📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

વિનયવિનિચ્છયટીકા

(પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

(ક)

આદિચ્ચવંસમ્બરપાતુભૂતં;

બ્યામપ્પભામણ્ડલદેવચાપં;

ધમ્મમ્બુનિજ્ઝાપિતપાપઘમ્મં;

વન્દામહં બુદ્ધ મહમ્બુવન્તં.

(ખ)

પસન્નગમ્ભીરપદાળિસોતં;

નાનાનયાનન્તતરઙ્ગમાલં;

સીલાદિખન્ધામિતમચ્છગુમ્બં;

વન્દામહં ધમ્મ મહાસવન્તિં.

(ગ)

સીલોરુવેલં ધુતસઙ્ખમાલં;

સન્તોસતોયં સમથૂમિચિત્તં;

પધાનકિચ્ચં અધિચિત્તસારં;

વન્દામહં સઙ્ઘ મહાસમુદ્દં.

(ઘ)

યે તન્તિધમ્મં મુનિરાજપુત્તા;

યાવજ્જકાલં પરિપાલયન્તા;

સંવણ્ણનં નિમ્મલમાનયિંસુ;

તે પુબ્બકે ચાચરિયે નમામિ.

(ઙ)

યો ધમ્મસેનાપતિતુલ્યનામો;

તથૂપમો સીહળદીપદીપો;

મમં મહાસામિમહાયતિન્દો;

પાપેસિ વુડ્ઢિં જિનસાસનમ્હિ.

(ચ)

ટીકા કતા અટ્ઠકથાય યેન;

સમન્તપાસાદિકનામિકાય;

અઙ્ગુત્તરાયટ્ઠકથાય ચેવ;

સત્થન્તરસ્સાપિ ચ જોતિસત્થં.

(છ)

નિકાયસામગ્ગિવિધાયકેન;

રઞ્ઞા પરક્કન્તિભુજેન સમ્મા;

લઙ્કિસ્સરેનાપિ કતોપહારં;

વન્દે ગરું ગારવભાજનં તં.

(જ)

નમસ્સમાનોહમલત્થમેવં;

વત્થુત્તયં વન્દિતવન્દનેય્યં;

યં પુઞ્ઞસન્દોહમમન્દભૂતં;

તસ્સાનુભાવેન હતન્તરાયો.

(ઝ)

યો બુદ્ધઘોસાચરિયાસભેન;

વિઞ્ઞુપ્પસત્થેનપિ સુપ્પસત્થો;

સો બુદ્ધદત્તાચરિયાભિધાનો;

મહાકવી થેરિયવંસદીપો.

(ઞ)

અકાસિ યં વિનયવિનિચ્છયવ્હયં;

સઉત્તરં પકરણમુત્તમં હિતં;

અપેક્ખતં વિનયનયેસુ પાટવં;

પુરાસિ યં વિવરણમસ્સ સીહળં.

(ટ)

યસ્મા ન દીપન્તરિકાનમત્થં;

સાધેતિ ભિક્ખૂનમસેસતો તં;

તસ્મા હિ સબ્બત્થ યતીનમત્થં;

આસીસમાનેન દયાલયેન.

(ઠ)

સુમઙ્ગલત્થેરવરેન યસ્મા;

સક્કચ્ચ કલ્યાણમનોરથેન;

નયઞ્ઞુનારઞ્ઞનિવાસિકેન;

અજ્ઝેસિતો સાધુગુણાકરેન.

(ડ)

આકઙ્ખમાનેન ચિરપ્પવત્તિં;

ધમ્મસ્સ ધમ્મિસ્સરદેસિતસ્સ;

ચોળપ્પદીપેન ચ બુદ્ધમિત્ત-

ત્થેરેન સદ્ધાદિગુણોદિતેન.

(ઢ)

તથા મહાકસ્સપઅવ્હયેન;

થેરેન સિક્ખાસુ સગારવેન;

કુદિટ્ઠિમત્તેભવિદારકેન;

સીહેન ચોળાવનિપૂજિતેન.

(ણ)

યો ધમ્મકિત્તીતિ પસત્થનામો;

તેનાપિ સદ્ધેન ઉપાસકેન;

સીલાદિનાનાગુણમણ્ડિતેન;

સદ્ધમ્મકામેનિધ પણ્ડિતેન.

(ત)

સદ્ધેન પઞ્ઞાણવતા વળત્તા-;

મઙ્ગલ્યવંસેન મહાયસેન;

આયાચિતો વાણિજભાણુનાપિ;

વરઞ્ઞુના સાધુગુણોદયેન.

(થ)

તસ્મા તમારોપિય પાળિભાસં;

નિસ્સાય પુબ્બાચરિયોપદેસં;

હિત્વા નિકાયન્તરલદ્ધિદોસં;

કત્વાતિવિત્થારનયં સમાસં.

(દ)

અવુત્તમત્થઞ્ચ પકાસયન્તો;

પાઠક્કમઞ્ચાપિ અવોક્કમન્તો;

સંવણ્ણયિસ્સામિ તદત્થસારં;

આદાય ગન્થન્તરતોપિ સારં.

(ધ)

ચિરટ્ઠિતિં પત્થયતા જનાનં;

હિતાવહસ્સામલસાસનસ્સ;

મયા સમાસેન વિધીયમાનં;

સંવણ્ણનં સાધુ સુણન્તુ સન્તોતિ.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

૧-૫

. સુવિપુલામલસદ્ધાપઞ્ઞાદિગુણસમુદયાવહં સકલજનહિતેકહેતુજિનસાસનટ્ઠિતિમૂલભૂતં વિનયપ્પકરણમિદમારભન્તોયમાચરિયો પકરણારમ્ભે રતનત્તયપ્પણામપકરણાભિધાનાભિધેય્યકરણપ્પકારપયોજનનિમિત્તકત્તુપરિમાણાદીનિ દસ્સેતુમાહ ‘‘વન્દિત્વા’’તિઆદિ. તત્થ રતનત્તયં નામ.

‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;

અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૩; સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૫.૨૨૩; ખુ. પા. અટ્ઠ. ૬.૩; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૨૬; મહાનિ. અટ્ઠ. ૫૦) –

નિદ્દિટ્ઠસભાવં

‘‘બુદ્ધો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, ધમ્મો લોકુત્તરો નવ;

સઙ્ઘો મગ્ગફલટ્ઠો ચ, ઇચ્ચેતં રતનત્તય’’ન્તિ. –

વિભાવિતપ્પભેદં સકલભવદુક્ખવિનિવારણં તિભવેનેકપટિસરણં વત્થુત્તયં.

તસ્સ પણામો નામ પણામકિરિયાનિપ્ફાદિકા ચેતના. સા તિવિધા કાયપણામો વચીપણામો મનોપણામોતિ. તત્થ કાયપણામો નામ રતનત્તયગુણાનુસ્સરણપુબ્બિકા અઞ્જલિકમ્માદિકાયકિરિયાવસપ્પવત્તિકા કાયવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના. વચીપણામો નામ તથેવ પવત્તા નાનાવિધગુણવિસેસવિભાવનસભાવથોમનાકિરિયાવસપ્પવત્તિકા વચીવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના. મનોપણામો નામ ઉભયવિઞ્ઞત્તિયો અસમુટ્ઠાપેત્વા કેવલં ગુણાનુસ્સરણેન ચિત્તસન્તાનસ્સ તન્નિન્નતપ્પોણતપ્પબ્ભારતાય ગારવબહુમાનનવસપ્પવત્તિસાધિકા ચેતના.

