તધમ્મપરિભોગેન પન હોતિ. તપ્પરિવજ્જનેન ચ ફાસુવિહારાદયો. તથા હિ કતસિક્ખાપદવીતિક્કમા અલજ્જિપુગ્ગલા ઉપોસથાદીસુ પવિટ્ઠા ‘‘તુમ્હે કાયદ્વારે ચેવ વચીદ્વારે ચ વીતિક્કમં કરોથા’’તિઆદિના ભિક્ખૂહિ વત્તબ્બા હોન્તિ. યથા વિનયઞ્ચ અતિટ્ઠન્તા સઙ્ઘતો બહિકરણાદિવસેન સુટ્ઠુ નિગ્ગહેતબ્બા, તથા અકત્વા તેહિ સહ સંવસન્તાપિ અલજ્જિનોવ હોન્તિ ¶ ‘‘એકોપિ અલજ્જી અલજ્જિસતમ્પિ કરોતી’’તિઆદિવચનતો (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૮૫). યદિ હિ તે એવં અનિગ્ગહિતા સિયું, સઙ્ઘે કલહાદિં વડ્ઢેત્વા ઉપોસથાદિસામગ્ગિકમ્મપટિબાહનાદિના પેસલાનં અફાસું કત્વા કમેન તે દેવદત્તવજ્જિપુત્તકાદયો વિય પરિસં વડ્ઢેત્વા અત્તનો વિપ્પટિપત્તિં ધમ્મતો વિનયતો દીપેન્તા સઙ્ઘભેદાદિમ્પિ કત્વા ન ચિરસ્સેવ સાસનં અન્તરધાપેય્યું. તેસુ પન સઙ્ઘતો બહિકરણાદિવસેન નિગ્ગહિતેસુ સબ્બોપિ અયં ઉપદ્દવો ¶ ન હોતિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘દુસ્સીલપુગ્ગલે નિસ્સાય ઉપોસથો ન તિટ્ઠતિ, પવારણા ન તિટ્ઠતિ, સઙ્ઘકમ્માનિ ન પવત્તન્તિ, સામગ્ગી ન હોતિ…પે… દુસ્સીલેસુ પન નિગ્ગહિતેસુ સબ્બોપિ અયં ઉપદ્દવો ન હોતિ, તતો પેસલા ભિક્ખૂ ફાસુ વિહરન્તી’’તિ, તસ્મા એકકમ્માદિધમ્મપરિભોગોવ આમિસપરિભોગતોપિ અતિવિય અલજ્જીવિવેકેન કાતબ્બો, આપત્તિકરો ચ સદ્ધમ્મપરિહાનિહેતુત્તાતિ વેદિતબ્બં.

અપિચ ‘‘ઉપોસથો ન તિટ્ઠતિ, પવારણા ન તિટ્ઠતિ, સઙ્ઘકમ્માનિ ન પવત્તન્તી’’તિ એવં અલજ્જીહિ સદ્ધિં સઙ્ઘકમ્માકરણસ્સ અટ્ઠકથાયં પકાસિતત્તાપિ ચેતં સિજ્ઝતિ. તથા પરિવત્તલિઙ્ગસ્સ ભિક્ખુનો ભિક્ખુનુપસ્સયં ગચ્છન્તસ્સ પટિપત્તિકથાયં ‘‘આરાધિકા ચ હોન્તિ સઙ્ગાહિકા લજ્જિનિયો, તા કોપેત્વા અઞ્ઞત્થ ન ગન્તબ્બં. ગચ્છતિ ચે, ગામન્તરનદીપારરત્તિવિપ્પવાસગણમ્હા ઓહીયનાપત્તીહિ ન મુચ્ચતિ…પે… અલજ્જિનિયો હોન્તિ, સઙ્ગહં પન કરોન્તિ, તાપિ પરિચ્ચજિત્વા અઞ્ઞત્થ ગન્તું લભતી’’તિ એવં અલજ્જિનીસુ દુતિયિકાગહણાદીસુ સંવાસાપત્તિપરિહારાય નદીપારાગમનાદિગરુકાપત્તિટ્ઠાનાનં અનુઞ્ઞાતત્તા તતોપિ અલજ્જિસંવાસાપત્તિ એવ સદ્ધમ્મપરિહાનિયા હેતુભૂતો ગરુકતરાતિ વિઞ્ઞાયતિ. ન હિ લહુકાપત્તિટ્ઠાનં વા અનાપત્તિટ્ઠાનં વા પરિહરિતું ગરુકાપત્તિટ્ઠાનવીતિક્કમં આચરિયા અનુજાનન્તિ. તથા અસંવાસપદસ્સ અટ્ઠકથાયં ‘‘સબ્બેહિપિ લજ્જિપુગ્ગલેહિ સમં સિક્ખિતબ્બભાવતો સમસિક્ખાતા નામ. એત્થ યસ્મા સબ્બેપિ લજ્જિનો એતેસુ કમ્માદીસુ સહ વસન્તિ, ન એકોપિ તતો બહિદ્ધા સન્દિસ્સતિ, તસ્મા તાનિ સબ્બાનિપિ ગહેત્વા એસો સંવાસો નામા’’તિ એવં લજ્જીહેવ એકકમ્માદિસંવાસો વટ્ટતીતિ પકાસિતો.

યદિ ¶ એવં કસ્મા અસંવાસિકેસુ અલજ્જી ન ગહિતોતિ? નાયં વિરોધો, યે ગણપૂરકે કત્વા કતં કમ્મં કુપ્પતિ, તેસં પારાજિકાદિઅપકતત્તાનઞ્ઞેવ અસંવાસિકત્તેન ગહિતત્તા. અલજ્જિનો પન પકતત્તભૂતાપિ સન્તિ, તે ચે ગણપૂરકા હુત્વા કમ્મં સાધેન્તિ, કેવલં ¶ કત્વા અગતિગમનેન કરોન્તાનં આપત્તિકરા હોન્તિ સભાગાપત્તિઆપન્ના વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં. યસ્મા અલજ્જિતઞ્ચ લજ્જિતઞ્ચ પુથુજ્જનાનં ચિત્તક્ખણપટિબદ્ધં, ન સબ્બકાલિકં. સઞ્ચિચ્ચ હિ વીતિક્કમચિત્તે ઉપ્પન્ને અલજ્જિનો ‘‘ન પુન ઈદિસં કરિસ્સામી’’તિ ચિત્તેન લજ્જિનો હોન્તિ.

તેસુ ચ યે પેસલેહિ ઓવદિયમાનાપિ ન ઓરમન્તિ, પુનપ્પુનં કરોન્તિ, તે એવ અસંવસિતબ્બા, ન ઇતરે લજ્જિધમ્મે ઓક્કન્તત્તા, તસ્માપિ અલજ્જિનો અસંવાસિકેસુ અગણેત્વા તપ્પરિવજ્જનત્થં સોધેત્વાવ ઉપોસથાદિકરણં અનઞ્ઞાતં. તથા હિ ‘‘પારિસુદ્ધિં આયસ્મન્તો આરોચેથ, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામી’’તિઆદિના (મહાવ. ૧૩૪) અપરિસુદ્ધાય પરિસાય ઉપોસથકરણસ્સ અયુત્તતા પકાસિતા, ‘‘યસ્સ સિયા આપત્તિ, સો આવિકરેય્ય…પે… ફાસુ હોતી’’તિ (મહાવ. ૧૩૪) એવં અલજ્જિમ્પિ લજ્જિધમ્મે પતિટ્ઠાપેત્વા ઉપોસથકરણપ્પકારો ચ વુત્તો, ‘‘કચ્ચિત્થ પરિસુદ્ધા…પે… પરિસુદ્ધેત્થાયસ્મન્તો’’તિ (પારા. ૨૩૩) ચ પારિસુદ્ધિઉપોસથે ‘‘પરિસુદ્ધો અહં, ભન્તે, પરિસુદ્ધોતિ મં ધારેથા’’તિ (મહાવ. ૧૬૮) ચ એવં ઉપોસથં કરોન્તાનં પરિસુદ્ધતા ચ પકાસિતા, વચનમત્તેન અનોરમન્તાનઞ્ચ ઉપોસથપવારણટ્ઠપનવિધિ ચ વુત્તો, સબ્બથા લજ્જિધમ્મં અનોક્કમન્તેહિ સંવાસસ્સ અયુત્તતાય નિસ્સયદાનગ્ગહણપટિક્ખેપો, તજ્જનીયાદિનિગ્ગહકમ્મકરણઉક્ખેપનીયકમ્મકરણેન સાનુવત્તકપરિસસ્સ અલજ્જિસ્સ અસંવાસિકત્તપાપનવિધિ ¶ ચ વુત્તો, તસ્મા યથાવુત્તેહિ સુત્તન્તનયેહિ, અટ્ઠકથાવચનેહિ ચ પકતત્તેહિપિ અપકતત્તેહિપિ સબ્બેહિ અલજ્જીહિ એકકમ્માદિસંવાસો ન વટ્ટતિ, કરોન્તાનં આપત્તિ એવ દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહત્થાયેવ સબ્બસિક્ખાપદાનં પઞ્ઞત્તત્તાતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. તેનેવ દુતિયસઙ્ગીતિયં પકતત્તાપિ અલજ્જિનો વજ્જિપુત્તકા યસત્થેરાદીહિ મહન્તેન વાયામેન સઙ્ઘતો વિયોજિતા. ન હિ તેસુ પારાજિકાદિઅસંવાસિકાપત્તિ અત્થિ, તેહિ દીપિતાનં દસન્નં વત્થૂનં લહુકાપત્તિવિસયત્તાતિ વુત્તં.

તસ્સ સન્તિકેતિ મહારક્ખિતત્થેરસ્સ સન્તિકે.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

રૂપિયાદિપટિગ્ગહણવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

દ્વાદસમો પરિચ્છેદો.

૧૩. દાનલક્ખણાદિવિનિચ્છયકથા

૬૯. એવં ¶ રૂપિયાદિપટિગ્ગહણવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ દાનવિસ્સાસગ્ગાહલાભપરિણામનવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘દાનવિસ્સાસગ્ગાહેહી’’તિઆદિમાહ. તત્થ દીયતે દાનં, ચીવરાદિવત્થું આરમ્મણં કત્વા પવત્તો અલોભપ્પધાનો કામાવચરકુસલકિરિયચિત્તુપ્પાદો. સસનં સાસો, સસુ હિંસાયન્તિ ધાતુ, હિંસનન્તિ અત્થો, વિગતો સાસો એતસ્મા ગાહાતિ વિસ્સાસો. ગહણં ગાહો, વિસ્સાસેન ગાહો વિસ્સાસગ્ગાહો. વિસેસને ચેત્થ કરણવચનં, વિસ્સાસવસેન ગાહો, ન થેય્યચિત્તવસેનાતિ અત્થો. લચ્છતેતિ લાભો, ચીવરાદિવત્થુ, તસ્સ લાભસ્સ. પરિણમિયતે પરિણામનં, અઞ્ઞેસં અત્થાય પરિણતસ્સ ¶ અત્તનો, અઞ્ઞસ્સ વા પરિણામનં, દાપનન્તિ અત્થો. દાનવિસ્સાસગ્ગાહેહિ લાભસ્સ પરિણામનન્તિ એત્થ ઉદ્દેસે સમભિનિવિટ્ઠસ્સ ‘‘દાન’’ન્તિ પદસ્સ અત્થવિનિચ્છયો તાવ પઠમં એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. અત્તનો સન્તકસ્સ ચીવરાદિપરિક્ખારસ્સ દાનન્તિ સમ્બન્ધો. યસ્સ કસ્સચીતિ સમ્પદાનનિદ્દેસો, યસ્સ કસ્સચિ પટિગ્ગાહકસ્સાતિ અત્થો.

યદિદં ‘‘દાન’’ન્તિ વુત્તં, તત્થ કિં લક્ખણન્તિ આહ ‘‘તત્રિદં દાનલક્ખણ’’ન્તિ. ‘‘ઇદં તુય્હં દેમી’’તિ વદતીતિ ઇદં તિવઙ્ગસમ્પન્નં દાનલક્ખણં હોતીતિ યોજના. તત્થ ઇદન્તિ દેય્યધમ્મનિદસ્સનં. તુય્હન્તિ પટિગ્ગાહકનિદસ્સનં. દેમીતિ દાયકનિદસ્સનં. દદામીતિઆદીનિ પન પરિયાયવચનાનિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘દેય્યદાયકપટિગ્ગાહકા વિય દાનસ્સા’’તિ, ‘‘તિણ્ણં સમ્મુખીભાવા કુસલં હોતી’’તિ ચ. ‘‘વત્થુપરિચ્ચાગલક્ખણત્તા દાનસ્સા’’તિ ઇદં પન એકદેસલક્ખણકથનમેવ, કિં એવં દીયમાનં સમ્મુખાયેવ દિન્નં હોતિ, ઉદાહુ પરમ્મુખાપીતિ આહ ‘‘સમ્મુખાપિ પરમ્મુખાપિ દિન્નંયેવ હોતી’’તિ. તુય્હં ગણ્હાહીતિઆદીસુ અયમત્થો – ‘‘ગણ્હાહી’’તિ વુત્તે ‘‘દેમી’’તિ વુત્તસદિસં હોતિ, તસ્મા મુખ્યતો દિન્નત્તા સુદિન્નં હોતિ, ‘‘ગણ્હામી’’તિ ચ વુત્તે મુખ્યતો ગહણં હોતિ, તસ્મા સુગ્ગહિતં હોતિ. ‘‘તુય્હં મય્હ’’ન્તિ ઇમાનિ પન પટિગ્ગાહકપટિબન્ધતાકરણે વચનાનિ. તવ સન્તકં કરોહીતિઆદીનિ પન પરિયાયતો દાનગ્ગહણાનિ, તસ્મા દુદિન્નં દુગ્ગહિતઞ્ચ હોતિ. લોકે હિ અપરિચ્ચજિતુકામાપિ પુન ગણ્હિતુકામાપિ ‘‘તવ સન્તકં હોતૂ’’તિ નિય્યાતેન્તિ યથા તં કુસરઞ્ઞો માતુ રજ્જનિય્યાતનં. તેનાહ ‘‘નેવ દાતા દાતું જાનાતિ, ન ઇતરો ગહેતુ’’ન્તિ. સચે પનાતિઆદીસુ પન ¶ દાયકેન પઞ્ઞત્તિયં અકોવિદતાય પરિયાયવચને વુત્તેપિ પટિગ્ગાહકો ¶ અત્તનો પઞ્ઞત્તિયં કોવિદતાય મુખ્યવચનેન ગણ્હાતિ, તસ્મા ‘‘સુગ્ગહિત’’ન્તિ વુત્તં.

સચે પન એકોતિઆદીસુ પન દાયકો મુખ્યવચનેન દેતિ, પટિગ્ગાહકોપિ મુખ્યવચનેન પટિક્ખિપતિ, તસ્મા દાયકસ્સ પુબ્બે અધિટ્ઠિતમ્પિ ચીવરં દાનવસેન અધિટ્ઠાનં વિજહતિ, પરિચ્ચત્તત્તા અત્તનો અસન્તકત્તા અતિરેકચીવરમ્પિ ન હોતિ, તસ્મા દસાહાતિક્કમેપિ આપત્તિ ન હોતિ. પટિગ્ગાહકસ્સપિ ન પટિક્ખિપિતત્તા અત્તનો સન્તકં ન હોતિ, તસ્મા અતિરેકચીવરં ન હોતીતિ દસાહાતિક્કમેપિ આપત્તિ નત્થિ. યસ્સ પન રુચ્ચતીતિ એત્થ પન ઇમસ્સ ચીવરસ્સ અસ્સામિકત્તા પંસુકૂલટ્ઠાને ઠિતત્તા યસ્સ રુચ્ચતિ, તેન પંસુકૂલભાવેન ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં, પરિભુઞ્જન્તેન પન દાયકેન પુબ્બઅધિટ્ઠિતમ્પિ દાનવસેન અધિટ્ઠાનસ્સ વિજહિતત્તા પુન અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં ઇતરેન પુબ્બે અનધિટ્ઠિતત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇત્થન્નામસ્સ દેહીતિઆદીસુ પન આણત્યત્થે પવત્તાય પઞ્ચમીવિભત્તિયા વુત્તત્તા આણત્તેન પટિગ્ગાહકસ્સ દિન્નકાલેયેવ પટિગ્ગાહકસ્સ સન્તકં હોતિ, ન તતો પુબ્બે, પુબ્બે પન આણાપકસ્સેવ, તસ્મા ‘‘યો પહિણતિ, તસ્સેવ સન્તક’’ન્તિ વુત્તં. ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મીતિ પન પચ્ચુપ્પન્નત્થે પવત્તાય વત્તમાનવિભત્તિયા વુત્તત્તા તતો પટ્ઠાય પટિગ્ગાહકસ્સેવ સન્તકં હોતિ, તસ્મા ‘‘યસ્સ પહીયતિ, તસ્સ સન્તક’’ન્તિ વુત્તં. તસ્માતિ ઇમિના આયસ્મતા રેવતત્થેરેન આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ ચીવરપેસનવત્થુસ્મિં ભગવતા દેસિતેસુ અધિટ્ઠાનેસુ ઇધ વુત્તલક્ખણેન અસમ્મોહતો જાનિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

તત્થ દ્વાધિટ્ઠિતં, સ્વાધિટ્ઠિતન્તિ ચ ન તિચીવરાધિટ્ઠાનં સન્ધાય વુત્તં, અથ ખો સામિકે જીવન્તે વિસ્સાસગ્ગાહચીવરભાવેન ચ સામિકે મતે મતકચીવરભાવેન ચ ગહણં સન્ધાય ¶ વુત્તં, તતો પન દસાહે અનતિક્કન્તેયેવ તિચીવરાધિટ્ઠાનં વા પરિક્ખારચોળાધિટ્ઠાનં વા વિકપ્પનં વા કાતબ્બં. યો પહિણતીતિ દાયકં સન્ધાયાહ, યસ્સ પહીયતીતિ પટિગ્ગાહકં.

પરિચ્ચજિત્વા…પે… ન લભતિ, આહરાપેન્તો ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બોતિ અત્થો. અત્તના…પે… નિસ્સગ્ગિયન્તિ ઇમિના પરસન્તકભૂતત્તં જાનન્તો થેય્યપસય્હવસેન અચ્છિન્દન્તો પારાજિકો હોતીતિ દસ્સેતિ. પોરાણટીકાયં પન ‘‘સકસઞ્ઞાય વિના ગણ્હન્તો ભણ્ડં અગ્ઘાપેત્વા ¶ આપત્તિયા કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં. સકસઞ્ઞાય વિનાપિ તાવકાલિકપંસુકૂલસઞ્ઞાદિવસેન ગણ્હન્તો આપત્તિયા ન કારેતબ્બો. અટ્ઠકથાયં પન પસય્હાકારં સન્ધાય વદતિ. તેનાહ ‘‘અચ્છિન્દતો નિસ્સગ્ગિય’’ન્તિ. સચે પન…પે… વટ્ટતીતિ તુટ્ઠદાનં આહ, અથ પનાતિઆદિના કુપિતદાનં. ઉભયથાપિ સયં દિન્નત્તા વટ્ટતિ, ગહણે આપત્તિ નત્થીતિ અત્થો.

મમ સન્તિકે…પે… એવં પન દાતું ન વટ્ટતીતિ વત્થુપરિચ્ચાગલક્ખણત્તા દાનસ્સ એવં દદન્તો અપરિચ્ચજિત્વા દિન્નત્તા દાનં ન હોતીતિ ન વટ્ટતિ, તતો એવ દુક્કટં હોતિ. આહરાપેતું પન વટ્ટતીતિ પુબ્બે ‘‘અકરોન્તસ્સ ન દેમી’’તિ વુત્તત્તા યથાવુત્તઉપજ્ઝાયગ્ગહણાદીનિ અકરોન્તે આચરિયસ્સેવ સન્તકં હોતીતિ કત્વા વુત્તં. કરોન્તે પન અન્તેવાસિકસ્સ સન્તકં ભવેય્ય સબ્બસો અપરિચ્ચજિત્વા દિન્નત્તા. સકસઞ્ઞાય વિજ્જમાનત્તા ‘‘આહરાપેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં સિયા. ટીકાયં (સારત્થ. ટી. ૨.૬૩૫) પન ‘‘એવં દિન્નં ભતિસદિસત્તા આહરાપેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. ભતિસદિસે સતિપિ કમ્મે કતે ભતિ લદ્ધબ્બા હોતિ, તસ્મા આરોપેતું ન વટ્ટેય્ય. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૩૫) પન ‘‘આહરાપેતું વટ્ટતીતિ કમ્મે અકતે ભતિસદિસત્તા ¶ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં, તેન કમ્મે કતે આહરાપેતું ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. ઉપજ્ઝં ગણ્હિસ્સતીતિ સામણેરસ્સ દાનં દીપેતિ, તેન ચ સામણેરકાલે દત્વા ઉપસમ્પન્નકાલે અચ્છિન્દતોપિ પાચિત્તિયં દીપેતિ. અયં તાવ દાને વિનિચ્છયોતિ ઇમિના દાનવિનિચ્છયાદીનં તિણ્ણં વિનિચ્છયાનં એકપરિચ્છેદકતભાવં દીપેતિ.

વિસ્સાસગ્ગાહલક્ખણવિનિચ્છયકથા

૭૦. અનુટ્ઠાનસેય્યા નામ યાય સેય્યાય સયિતો યાવ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદં ન પાપુણાતિ, તાવ વુચ્ચતિ. દદમાનેન ચ મતકધનં તાવ યે તસ્સ ધને ઇસ્સરા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા, તેસં દાતબ્બન્તિ એત્થ કે ગહટ્ઠા કે પબ્બજિતા કેન કારણેન તસ્સ ધને ઇસ્સરાતિ? ગહટ્ઠા તાવ ગિલાનુપટ્ઠાકભૂતા તેન કારણેન ગિલાનુપટ્ઠાકભાગભૂતે તસ્સ ધને ઇસ્સરા, યેસઞ્ચ વાણિજાનં હત્થતો કપ્પિયકારકેન પત્તાદિપરિક્ખારો ગાહાપિતો, તેસં યં દાતબ્બમૂલં, તે ચ તસ્સ ધને ઇસ્સરા, યેસઞ્ચ માતાપિતૂનં અત્થાય પરિચ્છિન્દિત્વા વત્થાનિ ઠપિતાનિ, તેપિ તસ્સ ધનસ્સ ¶ ઇસ્સરા. એવમાદિના યેન યેન કારણેન યં યં પરિક્ખારધનં યેહિ યેહિ ગહટ્ઠેહિ લભિતબ્બં હોતિ, તેન તેન કારણેન તે તે ગહટ્ઠા તસ્સ તસ્સ ધનસ્સ ઇસ્સરા.

પબ્બજિતા પન બાહિરકા તથેવ સતિ કારણે ઇસ્સરા. પઞ્ચસુ પન સહધમ્મિકેસુ ભિક્ખૂ સામણેરા ચ મતાનં ભિક્ખુસામણેરાનં ધનં વિનાપિ કારણેન દાયાદભાવેન લભન્તિ, ન ઇતરા. ભિક્ખુનીસિક્ખમાનસામણેરીનમ્પિ ધનં તાયેવ લભન્તિ, ન ઇતરે. તં પન મતકધનભાજનં ચતુપચ્ચયભાજનવિનિચ્છયે આવિ ભવિસ્સતિ, બહૂ પન વિનયધરત્થેરા ‘‘યે તસ્સ ધનસ્સ ઇસ્સરા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા’’તિ ¶ પાઠં નિસ્સાય ‘‘મતભિક્ખુસ્સ ધનં ગહટ્ઠભૂતા ઞાતકા લભન્તી’’તિ વિનિચ્છિનન્તિ, તમ્પિ વિનિચ્છયં તસ્સ ચ યુત્તાયુત્તભાવં તત્થેવ વક્ખામ.

અનત્તમનસ્સ સન્તકન્તિ ‘‘દુટ્ઠુ કતં તયા મયા અદિન્નં મમ સન્તકં ગણ્હન્તેના’’તિ વચીભેદેન વા ચિત્તુપ્પાદમત્તેન વા દોમનસ્સપ્પત્તસ્સ સન્તકં. યો પન પઠમંયેવ ‘‘સુટ્ઠુ કતં તયા મમ સન્તકં ગણ્હન્તેના’’તિ વચીભેદેન વા ચિત્તુપ્પાદમત્તેન વા અનુમોદિત્વા પચ્છા કેનચિ કારણેન કુપિતો, પચ્ચાહરાપેતું ન લભતિ. યોપિ અદાતુકામો, ચિત્તેન પન અધિવાસેતિ, ન કિઞ્ચિ વદતીતિ એત્થ તુ પોરાણટીકાયં (સારત્થ. ટી. ૨.૧૩૧) ‘‘ચિત્તેન પન અધિવાસેતીતિ વુત્તમેવત્થં વિભાવેતું ‘ન કિઞ્ચિ વદતી’તિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. એવં સતિ ‘‘ચિત્તેના’’તિ ઇદં અધિવાસનકિરિયાય કરણં હોતિ. અદાતુકામોતિ એત્થાપિ તમેવ કરણં સિયા, તતો ‘‘ચિત્તેન અદાતુકામો, ચિત્તેન અધિવાસેતી’’તિવચનં ઓચિત્યસમ્પોસકં ન ભવેય્ય. તં ઠપેત્વા ‘‘અદાતુકામો’’તિ એત્થ કાયેનાતિ વા વાચાયાતિ વા અઞ્ઞં કરણમ્પિ ન સમ્ભવતિ, તદસમ્ભવે સતિ વિસેસત્થવાચકો પન-સદ્દોપિ નિરત્થકો. ન કિઞ્ચિ વદતીતિ એત્થ તુ વદનકિરિયાય કરણં ‘‘વાચાયા’’તિ પદં ઇચ્છિતબ્બં, તથા ચ સતિ અઞ્ઞં અધિવાસનકિરિયાય કરણં, અઞ્ઞં વદનકિરિયાય કરણં, અઞ્ઞા અધિવાસનકિરિયા, અઞ્ઞા વદનકિરિયા, તસ્મા ‘‘વુત્તમેવત્થં વિભાવેતુ’’ન્તિ વત્તું ન અરહતિ, તસ્મા યોપિ ચિત્તેન અદાતુકામો હોતિ, પન તથાપિ વાચાય અધિવાસેતિ, ન કિઞ્ચિ વદતીતિ યોજનં કત્વા પન ‘‘અધિવાસેતીતિ વુત્તમેવત્થં પકાસેતું ન કિઞ્ચિ વદતીતિ વુત્ત’’ન્તિ વત્તુમરહતિ. એત્થ તુ પન-સદ્દો અરુચિલક્ખણસૂચનત્થો. ‘‘ચિત્તેના’’તિ ઇદં અદાતુકામકિરિયાય કરણં, ‘‘વાચાયા’’તિ ¶ અધિવાસનકિરિયાય અવદનકિરિયાય ચ કરણં. અધિવાસનકિરિયા ચ અવદનકિરિયાયેવ ¶ . ‘‘અધિવાસેતી’’તિ વુત્તે અવદનકિરિયાય અપાકટભાવતો તં પકાસેતું ‘‘ન કિઞ્ચિ વદતી’’તિ વુત્તં, એવં ગય્હમાને પુબ્બાપરવચનત્થો ઓચિત્યસમ્પોસકો સિયા, તસ્મા એત્તકવિવરેહિ વિચારેત્વા ગહેતબ્બોતિ.

લાભપરિણામનવિનિચ્છયકથા

૭૧. લાભપરિણામનવિનિચ્છયે તુમ્હાકં સપ્પિઆદીનિ આભતાનીતિ તુમ્હાકં અત્થાય આભતાનિ સપ્પિઆદીનિ. પરિણતભાવં જાનિત્વાપિ વુત્તવિધિના વિઞ્ઞાપેન્તેન તેસં સન્તકમેવ વિઞ્ઞાપિતં નામ હોતીતિ આહ ‘‘મય્હમ્પિ દેથાતિ વદતિ, વટ્ટતી’’તિ.

‘‘પુપ્ફમ્પિ આરોપેતું ન વટ્ટતીતિ ઇદં પરિણતં સન્ધાય વુત્તં, સચે પન એકસ્મિં ચેતિયે પૂજિતં પુપ્ફં ગહેત્વા અઞ્ઞસ્મિં ચેતિયે પૂજેતિ, વટ્ટતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૬૬૦) વુત્તં. અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૬૬૦) પન નિયમેત્વા ‘‘અઞ્ઞસ્સ ચેતિયસ્સ અત્થાય રોપિતમાલાવચ્છતો’’તિ વુત્તત્તા ન કેવલં પરિણતભાવોયેવ કથિતો, અથ ખો નિયમેત્વા રોપિતભાવોપિ. પુપ્ફમ્પીતિ પિ-સદ્દેન કુતો માલાવચ્છન્તિ દસ્સેતિ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૬૦) પન ‘‘રોપિતમાલાવચ્છતોતિ કેનચિ નિયમેત્વા રોપિતં સન્ધાય વુત્તં, અનોચિતં મિલાયમાનં ઓચિનિત્વા યત્થ કત્થચિ પૂજેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. ઠિતં દિસ્વાતિ સેસકં ગહેત્વા ઠિતં દિસ્વા. ઇમસ્સ સુનખસ્સ મા દેહિ, એતસ્સ દેહીતિ ઇદં પરિણતેયેવ, તિરચ્છાનગતસ્સ પરિચ્ચજિત્વા દિન્ને પન તં પલાપેત્વા અઞ્ઞં ભુઞ્જાપેતું વટ્ટતિ, તસ્મા ‘‘કત્થ દેમાતિઆદિના એકેનાકારેન અનાપત્તિ દસ્સિતા. એવં પન અપુચ્છિતેપિ ¶ ‘અપરિણતં ઇદ’ન્તિ જાનન્તેન અત્તનો રુચિયા યત્થ ઇચ્છતિ, તત્થ દાપેતું વટ્ટતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. યત્થ ઇચ્છથ, તત્થ દેથાતિ એત્થાપિ ‘‘તુમ્હાકં રુચિયા’’તિ વુત્તત્તા યત્થ ઇચ્છતિ, તત્થ દાપેતું લભતિ.

પરિવારે (પરિ. અટ્ઠ. ૩૨૯) પન નવ અધમ્મિકાનિ દાનાનીતિ સઙ્ઘસ્સ પરિણતં અઞ્ઞસઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા પરિણામેતિ, ચેતિયસ્સ પરિણતં અઞ્ઞચેતિયસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા પરિણામેતિ, પુગ્ગલસ્સ પરિણતં અઞ્ઞપુગ્ગલસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા પરિણામેતીતિ એવં વુત્તાનિ. નવ પટિગ્ગહા પરિભોગા ¶ ચાતિ એતેસંયેવ દાનાનં પટિગ્ગહા ચ પરિભોગા ચ. તીણિ ધમ્મિકાનિ દાનાનીતિ સઙ્ઘસ્સ નિન્નં સઙ્ઘસ્સેવ દેતિ, ચેતિયસ્સ નિન્નં ચેતિયસ્સેવ દેતિ, પુગ્ગલસ્સ નિન્નં પુગ્ગલસ્સેવ દેતીતિ ઇમાનિ તીણિ. પટિગ્ગહપટિભોગાપિ તેસંયેવ પટિગ્ગહા ચ પરિભોગા ચાતિ આગતં.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

દાનલક્ખણાદિવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

તેરસમો પરિચ્છેદો.

૧૪. પથવીખણનવિનિચ્છયકથા

૭૨. એવં દાનવિસ્સાસગ્ગાહલાભપરિણામનવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ પથવીવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘પથવી’’ત્યાદિમાહ. તત્થ પત્થરતીતિ પથવી, પ-પુબ્બ થર સન્થરણેતિ ધાતુ, ર-કારસ્સ વ-કારો, સસમ્ભારપથવી. તપ્પભેદમાહ ‘‘દ્વે પથવી, જાતા ચ પથવી અજાતા ચ પથવી’’તિ. તાસં ¶ વિસેસં દસ્સેતું ‘‘તત્થ જાતા નામ પથવી’’ત્યાદિમાહ. તત્થ સુદ્ધપંસુકા…પે… યેભુય્યેનમત્તિકાપથવી જાતા નામ પથવી હોતિ. ન કેવલં સાયેવ, અદડ્ઢા પથવીપિ ‘‘જાતા પથવી’’તિ વુચ્ચતિ. ન કેવલં ઇમા દ્વેયેવ, યોપિ પંસુપુઞ્જો વા…પે… ચાતુમાસં ઓવટ્ઠો, સોપિ ‘‘જાતા પથવી’’તિ વુચ્ચતીતિ યોજના. ઇતરત્રપિ એસેવ નયો.

તત્થ સુદ્ધા પંસુકાયેવ એત્થ પથવિયા અત્થિ, ન પાસાણાદયોતિ સુદ્ધપંસુકા. તથા સુદ્ધમત્તિકા. અપ્પા પાસાણા એત્થાતિ અપ્પપાસાણા. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. યેભુય્યેન પંસુકા એત્થાતિ યેભુય્યેનપંસુકા, અલુત્તસમાસોયં, તથા યેભુય્યેનમત્તિકા. તત્થ મુટ્ઠિપ્પમાણતો ઉપરિ પાસાણા. મુટ્ઠિપ્પમાણા સક્ખરા. કથલાતિ કપાલખણ્ડાદિ. મરુમ્પાતિ કટસક્ખરા. વાલુકા વાલુકાયેવ. યેભુય્યેનપંસુકાતિ એત્થ તીસુ કોટ્ઠાસેસુ દ્વે કોટ્ઠાસા પંસુ, એકો પાસાણાદીસુ અઞ્ઞતરકોટ્ઠાસો. અદડ્ઢાપીતિ ઉદ્ધનપત્તપચનકુમ્ભકારાતપાદિવસેન તથા તથા અદડ્ઢા, સા પન વિસું નત્થિ, સુદ્ધપંસુઆદીસુ અઞ્ઞતરાવાતિ વેદિતબ્બા. યેભુય્યેનસક્ખરાતિ બહુતરસક્ખરા. હત્થિકુચ્છિયં કિર એકં પચ્છિપૂરં આહરાપેત્વા દોણિયં ધોવિત્વા પથવિયા યેભુય્યેનસક્ખરભાવં ¶ ઞત્વા સયં ભિક્ખૂ પોક્ખરણિં ખણિંસૂતિ. યાનિ પન મજ્ઝે ‘‘અપ્પપંસુઅપ્પમત્તિકા’’તિ દ્વે પદાનિ, તાનિ યેભુય્યેનપાસાણાદિપઞ્ચકમેવ પવિસન્તિ. તેસઞ્ઞેવ હિ દ્વિન્નં પભેદવચનમેતં, યદિદં સુદ્ધપાસાણાદિઆદિ.

એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ યેભુય્યેનપંસું અપ્પપંસુઞ્ચ પથવિં વત્વા ઉપડ્ઢપંસુકાપથવી ન વુત્તા, તથાપિ પણ્ણત્તિવજ્જસિક્ખાપદેસુ સાવસેસપઞ્ઞત્તિયાપિ સમ્ભવતો ઉપડ્ઢપંસુકાયપિ પથવિયા ¶ પાચિત્તિયમેવાતિ ગહેતબ્બં. કેચિ પન ‘‘સબ્બચ્છન્નાદીસુ ઉપડ્ઢચ્છન્ને દુક્કટસ્સ વુત્તત્તા ઇધાપિ દુક્કટં યુજ્જતી’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં પાચિત્તિયવત્થુકઞ્ચ અનાપત્તિવત્થુકઞ્ચ દુવિધં પથવિં ઠપેત્વા અઞ્ઞિસ્સા દુક્કટવત્થુકાય તતિયાય પથવિયા અભાવતો. દ્વેયેવ હિ પથવિયો વુત્તા ‘‘જાતા ચ પથવી અજાતા ચ પથવી’’તિ, તસ્મા દ્વીસુ અઞ્ઞતરાય પથવિયા ભવિતબ્બં. વિનયવિનિચ્છયે ચ સમ્પત્તે ગરુકલહુકેસુ ગરુકેયેવ ઠાતબ્બત્તા ન સક્કા એત્થ અનાપત્તિયા ભવિતું. સબ્બચ્છન્નાદીસુ પન ઉપડ્ઢે દુક્કટં યુત્તં તત્થ તાદિસસ્સ દુક્કટવત્થુનો સમ્ભવતો. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૮૬) ‘‘અપ્પપંસુમત્તિકાય પથવિયા અનાપત્તિવત્થુભાવેન વુત્તત્તા ઉપડ્ઢપંસુમત્તિકાયપિ પાચિત્તિયમેવાતિ ગહેતબ્બં. ન હેતં દુક્કટવત્થૂતિ સક્કા વત્તું જાતાજાતવિનિમુત્તાય તતિયાય પથવિયા અભાવતો’’તિ વુત્તં.

ખણન્તસ્સ ખણાપેન્તસ્સ વાતિ અન્તમસો પાદઙ્ગુટ્ઠકેનપિ સમ્મજ્જનિસલાકાયપિ સયં વા ખણન્તસ્સ અઞ્ઞેન વા ખણાપેન્તસ્સ. ‘‘પોક્ખરણિં ખણા’’તિ વદતિ, વટ્ટતીતિ ‘‘ઇમસ્મિં ઓકાસે’’તિ અનિયમેત્વા વુત્તત્તા વટ્ટતિ. ‘‘ઇમં વલ્લિં ખણા’’તિ વુત્તેપિ પથવિખણનં સન્ધાય પવત્તવોહારત્તા ઇમિનાવ સિક્ખાપદેન પાચિત્તિયં, ન ભૂતગામસિક્ખાપદેન, ઉભયમ્પિ સન્ધાય વુત્તે પન દ્વેપિ પાચિત્તિયાનિ હોન્તિ.

૭૩. કુટેહીતિ ઘટેહિ. તનુકકદ્દમોતિ ઉદકમિસ્સકકદ્દમો, સો ચ ઉદકગતિકત્તા વટ્ટતિ. ઉદકપપ્પટકોતિ ઉદકે અન્તોભૂમિયં પવિટ્ઠે તસ્સ ઉપરિભાગં છાદેત્વા તનુકપંસુ વા મત્તિકા વા પટલં હુત્વા પલવમાના ઉટ્ઠાતિ, તસ્મિં ઉદકે સુક્ખેપિ તં પટલં વાતેન ચલમાનં તિટ્ઠતિ, તં ઉદકપપ્પટકો નામ. ઓમકચાતુમાસન્તિ ¶ ઊનચાતુમાસં. ઓવટ્ઠન્તિ દેવેન ઓવટ્ઠં. અકતપબ્ભારેતિ અવલઞ્જનટ્ઠાનદસ્સનત્થં વુત્તં. તાદિસે હિ વમ્મિકસ્સ સબ્ભાવોતિ. મૂસિકુક્કુરં નામ મૂસિકાહિ ખણિત્વા બહિ કતપંસુરાસિ.

એસેવ ¶ નયોતિ ઓમકચાતુમાસં ઓવટ્ઠોયેવ વટ્ટતીતિ અત્થો. એકદિવસમ્પિ ન વટ્ટતીતિ ઓવટ્ઠચાતુમાસતો એકદિવસાતિક્કન્તોપિ વિકોપેતું ન વટ્ટતિ. હેટ્ઠભૂમિસમ્બન્ધેપિ ચ ગોકણ્ટકે ભૂમિતો છિન્દિત્વા છિન્દિત્વા ઉગ્ગતત્તા અચ્ચુગ્ગતં મત્થકતો છિન્દિતું ગહેતુઞ્ચ વટ્ટતીતિ વદન્તિ. સકટ્ઠાને અતિટ્ઠમાનં કત્વા પાદેહિ મદ્દિત્વા આલોળિતકદ્દમમ્પિ ગહેતું વટ્ટતિ.

