📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

વિનયાલઙ્કાર-ટીકા (દુતિયો ભાગો)

૨૭. ઉપજ્ઝાયાદિવત્તવિનિચ્છયકથા

ઉપજ્ઝાયવત્તકથાવણના

૧૮૩. એવં વસ્સૂપનાયિકવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ ઉપજ્ઝાયવત્તાદિવત્તકથં કથેતું ‘‘વત્તન્તિ એત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થ વત્તેતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ વત્તં, સદ્ધિવિહારિકાદીહિ ઉપજ્ઝાયાદીસુ પવત્તેતબ્બં આભિસમાચારિકસીલં. તં કતિવિધન્તિ આહ ‘‘વત્તં નામેતં…પે… બહુવિધ’’ન્તિ. વચ્ચકુટિવત્તન્તિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદ્યત્થો. તેન સદ્ધિવિહારિકવત્તઅન્તેવાસિકવત્તઅનુમોદનવત્તાનિ સઙ્ગય્હન્તિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ તત્થ અટ્ઠકથાસુ ‘‘ચુદ્દસ ખન્ધકવત્તાની’’તિ. વત્તક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૫૬) ચ પાળિયં આગતમેવ, તત્થ પન આગન્તુકવત્તતો પટ્ઠાય આગતં, ઇધ ઉપજ્ઝાયવત્તતો. ઇતો અઞ્ઞાનિપિ પઞ્ચસત્તતિ સેખિયવત્તાનિ દ્વેઅસીતિ મહાવત્તાનિ ચ વત્તમેવ. તેસુ પન સેખિયવત્તાનિ મહાવિભઙ્ગે આગતાનિ, મહાવત્તાનિ કમ્મક્ખન્ધકપારિવાસિકક્ખન્ધકેસુ (ચૂળવ. ૭૫ આદયો), તસ્મા ઇધ ચુદ્દસ ખન્ધકવત્તાનિયેવ દસ્સિતાનિ. તેસુ ઉપજ્ઝાયવત્તં પઠમં દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ ઉપજ્ઝાયવત્તં તાવ એવં વેદિતબ્બ’’ન્ત્યાદિમાહ.

તત્થ કો ઉપજ્ઝાયો, કેનટ્ઠેન ઉપજ્ઝાયો, કથં ગહિતો ઉપજ્ઝાયો, કેન વત્તિતબ્બં ઉપજ્ઝાયવત્તં, કતમં તં વત્તન્તિ? તત્થ કો ઉપજ્ઝાયોતિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન દસવસ્સેન વા અતિરેકદસવસ્સેન વા ઉપસમ્પાદેતુ’’ન્તિઆદિવચનતો (મહાવ. ૭૬) બ્યત્તિબલસમ્પન્નો ઉપસમ્પદતો પટ્ઠાય દસવસ્સો વા અતિરેકદસવસ્સો વા ભિક્ખુ ઉપજ્ઝાયો. કેનટ્ઠેન ઉપજ્ઝાયોતિ વજ્જાવજ્જં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ ઉપજ્ઝાયો, સદ્ધિવિહારિકાનં ખુદ્દકં વજ્જં વા મહન્તં વજ્જં વા ભુસો ચિન્તેતીતિ અત્થો. કથં ગહિતો હોતિ ઉપજ્ઝાયોતિ સદ્ધિવિહારિકેન એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘ઉપજ્ઝાયો મે, ભન્તે, હોહી’’તિ તિક્ખત્તું વુત્તે સચે ઉપજ્ઝાયો ‘‘સાહૂ’’તિ વા ‘‘લહૂ’’તિ વા ‘‘ઓપાયિક’’ન્તિ વા ‘‘પતિરૂપ’’ન્તિ વા ‘‘પાસાદિકેન સમ્પાદેહી’’તિ વા ઇમેસુ પઞ્ચસુ પદેસુ યસ્સ કસ્સચિ પદસ્સ વસેન કાયેન વા વાચાય વા કાયવાચાહિ વા ‘‘ગહિતો તયા ઉપજ્ઝાયો’’તિ ઉપજ્ઝાયગ્ગહણં વિઞ્ઞાપેતિ, ગહિતો હોતિ ઉપજ્ઝાયો. તત્થ સાહૂતિ સાધુ. લહૂતિ અગરુ, સુભરતાતિ અત્થો. ઓપાયિકન્તિ ઉપાયપટિસંયુત્તં, એવં પટિપજ્જનં નિત્થરણુપાયોતિ અત્થો. પતિરૂપન્તિ સામીચિકમ્મમિદન્તિ અત્થો. પાસાદિકેનાતિ પસાદાવહેન કાયવચીપયોગેન સમ્પાદેહીતિ અત્થો.

કેન વત્તિતબ્બં ઉપજ્ઝાયવત્તન્તિ ગહિતઉપજ્ઝાયેન સદ્ધિવિહારિકેન વત્તિતબ્બં. કતમં તં વત્તન્તિ ઇદં આગતમેવ, તત્થ કાલસ્સેવ ઉટ્ઠાય ઉપાહના ઓમુઞ્ચિત્વાતિ સચસ્સ પચ્ચૂસકાલે ચઙ્કમનત્થાય વા ધોતપાદપરિહરણત્થાય વા પટિમુક્કા ઉપાહના પાદગતા હોન્તિ, તા કાલસ્સેવ ઉટ્ઠાય અપનેત્વા. તાદિસમેવ મુખધોવનોદકં દાતબ્બન્તિ ઉતુમ્પિ સરીરસભાવે ચ એકાકારે તાદિસમેવ દાતબ્બં.

સગુણં કત્વાતિ ઉત્તરાસઙ્ગં સઙ્ઘાટિઞ્ચાતિ દ્વે ચીવરાનિ એકતો કત્વા તા દ્વેપિ સઙ્ઘાટિયો દાતબ્બા. સબ્બઞ્હિ ચીવરં સઙ્ઘટિતત્તા સઙ્ઘાટીતિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘સઙ્ઘાટિયો દાતબ્બા’’તિ. પદવીતિહારેહીતિ એત્થ પદં વીતિહરતિ એત્થાતિ પદવીતિહારો, પદવીતિહારટ્ઠાનં. દુતવિલમ્બિતં અકત્વા સમગમનેન દ્વિન્નં પદાનં અન્તરે મુટ્ઠિરતનમત્તં. પદાનં વા વીતિહરણં અભિમુખં હરિત્વા નિક્ખેપો પદવીતિહારોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ન ઉપજ્ઝાયસ્સ ભણમાનસ્સ અન્તરન્તરા કથા ઓપાતેતબ્બાતિ અન્તરઘરે વા અઞ્ઞત્ર વા ભણમાનસ્સ અનિટ્ઠિતે તસ્સ વચને અઞ્ઞા કથા ન સમુટ્ઠાપેતબ્બા. ઇતો પટ્ઠાયાતિ ‘‘ન ઉપજ્ઝાયસ્સ ભણમાનસ્સા’’તિ એત્થ ન-કારતો પટ્ઠાય. તેન નાતિદૂરેતિઆદીસુ ન-કારપટિસિદ્ધેસુ આપત્તિ નત્થીતિ દસ્સેતિ. સબ્બત્થ દુક્કટાપત્તીતિ આપદાઉમ્મત્તખિત્તચિત્તવેદનાટ્ટતાદીહિ વિના પણ્ણત્તિં અજાનિત્વાપિ વદન્તસ્સ ગિલાનસ્સ ચ દુક્કટમેવ. આપદાસુ હિ અન્તરન્તરા કથા વત્તું વટ્ટતિ, એવમઞ્ઞેસુ ન-કારપટિસિદ્ધેસુ ઈદિસેસુ, ઇતરેસુ પન ગિલાનોપિ ન મુચ્ચતિ. સબ્બત્થ દુક્કટાપત્તિ વેદિતબ્બાતિ ‘‘ઈદિસેસુ ગિલાનોપિ ન મુચ્ચતી’’તિ દસ્સનત્થં વુત્તં. અઞ્ઞમ્પિ હિ યથાવુત્તં ઉપજ્ઝાયવત્તં અનાદરિયેન અકરોન્તસ્સ અગિલાનસ્સ વત્તભેદે સબ્બત્થ દુક્કટમેવ, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘અગિલાનેન હિ સદ્ધિવિહારિકેન સટ્ઠિવસ્સેનપિ સબ્બં ઉપજ્ઝાયવત્તં કાતબ્બં, અનાદરિયેન અકરોન્તસ્સ વત્તભેદે દુક્કટં. ન-કારપટિસંયુત્તેસુ પન પદેસુ ગિલાનસ્સપિ પટિક્ખિત્તકિરિયં કરોન્તસ્સ દુક્કટમેવા’’તિ. આપત્તિસામન્તા ભણમાનોતિ પદસોધમ્મ(પાચિ. ૪૪ આદયો)-દુટ્ઠુલ્લાદિવસેન (પારા. ૨૮૩) આપત્તિયા આસન્નવાચં ભણમાનો. આપત્તિયા આસન્નવાચન્તિ ચ આપત્તિજનકમેવ વચનં સન્ધાય વદતિ. યાય હિ વાચાય આપત્તિં આપજ્જતિ, સા વાચા આપત્તિયા આસન્નાતિ વુચ્ચતિ.

ચીવરેન પત્તં વેઠેત્વાતિ એત્થ ‘‘ઉત્તરાસઙ્ગસ્સ એકેન કણ્ણેન વેઠેત્વા’’તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. હેટ્ઠાપીઠં વા પરામસિત્વાતિ ઇદં પુબ્બે તત્થ ઠપિતપત્તાદિના અસઙ્ઘટ્ટનત્થાય વુત્તં. ચક્ખુના ઓલોકેત્વાપિ અઞ્ઞેસં અભાવં ઞત્વાપિ ઠપેતું વટ્ટતિ એવ. ચતુરઙ્ગુલં કણ્ણં ઉસ્સારેત્વાતિ કણ્ણં ચતુરઙ્ગુલપ્પમાણં અતિરેકં કત્વા એવં ચીવરં સઙ્ઘરિતબ્બં. ઓભોગે કાયબન્ધનં કાતબ્બન્તિ કાયબન્ધનં સઙ્ઘરિત્વા ચીવરભોગે પક્ખિપિત્વા ઠપેતબ્બં. સચે પિણ્ડપાતો હોતીતિ એત્થ યો ગામેયેવ વા અન્તરઘરે વા પટિક્કમને વા ભુઞ્જિત્વા આગચ્છતિ, પિણ્ડં વા ન લભતિ, તસ્સ પિણ્ડપાતો ન હોતિ, ગામે અભુત્તસ્સ પન લદ્ધભિક્ખસ્સ વા હોતિ, તસ્મા ‘‘સચે પિણ્ડપાતો હોતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ગામેતિ ગામપરિયાપન્ને તાદિસે કિસ્મિઞ્ચિ પદેસે. અન્તરઘરેતિ અન્તોગેહે. પટિક્કમનેતિ આસનસાલાયં. સચેપિ તસ્સ ન હોતિ, ભુઞ્જિતુકામો ચ હોતિ, ઉદકં દત્વા અત્તના લદ્ધતોપિ પિણ્ડપાતો ઉપનેતબ્બો. તિક્ખત્તું પાનીયેન પુચ્છિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો, આદિમ્હિ મજ્ઝે અન્તેતિ એવં તિક્ખત્તું પુચ્છિતબ્બોતિ અત્થો. ઉપકટ્ઠોતિ આસન્નો. ધોતવાલિકાયાતિ ઉદકેન ગતટ્ઠાને નિરજાય પરિસુદ્ધવાલિકાય.

નિદ્ધૂમેતિ જન્તાઘરે જલમાનઅગ્ગિધૂમરહિતે. જન્તાઘરઞ્હિ નામ હિમપાતબહુકેસુ દેસેસુ તપ્પચ્ચયરોગપીળાદિનિવારણત્થં સરીરસેદતાપનટ્ઠાનં. તત્થ કિર અન્ધકારપટિચ્છન્નતાય બહૂપિ એકતો પવિસિત્વા ચીવરં નિક્ખિપિત્વા અગ્ગિતાપપરિહારાય મત્તિકાય મુખં લિમ્પિત્વા સરીરં યાવદત્થં સેદેત્વા ચુણ્ણાદીહિ ઉબ્બટ્ટેત્વા નહાયન્તિ. તેનેવ પાળિયં (મહાવ. ૬૬) ‘‘ચુણ્ણં સન્નેતબ્બ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. સચે ઉસ્સહતીતિ સચે પહોતિ. વુત્તમેવત્થં વિભાવેતિ ‘‘કેનચિ ગેલઞ્ઞેન અનભિભૂતો હોતી’’તિ. અપટિઘંસન્તેનાતિ ભૂમિયં અપટિઘંસન્તેન. કવાટપીઠન્તિ કવાટપીઠઞ્ચ પિટ્ઠસઙ્ઘાતઞ્ચ અચ્છુપન્તેન. સન્તાનકન્તિ યં કિઞ્ચિ કીટકુલાવકમક્કટકસુત્તાદિ. ઉલ્લોકા પઠમં ઓહારેતબ્બન્તિ ઉલ્લોકતો પઠમં ઉલ્લોકં આદિં કત્વા અવહરિતબ્બન્તિ અત્થો. ઉલ્લોકન્તિ ચ ઉદ્ધં ઓલોકનટ્ઠાનં, ઉપરિભાગન્તિ અત્થો. આલોકસન્ધિકણ્ણભાગાતિ આલોકસન્ધિભાગા ચ કણ્ણભાગા ચ, અબ્ભન્તરબાહિરવાતપાનકવાટકાનિ ચ ગબ્ભસ્સ ચ ચત્તારો કોણા સમ્મજ્જિતબ્બાતિ અત્થો.

અઞ્ઞત્થ નેતબ્બોતિ યત્થ વિહારતો સાસને અનભિરતિ ઉપ્પન્ના, તતો અઞ્ઞત્થ કલ્યાણમિત્તાદિસમ્પત્તિયુત્તટ્ઠાને નેતબ્બો. ન ચ અચ્છિન્ને થેવે પક્કમિતબ્બન્તિ રજિતચીવરતો યાવ અપ્પમત્તકમ્પિ રજનં ગળતિ, ન તાવ પક્કમિતબ્બં. ન ઉપજ્ઝાયં અનાપુચ્છા એકચ્ચસ્સ પત્તો દાતબ્બોતિઆદિ સબ્બં ઉપજ્ઝાયસ્સ વિસભાગપુગ્ગલાનં વસેન કથિતં. એત્થ ચ વિસભાગપુગ્ગલાનન્તિ લજ્જિનો વા અલજ્જિનો વા ઉપજ્ઝાયસ્સ અવડ્ઢિકામે સન્ધાય વુત્તં. સચે પન ઉપજ્ઝાયો અલજ્જી ઓવાદમ્પિ ન ગણ્હાતિ, લજ્જિનો ચ એતસ્સ વિસભાગા હોન્તિ, તત્થ ઉપજ્ઝાયં વિહાય લજ્જીહેવ સદ્ધિં આમિસાદિપરિભોગો કાતબ્બો. ઉપજ્ઝાયાદિભાવો હેત્થ નપ્પમાણન્તિ દટ્ઠબ્બં. પરિવેણં ગન્ત્વાતિ ઉપજ્ઝાયસ્સ પરિવેણં ગન્ત્વા. સુસાનન્તિ ઇદં ઉપલક્ખણં. ઉપચારસીમતો બહિ ગન્તુકામેન અનાપુચ્છા ગન્તું ન વટ્ટતિ. વુટ્ઠાનમસ્સ આગમેતબ્બન્તિ ગેલઞ્ઞતો વુટ્ઠાનં અસ્સ આગમેતબ્બં.

ઉપજ્ઝાયવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આચરિયવત્તકથાવણ્ણના

૧૮૪. આચરિયવત્તકથાયં કો આચરિયો, કેનટ્ઠેન આચરિયો, કતિવિધો આચરિયો, કથં ગહિતો આચરિયો, કેન વત્તિતબ્બં આચરિયવત્તં, કતમં તં વત્તન્તિ? તત્થ કો આચરિયોતિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દસવસ્સં નિસ્સાય વત્થું દસવસ્સેન નિસ્સયં દાતુ’’ન્તિઆદિવચનતો (મહાવ. ૭૭) બ્યત્તિબલસમ્પન્નો દસવસ્સો વા અતિરેકદસવસ્સો વા ભિક્ખુ આચરિયો. કેનટ્ઠેન આચરિયોતિ અન્તેવાસિકેન આભુસો ચરિતબ્બોતિ આચરિયો, ઉપટ્ઠાતબ્બોતિ અત્થો. કતિવિધો આચરિયોતિ નિસ્સયાચરિયપબ્બજ્જાચરિયઉપસમ્પદાચરિયધમ્માચરિયવસેન ચતુબ્બિધો. તત્થ નિસ્સયં ગહેત્વા તં નિસ્સાય વત્થબ્બો નિસ્સયાચરિયો. પબ્બજિતકાલે સિક્ખિતબ્બસિક્ખાપકો પબ્બજ્જાચરિયો. ઉપસમ્પદકાલે કમ્મવાચાનુસ્સાવકો ઉપસમ્પદાચરિયો. બુદ્ધવચનસિક્ખાપકો ધમ્માચરિયો નામ. કથં ગહિતો હોતિ આચરિયોતિ અન્તેવાસિકેન એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘આચરિયો મે, ભન્તે, હોહિ, આયસ્મતો નિસ્સાય વચ્છામી’’તિ તિક્ખત્તું વુત્તે આચરિયો ‘‘સાહૂ’’તિ વા ‘‘લહૂ’’તિ વા ‘‘ઓપાયિક’’ન્તિ વા ‘‘પતિરૂપ’’ન્તિ વા ‘‘પાસાદિકેન સમ્પાદેહી’’તિ વા કાયેન વિઞ્ઞાપેતિ, વાચાય વિઞ્ઞાપેતિ, કાયવાચાહિ વિઞ્ઞાપેતિ, ગહિતો હોતિ આચરિયો.

કેન વત્તિતબ્બં આચરિયવત્તન્તિ અન્તેવાસિકેન વત્તિતબ્બં આચરિયવત્તં. બ્યત્તેન ભિક્ખુના પઞ્ચ વસ્સાનિ નિસ્સાય વત્થબ્બં, અબ્યત્તેન યાવજીવં. એત્થ સચાયં ભિક્ખુ વુડ્ઢતરં આચરિયં ન લભતિ, ઉપસમ્પદાય સટ્ઠિવસ્સો વા સત્તતિવસ્સો વા હોતિ, નવકતરસ્સપિ બ્યત્તસ્સ સન્તિકે ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘આચરિયો મે, આવુસો, હોહિ, આયસ્મતો નિસ્સાય વચ્છામી’’તિ એવં તિક્ખત્તું વત્વા નિસ્સયો ગહેતબ્બો. ગામપ્પવેસનં આપુચ્છન્તેનપિ ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘ગામપ્પવેસનં આપુચ્છામિ આચરિયા’’તિ વત્તબ્બં. એસ નયો સબ્બઆપુચ્છનેસુ. કતમં તં વત્તન્તિ એત્થ ઉપજ્ઝાયવત્તતો અઞ્ઞં નત્થીતિ આહ ‘‘ઇદમેવ ચ…પે… આચરિયવત્તન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. નનુ ઉપજ્ઝાચરિયા ભિન્નપદત્થા, અથ કસ્મા ઇદમેવ ‘‘આચરિયવત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘આચરિયસ્સ કત્તબ્બત્તા’’તિ. યથા એકોપિ ભિક્ખુ માતુભાતાભૂતત્તા ‘‘માતુલો’’તિ ચ ધમ્મે સિક્ખાપકત્તા ‘‘આચરિયો’’તિ ચ વુચ્ચતિ, એવં એકમેવ વત્તં ઉપજ્ઝાયસ્સ કત્તબ્બત્તા ‘‘ઉપજ્ઝાયવત્ત’’ન્તિ ચ આચરિયસ્સ કત્તબ્બત્તા ‘‘આચરિયવત્ત’’ન્તિ ચ વુચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો. એવં સન્તેપિ નામે ભિન્ને અત્થો ભિન્નો સિયાતિ આહ ‘‘નામમત્તમેવ હેત્થ નાન’’ન્તિ. યથા ‘‘ઇન્દો સક્કો’’તિઆદીસુ નામમત્તમેવ ભિન્નં, ન અત્થો, એવમેત્થાપીતિ દટ્ઠબ્બોતિ.

ઇદાનિ તસ્મિં વત્તે સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકાનં વસેન લબ્ભમાનં કઞ્ચિ વિસેસં દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ યાવ ચીવરરજન’’ન્ત્યાદિમાહ. તતો ઉપજ્ઝાયાચરિયાનં વસેન વિસેસં દસ્સેતું ‘‘ઉપજ્ઝાયે’’ત્યાદિમાહ. તેસુ વત્તં સાદિયન્તેસુ આપત્તિ, અસાદિયન્તેસુ અનાપત્તિ, તેસુ અજાનન્તેસુ, એકસ્સ ભારકરણેપિ અનાપત્તીતિ અયમેત્થ પિણ્ડત્થો. ઇદાનિ અન્તેવાસિકવિસેસવસેન લબ્ભમાનવિસેસં દસ્સેતુમાહ ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ.

આચરિયવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સદ્ધિવિહારિકવત્તકથાવણ્ણના

સદ્ધિવિહારિકવત્તે કો સદ્ધિવિહારિકો, કેનટ્ઠેન સદ્ધિવિહારિકો, કેન વત્તિતબ્બં સદ્ધિવિહારિકવત્તં, કતમં તં વત્તન્તિ? તત્થ કો સદ્ધિવિહારિકોતિ ઉપસમ્પન્નો વા હોતુ સામણેરો વા, યો ઉપજ્ઝં ગણ્હાતિ, સો સદ્ધિવિહારિકો નામ. કેનટ્ઠેન સદ્ધિવિહારિકોતિ ઉપજ્ઝાયેન સદ્ધિં વિહારો એતસ્સ અત્થીતિ સદ્ધિવિહારિકોતિ અત્થેન. કેન વત્તિતબ્બં સદ્ધિવિહારિકવત્તન્તિ ઉપજ્ઝાયેન વત્તિતબ્બં. તેન વુત્તં વત્તક્ખન્ધકે (મહાવ. ૩૭૮) ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, ઉપજ્ઝાયાનં સદ્ધિવિહારિકેસુ વત્તં પઞ્ઞપેસ્સામિ, યથા ઉપજ્ઝાયેહિ સદ્ધિવિહારિકેસુ વત્તિતબ્બ’’ન્તિ. કતમં તં વત્તન્તિ ઇદાનિ પકરણાગતં. ઇમસ્મિં પન પકરણે સઙ્ખેપરુચિત્તા, આચરિયસદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકવત્તાનઞ્ચ સમાનત્તા દ્વેપિ એકતો વુત્તા, તથાપિ વત્તક્ખન્ધકે વિસું વિસું આગતત્તા વિસું વિસુંયેવ કથયામ.

સઙ્ગહેતબ્બો અનુગ્ગહેતબ્બોતિ ઉદ્દેસાદીહિસ્સ સઙ્ગહો ચ અનુગ્ગહો ચ કાતબ્બો. તત્થ ઉદ્દેસોતિ પાળિવચનં. પરિપુચ્છાતિ પાળિયા અત્થવણ્ણના. ઓવાદોતિ અનોતિણ્ણે વત્થુસ્મિં ‘‘ઇદં કરોહિ, ઇદં મા કરિત્થા’’તિ વચનં. અનુસાસનીતિ ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં. અપિચ ઓતિણ્ણે વા અનોતિણ્ણે વા પઠમં વચનં ઓવાદો, પુનપ્પુનં વચનં અનુસાસનીતિ દટ્ઠબ્બં. સચે ઉપજ્ઝાયસ્સ પત્તો હોતીતિ સચે અતિરેકપત્તો હોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. પરિક્ખારોતિ અઞ્ઞોપિ સમણપરિક્ખારો. ઇધ ઉસ્સુક્કં નામ ધમ્મિયેન નયેન ઉપ્પજ્જમાનઉપાયપરિયેસનં. ઇતો પરં દન્તકટ્ઠદાનં આદિં કત્વા આચમનકુમ્ભિયા ઉદકસિઞ્ચનપરિયોસાનં વત્તં ગિલાનસ્સેવ સદ્ધિવિહારિકસ્સ કાતબ્બં. અનભિરતિવૂપકાસનાદિ પન અગિલાનસ્સપિ કત્તબ્બમેવ. ચીવરં રજન્તેનાતિ ‘‘એવં રજેય્યાસી’’તિ ઉપજ્ઝાયતો ઉપાયં સુત્વા રજન્તેન. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. સઙ્ગહેતબ્બો અનુગ્ગહેતબ્બોતિઆદીસુ અનાદરિયં પટિચ્ચ ધમ્મામિસેહિ અસઙ્ગણ્હન્તાનં આચરિયુપજ્ઝાયાનં દુક્કટં વત્તભેદત્તા. તેનેવ પરિવારેપિ (પરિ. ૩૨૨) ‘‘ન દેન્તો આપજ્જતી’’તિ વુત્તં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

સદ્ધિવિહારિકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અન્તેવાસિકવત્તકથાવણ્ણના

અન્તેવાસિકવત્તે કો અન્તેવાસિકો, કેનટ્ઠેન અન્તેવાસિકો, કતિવિધા અન્તેવાસિકા, કેન વત્તિતબ્બં અન્તેવાસિકવત્તં, કતમં તં વત્તન્તિ? તત્થ કો અન્તેવાસિકોતિ ઉપસમ્પન્નો વા હોતુ સામણેરો વા, યો આચરિયસ્સ સન્તિકે નિસ્સયં ગણ્હાતિ, યો વા આચરિયસ્સ ઓવાદં ગહેત્વા પબ્બજતિ, યો વા તેનાનુસ્સાવિતો હુત્વા ઉપસમ્પજ્જતિ, યો વા તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં પરિયાપુણાતિ, સો સબ્બો અન્તેવાસિકોતિ વેદિતબ્બો. તત્થ પઠમો નિસ્સયન્તેવાસિકો નામ, દુતિયો પબ્બજ્જન્તેવાસિકો નામ, તતિયો ઉપસમ્પદન્તેવાસિકો નામ, ચતુત્થો ધમ્મન્તેવાસિકો નામ. અઞ્ઞત્થ પન સિપ્પન્તેવાસિકોપિ આગતો, સો ઇધ નાધિપ્પેતો. કેનટ્ઠેન અન્તેવાસિકોતિ અન્તે વસતીતિ અન્તેવાસિકો અલુત્તસમાસવસેન. કતિવિધા અન્તેવાસિકાતિ યથાવુત્તનયેન ચતુબ્બિધા અન્તેવાસિકા.

કેન વત્તિતબ્બં અન્તેવાસિકવત્તન્તિ ચતુબ્બિધેહિ આચરિયેહિ અન્તેવાસિકેસુ વત્તિતબ્બં. યથાહ વત્તક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૮૨) ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, આચરિયાનં અન્તેવાસિકેસુ વત્તં પઞ્ઞપેસ્સામિ, યથા આચરિયેહિ અન્તેવાસિકેસુ વત્તિતબ્બ’’ન્તિ. કતમં તં વત્તન્તિ યં ભગવતા વત્તક્ખન્ધકે વુત્તં, ઇધ ચ સઙ્ખેપેન દસ્સિતં, તં વત્તન્તિ. ઇધ પન અત્થો સદ્ધિવિહારિકવત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અયં પન વિસેસો – એતેસુ પબ્બજ્જન્તેવાસિકો ચ ઉપસમ્પદન્તેવાસિકો ચ આચરિયસ્સ યાવજીવં ભારો, નિસ્સયન્તેવાસિકો ચ ધમ્મન્તેવાસિકો ચ યાવ સમીપે વસન્તિ, તાવદેવ, તસ્મા આચરિયેહિપિ તેસુ સમ્મા વત્તિતબ્બં. આચરિયન્તેવાસિકેસુ હિ યો યો ન સમ્મા વત્તતિ, તસ્સ તસ્સ આપત્તિ વેદિતબ્બા.

અન્તેવાસિકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આગન્તુકવત્તકથાવણ્ણના

૧૮૫. આગન્તુકવત્તે આગચ્છતીતિ આગન્તુકો, તેન વત્તિતબ્બન્તિ આગન્તુકવત્તં. ‘‘ઇદાનિ આરામં પવિસિસ્સામી’’તિ ઇમિના ઉપચારસીમાસમીપં દસ્સેતિ, તસ્મા ઉપચારસીમાસમીપં પત્વા ઉપાહનાઓમુઞ્ચનાદિ સબ્બં કાતબ્બં. ગહેત્વાતિ ઉપાહનદણ્ડકેન ગહેત્વા. ઉપાહનપુઞ્છનચોળકં પુચ્છિત્વા ઉપાહના પુઞ્છિતબ્બાતિ ‘‘કતરસ્મિં ઠાને ઉપાહનપુઞ્છનચોળક’’ન્તિ આવાસિકે ભિક્ખૂ પુચ્છિત્વા. પત્થરિતબ્બન્તિ સુક્ખાપનત્થાય આતપે પત્થરિતબ્બં. સચે નવકો હોતિ, અભિવાદાપેતબ્બોતિ તસ્સ વસ્સે પુચ્છિતે યદિ દહરો હોતિ, સયમેવ વન્દિસ્સતિ, તદા ઇમિના વન્દાપિતો હોતિ. નિલ્લોકેતબ્બોતિ ઓલોકેતબ્બો. બહિ ઠિતેનાતિ બહિ નિક્ખમન્તસ્સ અહિનો વા અમનુસ્સસ્સ વા મગ્ગં ઠત્વા ઠિતેન નિલ્લોકેતબ્બો. સેસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

આગન્તુકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આવાસિકવત્તકથાવણ્ણના

૧૮૬. આવાસિકવત્તે આવસતીતિ આવાસિકો, તેન વત્તિતબ્બન્તિ આવાસિકવત્તં. તત્થ આવાસિકેન ભિક્ખુના આગન્તુકં ભિક્ખું વુડ્ઢતરં દિસ્વા આસનં પઞ્ઞપેતબ્બન્તિઆદિ પાળિયં (ચૂળવ. ૩૫૯) આગતઞ્ચ અટ્ઠકથાયં આગતઞ્ચ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૫૯) ગહેતબ્બં, ગહેત્વા વુત્તત્તા પાકટમેવ, ઉપાહનપુઞ્છનં પન અત્તનો રુચિવસેન કાતબ્બં. તેનેવ હેત્થ ‘‘સચે ઉસ્સહતી’’તિ વુત્તં, તસ્મા ઉપાહના અપુઞ્છન્તસ્સપિ અનાપત્તિ. સેનાસનં પઞ્ઞપેતબ્બન્તિ એત્થ ‘‘કત્થ મય્હં સેનાસનં પાપુણાતી’’તિ પુચ્છિતેન સેનાસનં પઞ્ઞપેતબ્બં, ‘‘એતં સેનાસનં તુમ્હાકં પાપુણાતી’’તિ એવં આચિક્ખિતબ્બન્તિ અત્થો. પપ્ફોટેત્વા પત્થરિતું પન વટ્ટતિયેવ. એતેન મઞ્ચપીઠાદિં પપ્ફોટેત્વા પત્થરિત્વા ઉપરિ પચ્ચત્થરણં દત્વા દાનમ્પિ સેનાસનપઞ્ઞાપનમેવાતિ દસ્સેતિ. મહાઆવાસેપિ અત્તનો સન્તિકં સમ્પત્તસ્સ આગન્તુકસ્સ વત્તં અકાતું ન લબ્ભતિ. સેસં પુરિમસદિસમેવ.

આવાસિકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ગમિકવત્તકથાવણ્ણના

૧૮૭. ગમિકવત્તે ગન્તું ભબ્બોતિ ગમિકો, તેન વત્તિતબ્બન્તિ ગમિકવત્તં. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – દારુભણ્ડન્તિ સેનાસનક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૨૨) વુત્તં મઞ્ચપીઠાદિ. મત્તિકાભણ્ડમ્પિ રજનભાજનાદિ સબ્બં તત્થ વુત્તપ્પભેદમેવ. તં સબ્બં અગ્ગિસાલાયં વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા ગુત્તટ્ઠાને પટિસામેત્વા ગન્તબ્બં, અનોવસ્સકે પબ્ભારેપિ ઠપેતું વટ્ટતિ. સેનાસનં આપુચ્છિત્વા પક્કમિતબ્બન્તિ એત્થ યં પાસાણપિટ્ઠિયં વા પાસાણત્થમ્ભેસુ વા કતસેનાસનં, યત્થ ઉપચિકા નારોહન્તિ, તં અનાપુચ્છન્તસ્સપિ અનાપત્તિ. ચતૂસુ પાસાણેસૂતિઆદિ ઉપચિકાનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાને પણ્ણસાલાદિસેનાસને કત્તબ્બાકારદસ્સનત્થં વુત્તં. અપ્પેવ નામ અઙ્ગાનિપિ સેસેય્યુન્તિ અયં અજ્ઝોકાસે ઠપિતમ્હિ આનિસંસો. ઓવસ્સકગેહે પન તિણેસુ ચ મત્તિકાપિણ્ડેસુ ચ ઉપરિ પતન્તેસુ મઞ્ચપીઠાનં અઙ્ગાનિપિ વિનસ્સન્તિ.

ગમિકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભત્તગ્ગવત્તકથાવણ્ણના

૧૮૮. વત્તક્ખન્ધકે ઇમસ્મિં ઠાને અનુમોદનવત્તં આગતં, તતો ભત્તગ્ગવત્તં. સારત્થદીપનિયઞ્ચ (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૭૩-૩૭૪) ‘‘ઇમસ્મિં વત્તક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૫૬) આગતાનિ આગન્તુકાવાસિકગમિયાનુમોદનભત્તગ્ગપિણ્ડચારિકારઞ્ઞિકસેનાસનજન્તાઘરવચ્ચકુટિઉપજ્ઝાયાચરિયસદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકવત્તાનિ ચુદ્દસ મહાવત્તાનિ નામા’’તિ અનુક્કમો વુત્તો, ઇધ પન વિનયસઙ્ગહપ્પકરણે ગમિકવત્તતો ભત્તગ્ગવત્તં આગતં, અનુમોદનવત્તં પન વિસું અવત્વા ભત્તગ્ગવત્તેયેવ અન્તોગધં કત્વા પચ્છા વુત્તં ભત્તગ્ગં ગન્ત્વા ભત્તે ભુત્તેયેવ અનુમોદનાકરણતો, પાળિયઞ્ચ અઞ્ઞેસુ વત્તેસુ વિય ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુના અનુમોદનવત્તં પઞ્ઞાપેસ્સામી’’તિ વિસું વત્તભાવેન અનાગતત્તા ભત્તગ્ગવત્તેયેવ અન્તોગધન્તિ આચરિયસ્સ અધિપ્પાયો સિયા. ઇમસ્સ ચ વિનયાલઙ્કારપકરણસ્સ તસ્સા વણ્ણનાભૂતત્તા સંવણ્ણેતબ્બક્કમેનેવ સંવણ્ણનં કથયિસ્સામ.

ભુઞ્જિતબ્બન્તિ ભત્તં. અજતિ ગચ્છતિ પવત્તતિ એત્થાતિ અગ્ગં. ‘‘આદિકોટ્ઠાસકોટીસુ, પુરતોગ્ગં વરે તીસૂ’’તિ અભિધાનપ્પદીપિકાયં આગતેપિ ‘‘રાજગ્ગન્તિ રાજારહં, સલાકગ્ગન્તિ સલાકગ્ગહણટ્ઠાન’’ન્તિઆદીસુ અઞ્ઞત્થેસુપિ પવત્તનતો ભત્તસ્સ અગ્ગં ભત્તગ્ગં, ભત્તપરિવિસનટ્ઠાનં, ભત્તગ્ગે વત્તિતબ્બં વત્તં ભત્તગ્ગવત્તન્તિ વિગ્ગહો. તત્થ આરામે કાલો આરોચિતો હોતીતિ ‘‘કાલો ભન્તે, નિટ્ઠિતં ભત્ત’’ન્તિ આરોચિતો હોતિ. તિમણ્ડલં પટિચ્છાદેન્તેનાતિ દ્વે જાણુમણ્ડલાનિ નાભિમણ્ડલઞ્ચ પટિચ્છાદેન્તેન. પરિમણ્ડલં નિવાસેત્વાતિ સમન્તતો મણ્ડલં નિવાસેત્વા. ઉદ્ધં નાભિમણ્ડલં, અધો જાણુમણ્ડલં પટિચ્છાદેન્તેન જાણુમણ્ડલસ્સ હેટ્ઠા જઙ્ઘટ્ઠિતો પટ્ઠાય અટ્ઠઙ્ગુલમત્તં નિવાસનં ઓતારેત્વા નિવાસેતબ્બં, તતો પરં ઓતારેન્તસ્સ દુક્કટન્તિ વુત્તં, યથાનિસિન્નસ્સ જાણુમણ્ડલતો હેટ્ઠા ચતુરઙ્ગુલમત્તં પટિચ્છન્નં હોતીતિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. કાયબન્ધનં બન્ધિત્વાતિ તસ્સ નિવાસનસ્સ ઉપરિ કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, અકાયબન્ધનેન ગામો પવિસિતબ્બો, યો પવિસેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૭૮) વુત્તત્તા. સગુણં કત્વાતિ ઇદં ઉપજ્ઝાયવત્તે વુત્તમેવ. ‘‘ગણ્ઠિકં પટિમુઞ્ચિત્વાતિ પાસકે ગણ્ઠિકં પવેસેત્વા અન્તોગામો વા હોતુ વિહારો વા, મનુસ્સાનં પરિવિસનટ્ઠાનં ગચ્છન્તેન ચીવરં પારુપિત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ગમનમેવ વટ્ટતી’’તિ મહાઅટ્ઠકથાસુ વુત્તં. એત્થ ચ મનુસ્સાનં પરિવિસનટ્ઠાનન્તિ યત્થ અન્તોવિહારેપિ મનુસ્સા સપુત્તદારા આવસિત્વા ભિક્ખૂ નેત્વા ભોજેન્તિ.

સુપ્પટિચ્છન્નેનાતિ ન સસીસં પારુતેન, અથ ખો ગણ્ઠિકં પટિમુઞ્ચિત્વા અનુવાતન્તેન ગીવં પટિચ્છાદેત્વા ઉભો કણ્ણે સમં કત્વા પટિસંહરિત્વા યાવ મણિબન્ધા પટિચ્છાદેન્તેન. સુસંવુતેનાતિ હત્થં વા પાદં વા અકીળાપેન્તેન, સુવિનીતેનાતિ અત્થો. ઓક્ખિત્તચક્ખુનાતિ હેટ્ઠાખિત્તચક્ખુના. યો અનાદરિયં પટિચ્ચ તહં તહં ઓલોકેન્તો ભિય્યો તં તં દિસાભાગં પાસાદં કૂટાગારં વીથિં ઓલોકેન્તો ગચ્છતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. એકસ્મિં પન ઠાને ઠત્વા હત્થિઅસ્સાદિપરિસ્સયાભાવં ઓલોકેતું વટ્ટતિ. અપ્પસદ્દેનાતિ એત્થ કિત્તાવતા અપ્પસદ્દો હોતિ? દ્વાદસહત્થે ગેહે આદિમ્હિ સઙ્ઘત્થેરો મજ્ઝે દુતિયત્થેરો અન્તે તતિયત્થેરોતિ એવં નિસિન્નેસુ સઙ્ઘત્થેરો દુતિયેન સદ્ધિં મન્તેતિ, દુતિયત્થેરો તસ્સ સદ્દઞ્ચેવ સુણાતિ, કથઞ્ચ વવત્થપેતિ, તતિયત્થેરો પન સદ્દમેવ સુણાતિ, કથં ન વવત્થપેતિ, એત્તાવતા અપ્પસદ્દો હોતિ. સચે પન તતિયત્થેરો કથં વવત્થપેતિ, મહાસદ્દો નામ હોતિ.

ન ઉક્ખિત્તકાયાતિ ન ઉક્ખેપેન, ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં, એકતો વા ઉભતો વા ઉક્ખિત્તચીવરો હુત્વાતિ અત્થો. અન્તોઇન્દખીલતો પટ્ઠાય ન એવં ગન્તબ્બં. નિસિન્નકાલે પન ધમકરણં નીહરન્તેનપિ ચીવરં અનુક્ખિપિત્વાવ નીહરિતબ્બં. ન ઉજ્જગ્ઘિકાયાતિ ન મહાહસિતં હસન્તો, વુત્તનયેનેવેત્થ કરણવચનં. ન કાયપ્પચાલકન્તિ કાયં અચાલેત્વા કાયં પગ્ગહેત્વા નિચ્ચલં કત્વા ઉજુકેન કાયેન સમેન ઇરિયાપથેન. ન બાહુપ્પચાલકન્તિ બાહું અચાલેત્વા બાહું પગ્ગહેત્વા નિચ્ચલં કત્વા. ન સીસપ્પચાલકન્તિ સીસં અચાલેત્વા સીસં પગ્ગહેત્વા નિચ્ચલં ઉજું ઠપેત્વા. ન ખમ્ભકતોતિ ખમ્ભકતો નામ કટિયં હત્થં ઠપેત્વા કતખમ્ભો. ન ઉક્કુટિકાયાતિ એત્થ ઉક્કુટિકા વુચ્ચતિ પણ્હિયો ઉક્ખિપિત્વા અગ્ગપાદેહિ વા અગ્ગપાદે ઉક્ખિપિત્વા પણ્હેહિયેવ વા ભૂમિં ફુસન્તસ્સ ગમનં. કરણવચનં પનેત્થ વુત્તલક્ખણમેવ. ન ઓગુણ્ઠિતેનાતિ સસીસં પારુતેન. ન પલ્લત્થિકાયાતિ ન દુસ્સપલ્લત્થિકાય. એત્થ આયોગપલ્લત્થિકાપિ દુસ્સપલ્લત્થિકા એવ. ન થેરે ભિક્ખૂ અનુપખજ્જાતિ થેરે ભિક્ખૂ અતિઅલ્લીયિત્વા ન નિસીદિતબ્બં. ન સઙ્ઘાટિં ઓત્થરિત્વાતિ ન સઙ્ઘાટિં અત્થરિત્વા નિસીદિતબ્બં.

સક્કચ્ચન્તિ સતિં ઉપટ્ઠાપેત્વા. પત્તસઞ્ઞીતિ પત્તે સઞ્ઞં કત્વા. સમસૂપકો નામ યત્થ ભત્તસ્સ ચતુત્થભાગપ્પમાણો સૂપો હોતિ. સમતિત્થિકન્તિ સમપુણ્ણં સમભરિતં. થૂપીકતં પિણ્ડપાતં પટિગ્ગણ્હાતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ એત્થ થૂપીકતો નામ પત્તસ્સ અન્તોમુખવટ્ટિલેખં અતિક્કમિત્વા કતો, પત્તે પક્ખિત્તો ભરિતો પૂરિતોતિ અત્થો. એવં કતં અગ્ગહેત્વા અન્તોમુખવટ્ટિલેખાસમપ્પમાણો ગહેતબ્બો. ‘‘યં કઞ્ચિ યાગું વા ભત્તં વા ફલાફલં વા આમિસજાતિકં સમતિત્થિકમેવ ગહેતબ્બં, તઞ્ચ ખો અધિટ્ઠાનુપગેન પત્તેન, ઇતરેન પન થૂપીકતમ્પિ વટ્ટતિ. યામકાલિકસત્તાહકાલિકયાવજીવિકાનિ પન અધિટ્ઠાનુપગપત્તે થૂપીકતાનિપિ વટ્ટન્તિ. યં પન દ્વીસુ પત્તેસુ ભત્તં ગહેત્વા એકસ્મિં પૂરેત્વા વિહારં પેસેતું વટ્ટતી’’તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. યં પત્તે પક્ખિપિયમાનં પૂવઉચ્છુખણ્ડફલાફલાદિ હેટ્ઠા ઓરોહતિ, તં થૂપીકતં નામ ન હોતિ. પૂવવટંસકં ઠપેત્વા પિણ્ડપાતં દેન્તિ, થૂપીકતમેવ હોતિ. પુપ્ફવટંસકતક્કોલકટુકફલાદિવટંસકે પન ઠપેત્વા દિન્નં થૂપીકતં ન હોતિ. ભત્તસ્સ ઉપરિ થાલકં વા પત્તં વા ઠપેત્વા પૂરેત્વા ગણ્હાતિ, થૂપીકતં નામ ન હોતિ. કુરુન્દિયમ્પિ વુત્તં ‘‘થાલકે વા પત્તે વા પક્ખિપિત્વા તં પત્તમત્થકે ઠપેત્વા દેન્તિ, પાટેક્કભાજનં વટ્ટતિ. ઇધ અનાપત્તિયં ગિલાનો ન આગતો, તસ્મા ગિલાનસ્સપિ થૂપીકતં ન વટ્ટતિ, સબ્બત્થ પન પટિગ્ગહેતુમેવ ન વટ્ટતિ, પટિગ્ગહિતં પન ભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ.

‘‘સક્કચ્ચ’’ન્તિ ચ ‘‘પત્તસઞ્ઞી’’તિ ચ ઉભયં વુત્તનયમેવ. સપદાનન્તિ તત્થ તત્થ ઓધિં અકત્વા અનુપટિપાટિયા. સમસૂપકે વત્તબ્બં વુત્તમેવ. થૂપકતોતિ મત્થકતો, વેમજ્ઝતોતિ અત્થો. ન સૂપં વા બ્યઞ્જનં વાતિઆદિ પાકટમેવ. વિઞ્ઞત્તિયં વત્તબ્બં નત્થિ. ઉજ્ઝાનસઞ્ઞીસિક્ખાપદેપિ ગિલાનો ન મુઞ્ચતિ. નાતિમહન્તો કબળોતિ મયૂરણ્ડં અતિમહન્તં, કુક્કુટણ્ડં અતિખુદ્દકં, તેસં વેમજ્ઝપ્પમાણો. પરિમણ્ડલં આલોપોતિ નાતિદીઘો આલોપો. અનાહટેતિ અનાહરિતે, મુખદ્વારં અસમ્પાપિતેતિ અત્થો. સબ્બો હત્થોતિ એત્થ હત્થસદ્દો તદેકદેસેસુ અઙ્ગુલીસુ દટ્ઠબ્બો ‘‘હત્થમુદ્દો’’તિઆદીસુ વિય સમુદાયે પવત્તવોહારસ્સ અવયવે પવત્તનતો. એકઙ્ગુલિમ્પિ મુખે પક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ. ન સકબળેનાતિ એત્થ ધમ્મં કથેન્તો હરીતકં વા લટ્ઠિમધુકં વા મુખે પક્ખિપિત્વા કથેતિ, યત્તકેન વચનં પરિપુણ્ણં હોતિ, તત્તકે મુખમ્હિ સન્તે કથેતું વટ્ટતિ.

પિણ્ડુક્ખેપકન્તિ પિણ્ડં ઉક્ખિપિત્વા ઉક્ખિપિત્વા. કબળાવચ્છેદકન્તિ કબળં અવછિન્દિત્વા અવછિન્દિત્વા. અવગણ્ડકારકન્તિ મક્કટો વિય ગણ્ડે કત્વા કત્વા. હત્થનિદ્ધુનકન્તિ હત્થં નિદ્ધુનિત્વા નિદ્ધુનિત્વા. સિત્થાવકારકન્તિ સિત્થાનિ અવકિરિત્વા અવકિરિત્વા. જિવ્હાનિચ્છારકન્તિ જિવ્હં નિચ્છારેત્વા નિચ્છારેત્વા. ચપુચપુકારકન્તિ ‘‘ચપુચપૂ’’તિ એવં સદ્દં કત્વા કત્વા. સુરુસુરુકારકન્તિ ‘‘સુરુસુરૂ’’તિ એવં સદ્દં કત્વા કત્વા. હત્થનિલ્લેહકન્તિ હત્થં નિલ્લેહિત્વા નિલ્લેહિત્વા. ભુઞ્જન્તેન હિ અઙ્ગુલિમત્તમ્પિ નિલ્લેહિતું ન વટ્ટતિ, ઘનયાગુફાણિતપાયાસાદિકે પન અઙ્ગુલીહિ ગહેત્વા અઙ્ગુલિયો મુખે પવેસેત્વા ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. પત્તનિલ્લેહકઓટ્ઠનિલ્લેહકેસુપિ એસેવ નયો, તસ્મા અઙ્ગુલિયાપિ પત્તો ન નિલ્લેહિતબ્બો, એકઓટ્ઠોપિ જિવ્હાય ન નિલ્લેહિતબ્બો, ઓટ્ઠમંસેહિ એવ પન ગહેત્વા અન્તો પવેસેતું વટ્ટતિ.

ન સામિસેન હત્થેન પાનીયથાલકોતિ એતં પટિકૂલવસેન પટિક્ખિત્તં, તસ્મા સઙ્ઘિકમ્પિ પુગ્ગલિકમ્પિ ગિહિસન્તકમ્પિ અત્તનો સન્તકમ્પિ સઙ્ખમ્પિ સરાવમ્પિ આમિસમક્ખિતં ન ગહેતબ્બમેવ, ગણ્હન્તસ્સ દુક્કટં. સચે પન હત્થસ્સ એકદેસો આમિસમક્ખિતો ન હોતિ, તેન પદેસેન ગહેતું વટ્ટતિ. ન સસિત્થકં પત્તધોવનં અન્તરઘરે છડ્ડેતબ્બન્તિ એત્થ ઉદ્ધરિત્વા વાતિ સિત્થાનિ એકતો ઉદ્ધરિત્વા એકસ્મિં ઠાને રાસિં કત્વા ઉદકં છડ્ડેતિ. ભિન્દિત્વા વા ઉદકગતિકાનિ કત્વા છડ્ડેતિ, પટિગ્ગહેન સમ્પટિચ્છન્તો નં પટિગ્ગહે છડ્ડેતિ, બહિ નીહરિત્વા વા છડ્ડેતિ, એવં છડ્ડેન્તસ્સ અનાપત્તિ. ન તાવ થેરેન ઉદકન્તિ ઇદં હત્થધોવનઉદકં સન્ધાય વુત્તં. અન્તરા પિપાસિતેન, પન ગલે વિલગ્ગામિસેન વા પાનીયં પિવિત્વા ન ધોવિતબ્બાતિ.

ભત્તગ્ગવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનુમોદનવત્તકથાવણ્ણના

અનુમોદનવત્તે અનુ પુનપ્પુનં મોદિયતે પમોદિયતેતિ અનુમોદના. કા સા? ધમ્મકથા. અનુમોદનાય કત્તબ્બં વત્તં અનુમોદનવત્તં. પઞ્ચમે નિસિન્નેતિ અનુમોદનત્થાય નિસિન્ને. ઉપનિસિન્નકથા નામ બહૂસુ સન્નિપતિતેસુ પરિકથાકથનં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

અનુમોદનવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પિણ્ડચારિકવત્તકથાવણ્ણના

૧૮૯. પિણ્ડચારિકવત્તે પિણ્ડિતબ્બો સઙ્ઘરિતબ્બોતિ પિણ્ડો, પિણ્ડપાતો. પિણ્ડાય ચરણં સીલમસ્સાતિ પિણ્ડચારી, સો એવ પિણ્ડચારિકો સકત્થે કપચ્ચયવસેન. પિણ્ડચારિકેન વત્તિતબ્બં વત્તં પિણ્ડચારિકવત્તં. તત્રાયમનુત્તાનપદવણ્ણના – નિવેસનં નામ ઇત્થિકુમારિકાદીનં વસનટ્ઠાનં. યસ્મા પવિસનનિક્ખમનદ્વારં અસલ્લક્ખેત્વા સહસા પવિસન્તો વિસભાગારમ્મણં વા પસ્સેય્ય, પરિસ્સયો વા ભવેય્ય, તસ્મા ‘‘નિવેસનં…પે… પવિસિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. અતિદૂરે તિટ્ઠન્તો અપસ્સન્તો વા ભવેય્ય, ‘‘અઞ્ઞસ્સ ગેહે તિટ્ઠતી’’તિ વા મઞ્ઞેય્ય. અચ્ચાસન્ને તિટ્ઠન્તો અપસ્સિતબ્બં વા પસ્સેય્ય, અસુણિતબ્બં વા સુણેય્ય, તેન મનુસ્સાનં અગારવો વા અપ્પસાદો વા ભવેય્ય, તસ્મા ‘‘નાતિદૂરે નાચ્ચાસન્ને ઠાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. અતિચિરં તિટ્ઠન્તો અદાતુકામાનં મનોપદોસો ભવેય્ય, અઞ્ઞત્થ ભિક્ખા ચ પરિક્ખયેય્ય, અતિલહુકં નિવત્તન્તો દાતુકામાનં પુઞ્ઞહાનિ ચ ભવેય્ય, ભિક્ખુનો ચ ભિક્ખાય અસમ્પજ્જનં, તસ્મા ‘‘નાતિચિરં ઠાતબ્બં, નાતિલહુકં નિવત્તિતબ્બં, ઠિતેન સલ્લક્ખેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. સલ્લક્ખણાકારં દસ્સેતિ ‘‘સચે કમ્મં વા નિક્ખિપતી’’તિઆદિના. તત્થ કમ્મં વા નિક્ખિપતીતિ કપ્પાસં વા સુપ્પં વા મુસલં વા યઞ્ચ ગહેત્વા કમ્મં કરોન્તિ, ઠિતા વા નિસિન્ના વા હોન્તિ, તં નિક્ખિપતિ. પરામસતીતિ ગણ્હાતિ. ઠપેતિ વાતિ ‘‘તિટ્ઠથ ભન્તે’’તિ વદન્તી ઠપેતિ નામ. અવક્કારપાતીતિ અતિરેકપિણ્ડપાતં અપનેત્વા ઠપનત્થાય એકા સમુગ્ગપાતિ. એત્થ ચ સમુગ્ગપાતિ નામ સમુગ્ગપુટસદિસા પાતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

પિણ્ડચારિકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આરઞ્ઞિકવત્તકથાવણ્ણના

૧૯૦. આરઞ્ઞિકવત્તે ન રમન્તિ જના એત્થાતિ અરઞ્ઞં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘રમણીયાનિ અરઞ્ઞાનિ, યત્થ ન રમતી જનો;

વીતરાગા રમિસ્સન્તિ, ન તે કામગવેસિનો’’તિ. (ધ. પ. ૯૯);

અરઞ્ઞે વસતીતિ આરઞ્ઞિકો, તેન વત્તિતબ્બં વત્તં આરઞ્ઞિકવત્તં. તત્રાયં વિસેસપદાનમત્થો – કાલસ્સેવ ઉટ્ઠાયાતિ અરઞ્ઞસેનાસનસ્સ ગામતો દૂરત્તા વુત્તં, તેનેવ કારણેન ‘‘પત્તં ગહેત્વા ચીવરં પારુપિત્વા ગચ્છન્તો પરિસ્સમો હોતી’’તિ વુત્તં. પત્તં થવિકાય પક્ખિપિત્વા અંસે લગ્ગેત્વા ચીવરં ખન્ધે કરિત્વા અરઞ્ઞમગ્ગો ન દુસ્સોધનો હોતિ, તસ્મા કણ્ટકસરીસપાદિપરિસ્સયવિમોચનત્થં ઉપાહના આરોહિત્વા. અરઞ્ઞં નામ યસ્મા ચોરાદીનં વિચરટ્ઠાનં હોતિ, તસ્મા ‘‘દારુભણ્ડં મત્તિકાભણ્ડં પટિસામેત્વા દ્વારવાતપાનં થકેત્વા વસનટ્ઠાનતો નિક્ખમિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ઇતો પરાનિ ભત્તગ્ગવત્તપિણ્ડચારિકવત્તેસુ વુત્તસદિસાનેવ. ગામતો નિક્ખમિત્વા સચે બહિગામે ઉદકં નત્થિ, અન્તોગામેયેવ ભત્તકિચ્ચં કત્વા, અથ બહિગામે અત્થિ, ભત્તકિચ્ચં કત્વા પત્તં ધોવિત્વા વોદકં કત્વા થવિકાય પક્ખિપિત્વા ચીવરં સઙ્ઘરિત્વા અંસે કરિત્વા ઉપાહના આરોહિત્વા ગન્તબ્બં.

ભાજનં અલભન્તેનાતિઆદિ અરઞ્ઞસેનાસનસ્સ દુલ્લભદબ્બસમ્ભારત્તા વુત્તં, અગ્ગિ ઉપટ્ઠાપેતબ્બોતિઆદિ વાળમિગસરીસપાદિબાહિરપરિસ્સયકાલે ચ વાતપિત્તાદિઅજ્ઝત્તપઅસ્સયકાલે ચ ઇચ્છિતબ્બત્તા. બહૂનં પન વસનટ્ઠાને તાદિસાનિ સુલભાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘ગણવાસિનો પન તેન વિનાપિ વટ્ટતી’’તિ. કત્તરદણ્ડો નામ પરિસ્સયવિનોદનો હોતિ, તસ્મા અરઞ્ઞે વિહરન્તેન અવસ્સં ઇચ્છિતબ્બોતિ વુત્તં ‘‘કત્તરદણ્ડો ઉપટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ. નક્ખત્તાનેવ નક્ખત્તપદાનિ. ચોરાદીસુ આગન્ત્વા ‘‘અજ્જ, ભન્તે, કેન નક્ખત્તેન ચન્દો યુત્તો’’તિ પુચ્છિતેસુ ‘‘ન જાનામા’’તિ વુત્તે કુજ્ઝન્તિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘નક્ખત્તપદાનિ ઉગ્ગહેતબ્બાનિ સકલાનિ વા એકદેસાનિ વા’’તિ, તથા દિસામૂળ્હેસુ ‘‘કતમાયં, ભન્તે, દિસા’’તિ પુચ્છિતેસુ, તસ્મા ‘‘દિસાકુસલેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ.

આરઞ્ઞિકવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સેનાસનવત્તકથાવણ્ણના

૧૯૧. સેનાસનવત્તે સયન્તિ એત્થાતિ સેનં, સયનન્તિ અત્થો. આવસન્તિ એત્થાતિ આસનં. સેનઞ્ચ આસનઞ્ચ સેનાસનં. સેનાસનેસુ કત્તબ્બં વત્તં સેનાસનવત્તં. ઇધ પન યં વત્તબ્બં, તં ઉપજ્ઝાયવત્તકથાયં (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૧૮૩ ) વુત્તમેવ. તત્થ પન ઉપજ્ઝાયેન વુત્થવિહારો વુત્તો, ઇધ પન અત્તના વુત્થવિહારોતિ અયમેવ વિસેસો. ન વુડ્ઢં અનાપુચ્છાતિ એત્થ તસ્સ ઓવરકે તદુપચારે ચ આપુચ્છિતબ્બન્તિ વદન્તિ. ભોજનસાલાદીસુપિ એવમેવ પટિપજ્જિતબ્બન્તિ ભોજનસાલાદીસુપિ ઉદ્દેસદાનાદિ આપુચ્છિત્વાવ કાતબ્બન્તિ અત્થો.

સેનાસનવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

જન્તાઘરવત્તકથાવણ્ણના

૧૯૨. જન્તાઘરવત્તે જાયતીતિ જં, કિં તં? સરીરં. જં તાયતિ રક્ખતીતિ જન્તા, કા સા? તિકિચ્છા. ગય્હતેતિ ઘરં, કિં તં? નિવેસનં, જન્તાય સરીરતિકિચ્છાય કતં ઘરં જન્તાઘરં, જન્તાઘરે કત્તબ્બં વત્તં જન્તાઘરવત્તં. તત્થ પરિભણ્ડન્તિ બહિજગતિ. સેસં ઉપજ્ઝાયવત્તે વુત્તનયત્તા સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

જન્તાઘરવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વચ્ચકુટિવત્તકથાવણ્ણના

૧૯૩. વચ્ચકુટિવત્તે વચ્ચયતે ઊહદયતેતિ વચ્ચં, કરીસં. કુટીયતિ છિન્દીયતિ આતપો એતાયાતિ કુટિ, વચ્ચત્થાય કતા કુટિ વચ્ચકુટિ, વચ્ચકુટિયા વત્તિતબ્બં વત્તં વચ્ચકુટિવત્તં, ઇધ ચ વત્તક્ખન્ધકે આચમનવત્તં પઠમં આગતં, પચ્છા વચ્ચકુટિવત્તં. ઇમસ્મિં પન પકરણે પઠમં વચ્ચં કત્વા પચ્છા આચમતીતિ અધિપ્પાયેન વચ્ચકુટિવત્તં પઠમં આગતં, તસ્મા તદનુક્કમેન કથયિસ્સામ. દન્તકટ્ઠં ખાદન્તેનાતિ અયં વચ્ચકુટિયાપિ સબ્બત્થેવ પટિક્ખેપો. નિબદ્ધગમનત્થાયાતિ અત્તના નિબદ્ધગમનત્થાય. પુગ્ગલિકટ્ઠાનં વાતિ અત્તનો વિહારં સન્ધાય વુત્તં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ.

વચ્ચકુટિવત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ઉપજ્ઝાયવત્તાદિવત્તવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

સત્તવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૮. ચતુપચ્ચયભાજનીયવિનિચ્છયકથા

ચીવરભાજનકથાવણ્ણના

૧૯૪. એવં ઉપજ્ઝાયાદિવત્તસઙ્ખાતાનિ ચુદ્દસ ખન્ધકવત્તાનિ કથેત્વા ઇદાનિ ચતુન્નં પચ્ચયાનં ભાજનં કથેન્તો ‘‘ચતુપચ્ચયભાજન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ચતૂતિ સઙ્ખ્યાસબ્બનામપદં. પટિચ્ચ એતિ સીતપટિઘાતાદિકં ફલં એતસ્માતિ પચ્ચયો, ચીવરાદિ, પચ્ચયો ચ પચ્ચયો ચ પચ્ચયા, ચત્તારો પચ્ચયા ચતુપચ્ચયં, ભાજીયતે વિભાજીયતે ભાજનં. ચતુપચ્ચયસ્સ ભાજનં ચતુપચ્ચયભાજનં. તેનાહ ‘‘ચીવરાદીનં ચતુન્નં પચ્ચયાનં ભાજન’’ન્તિ. તત્થ તસ્મિં ચતુપચ્ચયભાજને સમભિનિવિટ્ઠે ચીવરભાજને તાવ પઠમં ચીવરપટિગ્ગાહકો…પે… વેદિતબ્બો. કસ્મા? સઙ્ઘિકચીવરસ્સ દુક્કરભાજનત્તાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ આગતાગતં ચીવરં પટિગ્ગણ્હાતિ, પટિગ્ગહણમત્તમેવસ્સ ભારોતિ ચીવરપટિગ્ગાહકો. ચીવરપટિગ્ગાહકેન પટિગ્ગહિતં ચીવરં નિદહતિ, નિદહનમત્તમેવસ્સ ભારોતિ ચીવરનિદહકો. ભણ્ડાગારે નિયુત્તો ભણ્ડાગારિકો. ચીવરાદિકસ્સ ભણ્ડસ્સ ઠપનટ્ઠાનભૂતં અગારં ભણ્ડાગારં. ચીવરં ભાજેતિ ભાગં કરોતીતિ ચીવરભાજકો. ચીવરસ્સ ભાજનં વિભાગકરણં ચીવરભાજનં, વિભજનકિરિયા.

તત્થ ‘‘ચીવરપટિગ્ગાહકો વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તો, સો કુતો લબ્ભતેતિ આહ ‘‘પઞ્ચહઙ્ગેહિ…પે… સમ્મન્નિતબ્બો’’તિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘અનુજાનામિ…પે… વચનતો’’તિ. છન્દનં છન્દો, ઇચ્છનં પિહનન્તિ અત્થો. ગમનં કરણં ગતિ, કિરિયા. ગારેય્હા ગતિ અગતિ, છન્દેન અગતિ છન્દાગતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. કથં છન્દાગતિં ગચ્છતીતિ આહ ‘‘તત્થ પચ્છા આગતાનમ્પી’’તિઆદિ. એવમિતરેસુપિ. પઞ્ચમઙ્ગં પન સતિસમ્પજઞ્ઞયુત્તાભાવં દસ્સેતિ. સુક્કપક્ખેપિ ઇતો પટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બો. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ.

ઇમાય કમ્મવાચાય વા અપલોકનેન વાતિ ઇદં ઇમસ્સ સમ્મુતિકમ્મસ્સ લહુકકમ્મત્તા વુત્તં. તથા હિ વુત્તં પરિવારટ્ઠકથાયં (પરિ. અટ્ઠ. ૪૮૨) ‘‘અવસેસા તેરસ સમ્મુતિયો સેનાસનગ્ગાહમતકચીવરદાનાદિસમ્મુતિયો ચાતિ એતાનિ લહુકકમ્માનિ અપલોકેત્વાપિ કાતું વટ્ટન્તી’’તિ. અન્તોવિહારે સબ્બસઙ્ઘમજ્ઝેપિ ખણ્ડસીમાયમ્પિ સમ્મન્નિતું વટ્ટતીતિ એત્થ અન્તોવિહારેતિ બદ્ધસીમવિહારં સન્ધાય વુત્તં. ન હિ અબદ્ધસીમવિહારે અપલોકનાદિચતુબ્બિધકમ્મં કાતું વટ્ટતિ દુબ્બિસોધનત્તા. ધુરવિહારટ્ઠાનેતિ વિહારદ્વારસ્સ સમ્મુખટ્ઠાને.

૧૯૭. ભણ્ડાગારસમ્મુતિયં વિહારમજ્ઝેયેવાતિ અવિપ્પવાસસીમાસઙ્ખાતમહાસીમા વિહારસ્સ મજ્ઝેયેવ સમ્મન્નિતબ્બા. ઇમસ્મિં પન ઠાને ઇમં પન ભણ્ડાગારં ખણ્ડસીમં ગન્ત્વા ખણ્ડસીમાયં નિસિન્નેહિ સમ્મન્નિતું ન વટ્ટતિ, વિહારમજ્ઝેયેવ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇત્થન્નામં વિહારં ભણ્ડાગારં સમ્મન્નેય્યા’’તિઆદિના નયેન ‘‘કમ્મવાચાય વા અપલોકનેન વા સમ્મન્નિતબ્બ’’ન્તિ વચનં નિસ્સાય ઞત્તિદુતિયકમ્મં ઉપચારસીમાયં કાતું વટ્ટતીતિ ગહેત્વા કથિનદાનકમ્મમ્પિ અબદ્ધસીમાભૂતે વિહારે ઉપચારસીમાયં કરોન્તિ, એકચ્ચે ઞત્તિકમ્મમ્પિ તથેવ ગહેત્વા અબદ્ધસીમવિહારે ઉપચારસીમામત્તેયેવ ઉપોસથપવારણં કરોન્તિ, તદયુત્તં, કારણં પનેત્થ કથિનવિનિચ્છયકથાયં (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૨૬) આવિ ભવિસ્સતિ.

૧૯૮. તુલાભૂતોતિ તુલાસદિસો. ઇદન્તિ સામણેરાનં ઉપડ્ઢપટિવીસદાનં. ઇમં કિર પાઠં અમનસિકરોન્તા ઇદાનિ કાલચીવરમ્પિ સામણેરાનં ઉપડ્ઢપટિવીસં દેન્તિ. ફાતિકમ્મન્તિ પહોનકકમ્મં, યત્તકેન વિનયાગતેન સમ્મુઞ્જનીબન્ધનાદિહત્થકમ્મેન વિહારસ્સ ઊનતા ન હોતિ, તત્તકં કત્વાતિ અત્થો. સબ્બેસન્તિ તત્રુપ્પાદવસ્સાવાસિકં ગણ્હન્તાનં સબ્બેસં ભિક્ખૂનં સામણેરાનઞ્ચ. ભણ્ડાગારચીવરેપીતિ અકાલચીવરં સન્ધાય વુત્તં. ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તીતિ મહાસદ્દં કરોન્તિ. એતન્તિ ઉક્કુટ્ઠિયા કતાય સમભાગદાનં. વિરજ્ઝિત્વા કરોન્તીતિ કત્તબ્બકાલેસુ અકત્વા યથારુચિતક્ખણે કરોન્તિ. સમપટિવીસો દાતબ્બોતિ કરિસ્સામાતિ યાચન્તાનં પટિઞ્ઞામત્તેનપિ સમકો કોટ્ઠાસો દાતબ્બો.

અતિરેકભાગેનાતિ દસ ભિક્ખૂ હોન્તિ, સાટકાપિ દસેવ, તેસુ એકો દ્વાદસ અગ્ઘતિ, સેસા દસગ્ઘનકા. સબ્બેસુ દસગ્ઘનકવસેન કુસે પાતિતે યસ્સ ભિક્ખુનો દ્વાદસગ્ઘનકો કુસો પાતિતો, સો ‘‘એત્તકેન મમ ચીવરં પહોતી’’તિ તેન અતિરેકભાગેન ગન્તુકામો હોતિ. એત્થ ચ એત્તકેન મમ ચીવરં પહોતીતિ દ્વાદસગ્ઘનકેન મમ ચીવરં પરિપુણ્ણં હોતિ, ન તતો ઊનેનાતિ સબ્બં ગહેતુકામોતિ અત્થો. ભિક્ખૂ ‘‘અતિરેકં આવુસો સઙ્ઘસ્સ સન્તક’’ન્તિ વદન્તિ, તં સુત્વા ભગવા ‘‘સઙ્ઘિકે ચ ગણસન્તકે ચ અપ્પકં નામ નત્થિ, સબ્બત્થ સંયમો કાતબ્બો, ગણ્હન્તેનપિ કુક્કુચ્ચાયિતબ્બ’’ન્તિ દસ્સેતું ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અનુક્ખેપે દિન્ને’’તિ આહ. તત્થ અનુક્ખેપો નામ યં કિઞ્ચિ અનુક્ખિપિતબ્બં અનુપ્પદાતબ્બં કપ્પિયભણ્ડં, યત્તકં તસ્સ પટિવીસે અધિકં, તત્તકે અગ્ઘનકે યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ કપ્પિયભણ્ડે દિન્નેતિ અત્થોતિ ઇમમત્થં સઙ્ખેપેન દસ્સેતું ‘‘સચે દસ ભિક્ખૂ હોન્તિ’’ત્યાદિ વુત્તં.

વિકલકે તોસેત્વાતિ એત્થ ચીવરવિકલકં પુગ્ગલવિકલકન્તિ દ્વે વિકલકા. તત્થ ચીવરવિકલકં નામ સબ્બેસં પઞ્ચ પઞ્ચ વત્થાનિ પત્તાનિ, સેસાનિપિ અત્થિ, એકેકં પન ન પાપુણાતિ, છિન્દિત્વા દાતબ્બાનિ. છિન્દન્તેહિ ચ અડ્ઢમણ્ડલાદીનં વા ઉપાહનથવિકાદીનં વા પહોનકાનિ ખણ્ડાનિ કત્વા દાતબ્બાનિ, હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન ચતુરઙ્ગુલવિત્થારમ્પિ અનુવાતપ્પહોનકાયામં ખણ્ડં કત્વા દાતું વટ્ટતિ. અપરિભોગં પન ન કાતબ્બન્તિ એવમેત્થ ચીવરસ્સ અપ્પહોનકભાવો ચીવરવિકલકં. છિન્દિત્વા દિન્ને પનેતં તોસિતં હોતિ. અથ કુસપાતો કાતબ્બો, સચેપિ એકસ્સ ભિક્ખુનો કોટ્ઠાસે એકં વા દ્વે વા વત્થાનિ નપ્પહોન્તિ, તત્થ અઞ્ઞં સામણકં પરિક્ખારં ઠપેત્વા યો તેન તુસ્સતિ, તસ્સ તં ભાગં દત્વા પચ્છા કુસપાતો કાતબ્બો. ઇદમ્પિ ચીવરવિકલકન્તિ અન્ધટ્ઠકથાયં વુત્તં.

પુગ્ગલવિકલકં નામ દસ દસ ભિક્ખૂ ગણેત્વા વગ્ગં કરોન્તાનં એકો વગ્ગો ન પૂરતિ, અટ્ઠ વા નવ વા હોન્તિ, તેસં અટ્ઠ વા નવ વા કોટ્ઠાસા ‘‘તુમ્હે ઇમે ગહેત્વા વિસું ભાજેથા’’તિ દાતબ્બા. એવમયં પુગ્ગલાનં અપ્પહોનકભાવો પુગ્ગલવિકલકં નામ. વિસું દિન્ને પન તં તોસિતં હોતિ, એવં તોસેત્વા કુસપાતો કાતબ્બોતિ. અથ વા વિકલકે તોસેત્વાતિ યો ચીવરવિભાગો ઊનકો, તં અઞ્ઞેન પરિક્ખારેન સમં કત્વા કુસપાતો કાતબ્બોતિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘સચે સબ્બેસં પઞ્ચ પઞ્ચ વત્થાની’’તિઆદિના.

૧૯૯. ઇતો પરં તેસુ તેસુ વત્થૂસુ આગતવસેન અટ્ઠકથાયં વુત્તેસુ વિનિચ્છયેસુ સન્તેસુપિ તેસં વિનિચ્છયાનં અટ્ઠમાતિકાવિનિચ્છયતો અવિમુત્તત્તા અટ્ઠમાતિકાવિનિચ્છયેસ્વેવ પક્ખિપિત્વા દસ્સેતું ‘‘ઇદાનિ અટ્ઠિમા, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. યા તા અટ્ઠ માતિકા ભગવતા વુત્તા, તાસં અટ્ઠન્નં માતિકાનં વસેન વિનિચ્છયો ઇદાનિ વેદિતબ્બોતિ યોજના. પરિક્ખેપારહટ્ઠાનેન પરિચ્છિન્નાતિ ઇમિના અપરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ ધુવસન્નિપાતટ્ઠાનાદિતો પઠમલેડ્ડુપાતસ્સ અન્તો ઉપચારસીમાતિ દસ્સેતિ. ઇદાનિ દુતિયલેડ્ડુપાતસ્સ અન્તોપિ ઉપચારસીમાયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. ધુવસન્નિપાતટ્ઠાનમ્પિ પરિયન્તગતમેવ ગહેતબ્બં. ‘‘એવં સન્તે તિયોજને ઠિતા લાભં ગણ્હિસ્સન્તી’’તિઆદિના ઇમે લાભગ્ગહણાદયો ઉપચારસીમાવસેનેવ હોતિ, ન અવિપ્પવાસસીમાવસેનાતિ દસ્સેતિ, તેન ચ ઇમાનિ લાભગ્ગહણાદીનિયેવ ઉપચારસીમાયં કત્તબ્બાનિ, ન અપલોકનકમ્માદીનિ ચત્તારિ કમ્માનિ, તાનિ પન અવિપ્પવાસસીમાદીસુયેવ કત્તબ્બાનીતિ પકાસેતિ. તથા હિ વુત્તં સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૭૯) ‘‘ભિક્ખુનીનં આરામપ્પવેસનસેનાસનપુચ્છનાદિ પરિવાસમાનત્તારોચનવસ્સચ્છેદનિસ્સયસેનાસનગ્ગાહાદિ વિધાનન્તિ ઇદં સબ્બં ઇમિસ્સાયેવ ઉપચારસીમાય વસેન વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

લાભત્થાય ઠપિતા સીમા લાભસીમા. લોકે ગામસીમાદયો વિય લાભસીમા નામ વિસું પસિદ્ધા નત્થિ, કેનાયં અનુઞ્ઞાતાતિ આહ ‘‘નેવ સમ્માસમ્બુદ્ધેના’’તિઆદિ. એતેન નાયં સાસનવોહારસિદ્ધા, લોકવોહારસિદ્ધા એવાતિ દસ્સેતિ. જનપદપરિચ્છેદોતિ ઇદં લોકપસિદ્ધસીમાસદ્દત્થવસેન વુત્તં, પરિચ્છેદબ્ભન્તરમ્પિ સબ્બં જનપદસીમાતિ ગહેતબ્બં. જનપદો એવ જનપદસીમા, એવં રટ્ઠસીમાદીસુપિ. તેનાહ ‘‘આણાપવત્તિટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ. પથવીવેમજ્ઝગતસ્સાતિ યાવ ઉદકપરિયન્તા ખણ્ડસીમત્તા વુત્તં. ઉપચારસીમાદીસુ પન અબદ્ધસીમાસુ હેટ્ઠાપથવિયં સબ્બત્થ ઠિતાનં ન પાપુણાતિ, કૂપાદિપવેસારહટ્ઠાને ઠિતાનઞ્ઞેવ પાપુણાતીતિ હેટ્ઠા સીમકથાયં વુત્તનયેનેવ તંતંસીમટ્ઠભાવો વેદિતબ્બો. ચક્કવાળસીમાય દિન્નં પથવીસન્ધારકઉદકટ્ઠાનેપિ ઠિતાનં પાપુણાતિ સબ્બત્થ ચક્કવાળવોહારત્તાતિ. સમાનસંવાસઅવિપ્પવાસસીમાસુ દિન્નસ્સ ઇદં નાનત્તં – ‘‘અવિપ્પવાસસીમાય દમ્મી’’તિ દિન્નં ગામટ્ઠાનં ન પાપુણાતિ. કસ્મા? ‘‘ઠપેત્વા ગામઞ્ચ ગામૂપચારઞ્ચા’’તિ (મહાવ. ૧૪૪) વુત્તત્તા. ‘‘સમાનસંવાસકસીમાયદમ્મી’’તિ દિન્નં પન ગામે ઠિતાનમ્પિ પાપુણાતીતિ.

૨૦૦-૧. બુદ્ધાધિવુત્થોતિ બુદ્ધેન ભગવતા અધિવુત્થો. એકસ્મિન્તિ એકસ્મિં વિહારે. પાકવત્તન્તિ નિબદ્ધદાનં. વત્તતીતિ પવત્તતિ. તેહિ વત્તબ્બન્તિ યેસં સમ્મુખે એસ દેતિ, તેહિ ભિક્ખૂહિ વત્તબ્બં.

૨૦૨. દુતિયભાગે પન થેરાસનં આરુળ્હેતિ યાવ સઙ્ઘનવકં એકવારં સબ્બેસં ભાગં દત્વા ચીવરે અપરિક્ખીણે પુન સબ્બેસં દાતું દુતિયભાગે થેરસ્સ દિન્નેતિ અત્થો. પુબ્બે વુત્તનયેનાતિ ‘‘તુય્હેવ ભિક્ખુ તાનિ ચીવરાની’’તિ (મહાવ. ૩૬૩) ભગવતા વુત્તનયેન. પંસુકૂલિકાનમ્પિ વટ્ટતીતિ ‘‘તુય્હં દેમા’’તિ અવત્વા, ‘ભિક્ખૂનં દેમ, થેરાનં દેમા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘પંસુકૂલિકાનમ્પિ વટ્ટતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૭૯) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૭૯) પન પંસુકૂલિકાનમ્પિ વટ્ટતીતિ એત્થ ‘‘તુય્હં દેમા’’તિ અવુત્તત્તાતિ કારણં વદન્તિ. યદિ એવં ‘‘સઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ વુત્તેપિ વટ્ટેય્ય, ‘‘ભિક્ખૂનં દેમ, થેરાનં દેમ, સઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ વચનતો ભેદો ન દિસ્સતિ, વીમંસિતબ્બમેત્થ કારણન્તિ. પારુપિતું વટ્ટતીતિ પંસુકૂલિકાનં વટ્ટતિ. સામિકેહિ વિચારિતમેવાતિ ઉપાહનત્થવિકાદીનમત્થાય વિચારિતમેવ.

૨૦૩. ઉપડ્ઢં દાતબ્બન્તિ યં ઉભતોસઙ્ઘસ્સ દિન્નં, તતો ઉપડ્ઢં ભિક્ખૂનં ઉપડ્ઢં ભિક્ખુનીનં દાતબ્બં. સચેપિ એકો ભિક્ખુ હોતિ, એકા વા ભિક્ખુની, અન્તમસો અનુપસમ્પન્નસ્સપિ ઉપડ્ઢમેવ દાતબ્બં. ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ભિક્ખુનીનઞ્ચ દમ્મી’’તિ વુત્તે પન ન મજ્ઝે ભિન્દિત્વા દાતબ્બન્તિ એત્થ યસ્મા ભિક્ખુનિપક્ખે સઙ્ઘસ્સ પચ્ચેકં અપરામટ્ઠત્તા ભિક્ખુનીનં ગણનાય ભાગો દાતબ્બોતિ દાયકસ્સ અધિપ્પાયોતિ સિજ્ઝતિ, તથા દાનઞ્ચ ભિક્ખૂપિ ગણેત્વા દિન્ને એવ યુજ્જતિ. ઇતરથા હિ ‘‘કિત્તકં ભિક્ખૂનં દાતબ્બં, કિત્તકં ભિક્ખુનીન’’ન્તિ ન વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સા’’તિ વુત્તવચનમ્પિ ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ વુત્તવચનસદિસમેવાતિ આહ ‘‘ભિક્ખૂ ચ ભિક્ખુનિયો ચ ગણેત્વા દાતબ્બ’’ન્તિ. તેનાહ ‘‘પુગ્ગલો…પે… ભિક્ખુસઙ્ઘગ્ગહણેન ગહિતત્તા’’તિ. ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ભિક્ખુનીનઞ્ચ તુય્હઞ્ચા’’તિ વુત્તે પન પુગ્ગલો વિસું ન લભતીતિ ઇદં અટ્ઠકથાપમાણેનેવ ગહેતબ્બં, ન હેત્થ વિસેસકારણં ઉપલબ્ભતિ. તથા હિ ‘‘ઉભતોસઙ્ઘસ્સ ચ તુય્હઞ્ચ દમ્મી’’તિ વુત્તે સામઞ્ઞવિસેસવચનેહિ સઙ્ગહિતત્તા યથા પુગ્ગલો વિસું લભતિ, એવમિધાપિ ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ તુય્હઞ્ચા’’તિ સામઞ્ઞવિસેસવચનસબ્ભાવતો ભવિતબ્બમેવ વિસું પુગ્ગલપટિવીસેનાતિ વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા અટ્ઠકથાવચનમેવેત્થ પમાણં. પાપુણનટ્ઠાનતો એકમેવ લભતીતિ અત્તનો વસ્સગ્ગેન પત્તટ્ઠાનતો એકમેવ કોટ્ઠાસં લભતિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘કસ્મા? ભિક્ખુસઙ્ઘગ્ગહણેન ગહિતત્તા’’તિ, ભિક્ખુસઙ્ઘગ્ગહણેનેવ પુગ્ગલસ્સપિ ગહિતત્તાતિ અધિપ્પાયોતિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૭૯) વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૭૯) પન ભિક્ખુસઙ્ઘસદ્દેન ભિક્ખૂનઞ્ઞેવ ગહિતત્તા, પુગ્ગલસ્સ પન ‘‘તુય્હઞ્ચા’’તિ વિસું ગહિતત્તા ચ તત્થસ્સ અગ્ગહિતત્તા દટ્ઠબ્બા, ‘‘ભિક્ખૂનઞ્ચ ભિક્ખુનીનઞ્ચ તુય્હઞ્ચા’’તિ વુત્તટ્ઠાનસદિસત્તાતિ અધિપ્પાયો. પુગ્ગલપ્પધાનો હેત્થ સઙ્ઘ-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. કેચિ પન ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘગ્ગહણેન ગહિતત્તા’’તિ પાઠં લિખન્તિ, તં ન સુન્દરં તસ્સ વિસું લાભગ્ગહણે કારણવચનત્તા. તથા હિ ‘‘વિસું સઙ્ઘગ્ગહણેન ગહિતત્તા’’તિ વિસું પુગ્ગલસ્સપિ ભાગગ્ગહણે કારણં વુત્તં. યથા ચેત્થ પુગ્ગલસ્સ અગ્ગહણં, એવં ઉપરિ ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ તુય્હઞ્ચા’’તિઆદીસુપિ વિસું સઙ્ઘાદિસદ્દેહિ પુગ્ગલસ્સ અગ્ગહણં દટ્ઠબ્બં. યદિ હિ ગહણં સિયા, સઙ્ઘતોપિ વિસુમ્પીતિ ભાગદ્વયં લભેય્ય ઉભયત્થ ગહિતત્તાતિ વુત્તં. પૂજેતબ્બન્તિઆદિ ગિહિકમ્મં ન હોતીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ હરાતિ ઇદં પિણ્ડપાતહરણં સન્ધાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘ભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ હરા’’તિ વુત્તેપિ હરિતબ્બન્તિ ઈદિસં ગિહિવેય્યાવચ્ચં ન હોતીતિ કત્વા વુત્તં.

૨૦૪. અન્તોહેમન્તેતિ ઇમિના અનત્થતે કથિને વસ્સાનં પચ્છિમે માસે દિન્નં પુરિમવસ્સંવુત્થાનઞ્ઞેવ પાપુણાતિ, તતો પરં હેમન્તે દિન્નં પચ્છિમવસ્સંવુત્થાનમ્પિ વુત્થવસ્સત્તા પાપુણાતિ, હેમન્તતો પન પરં પિટ્ઠિસમયે ‘‘વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સા’’તિ એવં પરિચ્છિન્દિત્વા દિન્નં અનન્તરે વસ્સે વા તતો પરેસુ વા યત્થ કત્થચિ તસ્મિં ભિક્ખુભાવે વુત્થવસ્સાનં સબ્બેસં પાપુણાતિ. યે પન સબ્બથા અવુત્થવસ્સા, તેસં ન પાપુણાતીતિ દસ્સેતિ. લક્ખણઞ્ઞૂ વદન્તીતિ વિનયલક્ખણઞ્ઞુનો આચરિયા વદન્તિ. લક્ખણઞ્ઞૂ વદન્તીતિ ઇદં સન્નિટ્ઠાનવચનં, અટ્ઠકથાસુ અનાગતત્તા પન એવં વુત્તં. બહિઉપચારસીમાયં…પે… સબ્બેસં પાપુણાતીતિ યત્થ કત્થચિ વુત્થવસ્સાનં સબ્બેસં પાપુણાતીતિ અધિપ્પાયો. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ (કઙ્ખ. અટ્ઠ. અકાલચીવરસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘સચે પન બહિઉપચારસીમાયં ઠિતો ‘વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સ દમ્મી’તિ વદતિ, યત્થ કત્થચિ વુત્થવસ્સાનં સબ્બેસં સમ્પત્તાનં પાપુણાતી’’તિ વુત્તં. ગણ્ઠિપદેસુ પન ‘‘વસ્સાવાસસ્સ અનનુરૂપે પદેસે ઠત્વા વુત્તત્તા વસ્સંવુત્થાનઞ્ચ અવુત્થાનઞ્ચ સબ્બેસં પાપુણાતી’’તિ વુત્તં, તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ ‘‘વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ વુત્તે અવુત્થવસ્સાનં પાપુણાતિ. સબ્બેસમ્પીતિ તસ્મિં ભિક્ખુભાવે વુત્થવસ્સાનં સબ્બેસમ્પીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો ‘‘વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સા’’તિ વુત્તત્તા. સમ્મુખીભૂતાનં સબ્બેસમ્પીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. એવં વદતીતિ વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સ દમ્મીતિ વદતિ. અતીતવસ્સન્તિ અનન્તરાતીતવસ્સં.

૨૦૫. ઇદાનિ ‘‘આદિસ્સ દેતી’’તિ પદં વિભજન્તો ‘‘આદિસ્સ દેતીતિ એત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યાગુયા વા…પે… ભેસજ્જે વા આદિસિત્વા પરિચ્છિન્દિત્વા દેન્તો દાયકો આદિસ્સ દેતિ નામાતિ યોજના. સેસં પાકટમેવ.

૨૦૬. ઇદાનિ ‘‘પુગ્ગલસ્સ દેતી’’તિ પદં વિભજન્તો આહ ‘‘પુગ્ગલસ્સ દેતિ એત્થા’’તિઆદિ. સઙ્ઘતો ચ ગણતો ચ વિનિમુત્તસ્સ અત્તનો કુલૂપકાદિપુગ્ગલસ્સ દેન્તો દાયકો પુગ્ગલસ્સ દેતિ નામ. તં પન પુગ્ગલિકદાનં પરમ્મુખા વા હોતિ સમ્મુખા વા. તત્થ પરમ્મુખા દેન્તો ‘‘ઇદં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મી’’તિ નામં ઉદ્ધરિત્વા દેતિ, સમ્મુખા દેન્તો ચ ભિક્ખુનો પાદમૂલે ચીવરં ઠપેત્વા ‘‘ઇદં, ભન્તે, તુમ્હાકં દમ્મી’’તિ વત્વા દેતિ, તદુભયથાપિ દેન્તો પુગ્ગલસ્સ દેતિ નામાતિ અત્થો. ન કેવલં એકસ્સેવ દેન્તો પુગ્ગલસ્સ દેતિ નામ, અથ ખો અન્તેવાસિકાદીહિ સદ્ધિં દેન્તોપિ પુગ્ગલસ્સ દેતિ નામાતિ દસ્સેતું ‘‘સચે પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉદ્દેસં ગહેતું આગતોતિ તસ્સ સન્તિકે ઉદ્દેસં અગ્ગહિતપુબ્બસ્સપિ ઉદ્દેસં ગણ્હિસ્સામીતિ આગતકાલતો પટ્ઠાય અન્તેવાસિકભાવૂપગમનતો વુત્તં. ગહેત્વા ગચ્છન્તોતિ પરિનિટ્ઠિતઉદ્દેસો હુત્વા ગચ્છન્તો. વત્તં કત્વા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનિ ગહેત્વા વિચરન્તાનન્તિ ઇદં ‘‘ઉદ્દેસન્તેવાસિકાન’’ન્તિ ઇમસ્સેવ વિસેસનં. તેન ઉદ્દેસકાલે આગન્ત્વા ઉદ્દેસં ગહેત્વા ગન્ત્વા અઞ્ઞત્થ નિવસન્તે અનિબદ્ધચારિકે નિવત્તેતિ.

એવં ચીવરક્ખન્ધકે (મહાવ. ૩૭૯) આગતઅટ્ઠમાતિકાવસેન ચીવરવિભજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્મિંયેવ ચીવરક્ખન્ધકે મજ્ઝે આગતેસુ વત્થૂસુ આગતનયં નિવત્તેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘સચે કોચિ ભિક્ખૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ કિં કાતબ્બન્તિ પુચ્છાય તસ્સેવ તાનિ ચીવરાનીતિ વિસ્સજ્જના, સેસાનિ ઞાપકાદિવસેન વુત્તાનિ. પઞ્ચ માસેતિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. વડ્ઢિં પયોજેત્વા ઠપિતઉપનિક્ખેપતોતિ વસ્સાવાસિકત્થાય વેય્યાવચ્ચકરેહિ વડ્ઢિં પયોજેત્વા ઠપિતઉપનિક્ખેપતો. તત્રુપ્પાદતોતિ નાળિકેરારામાદિતત્રુપ્પાદતો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઇદં ઇધ વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સ દેમાતિ વા વસ્સાવાસિકં દેમાતિ વા વત્વા દિન્નં તં અનત્થતકથિનસ્સપિ પઞ્ચ માસે પાપુણાતી’’તિ વુત્તં, તં વસ્સાવાસિકલાભવસેન ઉપ્પન્ને લબ્ભમાનવિસેસં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ ઇધાતિ અભિલાપમત્તમેવેતં, ઇધ-સદ્દં વિના ‘‘વસ્સંવુત્થસઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ વુત્તેપિ સો એવ નયો. અનત્થતકથિનસ્સપિ પઞ્ચ માસે પાપુણાતીતિ વસ્સાવાસિકલાભવસેન ઉપ્પન્નત્તા અનત્થતકથિનસ્સપિ વુત્થવસ્સસ્સ પઞ્ચ માસે પાપુણાતિ, તતો પરં પન ઉપ્પન્નવસ્સાવાસિકં પુચ્છિતબ્બં ‘‘કિં અતીતવસ્સે ઇદં વસ્સાવાસિકં, ઉદાહુ અનાગતવસ્સે’’તિ. તત્થ તતો પરન્તિ પઞ્ચમાસતો પરં, ગિમ્હાનસ્સ પઠમદિવસતો પટ્ઠાયાતિ અત્થો.

ઠિતિકા પન ન તિટ્ઠતીતિ એત્થ અટ્ઠિતાય ઠિતિકાય પુન અઞ્ઞસ્મિં ચીવરે ઉપ્પન્ને સચે એકો ભિક્ખુ આગચ્છતિ, મજ્ઝે છિન્દિત્વા દ્વીહિપિ ગહેતબ્બં. ઠિતાય પન ઠિતિકાય પુન અઞ્ઞસ્મિં ચીવરે ઉપ્પન્ને સચે નવકતરો આગચ્છતિ, ઠિતિકા હેટ્ઠા ગચ્છતિ. સચે વુડ્ઢતરો આગચ્છતિ, ઠિતિકા ઉદ્ધં આરોહતિ. અથ અઞ્ઞો નત્થિ, પુન અત્તનો પાપેત્વા ગહેતબ્બં. દુગ્ગહિતાનીતિ અગ્ગહિતાનિ, સઙ્ઘિકાનેવ હોન્તીતિ અત્થો. ‘‘પાતિતે કુસે’’તિ એકકોટ્ઠાસે કુસદણ્ડકે પાતિતમત્તે સચેપિ ભિક્ખુસહસ્સં હોતિ, ગહિતમેવ નામ ચીવરં. ‘‘નાકામા ભાગો દાતબ્બો’’તિ અટ્ઠકથાવચનં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૩), તત્થ ગહિતમેવ નામાતિ ‘‘ઇમસ્સ ઇદં પત્ત’’ન્તિ કિઞ્ચાપિ ન વિદિતં, તે પન ભાગા અત્થતો તેસં પત્તાયેવાતિ અધિપ્પાયો.

સત્તાહવારેન અરુણમેવ ઉટ્ઠાપેતીતિ ઇદં નાનાસીમવિહારેસુ કત્તબ્બનયેન એકસ્મિમ્પિ વિહારે દ્વીસુ સેનાસનેસુ નિવુત્થભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, અરુણુટ્ઠાપનેનેવ તત્થ વુત્થો હોતિ, ન પન વસ્સચ્છેદપરિહારાય. અન્તોઉપચારસીમાય હિ યત્થ કત્થચિ અરુણં ઉટ્ઠાપેન્તો અત્તના ગહિતસેનાસનં અપ્પવિટ્ઠોપિ વુત્થવસ્સો એવ હોતિ. ગહિતસેનાસને પન નિવુત્થો નામ ન હોતિ, તત્થ અરુણુટ્ઠાપને સતિ હોતિ. તેનાહ ‘‘પુરિમસ્મિં બહુતરં નિવસતિ નામા’’તિ. એતેન ચ ઇતરસ્મિં સત્તાહવારેનપિ અરુણુટ્ઠાપને સતિ એવ અપ્પતરં નિવસતિ નામ હોતિ, નાસતીતિ દીપિતં હોતિ. ઇદન્તિ એકાધિપ્પાયદાનં. નાનાલાભેહીતિઆદીસુ નાના વિસું વિસું લાભો એતેસૂતિ નાનાલાભા, દ્વે વિહારા, તેહિ નાનાલાભેહિ. નાના વિસું વિસું પાકારાદીહિ પરિચ્છિન્નો ઉપચારો એતેસન્તિ નાનૂપચારા, તેહિ નાનૂપચારેહિ. એકસીમવિહારેહીતિ એકસીમાયં દ્વીહિ વિહારેહીતિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૬૪) વુત્તં. નાનાલાભેહીતિ વિસું વિસું નિબદ્ધવસ્સાવાસિકલાભેહિ. નાનૂપચારેહીતિ નાનાપરિક્ખેપનાનાદ્વારેહિ. એકસીમવિહારેહીતિ દ્વિન્નં વિહારાનં એકેન પાકારેન પરિક્ખિત્તત્તા એકાય ઉપચારસીમાય અન્તોગતેહિ દ્વીહિ વિહારેહીતિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૬૪). સેનાસનગ્ગાહો પટિપ્પસ્સમ્ભતીતિ પઠમં ગહિતો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ. તત્થાતિ યત્થ સેનાસનગ્ગાહો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, તત્થ.

૨૦૭. ભિક્ખુસ્સ કાલકતેતિ એત્થ કાલકત-સદ્દો ભાવસાધનોતિ આહ ‘‘કાલકિરિયાયા’’તિ. પાળિયં ગિલાનુપટ્ઠાકાનં ચીવરદાને સામણેરાનં તિચીવરાધિટ્ઠાનાભાવા ‘‘ચીવરઞ્ચ પત્તઞ્ચા’’તિઆદિ સબ્બત્થ વુત્તં.

૨૦૮. સચેપિ સહસ્સં અગ્ઘતિ, ગિલાનુપટ્ઠાકાનઞ્ઞેવ દાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞન્તિ તિચીવરપત્તતો અઞ્ઞં. અપ્પગ્ઘન્તિ અતિજિણ્ણાદિભાવેન નિહીનં. તતોતિ અવસેસપરિક્ખારતો. સબ્બન્તિ પત્તં ચીવરઞ્ચ. તત્થ તત્થ સઙ્ઘસ્સેવાતિ તસ્મિં તસ્મિં વિહારે સઙ્ઘસ્સેવ. ભિક્ખુનો કાલકતટ્ઠાનં સન્ધાય ‘‘ઇધા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘તત્થા’’તિ વુત્તત્તા વિચ્છાવચનત્તા ચ પરિક્ખારસ્સ ઠપિતટ્ઠાનં વુત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. પાળિયં અવિસ્સજ્જિકં અવેભઙ્ગિકન્તિ આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સેવ સન્તકં હુત્વા કસ્સચિ અવિસ્સજ્જિકં અવેભઙ્ગિકઞ્ચ ભવિતું અનુજાનામીતિ અત્થો. ‘‘સન્તે પતિરૂપે ગાહકે’’તિ વુત્તત્તા ગાહકે અસતિ અદત્વા ભાજિતેપિ સુભાજિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. દક્ખિણોદકં પમાણન્તિ એત્થ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૭૬) તાવ ‘‘યત્થ પન દક્ખિણોદકં પમાણન્તિ ભિક્ખૂ યસ્મિં રટ્ઠે દક્ખિણોદકપટિગ્ગહણમત્તેનપિ દેય્યધમ્મસ્સ સામિનો હોન્તીતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૭૬) પન ‘‘દક્ખિણોદકં પમાણન્તિ એત્તકાનિ ચીવરાનિ દસ્સામીતિ પઠમં ઉદકં પાતેત્વા પચ્છા દેન્તિ, તં યેહિ ગહિતં, તે ભાગિનોવ હોન્તીતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં. પરસમુદ્દેતિ જમ્બુદીપે. તમ્બપણ્ણિદીપઞ્હિ ઉપાદાયેસ એવં વુત્તો.

‘‘મતકચીવરં અધિટ્ઠાતી’’તિ એત્થ મગ્ગં ગચ્છન્તો તસ્સ કાલકિરિયં સુત્વા અવિહારટ્ઠાને ચે દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં અભાવં ઞત્વા ‘‘ઇદં ચીવરં મય્હં પાપુણાતી’’તિ અધિટ્ઠાતિ, સ્વાધિટ્ઠિતં. તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ બહુભણ્ડો બહુપરિક્ખારો કાલકતો હોતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું, ‘‘ભિક્ખુસ્સ, ભિક્ખવે, કાલકતે સઙ્ઘો સામી પત્તચીવરે. અપિચ ગિલાનુપટ્ઠાકા બહુપકારા, અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિચીવરઞ્ચ પત્તઞ્ચ ગિલાનુપટ્ઠાકાનં દાતું. યં તત્થ લહુભણ્ડં લહુપરિક્ખારં, તં સમ્મુખીભૂતેન સઙ્ઘેન ભાજેતું. યં તત્થ ગરુભણ્ડં ગરુપરિક્ખારં, તં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ અવિસ્સજ્જિકં અવેભઙ્ગિક’’ન્તિ (મહાવ. ૩૬૯) ઇમિના પાઠેન ભગવા સબ્બઞ્ઞૂ ભિક્ખૂનં આમિસદાયજ્જં વિચારેસિ.

તત્થ તિચીવરપત્તઅવસેસલહુભણ્ડગરુભણ્ડવસેન આમિસદાયજ્જં તિવિધં હોતિ. તેસુ તિચીવરપત્તં ગિલાનુપટ્ઠાકસ્સ ભાગો હોતિ, અવસેસલહુભણ્ડં સમ્મુખીભૂતસઙ્ઘસ્સ, પઞ્ચવીસતિવિધ ગરુભણ્ડં ચાતુદ્દિસસઙ્ઘસ્સ. ઇમિના ઇતો તિવિધભણ્ડતો અઞ્ઞં ભિક્ખુભણ્ડં નામ નત્થિ, ઇમેહિ તિવિધેહિ પુગ્ગલેહિ અઞ્ઞો દાયાદો નામ નત્થીતિ દસ્સેતિ. ઇદાનિ પન વિનયધરા ‘‘ભિક્ખૂનં અકપ્પિયભણ્ડં ગિહિભૂતા ઞાતકા લભન્તી’’તિ વદન્તિ, તં કસ્માતિ ચે? ‘‘યે તસ્સ ધને ઇસ્સરા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા, તેસં દાતબ્બ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં આગતત્તાતિ. સચ્ચં આગતો, સો પન પાઠો વિસ્સાસગ્ગાહવિસયે આગતો, ન દાયજ્જગહણટ્ઠાને. ‘‘ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા’’ઇચ્ચેવ આગતો, ન ‘‘ઞાતકા અઞ્ઞાતકા વા’’તિ, તસ્મા ઞાતકા વા હોન્તુ અઞ્ઞાતકા વા, યે તં ગિલાનં ઉપટ્ઠહન્તિ, તે ગિલાનુપટ્ઠાકભાગભૂતસ્સ ધનસ્સ ઇસ્સરા ગહટ્ઠપબ્બજિતા, અન્તમસો માતુગામાપિ. તે સન્ધાય ‘‘તેસં દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, ન પન યે ગિલાનં નુપટ્ઠહન્તિ, તે સન્ધાય. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૯) ‘‘ગિલાનુપટ્ઠાકો નામ ગિહી વા હોતુ પબ્બજિતો વા, અન્તમસો માતુગામોપિ, સબ્બે ભાગં લભન્તી’’તિ.

અથ વા યો ભિક્ખુ અત્તનો જીવમાનકાલેયેવ સબ્બં અત્તનો પરિક્ખારં નિસ્સજ્જિત્વા કસ્સચિ ઞાતકસ્સ વા અઞ્ઞાતકસ્સ વા ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વા અદાસિ, કોચિ ચ ઞાતકો વા અઞ્ઞાતકો વા ગહટ્ઠો વા પબ્બજિતો વા વિસ્સાસં અગ્ગહેસિ, તાદિસે સન્ધાય ‘‘યે તસ્સ ધનસ્સ ઇસ્સરા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા, તેસં દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, ન પન અતાદિસે ઞાતકે. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૯) ‘‘સચે પન સો જીવમાનોયેવ સબ્બં અત્તનો પરિક્ખારં નિસ્સજ્જિત્વા કસ્સચિ અદાસિ, કોચિ વા વિસ્સાસં અગ્ગહેસિ, યસ્સ દિન્નં, યેન ચ ગહિતં, તસ્સેવ હોતિ, તસ્સ રુચિયા એવ ગિલાનુપટ્ઠાકા લભન્તી’’તિ. એવં હોતુ, કપ્પિયભણ્ડે પન કથન્તિ? તમ્પિ ‘‘ગિહિઞાતકાનં દાતબ્બ’’ન્તિ પાળિયં વા અટ્ઠકથાયં વા ટીકાસુ વા નત્થિ, તસ્મા વિચારેતબ્બમેતં.

ચીવરભાજનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પિણ્ડપાતભાજનકથાવણ્ણના

૨૦૯. ઇદાનિ પિણ્ડપાતભાજનવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘પિણ્ડપાતભાજને પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ સેનાસનક્ખન્ધકે સેનાસનભાજનેયેવ પઠમં આગતેપિ ચતુપચ્ચયભાજનવિનિચ્છયત્તા પચ્ચયાનુક્કમેન પિણ્ડપાતભાજનં પઠમં દસ્સેતિ. પિણ્ડપાતભાજને પન સઙ્ઘભત્તાદીસુ અયં વિનિચ્છયોતિ સમ્બન્ધો. કથં એતાનિ સઙ્ઘભત્તાદીનિ ભગવતા અનુઞ્ઞાતાનીતિ આહ ‘‘અનુજાનામિ…પે… અનુઞ્ઞાતેસૂ’’તિ. સઙ્ઘસ્સ અત્થાય આભતં ભત્તં સઙ્ઘભત્તં યથા ‘‘આગન્તુકસ્સ આભતં ભત્તં આગન્તુકભત્ત’’ન્તિ. સઙ્ઘતો ઉદ્દિસ્સ ઉદ્દિસિત્વા દાતબ્બં ભત્તં ઉદ્દેસભત્તં. નિમન્તેત્વા દાતબ્બં ભત્તં નિમન્તનભત્તં. સલાકં પાતેત્વા ગાહેતબ્બં ભત્તં સલાકભત્તં. પક્ખે પક્ખદિવસે દાતબ્બં ભત્તં પક્ખભત્તં. ઉપોસથે ઉપોસથદિવસે દાતબ્બં ભત્તં ઉપોસથભત્તં. પાટિપદે ઉપોસથદિવસતો દુતિયદિવસે દાતબ્બં ભત્તં પાટિપદભત્તન્તિ વિગ્ગહો. ઠિતિકા નામ નત્થીતિ સઙ્ઘત્થેરતો પટ્ઠાય વસ્સગ્ગેન ગાહણં ઠિતિકા નામ.

અત્તનો વિહારદ્વારેતિ વિહારસ્સ દ્વારકોટ્ઠકસમીપં સન્ધાય વુત્તં. ભોજનસાલાયાતિ ભત્તુદ્દેસટ્ઠાનભૂતાય ભોજનસાલાયં. વસ્સગ્ગેનાતિ વસ્સકોટ્ઠાસેન. દિન્નં પનાતિ વત્વા યથા સો દાયકો વદતિ, તં વિધિં દસ્સેતું ‘‘સઙ્ઘતો ભન્તે’’તિઆદિમાહ. અન્તરઘરેતિ અન્તોગેહે. અન્તોઉપચારગતાનન્તિ એત્થ ગામદ્વારવીથિચતુક્કેસુ દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરં ઉપચારો નામ.

અન્તરઘરસ્સ ઉપચારે પન લબ્ભમાનવિસેસં દસ્સેતું ‘‘ઘરૂપચારો ચેત્થા’’તિઆદિમાહ. એકવળઞ્જન્તિ એકેન દ્વારેન વળઞ્જિતબ્બં. નાનાનિવેસનેસૂતિ નાનાકુલસ્સ નાનૂપચારેસુ નિવેસનેસુ. લજ્જી પેસલો અગતિગમનં વજ્જેત્વા મેધાવી ચ ઉપપરિક્ખિત્વા ઉદ્દિસતીતિ આહ ‘‘પેસલો લજ્જી મેધાવી ઇચ્છિતબ્બો’’તિ. નિસિન્નસ્સપિ નિદ્દાયન્તસ્સપીતિ અનાદરે સામિવચનં, વુડ્ઢતરે નિદ્દાયન્તે નવકસ્સ ગાહિતં સુગ્ગાહિતન્તિ અત્થો. તિચીવરપરિવારં વાતિ એત્થ ‘‘ઉદકમત્તલાભી વિય અઞ્ઞોપિ ઉદ્દેસભત્તં અલભિત્વા વત્થાદિઅનેકપ્પકારકં લભતિ ચે, તસ્સેવ ત’’ન્તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અત્તનો રુચિવસેન યં કિઞ્ચિ વત્વા આહરિતું વિસ્સજ્જિતત્તા વિસ્સટ્ઠદૂતો નામ. યં ઇચ્છતીતિ ‘‘ઉદ્દેસભત્તં દેથા’’તિઆદીનિ વદન્તો યં ઇચ્છતિ. પુચ્છાસભાગેનાતિ પુચ્છાસદિસેન.

‘‘એકા કૂટટ્ઠિતિકા નામ હોતી’’તિ વત્વા તમેવ ઠિતિકં વિભાવેન્તો ‘‘રઞ્ઞો વા હી’’તિઆદિમાહ. અઞ્ઞેહિ ઉદ્દેસભત્તાદીહિ અમિસ્સેત્વા વિસુંયેવ ઠિતિકાય ગહેતબ્બત્તા ‘‘એકચારિકભત્તાની’’તિ વુત્તં. થેય્યાય હરન્તીતિ પત્તહારકા હરન્તિ. ગીવા હોતીતિ આણાપકસ્સ ગીવા હોતિ. સબ્બં પત્તસ્સામિકસ્સ હોતીતિ ચીવરાદિકમ્પિ સબ્બં પત્તસ્સામિકસ્સેવ હોતિ, ‘‘મયા ભત્તમેવ સન્ધાય વુત્તં, ન ચીવરાદિ’’ન્તિ વત્વા ગહેતું વટ્ટતીતિ અત્થો. મનુસ્સાનં વચનં કાતું વટ્ટતીતિ વુત્તા ગચ્છન્તીતિ મનુસ્સાનં વચનં કાતું વટ્ટતીતિ તેન ભિક્ખુના વુત્તા ગચ્છન્તિ. અકતભાગો નામાતિ આગન્તુકભાગો નામ, અદિન્નપુબ્બભાગોતિ અત્થો. સબ્બો સઙ્ઘો પરિભૂઞ્જતૂતિ વુત્તેતિ એત્થ ‘‘પઠમમેવ ‘સબ્બસઙ્ઘિકભત્તં દેથા’તિ વત્વા પચ્છા ‘સબ્બો સઙ્ઘો પરિભુઞ્જતૂ’તિ અવુત્તેપિ ભાજેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. કિં આહરીયતીતિ અવત્વાતિ ‘‘કતરભત્તં તયા આહરીયતી’’તિ દાયકં અપુચ્છિત્વા. પકતિઠિતિકાયાતિ ઉદ્દેસભત્તઠિતિકાય.

પિણ્ડપાતભાજનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિમન્તનભત્તકથાવણ્ણના

૨૧૦. ‘‘એત્તકે ભિક્ખૂ સઙ્ઘતો ઉદ્દિસિત્વા દેથા’’તિઆદીનિ અવત્વા ‘‘એત્તકાનં ભિક્ખૂનં ભત્તં દેથા’’તિ વત્વા દિન્નં સઙ્ઘિકં નિમન્તનં નામ. પિણ્ડપાતિકાનમ્પિ વટ્ટતીતિ ભિક્ખાપરિયાયેન વુત્તત્તા વટ્ટતિ. પટિપાટિયાતિ લદ્ધપટિપાટિયા. વિચ્છિન્દિત્વાતિ ‘‘ભત્તં ગણ્હથા’’તિ પદં અવત્વા. તેનેવાહ ‘‘ભત્તન્તિ અવદન્તેના’’તિ. આલોપસઙ્ખેપેનાતિ એકેકપિણ્ડવસેન. અયઞ્ચ નયો નિમન્તનેયેવ, ન ઉદ્દેસભત્તે. તસ્સ હિ એકસ્સ પહોનકપ્પમાણંયેવ ભાજેતબ્બં, તસ્મા ઉદ્દેસભત્તે આલોપટ્ઠિતિકા નામ નત્થિ.

આરુળ્હાયેવ માતિકં. સઙ્ઘતો અટ્ઠ ભિક્ખૂતિ એત્થ યે માતિકં આરુળ્હા, તે અટ્ઠ ભિક્ખૂતિ યોજેતબ્બં. ઉદ્દેસભત્તનિમન્તનભત્તાદિસઙ્ઘિકભત્તમાતિકાસુ નિમન્તનભત્તમાતિકાય ઠિતિકાવસેન આરુળ્હે ભત્તુદ્દેસકેન વા સયં વા સઙ્ઘતો ઉદ્દિસાપેત્વા ગહેત્વા ગન્તબ્બં, ન અત્તના રુચિતે ગહેત્વાતિ અધિપ્પાયો. માતિકં આરોપેત્વાતિ ‘‘સઙ્ઘતો ગણ્હામી’’તિઆદિના વુત્તમાતિકાભેદં દાયકસ્સ વિઞ્ઞાપેત્વાતિ અત્થો. ‘‘એકવારન્તિ યાવ તસ્મિં આવાસે વસન્તિ ભિક્ખૂ, સબ્બે લભન્તી’’તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – એકવારન્તિ ન એકદિવસં સન્ધાય વુત્તં, યત્તકા પન ભિક્ખૂ તસ્મિં આવાસે વસન્તિ, તે સબ્બે. એકસ્મિં દિવસે ગહિતભિક્ખૂ અઞ્ઞદા અગ્ગહેત્વા યાવ એકવારં સબ્બે ભિક્ખૂ ભોજિતા હોન્તીતિ જાનાતિ ચે, યે જાનન્તિ, તે ગહેત્વા ગન્તબ્બન્તિ. પટિબદ્ધકાલતો પટ્ઠાયાતિ તત્થેવ વાસસ્સ નિબદ્ધકાલતો પટ્ઠાય.

નિમન્તનભત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સલાકભત્તકથાવણ્ણના

૨૧૧. ઉપનિબન્ધિત્વાતિ લિખિત્વા. ગામવસેનપીતિ યેભુય્યેન સમલાભગામવસેનપિ. બહૂનિ સલાકભત્તાનીતિ તિંસં વા ચત્તારીસં વા ભત્તાનિ. સચે હોન્તીતિ અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બં. સલ્લક્ખેત્વાતિ તાનિ ભત્તાનિ પમાણવસેન સલ્લક્ખેત્વા. નિગ્ગહેન દત્વાતિ દૂરં ગન્તું અનિચ્છન્તસ્સ નિગ્ગહેન સમ્પટિચ્છાપેત્વા. પુન વિહારં આગન્ત્વાતિ એત્થ વિહારં અનાગન્ત્વા ભત્તં ગહેત્વા પચ્છા વિહારે અત્તનો પાપેત્વા ભુઞ્જિતુમ્પિ વટ્ટતિ. એકગેહવસેનાતિ વીથિયમ્પિ એકપસ્સે ઘરપાળિયા વસેન. ઉદ્દિસિત્વાપીતિ ‘‘અસુકકુલે સલાકભત્તાનિ તુય્હં પાપુણન્તી’’તિ વત્વા.

૨૧૨. વારગામેતિ અતિદૂરત્તા વારેન ગન્તબ્બગામે. સટ્ઠિતો વા પણ્ણાસતો વાતિ દણ્ડકમ્મત્થાય ઉદકઘટં સન્ધાય વુત્તં. વિહારવારોતિ સબ્બભિક્ખૂસુ ભિક્ખાય ગતેસુ વિહારરક્ખણવારો. નેસન્તિ વિહારવારિકાનં. ફાતિકમ્મમેવાતિ વિહારરક્ખણકિચ્ચસ્સ પહોનકપટિપાદનમેવ. દૂરત્તા નિગ્ગહેત્વાપિ વારેન ગહેતબ્બો ગામો વારગામો. વિહારવારે નિયુત્તા વિહારવારિકા, વારેન વિહારરક્ખણકા. અઞ્ઞથત્તન્તિ પસાદઞ્ઞથત્તં. ફાતિકમ્મમેવ ભવન્તીતિ વિહારરક્ખણત્થાય સઙ્ઘેન દાતબ્બા અતિરેકલાભા હોન્તિ. એકસ્સેવ પાપુણન્તીતિ દિવસે દિવસે એકેકસ્સેવ પાપિતાનીતિ અત્થો. સઙ્ઘનવકેન લદ્ધકાલેતિ દિવસે દિવસે એકેકસ્સ પાપિતાનિ દ્વે તીણિ એકચારિકભત્તાનિ તેનેવ નિયામેન અત્તનો પાપુણનટ્ઠાને સઙ્ઘનવકેન લદ્ધકાલે.

યસ્સ કસ્સચિ સમ્મુખીભૂતસ્સ પાપેત્વાતિ એત્થ ‘‘યેભુય્યેન ચે ભિક્ખૂ બહિસીમગતા હોન્તિ, સમ્મુખીભૂતસ્સ યસ્સ કસ્સચિ પાપેતબ્બં સભાગત્તા એકેન લદ્ધં સબ્બેસં હોતિ, તસ્મિમ્પિ અસતિ અત્તનો પાપેત્વા દાતબ્બ’’ન્તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. રસસલાકન્તિ ઉચ્છુરસસલાકં. સલાકવસેન પન ગાહિતત્તા ન સાદિતબ્બાતિ ઇદં અસારુપ્પવસેન વુત્તં, ન ધુતઙ્ગભેદવસેન. ‘‘સઙ્ઘતો નિરામિસસલાકા…પે… વટ્ટતિયેવા’’તિ હિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૬) વુત્તં. સારત્થદીપનિયમ્પિ (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૨૫) – સઙ્ઘતો નિરામિસસલાકાપિ વિહારે પક્કભત્તમ્પિ વટ્ટતિયેવાતિ સાધારણં કત્વા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૬) વુત્તત્તા, ‘‘એવં ગાહિતે સાદિતબ્બં, એવં ન સાદિતબ્બ’’ન્તિ વિસેસેત્વા અવુત્તત્તા ચ ‘‘ભેસજ્જાદિસલાકાયો ચેત્થ કિઞ્ચાપિ પિણ્ડપાતિકાનમ્પિ વટ્ટન્તિ, સલાકવસેન પન ગાહિતત્તા ન સાદિતબ્બા’’તિ એત્થ અધિપ્પાયો વીમંસિતબ્બો. યદિ હિ ભેસજ્જાદિસલાકા સલાકવસેન ગાહિતા ન સાદિતબ્બા સિયા, ‘‘સઙ્ઘતો નિરામિસસલાકા વટ્ટતિયેવા’’તિ ન વદેય્ય, ‘‘અતિરેકલાભો સઙ્ઘભત્તં ઉદ્દેસભત્ત’’ન્તિઆદિવચનતો (મહાવ. ૧૨૮) ચ ‘‘અતિરેકલાભં પટિક્ખિપામી’’તિ સલાકવસેન ગાહેતબ્બં ભત્તમેવ પટિક્ખિત્તં, ન ભેસજ્જં. સઙ્ઘભત્તાદીનિ હિ ચુદ્દસ ભત્તાનિયેવ તેન ન સાદિતબ્બાનીતિ વુત્તાનિ. ખન્ધકભાણકાનં વા મતેન ઇધ એવં વુત્તન્તિ ગહેતબ્બન્તિ વુત્તં. અગ્ગતો દાતબ્બા ભિક્ખા અગ્ગભિક્ખા. અગ્ગભિક્ખામત્તન્તિ એકકટચ્છુભિક્ખામત્તં. લદ્ધા વા અલદ્ધા વા સ્વેપિ ગણ્હેય્યાસીતિ લદ્ધેપિ અપ્પમત્તતાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘યાવદત્થં લભતિ…પે… અલભિત્વા સ્વે ગણ્હેય્યાસીતિ વત્તબ્બો’’તિ. અગ્ગભિક્ખમત્તન્તિ હિ એત્થ મત્ત-સદ્દો બહુભાવં નિવત્તેતિ.

સલાકભત્તં નામ વિહારેયેવ ઉદ્દિસીયતિ વિહારમેવ સન્ધાય દીયમાનત્તાતિ આહ ‘‘વિહારે અપાપિતં પના’’તિઆદિ. તત્ર આસનસાલાયાતિ તસ્મિં ગામે આસનસાલાય. વિહારં આનેત્વા ગાહેતબ્બન્તિ તથા વત્વા તસ્મિં દિવસે દિન્નભત્તં વિહારમેવ આનેત્વા ઠિતિકાય ગાહેતબ્બં. તત્થાતિ તસ્મિં દિસાભાગે. તં ગહેત્વાતિ તં વારગામસલાકં અત્તના ગહેત્વા. તેનાતિ યો અત્તનો પત્તવારગામે સલાકં દિસાગમિકસ્સ અદાસિ, તેન. અનતિક્કમન્તેયેવ તસ્મિં તસ્સ સલાકા ગાહેતબ્બાતિ યસ્મા ઉપચારસીમટ્ઠસ્સેવ સલાકા પાપુણાતિ, તસ્મા તસ્મિં દિસંગમિકે ઉપચારસીમં અનતિક્કન્તેયેવ તસ્સ દિસંગમિકસ્સ પત્તસલાકા અત્તનો પાપેત્વા ગાહેતબ્બા.

દેવસિકં પાપેતબ્બાતિ ઉપચારસીમાયં ઠિતસ્સ યસ્સ કસ્સચિ વસ્સગ્ગેન પાપેતબ્બા. એવં એતેસુ અનાગતેસુ આસન્નવિહારે ભિક્ખૂનં ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, ઇતરથા સઙ્ઘિકં હોતિ. અનાગતદિવસેતિ એત્થ કથં તેસં ભિક્ખૂનં આગતાનાગતભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? યસ્મા તતો તતો આગતા ભિક્ખૂ તસ્મિં ગામે આસનસાલાય સન્નિપતન્તિ, તસ્મા તેસં આગતાનાગતભાવો સક્કા વિઞ્ઞાતું. અમ્હાકં ગોચરગામેતિ સલાકભત્તદાયકાનં ગામે. ભુઞ્જિતું આગચ્છન્તીતિ ‘‘મહાથેરો એકકોવ વિહારે ઓહીનો અવસ્સં સબ્બસલાકા અત્તનો પાપેત્વા ઠિતો’’તિ મઞ્ઞમાના આગચ્છન્તિ.

સલાકભત્તકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પક્ખિકભત્તાદિકથાવણ્ણના

૨૧૩. અભિલક્ખિતેસુ ચતૂસુ પક્ખદિવસેસુ દાતબ્બં ભત્તં પક્ખિકં. અભિલક્ખિતેસૂતિ એત્થ અભીતિ ઉપસારમત્તં, લક્ખણિયેસુઇચ્ચેવત્થો, ઉપોસથસમાદાનધમ્મસ્સવનપૂજાસક્કારાદિકરણત્થં લક્ખિતબ્બેસુ સલ્લક્ખેતબ્બેસુ ઉપલક્ખેતબ્બેસૂતિ વુત્તં હોતિ. સ્વે પક્ખોતિ અજ્જપક્ખિકં ન ગાહેતબ્બન્તિ અટ્ઠમિયા ભુઞ્જિતબ્બં, સત્તમિયા ભુઞ્જનત્થાય ન ગાહેતબ્બં, દાયકેહિ નિયમિતદિવસેનેવ ગાહેતબ્બન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. સ્વે લૂખન્તિ અજ્જ આવાહમઙ્ગલાદિકરણતો અતિપણીતં ભોજનં કરીયતિ, સ્વે તથા ન ભવિસ્સતિ, અજ્જેવ ભિક્ખૂ ભોજેસ્સામાતિ અધિપ્પાયો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૨૫) પન અઞ્ઞથા વુત્તં. પક્ખિકભત્તતો ઉપોસથિકભત્તસ્સ ભેદં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉપોસથઙ્ગાનિ સમાદિયિત્વા’’તિઆદિ. ઉપોસથે દાતબ્બં ભત્તં ઉપોસથિકં.

પક્ખિકભત્તાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આગન્તુકભત્તાદિકથાવણ્ણના

૨૧૪. નિબન્ધાપિતન્તિ ‘‘અસુકવિહારે આગન્તુકા ભુઞ્જન્તૂ’’તિ નિયમિતં. ગમિકો આગન્તુકભત્તમ્પીતિ ગામન્તરતો આગન્ત્વા અવૂપસન્તેન ગમિકચિત્તેન વસિત્વા પુન અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તં સન્ધાય વુત્તં, આવાસિકસ્સ પન ગન્તુકામસ્સ ગમિકભત્તમેવ લબ્ભતિ. ‘‘લેસં ઓડ્ડેત્વા’’તિ વુત્તત્તા લેસાભાવેન યાવ ગમનપરિબન્ધો વિગચ્છતિ, તાવ ભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ ઞાપિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

ધુરભત્તાદિકથાવણ્ણના

૨૧૫. તણ્ડુલાદીનિ પેસેન્તિ…પે… વટ્ટતીતિ અભિહટભિક્ખત્તા વટ્ટતિ.

૨૧૬. તથા પટિગ્ગહિતત્તાતિ ભિક્ખાનામેન પટિગ્ગહિતત્તા. પત્તં પૂરેત્વા થકેત્વા દિન્નન્તિ ‘‘ગુળકભત્તં દેમા’’તિ દિન્નં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

પિણ્ડપાતભાજનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ગિલાનપચ્ચયભાજનકથાવણ્ણના

૨૧૭. ઇતો પરં પચ્ચયાનુક્કમેન સેનાસનભાજનકથાય વત્તબ્બાયપિ તસ્સા મહાવિસયત્તા, ગિલાનપચ્ચયભાજનીયકથાય પન અપ્પવિસયત્તા, પિણ્ડપાતભાજનીયકથાય અનુલોમત્તા ચ તદનન્તરં તં દસ્સેતુમાહ ‘‘ગિલાનપચ્ચયભાજનીયં પના’’તિઆદિ. તત્થ રાજરાજમહામત્તાતિ ઉપલક્ખણમત્તમેવેતં. બ્રાહ્મણમહાસાલગહપતિમહાસાલાદયોપિ એવં કરોન્તિયેવ. ઘણ્ટિં પહરિત્વાતિઆદિ હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ચ પાકટત્તા ચ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. ઉપચારસીમં…પે… ભાજેતબ્બન્તિ ઇદં સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ દિન્નત્તા વુત્તં. કુમ્ભં પન આવજ્જેત્વાતિ કુમ્ભં દિસામુખં કત્વા. સચે થિનં સપ્પિ હોતીતિ કક્ખળં સપ્પિ હોતિ. થોકં થોકમ્પિ પાપેતું વટ્ટતીતિ એવં કતે ઠિતિકાપિ તિટ્ઠતિ. સિઙ્ગિવેરમરિચાદિભેસજ્જમ્પિ અવસેસપત્તથાલકાદિસમણપરિક્ખારોપીતિ ઇમિના ન કેવલં ભેસજ્જમેવ ગિલાનપચ્ચયો હોતિ, અથ ખો અવસેસપરિક્ખારોપિ ગિલાનપચ્ચયે અન્તોગધોયેવાતિ દસ્સેતિ.

ગિલાનપચ્ચયભાજનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સેનાસનગ્ગાહકથાવણ્ણના

૨૧૮. સેનાસનભાજનકથાયં સેનાસનગ્ગાહે વિનિચ્છયોતિ સેનાસનભાજનમેવાહ. તત્થ ઉતુકાલે સેનાસનગ્ગાહો ચ વસ્સાવાસે સેનાસનગ્ગાહો ચાતિ કાલવસેન સેનાસનગ્ગાહો નામ દુવિધો હોતીતિ યોજના. તત્થ ઉતુકાલેતિ હેમન્તગિમ્હાનઉતુકાલે. વસ્સાવાસેતિ વસ્સાનકાલે. ભિક્ખું ઉટ્ઠાપેત્વા સેનાસનં દાતબ્બં, અકાલો નામ નત્થિ દાયકેહિ ‘‘આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ દિન્નસઙ્ઘિકસેનાસનત્તા. એકેકં પરિવેણન્તિ એકેકસ્સ ભિક્ખુસ્સ એકેકં પરિવેણં. તત્થાતિ તસ્મિં લદ્ધપરિવેણે. દીઘસાલાતિ ચઙ્કમનસાલા. મણ્ડલમાળોતિ ઉપટ્ઠાનસાલા. અનુદહતીતિ પીળેતિ. અદાતું ન લભતીતિ ઇમિના સઞ્ચિચ્ચ અદેન્તસ્સ પટિબાહને પવિસનતો દુક્કટન્તિ દીપેતિ. જમ્બુદીપે પનાતિ અરિયદેસે ભિક્ખૂ સન્ધાય વુત્તં. તે કિર તથા પઞ્ઞાપેન્તિ.

૨૧૯. ન ગોચરગામો ઘટ્ટેતબ્બોતિ વુત્તમેવત્થં વિભાવેતિ ‘‘ન તત્થ મનુસ્સા વત્તબ્બા’’તિઆદિના. વિતક્કં છિન્દિત્વાતિ ‘‘ઇમિના નીહારેન ગચ્છન્તં દિસ્વા નિવારેત્વા પચ્ચયે દસ્સન્તી’’તિ એવરૂપં વિતક્કં અનુપ્પાદેત્વા. તેસુ ચે એકોતિ તેસુ મનુસ્સેસુ એકો પણ્ડિતપુરિસો. ભણ્ડપટિચ્છાદનન્તિ પટિચ્છાદનભણ્ડં, સરીરપટિચ્છાદનં ચીવરન્તિ અત્થો. સુદ્ધચિત્તત્તાવ અનવજ્જન્તિ ઇદં પુચ્છિતક્ખણે કારણાચિક્ખણં સન્ધાય વુત્તં ન હોતિ અસુદ્ધચિત્તસ્સપિ પુચ્છિતપઞ્હવિસ્સજ્જને દોસાભાવા. એવં પન ગતે મં પુચ્છિસ્સન્તીતિ સઞ્ઞાય અગમનં સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

પટિજગ્ગિતબ્બાનીતિ ખણ્ડફુલ્લાભિસઙ્ખરણસમ્મજ્જનાદીહિ પટિજગ્ગિતબ્બાનિ. મુણ્ડવેદિકાયાતિ ચેતિયસ્સ હમ્મિયવેદિકાય ઘટાકારસ્સ ઉપરિ ચતુરસ્સવેદિકાય. કત્થ પુચ્છિતબ્બન્તિ પુચ્છાય યતો પકતિયા લબ્ભતિ, તત્થ પુચ્છિતબ્બન્તિ વિસ્સજ્જના. કસ્મા પુચ્છિતબ્બન્તિઆદિ યતો પકતિયા લબ્ભતિ, તત્થાપિ પુચ્છનસ્સ કારણસન્દસ્સનત્થં વુત્તં. પટિક્કમ્માતિ વિહારતો અપસક્કિત્વા. તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘યોજનદ્વિયોજનન્તરે હોતી’’તિ આહ. ઉપનિક્ખેપન્તિ ખેત્તં વા નાળિકેરાદિઆરામં વા કહાપણાદીનિ વા આરામિકાનં નિય્યાતેત્વા ‘‘ઇતો ઉપ્પન્ના વડ્ઢિ વસ્સાવાસિકત્થાય હોતૂ’’તિ દિન્નં. વત્તં કત્વાતિ તસ્મિં સેનાસને કત્તબ્બવત્તં કત્વા. ઇતિ સદ્ધાદેય્યેતિ એવં હેટ્ઠા વુત્તનયેન સદ્ધાય દાતબ્બે વસ્સાવાસિકલાભવિસયેતિ અત્થો.

વત્થુ પનાતિ તત્રુપ્પાદે ઉપ્પન્નરૂપિયં, તઞ્ચ ‘‘તતો ચતુપચ્ચયં પરિભુઞ્જથા’’તિ દિન્નખેત્તાદિતો ઉપ્પન્નત્તા કપ્પિયકારકાનં હત્થે ‘‘કપ્પિયભણ્ડં પરિભુઞ્જથા’’તિ દાયકેહિ દિન્નવત્થુસદિસં હોતીતિ આહ ‘‘કપ્પિયકારકાનઞ્હી’’તિઆદિ. સઙ્ઘસુટ્ઠુતાયાતિ સઙ્ઘસ્સ હિતાય. પુગ્ગલવસેનેવ કાતબ્બન્તિ પરતો વક્ખમાનનયેન ભિક્ખૂ ચીવરેન કિલમન્તિ, એત્તકં નામ તણ્ડુલભાગં ભિક્ખૂનં ચીવરં કાતું રુચ્ચતીતિઆદિના પુગ્ગલપરામાસવસેનેવ કાતબ્બં, ‘‘સઙ્ઘો ચીવરેન કિલમતી’’તિઆદિના પન સઙ્ઘપરામાસવસેન ન કાતબ્બં. કપ્પિયભણ્ડવસેનાતિ સામઞ્ઞતો વુત્તમેવત્થં વિભાવેતું ‘‘ચીવરતણ્ડુલાદિવસેનેવ ચા’’તિ વુત્તં. ચ-કારો ચેત્થ પનસદ્દત્થે વત્તતિ, ન સમુચ્ચયત્થેતિ દટ્ઠબ્બં. પુગ્ગલવસેનેવ કપ્પિયભણ્ડવસેન ચ અપલોકનપ્પકારં દસ્સેતું ‘‘તં પન એવં કત્તબ્બ’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

ચીવરપચ્ચયં સલ્લક્ખેત્વાતિ સદ્ધાદેય્યતત્રુપ્પાદવસેન તસ્મિં વસ્સાવાસે લબ્ભમાનચીવરસઙ્ખાતં પચ્ચયં ‘‘એત્તક’’ન્તિ પરિચ્છિન્દિત્વા. સેનાસનસ્સાતિ સેનાસનગ્ગાહાપણસ્સ. વુત્તન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં. કસ્મા એવં વુત્તન્તિ આહ ‘‘એવઞ્હી’’તિઆદિ, સેનાસનગ્ગાહાપકસ્સ અત્તનાવ અત્તનો ગહણં અસારુપ્પં, તસ્મા ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં ગાહેસ્સન્તીતિ અધિપ્પાયો. સમ્મતસેનાસનગ્ગાહાપકસ્સ આણત્તિયા અઞ્ઞેન ગહિતોપિ ગાહો રુહતિયેવાતિ વેદિતબ્બં. અટ્ઠપિ સોળસપિ જને સમ્મન્નિતું વટ્ટતીતિ વિસું વિસું સમ્મન્નિતું વટ્ટતિ, ઉદાહુ એકતોતિ? એકતોપિ વટ્ટતિ. એકકમ્મવાચાય સબ્બેપિ એકતો સમ્મન્નિતું વટ્ટતિ. નિગ્ગહકમ્મમેવ હિ સઙ્ઘો સઙ્ઘસ્સ ન કરોતિ. સમ્મુતિદાનં પન બહૂનમ્પિ એકતો કાતું વટ્ટતિ. તેનેવ સત્તસતિકક્ખન્ધકે ઉબ્બાહિકસમ્મુતિયં અટ્ઠપિ જના એકતો સમ્મતાતિ. આસનઘરન્તિ પટિમાઘરં. મગ્ગોતિ ઉપચારસીમબ્ભન્તરગતે ગામાભિમુખમગ્ગે કતસાલા વુચ્ચતિ, એવં પોક્ખરણિરુક્ખમૂલાદીસુપિ. રુક્ખમૂલાદયો છન્ના કવાટબદ્ધાવ સેનાસનં. ઇતો પરાનિ સુવિઞ્ઞેય્યાનિ.

૨૨૦. મહાલાભપરિવેણકથાયં લભન્તીતિ તત્ર વાસિનો ભિક્ખૂ લભન્તિ. વિજટેત્વાતિ એકેકસ્સ પહોનકપ્પમાણેન વિયોજેત્વા. આવાસેસૂતિ સેનાસનેસુ. પક્ખિપિત્વાતિ એત્થ પક્ખિપનં નામ તેસુ વસન્તાનં ઇતો ઉપ્પન્નવસ્સાવાસિકદાનં. પવિસિતબ્બન્તિ અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ તસ્મિં મહાલાભે પરિવેણે વસિત્વા ચેતિયે વત્તં કત્વાવ લાભો ગહેતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

૨૨૧. પચ્ચયં વિસ્સજ્જેતીતિ ચીવરપચ્ચયં નાધિવાસેતિ. અયમ્પીતિ તેન વિસ્સજ્જિતપચ્ચયોપિ. પાદમૂલે ઠપેત્વા સાટકં દેન્તીતિ પચ્ચયદાયકા દેન્તિ. એતેન ગહટ્ઠેહિ પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નમ્પિ પંસુકૂલિકાનમ્પિ વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. અથ વસ્સાવાસિકં દેમાતિ વદન્તીતિ એત્થ ‘‘પંસુકૂલિકાનં ન વટ્ટતી’’તિ અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બં. વસ્સં વુત્થભિક્ખૂનન્તિ પંસુકૂલિકતો અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં. ઉપનિબન્ધિત્વા ગાહેતબ્બન્તિ ‘‘ઇમસ્મિં રુક્ખે વા મણ્ડપે વા વસિત્વા ચેતિયે વત્તં કત્વા ગણ્હથા’’તિ એવં ઉપનિબન્ધિત્વા ગાહેતબ્બં.

પાટિપદઅરુણતોતિઆદિ વસ્સૂપનાયિકદિવસં સન્ધાય વુત્તં. અન્તરામુત્તકં પન પાટિપદં અતિક્કમિત્વાપિ ગાહેતું વટ્ટતિ. ‘‘કત્થ નુ ખો વસિસ્સામિ, કત્થ વસન્તસ્સ ફાસુ ભવિસ્સતિ, કત્થ વા પચ્ચયે લભિસ્સામી’’તિ એવં ઉપ્પન્નેન વિતક્કેન ચરતીતિ વિતક્કચારિકો. ઇદાનિ યં દાયકા પચ્છિમવસ્સંવુત્થાનં વસ્સાવાસિકં દેતિ, તત્થ પટિપજ્જનવિધિં દસ્સેતું ‘‘પચ્છિમવસ્સૂપનાયિકદિવસે પના’’તિઆદિ આરદ્ધં. આગન્તુકો ચે ભિક્ખૂતિ ચીવરે ગાહિતે પચ્છા આગતો આગન્તુકો ભિક્ખુ. પત્તટ્ઠાનેતિ વસ્સગ્ગેન આગન્તુકભિક્ખુનો પત્તટ્ઠાને. પઠમવસ્સૂપગતાતિ આગન્તુકસ્સ આગમનતો પુરેતરમેવ પચ્છિમિકાય વસ્સૂપનાયિકાય વસ્સૂપગતા. લદ્ધં લદ્ધન્તિ પુનપ્પુનં દાયકાનં સન્તિકા આગતાગતસાટકં.

સાદિયન્તાપિ હિ તેનેવ વસ્સાવાસિકસ્સ સામિનોતિ છિન્નવસ્સત્તા વુત્તં. પઠમમેવ કતિકાય કતત્તા ‘‘નેવ અદાતું લભન્તી’’તિ વુત્તં, દાતબ્બં વારેન્તાનં ગીવા હોતીતિ અધિપ્પાયો. તેસમેવ દાતબ્બન્તિ વસ્સૂપગતેસુ અલદ્ધવસ્સાવાસિકાનં એકચ્ચાનમેવ દાતબ્બં. ભતિનિવિટ્ઠન્તિ ભતિં કત્વા વિય નિવિટ્ઠં પરિયિટ્ઠં. ભતિનિવિટ્ઠન્તિ વા પાનીયુપટ્ઠાનાદિભતિં કત્વા લદ્ધં. સઙ્ઘિકં પનાતિઆદિ કેસઞ્ચિ વાદદસ્સનં. તત્થ સઙ્ઘિકં પન અપલોકનકમ્મં કત્વા ગાહિતન્તિ તત્રુપ્પાદં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ અપલોકનકમ્મં કત્વા ગાહિતન્તિ ‘‘છિન્નવસ્સાવાસિકઞ્ચ ઇદાનિ ઉપ્પજ્જનકવસ્સાવાસિકઞ્ચ ઇમેસં દાતું રુચ્ચતી’’તિ અનન્તરે વુત્તનયેન અપલોકનં કત્વા ગાહિતં સઙ્ઘેન દિન્નત્તા વિબ્ભન્તોપિ લભતેવ, પગેવ છિન્નવસ્સો. પચ્ચયવસેન ગાહિતં પન તેમાસં વસિત્વા ગહેતું અત્તના દાયકેહિ ચ અનુમતત્તા ભતિનિવિટ્ઠમ્પિ છિન્નવસ્સોપિ વિબ્ભન્તોપિ ન લભતીતિ કેચિ આચરિયા વદન્તિ. ઇદઞ્ચ પચ્છા વુત્તત્તા પમાણં, તેનેવ વસ્સૂપનાયિકદિવસે એવં દાયકેહિ દિન્નં વસ્સાવાસિકં ગહિતભિક્ખુનો વસ્સચ્છેદં અકત્વા વાસોવ હેટ્ઠા વિહિતો, ન પાનીયુપટ્ઠાનાદિભતિકરણમત્તં. યદિ હિ તં ભતિનિવિટ્ઠમેવ સિયા, ભતિકરણમેવ વિધાતબ્બં, તસ્મા વસ્સગ્ગેન ગાહિતં છિન્નવસ્સાદયો ન લભન્તીતિ વેદિતબ્બં.

‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, વસ્સંવુત્થો ભિક્ખુ વિબ્ભમતિ, સઙ્ઘસ્સેવ ત’’ન્તિ (મહાવ. ૩૭૪-૩૭૫) વચનતો ‘‘વતટ્ઠાને…પે… સઙ્ઘિકં હોતી’’તિ વુત્તં. સઙ્ઘિકં હોતીતિ એતેન વુત્થવસ્સાનમ્પિ વસ્સાવાસિકભાગો સઙ્ઘિકતો અમોચિતો તેસં વિબ્ભમેન સઙ્ઘિકો હોતીતિ દસ્સેતિ. મનુસ્સેતિ દાયકમનુસ્સે. લભતીતિ ‘‘મમ પત્તભાવં એતસ્સ દેથા’’તિ દાયકે સમ્પટિચ્છાપેન્તેનેવ સઙ્ઘિકતો વિયોજિતં હોતીતિ વુત્તં. વરભાગં સામણેરસ્સાતિ તસ્સ પઠમગાહત્તા, થેરેન પુબ્બે પઠમભાગસ્સ ગહિતત્તા, ઇદાનિ ગય્હમાનસ્સ દુતિયભાગત્તા ચ વુત્તં.

૨૨૨. ઇદાનિ અન્તરામુત્તસેનાસનગ્ગાહં દસ્સેતું ‘‘અયમપરોપી’’ત્યાદિમાહ. તત્થ અપરોપીતિ પુબ્બે વુત્તસેનાસનગ્ગાહદ્વયતો અઞ્ઞોપીતિ અત્થો. નનુ ચ ‘‘અયં સેનાસનગ્ગાહો નામ દુવિધો હોતિ ઉતુકાલે ચ વસ્સાવાસે ચા’’તિ વુત્તો, અથ કસ્મા ‘‘અયમપરોપી’’ત્યાદિ વુત્તોતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘દિવસવસેન હી’’તિઆદિ. અપરજ્જુગતાય આસાળ્હિયાતિ પઠમવસ્સૂપનાયિકદિવસભૂતં આસાળ્હિપુણ્ણમિયા પાટિપદં સન્ધાય વુત્તં, માસગતાય આસાળ્હિયાતિ દુતિયવસ્સૂપનાયિકદિવસભૂતસાવણપુણ્ણમિયા પાટિપદં. અપરજ્જુગતાય પવારણાતિ અસ્સયુજપુણ્ણમિયા પાટિપદં.

૨૨૩. ઉતુકાલે પટિબાહિતું ન લભતીતિ હેમન્તગિમ્હેસુ અઞ્ઞે સમ્પત્તભિક્ખૂ પટિબાહિતું ન લભતિ. નવકમ્મન્તિ નવકમ્મસમ્મુતિ. અકતન્તિ અપરિસઙ્ખતં. વિપ્પકતન્તિ અનિટ્ઠિતં. એકં મઞ્ચટ્ઠાનં દત્વાતિ એકં મઞ્ચટ્ઠાનં પુગ્ગલિકં દત્વા. તિભાગન્તિ તતિયભાગં. એવં વિસ્સજ્જનમ્પિ થાવરેન થાવરં પરિવત્તનટ્ઠાનેયેવ પવિસતિ, ન ઇતરથા સબ્બસેનાસનવિસ્સજ્જનતો. સચે સદ્ધિવિહારિકાદીનં દાતુકામો હોતીતિ સચે સો સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડઠપનટ્ઠાનં વા અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાનં વા દાતું ન ઇચ્છતિ, અત્તનો સદ્ધિવિહારિકાદીનઞ્ઞેવ દાતુકામો હોતિ, તાદિસસ્સ ‘‘તુય્હં પુગ્ગલિકમેવ કત્વા જગ્ગાહી’’તિ ન સબ્બં દાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. તત્થસ્સ કત્તબ્બવિધિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘કમ્મ’’ન્તિઆદિ. એવઞ્હીતિઆદિમ્હિ ચયાનુરૂપં તતિયભાગે વા ઉપડ્ઢભાગે વા ગહિતે તં ભાગં દાતું લભતીતિ અત્થો. યેનાતિ તેસુ દ્વીસુ તીસુ ભિક્ખૂસુ યેન. સો સામીતિ તસ્સા ભૂમિયા વિહારકરણે સોવ સામી, તં પટિબાહિત્વા ઇતરેન ન કાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

૨૨૪. અકતટ્ઠાનેતિ સેનાસનતો બહિ ચયાદીનં અકતટ્ઠાને. ચયં વા પમુખં વાતિ સઙ્ઘિકસેનાસનં નિસ્સાય તતો બહિ બન્ધિત્વા એકં સેનાસનં વા. બહિકુટ્ટેતિ કુટ્ટતો બહિ, અત્તનો કતટ્ઠાનેતિ અત્થો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

સેનાસનગ્ગાહકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુપચ્ચયસાધારણકથાવણ્ણના

૨૨૫. ચતુપચ્ચયસાધારણકથાયં સમ્મતેન અપ્પમત્તકવિસ્સજ્જકેનાતિ ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય વા અપલોકનકમ્મેન વા સમ્મતેન અપ્પમત્તકવિસ્સજ્જકસમ્મુતિલદ્ધેન. અવિભત્તં સઙ્ઘિકભણ્ડન્તિ પુચ્છિતબ્બકિચ્ચં નત્થીતિ એત્થ અવિભત્તં સઙ્ઘિકભણ્ડન્તિ કુક્કુચ્ચુપ્પત્તિઆકારદસ્સનં, એવં કુક્કુચ્ચં કત્વા પુચ્છિતબ્બકિચ્ચં નત્થિ, અપુચ્છિત્વાવ દાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. કસ્માતિ ચે? એત્તકસ્સ સઙ્ઘિકભણ્ડસ્સ વિસ્સજ્જનત્થાયેવ સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુમતિયા કતસમ્મુતિકમ્મત્તા. ગુળપિણ્ડે…પે… દાતબ્બોતિ એત્થ ગુળપિણ્ડં તાલપક્કપ્પમાણન્તિ વેદિતબ્બં. પિણ્ડાય પવિટ્ઠસ્સપીતિ ઇદં ઉપલક્ખણમત્તં. અઞ્ઞેન કારણેન બહિસીમગતસ્સપિ એસેવ નયો. ઓદનપટિવીસોતિ સઙ્ઘભત્તાદિસઙ્ઘિકઓદનપટિવીસો. અન્તોઉપચારસીમાયં ઠિતસ્સાતિ અનાદરે સામિવચનં, અન્તોઉપચારસીમાયં ઠિતસ્સેવ ગાહેતું વટ્ટતિ, ન બહિઉપચારસીમં પત્તસ્સાતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૫) ‘‘બહિઉપચારસીમાય ઠિતાનં ગાહેથાતિ વદન્તિ, ન ગાહેતબ્બ’’ન્તિ. અન્તોગામટ્ઠાનમ્પીતિ એત્થ પિ-સદ્દો અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો, અન્તોગામટ્ઠાનમ્પિ બહિગામટ્ઠાનમ્પિ ગાહેતું વટ્ટતીતિ અત્થો. સમ્ભાવનત્થો વા, તેન અન્તોગામટ્ઠાનમ્પિ ગાહેતું વટ્ટતિ, પગેવ બહિગામટ્ઠાનન્તિ.

ચતુપચ્ચયસાધારણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ચતુપચ્ચયભાજનીયવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

અટ્ઠવીસતિમો પરિચ્છેદો.

વિહારવિનિચ્છયકથાવણ્ણના

ઇદાનિ ચતુપચ્ચયન્તોગધત્તા વિહારસ્સ ચતુપચ્ચયભાજનકથાનન્તરં વિહારવિનિચ્છયકથા આરભીયતે. તત્રિદં વુચ્ચતિ –

‘‘કો વિહારો કેનટ્ઠેન;

વિહારો સો કતિવિધો;

કેન સો કસ્સ દાતબ્બો;

કથં કો તસ્સ ઇસ્સરો.

‘‘કેન સો ગાહિતો કસ્સ;

અનુટ્ઠાપનિયા કતિ;

કતિહઙ્ગેહિ યુત્તસ્સ;

ધુવવાસાય દીયતે’’તિ.

તત્થ કો વિહારોતિ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ સેનાસનસઙ્ખાતો ચતૂસુ સેનાસનેસુ વિહારસેનાસનસઙ્ખાતો ભિક્ખૂનં નિવાસભૂતો પતિસ્સયવિસેસો. કેનટ્ઠેન વિહારોતિ વિહરન્તિ એત્થાતિ વિહારો, ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયસઙ્ખાતેહિ ચતૂહિ વિહારેહિ અરિયા એત્થ વિહરન્તીત્યત્થો. સો કતિવિધોતિ સઙ્ઘિકવિહારગણસન્તકવિહારપુગ્ગલિકવિહારવસેન તિબ્બિધો. વુત્તઞ્હેતં સમન્તપાસાદિકાયં ‘‘ચાતુદ્દિસં સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ ભિક્ખૂનં દિન્નં વિહારં વા પરિવેણં વા આવાસં વા મહન્તમ્પિ ખુદ્દકમ્પિ અભિયુઞ્જતો અભિયોગો ન રુહતિ, અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હિતુમ્પિ ન સક્કોતિ. કસ્મા? સબ્બેસં ધુરનિક્ખેપાભાવતો. ન હેત્થ સબ્બે ચાતુદ્દિસા ભિક્ખૂ ધુરનિક્ખેપં કરોન્તીતિ. દીઘભાણકાદિભેદસ્સ પન ગણસ્સ, એકપુગ્ગલસ્સ વા સન્તકં અભિયુઞ્જિત્વા ગણ્હન્તો સક્કોતિ તે ધુરં નિક્ખિપાપેતું, તસ્મા તત્થ આરામે વુત્તનયેનેવ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો’’તિ. ઇમિના દાયકસન્તકો વિહારો નામ નત્થીતિ દીપેતિ.

કેન સો દાતબ્બોતિ ખત્તિયેન વા બ્રાહ્મણેન વા યેન કેનચિ સો વિહારો દાતબ્બો. કસ્સ દાતબ્બોતિ સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા દાતબ્બો. કથં દાતબ્બોતિ યદિ સઙ્ઘસ્સ દેતિ, ‘‘ઇમં વિહારં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ, યદિ ગણસ્સ, ‘‘ઇમં વિહારં આયસ્મન્તાનં દમ્મી’’તિ, યદિ પુગ્ગલસ્સ, ‘‘ઇમં વિહારં આયસ્મતો દમ્મી’’તિ દાતબ્બો. કો તસ્સ ઇસ્સરોતિ યદિ સઙ્ઘસ્સ દેતિ, સઙ્ઘો તસ્સ વિહારસ્સ ઇસ્સરો. યદિ ગણસ્સ દેતિ, ગણો તસ્સ ઇસ્સરો. યદિ પુગ્ગલસ્સ દેતિ, પુગ્ગલો તસ્સ ઇસ્સરોતિ. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘દીઘભાણકાદિકસ્સ પન ગણસ્સ એકપુગ્ગલસ્સ વા સન્તક’’ન્તિ.

કેન સો ગાહિતોતિ સેનાસનગ્ગાહાપકેન સો વિહારો ગાહિતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નિતું, યો ન છન્દાગતિં ગચ્છેય્ય, ન દોસાગતિં ગચ્છેય્ય, ન મોહાગતિં ગચ્છેય્ય, એવઞ્ચ, ભિક્ખવે, સમ્મન્નિતબ્બો, પઠમં ભિક્ખુ યાચિતબ્બો, યાચિત્વા બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો –

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇત્થન્નામં ભિક્ખું સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નેય્ય, એસા ઞત્તિ.

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, સઙ્ઘો ઇત્થન્નામં ભિક્ખું સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નતિ. યસ્સાયસ્મતો ખમતિ ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો સેનાસનગ્ગાહાપકસ્સ સમ્મુતિ, સો તુણ્હસ્સ. યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્ય.

‘‘સમ્મતો સઙ્ઘેન ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ સેનાસનગ્ગાહાપકો, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ (ચૂળવ. ૩૧૭).

કસ્સ સો ગાહિતોતિ ભિક્ખૂનં સો વિહારો ગાહિતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઠમં ભિક્ખૂ ગણેતું, ભિક્ખૂ ગણેત્વા સેય્યા ગણેતું, સેય્યા ગણેત્વા સેય્યગ્ગેન ગાહેતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૩૧૮). અનુટ્ઠાપનિયા કતીતિ ચત્તારો અનુટ્ઠાપનીયા વુડ્ઢતરો ગિલાનો ભણ્ડાગારિકો સઙ્ઘતો લદ્ધસેનાસનોતિ. વુત્તઞ્હેતં કઙ્ખાવિતરણિયં (કઙખા. અટ્ઠ. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘વુડ્ઢો હિ અત્તનો વુડ્ઢતાય અનુટ્ઠાપનીયો, ગિલાનો ગિલાનતાય, સઙ્ઘો પન ભણ્ડાગારિકસ્સ વા ધમ્મકથિકવિનયધરગણવાચકાચરિયાનં વા બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા ધુવવાસત્થાય વિહારં સલ્લક્ખેત્વા સમ્મન્નિત્વા દેતિ, તસ્મા યસ્સ સઙ્ઘેન દિન્નો, સોપિ અનુટ્ઠાપનીયો’’તિ.

કતિહઙ્ગેહિ યુત્તસ્સ ધુવવાસાય દીયતેતિ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન દ્વીહિ અઙ્ગેહિ યુત્તસ્સ ધુવવાસત્થાય વિહારો દીયતે. કતમેહિ દ્વીહિ? બહૂપકારતાય ગુણવિસિટ્ઠતાય ચેતિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘બહૂપકારતન્તિ ભણ્ડાગારિકતાદિબહુઉપકારભાવં, ન કેવલં ઇદમેવાતિ આહ ‘ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચા’તિ. તેન બહૂપકારત્તેપિ ગુણવિસિટ્ઠત્તાભાવે ગુણવિસિટ્ઠત્તેપિ બહૂપકારત્તાભાવે દાતું વટ્ટતીતિ દસ્સેતી’’તિ વિનયત્થમઞ્જૂસાયં (કઙખા. અભિ. ટી. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) વચનતો. ઓમકપરિચ્છેદેન એકેન અઙ્ગેન યુત્તસ્સપિ. કતમેન એકેન અઙ્ગેન? બહૂપકારતાય વા ગુણવિસિટ્ઠતાય વા. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેન્તોતિ ભણ્ડાગારિકસ્સ બહૂપકારતં, ધમ્મકથિકાદીનં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેન્તો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૧૧૯-૧૨૧) વચનતો.

સેનાસનગ્ગાહો પન દુવિધો ઉતુકાલે ચ વસ્સાવાસે ચાતિ કાલવસેન. અથ વા તયો સેનાસનગ્ગાહા પુરિમકો પચ્છિમકો અન્તરામુત્તકોતિ. તેસં વિસેસો હેટ્ઠા વુત્તોવ. ‘‘ઉતુકાલે સેનાસનગ્ગાહો અન્તરામુત્તકો ચ તઙ્ખણપટિસલ્લાનો ચાતિ દુબ્બિધો. વસ્સાવાસે સેનાસનગ્ગાહો પુરિમકો ચ પચ્છિમકો ચાતિ દુબ્બિધોતિ ચત્તારો સેનાસનગ્ગાહા’’તિ આચરિયા વદન્તિ, તં વચનં પાળિયમ્પિ અટ્ઠકથાયમ્પિ ન આગતં. પાળિયં (ચૂળવ. ૩૧૮) પન ‘‘તયોમે, ભિક્ખવે, સેનાસનગ્ગાહા પુરિમકો પચ્છિમકો અન્તરામુત્તકો’’ઇચ્ચેવ આગતો, અટ્ઠકથાયમ્પિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮) ‘‘તીસુ સેનાસનગ્ગાહેસુ પુરિમકો ચ પચ્છિમકો ચાતિ ઇમે દ્વે ગાહા થાવરા, અન્તરામુત્તકે અયં વિનિચ્છયો’’તિ આગતો.

ઇદાનિ પન એકચ્ચે આચરિયા ‘‘ઇમસ્મિં કાલે સબ્બે વિહારા સઙ્ઘિકાવ, પુગ્ગલિકવિહારો નામ નત્થિ. કસ્મા? વિહારદાયકાનં વિહારદાનકાલે કુલૂપકા ‘ઇમં વિહારં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ દેમા’તિ વચીભેદં કારાપેન્તિ, તસ્મા નવવિહારાપિ સઙ્ઘિકા એવ. એકચ્ચેસુ વિહારેસુ એવં અવત્વા દેન્તેસુપિ ‘તસ્મિં જીવન્તે પુગ્ગલિકો હોતિ, મતે સઙ્ઘિકોયેવા’તિ વુત્તત્તા પોરાણકવિહારાપિ સઙ્ઘિકાવ હોન્તી’’તિ વદન્તિ. તત્રેવં વિચારેતબ્બો – વચીભેદં કારાપેત્વા દિન્નવિહારેસુપિ દાયકા સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ કરોન્તા નામ અપ્પકા, ‘‘ઇમં નામ ભિક્ખું ઇમં નામ થેરં વસાપેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પુત્તદારમિત્તામચ્ચાદીહિ સમ્મન્તેત્વા પતિટ્ઠાપેન્તિ, પતિટ્ઠાનકાલે અવદન્તાપિ દાનકાલે યેભુય્યેન વદન્તિ. અથ પન કુલૂપકા દાનકાલે સિક્ખાપેત્વા વદાપેન્તિ, એવં વદન્તાપિ દાયકા અપ્પકા સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ દેન્તિ, બહુતરા અત્તનો કુલૂપકમેવ ઉદ્દિસ્સ દેન્તિ. એવં સન્તે કુલૂપકાનં વચનં નવસુ અધમ્મિકદાનેસુ ‘‘પુગ્ગલસ્સ પરિણતં સઙ્ઘસ્સ પરિણામેતી’’તિ (પારા. ૬૬૦; પાચિ. ૪૯૨) વુત્તં એકં અધમ્મિકદાનં આપજ્જતિ. ‘‘તસ્મિં જીવન્તે પુગ્ગલિકો, મતે સઙ્ઘિકો’’તિ અયં પાઠો મૂલપુગ્ગલિકવિસયે ન આગતો, મૂલસઙ્ઘિકવિહારં જગ્ગાપેતું પુગ્ગલિકકારાપનટ્ઠાને આગતો, તસ્મા નવવિહારાપિ પુગ્ગલં ઉદ્દિસ્સ દિન્ના સન્તિયેવ. પોરાણકવિહારાપિ મૂલે પુગ્ગલિકવસેન દિન્ના સદ્ધિવિહારિકાદીનં પુગ્ગલિકવસેનેવ દીયમાનાપિ તસ્મિં જીવન્તેયેવ વિસ્સાસવસેન ગય્હમાનાપિ પુગ્ગલિકા હોન્તિયેવ, તસ્મા સબ્બસો પુગ્ગલિકવિહારસ્સ અભાવવાદો વિચારેતબ્બોવ.