ઇમસ્સ તાવ રતનત્તયપણામસ્સ દસ્સનં યથાધિપ્પેતત્થસાધનત્થં. ગુણાતિસયયોગેન હિ પણામારહે રતનત્તયે કતો પણામો પુઞ્ઞવિસેસભાવતો ઇચ્છિતત્થાભિનિપ્ફત્તિવિબન્ધકેન ઉપઘાતકેન, ઉપપીળકેન ચ અપુઞ્ઞકમ્મેન ઉપનીયમાનસ્સ ઉપદ્દવજાલસ્સ વિનિવારણેન યથાલદ્ધસમ્પત્તિનિમિત્તકસ્સ પુઞ્ઞકમ્મસ્સ અનુબલપ્પદાનેન ચ તબ્બિપાકસન્તતિયા આયુસુખબલાદિવડ્ઢનેન ચ ચિરકાલપ્પવત્તિહેતુકોતિ યથાધિપ્પેતપકરણનિપ્ફત્તિનિબન્ધનકો હોતિ. અથાપિ સોતૂનઞ્ચ વન્દનીયવન્દનાપુબ્બકેનારમ્ભેન અનન્તરાયેન ઉગ્ગહણધારણાદિક્કમેન પકરણાવબોધપ્પયોજનસાધનત્થં. અપિચ સોતૂનમેવ વિઞ્ઞાતસત્થુકાનં ભગવતો યથાભૂતગુણવિસેસાનુસ્સવનેન સમુપજાતપ્પસાદાનં પકરણે ગારવુપ્પાદનત્થં, અવિઞ્ઞાતસત્થુકાનં પન પકરણસ્સ સ્વાખ્યાતતાય તપ્પભવે સત્થરિ ગારવુપ્પાદનત્થઞ્ચ સોતુજનાનુગ્ગહમેવ પધાનં કત્વા આચરિયેહિ ગન્થારમ્ભે થુતિપ્પણામપરિદીપકાનં ગાથાવાક્યાનં નિક્ખેપો વિધીયતિ. ઇતરથા વિનાપિ તન્નિક્ખેપં કાયમનોપણામેનાપિ યથાધિપ્પેતપ્પયોજનસિદ્ધિતો કિમેતેન ગન્થગારવકરેનાતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પન પણામપ્પયોજનં સારત્થદીપનિયાદીસુ (સારત્થ. ટી. ૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; વિ. વિ. ટી. ૨.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના) દસ્સિતનયેનેવ ઞાતબ્બં.

અભિધાનકથનં પન વોહારસુખત્થં. અભિધેય્યસ્સ સમુદિતેન પકરણેન પટિપાદેતબ્બસ્સ કથનં પકરણસ્સ આરભિતબ્બસભાવદસ્સનત્થં. વિદિતાનિન્દિતસાત્થકસુકરાનુટ્ઠાનાભિ ધેય્યમેવ હિ પકરણં પરિક્ખકજના આરભિતબ્બં મઞ્ઞન્તીતિ. કરણપ્પકારસન્દસ્સનં સોતુજનસમુસ્સાહનત્થં. અનાકુલમસંકિણ્ણતાદિપ્પકારેન હિ વિરચિતં પકરણં સોતારો સોતુમુસ્સહન્તીતિ. પયોજનકથનં પન પકરણજ્ઝાયને સોતુજનસમુત્તેજનત્થં. અસતિ હિ પયોજનકથને અવિઞ્ઞાતપ્પયોજના અજ્ઝાયને બ્યાવટા ન હોન્તીતિ. નિમિત્તકથનં સરિક્ખકજનાનં પકરણે ગારવુપ્પાદનત્થં. પસત્થકારણુપ્પન્નેયેવ હિ પકરણે સરિક્ખકા ગારવં જનેન્તીતિ.

કત્તુકથનં પુગ્ગલગરુકસ્સ પકરણે ગારવો પુગ્ગલગારવેનપિ હોતૂતિ. પરિમાણકથનં અસજ્ઝાયનાદિપસુતાનં સમ્પહંસનત્થં. પકરણપરિમાણસ્સવનેન હિ તે સમ્પહટ્ઠા ‘‘કિત્તકમિદમપ્પકં ન ચિરેનેવ પરિસમાપેસ્સામા’’તિ સજ્ઝાયનાદીસુ વત્તન્તીતિ. આદિ-સદ્દેન સક્કચ્ચસવનનિયોજનં સઙ્ગહિતં, તં સબ્બસમ્પત્તિનિદાનસુતમયઞાણનિપ્ફાદનત્થં. અસક્કચ્ચં સુણમાનસ્સ ચ સવનાભાવતો તંહેતુકસ્સ સુતમયઞાણસ્સાપિ અભાવોતિ. તથા હિ વિક્ખિત્તચિત્તો પુગ્ગલો સબ્બસમ્પત્તિયા વુચ્ચમાનોપિ ‘‘ન મયા સુતં, પુન ભણિતબ્બ’’ન્તિ ભણતિ.

તત્થ પઠમગાથાયં તાવ ‘‘વન્દિત્વા’’તિ ઇમિના તિવિધોપિ પણામો અવિસેસતો દસ્સિતો. વિસેસતો પન ‘‘સેટ્ઠં, અપ્પટિપુગ્ગલં, ભવાભાવકરં, નિરઙ્ગણ’’ન્તિ ઇમેહિ ચતૂહિ પદેહિ વચીપણામો, ‘‘સિરસા’’તિ ઇમિના કાયપ્પણામો, ‘‘બુદ્ધં, ધમ્મં, ગણઞ્ચા’’તિ ઇમેહિ પન તીહિ પદેહિ પણામકિરિયાય કમ્મભૂતં રતનત્તયં દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ ઇમિના અભિધાનં દસ્સિતં અલુત્તસમાસેન વિનયવિનિચ્છયનામસ્સ દસ્સનતો. તસ્સ અન્વત્થભાવેન સદ્દપ્પવત્તિનિમિત્તભૂતં સકલેનાનેન પકરણેન પટિપાદેતબ્બમભિધેય્યમ્પિ તેનેવ દસ્સિતં. ‘‘સમાસેના’’તિ ચ ‘‘અનાકુલમસંકિણ્ણં, મધુરત્થપદક્કમ’’ન્તિ ચ એતેહિ કરણપ્પકારો દસ્સિતો. ‘‘હિતત્થાયા’’તિ ચ ‘‘પટુભાવકરં વિનયક્કમે’’તિ ચ ‘‘અપારં ઓતરન્તાન’’ન્તિઆદિના ચ પયોજનં. ‘‘ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીન’’ન્તિ ઇમિના બાહિરનિમિત્તં દસ્સિતં. અબ્ભન્તરનિમિત્તં પન બાહિરનિમિત્તભૂતભિક્ખુભિક્ખુનિવિસયા કરુણા, સા આચરિયસ્સ પકરણારમ્ભેનેવ વિઞ્ઞાયતીતિ વિસું ન વુત્તા. ‘‘પવક્ખામી’’તિ ઇમિના સમાનાધિકરણભાવેન લબ્ભમાનો ‘‘અહ’’ન્તિ સુદ્ધકત્તા સામઞ્ઞેન દસ્સિતો. વિસેસતો પન પકરણાવસાને –

‘‘રચિતો બુદ્ધદત્તેન, સુદ્ધચિત્તેન ધીમતા;

સુચિરટ્ઠિતિકામેન, સાસનસ્સ મહેસિનો’’તિ. (ઉ. વિ. ૯૬૧) –

ઇમાય ગાથાય ચેવ ‘‘ઇતિ તમ્બપણ્ણિયેન પરમવેય્યાકરણેન તિપિટકનયવિધિકુસલેન પરમકવિવરજન હદયપદુમવનવિકસનકરેન કવિવરાસભેન પરમરતિકરવરમધુરવચનુગ્ગારેન ઉરગપુરેન બુદ્ધદત્તેન રચિતોયં વિનયવિનિચ્છયો’’તિ (વિ. વિ. ૩૧૮૩) ઇમિના વાક્યેન ચ દસ્સિતો – ‘‘માદિસાપિ કવી હોન્તિ, બુદ્ધદત્તે દિવઙ્ગતે’’તિઆદિના પચ્છિમકેહિ ચ પસત્થતરેહિ કવિવરેહિ અભિત્થુતગુણો ભદન્તબુદ્ધદત્તાચરિયો વેદિતબ્બો. હેતુકત્તા ચ તત્થેવ વક્ખમાનો પકરણજ્ઝેસને કતાધીનો બુદ્ધસીહમહાથેરો, સો –

‘‘વુત્તસ્સ બુદ્ધસીહેન;

વિનયસ્સ વિનિચ્છયો;

બુદ્ધસીહં સમુદ્દિસ્સ;

મમ સદ્ધિવિહારિકં;

કતોયં પન ભિક્ખૂનં;

હિતત્થાય સમાસતો’’તિ. (વિ. વિ. ૩૧૭૭-૩૧૭૮) –

એવં દસ્સિતો.