અચ્છદનન્તિઆદિના વુત્તત્તા ઉજુકં આકાસતો પતિતવસ્સોદકેન ઓવટ્ઠમેવ જાતપથવી હોતિ, ન છદનાદીસુ પતિત્વા તતો પવત્તઉદકેન તિન્તન્તિ વેદિતબ્બં. તતોતિ પુરાણસેનાસનતો. ઇટ્ઠકં ગણ્હામીતિઆદિ સુદ્ધચિત્તં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘ઉદકેનાતિ ઉજુકં આકાસતોયેવ પતિતઉદકેન. સચે પન અઞ્ઞત્થ પહરિત્વા પતિતેન ઉદકેન તેમિતં હોતિ, વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. મણ્ડપત્થમ્ભન્તિ સાખામણ્ડપત્થમ્ભં.

૭૪. ઉચ્ચાલેત્વાતિ ઉક્ખિપિત્વા. તેન અપદેસેનાતિ તેન લેસેન. અવિસયત્તા અનાપત્તીતિ એત્થ સચેપિ નિબ્બાપેતું સક્કા હોતિ, પઠમં સુદ્ધચિત્તેન દિન્નત્તા દહતૂતિ સલ્લક્ખેત્વાપિ તિટ્ઠતિ, અનાપત્તિ. મહામત્તિકન્તિ ભિત્તિલેપનં.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

પથવીખણનવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

ચુદ્દસમો પરિચ્છેદો.

૧૫. ભૂતગામવિનિચ્છયકથા

૭૫. એવં ¶ પથવિવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ ભૂતગામવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘ભૂતગામો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ભવન્તિ અહુવુઞ્ચાતિ ભૂતા, જાયન્તિ વડ્ઢન્તિ જાતા વડ્ઢિતા ચાતિ અત્થો. ગામોતિ રાસિ, ભૂતાનં ગામોતિ ભૂતગામો, ભૂતા એવ વા ગામો ભૂતગામો, પતિટ્ઠિતહરિતતિણરુક્ખાદીનમેતં અધિવચનં. તત્થ ‘‘ભવન્તી’’તિ ઇમસ્સ વિવરણં ‘‘જાયન્તિ વડ્ઢન્તી’’તિ ¶ , ‘‘અહુવુ’’ન્તિ ઇમસ્સ ‘‘જાતા વડ્ઢિતા’’તિ. એવં ભૂત-સદ્દો પચ્ચુપ્પન્નાતીતવિસયો હોતિ. તેનાહ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૯૦) ‘‘ભવન્તીતિ વડ્ઢન્તિ, અહુવુન્તિ બભુવૂ’’તિ. ઇદાનિ તં ભૂતગામં દસ્સેન્તો ‘‘ભૂતગામોતિ પઞ્ચહિ બીજેહિ જાતાનં રુક્ખલતાદીનમેતં અધિવચન’’ન્તિ આહ. લતાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ઓસધિગચ્છાદયો વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ તાનિ બીજાનિ સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘તત્રિમાનિ પઞ્ચ બીજાની’’તિઆદિમાહ. તત્થ મૂલમેવ બીજં મૂલબીજં. એવં સેસેસુપિ. અથ વા મૂલં બીજં એતસ્સાતિ મૂલબીજં, મૂલબીજતો વા નિબ્બત્તં મૂલબીજં. એવં સેસેસુપિ. તત્થ પઠમેન વિગ્ગહેન બીજગામો એવ લબ્ભતિ, દુતિયતતિયેહિ ભૂતગામો. ઇદાનિ તે ભૂતગામે સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ મૂલબીજં નામા’’ત્યાદિમાહ. તત્થ તેસુ પઞ્ચસુ મૂલબીજાદીસુ હલિદ્દિ…પે… ભદ્દમુત્તકં મૂલબીજં નામ. ન કેવલં ઇમાનિયેવ મૂલબીજાનિ, અથ ખો ઇતો અઞ્ઞાનિપિ યાનિ વા પન ભૂતગામજાતાનિ અત્થિ સન્તિ, મૂલે જાયન્તિ, મૂલે સઞ્જાયન્તિ, એતં ભૂતગામજાતં મૂલબીજં નામ હોતીતિ યોજના. સેસેસુપિ એસેવ નયો. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૯૧) ‘‘ઇદાનિ તં ભૂતગામં વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘ભૂતગામો નામ પઞ્ચ બીજજાતાની’તિઆદિમાહા’’તિ. તત્થ ¶ ભૂતગામો નામાતિ ભૂતગામં ઉદ્ધરિત્વા યસ્મિં સતિ ભૂતગામો હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘પઞ્ચ બીજજાતાનીતિ આહા’’તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં. એવં સન્તેપિ ‘‘યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ, મૂલે જાયન્તી’’તિઆદીનિ ન સમેન્તિ. ન હિ મૂલબીજાદીનિ મૂલાદીસુ જાયન્તિ. મૂલાદીસુ જાયમાનાનિ પન તાનિ બીજજાતાનિ, તસ્મા એવમત્થવણ્ણના વેદિતબ્બા – ભૂતગામો નામાતિ વિભજિતબ્બપદં. પઞ્ચાતિ તસ્સ વિભાગપરિચ્છેદો. બીજજાતાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં, યતો બીજેહિ જાતાનિ બીજજાતાનિ, રુક્ખાદીનં એતં અધિવચનન્તિ ચ. યથા ‘‘સાલીનં ચેપિ ઓદનં ભુઞ્જતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૭૬) સાલિતણ્ડુલાનં ઓદનો સાલિઓદનોતિ વુચ્ચતિ, એવં બીજતો સમ્ભૂતો ભૂતગામો ‘‘બીજ’’ન્તિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બોતિ ચ.

ફળુબીજન્તિ પબ્બબીજં. પચ્ચયન્તરસમવાયે સદિસફલુપ્પત્તિયા વિસેસકારણભાવતો વિરુહણસમત્થે સારફલે નિરુળ્હો બીજ-સદ્દો તદત્થસંસિદ્ધિયા મૂલાદીસુપિ કેસુચિ પવત્તતીતિ મૂલાદિતો નિવત્તનત્થં એકેન બીજસદ્દેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘બીજ’’ન્તિ ‘‘રૂપરૂપં, દુક્ખદુક્ખ’’ન્તિ ¶ ચ યથા. નિદ્દેસે ‘‘યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ, મૂલે જાયન્તિ મૂલે સઞ્જાયન્તી’’તિ એત્થ બીજતો નિબ્બત્તેન બીજં દસ્સિતં, તસ્મા એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો – યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ, આલુવકસેરુકમલનીલુપ્પલપુણ્ડરીકકુવલયકુન્દપાટલિમૂલાદિભેદે મૂલે ગચ્છવલ્લિરુક્ખાદીનિ જાયન્તિ સઞ્જાયન્તિ, તાનિ, યમ્હિ મૂલે જાયન્તિ ચેવ સઞ્જાયન્તિ ચ, તઞ્ચ પાળિયં (પાચિ. ૯૧) વુત્તહલિદ્દાદિ ચ, સબ્બમ્પિ એતં મૂલબીજં નામ, એતેન કારિયોપચારેન કારણં દસ્સિતન્તિ દસ્સેતિ. એસ નયો ખન્ધબીજાદીસુ. યેવાપનકખન્ધબીજેસુ પનેત્થ અમ્બાટકઇન્દસાલનુહિપાલિભદ્દકકણિકારાદીનિ ખન્ધબીજાનિ ¶ . અમ્બિલાવલ્લિચતુરસ્સવલ્લિકણવેરાદીનિ ફળુબીજાનિ. મકચિમલ્લિકાસુમનજયસુમનાદીનિ અગ્ગબીજાનિ. અમ્બજમ્બુપનસટ્ઠિઆદીનિ બીજબીજાનીતિ દટ્ઠબ્બાનિ. ભૂતગામે ભૂતગામસઞ્ઞી છિન્દતિ વા છેદાપેતિ વાતિ સત્થકાનિ ગહેત્વા સયં વા છિન્દતિ, અઞ્ઞેન વા છેદાપેતિ. ભિન્દતિ વા ભેદાપેતિ વાતિ પાસાણાદીનિ ગહેત્વા સયં વા ભિન્દતિ, અઞ્ઞેન વા ભેદાપેતિ. પચતિ વા પચાપેતિ વાતિ અગ્ગિં ઉપસંહરિત્વા સયં વા પચતિ, અઞ્ઞેન વા પચાપેતિ, પાચિત્તિયં હોતીતિ સમ્બન્ધો. તત્થ આપત્તિભેદં દસ્સેન્તો ‘‘ભૂતગામઞ્હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ભૂતગામપરિમોચિતન્તિ ભૂતગામતો વિયોજિતં.

૭૬. સઞ્ચિચ્ચ ઉક્ખિપિતું ન વટ્ટતીતિ એત્થ ‘‘સઞ્ચિચ્ચા’’તિ વુત્તત્તા સરીરે લગ્ગભાવં ઞત્વાપિ ઉટ્ઠહતિ, ‘‘તં ઉદ્ધરિસ્સામી’’તિ સઞ્ઞાય અભાવતો વટ્ટતિ. અનન્તકગ્ગહણેન સાસપમત્તિકા ગહિતા. નામઞ્હેતં તસ્સા સેવાલજાતિયા. મૂલપણ્ણાનં અભાવેન ‘‘અસમ્પુણ્ણભૂતગામો નામા’’તિ વુત્તં. અભૂતગામમૂલત્તાતિ એત્થ ભૂતગામો મૂલં કારણં એતસ્સાતિ ભૂતગામમૂલો, ભૂતગામસ્સ વા મૂલં કારણન્તિ ભૂતગામમૂલં. બીજગામો હિ નામ ભૂતગામતો સમ્ભવતિ, ભૂતગામસ્સ ચ કારણં હોતિ. અયં પન તાદિસો ન હોતીતિ ‘‘અભૂતગામમૂલત્તા’’તિ વુત્તં.

કિઞ્ચાપિ હિ તાલનાળિકેરાદીનં ખાણુ ઉદ્ધં અવડ્ઢનતો ભૂતગામસ્સ કારણં ન હોતિ, તથાપિ ભૂતગામસઙ્ખ્યૂપગતનિબ્બત્તપણ્ણમૂલબીજતો સમ્ભૂતત્તા ભૂતગામતો ઉપ્પન્નો નામ હોતીતિ બીજગામેન સઙ્ગહં ગચ્છતિ. સો બીજગામેન સઙ્ગહિતોતિ અવડ્ઢમાનેપિ ભૂતગામમૂલત્તા વુત્તં.

‘‘અઙ્કુરે હરિતે’’તિ વત્વા તમેવત્થં વિભાવેતિ ‘‘નીલવણ્ણે જાતે’’તિ, નીલપણ્ણસ્સ વણ્ણસદિસે ¶ પણ્ણે જાતેતિ ¶ અત્થો, ‘‘નીલવણ્ણે જાતે’’તિ વા પાઠો ગહેતબ્બો. અમૂલકભૂતગામે સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ ઇદં નાળિકેરસ્સ આવેણિકં કત્વા વદતિ. ‘‘પાનીયઘટાદીનં બહિ સેવાલો ઉદકે અટ્ઠિતત્તા બીજગામાનુલોમત્તા ચ દુક્કટવત્થૂ’’તિ વદન્તિ. કણ્ણકમ્પિ અબ્બોહારિકમેવાતિ નીલવણ્ણમ્પિ અબ્બોહારિકમેવ.

૭૭. સેલેય્યકં નામ સિલાય સમ્ભૂતા એકા ગન્ધજાતિ. પુપ્ફિતકાલતો પટ્ઠાયાતિ વિકસિતકાલતો પભુતિ. અહિચ્છત્તકં ગણ્હન્તોતિ વિકસિતં ગણ્હન્તો. મકુળં પન રુક્ખત્તચં અકોપેન્તેનપિ ગહેતું ન વટ્ટતિ. ‘‘રુક્ખત્તચં વિકોપેતીતિ વુત્તત્તા રુક્ખે જાતં યં કિઞ્ચિ અહિચ્છત્તકં રુક્ખત્તચં અવિકોપેત્વા મત્થકતો છિન્દિત્વા ગહેતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તં ‘‘અહિચ્છત્તકં યાવ મકુળં હોતિ, તાવ દુક્કટવત્થૂ’’તિ વુત્તત્તા. રુક્ખતો મુચ્ચિત્વાતિ એત્થ ‘‘યદિપિ કિઞ્ચિમત્તં રુક્ખે અલ્લીના હુત્વા તિટ્ઠતિ, રુક્ખતો ગય્હમાના પન રુક્ખચ્છવિં ન વિકોપેતિ, વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. અલ્લરુક્ખતો ન વટ્ટતીતિ એત્થાપિ રુક્ખત્તચં અવિકોપેત્વા મત્થકતો તચ્છેત્વા ગહેતું વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. હત્થકુક્કુચ્ચેનાતિ હત્થચાપલ્લેન. પાનીયં ન વાસેતબ્બન્તિ ઇદં અત્તનો અત્થાય નામિતં સન્ધાય વુત્તં. કેવલં અનુપસમ્પન્નસ્સ અત્થાય નામિતે પન પચ્છા તતો લભિત્વા ન વાસેતબ્બન્તિ નત્થિ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૯૨) પન ‘‘પાનીયં ન વાસેતબ્બન્તિ ઇદં અત્તનો પિવનપાનીયં સન્ધાય વુત્તં, અઞ્ઞેસં પન વટ્ટતિ અનુગ્ગહિતત્તા. તેનાહ અત્તના ખાદિતુકામેના’’તિ વુત્તં. ‘‘યેસં રુક્ખાનં સાખા રુહતીતિ વુત્તત્તા યેસં સાખા ન રુહતિ, તત્થ કપ્પિયકરણકિચ્ચં નત્થી’’તિ વદન્તિ. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ ‘‘યેસં રુક્ખાનં સાખા ¶ રુહતીતિ મૂલં અનોતારેત્વા પણ્ણમત્તનિગ્ગમનમત્તેનાપિ વડ્ઢતિ, તત્થ કપ્પિયમ્પિ અકરોન્તો છિન્નનાળિકેરવેળુદણ્ડાદયો કોપેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. ‘‘ચઙ્કમિતટ્ઠાનં દસ્સેસ્સામી’’તિ વુત્તત્તા કેવલં ચઙ્કમનાધિપ્પાયેન વા મગ્ગગમનાધિપ્પાયેન વા અક્કમન્તસ્સ, તિણાનં ઉપરિ નિસીદનાધિપ્પાયેન નિસીદન્તસ્સ ચ દોસો નત્થિ.

૭૮. સમણકપ્પેહીતિ સમણાનં કપ્પિયવોહારેહિ. કિઞ્ચાપિ બીજાદીનં અગ્ગિના ફુટ્ઠમત્તેન, નખાદીહિ વિલિખનમત્તેન ચ અવિરુળ્હિધમ્મતા ન હોતિ, તથાપિ એવં કતેયેવ સમણાનં કપ્પતીતિ અગ્ગિપરિજિતાદયો સમણવોહારા નામ જાતા, તસ્મા તેહિ સમણવોહારેહિ કરણભૂતેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતું અનુજાનામીતિ અધિપ્પાયો. અબીજનિબ્બટ્ટબીજાનિપિ ¶ સમણાનં કપ્પન્તીતિ પઞ્ઞત્તપણ્ણત્તિભાવતો સમણવોહારાઇચ્ચેવ સઙ્ખં ગતાનિ. અથ વા અગ્ગિપરિજિતાદીનં પઞ્ચન્નં કપ્પિયભાવતોયેવ પઞ્ચહિ સમણકપ્પિયભાવસઙ્ખાતેહિ કારણેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતું અનુજાનામીતિ એવમેત્થ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. અગ્ગિપરિજિતન્તિઆદીસુ ‘‘પરિચિત’’ન્તિપિ પઠન્તિ. અબીજં નામ તરુણઅમ્બફલાદિ. નિબ્બટ્ટબીજં નામ અમ્બપનસાદિ, યં બીજં નિબ્બટ્ટેત્વા વિસું કત્વા પરિભુઞ્જિતું સક્કા હોતિ. નિબ્બટ્ટેતબ્બં વિયોજેતબ્બં બીજં યસ્મિં, તં પનસાદિ નિબ્બટ્ટબીજં નામ. ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વાવ કાતબ્બન્તિ યો કપ્પિયં કરોતિ, તેન કત્તબ્બપકારસ્સેવ વુત્તત્તા ભિક્ખુના અવુત્તેપિ કાતું વટ્ટતીતિ ન ગહેતબ્બં. પુન ‘‘કપ્પિયં કારેતબ્બ’’ન્તિ કારાપનસ્સ પઠમમેવ કથિતત્તા ભિક્ખુના ‘‘કપ્પિયં કરોહી’’તિ વુત્તેયેવ અનુપસમ્પન્નેન ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વા અગ્ગિપરિજિતાદિ કાતબ્બન્તિ ગહેતબ્બં. ‘‘કપ્પિયન્તિ વચનં પન યાય કાયચિ ભાસાય વત્તું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘કપ્પિયન્તિ વત્વાવ કાતબ્બ’’ન્તિ વચનતો પઠમં ¶ ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વત્વા પચ્છા અગ્ગિઆદિના ફુસનાદિ કાતબ્બન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘પઠમં અગ્ગિમ્હિ નિક્ખિપિત્વા, નખાદિના વા વિજ્ઝિત્વા તં અનુદ્ધરિત્વાવ કપ્પિયન્તિ વત્તું વટ્ટતી’’તિપિ વદન્તિ.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૯૨) પન ‘‘કપ્પિયન્તિ વત્વાવાતિ પુબ્બકાલકિરિયાવસેન વુત્તેપિ વચનક્ખણેવ અગ્ગિસત્થાદિના બીજગામે વણં કાતબ્બન્તિ વચનતો પન પુબ્બે કાતું ન વટ્ટતિ, તઞ્ચ દ્વિધા અકત્વા છેદનભેદનમેવ દસ્સેતબ્બં. કરોન્તેન ચ ભિક્ખુના ‘કપ્પિયં કરોહી’તિ યાય કાયચિ ભાસાય વુત્તેયેવ કાતબ્બં. બીજગામપરિમોચનત્થં પુન કપ્પિયં કારેતબ્બન્તિ કારાપનસ્સ પઠમમેવ અધિકતત્તા’’તિ વુત્તં.

એકસ્મિં બીજે વાતિઆદીસુ ‘‘એકંયેવ કારેમીતિ અધિપ્પાયે સતિપિ એકાબદ્ધત્તા સબ્બં કતમેવ હોતી’’તિ વદન્તિ. દારું વિજ્ઝતીતિ એત્થ ‘‘જાનિત્વાપિ વિજ્ઝતિ વા વિજ્ઝાપેતિ વા, વટ્ટતિયેવા’’તિ વદન્તિ. ભત્તસિત્થે વિજ્ઝતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ‘‘તં વિજ્ઝતિ, ન વટ્ટતીતિ રજ્જુઆદીનં ભાજનગતિકત્તા’’તિ વદન્તિ. મરીચપક્કાદીહિ ચ મિસ્સેત્વાતિ એત્થ ભત્તસિત્થસમ્બન્ધવસેન એકાબદ્ધતા વેદિતબ્બા, ન ફલાનંયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધવસેન. ‘‘કટાહેપિ કાતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા કટાહતો નીહટાય મિઞ્જાય વા બીજે વા યત્થ કત્થચિ વિજ્ઝિતું ¶ વટ્ટતિ એવ. ભિન્દાપેત્વા કપ્પિયં કારાપેતબ્બન્તિ બીજતો મુત્તસ્સ કટાહસ્સ ભાજનગતિકત્તા વુત્તં.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ભૂતગામવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

પન્નરસમો પરિચ્છેદો.

૧૬. સહસેય્યવિનિચ્છયકથા

૭૯. એવં ¶ ભૂતગામવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ સહસેય્યવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘દુવિધં સહસેય્યક’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ દ્વે વિધા પકારા યસ્સ સહસેય્યકસ્સ તં દુવિધં, સહ સયનં, સહ વા સયતિ એત્થાતિ સહસેય્યા, સહસેય્યા એવ સહસેય્યકં સકત્થે ક-પચ્ચયવસેન. તં પન અનુપસમ્પન્નેનસહસેય્યામાતુગામેનસહસેય્યાવસેન દુવિધં. તેનાહ ‘‘દુવિધં સહસેય્યક’’ન્તિ. દિરત્તતિરત્તન્તિ એત્થ વચનસિલિટ્ઠતામત્તેન દિરત્તગ્ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં. તિરત્તઞ્હિ સહવાસે લબ્ભમાને દિરત્તે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દિરત્તગ્ગહણં વિસું ન પયોજેતિ. તેનેવાહ ‘‘ઉત્તરિદિરત્તતિરત્તન્તિ ભગવા સામણેરાનં સઙ્ગહકરણત્થાય તિરત્તપરિહારં અદાસી’’તિ. નિરન્તરં તિરત્તગ્ગહણત્થં વા દિરત્તગ્ગહણં કતં. કેવલઞ્હિ ‘‘તિરત્ત’’ન્તિ વુત્તે અઞ્ઞત્થ વાસેન અન્તરિકમ્પિ તિરત્તં ગણ્હેય્ય. દિરત્તવિસિટ્ઠં પન તિરત્તં વુચ્ચમાનં તેન અનન્તરિકમેવ તિરત્તં દીપેતિ. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૫૦-૫૧) ‘‘દિરત્તગ્ગહણં વચનાલઙ્કારત્થં. નિરન્તરં તિસ્સોવ રત્તિયો સયિત્વા ચતુત્થદિવસાદીસુ સયન્તસ્સેવ આપત્તિ, ન એકન્તરિકાદિવસેન સયન્તસ્સાતિ દસ્સનત્થમ્પીતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. સહસેય્યં એકતો સેય્યં. સેય્યન્તિ ચેત્થ કાયપ્પસારણસઙ્ખાતં સયનમ્પિ વુચ્ચતિ, યસ્મિં સેનાસને સયન્તિ, તમ્પિ, તસ્મા સેય્યં કપ્પેય્યાતિ એત્થ સેનાસનસઙ્ખાતં સેય્યં પવિસિત્વા કાયપ્પસારણસઙ્ખાતં સેય્યં કપ્પેય્ય સમ્પાદેય્યાતિ અત્થો. દિયડ્ઢહત્થુબ્બેધેનાતિ એત્થ દિયડ્ઢહત્થો વડ્ઢકિહત્થેન ગહેતબ્બો. પઞ્ચહિ છદનેહીતિ ઇટ્ઠકાસિલાસુધાતિણપણ્ણસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહિ છદનેહિ. વાચુગ્ગતવસેનાતિ પગુણવસેન.

એકૂપચારોતિ ¶ ¶ વળઞ્જનદ્વારસ્સ એકત્તં સન્ધાય વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૫૦-૫૧) પન ‘‘એકૂપચારો એકેન મગ્ગેન પવિસિત્વા અબ્ભોકાસં અનોક્કમિત્વા સબ્બત્થ અનુપરિગમનયોગ્ગો, એતં બહુદ્વારમ્પિ એકૂપચારોવ. યત્થ પન કુટ્ટાદીહિ રુન્ધિત્વા વિસું દ્વારં યોજેન્તિ, નાનૂપચારો હોતિ. સચે પન રુન્ધતિ એવ, વિસું દ્વારં ન યોજેન્તિ, એતમ્પિ એકૂપચારમેવ મત્તિકાદીહિ પિહિતદ્વારો વિય ગબ્ભોતિ ગહેતબ્બં. અઞ્ઞથા ગબ્ભે પવિસિત્વા પમુખાદીસુ નિપન્નાનુપસમ્પન્નેહિ સહસેય્યાપરિમુત્તિયા ગબ્ભદ્વારં મત્તિકાદીહિ પિદહાપેત્વા ઉટ્ઠિતે અરુણે વિવરાપેન્તસ્સપિ અનાપત્તિ ભવેય્યા’’તિ વુત્તં. ચતુસાલં એકૂપચારં હોતીતિ સમ્બન્ધો. તેસં પયોગે પયોગે ભિક્ખુસ્સ આપત્તીતિ એત્થ કેચિ ‘‘અનુટ્ઠહનેન અકિરિયસમુટ્ઠાના આપત્તિ વુત્તા, તસ્મિં ખણે નિદ્દાયન્તસ્સ કિરિયાભાવા. ઇદઞ્હિ સિક્ખાપદં સિયા કિરિયાય, સિયા અકિરિયાય સમુટ્ઠાતિ. કિરિયાય સમુટ્ઠાનતા ચસ્સ તબ્બહુલવસેન વુત્તા’’તિ વદન્તિ. ‘‘યથા ચેતં, એવં દિવાસયનમ્પિ. અનુટ્ઠહનેન, હિ દ્વારાસંવરણેન ચેતં અકિરિયસમુટ્ઠાનમ્પિ હોતી’’તિ વદન્તિ, ઇદઞ્ચ યુત્તં વિય દિસ્સતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

૮૦. ઉપરિમતલેન સદ્ધિં અસમ્બદ્ધભિત્તિકસ્સાતિ ઇદં સમ્બદ્ધભિત્તિકે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. ઉપરિમતલે સયિતસ્સ સઙ્કા એવ નત્થીતિ ‘‘હેટ્ઠાપાસાદે’’તિઆદિ વુત્તં. નાનૂપચારેતિ યત્થ બહિ નિસ્સેણિં કત્વા ઉપરિમતલં આરોહન્તિ, તાદિસં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઉપરિમતલેપી’’તિ. આકાસઙ્ગણે નિપજ્જન્તસ્સ આપત્તિઅભાવતો ‘‘છદનબ્ભન્તરે’’તિ વુત્તં. સભાસઙ્ખેપેનાતિ સભાકારેન. અડ્ઢકુટ્ટકે સેનાસનેતિ એત્થ ‘‘અડ્ઢકુટ્ટકં નામ યત્થ ઉપડ્ઢં મુઞ્ચિત્વા તીસુ પસ્સેસુ ભિત્તિયો બદ્ધા હોન્તિ ¶ , યત્થ વા એકસ્મિં પસ્સે ભિત્તિં ઉટ્ઠાપેત્વા ઉભોસુ પસ્સેસુ ઉપડ્ઢં ઉપડ્ઢં કત્વા ભિત્તિયો ઉટ્ઠાપેન્તિ, તાદિસં સેનાસન’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં, ગણ્ઠિપદે પન ‘‘અડ્ઢકુટ્ટકેતિ છદનં અડ્ઢેન અસમ્પત્તકુટ્ટકે’’તિ વુત્તં, તમ્પિ નો ન યુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘સભાસઙ્ખેપેનાતિ વુત્તસ્સેવ અડ્ઢકુટ્ટકેતિ ઇમિના સણ્ઠાનં દસ્સેતિ. યત્થ તીસુ, દ્વીસુ વા પસ્સેસુ ભિત્તિયો બદ્ધા, છદનં વા અસમ્પત્તા અડ્ઢભિત્તિ, ઇદં અડ્ઢકુટ્ટકં નામા’’તિ વુત્તં. વાળસઙ્ઘાટો નામ પરિક્ખેપસ્સ અન્તો થમ્ભાદીનં ઉપરિ વાળરૂપેહિ કતસઙ્ઘાટો.

પરિક્ખેપસ્સ બહિ ગતેતિ એત્થ યત્થ યસ્મિં પસ્સે પરિક્ખેપો નત્થિ, તત્થાપિ પરિક્ખેપારહપદેસતો ¶ બહિ ગતે અનાપત્તિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૫૦-૫૧) પન ‘‘પરિક્ખેપસ્સ બહિ ગતેતિ એત્થ યસ્મિં પસ્સે પરિક્ખેપો નત્થિ, તત્થ સચે ભૂમિતો વત્થુ ઉચ્ચં હોતિ, ઉભતો ઉચ્ચવત્થુતો હેટ્ઠા ભૂમિયં નિબ્બકોસબ્ભન્તરેપિ અનાપત્તિ એવ તત્થ સેનાસનવોહારાભાવતો. અથ વત્થુ નીચં ભૂમિસમમેવ સેનાસનસ્સ હેટ્ઠિમતલે તિટ્ઠતિ, તત્થ પરિક્ખેપરહિતદિસાય નિબ્બકોસબ્ભન્તરે સબ્બત્થ આપત્તિ હોતિ, પરિચ્છેદાભાવતો પરિક્ખેપસ્સ બહિ એવ અનાપત્તીતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. અપરિચ્છિન્નગબ્ભૂપચારેતિ એત્થ મજ્ઝે વિવટઙ્ગણવન્તાસુ મહાચતુસાલાસુ યથા આકાસઙ્ગણં અનોતરિત્વા પમુખેનેવ ગન્ત્વા સબ્બગબ્ભે પવિસિતું ન સક્કા હોતિ, એવં એકેકગબ્ભસ્સ દ્વીસુ પસ્સેસુ કુટ્ટં નીહરિત્વા કતં પરિચ્છિન્નગબ્ભૂપચારં નામ, ઇદં પન તાદિસં ન હોતીતિ ‘‘અપરિચ્છિન્નગબ્ભૂપચારે’’તિ વુત્તં. સબ્બગબ્ભેપિ પવિસન્તીતિ ગબ્ભૂપચારસ્સ અપરિચ્છિન્નત્તા આકાસઙ્ગણં અનોતરિત્વાપિ ¶ પમુખેનેવ ગન્ત્વા તં તં ગબ્ભં પવિસન્તિ. અથ કુતો તસ્સ પરિક્ખેપોયેવ સબ્બપરિચ્છિન્નત્તાતિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ગબ્ભપરિક્ખેપોયેવ હિસ્સ પરિક્ખેપો’’તિ, ઇદઞ્ચ સમન્તા ગબ્ભભિત્તિયો સન્ધાય વુત્તં. ચતુસાલવસેન હિ સન્નિવિટ્ઠે સેનાસને ગબ્ભપમુખં વિસું અપરિક્ખિત્તમ્પિ સમન્તા ઠિતં ગબ્ભભિત્તીનં વસેન પરિક્ખિત્તં નામ હોતિ.

૮૧. એકદિસાય ઉજુકમેવ દીઘં કત્વા સન્નિવેસિતો પાસાદો એકસાલસન્નિવેસો. દ્વીસુ તીસુ ચતૂસુ વા દિસાસુ સિઙ્ઘાટકસણ્ઠાનાદિવસેન કતા દ્વિસાલાદિસન્નિવેસા વેદિતબ્બા. સાલપ્પભેદદીપનમેવ ચેત્થ પુરિમતો વિસેસોતિ. અટ્ઠ પાચિત્તિયાનીતિ ઉપડ્ઢચ્છન્નં ઉપડ્ઢપરિચ્છન્નં સેનાસનં દુક્કટવત્થુસ્સ આદિં કત્વા પાળિયં દસ્સિતત્તા તતો અધિકં સબ્બચ્છન્નઉપડ્ઢપરિચ્છન્નાદિકમ્પિ સબ્બં પાળિયં અવુત્તમ્પિ પાચિત્તિયસ્સેવ વત્થુભાવેન દસ્સિતં સિક્ખાપદસ્સ પણ્ણત્તિવજ્જત્તા, ગરુકે ઠાતબ્બતો ચાતિ વેદિતબ્બં. ‘‘સત્ત પાચિત્તિયાની’’તિ પાળિયં વુત્તપાચિત્તિયદ્વયં સામઞ્ઞતો એકત્તેન ગહેત્વા વુત્તં. પાળિયં (પાચિ. ૫૪) ‘‘તતિયાય રત્તિયા પુરારુણા નિક્ખમિત્વા પુન સયતી’’તિ ઇદં ઉક્કટ્ઠવસેન વુત્તં, અનિક્ખમિત્વા પુરારુણા ઉટ્ઠહિત્વા અન્તોછદને નિસિન્નસ્સાપિ પુન દિવસે સહસેય્યેન અનાપત્તિ એવ. એત્થ ચતુભાગો ચૂળકં, દ્વેભાગા ઉપડ્ઢં, તીસુ ભાગેસુ દ્વે ભાગા યેભુય્યન્તિ ઇમિના લક્ખણેન ચૂળકચ્છન્નપરિચ્છન્નાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. ઇદાનિ દુતિયસિક્ખાપદેપિ યથાવુત્તનયં અતિદિસન્તો ‘‘માતુગામેન…પે… અયમેવ વિનિચ્છયો’’તિ આહ. ‘‘મતિત્થિયા પારાજિકવત્થુભૂતાયપિ અનુપાદિન્નપક્ખે ઠિતત્તા સહસેય્યાપત્તિં ન જનેતી’’તિ ¶ વદન્તિ. ‘‘અત્થઙ્ગતે સૂરિયે માતુગામે નિપન્ને નિપજ્જતિ, આપત્તિ ¶ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ. ૫૭) વચનતો દિવા તસ્સ સયન્તસ્સ સહસેય્યાપત્તિ ન હોતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

સહસેય્યવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

સોળસમો પરિચ્છેદો.

૧૭. મઞ્ચપીઠાદિસઙ્ઘિકસેનાસનેસુપટિપજ્જિતબ્બવિનિચ્છયકથા

૮૨. એવં સહસેય્યવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ સઙ્ઘિકે વિહારે સેય્યાસુ કત્તબ્બવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘વિહારે સઙ્ઘિકે સેય્ય’’ન્ત્યાદિમાહ. તત્થ સમગ્ગં કમ્મં સમુપગચ્છતીતિ સઙ્ઘો, અયમેવ વચનત્થો સબ્બસઙ્ઘસાધારણો. સઙ્ઘસ્સ દિન્નો સઙ્ઘિકો, વિહરતિ એત્થાતિ વિહારો, તસ્મિં. સયન્તિ એત્થાતિ સેય્યા, તં. અસન્થરીતિ સન્થરિત્વાન. પક્કમનં પક્કમો, ગમનન્તિ અત્થો. ‘‘વિહારે સઙ્ઘિકે સેય્યં, સન્થરિત્વાન પક્કમો’’તિ ઇમસ્સ ઉદ્દેસપાઠસ્સ સઙ્ઘિકે વિહારે…પે… પક્કમનન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ યોજના. તત્રાતિ તસ્મિં પક્કમને અયં ઈદિસો મયા વુચ્ચમાનો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો. કતમો સો વિનિચ્છયોતિ આહ ‘‘સઙ્ઘિકે…પે… પાચિત્તિય’’ન્તિ. અપરિક્ખિત્તસ્સ ઉપચારો નામ સેનાસનતો દ્વે લેડ્ડુપાતા. પાચિત્તિયન્તિ પઠમં પાદં અતિક્કામેન્તસ્સ દુક્કટં, દુતિયાતિક્કમે પાચિત્તિયં. કથં વિઞ્ઞાયતિચ્ચાહ ‘‘યો પન ભિક્ખુ…પે… વચનતો’’તિ.

તત્થ ¶ સઙ્ઘિકો વિહારો પાકટો, સેય્યા અપાકટા, સા કતિવિધાઇચ્ચાહ ‘‘સેય્યા નામ…પે… દસવિધા’’તિ. તત્થાપિ કતમા ભિસિ, કતમા ચિમિલિકાદયોતિ આહ ‘‘તત્થ ભિસીતિ…પે… એસ નયો પણ્ણસન્થારે’’તિ. તત્થ મઞ્ચે અત્થરિતબ્બાતિ મઞ્ચકભિસિ, એવં ઇતરત્ર, વણ્ણાનુરક્ખણત્થં કતાતિ પટખણ્ડાદીહિ સિબ્બિત્વા કતા. ભૂમિયં અત્થરિતબ્બાતિ ચિમિલિકાય સતિ તસ્સા ઉપરિ, અસતિ સુદ્ધભૂમિયં અત્થરિતબ્બા. સીહધમ્માદીનં પરિહરણે એવ ¶ પટિક્ખેપોતિ ઇમિના મઞ્ચપીઠાદીસુ અત્થરિત્વા પુન સંહરિત્વા ઠપનાદિવસેન અત્તનો અત્થાય પરિહરણમેવ ન વટ્ટતિ, ભૂમત્થરણાદિવસેન પરિભોગો પન અત્તનો પરિહરણં ન હોતીતિ દસ્સેતિ. ખન્ધકે હિ ‘‘અન્તોપિ મઞ્ચે પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તિ, બહિપિ મઞ્ચે પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તી’’તિ એવં અત્તનો અત્થાય મઞ્ચાદીસુ પઞ્ઞપેત્વા પરિહરણવત્થુસ્મિં ‘‘ન, ભિક્ખવે, મહાચમ્માનિ ધારેતબ્બાનિ સીહચમ્મં બ્યગ્ઘચમ્મં દીપિચમ્મં, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૫૫) પટિક્ખેપો કતો, તસ્મા વુત્તનયેનેવેત્થ અધિપ્પાયો દટ્ઠબ્બો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૧૧૨) પન ‘‘યદિ એવં ‘પરિહરણેયેવ પટિક્ખેપો’તિ ઇદં કસ્મા વુત્તન્તિ ચોદનં કત્વા ‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સબ્બં પાસાદપરિભોગ’ન્તિ (ચૂળવ. ૩૨૦) વચનતો પુગ્ગલિકેપિ સેનાસને સેનાસનપરિભોગવસેન નિયમિતં સુવણ્ણઘટાદિકં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટમાનમ્પિ કેવલં અત્તનો સન્તકં કત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. એવમિદં ભૂમત્થરણવસેન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટમાનમ્પિ અત્તનો સન્તકં કત્વા તં તં વિહારં હરિત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સનત્થં પરિહરણેયેવ પટિક્ખેપો વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં.

પાવારો કોજવોતિ પચ્ચત્થરણત્થાયેવ ઠપિતા ઉગ્ગતલોમા અત્થરણવિસેસા. એત્તકમેવ વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાસુ ¶ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૧૬) વુત્તં. ‘‘ઇદં અટ્ઠકથાસુ તથાવુત્તભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં મઞ્ચપીઠેસુ અત્થરિતબ્બં અત્થરણમેવા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુતિયસેનાસનસિક્ખાપદવણ્ણના) પન ‘‘પચ્ચત્થરણં નામ પાવારો કોજવો’’તિ નિયમેત્વા વુત્તં, તસ્મા ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં ઇમિના ન સમેતિ, ‘‘વીમંસિત્વા ગહેતબ્બ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૧૧૬) વુત્તં. વીમંસિતે પન એવમધિપ્પાયો પઞ્ઞાયતિ – માતિકાટ્ઠકથાપિ અટ્ઠકથાયેવ, તસ્મા મહાઅટ્ઠકથાદીસુ વુત્તનયેન ‘‘પાવારો કોજવો’’તિ નિયમેત્વા વુત્તં, એવં નિયમને સતિપિ યથા ‘‘લદ્ધાતપત્તો રાજકુમારો’’તિ આતપત્તસ્સ લદ્ધભાવેયેવ નિયમેત્વા વુત્તેપિ નિદસ્સનનયવસેન રાજકકુધભણ્ડસામઞ્ઞેન સમાના વાલબીજનાદયોપિ વુત્તાયેવ હોન્તિ, એવં ‘‘પાવારો કોજવો’’તિ નિયમેત્વા વુત્તેપિ નિદસ્સનનયવસેન તેહિ મઞ્ચપીઠેસુ અત્થરિતબ્બભાવસામઞ્ઞેન સમાના અઞ્ઞે અત્થરણાપિ વુત્તાયેવ હોન્તિ, તસ્મા ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તવચનં અટ્ઠકથાવચનસ્સ પટિલોમં ન હોતિ, અનુલોમમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇમસ્મિં ¶ પન ઠાને ‘‘યેન વિહારો કારિતો, સો વિહારસ્સામિકો’’તિ પાઠં નિસ્સાય એકચ્ચે વિનયધરા ‘‘સઙ્ઘિકવિહારસ્સ વા પુગ્ગલિકવિહારસ્સ વા વિહારદાયકોયેવ સામિકો, સોયેવ ઇસ્સરો, તસ્સ રુચિયા એવ વસિતું લભતિ, ન સઙ્ઘગણપુગ્ગલાનં રુચિયા’’તિ વિનિચ્છયં કરોન્તિ, સો વીમંસિતબ્બો, કથં અયં પાઠો કિમત્થં સાધેતિ ઇસ્સરત્થં વા આપુચ્છિતબ્બત્થં વાતિ? એવં વીમંસિતે ‘‘ભિક્ખુમ્હિ સતિ ભિક્ખુ આપુચ્છિતબ્બો’’તિઆદિવચનતો આપુચ્છિતબ્બત્થમેવ સાધેતિ, ન ઇસ્સરત્થન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.