અઞ્ઞે પન આચરિયા ‘‘ઇમસ્મિં કાલે સઙ્ઘિકવિહારા નામ ન સન્તિ, સબ્બે પુગ્ગલિકાવ. કસ્મા? નવવિહારાપિ પતિટ્ઠાપનકાલે દાનકાલે ચ કુલૂપકભિક્ખુંયેવ ઉદ્દિસ્સ કતત્તા પુગ્ગલિકાવ, પોરાણકવિહારાપિ સિસ્સાનુસિસ્સેહિ વા અઞ્ઞેહિ વા પુગ્ગલેહિ એવ પરિગ્ગહિતત્તા, ન કદાચિ સઙ્ઘેન પરિગ્ગહિતત્તા પુગ્ગલિકાવ હોન્તિ, ન સઙ્ઘિકા’’તિ વદન્તિ. તત્રાપ્યેવં વિચારેતબ્બં – નવવિહારેપિ પતિટ્ઠાનકાલેપિ દાનકાલેપિ એકચ્ચે સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ કરોન્તિ, એકચ્ચે પુગ્ગલં. પુબ્બેવ પુગ્ગલં ઉદ્દિસ્સ કતેપિ અત્થકામાનં પણ્ડિતાનં વચનં સુત્વા પુગ્ગલિકદાનતો સઙ્ઘિકદાનમેવ મહપ્ફલતરન્તિ સદ્દહિત્વા સઙ્ઘિકે કરોન્તાપિ દાયકા સન્તિ, પુગ્ગલિકવસેન પટિગ્ગહિતે પોરાણકવિહારેપિ કેચિ ભિક્ખૂ મરણકાલે સઙ્ઘસ્સ નિય્યાતેન્તિ. કેચિ કસ્સચિ અદત્વા મરન્તિ, તદા સો વિહારો સઙ્ઘિકો હોતિ. સવત્થુકમહાવિહારે પન કરોન્તા રાજરાજમહામત્તાદયો ‘‘પઞ્ચવસ્સસહસ્સપરિમાણં સાસનં યાવ તિટ્ઠતિ, તાવ મમ વિહારે વસિત્વા સઙ્ઘો ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જતૂ’’તિ પણિધાય ચિરકાલં સઙ્ઘસ્સ પચ્ચયુપ્પાદકરં ગામખેત્તાદિકં ‘‘અમ્હાકં વિહારસ્સ દેમા’’તિ દેન્તિ, વિહારસ્સાતિ ચ વિહારે વસનકસઙ્ઘસ્સ ઉદ્દિસ્સ દેન્તિ, ન કુલૂપકભૂતસ્સ એકપુગ્ગલસ્સ એવ, તસ્મા યેભુય્યેન સઙ્ઘિકા દિસ્સન્તિ, પાસાણેસુ અક્ખરં લિખિત્વાપિ ઠપેન્તિ, તસ્મા સબ્બસો સઙ્ઘિકવિહારાભાવવાદોપિ વિચારેતબ્બોવ.

અપરે પન આચરિયા ‘‘ઇમસ્મિં કાલે વિહારદાયકસન્તકાવ, તસ્મા દાયકાયેવ વિચારેતું ઇસ્સરા, ન સઙ્ઘો, ન પુગ્ગલો. વિહારદાયકે અસન્તેપિ તસ્સ પુત્તધીતુનત્તપનત્તાદયો યાવ કુલપરમ્પરા તસ્સ વિહારસ્સ ઇસ્સરાવ હોન્તિ. કસ્માતિ ચે? ‘યેન વિહારો કારિતો, સો વિહારસામિકો’તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૧૬) આગતત્તા ચ ‘તસ્સ વા કુલે યો કોચિ આપુચ્છિતબ્બો’તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૧૬) ચ વચનતો વિહારસ્સામિભૂતો દાયકો વા તસ્સ વંસે ઉપ્પન્નો વા વિચારેતું ઇસ્સરો. ‘પચ્છિન્ને કુલવંસે યો તસ્સ જનપદસ્સ સામિકો, સો અચ્છિન્દિત્વા પુન દેતિ ચિત્તલપબ્બતે ભિક્ખુના નીહટં ઉદકવાહકં અળનાગરાજમહેસી વિય, એવમ્પિ વટ્ટતી’તિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૩૮-૫૩૯) વચનતો વિહારદાયકસ્સ કુલવંસે પચ્છિન્નેપિ તસ્સ જનપદસ્સ ઇસ્સરો રાજા વા રાજમહામત્તો વા યો કોચિ ઇસ્સરો વા વિહારં વિચારેતું યથાજ્ઝાસયં દાતું વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તમ્પિ અઞ્ઞે પણ્ડિતા નાનુજાનન્તિ.

કથં? ‘‘યેન વિહારો કારિતો, સો વિહારસામિકો’’તિ વચનં પુબ્બવોહારવસેન વુત્તં, ન ઇદાનિ ઇસ્સરવસેન યથા જેતવનં, પત્તસ્સામિકોત્યાદિ. યથા હિ જેતસ્સ રાજકુમારસ્સ વનં ઉય્યાનં જેતવનન્તિ વિગ્ગહે કતે યદિપિ અનાથપિણ્ડિકેન કિણિત્વા વિહારપતિટ્ઠાપનકાલતો પટ્ઠાય રાજકુમારો તસ્સ ઉય્યાનસ્સ ઇસ્સરો ન હોતિ, તથાપિ અનાથપિણ્ડિકેન કિણિતકાલતો પુબ્બે ઇસ્સરભૂતપુબ્બત્તા પુબ્બવોહારવસેન સબ્બદાપિ જેતવનન્ત્વેવ વોહરીયતિ. યથા ચ પત્તસ્સ સામિકો પત્તસ્સામિકોતિ વિગ્ગહે કતે યદિપિ દાયકેહિ કિણિત્વા ભિક્ખુસ્સ દિન્નકાલતો પટ્ઠાય કમ્મારો પત્તસ્સ ઇસ્સરો ન હોતિ, તથાપિ દાયકેન કિણિતકાલતો પુબ્બે ઇસ્સરભૂતપુબ્બત્તા પુબ્બવોહારવસેન પત્તસ્સામિકોત્વેવ વોહરીયતિ, એવં યદિપિ ભિક્ખુસ્સ દિન્નકાલતો પટ્ઠાય દાયકો વિહારસ્સ ઇસ્સરો ન હોતિ વત્થુપરિચ્ચાગલક્ખણત્તા દાનસ્સ, તથાપિ દાનકાલતો પુબ્બે ઇસ્સરભૂતપુબ્બત્તા પુબ્બવોહારવસેન વિહારસ્સામિકોત્વેવ વોહરીયતિ, ન મુખ્યતો ઇસ્સરભાવતોતિ વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા દિન્નકાલતો પટ્ઠાય સઙ્ઘાદયો પટિગ્ગાહકા એવ વિચારેતું ઇસ્સરા, ન દાયકો.

કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? સન્તેસુપિ અનાથપિણ્ડિકાદીસુ વિહારદાયકેસુ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં ભિક્ખું સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નિતુ’’ન્તિઆદિના (ચૂળવ. ૩૧૭) સઙ્ઘેન સમ્મતં સેનાસનગ્ગાહાપકં અનુજાનિત્વા, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે…પે… સેય્યગ્ગેન ગાહેતુ’’ન્તિઆદિના (ચૂળવ. ૩૧૮) સેનાસનગ્ગાહાપકસ્સેવ વિચારેતું ઇસ્સરભાવસ્સ વચનતો ચ ‘‘દ્વે ભિક્ખૂ સઙ્ઘિકં ભૂમિં ગહેત્વા સોધેત્વા સઙ્ઘિકં સેનાસનં કરોન્તિ, યેન સા ભૂમિ પઠમં ગહિતા, સો સામી’’તિ ચ ‘‘ઉભોપિ પુગ્ગલિકં કરોન્તિ, સોયેવ સામી’’તિ ચ ‘‘યો પન સઙ્ઘિકં વલ્લિમત્તમ્પિ અગ્ગહેત્વા આહરિમેન ઉપકરણેન સઙ્ઘિકાય ભૂમિયા પુગ્ગલિકવિહારં કારેતિ, ઉપડ્ઢં સઙ્ઘિકં ઉપડ્ઢં પુગ્ગલિક’’ન્તિ ચ સઙ્ઘપુગ્ગલાનંયેવ સામિભાવસ્સ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા ચ વિઞ્ઞાયતિ.

‘‘તસ્સ વા કુલે યો કોચિ આપુચ્છિતબ્બો’’તિ અટ્ઠકથાવચનમ્પિ તેસં વિહારસ્સ ઇસ્સરભાવદીપકં ન હોતિ, અથ ખો ગમિકો ભિક્ખુ દિસં ગન્તુકામો વિહારે આપુચ્છિતબ્બભિક્ખુસામણેરઆરામિકેસુ અસન્તેસુ તે આપુચ્છિત્વા ગન્તબ્બભાવમેવ દીપેતિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘ઇમં પન દસવિધમ્પિ સેય્યં સઙ્ઘિકે વિહારે સન્થરિત્વા વા સન્થરાપેત્વા વા પક્કમન્તેન આપુચ્છિત્વા પક્કમિતબ્બં, આપુચ્છન્તેન ચ ભિક્ખુમ્હિ સતિ ભિક્ખુ આપુચ્છિતબ્બો…પે… તસ્મિં અસતિ આરામિકો, તસ્મિમ્પિ અસતિ યેન વિહારો કારિતો, સો વિહારસ્સામિકો, તસ્સ વા કુલે યો કોચિ આપુચ્છિતબ્બો’’તિ. એવં આરામિકસ્સપિ આપુચ્છિતબ્બતો ઓલોકનત્થાય વત્તસીસેનેવ આપુચ્છિતબ્બો, ન તેસં સઙ્ઘિકસેનાસનસ્સ ઇસ્સરભાવતોતિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘પચ્છિન્ને કુલવંસે’’ત્યાદિવચનઞ્ચ અકપ્પિયવસેન કતાનં અકપ્પિયવોહારેન પટિગ્ગહિતાનં ખેત્તવત્થુતળાકાદીનં અકપ્પિયત્તા ભિક્ખૂહિ પરિચ્ચત્તાનં કપ્પિયકરણત્થાય રાજાદીહિ ગહેત્વા પુન તેસંયેવ ભિક્ખૂનં દાનમેવ દીપેતિ, ન તેસં રાજાદીનં તેહિ ભિક્ખૂહિ અઞ્ઞેસં સઙ્ઘગણપુગ્ગલચેતિયાનં દાનં. યદિ દદેય્યું, અધમ્મિકદાનઅધમ્મિકપઅગ્ગહઅધમ્મિકપરિભોગા સિયું. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. અટ્ઠ. ૩૨૯) ‘‘નવ અધમ્મિકાનિ દાનાનિ સઙ્ઘસ્સ પરિણતં અઞ્ઞસઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા પરિણામેતિ, ચેતિયસ્સ પરિણતં અઞ્ઞચેતિયસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા પરિણામેતિ, પુગ્ગલસ્સ પરિણતં અઞ્ઞપુગ્ગલસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા પરિણામેતી’’તિ. અટ્ઠકથાયઞ્ચ (પરિ. અટ્ઠ. ૩૨૯) ‘‘નવ અધમ્મિકાનિ દાનાનીતિ…પે… એવં વુત્તાનિ. નવ પટિગ્ગહપરિભોગાતિ એતેસંયેવ દાનાનં પટિગ્ગહા ચ પરિભોગા ચા’’તિ વુત્તં. તસ્મા યદિ રાજાદયો ઇસ્સરાતિ ગહેત્વા અઞ્ઞસ્સ દેય્યું, તમ્પિ દાનં અધમ્મિકદાનં હોતિ, તં દાનં પટિગ્ગહા ચ અધમ્મિકપટિગ્ગહા હોન્તિ, તં દાનં પરિભુઞ્જન્તા ચ અધમ્મિકપરિભોગા હોન્તીતિ દટ્ઠબ્બં.

અથાપિ એવં વદેય્યું ‘‘વિહારદાનં સઙ્ઘસ્સ, અગ્ગં બુદ્ધેન વણ્ણિતન્તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૨૯૫, ૩૧૫) ‘સઙ્ઘસ્સા’તિ અયં સદ્દો ‘દાન’ન્તિ એત્થ સામિસમ્બન્ધો ન હોતિ, અથ ખો સમ્પદાનમેવ, ‘દાયકસ્સા’તિ પન સામિસમ્બન્ધો અજ્ઝાહરિતબ્બો, તસ્મા સામિભૂતો દાયકોવ ઇસ્સરો, ન સમ્પદાનભૂતો સઙ્ઘો’’તિ. તે એવં વત્તબ્બા – ‘‘વિહારદાનં સઙ્ઘસ્સા’’તિ ઇદં દાનસમયે પવત્તવસેન વુત્તં, ન દિન્નસમયે પવત્તવસેન. દાનકાલે હિ દાયકો અત્તનો વત્થુભૂતં વિહારં સઙ્ઘસ્સ પરિચ્ચજિત્વા દેતિ, તસ્મા તસ્મિં સમયે દાયકો સામી હોતિ, સઙ્ઘો સમ્પદાનં, દિન્નકાલે પન સઙ્ઘોવ સામી હોતિ વિહારસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા, ન દાયકો પરિચ્ચત્તત્તા, તસ્મા સઙ્ઘો વિચારેતું ઇસ્સરો. તેનાહ ભગવા ‘‘પરિચ્ચત્તં તં, ભિક્ખવે, દાયકેહી’’તિ (ચૂળવ. ૨૭૩). ઇદં પન સદ્દલક્ખણગરુકા સદ્દહિસ્સન્તીતિ વુત્તં, અત્થતો પન ચીવરાદીનં ચતુન્નં પચ્ચયાનં દાનકાલેયેવ દાયકસન્તકભાવો દિન્નકાલતો પટ્ઠાય પટિગ્ગાહકસન્તકભાવો સબ્બેસં પાકટો, તસ્મા ઇદમ્પિ વચનં દાયકસન્તકભાવસાધકં ન હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

એવં હોતુ, તથાપિ ‘‘સચે ભિક્ખૂહિ પરિચ્ચત્તભાવં ઞત્વા સામિકો વા તસ્સ પુત્તધીતરો વા અઞ્ઞો વા કોચિ વંસે ઉપ્પન્નો પુન કપ્પિયવોહારેન દેતિ, વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૩૮-૫૩૯) વુત્તત્તા વિહારસ્સામિકભૂતદાયકસ્સ વા તસ્સ પુત્તધીતાદીનં વંસે ઉપ્પન્નાનં વા દાતું ઇસ્સરભાવો સિદ્ધોયેવાતિ. ન સિદ્ધો. કસ્માતિ ચે? નનુ વુત્તં ‘‘ભિક્ખૂહિ પરિચ્ચત્તભાવં ઞત્વા’’તિ, તસ્મા અકપ્પિયત્તા ભિક્ખૂહિ પરિચ્ચત્તમેવ કપ્પિયકરણત્થાય દાયકાદીહિ પુન કપ્પિયવોહારેન દેતિ, વટ્ટતિ. યથા અપ્પટિગ્ગહિતત્તા ભિક્ખૂહિ અપરિભુત્તમેવ ખાદનીયભોજનીયં ભિક્ખુસન્તકંયેવ આપત્તિમોચનત્થં દાયકાદયો પટિગ્ગહાપેતિ, ન પરિભુત્તં, યથા ચ બીજગામપરિયાપન્નંયેવ ભિક્ખુસન્તકં બીજગામભૂતગામભાવતો પરિમોચનત્થં કપ્પિયકારકાદયો કપ્પિયં કરોન્તિ, ન અપરિયાપન્નં, એવં અકપ્પિયં ભિક્ખૂહિ પરિચ્ચત્તંયેવ તળાકાદિકં કપ્પિયકરણત્થં દાયકાદયો પુન દેન્તિ, ન અપરિચ્ચત્તં, તસ્મા ઇદમ્પિ વચનં કપ્પિયકરણત્તંયેવ સાધેતિ, ન ઇસ્સરત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.

તથાપિ એવં વદેય્યું ‘‘જાતિભૂમિયં જાતિભૂમિકા ઉપાસકા આયસ્મન્તં ધમ્મિકત્થેરં સત્તહિ જાતિભૂમિકવિહારેહિ પબ્બાજયિંસૂતિ વચનતો દાયકો વિહારસ્સ ઇસ્સરોતિ વિઞ્ઞાયતિ. ઇસ્સરત્તાયેવ હિ તે થેરં પબ્બાજેતું સક્કા, નો અનિસ્સરા’’તિ, ન ખો પનેવં દટ્ઠબ્બં. કસ્મા? ‘‘જાતિભૂમિકા ઉપાસકા’’ઇચ્ચેવ હિ વુત્તં, ન ‘‘વિહારદાયકા’’તિ, તસ્મા તસ્મિં દેસે વસન્તા બહવો ઉપાસકા આયસ્મન્તં ધમ્મિકત્થેરં અયુત્તચારિત્તા સકલસત્તવિહારતો પબ્બાજયિંસુ, ન અત્તનો વિહારદાયકભાવેન ઇસ્સરત્તા, તસ્મા ઇદમ્પિ ઉદાહરણં ન ઇસ્સરભાવદીપકં, અથ ખો અપરાધાનુરૂપકરણભાવદીપકન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવં યદા દાયકો વિહારં પતિટ્ઠાપેત્વા દેતિ, તસ્સ મુઞ્ચચેતનં પત્વા દિન્નકાલતો પટ્ઠાય સો વા તસ્સ વંસે ઉપ્પન્નો વા જનપદસ્સામિકરાજાદયો વા ઇસ્સરા ભવિતું વા વિચારેતું વા ન લભન્તિ, પટિગ્ગાહકભૂતો સઙ્ઘો વા ગણો વા પુગ્ગલો વા સોયેવ ઇસ્સરો ભવિતું વા વિચારેતું વા લભતીતિ દટ્ઠબ્બં.

તત્થ દાયકાદીનં ઇસ્સરો ભવિતું અલભનભાવો કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘વત્થુપરિચ્ચાગલક્ખણત્તા દાનસ્સ, પથવાદિવત્થુપરિચ્ચાગેન ચ પુન ગહણસ્સ અયુત્તત્તા’’તિ વિમતિવિનોદનિયં વચનતો ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યં દીયમાનં પતતિ, તં સામં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું, પરિચ્ચત્તં તં, ભિક્ખવે, દાયકેહી’’તિ (ચૂળવ. ૨૭૩) ભગવતા વુત્તત્તા ચ ‘‘પરિચ્ચત્તં તં, ભિક્ખવે, દાયકેહીતિ વચનેન પનેત્થ પરસન્તકાભાવો દીપિતો’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા ચ વિઞ્ઞાયતિ. સઙ્ઘાદીનં ઇસ્સરો ભવિતું લભનભાવો કથં ઞાતબ્બોતિ ચે? સઙ્ઘિકો નામ વિહારો સઙ્ઘસ્સ દિન્નો હોતિ પરિચ્ચત્તો, ‘‘પુગ્ગલિકે પુગ્ગલિકસઞ્ઞી અઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલિકે આપત્તિ દુક્કટસ્સ, અત્તનો પુગ્ગલિકે અનાપત્તી’’તિ પાચિત્તિયપાળિયં (પાચિ. ૧૧૭, ૧૨૭) આગમનતો ચ ‘‘અન્તમસો ચતુરઙ્ગુલપાદકં ગામદારકેહિ પંસ્વાગારકેસુ કીળન્તેહિ કતમ્પિ સઙ્ઘસ્સ દિન્નતો પટ્ઠાય ગરુભણ્ડં હોતી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૧) સમન્તપાસાદિકાયં વચનતો ચ ‘‘અભિયોગેપિ ચેત્થ ચાતુદ્દિસં સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ ભિક્ખૂનં દિન્નં વિહારં વા પરિવેણં વા આવાસં વા મહન્તમ્પિ ખુદ્દકમ્પિ અભિયુઞ્જતો અભિયોગો ન રુહતિ, અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હિતુમ્પિ ન સક્કોતિ. કસ્મા? સબ્બેસં ધુરનિક્ખેપાભાવતો. ન હેત્થ સબ્બે ચાતુદ્દિસા ભિક્ખૂ ધુરનિક્ખેપં કરોન્તીતિ. દીઘભાણકાદિભેદસ્સ પન ગણસ્સ એકપુગ્ગલસ્સ વા સન્તકં અભિયુઞ્જિત્વા ગણ્હન્તો સક્કોતિ તે ધુરં નિક્ખિપાપેતુ’’ન્તિ દુતિયપારાજિકવણ્ણનાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૨) વચનતો ચ વિઞ્ઞાયતિ.

કથં દાયકાદીનં વિચારેતું અલભનભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? સન્તેસુપિ વેળુવનવિહારાદિદાયકેસુ તેસં વિચારણં અનનુજાનિત્વા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં ભિક્ખું સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નિતુ’’ન્તિ ભિક્ખુસ્સેવ સેનાસનગ્ગાહાપકસમ્મુતિઅનુજાનતો ચ ભણ્ડનકારકેસુ કોસમ્બકભિક્ખૂસુ સાવત્થિં આગતેસુ અનાથપિણ્ડિકેન ચ વિસાખાય મહાઉપાસિકાય ચ ‘‘કથાહં, ભન્તે, તેસુ ભિક્ખૂસુ પટિપજ્જામી’’તિ (મહાવ. ૪૬૮) એવં જેતવનવિહારદાયકપુબ્બારામવિહારદાયકભૂતેસુ આરોચિતેસુપિ તેસં સેનાસનવિચારણં અવત્વા આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેન ‘‘કથં નુ ખો, ભન્તે, તેસુ ભિક્ખૂસુ સેનાસને પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ આરોચિતે ‘‘તેન હિ, સારિપુત્ત, વિવિત્તં સેનાસનં દાતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ‘‘સચે પન, ભન્તે, વિવિત્તં ન હોતિ, કથં પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ વિવિત્તં કત્વાપિ દાતબ્બં, ન ત્વેવાહં, સારિપુત્ત, કેનચિ પરિયાયેન વુડ્ઢતરસ્સ ભિક્ખુનો સેનાસનં પટિબાહિતબ્બન્તિ વદામિ, યો પટિબાહેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૪૭૩) થેરસ્સેવ સેનાસનસ્સ વિચારણસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા ચ વિઞ્ઞાયતિ.

કથં પન સઙ્ઘાદીનં સેનાસનં વિચારેતું લભનભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘એવઞ્ચ, ભિક્ખવે, સમ્મન્નિતબ્બો – પઠમં ભિક્ખુ યાચિતબ્બો, યાચિત્વા બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો –

સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો…પે… સમ્મતો સઙ્ઘેન ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ સેનાસનગ્ગાહાપકો, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામીતિ (ચૂળવ. ૩૧૭).

એવં સઙ્ઘેન સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નાપેત્વા પુન તેન સઙ્ઘસમ્મતેન સેનાસનગ્ગાહાપકેન સેનાસનગ્ગાહકવિધાનં અનુજાનિતું અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઠમં ભિક્ખૂ ગણેતું, ભિક્ખૂ ગણેત્વા સેય્યા ગણેતું, સેય્યા ગણેત્વા સેય્યગ્ગેન ગાહેતુ’’ન્તિ વચનતો સઙ્ઘિકસેનાસનસ્સ સઙ્ઘેન વિચારેતું લભનભાવો વિઞ્ઞાયતિ.

‘‘દીઘભાણકાદિભેદસ્સ પન ગણસ્સ એકપુગ્ગલસ્સ વા દિન્નવિહારાદિં અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હન્તે ધુરનિક્ખેપસમ્ભવા પારાજિક’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૨) આગમનતો ચ ‘‘અત્તનો પુગ્ગલિકે અનાપત્તી’’તિ પાળિયં (પાચિ. ૧૧૭) આગમનતો ચ ‘‘યસ્મિં પન વિસ્સાસો રુહતિ, તસ્સ સન્તકં અત્તનો પુગ્ગલિકમિવ હોતીતિ મહાપચ્ચરિઆદીસુ વુત્ત’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૧૨) વચનતો ચ ગણસ્સ દિન્નો ગણસન્તકવિહારો ગણેનેવ વિચારીયતે, નો દાયકાદીહિ. પુગ્ગલસ્સ દિન્નો પુગ્ગલિકવિહારોપિ પટિગ્ગાહકપુગ્ગલેનેવ વિચારીયતે, નો દાયકાદીહીતિ વિઞ્ઞાયતિ. એવં વિનયપાળિયં અટ્ઠકથાટીકાસુ ચ વિહારસ્સ સઙ્ઘિકગણસન્તકપુગ્ગલિકવસેન તિવિધસ્સેવ વચનતો ચ તેસંયેવ સઙ્ઘગણપુગ્ગલાનં વિહારવિચારણસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા ચ દાયકસન્તકસ્સ વિહારસ્સ વિસું અવુત્તત્તા ચ દાયકાનં વિહારવિચારણસ્સ અનનુઞ્ઞાતત્તા ચ સઙ્ઘાદયો એવ વિહારસ્સ ઇસ્સરા હોન્તિ, તેયેવ ચ વિચારેતું લભન્તીતિ દટ્ઠબ્બં.

એવં હોતુ, તેસુ પટિગ્ગાહકભૂતેસુ સઙ્ઘગણપુગ્ગલેસુ સો વિહારો કસ્સ સન્તકો હોતિ, કેન ચ વિચારેતબ્બોતિ? વુચ્ચતે – સઙ્ઘિકવિહારે તાવ ‘‘આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ દિન્નત્તા પટિગ્ગાહકેસુ કાલકતેસુપિ તદઞ્ઞો ચાતુદ્દિસસઙ્ઘો ચ અનાગતસઙ્ઘો ચ ઇસ્સરો, તસ્સ સન્તકો, તેન વિચારેતબ્બો. ગણસન્તકે પન તસ્મિં ગણે યાવ એકોપિ અત્થિ, તાવ ગણસન્તકોવ, તેન અવસિટ્ઠેન ભિક્ખુના વિચારેતબ્બો. સબ્બેસુ કાલકતેસુ યદિ સકલગણો વા તંગણપરિયાપન્નઅવસિટ્ઠપુગ્ગલો વા જીવમાનકાલેયેવ યસ્સ કસ્સચિ દિન્નો, યેન ચ વિસ્સાસગ્ગાહવસેન ગહિતો, સો ઇસ્સરો. સચેપિ સકલગણો જીવમાનકાલેયેવ અઞ્ઞગણસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા દેતિ, તે અઞ્ઞગણસઙ્ઘપુગ્ગલા ઇસ્સરા હોન્તિ. પુગ્ગલિકવિહારે પન સો વિહારસ્સામિકો અત્તનો જીવમાનકાલેયેવ સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા દેતિ, તે ઇસ્સરા હોન્તિ. યો વા પન તસ્સ જીવમાનસ્સેવ વિસ્સાસગ્ગાહવસેન ગણ્હાતિ, સોવ ઇસ્સરો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો.

કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? સઙ્ઘિકે વિહારસ્સ ગરુભણ્ડત્તા અવિસ્સજ્જિયં અવેભઙ્ગિકં હોતિ, ન કસ્સચિ દાતબ્બં. ગણસન્તકપુગ્ગલિકેસુ પન તેસં સામિકત્તા દાનવિસ્સાસગ્ગાહા રુહન્તિ, ‘‘તસ્મા સો જીવમાનોયેવ સબ્બં અત્તનો પરિક્ખારં નિસ્સજ્જિત્વા કસ્સચિ અદાસિ, કોચિ વા વિસ્સાસં અગ્ગહેસિ. યસ્સ દિન્નં, યેન ચ ગહિતં, તસ્સેવ હોતી’’તિ ચ ‘‘દ્વિન્નં સન્તકં હોતિ અવિભત્તં, એકસ્મિં કાલકતે ઇતરો સામી, બહૂનમ્પિ સન્તકે એસેવ નયો’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૯) ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા વિઞ્ઞાયતિ.

એવં પન વિસ્સજ્જેત્વા અદિન્નં ‘‘મમચ્ચયેન અસુકસ્સ હોતૂ’’તિ દાનં અચ્ચયદાનત્તા ન રુહતિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૪૧૯) ‘‘સચે હિ પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ યો કોચિ કાલં કરોન્તો ‘મમચ્ચયેન મય્હં પરિક્ખારો ઉપજ્ઝાયસ્સ હોતુ, આચરિયસ્સ હોતુ, સદ્ધિવિહારિકસ્સ હોતુ, અન્તેવાસિકસ્સ હોતુ, માતુ હોતુ, પિતુ હોતુ, અઞ્ઞસ્સ વા કસ્સચિ હોતૂ’તિ વદતિ, તેસં ન હોતિ, સઙ્ઘસ્સેવ હોતિ. ન હિ પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનં અચ્ચયદાનં રુહતિ, ગિહીનં પન રુહતી’’તિ. એત્થ ચ એકચ્ચે પન વિનયધરા ‘‘ગિહીનન્તિ પદં સમ્પદાનન્તિ ગહેત્વા ભિક્ખૂનં સન્તકં અચ્ચયદાનવસેન ગિહીનં દદન્તે રુહતિ, પઞ્ચન્નં પન સહધમ્મિકાનં દેન્તો ન રુહતી’’તિ વદન્તિ. એવં સન્તે માતાપિતૂનં દદન્તોપિ રુહેય્ય તેસં ગિહિભૂતત્તા. ‘‘અથ ચ પન ‘માતુ હોતુ, પિતુ હોતુ, અઞ્ઞસ્સ વા કસ્સચિ હોતૂ’તિ વદતિ, તેસં ન હોતી’’તિ વચનતો ન રુહતીતિ વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ‘‘ગિહીનં પના’’તિ ઇદં ન સમ્પદાનવચનં, અથ ખો સામિવચનમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તેન ગિહીનં પન સન્તકં અચ્ચયદાનં રુહતીતિ સમ્બન્ધો કાતબ્બો.

કિઞ્ચ ભિય્યો – ‘‘સચે હિ પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ યો કોચિ કાલં કરોન્તો મમચ્ચયેન મય્હં પરિક્ખારો’’તિ આરભિત્વા ‘‘ન હિ પઞ્ચન્નં સહધમ્મિકાનં અચ્ચયદાનં રુહતિ, ગિહીનં પન રુહતી’’તિ વુત્તત્તા સામ્યત્થે છટ્ઠીબહુવચનં સમત્થિતં ભવતિ. યદિ એવં ‘‘ગિહીન’’ન્તિ પદસ્સ અસમ્પદાનત્તે સતિ કતમં સમ્પદાનં હોતીતિ? ‘‘યસ્સ કસ્સચી’’તિ પદં. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૪૧૯) ‘‘માતુ હોતુ, પિતુ હોતુ, અઞ્ઞસ્સ વા કસ્સચિ હોતૂ’’તિ. અયમત્થો અજ્જુકવત્થુના (પારા. ૧૫૮) દીપેતબ્બો. એવં જીવમાનકાલેયેવ દત્વા મતેસુ વિનિચ્છયો અમ્હેહિ ઞાતો, કસ્સચિ અદત્વા મતેસુ વિનિચ્છયો કથં ઞાતબ્બોતિ? તત્થાપિ સઙ્ઘિકે તાવ હેટ્ઠા વુત્તનયેન સઙ્ઘોવ ઇસ્સરો, ગણસન્તકે પન એકચ્ચેસુ અવસેસા ઇસ્સરા, સબ્બેસુ મતેસુ સઙ્ઘોવ ઇસ્સરો. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૯) ‘‘સબ્બેસુ મતેસુ સઙ્ઘિકં હોતી’’તિ. પુગ્ગલિકે પન વિહારસ્સ ગરુભણ્ડત્તા અવિસ્સજ્જિયં અવેભઙ્ગિકં સઙ્ઘિકમેવ હોતિ.

કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘ભિક્ખુસ્સ, ભિક્ખવે, કાલકતે સઙ્ઘો સામી પત્તચીવરે, અપિચ ગિલાનુપટ્ઠાકા બહૂપકારા, અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સઙ્ઘેન તિચીવરઞ્ચ પત્તઞ્ચ ગિલાનુપટ્ઠાકાનં દાતું. યં તત્થ લહુભણ્ડં લહુપરિક્ખારં, તં સમ્મુખીભૂતેન સઙ્ઘેન ભાજેતું. યં તત્થ ગરુભણ્ડં ગરુપરિક્ખારં, તં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ અવિસ્સજ્જિયં અવેભઙ્ગિક’’ન્તિ (મહાવ. ૩૬૯) તેન ભગવતા જાનતા પસ્સતા અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન વુત્તત્તા વિઞ્ઞાયતિ. એવમ્પિ ‘‘ગરુભણ્ડં ગરુપરિક્ખારં’’ઇચ્ચેવ ભગવતા વુત્તં, ન ‘‘વિહાર’’ન્તિ, તસ્મા કથં વિહારસ્સ ગરુભણ્ડભાવોતિ વિઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘વિહારો વિહારવત્થુ, ઇદં દુતિયં અવેભઙ્ગિક’’ન્તિ પાળિયં,

‘‘દ્વિસઙ્ગહાનિ દ્વે હોન્તિ, તતિયં ચતુસઙ્ગહં;

ચતુત્થં નવકોટ્ઠાસં, પઞ્ચમં અટ્ઠભેદનં.

‘‘ઇતિ પઞ્ચહિ રાસીહિ, પઞ્ચનિમ્મલલોચનો;

પઞ્ચવીસવિધં નાથો, ગરુભણ્ડં પકાસયી’’તિ. (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૧) –

અટ્ઠકથાયઞ્ચ વુત્તત્તા વિઞ્ઞાયતિ.

ઇતિ દાયકો વિહારં કત્વા કુલૂપકભિક્ખુસ્સ દેતિ, તસ્સ મુઞ્ચચેતનુપ્પત્તિતો પુબ્બકાલે દાયકો વિહારસ્સામિકો હોતિ, દાતું વા વિચારેતું વા ઇસ્સરો, મુઞ્ચચેતનુપ્પત્તિતો પટ્ઠાય પટિગ્ગાહકભિક્ખુ સામિકો હોતિ, પરિભુઞ્જિતું વા અઞ્ઞેસં દાતું વા ઇસ્સરો. સો પુગ્ગલો અત્તનો જીવમાનક્ખણેયેવ સદ્ધિવિહારિકાદીનં નિસ્સજ્જિત્વા દેતિ, તદા તે સદ્ધિવિહારિકાદયો સામિકા હોન્તિ, પરિભુઞ્જિતું વા અઞ્ઞસ્સ વા દાતું ઇસ્સરા. યદિ પન કસ્સચિ અદત્વાવ કાલં કરોતિ, તદા સઙ્ઘોવ તસ્સ વિહારસ્સ સામિકો હોતિ, ન દાયકો વા પુગ્ગલો વા, સઙ્ઘાનુમતિયા એવ પુગ્ગલો પરિભુઞ્જિતું લભતિ, ન અત્તનો ઇસ્સરવતાયાતિ દટ્ઠબ્બો.

એવં મૂલતોયેવ સઙ્ઘસ્સ દિન્નત્તા સઙ્ઘિકભૂતવિહારો વા મૂલે ગણપુગ્ગલાનં દિન્નત્તા ગણસન્તકપુગ્ગલિકભૂતોપિ તેસં ગણપુગ્ગલાનં અઞ્ઞસ્સ નિસ્સજ્જનવસેન અદત્વા કાલકતત્તા પચ્છા સઙ્ઘિકભાવં પત્તવિહારો વા સઙ્ઘેન વિચારેતબ્બો હોતિ. સઙ્ઘેનપિ ભગવતો અનુમતિયા સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નિત્વા ગાહાપેતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં સેનાસનક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૧૭) ‘‘અથ ખો ભિક્ખૂનં એતદહોસિ ‘કેન નુ ખો સેનાસનં ગાહેતબ્બ’ન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં ભિક્ખું સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નિતુ’ન્તિ’’આદિ.

ઇમસ્મિં ઠાને ‘‘સેનાસનગ્ગાહો નામ વસ્સકાલવસેન સેનાસનગ્ગાહો, ઉતુકાલવસેન સેનાસનગ્ગાહો, ધુવવાસવસેન સેનાસનગ્ગાહોતિ તિવિધો હોતિ. તેસુ વસ્સકાલવસેન સેનાસનગ્ગાહો પુરિમવસ્સવસેન સેનાસનગ્ગાહો, પચ્છિમવસ્સવસેન સેનાસનગ્ગાહોતિ દુવિધો. ઉતુકાલવસેન સેનાસનગ્ગાહોપિ અન્તરામુત્તકવસેન સેનાસનગ્ગાહો, તઙ્ખણપટિસલ્લાનવસેન સેનાસનગ્ગાહોતિ દુવિધો’’તિ આચરિયા વદન્તિ, એતં પાળિયા ચ અટ્ઠકથાય ચ અસમેન્તં વિય દિસ્સતિ. પાળિયઞ્હિ (ચૂળવ. ૩૧૮) ‘‘અથ ખો ભિક્ખૂનં એતદહોસિ ‘કતિ નુ ખો સેનાસનગ્ગાહો’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – તયોમે, ભિક્ખવે, સેનાસનગ્ગાહા પુરિમકો પચ્છિમકો અન્તરામુત્તકો. અપરજ્જુગતાય આસાળ્હિયા પુરિમકો ગાહેતબ્બો, માસગતાય આસાળ્હિયા પચ્છિમકો ગાહેતબ્બો, અપરજ્જુગતાય પવારણાય આયતિં વસ્સાવાસત્થાય અન્તરામુત્તકો ગાહેતબ્બો. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, તયો સેનાસનગ્ગાહા’’તિ એવં આગતો, અટ્ઠકથાયમ્પિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮) ‘‘તીસુ સેનાસનગ્ગાહેસુ પુરિમકો ચ પચ્છિમકો ચાતિ ઇમે દ્વે ગાહા થાવરા. અન્તરામુત્તકે અયં વિનિચ્છયો…પે… અયં તાવ અન્તોવસ્સે વસ્સૂપનાયિકાદિવસેન પાળિયં આગતસેનાસનગ્ગાહકથા, અયં પન સેનાસનગ્ગાહો નામ દુવિધો હોતિ ઉતુકાલે ચ વસ્સાવાસે ચા’’તિ એવં આગતો, તસ્મા સઙ્ઘેન સમ્મતસેનાસનગ્ગાહાપકેન વિચારેતબ્બા.

સેનાસનગ્ગાહો નામ ઉતુકાલે સેનાસનગ્ગાહો, વસ્સાવાસે સેનાસનગ્ગાહોતિ દુવિધો. તત્થ ઉતુકાલો નામ હેમન્તઉતુગિમ્હઉતુવસેન અટ્ઠ માસા, તસ્મિં કાલે ભિક્ખૂ અનિયતાવાસા હોન્તિ, તસ્મા યે યદા આગચ્છન્તિ, તેસં તદા ભિક્ખૂ ઉટ્ઠાપેત્વા સેનાસનં દાતબ્બં, અકાલો નામ નત્થિ. અયં ઉતુકાલે સેનાસનગ્ગાહો નામ. વસ્સાવાસે સેનાસનગ્ગાહો પન ‘‘પુરિમકો પચ્છિમકો અન્તરામુત્તકો’’તિ પાળિયં આગતનયેન તિવિધો હોતિ. અન્તરામુત્તકોપિ હિ આયતિં વસ્સાવાસત્થાય ગાહિતત્તા વસ્સાવાસે સેનાસનગ્ગાહમેવ પવિસતિ, ન ઉતુકાલે સેનાસનગ્ગાહો. વુત્તઞ્હિ ભગવતા ‘‘અપરજ્જુગતાય પવારણાય આયતિં વસ્સાવાસત્થાય અન્તરામુત્તકો ગાહેતબ્બો’’તિ. તઙ્ખણપટિસલ્લાનવસેન સેનાસનગ્ગાહોતિ ચ નેવ પાળિયં ન અટ્ઠકથાયં વિસું આગતો, ઉતુકાલે સેનાસનગ્ગાહોયેવ તદઙ્ગસેનાસનગ્ગાહોતિપિ તઙ્ખણપટિસલ્લાનવસેન સેનાસનગ્ગાહોતિપિ વદન્તિ, તસ્મા ઉતુકાલવસેન સેનાસનગ્ગાહોપિ ‘‘અન્તરામુત્તકવસેન સેનાસનગ્ગાહો તઙ્ખણપટિસલ્લાનવસેન સેનાસનગ્ગાહોતિ દુબ્બિધો’’તિ ન વત્તબ્બો.

અથાપિ વદન્તિ ‘‘યથાવુત્તેસુ પઞ્ચસુ સેનાસનગ્ગાહેસુ ચત્તારો સેનાસનગ્ગાહા પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતેન સેનાસનગ્ગાહાપકસમ્મુતિલદ્ધેન ભિક્ખુના અન્તોઉપચારસીમટ્ઠેન હુત્વા અન્તોસીમટ્ઠાનં ભિક્ખૂનં યથાવિનયં વિચારેતબ્બા હોન્તિ, તે પન વિચારણા યાવજ્જકાલા થાવરા હુત્વા ન તિટ્ઠન્તિ, ધુવવાસવસેન વિચારણમેવ યાવજ્જકાલા થાવરં હુત્વા તિટ્ઠતી’’તિ, તમ્પિ તથા ન સક્કા વત્તું. કસ્મા? સેનાસનગ્ગાહાપકભેદે ‘‘ધુવવાસવસેન સેનાસનગ્ગાહો’’તિ પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ નત્થિ. ધુવવાસવસેન વિચારણઞ્ચ સમ્મુતિલદ્ધેન સેનાસનગ્ગાહાપકેન વિચારેતબ્બં ન હોતિ, અથ ખો સમગ્ગેન સઙ્ઘેન અપલોકનકમ્મવસેન દુવઙ્ગસમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુસ્સ અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દાનમેવ, તસ્મા સમગ્ગો સઙ્ઘો બહૂપકારતાગુણવિસિટ્ઠતાસઙ્ખાતેહિ દ્વીહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં ભિક્ખું અપલોકનકમ્મવસેન સમ્મન્નિત્વા તસ્સ ફાસુકં આવાસં ધુવવાસવસેન અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દેતિ, તં યાવજ્જકાલા થાવરં હુત્વા તિટ્ઠતીતિ વત્તબ્બં.

સમગ્ગો સઙ્ઘોવ ધુવવાસવસેન દેતિ, ન સેનાસનગ્ગાહાપકોતિ અયમત્થો કથં ઞાતબ્બોતિ ચે? ‘‘સઙ્ઘો પન ભણ્ડાગારિકસ્સ વા ધમ્મકથિકવિનયધરાદીનં વા ગણવાચકઆચરિયસ્સ વા બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેન્તો ધુવવાસત્થાય વિહારં સમ્મન્નિત્વા દેતી’’તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૨૦; કઙ્ખા. અટ્ઠ. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘સઙ્ઘો પન બહુસ્સુતસ્સ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીહિ બહૂપકારસ્સ ભારનિત્થારકસ્સ ફાસુકં આવાસં અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દેતી’’તિ ચ ‘‘સઙ્ઘો પન ભણ્ડાગારિકસ્સ વા ધમ્મકથિકવિનયધરગણવાચકાચરિયાનં વા બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા ધુવવાસત્થાય વિહારં સલ્લક્ખેત્વા સમ્મન્નિત્વા દેતી’’તિ ચ ‘‘બહુસ્સુતસ્સ સઙ્ઘભારનિત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો અનુટ્ઠાપનીયસેનાસનમ્પી’’તિ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૯૫-૪૯૬) ચ ‘‘અપલોકનકમ્મં નામ સીમટ્ઠકં સઙ્ઘં સોધેત્વા છન્દારહાનં છન્દં આહરિત્વા સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુમતિયા તિક્ખત્તું સાવેત્વા કત્તબ્બં કમ્મ’’ન્તિ ચ અટ્ઠકથાસુ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૮૨) વચનતો સાધુકં નિસ્સંસયેન ઞાતબ્બોતિ.

કથં પન અપલોકનકમ્મેન દાતબ્બભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘બહુસ્સુતસ્સ સઙ્ઘભારનિત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો અનુટ્ઠાપનીયસેનાસનમ્પિ સઙ્ઘકિચ્ચં કરોન્તાનં કપ્પિયકારકાદીનં ભત્તવેતનમ્પિ અપલોકનકમ્મેન દાતું વટ્ટતી’’તિ પરિવારટ્ઠકથાયં (પરિ. અટ્ઠ. ૪૯૫-૪૯૬) કમ્મવગ્ગે આગતત્તા વિઞ્ઞાયતિ. કથં પન દુવઙ્ગસમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનોયેવ દાતબ્બભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘બહૂપકારતન્તિ ભણ્ડાગારિકતાદિબહુઉપકારભાવં. ન કેવલં ઇદમેવાતિ આહ ‘ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચા’તિઆદિ. તેન બહૂપકારત્તેપિ ગુણવિસિટ્ઠત્તાભાવે, ગુણવિસિટ્ઠત્તેપિ બહૂપકારત્તાભાવે દાતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતી’’તિ વિનયત્થમઞ્જૂસાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. ટી. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તત્તા વિઞ્ઞાયતિ.

કસ્મા પન સેનાસનગ્ગાહાપકેન વિચારેતબ્બો સેનાસનગ્ગાહો યાવજ્જકાલા ન તિટ્ઠતીતિ? પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતસ્સ સેનાસનગ્ગાહાપકસ્સ ભિક્ખુનો દુલ્લભત્તા, નાનાદેસવાસીનં નાનાચરિયકુલસમ્ભવાનં ભિક્ખૂનં એકસમ્ભોગપરિભોગસ્સ દુક્કરત્તા ચ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ ન તિટ્ઠતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં ભિક્ખું સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નિતું, યો ન છન્દાગતિં ગચ્છેય્ય, ન દોસાગતિં ગચ્છેય્ય, ન મોહાગતિં ગચ્છેય્ય, ન ભયાગતિં ગચ્છેય્ય, ગહિતાગહિતઞ્ચ જાનેય્યા’’તિ (ચૂળવ. ૩૧૭). અટ્ઠકથાયમ્પિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૨૨) ‘‘એવરૂપેન હિ સભાગપુગ્ગલેન એકવિહારે વા એકપરિવેણે વા વસન્તેન અત્થો નત્થી’’તિ વુત્તં. કસ્મા પન ધુવવાસત્થાય દાનવિચારો યાવજ્જકાલા તિટ્ઠતીતિ? પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતાભાવેપિ સીમટ્ઠકસ્સ સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુમતિયા કત્તબ્બત્તા. વુત્તઞ્હિ ‘‘અપલોકનકમ્મં નામ સીમટ્ઠકં સઙ્ઘં સોધેત્વા છન્દારહાનં છન્દં આહરિત્વા સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુમતિયા તિક્ખત્તું સાવેત્વા કત્તબ્બં કમ્મ’’ન્તિ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૮૨).

ઉતુકાલે સઙ્ઘિકસેનાસને વસન્તેન આગતો ભિક્ખુ ન પટિબાહેતબ્બો અઞ્ઞત્ર અનુટ્ઠાપનીયા. વુત્તઞ્હિ ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સાનં તેમાસં પટિબાહિતું, ઉતુકાલં પન ન પટિબાહિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૩૧૮). ‘‘અઞ્ઞત્ર અનુટ્ઠાપનીયા’’તિ વુત્તં, કતમે અનુટ્ઠાપનીયાતિ? ચત્તારો અનુટ્ઠાપનીયા વુડ્ઢતરો, ભણ્ડાગારિકો, ગિલાનો, સઙ્ઘતો લદ્ધસેનાસનો ચ. તત્થ વુડ્ઢતરો ભિક્ખુ તસ્મિં વિહારે અન્તોસીમટ્ઠકભિક્ખૂસુ અત્તના વુડ્ઢતરસ્સ અઞ્ઞસ્સ અભાવા યથાવુડ્ઢં કેનચિ અનુટ્ઠાપનીયો. ભણ્ડાગારિકો સઙ્ઘેન સમ્મન્નિત્વા ભણ્ડાગારસ્સ દિન્નતાય સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડં રક્ખન્તો ગોપેન્તો વસતિ, તસ્મા સો ભણ્ડાગારિકો કેનચિ અનુટ્ઠાપનીયો. ગિલાનો ગેલઞ્ઞાભિભૂતો અત્તનો લદ્ધસેનાસને વસન્તો કેનચિ અનુટ્ઠાપનીયો. સઙ્ઘતો લદ્ધસેનાસનો સમગ્ગેન સઙ્ઘેન દિન્નસેનાસનત્તા કેનચિ અનુટ્ઠાપનીયો. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૪૩) ‘‘ચત્તારો હિ ન વુટ્ઠાપેતબ્બા વુડ્ઢતરો, ભણ્ડાગારિકો, ગિલાનો, સઙ્ઘતો લદ્ધસેનાસનોતિ. તત્થ વુડ્ઢતરો અત્તનો વુડ્ઢતાય નવકતરેન ન વુટ્ઠાપેતબ્બો, ભણ્ડાગારિકો સઙ્ઘેન સમ્મન્નિત્વા ભણ્ડાગારસ્સ દિન્નતાય, ગિલાનો અત્તનો ગિલાનતાય, સઙ્ઘો પન બહુસ્સુતસ્સ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીહિ બહૂપકારસ્સ ભારનિત્થારકસ્સ ફાસુકં આવાસં અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દેતિ, તસ્મા સો ઉપકારકતાય ચ સઙ્ઘતો લદ્ધતાય ચ ન વુટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ. ઠપેત્વા ઇમે ચત્તારો અવસેસા વુટ્ઠાપનીયાવ હોન્તિ.

અપરસ્મિં ભિક્ખુમ્હિ આગતે વુટ્ઠાપેત્વા સેનાસનં દાપેતબ્બં. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮) ‘‘ઉતુકાલે તાવ કેચિ આગન્તુકા ભિક્ખૂ પુરેભત્તં આગચ્છન્તિ, કેચિ પચ્છાભત્તં પઠમયામં વા મજ્ઝિમયામં વા પચ્છિમયામં વા, યે યદા આગચ્છન્તિ, તેસં તદાવ ભિક્ખૂ ઉટ્ઠાપેત્વા સેનાસનં દાતબ્બં, અકાલો નામ નત્થી’’તિ. એતરહિ પન સદ્ધા પસન્ના મનુસ્સા વિહારં કત્વા અપ્પેકચ્ચે પણ્ડિતાનં વચનં સુત્વા ‘‘સઙ્ઘે દિન્નં મહપ્ફલ’’ન્તિ ઞત્વા ચાતુદ્દિસં સઙ્ઘં આરબ્ભ ‘‘ઇમં વિહારં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ દેમા’’તિ વત્વા દેન્તિ, અપ્પેકચ્ચે અત્તના પસન્નં ભિક્ખું આરબ્ભ વિહારં કત્વાપિ દાનકાલે તેન ઉય્યોજિતા હુત્વા ચાતુદ્દિસં સઙ્ઘં આરબ્ભ વુત્તનયેન દેન્તિ, અપ્પેકચ્ચે કરણકાલેપિ દાનકાલેપિ અત્તનો કુલૂપકભિક્ખુમેવ આરબ્ભ પરિચ્ચજન્તિ, તથાપિ દક્ખિણોદકપાતનકાલે તેન સિક્ખાપિતા યથાવુત્તપાઠં વચીભેદં કરોન્તિ, ચિત્તેન પન કુલૂપકસ્સેવ દેન્તિ, ન સબ્બસઙ્ઘસાધારણત્થં ઇચ્છન્તિ.

ઇમેસુ તીસુ દાનેસુ પઠમં પુબ્બકાલેપિ દાનકાલેપિ સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ પવત્તત્તા સબ્બસઙ્ઘિકં હોતિ. દુતિયં પુબ્બકાલે પુગ્ગલં ઉદ્દિસ્સ પવત્તમાનમ્પિ દાનકાલે સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ પવત્તત્તા સઙ્ઘિકમેવ. તતિયં પન પુબ્બકાલેપિ દાનકાલેપિ કુલૂપકપુગ્ગલમેવ ઉદ્દિસ્સ પવત્તતિ, ન સઙ્ઘં, કેવલં ભિક્ખુના વુત્તાનુસારેનેવ વચીભેદં કરોન્તિ. એવં સન્તે ‘‘કિં અયં વિહારો ચિત્તવસેન પુગ્ગલિકો હોતિ, વચીભેદવસેન સઙ્ઘિકો’’તિ ચિન્તાયં એકચ્ચે એવં વદેય્યું –

‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;

મનસા ચે પસન્નેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;

તતો નં સુખમન્વેતિ, છાયાવ અનપાયિનીતિ. (ધ. પ. ૨) –

વચનતો ચિત્તવસેન પુગ્ગલિકો હોતી’’તિ. અઞ્ઞે ‘‘યથા દાયકા વદન્તિ, તથા પટિપજ્જિતબ્બન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૫) વચનતો વચીભેદવસેન સઙ્ઘિકો હોતી’’તિ.

તત્રાયં વિચારણા – ઇદં દાનં પુબ્બે પુગ્ગલસ્સ પરિણતં પચ્છા સઙ્ઘસ્સ પરિણામિતં, તસ્મા ‘‘સઙ્ઘિકો’’તિ વુત્તે નવસુ અધમ્મિકદાનેસુ ‘‘પુગ્ગલસ્સ પરિણતં સઙ્ઘસ્સ પરિણામેતી’’તિ (પારા. ૬૬૦) વુત્તં અટ્ઠમં અધમ્મિકદાનં હોતિ, તસ્સ દાનસ્સ પટિગ્ગહાપિ પરિભોગાપિ અધમ્મિકપટિગ્ગહા અધમ્મિકપરિભોગા હોન્તિ. ‘‘પુગ્ગલિકો’’તિ વુત્તે તીસુ ધમ્મિકદાનેસુ ‘‘પુગ્ગલસ્સ દિન્નં પુગ્ગલસ્સેવ દેતી’’તિ વુત્તં તતિયધમ્મિકદાનં હોતિ, તસ્સ પટિગ્ગહાપિ પરિભોગાપિ ધમ્મિકપટિગ્ગહા ધમ્મિકપરિભોગા હોન્તિ, તસ્મા પુગ્ગલિકપક્ખં ભજતિ. અપ્પેકચ્ચે સુત્તન્તિકાદિગણે પસીદિત્વા વિહારં કારેત્વા ગણસ્સ દેન્તિ ‘‘ઇમં વિહારં આયસ્મન્તાનં દમ્મી’’તિ. અપ્પેકચ્ચે પુગ્ગલે પસીદિત્વા વિહારં કત્વા પુગ્ગલસ્સ દેન્તિ ‘‘ઇમં વિહારં આયસ્મતો દમ્મી’’તિ. એતે પન ગણસન્તકપુગ્ગલિકા વિહારા દાનકાલતો પટ્ઠાય પટિગ્ગાહકસન્તકાવ હોન્તિ, ન દાયકસન્તકા. તેસુ ગણસન્તકો તાવ એકચ્ચેસુ મતેસુ અવસેસાનં સન્તકો, તેસુ ધરમાનેસુયેવ કસ્સચિ દેન્તિ, તસ્સ સન્તકો. કસ્સચિ અદત્વા સબ્બેસુ મતેસુ સઙ્ઘિકો હોતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૯) ‘‘દ્વિન્નં સન્તકં હોતિ અવિભત્તં, એકસ્મિં કાલકતે ઇતરો સામી, બહૂનં સન્તકેપિ એસેવ નયો. સબ્બેસુ મતેસુ સઙ્ઘિકંવ હોતી’’તિ.

પુગ્ગલિકવિહારોપિ યદિ સો પટિગ્ગાહકપુગ્ગલો અત્તનો જીવમાનકાલેયેવ સદ્ધિવિહારિકાદીનં દેતિ, કોચિ વા તસ્સ વિસ્સાસેન તં વિહારં અગ્ગહેસિ, તસ્સ સન્તકો હોતિ. કસ્સચિ અદત્વા કાલકતે સઙ્ઘિકો હોતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સો જીવમાનોયેવ સબ્બં અત્તનો પરિક્ખારં નિસ્સજ્જિત્વા કસ્સચિ અદાસિ, કોચિ વા વિસ્સાસં અગ્ગહેસિ. યસ્સ દિન્નો, યેન ચ ગહિતો, તસ્સેવ હોતી’’તિ. પાળિયઞ્ચ (મહાવ. ૩૬૯) ‘‘ભિક્ખુસ્સ, ભિક્ખવે, કાલકતે સઙ્ઘો સામી પત્તચીવરે, અપિચ ગિલાનુપટ્ઠાકા બહૂપકારા. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સઙ્ઘેન તિચીવરઞ્ચ પત્તઞ્ચ ગિલાનુપટ્ઠાકાનં દાતું, યં તત્થ લહુભણ્ડં લહુપરિક્ખારં, તં સમ્મુખીભૂતેન સઙ્ઘેન ભાજેતું, યં તત્થ ગરુભણ્ડં ગરુપરિક્ખારં, તં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ સઙ્ઘસ્સ અવિસ્સજ્જિયં અવેભઙ્ગિક’’ન્તિ (મહાવ. ૩૬૯) વુત્તં, તસ્મા ઇમિના નયેન વિનિચ્છયો કાતબ્બો.

સઙ્ઘિકે પન પાળિયં આગતાનં ‘‘પુરિમકો પચ્છિમકો અન્તરામુત્તકો ચા’’તિ (ચૂળવ. ૩૧૮) વુત્તાનં તિણ્ણં સેનાસનગ્ગાહાનઞ્ચ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮) આગતાનં ‘‘ઉતુકાલે ચ વસ્સાવાસે ચા’’તિ વુત્તાનં દ્વિન્નં સેનાસનગ્ગાહાનઞ્ચ એતરહિ અસમ્પજ્જનતો અનુટ્ઠાપનીયપાળિયં આગતસ્સ અત્તનો સભાવેન અનુટ્ઠાપનીયસ્સ ધુવવાસત્થાય સઙ્ઘેન દિન્નતાય અનુટ્ઠાપનીયસ્સ વસેનેવ વિનિચ્છયો હોતિ. વુડ્ઢતરગિલાના હિ અત્તનો સભાવેન અનુટ્ઠાપનીયા હોન્તિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૪૩) ‘‘વુડ્ઢતરો અત્તનો વુડ્ઢતાય નવકતરેન ન વુટ્ઠાપેતબ્બો, ગિલાનો અત્તનો ગિલાનતાયા’’તિ. ભણ્ડાગારિકધમ્મકથિકાદયો ધુવવાસત્થાય સઙ્ઘેન દિન્નતાય અનુટ્ઠાપનીયા હોન્તિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘સઙ્ઘો પન ભણ્ડાગારિકસ્સ વા ધમ્મકથિકવિનયધરાદીનં વા…પે… ધુવવાસત્થાય વિહારં સમ્મન્નિત્વા દેતિ, તસ્મા યસ્સ સઙ્ઘેન દિન્નો, સોપિ અનુટ્ઠાપનીયો’’તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૨૦; કઙ્ખા. અટ્ઠ. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના). સો એવં વેદિતબ્બો – એતરહિ સઙ્ઘિકવિહારેસુ સઙ્ઘત્થેરેસુ યથાકમ્મઙ્ગતેસુ તસ્મિં વિહારે યો ભિક્ખુ વુડ્ઢતરો, સોપિ ‘‘અયં વિહારો મયા વસિતબ્બો’’તિ વદતિ. યો તત્થ બ્યત્તો પટિબલો, સોપિ તથેવ વદતિ. યેન સો વિહારો કારિતો, સોપિ ‘‘મયા પસીદિતપુગ્ગલો આરોપેતબ્બો’’તિ વદતિ. સઙ્ઘોપિ ‘‘મયમેવ ઇસ્સરા, તસ્મા અમ્હેહિ ઇચ્છિતપુગ્ગલો આરોપેતબ્બો’’તિ વદતિ. એવંદ્વિધા વા તિધા વા ચતુધા વા ભિન્નેસુ મહન્તં અધિકરણં હોતિ.

તેસુ વુડ્ઢતરો ‘‘ન ત્વેવાહં, ભિક્ખવે, કેનચિ પરિયાયેન વુડ્ઢતરસ્સ આસનં પટિબાહિતબ્બન્તિ વદામિ, યો પટિબાહેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ પાળિપાઠઞ્ચ (મહાવ. ૪૭૩; ચૂળવ. ૩૧૬), ‘‘વુડ્ઢતરો અત્તનો વુડ્ઢતાય નવકતરેન ન વુટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ અટ્ઠકથાવચનઞ્ચ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૧૯ આદયો; કઙ્ખા. અટ્ઠ. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) ગહેત્વા ‘‘અહમેવ એત્થ વુડ્ઢતરો, મયા વુડ્ઢતરો અઞ્ઞો નત્થિ, તસ્મા અહમેવ ઇમસ્મિં વિહારે વસિતુમનુચ્છવિકો’’તિ સઞ્ઞી હોતિ. બ્યત્તોપિ ‘‘બહુસ્સુતસ્સ સઙ્ઘભારનિત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો અનુટ્ઠાપનીયસેનાસનમ્પી’’તિ પરિવારટ્ઠકથાવચનઞ્ચ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૯૫-૪૯૬), ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન દસવસ્સેન વા અતિરેકદસવસ્સેન વા ઉપસમ્પાદેતું, નિસ્સયં દાતુ’’ન્તિઆદિપાળિવચનઞ્ચ (મહાવ. ૭૬, ૮૨) ગહેત્વા ‘‘અહમેવ એત્થ બ્યત્તો પટિબલો, ન મયા અઞ્ઞો બ્યત્તતરો અત્થિ, તસ્મા અહમેવ ઇમસ્સ વિહારસ્સ અનુચ્છવિકો’’તિ સઞ્ઞી. વિહારકારકોપિ ‘‘યેન વિહારો કારિતો, સો વિહારસામિકોતિ વિનયપાઠો (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૧૬) અત્થિ, મયા ચ બહું ધનં ચજિત્વા અયં વિહારો કારિતો, તસ્મા મયા પસન્નપુગ્ગલો આરોપેતબ્બો, ન અઞ્ઞો’’તિ સઞ્ઞી. સઙ્ઘોપિ ‘‘સઙ્ઘિકો નામ વિહારો સઙ્ઘસ્સ દિન્નો હોતિ પરિચ્ચત્તો’’તિઆદિપાળિવચનઞ્ચ (પાચિ. ૧૧૬, ૧૨૧, ૧૨૬, ૧૩૧), અન્તમસો ચતુરઙ્ગુલપાદકં ગામદારકેહિ પંસ્વાગારકેસુ કીળન્તેહિ કતમ્પિ સઙ્ઘસ્સ દિન્નકાલતો પટ્ઠાય ગરુભણ્ડં હોતી’’તિઆદિઅટ્ઠકથાવચનઞ્ચ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૧) ગહેત્વા ‘‘અયં વિહારો સઙ્ઘિકો સઙ્ઘસન્તકો, તસ્મા અમ્હેહિ અભિરુચિતપુગ્ગલોવ આરોપેતબ્બો, ન અઞ્ઞો’’તિ સઞ્ઞી.

તત્થ વુડ્ઢતરસ્સ વચનેપિ ‘‘ન ત્વેવાહં, ભિક્ખવે’’ત્યાદિવચનં (ચૂળવ. ૩૧૬) તેસુ તેસુ આસનસાલાદીસુ અગ્ગાસનસ્સ વુડ્ઢતરારહત્તા ભત્તં ભુઞ્જિત્વા નિસિન્નોપિ ભિક્ખુ વુડ્ઢતરે આગતે વુટ્ઠાય આસનં દાતબ્બં સન્ધાય ભગવતા વુત્તં, ન ધુવવાસં સન્ધાય. ‘‘વુડ્ઢતરો અત્તનો વુડ્ઢતાય’’ત્યાદિવચનઞ્ચ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૨૦; કઙ્ખા. અટ્ઠ. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) યથાવુડ્ઢં સેનાસને દીયમાને વુડ્ઢતરે આગતે નવકતરો વુટ્ઠાપેતબ્બો, વુટ્ઠાપેત્વા વુડ્ઢતરસ્સ સેનાસનં દાતબ્બં, વુડ્ઢતરો પન નવકતરેન ન વુટ્ઠાપેતબ્બો. કસ્મા? ‘‘અત્તનો વુડ્ઢતરતાયા’’તિ ઉતુકાલે યથાવુડ્ઢં સેનાસનદાનં સન્ધાય વુત્તં, ન ધુવવાસત્થાય દાનં સન્ધાય, તસ્મા ઇદમ્પિ વચનં ઉપપરિક્ખિતબ્બં, ન સીઘં અનુજાનિતબ્બં.

બ્યત્તવચનેપિ ‘‘બહુસ્સુતસ્સ સઙ્ઘભારનિત્થારકસ્સ’’ત્યાદિવચનઞ્ચ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૪૫-૪૯૬) ન બહુસ્સુતમત્તેન સઙ્ઘિકવિહારસ્સ ઇસ્સરભાવં સન્ધાય વુત્તં, અથ ખો તસ્સ ભિક્ખુસ્સ બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા સઙ્ઘેન ફાસુકં આવાસં અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દિન્ને સો ભિક્ખુ કેનચિ તમ્હા વિહારા અનુટ્ઠાપનીયો હોતિ, ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે’’ત્યાદિવચનઞ્ચ (મહાવ. ૮૨) નિસ્સયાચરિયાનં લક્ખણં પકાસેતું ભગવતા વુત્તં, ન સઙ્ઘિકવિહારસ્સ ઇસ્સરત્તં, તસ્મા ઇદમ્પિ વચનં ઉપપરિક્ખિતબ્બં, ન સીઘં અનુજાનિતબ્બં.

દાયકવચનં પન નાનુજાનિતબ્બં પટિબાહિતબ્બં. કસ્મા? ‘‘યેન વિહારો કારિતો’’ત્યાદિપાઠસ્સ અમુખ્યવોહારત્તા. યથા હિ પુથુજ્જનકાલે રૂપાદીસુ સઞ્જનસ્સ ભૂતપુબ્બત્તા ભૂતપુબ્બગતિયા અરહાપિ ‘‘સત્તો’’તિ, એવં દાનકાલતો પુબ્બે તસ્સ વિહારસ્સ સામિભૂતપુબ્બત્તા દાયકો ‘‘વિહારસામિકો’’તિ વુચ્ચતિ, ન ઇસ્સરત્તા. ન હિ સકલે વિનયપિટકે અટ્ઠકથાટીકાસુ ચ ‘‘વિસ્સજ્જેત્વા દિન્નસ્સ વિહારસ્સ દાયકો ઇસ્સરો’’તિ વા ‘‘દાયકેન વિચારેતબ્બો’’તિ વા ‘‘દાયકસન્તકવિહારો’’તિ વા પાઠો અત્થિ, ‘‘સઙ્ઘિકો, ગણસન્તકો, પુગ્ગલિકો’’ઇચ્ચેવ અત્થિ, તસ્મા તસ્સ વચનં નાનુજાનિતબ્બં.

સઙ્ઘસ્સ વચનેપિ ‘‘સઙ્ઘિકો નામ વિહારો’’ત્યાદિવચનં (પાચિ. ૧૧૬, ૧૨૧, ૧૨૬, ૧૩૧) સઙ્ઘસન્તકભાવં સઙ્ઘેન વિચારેતબ્બભાવં દીપેતિ, સઙ્ઘો પન વિચારેન્તો પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતં ભિક્ખું સેનાસનગ્ગાહાપકં સમ્મન્નિત્વા તેન યથાવુડ્ઢં વિચારેતબ્બો વા હોતિ, સમગ્ગેન સઙ્ઘેન દુવઙ્ગસમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનો અપલોકનકમ્મેન ધુવવાસત્થાય દાતબ્બો વા. તેસુ પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનો દુલ્લભત્તા સેનાસનગ્ગાહાપકસમ્મુતિયા અભાવે સતિ દુવઙ્ગસમન્નાગતો ભિક્ખુ પરિયેસિતબ્બો. એવં પન અપરિયેસિત્વા ભણ્ડાગારિકતાદિબહઊપકારતાયુત્તસ્સ બહુસ્સુતતાદિગુણવિસિટ્ઠતાવિરહસ્સ ભિક્ખુનો આમિસગરુકતાદિવસેન સઙ્ઘેન વિહારો દાતબ્બો ન હોતિ, તસ્મા સઙ્ઘવચનમ્પિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં, ન તાવ અનુજાનિતબ્બં.

અથ તીણિપિ વચનાનિ સંસન્દેતબ્બાનિ. તત્થ સઙ્ઘસ્સ ઇસ્સરત્તા સઙ્ઘો પુચ્છિતબ્બો ‘‘કો પુગ્ગલો તુમ્હેહિ અભિરુચિતો’’તિ, પુચ્છિત્વા ‘‘એસો’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા અભિરુચિતો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એસો પુગ્ગલો અમ્હે ચીવરાદિપચ્ચયેહિ અનુગ્ગહેતા, અમ્હાકં ઞાતિસાલોહિતો, ઉપજ્ઝાયો, આચરિયો, સદ્ધિવિહારિકો, અન્તેવાસિકો, સમાનુપજ્ઝાયકો, સમાનાચરિયકો, પિયસહાયો, લાભી, યસસ્સી, તસ્મા અમ્હેહિ અભિરુચિતો’’તિ વુત્તે ‘‘ન એત્તાવતા ધુવવાસત્થાય વિહારો દાતબ્બો’’તિ પટિક્ખિપિતબ્બો. અથ ‘‘એસો પુગ્ગલો સબ્બેહિ અમ્હેહિ વુડ્ઢતરો અગ્ગાસનં અગ્ગોદકં અગ્ગપિણ્ડં અરહતિ, ધુવવાસત્થાય વિહારો પન તસ્સ દાતબ્બોતિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ ન વુત્તો’’તિ વત્વા પટિક્ખિપિતબ્બો. અથ ‘‘ધમ્મકથિકો, વિનયધરો, ગણવાચકઆચરિયો’’તિ વુત્તે ‘‘એસો ધુવવાસત્થાય દિન્નવિહારસ્સ અનુચ્છવિકો, એતસ્સ દાતબ્બો’’તિ અનુમોદિતબ્બો. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘સઙ્ઘો પન ભણ્ડાગારિકસ્સ વા ધમ્મકથિકવિનયધરાદીનં વા ગણવાચકઆચરિયસ્સ વા બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેન્તો ધુવવાસત્થાય વિહારં સમ્મન્નિત્વા દેતી’’તિ વચનતો વિઞ્ઞાયતિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૨૯; કઙ્ખા. અટ્ઠ. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના).

ઇધ પન સાધકપાઠે ‘‘ભણ્ડાગારિકસ્સ વા’’તિ વિજ્જમાને કસ્મા સાધ્યવચને ભણ્ડાગારિકો ન વુત્તોતિ? એતરહિ ભણ્ડાગારસ્સ અભાવા. યદિ કેસુચિ વિહારેસુ ભણ્ડાગારં સમ્મન્નેય્ય, સો ભણ્ડાગારવિહારે નિસિન્નો સઙ્ઘસ્સ પત્તચીવરરક્ખણાદિકં ઉપકારં કરેય્ય, તસ્સ બહૂપકારતં સલ્લક્ખેન્તો સઙ્ઘો ભણ્ડાગારિકસ્સ ફાસુકં આવાસં એતરહિપિ ધુવવાસત્થાય દદેય્ય, સો તસ્સ વિસું ધુવવાસવિહારોતિ. એત્થ સાધકપાઠે ‘‘ધમ્મકથિકવિનયધરાદીનં વા’’તિઆદિસદ્દેન બહુસ્સુતો આગતાગમો ધમ્મધરો વિનયધરો માતિકાધરો પણ્ડિતો બ્યત્તો મેધાવી લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામોતિ વુત્તગુણવન્તે સઙ્ગણ્હાતિ. અથાપિ ‘‘એસો પુગ્ગલો બહુસ્સુતો ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીહિ ભિક્ખૂનં બહૂપકારો સઙ્ઘભારનિત્થારકો’’તિ વદતિ, ‘‘સાધુ એસોપિ ફાસુકાવાસસ્સ અરહો, અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા ધુવવાસત્થાય વિહારો એતસ્સપિ દાતબ્બો’’તિ વત્વા અનુમોદિતબ્બો. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘સઙ્ઘો પન બહુસ્સુતસ્સ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીહિ બહૂપકારસ્સ ભારનિત્થારકસ્સ ફાસુકં આવાસં અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દેતી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૪૩) વચનતો વિઞ્ઞાયતિ.

અથાપિ ‘‘અયં પુગ્ગલો ધમ્મકથિકો વિનયધરો ગણવાચકાચરિયો સઙ્ઘસ્સ બહૂપકારો વિસિટ્ઠગુણયુત્તો’’તિ વદતિ, ‘‘સાધુ એતસ્સપિ પુગ્ગલસ્સ ધુવવાસત્થાય વિહારં સલ્લક્ખેત્વા સમ્મન્નિત્વાવ દાતબ્બો’’તિ વત્વા અનુમોદિતબ્બો. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘સઙ્ઘો પન ભણ્ડાગારિકસ્સ વા ધમ્મકથિકવિનયધરાદીનં વા ગણવાચકાચરિયસ્સ વા બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા ધુવવાસત્થાય વિહારં સમ્મન્નિત્વા દેતી’’તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૨૦; કઙ્ખા. અટ્ઠ. અનુપખજ્જસિક્ખાપદવણ્ણના) વચનતો વિઞ્ઞાયતિ.

અથાપિ ‘‘એસો પુગ્ગલો બહુસ્સુતો સઙ્ઘભારનિત્થારકો’’તિ વદતિ, ‘‘સાધુ એતસ્સપિ અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દાતબ્બો’’તિ વત્વા અનુમોદિતબ્બો. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘બહુસ્સુતસ્સ સઙ્ઘભારનિત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો અનુટ્ઠાપનીયસેનાસનમ્પી’’તિ પરિવારટ્ઠકથાયં (પરિ. અટ્ઠ. ૪૯૫-૪૯૬) વુત્તત્તા વિઞ્ઞાયતિ. તતો ‘‘એવં દુવઙ્ગસમ્પન્નો પુગ્ગલો અન્તોસીમટ્ઠો વા બહિસીમટ્ઠો વા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અન્તોસીમટ્ઠો’’તિ વુત્તે ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ તસ્સ દાતબ્બો’’તિ સમ્પટિચ્છિતબ્બં. ‘‘બહિસીમટ્ઠો’’તિ વુત્તે ‘‘ન દાતબ્બો’’તિ પટિક્ખિપિતબ્બં. કસ્માતિ ચે? ‘‘ન, ભિક્ખવે, નિસ્સીમે ઠિતસ્સ સેનાસનં ગાહેતબ્બં, યો ગાહેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૩૧૮) વચનતોતિ.

અથ ‘‘દુવઙ્ગસમન્નાગતે અન્તોસીમટ્ઠે અસતિ એકઙ્ગસમન્નાગતો અન્તોસીમટ્ઠો અત્થી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અત્થી’’તિ વુત્તે ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ એતસ્સ દાતબ્બો’’તિ સમ્પટિચ્છિતબ્બં. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘બહૂપકારતં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેન્તોતિ ભણ્ડાગારિકસ્સ બહૂપકારતં ધમ્મકથિકાદીનં ગુણવિસિટ્ઠતઞ્ચ સલ્લક્ખેન્તો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૧૧૯-૧૨૧) એકેકઙ્ગવસેન આગતત્તા વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘અન્તોસીમટ્ઠો એકઙ્ગસમન્નાગતોપિ નત્થિ, બહિસીમટ્ઠોવ અત્થી’’તિ વુત્તે ‘‘આગન્ત્વા અન્તોસીમે ઠિતસ્સ દાતબ્બો’’તિ વત્તબ્બો. કસ્માતિ ચે? ‘‘અસમ્પત્તાનમ્પિ ઉપચારસીમં પવિટ્ઠાનં અન્તેવાસિકાદીસુ ગણ્હન્તેસુ દાતબ્બમેવા’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) વચનતો વિઞ્ઞાયતિ.

સચે પન એકઙ્ગયુત્તભાવેન વા દુવઙ્ગયુત્તભાવેન વા સમાના દ્વે તયો ભિક્ખૂ અન્તોસીમાયં વિજ્જમાના ભવેય્યું, કસ્સ દાતબ્બોતિ? વડ્ઢતરસ્સાતિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, સઙ્ઘિકં યથાવુડ્ઢં પટિબાહિતબ્બં, યો પટિબાહેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૩૧૧) વચનતોતિ. સચે પન અન્તોસીમાયં એકઙ્ગયુત્તો વા દુવઙ્ગયુત્તો વા ભિક્ખુ નત્થિ, સબ્બેવ આવાસિકા બાલા અબ્યત્તા, એવં સતિ કસ્સ દાતબ્બોતિ? યો તં વિહારં આગચ્છતિ આગન્તુકો ભિક્ખુ, સો ચે લજ્જી હોતિ પેસલો બહુસ્સુતો સિક્ખાકામો, સો તેહિ આવાસિકેહિ ભિક્ખૂહિ અઞ્ઞત્થ અગમનત્થં સઙ્ગહં કત્વા સો આવાસો દાતબ્બો.

અયમત્થો કથં જાનિતબ્બોતિ ચે? ‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, અઞ્ઞતરસ્મિં આવાસે સમ્બહુલા ભિક્ખૂ વિહરન્તિ બાલા અબ્યત્તા, તે ન જાનન્તિ ઉપોસથં વા ઉપોસથકમ્મં વા પાતિમોક્ખં વા પાતિમોક્ખુદ્દેસં વા. તત્થ અઞ્ઞો ભિક્ખુ આગચ્છતિ બહુસ્સુતો આગતાગમો ધમ્મધરો વિનયધરો માતિકાધરો પણ્ડિતો બ્યત્તો મેધાવી લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો, તેહિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂહિ સો ભિક્ખુ સઙ્ગહેતબ્બો અનુગ્ગહેતબ્બો ઉપલાપેતબ્બો ઉપટ્ઠાપેતબ્બો ચુણ્ણેન મત્તિકાય દન્તકટ્ઠેન મુખોદકેન. નો ચે સઙ્ગણ્હેય્યું અનુગ્ગણ્હેય્યું ઉપલાપેય્યું ઉપટ્ઠાપેય્યું ચુણ્ણેન મત્તિકાય દન્તકટ્ઠેન મુખોદકેન, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૧૬૩) સમ્માસમ્બુદ્ધેન પઞ્ઞત્તત્તા, અટ્ઠકથાયઞ્ચ (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૬૩) ‘‘સઙ્ગહેતબ્બોતિ ‘સાધુ, ભન્તે, આગતત્થ, ઇધ ભિક્ખા સુલભા સૂપબ્યઞ્જનં અત્થિ, વસથ અનુક્કણ્ઠમાના’તિ એવં પિયવચનેન સઙ્ગહેતબ્બો, પુનપ્પુનં તથાકરણવસેન અનુગ્ગહેતબ્બો, ‘આમ વસિસ્સામી’તિ પટિવચનદાપનેન ઉપલાપેતબ્બો. અથ વા ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સઙ્ગહેતબ્બો ચેવ અનુગ્ગહેતબ્બો ચ, પિયવચનેન ઉપલાપેતબ્બો, કણ્ણસુખં આલપિતબ્બોતિ અત્થો, ચુણ્ણાદીહિ ઉપટ્ઠાપેતબ્બો. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ સચે સકલોપિ સઙ્ઘો ન કરોતિ, સબ્બેસં દુક્કટં. ઇધ નેવ થેરા, ન દહરા મુચ્ચન્તિ, સબ્બેહિ વારેન ઉપટ્ઠાતબ્બો, અત્તનો વારે અનુપટ્ઠહન્તસ્સ આપત્તિ. તેન પન મહાથેરાનં પરિવેણસમ્મજ્જનદન્તકટ્ઠદાનાદીનિ ન સાદિતબ્બાનિ. એવમ્પિ સતિ મહાથેરેહિ સાયંપાતં ઉપટ્ઠાનં આગન્તબ્બં. તેન પન તેસં આગમનં ઞત્વા પઠમતરં મહાથેરાનં ઉપટ્ઠાનં ગન્તબ્બં. સચસ્સ સદ્ધિંચરા ભિક્ખૂ ઉપટ્ઠાકા અત્થિ, ‘મય્હં ઉપટ્ઠાકા અત્થિ, તુમ્હે અપ્પોસ્સુક્કા વિહરથા’તિ વત્તબ્બં. અથાપિસ્સ સદ્ધિં ચરા નત્થિ, તસ્મિંયેવ પન વિહારે એકો વા દ્વે વા વત્તસમ્પન્ના વદન્તિ ‘મય્હં થેરસ્સ કત્તબ્બં કરિસ્સામ, અવસેસા ફાસુ વિહરન્તૂ’તિ, સબ્બેસં અનાપત્તી’’તિ વુત્તત્તા. એવં તાદિસં બહિસીમતો અન્તોસીમમાગતં લજ્જીપેસલબહુસ્સુતસિક્ખાકામભૂતં ભિક્ખું અન્તોસીમાય ધુવનિવાસત્થાય ફાસુકં આવાસં અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દાતબ્બોતિ વિઞ્ઞાયતિ.

નનુ ચ ‘‘ન, ભિક્ખવે, નિસ્સીમે ઠિતસ્સ સેનાસનં ગાહેતબ્બં, યો ગાહેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૩૧૮) ભગવતા વુત્તં, અથ કસ્મા નિસ્સીમતો આગતસ્સ ધુવવાસત્થાય વિહારો દાતબ્બોતિ? વુચ્ચતે – ‘‘નિસ્સીમે ઠિતસ્સા’’તિ ઇદં અનાદરે સામિવચનં, તસ્મા નિસ્સીમે ઠિતંયેવ સેનાસનં ન ગાહેતબ્બન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો, ન નિસ્સીમે ઠિતસ્સ તસ્સ ભિક્ખુસ્સ અન્તોસીમં પવિટ્ઠસ્સપિ સેનાસનં ન ગાહેતબ્બન્તિ અત્થો, તસ્મા પુબ્બે બહિસીમાયં ઠિતેપિ ઇદાનિ અન્તોસીમં પવિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય ચતુપચ્ચયભાગો લબ્ભતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) ‘‘અસુકવિહારે કિર બહું ચીવરં ઉપ્પન્નન્તિ સુત્વા યોજનન્તરિકવિહારતોપિ ભિક્ખૂ આગચ્છન્તિ, સમ્પત્તસમ્પત્તાનં ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય દાતબ્બ’’ન્તિ. અન્તોસીમટ્ઠેસુ પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતું અસક્કોન્તેસુ યત્થ પાતિમોક્ખુદ્દેસકો અત્થિ, સો આવાસો ગન્તબ્બો હોતિ. અન્તોવસ્સેપિ પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન વિના વસ્સં વસિતું ન લભતિ. યત્થ પાતિમોક્ખુદ્દેસકો અત્થિ, તત્થ ગન્ત્વા વસ્સં વસિતબ્બં, તસ્મા બહિસીમતો આગતોપિ લજ્જીપેસલબહુસ્સુતસિક્ખાકામભિક્ખુ સઙ્ગહેતબ્બો હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, અઞ્ઞતરસ્મિં આવાસે તદહુપોસથે સમ્બહુલા ભિક્ખૂ વિહરન્તિ બાલા અબ્યત્તા, તે ન જાનન્તિ ઉપોસથં વા ઉપોસથકમ્મં વા પાતિમોક્ખં વા પાતિમોક્ખુદ્દેસં વા. તેહિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂહિ એકો ભિક્ખુ સામન્તા આવાસા સજ્જુકં પાહેતબ્બો ‘ગચ્છાવુસો સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા પાતિમોક્ખં પરિયાપુણિત્વા આગચ્છા’તિ. એવઞ્ચેતં લભેથ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે લભેથ, તેહિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂહિ સબ્બેહેવ યત્થ જાનન્તિ ઉપોસથં વા ઉપોસથકમ્મં વા પાતિમોક્ખં વા પાતિમોક્ખુદ્દેસં વા, સો આવાસો ગન્તબ્બો. નો ચે ગચ્છેય્યું, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ઇધ પન, ભિક્ખવે, અઞ્ઞતરસ્મિં આવાસે સમ્બહુલા ભિક્ખૂ વસ્સં વસન્તિ બાલા અબ્યત્તા, તે ન જાનન્તિ ઉપોસથં વા ઉપોસથકમ્મં વા પાતિમોક્ખં વા પાતિમોક્ખુદ્દેસં વા. તેહિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂહિ એકો ભિક્ખુ સામન્તા આવાસા સજ્જુકં પાહેતબ્બો ‘ગચ્છાવુસો સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા પાતિમોક્ખં પરિયાપુણિત્વા આગચ્છા’તિ. એવઞ્ચેતં લભેથ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે લભેથ, એકો ભિક્ખુ સત્તાહકાલિકં પાહેતબ્બો ‘ગચ્છાવુસો સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા પાતિમોક્ખં પરિયાપુણિત્વા આગચ્છા’તિ. એવઞ્ચેતં લભેથ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે લભેથ, ન, ભિક્ખવે, તેહિ ભિક્ખૂહિ તસ્મિં આવાસે વસ્સં વસિતબ્બં, વસેય્યું ચે, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ’’ (મહાવ. ૧૬૩).

એવં બહિસીમતો આગતસ્સપિ સઙ્ઘસ્સ ઉપકારં કાતું સક્કોન્તસ્સ વિસિટ્ઠગુણયુત્તસ્સ દાતબ્બભાવો વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ‘‘અમ્હાકં ગણો ન હોતિ, અમ્હાકં વંસો પવેણી ન હોતિ, અમ્હાકં સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તો ન હોતી’’તિઆદીનિ વત્વા ન પટિક્ખિપિતબ્બો. ગણાદિભાવો હિ અપ્પમાણં, યથાવુત્તબહૂપકારતાદિભાવોયેવ પમાણં. સામગ્ગિકરણતો પટ્ઠાય હિ સમાનગણો હોતિ. તથા હિ ઉક્ખિત્તાનુવત્તકાનં લદ્ધિનાનાસંવાસકાનમ્પિ લદ્ધિવિસ્સજ્જનેન તિવિધઉક્ખેપનીયકમ્મકતાનં કમ્મનાનાસંવાસકાનમ્પિ ઓસારણં કત્વા સામગ્ગિકરણેન સંવાસો ભગવતા અનુઞ્ઞાતો. અલજ્જિં પન બહુસ્સુતમ્પિ સઙ્ગહં કાતું ન વટ્ટતિ. સો હિ અલજ્જીપરિસં વડ્ઢાપેતિ, લજ્જીપરિસં હાપેતિ. ભણ્ડનકારકં પન વિહારતોપિ નિક્કડ્ઢિતબ્બં. તથા હિ ‘‘ભણ્ડનકારકકલહકારકમેવ સકલસઙ્ઘારામતો નિક્કડ્ઢિતું લભતિ. સો હિ પક્ખં લભિત્વા સઙ્ઘમ્પિ ભિન્દેય્ય. અલજ્જીઆદયો પન અત્તનો વસનટ્ઠાનતોયેવ નિક્કડ્ઢિતબ્બા, સકલસઙ્ઘારામતો નિક્કડ્ઢિતું ન વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૨૮) વુત્તં.

વુડ્ઢાપચાયનાદિસામગ્ગિરસરહિતં વિસભાગપુગ્ગલમ્પિ સઙ્ગહં કાતું ન લભતિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘એવરૂપેન હિ વિસભાગપુગ્ગલેન એકવિહારે વા એકપરિવેણે વા વસન્તેન અત્થો નત્થિ, તસ્મા સબ્બત્થેવસ્સ નિવાસો વારિતો’’તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૨૨), તસ્મા આવાસિકો વા હોતુ આગન્તુકો વા, સગણો વા હોતુ અઞ્ઞગણો વા, બહુસ્સુતસીલવન્તભૂતો ભિક્ખુ સઙ્ગહેતબ્બો. વુત્તઞ્હિ ભગવતા –

‘‘બહુસ્સુતં ધમ્મધરં, સપ્પઞ્ઞં બુદ્ધસાવકં;

નેક્ખં જમ્બોનદસ્સેવ, કો તં નન્દિતુમરહતિ;

દેવાપિ નં પસંસન્તિ, બ્રહ્મુનાપિ પસંસિતો’’તિ. (અ. નિ. ૪.૬) –

અયં અન્તોસીમટ્ઠેન સઙ્ઘેન બહૂપકારતાગુણવિસિટ્ઠતાસઙ્ખાતેહિ ગુણેહિ યુત્તસ્સ સઙ્ઘભારનિત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો ફાસુકં આવાસં અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દાને વિનિચ્છયો.

યદા પન સઙ્ઘત્થેરો જરાદુબ્બલતાય વા રોગપીળિતતાય વા વિવેકજ્ઝાસયતાય વા ગણં અપરિહરિતુકામો અઞ્ઞસ્સ દાતુકામો, અત્તનો અચ્ચયેન વા કલહવિવાદાભાવમિચ્છન્તો સદ્ધિવિહારિકાદીનં નિય્યાતેતુકામો હોતિ, તદા ન અત્તનો ઇસ્સરવતાય દાતબ્બં, અયં વિહારો સઙ્ઘિકો, તસ્મા સઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા તં કારણં આચિક્ખિત્વા બહૂપકારતાગુણવિસિટ્ઠતાયુત્તપુગ્ગલો વિચિનાપેતબ્બો. તતો સઙ્ઘો ચત્તારિ અગતિગમનાનિ અનુપગન્ત્વા ભગવતો અજ્ઝાસયાનુરૂપં લજ્જીપેસલબહુસ્સુતસિક્ખાકામભૂતં પુગ્ગલં વિચિનિત્વા ‘‘અયં ભિક્ખુ ઇમસ્સ વિહારસ્સ અનુચ્છવિકો’’તિ આરોચેતિ. મહાથેરસ્સપિ તમેવ રુચ્ચતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે રુચ્ચતિ, અત્તનો ભારભૂતં વુત્તપ્પકારઅઙ્ગવિયુત્તં પુગ્ગલં દાતુકામો હોતિ. એવં સન્તે સઙ્ઘો છન્દાદિઅગતિં ન ગચ્છતિ, પુગ્ગલોવ ગચ્છતિ, તસ્મા સઙ્ઘસ્સેવ અનુમતિયા વિહારો દાતબ્બો.

સચે પન સઙ્ઘો યં કઞ્ચિ આમિસં લભિત્વા યથાવુત્તગુણવિયુત્તસ્સ ભિક્ખુનો દાતુકામો હોતિ, પુગ્ગલો પન ભગવતો અજ્ઝાસયાનુરૂપં વુત્તપ્પકારઅઙ્ગયુત્તભૂતસ્સેવ ભિક્ખુસ્સ દાતુકામો, તદા પુગ્ગલોપિ સઙ્ઘપરિયાપન્નોયેવાતિ કત્વા ધમ્મકમ્મકારકસ્સ પુગ્ગલસ્સેવ અનુમતિયા વિહારો દાતબ્બો, ન સઙ્ઘાનુમતિયા. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૩૮-૫૩૯) ‘‘સચે સઙ્ઘો કિઞ્ચિ લભિત્વા આમિસગરુકતાય ન નિવારેતિ, એકો ભિક્ખુ નિવારેતિ, સોવ ભિક્ખુ ઇસ્સરો. સઙ્ઘિકેસુ હિ કમ્મેસુ યો ધમ્મકમ્મં કરોતિ, સોવ ઇસ્સરો’’તિ. વુત્તઞ્હિ –

‘‘છન્દા દોસા ભયા મોહા;

યો ધમ્મં અતિવત્તતિ;

નિહીયતિ તસ્સ યસો;

કાળપક્ખેવ ચન્દિમા.

‘‘છન્દા દોસા ભયા મોહા;

યો ધમ્મં નાતિવત્તતિ;

આપૂરતિ તસ્સ યસો;

સુક્કપક્ખેવ ચન્દિમા’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૪૬; અ. નિ. ૪.૧૭-૧૮; પારિ. ૩૮૨, ૩૮૬);

યદા પન થેરોપિ કિઞ્ચિ અવત્વા યથાકમ્મઙ્ગતો, સઙ્ઘોપિ ન કસ્સચિ વિચારેતિ, એવં સઙ્ઘિકવિહારે અભિક્ખુકે સુઞ્ઞે વત્તમાને તસ્મિં દેસે યેન કેનચિ સાસનસ્સ વુદ્ધિમિચ્છન્તેન આચરિયેન અન્તોસીમટ્ઠકા ભિક્ખૂ એવં સમુસ્સાહેતબ્બા ‘‘મા તુમ્હે આયસ્મન્તો એવં અકત્થ, અન્તોસીમટ્ઠકેસુ ભિક્ખૂસુ બહૂપકારતાદિયુત્તં પુગ્ગલં વિચિનથ, વિચિનિત્વા લભન્તા તસ્સ પુગ્ગલસ્સ સમગ્ગેન સઙ્ઘેન ધુવવાસત્થાય વિહારં અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દેથ, નો ચે અન્તોસીમટ્ઠકેસુ ભિક્ખૂસુ અલત્થ, અથ બહિસીમટ્ઠકેસુ ભિક્ખૂસુ વિચિનથ. બહિસીમટ્ઠકેસુ ભિક્ખૂસુ વિચિનિત્વા યથાવુત્તઅઙ્ગયુત્તપુગ્ગલે લબ્ભમાને તં પુગ્ગલં અન્તોસીમં પવેસેત્વા અન્તોસીમટ્ઠકસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુમતિયા ધુવવાસત્થાય વિહારં સમ્મન્નિત્વા અનુટ્ઠાપનીયં કત્વા દેથ. એવં કરોન્તા હિ તુમ્હે આયસ્મન્તો અપ્પિચ્છકથા-સન્તોસકથા-સલ્લેખકથા-પવિવિત્તકથાવીરિયારમ્ભકથા-સીલકથા-સમાધિકથા-પઞ્ઞાકથા-વિમુત્તિકથા-વિમુત્તિઞાણદસ્સનકથાસઙ્ખાતદસકથાવત્થુસમ્પન્નં પુગ્ગલં ઉપનિસ્સાય અસ્સુતપુબ્બં ધમ્મં સુણિસ્સથ, સુતપુબ્બં ધમ્મં પરિયોદાપિસ્સથ, કઙ્ખં વિનોદિસ્સથ, દિટ્ઠિં ઉજું કરિસ્સથ, ચિત્તં પસાદેસ્સથ. યસ્સ લજ્જિનો પેસલસ્સ બહુસ્સુતસ્સ સિક્ખાકામસ્સ ભિક્ખુનો ભિક્ખં અનુસિક્ખમાના સદ્ધાય વડ્ઢિસ્સન્તિ, સીલેન વડ્ઢિસ્સન્તિ, સુતેન વડ્ઢિસ્સન્તિ, ચાગેન વડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાય વડ્ઢિસ્સન્તી’’તિ. વુત્તઞ્હેતં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪) ‘‘કતમો ઉપનિસ્સયગોચરો દસકથાવત્થુગુણસમન્નાગતો કલ્યાણમિત્તો, યં નિસ્સાય અસ્સુતં સુણાતિ, સુતં પરિયોદપેતિ, કઙ્ખં વિતરતિ, દિટ્ઠિં ઉજું કરોતિ, ચિત્તં પસાદેતિ. યસ્સ વા અનુસિક્ખમાનો સદ્ધાય વડ્ઢતિ, સીલેન વડ્ઢતિ, સુતેન વડ્ઢતિ, ચાગેન વડ્ઢતિ, પઞ્ઞાય વડ્ઢતિ, અયં વુચ્ચતિ ઉપનિસ્સયગોચરો’’તિ. એવં સમુસ્સાહેત્વા ધમ્મકથં કત્વા અન્તોસીમટ્ઠકસઙ્ઘેનેવ ધુવવાસવિહારો દાપેતબ્બોતિ.

એવં જિનસાસનસ્સ, વડ્ઢિકામો સુપેસલો;

અકાસિ પઞ્ઞવા ભિક્ખુ, સુટ્ઠુ આવાસનિચ્છયન્તિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

વિહારવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો.

૨૯. કથિનત્થારવિનિચ્છયકથા

૨૨૬. એવં ચતુપચ્ચયભાજનવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ કથિનવિનિચ્છયં કથેતુમાહ ‘‘કથિનન્તિ એત્થ પના’’તિઆદિ. તત્થ કથિનન્તિ કતમં કથિનં? સમૂહપઞ્ઞત્તિ. ન હિ પરમત્થતો કથિનં નામ એકો ધમ્મો અત્થિ, પુરિમવસ્સંવુત્થા ભિક્ખૂ, અનૂનપઞ્ચવગ્ગસઙ્ઘો, ચીવરમાસો, ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્નચીવરન્તિઆદીસુ યેસુ નામરૂપેસુ સમુપ્પજ્જમાનેસુ તેસં નામરૂપધમ્માનં સમૂહસમવાયસઙ્ખાતં સમૂહપઞ્ઞત્તિમત્તમેવ કથિનં. અયમત્થો કથં જાનિતબ્બોતિ? ‘‘તેસઞ્ઞેવ ધમ્માનં સઙ્ગહો સમવાયો નામં નામકમ્મં નામધેય્યં નિરુત્તિ બ્યઞ્જનં અભિલાપો, યદિદં કથિન’’ન્તિ પરિવારપાળિયં (પરિ. ૪૧૨) આગતત્તા ચ, ‘‘તેસઞ્ઞેવ ધમ્માનન્તિ યેસુ રૂપાદિધમ્મેસુ સતિ કથિનં નામ હોતિ, તેસં સમોધાનં મિસ્સીભાવો. નામં નામકમ્મન્તિઆદિના પન ‘કથિન’ન્તિ ઇદં બહૂસુ ધમ્મેસુ નામમત્તં, ન પરમત્થતો એકો ધમ્મો અત્થીતિ દસ્સેતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (પરિ. અટ્ઠ. ૪૧૨) આગતત્તા ચ, ‘‘યેસુ રૂપાદિધમ્મેસૂતિ પુરિમવસ્સંવુત્થા ભિક્ખૂ, પઞ્ચહિ અનૂનો સઙ્ઘો, ચીવરમાસો, ધમ્મેન સમેન સમુપ્પન્નં ચીવરન્તિ એવમાદીસુ યેસુ રૂપારૂપધમ્મેસુ. સતીતિ સન્તેસુ. મિસ્સીભાવોતિ સંસગ્ગતા સમૂહપઞ્ઞત્તિમત્તં. તેનાહ ન પરમત્થતો એકો ધમ્મો અત્થીતિ દસ્સેતી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પરિવાર ૨.૪૧૨) આગતત્તા ચ જાનિતબ્બોતિ.

કેનટ્ઠેન કથિનન્તિ? થિરટ્ઠેન. કસ્મા થિરન્તિ? અનામન્તચારઅસમાદાનચારગણભોજનયાવદત્થચીવરયોચતત્થચીવરુપ્પાદસઙ્ખાતે પઞ્ચાનિસંસે અન્તોકરણસમત્થતાય. વુત્તઞ્હિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૦૬) ‘‘પઞ્ચાનિસંસે અન્તોકરણસમત્થતાય થિરન્તિ અત્થો’’તિ, તથા વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૦૬) વજિરબુદ્ધિટીકાયઞ્ચ (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬). અથ વા કેનટ્ઠેન કથિનન્તિ? સઙ્ગણ્હનટ્ઠેન. કથં સઙ્ગણ્હાતીતિ? પઞ્ચાનિસંસે અઞ્ઞત્થ ગન્તું અદત્વા સઙ્ગણ્હાતિ સઙ્ખિપિત્વા ગણ્હાતિ. વુત્તઞ્હિ વિનયત્થમઞ્જૂસાયં (કઙ્ખા. અભિ. ટી. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘પઞ્ચાનિસંસે અઞ્ઞત્થ ગન્તું અદત્વા સઙ્ગણ્હનટ્ઠેન કથિન’’ન્તિ.

કથિન-સદ્દો કાય ધાતુયા કેન પચ્ચયેન સિજ્ઝતીતિ? ટીકાચરિયા ધાતુપચ્ચયે અચિન્તેત્વા અનિપ્ફન્નપાટિપદિકવસેનેવ વણ્ણેન્તિ, તસ્મા અયં સદ્દો રુળ્હીસુદ્ધનામભૂતો અનિપ્ફન્નપાટિપદિકસદ્દોતિ વુચ્ચતિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? તીસુપિ વિનયટીકાસુ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૦૬; વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૦૬; વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬; કઙ્ખા. અભિ. ટી. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘થિરન્તિ અત્થો’’ ઇચ્ચેવ વણ્ણિતત્તા. પઞ્ચાનિસંસે અન્તોકરણસમત્થતાયાતિ પન થિરતા ચસ્સ હેતુપદમેવ. અથ વા કથિન-સદ્દો કથધાતુયા ઇનપચ્ચયેન સિજ્ઝતિ. કથં? કથ સઙ્ગહણેતિમસ્સ લદ્ધધાતુસઞ્ઞાદિસ્સ પઞ્ચાનિસંસે અઞ્ઞત્થ ગન્તું અદત્વા સઙ્ગણ્હાતીતિ અત્થે ‘‘ઇન સબ્બત્થા’’તિ યોગવિભાગેન વા ‘‘સુપતો ચા’’તિ એત્થ ચ-સદ્દેન વા ઇનપચ્ચયં કત્વા પરક્ખરં નેત્વા કથિનસદ્દતો સ્યુપ્પત્તાદિમ્હિ કતે રૂપં. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘સઙ્ગણ્હનટ્ઠેના’’તિ વુત્તં કઙ્ખાવિતરણીટીકાપાઠં નિસ્સાય વિઞ્ઞાયતિ. અથ વા કઠ કિચ્છજીવનેતિ ધાતુતો ઇનપચ્ચયં કત્વા સિજ્ઝતિ. અયમત્થો ‘‘કઠ કિચ્છજીવને, મુદ્ધજદુતિયન્તો ધાતુ, ઇનો’’તિ અભિધાનપ્પદીપિકાટીકાયં વુત્તત્તા વિઞ્ઞાયતિ.

બહૂ પન પણ્ડિતા ઇમં પાઠંયેવ ગહેત્વા ‘‘કથિન-સદ્દો મુદ્ધજદુતિયન્તોયેવ હોતિ, ન દન્તજો’’તિ વદન્તિ ચેવ લિખન્તિ ચ, ન પનેવં એકન્તતો વત્તબ્બં. કસ્મા? અભિધાનપ્પદીપિકાટીકાયં કક્ખળપરિયાયં ગુણસદ્દભૂતં કઠિનસદ્દં સન્ધાય વુત્તં, ન સાસનવોહારતો નામસદ્દભૂતં. તેનેવાહ ‘‘પઞ્ચકં કક્ખળે’’તિ. અનેકેસુ પન પાળિઅટ્ઠકથાદિપોત્થકેસુ જિનસાસનવોહારતો નામસદ્દભૂતો કથિન-સદ્દો દન્તજોયેવ યેભુય્યેન પઞ્ઞાયતિ, તેનેવ ચ કારણેન અભિધાનપ્પદીપિકાટીકાયમ્પિ વણ્ણવિપરિયાયે કથિનન્તિપિ વુત્તં. અથ વા કત્થ સિલાઘાયન્તિ ધાતુતો ઇનપચ્ચયં કત્વા સસંયોગત્થકારં નિસંયોગં કત્વા સિજ્ઝતિ. અયમત્થો સિલાઘાદિસુત્તસ્સ વુત્તિયં ‘‘સિલાઘ કત્થને’’તિ વચનતો, સદ્દનીતિયઞ્ચ ‘‘કત્થનં પસંસન’’ન્તિ વણ્ણિતત્તા ચ વિઞ્ઞાયતિ. ઇદઞ્ચ વચનં ‘‘ઇદઞ્હિ કથિનવત્તં નામ બુદ્ધપ્પસત્થ’’ન્તિ અટ્ઠકથાવચનેન (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) સમેતિ. આચરિયા પન ‘‘કઠધાતુ ઇનપચ્ચયો’’તિ વિકપ્પેત્વા ‘‘કઠ સમત્થને’’તિ અત્થં વદન્તિ, તં ટીકાસુ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૦૬; વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૦૬; વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬; કઙ્ખા. અભિ. ટી. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘થિરન્તિ અત્થો’’તિ વચનં અનપેક્ખિત્વા ‘‘પઞ્ચાનિસંસે અન્તોકરણસમત્થતાયા’’તિ હેતુમેવ અત્થભાવેન ગહેત્વા વુત્તં સિયા, તં પન થિરભાવસ્સ હેતુયેવ.

કથં વિગ્ગહો કાતબ્બોતિ? અયં કથિન-સદ્દો ચતૂસુ પદેસુ નામપદં, પઞ્ચસુ નામેસુ સુદ્ધનામં, ચતૂસુ સુદ્ધનામેસુ રુળ્હીસુદ્ધનામં, દ્વીસુ પાટિપદિકસદ્દેસુ અનિપ્ફન્નપાટિપદિકસદ્દો, તસ્મા વિગ્ગહો ન કાતબ્બો. વુત્તઞ્હિ –

‘‘રુળ્હીખ્યાતં નિપાતઞ્ચુ-પસગ્ગાલપનં તથા;

સબ્બનામિકમેતેસુ, ન કતો વિગ્ગહો છસૂ’’તિ.

અયમત્થો ‘‘કથિનન્તિ…પે… થિરન્તિ અત્થો’’તિ ટીકાસુ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૦૬; વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૦૬; વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬; કઙ્ખા. અભિ. ટી. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) વચનતો વિઞ્ઞાયતિ. અથ વા પઞ્ચાનિસંસે અઞ્ઞત્થ ગન્તું અદત્વા કથતિ સઙ્ગણ્હાતીતિ કથિનં, અયં વચનત્થો યથાવુત્તવિનયત્થમઞ્જૂસાપાઠવસેન (કઙ્ખા. અભિ. ટી. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) વિઞ્ઞાયતિ. અથ વા કઠતિ કિચ્છેન જીવતીતિ કથિનો, રુક્ખો, તસ્સ એસોતિ કથિનો, થિરભાવો, સો એતસ્સ અત્થીતિ કથિનં, પઞ્ઞત્તિજાતં ઠ-કારસ્સ થ-કારં કત્વા કથિનન્તિ વુત્તં. અયં નયો ‘‘કઠ કિચ્છજીવને’’તિ ધાત્વત્થસંવણ્ણનાય ચ ‘‘પઞ્ચાનિસંસે અન્તોકરણસમત્થતાય થિરન્તિ અત્થો’’તિ ટીકાવચનેન (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૦૬; વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૦૬; વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬; કઙ્ખા. અભિ. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ચ સમેતીતિ દટ્ઠબ્બો. અથ વા કથીયતે સિલાઘતે પસંસીયતે બુદ્ધાદીહીતિ કથિનં, અયં નયો ‘‘કત્થ સિલાઘાય’’ન્તિ ધાત્વત્થસંવણ્ણનાય ચ ‘‘ઇદઞ્હિ કથિનવત્તં નામ બુદ્ધપ્પસત્થ’’ન્તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) અટ્ઠકથાવચનેન ચ સમેતીતિ દટ્ઠબ્બો.

એત્થ પન સઙ્ખેપરુચિત્તા આચરિયસ્સ સદ્દલક્ખણં અવિચારેત્વા અત્થમેવ પુચ્છં કત્વા વિસ્સજ્જેતું ‘‘કથિનં અત્થરિતું કે લભન્તિ, કે ન લભન્તી’’તિઆદિમાહ. તત્થ કે લભન્તીતિ કે સાધેન્તીતિ અત્થો. પઞ્ચ જના લભન્તીતિ પઞ્ચ જના સાધેન્તિ. કથિનદુસ્સસ્સ હિ દાયકા પચ્છિમકોટિયા ચત્તારો હોન્તિ, એકો પટિગ્ગાહકોતિ. ‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, ય્વાયં ચતુવગ્ગો ભિક્ખુસઙ્ઘો ઠપેત્વા તીણિ કમ્માનિ ઉપસમ્પદં પવારણં અબ્ભાન’’ન્તિ ચમ્પેય્યક્ખન્ધકે (મહાવ. ૩૮૮) વુત્તત્તા ન પઞ્ચવગ્ગકરણીયન્તિ ગહેતબ્બં. પઠમપ્પવારણાય પવારિતાતિ ઇદં વસ્સચ્છેદં અકત્વા વસ્સંવુત્થભાવસન્દસ્સનત્થં વુત્તં અન્તરાયેન અપવારિતાનમ્પિ વુત્થવસ્સાનં કથિનત્થારસમ્ભવતો. તેનેવ ‘‘અપ્પવારિતા વા’’તિ અવત્વા ‘‘છિન્નવસ્સા વા પચ્છિમિકાય ઉપગતા વા ન લભન્તી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. અઞ્ઞસ્મિં વિહારે વુત્થવસ્સાપિ ન લભન્તીતિ નાનાસીમાય અઞ્ઞસ્મિં વિહારે વુત્થવસ્સા ઇમસ્મિં વિહારે કથિનત્થારં ન લભન્તીતિ અત્થો. સબ્બેતિ છિન્નવસ્સાદયો, અનુપગતાપિ તત્થેવ સઙ્ગહિતા. આનિસંસન્તિ કથિનાનિસંસચીવરં. એકં અત્થતચીવરંયેવ હિ કથિનચીવરં નામ હોતિ, અવસેસાનિ ચીવરાનિ વા સાટકા વા કથિનાનિસંસાયેવ નામ. વક્ખતિ હિ ‘‘અવસેસકથિનાનિસંસે બલવવત્થાનિ વસ્સાવાસિકઠિતિકાય દાતબ્બાની’’તિ. (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૨૬) ઇતરેસન્તિ પુરિમિકાય ઉપગતાનં.

સો ચે પચ્છિમિકાય ઉપસમ્પજ્જતિ, ગણપૂરકો ચેવ હોતિ, આનિસંસઞ્ચ લભતીતિ ઇમિના સામણેરાનં વસ્સૂપગમનં અનુઞ્ઞાતં હોતિ. સો હિ પુરિમિકાય વસ્સૂપગતત્તા આનિસંસં લભતિ, પચ્છિમિકાય પન ઉપસમ્પજ્જિતત્તા ગણપૂરકો હોતીતિ. સચે પુરિમિકાય ઉપગતા કથિનત્થારકુસલા ન હોન્તીતિઆદિના ‘‘અટ્ઠધમ્મકોવિદો ભિક્ખુ, કથિનત્થારમરહતી’’તિ વિનયવિનિચ્છયે (વિ. વિ. ૨૭૦૪) આગતત્તા સયં ચે અટ્ઠધમ્મકુસલો, સયમેવ અત્થરિતબ્બં. નો ચે, અઞ્ઞે અટ્ઠધમ્મકુસલે પરિયેસિત્વા નેતબ્બા, એવં અકત્વા કથિનં અત્થરિતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. કથિનં અત્થરાપેત્વાતિ સકારિતવચનેન તેહિ બાહિરતો આગતત્થેરેહિ સયં કથિનં ન અત્થરિતબ્બં, સબ્બપુબ્બકિચ્ચાદિકં સંવિદહિત્વા તે પુરિમિકાય વસ્સૂપગતા અન્તોસીમટ્ઠભિક્ખૂયેવ અત્થરાપેતબ્બાતિ દસ્સેતિ, અઞ્ઞથા અઞ્ઞો કથિનં અત્થરતિ, અઞ્ઞો આનિસંસં લભતીતિ આપજ્જતિ, ન પનેવં યુજ્જતિ. વક્ખતિ હિ ‘‘આનિસંસો પન ઇતરેસંયેવ હોતી’’તિ. દાનઞ્ચ ભુઞ્જિત્વાતિ ખાદનીયભોજનીયભૂતં અન્નપાનાદિદાનં ભુઞ્જિત્વા. ન હિ તે વત્થુદાનં લભન્તિ.

કથિનચીવરં દેમાતિ દાતું વટ્ટતીતિ એત્થ ‘‘સઙ્ઘસ્સ કથિનચીવરં દેમા’’તિ વત્તબ્બં. એવઞ્હિ સતિ ‘‘ઇદં સઙ્ઘસ્સ કથિનદુસ્સં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ (મહાવ. ૩૦૭) કમ્મવાચાય સમેતિ. અથ ચ પન પુબ્બે કતપરિચયત્તા ‘‘સઙ્ઘસ્સા’’તિ અવુત્તેપિ સમ્પદાનં પાકટન્તિ કત્વા અવુત્તં સિયાતિ. એત્થેકે આચરિયા વદન્તિ ‘‘સઙ્ઘસ્સાતિ અવુત્તેપિ કાલે દિન્નં સઙ્ઘિકં હોતી’’તિ, તત્રેવં વત્તબ્બં ‘‘ન કાલે દિન્નં સબ્બં સઙ્ઘિકં હોતી’’તિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘યઞ્ચ કાલેપિ સઙ્ઘસ્સ વા ઇદં અકાલચીવરન્તિ, પુગ્ગલસ્સ વા ઇદં તુય્હં દમ્મીતિઆદિના નયેન દિન્નં, એતં અકાલચીવરં નામા’’તિ કઙ્ખાવિતરણિયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. અકાલચિવરસિક્ખાપદવણ્ણના) આગતત્તા પુગ્ગલિકમ્પિ હોતીતિ વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા પરમ્મુખાપિ નામં વત્વા સમ્મુખાપિ પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નં પુગ્ગલિકમેવ હોતિ, ન સઙ્ઘિકં. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) ‘‘પુગ્ગલસ્સ દેતીતિ ‘ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મી’તિ એવં પરમ્મુખા વા, પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘ઇમં, ભન્તે, તુમ્હાકં દમ્મી’તિ એવં સમ્મુખા વા દેતી’’તિ. એવં પુગ્ગલિકે સતિ તં ચીવરં સઙ્ઘસ્સ ભાજેતબ્બં હોતિ વા ન હોતિ વાતિ? સો પુગ્ગલો અત્તનો સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકભૂતસ્સ સઙ્ઘસ્સ વા અઞ્ઞસ્સ સહધમ્મિકસઙ્ઘસ્સ વા ભાજેતુકામો ભાજેય્ય, અભાજેતુકામો ‘‘ભાજેતૂ’’તિ ન કેનચિ વચનીયો. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘ન હિ પુગ્ગલસ્સ આદિસ્સ દિન્નં કેનચિ ભાજનીયં હોતી’’તિ ટીકાસુ આગમનતો વિઞ્ઞાયતિ. અથેકે આચરિયા એવં વદન્તિ ‘‘કથિનસ્સ એકં મૂલં સઙ્ઘોતિ (પરિ. ૪૦૮) વુત્તત્તા પુગ્ગલં ઉદ્દિસ્સ દિન્નેપિ સઙ્ઘાયત્તં સઙ્ઘિકં હોતિ. યથા કિં ‘સીમાય દમ્મિ, સેનાસનસ્સ દમ્મી’તિ વુત્તેપિ તં દાનં સઙ્ઘિકં હોતિ, યથા ચ ‘કથિનચીવરં દમ્મી’તિ વુત્તે સઙ્ઘિકં હોતી’’તિ.

તત્રેવં વિચારેતબ્બં – ‘‘કથિનસ્સ એકં મૂલં સઙ્ઘો’’તિ વચનં (પરિ. ૪૦૮) કથિનસ્સ મૂલં કથિનસ્સ કારણં દસ્સેતિ. યથા હિ મૂલે વિજ્જમાને રુક્ખો તિટ્ઠતિ, અવિજ્જમાને ન તિટ્ઠતિ, તસ્મા મૂલં રુક્ખસ્સ કારણં હોતિ, પતિટ્ઠં હોતિ, એવં સઙ્ઘે વિજ્જમાને કથિનં હોતિ, નો અવિજ્જમાને, તસ્મા સઙ્ઘો કથિનસ્સ મૂલં કથિનસ્સ કારણં નામ હોતિ. કથં સઙ્ઘે વિજ્જમાને કથિનં હોતિ? સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન ચતુવગ્ગભૂતેન સઙ્ઘેન અત્થારારહસ્સ ભિક્ખુનો ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય કથિનચીવરે દિન્નેયેવ તેન ચીવરેન અત્થતં કથિનં નામ હોતિ, નો અદિન્ને, તસ્મા ચતુવગ્ગસઙ્ઘે અલબ્ભમાને સહસ્સક્ખત્તું ‘‘કથિનં દમ્મી’’તિ વુત્તેપિ કથિનં નામ ન હોતિ, તસ્મા ઉપચારસીમાય પરિચ્છિન્ને વિહારે એકો વા દ્વે વા તયો વા ચત્તારો વા ભિક્ખૂ વિહરન્તિ, તત્થ કથિનચીવરે ઉપ્પન્ને અઞ્ઞતો પરિયેસિત્વા ચતુવગ્ગસઙ્ઘો એકો પટિગ્ગાહકોતિ પઞ્ચન્નં ભિક્ખૂનં પૂરણે સતિ કથિનં અત્થરિતું લભતિ, નાસતિ, એવં સઙ્ઘે વિજ્જમાનેયેવ કથિનં નામ હોતિ, નો અવિજ્જમાને, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ કથિનસ્સ મૂલભૂતતં કારણભૂતતં સન્ધાય ‘‘કથિનસ્સ એકં મૂલં સઙ્ઘો’’તિ વુત્તં. ‘‘કથિન’’ન્તિ વુત્તે સઙ્ઘિકંયેવ હોતિ, નો પુગ્ગલિકન્તિ અધિપ્પાયો એતસ્મિં પાઠે ન લબ્ભતિ. યથા કિં ‘‘કિચ્ચાધિકરણસ્સ એકં મૂલં સઙ્ઘો’’તિ (ચૂળવ. ૨૧૯) એત્થ અપલોકનકમ્મઞત્તિકમ્મઞત્તિદુતિયકમ્મઞત્તિચતુત્થકમ્મસઙ્ખાતં કિચ્ચાધિકરણં ચતુવગ્ગાદિકે સઙ્ઘે વિજ્જમાનેયેવ હોતિ, નો અવિજ્જમાને, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ કિચ્ચાધિકરણસ્સ મૂલભૂતતં કારણભૂતતં સન્ધાય ‘‘કિચ્ચાધિકરણસ્સ એકં મૂલં સઙ્ઘો’’તિ વુચ્ચતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

યદિપિ વુત્તં ‘‘યથા ‘સીમાય દમ્મિ, સેનાસનસ્સ દમ્મી’તિઆદીસુ તં દાનં સઙ્ઘાયત્તમેવ હોતિ, તથા ‘કથિન દમ્મી’તિ વુત્તે પુગ્ગલં ઉદ્દિસ્સ દિન્નેપિ સઙ્ઘાયત્તમેવ સઙ્ઘિકમેવ હોતી’’તિ, તથાપિ એવં વિચારણા કાતબ્બા – ‘‘સીમાય દમ્મિ, સેનાસનસ્સ દમ્મી’’તિઆદીસુ સીમા ચ સેનાસનઞ્ચ દાનપટિગ્ગાહકા ન હોન્તિ, તસ્મા સીમટ્ઠસ્સ ચ સેનાસનટ્ઠસ્સ ચ સઙ્ઘસ્સ આયત્તં હોતિ, પુગ્ગલો પન દાનપટિગ્ગાહકોવ, તસ્મા ‘‘ઇમં કથિનચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દમ્મી’’તિ પરમ્મુખા વા તસ્સ ભિક્ખુનો પાદમૂલે ઠપેત્વા સમ્મુખા વા દિન્નં કથં સઙ્ઘાયત્તં સઙ્ઘસન્તકં ભવેય્ય, એવં સઙ્ઘસ્સ અપરિણતં પુગ્ગલિકચીવરં સઙ્ઘસ્સ પરિણામેય્ય, નવસુ અધમ્મિકદાનેસુ એકં ભવેય્ય, તસ્સ ચીવરસ્સ પટિગ્ગહોપિ નવસુ અધમ્મિકપટિગ્ગહેસુ એકો ભવેય્ય, તસ્સ ચીવરસ્સ પરિભોગોપિ નવસુ અધમ્મિકપરિભોગેસુ એકો ભવેય્ય. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? નવ અધમ્મિકાનિ દાનાનીતિ સઙ્ઘસ્સ પરિણતં અઞ્ઞસઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા પરિણામેતિ, ચેતિયસ્સ પરિણતં અઞ્ઞચેતિયસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા પરિણામેતિ, પુગ્ગલસ્સ પરિણતં અઞ્ઞપુગ્ગલસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા પરિણામેતિ, ‘‘નવ અધમ્મિકા પરિભોગા’’તિ આગતં પરિવારપાળિઞ્ચ (પરિ. ૩૨૯) ‘‘નવ પટિગ્ગહપરિભોગાતિ એતેસંયેવ દાનાનં પટિગ્ગહા ચ પરિભોગા ચા’’તિ આગતં અટ્ઠકથઞ્ચ (પરિ. અટ્ઠ. ૩૨૯) ઓલોકેત્વા વિઞ્ઞાયતીતિ.

અથાપિ એવં વદન્તિ – દાયકો સઙ્ઘત્થેરસ્સ વા ગન્થધુતઙ્ગવસેન અભિઞ્ઞાતસ્સ વા ભત્તુદ્દેસકસ્સ વા પહિણતિ ‘‘અમ્હાકં ભત્તગ્ગહણત્થાય અટ્ઠ ભિક્ખૂ ગહેત્વા આગચ્છથા’’તિ, સચેપિ ઞાતિઉપટ્ઠાકેહિ પેસિતં હોતિ, ઇમે તયો જના પુચ્છિતું ન લભન્તિ. આરુળ્હાયેવ માતિકં, સઙ્ઘતો અટ્ઠ ભિક્ખૂ ઉદ્દિસાપેત્વા અત્તનવમેહિ ગન્તબ્બં. કસ્મા? ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ હિ એતે ભિક્ખૂ નિસ્સાય લાભો ઉપ્પજ્જતીતિ. ગન્થધુતઙ્ગાદીહિ પન અનભિઞ્ઞાતો આવાસિકભિક્ખુ પુચ્છિતું લભતિ, તસ્મા તેન ‘‘કિં સઙ્ઘતો ગણ્હામિ, ઉદાહુ યે જાનામિ, તેહિ સદ્ધિં આગચ્છામી’’તિ માતિકં આરોપેત્વા યથા દાયકા વદન્તિ, તથા પટિપજ્જિતબ્બન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૫), ઈદિસેસુ ઠાનેસુ ‘‘સઙ્ઘસ્સ લાભો પુગ્ગલં ઉપનિસ્સાય ઉપ્પજ્જતી’’તિ વચનં ઉપનિધાય ‘‘સઙ્ઘસ્સ લાભો પુગ્ગલં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતિ, પુગ્ગલસ્સ પત્તલાભો સઙ્ઘં આમસિત્વા દેન્તો સઙ્ઘાયત્તો હોતી’’તિ વિઞ્ઞાયતીતિ.

ઇમસ્મિમ્પિ વચને એવં વિચારણા કાતબ્બા – તસ્મિં તુ નિમન્તને ન પુગ્ગલંયેવ નિમન્તેતિ, અથ ખો સસઙ્ઘં પુગ્ગલં નિમન્તેતિ. તત્થ તુ ‘‘સઙ્ઘ’’ન્તિ અવત્વા ‘‘અટ્ઠ ભિક્ખૂ’’તિ વુત્તત્તા ‘‘કિં સઙ્ઘતો ગણ્હામિ, ઉદાહુ યે જાનામિ, તેહિ સદ્ધિં આગચ્છામી’’તિ અનભિઞ્ઞાતો પુગ્ગલો પુચ્છિતું લભતિ. સઙ્ઘત્થેરસ્સ પન સઙ્ઘં પરિહરિત્વા વસિતત્તા ‘‘અટ્ઠ ભિક્ખૂ’’તિ વુત્તે સઙ્ઘં ઠપેત્વા અઞ્ઞેસં ગહણકારણં નત્થિ, ગન્થધુતઙ્ગવસેન અભિઞ્ઞાતપુગ્ગલોપિ સઙ્ઘસ્સ પુઞ્ઞનિસ્સિતત્તા ‘‘અટ્ઠ ભિક્ખૂ’’તિ વુત્તે સઙ્ઘતોયેવ ગણ્હાતિ, ભત્તુદ્દેસકસ્સપિ દેવસિકં સઙ્ઘસ્સેવ ભત્તવિચારણત્તા ‘‘અટ્ઠ ભિક્ખૂ’’તિ વુત્તે સઙ્ઘં ઠપેત્વા અઞ્ઞેસં ગહણકારણં નત્થિ. એવં ‘‘અટ્ઠ ભિક્ખૂ ગહેત્વા આગચ્છથા’’તિ સહ સઙ્ઘેન નિમન્તિતત્તા ‘‘ઇમે તયો જના પુચ્છિતું ન લભન્તી’’તિ વુત્તં, ન ‘‘ત્વં આગચ્છાહી’’તિ પુગ્ગલસ્સેવ નિમન્તને સતિપિ સઙ્ઘં ગહેત્વા આગન્તબ્બતોતિ. એવં ‘‘અટ્ઠ ભિક્ખૂ ગહેત્વા આગચ્છથા’’તિ સસઙ્ઘસ્સેવ પુગ્ગલસ્સ નિમન્તિતત્તા સઙ્ઘો ગહેતબ્બો હોતિ, ન ‘‘તુમ્હે આગચ્છથા’’તિ પુગ્ગલસ્સેવ નિમન્તિતત્તા, તસ્મા ‘‘પુગ્ગલસ્સ લાભો સઙ્ઘાયત્તો’’તિ ન સક્કા વત્તું, અટ્ઠકથાદીસુ પકરણેસુપિ ‘‘પુગ્ગલં નિસ્સાય સઙ્ઘસ્સ લાભો ઉપ્પજ્જતિ’’ ઇચ્ચેવ વુત્તો, ન ‘‘પુગ્ગલસ્સ લાભો સઙ્ઘાયત્તો’’તિ. ચીવરલાભખેત્તભૂતાસુ અટ્ઠસુ માતિકાસુ ચ ‘‘સઙ્ઘસ્સ દેતી’’તિ ચ વિસું, ‘‘પુગ્ગલસ્સ દેતી’’તિ ચ વિસું આગતં. પુગ્ગલસ્સ દેતીતિ ‘‘ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મી’’તિ એવં પરમ્મુખા વા, પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘‘ઇમં ભન્તે તુમ્હાકં દમ્મી’’તિ એવં સમ્મુખા વા દેતીતિ.

ઇદાનિ પન ચીવરં દાતુકામા ઉપાસકા વા ઉપાસિકાયો વા સયં અનાગન્ત્વા પુત્તદાસાદયો આણાપેન્તાપિ ‘‘ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ થેરસ્સ દેથા’’તિ વત્વા પુગ્ગલસ્સેવ દાપેન્તિ, સામં ગન્ત્વા દદન્તાપિ પાદમૂલે ઠપેત્વા વા હત્થે ઠપેત્વા વા હત્થેન ફુસાપેત્વા વા દદન્તિ ‘‘ઇમં, ભન્તે, ચીવરં તુમ્હે ઉદ્દિસ્સ એત્તકં ધનં પરિચ્ચજિત્વા કતં, એવઞ્ચ એવઞ્ચ હત્થકમ્મં કત્વા સમ્પાદિતં, તસ્મા તુમ્હે નિવાસથ પારુપથ પરિભુઞ્જથા’’તિઆદીનિ વદન્તિ, તસ્સ પુગ્ગલસ્સ પરિભોગકરણમેવ ઇચ્છન્તિ, ન સઙ્ઘસ્સ દાનં. કેચિ અતુટ્ઠકથમ્પિ કથેન્તિ. એવં પુગ્ગલમેવ ઉદ્દિસ્સ દિન્નચીવરસ્સ સઙ્ઘેન આયત્તકારણં નત્થિ. ‘‘સચે પન ‘ઇદં તુમ્હાકઞ્ચ તુમ્હાકં અન્તેવાસિકાનઞ્ચ દમ્મી’તિ એવં વદતિ, થેરસ્સ ચ અન્તેવાસિકાનઞ્ચ પાપુણાતી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) આગમનતો એવં વત્વા દેન્તે પન આચરિયન્તેવાસિકાનં પાપુણાતિ, અનન્તેવાસિકસ્સ પન ન પાપુણાતિ. ‘‘ઉદ્દેસં ગહેતું આગતો ગહેત્વા ગચ્છન્તો ચ અત્થિ, તસ્સપિ પાપુણાતી’’તિ આગમનતો બહિસીમટ્ઠસ્સ ધમ્મન્તેવાસિકસ્સપિ પાપુણાતિ. ‘‘તુમ્હેહિ સદ્ધિં નિબદ્ધચારિકભિક્ખૂનં દમ્મીતિ વુત્તે ઉદ્દેસન્તેવાસિકાનં વત્તં કત્વા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનિ ગહેત્વા વિચરન્તાનં સબ્બેસં પાપુણાતી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) આગમનતો એવં વત્વા દેન્તે ધમ્મન્તેવાસિકાનં વત્તપટિપત્તિકારકાનઞ્ચ અન્તેવાસિકાનં પાપુણાતિ. એવં દાયકાનં વચનાનુરૂપમેવ દાનસ્સ પવત્તનતો ‘‘યથા દાયકા વદન્તિ, તથા પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૫) અટ્ઠકથાચરિયા વદન્તિ.

એવં ઇદાનિ દાયકા યેભુય્યેન પુગ્ગલસ્સેવ દેન્તિ, સતેસુ સહસ્સેસુ એકોયેવ પણ્ડિતો બહુસ્સુતો દાયકો સઙ્ઘસ્સ દદેય્ય, પુગ્ગલિકચીવરઞ્ચ સઙ્ઘિકભવનત્થાય અકરિયમાનં ન ઞત્તિયા કમ્મવાચાય ચ અરહં હોતિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ઞત્તિકમ્મવાચાવિરોધતો. કથં વિરોધોતિ ચે? ઞત્તિયા કમ્મવાચાય ચ ‘‘ઇદં સઙ્ઘસ્સ કથિનદુસ્સં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ કથિનચીવરસ્સ સઙ્ઘિકભાવો વુત્તો, ઇદાનિ પન તં ચીવરં ‘‘પુગ્ગલસ્સ દિન્નં પુગ્ગલિક’’ન્તિ વચનત્થાનુરૂપતો પુગ્ગલિકં હોતિ, એવમ્પિ વિરોધો. ‘‘સઙ્ઘો ઇમં કથિનદુસ્સં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દદેય્ય કથિનં અત્થરિતુ’’ન્તિ એત્થ ચ સઙ્ઘોતિ ધાતુયા કત્તા હોતિ, ભિક્ખુનોતિ સમ્પદાનં, ઇધ પન સઙ્ઘસ્સ તસ્મિં કથિનચીવરે અનિસ્સરભાવતો સઙ્ઘો કત્તા ન હોતિ, ભિક્ખુ પટિગ્ગાહલક્ખણાભાવતો સમ્પદાનં ન હોતિ, એવમ્પિ વિરોધો. દાયકેન પન સઙ્ઘસ્સ પરિચ્ચત્તત્તા સઙ્ઘિકભૂતં કથિનચીવરં યસ્મિં કાલે સઙ્ઘો કથિનં અત્થરિતું અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનો દેતિ, તસ્મિં કાલે ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચં ઇદાનિ મનુસ્સા ‘‘ઞત્તી’’તિ વોહરન્તિ, તઞ્ચ ચીવરં ‘‘ઞત્તિલદ્ધચીવર’’ન્તિ, તં ચીવરદાયકઞ્ચ ‘‘ઞત્તિલદ્ધદાયકો’’તિ, તસ્મા સઙ્ઘિકચીવરમેવ ઞત્તિલદ્ધં હોતિ, નો પુગ્ગલિકચીવરં. ઞત્તિલદ્ધકાલતો પન પટ્ઠાય તં ચીવરં પુગ્ગલિકં હોતિ. કસ્મા? અત્થારકપુગ્ગલસ્સ ચીવરભાવતોતિ.

અથાપિ વદન્તિ ‘‘દિન્નન્તિ પાઠઞ્ચ ‘સાધેન્તી’તિ પાઠઞ્ચ ‘આનિસંસં લભન્તી’તિ પાઠઞ્ચ ઉપનિધાય અયમત્થો વિઞ્ઞાયતી’’તિ, તત્થાયમાચરિયાનમધિપ્પાયો – ‘‘દિન્નં ઇદં સઙ્ઘેના’’તિ એત્થ દા-ધાતુયા સઙ્ઘેનાતિ કત્તા, ઇદન્તિ કમ્મં, ઇમસ્સ કથિનચીવરસ્સ સઙ્ઘિકત્તા સઙ્ઘેન દિન્નં હોતિ, તેન વિઞ્ઞાયતિ ‘‘કથિન’’ન્તિ વુત્તે સઙ્ઘિકં હોતીતિ. ‘‘કથિનત્થારં કે લભન્તીતિ એત્થ કે લભન્તીતિ કે સાધેન્તીતિ અત્થો. પઞ્ચ જના સાધેન્તી’’તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬) વુત્તં. તત્થ પઞ્ચ જનાતિ સઙ્ઘો વુત્તો, ઇમિનાપિ વિઞ્ઞાયતિ ‘‘કથિનન્તિ વુત્તે સઙ્ઘિકં હોતી’’તિ. આનિસંસં લભન્તીતિ એત્થ ચ સઙ્ઘિકત્તા સબ્બે સીમટ્ઠકભિક્ખૂ આનિસંસં લભન્તિ, ઇમિનાપિ વિઞ્ઞાયતિ ‘‘કથિનન્તિ વુત્તે સઙ્ઘિકં હોતી’’તિ.

તત્રાપ્યેવં વિચારણા કાતબ્બા – પુબ્બેદાયકા ચત્તારોપિ પચ્ચયે યેભુય્યેન સઙ્ઘસ્સેવ દેન્તિ, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ ચતુપચ્ચયભાજનકથા અતિવિત્થારા હોતિ. અપ્પકતો પન પુગ્ગલસ્સ દેન્તિ, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ દિન્નં કથિનચીવરં સઙ્ઘેન અત્થારકસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિન્નં સન્ધાય વુત્તં. સાધેન્તીતિ ચ કથિનદુસ્સસ્સ દાયકા ચત્તારો, પટિગ્ગાહકો એકોતિ પઞ્ચ જના કથિનદાનકમ્મં સાધેન્તીતિ વુત્તં. આનિસંસં લભન્તીતિ ઇદઞ્ચ અત્થારકસ્સ ચ અનુમોદનાનઞ્ચ ભિક્ખૂનં આનિસંસલાભમેવ વુત્તં, ન એતેહિ પાઠેહિ ‘‘કથિન’’ન્તિ વુત્તે સઙ્ઘિકં હોતીતિ અત્થો વિઞ્ઞાતબ્બો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો. સઙ્ઘસ્સ ઉપ્પન્નચીવરં સઙ્ઘેન અત્થારકસ્સ દિન્નભાવો કથં વિઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘ઇદં સઙ્ઘસ્સ કથિનદુસ્સં ઉપ્પન્નં, સઙ્ઘો ઇમં કથિનદુસ્સં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દેતિ કથિનં અત્થરિતુ’’ન્તિ વુત્તં પાળિપાઠઞ્ચ (મહાવ. ૩૦૭) ‘‘સઙ્ઘો અજ્જ કથિનદુસ્સં લભિત્વા પુનદિવસે દેતિ, અયં નિચયસન્નિધી’’તિ વુત્તં અટ્ઠકથાપાઠઞ્ચ દિસ્વા વિઞ્ઞાયતીતિ. સઙ્ઘસન્તકભૂતં ચીવરમેવ દાનકિરિયાય કમ્મં, સઙ્ઘો કત્તા, પુગ્ગલો સમ્પદાનં ભવિતું અરહભાવો ચ યથાવુત્તપાળિપાઠમેવ ઉપનિધાય વિઞ્ઞાયતીતિ.

એવં સન્તે પુગ્ગલસ્સ દિન્નં પુગ્ગલિકચીવરં સઙ્ઘિકં કાતું કથં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ? સચે સો પટિગ્ગાહકપુગ્ગલો દાયકાનં એવં વદતિ ‘‘ઉપાસક દાનં નામ પુગ્ગલસ્સ દિન્નતો સઙ્ઘસ્સ દિન્નં મહપ્ફલતરં હોતિ, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ દેહિ, સઙ્ઘસ્સ દત્વા પુન સઙ્ઘેન અત્થારારહસ્સ ભિક્ખુનો કમ્મવાચાય દત્વા તેન પુગ્ગલેન યથાવિનયં અત્થતેયેવ કથિનં નામ હોતિ, ન પુગ્ગલસ્સ દત્વા પુગ્ગલેન સામંયેવ અત્થતે, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ દેહી’’તિ ઉય્યોજેત્વા સઙ્ઘસ્સ દાપિતેપિ તં ચીવરં સઙ્ઘિકં હોતિ કથિનત્થારારહં. યદિ પન દાયકો અપ્પસ્સુતતાય ‘‘નાહં, ભન્તે, કિઞ્ચિ જાનામિ, ઇમં ચીવરં તુમ્હાકમેવ દમ્મી’’તિ વક્ખતિ, એવં સતિ પુગ્ગલિકવસેનેવ સમ્પટિચ્છિત્વા તેન પુગ્ગલેન તં ચીવરં સઙ્ઘસ્સ દિન્નમ્પિ સઙ્ઘિકં હોતિ.

યદિ એવં સમણેનેવ સમણસ્સ દિન્નં ચીવરં કથં કથિનત્થારારહં ભવેય્યાતિ? નો ન ભવેય્ય. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) ‘‘કથિનં કેન દિન્નં વટ્ટતિ? યેન કેનચિ દેવેન વા મનુસ્સેન વા પઞ્ચન્નં વા સહધમ્મિકાનં અઞ્ઞતરેન દિન્નં વટ્ટતી’’તિ. અથ કસ્મા પરમ્પરભૂતેહિ આચરિયેહિ ઞત્તિલદ્ધચીવરતો અવસેસાનિ ચીવરાનિ સઙ્ઘસ્સ ભાજેત્વા એવ પરિભુઞ્જિતાનીતિ? વુચ્ચતે – એકચ્ચે ભિક્ખૂ આચરિયપરમ્પરાગતઅનઉસારેનેવ પટિપજ્જન્તિ, કેચિ બહૂનં કિરિયં દિસ્વા દિટ્ઠાનુગતિવસેન પટિપજ્જન્તિ, બહુસ્સુતાપિ કેચિ થેરા અરુચ્ચન્તાપિ પવેણિભેદભયેન પટિપજ્જન્તિ, અપરે રુચિવસેન અત્થઞ્ચ અધિપ્પાયઞ્ચ પરિણામેત્વા ગણ્હન્તિ, પકરણમેવાનુગતભિક્ખૂ પન યથાપકરણાગતમેવ અત્થં ગહેત્વા સઙ્ઘિકઞ્ચ પુગ્ગલિકઞ્ચ અમિસ્સં કત્વા, કાલચીવરઞ્ચ અકાલચીવરઞ્ચ અમિસ્સં કત્વા ગણ્હન્તિ. ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે (પાચિ. ૭૩૮) ‘‘થૂલનન્દા ભિક્ખુની અકાલચીવરં ‘કાલચીવર’ન્તિ અધિટ્ઠહિત્વા ભાજાપેસ્સતિ, અથ ભગવા નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયાપત્તિં પઞ્ઞપેસી’’તિ આગતં, તસ્મા લજ્જીપેસલબહુસ્સુતસિક્ખાકામભૂતેન ભિક્ખુના અનેક-પાળિઅટ્ઠકથાદયો પકરણે ઓલોકેત્વા સંસન્દિત્વા પકરણમેવાનુગન્તબ્બં, ન અઞ્ઞેસં કિરિયં સદ્દહિતબ્બં, ન ચ અનુગન્તબ્બં. ભગવતો હિ ધરમાનકાલે વા તતો પચ્છા વા પુબ્બે દાયકા યેભુય્યેન ચત્તારો પચ્ચયે સઙ્ઘસ્સેવ દેન્તિ, તસ્મા સઙ્ઘિકસેનાસનસ્સ સઙ્ઘિકચીવરસ્સ ચ બાહુલ્લતો પુબ્બાચરિયા સઙ્ઘસ્સ ભાજેત્વા એવ પરિભુઞ્જિંસુ.

ઇદાનિ પન દાયકા યેભુય્યેન ચત્તારો પચ્ચયે પુગ્ગલસ્સેવ દેન્તિ, તસ્મા સેનાસનમ્પિ અભિનવભૂતં પુગ્ગલિકમેવ બહુલં હોતિ, ચીવરમ્પિ પુગ્ગલિકમેવ બહુલં. દલિદ્દાપિ સુત્તકન્તનકાલતો પટ્ઠાય ‘‘ઇમં ચીવરં કથિનકાલે ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ચ તથેવ વત્વા ચ સબ્બકિચ્ચાનિ કરોન્તિ, મહદ્ધના ચ સાટકસ્સ કીણિતકાલતો પટ્ઠાય તથેવ ચિન્તેત્વા કથેત્વા કરોન્તિ, દાનકાલે ચ ‘‘ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ દેહી’’તિ પુત્તદાસાદયો વા પેસેન્તિ, સામં વા ગન્ત્વા ચીવરં તસ્સ ભિક્ખુસ્સ પાદમૂલે વા હત્થે વા ઠપેત્વા ‘‘ઇમં ચીવરં તુય્હં દમ્મી’’તિ વત્વા વા ચિન્તેત્વા વા દેન્તિ, સતેસુ વા સહસ્સેસુ વા એકો પણ્ડિતપુરિસો ‘‘પુગ્ગલસ્સ દિન્નદાનતો સઙ્ઘસ્સ દિન્નં મહપ્ફલ’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘ઇમં કથિનચીવરં સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ વત્વા વા ચિન્તેત્વા વા દેતિ, તસ્સ સા દક્ખિણા સઙ્ઘગતા હોતિ. સચે પન દાયકો પુગ્ગલસ્સ દાતુકામો હોતિ, પુગ્ગલો પન તસ્સ મહપ્ફલભાવમિચ્છન્તો દક્ખિણા-વિભઙ્ગસુત્તાદિધમ્મદેસનાય (મ. નિ. ૩.૩૭૬ આદયો) પુગ્ગલિકદાનતો સઙ્ઘિકદાનસ્સ મહપ્ફલભાવં જાનાપેત્વા ‘‘ઇમં તવ ચીવરં સઙ્ઘસ્સ દેહી’’તિ ઉય્યોજેતિ, દાયકોપિ તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘ઇમં કથિનચીવરં સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ વત્વા વા ચિન્તેત્વા વા દેતિ, એવમ્પિ સા દક્ખિણા સઙ્ઘગતા હોતિ.

યદિ પન ભિક્ખુના ઉય્યોજિતોપિ દુપ્પઞ્ઞો દાયકો તસ્સ વચનં અનાદિયિત્વા પુગ્ગલસ્સેવ દેતિ, તસ્સ સા દક્ખિણા પુગ્ગલગતા હોતિ. અથ પન સો પુગ્ગલો સયં સમ્પટિચ્છિત્વા પુન સઙ્ઘસ્સ પરિચ્ચજતિ, એવમ્પિ તં ચીવરં સઙ્ઘિકં હોતિ, તં સઙ્ઘિકવસેન ભાજેતબ્બં. યદિ પન દાયકોપિ પુગ્ગલસ્સેવ દેતિ, પુગ્ગલોપિ સમ્પટિચ્છિત્વા ન પરિચ્ચજતિ, એવં સન્તે તં ચીવરં પુગ્ગલિકં હોતિ, ન કથિનકાલમત્તેન વા કથિનવચનમત્તેન વા સઙ્ઘિકં હોતિ. ઇદાનિ પન ઇમિના નયેન પુગ્ગલિકચીવરંયેવ બહુલં હોતિ. એવં સન્તેપિ આચરિયપરમ્પરા પવેણિં અભિન્દિતુકામા સઙ્ઘિકં વિય કત્વા ભાજેત્વા પરિભુઞ્જિંસુ. યદિ મુખ્યતો સઙ્ઘિકં સિયા, સઙ્ઘેન દિન્નતો પરં એકસૂચિમત્તમ્પિ પુગ્ગલો અધિકં ગણ્હિતું ન લભેય્ય.

એકચ્ચે થેરા સઙ્ઘિકન્તિ પન વદન્તિ, ભાજનકાલે પન ઇસ્સરવતાય યથારુચિ વિચારેન્તિ, એકચ્ચે ભિક્ખૂ મુખ્યસઙ્ઘિકન્તિ મઞ્ઞમાના અભાજેતુકામમ્પિ પુગ્ગલં અભિભવિત્વા ભાજાપેન્તિ, તસ્સ પુગ્ગલસ્સ માતા પિતા ઞાતકા ઉપાસકાદયો ‘‘અમ્હાકં પુત્તસ્સ દેમ, અમ્હાકં ઞાતકભિક્ખુસ્સ દેમ, અમ્હાકં કુલૂપકસ્સ દેમા’’તિ, અઞ્ઞેપિ સદ્ધા પસન્ના દાયકા ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ પુગ્ગલસ્સ દેમા’’તિ વિચારેત્વા પરમ્મુખાપિ ‘‘ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મી’’તિ વત્વા સમ્મુખાપિ પાદમૂલે વા હત્થે વા ઠપેત્વા દેન્તિ, એવરૂપં ચીવરં પુગ્ગલિકં હોતિ, સઙ્ઘં આમસિત્વા અવુત્તત્તા સઙ્ઘાયત્તં ન હોતિ, ‘‘કથિનં દસ્સામી’’તિ વા ‘‘કથિનં દાતું ગતો’’તિ વા ‘‘કથિનચીવર’’ન્તિ વા પુબ્બાપરકાલેસુ વચનં પન મુખ્યકથિનભૂતસ્સ સઙ્ઘિકચીવરસ્સ કાલે દિન્નત્તા તદુપચારતો વોહારમત્તં હોતિ. યથા કિં? ‘‘ઉપોસથિક’’ન્તિ વુત્તં ભત્તં ચુદ્દસસુ સઙ્ઘિકભત્તેસુ અન્તોગધં મુખ્યસઙ્ઘિકં હોતિ, સમાદિન્નઉપોસથા દાયકા સાયં ભુઞ્જિતબ્બભત્તભાગં સઙ્ઘસ્સ દેન્તિ, તં સઙ્ઘો સલાકભત્તં વિય ઠિતિકં કત્વા ભુઞ્જતિ, ઇતિ સઙ્ઘસ્સ દિન્નત્તા સઙ્ઘિકં હોતિ. ઇદાનિ પન દાયકા અત્તનો અત્તનો કુલૂપકસ્સ વા ઞાતિભિક્ખુસ્સ વા ઉપોસથદિવસેસુ ભત્તં દેન્તિ, તં સઙ્ઘસ્સ અદિન્નત્તા સઙ્ઘિકં ન હોતિ. એવં સન્તેપિ ઉપોસથદિવસે દિન્નત્તા મુખ્યવસેન પવત્તઉપોસથભત્તં વિય તદુપચારેન ‘‘ઉપોસથભત્ત’’ન્તિ વોહરીયતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

એવં ઇમસ્મિં કાલે યેભુય્યેન પુગ્ગલસ્સેવ દિન્નત્તા પુગ્ગલિકભૂતં ચીવરં ઞત્તિકમ્મવાચારહં ન હોતિ, સઙ્ઘિકમેવ ઞત્તિકમ્મવાચારહં હોતિ, તદેવ ચ પઞ્ચાનિસંસકારણં હોતિ, તસ્મા પણ્ડિતેન પુગ્ગલેન ‘‘ઉપાસકા સઙ્ઘે દેથ, સઙ્ઘે દિન્નં મહપ્ફલં હોતી’’તિઆદિના નિયોજેત્વા દાપેતબ્બં, સયં વા સમ્પટિચ્છિત્વા સઙ્ઘસ્સ પરિચ્ચજિતબ્બં. એવં પરિચ્ચજિતત્તા સઙ્ઘિકભૂતં ચીવરં ઞત્તિકમ્મવાચારહઞ્ચ હોતિ પઞ્ચાનિસંસનિપ્ફાદકઞ્ચ. એવં નિયોજનઞ્ચ ‘‘સઙ્ઘે ગોતમિ દેહિ, સઙ્ઘે તે દિન્ને અહઞ્ચેવ પૂજિતો ભવિસ્સામિ સઙ્ઘો ચા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૭૬) ભગવતા વુત્તવચનં અનુગતં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

પરિકમ્મં કરોન્તાનં ભિક્ખૂનં યાગુભત્તઞ્ચ દાતું વટ્ટતીતિ ઇદં પુચ્છિતત્તા દોસો નત્થીતિ કત્વા વુત્તં, અપુચ્છિતે પન એવં કથેતું ન વટ્ટતિ. ખલિમક્ખિતસાટકોતિ અહતવત્થં સન્ધાય વુત્તં. સુટ્ઠુ ધોવિત્વાતિઆદિના સપુબ્બકરણં અત્થારં દસ્સેતિ. ધોવનસિબ્બનરજનકપ્પકરણેન હિ વિચારણછેદનબન્ધનાનિપિ દસ્સિતાનિયેવ હોન્તિ, અત્થારદસ્સનેન પચ્ચુદ્ધારઅધિટ્ઠાનાનિપિ દસ્સેતિ. સૂચિઆદીનિ ચીવરકમ્મુપકરણાનિ સજ્જેત્વા બહૂહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિન્તિ ઇદં પન સિબ્બનસ્સ ઉપકરણનિદસ્સનં. તદહેવાતિ ઇદં પન કરણસન્નિધિમોચનત્થં વુત્તં. દાયકસ્સ હત્થતો સાટકં લદ્ધદિવસેયેવ સઙ્ઘેન અત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો દાતબ્બં, એવં અદેન્તે નિચયસન્નિધિ હોતિ. અત્થારકેનપિ સઙ્ઘતો લદ્ધદિવસેયેવ કથિનં અત્થરિતબ્બં, એવં અકરોન્તે કરણસન્નિધિ હોતિ.

અઞ્ઞાનિ ચ બહૂનિ આનિસંસવત્થાનિ દેતીતિ ઇમિના અત્થરિતબ્બસાટકોયેવ કથિનસાટકો નામ, તતો અઞ્ઞે સાટકા બહવોપિ કથિનાનિસંસાયેવ નામાતિ દસ્સેતિ. એતેન ચ ‘‘કથિનાનિસંસો’’તિ વત્થાનિયેવ વુત્તાનિ ન અગ્ઘોતિ દીપેતિ. યદિ અગ્ઘો વુત્તો સિયા, એવં સતિ ‘‘બહ્વાનિસંસાનિ કથિનવત્થાનિ દેતી’’તિ વત્તબ્બં, એવં પન અવત્વા ‘‘બહૂનિ કથિનાનિસંસવત્થાનિ દેતી’’તિ વુત્તં, તેન ઞાયતિ ‘‘ન અગ્ઘો વુત્તો’’તિ, તસ્મા બહ્વાનિસંસભાવો અગ્ઘવસેન ન ગહેતબ્બો, અથ ખો વત્થવસેનેવ ગહેતબ્બોતિ. ઇતરોતિ અઞ્ઞો દાયકો. તથા તથા ઓવદિત્વા સઞ્ઞાપેતબ્બોતિ ‘‘ઉપાસક દાનં નામ સઙ્ઘસ્સ દિન્નકાલતો પટ્ઠાય મહપ્ફલં હોતિ મહાનિસંસં, અત્થારો પન ભિક્ખૂનં ઉપકારત્થાય ભગવતા અનુઞ્ઞાતો, તસ્મા ઞત્તિલદ્ધમ્પિ અલદ્ધમ્પિ મહપ્ફલમેવા’’તિ વા ‘‘ઉપાસક અયમ્પિ દાયકો સઙ્ઘસ્સેવ દેતિ, ત્વમ્પિ સઙ્ઘસ્સેવ દેસિ, ભગવતા ચ –

‘યો સીલવા સીલવન્તેસુ દદાતિ દાનં;

ધમ્મેન લદ્ધં સુપસન્નચિત્તો;

અભિસદ્દહં કમ્મફલં ઉળારં;

તં વે દાનં વિપુલફલન્તિ બ્રૂમી’તિ. (મ. નિ. ૩.૩૮૨) –

વુત્તં, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ દિન્નકાલતો પટ્ઠાય મહપ્ફલમેવા’’તિ વા ઇતિઆદીનિ વત્વા સઞ્ઞાપેતબ્બો.

યસ્સ સઙ્ઘો કથિનચીવરં દેતિ, તેન ભિક્ખુના કથિનં અત્થરિતબ્બન્તિ યોજના. યો જિણ્ણચીવરો હોતિ ભિક્ખુ, તસ્સ દાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ઇમસ્મિં ઠાને ઇદાનિ ભિક્ખૂ –

‘‘પટિગ્ગહણઞ્ચ સપ્પાયં, ઞત્તિ ચ અનુસાવનં;

કપ્પબિન્દુ પચ્ચુદ્ધારો, અધિટ્ઠાનત્થરાનિ ચ;

નિયોજનાનુમોદા ચ, ઇચ્ચયં કથિને વિધી’’તિ. –

ઇમં ગાથં આહરિત્વા કથિનદાનકમ્મવાચાય પઠમં કથિનચીવરસ્સ પટિગ્ગહણઞ્ચ સપ્પાયપુચ્છનઞ્ચ કરોન્તિ, તદયુત્તં વિય દિસ્સતિ. કસ્માતિ ચે? ‘‘અટ્ઠહઙ્ગેહિ સમન્નાગતો પુગ્ગલો ભબ્બો કથિનં અત્થરિતું…પે… પુબ્બકરણં જાનાતિ, પચ્ચુદ્ધારં જાનાતિ, અધિટ્ઠાનં જાનાતિ, અત્થારં જાનાતિ, માતિકં જાનાતિ, પલિબોધં જાનાતિ, ઉદ્ધારં જાનાતિ, આનિસંસં જાનાતી’’તિ પરિવારપાળિયઞ્ચ (પરિ. ૪૦૯),

‘‘અટ્ઠધમ્મવિદો ભિક્ખુ, કથિનત્થારમરહતિ;

પુબ્બપચ્ચુદ્ધારાધિટ્ઠા-નત્થારો માતિકાતિ ચ;

પલિબોધો ચ ઉદ્ધારો, આનિસંસા પનટ્ઠિમે’’તિ. (વિ. વિ. ૨૭૦૪, ૨૭૦૬) –

વિનયવિનિચ્છયપ્પકરણે ચ આગતેસુ અટ્ઠસુ અઙ્ગેસુ અનાગતત્તા ચ ‘‘પુબ્બકરણં સત્તહિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતં ધોવનેન વિચારણેન છેદનેન બન્ધનેન સિબ્બનેન રજનેન કપ્પકરણેના’’તિ પરિવારપાળિયઞ્ચ (પરિ. ૪૦૮),

‘‘ધોવનઞ્ચ વિચારો ચ, છેદનં બન્ધનમ્પિ ચ;

સિબ્બનં રજનં કપ્પં, પુબ્બકિચ્ચન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. (વિ. વિ. ૨૭૦૭) –

વિનયવિનિચ્છયપ્પકરણે ચ વુત્તેસુ સત્તસુ પુબ્બકરણેસુ અનાગતત્તા ચ.

ન કેવલઞ્ચ પકરણેસુ અનાગતમેવ, અથ ખો યુત્તિપિ ન દિસ્સતિ. કથં? પટિગ્ગહણં નામ ‘‘યો પન ભિક્ખુ અદિન્નં મુખદ્વારં આહારં આહારેય્ય અઞ્ઞત્ર ઉદકદન્તપોના, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૨૬૫) યાવકાલિકાદીસુ અજ્ઝોહરિતબ્બેસુ ચતૂસુ કાલિકવત્થૂસુ ભગવતા વુત્તં, ન ચીવરે, તં પન પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નમ્પિ પરમ્મુખા દિન્નમ્પિ લબ્ભતેવ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) ‘‘ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મીતિ એવં પરમ્મુખા વા પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘ઇમં તુમ્હાક’ન્તિ એવં સમ્મુખા વા દેતી’’તિ, તસ્મા પટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ, દાયકેન ચીવરે દિન્ને સઙ્ઘસ્સ ચિત્તેન સમ્પટિચ્છનમત્તમેવ પમાણં હોતિ.

સપ્પાયપુચ્છનઞ્ચ એવં કરોન્તિ – એકેન ભિક્ખુના ‘‘ભોન્તો સઙ્ઘા સઙ્ઘસ્સ કથિને સમ્પત્તે કસ્સ પુગ્ગલસ્સ સપ્પાયારહં હોતી’’તિ પુચ્છિતે એકો ભિક્ખુ નામં વત્વા ‘‘ઇત્થન્નામસ્સ થેરસ્સ સપ્પાયારહં હોતી’’તિ વદતિ, સપ્પાયઇતિ ચ નિવાસનપારુપનત્થં ગહેત્વા વદન્તિ. એતસ્મિં વચને સદ્દતો ચ અત્થતો ચ અધિપ્પાયતો ચ યુત્તિ ગવેસિતબ્બા હોતિ. કથં? સદ્દતો વગ્ગભેદે સતિયેવ બહુવચનં કત્તબ્બં, ન અભેદે, એવં સદ્દતો. સપ્પાયઇતિવચનઞ્ચ અનુરૂપત્થેયેવ વત્તબ્બં, ન નિવાસનપારુપનત્થે, એવં અત્થતો. ઇદઞ્ચ ચીવરં સઙ્ઘો કથિનં અત્થરિતું પુગ્ગલસ્સ દેતિ, ન નિવાસનપારુપનત્થં. વુત્તઞ્હિ પાળિયં (મહાવ. ૩૦૭) ‘‘સઙ્ઘો ઇમં કથિનદુસ્સં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દેતિ કથિનં અત્થરિતુ’’ન્તિ, તસ્મા યુત્તિ ગવેસિતબ્બા હોતિ. ‘‘પટિગ્ગહણઞ્ચ સપ્પાય’’ન્તિઆદિગાથાપિ કત્થચિ પાળિયં અટ્ઠકથાટીકાદીસુ ચ ન દિસ્સતિ, તસ્મા ઇધ વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિતબ્બં.