ઉત્તરપ્પકરણસ્સ હેતુકત્તા પન સઙ્ઘપાલમહાથેરો, સોપિ –

‘‘ખન્તિસોરચ્ચસોસિલ્ય-બુદ્ધિસદ્ધાદયાદયો;

પતિટ્ઠિતા ગુણા યસ્મિં, રતનાનીવ સાગરે.

‘‘વિનયાચારયુત્તેન, તેન સક્કચ્ચ સાદરં;

યાચિતો સઙ્ઘપાલેન, થેરેન થિરચેતસા.

‘‘સુચિરટ્ઠિતિકામેન, વિનયસ્સ મહેસિનો;

ભિક્ખૂનં પાટવત્થાય, વિનયસ્સવિનિચ્છયે;

અકાસિં પરમં એતં, ઉત્તરં નામ નામતો’’તિ. (ઉ. વિ. ૯૬૫-૯૬૮) –

એવં દસ્સિતો. ન કેવલમેતે દ્વેયેવ મહાથેરા હેતુકત્તારો, અથ ખો મહાવંસાદીસુ –

‘‘બુદ્ધસ્સ વિય ગમ્ભીર-

ઘોસત્તા તં વિયાકરું;

‘બુદ્ધઘોસો’તિ યો સો હિ;

બુદ્ધો વિય મહીતલે’’તિ. –

આદિના નયેન અભિત્થુતગુણો તિપિટકપરિયત્તિયા અટ્ઠકથાકારો ભદન્તબુદ્ધઘોસાચરિયો ચ અનુસ્સુતિવસેન ‘‘હેતુકત્તા’’તિ વેદિતબ્બો.

કથં? અયં કિર ભદન્તબુદ્ધદત્તાચરિયો લઙ્કાદીપતો સજાતિભૂમિં જમ્બુદીપમાગચ્છન્તો ભદન્તબુદ્ધઘોસાચરિયં જમ્બુદીપવાસિકેહિ પટિપત્તિપરાયનેહિ યુત્તબ્યત્તગુણોપેતેહિ મહાથેરવરેહિ કતારાધનં સીહળટ્ઠકથં પરિવત્તેત્વા સકલજનસાધારણાય મૂલભાસાય તિપિટકપરિયત્તિયા અટ્ઠકથં લિખિતું લઙ્કાદીપં ગચ્છન્તં અન્તરામગ્ગે દિસ્વા સાકચ્છાય સમુપપરિક્ખિત્વા સબ્બલોકાતીતેન અસદિસેન પણ્ડિચ્ચગુણેન રતનનિધિદસ્સને પરમદલિદ્દો વિય બલવપરિતોસં પત્વા અટ્ઠકથમસ્સ કાતુકામતં ઞત્વા ‘‘તુમ્હે યથાધિપ્પેતપરિયન્તલિખિતમટ્ઠકથં અમ્હાકં પેસેથ, મયમસ્સા પકરણં લિખામા’’તિ તસ્સ સમ્મુખા પટિજાનિત્વા તેન ચ ‘‘સાધુ તથા કાતબ્બ’’ન્તિ અજ્ઝેસિતો અભિધમ્મટ્ઠકથાય અભિધમ્માવતારં, વિનયટ્ઠકથાય સઉત્તરં વિનયવિનિચ્છયપકરણઞ્ચ અકાસીતિ અનુસ્સુય્યતેતિ.

‘‘સમાસેના’’તિ ઇમિના ચ પરિમાણમ્પિ સામઞ્ઞેન દસ્સિતં વિત્થારપરિમાણે તસ્સ પરિમાણસામઞ્ઞસ્સ વિઞ્ઞાયમાનત્તા. વિસેસતો પન પરિચ્છેદપરિમાણં ગન્થપરિમાણન્તિ દુવિધં. તત્થ પરિચ્છેદપરિમાણં ઇમસ્મિં પકરણે કથાવોહારેન વુચ્ચતિ.

સેય્યથિદં? – પારાજિકકથા સઙ્ઘાદિસેસકથા અનિયતકથા નિસ્સગ્ગિયકથા પાચિત્તિયકથા પાટિદેસનીયકથા સેખિયકથાતિ ભિક્ખુવિભઙ્ગકથા સત્તવિધા, તતો અનિયતકથં વજ્જેત્વા તથેવ ભિક્ખુનિવિભઙ્ગકથા છબ્બિધા, મહાખન્ધકકથાદિકા ભિક્ખુનિક્ખન્ધકકથાવસાના વીસતિવિધા ખન્ધકકથા, કમ્મકથા, કમ્મવિપત્તિકથા, પકિણ્ણકવિનિચ્છયો, કમ્મટ્ઠાનભાવનાવિધાનન્તિ વિનયવિનિચ્છયે કથાપરિચ્છેદો સત્તતિંસ.

ઉત્તરપ્પકરણે ચ વુત્તનયેન ભિક્ખુવિભઙ્ગે સત્તવિધા કથા, ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે છબ્બિધા, તદનન્તરા વિપત્તિકથા, અધિકરણપચ્ચયકથા, ખન્ધકપઞ્હાકથા, સમુટ્ઠાનસીસકથા, આપત્તિસમુટ્ઠાનકથા, એકુત્તરનયકથા, સેદમોચનકથા, વિભઙ્ગદ્વયનિદાનાદિકથા, સબ્બઙ્ગલક્ખણકથા, પરિવારસઙ્કલનકથાતિ છત્તિંસ કથાપરિચ્છેદા.

નિસ્સન્દેહે પન ‘‘અટ્ઠતિંસ કથાપરિચ્છેદા’’તિ વુત્તં, તં એકુત્તરનયે અદસ્સિતેહિપિ દ્વાદસકપન્નરસકનયેહિ સહ સોળસપરિચ્છેદે ગહેત્વા અપ્પકં ઊનમધિકં ગણનૂપગં ન હોતીતિ કત્વા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઉભયત્થ કથાપરિચ્છેદપરિમાણં તેસત્તતિવિધં હોતિ. નિસ્સન્દેહે ‘‘પઞ્ચસત્તતિવિધા’’તિ વચને પરિહારો વુત્તનયોવ. ગન્થપરિમાણં પન વિનયવિનિચ્છયે અસીતિગન્થાધિકાનિ ચત્તારિ ગન્થસહસ્સાનિ, ઉત્તરે પઞ્ઞાસગન્થાધિકાનિ નવ ગન્થસતાનિ હોન્તિ. તેન વુત્તં ઉત્તરાવસાને –

‘‘ગાથા ચતુસહસ્સાનિ, સતઞ્ચ ઊનવીસતિ;

પરિમાણતોતિ વિઞ્ઞેય્યો, વિનયસ્સવિનિચ્છયો.

પઞ્ઞાસાધિકસઙ્ખાનિ, નવ ગાથાસતાનિ હિ;

ગણના ઉત્તરસ્સાયં, છન્દસાનુટ્ઠુભેન તૂ’’તિ. (ઉ. વિ. ૯૬૯-૯૭૦);

ઇચ્ચેવં વિનયવિનિચ્છયો ઉત્તરો ચાતિ દ્વે પકરણાનિ તિંસાધિકાનિ પઞ્ચગાથાસહસ્સાનિ. એત્થ ચ વિનયવિનિચ્છયો નામ ઉભતોવિભઙ્ગખન્ધકાગતવિનિચ્છયસઙ્ગાહકપકરણં. તતો પરં પરિવારત્થસઙ્ગાહકપકરણં ઉત્તરો નામ. તેનેવ વક્ખતિ –

‘‘યો મયા રચિતો સારો, વિનયસ્સવિનિચ્છયો;

તસ્સ દાનિ કરિસ્સામિ, સબ્બાનુત્તરમુત્તર’’ન્તિ. (ઉ. વિ. ૨)

તં કસ્મા ઉત્તરનામેન વોહરિયતીતિ? પઞ્હુત્તરવસેન ઠિતે પરિવારે તથેવ સઙ્ગહેતબ્બેપિ તેન પકારેન પારાજિકકથામત્તં દસ્સેત્વા –

‘‘ઇતો પટ્ઠાય મુઞ્ચિત્વા, પઞ્હાપુચ્છનમત્તકં;

વિસ્સજ્જનવસેનેવ, હોતિ અત્થવિનિચ્છયો’’તિ. (ઉ. વિ. ૧૪) –

વત્વા પઞ્હં પહાય તતો પટ્ઠાય ઉત્તરમત્તસ્સેવ દસ્સિતત્તા તથા વોહરીયન્તિ.