અથ ¶ સિયા ‘‘આપુચ્છિતબ્બત્થે સિદ્ધે ઇસ્સરત્થો સિદ્ધોયેવ હોતિ. ઇસ્સરભાવતોયેવ હિ સો આપુચ્છિતબ્બો’’તિ. તત્થેવં વત્તબ્બં – ‘‘આપુચ્છન્તેન ચ ભિક્ખુમ્હિ સતિ ભિક્ખુ આપુચ્છિતબ્બો, તસ્મિં અસતિ સામણેરો, તસ્મિં અસતિ આરામિકો’’તિઆદિવચનતો આયસ્મન્તાનં મતેન ભિક્ખુપિ સામણેરોપિ આરામિકોપિ વિહારકારકોપિ તસ્સ કુલે યો કોચિ પુગ્ગલોપિ ઇસ્સરોતિ આપજ્જેય્ય, એવં વિઞ્ઞાયમાનેપિ ભિક્ખુમ્હિ વા સામણેરે વા આરામિકે વા સતિ તેયેવ ઇસ્સરા, ન વિહારકારકો. તેસુ એકસ્મિમ્પિ અસતિયેવ વિહારકારકો ઇસ્સરો સિયાતિ. ઇમસ્મિં પન અધિકારે સઙ્ઘિકં સેનાસનં રક્ખણત્થાય આપુચ્છિતબ્બંયેવ વદતિ, ન ઇસ્સરભાવતો આપુચ્છિતબ્બં. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૧૬) ‘‘અનાપુચ્છં વા ગચ્છેય્યાતિ એત્થ ભિક્ખુમ્હિ સતિ ભિક્ખુ આપુચ્છિતબ્બો’’તિઆદિ.

અથાપિ એવં વદેય્ય ‘‘ન સકલસ્સ વાક્યપાઠસ્સ અધિપ્પાયત્થં સન્ધાય અમ્હેહિ વુત્તં, અથ ખો ‘વિહારસ્સામિકો’તિ એતસ્સ પદત્થંયેવ સન્ધાય વુત્તં. કથં? સં એતસ્સ અત્થીતિ સામિકો, વિહારસ્સ સામિકો વિહારસ્સામિકો. ‘કો વિહારસ્સામિકો નામા’તિ વુત્તે ‘યેન વિહારો કારિતો, સો વિહારસ્સામિકો નામા’તિ વત્તબ્બો, તસ્મા વિહારકારકો દાયકો વિહારસ્સામિકો નામાતિ વિઞ્ઞાયતિ, એવં વિઞ્ઞાયમાને સતિ સામિકો નામ સસ્સ ધનસ્સ ઇસ્સરો, તસ્સ રુચિયા એવ અઞ્ઞે લભન્તિ, તસ્મા વિહારસ્સામિકભૂતસ્સ દાયકસ્સ રુચિયા એવ ભિક્ખૂ વસિતું લભન્તિ, ન સઙ્ઘગણપુગ્ગલાનં રુચિયાતિ ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. તે એવં વત્તબ્બા – મા આયસ્મન્તો એવં અવચુત્થ, યથા ¶ નામ ‘‘ઘટિકારો બ્રહ્મા’’તિ વુત્તો સો બ્રહ્મા ઇદાનિ ઘટં ન કરોતિ, પુરિમત્તભાવે પન કરોતિ, તસ્મા ‘‘ઘટં કરોતી’’તિ વચનત્થેન ‘‘ઘટિકારો’’તિ નામં લભતિ. ઇતિ પુબ્બે લદ્ધનામત્તા પુબ્બવોહારવસેન બ્રહ્મભૂતોપિ ¶ ‘‘ઘટિકારો’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચતિ, એવં સો વિહારકારકો ભિક્ખૂનં પરિચ્ચત્તકાલતો પટ્ઠાય વિહારસ્સામિકો ન હોતિ વત્થુપરિચ્ચાગલક્ખણત્તા દાનસ્સ, પુબ્બે પન અપરિચ્ચત્તકાલે વિહારસ્સ કારકત્તા વિહારસ્સામિકો નામ હોતિ, સો એવં પુબ્બે લદ્ધનામત્તા પુબ્બવોહારવસેન ‘‘વિહારસ્સામિકો’’તિ વુચ્ચતિ, ન, પરિચ્ચત્તસ્સ વિહારસ્સ ઇસ્સરભાવતો. તેનેવ સમ્માસમ્બુદ્ધેન ‘‘વિહારદાયકાનં રુચિયા ભિક્ખૂ વસન્તૂ’’તિ અવત્વા સેનાસનપઞ્ઞાપકો અનુઞ્ઞાતોતિ દટ્ઠબ્બો. તથા હિ વુત્તં વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૯૫) ‘‘તેસં ગેહાનીતિ એત્થ ભિક્ખૂનં વાસત્થાય કતમ્પિ યાવ ન દેન્તિ, તાવ તેસં સન્તકંયેવ ભવિસ્સતીતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ, તેન દિન્નકાલતો પટ્ઠાય તેસં સન્તકાનિ ન હોન્તીતિ દસ્સેતિ. અયં પન કથા પાઠસ્સ સમ્મુખીભૂતત્તા ઇમસ્મિં ઠાને કથિતા. વિહારવિનિચ્છયો પન ચતુપચ્ચયભાજનવિનિચ્છયે (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૧૯૪ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. યો કોચીતિ ઞાતકો વા અઞ્ઞાતકો વા યો કોચિ. યેન મઞ્ચં પીઠં વા વિનન્તિ, તં મઞ્ચપીઠકવાનં.

૮૩. સિલુચ્ચયલેણન્તિ સિલુચ્ચયે લેણં, પબ્બતગુહાતિ અત્થો. ‘‘સેનાસનં ઉપચિકાહિ ખાયિત’’ન્તિ ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં પઞ્ઞત્તત્તા વત્થુઅનુરૂપવસેન અટ્ઠકથાયં ઉપચિકાસઙ્કાય અભાવેન અનાપત્તિ વુત્તા. વત્તક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૬૦ આદયો) ગમિકવત્તં પઞ્ઞાપેન્તેન ‘‘સેનાસનં આપુચ્છિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તત્તા કેવલં ઇતિકત્તબ્બતામત્તદસ્સનત્થં ‘‘આપુચ્છનં પન વત્ત’’ન્તિ વુત્તં ¶ , ન પન વત્તભેદે દુક્કટન્તિ દસ્સનત્થં, તેનેવ અન્ધકટ્ઠકથાયં ‘‘સેનાસનં આપુચ્છિતબ્બ’’ન્તિ એત્થ ‘‘યં પાસાણપિટ્ઠિયં વા પાસાણત્થમ્ભેસુ વા કતસેનાસનં યત્થ ઉપચિકા નારોહન્તિ, તં અનાપુચ્છન્તસ્સપિ અનાપત્તી’’તિ વુત્તં. તસ્મા યં વુત્તં ગણ્ઠિપદે ‘‘તાદિસે સેનાસને અનાપુચ્છા ગચ્છન્તસ્સ પાચિત્તિયં નત્થિ, ગમિકવત્તે સેનાસનં અનાપુચ્છા ગચ્છન્તો વત્તભેદો હોતિ, તસ્મા દુક્કટં આપજ્જતી’’તિ, તં ન ગહેતબ્બં.

પચ્છિમસ્સ આભોગેન મુત્તિ નત્થીતિ તસ્સ પચ્છતો ગચ્છન્તસ્સ અઞ્ઞસ્સ અભાવતો વુત્તં. એકં વા પેસેત્વા આપુચ્છિતબ્બન્તિ એત્થ ગમનચિત્તસ્સ ઉપ્પન્નટ્ઠાનતો અનાપુચ્છિત્વા ગચ્છન્તે દુતિયપાદુદ્ધારે પાચિત્તિયં. મણ્ડપે વાતિ સાખામણ્ડપે વા પદરમણ્ડપે વા. રુક્ખમૂલેતિ યસ્સ કસ્સચિ રુક્ખસ્સ હેટ્ઠા. પલુજ્જતીતિ વિનસ્સતિ.

૮૪. મજ્ઝે ¶ સંખિત્તં પણવસણ્ઠાનં કત્વા બદ્ધન્તિ એરકપત્તાદીહિ વેણિં કત્વા તાય વેણિયા ઉભોસુ પસ્સેસુ વિત્થતટ્ઠાને બહું વેઠેત્વા તતો પટ્ઠાય યાવ મજ્ઝટ્ઠાનં, તાવ અન્તોઆકડ્ઢનવસેન વેઠેત્વા મજ્ઝે સંખિપિત્વા તત્થ તત્થ બન્ધિત્વા કતં. યત્થ કાકા વા કુલલા વા ન ઊહદન્તીતિ યત્થ ધુવનિવાસેન કુલાવકે કત્વા વસમાના એતે કાકકુલલા, અઞ્ઞે વા સકુણા તં સેનાસનં ન ઊહદન્તિ, તાદિસે રુક્ખમૂલે નિક્ખિપિતું અનુજાનામીતિ અત્થો.

૮૫. નવવાયિમોતિ અધુના સુત્તેન વીતકચ્છેન પલિવેઠિતમઞ્ચો. ઓનદ્ધોતિ કપ્પિયચમ્મેન ઓનદ્ધો, સોવ ઓનદ્ધકો સકત્થે ક-પચ્ચયવસેન. તેન હિ વસ્સેન સીઘં ન નસ્સતિ. ઉક્કટ્ઠઅબ્ભોકાસિકોતિ ઇદં તસ્સ સુખપટિપત્તિદસ્સનમત્તં ¶ , ઉક્કટ્ઠસ્સાપિ પન ચીવરકુટિ વટ્ટતેવ. કાયાનુગતિકત્તાતિ ભિક્ખુનો તત્થેવ નિસિન્નભાવં દીપેતિ, તેન ચ વસ્સભયેન સયં અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સ આપત્તિં દસ્સેતિ. અબ્ભોકાસિકાનં અતેમનત્થાય નિયમેત્વા દાયકેહિ દિન્નમ્પિ અત્તાનં રક્ખન્તેન રક્ખિતબ્બમેવ. ‘‘યસ્મા પન દાયકેહિ દાનકાલેયેવ સતસહસ્સગ્ઘનકમ્પિ કમ્બલં ‘પાદપુઞ્છનિં કત્વા પરિભુઞ્જથા’તિ દિન્નં તથેવ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, તસ્મા ઇદમ્પિ મઞ્ચપીઠાદિસેનાસનં ‘અજ્ઝોકાસેપિ યથાસુખં પરિભુઞ્જથા’તિ દાયકેહિ દિન્નં ચે, સબ્બસ્મિમ્પિ કાલે અજ્ઝોકાસે નિક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૧૦૮-૧૧૦) વુત્તં. પેસેત્વા ગન્તબ્બન્તિ એત્થ ‘‘યો ભિક્ખુ ઇમં ઠાનં આગન્ત્વા વસતિ, તસ્સ દેથા’’તિ વત્વા પેસેતબ્બં.

વલાહકાનં અનુટ્ઠિતભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ ઇમિના ગિમ્હાનેપિ મેઘે ઉટ્ઠિતે અબ્ભોકાસે નિક્ખિપિતું ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. તત્ર તત્રાતિ ચેતિયઙ્ગણાદિકે તસ્મિં તસ્મિં અબ્ભોકાસે નિયમેત્વા નિક્ખિત્તા. મજ્ઝતો પટ્ઠાય પાદટ્ઠાનાભિમુખાતિ યત્થ સમન્તતો સમ્મજ્જિત્વા અઙ્ગણમજ્ઝે સબ્બદા કચવરસ્સ સઙ્કડ્ઢનેન મજ્ઝે વાલિકા સઞ્ચિતા હોતિ, તત્થ કત્તબ્બવિધિદસ્સનત્થં વુત્તં, ઉચ્ચવત્થુપાદટ્ઠાનાભિમુખં, ભિત્તિપાદટ્ઠાનાભિમુખં વા વાલિકા હરિતબ્બાતિ અત્થો. ‘‘યત્થ વા પન કોણેસુ વાલિકા સઞ્ચિતા, તત્થ તતો પટ્ઠાય અપરદિસાભિમુખા હરિતબ્બા’’તિ કેચિ અત્થં વદન્તિ. કેચિ પન ‘‘સમ્મટ્ઠટ્ઠાનસ્સ પદવલઞ્જેન અવિકોપનત્થાય સયં અસમ્મટ્ઠટ્ઠાને ઠત્વા અત્તનો પાદાભિમુખં વાલિકા હરિતબ્બાતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. તત્થ ‘‘મજ્ઝતો પટ્ઠાયા’’તિ વચનસ્સ પયોજનં ન દિસ્સતિ. સારત્થદીપનિયં ¶ પન ‘‘પાદટ્ઠાનાભિમુખાતિ નિસીદન્તાનં પાદટ્ઠાનાભિમુખન્તિ કેચિ, સમ્મજ્જન્તસ્સ ¶ પાદટ્ઠાનાભિમુખન્તિ અપરે, બહિવાલિકાય અગમનનિમિત્તં પાદટ્ઠાનાભિમુખા હરિતબ્બાતિ વુત્તન્તિ એકે’’તિ વુત્તં. કચવરં હત્થેહિ ગહેત્વા બહિ છડ્ડેતબ્બન્તિ ઇમિના ‘‘કચવરં છડ્ડેસ્સામી’’તિ વાલિકા ન છડ્ડેતબ્બાતિ દીપેતિ.

૮૬. કપ્પં લભિત્વાતિ ‘‘ગચ્છા’’તિ વુત્તવચનેન કપ્પં લભિત્વા. થેરસ્સ હિ આણત્તિયા ગચ્છન્તસ્સ અનાપત્તિ. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘નિસીદિત્વા સયં ગચ્છન્તો’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તનયેનેવ.

અઞ્ઞત્થ ગચ્છતીતિ તં મગ્ગં અતિક્કમિત્વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છતિ. લેડ્ડુપાતુપચારતો બહિ ઠિતત્તા ‘‘પાદુદ્ધારેન કારેતબ્બો’’તિ વુત્તં, અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સ પઠમપાદુદ્ધારે દુક્કટં, દુતિયપાદુદ્ધારે પાચિત્તિયન્તિ અત્થો. પાકતિકં અકત્વાતિ અપટિસામેત્વા. અન્તરસન્નિપાતેતિ અન્તરન્તરા સન્નિપાતે.

૮૭. આવાસિકાનંયેવ પલિબોધોતિ એત્થ આગન્તુકેસુ આગન્ત્વા કિઞ્ચિ અવત્વા તત્થ નિસિન્નેસુપિ નિસીદિત્વા ‘‘આવાસિકાયેવ ઉદ્ધરિસ્સન્તી’’તિ ગતેસુપિ આવાસિકાનમેવ પલિબોધો. મહાપચ્ચરિવાદે પન ‘‘ઇદં અમ્હાક’’ન્તિ વત્વાપિ અવત્વાપિ નિસિન્નાનમેવાતિ અધિપ્પાયો. મહાઅટ્ઠકથાવાદે ‘‘આપત્તી’’તિ પાચિત્તિયમેવ વુત્તં. મહાપચ્ચરિયં પન સન્થરાપને પાચિત્તિયેન ભવિતબ્બન્તિ અનાણત્તિયા પઞ્ઞત્તત્તા દુક્કટં વુત્તં. ઉસ્સારકોતિ સરભાણકો. સો હિ ઉદ્ધંઉદ્ધં પાળિપાઠં સારેતિ પવત્તેતીતિ ‘‘ઉસ્સારકો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ઇદં ઉસ્સારકસ્સ, ઇદં ધમ્મકથિકસ્સા’’તિ વિસું પઞ્ઞત્તત્તા અનાણત્તિયા પઞ્ઞત્તેપિ પાચિત્તિયેનેવ ભવિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયેન ‘‘તસ્મિં આગન્ત્વા નિસિન્ને તસ્સ પલિબોધો’’તિ વુત્તં. કેચિ પન વદન્તિ ‘‘અનાણત્તિયા પઞ્ઞત્તેપિ ધમ્મકથિકસ્સ અનુટ્ઠાપનીયત્તા પાચિત્તિયેન ¶ ભવિતબ્બં, આગન્તુકસ્સ પન પચ્છા આગતેહિ વુડ્ઢતરેહિ ઉટ્ઠાપનીયત્તા દુક્કટં વુત્ત’’ન્તિ.

૮૮. પાદપુઞ્છની નામ રજ્જુકેહિ વા પિલોતિકાય વા પાદપુઞ્છનત્થં કતા. ફલકપીઠં નામ ફલકમયં પીઠં. અથ વા ફલકઞ્ચેવ દારુમયપીઠઞ્ચ. દારુમયપીઠન્તિ ચ ફલકમયમેવ પીઠં વેદિતબ્બં. પાદકઠલિકન્તિ અધોતપાદટ્ઠાપનકં. અજ્ઝોકાસે રજનં પચિત્વા ¶ …પે… પટિસામેતબ્બન્તિ એત્થ થેવે અસતિ રજનકમ્મે નિટ્ઠિતે પટિસામેતબ્બં. ‘‘ભિક્ખુ વા સામણેરો વા આરામિકો વા લજ્જી હોતીતિ વુત્તત્તા અલજ્જિં આપુચ્છિત્વા ગન્તું ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. ઓતાપેન્તો…પે… ગચ્છતીતિ એત્થ ‘‘કિઞ્ચાપિ ‘એત્તકં દૂરં ગન્તબ્બ’ન્તિ પરિચ્છેદો નત્થિ, તથાપિ લેડ્ડુપાતં અતિક્કમ્મ નાતિદૂરં ગન્તબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

મઞ્ચપીઠાદિસઙ્ઘિકસેનાસનેસુપટિપજ્જિતબ્બ-

વિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

સત્તરસમો પરિચ્છેદો.

૧૮. કાલિકવિનિચ્છયકથા

૮૯. એવં સઙ્ઘિકસેનાસનેસુ કત્તબ્બવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ ચતુકાલિકવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘કાલિકાનિપિ ચત્તારી’’તિઆદિમાહ. તત્થ કરણં કારો, કિરિયા. કારો એવ કાલો ર-કારસ્સ લ-કારો યથા ‘‘મહાસાલો’’તિ. કાલોતિ ચેત્થ પચ્ચુપ્પન્નાદિકિરિયા. વુત્તઞ્હિ –

‘‘આરદ્ધાનિટ્ઠિતો ¶ ભાવો, પચ્ચુપ્પન્નો સુનિટ્ઠિતો;

અતીતાનાગતુપ્પાદ-મપ્પત્તાભિમુખા કિરિયા’’તિ.

એત્થ પન તસ્સ તસ્સ કિરિયાસઙ્ખાતસ્સ કાલસ્સ પભેદભૂતો પુરેભત્તએકઅહોરત્તસત્તાહજીવિકપરિયન્તસઙ્ખાતો કાલવિસેસો અધિપ્પેતો. કાલે તસ્મિં તસ્મિં કાલવિસેસે પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ કાલિકાનિ. પિ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન કપ્પિયા ચતુભૂમિયોતિ સમુચ્ચેતિ. ચત્તારીતિ સઙ્ખ્યાનિદ્દેસો, તેન કાલિકાનિ નામ ચત્તારિ એવ હોન્તિ, ન તીણિ ન પઞ્ચાતિ દસ્સેતિ, ઇદં માતિકાપદસ્સ અત્થવિવરણં. તત્થ ઉદ્દેસે યં માતિકાયં (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) ‘‘કાલિકાનિપિ ચત્તારી’’તિ એવં વુત્તં, એત્થ એતસ્મિં માતિકાપદે ચત્તારિ કાલિકાનિ વેદિતબ્બાનીતિ યોજના. કતમાનિ તાનીતિ આહ ‘‘યાવકાલિક’’ન્તિઆદિ ¶ . યાવકાલિકં…પે… યાવજીવિકં ઇતિ ઇમાનિ વત્થૂનિ ચત્તારિ કાલિકાનિ નામાતિ અત્થો.

ઇદાનિ તેસં વત્થુઞ્ચ વિસેસનઞ્ચ નામલાભહેતુઞ્ચ દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ પુરેભત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ તેસુ ચતૂસુ કાલિકેસુ યં કિઞ્ચિ ખાદનીયં ભોજનીયં યાવકાલિકં, અટ્ઠવિધપાનં યામકાલિકં, સપ્પિઆદિપઞ્ચવિધભેસજ્જં સત્તાહકાલિકં, સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિતં યાવજીવિકં ઇતિ વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. યં કિઞ્ચિ ખાદનીયભોજનીયન્તિ એત્થ અતિબ્યાપિતં પરિહરિતું વિસેસનમાહ ‘‘પુરેભત્ત’’ન્ત્યાદિ. પુરેભત્તં પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બમેવ યાવકાલિકં, ન અઞ્ઞં ખાદનીયં ભોજનીયન્ત્યત્થો. યાવ…પે… પરિભુઞ્જિતબ્બતોતિ નામલાભહેતું, એતેન યાવ કાલો અસ્સાતિ યાવકાલિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. અટ્ઠવિધં પાનન્તિ એત્થ અબ્યાપિતં પરિહરિતુમાહ ‘‘સદ્ધિં અનુલોમપાનેહી’’તિ. યાવ…પે… તબ્બતોતિ નામલાભહેતું, એતેન યામો કાલો ¶ અસ્સાતિ યામકાલિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. સત્તાહં નિધેતબ્બતોતિ નામલાભહેતું, એતેન સત્તાહો કાલો અસ્સાતિ સત્તાહકાલિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિતન્તિ એત્થ અતિબ્યાપિતં પરિહરિતું ‘‘ઠપેત્વા ઉદક’’ન્ત્યાહ. યાવ…પે… પરિભુઞ્જિતબ્બતોતિ નામલાભહેતું, તેન યાવજીવં કાલો અસ્સાતિ યાવજીવિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ.

એત્થાહ – ‘‘યો પન ભિક્ખુ અદિન્નં મુખદ્વારં આહારં આહરેય્ય અઞ્ઞત્ર ઉદકદન્તપોના, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૨૬૫) વચનતો નનુ ઉદકં અપ્પટિગ્ગહિતબ્બં, અથ કસ્મા ‘‘ઠપેત્વા ઉદકં અવસેસં સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિત’’ન્તિ વુત્તન્તિ? સચ્ચં, પરિસુદ્ધઉદકં અપ્પટિગ્ગહિતબ્બં, કદ્દમાદિસહિતં પન પટિગ્ગહેતબ્બં હોતિ, તસ્મા પટિગ્ગહિતેસુ અન્તોગધભાવતો ‘‘ઠપેત્વા ઉદક’’ન્તિ વુત્તન્તિ. એવમપિ ‘‘સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિત’’ન્તિ ઇમિનાવ સિદ્ધં પટિગ્ગહેતબ્બસ્સ ઉદકસ્સપિ ગહણતોતિ? સચ્ચં, તથાપિ ઉદકભાવેન સામઞ્ઞતો ‘‘સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિત’’ન્તિ એત્તકે વુત્તે એકચ્ચસ્સ ઉદકસ્સ પટિગ્ગહેતબ્બભાવતો ઉદકમ્પિ યાવજીવિકં નામાતિ ઞાયેય્ય, ન પન ઉદકં યાવજીવિકં સુદ્ધસ્સ પટિગ્ગહેતબ્બાભાવતો, તસ્મા ઇદં વુત્તં હોતિ – એકચ્ચસ્સ ઉદકસ્સ પટિગ્ગહેતબ્બભાવે સતિપિ સુદ્ધસ્સ અપ્પટિગ્ગહિતબ્બત્તા તં ઉદકં ઠપેત્વા સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિતં યાવજીવિકન્તિ વુચ્ચતીતિ.

૯૦. મૂલકમૂલાદીનિ ¶ ઉપદેસતોયેવ વેદિતબ્બાનિ, તાનિ પરિયાયતો વુચ્ચમાનાનિપિ ન સક્કા વિઞ્ઞાતું. પરિયાયન્તરેન હિ વુચ્ચમાને તં તં નામં અજાનન્તાનં સમ્મોહોયેવ સિયા, તસ્મા તત્થ ન કિઞ્ચિ વક્ખામ. ખાદનીયે ખાદનીયત્થન્તિ પૂવાદિખાદનીયે વિજ્જમાનં ખાદનીયકિચ્ચં ખાદનીયેહિ કાતબ્બં જિઘચ્છાહરણસઙ્ખાતં અત્થં પયોજનં ¶ નેવ ફરન્તિ ન નિપ્ફાદેન્તિ. એકસ્મિં દેસે આહારકિચ્ચં સાધેન્તં વા અસાધેન્તં વા અપરસ્મિં દેસે ઉટ્ઠિતભૂમિરસાદિભેદેન આહારજિઘચ્છાહરણકિચ્ચં અસાધેન્તમ્પિ વા સમ્ભવેય્યાતિ આહ ‘‘તેસુ તેસુ જનપદેસૂ’’તિઆદિ. કેચિ પન ‘‘એકસ્મિં જનપદે આહારકિચ્ચં સાધેન્તં સેસજનપદેસુપિ વિકાલે ન કપ્પતિ એવાતિ દસ્સનત્થં ઇદં વુત્ત’’ન્તિપિ વદન્તિ. પકતિઆહારવસેનાતિ અઞ્ઞેહિ યાવકાલિકેહિ અયોજિતં અત્તનો પકતિયાવ આહારકિચ્ચકરણવસેન. સમ્મોહોયેવ હોતીતિ અનેકત્થાનં નામાનં અપ્પસિદ્ધાનઞ્ચ સમ્ભવતો સમ્મોહો એવ સિયા. તેનેવેત્થ મયમ્પિ મૂલકમૂલાદીનં પરિયાયન્તરદસ્સને આદરં ન કરિમ્હ ઉપદેસતોવ ગહેતબ્બતો.

યન્તિ વટ્ટકન્દં.

મુળાલન્તિ થૂલતરુણમૂલમેવ.

રુક્ખવલ્લિઆદીનન્તિ હેટ્ઠા વુત્તમેવ સમ્પિણ્ડેત્વા વુત્તં.

અન્તોપથવીગતોતિ સાલકલ્યાણિક્ખન્ધં સન્ધાય વુત્તં.

સબ્બકપ્પિયાનીતિ મૂલતચપત્તાદીનં વસેન સબ્બસો કપ્પિયાનિ, તેસમ્પિ નામવસેન ન સક્કા પરિયન્તં દસ્સેતુન્તિ સમ્બન્ધો.

અચ્છિવાદીનં અપરિપક્કાનેવ ફલાનિ યાવજીવિકાનીતિ દસ્સેતું ‘‘અપરિપક્કાની’’તિ વુત્તં.

હરીતકાદીનં અટ્ઠીનીતિ એત્થ મિઞ્જં પટિચ્છાદેત્વા ઠિતાનિ કપાલાનિ યાવજીવિકાનીતિ આચરિયા. મિઞ્જમ્પિ યાવજીવિકન્તિ એકે. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૪૮-૨૪૯) પન ¶ ‘‘હરીતકાદીનં અટ્ઠીનીતિ એત્થ ¶ ‘મિઞ્જં યાવકાલિક’ન્તિ કેચિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં અટ્ઠકથાયં અવુત્તત્તા’’તિ વુત્તં.

હિઙ્ગૂતિ હિઙ્ગુરુક્ખતો પગ્ઘરિતનિય્યાસો. હિઙ્ગુજતુઆદયોપિ હિઙ્ગુવિકતિયો એવ. તત્થ હિઙ્ગુજતુ નામ હિઙ્ગુરુક્ખસ્સ દણ્ડપત્તાનિ પચિત્વા કતનિય્યાસો. હિઙ્ગુસિપાટિકં નામ હિઙ્ગુપત્તાનિ પચિત્વા કતનિય્યાસો. ‘‘અઞ્ઞેન મિસ્સેત્વા કતો’’તિપિ વદન્તિ. તકન્તિ અગ્ગકોટિયા નિક્ખન્તસિલેસો. તકપત્તીતિ પત્તતો નિક્ખન્તસિલેસો. તકપણ્ણીતિ પલાસે ભજ્જિત્વા કતસિલેસો. ‘‘દણ્ડતો નિક્ખન્તસિલેસો’’તિપિ વદન્તિ.

૯૧. યામકાલિકેસુ પનાતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ પાળિયં ખાદનીયભોજનીયપદેહિ યાવકાલિકમેવ સઙ્ગહિતં, ન યામકાલિકં, તથાપિ ‘‘અનાપત્તિ યામકાલિકં યામે નિદહિત્વા ભુઞ્જતી’’તિ ઇધ ચેવ ‘‘યામકાલિકેન ભિક્ખવે સત્તાહકાલિકં…પે… યાવજીવિકં તદહુપટિગ્ગહિતં યામે કપ્પતિ, યામાતિક્કન્તે ન કપ્પતી’’તિ અઞ્ઞત્થ (મહાવ. ૩૦૫) ચ વુત્તત્તા ‘‘યામકાલિક’’ન્તિવચનસામત્થિયતો ચ ભગવતો અધિપ્પાયઞ્ઞૂહિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ યામકાલિકં સન્નિધિકારકં પાચિત્તિયવત્થુમેવ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

ઠપેત્વા ધઞ્ઞફલરસન્તિ એત્થ ‘‘તણ્ડુલધોવનોદકમ્પિ ધઞ્ઞફલરસોયેવા’’તિ વદન્તિ.

૯૨. સત્તાહકાલિકે પઞ્ચ ભેસજ્જાનીતિ ભેસજ્જકિચ્ચં કરોન્તુ વા મા વા, એવંલદ્ધવોહારાનિ પઞ્ચ. ‘‘ગોસપ્પી’’તિઆદિના લોકે પાકટં દસ્સેત્વા ‘‘યેસં મંસં કપ્પતી’’તિ ઇમિના અઞ્ઞેસમ્પિ રોહિતમિગાદીનં સપ્પિં ગહેત્વા દસ્સેતિ. યેસઞ્હિ ખીરં અત્થિ, સપ્પિમ્પિ તેસં અત્થિયેવ, તં પન સુલભં વા દુલ્લભં વા અસમ્મોહત્થં વુત્તં ¶ . એવં નવનીતમ્પિ. ‘‘યેસં મંસં કપ્પતી’’તિ ચ ઇદં નિસ્સગ્ગિયવત્થુદસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન યેસં મંસં ન કપ્પતિ, તેસં સપ્પિઆદિ ન કપ્પતીતિ દસ્સનત્થં. મનુસ્સખીરાદીનિપિ હિ નો ન કપ્પન્તિ.

૯૩. યાવ કાલો નાતિક્કમતિ, તાવ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ એત્થ કાલોતિ ભિક્ખૂનં ભોજનકાલો અધિપ્પેતો, સો ચ સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન ઠિતમજ્ઝન્હિકો. ઠિતમજ્ઝન્હિકોપિ હિ ¶ કાલસઙ્ગહં ગચ્છતિ, તતો પટ્ઠાય પન ખાદિતું વા ભુઞ્જિતું વા ન સક્કા, સહસા પિવિતું સક્કા ભવેય્ય, કુક્કુચ્ચકેન પન ન કત્તબ્બં. કાલપરિચ્છેદજાનનત્થઞ્ચ કાલત્થમ્ભો યોજેતબ્બો. કાલન્તરે વા ભત્તકિચ્ચં કાતબ્બં. પટિગ્ગહણેતિ ગહણમેવ સન્ધાય વુત્તં. પટિગ્ગહિતમેવ હિ તં, સન્નિહિતં ન કપ્પતીતિ પુન પટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ, તેનેવ ‘‘અજ્ઝોહરિતુકામતાય ગણ્હન્તસ્સ પટિગ્ગહણે’’તિ વુત્તં. માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. સન્નિધિકારકસિક્ખાપદવણ્ણના) પન ‘‘અજ્ઝોહરિસ્સામીતિ ગણ્હન્તસ્સ ગહણે’’ઇચ્ચેવ વુત્તં.

યન્તિ યં પત્તં. સન્દિસ્સતીતિ યાગુયા ઉપરિ સન્દિસ્સતિ. તેલવણ્ણે પત્તે સતિપિ નિસ્નેહભાવે અઙ્ગુલિયા ઘંસન્તસ્સ વણ્ણવસેનેવ લેખા પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા તત્થ અનાપત્તીતિ દસ્સનત્થં ‘‘સા અબ્બોહારિકા’’તિ વુત્તં. સયં પટિગ્ગહેત્વા અપરિચ્ચત્તમેવ હિ દુતિયદિવસે ન વટ્ટતીતિ એત્થ પટિગ્ગહણે અનપેક્ખવિસ્સજ્જનેન, અનુપસમ્પન્નસ્સ નિરપેક્ખદાનેન વા વિજહિતપટિગ્ગહણં પરિચ્ચત્તમેવ હોતીતિ ‘‘અપરિચ્ચત્ત’’ન્તિ ઇમિના ઉભયથાપિ અવિજહિતપટિગ્ગહણમેવ વુત્તં, તસ્મા યં પરસ્સ પરિચ્ચજિત્વા અદિન્નમ્પિ સચે પટિગ્ગહણે નિરપેક્ખવિસ્સજ્જનેન વિજહિતપટિગ્ગહણં હોતિ, તમ્પિ દુતિયદિવસે વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. યદિ એવં ‘‘પત્તો દુદ્ધોતો હોતી’’તિઆદીસુ કસ્મા આપત્તિ વુત્તાતિ? ‘‘પટિગ્ગહણં અવિસ્સજ્જેત્વાવ ¶ સયં વા અઞ્ઞેન વા તુચ્છં કત્વા ન સમ્મા ધોવિત્વા નિટ્ઠાપિતે પત્તે લગ્ગમ્પિ અવિજહિતપટિગ્ગહણમેવ હોતીતિ તત્થ આપત્તી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘સામણેરાનં પરિચ્ચજન્તીતિ ઇમસ્મિં અધિકારે ઠત્વા ‘અપરિચ્ચત્તમેવા’તિ વુત્તત્તા અનુપસમ્પન્નસ્સ પરિચ્ચત્તમેવ વટ્ટતિ, અપરિચ્ચત્તં ન વટ્ટતીતિ આપન્નં, તસ્મા નિરાલયભાવેન પટિગ્ગહણે વિજહિતેપિ અનુપસમ્પન્નસ્સ અપરિચ્ચત્તં ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. તં યુત્તં વિય ન દિસ્સતિ. યદગ્ગેન હિ પટિગ્ગહણં વિજહતિ, તદગ્ગેન સન્નિધિમ્પિ ન કરોતિ વિજહિતપટિગ્ગહણસ્સ અપ્પટિગ્ગહિતસદિસત્તા. પટિગ્ગહેત્વા નિદહિતેયેવ ચ સન્નિધિપચ્ચયા આપત્તિ વુત્તા.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૫૨-૨૫૩) પન ‘‘અપરિચ્ચત્તમેવાતિ નિરપેક્ખતાય અનુપસમ્પન્નસ્સ અદિન્નં અપરિચ્ચત્તઞ્ચ યાવકાલિકાદિવત્થુમેવ સન્ધાય વદતિ, ન પન તગ્ગતપટિગ્ગહણં. ન હિ વત્થું અપરિચ્ચજિત્વા તત્થગતપટિગ્ગહણં પરિચ્ચજિતું સક્કા, ન ચ તાદિસં વચનં અત્થિ, યદિ ભવેય્ય ¶ , ‘સચે પત્તો દુદ્ધોતો હોતિ…પે… ભુઞ્જન્તસ્સ પાચિત્તિય’ન્તિ વચનં વિરુજ્ઝેય્ય. ન હિ ધોવનેન આમિસં અપનેતું વાયમન્તસ્સ પટિગ્ગહણે અપેક્ખા વત્તતિ. યેન પુનદિવસે ભુઞ્જતો પાચિત્તિયં જનેય્ય, પત્તે પન વત્તમાના અપેક્ખા તગ્ગતિકે આમિસેપિ વત્તતિ એવ નામાતિ આમિસે અનપેક્ખતા એત્થ ન લબ્ભતિ, તતો આમિસે અવિજહિતપટિગ્ગહણં પુનદિવસે પાચિત્તિયં જનેતીતિ ઇદં વુત્તં. અથ મતં ‘યદગ્ગેનેત્થ આમિસાનપેક્ખતા ન લબ્ભતિ, તદગ્ગેન પટિગ્ગહણાનપેક્ખતાપિ ન લબ્ભતી’તિ. તથા સતિ યત્થ આમિસાપેક્ખા અત્થિ, તત્થ પટિગ્ગહણાપેક્ખાપિ ન વિગચ્છતીતિ આપન્નં, એવઞ્ચ પટિગ્ગહણે અનપેક્ખવિસ્સજ્જનં વિસું ન વત્તબ્બં સિયા, અટ્ઠકથાયઞ્ચેતમ્પિ પટિગ્ગહણવિજહનં કારણત્તેન અભિમતં સિયા. ઇદં સુટ્ઠુતરં કત્વા વિસું ¶ વત્તબ્બં ચીવરાપેક્ખાય વત્તમાનાયપિ પચ્ચુદ્ધારેન અધિટ્ઠાનવિજહનં વિય. એતસ્મિઞ્ચ ઉપાયે સતિ ગણ્ઠિકાહતપત્તેસુ અવટ્ટનતા નામ ન સિયાતિ વુત્તોવાયમત્થો, તસ્મા યં વુત્તં સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૨૫૨-૨૫૩) ‘યં પરસ્સ પરિચ્ચજિત્વા અદિન્નમ્પિ સચે પટિગ્ગહણે નિરપેક્ખવિસ્સજ્જનેન વિજહિતપટિગ્ગહણં હોતિ, તમ્પિ દુતિયદિવસે વટ્ટતી’તિઆદિ, તં ન સારતો પચ્ચેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

પાળિયં (પાચિ. ૨૫૫) ‘‘સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં આહારત્થાય પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિના સન્નિહિતેસુ સત્તાહકાલિકયાવજીવિકેસુ પુરેભત્તમ્પિ આહારત્થાય અજ્ઝોહરણેપિ દુક્કટસ્સ વુત્તત્તા યામકાલિકેપિ અજ્ઝોહારે વિસું દુક્કટેન ભવિતબ્બન્તિ આહ ‘‘આહારત્થાય અજ્ઝોહરતો દુક્કટેન સદ્ધિં પાચિત્તિય’’ન્તિ. પકતિઆમિસેતિ ઓદનાદિકપ્પિયામિસે. દ્વેતિ પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં યામકાલિકં પુરેભત્તં સામિસેન મુખેન ભુઞ્જતો સન્નિધિપચ્ચયા એકં, યાવકાલિકસંસટ્ઠતાય યાવકાલિકત્તભજનેન અનતિરિત્તપચ્ચયા એકન્તિ દ્વે પાચિત્તિયાનિ. વિકપ્પદ્વયેતિ સામિસનિરામિસપક્ખદ્વયે. થુલ્લચ્ચયં દુક્કટઞ્ચ વડ્ઢતીતિ મનુસ્સમંસે થુલ્લચ્ચયં, સેસઅકપ્પિયમંસે દુક્કટં વડ્ઢતિ.

પટિગ્ગહણપચ્ચયા તાવ દુક્કટન્તિ એત્થ સન્નિહિતત્તા પુરેભત્તમ્પિ દુક્કટમેવ. સતિ પચ્ચયે પન સન્નિહિતમ્પિ સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકઞ્ચ ભેસજ્જત્થાય ગણ્હન્તસ્સ પરિભુઞ્જન્તસ્સ ચ અનાપત્તિયેવ.

૯૪. ઉગ્ગહિતકં ¶ કત્વા નિક્ખિત્તન્તિ અપટિગ્ગહિતં સયમેવ ગહેત્વા નિક્ખિત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૨૨) ‘‘ઉગ્ગહિતકન્તિ પરિભોગત્થાય સયં ગહિત’’ન્તિ વુત્તં. સયં કરોતીતિ ¶ પચિત્વા કરોતિ. પુરેભત્તન્તિ તદહુપુરેભત્તમેવ વટ્ટતિ સવત્થુકપટિગ્ગહિતત્તા. સયંકતન્તિ નવનીતં પચિત્વા કતં. નિરામિસમેવાતિ તદહુપુરેભત્તં સન્ધાય વુત્તં.