સચે બહૂ જિણ્ણચીવરા, વુડ્ઢસ્સ દાતબ્બન્તિ ઇદં કથિનચીવરસ્સ સઙ્ઘિકત્તા ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, સઙ્ઘિકં યથાવુડ્ઢં પટિબાહિતબ્બં, યો પટિબાહેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ ઇમિના પાળિનયેન (ચૂળવ. ૩૧૧) વુત્તં. એતેનેવ નયેન સબ્બેસુ બલવચીવરેસુ સન્તેસુપિ વુડ્ઢસ્સેવ દાતબ્બન્તિ સિદ્ધં. વુડ્ઢેસુ…પે… દાતબ્બન્તિ કરણસન્નિધિમોચનત્થં વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘સચે વુડ્ઢો’’ત્યાદિ. નવકતરેનપિ હિ કરણસન્નિધિં મોચેત્વા કથિને અત્થતે અનુમોદનં કરોન્તસ્સ સઙ્ઘસ્સ પઞ્ચાનિસંસલાભો હોતીતિ. અપિચાતિઆદિના સઙ્ઘેન કત્તબ્બવત્તં દસ્સેતિ. વચનક્કમો પન એવં કાતબ્બો – કથિનદુસ્સં લભિત્વા સઙ્ઘે સીમાય સન્નિપતિતે એકેન ભિક્ખુના ‘‘ભન્તે, સઙ્ઘસ્સ ઇદં કથિનદુસ્સં ઉપ્પન્નં, સઙ્ઘો ઇમં કથિનદુસ્સં કથન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દદેય્ય કથિનં અત્થરિતુ’’ન્તિ વુત્તે અઞ્ઞેન ‘‘યો જિણ્ણચીવરો, તસ્સા’’તિ વત્તબ્બં, તતો પુરિમેન ‘‘બહૂ જિણ્ણચીવરા’’તિ વા ‘‘નત્થિ ઇધ જિણ્ણચીવરા’’તિ વા વુત્તે અપરેન ‘‘તેન હિ વુડ્ઢસ્સા’’તિ વત્તબ્બં, પુન પુરિમેન ‘‘કો એત્થ વુડ્ઢો’’તિ વુત્તે ઇતરેન ‘‘ઇત્થન્નામો ભિક્ખૂ’’તિ વત્તબ્બં, પુન પુરિમેન ‘‘સો ભિક્ખુ તદહેવ ચીવરં કત્વા અત્થરિતું સક્કોતી’’તિ વુત્તે ઇતરેન ‘‘સો સક્કોતી’’તિ વા ‘‘સઙ્ઘો મહાથેરસ્સ સઙ્ગહં કરિસ્સતી’’તિ વા વત્તબ્બં, પુન પુરિમેન ‘‘સો મહાથેરો અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો’’તિ વુત્તે ઇતરેન ‘‘આમ સમન્નાગતો’’તિ વત્તબ્બં, તતો ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ તસ્સ દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાતબ્બો.

એત્થ ચ ‘‘ભન્તે, સઙ્ઘસ્સા’’તિઆદિવચનં ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, ઇદં સઙ્ઘસ્સ કથિનદુસ્સં ઉપ્પન્નં, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇમં કથિનદુસ્સં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દદેય્ય કથિનં અત્થરિતુ’’ન્તિ ઇમાય ઞત્તિપાળિયા સમેતિ. ‘‘યો જિણ્ણચીવરો, તસ્સા’’તિઆદિ ‘‘સઙ્ઘેન કસ્સા’’તિઆદિ ‘‘સઙ્ઘેન કસ્સ દાતબ્બં, યો જિણ્ણચીવરો હોતી’’તિઆદિના અટ્ઠકથાવચનેન (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) સમેતિ. ‘‘સો મહાથેરો અટ્ઠહઙ્ગેહિ સમન્નાગતો’’તિઆદિ ‘‘અટ્ઠહઙ્ગેહિ સમન્નાગતો પુગ્ગલો ભબ્બો કથિનં અત્થરિતુ’’ન્તિઆદિકાય પરિવારપાળિયા (પરિ. ૪૦૯) સમેતીતિ દટ્ઠબ્બં. યસ્સ પન દીયતિ, તસ્સ ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય દાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ઇમિના ઇમસ્સ કથિનદાનકમ્મસ્સ ગરુકત્તા ન અપલોકનમત્તેન દાતબ્બન્તિ ઇમમત્થં પકાસેતિ. ગરુકલહુકાનં ભેદો કમ્માકમ્મવિનિચ્છયકથાયં આવિ ભવિસ્સતિ.

એવં દિન્ને પન કથિને પચ્ચુદ્ધરિતબ્બા અધિટ્ઠાતબ્બા વાચા ભિન્દિતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. સચે તં કથિનદુસ્સં નિટ્ઠિતપરિકમ્મમેવ હોતીતિ ઇમિના કથિનદુસ્સં નામ ન કેવલં પકતિસાટકમેવ હોતિ, અથ ખો પરિનિટ્ઠિતસત્તવિધપુબ્બકિચ્ચચીવરમ્પિ હોતીતિ દસ્સેતિ, તસ્મા નિટ્ઠિતચીવરસ્મિં દિન્ને સત્તવિધપુબ્બકિચ્ચકરણેન અત્થો નત્થિ, કેવલં પચ્ચુદ્ધરણાદીનિયેવ કાતબ્બાનિ. સચે પન કિઞ્ચિ અપરિનિટ્ઠિતં હોતિ, અન્તમસો કપ્પબિન્દુમત્તમ્પિ, તં નિટ્ઠાપેત્વાયેવ પચ્ચુદ્ધરણાદીનિ કાતબ્બાનિ. ગણ્ઠિકપટ્ટપાસકપટ્ટાનિ પન સિબ્બનન્તોગધાનિ, તાનિપિ નિટ્ઠાપેત્વાયેવ કાતબ્બાનિ. અનિટ્ઠાપેન્તો અનિટ્ઠિતસિબ્બનકિચ્ચમેવ હોતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૬૨-૪૬૩) ‘‘તત્થ કતન્તિ સૂચિકમ્મપરિયોસાનેન કતં, સૂચિકમ્મપરિયોસાનં નામ યં કિઞ્ચિ સૂચિયા કત્તબ્બં. પાસકપટ્ટગણ્ઠિકપટ્ટપરિયોસાનં કત્વા સૂચિયા પટિસામન’’ન્તિ. ઇદઞ્હિ કથિનવત્તં નામ બુદ્ધપ્પસત્થન્તિ ‘‘અત્થતકથિનાનં વો ભિક્ખવે પઞ્ચ કપ્પિસ્સન્તી’’તિઆદિના પસત્થં.

કતપરિયોસિતં પન કથિનં ગહેત્વાતિ –

‘‘ધોવનઞ્ચ વિચારો ચ, છેદનં બન્ધનમ્પિ ચ;

સિબ્બનં રજનં કપ્પં, પુબ્બકિચ્ચન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. (વિ. વિ. ૨૭૦૭) –

વુત્તાનિ સત્તવિધપુબ્બકરણાનિ કત્વા પરિયોસાપિતં કથિનચીવરં ગહેત્વા. અત્થારકેન ભિક્ખુના પચ્ચુદ્ધરિતબ્બા અધિટ્ઠાતબ્બા વાચા ભિન્દિતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરિતુકામો ભિક્ખુ પુબ્બે તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠિતં પોરાણિકં સઙ્ઘાટિં ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ વત્વા પચ્ચુદ્ધરિતબ્બા, તતો અનધિટ્ઠિતં નવં સઙ્ઘાટિં ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ વત્વા અધિટ્ઠાતબ્બા, તતો અત્થરણકાલે તમેવ અધિટ્ઠિતસઙ્ઘાટિં ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિ વાચા ભિન્દિતબ્બાતિ અત્થો. એસ નયો ઇતરેસુ. એતેન કથિનત્થારણં નામ વચીભેદકરણમેવ હોતિ, ન કિઞ્ચિ કાયવિકારકરણન્તિ ઇમમત્થં દીપેતિ. તથા હિ વુત્તં વિનયત્થમઞ્જૂસાયં (કઙ્ખા. અભિ. ટી. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘અત્થરિતબ્બન્તિ અત્થરણં કાતબ્બં, તઞ્ચ ખો તથાવચીભેદકરણમેવાતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ.

તત્થ પચ્ચુદ્ધારો તિવિધો ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ સઙ્ઘાટિયા પચ્ચુદ્ધારો, ‘‘ઇમં ઉત્તરાસઙ્ગં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ ઉત્તરાસઙ્ગસ્સ પચ્ચુદ્ધારો, ‘‘ઇમં અન્તરવાસકં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ અન્તરવાસકસ્સ પચ્ચુદ્ધારોતિ. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૪૦૮) ‘‘પચ્ચુદ્ધારો તીહિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતો સઙ્ઘાટિયા ઉત્તરાસઙ્ગેન અન્તરવાસકેના’’તિ. અધિટ્ઠાનં તિવિધં ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ સઙ્ઘાટિયા અધિટ્ઠાનં, ‘‘ઇમં ઉત્તરાસઙ્ગં અધિટ્ઠામી’’તિ ઉત્તરાસઙ્ગસ્સ અધિટ્ઠાનં, ‘‘ઇમં અન્તરવાસકં અધિટ્ઠામી’’તિ અન્તરવાસકસ્સ અધિટ્ઠાનન્તિ. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૪૦૮) ‘‘અધિટ્ઠાનં તીહિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતં સઙ્ઘાટિયા ઉત્તરાસઙ્ગેન અન્તરવાસકેના’’તિ.

અથ વા અધિટ્ઠાનં દુવિધં કાયેન અધિટ્ઠાનં, વાચાય અધિટ્ઠાનન્તિ. તત્થ પોરાણિકં સઙ્ઘાટિં ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ પચ્ચુદ્ધરિત્વા નવં સઙ્ઘાટિં હત્થેન ગહેત્વા ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ ચિત્તેન આભોગં કત્વા કાયવિકારકરણેન કાયેન વા અધિટ્ઠાતબ્બં, વચીભેદં કત્વા વાચાય વા અધિટ્ઠાતબ્બં. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૬૯; કઙ્ખા. અટ્ઠ. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘તત્થ યસ્મા દ્વે ચીવરસ્સ અધિટ્ઠાનાનિ કાયેન વા અધિટ્ઠેતિ, વાચાય વા અધિટ્ઠેતીતિ વુત્તં, તસ્મા…પે… અધિટ્ઠાતબ્બા’’તિ. અથ વા અધિટ્ઠાનં દુવિધં સમ્મુખાધિટ્ઠાનપરમ્મુખાધિટ્ઠાનવસેન. તત્થ યદિ ચીવરં હત્થપાસે ઠિતં હોતિ, ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ વચીભેદં કત્વા અધિટ્ઠાતબ્બં, અથ અન્તોગબ્ભે વા સામન્તવિહારે વા હોતિ, ઠપિતટ્ઠાનં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘એતં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિ વચીભેદં કત્વા અધિટ્ઠાતબ્બં. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૬૯; કઙ્ખા. અટ્ઠ. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘તત્ર દુવિધં અધિટ્ઠાનં સચે હત્થપાસે હોતી’’તિઆદિ, વિનયત્થમઞ્જૂસાયઞ્ચ (કઙ્ખા. અભિ. ટી. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘દુવિધન્તિ સમ્મુખાપરમ્મુખાભેદેન દુવિધ’’ન્તિ.

અત્થારો કતિવિધો? અત્થારો એકવિધો. વચીભેદકરણેનેવ હિ અત્થારો સમ્પજ્જતિ, ન કાયવિકારકરણેન. અયમત્થો યથાવુત્ત-પરિવારપાળિયા ચ ‘‘અત્થરિતબ્બન્તિ અત્થરણં કાતબ્બં, તઞ્ચ ખો તથાવચીભેદકરણમેવાતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ વિનયત્થમઞ્જૂસાવચનેન ચ વિઞ્ઞાયતિ. અથ વા અત્થારો તિવિધો વત્થુપ્પભેદેન. તત્થ યદિ સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરિતુકામો હોતિ, પોરાણિકા સઙ્ઘાટિ પચ્ચુદ્ધરિતબ્બા, નવા સઙ્ઘાટિ અધિટ્ઠાતબ્બા, ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિ વાચા ભિન્દિતબ્બા. અથ ઉત્તરાસઙ્ગેન કથિનં અત્થરિતુકામો હોતિ, પોરાણકો ઉત્તરાસઙ્ગો પચ્ચુદ્ધરિતબ્બો, નવો ઉત્તરાસઙ્ગો અધિટ્ઠાતબ્બો, ‘‘ઇમિના ઉત્તરાસઙ્ગેન કથિનં અત્થરામી’’તિ વાચા ભિન્દિતબ્બા. અથ અન્તરવાસકેન કથિનં અત્થરિતુકામો હોતિ, પોરાણકો અન્તરવાસકો પચ્ચુદ્ધરિતબ્બો, નવો અન્તરવાસકો અધિટ્ઠાતબ્બો, ‘‘ઇમિના અન્તરવાસકેન કથિનં અત્થરામી’’તિ વાચા ભિન્દિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૪૧૩) ‘‘સચે સઙ્ઘાટિયા’’તિઆદિ.

એત્થ સિયા – કિં પન ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ વિસેસં કત્વાવ પચ્ચુદ્ધરિતબ્બા, ઉદાહુ ‘‘ઇમં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ સામઞ્ઞતોપિ પચ્ચુદ્ધરિતબ્બાતિ? પરિક્ખારચોળાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠિતં ચીવરં ‘‘ઇમં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ સામઞ્ઞતો પચ્ચુદ્ધરિતબ્બં, ન ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં પચ્ચુદ્ધરામી’’તિ વિસેસતો પચ્ચુદ્ધરિતબ્બં. કસ્મા? પુબ્બે અલદ્ધનામત્તા. તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠિતં પન ચીવરં વિસેસતોયેવ પચ્ચુદ્ધરિતબ્બં, ન સામઞ્ઞતો. કસ્મા? પટિલદ્ધવિસેસનામત્તા. ઇધ પન કથિનાધિકારે પુબ્બેવ તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠિતત્તા વિસેસતોયેવ પચ્ચુદ્ધરિતબ્બન્તિ દટ્ઠબ્બં. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૪૦૮) કથિનાધિકારે ‘‘પચ્ચુદ્ધારો તીહિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતો સઙ્ઘાટિયા ઉત્તરાસઙ્ગેન અન્તરવાસકેના’’તિ. કિં પન નિચ્ચતેચીવરિકોયેવ કથિનં અત્થરિતું લભતિ, ઉદાહુ અવત્થાતેચીવરિકોપીતિ? તેચીવરિકો દુવિધો ધુતઙ્ગતેચીવરિકવિનયતેચીવરિકવસેન. તત્થ ધુતઙ્ગતેચીવરિકો ‘‘અતિરેકચીવરં પટિક્ખિપામિ, તેચીવરિકઙ્ગં સમાદિયામી’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા ધારણતો સબ્બકાલમેવ ધારેતિ. વિનયતેચીવરિકો પન યદા તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠહિત્વા ધારેતુકામો હોતિ, તદા તથા અધિટ્ઠહિત્વા ધારેતિ. યદા પન પરિક્ખારચોળાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠહિત્વા ધારેતુકામો હોતિ, તદા તથા અધિટ્ઠહિત્વા ધારેતિ, તસ્મા તિચીવરાધિટ્ઠાનસ્સ દુપ્પરિહારત્તા સબ્બદા ધારેતું અસક્કોન્તો હુત્વા પરિક્ખારચોળવસેન ધારેન્તોપિ તં પચ્ચુદ્ધરિત્વા આસન્ને કાલે તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠહન્તોપિ કથિનં અત્થરિતું લભતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

કચ્ચિ નુ ભો કથિનદાનકમ્મવાચાભણનસીમાયમેવ કથિનં અત્થરિતબ્બં, ઉદાહુ અઞ્ઞસીમાયાતિ? યદિ કથિનદાનકમ્મવાચાભણનબદ્ધસીમા વસ્સૂપનાયિકખેત્તભૂતઉપચારસીમાય અન્તો ઠિતા, એવં સતિ તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે અત્થરણં કાતબ્બં. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘પરિનિટ્ઠિતપુબ્બકરણમેવ ચે દાયકો સઙ્ઘસ્સ દેતિ, સમ્પટિચ્છિત્વા કમ્મવાચાય દાતબ્બં. તેન ચ તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે અધિટ્ઠહિત્વા અત્થરિત્વા સઙ્ઘો અનુમોદાપેતબ્બો’’તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૮) આગતત્તા વિઞ્ઞાયતીતિ. યદિ એવં ‘‘તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે’’ઇચ્ચેવ ટીકાયં વુત્તત્તા ‘‘યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ સીમમણ્ડલે કમ્મવાચં ભણિત્વા તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે અત્થરિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બં, ન ‘‘કથિનદાનકમ્મવાચાભણનબદ્ધસીમા વસ્સૂપનાયિકખેત્તભૂતઉપચારસીમાય અન્તો ઠિતા’’તિ વિસેસં કત્વા વત્તબ્બન્તિ? ન ન વત્તબ્બં. કમ્મવાચાભણનસીમા હિ બદ્ધસીમાભૂતા, કથિનત્થારસીમા પન ઉપચારસીમાભૂતા, ઉપચારસીમા ચ નામ બદ્ધસીમં અવત્થરિત્વાપિ ગચ્છતિ, તસ્મા સા સીમા બદ્ધસીમા ચ હોતિ ઉપચારસીમા ચાતિ તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે કથિનદાનકમ્મવાચં ભણિત્વા તત્થેવ અત્થરણં કાતબ્બં, ન યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ સીમમણ્ડલે કમ્મવાચં ભણિત્વા તત્થેવ અત્થરણં કત્તબ્બન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવમ્પિ ‘‘ઉપચારસીમાય’’ઇચ્ચેવ વત્તબ્બં, ન ‘‘વસ્સૂપનાયિકખેત્તભૂતઉપચારસીમાયા’’તિ, તમ્પિ વત્તબ્બમેવ. તેસં ભિક્ખૂનં વસ્સૂપનાયિકખેત્તભૂતાય એવ ઉપચારસીમાય કથિનત્થારં કાતું લભતિ, ન અઞ્ઞઉપચારસીમાય. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) ‘‘અઞ્ઞસ્મિં વિહારે વુત્થવસ્સાપિ ન લભન્તીતિ મહાપચ્ચરિયં વુત્ત’’ન્તિ.

યથિચ્છસિ, તથા ભવતુ, અપિ તુ ખલુ ‘‘કમ્મવાચાભણનસીમા બદ્ધસીમાભૂતા, કથિનત્થારસીમા ઉપચારસીમાભૂતા’’તિ તુમ્હેહિ વુત્તં, તથાભૂતભાવો કથં જાનિતબ્બોતિ? વુચ્ચતે – કથિનત્થારસીમાયં તાવ ઉપચારસીમાભૂતભાવો ‘‘સચે પન એકસીમાય બહૂ વિહારા હોન્તિ, સબ્બે ભિક્ખૂ સન્નિપાતેત્વા એકત્થ કથિનં અત્થરિતબ્બ’’ન્તિ ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાય (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) અત્થં સંવણ્ણેતું ‘‘એકસીમાયાતિ એકઉપચારસીમાયાતિ અત્થો યુજ્જતી’’તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬) આગતત્તા વિઞ્ઞાયતિ. કમ્મવાચાભણનસીમાય બદ્ધસીમાભૂતભાવો પન ‘‘તે ચ ખો હત્થપાસં અવિજહિત્વા એકસીમાયં ઠિતા. સીમા ચ નામેસા બદ્ધસીમા અબદ્ધસીમાતિ દુવિધા હોતી’’તિ કઙ્ખાવિતરણિયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) આગતત્તા ચ ‘‘સીમા ચ નામેસા કતમા, યત્થ હત્થપાસં અવિજહિત્વા ઠિતા કમ્મપ્પત્તા નામ હોન્તીતિ અનુયોગં સન્ધાય સીમં દસ્સેન્તો વિભાગવન્તાનં સભાવવિભાવનં વિભાગદસ્સનમુખેનેવ હોતીતિ ‘સીમા ચ નામેસા’તિઆદિમાહા’’તિ વિનયત્થમઞ્જૂસાયં (કઙ્ખા. અભિ. ટી. નિદાનવણ્ણના) આગતત્તા ચ વિઞ્ઞાયતિ.

તત્થ કતિવિધા બદ્ધસીમા, કતિવિધા અબદ્ધસીમાતિ? તિવિધા બદ્ધસીમા ખણ્ડસીમાસમાનસંવાસસીમાઅવિપ્પવાસસીમાવસેન. તિવિધા અબદ્ધસીમા ગામસીમાઉદકુક્ખેપસીમાસત્તબ્ભન્તરસીમાવસેનાતિ દટ્ઠબ્બા. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘એવં એકાદસ વિપત્તિસીમાયો અતિક્કમિત્વા તિવિધસમ્પત્તિયુત્તા નિમિત્તેન નિમિત્તં સમ્બન્ધિત્વા સમ્મતા સીમા બદ્ધસીમાતિ વેદિતબ્બા. ખણ્ડસીમા સમાનસંવાસસીમા અવિપ્પવાસસીમાતિ તસ્સાયેવ ભેદો. અબદ્ધસીમા પન ગામસીમા સત્તબ્ભન્તરસીમા ઉદકુક્ખેપસીમાતિ તિવિધા’’તિ કઙ્ખાવિતરણિયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) આગતત્તા વિઞ્ઞાયતિ. એવં તીસુ બદ્ધસીમાસુ, તીસુ અબદ્ધસીમાસૂતિ છસુયેવ સીમાસુ કમ્મપ્પત્તસઙ્ઘસ્સ ચતુવગ્ગકરણીયાદિકમ્મસ્સ કત્તબ્બભાવવચનતો સુદ્ધાય ઉપચારસીમાય કમ્મવાચાય અભણિતબ્બભાવો વિઞ્ઞાયતિ. અન્તોઉપચારસીમાય બદ્ધસીમાય સતિ તં બદ્ધસીમં અવત્થરિત્વાપિ ઉપચારસીમાય ગમનતો સા બદ્ધસીમા કમ્મવાચાભણનારહા ચ હોતિ કથિનત્થારારહા ચાતિ વેદિતબ્બં.

નનુ ચ પન્નરસવિધા સીમા અટ્ઠકથાસુ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯; કઙ્ખા. અટ્ઠ. અકાલચીવરસિક્ખાપદવણ્ણના) આગતા, અથ કસ્મા છળેવ વુત્તાતિ? સચ્ચં, તાસુ પન પન્નરસસુ સીમાસુ ઉપચારસીમા સઙ્ઘલાભવિભજનાદિટ્ઠાનમેવ હોતિ, લાભસીમા તત્રુપ્પાદગહણટ્ઠાનમેવ હોતીતિ ઇમા દ્વે સીમાયો સઙ્ઘકમ્મકરણટ્ઠાનં ન હોન્તિ, નિગમસીમા નગરસીમા જનપદસીમા રટ્ઠસીમા રજ્જસીમા દીપસીમા ચક્કવાળસીમાતિ ઇમા પન સીમાયો ગામસીમાય સમાનગતિકા ગામસીમાયમેવ અન્તોગધાતિ ન વિસું વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ ઉપચારસીમાય બદ્ધસીમં અવત્થરિત્વા ગતભાવો કથં જાનિતબ્બોતિ? ‘‘ઉપચારસીમા પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપેન, અપરિક્ખિત્તસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનેન પરિચ્છિન્ના’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) વુત્તત્તા પરિક્ખેપપરિક્ખેપારહટ્ઠાનાનં અન્તો બદ્ધસીમાય વિજ્જમાનાય તં અવત્થરિત્વા ઉપચારસીમા ગતા. તથા હિ ‘‘ઇમિસ્સા ઉપચારસીમાય ‘સઙ્ઘસ્સ દમ્મી’તિ દિન્નં પન ખણ્ડસીમસીમન્તરિકાસુ ઠિતાનમ્પિ પાપુણાતી’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) વુત્તં. તેન ઞાયતિ ‘‘ઉપચારસીમાય અન્તો ઠિતા બદ્ધસીમા ઉપચારસીમાપિ નામ હોતી’’તિ. હોતુ, એવં સતિ અન્તોઉપચારસીમાયં બદ્ધસીમાય સતિ તત્થેવ કથિનદાનકમ્મવાચં વાચાપેત્વા તત્થેવ કથિનં અત્થરિતબ્બં ભવેય્ય, અન્તોઉપચારસીમાયં બદ્ધસીમાય અવિજ્જમાનાય કથં કરિસ્સન્તીતિ? અન્તોઉપચારસીમાયં બદ્ધસીમાય અવિજ્જમાનાય બહિઉપચારસીમાયં વિજ્જમાનબદ્ધસીમં વા ઉદકુક્ખેપલભનટ્ઠાનં વા ગન્ત્વા કમ્મવાચં વાચાપેત્વા પુન વિહારં આગન્ત્વા વસ્સૂપનાયિકખેત્તભૂતાય ઉપચારસીમાયં ઠત્વા કથિનં અત્થરિતબ્બન્તિ દટ્ઠબ્બં.

નનુ ચ ભો એવં સન્તે અઞ્ઞિસ્સા સીમાય ઞત્તિ, અઞ્ઞિસ્સા અત્થારો હોતિ, એવં સન્તે ‘‘પરિનિટ્ઠિતપુબ્બકરણમેવ ચે દાયકો સઙ્ઘસ્સ દેતિ, સમ્પટિચ્છિત્વા કમ્મવાચાય દાતબ્બં. તેન ચ તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે અધિટ્ઠહિત્વા અત્થરિત્વા સઙ્ઘો અનુમોદાપેતબ્બો’’તિ વુત્તેન વજિરબુદ્ધિટીકાવચનેન (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૮) વિરુજ્ઝતીતિ? નનુ અવોચુમ્હ ‘‘કમ્મવાચાભણનસીમા બદ્ધસીમાભૂતા, કથિનત્થારસીમા ઉપચારસીમાભૂતા’’તિ. તસ્મા વજિરબુદ્ધિટીકાવચનેન ન વિરુજ્ઝતિ. તત્થ પુબ્બે યેભુય્યેન બદ્ધસીમવિહારત્તા સમગ્ગં સઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા કમ્મવાચં વાચાપેત્વા ઉપચારસીમબદ્ધસીમભૂતે તસ્મિંયેવ વિહારે અત્થરણં સન્ધાય વુત્તં. બદ્ધસીમવિહારે અહોન્તેપિ અન્તોઉપચારસીમાયં બદ્ધસીમાય વિજ્જમાનાય તત્થેવ સીમમણ્ડલે કમ્મવાચં વાચાપેત્વા તત્થેવ અત્થરિતબ્બભાવો અમ્હેહિપિ વુત્તોયેવ. યદિ પન ન ચેવ બદ્ધસીમવિહારો હોતિ, ન ચ અન્તોઉપચારસીમાયં બદ્ધસીમા અત્થિ, એવરૂપે વિહારે કમ્મવાચં વાચાપેતું ન લભતિ, અઞ્ઞં બદ્ધસીમં વા ઉદકુક્ખેપં વા ગન્ત્વા કમ્મવાચં વાચાપેત્વા અત્તનો વિહારં આગન્ત્વા વસ્સૂપનાયિકખેત્તભૂતાય ઉપચારસીમાય ઠત્વા કથિનં અત્થરિતબ્બં. એવમેવ પરમ્પરભૂતા બહવો આચરિયવરા કરોન્તીતિ દટ્ઠબ્બં.

અપરે પન આચરિયા ‘‘બદ્ધસીમવિરહાય સુદ્ધઉપચારસીમાય સતિ તસ્સંયેવ ઉપચારસીમાયં ઞત્તિકમ્મવાચાપિ વાચેતબ્બા, કથિનં અત્થરિતબ્બં, ન અઞ્ઞિસ્સા સીમાય ઞત્તિ, અઞ્ઞિસ્સા અત્થરણં કાતબ્બ’’ન્તિ વદન્તિ. અયં પન નેસમધિપ્પાયો – ‘‘કથિનત્થતસીમાયન્તિ ઉપચારસીમં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬) કથિનત્થારટ્ઠાનભૂતાય સીમાય ઉપચારસીમાભાવો વુત્તો, તસ્સંયેવ ટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૮) પુબ્બે નિદ્દિટ્ઠપાઠે ‘‘તસ્મિંયેવ સીમમણ્ડલે અધિટ્ઠહિત્વા અત્થરિત્વા સઙ્ઘો અનુમોદાપેતબ્બો’’તિ કમ્મવાચાભણનસીમાયમેવ અત્થરિતબ્બભાવો ચ વુત્તો, તસ્મા અઞ્ઞિસ્સા સીમાય ઞત્તિ, અઞ્ઞિસ્સા અત્થરણં ન કાતબ્બં, તસ્સંયેવ ઉપચારસીમાયં કમ્મવાચં સાવેત્વા તસ્મિંયેવ અત્થારો કાતબ્બો, ઉપચારસીમતો બહિ ઠિતં બદ્ધસીમં ગન્ત્વા અત્થરણકિચ્ચં નત્થીતિ.

તત્રેવં વિચારણા કાતબ્બા – ઇદં ભાસન્તરેસુ ‘‘ઞત્તી’’તિ કથિતં કથિનદાનકમ્મં ચતૂસુ સઙ્ઘકમ્મેસુ ઞત્તિદુતિયકમ્મં હોતિ, ઞત્તિદુતિયકમ્મસ્સ નવસુ ઠાનેસુ કથિનદાનં, ગરુકલહુકેસુ ગરુકં, યદિ ‘‘ઉપચારસીમાયં ચત્તારિ સઙ્ઘકમ્માનિ કાતબ્બાની’’તિ પકરણેસુ આગતં અભવિસ્સા, એવં સન્તે તેસં આચરિયાનં વચનાનુરૂપતો ઉપચારસીમાયં કથિનદાનઞત્તિકમ્મવાચં વાચેતબ્બં અભવિસ્સા, ન પન પકરણેસુ ‘‘ઉપચારસીમાયં ચત્તારિ સઙ્ઘકમ્માનિ કાતબ્બાની’’તિ આગતં, અથ ખો ‘‘સઙ્ઘલાભવિભજનં, આગન્તુકવત્તં કત્વા આરામપ્પવિસનં, ગમિકસ્સ ભિક્ખુનો સેનાસનઆપુચ્છનં, નિસ્સયપઅપ્પસ્સમ્ભનં, પારિવાસિકમાનત્તચારિકભિક્ખૂનં અરુણુટ્ઠાપનં, ભિક્ખુનીનં આરામપ્પવિસનઆપુચ્છનં ઇચ્ચેવમાદીનિ એવ ઉપચારસીમાય કત્તબ્બાની’’તિ આગતં, તસ્મા કથિનદાનઞત્તિદુતિયકમ્મવાચા કેવલાયં ઉપચારસીમાયં ન વાચેતબ્બાતિ સિદ્ધા. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘અવિપ્પવાસસીમા નામ તિયોજનાપિ હોતિ, એવં સન્તે તિયોજને ઠિતા લાભં ગણ્હિસ્સન્તિ, તિયોજને ઠત્વા આગન્તુકવત્તં પૂરેત્વા આરામં પવિસિતબ્બં ભવિસ્સતિ, ગમિકો તિયોજનં ગન્ત્વા સેનાસનં આપુચ્છિસ્સતિ, નિસ્સયપટિપન્નસ્સ ભિક્ખુનો તિયોજનાતિક્કમે નિસ્સયો પટિપ્પસ્સમ્ભિસ્સતિ, પારિવાસિકેન તિયોજનં અતિક્કમિત્વા અરુણં ઉટ્ઠપેતબ્બં ભવિસ્સતિ, ભિક્ખુનિયા તિયોજને ઠત્વા આરામપ્પવિસનં આપુચ્છિતબ્બં ભવિસ્સતિ, સબ્બમ્પેતં ઉપચારસીમાય પરિચ્છેદવસેનેવ કાતું વટ્ટતિ, તસ્મા ઉપચારસીમાયમેવ ભાજેતબ્બ’’ન્તિ એવમાદિઅટ્ઠકથાપાઠતો (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) વિઞ્ઞાયતીતિ.

અથેવં વદેય્યું – ‘‘ઉપચારસીમા ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય ઠાનં ન હોતી’’તિ તુમ્હેહિ વુત્તં, અથ ચ પન કતપુબ્બં અત્થિ. તથા હિ ચીવરપટિગ્ગાહકસમ્મુતિચીવરનિદહકસમ્મુતિચીવરભાજકસમ્મુતીનં ‘‘સુણાતુ મે…પે… ધારયામીતિ ઇમાય કમ્મવાચાય વા અપલોકનેન વા અન્તોવિહારે સબ્બસઙ્ઘમજ્ઝેપિ ખણ્ડસીમાયપિ સમ્મન્નિતું વટ્ટતિયેવા’’તિ ઉપચારસીમાયં ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય નિપ્ફાદેતબ્બભાવો અટ્ઠકથાયં (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૧૯૪) આગતો. ભણ્ડાગારસ્સ પન ‘‘ઇમં પન ભણ્ડાગારં ખણ્ડસીમં ગન્ત્વા ખણ્ડસીમાય નિસિન્નેહિ સમ્મન્નિતું ન વટ્ટતિ, વિહારમજ્ઝેયેવ ‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇત્થન્નામં વિહારં ભણ્ડાગારં સમ્મન્નેય્યા’તિઆદિના નયેન કમ્મવાચાય વા અપલોકનેન વા સમ્મન્નિતબ્બ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૧૯૭) ઉપચારસીમાયમેવ ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય સમ્મન્નિતબ્બભાવો આગતોતિ.

તે એવં વત્તબ્બા – સચેપિ અટ્ઠકથાયં આગતં ‘‘અન્તોવિહારે’’તિ પાઠો ‘‘વિહારમજ્ઝે’’તિ પાઠો ચ ઉપચારસીમં સન્ધાય વુત્તોતિ મઞ્ઞમાના તુમ્હે આયસ્મન્તો એવં અવચુત્થ, તે પન પાઠા ઉપચારસીમં સન્ધાય અટ્ઠકથાચરિયેહિ ન વુત્તા, અથ ખો અવિપ્પવાસસીમાસઙ્ખાતં મહાસીમં સન્ધાય વુત્તા. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ખણ્ડસીમાય વક્ખમાનત્તા. ખણ્ડસીમાય હિ મહાસીમા એવ પટિયોગી હોતિ. ઉપચારસીમાતિ અયમત્થો કથં જાનિતબ્બોતિ ચે? ‘‘ઇમં પન સમાનસંવાસકસીમં સમ્મન્નન્તેહિ પબ્બજ્જૂપસમ્પદાદીનં સઙ્ઘકમ્માનં સુખકરણત્થં પઠમં ખણ્ડસીમા સમ્મન્નિતબ્બા…પે… એવં બદ્ધાસુ પન સીમાસુ ખણ્ડસીમાય ઠિતા ભિક્ખૂ મહાસીમાય કમ્મં કરોન્તાનં ન કોપેન્તિ, મહાસીમાય વા ઠિતા ખણ્ડસીમાય કમ્મં કરોન્તાનં. સીમન્તરિકાય પન ઠિતા ઉભિન્નમ્પિ ન કોપેન્તી’’તિ વુત્તઅટ્ઠકથાપાઠવસેન (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૩૮) જાનિતબ્બોતિ. અથ વા તેહિ આયસ્મન્તેહિ આભતભણ્ડાગારસમ્મુતિપાઠવસેનપિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ. કથં? ચીવરપટિગ્ગાહકાદિપુગ્ગલસમ્મુતિયો પન અન્તોવિહારે સબ્બસઙ્ઘમજ્ઝેપિ ખણ્ડસીમાયમ્પિ સમ્મન્નિતું વટ્ટતિ, ભણ્ડાગારસઙ્ખાતવિહારસમ્મુતિ પન વિહારમજ્ઝેયેવાતિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, તત્થ વિસેસકારણં પરિયેસિતબ્બં.

તત્રેવં વિસેસકારણં પઞ્ઞાયતિ – ‘‘અઞ્ઞિસ્સા સીમાય વત્થુ અઞ્ઞિસ્સા કમ્મવાચા’’તિ વત્તબ્બદોસપરિહારત્થં વુત્તં. પુગ્ગલસમ્મુતિયો હિ પુગ્ગલસ્સ વત્થુત્તા યદિ મહાસીમભૂતે અન્તોવિહારે કત્તુકામા હોન્તિ, સબ્બસઙ્ઘમજ્ઝે તં વત્થુભૂતં પુગ્ગલં હત્થપાસે કત્વા કરેય્યું. યદિ ખણ્ડસીમાય કત્તુકામા, તં વત્થુભૂતં પુગ્ગલં ખણ્ડસીમં આનેત્વા તત્થ સન્નિપતિતકમ્મપ્પત્તસઙ્ઘસ્સ હત્થપાસે કત્વા કરેય્યું. ઉભયથાપિ યથાવુત્તદોસો નત્થિ, ભણ્ડાગારસમ્મુતિ પન ભણ્ડાગારસ્સ વિહારત્તા ખણ્ડસીમં આનેતું ન સક્કા, તસ્મા યદિ તં સમ્મુતિં ખણ્ડસીમાયં ઠત્વા કરેય્યું, વત્થુ મહાસીમાયં હોતિ, કમ્મવાચા ખણ્ડસીમાયન્તિ યથાવુત્તદોસો હોતિ, તસ્મિઞ્ચ દોસે સતિ વત્થુવિપન્નત્તા કમ્મં વિપજ્જતિ, તસ્મા મહાસીમભૂતવિહારમજ્ઝેયેવ સા સમ્મુતિ કાતબ્બાતિ અટ્ઠકથાચરિયાનં મતિ, ન ઉપચારસીમાય ઞત્તિદુતિયકમ્મં કાતબ્બન્તિ.

અથાપિ એવં વદેય્યું ‘‘વિહારસદ્દેન અવિપ્પવાસસીમભૂતા મહાસીમાવ વુત્તા, ન ઉપચારસીમા’’તિ ઇદં વચનં કથં પચ્ચેતબ્બન્તિ? ઇમિનાયેવ અટ્ઠકથાવચનેન. યદિ હિ ઉપચારસીમા વુત્તા ભવેય્ય, ઉપચારસીમા નામ બદ્ધસીમં અવત્થરિત્વાપિ પવત્તા આવાસેસુ વા ભિક્ખૂસુ વા વડ્ઢન્તેસુ અનિયમવસેન વડ્ઢતિ, તસ્મા ખણ્ડસીમં અવત્થરિત્વા પવત્તનતો વિહારેન સહ ખણ્ડસીમા એકસીમાયેવ હોતિ, એવં સતિ વિહારે ઠિતં ભણ્ડાગારં ખણ્ડસીમાય ઠત્વા સમ્મન્નિતું સક્કા ભવેય્ય, ન પન સક્કા ‘‘ખણ્ડસીમાય નિસિન્નેહિ સમ્મન્નિતું ન વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૪૩) પટિસિદ્ધત્તા. તેન ઞાયતિ ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને વિહારસદ્દેન અવિપ્પવાસસીમભૂતા મહાસીમા વુત્તા, ન ઉપચારસીમા’’તિ. ઉપચારસીમાય અનિયમવસેન વડ્ઢનભાવો કથં જાનિતબ્બોતિ? ‘‘ઉપચારસીમા પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપેન, અપરિક્ખિત્તસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનેન પરિચ્છિન્ના હોતિ. અપિચ ભિક્ખૂનં ધુવસન્નિપાતટ્ઠાનતો વા પરિયન્તે ઠિતભોજનસાલતો વા નિબદ્ધવસનકઆવાસતો વા થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ દ્વિન્નં લેડ્ડુપાતાનં અન્તો ઉપચારસીમા વેદિતબ્બા, સા પન આવાસેસુ વડ્ઢન્તેસુ વડ્ઢતિ, પરિહાયન્તેસુ પરિહાયતિ. મહાપચ્ચરિયં પન ‘ભિક્ખૂસુપિ વડ્ઢન્તેસુ વડ્ઢતી’તિ વુત્તં, તસ્મા સચે વિહારે સન્નિપતિતભિક્ખૂહિ સદ્ધિં એકાબદ્ધા હુત્વા યોજનસતમ્પિ પૂરેત્વા નિસીદન્તિ, યોજનસતમ્પિ ઉપચારસીમાવ હોતિ, સબ્બેસં લાભો પાપુણાતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) વચનતોતિ.

યદિ એવં ઉપચારસીમાય કથિનત્થતભાવો કસ્મા વુત્તોતિ? કથિનત્થરણં નામ ન સઙ્ઘકમ્મં, પુગ્ગલકમ્મમેવ હોતિ, તસ્મા વસ્સૂપનાયિકખેત્તભૂતાય ઉપચારસીમાય કાતબ્બા હોતિ. ઞત્તિકમ્મવાચા પન સઙ્ઘકમ્મભૂતા, તસ્મા ઉપચારસીમાય કાતું ન વટ્ટતિ, સુવિસોધિતપરિસાય બદ્ધાબદ્ધસીમાયમેવ વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. નનુ ચ ભો ‘‘કથિનં અત્થરિતું કે લભન્તિ, કે ન લભન્તિ? ગણનવસેન તાવ પચ્છિમકોટિયા પઞ્ચ જના લભન્તિ, ઉદ્ધં સતસહસ્સમ્પિ, પઞ્ચન્નં હેટ્ઠા ન લભન્તી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, અથ કસ્મા ‘‘કથિનત્થરણં નામ ન સઙ્ઘકમ્મં, પુગ્ગલકમ્મમેવ હોતી’’તિ વુત્તન્તિ? ‘‘ન સઙ્ઘો કથિનં અત્થરતિ, ન ગણો કથિનં અત્થરતિ, પુગ્ગલો કથિનં અત્થરતી’’તિ પરિવારે (પરિ. ૪૧૪) વુત્તત્તા ચ અપલોકનકમ્માદીનં ચતુન્નં સઙ્ઘકમ્માનં ઠાનેસુ અપવિટ્ઠત્તા ચ. અટ્ઠકથાયં પન કથિનત્થારસ્સ ઉપચારભૂતં કથિનદાનકમ્મવાચાભણનકાલં સન્ધાય વુત્તં. તસ્મિઞ્હિ કાલે કથિનદાયકા ચત્તારો, પટિગ્ગાહકો એકોતિ પચ્છિમકોટિયા પઞ્ચ હોન્તિ, તતો હેટ્ઠા ન લભતીતિ. ઞત્તિકમ્મવાચાય સઙ્ઘકમ્મભાવો કથં જાનિતબ્બોતિ? ‘‘ચતુન્નં સઙ્ઘકમ્માનં ઞત્તિદુતિયકમ્મસ્સ નવસુ ઠાનેસુ કથિનદાન’’ન્તિ આગતત્તા, ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, ઇદં સઙ્ઘસ્સ કથિનદુસ્સં ઉપ્પન્ન’’ન્તિઆદિના વુત્તત્તા ચાતિ.

અપરે પન આચરિયા ‘‘ભાસન્તરેસુ ઞત્તીતિ વુત્તા કથિનદાનકમ્મવાચા અત્થારકિરિયાય પવિસતિ, અત્થારકિરિયા ચ ઉપચારસીમાયં કાતબ્બા, તસ્મા કથિનદાનકમ્મવાચાપિ ઉપચારસીમાયં કાતબ્બાયેવા’’તિ વદન્તિ, તેસં અયમધિપ્પાયો – મહાવગ્ગપાળિયં (મહાવ. ૩૦૬) ‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, કથિનં અત્થરિતબ્બ’’ન્તિ આરભિત્વા ‘‘બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો…પે… એવં ખો, ભિક્ખવે, અત્થતં હોતિ કથિન’’ન્તિ કથિનદાનઞત્તિકમ્મવાચાતો પટ્ઠાય યાવ અનુમોદના પાઠો આગતો, પરિવારપાળિયઞ્ચ (પરિ. ૪૧૨) ‘‘કથિનત્થારો જાનિતબ્બો’’તિ ઉદ્દેસસ્સ નિદ્દેસે ‘‘સચે સઙ્ઘસ્સ કથિનદુસ્સં ઉપ્પન્નં હોતિ, સઙ્ઘેન કથં પટિપજ્જિતબ્બં, અત્થારકેન કથં પટિપજ્જિતબ્બં, અનુમોદકેન કથં પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છં નીહરિત્વા ‘‘સઙ્ઘેન ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન કથિનત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો દાતબ્બં…પે… અનુમોદામા’’તિ ઞત્તિતો પટ્ઠાય યાવ અનુમોદના પાઠો આગતો, તસ્મા ઞત્તિતો પટ્ઠાય યાવ અનુમોદના સબ્બો વિધિ કથિનત્થારકિરિયાયં પવિસતિ, તતો કથિનત્થારકિરિયાય ઉપચારસીમાયં કત્તબ્બાય સતિ ઞત્તિસઙ્ખાતકથિનદાનકમ્મવાચાપિ ઉપચારસીમાયં કત્તબ્બાયેવાતિ.

તત્રેવં વિચારણા કાતબ્બા – અત્થારકિરિયાય વિસું અનાગતાય સતિ ‘‘સબ્બો વિધિ અત્થારકિરિયાયં પવિસતી’’તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, અથ ચ પન મહાવગ્ગપાળિયઞ્ચ પરિવારપાળિયઞ્ચ અત્થારકિરિયા વિસું આગતાયેવ, તસ્મા ઞત્તિસઙ્ખાતા કથિનદાનકમ્મવાચા અત્થારકિરિયાયં ન પવિસતિ, કેવલં અત્થારકિરિયાય ઉપચારભૂતત્તા પન તતો પટ્ઠાય અનુક્કમેન વુત્તં. યથા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સીમં સમ્મન્નિતુ’’ન્તિ સીમાસમ્મુતિં અનુજાનિત્વા ‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, સમ્મન્નિતબ્બા’’તિ સીમાસમ્મુતિવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘પઠમં નિમિત્તા કિત્તેતબ્બા…પે… એવમેતં ધારયામી’’તિ નિમિત્તકિત્તનેન સહ સીમાસમ્મુતિકમ્મવાચા દેસિતા, તત્થ નિમિત્તકિત્તનં સીમાસમ્મુતિકમ્મં ન હોતિ, કમ્મવાચાયેવ સીમાસમ્મુતિકમ્મં હોતિ, તથાપિ સીમાસમ્મુતિકમ્મવાચાય ઉપચારભાવતો સહ નિમિત્તકિત્તનેન સીમાસમ્મુતિકમ્મવાચા દેસિતા. યથા ચ ઉપસમ્પદાકમ્મવિધિં દેસેન્તો ‘‘પઠમં ઉપજ્ઝં ગાહાપેતબ્બો…પે… એવમેતં ધારયામી’’તિ ઉપજ્ઝાયગાહાપનાદિના સહ ઉપસમ્પદાકમ્મં દેસિતં, તત્થ ઉપજ્ઝાયગાહાપનાદિ ઉપસમ્પદાકમ્મં ન હોતિ, ઞત્તિચતુત્થકમ્મવાચાયેવ ઉપસમ્પદાકમ્મં હોતિ, તથાપિ ઉપસમ્પદાકમ્મસ્સ સમીપે ભૂતત્તા ઉપજ્ઝાયગાહાપનાદિના સહ ઞત્તિચતુત્થકમ્મવાચા દેસિતા, એવમેત્થ કથિનદાનકમ્મવાચા અત્થારકિરિયા ન હોતિ, તથાપિ અત્થારકિરિયાય ઉપચારભૂતત્તા કથિનદાનઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય સહ કથિનત્થારકિરિયા દેસિતા, તસ્મા કથિનદાનકમ્મવાચા અત્થારકિરિયાયં ન પવિસતીતિ દટ્ઠબ્બં.

અથ વા ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચા ચ અત્થારો ચાતિ ઇમે દ્વે ધમ્મા અતુલ્યકિરિયા અતુલ્યકત્તારો અતુલ્યકમ્મા અતુલ્યકાલા ચ હોન્તિ, તેન વિઞ્ઞાયતિ ‘‘ભાસન્તરેસુ ઞત્તીતિ વુત્તા ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચા અત્થારકિરિયાયં ન પવિસતી’’તિ. તત્થ કથં અતુલ્યકિરિયા હોન્તિ? કમ્મવાચા દાનકિરિયા હોતિ, અત્થારો પન્નરસધમ્માનં કારણભૂતા અત્થારકિરિયા, એવં અતુલ્યકિરિયા. કથં અતુલ્યકત્તારોતિ? કમ્મવાચાય કત્તા સઙ્ઘો હોતિ, અત્થારસ્સ કત્તા પુગ્ગલો, એવં અતુલ્યકત્તારો હોન્તિ. કથં અતુલ્યકમ્મા હોન્તિ? કમ્મવાચાય કમ્મં કથિનદુસ્સં હોતિ, અત્થારસ્સ કમ્મં કથિનસઙ્ખાતા સમૂહપઞ્ઞત્તિ, એવં અતુલ્યકમ્મા હોન્તિ. કથં અતુલ્યકાલા હોન્તિ? કથિનદાનકમ્મવાચા પુબ્બકરણપચ્ચુદ્ધારઅધિટ્ઠાનાનં પુબ્બે હોતિ, અત્થારો તેસં પચ્છા, એવં અતુલ્યકાલા હોન્તીતિ. અથ વા અત્થારો ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિઆદિના વચીભેદસઙ્ખાતેન એકેન ધમ્મેન સઙ્ગહિતો, ન ઞત્તિઅનુસ્સાવનાદિના અનેકેહિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતો. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૪૦૮) ‘‘અત્થારો એકેન ધમ્મેન સઙ્ગહિતો વચીભેદેના’’તિ. ઇમિનાપિ કારણેન જાનિતબ્બં ‘‘ન ઞત્તિ અત્થારે પવિટ્ઠા’’તિ.

અઞ્ઞે પન આચરિયા એવં વદન્તિ – ‘‘કથિનત્થારં કે લભન્તિ, કે ન લભન્તીતિ? ગણનવસેન તાવ પચ્છિમકોટિયા પઞ્ચ જના લભન્તિ, ઉદ્ધં સતસહસ્સમ્પિ, પઞ્ચન્નં હેટ્ઠા ન લભન્તી’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) આગતત્તા ‘‘હેટ્ઠિમન્તતો પઞ્ચ ભિક્ખૂ કથિનત્થારં લભન્તિ, તતો અપ્પકતરા ન લભન્તી’’તિ વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતીતિ પચ્છિમકોટિયા ચત્તારો કથિનદુસ્સસ્સ દાયકા, એકો પટિગ્ગાહકોતિ પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતી’’તિ કઙ્ખાવિતરણીટીકાયં (કઙ્ખા. અભિ. ટી. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) આગતત્તા તસ્મિં વાક્યે ‘‘વટ્ટતી’’તિ કિરિયાય કત્તા ‘‘સો કથિનત્થારો’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા અત્થારોતિ ઇમિના ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિ વુત્તઅત્થરણકિરિયા ન અધિપ્પેતા, ચતૂહિ ભિક્ખૂહિ અત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો ઞત્તિયા દાનં અધિપ્પેતન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘કથિનત્થારં કે લભન્તિ…પે… ઉદ્ધં સતસહસ્સન્તિ ઇદં અત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો સઙ્ઘસ્સ કથિનદુસ્સદાનકમ્મં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વિનયવિનિચ્છયટીકાયં વુત્તં. તસ્મિમ્પિ પાઠે ઞત્તિયા દિન્નંયેવ સન્ધાય ‘‘પઞ્ચ જના અત્થારં લભન્તી’’તિ ઇદં વચનં અટ્ઠકથાચરિયેહિ વુત્તં, ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિઆદિ પુગ્ગલસ્સ અત્થરણં સન્ધાય ન વુત્તન્તિ ટીકાચરિયસ્સ અધિપ્પાયો. એવં કઙ્ખાવિતરણીટીકા-વિનયવિનિચ્છયટીકાકારકેહિ આચરિયેહિ ‘‘ઞત્તિદુતિયકમ્મં અત્થારો નામા’’તિ વિનિચ્છિતત્તા ઉપચારસીમાયં કથિનદાનઞત્તિકમ્મવાચાકરણં યુત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતીતિ વદન્તિ.

તત્રેવં વિચારણા કાતબ્બા – ‘‘ઞત્તિદુતિયકમ્મંયેવ અત્થારો નામા’’તિ ટીકાચરિયા ન વદેય્યું. વદેય્યું ચે, અટ્ઠકથાય વિરુદ્ધો સિયા. કથં વિરુદ્ધોતિ ચે? ‘‘છિન્નવસ્સા વા પચ્છિમિકાય ઉપગતા વા ન લભન્તિ, અઞ્ઞસ્મિં વિહારે વુત્થવસ્સાપિ ન લભન્તીતિ મહાપચ્ચરિયં વુત્ત’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) આગતત્તા ‘‘તે છિન્નવસ્સાદયો કથિનત્થારં ન લભન્તી’’તિ વિઞ્ઞાયતિ. યદિ ઞત્તિદુતિયકમ્મં અત્થારો નામ સિયા, એવં સતિ તે ભિક્ખૂ ઞત્તિદુતિયકમ્મેપિ ગણપૂરકભાવેન અપ્પવિટ્ઠા સિયું. અથ ચ પન ‘‘પુરિમિકાય ઉપગતાનં પન સબ્બે ગણપૂરકા હોન્તી’’તિ અટ્ઠકથાય (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) વુત્તત્તા તે ઞત્તિદુતિયકમ્મે પવિટ્ઠાવ હોન્તિ, તસ્મા અટ્ઠકથાચરિયો પઞ્ચાનિસંસહેતુભૂતં ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિઆદિકં વચીભેદંયેવ ‘‘અત્થારો’’તિ વદતિ, ન ઞત્તિદુતિયકમ્મં, તસ્મા તે છિન્નવસ્સાદયો પઞ્ચાનિસંસહેતુભૂતં કથિનત્થારં ન લભન્તિ, ઞત્તિદુતિયકમ્મે પન ચતુવગ્ગસઙ્ઘપૂરકભાવં લભન્તીતિ વિઞ્ઞાયતિ. પુનપિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘સચે પુરિમિકાય ઉપગતા ચત્તારો વા હોન્તિ તયો વા દ્વે વા એકો વા, ઇતરે ગણપૂરકે કત્વા કથિનં અત્થરિતબ્બ’’ન્તિ. એવં અલબ્ભમાનકથિનત્થારેયેવ છિન્નવસ્સાદયો ગણપૂરકે કત્વા ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય કથિનદુસ્સં દાપેત્વા પુરિમિકાય ઉપગતેહિ કથિનસ્સ અત્થરિતબ્બભાવતો ‘‘ઞત્તિદુતિયકમ્મંયેવ અત્થારો નામાતિ ટીકાચરિયા ન વદેય્યુ’’ન્તિ અવચિમ્હાતિ.

નનુ ચ ભો ઇમસ્મિમ્પિ અટ્ઠકથાવચને ‘‘ઇતરે ગણપૂરકે કત્વા કથિનં અત્થરિતબ્બ’’ન્તિ વચનેન ચતુવગ્ગસઙ્ઘેન કત્તબ્બં ઞત્તિદુતિયકમ્મંયેવ ‘‘અત્થારો’’તિ વુત્તન્તિ? ન, પુબ્બાપરવિરોધતો. પુબ્બે હિ છિન્નવસ્સાદીનં કથિનં અત્થરિતું અલબ્ભમાનભાવો વુત્તો, ઇધ ‘‘ઞત્તિદુતિયકમ્મં અત્થારો’’તિ વુત્તે તેસમ્પિ લબ્ભમાનભાવો વુત્તો ભવેય્ય, ન અટ્ઠકથાચરિયા પુબ્બાપરવિરુદ્ધં કથેય્યું, તસ્મા ‘‘કત્વા’’તિ પદં ‘‘અત્થરિતબ્બ’’ન્તિ પદેન સમ્બજ્ઝન્તેન સમાનકાલવિસેસનં અકત્વા પુબ્બકાલવિસેસનમેવ કત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં, એવં સતિ પુબ્બવચનેનાપરવચનં ગઙ્ગોદકેન યમુનોદકં વિય સંસન્દતિ, પચ્છાપિ ચ ‘‘કમ્મવાચં સાવેત્વા કથિનં અત્થરાપેત્વા દાનઞ્ચ ભુઞ્જિત્વા ગમિસ્સન્તી’’તિ વિસું કમ્મવાચાસાવનં વિસું કથિનત્થરણં પુબ્બાપરાનુક્કમતો વુત્તં, તસ્મા ઞત્તિદુતિયકમ્મં અત્થારો નામ ન હોતિ, કેવલં અત્થારસ્સ કારણમેવ ઉપચારમેવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. કિઞ્ચ ભિય્યો – ‘‘ન સઙ્ઘો કથિનં અત્થરતિ, ન ગણો કથિનં અત્થરતિ, પુગ્ગલો કથિનં અત્થરતી’’તિ પરિવારવચનેન (પરિ. ૪૧૪) અયમત્થો જાનિતબ્બોતિ.

યદિ એવં કઙ્ખાવિતરણીટીકા-વિનયવિનિચ્છયટીકાસુ આગતપાઠાનં અધિપ્પાયો કથં ભાસિતબ્બો ભવેય્ય. નનુ કઙ્ખાવિતરણીટીકાયં ‘‘વટ્ટતી’’તિ ઇમિસ્સા કિરિયાય કત્તા ‘‘સો કથિનત્થારો’’તિ વુત્તો, વિનયવિનિચ્છયટીકાયઞ્ચ ‘‘કથિનદુસ્સદાનકમ્મ’’ન્તિ પદં ‘‘સન્ધાયા’’તિ કિરિયાય કમ્મં, કથિનત્થારો…પે… ઇદં ‘‘વુત્ત’’ન્તિ કિરિયાય કમ્મં હોતિ. એવં ટીકાસુ નીતત્થતો આગતપાઠેસુ સન્તેસુ ‘‘ઞત્તિદુતિયકમ્મંયેવ અત્થારો નામાતિ ટીકાચરિયા ન વદેય્યુ’’ન્તિ ન વત્તબ્બન્તિ? યેનાકારેન અટ્ઠકથાવચનેન ટીકાવચનઞ્ચ પુબ્બાપરઅટ્ઠકથાવચનઞ્ચ અવિરુદ્ધં ભવેય્ય, તેનાકારેન ટીકાપાઠાનં અધિપ્પાયો ગહેતબ્બો. કથં? કઙ્ખાવિતરણીઅટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. કથિનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘સો સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતી’’તિ આગતો, તસ્મિં અટ્ઠકથાવચને ચોદકેન ચોદેતબ્બસ્સ અત્થિતાય તં પરિહરિતું ‘‘પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતીતિ પચ્છિમકોટિયા ચત્તારો કથિનદુસ્સસ્સ દાયકા, એકો પટિગ્ગાહકોતિ પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતી’’તિ પાઠો ટીકાચરિયેન વુત્તો, કથં ચોદેતબ્બં અત્થીતિ? ભો અટ્ઠકથાચરિય ‘‘સો સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતી’’તિ વુત્તો, એવં સતિ પઞ્ચન્નં કથિનત્થારકાનં એવ સો કથિનત્થારો વટ્ટતિ, ન એકદ્વિતિચતુપુગ્ગલાનન્તિ અત્થો આપજ્જતિ, એવં સતિ ‘‘ન સઙ્ઘો કથિનં અત્થરતિ, ન ગણો કથિનં અત્થરતિ, પુગ્ગલો કથિનં અત્થરતી’’તિ આગતપાળિયા વિરુજ્ઝનતો આગમવિરોધો આપજ્જતિ, તં ચોદનં પરિહરન્તો ‘‘પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતીતિ પચ્છિમકોટિયા ચત્તારો કથિનદુસ્સસ્સ દાયકા, એકો પટિગ્ગાહકોતિ પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતી’’તિ પાઠો ટીકાચરિયેન વુત્તો. તત્થાયમધિપ્પાયો – ભો ચોદકાચરિય અટ્ઠકથાચરિયેન કથિનત્થારકાલે પઞ્ચન્નં અત્થારકાનં ભિક્ખૂનં વસેન ‘‘સો સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતી’’તિ પાઠો ન વુત્તો, અથ ખો સઙ્ઘેન અત્થારકસ્સ કથિનદુસ્સદાનકાલે પચ્છિમકોટિયા ચત્તારો કથિનદુસ્સસ્સ દાયકા, એકો પટિગ્ગાહકોતિ પઞ્ચન્નં દાયકપટિગ્ગાહકપુગ્ગલાનં અત્થિતાય સો પચ્છા કત્તબ્બો અત્થારો વટ્ટતિ, કારણસમ્પત્તિયા ફલસમ્પત્તિ હોતિ, તસ્મા તસ્મિં અટ્ઠકથાવચને આગમવિરોધો નાપજ્જતીતિ.

વિનયવિનિચ્છયટીકાયમ્પિ ‘‘કથિનત્થારં કે લભન્તિ, કે ન લભન્તીતિ? ગણનવસેન તાવ પચ્છિમકોટિયા પઞ્ચ જના લભન્તિ, ઉદ્ધં સતસહસ્સમ્પિ, પઞ્ચન્નં હેટ્ઠા ન લભન્તી’’તિ અટ્ઠકથાવચને પરેહિ પુચ્છિતબ્બસ્સ અત્થિતાય તં પુચ્છં વિસ્સજ્જેતું ‘‘ઇદં અત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો સઙ્ઘસ્સ કથિનદુસ્સદાનકમ્મં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ પાઠો ટીકાચરિયેન વુત્તો. કથં પુચ્છિતબ્બન્તિ ચે? ભો અટ્ઠકથાચરિય ‘‘હેટ્ઠિમકોટિયા પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતી’’તિ ઇદં વચનં કિં પઞ્ચાનિસંસસ્સ કારણભૂતં ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિઆદિઅત્થારકિરિયં સન્ધાય વુત્તં, ઉદાહુ અત્થારસ્સ કારણભૂતં કથિનદુસ્સદાનકમ્મન્તિ. કથં વિસ્સજ્જનાતિ? ભો ભદ્રમુખ ‘‘હેટ્ઠિમકોટિયા પઞ્ચન્નં જનાનં વટ્ટતી’’તિ ઇદં પઞ્ચાનિસંસસ્સ કારણભૂતં ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિઆદિકં અત્થારકિરિયં સન્ધાય અટ્ઠકથાચરિયેન ન વુત્તં, અથ ખો અત્થારસ્સ કારણભૂતં કથિનદાનકમ્મં સન્ધાય વુત્તન્તિ. તત્રાયમધિપ્પાયો – સઙ્ઘેન અત્થારકસ્સ દિન્નદુસ્સેન એવ કથિનત્થારો સમ્ભવતિ, ન ઠિતિકાય લદ્ધચીવરેન વા પુગ્ગલિકચીવરેન વા સમ્ભવતિ, તઞ્ચ કથિનદુસ્સદાનકમ્મં ચત્તારો કથિનદુસ્સદાયકા, એકો પટિગ્ગાહકોતિ પઞ્ચસુ ભિક્ખૂસુ વિજ્જમાનેસુયેવ સમ્પજ્જતિ, ન તતો ઊનેસૂતિ પચ્છિમકોટિયા પઞ્ચન્નં વટ્ટતિ, કારણસિદ્ધિયા ફલસિદ્ધિ હોતિ, તેનેવ ચ કારણેન ‘‘કથિનદુસ્સદાનકમ્મં વુત્ત’’ન્તિ મુખ્યવસેન અવત્વા ‘‘સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ ઉપચારવસેનાહ. એવં વુત્તેયેવ અટ્ઠકથાવચનસ્સ પુબ્બાપરવિરોધો નત્થિ, અટ્ઠકથાવચનેન ચ ટીકાવચનં વિરુદ્ધં ન હોતીતિ દટ્ઠબ્બં, ‘‘અપલોકનાદિસઙ્ઘકમ્મકરણત્થં બદ્ધસીમા ભગવતા અનુઞ્ઞાતા’’તિ ઇમિના વિનયલક્ખણેન ચ સમેતિ.

‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિઆદિકા પન અત્થારકિરિયા અપલોકનાદીસુ ચતૂસુ સઙ્ઘકમ્મેસુ અપ્પવિટ્ઠા, અધિટ્ઠાનાદયો વિય પઞ્ચાનિસંસલાભકારણભૂતા પુગ્ગલકિરિયાવ હોતીતિ વસ્સૂપનાયિકખેત્તભૂતાય અન્તોઉપચારસીમાય કાતબ્બા, તસ્મા અન્તોઉપચારસીમાયં બદ્ધસીમાય અવિજ્જમાનાય બહિઉપચારસીમાયં બદ્ધસીમં વા ઉદકુક્ખેપસત્તબ્ભન્તરલભમાનટ્ઠાનં વા ગન્ત્વા ઞત્તિદુતિયકમ્મેન કથિનદુસ્સં દાપેત્વા પુન વિહારં આગન્ત્વા અન્તોઉપચારસીમાયમેવ કથિનત્થરણં પુબ્બાચરિયેહિ કતં, તં સુકતમેવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. એવં અગ્ગહેત્વા સુદ્ધઉપચારસીમાયમેવ ઞત્તિદુતિયકમ્મં કાતબ્બન્તિ ગય્હમાને સતિ તેસં આયસ્મન્તાનં દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જમાના સિસ્સાનુસિસ્સા ધુવવાસત્થાય વિહારદાનાદિઅપલોકનકમ્મં વા ઉપોસથપવારણાદિઞત્તિકમ્મં વા સીમાસમ્મન્નનાદિઞત્તિદુતિયકમ્મં વા ઉપસમ્પદાદિઞત્તિચતુત્થકમ્મં વા ઉપચારસીમાયમેવ કરેય્યું, એવં કરોન્તા ભગવતો સાસને મહન્તં જટં મહન્તં ગુમ્બં મહન્તં વિસમં કરેય્યું, તસ્મા તમકરણત્થં યુત્તિતો ચ આગમતો ચ અનેકાનિ કારણાનિ આહરિત્વા કથયિમ્હાતિ.

સાસને ગારવં કત્વા, સદ્ધમ્મસ્સાનુલોમતો;

મયા કતં વિનિચ્છયં, સમ્મા ચિન્તેન્તુ સાધવો.

પુનપ્પુનં વિચિન્તેત્વા, યુત્તં ચે હોતિ ગણ્હન્તુ;

નો ચે યુત્તં મા ગણ્હન્તુ, સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકાતિ.

ઇતો પરાનિપિ કારણસાધકાનિ આહરન્તિ આચરિયા, તેસં પટિવચનેન અતિવિત્થારો ભવિસ્સતિ, ઉપચારસીમાય ચતુન્નં સઙ્ઘકમ્માનં કતટ્ઠાનભાવો પુબ્બે વુત્તોવ, તસ્મા તં વચનં મનસિ કત્વા સંસયં અકત્વા ધારેતબ્બોતિ.

‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિ વાચા ભિન્દિતબ્બાતિ કિં એત્તકેન વચીભેદેન કથિનં અત્થતં હોતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞો કોચિ કાયવિકારો કાતબ્બો? ન કાતબ્બો. એત્તકેનેવ હિ વચીભેદેન અત્થતં હોતિ, કથિનં. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૪૦૮) ‘‘અત્થારો એકેન ધમ્મેન સઙ્ગહિતો વચીભેદેના’’તિ.

એવં કથિનત્થારં દસ્સેત્વા અનુમોદાપનઅનુમોદને દસ્સેન્તો ‘‘તેન કથિનત્થારકેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ યેન ભિક્ખુના ‘‘ઇમાય સઙ્ઘાટિયા કથિનં અત્થરામી’’તિઆદિના વચીભેદેન કથિનં અત્થતં, તેન ‘‘કથિનસ્સ અત્થારા પન્નરસ ધમ્મા જાયન્તી’’તિ પરિવારે (પરિ. ૪૦૩) આગતત્તા કથિનત્થારેન સહેવ પઞ્ચ આનિસંસા આગતા, અથ કસ્મા સઙ્ઘં અનુમોદાપેતીતિ? કિઞ્ચાપિ અત્થારકસ્સ ભિક્ખુનો પઞ્ચ આનિસંસા આગતા, સઙ્ઘસ્સ પન અનાગતા, તસ્મા સઙ્ઘસ્સ ચ આગમનત્થં સઙ્ઘં અનુમોદાપેતિ, સઙ્ઘો ચ અનુમોદનં કરોતિ, એવં કતે ઉભિન્નમ્પિ આનિસંસા આગતા હોન્તિ. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૪૦૩) ‘‘દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં અત્થતં હોતિ કથિનં અત્થારકસ્સ ચ અનુમોદકસ્સ ચા’’તિ. એત્થ ચ કથિનત્થારકભિક્ખુતો વુડ્ઢતરો ભિક્ખુ તસ્મિં સઙ્ઘે અત્થિ, ઇધ વુત્તનયેન અત્થારકેન ‘‘ભન્તે’’તિ વત્તબ્બં, અનુમોદકેન ‘‘આવુસો’’તિ. યદિ પન કથિનત્થારકો ભિક્ખુ સબ્બેસં વુડ્ઢતરો હોતિ, તેન ‘‘આવુસો’’તિ વત્તબ્બં, ઇતરેહિ ‘‘ભન્તે’’તિ, એવં સેસનયદ્વયેપિ. એવં સબ્બેસં અત્થતં હોતિ કથિનન્તિ. ઇમેસુ પન સઙ્ઘપુગ્ગલેસુ યે તસ્મિં વિહારે પુરિમિકાય વસ્સં ઉપગન્ત્વા પઠમપવારણાય પવારિતા, તેયેવ અનુમોદિતું લભન્તિ, છિન્નવસ્સા વા પચ્છિમિકાય ઉપગતા વા અઞ્ઞસ્મિં વિહારે વુત્થવસ્સા વા ન લભન્તિ, અનનુમોદન્તાપિ આનિસંસં ન લભન્તિ.

એવં કથિનત્થારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ચીવરવિભાગં દસ્સેતું ‘‘એવં અત્થતે પન કથિને’’તિઆદિમાહ. તત્થ સચે કથિનચીવરેન સદ્ધિં આભતં આનિસંસન્તિ ઇમિના એકં અત્થતચીવરમેવ કથિનચીવરં નામ, તતો અઞ્ઞં તેન સદ્ધિં આભતં સબ્બં ચીવરં કથિનાનિસંસચીવરં નામાતિ દસ્સેતિ. વક્ખતિ હિ ‘‘અવસેસકથિનાનિસંસે બલવવત્થાની’’તિઆદિ. તેન ઞાયતિ ‘‘વત્થમેવ ઇધ આનિસંસો નામ, ન અગ્ઘો, કથિનસાટકેન સદ્ધિં આભતાનં અઞ્ઞસાટકાનં બહુલવસેન અત્થરિતબ્બં, ન કથિનસાટકસ્સ મહગ્ઘવસેના’’તિ. ભિક્ખુસઙ્ઘો અનિસ્સરો, અત્થતકથિનો ભિક્ખુયેવ ઇસ્સરો. કસ્મા? દાયકેહિ વિચારિતત્તા. ભિક્ખુસઙ્ઘો ઇસ્સરો, કસ્મા? દાયકેહિ અવિચારિતત્તા, મૂલકથિનસ્સ ચ સઙ્ઘે દિન્નત્તા. અવસેસકથિનાનિસંસેતિ તસ્સ દિન્નવત્થેહિ અવસેસકથિનાનિસંસવત્થે. બલવવત્થાનીતિ અત્થરિતબ્બકથિનસાટકંયેવ અહતં વા અહતકપ્પં વા દાતું વટ્ટતિ, આનિસંસચીવરં પન યથાસત્તિ યથાબલં પુરાણં વા અભિનવં વા દુબ્બલં વા બલવં વા દાતું વટ્ટતિ, તસ્મા તેસુ દુબ્બલવત્થે ઠિતિકાય દિન્ને લદ્ધભિક્ખુસ્સ ઉપકારકં ન હોતિ, તસ્મા ઉપકારણયોગ્ગાનિ બલવવત્થાનિ દાતબ્બાનીતિ અધિપ્પાયો. વસ્સાવાસિકઠિતિકાય દાતબ્બાનીતિ યત્તકા ભિક્ખૂ વસ્સાવાસિકચીવરં લભિંસુ, તે ઠપેત્વા તેસં હેટ્ઠતો પટ્ઠાય યથાક્કમં દાતબ્બાનિ. થેરાસનતો પટ્ઠાયાતિ યત્તકા ભિક્ખૂ તિસ્સં કથિનત્થતસીમાયં સન્તિ, તેસુ જેટ્ઠકભિક્ખુતો પટ્ઠાય દાતબ્બાનિ. આસનગ્ગહણં પન યથાવુડ્ઢં નિસિન્ને સન્ધાય કતં. એતેન વસ્સાવાસિકકથિનાનિસંસાનં સમાનગતિકતં દીપેતિ. ગરુભણ્ડં ન ભાજેતબ્બન્તિ કથિનસાટકેન સદ્ધિં આભતેસુ મઞ્ચપીઠાદિકં ગરુભણ્ડં ન ભાજેતબ્બં, સઙ્ઘિકવસેનેવ પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ અત્થો. તત્થ ગરુભણ્ડવિનિચ્છયો અનન્તરકથાયં આવિ ભવિસ્સતિ.

ઇમસ્મિં પન ઠાને વત્તબ્બં અત્થિ. કથં? ઇદાનિ ભિક્ખૂ કથિનાનિસંસચીવરં કુસપાતં કત્વા વિભજન્તિ, તં યુત્તં વિય ન દિસ્સતીતિ. કસ્માતિ ચે? ‘‘અવસેસકથિનાનિસંસે બલવવત્થાનિ વસ્સાવાસિકઠિતિકાય દાતબ્બાનિ, ઠિતિકાય અભાવે થેરાસનતો પટ્ઠાય દાતબ્બાની’’તિ વચનતોતિ. એવં સન્તે કત્થ કુસપાતો કાતબ્બોતિ? ભણ્ડાગારે ઠપિતચીવરેતિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘ઉસ્સન્નં હોતીતિ બહુ રાસિકતં હોતિ, ભણ્ડાગારં ન ગણ્હાતિ. સમ્મુખીભૂતેનાતિ અન્તોઉપચારસીમાયં ઠિતેન. ભાજેતુન્તિ કાલં ઘોસાપેત્વા પટિપાટિયા ભાજેતું…પે… એવં ઠપિતેસુ ચીવરપટિવીસેસુ કુસો પાતેતબ્બો’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૪૩) વુત્તત્તા, તસ્મા ઇમિસ્સં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ ભાજેતબ્બન્તિ અમ્હાકં ખન્તિ.

એકચ્ચે પન ભિક્ખૂ એકેકસ્સ એકેકસ્મિં ચીવરે અપ્પહોન્તે ચીવરં પરિવત્તેત્વા અકપ્પિયવત્થું ગહેત્વા ભાજેન્તિ, તં અતિઓળારિકમેવ. અઞ્ઞેપિ એકચ્ચાનં ચીવરાનં મહગ્ઘતાય એકચ્ચાનં અપ્પગ્ઘતાય સમગ્ઘં કાતું ન સક્કાતિ તથેવ કરોન્તિ, તમ્પિ ઓળારિકમેવ. તત્થ હિ અકપ્પિયવત્થુના પરિવત્તનેપિ તસ્સ વિચારણેપિ ભાગગ્ગહણેપિ આપત્તિયેવ હોતિ. એકે ‘‘કથિનં નામ દુબ્બિચારણીય’’ન્તિ વત્વા અત્થરણં ન કરોન્તિ, પુગ્ગલિકવસેનેવ યથાજ્ઝાસયં વિચારેન્તિ, તં પન યદિ દાયકેહિ પુગ્ગલસ્સેવ દિન્નં, પુગ્ગલેન ચ સઙ્ઘસ્સ અપરિચ્ચજિતં, એવં સતિ અત્તનો સન્તકત્તા યુત્તં વિય દિસ્સતિ. યદિ પન સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા દિન્નં, પુગ્ગલસ્સ દિન્નેપિ સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા પરિચ્ચજિતં, એવં સન્તે સઙ્ઘગણાનં સન્તકત્તા અયુત્તં ભવેય્ય. અપરે પન કથિનવસેન પટિગ્ગહિતે વિચારેતું દુક્કરન્તિ મઞ્ઞમાના ‘‘ન મયં કથિનવસેન પટિગ્ગણ્હામ, વસ્સાવાસિકભાવેનેવ પટિગ્ગણ્હામા’’તિ વત્વા યથારુચિ વિચારેન્તિ, તમ્પિ અયુત્તં. વસ્સાવાસિકમ્પિ હિ સઙ્ઘસ્સ દિન્નં સઙ્ઘિકં હોતિયેવ, પુગ્ગલસ્સ દિન્નં પુગ્ગલિકં. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘સચે પન તેસં સેનાસને પંસુકૂલિકો વસતિ, આગતઞ્ચ તં દિસ્વા ‘તુમ્હાકં વસ્સાવાસિકં દેમા’તિ વદન્તિ, તેન સઙ્ઘસ્સ આચિક્ખિતબ્બં. સચે તાનિ કુલાનિ સઙ્ઘસ્સ દાતું ન ઇચ્છન્તિ, ‘તુમ્હાકંયેવ દેમા’તિ વદન્તિ, સભાગો ભિક્ખુ ‘વત્તં કત્વા ગણ્હાહી’તિ વત્તબ્બો, પંસુકૂલિકસ્સ પનેતં ન વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮; વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૧૯) વુત્તત્તા.

વસ્સાવાસિકં દુવિધં સદ્ધાદેય્યતત્રુપ્પાદવસેન. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮) ‘‘ઇતિ સદ્ધાદેય્યે દાયકમનુસ્સા પુચ્છિતબ્બા, તત્રુપ્પાદે પન કપ્પિયકારકા પુચ્છિતબ્બા’’તિ. સદ્ધાદેય્યવસ્સાવાસિકમ્પિ સવિહારાવિહારવસેન દુવિધં. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮) ‘‘મહાપદુમત્થેરો પનાહ ન એવં કાતબ્બં. મનુસ્સા હિ અત્તનો આવાસપટિજગ્ગનત્થાય પચ્ચયં દેન્તિ, તસ્મા અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ તત્થ પવિસિતબ્બ’’ન્તિ, ‘‘યેસં પન સેનાસનં નત્થિ, કેવલં પચ્ચયમેવ દેન્તિ, તેસં પચ્ચયં અવસ્સાવાસિકે સેનાસને ગાહેતું વટ્ટતી’’તિ ચ. તત્રુપ્પાદવસ્સાવાસિકં નામ કપ્પિયકારકાનં હત્થે કપ્પિયવત્થુપઅભુઞ્જનત્થાય દિન્નવત્થુતો નિબ્બત્તં. વુત્તમ્પિ ચેતં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮) ‘‘કપ્પિયકારકાનઞ્હિ હત્થે ‘કપ્પિયભણ્ડં પરિભુઞ્જથા’તિ દિન્નવત્થુતો યં યં કપ્પિયં, તં સબ્બં પરિભુઞ્જિતું અનુઞ્ઞાત’’ન્તિ. એવં વસ્સાવાસિકચીવરમ્પિ પુબ્બે યેભુય્યેન સઙ્ઘસ્સેવ દેન્તિ, તસ્મા ‘‘કથિનચીવરં દેમા’’તિ વુત્તે કથિનચીવરભાવેન પટિગ્ગહેતબ્બં, ‘‘વસ્સાવાસિકં દેમા’’તિ વુત્તે વસ્સાવાસિકચીવરભાવેનેવ પટિગ્ગહેતબ્બં. કસ્મા? ‘‘યથા દાયકા વદન્તિ, તથા પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૫) વચનતો.

કિઞ્ચિ અવત્વા હત્થે વા પાદમૂલે વા ઠપેત્વા ગતે કિં કાતબ્બન્તિ? તત્થ સચે ‘‘ઇદં વત્થુ ચેતિયસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા પરપુગ્ગલસ્સ વા અત્થાય પરિણત’’ન્તિ જાનેય્ય, તેસં અત્થાય પટિગ્ગહેતબ્બં. અથ ‘‘મમત્થાય પરિણત’’ન્તિ જાનેય્ય, અત્તનો અત્થાય પટિગ્ગહેતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૩૨૯) ‘‘નવ અધમ્મિકદાનાની’’તિઆદિ. અથ ન કિઞ્ચિ જાનેય્ય, અત્તનો હત્થે વા પાદમૂલે વા કિઞ્ચિ અવત્વા ઠપિતં તસ્સેવ પુગ્ગલિકં હોતિ. ન હિ ચેતિયાદીનં અત્થાય પરિણતં કિઞ્ચિ અવત્વા ભિક્ખુસ્સ હત્થે વા પાદમૂલે વા ઠપેતીતિ. વુત્તઞ્હેતં સમન્તપાસાદિકાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૭૯) ‘‘પુગ્ગલસ્સ દેતીતિ ‘ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મી’તિ એવં પરમ્મુખા વા પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘ઇમં, ભન્તે, તુમ્હાકં દમ્મી’તિ એવં સમ્મુખા વા દેતી’’તિઆદિ.

‘‘ઇમિસ્સં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ ભાજેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, કથં ભાજેતબ્બન્તિ? ‘‘અવસેસકથિનાનિસંસે બલવવત્થાનિ વસ્સાવાસિકઠિતિકાય દાતબ્બાની’’તિ વુત્તત્તા યે ભિક્ખૂ ઇમસ્મિં વસ્સે વસ્સાવાસિકં ન લભિંસુ, તેસં હેટ્ઠતો પટ્ઠાય એકેકં ચીવરં વા સાટકં વા દાતબ્બં. અથ ચીવરાનં વા સાટકાનં વા અવસિટ્ઠેસુ સન્તેસુ પુન થેરાસનતો પટ્ઠાય દુતિયભાગો દાતબ્બો. તતો ચીવરેસુ વા સાટકેસુ વા ખીણેસુ યે લભન્તિ, તેસુ પચ્છિમસ્સ વસ્સાદીનિ સલ્લક્ખેતબ્બાનિ. ન કેવલં તસ્મિં કથિનત્થતદિવસે દિન્નદુસ્સાનિ એવ કથિનાનિસંસાનિ નામ હોન્તિ, અથ ખો યાવ કથિનસ્સ ઉબ્ભારા સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ દિન્નચીવરાનિપિ સઙ્ઘિકેન તત્રુપ્પાદેન આરામિકેહિ આભતચીવરાનિપિ કથિનાનિસંસાનિયેવ હોન્તિ. તસ્મા તાદિસેસુ ચીવરેસુ ઉપ્પજ્જમાનેસુ યથાવુત્તસલ્લક્ખિતવસ્સસ્સ ભિક્ખુનો હેટ્ઠતો પટ્ઠાય પુનપ્પુનં ગાહેતબ્બં. ‘‘ઠિતિકાય અભાવે થેરાસનતો પટ્ઠાય દાતબ્બાની’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) વચનતો તસ્મિં વસ્સે વસ્સાવાસિકચીવરાનં અનુપ્પજ્જનતો વા ઉપ્પજ્જમાનેસુપિ ઠિતિકાય અગાહાપનતો વા વસ્સાવાસિકઠિતિકાય અભાવે સતિ લદ્ધબ્બકથિનાનિસંસે તસ્સં ઉપચારસીમાયં સબ્બે ભિક્ખૂ પટિપાટિયા નિસીદાપેત્વા થેરાસનતો પટ્ઠાય ઠિતિકં કત્વા એકેકસ્સ ભિક્ખુનો એકેકં ચીવરં વા સાટકં વા દાતબ્બં. સઙ્ઘનવકસ્સ દાનકાલેપિ મહાથેરા આગચ્છન્તિ, ‘‘ભન્તે, વીસતિવસ્સાનં દીયતિ, તુમ્હાકં ઠિતિકા અતિક્કન્તા’’તિ ન વત્તબ્બા, ઠિતિકં ઠપેત્વા તેસં દત્વા પચ્છા ઠિતિકાય દાતબ્બં. દુતિયભાગે પન થેરાસનં આરુળ્હે પચ્છા આગતાનં પઠમભાગો ન પાપુણાતિ, દુતિયભાગતો વસ્સગ્ગેન દાતબ્બો. અયં ઠિતિકાવિચારો ચતુપચ્ચયભાજનકથાતો (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૦૨) ગહેતબ્બોતિ.

નનુ ચ ભો એકચ્ચાનિ કથિનાનિસંસચીવરાનિ મહગ્ઘાનિ, એકચ્ચાનિ અપ્પગ્ઘાનિ હોન્તિ, કથં એકેકસ્સ એકેકસ્મિં દિન્ને અગ્ઘસમત્તં ભવેય્યાતિ? વુચ્ચતે – ભણ્ડાગારચીવરભાજને અગ્ઘસમત્તં ઇચ્છિતબ્બં. તથા હિ વુત્તં ચીવરક્ખન્ધકે (મહાવ. ૩૪૩) ‘‘તેન ખો પન સમયેન સઙ્ઘસ્સ ભણ્ડાગારે ચીવરં ઉસ્સન્નં હોતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સમ્મુખીભૂતેન સઙ્ઘેન ભાજેતું…પે… અથ ખો ચીવરભાજકાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ ‘કથં નુ ખો ચીવરં ભાજેતબ્બ’ન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઠમં ઉચ્ચિનિત્વા તુલયિત્વા વણ્ણાવણ્ણં કત્વા ભિક્ખૂ ગણેત્વા વગ્ગં બન્ધિત્વા ચીવરપટિવીસં ઠપેતુ’’ન્તિ. અટ્ઠકથાયઞ્ચ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૪૩) ‘‘ઉચ્ચિનિત્વાતિ ‘ઇદં થૂલં, ઇદં સણ્હં, ઇદં ઘનં, ઇદં તનુકં, ઇદં પરિભુત્તં, ઇદં અપરિભુત્તં, ઇદં દીઘતો એત્તકં, પુથુલતો એત્તક’ન્તિ એવં વત્થાનિ વિચિનિત્વા. તુલયિત્વાતિ ‘ઇદં એત્તકં અગ્ઘતિ, ઇદં એત્તક’ન્તિ એવં અગ્ઘપરિચ્છેદં કત્વા. વણ્ણાવણ્ણં કત્વાતિ સચે સબ્બેસં એકેકમેવ દસદસઅગ્ઘનકં પાપુણાતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે પાપુણાતિ, યં નવ વા અટ્ઠ વા અગ્ઘતિ, તં અઞ્ઞેન એકઅગ્ઘનકેન ચ દ્વિઅગ્ઘનકેન ચ સદ્ધિં બન્ધિત્વા એતેન ઉપાયેન સમે પટિવીસે ઠપેત્વાતિ અત્થો. ભિક્ખૂ ગણેત્વા વગ્ગં બન્ધિત્વાતિ સચે એકેકસ્સ દીયમાને દિવસો ન પહોતિ, દસ દસ ભિક્ખૂ ગણેત્વા દસ દસ ચીવરપટિવીસે એકવગ્ગં બન્ધિત્વા એકં ભણ્ડિકં કત્વા એવં ચીવરપટિવીસં ઠપેતું અનુજાનામીતિ અત્થો. એવં ઠપિતેસુ ચીવરપટિવીસેસુ કુસો પાતેતબ્બો’’તિ વુત્તં. તેન ઞાયતિ ‘‘ભણ્ડાગારચીવરભાજને અગ્ઘસમત્તં ઇચ્છિતબ્બં, કુસપાતો ચ કાતબ્બો’’તિ.

ઇમસ્મિં પન કથિનાનિસંસચીવરભાજને અગ્ઘસમત્તં ન ઇચ્છિતબ્બં, કુસપાતો ચ ન કાતબ્બો. તથા હિ વુત્તં કથિનક્ખન્ધકટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) ‘‘એવં અત્થતે પન કથિને સચે કથિનચીવરેન સદ્ધિં આભતં આનિસંસં દાયકા ‘યેન અમ્હાકં કથિનં ગહિતં, તસ્સેવ દેમા’તિ દેન્તિ, ભિક્ખુસઙ્ઘો અનિસ્સરો. અથ અવિચારેત્વાવ દત્વા ગચ્છન્તિ, ભિક્ખુસઙ્ઘો ઇસ્સરો, તસ્મા સચે કથિનત્થારકસ્સ સેસચીવરાનિપિ દુબ્બલાનિ હોન્તિ, સઙ્ઘેન અપલોકેત્વા તેસમ્પિ અત્થાય વત્થાનિ દાતબ્બાનિ, કમ્મવાચા પન એકાયેવ વટ્ટતિ. અવસેસકથિનાનિસંસે બલવવત્થાનિ વસ્સાવાસિકઠિતિકાય દાતબ્બાનિ. ઠિતિકાય અભાવે થેરાસનતો પટ્ઠાય દાતબ્બાનિ’’ઇચ્ચેવ વુત્તં, ન વુત્તં ‘‘અગ્ઘપરિચ્છેદં કત્વા’’તિ વા ‘‘કુસપાતો કાતબ્બો’’તિ વા. તેન ઞાયતિ ‘‘કથિનાનિસંસચીવરાનિ વસ્સાવાસિકઠિતિકાય વા વુડ્ઢતરતો વા પટ્ઠાયેવ દાતબ્બાનિ, નેવ અગ્ઘસમત્તં કાતબ્બં, ન કુસો પાતેતબ્બો’’તિ.

ઇદાનિ પન વસ્સાવાસિકભાવેન અદિન્નત્તા વસ્સાવાસિકઠિતિકાય અકતત્તા ચ કથિનત્થતચીવરતો ચ કથિનત્થારકસ્સ અવસેસચીવરત્થાય દિન્નવત્થતો ચ અવસેસકથિનાનિસંસે બલવવત્થાનિ વુડ્ઢતરતો પટ્ઠાય એકસ્સ ભિક્ખુસ્સ એકં વત્થં દાતબ્બં, તેસુ પન વરં વરં વુડ્ઢસ્સ દાતબ્બં. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘પચ્છિમવસ્સૂપનાયિકદિવસે પન સચે કાલં ઘોસેત્વા સન્નિપતિતે સઙ્ઘે કોચિ દસહત્થં વત્થં આહરિત્વા વસ્સાવાસિકં દેતિ, આગન્તુકો સચે ભિક્ખુસઙ્ઘત્થેરો હોતિ, તસ્સ દાતબ્બં. નવકો ચે હોતિ, સમ્મતેન ભિક્ખુના સઙ્ઘત્થેરો વત્તબ્બો ‘સચે, ભન્તે, ઇચ્છથ, પઠમભાગં મુઞ્ચિત્વા ઇદં વત્થં ગણ્હથા’તિ. અમુઞ્ચન્તસ્સ ન દાતબ્બં. સચે પન પુબ્બે ગાહિતં મુઞ્ચિત્વા ગણ્હાતિ, દાતબ્બં. એતેનેવ ઉપાયેન દુતિયત્થેરતો પટ્ઠાય પરિવત્તેત્વા પત્તટ્ઠાને આગન્તુકસ્સ દાતબ્બં. સચે પઠમવસ્સૂપગતા દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ વા વત્થાનિ અલત્થું, લદ્ધં લદ્ધં એતેનેવ ઉપાયેન વિસ્સજ્જાપેત્વા યાવ આગન્તુકસ્સ સમકં હોતિ, તાવ દાતબ્બં. તેન પન સમકે લદ્ધે અવસિટ્ઠો અનુભાગો થેરાસને દાતબ્બો’’તિ સેનાસનક્ખન્ધકટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૧૮) વચનતો તંસંવણ્ણનાભૂતાયં વિમતિવિનોદનિયઞ્ચ (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૧૮) ‘‘આગન્તુકો સચે ભિક્ખૂતિ ચીવરે ગાહિતે પચ્છા આગતો આગન્તુકો ભિક્ખુ. પત્તટ્ઠાનેતિ વસ્સગ્ગેન પત્તટ્ઠાને. પઠમવસ્સૂપગતાતિ આગન્તુકસ્સ આગમનતો પુરેતરમેવ પચ્છિમિકાય વસ્સૂપનાયિકાય વસ્સૂપગતા. લદ્ધં લદ્ધન્તિ દાયકાનં સન્તિકા આગતાગતસાટક’’ન્તિ વચનતો, વજિરબુદ્ધિટીકાયઞ્ચ (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩૧૮) ‘‘પઠમભાગં મુઞ્ચિત્વાતિ ઇદં ચે પઠમગાહિતવત્થુતો મહગ્ઘં હોતીતિ લિખિત’’ન્તિ વચનતો ચ વિઞ્ઞાયતિ. એવં અટ્ઠકથાયં ટીકાસુ ચ વસ્સાવાસિકદાને પચ્છા આભતં મહગ્ઘવત્થં મહાથેરતો પટ્ઠાય પરિવત્તેત્વા તેહિ અનિચ્છિતંયેવ વસ્સગ્ગેન પત્તસ્સ પચ્છા આગતસ્સ ભિક્ખુનો દાતબ્બભાવસ્સ વુત્તત્તા વરં વરં વુડ્ઢસ્સ દાતબ્બન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.

‘‘સચે પઠમવસ્સૂપગતા દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ વા વત્થાનિ અલત્થુ’’ન્તિ વત્થગણનાય એવ વુત્તત્તા, અગ્ઘગણનાય અવુત્તત્તા ચ કથિનાનિસંસવત્થસ્સ ચ વસ્સાવાસિકગતિકભાવસ્સ વચનતો કથિનાનિસંસવત્થાનિ વત્થગણનાવસેનેવ ભાજેતબ્બાનિ, ન અગ્ઘસમભાવેનાતિ ચ દટ્ઠબ્બાનિ, તેનેવ ચ કારણેન ‘‘યો બહૂનિ કથિનાનિસંસવત્થાનિ દેતિ, તસ્સ સન્તકેનેવ અત્થરિતબ્બ’’ન્તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) વુત્તં. બહૂનિ હિ કથિનાનિસંસવત્થાનિ વિભજનકાલે સઙ્ઘસ્સ ઉપકારકાનિ હોન્તીતિ.

પાળિઅટ્ઠકથાદીહિ, નેત્વા વુત્તં વિનિચ્છયં;

કથિને ચીવરે મય્હં, ચિન્તયન્તુ વિચક્ખણા.

ચિન્તયિત્વા પુનપ્પુનં, યુત્તં ચે ધારયન્તુ તં;

અયુત્તઞ્ચે ઇતો અઞ્ઞં, પરિયેસન્તુ કારણન્તિ.

‘‘યો ચ તત્થ ચીવરુપ્પાદો, સો નેસં ભવિસ્સતી’’તિ ચીવરસ્સેવ અત્થતકથિનાનં ભિક્ખૂનં સન્તકભાવસ્સ ભગવતા વુત્તત્તા ચીવરતો અઞ્ઞાનિ સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ દિન્નાનિ પિણ્ડપાતાદીનિ વત્થૂનિ ઉપચારસીમં પવિટ્ઠસ્સ આગતાગતસ્સ સઙ્ઘસ્સ સન્તકં હોન્તિ. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) ‘‘કથિનં અત્થરાપેત્વા દાનઞ્ચ ભુઞ્જિત્વા ગમિસ્સન્તિ, આનિસંસો પન ઇતરેસંયેવ હોતી’’તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સામણેરાનં ઉપડ્ઢપટિવીસં દાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૩) પાઠં ઉપનિસ્સાય કથિનાનિસંસચીવરમ્પિ સામણેરાનં ઉપડ્ઢપટિવીસંયેવ દેન્તિ, ન પનેવં કાતબ્બં. ભણ્ડાગારે ઠપિતઞ્હિ અકાલચીવરમેવ સામણેરાનં ઉપડ્ઢપટિવીસં કત્વા દાતબ્બં. વસ્સાવાસિકકથિનાનિસંસાદિકાલચીવરં પન સમકમેવ દાતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં ચીવરક્ખન્ધકટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૪૩) ‘‘સામણેરાનં ઉપડ્ઢપટિવીસન્તિ એત્થ યે સામણેરા અત્તિસ્સરા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ કત્તબ્બકમ્મં ન કરોન્તિ, ઉદ્દેસપરિપુચ્છાસુ યુત્તા આચરિયુપજ્ઝાયાનંયેવ વત્તપટિપત્તિં કરોન્તિ, અઞ્ઞેસં ન કરોન્તિ, એતેસંયેવ ઉપડ્ઢભાગો દાતબ્બો. યે પન પુરેભત્તઞ્ચ પચ્છાભત્તઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સેવ કત્તબ્બકિચ્ચં કરોન્તિ, તેસં સમકો દાતબ્બો. ઇદઞ્ચ પિટ્ઠિસમયે ઉપ્પન્નેન ભણ્ડાગારે ઠપિતેન અકાલચીવરેનેવ કથિતં, કાલચીવરં પન સમકમેવ દાતબ્બ’’ન્તિ.

કચ્ચિ નુ ખો સામણેરા વસ્સં ઉપગતા, યેન આનિસંસં લભેય્યુન્તિ? આમ ઉપગતાતિ. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘અથ ચત્તારો ભિક્ખૂ ઉપગતા, એકો પરિપુણ્ણવસ્સો સામણેરો, સો ચે પચ્છિમિકાય ઉપસમ્પજ્જતિ, ગણપૂરકો ચેવ હોતિ, આનિસંસઞ્ચ લભતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૦૬) વચનતો વજિરબુદ્ધિટીકાયઞ્ચ (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬) ‘‘પચ્છિમિકાય ઉપસમ્પન્નો પઠમપવારણાય પવારેતુમ્પિ લભતિ, વસ્સિકો ચ હોતિ, આનિસંસઞ્ચ લભતીતિ સામણેરાનં વસ્સૂપગમનં અનુઞ્ઞાતં હોતિ. સામણેરા કથિનાનિસંસં લભન્તીતિ વદન્તી’’તિ વચનતોતિ.

તત્રુપ્પાદેસુ કથિનાનિસંસેસુ યદિ આરામિકા તણ્ડુલાદીહિ વત્થાનિ ચેતાપેન્તિ, વત્થેહિપિ તણ્ડુલાદીનિ ચેતાપેન્તિ, તત્થ કથં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ? વિભજનકાલે વિજ્જમાનવત્થુવસેન કાતબ્બં. તથા હિ વુત્તં વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬) ‘‘તત્રુપ્પાદેન તણ્ડુલાદિના વત્થૂસુ ચેતાપિતેસુ અત્થતકથિનાનમેવ તાનિ વત્થાનિ પાપુણન્તિ. વત્થેહિ પન તણ્ડુલાદીસુ ચેતાપિતેસુ સબ્બેસં તાનિ પાપુણન્તીતિ વુત્ત’’ન્તિ. ‘‘સચે પન એકસીમાયં બહૂ વિહારા હોન્તી’’તિ એત્થ કતરસીમા અધિપ્પેતાતિ? ઉપચારસીમા. ઉપચારસીમાયંયેવ હિ સઙ્ઘલાભવિભજનાદિકં સિજ્ઝતિ. વુત્તઞ્હેતં વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૬) ‘‘કથિનત્થતસીમાયન્તિ ઉપચારસીમં સન્ધાય વુત્તં, ઉપચારસીમટ્ઠસ્સ મતકચીવરાદિભાગિયતાય બદ્ધસીમાય તત્રુપ્પાદાભાવતો વિઞ્ઞેય્યમેતં ‘ઉપચારસીમાવ અધિપ્પેતા’તિ’’.

એવં કથિનત્થારં દસ્સેત્વા સઙ્ઘે રુચિતાય માતિકાપલિબોધઉબ્ભારે અદસ્સેત્વાવ અન્તે આનિસંસં દસ્સેતું ‘‘અત્થતકથિનાનં વો ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ અટ્ઠવિધા માતિકા પક્કમનન્તિકા, નિટ્ઠાનન્તિકા, સન્નિટ્ઠાનન્તિકા, નાસનન્તિકા, સવનન્તિકા, આસાવચ્છેદિકા, સીમાતિક્કન્તિકા, સહુબ્ભારાતિ. તત્થ અત્થતકથિનો ભિક્ખુ કતપરિયોસિતં ચીવરં આદાય ‘‘ઇમં વિહારં ન પચ્ચેસ્સામી’’તિ પક્કમતિ, તસ્સ ભિક્ખુનો ઉપચારસીમાતિક્કમેનેવ કથિનુબ્ભારો ભવતિ, પઞ્ચાનિસંસાનિ અલભનેય્યો હોતિ. અયં કથિનુબ્ભારો પક્કમનમેવસ્સ અન્તભૂતત્તા પક્કમનન્તિકો નામ હોતિ.

અત્થતકથિનો ભિક્ખુ અનિટ્ઠિતમેવ અત્તનો ભાગભૂતં ચીવરં આદાય અઞ્ઞં વિહારં ગતો, તસ્સ બહિઉપચારસીમગતસ્સ એવં હોતિ ‘‘ઇમસ્મિંયેવ વિહારે ઇમં ચીવરં કારેસ્સામિ, ન પુરાણવિહારં પચ્ચેસ્સામી’’તિ, સો બહિસીમાયમેવ તં ચીવરં કારેતિ, તસ્સ ભિક્ખુનો તસ્મિં ચીવરે નિટ્ઠિતે કથિનુબ્ભારો હોતિ. અયં કથિનુબ્ભારો ચીવરનિટ્ઠાનમેવસ્સ અન્તોતિ નિટ્ઠાનન્તિકો નામ.

ભિક્ખુ અત્થતકથિનો અકતચીવરમાદાય પક્કમતિ, તસ્સ બહિઉપચારસીમગતસ્સ એવં હોતિ ‘‘ઇમં ચીવરં નેવ કારેસ્સામિ, પોરાણવિહારઞ્ચ ન પચ્ચેસ્સામી’’તિ, તસ્સ ભિક્ખુનો તેન સન્નિટ્ઠાનેન કથિનુબ્ભારો હોતિ. અયં કથિનુબ્ભારો સન્નિટ્ઠાનમેવસ્સ અન્તોતિ સન્નિટ્ઠાનન્તિકો નામ.

અત્થતકથિનો ભિક્ખુ અકતમેવ ચીવરં આદાય પક્કમતિ, બહિસીમગતસ્સ તસ્સ એવં હોતિ ‘‘ઇધેવિમં ચીવરં કારેસ્સામિ, ન ચ પોરાણવિહારં પચ્ચેસ્સામી’’તિ, તસ્સ ચીવરં કુરુમાનં ચોરાદીહિ નસ્સતિ, અગ્યાદીહિ વિનસ્સતિ, કથિનુબ્ભારો હોતિ. અયં કથિનુબ્ભારો નાસનમેવસ્સ અન્તોતિ નાસનન્તિકો નામ.

અત્થતકથિનો ભિક્ખુ અકતચીવરમાદાય ‘‘ઇમં વિહારં પચ્ચેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પક્કમતિ, તસ્સ બહિસીમગતસ્સ એવં હોતિ ‘‘ઇધેવિમં ચીવરં કારેસ્સામી’’તિ, સો કતચીવરો સુણાતિ ‘‘વિહારે કિર સઙ્ઘેન કથિનં ઉબ્ભત’’ન્તિ, તેન સવનમત્તેનસ્સ કથિનં ઉબ્ભતં હોતિ. અયં કથિનબ્ભારો સવનમેવસ્સ અન્તોતિ સવનન્તિકો નામ.

અત્થતકથિનો ભિક્ખુ અઞ્ઞત્થ પચ્ચાસાચીવરકારણા પક્કમતિ, તસ્સ બહિસીમગતસ્સ એવં હોતિ ‘‘ઇધ બહિસીમાયમેવ ચીવરપચ્ચાસં પયિરુપાસામિ, ન વિહારં પચ્ચેસ્સામી’’તિ, સો તત્થેવ તં ચીવરપચ્ચાસં પયિરુપાસતિ, સો તં ચીવરપચ્ચાસં અલભમાનો ચીવરાસા પચ્છિજ્જતિ, તેનેવ તસ્સ ભિક્ખુનો કથિનુબ્ભારો ભવતિ. અયં કથિનુબ્ભારો આસાવચ્છેદસહિતત્તા આસાવચ્છેદિકો નામ.

અત્થતકથિનો ભિક્ખુ અકતચીવરં આદાય ‘‘ઇમં વિહારં પચ્ચેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પક્કમતિ, સો બહિસીમગતો તં ચીવરં કારેતિ, સો કતચીવરો ‘‘વિહારં પચ્ચેસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો બહિઉપચારસીમાયમેવ કથિનુબ્ભારકાલં વીતિનામેતિ, તસ્સ કથિનુબ્ભારો ભવતિ. અયં કથિનુબ્ભારો ચીવરકાલસ્સ અન્તિમદિવસસઙ્ખાતાય સીમાય અતિક્કન્તત્તા સીમાતિક્કન્તિકો નામ.

અત્થતકથિનો ભિક્ખુ ચીવરં આદાય ‘‘ઇમં વિહારં પચ્ચેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પક્કમતિ, સો કતચીવરો ‘‘વિહારં પચ્ચેસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો પચ્ચાગન્ત્વા વિહારે કથિનુબ્ભારં પપ્પોતિ, તસ્સ ભિક્ખુનો વિહારે ભિક્ખૂહિ સહ કથિનુબ્ભારો ભવતિ. અયં કથિનુબ્ભારો વિહારે ભિક્ખૂહિ સહ કતત્તા સહુબ્ભારો નામ. અયં અટ્ઠવિધો કથિનુબ્ભારો અટ્ઠ માતિકા નામ. વુત્તઞ્હેતં કથિનક્ખન્ધકપાળિયં (મહાવ. ૩૧૦) ‘‘અટ્ઠિમા, ભિક્ખવે, માતિકા કથિનસ્સ ઉબ્ભારાય પક્કમનન્તિકા નિટ્ઠાનન્તિકા સન્નિટ્ઠાનન્તિકા નાસનન્તિકા સવનન્તિકા આસાવચ્છેદિકા સીમાતિક્કન્તિકા સહુબ્ભારાતિ. ભિક્ખુ અત્થતકથિનો કતચીવરમાદાય પક્કમતિ ‘ન પચ્ચેસ્સ’ન્તિ, તસ્સ ભિક્ખુનો પક્કમનન્તિકો કથિનુબ્ભારો’’તિઆદિ, વિનયવિનિચ્છયપ્પકરણે ચ –

‘‘પક્કમનઞ્ચ નિટ્ઠાનં, સન્નિટ્ઠાનઞ્ચ નાસનં;

સવનમાસા ચ સીમા ચ, સહુબ્ભારોતિ અટ્ઠિમા’’તિ. (વિ. વિ. ૨૭૦૯);

પલિબોધો દુવિધો આવાસપલિબોધો, ચીવરપલિબોધોતિ. તત્થ ‘‘યસ્મિં વિહારે કથિનં અત્થતં હોતિ, તસ્મિં વસિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તોપિ ‘‘પુન તં વિહારં આગચ્છિસ્સામી’’તિ સાપેક્ખો હોતિ. અયં આવાસપલિબોધો નામ. તસ્સ ભિક્ખુનો ચીવરં અકતં વા હોતિ અપરિયોસિતં વા, ‘‘અઞ્ઞતો ચીવરં લચ્છામી’’તિ આસા વા અનુપચ્છિન્ના હોતિ. અયં ચીવરપલિબોધો નામ. વુત્તઞ્હેતં કથિનક્ખન્ધકે (મહાવ. ૩૨૫) ‘‘કતમે ચ, ભિક્ખવે, દ્વે કથિનસ્સ પલિબોધા? આવાસપલિબોધો ચ ચીવરપલિબોધો ચ. કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, આવાસપલિબોધો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વસતિ વા તસ્મિં આવાસે, સાપેક્ખો વા પક્કમતિ ‘પચ્ચેસ્સ’ન્તિ, એવં ખો, ભિક્ખવે, આવાસપલિબોધો હોતિ. કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ચીવરપલિબોધો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો ચીવરં અકતં વા હોતિ વિપ્પકતં વા, ચીવરાસા વા અનુપચ્છિન્ના, એવં ખો, ભિક્ખવે, ચીવરપલિબોધો હોતી’’તિ.

ઉબ્ભારો દુવિધો અટ્ઠમાતિકાઉબ્ભારઅન્તરુબ્ભારવસેન. તત્થ બહિઉપચારસીમગતાનં ભિક્ખૂનં વસેન વુત્તા સત્ત કથિનુબ્ભારા ચ બહિઉપચારસીમં ગન્ત્વા નિવત્તેત્વા કથિનત્થતવિહારે અન્તરુબ્ભારં પત્વા ભિક્ખૂહિ સહ અન્તરુબ્ભારસ્સ કતત્તા સહુબ્ભારસઙ્ખાતો એકો કથિનુબ્ભારો ચાતિ ઇમે અટ્ઠ કથિનુબ્ભારા અટ્ઠમાતિકાય પવિટ્ઠત્તા અટ્ઠમાતિકાઉબ્ભારો નામ. બહિસીમં અગન્ત્વા તસ્મિંયેવ વિહારે નિસીદિત્વા કથિનુબ્ભારં ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય કથિનુબ્ભારો અટ્ઠમાતિકાય અપ્પવિટ્ઠો હુત્વા કાલપરિચ્છેદં અપ્પત્વા અન્તરાયેવ કતત્તા અન્તરુબ્ભારો નામ.

અન્તરુબ્ભારસહુબ્ભારા ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાયેવ કતા, એવં સન્તે કો તેસં વિસેસોતિ? અન્તરુબ્ભારો બહિસીમં અગન્ત્વા અન્તોસીમાયમેવ ઠિતેહિ ભિક્ખૂહિ કતો. સહુબ્ભારો બહિસીમં ગતેન ભિક્ખુના પચ્ચાગન્ત્વા તં અન્તરુબ્ભારં પત્વા તેહિ અન્તોસીમટ્ઠેહિ ભિક્ખૂહિ સહ કતોતિ અયમેતેસં વિસેસો. પક્કમનન્તિકાદયો સત્ત કથિનુબ્ભારા ન કમ્મવાચાય કતા, કેવલં દ્વિન્નં પલિબોધાનં ઉપચ્છેદેન પઞ્ચહિ આનિસંસેહિ વિગતત્તા કથિનુબ્ભારા નામ હોન્તિ. વુત્તઞ્હેતં આચરિયબુદ્ધદત્તત્થેરેન વિનયવિનિચ્છયે –

‘‘અટ્ઠન્નં માતિકાનં વા, અન્તરુબ્ભારતોપિ વા;

ઉબ્ભારાપિ દુવે વુત્તા, કથિનસ્સ મહેસિના’’તિ.

તટ્ટીકાયમ્પિ ‘‘અટ્ઠન્નં માતિકાનન્તિ બહિસીમગતાનં વસેન વુત્તા. પક્કમનન્તિકાદયો સત્ત માતિકા બહિસીમં ગન્ત્વા અન્તરુબ્ભારં સમ્પત્તસ્સ વસેન વુત્તા, સહુબ્ભારો ઇમાસં અટ્ઠન્નં માતિકાનં વસેન ચ. અન્તરુબ્ભારતોપિ વાતિ બહિસીમં અગન્ત્વા તત્થેવ વસિત્વા કથિનુબ્ભારકમ્મેન ઉબ્ભતકથિનાનં વસેન લબ્ભનતો અન્તરુબ્ભારોતિ મહેસિના કથિનસ્સ ઉબ્ભારા દુવે વુત્તાતિ યોજના. બહિસીમં ગન્ત્વા આગતસ્સ વસેન સઉબ્ભારો, બહિસીમં અગતાનં વસેન અન્તરુબ્ભારોતિ એકોયેવ ઉબ્ભારો દ્વિધા વુત્તો’’તિ વુત્તં.

કસ્મા પન અન્તરુબ્ભારવસેન કમ્મવાચાય કથિનં ઉબ્ભતન્તિ? મહાદાનં દાતુકામેહિ ઉપાસકેહિ આગતસ્સ સઙ્ઘસ્સ અકાલચીવરં દાતુકામેહિ યાચિતત્તા. વુત્તઞ્હિ ભિક્ખુનીવિભઙ્ગપાળિયં (પાચિ. ૯૨૫) ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરેન ઉપાસકેન સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ વિહારો કારાપિતો હોતિ, સો તસ્સ વિહારસ્સ મહે ઉભતોસઙ્ઘસ્સ અકાલચીવરં દાતુકામો હોતિ. તેન ખો પન સમયેન ઉભતોસઙ્ઘસ્સ કથિનં અત્થતં હોતિ. અથ ખો સો ઉપાસકો સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા કથિનુદ્ધારં યાચી’’તિઆદિ. કથં પન કમ્મવાચા કાતબ્બાતિ? ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો કથિનં ઉદ્ધરેય્ય, એસા ઞત્તિ. સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, સઙ્ઘો કથિનં ઉદ્ધરતિ. યસ્સાયસ્મતો ખમતિ કથિનસ્સ ઉદ્ધારો, સો તુણ્હસ્સ. યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્ય. ઉબ્ભતં સઙ્ઘેન કથિનં, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ એવં કાતબ્બાતિ. વુત્તઞ્હિ ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કથિનં ઉદ્ધરિતું, એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, કથિનં ઉદ્ધરિતબ્બં. બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો – સુણાતુ મે…પે… ધારયામી’’તિ.

એતેન ચ કથિનુબ્ભારેન પુબ્બે કતં કથિનદુસ્સદાનઞત્તિદુતિયકમ્મવાચં ઉબ્ભતન્તિ વદન્તિ, ન પન કથિનદુસ્સદાનઞત્તિદુતિયકમ્મં ઉબ્ભતં, અથ ખો અત્થારકમ્મમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. યદિ હિ કથિનદુસ્સદાનઞત્તિદુતિયકમ્મં ઉબ્ભતં ભવેય્ય, તાય કમ્મવાચાય કથિનદુસ્સદાનસ્સ સિજ્ઝનતો ઇમાય કથિનુબ્ભારકમ્મવાચાય તં પુબ્બે દિન્નદુસ્સં પુન આહરાપેતબ્બં સિયા, ન પઞ્ચાનિસંસવિગમનં. યસ્મા પન ઇમાય કથિનુબ્ભારકમ્મવાચાય પઞ્ચાનિસંસવિગમનમેવ હોતિ, ન પુબ્બે દિન્નકથિનદુસ્સસ્સ પુન આહરાપનં. તેન વિઞ્ઞાયતિ ‘‘પઞ્ચાનિસંસલાભકારણં અત્થરણકમ્મમેવ ઇમાય કથિનબ્ભારકમ્મવાચાય ઉદ્ધરીયતિ, ન કથિનદુસ્સદાનઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાતિ, તસ્મા કથિનુબ્ભારકમ્મવાચાકરણતો પચ્છા સઙ્ઘસ્સ ઉપ્પન્નં ચીવરં અકાલચીવરં હોતિ, સઙ્ઘો પઞ્ચાનિસંસે ન લભતિ, ચીવરં સબ્બસઙ્ઘિકં હુત્વા આગતાગતસ્સ સઙ્ઘસ્સ ભાજનીયં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. અયમત્થો કથિનદુસ્સદાનઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય ચ કથિનુબ્ભારકમ્મવાચાય ચ અત્થઞ્ચ અધિપ્પાયઞ્ચ સુટ્ઠુ વિનિચ્છિનિત્વા પુબ્બાપરં સંસન્દિત્વા પચ્ચેતબ્બોતિ.

એત્થ સિયા – કથિનુબ્ભારં યાચન્તાનં સબ્બેસં કથિનુબ્ભારો દાતબ્બો, ઉદાહુ એકચ્ચાનન્તિ, કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ સબ્બેસં દાતબ્બો, કથિનુબ્ભારકમ્મેન પઞ્ચાનિસંસવિગમનતો સઙ્ઘસ્સ લાભન્તરાયો ભવેય્ય, અથ એકચ્ચાનં મુખોલોકનં વિય સિયાતિ? યદિ કથિનત્થારમૂલકલાભતો કથિનુબ્ભારમૂલકલાભો મહન્તો ભવેય્ય, તેસં યાચન્તાનં કથિનુબ્ભારો દાતબ્બો. યદિ અપ્પકો, ન દાતબ્બો. યદિ સમો, કુલપ્પસાદત્થાય દાતબ્બોતિ. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૯૨૭) ‘‘કીદિસો કથિનુદ્ધારો દાતબ્બો, કીદિસો ન દાતબ્બોતિ? યસ્સ અત્થારમૂલકો આનિસંસો મહા, ઉબ્ભારમૂલકો અપ્પો, એવરૂપો ન દાતબ્બો. યસ્સ પન અત્થારમૂલકો આનિસંસો અપ્પો, ઉબ્ભારમૂલકો મહા, એવરૂપો દાતબ્બો. સમાનિસંસોપિ સદ્ધાપરિપાલનત્થં દાતબ્બોવા’’તિ. ઇમિનાપિ વિઞ્ઞાયતિ ‘‘પઞ્ચાનિસંસાનં કારણભૂતં અત્થારકમ્મમેવ ઉદ્ધરીયતિ, ન કથિનદુસ્સદાનભૂતં ઞત્તિદુતિયકમ્મ’’ન્તિ.

આનિસંસકથાયં પઞ્ચાતિ ઇદાનિ વુચ્ચમાના અનામન્તચારાદયો પઞ્ચ કિરિયા. કપ્પિસ્સન્તીતિ કપ્પા ભવિસ્સન્તિ, અનાપત્તિકારણા ભવિસ્સન્તીતિ અત્થો. અનામન્તચારોતિ અનામન્તેત્વા ચરણં. યો હિ દાયકેહિ ભત્તેન નિમન્તિતો હુત્વા સભત્તો સમાનો વિહારે સન્તં ભિક્ખું અનામન્તેત્વા કુલેસુ ચારિત્તં આપજ્જતિ, તસ્સ ભિક્ખુનો ચારિત્તસિક્ખાપદેન પાચિત્તિયાપત્તિ હોતિ, સા આપત્તિ અત્થતકથિનસ્સ ન હોતીતિ અત્થો. તત્થ ચારિત્તસિક્ખાપદં નામ ‘‘યો પન ભિક્ખુ નિમન્તિતો સભત્તો સમાનો સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છા પુરેભત્તં વા પચ્છાભત્તં વા કુલેસુ ચારિત્તં આપજ્જેય્ય અઞ્ઞત્ર સમયા, પાચિત્તિયં. તત્થાયં સમયો ચીવરદાનસમયો ચીવરકારસમયો, અયં તત્થ સમયો’’તિ અચેલકવગ્ગે પઞ્ચમસિક્ખાપદં (પાચિ. ૨૯૯-૩૦૦). ચીવરવિપ્પવાસોતિ તિણ્ણં ચીવરાનં અઞ્ઞતરેન વા સબ્બેન વા વિના હત્થપાસે અકત્વા અરુણુટ્ઠાપનં, એવં કરોતોપિ દુતિયકથિનસિક્ખાપદેન આપત્તિ ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. તત્થ ચ દુતિયકથિનસિક્ખાપદં નામ ‘‘નિટ્ઠિતચીવરસ્મિં પન ભિક્ખુના ઉબ્ભતસ્મિં કથિને એકરત્તમ્પિ ચે ભિક્ખુ તિચીવરેન વિપ્પવસેય્ય અઞ્ઞત્ર ભિક્ખુસમ્મુતિયા, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ આગતં નિસ્સગ્ગિયેસુ દુતિયસિક્ખાપદં (પારા. ૪૭૨).

ગણભોજનન્તિ એતેન ગણભોજનસિક્ખાપદેન અનાપત્તિ વુત્તાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ ગણભોજનં નામ ‘‘અમ્હાકં ભત્તં દેથા’’તિ ભિક્ખૂનં વિઞ્ઞત્તિયા વા ‘‘અમ્હાકં ભત્તં ગણ્હથા’’તિ દાયકાનં નિમન્તનેન વા અકપ્પિયવોહારેન ચત્તારો વા અતિરેકા વા ભિક્ખૂ એકતો પટિગ્ગણ્હિત્વા એકતો ભુઞ્જનં. ગણભોજનસિક્ખાપદં નામ ‘‘ગણભોજને અઞ્ઞત્ર સમયા પાચિત્તિયં. તત્થાયં સમયો ગિલાનસમયો ચીવરદાનસમયો ચીવરકારસમયો અદ્ધાનગમનસમયો નાવાભિરુહનસમયો મહાસમયો સમણભત્તસમયો, અયં તત્થ સમયો’’તિ આગતં ભોજનવગ્ગે દુતિયસિક્ખાપદં (પાચિ. ૨૧૫). અનધિટ્ઠિતં અવિકપ્પિતં વટ્ટતીતિ પઠમકથિનસિક્ખાપદેન આપત્તિ ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. તત્થ પઠમકથિનસિક્ખાપદં નામ ‘‘નિટ્ઠિતચીવરસ્મિં પન ભિક્ખુના ઉબ્ભતસ્મિં કથિને દસાહપરમં અતિરેકચીવરં ધારેતબ્બં, તં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ આગતં નિસ્સગ્ગિયેસુ પઠમસિક્ખાપદં (પારા. ૪૭૨). કથિનત્થતસીમાયાતિ ઉપચારસીમં સન્ધાય વુત્તં. મતકચીવરન્તિ મતસ્સ ચીવરં. તત્રુપ્પાદેનાતિ સઙ્ઘસન્તકેન આરામુય્યાનખેત્તવત્થુઆદિના. યં સઙ્ઘિકં ચીવરં ઉપ્પજ્જતિ, તં તેસં ભવિસ્સતીતિ ઇમિના ચીવરમેવ કથિનત્થારકાનં ભિક્ખૂનં સન્તકં હોતિ, તતો અઞ્ઞં પિણ્ડપાતભેસજ્જાદિકં આગતાગતસ્સ સઙ્ઘસ્સ સન્તકં હોતીતિ દસ્સેતિ.

એવં અટ્ઠઙ્ગસમ્પન્નો, લજ્જી ભિક્ખુ સુપેસલો;

કરેય્ય કથિનત્થારં, ઉબ્ભારઞ્ચાપિ સાધુકન્તિ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

કથિનત્થારવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

એકૂનતિંસતિમો પરિચ્છેદો.

૩૦. ગરુભણ્ડવિનિચ્છયકથા

૨૨૭. એવં કથિનવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ ગરુભણ્ડાદિવિનિચ્છયં દસ્સેતું ‘‘ગરુભણ્ડાનીતિ એત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ગરૂતિ –

‘‘પુમે આચરિયાદિમ્હિ, ગરુ માતાપિતૂસુપિ;

ગરુ તીસુ મહન્તે ચ, દુજ્જરાલહુકેસુ ચા’’તિ. –

વુત્તેસુ અનેકત્થેસુ અલહુકવાચકો. ભણ્ડ-સદ્દો ‘‘ભાજનાદિપરિક્ખારે, ભણ્ડં મૂલધનેપિ ચા’’તિ એત્થ ભાજનાદિપરિક્ખારત્થો હોતિ. વચનત્થો પન ગરન્તિ ઉગ્ગચ્છન્તિ ઉગ્ગતા પાકટા હોન્તીતિ ગરૂનિ, ભડિતબ્બાનિ ઇચ્છિતબ્બાનીતિ ભણ્ડાનિ, ગરૂનિ ચ તાનિ ભણ્ડાનિ ચાતિ ગરુભણ્ડાનિ, આરામાદીનિ વત્થૂનિ. ઇતિ આદિના નયેન સેનાસનક્ખન્ધકે ભગવતા દસ્સિતાનિ ઇમાનિ પઞ્ચ વત્થૂનિ ગરુભણ્ડાનિ નામાતિ યોજેતબ્બં.

મઞ્ચેસુ મસારકોતિ મઞ્ચપાદે વિજ્ઝિત્વા તત્થ અટનિયો પવેસેત્વા કતો. બુન્દિકાબદ્ધોતિ અટનીહિ મઞ્ચપાદે ડંસાપેત્વા પલ્લઙ્કસઙ્ખેપેન કતો. કુળીરપાદકોતિ અસ્સમેણ્ડકાદીનં પાદસદિસેહિ પાદેહિ કતો. યો વા પન કોચિ વઙ્કપાદકો, અયં વુચ્ચતિ ‘‘કુળીરપાદકો’’તિ. આહચ્ચપાદકોતિ અયં પન ‘‘આહચ્ચપાદકો નામ મઞ્ચો અઙ્ગે વિજ્ઝિત્વા કતો હોતી’’તિ એવં પરતો પાળિયંયેવ (પાચિ. ૧૩૧) વુત્તો, તસ્મા અટનિયો વિજ્ઝિત્વા તત્થ પાદસિખં પવેસેત્વા ઉપરિ આણિં દત્વા કતમઞ્ચો આહચ્ચપાદકોતિ વેદિતબ્બો. પીઠેપિ એસેવ નયો.

ઉણ્ણભિસિઆદીનં પઞ્ચન્નં અઞ્ઞતરાતિ ઉણ્ણભિસિ ચોળભિસિ વાકભિસિ તિણભિસિ પણ્ણભિસીતિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં ભિસીનં અઞ્ઞતરા. પઞ્ચ ભિસિયોતિ પઞ્ચહિ ઉણ્ણાદીહિ પૂરિતભિસિયો. તૂલગણનાય હિ એતાસં ગણના. તત્થ ઉણ્ણગ્ગહણેન ન કેવલં એળકલોમમેવ ગહિતં, ઠપેત્વા પન મનુસ્સલોમં યં કિઞ્ચિ કપ્પિયાકપ્પિયમંસજાતીનં પક્ખિચતુપ્પદાનં લોમં, સબ્બં ઇધ ઉણ્ણગ્ગહણેનેવ ગહિતં, તસ્મા છન્નં ચીવરાનં, છન્નં અનુલોમચીવરાનઞ્ચ અઞ્ઞતરેન ભિસિચ્છવિં કત્વા તં સબ્બં પક્ખિપિત્વા ભિસિં કાતું વટ્ટતિ. એળકલોમાનિ પન અપક્ખિપિત્વા કમ્બલમેવ ચતુગ્ગુણં વા પઞ્ચગુણં વા પક્ખિપિત્વા કતાપિ ઉણ્ણભિસિસઙ્ખમેવ ગચ્છતિ. ચોળભિસિઆદીસુ યં કિઞ્ચિ નવચોળં વા પુરાણચોળં વા સંહરિત્વા વા અન્તો પક્ખિપિત્વા વા કતા ચોળભિસિ, યં કિઞ્ચિ વાકં પક્ખિપિત્વા કતા વાકભિસિ, યં કિઞ્ચિ તિણં પક્ખિપિત્વા કતા તિણભિસિ, અઞ્ઞત્ર સુદ્ધતમાલપત્તં યં કિઞ્ચિ પણ્ણં પક્ખિપિત્વા કતા પણ્ણભિસીતિ વેદિતબ્બા. તમાલપત્તં પન અઞ્ઞેન મિસ્સમેવ વટ્ટતિ, સુદ્ધં ન વટ્ટતિ. ભિસિયા પમાણનિયમો નત્થિ, મઞ્ચભિસિ પીઠભિસિ ભૂમત્થરણભિસિ ચઙ્કમનભિસિ પાદપુઞ્છનભિસીતિ એતાસં અનુરૂપતો સલ્લક્ખેત્વા અત્તનો રુચિવસેન પમાણં કાતબ્બં. યં પનેતં ઉણ્ણાદિપઞ્ચવિધતૂલમ્પિ ભિસિયં વટ્ટતિ, તં મસૂરકેપિ વટ્ટતીતિ કુરુન્દિયં વુત્તં. તત્થ મસૂરકેતિ ચમ્મમયભિસિયં. એતેન મસૂરકં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ સિદ્ધં હોતિ.

બિમ્બોહને તીણિ તૂલાનિ રુક્ખતૂલં લતાતૂલં પોટકીતૂલન્તિ. તત્થ રુક્ખતૂલન્તિ સિમ્બલિરુક્ખાદીનં યેસં કેસઞ્ચિ રુક્ખાનં તૂલં. લતાતૂલન્તિ ખીરવલ્લિઆદીનં યાસં કાસઞ્ચિ લતાનં તૂલં. પોટકીતૂલન્તિ પોટકીતિણાદીનં યેસં કેસઞ્ચિ તિણજાતિકાનં અન્તમસો ઉચ્છુનળાદીનમ્પિ તૂલં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૯૭) પન ‘‘પોટકીતૂલન્તિ એરકતિણતૂલ’’ન્તિ વુત્તં, એતેહિ તીહિ સબ્બભૂતગામા સઙ્ગહિતા હોન્તિ. રુક્ખવલ્લિતિણજાતિયો હિ મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞો ભૂતગામો નામ નત્થિ, તસ્મા યસ્સ કસ્સચિ ભૂતગામસ્સ તૂલં બિમ્બોહને વટ્ટતિ, ભિસિં પન પાપુણિત્વા સબ્બમ્પેતં ‘‘અકપ્પિયતૂલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ ન કેવલઞ્ચ બિમ્બોહને એતં તૂલમેવ, હંસમોરાદીનં સબ્બસકુણાનં, સીહાદીનં સબ્બચતુપ્પદાનઞ્ચ લોમમ્પિ વટ્ટતિ. પિયઙ્ગુપુપ્ફબકુળપુપ્ફાદિ પન યં કિઞ્ચિ પુપ્ફં ન વટ્ટતિ. તમાલપત્તં સુદ્ધમેવ ન વટ્ટતિ, મિસ્સકં પન વટ્ટતિ, ભિસીનં અનુઞ્ઞાતં પઞ્ચવિધં ઉણ્ણાદિતૂલમ્પિ વટ્ટતિ. અદ્ધકાયિકાનિ પન બિમ્બોહનાનિ ન વટ્ટન્તિ. અદ્ધકાયિકાનીતિ ઉપડ્ઢકાયપ્પમાણાનિ, યેસુ કટિતો પટ્ઠાય યાવ સીસં ઉપદહન્તિ ઠપેન્તિ. સીસપ્પમાણં પન વટ્ટતિ, સીસપ્પમાણં નામ યસ્સ વિત્થારતો તીસુ કણ્ણેસુ દ્વિન્નં કણ્ણાનં અન્તરં મિનિયમાનં વિદત્થિ ચેવ ચતુરઙ્ગુલઞ્ચ હોતિ, મજ્ઝટ્ઠાનં મુટ્ઠિરતનં હોતિ, દીઘતો પન દિયડ્ઢરતનં વા દ્વિરતનં વાતિ કુરુન્દિયં વુત્તં, અયં સીસપ્પમાણસ્સ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો, ઇતો ઉદ્ધં ન વટ્ટતિ, હેટ્ઠા પન વટ્ટતીતિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૯૭) વુત્તં. તત્થ ‘‘તીસુ કણ્ણેસુ દ્વિન્નં કણ્ણાન’’ન્તિ પાઠં ઉપનિધાય બિમ્બોહનસ્સ ઉભોસુ અન્તેસુ ઠપેતબ્બચોળકં તિકોણમેવ કરોન્તિ એકચ્ચે. ‘‘ઇદઞ્ચ ઠાનં ગણ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિ વદન્તિ.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૯૭) પન ‘‘સીસપ્પમાણં નામ યત્થ ગીવાય સહ સકલં સીસં ઠપેતું સક્કા, તસ્સ ચ મુટ્ઠિરતનં વિત્થારપ્પમાણન્તિ દસ્સેન્તો ‘વિત્થારતો’તિઆદિમાહ. ઇદઞ્ચ બિમ્બોહનસ્સ ઉભોસુ અન્તેસુ ઠપેતબ્બચોળપ્પમાણદસ્સનં, તસ્સ વસેન બિમ્બોહનસ્સ વિત્થારપ્પમાણં પરિચ્છિજ્જતિ, તં વટ્ટં વા ચતુરસ્સં વા કત્વા સિબ્બિતં યથા કોટિતો કોટિ વિત્થારતો પુથુલટ્ઠાનં મુટ્ઠિરતનપ્પમાણં હોતિ, એવં સિબ્બિતબ્બં, ઇતો અધિકં ન વટ્ટતિ. તં પન અન્તેસુ ઠપિતચોળં કોટિયા કોટિં આહચ્ચ દિગુણં કતં તિકણ્ણં હોતિ, તેસુ તીસુ કણ્ણેસુ દ્વિન્નં કણ્ણાનં અન્તરં વિદત્થિચતુરઙ્ગુલં હોતિ, મજ્ઝટ્ઠાનં કોટિતો કોટિં આહચ્ચ મુટ્ઠિરતનં હોતિ, ઇદમસ્સ ઉક્કટ્ઠપ્પમાણ’’ન્તિ વુત્તત્તા બિમ્બોહનસ્સ ઉભોસુ અન્તેસુ ઠપેતબ્બચોળકં પકતિયાયેવ તિકણ્ણં ન હોતિ, અથ ખો કોટિયા કોટિં આહચ્ચ દિગુણકતકાલેયેવ હોતિ, તસ્મા તં ચોળકં વટ્ટં વા હોતુ ચતુરસ્સં વા, દિગુણં કત્વા મિનિયમાનં તિકણ્ણમેવ હોતિ, દ્વિન્નઞ્ચ કણ્ણાનં અન્તરં ચતુરઙ્ગુલાધિકવિદત્થિમત્તં હોતિ, તસ્સ ચ ચોળકસ્સ મજ્ઝટ્ઠાનં મુટ્ઠિરતનં હોતિ, તસ્સેવ ચોળકસ્સ પમાણેન બિમ્બોહનસ્સ મજ્ઝટ્ઠાનમ્પિ મુટ્ઠિરતનં હોતીતિ વિઞ્ઞાયતીતિ.

‘‘કમ્બલમેવ…પે… ઉણ્ણભિસિસઙ્ખમેવ ગચ્છતીતિ સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા ગોનકાદિઅકપ્પિયમ્પિ ઉણ્ણમયત્થરણં ભિસિયં પક્ખિપિત્વા સયિતું વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. મસૂરકેતિ ચમ્મમયભિસિયં, ચમ્મમયં પન બિમ્બોહનં તૂલપુણ્ણમ્પિ ન વટ્ટતી’’તિ ચ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૯૭) વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૯૭) પન ‘‘સીસપ્પમાણન્તિ યત્થ ગલવાટકતો પટ્ઠાય સબ્બસીસં ઉપદહન્તિ, તં સીસપ્પમાણં હોતિ, તઞ્ચ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો તિરિયં મુટ્ઠિરતનં હોતીતિ દસ્સેતું ‘યત્થ વિત્થારતો તીસુ કણ્ણેસૂ’તિઆદિમાહ. મજ્ઝટ્ઠાનં મુટ્ઠિરતનં હોતીતિ બિમ્બોહનસ્સ મજ્ઝટ્ઠાનં તિરિયતો મુટ્ઠિરતનપ્પમાણં હોતી’’તિ વુત્તં. અરઞ્જરોતિ બહુઉદકગણ્હનકા મહાચાટિ. જલં ગણ્હિતું અલન્તિ અરઞ્જરો, વટ્ટચાટિ વિય હુત્વા થોકં દીઘમુખો મજ્ઝે પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા કતોતિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયન્તિ અજ્ઝાહારસમ્બન્ધો.

દ્વિસઙ્ગહાનિ દ્વે હોન્તીતિ દ્વે પઠમદુતિયઅવિસ્સજ્જિયાનિ ‘‘આરામો આરામવત્થૂ’’તિ ચ ‘‘વિહારો વિહારવત્થૂ’’તિ ચ વુત્તદ્વેદ્વેવત્થુસઙ્ગહાનિ હોન્તિ. તતિયં અવિસ્સજ્જિયં ‘‘મઞ્ચો પીઠં ભિસિ બિમ્બોહન’’ન્તિ વુત્તચતુવત્થુસઙ્ગહં હોતિ. ચતુત્થં અવિસ્સજ્જિયં ‘‘લોહકુમ્ભી લોહભાણકં લોહવારકો લોહકટાહં વાસિ ફરસુ કુઠારી કુદાલો નિખાદન’’ન્તિ વુત્તનવકોટ્ઠાસવન્તં હોતિ. પઞ્ચમં અવિસ્સજ્જિયં ‘‘વલ્લિ વેળુ મુઞ્જં પબ્બજં તિણં મત્તિકા દારુભણ્ડં મત્તિકાભણ્ડ’’ન્તિ વુત્તઅટ્ઠભેદનં અટ્ઠપભેદવન્તં હોતીતિ યોજના. પઞ્ચનિમ્મલલોચનોતિ મંસચક્ખુદિબ્બચક્ખુધમ્મચક્ખુબુદ્ધચક્ખુસમન્તચક્ખૂનં વસેન નિમ્મલપઞ્ચલોચનો.

સેનાસનક્ખન્ધકે અવિસ્સજ્જિયં કીટાગિરિવત્થુસ્મિં અવેભઙ્ગિયન્તિ એત્થ ‘‘સેનાસનક્ખન્ધકે ગામકાવાસવત્થુસ્મિં અવિસ્સજ્જિયં કીટાગિરિવત્થુસ્મિં અવેભઙ્ગિય’’ન્તિ વત્તબ્બં. કસ્મા? દ્વિન્નમ્પિ વત્થૂનં સેનાસનક્ખન્ધકે આગતત્તા. સેનાસનક્ખન્ધકેતિ અયં સામઞ્ઞાધારો. ગામકાવાસવત્થુસ્મિં કીટાગિરિવત્થુસ્મિન્તિ વિસેસાધારો. અયમત્થો પાળિં ઓલોકેત્વા પચ્ચેતબ્બો. તેનેવ હિ સમન્તપાસાદિકાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૧) ‘‘સેનાસનક્ખન્ધકે’’તિ અવત્વા ‘‘ઇધ’’ઇચ્ચેવ વુત્તં, ઇધાતિ ઇમિના ગામકાવાસવત્થું દસ્સેતિ, કીટાગિરિવત્થુ પન સરૂપતો દસ્સિતમેવ. સામઞ્ઞાધારો પન તંસંવણ્ણનાભાવતો અવુત્તોપિ સિજ્ઝતીતિ ન વુત્તોતિ વિઞ્ઞાયતિ.

૨૨૮. થાવરેન ચ થાવરં, ગરુભણ્ડેન ચ ગરુભણ્ડન્તિ એત્થ પઞ્ચસુ કોટ્ઠાસેસુ પુરિમદ્વયં થાવરં, પચ્છિમત્તયં ગરુભણ્ડન્તિ વેદિતબ્બં. સમકમેવ દેતીતિ એત્થ ઊનકં દેન્તમ્પિ વિહારવત્થુસામન્તં ગહેત્વા દૂરતરં દુક્ખગોપં વિસ્સજ્જેતું વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. વક્ખતિ હિ ‘‘ભિક્ખૂનઞ્ચે મહગ્ઘતરં…પે… સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ. જાનાપેત્વાતિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ જાનાપેત્વા, અપલોકેત્વાતિ અત્થો. નનુ તુમ્હાકં બહુતરં રુક્ખાતિ વત્તબ્બન્તિ ઇદં સામિકેસુ અત્તનો ભણ્ડસ્સ મહગ્ઘતં અજાનિત્વા દેન્તેસુ તં ઞત્વા થેય્યચિત્તેન ગણ્હતો અવહારો હોતીતિ વુત્તં. વિહારેન વિહારો પરિવત્તેતબ્બોતિ સવત્થુકેન અઞ્ઞેસં ભૂમિયં કતપાસાદાદિના, અવત્થુકેન વા સવત્થુકં પરિવત્તેતબ્બં, અવત્થુકં પન અવત્થુકેનેવ પરિવત્તેતબ્બં કેવલં પાસાદસ્સ ભૂમિતો અથાવરત્તા. એવં થાવરેસુપિ થાવરવિભાગં ઞત્વાવ પરિવત્તેતબ્બં.

‘‘કપ્પિયમઞ્ચા સમ્પટિચ્છિતબ્બાતિ ઇમિના સુવણ્ણાદિવિચિત્તં અકપ્પિયમઞ્ચં ‘સઙ્ઘસ્સા’તિ વુત્તેપિ સમ્પટિચ્છિતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ‘વિહારસ્સ દેમા’તિ વુત્તે સઙ્ઘસ્સ વટ્ટતિ, ન પુગ્ગલસ્સ ખેત્તાદિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૧) વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળ્વગ્ગ ૩.૩૨૧) પન ‘‘કપ્પિયમઞ્ચા સમ્પટિચ્છિતબ્બાતિ ‘સઙ્ઘસ્સ દેમા’તિ દિન્નં સન્ધાય વુત્તં. સચે પન ‘વિહારસ્સ દેમા’તિ વદન્તિ, સુવણ્ણરજતમયાદિઅકપ્પિયમઞ્ચેપિ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. ન કેવલં…પે… પરિવત્તેતું વટ્ટન્તીતિ ઇમિના અથાવરેન થાવરમ્પિ અથાવરમ્પિ પરિવત્તેતું વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. થાવરેન અથાવરમેવ હિ પરિવત્તેતું ન વટ્ટતિ. ‘‘અકપ્પિયં વા મહગ્ઘં કપ્પિયં વાતિ એત્થ અકપ્પિયં નામ સુવણ્ણમયમઞ્ચાદિ અકપ્પિયભિસિબિમ્બોહનાનિ ચ. મહગ્ઘં કપ્પિયં નામ દન્તમયમઞ્ચાદિ, પાવારાદિકપ્પિયઅત્થરણાદીનિ ચા’’તિ સારત્થદીપનિયં વુત્તં, વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘અકપ્પિયં વાતિ આસન્દિઆદિ, પમાણાતિક્કન્તં બિમ્બોહનાદિ ચ. મહગ્ઘં કપ્પિયં વાતિ સુવણ્ણાદિવિચિત્તં કપ્પિયવોહારેન દિન્ન’’ન્તિ વુત્તં.

૨૨૯. ‘‘કાળલોહ …પે… ભાજેતબ્બો’’તિ વુત્તત્તા વટ્ટકંસલોહમયમ્પિ ભાજનં પુગ્ગલિકમ્પિ સમ્પટિચ્છિતુમ્પિ પરિહરિતુમ્પિ વટ્ટતિ પુગ્ગલાનં પરિહરિતબ્બસ્સેવ ભાજેતબ્બત્તાતિ વદન્તિ, તં ઉપરિ ‘‘કંસલોહવટ્ટલોહભાજનવિકતિ સઙ્ઘિકપરિભોગેન વા ગિહિવિકટા વા વટ્ટતી’’તિઆદિકેન મહાપચ્ચરિવચનેન વિરુજ્ઝતિ. ઇમસ્સ હિ ‘‘વટ્ટલોહકંસલોહાનં યેન કેનચિ કતો સીહળદીપે પાદગ્ગણ્હનકો ભાજેતબ્બો’’તિ વુત્તસ્સ મહાઅટ્ઠકથાવચનસ્સ પટિક્ખેપાય તં મહાપચ્ચરિવચનં પચ્છા દસ્સિતં, તસ્મા વટ્ટલોહકંસલોહમયં યં કિઞ્ચિ પાદગ્ગણ્હનકવારકમ્પિ ઉપાદાય અભાજનીયમેવ, ગિહીહિ દીયમાનમ્પિ પુગ્ગલસ્સ સમ્પટિચ્છિતુમ્પિ ન વટ્ટતિ. પારિહારિયં ન વટ્ટતીતિ પત્તાદિપરિક્ખારં વિય સયમેવ પટિસામેત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. ગિહિસન્તકં વિય આરામિકાદયો ચે સયમેવ ગોપેત્વા વિનિયોગકાલે આનેત્વા પટિદેન્તિ, પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, ‘‘પટિસામેત્વા ભિક્ખૂનં દેથા’’તિ વત્તુમ્પિ વટ્ટતીતિ.

પણ્ણસૂચિ નામ લેખનીતિ વદન્તિ. અત્તના લદ્ધાનિપીતિઆદિના પટિગ્ગહણે દોસો નત્થિ, પરિહરિત્વા પરિભોગોવ આપત્તિકરોતિ દસ્સેતિ. યથા ચેત્થ, એવં ઉપરિ ભાજનીયવાસિઆદીસુ અત્તનો સન્તકેસુપિ.

અનામાસમ્પીતિ સુવણ્ણાદિમયમ્પિ, સબ્બં તં આમસિત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

ઉપક્ખરેતિ ઉપકરણે. સિખરં નામ યેન પરિબ્ભમન્તા છિન્દન્તિ. પત્તબન્ધકો નામ પત્તસ્સ ગણ્ઠિઆદિકારકો. ‘‘પટિમાનં સુવણ્ણાદિપત્તકારકો’’તિપિ વદન્તિ.

‘‘અડ્ઢબાહૂતિ કપ્પરતો પટ્ઠાય યાવ અંસકૂટ’’ન્તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ‘‘અડ્ઢબાહુ નામ વિદત્થિચતુરઙ્ગુલન્તિપિ વદન્તી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૧) વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩૨૧) ‘‘અડ્ઢબાહૂતિ કપ્પરતો પટ્ઠાય યાવ અંસકૂટન્તિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૧) પન ‘‘અડ્ઢબાહુપ્પમાણા નામ અડ્ઢબાહુમત્તા, અડ્ઢબ્યામમત્તાતિપિ વદન્તી’’તિ વુત્તં. યોત્તાનીતિ ચમ્મરજ્જુકા. તત્થજાતકાતિ સઙ્ઘિકભૂમિયં જાતા.

‘‘અટ્ઠઙ્ગુલસૂચિદણ્ડમત્તોતિ દીઘસો અટ્ઠઙ્ગુલમત્તો પરિણાહતો પણ્ણસૂચિદણ્ડમત્તો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી.. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૨૧) વિમતિવિનોદનિયં પન (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૧) ‘‘અટ્ઠઙ્ગુલસૂચિદણ્ડમત્તોતિ સરદણ્ડાદિસૂચિઆકારતનુદણ્ડકમત્તોપી’’તિ વુત્તં. અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણોતિ દીઘતો અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણો. રિત્તપોત્થકોપીતિ અલિખિતપોત્થકોપિ, ઇદઞ્ચ પણ્ણપ્પસઙ્ગેન વુત્તં.

આસન્દિકોતિ ચતુરસ્સપીઠં વુચ્ચતિ ‘‘ઉચ્ચકમ્પિ આસન્દિક’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૯૭) વચનતો. એકતોભાગેન દીઘપીઠમેવ હિ અટ્ઠઙ્ગુલપાદકં વટ્ટતિ, ચતુરસ્સાસન્દિકો પન પમાણાતિક્કન્તોપિ વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બો. સત્તઙ્ગો નામ તીસુ દિસાસુ અપસ્સયં કત્વા કતમઞ્ચો, અયમ્પિ પમાણાતિક્કન્તોપિ વટ્ટતિ. ભદ્દપીઠન્તિ વેત્તમયં પીઠં વુચ્ચતિ. પીઠિકાતિ પિલોતિકબન્ધં પીઠમેવ. એળકપાદપીઠં નામ દારુપટિકાય ઉપરિપાદે ઠપેત્વા ભોજનફલકં વિય કતપીઠં વુચ્ચતિ. આમણ્ડકવણ્ટકપીઠં નામ આમલકાકારેન યોજિતબહઉપાદપીઠં. ઇમાનિ તાવ પાળિયં આગતપીઠાનિ. દારુમયં પન સબ્બમ્પિ પીઠં વટ્ટતિ.

‘‘ઘટ્ટનફલકં નામ યત્થ ઠપેત્વા રજિતચીવરં હત્થેન ઘટ્ટેન્તિ. ઘટ્ટનમુગ્ગરો નામ અનુવાતાદિઘટ્ટનત્થં કતોતિ વદન્તી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૨૧) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૧) ‘‘ઘટ્ટનફલકં ઘટ્ટનમુગ્ગરોતિ ઇદં રજિતચીવરં એકસ્મિં મટ્ઠે દણ્ડમુગ્ગરે વેઠેત્વા એકસ્સ મટ્ઠફલકસ્સ ઉપરિ ઠપેત્વા ઉપરિ અપરેન મટ્ઠફલકેન નિક્કુજ્જિત્વા એકો ઉપરિ અક્કમિત્વા તિટ્ઠતિ, દ્વે જના ઉપરિફલકં દ્વીસુ કોટીસુ ગહેત્વા અપરાપરં આકડ્ઢનવિકડ્ઢનં કરોન્તિ, એતં સન્ધાય વુત્તં. હત્થે ઠપાપેત્વા હત્થેન પહરણં પન નિટ્ઠિતરજનસ્સ ચીવરસ્સ અલ્લકાલે કાતબ્બં, ઇદં પન ફલકમુગ્ગરેહિ ઘટ્ટનં સુક્ખકાલે થદ્ધભાવવિમોચનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘અમ્બણન્તિ ફલકેહિ પોક્ખરણીસદિસકતપાનીયભાજનં. રજનદોણીતિ યત્થ પક્કરજનં આકિરિત્વા ઠપેન્તી’’તિ સારત્થદીપનિયં. વિમતિવિનોદનિયં પન ‘‘અમ્બણન્તિ એકદોણિકનાવાફલકેહિ પોક્ખરણીસદિસં કતં. પાનીયભાજનન્તિપિ વદન્તિ. રજનદોણીતિ એકદારુનાવ કતં રજનભાજનં. ઉદકદોણીતિ એકદારુનાવ કતં ઉદકભાજન’’ન્તિ વુત્તં.

‘‘ભૂમત્થરણં કાતું વટ્ટતીતિ અકપ્પિયચમ્મં સન્ધાય વુત્તં. પચ્ચત્થરણગતિકન્તિ ઇમિના મઞ્ચપીઠેપિ અત્થરિતું વટ્ટતીતિ દીપેતિ. પાવારાદિપચ્ચત્થરણમ્પિ ગરુભણ્ડન્તિ એકે. નોતિ અપરે, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૨૧) વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩૨૧) પન ‘‘દણ્ડમુગ્ગરો નામ ‘યેન રજિતચીવરં પોથેન્તિ, તમ્પિ ગરુભણ્ડમેવા’તિ વુત્તત્તા, ‘પચ્ચત્થરણગતિક’ન્તિ વુત્તત્તા ચ અપિ-સદ્દેન પાવારાદિપચ્ચત્થરણં સબ્બં ગરુભણ્ડમેવાતિ વદન્તિ. એતેનેવ સુત્તેન અઞ્ઞથા અત્થં વત્વા પાવારાદિપચ્ચત્થરણં ન ગરુભણ્ડં, ભાજનીયમેવ, સેનાસનત્થાય દિન્નપચ્ચત્થરણમેવ ગરુભણ્ડન્તિ વદન્તિ. ઉપપરિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૧) પન ‘‘ભૂમત્થરણં કાતું વટ્ટતીતિ અકપ્પિયચમ્મં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ ભૂમત્થરણસઙ્ખેપેન સયિતુમ્પિ વટ્ટતિયેવ. પચ્ચત્થરણગતિકન્તિ ઇમિના મઞ્ચાદીસુ અત્થરિતબ્બં મહાચમ્મં એળકચમ્મં નામાતિ દસ્સેતી’’તિ વુત્તં. છત્તમુટ્ઠિપણ્ણન્તિ તાલપણ્ણં સન્ધાય વુત્તં. પત્તકટાહન્તિ પત્તપચનકટાહં. ગણ્ઠિકાતિ ચીવરગણ્ઠિકા. વિધોતિ કાયબન્ધનવિધો.

ઇદાનિ વિનયત્થમઞ્જૂસાયં (કઙ્ખા. અભિ. ટી. દુબ્બલસિક્ખાપદવણ્ણના) આગતનયો વુચ્ચતે – આરામો નામ પુપ્ફારામો વા ફલારામો વા. આરામવત્થુ નામ તેસંયેવ આરામાનં અત્થાય પરિચ્છિન્દિત્વા ઠપિતોકાસો. તેસુ વા આરામેસુ વિનટ્ઠેસુ તેસં પોરાણકભૂમિભાગો. વિહારો નામ યં કિઞ્ચિ પાસાદાદિસેનાસનં. વિહારવત્થુ નામ તસ્સ પતિટ્ઠાનોકાસો. મઞ્ચો નામ મસારકો બુન્દિકાબદ્ધો કુળીરપાદકો આહચ્ચપાદકોતિ ઇમેસં પુબ્બે વુત્તાનં ચતુન્નં મઞ્ચાનં અઞ્ઞતરો. પીઠં નામ મસારકાદીનંયેવ ચતુન્નં પીઠાનં અઞ્ઞતરં. ભિસિ નામ ઉણ્ણભિસિઆદીનં પઞ્ચન્નં ભિસીનં અઞ્ઞતરં. બિમ્બોહનં નામ રુક્ખતૂલલતાતૂલપોટકીતૂલાનં અઞ્ઞતરેન પુણ્ણં. લોહકુમ્ભી નામ કાળલોહેન વા તમ્બલોહેન વા યેન કેનચિ કતકુમ્ભી. લોહભાણકાદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન ભાણકન્તિ અરઞ્જરો વુચ્ચતિ. વારકોતિ ઘટો. કટાહં કટાહમેવ. વાસિઆદીસુ વલ્લિઆદીસુ ચ દુવિઞ્ઞેય્યં નામ નત્થિ…પે….

તત્થ થાવરેન થાવરન્તિ વિહારવિહારવત્થુના આરામઆરામવત્થું વિહારવિહારવત્થું. ઇતરેનાતિ અથાવરેન, પચ્છિમરાસિત્તયેનાતિ વુત્તં હોતિ. અકપ્પિયેનાતિ સુવણ્ણમયમઞ્ચાદિના ચેવ અકપ્પિયભિસિબિમ્બોહનેહિ ચ. મહગ્ઘકપ્પિયેનાતિ દન્તમયમઞ્ચાદિના ચેવ પાવારાદિના ચ. ઇતરન્તિ અથાવરં. કપ્પિયપરિવત્તનેન પરિવત્તેતુન્તિ યથા અકપ્પિયં ન હોતિ, એવં પરિવત્તેતું…પે… એવં તાવ થાવરેન થાવરપરિવત્તનં વેદિતબ્બં. ઇતરેન ઇતરપરિવત્તને પન મઞ્ચપીઠં મહન્તં વા હોતુ, ખુદ્દકં વા, અન્તમસો ચતુરઙ્ગુલપાદકં ગામદારકેહિ પંસ્વાગારકેસુ કીળન્તેહિ કતમ્પિ સઙ્ઘસ્સ દિન્નકાલતો પટ્ઠાય ગરુભણ્ડં હોતિ…પે… સતગ્ઘનકેન વા સહસ્સગ્ઘનકેન વા મઞ્ચેન અઞ્ઞં મઞ્ચસતમ્પિ લભતિ, પરિવત્તેત્વા ગહેતબ્બં. ન કેવલં મઞ્ચેન મઞ્ચોયેવ, આરામઆરામવત્થુવિહારવિહારવત્થુપીઠભિસિબિમ્બોહનાનિપિ પરિવત્તેતું વટ્ટન્તિ. એસ નયો પીઠભિસિબિમ્બોહનેસુપિ.

કાળલોહતમ્બલોહકંસલોહવટ્ટલોહાનન્તિ એત્થ કંસલોહં વટ્ટલોહઞ્ચ કિત્તિમલોહં. તીણિ હિ કિત્તિમલોહાનિ કંસલોહં વટ્ટલોહં હારકૂટન્તિ. તત્થ તિપુતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં કંસલોહં. સીસતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં વટ્ટલોહં. રસતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં હારકૂટં. તેન વુત્તં ‘‘કંસલોહં વટ્ટલોહઞ્ચ કિત્તિમલોહ’’ન્તિ. તતો અતિરેકન્તિ તતો અતિરેકગણ્હનકો. સારકોતિ મજ્ઝે મકુળં દસ્સેત્વા મુખવટ્ટિવિત્થતં કત્વા પિટ્ઠિતો નામેત્વા કાતબ્બં એકં ભાજનં. સરાવન્તિપિ વદન્તિ. આદિ-સદ્દેન કઞ્ચનકાદીનં ગિહિઉપકરણાનં ગહણં. તાનિ હિ ખુદ્દકાનિપિ ગરુભણ્ડાનેવ ગિહિઉપકરણત્તા. પિ-સદ્દેન પગેવ મહન્તાનીતિ દસ્સેતિ, ઇમાનિ પન ભાજનીયાનિ ભિક્ખુપકરણત્તાતિ અધિપ્પાયો. યથા ચ એતાનિ, એવં કુણ્ડિકાપિ ભાજનીયા. વક્ખતિ હિ ‘‘યથા ચ મત્તિકાભણ્ડે, એવં લોહભણ્ડેપિ કુણ્ડિકા ભાજનીયકોટ્ઠાસમેવ ભજતી’’તિ. સઙ્ઘિકપરિભોગેનાતિ આગન્તુકાનં વુડ્ઢતરાનં દત્વા પરિભોગેન. ગિહિવિકટાતિ ગિહીહિ વિકતા પઞ્ઞત્તા, અત્તનો વા સન્તકકરણેન વિરૂપં કતા. પુગ્ગલિકપરિભોગેન ન વટ્ટતીતિ આગન્તુકાનં અદત્વા અત્તનો સન્તકં વિય ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ. પિપ્ફલિકોતિ કત્તરિ. આરકણ્ટકં સૂચિવેધકં. તાળં યન્તં. કત્તરયટ્ઠિવેધકો કત્તરયટ્ઠિવલયં. યથા તથા ઘનકતં લોહન્તિ લોહવટ્ટિ લોહગુળો લોહપિણ્ડિ લોહચક્કલિકન્તિ એવં ઘનકતં લોહં. ખીરપાસાણમયાનીતિ મુદુકખીરવણ્ણપાસાણમયાનિ.

ગિહિવિકટાનિપિ ન વટ્ટન્તિ અનામાસત્તા. પિ-સદ્દેન પગેવ સઙ્ઘિકપરિભોગેન વા પુગ્ગલિકપરિભોગેન વાતિ દસ્સેતિ. સેનાસનપરિભોગો પન સબ્બકપ્પિયો, તસ્મા જાતરૂપાદિમયા સબ્બાપિ સેનાસનપરિક્ખારા આમાસા. તેનાહ ‘‘સેનાસનપરિભોગે પના’’તિઆદિ.

સેસાતિ તતો મહત્તરી વાસિ. યા પનાતિ યા કુઠારી પન. કુદાલો અન્તમસો ચતુરઙ્ગુલમત્તોપિ ગરુભણ્ડમેવ. નિખાદનં ચતુરસ્સમુખં વા હોતુ દોણિમુખં વા વઙ્કં વા ઉજુકં વા, અન્તમસો સમ્મુઞ્જનીદણ્ડવેધનમ્પિ, દણ્ડબન્ધઞ્ચે, ગરુભણ્ડમેવ. તેનાહ ‘‘કુદાલો દણ્ડબન્ધનિખાદનં વા અગરુભણ્ડં નામ નત્થી’’તિ. સિપાટિકા નામ ખુરકોસો, સિખરં પન દણ્ડબન્ધનિખાદનં અનુલોમેતીતિ આહ ‘‘સિખરમ્પિ નિખાદનેનેવ સઙ્ગહિત’’ન્તિ. સચે પન વાસિ અદણ્ડકં ફલમત્તં, ભાજનીયં. ઉપક્ખરેતિ વાસિઆદિભણ્ડે.

પત્તબન્ધકો નામ પત્તસ્સ ગણ્ઠિકાદિકારકો. ‘‘પટિમાનં સુવણ્ણાદિપત્તકારકો’’તિપિ વદન્તિ. તિપુચ્છેદનકસત્થં સુવણ્ણચ્છેદનકસત્થં કતપરિકમ્મચમ્મચ્છિન્દનકખુદ્દકસત્થન્તિ ઇમાનિ ચેત્થ તીણિ પિપ્ફલિકં અનુલોમન્તીતિ આહ ‘‘અયં પન વિસેસો’’તિઆદિ. ઇતરાનીતિ મહાકત્તરિઆદીનિ.

અડ્ઢબાહુપ્પમાણાતિ કપ્પરતો પટ્ઠાય યાવ અંસકૂટપ્પમાણા, વિદત્થિચતુરઙ્ગુલપ્પમાણાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થજાતકાતિ સઙ્ઘિકભૂમિયં જાતા, આરક્ખસંવિધાનેન રક્ખિતત્તા રક્ખિતા ચ સા મઞ્જૂસાદીસુ પક્ખિત્તં વિય યથા તં ન નસ્સતિ, એવં ગોપનતો ગોપિતા ચાતિ રક્ખિતગોપિતા. તત્થજાતકાપિ પન અરક્ખિતા ગરુભણ્ડમેવ ન હોતિ. સઙ્ઘકમ્મે ચ ચેતિયકમ્મે ચ કતેતિ ઇમિના સઙ્ઘસન્તકેન ચેતિયસન્તકં રક્ખિતું પરિવત્તિતુઞ્ચ વટ્ટતીતિ દીપેતિ. સુત્તં પનાતિ વટ્ટિતઞ્ચેવ અવટ્ટિતઞ્ચ સુત્તં.