‘‘તસ્મા વિનયનૂપાય’’ન્તિઆદિના પન સોતુજનં સક્કચ્ચસવને નિયોજેતિ. સક્કચ્ચસવનપટિબદ્ધા હિ સબ્બાપિ લોકિયલોકુત્તરસમ્પત્તીતિ અયમેત્થ સમુદાયત્થો. અયં પન અવયવત્થો – સો યસ્મા અત્થયોજનક્કમેન પદયોજનં કત્વા વણ્ણિતે સુવિઞ્ઞેય્યો હોતિ, તસ્મા તથા પદયોજનં કત્વા અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામ –

સેટ્ઠં અપ્પટિપુગ્ગલં બુદ્ધઞ્ચેવ ભવાભાવકરં ધમ્મઞ્ચેવ નિરઙ્ગણં ગણઞ્ચેવ સિરસા વન્દિત્વા ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનઞ્ચ હિતત્થાય સમાસેન સમાહિતો વિનયસ્સવિનિચ્છયં વક્ખામીતિ યોજના.

તત્થ સેટ્ઠન્તિ સબ્બે ઇમે પસત્થા અયમેતેસં અતિસયેન પસત્થોતિ સેટ્ઠો. તથા હિ સો ભગવા ‘‘અહઞ્હિ બ્રાહ્મણ જેટ્ઠો સેટ્ઠો લોકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૧) વેરઞ્જબ્રાહ્મણસ્સ અત્તનો જેટ્ઠસેટ્ઠભાવસ્સ પરિજાનનવિનિચ્છયહેતુભૂતાહિ ઝાનાદીહિ નિરતિસયગુણસમ્પત્તીહિ સમન્નાગતત્તા –

‘‘ત્વમેવ અસિ સમ્બુદ્ધો, તુવં સત્થા અનુત્તરો;

સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ તે પટિપુગ્ગલો. (દી. નિ. ૨.૩૭૦);

તુવં બુદ્ધો તુવં સત્થા, તુવં મારાભિભૂ મુનિ;

તુવં અનુસયે છેત્વા, તિણ્ણો તારેસિમં પજં.

ઉપધી તે સમતિક્કન્તા, આસવા તે પદાલિતા;

સીહોસિ અનુપાદાનો, પહીનભયભેરવો. (મ. નિ. ૨.૪૦૦; સુ. નિ. ૫૫૦-૫૫૧; થેરગા. ૮૩૯-૯૪૦);

મહાવીર મહાપઞ્ઞ, ઇદ્ધિયા યસસા જલ;

સબ્બવેરભયાતીત, પાદે વન્દામિ ચક્ખુમા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૯; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૫૬); –

આદીહી નાનાનયેહિ સદેવકેન લોકેન અભિત્થવિયતાય પસત્થતમો, તમેવ સેટ્ઠં પસત્થતમન્તિ અત્થો.

અપ્પટિપુગ્ગલન્તિ નત્થિ એતસ્સ પટિપુગ્ગલો અધિકો, સદિસો વાતિ અપ્પટિપુગ્ગલો. તથા હિ ગુણવસેન અનન્તાપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અત્તના અધિકસ્સ, સદિસસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ અભાવતો –

‘‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ;

સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’’તિ. (મહાવ. ૧૧) –

અત્તનાવ અત્તનો અવિપરીતો અપ્પટિપુગ્ગલભાવો પટિઞ્ઞાતો, તસ્મા તં અપ્પટિપુગ્ગલં સબ્બલોકુત્તમન્તિ અત્થો.

બુદ્ધન્તિ અનન્તમપરિમેય્યં ઞેય્યમણ્ડલમનવસેસં બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો, એતેન અનેકકપ્પકોટિસતસહસ્સં સમ્ભતપુઞ્ઞઞાણસમ્ભારાનુભાવસિદ્ધિધમ્મરૂપકાયસિરિવિલાસપટિમણ્ડિતો સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તી સમ્માસમ્બુદ્ધો દસ્સિતો. અથ વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ સયં વિચિતોપચિતપારમિતાપરિપાચિતેન સવાસનાનવસેસકિલેસપ્પહાયકેન સયમ્ભુઞાણેન બુજ્ઝીતિ બુદ્ધો. યથાહ –

‘‘અભિઞ્ઞેય્યં અભિઞ્ઞાતં, ભાવેતબ્બઞ્ચ ભાવિતં;

પહાતબ્બં પહીનં મે, તસ્મા બુદ્ધોસ્મિ બ્રાહ્મણા’’તિ. (મ. નિ. ૨.૩૯૨, ૩૯૯; સુ. નિ. ૫૬૩; થેરગા. ૮૨૮);

વિત્થારો પનસ્સ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૯૭; પટિ. મ. ૧.૧૬૨) નિદ્દેસાદીસુ વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. સદ્દસિદ્ધિ સાસનિકાનં અવગમનત્થે વત્તમાના બુધ-ધાતુતો ‘‘ભાવકમ્મેસુ ત’’ ઇતિ ઇતો તાતિવત્તમાને ‘‘બુધગમાદિત્થે કત્તરી’’તિ ઇમિના કચ્ચાયનસુત્તેન કત્તરિ તપ્પચ્ચયવિધાનતો વેદિતબ્બા. લોકિયાનં પન બોધનત્થધાતૂનમ્પિ ગમનત્થતાય વુત્તત્તા ગત્યત્થાકમ્મકાદિ સુત્તતો કત્તરિ ત-પ્પચ્ચયકરણેન વેદિતબ્બા.

અથ વા ધાતૂનં અનેકત્થતાય બુધ-ઇચ્ચયં ધાતુ જાગરણવિકસનત્થેસુ વત્તમાનો અકમ્મકોતિ ‘‘પબુદ્ધો પુરિસો, પબુદ્ધં પદુમ’’ન્તિઆદીસુ વિય બુદ્ધવા અઞ્ઞાણનિદ્દાવિગમેન ઞાણચક્ખૂનિ ઉમ્મીલન્તો પબુદ્ધો, ગુણેહિ વા વિકસિતોતિ કત્તરિ સિદ્ધેન બુદ્ધ-સદ્દેન ‘‘બુદ્ધો’’તિ તિભવનેકચૂળામણિપાદપઙ્કજરાગરતનો ભગવા લોકનાથો વુચ્ચતિ, ઇમસ્મિં પક્ખેપિ ગત્યત્થાદિસુત્તે અકમ્મકગ્ગહણેન પચ્ચયવિધાનં દટ્ઠબ્બં.

અથ વા સકમ્મકાનં ધાતૂનં કમ્મવચનિચ્છાય અભાવે અકમ્મકભાવતો ‘‘ફલં સયમેવ પક્ક’’ન્તિઆદીસુ વિય બોધનત્થેયેવ બુધ-ધાતુતો કત્તરિ વિધાનં સિજ્ઝતિ. અથ વા નીલગુણયોગેન પટાદીસુ નીલવોહારો વિય ભાવસાધનં બુદ્ધ-સદ્દં ગહેત્વા બુદ્ધગુણયોગતો ‘‘બુદ્ધો’’તિ વોહરીયતિ. એવમનેકધા સિદ્ધેન બુદ્ધ-સદ્દેન વુચ્ચમાનં તં ભગવન્તં તં ધમ્મરાજન્તિ અત્થો.