૯૫. અજ્જ સયંકતં નિરામિસમેવ ભુઞ્જન્તસ્સ કસ્મા સામંપાકો ન હોતીતિ આહ ‘‘નવનીતં તાપેન્તસ્સા’’તિઆદિ. પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતકેહીતિ ખીરદધીનિ સન્ધાય વુત્તં. ઉગ્ગહિતકેહિ કતં અબ્ભઞ્જનાદીસુ ઉપનેતબ્બન્તિ યોજના. ઉભયેસમ્પીતિ પચ્છાભત્તં પટિગ્ગહિતખીરદધીહિ ચ પુરેભત્તં ઉગ્ગહિતકેહિ ચ કતાનં. એસ નયોતિ નિસ્સગ્ગિયં ન હોતીતિ અત્થો. અકપ્પિયમંસસપ્પિમ્હીતિ હત્થિઆદીનં સપ્પિમ્હિ. કારણપતિરૂપકં વત્વાતિ ‘‘સજાતિકાનં સપ્પિભાવતો’’તિ કારણપતિરૂપકં વત્વા. સપ્પિનયેન વેદિતબ્બન્તિ નિરામિસમેવ સત્તાહં વટ્ટતીતિ અત્થો. એત્થાતિ નવનીતે. ધોતં વટ્ટતીતિ અધોતઞ્ચે, સવત્થુકપટિગ્ગહિતં હોતિ, તસ્મા ધોતં પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહં નિક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ થેરાનં અધિપ્પાયો.

મહાસીવત્થેરસ્સ પન વત્થુનો વિયોજિતત્તા દધિગુળિકાદીહિ યુત્તતામત્તેન સવત્થુકપટિગ્ગહિતં નામ ન હોતિ, તસ્મા તક્કતો ઉદ્ધટમત્તમેવ પટિગ્ગહેત્વા ધોવિત્વા, પચિત્વા વા નિરામિસમેવ કત્વા ભુઞ્જિંસૂતિ અધિપ્પાયો, ન પન દધિગુળિકાદીહિ સહ વિકાલે ભુઞ્જિંસૂતિ. તેનાહ ‘‘તસ્મા નવનીતં પરિભુઞ્જન્તેન…પે… સવત્થુકપટિગ્ગહં નામ ન હોતી’’તિ. તત્થ અધોતં પટિગ્ગહેત્વાપિ તં નવનીતં પરિભુઞ્જન્તેન દધિઆદીનિ અપનેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ અત્થો. કેચિ પન ‘‘તક્કતો ઉદ્ધટમત્તમેવ ખાદિંસૂ’’તિ વચનસ્સ અધિપ્પાયં અજાનન્તા ‘‘તક્કતો ઉદ્ધટમત્તં અધોતમ્પિ દધિગુળિકાદિસહિતં ¶ વિકાલે પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ દધિગુળિકાદિઆમિસેન સંસટ્ઠરસં નવનીતં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ સક્કા વત્તું. નવનીતં પરિભુઞ્જન્તેનાતિ અધોવિત્વા પટિગ્ગહિતનવનીતં પરિભુઞ્જન્તેન. દધિ એવ દધિગતં યથા ‘‘ગૂથગતં મુત્તગત’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૧૯; અ. નિ. ૯.૧૧). ‘‘ખયં ગમિસ્સતી’’તિ વચનતો ખીરં પક્ખિપિત્વા પક્કસપ્પિઆદિપિ વિકાલે કપ્પતીતિ વેદિતબ્બં. ખયં ગમિસ્સતીતિ નિરામિસં હોતિ, તસ્મા વિકાલેપિ વટ્ટતીતિ અત્થો. એત્તાવતાતિ નવનીતે લગ્ગમત્તેન વિસું દધિઆદિવોહારં અલદ્ધેન અપ્પમત્તેન ¶ દધિઆદિનાતિ અત્થો, એતેન વિસું પટિગ્ગહિતદધિઆદીહિ સહ પક્કં સવત્થુકપટિગ્ગહિતસઙ્ખમેવ ગચ્છતીતિ દસ્સેતિ. તસ્મિમ્પીતિ નિરામિસભૂતેપિ. કુક્કુચ્ચકાનં પન અયં અધિપ્પાયો – પટિગ્ગહણે તાવ દધિઆદીહિ અસમ્ભિન્નરસત્તા ભત્તેન સહિતગુળપિણ્ડાદિ વિય સવત્થુકપટિગ્ગહિતં નામ હોતિ. તં પન પચન્તેન ધોવિત્વાવ પચિતબ્બં. ઇતરથા પચનક્ખણે પચ્ચમાનદધિગુળિકાદીહિ સમ્ભિન્નરસતાય સામંપક્કં જાતં, તેસુ ખીણેસુપિ સામંપક્કમેવ હોતિ, તસ્મા નિરામિસમેવ પચિતબ્બન્તિ. તેનેવ ‘‘આમિસેન સદ્ધિં પક્કત્તા’’તિ કારણં વુત્તં.

એત્થ ચાયં વિચારણા – સવત્થુકપટિગ્ગહિતત્તાભાવે આમિસેન સહ ભિક્ખુના પક્કસ્સ સયંપાકદોસો વા પરિસઙ્કીયતિ, યાવકાલિકતા વા. તત્થ ન તાવ સયંપાકદોસો એત્થ સમ્ભવતિ સત્તાહકાલિકત્તા. યઞ્હિ તત્થ દધિઆદિ આમિસગતં, તં પરિક્ખીણન્તિ. અથ પટિગ્ગહિતદધિગુળિકાદિના સહ અત્તના પક્કત્તા સવત્થુકપક્કં વિય ભવેય્યાતિ પરિસઙ્કીયતિ, તદા ‘‘આમિસેન સહ પટિગ્ગહિતત્તા’’તિ કારણં વત્તબ્બં, ન પન ‘‘પક્કત્તા’’તિ, તથા ચ ઉપડ્ઢત્થેરાનં મતમેવ અઙ્ગીકતં સિયા. તત્થ ચ સામણેરાદીહિ ¶ પક્કમ્પિ યાવકાલિકમેવ સિયા પટિગ્ગહિતખીરાદિં પચિત્વા અનુપસમ્પન્નેહિ કતસપ્પિઆદિ વિય, ન ચ તં યુત્તં ભિક્ખાચારેન લદ્ધનવનીતાદીનં તક્કાદિઆમિસસંસટ્ઠસમ્ભવેન અપરિભુઞ્જિતબ્બત્તાપ્પસઙ્ગતો. ન હિ ગહટ્ઠા ધોવિત્વા, સોધેત્વા વા પત્તે આકિરન્તીતિ નિયમો અત્થિ.

અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘યથા તત્થ પતિતતણ્ડુલકણાદયો ન પચ્ચન્તિ, એવં…પે… પુન પચિત્વા દેતિ, પુરિમનયેનેવ સત્તાહં વટ્ટતી’’તિ ઇમિના વચનેનપેતં વિરુજ્ઝતિ, તસ્મા ઇધ કુક્કુચ્ચકાનં કુક્કુચ્ચુપ્પત્તિયા નિમિત્તમેવ ન દિસ્સતિ. યથા ચેત્થ, એવં ‘‘લજ્જી સામણેરો યથા તત્થ તણ્ડુલકણાદયો ન પચ્ચન્તિ, એવં અગ્ગિમ્હિ વિલીયાપેત્વા…પે… દેતી’’તિ વચનસ્સાપિ નિમિત્તં ન દિસ્સતિ. યદિ હિ એતં યાવકાલિકસંસગ્ગપરિહારાય વુત્તં સિયા. અત્તનાપિ તથા કાતબ્બં ભવેય્ય. ગહટ્ઠેહિ દિન્નસપ્પિઆદીસુ ચ આમિસસંસગ્ગસઙ્કા ન વિગચ્છેય્ય. ન હિ ગહટ્ઠા એવં વિલીયાપેત્વા પરિસ્સાવેત્વા કણતણ્ડુલાદિં અપનેત્વા પુન પચન્તિ. અપિચ ભેસજ્જેહિ સદ્ધિં ખીરાદિં પક્ખિપિત્વા યથા ખીરાદિ ખયં ગચ્છતિ, એવં પરેહિ પક્કભેસજ્જતેલાદિપિ યાવકાલિકમેવ સિયા, ન ચ તમ્પિ યુત્તં દધિઆદિખયકરણત્થં ‘‘પુન ¶ પચિત્વા દેતી’’તિ વુત્તત્તા, તસ્મા મહાસીવત્થેરવાદે કુક્કુચ્ચં અકત્વા અધોતમ્પિ નવનીતં તદહુપિ પુનદિવસાદીસુપિ પચિતું, તણ્ડુલાદિમિસ્સં સપ્પિઆદિં અત્તનાપિ અગ્ગિમ્હિ વિલીયાપેત્વા પુન તક્કાદિખયત્થં પચિતુઞ્ચ વટ્ટતિ.

તત્થ વિજ્જમાનસ્સાપિ પચ્ચમાનક્ખણે સમ્ભિન્નરસસ્સ યાવકાલિકસ્સ અબ્બોહારિકત્તેન સવત્થુકપટિગ્ગહિતપુરેપટિગ્ગહિતકાનમ્પિ અબ્બોહારિકતોતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બન્તિ. તેનેવ ‘‘એત્તાવતા હિ સવત્થુકપટિગ્ગહિતં નામ ¶ ન હોતી’’તિ વુત્તં. વિસું પટિગ્ગહિતેન પન ખીરાદિના આમિસેન નવનીતાદિં મિસ્સેત્વા ભિક્ખુના વા અઞ્ઞેહિ વા પક્કતેલાદિભેસજ્જં સવત્થુકપટિગ્ગહિતસઙ્ખમેવ ગચ્છતિ તત્થ પવિટ્ઠયાવકાલિકસ્સ અબ્બોહારિકત્તાભાવા. યં પન પુરેપટિગ્ગહિતભેસજ્જેહિ સદ્ધિં અપ્પટિગ્ગહિતં ખીરાદિં પક્ખિપિત્વા પક્કતેલાદિકં અનુપસમ્પન્નેહેવ પક્કમ્પિ સવત્થુકપટિગ્ગહિતમ્પિ સન્નિધિપિ ન હોતિ તત્થ પક્ખિત્તખીરાદિમિસ્સાપિ તસ્મિં ખણે સમ્ભિન્નરસતાય પુરેપટિગ્ગહિતત્તાપત્તિતો, સચે પન અપ્પટિગ્ગહિતેહેવ, અઞ્ઞેહિ વા પક્કતેલાદીસુપિ આમિસરસો પઞ્ઞાયતિ, તં યાવકાલિકંવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. અયં કથામગ્ગો વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૨૨) આગતો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૬૨૨) પન ‘‘કુક્કુચ્ચાયન્તિ કુક્કુચ્ચકાતિ ઇમિના અત્તનોપિ તત્થ કુક્કુચ્ચસબ્ભાવમ્પિ દીપેતિ. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. ભેસજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘નિબ્બટ્ટિતસપ્પિ વા નવનીતં વા પચિતું વટ્ટતી’તિ વુત્ત’’ન્તિ એત્તકમેવ આગતો.

ઉગ્ગહેત્વાતિ સયમેવ ગહેત્વા. તાનિ પટિગ્ગહેત્વાતિ તાનિ ખીરદધીનિ પટિગ્ગહેત્વા. ગહિતન્તિ તણ્ડુલાદિવિગમત્થં પુન પચિત્વા ગહિતન્તિ અત્થો. પટિગ્ગહેત્વા ચ ઠપિતભેસજ્જેહીતિ અતિરેકસત્તાહપટિગ્ગહિતેહિ યાવજીવિકભેસજ્જેહિ, એતેન તેહિ યુત્તમ્પિ સપ્પિઆદિ અતિરેકસત્તાહપટિગ્ગહિતં ન હોતીતિ દસ્સેતિ. વદ્દલિસમયેતિ વસ્સકાલસમયે, અનાતપકાલેતિ અત્થો. વુત્તનયેન યથા તણ્ડુલાદીનિ ન પચ્ચન્તિ, તથા લજ્જીયેવ સમ્પાદેત્વા દેતીતિ લજ્જિસામણેરગ્ગહણં. અપિચ અલજ્જિના અજ્ઝોહરિતબ્બં યં કિઞ્ચિ અભિસઙ્ખરાપેતું ન વટ્ટતિ, તસ્માપિ એવમાહ.

૯૬. તિલે ¶ પટિગ્ગહેત્વા કતતેલન્તિ અત્તના ભજ્જાદીનિ અકત્વા કતતેલં. તેનેવ ‘‘સામિસમ્પિ ¶ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. નિબ્બટ્ટીતત્તાતિ યાવકાલિકતો વિવેચિતત્તા, એતેન એલાઅભાવતો યાવકાલિકત્તાભાવં, ભિક્ખુનો સવત્થુકપટિગ્ગહણેન યાવકાલિકત્તુપગમનઞ્ચ દસ્સેતિ. ઉભયમ્પીતિ અત્તના અઞ્ઞેહિ ચ કતં.

યાવ અરુણુગ્ગમના તિટ્ઠતિ, નિસ્સગ્ગિયન્તિ સત્તમે દિવસે કતતેલં સચે યાવ અરુણુગ્ગમના તિટ્ઠતિ, નિસ્સગ્ગિયં.

અચ્છવસન્તિ દુક્કટવત્થુનો વસાય અનુઞ્ઞાતત્તા તંસદિસાનં દુક્કટવત્થૂનંયેવ અકપ્પિયમંસસત્તાનં વસા અનુઞ્ઞાતા, ન થુલ્લચ્ચયવત્થુ મનુસ્સાનં વસાતિ આહ ‘‘ઠપેત્વા મનુસ્સવસ’’ન્તિ. સંસટ્ઠન્તિ પરિસ્સાવિતં. તિણ્ણં દુક્કટાનન્તિ અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે તીણિ દુક્કટાનિ સન્ધાય વુત્તં. કિઞ્ચાપિ પરિભોગત્થાય વિકાલે પટિગ્ગહણપચનપરિસ્સાવનાદીસુ પુબ્બપયોગેસુ પાળિયં, અટ્ઠકથાયઞ્ચ આપત્તિ ન વુત્તા, તથાપિ એત્થ આપત્તિયા એવ ભવિતબ્બં પટિક્ખિત્તસ્સ કરણતો આહારત્થાય વિકાલે યામકાલિકાદીનં પટિગ્ગહણે વિય. ‘‘કાલે પટિગ્ગહિતં વિકાલે અનુપસમ્પન્નેનાપિ નિપક્કં સંસટ્ઠઞ્ચ પરિભુઞ્જન્તસ્સ દ્વેપિ દુક્કટાનિ હોન્તિયેવા’’તિ વદન્તિ.

યસ્મા ખીરાદીનિ પક્ખિપિત્વા પક્કભેસજ્જતેલે કસટં આમિસગતિકં, તેન સહ તેલં પટિગ્ગહેતું, પચિતું વા ભિક્ખુનો ન વટ્ટતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પક્કતેલકસટે વિય કુક્કુચ્ચાયતી’’તિ. ‘‘સચે વસાય સહ પક્કત્તા ન વટ્ટતિ, ઇદં કસ્મા વટ્ટતી’’તિ પુચ્છન્તા ‘‘ભન્તે…પે… વટ્ટતી’’તિ આહંસુ, થેરો અતિકુક્કુચ્ચકતાય ‘‘એતમ્પિ આવુસો ન વટ્ટતી’’તિ ¶ આહ, રોગનિગ્ગહત્થાય એવ વસાય અનુઞ્ઞાતત્તં સલ્લક્ખેત્વા પચ્છા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

૯૭. ‘‘મધુકરીહિ મધુમક્ખિકાહીતિ ઇદં ખુદ્દકભમરાનં દ્વિન્નં એવ વિસેસન’’ન્તિ કેચિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘દણ્ડકેસુ મધુકારિકા મધુકરિમક્ખિકા નામ, તાહિ સહ તિસ્સો મધુમક્ખિકજાતિયો’’તિ વદન્તિ. ભમરમક્ખિકાતિ મહાપટલકારિકા. સિલેસસદિસન્તિ સુક્ખતાય વા પક્કતાય વા ઘનીભૂતં. ઇતરન્તિ તનુકમધુ. મધુપટલન્તિ મધુરહિતં કેવલં મધુપટલં. ‘‘સચે મધુસહિતં પટલં પટિગ્ગહેત્વા નિક્ખિપન્તિ. પટલસ્સ ભાજનટ્ઠાનિયત્તા મધુનો ¶ વસેન સત્તાહાતિક્કમે નિસ્સગ્ગિયં હોતી’’તિ વદન્તિ, ‘‘મધુમક્ખિતં પન મધુગતિકમેવા’’તિ ઇમિના તં સમેતિ.

૯૮. ‘‘ફાણિતં નામ ઉચ્છુમ્હા નિબ્બત્ત’’ન્તિ પાળિયં (પાચિ. ૨૬૦) અવિસેસેન વુત્તત્તા, અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘ઉચ્છુરસં ઉપાદાય…પે… અવત્થુકા ઉચ્છુવિકતિ ‘ફાણિત’ન્તિ વેદિતબ્બા’’તિ વચનતો ઉચ્છુરસોપિ નિક્કસટો સત્તાહકાલિકોતિ વેદિતબ્બં. કેનચિ પન ‘‘મધુમ્હિ ચત્તારો કાલિકા યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બા, ઉચ્છુમ્હિ ચા’’તિ વત્વા ‘‘સમક્ખિકણ્ડં સેલકં મધુ યાવકાલિકં, અનેલકં ઉદકસમ્ભિન્નં યામકાલિકં, અસમ્ભિન્નં સત્તાહકાલિકં, મધુસિત્થં પરિસુદ્ધં યાવજીવિકં, તથા ઉચ્છુરસો સકસટો યાવકાલિકો, નિક્કસટો ઉદકસમ્ભિન્નો યામકાલિકો, અસમ્ભિન્નો સત્તાહકાલિકો, સુદ્ધકસટં યાવજીવિક’’ન્તિ ચ વત્વા ઉત્તરિપિ બહુધા પપઞ્ચિતં. તત્થ ‘‘ઉદકસમ્ભિન્નં મધુ વા ઉચ્છુરસો વા સકસટો યાવકાલિકો, નિક્કસટો ઉદકસમ્ભિન્નો યામકાલિકો’’તિ ઇદં નેવ પાળિયં, ન અટ્ઠકથાયં દિસ્સતિ, ‘‘યાવકાલિકં સમાનં ગરુતરમ્પિ મુદ્દિકાજાતિરસં અત્તના ¶ સંસટ્ઠં લહુકં યામકાલિકભાવં ઉપનેન્તં ઉદકં લહુતરં સત્તાહકાલિકં અત્તના સંસટ્ઠં ગરુતરં યામકાલિકભાવં ઉપનેતી’’તિ એત્થ કારણં સોયેવ પુચ્છિતબ્બો. સબ્બત્થ પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ ઉદકસમ્ભિન્નેન ગરુતરસ્સાપિ લહુભાવોપગમનંયેવ દસ્સિતં. પાળિયમ્પિ (મહાવ. ૨૮૪) હિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિલાનસ્સ ગુળં, અગિલાનસ્સ ગુળોદક’’ન્તિ વદન્તેન અગિલાનેન પરિભુઞ્જિતું અયુત્તોપિ ગુળો ઉદકસમ્ભિન્નો અગિલાનસ્સપિ વટ્ટતીતિ અનુઞ્ઞાતો.

યમ્પિ ચ ‘‘ઉચ્છુ ચે, યાવકાલિકો, ઉચ્છુરસો ચે, યામકાલિકો, ફાણિતં ચે, સત્તાહકાલિકં, તચો ચે, યાવજીવિકો’’તિ અટ્ઠકથાવચનં દસ્સેત્વા ‘‘ઉચ્છુરસો ઉદકસમ્ભિન્નો યામકાલિકો’’તિ અઞ્ઞેન કેનચિ વુત્તં, તમ્પિ તથાવિધસ્સ અટ્ઠકથાવચનસ્સ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાય અભાવતો ન સારતો પચ્ચેતબ્બં, તતોયેવ ચ ‘‘ઉચ્છુરસો ઉદકસમ્ભિન્નોપિ અસમ્ભિન્નોપિ સત્તાહકાલિકોયેવા’’તિ કેચિ આચરિયા વદન્તિ. ભેસજ્જક્ખન્ધકે ચ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉચ્છુરસ’’ન્તિ એત્થ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ અવિસેસેન વુત્તં ‘‘ઉચ્છુરસો સત્તાહકાલિકો’’તિ. સયંકતં નિરામિસમેવ વટ્ટતીતિ એત્થ અપરિસ્સાવિતં ¶ પટિગ્ગહિતમ્પિ કરણસમયે પરિસ્સાવેત્વા, કસટં અપનેત્વા ચ અત્તના કતન્તિ વેદિતબ્બં, અયં સારત્થદીપનીપાઠો (સારત્થ. ટી. ૨.૬૨૩).

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૨૩) પન ઉચ્છુરસં ઉપાદાયાતિ નિક્કસટરસસ્સાપિ સત્તાહકાલિકત્તં દસ્સેતિ ‘‘ઉચ્છુમ્હા નિબ્બત્ત’’ન્તિ પાળિયં સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા. યં પન સુત્તન્તટ્ઠકથાયં ‘‘ઉચ્છુ ચે, યાવકાલિકો, ઉચ્છુરસો ચે, યામકાલિકો, ફાણિતં ચે, સત્તાહકાલિકં, તચો ચે, યાવજીવિકો’’તિ વુત્તં, તં અમ્બફલરસાદિમિસ્સતાય યામકાલિકત્તં ¶ સન્ધાય વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં, અવિનયવચનત્તા તં અપ્પમાણન્તિ. તેનેવ ‘‘પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતેન અપરિસ્સાવિતઉચ્છુરસેના’’તિઆદિ વુત્તં. નિરામિસમેવ વટ્ટતિ તત્થ પવિટ્ઠયાવકાલિકસ્સ અબ્બોહારિકત્તાતિ ઇદં ગુળે કતે તત્થ વિજ્જમાનમ્પિ કસટં પાકેન સુક્ખતાય યાવજીવિકત્તં ભજતીતિ વુત્તં. તસ્સ યાવકાલિકત્તે હિ સામંપાકેન પુરેભત્તેપિ અનજ્ઝોહરણીયં સિયાતિ. ‘‘સવત્થુકપટિગ્ગહિતત્તા’’તિ ઇદં ઉચ્છુરસે ચુણ્ણવિચુણ્ણં હુત્વા ઠિતકસટં સન્ધાય વુત્તં, તેન ચ ‘‘અપરિસ્સાવિતેન અપ્પટિગ્ગહિતેન અનુપસમ્પન્નેહિ કતં સત્તાહં વટ્ટતીતિ દસ્સેતી’’તિ વુત્તં.

ઝામઉચ્છુફાણિતન્તિ અગ્ગિમ્હિ ઉચ્છું તાપેત્વા કતં. કોટ્ટિતઉચ્છુફાણિતન્તિ ખુદ્દાનુખુદ્દકં છિન્દિત્વા કોટ્ટેત્વા નિપ્પીળેત્વા પક્કં. તં તત્થ વિજ્જમાનમ્પિ કસટં પક્કકાલે યાવકાલિકત્તં વિજહતીતિ આહ ‘‘તં યુત્ત’’ન્તિ. સીતોદકેન કતન્તિ મધુકપુપ્ફાનિ સીતોદકેન મદ્દિત્વા પરિસ્સાવેત્વા પચિત્વા કતં. ‘‘અપરિસ્સાવેત્વા કત’’ન્તિ કેચિ, તત્થ કારણં ન દિસ્સતિ. ખીરં પક્ખિપિત્વા કતં મધુકફાણિતં યાવકાલિકન્તિ એત્થ ખીરં પક્ખિપિત્વા પક્કતેલં કસ્મા વિકાલે વટ્ટતીતિ ચે? તેલે પક્ખિત્તં ખીરં તેલમેવ હોતિ, અઞ્ઞં પન ખીરં પક્ખિપિત્વા કતં ખીરભાવં ગણ્હાતીતિ ઇદમેત્થ કારણં. યદિ એવં ખણ્ડસક્ખરમ્પિ ખીરં પક્ખિપિત્વા કરોન્તિ, તં કસ્મા વટ્ટતીતિ આહ ‘‘ખણ્ડસક્ખરં પના’’તિઆદિ. તત્થ ખીરજલ્લિકન્તિ ખીરફેણં.

૯૯. ‘‘મધુકપુપ્ફં પના’’તિઆદિ યાવકાલિકરૂપેન ઠિતસ્સાપિ અવટ્ટનકં મેરયબીજવત્થું દસ્સેતું આરદ્ધં. આહારકિચ્ચં કરોન્તાનિ એતાનિ કસ્મા એવં પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ ચોદનાપરિહારાય ભેસજ્જોદિસ્સં દસ્સેન્તેન તપ્પસઙ્ગેન ¶ સબ્બાનિપિ ઓદિસ્સકાનિ ¶ એકતો દસ્સેતું ‘‘સત્તવિધઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં સમન્તપાસાદિકાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૬૨૩). વિનયસઙ્ગહપ્પકરણે પન તં ન વુત્તં, ‘‘પચ્છાભત્તતો પટ્ઠાય સતિ પચ્ચયેતિ વુત્તત્તા પટિગ્ગહિતભેસજ્જાનિ દુતિયદિવસતો પટ્ઠાય પુરેભત્તમ્પિ સતિ પચ્ચયેવ પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ, ન આહારત્થાય ભેસજ્જત્થાય પટિગ્ગહિતત્તા’’તિ વદન્તિ. દ્વારવાતપાનકવાટેસૂતિ મહાદ્વારસ્સ વાતપાનાનઞ્ચ કવાટફલકેસુ. કસાવે પક્ખિત્તાનિ તાનિ અત્તનો સભાવં પરિચ્ચજન્તીતિ ‘‘કસાવે…પે… મક્ખેતબ્બાની’’તિ વુત્તં, ઘુણપાણકાદિપરિહારત્થં મક્ખેતબ્બાનીતિ અત્થો. અધિટ્ઠેતીતિ ‘‘ઇદાનિ મય્હં અજ્ઝોહરણીયં ન ભવિસ્સતિ, બાહિરપરિભોગત્થાય ભવિસ્સતી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘સપ્પિઞ્ચ તેલઞ્ચ વસઞ્ચ મુદ્ધનિ તેલં વા અબ્ભઞ્જનં વા’’તિઆદિ, એવં પરિભોગે અનપેક્ખતાય પટિગ્ગહણં વિજહતીતિ અધિપ્પાયો. એવં અઞ્ઞેસુપિ કાલિકેસુ અનજ્ઝોહરિતુકામતાય સુદ્ધચિત્તેન બાહિરપરિભોગત્થાય નિયમેપિ પટિગ્ગહણં વિજહતીતિ ઇદમ્પિ વિસું એકં પટિગ્ગહણવિજહનન્તિ દટ્ઠબ્બં.

અઞ્ઞેન ભિક્ખુના વત્તબ્બોતિ એત્થ સુદ્ધચિત્તેન દિન્નત્તા સયમ્પિ આહરાપેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિયેવ. દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તીતિ યથા અઞ્ઞસ્સ સન્તકં એકેન પટિગ્ગહિતં સત્તાહાતિક્કમેપિ નિસ્સગ્ગિયં ન હોતિ પરસન્તકભાવતો, એવમિદમ્પિ અવિભત્તત્તા ઉભયસાધારણમ્પિ વિનિબ્ભોગાભાવતો નિસ્સગ્ગિયં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતીતિ ભિક્ખુના પટિગ્ગહિતત્તા સત્તાહાતિક્કમે યસ્સ કસ્સચિ ભિક્ખુનો પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ પટિગ્ગહિતસપ્પિઆદીનં પરિભોગસ્સ સત્તાહેનેવ પરિચ્છિન્નત્તા. ‘‘તાનિ પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહપરમં સન્નિધિકારકં પરિભુઞ્જિતબ્બાની’’તિ (પારા. ૬૨૩) હિ વુત્તં.

‘‘આવુસો ¶ ઇમં તેલં સત્તાહમત્તં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ ઇમિના યેન પટિગ્ગહિતં, તેન અન્તોસત્તાહેયેવ પરસ્સ વિસ્સજ્જિતભાવં દસ્સેતિ. કસ્સ આપત્તીતિ ‘‘પઠમં તાવ ઉભિન્નં સાધારણત્તા અનાપત્તિ વુત્તા, ઇદાનિ પન એકેન ઇતરસ્સ વિસ્સટ્ઠભાવતો ઉભયસાધારણતા નત્થીતિ વિભત્તસદિસં હુત્વા ઠિતં, તસ્મા એત્થ પટિગ્ગહિતસ્સ સત્તાહાતિક્કમે એકસ્સ આપત્તિયા ભવિતબ્બ’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો ‘‘કિં પટિગ્ગહણપચ્ચયા પટિગ્ગાહકસ્સ આપત્તિ, ઉદાહુ યસ્સ સન્તકં જાતં, તસ્સા’’તિ પુચ્છતિ. નિસ્સટ્ઠભાવતોયેવ ચ ઇધ ‘‘અવિભત્તભાવતો’’તિ કારણં અવત્વા ‘‘યેન પરિગ્ગહિતં, તેન વિસ્સજ્જિતત્તા’’તિ વુત્તં, ઇદઞ્ચ ¶ વિસ્સટ્ઠાભાવતો ઉભયસાધારણતં પહાય એકસ્સ સન્તકં હોન્તમ્પિ યેન પટિગ્ગહિતં, તતો અઞ્ઞસ્સ સન્તકં જાતં, તસ્મા પરસન્તકપટિગ્ગહણે વિય પટિગ્ગાહકસ્સ પટિગ્ગહણપચ્ચયા નત્થિ આપત્તીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન ‘‘યેન પટિગ્ગહિતં, તેન વિસ્સજ્જિતત્તા’’તિ વચનતો અવિસ્સજ્જિતે સતિ અવિભત્તેપિ સત્તાહાતિક્કમે આપત્તીતિ દસ્સનત્થં અવિસ્સજ્જિતે અવિભત્તભાવતોયેવ અનાપત્તિયા સિદ્ધત્તા. સચે પન ઇતરો યેન પટિગ્ગહિતં, તસ્સેવ અન્તોસત્તાહે અત્તનો ભાગમ્પિ વિસ્સજ્જેતિ, સત્તાહાતિક્કમે સિયા આપત્તિ યેન પટિગ્ગહિતં, તસ્સેવ સન્તકભાવમાપન્નત્તા. ‘‘ઇતરસ્સ અપ્પટિગ્ગહિતત્તા’’તિ ઇમિના તસ્સ સન્તકભાવેપિ અઞ્ઞેહિ પટિગ્ગહિતસકસન્તકે વિય તેન અપ્પટિગ્ગહિતભાવતો અનાપત્તીતિ દીપેતિ, ઇમં પન અધિપ્પાયં અજાનિત્વા ઇતો અઞ્ઞથા ગણ્ઠિપદકારાદીહિ પપઞ્ચિતં, ન તં સારતો પચ્ચેતબ્બં, ઇદં સારત્થદીપનીવચનં (સારત્થ. ટી. ૨.૬૨૫).

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૨૫) પન – સચે દ્વિન્નં…પે… ન વટ્ટતીતિ એત્થ પાઠો ગળિતો, એવં પનેત્થ પાઠો વેદિતબ્બો – સચે દ્વિન્નં ¶ સન્તકં એકેન પટિગ્ગહિતં અવિભત્તં હોતિ, સત્તાહાતિક્કમે દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તિ, પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતીતિ. અઞ્ઞથા પન સદ્દપ્પયોગોપિ ન સઙ્ગહં ગચ્છતિ, ‘‘ગણ્ઠિપદેપિ ચ અયમેવ પાઠો દસ્સિતો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૬૨૫) વુત્તં. ‘‘દ્વિન્નમ્પિ અનાપત્તી’’તિ અવિભત્તત્તા વુત્તં. ‘‘પરિભુઞ્જિતું પન ન વટ્ટતી’’તિ ઇદં ‘‘સત્તાહપરમં સન્નિધિકારકં પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ (પારા. ૬૨૩) વચનતો વુત્તં. ‘‘યેન પટિગ્ગહિતં, તેન વિસ્સજ્જિતત્તા’’તિ ઇમિના ઉપસમ્પન્નસ્સ દાનમ્પિ સન્ધાય ‘‘વિસ્સજ્જેતી’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. ઉપસમ્પન્નસ્સ નિરપેક્ખદિન્નવત્થુમ્હિ પટિગ્ગહણસ્સ અવિગતત્તેપિ સકસન્તકતા વિગતાવ હોતિ, તેન નિસ્સગ્ગિયં ન હોતિ. ‘‘અત્તનાવ પટિગ્ગહિતત્તં સકસન્તકત્તઞ્ચા’’તિ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહેવ નિસ્સગ્ગિયં હોતિ, ન એકેન. અનુપસમ્પન્નસ્સ નિરપેક્ખદાને પન તદુભયમ્પિ વિજહતિ, પરિભોગોપેત્થ વટ્ટતિ, ન સાપેક્ખદાને દાનલક્ખણાભાવતો. ‘‘વિસ્સજ્જતી’’તિ એતસ્મિઞ્ચ પાળિપદે કસ્સચિ અદત્વા અનપેક્ખતાય છડ્ડનમ્પિ સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘અનપેક્ખા દત્વા’’તિ ઇદઞ્ચ પટિગ્ગહણવિજહનવિધિદસ્સનત્થમેવ વુત્તં. પટિગ્ગહણે હિ વિજહિતે પુન પટિગ્ગહેત્વા પરિભોગો સયમેવ વટ્ટિસ્સતિ, તબ્બિજહનઞ્ચ વત્થુનો સકસન્તકતાપરિચ્ચાગેન હોતીતિ. એતેન ચ વત્થુમ્હિ અજ્ઝોહરણાપેક્ખાય સતિ પટિગ્ગહણવિસ્સજ્જનં નામ વિસું ન લબ્ભતીતિ સિજ્ઝતિ. ઇતરથા હિ ‘‘પટિગ્ગહણે અનપેક્ખોવ ¶ પટિગ્ગહણં વિસ્સજ્જેત્વા પુન પટિગ્ગહેત્વા ભુઞ્જતી’’તિ વત્તબ્બં સિયા, ‘‘અપ્પટિગ્ગહિતત્તા’’તિ ઇમિના એકસ્સ સન્તકં અઞ્ઞેન પટિગ્ગહિતમ્પિ નિસ્સગ્ગિયં હોતીતિ દસ્સેતિ. એવન્તિ ‘‘પુન ગહેસ્સામી’’તિ અપેક્ખં અકત્વા સુદ્ધચિત્તેન પરિચત્તતં પરામસતિ. પરિભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિદસ્સનત્થન્તિ ¶ નિસ્સગ્ગિયમૂલિકાહિ પાચિત્તિયાદિઆપત્તીહિ અનાપત્તિદસ્સનત્થન્તિ અધિપ્પાયો. પરિભોગે અનાપત્તિદસ્સનત્થન્તિ એત્થ પન નિસ્સટ્ઠપટિલાભસ્સ કાયિકપરિભોગાદીસુ યા દુક્કટાપત્તિ વુત્તા, તાય અનાપત્તિદસ્સનત્થન્તિ અધિપ્પાયો.

૧૦૦. એવં ચતુકાલિકપચ્ચયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસુ વિસેસલક્ખણં દસ્સેન્તો ‘‘ઇમેસુ પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ અકપ્પિયભૂમિયં સહસેય્યાપહોનકે ગેહે વુત્તં સઙ્ઘિકં વા પુગ્ગલિકં વા ભિક્ખુસ્સ, ભિક્ખુનિયા વા સન્તકં યાવકાલિકં યામકાલિકઞ્ચ એકરત્તમ્પિ ઠપિતં અન્તોવુત્થં નામ હોતિ, તત્થ પક્કઞ્ચ અન્તોપક્કં નામ હોતિ. સત્તાહકાલિકં પન યાવજીવિકઞ્ચ વટ્ટતિ. પટિગ્ગહેત્વા એકરત્તં વીતિનામિતં પન યં કિઞ્ચિ યાવકાલિકં વા યામકાલિકં વા અજ્ઝોહરિતુકામતાય ગણ્હન્તસ્સ પરિગ્ગહણે તાવ દુક્કટં, અજ્ઝોહરતો પન એકમેકસ્મિં અજ્ઝોહારે સન્નિધિપચ્ચયા પાચિત્તિયં હોતીતિ અત્થો. ઇદાનિ અઞ્ઞમ્પિ વિસેસલક્ખણં દસ્સેન્તો ‘‘યાવકાલિકં પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ સમ્ભિન્નરસાનીતિ સંસટ્ઠરસાનિ. દીઘકાલાનિ વત્થૂનિ રસ્સકાલેન સંસટ્ઠાનિ રસ્સકાલમેવ અનુવત્તન્તીતિ આહ ‘‘યાવકાલિકં પન…પે… તીણિપિ યામકાલિકાદીની’’તિ. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. તસ્માતિઆદીસુ તદહુપુરેભત્તમેવ વટ્ટતિ, ન તદહુપચ્છાભત્તં, ન રત્તિયં, ન દુતિયદિવસાદીસૂતિ અત્થો.

કસ્માતિ ચે? તદહુપટિગ્ગહિતેન યાવકાલિકેન સંસટ્ઠત્તાતિ. એત્થ ચ ‘‘યાવકાલિકેન સંસટ્ઠત્તા’’તિ એત્તકમેવ અવત્વા ‘‘તદહુપટિગ્ગહિતેના’’તિ વિસેસનસ્સ વુત્તત્તા પુરેપટિગ્ગહિતયાવકાલિકેન સંસટ્ઠે સતિ તદહુપુરેભત્તમ્પિ ન વટ્ટતિ, અનજ્ઝોહરણીયં હોતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘સમ્ભિન્નરસ’’ન્તિ ઇમિના સચેપિ સંસટ્ઠં, અસમ્ભિન્નરસં સેસકાલિકત્તયં અત્તનો અત્તનો કાલે વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ ¶ . યામકાલિકેનાતિ એત્થ ‘‘તદહુપટિગ્ગહિતેના’’તિ તતિયન્તવિસેસનપદં અજ્ઝાહરિતબ્બં, પુબ્બવાક્યતો વા અનુવત્તેતબ્બં. તસ્સ ફલં વુત્તનયમેવ.

પોત્થકેસુ ¶ પન ‘‘યામકાલિકેન સંસટ્ઠં પન ઇતરદ્વયં તદહુપટિગ્ગહિત’’ન્તિ દિસ્સતિ, તં ન સુન્દરં. યત્થ નત્થિ, તમેવ સુન્દરં, કસ્મા? દુતિયન્તઞ્હિ વિસેસનપદં ઇતરદ્વયં વિસેસેતિ. તતો તદહુપટિગ્ગહિતમેવ સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકઞ્ચ યામકાલિકેન સંસટ્ઠે સતિ યાવ અરુણુગ્ગમના વટ્ટતિ, ન પુરેપટિગ્ગહિતાનીતિ અત્થો ભવેય્ય, સો ન યુત્તો. કસ્મા? સત્તાહકાલિકયાવજીવિકાનં અસન્નિધિજનકત્તા, ‘‘દીઘકાલિકાનિ રસ્સકાલિકં અનુવત્તન્તી’’તિ ઇમિના લક્ખણેન વિરુદ્ધત્તા ચ, તસ્મા તદહુપટિગ્ગહિતં વા હોતુ પુરેપટિગ્ગહિતં વા, સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકઞ્ચ તદહુપટિગ્ગહિતેન યામકાલિકેન સંસટ્ઠત્તા યાવ અરુણુગ્ગમના વટ્ટતીતિ અત્થો યુત્તો, એવઞ્ચ ઉપરિ વક્ખમાનેન ‘‘સત્તાહકાલિકેન પન તદહુપટિગ્ગહિતેન સદ્ધિં સંસટ્ઠં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં સત્તાહં કપ્પતી’’તિ વચનેન સમં ભવેય્ય.