અટ્ઠઙ્ગુલસૂચિદણ્ડમત્તોતિ અન્તમસો દીઘસો અટ્ઠઙ્ગુલમત્તો પરિણાહતો સીહળ-પણ્ણસૂચિદણ્ડમત્તો. એત્થાતિ વેળુભણ્ડે. દડ્ઢં ગેહં યેસં તેતિ દડ્ઢગેહા. ન વારેતબ્બાતિ ‘‘મા ગણ્હિત્વા ગચ્છથા’’તિ ન નિસેધેતબ્બા. દેસન્તરગતેન સમ્પત્તવિહારે સઙ્ઘિકાવાસે ઠપેતબ્બા.

અવસેસઞ્ચ છદનતિણન્તિ મુઞ્જપબ્બજેહિ અવસેસં યં કિઞ્ચિ છદનતિણં. અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણોપીતિ વિત્થારતો અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણો. લિખિતપોત્થકો પન ગરુભણ્ડં ન હોતિ. કપ્પિયચમ્માનીતિ મિગાદીનં ચમ્માનિ. સબ્બં ચક્કયુત્તયાનન્તિ રથસકટાદિકં સબ્બં ચક્કયુત્તયાનં. વિસઙ્ખતચક્કં પન યાનં ભાજનીયં. અનુઞ્ઞાતવાસિ નામ યા સિપાટિકાય પક્ખિપિત્વા પરિહરિતું સક્કાતિ વુત્તા. મુટ્ઠિપણ્ણં તાલપત્તં. તઞ્હિ મુટ્ઠિના ગહેત્વા પરિહરન્તીતિ ‘‘મુટ્ઠિપણ્ણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘મુટ્ઠિપણ્ણન્તિ છત્તચ્છદપણ્ણમેવા’’તિ કેચિ. અરણીસહિતન્તિ અરણીયુગળં, ઉત્તરારણી અધરારણીતિ અરણીદ્વયન્તિ અત્થો. ફાતિકમ્મં કત્વાતિ અન્તમસો તંઅગ્ઘનકવાલિકાયપિ થાવરં વડ્ઢિકમ્મં કત્વા. કુણ્ડિકાતિ અયકુણ્ડિકા ચેવ તમ્બલોહકુણ્ડિકા ચ. ભાજનીયકોટ્ઠાસમેવ ભજતીતિ ભાજનીયપક્ખમેવ સેવતિ, ન તુ ગરુભણ્ડન્તિ અત્થો. કઞ્ચનકો પન ગરુભણ્ડમેવાતિ અધિપ્પાયો.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ગરુભણ્ડવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

તિંસતિમો પરિચ્છેદો.

૩૧. ચોદનાદિવિનિચ્છયકથા

૨૩૦. એવં ગરુભણ્ડવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ ચોદનાદિવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘ચોદનાદિવિનિચ્છયોતિ એત્થ પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચોદીયતે ચોદના, દોસારોપનન્તિ અત્થો. આદિ-સદ્દેન સારણાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. વુત્તઞ્હેતં કમ્મક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૪, ૫) ‘‘ચોદેત્વા કતં હોતિ, સારેત્વા કતં હોતિ, આપત્તિં રોપેત્વા કતં હોતી’’તિ. ‘‘ચોદેતું પન કો લભતિ, કો ન લભતી’’તિ ઇદં અનુદ્ધંસનાધિપ્પાયં વિનાપિ ચોદનાલક્ખણં દસ્સેતું વુત્તં. સીલસમ્પન્નોતિ ઇદં દુસ્સીલસ્સ વચનં અપ્પમાણન્તિ અધિપ્પાયેન વુત્તં. ભિક્ખુનીનં પન ભિક્ખું ચોદેતું અનિસ્સરત્તા ‘ભિક્ખુનિમેવા’તિ વુત્તં. સતિપિ ભિક્ખુનીનં ભિક્ખૂસુ અનિસ્સરભાવે તાહિ કતચોદનાપિ ચોદનારહત્તા ચોદનાયેવાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘પઞ્ચપિ સહધમ્મિકા લભન્તી’’તિ વુત્તં. ભિક્ખુસ્સ સુત્વા ચોદેતીતિઆદિના ચોદકો યેસં સુત્વા ચોદેતિ, તેસમ્પિ વચનં પમાણમેવાતિ સમ્પટિચ્છિતત્તા તેસં ચોદનાપિ રુહતેવાતિ દસ્સેતું ‘‘થેરો સુત્તં નિદસ્સેસી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૩૮૫-૩૮૬) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૩૮૬) પન ‘‘અમૂલકચોદનાપસઙ્ગેન સમૂલકચોદનાલક્ખણાદિં દસ્સેતું ‘ચોદેતું પન કો લભતિ, કો ન લભતી’તિઆદિ આરદ્ધં. ‘ભિક્ખુસ્સ સુત્વા ચોદેતી’તિઆદિસુત્તં યસ્મા યે ચોદકસ્સ અઞ્ઞેસં વિપત્તિં પકાસેન્તિ, તેપિ તસ્મિં ખણે ચોદકભાવે ઠત્વાવ પકાસેન્તિ, તેસઞ્ચ વચનં ગહેત્વા ઇતરોપિ યસ્મા ચોદેતુઞ્ચ અસમ્પટિચ્છન્તં તેહિ તિત્થિયસાવકપરિયોસાનેહિ પઠમચોદકેહિ સમ્પટિચ્છાપેતુઞ્ચ લભતિ, તસ્મા ઇધ સાધકભાવેન ઉદ્ધટન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

ગરુકાનં દ્વિન્નન્તિ પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસાનં. અવસેસાનન્તિ થુલ્લચ્ચયાદીનં પઞ્ચન્નં આપત્તીનં. મિચ્છાદિટ્ઠિ નામ ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તા દસવત્થુકા દિટ્ઠિ. ‘‘અન્તવા લોકો અનન્તવા લોકો’’તિઆદિકા અન્તં ગણ્હાપકદિટ્ઠિ અન્તગ્ગાહિકા નામ. આજીવહેતુ પઞ્ઞત્તાનં છન્નન્તિ આજીવહેતુપિ આપજ્જિતબ્બાનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે પારાજિકં, સઞ્ચરિત્તે સઙ્ઘાદિસેસો, ‘‘યો તે વિહારે વસતિ, સો અરહા’’તિ પરિયાયેન થુલ્લચ્ચયં, ભિક્ખુસ્સ પણીતભોજનવિઞ્ઞત્તિયા પાચિત્તિયં, ભિક્ખુનિયા પણીતભોજનવિઞ્ઞત્તિયા પાટિદેસનીયં, સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિયા દુક્કટન્તિ ઇમેસં પરિવારે (પરિ. ૨૮૭) વુત્તાનં છન્નં. ન હેતા આપત્તિયો આજીવહેતુ એવ પઞ્ઞત્તા સઞ્ચરિત્તાદીનં અઞ્ઞથાપિ આપજ્જિતબ્બતો. આજીવહેતુપિ એતાસં આપજ્જનં સન્ધાય એવં વુત્તં, આજીવહેતુપિ પઞ્ઞત્તાનન્તિ અત્થો. દિટ્ઠિવિપત્તિઆજીવવિપત્તીહિ ચોદેન્તોપિ તમ્મૂલિકાય આપત્તિયા એવ ચોદેતિ.

‘‘કસ્મા મં ન વન્દસી’’તિ પુચ્છિતે ‘‘અસ્સમણોસિ, અસક્યપુત્તિયોસી’’તિ અવન્દનકારણસ્સ વુત્તત્તા અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નો ન વન્દિતબ્બોતિ વદન્તિ. ચોદેતુકામતાય એવ અવન્દિત્વા અત્તના વત્તબ્બસ્સ વુત્તમત્થં ઠપેત્વા અવન્દિયભાવે તં કારણં ન હોતીતિ ચૂળગણ્ઠિપદે મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચ વુત્તં. અન્તિમવત્થુઅજ્ઝાપન્નસ્સ અવન્દિયેસુ અવુત્તત્તા તેન સદ્ધિં સયન્તસ્સ સહસેય્યાપત્તિયા અભાવતો, તસ્સ ચ પટિગ્ગહણસ્સ રુહનતો તદેવ યુત્તતરન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. કિઞ્ચાપિ યાવ સો ભિક્ખુભાવં પટિજાનાતિ, તાવ વન્દિતબ્બો, યદા પન ‘‘અસ્સમણોમ્હી’’તિ પટિજાનાતિ, તદા ન વન્દિતબ્બોતિ અયમેત્થ વિસેસો વેદિતબ્બો. અન્તિમવત્થું અજ્ઝાપન્નસ્સ હિ ભિક્ખુભાવં પટિજાનન્તસ્સેવ ભિક્ખુભાવો, ન તતો પરં. ભિક્ખુભાવં અપ્પટિજાનન્તો હિ અનુપસમ્પન્નપક્ખં ભજતિ. યસ્મા આમિસં દેન્તો અત્તનો ઇચ્છિતટ્ઠાનેયેવ દેતિ, તસ્મા પટિપાટિયા નિસિન્નાનં યાગુભત્તાદીનિ દેન્તેન એકસ્સ ચોદેતુકામતાય અદિન્નેપિ ચોદના નામ ન હોતીતિ આહ ‘‘ન તાવ તા ચોદના હોતી’’તિ.

૨૩૧. ચોદેતબ્બોતિ ચુદિતો, ચુદિતો એવ ચુદિતકો, અપરાધવન્તો પુગ્ગલો. ચોદેતીતિ ચોદકો, અપરાધપકાસકો. ચુદિતકો ચ ચોદકો ચ ચુદિતકચોદકા. ઉબ્બાહિકાયાતિ ઉબ્બહન્તિ વિયોજેન્તિ એતાય અલજ્જીનં તજ્જનિં વા કલહં વાતિ ઉબ્બાહિકા, સઙ્ઘસમ્મુતિ, તાય. વિનિચ્છિનનં નામ તાય સમ્મતભિક્ખૂહિ વિનિચ્છિનનમેવ. અલજ્જુસ્સન્નાય હિ પરિસાય સમથક્ખન્ધકે આગતેહિ દસહઙ્ગેહિ સમન્નાગતા દ્વે તયો ભિક્ખૂ તત્થેવ વુત્તાય ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાય સમ્મન્નિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં સમથક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૨૩૧-૨૩૨) –

‘‘તેહિ ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂહિ તસ્મિં અધિકરણે વિનિચ્છિયમાને અનન્તાનિ ચેવ ભસ્સાનિ જાયન્તિ, ન ચેકસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો વિઞ્ઞાયતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, એવરૂપં અધિકરણં ઉબ્બાહિકાય વૂપસમેતું. દસહઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ ઉબ્બાહિકાય સમ્મન્નિતબ્બો, સીલવા હોતિ, પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતિ આચારગોચરસમ્પન્નો અણુમત્તેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સાવી સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ, બહુસ્સુતો હોતિ સુતધરો સુતસન્નિચયો, યે તે ધમ્મા આદિકલ્યાણા મજ્ઝેકલ્યાણા પરિયોસાનકલ્યાણા સાત્થં સબ્યઞ્જનં કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં અભિવદન્તિ, તથારૂપસ્સ ધમ્મા બહુસ્સુતા હોન્તિ ધાતા વચસા પરિચિતા મનસાનુપેક્ખિતા દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા, ઉભયાનિ ખો પનસ્સ પાતિમોક્ખાનિ વિત્થારેન સ્વાગતાનિ હોન્તિ સુવિભત્તાનિ સુપ્પવત્તીનિ સુવિનિચ્છિતાનિ સુત્તસો અનુબ્યઞ્જનસો, વિનયે ખો પન છેકો હોતિ અસંહીરો, પટિબલો હોતિ ઉભો અત્થપચ્ચત્થિકે અસ્સાસેતું સઞ્ઞાપેતું નિજ્ઝાપેતું પેક્ખેતું પસ્સિતું પસાદેતું, અધિકરણસમુપ્પાદવૂપસમકુસલો હોતિ, અધિકરણં જાનાતિ, અધિકરણસમુદયં જાનાતિ, અધિકરણનિરોધં જાનાતિ, અધિકરણનિરોધગામિનિપટિપદં જાનાતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઇમેહિ દસહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં ભિક્ખું ઉબ્બાહિકાય સમ્મન્નિતું.

‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, સમ્મન્નિતબ્બો. પઠમં ભિક્ખુ યાચિતબ્બો, યાચિત્વા બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો –

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અમ્હાકં ઇમસ્મિં અધિકરણે વિનિચ્છિયમાને અનન્તાનિ ચેવ ભસ્સાનિ જાયન્તિ, ન ચેકસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો વિઞ્ઞાયતિ. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇત્થન્નામઞ્ચ ઇત્થન્નામઞ્ચ ભિક્ખું સમ્મન્નેય્ય ઉબ્બાહિકાય ઇમં અધિકરણં વૂપસમેતું, એસા ઞત્તિ.

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અમ્હાકં ઇમસ્મિં અધિકરણે વિનિચ્છિયમાને અનન્તાનિ ચેવ ભસ્સાનિ જાયન્તિ, ન ચેકસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો વિઞ્ઞાયતિ. સઙ્ઘો ઇત્થન્નામઞ્ચ ઇત્થન્નામઞ્ચ ભિક્ખું સમ્મન્નતિ ઉબ્બાહિકાય ઇમં અધિકરણં વૂપસમેતું. યસ્સાયસ્મતો ખમતિ ઇત્થન્નામસ્સ ચ ઇત્થન્નામસ્સ ચ ભિક્ખુનો સમ્મુતિ ઉબ્બાહિકાય ઇમં અધિકરણં વૂપસમેતું, સો તુણ્હસ્સ. યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્ય.

‘‘સમ્મતો સઙ્ઘેન ઇત્થન્નામો ચ ઇત્થન્નામો ચ ભિક્ખુ ઉબ્બાહિકાય ઇમં અધિકરણં વૂપસમેતું, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ.

તેહિ ચ સમ્મતેહિ વિસું વા નિસીદિત્વા તસ્સા એવ વા પરિસાય ‘‘અઞ્ઞેહિ ન કિઞ્ચિ કથેતબ્બ’’ન્તિ સાવેત્વા તં અધિકરણં વિનિચ્છિતબ્બં. તુમ્હાકન્તિ ચુદિતકચોદકે સન્ધાય વુત્તં.

‘‘કિમ્હીતિ કિસ્મિં વત્થુસ્મિં. કિમ્હિ નમ્પિ ન જાનાસીતિ કિમ્હિ નન્તિ વચનમ્પિ ન જાનાસિ. નાસ્સ અનુયોગો દાતબ્બોતિ નાસ્સ પુચ્છા પટિપુચ્છા દાતબ્બા’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૩૮૫-૩૮૬) વુત્તં, વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૩૮૬) પન – કિમ્હીતિ કિસ્મિં વત્થુસ્મિં, કતરવિપત્તિયન્તિ અત્થો. કિમ્હિ નં નામાતિ ઇદં ‘‘કતરાય વિપત્તિયા એતં ચોદેસી’’તિ યાય કાયચિ વિઞ્ઞાયમાનાય ભાસાય વુત્તેપિ ચોદકસ્સ વિનયે અપકતઞ્ઞુતાય ‘‘સીલાચારદિટ્ઠિઆજીવવિપત્તીસુ કતરાયાતિ મં પુચ્છતી’’તિ વિઞ્ઞાતું અસક્કોન્તસ્સ પુચ્છા, ન પન ‘‘કિમ્હી’’તિઆદિપદત્થમત્તં અજાનન્તસ્સ. ન હિ અનુવિજ્જકો ચોદકં બાલં અપરિચિતભાસાય ‘‘કિમ્હિ ન’’ન્તિ પુચ્છતિ. કિમ્હિ નમ્પિ ન જાનાસીતિ ઇદમ્પિ વચનમત્તં સન્ધાય વુત્તં ન હોતિ. ‘‘કતરવિપત્તિયા’’તિ વુત્તે ‘‘અસુકાય વિપત્તિયા’’તિ વત્તુમ્પિ ‘‘ન જાનાસી’’તિ વચનસ્સ અધિપ્પાયમેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘નાસ્સ અનુયોગો દાતબ્બો’’તિ.

‘‘તસ્સ નયો દાતબ્બો’’તિ તસ્સાતિ બાલસ્સ લજ્જિસ્સ. ‘‘તસ્સ નયો દાતબ્બો’’તિ વત્વા ચ ‘‘કિમ્હિ નં ચોદેસીતિ સીલવિપત્તિયા’’તિઆદિ અધિપ્પાયપ્પકાસનમેવ નયદાનં વુત્તં, ન પન કિમ્હિ-નં-પદાનંપરિયાયમત્તદસ્સનં. ન હિ બાલો ‘‘કતરવિપત્તિયં નં ચોદેસી’’તિ ઇમસ્સ વચનસ્સ અત્થે ઞાતેપિ વિપત્તિપ્પભેદં, અત્તના ચોદિયમાનં વિપત્તિસરૂપઞ્ચ જાનિતું સક્કોતિ, તસ્મા તેનેવ અજાનનેન અલજ્જી અપસાદેતબ્બો. કિમ્હિ નન્તિ ઇદમ્પિ ઉપલક્ખણમત્તં. અઞ્ઞેન વા યેન કેનચિ આકારેન અવિઞ્ઞુતં પકાસેત્વા વિસ્સજ્જેતબ્બોવ. ‘‘દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહાયા’’તિઆદિવચનતો ‘‘અલજ્જીનિગ્ગહત્થાય…પે… પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ વુત્તં. એહિતીતિ એતિ, હિ-કારો એત્થ આગમો દટ્ઠબ્બો, આગમિસ્સતીતિ અત્થો. દિટ્ઠસન્તાનેનાતિ દિટ્ઠનિયામેન. અલજ્જિસ્સ પટિઞ્ઞાય એવ કાતબ્બન્તિ વચનપટિવચનક્કમેનેવ દોસે આવિભૂતેપિ અલજ્જિસ્સ ‘‘અસુદ્ધો અહ’’ન્તિ દોસસમ્પટિચ્છનપટિઞ્ઞાય એવ આપત્તિયા કાતબ્બન્તિ અત્થો. કેચિ પન ‘‘અલજ્જિસ્સ એતં નત્થીતિ સુદ્ધપટિઞ્ઞાય એવ અનાપત્તિયા કાતબ્બન્તિ અયમેત્થ અત્થો સઙ્ગહિતો’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં અનુવિજ્જકસ્સેવ નિરત્થકત્તાપત્તિતો, ચોદકેનેવ અલજ્જિપટિઞ્ઞાય ઠાતબ્બતો. દોસોપગમપટિઞ્ઞા એવ હિ ઇધ પટિઞ્ઞાતિ અધિપ્પેતા, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘એતમ્પિ નત્થિ, એતમ્પિ નત્થીતિ પટિઞ્ઞં ન દેતી’’તિઆદિ.

તદત્થદીપનત્થન્તિ અલજ્જિસ્સ દોસે આવિભૂતેપિ તસ્સ દોસોપગમપટિઞ્ઞાય એવ કાતબ્બતાદીપનત્થં. વિવાદવત્થુસઙ્ખાતે અત્થે પચ્ચત્થિકા અત્થપચ્ચત્થિકા. સઞ્ઞં દત્વાતિ તેસં કથાપચ્છેદત્થં અભિમુખકરણત્થઞ્ચ સદ્દં કત્વા. વિનિચ્છિનિતું અનનુચ્છવિકોતિ અસુદ્ધોતિ સઞ્ઞાય ચોદકપક્ખે પવિટ્ઠત્તા અનુવિજ્જકભાવતો બહિભૂતત્તા અનુવિજ્જિતું અસક્કુણેય્યત્તં સન્ધાય વુત્તં. સન્દેહે એવ હિ સતિ અનુવિજ્જિતું સક્કા, અસુદ્ધલદ્ધિયા પન સતિ ચુદિતકેન વુત્તં સબ્બં અસચ્ચતોપિ પટિભાતિ, કથં તત્થ અનુવિજ્જના સિયાતિ.

તથા નાસિતકોવ ભવિસ્સતીતિ ઇમિના વિનિચ્છયમ્પિ અદત્વા સઙ્ઘતો વિયોજનં નામ લિઙ્ગનાસના વિય અયમ્પિ એકો નાસનપ્પકારોતિ દસ્સેતિ. એકસમ્ભોગપરિભોગાતિ ઇદં અત્તનો સન્તિકા તેસં વિમોચનત્થં વુત્તં, ન પન તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્ભોગે યોજનત્થં.

વિરદ્ધં હોતીતિ સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપન્નો હોતિ. આદિતો પટ્ઠાય અલજ્જી નામ નત્થીતિ ઇદં ‘‘પક્ખાનં અનુરક્ખણત્થાય પટિઞ્ઞં ન દેતી’’તિ ઇમસ્સ અલજ્જીલક્ખણસમ્ભવસ્સ કરણવચનં. પટિચ્છાદિતકાલતો પટ્ઠાય અલજ્જી નામ એવ, પુરિમો લજ્જિભાવો ન રક્ખતીતિ અત્થો. પટિઞ્ઞં ન દેતીતિ ‘‘સચે મયા કતદોસં વક્ખામિ, મય્હં અનુવત્તકા ભિજ્જિસ્સન્તી’’તિ પટિઞ્ઞં ન દેતિ. ઠાને ન તિટ્ઠતીતિ લજ્જિટ્ઠાને ન તિટ્ઠતિ, કાયવાચાસુ વીતિક્કમો હોતિ એવાતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘વિનિચ્છયો ન દાતબ્બો’’તિ, પુબ્બે પક્ખિકાનં પટિઞ્ઞાય વૂપસમિતસ્સપિ અધિકરણસ્સ દુવૂપસન્તતાય અયમ્પિ તથા નાસિતકોવ ભવિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો.

૨૩૨. અદિન્નાદાનવત્થું વિનિચ્છિનન્તેન પઞ્ચવીસતિ અવહારા સાધુકં સલ્લક્ખેતબ્બાતિ એત્થ પઞ્ચવીસતિ અવહારા નામ પઞ્ચ પઞ્ચકાનિ, તત્થ પઞ્ચ પઞ્ચકાનિ નામ નાનાભણ્ડપઞ્ચકં એકભણ્ડપઞ્ચકં સાહત્થિકપઞ્ચકં પુબ્બપયોગપઞ્ચકં થેય્યાવહારપઞ્ચકન્તિ. તથા હિ વુત્તં કઙ્ખાવિતરણિયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. દુતિયપારાજિકવણ્ણના) ‘‘તે પન અવહારા પઞ્ચ પઞ્ચકાનિ સમોધાનેત્વા સાધુકં સલ્લક્ખેતબ્બા’’તિઆદિ. તત્થ નાનાભણ્ડપઞ્ચકએકભણ્ડપઞ્ચકાનિ પદભાજને (પારા. ૯૨) વુત્તાનં ‘‘આદિયેય્ય, હરેય્ય, અવહરેય્ય, ઇરિયાપથં વિકોપેય્ય, ઠાના ચાવેય્યા’’તિ ઇમેસં પદાનં વસેન લબ્ભન્તિ. તથા હિ વુત્તં પોરાણેહિ –

‘‘આદિયન્તો હરન્તોવ;

હરન્તો ઇરિયાપથં;

વિકોપેન્તો તથા ઠાના;

ચાવેન્તોપિ પરાજિકો’’તિ.

તત્થ નાનાભણ્ડપઞ્ચકં સવિઞ્ઞાણકઅવિઞ્ઞાણકવસેન દટ્ઠબ્બં, ઇતરં સવિઞ્ઞાણકવસેનેવ. કથં? આદિયેય્યાતિ આરામં અભિયુઞ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. સામિકસ્સ વિમતિં ઉપ્પાદેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. સામિકો ‘‘ન મય્હં ભવિસ્સતી’’તિ ધુરં નિક્ખિપતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સ. હરેય્યાતિ અઞ્ઞસ્સ ભણ્ડં હરન્તો સીસે ભારં થેય્યચિત્તો આમસતિ, દુક્કટં. ફન્દાપેતિ, થુલ્લચ્ચયં. ખન્ધં ઓરોપેતિ, પારાજિકં. અવહરેય્યાતિ ઉપનિક્ખિત્તં ભણ્ડં ‘‘દેહિ મે ભણ્ડ’’ન્તિ વુચ્ચમાનો ‘‘નાહં ગણ્હામી’’તિ ભણતિ, દુક્કટં. સામિકસ્સ વિમતિં ઉપ્પાદેતિ, થુલ્લચ્ચયં. સામિકો ‘‘ન મય્હં ભવિસ્સતી’’તિ ધુરં નિક્ખિપતિ, પારાજિકં. ઇરિયાપથં વિકોપેય્યાતિ ‘‘સહભણ્ડહારકં નેસ્સામી’’તિ પઠમં પાદં અતિક્કામેતિ, થુલ્લચ્ચયં. દુતિયં પાદં અતિક્કામેતિ, પારાજિકં. ઠાના ચાવેય્યાતિ થલટ્ઠં ભણ્ડં થેય્યચિત્તો આમસતિ, દુક્કટં. ફન્દાપેતિ, થુલ્લચ્ચયં. ઠાના ચાવેતિ, પારાજિકં. એવં તાવ નાનાભણ્ડપઞ્ચકં વેદિતબ્બં. સસ્સામિકસ્સ પન દાસસ્સ વા તિરચ્છાનગતસ્સ વા યથાવુત્તેન અભિયોગાદિના નયેન આદિયનહરણ અવહરણ ઇરિયાપથવિકોપન ઠાનાચાવનવસેન એકભણ્ડપઞ્ચકં વેદિતબ્બં. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘તત્થ નાનેકભણ્ડાનં, પઞ્ચકાનં વસા પન;

આદિયનાદિપઞ્ચકા, દુવિધાતિ ઉદીરિતા’’તિ.

કતમં સાહત્થિકપઞ્ચકં? સાહત્થિકો આણત્તિકો નિસ્સગ્ગિયો અત્થસાધકો ધુરનિક્ખેપોતિ. તથા હિ વુત્તં –

‘‘સાહત્થાણત્તિકો ચેવ, નિસ્સગ્ગિયોત્થસાધકો;

ધુરનિક્ખેપકો ચાતિ, ઇદં સાહત્થપઞ્ચક’’ન્તિ.

તત્થ સાહત્થિકો નામ પરસ્સ ભણ્ડં સહત્થા અવહરતિ. આણત્તિકો નામ ‘‘અસુકસ્સ ભણ્ડં અવહરા’’તિ અઞ્ઞં આણાપેતિ. નિસ્સગ્ગિયો નામ સુઙ્કઘાતપરિકપ્પિતોકાસાનં અન્તો ઠત્વા બહિ પાતનં. અત્થસાધકો નામ ‘‘અસુકસ્સ ભણ્ડં યદા સક્કોસિ, તદા તં અવહરા’’તિ આણાપેતિ. તત્થ સચે પરો અનન્તરાયિકો હુત્વા તં અવહરતિ, આણાપકસ્સ આણત્તિક્ખણેયેવ પારાજિકં. પરસ્સ વા પન તેલકુમ્ભિયા પાદગ્ઘનકં તેલં અવસ્સં પિવનકાનિ ઉપાહનાદીનિ પક્ખિપતિ, હત્થતો મુત્તમત્તેયેવ પારાજિકં. ધુરનિક્ખેપો પન આરામાભિયોગઉપનિક્ખિત્તભણ્ડવસેન વેદિતબ્બો. તાવકાલિકભણ્ડદેય્યાનિ અદેન્તસ્સપિ એસેવ નયોતિ ઇદં સાહત્થિકપઞ્ચકં.

કતમં પુબ્બપયોગપઞ્ચકં? પુબ્બપયોગો સહપયોગો સંવિદાવહારો સઙ્કેતકમ્મં નિમિત્તકમ્મન્તિ. તેન વુત્તં –

‘‘પુબ્બસહપયોગો ચ, સંવિદાહરણં તથા;

સઙ્કેતકમ્મં નિમિત્તં, ઇદં સાહત્થપઞ્ચક’’ન્તિ.

તત્થ આણત્તિવસેન પુબ્બપયોગો વેદિતબ્બો. ઠાનાચાવનવસેન, ખિલાદીનિ સઙ્કામેત્વા ખેત્તાદિગ્ગહણવસેન ચ સહપયોગો વેદિતબ્બો. સંવિદાવહારો નામ ‘‘અસુકં નામ ભણ્ડં અવહરિસ્સામા’’તિ સંવિદહિત્વા સમ્મન્તયિત્વા અવહરણં. એવં સંવિદહિત્વા ગતેસુ હિ એકેનપિ તસ્મિં ભણ્ડે ઠાના ચાવિતે સબ્બેસં અવહારો હોતિ. સઙ્કેતકમ્મં નામ સઞ્જાનનકમ્મં. સચે હિ પુરેભત્તાદીસુ યં કિઞ્ચિ કાલં પરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘અસુકસ્મિં કાલે ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહરા’’તિ વુત્તો સઙ્કેતતો અપચ્છા અપુરે તં અવહરતિ, સઙ્કેતકારકસ્સ સઙ્કેતકરણક્ખણેયેવ અવહારો. નિમિત્તકમ્મં નામ સઞ્ઞુપ્પાદનત્થં અક્ખિનિખણનાદિનિમિત્તકરણં. સચે હિ એવં કતનિમિત્તતો અપચ્છા અપુરે ‘‘યં અવહરા’’તિ વુત્તો, તં અવહરતિ, નિમિત્તકારકસ્સ નિમિત્તક્ખણેયેવ અવહારોતિ ઇદં પુબ્બપયોગપઞ્ચકં.

કતમં થેય્યાવહારપઞ્ચકં? થેય્યાવહારો પસય્હાવહારો પરિકપ્પાવહારો પટિચ્છન્નાવહારો કુસાવહારોતિ. તેન વુત્તં –

‘‘થેય્યા પસય્હા પરિકપ્પા, પટિચ્છન્ના કુસા તથા;

અવહારા ઇમે પઞ્ચ, થેય્યાવહારપઞ્ચક’’ન્તિ.

તત્થ યો સન્ધિચ્છેદાદીનિ કત્વા અદિસ્સમાનો અવહરતિ, કૂટતુલાકૂટમાનકૂટકહાપણાદીહિ વા વઞ્ચેત્વા ગણ્હાતિ, તસ્સેવં ગણ્હતો અવહારો થેય્યાવહારોતિ વેદિતબ્બો. યો પન પસય્હ બલક્કારેન પરેસં સન્તકં ગણ્હાતિ ગામઘાતકાદયો વિય, અત્તનો પત્તબલિતો વા વુત્તનયેનેવ અધિકં ગણ્હાતિ રાજભટાદયો વિય, તસ્સેવં ગણ્હતો અવહારો પસય્હાવહારોતિ વેદિતબ્બો. પરિકપ્પેત્વા ગહણં પન પરિકપ્પાવહારો નામ.

સો ભણ્ડોકાસસ્સ વસેન દુવિધો. તત્રાયં ભણ્ડપરિકપ્પો – સાટકત્થિકો અન્તોગબ્ભં પવિસિત્વા ‘‘સચે સાટકો ભવિસ્સતિ, ગણ્હિસ્સામિ. સચે સુત્તં, ન ગણ્હિસ્સામી’’તિ પરિકપ્પેત્વા અન્ધકારે પસિબ્બકં ગણ્હાતિ. તત્ર ચે સાટકો હોતિ, ઉદ્ધારેયેવ પારાજિકં. સુત્તઞ્ચે હોતિ, રક્ખતિ. બહિ નીહરિત્વા મુઞ્ચિત્વા ‘‘સુત્ત’’ન્તિ ઞત્વા પુન આહરિત્વા ઠપેતિ, રક્ખતિયેવ. ‘‘સુત્ત’’ન્તિ ઞત્વાપિ યં લદ્ધં, તં ગહેતબ્બન્તિ ગચ્છતિ, પદવારેન કારેતબ્બો. ભૂમિયં ઠપેત્વા ગણ્હાતિ, ઉદ્ધારે પારાજિકં. ‘‘ચોરો ચોરો’’તિ અનુબન્ધો છડ્ડેત્વા પલાયતિ, રક્ખતિ. સામિકા દિસ્વા ગણ્હન્તિ, રક્ખતિયેવ. અઞ્ઞો ચે ગણ્હાતિ, ભણ્ડદેય્યં. સામિકેસુ નિવત્તન્તેસુ સયં દિસ્વા પંસુકૂલસઞ્ઞાય ‘‘પગેવેતં મયા ગહિતં, મમ દાનિ સન્તક’’ન્તિ ગણ્હન્તસ્સપિ ભણ્ડદેય્યમેવ. તત્થ ય્વાયં ‘‘સચે સાટકો ભવિસ્સતિ, ગણ્હિસ્સામી’’તિઆદિના નયેન પવત્તો પરિકપ્પો, અયં ભણ્ડપરિકપ્પો નામ. ઓકાસપરિકપ્પો પન એવં વેદિતબ્બો – એકચ્ચો પન પરપરિવેણાદીનિ પવિટ્ઠો કિઞ્ચિ લોભનેય્યભણ્ડં દિસ્વા ગબ્ભદ્વારપમુખહેટ્ઠા પાસાદદ્વારકોટ્ઠકરુક્ખમૂલાદિવસેન પરિચ્છેદં કત્વા ‘‘સચે મં એત્થન્તરે પસ્સિસ્સન્તિ, દટ્ઠુકામતાય ગહેત્વા વિચરન્તો વિય દસ્સામિ. નો ચે પસ્સિસ્સન્તિ, હરિસ્સામી’’તિ પરિકપ્પેતિ, તસ્સ તં આદાય પરિકપ્પિતપરિચ્છેદં અતિક્કન્તમત્તે અવહારો હોતિ. ઇતિ ય્વાયં વુત્તનયેનેવ પવત્તો પરિકપ્પો, અયં ઓકાસપરિકપ્પો નામ. એવમિમેસં દ્વિન્નં પરિકપ્પાનં વસેન પરિકપ્પેત્વા ગણ્હતો અવહારો પરિકપ્પાવહારોતિ વેદિતબ્બો.

પટિચ્છાદેત્વા પન અવહરણં પટિચ્છન્નાવહારો. સો એવં વેદિતબ્બો – યો ભિક્ખુ ઉય્યાનાદીસુ પરેસં ઓમુઞ્ચિત્વા ઠપિતં અઙ્ગુલિમુદ્દિકાદિં દિસ્વા ‘‘પચ્છા ગણ્હિસ્સામી’’તિ પંસુના વા પણ્ણેન વા પટિચ્છાદેતિ, તસ્સ એત્તાવતા ઉદ્ધારો નત્થીતિ ન તાવ અવહારો હોતિ. યદા પન સામિકા વિચિનન્તા અપસ્સિત્વા ‘‘સ્વે જાનિસ્સામા’’તિ સાલયાવ ગતા હોન્તિ, અથસ્સ તં ઉદ્ધરતો ઉદ્ધારે અવહારો. ‘‘પટિચ્છન્નકાલેયેવ એતં મમ સન્તક’’ન્તિ સકસઞ્ઞાય વા ‘‘ગતાદાનિ તે, છડ્ડિતભણ્ડં ઇદ’’ન્તિ પંસુકૂલસઞ્ઞાય વા ગણ્હન્તસ્સ પન ભણ્ડદેય્યં. તેસુ દુતિયતતિયદિવસે આગન્ત્વા વિચિનિત્વા અદિસ્વા ધુરનિક્ખેપં કત્વા ગતેસુપિ ગહિતં ભણ્ડદેય્યમેવ. પચ્છા ઞત્વા ચોદિયમાનસ્સ અદદતો સામિકાનં ધુરનિક્ખેપે અવહારો હોતિ. કસ્મા? યસ્મા તસ્સ પયોગેન તેહિ ન દિટ્ઠં. યો પન તથારૂપં ભણ્ડં યથાઠાને ઠિતંયેવ અપ્પટિચ્છાદેત્વા થેય્યચિત્તો પાદેન અક્કમિત્વા કદ્દમે વા વાલિકાય વા પવેસેતિ, તસ્સ પવેસિતમત્તેયેવ અવહારો.

કુસં સઙ્કામેત્વા પન અવહરણં કુસાવહારો નામ. સોપિ એવં વેદિતબ્બો – યો ભિક્ખુ વિલીવમયં વા તાલપણ્ણમયં વા કતસઞ્ઞાણં યં કિઞ્ચિ કુસં પાતેત્વા ચીવરે ભાજિયમાને અત્તનો કોટ્ઠાસસ્સ સમીપે ઠિતં સમગ્ઘતરં વા મહગ્ઘતરં વા સમસમં વા અગ્ઘેન પરસ્સ કોટ્ઠાસં હરિતુકામો અત્તનો કોટ્ઠાસે પતિતં કુસં પરસ્સ કોટ્ઠાસે પાતેતુકામતાય ઉદ્ધરતિ, રક્ખતિ તાવ. પરસ્સ કોટ્ઠાસે પાતિતે રક્ખતેવ. યદા પન તસ્મિં પતિતે પરસ્સ કોટ્ઠાસતો પરસ્સ કુસં ઉદ્ધરતિ, ઉદ્ધટમત્તે અવહારો. સચે પઠમતરં પરસ્સ કોટ્ઠાસતો કુસં ઉદ્ધરતિ, અત્તનો કોટ્ઠાસે પાતેતુકામતાય ઉદ્ધારે રક્ખતિ, પાતનેપિ રક્ખતિ. અત્તનો કોટ્ઠાસતો પન અત્તનો કુસં ઉદ્ધરતો ઉદ્ધારેયેવ રક્ખતિ, તં ઉદ્ધરિત્વા પરકોટ્ઠાસે પાતેન્તસ્સ હત્થતો મુત્તમત્તે અવહારો હોતિ, અયં કુસાવહારો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન સમન્તપાસાદિકતો (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૨) ગહેતબ્બો.

તુલયિત્વાતિ ઉપપરિક્ખિત્વા.

સામીચીતિ વત્તં, આપત્તિ પન નત્થીતિ અધિપ્પાયો.

મહાજનસમ્મદ્દોતિ મહાજનસઙ્ખોભો. ભટ્ઠે જનકાયેતિ અપગતે જનકાયે. ‘‘ઇદઞ્ચ કાસાવં અત્તનો સન્તકં કત્વા એતસ્સેવ ભિક્ખુનો દેહી’’તિ કિં કારણા એવમાહ? ચીવરસ્સામિકેન ધુરનિક્ખેપો કતો, તસ્મા તસ્સ અદિન્નં ગહેતું ન વટ્ટતિ. અવહારકોપિ વિપ્પટિસારસ્સ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય ચીવરસ્સામિકં પરિયેસન્તો વિચરતિ ‘‘દસ્સામી’’તિ, ચીવરસ્સામિકેન ચ ‘‘મમેત’’ન્તિ વુત્તે એતેનપિ અવહારકેન આલયો પરિચ્ચત્તો, તસ્મા એવમાહ. યદિ એવં ચીવરસ્સામિકોયેવ ‘‘અત્તનો સન્તકં ગણ્હાહી’’તિ કસ્મા ન વુત્તોતિ? ઉભિન્નં કુક્કુચ્ચવિનોદનત્થં. કથં? અવહારકસ્સ ‘‘મયા સહત્થેન ન દિન્નં, ભણ્ડદેય્યમેત’’ન્તિ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પજ્જેય્ય, ઇતરસ્સ ‘‘મયા પઠમં ધુરનિક્ખેપં કત્વા પચ્છા અદિન્નં ગહિત’’ન્તિ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પજ્જેય્યાતિ.

સમગ્ઘન્તિ અપ્પગ્ઘં.

દારુઅત્થં ફરતીતિ દારૂહિ કત્તબ્બકિચ્ચં સાધેતિ. મયિ સન્તેતિઆદિ સબ્બં રઞ્ઞા પસાદેન વુત્તં, થેરેન પન ‘‘અનનુચ્છવિકં કત’’ન્તિ ન મઞ્ઞિતબ્બં.

એકદિવસં દન્તકટ્ઠચ્છેદનાદિના યા અયં અગ્ઘહાનિ વુત્તા, સા ભણ્ડસ્સામિના કિણિત્વા ગહિતમેવ સન્ધાય વુત્તા. સબ્બં પનેતં અટ્ઠકથાચરિયપ્પમાણેન ગહેતબ્બં. પાસાણઞ્ચ સક્ખરઞ્ચ પાસાણસક્ખરં.

‘‘ધારેય્ય અત્થં વિચક્ખણો’’તિ ઇમસ્સેવ વિવરણં ‘‘આપત્તિં વા અનાપત્તિં વા’’તિઆદિ. ‘‘સિક્ખાપદં સમં તેના’’તિ ઇતો પુબ્બે એકા ગાથા –

‘‘દુતિયં અદુતિયેન, યં જિનેન પકાસિતં;

પરાજિતકિલેસેન, પારાજિકપદં ઇધા’’તિ.

તાય સદ્ધિં ઘટેત્વા અદુતિયેન પરાજિતકિલેસેન જિનેન દુતિયં યં ઇદં પારાજિકપદં પકાસિતં, ઇધ તેન સમં અનેકનયવોકિણ્ણં ગમ્ભીરત્થવિનિચ્છયં અઞ્ઞં કિઞ્ચિ સિક્ખાપદં ન વિજ્જતીતિ યોજના. તત્થ પરાજિતકિલેસેનાતિ સન્તાને પુન અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદને ચતૂહિ મગ્ગઞાણેહિ સહ વાસનાય સમુચ્છિન્નસબ્બકિલેસેન. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૫૯) પન ‘‘પરાજિતકિલેસેનાતિ વિજિતકિલેસેન, નિકિલેસેનાતિ અત્થો’’તિ વુત્તં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને.

તેનાતિ તેન દુતિયપારાજિકસિક્ખાપદેન. અત્થો નામ પાળિઅત્થો. વિનિચ્છયો નામ પાળિમુત્તવિનિચ્છયો. અત્થો ચ વિનિચ્છયો ચ અત્થવિનિચ્છયા, તે ગમ્ભીરા યસ્મિન્તિ ગમ્ભીરત્થવિનિચ્છયં . વત્થુમ્હિ ઓતિણ્ણેતિ ચોદનાવસેન વા અત્તનાવ અત્તનો વીતિક્કમારોચનવસેન વા સઙ્ઘમજ્ઝે અદિન્નાદાનવત્થુસ્મિં ઓતિણ્ણે. એત્થાતિ ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં. વિનિચ્છયોતિ આપત્તાનાપત્તિનિયમનં. અવત્વાવાતિ ‘‘ત્વં પારાજિકં આપન્નો’’તિ અવત્વાવ. કપ્પિયેપિ ચ વત્થુસ્મિન્તિ અત્તના ગહેતું કપ્પિયે માતુપિતુઆદિસન્તકેપિ વત્થુસ્મિં. લહુવત્તિનોતિ થેય્યચિત્તુપ્પાદેન લહુપરિવત્તિનો. આસીવિસન્તિ સીઘમેવ સકલસરીરે ફરણસમત્થવિસં.

૨૩૩. પકતિમનુસ્સેહિ ઉત્તરિતરાનં બુદ્ધાદિઉત્તમપુરિસાનં અધિગમધમ્મોતિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો, તસ્સ પરેસં આરોચનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનં. તં વિનિચ્છિનન્તેન છ ઠાનાનિ સોધેતબ્બાનીતિ યોજના. તત્થ કિં તે અધિગતન્તિ અધિગમપુચ્છા. કિન્તિ તે અધિગતન્તિ ઉપાયપુચ્છા. કદા તે અધિગતન્તિ કાલપુચ્છા. કત્થ તે અધિગતન્તિ ઓકાસપુચ્છા. કતમે તે કિલેસા પહીનાતિ પહીનકિલેસપુચ્છા. કતમેસં ત્વં ધમ્માનં લાભીતિ પટિલદ્ધધમ્મપુચ્છા. ઇદાનિ તમેવ છટ્ઠાનવિસોધનં વિત્થારેતુમાહ ‘‘સચે હી’’તિઆદિ. તત્થ એત્તાવતાતિ એત્તકેન બ્યાકરણવચનમત્તેન ન સક્કારો કાતબ્બો. બ્યાકરણઞ્હિ એકસ્સ અયાથાવતોપિ હોતીતિ. ઇમેસુ છસુ ઠાનેસુ સોધનત્થં એવં વત્તબ્બોતિ યથા નામ જાતરૂપપતિરૂપકમ્પિ જાતરૂપં વિય ખાયતીતિ જાતરૂપં નિઘંસનતાપનછેદનેહિ સોધેતબ્બં, એવમેવ ઇદાનેવ વુત્તેસુ છસુ ઠાનેસુ પક્ખિપિત્વા સોધનત્થં વત્તબ્બો. વિમોક્ખાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન સમાપત્તિઞાણદસ્સનમગ્ગભાવનાફલસચ્છિકિરિયાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પાકટો હોતિ અધિગતવિસેસસ્સ સતિસમ્મોસાભાવતો. સેસપુચ્છાસુપિ ‘‘પાકટો હોતી’’તિ પદે એસેવ નયો.

સબ્બેસઞ્હિ અત્તના અધિગતમગ્ગેન પહીના કિલેસા પાકટા હોન્તીતિ ઇદં યેભુય્યવસેન વુત્તં. કસ્સચિ હિ અત્તના અધિગતમગ્ગવજ્ઝકિલેસેસુ સન્દેહો ઉપ્પજ્જતિયેવ મહાનામસ્સ સક્કસ્સ વિય. સો હિ સકદાગામી સમાનોપિ ‘‘તસ્સ મય્હં, ભન્તે, એવં હોતિ – કો સુ નામ મે ધમ્મો અજ્ઝત્તં અપ્પહીનો, યેન મે એકદા લોભધમ્માપિ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠન્તિ, દોસધમ્માપિ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠન્તિ, મોહધમ્માપિ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠન્તી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૭૫) ભગવન્તં પુચ્છિ. અયં કિર રાજા સકદાગામિમગ્ગેન લોભદોસમોહા નિરવસેસા પહીયન્તીતિ સઞ્ઞી અહોસીતિ.

યાય પટિપદાય યસ્સ અરિયમગ્ગો આગચ્છતિ, સા પુબ્બભાગપટિપત્તિ આગમનપટિપદા. સોધેતબ્બાતિ સુદ્ધા, ઉદાહુ ન સુદ્ધાતિ વિચારણવસેન સોધેતબ્બા. ‘‘ન સુજ્ઝતીતિ તત્થ તત્થ પમાદપટિપત્તિસમ્ભવતો. અપનેતબ્બોતિ અત્તનો પટિઞ્ઞાય અપનેતબ્બો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૧૯૭-૧૯૮). વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૯૭) પન ‘‘ન સુજ્ઝતીતિ પુચ્છિયમાનો પટિપત્તિક્કમં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા કથેસિ. અપનેતબ્બોતિ તયા વુત્તક્કમેનાયં ધમ્મો ન સક્કા અધિગન્તુન્તિ અધિગતમાનતો અપનેતબ્બો’’તિ વુત્તં. ‘‘સુજ્ઝતી’’તિ વત્વા સુજ્ઝનાકારં દસ્સેતું ‘‘દીઘરત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. પઞ્ઞાયતીતિ એત્થાપિ ‘‘યદી’’તિ પદં આનેત્વા યદિ સો ભિક્ખુ તાય પટિપદાય પઞ્ઞાયતીતિ સમ્બન્ધો. ચતૂસુ પચ્ચયેસુ અલગ્ગત્તા ‘‘આકાસે પાણિસમેન ચેતસા’’તિ વુત્તં. વુત્તસદિસં બ્યાકરણં હોતીતિ યોજના. તત્થ વુત્તસદિસન્તિ તસ્સ ભિક્ખુનો બ્યાકરણં ઇમસ્મિં સુત્તે વુત્તેન સદિસં, સમન્તિ અત્થો. ખીણાસવસ્સ પટિપત્તિસદિસા પટિપત્તિ હોતીતિ દીઘરત્તં સુવિક્ખમ્ભિતકિલેસત્તા, ઇદઞ્ચ અરહત્તં પટિજાનન્તસ્સ વસેન વુત્તં. તેનાહ ‘‘ખીણાસવસ્સ નામા’’તિઆદિ. ખીણાસવસ્સ નામ…પે… ન હોતીતિ પહીનવિપલ્લાસત્તા, જીવિતનિકન્તિયા ચ અભાવતો ન હોતિ, પુથુજ્જનસ્સ પન અપ્પહીનવિપલ્લાસત્તા જીવિતનિકન્તિસબ્ભાવતો ચ અપ્પમત્તકેનપિ હોતિ, એવં સુવિક્ખમ્ભિતકિલેસસ્સ વત્તનસેક્ખધમ્મપટિજાનનં ઇમિના ભયુપ્પાદનેન, અમ્બિલાદિદસ્સને ખેળુપ્પાદાદિના ચ ન સક્કા વીમંસિતું, તસ્મા તસ્સ વચનેનેવ તં સદ્ધાતબ્બં.

અયં ભિક્ખુ સમ્પન્નવેય્યાકરણોતિ ઇદં ન કેવલં અભાયનકમેવ સન્ધાય વુત્તં એકચ્ચસ્સ સૂરજાતિકસ્સ પુથુજ્જનસ્સપિ અભાયનતો, રજ્જનીયારમ્મણાનં બદરસાળવાદિઅમ્બિલમદ્દનાદીનં ઉપયોજનેપિ ખેળુપ્પાદાદિતણ્હુપ્પત્તિરહિતં સબ્બથા સુવિસોધિતમેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

૨૩૪. ‘‘નીહરિત્વાતિ સાસનતો નીહરિત્વા’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫) વુત્તં, વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૫) પન ‘‘નીહરિત્વાતિ પાળિતો ઉદ્ધરિત્વા’’તિ. તથા હિ ‘‘પઞ્ચહુપાલિ, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન ભિક્ખુના નાનુયુઞ્જિતબ્બં. કતમેહિ પઞ્ચહિ? સુત્તં ન જાનાતિ, સુત્તાનુલોમં ન જાનાતી’’તિઆદિપાળિતો (પરિ. ૪૪૨) સુત્તં સુત્તાનુલોમઞ્ચ નીહરિંસુ, ‘‘અનાપત્તિ એવં અમ્હાકં આચરિયાનં ઉગ્ગહો પરિપુચ્છાતિ ભણતી’’તિ એવમાદિતો આચરિયવાદં, ‘‘આયસ્મા ઉપાલિ એવમાહ ‘અનાપત્તિ આવુસો સુપિનન્તેના’’તિ (પારા. ૭૮) એવમાદિતો અત્તનોમતિં નીહરિંસુ. સા ચ થેરસ્સ અત્તનોમતિ સુત્તેન સઙ્ગહિતત્તા સુત્તં જાતં, એવમઞ્ઞાપિ સુત્તાદીહિ સઙ્ગહિતાવ ગહેતબ્બા, નેતરાતિ વેદિતબ્બં. અથ વા નીહરિત્વાતિ વિભજિત્વા, સાટ્ઠકથં સકલં વિનયપિટકં સુત્તાદીસુ ચતૂસુ પદેસેસુ પક્ખિપિત્વા ચતુધા વિભજિત્વા વિનયં પકાસેસું તબ્બિનિમુત્તસ્સ અભાવાતિ અધિપ્પાયો. વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૫) ‘‘નીહરિત્વાતિ એત્થ સાસનતો નીહરિત્વાતિ અત્થો…પે… તાય હિ અત્તનોમતિયા થેરો એતદગ્ગટ્ઠપનં લભતિ. અપિચ વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘અનુપસમ્પન્નેન પઞ્ઞત્તેન વા અપઞ્ઞત્તેન વા વુચ્ચમાનો…પે… અનાદરિયં કરોતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’તિ. તત્થ હિ પઞ્ઞત્તં નામ સુત્તં, સેસત્તયં અપઞ્ઞત્તં નામ. તેનાયં ‘ચતુબ્બિધઞ્હિ વિનયં, મહાથેરા’તિ ગાથા સુવુત્તા’’તિ વુત્તં.

વુત્તન્તિ મિલિન્દપઞ્હે નાગસેનત્થેરેન વુત્તં. પજ્જતે અનેન અત્થોતિ પદં, ભગવતા કણ્ઠાદિવણ્ણુપ્પત્તિટ્ઠાનં આહચ્ચ વિસેસેત્વા ભાસિતં પદં આહચ્ચપદં, ભગવતોયેવ વચનં. તેનાહ ‘‘આહચ્ચપદન્તિ સુત્તં અધિપ્પેત’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૫) પન ‘‘કણ્ઠાદિવણ્ણુપ્પત્તિટ્ઠાનકરણાદીહિ નીહરિત્વા અત્તનો વચીવિઞ્ઞત્તિયાવ ભાસિતં વચનં આહચ્ચપદ’’ન્તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૫) પન ‘‘અટ્ઠ વણ્ણટ્ઠાનાનિ આહચ્ચ વુત્તેન પદનિકાયેનાતિ અત્થો, ઉદાહટેન કણ્ઠોક્કન્તેન પદસમૂહેનાતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં. ‘‘ઇદં કપ્પતિ, ઇદં ન કપ્પતી’’તિ એવં અવિસેસેત્વા ‘‘યં ભિક્ખવે મયા ‘ઇદં ન કપ્પતી’તિ અપ્પટિક્ખિત્તં, તઞ્ચે અકપ્પિયં અનુલોમેતિ, કપ્પિયં પટિબાહતિ, તં વો ન કપ્પતી’’તિઆદિના (મહાવ. ૩૦૫) વુત્તસામઞ્ઞલક્ખણં ઇધ રસોતિ અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘રસોતિ સુત્તાનુલોમ’’ન્તિ. રસોતિ સારો ‘‘પત્તરસો’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૬૨૮-૬૩૦) વિય, પટિક્ખિત્તાનુઞ્ઞાતસુત્તસારોતિ અત્થો. રસોતિ વા લક્ખણં પટિવત્થુકં અનુદ્ધરિત્વા લક્ખણાનુલોમેન વુત્તત્તા. રસેનાતિ તસ્સ આહચ્ચભાસિતસ્સ રસેન, તતો ઉદ્ધટેન વિનિચ્છયેનાતિ અત્થો. સુત્તછાયા વિય હિ સુત્તાનુલોમન્તિ. ધમ્મસઙ્ગાહકપભુતિઆચરિયપરમ્પરતો આનીતા અટ્ઠકથાતન્તિ ઇધ ‘‘આચરિયવંસો’’તિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘આચરિયવંસોતિ આચરિયવાદો’’તિ, આચરિયવાદો ‘‘આચરિયવંસો’’તિ વુત્તો પાળિયં વુત્તાનં આચરિયાનં પરમ્પરાય આભતોવ પમાણન્તિ દસ્સનત્થં. અધિપ્પાયોતિ કારણોપપત્તિસિદ્ધો ઉહાપોહનયપવત્તો પચ્ચક્ખાદિપમાણપતિરૂપકો. અધિપ્પાયોતિ એત્થ ‘‘અત્તનોમતી’’તિ કેચિ અત્થં વદન્તિ.

વિનયપિટકે પાળીતિ ઇધ અધિકારવસેન વુત્તં, સેસપિટકેસુપિ સુત્તાદિચતુનયા યથાનુરૂપં લબ્ભન્તેવ.

‘‘મહાપદેસાતિ મહાઓકાસા. મહન્તાનિ વિનયસ્સ પતિટ્ઠાપનટ્ઠાનાનિ, યેસુ પતિટ્ઠાપિતો વિનયો વિનિચ્છિનીયતિ અસન્દેહતો, મહન્તાનિ વા કારણાનિ મહાપદેસા, મહન્તાનિ વિનયવિનિચ્છયકારણાનીતિ વુત્તં હોતિ. અત્થતો પન ‘યં ભિક્ખવે’તિઆદિના વુત્તાસાધિપ્પાયા પાળિયેવ મહાપદેસાતિ વદન્તિ. તેનેવાહ ‘યે ભગવતા એવં વુત્તા’તિઆદિ. ઇમે ચ મહાપદેસા ખન્ધકે આગતા, તસ્મા તેસં વિનિચ્છયકથા તત્થેવ આવિ ભવિસ્સતીતિ ઇધ ન વુચ્ચતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૫) પન ‘‘મહાપદેસાતિ મહાઓકાસા મહાવિસયા, તે અત્થતો ‘યં ભિક્ખવેતિઆદિપાળિવસેન અકપ્પિયાનુલોમતો કપ્પિયાનુલોમતો ચ પુગ્ગલેહિ નયતો તથા તથા ગય્હમાના અત્થનયા એવ. તે હિ ભગવતા સરૂપતો અવુત્તેસુપિ પટિક્ખિત્તાનુલોમેસુ અનુઞ્ઞાતાનુલોમેસુ ચ સેસેસુ કિચ્ચેસુ નિવત્તિપવત્તિહેતુતાય મહાગોચરાતિ ‘મહાપદેસા’તિ વુત્તા, ન પન ‘યં ભિક્ખવે મયા ઇદં ન કપ્પતી’તિઆદિના વુત્તા સાધિપ્પાયા પાળિયેવ તસ્સા સુત્તે પવિટ્ઠત્તા. ‘સુત્તાનુલોમમ્પિ સુત્તે ઓતારેતબ્બં…પે… સુત્તમેવ બલવતર’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫) હિ વુત્તં. ન હેસા સાધિપ્પાયા પાળિ સુત્તે ઓતારેતબ્બા, ન ગહેતબ્બા વા હોતિ. યેનાયં સુત્તાનુલોમં સિયા, તસ્મા ઇમં પાળિઅધિપ્પાયં નિસ્સાય પુગ્ગલેહિ ગહિતા યથાવુત્તઅત્થાવ સુત્તાનુલોમં, તંપકાસકત્તા પન અયં પાળિપિ સુત્તાનુલોમન્તિ ગહેતબ્બં. તેનાહ ‘યે ભગવતા એવં વુત્તા’તિઆદિ. ‘યં ભિક્ખવે’તિઆદિપાળિનયેન હિ પુગ્ગલેહિ ગહિતબ્બા યે અકપ્પિયાનુલોમાદયો અત્થા વુત્તા, તે મહાપદેસાતિ અત્થો’’તિ વુત્તં.

વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૫) ‘‘પરિવારટ્ઠકથાયં ઇધ ચ કિઞ્ચાપિ ‘સુત્તાનુલોમં નામ ચત્તારો મહાપદેસા’તિ વુત્તં, અથ ખો મહાપદેસનયસિદ્ધં પટિક્ખિત્તાપટિક્ખિત્તં અનુઞ્ઞાતાનનુઞ્ઞાતં કપ્પિયાકપ્પિયન્તિ અત્થતો વુત્તં હોતિ. તત્થ યસ્મા ‘ઠાનં ઓકાસો પદેસોતિ કારણવેવચનાનિ ‘અટ્ઠાનમેતં, આનન્દ, અનવકાસો’તિઆદિ સાસનતો, ‘નિગ્ગહટ્ઠાન’ન્તિ ચ ‘અસન્દિટ્ઠિટ્ઠાન’ન્તિ ચ ‘અસન્દિટ્ઠિ ચ પન પદેસો’તિ ચ લોકતો, તસ્મા મહાપદેસાતિ મહાકારણાનીતિ અત્થો. કારણં નામ ઞાપકો હેતુ ઇધાધિપ્પેતં, મહન્તભાવો પન તેસં મહાવિસયત્તા મહાભૂતાનં વિય. તે દુવિધા વિનયમહાપદેસા સુત્તન્તિકમહાપદેસા ચાતિ. તત્થ વિનયમહાપદેસા વિનયે યોગં ગચ્છન્તિ, ઇતરે ઉભયત્થાપિ, તેનેવ પરિવારે (પરિ. ૪૪૨) અનુયોગવત્તે ‘ધમ્મં ન જાનાતિ, ધમ્માનુલોમં ન જાનાતી’તિ’’ વુત્તં. તત્થ ધમ્મન્તિ ઠપેત્વા વિનયપિટકં અવસેસં પિટકદ્વયં, ધમ્માનુલોમન્તિ સુત્તન્તિકે ચત્તારો મહાપદેસેતિઆદિ.

યદિ સાપિ તત્થ તત્થ ભગવતા પવત્તિતા પકિણ્ણકદેસનાવ અટ્ઠકથા, સા પન ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ પઠમં તીણિ પિટકાનિ સઙ્ગાયિત્વા તસ્સ અત્થવણ્ણનાનુરૂપેનેવ વાચનામગ્ગં આરોપિતત્તા ‘‘આચરિયવાદો’’તિ વુચ્ચતિ ‘‘આચરિયા વદન્તિ સંવણ્ણેન્તિ પાળિં એતેના’’તિ કત્વા. તેનાહ ‘‘આચરિયવાદો નામ…પે… અટ્ઠકથાતન્તી’’તિ. તિસ્સો હિ સઙ્ગીતિયો આરુળ્હોયેવ બુદ્ધવચનસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભૂતો કથામગ્ગો મહામહિન્દત્થેરેન તમ્બપણ્ણિદીપં આભતો, પચ્છા તમ્બપણ્ણિયેહિ મહાથેરેહિ સીહળભાસાય ઠપિતો નિકાયન્તરલદ્ધિસઙ્કરપરિહરણત્થં. ભગવતો પકિણ્ણકદેસનાભૂતા ચ સુત્તાનુલોમભૂતા ચ અટ્ઠકથા યસ્મા ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ પાળિવણ્ણનાક્કમેન સઙ્ગહેત્વા વુત્તા, તસ્મા આચરિયવાદોતિ વુત્તા. એતેન ચ અટ્ઠકથા સુત્તસુત્તાનુલોમેસુ અત્થતો સઙ્ગય્હતીતિ વેદિતબ્બં. યથા ચ એસા, એવં અત્તનોમતિપિ પમાણભૂતા. ન હિ ભગવતો વચનં વચનાનુલોમઞ્ચ અનિસ્સાય અગ્ગસાવકાદયોપિ અત્તનો ઞાણબલેન સુત્તાભિધમ્મવિનયેસુ કિઞ્ચિ સમ્મુતિપરમત્થભૂતં અત્થં વત્તું સક્કોન્તિ, તસ્મા સબ્બમ્પિ વચનં સુત્તે સુત્તાનુલોમે ચ સઙ્ગય્હતિ. વિસું પન અટ્ઠકથાદીનં સઙ્ગહિતત્તા તદવસેસં સુત્તસુત્તાનુલોમતો ગહેત્વા ચતુધા વિનયો નિદ્દિટ્ઠો.

કિઞ્ચાપિ અત્તનોમતિ સુત્તાદીહિ સંસન્દિત્વાવ પરિકપ્પીયતિ, તથાપિ સા ન સુત્તાદીસુ વિસેસતો નિદ્દિટ્ઠાતિ આહ ‘‘સુત્તસુત્તાનુલોમઆચરિયવાદે મુઞ્ચિત્વા’’તિ. અનુબુદ્ધિયાતિ સુત્તાદીનિયેવ અનુગતબુદ્ધિયા. નયગ્ગાહેનાતિ સુત્તાદિતો લબ્ભમાનનયગ્ગહણેન. અત્તનોમતિં સામઞ્ઞતો પઠમં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તમેવ વિસેસેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અપિચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘સુત્તન્તાભિધમ્મવિનયટ્ઠકથાસૂ’’તિ વચનતો પિટકત્તયસ્સપિ સાધારણા એસા કથાતિ વેદિતબ્બા. થેરવાદોતિ મહાસુમત્થેરાદીનં ગાહો. ઇદાનિ તત્થ પટિપજ્જિતબ્બાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તં પના’’તિઆદિ. તત્થ અત્થેનાતિ અત્તના નયતો ગહિતેન અત્થેન. પાળિન્તિ અત્તનો ગાહસ્સ નિસ્સયભૂતં સાટ્ઠકથં પાળિં. પાળિયાતિ તપ્પટિક્ખેપત્થં પરેનાભતાય સાટ્ઠકથાય પાળિયા, અત્તના ગહિતં અત્થં નિસ્સાય, પાળિઞ્ચ સંસન્દિત્વાતિ અત્થો. આચરિયવાદેતિ અત્તના પરેન ચ સમુદ્ધટઅટ્ઠકથાય. ઓતારેતબ્બાતિ ઞાણેન અનુપ્પવેસેતબ્બા. ઓતરતિ ચેવ સમેતિ ચાતિ અત્તના ઉદ્ધટેહિ સંસન્દનવસેન ઓતરતિ, પરેન ઉદ્ધટેન સમેતિ. સબ્બદુબ્બલાતિ અસબ્બઞ્ઞુપુગ્ગલસ્સ દોસવાસનાય યાથાવતો અત્થસમ્પટિપત્તિઅભાવતો વુત્તં.

પમાદપાઠવસેન આચરિયવાદસ્સ સુત્તાનુલોમેન અસંસન્દનાપિ સિયાતિ આહ ‘‘ઇતરો ન ગહેતબ્બો’’તિ. સમેન્તમેવ ગહેતબ્બન્તિ યે સુત્તેન સંસન્દન્તિ, એવરૂપાવ અત્થા મહાપદેસતો ઉદ્ધરિતબ્બાતિ દસ્સેતિ તથા તથા ઉદ્ધટઅત્થાનંયેવ સુત્તાનુલોમત્તા. તેનાહ ‘‘સુત્તાનુલોમતો હિ સુત્તમેવ બલવતર’’ન્તિ. અથ વા સુત્તાનુલોમસ્સ સુત્તેકદેસત્તેપિ સુત્તે વિય ‘‘ઇદં કપ્પતિ, ઇદં ન કપ્પતી’’તિ પરિચ્છિન્દિત્વા આહચ્ચભાસિતં કિઞ્ચિ નત્થીતિ આહ ‘‘સુત્તા…પે… બલવતર’’ન્તિ. અપ્પટિવત્તિયન્તિ અપ્પટિબાહિયં. કારકસઙ્ઘસદિસન્તિ પમાણત્તા સઙ્ગીતિકારકસઙ્ઘસદિસં. ‘‘બુદ્ધાનં ઠિતકાલસદિસ’’ન્તિ ઇમિના બુદ્ધાનંયેવ કથિતધમ્મભાવં દસ્સેતિ, ધરમાનબુદ્ધસદિસન્તિ વુત્તં હોતિ. સુત્તે હિ પટિબાહિતે બુદ્ધોવ પટિબાહિતો હોતિ. ‘‘સકવાદી સુત્તં ગહેત્વા કથેતીતિ સકવાદી અત્તનો સુત્તં ગહેત્વા વોહરતિ. પરવાદી સુત્તાનુલોમન્તિ અઞ્ઞનિકાયવાદી અત્તનો નિકાયે સુત્તાનુલોમં ગહેત્વા કથેતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫) વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૫) પન ‘‘સકવાદી સુત્તં ગહેત્વા કથેતીતિઆદીસુ યો યથાભૂતમત્થં ગહેત્વા કથનસીલો, સો સકવાદી. સુત્તન્તિ સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હં પાળિવચનં. પરવાદીતિ મહાવિહારવાસી વા હોતુ અઞ્ઞનિકાયવાસી વા, યો વિપરીતતો અત્થં ગહેત્વા કથનસીલો, સોવ ઇધ ‘પરવાદી’તિ વુત્તો. સુત્તાનુલોમન્તિ સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હં વા અનારુળ્હં વા યં કિઞ્ચિ વિપલ્લાસતો વા વઞ્ચનાય વા ‘સઙ્ગીતિત્તયાગતમિદ’ન્તિ દસ્સિયમાનં સુત્તાનુલોમં. કેચિ ‘અઞ્ઞનિકાયે સુત્તાનુલોમ’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં સકવાદીપરવાદીનં ઉભિન્નમ્પિ સઙ્ગીતિત્તયારુળ્હસુત્તાદીનમેવ ગહેતબ્બતો. તથા હિ વક્ખતિ ‘તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હં પાળિઆગતં પઞ્ઞાયતિ, ગહેતબ્બ’ન્તિઆદિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫). ન હિ સકવાદી અઞ્ઞનિકાયસુત્તાદિં પમાણતો ગણ્હાતિ. યેન તેસુ સુત્તાદીસુ દસ્સિતેસુ તત્થ ઠાતબ્બં ભવેય્ય, વક્ખતિ ચ ‘પરો તસ્સ અકપ્પિયભાવસાધકં સુત્તતો બહું કારણઞ્ચ વિનિચ્છયઞ્ચ દસ્સેતિ…પે… સાધૂતિ સમ્પટિચ્છિત્વા અકપ્પિયેયેવ ઠાતબ્બ’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫), તસ્મા પરવાદિનાપિ સઙ્ગીતિત્તયે અનારુળ્હમ્પિ અનારુળ્હમિચ્ચેવ દસ્સીયતિ, કેવલં તસ્સ તસ્સ સુત્તાદિનો સઙ્ગીતિત્તયે અનાગતસ્સ કૂટતા, આગતસ્સ ચ બ્યઞ્જનચ્છાયાય અઞ્ઞથા અધિપ્પાયયોજના ચ વિસેસા, તત્થ ચ યં કૂટં, તં અપનીયતિ. યં અઞ્ઞથા યોજિતં, તં તસ્સ વિપરીતતાદસ્સનત્થં તદઞ્ઞેન સુત્તાદિના સંસન્દના કરીયતિ. યો પન પરવાદિના ગહિતો અધિપ્પાયો સુત્તન્તાદિના સંસન્દતિ, સો સકવાદિનાપિ અત્તનો ગાહં વિસ્સજ્જેત્વા ગહેતબ્બોતિ ઉભિન્નમ્પિ સઙ્ગીતિત્તયાગતમેવ સુત્તં પમાણન્તિ વેદિતબ્બં. તેનેવ કથાવત્થુપકરણે ‘સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ પરવાદે પઞ્ચા’તિ, સુત્તસહસ્સમ્પિ અધિપ્પાયગ્ગહણનાનત્તેન સઙ્ગીતિત્તયાગતમેવ ગહિતં, ન નિકાયન્તરે’’તિ વુત્તં.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૫) પન ‘‘પરવાદીતિ અમ્હાકં સમયવિજાનનકો અઞ્ઞનિકાયિકોતિ વુત્તં. પરવાદી સુત્તાનુલોમન્તિ કથં? ‘અઞ્ઞત્ર ઉદકદન્તપોના’તિ સુત્તં સકવાદિસ્સ, તદનુલોમતો નાળિકેરફલસ્સ ઉદકમ્પિ ઉદકમેવ હોતીતિ પરવાદી ચ.

‘નાળિકેરસ્સ યં તોયં, પુરાણં પિત્તવડ્ઢનં;

તમેવ તરુણં તોયં, પિત્તઘં બલવડ્ઢન’ન્તિ. –

એવં પરવાદિના વુત્તે સકવાદી ધઞ્ઞફલસ્સ ગતિકત્તા, આહારત્થસ્સ ચ ફરણતો ‘યાવકાલિકમેવ ત’ન્તિ વદન્તો પટિક્ખિપતી’’તિ. ખેપં વા ગરહં વા અકત્વાતિ ‘‘કિં ઇમિના’’તિ ખેપં પટિક્ખેપં છડ્ડનં વા ‘‘કિમેસ બાલો વદતિ, કિમેસ બાલો જાનાતી’’તિ ગરહં નિન્દં વા અકત્વા. સુત્તાનુલોમન્તિ અત્તના અવુત્તં અઞ્ઞનિકાયે સુત્તાનુલોમં. ‘‘સુત્તે ઓતારેતબ્બન્તિ સકવાદિના સુત્તે ઓતારેતબ્બ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫). વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૫) પન ‘‘સુત્તે ઓતારેતબ્બન્તિ યસ્સ સુત્તસ્સ અનુલોમનતો ઇદં સુત્તાનુલોમં અકાસિ, તસ્મિં, તદનુરૂપે વા અઞ્ઞતરસ્મિં સુત્તે અત્તના ગહિતં સુત્તાનુલોમં અત્થતો સંસન્દનવસેન ઓતારેતબ્બં. ‘ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેન ઇમસ્મિં સુત્તે સંસન્દતી’તિ સંસન્દેત્વા દસ્સેતબ્બન્તિ અત્થો’’તિ વુત્તં. સુત્તસ્મિંયેવ ઠાતબ્બન્તિ અત્તનો સુત્તેયેવ ઠાતબ્બં. અયન્તિ સકવાદી. પરોતિ પરવાદી. આચરિયવાદો સુત્તે ઓતારેતબ્બોતિ યસ્સ સુત્તસ્સ સંવણ્ણનાવસેન અયં આચરિયવાદો પવત્તો, તસ્મિં, તાદિસે ચ અઞ્ઞસ્મિં સુત્તે પુબ્બાપરઅત્થસંસન્દનવસેન ઓતારેતબ્બં. ગારય્હાચરિયવાદોતિ પમાદલિખિતો, ભિન્નલદ્ધિકેહિ ચ ઠપિતો, એસ નયો સબ્બત્થ.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૪૫) પન – પરો આચરિયવાદન્તિ ‘‘સુઙ્કં પરિહરતીતિ એત્થ ઉપચારં ઓક્કમિત્વા કિઞ્ચાપિ પરિહરતિ, અવહારો એવા’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો ‘‘તથા કરોન્તો પારાજિકમાપજ્જતી’’તિ પરવાદિના વુત્તે સકવાદી ‘‘સુઙ્કં પરિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ સુત્તં તત્થેવ આગતમહાઅટ્ઠકથાવચનેન સદ્ધિં દસ્સેત્વા પટિસેધેતિ. તથા કરોન્તસ્સ દુક્કટમેવાતિ. પરો અત્તનોમતિન્તિ એત્થ ‘‘પુરેભત્તં પરસન્તકં અવહરાતિ પુરેભત્તમેવ હરિસ્સામીતિ વાયમન્તસ્સ પચ્છાભત્તં હોતિ, પુરેભત્તપયોગોવ સો, તસ્મા મૂલટ્ઠો ન મુચ્ચતીતિ તુમ્હાકં થેરવાદત્તા મૂલટ્ઠસ્સ પારાજિકમેવા’’તિ પરવાદિના વુત્તે સકવાદી ‘‘તં સઙ્કેતં પુરે વા પચ્છા વા તં ભણ્ડં અવહરતિ, મૂલટ્ઠસ્સ અનાપત્તી’’તિ સુત્તં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપતિ.

પરો સુત્તન્તિ ‘‘અનિયતહેતુધમ્મો સમ્મત્તનિયતહેતુધમ્મસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ સુત્તં પટ્ઠાને લિખિતં દસ્સેત્વા ‘‘અરિયમગ્ગસ્સ ન નિબ્બાનમેવારમ્મણ’’ન્તિ પરવાદિના વુત્તે સકવાદી આરમ્મણત્તિકાદિસુત્તાનુલોમેન ઓતરતીતિ પટિક્ખિપતિ. સુત્તાનુલોમે ઓતરન્તંયેવ હિ સુત્તં નામ, નેતરં. તેન વુત્તં ‘‘પાળિઆગતં પઞ્ઞાયતી’’તિ એત્તકેનપિ સિદ્ધે ‘‘તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હં પાળિઆગતં પઞ્ઞાયતી’’તિઆદિ. તાદિસઞ્હિ પમાદલેખન્તિ આચરિયો. ‘‘અપ્પમાદો અમતપદં, પમાદો મચ્ચુનો પદ’’ન્તિ (ધ. પ. ૨૧) વચનતો દિન્નભોજને ભુઞ્જિત્વા પરિસ્સયાનિ પરિવજ્જિત્વા સતિં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા વિહરન્તો નિચ્ચો હોતીતિ. એવરૂપસ્સ અત્થસ્સ આરુળ્હમ્પિ સુત્તં ન ગહેતબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘નો ચે તથા પઞ્ઞાયતી’’તિ સિદ્ધેપિ ‘‘નો ચે તથા પઞ્ઞાયતિ, ન ઓતરતિ ન સમેતીતિ. બાહિરકસુત્તં વા’’તિ વુત્તત્તા અત્તનો સુત્તમ્પિ અત્થેન અસમેન્તં ન ગહેતબ્બં. પરો આચરિયવાદન્તિઆદીસુ દ્વીસુ નયેસુ પમાદલેખવસેન તત્થ તત્થ આગતટ્ઠકથાવચનં થેરવાદેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા વેદિતબ્બં.

અથાયં આચરિયવાદં ગહેત્વા કથેતિ, પરો સુત્તન્તિ પરવાદિના ‘‘મૂલબીજં નામ હલિદ્દિ સિઙ્ગિવેરં વચા…પે… બીજે બીજસઞ્ઞી છિન્દતિ વા છેદાપેતિ વા ભિન્દતિ વા…પે… આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ. ૯૧) તુમ્હાકં પાઠત્તા ‘‘હલિદ્દિગણ્ઠિં છિન્દન્તસ્સ પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તે સકવાદી ‘‘યાનિ વા પનઞ્ઞાનિ અત્થિ મૂલે જાયન્તિ, મૂલે સઞ્જાયન્તી’’તિઆદિં દસ્સેત્વા તસ્સ અટ્ઠકથાસઙ્ખાતેન આચરિયવાદેન પટિક્ખિપતિ. ન હિ ગણ્ઠિમ્હિ ગણ્ઠિ જાયતીતિ. પરો સુત્તાનુલોમન્તિ પરવાદિના ‘‘અનાપત્તિ એવં અમ્હાકં આચરિયાનં ઉગ્ગહો’’તિ વચનસ્સાનુલોમતો ‘‘અમ્હાકં પોરાણભિક્ખૂ એકપાસાદે ગબ્ભં થકેત્વા અનુપસમ્પન્નેન સયિતું વટ્ટતીતિ તથા કત્વા આગતા, તસ્મા અમ્હાકં વટ્ટતીતિ તુમ્હેસુ એવ એકચ્ચેસુ વદન્તેસુ ‘‘તુમ્હાકં ન કિઞ્ચિ વત્તું સક્કા’’તિ વુત્તે સકવાદી ‘‘સુત્તં સુત્તાનુલોમઞ્ચ ઉગ્ગહિતકાનંયેવ આચરિયાનં ઉગ્ગહો પમાણ’’ન્તિઆદિઅટ્ઠકથાવચનં દસ્સેત્વા પટિસેધેતિ. પરો અત્તનોમતિન્તિ ‘‘દ્વારં વિવરિત્વા અનાપુચ્છા સયિતેસુ કે મુચ્ચન્તી’’તિ એત્થ પન દ્વેપિ જના મુચ્ચન્તિ – યો ચ યક્ખગહિતકો, યો ચ બન્ધિત્વા નિપજ્જાપિતોતિ તુમ્હાકં થેરવાદત્તા અઞ્ઞે સબ્બેપિ યથા તથા વા નિપન્નાદયોપિ મુચ્ચન્તીતિ પટિસેધેતિ.

અથ પનાયં અત્તનોમતિં ગહેત્વા કથેતિ, પરો સુત્તન્તિ ‘‘આપત્તિં આપજ્જન્તી’’તિ પરવાદિના વુત્તે સકવાદી ‘‘દિવા કિલન્તરૂપો મઞ્ચે નિસિન્નો પાદે ભૂમિતો અમોચેત્વાવ નિદ્દાવસેન નિપજ્જતિ, તસ્સ અનાપત્તી’’તિઆદિઅટ્ઠકથાવચનં દસ્સેત્વા એકભઙ્ગેન નિપન્નાદયોપિ મુચ્ચન્તીતિ પટિસેધેતિ.

અથાયં અત્તનોમતિં ગહેત્વા કથેતિ, પરો સુત્તાનુલોમન્તિ ‘‘દોમનસ્સમ્પાહં દેવાનમિન્દ દુવિધેન વદામિ સેવિતબ્બમ્પિ અસેવિતબ્બમ્પીતિઆદિવચનેહિ (દી. નિ. ૨.૩૬૦) સંસન્દનતો સદારપોસે દોસો તુમ્હાકં નત્થિ, તેન વુત્તં ‘પુત્તદારસ્સ સઙ્ગહો’’તિ (ખુ. પા. ૫.૬; સુ. નિ. ૨૬૫) પરવાદિના વુત્તે ‘‘કિઞ્ચાપિ સકવાદી બહુસ્સુતો ન હોતિ, અથ ખો રાગસહિતેનેવ અકુસલેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ પટિક્ખિપતિ. સેસેસુપિ ઇમિના નયેન અઞ્ઞથાપિ અનુરૂપતો યોજેતબ્બં, ઇદં સબ્બં ઉપતિસ્સત્થેરાદયો આહુ. ધમ્મસિરિત્થેરો પન ‘‘એત્થ પરોતિ વુત્તો અઞ્ઞનિકાયિકો, સો પન અત્તનો સુત્તાદીનિયેવ આહરતિ, તાનિ સકવાદી અત્તનો સુત્તાદિમ્હિ ઓતારેત્વા સચે સમેતિ, ગણ્હાતિ. નો ચે, પટિક્ખિપતી’’તિ વદતીતિ આગતં.

નનુ ચ ‘‘સુત્તાનુલોમતો સુત્તમેવ બલવતર’’ન્તિ હેટ્ઠા વુત્તં, ઇધ પન ‘‘સુત્તં સુત્તાનુલોમે ઓતારેતબ્બ’’ન્તિઆદિ કસ્મા વુત્તન્તિ? નાયં વિરોધો, ‘‘સુત્તાનુલોમતો સુત્તમેવ બલવતર’’ન્તિ ઇદઞ્હિ સકમતેયેવ સુત્તં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ હિ સકમતિપરિયાપન્નમેવ સુત્તાદિં સન્ધાય ‘‘અત્તનોમતિ સબ્બદુબ્બલા, અત્તનોમતિતો આચરિયવાદો બલવતરો, આચરિયવાદતો સુત્તાનુલોમં બલવતરં, સુત્તાનુલોમતો સુત્તમેવ બલવતર’’ન્તિ ચ વુત્તં. ઇધ પન પરવાદિના આનીતં અઞ્ઞનિકાયે સુત્તં સન્ધાય ‘‘સુત્તાનુલોમે સુત્તં ઓતારેતબ્બ’’ન્તિઆદિ વુત્તં, તસ્મા પરવાદિના આનીતં સુત્તાદિ અત્તનો સુત્તાનુલોમઆચરિયવાદઅત્તનોમતીસુ ઓતારેત્વા સમેન્તંયેવ ગહેતબ્બં, ઇતરં ન ગહેતબ્બન્તિ અયં નયો ઇધ વુચ્ચતીતિ ન કોચિ પુબ્બાપરવિરોધોતિ અયં સારત્થદીપનિયાગતો (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫) નયો. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૫) પન ‘‘યં કિઞ્ચિ કૂટસુત્તં બાહિરકસુત્તાદિવચનં ન ગહેતબ્બન્તિ દસ્સેતું સુત્તં સુત્તાનુલોમે ઓતારેતબ્બન્તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

બાહિરકસુત્તન્તિ તિસ્સો સઙ્ગીતિયો અનારુળ્હગુળ્હવેસ્સન્તરાદીનિ ચ મહાસઙ્ઘિકનિકાયવાસીનં સુત્તાનિ. વેદલ્લાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ગુળ્હઉમ્મગ્ગાદિગ્ગહણં વેદિતબ્બં. ઇતરં ગારય્હસુત્તં ન ગહેતબ્બં. ‘‘અત્તનોમતિયમેવ ઠાતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના અઞ્ઞનિકાયતો આનીતસુત્તતોપિ સકનિકાયે અત્તનોમતિયેવ બલવતરાતિ દસ્સેતિ. ‘‘સકવાદી સુત્તં ગહેત્વા કથેતિ, પરવાદી સુત્તમેવા’’તિ એવમાદિના સમાનજાતિકાનં વસેન વારો ન વુત્તો. સુત્તસ્સ સુત્તેયેવ ઓતારણં ભિન્નં વિય હુત્વા ન પઞ્ઞાયતિ, વુત્તનયેનેવ ચ સક્કા યોજેતુન્તિ.

ઇદાનિ સકવાદીપરવાદીનં કપ્પિયાકપ્પિયાદિભાવં સન્ધાય વિવાદે ઉપ્પન્ને તત્થ પટિપજ્જિતબ્બવિધિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અથ પનાયં કપ્પિયન્તિ ગહેત્વા કથેતી’’તિઆદિ. અથ વા એવં સુત્તસુત્તાનુલોમાદિમુખેન સામઞ્ઞતો વિવાદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિસેસતો વિવાદવત્થું તબ્બિનિચ્છયમુખેન સુત્તાદિઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘અથ પનાયં કપ્પિય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુત્તે ચ સુત્તાનુલોમે ચ ઓતારેતબ્બન્તિ સકવાદિના અત્તનોયેવ સુત્તે ચ સુત્તાનુલોમે ચ ઓતારેતબ્બં. પરો કારણં ન વિન્દતીતિ પરવાદી કારણં ન લભતિ. સુત્તતો બહું કારણઞ્ચ વિનિચ્છયઞ્ચ દસ્સેતીતિ પરવાદી અત્તનો સુત્તતો બહું કારણઞ્ચ વિનિચ્છયઞ્ચ આહરિત્વા દસ્સેતિ, ‘‘સાધૂતિ સમ્પટિચ્છિત્વા અકપ્પિયેયેવ ઠાતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના અત્તનો નિકાયે સુત્તાદીનિ અલભન્તેન સકવાદિના પરવાદીવચનેયેવ ઠાતબ્બન્તિ વદતિ. સુત્તે ચ સુત્તાનુલોમે ચાતિ એત્થ ચ-કારો વિકપ્પનત્થો, તેન આચરિયવાદાદીનમ્પિ સઙ્ગહો. તેનાહ ‘‘કારણઞ્ચ વિનિચ્છયઞ્ચ દસ્સેતી’’તિ. તત્થ કારણન્તિ સુત્તાદિનયં નિસ્સાય અત્તનોમતિયા ઉદ્ધટં હેતું. વિનિચ્છયન્તિ અટ્ઠકથાવિનિચ્છયં.

દ્વિન્નમ્પિ કારણચ્છાયા દિસ્સતીતિ સકવાદીપરવાદીનં ઉભિન્નમ્પિ કપ્પિયાકપ્પિયભાવસાધકં કારણપતિરૂપકચ્છાયા દિસ્સતિ. તત્થ કારણચ્છાયાતિ સુત્તાદીસુ ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ ગાહસ્સ, ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ ગાહસ્સ ચ નિમિત્તભૂતેન કિચ્છેન પટિપાદનીયં અવિભૂતકારણં કારણચ્છાયા, કારણપતિરૂપકન્તિ અત્થો. યદિ દ્વિન્નમ્પિ કારણચ્છાયા દિસ્સતિ, કસ્મા અકપ્પિયેયેવ ઠાતબ્બન્તિ આહ ‘‘વિનયઞ્હિ પત્વા’’તિઆદિ. ‘‘વિનયં પત્વા’’તિ વુત્તમેવત્થં પાકટતરં કત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘કપ્પિયાકપ્પિયવિચારણં આગમ્મા’’તિ. રુન્ધિતબ્બન્તિઆદીસુ દુબ્બિઞ્ઞેય્યવિનિચ્છયે કપ્પિયાકપ્પિયભાવે સતિ ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ ગહણં રુન્ધિતબ્બં, ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ ગહણં ગાળ્હં કાતબ્બં, અપરાપરપ્પવત્તં કપ્પિયગ્ગહણં સોતં પચ્છિન્દિતબ્બં, ગરુકભાવસઙ્ખતે અકપ્પિયેયેવ ઠાતબ્બન્તિ અત્થો. અથ વા રુન્ધિતબ્બન્તિ કપ્પિયસઞ્ઞાય વીતિક્કમકારણં રુન્ધિતબ્બં, તંનિવારણચિત્તં દળ્હતરં કાતબ્બં. સોતં પચ્છિન્દિતબ્બન્તિ તત્થ વીતિક્કમપ્પવત્તિ પચ્છિન્દિતબ્બા. ગરુકભાવેતિ અકપ્પિયભાવેતિ અત્થો.

બહૂહિ સુત્તવિનિચ્છયકારણેહીતિ બહૂહિ સુત્તેહિ ચેવ તતો આનીતવિનિચ્છયકારણેહિ ચ. અથ વા સુત્તેન અટ્ઠકથાવિનિચ્છયેન ચ લદ્ધકારણેહિ. અત્તનો ગહણં ન વિસ્સજ્જેતબ્બન્તિ સકવાદિના અત્તનો ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ ગહણં ન વિસ્સજ્જેતબ્બન્તિ અત્થો.

ઇદાનિ વુત્તમેવત્થં નિગમેન્તો ‘‘એવ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ યોતિ સકવાદીપરવાદીસુ યો કોચિ. કેચિ પન ‘‘સકવાદીસુયેવ યો કોચિ ઇધાધિપ્પેતો’’તિ વદન્તિ, એવં સન્તે ‘‘અથ પનાયં કપ્પિયન્તિ ગહેત્વા કથેતી’’તિઆદીસુ સબ્બત્થ ઉભોપિ સકવાદિનોયેવ સિયું હેટ્ઠા વુત્તસ્સેવ નિગમનવસેન ‘‘એવ’’ન્તિઆદિના વુત્તત્તા, તસ્મા તં ન ગહેતબ્બં. અતિરેકકારણં લભતીતિ એત્થ સુત્તાદીસુ પુરિમં પુરિમં અતિરેકકારણં નામ, યો વા સુત્તાદીસુ ચતૂસુ બહુતરં કારણં લભતિ, સો અતિરેકકારણં લભતિ નામ.

સુટ્ઠુ પવત્તિ એતસ્સાતિ, સુટ્ઠુ પવત્તતિ સીલેનાતિ વા સુપ્પવત્તિ. તેનાહ ‘‘સુપ્પવત્તીતિ સુટ્ઠુ પવત્ત’’ન્તિ. વાચાય ઉગ્ગતં વાચુગ્ગતં, વચસા સુગ્ગહિતન્તિ વુત્તં હોતિ. અથ વા વાચુગ્ગતન્તિ વાચાય ઉગ્ગતં, તત્થ નિરન્તરં ઠિતન્તિ અત્થો. સુત્તતોતિ ઇમસ્સ વિવરણં ‘‘પાળિતો’’તિ. એત્થ ચ ‘‘સુત્તં નામ સકલં વિનયપિટક’’ન્તિ વુત્તત્તા પુન સુત્તતોતિ તદત્થપટિપાદકં સુત્તાભિધમ્મપાળિવચનં અધિપ્પેતં. અનુબ્યઞ્જનસોતિ ઇમસ્સ વિવરણં ‘‘પરિપુચ્છતો ચ અટ્ઠકથાતો ચા’’તિ. પાળિં અનુગન્ત્વા અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો પકાસનતો ‘‘અનુબ્યઞ્જન’’ન્તિ હિ પરિપુચ્છા અટ્ઠકથા ચ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ અટ્ઠકથાય વિસું ગહિતત્તા ‘‘પરિપુચ્છા’’તિ થેરવાદો વુત્તો. અથ વા પરિપુચ્છાતિ આચરિયસ્સ સન્તિકા પાળિયા અત્થસવનં. અટ્ઠકથાતિ પાળિમુત્તકવિનિચ્છયો. તદુભયમ્પિ પાળિં અનુગન્ત્વા અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો ‘‘અનુબ્યઞ્જન’’ન્તિ વુત્તં.

વિનયેતિ વિનયાચારે. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘વિનયં અજહન્તો અવોક્કમન્તો’’તિઆદિ. તત્થ પતિટ્ઠાનં નામ સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિયા અનાપજ્જનાદિના હોતીતિ આહ ‘‘લજ્જિભાવેન પતિટ્ઠિતો’’તિ, તેન લજ્જી હોતીતિ વુત્તં હોતિ. વિનયધરસ્સ લક્ખણે વત્તબ્બે કિં ઇમિના લજ્જિભાવેનાતિ આહ ‘‘અલજ્જી હી’’તિઆદિ. તત્થ બહુસ્સુતોપીતિ ઇમિના પઠમલક્ખણસમન્નાગમં દસ્સેતિ. લાભગરુકતાયાતિ ઇમિના વિનયે ઠિતતાય અભાવે પઠમલક્ખણયોગા કિચ્ચકરો ન હોતિ, અથ ખો અકિચ્ચકરો અનત્થકરો એવાતિ દસ્સેતિ. સઙ્ઘભેદસ્સ પુબ્બભાગે પવત્તકલહસ્સેતં અધિવચનં સઙ્ઘરાજીતિ. કુક્કુચ્ચકોતિ અણુમત્તેસુપિ વજ્જેસુ ભયદસ્સનવસેન કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેન્તો. તન્તિં અવિસંવાદેત્વાતિ પાળિં અઞ્ઞથા અકત્વા. અવોક્કમન્તોતિ અનતિક્કમન્તો.

વિત્થુનતીતિ અત્થં અદિસ્વા નિત્થુનતિ, વિત્થમ્ભતિ વા. વિપ્ફન્દતીતિ કમ્પતિ. સન્તિટ્ઠિતું ન સક્કોતીતિ એકસ્મિંયેવ અત્થે પતિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ. તેનાહ ‘‘યં યં પરેન વુચ્ચતિ, તં તં અનુજાનાતી’’તિ. સકવાદં છડ્ડેત્વા પરવાદં ગણ્હાતીતિ ‘‘ઉચ્છુમ્હિ કસટં યાવજીવિકં, રસો સત્તાહકાલિકો, તદુભયવિનિમુત્તો ચ ઉચ્છુ નામ વિસું નત્થિ, તસ્મા ઉચ્છુપિ વિકાલે વટ્ટતી’’તિ પરવાદિના વુત્તે તમ્પિ ગણ્હાતિ. એકેકલોમન્તિ પલિતં સન્ધાય વુત્તં. યમ્હીતિ યસ્મિં પુગ્ગલે. પરિક્ખયં પરિયાદાનન્તિ અત્થતો એકં.

આચરિયપરમ્પરાતિ આચરિયાનં વિનિચ્છયપરમ્પરા. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘અત્તનોમતિં પહાય…પે… યથા આચરિયો ચ આચરિયાચરિયો ચ પાળિઞ્ચ પરિપુચ્છઞ્ચ વદન્તિ, તથા ઞાતું વટ્ટતી’’તિ. ન હિ આચરિયાનં નામમત્તતો પરમ્પરજાનને પયોજનં અત્થિ. પુબ્બાપરાનુસન્ધિતોતિ પુબ્બવચનસ્સ અપરવચનેન સહ અત્થસમ્બન્ધજાનનતો. અત્થતોતિ સદ્દત્થપિણ્ડત્થઅધિપ્પેતત્થાદિતો. કારણતોતિ તદત્થુપપત્તિતો. આચરિયપરમ્પરન્તિ ઇમસ્સેવ વેવચનં ‘‘થેરવાદઙ્ગ’’ન્તિ, થેરપટિપાટિન્તિ અત્થો. દ્વે તયો પરિવટ્ટાતિ દ્વે તયો પરમ્પરા.

ઇમેહિ ચ પન તીહિ લક્ખણેહીતિ એત્થ પઠમેન લક્ખણેન વિનયસ્સ સુટ્ઠુ ઉગ્ગહિતભાવો વુત્તો, દુતિયેન તત્થ લજ્જિભાવેન ચેવ અચલતાય ચ સુપ્પતિટ્ઠિતતા, તતિયેન પાળિઅટ્ઠકથાસુ સરૂપેન અનાગતાનમ્પિ તદનુલોમતો આચરિયેહિ દિન્નનયતો વિનિચ્છિનિતું સમત્થતા. ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિન્તિ ચોદનાવસેન વીતિક્કમવત્થુસ્મિં સઙ્ઘમજ્ઝે ઓતિણ્ણે. ચોદકેન ચ ચુદિતકેન ચ વુત્તે વત્તબ્બેતિ એવં ઓતિણ્ણવત્થું નિસ્સાય ચોદકેન ‘‘દિટ્ઠં સુત’’ન્તિઆદિના, ચુદિતકેન ‘‘અત્થી’’તિઆદિના ચ યં વત્તબ્બં, તસ્મિં વત્તબ્બે વુત્તેતિ અત્થો. વત્થુ ઓલોકેતબ્બન્તિ તસ્સ તસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વત્થુ ઓલોકેતબ્બં. ‘‘તિણેન વા પણ્ણેન વા…પે… યો આગચ્છેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ હિદં નિસ્સગ્ગિયે અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદસ્સ (પારા. ૫૧૭) વત્થુસ્મિં પઞ્ઞત્તં.

થુલ્લચ્ચયદુબ્ભાસિતાપત્તીનં માતિકાય અનાગતત્તા ‘‘પઞ્ચન્નં આપત્તીનં અઞ્ઞતર’’ન્તિ વુત્તં. તિકદુક્કટન્તિ ‘‘અનુપસમ્પન્ને ઉપસમ્પન્નસઞ્ઞી ઉજ્ઝાયતિ ખીયતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિના (પાચિ. ૧૦૬) આગતં તિકદુક્કટં. અઞ્ઞતરં વા આપત્તિન્તિ ‘‘કાલે વિકાલસઞ્ઞી, આપત્તિ દુક્કટસ્સ, કાલે વેમતિકો, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદિકં (પાચિ. ૨૫૦) દુકદુક્કટં સન્ધાય વુત્તં.

અન્તરાપત્તિન્તિ એત્થ તસ્મિં તસ્મિં સિક્ખાપદે આગતવત્થુવીતિક્કમં વિના અઞ્ઞસ્મિં વત્થુવીતિક્કમે નિદાનતો પભુતિ વિનીતવત્થુપરિયોસાના અન્તરન્તરા વુત્તા આપત્તિ. ઇધ પન ‘‘વત્થું ઓલોકેતી’’તિ વિસું ગહિતત્તા તદવસેસા અન્તરાપત્તીતિ ગહિતા. પટિલાતં ઉક્ખિપતીતિ ઇદમ્પિ વિસિબ્બનસિક્ખાપદે (પાચિ. ૩૫૦) આગતં, તત્થ ડય્હમાનં અલાતં અગ્ગિકપાલાદિતો બહિ પતિતં અવિજ્ઝાતમેવ પટિઉક્ખિપતિ, પુન યથાઠાને ઠપેતીતિ અત્થો. વિજ્ઝાતં પન પટિક્ખિપન્તસ્સ પાચિત્તિયમેવ.

અનાપત્તિન્તિ એત્થ અન્તરન્તરા વુત્તા અનાપત્તિપિ અત્થિ, ‘‘અનાપત્તિ, ભિક્ખવે, ઇદ્ધિમસ્સ ઇદ્ધિવિસયે’’તિઆદિ વિય સાપિ સઙ્ગય્હતિ. સિક્ખાપદન્તરેસૂતિ વિનીતવત્થું અન્તોકત્વા એકેકસ્મિં સિક્ખાપદન્તરે.

પારાજિકાપત્તીતિ ન વત્તબ્બન્તિ ઇદં આપન્નપુગ્ગલેન લજ્જિધમ્મે ઠત્વા યથાભૂતં આવિકરણેપિ દુબ્બિનિચ્છયં અદિન્નાદાનાદિં સન્ધાય વુત્તં. યં પન મેથુનાદીસુ વિજાનનં, તં વત્તબ્બમેવ. તેનાહ ‘‘મેથુનધમ્મવીતિક્કમો હી’’તિઆદિ. યો પન અલજ્જિતાય પટિઞ્ઞં અદત્વા વિક્ખેપં કરોતિ, તસ્સ આપત્તિ ન સક્કા ઓળારિકાપિ વિનિચ્છિનિતું. યાવ સો યથાભૂતં નાવિકરોતિ, સઙ્ઘસ્સ ચ આપત્તિસન્દેહો ન વિગચ્છતિ, તાવ નાસિતકોવ ભવિસ્સતિ. સુખુમાતિ અત્તનોપિ દુવિઞ્ઞેય્યસભાવસ્સ લહુપરિવત્તિનો ચિત્તસ્સ સીઘપરિવત્તિતાય વુત્તં. સુખુમાતિ વા ચિત્તપરિવત્તિયા સુખુમતાય સુખુમા. તેનાહ ‘‘ચિત્તલહુકા’’તિ, ચિત્તં વિય લહુકાતિ અત્થો. અથ વા ચિત્તં લહુ સીઘપરિવત્તિ એતેસન્તિ ચિત્તલહુકા. તેતિ તે વીતિક્કમે. તંવત્થુકન્તિ તે અદિન્નાદાનમનઉસ્સવિગ્ગહવીતિક્કમા વત્થુ અધિટ્ઠાનં કારણમેતસ્સાતિ તંવત્થુકં.

યં આચરિયો ભણતિ, તં કરોહીતિઆદિ સબ્બં લજ્જીપેસલં કુક્કુચ્ચકમેવ સન્ધાય વુત્તં. યો યાથાવતો પકાસેત્વા સુદ્ધિમેવ ગવેસતિ, તેનપિ. પારાજિકોસીતિ ન વત્તબ્બોતિ અનાપત્તિકોટિયાપિ સઙ્કિયમાનત્તા વુત્તં. તેનેવ ‘‘પારાજિકચ્છાયા’’તિ વુત્તં. ‘‘સીલાનિ સોધેત્વાતિ યંવત્થુકં કુક્કુચ્ચં ઉપ્પન્નં, તં અમનસિકરિત્વા અવસેસસીલાનિ સોધેત્વા’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫) વુત્તં, વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૫) પન ‘‘સીલાનિ સોધેત્વાતિ યસ્મિં વીતિક્કમે પારાજિકાસઙ્કા વત્તતિ, તત્થ પારાજિકાભાવપક્ખં ગહેત્વા દેસનાવુટ્ઠાનગામિનીનં આપત્તીનં સોધનવસેન સીલાનિ સોધેત્વા’’તિ. પાકટભાવતો સુખવલઞ્જતાય ચ ‘‘દ્વત્તિંસાકારં તાવ મનસિ કરોહી’’તિ વુત્તં, ઉપલક્ખણવસેન વા. અઞ્ઞસ્મિં કમ્મટ્ઠાને કતપરિચયેન તમેવ મનસિ કાતબ્બં. યં કિઞ્ચિ વા અભિરુચિતં મનસિ કાતું વટ્ટતેવ. કમ્મટ્ઠાનં ઘટયતીતિ અન્તરન્તરા ખણ્ડં અદસ્સેત્વા ચિત્તેન સદ્ધિં આરમ્મણભાવેન ચિરકાલં ઘટયતિ. સઙ્ખારા પાકટા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તીતિ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનિકો ચે, તસ્સ સઙ્ખારા પાકટા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ.

સચે કતપારાજિકવીતિક્કમો ભવેય્ય, તસ્સ સતિપિ અસરિતુકામતાય વિપ્પટિસારવત્થુવસેન પુનપ્પુનં તં ઉપટ્ઠહતીતિ ચિત્તેકગ્ગતં ન વિન્દતિ. તેન વુત્તં ‘‘કમ્મટ્ઠાનં ન ઘટયતી’’તિઆદિ. કમ્મટ્ઠાનં ન ઘટયતીતિ ચિત્તક્ખોભાદિબહુલસ્સ સુદ્ધસીલસ્સપિ ચિત્તં ન સમાધિયતિ, તં ઇધ પારાજિકમૂલન્તિ ન ગહેતબ્બં. કતપાપમૂલકેન વિપ્પટિસારેનેવેત્થ ચિત્તસ્સ અસમાધિયનં સન્ધાય ‘‘કમ્મટ્ઠાનં ન ઘટયતી’’તિઆદિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘વિપ્પટિસારગ્ગિના’’તિઆદિ. અત્તનાતિ ચિત્તેન કરણભૂતેન પુગ્ગલો કત્તા જાનાતિ, પચ્ચત્તે વા કરણવચનં, અત્તા સયં જાનાતીતિ અત્થો. અઞ્ઞા ચ દેવતા જાનન્તીતિ આરક્ખદેવતાહિ અઞ્ઞા પરચિત્તવિદુનિયો દેવતા જાનન્તિ.

ઇમસ્મિં ઠાને પણ્ડિતેહિ વિચારેતબ્બં કારણં અત્થિ. કથં? ઇદાનિ એકચ્ચે વિનયધરા પઠમપારાજિકવિસયે વત્થુમ્હિ ઓતિણ્ણે ઇત્થિયા વા પુરિસેન વા ગહટ્ઠેન વા પબ્બજિતેન વા ચોદિયમાને ચુદિતકં ભિક્ખું પુચ્છિત્વા પટિઞ્ઞાય અદીયમાનાય તં ભિક્ખું સુસાને એકકમેવ સયાપેન્તિ, એવં સયાપિયમાનો સો ભિક્ખુ સચે ભયસન્તાસવિરહિતો સબ્બરત્તિં તસ્મિં સુસાને સયિતું વા નિસીદિતું વા સક્કોતિ, તં ‘‘પરિસુદ્ધો એસો’’તિ વિનિચ્છિનન્તિ. સચે પન ભયસન્તાસપ્પત્તો સબ્બરત્તિં સયિતું વા નિસીદિતું વા ન સક્કોતિ, તં ‘‘અસુદ્ધો’’તિ વિનિચ્છિનન્તિ, તં અયુત્તં વિય દિસ્સતિ. કસ્માતિ ચે? અટ્ઠકથાય વિરુદ્ધોતિ, અટ્ઠકથાયં દુતિયતતિયપારાજિકવિસયે એવ તથારૂપો વિચારો વુત્તો, ન પઠમચતઉત્થપારાજિકવિસયે. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘મેથુનધમ્મવીતિક્કમો હિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવીતિક્કમો ચ ઓળારિકો, અદિન્નાદાનમનુસ્સવિગ્ગહવીતિક્કમા પન સુખુમા ચિત્તલહુકા, તે સુખુમેનેવ આપજ્જતિ, સુખુમેન રક્ખતિ, તસ્મા વિસેસેન તંવત્થુકં કુક્કુચ્ચં પુચ્છિયમાનો’’તિ. ટીકાયઞ્ચ (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫) વુત્તં ‘‘તંવત્થુકન્તિ તે અદિન્નાદાનમનુસ્સવિગ્ગહવીતિક્કમા વત્થુ અધિટ્ઠાનં કારણમેતસ્સાતિ તંવત્થુક’’ન્તિ, ઇદમ્પિ એકં કારણં.

તત્થાપિ અઞ્ઞે પણ્ડિતેપિ વિનિચ્છિનાપેત્વા તેસમ્પિ પારાજિકચ્છાયાદિસ્સનેયેવ તથા વિનિચ્છયો કાતબ્બો, ન સુદ્ધભાવદિસ્સને. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘આપત્તીતિ અવત્વા ‘સચસ્સ આચરિયો ધરતિ…પે… અથ દહરસ્સપિ પારાજિકચ્છાયાવ ઉપટ્ઠાતિ, તેનપિ ‘પારાજિકોસી’તિ ન વત્તબ્બો. દુલ્લભો હિ બુદ્ધુપ્પાદો, તતો દુલ્લભતરા પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ, એવં પન વત્તબ્બ’’ન્તિ, ઇદમેકં. નિસીદાપિયમાનોપિ વિવિત્તોકાસેયેવ નિસીદાપેતબ્બો, ન સુસાને. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘વિવિત્તં ઓકાસં સમ્મજ્જિત્વા દિવાવિહારં નિસીદિત્વા’’તિઆદિ, ઇદમેકં. વિવિત્તોકાસે નિસીદાપિયમાનોપિ દિવાયેવ નિસીદાપેતબ્બો, ન રત્તિં. તથા હિ વુત્તં ‘‘દિવસં અતિક્કન્તમ્પિ ન જાનાતિ, સો દિવસાતિક્કમે ઉપટ્ઠાનં આગતો એવં વત્તબ્બો’’તિ, ઇદમેકં.

ઈદિસં વિધાનં સયં આરોચિતે એવ વિધાતબ્બં, ન પરેહિ ચોદિયમાને. તથા હિ વુત્તં ‘‘એવં કતવીતિક્કમેન ભિક્ખુના સયમેવ આગન્ત્વા આરોચિતે પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ. અથ કસ્મા ઇદાનિ એવં કરોન્તીતિ? ગિહીનં અસક્ખિકઅટ્ટકરણે ઉદકે નિમુજ્જાપનં વિય મઞ્ઞમાના એવં કરોન્તિ. તમ્પિ માયાકુસલા મનુસ્સા વિવિધેહિ ઉપાયેહિ વિતથં કરોન્તિ, તસ્મા સચ્ચમ્પિ હોતિ, અસચ્ચમ્પિ હોતિ. તેનેવ ચ કારણેન મહોસધપણ્ડિતાદયો બોધિસત્તા અસક્ખિકમ્પિ અટ્ટં ઉદકનિમુજ્જાપનાદિના ન વિનિચ્છિનન્તિ, ઉભિન્નં વચનં પરિસં ગાહાપેત્વા તેસં વચનઞ્ચ કિરિયઞ્ચ પરિગ્ગહેત્વા સચ્ચઞ્ચ વિતથઞ્ચ ઞત્વાવ વિનિચ્છિનન્તિ. સાસને પન ભિક્ખૂ સૂરજાતિકાપિ સન્તિ, ભીરુકજાતિકાપિ સન્તિ. સુસાનઞ્ચ નામ પકતિમનુસ્સાનમ્પિ ભયસન્તાસકરં હોતિ, રત્તિકાલે પન અતિવિય ભયાનકં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ, એવંભૂતે સુસાને રત્તિયં એકો અસહાયો હુત્વા નિપજ્જાપિયમાનો ભીરુકજાતિકો ભિક્ખુ પરિસુદ્ધસીલોપિ સમાનો કિં ન ભાયેય્ય, કથં સબ્બરત્તિં સયિતું વા નિસીદિતું વા સક્કુણેય્ય, તથારૂપં ભિક્ખું ‘‘અપરિસુદ્ધો’’તિ વદન્તો કથં કિચ્ચકરો ભવિસ્સતિ.

અલજ્જી પન સૂરજાતિકો અત્તનો વજ્જં પટિચ્છાદેતુકામો ભાયન્તોપિ અભાયન્તો વિય હુત્વા ‘‘સચે વિકારં દસ્સેસ્સામિ, અનત્થં મે કરિસ્સન્તી’’તિ અનત્થભયેન અધિવાસેત્વા સયિતું વા નિસીદિતું વા સક્કુણેય્ય, એવરૂપં પુગ્ગલં ‘‘પરિસુદ્ધો’’તિ વદન્તો કથં સુવિનિચ્છિતો ભવિસ્સતીતિ. ઇદમ્પિ એકં કારણં.

અથાપિ વદેય્યું – યથા ઉદકે નિમુજ્જાપિતમનુસ્સાનં અસચ્ચવાદીનં દેવતાનુભાવેન કુમ્ભીલાદયો આગન્ત્વા ગણ્હન્તા વિય ઉપટ્ઠહન્તિ, તસ્મા અસચ્ચવાદિનો સીઘં પ્લવન્તિ, સચ્ચવાદીનં પન ન ઉપટ્ઠહન્તિ, તસ્મા તે સુખેન નિસીદિતું સક્કોન્તિ, એવં તેસમ્પિ ભિક્ખૂનં અપરિસુદ્ધસીલાનં દેવતાનુભાવેન સીહબ્યગ્ઘાદયો આગતા વિય પઞ્ઞાયન્તિ, તસ્મા તે સબ્બરત્તિં સયિતું વા નિસીદિતું વા ન સક્કોન્તિ. પરિસુદ્ધસીલાનં પન તથા ન પઞ્ઞાયન્તિ, તસ્મા તે સબ્બરત્તિં દેવતાહિ રક્ખિતા હુત્વા ભયસન્તાસરહિતા સુસાને સયિતું વા નિસીદિતું વા સક્કોન્તિ, એવં દેવતા સક્ખિં કત્વા વિનિચ્છિતત્તા સુવિનિચ્છિતમેવ હોતીતિ, તમ્પિ તથા ન સક્કા વત્તું. કસ્મા? અટ્ઠકથાટીકાદીસુ તથા અવુત્તત્તા. અટ્ઠકથાયઞ્હિ ‘‘વિવિત્તં ઓકાસં સમ્મજ્જિત્વા દિવાવિહારં નિસીદિત્વા સીલાનિ સોધેત્વા ‘દ્વત્તિંસાકારં તાવ મનસિકરોહી’તિ વત્તબ્બો. સચે તસ્સ અરોગં સીલં કમ્મટ્ઠાનં ઘટયતિ, સઙ્ખારા પાકટા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, ઉપચારપ્પનાપ્પત્તં વિય ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, દિવસં અતિક્કન્તમ્પિ ન જાનાતિ…પે… યસ્સ પન સીલં ભિન્નં હોતિ, તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં ન ઘટયતિ, પતોદાભિતુન્નં વિય ચિત્તં કમ્પતિ, વિપ્પટિસારગ્ગિના ડય્હતિ, તત્તપાસાણે નિસિન્નો વિય તઙ્ખણઞ્ઞેવ વુટ્ઠાતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં.

ટીકાયમ્પિ (સારત્થ. ટી. ૨.૪૫) ‘‘કમ્મટ્ઠાનં ઘટયતીતિ અન્તરન્તરા ખણ્ડં અદસ્સેત્વા ચિત્તેન સદ્ધિં આરમ્મણભાવેન ચિરકાલં ઘટયતિ. સઙ્ખારા પાકટા ઉપટ્ઠહન્તીતિ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનિકો ચે, તસ્સ સઙ્ખારા પાકટા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ. સચે કતપારાજિકવીતિક્કમો ભવેય્ય, તસ્સ સતિપિ અસરિતુકામતાય વિપ્પટિસારવત્થુવસેન પુનપ્પુનં તં ઉપટ્ઠહતીતિ ચિત્તેકગ્ગતં ન વિન્દતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૫) ‘‘કમ્મટ્ઠાનં ઘટયતીતિ વિપ્પટિસારમૂલકેન વિક્ખેપેન અન્તરન્તરા ખણ્ડં અદસ્સેત્વા પબન્ધવસેન ચિત્તેન સઙ્ઘટયતિ. સઙ્ખારાતિ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનવસેન વુત્તં. સાપત્તિકસ્સ હિ પગુણમ્પિ કમ્મટ્ઠાનં ન સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠાતિ. પગેવ પારાજિકસ્સ. તસ્સ હિ વિપ્પટિસારનિન્નતાય ચિત્તં એકગ્ગં ન હોતિ. એકસ્સ પન વિતક્કવિક્ખેપાદિબહુલસ્સ સુદ્ધસીલસ્સપિ ચિત્તં ન સમાધિયતિ, તં ઇધ પારાજિકમૂલન્તિ ન ગહેતબ્બં. કતપાપમૂલકેન વિપ્પટિસારેનેવેત્થ ચિત્તસ્સ અસમાધિયનં સન્ધાય ‘કમ્મટ્ઠાનં ન ઘટયતી’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ એત્તકમેવ વુત્તં, ન વુત્તં ‘‘દેવતાનુભાવેના’’તિઆદિ, તસ્મા યદિ બુદ્ધસાસને સગારવો સિક્ખાકામો ભિક્ખુ દુતિયતતિયપારાજિકવિસયે અત્તનો કઞ્ચિ વીતિક્કમં દિસ્વા ‘‘પારાજિકં આપન્નો નુ ખો અહં, ન નુ ખો’’તિ સંસયપક્ખન્દો વિનયધરં ઉપસઙ્કમિત્વા તં વીતિક્કમં યથાભૂતં આચિક્ખિત્વા પુચ્છેય્ય, તતો વિનયધરેન અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ ‘‘સબ્બં પુબ્બવિધાનં કત્વા વિવિત્તં ઓકાસં સમ્મજ્જિત્વા દિવાવિહારં નિસીદિત્વા સીલાનિ સોધેત્વા દ્વત્તિંસાકારે તાવ મનસિકરોહી’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બો, ન વત્તબ્બો ‘‘સુસાને સેય્યં કપ્પેહી’’તિઆદિ. આગતકાલેપિ અટ્ઠકથાયં આગતનયેનેવ પુચ્છિત્વા અટ્ઠકથાયં આગતનયેનેવસ્સ સુદ્ધાસુદ્ધભાવો વત્તબ્બોતિ દટ્ઠબ્બં.

એવં હોતુ, એવં સન્તે ઇદાનિ પઠમપારાજિકવિસયે ચોદેન્તાનં કથં વિનિચ્છયો કાતબ્બોતિ? ચોદકેન વત્થુસ્મિં આરોચિતે ચુદિતકો પુચ્છિતબ્બો ‘‘સન્તમેતં, નો’’તિ એવં વત્થું ઉપપરિક્ખિત્વા ભૂતેન વત્થુના ચોદેત્વા સારેત્વા ઞત્તિસમ્પદાય અનુસ્સાવનસમ્પદાય તં અધિકરણં વૂપસમેતબ્બં. એવમ્પિ અલજ્જી નામ ‘‘એતમ્પિ નત્થિ, એતમ્પિ નત્થી’’તિ વદેય્ય, પટિઞ્ઞં ન દદેય્ય, અથ કિં કાતબ્બન્તિ? એવમ્પિ અલજ્જિસ્સ પટિઞ્ઞાય એવ આપત્તિયા કારેતબ્બં યથા તં તિપિટકચૂળાભયત્થેરેનાતિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫-૩૮૬) ‘‘એવં લજ્જિના ચોદિયમાનો અલજ્જી બહૂસુપિ વત્થૂસુ ઉપ્પન્નેસુ પટિઞ્ઞં ન દેતિ, સો ‘નેવ સુદ્ધો’તિ વત્તબ્બો, ન ‘અસુદ્ધો’તિ, જીવમતકો નામ આમકપૂતિકો નામ ચેસ. સચે પનસ્સ અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં વત્થુ ઉપ્પજ્જતિ, ન વિનિચ્છિતબ્બં, તથા નાસિતકોવ ભવિસ્સતી’’તિઆદિ.

૨૩૫. એવં વિનયધરલક્ખણઞ્ચ છટ્ઠાનઓલોકનઞ્ચ વિદિત્વા ઇદાનિ…પે… વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. કિમત્થન્તિ આહ ‘‘યા સા…પે… જાનનત્થ’’ન્તિ. યા સા પુબ્બે વુત્તપ્પભેદા ચોદના અત્થિ, તસ્સાયેવ સમ્પત્તિવિપત્તિજાનનત્થં આદિમજ્ઝપઅયોસાનાદીનં વસેન વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો, ન અવુત્તચોદનાપભેદજાનનત્થન્તિ અત્થો. સેય્યથિદન્તિ પુચ્છનત્થે નિપાતો, સો વિનિચ્છયો કતમોતિ અત્થો.

ચોદનાય કતિ મૂલાનિ, કતિ વત્થૂનિ, કતિ ભૂમિયોતિ એત્થ ‘‘કતિહાકારેહી’’તિપિ વત્તબ્બં. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે (પરિ. ૩૬૨) ચોદનાકણ્ડે ‘‘ચોદનાય કતિ મૂલાનિ, કતિ વત્થૂનિ, કતિ ભૂમિયો, કતિહાકારેહિ ચોદેતી’’તિ. મેત્તચિત્તો વક્ખામિ, નો દોસન્તરોતિ એતસ્સપિ પરતો ‘‘ચોદનાય ઇમા પઞ્ચ ભૂમિયો. કતમેહિ દ્વીહાકારેહિ ચોદેતિ, કાયેન વા ચોદેતિ, વાચાય વા ચોદેતિ, ઇમેહિ દ્વીહાકારેહિ ચોદેતી’’તિ વત્તબ્બં. કસ્મા? ચોદનાકણ્ડે (પરિ. ૩૬૨) તથા વિજ્જમાનતોતિ. પન્નરસસુ ધમ્મેસુ પતિટ્ઠાતબ્બન્તિ પરિસુદ્ધકાયસમાચારતા, પરિસુદ્ધવચીસમાચારતા, મેત્તચિત્તે પચ્ચુપટ્ઠિતતા, બહુસ્સુતતા, ઉભયપાતિમોક્ખસ્વાગતતા, કાલેન વચનતા, ભૂતેન વચનતા, સણ્હેન વચનતા, અત્થસઞ્હિતેન વચનતા, મેત્તચિત્તો હુત્વા વચનતા, કારુઞ્ઞતા, હિતેસિતા, અનુકમ્પતા, આપત્તિવુટ્ઠાનતા, વિનયપુરેક્ખારતાતિ. વુત્તઞ્હેતં ઉપાલિપઞ્ચકે (પરિ. ૪૩૬) ‘‘ચોદકેનુપાલિ ભિક્ખુના પરં ચોદેતુકામેન એવં પચ્ચવેક્ખિતબ્બં – પરિસુદ્ધકાયસમાચારો નુ ખોમ્હિ…પે… પરિસુદ્ધવચીસમાચારો નુ ખોમ્હિ…પે… મેત્તં નુ ખો મે ચિત્તં પચ્ચુપટ્ઠિતં સબ્રહ્મચારીસુ…પે… બહુસ્સુતો નુ ખોમ્હિ સુતધરો સુતસન્નિચયો…પે… ઉભયાનિ ખો મે પાતિમોક્ખાનિ વિત્થારેન સ્વાગતાનિ…પે… કાલેન વક્ખામિ, નો અકાલેન, ભૂતેન વક્ખામિ, નો અભૂતેન, સણ્હેન વક્ખામિ, નો ફરુસેન, અત્થસઞ્હિતેન વક્ખામિ, નો અનત્થસઞ્હિતેન, મેત્તચિત્તો વક્ખામિ, નો દોસન્તરો…પે… કારુઞ્ઞતા, હિતેસિતા, અનુકમ્પતા, આપત્તિવુટ્ઠાનતા, વિનયપુરેક્ખારતા’’તિ.

તત્થ કારુઞ્ઞતાતિ કારુણિકભાવો. ઇમિના કરુણા ચ કરુણાપુબ્બભાગો ચ દસ્સિતો. હિતેસિતાતિ હિતગવેસનતા. અનુકમ્પતાતિ તેન હિતેન સંયોજનતા. આપત્તિવુટ્ઠાનતાતિ આપત્તિતો વુટ્ઠાપેત્વા સુદ્ધન્તે પતિટ્ઠાપનતા. વત્થું ચોદેત્વા સારેત્વા પટિઞ્ઞં આરોપેત્વા યથાપટિઞ્ઞાય કમ્મકરણં વિનયપુરેક્ખારતા નામ. અમૂલકમ્પિ સમૂલકમ્પિ ‘‘મૂલ’’ન્તિ ગહેત્વા વદન્તીતિ આહ ‘‘દ્વે મૂલાની’’તિ. કાલેન વક્ખામીતિઆદીસુ એકો એકં ઓકાસં કારેત્વા ચોદેન્તો કાલેન વદતિ નામ. સઙ્ઘમજ્ઝે ગણમજ્ઝે સલાકગ્ગયાગુઅગ્ગવિતક્કમાળકભિક્ખાચારમગ્ગઆસનસાલાદીસુ, ઉપટ્ઠાકેહિ પરિવારિતક્ખણે વા ચોદેન્તો અકાલેન વદતિ નામ. તચ્છેન વત્થુના ચોદેન્તો ભૂતેન વદતિ નામ. તુચ્છેન ચોદેન્તો અભૂતેન વદતિ નામ. ‘‘અમ્ભો મહલ્લક પરિસાવચર પંસુકૂલિક ધમ્મકથિક પતિરૂપં તવ ઇદ’’ન્તિ વદન્તો ફરુસેન વદતિ નામ. ‘‘ભન્તે, મહલ્લકા પરિસાવચરા પંસુકૂલિકા ધમ્મકથિકા પતિરૂપં તુમ્હાકં ઇદ’’ન્તિ વદન્તો સણ્હેન વદતિ નામ. કારણનિસ્સિતં કત્વા વદન્તો અત્થસઞ્હિતેન વદતિ નામ. મેત્તચિત્તો વક્ખામિ, નો દોસન્તરોતિ મેત્તચિત્તં ઉપટ્ઠાપેત્વા વક્ખામિ, ન દુટ્ઠચિત્તો હુત્વા. સચ્ચે ચ અકુપ્પે ચાતિ વચીસચ્ચે ચ અકુપ્પતાય ચ. ચુદિતકેન હિ સચ્ચઞ્ચ વત્તબ્બં, કોપો ચ ન કાતબ્બો, અત્તના ચ ન કુચ્છિતબ્બં, પરો ચ ન ઘટ્ટેતબ્બોતિ અત્થો.

ઇમસ્મિં ઠાને ‘‘સઙ્ઘેન ઓતિણ્ણાનોતિણ્ણં જાનિતબ્બં – અનુવિજ્જકેન યેન ધમ્મેન યેન વિનયેન યેન સત્થુસાસનેન તં અધિકરણં વૂપસમ્મતિ, તથા તં અધિકરણં વૂપસમેતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બં. વુત્તઞ્હેતં ચોદનાકણ્ડે (પરિ. ૩૬૩) ‘‘ચોદકેન કથં પટિપજ્જિતબ્બં? ચુદિતકેન કથં પટિપજ્જિતબ્બં? સઙ્ઘેન કથં પટિપજ્જિતબ્બં? અનુવિજ્જકેન કથં પટિપજ્જિતબ્બં? ચોદકેન કથં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ? ચોદકેન પઞ્ચસુ ધમ્મેસુ પતિટ્ઠાય પરો ચોદેતબ્બો. કાલેન વક્ખામિ નો અકાલેન, ભૂતેન વક્ખામિ નો અભૂતેન, સણ્હેન વક્ખામિ નો ફરુસેન, અત્થસઞ્હિતેન વક્ખામિ નો અનત્થસઞ્હિતેન, મેત્તચિત્તો વક્ખામિ નો દોસન્તરોતિ. ચોદકેન એવં પટિપજ્જિતબ્બં. ચુદિતકેન કથં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ? ચુદિતકેન દ્વીસુ ધમ્મેસુ પતિટ્ઠાતબ્બં સચ્ચે ચ અકુપ્પે ચ. ચુદિતકેન એવં પટિપજ્જિતબ્બં. સઙ્ઘેન કથં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ? સઙ્ઘેન ઓતિણ્ણાનોતિણ્ણં જાનિતબ્બં. સઙ્ઘેન એવં પટિપજ્જિતબ્બં. અનુવિજ્જકેન કથં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ? અનુવિજ્જકેન યેન ધમ્મેન યેન વિનયેન યેન સત્થુસાસનેન તં અધિકરણં વૂપસમ્મતિ, તથા તં અધિકરણં વૂપસમેતબ્બં. અનુવિજ્જકેન એવં પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ.

અટ્ઠકથાયમ્પિ (પરિ. અટ્ઠ. ૩૬૨-૩૬૩) ‘‘ચોદનાય કો આદીતિઆદિપુચ્છાનં વિસ્સજ્જને સચ્ચે અકુપ્પે ચાતિ એત્થ સચ્ચે પતિટ્ઠાતબ્બં અકુપ્પે ચ, યં કતં વા અકતં વા, તદેવ વત્તબ્બં, ન ચોદકે વા અનુવિજ્જકે વા સઙ્ઘે વા કોપો ઉપ્પાદેતબ્બો. ઓતિણ્ણાનોતિણ્ણં જાનિતબ્બન્તિ ઓતિણ્ણઞ્ચ અનોતિણ્ણઞ્ચ વચનં જાનિતબ્બં. તત્રાયં જાનનવિધિ – એત્તકા ચોદકસ્સ પુબ્બકથા, એત્તકા પચ્છિમકથા, એત્તકા ચુદિતકસ્સ પુબ્બકથા, એત્તકા પચ્છિમકથાતિ જાનિતબ્બા. ચોદકસ્સ પમાણં ગણ્હિતબ્બં, ચુદિતકસ્સ પમાણં ગણ્હિતબ્બં, અનુવિજ્જકસ્સ પમાણં ગણ્હિતબ્બં. અનુવિજ્જકો અપ્પમત્તકમ્પિ અહાપેન્તો ‘આવુસો, સમન્નાહરિત્વા ઉજું કત્વા આહરા’તિ વત્તબ્બો, સઙ્ઘેન એવં પટિપજ્જિતબ્બં. યેન ધમ્મેન યેન વિનયેન યેન સત્થુસાસનેન તં અધિકરણં વૂપસમ્મતીતિ એત્થ ધમ્મોતિ ભૂતં વત્થુ. વિનયોતિ ચોદના ચેવ સારણા ચ. સત્થુસાસનન્તિ ઞત્તિસમ્પદા ચેવ અનુસ્સાવનસમ્પદા ચ. એતેન હિ ધમ્મેન ચ વિનયેન ચ સત્થુસાસનેન ચ અધિકરણં વૂપસમ્મતિ, તસ્મા અનુવિજ્જકેન ભૂતેન વત્થુના ચોદેત્વા આપત્તિં સારેત્વા ઞત્તિસમ્પદાય ચેવ અનુસ્સાવનસમ્પદાય ચ તં અધિકરણં વૂપસમેતબ્બં, અનુવિજ્જકેન એવં પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ આગતં, તસ્મા વત્તબ્બમેત્તકં દ્વયન્તિ.

એવં એકદેસેન ચોદનાકણ્ડનયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ એકદેસેનેવ મહાસઙ્ગામનયં દસ્સેન્તો ‘‘અનુવિજ્જકેન ચોદકો પુચ્છિતબ્બો’’તિઆદિમાહ. તત્થ યં ખો ત્વં, આવુસો, ઇમં ભિક્ખું ચોદેસિ, કિમ્હિ નં ચોદેસીતિ ચોદનાસામઞ્ઞતો વુત્તં, પાળિયં (મહાવ. ૨૩૭) પન પવારણટ્ઠપનવસેન ચોદનં સન્ધાય ‘‘યં ખો ત્વં, આવુસો, ઇમસ્સ ભિક્ખુનો પવારણં ઠપેસી’’તિ વુત્તં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

એવં એકદેસેન મહાસઙ્ગામનયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ એકદેસેનેવ ચૂળસઙ્ગામનયં દસ્સેતું ‘‘સઙ્ગામાવચરેન ભિક્ખુના’’તિઆદિમાહ. તત્થ સઙ્ગામાવચરેન ભિક્ખુનાતિ સઙ્ગામો વુચ્ચતિ અધિકરણવિનિચ્છયત્થાય સઙ્ઘસન્નિપાતો. તત્ર હિ અત્તપચ્ચત્થિકા ચેવ સાસનપચ્ચત્થિકા ચ ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં સત્થુસાસનં દીપેન્તા સમોસરન્તિ વેસાલિકા વજ્જિપુત્તકા વિય. યો ભિક્ખુ તેસં પચ્ચત્થિકાનં લદ્ધિં મદ્દિત્વા સકવાદદીપનત્થાય તત્થ અવચરતિ, અજ્ઝોગાહેત્વા વિનિચ્છયં પવત્તેતિ, સો સઙ્ગામાવચરો નામ યસત્થેરો વિય, તેન સઙ્ગામાવચરેન ભિક્ખુના સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમન્તેન નીચચિત્તેન સઙ્ઘો ઉપસઙ્કમિતબ્બો. નીચચિત્તેનાતિ માનદ્ધજં નિપાતેત્વા નિહતમાનચિત્તેન. રજોહરણસમેનાતિ પાદપુઞ્છનસમેન, યથા રજોહરણસ્સ સંકિલિટ્ઠે વા અસંકિલિટ્ઠે વા પાદે પુઞ્છિયમાને નેવ રાગો ન દોસો, એવં ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ અરજ્જન્તેન અદુસ્સન્તેનાતિ અત્થો. યથાપતિરૂપે આસનેતિ યથાપતિરૂપં આસનં ઞત્વા અત્તનો પાપુણનટ્ઠાને થેરાનં ભિક્ખૂનં પિટ્ઠિં અદસ્સેત્વા નિસીદિતબ્બં.

અનાનાકથિકેનાતિ નાનાવિધં તં તં અનત્થકથં અકથેન્તેન. અતિરચ્છાનકથિકેનાતિ દિટ્ઠસુતમુતમ્પિ રાજકથાદિકં તિરચ્છાનકથં અકથેન્તેન. સામં વા ધમ્મો ભાસિતબ્બોતિ સઙ્ઘસન્નિપાતટ્ઠાને કપ્પિયાકપ્પિયસન્નિસ્સિતા વા રૂપારૂપપરિચ્છેદસમથચારવિપસ્સનાચારટ્ઠાનનિસજ્જવત્તાદિનિસ્સિતા વા કથા ધમ્મો નામ. એવરૂપો ધમ્મો સયં વા ભાસિતબ્બો, પરો વા અજ્ઝેસિતબ્બો. યો ભિક્ખુ તથારૂપિં કથં કથેતું પહોતિ, સો વત્તબ્બો ‘‘આવુસો, સઙ્ઘમજ્ઝમ્હિ પઞ્હે ઉપ્પન્ને ત્વં કથેય્યાસી’’તિ. અરિયો વા તુણ્હીભાવો નાતિમઞ્ઞિતબ્બોતિ અરિયા તુણ્હી નિસીદન્તા ન બાલપુથુજ્જના વિય નિસીદન્તિ, અઞ્ઞતરં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ નિસીદન્તિ. ઇતિ કમ્મટ્ઠાનમનસિકારવસેન તુણ્હીભાવો અરિયો તુણ્હીભાવો નામ, સો નાતિમઞ્ઞિતબ્બો, ‘‘કિં કમ્મટ્ઠાનાનુયોગેના’’તિ નાવજાનિતબ્બો, અત્તનો પતિરૂપં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ નિસીદિતબ્બન્તિ અત્થો.

ન ઉપજ્ઝાયો પુચ્છિતબ્બોતિ ‘‘કો નામ તુય્હં ઉપજ્ઝાયો’’તિ ન પુચ્છિતબ્બો. એસ નયો સબ્બત્થ. ન જાતીતિ ‘‘ખત્તિયજાતિયો ત્વં બ્રાહ્મણજાતિયો’’તિ એવં જાતિ ન પુચ્છિતબ્બા. ન આગમોતિ ‘‘દીઘભાણકો ત્વં મજ્ઝિમભાણકો’’તિ એવં આગમો ન પુચ્છિતબ્બો. કુલપદેસોપિ ખત્તિયકુલાદિવસેનેવ વેદિતબ્બો. અત્રસ્સ પેમં વા દોસો વાતિ તત્ર પુગ્ગલે એતેસં કારણાનં અઞ્ઞતરવસેન પેમં વા ભવેય્ય દોસો વા.

નો પરિસકપ્પિકેનાતિ પરિસકપ્પકેન પરિસાનુવિધાયકેન ન ભવિતબ્બં, યં પરિસાય રુચ્ચતિ, તદેવ ચેતેત્વા કપ્પેત્વા ન કથેતબ્બન્તિ અત્થો. ન હત્થમુદ્દા દસ્સેતબ્બાતિ કથેતબ્બે ચ અકથેતબ્બે ચ સઞ્ઞાજનનત્થં હત્થવિકારો ન કાતબ્બો.

અત્થં અનુવિધિયન્તેનાતિ વિનિચ્છયપટિવેધમેવ સલ્લક્ખેન્તેન, ‘‘ઇદં સુત્તં ઉપલબ્ભતિ, ઇમસ્મિં વિનિચ્છયે ઇદં વક્ખામી’’તિ એવં પરિતુલયન્તેન નિસીદિતબ્બન્તિ અત્થો. ન ચ આસના વુટ્ઠાતબ્બન્તિ ન આસના વુટ્ઠાય સન્નિપાતમણ્ડલે વિચરિતબ્બં. વિનયધરે હિ ઉટ્ઠિતે સબ્બા પરિસા વુટ્ઠહન્તિ, તસ્મા ન વુટ્ઠાતબ્બં. ન વીતિહાતબ્બન્તિ ન વિનિચ્છયો હાપેતબ્બો. ન કુમ્મગ્ગો સેવિતબ્બોતિ ન આપત્તિ દીપેતબ્બા. અસાહસિકેન ભવિતબ્બન્તિ ન સહસા કારિના ભવિતબ્બં, ન સહસા દુરુત્તવચનં કથેતબ્બન્તિ અત્થો. વચનક્ખમેનાતિ દુરુત્તવાચં ખમનસીલેન. હિતપરિસક્કિનાતિ હિતેસિના હિતગવેસિના કરુણા ચ કરુણાપુબ્બભાગો ચ ઉપટ્ઠાપેતબ્બોતિ અયં પદદ્વયેપિ અધિપ્પાયો. અનસુરુત્તેનાતિ ન અસુરુત્તેન, અસુરુત્તં વુચ્ચતિ વિગ્ગાહિકકથાસઙ્ખાતં અસુન્દરવચનં, તં ન કથેતબ્બન્તિ અત્થો. અત્તા પરિગ્ગહેતબ્બોતિ ‘‘વિનિચ્છિનિતું વૂપસમેતું સક્ખિસ્સામિ નુ ખો, નો’’તિ એવં અત્તા પરિગ્ગહેતબ્બો, અત્તનો પમાણં જાનિતબ્બન્તિ અત્થો. પરો પરિગ્ગહેતબ્બોતિ ‘‘લજ્જિયા નુ ખો અયં પરિસા સક્કા સઞ્ઞાપેતું, ઉદાહુ નો’’તિ એવં પરો પરિગ્ગહેતબ્બો. ચોદકો પરિગ્ગહેતબ્બોતિ ‘‘ધમ્મચોદકો નુ ખો, નો’’તિ એવં પરિગ્ગહેતબ્બો. ચુદિતકો પરિગ્ગહેતબ્બોતિ ‘‘ધમ્મચુદિતકો નુ ખો, નો’’તિ એવં પરિગ્ગહેતબ્બો. અધમ્મચોદકો પરિગ્ગહેતબ્બોતિ તસ્સ પમાણં જાનિતબ્બં. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

વુત્તં અહાપેન્તેનાતિ ચોદકચુદિતકેહિ વુત્તવચનં અહાપેન્તેન. અવુત્તં અપકાસેન્તેનાતિ અનોસટં વત્થું અપકાસેન્તેન. મન્દો હાસેતબ્બોતિ મન્દો મોમૂળ્હો પગ્ગણ્હિતબ્બો, ‘‘નનુ ત્વં કુલપુત્તો’’તિ ઉત્તેજેત્વા અનુયોગવત્તં કથાપેત્વા તસ્સ અનુયોગો ગણ્હિતબ્બો. ભીરુ અસ્સાસેતબ્બોતિ યસ્સ સઙ્ઘમજ્ઝં વા ગણમજ્ઝં વા અનોસટપુબ્બત્તા સારજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, તાદિસો ‘‘મા ભાયિ, વિસ્સત્થો કથયાહિ, મયં તે ઉપત્થમ્ભા ભવિસ્સામા’’તિ વત્વાપિ અનુયોગવત્તં કથાપેતબ્બો. ચણ્ડો નિસેધેતબ્બોતિ અપસારેતબ્બો તજ્જેતબ્બો. અસુચિ વિભાવેતબ્બોતિ અલજ્જિં પકાસેત્વા આપત્તિં દેસાપેતબ્બો. ઉજુમદ્દવેનાતિ યો ભિક્ખુ ઉજુ સીલવા કાયવઙ્કાદિરહિતો, સો મદ્દવેનેવ ઉપચરિતબ્બો. ધમ્મેસુ ચ પુગ્ગલેસુ ચાતિ એત્થ યો ધમ્મગરુકો હોતિ, ન પુગ્ગલગરુકો, અયમેવ ધમ્મેસુ ચ પુગ્ગલેસુ ચ મજ્ઝત્તોતિ વેદિતબ્બો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ચોદનાદિવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

એકતિંસતિમો પરિચ્છેદો.

૩૨. ગરુકાપત્તિવુટ્ઠાનવિનિચ્છયકથા

પટિચ્છન્નપરિવાસકથા

૨૩૬. એવં ચોદનાદિવિનિચ્છયં કથેત્વા ઇદાનિ ગરુકાપત્તિવુટ્ઠાનવિનિચ્છયં કથેતું ‘‘ગરુકાપત્તિવુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ગરુ અલહુકં પટિકરણં એતિસ્સા આપત્તિયાતિ ગરુકા, આપજ્જિતબ્બાતિ આપત્તિ, ગરુકા ચ સા આપત્તિ ચાતિ ગરુકાપત્તિ, વુટ્ઠહતે વુટ્ઠાનં, ગરુકાપત્તિયા વુટ્ઠાનં ગરુકાપત્તિ વુટ્ઠાનં. કિં તં? સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિતો પરિસુદ્ધભાવો. તેનાહ ‘‘પરિવાસમાનત્તાદીહિ વિનયકમ્મેહિ ગરુકાપત્તિતો વુટ્ઠાન’’ન્તિ. કિઞ્ચાપિ ચતુબ્બિધો પરિવાસો, અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસો પન ઇધ નાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘તિવિધો પરિવાસો’’તિ. તથા હિ વુત્તં સમન્તપાસાદિકાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૭૫) ‘‘તત્થ ચતુબ્બિધો પરિવાસો – અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસો પટિચ્છન્નપરિવાસો સુદ્ધન્તપરિવાસો સમોધાનપરિવાસોતિ. તેસુ ‘યો સો, ભિક્ખવે, અઞ્ઞોપિ અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે આકઙ્ખતિ પબ્બજ્જં, આકઙ્ખતિ ઉપસમ્પદં, તસ્સ ચત્તારો માસે પરિવાસો દાતબ્બો’તિ એવં મહાખન્ધકે (મહાવ. ૮૬) વુત્તો તિત્થિયપરિવાસો અપ્પટિચ્છન્નપરિવાસો નામ. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં વુત્તમેવ. અયં પન ઇધ અનધિપ્પેતો’’તિ. ઇતો પરં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ સુવિઞ્ઞેય્યોતિ તસ્મા દુબ્બિઞ્ઞેય્યટ્ઠાનેયેવ વણ્ણયિસ્સામ.

૨૩૭. એવં યો યો આપન્નો હોતિ, તસ્સ તસ્સ નામં ગહેત્વા કમ્મવાચા કાતબ્બાતિ એતેન પાળિયં સબ્બસાધારણવસેન ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અયં ઇત્થન્નામો ભિક્ખૂ’’તિ ચ ‘‘યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ ચ આગતેપિ કમ્મવાચાભણનકાલે તથા અભણિત્વા ‘‘અયં બુદ્ધરક્ખિતો ભિક્ખૂ’’તિ ચ ‘‘ઇમસ્સ બુદ્ધરક્ખિતસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ ચ એવં સકસકનામં ઉદ્ધરિત્વાવ કમ્મવાચા કાતબ્બાતિ દસ્સેતિ.

માળકસીમાયમેવ વત્તં સમાદાતબ્બં, ન તતો બહિ. કસ્મા? ‘‘અઞ્ઞત્થ કમ્મવાચા અઞ્ઞત્થ સમાદાન’’ન્તિ વત્તબ્બદોસપ્પસઙ્ગતો. અસમાદિન્નવત્તસ્સ આરોચનાસમ્ભવતો, માળકસીમાય સન્નિપતિતાનં ભિક્ખૂનં એકસ્સપિ અનારોચને સતિ રત્તિચ્છેદસમ્ભવતો ચ. પરિવાસં સમાદિયામિ, વત્તં સમાદિયામીતિ ઇમેસુ દ્વીસુ પદેસુ એકેકેન વા ઉભોહિ પદેહિ વા સમાદાતબ્બં. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘એકપદેનપિ ચેત્થ નિક્ખિત્તો હોતિ પરિવાસો, દ્વીહિ પન સુનિક્ખિત્તોયેવ, સમાદાનેપિ એસેવ નયો’’તિ વક્ખમાનત્તા. સમાદિયિત્વા તત્થેવ સઙ્ઘસ્સ આરોચેતબ્બં, ન તત્થ અનારોચેત્વા અઞ્ઞત્થ ગન્તબ્બં. કસ્મા? વુટ્ઠિતાય પરિસાય પુન સન્નિપાતેતું દુક્કરત્તા, એકસ્સપિ ભિક્ખુનો અનારોચેત્વા અરુણુટ્ઠાપને સતિ રત્તિચ્છેદકરત્તા.

આરોચેન્તેન એવં આરોચેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘અહં ભન્તે…પે… સઙ્ઘો ધારેતૂ’’તિ એત્તકમેવ વત્વા યાચને વિય ‘‘દુતિયમ્પિ તતિયમ્પી’’તિ અવુત્તત્તા અચ્ચાયિકકરણે સતિ એકવારં આરોચિતેપિ ઉપપન્નમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. વેદિયામહં ભન્તે, વેદિયતીતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂતિ એત્થ ‘‘વેદિયામીતિ ચિત્તેન સમ્પટિચ્છિત્વા સુખં અનુભવામિ, ન તપ્પચ્ચયા અહં દુક્ખિતોતિ અધિપ્પાયો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૯૭) વુત્તં. એત્થ ચ ‘‘સુખં વેદેમિ વેદન’’ન્તિઆદીસુ વિય પિ-સદ્દો અનુભવનત્થો હોતિ. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૯૭) પન ‘‘વેદિયામીતિ જાનેમિ, ચિત્તેન સમ્પટિચ્છિત્વા સુખં અનુભવામિ, ન તપ્પચ્ચયા અહં દુક્ખિતોતિ અધિપ્પાયોતિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં. એત્થ પન ‘‘દીપઙ્કરો લોકવિદૂ’’તિઆદીસુ વિય ઞાણત્થો અનુભવનત્થો ચ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૯૭) પન ‘‘વેદિયામહન્તિ જાનાપેમહં, આરોચેમીતિ અત્થો, અનુભવામીતિપિસ્સ અત્થં વદન્તિ. પુરિમં પન પસંસન્તિ આરોચનવચનત્તા’’તિ. એત્થ તુ –

‘‘સમ્પન્નં સાલિકેદારં, સુવા ખાદન્તિ બ્રાહ્મણ;

પટિવેદેમિ તે બ્રહ્મે, ન નં વારેતુમુસ્સહે’’તિ. –

આદીસુ વિય આરોચનત્થોતિ દટ્ઠબ્બો.

આરોચેત્વા…પે… નિક્ખિપિતબ્બન્તિ દુક્કટપરિમોચનત્થં વુત્તં. કેચિ પન ‘‘તદહેવ પુન વત્તં સમાદિયિત્વા અરુણં ઉટ્ઠાપેતુકામસ્સ રત્તિચ્છેદપરિહારત્થમ્પી’’તિ વદન્તિ. યસ્સ માળકે નારોચિતં, તસ્સ આરોચેત્વા નિક્ખિપિતબ્બં. યસ્સ આરોચિતં, તસ્સ પુન આરોચનકિચ્ચં નત્થિ, કેવલં નિક્ખિપિતબ્બમેવ. ‘‘સભાગા ભિક્ખૂ વસન્તી’’તિ વુત્તત્તા વિસભાગાનં વસનટ્ઠાને વત્તં અસમાદિયિત્વા બહિ એવ કાતુમ્પિ વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વાતિ ઇદં વિહારે ભિક્ખૂનં સજ્ઝાયાદિસદ્દસવનૂપચારવિજહનત્થં વુત્તં, મહામગ્ગતો ઓક્કમ્માતિ ઇદં મગ્ગપટિપન્નાનં ભિક્ખૂનં સવનૂપચારાતિક્કમનત્થં, ગુમ્બેન વાતિઆદિ દસ્સનૂપચારવિજહનત્થં. સોપિ કેનચિ કમ્મેન પુરેઅરુણે એવ ગચ્છતીતિ ઇમિના આરોચનાય કતાય સબ્બેસુ ભિક્ખૂસુ બહિવિહારં ગતેસુપિ ઊનેગણેચરણદોસો વા વિપ્પવાસદોસો વા ન હોતિ આરોચનત્થત્તા સહવાસસ્સાતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘અયઞ્ચા’’તિઆદિ. અનિક્ખિત્તવત્તેન અન્તોઉપચારગતાનં સબ્બેસમ્પિ આરોચેતબ્બા. ‘‘અયં નિક્ખિત્તવત્તસ્સ પરિહારો’’તિ વુત્તં, તત્થ નિક્ખિત્તવત્તસ્સાતિ વત્તં નિક્ખિપિત્વા પરિવસન્તસ્સાતિ અત્થો. અયં પનેત્થ થેરસ્સ અધિપ્પાયો – વત્તં નિક્ખિપિત્વા પરિવસન્તસ્સ ઉપચારગતાનં સબ્બેસં આરોચનકિચ્ચં નત્થિ, દિટ્ઠરૂપાનં સુતસદ્દાનં આરોચેતબ્બં, અદિટ્ઠઅસુતાનમ્પિ અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનં આરોચેતબ્બં. ઇદં વત્તં નિક્ખિપિત્વા પરિવસન્તસ્સ લક્ખણન્તિ. થેરસ્સાતિ મહાપદુમત્થેરસ્સ.

૨૩૮. કુક્કુચ્ચવિનોદનત્થાયાતિ ઇમેસુ પટિચ્છન્નદિવસપ્પમાણેન પરિવસિતદિવસેસુ ‘‘સિયું નુ ખો તિવિધરત્તિચ્છેદકારણયુત્તાનિ કાનિચિ દિવસાનિ, એવં સતિ અપરિપુણ્ણપરિવાસદિવસત્તા ન માનત્તારહો ભવેય્ય, અસતિ ચ માનત્તારહભાવે માનત્તં દિન્નમ્પિ અદિન્નંયેવ ભવેય્ય, એવઞ્ચ સતિ આપન્નાપત્તિતો વુટ્ઠાનં ન ભવેય્યા’’તિ ઇમસ્સ વિનયકુક્કુચ્ચસ્સ વિનોદનત્થાય. એકેન વા દ્વીહિ વા તીહિ વા દિવસેહિ અધિકતરાનિ દિવસાનિ પરિવસિત્વા નનુ ચાયં પરિવુત્થપરિવાસો, તસ્માનેન માનત્તમેવ યાચિતબ્બં, અથ કસ્મા વત્તં સમાદિયિત્વા માનત્તં યાચિતબ્બન્તિ આહાતિ ચોદનં મનસિ કરોન્તેન વુત્તં ‘‘અયઞ્હિ વત્તે સમાદિન્ને’’તિઆદિ. હિ યસ્મા અયં ભિક્ખુ વત્તે સમાદિન્ને એવ માનત્તારહો હોતિ, ન અસમાદિન્ને, ઇતિ તસ્મા વત્તં સમાદિયિત્વા માનત્તં યાચિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. નનુ ચ કમ્મવાચાયં ‘‘સો પરિવુત્થપરિવાસો સઙ્ઘં માનત્તં યાચતિ’’ઇચ્ચેવ વુત્તં, ન વુત્તં ‘‘સમાદિન્નવત્તો’’તિ, અથ કસ્મા ‘‘વત્તે સમાદિન્ને એવ માનત્તારહો હોતી’’તિ વુત્તન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘નિક્ખિત્તવત્તેન પરિવુત્થત્તા’’તિ. યસ્મા અયં ભિક્ખુ નિક્ખિત્તવત્તેન હુત્વા પરિવુત્થો હોતિ, નો અનિક્ખિત્તવત્તેન, તસ્મા નિક્ખિત્તવત્તેન હુત્વા પરિવુત્થત્તા અયં ભિક્ખુ વત્તે સમાદિન્ને એવ માનત્તારહો હોતિ, નો અસમાદિન્નેતિ યોજના. તથા હિ વુત્તં ‘‘અનિક્ખિત્તવત્તસ્સ પન પુન સમાદાનકિચ્ચં નત્થિ. સો હિ પટિચ્છન્નદિવસાતિક્કમેનેવ માનત્તારહો હોતિ, તસ્મા તસ્સ માનત્તં દાતબ્બમેવા’’તિ.

ચતૂહિ પઞ્ચહિ વા ભિક્ખૂહિ સદ્ધિન્તિ ઊનેગણેચરણદોસા વિમુચ્ચનત્થં. પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપતોતિઆદિ કિઞ્ચાપિ પાળિયં નત્થિ, અથ ખો અટ્ઠકથાચરિયાનં વચનેન તથા એવ પટિપજ્જિતબ્બન્તિ ચ વુત્તં. ‘‘અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ દ્વાદસહત્થે ઉપચારે સલ્લક્ખેત્વા, અનિક્ખિત્તવત્તાનં ઉપચારસીમાય આગતભાવં સલ્લક્ખેત્વા સહવાસાદિકં વેદિતબ્બન્તિ ચ વુત્તં. ‘નિક્ખિપન્તેન આરોચેત્વા નિક્ખિપિતબ્બં પયોજનં અત્થી’તિ ચ વુત્તં, ન પન તં પયોજનં દસ્સિત’’ન્તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૯૭) વુત્તં, વત્તભેદદુક્કટા મુચ્ચનપયોજનં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૨૩૯. અબ્ભાનં કાતું ન વટ્ટતીતિ કતમ્પિ અકતમેવ હોતીતિ અત્થો. ‘‘તેનાપિ વત્તં સમાદિયિત્વા આરોચેત્વા અબ્ભાનં યાચિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તત્તા અબ્ભાનયાચનત્થં માનત્તસ્સ સમાદિયનકાલેપિ આરોચેતબ્બમેવ. પુબ્બે માનત્તચારિતકાલે આરોચિતમેવાતિ અનારોચેત્વા અબ્ભાનં ન યાચિતબ્બન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. એવં માનત્તયાચનકાલેપિ પરિવાસં સમાદિયિત્વા આરોચેતબ્બમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

૨૪૦. ચિણ્ણમાનત્તો ભિક્ખુ અબ્ભેતબ્બોતિ ચિણ્ણમાનત્તસ્સ ચ અબ્ભાનારહસ્સ ચ નિન્નાનાકરણત્તા વુત્તં. અઞ્ઞથા ‘‘અબ્ભાનારહો અબ્ભેતબ્બો’’તિ વત્તબ્બં સિયા. ઉક્ખેપનીયકમ્મકતોપિ અત્તનો લદ્ધિગ્ગહણવસેન સભાગભિક્ખુમ્હિ સતિ તસ્સ અનારોચાપેતું ન લભતિ.

‘‘અનન્તરાયિકસ્સ પન અન્તરાયિકસઞ્ઞાય છાદયતો અચ્છન્નાવા’’તિ પાઠો. અવેરિભાવેન સભાગો અવેરિસભાગો. ‘‘સભાગસઙ્ઘાદિસેસં આપન્નસ્સ પન સન્તિકે આવિ કાતું ન વટ્ટતી’’તિ પસઙ્ગતો ઇધેવ પકાસિતં. લહુકેસુ પટિક્ખેપો નત્થિ. તત્થ ઞત્તિયા આવિ કત્વા ઉપોસથં કાતું અનુઞ્ઞાતત્તા લહુકસભાગં આવિ કાતું વટ્ટતીતિ. સભાગસઙ્ઘાદિસેસં પન ઞત્તિયા આરોચનં ન વટ્ટતીતિ કિર. ‘‘તસ્સ સન્તિકે તં આપત્તિં પટિકરિસ્સતીતિ (મહાવ. ૧૭૧) વુત્તત્તા લહુકસ્સેવાયં સમનુઞ્ઞાતા. ન હિ સક્કા સુદ્ધસ્સ એકસ્સ સન્તિકે સઙ્ઘાદિસેસસ્સ પટિકરણં કાતુ’’ન્તિ લિખિતં. લહુકેસુપિ સભાગં આવિ કાતું ન વટ્ટતીતિ. તસ્મા એવ હિ ઞત્તિયા આવિકરણં અનુઞ્ઞાતં, ઇતરથા તં નિરત્થકં સિયા. અઞ્ઞમઞ્ઞારોચનસ્સ વટ્ટતિ, તતો ન વટ્ટતીતિ દીપનત્થમેવ ઞત્તિયા આવિકરણમનુઞ્ઞાતં, તેનેવ ઇધ ‘‘સભાગસઙ્ઘાદિસેસં આપન્નસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં, અયમત્થો ‘‘એત્તાવતા તે દ્વે નિરાપત્તિકા હોન્તિ, તેસં સન્તિકે સેસેહિ સભાગાપત્તિયો દેસેતબ્બા’’તિ વચનેન કઙ્ખાવિતરણિયમ્પિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) પકાસિતોવ. સઙ્ઘાદિસેસં પન ઞત્તિયા આરોચેત્વા ઉપોસથં કાતું વટ્ટતિ. તસ્સા ઞત્તિયા અયમત્થો – યદા સુદ્ધં ભિક્ખું પસ્સિસ્સતિ, તસ્સ સન્તિકે અઞ્ઞમઞ્ઞારોચનવસેન પટિકરિસ્સતિ, એવં પટિકતે ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, સાપત્તિકેન પાતિમોક્ખં સોતબ્બં, યો સુણેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૩૮૬) વુત્તાપત્તિતો મોક્ખો હોતિ, તસ્મા ‘‘ગરુકં વા હોતુ લહુકં વા, ઞત્તિયા આવિ કાતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. ઉભોસુ નયેસુ યુત્તતરં ગહેતબ્બં. ‘‘નામઞ્ચેવ આપત્તિ ચાતિ તેન તેન વીતિક્કમેનાપન્નાપત્તિ આપત્તિ. નામન્તિ તસ્સા આપત્તિયા નામ’’ન્તિ લિખિતં. આરોચેત્વા નિક્ખિપિતબ્બન્તિ એત્થ આરોચનં વત્તભેદદુક્કટપરિહરણપ્પયોજનન્તિ વેદિતબ્બં.

‘‘સતિયેવ અન્તરાયે અન્તરાયિકસઞ્ઞી છાદેતિ, અચ્છન્ના હોતિ. અન્તરાયિકસ્સ પન અન્તરાયિકસઞ્ઞાય વા અનન્તરાયિકસઞ્ઞાય વા છાદયતો અચ્છન્નાવા’’તિપિ પાઠો. અવેરીતિ હિતકામો. ઉદ્ધસ્તે અરુણેતિ ઉટ્ઠિતે અરુણે. સુદ્ધસ્સ સન્તિકેતિ સભાગસઙ્ઘાદિસેસં અનાપન્નસ્સ સન્તિકે. વત્થુન્તિ અસુચિમોચનાદિવીતિક્કમં. સુક્કવિસ્સટ્ઠીતિ વત્થુ ચેવ ગોત્તઞ્ચાતિ ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠી’’તિ ઇદં અસુચિમોચનલક્ખણસ્સ વીતિક્કમસ્સ પકાસનતો વત્થુ ચેવ હોતિ, સજાતિયસાધારણવિજાતિયવિનિવત્તસભાવાય સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા એવ પકાસનતો ગોત્તઞ્ચ હોતીતિ અત્થો. ગં તાયતીતિ હિ ગોત્તં. સઙ્ઘાદિસેસોતિ નામઞ્ચેવ આપત્તિ ચાતિ સઙ્ઘાદિસેસોતિ તેન તેન વીતિક્કમેન આપન્નસ્સ આપત્તિનિકાયસ્સ નામપકાસનતો નામઞ્ચેવ હોતિ, આપત્તિસભાવતો આપત્તિ ચ.

સુદ્ધસ્સાતિ સભાગસઙ્ઘાદિસેસં અનાપન્નસ્સ, તતો વુટ્ઠિતસ્સ વા. અઞ્ઞસ્મિન્તિ સુદ્ધન્તપરિવાસવસેન આપત્તિવુટ્ઠાનતો અઞ્ઞસ્મિં આપત્તિવુટ્ઠાને. પટિચ્છાદિયિત્થાતિ પટિચ્છન્ના. કા સા? આપત્તિ. દિવસાદીહિ પરિચ્છિન્દિત્વા વસનં પરિવાસો. કો સો? વિનયકમ્મકરણં. પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા પરિવાસો પટિચ્છન્નપરિવાસો.