‘‘સેટ્ઠં અપ્પટિપુગ્ગલ’’ન્તિ પદદ્વયં ‘‘બુદ્ધ’’ન્તિ એતસ્સ વિસેસનં. એત્થ ચ ‘‘બુદ્ધં, સેટ્ઠં, અપ્પટિપુગ્ગલ’’ન્તિ ઇમેહિ તીહિ પદેહિ નયતો ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧૫૭; ૩.૬; મ. નિ. ૧.૧૪૭, ૧૪૪; ૩.૪૩૪; સં. નિ. ૧.૨૪૯; ૫.૪૭૯; અ. નિ. ૫.૧૪, ૩૦; ૬.૨૫, ૨૬; નેત્તિ. ૯૩), ‘‘યો વદતં પવરો મનુજેસુ, સક્યમુની ભગવા કતકિચ્ચો’’તિઆદીહિ (વિ. વ. ૮૮૬) ચ અનેકેહિ સુત્તપદેહિ દસ્સિતદૂરાવિદૂરસન્તિકનિદાનહેતુફલસત્તોપકારાવત્થાધમ્મત્થ- લોકુદ્ધારત્તિકત્તયસઙ્ગહિતં સુપરિસુદ્ધં બુદ્ધગુણસમુદયં નિરવસેસં દસ્સેતિ. અયમેવ હિ બુદ્ધગુણાનં નિરવસેસતો દસ્સનૂપાયો, યદિદં નયદસ્સનં. ઇતરથા પટિપદવણ્ણનાય અપરિમિતાનં બુદ્ધગુણાનં કો હિ નામ સમત્થો પરિયન્તં ગન્તું. યથાહ –

‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં;

કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;

ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે;

વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૪૧; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૨૫; ઉદા. અટ્ઠ. ૫૩; અપ. અટ્ઠ. ૨.૭.૨૦; બુ. વં. અટ્ઠ. ૪.૪; ચરિયા. અટ્ઠ. નિદાનકથા, પકિણ્ણકકથા; દી. નિ. ટી. ૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; મ. નિ. ટી. ૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; સં. નિ. ટી. ૧.૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; અ. નિ. ટી. ૧.૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; વજિર. ટી. ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; સારત્થ. ટી. ૧.ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના; નેત્તિ. ટી. ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના);

એવમેતેહિ તીહિ પદેહિ નિરવસેસગુણસંકિત્તનથુતિયા વસેન ‘‘વન્દિત્વા’’તિ ઇમિના પણામસ્સ ચ વુત્તત્તા ઇમાય અડ્ઢગાથાય બુદ્ધરતનસઙ્ખાતપઠમવન્દનીયવત્થુવિસયા થુતિપણામસભાવા વન્દના દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

તદનન્તરં ધમ્મરતનસ્સ પણામં દસ્સેતુમાહ ‘‘ભવાભાવકરં ધમ્મ’’ન્તિ. એત્થ ભવ-સદ્દેન દ્વે ભવા વુત્તા કમ્મભવો, ઉપપત્તિભવોતિ. તત્થ કમ્મભવો ભવતિ એતસ્મા ફલન્તિ ‘‘ભવો’’તિ વુચ્ચતિ. વિપાકક્ખન્ધકટત્તારૂપસઙ્ખાતો પન ઉપપત્તિભવો અવિજ્જાતણ્હુપાદાનસઙ્ખારાદિસહકારિકારણયુત્તેન કુસલાકુસલચેતનાસઙ્ખાતકમ્મભવપચ્ચયેન યથારહં ભવતીતિ ‘‘ભવો’’તિ વુચ્ચતિ. સો પન કામભવરૂપભવઅરૂપભવસઞ્ઞીભવઅસઞ્ઞીભવનેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીભવ- એકવોકારભવચતુવોકારભવપઞ્ચવોકારભવવસેન નવવિધો. એવમેતેસુ નવસુ ભવેસુ દસવિધોપિ ધમ્મો અત્તાનં ધારેન્તસ્સ પુગ્ગલસન્તાનસ્સ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુયા પરં અપ્પટિસન્ધિકતાસાધનેન ભવેસુ, ભવસ્સ વા અભાવં કરોતીતિ ભવાભાવકરો, તં, અપરાપરજાતિપ્પબન્ધસ્સ હેતુસમુગ્ઘાતેન અપ્પવત્તિધમ્મતાપાદકન્તિ અત્થો.

ધમ્મન્તિ અત્તાનં ધારેન્તે ચતૂસુ અપાયેસુ, સંસારે ચ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો, સો ચતુમગ્ગફલનિબ્બાનસઙ્ખાતનવલોકુત્તરધમ્મો ચ તપ્પટિપાદકો નવઙ્ગસાસનાપરનામધેય્યચતુરાસીતિસહસ્સધમ્મક્ખન્ધપ્પભેદભિન્નો પરિયત્તિધમ્મો ચાતિ દસવિધો. સોપિ નિપ્પરિયાયધમ્મો, પરિયાયધમ્મો ચાતિ દુવિધો. તત્થ નિપ્પરિયાયધમ્મો નામ અપાયે, સંસારે વા પધાનહેતુભૂતાનં ઉદ્ધમ્ભાગિયાનં, ઓરમ્ભાગિયાનઞ્ચ દસન્નં સંયોજનાનં સમુચ્છિન્દનેન મગ્ગધમ્મો, તસ્સ તંકિચ્ચનિપ્ફત્તિનિમિત્તભાવેન નિબ્બાનધમ્મો ચાતિ પઞ્ચવિધોપિ નિપ્પરિયાયેન પુગ્ગલસન્તાનં ધારેતીતિ કત્વા ‘‘નિપ્પરિયાયધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. ચત્તારિ પન સામઞ્ઞફલાનિ પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનેન મગ્ગાનુગુણપ્પવત્તિયા, પરિયત્તિ ચ મગ્ગનિબ્બાનાધિગમસ્સ મૂલકારણભાવતોતિ પઞ્ચવિધોપિ પરિયાયધમ્મો નામ.

એત્તાવતા ‘‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિઆદિના (સં. નિ. ૧.૨૪૯; અ. નિ. ૩.૭૬; દી. નિ. ૩.૬; અ. નિ. ૬.૧૦, ૨૫, ૨૬), ‘‘રાગવિરાગમનેજમસોક’’ન્તિઆદીહિ (વિ. વ. ૮૮૭) ચ સુત્તન્તેહિ વુત્તસ્સ, તદટ્ઠકથાદીસુ ચ વણ્ણિતસ્સ સરણાનુસ્સરણવસેનાપિ સગ્ગમોક્ખસમ્પત્તિપટિલાભકારણસ્સ અનવસેસસ્સ ધમ્મરતનગુણસ્સ નયતો ઉદ્દિટ્ઠત્તા ચ ‘‘વન્દિત્વા’’તિ ઇમિના પણામસ્સ દસ્સિતત્તા ચ ધમ્મરતનસઙ્ખાતસ્સ દુતિયસ્સ વન્દનીયસ્સ થુતિપણામસભાવા વન્દના દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

તદનન્તરં સઙ્ઘરતનસ્સ વન્દનાસન્દસ્સનત્થં વુત્તં ‘‘ગણઞ્ચેવ નિરઙ્ગણ’’ન્તિ. એત્થ ‘‘રાગો અઙ્ગણં દોસો અઙ્ગણં મોહો અઙ્ગણ’’ન્તિ (વિભ. ૯૨૪) વુત્તેહિ રાગાદિઅઙ્ગણેહિ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તિવસેન નિગ્ગતો વિમુત્તોતિ નિરઙ્ગણો, તં નિરઙ્ગણં. અરિયવંસે સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનસઙ્ખાતેહિ ગુણગણેહિ ગણીયતીતિ ગણો, તં.