અપિચ ‘‘યામકાલિકેન સંસટ્ઠં પન ઇતરદ્વયં તદહુ યાવ અરુણુગ્ગમના વટ્ટતી’’તિ પુબ્બપાઠેન ભવિતબ્બં, તં લેખકેહિ અઞ્ઞેસુ પાઠેસુ ‘‘તદહુપટિગ્ગહિત’’ન્તિ વિજ્જમાનં દિસ્વા, ઇધ તદહુપદતો પટિગ્ગહિતપદં ગળિતન્તિ મઞ્ઞમાનેહિ પક્ખિપિત્વા લિખિતં ભવેય્ય, ‘‘તદહૂ’’તિ ઇદં પન ‘‘યાવ અરુણુગ્ગમના’’તિ પદં વિસેસેતિ, તેન યાવ તદહુઅરુણુગ્ગમના વટ્ટતિ, ન દુતિયાહાદિઅરુણુગ્ગમનાતિ અત્થં દસ્સેતિ. તેનેવ ઉપરિપાઠેપિ ‘‘સત્તાહકાલિકેન પન તદહુપટિગ્ગહિતેના’’તિ રસ્સકાલિકત્થપદેન તુલ્યાધિકરણં વિસેસનપદં તમેવ વિસેસેતિ, ન દીઘકાલિકત્થં યાવજીવિકપદં ¶ , તસ્મા ‘‘તદહુપટિગ્ગહિતેન સત્તાહકાલિકેન સંસટ્ઠં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં સત્તાહં કપ્પતી’’તિ વુત્તં.

દ્વીહપટિગ્ગહિતેનાતિઆદીસુપિ ‘‘દ્વીહપટિગ્ગહિતેન સત્તાહકાલિકેન સંસટ્ઠં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં છાહં વટ્ટતિ, તીહપટિગ્ગહિતેન સત્તાહકાલિકેન સંસટ્ઠં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં પઞ્ચાહં વટ્ટતિ, ચતૂહપટિગ્ગહિતેન સત્તાહકાલિકેન સંસટ્ઠં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં ચતુરાહં વટ્ટતિ, પઞ્ચાહપટિગ્ગહિતેન સત્તાહકાલિકેન સંસટ્ઠં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં તીહં વટ્ટતિ, છાહપટિગ્ગહિતેન સત્તાહકાલિકેન સંસટ્ઠં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં દ્વીહં વટ્ટતિ, સત્તાહપટિગ્ગહિતેન સત્તાહકાલિકેન સંસટ્ઠં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં તદહેવ વટ્ટતી’’તિ ¶ એવં સત્તાહકાલિકસ્સેવ અતીતદિવસં પરિહાપેત્વા સેસદિવસવસેન યોજેતબ્બં, ન યાવજીવિકસ્સ. ન હિ યાવજીવિકસ્સ હાપેતબ્બો અતીતદિવસો નામ અત્થિ સતિ પચ્ચયે યાવજીવં પરિભુઞ્જિતબ્બતો. તેનાહ ‘‘સત્તાહકાલિકમ્પિ અત્તના સદ્ધિં સંસટ્ઠં યાવજીવિકં અત્તનો સભાવઞ્ઞેવ ઉપનેતી’’તિ. કેસુચિ પોત્થકેસુ ‘‘યામકાલિકેન સંસટ્ઠં પન ઇતરદ્વયં તદહુપટિગ્ગહિત’’ન્તિ લિખિતં પાઠં નિસ્સાય ઇમસ્મિમ્પિ પાઠે ‘‘તદહુપટિગ્ગહિતન્તિ ઇદમેવ ઇચ્છિતબ્બ’ન્તિ મઞ્ઞમાના ‘‘પુરેપટિગ્ગહિત’’ન્તિ પાઠં પટિક્ખિપન્તિ. કેસુચિ ‘‘પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં વા’’તિ લિખન્તિ, તં સબ્બં યથાવુત્તનયં અમનસિકરોન્તા વિબ્ભન્તચિત્તા એવં કરોન્તીતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇમેસુ ¶ ચતૂસુ કાલિકેસુ યાવકાલિકં મજ્ઝન્હિકકાલાતિક્કમે, યામકાલિકં પચ્છિમયામાતિક્કમે, સત્તાહકાલિકં સત્તાહાતિક્કમે પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તીતિ વુત્તં. કતરસિક્ખાપદેન આપત્તિ હોતીતિ પુચ્છાયમાહ ‘‘કાલયામ’’ઇચ્ચાદિ. તસ્સત્થો – યાવકાલિકં કાલાતિક્કમે પરિભુઞ્જન્તસ્સ ‘‘યો પન ભિક્ખુ વિકાલે ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા ખાદેય્ય વા ભુઞ્જેય્ય વા, પાચિત્તિય’’ન્તિ ઇમિના વિકાલેભોજનસિક્ખાપદેન (પાચિ. ૨૪૮) આપત્તિ હોતિ. યામકાલિકં યામાતિક્કમે પરિભુઞ્જન્તસ્સ ‘‘યો પન ભિક્ખુ સન્નિધિકારકં ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા ખાદેય્ય વા ભુઞ્જેય્ય વા, પાચિત્તિય’’ન્તિ ઇમિના સન્નિધિસિક્ખાપદેન (પાચિ. ૨૫૩) આપત્તિ હોતિ. સત્તાહકાલિકં સત્તાહાતિક્કમે પરિભુઞ્જન્તસ્સ ‘‘યાનિ ખો પન તાનિ ગિલાનાનં ભિક્ખૂનં પટિસાયનીયાનિ ભેસજ્જાનિ, સેય્યથિદં, સપ્પિ નવનીતં તેલં મધુ ફાણિતં, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહપરમં સન્નિધિકારકં પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ, તં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ ઇમિના ભેસજ્જસિક્ખાપદેન (પારા. ૬૨૨) આપત્તિ હોતીતિ.

ઇમાનિ ચત્તારિ કાલિકાનિ એકતો સંસટ્ઠાનિ સમ્ભિન્નરસાનિ પુરિમપુરિમકાલિકસ્સ કાલવસેન પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ વુત્તં. અસમ્ભિન્નરસાનિ ચે હોન્તિ, કથં પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ આહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. તસ્સત્થો સુવિઞ્ઞેય્યોવ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ચતુકાલિકવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

અટ્ઠારસમો પરિચ્છેદો.

૧૯. કપ્પિયભૂમિવિનિચ્છયકથા

૧૦૧. એવં ¶ ¶ ચતુકાલિકવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ કપ્પિયકુટિવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘કપ્પિયા ચતુભૂમિયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ કપ્પન્તીતિ કપ્પિયા, કપ્પ સામત્થિયેતિ ધાતુ. ભવન્તિ એતાસુ અન્તોવુત્થઅન્તોપક્કાનીતિ ભૂમિયો, ચતસ્સો ભૂમિયો ચતુભૂમિયો, ચતસ્સો કપ્પિયકુટિયોતિ અત્થો. કતમા તાતિ આહ ‘‘ઉસ્સાવનન્તિકા…પે… વેદિતબ્બા’’તિ. કથં વિઞ્ઞાયતિચ્ચાહ ‘‘અનુજાનામિ…પે… વચનતો’’તિ. ઇદં ભેસજ્જક્ખન્ધકપાળિં (મહાવ. ૨૯૫) સન્ધાયાહ. તત્થ ઉદ્ધં સાવના ઉસ્સાવના, ઉસ્સાવના અન્તો યસ્સા કપ્પિયભૂમિયાતિ ઉસ્સાવનન્તિકા. ગાવો નિસીદન્તિ એત્થાતિ ગોનિસાદિકા, ગો-સદ્દૂપપદ નિ-પુબ્બસદ વિસરણગત્યાવસાનેસૂતિ ધાતુ. ગહપતીહિ દિન્નાતિ ગહપતિ, ઉત્તરપદલોપતતિયાતપ્પુરિસોયં. કમ્મવાચાય સમ્મન્નિતબ્બાતિ સમ્મુતીતિ એવમિમાસં વિગ્ગહો કાતબ્બો. તત્થાતિ કપ્પિયકુટિવિનિચ્છયે. તં પન અવત્વાપીતિ અન્ધકટ્ઠકથાયં વુત્તનયં અવત્વાપિ. પિ-સદ્દેન તથાવચનમ્પિ અનુજાનાતિ. અટ્ઠકથાસુ વુત્તનયેન વુત્તેતિ સેસઅટ્ઠકથાસુ વુત્તનયેન ‘‘કપ્પિયકુટિં કરોમા’’તિ વા ‘‘કપ્પિયકુટી’’તિ વા વુત્તે. સાધારણલક્ખણન્તિ સબ્બઅટ્ઠકથાનં સાધારણં ઉસ્સાવનન્તિકકુટિકરણલક્ખણં. ચયન્તિ અધિટ્ઠાનં ઉચ્ચવત્થું. યતો પટ્ઠાયાતિ યતો ઇટ્ઠકતો સિલતો મત્તિકાપિણ્ડતો વા પટ્ઠાય. પઠમિટ્ઠકાદીનં હેટ્ઠા ન વટ્ટન્તીતિ પઠમિટ્ઠકાદીનં હેટ્ઠાભૂમિયં પતિટ્ઠાપિયમાના ઇટ્ઠકાદયો ભૂમિગતિકત્તા ‘‘કપ્પિયકુટિં કરોમા’’તિ વત્વા પતિટ્ઠાપેતું ન વટ્ટન્તિ. યદિ એવં ભૂમિયં નિખણિત્વા ઠપિયમાના થમ્ભા કસ્મા તથા વત્વા પતિટ્ઠાપેતું વટ્ટન્તીતિ આહ ‘‘થમ્ભા પન…પે… વટ્ટન્તી’’તિ.

સઙ્ઘસન્તકમેવાતિ ¶ વાસત્થાય કતં સઙ્ઘિકસેનાસનં સન્ધાય વદતિ. ભિક્ખુસન્તકન્તિ વાસત્થાય એવ કતં ભિક્ખુસ્સ પુગ્ગલિકસેનાસનં.

૧૦૨. મુખસન્નિધીતિ ઇમિના અન્તોવુત્થદુક્કટમેવ દીપેતિ.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૯૫) પન એવં વુત્તં – તં પન અવત્વાપીતિ પિ-સદ્દેન તથાવચનમ્પિ અનુજાનાતિ. અટ્ઠકથાસૂતિ અન્ધકટ્ઠકથાવિરહિતાસુ સેસટ્ઠકથાસુ. સાધારણલક્ખણન્તિ અન્ધકટ્ઠકથાય સહ સબ્બટ્ઠકથાનં સમાનં. ચયન્તિ અધિટ્ઠાનં ઉચ્ચવત્થું. ¶ યતો પટ્ઠાયાતિ યતો ઇટ્ઠકાદિતો પટ્ઠાય ચયં આદિં કત્વા ભિત્તિં ઉટ્ઠાપેતુકામાતિ અત્થો. ‘‘થમ્ભા પન ઉપરિ ઉગ્ગચ્છન્તિ, તસ્મા વટ્ટન્તી’’તિ એતેન ઇટ્ઠકપાસાણા હેટ્ઠા પતિટ્ઠાપિયમાનાપિ યદિ ચયતો, ભૂમિતો વા એકઙ્ગુલમત્તમ્પિ ઉગ્ગતા તિટ્ઠન્તિ, વટ્ટન્તીતિ સિદ્ધં હોતિ.

આરામોતિ ઉપચારસીમાપરિચ્છિન્નો સકલો વિહારો. સેનાસનાનીતિ વિહારસ્સ અન્તો તિણકુટિઆદિકાનિ સઙ્ઘસ્સ નિવાસગેહાનિ. વિહારગોનિસાદિકા નામાતિ સેનાસનગોનિસાદિકા નામ. સેનાસનાનિ હિ સયં પરિક્ખિત્તાનિપિ આરામપરિક્ખેપાભાવેન ‘‘ગોનિસાદિકા’’તિ વુત્તા. ‘‘ઉપડ્ઢપરિક્ખિત્તોપી’’તિ ઇમિના તતો ઊનપરિક્ખિત્તો યેભુય્યેન અપરિક્ખિત્તો નામ, તસ્મા અપરિક્ખિત્તસઙ્ખમેવ ગચ્છતીતિ દસ્સેતિ. એત્થાતિ ઉપડ્ઢાદિપરિક્ખિત્તે. કપ્પિયકુટિ લદ્ધું વટ્ટતીતિ ગોનિસાદિકાય અભાવેન સેસકપ્પિયકુટીસુ તીસુ યા કાચિ કપ્પિયકુટિ કાતબ્બાતિ અત્થો.

તેસં ગેહાનીતિ એત્થ ભિક્ખૂનં વાસત્થાય કતમ્પિ યાવ ન દેન્તિ, તાવ તેસં સન્તકંયેવ ભવિસ્સતીતિ દટ્ઠબ્બં. વિહારં ¶ ઠપેત્વાતિ ઉપસમ્પન્નાનં વાસત્થાય કતં ગેહં ઠપેત્વાતિ અત્થો. ગેહન્તિ નિવાસગેહં. તદઞ્ઞં પન ઉપોસથાગારાદિ સબ્બં અનિવાસગેહં ચતુકપ્પિયભૂમિવિમુત્તા પઞ્ચમી કપ્પિયભૂમિ. સઙ્ઘસન્તકેપિ હિ એતાદિસે ગેહે સુટ્ઠુ પરિક્ખિત્તારામટ્ઠેપિ અબ્ભોકાસે વિય અન્તોવુત્થાદિદોસો નત્થિ. યેન કેનચિ છન્ને પરિચ્છન્ને ચ સહસેય્યપ્પહોનકે ભિક્ખુસ્સ, સઙ્ઘસ્સ વા નિવાસગેહે અન્તોવુત્થાદિદોસો, ન અઞ્ઞત્થ. તેનાહ ‘‘યં પના’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘સઙ્ઘિકં વા પુગ્ગલિકં વા’’તિ ઇદં કિઞ્ચાપિ ભિક્ખુભિક્ખુનીનં સામઞ્ઞતો વુત્તં ભિક્ખૂનં પન સઙ્ઘિકં પુગ્ગલિકઞ્ચ ભિક્ખુનીનં, તાસં સઙ્ઘિકં પુગ્ગલિકઞ્ચ ભિક્ખૂનં ગિહિસન્તકટ્ઠાને તિટ્ઠતીતિ વેદિતબ્બં.

મુખસન્નિધીતિ અન્તોસન્નિહિતદોસો હિ મુખપ્પવેસનનિમિત્તં આપત્તિં કરોતિ, નાઞ્ઞથા, તસ્મા ‘‘મુખસન્નિધી’’તિ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૯૫) વુત્તોતિ.

તત્થ તત્થ ખણ્ડા હોન્તીતિ ઉપડ્ઢતો અધિકં ખણ્ડા હોન્તિ. સબ્બસ્મિં છદને વિનટ્ઠેતિ તિણપણ્ણાદિવસ્સપરિત્તાયકે છદને વિનટ્ઠે. ગોપાનસીનં પન ઉપરિ વલ્લીહિ બદ્ધદણ્ડેસુ ઠિતેસુપિ ¶ જહિતવત્થુકા હોન્તિ એવ. પક્ખપાસકમણ્ડલન્તિ એકસ્મિં પસ્સે તિણ્ણં ગોપાનસીનં ઉપરિ ઠિતતિણપણ્ણાદિછદનં વુચ્ચતિ.

૧૦૩. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દત્વા તસ્સા’’તિઆદિના અકપ્પિયકુટિયં વુત્થમ્પિ અનુપસમ્પન્નસ્સ દિન્ને કપ્પિયં હોતિ, સાપેક્ખદાનઞ્ચેત્થ વટ્ટતિ, પટિગ્ગહણં વિય ન હોતીતિ દસ્સેતિ. અન્તોપક્કસામંપક્કેસુ પન ‘‘ન, ભિક્ખવે, અન્તોવુત્થં અન્તોપક્કં સામંપક્કં પરિભુઞ્જિતબ્બં, યો પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અન્તો ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં અન્તોપક્કં ¶ સામંપક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ તિણ્ણં દુક્કટાનં. અન્તો ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં અન્તોપક્કં અઞ્ઞેહિ પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાનં. અન્તો ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં બહિપક્કં સામંપક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાનં. બહિ ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં અન્તોપક્કં સામંપક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાનં. અન્તો ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં બહિપક્કં અઞ્ઞેહિ પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. બહિ ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં અન્તોપક્કં અઞ્ઞેહિ પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. બહિ ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં બહિપક્કં સામંપક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. બહિ ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં બહિપક્કં અઞ્ઞેહિ પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, અનાપત્તી’’તિ (મહાવ. ૨૭૪) વચનતો એકં તિરાપત્તિકં, તીણિ દુરાપત્તિકાનિ, તીણિ એકાપત્તિકાનિ, એકં અનાપત્તિકન્તિ અટ્ઠ હોન્તિ. તત્થ અન્તોવુત્થન્તિ અકપ્પિયકુટિયં વુત્થં. અન્તોપક્કેપિ એસેવ નયો. સામંપક્કન્તિ યં કિઞ્ચિ આમિસં ભિક્ખુસ્સ પચિતું ન વટ્ટતિ. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં અટ્ઠકથાયં વુત્તમેવ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

કપ્પિયભૂમિવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

એકૂનવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૦. પટિગ્ગહણવિનિચ્છયકથા

૧૦૪. એવં ¶ કપ્પિયભૂમિવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ પટિગ્ગહણવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘ખાદનીયાદિપટિગ્ગાહો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ખાદિયતેતિ ખાદનીયં, ઠપેત્વા પઞ્ચ ભોજનાનિ સબ્બસ્સ અજ્ઝોહરિતબ્બસ્સેતં અધિવચનં. આદિસદ્દેન ભોજનીયં ¶ સઙ્ગણ્હાતિ. પટિગ્ગહણં સમ્પટિચ્છનં પટિગ્ગાહો, ખાદનીયાદીનં પટિગ્ગાહો ખાદનીયાદિપટિગ્ગાહો. તેનાહ ‘‘અજ્ઝોહરિતબ્બસ્સ યસ્સ કસ્સચિ ખાદનીયસ્સ વા ભોજનીયસ્સ વા પટિગ્ગહણ’’ન્તિ. પઞ્ચસુ અઙ્ગેસુ ઉચ્ચારણમત્તન્તિ ઉક્ખિપનમત્તં, ઇમિના પટિગ્ગહિતબ્બભારસ્સ પમાણં દસ્સેતિ. તેનેવ તાદિસેન પુરિસેન અનુક્ખિપનીયવત્થુસ્મિં પટિગ્ગહણં ન રુહતીતિ દીપેતિ. ‘‘હત્થપાસો’’તિ ઇમિના આસન્નભાવં. તેનેવ ચ દૂરે ઠત્વા અભિહરન્તસ્સ પટિગ્ગહણં ન રુહતીતિ દીપેતિ. અભિહારોતિ પરિણામિતભાવો, તેન ચ તત્રટ્ઠકાદીસુ ન રુહતીતિ દીપેતિ. ‘‘દેવો વા’’તિઆદિના દાયકતો પયોગત્તયં દસ્સેતિ. ‘‘તઞ્ચે’’તિઆદિના પટિગ્ગાહકતો પયોગદ્વયં દસ્સેતિ.

ઇદાનિ તેસુ પઞ્ચસુ અઙ્ગેસુ હત્થપાસસ્સ દુરાજાનતાય તં દસ્સેતુમાહ ‘‘તત્થિ’’ચ્ચાદિ. તત્થ અડ્ઢતેય્યહત્થો હત્થપાસો નામાતિ યોજના. ‘‘તસ્સ ઓરિમન્તેના’’તિ ઇમિના આકાસે ઉજું ઠત્વા પરેન ઉક્ખિત્તં ગણ્હન્તસ્સાપિ આસન્નઙ્ગભૂતપાદતલતો પટ્ઠાય હત્થપાસો પરિચ્છિન્દિતબ્બો, ન સીસતો પટ્ઠાયાતિ દસ્સેતિ. તત્થ ‘‘ઓરિમન્તેના’’તિ ઇમસ્સ હેટ્ઠિમન્તેનાતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

એત્થ ચ પવારણસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૨૩૮-૨૩૯) ‘‘સચે પન ભિક્ખુ નિસિન્નો હોતિ, આસન્નસ્સ પચ્છિમન્તતો પટ્ઠાયા’’તિઆદિના પટિગ્ગાહકાનં આસન્નઙ્ગસ્સ પારિમન્તતો પટ્ઠાય પરિચ્છેદસ્સ દસ્સિતત્તા ઇધાપિ આકાસે ઠિતસ્સ પટિગ્ગાહકસ્સ આસન્નઙ્ગભૂતપાદતલસ્સ પારિમન્તભૂતતો પણ્હિપરિયન્તસ્સ હેટ્ઠિમતલતો પટ્ઠાય, દાયકસ્સ પન ઓરિમન્તભૂતતો પાદઙ્ગુલસ્સ હેટ્ઠિમપરિયન્તતો પટ્ઠાય હત્થપાસો ¶ પરિચ્છિન્દિતબ્બોતિ દટ્ઠબ્બં. ઇમિનાવ નયેન ભૂમિયં નિપજ્જિત્વા ઉસ્સીસકે નિસિન્નસ્સ હત્થતો પટિગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ આસન્નસીસઙ્ગસ્સ પારિમન્તભૂતતો ગીવન્તતો પટ્ઠાયેવ હત્થપાસો મિનિતબ્બો, ન પાદતલતો પટ્ઠાય. એવં નિપજ્જિત્વા દાનેપિ યથાનુરૂપં વેદિતબ્બં. ‘‘યં આસન્નતરં અઙ્ગ’’ન્તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૨૩૮-૨૩૯) હિ ¶ વુત્તં. અકલ્લકોતિ ગિલાનો સહત્થા પરિભુઞ્જિતું અસક્કોન્તો મુખેન પટિગ્ગણ્હાતિ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૬૫) પન ‘‘અકલ્લકોતિ ગિલાનો ગહેતું વા’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં, એતેન અકલ્લકોતિ ગિલાનો વા અથ વા ગહેતું અકલ્લકો અસમત્થોતિ અત્થો દસ્સિતો. તેનાહ ‘‘સચેપિ નત્થુકરણિયં દીયમાનં નાસાપુટેન અકલ્લકો વા મુખેન પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ.

૧૦૫. એકદેસેનાપીતિ અઙ્ગુલિયા ફુટ્ઠમત્તેન.

તઞ્ચે પટિગ્ગણ્હાતિ, સબ્બં પટિગ્ગહિતમેવાતિ વેણુકોટિયં બન્ધિત્વા ઠપિતત્તા. સચે ભૂમિયં ઠિતમેવ ઘટં દાયકેન હત્થપાસે ઠત્વા ‘‘ઘટં દસ્સામી’’તિ દિન્નં વેણુકોટિયા ગહણવસેન પટિગ્ગણ્હાતિ, ઉભયકોટિબદ્ધં સબ્બમ્પિ પટિગ્ગહિતમેવ હોતિ. ભિક્ખુસ્સ હત્થે અપીળેત્વા પકતિયા પીળિયમાનં ઉચ્છુરસં સન્ધાય ‘‘ગણ્હથા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘અભિહારો ન પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તં, હત્થપાસે ઠિતસ્સ પન ભિક્ખુસ્સ અત્થાય પીળિયમાનં ઉચ્છુતો પગ્ઘરન્તં રસં ગણ્હિતું વટ્ટતિ. દોણિકાય સયં પગ્ઘરન્તં ઉચ્છુરસં મજ્ઝે આવરિત્વા વિસ્સજ્જિતમ્પિ ગણ્હિતું વટ્ટતિ. પટિગ્ગહણસઞ્ઞાયાતિ ‘‘મઞ્ચાદિના પટિગ્ગહેસ્સામી’’તિ ઉપ્પાદિતસઞ્ઞાય, ઇમિના ‘‘પટિગ્ગણ્હામી’’તિ વાચાય વત્તબ્બકિચ્ચં નત્થીતિ દસ્સેતિ.

યત્થ ¶ કત્થચિ અટ્ઠકથાસુ, પદેસેસુ વા. અસંહારિમે ફલકેતિ થામમજ્ઝિમેન અસંહારિયે. ‘‘તિન્તિણિકાદિપણ્ણેસૂતિ વચનતો સાખાસુ પટિગ્ગહણં રુહતીતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૨૬૫) વુત્તં. પોરાણટીકાયમ્પિ તથેવ વુત્તં, તદેતં વિચારેતબ્બં. અટ્ઠકથાયઞ્હિ ‘‘ભૂમિયં અત્થતેસુ સુખુમેસુ તિન્તિણિકાદિપણ્ણેસુ પટિગ્ગહણં ન રુહતી’’તિ વુત્તં. તં તિન્તિણિકાદિપણ્ણાનં સુખુમત્તા તત્થ ઠપિતઆમિસસ્સ અસણ્ઠહનતો ભૂમિયં ઠપિતસદિસત્તા ‘‘ન રુહતી’’તિ વુત્તં, તિન્તિણિકાદિસાખાસુ ઠપિતેપિ એવમેવ સિયા, તસ્મા ‘‘સાખાસુ પટિગ્ગહણં રુહતી’’તિ વચનં અયુત્તં વિય દિસ્સતિ. અટ્ઠકથાયં ‘‘ન રુહતી’’તિ કિરિયાપદસ્સ ‘‘કસ્મા’’તિ હેતુપરિયેસને સતિ ન અઞ્ઞં પરિયેસિતબ્બં, ‘‘સુખુમેસૂ’’તિ વુત્તં વિસેસનપદંયેવ હેતુમન્તવિસેસનં ભવતિ, તસ્મા તિન્તિણિકપણ્ણાદીસુ પટિગ્ગહણં ન રુહતિ, કસ્મા? તેસં સુખુમત્તા. અઞ્ઞેસુ પન પદુમિનીપણ્ણાદીસુ રુહતિ, કસ્મા? તેસં ઓળારિકત્તાતિ હેતુફલસમ્બન્ધો ઇચ્છિતબ્બોતિ દિસ્સતિ ¶ , તસ્મા ‘‘તદેતં વિચારેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘ન હિ તાનિ સન્ધારેતું સમત્થાનીતિ મહન્તેસુ પન પદુમિનીપણ્ણાદીસુ રુહતી’’તિ.

૧૦૬. પુઞ્છિત્વા પટિગ્ગહેત્વાતિ પુઞ્છિતેપિ રજનચુણ્ણાસઙ્કાય સતિ પટિગ્ગહણત્થાય વુત્તં, નાસતિ. તં પનાતિ પતિતરજં અપ્પટિગ્ગહેત્વા ઉપરિ ગહિતપિણ્ડપાતં. અનાપત્તીતિ દુરૂપચિણ્ણાદિદોસો નત્થિ. પુબ્બાભોગસ્સ અનુરૂપવસેન ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દત્વા…પે… વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન તં ‘‘અઞ્ઞસ્સ દસ્સામી’’તિ ચિત્તુપ્પાદમત્તેન પરસન્તકં ન હોતિ, તસ્મા તસ્સ અદત્વાપિ પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દસ્સામી’’તિઆદિપિ વિનયદુક્કટસ્સ પરિહારાય ¶ વુત્તં, તથા અકત્વા ગહિતેપિ પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જતો અનાપત્તિયેવ. ભિક્ખુસ્સ દેતીતિ અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુસ્સ દેતિ. કઞ્જિકન્તિ ખીરરસાદિં યં કિઞ્ચિ દ્રવં સન્ધાય વુત્તં. હત્થતો મોચેત્વા પુન ગણ્હાતિ, ઉગ્ગહિતકં હોતીતિ આહ ‘‘હત્થતો અમોચેન્તેનેવા’’તિ. આલુળેન્તાનન્તિ આલોળેન્તાનં, અયમેવ વા પાઠો. આહરિત્વા ભૂમિયં ઠપિતત્તા અભિહારો નત્થીતિ આહ ‘‘પત્તો પટિગ્ગહેતબ્બો’’તિ.

૧૦૭. પઠમતરં ઉળુઙ્કતો થેવા પત્તે પતન્તીતિ એત્થ ‘‘યથા પઠમતરં પતિતથેવે દોસો નત્થિ, તથા આકિરિત્વા અપનેન્તાનં પચ્છા પતિતથેવેપિ અભિહટત્તા નેવત્થિ દોસો’’તિ વદન્તિ. ચરુકેનાતિ ખુદ્દકભાજનેન. ‘‘અભિહટત્તાતિ દીયમાનક્ખણં સન્ધાય વુત્તં. દત્વા અપનયનકાલે પન છારિકા વા બિન્દૂનિ વા પતન્તિ, પુન પટિગ્ગહેતબ્બં અભિહારસ્સ વિગતત્તા’’તિ વદન્તિ, તં યથા ન પતતિ, તથા અપનેસ્સામીતિ પટિહરન્તે યુજ્જતિ, પકતિસઞ્ઞાય અપનેન્તે અભિહારો ન છિજ્જતિ, સુપતિતં. પટિગ્ગહિતમેવ હિ તં હોતિ. મુખવટ્ટિયાપિ ગહેતું વટ્ટતીતિ અભિહરિયમાનસ્સ પત્તસ્સ મુખવટ્ટિયા ઉપરિભાગે હત્થં પસારેત્વા ફુસિતું વટ્ટતિ. પાદેન પેલ્લેત્વાતિ પાદેન ‘‘પટિગ્ગહેસ્સામી’’તિ સઞ્ઞાય અક્કમિત્વા. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. વચનમત્તમેવાતિ પટિબદ્ધં પટિબદ્ધપટિબદ્ધન્તિ સદ્દમત્તમેવ નાનં, કાયપટિબદ્ધમેવ હોતિ, તસ્મા તેસં વચનં ન ગહેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. એસ નયોતિ ‘‘પટિબદ્ધપટિબદ્ધમ્પિ કાયપટિબદ્ધમેવા’’તિ અયં નયો. તથા ચ તત્થ કાયપટિબદ્ધે તપ્પટિબદ્ધે ચ થુલ્લચ્ચયમેવ વુત્તં.

તેન આહરાપેતુન્તિ યસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકં ગતં, તં ‘‘ઇધ નં આનેહી’’તિ આણાપેત્વા ¶ તેન આહરાપેતું ઇતરસ્સ વટ્ટતીતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા મૂલટ્ઠસ્સેવ ¶ પરિભોગો અનુઞ્ઞાતો, તસ્મા. તં દિવસં હત્થેન ગહેત્વા દુતિયદિવસે પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ ઉગ્ગહિતકપટિગ્ગહિતં હોતીતિ આહ ‘‘અનામસિત્વા’’તિ. અપ્પટિગ્ગહિતત્તા ‘‘સન્નિધિપચ્ચયા અનાપત્તી’’તિ વુત્તં. અપ્પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અદિન્નમુખદ્વારાપત્તિ હોતીતિ આહ ‘‘પટિગ્ગહેત્વા પન પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘ન તતો પરન્તિ તદહેવ સામં અપ્પટિગ્ગહિતં સન્ધાય વુત્તં, તદહેવ પટિગ્ગહિતં પન પુનદિવસાદીસુ અપ્પટિગ્ગહેત્વાપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ.

૧૦૮. ખીયન્તીતિ ખયં ગચ્છન્તિ, તેસં ચુણ્ણેહિ થુલ્લચ્ચયઅપ્પટિગ્ગહણાપત્તિયો ન હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. સત્થકેનાતિ પટિગ્ગહિતસત્થકેન. નવસમુટ્ઠિતન્તિ એતેનેવ ઉચ્છુઆદીસુ અભિનવલગ્ગત્તા અબ્બોહારિકં ન હોતીતિ દસ્સેતિ. એસેવ નયોતિ સન્નિધિદોસાદિં સન્ધાય વદતિ. તેનાહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. કસ્મા પનેત્થ ઉગ્ગહિતપચ્ચયા, સન્નિધિપચ્ચયા વા દોસો ન સિયાતિ આહ ‘‘ન હિ તં પરિભોગત્થાય પરિહરન્તી’’તિ. ઇમિના ચ બાહિરપરિભોગત્થં સામં ગહેત્વા વા અનુપસમ્પન્નેન દિન્નં વા પરિહરિતું વટ્ટતીતિ દીપેતિ, તસ્મા પત્તસમ્મક્ખનાદિઅત્થં સામં ગહેત્વા પરિહરિતતેલાદિં સચે પરિભુઞ્જિતુકામો હોતિ, પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિ. અબ્ભન્તરપરિભોગત્થં પન સામં ગહિતં પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ ઉગ્ગહિતપટિગ્ગહણં હોતિ, અપ્પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તસ્સ અદિન્નમુખદ્વારાપત્તિ હોતિ. અબ્ભન્તરપરિભોગત્થમેવ અનુપસમ્પન્નેન દિન્નં ગહેત્વા પરિહરન્તસ્સ સિઙ્ગીલોણકપ્પો વિય સન્નિધિપચ્ચયા આપત્તિ હોતિ. કેચિ પન ‘‘થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ ઉચ્ચારણમત્તં હોતીતિઆદિના વુત્તપઞ્ચઙ્ગસમ્પત્તિયા પટિગ્ગહણસ્સ રુહણતો બાહિરપરિભોગત્થમ્પિ સચે અનુપસમ્પન્નેહિ દિન્નં ગણ્હાતિ, પટિગ્ગહિતમેવા’’તિ ¶ વદન્તિ. એવં સતિ ઇધ બાહિરપરિભોગત્થં અનુપસમ્પન્નેન દિન્નં ગહેત્વા પરિહરન્તસ્સ સન્નિધિપચ્ચયા આપત્તિ વત્તબ્બા સિયા. ‘‘ન હિ તં પરિભોગત્થાય પરિહરન્તી’’તિ ચ ન વત્તબ્બં, તસ્મા બાહિરપરિભોગત્થં ગહિતં પટિગ્ગહિતં નામ ન હોતીતિ વેદિતબ્બં.

યદિ એવં પઞ્ચસુ પટિગ્ગહણઙ્ગેસુ ‘‘પરિભોગત્થાયા’’તિ વિસેસનં વત્તબ્બન્તિ? ન વત્તબ્બં. પટિગ્ગહણઞ્હિ પરિભોગત્થમેવ હોતીતિ ‘‘પરિભોગત્થાયા’’તિ વિસું અવત્વા ‘‘તઞ્ચે ભિક્ખુ કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા પટિગ્ગણ્હાતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. અપરે પન ‘‘સતિપિ ¶ પટિગ્ગહણે ‘ન હિ તં પરિભોગત્થાય પરિહરન્તી’તિ ઇધ અપરિભોગત્થાય પરિહરણે અનાપત્તિ વુત્તા’’તિ વદન્તિ. તેન ચ પટિગ્ગહણઙ્ગેસુ પઞ્ચસુ સમિદ્ધેસુ અજ્ઝોહરિતુકામતાય ગહિતમેવ પટિગ્ગહિતં નામ હોતિ અજ્ઝોહરિતબ્બેસુયેવ પટિગ્ગહણસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તાતિ દસ્સેતિ. તથા બાહિરપરિભોગત્થાય ગહેત્વા ઠપિતતેલાદિં અજ્ઝોહરિતુકામતાય સતિ પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ઉદુક્ખલમુસલાદીનિ ખીયન્તીતિ એત્થ ઉદુક્ખલમુસલાનં ખયેન પિસિતકોટ્ટિતભેસજ્જેસુ સચે આગન્તુકવણ્ણો પઞ્ઞાયતિ, ન વટ્ટતિ. સુદ્ધં ઉદકં હોતીતિ રુક્ખસાખાદીહિ ગળિત્વા પતનઉદકં સન્ધાય વુત્તં.

૧૦૯. પત્તો વાસ્સ પટિગ્ગહેતબ્બોતિ એત્થાપિ પત્તગતં છુપિત્વા દેન્તસ્સ હત્થે લગ્ગેન આમિસેન દોસાભાવત્થં પત્તપટિગ્ગહણન્તિ અબ્ભન્તરપરિભોગત્થમેવ પત્તપટિગ્ગહણં વેદિતબ્બં. યં સામણેરસ્સ પત્તે પતતિ…પે… પટિગ્ગહણં ન વિજહતીતિ એત્થ પુનપ્પુનં ગણ્હન્તસ્સ અત્તનો પત્તે પક્ખિત્તમેવ અત્તનો સન્તકન્તિ સન્નિટ્ઠાનકરણતો હત્થગતં પટિગ્ગહણં ન વિજહતિ. પરિચ્છિન્દિત્વા દિન્નં પન ગણ્હન્તસ્સ ગહણસમયેયેવ અત્તનો સન્તકન્તિ સન્નિટ્ઠાનસ્સ કતત્તા ¶ હત્થગતં પટિગ્ગહણં વિજહતિ. કેસઞ્ચિ અત્થાય ભત્તં પક્ખિપતીતિ એત્થ અનુપસમ્પન્નસ્સ અત્થાય પક્ખિપન્તેપિ આગન્ત્વા ગણ્હિસ્સતીતિ સયમેવ પક્ખિપિત્વા ઠપનતો પટિગ્ગહણં ન વિજહતિ. અનુપસમ્પન્નસ્સ હત્થે પક્ખિત્તં પન અનુપસમ્પન્નેનેવ ઠપિતં નામ હોતીતિ પટિગ્ગહણં વિજહતિ પરિચ્ચત્તભાવતો. તેન વુત્તં ‘‘સામણેર…પે… પરિચ્ચત્તત્તા’’તિ. કેસઞ્ચીતિઆદીસુ અનુપસમ્પન્નાનં અત્થાય કત્થચિ ઠપિયમાનમ્પિ હત્થતો મુત્તમત્તે એવ પટિગ્ગહણં ન વિજહતિ, અથ ખો ભાજને પતિતમેવ પટિગ્ગહણં વિજહતિ. ભાજનઞ્ચ ભિક્ખુના પુનદિવસત્થાય અપેક્ખિતમેવાતિ તગ્ગતમ્પિ આમિસં દુદ્ધોતપત્તગતં વિય પટિગ્ગહણં વિજહતીતિ સઙ્કાય ‘‘સામણેરસ્સ હત્થે પક્ખિપિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઈદિસેસુ હિ યુત્તિ ન ગવેસિતબ્બા, વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિતબ્બં.

૧૧૦. પત્તગતા યાગૂતિ ઇમિના પત્તમુખવટ્ટિયા ફુટ્ઠેપિ કુટે યાગુ પટિગ્ગહિતા, ઉગ્ગહિતા વા ન હોતિ ભિક્ખુનો અનિચ્છાય ફુટ્ઠત્તાતિ દસ્સેતિ. આરોપેતીતિ હત્થં ફુસાપેતિ. પટિગ્ગહણૂપગં ભારં નામ થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ ઉક્ખેપારહં. કિઞ્ચાપિ અવિસ્સજ્જેત્વાવ અઞ્ઞેન હત્થેન પિદહન્તસ્સ દોસો નત્થિ, તથાપિ ન પિદહિતબ્બન્તિ અટ્ઠકથાપમાણેનેવ ગહેતબ્બં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૬૫) પન ‘‘ન ¶ પિદહિતબ્બન્તિ હત્થતો મુત્તં સન્ધાય વુત્તં, હત્થગતં પન ઇતરેન હત્થેન પિદહતો, હત્થતો મુત્તમ્પિ વા અફુસિત્વા ઉપરિ પિધાનં પાતેન્તસ્સ ન દોસો’’તિ વુત્તં.

૧૧૧. પટિગ્ગણ્હાતીતિ છાયત્થાય ઉપરિ ધારિયમાના મહાસાખા યેન કેનચિ છિજ્જેય્ય, તત્થ લગ્ગરજં મુખે પાતેય્ય વાતિ કપ્પિયં કારાપેત્વા પટિગ્ગણ્હાતિ.