પટિચ્છન્નપરિવાસકથા નિટ્ઠિતા.

સુદ્ધન્તપરિવાસકથા

૨૪૨. સુજ્ઝનં સુદ્ધો, કો સો? આપત્તિવિગમો. અમતિ ઓસાનભાવં ગચ્છતીતિ અન્તો, સુદ્ધો અન્તો યસ્સ પરિવાસસ્સાતિ સુદ્ધન્તો, સુદ્ધન્તો ચ સો પરિવાસો ચાતિ સુદ્ધન્તપરિવાસો, સુદ્ધકાલં પરિયન્તં કત્વા અસુદ્ધકાલપ્પમાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા કતપરિવાસો.

સુદ્ધન્તપરિવાસકથા નિટ્ઠિતા.

ઓધાનસમોધાનપરિવાસકથા

૨૪૩. સમોધીયતે સમોધાનં, નાનાકાલિકા નાનાવત્થુકા આપત્તિયો અગ્ઘાદિવસેન સમોધાનં એકીકરણં, સમોધાનેત્વા કતો પરિવાસો સમોધાનપરિવાસોતિ વિગ્ગહો. કમ્મવાચાયં ‘‘પટિકસ્સિતો સઙ્ઘેન ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ અન્તરા સમ્બહુલાનં આપત્તીનં અપ્પટિચ્છન્નાનં મૂલાયપટિકસ્સના, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ એત્થ ગત્યત્થધાતુયા કમ્મનિ ચ નયનત્થધાતુયા કમ્મનિ ચ તદત્થસમ્પદાને ચ વિભત્તિપરિણામે ચાતિ ઇમેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ આયાદેસસ્સ વુત્તત્તા, પટિપુબ્બકસધાતુયા ચ નયનત્થત્તા ‘‘મૂલાયા’’તિ ઇદં ‘‘પટિકસ્સિતો’’તિ એત્થ કમ્મં, તસ્મા ‘‘પટિકસ્સિતો…પે… મૂલાય’’ ઇતિ એત્તકમેવ ભવિતબ્બં, ન ‘‘મૂલાયપટિકસ્સના’’તિ એવં મઞ્ઞમાના સદ્દવિદુનો ‘‘પટિકસ્સના’’તિ ઇદં અધિકન્તિ વા વદેય્યું મક્ખેય્યું વા, ન પનેતં વત્તબ્બં. નવપાઠેસુયેવ અયં પાઠો સદ્દલક્ખણયુત્તો વા અયુત્તો વાતિ ચિન્તેતબ્બો, ન પન પાળિયટ્ઠકથાદિતો આગતેસુ પોરાણપાઠેસુ. તેસુ પન કથં યોજિયમાનો અયં પાઠો સદ્દયુત્તિયા ચ અત્થયુત્તિયા ચ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ યોજનાકારોયેવ ચિન્તેતબ્બો. અયઞ્ચ પાઠો પોરાણપાળિપાઠોવ, તસ્મા ‘‘મૂલાયપટિકસ્સના’’તિ ઇદં કરણવસેન વિપરિણામેત્વા ‘‘મૂલાયપટિકસ્સનાય પટિકસ્સિતો’’તિ યોજેતબ્બં.

કથં પનેતસ્સ પોરાણપાઠભાવો જાનિતબ્બોતિ? પકરણે આગતત્તા. વુત્તઞ્હિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૧૦૨) ‘‘પાળિયં પટિકસ્સિતો સઙ્ઘેન ઉદાયિ ભિક્ખુ અન્તરા એકિસ્સા આપત્તિયા…પે… મૂલાયપટિકસ્સનાતિ ઇદં કરણવસેન વિપરિણામેત્વા મૂલાયપટિકસ્સનાય પટિકસ્સિતોતિ યોજેતબ્બ’’ન્તિ. અથ વા ‘‘મૂલાય પટિકસ્સના મૂલાયપટિકસ્સના’’તિ અલુત્તસમાસવસેન ઉત્તરપદેન સમાસં કત્વા સઙ્ઘેન ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ અન્તરા સમ્બહુલાનં આપત્તીનં અપ્પટિચ્છન્નાનં હેતુ પટિકસ્સિતો. સા મૂલાયપટિકસ્સના ખમતિ સઙ્ઘસ્સાતિ યોજેતબ્બં. તથા હિ વુત્તં તત્થેવ (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૧૦૨) ‘‘અથ વા મૂલાયપટિકસ્સના ખમતિ સઙ્ઘસ્સાતિ ઉત્તરપદેન સહ પચ્ચત્તવસેનેવ યોજેતુમ્પિ વટ્ટતી’’તિ.

તં દેન્તેન પઠમં મૂલાય પટિકસ્સિત્વા પચ્છાપરિવાસો દાતબ્બોતિ એત્થ તં ઓધાનસમોધાનપરિવાસં દેન્તેન પઠમં તં ભિક્ખું મૂલાય પટિકસ્સિત્વા મૂલદિવસે આકડ્ઢિત્વા તસ્સ અન્તરાપત્તિયા સમોધાનપરિવાસો દાતબ્બોતિ અત્થો. યથા કિં વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૧૦૨) ‘‘ઉદાયિં ભિક્ખું અન્તરા એકિસ્સા આપત્તિયા…પે… મૂલાય પટિકસ્સિત્વાતિ એત્થ અન્તરા એકિસ્સા આપત્તિયા હેતુભૂતાય ઉદાયિં ભિક્ખું મૂલાય પટિકસ્સિત્વા મૂલદિવસે આકડ્ઢિત્વા તસ્સા અન્તરાપત્તિયા સમોધાનપરિવાસં દેતૂતિ યોજના’’તિ વુત્તં. મહાસુમત્થેરવાદે આવિકારાપેત્વા વિસ્સજ્જેતબ્બોતિ તસ્સ અતેકિચ્છભાવં તેનેવ સઙ્ઘસ્સ પાકટં કારેત્વા લજ્જીગણતો વિયોજનવસેન વિસ્સજ્જેતબ્બોતિ અત્થો.

ઓધાનસમોધાનપરિવાસકથા નિટ્ઠિતા.

અગ્ઘસમોધાનપરિવાસકથા

૨૪૪. અગ્ઘેન અગ્ઘવસેન અરહવસેન સમોધાનં અગ્ઘસમોધાનં, આપન્નાસુ સમ્બહુલાસુ આપત્તીસુ યા આપત્તિયો ચિરતરપ્પટિચ્છન્નાયો, તાસં અગ્ઘેન સમોધાય તાસં રત્તિપરિચ્છેદવસેન અવસેસાનં ઊનતરપ્પટિચ્છન્નાનં આપત્તીનં પરિવાસો દીયતિ, અયં વુચ્ચતિ અગ્ઘસમોધાનો . સતં આપત્તિયોતિ કાયસંસગ્ગાદિવસેન એકદિવસે આપન્ના સતં આપત્તિયો. દસસતન્તિ સહસ્સઆપત્તિયો. રત્તિસતં છાદયિત્વાનાતિ યોજેતબ્બં. ‘‘અગ્ઘસમોધાનો નામ સભાગવત્થુકાયો સમ્બહુલા આપત્તિયો આપન્નસ્સ બહુરત્તિં પટિચ્છાદિતાપત્તિયં નિક્ખિપિત્વા દાતબ્બો, ઇતરો નાનાવત્થુકાનં વસેનાતિ અયમેતેસં વિસેસો’’તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૧૦૨) વુત્તં.

અગ્ઘસમોધાનપરિવાસકથા નિટ્ઠિતા.

૨૪૬. લિઙ્ગપરિવત્તનકકથાયં યદિ કસ્સચિ ભિક્ખુનો ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુ ભવેય્ય, કિં તેન પુન ઉપજ્ઝા ગહેતબ્બા, પુન ઉપસમ્પદા કાતબ્બા, કિં ભિક્ખૂપસમ્પદાતો પટ્ઠાય વસ્સગણના કાતબ્બા, ઉદાહુ ઇતો પટ્ઠાયાતિ પુચ્છાય સતિ તં પરિહરિતુમાહ ‘‘સચે’’તિઆદિ. એવં સન્તે સા ભિક્ખુની ભિક્ખૂનં મજ્ઝેયેવ વસિતબ્બં ભવેય્યાતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘અપ્પતિરૂપ’’ન્તિઆદિ. એવં સન્તે ભિક્ખુભૂતકાલે આપજ્જિતાપત્તિયો કથં કાતબ્બાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘યા દેસનાગામિનિયો વા’’તિઆદિ. તત્થ ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીહિ સાધારણાતિ સઞ્ચરિત્તાદયો. અસાધારણાતિ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદયો. હોતુ ભગવતો અનુઞ્ઞાતવસેન લિઙ્ગે પરિવત્તે અસાધારણાપત્તીહિ વુટ્ઠિતભાવો, પુન પકતિલિઙ્ગે ઉપ્પન્ને પુન આપત્તિ સિયાતિ આસઙ્કં પરિહરિતું ‘‘પુન પકતિલિઙ્ગે’’તિઆદિ વુત્તં. ઇદાનિ તમત્થં પાળિયા સાધેતું ‘‘વુત્તઞ્ચેત’’ન્તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો પઠમપારાજિકવણ્ણનાય ટીકાસુ (સારત્થ. ટી. ૨.૬૯; વજિર. ટી. પારાજિક ૬૯) વુત્તનયેનેવ દટ્ઠબ્બો, ઇધ પન ગરુકાપત્તિવુટ્ઠાનકથાભૂતત્તા સાયેવ કથા વુચ્ચતે.

૨૪૭. તત્થ ભિક્ખુનીહિ સાધારણાય પટિચ્છન્નાય આપત્તિયાતિ સઞ્ચરિત્તાદિઆપત્તિયા, હેત્વત્થે ચેતં કરણવચનં. પરિવસન્તસ્સાતિ અનાદરે સામિવચનં. પક્ખમાનત્તમેવ દાતબ્બં, ન પુન પરિવાસો દાતબ્બો ભિક્ખુનિભાવે અપરિવાસારહત્તાતિ અધિપ્પાયો. માનત્તં ચરન્તસ્સાતિ અનાદરેયેવ સામિવચનં, છારત્તમાનત્તે આચિણ્ણેયેવ પરિવત્તતિ, પુન પક્ખમાનત્તમેવ દાતબ્બન્તિ. તેન વક્ખતિ ‘‘સચે ચિણ્ણમાનત્તસ્સા’’તિઆદિ. અકુસલવિપાકે પરિક્ખીણેતિ પુરિસિન્દ્રિયસ્સ અન્તરધાનં સન્ધાય વુત્તં. ઇત્થિન્દ્રિયપતિટ્ઠાનં પન કુસલવિપાકમેવ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઉભયમ્પિ અકુસલેન અન્તરધાયતિ, કુસલેન પટિલબ્ભતી’’તિ. છારત્તં માનત્તમેવ દાતબ્બં, ન પરિવાસો દાતબ્બો, ન વા પક્ખમાનત્તં દાતબ્બં.

‘‘અયં પન વિસેસો’’તિ વત્વા તં વિસેસં દસ્સેતુમાહ ‘‘સચે’’તિઆદિ. પરિવાસદાનં નત્થિ, છારત્તં માનત્તમેવ દાતબ્બં. કસ્મા? ભિક્ખુનિકાલે પટિચ્છન્નત્તા. ભિક્ખુકાલે છન્નાયેવ હિ આપત્તિ પરિવાસારહા હોતિ, નો ભિક્ખુનિકાલેતિ અયમેતાસં વિસેસો. પક્ખમાનત્તં ચરન્તિયાતિ અનાદરે સામિવચનં, પક્ખમાનત્તે આચિણ્ણેયેવાતિ અત્થો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘ચિણ્ણમાનત્તાયા’’તિઆદિ. છારત્તં માનત્તં ચરન્તસ્સાતિઆદિ વુત્તનયમેવ.

પરિવાસવિનિચ્છયકથા

ઇદાનિ સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ યસ્મા સાવસેસગરુકાપત્તિ હોતિ સતેકિચ્છા, તસ્મા યથા નામ રોગાતુરો પુગ્ગલો કિઞ્ચિ અત્તનો હિતસુખકારણં કાતું ન સક્કોતિ, તમેનં કારુણિકો તિકિચ્છકો કરુણાસઞ્ચોદિતો તિકિચ્છં કત્વા ગેલઞ્ઞતો વુટ્ઠાપેત્વા હિતસુખં જનેતિ, એવં સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિસમઙ્ગી પુગ્ગલો આણાવીતિક્કમન્તરાયિકભાવતો સગ્ગમોક્ખમગ્ગં સોધેતું ન સક્કોતિ, તમેનં મહાકારુણિકો ભગવા મહાકરુણાય સઞ્ચોદિતમાનસો અનેકેહિ નયેહિ આપત્તિતો વુટ્ઠાનં કત્વા સગ્ગમોક્ખસુખે પતિટ્ઠપેતિ, ભગવતો અધિપ્પાયઞ્ઞુનો અટ્ઠકથાચરિયાપિ અનેકેહિ કારણેહિ ભગવતો વચનસ્સ અત્થં પકાસેત્વા વિસુદ્ધકામાનં નયં દેન્તિ, તથા ટીકાચરિયાદયોપિ. એવં દિન્ને પન નયે યોનિસો મનસિ કાતું સક્કોન્તા પણ્ડિતા યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જન્તિ, અસક્કોન્તા અઞ્ઞથા અત્થં ગહેત્વા ન યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જન્તિ, તેસં દિટ્ઠાનુગતિં અનુગચ્છન્તા સિસ્સાદયોપિ તથેવ કરોન્તિ, તસ્મા ભગવતો વચનઞ્ચ પુબ્બેનાપરં સંસન્દિત્વા અટ્ઠકથાટીકાદિવચનઞ્ચ સમ્મા તુલયિત્વા તથતો ભગવતો અધિપ્પાયં ઞત્વા યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જન્તેહિ ગરુકાપત્તિતો વુટ્ઠહનત્થં યોગો કરણીયો.

તસ્મા યદા ભિક્ખૂ આગચ્છન્તિ વિનયધરસ્સ સન્તિકં ‘‘ગરુકાપત્તિવુટ્ઠાનં કરિસ્સામા’’તિ, તદા વિનયધરેન ‘‘ત્વં કતરાપત્તિં આપન્નો’’તિ પુચ્છિતબ્બો. ‘‘સઙ્ઘાદિસેસં આપન્નો’’તિ વુત્તે ‘‘કતરસઙ્ઘાદિસેસ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમં નામા’’તિ વુત્તે સુક્કવિસ્સટ્ઠિયં મોચેતુકામચેતના, ઉપક્કમો, મુચ્ચનન્તિ તીણિ અઙ્ગાનિ. કાયસંસગ્ગે મનુસ્સિત્થી, ઇત્થિસઞ્ઞિતા, કાયસંસગ્ગરાગો, તેન રાગેન વાયામો, હત્થગ્ગાહાદિસમાપજ્જનન્તિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. દુટ્ઠુલ્લવાચાયં મનુસ્સિત્થી, ઇત્થિસઞ્ઞિતા, દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદરાગો, તેન રાગેન ઓભાસનં, તઙ્ખણવિજાનનન્તિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. અત્તકામે મનુસ્સિત્થી, ઇત્થિસઞ્ઞિતા, અત્તકામપારિચરિયાય રાગો, તેન રાગેન વણ્ણભણનં, તઙ્ખણવિજાનનન્તિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. સઞ્ચરિત્તે યેસુ સઞ્ચરિત્તં સમાપજ્જતિ, તેસં મનુસ્સજાતિકતા, નાલંવચનીયતા, પટિગ્ગણ્હનવીમંસનપચ્ચાહરણાનીતિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. કુટિકારે ઉલ્લિત્તાદીનં અઞ્ઞતરતા, હેટ્ઠિમપમાણસમ્ભવો, અદેસિતવત્થુકતા, પમાણાતિક્કન્તતા, અત્તુદ્દેસિકતા, વાસાગારતા, લેપઘટનાતિ સત્ત પમાણયુત્તાદીસુ છધા અઙ્ગાનિ. વિહારકારે તાનિયેવ છ અઙ્ગાનિ. દુટ્ઠદોસે યં ચોદેતિ, તસ્સ ઉપસમ્પન્નોતિ સઙ્ખ્યુપગમનં, તસ્મિં સુદ્ધસઞ્ઞિતા, યેન પારાજિકેન ચોદેતિ, તસ્સ દિટ્ઠાદિવસેન અમૂલકતા, ચાવનાધિપ્પાયેન સમ્મુખાચોદના, તસ્સ તઙ્ખણવિજાનનન્તિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. અઞ્ઞભાગિયે અઞ્ઞભાગિયસ્સ અધિકરણસ્સ કઞ્ચિદેસં લેસમત્તં ઉપાદિયનતા, પુરિમાનિ પઞ્ચાતિ છ અઙ્ગાનિ. સઙ્ઘભેદે ભેદાય પરક્કમનં, ધમ્મકમ્મેન સમનુભાસનં, કમ્મવાચાપરિયોસાનં, અપ્પટિનિસ્સજ્જનન્તિ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ. ભેદાનુવત્તકે અઙ્ગેસુ યથા તત્થ પરક્કમનં, એવં ઇધ અનુવત્તનન્તિ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ. દુબ્બચે અઙ્ગેસુ યથા તત્થ પરક્કમનં, એવં ઇધ અવચનીયકરણતાતિ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ. કુલદૂસકે અઙ્ગેસુ યથા તત્થ પરક્કમનં, એવં ઇધ છન્દાદીહિ પાપનન્તિ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ. ઇતિ ઇમાનિ અઙ્ગાનિ સોધેત્વા સચે અઙ્ગપારિપૂરી હોતિ, ‘‘સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ વત્તબ્બો. નો ચે, ‘‘નાયં સઙ્ઘાદિસેસો, થુલ્લચ્ચયાદીસુ અઞ્ઞતરાપત્તી’’તિ વત્વા ‘‘નાયં વુટ્ઠાનગામિની, દેસનાગામિની અયં આપત્તિ, તસ્મા પતિરૂપસ્સ ભિક્ખુસ્સ સન્તિકે દેસેહી’’તિ વત્વા દેસાપેતબ્બો.

અથ પન અનાપત્તિચ્છાયા પઞ્ઞાયતિ, ‘‘અનાપત્તી’’તિ વત્વા ઉય્યોજેતબ્બા. સચે પન સઙ્ઘાદિસેસચ્છાયા પઞ્ઞાયતિ, ‘‘ત્વં ઇમં આપત્તિં આપજ્જિત્વા છાદેસિ, ન છાદેસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ન છાદેમી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ ત્વં ન પરિવાસારહો, માનત્તારહોવ હોતી’’તિ વત્તબ્બો. ‘‘છાદેમી’’તિ પન વુત્તે ‘‘દસસુ આકારેસુ અઞ્ઞતરકારણેન છાદેસિ, ઉદાહુ અઞ્ઞકારણેના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘દસસુ અઞ્ઞતરકારણેના’’તિ વુત્તે ‘‘એવમ્પિ માનત્તારહો હોતિ, ન પરિવાસારહો’’તિ વત્તબ્બો. અથ ‘‘અઞ્ઞકારણેના’’તિ વદતિ, એવં સન્તેપિ ‘‘ત્વં આપત્તિઆપન્નભાવં જાનન્તો પટિચ્છાદેસિ, ઉદાહુ અજાનન્તો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અજાનન્તો પટિચ્છાદેમી’’તિ વુત્તે ચ ‘‘આપત્તિઆપન્નભાવં સરન્તો પટિચ્છાદેસિ, ઉદાહુ વિસરિત્વા પટિચ્છાદેસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘વિસરિત્વા પટિચ્છાદેમી’’તિ વુત્તે ચ ‘‘આપત્તિઆપન્નભાવે વેમતિકો હુત્વા પટિચ્છાદેસિ, ઉદાહુ નિબ્બેમતિકો હુત્વા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘વેમતિકો હુત્વા’’તિ વુત્તે ચ ‘‘ન ત્વં પરિવાસારહો, માનત્તારહોવ હોતી’’તિ વત્તબ્બો.

અથ ‘‘જાનન્તો પટિચ્છાદેમી’’તિ વુત્તે ચ ‘‘સરન્તો પટિચ્છાદેમી’’તિ વુત્તે ચ ‘‘નિબ્બેમતિકો હુત્વા પટિચ્છાદેમી’’તિ વુત્તે ચ ‘‘ત્વં પરિવાસારહો’’તિ વત્તબ્બો. વુત્તઞ્હેતં સમુચ્ચયક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૧૪૪) ‘‘સો એવં વદતિ ‘યાયં, આવુસો, આપત્તિ જાનપટિચ્છન્ના, ધમ્મિકં તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસદાનં, ધમ્મત્તા રુહતિ. યા ચ ખ્વાયં, આવુસો, આપત્તિ અજાનપ્પટિચ્છન્ના, અધમ્મિકં તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસદાનં, અધમ્મત્તા ન રુહતિ. એકિસ્સા, આવુસો, આપત્તિયા ભિક્ખુ માનત્તારહો’’’તિ ચ, ‘‘સો એવં વદતિ ‘યાયં આપત્તિ સરમાનપટિચ્છન્ના, ધમ્મિકં તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસદાનં, ધમ્મત્તા રુહતિ. યા ચ ખ્વાયં આપત્તિ અસરમાનપટિચ્છન્ના, અધમ્મિકં તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસદાનં, અધમ્મત્તા ન રુહતિ. એકિસ્સા, આવુસો, આપત્તિયા ભિક્ખુ માનત્તારહો’’’તિ ચ, ‘‘સો એવં વદતિ ‘યાયં, આવુસો, આપત્તિ નિબ્બેમતિકપટિચ્છન્ના, ધમ્મિકં તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસદાનં, ધમ્મત્તા રુહતિ. યા ચ ખ્વાયં, આવુસો, આપત્તિ વેમતિકપટિચ્છન્ના, અધમ્મિકં તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસદાનં, અધમ્મત્તા ન રુહતિ. એકિસ્સા, આવુસો, આપત્તિયા ભિક્ખુમાનત્તારહો’’’તિ ચ.

એવં પરિવાસારહભાવં પકાસેત્વા ‘‘અયં ભિક્ખુ પરિવાસારહો, તીસુ પરિવાસેસુ કતરપરિવાસારહો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ભિક્ખુ ત્વં કતિ આપત્તિયો છાદેસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એકં આપત્તિ’’ન્તિ વા ‘‘દ્વે તીણિ તતુત્તરિ વા આપત્તિયો છાદેમી’’તિ વા વુત્તે ‘‘કતીહં ત્વં આપત્તિં પટિચ્છાદેસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એકાહમેવાહં પટિચ્છાદેમી’’તિ વા ‘‘દ્વીહં તીહં તતુત્તરિ વા પટિચ્છાદેમી’’તિ વા વુત્તે ‘‘યાવતીહં પટિચ્છાદેસિ, તાવતીહં ત્વં પટિવસિસ્સસી’’તિ વત્તબ્બો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘યાવતીહં જાનં પટિચ્છાદેતિ, તાવતીહં તેન ભિક્ખુના અકામા પરિવત્થબ્બ’’ન્તિ. તતો ‘‘અયં ભિક્ખુ આપત્તિપરિયન્તં જાનાતિ, તસ્મા પટિચ્છન્નપરિવાસારહો’’તિ (પારા. ૪૪૨) ઞત્વા તદનુરૂપા કમ્મવાચા કાતબ્બા.

એત્થ ચ આપત્તિપરિયન્તપુચ્છનં કમ્મવાચાકરણત્થમેવ હોતિ, રત્તિપરિયન્તપુચ્છનં પન તદત્થઞ્ચેવ સુદ્ધન્તપરિવાસસ્સ અનનુરૂપભાવદસ્સનત્થઞ્ચ હોતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (ચુળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) ‘‘સો દુવિધો ચૂળસુદ્ધન્તો મહાસુદ્ધન્તોતિ, દુવિધોપિ ચેસ રત્તિપરિચ્છેદં સકલં વા એકચ્ચં વા અજાનન્તસ્સ ચ અસરન્તસ્સ ચ તત્થ વેમતિકસ્સ ચ દાતબ્બો. આપત્તિપરિયન્તં પન ‘અહં એત્તકા આપત્તિયો આપન્નો’તિ જાનાતુ વા, મા વા, અકારણમેત’’ન્તિ. તતો તસ્સ ભિક્ખુનો નિસીદનટ્ઠાનં જાનિતબ્બં. દુવિધઞ્હિ નિસીદનટ્ઠાનં અનિક્ખિત્તવત્તેન નિસીદિતબ્બટ્ઠાનં, નિક્ખિત્તવત્તેન નિસીદિતબ્બટ્ઠાનન્તિ.

તત્થ અપ્પભિક્ખુકે વિહારે સભાગભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાને ઉપચારસીમાપરિચ્છિન્નો અન્તોવિહારો અનિક્ખિત્તવત્તેન નિસીદિતબ્બટ્ઠાનં હોતિ. ઉપચારસીમં અતિક્કમ્મ મહામગ્ગતો ઓક્કમ્મ ગુમ્બવતિપટિચ્છન્નટ્ઠાનં નિક્ખિત્તવત્તેન નિસીદિતબ્બટ્ઠાનં હોતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) ‘‘સચે અપ્પભિક્ખુકો વિહારો હોતિ, સભાગા ભિક્ખૂ વસન્તિ, વત્તં અનિક્ખિપિત્વા વિહારેયેવ રત્તિપરિગ્ગહો કાતબ્બો. અથ ન સક્કા સોધેતું, વુત્તનયેનેવ વત્તં નિક્ખિપિત્વા પચ્ચૂસસમયે એકેન ભિક્ખુના સદ્ધિં માનત્તવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ ઉપચારસીમં અતિક્કમિત્વા મહામગ્ગા ઓક્કમ્મ પટિચ્છન્નટ્ઠાને નિસીદિત્વા અન્તોઅરુણેયેવ વુત્તનયેનેવ વત્તં સમાદિયિત્વા તસ્સ ભિક્ખુનો પરિવાસો આરોચેતબ્બો’’તિ. ‘‘માનત્તવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવા’’તિ ચ ‘‘સચે અપ્પભિક્ખુકો વિહારો હોતિ, સભાગા ભિક્ખૂ વસન્તિ, વત્તં અનિક્ખિપિત્વા અન્તોવિહારેયેવ રત્તિયો ગણેતબ્બા. અથ ન સક્કા સોધેતું, વુત્તનયેનેવ વત્તં નિક્ખિપિત્વા પચ્ચૂસસમયે ચતૂહિ પઞ્ચહિ વા ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપતો, અપરિક્ખિત્તસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનતો દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા મહામગ્ગતો ઓક્કમ્મ ગુમ્બેન વા વતિયા વા પટિચ્છન્નટ્ઠાને નિસીદિતબ્બ’’ન્તિ (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૩૮) ઇદં વચનં સન્ધાય વુત્તં.

તત્થ અપ્પભિક્ખુકો વિહારો હોતીતિ ઇદં બહુભિક્ખુકે વિહારે અઞ્ઞે ભિક્ખૂ ગચ્છન્તિ, અઞ્ઞે ભિક્ખૂ આગચ્છન્તિ, તસ્મા રત્તિચ્છેદવત્તભેદકારણાનિ સોધેતું દુક્કરત્તા વુત્તં. વક્ખતિ હિ ‘‘અથ ન સક્કા સોધેતુ’’ન્તિ. સભાગા ભિક્ખૂ વસન્તીતિ ઇદં વિસભાગાનં વેરીભિક્ખૂનં સન્તિકે વત્તં આરોચેન્તો પકાસેતુકામો હોતિ, તસ્મા વુત્તં. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨; વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૩૬) ‘‘તસ્મા અવેરિસભાગસ્સ સન્તિકે આરોચેતબ્બા. યો પન વિસભાગો હોતિ સુત્વા પકાસેતુકામો, એવરૂપસ્સ ઉપજ્ઝાયસ્સપિ સન્તિકે નારોચેતબ્બા’’તિ, તસ્મા વિસભાગાનં વસનટ્ઠાને વત્તં અસમાદિયિત્વા બહિયેવ કાતુમ્પિ વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. વિહારેયેવાતિ અન્તોઉપચારસીમાયમેવ. વક્ખતિ હિ ‘‘અથ ન સક્કા…પે… ઉપચારસીમં અતિક્કમિત્વા’’તિ. રત્તિપરિગ્ગહો કાતબ્બોતિ રત્તિગણના કાતબ્બા. વુત્તઞ્હિ માનત્તવણ્ણનાયં ‘‘રત્તિયો ગણેતબ્બા’’તિ. અથ ન સક્કા સોધેતુન્તિ બહુભિક્ખુકત્તા વા વિહારસ્સ વિસભાગાનં વસનટ્ઠાનત્તા વા રત્તિચ્છેદવત્તાભેદકારણાનિપિ સોધેતું ન સક્કા. વત્તં નિક્ખિપિત્વાતિ પરિવાસવત્તં નિક્ખિપિત્વા. પચ્ચૂસસમયેતિ પચ્છિમયામકાલે અરુણોદયતો પુરેતરમેવ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘અન્તોઅરુણેયેવ વુત્તનયેન વત્તં સમાદિયિત્વા તસ્સ ભિક્ખુનો પરિવાસો આરોચેતબ્બો’’તિ. એકેન ભિક્ખુના સદ્ધિન્તિ વિપ્પવાસરત્તિચ્છેદવિમુચ્ચનત્થં વિના પકતત્તેન સભિક્ખુકઆવાસઅભિક્ખુકઅનાવાસગમનસઙ્ખાતવત્તભેદવિમુચ્ચનત્થઞ્ચ વુત્તં. તથા હિ વુત્તં ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકેન ભિક્ખુના સભિક્ખુકા આવાસા અભિક્ખુકો અનાવાસો ગન્તબ્બો અઞ્ઞત્ર પકતત્તેન અઞ્ઞત્ર અન્તરાયા’’તિ (ચૂળવ. ૭૬).

માનત્તવણ્ણનાયં વુત્તનયેનાતિ ‘‘પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપતો, અપરિક્ખિત્તસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનતો દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા’’તિ વુત્તનયેન. યદિ એવં વિસમમિદં નયદસ્સનં, પરિક્ખેપપરિક્ખેપારહટ્ઠાને એવ હિ ઉપચારસીમા હોતિ, કસ્મા તત્થ ઉપચારસીમતો દ્વેલેડ્ડુપાતાતિક્કમો વુત્તો, ઇધ પન ઉપચારસીમાતિક્કમો એવાતિ? સચ્ચં, તથાપિ વિહારે ભિક્ખૂનં સજ્ઝાયાદિસદ્દસવનસબ્ભાવતો સુવિદૂરાતિક્કમો વુત્તો, ઇધ પન ઉપચારસીમતો અતિક્કમમત્તોપિ અતિક્કમોયેવાતિ કત્વા વુત્તો. બુદ્ધમતઞ્ઞુનો હિ અટ્ઠકથાચરિયા. તથા હિ વુત્તં વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૯૭) ‘‘પરિક્ખિત્તસ્સ વિહારસ્સ પરિક્ખેપતોતિઆદિ કિઞ્ચાપિ પાળિયં નત્થિ, અથ ખો અટ્ઠકથાચરિયાનં વચનેન તથા એવ પટિપજ્જિતબ્બન્તિ ચ વુત્ત’’ન્તિ.

માનત્તવણ્ણનાયં ચતૂહિ પઞ્ચહિ વા ભિક્ખૂહિ સદ્ધિન્તિ ઇદં પન ઊનેગણેચરણરત્તિચ્છેદવિમુચ્ચનત્થં વુત્તં. દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વાતિઆદિ અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં સવનૂપચારદસ્સનૂપચારવિજહનત્થં વુત્તં. તેનેવાહ ટીકાચરિયો ‘‘દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વાતિ ઇદં વિહારે ભિક્ખૂનં સજ્ઝાયાદિસદ્દસવનૂપચારવિજહનત્થં વુત્તં, ‘મહામગ્ગતો ઓક્કમ્માતિ ઇદં મગ્ગપટિપન્નાનં ભિક્ખૂનં સવનૂપચારવિજહનત્થં, ગુમ્બેન વાતિઆદિ દસ્સનૂપચારવિજહનત્થ’’ન્તિ. તસ્મા યથાવુત્તં દુવિધં ઠાનં પરિવસન્તમાનત્તચારિકભિક્ખૂહિ નિસીદિતબ્બટ્ઠાનં હોતિ. તેસુ ચ યદિ અન્તોવિહારેયેવ નિસીદિત્વા પરિવસતિ, ઉપચારસીમગતાનં સબ્બેસં ભિક્ખૂનં આરોચેતબ્બં હોતિ. અથ બહિઉપચારસીમાયં, દિટ્ઠરૂપાનં સુતસદ્દાનં આરોચેતબ્બં. અદિટ્ઠઅસુતાનમ્પિ અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનં આરોચેતબ્બમેવ. વુત્તઞ્હિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં ‘‘વત્તં નિક્ખિપિત્વા વસન્તસ્સ ઉપચારસીમગતાનં સબ્બેસં આરોચનકિચ્ચં નત્થિ, દિટ્ઠરૂપાનં સુતસદ્દાનં આરોચેતબ્બં. અદિટ્ઠઅસ્સુતાનમ્પિ અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનં આરોચેતબ્બં. ઇદં વત્તં નિક્ખિપિત્વા વસન્તસ્સ લક્ખણન્તિ વુત્ત’’ન્તિ. ઇદઞ્ચ વત્તં અનિક્ખિપિત્વા વસન્તસ્સ અન્તોવિહારેયેવ રત્તિપરિગ્ગહસ્સ ચ નિક્ખિપિત્વા વસન્તસ્સ ઉપચારસીમં અતિક્કમિત્વા વત્તસમાદાનસ્સ ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા વુત્તં. ઉપચારો પન અન્તોસીમાય ઠિતાનં સકલઉપચારસીમા હોતિ, બહિઉપચારસીમાય ઠિતાનં દ્વાદસહત્થમત્તં. તેનેવ હિ ઉદ્દેસભત્તાદિસઙ્ઘલાભો યદિ અન્તોસીમાય ઉપ્પજ્જતિ, સીમટ્ઠકસઙ્ઘસ્સ હોતિ. યદિ બહિસીમાયં, દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે પત્તભિક્ખૂનં, તસ્મા ઉપચારવસેનપિ એસ અત્થો વિઞ્ઞાયતિ. તથા હિ વુત્તં વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૯૭) ‘‘અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ દ્વાદસહત્થે ઉપચારે સલ્લક્ખેત્વા અનિક્ખિત્તવત્તાનં ઉપચારસીમાય આગતભાવં સલ્લક્ખેત્વા સહવાસાદિકં વેદિતબ્બન્તિ ચ વુત્ત’’ન્તિ.

એવં અનિક્ખિત્તવત્તાનં હુત્વા પરિવસન્તાનં અન્તોવિહારેયેવ વસનસ્સ, નિક્ખિત્તવત્તાનં હુત્વા પરિવસન્તાનં વિહારતો બહિ દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા વસનસ્સ ચ અટ્ઠકથાદીસુ પકરણેસુ આગતત્તા તથાગતનયો પકરણાગતનયો હોતિ. ઇદાનિ પન આચરિયા અનિક્ખિત્તવત્તસ્સ ચ રત્તિચ્છેદવત્તભેદદોસે પરિહરિતું અતિદુક્કરત્તા, નિક્ખિત્તવત્તસ્સ ચ દેવસિકં પચ્ચૂસસમયે બહિસીમગમનસ્સ દુક્ખત્તા, વાળસરીસપાદિપરિસયસ્સ ચ આસઙ્કિતબ્બભાવતો રત્તિચ્છેદવત્તભેદપરિહરણવસેન લક્ખણપારિપૂરિમેવ મનસિ કરોન્તા નિક્ખિત્તવત્તાપિ સમાના અન્તોવિહારેયેવ પરિવાસવસનઞ્ચ માનત્તચરણઞ્ચ કરોન્તિ.

એકચ્ચે આચરિયા બહિઉપચારસીમાયં પતિરૂપટ્ઠાને પકતત્તાનં ભિક્ખૂનં વસનસાલં કારાપેત્વા પારિવાસિકભિક્ખૂનં નિપજ્જનમઞ્ચં સબ્બતો છન્નપરિચ્છિન્નં સદ્વારબન્ધનં સુગુત્તં કારાપેત્વા તં પદેસં વતિયા પરિક્ખિપાપેત્વા સાયન્હસમયે તત્થ ગન્ત્વા ઉપટ્ઠાકસામણેરાદયો નિવત્તાપેત્વા પુરિમયામે વા મજ્ઝિમયામે વા સમન્તતો સદ્દછિજ્જનકાલે પકતત્તભિક્ખૂ સાલાયં નિપજ્જાપેત્વા પારિવાસિકભિક્ખૂ વત્તં સમાદાપેત્વા આરોચાપેત્વા અત્તનો અત્તનો મઞ્ચકેસુ નિપજ્જાપેત્વા પચ્છિમયામકાલે ઉટ્ઠાપેત્વા અરુણે ઉટ્ઠિતે આરોચાપેત્વા વત્તં નિક્ખિપાપેન્તિ. એસ નયો પકરણેસુ અનાગતત્તા આચરિયાનં મતેન કતત્તા આચરિયનયો નામ. એસ નયોપિ યથારુતતો પકરણેસુ અનાગતોપિ પકરણાનુલોમવસેન રત્તિચ્છેદવત્તભેદદોસે પરિહરિત્વા લજ્જિપેસલેહિ બહુસ્સુતેહિ સિક્ખાકામેહિ વિનયે પકતઞ્ઞૂહિ વિચારિતો સમાનો સુન્દરો પસત્થોવ હોતિ, તસ્મા ‘‘અનુલોમનયો’’તિપિ વત્તું વટ્ટતિ.

નનુ ચ અનિક્ખિત્તવત્તાનંયેવ અન્તોવિહારે વસનં અટ્ઠકથાયં વુત્તં, અથ કસ્મા નિક્ખિત્તવત્તાપિ સમાના વસન્તીતિ? સચ્ચં, તત્થ પન અપ્પભિક્ખુકત્તા સભાગભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાનત્તા ચ રત્તિચ્છેદવત્તભેદદોસે ચ પરિહરિતું સક્કુણેય્યભાવતો સકલરત્તિન્દિવમ્પિ વત્તં અનિક્ખિપિત્વા વસનં વુત્તં, ઇધ પન તથા અસક્કુણેય્યભાવતો દિવા વત્તં નિક્ખિપિત્વા રત્તિયં સમાદિયન્તો આગન્તુકાનં અનાગમનકાલભાવતો, સદ્દછિજ્જનકાલભાવતો ચ રત્તિચ્છેદાદિદોસે પરિહરિતું સક્કુણેય્યત્તા તદનુલોમોયેવ હોતીતિ મન્ત્વા આચરિયા એવં કરોન્તીતિ દટ્ઠબ્બં.

એવં હોતુ, બહિઉપચારસીમાય વસન્તાનં પટિચ્છન્નટ્ઠાને નિસીદનમેવ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, ન પકતત્તસાલાકરણમઞ્ચકરણાદીનિ, અથ કસ્મા એતાનિ કરોન્તીતિ? સચ્ચં, તથાપિ પકતત્તસાલાકરણં પારિવાસિકાનં ભિક્ખૂનં પકતત્તેહિ ભિક્ખૂહિ વિપ્પવાસરત્તિચ્છેદવત્તભેદદોસપરિહરણત્થં, તં ‘‘તયો ખો, ઉપાલિ, પારિવાસિકસ્સ ભિક્ખુનો રત્તિચ્છેદા સહવાસો, વિપ્પવાસો, અનારોચના’’તિ વુત્તપાઠં (ચૂળવ. ૮૩) અનુલોમેતિ. મઞ્ચકરણં સહવાસરત્તિચ્છેદવત્તભેદદોસપરિહરણત્થં, તં ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકેન ભિક્ખુના પકતત્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં એકચ્છન્ને આવાસે વત્થબ્બં, ન એકચ્છન્ને અનાવાસે વત્થબ્બં, ન એકચ્છન્ને આવાસે વા અનાવાસે વા વત્થબ્બ’’ન્તિ વુત્તપાઠઞ્ચ (ચૂળવ. ૮૧) યથાવુત્તપાઠઞ્ચ અનુલોમેતિ. આદિ-સદ્દેન સાયન્હસમયે ગમનાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. તેસુ અટ્ઠકથાયં પચ્ચૂસસમયે ગમને એવ વુત્તેપિ સાયન્હસમયે ગમનં રત્તિગમનસ્સ બહુપરિસ્સયત્તા પરિસ્સયવિનોદનત્થં, તં ‘‘અન્તરાયતો પરિમુચ્ચનત્થાય ગન્તબ્બમેવા’’તિ વુત્તં અટ્ઠકથાપાઠં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૭૬) અનુલોમેતિ. ઉપટ્ઠાકસામણેરાદીનં નિવત્તાપનં અનુપસમ્પન્નેન સહસેય્યસઙ્કાનિવત્તનત્થં, તં ‘‘યો પન ભિક્ખુ અનુપસમ્પન્નેન સહસેય્યં કપ્પેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તં માતિકાપાઠં (પાચિ. ૪૯) અનુલોમેતિ. પુરિમયામે વા મજ્ઝિમયામે વા સમન્તતો સદ્દછિજ્જનકાલે પકતત્તભિક્ખૂ સાલાયં નિપજ્જાપેત્વા પારિવાસિકભિક્ખૂનં વત્તસમાદાપનં અઞ્ઞભિક્ખૂનં સદ્દસવનવિવજ્જનત્થં, તં અનારોચનરત્તિચ્છેદદોસપરિહરણત્થં, તં યથાવુત્તરત્તિચ્છેદપાઠં અનુલોમેતિ.

નનુ ચ અટ્ઠકથાયં અન્તોઅરુણેયેવ વત્તસમાદાપનં વુત્તં, અથ કસ્મા ‘‘પુરિમયામમજ્ઝિમયામેસૂ’’તિ વુત્તન્તિ? નાયં દોસો, હિય્યોઅરુણુગ્ગમનતો પટ્ઠાય હિ યાવ અજ્જઅરુણુગ્ગમના એકો રત્તિન્દિવો અજ્જઅરુણસ્સ અન્તો નામ, અજ્જઅરુણતો પટ્ઠાય પચ્છાકાલો અરુણસ્સ બહિ નામ, તસ્મા પુરિમમજ્ઝિમયામેસુ કતવત્તસમાદાનમ્પિ અરુણોદયતો પુરે કતત્તા અન્તોઅરુણે કતંયેવ હોતિ. વત્તં અસમાદિયિત્વા નિપજ્જને ચ સતિ નિદ્દાવસેન અરુણુગ્ગમનકાલં અજાનિત્વા વત્તસમાદાનં અતિક્કન્તં ભવેય્ય, તસ્મા પુરેતરમેવ સમાદાનં કત્વા નિપજ્જનં ઞાયાગતં હોતિ, ‘‘અન્તોઅરુણેયેવ વુત્તનયેનેવ વત્તં સમાદિયિત્વા’’તિ વુત્તઅટ્ઠકથાપાઠઞ્ચ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) અનુલોમેતિ.

એવં હોતુ, એવં સન્તેપિ કસ્મા ‘‘આરોચાપેત્વા’’તિ વુત્તં, નનુ માળકસીમાયં સમાદિન્નકાલેયેવ વત્તમારોચિતન્તિ? સચ્ચં આરોચિતં, અયં પન ભિક્ખુ દિવા વત્તં નિક્ખિપિત્વા નિસિન્નો, ઇદાનિ સમાદિન્નો, તસ્મા માળકસીમાય આરોચિતમ્પિ પુન આરોચેતબ્બં હોતિ. ઇદમ્પિ ‘‘અન્તોઅરુણેયેવ વુત્તનયેનેવ વત્તં સમાદિયિત્વા તસ્સ ભિક્ખુનો પરિવાસો આરોચેતબ્બો’’તિ પાઠં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) અનુલોમેતિ. અથ ‘‘અત્તનો અત્તનો મઞ્ચકેસુ નિપજ્જાપેત્વા’’તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ મઞ્ચેસુ નિપજ્જમાનાપિ પકતત્તસાલતો નિબ્બોદકપતનટ્ઠાનતો બહિ નિપજ્જમાના સહવાસરત્તિચ્છેદદોસતો મુત્તાયેવાતિ? ન પનેવં દટ્ઠબ્બં. ન હિ પારિવાસિકો પકતત્તભિક્ખૂહેવ એકચ્છન્ને નિપન્નો સહવાસરત્તિચ્છેદપ્પત્તો હોતિ, અથ ખો અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ હોતિયેવ. વુત્તઞ્ચેતં સમન્તપાસાદિકાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૮૧) ‘‘સચે હિ દ્વે પારિવાસિકા એકતો વસેય્યું, તે અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અજ્ઝાચારં ઞત્વા અગારવા વા વિપ્પટિસારિનો વા હુત્વા પાપિટ્ઠતરં વા આપત્તિં આપજ્જેય્યું વિબ્ભમેય્યું વા, તસ્મા નેસં સહસેય્યા સબ્બપ્પકારેન પટિક્ખિત્તા’’તિ. ‘‘પચ્છિમયામકાલે ઉટ્ઠાપેત્વા અરુણે ઉટ્ઠિતે આરોચાપેત્વા વત્તં નિક્ખિપાપેન્તી’’તિ એત્થ અરુણે અનુટ્ઠિતેયેવ વત્તનિક્ખિપને કરિયમાને રત્તિચ્છેદો હોતિ, સા રત્તિ ગણનૂપગા ન હોતિ, તસ્મા પઠમપરિચ્છેદે વુત્તં અરુણકથાવિનિચ્છયં ઓલોકેત્વા અરુણુગ્ગમનભાવો સુટ્ઠુ જાનિતબ્બો.

‘‘આરોચાપેત્વા વત્તં નિક્ખિપાપેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. કસ્મા આરોચાપેતિ, નનુ સમાદિન્નકાલેયેવ આરોચિતન્તિ? સચ્ચં, તથાપિ પારિવાસિકવત્તસમાદાનકાલે આરોચિતેસુ ભિક્ખૂસુ એકચ્ચે નિક્ખિપનકાલે ગચ્છન્તિ, અઞ્ઞે આગચ્છન્તિ, એવં પરિસસઙ્કમનમ્પિ સિયા, તથા ચ સતિ અભિનવાગતાનં સબ્ભાવા આરોચેતબ્બં હોતિ, અસતિ પન અભિનવાગતભિક્ખુમ્હિ આરોચનકિચ્ચં નત્થિ. એવં સન્તેપિ આરોચને દોસાભાવતો પુન આરોચનં ઞાયાગતં હોતિ, માનત્તચરણકાલે પન સમાદાને આરોચિતેપિ નિક્ખિપને અવસ્સં આરોચેતબ્બમેવ. કસ્મા? દિવસન્તરભાવતો. ‘‘દેવસિકં આરોચેતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૯૦) હિ વુત્તં. એવં સન્તેપિ સાયં સમાદાનકાલે આરોચેસ્સતિ, તસ્મા નિક્ખિપને આરોચનકિચ્ચં નત્થીતિ ચે? ન, સાયં સમાદાનકાલે એતે ભિક્ખૂ આગચ્છિસ્સન્તિપિ, ન આગચ્છિસ્સન્તિપિ, અનાગતાનં કથં આરોચેતું લભિસ્સતિ, અનારોચને ચ સતિ રત્તિચ્છેદો સિયા, તસ્મા તસ્મિં દિવસે અરુણે ઉટ્ઠિતે વત્તનિક્ખિપનતો પુરેયેવ આરોચેતબ્બન્તિ નો મતિ, સુટ્ઠુતરં ઉપધારેત્વા ગહેતબ્બં. એવં પકરણાગતનયેન વા પકરણાનુલોમઆચરિયનયેન વા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ આણં પતિટ્ઠાપેન્તેન વિનયકોવિદેન બહુસ્સુતેન લજ્જીપેસલભૂતેન વિનયધરેન વિસુદ્ધિકામાનં પેસલાનં ભિક્ખૂનં સીલવિસુદ્ધત્થાય સુટ્ઠુ વિચારેત્વા પરિવાસવત્તામાનત્તચરણવત્તાનિ આચિક્ખિતબ્બાનીતિ.

ઇમસ્મિં ઠાને લજ્જીભિક્ખૂનં પરિવાસાદિકથાય કુસલત્થં નાનાવાદનયો વુચ્ચતે – કેચિ ભિક્ખૂ ‘‘પકતત્તસાલં કુરુમાનેન તસ્સા સાલાય મજ્ઝે થમ્ભં નિમિત્તં કત્વા તતો દ્વાદસહત્થમત્તં પદેસં સલ્લક્ખેત્વા યથા પઞ્ઞત્તે પારિવાસિકાનં મઞ્ચે નિપન્નસ્સ ભિક્ખુસ્સ ગીવા તસ્સ પદેસસ્સ ઉપરિ હોતિ, તથા પઞ્ઞાપેતબ્બો. એવં કતે સુકતં હોતી’’તિ વદન્તિ કરોન્તિ ચ. એકચ્ચે ‘‘મઞ્ચે નિપન્નસ્સ ભિક્ખુસ્સ કટિ તસ્સ પદેસસ્સ ઉપરિ હોતિ, યથા પઞ્ઞાપેતબ્બો, એવં કતે સુકતં હોતી’’તિ વદન્તિ કરોન્તિ ચ, તં વચનં નેવ પાળિયં, ન અટ્ઠકથાટીકાદીસુ વિજ્જતિ, કેવલં તેસં પરિકપ્પમેવ. અયં પન નેસં અધિપ્પાયો સિયા – ‘‘દ્વાદસહત્થં પન ઉપચારં મુઞ્ચિત્વા નિસીદિતું વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તવચનઞ્ચ ‘‘અથ દ્વાદસહત્થં ઉપચારં ઓક્કમિત્વા અજાનન્તસ્સેવ ગચ્છતિ, રત્તિચ્છેદો હોતિ એવ, વત્તભેદો પન નત્થી’’તિ અટ્ઠકથાવચનઞ્ચ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૯૭) ‘‘અદિટ્ઠઅસ્સુતાનમ્પિ અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનં આરોચેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તટીકાવચનઞ્ચ (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૯૭) ‘‘અદિટ્ઠઅસ્સુતાનમ્પિ અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનં આરોચેતબ્બં, ‘ઇદં વત્તં નિક્ખિપિત્વા વસન્તસ્સ લક્ખણ’ન્તિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તવજિરબુદ્ધિટીકાવચનઞ્ચ (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૯૭) ‘‘અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ દ્વાદસહત્થે ઉપચારે સલ્લક્ખેત્વા, અનિક્ખિત્તવત્તાનં ઉપચારસીમાય આગતભાવં સલ્લક્ખેત્વા સહવાસાદિકં વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં વજિરબુદ્ધિટીકાવચનઞ્ચ પસ્સિત્વા અયોનિસો અત્થં ગહેત્વા સબ્બત્થ દ્વાદસહત્થમેવ પમાણં, તતો ઊનમ્પિ અધિકમ્પિ ન વટ્ટતિ, તસ્મા યથાવુત્તનયેન મજ્ઝે થમ્ભતો દ્વાદસહત્થમત્તે પદેસે નિપન્નસ્સ ભિક્ખુસ્સ ગીવા વા કટિ વા હોતુ, એવં સન્તે દ્વાદસહત્થપ્પદેસે પારિવાસિકભિક્ખુ હોતિ, તતો સહવાસતો વા વિપ્પવાસતો વા રત્તિચ્છેદવત્તભેદદોસા ન હોન્તીતિ.

તત્રેવં યુત્તાયુત્તવિચારણા કાતબ્બા. યથાવુત્તપાઠેસુ પઠમપાઠસ્સ અયમધિપ્પાયો – પકતત્તભિક્ખુમ્હિ છમાય નિસિન્ને યદિ પારિવાસિકભિક્ખુ આસને નિસીદિતુકામો, પકતત્તસ્સ ભિક્ખુનો નિસિન્નટ્ઠાનતો દ્વાદસહત્થં ઉપચારં મુઞ્ચિત્વાવ નિસીદિતું વટ્ટતિ, ન દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરેતિ. એતેન દ્વીસુપિ છમાય નિસિન્નેસુ દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરેપિ વટ્ટતિ, દ્વાદસહત્થપ્પદેસતો બહિ નિસીદન્તો આસનેપિ નિસીદિતું વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘ન છમાય નિસિન્નેતિ પકતત્તે ભૂમિયં નિસિન્ને ઇતરેન અન્તમસો તિણસન્થરેપિ ઉચ્ચતરે વાલિકતલેપિ વા ન નિસીદિતબ્બં, દ્વાદસહત્થં પન ઉપચારં મુઞ્ચિત્વા નિસીદિતું વટ્ટતી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૮૧). ઇતિ પકતત્તે છમાય નિસિન્ને પારિવાસિકેન નિસીદિતબ્બટ્ઠાનદીપકો અયં પાઠો, ન મઞ્ચપઞ્ઞાપનટ્ઠાનસયનટ્ઠાનદીપકો, તં પુબ્બાપરપરિપુણ્ણં સકલં પાઠં અનોલોકેત્વા એકદેસમત્તમેવ પસ્સિત્વા પરિકપ્પવસેન અયોનિસો અધિપ્પાયં ગણ્હન્તિ.

દુતિયપાઠસ્સ પન અયમધિપ્પાયો – બહિ ઉપચારસીમાય પટિચ્છન્નટ્ઠાને વત્તં સમાદિયિત્વા નિસિન્ને ભિક્ખુસ્મિં તસ્સ નિસિન્નટ્ઠાનતો દ્વાદસહત્થં ઉપચારં ઓક્કમિત્વા તસ્સ અજાનન્તસ્સેવ અઞ્ઞો ભિક્ખુ ગચ્છતિ, તસ્સ પારિવાસિકસ્સ ભિક્ખુનો રત્તિચ્છેદો હોતિ, વત્તભેદો પન નત્થિ. કસ્મા રત્તિચ્છેદો હોતિ? ઉપચારં ઓક્કમિતત્તા. કસ્મા ન વત્તભેદો? અજાનન્તત્તાતિ. એતેન બહિઉપચારસીમાય ઉપચારો દ્વાદસહત્થપ્પમાણો હોતિ આરોચનક્ખેત્તભૂતોતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘ગુમ્બેન વા વતિયા વા પટિચ્છન્નટ્ઠાને નિસીદિતબ્બં, અન્તોઅરુણેયેવ વુત્તનયેન વત્તં સમાદિયિત્વા આરોચેતબ્બં. સચે અઞ્ઞો કોચિ ભિક્ખુ કેનચિદેવ કરણીયેન તં ઠાનં આગચ્છતિ, સચે એસ તં પસ્સતિ, સદ્દં વાસ્સ સુણાતિ, આરોચેતબ્બં. અનારોચેન્તસ્સ રત્તિચ્છેદો ચેવ વત્તભેદો ચ. અથ દ્વાદસહત્થં ઉપચારં ઓક્કમિત્વા અજાનન્તસ્સેવ ગચ્છતિ, રત્તિચ્છેદો હોતિ એવ, વત્તભેદો પન નત્થી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૯૭). ઇતિ અયમ્પિ પાઠો આરોચનક્ખેત્તદીપકો હોતિ, ન મઞ્ચપઞ્ઞાપનાદિદીપકોતિ દટ્ઠબ્બં.

તતિયપાઠસ્સ પન અયમધિપ્પાયો – કિં બહિઉપચારસીમાય વત્તસમાદાનટ્ઠાનં આગતભિક્ખૂનં દિટ્ઠરૂપાનં સુતસદ્દાનંયેવ આરોચેતબ્બન્તિ પુચ્છાય સતિ અદિટ્ઠઅસ્સુતાનમ્પિ અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનં આરોચેતબ્બન્તિ વિસ્સજ્જેતબ્બન્તિ. એતેન અદિટ્ઠઅસ્સુતાનં પન અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનંયેવ આરોચેતબ્બં, ન બહિદ્વાદસહત્થગતાનં, દિટ્ઠસુતાનં પન અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનમ્પિ બહિદ્વાદસહત્થગતાનમ્પિ આકાસાદિગતાનમ્પિ આરોચેતબ્બમેવાતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘અયં પનેત્થ થેરસ્સ અધિપ્પાયો – વત્તં નિક્ખિપિત્વા પરિવસન્તસ્સ ઉપચારગતાનં સબ્બેસં આરોચનકિચ્ચં નત્થિ, દિટ્ઠરૂપાનં સુતસદ્દાનં આરોચેતબ્બં, અદિટ્ઠઅસ્સુતાનમ્પિ અન્તોદ્વાદસહત્થગતાનં આરોચેતબ્બં. ઇદં વત્તં નિક્ખિપિત્વા પરિવસન્તસ્સ લક્ખણ’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૯૭). ઇતિ અયમ્પિ પાઠો આરોચેતબ્બલક્ખણદીપકો હોતિ, ન મઞ્ચપઞ્ઞાપનાદિદીપકોતિ. ચતુત્થપાઠસ્સ અધિપ્પાયોપિ તતિયપાઠસ્સ અધિપ્પાયસદિસોવ.

પઞ્ચમપાઠસ્સ પન અયમધિપ્પાયો – અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ એત્થ એતસ્મિં અટ્ઠકથાવચને નિક્ખિત્તવત્તાનં ભિક્ખૂનં અત્તનો નિસિન્નટ્ઠાનતો દ્વાદસહત્થે ઉપચારે અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વા અનિક્ખિત્તવત્તાનં ઉપચારસીમાય અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં આગતભાવં સલ્લક્ખેત્વા સહવાસાદિકં વેદિતબ્બં. આદિ-સદ્દેન વિપ્પવાસઅનારોચનઊનેગણેચરણાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. અયઞ્ચ યસ્મા ગણસ્સ આરોચેત્વા ભિક્ખૂનઞ્ચ અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વા વસિ, તસ્મા નિક્ખિત્તવત્તાનં બહિઉપચારસીમાય સમાદિન્નત્તા અત્તનો નિસિન્નટ્ઠાનતો દ્વાદસહત્થે ઉપચારે અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વા અનિક્ખિત્તવત્તાનં અન્તોવિહારે સમાદિન્નત્તા ઉપચારસીમાય અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં આગતભાવં સલ્લક્ખેત્વા સહવાસવિપ્પવાસઅનારોચનઊનેગણેચરણસઙ્ખાતાનિ વત્તચ્છેદકારણાનિ વેદિતબ્બાનીતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૯૭) ‘‘અયઞ્ચ યસ્મા ગણસ્સ આરોચેત્વા ભિક્ખૂનઞ્ચ અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાવ વસિ, તેનસ્સ ઊનેગણેચરણદોસો વા વિપ્પવાસો વા ન હોતી’’તિ. ઇતિ અયઞ્ચ પાઠો પકતત્તભિક્ખૂસુ ગતેસુપિ વત્તં આરોચેત્વા ભિક્ખૂનં અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વા વસિતત્તા દોસાભાવમેવ દીપેતિ, ન મઞ્ચપઞ્ઞાપનાદીનિ. ઇતિ ઇમેસં પાઠાનં અયોનિસો અધિપ્પાયં ગહેત્વા ‘‘સબ્બત્થ દ્વાદસહત્થમેવ પમાણ’’ન્તિ મઞ્ઞમાના વિચારિંસુ, તેસં દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જમાના સિસ્સાનુસિસ્સાદયોપિ તથેવ કરોન્તિ, તદેતં અપ્પમાણં.

કથં? યં તત્થ પકતત્તસાલાય મજ્ઝે થમ્ભં નિમિત્તં કત્વા દ્વાદસહત્થં મિનિંસુ, તદપ્પમાણં. ન હિ થમ્ભેન વા સાલાય વા સહવાસો વા વિપ્પવાસો વા વુત્તો, અથ ખો પકતત્તભિક્ખુનાવ. વુત્તઞ્હિ સમન્તપાસાદિકાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૮૩) ‘‘તત્થ સહવાસોતિ ય્વાયં પકતત્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં એકચ્છન્નેતિઆદિના નયેન વુત્તો એકતો વાસો. વિપ્પવાસોતિ એકકસ્સેવ વાસો’’તિ. યઞ્હિ તતો દ્વાદસહત્થમત્તટ્ઠાને ભિક્ખુસ્સ ગીવાટ્ઠપનં વા કટિટ્ઠપનં વા વદન્તિ, તદપિ અપ્પમાણં. બહિઉપચારસીમાય હિ પરિવસન્તસ્સ ભિક્ખુસ્સ સકલસરીરં પકતત્તભિક્ખૂનં અન્તોદ્વાદસહત્થે ઉપચારે ઠપેતબ્બં હોતિ, ન એકદેસમત્તં.

તેસં પન અયમધિપ્પાયો સિયા – દ્વાદસહત્થપ્પદેસતો સકલસરીરસ્સ અન્તોકરણે સતિ સહવાસો ભવેય્ય, બહિકરણે સતિ વિપ્પવાસો, તેન ઉપડ્ઢં અન્તો ઉપડ્ઢં બહિ હોતૂતિ, તં મિચ્છાઞાણવસેન હોતિ. ન હિ સહવાસદોસો દ્વાદસહત્થેન કથિતો, અથ ખો એકચ્છન્ને સયનેન. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા પારિવાસિકક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૮૧) ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકેન ભિક્ખુના પકતત્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં એકચ્છન્ને આવાસે વત્થબ્બં, ન એકચ્છન્ને અનાવાસે વત્થબ્બં, ન એકચ્છન્ને આવાસે વા અનાવાસે વા વત્થબ્બ’’ન્તિ. અટ્ઠકથાયમ્પિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૮૧) વુત્તં ‘‘એકચ્છન્ને આવાસે’’તિઆદીસુ આવાસો નામ વસનત્થાય કતસેનાસનં. અનાવાસો નામ ચેતિયઘરં બોધિઘરં સમ્મુઞ્જનિઅટ્ટકો દારુઅટ્ટકો પાનીયમાળો વચ્ચકુટિ દ્વારકોટ્ઠકોતિ એવમાદિ. તતિયપદેન તદુભયમ્પિ ગહિતં, ‘એતેસુ યત્થ કત્થચિ એકચ્છન્ને છદનતો ઉદકપતનટ્ઠાનપરિચ્છિન્ને ઓકાસે ઉક્ખિત્તકો વસિતું ન લભતિ, પારિવાસિકો પન અન્તોઆવાસેયેવ ન લભતી’તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. મહાઅટ્ઠકથાયં પન ‘અવિસેસેન ઉદકપાતેન વારિત’ન્તિ વુત્તં. કુરુન્દિયં ‘એતેસુ એત્તકેસુ પઞ્ચવણ્ણછદનબદ્ધટ્ઠાનેસુ પારિવાસિકસ્સ ચ ઉક્ખિત્તકસ્સ ચ પકતત્તેન સદ્ધિં ઉદકપાતેન વારિત’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા નાનૂપચારેપિ એકચ્છન્ને ન વટ્ટતિ. સચે પનેત્થ તદહુપસમ્પન્નેપિ પકતત્તે પઠમં પવિસિત્વા નિપન્ને સટ્ઠિવસ્સોપિ પારિવાસિકો પચ્છા પવિસિત્વા જાનન્તો નિપજ્જતિ, રત્તિચ્છેદો ચેવ વત્તભેદદુક્કટઞ્ચ, અજાનન્તસ્સ રત્તિચ્છેદોવ, ન વત્તભેદદુક્કટં. સચે પન તસ્મિં પઠમં નિપન્ને પચ્છા પકતત્તો પવિસિત્વા નિપજ્જતિ, પારિવાસિકો ચ જાનાતિ, રત્તિચ્છેદો ચેવ વત્તભેદદુક્કટઞ્ચ. નો ચે જાનાતિ, રત્તિચ્છેદોવ, ન વત્તભેદદુક્કટન્તિ, તસ્મા સાલાયપિ વિહારેપિ છદનતો ઉદકપતનટ્ઠાનતો મુત્તમત્તેયેવ સહવાસદોસો ન વિજ્જતીતિ દટ્ઠબ્બં.

એકચ્ચે પન મજ્ઝિમત્થમ્ભતો દ્વાદસહત્થાયામેન દણ્ડકેન ચક્કં ભમિત્વા સમન્તતો બાહિરે લેખં કરોન્તિ, એવં કતે સા બાહિરલેખા આવટ્ટતો દ્વાસત્તતિહત્થમત્તા હોતિ, તતો તં પદેસં દ્વાદસહત્થેન દણ્ડકેન મિનિત્વા ભાજિયમાનં છભાગમેવ હોતિ, તતો તેસં છભાગાનં સીમાય એકેકસ્મિં મઞ્ચે પઞ્ઞપિયમાને છળેવ મઞ્ચટ્ઠાનાનિ હોન્તિ, તસ્મા એકસ્મિં વટ્ટમણ્ડલે છ ભિક્ખૂયેવ અપુબ્બં અચરિમં વસિતું લભન્તિ, ન તતો ઉદ્ધન્તિ વદન્તિ. કસ્મા પન એવં કરોન્તીતિ? પુબ્બે વુત્તનયેન ‘‘સબ્બત્થ દ્વાદસહત્થમત્તમેવ પમાણ’’ન્તિ ગહિતત્તા. એવં કિર નેસમધિપ્પાયો – પારિવાસિકો પકતત્તસ્સ ભિક્ખુનો દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે સયમાનો સહવાસો સિયા, બાહિરે સયમાનો વિપ્પવાસો, તથા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સપીતિ. એવં કરોન્તાનં પન નેસં સકઅધિપ્પાયોપિ ન સિજ્ઝતિ, કુતો ભગવતો અધિપ્પાયો.

કથં? પારિવાસિકો ભિક્ખુ પકતત્તભિક્ખૂનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ચ દ્વાદસહત્થમત્તે પદેસે હોતૂતિ નેસમધિપ્પાયો. અથ પન મજ્ઝિમત્થમ્ભં નિમિત્તં કત્વા મિનિયમાના સમન્તતો બાહિરલેખા થમ્ભતોયેવ દ્વાદસહત્થમત્તા હોતિ, ન પકતત્તભિક્ખૂહિ. તે હિ થમ્ભતો બહિ એકરતનદ્વિતિરતનાદિટ્ઠાને ઠિતા, બાહિરતોપિ લેખાયેવ થમ્ભતો દ્વાદસહત્થમત્તા હોતિ, ન તસ્સૂપરિ નિપન્નભિક્ખુ. સો હિ દ્વિરતનમત્તેનપિ તિરતનમત્તેનપિ લેખાય અન્તોપિ હોતિ બહિપિ. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સપિ છભાગસીમાયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દ્વાદસહત્થમત્તા હોતિ, ન તસ્સૂપરિ પઞ્ઞત્તમઞ્ચો વા તત્થ નિપન્નભિક્ખુ વા. મઞ્ચો હિ એકરતનમત્તેન વા દ્વિરતનમત્તેન વા સીમં અતિક્કમિત્વા ઠિતો, ભિક્ખૂપિ સયમાના ન સીમાય ઉપરિયેવ સયન્તિ, વિદત્થિમત્તેન વા રતનમત્તેન વા સીમં અતિક્કમિત્વા વા અપ્પત્વા વા સયન્તિ, તસ્મા તે પારિવાસિકા ભિક્ખૂ પકતત્તભિક્ખૂનમ્પિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સપિ દ્વાદસહત્થમત્તટ્ઠાયિનો ન હોન્તિ, તતો ઊનાવ હોન્તિ, તસ્મા સકઅધિપ્પાયોપિ ન સિજ્ઝતિ.

ભગવતો પન અધિપ્પાયો – યદિ અપ્પભિક્ખુકાદિઅઙ્ગસમ્પન્નત્તા વિહારસ્સ વત્તં અનિક્ખિપિત્વા અન્તોવિહારેયેવ પરિવસતિ, એવં સતિ પકતત્તેન ભિક્ખુના ન એકચ્છન્ને આવાસે વસિતબ્બં. યદિ તાદિસઆવાસે વા અનાવાસે વા છદનતો ઉદકપતનટ્ઠાનસ્સ અન્તો સયેય્ય, સહવાસો નામ, રત્તિચ્છેદો હોતીતિ અયમત્થો યથાવુત્ત-પાળિયા ચ અટ્ઠકથાય ચ પકાસેતબ્બો. ન એકચ્છન્ને આવાસે દ્વીહિ વત્થબ્બં. યદિ વસેય્ય, વુડ્ઢસ્સ રત્તિચ્છેદોયેવ, નવકસ્સ રત્તિચ્છેદો ચેવ વત્તભેદદુક્કટઞ્ચ હોતિ. સમવસ્સા ચે, અજાનન્તસ્સ રત્તિચ્છેદોયેવ, જાનન્તસ્સ ઉભયમ્પીતિ અયમત્થો ‘‘તયો ખો, ઉપાલિ, પારિવાસિકસ્સ ભિક્ખુનો રત્તિચ્છેદા સહવાસો વિપ્પવાસો અનારોચના’’તિ ચ ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકેન ભિક્ખુના પારિવાસિકેન વુડ્ઢતરેન સદ્ધિં ન એકચ્છન્ને આવાસે વત્થબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૮૨) ચ ‘‘વુડ્ઢતરેનાતિ એત્થ…પે… સચે હિ દ્વે પારિવાસિકા એકતો વસેય્યું, તે અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અજ્ઝાચારં ઞત્વા અગારવા વા વિપ્પટિસારિનો વા હુત્વા પાપિટ્ઠતરં વા આપત્તિં આપજ્જેય્યું વિબ્ભમેય્યું વા, તસ્મા નેસં સહસેય્યા સબ્બપ્પકારેન પટિક્ખિત્તા’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૮૧) ચ ઇમેહિ પાળિઅટ્ઠકથાપાઠેહિ પકાસેતબ્બો. વિપ્પવાસેપિ પારિવાસિકેન અભિક્ખુકે આવાસે ન વત્થબ્બં, પકતત્તેન વિના અભિક્ખુકો આવાસો ન ગન્તબ્બો, બહિસીમાયં ભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાનતો દ્વાદસહત્થપ્પમાણસ્સ ઉપચારસ્સ અન્તો નિસીદિતબ્બન્તિ ભગવતો અધિપ્પાયો.

અયમત્થો ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકેન ભિક્ખુના સભિક્ખુકા આવાસા અભિક્ખુકો આવાસો ગન્તબ્બો અઞ્ઞત્ર પકતત્તેન અઞ્ઞત્ર અન્તરાયા’’તિઆદિ (ચૂળવ. ૭૬) ચ ‘‘તયો ખો, ઉપાલિ…પે… અનારોચના’’તિ ચ ‘‘ચત્તારો ખો, ઉપાલિ, માનત્તચારિકસ્સ ભિક્ખુનો રત્તિચ્છેદા સહવાસો, વિપ્પવાસો, અનારોચના, ઊનેગણેચરણ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૯૨) ચ ‘‘વિપ્પવાસોતિ એકકસ્સેવ વાસો’’તિ ચ ‘‘અયઞ્ચ યસ્મા ગણસ્સ આરોચેત્વા ભિક્ખૂનઞ્ચ અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાવ વસિ, તેનસ્સ ઊનેગણેચરણદોસો વા વિપ્પવાસો વા ન હોતી’’તિ ચ ‘‘અત્થિભાવં સલ્લક્ખેત્વાતિ દ્વાદસહત્થે ઉપચારે સલ્લક્ખેત્વા, અનિક્ખિત્તવત્તાનં ઉપચારસીમાય આગતભાવં સલ્લક્ખેત્વા સહવાસાદિકં વેદિતબ્બ’’ન્તિ ચ આગતેહિ પાળિયટ્ઠકથા-વજિરબુદ્ધિટીકાપાઠેહિ પકાસેતબ્બો, તસ્મા વિહારે પરિવસન્તસ્સ ઉપચારસીમાય અબ્ભન્તરે યત્થ કત્થચિ વસન્તસ્સ નત્થિ વિપ્પવાસો, બહિઉપચારસીમાયં પરિવસન્તસ્સ ભિક્ખૂનં નિસિન્નપરિયન્તતો દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે વસન્તસ્સ ચ નત્થિ વિપ્પવાસોતિ, તઞ્ચ પરિવાસકાલે ‘‘એકેન ભિક્ખુના સદ્ધિ’’ન્તિ વચનતો એકસ્સપિ ભિક્ખુનો, માનત્તચરણકાલે ‘‘ચતૂહિ પઞ્ચહિ વા ભિક્ખૂહિ સદ્ધિ’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) વચનતો ચ ચતુન્નં પઞ્ચન્નમ્પિ ભિક્ખૂનં હત્થપાસભૂતે દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરેપિ વસિતું લભતિ, નત્થિ વિપ્પવાસોતિ દટ્ઠબ્બં.

વત્તં સમાદિયિત્વા તેસં ભિક્ખૂનં આરોચિતકાલતો પન પટ્ઠાય કેનચિ કરણીયેન તેસુ ભિક્ખૂસુ ગતેસુપિ યથાવુત્તઅટ્ઠકથાપાઠનયેન વિપ્પવાસો ન હોતિ. તથા હિ વુત્તં વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૯૭) ‘‘સોપિ કેનચિ કમ્મેન પુરેઅરુણે એવ ગચ્છતીતિ ઇમિના આરોચનાય કતાય સબ્બેસુપિ ભિક્ખૂસુ બહિવિહારં ગતેસુ ઊનેગણેચરણદોસો વા વિપ્પવાસદોસો વા ન હોતિ આરોચિતત્તા સહવાસસ્સાતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘અયઞ્ચા’તિઆદી’’તિ. અપરે પન આચરિયા ‘‘બહિસીમાય વત્તસમાદાનટ્ઠાને વતિપરિક્ખેપોપિ પકતત્તભિક્ખૂહેવ કાતબ્બો, ન કમ્મારહભિક્ખૂહિ. યથા લોકે બન્ધનાગારાદિ દણ્ડકારકેહિ એવ કત્તબ્બં, ન દણ્ડારહેહિ, એવમિધાપી’’તિ વદન્તિ, તમ્પિ અટ્ઠકથાદીસુ ન દિસ્સતિ. ન હિ વતિપરિક્ખેપો દણ્ડકમ્મત્થાય કારિતો, અથ ખો દસ્સનૂપચારવિજહનત્થમેવ. તથા હિ વુત્તં સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૯૭) ‘‘ગુમ્બેન વા વતિયા વા પટિચ્છન્નટ્ઠાનેતિ દસ્સનૂપચારવિજહનત્થ’’ન્તિ. તથા વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૯૭) ‘‘ગુમ્બેન વાતિઆદિ દસ્સનૂપચારવિજહનત્થ’’ન્તિ. ઇતો પરં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ પરિવાસદાનઞ્ચ માનત્તદાનઞ્ચ વેદિતબ્બં. યત્થ પન સંસયિતબ્બં અત્થિ, તત્થ સંસયવિનોદનત્થાય કથેતબ્બં કથયામ.

એકચ્ચે ભિક્ખૂ એવં વદન્તિ – પારિવાસિકો ભિક્ખુ વુડ્ઢતરોપિ સમાનો વત્તે સમાદિન્ને નવકટ્ઠાને ઠિતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘યત્થ પન નિસીદાપેત્વા પરિવિસન્તિ, તત્થ સામણેરાનં જેટ્ઠકેન, ભિક્ખૂનં સઙ્ઘનવકેન હુત્વા નિસીદિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૭૫) તસ્મા આરોચિતકાલાદીસુ ‘‘અહં ભન્તે’’ઇચ્ચેવ વત્તબ્બં, ન ‘‘અહં આવુસો’’તિ. તત્રેવં વિચારણા કાતબ્બા – પારિવાસિકાદયો ભિક્ખૂ સેય્યાપરિયન્તઆસનપરિયન્તભાગિતાય નવકટ્ઠાને ઠિતા, ન એકન્તેન નવકભૂતત્તા. તથા હિ વુત્તં ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પારિવાસિકાનં ભિક્ખૂનં પઞ્ચ યથાવુડ્ઢં ઉપોસથં પવારણં વસ્સિકસાટિકં ઓણોજનં ભત્ત’’ન્તિ (ચૂળવ. ૭૫). અટ્ઠકથાયઞ્ચ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૮૧) ‘‘પકતત્તં ભિક્ખું દિસ્વા આસના વુટ્ઠાતબ્બં, પકતત્તો ભિક્ખુ આસનેન નિમન્તેતબ્બો’’તિ એતિસ્સા પાળિયા સંવણ્ણનાય ‘‘વુટ્ઠાતબ્બં, નિમન્તેતબ્બોતિ તદહુપસમ્પન્નમ્પિ દિસ્વા વુટ્ઠાતબ્બમેવ, વુટ્ઠાય ચ ‘અહં ઇમિના સુખનિસિન્નો વુટ્ઠાપિતો’તિ પરમ્મુખેન ન ગન્તબ્બં, ‘ઇદં આચરિય આસનં, એત્થ નિસીદથા’તિ એવં નિમન્તેતબ્બોયેવા’’તિ એત્થેવ ‘‘આચરિયા’’તિ આલપનવિસેસો વુત્તો, ન અઞ્ઞત્થ. યદિ વુડ્ઢતરેનપિ ‘‘ભન્તે’’ઇચ્ચેવ વત્તબ્બો સિયા, ઇધાપિ ‘‘ઇદં, ભન્તે, આસન’’ન્તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, ન પન વુત્તં, તસ્મા ન તેસં તં વચનં સારતો પચ્ચેતબ્બં. ઇમસ્મિં પન વિનયસઙ્ગહપ્પકરણે (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૩૭) ‘‘આરોચેન્તેન સચે નવકતરો હોતિ, ‘આવુસો’તિ વત્તબ્બં. સચે વુડ્ઢતરો, ‘ભન્તે’તિ વત્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, ઇદઞ્ચ ‘‘એકેન ભિક્ખુના સદ્ધિ’’ન્તિ હેટ્ઠા વુત્તત્તા તં પટિગ્ગાહકભૂતં પકતત્તં ભિક્ખું સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

બહવો પન ભિક્ખૂ પારિવાસિકં ભિક્ખું સઙ્ઘમજ્ઝે નિસીદાપેત્વા વત્તં યાચાપેત્વા કમ્મવાચાપરિયોસાને સમાદાપેત્વા આરોચનમકારેત્વા સઙ્ઘમજ્ઝતો નિક્ખમાપેત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદાપેત્વા તત્થ નિસિન્નેન આરોચાપેત્વા વત્તં નિક્ખિપાપેન્તિ, એવં કરોન્તાનઞ્ચ નેસં અયમધિપ્પાયો – અયં ભિક્ખુ વત્તે અસમાદિન્ને વુડ્ઢટ્ઠાનિયોપિ હોતિ, તસ્મા યાચનકાલે ચ કમ્મવાચાસવનકાલે ચ વત્તસમાદાનકાલે ચ સઙ્ઘમજ્ઝે નિસીદનારહો હોતિ, વત્તે પન સમાદિન્ને નવકટ્ઠાનિયો, તસ્મા ન સઙ્ઘમજ્ઝે નિસીદનારહો, આસનપરિયન્તભાગિતાય પરિસપરિયન્તેયેવ નિસીદનારહોતિ, તદેતં એવં વિચારેતબ્બં – અયં ભિક્ખુ સઙ્ઘમજ્ઝે નિસીદમાનો આસનં ગહેત્વા યથાવુડ્ઢં નિસિન્નો ન હોતિ, અથ ખો કમ્મારહભાવેન આસનં અગ્ગહેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ઉક્કુટિકમેવ નિસિન્નો હોતિ, કમ્મારહો ચ નામ સઙ્ઘમજ્ઝેયેવ ઠપેતબ્બો હોતિ, નો બહિ, તસ્મા ‘‘સઙ્ઘમજ્ઝે નિસીદનારહો ન હોતી’’તિ ન સક્કા વત્તું તસ્મિં કાલે, નિક્ખમાપિતે ચ વત્તારોચનવત્તનિક્ખિપનાનં અનિટ્ઠિતત્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં આહચ્ચ સુટ્ઠુ નિસિન્નં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિતુમસક્કુણેય્યત્તા, ચીવરકણ્ણપાદપિટ્ઠિઆદીહિ બાધિતત્તા અગારવકિરિયા વિય દિસ્સતિ, આરોચનકિરિયઞ્ચ વત્તનિક્ખિપનઞ્ચ સઙ્ઘમજ્ઝેયેવ કત્તબ્બં પરિયન્તે નિસીદિત્વા કરોન્તો અટ્ઠકથાવિરોધો હોતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૯૭) ‘‘વત્તં સમાદિયિત્વા તત્થેવ સઙ્ઘસ્સ આરોચેતબ્બં…પે… આરોચેત્વા સચે નિક્ખિપિતુકામો, વુત્તનયેનેવ સઙ્ઘમજ્ઝે નિક્ખિપિતબ્બ’’ન્તિ. કસ્મા? સમાદાનટ્ઠાનેયેવ આરોચાપેત્વા તત્થેવ નિક્ખિપાપેત્વા નિટ્ઠિતસબ્બકિચ્ચમેવ નિક્ખમાપેત્વા અત્તનો આસને નિસીદાપેન્તો ઞાયાગતોતિ અમ્હાકં ખન્તિ.

તથા સાયં વત્તારોચનકાલે બહૂસુ પારિવાસિકેસુ વુડ્ઢતરં પઠમં સમાદાપેત્વા આરોચાપેત્વા અનુક્કમેન સબ્બપચ્છા નવકતરં સમાદાપેન્તિ આરોચાપેન્તિ, પાતો નિક્ખિપનકાલે પન નવકતરં પઠમં આરોચાપેત્વા નિક્ખિપાપેન્તિ, તતો અનુક્કમેન વુડ્ઢતરં સબ્બપચ્છા આરોચાપેત્વા નિક્ખિપાપેન્તિ. તેસં અયમધિપ્પાયો સિયા – યદા દસ ભિક્ખૂ પકતત્તા દસ ભિક્ખૂ પારિવાસિકા હોન્તિ, તદા વુડ્ઢતરેન પઠમં સમાદિયિત્વા આરોચિતે તસ્સ આરોચનં અવસેસા એકૂનવીસતિ ભિક્ખૂ સુણન્તિ, દુતિયસ્સ અટ્ઠારસ, તતિયસ્સ સત્તરસાતિ અનુક્કમેન હાયિત્વા સબ્બનવકસ્સ આરોચનં દસ પકતત્તા સુણન્તિ સેસાનં અપકતત્તભાવતો. તતો નિક્ખિપનકાલે સબ્બનવકો પુબ્બે અત્તના આરોચિતાનં દસન્નં ભિક્ખૂનં આરોચેત્વા નિક્ખિપતિ, તતો પટિલોમેન દુતિયો એકાદસન્નં, તતિયો દ્વાદસન્નન્તિ અનુક્કમેન વડ્ઢિત્વા સબ્બજેટ્ઠકો અત્તના પુબ્બે આરોચિતાનં એકૂનવીસતિભિક્ખૂનં આરોચેત્વા નિક્ખિપતિ, એવં યથાનુક્કમેન નિક્ખિપનં હોતિ. સબ્બજેટ્ઠકે પન પઠમં નિક્ખિત્તે સતિ પુબ્બે અત્તના આરોચિતાનં નવન્નં ભિક્ખૂનં તદા અપકતત્તભાવતો આરોચિતાનં સન્તિકે નિક્ખિપનં ન હોતિ, તથા સેસાનં. તેસં પન એકચ્ચાનં ઊનં હોતિ, એકચ્ચાનં અધિકં, તસ્મા યથાવુત્તનયેન સબ્બનવકતો પટ્ઠાય અનુક્કમેન નિક્ખિપિતબ્બન્તિ.

એવંવાદીનં પન તેસમાયસ્મન્તાનં વાદે પકતત્તાયેવ ભિક્ખૂ આરોચેતબ્બા હોન્તિ, નો અપકતત્તા. પુબ્બે આરોચિતાનંયેવ સન્તિકે વત્તં નિક્ખિપિતબ્બં હોતિ, નો અનારોચિતાનં. એવં પન પકતત્તાયેવ ભિક્ખૂ આરોચેતબ્બા ન હોન્તિ, અથ ખો અપકતત્તાપિ ‘‘સચે દ્વે પારિવાસિકા ગતટ્ઠાને અઞ્ઞમઞ્ઞં પસ્સન્તિ, ઉભોહિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ આરોચેતબ્બ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા. પુબ્બે આરોચિતાનમ્પિ અનારોચિતાનમ્પિ સન્તિકે આરોચેત્વા નિક્ખિપિતબ્બમેવ ‘‘સચે સો ભિક્ખુ કેનચિદેવ કરણીયેન પક્કન્તો હોતિ, યં અઞ્ઞં સબ્બપઠમં પસ્સતિ, તસ્સ આરોચેત્વા નિક્ખિપિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) વુત્તત્તા, તસ્મા તથા અકરોન્તેપિ સબ્બેસં આરોચિતત્તા નત્થિ દોસો. અપ્પેકચ્ચે ભિક્ખૂ ‘‘પકતત્તસ્સેવાયં આરોચના’’તિ મઞ્ઞમાના સાયં વુડ્ઢપટિપાટિયા વત્તં સમાદિયિત્વા આરોચેત્વા અત્તનો સયનં પવિસિત્વા દ્વારજગ્ગનસયનસોધનાદીનિ કરોન્તા અઞ્ઞેસં આરોચિતં ન સુણન્તિ. અપ્પેકચ્ચે પાતો સયં આરોચેત્વા નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞેસં આરોચનં વા નિક્ખિપનં વા અનાગમેત્વા ભિક્ખાચારાદીનં અત્થાય ગચ્છન્તિ, એવં કરોન્તાનં તેસં આરોચનં એકચ્ચાનં અસુતભાવસમ્ભવતો સાસઙ્કો હોતિ પારિવાસિકાનં અઞ્ઞમઞ્ઞારોચનસ્સ પકરણેસુ આગતત્તા. ન કેવલં સારત્થદીપનિયંયેવ, અથ ખો વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૭૬) ‘‘સચે દ્વે પારિવાસિકા ગતટ્ઠાને અઞ્ઞમઞ્ઞં પસ્સન્તિ, ઉભોહિપિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ આરોચેતબ્બં અવિસેસેન ‘આગન્તુકેન આરોચેતબ્બં, આગન્તુકસ્સ આરોચેતબ્બ’ન્તિ વુત્તત્તા’’તિ વુત્તં.

તથા અપ્પેકચ્ચે પકતત્તા ભિક્ખૂ પારિવાસિકેસુ ભિક્ખૂસુ સાયં વત્તસમાદાનત્થં પકતત્તસાલતો નિક્ખમિત્વા અત્તનો અત્તનો સયનસમીપં ગતેસુ અત્તનો સયનપઞ્ઞાપનપઅક્ખારઠપનઅઞ્ઞમઞ્ઞઆલાપસલ્લાપકરણાદિવસેન આળોલેન્તા પારિવાસિકાનં વત્તારોચનં ન સુણન્તિ, ન મનસિ કરોન્તિ. અપ્પેકચ્ચે પાતો વત્તનિક્ખિપનકાલે પારિવાસિકભિક્ખૂસુ વત્તારોચનવત્તનિક્ખિપનાનિ કરોન્તેસુપિ નિદ્દાપસુતા હુત્વા ન સુણન્તિ. એવં કરોન્તાનમ્પિ તેસં એકચ્ચાનં અસ્સુતસમ્ભવતો વત્તારોચનં સાસઙ્કં હોતીતિ. હોતુ સાસઙ્કં, સુણન્તાનં અસ્સુતસમ્ભવેપિ આરોચકાનં સમ્માઆરોચનેન વત્તસ્સ પરિપુણ્ણત્તા કો દોસોતિ ચે? આરોચકાનં સમ્મા આરોચિતત્તા વત્તે પરિપુણ્ણેપિ વત્તભેદદુક્કટતોવ વિમુત્તો સિયા, ન રત્તિચ્છેદતો. વુત્તઞ્હિ સમન્તપાસાદિકાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૭૬) ‘‘સચે વાયમન્તોપિ સમ્પાપુણિતું વા સાવેતું વા ન સક્કોતિ, રત્તિચ્છેદોવ હોતિ, ન વત્તભેદદુક્કટ’’ન્તિ.

અથઞ્ઞે ભિક્ખૂ વત્તં સમાદિયિત્વા રત્તિં નિપન્ના નિદ્દાભાવેન મનુસ્સસદ્દમ્પિ સુણન્તિ, ભેરિઆદિસદ્દમ્પિ સુણન્તિ, સકટનાવાદિયાનસદ્દમ્પિ સુણન્તિ, તે તેન સદ્દેન આસઙ્કન્તિ ‘‘ભિક્ખૂનં નુ ખો અય’’ન્તિ, તે તેન કારણેન રત્તિચ્છેદં મઞ્ઞન્તિ. કસ્મા? ‘‘અયઞ્ચ નેસં છત્તસદ્દં વા ઉક્કાસિતસદ્દં વા ખિપિતસદ્દં વા સુત્વા આગન્તુકભાવં જાનાતિ, ગન્ત્વા આરોચેતબ્બં. ગતકાલે જાનન્તેનપિ અનુબન્ધિત્વા આરોચેતબ્બમેવ. સમ્પાપુણિતું અસક્કોન્તસ્સ રત્તિચ્છેદોવ હોતિ, ન વત્તભેદદુક્કટ’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૭૬) વુત્તત્તાતિ. તે એવં સઞ્ઞાપેતબ્બા – માયસ્મન્તો એવં મઞ્ઞિત્થ, નાયં પાઠો બહિસીમટ્ઠવસેન વુત્તો, અથ ખો ઉપચારસીમટ્ઠવસેન વુત્તો. વુત્તઞ્હિ તત્થેવ ‘‘યેપિ અન્તોવિહારં અપ્પવિસિત્વા ઉપચારસીમં ઓક્કમિત્વા ગચ્છન્તી’’તિ. તત્થપિ આગન્તુકભાવસ્સ જાનિતત્તા રત્તિચ્છેદો હોતિ, તસ્મા દૂરેસદ્દસવનમત્તેન રત્તિચ્છેદો નત્થિ, ‘‘અયં ભિક્ખૂનં સદ્દો, અયં ભિક્ખૂહિ વાદિતભેરિઘણ્ટાદિસદ્દો, અયં ભિક્ખૂહિ પાજિતસકટનાવાદિસદ્દો’’તિ નિસિન્નટ્ઠાનતો જાનન્તોયેવ રત્તિચ્છેદકરો હોતિ. તેનાહ ‘‘આયસ્મા કરવીકતિસ્સત્થેરો ‘સમણો અય’ન્તિ વવત્થાનમેવ પમાણ’’ન્તિ.

દિવા દૂરે ગચ્છન્તં જનકાયં દિસ્વાપિ ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ નુ ખો’’તિ પરિકપ્પેન્તા રત્તિચ્છેદં મઞ્ઞન્તિ, તમ્પિ અકારણં. કસ્મા? ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ વવત્થાનસ્સ અભાવા. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘નદીઆદીસુ નાવાય ગચ્છન્તમ્પિ પરતીરે ઠિતમ્પિ આકાસે ગચ્છન્તમ્પિ પબ્બતથલઅરઞ્ઞાદીસુ દૂરે ઠિતમ્પિ ભિક્ખું દિસ્વા સચે ‘ભિક્ખૂ’તિ વવત્થાનં અત્થિ, નાવાદીહિ વા ગન્ત્વા મહાસદ્દં કત્વા વા વેગેન અનુબન્ધિત્વા વા આરોચેતબ્બ’’ન્તિ. ઇતિ ભિક્ખું દિસ્વાપિ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ વવત્થાનમેવ પમાણં. અભિક્ખું પન ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ વવત્થાને સન્તેપિ વા અસન્તેપિ વા કિં વત્તબ્બં અત્થિ, બહવો પન ભિક્ખૂ ઇદં રૂપદસ્સનં સદ્દસવનઞ્ચ આસઙ્કન્તા ‘‘પભાતે સતિ તં દ્વયં ભવેય્ય, તસ્મા મનુસ્સાનં ગમનકાલસદ્દકરણકાલતો પુબ્બેયેવ વત્તં નિક્ખિપિતબ્બ’’ન્તિ મઞ્ઞમાના અનુગ્ગતેયેવ અરુણે વત્તં નિક્ખિપન્તિ, તદયુત્તં રત્તિચ્છેદત્તાતિ.

અથ પન વિનયધરેન ‘‘કિત્તકા તે આપત્તિયો, છાદેસિ, કીવતીહં પટિચ્છાદેસી’’તિ પુટ્ઠો સમાનો ‘‘અહં, ભન્તે, આપત્તિપરિયન્તં ન જાનામિ, રત્તિપરિયન્તં ન જાનામિ, આપત્તિપરિયન્તં નસ્સરામિ, રત્તિપરિયન્તં નસ્સરામિ, આપત્તિપરિયન્તે વેમતિકો, રત્તિપરિયન્તે વેમતિકો’’તિ વુત્તે ‘‘અયં ભિક્ખુ સુદ્ધન્તપરિવાસારહો’’તિ ઞત્વા તસ્સપિ દુવિધત્તા ચૂળસુદ્ધન્તમહાસુદ્ધન્તવસેન ‘‘તેસુ અયં ભિક્ખુ ઇમસ્સ અરહો’’તિ ઞાપનત્થં ઉપસમ્પદતો પટ્ઠાય અનુલોમક્કમેન વા આરોચિતદિવસતો પટ્ઠાય પટિલોમક્કમેન વા ‘‘કિત્તકં કાલં ત્વં આરોચનઆવિકરણાદિવસેન સુદ્ધો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ ભન્તે, એત્તકં કાલં અહં સુદ્ધોમ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘અયં ભિક્ખુ એકચ્ચં રત્તિપરિયન્તં જાનાતિ, તસ્મા ચૂળસુદ્ધન્તારહો’’તિ ઞત્વા તસ્સ સુદ્ધકાલં અપનેત્વા અસુદ્ધકાલવસેન પરિયન્તં કત્વા ચૂળસુદ્ધન્તપરિવાસો દાતબ્બો. અયં ઉદ્ધમ્પિ આરોહતિ, અધોપિ ઓરોહતિ. યો પન અનુલોમવસેન વા પટિલોમવસેન વા પુચ્છિયમાનો ‘‘સકલમ્પિ રત્તિપરિયન્તં અહં ન જાનામિ નસ્સરામિ, વેમતિકો હોમી’’તિ વુત્તે ‘‘અયં ભિક્ખુ સકલમ્પિ રત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ, તસ્મા મહાસુદ્ધન્તારહો’’તિ ઞત્વા તસ્સ ઉપસમ્પદતો પટ્ઠાય યાવ વત્તસમાદાના એત્તકં કાલં પરિયન્તં કત્વા મહાસુદ્ધન્તપરિવાસો દાતબ્બો. ઉદ્ધંઆરોહનઅધોઓરોહનભાવો પનેસં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) વુત્તોયેવ. ઇતો પરમ્પિ વિધાનં અટ્ઠકથાયં આગતનયેનેવ દટ્ઠબ્બં.

ઇદાનિ પન બહવો ભિક્ખૂ ‘‘અયં ચૂળસુદ્ધન્તારહો, અયં મહાસુદ્ધન્તારહો’’તિ અવિચિનન્તા અન્તોકમ્મવાચાયં ‘‘આપત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ, રત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ, આપત્તિપરિયન્તં નસ્સરતિ, રત્તિપરિયન્તં નસ્સરતિ, આપત્તિપરિયન્તે વેમતિકો, રત્તિપરિયન્તે વેમતિકો’’તિ અવિસેસવચનમેવ મનસિ કરોન્તા ‘‘ઇમાય કમ્મવાચાય દિન્નં સુદ્ધન્તપરિવાસં ગહેત્વા પઞ્ચાહમત્તં વા દસાહમત્તં વા પરિવસિત્વા અપરિયન્તરત્તિપટિચ્છાદિતાહિ અપરિયન્તાહિ આપત્તીહિ મોક્ખો હોતી’’તિ મઞ્ઞન્તા પઞ્ચાહમત્તં વા દસાહમત્તં વા પરિવસિત્વા માનત્તં યાચન્તિ, એવં કરોન્તા તે ભિક્ખૂ સહસ્સક્ખત્તું પરિવસન્તાપિ આપત્તિતો ન મુચ્ચેય્યું. કસ્માતિ ચે? પાળિયા ચ અટ્ઠકથાય ચ વિરુજ્ઝનતો. વુત્તઞ્હિ પાળિયં (પારા. ૪૪૨) ‘‘યાવતીહં જાનં પટિચ્છાદેતિ, તાવતીહં તેન ભિક્ખુના અકામા પરિવત્થબ્બં. પરિવુત્થપરિવાસેન ભિક્ખુના ઉત્તરિ છારત્તં ભિક્ખુમાનત્તાય પટિપજ્જિતબ્બં. ચિણ્ણમાનત્તો ભિક્ખુ યત્થ સિયા વીસતિગણો ભિક્ખુસઙ્ઘો, તત્થ સો ભિક્ખુ અબ્ભેતબ્બો’’તિ, તસ્મા પટિચ્છન્નદિવસમત્તં અપરિવસિત્વા માનત્તારહો નામ ન હોતિ, અમાનત્તારહસ્સ માનત્તદાનં ન રુહતિ, અચિણ્ણમાનત્તો અબ્ભાનારહો ન હોતિ, અનબ્ભાનારહસ્સ અબ્ભાનં ન રુહતિ, અનબ્ભિતો ભિક્ખુ આપત્તિમુત્તો પકતત્તો ન હોતીતિ અયમેત્થ ભગવતો અધિપ્પાયો.

અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) પન ચૂળસુદ્ધન્તે ‘‘તં ગહેત્વા પરિવસન્તેન યત્તકં કાલં અત્તનો સુદ્ધિં જાનાતિ, તત્તકં અપનેત્વા અવસેસં માસં વા દ્વિમાસં વા પરિવસિતબ્બ’’ન્તિ, મહાસુદ્ધન્તે ‘‘તં ગહેત્વા ગહિતદિવસતો યાવ ઉપસમ્પદદિવસો, તાવ રત્તિયો ગણેત્વા પરિવસિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા પટિચ્છન્નરત્તિપ્પમાણં પરિવસન્તોયેવ માનત્તારહો હોતિ, ન પઞ્ચાહદસાહરત્તિપ્પમાણમત્તં પરિવસન્તોતિ અયં અટ્ઠકથાચરિયાનં અધિપ્પાયો. તેનેવ ચ કારણેન દેસનાઆરોચનાદીહિ સબ્બકાલં આપત્તિં સોધેત્વા વસન્તાનં લજ્જીપેસલાનં સિક્ખાકામાનં ભિક્ખૂનં સુદ્ધન્તપરિવાસં દાતું અયુત્તરૂપો, દેસનાઆરોચનાદીહિ આપત્તિં અસોધેત્વા પમાદવસેન ચિરકાલં વસન્તાનં જનપદવાસિકાદીનં દાતું યુત્તરૂપોતિ વેદિતબ્બં. એત્થાપિ અવસેસવિનિચ્છયો અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

અથ પન વિનયધરેન ‘‘ત્વં, આવુસો, કતરઆપત્તિં આપન્નો, કતિ રત્તિયો તે છાદિતા’’તિ પુટ્ઠો ‘‘અહં, ભન્તે, સઙ્ઘાદિસેસં આપત્તિં આપજ્જિત્વા પક્ખમત્તં પટિચ્છાદિતા, તેનાહં સઙ્ઘં પક્ખપરિવાસં યાચિત્વા સઙ્ઘેન દિન્ને પક્ખપરિવાસે પરિવસિત્વા અનિક્ખિત્તવત્તોવ હુત્વા અન્તરા સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિં આપજ્જિત્વા પઞ્ચાહમત્તં છાદિતા’’તિ વુત્તે ‘‘અયં ભિક્ખુ સમોધાનપરિવાસારહો, તીસુ ચ સમોધાનપરિવાસેસુ ઓધાનસમોધાનારહો’’તિ ઞત્વા ‘‘તેન હિ ભિક્ખુ ત્વં મૂલાયપટિકસ્સનારહો’’તિ વત્વા તં મૂલાય પટિકસ્સિત્વા પરિવુત્થદિવસે અદિવસે કત્વા અન્તરા પટિચ્છન્ને પઞ્ચ દિવસે મૂલાપત્તિયા પટિચ્છન્નેસુ દિવસેસુ સમોધાનેત્વા ઓધાનસમોધાનો દાતબ્બો. ઇતો પરાનિ ઓધાનસમોધાને વત્તબ્બવચનાનિ પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

અથ પન વિનયધરેન પુટ્ઠો ‘‘અહં, ભન્તે, સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં, સમ્બહુલા આપત્તિયો એકાહપ્પટિચ્છન્નાયો…પે… સમ્બહુલા આપત્તિયો દસાહપ્પટિચ્છન્નાયો’’તિ વુત્તે ‘‘અયં ભિક્ખુ અગ્ઘસમોધાનારહો’’તિ ઞત્વા તાસં આપત્તીનં યા આપત્તિયો ચિરતરપ્પટિચ્છન્નાયો, તાસં અગ્ઘેન સમોધાનપરિવાસો દાતબ્બો. તત્રેવં વદન્તિ – ‘‘યા આપત્તિયો ચિરતરપ્પટિચ્છન્નાયો, તાસં અગ્ઘેન સમોધાનપરિવાસો દાતબ્બો’’તિ વુત્તો, એવં સન્તે પક્ખપ્પટિચ્છન્નમાસપ્પટિચ્છન્નાદીસુ કથન્તિ? તેસુપિ ‘‘યા આપત્તિયો પક્ખપ્પટિચ્છન્નાયો, યા આપત્તિયો માસપ્પટિચ્છન્નાયો’’તિ વત્તબ્બોતિ. યદિ એવં પાળિવિરોધો આપજ્જતિ. પાળિયઞ્હિ દસાહપ્પટિચ્છન્નપરિયોસાના એવ આપત્તિ દસ્સિતા, ન પક્ખપ્પટિચ્છન્નમાસપ્પટિચ્છન્નાદયોતિ? સચ્ચં, પાળિયં તથાદસ્સનં પન નયદસ્સનમત્તં. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) ‘‘પઞ્ચદસ દિવસાનિ પટિચ્છન્નાય ‘પક્ખપ્પટિચ્છન્ન’ન્તિ વત્વા યોજના કાતબ્બા…પે… એવં યાવ સટ્ઠિસંવચ્છરં, અતિરેકસટ્ઠિસંવચ્છરપ્પટિચ્છન્નન્તિ વા તતો વા ભિય્યોપિ વત્વા યોજના કાતબ્બા’’તિ. મહાપદુમત્થેરેનપિ વુત્તં ‘‘અયં સમુચ્ચયક્ખન્ધકો નામ બુદ્ધાનં ઠિતકાલસદિસો, આપત્તિ નામ પટિચ્છન્ના વા હોતુ અપ્પટિચ્છન્ના વા સમકઊનતરઅતિરેકપ્પટિચ્છન્ના વા, વિનયધરસ્સ કમ્મવાચં યોજેતું સમત્થભાવોયેવેત્થ પમાણ’’ન્તિ, તસ્મા પક્ખપ્પટિચ્છન્નાદીનં કમ્મવાચાકરણે કુક્કુચ્ચં ન કાતબ્બન્તિ.

હોતુ, એવમ્પિ પક્ખપ્પટિચ્છન્નં પરિયન્તં કત્વા કતાય કમ્મવાચાય તતો ઉદ્ધં આપત્તિ નત્થીતિ કથં જાનેય્યાતિ? ઇદાનિ સિક્ખાકામા ભિક્ખૂ દેવસિકમ્પિ દેસનારોચનાવિકરણાનિ કરોન્તિ એકાહિકદ્વીહિકાદિવસેનપિ, કિચ્ચપસુતા હુત્વા તથા અસક્કોન્તાપિ ઉપોસથદિવસં નાતિક્કમન્તિ, ગિલાનાદિવસેન તદતિક્કન્તાપિ અતિક્કન્તભાવં જાનન્તિ, તસ્મા તદતિક્કન્તભાવે સતિ અતિરેકપક્ખપ્પટિચ્છન્નમાસપ્પટિચ્છન્નાદિવસેન વડ્ઢેત્વા કમ્મવાચં કરેય્ય, તદતિક્કન્તભાવે પન અસતિ પક્ખપ્પટિચ્છન્નપરિયન્તા હોતિ, તસ્મા પક્ખપરિયન્તકમ્મવાચાકરણં ઞાયાગતં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

એવં હોતુ, તથાપિ યદેતં ‘‘સમ્બહુલા આપત્તિયો એકાહપ્પટિચ્છન્નાયો…પે… સમ્બહુલા આપત્તિયો પક્ખપ્પટિચ્છન્નાયો’’તિ વુત્તં, તત્થ ઇમિનાયેવ અનુક્કમેન મયા પટિચ્છાદિતા આપત્તિયો હોન્તીતિ કથં જાનેય્ય, અજાનને ચ સતિ ‘‘યા ચ ખ્વાયં, આવુસો, આપત્તિ અજાનપ્પટિચ્છન્ના, અધમ્મિકં તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસદાનં, અધમ્મત્તા ન રુહતી’’તિ ઇદં આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ. તત્થ હિ આપત્તિયા આપન્નભાવં અજાનન્તો હુત્વા પટિચ્છાદેતિ, તસ્મા ‘‘આપત્તિ ચ હોતિ આપત્તિસઞ્ઞી ચા’’તિ વુત્તઆપત્તિસઞ્ઞિતાભાવા અપ્પટિચ્છન્નમેવ હોતિ, તસ્મા અપ્પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા પરિવાસદાનં અધમ્મિકં હોતિ. ઇધ પન ‘‘એત્તકા રત્તિયો મયા છાદિતા’’તિ છન્નકાલમેવ ન જાનાતિ, તદજાનભાવે સતિપિ પરિવાસદાનં રુહતિ. તેનેવ ચ કારણેન સુદ્ધન્તપરિવાસે (ચૂળવ. ૧૫૬-૧૫૭) ‘‘આપત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ, રત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ, આપત્તિપરિયન્તં નસ્સરતિ, રત્તિપરિયન્તં નસ્સરતિ, આપત્તિપરિયન્તે વેમતિકો, રત્તિપરિયન્તે વેમતિકો’’તિ રત્તિપરિયન્તસ્સ અજાનનઅસરણવેમતિકભાવે સતિપિ પરિવાસદાનં વુત્તં, તસ્મા છાદિતકાલં તથતો અજાનન્તોપિ ‘‘સમ્બહુલા આપત્તિયો એકાહપ્પટિચ્છન્નાયો…પે… સમ્બહુલા આપત્તિયો પક્ખપ્પટિચ્છન્નાયો’’તિ એત્થ અપ્પવિટ્ઠસ્સ અભાવા સમ્પજ્જતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

અથાપિ એવં વદેય્યું – ‘‘સમ્બહુલા આપત્તિયો એકાહપ્પટિચ્છન્નાયો…પે… સમ્બહુલા આપત્તિયો પક્ખપ્પટિચ્છન્નાયો’’તિ વુત્તે તેસુ દિવસેસુ આપત્તિયો અત્થિ પટિચ્છન્નાયોપિ, અત્થિ અપ્પટિચ્છન્નાયોપિ, અત્થિ ચિરપ્પટિચ્છન્નાયોપિ, અત્થિ અચિરપ્પટિચ્છન્નાયોપિ, અત્થિ એકાપિ, અત્થિ સમ્બહુલાપિ, સબ્બા તા આપત્તિયો એતેનેવ પદેન સઙ્ગહિતા સિયુન્તિ? સઙ્ગહિતા એવ. ન હેત્થ સંસયો કાતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) ‘‘અઞ્ઞસ્મિં પન આપત્તિવુટ્ઠાને ઇદં લક્ખણં – યો અપ્પટિચ્છન્નં આપત્તિં ‘પટિચ્છન્ના’તિ વિનયકમ્મં કરોતિ, તસ્સ આપત્તિ વુટ્ઠાતિ. યો પટિચ્છન્નં ‘અપ્પટિચ્છન્ના’તિ વિનયકમ્મં કરોતિ, તસ્સ ન વુટ્ઠાતિ. અચિરપ્પટિચ્છન્નં ‘ચિરપ્પટિચ્છન્ના’તિ કરોન્તસ્સપિ વુટ્ઠાતિ, ચિરપ્પટિચ્છન્નં ‘અચિરપ્પટિચ્છન્ના’તિ કરોન્તસ્સ ન વુટ્ઠાતિ. એકં આપત્તિં આપજ્જિત્વા ‘સમ્બહુલા’તિ કરોન્તસ્સપિ વુટ્ઠાતિ એકં વિના સમ્બહુલાનં અભાવતો. સમ્બહુલા પન આપજ્જિત્વા ‘એકં આપજ્જિ’ન્તિ કરોન્તસ્સ ન વુટ્ઠાતી’’તિ, તસ્મા એતેહિ પદેહિ સબ્બાસં પટિચ્છન્નાપત્તીનં સઙ્ગહિતત્તા તાહિ આપત્તીહિ વુટ્ઠાનં સમ્ભવતીતિ દટ્ઠબ્બં.

અથ પન વિનયધરેન પુટ્ઠો ‘‘અહં, ભન્તે, સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં એકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં, એકં કાયસંસગ્ગં, એકં દુટ્ઠુલ્લવાચં, એકં અત્તકામં, એકં સઞ્ચરિત્તં, એકં કુટિકારં, એકં વિહારકારં, એકં દુટ્ઠદોસં, એકં અઞ્ઞભાગિયં, એકં સઙ્ઘભેદં, એકં ભેદાનુવત્તકં, એકં દુબ્બચં, એકં કુલદૂસક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘અયં ભિક્ખુ મિસ્સકસમોધાનપરિવાસારહો’’તિ ઞત્વા અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) આગતનયેન પરિવાસો દાતબ્બો. એત્થાહ – અગ્ઘસમોધાનમિસ્સકસમોધાનાનં કો વિસેસો, કિં નાનાકરણન્તિ? વુચ્ચતે – અગ્ઘસમોધાનપરિવાસો અચિરપ્પટિચ્છન્ના આપત્તિયો ચિરપ્પટિચ્છન્નાયં આપત્તિયં સમોધાનેત્વા તસ્સા ચિરપ્પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા અગ્ઘવસેન દીયતિ, મિસ્સકસમોધાનપરિવાસો નાનાવત્થુકા આપત્તિયો સમોધાનેત્વા તાસં મિસ્સકવસેન દીયતિ, અયમેતેસં વિસેસો. અથ વા અગ્ઘસમોધાનો સભાગવત્થૂનં આપત્તીનં સમોધાનવસેન હોતિ, ઇતરો વિસભાગવત્થૂનન્તિ આચરિયા. તેનેવાહ આચરિયવજિરબુદ્ધિત્થેરો (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૧૦૨) ‘‘અગ્ઘસમોધાનો નામ સભાગવત્થુકાયો સમ્બહુલા આપત્તિયો આપન્નસ્સ બહુરત્તિં પટિચ્છાદિતાપત્તિયં નિક્ખિપિત્વા દાતબ્બો, ઇતરો નાનાવત્થુકાનં વસેનાતિ અયમેતેસં વિસેસો’’તિ.

અથ સિયા ‘‘એવં ચિરપ્પટિચ્છન્નાયો ચ અચિરપ્પટિચ્છન્નાયો ચ નાનાવત્થુકાયો આપત્તિયો આપજ્જન્તસ્સ કો પરિવાસો દાતબ્બો અગ્ઘસમોધાનો વા મિસ્સકસમોધાનો વા, અથ તદુભયા વા’’તિ. કિઞ્ચેત્થ – યદિ અગ્ઘસમોધાનં દદેય્ય, ચિરપ્પટિચ્છન્નાહિ ચ અચિરપ્પટિચ્છન્નાહિ ચ સભાગવત્થુકાહિ આપત્તીહિ વુટ્ઠિતો ભવેય્ય, ચિરપ્પટિચ્છન્નાહિ ચ અચિરપ્પટિચ્છન્નાહિ ચ નો વિસભાગવત્થુકાહિ. યદિ ચ મિસ્સકસમોધાનં દદેય્ય, સમાનકાલપ્પટિચ્છન્નાહિ વિસભાગવત્થૂહિ આપત્તીહિ વુટ્ઠિતો ભવેય્ય, નો અસમાનકઆલપ્પટિચ્છન્નાહિ સભાગવત્થુકાહિ ચ, અથ તદુભયમ્પિ દદેય્ય, ‘‘એકસ્મિં કમ્મે દ્વે પરિવાસા દાતબ્બા’’તિ નેવ પાળિયં, ન અટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ? વુચ્ચતે – ઇદઞ્હિ સબ્બમ્પિ પરિવાસાદિકં વિનયકમ્મં વત્થુવસેન વા ગોત્તવસેન વા નામવસેન વા આપત્તિવસેન વા કાતું વટ્ટતિયેવ.

તત્થ સુક્કવિસ્સટ્ઠીતિ વત્થુ ચેવ ગોત્તઞ્ચ. સઙ્ઘાદિસેસોતિ નામઞ્ચેવ આપત્તિ ચ. તત્થ ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિં કાયસંસગ્ગ’’ન્તિઆદિવચનેનાપિ ‘‘નાનાવત્થુકાયો’’તિ વચનેનપિ વત્થુ ચેવ ગોત્તઞ્ચ ગહિતં હોતિ, ‘‘સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ વચનેનપિ ‘‘આપત્તિયો’’તિ વચનેનપિ નામઞ્ચેવ આપત્તિ ચ ગહિતા હોતિ, તસ્મા અગ્ઘસમોધાનવસેન પરિવાસે દિન્ને ‘‘અહં, ભન્તે, સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિ’’ન્તિઆદિવચનેનેવ વત્થુસ્સ ચ ગોત્તસ્સ ચ નામસ્સ ચ આપત્તિયા ચ ગહિતત્તા ચિરપ્પટિચ્છન્નાહિ અચિરપ્પટિચ્છન્નાહિ ચ સભાગવત્થુકાહિ ચ વિસભાગવત્થુકાહિ ચ સબ્બાહિ આપત્તીહિ વુટ્ઠાતીતિ દટ્ઠબ્બં. વુત્તઞ્હેતં સમન્તપાસાદિકાયં ‘‘એત્થ ચ ‘સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં નાનાવત્થુકાયો’તિપિ ‘સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિ’ન્તિપિ એવં પુબ્બે વુત્તનયેન વત્થુવસેનપિ ગોત્તવસેનપિ નામવસેનપિ આપત્તિવસેનપિ યોજેત્વા કમ્મવાચં કાતું વટ્ટતિયેવાતિ અયં મિસ્સકસમોધાનો’’તિ, ઇમસ્મિઞ્ચ વિનયસઙ્ગહપ્પકરણે (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૪૫) તથેવ વત્વા ‘‘તસ્મા ન ઇધ વિસું કમ્મવાચં યોજેત્વા દસ્સયિસ્સામ, પુબ્બે સબ્બાપત્તિસાધારણં કત્વા યોજેત્વા દસ્સિતાય એવ કમ્મવાચાય નાનાવત્થુકાહિપિ આપત્તીહિ વુટ્ઠાનસમ્ભવતો સાયેવેત્થ કમ્મવાચા અલ’’ન્તિ.

યદિ એવં આચરિયવજિરબુદ્ધિત્થેરેન દ્વિન્નં વિસેસો ન વત્તબ્બો, અથ કસ્મા વુત્તોતિ? તીસુ સમોધાનપરિવાસેસુ ઓધાનસમોધાનો મૂલાયપટિકસ્સનાય ઓધૂનિતકાલેયેવ દાતબ્બો, અગ્ઘસમોધાનમિસ્સકસમોધાનપરિવાસા પન વિસુંયેવ દાતબ્બા. ‘‘એવં દિન્ને એતેસં કો વિસેસો’’તિ ચિન્તાયં વિસેસસમ્ભવમત્તદસ્સનત્થં વુત્તો. અટ્ઠકથાયં પન પરિવાસાદિકમ્મસ્સ લક્ખણં દસ્સેતું ‘‘વત્થુવસેન વા’’તિઆદિમાહ, તસ્મા લક્ખણવસેનેવ સભાગવત્થુકાહિપિ આપત્તીહિ વુટ્ઠાનં સમ્ભવતિ. તેનેવ ચ કારણેન સારત્થદીપનિનામિકાયં વિનયટીકાયઞ્ચ વિમતિવિનોદનિનામિકાયં વિનયટીકાયઞ્ચ ન કોચિ વિસેસો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.

યદિ એવં મિસ્સકસમોધાનકમ્મવાચાયપિ ચિરપ્પટિચ્છન્નાહિ અચિરપ્પટિચ્છન્નાહિપિ આપત્તીહિ વુટ્ઠાનં સમ્ભવેય્ય. તત્થપિ હિ ‘‘અહં, ભન્તે, સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં નાનાવત્થુકાયો’’તિપિ ‘‘એકા સુક્કવિસ્સટ્ઠિ…પે… એકા કુલદૂસકા’’તિપિ વત્તબ્બં. એવં સતિ ‘‘સમ્બહુલા’’તિપિ ‘‘સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો’’તિપિ વત્થુગોત્તનામાપત્તીહિ કિત્તનસમ્ભવતો ચિરપ્પટિચ્છન્નાહિપિ અચિરપ્પટિચ્છન્નાહિપિ આપત્તીહિ વુટ્ઠાનં સમ્ભવેય્યાતિ? ન પનેવં દટ્ઠબ્બં. વત્થાદિકિત્તનઞ્હિ સબ્બાપત્તીનં ગણ્હનત્થં હોતિ. એવં ગણ્હન્તેપિ પટિચ્છન્નકાલસ્સ અકથિતત્તા ‘‘એત્તકં નામ કાલં પરિવસિતબ્બ’’ન્તિ ન પઞ્ઞાયતિ, તસ્મિં અપઞ્ઞાયમાને તેન પમાણેન પરિવાસો ન હોતિ, તસ્મિં અસતિ આપત્તિતો વુટ્ઠાનં ન સમ્ભવતિ, તસ્મા મિસ્સકસમોધાનકમ્મવાચાય ચિરપ્પટિચ્છન્નાહિપિ અચિરપ્પટિચ્છન્નાહિપિ આપત્તીહિ વુટ્ઠાનં ન સમ્ભવતીતિ દટ્ઠબ્બં.

પરિવાસવિનિચ્છયકથા નિટ્ઠિતા.

માનત્તવિનિચ્છયકથા

માનત્તકથાયમ્પિ માનત્તં નામ અપ્પટિચ્છન્નમાનત્તં પટિચ્છન્નમાનત્તં પક્ખમાનત્તં સમોધાનમાનત્તન્તિ ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ યો ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસં આપત્તિં આપજ્જિત્વા તં દિવસમેવ આરોચેતિ, એકરત્તિમત્તમ્પિ ન પટિચ્છાદેતિ, તસ્સ પરિવાસં અદત્વાવ દિન્નં માનત્તં અપ્પટિચ્છન્નમાનત્તં નામ. યો આપજ્જિત્વા દસહિ આકારેહિ વિના તં દિવસં નારોચેતિ, એકરત્તાદિવસેન પટિચ્છાદેતિ, તત્થ યથાપટિચ્છન્નદિવસં પરિવાસં દત્વા પરિવુત્થપરિવાસસ્સ દિન્નં માનત્તં પટિચ્છન્નમાનત્તં નામ. આપત્તિં આપજ્જિત્વા પટિચ્છન્નાય વા અપ્પટિચ્છન્નાય વા ભિક્ખુનિયા પક્ખમત્તમેવ દિન્નં માનત્તં પક્ખમાનત્તં નામ. ભિક્ખુ પન પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા પરિવસિત્વા અનિક્ખિત્તવત્તકાલેયેવ પુન આપજ્જિત્વા ન પટિચ્છાદેતિ, તસ્સ મૂલાય પટિકસ્સિત્વા પરિવુત્થદિવસે અદિવસે કત્વા અપ્પટિચ્છાદિતત્તા સમોધાનપરિવાસં અદત્વા દિન્નં માનત્તં સમોધાનમાનત્તં નામ. માનત્તારહકાલેપિ માનત્તચરણકાલેપિ અબ્ભાનારહકાલેપિ એસેવ નયો. તેસુ તીણિ માનત્તાનિ અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન સુવિઞ્ઞેય્યત્તા ન વુત્તાનિ. પક્ખમાનત્તં પચ્છા આગમિસ્સતિ.

યાનિ પન પરિવાસમાનત્તાનિ અનવટ્ઠિતત્તા પુથુજ્જનસ્સ ગિહિઆદિવસેન પરિવત્તને સતિ પુન દાતબ્બાદાતબ્બભાવે સઙ્કિતબ્બાનિ, તાનિ દસ્સેતું પાળિયં અનેકેહિ પકારેહિ વિત્થારતો વુત્તાનિ. તેસુ ભિક્ખૂનં સંસયવિનોદનત્થાય એકદેસં દસ્સેતું ‘‘સચે કોચી’’તિઆદિમાહ. તત્થ વિબ્ભમતીતિ વિરૂપો હુત્વા ભમતિ, હીનાયાવત્તતિ ગિહી હોતીતિ અત્થો. સામણેરો હોતીતિ ઉપસમ્પન્નભાવં જહિત્વા સામણેરભાવં ઉપગચ્છતિ. તત્થ પારાજિકપ્પત્તભાવેન વા ‘‘ગિહીતિ મં ધારેથા’’તિઆદિના સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેન વા ગિહી હોતિ. તેસુ પઠમેન પુન ઉપસમ્પદાય અભબ્બત્તા પુન પરિવાસો ન રુહતિયેવ, દુતિયેન પન પુન ઉપસમ્પદાય ભબ્બત્તા ‘‘સો ચે પુન ઉપસમ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં. ઇતરો પન પારાજિકપ્પત્તભાવેન સામણેરો ન હોતિ. કસ્મા? સરણગમનાદીનં વિનસ્સનતો. વુત્તઞ્હિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૧૦૮) ‘‘ઉપસમ્પન્નાનમ્પિ પારાજિકસમઆપત્તિયા સરણગમનાદિસામણેરભાવસ્સપિ વિનસ્સનતો સેનાસનગ્ગાહો ચ પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, સઙ્ઘલાભમ્પિ તેન લભન્તીતિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ, ગિહી પન હુત્વા પુન સામણેરભાવમત્તં લદ્ધબ્બં હોતિ. ‘‘સામણેરોતિ મં ધારેથા’’તિઆદિના પન સિક્ખાપચ્ચક્ખાને કતે સિયા સામણેરભાવો, તતોપિ પુન ઉપસમ્પજ્જિતુકામતાય સતિ સિયા ઉપસમ્પન્નભાવો. ‘‘ગિહીતિ મં ધારેથા’’તિઆદિના સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં કત્વા ગિહિભાવં ઉપગતેપિ પુન સામણેરપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા સામણેરો હોતિ. તતો પુન ઉપસમ્પજ્જિતું લદ્ધબ્બત્તા ‘‘પુન ઉપસમ્પજ્જતી’’તિ વુત્તો. તેસં ભિક્ખુભાવે પરિવાસે અનિટ્ઠિતેપિ ગિહિસામણેરભાવં પત્તત્તા પરિવાસો ન રુહતિ ઉપસમ્પન્નાનમેવ પરિવાસસ્સ ભગવતા પઞ્ઞત્તત્તાતિ અત્થો.

એવં સન્તે પુન ઉપસમ્પજ્જન્તસ્સ કિં પરિવાસો પુન દાતબ્બોતિ આહ ‘‘સો ચે પુન ઉપસમ્પજ્જતી’’તિઆદિ. તસ્સત્થો – સો વિબ્ભન્તકો સો વા સામણેરો પુન ઉપસમ્પન્નભાવં ઉપગચ્છતિ, પુરિમં પુબ્બે ભિક્ખુભૂતકાલે દિન્નં પરિવાસદાનં એવ ઇદાનિ પરિવાસદાનં હોતિ. યો પરિવાસો પુબ્બે ભિક્ખુભૂતકાલે દિન્નો, સો પરિવાસો સુદિન્નો, દુદિન્નો ન હોતિ. યો યત્તકો કાલો પરિવુત્થો, સો તત્તકો કાલો સુપરિવુત્થોયેવ હોતિ, ન દુપરિવુત્થો, તસ્મા અવસેસો કાલો પરિવસિતબ્બોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – પુબ્બે ભિક્ખુકાલે પક્ખપ્પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા પરિવાસં ગહેત્વા દસદિવસમત્તં પરિવસિત્વા અનિટ્ઠિતેયેવ પરિવાસે વિબ્ભમિત્વા સામણેરો વા હુત્વા પુન ઉપસમ્પન્નેન અવસેસપઞ્ચદિવસે પરિવસિત્વા પરિવાસો નિટ્ઠાપેતબ્બોતિ. માનત્તારહાદીસુપિ એસેવ નયો. ઉમ્મત્તકાદીસુપિ તસ્મિં કાલે અજાનન્તત્તા ‘‘પરિવાસો ન રુહતી’’તિ વુત્તં. તિણ્ણમ્પિ ઉક્ખિત્તકાનં કમ્મનાનાસંવાસકત્તા તેહિ સહસંવાસોયેવ નત્થીતિ ઉક્ખિત્તકાનં પરિવાસો ન રુહતીતિ વુત્તં.

સચે પુન ઓસારીયતીતિ ઉક્ખેપનીયકમ્મં પટિપ્પસ્સમ્ભનવસેન સમાનસંવાસકભાવં પવેસીયતિ. ‘‘સચે કસ્સચિ ભિક્ખુનો ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભવતી’’તિઆદીસુ અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ અત્થો સુવિઞ્ઞેય્યો હોતિ. યં પન વુત્તં ‘‘પક્ખમાનત્તં પચ્છા આગમિસ્સતી’’તિ, તત્રેવં જાનિતબ્બં – પક્ખમાનત્તન્તિ ભિક્ખુનિયા દાતબ્બમાનત્તં. તં પન પટિચ્છન્નાયપિ અપ્પટિચ્છન્નાયપિ આપત્તિયા અડ્ઢમાસમત્તમેવ દાતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ગરુધમ્મં અજ્ઝાપન્નાય ભિક્ખુનિયા ઉભતોસઙ્ઘે પક્ખમાનત્તં ચરિતબ્બ’’ન્તિ (પાચિ. ૧૪૯; ચૂળવ. ૪૦૩; અ. નિ. ૮.૫૧). તં પન ભિક્ખુનીહિ અત્તનો સીમં સોધેત્વા વિહારસીમાય વા વિહારસીમં સોધેતું અસક્કોન્તીહિ ખણ્ડસીમાય વા સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન ચતુવગ્ગગણં સન્નિપાતાપેત્વા દાતબ્બં. સચે એકા આપત્તિ હોતિ, એકિસ્સા વસેન, સચે દ્વે વા તિસ્સો વા સમ્બહુલા વા એકવત્થુકા વા નાનાવત્થુકા વા, તાસં તાસં વસેન વત્થુગોત્તનામઆપત્તીસુ યં યં ઇચ્છતિ, તં તં આદાય યોજના કાતબ્બા.

તત્રિદં એકાપત્તિવસેન મુખમત્તનિદસ્સનં – તાય આપન્નાય ભિક્ખુનિયા ભિક્ખુનિસઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખુનીનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા એવમસ્સ વચનીયો ‘‘અહં, અય્યે, એકં આપત્તિં આપજ્જિં ગામન્તરં, સાહં, અય્ય,એ એકિસ્સા આપત્તિયા ગામન્તરાય પક્ખમાનત્તં યાચામી’’તિ. એવં તિક્ખત્તું યાચાપેત્વા બ્યત્તાય ભિક્ખુનિયા પટિબલાય સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો ‘‘સુણાતુ મે, અય્યે, સઙ્ઘો, અયં ઇત્થન્નામા ભિક્ખુની એકં આપત્તિં આપજ્જિ ગામન્તરં, સા સઙ્ઘં એકિસ્સા આપત્તિયા ગામન્તરાય પક્ખમાનત્તં યાચતિ. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇત્થન્નામાય ભિક્ખુનિયા એકિસ્સા આપત્તિયા ગામન્તરાય પક્ખમાનત્તં દદેય્ય, એસા ઞત્તિ. સુણાતુ મે, અય્યે, સઙ્ઘો…પે… દુતિયમ્પિ. તતિયમ્પિ એતમત્થં વદામિ. સુણાતુ મે, અય્યે, સઙ્ઘો…પે… ભાસેય્ય. દિન્નં સઙ્ઘેન ઇત્થન્નામાય ભિક્ખુનિયા એકિસ્સા આપત્તિયા ગામન્તરાય પક્ખમાનત્તં, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ.

કમ્મવાચાપરિયોસાને વત્તં સમાદિયિત્વા ભિક્ખુમાનત્તકથાયં વુત્તનયેનેવ સઙ્ઘસ્સ આરોચેત્વા નિક્ખિત્તવત્તં વસિતુકામાય તથેવ સઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે વા પક્કન્તાસુ ભિક્ખુનીસુ એકભિક્ખુનિયા વા દુતિયિકાય વા સન્તિકે વુત્તનયેનેવ નિક્ખિપિતબ્બં. અઞ્ઞિસ્સા પન આગન્તુકાય સન્તિકે આરોચેત્વા નિક્ખિપિતબ્બં, નિક્ખિત્તકાલતો પટ્ઠાય પકતત્તટ્ઠાને તિટ્ઠતિ.

પુન સમાદિયિત્વા અરુણં ઉટ્ઠપેન્તિયા પન ભિક્ખુનીનંયેવ સન્તિકે વસિતું ન લબ્ભતિ. ‘‘ઉભતોસઙ્ઘે પક્ખમાનત્તં ચરિતબ્બ’’ન્તિ હિ વુત્તં, તસ્મા અસ્સા આચરિયુપજ્ઝાયાહિ વિહારં ગન્ત્વા સઙ્ગાહકપક્ખે ઠિતો એકો મહાથેરો વા ધમ્મકથિકો વા ભિક્ખુ વત્તબ્બો ‘‘એકિસ્સા ભિક્ખુનિયા વિનયકમ્મં કત્તબ્બમત્થિ, તત્ર નો અય્યા ચત્તારો ભિક્ખૂ પેસેથા’’તિ. સઙ્ગહં અકાતું ન લબ્ભતિ, ‘‘પેસેસ્સામા’’તિ વત્તબ્બં. ચતૂહિ પકતત્તભિક્ખુનીહિ માનત્તચારિનિં ભિક્ખુનિં ગહેત્વા અન્તોઅરુણેયેવ નિક્ખિપિત્વા ગામૂપચારતો દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમિત્વા મગ્ગા ઓક્કમ્મ ગુમ્બવતિઆદીહિ પટિચ્છન્ને ઠાને નિસીદિતબ્બં, વિહારૂપચારતોપિ દ્વે લેડ્ડુપાતા અતિક્કમિતબ્બા. ચતૂહિ પકતત્તભિક્ખૂહિપિ તત્થ ગન્તબ્બં, ગન્ત્વા પન ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં ન એકટ્ઠાને નિસીદિતબ્બં, પટિક્કમિત્વા અવિદૂરે ઠાને નિસીદિતબ્બં. કુરુન્દિમહાપચ્ચરીસુ પન ‘‘ભિક્ખુનીહિ બ્યત્તં એકં વા દ્વે વા ઉપાસિકાયો ભિક્ખૂહિપિ એકં વા દ્વે વા ઉપાસકે અત્તરક્ખણત્થાય ગહેત્વા ગન્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. કુરુન્દિયંયેવ ચ ‘‘ભિક્ખુનુપસ્સયસ્સ ચ વિહારસ્સ ચ ઉપચારં મુઞ્ચિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં, ‘‘ગામસ્સા’’તિ ન વુત્તં.

એવં નિસિન્નેસુ પન ભિક્ખુનીસુ ચ ભિક્ખૂસુ ચ તાય ભિક્ખુનિયા ‘‘માનત્તં સમાદિયામિ, વત્તં સમાદિયામી’’તિ વત્તં સમાદિયિત્વા ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ તાવ એવં આરોચેતબ્બં ‘‘અહં, અય્યે, એકં આપત્તિં આપજ્જિં ગામન્તરં, સાહં સઙ્ઘં એકિસ્સા આપત્તિયા ગામન્તરાય પક્ખમાનત્તં યાચિં, તસ્સા મે સઙ્ઘો એકિસ્સા આપત્તિયા ગામન્તરાય પક્ખમાનત્તં અદાસિ, સાહં માનત્તં ચરામિ, વેદિયામહં અય્યે, વેદિયતીતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂ’’તિ.

તતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એવં આરોચેતબ્બં ‘‘અહં, અય્યા, એકં આપત્તિં આપજ્જિં…પે… વેદિયામહં અય્યા, વેદિયતીતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂ’’તિ. ઇધાપિ યાય કાયચિ ભાસાય આરોચેતું વટ્ટતિ. આરોચેત્વા ચ ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સેવ સન્તિકે નિસીદિતબ્બં, આરોચિતકાલતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂનં ગન્તું વટ્ટતિ. સચે સાસઙ્કા હોતિ, ભિક્ખુનિયો તત્થેવ ઠાનં પચ્ચાસીસન્તિ, ઠાતબ્બં. સચે અઞ્ઞો ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા તં ઠાનં એતિ, પસ્સન્તિયા આરોચેતબ્બં. નો ચે આરોચેતિ, રત્તિચ્છેદો ચેવ વત્તભેદદુક્કટઞ્ચ. સચે અજાનન્તિયા એવ ઉપચારં ઓક્કમિત્વા ગચ્છતિ, રત્તિચ્છેદોવ હોતિ, ન વત્તભેદદુક્કટં. સચે ભિક્ખુનિયો ઉપજ્ઝાયાદીનં વત્તકરણત્થં પગેવ ગન્તુકામા હોન્તિ, રત્તિવિપ્પવાસગણઓહીયનગામન્તરાપત્તિરક્ખણત્થં એકં ભિક્ખુનિં ઠપેત્વા ગન્તબ્બં, તાય અરુણે ઉટ્ઠિતે તસ્સા સન્તિકે વત્તં નિક્ખિપિતબ્બં. એતેનુપાયેન અખણ્ડા પઞ્ચદસ રત્તિયો માનત્તં ચરિતબ્બં.

અનિક્ખિત્તવત્તાય પન પારિવાસિકક્ખન્ધકે વુત્તનયેનેવ સમ્મા વત્તિતબ્બં. અયં પન વિસેસો – ‘‘આગન્તુકસ્સ આરોચેતબ્બ’’ન્તિ એત્થ યત્તકા પુરેભત્તં વા પચ્છાભત્તં વા તં ગામં ભિક્ખૂ વા ભિક્ખુનિયો વા આગચ્છન્તિ, સબ્બેસં આરોચેતબ્બં. અનારોચેન્તિયા રત્તિચ્છેદો ચેવ વત્તભેદદુક્કટઞ્ચ. સચેપિ રત્તિં કોચિ ભિક્ખુ તં ગામૂપચારં ઓક્કમિત્વા ગચ્છતિ, રત્તિચ્છેદો હોતિયેવ, અજાનનપચ્ચયા પન વત્તભેદતો મુચ્ચતિ. કુરુન્દીઆદીસુ પન ‘‘અનિક્ખિત્તવત્તભિક્ખૂનં વુત્તનયેનેવ કથેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તં પારિવાસિકવત્તાદીનં ઉપચારસીમાય પરિચ્છિન્નત્તા યુત્તતરં દિસ્સતિ. ઉપોસથે આરોચેતબ્બં, પવારણાય આરોચેતબ્બં, ચતુન્નં ભિક્ખૂનઞ્ચ ભિક્ખુનીનઞ્ચ દેવસિકં આરોચેતબ્બં. સચે ભિક્ખૂનં તસ્મિં ગામે ભિક્ખાચારો સમ્પજ્જતિ, તત્થેવ ગન્તબ્બં. નો ચે સમ્પજ્જતિ, અઞ્ઞત્ર ચરિત્વાપિ તત્ર આગન્ત્વા અત્તાનં દસ્સેત્વા ગન્તબ્બં, બહિગામે વા સઙ્કેતટ્ઠાનં કાતબ્બં ‘‘અસુકસ્મિં નામ ઠાને અમ્હે પસ્સિસ્સતી’’તિ. તાય સઙ્કેતટ્ઠાનં ગન્ત્વા આરોચેતબ્બં, સઙ્કેતટ્ઠાને અદિસ્વા વિહારં ગન્ત્વા આરોચેતબ્બં. વિહારે સબ્બભિક્ખૂનં આરોચેતબ્બં. સચે સબ્બેસં સક્કા ન હોતિ આરોચેતું, બહિ ઉપચારસીમાય ઠત્વા ભિક્ખુનિયો પેસેતબ્બા, તાહિ આનીતાનં ચતુન્નં ભિક્ખૂનં આરોચેતબ્બં. સચે વિહારો દૂરો હોતિ સાસઙ્કો, ઉપાસકે ચ ઉપાસિકાયો ચ ગહેત્વા ગન્તબ્બં. સચે પન અયં એકા વસતિ, રત્તિવિપ્પવાસં આપજ્જતિ, તસ્માસ્સા એકા પકતત્તા ભિક્ખુની સમ્મન્નિત્વા દાતબ્બા એકચ્છન્ને વસનત્થાય.

એવં અખણ્ડં માનત્તં ચરિત્વા વીસતિગણે ભિક્ખુનિસઙ્ઘે વુત્તનયેનેવ અબ્ભાનં કાતબ્બં. ‘‘સચે માનત્તં ચરમાના અન્તરાપત્તિં આપજ્જતિ, મૂલાય પટિકસ્સિત્વા તસ્સા આપત્તિયા માનત્તં દાતબ્બ’’ન્તિ કુરુન્દિયં વુત્તં, ઇદં પક્ખમાનત્તં નામ. ઇદં પન પક્ખમાનત્તં સમન્તપાસાદિકાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) પાળિમુત્તવિનયવિનિચ્છયભાવેન આગતમ્પિ ઇમસ્મિં વિનયસઙ્ગહપ્પકરણે આચરિયેન અનુદ્ધટં. અયં પનાચરિયસ્સ અધિપ્પાયો સિયા – ઇદં પક્ખમાનત્તં ભિક્ખુનિયોયેવ સન્ધાય ભગવતા વિસું પઞ્ઞત્તં, ભિક્ખૂહિ અસાધારણં, ઇમસ્મિઞ્ચ કાલે ભિક્ખુનિસઙ્ઘો નત્થિ, તસ્મા ગન્થસ્સ લહુભાવત્થં ઇદમ્પિ અઞ્ઞમ્પિ ઈદિસં અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બન્તિ. અમ્હેહિ પન ભિક્ખુનિસઙ્ઘે અવિજ્જમાનેપિ ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો ભિક્ખુનીહિ સમાદાતબ્બવત્તં જાનિસ્સતિ. ‘દુબ્બલજાતિકા હિ ભીરુકજાતિકા ભિક્ખુનિયો ભગવતો આણં પતિટ્ઠાપેન્તિયો એવરૂપં દુક્કરં દુરભિસમ્ભવં વત્તં સમાદયિંસુ, કિમઙ્ગં પન મય’ન્તિ મનસિ કરોન્તા ભગવતો આણં પતિટ્ઠાપેન્તા પરિવાસાદિવત્તં સમાદિયિસ્સન્તી’’તિ મન્ત્વા આચરિયેન અનુદ્ધટમ્પિ ઇમસ્મિં વિનયાલઙ્કારપ્પકરણે ઉદ્ધટં, તસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધે સઞ્જાતસદ્ધાપેમગારવાદિયુત્તેહિ સત્થુસાસનકરેહિ ભિક્ખૂહિ સમ્મા સિક્ખિતબ્બં. ઇતો પરાનિ અટ્ઠકથાયં આગતનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

માનત્તવિનિચ્છયકથા નિટ્ઠિતા.

૨૪૮. પારિવાસિકવત્તકથાયં નવકતરં પારિવાસિકન્તિ અત્તના નવકતરં પારિવાસિકં. પારિવાસિકસ્સ હિ અત્તના નવકતરં પારિવાસિકં ઠપેત્વા અઞ્ઞે મૂલાયપટિકસ્સનારહ માનત્તારહ માનત્તચારિક અબ્ભાનારહાપિ પકતત્તટ્ઠાનેયેવ તિટ્ઠન્તિ. તેનાહ ‘‘અન્તમસો મૂલાયપટિકસ્સનારહાદીનમ્પી’’તિ. અન્તમસો મૂલાયપટિકસ્સનારહાદીનમ્પીતિ આદિ-સદ્દેન માનત્તારહમાનત્તચારિકઅબ્ભાનારહે સઙ્ગણ્હાતિ. તે હિ પારિવાસિકાનં, પારિવાસિકા ચ તેસં પકતત્તટ્ઠાને એવ તિટ્ઠન્તિ. અધોતપાદટ્ઠપનકન્તિ યત્થ ઠત્વા પાદે ધોવન્તિ, તાદિસં દારુફલકખણ્ડાદિં. પાદઘંસનન્તિ સક્ખરકથલાદિં. પાદે ઘંસન્તિ એતેનાતિ પાદઘંસનં, સક્ખરકથલાદિ. વુત્તઞ્હિ ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિસ્સો પાદઘંસનિયો સક્ખરં કથલં સમુદ્દફેણ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૬૯). સદ્ધિવિહારિકાનમ્પિ સાદિયન્તસ્સાતિ સદ્ધિવિહારિકાનમ્પિ અભિવાદનાદિં સાદિયન્તસ્સ. વત્તં કરોન્તીતિ એત્તકમત્તસ્સેવ વુત્તત્તા સદ્ધિવિહારિકાદીહિપિ અભિવાદનાદિં કાતું ન વટ્ટતિ. ‘‘મા મં ગામપ્પવેસનં આપુચ્છથા’’તિ વુત્તે અનાપુચ્છાપિ ગામં પવિસિતું વટ્ટતિ.

યો યો વુડ્ઢોતિ પારિવાસિકેસુ ભિક્ખૂસુ યો યો વુડ્ઢો. નવકતરસ્સ સાદિતુન્તિ પારિવાસિકનવકતરસ્સ અભિવાદનાદિં સાદિતું. ‘‘પારિસુદ્ધિઉપોસથે કરિયમાને’’તિ ઇદં પવારણદિવસેસુ સઙ્ઘે પવારેન્તે અનુપગતછિન્નવસ્સાદીહિ કરિયમાનં પારિસુદ્ધિઉપોસથમ્પિ સન્ધાય વુત્તં. તત્થેવાતિ સઙ્ઘનવકટ્ઠાનેયેવ. અત્તનો પાળિયા પવારેતબ્બન્તિ અત્તનો વસ્સગ્ગેન પત્તપાળિયા પવારેતબ્બં, ન પન સબ્બેસુ પવારિતેસૂતિ અત્થો.

ઓણોજનં નામ વિસ્સજ્જનં, તં પન પારિવાસિકેન પાપિતસ્સ અત્તના સમ્પટિચ્છિતસ્સેવ પુનદિવસાદિઅત્થાય વિસ્સજ્જનં કાતબ્બં. અસમ્પટિચ્છિત્વા ચે વિસ્સજ્જેતિ, ન લભતીતિ વુત્તં. યદિ પન ન ગણ્હાતિ ન વિસ્સજ્જેતીતિ યદિ પુરિમદિવસે અત્તનો ન ગણ્હાતિ, ગહેત્વા ચ ન વિસ્સજ્જેતિ.

ચતુસ્સાલભત્તન્તિ ભોજનસાલાય પટિપાટિયા દીયમાનં ભત્તં. હત્થપાસે ઠિતેનાતિ દાયકસ્સ હત્થપાસે ઠિતેન, પટિગ્ગહણરુહનટ્ઠાનેતિ અધિપ્પાયો. મહાપેળભત્તેપીતિ મહન્તેસુ ભત્તપચ્છિઆદિભાજનેસુ ઠપેત્વા દીયમાનભત્તેસુપિ. ઇતો પરમ્પિ પારિવાસિકવત્તં પાળિયં (ચૂળવ. ૭૫) આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં. તત્થ પન અટ્ઠકથાયં આગતનયેનેવ અત્થો સુવિઞ્ઞેય્યો હોતિ, તસ્મા દુબ્બિઞ્ઞેય્યટ્ઠાનેયેવ કથયિસ્સામ.

‘‘ન સામણેરો ઉપટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ એત્થ દુબ્બિધં સામણેરં દસ્સેતું ‘‘અઞ્ઞો’’તિઆદિમાહ. ‘‘ન ભિક્ખુનિયો ઓવદિતબ્બા’’તિ એત્થ લદ્ધસમ્મુતિકેન આણત્તોપિ ગરુધમ્મેહિ અઞ્ઞેહિ વા ઓવદિતું ન લભતીતિ આહ ‘‘પટિબલસ્સ વા ભિક્ખુસ્સ ભારો કાતબ્બો’’તિ. આગતા ભિક્ખુનિયો વત્તબ્બાતિ સમ્બન્ધો. સવચનીયન્તિ સદોસં. જેટ્ઠકટ્ઠાનં ન કાતબ્બન્તિ પધાનટ્ઠાનં ન કાતબ્બં. કિં તન્તિ આહ ‘‘પાતિમોક્ખુદ્દેસકેના’’તિઆદિ.

રજેહિ હતા ઉપહતા ભૂમિ એતિસ્સાતિ રજોહતભૂમિ, રજોકિણ્ણભૂમીતિ અત્થો. પચ્ચયન્તિ વસ્સાવાસિકલાભં સન્ધાય વુત્તં. એકપસ્સે ઠત્વાતિ પાળિં વિહાય ભિક્ખૂનં પચ્છતો ઠત્વા. સેનાસનં ન લભતીતિ સેય્યપરિયન્તભાગિતાય વસ્સગ્ગેન ગણ્હિતું ન લભતિ. અસ્સાતિ ભવેય્ય. ‘‘આગન્તુકેન આરોચેતબ્બં, આગન્તુકસ્સ આરોચેતબ્બ’’ન્તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા સચે દ્વે પારિવાસિકા ગતટ્ઠાને અઞ્ઞમઞ્ઞં પસ્સન્તિ, ઉભોહિપિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ આરોચેતબ્બં. યથા બહિ દિસ્વા આરોચિતસ્સ ભિક્ખુનો વિહારં આગતેન પુન આરોચનકિચ્ચં નત્થિ, એવં અઞ્ઞવિહારં ગતેનપિ તત્થ પુબ્બે આરોચિતસ્સ પુન આરોચનકિચ્ચં નત્થીતિ વદન્તિ. અવિસેસેનાતિ પારિવાસિકસ્સ ચ ઉક્ખિત્તકસ્સ ચ અવિસેસેન.

ઓબદ્ધન્તિ પલિબુદ્ધં. સહવાસોતિ વુત્તપ્પકારે છન્ને ભિક્ખુના સદ્ધિં સયનમેવ અધિપ્પેતં, ન સેસઇરિયાપથકપ્પનં. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

પાપિટ્ઠતરાતિ પારાજિકાપત્તીતિ ઉક્કંસવસેન વુત્તં. સઞ્ચરિત્તાદિપણ્ણત્તિવજ્જતો પન સુક્કવિસ્સટ્ઠાદિકા લોકવજ્જાવ. તત્થપિ સઙ્ઘભેદાદિકા પાપિટ્ઠતરા એવ. કમ્મન્તિ પારિવાસિકકમ્મવાચાતિ એતેન ‘‘કમ્મભૂતા વાચા કમ્મવાચા’’તિ કમ્મવાચાસદ્દસ્સ અત્થોપિ સિદ્ધોતિ વેદિતબ્બો. સવચનીયન્તિ એત્થ સ-સદ્દો ‘‘સન્તિ’’અત્થં વદતિ, અત્તનો વચનેન અત્તનો પવત્તનકમ્મન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો, ‘‘મા પક્કમાહી’’તિ વા ‘‘એહિ વિનયધરાનં સમ્મુખીભાવ’’ન્તિ વા એવં અત્તનો આણાય પવત્તનકકમ્મં ન કાતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. એવઞ્હિ કેનચિ સવચનીયે કતે અનાદરેન અતિક્કમિતું ન વટ્ટતિ, બુદ્ધસ્સ સઙ્ઘસ્સ આણા અતિક્કન્તા નામ હોતિ. રજોહતભૂમીતિ પણ્ણસાલાવિસેસનં. પચ્ચયન્તિ વસ્સાવાસિકચીવરં. સેનાસનં ન લભતીતિ વસ્સગ્ગેન ન લભતિ. અપણ્ણકપટિપદાતિ અવિરદ્ધપટિપદા. સચે વાયમન્તોપીતિ એત્થ અવિસયભાવં ઞત્વા અવાયમન્તોપિ સઙ્ગય્હતિ. અવિસેસેનાતિ પારિવાસિકુક્ખિત્તકાનં સામઞ્ઞેન. પઞ્ચવણ્ણછદનબન્ધનટ્ઠાનેસૂતિ પઞ્ચપ્પકારછદનેહિ છન્નટ્ઠાનેસુ. ઓબદ્ધન્તિ ઉટ્ઠાનાદિબ્યાપારપટિબદ્ધં, પીળિતન્તિ અત્થો. મઞ્ચે વા પીઠે વાતિ એત્થ વાસદ્દો સમુચ્ચયત્થો. તેન તટ્ટિકાચમ્મખણ્ડાદીસુ દીઘાસનેસુપિ નિસીદિતું ન વટ્ટતીતિ દીપિતં હોતિ. ન વત્તભેદદુક્કટન્તિ વુડ્ઢતરસ્સ જાનન્તસ્સપિ વત્તભેદે દુક્કટં નત્થીતિ દસ્સેતિ. વત્તં નિક્ખિપાપેત્વાતિ ઇદમ્પિ પરિવાસાદિમેવ સન્ધાય વુત્તં, ન સેસકમ્માનિ.

‘‘સેનાસનં ન લભતિ સેય્યપરિયન્તભાગિતાય. ઉદ્દેસાદીનિ દાતુમ્પિ ન લભતીતિ વદન્તિ. ‘તદહુપસમ્પન્નેપિ પકતત્તે’તિ વચનતો અનુપસમ્પન્નેહિ વસિતું વટ્ટતિ. સમવસ્સાતિ એતેન અપચ્છા અપુરિમં નિપજ્જને દ્વિન્નમ્પિ વત્તભેદાપત્તિભાવં દીપેતિ. અત્તનો અત્તનો નવકતરન્તિ પારિવાસિકાદિનવકતરં. પઠમં સઙ્ઘમજ્ઝે પરિવાસં ગહેત્વા નિક્ખિત્તવત્તેન પુન એકસ્સપિ સન્તિકે સમાદિયિતું નિક્ખિપિતુઞ્ચ વટ્ટતિ, માનત્તે પન નિક્ખિપિતું વટ્ટતિ. ઊનેગણેચરણદોસત્તા ન ગહેતુન્તિ એકે. પઠમં આદિન્નવત્તં એકસ્સ સન્તિકે યથા નિક્ખિપિતું વટ્ટતિ, તથા સમાદિયિતુમ્પિ વટ્ટતીતિ પોરાણગણ્ઠિપદે’’તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૭૬) વુત્તન્તિ.

ઇદં એત્થ યં વત્તં ‘‘ચતુનવુતિપારિવાસિકવત્ત’’ન્તિ પારિવાસિકક્ખન્ધકપાળિયં (ચૂળવ. ૭૫) આગતં, સમન્તપાસાદિકાયમ્પિ એત્તકાય પાળિયા (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૭૫-૮૪) વણ્ણનં વત્વા ‘‘પારિવાસિકવત્તકથા નિટ્ઠિતા’’તિ આહ. ઇમસ્મિં વિનયસઙ્ગહપકરણે (વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૪૮) પન ‘‘ન છમાયં ચઙ્કમન્તે ચઙ્કમે ચઙ્કમિતબ્બ’’ન્તિ ઇમસ્સાનન્તરં ‘‘પારિવાસિકચતુત્થો ચે, ભિક્ખવે’’તિઆદીનિ અગ્ગહેત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકેન ભિક્ખુના સાદિતબ્બ’’ન્તિઆદીનિ પઠમં પઞ્ઞત્તપદાનિ ગહેત્વા તેસં પદાનં સંવણ્ણનં કત્વા ‘‘ઇદં પારિવાસિકવત્ત’’ન્તિ અઞ્ઞથા અનુક્કમો વુત્તો, સો પાળિયા ચ અટ્ઠકથાય ચ ન સમેતિ. આચરિયસ્સ પન અયમધિપ્પાયો સિયા – ‘‘પારિવાસિકચતુત્થો ચે, ભિક્ખવે’’તિઆદીનિ પારિવાસિકભિક્ખૂનં સમાદિયિતબ્બાનિ ન હોન્તિ, અથ ખો કમ્મકારકાનં ભિક્ખૂનં કત્તબ્બાકત્તબ્બકમ્મદસ્સનમેતં, તસ્મા પારિવાસિકવત્તે ન પવેસેતબ્બં. ‘‘ન, ભિક્ખવે, પારિવાસિકેન ભિક્ખુના સાદિતબ્બ’’ન્તિઆદીનિ પન પારિવાસિકભિક્ખૂનં સમ્માવત્તિતબ્બવત્તાનિયેવ હોન્તિ, તસ્મા ઇમાનિયેવ પારિવાસિકવત્તે પવેસેતબ્બાનીતિ. અમ્હેહિ પન પાળિઅટ્ઠકથાટીકાસુ આગતાનુક્કમેન પઠમં પઞ્ઞત્તવત્તાનં અત્થં પઠમં દસ્સેત્વા પચ્છા પઞ્ઞત્તપદાનં અત્થો પચ્છા વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

ગરુકાપત્તિવુટ્ઠાનવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

દ્વત્તિંસતિમો પરિચ્છેદો.

૩૩. કમ્માકમ્મવિનિચ્છયકથા

૨૪૯. એવં ગરુકાપત્તિવુટ્ઠાનવિનિચ્છયકથં કથેત્વા ઇદાનિ કમ્માકમ્મવિનિચ્છયકથં કથેતું ‘‘કમ્માકમ્મન્તિ એત્થ પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ સમગ્ગેન સઙ્ઘેન કરીયતે તન્તિ કમ્મં, અપલોકનાદિચતુબ્બિધવિનયકમ્મં. ઇતરસ્મિમ્પિ એસેવ નયો. અ-કારો વુદ્ધિઅત્થો, ન વુદ્ધિપ્પત્તં કમ્મં અકમ્મં. કમ્મઞ્ચ અકમ્મઞ્ચ કમ્માકમ્મં વજ્જાવજ્જં વિય, ફલાફલં વિય ચ. તત્થ ચ કમ્મન્તિ અપલોકનકમ્મઞત્તિકમ્મદ્વયં. અકમ્મન્તિ ઞત્તિદુતિયકમ્મઞત્તિચતઉત્થકમ્મદ્વયં. અથ વા કમ્મન્તિ ચતૂસુપિ એતેસુ લહુકકમ્મં. અકમ્મન્તિ ગરુકકમ્મં. કમ્માકમ્મન્તિ એત્થ પન વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. તત્થ પનાતિ પક્ખન્તરત્થે નિપાતો, ગરુકાપત્તિવુટ્ઠાનવિનિચ્છયકથાપક્ખતો અઞ્ઞો કમ્માકમ્મવિનિચ્છયકથાપક્ખો વેદિતબ્બોતિ વા મયા વુચ્ચતેતિ વા અત્થો.

ચત્તારિ કમ્માનીતિ એત્થ ચત્તારીતિ પરિચ્છેદનિદસ્સનં. તેન વિનયકમ્માનિ નામ ચત્તારિ એવ હોન્તિ, ન ઇતો ઊનાધિકાનીતિ દસ્સેતિ. કમ્માનીતિ પરિચ્છિન્નકમ્મનિદસ્સનં. અપલોકનકમ્મન્તિઆદીનિ પરિચ્છિન્નકમ્માનં ઉદ્દેસકથનં. તત્થ અપલોકીયતે આયાચીયતે અપલોકનં, અપપુબ્બલોકધાતુ આયાચનત્થે, યુપચ્ચયો ભાવત્થવાચકો. અપલોકનવસેન કત્તબ્બં કમ્મં અપલોકનકમ્મં, સીમટ્ઠકસઙ્ઘં અપલોકેત્વા સઙ્ઘાનુમતિયા કત્તબ્બં કમ્મં. ઞાપના ઞત્તિ, સઙ્ઘસ્સ જાનાપનાતિ અત્થો. ઞત્તિયા કત્તબ્બં કમ્મં ઞત્તિકમ્મં, અનુસ્સાવનં અકત્વા સુદ્ધઞત્તિયાયેવ કત્તબ્બકમ્મં. દ્વિન્નં પૂરણી દુતિયા, ઞત્તિ દુતિયા એતસ્સ કમ્મસ્સાતિ ઞત્તિદુતિયં, ઞત્તિદુતિયઞ્ચ તં કમ્મઞ્ચાતિ ઞત્તિદુતિયકમ્મં, એકાય ઞત્તિયા એકાય અનુસ્સાવનાય કત્તબ્બકમ્મં. ચતુન્નં પૂરણી ચતુત્થી, ઞત્તિ ચતુત્થી એતસ્સ કમ્મસ્સાતિ ઞત્તિચતુત્થં, ઞત્તિચતુત્થઞ્ચ તં કમ્મઞ્ચાતિ ઞત્તિચતુત્થકમ્મં, એકાય ઞત્તિયા તીહિ અનુસ્સાવનાહિ કત્તબ્બકમ્મં. તેન વક્ખતિ ‘‘અપલોકનકમ્મં નામ સીમટ્ઠકસઙ્ઘં સોધેત્વા’’તિઆદિ.

એવં ચત્તારિ કમ્માનિ ઉદ્દિસિત્વા પરિવારે (પરિ. ૪૮૨ આદયો) કમ્મવગ્ગે આગતનયેનેવ તેસં ચતુન્નં કમ્માનં વિપત્તિકારણાનિ પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જેતું ‘‘ઇમાનિ ચત્તારિ કમ્માનિ કતિહાકારેહિ વિપજ્જન્તિ? પઞ્ચહાકારેહિ વિપજ્જન્તી’’તિઆદિમાહ. તત્થ વત્થુતોતિ વિનયકમ્મસ્સ કારણભૂતવત્થુતો. ઞત્તિતો અનુસ્સાવનતોતિ દ્વેપિ કમ્મવાચાયમેવ. સીમતોતિ કમ્મકરણટ્ઠાનભૂતબદ્ધસીમતો. પરિસતોતિ કમ્મપ્પત્તછન્દારહભૂતકારકસઙ્ઘતો. તાનિયેવ હિ પઞ્ચ સબ્બેસં વિનયકમ્માનં વિપત્તિકારણાનિ હોન્તિ.