એત્તાવતા ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિઆદિના (સં. નિ. ૧.૨૪૯; અ. નિ. ૩.૭૬; દી. નિ. ૩.૬; અ. નિ. ૬.૧૦, ૨૫, ૨૬;), ‘‘યત્થ ચ દિન્નં મહપ્ફલમાહુ, ચતૂસુ સુચીસુ પુરિસયુગેસૂ’’તિઆદીહિ (વિ. વ. ૮૮૮) ચ તેહિ તેહિ સુત્તપદેહિ વુત્તાનં, તદટ્ઠકથાદીસુ ચ વણ્ણિતાનં વિમલાતુલનિખિલવિસાલપેસલસીલાદિનાનપ્પકારાનગ્ઘસઙ્ઘરતનગુણાનં સંકિત્તનસભાવાય થુતિયા ચ ‘‘વન્દિત્વા’’તિ એતેન યથાવુત્તસરૂપપભેદપણામસ્સ વુત્તત્તા ચ સઙ્ઘરતનસઙ્ખાતતતિયવન્દનીયવત્થુવિસયા થુતિપ્પણામસઙ્ખાતા વન્દના દસ્સિતાતિ વેદિતબ્બા. સિરસાતિ અત્તપ્પસાદગારવાવહન્તેન મુદ્ધના. વન્દિત્વાતિ પણમિત્વા થોમિત્વા વા.

એવં પઠમગાથાય વન્દનીયસ્સ રતનત્તયસ્સ થુતિપ્પણામસઙ્ખાતં વન્દનં દસ્સેત્વા તદનન્તરાય સન્દસ્સેતબ્બપયોજનાદિપટિપાદિકાય ગાથાય ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ ઇમિના કિઞ્ચાપિ સંસારે ભયં ઇક્ખતીતિ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ કલ્યાણપુથુજ્જનેન સદ્ધિં અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલા વુચ્ચન્તિ, પાળિયં (પારા. ૪૪-૪૫; વિભ. ૫૧૦) પન ‘‘ભિન્નપટં ધારેતીતિ ભિક્ખુ, ભિક્ખનસીલોતિ ભિક્ખૂ’’તિઆદિના ભિક્ખુસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારવસેન નિબ્બચનન્તરાનિ દસ્સેત્વા પાતિમોક્ખસંવરસંવરણારહસ્સેવ અધિપ્પેતભાવં દસ્સેતું ‘‘સમગ્ગેન સઙ્ઘેન ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન અકુપ્પેન ઠાનારહેન ઉપસમ્પન્નો, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતો ભિક્ખૂ’’તિ દસ્સિતા સિક્ખાકામા સાસનાવચારા કુલપુત્તા ઇધાધિપ્પેતા, તેસં ભિક્ખૂનઞ્ચ. ભિક્ખુનીનઞ્ચાતિ અટ્ઠવાચિકઉપસમ્પદાકમ્મેન ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પન્નાતાદિસાયેવ કુલધીતરો દસ્સિતા. એકતોપસમ્પન્નાપિ સામઞ્ઞેન ગય્હન્તિ. એકતોપસમ્પન્નાતિ ચ ભિક્ખુનિસઙ્ઘે ઉપસમ્પજ્જિત્વા યાવ ભિક્ખુસઙ્ઘે ન ઉપસમ્પજ્જન્તિ, તાવ, ભિક્ખુની ચ લિઙ્ગપરિવત્તનેન ભિક્ખુનિભાવપ્પત્તા અધિપ્પેતા, તાસં ભિક્ખુનીનઞ્ચ.

હિતત્થાયાતિ સબ્બસમ્પત્તિનિપ્ફાદકરણત્થાય હિનોતિ ગચ્છતિ યથાધિપ્પેતફલસાધને પવત્તતીતિ હિતન્તિ અરોગતાદિકારણં અમતોસધાદિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન સગ્ગમોક્ખસમ્પત્તિસિદ્ધિકારણં પાતિમોક્ખસંવરસીલરક્ખનં વુચ્ચતિ, તદત્થાય.

સમાહિતો સમ્મા આહિતો પવત્તિતો વિનિચ્છયમગ્ગો એતેનાતિ ‘‘સમાહિતો’’તિ પકરણકારકો દસ્સિતો. અથ વા સમ્મા આહિતં વિનયવિનિચ્છયે ઠપિતં પવત્તિતં ચિત્તમેતસ્સાતિ ‘‘સમાહિતચિત્તો’’તિ વત્તબ્બે ઉત્તરપદલોપેન ‘‘સમાહિતો’’તિ વુત્તો. પરમગમ્ભીરસુદુત્તરવિનયપિટકત્થવિનિચ્છયે પવત્તનારહસ્સ ઇમિના વિસેસનેન અત્તનિ સમાહિતચિત્તપ્પવત્તિનિમિત્તભૂતો અત્તનો ઞાણસ્સ પદટ્ઠાનભૂતો સમાધિ દસ્સિતો તેન સમાધિના સમાહિતો હુત્વાતિ અત્થો.

પવક્ખામીતિ પકારેન વક્ખામિ, યેન પકારેન વિનયવિનિચ્છયે વુત્તે અજ્જતના મન્દસતિમતિવીરિયા પટિપજ્જનકા ગમ્ભીરતરં વિનયપિટકત્થવિનિચ્છયં સુખેન ઉગ્ગણ્હિતું, ધારેતુઞ્ચ સક્કોન્તિ, તાદિસેન પકારવિસેસેન વક્ખામીતિ અત્થો. સમાસેનાતિ સમસનં સંખિપનં સમાસો, તેન, સંખિત્તરુચિકાનમુગ્ઘાટિતઞ્ઞૂનં કતાધિકારાનં ઞાણુત્તરાનં પુગ્ગલાનઞ્ચ પપઞ્ચભીરુકાનં ગહણધારણે મન્દયન્તાનં મન્દબુદ્ધીનઞ્ચ ઉપકારકેન નાતિવિત્થારક્કમેનાતિ અત્થો. વિનયસ્સાતિ વિનયપિટકસ્સ. તઞ્હિ –

‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા;

વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;

વિનયત્થવિદૂહિ અયં;

વિનયો ‘વિનયો’તિ અક્ખાતો’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા) –

વુત્તેહિ અત્થવિસેસેહિ ‘‘વિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ એવં સન્દસ્સિતસભાવસ્સ ‘‘વિનયો નામ સાસનસ્સ આયૂ’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; ખુ. પા. અટ્ઠ. ૫.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) સઙ્ગીતિકારકેહિ મહાકસ્સપાદીહિ અભિત્થુતગુણસ્સ વિનયપિટકુત્તમસ્સ. વિનિચ્છયન્તિ વિસેસેન, વિવિધેન વા આકારેન વિપ્પટિપત્તિનીહરણવસેન ચીયતિ વિભજીયતીતિ ‘‘વિનિચ્છયો’’તિ લદ્ધનામં વિભજનં, વિનયવિનિચ્છયં નામ પકરણન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ ચ અલુત્તસમાસોયં ‘‘દેવાનંપિયતિસ્સો, કણ્ઠેકાળો’’તિઆદીસુ વિય.

એવં દુતિયગાથાય કત્તુનિમિત્તપયોજનાભિધાનાભિધેય્યપકરણપ્પકારેકદેસં દસ્સેત્વા સક્કચ્ચસવનકારણનિદસ્સનમુખેનાપિ પકરણપ્પકારાદિં દસ્સેતુમાહ ‘‘અનાકુલ’’મિચ્ચાદિ. તત્થ અનાકુલન્તિ નત્થિ એત્થ સદ્દતો, અત્થતો, વિનિચ્છયતો વા આકુલં પુબ્બાપરવિરોધો, મિસ્સતા વાતિ અનાકુલો, વિનયવિનિચ્છયો, તં વદતો મે નિબોધથાતિ સમ્બન્ધો. અસંકિણ્ણન્તિ નિકાયન્તરલદ્ધીહિ અસમ્મિસ્સં.

મધુરત્થપદક્કમન્તિ પદાનં કમો પદક્કમો, પદગતિ, સદ્દાનમુચ્ચારણન્તિ અત્થો. મધુરો અત્થો ચ પદક્કમો ચ યસ્સ સો મધુરત્થપદક્કમો, તં –

‘‘પદાસત્તં પદત્થાનં, મધુરત્થમુદીરિતં;

યેન મજ્જન્તિ ધીમન્તો, મધુનેવ મધુબ્બતા’’તિ. –

ઇમિના લક્ખણેન સદ્દાનમત્થાનઞ્ચ વસેન પદાસત્તાપરનામધેય્યમાધુરિયાલઙ્કારેન સમલઙ્કતત્તા મધુરત્થપદક્કમં.