મચ્છિકવારણત્થન્તિ ¶ એત્થ ‘‘સચેપિ સાખાય લગ્ગરજં પત્તે પતતિ, સુખેન પરિભુઞ્જિતું સક્કાતિ સાખાય પટિગ્ગહિતત્તા અબ્ભન્તરપરિભોગત્થમેવિધ પટિગ્ગહણન્તિ મૂલપટિગ્ગહણમેવ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. અપરે પન ‘‘મચ્છિકવારણત્થન્તિ વચનમત્તં ગહેત્વા બાહિરપરિભોગત્થં ગહિત’’ન્તિ વદન્તિ. કુણ્ડકેતિ મહાઘટે. તસ્મિમ્પીતિ ચાટિઘટેપિ. અનુપસમ્પન્નં ગાહાપેત્વાતિ તમેવ અજ્ઝોહરણીયં ભણ્ડં અનુપસમ્પન્નેન ગાહાપેત્વા.

થેરસ્સ પત્તં દુતિયત્થેરસ્સાતિ ‘‘થેરસ્સ પત્તં મય્હં દેથા’’તિ તેન અત્તનો પરિચ્ચજાપેત્વા દુતિયત્થેરસ્સ દેતિ. તુય્હં યાગું મય્હં દેહીતિ એત્થ એવં વત્વા સામણેરસ્સ પત્તં ગહેત્વા અત્તનોપિ પત્તં તસ્સ દેતિ. એત્થ પનાતિ ‘‘પણ્ડિતો સામણેરો’’તિઆદિપત્તપરિવત્તનકથાયં. કારણં ઉપપરિક્ખિતબ્બન્તિ યથા માતુઆદીનં તેલાદીનિ હરન્તો તથારૂપે કિચ્ચે અનુપસમ્પન્નેન અપરિવત્તેત્વાવ પરિભુઞ્જિતું લભતિ, એવમિધ પત્તપરિવત્તનં અકત્વા પરિભુઞ્જિતું કસ્મા ન લભતીતિ કારણં વીમંસિતબ્બન્તિ અત્થો. એત્થ પન ‘‘સામણેરેહિ ગહિતતણ્ડુલેસુ પરિક્ખીણેસુ અવસ્સં અમ્હાકં સામણેરા સઙ્ગહં કરોન્તીતિ ચિત્તુપ્પત્તિ સમ્ભવતિ, તસ્મા તં પરિવત્તેત્વાવ પરિભુઞ્જિતબ્બં. માતાપિતૂનં અત્થાય પન છાયત્થાય વા ગહણે પરિભોગાસા નત્થિ, તસ્મા તં વટ્ટતી’’તિ કારણં વદન્તિ. તેનેવ આચરિયબુદ્ધદત્તત્થેરેનપિ વુત્તં –

‘‘માતાપિતૂનમત્થાય, તેલાદિં હરતોપિ ચ;

સાખં છાયાદિઅત્થાય, ઇમસ્સ ન વિસેસતા.

‘‘તસ્મા હિસ્સ વિસેસસ્સ, ચિન્તેતબ્બં તુ કારણં;

તસ્સ સાલયભાવં તુ, વિસેસં તક્કયામહ’’ન્તિ.

ઇદમેવેત્થ ¶ ¶ યુત્તતરં અવસ્સં તથાવિધવિતક્કુપ્પત્તિયા સમ્ભવતો. ન હિ સક્કા એત્થ વિતક્કં સોધેતુન્તિ. માતાદીનં અત્થાય હરણે પન નાવસ્સં તથાવિધવિતક્કુપ્પત્તીતિ સક્કા વિતક્કં સોધેતું. યત્થ હિ વિતક્કં સોધેતું સક્કા, તત્થ નેવત્થિ દોસો. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘સચે પન સક્કોતિ વિતક્કં સોધેતું, તતો લદ્ધં ખાદિતુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૬૫) પન ‘‘એત્થ પનાતિ પત્તપરિવત્તને. કારણન્તિ એત્થ યથા સામણેરા ઇતો અમ્હાકમ્પિ દેન્તીતિ વિતક્કો ઉપ્પજ્જતિ, ન તથા અઞ્ઞત્થાતિ કારણં વદન્તિ, તઞ્ચ યુત્તં. યસ્સ પન તાદિસો વિતક્કો નત્થિ, તેન અપરિવત્તેત્વાપિ ભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં.

૧૧૨. નિચ્ચાલેતુન્તિ ચાલેત્વા પાસાણસક્ખરાદિઅપનયનં કાતું. ઉદ્ધનં આરોપેતબ્બન્તિ અનગ્ગિકં ઉદ્ધનં સન્ધાય વુત્તં. ઉદ્ધને પચ્ચમાનસ્સ આલુળને ઉપરિ અપક્કતણ્ડુલા હેટ્ઠા પવિસિત્વા પચ્ચન્તીતિ આહ ‘‘સામંપાકઞ્ચેવ હોતી’’તિ.

૧૧૩. આધારકે પત્તો ઠપિતોતિ અપ્પટિગ્ગહિતામિસો પત્તો પુન પટિગ્ગહણત્થાય ઠપિતો. ચાલેતીતિ વિના કારણં ચાલેતિ, સતિપિ કારણે ભિક્ખૂનં પરિભોગારહં ચાલેતું ન વટ્ટતિ. કિઞ્ચાપિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અમનુસ્સિકાબાધે આમકમંસં આમકલોહિત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૪) તાદિસે આબાધે અત્તનો અત્થાય આમકમંસપટિગ્ગહણં અનુઞ્ઞાતં, ‘‘આમકમંસપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૦, ૧૯૪) ચ સામઞ્ઞતો પટિક્ખિત્તં, તથાપિ અત્તનો, અઞ્ઞસ્સ વા ભિક્ખુનો અત્થાય અગ્ગહિતત્તા ‘‘સીહવિઘાસાદિં…પે… વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. સક્કોતિ વિતક્કં સોધેતુન્તિ ‘‘મય્હમ્પિ દેતી’’તિ વિતક્કસ્સ અનુપ્પન્નભાવં સલ્લક્ખેતું સક્કોતિ ¶ , ‘‘સામણેરસ્સ દસ્સામી’’તિ સુદ્ધચિત્તેન મયા ગહિતન્તિ વા સલ્લક્ખેતું સક્કોતિ. સચે પન મૂલેપિ પટિગ્ગહિતં હોતીતિ એત્થ ‘‘ગહેત્વા ગતે મય્હમ્પિ દદેય્યુન્તિ સઞ્ઞાય સચે પટિગ્ગહિતં હોતી’’તિ વદન્તિ.

૧૧૪. કોટ્ઠાસે કરોતીતિ ‘‘ભિક્ખૂ સામણેરા ચ અત્તનો અત્તનો અભિરુચિતં કોટ્ઠાસં ગણ્હન્તૂ’’તિ સબ્બેસં સમકે કોટ્ઠાસે કરોતિ. ગહિતાવસેસન્તિ સામણેરેહિ ગહિતકોટ્ઠાસતો અવસેસં. ગણ્હિત્વાતિ ‘‘મય્હં ઇદં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ગહેત્વા. ઇધ ગહિતાવસેસં નામ તેન ગણ્હિત્વા પુન ઠપિતં.

પટિગ્ગહેત્વાતિ ¶ તદહુ પટિગ્ગહેત્વા. તેનેવ ‘‘યાવકાલિકેન યાવજીવિકસંસગ્ગે દોસો નત્થી’’તિ વુત્તં. સચે પન પુરિમદિવસે પટિગ્ગહેત્વા ઠપિતા હોતિ, સામિસેન મુખેન તસ્સા વટ્ટિયા ધૂમં પિવિતું ન વટ્ટતિ. સમુદ્દોદકેનાતિ અપ્પટિગ્ગહિતસમુદ્દોદકેન.

હિમકરકા નામ કદાચિ વસ્સોદકેન સહ પતનકા પાસાણલેખા વિય ઘનીભૂતા ઉદકવિસેસા, તેસુ પટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ. તેનાહ ‘‘ઉદકગતિકા એવા’’તિ. યસ્મા કતકટ્ઠિ ઉદકં પસાદેત્વા વિસું તિટ્ઠતિ, તસ્મા ‘‘અબ્બોહારિક’’ન્તિ વુત્તં. ઇમિના અપ્પટિગ્ગહિતાપત્તીહિ અબ્બોહારિકં, વિકાલભોજનાપત્તીહિપિ અબ્બોહારિકન્તિ દસ્સેતિ. લગ્ગતીતિ સુક્ખે મુખે ચ હત્થે ચ મત્તિકાવણ્ણં દસ્સેન્તં લગ્ગતિ. બહલન્તિ હત્થમુખેસુ અલગ્ગનકમ્પિ પટિગ્ગહેતબ્બં.

વાસમત્તન્તિ રેણુખીરાભાવં દસ્સેતિ. પાનીયં ગહેત્વાતિ અત્તનોયેવ અત્થાય ગહેત્વા. સચે પન પીતાવસેસકં તત્થેવ આકિરિસ્સામીતિ ગણ્હાતિ, પુન પટિગ્ગહણકિચ્ચં ¶ નત્થિ. આકિરતિ, પટિગ્ગહેતબ્બન્તિ પુપ્ફરસસ્સ પઞ્ઞાયનતો વુત્તં. વિક્ખમ્ભેત્વાતિ વિયૂહિત્વા, અપનેત્વાતિ અત્થો.

૧૧૫. મહાભૂતેસૂતિ પાણસરીરસન્નિસ્સિતેસુ પથવીઆદિમહાભૂતેસુ. સબ્બં વટ્ટતીતિ અત્તનો પરેસઞ્ચ સરીરસન્નિસ્સિતં સબ્બં વટ્ટતિ, અકપ્પિયમંસાનુલોમતાય થુલ્લચ્ચયાદિં ન જનેતીતિ અધિપ્પાયો. પતતીતિ અત્તનો સરીરતો છિજ્જિત્વા પતતિ. ‘‘રુક્ખતો છિન્દિત્વા’’તિ વુત્તત્તા મત્તિકત્થાય પથવિં ખણિતું, અઞ્ઞમ્પિ યં કિઞ્ચિ મૂલપણ્ણાદિવિસભેસજ્જં છિન્દિત્વા છારિકં અકત્વાપિ અપ્પટિગ્ગહિતમ્પિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

પટિગ્ગહણવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

વીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૧. પવારણાવિનિચ્છયકથા

૧૧૬. એવં ¶ પટિગ્ગહણવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ પવારણાવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘પટિક્ખેપપવારણા’’તિઆદિમાહ. તત્થ પટિક્ખિપનં પટિક્ખેપો, અસમ્પટિચ્છનન્તિ અત્થો. પવારિયતે પવારણા, પટિસેધનન્ત્યત્થો. પટિક્ખેપસઙ્ખાતા પવારણા પટિક્ખેપપવારણા. અથ વા પટિક્ખેપવસેન પવારણા પટિક્ખેપપવારણા. પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં ભુઞ્જન્તસ્સ અઞ્ઞસ્મિં ભોજને અભિહટે પટિક્ખેપસઙ્ખાતા પવારણાતિ સમ્બન્ધો.

૧૧૭. યં અસ્નાતીતિ યં ભુઞ્જતિ. અમ્બિલપાયાસાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન ખીરપાયાસાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ અમ્બિલપાયાસગ્ગહણેન ¶ તક્કાદિઅમ્બિલસંયુત્તા ઘનયાગુ વુત્તા. ખીરપાયાસગ્ગહણેન ખીરસંયુત્તા યાગુ સઙ્ગય્હતિ. પવારણં જનેતીતિ અનતિરિત્તભોજનાપત્તિનિબન્ધનં પટિક્ખેપં સાધેતિ. કતોપિ પટિક્ખેપો અનતિરિત્તભોજનાપત્તિનિબન્ધનો ન હોતિ, અકતટ્ઠાનેયેવ તિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘પવારણં ન જનેતી’’તિ.

‘‘યાગુ-સદ્દસ્સ પવારણજનકયાગુયાપિ સાધારણત્તા ‘યાગું ગણ્હથા’તિ વુત્તેપિ પવારણા હોતીતિ પવારણં જનેતિયેવાતિ વુત્ત’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. તં પરતો તત્થેવ ‘‘ભત્તમિસ્સકં યાગું આહરિત્વા’’તિ એત્થ વુત્તકારણેન ન સમેતિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ – હેટ્ઠા અયાગુકે નિમન્તને ઉદકકઞ્જિકખીરાદીહિ સદ્ધિં મદ્દિતં ભત્તમેવ સન્ધાય ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વુત્તત્તા પવારણા હોતિ. ‘‘ભત્તમિસ્સકં યાગું આહરિત્વા’’તિ એત્થ પન વિસું યાગુયા વિજ્જમાનત્તા પવારણા ન હોતીતિ. તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ ખીરાદીહિ સદ્ધિં મદ્દિતં ભત્તમેવ સન્ધાય ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વુત્તત્તા યાગુયાવ તત્થ અભાવતો પવારણા હોતીતિ એવમેત્થ કારણં વત્તબ્બં. એવઞ્હિ સતિ પરતો ‘‘યેનાપુચ્છિતો, તસ્સ અત્થિતાયા’’તિ અટ્ઠકથાય વુત્તકારણેનપિ સંસન્દતિ, અઞ્ઞથા ગણ્ઠિપદેસુયેવ પુબ્બાપરવિરોધો આપજ્જતિ, અટ્ઠકથાય ચ ન સમેતીતિ. સચે…પે… પઞ્ઞાયતીતિ ઇમિના વુત્તપ્પમાણસ્સ મચ્છમંસખણ્ડસ્સ નહારુનો વા સબ્ભાવમત્તં દસ્સેતિ. તાહીતિ પુથુકાહિ.

સાલિવીહિયવેહિ કતસત્તૂતિ યેભુય્યનયેન વુત્તં, સત્ત ધઞ્ઞાનિ પન ભજ્જિત્વા કતોપિ સત્તુયેવ. તેનેવાહ ‘‘કઙ્ગુવરક…પે… સત્તુસઙ્ગહમેવ ગચ્છતી’’તિ. સત્તુમોદકોતિ સત્તુયો પિણ્ડેત્વા ¶ કતો અપક્કો સત્તુગુળો ¶ . વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૩૮-૨૩૯) પન ‘‘સત્તુમોદકોતિ સત્તું તેમેત્વા કતો અપક્કો, સત્તું પન પિસિત્વા પિટ્ઠં કત્વા તેમેત્વા પૂવં કત્વા પચન્તિ, તં ન પવારેતી’’તિ વુત્તં.

પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરવસેન વિપ્પકતભોજનભાવસ્સ ઉપચ્છિન્નત્તા ‘‘મુખે સાસપમત્તમ્પિ…પે… ન પવારેતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અકપ્પિયમંસં પટિક્ખિપતિ, ન પવારેતી’’તિ વચનતો સચે સઙ્ઘિકં લાભં અત્તનો અપાપુણન્તં જાનિત્વા વા અજાનિત્વા વા પટિક્ખિપતિ, ન પવારેતિ પટિક્ખિપિતબ્બસ્સેવ પટિક્ખિત્તત્તા, અલજ્જિસન્તકં પટિક્ખિપન્તોપિ ન પવારેતિ. અવત્થુતાયાતિ અનતિરિત્તાપત્તિસાધિકાય પવારણાય અવત્થુભાવતો. એતેન પટિક્ખિપિતબ્બસ્સેવ પટિક્ખિત્તભાવં દીપેતિ. યઞ્હિ પટિક્ખિપિતબ્બં હોતિ, તસ્સ પટિક્ખેપો આપત્તિયા અઙ્ગં ન હોતીતિ તં પવારણાય અવત્થૂતિ વુચ્ચતિ.

૧૧૮. આસન્નતરં અઙ્ગન્તિ હત્થપાસતો બહિ ઠત્વા ઓનમિત્વા દેન્તસ્સ સીસં આસન્નતરં હોતિ, તસ્સ ઓરિમન્તેન પરિચ્છિન્દિતબ્બં.

ઉપનામેતીતિ ઇમિના કાયાભિહારં દસ્સેતિ. અપનામેત્વાતિ અભિમુખં હરિત્વા. ઇદં ભત્તં ગણ્હાતિ વદતીતિ કિઞ્ચિ અપનામેત્વા વદતિ. કેવલં વાચાભિહારસ્સ અનધિપ્પેતત્તા ગણ્હથાતિ ગહેતું આરદ્ધં. હત્થપાસતો બહિ ઠિતસ્સ સતિપિ દાતુકામતાભિહારે પટિક્ખિપન્તસ્સ દૂરભાવેનેવ પવારણાય અભાવતો થેરસ્સપિ દૂરભાવમત્તં ગહેત્વા પવારણાય અભાવં દસ્સેન્તો ‘‘થેરસ્સ દૂરભાવતો’’તિઆદિમાહ, ન પન થેરસ્સ અભિહારસમ્ભવતો. સચેપિ ગહેત્વા ગતો હત્થપાસે ઠિતો ¶ હોતિ, કિઞ્ચિ પન અવત્વા આધારટ્ઠાને ઠિતત્તા અભિહારો નામ ન હોતીતિ ‘‘દૂતસ્સ ચ અનભિહરણતો’’તિ વુત્તં. ‘‘ગહેત્વા આગતેન ‘ભત્તં ગણ્હથા’તિ વુત્તે અભિહારો નામ હોતીતિ ‘સચે પન ગહેત્વા આગતો ભિક્ખુ…પે… પવારણા હોતી’તિ વુત્ત’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘પત્તં કિઞ્ચિપિ ઉપનામેત્વા ‘ઇમં ભત્તં ગણ્હથા’તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ, તં યુત્તં વિય દિસ્સતિ વાચાભિહારસ્સ ઇધ અનધિપ્પેતત્તા.

પરિવેસનાયાતિ ભત્તગ્ગે. અભિહટાવ હોતીતિ પરિવેસકેનેવ અભિહટા હોતિ. તતો ¶ દાતુકામતાય ગણ્હન્તં પટિક્ખિપન્તસ્સ પવારણા હોતીતિ એત્થ અગ્ગણ્હન્તમ્પિ પટિક્ખિપતો પવારણા હોતિયેવ. કસ્મા? દાતુકામતાય અભિહટત્તા, ‘‘તસ્મા સા અભિહટાવ હોતી’’તિ હિ વુત્તં. તેનેવ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ ‘‘દાતુકામાભિહારે સતિ કેવલં ‘દસ્સામી’તિ ગહણમેવ અભિહારો ન હોતિ, ‘દસ્સામી’તિ ગણ્હન્તેપિ અગણ્હન્તેપિ દાતુકામતાભિહારોવ અભિહારો હોતિ, તસ્મા ગહણસમયે વા અગ્ગહણસમયે વા તં પટિક્ખિપતો પવારણા હોતી’’તિ વુત્તં. ઇદાનિ તસ્સ અસતિ દાતુકામતાભિહારે ગહણસમયેપિ પટિક્ખિપતો પવારણા ન હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સચે પના’’તિઆદિ વુત્તં. કટચ્છુના અનુક્ખિત્તમ્પિ પુબ્બે એવ અભિહટત્તા પવારણા હોતીતિ ‘‘અભિહટાવ હોતી’’તિ વુત્તં. ઉદ્ધટમત્તેતિ ભાજનતો વિયોજિતમત્તે. દ્વિન્નં સમભારેપીતિ પરિવેસકસ્સ ચ અઞ્ઞસ્સ ચ ભત્તપચ્છિભારગ્ગહણે સમ્ભૂતેપીતિ અત્થો.

૧૧૯. રસં ગણ્હથાતિ એત્થ કેવલં મંસરસસ્સ અપવારણાજનકસ્સ નામેન વુત્તત્તા પટિક્ખિપતો પવારણા ન ¶ હોતિ. મચ્છરસન્તિઆદીસુ મચ્છો ચ રસઞ્ચાતિ અત્થસમ્ભવતો, વત્થુનોપિ તાદિસત્તા પવારણા હોતિ. ‘‘ઇદં ગણ્હથા’’તિપિ અવત્વા તુણ્હીભૂતેન અભિહટં પટિક્ખિપતોપિ હોતિ એવ.

કરમ્બકોતિ મિસ્સકાધિવચનમેતં. યઞ્હિ બહૂહિ મિસ્સેત્વા કરોન્તિ, સો ‘‘કરમ્બકો’’તિ વુચ્ચતિ, સો સચેપિ મંસેન મિસ્સેત્વા કતો હોતિ, ‘‘કરમ્બકં ગણ્હથા’’તિ અપવારણારહસ્સ નામેન વુત્તત્તા પટિક્ખિપતો પવારણા ન હોતિ. ‘‘મંસકરમ્બકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે પન ‘‘મંસમિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તં હોતિ, તસ્મા પવારણાવ હોતિ.

૧૨૦. ‘‘ઉદ્દિસ્સકત’’ન્તિ મઞ્ઞમાનોતિ એત્થ ‘‘વત્થુનો કપ્પિયત્તા અકપ્પિયસઞ્ઞાય પટિક્ખેપતોપિ અચિત્તકત્તા ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ પવારણા હોતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘હેટ્ઠા અયાગુકે નિમન્તને ઉદકકઞ્જિકખીરાદીહિ સદ્ધિં મદ્દિતં ભત્તમેવ સન્ધાય ‘યાગું ગણ્હથા’તિ વુત્તત્તા પવારણા હોતિ, ‘ભત્તમિસ્સકં યાગું આહરિત્વા’તિ એત્થ પન વિસું યાગુયા વિજ્જમાનત્તા પવારણા ન હોતી’’તિ વદન્તિ. અયમેત્થ અધિપ્પાયોતિ ‘‘યેનાપુચ્છિતો’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં સન્ધાય વદતિ. કારણં પનેત્થ દુદ્દસન્તિ એત્થ એકે તાવ વદન્તિ ‘‘યસ્મા યાગુમિસ્સકં નામ ભત્તમેવ ન હોતિ, ખીરાદિકમ્પિ હોતિયેવ, તસ્મા કરમ્બકે વિય પવારણાય ન ભવિતબ્બં, એવઞ્ચ સતિ ‘યાગુ બહુતરા વા હોતિ સમસમા વા ¶ , ન પવારેતિ, યાગુ મન્દા, ભત્તં બહુતરં, પવારેતી’તિ એત્થ કારણં દુદ્દસ’’ન્તિ. કેચિ પન વદન્તિ ‘‘યાગુમિસ્સકં નામ ભત્તં, તસ્મા તં પટિક્ખિપતો પવારણાય એવ ભવિતબ્બં, એવઞ્ચ સતિ ‘ઇધ પવારણા હોતિ, ન હોતી’તિ એત્થ કારણં દુદ્દસ’’ન્તિ.

યથા ¶ ચેત્થ કારણં દુદ્દસં, એવં પરતો ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ એત્થાપિ કારણં દુદ્દસમેવાતિ વેદિતબ્બં. ન હિ પવારણપ્પહોનકસ્સ અપ્પબહુભાવો પવારણાય ભાવાભાવનિમિત્તં, કિઞ્ચરહિ પવારણાજનકસ્સ નામ ગહણમેવેત્થ પમાણં, તસ્મા ‘‘ઇદઞ્ચ કરમ્બકેન ન સમાનેતબ્બ’’ન્તિઆદિના યમ્પિ કારણં વુત્તં, તમ્પિ પુબ્બે વુત્તેન સંસન્દિયમાનં ન સમેતિ. યદિ હિ મિસ્સકન્તિ ભત્તમિસ્સકેયેવ રુળ્હં સિયા, એવં સતિ યથા ‘‘ભત્તમિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે ભત્તં બહુતરં વા સમં વા અપ્પતરં વા હોતિ, પવારેતિયેવ, એવં ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તેપિ અપ્પતરેપિ ભત્તે પવારણાય ભવિતબ્બં ‘‘મિસ્સક’’ન્તિ ભત્તમિસ્સકેયેવ રુળ્હત્તા. તથા હિ ‘‘મિસ્સકન્તિ ભત્તમિસ્સકેયેવ રુળ્હવોહારત્તા ઇદં પન ભત્તમિસ્સકમેવાતિ વુત્ત’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અથ મિસ્સકન્તિ ભત્તમિસ્સકે રુળ્હં ન હોતિ, મિસ્સકભત્તં પન સન્ધાય ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તન્તિ. એવમ્પિ યથા અયાગુકે નિમન્તને ખીરાદીહિ સમ્મદ્દિતં ભત્તમેવ સન્ધાય ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વુત્તે પવારણા હોતિ, એવમિધાપિ મિસ્સકભત્તમેવ સન્ધાય ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે ભત્તં અપ્પં વા હોતુ, બહુ વા, પવારણા એવ સિયા, તસ્મા મિસ્સકન્તિ ભત્તમિસ્સકે રુળ્હં વા હોતુ, મિસ્સકં સન્ધાય ભાસિતં વા, ઉભયથાપિ પુબ્બેનાપરં ન સમેતીતિ કિમેત્થ કારણચિન્તાય. ઈદિસેસુ પન ઠાનેસુ અટ્ઠકથાપમાણેનેવ ગન્તબ્બન્તિ અયં અમ્હાકં ખન્તિ.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૩૮-૨૩૯) પન ‘‘ઉદ્દિસ્સકતન્તિ મઞ્ઞમાનોતિ એત્થ વત્થુનો કપ્પિયત્તા ‘પવારિતોવ હોતી’તિ વુત્તં. તઞ્ચે ઉદ્દિસ્સકતમેવ હોતિ, પટિક્ખેપો નત્થિ. અયમેત્થાધિપ્પાયોતિ ‘યેનાપુચ્છિતો’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં સન્ધાય વદતિ. કારણં પનેત્થ દુદ્દસન્તિ ભત્તસ્સ બહુતરભાવે ¶ પવારણાય સમ્ભવકારણં દુદ્દસં, અઞ્ઞથા કરમ્બકેપિ મચ્છાદિબહુભાવે પવારણા ભવેય્યાતિ અધિપ્પાયો. યથા ચેત્થ કારણં દુદ્દસં, એવં પરતો ‘મિસ્સકં ગણ્હથા’તિ એત્થાપિ કારણં દુદ્દસમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. યઞ્ચ ‘ઇદં પન ભત્તમિસ્સકમેવા’તિઆદિ ¶ કારણં વુત્તં, તમ્પિ ‘અપ્પતરં ન પવારેતી’તિ વચનેન ન સમેતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં.

‘‘વિસું કત્વા દેતીતિ ભત્તસ્સ ઉપરિ ઠિતં રસાદિં વિસું ગહેત્વા દેતી’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેહિચિ પન ‘‘યથા ભત્તસિત્થં ન પતતિ, તથા ગાળ્હં હત્થેન પીળેત્વા પરિસ્સાવેત્વા દેતી’’તિ વુત્તં. તત્થાપિ કારણં ન દિસ્સતિ. યથા હિ ભત્તમિસ્સકં યાગું આહરિત્વા ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિ વત્વા યાગુમિસ્સકં ભત્તમ્પિ દેન્તં પટિક્ખિપતો પવારણા ન હોતિ, એવમિધાપિ બહુખીરરસાદીસુ ભત્તેસુ ‘‘ખીરં ગણ્હથા’’તિઆદીનિ વત્વા દિન્નાનિ ખીરાદીનિ વા દેતુ ખીરાદિમિસ્સકં ભત્તં વા, ઉભયથાપિ પવારણાય ન ભવિતબ્બં, તસ્મા ‘‘વિસું કત્વા દેતી’’તિ તેનાકારેન દેન્તં સન્ધાય વુત્તં, ન પન ભત્તમિસ્સકં કત્વા દીયમાનં પટિક્ખિપતો પવારણા હોતીતિ દસ્સનત્થન્તિ ગહેતબ્બં. યદિ પન ભત્તમિસ્સકં કત્વા દીયમાને પવારણા હોતીતિ અધિપ્પાયેન અટ્ઠકથાયં ‘‘વિસું કત્વા દેતી’’તિ વુત્તં, એવં સતિ અટ્ઠકથાયેવેત્થ પમાણન્તિ ગહેતબ્બં, ન પન કારણન્તરં ગવેસિતબ્બં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૩૮-૨૩૯) પન ‘‘વિસું કત્વા દેતીતિ ‘રસં ગણ્હથા’તિઆદિના વાચાય વિસું કત્વા દેતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો, ન પન કાયેન રસાદિં વિયોજેત્વાતિ તથા અવિયોજિતેપિ પટિક્ખિપતો પવારણાય અસમ્ભવતો અપવારણાપહોનકસ્સ નામેન વુત્તત્તા ભત્તમિસ્સકયાગું આહરિત્વા ‘યાગું ¶ ગણ્હથા’તિ વુત્તટ્ઠાનાદીસુ વિય, અઞ્ઞથા એત્થ યથા પુબ્બાપરં ન વિરુજ્ઝતિ, તથા અધિપ્પાયો ગહેતબ્બો’’તિ વુત્તં.

નાવા વા સેતુ વાતિઆદિમ્હિ નાવાદિઅભિરુહનાદિક્ખણે કિઞ્ચિ ઠત્વાપિ અભિરુહનાદિકાતબ્બત્તેપિ ગમનતપ્પરતાય ઠાનં નામ ન હોતિ, જનસમ્મદ્દેન પન અનોકાસાદિભાવેન ઠાતું ન વટ્ટતિ. અચાલેત્વાતિ વુત્તટ્ઠાનતો અઞ્ઞસ્મિં પીઠપ્પદેસે વા ઉદ્ધં વા અપેલ્લેત્વા, તસ્મિં એવ પન ઠાને પરિવત્તેતું લભતિ. તેનાહ ‘‘યેન પસ્સેના’’તિઆદિ. સચે ઉક્કુટિકં નિસિન્નો પાદે અમુઞ્ચિત્વાપિ ભૂમિયં નિસીદતિ, ઇરિયાપથં વિકોપેન્તો નામ હોતીતિ ઉક્કુટિકાસનં અવિકોપેત્વા સુખેન નિસીદિતું ‘‘તસ્સ પન હેટ્ઠા…પે… નિસીદનકં દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘આસનં અચાલેત્વાતિ પીઠે ફુટ્ઠોકાસતો આનિસદમંસં ¶ અમોચેત્વા અનુટ્ઠહિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. અદિન્નાદાને વિય ઠાનાચાવનં ન ગહેતબ્બ’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં.

૧૨૧. અકપ્પિયકતન્તિ એત્થ અકપ્પિયકતસ્સેવ અનતિરિત્તભાવતો કપ્પિયં અકારાપેત્વા તસ્મિં પત્તે પક્ખિત્તં મૂલફલાદિયેવ અતિરિત્તં ન હોતિ, અકપ્પિયભોજનં વા કુલદૂસનાદિના ઉપ્પન્નં. સેસં પન પત્તપરિયાપન્નં અતિરિત્તમેવ હોતિ, પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, તં પન મૂલફલાદિં પરિભુઞ્જિતુકામેન તતો નીહરિત્વા કપ્પિયં કારાપેત્વા અઞ્ઞસ્મિં ભાજને ઠપેત્વા અતિરિત્તં કારાપેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં.

૧૨૨. સો પુન કાતું ન લભતીતિ તસ્મિંયેવ ભાજને કરિયમાનં પઠમં કતેન સદ્ધિં કતં હોતીતિ પુન સોયેવ કાતું ન લભતિ, અઞ્ઞો લભતિ. અઞ્ઞસ્મિં પન ભાજને તેન વા અઞ્ઞેન વા કાતું વટ્ટતિ. તેનાહ ¶ ‘‘યેન અકતં, તેન કાતબ્બં, યઞ્ચ અકતં, તં કાતબ્બ’’ન્તિ. તેનાપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો ન કેવલં અઞ્ઞેનેવાતિ ઇમમત્થં દીપેતિ. એવં કતન્તિ અઞ્ઞસ્મિં ભાજને કતં.

પેસેત્વાતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ હત્થે પેસેત્વા. ઇમસ્સ વિનયકમ્મભાવતો ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ હત્થે ઠિતં ન કાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

સચે પન આમિસસંસટ્ઠાનીતિ એત્થ સચે મુખગતેનાપિ અનતિરિત્તેન આમિસેન સંસટ્ઠાનિ હોન્તિ, પાચિત્તિયમેવાતિ વેદિતબ્બં, તસ્મા પવારિતેન ભોજનં અતિરિત્તં કારાપેત્વા ભુઞ્જન્તેનપિ યથા અકતેન મિસ્સં ન હોતિ, એવં મુખઞ્ચ હત્થઞ્ચ સુદ્ધં કત્વા ભુઞ્જિતબ્બં. કિઞ્ચાપિ અપવારિતસ્સ પુરેભત્તં યામકાલિકાદીનિ આહારત્થાય પરિભુઞ્જતોપિ અનાપત્તિ, પવારિતસ્સ પન પવારણમૂલકં દુક્કટં હોતિયેવાતિ ‘‘યામકાલિકં…પે… અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ પાળિયં (પાચિ. ૨૪૦) વુત્તં.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

પટિક્ખેપપવારણાવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

એકવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૨. પબ્બજ્જાવિનિચ્છયકથા

૧૨૩. એવં ¶ પટિક્ખેપપવારણાવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ પબ્બજ્જાવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘પબ્બજ્જાતિ એત્થ પના’’ત્યાદિમાહ. તત્થ પઠમં વજિતબ્બાતિ પબ્બજ્જા, ઉપસમ્પદાતો પઠમં ઉપગચ્છિતબ્બાતિ ¶ અત્થો. પ-પુબ્બ વજ ગતિમ્હીતિ ધાતુ. કુલપુત્તન્તિ આચારકુલપુત્તં સન્ધાય વદતિ. યે પુગ્ગલા પટિક્ખિત્તા, તે વજ્જેત્વાતિ સમ્બન્ધો. પબ્બજ્જાદોસવિરહિતોતિ પબ્બજ્જાય અન્તરાયકરેહિ પઞ્ચાબાધાદિદોસેહિ વિરહિતો. નખપિટ્ઠિપ્પમાણન્તિ એત્થ કનિટ્ઠઙ્ગુલિનખપિટ્ઠિ અધિપ્પેતા. ‘‘તઞ્ચે નખપિટ્ઠિપ્પમાણમ્પિ વડ્ઢનપક્ખે ઠિતં હોતિ, ન પબ્બાજેતબ્બોતિ ઇમિના સામઞ્ઞલક્ખણં દસ્સિતં, તસ્મા યત્થ કત્થચિ સરીરાવયવેસુ નખપિટ્ઠિપ્પમાણં વડ્ઢનકપક્ખે ઠિતં ચે, ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. એવઞ્ચ સતિ નખપિટ્ઠિપ્પમાણમ્પિ અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતં ચે, સબ્બત્થ વટ્ટતીતિ આપન્નં, તઞ્ચ ન સામઞ્ઞતો અધિપ્પેતન્તિ પદેસવિસેસેયેવ નિયમેત્વા દસ્સેન્તો ‘સચે પના’તિઆદિમાહ. સચે હિ અવિસેસેન નખપિટ્ઠિપ્પમાણં અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતં વટ્ટેય્ય, ‘નિવાસનપારુપનેહિ પકતિપટિચ્છન્નટ્ઠાને’તિ પદેસનિયમં ન કરેય્ય, તસ્મા નિવાસનપારુપનેહિ પકતિપટિચ્છન્નટ્ઠાનતો અઞ્ઞત્થ નખપિટ્ઠિપ્પમાણં અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતમ્પિ ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. નખપિટ્ઠિપ્પમાણતો ખુદ્દકતરં પન અવડ્ઢનકપક્ખે વા વડ્ઢનકપક્ખે વા ઠિતં હોતુ, વટ્ટતિ નખપિટ્ઠિપ્પમાણતો ખુદ્દકતરસ્સ વડ્ઢનકપક્ખે અવડ્ઢનકપક્ખે વા ઠિતસ્સ મુખાદીસુયેવ પટિક્ખિત્તત્તા’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૮૮) વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૮૮-૮૯) પન ‘‘પટિચ્છન્નટ્ઠાને નખપિટ્ઠિપ્પમાણં અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતં હોતિ, વટ્ટતીતિ વુત્તત્તા અપ્પટિચ્છન્નટ્ઠાને તાદિસમ્પિ ન વટ્ટતિ, પટિચ્છન્નટ્ઠાનેપિ ચ વડ્ઢનકપક્ખે ઠિતં ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધમેવ હોતિ. પાકટટ્ઠાનેપિ પન નખપિટ્ઠિપ્પમાણતો ઊનતરં અવડ્ઢનકં વટ્ટતીતિ યે ગણ્હેય્યું, તેસં તં ગહણં પટિસેધેતું ‘મુખે પના’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. ગોધા…પે… ન વટ્ટતીતિ ઇમિના તાદિસોપિ રોગો કુટ્ઠેયેવ ¶ અન્તોગધોતિ દસ્સેતિ. ગણ્ડેપિ ઇમિના નયેન વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. તત્થ પન મુખાદીસુ કોલટ્ઠિમત્તતો ખુદ્દકતરોપિ ગણ્ડો ન વટ્ટતીતિ વિસું ન દસ્સિતો. ‘‘અપ્પટિચ્છન્નટ્ઠાને અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતેપિ ન વટ્ટતી’’તિ એત્તકમેવ હિ તત્થ વુત્તં, તથાપિ કુટ્ઠે વુત્તનયેન મુખાદીસુ કોલટ્ઠિપ્પમાણતો ખુદ્દકતરોપિ ગણ્ડો ન વટ્ટતીતિ વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા અવડ્ઢનકપક્ખે ઠિતેપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો, તેન કોલટ્ઠિમત્તતો ¶ ખુદ્દકતરોપિ ન વટ્ટતીતિ અયમત્થો દસ્સિતોયેવાતિ અમ્હાકં ખન્તિ. પકતિવણ્ણે જાતેતિ રોગહેતુકસ્સ વિકારવણ્ણસ્સ અભાવં સન્ધાય વુત્તં.

કોલટ્ઠિમત્તકોતિ બદરટ્ઠિપ્પમાણો. ‘‘સઞ્જાતછવિં કારેત્વા’’તિ પાઠો, વિજ્જમાનછવિં કારેત્વાતિ અત્થો. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૮૮-૮૯) પન ‘‘સચ્છવિં કારેત્વાતિ વિજ્જમાનછવિં કારેત્વાતિ અત્થો, સઞ્છવિન્તિ વા પાઠો, સઞ્જાતછઅન્તિ અત્થો. ગણ્ડાદીસુ વૂપસન્તેસુપિ તં ઠાનં વિવણ્ણમ્પિ હોતિ, તં વટ્ટતી’’તિ વુત્તં.

પદુમપુણ્ડરીકપત્તવણ્ણન્તિ રત્તપદુમસેતપદુમપુપ્ફદલવણ્ણં. કુટ્ઠે વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘પટિચ્છન્નટ્ઠાને અવડ્ઢનકં વટ્ટતિ, અઞ્ઞત્થ ન કિઞ્ચિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તનયં દસ્સેતિ. સોસબ્યાધીતિ ખયરોગો. યક્ખુમ્માદોતિ કદાચિ આગન્ત્વા ભૂમિયં પાતેત્વા હત્થમુખાદિકં અવયવં ભૂમિયં ઘંસનકો યક્ખોવ રોગો.

૧૨૪. મહામત્તોતિ મહતિયા ઇસ્સરિયમત્તાય સમન્નાગતો. ‘‘ન દાનાહં દેવસ્સ ભટો’’તિ આપુચ્છતીતિ રઞ્ઞા એવ દિન્નં ઠાનન્તરં સન્ધાય વુત્તં. યો પન રાજકમ્મિકેહિ ¶ અમચ્ચાદીહિ ઠપિતો, અમચ્ચાદીનં એવ વા ભટો હોતિ, તેન તં તં અમચ્ચાદિમ્પિ આપુચ્છિતું વટ્ટતીતિ.

૧૨૫. ‘‘ધજબન્ધો’’તિ વુત્તત્તા અપાકટચોરો પબ્બાજેતબ્બોતિ વિઞ્ઞાયતિ. તેન વક્ખતિ ‘‘યે પન અમ્બલબુજાદિચોરકા’’તિઆદિ. એવં જાનન્તીતિ ‘‘સીલવા જાતો’’તિ જાનન્તિ.