તતો તં કમ્મવિપત્તિકારણભૂતં વત્થું પાળિનયેન વિત્થારેતું ‘‘સમ્મુખાકરણીયં કમ્મં અસમ્મુખા કરોતિ, વત્થુવિપન્નં અધમ્મકમ્મ’’ન્ત્યાદિમાહ. તત્થ સમ્મુખાકરણીયં પટિપુચ્છાકરણીયં પટિઞ્ઞાયકરણીયન્તિ ઇમેસં તિણ્ણં અતથાકરણેન, સતિવિનયો અમૂળ્હવિનયો તસ્સપાપિયસિકા તજ્જનીયકમ્મં નિયસકમ્મં પબ્બાજનીયકમ્મં પટિસારણીયકમ્મં ઉક્ખેપનીયકમ્મં પરિવાસો મૂલાયપટિકસ્સના માનત્તં અબ્ભાનં ઉપસમ્પદન્તિ ઇમેસં તેરસકમ્માનં અઞ્ઞકમ્મારહસ્સ અઞ્ઞકમ્મકરણેન, ઉપોસથો પવારણાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં અદિવસે કરણેન, પણ્ડકો થેય્યસંવાસકો તિત્થિયપક્કન્તકો તિરચ્છાનગતો માતુઘાતકો પિતુઘાતકો અરહન્તઘાતકો લોહિતુપ્પાદકો સઙ્ઘભેદકો ભિક્ખુનિદૂસકો ઉભતોબ્યઞ્જનકો ઊનવીસતિવસ્સો અન્તિમવત્થુઅજ્ઝાપન્નપુબ્બોતિ ઇમેસં તેરસન્નં પુગ્ગલાનં ઉપસમ્પદાકમ્મકરણેન ઇતિ ઇમાનિ એકતિંસ કમ્માનિ વત્થુવિપન્નં અધમ્મકમ્મં હોતિ. ઞત્તિતો પઞ્ચ, અનુસ્સાવનતો પઞ્ચાતિ ઇમાનિ દસ કારણાનિ અન્તોકમ્મવાચાયમેવ લભન્તિ, સીમતો એકાદસ કારણાનિ સીમાસમ્મુતિવસેન લભન્તિ, પરિસતો દ્વાદસ કારણાનિ ચતુવગ્ગપઞ્ચવગ્ગદસવગ્ગવીસતિવગ્ગસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ સઙ્ઘેસુ એકેકસ્મિં કમ્મપત્તછન્દારહસમ્મુખીભૂતસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં તિણ્ણં સઙ્ઘાનં વસેન લભન્તીતિ.

એવં કમ્મવિપત્તિકારણાનિ દસ્સેત્વા પુન ચતુવગ્ગસઙ્ઘાદીસુ સન્નિસિન્નાનં ભિક્ખૂનં વિસેસનામં દસ્સેતું ‘‘ચતુવગ્ગકરણે કમ્મે’’તિઆદિમાહ. તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

૨૫૦. તતો પરં ચતુન્નં કમ્માનં ઠાનં સઙ્ખેપતો દસ્સેતું ‘‘અપલોકનકમ્મં કતિ ઠાનાનિ ગચ્છતી’’તિઆદિમાહ. તમ્પિ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

૨૫૧. તતો તાનિયેવ કમ્માનિ તેસુ ઠાનેસુ પવત્તાનિ વિત્થારતો પકાસેતુકામો ‘‘અયં તાવ પાળિનયો. અયં પનેત્થ આદિતો પટ્ઠાય વિનિચ્છયકથા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તસ્સં વિનિચ્છયકથાયં ચતૂસુ કમ્મેસુ કતમં અપલોકનકમ્મં નામાતિ પુચ્છાયં તં દસ્સેતુમાહ ‘‘અપલોકનકમ્મં નામા’’તિઆદિ. તત્થ સીમટ્ઠકસઙ્ઘં સોધેત્વાતિ અવિપ્પવાસસઙ્ખાતમહાસીમટ્ઠકં સઙ્ઘં સોધેત્વા. ન હિ ખણ્ડસીમાય સન્નિપતિતે સઙ્ઘે સોધેતબ્બકિચ્ચં અત્થિ, અવિપ્પવાસસીમાસઙ્ખાતાય મહાસીમાય પન વિત્થારત્તા બહૂનં ભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાનત્તા સમગ્ગભાવત્થં સોધેતબ્બં હોતિ. છન્દારહાનં છન્દં આહરિત્વાતિ તિસ્સં સીમાયં ચતુવગ્ગાદિગણં પૂરેત્વા હત્થપાસં અવિજહિત્વા ઠિતેહિ ભિક્ખૂહિ અઞ્ઞેસં હત્થપાસં અનાગતાનં પકતત્તભિક્ખૂનં છન્દં આહરિત્વા. વુત્તઞ્હિ ‘‘ચતુવગ્ગકરણે કમ્મે ચત્તારો ભિક્ખૂ પકતત્તા કમ્મપ્પત્તા, અવસેસા પકતત્તા છન્દારહા’’તિ (પરિ. ૪૯૭). સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુમતિયાતિ છન્દસ્સ આહરિતત્તા હત્થપાસં આગતાપિ અનાગતાપિ સબ્બે ભિક્ખૂ સમગ્ગાયેવ હોન્તિ, તસ્મા સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુમતિયા. તિક્ખત્તું સાવેત્વાતિ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો’’તિઆદિના કમ્મવાચં અભણિત્વા ‘‘રુચ્ચતિ સઙ્ઘસ્સ. દુતિયમ્પિ…પે… તતિયમ્પિ રુચ્ચતિ સઙ્ઘસ્સા’’તિ તિક્ખત્તું સાવેત્વા કત્તબ્બકમ્મં અપલોકનકમ્મં નામાતિ યોજના. વુત્તનયેનેવાતિ અપલોકનકમ્મે વુત્તનયેનેવ. ઇમિના ‘‘સીમટ્ઠકસઙ્ઘં સોધેત્વા, છન્દારહાનં છન્દં આહરિત્વા’’તિ ઇદં દ્વયં અતિદિસતિ. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ તેસુ ચતૂસુ કમ્મેસુ કિં અઞ્ઞકમ્મં ઇતરકમ્મવસેન કાતબ્બન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘તત્ર’’ઇચ્ચાદિ. એવં હોતુ, એવં સન્તે અવિસેસેન સબ્બમ્પિ કમ્મં અઞ્ઞવસેન કત્તબ્બન્તિ આહ ‘‘ઞત્તિદુતિયકમ્મં પના’’તિઆદિ. તત્થ પન-સદ્દો વિસેસત્થજોતકો, ઞત્તિદુતિયકમ્મે પન વિસેસો અત્થીતિ અત્થો. ઇતો પરાનિ સુવિઞ્ઞેય્યાનેવ. પટિક્ખિત્તમેવ અટ્ઠકથાયન્તિ અજ્ઝાહારસમ્બન્ધો. યદિ એવં અક્ખરપરિહીનાદીસુ સન્તેસુ કમ્મકોપો સિયાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. તત્થ અક્ખરપરિહીનન્તિ ‘‘સુણાતુ મે’’તિઆદીસુ સુ-કાર ણા-કાર તુ-કારાદીનં ભસ્સનં. પદપરિહીનન્તિ સુણાતૂતિઆદીનં વિભત્યન્તપદાનં ભસ્સનં. દુરુત્તપદં પન ઉપરિ વક્ખતિ.

ઇદાનિ પુનપ્પુનવચને પયોજનં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદં અકુપ્પકમ્મે દળ્હિકમ્મં હોતિ, કુપ્પકમ્મે કમ્મં હુત્વા તિટ્ઠતી’’તિ આહ. તત્થ ઇદન્તિ ઇદં પુનપ્પુનં વુત્તકમ્મં. અકુપ્પકમ્મેતિ અકુપ્પે ઠાનારહે પુરેકતકમ્મે. દળ્હિકમ્મં હોતીતિ થિરતરકમ્મં હોતિ એકાય રજ્જુયા બન્ધિતબ્બભારે દુતિયતતિયાદિરજ્જૂહિ બન્ધનં વિય. કુપ્પકમ્મેતિ અક્ખરપરિહીનાદિવસેન કુપ્પે અટ્ઠાનારહે પુરેકતકમ્મે. કમ્મં હુત્વા તિટ્ઠતીતિ પુનપ્પુનં વુત્તે સતિ તેસં અક્ખરપરિહીનાદીનં સોધિતત્તા પરિસુદ્ધકમ્મં હુત્વા તિટ્ઠતિ. અકુપ્પકમ્મે કુપ્પકમ્મેતિ વા ભાવેનભાવલક્ખણત્થે ભુમ્મવચનં. પુરેતરં કતકમ્મસ્મિં અકુપ્પકમ્મે સતિ પચ્છા ઇદં પુનપ્પુનં વુત્તકમ્મં દળ્હિકમ્મં હોતિ, પુરેકતકમ્મસ્મિં કુપ્પકમ્મે સતિ ઇદં પુનપ્પુનં વુત્તકમ્મં અકુપ્પં ઠાનારહં પરિસુદ્ધકમ્મં હુત્વા તિટ્ઠતીતિ. ઇમં પાઠં નિસ્સાય આચરિયવરા એકપુગ્ગલમ્પિ અનેકક્ખત્તું ઉપસમ્પદકમ્મં કરોન્તિ. કસ્મા પન તે ભિક્ખૂ લજ્જીપેસલબહુસ્સુતસિક્ખાકામભૂતાનં અત્તનો આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે સિક્ખં ગણ્હન્તીતિ? ન તે અત્તનો આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકા લદ્ધસિક્ખં પચ્ચક્ખાય અઞ્ઞં ગણ્હન્તિ, અથ ખો તાય એવ સદ્ધિં દિગુણતિગુણં કરોન્તિ. એવં સન્તેપિ પુરિમસિક્ખાય અસદ્દહન્તાયેવ કરેય્યું, નો સદ્દહન્તાતિ? નો અસદ્દહન્તા, સદ્દહન્તાપિ તે ભિક્ખૂ પુનપ્પુનકરણે યુત્તિતોપિ આગમતોપિ આદીનવં અપસ્સન્તા આનિસંસમેવ પસ્સન્તા કરોન્તીતિ.

કથં યુત્તિતો આનિસંસં પસ્સન્તિ? યથા હિ લોકે અભિસિત્તમ્પિ રાજાનં પુનપ્પુનાભિસિઞ્ચને આદીનવં ન પસ્સન્તિ, અથ ખો અભિસેકાનુભાવેન રાજિદ્ધિપ્પત્તતાદીહિ કારણેહિ આનિસંસમેવ પસ્સન્તિ, યથા ચ સાસને ચેતિયં વા પટિમં વા નિટ્ઠિતસબ્બકિચ્ચં ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિઆદીહિ ભગવતો વચનેહિ અભિસેકમઙ્ગલં કરોન્તાપિ પુનપ્પુનકરણે આદીનવં અપસ્સન્તા અતિરેકતરં મહિદ્ધિકતામહાનુભાવતાદિઆનિસંસમેવ પસ્સન્તા પુનપ્પુનં કરોન્તિયેવ, એવમેવ કતઉપસમ્પદકમ્મં ભિક્ખું પુનદેવ કમ્મવાચાભણને આદીનવં અપસ્સન્તા પુબ્બે કતકમ્મસ્મિં વત્થુઆદીસુ પઞ્ચસુ અઙ્ગેસુ એકસ્મિમ્પિ અઙ્ગે અપરિપુણ્ણે સતિ કમ્મકોપસમ્ભવતો ઇદાનિ કતકમ્મેન પરિપુણ્ણઅઙ્ગે સતિ કમ્મસમ્પત્તિસમ્ભવઞ્ચ પુબ્બેવ કમ્મસમ્પત્તિસમ્ભવેપિ દળ્હિકમ્મથિરતરસમ્ભવઞ્ચ આનિસંસં પસ્સન્તા કરોન્તિ. કથં આગમતો આનિસંસં પસ્સન્તિ? યથાવુત્તપરિવારટ્ઠકથાપાઠવિનયસઙ્ગહપાઠેસુ દુરુત્તપદસ્સ સોધનત્થં પુનપ્પુનં વત્તબ્બભાવસ્સ ઉપલક્ખણનયેન વચનતો. સેસઞત્તિદોસઅનુસ્સાવનદોસાનઞ્ચ વત્થુવિપત્તિસીમવિપત્તિપરિસવિપત્તિદોસાનઞ્ચ સોધનં દસ્સિતં હોતિ. તેનેવ ચ કારણેન અયમ્પિ પચ્છિમપાઠો આચરિયેન વુત્તો. તસ્સત્થો હેટ્ઠા વુત્તોવ. ઇતિ પુબ્બે કતકમ્મસ્સ કોપસમ્ભવેપિ ઇદાનિ કતકમ્મેન સમ્પજ્જનસઙ્ખાતં આનિસંસં આગમતો પસ્સન્તીતિ દટ્ઠબ્બં.

કેચિ પન આચરિયા ઇમં ‘‘પુનપ્પુનં વત્તું વટ્ટતીતિ પાઠં તસ્મિંયેવ પઠમકમ્મકરણકાલે દુરુત્તસોધનત્થં વત્તબ્બતં સન્ધાય વુત્તં, ન ચિરકાલે’’તિ વદન્તિ, તદેતં વચનં નેવ અટ્ઠકથાયં આગતં, ન ટીકાદીસુ વિનિચ્છિતં, તેસં મતિમત્તમેવ, તસ્મા ન ગહેતબ્બં. અપિચ તસ્મિં ખણે પુનપ્પુનં વચનતોપિ અપરભાગે વચનં મહપ્ફલં હોતિ મહાનિસંસં. તસ્મિઞ્હિ કાલે પુનપ્પુનં ભણને ઞત્તિદોસઅનુસ્સાવનદોસાનિ પચ્છિમભણને સુટ્ઠુ ભણન્તો સોધેતું સક્કુણેય્ય, ન વત્થુવિપત્તિસીમવિપત્તિપરિસવિપત્તિદોસાનિ. તસ્મિઞ્હિ ખણે તમેવ વત્થુ, સા એવ સીમા, સા એવ પરિસા, તસ્મા તાનિ પુનપ્પુનવચનેન સોધેતુમસક્કુણેય્યાનિ હોન્તિ. અપરભાગે કરોન્તો પન પુબ્બે અપરિપુણ્ણવીસતિવસ્સભાવેન વત્થુવિપત્તિભૂતેપિ ઇદાનિ પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સત્તા વત્થુસમ્પત્તિ હોતિ, પુબ્બે સીમસઙ્કરાદિભાવેન સીમવિપત્તિસમ્ભવેપિ ઇદાનિ તદભાવત્થાય સુટ્ઠુ સોધિતત્તા સીમસમ્પત્તિ હોતિ, પુબ્બે વગ્ગકમ્માદિવસેન પરિસવિપત્તિસમ્ભવેપિ ઇદાનિ તદભાવત્થાય સુટ્ઠુ સોધિતત્તા પરિસસમ્પત્તિ હોતિ, એવં પઞ્ચ વિપત્તિયો સોધેત્વા પઞ્ચ સમ્પત્તિયો સમ્પાદેત્વા કાતું સક્કુણેય્યતો પઠમકાલે પુનપ્પુનં ભણનતોપિ અપરભાગે ભણનં મહપ્ફલં હોતિ મહાનિસંસન્તિ વેદિતબ્બં.

યદિ એવં ઉપસમ્પદસિક્ખાય દહરો ભવેય્યાતિ? ન ભવેય્ય. કસ્મા? પોરાણસિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખિત્વા તાય એવ પતિટ્ઠિતત્તાતિ. એવં સન્તેપિ પુરેકતકમ્મસ્સ સમ્પજ્જનભાવેન તિટ્ઠન્તે સતિ તાય ઠિતત્તા અદહરો સિયા. પુરિમકમ્મસ્સ અસમ્પજ્જનભાવેન ઇદાનિ કતકમ્મેયેવ ઉપસમ્પદભાવેન તિટ્ઠન્તે સતિ કસ્મા દહરો ન ભવેય્યાતિ? એવં સન્તે દહરો ભવેય્ય. એવં દહરો સમાનો પુરિમસિક્ખાય વસ્સં ગણેત્વા યથાવુડ્ઢં વન્દનાદીનિ સમ્પટિચ્છન્તો મહાસાવજ્જો ભવેય્યાતિ? એવં પુરિમસિક્ખાય અટ્ઠિતભાવં પચ્છિમસિક્ખાય એવ લદ્ધુપસમ્પદભાવં તથતો જાનન્તો એવં કરોન્તો સાવજ્જો હોતિ, એવં પન અજાનન્તો ‘‘પુરિમસિક્ખાયમેવ ઠિતો’’તિ મઞ્ઞિત્વા એવં કરોન્તો અનવજ્જોતિ વેદિતબ્બો. કથં વિઞ્ઞાયતીતિ ચે? ‘‘અનાપત્તિ ઊનવીસતિવસ્સં પરિપુણ્ણસઞ્ઞીતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ઉપસમ્પાદેન્તસ્સ અનાપત્તિ, પુગ્ગલો પન અનુપસમ્પન્નોવ હોતિ. સચે પન સો દસવસ્સચ્ચયેન અઞ્ઞં ઉપસમ્પાદેતિ, તં ચે મુઞ્ચિત્વા ગણો પૂરતિ, સૂપસમ્પન્નો. સોપિ ચ યાવ ન જાનાતિ, તાવસ્સ નેવ સગ્ગન્તરાયો, ન મોક્ખન્તરાયો. ઞત્વા પન પુન ઉપસમ્પજ્જિતબ્બ’’ન્તિ સમન્તપાસાદિકાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૪૦૬) આગતત્તા વિઞ્ઞાયતિ. એવં વત્થુવિપન્નત્તા કમ્મકોપતો અનુપસમ્પન્નસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપજ્ઝાયો ભવિતું યુત્તકાલે પુન ઉપસમ્પજ્જનેન ઉપસમ્પન્નભૂતભાવસ્સ અટ્ઠકથાયં આગતત્તા ઇમિના નયેન સીમવિપન્નપઅસવિપન્નઞત્તિવિપન્નઅનુસ્સાવનવિપન્નભૂતત્તા કમ્મકોપતો પુબ્બે અનુપસમ્પન્નભૂતં પુગ્ગલમ્પિ અપરભાગે વુડ્ઢિપ્પત્તિકાલેપિ પઞ્ચ વિપત્તિદોસાનિ સોધેત્વા પુન ઉપસમ્પદકમ્મવાચાકરણેન ઉપસમ્પાદેતું વટ્ટતિ. સોપિ પુગ્ગલો પુબ્બકમ્મકાલે અનુપસમ્પન્નો હુત્વાપિ અપરકમ્મકાલે ઉપસમ્પન્નો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો.

એકચ્ચે પન ભિક્ખૂ પોરાણસિક્ખં પચ્ચક્ખાય નવસિક્ખમેવ ગણ્હિંસુ, તે પન ભિક્ખૂ નવસિક્ખાવસેન દહરાવ ભવન્તિ, એવં કરણઞ્ચ અતિવિય ગુણવિસિટ્ઠં અત્તનો નવકતરં ભિક્ખું દિસ્વા તસ્મિં પુગ્ગલે પયિરુપાસિતુકામો તં પુગ્ગલં અત્તના વુડ્ઢતરં કાતુકામો અત્તાનં દહરં કાતુકામો હુત્વા ધમ્મગારવેન કરોન્તો યુત્તો ભવેય્ય. અથ પન સિક્ખાસમ્પન્નં કત્તુકામો એવં કરેય્ય, સિક્ખા નામ પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતે સતિ સમ્પજ્જતિ, સીલવિસુદ્ધિયેવ કારણં હોતિ, તસ્મા યદિ પુરિમસિક્ખા અટ્ઠિતા ભવેય્ય, પચ્ચક્ખાનકિચ્ચં નત્થિ, સયમેવ પતિતા હોતિ. પુરિમસિક્ખાય ઠિતાય સતિ વિબ્ભમિતુકામોયેવ પચ્ચક્ખાનં કરેય્ય, ન ભિક્ખુભવિતુકામો, સો પન ચતુપારિસુદ્ધિસીલમેવ પરિસુદ્ધં કરેય્ય, તસ્મા પોરાણસિક્ખાય પચ્ચક્ખાનં અયુત્તં વિય દિસ્સતિ. તતો પોરાણસિક્ખં પચ્ચક્ખાય નવસિક્ખાગહણતો પુનપ્પુનં કરણંયેવ યુત્તતરં દિસ્સતિ. કસ્મા? પોરાણસિક્ખં પચ્ચક્ખાય નવસિક્ખાગહણે પુરિમકમ્મં અસમ્પજ્જિત્વા પચ્છિમકમ્મસમ્પજ્જને સતિ કિઞ્ચાપિ પુરિમસિક્ખા નત્થિ, યા પચ્ચક્ખાતબ્બા, તથાપિ નવસિક્ખાય સમ્પજ્જિતત્તા દોસો નત્થિ, દહરભાવં પત્તોપિ યુત્તરૂપોયેવ.

યદિ પુરિમકમ્મમ્પિ પચ્છિમકમ્મમ્પિ સમ્પજ્જતિયેવ, એવં સતિ પુરિમસિક્ખાય પચ્ચક્ખાનં નિરત્થકં. પચ્છિમસિક્ખાય ઠિતોપિ દહરભાવં પત્તત્તા અયુત્તરૂપો. યદિ પન પુરિમકમ્મમેવ સમ્પજ્જતિ, ન પચ્છિમકમ્મં, એવં સતિ પુબ્બે ઠિતપોરાણસિક્ખાપિ પચ્ચક્ખાનેન પતિતા. પચ્છિમસિક્ખાપિ પચ્છિમકમ્મસ્સ પઞ્ચન્નં વિપત્તીનં અઞ્ઞતરેન યોગતો ન સમ્પજ્જતિ, તસ્મા પુરિમસિક્ખાય ચ પતિતત્તા પચ્છિમસિક્ખાય ચ અલદ્ધત્તા ઉભતો ભટ્ઠત્તા અયુત્તોવ હોતિ. પોરાણસિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય નવસિક્ખાગહણે પન સતિ પુરિમકમ્મં સમ્પન્નં હુત્વા પચ્છિમકમ્મં અસમ્પન્નં હોન્તમ્પિ પુરિમસિક્ખાય પતિટ્ઠિતોયેવ, પુરિમં અસમ્પન્નં હુત્વા પચ્છિમં સમ્પન્નમ્પિ પચ્છિમસિક્ખાય ઠિતો એવ. પુરિમપચ્છિમકમ્મદ્વયમ્પિ પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમ્પન્નમ્પિ દળ્હિકમ્મથિરતરભૂતાય પુરિમસિક્ખાય ઠિતોયેવ સો ભિક્ખુ હોતિ, તસ્મા પુરિમસિક્ખં પચ્ચક્ખાય નવસિક્ખાગહણતો પુરિમસિક્ખં અપ્પચ્ચક્ખાય પુનપ્પુનં નવસિક્ખાગહણં યુત્તતરં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇમં પન પુનપ્પુનં કરોન્તાનં આચરિયાનં વાદં અમનસિકરોન્તા અઞ્ઞે આચરિયા અનેકપ્પકારં અનિચ્છિતકથં કથેન્તિ. કથં? એકચ્ચે થેરા એવં વદન્તિ ‘‘કિં ઇમે ભિક્ખૂ એવં કરોન્તા પારાજિકપ્પત્તં ભિક્ખું પુન સિક્ખાય પતિટ્ઠાપેસ્સામાતિ મઞ્ઞન્તી’’તિ. તે થેરા પુનપ્પુનં કમ્મવાચં ભણન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ ઇમિના કારણેન એવં કરોન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમાહંસુ. એકચ્ચે પન થેરા ‘‘કસ્મા ઇમે ભિક્ખૂ પુનપ્પુનં કરોન્તિ, યથા નામ અસનિ એકવારમેવ પતન્તી સત્તે જીવિતક્ખયં પાપેતિ, એવમેવ ભગવતો આણાભૂતા કમ્મવાચા એકવારં ભણમાના કમ્મં સિજ્ઝાપેતિ, ન અનેકવાર’’ન્તિ, તેપિ ‘‘કમ્મસિજ્ઝનત્થાય પુનપ્પુનં ભણન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમાહંસુ. બહવો પન ભિક્ખૂ પુનપ્પુનં કરોન્તે દિસ્વા એવં વદન્તિ ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ દિન્નસિક્ખં અસદ્દહન્તા એવં કરોન્તિ, આચરિયુપજ્ઝાયગુણાપરાધકા એતે સમણા’’તિ. તે ‘‘પુબ્બસિક્ખં અસદ્દહિત્વા પુનપ્પુનં કરોન્તી’’તિ મઞ્ઞન્તા એવમાહંસુ.

અપરે પન થેરા ‘‘પઠમં ઉપસમ્પદકમ્મવાચાભણનકાલેયેવ પુનપ્પુનં વત્તબ્બં, ન અપરભાગે’’તિ, તત્થ કારણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. અઞ્ઞે એવમાહંસુ ‘‘ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચાયમેવ પુનપ્પુનં વત્તબ્બન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, ન ઞત્તિચતુત્થકમ્મે, અથ ચ પનિમે ભિક્ખૂ ઞત્તિચતુત્થકમ્મભૂતાય ઉપસમ્પદકમ્મવાચાય પુનપ્પુનં કરોન્તિ, એતં અટ્ઠકથાય ન સમેતી’’તિ, તં નીતત્થમેવ ગહેત્વા વદિંસુ. નેય્યત્થતો પન ઇમિના નયેન ચતૂસુપિ કમ્મેસુ પુનપ્પુનં કાતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. કમ્મસઙ્કરમેવ હિ ઞત્તિદુતિયકમ્મે વિસેસતો વદતિ, પુનપ્પુનં વત્તબ્બભાવો પન સબ્બેસૂતિ દટ્ઠબ્બો. તેનેવ હિ ઞત્તિચતુત્થકમ્મવાચાય ઉપસમ્પન્નટ્ઠાનેયેવ પુબ્બે અનુપસમ્પન્નસ્સ પુગ્ગલસ્સ પચ્છા ઉપસમ્પજ્જિતબ્બભાવો અટ્ઠકથાયં વુત્તોતિ.

પટિપુચ્છાકરણીયાદીસુપીતિ એત્થ આદિસદ્દેન પટિંઞ્ઞાય કરણીયાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ પટિપુચ્છાય કરણીયં અપ્પટિપુચ્છા કરોતીતિ પુચ્છિત્વા ચોદેત્વા સારેત્વા કાતબ્બં અપુચ્છિત્વા અચોદેત્વા અસારેત્વા કરોતિ. પટિઞ્ઞાય કરણીયં અપ્પટિઞ્ઞાય કરોતીતિ પટિઞ્ઞં આરોપેત્વા યથાદિન્નાય પટિઞ્ઞાય કાતબ્બં અપટિઞ્ઞાય પટિઞ્ઞં અકરોન્તસ્સ વિલપન્તસ્સ બલક્કારેન કરોતિ. સતિવિનયારહસ્સાતિ દબ્બમલ્લપુત્તત્થેરસદિસસ્સ ખીણાસવસ્સ. અમૂળ્હવિનયારહસ્સાતિ ગગ્ગભિક્ખુસદિસસ્સ ઉમ્મત્તકસ્સ. તસ્સપાપિયસિકકમ્મારહસ્સાતિ ઉપવાળભિક્ખુસદિસસ્સ ઉસ્સન્નપાપસ્સ. તજ્જનીયકમ્મારહસ્સાતિ પણ્ડકલોહિતકભિક્ખુસદિસસ્સ ભણ્ડનકારકસ્સ. નિયસકમ્મારહસ્સાતિ સેય્યસકભિક્ખુસદિસસ્સ અભિણ્હાપત્તિકસ્સ. પબ્બાજનીયકમ્મારહસ્સાતિ અસ્સજિપુનબ્બસુકભિક્ખુસદિસસ્સ કુલદૂસકસ્સ. પટિસારણીયકમ્મારહસ્સાતિ સુધમ્મભિક્ખુસઅસસ્સ ઉપાસકે જાતિઆદીહિ દૂસેન્તસ્સ. ઉક્ખેપનીયકમ્મારહસ્સાતિ છન્નભિક્ખુસદિસસ્સ આપત્તિં અપસ્સન્તસ્સ આપત્તિં અદેસેન્તસ્સ અરિટ્ઠભિક્ખુસદિસસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિં અવિસ્સજ્જેન્તસ્સ. પરિવાસારહસ્સાતિ પટિચ્છન્નસઙ્ઘાદિસેસાપત્તિકસ્સ. મૂલાયપટિકસ્સનારહસ્સાતિ અન્તરાપત્તિં આપન્નસ્સ. માનત્તારહન્તિ અપ્પટિચ્છન્નસઙ્ઘાદિસેસાપત્તિકં. અબ્ભાનારહન્તિ ચિણ્ણમાનત્તં ભિક્ખું. ઉપસમ્પાદેતીતિ ઉપસમ્પદકમ્મં કરોતિ.

અનુપોસથે ઉપોસથં કરોતીતિ અનુપોસથદિવસે ઉપોસથં કરોતિ. ઉપોસથદિવસો નામ ઠપેત્વા કત્તિકમાસં અવસેસેસુ એકાદસસુ માસેસુ ભિન્નસ્સ સઙ્ઘસ્સ સામગ્ગિદિવસો ચ યથાવુત્તા ચાતુદ્દસપન્નરસા ચ, એતં તિપ્પકારમ્પિ ઉપોસથદિવસં ઠપેત્વા અઞ્ઞસ્મિં દિવસે ઉપોસથં કરોન્તો અનુપોસથે ઉપોસથં કરોતિ નામ. યત્ર હિ પત્તચીવરાદિઅત્થાય અપ્પમત્તકેન કારણેન વિવદન્તા ઉપોસથં વા પવારણં વા ઠપેન્તિ, તત્થ તસ્મિં અધિકરણે વિનિચ્છિતે ‘‘સમગ્ગા જાતમ્હા’’તિ અન્તરા સામગ્ગીઉપોસથં કાતું ન લભન્તિ, કરોન્તેહિ અનુપોસથે ઉપોસથો કતો નામ હોતિ.

અપ્પવારણાય પવારેતીતિ અપ્પવારણદિવસે પવારેતિ. પવારણદિવસો નામ એકસ્મિં કત્તિકમાસે ભિન્નસ્સ સઙ્ઘસ્સ સામગ્ગિદિવસો ચ પચ્ચુક્કડ્ઢિત્વા ઠપિતદિવસો ચ દ્વે ચ પુણ્ણમાસિયો, એતં ચતુબ્બિધં પવારણદિવસં ઠપેત્વા અઞ્ઞસ્મિં દિવસે પવારેન્તો અપ્પવારણાય પવારેતિ નામ. ઇધાપિ અપ્પમત્તકસ્સ વિવાદસ્સ વૂપસમે સામગ્ગીપવારણં કાતું ન લભન્તિ. કરોન્તેહિ અપ્પવારણાય પવારણા કતા હોતીતિ અયં અટ્ઠકથાપાઠો (પરિ. અટ્ઠ. ૪૮૩).

‘‘ઉમ્મત્તકસ્સ ભિક્ખુનો ઉમ્મત્તકસમ્મુતિ ઉમ્મત્તકેન યાચિત્વા કતે અસમ્મુખાપિ દાતું વટ્ટતિ, તત્થ નિસિન્નેપિ ન કુપ્પતિ નિયમાભાવતો. અસમ્મુખા કતે પન દોસાભાવં દસ્સેતું ‘અસમ્મુખા કતં સુકતં હોતી’તિ વુત્તં. દૂતેન ઉપસમ્પદા પન સમ્મુખા કાતું ન સક્કા કમ્મવાચાનાનત્તસમ્ભવતો. પત્તનિક્કુજ્જનાદયો હત્થપાસતો અપનીતમત્તેપિ કાતું વટ્ટન્તિ. સઙ્ઘસમ્મુખતાતિઆદીસુ યાવતિકા ભિક્ખૂ કમ્મપ્પત્તા, તે આગતા હોન્તિ, છન્દારહાનં છન્દો આહતો હોતિ, સમ્મુખીભૂતા ન પટિક્કોસન્તિ, અયં સઙ્ઘસમ્મુખતા. યેન ધમ્મેન યેન વિનયેન યેન સત્થુસાસનેન સઙ્ઘો કમ્મં કરોતિ, અયં ધમ્મસમ્મુખતા વિનયસમ્મુખતા. તત્થ ધમ્મોતિ ભૂતં વત્થુ. વિનયોતિ ચોદના ચેવ સારણા ચ. સત્થુસાસનં નામ ઞત્તિસમ્પદા ચેવ અનુસ્સાવનસમ્પદા ચ. યસ્સ સઙ્ઘો કમ્મં કરોતિ, તસ્સ સમ્મુખાભાવો પુગ્ગલસમ્મુખતા. કત્તિકમાસસ્સ પવારણમાસત્તા ‘ઠપેત્વા કત્તિકમાસ’ન્તિ વુત્તં. પચ્ચુક્કડ્ઢિત્વા ઠપિતદિવસો ચાતિ કાળપક્ખે ચાતુદ્દસિં પન્નરસિં વા સન્ધાય વુત્તં. દ્વે પુણ્ણમાસિયોતિ પઠમપચ્છિમવસ્સૂપગતાનં વસેન વુત્ત’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પરિવાર ૩.૪૮૩) આગતં.

‘‘ઠપિતઉપોસથપવારણાનં કત્તિકમાસે સામગ્ગિયા કતાય સામગ્ગીપવારણં મુઞ્ચિત્વા ઉપોસથં કાતું ન વટ્ટતીતિ આહ ‘ઠપેત્વા કત્તિકમાસ’ન્તિ. સચે પન તેસં નાનાસીમાસુ મહાપવારણાય વિસું પવારિતાનં કત્તિકમાસબ્ભન્તરે સામગ્ગી હોતિ, સામગ્ગીઉપોસથો એવ તેહિ કાતબ્બો, ન પવારણા એકસ્મિં વસ્સે કતપવારણાનં પુન પવારણાય અવિહિતત્તા. સામગ્ગીદિવસો હોતીતિ અનુપોસથદિવસે સામગ્ગીકરણં સન્ધાય વુત્તં. સચે પન ચાતુદ્દસિયં પન્નરસિયં વા સઙ્ઘો સામગ્ગિં કરોતિ, તદા સામગ્ગીઉપોસથદિવસો ન હોતિ, ચાતુદ્દસીપન્નરસીઉપોસથોવ હોતિ. ઉપરિ પવારણાયપિ એસેવ નયો. પચ્ચુક્કડ્ઢિત્વા ઠપિતદિવસો ચાતિ ભણ્ડનકારકેહિ ઉપદ્દુતા વા કેનચિદેવ કરણીયેન પવારણસઙ્ગહં વા કત્વા ઠપિતો કાળપક્ખચાતુદ્દસીદિવસો ચ. દ્વે ચ પુણ્ણમાસિયોતિ પુબ્બકત્તિકપુણ્ણમા પચ્છિમકત્તિકપુણ્ણમા ચાતિ દ્વે પુણ્ણમાસિયો. એતં ચતુબ્બિધન્તિ પુણ્ણમાસિદ્વયેન સદ્ધિં સામગ્ગીપવારણં ચાતુદ્દસીપવારણઞ્ચ સમ્પિણ્ડેત્વા, ઇદઞ્ચ પકતિચારિત્તવસેન વુત્તં. તથારૂપપચ્ચયે પન સતિ ઉભિન્નં પુણ્ણમાસીનં પુરિમા દ્વે ચાતુદ્દસિયો, કાળપક્ખચાતુદ્દસિયા અનન્તરા પન્નરસીપીતિ ઇમેપિ તયો દિવસા પવારણાદિવસા એવાતિ ઇમં સત્તવિધમ્પિ પવારણાદિવસં ઠપેત્વા અઞ્ઞસ્મિં દિવસે પવારેતું ન વટ્ટતી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પરિવાર ૨.૪૮૩) આગતં.

એવં વત્થુવિપત્તિવિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઞત્તિવિપત્તિવિનિચ્છયં અનુસ્સાવનવિપત્તિવિનિચ્છયઞ્ચ દસ્સેન્તો ‘‘ઞત્તિતો વિપત્તિયં પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ પઞ્ચમઞત્તિવિપત્તિયં ‘‘પચ્છા વા ઞત્તિં ઠપેતી’’તિ એતસ્સ સંવણ્ણનાયં અનુસ્સાવનકમ્મં કત્વાતિ પઠમં અનુસ્સાવનં સાવેત્વા ‘‘એસા ઞત્તી’’તિ અનુસ્સાવનાનન્તરમેવ સકલં ઞત્તિં વત્વા, પરિયોસાને ‘‘એસા ઞત્તી’’તિ વત્વાતિ અધિપ્પાયો.

૨૫૨. ચતુત્થઅનુસ્સાવનવિપત્તિસંવણ્ણનાયં ‘‘ય્વાયન્તિ બ્યઞ્જનપ્પભેદો અધિપ્પેતો. દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદોતિ એત્થ દસધા દસવિધેન બ્યઞ્જનાનં પભેદોતિ યોજેતબ્બં. કેનાયં પભેદોતિ આહ ‘બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા’તિ. યથાધિપ્પેતત્થબ્યઞ્જનતો બ્યઞ્જનસઙ્ખાતાનં અક્ખરાનં જનિકા બુદ્ધિ બ્યઞ્જનબુદ્ધિ, તાય બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા, અક્ખરસમુટ્ઠાપકચિત્તભેદેનેવાતિ અત્થો. યં વા સંયોગપરં કત્વા વુચ્ચતિ, ઇદમ્પિ ગરુકન્તિ યોજના’’તિ વિમતિવિનોદનિયં વુત્તં.

સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પરિવાર ૩.૪૮૫) પન ‘‘ઠાનકરણાનિ સિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બમક્ખરં સિથિલં, તાનિયેવ ધનિતાનિ અસિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બમક્ખરં ધનિતં. દ્વિમત્તકાલં દીઘં, એકમત્તકાલં રસ્સં. દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદોતિ એવં સિથિલાદિવસેન બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા અક્ખરુપ્પાદકચિત્તસ્સ દસપ્પકારેન પભેદો. સબ્બાનિ હિ અક્ખરાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ યથાધિપ્પેતત્થબ્યઞ્જનતો બ્યઞ્જનાનિ ચ. સંયોગો પરો એતસ્માતિ સંયોગપરો. ન સંયોગપરો અસંયોગપરો ‘આયસ્મતો બુદ્ધરક્ખિતથેરસ્સ યસ્સ ન ખમતી’તિ એત્થ ત-કાર ન-કારસહિતારો અસંયોગપરો. કરણાનીતિ કણ્ઠાદીનિ’’ ઇતિ એત્તકં વુત્તં.

પુન વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પરિવાર ૨.૪૮૫) ‘‘તત્થ આયસ્મતોતિઆદીસુ સરાનન્તરિતાનિ સ-કાર મ-કારાદિબ્યઞ્જનાનિ ‘સંયોગો’તિ વુચ્ચન્તિ. યો સંયોગો પરો યસ્સ અ-કારાદિનો, સો સંયોગપરો નામ. રસ્સન્તિ અ-કારાદિબ્યઞ્જનરહિતં પદં. અસંયોગપરન્તિ ‘યસ્સ ન ખમતી’તિઆદીસુ સ-કાર ન-કારાદિબ્યઞ્જનસહિતં પદં સન્ધાય વુત્તં. ત-કારસ્સ થ-કારં અકત્વા ‘સુણાતુ મે’તિઆદિં અવત્વા વગ્ગન્તરે સિથિલમેવ કત્વા ‘સુણાટુ મે’તિઆદિં વદન્તોપિ દુરુત્તં કરોતિયેવ ઠપેત્વા અનુરૂપં આદેસં. યઞ્હિ ‘સચ્ચિકત્થપરમત્થેના’તિ વત્તબ્બે ‘સચ્ચિકટ્ઠપરમટ્ઠેના’તિ ચ ‘અત્થકથા’તિ ચ વત્તબ્બે ‘અટ્ઠકથા’તિ ચ તત્થ તત્થ વુચ્ચતિ, તાદિસં પાળિઅટ્ઠકથાદીસુ દિટ્ઠપયોગં તદનુરૂપઞ્ચ વત્તું વટ્ટતિ, તતો અઞ્ઞં ન વટ્ટતિ. તેનાહ ‘અનુક્કમાગતં પવેણિં અવિનાસેન્તેના’તિઆદિ. ‘દીઘે વત્તબ્બે રસ્સ’ન્તિઆદીસુ ‘ભિક્ખૂન’ન્તિ વત્તબ્બે ‘ભિક્ખુન’ન્તિ વા ‘બહૂસૂ’તિ વત્તબ્બે ‘બહુસૂ’તિ વા ‘નક્ખમતી’તિ વત્તબ્બે ‘ન ખમતી’તિ વા ‘ઉપસમ્પદાપેક્ખો’તિ વત્તબ્બે ‘ઉપસમ્પદાપેખો’તિ વા એવં અનુરૂપટ્ઠાનેસુ એવ દીઘરસ્સાદિરસ્સદીઘાદિવસેન પરિવત્તેતું વટ્ટતિ, ન પન ‘નાગો’તિ વત્તબ્બે ‘નગો’તિ વા ‘સઙ્ઘો’તિ વત્તબ્બે ‘સઘો’તિ વા ‘તિસ્સો’તિ વત્તબ્બે ‘તિસો’તિ વા ‘યાચતી’તિ વત્તબ્બે ‘યાચન્તી’તિ વા એવં અનનુરૂપટ્ઠાનેસુ વત્તું. સમ્બન્ધં પન વવત્થાનઞ્ચ સબ્બથાપિ વટ્ટતીતિ ગહેતબ્બ’’ન્તિ આગતં. સેસાનિ અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ સુટ્ઠુ સલ્લક્ખેતબ્બાનિ.

૨૫૩. સીમવિપત્તિવિનિચ્છયો પન હેટ્ઠા સીમકથાયં સબ્બેન કથિતો, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બો.

પરિસવિપત્તિકથાય ચતુવગ્ગકરણેતિ ચતુવગ્ગેન સઙ્ઘેન કત્તબ્બે. અનિસ્સારિતાતિ ઉપોસથટ્ઠપનાદિના વા લદ્ધિનાનાસંવાસકભાવેન વા ન બહિકતા. અટ્ઠકથાયઞ્હિ ‘‘અપકતત્તસ્સાતિ ઉક્ખિત્તકસ્સ વા યસ્સ વા ઉપોસથપવારણા ઠપિતા હોન્તી’’તિ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૨૫) વુત્તત્તા ઠપિતઉપોસથપવારણો ભિક્ખુ અપકતત્તો એવાતિ ગહેતબ્બં. પરિસુદ્ધસીલાતિ પારાજિકં અનાપન્ના અધિપ્પેતા. પરિવાસાદિકમ્મેસુ પન ગરુકટ્ઠાપિ અપકતત્તા એવાતિ ગહેતબ્બં. અવસેસા…પે… છન્દારહાવ હોન્તીતિ હત્થપાસં વિજહિત્વા ઠિતે સન્ધાય વુત્તં, અવિજહિત્વા ઠિતા પન છન્દારહા ન હોન્તિ, તેપિ ચતુવગ્ગાદિતો અધિકા હત્થપાસં વિજહિત્વાવ છન્દારહા હોન્તિ, તસ્મા સઙ્ઘતો હત્થપાસં વિજહિત્વા ઠિતેનેવ છન્દો વા પારિસુદ્ધિ વા દાતબ્બા.

સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પરિવાર ૩.૪૮૮) પન ‘‘અનુક્ખિત્તા પારાજિકં અનાપન્ના ચ પકતત્તાતિ આહ ‘પકતત્તા અનુક્ખિત્તા’તિઆદિ. તત્થ અનિસ્સારિતાતિ પુરિમપદસ્સેવ વેવચનં. પરિસુદ્ધસીલાતિ પારાજિકં અનાપન્ના. ન તેસં છન્દો વા પારિસુદ્ધિ વા એતીતિ તીસુ દ્વીસુ વા નિસિન્નેસુ એકસ્સ વા દ્વિન્નં વા છન્દપારિસુદ્ધિ આહટાપિ અનાહટાવ હોતીતિ અધિપ્પાયો’’તિ આગતો. એવં પાળિયઞ્ચ અટ્ઠકથાય ચ ચતુન્નમ્પિ કમ્માનં સમ્પત્તિ ચ વિપત્તિ ચ આગતા, ટીકાચરિયેહિ ચ વિનિચ્છિતા, તસ્મા અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ ચત્તારિ કમ્માનિ કત્તબ્બાનિ, ન અવુત્તનયેન. વુત્તઞ્હિ સમન્તપાસાદિકાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧. ગન્થારમ્ભકથા; ૨.૪૩૧) –

‘‘બુદ્ધેન ધમ્મો વિનયો ચ વુત્તો;

યો તસ્સ પુત્તેહિ તથેવ ઞાતો;

સો યેહિ તેસં મતિમચ્ચજન્તા;

યસ્મા પુરે અટ્ઠકથા અકંસુ.

‘‘તસ્મા હિ યં અટ્ઠકથાસુ વુત્તં;

તં વજ્જયિત્વાન પમાદલેખં;

સબ્બમ્પિ સિક્ખાસુ સગારવાનં;

યસ્મા પમાણં ઇધ પણ્ડિતાન’’ન્તિ.

ઇમસ્મિઞ્હિ કમ્મવગ્ગે અપલોકનાદીનં ચતુન્નં કમ્માનં કરણટ્ઠાનં એકાદસવિપત્તિસીમવિમુત્તં બદ્ધસીમભૂતંયેવ વુત્તં, ‘‘એકાદસહિ આકારેહિ સીમતો કમ્માનિ વિપજ્જન્તી’’તિ (પરિ. ૪૮૬) વચનતો ન અબદ્ધઉપચારસીમભૂતં. ન હિ તત્થ એકાદસવિપત્તિ અત્થિ. અટ્ઠકથાયમ્પિ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૮૨) ‘‘અપલોકનકમ્મં નામ સીમટ્ઠકસઙ્ઘં સોધેત્વા છન્દારહાનં છન્દં આહરિત્વા સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ અનુમતિયા તિક્ખત્તું સાવેત્વા કત્તબ્બં કમ્મ’’ન્તિ અપલોકનકમ્મસ્સાપિ બદ્ધસીમાયમેવ કત્તબ્બભાવો વુત્તો, ન ઉપચારસીમાયં. ન હિ તત્થ સીમટ્ઠકસઙ્ઘસોધનઞ્ચ છન્દારહાનઞ્ચ અત્થિ, અન્તોસીમં પવિટ્ઠપવિટ્ઠાનં સઙ્ઘલાભો દાતબ્બોયેવ હોતિ, તસ્મા ‘‘ઞત્તિકમ્મભૂતં ઉપોસથપવારણાકમ્મં અબદ્ધસીમવિહારેપિ કત્તબ્બ’’ન્તિ ગણ્હન્તાનં આચરિયાનં વાદોપિ ‘‘ઞત્તિદુતિયકમ્મભૂતં કથિનદાનકમ્મં ઉપચારસીમાયમેવ કત્તબ્બ’’ન્તિ ગણ્હન્તાનં આચરિયાનં વાદોપિ પાળિવિરોધો અટ્ઠકથાવિરોધો ચ હોતીતિ વેદિતબ્બો. યમેત્થ વત્તબ્બં, તં ઉપોસથપવારણકથાવણ્ણનાયઞ્ચ કથિનકથાવણ્ણનાયઞ્ચ વુત્તં, અત્થિકેહિ તત્થ સુટ્ઠુ ઓલોકેત્વા સંસયો વિનોદેતબ્બો.

ઇદાનિ સબ્બે ભિક્ખૂ લેખકારેહિ પરિચયવસેન સબ્બગન્થાનં આદિમ્હિ લિખિતં મહાનમક્કારપાઠં સરણગમનસ્સ, કમ્મવાચાય ચ આરમ્ભકાલે મહતા ઉસ્સાહેન ભણન્તિ, સો પન પાઠો નેવ સરણગમનપરિયાપન્નો, ન કમ્મવાચાપરિયાપન્નો, નાપિ કમ્મવાચાય પુબ્બકરણપરિયાપન્નો, તસ્મિં અભણિતેપિ ન સરણગમનસ્સ વા કમ્મવાચાય વા હાનિ અત્થિ, ન ભણિતે વડ્ઢિ, તસ્મા પકરણાચરિયા સરણગમનારમ્ભેપિ કમ્મવાચારમ્ભેપિ તસ્સ મહાનમક્કારપાઠસ્સ વણ્ણનં ન વદન્તિ, વદન્તો પન ‘‘ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ’’ ઇતિ પદાનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગસમન્તપાસાદિકાસારત્થદીપનીઆદિપ્પકરણેસુ ‘‘ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’ ઇતિપદાનં અત્થો વિય વિત્થારેન વત્તબ્બો સિયા, એવં સન્તેપિ ભગવતો યથાભૂતગુણદીપનવસેન પવત્તત્તા સબ્બેપિ આચરિયા સબ્બેસુ ગન્થારમ્ભેસુ તિક્ખત્તું મઙ્ગલત્થં ભણન્તિ. ભણન્તેહિ ચ પન ન-કાર મો-કારાદીનં ઠાનકરણાદિસમ્પદં અહાપેન્તેન સિથિલધનિતદીઘરસ્સાદિવિસેસં મનસિ કરોન્તેન સમણસારુપ્પેન પરિમણ્ડલેન પદબ્યઞ્જનેન ભણિતબ્બો હોતિ, ન અતિઆયતકેન ગીતસદ્દસદિસેન સદ્દેન. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘ન, ભિક્ખવે, આયતકેન ગીતસ્સરેન ધમ્મો ગાયિતબ્બો, યો ગાયેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૪૯).

‘‘એકમત્તો ભવે રસ્સો, દ્વિમત્તો દીઘમુચ્ચતે;

તિમત્તો તુ પ્લુતો ઞેય્યો, બ્યઞ્જનઞ્ચડ્ઢમત્તિક’’ન્તિ. –

સદ્દપ્પકરણાચરિયેહિ વુત્તં સદ્દલક્ખણં નિસ્સાય ન-કારાદીસુ રસ્સભૂતે અસરે એકમત્તં, ન-બ્યઞ્જને અડ્ઢમત્તં સમ્પિણ્ડેત્વા દિયડ્ઢમત્તકાલં પમાણં કત્વા ઉચ્ચારીયતે. મો-કારાદીસુ દીઘભૂતે ઓ-કારાદિસરે દ્વિમત્તં, મ-કારાદિબ્યઞ્જને અડ્ઢમત્તં સમ્પિણ્ડેત્વા અડ્ઢતેય્યમત્તાકાલં પમાણં કત્વા ઉચ્ચારીયતે, ન તતો ઉદ્ધન્તિ. નનુ ‘‘પ્લુતો તિમત્તો ઞેય્યો’’તિ વુત્તન્તિ? સચ્ચં, સા પન દૂરતો અવ્હાયનાદીસુયેવ લબ્ભતિ, નાઞ્ઞત્થ. વુત્તઞ્હિ કારિકાયં –

‘‘દૂરતો અવ્હાને ગીતે, તથેવ રોદનેપિ ચ;

પ્લુતા તિમત્તિકા વુત્તા, સબ્બેતે નેત્થ ગય્હરે’’તિ. –

કિત્તકેન પન કાલેન એકમત્તા વિઞ્ઞેય્યાતિ? અક્ખિનિમિસઉમ્મિસમત્તકાલેનાતિ આચરિયા. એકે પન આચરિયા ‘‘અઙ્ગુલિફોટનકાલપ્પમાણેના’’તિ વદન્તિ. વુત્તઞ્હિ આચરિયધમ્મસેનાપતિત્થેરેન –

‘‘પમાણં એકમત્તસ્સ, નિમિસુમ્મિસતોબ્રવું;

અઙ્ગુલિફોટકાલસ્સ, પમાણેનાપિ અબ્રવુ’’ન્તિ.

એવં સદ્દસત્થાચરિયેહિ વચનતો સુદ્ધરસ્સસરટ્ઠાને એકમત્તાપમાણં, સબ્યઞ્જનરસ્સસરટ્ઠાને દિયડ્ઢમત્તાપમાણં, સુદ્ધદીઘસરટ્ઠાને દ્વિમત્તાપમાણં, સબ્યઞ્જનદીઘસરટ્ઠાને અડ્ઢતેય્યમત્તાપમાણં કાલં સલ્લક્ખેત્વા ઉચ્ચારીયતે.

ઇદાનિ પન ભિક્ખૂ મહાનમક્કારભણને બલવઉસ્સાહં કત્વા ભણન્તા રસ્સટ્ઠાનેસુ દ્વિતિમત્તાકાલં દીઘટ્ઠાનેસુ ચતુપઞ્ચમત્તાકાલં સરં પઠપેત્વા ભણન્તિ, તદયુત્તં વિય દિસ્સતિ. અપરે પઠમવારે ભણિત્વા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિ પરિયોસાનપદં પત્વાપિ તત્થ અટ્ઠપેત્વા પુન ‘‘નમો તસ્સા’’તિ ભણિત્વા સ-કારે ઠપેત્વા થોકં વિસ્સમિત્વા દુતિયવારે ‘‘ભગવતો’’તિ ઇદં આદિં કત્વા યાવ પરિયોસાનં ભણિત્વા ઠપેન્તિ. તતિયવારે પન આદિતો પટ્ઠાય પરિયોસાને ઠપેન્તિ. એવં ભણન્તઞ્ચ બહૂ પસંસન્તિ, એવં પન કાતબ્બન્તિ નેવ પાળિયં, ન અટ્ઠકથાયં વિજ્જતિ. યથા ઞત્તિચતુત્થકમ્મે કરિયમાને તીણિ અનુસ્સાવનાનિ સદ્દતો ચ અત્થતો ચ અભિન્નાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્કરવિરહિતાનિ કત્વા ભણિતબ્બાનિ, એવં મહાનમક્કારપાઠે તિક્ખત્તું ભઞ્ઞમાને તયો વારા સદ્દતો ચ અત્થતો ચ અભિન્ને કત્વા સઙ્કરવિરહિતે કત્વા આદિતો આરભિત્વા પરિયોસાને ઠપેતબ્બા હોન્તીતિ.

તત્રાયમેકેએવં વદન્તિ – યથા નામ જવેન ગચ્છન્તસ્સ ઠાતબ્બટ્ઠાનં પત્વાપિ સહસા ઠાતું ન સક્કોતિ, એકપાદમત્તં ગન્ત્વા તિટ્ઠતિ, એવં આદિતો ભણન્તસ્સ બલવઉસ્સાહત્તા પરિયોસાને પત્તેપિ ઠપેતું ન સક્કોતિ, ‘‘નમો તસ્સા’’તિ દ્વિપદમત્તં ભણિત્વા સક્કોતીતિ. એવં સન્તે દુતિયતતિયવારેસુ કસ્મા સક્કોતીતિ? તદા પન દુતિયવારે થોકં વિસ્સમિતત્તા લદ્ધસ્સાસો હુત્વા સક્કોતીતિ. એવં તે આયસ્મન્તો સયમેવ અત્તાનં વિઘાતં પાપેન્તિ. ન હિ ‘‘મહાનમક્કારં ભણન્તેન પઠમવારે બલવઉસ્સાહેન ભણિતબ્બો’’તિ ભગવતા પઞ્ઞત્તો, ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ વા ઠપિતો અત્થિ. એવં સન્તે યથા પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસન્તેન યત્તકા ભિક્ખૂ પાતિમોક્ખં સુણન્તિ, તેસં સવનપ્પમાણેન યાવ પરિયોસાના ઉદ્દિસિતું અત્તનો સરપ્પમાણં ગહેત્વા પાતિમોક્ખો ઉદ્દિસિતબ્બો, એવં કમ્મવાચં ભણન્તેનપિ સીમમણ્ડલે નિસિન્નભિક્ખૂનં સવનપ્પમાણેન યાવ પરિયોસાના અત્તનો સરપ્પમાણં ગહેત્વા ભણિતબ્બાતિ.

અપરે પન આચરિયા મો-કારાદીસુ ઓ-કારન્તપદેસુ અઞ્ઞેસં પદાનં અતિરેકેન સરેન દ્વત્તિક્ખત્તું અનુકરણસદ્દં અનુબન્ધાપયમાના ભણન્તિ, તેસં આચરિયાનં તાદિસં ભણનં સુત્વા પરિચયપ્પત્તા અઞ્ઞે ભિક્ખૂ વા ગહટ્ઠા વા અઞ્ઞેસં આચરિયાનં કમ્મવાચં ન ગરું કરોન્તિ, તાય કમ્મવાચાય ઉપસમ્પદા અલભિતબ્બા વિય મઞ્ઞન્તિ, તાદિસં પન ભણનં તેસં આચરિયાનં સિસ્સાનુસિસ્સા એવ તથા ભણન્તિ, ન અઞ્ઞે આચરિયા. તે પન પોરાણાચરિયાનં સરસમ્પન્નાનં અનુકરણસદ્દરહિતમ્પિ સહિતં વિય ખાયમાનં સુણન્તાનં અતિમનોરથં સદ્દં સુત્વા દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જન્તા એવં કરોન્તિ મઞ્ઞે. ન હિ વિનયે વા સદ્દસત્થેસુ વા તથા ભણિતબ્બન્તિ અત્થિ, તસ્મા વિચારેતબ્બમેતન્તિ.

બહૂ પન ભિક્ખૂ ‘‘સિથિલં ધનિતઞ્ચ દીઘરસ્સ’’ન્તિઆદિના વિનયે કથિતવિનિચ્છયઞ્ચ ‘‘એત્થ પઞ્ચસુ વગ્ગેસૂ’’તિઆદિના સદ્દસત્થેસુ કતવિનિચ્છયઞ્ચ અજાનન્તા પિટકત્તયકોવિદાનં વિનયધરબહુસ્સુતત્થેરાનં સન્તિકા અલદ્ધોપદેસા હુત્વા તત્થ તત્થ ઉપસમ્પદં કરોન્તાનં ભિક્ખૂનં વચનમેવ ગહેત્વા હેય્યોપાદેય્યં અજાનન્તા પુબ્બે પરદેસતો આગતાનં પુઞ્ઞવન્તાનં સરસમ્પન્નાનં મહાથેરાનં અનોસરેન ભણમાનાનં સરં સુત્વા તેસં થેરવરાનં મતિં અપુચ્છિત્વાવ યથાદિટ્ઠં યથાસુતં લિખિત્વા ઠપેન્તા અનુક્કમેન પણ્ડિતેહિ હસિતબ્બં અયુત્તં કથં દીપેન્તા ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને બ્યગ્ઘિયા સદ્દસદિસં સદ્દં કરોન્તિ, ઇમસ્મિં ઠાને સકુણિયા સદ્દસદિસં સદ્દં કરોન્તિ, ઇમસ્મિં ઠાને તમ્બુલકસટપાતં કરોન્તિ, ઇમસ્મિં ઠાને દક્ખિણતો નમન્તા ભણન્તિ, ઇમસ્મિં ઠાને વામતો નમન્તા ભણન્તિ, ઇમસ્મિં ઠાને વિલાસં કુરુમાના ભણન્તી’’તિઆદીનિ વત્વા તદેવ સદ્દહન્તા રુક્ખમૂલઉમઙ્ગલેણાદીસુ નિસીદિત્વા તમેવ વચનં અનુસિક્ખન્તા તદનુરૂપં કમ્મવાચં ભણન્તા ‘‘અહં કમ્મવાચાકુસલો’’તિ વત્વા બાલજને સઞ્ઞાપેત્વા તેસં તેસં ઉપસમ્પદાપેક્ખાનં કમ્મવાચં ભણન્તિ, ઇમે ભિક્ખૂ ભગવતો આણં અતિક્કામેન્તિ, સાસનં ઓસક્કાપેન્તીતિ દટ્ઠબ્બા.

અથાપરેપિ ભિક્ખૂ ગામકાવાસાદીસુ વસન્તા પણ્ડિતાનં સન્તિકે અપયિરુપાસમાના વત્થુસમ્પત્તિમ્પિ વત્થુવિપત્તિમ્પિ ઞત્તિઅનુસ્સાવનસીમપરિસસમ્પત્તિમ્પિ વિપત્તિમ્પિ તથતો અજાનન્તા બહવો સિસ્સે ઠપેત્વા પબ્બજ્જઞ્ચ ઉપસમ્પદઞ્ચ કરોન્તા પરિસં વડ્ઢાપેન્તિ, તેપિ ભગવતો સાસનં ઓસક્કાપેન્તિ, તસ્મા ભગવતો આણં કરોન્તેહિ લજ્જીપેસલેહિ બહુસ્સુતેહિ સિક્ખાકામેહિ સપ્પુરિસભિક્ખૂહિ એવરૂપાનં ભિક્ખૂનં સહાયકેહિ ઉપત્થમ્ભકેહિ એકસમ્ભોગસંવાસકરેહિ ન ભવિતબ્બં. ઇદાનિ ભિક્ખૂ –

‘‘ચ-કારન્તં સ-કારન્તં, ત-કારન્તસમં વદે;

ઞ-કારન્તં લ-કારન્તં, ન-કારન્તસમં વદે’’તિ. –

ઇમં સિલોકં ઉપનિસ્સાય સરણગમનેપિ ‘‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામી’’તિ પાઠં ‘‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામી’’તિ પઠન્તિ. કમ્મવાચાયમ્પિ ‘‘પઠમં ઉપજ્ઝં ગાહાપેતબ્બો’’તિઆદિપાઠં ‘‘પઠમં ઉપજ્ઝં ગાહાપેતબ્બો’’તિઆદિના પઠન્તિ. એત્થ યુત્તિતોપિ આગમતોપિ કારણં ચિન્તેતબ્બં.

તત્રાયં યુત્તિચિન્તા – ‘‘ચ-કારન્તં સ-કારન્તં, ત-કારન્તસમં વદે’’તિ એત્થ ચ-કારો તાલુજો, ત-કારો દન્તજો, એવમેતે અક્ખરા ઠાનતોપિ અસમાના. ચ-કારો જિવ્હામજ્ઝકરણો, ત-કારો જિવ્હગ્ગકરણો, એવં કરણતોપિ અસમાના. ચ-કારો દુતિયવગ્ગપરિયાપન્નો, ત-કારો ચતુત્થવગ્ગપરિયાપન્નો, એવં વગ્ગતોપિ અસમાના. સંયોગક્ખરવસેન ન પુબ્બક્ખરા સુતિં લભન્તા સરવિસેસં પાપુણન્તિ, તેનેવ ચ-કારેન સદ્દસત્થકારાચરિયા ‘‘સંયોગે પરે રસ્સત્ત’’ન્તિ ચ ‘‘સંયોગપુબ્બા એ-કારો-કારા રસ્સાઇવ વત્તબ્બા’’તિ ચ વદન્તિ. એવં સન્તે કથં અસમાનટ્ઠાનિકેન અસમાનકરણેન અસમાનવગ્ગેન સંયોગક્ખરેન લદ્ધસુતિકા અક્ખરા તતો અઞ્ઞેન અસમાનટ્ઠાનિકેન અસમાનકરણેન અસમાનવગ્ગેન સંયોગક્ખરેન લદ્ધસમાનસુતિકા ભવેય્યું. ન કેવલઞ્ચ એતે અક્ખરા અસમાનટ્ઠાનિકા અસમાનકરણા અસમાનવગ્ગાવ હોન્તિ, અથ ખો અનાસન્નટ્ઠાનિકા અનાસન્નકરણા અનાસન્નવગ્ગા ચ હોન્તિ. યથા ચ વીણં વાદેન્તાનં દૂરે તન્તિસ્સરેન તતો દૂરે તન્તિસ્સરો અસમાનો હોતિ, એવં દૂરટ્ઠાનિકેન અક્ખરેન દૂરકરણેન તતો દૂરટ્ઠાનિકો દૂરકરણો સમાનસુતિકો કથં ભવેય્ય, વગ્ગક્ખરાનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં અસઙ્કરવસેન અસમાનસુતિવસેન પવત્તનતો ‘‘વગ્ગન્તં વા વગ્ગે’’તિ સુત્તે નિગ્ગહિતસ્સ વગ્ગન્તકરણે સતિ અઞ્ઞવગ્ગસ્મિં પરે અઞ્ઞવગ્ગન્તં ન પાપુણાતિ, ‘‘વગ્ગે ઘોસાઘોસાનં તતિયપઠમા’’તિ સુત્તેન ચ અસદિસદ્વેભાવકરણે અઞ્ઞવગ્ગે અઞ્ઞવગ્ગદ્વેભાવો ન હોતિ.

યદિ ચ ચ-કારન્તક્ખરો ત-કારન્તક્ખરેન સમાનસુતિકો સિયા, એવં સતિ કિં ચ-કારન્તક્ખરલેખનેન સબ્બત્થ ત-કારન્તમેવ લિખેય્ય, તથા પન અલિખિત્વા પયોગાનુરૂપં પઠમક્ખરસ્સ સદિસદ્વેભાવટ્ઠાને ‘‘કચ્ચો કચ્ચાયનો’’તિ, અસદિસદ્વેભાવટ્ઠાને ‘‘વચ્છો વચ્છાયનો’’તિ તતિયક્ખરસ્સ સદિસદ્વેભાવટ્ઠાને ‘‘મજ્જં સમ્મજ્જ’’ન્તિ, અસદિસદ્વેભાવટ્ઠાને ‘‘ઉપજ્ઝા ઉપજ્ઝાયો’’તિ સમાનટ્ઠાનસમાનકરણસમાનવગ્ગક્ખરાનમેવ દ્વેભાવો લિખીયતિ, નો ઇતરેસં, તસ્મા પયોગાનુરૂપં ચ-કારન્ત જ-કારન્તટ્ઠાનેસુ સકવગ્ગસુતિવસેનેવ વત્તબ્બં, ન અઞ્ઞવગ્ગસુતિવસેન. સ-કારન્તે પન સ-કારસ્સ ત-કારેન સમાનટ્ઠાનિકત્તા સમાનકરણત્તા ચ વગ્ગઅવગ્ગવસેન ભિન્નેપિ અવગ્ગક્ખરાનં વગ્ગક્ખરેહિ સાધારણત્તા ચ અવગ્ગક્ખરાનં વગ્ગક્ખરાનં વિય વિસું સુતિયા અભાવતો ચ સ-કારન્તસ્સ ત-કારન્તભણનં યુત્તં સિયા. સ-કારોપિ હિ દન્તજો, ત-કારોપિ, સ-કારોપિ જિવ્હગ્ગકરણો, ત-કારોપિ, તસ્મા સમાનટ્ઠાનિકાનં સમાનકરણાનં અક્ખરાનં સમાનસુતિભાવો યુત્તો. ઞ-કારન્ત લ-કારન્તાનં ન-કારન્તભણનેપિ ઇમિના નયેન ઞ-કારન્ત ન-કારન્તાનં અસમાનસુતિભાવો લ-કારન્ત ન-કારન્તાનં સમાનસુતિભાવો દટ્ઠબ્બોતિ. અયમેત્થ યુત્તિચિન્તા.

આગમચિન્તા પન એવં કાતબ્બા –

‘‘ચ-કારન્તં સ-કારન્તં, ત-કારન્તસમં વદે;

ઞ-કારન્તં લ-કારન્તં, ન-કારન્તસમં વદે’’તિ. –

અયં સિલોકો કુતો પભવો, કત્થ આગતો, કેન કારિતોતિ? તત્થ કુતો પભવોતિ ભગવન્તસ્મા વા ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ વા અટ્ઠકથાચરિયેહિ વા પભવો. કત્થ આગતોતિ વિનયે વા સુત્તન્તે વા અભિધમ્મે વા પાળિયં વા અટ્ઠકથાય વા ટીકાદીસુ વા આગતો. કેન કારિતોતિ નેત્તિનિરુત્તિપેટકોપદેસકચ્ચાયનપ્પકરણકારકેન આયસ્મતા મહાકચ્ચાયનત્થેરેન વા મુખમત્તદીપનિકારકેન વજિરબુદ્ધાચરિયેન વા પદરૂપસિદ્ધિકારકેન બુદ્ધપિયાચરિયેન વા સદ્દનીતિપ્પકરણકારકેન અગ્ગવંસાચરિયેન વા તદઞ્ઞસત્થકારકેહિ મહાથેરેહિ વા કારિતોતિ એવં આગમચિન્તાયં સતિ અયં સિલોકો ભગવન્તસ્મા પભવો ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ વા અટ્ઠકથાચરિયેહિ વાતિ ન પઞ્ઞાયતિ. ‘‘વિનયે વા સુત્તન્તે વા અભિધમ્મે વા પાળિયં વા અટ્ઠકથાય વા ટીકાસુ વા આગતો’’તિ હિ ન સક્કા વત્તું. કચ્ચાયનાચરિયાદીહિ સદ્દસત્થકારકેહિ આચરિયેહિ કતોતિપિ ન દિસ્સતિ. એવં સન્તે અપ્પાટિહીરકતં ઇદં વચનં આપજ્જતિ.

એવં પન મયં ચિન્તયિમ્હા – રામઞ્ઞદેસે કિર સકભાસાયં ચ-કારન્ત ઞ-કારન્તા ન સન્તિ, તેનેવ રામઞ્ઞદેસિયા ભિક્ખૂ ‘‘સચ્ચ’’ઇતિ ઇમં પાઠં વદન્તા ‘‘સત્ચ’’ઇતિ વદન્તિ, ‘‘પઞ્ચઙ્ગ’’ઇતિ પાઠં વદન્તા ‘‘પન્ચઙ્ગ’’ઇતિ વદન્તિ, તસ્મા અત્તનો વિસયે અવિજ્જમાનં ચ-કારન્ત ઞ-કારન્તં યથાપાઠં વત્તુમસક્કોન્તેહિ તેહિ ભિક્ખૂહિ સકભાસાનુરૂપતો અયં સિલોકો કારિતો ભવિસ્સતીતિ. એવં સન્તેપિ મરમ્મભાસાય ચ-કારન્ત ઞ-કારન્તપદાનં સુતિવિસેસવસેન વિસું પઞ્ઞાયનતો મરમ્મદેસિયા ભિક્ખૂ તં સિલોકં અનુવત્તિત્વા ‘‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામી’’તિ વા ‘‘પઠમં ઉપત્ઝં ગાહાપેતબ્બો’’તિ વા ‘‘હેતુપત્ચયો આરમ્મણપત્ચયો’’તિ વા વત્તું ન અરહન્તિ. રામઞ્ઞદેસિયાપિ સકભાસાય વિસું અવિજ્જમાનમ્પિ ચ-કારન્ત ઞ-કારન્તપદં સકભાસાકથનકાલેયેવ ભાસાનુરૂપં ત-કારન્ત ન-કારન્તભાવેન કથેતબ્બં, માગધભાસાકથનકાલે પન માગધભાસાય ચ-કારન્ત ઞ-કારન્તપદાનં વિસું પયોગદસ્સનતો માગધભાસાનુરૂપં ચ-કારન્ત ઞ-કારન્તપદાનં વિસું સુતિવસેન યથાપાઠમેવ કથેતબ્બાનીતિ નો મતિ. અયમેત્થ આગમચિન્તા.

જિનસાસનમારબ્ભ, કથાયં કથિતા મયા;

યુત્તાયુત્તં ચિન્તયન્તુ, પણ્ડિતા જિનસાવકા.

યુત્તાયુત્તં ચિન્તયિત્વા, યુત્તઞ્ચે ધારયન્તુ તં;

અયુત્તઞ્ચે પજહન્તુ, માનદોસવિવજ્જિતાતિ.

૨૫૪. એવં ચતુન્નં કમ્માનં સમ્પત્તિવિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસં કમ્માનં ઠાનપ્પભેદં દસ્સેન્તો ‘‘અપલોકનકમ્મં કતમાનિ પઞ્ચ ઠાનાનિ ગચ્છતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ વિનિચ્છયો અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અનુત્તાનપદત્થમેવ દસ્સયિસ્સામ. ‘‘એતરહિ સચેપિ સામણેરો’’તિઆદીસુ બુદ્ધાદીનં અવણ્ણભાસનમ્પિ અકપ્પિયાદિં કપ્પિયાદિભાવેન દીપનમ્પિ દિટ્ઠિવિપત્તિયંયેવ પવિસતિ, તેનેવ વક્ખતિ ‘‘તં લદ્ધિં વિસ્સજ્જાપેતબ્બો’’તિ. ભિક્ખૂનમ્પિ એસેવ નયો. મિચ્છાદિટ્ઠિકોતિ બુદ્ધવચનાધિપ્પાયં વિપરીતતો ગણ્હન્તો, સો એવ ‘‘અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો’’તિ વુત્તો. કેચિ પન ‘‘સસ્સતુચ્છેદાનં અઞ્ઞતરદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં. સસ્સતુચ્છેદગાહસ્સ સામણેરાનં લિઙ્ગનાસનાય કારણત્તેન હેટ્ઠા અટ્ઠકથાયમેવ વુત્તત્તા ઇધ ચ દણ્ડકમ્મનાસનાય એવ અધિપ્પેતત્તા. કાયસમ્ભોગસામગ્ગીતિ સહસેય્યપટિગ્ગહણાદિ. સોરતોતિ સુભે રતો, સુટ્ઠુ ઓરતોતિ વા સોરતો. નિવાતવુત્તીતિ નીચવુત્તિ.

તસ્સાપિ દાતબ્બોતિ વિજ્જમાનં મુખરાદિભાવં નિસ્સાય અપ્પટિપુચ્છિત્વાપિ પટિઞ્ઞં અગ્ગહેત્વાપિ આપત્તિં અનારોપેત્વાપિ દેસિતાયપિ આપત્તિયા ખુંસનાદિતો અનોરમન્તસ્સ દાતબ્બોવ. ઓરમન્તસ્સ પન ખમાપેન્તસ્સ ન દાતબ્બો. બ્રહ્મદણ્ડસ્સ દાનન્તિ ખરદણ્ડસ્સ ઉક્કટ્ઠદણ્ડસ્સ દાનં. તજ્જનીયાદિકમ્મે હિ કતે ઓવાદાનુસાસનિપ્પદાનપટિક્ખેપો નત્થિ, દિન્નબ્રહ્મદણ્ડે પન તસ્મિં સદ્ધિં તજ્જનીયકમ્માદિકતેહિ પટિક્ખિત્તમ્પિ કાતું ન વટ્ટતિ ‘‘નેવ વત્તબ્બો’’તિઆદિના આલાપસલ્લાપમત્તસ્સપિ ન-કારેન પટિક્ખિતત્તા. તઞ્હિ દિસ્વા ભિક્ખૂ ગીવં પરિવત્તેત્વા ઓલોકનમત્તમ્પિ ન કરોન્તિ, એવં વિવજ્જેતબ્બં નિમ્મદનકરણત્થમેવ તસ્સ દણ્ડસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા. તેનેવ છન્નત્થેરોપિ ઉક્ખેપનીયાદિકમ્મકતોપિ અભાયિત્વા બ્રહ્મદણ્ડે દિન્ને ‘‘સઙ્ઘેનાહં સબ્બથા વિવજ્જિતો’’તિ મુચ્છિતો પપતિ. યો પન બ્રહ્મદણ્ડકતેન સદ્ધિં ઞત્વા સંસટ્ઠો અવિવજ્જેત્વા વિહરતિ, તસ્સ દુક્કટમેવાતિ ગહેતબ્બં. અઞ્ઞથા બ્રહ્મદણ્ડવિધાનસ્સ નિરત્થકતાપસઙ્ગતો. તેનાતિ બ્રહ્મદણ્ડકતેન. યથા તજ્જનીયાદિકમ્મકતેહિ, એવમેવ તતો અધિકમ્પિ સઙ્ઘં આરાધેન્તેન સમ્મા વત્તિતબ્બં, તઞ્ચ ‘‘સોરતો નિવાતવુત્તી’’તિઆદિના સરૂપતો દસ્સિતમેવ. તેનાહ ‘‘સમ્મા વત્તિત્વા ખમાપેન્તસ્સ બ્રહ્મદણ્ડો પટિપ્પસ્સમ્ભેતબ્બો’’તિ. પટિસઙ્ખાતિ પટિસઙ્ખાય, ઞાણેન ઉપપરિક્ખિત્વા.

યં તં ભગવતા અવન્દિયકમ્મં અનુઞ્ઞાતન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘તસ્સ ભિક્ખુનો દણ્ડકમ્મં કાતુ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો અનુઞ્ઞાતપ્પકારં દસ્સેત્વા પુન વિસેસતો અનુઞ્ઞાતપ્પકારં દસ્સેતું ‘‘અથ ખો’’તિઆદિ પાળિઉદ્ધટાતિ વેદિતબ્બં. ઇમસ્સ અપલોકનકમ્મસ્સ ઠાનં હોતીતિ અપલોકનકમ્મસામઞ્ઞસ્સ પવત્તિટ્ઠાનં હોતિ. વિસેસબ્યતિરેકેન અવિજ્જમાનમ્પિ તદઞ્ઞત્થ અપ્પવત્તિં દસ્સેતું વિસેસનિસ્સિતં વિય વોહરીયતિ. ‘‘કમ્મઞ્ઞેવ લક્ખણ’’ન્તિ ઇમિના ઓસારણાદિવસેન ગહિતાવસેસાનં સબ્બેસં અપલોકનકમ્મસામઞ્ઞલક્ખણવસેન ગહિતત્તા ‘‘કમ્મઞ્ઞેવ લક્ખણમસ્સાતિ કમ્મલક્ખણ’’ન્તિ નિબ્બચનં દસ્સેતિ, ઇદઞ્ચ વુત્તાવસેસાનં કમ્માનં નિટ્ઠાનટ્ઠાનં સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્માયતનાદીનિ વિય વુત્તાવસેસખન્ધાયતનાનન્તિ દટ્ઠબ્બં. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘અયં પનેત્થ પાળિમુત્તકોપિ કમ્મલક્ખણવિનિચ્છયો’’તિઆદિ. યથા ચેત્થ, એવં ઉપરિ ઞત્તિકમ્માદીસુપિ કમ્મલક્ખણં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પરિવાર ૩.૪૯૫-૪૯૬) પન ‘‘કમ્મમેવ લક્ખણન્તિ કમ્મલક્ખણં. ઓસારણનિસ્સારણભણ્ડુકમ્માદયો વિય કમ્મઞ્ચ હુત્વા અઞ્ઞઞ્ચ નામં ન લભતિ, કમ્મમેવ હુત્વા ઉપલક્ખીયતીતિ કમ્મલક્ખણન્તિ વુચ્ચતી’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પરિવાર ૪૯૫-૪૯૬) પન ‘‘ઇમસ્સ અપલોકનકમ્મસ્સ ઠાનં હોતીતિ એવમ્પિ અપલોકનકમ્મં પવત્તતીતિ અત્થો. કમ્મઞ્ઞેવ લક્ખણન્તિ કમ્મલક્ખણં. ઓસારણનિસ્સારણભણ્ડુકમ્માદયો વિય કમ્મઞ્ચ હુત્વા અઞ્ઞઞ્ચ નામં ન લભતિ, કમ્મમેવ હુત્વા ઉપલક્ખીયતીતિ કમ્મલક્ખણં ઉપનિસ્સયો વિય. હેતુપચ્ચયાદિલક્ખણવિમુત્તો હિ સબ્બો પચ્ચયવિસેસો તત્થ સઙ્ગય્હતી’’તિ વુત્તં. તસ્સ કરણન્તિ અવન્દિયકમ્મસ્સ કરણવિધાનં. ન વન્દિતબ્બોતિ, ઇમિના વન્દન્તિયા દુક્કટન્તિ દસ્સેતીતિ દટ્ઠબ્બં. સઙ્ઘેન કતં કતિકં ઞત્વા મદ્દનં વિય હિ સઙ્ઘસમ્મુતિં અનાદરેન અતિક્કમન્તસ્સ આપત્તિ એવ હોતિ.

૨૫૫. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સપિ પનેતં લબ્ભતિયેવાતિ અવન્દિયકમ્મસ્સ ઉપલક્ખણમત્તેન ગહિતત્તા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સપિ કમ્મલક્ખણં લબ્ભતિ એવ. સલાકદાનટ્ઠાનં સલાકગ્ગં નામ, યાગુભત્તાનં ભાજનટ્ઠાનાનિ યાગગ્ગભત્તગ્ગાનિ નામ. એતેસુપિ હિ ઠાનેસુ સબ્બો સઙ્ઘો ઉપોસથે વિય સન્નિપતિતો, કમ્મઞ્ચ વગ્ગકમ્મં ન હોતિ, ‘‘મયમેતં ન જાનિમ્હા’’તિ પચ્છા ખીયન્તાપિ ન હોન્તિ, ખણ્ડસીમાય પન કતે ખીયન્તિ. સઙ્ઘિકપચ્ચયઞ્હિ અચ્છિન્નચીવરાદીનં દાતું અપલોકેન્તેહિ ઉપચારસીમટ્ઠાનં સબ્બેસં અનુમતિં ગહેત્વાવ કાતબ્બં. યો પન વિસભાગપુગ્ગલો ધમ્મિકં અપલોકનં પટિબાહતિ, તં ઉપાયેન બહિઉપચારસીમગતં વા કત્વા ખણ્ડસીમં વા પવિસિત્વા કાતું વટ્ટતિ. યં સન્ધાય ‘‘અપલોકનકમ્મં કરોતી’’તિ સામઞ્ઞતો દસ્સેતિ, તં અપલોકનકમ્મં સરૂપતો દસ્સેતું આહ ‘‘અચ્છિન્નચીવરં’’ઇચ્ચાદિ. યદિ અપલોકેત્વાવ ચીવરં દાતબ્બં, કિં પન અપ્પમત્તકવિસ્સજ્જકસમ્મુતિયાતિ આહ ‘‘અપ્પમત્તકવિસ્સજ્જકેન પના’’તિઆદિ. નાળિ વા ઉપડ્ઢનાળિ વાતિ દિવસે દિવસે અપલોકેત્વા દાતબ્બસ્સ પમાણદસ્સનં. તેન યાપનમત્તમેવ અપલોકેતબ્બં, ન અધિકન્તિ દસ્સેતિ. એકદિવસંયેવ વાતિઆદિ દસવીસતિદિવસાનં એકસ્મિં દિવસેયેવ દાતબ્બપરિચ્છેદદસ્સનં. તેન ‘‘યાવજીવ’’ન્તિ વા ‘‘યાવરોગા વુટ્ઠહતી’’તિ વા એવં અપલોકેતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ઇણપલિબોધન્તિ ઇણવત્થું દાતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. તઞ્ચ ઇણાયિકેહિ પલિબુદ્ધસ્સ લજ્જીપેસલસ્સ સાસનુપકારકસ્સ પમાણયુત્તમેવ કપ્પિયભણ્ડં નિયમેત્વા ભિક્ખૂહિ અપલોકેત્વા દાતબ્બં, ન પન સહસ્સં વા સતસહસ્સં વા મહાઇણં. તાદિસઞ્હિ ભિક્ખાચરિયવત્તેન સબ્બેહિ ભિક્ખૂહિ તાદિસસ્સ ભિક્ખુનો પરિયેસિત્વા દાતબ્બં.

‘‘છત્તં વા વેદિકં વાતિ એત્થ વેદિકાતિ ચેતિયસ્સ ઉપરિ ચતુરસ્સચયો વુચ્ચતિ. છત્તન્તિ તતો ઉદ્ધં વલયાનિ દસ્સેત્વા કતો અગ્ગચયો વુચ્ચતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પરિવાર ૩.૪૯૫-૪૯૬) વુત્તં. ચેતિયસ્સ ઉપનિક્ખેપતોતિ ચેતિયસ્સ પટિજગ્ગનત્થાય વડ્ઢિયા પયોજેત્વા કપ્પિયકારકેહિ ઠપિતવત્થુતો. સઙ્ઘિકેનપીતિ ન કેવલઞ્ચ તત્રુપ્પાદતો પચ્ચયદાયકેહિ ચતુપચ્ચયત્થાય સઙ્ઘસ્સ દિન્નવત્થુનાપીતિ અત્થો. સઙ્ઘભત્તં કાતું ન વટ્ટતીતિ મહાદાનં દદન્તેહિપિ કરિયમાનં સઙ્ઘભત્તં વિય કારેતું ન વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘યથાસુખં પરિભુઞ્જિતું રુચ્ચતી’’તિ વુત્તત્તા અત્તનો અત્તનો પરિભોગપહોનકં અપ્પં વા બહું વા ગહેતબ્બં, અધિકં પન ગહેતું ન લભતિ.

ઉપોસથદિવસેતિ નિદસ્સનમત્તં, યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ દિવસેપિ કતં સુકતમેવ હોતિ. કરોન્તેન ‘‘યં ઇમસ્મિં વિહારે અન્તોસીમાય સઙ્ઘસન્તકં…પે… યથાસુખં પરિભુઞ્જિતું મય્હં રુચ્ચતી’’તિ એવં કતિકા કાતબ્બા. તથા દ્વીહિ તીહિપિ ‘‘આયસ્મન્તાનં રુચ્ચતી’’તિ વચનમેવ હેત્થ વિસેસો. તેસમ્પીતિ રુક્ખાનં. સા એવ કતિકાતિ વિસું કતિકા ન કાતબ્બાતિ અત્થો.

તેસન્તિ રુક્ખાનં, સઙ્ઘો સામીતિ સમ્બન્ધો. પુરિમવિહારેતિ પુરિમે યથાસુખં પરિભોગત્થાય કતકતિકે વિહારે. પરિવેણાનિ કત્વા જગ્ગન્તીતિ યત્થ અરક્ખિયમાને ફલાફલાનિ રુક્ખા ચ વિનસ્સન્તિ, તાદિસં ઠાનં સન્ધાય વુત્તં, તત્થ સઙ્ઘસ્સ કતિકા ન પવત્તતીતિ અધિપ્પાયો. યેહિ પન રુક્ખબીજાનિ રોપેત્વા આદિતો પટ્ઠાય પટિજગ્ગિતા, તેપિ દસમભાગં દત્વા રોપકેહેવ પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ. તેહીતિ જગ્ગિતેહિ.

તત્થાતિ તસ્મિં વિહારે. મૂલેતિઆદિકાલે, પુબ્બેતિ અત્થો. દીઘા કતિકાતિ અપરિચ્છિન્નકાલા યથાસુખં પરિભોગત્થાય કતિકા. નિક્કુક્કુચ્ચેનાતિ ‘‘અભાજિતમિદ’’ન્તિ કુક્કુચ્ચં અકત્વાતિ અત્થો. ખીયનમત્તમેવ તન્તિ તેન ખીયનેન બહું ખાદન્તાનં દોસો નત્થિ અત્તનો પરિભોગપ્પમાણસ્સેવ ગહિતત્તા, ખીયન્તેપિ અત્તનો પહોનકં ગહેત્વા ખાદિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

ગણ્હથાતિ ન વત્તબ્બાતિ તથા વુત્તે તેનેવ ભિક્ખુના દિન્નં વિય મઞ્ઞેય્યું. તં નિસ્સાય મિચ્છાજીવસમ્ભવો હોતીતિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘અનુવિચરિત્વા’’તિઆદિ. ઉપડ્ઢભાગોતિ એકસ્સ ભિક્ખુનો પટિવીસતો ઉપડ્ઢભાગો, દેન્તેન ચ ‘‘એત્તકં દાતું સઙ્ઘો અનુઞ્ઞાસી’’તિ એવં અત્તાનં પરિમોચેત્વા યથા તે સઙ્ઘે એવ પસીદન્તિ, એવં વત્વા દાતબ્બં. અપચ્ચાસીસન્તેનાતિ ગિલાનગમિકિસ્સરાદીનં અનુઞ્ઞાતપુગ્ગલાનમ્પિ અત્તનો સન્તકં દેન્તેન અપચ્ચાસીસન્તેનેવ દાતબ્બં. અનનુઞ્ઞાતપુગ્ગલાનં પન અપચ્ચાસીસન્તેનપિ દાતું ન વટ્ટતીતિ. સઙ્ઘિકમેવ યથાકતિકાય દાપેતબ્બં. અત્તનો સન્તકમ્પિ પચ્ચયદાયકાદયો સયમેવ વિસ્સાસેન ગણ્હન્તિ, ન વારેતબ્બા, ‘‘લદ્ધકપ્પિય’’ન્તિ તુણ્હી ભવિતબ્બં. પુબ્બે વુત્તમેવાતિ ‘‘કુદ્ધો હિ સો રુક્ખેપિ છિન્દેય્યા’’તિઆદિના તુણ્હીભાવે કારણં પુબ્બે વુત્તમેવ, તેહિ કતઅનત્થાભાવેપિ કારુઞ્ઞેન તુણ્હી ભવિતું વટ્ટતિ, ‘‘ગણ્હથા’’તિઆદિ પન વત્તું ન વટ્ટતિ.

ગરુભણ્ડત્તા…પે… ન દાતબ્બન્તિ જીવરુક્ખાનં આરામટ્ઠાનિયત્તા દારૂનઞ્ચ ગેહસમ્ભારાનુપગતત્તા ‘‘સબ્બં ત્વમેવ ગણ્હાતિ દાતું ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. અકતાવાસં વા કત્વાતિ પુબ્બે અવિજ્જમાનં સેનાસનં કત્વા. જગ્ગિતકાલેતિ ફલવારે સમ્પત્તે. જગ્ગનકાલેતિ જગ્ગિતું આરદ્ધકાલે.

૨૫૬. ઞત્તિકમ્મટ્ઠાનભેદેતિ ઞત્તિકમ્મસ્સ ઠાનભેદે.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

કમ્માકમ્મવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

તેત્તિંસતિમો પરિચ્છેદો.

૩૪. પકિણ્ણકવિનિચ્છયકથા

એવં કમ્માકમ્મવિનિચ્છયકથં કથેત્વા ઇદાનિ પકિણ્ણકવિનિચ્છયકથં કથેતું ‘‘ઇદાનિ પકિણ્ણકકથા વેદિતબ્બા’’તિઆદિમાહ. તત્થ પકારેન કિણ્ણાતિ પકિણ્ણા, દિવાસેય્યાતિ કથા વિય વિસું વિસું અપ્પવત્તિત્વા એકસ્મિંયેવ પરિચ્છેદે કરણવસેન પવત્તા ગણભોજનકથાદયો. પકિણ્ણકા સકત્થે ક-પચ્ચયવસેન.

તત્રાયં પકિણ્ણકમાતિકા –

ગણભોજનકથા ચ, પરમ્પરા ચ ભોજના;

અનાપુચ્છા પંસુકૂલં, તતો અચ્છિન્નચીવરં.

પટિભાનચિત્તં વિપ્પ-કતભોજનમેવ ચ;

ઉદ્દિસન્તુદ્દિસાપેન્તા, તિવસ્સન્તરિકા તથા.

દીઘાસનં ગિલાનુપ-ટ્ઠાનં મરણવણ્ણકં;

અત્તપાતનમપ્પચ્ચ-વેક્ખિત્વા નિસિન્નં તથા.

દવાય સિલાવિજ્ઝનં, દાયાળિમ્પનકં તથા;

મિચ્છાદિટ્ઠિકુલાભતં, ગોપકદાનમેવ ચ.

ધમ્મિકાયાચના ચેવ, ઉચ્ચારાદીન છડ્ડનં;

ન્હાને રુક્ખઘંસનાનિ, વલિકાદીન ધારણં.

દીઘકેસા આદાસાદિ, નચ્ચાદ્યઙ્ગચ્છેદાદિ ચ;

પત્તો સબ્બપંસુકૂલં, પરિસ્સવન નગ્ગિયં.

ગન્ધપુપ્ફં આસિત્તકં, મળોરિકેકભાજનં;

ચેલપતિ પાદઘંસી, બીજની છત્તમેવ ચ.

નખાલોમા કાયબન્ધા, નિવાસનપારુપના;

કાજ દન્તકટ્ઠઞ્ચેવ, રુક્ખારોહનકમ્પિ ચ.

છન્દારોપા લોકાયતા, ખિપિતં લસુણં તથા;

ન અક્કમિતબ્બાદીનિ, અવન્દિયા ચ વન્દિયા.

વન્દનાકારકથા ચ, આસન્દાદિકથાપિ ચ;

ઉચ્ચાસનમહાસનં, પાસાદપરિભોગકં.

ઉપાહનં યાનઞ્ચેવ, ચીવરં છિન્નચીવરં;

અકપ્પિયચીવરઞ્ચ, ચીવરસ્સ વિચારણા.

દણ્ડકથિનકઞ્ચેવ, ગહપતિચીવરં તથા;

છચીવરં રજનાદિ, અતિરેકઞ્ચ ચીવરં.

અટ્ઠવરં નિસીદનં, અધમ્મકમ્મમેવ ચ;

ઓકાસો સદ્ધાદેય્યો ચ, સન્તરુત્તરકોપિ ચ.

ચીવરનિક્ખેપો ચેવ, સત્થવત્થિકમ્મં તથા;

નહાપિતો દસભાગો, પાથેય્યં પદેસોપિ ચ.

સંસટ્ઠં પઞ્ચભેસજ્જં, દુતિયં વસા મૂલકં;

પિટ્ઠં કસાવ પણ્ણઞ્ચ, ફલઞ્ચ જતુ લોણકં.

ચુણ્ણં અમનુસ્સાબાધં, અઞ્જનં નત્થુમેવ ચ;

ધૂમનેત્તં તેલપાકં, સેદં લોહિતમોચનં.

પાદબ્ભઞ્જં ગણ્ડાબાધો, વિસઞ્ચ ઘરદિન્નકો;

દુટ્ઠગહણિકો પણ્ડુ-રોગો છવિદોસોપિ ચ.

અભિસન્નદોસકાયો, લોણસુવીરકો તથા;

અન્તોવુત્થાદિકથા ચ, ઉગ્ગહિતપટિગ્ગહો.

તતો નિહતકથા ચ, પુરેભત્તપટિગ્ગહો;

વનટ્ઠં પોક્ખરટ્ઠઞ્ચ, તથા અકતકપ્પતં.

યાગુકથા ગુળકથા, મહાપદેસમેવ ચ;

આનિસંસકથા ચેતિ, પકિણ્ણકમ્હિ આગતા.

ગણભોજનકથા

૧. તત્થ ગણિતબ્બો સઙ્ખ્યાતબ્બોતિ ગણો, યો કોચિ સમૂહો, ઇધ પન ચતુવગ્ગાદિગણો અધિપ્પેતો. ભુઞ્જતે ભોજનં, બ્યવહરણભાવસઙ્ખાતા ભોજનકિરિયા, ગણસ્સ ભોજનં ગણભોજનં, તસ્મિં. ગણભોજને પાચિત્તિયં હોતીતિ એત્થ જનકહેતુમ્હિ ભુમ્મવચનં. અઞ્ઞત્ર સમયાતિ ગિલાનાદિસત્તવિધં સમયં ઠપેત્વા. ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વિઞ્ઞત્તિં કત્વા ભુઞ્જનવત્થુસ્મિં પઞ્ઞત્તત્તા વિઞ્ઞત્તિતો ગણભોજનં વત્થુવસેનેવ પાકટન્તિ તં અવત્વા ‘‘ગણભોજનં નામ યત્થ…પે… નિમન્તિતા ભુઞ્જન્તી’’તિ નિમન્તનવસેનેવસ્સ પદભાજને ગણભોજનં વુત્તં. કિઞ્ચિ પન સિક્ખાપદં વત્થુઅનુરૂપમ્પિ સિયાતિ ‘‘પદભાજને વુત્તનયેનેવ ગણભોજનં હોતી’’તિ કેસઞ્ચિ આસઙ્કા ભવેય્યાતિ તન્નિવત્તનત્થં ‘‘ગણભોજનં દ્વીહિ આકારેહિ પસવતી’’તિ વુત્તં. એકતો ગણ્હન્તીતિ એત્થ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દ્વાદસહત્થં અમુઞ્ચિત્વા ઠિતા એકતો ગણ્હન્તિ નામાતિ ગહેતબ્બં. ‘‘અમ્હાકં ચતુન્નમ્પિ ભત્તં દેહી’તિ વા વિઞ્ઞાપેય્યુ’’ન્તિ વચનતો, હેટ્ઠા ‘‘ત્વં એકસ્સ ભિક્ખુનો ભત્તં દેહિ, ત્વં દ્વિન્નન્તિ એવં વિઞ્ઞાપેત્વા’’તિ વચનતો ચ અત્તનો અત્થાય અઞ્ઞેન વિઞ્ઞત્તમ્પિ સાદિયન્તસ્સ ગણભોજનં હોતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. એવં વિઞ્ઞત્તિતો પસવતીતિ એત્થ વિઞ્ઞત્તિયા સતિ ગણન્તસ્સ એકતો હુત્વા ગહણે ઇમિના સિક્ખાપદેન આપત્તિ, વિસું ગહણે પણીતભોજનસૂપોદનવિઞ્ઞત્તીહિ આપત્તિ વેદિતબ્બા.

પઞ્ચન્નં ભોજનાનં નામં ગહેત્વાતિ એત્થ ‘‘ભોજનં ગણ્હથાતિ વુત્તેપિ ગણભોજનં હોતિયેવા’’તિ વદન્તિ. ‘‘હેટ્ઠા અદ્ધાનગમનવત્થુસ્મિં, નાવાભિરુહનવત્થુસ્મિઞ્ચ ‘ઇધેવ, ભન્તે, ભુઞ્જથા’તિ વુત્તે યસ્મા કુક્કુચ્ચાયન્તા ન પટિગ્ગણ્હિંસુ, તસ્મા ‘ભુઞ્જથા’તિ વુત્તેપિ ગણભોજનં હોતિયેવા’’તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ‘‘પઞ્ચન્નં ભોજનાનં નામં ગહેત્વા નિમન્તેતી’’તિ વુત્તત્તા પન ‘‘ઓદનં ભુઞ્જથા’’તિ વા ‘‘ભત્તં ભુઞ્જથા’’તિ વા ભોજનનામં ગહેત્વાવ વુત્તે ગણભોજનં હોતિ, ન અઞ્ઞથા. ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, ભુઞ્જથા’’તિ એત્થાપિ ‘‘ઓદન’’ન્તિ વા ‘‘ભત્ત’’ન્તિ વા વત્વાવ તે એવં નિમન્તેસુન્તિ ગહેતબ્બં. ગણવસેન વા નિમન્તિતત્તા તે ભિક્ખૂ અપકતઞ્ઞુતાય કુક્કુચ્ચાયન્તા ન પટિગ્ગણ્હિંસૂતિ અયં અમ્હાકં ખન્તિ, વીમંસિત્વા યુત્તતરં ગહેતબ્બં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૧૭-૨૧૮) પન ‘‘યેન કેનચિ વેવચનેનાતિ વુત્તત્તા ‘ભોજનં ગણ્હથા’તિઆદિસામઞ્ઞનામેનપિ ગણભોજનં હોતિ. યં પન પાળિયં અદ્ધાનગમનાદિવત્થૂસુ ‘ઇધેવ ભુઞ્જથા’તિ વુત્તવચનસ્સ કુક્કુચ્ચાયનં, તમ્પિ ઓદનાદિનામં ગહેત્વા વુત્તત્તા એવ કતન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

કુરુન્દીવચને વિચારેતીતિ પઞ્ચખણ્ડાદિવસેન સંવિદહતિ. ઘટ્ટેતીતિ અનુવાતં છિન્દિત્વા હત્થેન, દણ્ડકેન વા ઘટ્ટેતિ. સુત્તં કરોતીતિ સુત્તં વટ્ટેતિ. વલેતીતિ દણ્ડકે વા હત્થે વા આવટ્ટેતિ. ‘‘અભિનવસ્સેવ ચીવરસ્સ કરણં ઇધ ચીવરકમ્મં નામ, પુરાણચીવરે સૂચિકમ્મં ચીવરકમ્મં નામ ન હોતી’’તિ વદન્તિ. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૧૭-૨૧૮) પન ‘‘આગન્તુકપટ્ટન્તિ અચ્છિન્દિત્વા અન્વાધિં આરોપેત્વા કરણચીવરં સન્ધાય વુત્તં. ઠપેતીતિ એકં અન્તં ચીવરે બન્ધનવસેન ઠપેતિ. પચ્ચાગતં સિબ્બતીતિ તસ્સેવ દુતિયઅન્તં પરિવત્તિત્વા આહતં સિબ્બતિ. આગન્તુકપટ્ટં બન્ધતીતિ ચીવરેન લગ્ગં કરોન્તો પુનપ્પુનં તત્થ તત્થ સુત્તેન બન્ધતિ. ઘટ્ટેતીતિ પમાણેન ગહેત્વા દણ્ડાદીહિ ઘટ્ટેતિ. સુત્તં કરોતીતિ સુત્તં તિગુણાદિભાવેન વટ્ટેતિ. વલેતીતિ અનેકગુણસુત્તં હત્થેન વા ચક્કદણ્ડેન વા વટ્ટેતિ એકત્તં કરોતિ. પરિવત્તનં કરોતીતિ પરિવત્તનદણ્ડયન્તકં કરોતિ. યસ્મિં સુત્તગુળં પવેસેત્વા વેળુનાળિકાદીસુ ઠપેત્વા પરિબ્ભમાપેત્વા સુત્તકોટિતો પટ્ઠાય આકડ્ઢન્તી’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પાચિત્તિય ૨૦૯-૨૧૮) ન ‘‘આગન્તુકપટ્ટં મોઘસુત્તેન સિબ્બિત્વા ઠપેન્તિ. તત્થ અનુવાતે યથા એકતલં હોતિ, તથા હત્થેહિ ઘટ્ટેતિ. વલેતીતિ આવટ્ટેતિ. પરિવત્તનન્તિ સુત્તં ગણ્હન્તાનં સુખગ્ગહણત્થં સુત્તપરિવત્તનં કરોતિ, પટ્ટં સિબ્બન્તાનં સુખસિબ્બનત્થં પટ્ટપરિવત્તનઞ્ચ, નવચીવરકારકો ઇધાધિપ્પેતો, ન ઇતરો’’તિ વુત્તં.

અનિમન્તિતચતુત્થન્તિ અનિમન્તિતો ચતુત્થો યસ્સ ભિક્ખુચતુક્કસ્સ, તં અનિમન્તિતચતુત્થં. એવં સેસેસુપિ. તેનાહ ‘‘પઞ્ચન્નં ચતુક્કાન’’ન્તિ, ‘‘ચતુત્થે આગતે ન યાપેન્તીતિ વચનતો સચે અઞ્ઞો કોચિ આગચ્છન્તો નત્થિ, ચત્તારોયેવ ચ તત્થ નિસિન્ના યાપેતું ન સક્કોન્તિ, ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. ગણભોજનાપત્તિજનકનિમન્તનભાવતો ‘‘અકપ્પિયનિમન્તન’’ન્તિ વુત્તં. સમ્પવેસેત્વાતિ નિસીદાપેત્વા. ગણો ભિજ્જતીતિ ગણો આપત્તિં ન આપજ્જતીતિ અધિપ્પાયો. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૨૦) પન ‘‘સમ્પવેસેત્વાતિ તેહિ યોજેત્વા. ગણો ભિજ્જતીતિ નિમન્તિતસઙ્ઘો ન હોતીતિ અત્થો’’તિ વુત્તં.

‘‘યત્થ ચત્તારો ભિક્ખૂ…પે… ભુઞ્જન્તી’’તિ ઇમાય પાળિયા સંસન્દનતો ‘‘ઇતરેસં પન ગણપૂરકો હોતી’’તિ વુત્તં. અવિસેસેનાતિ ‘‘ગિલાનો વા ચીવરકારકો વા’’તિ અવિસેસેત્વા સબ્બસાધારણવચનેન. તસ્માતિ અવિસેસિતત્તા.

અધિવાસેત્વા ગતેસૂતિ એત્થ અકપ્પિયનિમન્તનાધિવાસનક્ખણે પુબ્બપયોગે દુક્કટમ્પિ નત્થિ, વિઞ્ઞત્તિતો પસવને પન વિઞ્ઞત્તિક્ખણે ઇતરસિક્ખાપદેહિ દુક્કટં હોતીતિ ગહેતબ્બં. ભુત્વા ગતેસૂતિ એત્થ આગતેસુપિ ભોજનકિચ્ચે નિટ્ઠિતે ગણ્હિતું વટ્ટતિ. તાનિ ચ તેહિ એકતો ન ગહિતાનીતિ યેહિ ભોજનેહિ વિસઙ્કેતો નત્થિ, તાનિ ભોજનાનિ તેહિ ભિક્ખૂહિ એકતો ન ગહિતાનિ એકેન પચ્છા ગહિતત્તા. મહાથેરેતિ ભિક્ખૂ સન્ધાય વુત્તં. નિમન્તનં સાદિયથાતિ નિમન્તનભત્તં પટિગ્ગણ્હથ. યાનીતિ કુમ્માસાદીનિ તેહિ ભિક્ખૂહિ એકેન પચ્છા ગહિતત્તા એકતો ન ગહિતાનિ. ભત્તુદ્દેસકેન પણ્ડિતેન ભવિતબ્બં…પે… મોચેતબ્બાતિ એતેન ભત્તુદ્દેસકેન અકપ્પિયનિમન્તને સાદિતે સબ્બેસમ્પિ સાદિતં હોતિ, એકતો ગણ્હન્તાનં ગણભોજનાપત્તિ ચ હોતીતિ દસ્સેતિ. દૂતસ્સ દ્વારે આગન્ત્વા પુન ‘‘ભત્તં ગણ્હથા’’તિ વચનભયેન ‘‘ગામદ્વારે અટ્ઠત્વા’’તિ વુત્તં. તત્થ તત્થ ગન્ત્વાતિ અન્તરવીથિઆદીસુ તત્થ તત્થ ઠિતાનં સન્તિકં ગન્ત્વા. ભિક્ખૂનં અત્થાય ઘરદ્વારે ઠપેત્વા દીયમાનેપિ એસેવ નયો. નિવત્તથાતિ વુત્તે પન નિવત્તિતું વટ્ટતીતિ ‘‘નિવત્તથા’’તિ વિચ્છિન્દિત્વા પચ્છા ‘‘ભત્તં ગણ્હથા’’તિ વુત્તત્તા વટ્ટતિ.

પરમ્પરભોજનકથા

૨. પરમ્પરભોજનકથાયં પન પરસ્સ પરસ્સ ભોજનં પરમ્પરભોજનં. કિં તં? પઠમં નિમન્તિતભત્તં ઠપેત્વા અઞ્ઞસ્સ ભોજનકિરિયા. પરમ્પરભોજનં ગણભોજનં વિય વિઞ્ઞત્તિતો ચ નિમન્તનતો ચ ન પસવતીતિ આહ ‘‘પરમ્પરભોજનં પના’’તિઆદિ. પન-સદ્દો વિસેસત્થજોતકો. વિકપ્પનાવસેનેવ તં ભત્તં અસન્તં નામ હોતીતિ અનુપઞ્ઞત્તિવસેન વિકપ્પનં અટ્ઠપેત્વા યથાપઞ્ઞત્તસિક્ખાપદમેવ ઠપિતં. પરિવારે (પરિ. ૮૬) પન વિકપ્પનાયં અનુજાનનમ્પિ અનુપઞ્ઞત્તિસદિસન્તિ કત્વા ‘‘ચતસ્સો અનુપઞ્ઞત્તિયો’’તિ વુત્તં, મહાપચ્ચરિયાદીસુ વુત્તનયં પચ્છા વદન્તો પાળિયા સંસન્દનતો પરમ્મુખાવિકપ્પનમેવ પતિટ્ઠાપેતિ. કેચિ પન ‘‘તદા અત્તનો સન્તિકે ઠપેત્વા ભગવન્તં અઞ્ઞસ્સ અભાવતો થેરો સમ્મુખાવિકપ્પનં નાકાસિ, ભગવતા ચ વિસું સમ્મુખાવિકપ્પના ન વુત્તા, તથાપિ સમ્મુખાવિકપ્પનાપિ વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ. તેનેવ માતિકાટ્ઠકથાયમ્પિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પરમ્પરભોજનસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘યો ભિક્ખુ પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ અઞ્ઞતરસ્સ ‘મય્હં ભત્તપચ્ચાસં તુય્હં દમ્મી’તિ વા ‘વિકપ્પેમી’તિ વા એવં સમ્મુખા વા ‘ઇત્થન્નામસ્સ દમ્મી’તિ વા ‘વિકપ્પેમી’તિ વા એવં પરમ્મુખા વા પઠમનિમન્તનં અવિકપ્પેત્વા પચ્છા નિમન્તિતકુલે લદ્ધભિક્ખતો એકસિત્થમ્પિ અજ્ઝોહરતિ, પાચિત્તિય’’ન્તિ વુત્તં.

પઞ્ચહિ ભોજનેહિ નિમન્તિતસ્સ યેન યેન પઠમં નિમન્તિતો, તસ્સ તસ્સ ભોજનતો ઉપ્પટિપાટિયા અવિકપ્પેત્વા વા પરસ્સ પરસ્સ ભોજનં પરમ્પરભોજનન્તિ આહ ‘‘સચે પન મૂલનિમન્તનં હેટ્ઠા હોતિ, પચ્છિમં પચ્છિમં ઉપરિ, તં ઉપરિતો પટ્ઠાય ભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તી’’તિ. હત્થં અન્તો પવેસેત્વા સબ્બહેટ્ઠિમં ગણ્હન્તસ્સ મજ્ઝે ઠિતમ્પિ અન્તોહત્થગતં હોતીતિ આહ ‘‘હત્થં પન…પે… યથા યથા વા ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ. ખીરસ્સ રસસ્સ ચ ભત્તેન અમિસ્સં હુત્વા ઉપરિ ઠિતત્તા ‘‘ખીરં વા રસં વા પિવતો અનાપત્તી’’તિ વુત્તં.

‘‘મહાઉપાસકોતિ ગેહસ્સામિકો. મહાઅટ્ઠકથાયં ‘આપત્તી’તિ વચનેન કુરુન્દિયં ‘વટ્ટતી’તિ વચનં વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ. દ્વિન્નમ્પિ અધિપ્પાયો મહાપચ્ચરિયં વિભાવિતો’’તિ મહાગણ્ઠિપદે વુત્તં.

સબ્બે નિમન્તેન્તીતિ અકપ્પિયનિમન્તનવસેન નિમન્તેન્તિ. ‘‘પરમ્પરભોજનં નામ પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરેન ભોજનેન નિમન્તિતો, તં ઠપેત્વા અઞ્ઞં પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરં ભોજનં ભુઞ્જતિ, એતં પરમ્પરભોજનં નામા’’તિ વુત્તત્તા સતિપિ ભિક્ખાચરિયાય પઠમં લદ્ધભાવે ‘‘પિણ્ડાય ચરિત્વા લદ્ધં ભત્તં ભુઞ્જતિ, આપત્તી’’તિ વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૨૨૯) પન ‘‘ખીરં વા રસં વાતિ પઞ્ચભોજનામિસ્સં ભત્તતો ઉપરિ ઠિતં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્હિ અભોજનત્તા ઉપ્પટિપાટિયા પિવતોપિ અનાપત્તિ. તેનાહ ‘ભુઞ્જન્તેના’તિઆદી’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પાચિત્તિય ૨૨૯) પન ‘‘એત્થ ‘મહાઉપાસકો ભિક્ખૂ નિમન્તેતિ…પે… પચ્છા લદ્ધં ભત્તં ભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ. પિણ્ડાય ચરિત્વા લદ્ધભત્તં ભુઞ્જતિ, આપત્તી’તિ અટ્ઠકથાયં વચનતો, ‘કાલસ્સેવ પિણ્ડાય ચરિત્વા ભુઞ્જિમ્હા’તિ પાળિતો, ખન્ધકે ‘ન ચ, ભિક્ખવે, અઞ્ઞત્ર નિમન્તને અઞ્ઞસ્સ ભોજ્જયાગુ પરિભુઞ્જિતબ્બા, યો ભુઞ્જેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો’તિ વચનતો ચ નિમન્તેત્વા વા પવેદેતુ અનિમન્તેત્વા વા, પઠમગહિતનિમન્તિતસ્સ ભિક્ખુનો પઠમનિમન્તનભોજનતો અઞ્ઞં યં કિઞ્ચિ પરસન્તકં ભોજનં પરમ્પરભોજનાપત્તિં કરોતિ. અત્તનો સન્તકં, સઙ્ઘગણતો લદ્ધં વા અગહટ્ઠસન્તકં વટ્ટતિ, નિમન્તનતો પઠમં નિબદ્ધત્તા પન નિચ્ચભત્તાદિપરસન્તકમ્પિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં.

અનાપુચ્છાકથા

૩. અનાપુચ્છાકથાયં ‘‘પકતિવચનેનાતિ એત્થ યં દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે ઠિતેન સોતું સક્કા ભવેય્ય, તં પકતિવચનં નામ. આપુચ્છિતબ્બોતિ ‘અહં ઇત્થન્નામસ્સ ઘરં ગચ્છામી’તિ વા ‘ચારિત્તકં આપજ્જામી’તિ વા ઈદિસેન વચનેન આપુચ્છિતબ્બો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરેન નિમન્તનસાદિયનં, સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છા, ભત્તિયઘરતો અઞ્ઞઘરપ્પવેસનં, મજ્ઝન્હિકાનતિક્કમો, સમયસ્સ વા આપદાનં વા અભાવોતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાની’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૨૯૮) એત્તકમેવ વુત્તં, વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પચિત્તિય ૨.૨૯૮) પન ‘‘પરિયેસિત્વા આરોચનકિચ્ચં નત્થીતિ વુત્તત્તા યો અપરિયેસિતબ્બો ઉપસઙ્કમિતું યુત્તટ્ઠાને દિસ્સતિ, સો સચેપિ પકતિવચનસ્સ સવનૂપચારં અતિક્કમ્મ ઠિતો, ઉપસઙ્કમિત્વા આપુચ્છિતબ્બો. તેનાહ ‘અપિચ…પે… યં પસ્સતિ, સો આપુચ્છિતબ્બો’તિઆદિ. અનાપત્તિવારે ચેત્થ અન્તરારામાદીનઞ્ઞેવ વુત્તત્તા વિહારતો ગામવીથિં અનુઞ્ઞાતકારણં વિના અતિક્કમન્તસ્સાપિ આપત્તિ હોતિ, ન પન ઘરૂપચારં અતિક્કમન્તસ્સેવ. યં પન પાળિયં ‘અઞ્ઞસ્સ ઘરૂપચારં ઓક્કમન્તસ્સ…પે… પઠમપાદં ઉમ્મારં અતિક્કામેતી’તિઆદિ વુત્તં, તં ગામે પવિટ્ઠં સન્ધાય વુત્તં, તથાપિ અઞ્ઞસ્સ ઘરૂપચારં અનોક્કમિત્વા વીથિમજ્ઝેનેવ ગન્ત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતઘરદ્વારાભિમુખે ઠત્વા મનુસ્સે ઓલોકેત્વા ગચ્છન્તસ્સપિ પાચિત્તિયમેવ. તત્થ કેચિ ‘વીથિયં અતિક્કમન્તસ્સ ઘરૂપચારગણનાય આપત્તિયો’તિ વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘યાનિ કુલાનિ ઉદ્દિસ્સ ગતો, તેસં ગણનાયા’તિ. પઞ્ચન્નં ભોજનાનં અઞ્ઞતરેન નિમન્તનસાદિયનં, સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છના, ભત્તિયઘરતો અઞ્ઞઘરૂપસઙ્કમનં, મજ્ઝન્હિકાનતિક્કમો, સમયાપદાનં અભાવોતિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાની’’તિ. વિકાલગામપ્પવેસનેપિ ‘‘અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ ઉપચારો અદિન્નાદાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો’’તિ ઇમિના દુતિયલેડ્ડુપાતો ઇધ ઉપચારોતિ દસ્સેતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. સન્તં ભિક્ખું અનાપુચ્છના, અનુઞ્ઞાતકારણાભાવો, વિકાલે ગામપ્પવેસનન્તિ ઇમાનિ પનેત્થ તીણિ અઙ્ગાનિ.

પંસુકૂલકથા

૪. પંસુકૂલકથાયં અભિન્ને સરીરેતિ અબ્ભુણ્હે અલ્લસરીરે. ‘‘અબ્ભુણ્હે’’તિ ઇમિનાપિ વુત્તમેવ પરિયાયભેદમન્તરેન વિભાવેતું ‘‘અલ્લસરીરે’’તિ વુત્તં.

વિસભાગસરીરેતિ ઇત્થિસરીરે. વિસભાગસરીરત્તા અચ્ચાસન્નેન ન ભવિતબ્બન્તિ આહ ‘‘સીસે વા’’તિઆદિ. વટ્ટતીતિ વિસભાગસરીરેપિ અત્તનાવ વુત્તવિધિં કાતું સાટકઞ્ચ ગહેતું વટ્ટતિ. કેચિ પન ‘‘કિઞ્ચાપિ ઇમિના સિક્ખાપદેન અનાપત્તિ, ઇત્થિરૂપં પન આમસન્તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તિ. ‘‘યથાકમ્મં ગતોતિ તતો પેતત્તભાવતો મતભાવં દસ્સેતિ. અબ્ભુણ્હેતિ આસન્નમરણતાય સરીરસ્સ ઉણ્હસમઙ્ગિતં દસ્સેતિ, તેનેવાહ ‘અલ્લસરીરે’તિ. કુણપસભાવં ઉપગતમ્પિ ભિન્નમેવ અલ્લભાવતો ભિન્નત્તા. વિસભાગસરીરેતિ ઇત્થિસરીરે. ‘સીસે વા’તિઆદિ અધક્ખકે ઉબ્ભજાણુમણ્ડલે પદેસે ચિત્તવિકારપ્પત્તિં સન્ધાય વુત્તં, યત્થ કત્થચિ અનામસન્તેન કતં સુકતમેવ. મતસરીરમ્પિ હિ યેન કેનચિ આકારેન સઞ્ચિચ્ચ ફુસન્તસ્સ અનામાસદુક્કટમેવાતિ વદન્તિ, તં યુત્તમેવ. ન હિ અપારાજિકવત્થુકેપિ ચિત્તાદિઇત્થિરૂપે ભવન્તં દુક્કટં પારાજિકવત્થુભૂતે મતિત્થિસરીરે નિવત્તતી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૩૫) વુત્ત.

ઇમસ્મિં ઠાને આચરિયેન અવુત્તાપિ પંસુકૂલકથા પંસુકૂલસામઞ્ઞેન વેદિતબ્બા. સા હિ ચીવરક્ખન્ધકે (મહાવ. ૩૪૦) એવં આગતા ‘‘તેન ખો પન સમયેન યે તે ભિક્ખૂ ગહપતિચીવરં સાદિયન્તિ, તે કુક્કુચ્ચાયન્તા પંસુકૂલં ન સાદિયન્તિ ‘એકંયેવ ભગવતા ચીવરં અનુઞ્ઞાતં, ન દ્વે’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગહપતિચીવરં સાદિયન્તેન પંસુકૂલમ્પિ સાદિયિતું, તદુભયેનપાહં, ભિક્ખવે, સન્તુટ્ઠિં વણ્ણેમી’’તિ. તત્થ ‘‘એકંયેવ ભગવતા ચીવરં અનુઞ્ઞાતં, ન દ્વેતિ તે ‘કિર ઇતરીતરેન ચીવરેના’તિ એતસ્સ ‘ગહપતિકેન વા પંસુકૂલેન વા’તિ એવં અત્થં સલ્લક્ખિંસુ. તત્થ પન ઇતરીતરેનપીતિ અપ્પગ્ઘેનપિ મહગ્ઘેનપિ યેન કેનચીતિ અત્થો’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તો, તસ્મા ધુતઙ્ગં અસમાદિયિત્વા વિનયપંસુકૂલમત્તસાદિયકેન ભિક્ખુના ગહપતિચીવરમ્પિ સાદિતબ્બં હોતિ, પંસુકૂલધુતઙ્ગધરસ્સ પન ગહપતિચીવરં ન વટ્ટતિ ‘‘ગહપતિચીવરં પટિક્ખિપામિ, પંસુકૂલિકઙ્ગં સમાદિયામી’’તિ સમાદાનતોતિ દટ્ઠબ્બં.

તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ કોસલેસુ જનપદેસુ અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના હોન્તિ. એકચ્ચે ભિક્ખૂ સુસાનં ઓક્કમિંસુ પંસુકૂલાય, એકચ્ચે ભિક્ખૂ નાગમેસું. યે તે ભિક્ખૂ સુસાનં ઓક્કમિંસુ પંસુકૂલાય, તે પંસુકૂલાનિ લભિંસુ. યે તે ભિક્ખૂ નાગમેસું, તે એવમાહંસુ ‘‘અમ્હાકમ્પિ, આવુસો, ભાગં દેથા’’તિ. તે એવમાહંસુ ‘‘ન મયં, આવુસો, તુમ્હાકં ભાગં દસ્સામ, કિસ્સ તુમ્હે નાગમિત્થા’’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, નાગમેન્તાનં નાકામા ભાગં દાતુન્તિ. તત્થ નાગમેસુન્તિ યાવ તે સુસાનતો આગચ્છન્તિ, તાવ તે ન અચ્છિંસુ, પક્કમિંસુયેવ. નાકામા ભાગં દાતુન્તિ ન અનિચ્છાય દાતું. યદિ પન ઇચ્છન્તિ, દાતબ્બો.

તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ કોસલેસુ જનપદેસુ અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના હોન્તિ. એકચ્ચે ભિક્ખૂ સુસાનં ઓક્કમિંસુ પંસુકૂલાય, એકચ્ચે ભિક્ખૂ આગમેસું. યે તે ભિક્ખૂ સુસાનં ઓક્કમિંસુ પંસુકૂલાય, તે પંસુકૂલાનિ લભિંસુ. યે તે ભિક્ખૂ આગમેસું, તે એવમાહંસુ ‘‘અમ્હાકમ્પિ, આવુસા,એ ભાગં દેથા’’તિ. તે એવમાહંસુ ‘‘ન મયં, આવુસો, તુમ્હાકં ભાગં દસ્સામ, કિસ્સ તુમ્હે ન ઓક્કમિત્થા’’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આગમેન્તાનં અકામા ભાગં દાતુન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ કોસલેસુ જનપદેસુ અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના હોન્તિ. એકચ્ચે ભિક્ખૂ પઠમં સુસાનં ઓક્કમિંસુ પંસુકૂલાય, એકચ્ચે ભિક્ખૂ પચ્છા ઓક્કમિંસુ. યે તે ભિક્ખૂ પઠમં સુસાનં ઓક્કમિંસુ પંસુકૂલાય, તે પંસુકૂલાનિ લભિંસુ. યે તે ભિક્ખૂ પચ્છા ઓક્કમિંસુ, તે ન લભિંસુ. તે એવમાહંસુ ‘‘અમ્હાકમ્પિ, આવુસો, ભાગં દેથા’’તિ. તે એવમાહંસુ ‘‘ન મયં, આવુસો, તુમ્હાકં ભાગં દસ્સામ, કિસ્સ તુમ્હે પચ્છા ઓક્કમિત્થા’’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પચ્છા ઓક્કન્તાનં નાકામા ભાગં દાતુન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ કોસલેસુ જનપદેસુ અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના હોન્તિ. તે સદિસા સુસાનં ઓક્કમિંસુ પંસુકૂલાય. એકચ્ચે ભિક્ખૂ પંસુકૂલાનિ લભિંસુ, એકચ્ચે ભિક્ખૂ ન લભિંસુ. યે તે ભિક્ખૂ ન લભિંસુ, તે એવમાહંસુ ‘‘અમ્હાકમ્પિ, આવુસો, ભાગં દેથા’’તિ. તે એવમાહંસુ ‘‘ન મયં, આવુસો, તુમ્હાકં ભાગં દસ્સામ, કિસ્સ તુમ્હે ન લભિત્થા’’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સદિસાનં ઓક્કન્તાનં અકામા ભાગં દાતુન્તિ.

તત્થ આગમેસુન્તિ ઉપચારે અચ્છિંસુ. તેનાહ ભગવા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આગમેન્તાનં અકામા ભાગં દાતુ’’ન્તિ. ઉપચારેતિ સુસાનસ્સ આસન્નપ્પદેસે. યદિ પન મનુસ્સા ‘‘ઇધાગતા એવ ગણ્હન્તૂ’’તિ દેન્તિ, સઞ્ઞાણં વા કત્વા ગચ્છન્તિ ‘‘સમ્પત્તા ગણ્હન્તૂ’’તિ. સમ્પત્તાનં સબ્બેસમ્પિ પાપુણાતિ. સચે છડ્ડેત્વા ગતા, યેન ગહિતં, સો એવ સામી. સદિસા સુસાનં ઓક્કમિંસૂતિ સબ્બે સમં ઓક્કમિંસુ, એકદિસાય વા ઓક્કમિંસૂતિપિ અત્થો.

તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ કોસલેસુ જનપદેસુ અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના હોન્તિ. તે કતિકં કત્વા સુસાનં ઓક્કમિંસુ પંસુકૂલાય. એકચ્ચે ભિક્ખૂ પંસુકૂલાનિ લભિંસુ, એકચ્ચે ભિક્ખૂ ન લભિંસુ. યે તે ભિક્ખૂ ન લભિંસુ, તે એવમાહંસુ ‘‘અમ્હાકમ્પિ, આવુસો, ભાગં દેથા’’તિ. તે એવમાહંસુ ‘‘ન મયં, આવુસો, તુમ્હાકં ભાગં દસ્સામ, કિસ્સ તુમ્હે ન લભિત્થા’’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કતિકં કત્વા ઓક્કન્તાનં અકામા ભાગં દાતુન્તિ. તત્થ તે કતિકં કત્વાતિ ‘‘લદ્ધં પંસુકૂલં સબ્બે ભાજેત્વા ગણ્હિસ્સામા’’તિ બહિમેવ કતિકં કત્વા. છડ્ડેત્વા ગતાતિ કિઞ્ચિ અવત્વાયેવ છડ્ડેત્વા ગતા. એતેન ‘‘ભિક્ખૂ ગણ્હન્તૂ’’તિ છડ્ડિતે એવ અકામા ભાગદાનં વિહિતં, કેવલં છડ્ડિતે પન કતિકાય અસતિ એકતો બહૂસુ પવિટ્ઠેસુ યેન ગહિતં, તેન અકામા ભાગો ન દાતબ્બોતિ દસ્સેતિ. સમાના દિસા પુરત્થિમાદિભેદા એતેસન્તિ સદિસાતિ આહ ‘‘એકદિસાય વા ઓક્કમિંસૂ’’તિ.

અચ્છિન્નચીવરકથા

૫. અચ્છિન્નચીવરકથાયં અનુપુબ્બકથાતિ અનુપુબ્બેન વિનિચ્છયકથા. સેસપરિક્ખારાનં સદ્ધિવિહારિકેહિ ગહિતત્તા નિવાસનપારુપનમેવ અવસિટ્ઠન્તિ આહ ‘‘નિવાસનપારુપનમત્તંયેવ હરિત્વા’’તિ. સદ્ધિવિહારિકાનં તાવ આગમનસ્સ વા અનાગમનસ્સ વા અજાનનતાય વુત્તં ‘‘થેરેહિ નેવ તાવ…પે… ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ. પરેસમ્પિ અત્થાય લભન્તીતિ અત્તનો ચીવરં દદમાના સયં સાખાભઙ્ગેન પટિચ્છાદેન્તીતિ તેસં અત્થાયપિ ભઞ્જિતું લભન્તિ. ‘‘તિણેન વા પણ્ણેન વા પટિચ્છાદેત્વા આગન્તબ્બ’’ન્તિ વચનતો ઈદિસેસુ ભૂતગામપાતબ્યતાપિ અનુઞ્ઞાતાયેવ હોતીતિ આહ ‘‘નેવ ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિયં હોતી’’તિ. ન તેસં ધારણે દુક્કટન્તિ તેસં તિત્થિયધજાનં ધારણેપિ દુક્કટં નત્થિ.

યાનિ ચ નેસં વત્થાનિ દેન્તીતિ સમ્બન્ધો. થેરાનં સયમેવ દિન્નત્તા વુત્તં ‘‘અચ્છિન્નચીવરટ્ઠાને ઠિતત્તા’’તિ. યદિ લદ્ધિં ગણ્હાતિ, તિત્થિયપક્કન્તકો નામ હોતિ. તસ્મા વુત્તં ‘‘લદ્ધિં અગ્ગહેત્વા’’તિ. ‘‘નો ચે હોતિ, સઙ્ઘસ્સ વિહારચીવરં વા…પે… આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ ઇમિના અન્તરામગ્ગે પવિટ્ઠવિહારતો નિક્ખમિત્વા અઞ્ઞત્થ અત્તનો અભિરુચિતટ્ઠાનં ગચ્છન્તસ્સ દુક્કટં વુત્તં, ઇમિના ચ ‘‘યં આવાસં પઠમં ઉપગચ્છતી’’તિ વુત્તં અન્તરામગ્ગે ઠિતવિહારમ્પિ સચે નગ્ગો હુત્વા ગચ્છતિ, દુક્કટમેવાતિ વેદિતબ્બં. યદિ એવં તત્થ કસ્મા ન વુત્તન્તિ ચે? અનોકાસત્તા. તત્થ હિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અચ્છિન્નચીવરસ્સ વા…પે… ચીવરં વિઞ્ઞાપેતુ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધેન સઙ્ઘિકમ્પિ ચીવરં નિવાસેતું પારુપિતુઞ્ચ અનુજાનન્તો ‘‘યં આવાસં પઠમં…પે… ગહેત્વા પારુપિતુ’’ન્તિ આહ, તસ્મા તત્થ અનોકાસત્તા દુક્કટં ન વુત્તં.

વિહારચીવરન્તિ સેનાસનચીવરં. ચિમિલિકાહીતિ પટપિલોતિકાહિ. તસ્સ ઉપરીતિ ભૂમત્થરણસ્સ ઉપરિ. વિદેસગતેનાતિ અઞ્ઞં ચીવરં અલભિત્વા વિદેસગતેન. એકસ્મિં…પે… ઠપેતબ્બન્તિ એત્થ સેસેન ગહેત્વા આગતત્તા ઠપેન્તેન ચ સઙ્ઘિકપરિભોગવસેનેવ ઠપિતત્તા અઞ્ઞસ્મિં સેનાસને નિયમિતમ્પિ અઞ્ઞત્થ ઠપેતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. પરિભોગેનેવાતિ અઞ્ઞં ચીવરં અલભિત્વા પરિભુઞ્જનેન.

પરિભોગજિણ્ણન્તિ યથા તેન ચીવરેન સરીરં પટિચ્છાદેતું ન સક્કા, એવં જિણ્ણં. કપ્પિયવોહારેનાતિ કયવિક્કયાપત્તિતો મોચનત્થં વુત્તં. ‘‘વિઞ્ઞાપેન્તસ્સા’’તિ ઇમસ્સેવ અત્થં વિભાવેતિ ‘‘ચેતાપેન્તસ્સ પરિવત્તાપેન્તસ્સા’’તિ. અત્તનો ધનેન હિ વિઞ્ઞાપનં નામ પરિવત્તનમેવાતિ અધિપ્પાયો. સઙ્ઘવસેન પવારિતાનં વિઞ્ઞાપને વત્તં દસ્સેતિ ‘‘પમાણમેવ વટ્ટતી’’તિ. સઙ્ઘવસેન હિ પવારિતે સબ્બેસં સાધારણત્તા અધિકં વિઞ્ઞાપેતું ન વટ્ટતિ. યં યં પવારેતીતિ યં યં ચીવરાદિં દસ્સામીતિ પવારેતિ. વિઞ્ઞાપનકિચ્ચં નત્થીતિ વિના વિઞ્ઞત્તિયા દીયમાનત્તા વિઞ્ઞાપેત્વા કિં કરિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. અઞ્ઞસ્સત્થાયાતિ એત્થપિ ‘‘ઞાતકાનં પવારિતાન’’ન્તિ ઇદં અનુવત્તતિયેવાતિ આહ ‘‘અત્તનો ઞાતકપવારિતે’’તિઆદિ. વિકપ્પનુપગચીવરતા, સમયાભાવો, અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિ, તાય ચ પટિલાભોતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૧૫) પન પાળિયં ધમ્મનિમન્તનાતિ સમણેસુ વત્તબ્બાચારધમ્મમત્તવસેન નિમન્તના, દાતુકામતાય કતનિમન્તના ન હોતીતિ અત્થો. તેનેવ ‘‘વિઞ્ઞાપેસ્સતી’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતતો હિ વિઞ્ઞત્તિ નામ હોતિ.

‘‘તિણેન વા પણ્ણેન વા પટિચ્છાદેત્વા આગન્તબ્બ’’ન્તિ ઇમિના ભૂતગામવિકોપનં અનુઞ્ઞાતન્તિ આહ ‘‘નેવભૂતગામપાતબ્યતાયા’’તિઆદિ. પઠમં સુદ્ધચિત્તેન લિઙ્ગં ગહેત્વા પચ્છા લદ્ધિં ગણ્હન્તોપિ તિત્થિયપક્કન્તકો એવાતિ આહ ‘‘નિવાસેત્વાપિ લદ્ધિ ન ગહેતબ્બા’’તિ.

યં આવાસં પઠમં ઉપગચ્છતીતિ એત્થપિ વિહારચીવરાદિઅત્થાય પવિસન્તેનપિ તિણાદીહિ પટિચ્છાદેત્વાવ ગન્તબ્બં, ‘‘ન ત્વેવ નગ્ગેન આગન્તબ્બ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો દુક્કટસ્સ વુત્તત્તા. ચિમિલિકાહીતિ પટપિલોતિકાહિ. પરિભોગેનેવાતિ અઞ્ઞં ચીવરં અલભિત્વા પરિભુઞ્જનેન. પરિભોગજિણ્ણન્તિ યથા તં ચીવરં પરિભુઞ્જિયમાનં ઓભગ્ગવિભગ્ગતાય અસારુપ્પં હોતિ, એવં જિણ્ણં.

અઞ્ઞસ્સત્થાયાતિ એત્થપિ ‘‘ઞાતકાનં પવારિતાન’’ન્તિ ઇદં અનુવત્તતેવાતિ આહ ‘‘અત્તનો ઞાતકપવારિતે’’તિઆદિ. ઇધ પન અઞ્ઞસ્સ અચ્છિન્નનટ્ઠચીવરસ્સ અત્થાય અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ નિસ્સગ્ગિયેન અનાપત્તીતિ અત્થો ગહેતબ્બો, ઇતરથા ‘‘ઞાતકાનં પવારિતાન’’ન્તિ ઇમિના વિસેસો ન ભવેય્ય, તેનેવ અનન્તરસિક્ખાપદે વક્ખતિ ‘‘અટ્ઠકથાસુ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૨૬) પન ઞાતકપવારિતટ્ઠાને…પે… પમાણમેવ વટ્ટતીતિ વુત્તં, તં પાળિયા ન સમેતી’’તિ ચ ‘‘યસ્મા પનિદં સિક્ખાપદં અઞ્ઞસ્સત્થાય વિઞ્ઞાપનવત્થુસ્મિંયેવ પઞ્ઞત્તં, તસ્મા ઇધ ‘અઞ્ઞસ્સત્થાયા’તિ ન વુત્ત’’ન્તિ ચ. વિકપ્પનુપગચીવરતા, સમયાભાવો, અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિ, તાય ચ પટિલાભોતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

‘‘તઞ્ચે અઞ્ઞાતકો ગહપતિ વા ગહપતાની વા બહૂહિ ચીવરેહિ અભિહટ્ઠું પવારેય્ય, સન્તરુત્તરપરમં તેન ભિક્ખુના તતો ચીવરં સાદિતબ્બં, તતો ચે ઉત્તરિ સાદિયેય્ય, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ ઇમસ્મિં તદુત્તરિસિક્ખાપદે (પારા. ૫૨૩) અભિહટ્ઠુન્તિ એત્થ અભીતિ ઉપસગ્ગો, હરિતુન્તિ અત્થો, ગણ્હિતુન્તિ વુત્તં હોતિ. પવારેય્યાતિ ઇચ્છાપેય્ય, ઇચ્છં રુચિં ઉપ્પાદેય્ય વદેય્ય નિમન્તેય્યાતિ અત્થો. અભિહટ્ઠું પવારેન્તેન પન યથા વત્તબ્બં. તં આકારં દસ્સેતું ‘‘યાવત્તકં ઇચ્છસિ, તાવત્તકં ગણ્હાહી’’તિ એવમસ્સ પદભાજનં વુત્તં. અથ વા યથા ‘‘નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતો’’તિ એત્થ દિસ્વાતિ અત્થો, એવમિધપિ અભિહટ્ઠું પવારેય્યાતિ અભિહરિત્વા પવારેય્યાતિ અત્થો. તત્થ કાયાભિહારો વાચાભિહારોતિ દુવિધો અભિહારો. કાયેન વા હિ વત્થાદીનિ અભિહરિત્વા પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘‘યત્તકં ઇચ્છસિ, તત્તકં ગણ્હાહી’’તિ વદન્તો પવારેય્ય, વાચાય વા ‘‘અમ્હાકં દુસ્સકોટ્ઠાગારં પરિપુણ્ણં, યત્તકં ઇચ્છસિ, તત્તકં ગણ્હાહી’’તિ વદન્તો પવારેય્ય, તદુભયમ્પિ એકજ્ઝં કત્વા ‘‘અભિહટ્ઠું પવારેય્યા’’તિ વુત્તં.

સન્તરુત્તરપરમન્તિ સઅન્તરં ઉત્તરં પરમં અસ્સ ચીવરસ્સાતિ સન્તરુત્તરપરમં, નિવાસનેન સદ્ધિં પારુપનં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો અસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. તતો ચીવરં સાદિતબ્બન્તિ તતો અભિહટચીવરતો એત્તકં ચીવરં ગહેતબ્બં, ન ઇતો પરન્તિ અત્થો. યસ્મા પન અચ્છિન્નસબ્બચીવરેન તેચીવરિકેનેવ ભિક્ખુના એવં પટિપજ્જિતબ્બં, અઞ્ઞેન અઞ્ઞથાપિ, તસ્મા તં વિભાગં દસ્સેતું ‘‘સચે તીણિ નટ્ઠાનિ હોન્તી’’તિઆદિના નયેનસ્સ પદભાજનં વુત્તં.

તત્રાયં વિનિચ્છયો – યસ્સ તીણિ નટ્ઠાનિ, તેન દ્વે સાદિતબ્બાનિ, એકં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા અઞ્ઞં સભાગટ્ઠાનતો પરિયેસિસ્સતિ. યસ્સ દ્વે નટ્ઠાનિ, તેન એકં સાદિતબ્બં. સચે પકતિયાવ સન્તરુત્તરેન ચરતિ, દ્વે સાદિતબ્બાનિ, એવં એકં સાદિયન્તેનેવ સમો ભવિસ્સતિ. યસ્સ તીસુ એકં નટ્ઠં, ન સાદિતબ્બં. યસ્સ પન દ્વીસુ એકં નટ્ઠં, એકં સાદિતબ્બં. યસ્સ એકંયેવ હોતિ, તઞ્ચ નટ્ઠં, દ્વે સાદિતબ્બાનિ. ભિક્ખુનિયા પન પઞ્ચસુપિ નટ્ઠેસુ દ્વે સાદિતબ્બાનિ, ચતૂસુ નટ્ઠેસુ એકં સાદિતબ્બં, તીસુ નટ્ઠેસુ કિઞ્ચિ ન સાદિતબ્બં, કો પન વાદો દ્વીસુ વા એકસ્મિં વા. યેન કેનચિ હિ સન્તરુત્તરપરમતાય ઠાતબ્બં, તતો ઉત્તરિ ન લબ્ભતીતિ ઇદમેત્થ લક્ખણં.

સેસકં આહરિસ્સામીતિ દ્વે ચીવરાનિ કત્વા સેસં પુન આહરિસ્સામીતિ અત્થો. ન અચ્છિન્નકારણાતિ બાહુસચ્ચાદિગુણવસેન દેન્તિ. ઞાતકાનન્તિઆદીસુ ઞાતકાનં દેન્તાનં સાદિયન્તસ્સ, પવારિતાનં દેન્તાનં સાદિયન્તસ્સ, અત્તનો ધનેન સાદિયન્તસ્સ અનાપત્તીતિ અત્થો. અટ્ઠકથાસુ પન ‘‘ઞાતકપવારિતટ્ઠાને પકતિયા બહુમ્પિ વટ્ટતિ, અચ્છિન્નકારણા પમાણમેવ વટ્ટતી’’તિ વુત્તં, તં પાળિયા ન સમેતિ. યસ્મા પનિદં સિક્ખાપદં અઞ્ઞસ્સત્થાય વિઞ્ઞાપનવત્થુસ્મિંયેવ પઞ્ઞત્તં, તસ્મા ઇધ ‘‘અઞ્ઞસ્સત્થાયા’’તિ ન વુત્તં. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ. સમુટ્ઠાનાદીસુ ઇદમ્પિ છસમુટ્ઠાનં, કિરિયં, નોસઞ્ઞાવિમોક્ખં, અચિત્તકં, પણ્ણત્તિવજ્જં, કાયકમ્મવચીકમ્મં, તિચિત્તં, તિવેદનન્તિ.

સત્તમે પાળિયં પગ્ગાહિકસાલન્તિ દુસ્સવાણિજકાનં આપણં, ‘‘પગ્ગાહિતસાલ’’ન્તિપિ પઠન્તિ. અભીતિ ઉપસગ્ગોતિ તસ્સ વિસેસત્થાભાવં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘હરિતુન્તિ અત્થો’’તિ. વરસદ્દસ્સ ઇચ્છાયં વત્તમાનત્તા આહ ‘‘ઇચ્છાપેય્યા’’તિ. દટ્ઠુ ખેમતોતિ એત્થ ગાથાબન્ધવસેન અનુનાસિકલોપો દટ્ઠબ્બો. સઅન્તરન્તિ અન્તરવાસકસહિતં. ઉત્તરન્તિ ઉત્તરાસઙ્ગં. અસ્સ ચીવરસ્સાતિ સાદિતબ્બચીવરસ્સ. અચ્છિન્નસબ્બચીવરેનાતિ અચ્છિન્નાનિ સબ્બાનિ તીણિ ચીવરાનિ અસ્સાતિ અચ્છિન્નસબ્બચીવરો, તેનાતિ અત્થો. યસ્સ હિ અચ્છિન્દનસમયે તીણિ ચીવરાનિ સન્નિહિતાનિ હોન્તિ, તાનિ સબ્બાનિ અચ્છિન્નાનીતિ સો ‘‘અચ્છિન્નસબ્બચીવરો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેવ ‘‘અચ્છિન્નસબ્બચીવરેન તેચીવરિકેના’’તિ વુત્તં. તેચીવરિકેનાતિ હિ અચ્છિન્દનસમયે તિચીવરસ્સ સન્નિહિતભાવં સન્ધાય વુત્તં, ન પન વિનયે તેચીવરિકાભાવં, ધુતઙ્ગતેચીવરિકભાવં વા સન્ધાય. એવં પટિપજ્જિતબ્બન્તિ ‘‘સન્તરુત્તરપરમં તેન ભિક્ખુના તતો ચીવરં સાદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તવિધિના પટિપજ્જિતબ્બં. અઞ્ઞેનાતિ અચ્છિન્નઅસબ્બચીવરેન. યસ્સ તીસુ ચીવરેસુ એકં વા દ્વે વા ચીવરાનિ અચ્છિન્નાનિ હોન્તિ, તેનાતિ અત્થો. અઞ્ઞથાપીતિ ‘‘સન્તરુત્તરપરમ’’ન્તિ વુત્તવિધાનતો અઞ્ઞથાપિ. યસ્સ હિ તીસુ દ્વે ચીવરાનિ અચ્છિન્નાનિ હોન્તિ, એકં સાદિતબ્બં, એકસ્મિં અચ્છિન્ને ન સાદિતબ્બન્તિ ન તસ્સ સન્તરુત્તરપરમસાદિયનં સમ્ભવતિ. અયમેવ ચ અત્થો પદભાજનેન વિભાવિતો. તેનાહ ‘‘તં વિભાગં દસ્સેતુ’’ન્તિ.

કેચિ પન ‘‘તેચીવરિકેનાતિ વુત્તત્તા તિચીવરં પરિક્ખારચોળવસેન અધિટ્ઠહિત્વા પરિભુઞ્જતો તસ્મિં નટ્ઠે બહૂનિપિ ગહેતું લભતી’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. પદભાજનસ્સ હિ અધિપ્પાયં દસ્સેન્તેન યસ્મા પન ‘‘અચ્છિન્નસબ્બચીવરેન…પે… તં વિભાગં દસ્સેતુ’’ન્તિ વુત્તં, પદભાજને ચ ન તાદિસો અત્થો ઉપલબ્ભતિ, તસ્મા તં ન ગહેતબ્બમેવ. યમ્પિ માતિકાટ્ઠકથાયં (કઙ્ખા. અટ્ઠ. તતુત્તરિસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તં ‘‘યસ્સ અધિટ્ઠિતતિચીવરસ્સ તીણિ નટ્ઠાની’’તિ, તત્થપિ અધિટ્ઠિતગ્ગહણં સરૂપકથનમત્તન્તિ ગહેતબ્બં, ન પન તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠિતચીવરસ્સેવાતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો પાળિયં અટ્ઠકથાયઞ્ચ તથા અત્થસ્સાસમ્ભવતો. ન હિ તિચીવરાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠિતચીવરસ્સેવ ઇદં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિ સક્કા વિઞ્ઞાતું. પુરિમસિક્ખાપદેન હિ અચ્છિન્નચીવરસ્સ અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિયા અનુઞ્ઞાતત્તા પમાણં અજાનિત્વા વિઞ્ઞાપનવત્થુસ્મિં પમાણતો સાદિયનં અનુજાનન્તેન ભગવતા ઇદં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તસ્મા પરિક્ખારચોળિકસ્સ બહુમ્પિ સાદિતું વટ્ટતીતિ અયમત્થો નેવ પાળિયા સમેતિ, ન ચ ભગવતો અધિપ્પાયં અનુલોમેતિ.

યસ્સ તીણિ નટ્ઠાનિ, તેન દ્વે સાદિતબ્બાનીતિ એત્થ યસ્સ તિચીવરતો અધિકમ્પિ ચીવરં અઞ્ઞત્થ ઠિતં અત્થિ, તદા તસ્સ ચીવરસ્સ અલબ્ભનીયભાવતો તેનપિ સાદિતું વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. પકતિયાવ સન્તરુત્તરેન ચરતીતિ સાસઙ્કસિક્ખાપદવસેન વા અવિપ્પવાસસમ્મુતિવસેન વા તતિયસ્સ અલાભેન વા ચરતિ. ‘‘દ્વે નટ્ઠાની’’તિ અધિકારત્તા વુત્તં ‘‘દ્વે સાદિતબ્બાની’’તિ. એકં સાદિયન્તેનેવ સમો ભવિસ્સતીતિ તિણ્ણં ચીવરાનં દ્વીસુ નટ્ઠેસુ એકં સાદિયન્તેન સમો ભવિસ્સતિ ઉભિન્નમ્પિ સન્તરુત્તરપરમતાય અવટ્ઠાનતો. યસ્સ એકંયેવ હોતીતિ અઞ્ઞેન કેનચિ કારણેન વિનટ્ઠસેસચીવરં સન્ધાય વુત્તં.

‘‘સેસકં તુમ્હેવ હોતૂતિ દેન્તી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘પમાણયુત્તં ગણ્હિસ્સામ, સેસકં આહરિસ્સામા’’તિ વત્વા ગહેત્વા ગમનસમયેપિ ‘‘સેસકમ્પિ તુમ્હાકંયેવ હોતૂ’’તિ વદન્તિ, લદ્ધકપ્પિયમેવ. પવારિતાનન્તિ અચ્છિન્નકાલતો પુબ્બેયેવ પવારિતાનં. પાળિયા ન સમેતીતિ સન્તરુત્તરપરમતો ઉત્તરિ સાદિયને અનાપત્તિદસ્સનત્થં ‘‘અનાપત્તિ ઞાતકાનં પવારિતાન’’ન્તિ વુત્તત્તા ન સમેતિ. સન્તરુત્તરપરમં સાદિયન્તસ્સ હિ આપત્તિપ્પસઙ્ગોયેવ નત્થિ, સતિ ચ સિક્ખાપદેન આપત્તિપ્પસઙ્ગે અનાપત્તિ યુત્તા દસ્સેતુન્તિ અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘પમાણમેવ વટ્ટતીતિ ઇદં સલ્લેખદસ્સનત્થં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ.

યસ્મા પનિદં…પે… ન વુત્તન્તિ એત્થાયમધિપ્પાયો – ‘‘અઞ્ઞસ્સત્થાયા’’તિ વુચ્ચમાને અઞ્ઞેસં અત્થાય પમાણં અતિક્કમિત્વાપિ ગણ્હિતું વટ્ટતીતિ આપજ્જતિ, તઞ્ચ અઞ્ઞસ્સત્થાય વિઞ્ઞાપનવત્થુસ્મિં પઞ્ઞત્તત્તા વત્થુના સંસન્દિયમાનં ન સમેતિ. ન હિ યં વત્થું નિસ્સાય સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તસ્મિંયેવ અનાપત્તિવચનં યુત્તન્તિ. ગણ્ઠિપદેસુ પન તીસુપિ ‘‘ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ અત્તનો સાદિયનપટિબદ્ધતાવસેન પવત્તત્તા ‘અઞ્ઞસ્સત્થાયા’તિ વત્તું ઓકાસોયેવ નત્થિ, તસ્મા ન વુત્ત’’ન્તિ કથિતં. ઇધ ‘‘અઞ્ઞસ્સત્થાયા’’તિ અવુત્તત્તા અઞ્ઞેસં અત્થાય ઞાતકપવારિતેસુ અધિકં વિઞ્ઞાપેન્તસ્સ આપત્તીતિ ચે? ન, તત્થ પુરિમસિક્ખાપદેનેવ અનાપત્તિસિદ્ધિતો. તતુત્તરિતા, અચ્છિન્નાદિકારણતા, અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિ, તાય ચ પટિલાભોતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૨૨-૫૨૪) પન ‘‘પાળિયં પગ્ગાહિકસાલન્તિ દુસ્સાપણં. તઞ્હિ વાણિજકેહિ દુસ્સાનિ પગ્ગહેત્વા દસ્સનટ્ઠાનતાય ‘પગ્ગાહિકસાલા’તિ વુચ્ચતિ. અસ્સ ચીવરસ્સાતિ સાદિતબ્બચીવરસ્સ. તેચીવરિકેનાતિ ઇમિના અચ્છિન્નતિચીવરતો અઞ્ઞસ્સ વિહારાદીસુ નિહિતસ્સ ચીવરસ્સ અભાવં દસ્સેતિ. યદિ ભવેય્ય, વિઞ્ઞાપેતું ન વટ્ટેય્ય, તાવકાલિકં નિવાસેત્વા અત્તનો ચીવરં ગહેતબ્બં. તાવકાલિકમ્પિ અલભન્તસ્સ ભૂતગામવિકોપનં કત્વા તિણપણ્ણેહિ છદનં વિય વિઞ્ઞાપનમ્પિ વટ્ટતિ એવ. અઞ્ઞેનાતિ અચ્છિન્નઅસબ્બચીવરેન. ‘દ્વે નટ્ઠાની’તિ અધિકારતો વુત્તં ‘દ્વે સાદિતબ્બાની’તિ. પાળિયા ન સમેતીતિ ‘અનાપત્તિ ઞાતકાનં પવારિતાન’ન્તિ (પારા. ૫૨૬) ઇમાય પાળિયા ન સમેતિ તતુત્તરિ વિઞ્ઞાપનઆપત્તિપ્પસઙ્ગે એવ વુત્તત્તા. અઞ્ઞસ્સત્થાયાતિ ન વુત્તન્તિ ઇદં અઞ્ઞસ્સત્થાય તતુત્તરિ વિઞ્ઞાપને નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં હોતીતિ ઇમમત્થં દીપેતિ. તઞ્ચ પાચિત્તિયં યેસં અત્થાય વિઞ્ઞાપેતિ, તેસં વા સિયા વિઞ્ઞાપકસ્સેવ વા, ન તાવ તેસં, તેહિ અવિઞ્ઞાપિતત્તા, નાપિ વિઞ્ઞાપકસ્સ, અત્તાનં ઉદ્દિસ્સ અવિઞ્ઞત્તત્તા. તસ્મા અઞ્ઞસ્સત્થાય વિઞ્ઞાપેન્તસ્સપિ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં ન દિસ્સતિ. પાળિયં પન ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ અત્તનો સાદિયનપટિબદ્ધતાવસેન પવત્તત્તા ‘અઞ્ઞસ્સત્થાયા’તિ અનાપત્તિવારે ન વુત્તન્તિ વદન્તિ, તઞ્ચ યુત્તં વિય દિસ્સતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. તતુત્તરિચીવરતા, અચ્છિન્નાદિકારણતા, અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિ, તાય ચ પટિલાભોતિ ઇમાનેત્થ ચત્તારિ અઙ્ગાની’’તિ.

ઇદં તતુત્તરિસિક્ખાપદવિનિચ્છયં આચરિયેન અવુત્તમ્પિ અચ્છિન્નચીવરાધિકારેયેવ પવત્તત્તા અમ્હેહિ ગહિતં, અઞ્ઞાતકવિઞ્ઞત્તિસિક્ખાપદસ્સ સમયેસુ અચ્છિન્નચીવરકાલે અઞ્ઞાતકાનં વિઞ્ઞાપેતબ્બભાવો ભગવતા વુત્તો, તેહિ દિન્નચીવરસ્સ મત્તસો ગહિતભાવો તતુત્તરિસિક્ખાપદેન વુત્તો. તસ્મા અચ્છિન્નચીવરઅધિકારોયેવ હોતીતિ.

ચીવરઅચ્છિન્દનવિનિચ્છયકથા

ઇતો પરં અચ્છિન્દનસામઞ્ઞેન ચીવરઅચ્છિન્દનવિનિચ્છયં વક્ખામ – તત્થ યમ્પિ ત્યાહન્તિ યમ્પિ તે અહં. સો કિર ‘‘મમ પત્તચીવરઉપાહનપચ્ચત્થરણાનિ વહન્તો મયા સદ્ધિં ચારિકં પક્કમિસ્સતી’’તિ અદાસિ. તેનેવમાહ ‘‘મયા સદ્ધિં જનપદચારિકં પક્કમિસ્સતી’’તિ. અચ્છિન્દીતિ બલક્કારેન અગ્ગહેસિ, સકસઞ્ઞાય ગહિતત્તા પનસ્સ પારાજિકં નત્થિ, કિલમેત્વા ગહિતત્તા આપત્તિ પઞ્ઞત્તા.

સયં અચ્છિન્દતિ, નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયન્તિ એકં ચીવરં એકાબદ્ધાનિ ચ બહૂનિ અચ્છિન્દતો એકા આપત્તિ, એકતો અબદ્ધાનિ વિસું વિસું ઠિતાનિ બહૂનિ અચ્છિન્દતો, ‘‘સઙ્ઘાટિં આહર, ઉત્તરાસઙ્ગં આહરા’’તિ એવં આહરાપયતો ચ વત્થુગણનાય આપત્તિયો. ‘‘મયા દિન્નાનિ સબ્બાનિ આહરા’’તિ વદતોપિ એકવચનેનેવ સમ્બહુલા આપત્તિયો.

અઞ્ઞં આણાપેતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ ‘‘ચીવરં ગણ્હા’’તિ આણાપેતિ, એકં દુક્કટં. આણત્તો બહૂનિ ગણ્હાતિ, એકં પાચિત્તિયં. ‘‘સઙ્ઘાટિં ગણ્હ, ઉત્તરાસઙ્ગં ગણ્હા’’તિ વદતો વાચાય વાચાય દુક્કટં. ‘‘મયા દિન્નાનિ સબ્બાનિ ગણ્હા’’તિ વદતો એકવાચાય સમ્બહુલા આપત્તિયો.

અઞ્ઞં પરિક્ખારન્તિ વિકપ્પનુપગપચ્છિમં ચીવરં ઠપેત્વા યં કિઞ્ચિ અન્તમસો સૂચિમ્પિ. વેઠેત્વા ઠપિતસૂચીસુપિ વત્થુગણનાય દુક્કટાનિ. સિથિલવેઠિતાસુ એવં. ગાળ્હં કત્વા બદ્ધાસુ પન એકમેવ દુક્કટન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. સૂચિઘરે પક્ખિત્તાસુપિ એસેવ નયો. થવિકાય પક્ખિપિત્વા સિથિલબદ્ધગાળ્હબદ્ધેસુ તિકટુકાદીસુ ભેસજ્જેસુપિ એસેવ નયો.

સો વા દેતીતિ ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકંયેવ ઇદં સારુપ્પ’’ન્તિ એવં વા દેતિ. અથ વા પન ‘‘આવુસો, મયં તુય્હં ‘વત્તપટિપત્તિં કરિસ્સતિ, અમ્હાકં સન્તિકે ઉપજ્ઝં ગણ્હિસ્સતિ, ધમ્મં પરિયાપુણિસ્સતી’તિ ચીવરં અદમ્હા, સોદાનિ ત્વં ન વત્તં કરોસિ, ન ઉપજ્ઝં ગણ્હાસિ, ન ધમ્મં પરિયાપુણાસી’’તિ એવમાદીહિ વુત્તો ‘‘ભન્તે, ચીવરત્થાય મઞ્ઞે ભણથ, ઇદં વો ચીવર’’ન્તિ દેતિ, એવમ્પિ સો વા દેતિ. દિસાપક્કન્તં વા પન દહરં ‘‘નિવત્તેથ ન’’ન્તિ ભણતિ, સો ન નિવત્તતિ. ‘‘ચીવરં ગહેત્વા રુન્ધથા’’તિ એવં ચે નિવત્તતિ, સાધુ. સચે ‘‘પત્તચીવરત્થાય મઞ્ઞે તુમ્હે ભણથ, ગણ્હથ ન’’ન્તિ દેતિ, એવમ્પિ સોયેવ દેતિ. વિબ્ભન્તં વા દિસ્વા ‘‘મયં તુય્હં ‘વત્તં કરિસ્સતી’તિ પત્તચીવરં અદમ્હા, સોદાનિ ત્વં વિબ્ભમિત્વા ચરસી’’તિ વદતિ, ઇતરો ‘‘ગણ્હથ તુમ્હાકં પત્તચીવર’’ન્તિ દેતિ, એવમ્પિ સો વા દેતિ. ‘‘મમ સન્તિકે ઉપજ્ઝં ગણ્હન્તસ્સેવ તે દેમિ, અઞ્ઞત્થ ગણ્હન્તસ્સ ન દેમિ. વત્તં કરોન્તસ્સેવ દેમિ, અકરોન્તસ્સ ન દેમિ. ધમ્મં પરિયાપુણન્તસ્સેવ દેમિ, અપરિયાપુણન્તસ્સ ન દેમિ. અવિબ્ભમન્તસ્સેવ દેમિ, વિબ્ભમન્તસ્સ ન દેમી’’તિ એવં પન દાતું ન વટ્ટતિ, દદતો દુક્કટં, આહરાપેતું પન વટ્ટતિ. ચજિત્વા દિન્નં અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હન્તો ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અયં સમન્તપાસાદિકતો ઉદ્ધટવિનિચ્છયો.

યમ્પિ ત્યાહન્તિ એત્થ યન્તિ કારણવચનં, તસ્મા એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો – ‘‘મયા સદ્ધિં જનપદચારિકં પક્કમિસ્સતીતિ યં કારણં નિસ્સાય અહં તે, આવુસો, ચીવરં અદાસિં, તં ન કરોસી’’તિ કુપિતો અનત્તમનો અચ્છિન્દીતિ. યન્તિ વા ચીવરં પરામસતિ. તત્થ ‘‘મયા સદ્ધિં જનપદચારિકં પક્કમિસ્સતીતિ યમ્પિ તે અહં ચીવરં અદાસિં, તં ચીવરં ગણ્હિસ્સામી’’તિ કુપિતો અનત્તમનો અચ્છિન્દીતિ સમ્બન્ધિતબ્બં.