પટુભાવકરન્તિ પટતિ ગચ્છતિ પજાનાતીતિ પટુ, પઞ્ઞવા, પટુનો ભાવો, સદ્દપ્પવત્તિનિમિત્તભૂતા પઞ્ઞા, તં પટુભાવં પઞ્ઞાવિસેસં કરોતિ જનેતીતિ પટુભાવકરો, તં, પઞ્ઞાવિસેસજનકન્તિ અત્થો. એતં વિનયસ્સ વિનિચ્છયન્તિ યોજના. પરમન્તિ ઉત્તમં. વિનયક્કમેતિ વિનયપિટકે, તદત્થે ચ, પવત્તિક્કમે પટુભાવકરન્તિ અત્થો.

એવં તતિયગાથાય પકરણગુણાપદેસેન સોતુજનં સમુસ્સાહેત્વા ઇદાનિ ‘‘અપાર’’ન્તિઆદિચતુત્થગાથાય પકરણઞ્ચ તન્નિસ્સયં વિનયપિટકઞ્ચ નાવાસાગરભાવેન દસ્સેત્વા તિરોભૂતોપમેય્યોપમાનભેદેન રૂપકાલઙ્કારેન પકરણગુણં પકાસેન્તો સોતુજનં સમુત્તેજેતિ. તત્થ અપારન્તિ નત્થિ પારં એતસ્સાતિ અપારો, વિનયસાગરો. સો હિ પુરિમબુદ્ધુપ્પાદેસુ સાસનં પસીદિત્વા વિનયપિટકે ઉગ્ગહણધારણપટિપાદનપટિપત્તિવસેન અકતાધિકારેહિ પુગ્ગલેહિ દુરધિગમનીયધમ્મત્થનિરુત્તિપટિભાનપરિયન્તતાય ‘‘અપારો’’તિ વુચ્ચતિ.

ઓતરન્તાનન્તિ સજ્ઝાયનસવનધારણાદિવસેન અજ્ઝોગાહન્તાનં. સારન્તિ નિબ્બાનસમ્પાપકભાવેન સારભૂતાય અરિયમગ્ગસમ્ભારાય પુબ્બભાગપટિપત્તિયા મૂલભૂતપાતિમોક્ખસંવરસઙ્ખાતસીલસારપ્પકાસકતાય સારં. વિનયસાગરન્તિ વિનયપિટકસઙ્ખાતં સાગરં. વિનયો હિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા કાલપ્પત્તજાનનસ્સાપિ ધમ્મસેનાપતિઆદીનમ્પિ અવિસયત્તા અતિગમ્ભીરાતિવિત્થિણ્ણભાવેન સાગરો વિયાતિ સાગરો, વિનયો ચ સો સાગરો ચાતિ વિનયસાગરો, તં, અગાધાપારગુણયોગતો સાગરોપમં વિનયપિટકન્તિ અત્થો.

દુતિયગાથાય ‘‘ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીન’’ન્તિ વત્વાપિ ‘‘હિતત્થાયા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધત્તા ચ વાક્યન્તરેહિ અન્તરિતભાવેન દૂરત્તા ચ તં અનાદિયિત્વા એત્થ વિનયસાગરજ્ઝોગાહનતદત્થપટિપજ્જનારહકત્તુવિસેસસન્દસ્સનત્થાય ‘‘ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીન’’ન્તિ પુન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નાવા વિય ભૂતો નાવાભૂતો, તં, નાવાટ્ઠાનિયં મહાનાવાસદિસન્તિ અત્થો. મનોરમન્તિ મનો રમતિ એત્થ, એતેનાતિ વા મનોરમો, તં, અજ્ઝાયનવોહારપસુતાનં પટિપત્તિપરાયનાનઞ્ચ સાધૂનં મનોરમન્તિ અત્થો.

એત્તાવતા પકરણગુણસંકિત્તનેન સોતુજનં સમુત્તેજેત્વા ઇદાનિ સક્કચ્ચસવને નિયોજેન્તો ‘‘તસ્મા વિનયનૂપાય’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ તસ્માતિ યસ્મા યથાવુત્તં અનાકુલતાદિવિવિધાનગ્ઘગુણાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં, તેન હેતુનાતિ અત્થો. વિનયનૂપાયન્તિ વિવિધાકારેન, વિસેસનયતો વા કાયવાચાનં નયનં દમનં અકત્તબ્બતો નિવત્તેત્વા કત્તબ્બેસુ નિયોજનં વિનયનં, ઉપેચ્ચ તં ફલં આયતિ ઉપ્પજ્જતીતિ ઉપાયો, હેતુ, વિનયનસ્સ ઉપાયો વિનયનૂપાયો, તં, કાયજીવિતાનપેક્ખાનં સિક્ખાકામાનં પેસલાનં ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનં કાયવાચાનં અનનુલોમિકવિપ્ફન્દિતાપનયનસઙ્ખાતદમનસ્સ કારણભૂતન્તિ વુત્તં હોતિ.

એત્તાવતા અત્તના કત્તુમિચ્છિતે પકરણે પણ્ડિતાનં પવત્તિહેતુભૂતાનં અનાકુલતાદિગુણાનં વિભાવનવસેન ‘‘અનાકુલ’’ન્તિઆદિવિસેસનાનિ વત્વા ઇદાનિ સક્કચ્ચસવનાવબોધે વિસયં વિસેસિતબ્બં દસ્સેતુમાહ ‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ. એત્થ ચ દુતિયગાથાય ‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ ‘‘પવક્ખામી’’તિ કિરિયાય કમ્મદસ્સનવસેન વુત્તં, તં ઇધ આનેત્વા સમ્બન્ધિયમાનમ્પિ દૂરસમ્બન્ધં હોતીતિ તમનાનેત્વા ‘‘નિબોધથા’’તિ ઇમિસ્સા કિરિયાય કમ્મસન્દસ્સનત્થં ‘‘વિનયસ્સવિનિચ્છય’’ન્તિ વુત્તત્તા પુનરુત્તિદોસાભાવોતિ દટ્ઠબ્બં.

અવિક્ખિત્તેન ચિત્તેનાતિ એત્થ વિવિધે આરમ્મણે ખિત્તં પેસિતં વિક્ખિત્તં, ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાદિપરેતં અસમાહિતં ચિત્તં, ન વિક્ખિત્તં અવિક્ખિત્તં, તપ્પટિપક્ખં સમાહિતં કુસલચિત્તં, તેન, એતસ્સ પકરણુત્તમસ્સ સવનાદિબ્યાપારં વિના નાનારમ્મણેસુ પવત્તિવસેન વિક્ખેપમનાપન્નેન સમાહિતેન ચિત્તેનાતિ અત્થો. ‘‘અવિક્ખિત્તેન…પે… નિબોધથા’’તિ વદન્તેન ચ ‘‘અવિક્ખિત્તસ્સાયં ધમ્મો, નાયં ધમ્મો વિક્ખિત્તસ્સા’’તિ વચનતો વિક્ખિત્તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદાભાવતો અત્તનો પકરણત્થભૂતાય અધિસીલસિક્ખાય સમ્માપટિપજ્જનાપદેસો કતો હોતિ.