૧૨૬. ભિન્દિત્વાતિ અન્દુબન્ધનં ભિન્દિત્વા. છિન્દિત્વાતિ સઙ્ખલિકબન્ધનં છિન્દિત્વા. મુઞ્ચિત્વાતિ રજ્જુબન્ધનં મુઞ્ચિત્વા. વિવરિત્વાતિ ગામબન્ધનાદીસુ ગામદ્વારાદીનિ વિવરિત્વા. અપસ્સમાનાનં વા પલાયતીતિ પુરિસગુત્તિયં પુરિસાનં ગોપકાનં અપસ્સમાનાનં પલાયતિ.

૧૨૯. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘કસાહતો કતદણ્ડકમ્મો’’તિ એત્થ વુત્તનયેનેવ.

૧૩૦. પલાતોપીતિ ¶ ઇણસ્સામિકાનં આગમનં ઞત્વા ભયેન પલાતોપિ ઇણાયિકો. ગીવા હોતિ ઇણાયિકભાવં ઞત્વા અનાદરેન ઇણમુત્તકે ભિક્ખુભાવે પવેસિતત્તા.

ઉપડ્ઢુપડ્ઢન્તિ થોકં થોકં. દાતબ્બમેવાતિ ઇણાયિકેન ધનં સમ્પજ્જતુ વા, મા વા, દાને સઉસ્સાહેનેવ ભવિતબ્બં, અઞ્ઞેહિ ચ ભિક્ખૂહિ ‘‘મા ધુરં નિક્ખિપાહી’’તિ વત્વા સહાયકેહિ ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ધુરનિક્ખેપેન હિસ્સ ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બતા સિયાતિ.

૧૩૧. દાસચારિત્તં આરોપેત્વા કીતોતિ ઇમિના દાસભાવપરિમોચનત્થાય કીતં નિવત્તેતિ. તાદિસો હિ ધનક્કીતોપિ અદાસો એવ. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૯૭) પન ‘‘દેસચારિત્તન્તિ ¶ સાવનપણ્ણારોપનાદિકં તં તં દેસચારિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ તત્થ ચારિત્તવસેનાતિ તસ્મિં તસ્મિં જનપદે દાસપણ્ણજ્ઝાપનાદિના અદાસકરણનિયામેન. અભિસેકાદીસુ સબ્બબન્ધનાનિ મોચાપેન્તિ, તં સન્ધાય ‘‘સબ્બસાધારણેના’’તિ વુત્તં.

સચે સયમેવ પણ્ણં આરોપેન્તિ, ન વટ્ટતીતિ તા ભુજિસ્સિત્થિયો ‘‘મયમ્પિ વણ્ણદાસિયો હોમા’’તિ અત્તનો રક્ખણત્થાય સયમેવ રાજૂનં દાસિપણ્ણે અત્તનો નામં લિખાપેન્તિ, તાસં પુત્તાપિ રાજદાસાવ હોન્તિ, તસ્મા તે પબ્બાજેતું ન વટ્ટતિ. તેહિ અદિન્ના ન પબ્બાજેતબ્બાતિ યત્તકા તેસં સામિનો, તેસુ એકેન અદિન્નેપિ ન પબ્બાજેતબ્બા. ભુજિસ્સે કત્વા પન પબ્બાજેતું વટ્ટતીતિ યસ્સ વિહારસ્સ તે આરામિકા દિન્ના, તસ્મિં વિહારે સઙ્ઘં ઞાપેત્વા ફાતિકમ્મેન ધનાદિં કત્વા ભુજિસ્સે કત્વા પબ્બાજેતું વટ્ટતિ. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૯૭) પન ‘‘દેવદાસિપુત્તે વટ્ટતીતિ લિખિતં. ‘આરામિકઞ્ચે પબ્બાજેતુકામો, અઞ્ઞમેકં દત્વા પબ્બાજેતબ્બ’ન્તિ વુત્તં. મહાપચ્ચરિવાદસ્સ અયમિધ અધિપ્પાયો, ‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરામિકે દેમા’તિ દિન્નત્તા ન તે તેસં દાસા, ‘આરામિકો ચ નેવ દાસો ન ભુજિસ્સો’તિ વત્તબ્બતો ન દાસોતિ લિખિતં. તક્કાસિઞ્ચનં સીહળદીપે ચારિત્તં, તે ચ પબ્બાજેતબ્બા સઙ્ઘસ્સારામિકત્તા. નિસ્સામિકં દાસં અત્તનાપિ ભુજિસ્સં કાતું લભતી’’તિ વુત્તં.

સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૯૭) પન ‘‘તક્કં સીસે આસિત્તકસદિસાવ હોન્તીતિ યથા અદાસે કરોન્તા તક્કેન સીસં ધોવિત્વા અદાસં કરોન્તિ, એવં આરામિકવચનેન દિન્નત્તા અદાસાવ તેતિ અધિપ્પાયો. ‘તક્કાસિઞ્ચનં પન સીહળદીપે ચારિત્ત’ન્તિ ¶ વદન્તિ. નેવ પબ્બાજેતબ્બોતિ વુત્તન્તિ કપ્પિયવચનેન દિન્નેપિ ¶ સઙ્ઘસ્સ આરામિકદાસત્તા એવં વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૯૭) ‘‘તક્કં સીસે આસિત્તકસદિસાવ હોન્તીતિ કેસુચિ જનપદેસુ અદાસે કરોન્તા તક્કં સીસે આસિઞ્ચન્તિ, તેન કિર તે અદાસા હોન્તિ, એવમિદમ્પિ આરામિકવચનેન દિન્નમ્પીતિ અધિપ્પાયો. તથા દિન્નેપિ સઙ્ઘસ્સ આરામિકદાસો એવાતિ ‘નેવ પબ્બાજેતબ્બો’તિ વુત્તં. ‘તાવકાલિકો નામ’તિ વુત્તત્તા કાલપરિચ્છેદં કત્વા વા પચ્છાપિ ગહેતુકામતાય વા દિન્નં સબ્બં તાવકાલિકમેવાતિ ગહેતબ્બં. નિસ્સામિકદાસો નામ યસ્સ સામિકુલં અઞ્ઞાતિકં મરણેન પરિક્ખીણં, ન કોચિ તસ્સ દાયાદો, સો પન સમાનજાતિકેહિ વા નિવાસગામવાસીહિ વા ઇસ્સરેહિ વા ભુજિસ્સો કતોવ પબ્બાજેતબ્બો. દેવદાસાપિ દાસા એવ. તે હિ કત્થચિ દેસે રાજદાસા હોન્તિ, કત્થચિ વિહારદાસા વા, તસ્મા પબ્બાજેતું ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં.

સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૯૭) પન ‘‘નિસ્સામિકદાસો નામ યસ્સ સામિકા સપુત્તદારા મતા હોન્તિ, ન કોચિ તસ્સ પરિગ્ગાહકો, સોપિ પબ્બાજેતું ન વટ્ટતિ, તં પન અત્તનાપિ ભુજિસ્સં કાતું વટ્ટતિ. યે વા પન તસ્મિં રટ્ઠે સામિનો, તેહિપિ કારાપેતું વટ્ટતિ, ‘દેવદાસિપુત્તં પબ્બાજેતું વટ્ટતી’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ‘દાસસ્સ પબ્બજિત્વા અત્તનો સામિકે દિસ્વા પલાયન્તસ્સ આપત્તિ નત્થી’તિ વદન્તી’’તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘દાસમ્પિ પબ્બાજેત્વા સામિકે દિસ્વા પટિચ્છાદનત્થં અપનેન્તો પદવારેન અદિન્નાદાનાપત્તિયા કારેતબ્બો, દાસસ્સ પન પલાયતો અનાપત્તી’’તિ વુત્તં.

૧૩૨. હત્થચ્છિન્નકાદિવત્થૂસુ કણ્ણમૂલેતિ સકલસ્સ કણ્ણસ્સ છેદં સન્ધાયાહ. કણ્ણસક્ખલિકાયાતિ કણ્ણચૂળિકાય ¶ . યસ્સ પન કણ્ણાવટ્ટેતિ હેટ્ઠા કુણ્ડલાદિઠપનછિદ્દં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘તઞ્હિ સઙ્ઘટ્ટનક્ખમં. અજપદકેતિ અજપદનાસિકટ્ઠિકોટિયં. તતો હિ ઉદ્ધં ન વિચ્છિન્દિતું સક્કા હોતિ. સન્ધેતુન્તિ અવિરૂપસણ્ઠાનં સન્ધાય વુત્તં, વિરૂપં પન પરિસદૂસકં આપાદેતિ.

ખુજ્જસરીરોતિ વઙ્કસરીરો. બ્રહ્મુનો વિય ઉજુકં ગત્તં સરીરં યસ્સ સો બ્રહ્મુજુગત્તો, ભગવા. અવસેસો સત્તોતિ ઇમિના લક્ખણેન રહિતસત્તો. એતેન ઠપેત્વા મહાપુરિસં ચક્કવત્તિઞ્ચ ¶ ઇતરે સત્તા ખુજ્જપક્ખિકાતિ દસ્સેતિ. યેભુય્યેન હિ સત્તા ખન્ધે કટિયં જાણૂસૂતિ તીસુ ઠાનેસુ નમન્તિ, તે કટિયં નમન્તા પચ્છતો નમન્તિ, દ્વીસુ ઠાનેસુ નમન્તા પુરતો નમન્તિ, દીઘસરીરા પન એકેન પસ્સેન વઙ્કા હોન્તિ, એકે મુખં ઉન્નામેત્વા નક્ખત્તાનિ ગણયન્તા વિય ચરન્તિ, એકે અપ્પમંસલોહિતા સૂલસદિસા હોન્તિ, એકે પુરતો પબ્ભારા હોન્તિ, પવેધમાના ગચ્છન્તિ. પરિવટુમોતિ સમન્તતો વટ્ટકાયો. એતેન એવરૂપા એવ વામનકા ન વટ્ટન્તીતિ દસ્સેતિ.

૧૩૩. અટ્ઠિસિરાચમ્મસરીરોતિ અટ્ઠિસિરાચમ્મમત્તસરીરો. કૂટકૂટસીસોતિ અનેકેસુ ઠાનેસુ પિણ્ડિતમંસતં દસ્સેતું આમેડિતં કતં. તેનાહ ‘‘તાલફલપિણ્ડિસદિસેના’’તિ. તાલફલાનં મઞ્જરી પિણ્ડિ નામ. અનુપુબ્બતનુકેન સીસેનાતિ ચેતિયથૂપિકા વિય કમેન કિસેન સીસેન. મહાવેળુપબ્બં વિય આદિતો પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાના અવિસમથૂલેન સીસેન સમન્નાગતો નાળિસીસો નામ. કપ્પસીસોતિ ગજમત્થકં વિય દ્વિધા ભિન્નસીસો. ‘‘કણ્ણિકકેસો વા’’તિ ઇમસ્સ વિવરણં ‘‘પાણકેહી’’તિઆદિ. મક્કટસ્સેવ નલાટેપિ કેસાનં ઉટ્ઠિતભાવં સન્ધાયાહ ‘‘સીસલોમેહી’’તિઆદિ.

મક્કટભમુકોતિ ¶ નલાટલોમેહિ અવિભત્તલોમભમુકો. અક્ખિચક્કેહીતિ અક્ખિમણ્ડલેહિ. કેકરોતિ તિરિયં પસ્સનકો. ઉદકતારકાતિ ઓલોકેન્તાનં ઉદકે પટિબિમ્બિકચ્છાયા. ઉદકબુબ્બુળન્તિ કેચિ. અક્ખિતારકાતિ અભિમુખે ઠિતાનં છાયા. અક્ખિભણ્ડકાતિપિ વદન્તિ. અતિપિઙ્ગલક્ખિ મજ્જારક્ખિ. મધુપિઙ્ગલન્તિ મધુવણ્ણપિઙ્ગલં. નિપ્પખુમક્ખીતિ એત્થ પખુમ-સદ્દો અક્ખિદલલોમેસુ નિરુળ્હો, તદભાવા નિપ્પખુમક્ખિ. અક્ખિપાકેનાતિ અક્ખિદલપરિયન્તેસુ પૂતિતાપજ્જનરોગેન.

ચિપિટનાસિકોતિ અનુન્નતનાસિકો. પટઙ્ગમણ્ડૂકો નામ મહામુખમણ્ડૂકો. ભિન્નમુખોતિ ઉપક્કમુખપરિયોસાનો, સબ્બદા વિવટમુખો વા. વઙ્કમુખોતિ એકપસ્સે અપક્કમ્મ ઠિતહેટ્ઠિમહનુકટ્ઠિકો. ઓટ્ઠચ્છિન્નકોતિ ઉભોસુ ઓટ્ઠેસુ યત્થ કત્થચિ જાતિયા વા પચ્છા વા સત્થાદિના અપનીતમંસેન ઓટ્ઠેન સમન્નાગતો. એળમુખોતિ નિચ્ચપગ્ઘરિતલાલામુખો.

ભિન્નગલોતિ અવનતગલો. ભિન્નઉરોતિ અતિનિન્નઉરમજ્ઝો. એવં ભિન્નપિટ્ઠીતિ. સબ્બઞ્ચેતન્તિ ¶ ‘‘કચ્છુગત્તો’’તિઆદિં સન્ધાય વુત્તં. એત્થ ચ વિનિચ્છયો કુટ્ઠાદીસુ વુત્તો એવાતિ આહ ‘‘વિનિચ્છયો’’તિઆદિ.

વાતણ્ડિકોતિ અણ્ડકેસુ વુદ્ધિરોગેન સમન્નાગતો, અણ્ડવાતરોગેન ઉદ્ધુતબીજણ્ડકોસેન સમન્નાગતો વા. યસ્સ નિવાસનેન પટિચ્છન્નમ્પિ ઉણ્ણતં પકાસતિ, સોવ ન પબ્બાજેતબ્બો. વિકટોતિ તિરિયં ગમનપાદેહિ સમન્નાગતો, યસ્સ ચઙ્કમતો જાણુકા બહિ નિગચ્છન્તિ. સઙ્ઘટ્ટોતિ ગચ્છતો પરિવત્તનપાદેહિ સમન્નાગતો, યસ્સ ચઙ્કમતો જાણુકા અન્તો પવિસન્તિ. મહાજઙ્ઘોતિ થૂલજઙ્ઘો. મહાપાદોતિ મહન્તેન પાદતલેન ¶ યુત્તો. પાદવેમજ્ઝેતિ પિટ્ઠિપાદવેમજ્ઝે. એતેન અગ્ગપાદો ચ પણ્હિ ચ સદિસાવાતિ દસ્સેતિ.

૧૩૪. મજ્ઝે સંકુટિતપાદત્તાતિ કુણ્ઠપાદતાય કારણં દસ્સેતિ, અગ્ગે સંકુટિતપાદત્તાતિ કુણ્ઠપાદતાય. કુણ્ઠપાદસ્સેવ ચઙ્કમનવિભાવનં ‘‘પિટ્ઠિપાદગ્ગેન ચઙ્કમન્તો’’તિ. ‘‘પાદસ્સ બાહિરન્તેના’’તિ ચ ‘‘અબ્ભન્તરન્તેના’’તિ ચ ઇદં પાદતલસ્સ ઉભોહિ પરિયન્તેહિ ચઙ્કમનં સન્ધાય વુત્તં.

મમ્મનન્તિ ખલિતવચનં, યો એકમેવક્ખરં ચતુપઞ્ચક્ખત્તું વદતિ, તસ્સેતં અધિવચનં, ઠાનકરણવિસુદ્ધિયા અભાવેન અફુટ્ઠક્ખરવચનં. વચનાનુકરણેન હિ સો ‘‘મમ્મનો’’તિ વુત્તો. યો ચ કરણસમ્પન્નોપિ એકમેવક્ખરં હિક્કારબહુસો વદતિ, સોપિ ઇધેવ સઙ્ગય્હતિ. યો વા પન તં નિગ્ગહેત્વાપિ અનામેડિતક્ખરમેવ સિથિલં સિલિટ્ઠવચનં વત્તું સમત્થો, સો પબ્બાજેતબ્બો. આપત્તિતો ન મુચ્ચન્તીતિ ઞત્વા કરોન્તાવ ન મુચ્ચન્તિ. જીવિતન્તરાયાદિઆપદાસુ અરુચિયા કાયસામગ્ગિં દેન્તસ્સ અનાપત્તિ.

૧૩૫. અભબ્બપુગ્ગલકથાસુ ‘‘યો કાળપક્ખે ઇત્થી હોતિ, જુણ્હપક્ખે પુરિસો, અયં પક્ખપણ્ડકો’’તિ કેચિ વદન્તિ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘કાળપક્ખે પણ્ડકો હોતિ, જુણ્હપક્ખે પનસ્સ પરિળાહો વૂપસમ્મતી’’તિ અપણ્ડકપક્ખે પરિળાહવૂપસમસ્સેવ વુત્તત્તા પણ્ડકપક્ખે ઉસ્સન્નપરિળાહતા પણ્ડકભાવાપત્તીતિ વિઞ્ઞાયતીતિ વીમંસિત્વા યુત્તતરં ગહેતબ્બં. ઇત્થિભાવો પુમ્ભાવો વા નત્થિ એતસ્સાતિ અભાવકો. ‘‘તસ્મિંયેવસ્સ પક્ખે પબ્બજ્જા વારિતાતિ એત્થ અપણ્ડકપક્ખે પબ્બાજેત્વા પણ્ડકપક્ખે નાસેતબ્બો’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘અપણ્ડકપક્ખે ¶ ¶ પબ્બજિતો સચે કિલેસક્ખયં પાપુણાતિ, ન નાસેતબ્બો’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં. પણ્ડકસ્સ હિ કિલેસક્ખયાસમ્ભવતો, ખીણકિલેસસ્સ ચ પણ્ડકભાવાનાપત્તિતો. અહેતુકપટિસન્ધિકથાયઞ્હિ અવિસેસેન પણ્ડકસ્સ અહેતુકપટિસન્ધિતા વુત્તા, આસિત્તઉસૂયપક્ખપણ્ડકાનઞ્ચ પટિસન્ધિતો પટ્ઠાયેવ પણ્ડકભાવો, ન પવત્તિયંયેવાતિ વદન્તિ. તેનેવ અહેતુકપટિસન્ધિનિદ્દેસે જચ્ચન્ધબધિરાદયો વિય પણ્ડકો જાતિસદ્દેન વિસેસેત્વા ન નિદ્દિટ્ઠો. ચતુત્થપારાજિકસંવણ્ણનાયઞ્ચ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૩૩) અભબ્બપુગ્ગલે દસ્સેન્તેન પણ્ડકતિરચ્છાનગતઉભતોબ્યઞ્જનકા તયો વત્થુવિપન્ના અહેતુકપટિસન્ધિકા, તેસં સગ્ગો અવારિતો, મગ્ગો પન વારિતોતિ અવિસેસતો વુત્તન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૦૯) આગતં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૧૦૯) પન પણ્ડકવત્થુસ્મિં આસિત્તઉસૂયપક્ખપણ્ડકા તયોપિ પુરિસભાવલિઙ્ગાદિયુત્તા અહેતુકપટિસન્ધિકા, તે ચ કિલેસપરિયુટ્ઠાનસ્સ બલવતાય નપુંસકપણ્ડકસદિસત્તા ‘‘પણ્ડકા’’તિ વુત્તા, તેસુ આસિત્તઉસૂયપણ્ડકાનં દ્વિન્નં કિલેસપરિયુટ્ઠાનં યોનિસોમનસિકારાદીહિ વીતિક્કમતો નિવારેતુમ્પિ સક્કા, તેન તે પબ્બાજેતબ્બાતિ વુત્તા. પક્ખપણ્ડકસ્સ પન કાળપક્ખે ઉમ્માદો વિય કિલેસપરિળાહો અવત્થરન્તો આગચ્છતિ, વીતિક્કમં પત્વા એવ ચ નિવત્તતિ, તસ્મા તસ્મિં પક્ખે સો ન પબ્બાજેતબ્બોતિ વુત્તો, તદેતં વિભાગં દસ્સેતું ‘‘યસ્સ પરેસ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ આસિત્તસ્સાતિ મુખે આસિત્તસ્સ અત્તનોપિ અસુચિમુચ્ચનેન પરિળાહો વૂપસમ્મતિ. ઉસૂયાય ઉપ્પન્નાયાતિ ઉસૂયાય વસેન અત્તનો સેવેતુકામતારાગે ઉપ્પન્ને અસુચિમુત્તિયા પરિળાહો વૂપસમ્મતિ.

‘‘બીજાનિ ¶ અપનીતાની’’તિ વુત્તત્તા બીજેસુ ઠિતેસુ નિમિત્તમત્તે અપનીતે પણ્ડકો ન હોતિ. ભિક્ખુનોપિ અનાબાધપચ્ચયા તદપનયને થુલ્લચ્ચયમેવ, ન પણ્ડકત્તં. બીજેસુ પન અપનીતેસુ અઙ્ગજાતમ્પિ રાગેન કમ્મનિયં ન હોતિ, પુમભાવો વિગચ્છતિ, મસ્સુઆદિપુરિસલિઙ્ગમ્પિ ઉપસમ્પદાપિ વિગચ્છતિ, કિલેસપરિળાહોપિ દુન્નિવારવીતિક્કમો હોતિ નપુંસકપણ્ડકસ્સ વિય, તસ્મા ઈદિસો ઉપસમ્પન્નોપિ નાસેતબ્બોતિ વદન્તિ. યદિ એવં કસ્મા બીજુદ્ધરણે પારાજિકં ન પઞ્ઞત્તન્તિ? એત્થ તાવ કેચિ વદન્તિ ‘‘પઞ્ઞત્તમેવેતં ભગવતા ‘પણ્ડકો ભિક્ખવે અનુપસમ્પન્નો ન ઉપસમ્પાદેતબ્બો, ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો’તિ વુત્તત્તા’’તિ. કેચિ ¶ પન ‘‘યસ્મા બીજુદ્ધરણક્ખણે પણ્ડકો ન હોતિ, તસ્મા તસ્મિં ખણે પારાજિકં ન પઞ્ઞત્તં. યસ્મા પન સો ઉદ્ધટબીજો ભિક્ખુ અપરેન સમયેન વુત્તનયેન પણ્ડકત્તં આપજ્જતિ, અભાવકો હોતિ, ઉપસમ્પદાય અવત્થુ, તતો એવ ચસ્સ ઉપસમ્પદા વિગચ્છતિ, તસ્મા એસ પણ્ડકત્તુપગમનકાલતો પટ્ઠાય જાતિયા નપુંસકપણ્ડકેન સદ્ધિં યોજેત્વા ‘ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો’તિ અભબ્બોતિ વુત્તો, ન તતો પુબ્બે. અયઞ્ચ કિઞ્ચાપિ સહેતુકો, ભાવક્ખયેન પનસ્સ અહેતુકસદિસતાય મગ્ગોપિ ન ઉપ્પજ્જતી’’તિ વદન્તિ. અપરે પન ‘‘પબ્બજ્જતો પુબ્બે ઉપક્કમેન પણ્ડકભાવમાપન્નં સન્ધાય ‘ઉપસમ્પન્નો નાસેતબ્બો’તિ વુત્તં, ઉપસમ્પન્નસ્સ પન પચ્છા ઉપક્કમેન ઉપસમ્પદાપિ ન વિગચ્છતી’’તિ, તં ન યુત્તં. યદગ્ગેન હિ પબ્બજ્જતો પુબ્બે ઉપક્કમેન અભબ્બો હોતિ, તદગ્ગેન પચ્છાપિ હોતીતિ વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

ઇત્થત્તાદિ ભાવો નત્થિ એતસ્સાતિ અભાવકો. પબ્બજ્જા ન વારિતાતિ એત્થ પબ્બજ્જાગ્ગહણેનેવ ઉપસમ્પદાપિ ગહિતા. તેનાહ ‘‘યસ્સ ચેત્થ પબ્બજ્જા વારિતા’’તિઆદિ. તસ્મિં ¶ યેવસ્સ પક્ખે પબ્બજ્જા વારિતાતિ એત્થ પન અપણ્ડકપક્ખેપિ પબ્બજ્જામત્તમેવ લભતિ, ઉપસમ્પદા પન તદાપિ ન વટ્ટતિ, પણ્ડકપક્ખે પન આગતો લિઙ્ગનાસનાય નાસેતબ્બોતિ વેદિતબ્બન્તિ વુત્તં.

૧૩૬. ઉભતોબ્યઞ્જનમસ્સ અત્થીતિ ઉભતોબ્યઞ્જનકોતિ ઇમિના અસમાનાધિકરણવિસયો બાહિરત્થસમાસોયં, પુરિમપદે ચ વિભત્તિઅલોપોતિ દસ્સેતિ. બ્યઞ્જનન્તિ ચેત્થ પુરિસનિમિત્તં ઇત્થિનિમિત્તઞ્ચ અધિપ્પેતં. અથ ઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ એકમેવ ઇન્દ્રિયં હોતિ, ઉદાહુ દ્વેતિ? એકમેવ હોતિ, ન દ્વે. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘યસ્સ ઇત્થિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ પુરિસિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ, નો. યસ્સ વા પન પુરિસિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ઇત્થિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ, નો’’તિ (યમ. ૩.ઇન્દ્રિયયમક.૧૮૮) એકસ્મિં સન્તાને ઇન્દ્રિયભૂતભાવદ્વયસ્સ ઉપ્પત્તિયા અભિધમ્મે પટિસેધિતત્તા, તઞ્ચ ખો ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ ઇત્થિન્દ્રિયં, પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ પુરિસિન્દ્રિયન્તિ. યદિ એવં દુતિયબ્યઞ્જનસ્સ અભાવો આપજ્જતિ ઇન્દ્રિયઞ્હિ બ્યઞ્જનસ્સ કારણં વુત્તં, તઞ્ચ તસ્સ નત્થીતિ? વુચ્ચતે – ન તસ્સ ઇન્દ્રિયં દુતિયબ્યઞ્જનકારણં. કસ્મા? સદા અભાવતો. ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ હિ યદા ઇત્થિયા રાગચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તદા પુરિસબ્યઞ્જનં પાકટં હોતિ, ઇત્થિબ્યઞ્જનં પટિચ્છન્નં ગુળ્હં હોતિ, તથા ¶ ઇતરસ્સ ઇતરં. યદિ ચ તેસં ઇન્દ્રિયં દુતિયબ્યઞ્જનકારણં ભવેય્ય, સદાપિ બ્યઞ્જનદ્વયં તિટ્ઠેય્ય, ન પન તિટ્ઠતિ, તસ્મા વેદિતબ્બમેતં ‘‘ન તસ્સ તં બ્યઞ્જનકારણં, કમ્મસહાયં પન રાગચિત્તમેવેત્થ કારણ’’ન્તિ. યસ્મા ચસ્સ એકમેવ ઇન્દ્રિયં હોતિ, તસ્મા ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકો સયમ્પિ ગબ્ભં ગણ્હાતિ, પરમ્પિ ગણ્હાપેતિ. પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકો પરં ગણ્હાપેતિ, સયં પન ન ગણ્હાતીતિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૧૬) આગતં.

વિમતિવિનોદનિયં ¶ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૧૧૬) પન – ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકોતિ ઇત્થિન્દ્રિયયુત્તો, ઇતરો પન પુરિસિન્દ્રિયયુત્તો. એકસ્સ હિ ભાવદ્વયં સહ ન ઉપ્પજ્જતિ યમકે (યમ. ૩.ઇન્દ્રિયયમક.૧૮૮) પટિક્ખિત્તત્તા. દુતિયબ્યઞ્જનં પન કમ્મસહાયેન અકુસલચિત્તેનેવ ભાવરહિતં ઉપ્પજ્જતિ. પકતિત્થિપુરિસાનમ્પિ કમ્મમેવ બ્યઞ્જનલિઙ્ગાનં કારણં, ન ભાવો તસ્સ કેનચિ પચ્ચયેન પચ્ચયત્તસ્સ પટ્ઠાને અવુત્તત્તા. કેવલં ભાવસહિતાનંયેવ બ્યઞ્જનલિઙ્ગાનં પવત્તદસ્સનત્થં અટ્ઠકથાસુ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૬૩૨-૬૩૩) ‘‘ઇત્થિન્દ્રિયં પટિચ્ચ ઇત્થિલિઙ્ગાદીની’’તિઆદિના ઇન્દ્રિયસ્સ બ્યઞ્જનકારણત્તેન વુત્તં. ઇધ પન અકુસલબલેન ઇન્દ્રિયં વિનાપિ બ્યઞ્જનં ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. ઉભિન્નમ્પિ ચે તેસં ઉભતોબ્યઞ્જનકાનં. યદા ઇત્થિયા રાગો ઉપ્પજ્જતિ, તદા પુરિસબ્યઞ્જનં પાકટં હોતિ, ઇતરં પટિચ્છન્નં. યદા પુરિસે રાગો ઉપ્પજ્જતિ, તદા ઇત્થિબ્યઞ્જનં પાકટં હોતિ, ઇતરં પટિચ્છન્નન્તિ આગતં.

૧૩૭. થેય્યાય સંવાસો એતસ્સાતિ થેય્યસંવાસકો. સો ચ ન સંવાસમત્તસ્સેવ થેનકો ઇધાધિપ્પેતો, અથ ખો લિઙ્ગસ્સ તદુભયસ્સ ચ થેનકોપીતિ આહ ‘‘તયો થેય્યસંવાસકા’’તિઆદિ. ન યથાવુડ્ઢં વન્દનં સાદિયતીતિ યથાવુડ્ઢં ભિક્ખૂનં વા સામણેરાનં વા વન્દનં ન સાદિયતિ. યથાવુડ્ઢં વન્દનં સાદિયતીતિ અત્તના મુસાવાદં કત્વા દસ્સિતવસ્સાનુરૂપં યથાવુડ્ઢં વન્દનં સાદિયતિ. ભિક્ખુવસ્સગણનાદિકોતિ ઇમિના ન એકકમ્માદિકોવ ઇધ સંવાસો નામાતિ દસ્સેતિ.

૧૩૮. રાજ…પે… ભયેનાતિ એત્થ ભય-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો ‘‘રાજભયેન દુબ્ભિક્ખભયેના’’તિઆદિના. સંવાસં નાધિવાસેતિ, યાવ સો સુદ્ધમાનસોતિ રાજભયાદીહિ ¶ ગહિતલિઙ્ગતાય ¶ સો સુદ્ધમાનસો યાવ સંવાસં નાધિવાસેતીતિ અત્થો. યો હિ રાજભયાદિં વિના કેવલં ભિક્ખૂ વઞ્ચેત્વા તેહિ સદ્ધિં સંવસિતુકામતાય લિઙ્ગં ગણ્હાતિ, સો અસુદ્ધચિત્તતાય લિઙ્ગગ્ગહણેનેવ થેય્યસંવાસકો નામ હોતિ. અયં પન તાદિસેન અસુદ્ધચિત્તેન ભિક્ખૂ વઞ્ચેતુકામતાય અભાવતો યાવ સંવાસં નાધિવાસેતિ, તાવ થેય્યસંવાસકો નામ ન હોતિ. તેનેવ ‘‘રાજભયાદીહિ ગહિતલિઙ્ગાનં ‘ગિહી મં સમણોતિ જાનન્તૂ’તિ વઞ્ચનચિત્તે સતિપિ ભિક્ખૂનં વઞ્ચેતુકામતાય અભાવા દોસો ન જાતો’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કેચિ પન ‘‘વૂપસન્તભયતા ઇધ સુદ્ધચિત્તતા’’તિ વદન્તિ, એવઞ્ચ સતિ સો વૂપસન્તભયો યાવ સંવાસં નાધિવાસેતિ, તાવ થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થે વિઞ્ઞાયમાને અવૂપસન્તભયસ્સ સંવાસસાદિયનેપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ આપજ્જેય્ય, ન ચ અટ્ઠકથાયં અવૂપસન્તભયસ્સ સંવાસસાદિયનેપિ અથેય્યસંવાસકતા દસ્સિતા. સબ્બપાસણ્ડિયભત્તાનિ ભુઞ્જન્તોતિ ચ ઇમિના અવૂપસન્તભયેનપિ સંવાસં અસાદિયન્તેનેવ ભવિતબ્બન્તિ દીપેતિ. તેનેવ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં ‘‘યસ્મા વિહારં આગન્ત્વા સઙ્ઘિકં ગણ્હન્તસ્સ સંવાસં પરિહરિતું દુક્કરં, તસ્મા ‘સબ્બપાસણ્ડિયભત્તાનિ ભુઞ્જન્તો’તિ ઇદં વુત્ત’’ન્તિ. તસ્મા રાજભયાદીહિ ગહિતલિઙ્ગતાયેવેત્થ સુદ્ધચિત્તતાતિ ગહેતબ્બં.

સબ્બપાસણ્ડિયભત્તાનીતિ સબ્બસામયિકાનં સાધારણં કત્વા વીથિચતુક્કાદીસુ ઠપેત્વા દાતબ્બભત્તાનિ. કાયપરિહારિયાનીતિ કાયેન પરિહરિતબ્બાનિ. અબ્ભુગ્ગચ્છન્તીતિ અભિમુખં ગચ્છન્તિ. કમ્મન્તાનુટ્ઠાનેનાતિ કસિગોરક્ખાદિકમ્માકરણેન. તદેવ પત્તચીવરં આદાય વિહારં ગચ્છતીતિ ¶ ચીવરાનિ નિવાસનપારુપનવસેન આદાય, પત્તઞ્ચ અંસકૂટે લગ્ગેત્વા વિહારં ગચ્છતિ.

નાપિ સયં જાનાતીતિ ‘‘યો એવં પબ્બજતિ, સો થેય્યસંવાસકો નામ હોતી’’તિ વા ‘‘એવં કાતું ન લભતી’’તિ વા ‘‘એવં પબ્બજિતો સમણો નામ ન હોતી’’તિ વા ન જાનાતિ. યો એવં પબ્બજતિ, સો થેય્યસંવાસકો નામ હોતીતિ ઇદં પન નિદસ્સનમત્તં. અનુપસમ્પન્નકાલેયેવાતિ ઇમિના ઉપસમ્પન્નકાલે સુત્વા સચેપિ નારોચેતિ, થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ દીપેતિ.

સિક્ખં ¶ અપ્પચ્ચક્ખાય…પે… થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ ઇદં ભિક્ખૂહિ દિન્નલિઙ્ગસ્સ અપરિચ્ચત્તત્તા ન લિઙ્ગત્થેનકો હોતિ, લિઙ્ગાનુરૂપસ્સ સંવાસસ્સ સાદિતત્તા નાપિ સંવાસત્થેનકો હોતીતિ વુત્તં. એકો ભિક્ખુ કાસાયે સઉસ્સાહોવ ઓદાતં નિવાસેત્વાતિ એત્થાપિ ઇદમેવ કારણં દટ્ઠબ્બં. પરતો ‘‘સામણેરો સલિઙ્ગે ઠિતો’’તિઆદિના સામણેરસ્સ વુત્તવિધાનેસુપિ અથેય્યસંવાસપક્ખે અયમેવ નયો. ‘‘ભિક્ખુનિયાપિ એસેવ નયો’’તિ વુત્તમેવત્થં ‘‘સાપિ ગિહિભાવં પત્થયમાના’’તિઆદિના વિભાવેતિ.

સચે કોચિ વુડ્ઢપબ્બજિતોતિ સામણેરં સન્ધાય વુત્તં. મહાપેળાદીસૂતિ એતેન ગિહિસન્તકં દસ્સિતં. સામણેરપટિપાટિયા…પે… થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતિ, પારાજિકં પન આપજ્જતિયેવ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૧૦) વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૧૧૦) પન – થેય્યાય લિઙ્ગગ્ગહણમત્તમ્પિ ઇધ સંવાસો એવાતિ આહ ‘‘તયો થેય્યસંવાસકા’’તિ. ન ¶ યથાવુડ્ઢં વન્દનન્તિ ભિક્ખૂનં સામણેરાનં વા વન્દનં ન સાદિયતિ. યથાવુડ્ઢં વન્દનન્તિ અત્તના મુસાવાદેન દસ્સિતવસ્સક્કમેન ભિક્ખૂનં વન્દનં સાદિયતિ. દહરસામણેરો પન વુડ્ઢસામણેરાનં, દહરભિક્ખૂ ચ વુડ્ઢાનં વન્દનં સાદિયન્તોપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતિ. ઇમસ્મિં અત્થેતિ સંવાસત્થેનકત્થે. ભિક્ખુવસ્સાનીતિ ઇદં સંવાસત્થેનકે વુત્તપાઠવસેન વુત્તં, સયમેવ પન પબ્બજિત્વા સામણેરવસ્સાનિ ગણેન્તોપિ ઉભયત્થેનકો એવ. ન કેવલઞ્ચ પુરિસોવ, ઇત્થીપિ ભિક્ખૂનીસુ એવં પટિપજ્જતિ, થેય્યસંવાસિકાવ. આદિકમ્મિકાપિ ચેત્થ ન મુચ્ચન્તિ. ઉપસમ્પન્નેસુ એવ પઞ્ઞત્તાપત્તિં પટિચ્ચ આદિકમ્મિકા વુત્તા, તેનેવેત્થ આદિકમ્મિકોપિ ન મુત્તો.

રાજ…પે… ભયેનાતિ એત્થ ભય-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. યાવ સો સુદ્ધમાનસોતિ ‘‘ઇમિના લિઙ્ગેન ભિક્ખૂ વઞ્ચેત્વા તેહિ સંવસિસ્સામી’’તિ અસુદ્ધચિત્તાભાવેન સુદ્ધચિત્તો. તેન હિ અસુદ્ધચિત્તેન લિઙ્ગે ગહિતમત્તે પચ્છા ભિક્ખૂહિ સહ સંવસતુ વા મા વા, લિઙ્ગત્થેનકો હોતિ. પચ્છા સંવસન્તોપિ અભબ્બો હુત્વા સંવસતિ, તસ્મા ઉભયત્થેનકોપિ લિઙ્ગત્થેનકે એવ પવિસતીતિ વેદિતબ્બં. યો પન રાજાદિભયેન સુદ્ધચિત્તોવ લિઙ્ગં ગહેત્વા વિચરન્તો ¶ પચ્છા ‘‘ભિક્ખુવસ્સાનિ ગણેત્વા જીવસ્સામી’’તિ અસુદ્ધચિત્તં ઉપ્પાદેતિ, સો ચિત્તુપ્પાદમત્તેન થેય્યસંવાસકો ન હોતિ સુદ્ધચિત્તેન ગહિતલિઙ્ગત્તા. સચે પન સો ભિક્ખૂનં સન્તિકં ગન્ત્વા સામણેરવસ્સગણનાદિં કરોતિ, તદા સંવાસત્થેનકો, ઉભયત્થેનકો વા હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. યં પન પરતો ‘‘સહ ધુરનિક્ખેપેન અયમ્પિ થેય્યસંવાસકોવા’’તિ વુત્તં, તં ભિક્ખૂહિ સઙ્ગમ્મ સંવાસાધિવાસનવસેન ધુરનિક્ખેપં સન્ધાય વુત્તં. તેન વુત્તં ‘‘સંવાસં નાધિવાસેતિ, યાવા’’તિ ¶ , તસ્સ તાવ થેય્યસંવાસકો નામ ન વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો દટ્ઠબ્બો. એત્થ ચ ચોરાદિભયં વિનાપિ કીળાધિપ્પાયેન લિઙ્ગં ગહેત્વા ભિક્ખૂનમ્પિ સન્તિકે પબ્બજિતાલયં દસ્સેત્વા વન્દનાદિં અસાદિયન્તોપિ ‘‘સોભતિ નુ ખો મે પબ્બજિતલિઙ્ગ’’ન્તિઆદિના સુદ્ધચિત્તેન ગણ્હન્તોપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

સબ્બપાસણ્ડિયભત્તાનીતિ સબ્બસામયિકાનં સાધારણં કત્વા પઞ્ઞત્તાનિ ભત્તાનિ. ઇદઞ્ચ ભિક્ખૂનઞ્ઞેવ નિયમિતભત્તગ્ગહણે સંવાસોપિ સમ્ભવેય્યાતિ સબ્બસાધારણભત્તં વુત્તં. સંવાસં પન અસાદિયિત્વા અભિક્ખુકવિહારાદીસુ વિહારભત્તાદીનિ ભુઞ્જન્તોપિ થેય્યસંવાસકો ન હોતિ એવ. કમ્મન્તાનુટ્ઠાનેનાતિ કસિઆદિકમ્માકરણેન. પત્તચીવરં આદાયાતિ ભિક્ખુલિઙ્ગવસેન સરીરેન ધારેત્વા.