આણત્તો બહૂનિ ગણ્હાતિ, એકં પાચિત્તિયન્તિ ‘‘ચીવરં ગણ્હા’’તિ આણત્તિયા એકચીવરવિસયત્તા એકમેવ પાચિત્તિયં. વાચાય વાચાય દુક્કટન્તિ એત્થ અચ્છિન્નેસુ વત્થુગણનાય પાચિત્તિયાનિ. એકવાચાય સમ્બહુલા આપત્તિયોતિ ઇદં અચ્છિન્નેસુ વત્થુગણનાય આપજ્જિતબ્બં પાચિત્તિયાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં, આણત્તિયા આપજ્જિતબ્બં પન દુક્કટં એકમેવ.

એવન્તિ ઇમિના ‘‘વત્થુગણનાય દુક્કટાની’’તિ ઇદં પરામસતિ. એસેવ નયોતિ સિથિલં ગાળ્હઞ્ચ પક્ખિત્તાસુ આપત્તિયા બહુત્તં એકત્તઞ્ચ અતિદિસતિ.

આવુસો મયન્તિઆદીસુ ગણ્હિતુકામતાય એવં વુત્તેપિ તેનેવ દિન્નત્તા અનાપત્તિ. અમ્હાકં સન્તિકે ઉપજ્ઝં ગણ્હિસ્સતીતિ ઇદં સામણેરસ્સપિ દાનં દીપેતિ, તસ્મા કિઞ્ચાપિ પાળિયં ‘‘ભિક્ખુસ્સ સામં ચીવરં દત્વા’’તિ વુત્તં, તથાપિ અનુપસમ્પન્નકાલે દત્વાપિ ઉપસમ્પન્નકાલે અચ્છિન્દન્તસ્સ પાચિત્તિયમેવાતિ વેદિતબ્બં. અચ્છિન્દનસમયે ઉપસમ્પન્નભાવોયેવ હેત્થ પમાણં. દેતીતિ તુટ્ઠો વા કુપિતો વા દેતિ. રુદ્ધથાતિ નિવારેથ. એવં પન દાતું ન વટ્ટતીતિ એત્થ એવં દિન્નં ન તાવ ‘‘તસ્સ સન્તક’’ન્તિ અનધિટ્ઠહિત્વાવ પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ વેદિતબ્બં. આહરાપેતું પન વટ્ટતીતિ એવં દિન્નં ભતિસદિસત્તા આહરાપેતું વટ્ટતિ. ચજિત્વા દિન્નન્તિ વુત્તનયેન અદત્વા અનપેક્ખેન હુત્વા તસ્સેવ દિન્નં. ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બોતિ સકસઞ્ઞાય વિના ગણ્હન્તો ભણ્ડં અગ્ઘાપેત્વા આપત્તિયા કારેતબ્બો. વિકપ્પનુપગપચ્છિમચીવરતા, સામં દિન્નતા, સકસઞ્ઞિતા, ઉપસમ્પન્નતા, કોધવસેન અચ્છિન્દનં વા અચ્છિન્દાપનં વાતિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ. અયં સારત્થદીપનીપાઠો (સારત્થ. ટી. ૨.૬૩૫).

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૬૩૧) પન ‘‘યમ્પિ…પે… અચ્છિન્દીતિ એત્થ યં તે અહં ચીવરં અદાસિં, તં ‘મયા સદ્ધિં પક્કમિસ્સતી’તિ સઞ્ઞાય અદાસિં, ન અઞ્ઞથાતિ કુપિતો અચ્છિન્દીતિ એવં અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બં. એકં દુક્કટન્તિ યદિ આણત્તો અવસ્સં અચ્છિન્દતિ, આણત્તિક્ખણે એવ પાચિત્તિયં. યદિ ન અચ્છિન્દતિ, તદા એવ દુક્કટન્તિ દટ્ઠબ્બં. એકવાચાય સમ્બહુલાપત્તિયોતિ યદિ આણત્તો અનન્તરાયેન અચ્છિન્દતિ, આણત્તિક્ખણેયેવ વત્થુગણનાય પાચિત્તિયાપત્તિયો પયોગકરણક્ખણેયેવ આપત્તિયા આપજ્જિતબ્બતો, ચીવરં પન અચ્છિન્નેયેવ નિસ્સગ્ગિયં હોતિ. યદિ સો ન અચ્છિન્દતિ, આણત્તિક્ખણે એકમેવ દુક્કટન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવમઞ્ઞત્થપિ ઈદિસેસુ નયો ઞાતબ્બો. ઉપજ્ઝં ગણ્હિસ્સતીતિ સામણેરસ્સ દાનં દીપેતિ, તેન ચ સામણેરકાલે દત્વા ઉપસમ્પન્નકાલે અચ્છિન્દતોપિ પાચિત્તિયં દીપેતિ. ‘‘ભિક્ખુસ્સ સામં ચીવરં દત્વા’’તિ ઇદં ઉક્કટ્ઠવસેન વુત્તં. આહરાપેતું પન વટ્ટતીતિ કમ્મે અકતે ભતિસદિસત્તા વુત્તં. વિકપ્પનુપગપચ્છિમચીવરતા, સામં દિન્નતા, સકસઞ્ઞિતા, ઉપસમ્પન્નતા, કોધવસેન અચ્છિન્દનં વા અચ્છિન્દાપનં વાતિ ઇમાનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાની’’તિ વુત્તં.

પટિભાનચિત્તકથા

૬. પટિભાનચિત્તકથાયં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ સારત્થદીપનિયં ન કિઞ્ચિ વુત્તં, વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૯૯) પન ‘‘કરોહીતિ વત્તું ન વટ્ટતીતિ આણત્તિયા એવ પટિક્ખિત્તત્તા દ્વારપાલં ‘કિં ન કરોસી’તિઆદિના પરિયાયેન વત્તું વટ્ટતિ. જાતકપકરણન્તિ જાતકપટિસંયુત્તં ઇત્થિપુરિસાદિ યં કિઞ્ચિ રૂપં અધિપ્પેતં. ‘પરેહિ કારાપેતુ’ન્તિ વુત્તત્તા બુદ્ધરૂપમ્પિ સયં કાતું ન લભતી’’તિ વુત્તં.

વિપ્પકતભોજનકથા

૭. વિપ્પકતભોજનકથાયમ્પિ સારત્થદીપની વિમતિવિનોદની વજિરબુદ્ધિટીકાસુ ન કિઞ્ચિ વુત્તં. પઠમં કતં પકતં, વિ અનિટ્ઠિતં પકતં વિપ્પકતં, વિપ્પકતં ભોજનં યેન સો વિપ્પકતભોજનો, પઠમં ભુઞ્જિત્વા અનિટ્ઠિતભોજનકિચ્ચો ભિક્ખુ. વુત્તેન ભિક્ખુના પવિસિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. રિત્તહત્થમ્પિ ઉટ્ઠાપેતું ન વટ્ટતીતિ એત્થ કારણમાહ ‘‘વિપ્પકતભોજનોયેવ હિ સો હોતી’’તિ, યાગુખજ્જકાદીસુપિ પીતેસુ ખાદિતેસુપિ ભત્તસ્સ અભુત્તત્તા અનિટ્ઠિતભોજનકિચ્ચો હોતિ. પવારિતો હોતિ, તેન વત્તબ્બોતિ પવારિતેન આસના વુટ્ઠિતેન ભુઞ્જિતું અલભમાનત્તા અત્તનો સન્તિકે ઉદકે અસન્તે વત્તબ્બોતિ અત્થો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ઉદ્દિસન્તઉદ્દિસાપનકથા

૮. ઉદ્દિસન્તઉદ્દિસાપનકથાયં ઉદ્દિસન્તેનાતિ ઉદ્દેસં દેન્તેન, પાળિં વાચેન્તેનાતિ અત્થો. ઉદ્દિસાપેન્તેનાતિ ઉદ્દેસં ગણ્હન્તેન, પાળિં વાચાપેન્તેનાતિ અત્થો. ઉચ્ચતરેપીતિ પિ-સદ્દેન સમાનાસનં સમ્પિણ્ડેતિ. નીચતરેપીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

તિવસ્સન્તરિકકથા

૯. તિવસ્સન્તરિકકથાયં તીણિ વસ્સાનિ તિવસ્સં, તીણિ વા વસ્સાનિ તિવસ્સાનિ, તિવસ્સાનં અન્તરં તિવસ્સન્તરં, તિવસ્સન્તરે ઠિતોતિ તિવસ્સન્તરો, તેન તિવસ્સન્તરેન, અન્તર-સદ્દો મજ્ઝત્થવાચકો, ણ-પચ્ચયો ઠિતત્થે. તેનાહ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩૨૦) ‘‘તિવસ્સન્તરેનાતિ તિણ્ણં વસ્સાનં અન્તો ઠિતેના’’તિ. અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૦) પન સરૂપમેવ દસ્સેન્તો ‘‘તિવસ્સન્તરો નામા’’તિઆદિમાહ. ઇમે સબ્બેતિ સબ્બે તિવિધા ઇમે સમાનાસનિકા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

દીઘાસનકથા

૧૦. દીઘાસનકથાયં સંહારિમં વાતિ સંહરિતું યુત્તં કટસારકાદિ. અસંહારિમં વાતિ સંહરિતું અસક્કુણેય્યં પાસાણાદિ આસનં. તેનાહ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૨૦) ‘‘દીઘાસનં નામ મઞ્ચપીઠવિનિમુત્તં યં કિઞ્ચિ તિણ્ણન્નં એકતો સુખં નિસીદિતું પહોતી’’તિ. કસ્મા પન ‘‘તિણ્ણન્નં પહોતી’’તિ વુત્તં, નનુ દ્વિન્નં પહોનકાસનમ્પિ દીઘમેવાતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘અનુજાનામિ…પે… એત્તકં પચ્છિમં દીઘાસનન્તિ હિ વુત્ત’’ન્તિ. દ્વિન્નં પહોનકે હિ અદીઘાસને સમાનાસનિકેહેવ સહ નિસીદિતું વટ્ટતિ, તિણ્ણન્નં પહોનકતો પટ્ઠાય ગહિતે દીઘાસને પન અસમાનાસનિકેહિપિ સહ નિસીદિતું વટ્ટતિ. યદિ એવં પણ્ડકાદીહિપિ સહ નિસીદિતું વટ્ટેય્યાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઠપેત્વા પણ્ડક’’ન્તિઆદિ. તત્થ અત્થો સુવિઞ્ઞેય્યોવ.

ગિલાનુપટ્ઠાનકથા

૧૧. ગિલાનુપટ્ઠાનકથાયં પલિપન્નોતિ નિમુગ્ગો, મક્ખિતોતિ અત્થો. ઉચ્ચારેત્વાતિ ઉક્ખિપિત્વા. સમાનાચરિયકોતિ એત્થ ‘‘સચેપિ એકસ્સ આચરિયસ્સ એકો અન્તેવાસિકો હોતિ, એકો સદ્ધિવિહારિકો, એતેપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમાનાચરિયકા એવા’’તિ વદન્તિ. ભેસજ્જં યોજેતું અસમત્થો હોતીતિ વેજ્જેન ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ભેસજ્જં ગહેત્વા ઇમિના યોજેત્વા દાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે તથા કાતું અસમત્થોતિ અત્થો. નીહાતુન્તિ નીહરિતું, છડ્ડેતુન્તિ અત્થો. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૬૫-૩૬૬) પન ‘‘ભૂમિયં પરિભણ્ડં અકાસીતિ ગિલાનેન નિપન્નભૂમિયં કિલિટ્ઠટ્ઠાનં ધોવિત્વા હરિતૂપલિત્તં કારેસીતિ અત્થો. ભેસજ્જં યોજેતું અસમત્થોતિ પરેહિ વુત્તવિધિમ્પિ કાતું અસમત્થો’’તિ વુત્તં.

મરણવણ્ણકથા

૧૨. મરણવણ્ણકથાયં મરણત્થિકાવ હુત્વાતિ ઇમસ્સ કાયસ્સ ભેદેન સગ્ગપાપનાધિપ્પાયત્તા અત્થતો મરણત્થિકાવ હુત્વા. મરણત્થિકભાવં અજાનન્તાતિ ‘‘એવં અધિપ્પાયિનો મરણત્થિકા નામ હોન્તી’’તિ અત્તનો મરણત્થિકભાવં અજાનન્તા. ન હિ તે અત્તનો ચિત્તપ્પવત્તિં ન જાનન્તિ. વોહારવસેનાતિ પુબ્બભાગવોહારવસેન, મરણાધિપ્પાયસ્સ સન્નિટ્ઠાપકચેતનાક્ખણે કરુણાય અભાવતો કારુઞ્ઞેન પાસે બદ્ધસૂકરમોચનં વિય ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘યથાયુના’’તિ વુત્તમેવત્થં યથાનુસન્ધિનાતિ પરિયાયન્તરેન વુત્તં, યથાનુસન્ધિના યથાયુપરિચ્છેદેનાતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા યથાનુસન્ધિનાતિ યથાનુપ્પબન્ધેન, યાવ તસ્મિં ભવે સન્તાનસ્સ અનુપ્પબન્ધો અવિચ્છિન્નપવત્તિ હોતિ, તાવ ઠત્વાતિ વુત્તં હોતિ.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૦) ‘‘વોહારવસેનાતિ પુબ્બભાગવોહારવસેન મરણાધિપ્પાયસ્સ સન્નિટ્ઠાપકચેતનાક્ખણે કરુણાય અભાવતો, કારુઞ્ઞેન પાસે બદ્ધસૂકરમોચનં વિય ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. ‘યથાયુના’તિ વુત્તમેવત્થં યથાનુસન્ધિનાતિ પરિયાયન્તરેન વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૮૦) પન ‘‘મરણત્થિકાવ હુત્વાતિ ઇમસ્સ કાયસ્સ ભેદેન સગ્ગપાપનાધિપ્પાયત્તા અત્થતો મરણત્થિકાવ હુત્વા. ‘‘એવંઅધિપ્પાયિનો મરણત્થિકા નામ હોન્તી’’તિ અત્તનો મરણત્થિકભાવં અજાનન્તા આપન્ના પારાજિકં. ન હિ તે અત્તનો ચિત્તપ્પવત્તિં ન જાનન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. વોહારવસેનાતિ પુબ્બભાગે વોહારવસેન, સન્નિટ્ઠાને પનેતં નત્થિ, પાસે બદ્ધસૂકરમોચને વિય ન હોતિ. યથાનુસન્ધિનાતિ અન્તરા અમરિત્વાતિ અત્થો’’તિ વુત્તં.

અત્તપાતનકથા

૧૩. અત્તપાતનકથાયં વિભત્તિબ્યત્તયેનાતિ વિભત્તિવિપરિણામેન. વિસેસાધિગમોતિ સમાધિ વિપસ્સના ચ. અતિવિય પાકટત્તા ‘‘હત્થપ્પત્તો વિય દિસ્સતી’’તિ વુત્તં. ઉપચ્છિન્દતીતિ વિસેસાધિગમસ્સ વિક્ખેપો મા હોતૂતિ આહારં ઉપચ્છિન્દતિ. વિસેસાધિગમન્તિ લોકુત્તરધમ્મપટિલાભં. બ્યાકરિત્વાતિ આરોચેત્વા. ઉપચ્છિન્દતિ, ન વટ્ટતીતિ યસ્મા સભાગાનં લજ્જીભિક્ખૂનંયેવ અરિયા અત્તના અધિગતવિસેસં તાદિસે કારણે સતિ આરોચેન્તિ, તે ચ ભિક્ખૂ અપ્પતિરૂપાય અનેસનાય પચ્ચયં ન પરિયેસન્તિ, તસ્મા તેહિ પરિયેસિતપચ્ચયે કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેત્વા આહારં ઉપચ્છિન્દિતું ન વટ્ટતીતિ અત્થો. સભાગાનઞ્હિ બ્યાકતત્તા ઉપચ્છિન્દિતું ન લભતિ. તે હિ કપ્પિયખેત્તં આરોચેન્તિ. તેનેવ ‘‘સભાગાનઞ્હિ લજ્જીભિક્ખૂનં કથેતું વટ્ટતીતિ ઇદં ‘ઉપચ્છિન્દતિ, ન વટ્ટતી’તિ ઇમસ્સ કારણં દસ્સેન્તેન વુત્ત’’ન્તિ તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અથ વા વિસેસાધિગમં બ્યાકરિત્વાતિ ઇદં વિસેસસ્સ અધિગતભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, અધિગમન્તરાયં આસઙ્કન્તેનેવ ચ આહારુપચ્છેદો કાતબ્બોતિ અનુઞ્ઞાતત્તા અધિગતેન ન કાતબ્બોતિ દસ્સેતું ‘‘વિસેસાધિગમં બ્યાકરિત્વા આહારં ઉપચ્છિન્દતિ, ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. કિં પન અરિયા અત્તના અધિગતવિસેસં અઞ્ઞેસં આરોચેન્તીતિ ઇમિસ્સા ચોદનાય ‘‘સભાગાનઞ્હિ લજ્જીભિક્ખૂનં કથેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં, અયમેત્થ યુત્તતરોતિ અમ્હાકં ખન્તિ, ગણ્ઠિપદેપિ અયમત્થો દસ્સિતોયેવાતિ.

વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૨-૧૮૩) ‘‘વિભત્તિબ્યત્તયેનાતિ વિભત્તિવિપરિણામેન. વિસેસાધિગમોતિ સમાધિ વિપસ્સના ચ. વિસેસાધિગમન્તિ લોકુત્તરધમ્મપટિલાભં. બ્યાકરિત્વાતિ આરોચેત્વા, ઇદઞ્ચ વિસેસસ્સ અધિગતભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. અધિગતવિસેસા હિ દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનત્થં લજ્જીભિક્ખૂનં અવસ્સં અધિગમં બ્યાકરોન્તિ, અધિગતવિસેસેન પન અબ્યાકરિત્વાપિ આહારં ઉપચ્છિન્દિતું ન વટ્ટતિ, અધિગમન્તરાયવિનોદનત્થમેવ આહારુપચ્છેદસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા તદધિગમે સો ન કાતબ્બોવ. કિં પનાધિગમં આરોચેતું વટ્ટતીતિ આહ સભાગાનઞ્હીતિઆદી’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૮૧-૧૮૩) ‘‘હત્થપ્પત્તો વિય દિસ્સતિ, ‘તસ્સ વિક્ખેપો મા હોતૂ’તિ ઉપચ્છિન્દતિ, વિસેસાધિગમં બ્યાકરિત્વા તપ્પભવં સક્કારં લજ્જાયન્તો આહારં ઉપચ્છિન્દતિ સભાગાનં બ્યાકતત્તા. તે હિ કપ્પિયખેત્તં આરોચેન્તી’’તિ વુત્તં.

અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વાનિસિન્નકથા

૧૪. અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વા નિસિન્નકથાયં અપ્પટિવેક્ખિત્વાતિ અનુપપરિક્ખિત્વા. ઉદ્ધં વા અધો વા સઙ્કમન્તીતિ પચ્છા આગતાનં ઓકાસદાનત્થં નિસિન્નપાળિયા ઉદ્ધં વા અધો વા ગચ્છન્તિ. પટિવેક્ખણકિચ્ચં નત્થીતિ પચ્છા આગતેહિ ઉપપરિક્ખણકિચ્ચં નત્થિ. હેટ્ઠા કિસ્મિઞ્ચિ વિજ્જમાને સાટકં વલિં ગણ્હાતીતિ આહ ‘‘યસ્મિં વલિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ. પટિવેક્ખણઞ્ચેતં ગિહીનં સન્તકેયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૦) ‘‘હેટ્ઠા કિસ્મિઞ્ચિ વિજ્જમાને સાટકં વલિં ગણ્હાતીતિ આહ ‘યસ્મિં વલિ ન પઞ્ઞાયતી’તિ. પટિવેક્ખણઞ્ચેતં ગિહીનં સન્તકે એવાતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ એત્તકમેવ વુત્તં, વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૮૦) ‘‘અપ્પટિવેક્ખિત્વાતિ અવિચારેત્વા. હેટ્ઠિમભાગે હિ કિસ્મિઞ્ચિ વિજ્જમાને વલિ પઞ્ઞાયતી’’તિ એત્તકમેવ.

દવાયસિલાવિજ્ઝનકથા

૧૫. દવાયસિલાવિજ્ઝનકથાયં દવાસદ્દો હસાધિપ્પાયવાચકો. પટિપુબ્બવિધ-ધાતુ પવટ્ટનત્થોતિ આહ ‘‘હસાધિપ્પાયેન પાસાણો ન પવટ્ટેતબ્બો’’તિ. સિલાસદ્દસ્સ પાસાણવાચકત્તા સો એવ ન પટિવિજ્ઝિતબ્બોતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘ન કેવલઞ્ચા’’તિઆદિ. યદિ એવં સબ્બેસમ્પિ અત્થાય ન વટ્ટેય્યાતિ આહ ‘‘ચેતિયાદીનં અત્થાયા’’તિઆદિ. ધોવનદણ્ડકન્તિ ભણ્ડધોવનદણ્ડં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૮૨-૧૮૩) પન ‘‘ભણ્ડકં વા ધોવન્તાતિ ચીવરં વા ધોવન્તા. ધોવનદણ્ડકન્તિ ચીવરધોવનદણ્ડ’’ન્તિ વુત્તં.

દાયાલિમ્પનકથા

૧૬. દાયાલિમ્પનકથાયં અલ્લ…પે… પાચિત્તિયન્તિ સુક્ખટ્ઠાનેપિ અગ્ગિં પાતેત્વા ઇમિના અધિપ્પાયેન આલિમ્પેન્તસ્સ પાચિત્તિયમેવ. દુક્કટન્તિ સુક્ખટ્ઠાને વા સુક્ખં ‘‘અસુક્ખ’’ન્તિ અવવત્થપેત્વા વા અગ્ગિં પાતેન્તસ્સ દુક્કટં. કીળાધિપ્પાયેપિ એસેવ નયો, કીળાધિપ્પાયો ચ પટપટાયમાનસદ્દસ્સાદવસેનેવ વેદિતબ્બો. પટિપક્ખભૂતો અગ્ગિ પટગ્ગિ. પરિત્તકરણન્તિ આરક્ખકરણં. સયં વા ઉટ્ઠિતન્તિ વાતેરિતાનં વેળુઆદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્ઘટ્ટનેન સમુટ્ઠિતં. નિરુપાદાનોતિ ઇન્ધનરહિતો. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૯૦) પન ‘‘ખિડ્ડાધિપ્પાયેનપિ દુક્કટન્તિ સુક્ખતિણાદીસુ અગ્ગિકરણં સન્ધાય વુત્તં. અલ્લેસુ પન કીળાધિપ્પાયેનપિ કરોન્તસ્સ પાચિત્તિયમેવ. પટિપક્ખભૂતો, પટિમુખં ગચ્છન્તો વા અગ્ગિ પટગ્ગિ, તસ્સ અલ્લતિણાદીસુપિ દાનં અનુઞ્ઞાતં. તં દેન્તેન દૂરતોવ આગચ્છન્તં દાવગ્ગિં દિસ્વા વિહારસ્સ સમન્તતો એકક્ખણે અકત્વા એકદેસતો પટ્ઠાય વિહારસ્સ સમન્તતો સણિકં ઝાપેત્વા યથા મહન્તોપિ અગ્ગિ વિહારં પાપુણિતું ન સક્કોતિ, એવં વિહારસ્સ સમન્તા અબ્ભોકાસં કત્વા પટગ્ગિ દાતબ્બો. સો ડાવગ્ગિનો પટિપથં ગન્ત્વા એકતો હુત્વા તેન સહ નિબ્બાતિ. પરિત્તકરણન્તિ સમન્તા રુક્ખતિણાદિચ્છેદનપરિખાખણનાદિઆરક્ખકરણં. તેનાહ ‘તિણકુટિકાનં સમન્તા ભૂમિતચ્છન’ન્તિઆદી’’તિ, વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૯૦) પન ‘‘પરિત્તન્તિ રક્ખણં, તં દસ્સેતું ‘સમન્તા ભૂમિતચ્છન’ન્તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ એત્તકમેવ વુત્તં.

મિચ્છાદિટ્ઠિકુલાભતકથા

૧૭. મિચ્છાદિટ્ઠિકુલાભતકથાયં નત્થિ સદ્ધા એતેસૂતિ અસ્સદ્ધા, મચ્છરિનો, તેસુ અસ્સદ્ધેસુ. મિચ્છાદિટ્ઠિયા યુત્તાનિ કુલાનિ મિચ્છાદિટ્ઠિકુલાનિ, મજ્ઝેલોપતતિયાતપ્પુરિસસમાસો, ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તાય દસવત્થુકાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા યુત્તકુલાનિ, તેસુ. મિચ્છાદિટ્ઠિકુલેસુ લભિત્વાતિ સમ્બન્ધો. અસક્કચ્ચકારીનં તેસં સક્કચ્ચકરણેન, અપ્પણીતદાયીનં તેસં પણીતદાનેન ભવિતબ્બમેત્થ કારણેનાતિ કારણં ઉપપરિક્ખિત્વાવ ભુઞ્જિતું યુત્તન્તિ આહ ‘‘અનુપપરિક્ખિત્વા નેવ અત્તના ભુઞ્જિતબ્બં, ન પરેસં દાતબ્બ’’ન્તિ. યેન કારણેન ભવિતબ્બં, તં દસ્સેતું ‘‘વિસમિસ્સમ્પિ હી’’તિઆદિ વુત્તં. ન કેવલં પિણ્ડપાતમેવાતિ આહ ‘‘યમ્પી’’તિઆદિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘અપિહિતવત્થુસ્મિમ્પિ હી’’તિઆદિ. તતો અઞ્ઞમ્પિ દસ્સેતિ ગન્ધહલિદ્દાદિમક્ખિતોતિઆદિના. તત્થપિ કારણં દસ્સેતુમાહ ‘‘સરીરે રોગટ્ઠાનાની’’તિઆદિ.

ગોપકદાનકથા

૧૮. ગોપકદાનકથાયં પરેસં સન્તકં ગોપેતિ રક્ખતીતિ ગોપકો, તસ્સ દાનં ગોપકદાનં, ઉય્યાનપાલકાદીહિ ભિક્ખૂનં દાતબ્બદાનં. તત્થ પણ્ણં આરોપેત્વાતિ ‘‘એત્તકેહેવ રુક્ખેહિ એત્તકમેવ ગહેતબ્બ’’ન્તિ પણ્ણં આરોપેત્વા, લિખિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. નિમિત્તસઞ્ઞં કત્વાતિ સઙ્કેતં કત્વા. દારકાતિ તેસં પુત્તનત્તાદયો દારકા. અઞ્ઞેપિ યે કેચિ ગોપકા હોન્તિ, તે સબ્બેપિ વુત્તા. સબ્બત્થપિ ગિહીનં ગોપકદાને યત્તકં ગોપકા દેન્તિ, તત્તકં ગહેતબ્બં. સઙ્ઘિકે પન યથાપરિચ્છેદમેવ ગહેતબ્બન્તિ દીપિતત્તા ‘‘અત્થતો એક’’ન્તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૫૬) ‘‘પણ્ણં આરોપેત્વાતિ ‘એત્તકે રુક્ખે રક્ખિત્વા તતો એત્તકં ગહેતબ્બ’ન્તિ પણ્ણં આરોપેત્વા. નિમિત્તસઞ્ઞં કત્વાતિ સઙ્કેતં કત્વા. દારકાતિ તેસં પુત્તનત્તાદયો યે કેચિ ગોપેન્તિ, તે સબ્બેપિ ઇધ ‘દારકા’તિ વુત્તા’’તિ, વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૫૬) પન ‘‘આરામરક્ખકાતિ વિસ્સત્થવસેન ગહેતબ્બં. અધિપ્પાયં ઞત્વાતિ એત્થ યસ્સ દાનં પટિગ્ગણ્હન્તં ભિક્ખું, ભાગં વા સામિકા ન રક્ખન્તિ ન દણ્ડેન્તિ, તસ્સ દાનં અપ્પટિચ્છાદેત્વા ગહેતું વટ્ટતીતિ ઇધ સન્નિટ્ઠાનં, તમ્પિ ‘ન વટ્ટતિ સઙ્ઘિકે’તિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

યત્થાતિ યસ્મિં આવાસે. અઞ્ઞેસં અભાવન્તિ અઞ્ઞેસં આગન્તુકભિક્ખૂનં અભાવં. તત્થાતિ તાદિસે આવાસે. ભાજેત્વા ખાદન્તીતિ આગન્તુકાનમ્પિ સમ્પત્તાનં ભાજેત્વા ખાદન્તીતિ અધિપ્પાયો. ચતૂસુ પચ્ચયેસુ સમ્મા ઉપનેન્તીતિ અમ્બફલાદીનિ વિક્કિણિત્વા ચીવરાદીસુ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ સમ્મા ઉપનેન્તિ. ચીવરત્થાય નિયમેત્વા દિન્નાતિ ‘‘ઇમેસં રુક્ખાનં ફલાનિ વિક્કિણિત્વા ચીવરેસુયેવ ઉપનેતબ્બાનિ, ન ભાજેત્વા ખાદિતબ્બાની’’તિ એવં નિયમેત્વા દિન્ના. તેસુપિ આગન્તુકા અનિસ્સરાતિ પચ્ચયપરિભોગત્થાય નિયમેત્વા દિન્નત્તા ભાજેત્વા ખાદિતું અનિસ્સરા. ન તેસુ…પે… ઠાતબ્બન્તિ એત્થ આગન્તુકેહિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન ભાજેત્વા ખાદિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. તેસં કતિકાય ઠાતબ્બન્તિ ‘‘ભાજેત્વા ન ખાદિતબ્બ’’ન્તિ વા ‘‘એત્તકેસુ રુક્ખેસુ ફલાનિ ગણ્હિસ્સામા’’તિ વા ‘‘એત્તકાનિ ફલાનિ ગણ્હિસ્સામા’’તિ વા ‘‘એત્તકાનં દિવસાનં અબ્ભન્તરે ગણ્હિસ્સામા’’તિ વા ‘‘ન કિઞ્ચિ ગણ્હિસ્સામા’’તિ વા એવં કતાય આવાસિકાનં કતિકાય આગન્તુકેહિ ઠાતબ્બં. મહાઅટ્ઠકથાયં ‘‘અનિસ્સરા’’તિ વચનેન દીપિતોયેવ અત્થો મહાપચ્ચરિયં ‘‘ચતુન્નં પચ્ચયાન’’ન્તિઆદિના વિત્થારેત્વા દસ્સિતો. પરિભોગવસેનેવાતિ એત્થ એવ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, પરિભોગવસેન તમેવ ભાજેત્વાતિ યોજેતબ્બં. એત્થ એતસ્મિં વિહારે, રટ્ઠેવા.

સેનાસનપચ્ચયન્તિ સેનાસનઞ્ચ તદત્થાય નિયમેત્વા ઠપિતઞ્ચ. લામકકોટિયાતિ લામકં આદિં કત્વા, લામકસેનાસનતો પટ્ઠાયાતિ વુત્તં હોતિ. સેનાસનેપિ તિણાદીનિ લામકકોટિયાવ વિસ્સજ્જેતબ્બાનિ, સેનાસનપરિક્ખારાપિ લામકકોટિયાવ વિસ્સજ્જેતબ્બા. મૂલવત્થુચ્છેદં પન કત્વા ન ઉપનેતબ્બન્તિ ઇમિના કિં વુત્તં હોતિ? તીસુપિ ગણ્ઠિપદેસુ તાવ ઇદં વુત્તં ‘‘સબ્બાનિ સેનાસનાનિ ન વિસ્સજ્જેતબ્બાનીતિ વુત્તં હોતી’’તિ. લામકકોટિયા વિસ્સજ્જન્તેહિપિ સેનાસનભૂમિયો ન વિસ્સજ્જેતબ્બાતિ અયમત્થો વુત્તો હોતીતિ નો ખન્તિ. વીમંસિત્વા યં રુચ્ચતિ, તં ગહેતબ્બં.

ધમ્મસન્તકેન બુદ્ધપૂજં કાતું, બુદ્ધસન્તકેન વા ધમ્મપૂજં કાતું વટ્ટતિ ન વટ્ટતીતિ? ‘‘તથાગતસ્સ ખો એતં, વાસેટ્ઠ, અધિવચનં ધમ્મકાયો ઇતિપી’’તિ ચ ‘‘યો ખો, વક્કલિ, ધમ્મં પસ્સતિ, સો મં પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૮૭) ચ વચનતો વટ્ટતીતિ વદન્તિ. કેચિ પન ‘‘એવં સન્તે ‘યો, ભિક્ખવે, મં ઉપટ્ઠહેય્ય, સો ગિલાનં ઉપટ્ઠહેય્યા’તિ (મહાવ. ૩૬૫) વચનતો બુદ્ધસન્તકેન ગિલાનસ્સપિ ભેસજ્જં કાતું યુત્તન્તિ આપજ્જેય્ય, તસ્મા ન વટ્ટતી’’તિ વદન્તિ, તં અકારણં. ન હિ ‘‘યો, ભિક્ખવે, મં ઉપટ્ઠહેય્ય, સો ગિલાનં ઉપટ્ઠહેય્યા’’તિ (મહાવ. ૩૬૫) ઇમિના અત્તનો ચ ગિલાનસ્સ ચ એકસદિસતા, તદુપટ્ઠાનસ્સ વા સમફલતા વુત્તા. અયઞ્હેત્થ અત્થો – ‘‘યો મં ઓવાદાનુસાસનીકરણેન ઉપટ્ઠહેય્ય, સો ગિલાનં ઉપટ્ઠહેય્ય, મમ ઓવાદકારકેન ગિલાનો ઉપટ્ઠાતબ્બો’’તિ (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૫). ભગવતો ચ ગિલાનસ્સ ચ ઉપટ્ઠાનં એકસદિસન્તિ એવં પનેત્થ અત્થો ન ગહેતબ્બો, તસ્મા ‘‘યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૬) વચનતો ‘‘અહઞ્ચ ખો પનિદાનિ એકકોવ ઓવદામિ અનુસાસામિ, મયિ પરિનિબ્બુતે ઇમાનિ ચતુરાસીતિ બુદ્ધસહસ્સાનિ તુમ્હે ઓવદિસ્સન્તિ અનુસાસિસ્સન્તી’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૧૬) વુત્તત્તા ચ બહુસ્સુતં ભિક્ખું પસંસન્તેન ચ ‘‘યો બહુસ્સુતો, ન સો તુમ્હાકં સાવકો નામ, બુદ્ધો નામ એસ ચુન્દા’’તિ વુત્તત્તા ધમ્મગરુકત્તા ચ તથાગતસ્સ પુબ્બનયો એવ પસત્થતરોતિ અમ્હાકં ખન્તિ. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ ‘‘યત્થાતિ યસ્મિં આવાસે. અઞ્ઞેસન્તિ અઞ્ઞેસં આગન્તુકાનં. તેસુપિ આગન્તુકા અનિસ્સરાતિ સેનાસને નિરન્તરં વસન્તાનં ચીવરત્થાય દાયકેહિ, ભિક્ખૂહિ વા નિયમેત્વા દિન્નત્તા ભાજેત્વા ખાદિતું અનિસ્સરા. આગન્તુકેહિપિ ઇચ્છન્તેહિ તસ્મિં વિહારે વસ્સાનાદીસુ પવિસિત્વા ચીવરત્થાય ગહેતબ્બં. તેસં કતિકાય ઠાતબ્બન્તિ સબ્બાનિ ફલાફલાનિ અભાજેત્વા ‘એત્તકેસુ રુક્ખેસુ ફલાનિ ભાજેત્વા પરિભુઞ્જિસ્સામ, અઞ્ઞેસુ ફલાફલેહિ સેનાસનાનિ પટિજગ્ગિસ્સામા’તિ વા ‘પિણ્ડપાતાદિપચ્ચયં સમ્પાદેસ્સામા’તિ વા ‘કિઞ્ચિપિ અભાજેત્વા ચતુપચ્ચયત્થાયેવ ઉપનેમા’તિ વા એવં સમ્મા ઉપનેન્તાનં આવાસિકાનં કતિકાય આગન્તુકેહિ ઠાતબ્બં. મહાઅટ્ઠકથાયં ‘અનિસ્સરા’તિ વચનેન દીપિતો એવ અત્થો, મહાપચ્ચરિયં ‘ચતુન્નં પચ્ચયાન’ન્તિઆદિના વિત્થારેત્વા દસ્સિતો. પરિભોગવસેનેવાતિ એત્થ એવ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, પરિભોગવસેન તમેવ ભાજેત્વાતિ યોજેતબ્બં. એત્થાતિ એતસ્મિં વિહારે, રટ્ઠે વા. સેનાસનપચ્ચયન્તિ સેનાસનઞ્ચ તદત્થાય નિયમેત્વા ઠપિતઞ્ચ. ‘એકં વા દ્વે વા વરસેનાસનાનિ ઠપેત્વા’તિ વુત્તમેવત્થં પુન બ્યતિરેકમુખેન દસ્સેતું ‘મૂલવત્થુચ્છેદં પન કત્વા ન ઉપનેતબ્બ’ન્તિ વુત્તં, સેનાસનસઙ્ખાતવત્થુનો મૂલચ્છેદં કત્વા સબ્બાનિ સેનાસનાનિ ન વિસ્સજ્જેતબ્બાનીતિ અત્થો. કેચિ પનેત્થ ‘એકં વા દ્વે વા વરસેનાસનાનિ ઠપેત્વા લામકતો પટ્ઠાય વિસ્સજ્જન્તેહિપિ સેનાસનભૂમિયો ન વિસ્સજ્જેતબ્બાતિ અયમત્થો વુત્તો’તિ વદન્તિ, તમ્પિ યુત્તમેવ ઇમસ્સપિ અત્થસ્સ અવસ્સં વત્તબ્બતો, ઇતરથા કેચિ સહ વત્થુનાપિ વિસ્સજ્જેતબ્બં મઞ્ઞેય્યુ’’ન્તિ.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પારાજિક ૧૫૩) ‘‘એત્થ એતસ્મિં વિહારે પરચક્કાદિભયં આગતં. મૂલવત્થુચ્છેદન્તિ ‘સબ્બસેનાસનાનં એતે ઇસ્સરા’તિ વચનતો ઇતરે અનિસ્સરાતિ દીપિતં હોતિ. અયમેવ ભિક્ખુ ઇસ્સરોતિ યત્થ સો ઇચ્છતિ, તત્થ અત્તઞાતહેતું લભતીતિ કિર અત્થો, અપિ ચ ‘દહરો’તિ વદન્તિ. સવત્થુકન્તિ સહ ભૂમિયાતિ વુત્તં હોતી’’તિ.

ધમ્મિકારક્ખયાચનકથા

૧૯. ધમ્મિકારક્ખયાચનકથાયં ‘‘ગીવાયેવાતિ આણત્તિયા અભાવતો. તેસં અનત્થકામતાયાતિ ‘ચોરો’તિ વુત્તં મમ વચનં સુત્વા કેચિ દણ્ડિસ્સન્તિ, જીવિતા વોરોપેસ્સન્તીતિ એવં સઞ્ઞાય. એતેન કેવલં ભયેન વા પરિક્ખારગ્ગહણત્થં વા સહસા ‘ચોરો’તિ વુત્તે દણ્ડિતેપિ ન દોસોતિ દસ્સેતિ. રાજપુરિસાનઞ્હિ ‘ચોરો અય’ન્તિ ઉદ્દિસ્સકથને એવ ગીવા. ભિક્ખૂનં, પન આરામિકાદીનં વા સમ્મુખા ‘અસુકો ચોરો એવમકાસી’તિ કેનચિ વુત્તવચનં નિસ્સાય આરામિકાદીસુ રાજપુરિસાનં વત્વા દણ્ડાપેન્તેસુપિ ભિક્ખુસ્સ ન ગીવા રાજપુરિસાનં અવુત્તત્તા, યેસઞ્ચ વુત્તં, તેહિ સયં ચોરસ્સ અદણ્ડિતત્તાતિ ગહેતબ્બં. ‘ત્વં એતસ્સ સન્તકં અચ્છિન્દા’તિ આણત્તોપિ હિ સચે અઞ્ઞેન અચ્છિન્દાપેતિ, આણાપકસ્સ અનાપત્તિ વિસઙ્કેતત્તા. અત્તનો વચનકરન્તિ ઇદં સામીચિવસેન વુત્તં. વચનં અકરોન્તાનં રાજપુરિસાનમ્પિ ‘ઇમિના ગહિતપરિક્ખારં આહરાપેહિ, મા ચસ્સ દણ્ડં કરોહી’તિ ઉદ્દિસ્સ વદન્તસ્સપિ દણ્ડે ગહિતેપિ ન ગીવા એવ દણ્ડગ્ગહણસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા ‘અસુકભણ્ડં અવહરા’તિ આણાપેત્વા વિપ્પટિસારે ઉપ્પન્ને પુન પટિક્ખિપને (પારા. ૧૨૧) વિય. દાસાદીનં સમ્પટિચ્છને વિય તદત્થાય અડ્ડકરણે ભિક્ખૂનમ્પિ દુક્કટન્તિ આહ ‘કપ્પિયઅડ્ડો નામ, ન વટ્ટતી’તિ. કેનચિ પન ભિક્ખુના ખેત્તાદિઅત્થાય વોહારિકાનં સન્તિકં ગન્ત્વા અડ્ડે કતેપિ તં ખેત્તાદિસમ્પટિચ્છને વિય સબ્બેસં અકપ્પિયં ન હોતિ પુબ્બે એવ સઙ્ઘસન્તકત્તા. ભિક્ખુસ્સેવ પન પયોગવસેન આપત્તિયો હોન્તિ. દાસાદીનમ્પિ પન અત્થાય રક્ખં યાચિતું વોહારિકેન પુટ્ઠેન સઙ્ઘસ્સ ઉપ્પન્નં કપ્પિયક્કમં વત્તું આરામિકાદીહિ ચ અડ્ડં કારાપેતું વટ્ટતિ એવ. વિહારવત્થાદિકપ્પિયઅડ્ડં પન ભિક્ખુના સયમ્પિ કાતું વટ્ટતી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૬૭૯) આગતો.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પાચિત્તિય ૬૮૧) ‘‘ગીવાતિ કેવલં ગીવા એવ હોતિ, ન પારાજિકં. કારાપેત્વા દાતબ્બાતિ એત્થ સચે આવુધભણ્ડં હોતિ, તસ્સ ધારા ન કારાપેતબ્બા, અઞ્ઞેન પન આકારેન સઞ્ઞાપેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

ઉચ્ચારાદિછડ્ડનકથા

૨૦. ઉચ્ચારાદિછડ્ડનકથાયં અટ્ઠમે ઉચ્ચારાદિછડ્ડને ‘‘ઉચ્ચારાદિભાવો, અનપલોકનં, વળઞ્જનટ્ઠાનં, તિરોકુટ્ટપાકારતા, છડ્ડનં વા છડ્ડાપનં વાતિ ઇમાનિ પનેત્થ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ, નવમે હરિતૂપરિ છડ્ડને સબ્બેસન્તિ ભિક્ખુસ્સ ભિક્ખુનિયા ચ. ઇધ ખેત્તપાલકા આરામાદિગોપકા ચ સામિકા એવા’’તિ એત્તકમેવ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૮૩૦) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૮૩૦) પન ‘‘અટ્ઠમે વળઞ્જિયમાનતિરોકુટ્ટાદિતા, અનપલોકેત્વા ઉચ્ચારાદીનં છડ્ડનાદીતિ દ્વે અઙ્ગાનિ. નવમે ‘મત્થકચ્છિન્નનાળિકેરમ્પી’તિ વુત્તત્તા હરિતૂપરિ છડ્ડનમેવ પટિક્ખિત્તં. તેનાહ ‘અનિક્ખિત્તબીજેસૂ’તિઆદિ. યત્થ ચ છડ્ડેતું વટ્ટતિ, તત્થ હરિતે વચ્ચાદિં કાતુમ્પિ વટ્ટતિ એવ. સબ્બેસન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનીન’’ન્તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પાચિત્તિય ૮૩૨) પન ‘‘સામિકે અપલોકેત્વાવ છડ્ડેતીતિ કત્થચિ પોત્થકે નત્થિ, કત્થચિ અત્થિ, અત્થિભાવોવ સેય્યો કિરિયાકિરિયત્તા સિક્ખાપદસ્સ. ઇધ ખેત્તપાલકા આરામાદિગોપકા ચ સામિકા એવ. ‘સઙ્ઘસ્સ ખેત્તે આરામે ચ તત્થ કચવરં ન છડ્ડેતબ્બન્તિ કતિકા ચે નત્થિ, ભિક્ખુસ્સ છડ્ડેતું વટ્ટતિ સઙ્ઘપરિયાપન્નત્તા, ન ભિક્ખુનીનં. તાસમ્પિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘસન્તકે વુત્તનયેન વટ્ટતિ, ન તત્થ ભિક્ખુસ્સ. એવં સન્તેપિ સારુપ્પવસેનેવ કાતબ્બન્તિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

ભિક્ખુવિભઙ્ગે પન સેખિયવણ્ણનાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૬૫૧) ‘‘અસઞ્ચિચ્ચાતિ પટિચ્છન્નટ્ઠાનં ગચ્છન્તસ્સ સહસા ઉચ્ચારો વા પસ્સાવો વા નિક્ખમતિ, અસઞ્ચિચ્ચકતો નામ, અનાપત્તિ. ન હરિતેતિ એત્થ યમ્પિ જીવરુક્ખસ્સ મૂલં પથવિયં દિસ્સમાનં ગચ્છતિ, સાખા વા ભૂમિલગ્ગા ગચ્છતિ, સબ્બં હરિતસઙ્ખાતમેવ, ખન્ધે નિસીદિત્વા અપ્પહરિતટ્ઠાને પાતેતું વટ્ટતિ. અપ્પહરિતટ્ઠાનં ઓલોકેન્તસ્સેવ સહસા નિક્ખમતિ, ગિલાનટ્ઠાને ઠિતો હોતિ, વટ્ટતિ. અપ્પહરિતે કતોતિ અપ્પહરિતં અલભન્તેન તિણણ્ડુપકં વા પલાલણ્ડુપકં વા ઠપેત્વા કતોપિ પચ્છા હરિતં ઓત્થરતિ, વટ્ટતિયેવ. ‘ખેળેન ચેત્થ સિઙ્ઘાણિકાપિ સઙ્ગહિતા’તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. ન ઉદકેતિ એતં પરિભોગઉદકમેવ સન્ધાય વુત્તં. વચ્ચકુટિસમઉદ્દાદિઉદકેસુ પન અપરિભોગેસુ અનાપત્તિ. દેવે વસ્સન્તે સમન્તતો ઉદકોઘો હોતિ, અનુદકટ્ઠાનં ઓલોકેન્તસ્સેવ નિક્ખમતિ, વટ્ટતિ. મહાપચ્ચરિયં વુત્તં એતાદિસે કાલે અનુદકટ્ઠાનં અલભન્તેન કાતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. તસ્સં વણ્ણનાયં વિમતિવિનોદનિયઞ્ચ (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૬૫૨) ‘‘ખેળેન ચેત્થ સિઙ્ઘાણિકાપિ સઙ્ગહિતાતિ એત્થ ઉદકગણ્ડુસકં કત્વા ઉચ્છુકચવરાદિઞ્ચ મુખેનેવ હરિતું ઉદકેસુ છડ્ડેતું વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

ઇમસ્મિં ઠાને પણ્ડિતેહિ વિચારેતબ્બં અત્થિ – ‘‘વચ્ચકુટિસમુદ્દાદિઉદકેસુ પન અપરિભોગેસુ અનાપત્તી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, એવં સન્તે નદીજાતસ્સરાદીસુ આપત્તિ વા અનાપત્તિ વાતિ. તત્થ સમુદ્દાદીતિ આદિ-સદ્દેન નદીજાતસ્સરાપિ સઙ્ગહિતાવ, તસ્મા અનાપત્તીતિ ચે? ન ચેવં દટ્ઠબ્બં. યદિ હિ સમુદ્દાદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન નદીજાતસ્સરાપિ સઙ્ગહિતા, એવં સતિ ટીકાચરિયા વદેય્યું, ન પન વદન્તિ, અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘વચ્ચકુટિસમુદ્દાદિઉદકેસૂ’’તિ એત્તકમેવ વદેય્ય, તથા પન અવત્વા ‘‘અપરિભોગેસૂ’’તિ હેતુમન્તવિસેસનપદમ્પિ ગહિતં. તેન ઞાયતિ ‘‘આદિસદ્દેન અપરિભોગાનિ ચન્દનિકાદિઉદકાનિ એવ ગહિતાનિ, ન પરિભોગાનિ નદીજાતસ્સરાદિઉદકાની’’તિ. તેન ચ વચ્ચકુટિસમુદ્દાદિઉદકાનિ અપરિભોગત્તા અનાપત્તિકરાનિ હોન્તિ, નદીજાતસ્સરાદિઉદકાનિ પન પરિભોગત્તા આપત્તિકરાનીતિ. કથં પન ‘‘અપરિભોગેસૂ’’તિ ઇમસ્સ પદસ્સ હેતુમન્તપદભાવો જાનિતબ્બોતિ? યુત્તિતો આગમતો ચ. કથં યુત્તિતો? ‘‘વચ્ચકુટિસમુદ્દાદિઉદકાનિ પરિભોગાનિપિ સન્તિ, અપરિભોગાનિપી’’તિ અબ્યભિચારિયભાવતો. બ્યભિચારે હિ સમ્ભવે એવ સતિ વિસેસનં સાત્થકં સિયા. કથં આગમતો? વુત્તઞ્હેતં આચરિયબુદ્ધદત્તત્થેરેન વિનયવિનિચ્છયે (વિ. વિ. ૧૯૫૪) ‘‘તેસં અપરિભોગત્તા’’તિ. તસ્મા આદિ-સદ્દેન અપરિભોગાનિયેવ ઉદકાનિ ગહિતાનિ, ન પરિભોગાનિ. વુત્તઞ્હેતં વિનયવિનિચ્છયટીકાયં ‘‘વચ્ચકુટિસમુદ્દાદિઉદકેસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન સબ્બં અપરિભોગજલં સઙ્ગય્હતિ, તેનેવ તેસં અપરિભોગત્તમેવ કારણમાહા’’તિ, તસ્મા મનુસ્સાનં પરિભોગેસુ નદીજાતસ્સરતળાકપોક્ખરણિયાદિઉદકેસુ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિકરણં ન વટ્ટતીતિ જાનિતબ્બમેતં. ‘‘દેવે વસ્સન્તે સમન્તતો ઉદકોઘો હોતિ, અનુદકટ્ઠાનં ઓલોકેન્તસ્સેવ નિક્ખમતિ, વટ્ટતિ. મહાપચ્ચરિયં વુત્તં એતાદિસે કાલે અનુદકટ્ઠાનં અલભન્તેન કાતું વટ્ટતીતિ વુત્ત’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં આગતત્તા મહન્તેસુ નદીજાતસ્સરાદીસુ નાવાદીહિ ગતકાલે તાદિસે કારણે સતિ ‘‘તીરં ઉપનેહી’’તિ વત્વા ‘‘ઉપનેતું અસક્કુણેય્યટ્ઠાને ઉદકેપિ કાતું વટ્ટતિ, અનાપત્તી’’તિ અટ્ઠકથાનુલોમતો વિઞ્ઞાયતિ, ઉપપરિક્ખિત્વા ગહેતબ્બં.

નહાનેરુક્ખાદિઘંસનકથા

૨૧. નહાને રુક્ખાદિઘંસનન્તિ એત્થ અટ્ઠપદાકારેનાતિ અટ્ઠપદફલકાકારેન, જૂતફલકસદિસન્તિ વુત્તં હોતિ. મલ્લકમૂલકસણ્ઠાનેનાતિ ખેળમલ્લકમૂલસણ્ઠાનેન. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૪૩) પન ‘‘અટ્ઠપદાકારેનાતિ જૂતફલકે અટ્ઠગબ્ભરાજિઆકારેન. મલ્લકમૂલસણ્ઠાનેનાતિ ખેળમલ્લકમૂલસણ્ઠાનેન. ઇદઞ્ચ વટ્ટાધારકં સન્ધાય વુત્તં. કણ્ટકે ઉટ્ઠાપેત્વા કતવટ્ટકપાલસ્સેતં અધિવચનં. પુથુપાણિકન્તિ મુટ્ઠિં અકત્વા વિકસિતહત્થતલેહિ પિટ્ઠિપરિકમ્મં વુચ્ચતિ. એતમેવ સન્ધાય હત્થપરિકમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨૪૪) પન ‘‘પુથુપાણિના કત્તબ્બં કમ્મં પુથુપાણિકમ્મ’’ન્તિ વુત્તં.

એવં પાળિઅનુસારેનેવ નહાને કત્તબ્બાકત્તબ્બં દસ્સેત્વા ઇદાનિ નહાનતિત્થે નહાયન્તાનં ભિક્ખૂનં નહાનવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદં પનેત્થ નહાનવત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પસ્સન્તાનં અપ્પસાદાવહનતો, ગિહિપુરિસાનં કમ્મં વિયાતિ ગરહિતબ્બભાવતો ચ વુત્તં ‘‘યત્થ વા તત્થ વા…પે… ન ઓતરિતબ્બ’’ન્તિ. અઞ્ઞેસુ સમ્મુખીભૂતેસુ અનુદકસાટકેન નહાયિતું દુક્કરત્તા ‘‘સબ્બદિસા પન ઓલોકેત્વા વિવિત્તભાવં ઞત્વા’’તિ વુત્તં. એવમ્પિ ખાણુગુમ્બલતાદીહિ પટિચ્છન્નાપિ હુત્વા તિટ્ઠેય્યુન્તિ આહ ‘‘ખાણુ…પે… ઉક્કાસિત્વા’’તિ. ઉદ્ધંમુખેન ચીવરાપનયનં હરાયિતબ્બં સિયાતિ વુત્તં ‘‘અવકુજ્જ…પે… અપનેત્વા’’તિ. તતો કાયબન્ધનટ્ઠપનવત્તમાહ ‘‘કાયબન્ધન’’ન્ત્યાદિના. તતો ઉદકસાટિકાય સતિ તં નિવાસેત્વા ઓતરિતબ્બં સિયા, તાય અસતિયા કિં કાતબ્બન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘સચે’’તિઆદિ. તત્થ પુબ્બે ‘‘ઠિતકેનેવ ન ઓતરિતબ્બ’’ન્તિ અહિરિકાકારસ્સ પટિસિદ્ધત્તા ઇધ હિરિમન્તાકારં દસ્સેતિ ઉદકન્તે ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા નિવાસનં મોચેત્વાતિ. ઉણ્ણટ્ઠાને, સમટ્ઠાને વા પસારિતે સતિ વા તેન અઞ્ઞત્થ ગચ્છેય્યાતિ આહ ‘‘સચે નિન્નટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ.

ઓતરન્તેન કિં કાતબ્બન્તિ પુચ્છં સન્ધાય ‘‘ઓતરન્તેન સણિક’’ન્ત્યાદિ. તત્થ પુબ્બે ‘‘વેગેન ન ઓતરિતબ્બ’’ન્તિ પટિસિદ્ધાનુરૂપમાહ ‘‘સણિક’’ન્તિ. અતિગમ્ભીરં ગચ્છન્તો ઉદકોઘતરઙ્ગવાતાદીહિ પહરન્તો ચલિતકાયો સિયા, અતિઉત્તાને નિસીદન્તો અપ્પટિચ્છન્નકાયો સિયાતિ વુત્તં ‘‘નાભિપ્પમાણમત્તં ઓતરિત્વા’’તિ. અત્તનો હત્થવિકારાદીહિ વીચિં ઉટ્ઠાપેન્તો, સદ્દઞ્ચ કરોન્તો ઉદ્ધટચપલભાવો સિયાતિ વુત્તં ‘‘વીચિં અનુટ્ઠપેન્તેન સદ્દં અકરોન્તેન નિવત્તિત્વા’’તિ. નિવત્તિત્વા કિં કાતબ્બન્તિ આહ આગતદિસાભિમુખેન નિમુજ્જિતબ્બ’’ન્તિ, અભિમુખેન હુત્વાતિ પાઠસેસો. ઇદાનિ તપ્ફલં દસ્સેન્તો ‘‘એવ’’ન્ત્યાદિમાહ. તતો ઉમ્મુજ્જન્તેન કિં કાતબ્બન્તિ પુચ્છાયમાહ ‘‘ઉમ્મુજ્જન્તેનપી’’તિઆદિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. ચીવરં પારુપિત્વાવ ઠાતબ્બં, કસ્માતિ ચે? ન તાવ કાયતો ઉદકં ઓતરતિ, તસ્મા થોકં કાલં ઉત્તરાસઙ્ગં ચીવરં ઉભોહિ હત્થેહિ અન્તે ગહેત્વા પુરતો કત્વા ઠાતબ્બં. તતો કાયસ્સ સુક્ખભાવં ઞત્વા ચીવરં પારુપિત્વા યથારુચિ ગન્તબ્બન્તિ.

વલિકાદિકથા

૨૨. વલિકાદિકથાયં ‘‘મુત્તોલમ્બકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન કુણ્ડલાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પલમ્બકસુત્તન્તિ યઞ્ઞોપચિતાકારેન ઓલમ્બકસુત્ત’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૪૫). વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૪૫) પન ‘‘મુત્તોલમ્બકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન કુણ્ડલાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પલમ્બકસુત્તન્તિ બ્રાહ્મણાનં યઞ્ઞોપચિતસુત્તાદિઆકારં વુચ્ચતિ. વલયન્તિ હત્થપાદવલય’’ન્તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨૪૫) પન ‘‘કણ્ણતો નિક્ખન્તમુત્તોલમ્બકાદીનં કુણ્ડલાદીનન્તિ લિખિતં. ‘કાયૂર’ન્તિ પાળિપાઠો. ‘કેયૂરાદીની’તિ આચરિયેનુદ્ધટ’’ન્તિ વુત્તં.

દીઘકેસકથા

૨૩. દીઘકેસકથાયં સારત્થદીપનિયં ન કિઞ્ચિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૪૬) પન ‘‘દ્વઙ્ગુલેતિ ઉપયોગબહુવચનં, દ્વઙ્ગુલપ્પમાણં અતિક્કામેતું ન વટ્ટતીતિ અત્થો. એત્થ ચ દુમાસસ્સ વા દ્વઙ્ગુલસ્સ વા અતિક્કન્તભાવં અજાનન્તસ્સપિ કેસમસ્સુગણનાય અચિત્તકાપત્તિયો હોન્તીતિ વદન્તિ. કોચ્છેનાતિ ઉસીરહીરાદીનિ બન્ધિત્વા સમકં છિન્દિત્વા ગહિતકોચ્છેન. ચિક્કલેનાતિ સિલેસયુત્તતેલેન. ઉણ્હાભિતત્તરજસિરાનમ્પીતિ ઉણ્હાભિતત્તાનં રજોકિણ્ણસિરાનં. અદ્દહત્થેનાતિ અલ્લહત્થેના’’તિ વુત્તં.

ઉપરિ પન પાળિયં (ચૂળવ. ૨૭૫) ‘‘તેન ખો પન સમયેન છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ મસ્સું કપ્પાપેન્તિ. મસ્સું વડ્ઢાપેન્તિ. ગોલોમિકં કારાપેન્તિ. ચતુરસ્સકં કારાપેન્તિ. પરિમુખં કારાપેન્તિ. અડ્ઢદુકં કારાપેન્તિ. દાઠિકં ઠપેન્તિ. સમ્બાધે લોમં સંહરાપેન્તિ. મનુસ્સા ઉજ્ઝાયન્તિ ખીયન્તિ વિપાચેન્તિ ‘સેય્યથાપિ ગિહી કામભોગિનો’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ન, ભિક્ખવે, મસ્સુ કપ્પાપેતબ્બં. ન મસ્સુ વડ્ઢાપેતબ્બં. ન ગોલોમિકં કારાપેતબ્બં. ન ચતુરસ્સકં કારાપેતબ્બં. ન પરિમુખં કારાપેતબ્બં. ન અડ્ઢદુકં કારાપેતબ્બં. ન દાઠિકા ઠપેતબ્બા. ન સમ્બાધે લોમં સંહરાપેતબ્બં, યો સંહરાપેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ આગતં. અટ્ઠકથાયમ્પિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૭૫) ‘‘મસ્સું કપ્પાપેન્તીતિ કત્તરિયા મસ્સું છેદાપેન્તિ. મસ્સું વડ્ઢાપેન્તીતિ મસ્સું દીઘં કારેન્તિ. ગોલોમિકન્તિ હનુકમ્હિ દીઘં કત્વા ઠપિતં એળકમસ્સુ વુચ્ચતિ. ચતુરસ્સકન્તિ ચતુકોણં. પરિમુખન્તિ ઉદરે લોમસંહરણં. અડ્ઢદુકન્તિ ઉદરે લોમરાજિટ્ઠપનં. આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ મસ્સુકપ્પાપનાદીસુ સબ્બત્થ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તં.

પુન પાળિયં (ચૂળવ. ૨૭૫) ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ સક્ખરિકાયપિ મધુસિત્થકેનપિ નાસિકાલોમં ગાહાપેન્તિ, નાસિકા દુક્ખા હોન્તિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સણ્ડાસન્તિ. તેન ખો પન સમયેન છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ પલિતં ગાહાપેન્તિ. મનુસ્સા ઉજ્ઝાયન્તિ ખીયન્તિ વિપાચેન્તિ ‘સેય્યથાપિ ગિહી કામભોગિનો’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ન, ભિક્ખવે, પલિતં ગાહાપેતબ્બં, યો ગાહાપેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ આગતં. ‘‘સક્ખરાદીહિ નાસિકાલોમગ્ગાહાપને આપત્તિ નત્થિ, અનુરક્ખણત્થં પન સણ્ડાસો અનુઞ્ઞાતો’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. ‘‘ન, ભિક્ખવે, પલિતં ગાહાપેતબ્બન્તિ એત્થ ભમુકાય વા નલાટે વા દાઠિકાય વા ઉગ્ગન્ત્વા બીભચ્છં ઠિતં, તાદિસં લોમં પલિતં વા અપલિતં વા ગાહાપેતું વટ્ટતી’’તિ ચ વુત્તં.

આદાસાદિકથા

૨૪. આદાસાદિકથાયં આદાસો નામ મણ્ડનપકતિકાનં મનુસ્સાનં અત્તનો મુખચ્છાયાદસ્સનત્થં કંસલોહાદીહિ કતો ભણ્ડવિસેસો. ઉદકપત્તો નામ ઉદકટ્ઠપનકો પાતિસરાવાદિકો ભાજનવિસેસો. કંસપત્તાદીનીતિ આદાસભાવેન અકતાનિ પરિસુદ્ધભાવેન આલોકકરાનિ વત્થૂનિ. આદિ-સદ્દેન સુવણ્ણરજતજાતિફલિકાદયો સઙ્ગણ્હાતિ, કઞ્જિયાદીનીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન દ્રવજાતિકાનિ તેલમધુખીરાદીનિ. આબાધપચ્ચયાતિ અત્તનો મુખે ઉપ્પન્નવણપચ્ચયા. તેનાહ ‘‘સઞ્છવિ નુ ખો મે વણો’’તિઆદિ. આયું સઙ્ખરોતીતિ આયુસઙ્ખારો. કો સો? અત્તભાવો, તં આયુસઙ્ખારં, તં ઓલોકેન્તો કેનાકારેન ઓલોકેય્યાતિ પુચ્છાયમાહ ‘‘જિણ્ણો નુ ખોમ્હિ નોતિ એવ’’ન્તિ. તસ્સત્થો – મમ અત્તભાવો જિણ્ણો નુ ખો વા, નો જિણ્ણો નુ ખો વાતિ એવં ઇમિના મનસિકારેન કમ્મટ્ઠાનસીસેન ઓલોકેતું વટ્ટતિ. ‘‘સોભતિ નુ ખો મે અત્તભાવો, નો વા’’તિ એવં પવત્તેન અત્તસિનેહવસેન ઓલોકેતું ન વટ્ટતીતિ.

ન મુખં આલિમ્પિતબ્બન્તિ વિપ્પસન્નછવિવણ્ણકરેહિ મુખલેપનેહિ ન લિમ્પિતબ્બં. ન ઉમ્મદ્દિતબ્બન્તિ નાનાઉમ્મદ્દનેહિ ન ઉમ્મદ્દિતબ્બં. ન ચુણ્ણેતબ્બન્તિ મુખચુણ્ણકેન ન મક્ખેતબ્બં. ન મનોસિલિકાય મુખં લઞ્જેતબ્બન્તિ મનોસિલાય તિલકાદિલઞ્જનાનિ ન કાતબ્બાનિ. ન કેવલં મનોસિલાયમેવ, હરિતાલાદીહિપિ તાનિ ન વટ્ટન્તિયેવ. અઙ્ગરાગાદયો પાકટાયેવ.

નચ્ચાદિકથા

૨૫. નચ્ચાદિકથાયં ‘‘સાધુગીતન્તિ અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તગીતં. ચતુરસ્સેન વત્તેનાતિ પરિપુણ્ણેન ઉચ્ચારણવત્તેન. તરઙ્ગવત્તાદીનં ઉચ્ચારણવિધાનાનિ નટ્ઠપ્પયોગાની’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૪૮-૨૪૯) વુત્તં, વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૪૮-૨૪૯) ‘‘સાધુગીતન્તિ અનિચ્ચતાદિપટિસઞ્ઞુત્તં ગીતં. ચતુરસ્સેન વત્તેનાતિ પરિપુણ્ણેન ઉચ્ચારણવત્તેન. તરઙ્ગવત્તાદીનં સબ્બેસં સામઞ્ઞલક્ખણં દસ્સેતું ‘સબ્બેસં…પે… લક્ખણ’ન્તિ વુત્તં. યત્તકાહિ મત્તાહિ અક્ખરં પરિપુણ્ણં હોતિ, તતોપિ અધિકમત્તાયુત્તં કત્વા કથનં વિકારકથનં નામ, તથા અકત્વા કથનમેવ લક્ખણન્તિ અત્થો’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨૪૮-૨૪૯) પન ‘‘સાધુગીતં નામ પરિનિબ્બુતટ્ઠાને ગીતન્તિ લિખિતં. દન્તગીતં ગાયિતુકામાનં વાક્કરણીયં. દન્તગીતસ્સ વિભાવનત્થં ‘યં ગાયિસ્સામા’તિઆદિમાહ. ચતુરસ્સવત્તં નામ ચતુપાદગાથાવત્તં. ‘તરઙ્ગવત્તાદીનિ ઉચ્ચારણવિધાનાનિ નટ્ઠપ્પયોગાની’તિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં.

અઙ્ગચ્છેદાદિકથા

૨૬. અઙ્ગચ્છેદાદિકથાયં ‘‘અત્તનો અઙ્ગજાતં છિન્દન્તસ્સેવ થુલ્લચ્ચયં, તતો અઞ્ઞં છિન્દન્તસ્સ દુક્કટં, આબાધપચ્ચયા છિન્દન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૫૧) પન ‘‘અઙ્ગજાતન્તિ બીજવિરહિતં પુરિસનિમિત્તં. બીજે હિ છિન્ને ઓપક્કમિકપણ્ડકો નામ અભબ્બો હોતીતિ વદન્તિ. એકે પન ‘બીજસ્સપિ છેદનક્ખણે દુક્કટાપત્તિ એવ, કમેન પુરિસિન્દ્રિયાદિકે અન્તરહિતે પણ્ડકો નામ અભબ્બો હોતિ, તદા લિઙ્ગનાસનાય નાસેતબ્બો’તિ વદન્તિ. તાદિસં વા દુક્ખં ઉપ્પાદેન્તસ્સાતિ મુટ્ઠિપ્પહારાદીહિ અત્તનો દુક્ખં ઉપ્પાદેન્તસ્સા’’તિ વુત્તં.

પત્તકથા

૨૮. પત્તકથાયં ‘‘ભૂમિઆધારકેતિ વલયાધારકે. દારુઆધારકદણ્ડાધારકેસૂતિ એકદારુના કતઆધારકે, બહૂહિ દણ્ડકેહિ કતઆધારકે વાતિ અત્થો. તીહિ દણ્ડેહિ કતો પન ન વટ્ટતિ. ભૂમિયં પન નિક્કુજ્જિત્વા એકમેવ ઠપેતબ્બન્તિ એત્થ ‘દ્વે ઠપેન્તેન ઉપરિ ઠપિતપત્તં એકેન પસ્સેન ભૂમિયં ફુસાપેત્વા ઠપેતું વટ્ટતી’તિ વદન્તિ. આલિન્દકમિડ્ઢિકાદીનન્તિ પમુખમિડ્ઢિકાદીનં. પરિવત્તેત્વા તત્થેવ પતિટ્ઠાતીતિ એત્થ ‘પરિવત્તેત્વા તતિયવારે તત્થેવ મિડ્ઢિયા પતિટ્ઠાતી’તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. પરિભણ્ડન્તેતિ એત્થ પરિભણ્ડં નામ ગેહસ્સ બહિકુટ્ટપાદસ્સ થિરભાવત્થં કતા તનુકમિડ્ઢિકા વુચ્ચતિ. તનુકમિડ્ઢિકાયાતિ ખુદ્દકમિડ્ઢિકાય. મિડ્ઢન્તેપિ આધારકે ઠપેતું વટ્ટતિ. ‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આધારક’ન્તિ હિ વચનતો મિડ્ઢાદીસુ યત્થ કત્થચિ આધારકં ઠપેત્વા તત્થ પત્તં ઠપેતું વટ્ટતિ આધારકે ઠપનોકાસસ્સ અનિયમિતત્તાતિ વદન્તિ. ‘પત્તમાળો નામ વટ્ટેત્વા પત્તાનં અગમનત્થં વટ્ટં વા ચતુરસ્સં વા ઇટ્ઠકાદીહિ પરિક્ખિપિત્વા કતો’તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ઘટિકન્તિ ઉપરિ યોજિતં અગ્ગળં. તાવકાલિકં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ સકિદેવ ગહેત્વા તેન આમિસં પરિભુઞ્જિત્વા છડ્ડેતું વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. ઘટિકટાહેતિ ભાજનકપાલે. પાળિયં અભું મેતિ એત્થ ભવતીતિ ભૂ, વડ્ઢિ. ન ભૂતિ અભૂ, અવડ્ઢિ. ભયવસેન પન સા ઇત્થી ‘અભુ’ન્તિ આહ, વિનાસો મય્હન્તિ અત્થો. છવસીસસ્સ પત્તન્તિ છવસીસમયં પત્તં. પકતિવિકારસમ્બન્ધે ચેતં સામિવચનં. અભેદેપિ વા તદુપચારવસેનેવાયં વોહારો ‘સિલાપુત્તકસ્સ સરીર’ન્તિઆદીસુ વિય. ચબ્બેત્વાતિ ખાદિત્વા. એકં ઉદકગણ્ડુસં ગહેત્વાતિ વામહત્થેનેવ પત્તં ઉક્ખિપિત્વા મુખેન ગણ્ડુસં ગહેત્વા. ઉચ્છિટ્ઠહત્થેનાતિ સામિસેન હત્થેન. એત્તાવતાતિ એકગણ્ડુસં ગહણમત્તેન. લુઞ્ચિત્વાતિ તતો મંસં ઉદ્ધરિત્વા. એતેસુ સબ્બેસુ પણ્ણત્તિં જાનાતુ વા, મા વા, આપત્તિયેવા’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૫૩-૨૫૫) વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૫૨) પન ‘‘ગિહિવિકટાનીતિ ગિહિસન્તકાનિ. પાળિયં ન અચ્છુપિયન્તીતિ ન ફુસ્સિતાનિ હોન્તિ. રૂપકાકિણ્ણાનિ ઇત્થિરૂપાદિઆકિણ્ણાનિ. ભૂમિઆધારકેતિ દન્તાદીહિ કતે વલયાધારકે. એતસ્સ વલયાધારકસ્સ અનુચ્છવિતાય ઠપિતા પત્તા ન પરિવત્તન્તીતિ ‘તયો પત્તે ઠપેતું વટ્ટતી’તિ વુત્તં. અનુચ્ચતઞ્હિ સન્ધાય અયં ‘ભૂમિઆધારકો’તિ વુત્તો. દારુઆધારકદણ્ડાધારકેસૂતિ એકદારુના કતઆધારકે ચ બહૂહિ દણ્ડકેહિ કતઆધારકે ચ, એતે ચ ઉચ્ચતરા હોન્તિ પત્તેહિ સહ પતનસભાવા, તેન ‘સુસજ્જિતેસૂ’તિ વુત્તં. ભમકોટિસદિસેનાતિ યત્થ ધમકરણાદિં પવેસેત્વા લિખન્તિ, તસ્સ ભમકસ્સ કોટિયા સદિસો. તાદિસસ્સ દારુઆધારકસ્સ અવિત્થિણ્ણતાય ઠપિતોપિ પત્તો પતતીતિ ‘અનોકાસો’તિ વુત્તો. આલિન્દકમિડ્ઢિકાદીનન્તિ પમુખમિડ્ઢિકાદીનં, ઉચ્ચવત્થુકાનન્તિ અત્થો. બાહિરપસ્સેતિ પાસાદાદીનં બહિકુટ્ટે. તનુકમિડ્ઢિકાયાતિ વેદિકાય. સબ્બત્થ પન હત્થપ્પમાણતો અબ્ભન્તરે ઠપેતું વટ્ટતિ, આધારકે પન તતો બહિપિ વટ્ટતિ. અઞ્ઞેન પન ભણ્ડકેનાતિ અઞ્ઞેન ભારભણ્ડેન ભણ્ડકેન. ‘બન્ધિત્વા ઓલમ્બિતુ’ન્તિ ચ વુત્તત્તા પત્તત્થવિકાય અંસબદ્ધકો યથા લગ્ગિતટ્ઠાનતો ન પરિગળતિ, તથા સબ્બથાપિ બન્ધિત્વા ઠપેતું વટ્ટતિ. બન્ધિત્વાપિ ઉપરિ ઠપેતું ન વટ્ટતીતિ ‘ઉપરિ નિસીદન્તા ઓત્થરિત્વા ભિન્દન્તી’તિ વુત્તં. તત્થ ઠપેતું વટ્ટતીતિ નિસીદનસઙ્કાભાવતો વુત્તં. બન્ધિત્વા વાતિ બન્ધિત્વા ઠપિતછત્તે વા. યો કોચીતિ ભત્તપૂરોપિ તુચ્છપત્તોપિ. પરિહરિતુન્તિ દિવસે દિવસે પિણ્ડાય ચરણત્થાય ઠપેતું. પત્તં અલભન્તેન પન એકદિવસં પિણ્ડાય ચરિત્વા ભુઞ્જિત્વા છડ્ડેતું વટ્ટતિ. પણ્ણપુટાદીસુપિ એસેવ નયો. છવસીસસ્સ પત્તોતિ છવસીસમયો પત્તો, પકતિવિકારસમ્બન્ધે ચેતં સામિવચનં. ચબ્બેત્વાતિ નિટ્ઠુભિત્વા. ‘પટિગ્ગહં કત્વા’તિ વુત્તત્તા ઉચ્છિટ્ઠહત્થેન ઉદકં ગહેત્વા પત્તં પરિપ્ફોસિત્વા ધોવનઘંસનવસેન હત્થં ધોવિતું વટ્ટતિ. એત્તકેન હિ પત્તં પટિગ્ગહં કત્વા હત્થો ધોવિતો નામ ન હોતિ. એકં ઉદકગણ્ડુસં ગહેત્વાતિ પત્તં અફુસિત્વા તત્થ ઉદકમેવ ઉચ્છિટ્ઠહત્થેન ઉક્ખિપિત્વા ગણ્ડુસં કત્વા, વામહત્થેનેવ વા પત્તં ઉક્ખિપિત્વા મુખેન ગણ્ડુસં ગહેતુમ્પિ વટ્ટતિ. બહિ ઉદકેન વિક્ખાલેત્વાતિ દ્વીસુ અઙ્ગુલીસુ આમિસમત્તં વિક્ખાલેત્વા બહિ ગહેતુમ્પિ વટ્ટતિ. પટિખાદિતુકામોતિ એત્થ સયં ન ખાદિતુકામોપિ અઞ્ઞેસં ખાદનારહં ઠપેતું લભતિ. તત્થેવ કત્વાતિ પત્તેયેવ યથાઠપિતટ્ઠાનતો અનુદ્ધરિત્વા. લુઞ્ચિત્વાતિ તતો મંસમેવ નિરવસેસં ઉપ્પટ્ટેત્વા’’તિ વુત્તં.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨૫૪) પન ‘‘આલિન્દકમિડ્ઢિકાદીનન્તિ પમુખમિડ્ઢિકાદીનં. પરિવત્તેત્વા તત્થેવાતિ એત્થ ‘પરિવત્તેત્વા તતિયવારે તત્થેવ મિડ્ઢિકાય પતિટ્ઠાતી’તિ લિખિતં. પરિભણ્ડં નામ ગેહસ્સ બહિકુટ્ટપાદસ્સ થિરભાવત્થં કતા તનુકમિડ્ઢિકા વુચ્ચતિ, એત્થ ‘પરિવત્તેત્વા પત્તો ભિજ્જતીતિ અધિકરણભેદાસઙ્કારઅભાવે ઠાને ઠપેતું વટ્ટતી’તિ લિખિતં. પત્તમાળો વત્તેત્વા પત્તાનં અપતનત્થં વટ્ટં વા ચતુરસ્સં વા ઇટ્ઠકાદીહિ પરિક્ખિપિત્વા માળકચ્છન્નેન કતો. ‘પત્તમણ્ડલિકા પત્તપચ્છિકા કાલપણ્ણાદીહિ કતા’તિ ચ લિખિતં. મિડ્ઢન્તે આધારકે ઠપેતું વટ્ટતિ પત્તસન્ધારણત્થં વુત્તત્તા. મઞ્ચે આધારકેપિ ન વટ્ટતિ નિસીદનપચ્ચયા વારિતત્તા. આસન્નભૂમિકત્તા ઓલમ્બેતું વટ્ટતિ. ‘અંસકૂટે લગ્ગેત્વાતિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૫૪) વચનતો અગ્ગહત્થે લગ્ગેત્વા અઙ્કે ઠપેતું ન વટ્ટતી’તિ કેચિ વદન્તિ, ન સુન્દરં. ન કેવલં યસ્સ પત્તોતિઆદિ યદિ હત્થેન ગહિતપત્તે ભેદસઞ્ઞા, પગેવ અઞ્ઞેન સરીરાવયવેનાતિ કત્વા વુત્તં. પાળિયં પન પચુરવોહારવસેન વુત્તં. ઘટિકપાલમયં ઘટિકટાહં. છવસીસસ્સ પત્તન્તિ ‘સિલાપુત્તકસ્સ સરીરં, ખીરસ્સ ધારા’તિઆદિવોહારવસેન વુત્તં, મઞ્ચે નિસીદિતું આગતોતિ અત્થો. પિસાચિલ્લિકાતિ પિસાચદારકાતિપિ વદન્તિ. દિન્નકમેવ પટિગ્ગહિતમેવ. ચબ્બેત્વાતિ ખાદિત્વા. અટ્ઠીનિ ચ કણ્ટકાનિ ચ અટ્ઠિકણ્ટકાનિ. એતેસુ સબ્બેસુ પણ્ણત્તિં જાનાતુ વા, મા વા, આપત્તિયેવાતિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં.

સબ્બપંસુકૂલાદિકથા

૨૯. સબ્બપંસુકૂલાદિકથાયં પંસુ વિય કુચ્છિતભાવેન ઉલતિ પવત્તતીતિ પંસુકૂલં, સબ્બં તં એતસ્સાતિ સબ્બપંસુકૂલિકો, પત્તચીવરાદિકં સબ્બં સમણપરિક્ખારં પંસુકૂલંયેવ કત્વા ધારણસીલોતિ અત્થો. સમણપરિક્ખારેસુ કતમં પંસુકૂલં કત્વા ધારેતું વટ્ટતીતિ પુચ્છં સન્ધાયાહ ‘‘એત્થ પન ચીવરઞ્ચ મઞ્ચપીઠઞ્ચ પંસુકૂલં વટ્ટતી’’તિ. તત્થ ચ ચીવરં વિનયવસેન ચ ધુતઙ્ગસમાદાનવસેન ચ વટ્ટતિ, મઞ્ચપીઠં વિનયવસેનેવ. કતમં પંસુકૂલં ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘અજ્ઝોહરણીયં પન દિન્નમેવ ગહેતબ્બ’’ન્તિ, ન અદિન્નં, તસ્મા પંસુકૂલં ન વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો. એત્થ ચ ‘‘અજ્ઝોહરણીય’’ન્તિ વચનેન પિણ્ડપાતગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપઅક્ખારવસેન ઉભોપિ પચ્ચયે દસ્સેતિ.

પરિસ્સાવનકથા

૩૦. પરિસ્સાવનકથાયં અદ્ધાનમગ્ગો નામ સબ્બન્તિમપરિચ્છેદેન અડ્ઢયોજનપ્પમાણો, તત્તકં મગ્ગં પરિસ્સાવનં અગ્ગહેત્વા ગચ્છન્તોપિ અઞ્ઞેન અપરિસ્સાવનકેન ભિક્ખુના યાચિયમાનો હુત્વા અદેન્તોપિ ન વટ્ટતિ, આપત્તિયેવ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પરિસ્સાવન’’ન્તિ અનુજાનિત્વા ‘‘ચોળકં નપ્પહોતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કટચ્છુપરિસ્સાવન’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૫૮) વુત્તત્તા પકતિપરિસ્સાવનતો કટચ્છુપરિસ્સાવનં ખુદ્દકન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. પકતિપરિસ્સાવનસ્સ વિધાનં અટ્ઠકથાયં ન વુત્તં, કટચ્છુપરિસ્સાવનસ્સ પન વિધાનં ‘‘કટચ્છુપરિસ્સાવનં નામ તીસુ દણ્ડકેસુ વિનન્ધિત્વા કત’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૫૮) વુત્તં. કટચ્છુપરિસ્સાવનં વત્વા પુન ‘‘ચોળકં નપ્પહોતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ધમકરણ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૫૮) વુત્તત્તા કટચ્છુપરિસ્સાવનતોપિ ધમકરણો ખુદ્દકતરોતિ વિઞ્ઞાયતિ. ધમકરણસ્સ વિધાનં હેટ્ઠા પરિક્ખારકથાયં વુત્તમેવ. ‘‘ભિક્ખૂ નવકમ્મં કરોન્તિ, પરિસ્સાવનં ન સમ્મતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દણ્ડપરિસ્સાવન’’ન્તિ (ચૂળવ ૨૫૯) વુત્તત્તા પકતિપરિસ્સાવનતોપિ દણ્ડપરિસ્સાવનં મહન્તતરન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘દણ્ડપરિસ્સાવનં ન સમ્મતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઓત્થરક’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૫૯) વચનતો દણ્ડપરિસ્સાવનતોપિ ઓત્થરકં મહન્તતરન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. તેસં પન દ્વિન્નમ્પિ પરિસ્સાવનાનં વિધાનં અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૫૯) આગતમેવ.

નગ્ગકથા

૩૧. નગ્ગકથાયં ન નગ્ગેન નગ્ગો અભિવાદેતબ્બોતિ નગ્ગેન નવકતરેન ભિક્ખુના નગ્ગો વુડ્ઢતરો ભિક્ખુ ન અભિવાદેતબ્બો ન વન્દિતબ્બો. કસ્મા? ‘‘ન, ભિક્ખવે, નગ્ગેન નગ્ગો અભિવાદેતબ્બો, યો અભિવાદેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૬૧) ભગવતા વચનતો ન અભિવાદેતબ્બોતિ યોજના. એત્થ પન વદિ અભિવાદનથુતીસૂતિ ધાતુસ્સ ચુરાદિગણત્તા ણે-પચ્ચયો હોતિ, ન હેત્વત્થત્તા.

‘‘અકમ્મકેહિ ધાતૂહિ, ભાવે કિચ્ચા ભવન્તિ તે;

સકમ્મકેહિ કમ્મત્થે, અરહસક્કત્થદીપકા’’તિ. –

વચનતો કમ્મત્થે તબ્બ-પચ્ચયોતિ દટ્ઠબ્બો. ન નગ્ગેન અભિવાદેતબ્બન્તિ એત્થ તુ નગ્ગેન ભિક્ખુના ન અભિવાદેતબ્બન્તિ એત્તકમેવ યોજના. નનુ ચ ભો –

‘‘કિચ્ચા ધાતુહ્યકમ્મેહિ, ભાવેયેવ નપુંસકે;

તદન્તા પાયતો કમ્મે, સકમ્મેહિ તિલિઙ્ગિકા’’તિ. –

વચનતો, ઇમિસ્સા ચ ધાતુયા સકમ્મત્તા કમ્મં અજ્ઝાહરિતબ્બં, કમ્માનુરૂપઞ્ચ લિઙ્ગં ઠપેતબ્બં, અથ કસ્મા એત્તકમેવ યોજના કતાતિ? કમ્મવચનિચ્છાભાવતો. વુત્તઞ્હિ –

‘‘કમ્મસ્સાવચનિચ્છાયં, સકમ્માખ્યાતપચ્ચયા;

ભાવેપિ તં યથા ગેહે, દેવદત્તેન પચ્ચતે’’તિ.

યથા આખ્યાતપચ્ચયસઙ્ખાતા વિભત્તિયો સકમ્મકધાતુતો ભવન્તાપિ કમ્મવચનિચ્છાય અસતિ કમ્મં અવત્વા ભાવત્થમેવ વદન્તિ, એવં કિચ્ચપચ્ચયાપિ સકમ્મકધાતુતો ભવન્તાપિ કમ્મવચનિચ્છાયાભાવતો કમ્મં અવત્વા ભાવત્થમેવ વદન્તિ, તસ્મા કમ્મઞ્ચ અનજ્ઝાહરિતં, કમ્માનુરૂપઞ્ચ લિઙ્ગં ન ઠપિતં, ભાવત્થાનુરૂપમેવ ઠપિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ હિ ‘‘અયં નામ પુગ્ગલો અભિવાદેતબ્બો’’તિ અચિન્તેત્વા સામઞ્ઞતો કત્તારમેવ ગહેત્વા ઠપિતોતિ વેદિતબ્બો.

ન નગ્ગેન નગ્ગો અભિવાદાપેતબ્બોતિ એત્થ પન નગ્ગેન વુડ્ઢતરેન ભિક્ખુના નગ્ગો નવકતરો ભિક્ખુ ન અભિવાદાપેતબ્બો, ન વન્દાપેતબ્બોતિ યોજના. એત્થ હિ સકારિતસ્સ કિચ્ચપચ્ચયસ્સ દિટ્ઠત્તા, ધાતુયા ચ સકમ્મકત્તા નવકતરો ભિક્ખુ ધાતુકત્તા હોતિ, વુડ્ઢતરો ભિક્ખુ ધાતુકમ્મં, પુન કારિતસમ્બન્ધે વુડ્ઢતરો ભિક્ખુ કારિતકત્તા હોતિ, નવકતરો ભિક્ખુ કારિતકમ્મં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘હેતુક્રિયાય સમ્બન્ધી-ભાવા કમ્મન્તિ મન્યતે;

હેતુક્રિયાપધાનત્તા, અઞ્ઞથાનુપપત્તિતો’’તિ.

ન નગ્ગેન અભિવાદાપેતબ્બન્તિ એત્થ તુ નગ્ગેન વુડ્ઢતરેન ભિક્ખુના ન અભિવાદાપેતબ્બં, ન વન્દાપેતબ્બન્તિ યોજના, એત્થાપિ કમ્મવચનિચ્છાયાભાવતો વુત્તનયેન ભાવેયેવ કિચ્ચપચ્ચયો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો. નનુ વન્દાપકે સતિ વન્દાપેતબ્બો લબ્ભતિયેવ, અથ ‘‘કસ્મા કમ્મવચનિચ્છાયાભાવતો’’તિ વુત્તન્તિ? ‘‘વત્તિચ્છાનુપુબ્બિકા સદ્દપટિપત્તી’’તિ વચનતો વત્તિચ્છાભાવતો ન વુત્તન્તિ. વુત્તઞ્હેતં પુબ્બાચરિયેહિ –

‘‘વત્તિચ્છા ન ભવે સન્ત-મપ્યસન્તમ્પિ સા ભવે;

તં યથાનુદરા કઞ્ઞા, સમુદ્દો કુણ્ડિકાતિ ચા’’તિ.

ઇતરેસુપિ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પટિચ્છાદેન્તિ અઙ્ગમઙ્ગાનિ એતાહીતિ પટિચ્છાદિયો.

ગન્ધપુપ્ફકથા

૩૨. ગન્ધપુપ્ફકથાયં ‘‘ગન્ધગન્ધં પન ગહેત્વા કવાટે પઞ્ચઙ્ગુલિં દાતું વટ્ટતી’’તિ વચનતો ગન્ધે દિન્ને પટિગ્ગહિતું વટ્ટતિ, નો લિમ્પિતુન્તિ સિદ્ધં. ઇદાનિ પન મનુસ્સા ભિક્ખૂ ભોજેત્વા હત્થધોવનાવસાને હત્થવાસત્થાય ગન્ધવિલેપનં દેન્તિ, તં ભિક્ખૂ પટિગ્ગહેત્વા એકચ્ચે હત્થમેવ લિમ્પેન્તિ, એકચ્ચે કાયમ્પિ મુખમ્પિ આલિમ્પેન્તિ, ‘‘સુગન્ધો વતા’’તિઆદીનિ વત્વા હટ્ઠપહટ્ઠાકારં કરોન્તિ, તં વટ્ટતિ, ન વટ્ટતીતિ? ‘‘કવાટે પઞ્ચઙ્ગુલિકં દાતું વટ્ટતી’’તિ વિહારે કવાટધૂપનમત્તસ્સેવ વુત્તત્તા કાયધૂપનસ્સ અવુત્તત્તા, ‘‘માલાગન્ધવિલેપનધારણમણ્ડનવિભૂસનટ્ઠાના વેરમણી’’તિ વચનસ્સાનુલોમતો ચ ન વટ્ટતીતિ દિસ્સતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. ‘‘પુપ્ફં ગહેત્વા વિહારે એકમન્તં નિક્ખિપિતુ’’ન્તિ વચનતો પુપ્ફે દિન્ને ગહેતું વટ્ટતિ, ન પિળન્ધનાદીનિ કાતુન્તિ સિદ્ધં. ઇદાનિ પન ભિક્ખૂસુ ગન્ધપુપ્ફેસુ લદ્ધેસુ ‘‘સુરભિગન્ધં વતિદં પુપ્ફ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા પહટ્ઠાકારં કત્વા સિઙ્ઘન્તિ, તં વટ્ટતિ, ન વટ્ટતીતિ? તમ્પિ વિહારેયેવ એકમન્તં ઠપનસ્સ વુત્તત્તા સિઙ્ઘિતબ્બાદિભાવસ્સ અવુત્તત્તા, માલાગન્ધાદિપાઠસ્સ અનુલોમતો ચ ન વટ્ટતીતિ દિસ્સતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. ‘‘એકમન્તં નિક્ખિપિતુ’’ન્તિ વચનસ્સ પન સામત્થિયતો ચેતિયપટિમાપૂજનાદીનિ ચ કાતું વટ્ટતીતિ વિઞ્ઞાયતિ.

આસિત્તકૂપધાનકથા

૩૩. આસિત્તકૂપધાનકથાયં મનુસ્સાનં ભરણસીલતં સન્ધાય ‘‘તમ્બલોહેન વા રજતેન વા’’તિ વુત્તં, વિકપ્પનત્થેન પન વા-સદ્દેન હિરઞ્ઞેન વા સુવણ્ણેન વાતિઆદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પટિક્ખિત્તત્તા પનાતિ ભગવતા પન આસિત્તકૂપધાનસ્સ સામઞ્ઞવસેન પટિક્ખિત્તત્તા. ન કેવલં રતનપેળા એવ ન વટ્ટતિ, અથ ખો દારુમયાપીતિ. એત્થ પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, તં ન વિલીવમયતાલપણ્ણમયવેત્તમયાદિકં સમ્પિણ્ડેતિ.

મળોરિકકથા

૩૪. મળોરિકકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મળોરિક’’ન્તિ ગિલાનો ભિક્ખુ ભુઞ્જમાનો ન સક્કોતિ હત્થેન પત્તં સન્ધારેતું, તસ્મા અનુઞ્ઞાતં. પુબ્બે પત્તસઙ્ગોપનત્થં આધારકો અનુઞ્ઞાતો, ઇદાનિ ભુઞ્જનત્થં. દણ્ડાધારકો વુચ્ચતીતિ દણ્ડાધારકો પધાનતો મળોરિકોતિ વુચ્ચતિ. યટ્ઠિ…પે… પીઠાદીનિપિ આધારકસામઞ્ઞેન એત્થેવ પવિટ્ઠાનીતિ સમ્બન્ધો. આધારકં નામ છિદ્દં વિદ્ધમ્પિ અત્થિ, અવિદ્ધમ્પિ અત્થિ, તેસુ કતમં વટ્ટતીતિ આહ ‘‘આધારસઙ્ખેપગમનતો હિ…પે… વટ્ટતિયેવા’’તિ.

એકભાજનાદિકથા

૩૫. એકભાજનાદિકથાયં એકતોભુઞ્જનં નામ એકભાજનસ્મિં એકક્ખણેયેવ સહભુઞ્જનં, ન નાનાભાજને. એકભાજનસ્મિમ્પિ ન નાનાક્ખણેતિ આહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. તસ્મિં અપગતે તસ્સ અપગતત્તા ઇતરસ્સ સેસકં ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ઇમિના એકક્ખણે અભુઞ્જનભાવં દસ્સેતિ. ઇતરસ્સપીતિઆદીસુ ઇતરસ્સપીતિ ઇતરીતરકથનં, સેસભુઞ્જકઇતરતો ઇતરસ્સાતિ અત્થો. તેન પઠમં ગહેત્વા ગતભિક્ખુમેવાહ. તસ્મિં ખીણે તસ્સ ખણત્તા પઠમં ગહિતવત્થુસ્સ ખીણત્તા પુન ગહેતું વટ્ટતિ. ઇમિના સહઅભુઞ્જનભાવં દસ્સેતિ.

ન એકમઞ્ચે નિપજ્જિતબ્બં સતિપિ નાનાઅત્થરણે ‘‘ન એકમઞ્ચે તુવટ્ટિતબ્બં, યો તુવટ્ટેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૬૪) વચનતો. ન એકત્થરણે નિપજ્જિતબ્બં સતિપિ નાનામઞ્ચે ‘‘ન એકત્થરણા તુવટ્ટિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૬૪) વચનતો, પગેવ ઉભિન્નં એકત્તેતિ અત્થો. યદિ એવં નાનામઞ્ચનાનાઅત્થરણેસુ અસન્તેસુ કથં અનાપત્તિ સિયાતિ ચિન્તાયમાહ ‘‘વવત્થાનં પના’’તિઆદિ. એકત્થરણપાવુરણેહીતિ એત્થ પન અયં એકત્થરણપાવુરણસદ્દો ન ચત્થસમાસો હોતિ, અથ ખો બાહિરત્થસમાસોતિ આહ ‘‘એકં અત્થરણઞ્ચેવ પાવુરણઞ્ચ એતેસન્તિ એકત્થરણપાવુરણા’’તિ, તિપદતુલ્યાધિકરણબાહિરત્થસમાસોયં. કેસમેતમધિવચનન્ત્યાહ ‘‘એકં અન્તં અત્થરિત્વા એકં પારુપિત્વા નિપજ્જન્તાનમેતં અધિવચન’’ન્તિ, એવં નિપજ્જન્તાનં ભિક્ખૂનં એતં એકત્થરણપાવુરણપદં અધિવચનં હોતીતિ અધિપ્પાયો. કેસં પન અન્તન્તિ આહ ‘‘સંહારિમાન’’ન્તિઆદિ.

ચેલપટિકકથા

૩૬. ચેલપટિકકથાયં ચેલપટિકન્તિ ચેલસન્થરં. કિં પન ભગવતો સિક્ખાપદપઞ્ઞાપને કારણન્તિ? ‘‘બોધિરાજકુમારો કિર ‘સચે અહં પુત્તં લચ્છામિ, અક્કમિસ્સતિ મે ભગવા ચેલપટિક’ન્તિ ઇમિના અજ્ઝાસયેન સન્થરિ, અભબ્બો ચેસ પુત્તલાભાય, તસ્મા ભગવા ન અક્કમિ. યદિ અક્કમેય્ય, પચ્છા પુત્તં અલભન્તો ‘નાયં સબ્બઞ્ઞૂ’તિ દિટ્ઠિં ગણ્હેય્ય, ઇદં તાવ ભગવતો અનક્કમને કારણં. યસ્મા પન ભિક્ખૂપિ યે અજાનન્તા અક્કમેય્યું, તે ગિહીનં પરિભૂતા ભવેય્યું, તસ્મા ભિક્ખૂ પરિભવતો મોચેતું સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસિ, ઇદં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપને કારણ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૬૮) વુત્તં.

સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૬૮) પન ‘‘ભગવા તુણ્હી અહોસીતિ ‘કિસ્સ નુ ખો અત્થાય રાજકુમારેન અયં મહાસક્કારો કતો’તિ આવજ્જેન્તો પુત્તપત્થનાય કતભાવં અઞ્ઞાસિ. સો હિ રાજપુત્તો અપુત્તકો, સુતઞ્ચાનેન અહોસિ ‘બુદ્ધાનં કિર અધિકારં કત્વા મનસા ઇચ્છિતં લભન્તી’તિ, સો ‘સચાહં પુત્તં લભિસ્સામિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો ઇમં ચેલપટિકં અક્કમિસ્સતિ. નો ચે લભિસ્સામિ, ન અક્કમિસ્સતી’તિ પત્થનં કત્વા સન્થરાપેસિ. અથ ભગવા ‘નિબ્બત્તિસ્સતિ નુ ખો એતસ્સ પુત્તો’તિ આવજ્જેત્વા ‘ન નિબ્બત્તિસ્સતી’તિ અદ્દસ. પુબ્બે કિર સો એકસ્મિં દીપે વસમાનો ભરિયાય સમાનચ્છન્દો અનેકસકુણપોતકે ખાદિ. ‘સચસ્સ માતુગામો પુઞ્ઞવા ભવેય્ય, પુત્તં લભેય્ય, ઉભોહિ પન સમાનચ્છન્દેહિ હુત્વા પાપકમ્મં કતં, તેનસ્સ પુત્તો ન નિબ્બત્તિસ્સતીતિ અઞ્ઞાસિ. દુસ્સે પન અક્કન્તે ‘બુદ્ધાનં અધિકારં કત્વા પત્થિતં લભન્તીતિ લોકે અનુસ્સવો, મયા ચ મહાઅધિકારો કતો, ન ચ પુત્તં લભામિ, તુચ્છં ઇદં વચન’ન્તિ મિચ્છાગાહં ગણ્હેય્ય. તિત્થિયાપિ ‘નત્થિ સમણાનં અકત્તબ્બં નામ, ચેલપટિકમ્પિ મદ્દન્તા આહિણ્ડન્તી’તિ ઉજ્ઝાયેય્યું, એતરહિ ચ અક્કમન્તેસુ બહૂ ભિક્ખૂ પરચિત્તવિદુનો, તે ભબ્બત્તં જાનિત્વા અક્કમિસ્સન્તિ. અભબ્બતં જાનિત્વા ન અક્કમિસ્સન્તિ. અનાગતે પન ઉપનિસ્સયો મન્દો ભવિસ્સતિ, અનાગતં ન જાનિસ્સન્તિ. તેસુ અક્કમન્તેસુ સચે પત્થિતં સમિજ્ઝિસ્સતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે ઇજ્ઝિસ્સતિ, ‘પુબ્બે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અધિકારં કત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતં લભન્તિ, ઇદાનિ ન લભન્તિ, તેયેવ મઞ્ઞે ભિક્ખૂ પટિપત્તિપૂરકા અહેસું, ઇમે પન પટિપત્તિં પૂરેતું ન સક્કોન્તી’તિ મનુસ્સા વિપ્પટિસારિનો ભવિસ્સન્તીતિ ઇમેહિ તીહિ કારણેહિ ભગવા અક્કમિતું અનિચ્છન્તો તુણ્હી અહોસિ. પચ્છિમં જનતં તથાગતો અનુકમ્પતીતિ ઇદં પન થેરો વુત્તેસુ કારણેસુ તતિયકારણં સન્ધાયાહા’’તિ વુત્તં.

પાળિયં (ચૂળવ. ૨૬૮) ‘‘યાચિયમાનેન ચેલપટિકં અક્કમિતુ’’ન્તિ વચનતો યાચિયમાનેન એવ અક્કમિતબ્બં, નો અયાચિયમાનેનાતિ સિદ્ધં, તત્થપિ ‘‘મઙ્ગલત્થાયા’’તિ (ચૂળવ. ૨૬૮) વચનતો મઙ્ગલત્થાય યાચિયમાનેન અક્કમિતબ્બં, ન સિરિસોભગ્ગાદિઅત્થાય યાચિયમાનેનાતિ ચ, તત્થપિ ‘‘ગિહીન’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૬૮) વચનતો ગિહીનં એવ ચેલસન્થરં અક્કમિતબ્બં, ન પબ્બજિતાનન્તિ ચ. અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૬૮) ‘‘યા કાચિ ઇત્થી અપગતગબ્ભા વા હોતુ, ગરુગબ્ભા વા’’તિ અનિયમવાચકેન વા-સદ્દેન વચનતો ન કેવલં ઇમા દ્વેયેવ ગહેતબ્બા, અથ ખો ‘‘પતિટ્ઠિતગબ્ભા વા વિજાતિપુત્તા વા’’તિઆદિના યા કાચિ મઙ્ગલિકાયો ઇત્થિયોપિ પુરિસાપિ ગહેતબ્બા. ‘‘એવરૂપેસુ ઠાનેસૂ’’તિ વુત્તત્તા ન કેવલં યથાવુત્તટ્ઠાનેસુયેવ, અથ ખો તંસદિસેસુ યેસુ કેસુચિ મઙ્ગલટ્ઠાનેસુ યેસં કેસઞ્ચિ ગિહીનં મઙ્ગલત્થાય યાચિયમાનાનં ચેલસન્થરં અક્કમિતું વટ્ટતીતિ સિજ્ઝતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. પાળિયં (ચૂળવ. ૨૬૮) ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ધોતપાદકં અક્કમિતુ’’ન્તિ સામઞ્ઞવસેન વચનતો, અટ્ઠકથાયઞ્ચ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૬૮) ‘‘તં અક્કમિતું વટ્ટતી’’તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા ધોતપાદકં અયાચિયમાનેનપિ ભિક્ખુના અક્કમિતબ્બન્તિ સિદ્ધં, ‘‘ધોતેહિ પાદેહિ અક્કમનત્થાયા’’તિ પન વુત્તત્તા અધોતેહિ અક્કમિતું ન વટ્ટતીતિ ચ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

પાદઘંસનીયકથા

૩૭. પાદઘંસનીયકથાયં પઠમં તાવ અકપ્પિયપાદઘંસનિં દસ્સેતું ‘‘કતકં ન વટ્ટતી’’તિ આહ. કતકં નામ કીદિસન્તિ પુચ્છાય સતિ વુત્તં ‘‘કતકં નામ પદુમકણ્ણિકાકાર’’ન્તિઆદિ. કસ્મા પટિક્ખિત્તન્તિ વુત્તં ‘‘બાહુલિકાનુયોગત્તા’’તિ. તતો કપ્પિયપાદઘંસનિયો દસ્સેતુમાહ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિસ્સો પાદઘંસનિયો’’તિઆદિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

બીજનીકથા

૩૮. બીજનીકથાયં પઠમં તાવ અકપ્પિયબીજનિં દસ્સેતું ‘‘ચમરીવાલેહિ કતબીજની ન વટ્ટતી’’તિ આહ. તતો કપ્પિયછબીજનિયો દસ્સેતું ‘‘મકસબીજનીઆદિ વટ્ટતી’’તિ આહ. તત્થ કપ્પિયછબીજનિયો નામ મકસબીજની, વાકમયબીજની, ઉસીરમયબીજની, મોરપિઞ્છમયબીજની, વિધૂપનં, તાલવણ્ટઞ્ચાતિ. તાસં વિસેસં દસ્સેતું ‘‘વિધૂપનન્તિ બીજની વુચ્ચતી’’તિઆદિમાહ. ઉસીરમયં મોરપિઞ્છમયઞ્ચ સુવિઞ્ઞેય્યત્તા ન વુત્તં. ‘‘બીજનિન્તિ ચતુરસ્સબીજનિં. તાલવણ્ટન્તિ તાલપત્તાદીહિ કતં મણ્ડલિકબીજનિ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૬૯) વુત્તં.

છત્તકથા

૩૯. છત્તકથાયં છત્તં નામ તીણિ છત્તાનિ સેતચ્છત્તં, કિલઞ્જચ્છત્તં, પણ્ણચ્છત્તન્તિ. તત્થ સેતચ્છત્તન્તિ વત્થપલિગુણ્ઠિતં પણ્ડરચ્છત્તં. કિલઞ્જચ્છત્તન્તિ વિલીવચ્છત્તં. પણ્ણચ્છત્તન્તિ તાલપણ્ણાદીહિ યેહિ કેહિચિ કતં. મણ્ડલબદ્ધં સલાકબદ્ધન્તિ ઇદં પન તિણ્ણમ્પિ છત્તાનં પઞ્જરદસ્સનત્થં વુત્તં. તાનિ હિ મણ્ડલબદ્ધાનિ ચેવ હોન્તિ સલાકબદ્ધાનિ ચ. યમ્પિ તત્થજાતકદણ્ડેન કતં એકપણ્ણચ્છત્તં હોતિ, તમ્પિ છત્તમેવ. ‘‘વિલીવચ્છત્તન્તિ વેણુવિલીવેહિ કતં છત્તં. તત્થજાતકદણ્ડકેન કતન્તિ તાલપણ્ણં સહ દણ્ડકેન છિન્દિત્વા તમેવ છત્તદણ્ડં કરોન્તિ ગોપાલકાદયો વિય, તં સન્ધાયેતં વુત્ત’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૬૩૪) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૬૩૪) પન ‘‘વિલીવચ્છત્તન્તિ વેણુપેસિકાહિ કતં. મણ્ડલબદ્ધાનીતિ દીઘસલાકાસુ તિરિયં વલયાકારેન સલાકં ઠપેત્વા સુત્તેહિ બદ્ધાનિ દીઘઞ્ચ તિરિયઞ્ચ ઉજુકમેવ સલાકાયો ઠપેત્વા દળ્હબદ્ધાનિ ચેવ તિરિયં ઠપેત્વા દીઘદણ્ડકેહેવ સઙ્કોચારહં કત્વા સુત્તેહેવ તિરિયં બદ્ધાનિ. તત્થજાતકદણ્ડકેન કતન્તિ સહ દણ્ડકેન છિન્નતાલપણ્ણાદીહિ કત’’ન્તિ વુત્તં. ઇધ પન છત્તધારકપુગ્ગલવસેન વુત્તં, તસ્મા અગિલાનસ્સ ભિક્ખુનો છત્તં ધારેતું ન વટ્ટતિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

નખકથા

૪૦. નખકથાયં દીઘનખધારણપચ્ચયા ઉપ્પન્ને વત્થુસ્મિં ‘‘ન, ભિક્ખવે, દીઘા નખા ધારેતબ્બા, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૭૪) વચનતો ધારેન્તસ્સ આપત્તિ. ‘‘નખેનપિ નખં છિન્દન્તિ, મુખેનપિ નખં છિન્દન્તિ, કુટ્ટેપિ ઘંસન્તિ, અઙ્ગુલિયો દુક્ખા હોન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, નખચ્છેદન’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૭૪) વચનતો નખચ્છેદનસત્થકં ધારેતું વટ્ટતિ. હેટ્ઠા ચ ‘‘નખચ્છેદનં વલિતકંયેવ કરોન્તિ, તસ્મા તં વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૮૫) વુત્તં. ‘‘વલિતકન્તિ નખચ્છેદનકાલે દળ્હગ્ગહણત્થં વલીહિ યુત્તમેવ કરોન્તિ, તસ્મા તં વટ્ટતી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૮૫) વુત્તં. મંસપ્પમાણેનાતિ અઙ્ગુલગ્ગમંસપ્પમાણેન. વીસતિમટ્ઠન્તિ વીસતિપિ હત્થપાદનખે લિખિતમટ્ઠે કરોન્તિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

લોમકથા

લોમકથાયં ‘‘સમ્બાધેલોમં સંહરાપેન્તિ. મનુસ્સા ઉજ્ઝાયન્તિ ખીયન્તિ વિપાચેન્તિ સેય્યથાપિ ગિહી કામભોગિનો’’તિ વત્થુસ્મિં ઉપ્પન્ને ‘‘ન, ભિક્ખવે…પે… દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૭૫) વચનતો સંહરાપેન્તસ્સ આપત્તિ. અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો સમ્બાધે વણો હોતિ, ભેસજ્જં ન તિટ્ઠતીતિ ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આબાધપચ્ચયા સમ્બાધે લોમં સંહરાપેતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૭૫) વચનતો આબાધપચ્ચયા ભેસજ્જપતિટ્ઠાપનત્થાય સમ્બાધે લોમં હરાપેન્તસ્સ અનાપત્તિ. ‘‘સેય્યથાપિ પિસાચિલ્લિકા’’તિ મનુસ્સાનં ઉજ્ઝાયનપચ્ચયા ‘‘ન, ભિક્ખવે, દીઘં નાસિકાલોમં ધારેતબ્બં, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૭૫) વચનતો ધારણપચ્ચયા આપત્તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સણ્ડાસ’’ન્તિ અનુરક્ખણત્થાય સણ્ડાસો અનુઞ્ઞાતો, તસ્મા નાસિકાલોમં સણ્ડાસેન હરાપેતું વટ્ટતિ. પલિતન્તિ પણ્ડરકેસં. ગાહેતું ન વટ્ટતિ ‘‘મા મે જરાભાવો હોતૂ’’તિ મનસિ કતત્તા. બીભચ્છં હુત્વાતિ વિરૂપં હુત્વા. પલિતં વા અપલિતં વાતિ પણ્ડરં વા અપણ્ડરં વા. ગાહાપેતું વટ્ટતિ અપ્પસાદાવહત્તાતિ.

કાયબન્ધનકથા

૪૧. કાયબન્ધનકથાયં અકાયબન્ધનેનાતિ અબન્ધિતકાયબન્ધનેન. ભિક્ખુનાતિ સેસો. અથ વા અકાયબન્ધનેનાતિ અબન્ધિતકાયબન્ધનો હુત્વાતિ ઇત્થમ્ભૂતત્થે કરણવચનં યથા ‘‘ભિન્નેન સીસેન પગ્ઘરન્તેન લોહિતેન પટિવિસકે ઉજ્ઝાપેસી’’તિ. તેનાહ ‘‘અબન્ધિત્વા નિક્ખમન્તેન યત્થ સરતિ, તત્થ બન્ધિતબ્બ’’ન્તિ. કાયબન્ધનં નામ છ કાયબન્ધનાનિ કલાબુકં, દેડ્ડુભકં, મુરજં, મદ્દવીણં, પટ્ટિકં, સૂકરન્તકન્તિ. તત્થ કલાબુકં નામ બહુરજ્જુકં. દેડ્ડુભકં નામ ઉદકસપ્પસીસસદિસં. મુરજં નામ મુરજવટ્ટિસણ્ઠાનં વેઠેત્વા કતં. મદ્દવીણં નામ પામઙ્ગસણ્ઠાનં. ઈદિસઞ્હિ એકમ્પિ ન વટ્ટતિ, પગેવ બહૂનિ. તસ્મા પટિક્ખિત્તાનિ અકપ્પિયકાયબન્ધનાનિ નામ ચત્તારિ હોન્તિ, પટ્ટિકં, સૂકરન્તકન્તિ ઇમાનિ દ્વે કાયબન્ધનાનિ ભગવતા અનુઞ્ઞાતાનિ કપ્પિયકાયબન્ધનાનિ નામ, તસ્સ પકતિવીતા વા મચ્છકણ્ટકવાયિમા વા પટ્ટિકા વટ્ટતિ, સેસા કુઞ્જરચ્છિકાદિભેદા ન વટ્ટતિ. સૂકરન્તકં નામ કુઞ્ચિકકોસકસણ્ઠાનં હોતિ, એકરજ્જુકં, પન મુદ્દિકકાયબન્ધનઞ્ચ સૂકરન્તકં અનુલોમેતિ. ઇમેહિ પન દ્વીહિ સદ્ધિં અટ્ઠ કાયબન્ધનાનિ હોન્તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મુરજં મદ્દવીણ’’ન્તિ ઇદં દસાસુયેવ અનુઞ્ઞાતન્તિ પામઙ્ગદસા ચેત્થ ચતુન્નં ઉપરિ ન વટ્ટતિ. સોભકં નામ વેઠેત્વા મુખવટ્ટિસિબ્બનં. ગુણકં નામ મુદિઙ્ગસણ્ઠાનેન સિબ્બનં. એવં સિબ્બિતા હિ અન્તો થિરા હોન્તીતિ વુચ્ચતિ. પવનન્તોતિ પાસન્તો વુચ્ચતિ. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨૭૭-૨૭૮) પન ‘‘મુદ્દિકકાયબન્ધનં નામ ચતુરસ્સં અકત્વા સજ્જિતં. પામઙ્ગદસા ચતુરસ્સા. મુદિઙ્ગસણ્ઠાનેનાતિ સઙ્ઘાટિયા મુદિઙ્ગસિબ્બનાકારેન વરકસીસાકારેન. પવનન્તોતિ પાસન્તો, ‘દસામૂલ’ન્તિ ચ લિખિતં. અકાયબન્ધનેન સઞ્ચિચ્ચ વા અસઞ્ચિચ્ચ વા ગામપ્પવેસને આપત્તિ. સરિતટ્ઠાનતો બન્ધિત્વા પવિસિતબ્બં, નિવત્તિતબ્બં વાતિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં.

નિવાસનપારુપનકથા

૪૨. નિવાસનપારુપનકથાયં હત્થિસોણ્ડાદિવસેન ગિહિનિવત્થં ન નિવાસેતબ્બન્તિ એત્થ હત્થિસોણ્ડકં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૮૦; કઙ્ખા. અટ્ઠ. પરિમણ્ડલસિક્ખાપદવણ્ણના) નામ નાભિમૂલતો હત્થિસોણ્ડસણ્ઠાનં ઓલમ્બકં કત્વા નિવત્થં ચોળિકઇત્થીનં નિવાસનં વિય. મચ્છવાળકં નામ એકતો દસન્તં એકતો પાસન્તં ઓલમ્બિત્વા નિવત્થં. ચતુકણ્ણકં નામ ઉપરિતો દ્વે, હેટ્ઠતો દ્વેતિ એવં ચત્તારો કણ્ણે દસ્સેત્વા નિવત્થં. તાલવણ્ટકં નામ તાલવણ્ટાકારેન સાટકં ઓલમ્બિત્વા નિવાસનં. સતવલિકં નામ દીઘસાટકં અનેકક્ખત્તું ઓભુજિત્વા ઓવટ્ટિકં કરોન્તેન નિવત્થં, વામદક્ખિણપસ્સેસુ વા નિરન્તરં વલિયો દસ્સેત્વા નિવત્થં. સચે પન જાણુતો પટ્ઠાય એકં વા દ્વે વા વલિયો પઞ્ઞાયન્તિ, વટ્ટતિ. સંવેલ્લિયં નિવાસેન્તીતિ મલ્લકમ્મકારાદયો વિય કચ્છં બન્ધિત્વા નિવાસેન્તિ, એવં નિવાસેતું ગિલાનસ્સપિ મગ્ગપ્પટિપન્નસ્સપિ ન વટ્ટતિ. સેતપટપારુતાદિવસેન ન ગિહિપારુતં પારુપિતબ્બન્તિ એત્થ યં કિઞ્ચિ સેતપટપારુતં પરિબ્બાજકપારુતં એકસાટકપારુતં સોણ્ડપારુતં અન્તેપુરિકપારુતં મહાજેટ્ઠકપારુતં કુટિપવેસકપારુતં બ્રાહ્મણપારુતં પાળિકારકપારુતન્તિ એવમાદિ પરિમણ્ડલલક્ખણતો અઞ્ઞથા પારુતં સબ્બમેતં ગિહિપારુતં નામ, તસ્મા યથા સેતપટા અડ્ઢપાલકનિગણ્ઠા પારુપન્તિ, યથા ચ એકચ્ચે પરિબ્બાજકા ઉરં વિવરિત્વા દ્વીસુ અંસકૂટેસુ પાવુરણં ઠપેન્તિ, યથા ચ એકસાટકા મનુસ્સા નિવત્થસાટકસ્સ એકેન અન્તેન પિટ્ઠિં પારુપિત્વા ઉભો કણ્ણે ઉભોસુ અંસકૂટેસુ ઠપેન્તિ, યથા ચ સુરાસોણ્ડાદયો સાટકેન ગીવં પરિક્ખિપિત્વા ઉભો અન્તે ઉરે વા ઓલમ્બેન્તિ, પિટ્ઠિયં વા ખિપેન્તિ, યથા ચ અન્તેપુરિકાયો અક્ખિતારકમત્તં દસ્સેત્વા ઓગુણ્ઠિકં પારુપન્તિ, યથા ચ મહાજેટ્ઠા દીઘસાટકં નિવાસેત્વા તસ્સેવ એકેન અન્તેન સકલસરીરં પારુપન્તિ, યથા ચ કસ્સકા ખેત્તકુટિં પવિસન્તા સાટકં પલિવેઠેત્વા ઉપકચ્છકે પક્ખિપિત્વા તસ્સેવ એકેન અન્તેન સરીરં પારુપન્તિ, યથા ચ બ્રાહ્મણા ઉભિન્નં ઉપકચ્છકાનં અન્તરે સાટકં પવેસેત્વા અંસકૂટેસુ પારુપન્તિ, યથા ચ પાળિકારકો ભિક્ખુ એકંસપારુપનેન પારુતં વામબાહું વિવરિત્વા ચીવરં અંસકૂટે આરોપેતિ. એવં અપારુપિત્વા સબ્બેપિ એતે અઞ્ઞે ચ એવરૂપે પારુપનદોસે વજ્જેત્વા નિબ્બિકારં પરિમણ્ડલં પારુપિતબ્બં. તથા અપારુપિત્વા આરામે વા અન્તરઘરે વા અનાદરેન યં કિઞ્ચિ વિકારં કરોન્તસ્સ દુક્કટં.

કાજકથા

૪૩. કાજકથાયં મુણ્ડવેઠીતિ યથા રઞ્ઞો કુહિઞ્ચિ ગચ્છન્તો પરિક્ખારભણ્ડગ્ગહણમનુસ્સાતિ અધિપ્પાયો. ઉભતોકાજન્તિ એકસ્મિંયેવ કાજે પુરતો ચ પચ્છતો ચ ઉભોસુ ભાગેસુ લગ્ગેત્વા વહિતબ્બભારં. એકતોકાજન્તિ એકતો પચ્છતોયેવ લગ્ગેત્વા વહિતબ્બભારં. અન્તરાકાજન્તિ મજ્ઝે લગ્ગેત્વા દ્વીહિ વહિતબ્બભારં. સીસભારાદયો સીસાદીહિ વહિતબ્બભારાદયો એવ. ઓલમ્બકન્તિ હત્થેન ઓલમ્બિત્વા વહિતબ્બભારં. એતેસુ ઉભતોકાજમેવ ન વટ્ટતિ, સેસા વટ્ટન્તિ.

દન્તકટ્ઠકથા

૪૪. દન્તકટ્ઠકથાયં દન્તકટ્ઠસ્સ અખાદને પઞ્ચ દોસે, ખાદને પઞ્ચાનિસંસે ચ દસ્સેત્વા ભગવતા ભિક્ખૂનં દન્તકટ્ઠં અનુઞ્ઞાતં. તત્થ પઞ્ચ દોસા નામ અચક્ખુસ્સં, મુખં દુગ્ગન્ધં, રસહરણિયો ન વિસુજ્ઝન્તિ, પિત્તં સેમ્હં ભત્તં પરિયોનન્ધતિ, ભત્તમસ્સ નચ્છાદેતીતિ. તત્થ અચક્ખુસ્સન્તિ ચક્ખૂનં હિતં ન હોતિ, પરિહાનિં જનેતિ. નચ્છાદેતીતિ ન રુચ્ચતિ. પઞ્ચાનિસંસા વુત્તપટિપક્ખતો વેદિતબ્બા. તતો દીઘદન્તકટ્ઠખાદને ચ અતિમદાહકદન્તકટ્ઠખાદને ચ દુક્કટં પઞ્ઞપેત્વા અટ્ઠઙ્ગુલપરમં ચતુરઙ્ગુલપચ્છિમં દન્તકટ્ઠં અનુઞ્ઞાતં. તત્થ અટ્ઠઙ્ગુલં પરમં એતસ્સ દન્તકટ્ઠસ્સાતિ અટ્ઠઙ્ગુલપરમં. ચતુરઙ્ગુલં પચ્છિમં પમાણં એતસ્સ દન્તકટ્ઠસ્સાતિ ચતુરઙ્ગુલપચ્છિમં. અતિમદાહકન્તિ અતિખુદ્દકં. અટ્ઠઙ્ગુલં મહાદન્તકટ્ઠં નામ, ચતુરઙ્ગુલં ખુદ્દકદન્તકટ્ઠં નામ, પઞ્ચછસત્તઙ્ગુલં મજ્ઝિમદન્તકટ્ઠં નામ. તેન વુત્તં ‘‘દુવિધેન ઉદકેન તિવિધેન દન્તકટ્ઠેના’’તિ. ‘‘અટ્ઠઙ્ગુલપરમન્તિ મનુસ્સાનં પમાણઙ્ગુલેન અટ્ઠઙ્ગુલપરમ’’ન્તિ અટ્ઠકથાય (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૮૨) માહ.

એત્થ ચ પમાણઙ્ગુલેનાતિ ઇદં પકતિઅઙ્ગુલેનાતિ ગહેત્વા મનુસ્સાનં પકતિઅઙ્ગુલેન અટ્ઠઙ્ગુલતો અધિકપ્પમાણં દન્તકટ્ઠં ન વટ્ટતીતિ વદન્તિ. તત્તકમેવ ચ કત્વા ખાદન્તિ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘મનુસ્સાનં પમાણઙ્ગુલેન’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં, ન ‘‘પકતિઅઙ્ગુલેના’’તિ. તસ્મા યં વડ્ઢકિહત્થતો અઙ્ગુલં પમાણં કત્વા મનુસ્સા ગેહાદીનિ મિનન્તિ, તેન મનુસ્સાનં પમાણઙ્ગુલભૂતેન વડ્ઢકિઅઙ્ગુલેન અટ્ઠઙ્ગુલપરમન્તિ અત્થો ગહેતબ્બો. વુત્તઞ્હિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૮૦-૨૮૨) ‘‘પમાણઙ્ગુલેનાતિ વડ્ઢકિઅઙ્ગુલં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. વિમતિવિનોદનિયઞ્ચ (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૮૨) ‘‘પમાણઙ્ગુલેનાતિ વડ્ઢકિઅઙ્ગુલેન, કેચિ પન ‘પકતિઅઙ્ગુલેના’તિ વદન્તિ, તં ચતુરઙ્ગુલપચ્છિમવચનેન સમેતિ. ન હિ પકતિઅઙ્ગુલેન ચતુરઙ્ગુલપ્પમાણં દન્તકટ્ઠં કણ્ઠે અવિલગ્ગં ખાદિતું સક્કા’’તિ.

રુક્ખરોહનકથા

૪૫. રુક્ખારોહનકથાયં પુરિસો પમાણો યસ્સ રુક્ખસ્સાતિ પોરિસો, ઉદ્ધં ઉક્ખિપિતહત્થેન સદ્ધિં મનુસ્સકાયપ્પમાણો પઞ્ચહત્થમત્તઉચ્ચો રુક્ખપદેસો, તં પોરિસં રુક્ખં, અવયવે સમુદાયવોહારો યથા ‘‘સમુદ્દો દિટ્ઠો’’તિ, આભુસો પદન્તિ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ આપદા, પરિસ્સયા. યાવ અત્થો અત્થિ એતસ્મિં રુક્ખેતિ યાવદત્થો, રુક્ખો, અત્થ-સદ્દો પયોજનવાચકો. યાવ તસ્મિં રુક્ખે ભિક્ખુસ્સ અત્થો પયોજનં અત્થિ, તાવ અભિરુહિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

છન્દારોપનકથા

૪૬. છન્દારોપનકથાયં છન્દસોતિ સક્કટભાસાય. ન આરોપેતબ્બન્તિ વાચનામગ્ગં ન આરોપેતબ્બં. સકાય નિરુત્તિયાતિ માગધભાસાય. તત્થ સન્તેહિ કતાતિ સક્કટા, અટ્ઠકવામકાદીહિ સમિતપાપેહિ ઇસીહિ કતાતિ અત્થો. અથ વા સક્કરિતબ્બા પૂજિતબ્બાતિ સક્કટા મનુસ્સાનં હિતસુખાવહનતો, તદત્થિકેહિ મનુસ્સેહિ પૂજિતબ્બાતિ અત્થો. ભાસીયતેતિ ભાસા, સક્કટા ચ સા ભાસા ચાતિ સક્કટભાસા. વેદત્તયગતા નિરુત્તિ, સસ્સ એસાતિ સકા, ભગવતો વચનન્ત્યત્થો. મગધે જાતા માગધિકા, આદિકપ્પકાલે મગધરટ્ઠે જાતાતિ અત્થો. ઉચ્ચતેતિ ઉત્તિ, નીહરિત્વા ઉત્તિ નિરુત્તિ, પિટકત્તયતો નીહરિત્વા કથીયતેત્યત્થો. વુત્તઞ્હેતં પોરાણેહિ –

‘‘સા માગધી મૂલભાસા;

નરા યાયાદિકપ્પિકા;

બ્રહ્માનો ચાસ્સુતાલાપા;

સમ્બુદ્ધા ચાપિ ભાસરે’’તિ.

સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

લોકાયતકથા

૪૭. લોકાયતકથાયં લોકિયન્તિ પતિટ્ઠહન્તિ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનિ તબ્બિપાકો ચાતિ લોકો, સત્તલોકો. આભુસો યતન્તિ વીરિયં કરોન્તિ એત્થાતિ આયતં, લોકસ્સ આયતં લોકાયતં, સત્તાનં ભુસો વીરિયકરણટ્ઠાનન્ત્યત્થો. કિં તં? તિત્થિયસત્થં. સબ્બં ઉચ્છિટ્ઠં, કસ્મા? સકુણાદીહિ પરિભુત્તપુબ્બત્તા. સબ્બં અનુચ્છિટ્ઠં ઇમસ્સ અવસેસભોજનસ્સ કેનચિ અપરિભુત્તપુબ્બત્તા. સેતો કાકો અટ્ઠિસ્સ સેતત્તા, કાળો બકો પાદસ્સ કાળત્તાતિ. નત્થિ અત્થો એત્થાતિ નિરત્થકં, નિરત્થકમેવ કારણં નિરત્થકકારણં. તેન પટિસંયુત્તં નિરત્થકકારણપટિસંયુત્તં. તરન્તિ એત્થાતિ તિત્થં, પટ્ટનં. તિત્થં વિયાતિ તિત્થં, લદ્ધિ, તં એતેસં અત્થીતિ તિત્થિયા, વિપરીતદસ્સના. સાસન્તિ અત્તનો સાવકે એત્થાતિ સત્થં, તિત્થિયાનં સત્થં તિત્થિયસત્થં. ન તિરચ્છાનવિજ્જા પરિયાપુણિતબ્બાતિ એત્થ તિરચ્છાનવિજ્જા નામ યા કાચિ બાહિરકા અનત્થસઞ્હિતા. ન પરિયાપુણિતબ્બાતિ અત્તના ન પરિયાપુણિતબ્બા. ન વાચેતબ્બાતિ પરેસં ન વાચેતબ્બા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ખિપિતકથા

૪૮. ખિપિતકથાયં ખિપીયિત્થાતિ ખિપિતો. ખિપિ અબ્યત્તસદ્દેતિ ધાતુ. ભાવેનભાવલક્ખણત્તા તસ્મિં ખિપિતેતિ વિભત્યન્તં. ‘‘યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ પુગ્ગલે’’તિ લક્ખણવન્તકત્તા અજ્ઝાહરિતબ્બો. જીવાતિ જીવ પાણધારણેતિ ધાતુ, વિભત્તિલોપો. યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ પુગ્ગલે ખિપિતે ભિક્ખુના ‘‘જીવા’’તિ વચનં ન વત્તબ્બં, ભિક્ખુસ્મિં ખિપિતે ગિહિના ‘‘જીવથ ભન્તે’’તિ વુચ્ચમાને સતિ ‘‘ચિરં જીવા’’તિ ભિક્ખુના વત્તું વટ્ટતીતિ યોજના. ‘‘વુચ્ચમાને’’તિ એત્થ પન લક્ખણસ્સ કમ્મવાચકત્તા તેન સમાનાધિકરણં કમ્મભૂતં ‘‘ભિક્ખુસ્મિ’’ન્તિ લક્ખણવન્તકમ્મં અજ્ઝાહરિતબ્બં યથા કિં ‘‘ગોસુ દુય્હમાનાસુ પુરિસો આગતો’’તિ. અપરે પન આચરિયા ઈદિસેસુ ઠાનેસુ ‘‘સન્તેસૂ’’તિ પદં અજ્ઝાહરિત્વા ઇદમેવ લક્ખણપદં, ‘‘ગોસુ દુય્હમાનાસૂ’’તિ પદદ્વયં પન ‘‘સન્તેસૂ’’તિ એત્થ પકતિવિકતિવસેન કત્તા એવાતિ વદન્તિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

લસુણકથા

૪૯. લસુણકથાયં ‘‘લસુણં નામ માગધક’’ન્તિ (પાચિ. ૭૯૫) પાળિયં આગતં. અટ્ઠકથાયં (પાચિ. અટ્ઠ. ૭૯૫) પન ‘‘માગધકન્તિ મગધેસુ જાતં. મગધરટ્ઠે જાતલસુણમેવ હિ ઇધ લસુણન્તિ અધિપ્પેતં, તમ્પિ ભણ્ડિકલસુણમેવ, ન એકદ્વિતિમિઞ્જકં. કુરુન્દિયં પન ‘જાતિદેસં અવત્વા ‘માગધકં નામ ભણ્ડિકલસુણ’ન્તિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. સચે દ્વે તયો ભણ્ડિકે એકતોયેવ સઙ્ખરિત્વા અજ્ઝોહરતિ, એકં પાચિત્તિયં. ભિન્દિત્વા એકેકં મિઞ્જં ખાદન્તિયા પન પયોગગણનાય પાચિત્તિયાનિ, ઇદં ભિક્ખુનીનં વસેન પાચિત્તિયં, ભિક્ખુસ્સ પન દુક્કટં.

પલણ્ડુકાદીનં વણ્ણેન વા મિઞ્જાય વા નાનત્તં વેદિતબ્બં. વણ્ણેન તાવ પલણ્ડુકો નામ પણ્ડુવણ્ણો હોતિ. ભઞ્જનકો લોહિતવણ્ણો, હરિતકો હરિતવણ્ણો, મિઞ્જાય પન પલણ્ડુકસ્સ એકા મિઞ્જા હોતિ, ભઞ્જનકસ્સ દ્વે, હરિતકસ્સ તિસ્સો, ચાપલસુણો અમિઞ્જકો. અઙ્કુરમત્તમેવ હિ તસ્સ હોતિ. મહાપચ્ચરિયાદીસુ પન ‘‘પલણ્ડુકસ્સ તીણિ મિઞ્જાનિ, ભઞ્જનકસ્સ દ્વે, હરિતકસ્સ એક’’ન્તિ વુત્તં. એતે પલણ્ડુકાદયો સભાવેનેવ વટ્ટન્તિ, સૂપસમ્પાકાદીસુ પન માગધકમ્પિ વટ્ટતિ. તઞ્હિ પચ્ચમાનેસુ મુગ્ગસૂપાદીસુ વા મચ્છમંસવિકતિયા વા તેલાદીસુ વા બદરસાળવાદીસુ વા અમ્બિલપાકાદીસુ વા ઉત્તરિભઙ્ગે વા યત્થ કત્થચિ અન્તમસો યાગુપત્તેપિ પક્ખિપિતું વટ્ટતીતિ વુત્તં. ‘‘સભાવેનેવાતિ સૂપસમ્પાકાદિં વિનાવ. બદરસાળવં નામ બદરફલાનિ સુક્ખાપેત્વા ચુણ્ણેત્વા કત્તબ્બા ખાદનીયવિકતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૭૯૩-૭૯૭) વુત્તં.

નઅક્કમિતબ્બાદિકથા

૫૦. નઅક્કમિતબ્બાદિકથાયં ‘‘પરિભણ્ડકતભૂમિ નામ સણ્હમત્તિકાહિ કતા કાળવણ્ણાદિભૂમિ. સેનાસનં મઞ્ચપીઠાદિકાયેવ. તથેવ વળઞ્જેતું વટ્ટતીતિ અઞ્ઞેહિ આવાસિકેહિ ભિક્ખૂહિ પરિભુત્તનીહારેન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ‘નેવાસિકા પકતિયા અનત્થતાય ભૂમિયા ઠપેન્તિ ચે, તેસમ્પિ અનાપત્તિયેવા’તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ‘દ્વારમ્પી’તિઆદિના વુત્તદ્વારવાતપાનાદયો અપરિકમ્મકતાપિ ન અપસ્સયિતબ્બા. લોમેસૂતિ લોમેસુ ફુસન્તેસૂ’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૩૨૪) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૪) ‘‘પરિભણ્ડકતભૂમિ વાતિ કાળવણ્ણાદિકતસણ્હભૂમિ વા. સેનાસનં વાતિ મઞ્ચપીઠાદિ વા. તથેવ વળઞ્જેતું વટ્ટતીતિ ઇમિના નેવાસિકેહિ ધોતપાદાદીહિ વળઞ્જનટ્ઠાને સઞ્ચિચ્ચ અધોતપાદાદીહિ વળઞ્જન્તસ્સેવ આપત્તિ પઞ્ઞત્તાતિ દસ્સેતિ, ‘દ્વારમ્પી’તિઆદિના સામઞ્ઞતો વુત્તત્તા દ્વારવાતપાનાદયો અપરિકમ્મકતાપિ ન અપસ્સયિતબ્બા. અજાનિત્વા અપસ્સયન્તસ્સપિ ઇધ લોમગણનાય આપત્તી’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩૨૩-૩૨૪) ‘‘નેવાસિકા પકતિયા અનત્થતાય ભૂમિયા ઠપેન્તિ ચે, તેસમ્પિ અનાપત્તિયેવાતિ લિખિતં, દ્વારવાતપાનાદયો અપરિકમ્મકતાપિ ન અપસ્સયિતબ્બાતિ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં.

અવન્દિયવન્દિયકથા

૫૧. અવન્દિયવન્દિયકથાયં ઇધ પકરણાચરિયેન સેનાસનક્ખન્ધકપાળિવસેન દસ અવન્દિયા, તયો વન્દિયા ચ વુત્તા, અટ્ઠકથાટીકાસુ ચ ન કિઞ્ચિ વુત્તા, તસ્મા ઇધ આગતનયેનેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. પરિવારપાળિયં (પરિ. ૪૬૭ આદયો) પન ઉપાલિપઞ્ચકે પઞ્ચપઞ્ચકવસેન પઞ્ચવીસતિ અવન્દિયા, પઞ્ચ વન્દિયા ચ વુત્તા. કથં? ‘‘કતિ નુ ખો, ભન્તે, અવન્દિયાતિ? પઞ્ચિમે, ઉપાલિ, અવન્દિયા. કતમે પઞ્ચ? અન્તરઘરં પવિટ્ઠો અવન્દિયો, રચ્છગતો અવન્દિયો, ઓતમસિકો અવન્દિયો, અસમન્નાહરન્તો અવન્દિયો, સુત્તો અવન્દિયો. ઇમે ખો, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા. અપરેપિ, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા. કતમે પઞ્ચ? યાગુપાને અવન્દિયો, ભત્તગ્ગે અવન્દિયો, એકાવત્તો અવન્દિયો, અઞ્ઞવિહિતો અવન્દિયો, નગ્ગો અવન્દિયો. ઇમે ખો, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા. અપરેપિ, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા. કતમે પઞ્ચ? ખાદન્તો અવન્દિયો, ભુઞ્જન્તો અવન્દિયો, ઉચ્ચારં કરોન્તો અવન્દિયો, પસ્સાવં કરોન્તો અવન્દિયો, ઉક્ખિત્તકો અવન્દિયો. ઇમે ખો, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા. અપરેપિ, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા. કતમે પઞ્ચ? પુરેઉપસમ્પન્નેન પચ્છાઉપસમ્પન્નો અવન્દિયો, અનુપસમ્પન્નો અવન્દિયો, નાનાસંવાસકો વુડ્ઢતરો અધમ્મવાદી અવન્દિયો, માતુગામો અવન્દિયો, પણ્ડકો અવન્દિયો. ઇમે ખો, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા. અપરેપિ, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા. કતમે પઞ્ચ? પારિવાસિકો અવન્દિયો, મૂલાયપટિકસ્સનારહો અવન્દિયો, માનત્તારહો અવન્દિયો, માનત્તચારિકો અવન્દિયો, અબ્ભાનારહો અવન્દિયો. ઇમે ખો, ઉપાલિ, પઞ્ચ અવન્દિયા’’તિ.

‘‘કતિ નુ ખો, ભન્તે, વન્દિયાતિ? પઞ્ચિમે, ઉપાલિ, વન્દિયા. કતમે પઞ્ચ? પચ્છાઉપસમ્પન્નેન પુરેઉપસમ્પન્નો વન્દિયો, નાનાસંવાસકો વુડ્ઢતરો ધમ્મવાદી વન્દિયો, આચરિયો વન્દિયો, ઉપજ્ઝાયો વન્દિયો, સદેવકે લોકે સમારકે સબ્રહ્મકે સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વન્દિયો. ઇમે ખો, ઉપાલિ, પઞ્ચ વન્દિયા’’તિ.

અટ્ઠકથાયઞ્ચ (પરિ. અટ્ઠ. ૪૬૭) ‘‘ઓતમસિતોતિ અન્ધકારગતો. તઞ્હિ વન્દન્તસ્સ મઞ્ચપાદાદીસુપિ નલાટં પટિહઞ્ઞેય્ય. અસમન્નાહરન્તોતિ કિચ્ચપ્પસુતત્તા વન્દનં અસમન્નાહરન્તો. સુત્તોતિ નિદ્દં ઓક્કન્તો. એકાવત્તોતિ એકતો આવત્તો સપત્તપક્ખે ઠિતો વેરી વિસભાગપુગ્ગલો વુચ્ચતિ, અયં અવન્દિયો. અયઞ્હિ વન્દિયમાનો પાદેનપિ પહરેય્ય. અઞ્ઞવિહિતોતિ અઞ્ઞં ચિન્તયમાનો. ખાદન્તોતિ પિટ્ઠખજ્જકાદીનિ ખાદન્તો. ઉચ્ચારઞ્ચ પસ્સાવઞ્ચ કરોન્તો અનોકાસગતત્તા અવન્દિયો. ઉક્ખિત્તકોતિ તિવિધેનપિ ઉક્ખેપનીયકમ્મેન ઉક્ખિત્તકો અવન્દિયો, તજ્જનીયાદિકમ્મકતા પન ચત્તારો વન્દિતબ્બા, ઉપોસથપવારણાપિ તેહિ સદ્ધિં લબ્ભન્તિ. આદિતો પટ્ઠાય ચ વુત્તેસુ અવન્દિયેસુ નગ્ગઞ્ચ ઉક્ખિત્તકઞ્ચ વન્દન્તસ્સેવ હોતિ આપત્તિ, ઇતરેસં પન અસારુપ્પટ્ઠેન ચ અન્તરા વુત્તકારણેન ચ વન્દના પટિક્ખિત્તા. ઇતો પરં પચ્છાઉપસમ્પન્નાદયો દસપિ આપત્તિવત્થુભાવેનેવ અવન્દિયા. તે વન્દન્તસ્સ હિ નિયમેનેવ આપત્તિ. ઇતિ ઇમેસુ પઞ્ચસુ પઞ્ચકેસુ તેરસ જને વન્દન્તસ્સ અનાપત્તિ, દ્વાદસન્નં વન્દનાય આપત્તિ. આચરિયો વન્દિયોતિ પબ્બજ્જાચરિયો ઉપસમ્પદાચરિયો નિસ્સયાચરિયો ઉદ્દેસાચરિયો ઓવાદાચરિયોતિ અયં પઞ્ચવિધોપિ આચરિયો વન્દિયો’’તિ આગતો.

‘‘અન્તરા વુત્તકારણેનાતિ તઞ્હિ વન્દન્તસ્સ મઞ્ચપાદાદીસુ નલાટં પટિહઞ્ઞેય્યાતિઆદિના વુત્તકારણેના’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. પરિવાર ૩.૪૬૭) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટિ. પરિવાર ૨.૪૬૭) પન ‘‘મઞ્ચપાદાદીસુપિ નલાટં પટિહઞ્ઞેય્યાતિ અન્ધકારે ચમ્મખણ્ડં પઞ્ઞપેત્વા વન્દિતું ઓનમન્તસ્સ નલાટં વા અક્ખિ વા મઞ્ચાદીસુ પટિહઞ્ઞતિ. એતેન વન્દતોપિ આપત્તિઅભાવં વત્વા વન્દનાય સબ્બથા પટિક્ખેપાભાવઞ્ચ દીપેતિ. એવં સબ્બત્થ સુત્તન્તરેહિ અપ્પટિક્ખિત્તેસુ. નગ્ગાદીસુ પન વન્દિતું ન વટ્ટતીતિ. એકતો આવત્તોતિ એકસ્મિં દોસાગતિપક્ખે પરિવત્તો, પવિટ્ઠોતિ અત્થો. તેનાહ ‘સપત્તપક્ખે ઠિતો’તિ. વન્દિયમાનોતિ ઓનમિત્વા વન્દિયમાનો. વન્દિતબ્બેસુ ઉદ્દેસાચરિયો નિસ્સયાચરિયો ચ યસ્મા નવકાપિ હોન્તિ, તસ્મા ‘તે વુડ્ઢા એવ વન્દિયા’તિ વન્દિતબ્બા’’તિ આગતં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. પરિવાર ૪૬૭) ‘‘એકાવત્તોતિપિ પઠન્તિ, તસ્સ કુદ્ધો કોધાભિભૂતોતિ કિર અત્થો. એકવત્થોતિપિ કેચિ, ઉત્તરાસઙ્ગં અપનેત્વા ઠિતોતિ કિર અત્થો. તં સબ્બં અટ્ઠકથાયં ઉદ્ધટપાળિયા વિરુજ્ઝતિ. એકાવત્તોતિ હિ ઉદ્ધટં, તસ્મા ન ગહેતબ્બં. અન્તરા વુત્તકારણેનાતિ કિચ્ચપ્પસુતત્તા અસમન્નાહરન્તો ‘નલાટં પટિહઞ્ઞેય્યા’તિઆદિવુત્તકારણેના’’તિ આગતં.

દુતિયગાથાસઙ્ગણિકટ્ઠકથાયં (પરિ. અટ્ઠ. ૪૭૭) ‘‘દસ પુગ્ગલા નાભિવાદેતબ્બાતિ સેનાસનક્ખન્ધકે વુત્તા દસ જના. અઞ્જલિસામીચેન ચાતિ સામીચિકમ્મેન સદ્ધિં અઞ્જલિ ચ તેસં ન કાતબ્બો. નેવ પાનીયપુચ્છનતાલવણ્ટગ્ગહણાદિ ખન્ધકવત્તં તેસં દસ્સેતબ્બં, ન અઞ્જલિ પગ્ગણ્હિતબ્બોતિ અત્થો. દસન્નં દુક્કટન્તિ તેસંયેવ દસન્નં એવં કરોન્તસ્સ દુક્કટં હોતી’’તિ આગતં, તસ્મા અઞ્જલિકમ્મમત્તમ્પિ નેસં ન કત્તબ્બન્તિ.

‘‘નવકતરેન, ભન્તે, ભિક્ખુના વુડ્ઢતરસ્સ ભિક્ખુનો પાદે વન્દન્તેન કતિ ધમ્મે અજ્ઝત્તં ઉપટ્ઠાપેત્વા પાદા વન્દિતબ્બાતિ? નવકતરેનુપાલિ, ભિક્ખુના વુડ્ઢતરસ્સ ભિક્ખુનો પાદે વન્દન્તેન પઞ્ચ ધમ્મે અજ્ઝત્તં ઉપટ્ઠાપેત્વા પાદા વન્દિતબ્બા. કતમે પઞ્ચ? નવકતરેનુપાલિ, ભિક્ખુના વુડ્ઢતરસ્સ ભિક્ખુનો પાદે વન્દન્તેન એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ઉભોહિ પાણિતલેહિ પાદાનિ પરિસમ્બાહન્તેન પેમઞ્ચ ગારવઞ્ચ ઉપટ્ઠાપેત્વા પાદા વન્દિતબ્બા. નવકતરેનુપાલિ, ભિક્ખુના વુડ્ઢતરસ્સ ભિક્ખુનો પાદે વન્દન્તેન ઇમે પઞ્ચ ધમ્મે અજ્ઝત્તં ઉપટ્ઠાપેત્વા પાદા વન્દિતબ્બા’’તિ (પરિ. ૪૬૯) ઇમસ્મિં ઠાને સમ્માસમ્બુદ્ધેન આયસ્મતો ઉપાલિસ્સ વન્દનાનયોવ આચિક્ખિતો.

પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વાતિ એત્થ પઞ્ચસરૂપઞ્ચ કથિતં. કથં? વુડ્ઢતરસ્સ પાદે વન્દન્તેન ઉભો અંસે વિવરિત્વા વન્દિતબ્બા, ન ચ ઉભો અંસે પારુપિત્વા વન્દિતબ્બા, અથ ખો એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા વન્દિતબ્બાતિ. એતેન સઙ્ઘાટિ પન એકંસં કતાપિ અકતાપિ નત્થિ દોસોતિ પકાસિતો હોતિ. ‘‘દસનખસમોધાનસમુજ્જલં કરપુટસઙ્ખાતં અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાવ વન્દિતબ્બા, ન હત્થતલપકાસનમત્તેન વા ન હત્થમુટ્ઠિપકાસનાદિના વા વન્દિતબ્બા’’તિ ચ ‘‘ન એકેન હત્થેન ચીવરકણ્ણછુપનાદિમત્તેન વન્દિતબ્બા, અથ ખો ઉભોહિ પાણિતલેહિ પાદાનિ પરિસમ્બાહન્તેન વન્દિતબ્બા’’તિ ચ ‘‘એવં વન્દન્તેહિ ન દુટ્ઠચિત્તઞ્ચ અનાદરઞ્ચ ઉપટ્ઠાપેત્વા વન્દિતબ્બા, અથ ખો પેમઞ્ચ ગારવઞ્ચ ઉપટ્ઠાપેત્વા પાદા વન્દિતબ્બા’’તિ ચ એવં વન્દનાનયો આચિક્ખિતો હોતિ.

કથં પઞ્ચપતિટ્ઠિતસરૂપં કથિતં? ઇધ એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વાતિ એકં, અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાતિ એકં, ઉભોહિ પાણિતલેહિ પાદાનિ પરિસમ્બાહન્તેનાતિ એકં, પેમઞ્ચ ઉપટ્ઠાપેત્વાતિ એકં, ગારવઞ્ચ ઉપટ્ઠાપેત્વાતિ એકં, એવં પઞ્ચપતિટ્ઠિતસરૂપં કથિતં હોતિ. તેનાહ ‘‘પઞ્ચ ધમ્મે અજ્ઝત્તં ઉપટ્ઠાપેત્વા પાદા વન્દિતબ્બા’’તિ. એવં સકલલોકસ્સ હિતસુખકારકેન ધમ્મસ્સામિના કાયપણામમનોપણામવસેન મહતો હિતસુખસ્સ પવત્તનત્થં આયસ્મતો ઉપાલિત્થેરસ્સ આચિક્ખિતેન વન્દનાનયેન વન્દિતું વટ્ટતિ.

ઇદાનિ પન આચરિયા અભિનવઆગતાનં દહરાનઞ્ચ સામણેરાનઞ્ચ વન્દનાનયં સિક્ખન્તા ન ઇમં આહચ્ચભાસિતં પાળિં ગહેત્વા સિક્ખન્તિ, અથ ખો પવેણીઆગતનયંયેવ ગહેત્વા સિક્ખન્તિ. કથં? યદિ ઠત્વા વન્દથ, દ્વે પાદતલાનિ સમં ભૂમિયં પતિટ્ઠાપેત્વા દ્વે હત્થતલાનિ સમં ફુસાપેત્વા નલાટે પતિટ્ઠાપેત્વા વન્દિતબ્બાભિમુખં ઓનમિત્વા વન્દથાતિ, અયં નયો ‘‘એવં મહાસત્તો સુવણ્ણકદલિ વિય બારાણસિનગરાભિમુખં ઓનમિત્વા માતાપિતરો વન્દિત્વા’’તિ ઇમં જાતકટ્ઠકથાવચનઞ્ચ ‘‘દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સિરસ્મિં પતિટ્ઠાપેત્વા’’તિઆદિઅટ્ઠકથાવચનઞ્ચ અનુલોમેતિ. ઇધ પન દ્વે પાદતલાનિ, દ્વે હત્થતલાનિ, નલાટઞ્ચાતિ પઞ્ચસુ પતિટ્ઠિતાનીતિ સરૂપં વદન્તિ. યદિ નિસીદિત્વા વન્દથ, પઠમં દ્વે પાદતલાનિ ભૂમિયં સમં પતિટ્ઠાપેત્વા દ્વે જાણુમણ્ડલાનિ સમં ઉસ્સાપેત્વા દ્વે કપ્પરાનિ દ્વિન્નં જાણૂનં ઉપરિ સમં ઠપેત્વા દ્વે હત્થતલાનિ સમં ફુસિતાનિ કત્વા અઞ્જલિસઙ્ખાતં કરપુટં સિરસઙ્ખાતે નલાટે પતિટ્ઠાપેત્વા વન્દથ. તતો ઓનમિત્વા દ્વે જાણુમણ્ડલાનિ ચ દ્વે કપ્પરાનિ ચ ભૂમિયં સમં પતિટ્ઠાપેત્વા દ્વે હત્થતલાનિ પસારેત્વા સમં ભૂમિયં ઠપેત્વા સીસં ઉભિન્નં હત્થપિટ્ઠીનં ઉપરિ કત્વા ભૂમિયં પતિટ્ઠાપેત્વા વન્દથાતિ. એત્થ તુ દ્વે પાદતલાનિ એકં કત્વા, તથા દ્વે જાણુમણ્ડલાનિ એકં, દ્વે કપ્પરાનિ એકં, દ્વે હત્થતલાનિ એકં, સીસં એકં કત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતસરૂપં કથેન્તિ. એસ નયો પાળિઅટ્ઠકથાટીકાસુ ન દિટ્ઠો.

સમીપં ગન્ત્વા પાદાનં વન્દનકાલે પન એકચ્ચે પઠમં અત્તનો સીસં હત્થેન પરામસિત્વા તેન હત્થદ્વયેન થેરાનં જાણુમણ્ડલં ચીવરસ્સ ઉપરિયેવ સમ્બાહન્તિ. એકચ્ચે પઠમં થેરાનં જાણુમણ્ડલં સચીવરંયેવ પરામસિત્વા તેનેવ હત્થદ્વયેન અત્તનો સીસં પરામસન્તિ. એકચ્ચે છુપનમત્તમેવ કરોન્તિ. એસપિ નયો ન કિસ્મિઞ્ચિ દિટ્ઠો. રામઞ્ઞદેસિયા પન ભિક્ખૂ એવં સમીપં ગન્ત્વા વન્દનકાલે થેરાનં પાદગ્ગં અપસ્સન્તાપિ પરિયેસિત્વા ચીવરતો નીહરિત્વા પાદગ્ગમેવ પુનપ્પુનં હત્થેન સમ્બાહિત્વા સીસેન પવટ્ટેત્વા ચુમ્બિત્વા લેહિત્વા ચિરપ્પવાસાગતપિયમનાપઉપજ્ઝાયં વા આચરિયં વા પસ્સન્તા વિય કત્વા વન્દન્તિ. તં કિરિયં પરિવારપાળિયં ‘‘ઉભોહિ પાણિતલેહિ પાદાનિ પરિસમ્બાહન્તેન પેમઞ્ચ ગારવઞ્ચ ઉપટ્ઠાપેત્વા પાદા વન્દિતબ્બા’’તિ આગતપાળિયા સંસન્દતિ વિય દિસ્સતિ. તેપિ ન સબ્બે પાળિં પસ્સન્તિ, પવેણીવસેનેવ કરોન્તિ, તસ્મા સબ્બેસં હિતત્થં પાળિનયો અમ્હેહિ ઉદ્ધટો. પવેણીઆગતનયતો હિ પાળિનયો બલવતરો, તસ્મા ભગવતો આણં ગરું કરોન્તેહિ સપ્પુરિસેહિ પાળિનયો સમાસેવિતબ્બોતિ અમ્હાકં ખન્તિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

આસન્દાદિકથા

૫૫. આસન્દાદિકથાયં ચતુરસ્સપીઠન્તિ સમચતુરસ્સં. અટ્ઠઙ્ગુલપાદં વટ્ટતીતિ અટ્ઠઙ્ગુલપાદકમેવ વટ્ટતિ. પમાણાતિક્કન્તોપિ વટ્ટતીતિ સમચતુરસ્સમેવ સન્ધાય વુત્તં. આયતચતુરસ્સા પન સત્તઙ્ગપઞ્ચઙ્ગાપિ ઉચ્ચપાદા ન વટ્ટન્તિ. વેત્તેહેવ ચતુરસ્સાદિઆકારેન કતં ભદ્દપીઠન્તિ આહ ‘‘વેત્તમયપીઠ’’ન્તિ. દારુપટ્ટિકાય ઉપરીતિ અટનિઆકારેન ઠિતદારુપટલસ્સ હેટ્ઠા. ઉદ્ધં પાદં કત્વા પવેસનકાલઞ્હિ સન્ધાય ‘‘ઉપરી’’તિ વુત્તં. એળકસ્સ પચ્છિમપાદદ્વયં વિય વઙ્કાકારેન ઠિતત્તા પનેતં ‘‘એળકપાદપીઠ’’ન્તિ (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૨૯૭) વુત્તં.

ઉચ્ચાસયનમહાસયનકથા

૫૬. ઉચ્ચાસયનમહાસયનકથાયં ‘‘વાળરૂપાનીતિ આહરિમાનિ વાળરૂપાનિ, ‘અકપ્પિયરૂપાકુલો અકપ્પિયમઞ્ચો પલ્લઙ્કો’તિ સારસમાસે વુત્તં. દીઘલોમકો મહાકોજવોતિ ચતુરઙ્ગુલાધિકલોમો કાળકોજવો. ‘ચતુરઙ્ગુલાધિકાનિ કિર તસ્સ લોમાની’તિ વચનતો ચતુરઙ્ગુલતો હેટ્ઠા વટ્ટતીતિ વદન્તિ. વાનચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરણોતિ ભિત્તિચ્છેદાદિવસેન વિચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરણો. ઘનપુપ્ફકો ઉણ્ણામયત્થરણોતિ ઉણ્ણામયલોહિતત્થરણો. પકતિતૂલિકાતિ રુક્ખતૂલલતાતૂલપોટકીતૂલસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં તૂલાનં અઞ્ઞતરપુણ્ણા તૂલિકા. ‘ઉદ્દલોમીતિ ઉભતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં. એકન્તલોમીતિ એકતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણ’ન્તિ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં વુત્તં. સારસમાસે પન ‘ઉદ્દલોમીતિ એકતોઉગ્ગતપુપ્ફં. એકન્તલોમીતિ ઉભતોઉગ્ગતપુપ્ફ’ન્તિ વુત્તં. ‘કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયન્તિ કોસેય્યકસટમય’ન્તિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં. સુદ્ધકોસેય્યન્તિ રતનપરિસિબ્બનરહિતં. દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં પનેત્થ ‘ઠપેત્વા તૂલિકં સબ્બાનેવ ગોનકાદીનિ રતનપરિસિબ્બિતાનિ ન વટ્ટન્તી’તિ વુત્તં. તત્થ ‘ઠપેત્વા તૂલિક’ન્તિ એતેન રતનપરિસિબ્બનરહિતાપિ તૂલિકા ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. ‘રતનપરિસિબ્બિતાનિ ન વટ્ટન્તી’તિ ઇમિના પન યાનિ રતનપરિસિબ્બિતાનિ, તાનિ ભૂમત્થરણવસેન યથાનુરૂપં મઞ્ચાદીસુ ચ ઉપનેતું વટ્ટતીતિ દીપિતન્તિ વેદિતબ્બં. એત્થ ચ વિનયપરિયાયં પત્વા ગરુકે ઠાતબ્બત્તા ઇધ વુત્તનયેનેવેત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. સુત્તન્તિકદેસનાય પન ગહટ્ઠાનમ્પિ વસેન વુત્તત્તા તેસં સઙ્ગણ્હનત્થં ‘ઠપેત્વા તૂલિકં…પે… વટ્ટતી’તિ વુત્તન્તિ અપરે.