યો એવં પબ્બજતિ, સો થેય્યસંવાસકો નામ હોતીતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં. ‘‘થેય્યસંવાસકો’’તિ પન નામં અજાનન્તોપિ ‘‘એવં કાતું ન વટ્ટતી’’તિ વા ‘‘કરોન્તો સમણો નામ ન હોતી’’તિ વા ‘‘યદિ આરોચેસ્સામિ, છડ્ડયિસ્સન્તિ મ’’ન્તિ વા ‘‘યેન કેનચિ પબ્બજ્જા મે ન રુહતી’’તિ જાનાતિ, થેય્યસંવાસકો હોતિ. યો પન પઠમં ‘‘પબ્બજ્જા એવં મે ગહિતા’’તિ સઞ્ઞી કેવલં અન્તરા અત્તનો સેતવત્થનિવાસનાદિવિપ્પકારં પકાસેતું લજ્જન્તો ન કથેતિ, સો થેય્યસંવાસકો ન હોતિ. અનુપસમ્પન્નકાલેયેવાતિ એત્થ અવધારણેન ઉપસમ્પન્નકાલે થેય્યસંવાસકલક્ખણં ઞત્વા વઞ્ચનાયપિ નારોચેતિ, થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ દીપેતિ. સો હિ સુદ્ધચિત્તેન ગહિતલિઙ્ગત્તા લિઙ્ગત્થેનકો ન હોતિ, લદ્ધૂપસમ્પદત્તા તદનુગુણસ્સેવ સંવાસસ્સ સાદિતત્તા સંવાસત્થેનકોપિ ¶ ન હોતિ. અનુપસમ્પન્નો પન લિઙ્ગત્થેનકો હોતિ, સંવાસારહસ્સ લિઙ્ગસ્સ ગહિતત્તા સંવાસસાદિયનમત્તેન સંવાસત્થેનકો હોતિ.

સલિઙ્ગે ¶ ઠિતોતિ સલિઙ્ગભાવે ઠિતો. થેય્યસંવાસકો ન હોતીતિ ભિક્ખૂહિ દિન્નલિઙ્ગસ્સ અપરિચ્ચત્તત્તા લિઙ્ગત્થેનકો ન હોતિ. ભિક્ખુપટિઞ્ઞાય અપરિચ્ચત્તત્તા સંવાસત્થેનકો ન હોતિ. યં પન માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમપારાજિકવણ્ણના) ‘‘લિઙ્ગાનુરૂપસ્સ સંવાસસ્સ સાદિતત્તા નાપિ સંવાસત્થેનકો’’તિ કારણં વુત્તં, તમ્પિ ઇદમેવ કારણં સન્ધાય વુત્તં. ઇતરથા સામણેરસ્સાપિ ભિક્ખુવસ્સગણનાદીસુ લિઙ્ગાનુરૂપસંવાસો એવ સાદિતોતિ સંવાસત્થેનકતા ન સિયા ભિક્ખૂહિ દિન્નલિઙ્ગસ્સ ઉભિન્નમ્પિ સાધારણત્તા. યથા ચેત્થ ભિક્ખુ, એવં સામણેરોપિ પારાજિકં સમાપન્નો સામણેરપટિઞ્ઞાય અપરિચ્ચત્તત્તા સંવાસત્થેનકો ન હોતીતિ વેદિતબ્બો. સોભતીતિ સમ્પટિચ્છિત્વાતિ કાસાવધારણે ધુરં નિક્ખિપિત્વા ગિહિભાવં સમ્પટિચ્છિત્વા.

સચે કોચિ વુડ્ઢપબ્બજિતોતિ સામણેરં સન્ધાય વુત્તં. મહાપેળાદીસૂતિ વિલીવાદિમયેસુ ઘરદ્વારેસુ ઠપિતેસુ ભત્તભાજનવિસેસેસુ. એતેન વિહારે ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં વસ્સગણનાદીનં અકરણં દસ્સેતીતિ વુત્તં.

૧૩૯. તિત્થિયપક્કન્તકકથાયં તેસં લિઙ્ગે આદિન્નમત્તે તિત્થિયપક્કન્તકો હોતીતિ ‘‘તિત્થિયો ભવિસ્સામી’’તિ ગતસ્સ લિઙ્ગગ્ગહણેનેવ તેસં લદ્ધિપિ ગહિતાયેવ હોતીતિ કત્વા વુત્તં. કેનચિ પન ‘‘તેસં લિઙ્ગે આદિન્નમત્તે લદ્ધિયા ગહિતાયપિ અગ્ગહિતાયપિ તિત્થિયપક્કન્તકો હોતી’’તિ વુત્તં, તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ ‘‘તિત્થિયો ભવિસ્સામી’’તિ ગતસ્સ લિઙ્ગસમ્પટિચ્છનતો અઞ્ઞં લદ્ધિગ્ગહણં ¶ નામ અત્થિ. લિઙ્ગસમ્પટિચ્છનેનેવ હિ સો ગહિતલદ્ધિકો હોતિ. તેનેવ ‘‘વીમંસનત્થં કુસચીરાદીનિ…પે… યાવ ન સમ્પટિચ્છતિ, તાવ તં લદ્ધિ રક્ખતિ, સમ્પટિચ્છિતમત્તે તિત્થિયપક્કન્તકો હોતી’’તિ વુત્તં. નગ્ગોવ આજીવકાનં ઉપસ્સયં ગચ્છતિ, પદવારે પદવારે દુક્કટન્તિ ‘‘આજીવકો ભવિસ્સ’’ન્તિ અસુદ્ધચિત્તેન ગમનપચ્ચયા દુક્કટં વુત્તં. નગ્ગેન હુત્વા ગમનપચ્ચયાપિ પદવારે દુક્કટા ન મુચ્ચતિયેવાતિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૧૦) વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૧૧૦) પન – તિત્થિયપક્કન્તકાદિકથાસુ તેસં લિઙ્ગે આદિન્નમત્તેતિ વીમંસાદિઅધિપ્પાયં વિના ‘‘તિત્થિયો ભવિસ્સામી’’તિ સન્નિટ્ઠાનવસેન લિઙ્ગે કાયેન ધારિતમત્તે. સયમેવાતિ તિત્થિયાનં સન્તિકં અગન્ત્વા ¶ સયમેવ સઙ્ઘારામેપિ કુસચીરાદીનિ નિવાસેતિ. આજીવકો ભવિસ્સન્તિ…પે… ગચ્છતીતિ આજીવકાનં સન્તિકે તેસં પબ્બજનવિધિના ‘‘આજીવકો ભવિસ્સામી’’તિ ગચ્છતિ. તસ્સ હિ તિત્થિયભાવૂપગમનં પતિ સન્નિટ્ઠાને વિજ્જમાનેપિ ‘‘ગન્ત્વા ભવિસ્સામી’’તિ પરિકપ્પિતત્તા પદવારે દુક્કટમેવ વુત્તં. દુક્કટન્તિ પાળિયા અવુત્તેપિ મેથુનાદીસુ વુત્તપુબ્બપયોગદુક્કટાનુલોમતો વુત્તં. એતેન ચ સન્નિટ્ઠાનવસેન લિઙ્ગે સમ્પટિચ્છિતે પારાજિકં, તતો પુરિમપયોગે થુલ્લચ્ચયઞ્ચ વત્તબ્બમેવ. થુલ્લચ્ચયક્ખણે નિવત્તન્તોપિ આપત્તિં દેસાપેત્વા મુચ્ચતિ એવાતિ દટ્ઠબ્બં. યથા ચેત્થ, એવં સઙ્ઘભેદેપિ લોહિતુપ્પાદેપિ ભિક્ખૂનં પુબ્બપયોગાદીસુ દુક્કટથુલ્લચ્ચયપારાજિકાહિ મુચ્ચનસીમા ચ વેદિતબ્બા. સાસનવિરુદ્ધતાયેત્થ આદિકમ્મિકાનમ્પિ અનાપત્તિ ન વુત્તા. પબ્બજ્જાયપિ અભબ્બતાદસ્સનત્થં પનેતે અઞ્ઞે ચ પારાજિકકણ્ડે વિસું ¶ સિક્ખાપદેન પારાજિકાદિં અદસ્સેત્વા ઇધ અભબ્બેસુ એવ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં.

તં લદ્ધીતિ તિત્થિયવેસે સેટ્ઠભાવગ્ગહણમેવ સન્ધાય વુત્તં. તેસઞ્હિ તિત્થિયાનં સસ્સતાદિગ્ગાહં ગણ્હન્તોપિ લિઙ્ગે અસમ્પટિચ્છિતે તિત્થિયપક્કન્તકો ન હોતિ, તં લદ્ધિં અગ્ગહેત્વાપિ ‘‘એતેસં વતચરિયા સુન્દરા’’તિ લિઙ્ગં સમ્પટિચ્છન્તો તિત્થિયપક્કન્તકો હોતિ એવ. લદ્ધિયા અભાવેનાતિ ભિક્ખુભાવે સાલયતાય તિત્થિયભાવૂપગમનલદ્ધિયા અભાવેન. એતેન ચ આપદાસુ કુસચીરાદિં પારુપન્તસ્સપિ નગ્ગસ્સ વિય અનાપત્તીતિ દસ્સેતિ. ઉપસમ્પન્નભિક્ખુના કથિતોતિ એત્થ સઙ્ઘભેદકોપિ ઉપસમ્પન્નભિક્ખુનાવ કથિતો, માતુઘાતકાદયો પન અનુપસમ્પન્નેનાતિપિ દટ્ઠબ્બન્તિ આગતં.

૧૪૦. તિરચ્છાનકથાયં ‘‘યો કોચિ અમનુસ્સજાતિયો, સબ્બોવ ઇમસ્મિં અત્થે તિરચ્છાનગતોતિ વેદિતબ્બો’’તિ એતેન એસો મનુસ્સજાતિયો એવ ભગવતો સાસને પબ્બજિતું વા ઉપસમ્પજ્જિતું વા લભતિ, ન તતો અઞ્ઞેતિ દીપેતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘તુમ્હે ખોત્થ નાગા અવિરુળ્હિધમ્મા ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે’’તિ (મહાવ. ૧૧૧).

૧૪૧. આનન્તરિયકથાયં તિરચ્છાનાદિઅમનુસ્સજાતિતો મનુસ્સજાતિકાનઞ્ઞેવ પુત્તેસુ મેત્તાદયોપિ તિક્ખવિસદા હોન્તિ લોકુત્તરગુણા વિયાતિ આહ ‘‘મનુસ્સિત્થિભૂતા જનિકા માતા’’તિ. યથા મનુસ્સાનઞ્ઞેવ કુસલપવત્તિ તિક્ખવિસદા, એવં અકુસલપવત્તિપીતિ આહ ‘‘સયમ્પિ ¶ મનુસ્સજાતિકેનેવા’’તિઆદિ. અથ વા યથા સમાનજાતિયસ્સ વિકોપને કમ્મં ગરુતરં, ન તથા વિજાતિયસ્સાતિ આહ ‘‘મનુસ્સિત્થિભૂતા’’તિ. પુત્તસમ્બન્ધેન માતુપિતુસમઞ્ઞા ¶ , દત્તકિત્તિમાદિવસેનપિ પુત્તવોહારો લોકે દિસ્સતિ, સો ચ ખો પરિયાયતોતિ નિપ્પરિયાયસિદ્ધતં દસ્સેતું ‘‘જનિકા માતા’’તિ વુત્તં. યથા મનુસ્સત્તભાવે ઠિતસ્સેવ કુસલધમ્માનં તિક્ખવિસદસૂરભાવાપત્તિ યથા તં તિણ્ણમ્પિ બોધિસત્તાનં બોધિત્તયનિબ્બત્તિયં, એવં મનુસ્સત્તભાવે ઠિતસ્સેવ અકુસલધમ્માનમ્પિ તિક્ખવિસદસૂરભાવાપત્તીતિ આહ ‘‘સયમ્પિ મનુસ્સજાતિકેનેવા’’તિ. આનન્તરિયેનાતિ એત્થ ચુતિઅનન્તરં નિરયે પટિસન્ધિફલં અનન્તરં નામ, તસ્મિં અનન્તરે જનકત્તેન નિયુત્તં આનન્તરિયં, તેન. અથ વા ચુતિઅનન્તરં ફલં અનન્તરં નામ, તસ્મિં અનન્તરે નિયુત્તં, તન્નિબ્બત્તનેન અનન્તરકરણસીલં, અનન્તરપ્પયોજનં વા આનન્તરિયં, તેન આનન્તરિયેન માતુઘાતકકમ્મેન. પિતુઘાતકેપિ ‘‘યેન મનુસ્સભૂતો જનકો પિતા સયમ્પિ મનુસ્સજાતિકેનેવ સતા સઞ્ચિચ્ચ જીવિતા વોરોપિતો, અયં આનન્તરિયેન પિતુઘાતકકમ્મેન પિતુઘાતકો’’તિઆદિના સબ્બં વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘પિતુઘાતકેપિ એસેવ નયો’’તિ.

પરિવત્તિતલિઙ્ગમ્પિ માતરં વા પિતરં વા જીવિતા વોરોપેન્તસ્સ આનન્તરિયકમ્મં હોતિયેવ. સતિપિ હિ લિઙ્ગપરિવત્તે સો એવ એકકમ્મનિબ્બત્તો ભવઙ્ગપ્પબન્ધો જીવિતપ્પબન્ધો, ન અઞ્ઞોતિ. યો પન સયં મનુસ્સો તિરચ્છાનભૂતં પિતરં વા માતરં વા, સયં વા તિરચ્છાનભૂતો મનુસ્સભૂતં, તિરચ્છાનોયેવ વા તિરચ્છાનભૂતં જીવિતા વોરોપેતિ, તસ્સ કમ્મં આનન્તરિયં ન હોતિ, ભારિયં પન હોતિ, આનન્તરિયં આહચ્ચેવ તિટ્ઠતિ. એળકચતુક્કં સઙ્ગામચતુક્કં ચોરચતુક્કઞ્ચેત્થ કથેતબ્બં. ‘‘એળકં મારેમી’’તિ અભિસન્ધિનાપિ હિ એળકટ્ઠાને ઠિતં મનુસ્સો મનુસ્સભૂતં માતરં વા પિતરં વા મારેન્તો આનન્તરિયં ¶ ફુસતિ મરણાધિપ્પાયેનેવ આનન્તરિયવત્થુનો વિકોપિતત્તા. એળકાભિસન્ધિના, પન માતાપિતિઅભિસન્ધિના વા એળકં મારેન્તો આનન્તરિયં ન ફુસતિ આનન્તરિયવત્થુનો અભાવતો. માતાપિતિઅભિસન્ધિના માતાપિતરો મારેન્તો ફુસ્સતેવ. એસ નયો ઇતરસ્મિમ્પિ ચતુક્કદ્વયે. યથા ચ માતાપિતૂસુ, એવં અરહન્તેસુ એતાનિ ચતુક્કાનિ વેદિતબ્બાનિ. સબ્બત્થ હિ પુરિમં અભિસન્ધિચિત્તં અપ્પમાણં, વધકચિત્તં, પન તદારમ્મણજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ પમાણં. કતાનન્તરિયકમ્મો ચ ‘‘તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકં પટિબાહેસ્સામી’’તિ સકલચક્કવાળં મહાચેતિયપ્પમાણેહિ કઞ્ચનથૂપેહિ પૂરેત્વાપિ સકલચક્કવાળં પૂરેત્વા નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં ¶ દત્વાપિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સઙ્ઘાટિકણ્ણં અમુઞ્ચન્તો વિચરિત્વાપિ કાયસ્સ ભેદા નિરયમેવ ઉપપજ્જતિ, પબ્બજ્જઞ્ચ ન લભતિ. પિતુઘાતકે વેસિયા પુત્તોતિ ઉપલક્ખણમત્તં, કુલિત્થિયા અતિચારિનિયા પુત્તોપિ અત્તનો પિતરં અજાનિત્વા ઘાન્તેન્તોપિ પિતુઘાતકોવ હોતિ.

અરહન્તઘાતકકમ્મે અવસેસન્તિ અનાગામિઆદિકં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન તતિયપારાજિકવણ્ણનાતો ગહેતબ્બો.

‘‘દુટ્ઠચિત્તેના’’તિ વુત્તમેવત્થં વિભાવેતિ ‘‘વધકચિત્તેના’’તિ. વધકચેતનાય હિ દૂસિતં ચિત્તં ઇધ દુટ્ઠચિત્તં નામ. લોહિતં ઉપ્પાદેતીતિ એત્થ તથાગતસ્સ અભેજ્જકાયતાય પરૂપક્કમેન ચમ્મચ્છેદં કત્વા લોહિતપગ્ઘરણં નામ નત્થિ, સરીરસ્સ પન અન્તોયેવ એકસ્મિં ઠાને લોહિતં સમોસરતિ, આઘાતેન પકુપ્પમાનં સઞ્ચિતં હોતિ. દેવદત્તેન પવિદ્ધસિલતો ભિજ્જિત્વા ગતા સક્ખલિકાપિ તથાગતસ્સ પાદન્તં પહરિ, ફરસુના પહટો વિય ¶ પાદો અન્તોલોહિતોયેવ અહોસિ. જીવકો પન તથાગતસ્સ રુચિયા સત્થકેન ચમ્મં છિન્દિત્વા તમ્હા ઠાના દુટ્ઠલોહિતં નીહરિત્વા ફાસુમકાસિ, તેનસ્સ પુઞ્ઞકમ્મમેવ અહોસિ. તેનાહ ‘‘જીવકો વિયા’’તિઆદિ.

અથ યે પરિનિબ્બુતે તથાગતે ચેતિયં ભિન્દન્તિ, બોધિં છિન્દન્તિ, ધાતુમ્હિ ઉપક્કમન્તિ, તેસં કિં હોતીતિ? ભારિયં કમ્મં હોતિ આનન્તરિયસદિસં. સધાતુકં પન થૂપં વા પટિમં વા બાધમાનં બોધિસાખં છિન્દિતું વટ્ટતિ. સચેપિ તત્થ નિલીના સકુણા ચેતિયે વચ્ચં પાતેન્તિ, છિન્દિતું વટ્ટતિયેવ. પરિભોગચેતિયતો હિ સરીરચેતિયં ગરુતરં. ચેતિયવત્થું ભિન્દિત્વા ગચ્છન્તે બોધિમૂલેપિ છિન્દિત્વા હરિતું વટ્ટતિ. યા પન બોધિસાખા બોધિઘરં બાધતિ, તં ગેહરક્ખણત્થં છિન્દિતું ન લભતિ. બોધિઅત્થાય હિ ગેહં, ન ગેહત્થાય બોધિ. આસનઘરેપિ એસેવ નયો. યસ્મિં પન આસનઘરે ધાતુ નિહિતા હોતિ, તસ્સ રક્ખણત્થાય તં સાખં છિન્દિતું વટ્ટતિ. બોધિજગ્ગનત્થં ઓજોહરણસાખં વા પૂતિટ્ઠાનં વા છિન્દિતું વટ્ટતિયેવ, સત્થુ રૂપકાયપટિજગ્ગને વિય પુઞ્ઞમ્પિ હોતિ.

સઙ્ઘભેદે ચતુન્નં કમ્માનન્તિ અપલોકનાદીનં ચતુન્નં કમ્માનં. અયં સઙ્ઘભેદકોતિ પકતત્તં ભિક્ખું ¶ સન્ધાય વુત્તં. પુબ્બે એવ પારાજિકં સમાપન્નો વા વત્થાદિદોસેન વિપન્નુપસમ્પદો વા સઙ્ઘં ભિન્દન્તોપિ આનન્તરિયં ન ફુસતિ, સઙ્ઘો પન ભિન્નોવ હોતિ, પબ્બજ્જા ચસ્સ ન વારિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

ભિક્ખુનીદૂસને ઇચ્છમાનન્તિ ઓદાતવત્થવસનં ઇચ્છમાનં. તેનેવાહ ‘‘ગિહિભાવે સમ્પટિચ્છિતમત્તેયેવા’’તિ. નેવ પબ્બજ્જા ¶ અત્થીતિ યોજના. યો ચ પટિક્ખિત્તે અભબ્બે ચ પુગ્ગલે ઞત્વા પબ્બાજેતિ, ઉપસમ્પાદેતિ વા, દુક્કટં. અજાનન્તસ્સ સબ્બત્થ અનાપત્તીતિ વેદિતબ્બં.

૧૪૨. ગબ્ભમાસેહિ સદ્ધિં વીસતિ વસ્સાનિ અસ્સાતિ ગબ્ભવીસો. હાયનવડ્ઢનન્તિ ગબ્ભમાસેસુ અધિકેસુ ઉત્તરિ હાયનં, ઊનેસુ વડ્ઢનન્તિ વેદિતબ્બં. એકૂનવીસતિવસ્સન્તિ દ્વાદસ માસે માતુકુચ્છિસ્મિં વસિત્વા મહાપવારણાય જાતકાલતો પટ્ઠાય એકૂનવીસતિવસ્સં. પાટિપદદિવસેતિ પચ્છિમિકાય વસ્સૂપગમનદિવસે. ‘‘તિંસરત્તિદિવો માસો’’તિ (અ. નિ. ૩.૭૧; ૮.૪૩; વિભ. ૧૦૨૩) વચનતો ‘‘ચત્તારો માસા પરિહાયન્તી’’તિ વુત્તં. વસ્સં ઉક્કડ્ઢન્તીતિ વસ્સં ઉદ્ધં કડ્ઢન્તિ, તતિયસંવચ્છરે એકમાસસ્સ અધિકત્તા માસપરિચ્ચજનવસેન વસ્સં ઉદ્ધં કડ્ઢન્તીતિ અત્થો, તસ્મા તતિયો સંવચ્છરો તેરસમાસિકો હોતિ. સંવચ્છરસ્સ પન દ્વાદસમાસિકત્તા અટ્ઠારસસુ વસ્સેસુ અધિકમાસે વિસું ગહેત્વા ‘‘છ માસા વડ્ઢન્તી’’તિ વુત્તં. તતોતિ છમાસતો. નિક્કઙ્ખા હુત્વાતિ અધિકમાસેહિ સદ્ધિં પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સત્તા નિબ્બેમતિકા હુત્વા. યં પન વુત્તં તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ ‘‘અટ્ઠારસન્નંયેવ વસ્સાનં અધિકમાસે ગહેત્વા ગણિતત્તા સેસવસ્સદ્વયસ્સપિ અધિકદિવસાનિ હોન્તિ, તાનિ અધિકદિવસાનિ સન્ધાય ‘નિક્કઙ્ખા હુત્વા’તિ વુત્ત’’ન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ દ્વીસુ વસ્સેસુ અધિકદિવસાનિ નામ વિસું ઉપલબ્ભન્તિ તતિયે વસ્સે વસ્સુક્કડ્ઢનવસેન અધિકમાસે પરિચ્ચત્તેયેવ અતિરેકમાસસમ્ભવતો, તસ્મા દ્વીસુ વસ્સેસુ અતિરેકદિવસાનિ વિસું ન સમ્ભવન્તિ.

‘‘તે દ્વે માસે ગહેત્વા વીસતિ વસ્સાનિ પરિપુણ્ણાનિ હોન્તી’’તિ કસ્મા વુત્તં, એકૂનવીસતિવસ્સમ્હિ ચ પુન અપરસ્મિં ¶ વસ્સે પક્ખિત્તે વીસતિ વસ્સાનિ પરિપુણ્ણાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘એત્થ પન…પે… વુત્ત’’ન્તિ. અનેકત્થત્તા નિપાતાનં પન-સદ્દો હિસદ્દત્થો, એત્થ ¶ હીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્હિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ સમત્થનવસેન વુત્તં. ઇમિના ચ ઇમં દીપેતિ – યં વુત્તં ‘‘એકૂનવીસતિવસ્સં સામણેરં નિક્ખમનીયપુણ્ણમાસિં અતિક્કમ્મ પાટિપદદિવસે ઉપસમ્પાદેન્તી’’તિ, તત્થ ગબ્ભમાસેપિ ગહેત્વા દ્વીહિ માસેહિ અપરિપુણ્ણવીસતિવસ્સં સન્ધાય ‘‘એકૂનવીસતિવસ્સ’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા અધિકમાસેસુ દ્વીસુ ગહિતેસુ એવ વીસતિ વસ્સાનિ પરિપુણ્ણાનિ નામ હોન્તીતિ. તસ્માતિ યસ્મા ગબ્ભમાસાપિ ગણનૂપગા હોન્તિ, તસ્મા. એકવીસતિવસ્સો હોતીતિ જાતદિવસતો પટ્ઠાય વીસતિવસ્સો સમાનો ગબ્ભમાસેહિ સદ્ધિં એકવીસતિવસ્સો હોતિ. અઞ્ઞં ઉપસમ્પાદેતીતિ ઉપજ્ઝાયો, કમ્મવાચાચરિયો વા હુત્વા ઉપસમ્પાદેતીતિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૪૦૬) આગતં.

ગબ્ભે સયિતકાલેન સદ્ધિં વીસતિમં વસ્સં પરિપુણ્ણમસ્સાતિ ગબ્ભવીસો. નિક્ખમનીયપુણ્ણમાસીતિ સાવણમાસસ્સ પુણ્ણમિયા આસાળ્હીપુણ્ણમિયા અનન્તરપુણ્ણમી. પાટિપદદિવસેતિ પચ્છિમિકાય વસ્સૂપનાયિકાય, દ્વાદસ માસે માતુકુચ્છિસ્મિં વસિત્વા મહાપવારણાય જાતં ઉપસમ્પાદેન્તીતિ અત્થો. ‘‘તિંસરત્તિદિવો માસો, દ્વાદસમાસિકો સંવચ્છરો’’તિ વચનતો ‘‘ચત્તારો માસા પરિહાયન્તી’’તિ વુત્તં. વસ્સં ઉક્કડ્ઢન્તીતિ વસ્સં ઉદ્ધં કડ્ઢન્તિ, ‘‘એકમાસં અધિકમાસો’’તિ છડ્ડેત્વા વસ્સં ઉપગચ્છન્તીતિ અત્થો, તસ્મા તતિયો તતિયો સંવચ્છરો તેરસમાસિકો હોતિ. તે દ્વે માસે ગહેત્વાતિ નિક્ખમનીયપુણ્ણમાસતો યાવ જાતદિવસભૂતા મહાપવારણા, તાવ યે દ્વે માસા અનાગતા, તેસં અત્થાય ¶ અધિકમાસતો લદ્ધે દ્વે માસે ગહેત્વા. તેનાહ ‘‘યો પવારેત્વા વીસતિવસ્સો ભવિસ્સતી’’તિઆદિ. ‘‘નિક્કઙ્ખા હુત્વા’’તિ ઇદં અટ્ઠારસન્નં વસ્સાનં એવ અધિકમાસે ગહેત્વા તતો વીસતિયા વસ્સેસુપિ ચાતુદ્દસીનં અત્થાય ચતુન્નં માસાનં પરિહાપનેન સબ્બથા પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સતં સન્ધાય વુત્તં.

પવારેત્વા વીસતિવસ્સો ભવિસ્સતીતિ મહાપવારણાદિવસે અતિક્કન્તે ગબ્ભવસ્સેન સહ વીસતિવસ્સો ભવિસ્સતીતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા ગબ્ભમાસાપિ ગણનૂપગા હોન્તિ, તસ્મા. એકવીસતિવસ્સોતિ જાતિયા વીસતિવસ્સં સન્ધાય વુત્તં. અઞ્ઞં ઉપસમ્પાદેતીતિ ઉપજ્ઝાયો, આચરિયો વા હુત્વા ઉપસમ્પાદેતિ. સોપીતિ ઉપસમ્પાદેન્તોપિ અનુપસમ્પન્નોતિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૪૦૬) આગતં.

એત્થ ¶ સિયા – અટ્ઠકથાટીકાસુ ‘‘અટ્ઠારસસુ વસ્સેસુ છ માસા વડ્ઢન્તી’’તિ વુત્તં, ઇદાનિ પન ‘‘એકૂનવીસતિયા વસ્સેસુ સત્ત માસા અધિકા’’તિ વદન્તિ, કથમેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બન્તિ? વુચ્ચતે – અટ્ઠકથાટીકાસુ સાસનવોહારેન લોકિયગતિં અનુપગમ્મ તીસુ તીસુ સંવચ્છરેસુ માસછડ્ડનં ગહેત્વા ‘‘અટ્ઠારસસુ વસ્સેસુ છ માસા વડ્ઢન્તી’’તિ વુત્તં, ઇદાનિ પન વેદવોહારેન ચન્દસૂરિયગતિસઙ્ખાતં તિથિં ગહેત્વા ગણેન્તો ‘‘એકૂનવીસતિયા વસ્સેસુ સત્ત માસા અધિકા’’તિ વદન્તીતિ, તં વસ્સૂપનાયિકકથાયં આવિ ભવિસ્સતિ.

૧૪૩. માતા વા મતા હોતીતિ સમ્બન્ધો. સોયેવાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખો એવ.

૧૪૪. ‘‘એકસીમાયઞ્ચ ¶ અઞ્ઞેપિ ભિક્ખૂ અત્થીતિ ઇમિના એકસીમાયં ભિક્ખુમ્હિ અસતિ ભણ્ડુકમ્મારોચનકિચ્ચં નત્થીતિ દસ્સેતિ. ખણ્ડસીમાય વા ઠત્વા નદીસમુદ્દાદીનિ વા ગન્ત્વા પબ્બાજેતબ્બોતિ એતેન સબ્બે સીમટ્ઠકભિક્ખૂ આપુચ્છિતબ્બા, અનાપુચ્છા પબ્બાજેતું ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ.

૧૪૫. અનામટ્ઠપિણ્ડપાતન્તિ અગ્ગહિતઅગ્ગં પિણ્ડપાતં. સામણેરભાગસમકો આમિસભાગોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ સામણેરાનં આમિસભાગસ્સ સમકમેવ દીયમાનત્તા વિસું સામણેરભાગો નામ નત્થિ, હેટ્ઠા ગચ્છન્તં પન ભત્તં કદાચિ મન્દં ભવેય્ય, તસ્મા ઉપરિ અગ્ગહેત્વા સામણેરપાળિયાવ ગહેત્વા દાતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. નિયતપબ્બજ્જસ્સેવ ચાયં ભાગો દીયતિ. તેનેવ ‘‘અપક્કં પત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અઞ્ઞે વા ભિક્ખૂ દાતુકામા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો.

૧૪૬. સયં પબ્બાજેતબ્બોતિ કેસચ્છેદનાદીનિ સયં કરોન્તેન પબ્બાજેતબ્બો. કેસચ્છેદનં કાસાયચ્છાદનં સરણદાનન્તિ હિ ઇમાનિ તીણિ કરોન્તો ‘‘પબ્બાજેતી’’તિ વુચ્ચતિ, તેસુ એકં દ્વે વાપિ કરોન્તો તથા વોહરીયતિયેવ, તસ્મા એતં પબ્બાજેહીતિ કેસચ્છેદનં કાસાયચ્છાદનઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. ઉપજ્ઝાયં ઉદ્દિસ્સ પબ્બાજેતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ખણ્ડસીમં નેત્વાતિ ભણ્ડુકમ્મારોચનપરિહરણત્થં વુત્તં. તેન સભિક્ખુકે વિહારે અઞ્ઞમ્પિ ‘‘એતસ્સ કેસે છિન્દા’’તિ વત્તું ન વટ્ટતિ. પબ્બાજેત્વાતિ કેસચ્છેદનં સન્ધાય વદતિ. ભિક્ખુતો અઞ્ઞો પબ્બાજેતું ન લભતીતિ સરણદાનં સન્ધાય વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘સામણેરો પના’’તિઆદીતિ ¶ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૪) આગતં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૪) પન – સયં પબ્બાજેતબ્બોતિ ¶ એત્થ ‘‘કેસમસ્સું ઓહારેત્વા’’તિઆદિવચનતો કેસચ્છેદનકાસાયચ્છાદનસરણદાનાનિ પબ્બજનં નામ, તેસુ પચ્છિમદ્વયં ભિક્ખૂહિ એવ કાતબ્બં, કારેતબ્બં વા. પબ્બાજેહીતિ ઇદં તિવિધમ્પિ સન્ધાય વુત્તં. ખણ્ડસીમં નેત્વાતિ ભણ્ડુકમ્મારોચનપરિહરણત્થં. ભિક્ખૂનઞ્હિ અનારોચેત્વા એકસીમાય ‘‘એતસ્સ કેસે છિન્દા’’તિ અઞ્ઞં આણાપેતુમ્પિ ન વટ્ટતિ. પબ્બાજેત્વાતિ કેસાદિચ્છેદનમેવ સન્ધાય વુત્તં ‘‘કાસાયાનિ અચ્છાદેત્વા’’તિ વિસું વુત્તત્તા. પબ્બાજેતું ન લભતીતિ સરણદાનં સન્ધાય વુત્તં. અનુપસમ્પન્નેન ભિક્ખુઆણત્તિયા દિન્નમ્પિ સરણં ન રુહતીતિ વુત્તં.

વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ (વજિર ટી. મહાવગ્ગ ૩૪) – ખણ્ડસીમં નેત્વાતિ ભણ્ડુકમ્મારોચનપરિહરણત્થં વુત્તં, તેન સભિક્ખુકે વિહારે અઞ્ઞમ્પિ ‘‘એતસ્સ કેસે છિન્દા’’તિ વત્તું ન વટ્ટતિ. ‘‘પબ્બાજેત્વા’’તિ ઇમસ્સ અધિપ્પાયપકાસનત્થં ‘‘કાસાયાનિ અચ્છાદેત્વા એહી’’તિ વુત્તં. ઉપજ્ઝાયો ચે કેસમસ્સુઓરોપનાદીનિ અકત્વા પબ્બજ્જત્થં સરણાનિ દેતિ, ન રુહતિ પબ્બજ્જા. કમ્મવાચાય સાવેત્વા ઉપસમ્પાદેતિ, રુહતિ ઉપસમ્પદા. અપત્તચીવરાનં ઉપસમ્પદાસિદ્ધિદસ્સનતો, કમ્મવિપત્તિયા અભાવતો ચેતં યુજ્જતેવાતિ એકે. હોતિ ચેત્થ –

‘‘સલિઙ્ગસ્સેવ પબ્બજ્જા, વિલિઙ્ગસ્સાપિ ચેતરા;

અપેતપુબ્બવેસસ્સ, તંદ્વયા ઇતિ ચાપરે’’તિ.

ભિક્ખુના હિ સહત્થેન વા આણત્તિયા વા દિન્નમેવ કાસાવં વટ્ટતિ, અદિન્નં ન વટ્ટતીતિ પન સન્તેસ્વેવ કાસાવેસુ, નાસન્તેસુ અસમ્ભવતોતિ તેસં અધિપ્પાયોતિ આગતો.

ભબ્બરૂપોતિ ¶ ભબ્બસભાવો. તમેવત્થં પરિયાયન્તરેન વિભાવેતિ ‘‘સહેતુકો’’તિ. ઞાતોતિ પાકટો. યસસ્સીતિ પરિવારસમ્પત્તિયા સમન્નાગતો.

વણ્ણસણ્ઠાનગન્ધાસયોકાસવસેન અસુચિજેગુચ્છપટિકૂલભાવં પાકટં કરોન્તેનાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ કેસા નામેતે વણ્ણતોપિ પટિકૂલા, સણ્ઠાનતોપિ ગન્ધતોપિ આસયતોપિ ઓકાસતોપિ ¶ પટિકૂલા. મનુઞ્ઞેપિ હિ યાગુપત્તે વા ભત્તપત્તે વા કેસવણ્ણં કિઞ્ચિ દિસ્વા ‘‘કેસમિસ્સકમિદં, હરથ ન’’ન્તિ જિગુચ્છન્તિ, એવં કેસા વણ્ણતો પટિકૂલા. રત્તિં ભુઞ્જન્તાપિ કેસસણ્ઠાનં અક્કવાકં વા મકચિવાકં વા છુપિત્વા તથેવ જિગુચ્છન્તિ, એવં સણ્ઠાનતોપિ પટિકૂલા. તેલમક્ખનપુપ્ફધૂમાદિસઙ્ખારવિરહિતાનઞ્ચ કેસાનં ગન્ધો પરમજેગુચ્છો હોતિ. તતો જેગુચ્છતરો અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તાનં. કેસા હિ વણ્ણસણ્ઠાનતો અપ્પટિકૂલાપિ સિયું, ગન્ધેન પન પટિકૂલાયેવ. યથા હિ દહરસ્સ કુમારકસ્સ વચ્ચં વણ્ણતો હલિદ્દિવણ્ણં, સણ્ઠાનતો હલિદ્દિપિણ્ડિસણ્ઠાનં. સઙ્કરટ્ઠાને છડ્ડિતઞ્ચ ઉદ્ધુમાતકકાળસુનખસરીરં વણ્ણતો તાલપક્કવણ્ણં, સણ્ઠાનતો વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમુદિઙ્ગસણ્ઠાનં, દાઠાપિસ્સ સુમનમકુળસદિસા, તં ઉભયમ્પિ વણ્ણસણ્ઠાનતો સિયા અપ્પટિકૂલં, ગન્ધેન પન પટિકૂલમેવ, એવં કેસાપિ સિયું વણ્ણસણ્ઠાનતો અપ્પટિકૂલા, ગન્ધેન પન પટિકૂલાયેવાતિ.

યથા પન અસુચિટ્ઠાને ગામનિસ્સન્દેન જાતાનિ સૂપેય્યપણ્ણાનિ નાગરિકમનુસ્સાનં જેગુચ્છાનિ હોન્તિ અપરિભોગાનિ, એવં કેસાપિ પુબ્બલોહિતમુત્તકરીસપિત્તસેમ્હાદિનિસ્સન્દેન જાતત્તા પરમજેગુચ્છાતિ. એવં આસયતોપિ પટિકૂલા. ઇમે ચ કેસા નામ ગૂથરાસિમ્હિ ઉટ્ઠિતકણ્ણકા વિય એકતિંસકોટ્ઠાસરાસિમ્હિ જાતા, તે સુસાનસઙ્કારટ્ઠાનાદીસુ ¶ જાતસાકં વિય, પરિખાદીસુ જાતકમલકુવલયાદિપુપ્ફં વિય ચ અસુચિટ્ઠાને જાતત્તા પરમજેગુચ્છાતિ એવં ઓકાસતો પટિકૂલાતિઆદિના નયેન તચપઞ્ચકસ્સ વણ્ણાદિવસેન પટિકૂલભાવં પકાસેન્તેનાતિ અત્થો.

નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવં વા પાકટં કરોન્તેનાતિ ઇમે કેસા નામ સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મે જાતા, તત્થ યથા વમ્મિકમત્થકે જાતેસુ કુણ્ઠતિણેસુ ન વમ્મિકમત્થકો જાનાતિ ‘‘મયિ કુણ્ઠતિણાનિ જાતાની’’તિ, નાપિ કુણ્ઠતિણાનિ જાનન્તિ ‘‘મયં વમ્મિકમત્થકે જાતાની’’તિ. એવમેવ ન સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મં જાનાતિ ‘‘મયિ કેસા જાતા’’તિ, નાપિ કેસા જાનન્તિ ‘‘મયં સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મે જાતા’’તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ ‘‘કેસા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂ’’તિઆદિના નયેન નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવં પકાસેન્તેન. પુબ્બેતિ પુરિમબુદ્ધાનં સન્તિકે. મદ્દિતસઙ્ખારોતિ નામરૂપવવત્થાનેન ચેવ પચ્ચયપરિગ્ગહવસેન ચ ઞાણેન પરિમદ્દિતસઙ્ખારો. ભાવિતભાવનોતિ કલાપસમ્મસનાદિના સબ્બસો કુસલભાવનાય પૂરણેન ભાવિતભાવનો