અજિનચમ્મેહીતિ અજિનમિગચમ્મેહિ. તાનિ કિર ચમ્માનિ સુખુમતરાનિ, તસ્મા દુપટ્ટતિપટ્ટાનિ કત્વા સિબ્બન્તિ. તેન વુત્તં ‘અજિનપ્પવેણી’તિ. ઉત્તરં ઉપરિભાગં છાદેતીતિ ઉત્તરચ્છદો, વિતાનં, તઞ્ચ લોહિતવિતાનં ઇધાધિપ્પેતન્તિ આહ ‘ઉપરિબદ્ધેન રત્તવિતાનેના’તિ, ‘રત્તવિતાનેસુ ચ કાસાવં વટ્ટતિ, કુસુમ્ભાદિરત્તમેવ ન વટ્ટતી’તિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. મહાઉપધાનન્તિ પમાણાતિક્કન્તં ઉપધાનં. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં ‘અલોહિતકાનિ દ્વેપિ વટ્ટન્તિયેવ, તતો ઉત્તરિ લભિત્વા અઞ્ઞેસં દાતબ્બાનિ. દાતુમસક્કોન્તો મઞ્ચે તિરિયં અત્થરિત્વા ઉપરિપચ્ચત્થરણં દત્વા નિપજ્જિતુમ્પિ લભતી’તિ અવિસેસેન વુત્તં, સેનાસનક્ખન્ધકવણ્ણનાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૯૭) પન ‘અગિલાનસ્સ સીસૂપધાનઞ્ચ પાદૂપધાનઞ્ચાતિ દ્વયમેવ વટ્ટતિ. ગિલાનસ્સ બિમ્બોહનાનિ સન્થરિત્વા ઉપરિ ચ પચ્ચત્થરણં દત્વા નિપજ્જિતુમ્પિ વટ્ટતી’તિ વુત્તત્તા ગિલાનોયેવ મઞ્ચે તિરિયં અત્થરિત્વા નિપજ્જિતું વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં. અભિનિસ્સાય નિસીદિતુન્તિ અપસ્સાય નિસીદિતુ’’ન્તિ એત્તકો વિનિચ્છયો સારત્થદીપનિયં આગતો.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૫૪) – પન વાળરૂપાનીતિ આહરિમાનિ વાળરૂપાનિ. ચતુરઙ્ગુલાધિકાનીતિ ઉદ્દલોમીએકન્તલોમીહિ વિસેસદસ્સનં. ચતુરઙ્ગુલતો હિ ઊનાનિ કિર ઉદ્દલોમીઆદીસુ પવિસન્તિ. વાનચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરણોતિ નાનાવણ્ણેહિ ઉણ્ણામયસુત્તેહિ ભિત્તિચ્છેદાદિવસેન વાયિત્વા કતચિત્તત્થરણો. ઘનપુપ્ફકોતિ બહલરાગો. પકતિતૂલિકાતિ તૂલપુણ્ણા ભિસિ. વિકતિકાતિ સીહરૂપાદિવસેન વાનચિત્રાવ ગય્હતિ. ‘‘ઉદ્દલોમીતિ ઉભતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં. એકન્તલોમીતિ એકન્તદસં ઉણ્ણામયત્થરણ’’ન્તિ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં વુત્તં. કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયન્તિ કોસિયસુત્તાનં અન્તરા સુવણ્ણમયસુત્તાનિ પવેસેત્વા વીતં, સુવણ્ણસુત્તં કિર કટ્ટિસ્સં કસટન્તિ ચ વુચ્ચતિ. તેનેવ ‘‘કોસેય્યકસટમય’’ન્તિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તન્તિ વદન્તિ. રતનપરિસિબ્બિતન્તિ સુવણ્ણલિત્તં. સુદ્ધકોસેય્યન્તિ રતનપરિસિબ્બનરહિતં.

અજિનમિગચમ્માનં અતિસુખુમત્તા દુપટ્ટતિપટ્ટાનિ કત્વા સિબ્બન્તીતિ વુત્તં ‘‘અજિનપ્પવેણી’’તિ. રત્તવિતાનેનાતિ સબ્બરત્તેન વિતાનેન. યં પન નાનાવણ્ણં વાનચિત્તં વા લેપચિત્તં વા, તં વટ્ટતિ. ઉભતોલોહિતકૂપધાનેપિ એસેવ નયો. ચિત્રં વાતિ ઇદં પન સબ્બથા કપ્પિયત્તા વુત્તં, ન પન ઉભતોઉપધાનેસુ અકપ્પિયત્તા. ન હિ લોહિતકસદ્દો ચિત્તે વટ્ટતિ. પટલિગ્ગહણેનેવ ચિત્તકસ્સપિ અત્થરણસ્સ સઙ્ગહેતબ્બપ્પસઙ્ગતો. કાસાવં પન લોહિતઙ્ગવોહારં ન ગચ્છતિ, તસ્મા વિતાનેપિ ઉભતોઉપધાનેપિ વટ્ટતિ. સચે પમાણયુત્તન્તિઆદિ અઞ્ઞસ્સ પમાણાતિક્કન્તસ્સ બિમ્બોહનસ્સ પટિક્ખિત્તભાવદસ્સનત્થં વુત્તં, ન પન ઉચ્ચાસયનમહાસયનભાવદસ્સનત્થં તથા અવુત્તત્તા, તં પન ઉપધાનં ઉપોસથિકાનં ગહટ્ઠાનં વટ્ટતિ. ઉચ્ચાસયનમહાસયનમેવ હિ તદા તેસં ન વટ્ટતિ. દીઘનિકાયટ્ઠકથાદીસુ કિઞ્ચાપિ ‘‘ઠપેત્વા તૂલિકં સબ્બાનેવ ગોનકાદીનિ રતનપરિસિબ્બિતાનિ ન વટ્ટન્તી’’તિ વુત્તં, વિનયટ્ઠકથા એવ પન કપ્પિયાકપ્પિયભાવે પમાણન્તિ ગહેતબ્બં. અભિનિસ્સાયાતિ અપસ્સાયાતિ વુત્તં.

પાસાદપરિભોગકથા

પાસાદપરિભોગકથાયં સારત્થદીપનિયં વજિરબુદ્ધિટીકાયઞ્ચ ન કિઞ્ચિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨.૩૨૦) પન ‘‘સુવણ્ણરજતાદિવિચિત્રાનીતિ સઙ્ઘિકસેનાસનં સન્ધાય વુત્તં. પુગ્ગલિકં પન સુવણ્ણાદિવિચિત્રં ભિક્ખુસ્સ સમ્પટિચ્છિતુમેવ ન વટ્ટતિ ‘ન કેનચિ પરિયાયેન જાતરૂપરજતં સાદિતબ્બ’ન્તિ (મહાવ. ૨૯૯) વુત્તત્તા. તેનેવેત્થ અટ્ઠકથાયં (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૩૨૦) ‘સઙ્ઘિકવિહારે વા પુગ્ગલિકવિહારે વા’તિ વુત્તં. ગોનકાદિઅકપ્પિયભણ્ડવિસયે એવ વુત્તં એકભિક્ખુસ્સપિ તેસં ગહણે દોસાભાવા’’તિ વુત્તં.

ઉપાહનકથા

ઉપાહનકથાયં ‘‘અદ્દારિટ્ઠકવણ્ણાતિ અભિનવારિટ્ઠફલવણ્ણા, ઉદકેન તિન્તકાકપત્તવણ્ણાતિપિ વદન્તિ. ઉણ્ણાહિ કતપાદુકાતિ ઉણ્ણાલોમમયકમ્બલેહિ, ઉણ્ણાલોમેહિ એવ વા કતપાદુકા. કાળસીહોતિ કાળમુખવાનરજાતિ. સેસમેત્થ પાળિતો ચ અટ્ઠકથાતો ચ સુવિઞ્ઞેય્યમેવા’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૪૬) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૪૬) પન ‘‘અદ્દારિટ્ઠકવણ્ણાતિ અલ્લારિટ્ઠફલવણ્ણા, તિન્તકાકપક્ખવણ્ણાતિપિ વદન્તિ. રજનન્તિ ઉપરિલિત્તનીલાદિવણ્ણં સન્ધાય વુત્તં. તેનાહ ‘ચોળકેન પુઞ્છિત્વા’તિ. તઞ્હિ તથા પુઞ્છિતે વિગચ્છતિ. યં પન ચમ્મસ્સ દુગ્ગન્ધાપનયનત્થં કાળરત્તાદિરજનેહિ રઞ્જિતત્તા કાળરત્તાદિવણ્ણં હોતિ, તં ચોળાદીહિ અપનેતું ન સક્કા ચમ્મગતિકમેવ, તસ્મા તં વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં. ખલ્લકન્તિ સબ્બપણ્હિપિધાનચમ્મં અપરિગળનત્થં પણ્હિયા ઉપરિભાગે અપિધાય આરોપનબન્ધનમત્તં વટ્ટતિ. વિચિત્રાતિ સણ્ઠાનતો વિચિત્રપટ્ટા અધિપ્પેતા, ન વણ્ણતો સબ્બસો અપનેતબ્બેસુ ખલ્લકાદીસુ પવિટ્ઠત્તા. બિળાલસદિસમુખત્તા મહાઉલૂકા પક્ખિબિળાલાતિ વુચ્ચન્તિ, તેસં ચમ્મં નામ પક્ખલોમમેવ. ઉણ્ણાહિ કતપાદુકાતિ એત્થ ઉણ્ણામયકમ્બલેહિ કતપાદુકા સઙ્ગય્હન્તિ. કાળસીહોતિ કાળમુખવાનરજાતિ. ચમ્મં ન વટ્ટતીતિ નિસીદનત્થરણં કાતું ન વટ્ટતિ, ભૂમત્થરણાદિવસેન પરિભોગો વટ્ટતેવા’’તિ વુત્તં.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૨૫૯) પન ‘‘મિગમાતુકોતિ તસ્સ નામં, વાતમિગોતિ ચ તસ્સ નામં. ‘કાળસીહો કાળમુખો કપી’તિ લિખિતં. ચમ્મં ન વટ્ટતીતિ યેન પરિયાયેન ચમ્મં વટ્ટિસ્સતિ, સો પરતો આવિભવિસ્સતિ. ‘અત્તનો પુગ્ગલિકવસેન પચ્ચાહારો પટિક્ખિત્તો’તિ વુત્તં. ‘ન, ભિક્ખવે, કિઞ્ચિ ચમ્મં ધારેતબ્બ’ન્તિ એત્તાવતા સિદ્ધે ‘ન, ભિક્ખવે, ગોચમ્મ’ન્તિ ઇદં પરતો ‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સબ્બપચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ ચમ્માનિ અત્થરણાની’તિ (મહાવ. ૨૫૯) એત્થ અનુમતિપ્પસઙ્ગભયા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

યાનકથા

યાનકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પુરિસયુત્તં હત્થવટ્ટક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૫૩) એત્થ અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પુરિસયુત્તં, અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, હત્થવટ્ટકન્તિ એવં પચ્ચેકં વાક્યપરિસમાપનં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘પુરિસયુત્તં ઇત્થિસારથિ વા…પે… પુરિસા વા, વટ્ટતિયેવા’’તિ. ‘‘પીઠકસિવિકન્તિ પીઠકયાનં. પાટઙ્કિન્તિ અન્દોલિકાયેતં અધિવચન’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૫૩) વુત્તં, ‘‘પીઠકસિવિકન્તિ ફલકાદિના કતં પીઠકયાનં. પટપોતલિકં અન્દોલિકા. સબ્બમ્પિ યાનં ઉપાહનેનપિ ગન્તું અસમત્થસ્સ ગિલાનસ્સ અનુઞ્ઞાત’’ન્તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૫૩).

ચીવરકથા

૫૭. ચીવરકથાયં ‘‘અહતકપ્પાનન્તિ એકવારધોતાનં. ઉતુદ્ધટાનન્તિ ઉતુતો દીઘકાલતો ઉદ્ધટાનં હતવત્થકાનં, પિલોતિકાનન્તિ વુત્તં હોતિ. પાપણિકેતિ અન્તરાપણતો પતિતપિલોતિકચીવરે. ઉસ્સાહો કરણીયોતિ પરિયેસના કાતબ્બા. પરિચ્છેદો પનેત્થ નત્થિ, પટ્ટસતમ્પિ વટ્ટતિ. સબ્બમિદં સાદિયન્તસ્સ ભિક્ખુનો વસેન વુત્તં. અગ્ગળં તુન્નન્તિ એત્થ ઉદ્ધરિત્વા અલ્લીયાપનખણ્ડં અગ્ગળં, સુત્તેન સંસિબ્બિતં તુન્નં, વટ્ટેત્વા કરણં ઓવટ્ટિકં. કણ્ડુપકં વુચ્ચતિ મુદ્દિકા. દળીકમ્મન્તિ અનુદ્ધરિત્વાવ ઉપસ્સયં કત્વા અલ્લીયાપનકં વત્થખણ્ડ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં આગતં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૪૮) પન ‘‘અચ્છુપેય્યન્તિ પતિટ્ઠપેય્યં. હતવત્થકાનન્તિ કાલાતીતવત્થાનં. ઉદ્ધરિત્વા અલ્લીયાપનખણ્ડન્તિ દુબ્બલટ્ઠાનં અપનેત્વા અલ્લીયાપનવત્થખણ્ડ’’ન્તિ વુત્તં. દિગુણં સઙ્ઘાટિન્તિ દુપટ્ટં સઙ્ઘાટિં. એકચ્ચિયન્તિ એકપટ્ટં અગ્ગપટ્ટં. અગ્ગળં અજ્ઝાપેસ્સન્તિ જિણ્ણટ્ઠાને પિલોતિકખણ્ડં લગ્ગાપેય્યં.

છિન્નચીવરકથા

છિન્નચીવરકથાયં તીસુ પન ચીવરેસુ દ્વે વા એકં વા છિન્દિત્વા કાતબ્બન્તિ એત્થ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, છિન્નકં સઙ્ઘાટિં છિન્નકં ઉત્તરાસઙ્ગં છિન્નકં અન્તરવાસક’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૫) વચનતો પઞ્ચખણ્ડસત્તખણ્ડાદિવસેન છિન્દિત્વાવ કાતબ્બં, ન અચ્છિન્દિત્વાતિ અત્થો. સચે નપ્પહોતિ, આગન્તુકપટ્ટં દાતબ્બન્તિ એત્થ યદિ છિન્દિત્વા કતે તિણ્ણમ્પિ ચીવરાનં અત્થાય સાટકો નપ્પહોતિ, દ્વે ચીવરાનિ છિન્નકાનિ કાતબ્બાનિ, એકં ચીવરં અચ્છિન્નકં કત્તબ્બં. દ્વીસુ ચીવરેસુ છિન્દિત્વા કતેસુ સાટકો નપ્પહોતિ, દ્વે ચીવરાનિ અચ્છિન્નકાનિ, એકં ચીવરં છિન્નકં કાતબ્બં. એકસ્મિમ્પિ ચીવરે છિન્દિત્વા કતે સાટકો નપ્પહોતિ, એવં સતિ અચ્છિન્દિત્વા આગન્તુકપટ્ટં દાતબ્બન્તિ અત્થો. તમત્થં પાળિયા સાધેતું ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અન્વાધિકમ્પિ આરોપેતુન્તિ એવં અપ્પહોન્તે સતિ આગન્તુકપટ્ટમ્પિ આરોપેતું અનુજાનામીતિ અત્થો.

અકપ્પિયચીવરકથા

અકપ્પિયચીવરકથાયં ‘‘નગ્ગિયં કુસચીરં ફલકચીરં કેસકમ્બલં વાળકમ્બલં ઉલૂકપક્ખિકં અજિનક્ખિપ’’ન્તિ ઇમાનિ તિત્થિયસમાદાનત્તા થુલ્લચ્ચયવત્થૂનીતિ ભગવતા પટિક્ખિત્તાનિ. તત્થ નગ્ગિયન્તિ નગ્ગભાવો અચેલકભાવો. કુસચીરન્તિ કુસેન ગન્થેત્વા કતચીવરં. વાકચીરન્તિ તાપસાનં વક્કલં. ફલકચીરન્તિ ફલકસણ્ઠાનાનિ ફલકાનિ સિબ્બિત્વા કતચીવરં. કેસકમ્બલન્તિ કેસેહિ તન્તે વાયિત્વા કતકમ્બલં. વાલકમ્બલન્તિ ચામરીવાલેહિ વાયિત્વા કતકમ્બલં. ઉલૂકપક્ખિકન્તિ ઉલૂકસકુણસ્સ પક્ખેહિ કતનિવાસનં. અજિનક્ખિપન્તિ સલોમં સખુરં અજિનમિગચમ્મં. તાનિ તિત્થિયદ્ધજભૂતાનિ અચીવરભાવેન પાકટાનીતિ આચરિયેન ઇધ ન વુત્તાનિ. પોત્થકો પન અપાકટોતિ તં વત્વા સબ્બનીલકાદીનિ દુક્કટવત્થુકાનિ વુત્તાનિ. ‘‘તિપટ્ટચીવરસ્સ વા મજ્ઝે દાતબ્બાની’’તિ વુત્તત્તા તિપટ્ટચીવરં ધારેતું વટ્ટતીતિ સિદ્ધં. તિપટ્ટાદીનઞ્ચ બહુપટ્ટચીવરાનં અન્તરે ઈદિસાનિ અસારુપ્પવણ્ણાનિ પટપિલોતિકાનિ કાતબ્બાનીતિ દસ્સેતિ. કઞ્ચુકં નામ સીસતો પટિમુઞ્ચિત્વા કાયારુળ્હવત્થં. તેનાહ ‘‘ફાલેત્વા રજિત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ. વેઠનન્તિ સીસવેઠનં. તિરીટન્તિ મકુટં. તસ્સ વિસેસં દસ્સેતું ‘‘તિરીટકં પના’’તિઆદિમાહ.

ચીવરવિચારણકથા

ચીવરવિચારણકથાયં ‘‘પણ્ડિતો, ભિક્ખવે, આનન્દો, મહાપઞ્ઞો, ભિક્ખવે, આનન્દો. યત્ર હિ નામ મયા સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થં આજાનિસ્સતિ, કુસિમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, અડ્ઢકુસિમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, મણ્ડલમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, અડ્ઢમણ્ડલમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, વિવટ્ટમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, અનુવિવટ્ટમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, ગીવેય્યકમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, જઙ્ઘેય્યકમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, બાહન્તમ્પિ નામ કરિસ્સતિ, છિન્નકં ભવિસ્સતિ, સત્થલૂખં સમણસારુપ્પં પચ્ચત્થિકાનઞ્ચ અનભિચ્છિત’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૫) વચનતો ‘‘પસ્સસિ ત્વં, આનન્દ, મગધખેત્તં અચ્છિબદ્ધં પાળિબદ્ધં મરિયાદબદ્ધં સિઙ્ઘાટકબદ્ધ’’ન્તિ ભગવતો સંખિત્તેન વુત્તવચનં સુત્વા આયસ્મા આનન્દો ભગવતો અજ્ઝાસયાનુરૂપં સમ્બહુલાનં ભિક્ખૂનં ચીવરં સંવિદહિ. તથા ઇદાનિપિ એવરૂપં ચીવરં સંવિદહિતબ્બં.

તત્થ ‘‘અચ્છિબદ્ધન્તિ ચતુરસ્સકેદારબદ્ધં. પાળિબદ્ધન્તિ આયામતો ચ વિત્થારતો ચ દીઘમરિયાદબદ્ધં. મરિયાદબદ્ધન્તિ અન્તરન્તરા રસ્સમરિયાદબદ્ધં. સિઙ્ઘાટકબદ્ધન્તિ મરિયાદાય મરિયાદં વિનિવિજ્ઝિત્વા ગતટ્ઠાને સિઙ્ઘાટકબદ્ધં, ચતુક્કસણ્ઠાનન્તિ અત્થો. યત્ર હિ નામાતિ યો નામ. કુસિમ્પિ નામાતિઆદીસુ કુસીતિ આયામતો ચ વિત્થારતો ચ અનુવાતાદીનં દીઘપટ્ટાનમેતં અધિવચનં. અડ્ઢકુસીતિ અન્તરન્તરારસ્સપટ્ટાનં નામં. મણ્ડલન્તિ પઞ્ચખણ્ડિકસ્સ ચીવરસ્સ એકેકસ્મિં ખણ્ડે મહામણ્ડલં. અડ્ઢમણ્ડલન્તિ ખુદ્દકમણ્ડલં. વિવટ્ટન્તિ મણ્ડલઞ્ચ અડ્ઢમણ્ડલઞ્ચ એકતો કત્વા સિબ્બિતં મજ્ઝિમખણ્ડં. અનુવિવટ્ટન્તિ તસ્સ ઉભોસુ પસ્સેસુ દ્વે ખણ્ડાનિ. ગીવેય્યકન્તિ ગીવાવેઠનટ્ઠાને દળ્હીકરણત્થં અઞ્ઞસુત્તસંસિબ્બિતં આગન્તુકપટ્ટં. જઙ્ઘેય્યકન્તિ જઙ્ઘપાપુણનટ્ઠાને તથેવ સંસિબ્બિતં પટ્ટં. ગીવાટ્ઠાને ચ જઙ્ઘટ્ઠાને ચ પટ્ટાનમેતં નામન્તિ. બાહન્તન્તિ અનુવિવટ્ટાનં બહિ એકેકં ખણ્ડં. ઇતિ પઞ્ચખણ્ડિકચીવરેનેતં વિચારિતન્તિ. અથ વા અનુવિવટ્ટન્તિ વિવટ્ટસ્સ એકપસ્સતો દ્વિન્નં એકપસ્સતો દ્વિન્નન્તિ ચતુન્નમ્પિ ખણ્ડાનમેતં નામં. બાહન્તન્તિ સુપ્પમાણં ચીવરં પારુપન્તેન સંહરિત્વા બાહાય ઉપરિ ઠપિતા ઉભો અન્તા બહિમુખા તિટ્ઠન્તિ, તેસં એતં નામં. અયમેવ હિ નયો મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તો’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૪૫) આગતો.

ચીવરસિબ્બનકથા

દણ્ડકથિનેનચીવરસિબ્બનકથાયં – તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ તત્થ તત્થ ખીલં નિક્ખનિત્વા સમ્બન્ધિત્વા ચીવરં સિબ્બેન્તિ, ચીવરં વિકણ્ણં હોતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કથિનં કથિનરજ્જું, તત્થ તત્થ ઓબન્ધિત્વા ચીવરં સિબ્બેતુન્તિ. વિસમે કથિનં પત્થરન્તિ, કથિનં પરિભિજ્જતિ…પે… ન, ભિક્ખવે, વિસમે કથિનં પત્થરિતબ્બં, યો પત્થરેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ.

છમાય કથિનં પત્થરન્તિ, કથિનં પંસુકિતં હોતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિણસન્થારકન્તિ. કથિનસ્સ અન્તો જીરતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અનુવાતં પરિભણ્ડં આરોપેતુન્તિ. કથિનં નપ્પહોતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દણ્ડકથિનં બિદલકં સલાકં વિનન્ધનરજ્જું વિનન્ધનસુત્તકં વિનન્ધિત્વા ચીવરં સિબ્બેતુન્તિ. સુત્તન્તરિકાયો વિસમા હોન્તિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કળિમ્ભકન્તિ. સુત્તા વઙ્કા હોન્તિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મોઘસુત્તકન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ અધોતેહિ પાદેહિ કથિનં અક્કમન્તિ, કથિનં દુસ્સતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ન, ભિક્ખવે, અધોતેહિ પાદેહિ કથિનં અક્કમિતબ્બં, યો અક્કમેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ.

તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ અલ્લેહિ પાદેહિ કથિનં અક્કમન્તિ, કથિનં દુસ્સતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ન, ભિક્ખવે, અલ્લેહિ પાદેહિ કથિનં અક્કમિતબ્બં, યો અક્કમેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ.

તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ સઉપાહના કથિનં અક્કમન્તિ, કથિનં દુસ્સતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ન, ભિક્ખવે, સઉપાહનેન કથિનં અક્કમિતબ્બં. યો અક્કમેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ.

તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ ચીવરં સિબ્બન્તા અઙ્ગુલિયા પટિગ્ગણ્હન્તિ, અઙ્ગુલિયો દુક્ખા હોન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ ઉચ્ચાવચે પટિગ્ગહે ધારેન્તિ સુવણ્ણમયં રૂપિયમયં. મનુસ્સા ઉજ્ઝાયન્તિ ખીયન્તિ વિપાચેન્તિ ‘‘સેય્યથાપિ ગિહી કામભોગિનો’’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ન, ભિક્ખવે, ઉચ્ચાવચા પટિગ્ગહા ધારેતબ્બા, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સાતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અટ્ઠિમયં…પે… સઙ્ખનાભિમયન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન સૂચિયોપિ સત્થકાપિ પટિગ્ગહાપિ નસ્સન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આવેસનવિત્થકન્તિ. આવેસનવિત્થકે સમાકુલા હોન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહથવિકન્તિ. અંસબદ્ધકો ન હોતિ…પે… અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અંસબદ્ધકં બન્ધનસુત્તકન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ અબ્ભોકાસે ચીવરં સિબ્બન્તા સીતેનપિ ઉણ્હેનપિ કિલમન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કથિનસાલં કથિનમણ્ડપન્તિ. કથિનસાલા નીચવત્થુકા હોતિ, ઉદકેન ઓત્થરીયતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉચ્ચવત્થુકં કાતુન્તિ. ચયો પરિપતતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ચિનિતું તયો ચયે ઇટ્ઠકચયં, સિલાચયં, દારુચયન્તિ. આરોહન્તા વિહઞ્ઞન્તિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તયો સોપાને ઇટ્ઠકસોપાનં, સિલાસોપાનં, દારુસોપાનન્તિ. આરોહન્તા પરિપતન્તિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આલમ્બનબાહન્તિ. કથિનસાલાય તિણચુણ્ણં પરિપતતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઓગુમ્ફેત્વા ઉલ્લિત્તાવલિત્તં કાતું સેતવણ્ણં કાળવણ્ણં ગેરુકપરિકમ્મં માલાકમ્મં લતાકમ્મં મકરદન્તકં પઞ્ચપટિકં ચીવરરજ્જુન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ ચીવરં સિબ્બેત્વા તથેવ કથિનં ઉજ્ઝિત્વા પક્કમન્તિ, ઉન્દૂરેહિપિ ઉપચિકાહિપિ ખજ્જતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કથિનં સઙ્ઘરિતુન્તિ. કથિનં પરિભિજ્જતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગોઘંસિકાય કથિનં સઙ્ઘરિતુન્તિ. કથિનં વિનિવેઠિયતિ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, બન્ધનરજ્જુન્તિ.

તેન ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ કુટ્ટેપિ થમ્ભેપિ કથિનં ઉસ્સાપેત્વા પક્કમન્તિ, પરિપતિત્વા કથિનં ભિજ્જતિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ભિત્તિખીલે વા નાગદન્તે વા લગ્ગેતુન્તિ. અયં ખુદ્દકવત્થુખન્ધકે આગતો પાળિપાઠો.

‘‘કથિનન્તિ નિસ્સેણિમ્પિ, તત્થ અત્થરિતબ્બકટસારકકિલઞ્જાનં અઞ્ઞતરમ્પિ. કથિનરજ્જુન્તિ યાય દુપટ્ટચીવરં સિબ્બન્તા કથિને ચીવરં વિબન્ધન્તિ. કથિનં નપ્પહોતીતિ દીઘસ્સ ભિક્ખુનો પમાણેન કતં કથિનં ઇત્તરસ્સ ભિક્ખુનો ચીવરં પત્થરિયમાનં નપ્પહોતિ, અન્તોયેવ હોતિ, દણ્ડકે ન પાપુણાતીતિ અત્થો. દણ્ડકથિનન્તિ તસ્સ મજ્ઝે ઇત્તરસ્સ ભિક્ખુનો પમાણેન અઞ્ઞં નિસ્સેણિં બન્ધિતું અનુજાનામીતિ અત્થો. બિદલકન્તિ દણ્ડકથિનપ્પમાણેન કટસારકસ્સ પરિયન્તે પટિસંહરિત્વા દુગુણકરણં. સલાકન્તિ દુપટ્ટચીવરસ્સ અન્તરે પવેસનસલાકં. વિનન્ધનરજ્જુન્તિ મહાનિસ્સેણિયા સદ્ધિં ખુદ્દકનિસ્સેણિં વિનન્ધિતું રજ્જું. વિનન્ધનસુત્તકન્તિ ખુદ્દકનિસ્સેણિયા ચીવરં વિનન્ધિતું સુત્તકં. વિનન્ધિત્વા ચીવરં સિબ્બિતુન્તિ તેન સુત્તકેન તત્થ ચીવરં વિનન્ધિત્વા સિબ્બેતું. વિસમા હોન્તીતિ કાચિ ખુદ્દકા હોન્તિ, કાચિ મહન્તા. કળિમ્ભકન્તિ પમાણસઞ્ઞાકરણં યં કિઞ્ચિ તાલપણ્ણાદિં. મોઘસુત્તકન્તિ વડ્ઢકીનં દારૂસુ કાળસુત્તેન વિય હલિદ્દિસુત્તેન સઞ્ઞાકરણં. અઙ્ગુલિયા પટિગ્ગણ્હન્તીતિ સૂચિમુખં અઙ્ગુલિયા પટિચ્છન્તિ. પટિગ્ગહન્તિ અઙ્ગુલિકોસકં. આવેસનવિત્થકં નામ યં કિઞ્ચિ પાતિચઙ્કોટકાદિ. ઉચ્ચવત્થુકન્તિ પંસું આકિરિત્વા ઉચ્ચવત્થુકં કાતું અનુજાનામીતિ અત્થો. ઓગુમ્ફેત્વા ઉલ્લિત્તાવલિત્તં કાતુન્તિ છદનં ઓધુનિત્વા ઘનદણ્ડકં કત્વા અન્તો ચેવ બહિ ચ મત્તિકાય લિમ્પિતુન્તિ અત્થો. ગોઘંસિકાયાતિ વેળું વા રુક્ખદણ્ડકં વા અન્તો કત્વા તેન સદ્ધિં સંહરિતુન્તિ અત્થો. બન્ધનરજ્જુન્તિ તથા સંહરિતસ્સ બન્ધનરજ્જુ’’ન્તિ અયં અટ્ઠકથાપાઠો (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૨૫૬).

‘‘અનુવાતં પરિભણ્ડન્તિ કિલઞ્જાદીસુ કરોતીતિ ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. બિદલકન્તિ દુગુણકરણસઙ્ખાતસ્સ કિરિયાવિસેસસ્સ અધિવચનં. કસ્સ દુગુણકરણં? યેન કિલઞ્જાદિના મહન્તં કથિનં અત્થતં, તસ્સ. તઞ્હિ દણ્ડકથિનપ્પમાણેન પરિયન્તે સંહરિત્વા દુગુણં કાતબ્બં. પટિગ્ગહન્તિ અઙ્ગુલિકઞ્ચુકં. પાતિ નામ પટિગ્ગહસણ્ઠાનેન કતો ભાજનવિસેસો. ન સમ્મતીતિ નપ્પહોતિ. નીચવત્થુકં ચિનિતુન્તિ બહિકુટ્ટસ્સ સમન્તતો નીચવત્થુકં કત્વા ચિનિતુ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ચૂળવગ્ગ ૩.૨૬૦-૨૬૨).

‘‘નિસ્સેણિમ્પીતિ ચતૂહિ દણ્ડેહિ ચીવરપ્પમાણેન આયતચતુરસ્સં કત્વા બદ્ધપટલમ્પિ. એત્થ હિ ચીવરકોટિયો સમકં બન્ધિત્વા ચીવરં યથાસુખં સિબ્બન્તિ. તત્થ અત્થરિતબ્બન્તિ તસ્સા નિસ્સેણિયા ઉપરિ ચીવરસ્સ ઉપત્થમ્ભનત્થાય અત્થરિતબ્બં. કથિનસઙ્ખાતાય નિસ્સેણિયા ચીવરસ્સ બન્ધનકરજ્જુ કથિનરજ્જૂતિ મજ્ઝિમપદલોપી સમાસોતિ આહ ‘‘યાયા’’તિઆદિ. તત્થ યસ્મા દ્વિન્નં પટલાનં એકસ્મિં અધિકે જાતે તત્થ વલિયો હોન્તિ, તસ્મા દુપટ્ટચીવરસ્સ પટલદ્વયમ્પિ સમકં કત્વા બન્ધનકરજ્જુ કથિનરજ્જૂતિ વેદિતબ્બં. પાળિયં (ચૂળવ. ૨૫૬) કથિનસ્સ અન્તો જીરતીતિ કથિને બદ્ધસ્સ ચીવરસ્સ પરિયન્તો જીરતી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં વુત્તં.

‘‘બિદલકં નામ દિગુણકરણસઙ્ખાતસ્સ કિરિયાવિસેસસ્સ અધિવચનં. કસ્સ દિગુણકરણં? યેન કિલઞ્જાદિના મહન્તં કથિનં અત્થતં, તસ્સ. તઞ્હિ દણ્ડકથિનપ્પમાણેન પરિયન્તે સંહરિત્વા દિગુણં કાતબ્બં, અઞ્ઞથા ખુદ્દકચીવરસ્સ અનુવાતપરિભણ્ડાદિવિધાનકરણે હત્થસ્સ ઓકાસો ન હોતિ. સલાકાય સતિ દ્વિન્નં ચીવરાનં અઞ્ઞતરં ઞત્વા સિબ્બિતાસિબ્બિતં સુખં પઞ્ઞાયતિ. દણ્ડકથિને કતે ન બહૂહિ સહાયેહિ પયોજનં. ‘અસંકુટિત્વા ચીવરં સમં હોતિ, કોણાપિ સમા હોન્તી’તિ લિખિતં, ‘હલિદ્દિસુત્તેન સઞ્ઞાકરણ’ન્તિ વુત્તત્તા ‘હલિદ્દિસુત્તેન ચીવરં સિબ્બેતુમ્પિ વટ્ટતી’તિ સિદ્ધં. તત્થ હિ કેચિ અકપ્પિયસઞ્ઞિનો. પટિગ્ગહો નામ અઙ્ગુલિકોસો. પાતીતિ પટિગ્ગહસણ્ઠાનં. પટિગ્ગહથવિકન્તિ અઙ્ગુલિકોસથવિક’’ન્તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. ચૂળવગ્ગ ૨૫૬) આગતં.

ગહપતિચીવરાદિકથા

ગહપતિચીવરાદિકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગહપતિચીવરં, યો ઇચ્છતિ, પંસુકૂલિકો હોતુ, યો ઇચ્છતિ, ગહપતિચીવરં સાદિયતુ, ઇતરીતરેનપાહં, ભિક્ખવે, સન્તુટ્ઠિં વણ્ણેમી’’તિ (મહાવ. ૩૩૭) વચનતો અસમાદિન્નધુતઙ્ગો યો ભિક્ખુ પંસુકૂલં ધારેતું ઇચ્છતિ, તેન પંસુકૂલિકેન ભવિતબ્બં. યો પન ગિહીહિ દિન્નં ગહપતિચીવરં સાદિયિતું ઇચ્છતિ, તેન ગહપતિચીવરસાદિયકેન ભવિતબ્બં. સમાદિન્નધુતઙ્ગો પન ભિક્ખુ ‘‘ગહપતિચીવરં પટિક્ખિપામિ, પંસુકૂલિકઙ્ગં સમાદિયામી’’તિ અધિટ્ઠહનતો ગહપતિચીવરં સાદિયિતું ન વટ્ટતિ. ગહપતિચીવરન્તિ ગહપતીહિ દિન્નં ચીવરં. ઇતરીતરેનપીતિ અપ્પગ્ઘેનપિ મહગ્ઘેનપિ યેન કેનચીતિ અત્થો.

‘‘ઇતરીતરેનાતિ ઇતરેન ઇતરેન. ઇતર-સદ્દો પન અનિયમવચનો દ્વિક્ખત્તું વુચ્ચમાનો યંકિઞ્ચિ-સદ્દેહિ સમાનત્થો હોતીતિ વુત્તં અપ્પગ્ઘેનપિ મહગ્ઘેનપિ યેન કેનચી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૩૭), ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પાવારં, અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કોસેય્યપાવારં, અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કોજવ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૩૭) વચનતો પાવારાદીનિપિ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. તત્થ પાવારોતિ સલોમકો કપ્પાસાદિભેદો. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કોજવન્તિ એત્થ પકતિકોજવમેવ વટ્ટતિ, મહાપિટ્ઠિયકોજવં ન વટ્ટતિ. કોજવન્તિ ઉણ્ણામયો પાવારસદિસો. ‘‘મહાપિટ્ઠિ કોજવન્તિ હત્થિપિટ્ઠીસુ અત્થરિતબ્બતાય ‘મહાપિટ્ઠિય’ન્તિ લદ્ધસમઞ્ઞં ચતુરઙ્ગુલપુપ્ફં કોજવ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૩૭) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૩૭) ‘‘મહાપિટ્ઠિયકોજવન્તિ હત્થિપિટ્ઠિયં અત્થરિતબ્બતાય ‘મહાપિટ્ઠિય’ન્તિ લદ્ધસમઞ્ઞં ઉણ્ણામયત્થરણ’’ન્તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૩૭) પન ‘‘મહાપિટ્ઠિયકોજવં નામ અતિરેકચતુરઙ્ગુલપુપ્ફં કિરા’’તિ વુત્તં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કમ્બલ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૩૮) વચનતો અડ્ઢકાસિયાદીનિ મહગ્ઘાનિપિ કમ્બલાનિ વટ્ટન્તિ. અડ્ઢકાસિયન્તિ એત્થ કાસીતિ સહસ્સં વુચ્ચતિ, તંઅગ્ઘનકો કાસિયો. અયં પન પઞ્ચ સતાનિ અગ્ઘતિ, તસ્મા અડ્ઢકાસિયોતિ વુત્તો.

છચીવરકથા

છચીવરકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, છ ચીવરાનિ ખોમં કપ્પાસિકં કોસેય્યં કમ્બલં સાણં ભઙ્ગ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૩૯) વચનતો ખોમાદીનિ છ ચીવરાનિ દુકૂલાદીનિ છ અનુલોમચીવરાનિ ચ વટ્ટન્તિ. તત્થ ‘‘ખોમન્તિ ખોમસુત્તેહિ વાયિતં ખોમપટ્ટચીવરં. કપ્પાસિકન્તિ કપ્પાસતો નિબ્બત્તસુત્તેહિ વાયિતં. કોસેય્યન્તિ કોસકારકપાણકેહિ નિબ્બત્તસુત્તેહિ વાયિતં. કમ્બલન્તિ ઉણ્ણામયચીવરં. સાણન્તિ સાણસુત્તેહિ કતચીવરં. ભઙ્ગન્તિ ખોમસુત્તાદીનિ સબ્બાનિ, એકચ્ચાનિ વા મિસ્સેત્વા કતચીવરં. ભઙ્ગમ્પિ વાકમયમેવાતિ કેચિ. દુકૂલં પટ્ટુણ્ણં સોમારપટં ચીનપટં ઇદ્ધિજં દેવદિન્નન્તિ ઇમાનિ પન છ ચીવરાનિ એતેસંયેવ અનુલોમાનીતિ વિસું ન વુત્તાનિ. દુકૂલઞ્હિ સાણસ્સ અનુલોમં વાકમયત્તા. પટ્ટુણ્ણદેસે સઞ્જાતવત્થં પટ્ટુણ્ણં. ‘પટ્ટુણ્ણકોસેય્યવિસેસો’તિ હિ અભિધાનકોસે વુત્તં. સોમારદેસે ચીનદેસે ચ જાતવત્થાનિ સોમારચીનપટાનિ. પટ્ટુણ્ણાદીનિ તીણિ કોસેય્યસ્સ અનુલોમાનિ પાણકેહિ કતસુત્તમયત્તા. ઇદ્ધિજં એહિભિક્ખૂનં પુઞ્ઞિદ્ધિયા નિબ્બત્તચીવરં, તં ખોમાદીનં અઞ્ઞતરં હોતીતિ તેસં એવ અનુલોમં. દેવતાહિ દિન્નં ચીવરં દેવદિન્નં. કપ્પરુક્ખે નિબ્બત્તં જાલિનિયા દેવકઞ્ઞાય અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ દિન્નવત્થસદિસં, તમ્પિ ખોમાદીનંયેવ અનુલોમં હોતિ તેસુ અઞ્ઞતરભાવતો’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૪૬૨-૪૬૩) વુત્તં.

વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૪૬૩) પન ‘‘ખોમન્તિ ખોમસુત્તેહિ વાયિતં ખોમપટચીવરં, તં વાકમયન્તિ વદન્તિ. કપ્પાસસુત્તેહિ વાયિતં કપ્પાસિકં. એવં સેસાનિપિ. કમ્બલન્તિ એળકાદીનં લોમમયસુત્તેન વાયિતં પટં. ભઙ્ગન્તિ ખોમસુત્તાદીનિ સબ્બાનિ, એકચ્ચાનિ વા મિસ્સેત્વા વાયિતં ચીવરં, ભઙ્ગમ્પિ વાકમયમેવાતિ કેચિ. દુકૂલં પટ્ટુણ્ણં સોમારપટં ચીનપટં ઇદ્ધિજં દેવદિન્નન્તિ ઇમાનિ છ ચીવરાનિ એતેસઞ્ઞેવ અનુલોમાનીતિ વિસું ન વુત્તાનિ. દુકૂલઞ્હિ સાણસ્સ અનુલોમં વાકમયત્તા. ‘પટ્ટુણ્ણં કોસેય્યવિસેસો’તિ અભિધાનકોસે વુત્તં. સોમારદેસે ચીનદેસે ચ જાતવત્થાનિ સોમારચીનપટાનિ. પટ્ટુણ્ણાદીનિ તીણિ કોસેય્યસ્સ અનુલોમાનિ પાણકેહિ કતસુત્તમયત્તા. ઇદ્ધિજન્તિ એહિભિક્ખૂનં પુઞ્ઞિદ્ધિયા નિબ્બત્તચીવરં, કપ્પરુક્ખેહિ નિબ્બત્તં, દેવદિન્નઞ્ચ ખોમાદીનં અઞ્ઞતરં હોતીતિ તેસં સબ્બેસં અનુલોમાની’’તિ વુત્તં.

રજનાદિકથા

રજનાદિકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, છ રજનાનિ મૂલરજનં ખન્ધરજનં તચરજનં પત્તરજનં પુપ્ફરજનં ફલરજન’’ન્તિ વચનતો ઇમેસુ છસુ રજનેસુ એકકેન ચીવરં રજિતબ્બં, ન છકણેન વા પણ્ડુમત્તિકાય વા રજિતબ્બં. તાય રજિતચીવરં દુબ્બણ્ણં હોતિ. છરજનાનં સરૂપં હેટ્ઠા પરિક્ખારકથાયં વુત્તમેવ. તત્થ છકણેનાતિ ગોમયેન. પણ્ડુમત્તિકાયાતિ તમ્બમત્તિકાય. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, રજનં પચિતું ચુલ્લં રજનકુમ્ભિ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો સીતુદકાય ચીવરં ન રજિતબ્બં. તાય હિ રજિતચીવરં દુગ્ગન્ધં હોતિ. તત્થ સીતુદકાતિ અપક્કરજનં વુચ્ચતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉત્તરાળુમ્પં બન્ધિતુ’’ન્તિ વચનતો ઉત્તરાળુમ્પં બન્ધિતું વટ્ટતિ. તત્થ ઉત્તરાળુમ્પન્તિ વટ્ટાધારકં, રજનકુમ્ભિયા મજ્ઝે ઠપેત્વા તં આધારકં પરિક્ખિપિત્વા રજનં પક્ખિપિતું અનુજાનામીતિ અત્થો. એવઞ્હિ કતે રજનં ન ઉત્તરતિ. તત્થ ‘‘રજનકુમ્ભિયા મજ્ઝે ઠપેત્વાતિ અન્તોરજનકુમ્ભિયા મજ્ઝે ઠપેત્વા. એવં વટ્ટાધારકે અન્તોરજનકુમ્ભિયા પક્ખિત્તે મજ્ઝે ઉદકં તિટ્ઠતિ, વટ્ટાધારકતો બહિ સમન્તા અન્તોકુમ્ભિયં રજનચ્છલ્લિ. પક્ખિપિતુન્તિ રજનચ્છલ્લિં પક્ખિપિતુ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૪૪) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૪૪) પન ‘‘એવઞ્હિ કતેતિ વટ્ટાધારસ્સ અન્તો રજનોદકં, બહિ છલ્લિકઞ્ચ કત્વા વિયોજને કતે. ન ઉત્તરતીતિ કેવલં ઉદકતો ફેણુટ્ઠાનાભાવા ન ઉત્તરતી’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૪૪) પન ‘‘ગોમયે આપત્તિ નત્થિ, વિરૂપત્તા વારિતં. કુઙ્કુમપુપ્ફં ન વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ વુત્તં.

‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉદકે વા નખપિટ્ઠિકાય વા થેવકં દાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો તથા કત્વા રજનસ્સ પક્કાપક્કભાવો જાનિતબ્બો. તત્થ ઉદકે વા નખપિટ્ઠિકાય વાતિ સચે પરિપક્કં હોતિ, ઉદકપાતિયા દિન્નો થેવો સહસા ન વિસરતિ, નખપિટ્ઠિયમ્પિ અવિસરન્તો તિટ્ઠતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, રજનુળુઙ્કં દણ્ડકથાલક’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો રજનસ્સ ઓલોકનકાલે કુમ્ભિયા રક્ખણત્થં ઉળુઙ્કદણ્ડકથાલિકાનિ ઇચ્છિતબ્બાનિ. તત્થ રજનુળુઙ્કન્તિ રજનઉળુઙ્કં. દણ્ડકથાલકન્તિ દણ્ડમેવ દણ્ડકં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, રજનકોલમ્બં રજનઘટ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો તાનિપિ ઇચ્છિતબ્બાનિ. તત્થ રજનકોલમ્બન્તિ રજનકુણ્ડં. તત્થ રજનકુણ્ડન્તિ પક્કરજનટ્ઠપનકં મહાઘટં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, રજનદોણિક’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો પાતિયમ્પિ પત્તે ચીવરે મદ્દન્તે ચીવરસ્સ પરિભિજ્જનતો ચીવરરક્ખણત્થં રજનદોણિકા ઇચ્છિતબ્બા. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિણસન્થરક’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો છમાય ચીવરે પત્થરિયમાને ચીવરસ્સ પંસુકિતત્તા તતો રક્ખણત્થં તિણસન્થરં કાતબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ચીવરવંસં ચીવરરજ્જુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો તિણસન્થારકે ઉપચિકાદીહિ ખજ્જમાને ચીવરવંસે વા ચીવરરજ્જુયા વા ચીવરં પત્થરિતબ્બં મજ્ઝેન ચીવરે લગ્ગિતે રજનસ્સ ઉભતો ગળિતત્તા.

‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કણ્ણે બન્ધિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો કણ્ણે બન્ધિતબ્બં ચીવરસ્સ કણ્ણે બન્ધિયમાને કણ્ણસ્સ જિણ્ણત્તા. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કણ્ણસુત્તક’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો કણ્ણસુત્તકેન બન્ધિતબ્બં એવં બન્ધન્તે રજનસ્સ એકતો ગળિતત્તા. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સમ્પરિવત્તકં સમ્પરિવત્તકં રજેતું, ન ચ અચ્છિન્ને થેવે પક્કમિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો તથા રજિતબ્બં. યાવ રજનબિન્દુ ગળિતં ન છિજ્જતિ, તાવ ન અઞ્ઞત્ર ગન્તબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉદકે ઓસારેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો પત્થિન્નં ચીવરં ઉદકે ઓસારેતબ્બં. તત્થ પત્થિન્નન્તિ અતિરજિતત્તા થદ્ધં. ઉદકે ઓસારેતુન્તિ ઉદકે પક્ખિપિત્વા ઠપેતું. રજને પન નિક્ખન્તે તં ઉદકં છડ્ડેત્વા ચીવરં મદ્દિતબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પાણિના આકોટેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો ફરુસં ચીવરં પાણિના આકોટેતબ્બં. ‘‘ન, ભિક્ખવે, અચ્છિન્નકાનિ ચીવરાનિ ધારેતબ્બાનિ, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૩૪૪) વચનતો અચ્છિન્નકાનિ ચીવરાનિ દન્તકાસાવાનિ ન ધારેતબ્બાનિ. તત્થ દન્તકાસાવાનીતિ એકં વા દ્વે વા વારે રજિત્વા દન્તવણ્ણાનિ ધારેન્તિ.

અતિરેકચીવરકથા

અતિરેકચીવરકથાયં ‘‘ન, ભિક્ખવે, અતિરેકચીવરં ધારેતબ્બં, યો ધારેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો’’તિ (મહાવ. ૩૪૭) વચનતો નિટ્ઠિતચીવરસ્મિં ઉબ્ભતસ્મિં કથિને દસાહતો પરં અતિરેકચીવરં ધારેન્તસ્સ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દસાહપરમં અતિરેકચીવરં ધારેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૭) વચનતો ઉબ્ભતેપિ કથિને દસાહબ્ભન્તરે ધારેન્તસ્સ અત્થતકથિનાનં અનુબ્ભતેપિ કથિને પઞ્ચમાસબ્ભન્તરે તતો પરમ્પિ દસાહબ્ભન્તરે અનત્થતકથિનાનમ્પિ દસાહબ્ભન્તરે અતિરેકચીવરં અનાપત્તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અતિરેકચીવરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૭) વચનતો દસાહતો પરં વિકપ્પેત્વા અતિરેકચીવરં ધારેતું વટ્ટતિ. કિત્તકં પન ચીવરં વિકપ્પેતબ્બન્તિ? ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આયામેન અટ્ઠઙ્ગુલં સુગતઙ્ગુલેન ચતુરઙ્ગુલવિત્થતં પચ્છિમં ચીવરં વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૫૮) વચનતો સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન સુગતઙ્ગુલેન અટ્ઠઙ્ગુલાયામં ચતુરઙ્ગુલવિત્થારં ચીવરં વિકપ્પેતું વટ્ટતિ. તત્થ સુગતઙ્ગુલં નામ મજ્ઝિમપુરિસઙ્ગુલસઙ્ખાતેન વડ્ઢકીઅઙ્ગુલેન તિવઙ્ગુલં હોતિ, મનુસ્સાનં પકતિઅઙ્ગુલેન અડ્ઢપઞ્ચકઙ્ગુલં, તસ્મા દીઘતો વડ્ઢકીહત્થેન એકહત્થં પકતિહત્થેન દિયડ્ઢહત્થં વિત્થારતો વડ્ઢકીહત્થેન વિદત્થિપ્પમાણં પકતિહત્થેન છળઙ્ગુલાધિકવિદત્થિપ્પમાણં પચ્છિમં ચીવરં વિકપ્પેતું વટ્ટતિ, તતો ઊનપ્પમાણં ન વટ્ટતિ, અધિકપ્પમાણં પન વટ્ટતીતિ દટ્ઠબ્બં.

અટ્ઠવરકથા

અટ્ઠવરકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સિકસાટિકં આગન્તુકભત્તં ગમિકભત્તં ગિલાનભત્તં ગિલાનુપટ્ઠાકભત્તં ગિલાનભેસજ્જં ધુવયાગું ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ ઉદકસાટિક’’ન્તિ વચનતો ઇમાનિ અટ્ઠ દાનાનિ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. તત્થ નિક્ખિત્તચીવરા હુત્વા કાયં ઓવસ્સન્તાનં ભિક્ખૂનં નગ્ગિયં અસુચિ જેગુચ્છં પટિકૂલં હોતિ, તસ્મા વસ્સિકસાટિકા અનુઞ્ઞાતા. આગન્તુકો ભિક્ખુ ન વીથિકુસલો હોતિ, ન ગોચરકુસલો, કિલન્તો પિણ્ડાય ચરતિ, તસ્મા આગન્તુકભત્તં અનુઞ્ઞાતં, ગમિકો ભિક્ખુ અત્તનો ભત્તં પરિયેસમાનો સત્થા વા વિહાયિસ્સતિ, યત્થ વા વાસં ગન્તુકામો ભવિસ્સતિ, તત્થ વિકાલેન ઉપગચ્છિસ્સતિ, કિલન્તો અદ્ધાનં ગમિસ્સતિ, તસ્મા ગમિકભત્તં. ગિલાનસ્સ ભિક્ખુનો સપ્પાયાનિ ભોજનાનિ અલભન્તસ્સ આબાધો વા અભિવડ્ઢિસ્સતિ, કાલકિરિયા વા ભવિસ્સતિ, તસ્મા ગિલાનભત્તં. ગિલાનુપટ્ઠાકો ભિક્ખુ અત્તનો ભત્તં પરિયેસમાનો ગિલાનસ્સ ઉસ્સૂરે ભત્તં નીહરિસ્સતિ, તસ્મા ગિલાનુપટ્ઠાકભત્તં. ગિલાનસ્સ ભિક્ખુનો સપ્પાયાનિ ભેસજ્જાનિ અલભન્તસ્સ આબાધો વા અભિવડ્ઢિસ્સતિ, કાલકિરિયા વા ભવિસ્સતિ, તસ્મા ગિલાનભેસજ્જં. યસ્મા ભગવતા અન્ધકવિન્દે દસાનિસંસે સમ્પસ્સમાનેન યાગુ અનુઞ્ઞાતા, તસ્મા ધુવયાગુ. યસ્મા માતુગામસ્સ નગ્ગિયં અસુચિ જેગુચ્છં પટિકૂલં હોતિ, તસ્મા ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ ઉદકસાટિકા અનુઞ્ઞાતા.

નિસીદનાદિકથા

નિસીદનાદિકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કાયગુત્તિયા ચીવરગુત્તિયા સેનાસનગુત્તિયા નિસીદન’’ન્તિ (મહાવ. ૩૫૩) વચનતો કાયાદીનં અસુચિમુચ્ચનાદિતો ગોપનત્થાય નિસીદનં ધારેતું વટ્ટતિ. તસ્સ વિધાનં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યાવમહન્તં પચ્ચત્થરણં આકઙ્ખતિ, તાવમહન્તં પચ્ચત્થરણં કાતુ’’ન્તિ વચનતો અતિખુદ્દકેન નિસીદનેન સેનાસનસ્સ અગોપનત્તા મહન્તમ્પિ પચ્ચત્થરણં કાતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યસ્સ કણ્ડુ વા પીળકા વા અસ્સાવો વા થુલ્લકચ્છુ વા આબાધો, કણ્ડુપટિચ્છાદિ’’ન્તિ વચનતો ઈદિસેસુ આબાધેસુ સન્તેસુ ચીવરાદિગુત્તત્થાય કણ્ડુપટિચ્છાદિ વટ્ટતિ. તત્થ પમાણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મુખપુઞ્છનચોળ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૫૫) વચનતો મુખસોધનત્થાય મુખપુઞ્છનચોળં વટ્ટતિ. તમ્પિ હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પરિક્ખારચોળક’’ન્તિ વચનતો તિચીવરે પરિપુણ્ણે પરિસ્સાવનથવિકાદીહિ અત્થે સતિ પરિક્ખારચોળં વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિચીવરં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું, વસ્સિકસાટિકં વસ્સાનં ચાતુમાસં અધિટ્ઠાતું તતો પરં વિકપ્પેતું, નિસીદનં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું, પચ્ચત્થરણં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું, કણ્ડુપટિચ્છાદિં યાવ આબાધા અધિટ્ઠાતું તતો પરં વિકપ્પેતું, મુખપુઞ્છનચોળં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતું, પરિક્ખારચોળં અધિટ્ઠાતું ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૫૮) વચનતો વુત્તનયેન અધિટ્ઠાનઞ્ચ વિકપ્પના ચ કાતબ્બા. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન હેટ્ઠા વુત્તોવ.

અધમ્મકમ્મકથા

૫૮. અધમ્મકમ્મકથાયં ન, ભિક્ખવે…પે… દુક્કટસ્સાતિ ઇદં ‘‘તેન ખો પન સમયેન છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ સઙ્ઘમજ્ઝે અધમ્મકમ્મં કરોન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ન, ભિક્ખવે, અધમ્મકમ્મં કાતબ્બં, યો કરેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૧૫૪) ઇમં ઉપોસથક્ખન્ધકે આગતપાઠં સન્ધાય વુત્તં. અનુજાનામિ…પે… પટિક્કોસિતુન્તિ તથેવ આગતં ‘‘ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અધમ્મકમ્મે કયિરમાને પટિક્કોસિતુ’’ન્તિ ઇમં. તત્થ કરોન્તિયેવાતિ પઞ્ઞત્તમ્પિ સિક્ખાપદં મદ્દિત્વા અધમ્મકમ્મં કરોન્તિયેવાતિ અત્થો. ‘‘અનુજાનામિ…પે… પટિક્કોસિતુ’’ન્તિ એવં અધમ્મકમ્મે કયિરમાને સતિ ‘‘પેસલેહિ ભિક્ખૂહિ તં અધમ્મકમ્મં અકતં, કમ્મં દુક્કટં કમ્મં પુન કાતબ્બ’’ન્તિ એવં પટિક્કોસિતબ્બં, ન તુણ્હીભાવેન ખમિતબ્બન્તિ અત્થો. ઇતિ વચનતોતિ ઇદં પન પુબ્બપાઠં ગહેત્વા ઇતિ વચનતો. અધમ્મકમ્મં ન કાતબ્બન્તિ અપરપાઠં ગહેત્વા ઇતિ વચનતો કયિરમાનઞ્ચ અધમ્મકમ્મં ભિક્ખૂહિ નિવારેતબ્બન્તિ દ્વિધા યોજના કાતબ્બા.

નિવારેન્તેહિ ચાતિઆદિ પન ‘‘તેન ખો પન સમયેન પેસલા ભિક્ખૂ છબ્બગ્ગિયેહિ ભિક્ખૂહિ અધમ્મકમ્મે કયિરમાને પટિક્કોસન્તિ, છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ લભન્તિ આઘાતં, લભન્તિ અપ્પચ્ચયં, વધેન તજ્જેન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિમ્પિ આવિકાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૧૫૪) પાઠઞ્ચ ‘‘તેસંયેવ સન્તિકે દિટ્ઠિં આવિકરોન્તિ, છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ લભન્તિ આઘાતં, લભન્તિ અપ્પચ્ચયં, વધેન તજ્જેન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ચતૂહિ પઞ્ચહિ પટિક્કોસિતું, દ્વીહિ તીહિ દિટ્ઠિં આવિકાતું, એકેન અધિટ્ઠાતું ન મેતં ખમતી’’તિ ઇમે પાઠે સન્ધાય વુત્તં. વચનતોતિ ઇદં પન પાળિયં તીણિ સમ્પદાનાનિ ગહેત્વા તીહિ કિરિયાપદેહિ વિસું વિસું યોજેતબ્બં. સબ્બઞ્ચેતં અનુપદ્દવત્થાય વુત્તં, ન આપત્તિસબ્ભાવતોતિ યોજના. કથં અનુપદ્દવસમ્ભવોતિ? નિગ્ગહકમ્મં કાતું અસક્કુણેય્યભાવતો, અઞ્ઞસ્સ ઉપદ્દવસ્સ ચ નિવારણતો. તેન વુત્તં વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૧૫૪) ‘‘તેસં અનુપદ્દવત્થાયાતિ સઙ્ઘો સઙ્ઘસ્સ કમ્મં ન કરોતિ, અઞ્ઞોપિ ઉપદ્દવો બહૂનં હોતિ, તસ્મા વુત્ત’’ન્તિ.

ઓકાસકતકથા

૫૯. ઓકાસકતકથાયં ન, ભિક્ખવે, અનોકાસકતોતિઆદિ ‘‘તેન ખો પન સમયેન છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ અનોકાસકતં ભિક્ખું આપત્તિયા ચોદેન્તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું – ન, ભિક્ખવે, અનોકાસકતો ભિક્ખુ આપત્તિયા ચોદેતબ્બો, યો ચોદેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઓકાસં કારાપેત્વા આપત્તિયા ચોદેતું, કરોતુ આયસ્મા ઓકાસં, અહં તં વત્તુકામો’’તિ (મહાવ. ૧૫૩) ઇદં પાઠં સન્ધાય વુત્તં. અધિપ્પાયેસુ ચાવનાધિપ્પાયોતિ, સાસનતો ચાવેતુકામો. અક્કોસાધિપ્પાયોતિ પરં અક્કોસિતુકામો પરિભાસિતુકામો. કમ્માધિપ્પાયોતિ તજ્જનીયાદિકમ્મં કત્તુકામો. વુટ્ઠાનાધિપ્પાયોતિ આપત્તિતો વુટ્ઠાપેતુકામો. ઉપોસથપ્પવારણટ્ઠપનાધિપ્પાયોતિ ઉપોસથં, પવારણં વા ઠપેતુકામો. અનુવિજ્જનાધિપ્પાયોતિ ઉપપરિક્ખિતુકામો. ધમ્મકથાધિપ્પાયોતિ ધમ્મં દેસેતુકામો. ઇતિ પરં ચોદેન્તાનં ભિક્ખૂનં અધિપ્પાયભેદો અનેકવિધો હોતીતિ અત્થો. પુરિમેસુ ચતૂસુ અધિપ્પાયેસૂતિ ચાવનાધિપ્પાયઅક્કોસાધિપ્પાયકમ્માધિપ્પાયવુટ્ઠાનાધિપ્પાયેસુ ઓકાસં અકારાપેન્તસ્સ દુક્કટં. કારાપેત્વાપિ સમ્મુખા ચોદેન્તસ્સ યથાનુરૂપં સઙ્ઘાદિસેસપાચિત્તિયદુક્કટાનિ, અસમ્મુખા પન દુક્કટમેવાતિ અયમેત્થ પિણ્ડત્થો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

‘‘ઠપનક્ખેત્તં પન જાનિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા તં દસ્સેન્તો ‘‘સુણાતુ મે’’તિઆદિમાહ. અનુવિજ્જકસ્સ અનુવિજ્જનાધિપ્પાયેન વદન્તસ્સ ઓકાસકમ્મં નત્થીતિ યોજના. ધમ્મકથિકસ્સ અનોદિસ્સ કમ્મં કથેન્તસ્સ ઓકાસકમ્મં નત્થિ. સચે પન ઓદિસ્સ કથેતિ, આપત્તિ, તસ્મા તં દસ્સેત્વા ગન્તબ્બન્તિ યોજેતબ્બં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનકથા

૬૦. સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનકથાયં ‘‘માતાપિતરોતિ ખો, ભિક્ખવે, વદમાને કિં વદેય્યામ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, માતાપિતૂનં દાતું, ન ચ, ભિક્ખવે, સદ્ધાદેય્યં વિનિપાતેતબ્બં, યો વિનિપાતેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૩૬૧) વચનતો દાયકેહિ સદ્ધાય ભિક્ખુસ્સ દિન્નં વિનિપાતેત્વા ગિહીનં દાતું ન વટ્ટતિ. ‘‘ન ચ, ભિક્ખવે, સદ્ધાદેય્યન્તિ એત્થ સેસઞાતીનં દેન્તો વિનિપાતેતિયેવ. માતાપિતરો પન સચે રજ્જે ઠિતાપિ પત્થયન્તિ, દાતબ્બ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૩૬૧) વુત્તત્તા ભાતુભગિનીઆદીનં ઞાતકાનમ્પિ દાતું ન વટ્ટતિ. વુત્તઞ્હિ આચરિયધમ્મસિરિત્થેરેન ખુદ્દસિક્ખાયં –

‘‘ન લબ્ભં વિનિપાતેતું, સદ્ધાદેય્યઞ્ચ ચીવરં;

લબ્ભં પિતૂનં સેસાનં, ઞાતીનમ્પિ ન લબ્ભતી’’તિ.

કયવિક્કયસમાપત્તિસિક્ખાપદવણ્ણનાયમ્પિ ‘‘માતરં પન પિતરં વા ‘ઇમં દેહી’તિ વદતો વિઞ્ઞત્તિ ન હોતિ, ‘ઇમં ગણ્હાહી’તિ વદતો સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં ન હોતિ. અઞ્ઞાતકં ‘ઇમં દેહી’તિ વદતો વિઞ્ઞત્તિ હોતિ, ‘ઇમં ગણ્હાહી’તિ વદતો સદ્ધાદેય્યવિનિપાતનં હોતિ. ‘ઇમિના ઇમં દેહી’તિ કયવિક્કયં આપજ્જતો નિસ્સગ્ગિયં હોતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૫૯૫) વુત્તં. તત્થ ‘‘સેસઞાતકેસુ સદ્ધાદેય્યવિનિપાતસમ્ભવતો તદભાવટ્ઠાનમ્પિ દસ્સેતું ‘માતરં પન પિતરં વા’તિ વુત્ત’’ન્તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૫૯૩-૫૯૫) વુત્તં.

સન્તરુત્તરકથા

૬૧. સન્તરુત્તરકથાયં અન્તર-સદ્દો મજ્ઝવાચકો. વસતિ સીલેનાતિ વાસકો, ‘‘અન્તરે વાસકો અન્તરવાસકો’’તિ વત્તબ્બે ‘‘રૂપભવો રૂપ’’ન્તિઆદીસુ વિય ઉત્તરપદલોપીસમાસવસેન ‘‘અન્તરો’’તિ વુત્તો. ઉત્તરસદ્દો ઉપરિવાચકો, આભુસો સજ્જતીતિ આસઙ્ગો, ‘‘ઉત્તરે આસઙ્ગો ઉત્તરાસઙ્ગો’’તિ વત્તબ્બે વુત્તનયેન ‘‘ઉત્તરો’’તિ વુત્તો, અન્તરો ચ ઉત્તરો ચ અન્તરુત્તરા, સહ અન્તરુત્તરેહિ યો વત્તતીતિ સન્તરુત્તરો, સહપુબ્બપદભિન્નાધિકરણદ્વિપદબહુબ્બીહિસમાસો. અથ વા સહ અન્તરેન ચ ઉત્તરેન ચ યો વત્તતીતિ સન્તરુત્તરો, તિપદબહુબ્બીહિસમાસો. સઙ્ઘાટિં ઠપેત્વા અન્તરવાસકઉત્તરાસઙ્ગમત્તધરો હુત્વા ગામો ન પવિસિતબ્બોતિ અત્થો. ‘‘પરિબ્બાજકમદક્ખિ તિદણ્ડકેના’’તિઆદીસુ વિય ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચેતં કરણવચનં, તસ્મા અન્તરવાસકં તિમણ્ડલં પટિચ્છાદેન્તેન પરિમણ્ડલં નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા સઙ્ઘાટિઞ્ચ ઉત્તરાસઙ્ગઞ્ચ દિગુણં કત્વા પારુપિત્વા ગામો પવિસિતબ્બો.

ચીવરનિક્ખેપકથા

૬૨. ચીવરનિક્ખેપકથાયં સંહરીયતેતિ સઙ્ઘાટિ, તસ્સા સઙ્ઘાટિયા, ભાવયોગે કમ્મત્થે છટ્ઠી. નિક્ખેપાયાતિ ઠપનાય, સઙ્ઘાટિં અગ્ગહેત્વા વિહારે ઠપેત્વા ગમનાય પઞ્ચ કારણાનિ હોન્તીતિ અત્થો. ગિલાનો વા હોતીતિ ગહેત્વા ગન્તું અસમત્થો ગિલાનો વા હોતિ. વસ્સિકસઙ્કેતં વા હોતીતિ ‘‘વસ્સિકકાલો અય’’ન્તિ સઙ્કેતં વા કતં હોતિ. નદીપારગતં વા હોતીતિ નદિયા પારં ગન્ત્વા ભુઞ્જિતબ્બં હોતિ. અગ્ગળગુત્તિવિહારો વા હોતીતિ અગ્ગળં દત્વાપિ દાતબ્બો સુગુત્તવિહારો વા હોતિ. અત્થતકથિનં વા હોતીતિ તસ્મિં વિહારે કથિનં અત્થતં વા હોતિ અત્થતકથિનાનં અસમાદાનચારસમ્ભવતો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. આરઞ્ઞિકસ્સ પન વિહારો ન સુગુત્તો હોતીતિ અપ્પભિક્ખુકત્તા ચોરાદીનં ગમનટ્ઠાનતો ચ. ભણ્ડુક્ખલિકાયાતિ ચીવરાદિટ્ઠપનભણ્ડુક્ખલિકાય. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યં.

સત્થકમ્મવત્થિકમ્મકથા

૬૩. સત્થકમ્મવત્થિકમ્મકથાયં સત્થકમ્મં વા વત્થિકમ્મં વાતિ એત્થ યેન કેનચિ સત્થાદિના છિન્દનાદિ સત્થકમ્મં નામ હોતિ. યેન કેનચિ ચમ્માદિના વત્થિપીળનં વત્થિકમ્મં નામ. ‘‘સમ્બાધે દહનકમ્મં પટિક્ખેપાભાવા વટ્ટતી’’તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૭૯). વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૭૯) પન ‘‘વત્થિપીળનન્તિ યથા વત્થિગતતેલાદિ અન્તોસરીરે આરોહન્તિ, એવં હત્થેન વત્થિમદ્દન’’ન્તિ વુત્તં.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૨૭૯) પન ‘‘સમ્બાધેતિ વચ્ચમગ્ગે, ભિક્ખુસ્સ ભિક્ખુનિયા ચ પસ્સાવમગ્ગેપિ અનુલોમતો દહનં પટિક્ખેપાભાવા વટ્ટતિ. સત્થવત્થિકમ્માનુલોમતો ન વટ્ટતીતિ ચે? ન, પટિક્ખિત્તપટિક્ખેપા, પટિક્ખિપિતબ્બસ્સ તપ્પરમતાદીપનતો. કિં વુત્તં હોતિ? પુબ્બે પટિક્ખિત્તમ્પિ સત્થકમ્મં સમ્પિણ્ડેત્વા પચ્છા ‘ન, ભિક્ખવે…પે… થુલ્લચ્ચયસ્સા’તિ દ્વિક્ખત્તું સત્થકમ્મસ્સ પરિક્ખેપો કતો. તેન સમ્બાધસ્સ સામન્તા દ્વઙ્ગુલં પટિક્ખિપિતબ્બં નામ સત્થવત્થિકમ્મતો ઉદ્ધં નત્થીતિ દસ્સેતિ. કિઞ્ચ ભિય્યો – પુબ્બે સમ્બાધેયેવ સત્થકમ્મં પટિક્ખિત્તં, પચ્છા સમ્બાધસ્સ સામન્તા દ્વઙ્ગુલમ્પિ પટિક્ખિત્તં, તસ્મા તસ્સેવ પટિક્ખેપો, નેતરસ્સાતિ સિદ્ધં. એત્થ ‘સત્થં નામ સત્થહારકં વાસ્સ પરિયેસેય્યા’તિઆદીસુ (પારા. ૧૬૭) વિય યેન છિન્દતિ, તં સબ્બં. તેન વુત્તં ‘કણ્ટકેન વા’તિઆદિ. ખારુદાનં પનેત્થ ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે પસાખે પમુખે અનુઞ્ઞાતન્તિ વેદિતબ્બં, એકે પન ‘સત્થકમ્મં વા’તિ પાઠં વિકપ્પેત્વા વત્થિકમ્મં કરોન્તિ. વત્થીતિ કિં? અગ્ઘિકા વુચ્ચતિ, તાય છિન્દનં વત્થિકમ્મં નામાતિ ચ અત્થં વણ્ણયન્તિ, તે ‘સત્થહારકં વાસ્સ પરિયેસેય્યા’તિ ઇમસ્સ પદભાજનીયં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપિતબ્બા. અણ્ડવુદ્ધીતિ વાતણ્ડકા, આદાનવત્તીતિ અનાહવત્તી’’તિ વુત્તં. સેસં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

નહાપિતપુબ્બકથા

૬૪. નહાપિતપુબ્બકથાયં નહાપિતો પુબ્બેતિ નહાપિતપુબ્બો, પુબ્બે નહાપિતો હુત્વા ઇદાનિ ભિક્ખુભૂતોતિ અત્થો. તેન નહાપિતપુબ્બેન ભિક્ખુના. ખુરભણ્ડન્તિ ખુરાદિનહાપિતભણ્ડં, ‘‘લદ્ધાતપત્તો રાજકુમારો’’તિઆદીસુ વિય ઉપલક્ખણનયોયં. ‘‘ન, ભિક્ખવે, પબ્બજિતેન અકપ્પિયં સમાદપેતબ્બં, યો સમાદપેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ન ચ, ભિક્ખવે, નહાપિતપુબ્બેન ખુરભણ્ડં પરિહરિતબ્બં, યો પરિહરેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૩૦૩) ચ દ્વિધા પઞ્ઞત્તિ, તસ્મા નહાપિતપુબ્બેન વા અનહાપિતપુબ્બેન વા પબ્બજિતેન નામ અકપ્પિયસમાદપનં ન કાતબ્બં. નહાપિતપુબ્બેન પન ભિક્ખુના ખુરેન અભિલક્ખિતં ખુરભણ્ડં, ખુરભણ્ડખુરકોસનિસિતપાસાણખુરથવિકાદયો ન પરિહરિતબ્બા એવ. સેસં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૦) પન ‘‘ન, ભિક્ખવે, પબ્બજિતેન અકપ્પિયે સમાદપેતબ્બન્તિ વુત્તત્તા અનુપસમ્પન્નસ્સપિ ન કેવલં દસસુ એવ સિક્ખાપદેસુ, અથ ખો યં ભિક્ખુસ્સ ન કપ્પતિ, તસ્મિમ્પીતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં.

દસભાગકથા

૬૫. દસભાગકથાયં સઙ્ઘિકાનીતિ સઙ્ઘસન્તકાનિ બીજાનિ. પુગ્ગલિકાયાતિ પુગ્ગલસ્સ સન્તકાય ભૂમિયા. ભાગં દત્વાતિ મૂલભાગસઙ્ખાતં દસમભાગં ભૂમિસામિકાનં દત્વા. પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ તેસં બીજાનં ફલાનિ રોપકેહિ પરિભુઞ્જિતબ્બાનીતિ અત્થો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. ઇદં કિર જમ્બુદીપે પોરાણકચારિત્તન્તિ આદિકપ્પકાલે પઠમકપ્પિકા મનુસ્સા બોધિસત્તં મહાસમ્મતં નામ રાજાનં કત્વા સબ્બેપિ અત્તનો અત્તનો તણ્ડુલફલસાલિખેત્તતો પવત્તતણ્ડુલફલાનિ દસ કોટ્ઠાસે કત્વા એકં કોટ્ઠાસં ભૂમિસામિકભૂતસ્સ મહાસમ્મતરાજિનો દત્વા પરિભુઞ્જિંસુ. તતો પટ્ઠાય જમ્બુદીપિકાનં મનુસ્સાનં ચારિતત્તા વુત્તં. તેનેવ સારત્થદીપનીનામિકાયમ્પિ વિનયટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૪) ‘‘દસભાગં દત્વાતિ દસમભાગં દત્વા. તેનેવાહ ‘દસ કોટ્ઠાસે કત્વા એકો કોટ્ઠાસો ભૂમિસામિકાનં દાતબ્બો’તિ’’ વુત્તં.

પાથેય્યકથા

૬૬. પાથેય્યકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે’’તિઆદિ ભદ્દિયનગરે અમિતપરિભોગભૂતેન મેણ્ડકસેટ્ઠિના અભિયાચિતો હુત્વા અનુઞ્ઞાતં, ઇધ પન પઠમં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચ ગોરસે ખીરં દધિં તક્કં નવનીતં સપ્પિ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૯૯) પઞ્ચ ગોરસા અનુઞ્ઞાતા. તતો પરં સેટ્ઠિનો અભિયાચનાનુરૂપં વત્વા અનુજાનિતું ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, મગ્ગા કન્તારા’’તિઆદિમાહ. સેસં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. તથા અલભન્તેન અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતટ્ઠાનતો યાચિત્વાપિ ગહેતબ્બન્તિ એતેન એવરૂપેસુ કાલેસુ વિઞ્ઞત્તિપચ્ચયા દોસો નત્થીતિ દસ્સેતિ. ‘‘એકદિવસેન ગમનીયે મગ્ગે એકભત્તત્થાય પરિયેસિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તત્તા પન તતો ઉપરિ યાચનં ન વટ્ટતીતિ દસ્સિતં. ‘‘દીઘે અદ્ધાને’’તિઆદિના સચે માસગમનીયે મગ્ગે સત્તાહગમનીયો એવ કન્તારો હોતિ, તત્થ સત્તાહયાપનીયમત્તમેવ પાથેય્યં પરિયેસિતબ્બં, તતો પરં પિણ્ડચારિકાદિવસેન સુભિક્ખસુલભપિણ્ડમગ્ગત્તા ન પરિયેસિતબ્બન્તિ.

મહાપદેસકથા

૬૭. મહાપદેસકથાયં મહાપદેસા નામ અપ્પટિક્ખિત્તા દ્વે, અનનુઞ્ઞાતા દ્વેતિ ચત્તારોતિ દસ્સેન્તો ‘‘યં ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તેસુ અપ્પટિક્ખિત્તેપિ અકપ્પિયાનુલોમકપ્પિયાનુલોમવસેન દ્વે, તથા અનનુઞ્ઞાતેપીતિ.

તત્થ ‘‘પરિમદ્દન્તાતિ ઉપપરિક્ખન્તા. પટ્ટણ્ણુદેસે સઞ્જાતવત્થં પટ્ટુણ્ણં. ‘પટ્ટુણ્ણં કોસેય્યવિસેસો’તિ હિ અભિધાનકોસે વુત્તં. ચીનદેસે સોમારદેસે ચ સઞ્જાતવત્થાનિ ચીનસોમારપટાનિ. પટ્ટુણ્ણાદીનિ તીણિ કોસેય્યસ્સ અનુલોમાનિ પાણકેહિ કતસુત્તમયત્તા. ઇદ્ધિમયં એહિભિક્ખૂનં પુઞ્ઞિદ્ધિયા નિબ્બત્તચીવરં, તં ખોમાદીનં અઞ્ઞતરં હોતીતિ તેસંયેવ અનુલોમં. દેવતાહિ દિન્નચીવરં દેવદત્તિયં, તં કપ્પરુક્ખે નિબ્બત્તં જાલિનિયા દેવકઞ્ઞાય અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ દિન્નવત્થસદિસં, તમ્પિ ખોમાદીનંયેવ અનુલોમં હોતિ તેસુ અઞ્ઞતરભાવતો. દ્વે પટાનિ દેસનામેન વુત્તાનીતિ તેસં સરૂપદસ્સનમત્તમેતં, નાઞ્ઞનિવત્તનપદં પટ્ટુણ્ણપટ્ટસ્સપિ દેસનામેનેવ વુત્તત્તા. તુમ્બાતિ તીણિ ભાજનાનિ. ફલકતુમ્બો લાબુઆદિ. ઉદકતુમ્બો ઉદકુક્ખિપનકુટકો. કિલઞ્જચ્છત્તન્તિ વેળુવિલીવેહિ વાયિત્વા કતછત્ત’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૩૦૫) વુત્તં.

‘‘યાવકાલિકપક્કાનન્તિ પક્કે સન્ધાય વુત્તં. આમાનિ પન અનુપસમ્પન્નેહિ સીતુદકે મદ્દિત્વા પરિસ્સાવેત્વા દિન્નપાનં પચ્છાભત્તમ્પિ કપ્પતિ એવ. અયઞ્ચ અત્થો મહાઅટ્ઠકથાયં સરૂપતો અવુત્તોતિ આહ ‘કુરુન્દિયં પના’તિઆદિ. ઉચ્છુરસો નિકસટોતિ ઇદં પાતબ્બતાસામઞ્ઞેન યામકાલિકકથાયં વુત્તં, તં પન સત્તાહકાલિકમેવાતિ ગહેતબ્બં. ઇમે ચત્તારો રસાતિ ફલપત્તપુપ્ફઉચ્છુરસા ચત્તારો’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૩૦૦) વુત્તં. ‘‘દ્વે પટા દેસનામેનેવાતિ ચીનપટસોમારપટાનિ. તીણીતિ પટ્ટુણ્ણેન સહ તીણિ. ઇદ્ધિમયં એહિભિક્ખૂનં નિબ્બત્તં. દેવદત્તિયં અનુરુદ્ધત્થેરેન લદ્ધ’’ન્તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૩૦૫).

સંસટ્ઠકથા

સંસટ્ઠકથાયં તદહુપટિગ્ગહિતં કાલે કપ્પતીતિઆદિ સબ્બં સમ્ભિન્નરસં સન્ધાય વુત્તં. સચે હિ છલ્લિમ્પિ અપનેત્વા સકલેનેવ નાળિકેરફલેન સદ્ધિં પાનકં પટિગ્ગહિતં હોતિ, નાળિકેરં અપનેત્વા તં વિકાલેપિ કપ્પતિ. ઉપરિ સપ્પિપિણ્ડં ઠપેત્વા સીતલપાયાસં દેન્તિ, યં પાયાસેન અસંસટ્ઠં સપ્પિ, તં અપનેત્વા સત્તાહં પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. બદ્ધમધુફાણિતાદીસુપિ એસેવ નયો. તક્કોલજાતિફલાદીહિ અલઙ્કરિત્વા પિણ્ડપાતં દેન્તિ, તાનિ ઉદ્ધરિત્વા ધોવિત્વા યાવજીવં પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ, યાગુયં પક્ખિપિત્વા દિન્નસિઙ્ગિવેરાદીસુપિ, તેલાદીસુ પક્ખિપિત્વા દિન્નલટ્ઠિમધુકાદીસુપિ એસેવ નયો. એવં યં યં અસમ્ભિન્નરસં હોતિ, તં તં એકતો પટિગ્ગહિતમ્પિ યથા સુદ્ધં હોતિ, તથા ધોવિત્વા વા તચ્છેત્વા વા તસ્સ તસ્સ કાલસ્સ વસેન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

સચે પન સમ્ભિન્નરસં હોતિ સંસટ્ઠં, ન વટ્ટતિ. યાવકાલિકઞ્હિ અત્તના સદ્ધિં સમ્ભિન્નરસાનિ તીણિપિ યામકાલિકાદીનિ અત્તનો સભાવં ઉપનેતિ. યામકાલિકં દ્વેપિ સત્તાહકાલિકાદીનિ અત્તનો સભાવં ઉપનેતિ. સત્તાહકાલિકં અત્તના સદ્ધિં સંસટ્ઠં યાવજીવિકં અત્તનો સભાવઞ્ઞેવ ઉપનેતિ, તસ્મા તેન તદહુપટિગ્ગહિતેન સદ્ધિં તદહુપટિગ્ગહિતં વા પુરેપટિગ્ગહિતં વા યાવજીવિકં સત્તાહં કપ્પતિ, દ્વીહપટિગ્ગહિતેન છાહં…પે… સત્તાહપટિગ્ગહિતેન તદહેવ કપ્પતીતિ વેદિતબ્બં. તસ્માયેવ હિ ‘‘સત્તાહકાલિકેન, ભિક્ખવે, યાવજીવિકં તદહુપટિગ્ગહિત’’ન્તિ અવત્વા ‘‘પટિગ્ગહિતં સત્તાહં કપ્પતી’’તિ વુત્તં.

કાલયામસત્તાહાતિક્કમેસુ ચેત્થ વિકાલભોજનસન્નિધિભેસજ્જસિક્ખાપદાનં વસેન આપત્તિયો વેદિતબ્બા. ઇમેસુ ચ પન ચતૂસુ કાલિકેસુ યાવકાલિકં યામકાલિકન્તિ ઇદમેવ દ્વયં અન્તોવુત્થકઞ્ચેવ સન્નિધિકારકઞ્ચ હોતિ, સત્તાહકાલિકઞ્ચ યાવજીવિકઞ્ચ અકપ્પિયકુટિયં નિક્ખિપિતુમ્પિ વટ્ટતિ, સન્નિધિમ્પિ ન જનેતીતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

પઞ્ચભેસજ્જકથા

પઞ્ચભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તાનિ પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ કાલે પટિગ્ગહેત્વા કાલે પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૧) વચનતો સારદિકેન આબાધેન ફુટ્ઠાનં ભિક્ખૂનં યાગુપિ પીતા ઉગ્ગચ્છતિ, ભત્તમ્પિ ભુત્તં ઉગ્ગચ્છતિ, તે તેન કિસા હોન્તિ લૂખા દુબ્બણ્ણા ઉપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકજાતા ધમનિસન્થતગત્તા. તેસં યં ભેસજ્જઞ્ચેવ અસ્સ ભેસજ્જસમ્મતઞ્ચ, લોકસ્સ આહારત્થઞ્ચ ફરેય્ય, ન ચ ઓળારિકો આહારો પઞ્ઞાયેય્ય. તત્રિમાનિ પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ. સેય્યથિદં – સપ્પિ નવનીતં તેલં મધુ ફાણિતં, તાનિ ભેસજ્જાનિ કાલે પટિગ્ગહેત્વા કાલે પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. તત્થ ‘‘સારદિકેન આબાધેનાતિ સરદકાલે ઉપ્પન્નેન પિત્તાબાધેન. તસ્મિઞ્હિ કાલે વસ્સોદકેનપિ તેમેન્તિ, કદ્દમમ્પિ મદ્દન્તિ, અન્તરન્તરા આબાધોપિ ખરો હોતિ, તેન તેસં પિત્તં કોટ્ઠબ્ભન્તરગતં હોતિ. આહારત્થઞ્ચ ફરેય્યાતિ આહારત્થં સાધેય્યા’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૬૦) વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૦) ‘‘પિત્તં કોટ્ઠબ્ભન્તરગતં હોતીતિ બહિસરીરે બ્યાપેત્વા ઠિતં અબદ્ધપિત્તં કોટ્ઠબ્ભન્તરગતં હોતિ, તેન પિત્તં કુપિતં હોતીતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૨૬૦) ‘‘યં ભેસજ્જઞ્ચેવ અસ્સાતિ પરતો ‘તદુભયેન ભિય્યોસોમત્તાય કિસા હોન્તી’તિઆદિના વિરોધદસ્સનતો નિદાનાનપેક્ખં યથાલાભવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યથાનિદાનં કસ્મા ન વુત્તન્તિ ચે? તદઞ્ઞાપેક્ખાધિપ્પાયતો. સબ્બબુદ્ધકાલેપિ હિ સપ્પિઆદીનં સત્તાહકાલિકભાવાપેક્ખોતિ. તથા વચનેન ભગવતો અધિપ્પાયો. તેનેવ ‘આહારત્થઞ્ચ ફરેય્ય, ન ચ ઓળારિકો આહારો પઞ્ઞાયેય્યા’તિ વુત્તં. તથા હિ કાલે પટિગ્ગહેત્વા કાલે પરિભુઞ્જિતુન્તિ એત્થ ચ કાલપરિચ્છેદો ન કતો, કુતોયેવ પન લબ્ભા તદઞ્ઞાપેક્ખાધિપ્પાયો ભગવતા મૂલભેસજ્જાદીનિ તાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવન્તિ કાલપરિચ્છેદો. યં પન ‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તાનિ ભેસજ્જાનિ કાલે પટિગ્ગહેત્વા કાલે પરિભુઞ્જિતુ’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૦) વચનં, તં ‘સન્નિધિં કત્વા અપરાપરસ્મિં દિવસે કાલે એવ પરિભુઞ્જિતું અનુજાનામી’તિ અધિપ્પાયતો વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અઞ્ઞથા અતિસયત્તા ભગવતો ‘યં ભેસજ્જઞ્ચેવ અસ્સા’તિઆદિવિતક્કુપ્પાદો ન સમ્ભવતિ. પણીતભોજનાનુમતિયા પસિદ્ધત્તા આબાધાનુરૂપસપ્પાયાપેક્ખાય વુત્તાનીતિ ચે? તઞ્ચ ન, ‘ભિય્યોસોમત્તાયા’તિ કિસાદિભાવાપત્તિદસ્સનતો. યથા ઉચ્છુરસં ઉપાદાય ફાણિતન્તિ વુત્તં, તથા નવનીતં ઉપાદાય સપ્પીતિ વત્તબ્બતો નવનીતં વિસું ન વત્તબ્બન્તિ ચે? ન વિસેસદસ્સનાધિપ્પાયતો. યથા ફાણિતગ્ગહણેન સિદ્ધેપિ પરતો ઉચ્છુરસો વિસું અનુઞ્ઞાતો ઉચ્છુસામઞ્ઞતો ગુળોદકટ્ઠાને ઠપનાધિપ્પાયતો, તથા નવનીતે વિસેસવિધિદસ્સનાધિપ્પાયતો નવનીતં વિસું અનુઞ્ઞાતન્તિ વેદિતબ્બં. વિસેસવિધિ પનસ્સ ભેસજ્જસિક્ખાપદટ્ઠકથાવસેન (પારા. અટ્ઠ. ૨.૬૧૯-૬૨૧) વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘પચિત્વા સપ્પિં કત્વા પરિભુઞ્જિતુકામેન અધોતમ્પિ પચિતું વટ્ટતી’તિ. તત્થ સપ્પિ પક્કાવ હોતિ, નાપક્કા, તથા ફાણિતમ્પિ. નવનીતં અપક્કમેવા’’તિઆદિ.

દુતિયભેસજ્જકથા

દુતિયભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તાનિ પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ પટિગ્ગહેત્વા કાલેપિ વિકાલેપિ પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૧) વચનતો ‘‘તાનિ પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ કાલે પટિગ્ગહેત્વા કાલે પરિભુઞ્જન્તાનં તેસં ભિક્ખૂનં યાનિપિ તાનિ પાકતિકાનિ લૂખાનિ ભોજનાનિ, તાનિ નચ્છાદેન્તિ, પગેવ સેનેસિતાનિ. તે તેન ચેવ સારદિકેન આબાધેન ફુટ્ઠા ઇમિના ચ ભત્તાચ્છાદકેન તદુભયેન ભિય્યોસોમત્તાય કિસા હોન્તી’’તિ ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં કાલેપિ વિકાલેપીતિ અનુઞ્ઞાતત્તા વિકાલેપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. તત્થ ‘‘નચ્છાદેન્તીતિ ન જીરન્તિ, ન વાતરોગં પટિપ્પસ્સમ્ભેતું સક્કોન્તિ. સેનેસિતાનીતિ સિનિદ્ધાનિ. ભત્તાચ્છાદકેનાતિ ભત્તં અરોચિકેના’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૬૧) વુત્તં, ટીકાસુ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૧; વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૧-૨૬૨) પન ‘‘નચ્છાદેન્તીતિ રુચિં ન ઉપ્પાદેન્તી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં, મહાવિભઙ્ગે (પારા. ૬૨૨) પન ‘‘યાનિ ખો પન તાનિ ગિલાનાનં ભિક્ખૂનં પટિસાયનીયાનિ ભેસજ્જાનિ. સેય્યથિદં – સપ્પિ નવનીતં તેલં મધુ ફાણિતં, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા સત્તાહપરમં સન્નિધિકારકં પરિભુઞ્જિતબ્બાનિ, તં અતિક્કામયતો નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ વચનતો ઇમેસં પઞ્ચભેસજ્જાનં સત્તાહકાલિકભાવો વેદિતબ્બો, ઇધ પન અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન વુત્તોતિ.

વસાભેસજ્જકથા

વસાભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસાનિ ભેસજ્જાનિ અચ્છવસં મચ્છવસં સુસુકાવસં સૂકરવસં ગદ્રભવસં કાલે પટિગ્ગહિતં કાલે નિપ્પક્કં કાલે સંસટ્ઠં તેલપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતું. વિકાલે ચે, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહિતં વિકાલે નિપ્પક્કં વિકાલે સંસટ્ઠં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ તિણ્ણં દુક્કટાનં. કાલે ચે, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહિતં વિકાલે નિપ્પક્કં વિકાલે સંસટ્ઠં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાનં. કાલે ચે, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહિતં કાલે નિપ્પક્કં વિકાલે સંસટ્ઠં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. કાલે ચે, ભિક્ખવે, પટિગ્ગહિતં કાલે નિપ્પક્કં કાલે સંસટ્ઠં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, અનાપત્તી’’તિ (મહાવ. ૨૬૨). તત્થ ‘‘કાલે પટિગ્ગહિતન્તિઆદીસુ મજ્ઝન્હિકે અવીતિવત્તે પટિગ્ગહેત્વા પચિત્વા પરિસ્સાવેત્વા ચાતિ અત્થો. તેલપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતુન્તિ સત્તાહકાલિકતેલપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૬૨) વુત્તં, ટીકાસુ (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૨; વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૧-૨૬૨) પન ‘‘સુસુકાતિ સમુદ્દે ભવા એકા મચ્છજાતિ, કુમ્ભિલાતિપિ વદન્તિ. સંસટ્ઠન્તિ પરિસ્સાવિતં. તેલપરિભોગેનાતિ સત્તાહકાલિકપરિભોગં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન હેટ્ઠા ચતુકાલિકકથાયં વુત્તોયેવ.

મૂલભેસજ્જકથા

મૂલભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મૂલાનિ ભેસજ્જાનિ, હલિદ્દિં સિઙ્ગિવેરં વચં વચત્તં અતિવિસં કટુકરોહિણિં ઉસીરં ભદ્દમુત્તકં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ મૂલાનિ ભેસજ્જાનિ નેવ ખાદનીયે ખાદનીયત્થં ફરન્તિ, ન ભોજનીયે ભોજનીયત્થં ફરન્તિ, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું. અસતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ. તત્થ વચત્તન્તિ સેતવચં. સેસં હેટ્ઠા વુત્તમેવ.

પિટ્ઠભેસજ્જકથા

પિટ્ઠભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, નિસદં નિસદપોતક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૩) વચનતો પિસિતેહિ ચુણ્ણકતેહિ મૂલભેસજ્જેહિ અત્થે સતિ નિસદઞ્ચ નિસદપોતકઞ્ચ પરિહરિતું વટ્ટતિ. તત્થ નિસદં નિસદપોતકન્તિ પિસનસિલા ચ પિસનપોતો ચ. નિસદન્તિ પિસન્તિ ચુણ્ણવિચુણ્ણં કરોન્તિ મૂલભેસજ્જાદયો એત્થાતિ નિસદં, પિસનસિલા. નિસદન્તિ પિસન્તિ ચુણ્ણવિચુણ્ણં કરોન્તિ મૂલભેસજ્જાદયો એતેનાતિ નિસદં, પોસેતબ્બોતિ પોતો, દારકો. ખુદ્દકપ્પમાણતાય પોતો વિયાતિ પોતો, નિસદઞ્ચ તં પોતો ચાતિ નિસદપોતો, તં નિસદપોતકં. નિપુબ્બસદ ચુણ્ણકરણેતિ ધાતુ.

કસાવભેસજ્જકથા

કસાવભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કસાવાનિ ભેસજ્જાનિ નિમ્બકસાવં કુટજકસાવં પટોલકસાવં ફગ્ગવકસાવં નત્તમાલકસાવં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ કસાવાનિ ભેસજ્જાનિ નેવ ખાદનીયે ખાદનીયત્થં ફરન્તિ, ન ભોજનીયે ભોજનીયત્થં ફરન્તિ, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું, અસતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૬૩) વચનતો તાનિપિ કસાવભેસજ્જાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. તત્થ ફગ્ગવન્તિ લતાજાતિ. નત્તમાલન્તિ કરઞ્જં. ‘‘કસાવેહીતિ તચાદીનિ ઉદકે તાપેત્વા ગહિતઊસરેહી’’તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૩) વુત્તં.

પણ્ણભેસજ્જકથા

પણ્ણભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પણ્ણાનિ ભેસજ્જાનિ નિમ્બપણ્ણં કુટજપણ્ણં પટોલપણ્ણં નત્તમાલપણ્ણં ફગ્ગવપણ્ણં સુલસિપણ્ણં કપ્પાસપણ્ણં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ પણ્ણાનિ ભેસજ્જાનિ નેવ ખાદનીયે ખાદનીયત્થં ફરન્તિ, ન ભોજનીયે ભોજનીયત્થં ફરન્તિ, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું, અસતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૬૩) વચનતો ખાદનીયભોજનીયત્થં અફરન્તાનિ તાનિપિ પણ્ણાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. અચ્છવસન્તિઆદીસુ નિસ્સગ્ગિયવણ્ણનાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૬૨૩) વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. મૂલભેસજ્જાદિવિનિચ્છયોપિ ખુદ્દકવણ્ણનાયં વુત્તોયેવ, તસ્મા ઇધ યં યં પુબ્બે અવુત્તં, તં તદેવ વણ્ણયિસ્સામ.

ફલભેસજ્જકથા

ફલભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ફલાનિ ભેસજ્જાનિ બિળઙ્ગં પિપ્પલિં મરિચં હરીતકં વિભીતકં આમલકં ગોટ્ઠફલં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ ફલાનિ ભેસજ્જાનિ નેવ ખાદનીયે ખાદનીયત્થં ફરન્તિ, ન ભોજનીયે ભોજનીયત્થં ફરન્તિ, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું, અસતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૬૩) વચનતો ખાદનીયભોજનીયત્થં અફરન્તાનિ તાનિ ફલાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતુમ્પિ વટ્ટતિ.

જતુભેસજ્જકથા

જતુભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, જતૂનિ ભેસજ્જાનિ હિઙ્ગું હિઙ્ગુજતું હિઙ્ગુસિપાટિકં તકં તકપત્તિં તકપણ્ણિં સજ્જુલસં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ જતૂનિ ભેસજ્જાનિ નેવ ખાદનીયે ખાદનીયત્થં ફરન્તિ, ન ભોજનીયે ભોજનીયત્થં ફરન્તિ, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું, અસતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૬૩) વચનતો તાનિ જતૂનિ ભેસજ્જાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. તત્થ હિઙ્ગુહિઙ્ગુજતુહિઙ્ગુસિપાટિકા હિઙ્ગુજાતિયોયેવ. તકતકપત્તિતકપણ્ણયો લાખાજાતિયો.

વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૨૬૩) પન ‘‘હિઙ્ગુજતુ નામ હિઙ્ગુરુક્ખસ્સ દણ્ડપલ્લવપવાળપાકનિપ્ફન્ના. હિઙ્ગુસિપાટિકા નામ તસ્સ મૂલસાખપાકનિપ્ફન્ના. તકં નામ તસ્સ રુક્ખસ્સ તચપાકોદકં. તકપત્તીતિ તસ્સ પત્તપાકોદકં. તકપણ્ણીતિ તસ્સ ફલપાકોદકં. અથ વા ‘તકં નામ લાખા. તકપત્તીતિ કિત્તિમલોહસાખા. તકપણ્ણીતિ પક્કલાખા’તિ લિખિતં. સતિ પચ્ચયેતિ એત્થ સતિપચ્ચયતા ગિલાનાગિલાનવસેન દ્વિધા વેદિતબ્બા. વિકાલભોજનસિક્ખાપદસ્સ હિ અનાપત્તિવારે યામકાલિકાદીનં તિણ્ણમ્પિ અવિસેસેન સતિપચ્ચયતા વુત્તા. ઇમસ્મિં ખન્ધકે ‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિલાનસ્સ ગુળં અગિલાનસ્સ ગુળોદકં. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિલાનસ્સ લોણસોવીરકં, અગિલાનસ્સ ઉદકસમ્ભિન્ન’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૩) વુત્તં, તસ્મા સિદ્ધં ‘સતિપચ્ચયતા ગિલાનાગિલાનવસેન દુવિધા’તિ, અઞ્ઞથા અસતિ પચ્ચયે ગુળોદકાદિ આપજ્જતિ, તતો ચ પાળિવિરોધો. આહારત્થન્તિ આહારપયોજનં, આહારકિચ્ચયાપનન્તિ અત્થોતિ ચ. તેલપરિભોગેનાતિ સત્તાહકાલિકપરિભોગેન. પિટ્ઠેહીતિ પિસિતતેલેહિ. કોટ્ઠફલન્તિ કોટ્ઠરુક્ખસ્સ ફલં, મદનફલં વાતિ ચ લિખિત’’ન્તિ વુત્તં.

લોણભેસજ્જકથા

લોણભેસજ્જકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, લોણાનિ ભેસજ્જાનિ સામુદ્દિકં કાળલોણં સિન્ધવં ઉબ્ભિદં બિલં, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ અત્થિ લોણાનિ ભેસજ્જાનિ નેવ ખાદનીયે ખાદનીયત્થં ફરન્તિ, ન ભોજનીયે ભોજનીયત્થં ફરન્તિ, તાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું, અસતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તસ્સ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૬૩) વચનતો તાનિ લોણાનિ પટિગ્ગહેત્વા યાવજીવં પરિહરિતું, સતિ પચ્ચયે પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. તત્થ સામુદ્દન્તિ સમુદ્દતીરે વાલુકં વિય સન્તિટ્ઠતિ. કાળલોણન્તિ પકતિલોણં. સિન્ધવન્તિ સેતવણ્ણં પબ્બતે ઉટ્ઠહતિ. ઉબ્ભિદન્તિ ભૂમિતો અઙ્કુરં વિય ઉટ્ઠહતિ. બિલન્તિ દબ્બસમ્ભારેહિ સદ્ધિં પચિતં, તં રત્તવણ્ણં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૩) પન ‘‘ઉબ્ભિદં નામ ઊસરપંસુમય’’ન્તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૩) પન ‘‘ઉબ્ભિદન્તિ ઊસરપંસુમયં લોણં. બિલન્તિ લોણવિસેસો’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ તથેવ વુત્તં.

ચુણ્ણકથા

ચુણ્ણકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યસ્સ કણ્ડુ વા પીળકા વા અસ્સાવો વા થુલ્લકચ્છુ વા આબાધો કાયો વા દુગ્ગન્ધો ચુણ્ણાનિ ભેસજ્જાનિ, અગિલાનસ્સ છકણં મત્તિકં રજનનિપ્પક્કં. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉદુક્ખલં મુસલ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૪). ‘‘કાયો વા દુગ્ગન્ધોતિ કસ્સચિ અસ્સાદીનં વિય કાયગન્ધો હોતિ, તસ્સપિ સિરીસકોસુમ્બાદિચુણ્ણાનિ વા ગન્ધચુણ્ણાનિ વા સબ્બાનિ વટ્ટન્તિ. છકણન્તિ ગોમયં. રજનનિપ્પક્કન્તિ રજનકસટં, પાકતિકચુણ્ણમ્પિ કોટ્ટેત્વા ઉદકેન તેમેત્વા ન્હાયિતું વટ્ટતિ, એતમ્પિ રજનનિપ્પક્કસઙ્ખમેવ ગચ્છતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૬૪) વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૪) પન ‘‘છકણન્તિ ગોમયં. પાકતિકચુણ્ણં નામ અપક્કકસાવચુણ્ણં. તેન ઠપેત્વા ગન્ધચુણ્ણં સબ્બં વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૪-૨૬૫) ‘‘છકણન્તિ ગોમયં. પાકતિકચુણ્ણન્તિ અપક્કકસાવચુણ્ણં, ગન્ધચુણ્ણં પન ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૨૬૪) ‘‘છકણન્તિ ગોમયં. પાકતિકચુણ્ણં નામ અપક્કકસાવચુણ્ણં. તેન ઠપેત્વા ગન્ધચુણ્ણં સબ્બં વટ્ટતીતિ વદન્તી’’તિ વુત્તં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ચુણ્ણચાલિનિ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૪) વચનતો ગિલાનાનં ભિક્ખૂનં ચુણ્ણેહિ ભેસજ્જેહિ ચાલિતેહિ અત્થે સતિ ચુણ્ણચાલિની વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દુસ્સચાલિનિ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૪) વચનતો સણ્હેહિ ચુણ્ણેહિ અત્થે સતિ દુસ્સચાલિની વટ્ટતિ. ‘‘ચુણ્ણચાલિનિન્તિ ઉદુક્ખલે કોટ્ટિતચુણ્ણપરિસ્સાવનિ’’ન્તિ વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૪-૨૬૫) વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયમ્પિ (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૨૬૪) ‘‘ચાલિતેહીતિ પરિસ્સાવિતેહી’’તિ વુત્તં.

અમનુસ્સિકાબાધકથા

અમનુસ્સિકાબાધકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અમનુસ્સિકાબાધે આમકમંસં આમકમંસલોહિત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૪) વચનતો યસ્સ ભિક્ખુનો આમકમંસં ખાદિતસ્સ આમકલોહિતં પિવિતસ્સ સો અમનુસ્સાબાધો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, તસ્સ અનાપત્તિ. તત્થ આમકમંસઞ્ચ ખાદિ, આમકલોહિતઞ્ચ પિવીતિ ન તં ભિક્ખુ ખાદિ, ન પિવિ, અમનુસ્સો ખાદિત્વા ચ પિવિત્વા ચ પક્કન્તો. તેન વુત્તં ‘‘તસ્સ સો અમનુસ્સિકાબાધો પટિપ્પસ્સમ્ભી’’તિ.

અઞ્જનકથા

અઞ્જનકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અઞ્જનં કાળઞ્જનં રસઞ્જનં સોતઞ્જનં ગેરુકં કપલ્લ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો ભિક્ખૂનં ચક્ખુરોગે સતિ અઞ્જનાદીનિ વટ્ટન્તિ. તત્થ ‘‘અઞ્જનન્તિ સબ્બસઙ્ગાહિકવચનમેતં. કાળઞ્જનન્તિ એકા અઞ્જનજાતિ. રસઞ્જનન્તિ નાનાસમ્ભારેહિ કતં. સોતઞ્જનન્તિ નદીસોતાદીસુ ઉપ્પજ્જનકઅઞ્જનં. ગેરુકો નામ સુવણ્ણગેરુકો. કપલ્લન્તિ દીપસિખતો ગહિતમસી’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૬૪) વુત્તં. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૫) ‘‘સુવણ્ણગેરુકોતિ સુવણ્ણતુત્થાદી’’તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૪-૨૬૫) તથેવ વુત્તં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ચન્દનં તગરં કાળાનુસારિયં તાલીસં ભદ્દમુત્તક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો અઞ્જનૂપપિસનેહિ અત્થે સતિ ઇમાનિ ચન્દનાદીનિ વટ્ટન્તિ. તત્થ ‘‘ચન્દનન્તિ લોહિતચન્દનાદિકં યં કિઞ્ચિ ચન્દનં. તગરાદીનિ પાકટાનિ. અઞ્ઞાનિપિ નીલુપ્પલાદીનિ વટ્ટન્તિયેવ. અઞ્જનૂપપિસનેહીતિ અઞ્જનેહિ સદ્ધિં એકતો પિસિતબ્બેહિ. ન હિ કિઞ્ચિ અઞ્જનૂપપિસનં ન વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૬૪) ટીકાયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૫) પન ‘‘અઞ્જનૂપપિસનન્તિ અઞ્જનત્થાય ઉપપિસિતબ્બં યં કિઞ્ચિ ચુણ્ણજાતી’’તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૪-૨૬૫) પન ‘‘પાળિયં અઞ્જનૂપપિસનન્તિ અઞ્જને ઉપનેતું પિસિતબ્બભેસજ્જ’’ન્તિ વુત્તં.

‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અઞ્જનિ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો અઞ્જનઠપનટ્ઠાનં વટ્ટતિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઉચ્ચાવચા અઞ્જની ધારેતબ્બા, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અટ્ઠિમયં દન્તમયં વિસાણમયં નળમયં વેળુમયં કટ્ઠમયં જતુમયં લોહમયં સઙ્ખનાભિમય’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો એતાનિ કપ્પિયાનિ. તત્થ અટ્ઠિમયન્તિ મનુસ્સટ્ઠિં ઠપેત્વા અવસેસઅટ્ઠિમયં. દન્તમયન્તિ હત્થિદન્તાદિસબ્બદન્તમયં. વિસાણમયેપિ અકપ્પિયં નામ નત્થિ. નળમયાદયો એકન્તકપ્પિયાયેવ.

‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અપિધાન’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો અઞ્જનીઅપિધાનમ્પિ વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સુત્તકેન બન્ધિત્વા અઞ્જનિયા બન્ધિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો અપિધાનં સુત્તકેન બન્ધિત્વા અઞ્જનિયા બન્ધિતબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સુત્તકેન સિબ્બેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો અપતનત્થાય અઞ્જનીસુત્તકેન સિબ્બેતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અઞ્જનિસલાક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો અઞ્જનિસલાકમ્પિ વટ્ટતિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઉચ્ચાવચા અઞ્જનિસલાકા ધારેતબ્બા, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અટ્ઠિમયં…પે… સઙ્ખનાભિમય’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો એતાયેવ અઞ્જનિસલાકા વટ્ટન્તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સલાકટ્ઠાનિય’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો અઞ્જનિસલાકટ્ઠાનિયમ્પિ વટ્ટતિ. તત્થ સલાકટ્ઠાનિયન્તિ યત્થ સલાકં ઓદહન્તિ, તં સુસિરદણ્ડકં વા થવિકં વા અનુજાનામીતિ અત્થો. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અઞ્જનિત્થવિક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો થવિકમ્પિ વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અંસબદ્ધકં બન્ધનસુત્તક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૫) વચનતો અઞ્જનિત્થવિકાય અંસે લગ્ગનત્થાય અંસબદ્ધકમ્પિ બન્ધનસુત્તકમ્પિ વટ્ટતિ.

નત્થુકથા

નત્થુકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મુદ્ધનિ તેલક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો સીસાભિતાપસ્સ ભિક્ખુનો મુદ્ધનિ તેલં વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, નત્થુકમ્મ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો નક્ખમનીયે સતિ નત્થુકમ્મં વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, નત્થુકરણિ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો નત્થુયા અગળનત્થં નત્થુકરણી વટ્ટતિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઉચ્ચાવચા નત્થુકરણી ધારેતબ્બા, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અટ્ઠિમયં…પે… સઙ્ખનાભિમય’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો એતાયેવ નત્થુકરણિયો વટ્ટન્તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યમકનત્થુકરણિ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો નત્થુ વિસમં આસિઞ્ચયન્તિ ચે, યમકનત્થુકરણિં ધારેતબ્બં. તત્થ યમકનત્થુકરણિન્તિ સમસો તાહિ દ્વીહિ પનાળિકાહિ એકં નત્થુકરણિં.

ધૂમનેત્તકથા

ધૂમનેત્તકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ધૂમં પાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો યમકનત્થુકરણિયા નક્ખમનીયે સતિ ધૂમં પાતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ધૂમનેત્ત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો તમેવ વટ્ટિં આલિમ્બેત્વા પિવનપચ્ચયા કણ્ઠે દહન્તેન ધૂમનેત્તધૂમો પિવિતબ્બો. ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઉચ્ચાવચાનિ ધૂમનેત્તાનિ ધારેતબ્બાનિ, યો ધારેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અટ્ઠિમયં…પે… સઙ્ખનાભિમય’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો એતાનિ એવ ધૂમનેત્તાનિ ધારેતબ્બાનિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અપિધાન’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો પાણકાદિઅપ્પવિસનત્થં ધૂમનેત્તત્થવિકમ્પિ વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યમકત્થવિક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો એકતો ઘંસિયમાને સતિ યમકત્થવિકં વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અંસબદ્ધકં બન્ધનસુત્તક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૬) વચનતો ધૂમનેત્તત્થવિકસ્સ અંસબદ્ધબન્ધનસુત્તં વટ્ટતિ.

તેલપાકકથા

તેલપાકકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તેલપાક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો વાતાબાધે સતિ તેલપાકો વટ્ટતિ. તત્થ અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તેલપાકન્તિ યં કિઞ્ચિ ભેસજ્જપક્ખિત્તં સબ્બં અનુઞ્ઞાતમેવ હોતિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, અતિપક્ખિત્તમજ્જં તેલં પાતબ્બં, યો પિવેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યસ્મિં તેલપાકે મજ્જસ્સ ન વણ્ણો ન ગન્ધો ન રસો પઞ્ઞાયતિ, એવરૂપં મજ્જપક્ખિત્તં તેલં પાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો યસ્મિં તેલપાકે પક્ખિત્તસ્સ મજ્જસ્સ વણ્ણો વા ગન્ધો વા રસો વા ન પઞ્ઞાયતિ, તાદિસં તેલં પિવિતબ્બં. તત્થ અતિપક્ખિત્તમજ્જાનીતિ અતિવિય ખિત્તમજ્જાનિ, બહું મજ્જં પક્ખિપિત્વા યોજિતાનીતિ અત્થો. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અબ્ભઞ્જનં અધિટ્ઠાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો અતિપક્ખિત્તમજ્જત્તા અપિવિતબ્બે તેલે સતિ અબ્ભઞ્જનં અધિટ્ઠાતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તીણિ તુમ્બાનિ લોહતુમ્બં કટ્ઠતુમ્બં ફલતુમ્બ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો તેલપક્કભાજનાનિ ઇમાનિ તીણિ તુમ્બાનિ વટ્ટન્તિ.

સેદકમ્મકથા

સેદકમ્મકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સેદકમ્મ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો અઙ્ગવાતે સતિ સેદકમ્મં કાતું વટ્ટતિ. તત્થ અઙ્ગવાતોતિ હત્થપાદે વાતો. નક્ખમનીયો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સમ્ભારસેદ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો સેદકમ્મેન નક્ખમનીયે સતિ સમ્ભારસેદં કાતું વટ્ટતિ. તત્થ સમ્ભારસેદન્તિ નાનાવિધપણ્ણસમ્ભારસેદં. નક્ખમનીયો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મહાસેદ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો સમ્ભારસેદનક્ખમનીયે સતિ મહાસેદં કાતું વટ્ટતિ. તત્થ મહાસેદન્તિ મહન્તં સેદં, પોરિસપ્પમાણં આવાટં અઙ્ગારાનં પૂરેત્વા પંસુવાલિકાદીહિ પિદહિત્વા તત્થ નાનાવિધાનિ વાતહરણપણ્ણાનિ સન્થરિત્વા તેલમક્ખિતેન ગત્તેન તત્થ નિપજ્જિત્વા સમ્પરિવત્તન્તેન સરીરં સેદેતું અનુજાનામીતિ અત્થો. નક્ખમનીયો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ભઙ્ગોદક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો મહાસેદેન નક્ખમનીયે સતિ ભઙ્ગોદકં કાતું વટ્ટતિ. તત્થ ભઙ્ગોદકન્તિ નાનાપણ્ણભઙ્ગકુથિતં ઉદકં, તેહિ પણ્ણેહિ ચ ઉદકેન ચ સિઞ્ચિત્વા સિઞ્ચિત્વા સેદેતબ્બો. નક્ખમનીયો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉદકકોટ્ઠક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો ભઙ્ગોદકેન નક્ખમનીયે સતિ ઉદકકોટ્ઠકં કાતું વટ્ટતિ. તત્થ ઉદકકોટ્ઠકન્તિ ઉદકકોટ્ઠે ચાટિં વા દોણિં વા ઉણ્હોદકસ્સ પૂરેત્વા તત્થ પવિસિત્વા સેદકમ્મકરણં અનુજાનામીતિ અત્થો.

લોહિતમોચનકથા

લોહિતમોચનકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, લોહિતં મોચેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો પબ્બવાતે સતિ લોહિતં મોચેતું વટ્ટતિ. તત્થ પબ્બવાતો હોતીતિ પબ્બે પબ્બે વાતો વિજ્ઝતિ. લોહિતં મોચેતુન્તિ સત્થકેન લોહિતં મોચેતું. નક્ખમનીયો હોતિ, અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, લોહિતં મોચેત્વા વિસાણેન ગાહેતુન્તિ (મહાવ. ૨૬૭).

પાદબ્ભઞ્જનકથા

પાદબ્ભઞ્જનકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પાદબ્ભઞ્જન’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો પાદેસુ ફલિતેસુ પાદબ્ભઞ્જનં પચિતબ્બં. નક્ખમનીયો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પજ્જં અભિસઙ્ખરિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો પાદબ્ભઞ્જનતેલેન નક્ખમનીયે સતિ પજ્જં અભિસઙ્ખરિતબ્બં. તત્થ પજ્જં અભિસઙ્ખરિતુન્તિ યેન ફલિતપાદા પાકતિકા હોન્તિ, તં નાળિકેરાદીસુ નાનાભેસજ્જાનિ પક્ખિપિત્વા પજ્જં અભિસઙ્ખરિતું, પાદાનં સપ્પાયભેસજ્જં પચિતુન્તિ અત્થો.

ગણ્ડાબાધકથા

ગણ્ડાબાધકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સત્થકમ્મ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો ગણ્ડાબાધે સતિ સત્થકમ્મં કાતબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કસાવોદક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો કસાવોદકેન અત્થે સતિ કસાવોદકં દાતબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તિલકક્ક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો તિલકક્કેન અત્થે સતિ તિલકક્કં દાતબ્બં. તિલકક્કેન અત્થોતિ પિટ્ઠેહિ તિલેહિ અત્થો. ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે કબળિક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો કબળિકાય અત્થે સતિ કબળિકા દાતબ્બા. તત્થ કબળિકન્તિ વણમુખે સત્તુપિણ્ડં પક્ખિપિતું. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વણબન્ધનચોળ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો વણબન્ધનચોળેન અત્થે સતિ વણબન્ધનચોળં દાતબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સાસપકુટ્ટેન ફોસિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો સચે વણો કુણ્ડવતી, સાસપકુટ્ટેન ફોસિતબ્બં. તત્થ સાસપકુટ્ટેનાતિ સાસપપિટ્ઠેન.

‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ધૂમં કાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો યદિ વણો કિલિજ્જિત્થ, ધૂમં કાતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, લોણસક્ખરિકાય છિન્દિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો યદિ વડ્ઢમંસં વુટ્ઠાતિ, છિન્દિતબ્બં. તત્થ વડ્ઢમંસન્તિ અધિકમંસં આણી વિય ઉટ્ઠહતિ. લોણસક્ખરિકાય છિન્દિતુન્તિ ખારેન છિન્દિતું. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વણતેલ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો યદિ વણો ન રુહતિ, વણરુહનતેલં પચિતબ્બં. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિકાસિકં સબ્બં વણપટિકમ્મ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૭) વચનતો યદિ તેલં ગળતિ, વિકાસિકં દાતબ્બં, સબ્બં વણપટિકમ્મં કાતબ્બં. તત્થ વિકાસિકન્તિ તેલરુન્ધનપિલોતિકં. સબ્બં વણપટિકમ્મન્તિ યં કિઞ્ચિ વણપટિકમ્મં નામ અત્થિ, સબ્બં અનુજાનામીતિ અત્થો. મહાવિકટકથા પુબ્બે વુત્તાવ.

સામં ગહેત્વાતિ ઇદં ન કેવલં સપ્પદટ્ઠસ્સેવ, અઞ્ઞસ્મિમ્પિ દટ્ઠવિસે સતિ સામં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં, અઞ્ઞેસુ પન કારણેસુ પટિગ્ગહિતમેવ વટ્ટતિ.

વિસપીતકથા

વિસપીતકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગૂથં પાયેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૮) વચનતો પીતવિસં ભિક્ખું ગૂથં પાયેતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યં કરોન્તો પટિગ્ગણ્હાતિ, સ્વેવ પટિગ્ગહો કતો, ન પુન પટિગ્ગહેતબ્બો’’તિ (મહાવ. ૨૬૮) વચનતો તદેવ વટ્ટતિ. અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૬૮) પન ન પુન પટિગ્ગહેતબ્બોતિ સચે ભૂમિપ્પત્તો, પટિગ્ગહાપેતબ્બો, અપ્પત્તં પન ગહેતું વટ્ટતિ.

ઘરદિન્નકાબાધકથા

ઘરદિન્નકાબાધકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સીતાલોળિં પાયેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો ઘરદિન્નકાબાધસ્સ ભિક્ખુનો સીતાલોળિં પાયેતું વટ્ટતિ. તત્થ ઘરદિન્નકાબાધોતિ વસીકરણપાણકસમુટ્ઠિતરોગો. ટીકાયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૯) પન ‘‘ઘરદિન્નકાબાધો નામ વસીકરણત્થાય ઘરણિયા દિન્નભેસજ્જસમુટ્ઠિતો આબાધો. તેનાહ ‘વસીકરણપાણકસમુટ્ઠિતરોગો’તિ. ઘર-સદ્દો ચેત્થ અભેદેન ઘરણિયા વત્તમાનો અધિપ્પેતો’’તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયમ્પિ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૭-૨૬૯) ‘‘ઘરદિન્નકાબાધો નામ ઘરણિયા દિન્નવસીકરણભેસજ્જસમુટ્ઠિતો આબાધો’’તિ વુત્તં. સીતાલોળિન્તિ નઙ્ગલેન કસન્તસ્સ ફાલે લગ્ગમત્તિકં ઉદકેન આલોળેત્વા પાયેતું અનુજાનામીતિ અત્થો.

દુટ્ઠગહણિકકથા

દુટ્ઠગહણિકકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આમિસખારં પાયેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો દુટ્ઠગહણિકસ્સ ભિક્ખુનો આમિસખારં પાયેતું વટ્ટતિ. તત્થ દુટ્ઠગહણિકોતિ વિપન્નગહણિકો, કિચ્છેન ઉચ્ચારો નિક્ખમતીતિ અત્થો. આમિસખારન્તિ સુક્ખોદનં ઝાપેત્વા તાય છારિકાય પગ્ઘરિતં ખારોદકં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૭-૨૬૯) પન ‘‘તાય છારિકાય પગ્ઘરિતં ખારોદકન્તિ પરિસ્સાવને તં છારિકં પક્ખિપિત્વા ઉદકે અભિસિઞ્ચિતે તતો છારિકતો હેટ્ઠા પગ્ઘરિતં ખારોદક’’ન્તિ વુત્તં.

પણ્ડુરોગાબાધકથા

પણ્ડુરોગાબાધકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, મુત્તહરીતકં પાયેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો પણ્ડુરોગાબાધસ્સ ભિક્ખુનો મુત્તહરીતકં પાયેતું વટ્ટતિ. તત્થ મુત્તહરીતકન્તિ ગોમુત્તપરિભાવિતં હરીતકં.

છવિદોસાબાધકથા

છવિદોસાબાધકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગન્ધાલેપં કાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો છવિદોસાબાધસ્સ ભિક્ખુનો ગન્ધાલેપં કાતું વટ્ટતિ.

અભિસન્નકાયકથા

અભિસન્નકાયકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિરેચનં પાતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો અભિસન્નકાયસ્સ ભિક્ખુનો વિરેચનં પાતું વટ્ટતિ. તત્થ અભિસન્નકાયોતિ ઉસ્સન્નદોસકાયો. અચ્છકઞ્જિયા અત્થો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અચ્છકઞ્જિય’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો અચ્છકઞ્જિયં પાતું વટ્ટતિ. તત્થ અચ્છકઞ્જિયન્તિ તણ્ડુલોદકમણ્ડો. અકટયૂસેન અત્થો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અકટયૂસ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો અકટયૂસં પાતું વટ્ટતિ. તત્થ અકટયૂસન્તિ અસિનિદ્ધો મુગ્ગપચિતપાનીયો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૯) પન વિમતિવિનોદનિયઞ્ચ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૭-૨૬૯) ‘‘અકટયૂસેનાતિ અનભિસઙ્ખતેન મુગ્ગયૂસેના’’તિ વુત્તં. કટાકટેન અત્થો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, કટાકટ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો કટાકટં પાયેતું વટ્ટતિ. તત્થ કટાકટન્તિ સોવ ધોતસિનિદ્ધો. સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૨૬૯) વિમતિવિનોદનિયઞ્ચ (વિ. વિ. ટી. મહાવગ્ગ ૨.૨૬૭-૨૬૯) ‘‘કટાકટેનાતિ મુગ્ગે પચિત્વા અચાલેત્વાવ પરિસ્સાવિતેન મુગ્ગયૂસેના’’તિ વુત્તં. પટિચ્છાદનીયેન અત્થો હોતિ, ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પટિચ્છાદનીય’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૯) વચનતો પટિચ્છાદનીયં પાતું વટ્ટતિ. તત્થ પટિચ્છાદનીયેનાતિ મંસરસેન.

લોણસોવીરકકથા

લોણસોવીરકકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિલાનસ્સ લોણસોવીરકં, અગિલાનસ્સ ઉદકસમ્ભિન્નં પાનપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૩) વચનતો ગિલાનેન ભિક્ખુના લોણસોવીરકં પાતબ્બં, અગિલાનેન ઉદકસમ્ભિન્નં કત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બં, તઞ્ચ ‘‘પાનપરિભોગેના’’તિ વચનતો વિકાલેપિ વટ્ટતિ.

તત્થ લોણસોવીરકં નામ સબ્બરસાભિસઙ્ખતં એકં ભેસજ્જં, તં કિર કરોન્તો હરીતકામલકવિભીતકકસાવે સબ્બધઞ્ઞાનિ સબ્બઅપરણ્ણાનિ સત્તન્નમ્પિ ધઞ્ઞાનં ઓદનં કદલિફલાદીનિ સબ્બફલાનિ વેત્તકેતકખજ્જૂરિકળીરાદયો સબ્બકળીરે મચ્છમંસખણ્ડાનિ અનેકાનિ ચ મધુફાણિતસિન્ધવલોણતિકટુકાદીનિ ભેસજ્જાનિ પક્ખિપિત્વા કુમ્ભિમુખં લિમ્પિત્વા એકં દ્વે તીણિ સંવચ્છરાનિ ઠપેન્તિ, તં પરિપચ્ચિત્વા જમ્બુરસવણ્ણં હોતિ, વાતકાસકુટ્ઠપણ્ડુભગણ્ડલાદીનં સિનિદ્ધભોજનભુત્તાનઞ્ચ ઉત્તરપાનં ભત્તજીરણકભેસજ્જં તાદિસં નત્થિ, તં પનેતં ભિક્ખૂનં પચ્છાભત્તમ્પિ વટ્ટતિ, ગિલાનાનં પાકતિકમેવ. અગિલાનાનં પન ઉદકસમ્ભિન્નં પાનપરિભોગેનાતિ.

સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૧૯૧-૧૯૨) પન ‘‘પાનપરિભોગેનાતિ વુત્તત્તા લોણસોવીરકં યામકાલિક’’ન્તિ વુત્તં. વિમતિવિનોદનિયં (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૯૨) પન ‘‘પાનપરિભોગેન વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. એવં પન વુત્તત્તા લોણસોવીરકં યામકાલિકન્તિ કેચિ વદન્તિ, કેચિ પન ‘ગિલાનાનં પાકતિકમેવ, અગિલાનાનં પન ઉદકસમ્ભિન્ન’ન્તિ વુત્તત્તા ગુળં વિય સત્તાહકાલિક’’ન્તિ વુત્તં. વજિરબુદ્ધિટીકાયં (વજિર. ટી. મહાવગ્ગ ૨૬૩) પન ‘‘અવિસેસેન સતિપચ્ચયતા વુત્તા. ઇમસ્મિં ખન્ધકે ‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિલાનસ્સ ગુળં, અગિલાનસ્સ ગુળોદકં, ગિલાનસ્સ લોણસોવીરકં, અગિલાનસ્સ ઉદકસમ્ભિન્ન’ન્તિ (મહાવ. ૨૮૪) વુત્તં, તસ્મા સિદ્ધં ‘સતિપચ્ચયતા ગિલાનાગિલાનવસેન દુવિધા’તિ’’ વુત્તં.

અન્તોવુત્થાદિકથા

અન્તોવુત્થાદિકથાયં ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવતો ઉદરવાતાબાધો હોતિ, અથ ખો આયસ્મા આનન્દો ‘પુબ્બેપિ ભગવતો ઉદરવાતાબાધો તેકટુલયાગુયા ફાસુ હોતી’તિ સામં તિલમ્પિ તણ્ડુલમ્પિ મુગ્ગમ્પિ વિઞ્ઞાપેત્વા અન્તો વાસેત્વા અન્તો સામં પચિત્વા ભગવતો ઉપનામેસિ ‘પિવતુ ભગવા તેકટુલયાગુ’ન્તિ. જાનન્તાપિ તથાગતા પુચ્છન્તિ, જાનન્તાપિ ન પુચ્છન્તિ, કાલં વિદિત્વા પુચ્છન્તિ, કાલં વિદિત્વા ન પુચ્છન્તિ, અત્થસઞ્હિતં તથાગતા પુચ્છન્તિ, નો અનત્થસઞ્હિતં, અનત્થસઞ્હિતે સેતુઘાતો તથાગતાનં. દ્વીહિ આકારેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ભિક્ખૂ પટિપુચ્છન્તિ ‘ધમ્મં વા દેસેસ્સામ, સાવકાનં વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સામા’તિ.

અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ ‘કુતાયં, આનન્દ, યાગૂ’તિ. અથ ખો આયસ્મા આનન્દો ભગવતો એતમત્થં આરોચેસિ. વિગરહિ બુદ્ધો ભગવા અનનુચ્છવિકં, આનન્દ, અનનુલોમિકં અપ્પતિરૂપં અસ્સમણકં અકપ્પિયં અકરણીયં, કથઞ્હિ નામ ત્વં, આનન્દ, એવરૂપાય બાહુલ્લાય ચેતેસ્સસિ, યદપિ, આનન્દ, અન્તો વુત્થં, તદપિ અકપ્પિયં. યદપિ અન્તો પક્કં, તદપિ અકપ્પિયં. યદપિ સામં પક્કં, તદપિ અકપ્પિયં. નેતં, આનન્દ, અપ્પસન્નાનં વા પસાદાય…પે… વિગરહિત્વા ધમ્મિં કથં કત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ન, ભિક્ખવે, અન્તો વુત્થં અન્તો પક્કં સામં પક્કં પરિભુઞ્જિતબ્બં, યો પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. અન્તો ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં અન્તો પક્કં સામં પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ તિણ્ણં દુક્કટાનં. અન્તો ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં અન્તો પક્કં અઞ્ઞેહિ પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાનં. અન્તો ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં બહિ પક્કં સામં પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાનં. બહિ ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં અન્તો પક્કં સામં પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાનં. અન્તો ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં બહિ પક્કં અઞ્ઞેહિ પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. બહિ ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં અન્તો પક્કં અઞ્ઞેહિ પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. બહિ ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં બહિ પક્કં સામં પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. બહિ ચે, ભિક્ખવે, વુત્થં બહિ પક્કં અઞ્ઞેહિ પક્કં, તઞ્ચે પરિભુઞ્જેય્ય, અનાપત્તી’’તિ (મહાવ. ૨૭૪) વચનતો સહસેય્યપ્પહોનકે ઠાને વુત્થતા, તત્થ પક્કતા, ઉપસમ્પન્નેન સામં પક્કતાતિ ઇમેસં તિણ્ણં અઙ્ગાનં સમ્ભવે સતિ તિસ્સો આપત્તિયો, દ્વિન્નં સમ્ભવે દ્વે આપત્તિયો, એકસ્સ અઙ્ગસ્સ સમ્ભવે એકા આપત્તીતિ વેદિતબ્બં.

અન્તો વુત્થન્તિ અકપ્પિયકુટિયં વુત્થં. સામં પક્કન્તિ એત્થ યં કિઞ્ચિ આમિસં ભિક્ખુનો પચિતું ન વટ્ટતિ. સચેપિસ્સ ઉણ્હયાગુયા સુલસિપણ્ણાનિ વા સિઙ્ગિવેરં વા લોણં વા પક્ખિપન્તિ, તમ્પિ ચાલેતું ન વટ્ટતિ. ‘‘યાગું નિબ્બાપેમી’’તિ પન ચાલેતું વટ્ટતિ. ઉત્તણ્ડુભત્તં લભિત્વાપિ પિદહિતું ન વટ્ટતિ. સચે પન મનુસ્સા પિદહિત્વાવ દેન્તિ, વટ્ટતિ. ‘‘ભત્તં વા મા નિબ્બાયતૂ’’તિ પિદહિતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પુન પાકં પચિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૪) વચનતો પુબ્બે અનુપસમ્પન્નેહિ પક્કં પુન પચિતું વટ્ટતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૭૪) ‘‘ખીરતક્કાદીસુ પન સકિં કુથિતેસુ અગ્ગિં દાતું વટ્ટતિ પુનપાકસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા’’તિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અન્તો વાસેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૪) વચનતો દુબ્ભિક્ખસમયે તણ્ડુલાદીનિ અન્તો વાસેતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અન્તો પચિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૪) વચનતો દુબ્ભિક્ખસમયે અન્તો પચિતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સામં પચિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૪) વચનતો દુબ્ભિક્ખસમયે સામમ્પિ પચિતું વટ્ટતિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અન્તો વુત્થં અન્તો પક્કં સામં પક્ક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૪) વચનતો દુબ્ભિક્ખસમયે તીણિપિ વટ્ટન્તિ.

ઉગ્ગહિતપટિગ્ગહિતકથા

ઉગ્ગહિતપટિગ્ગહિતકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યત્થ ફલખાદનીયં પસ્સતિ, કપ્પિયકારકો ચ ન હોતિ, સામં ગહેત્વા હરિત્વા કપ્પિયકારકે પસ્સિત્વા ભૂમિયં નિક્ખિપિત્વા પટિગ્ગહાપેત્વા પરિભુઞ્જિતું, અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉગ્ગહિતં પટિગ્ગહિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૫) વચનતો તથા કત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, આપત્તિ ન હોતીતિ.

તતોનીહટકથા

તતો નીહટકથાયં ‘‘પટિગ્ગણ્હથ, ભિક્ખવે, પરિભુઞ્જથ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તતો નીહટં ભુત્તાવિના પવારિતેન અનતિરિત્તં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૬) વચનતો યસ્મિં દાને નિમન્તિતા હુત્વા ભિક્ખૂ ભુઞ્જન્તિ, તતો દાનતો નીહટં ભોજનં પવારિતેન ભિક્ખુના ભુઞ્જિતબ્બં, ન પવારિતસિક્ખાપદેન આપત્તિ હોતિ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૭૬) ‘‘તતો નીહટન્તિ યત્થ નિમન્તિતા ભુઞ્જન્તિ, તતો નીહટ’’ન્તિ.

પુરેભત્તપટિગ્ગહિતકથા

પુરેભત્તપટિગ્ગહિતકથાયં ‘‘પટિગ્ગણ્હથ, ભિક્ખવે, પરિભુઞ્જથ, અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પુરેભત્તં પટિગ્ગહિતં ભુત્તાવિના પવારિતેન અનતિરિત્તં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૭) વચનતો પુરેભત્તં પટિગ્ગહેત્વા નિક્ખિપિતં પવારિતેન ભિક્ખુના અતિરિત્તં અકત્વા ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, પવારિતસિક્ખાપદેન આપત્તિ ન હોતિ.

વનટ્ઠપોક્ખરટ્ઠકથા

વનટ્ઠપોક્ખરટ્ઠકથાયં ‘‘તેન ખો પન સમયેન આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ કાયડાહાબાધો હોતિ. અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં સારિપુત્તં એતદવોચ ‘પુબ્બે તે, આવુસો સારિપુત્ત, કાયડાહાબાધો કેન ફાસુ હોતી’તિ. ભિસેહિ ચ મે, આવુસો, મુળાલિકાહિ ચાતિ…પે… અથ ખો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ ભિસે ચ મુળાલિકાયો ચ પરિભુત્તસ્સ કાયડાહાબાધો પટિપ્પસ્સમ્ભિ…પે… પટિગ્ગણ્હથ, ભિક્ખવે, પરિભુઞ્જથ. અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વનટ્ઠં પોક્ખરટ્ઠં ભુત્તાવિના પવારિતેન અનતિરિત્તં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૮) વચનતો વનટ્ઠં પોક્ખરટ્ઠં પવારિતેન ભિક્ખુના પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, પવારિતસિક્ખાપદેન આપત્તિ ન હોતિ. તત્થ વનટ્ઠં પોક્ખરટ્ઠન્તિ વને ચેવ પદુમિનિગચ્છે ચ જાતં.

અકતકપ્પકથા

અકતકપ્પકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અબીજં નિબ્બટ્ટબીજં અકતકપ્પં ફલં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૭૮) વચનતો અબીજઞ્ચ નિબ્બટ્ટબીજઞ્ચ ફલં અગ્ગિસત્થનખેહિ સમણકપ્પં અકત્વાપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. તત્થ અબીજન્તિ તરુણફલં, યસ્સ બીજં અઙ્કુરં ન જનેતિ. નિબ્બટ્ટબીજન્તિ બીજં નિબ્બટ્ટેત્વા અપનેત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બકં અમ્બપનસાદિ, તાનિ ફલાનિ કપ્પિયકારકે અસતિ કપ્પં અકત્વાપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ.

યાગુકથા

યાગુકથાયં ‘‘દસયિમે, બ્રાહ્મણ, આનિસંસા યાગુયા. કતમે દસ, યાગું દેન્તો આયું દેતિ, વણ્ણં દેતિ, સુખં દેતિ, બલં દેતિ, પટિભાનં દેતિ, યાગુપીતા ખુદં પટિહનતિ, પિપાસં વિનેતિ, વાતં અનુલોમેતિ, વત્થિં સોધેતિ, આમાવસેસં પાચેતિ. ઇમે ખો, બ્રાહ્મણ, દસાનિસંસા યાગુયાતિ.

‘યો સઞ્ઞતાનં પરદત્તભોજિનં;

કાલેન સક્કચ્ચ દદાતિ યાગું;

દસસ્સ ઠાનાનિ અનુપ્પવેચ્છતિ;

આયુઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ સુખં બલઞ્ચ.

‘પટિભાનમસ્સ ઉપજાયતે તતો;

ખુદ્દં પિપાસઞ્ચ બ્યપનેતિ વાતં;

સોધેતિ વત્થિં પરિણામેતિ ભત્તં;

ભેસજ્જમેતં સુગતેન વણ્ણિતં.

‘તસ્મા હિ યાગું અલમેવ દાતું;

નિચ્ચં મનુસ્સેન સુખત્થિકેન;

દિબ્બાનિ વા પત્થયતા સુખાનિ;

માનુસ્સસોભગ્યતમિચ્છતા વા’તિ.

અથ ખો ભગવા તં બ્રાહ્મણં ઇમાહિ ગાથાહિ અનુમોદિત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. અથ ખો ભગવા એતસ્મિં નિદાને એતસ્મિં પકરણે ધમ્મિં કથં કત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યાગુઞ્ચ મધુગોળકઞ્ચા’’તિ (મહાવ. ૨૮૨) વચનતો યાગુઞ્ચ મધુગોળકઞ્ચ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતિ. અનુમોદનાગાથાય ‘‘પત્થયતં ઇચ્છત’’ન્તિ પદાનં ‘‘અલમેવ દાતુ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. સચે પન ‘‘પત્થયતા ઇચ્છતા’’તિ પાઠો અત્થિ, સોયેવ ગહેતબ્બો. ‘‘ન, ભિક્ખવે, અઞ્ઞત્ર નિમન્તિતેન અઞ્ઞસ્સ ભોજ્જયાગુ પરિભુઞ્જિતબ્બા, યો પરિભુઞ્જેય્ય, યથાધમ્મો કારેતબ્બો’’તિ (મહાવ. ૨૮૩) વચનતો તથા ભુઞ્જન્તસ્સ પરમ્પરભોજનસિક્ખાપદેન આપત્તિ હોતિ. ભોજ્જયાગૂતિ યા પવારણં જનેતિ. યથાધમ્મો કારેતબ્બોતિ પરમ્પરભોજનેન કારેતબ્બો.

ગુળકથા

ગુળકથાયં ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગિલાનસ્સ ગુળં, અગિલાનસ્સ ગુળોદક’’ન્તિ (મહાવ. ૨૮૪) વચનતો ગિલાનો ભિક્ખુ ગુળપિણ્ડં વિકાલેપિ ખાદિતું વટ્ટતિ. અગિલાનો પન ઉદકસમ્ભિન્નં કત્વા ગુળોદકપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ‘‘ગિલાનસ્સ ગુળન્તિ તથારૂપેન બ્યાધિના ગિલાનસ્સ પચ્છાભત્તં ગુળં અનુજાનામીતિ અત્થો’’તિ અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૮૪) વુત્તં. ‘‘તથારૂપેન બ્યાધિના’’તિ વુત્તત્તા યથારૂપેન બ્યાધિના ગિલાનસ્સ ગુળો પરિભુઞ્જિતબ્બો હોતિ, તથારૂપેન એવ બ્યાધિના ગિલાનસ્સાતિ વુત્તં વિય દિસ્સતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

એત્તકાસુ કથાસુ યા યા સંવણ્ણેતબ્બપ્પકરણે ન દિસ્સતિ, સા સા અમ્હેહિ પેસલાનં ભિક્ખૂનં કોસલ્લત્થં પાળિતો ચ અટ્ઠકથાતો ચ ગહેત્વા ટીકાચરિયાનં વચનેહિ અલઙ્કરિત્વા ઠપિતા, તસ્મા નિક્કઙ્ખા હુત્વા પણ્ડિતા ઉપધારેન્તુ.

ચતુમહાપદેસકથા

૬૭. યં ભિક્ખવેતિઆદિ મહાપદેસકથા નામ. તત્થ મહન્તે અત્થે ઉપદિસ્સતિ એતેહીતિ મહાપદેસા, મહન્તા વા અત્થા પદિસ્સન્તિ પઞ્ઞાયન્તિ એત્થાતિ મહાપદેસા, મહન્તાનં વા અત્થાનં પદેસો પવત્તિદેસોતિ મહાપદેસા. કે તે? ઇમેયેવ ચત્તારો પાઠા, અત્થા વા. તેન વુત્તં ‘‘ઇમે ચત્તારો મહાપદેસે’’તિઆદિ. તત્થ ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરાતિ મહાકસ્સપાદયો. સુત્તં ગહેત્વાતિ ‘‘ઠપેત્વા ધઞ્ઞફલરસ’’ન્તિઆદિકં સુત્તં ગહેત્વા ઉપધારેન્તો. સત્ત ધઞ્ઞાનીતિ –

‘‘સાલિ વીહિ ચ કુદ્રૂસો, ગોધુમો વરકો યવો;

કઙ્ગૂતિ સત્ત ધઞ્ઞાનિ, નીવારાદી તુ તબ્ભિદા’’તિ –.

વુત્તાનિ સત્ત ધઞ્ઞાનિ. સબ્બં અપરણ્ણન્તિ મુગ્ગમાસાદયો. અટ્ઠ પાનાનીતિ અમ્બપાનં જમ્બુપાનં ચોચપાનં મોચપાનં સાલુકપાનં મુદ્દિકપાનં મધુકપાનં ફારુસકપાનઞ્ચ.

ઇમિના નયેનાતિ સુત્તાનુલોમનયેન. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘સુત્તાનુલોમં નામ ચત્તારો મહાપદેસા’’તિ. પાળિઞ્ચ અટ્ઠકથઞ્ચ અનપેક્ખિત્વાતિ પાળિયં નીતત્થતો આગતમેવ અગ્ગહેત્વા. અઞ્ઞાનિપીતિ તતો અઞ્ઞાનિપિ. એતેન મહાપદેસા નામ ન કેવલં યથાવુત્તા એવ, અથ ખો અનેકાનિ નાનપ્પકારાનિ વિનયધરસ્સ ઞાણાનુભાવપ્પકાસિતાનીતિ દસ્સેતિ.

આનિસંસકથા

૬૮. આનિસંસકથાયં વિનયં ધારેતીતિ વિનયધરો, સિક્ખનવાચનમનસિકારવિનિચ્છયનતદનુલોમકરણાદિના વિનયપરિયત્તિકુસલો ભિક્ખુ. વિનયપરિયત્તિમૂલં એતેસન્તિ વિનયપરિયત્તિમૂલકા. કે તે? પઞ્ચાનિસંસા. વિનયપરિયત્તિયેવ મૂલં કારણં કત્વા લભિતબ્બઆનિસંસા, ન અઞ્ઞપરિયત્તિં વા પટિપત્તિઆદયો વા મૂલં કત્વાતિ અત્થો. અથ વા પરિયાપુણનં પરિયત્તિ, વિનયસ્સ પરિયત્તિ વિનયપરિયત્તિ, સા મૂલં એતેસન્તિ વિનયપરિયત્તિમૂલકા, વિનયપરિયાપુણનહેતુભવા આનિસંસાતિ અત્થો. ‘‘કતમે’’તિઆદિના તેસં પઞ્ચાનિસંસાદીનં સરૂપં પુચ્છિત્વા ‘‘અત્તનો’’તિઆદિના વિસ્સજ્જેત્વા તં વચનં પાળિયા સમત્થેતું ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિમાહ.

એવં પઞ્ચાનિસંસાનં સરૂપં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેયેવ વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘કથમસ્સા’’તિઆદિના પુચ્છિત્વા ‘‘ઇધેકચ્ચો’’તિઆદિના વિસ્સજ્જેતિ. તત્થ અત્તનો સીલક્ખન્ધસુગુત્તભાવો નામ આપત્તિઅનાપજ્જનભાવેનેવ હોતિ, નો અઞ્ઞથાતિ આપત્તિઆપજ્જનકારણં દસ્સેત્વા તદભાવેન અનાપજ્જનં દસ્સેતું ‘‘આપત્તિં આપજ્જન્તો છહાકારેહિ આપજ્જતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ –

‘‘સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતિ;

આપત્તિં પરિગૂહતિ;

અગતિગમનઞ્ચ ગચ્છતિ;

એદિસો વુચ્ચતિ અલજ્જિપુગ્ગલો’’તિ. (પરિ. ૩૫૯) –

વુત્તેન અલજ્જીલક્ખણેન ન લજ્જતિ ન હિરીયતીતિ અલજ્જી, તસ્સ ભાવો અલજ્જિતા. નત્થિ ઞાણં એતસ્સાતિ અઞ્ઞાણં, તસ્સ ભાવો અઞ્ઞાણતા. કુકતસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચં, તેન પકતો કુક્કુચ્ચપકતો, તસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચપકતતા. કપ્પતીતિ કપ્પિયં, ન કપ્પિયં અકપ્પિયં, તસ્મિં અકપ્પિયે, કપ્પિયં ઇતિ સઞ્ઞા યસ્સ સો કપ્પિયસઞ્ઞી, તસ્સ ભાવો કપ્પિયસઞ્ઞિતા. ઇતરં તપ્પટિપક્ખતો કાતબ્બં, ઇમેસુ પઞ્ચસુ પદેસુ યકારલોપો, તસ્મા ‘‘અલજ્જિતાય આપત્તિં આપજ્જતી’’તિઆદિના યોજેતબ્બાનિ. હેત્વત્થે ચેતં નિસ્સક્કવચનં. સરતીતિ સતિ, સમુસ્સનં સમ્મોસો. સતિયા સમ્મોસો સતિસમ્મોસો, તસ્મા સતિસમ્મોસા. હેત્વત્થે ચેતં કરણવચનં. ઇદાનિ તાનિ કારણાનિ વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘કથ’’ન્ત્યાદિમાહ. તં નયાનુયોગેન વિઞ્ઞેય્યમેવ.

અરિટ્ઠો ઇતિ ભિક્ખુ અરિટ્ઠભિક્ખુ, કણ્ટકો ઇતિ સામણેરો કણ્ટકસામણેરો, વેસાલિયા જાતા વેસાલિકા, વજ્જીનં પુત્તા વજ્જિપુત્તા, વેસાલિકા ચ તે વજ્જિપુત્તા ચાતિ વેસાલિકવજ્જિપુત્તા, અરિટ્ઠભિક્ખુ ચ કણ્ટકસામણેરો ચ વેસાલિકવજ્જિપુત્તા ચ અરિટ્ઠભિક્ખુકણ્ટકસામણેરવેસાલિકવજ્જિપુત્તકા. પરૂપહારો ચ અઞ્ઞાણઞ્ચ કઙ્ખાવિતરણઞ્ચ પરૂપહારઅઞ્ઞાણકઙ્ખાવિતરણા. કે તે? વાદા. તે આદિ યેસં તેતિ પરૂપહારઅઞ્ઞાણકઙ્ખાવિતરણાદયો. વદન્તિ એતેહીતિ વાદા, પરૂપહારઅઞ્ઞાણકઙ્ખાવિતરણાદયો વાદા એતેસન્તિ પરૂ…પે… વાદા. કે તે? મિચ્છાવાદિનો. અરિટ્ઠ…પે… પુત્તા ચ પરૂપહાર…પે… વાદા ચ મહાસઙ્ઘિકાદયો ચ સાસનપચ્ચત્થિકા નામાતિ સમુચ્ચયદ્વન્દવસેન યોજના કાતબ્બા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

આનિસંસકથા નિટ્ઠિતા.

ઇતિ વિનયસઙ્ગહસંવણ્ણનાભૂતે વિનયાલઙ્કારે

પકિણ્ણકવિનિચ્છયકથાલઙ્કારો નામ

ચતુત્તિંસતિમો પરિચ્છેદો.

નિગમનકથાવણ્ણના

નિગમગાથાસુ પઠમગાથાયં સદ્ધમ્મટ્ઠિતિકામેન સાસનુજ્જોતકારિના પરક્કમબાહુના નરિન્દેન અજ્ઝેસિતો સો અહં વિનયસઙ્ગહં અકાસિન્તિ યોજના.

દુતિયતતિયગાથાયં તેનેવ પરક્કમબાહુનરિન્દેનેવ કારિતે રમ્મે રમણીયે પાસાદસતમણ્ડિતે પાસાદાનં સતેન પટિમણ્ડિતે નાનાદુમગણાકિણ્ણે ભાવનાભિરતાલયે ભાવનાય અભિરતાનં ભિક્ખૂનં આલયભૂતે સીતલૂદકસમ્પન્ને જેતવને જેતવનનામકે વિહારે વસં વસન્તો હુત્વા, અથ વા વસં વસન્તો સોહં સો અહં યોગીનં હિતં હિતભૂતં સારં સારવન્તં ઇમં ઈદિસં વિનયસઙ્ગહં અકાસિન્તિ યોજના.

સેસગાથાસુ ઇમિના ગન્થકરણેન યં પુઞ્ઞં મય્હં સિદ્ધં, અઞ્ઞં ઇતો ગન્થકરણતો અઞ્ઞભૂતં યં પુઞ્ઞં મયા પસુતં હોતિ, એતેન પુઞ્ઞકમ્મેન દુતિયે અત્તસમ્ભવે તાવતિંસે પમોદેન્તો સીલાચારગુણે રતો પઞ્ચકામેસુ અલગ્ગો દેવપુત્તો હુત્વા પઠમં પઠમભૂતં ફલં સોતાપત્તિફલં પત્વાન અન્તિમે અત્તભાવમ્હિ લોકગ્ગપુગ્ગલં નાથં નાથભૂતં સબ્બસત્તહિતે રતં મેત્તેય્યં મેત્તેય્યનામકં મુનિપુઙ્ગવં મુનિસેટ્ઠં દિસ્વાન તસ્સ ધીરસ્સ સદ્ધમ્મદેસનં સુત્વા અગ્ગં ફલં અરહત્તફલં અધિગન્ત્વા લભિત્વા જિનસાસનં સોભેય્યં સોભાપેય્યન્તિ અયં પાકટયોજના.

એતિસ્સાય પન યોજનાય સતિ આચરિયવરસ્સ વચનં ન સમ્પટિચ્છન્તિ પણ્ડિતા. કથં? એત્થ હિ ઇતો દુતિયભવે તાવતિંસભવને દેવપુત્તો હુત્વા સોતાપત્તિફલં પત્વા અન્તિમભવે મેત્તેય્યસ્સ ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા અરહત્તફલં લભેય્યન્તિ આચરિયસ્સ પત્થના, સા અયુત્તરૂપા હોતિ. સોતાપન્નસ્સ હિ સત્તભવતો ઉદ્ધં પટિસન્ધિ નત્થિ, તાવતિંસાનઞ્ચ દેવાનં ભવસતેનપિ ભવસહસ્સેનપિ ભવસતસહસ્સેનપિ મેત્તેય્યસ્સ ભગવતો ઉપ્પજ્જનકાલો અપ્પત્તબ્બો હોતિ. અથાપિ વદેય્ય ‘‘અન્તરા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિત્વા મેત્તેય્યસ્સ ભગવતો કાલે મનુસ્સો ભવેય્યા’’તિ, એવમ્પિ ન યુજ્જતિ. ન હિ બ્રહ્મલોકગતાનં અરિયાનં પુન કામભવૂપપત્તિ અત્થિ. વુત્તઞ્હિ અભિધમ્મે યમકપ્પકરણે (યમ. ૨.અનુસયયમક. ૩૧૨) ‘‘રૂપધાતુયા ચુતસ્સ કામધાતું ઉપપજ્જન્તસ્સ સત્તેવ અનુસયા અનુસેન્તી’’તિ. અથાપિ વદેય્ય ‘‘બ્રહ્મલોકેયેવ ઠત્વા અગ્ગફલં લભેય્યા’’તિ, તથા ચ આચરિયસ્સ વચને ન દિસ્સતિ, ‘‘સોભેય્યં જિનસાસન’’ન્તિ વુત્તત્તા ભિક્ખુભૂતત્તમેવ દિસ્સતિ. ન હિ ભિક્ખુભૂતો સાસનં સોભાપેતું સક્કોતિ. અભિધમ્મત્થવિભાવનિયઞ્ચ –

‘‘જોતયન્તં તદા તસ્સ, સાસનં સુદ્ધમાનસં;

પસ્સેય્યં સક્કરેય્યઞ્ચ, ગરું મે સારિસમ્ભવ’’ન્તિ. –

ભિક્ખુભૂતમેવ વુત્તં. અથાપિ વદેય્ય ‘‘અન્તરા દીઘાયુકો ભુમ્મદેવો હુત્વા તદા મનુસ્સો ભવેય્યા’’તિ, એવમ્પિ એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાવકભૂતો અરિયપુગ્ગલો પુન અઞ્ઞસ્સ બુદ્ધસ્સ સાવકો ન ભવેય્યાતિ, આચરિયો પન સબ્બપરિયત્તિધરો અનેકગન્થકારકો અનેકેસં ગન્થકારકાનં થેરાનં આચરિયપાચરિયભૂતો, તેન ન કેવલં ઇધેવ ઇમા ગાથાયો ઠપિતા, અથ ખો સારત્થદીપનીનામિકાય વિનયટીકાય અવસાને ચ ઠપિતા, તસ્મા ભવિતબ્બમેત્થ કારણેનાતિ વીમંસિતબ્બમેતં.

અથ વા ઇમિના…પે… દેવપુત્તો હુત્વા પઠમં તાવ ફલં યથાવુત્તં તાવતિંસે પમોદનસીલાચારગુણે રતં પઞ્ચકામેસુ અલગ્ગભાવસઙ્ખાતં આનિસંસં પત્વાન અન્તિમે અત્તભાવમ્હિ…પે… સોભેય્યન્તિ યોજના. અથ વા ઇમિના…પે… પઞ્ચકામેસુ અલગ્ગો હુત્વા અન્તિમે અત્તભાવમ્હિ…પે… સદ્ધમ્મદેસનં સુત્વા પઠમં ફલં સોતાપત્તિફલં પત્વા તતો પરં અગ્ગફલં અરહત્તફલં અધિગન્ત્વા જિનસાસનં સોભેય્યન્તિ યોજના. યથા અમ્હાકં ભગવતો ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તધમ્મદેસનં સુત્વા અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞત્થેરો સોતાપત્તિફલં પત્વા પચ્છા અરહત્તફલં અધિગન્ત્વા જિનસાસનં સોભેસિ, એવન્તિ અત્થો. ઇતો અઞ્ઞાનિપિ નયાનિ યથા થેરસ્સ વચનાનુકૂલાનિ, તાનિ પણ્ડિતેહિ ચિન્તેતબ્બાનિ.

નિગમનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિગમનકથા

૧.

જમ્બુદીપતલે રમ્મે, મરમ્મવિસયે સુતે;

તમ્બદીપરટ્ઠે ઠિતં, પુરં રતનનામકં.

૨.

જિનસાસનપજ્જોતં, અનેકરતનાકરં;

સાધુજ્જનાનમાવાસં, સોણ્ણપાસાદલઙ્કતં.

૩.

તસ્મિં રતનપુરમ્હિ, રાજાનેકરટ્ઠિસ્સરો;

સિરીસુધમ્મરાજાતિ, મહાઅધિપતીતિ ચ.

૪.

એવંનામો મહાતેજો, રજ્જં કારેસિ ધમ્મતો;

કારાપેસિ રાજા મણિ-ચૂળં મહન્તચેતિયં.

૫.

તસ્સ કાલે બ્રહારઞ્ઞે, તિરિયો નામ પબ્બતો;

પુબ્બકારઞ્ઞવાસીનં, નિવાસો ભાવનારહો.

૬.

અટ્ઠારસહિ દોસેહિ, મુત્તો પઞ્ચઙ્ગુપાગતો;

અરઞ્ઞલક્ખણં પત્તો, બદ્ધસીમાયલઙ્કતો.

૭.

તસ્મિં પબ્બતે વસન્તો, મહાથેરો સુપાકટો;

તિપેટકાલઙ્કારોતિ, દ્વિક્ખત્તું લદ્ધલઞ્છનો.

૮.

તેભાતુકનરિન્દાનં, ગરુભૂતો સુપેસલો;

કુસલો પરિયત્તિમ્હિ, પટિપત્તિમ્હિ કારકો.

૯.

સોહં લજ્જીપેસલેહિ, ભિક્ખૂહિ અભિયાચિતો;

સાસનસ્સોપકારાય, અકાસિં સીલવડ્ઢનં.

૧૦.

વિનયાલઙ્કારં નામ, લજ્જીનં ઉપકારકં;

સુટ્ઠુ વિનયસઙ્ગહ-વણ્ણનં સાધુસેવિતં.

૧૧.

રૂપછિદ્દનાસકણ્ણે, સમ્પત્તે જિનસાસને;

છિદ્દસુઞ્ઞસુઞ્ઞરૂપે, કલિયુગમ્હિ આગતે.

૧૨.

નિટ્ઠાપિતા અયં ટીકા, મયા સાસનકારણા;

દ્વીસુ સોણ્ણવિહારેસુ, દ્વિક્ખત્તું લદ્ધકેતુના.

૧૩.

ઇમિના પુઞ્ઞકમ્મેન, અઞ્ઞેન કુસલેન ચ;

ઇતો ચુતાહં દુતિયે, અત્તભાવમ્હિ આગતે.

૧૪.

હિમવન્તપદેસમ્હિ, પબ્બતે ગન્ધમાદને;

આસન્ને મણિગુહાય, મઞ્જૂસકદુમસ્સ ચ.

૧૫.

તસ્મિં હેસ્સં ભુમ્મદેવો, અતિદીઘાયુકો વરો;

પઞ્ઞાવીરિયસમ્પન્નો, બુદ્ધસાસનમામકો.

૧૬.

યાવ તિટ્ઠતિ સાસનં, તાવ ચેતિયવન્દનં;

બોધિપૂજં સઙ્ઘપૂજં, કરેય્યં તુટ્ઠમાનસો.

૧૭.

ભિક્ખૂનં પટિપન્નાનં, વેય્યાવચ્ચં કરેય્યહં;

પરિયત્તાભિયુત્તાનં, કઙ્ખાવિનોદયેય્યહં.

૧૮.

સાસનં પગ્ગણ્હન્તાનં, રાજૂનં સહાયો અસ્સં;

સાસનં નિગ્ગણ્હન્તાનં, વારેતું સમત્થો અસ્સં.

૧૯.

સાસનન્તરધાને તુ, મઞ્જૂસં રુક્ખમુત્તમં;

નન્દમૂલઞ્ચ પબ્ભારં, નિચ્ચં પૂજં કરેય્યહં.

૨૦.

યદા તુ પચ્ચેકબુદ્ધા, ઉપ્પજ્જન્તિ મહાયસા;

તદા તેસં નિચ્ચકપ્પં, ઉપટ્ઠાનં કરેય્યહં.

૨૧.

તેનેવ અત્તભાવેન, યાવ બુદ્ધુપ્પાદા અહં;

તિટ્ઠન્તો બુદ્ધુપ્પાદમ્હિ, મનુસ્સેસુ ભવામહં.

૨૨.

મેત્તેય્યસ્સ ભગવતો, પબ્બજિત્વાન સાસને;

તોસયિત્વાન જિનં તં, લભે બ્યાકરણુત્તમં.

૨૩.

બ્યાકરણં લભિત્વાન, પૂરેત્વા સબ્બપારમી;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, બુદ્ધો હેસ્સં સદેવકેતિ.

વિનયાલઙ્કારટીકા સમત્તા.