વદતો મેતિ એત્થ ‘‘ગારવેન ચા’’તિ પાઠસેસો. તત્થાયમત્થો – ભાસમાને મયિ ગારવેન, યથાવુત્તેન કારણેન ચાતિ સામિભુમ્માનમવિસેસતાય ‘‘મે’’તિ સામિવચનસ્સ ‘‘મયી’’તિ અત્થસમ્ભવતો અયમત્થો વુત્તો. પકરણસ્સ અનાકુલતાદિગુણસમન્નાગતત્તા ચ વત્તરિ મયિ ગારવેન ચ સમાહિતેન ચેતસાતિ અધિપ્પાયો. નિબોધથાતિ વાક્યત્થપદત્થં સન્ધાયભાસિતત્થભાવત્થાદિવસેન નિસેસતો બોધથ, સક્કચ્ચં સુત્વા વિનયવિનિચ્છયં બુજ્ઝથ વિજાનાથાતિ અત્થો, ચિન્તાભાવનામયઞાણાનં મૂલભૂતપકરણવિસયં સુતમયઞાણં નિપ્ફાદેથાતિ અધિપ્પાયો.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભિક્ખુવિભઙ્ગો

પારાજિકકથા

પઠમપારાજિકકથાવણ્ણના

૬. એવં પઞ્ચહિ ગાથાહિ રતનત્તયપણામાદિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યથાપટિઞ્ઞાતવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘તિવિધે’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘તિવિધે’’તિઆદિના પઠમપારાજિકસિક્ખાપદવિનિચ્છયં દસ્સેતિ. તિવિધેતિ વચ્ચપસ્સાવમુખમગ્ગાનં વસેન તિપ્પકારે મગ્ગેતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તિલમત્તમ્પીતિ તિલબીજમત્તમ્પિ અઙ્ગજાતન્તિ સમ્બન્ધો. મગ્ગેતિ વચ્ચપસ્સાવાનં નિક્ખમનદ્વારતાય, અન્નપાનપિત્તસેમ્હાદીનં પવેસનનિક્ખમનદ્વારતાય ચ મગ્ગવોહારગતે સરીરપ્પદેસે, અલ્લોકાસેતિ સમ્બન્ધો. ‘‘મગ્ગેસુ તિલમત્તમ્પિ, તીસુ સેવનચેતનો’’તિ વત્તબ્બેપિ ‘‘તિવિધે’’તિ પકારવાચિવિધસદ્દોપાદાનેન સજાતિસઙ્ગહવસેન તીહિ રાસીહિ સઙ્ગહેત્વા પભેદવસેન તિંસવિધો મગ્ગો દસ્સિતો હોતિ.

સેય્યથિદં? પારાજિકવત્થુભૂતમુખાદિમગ્ગાનં નિસ્સયભૂતે સત્તે દસ્સેતું ‘‘તિસ્સો ઇત્થિયો મનુસ્સિત્થી અમનુસ્સિત્થી તિરચ્છાનગતિત્થી’’તિઆદિના (પારા. ૫૬) નયેન પાળિયં દસ્સિતમનુસ્સામનુસ્સતિરચ્છાનગતિત્થીનં પચ્ચેકં તિણ્ણં મગ્ગાનં વસેન નવ મગ્ગા, તથેવ દસ્સિતાનં તિણ્ણં ઉભતોબ્યઞ્જનકાનં વસેન નવ મગ્ગા, તિણ્ણં પન પણ્ડકાનં મુખમગ્ગવચ્ચમગ્ગાનં વસેન પચ્ચેકં દ્વે દ્વે મગ્ગાતિ છ મગ્ગા, તથા તિણ્ણં પન પુરિસાનન્તિ એવં તિંસવિધો હોતિ.

સેવનચેતનોતિ સેવને મેથુનપયોગે ચેતના અસ્સાતિ વિગ્ગહો, મેથુનરાગૂપસંહિતાય ચેતનાય સમન્નાગતોતિ અત્થો. અલ્લોકાસેતિ તિંસમગ્ગાનમઞ્ઞતરે મગ્ગે પકતિવાતેન અસંફુટ્ઠે અલ્લપદેસે, ઇમિના બાહિરં પારાજિકક્ખેત્તં ન હોતીતિ દીપેતિ. વિસેસનસ્સ વિસેસાપેક્ખત્તા દુતિયગાથાય ‘‘સસિક્ખો સો’’તિ પદદ્વયં આહરિત્વા ‘‘સેવનચેતનો સસિક્ખો સો ભિક્ખૂ’’તિ યોજેતબ્બં.

અઙ્ગે સરીરે જાતન્તિ અઙ્ગજાતં, પુરિસનિમિત્તં. સતિપિ અવસેસસરીરાવયવાનં તથાભાવે રુળ્હિવસેન તદેવ તથા વુત્તં. પવેસેન્તોતિ દ્વયંદ્વયસમાપત્તિસઙ્ખાતકાયિકકિરિયં નિપ્ફાદેન્તો. પરાજિતોતિ દુલ્લભાય ખણસમ્પત્તિયા લદ્ધબ્બતો દુલ્લભા લોકિયલોકુત્તરગુણસમ્પત્તિસુખતો પરિહાપેત્વા કિલેસસપત્તેહિ પરાજયમાપાદિતોતિ અત્થો.

અયમેત્થ યોજના – સસિક્ખો સેવનચેતનો તિવિધે મગ્ગે અલ્લોકાસે અઙ્ગજાતં તિલમત્તમ્પિ પવેસેન્તો સો ભિક્ખુ પરાજિતો હોતીતિ. એત્તાવતા –

‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો સિક્ખં અપચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા મેથુનં ધમ્મં પટિસેવેય્ય, અન્તમસો તિરચ્છાનગતાયપિ, પારાજિકો હોતિ અસંવાસો’’તિ (પારા. ૪૪) –

ભગવતા પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૭. એવં ઇમિસ્સા ગાથાય અત્તૂપક્કમમૂલકં પારાજિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘ભિક્ખુપચ્ચત્થિકા મનુસ્સિત્થિં ભિક્ખુસ્સ સન્તિકે આનેત્વા વચ્ચમગ્ગેન (પારા. ૫૮) અઙ્ગજાતે અભિનિસીદેન્તી’’તિઆદિનયપ્પવત્તં પરોપક્કમમૂલકં પારાજિકઞ્ચ દસ્સેતુમાહ ‘‘પવેસન’’ન્તિઆદિ. તત્થ પવેસનન્તિ ભિક્ખુપચ્ચત્થિકેહિ સુત્તપમત્તાદિમનુસ્સિત્થિઆદીનમઞ્ઞતરં આનેત્વા યથાવુત્તમગ્ગાનમઞ્ઞતરં મગ્ગં યથા પવિસતિ, તથા ભિક્ખુનો અઙ્ગજાતે અભિનિસીદાપને સમ્ભવન્તં મગ્ગપ્પવેસનમાહ. પવેસનં સાદિયન્તો સસિક્ખો સોતિ યોજના. એત્થ ‘‘પવેસનં સાદિયતિ અધિવાસેતિ, તસ્મિં ખણે સેવનચિત્તં ઉપટ્ઠાપેતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૫૮) અટ્ઠકથાવચનતો અગ્ગતો યાવ મૂલં પવેસેન્તેસુ અસ્સાદચિત્તં ઉપટ્ઠાપેન્તો તઙ્ખણેયેવ સાસનતો ચુતોતિ અત્થો. પવિટ્ઠન્તિઆદીસુ પદેસુપિ એવમેવ યોજના.

પવિટ્ઠન્તિ પવિટ્ઠક્ખણો. ‘‘પવિટ્ઠ’’ન્તિઆદિના તાય તાય કિરિયાય ઉપલક્ખિતો ખણો ગહેતબ્બો. તેનેવેત્થ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં કતં. ઠિતન્તિ એત્થ ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિસમયે’’તિ અટ્ઠકથાવચનસ્સ સબ્બથા બ્યાપારરહિતં કાલં સન્ધાય વુત્તત્તા સુક્કવિસ્સટ્ઠિસમયોપિ ગહેતબ્બો. તેનેવ ગણ્ઠિપદે વુત્તનયેન પવિટ્ઠસ્સ ચ યાવ ઉદ્ધરણારમ્ભો, તાવ સમ્ભવન્તો ઠિતકાલોપિ ગહેતબ્બો. ઉદ્ધરણન્તિ નીહરણકાલો.

વાતિ વિકપ્પે, અપીતિ સમુચ્ચયે, સો વા-સદ્દેન વિકપ્પિતાનં પક્ખાનં તુલ્યબલતં જોતેતિ. ઇતિ ઇમેહિ દ્વીહિપિ ‘‘સો ચે પવેસનં સાદિયતિ, પવિટ્ઠં સાદિયતી’’તિઆદિના (પારા. ૫૮) પાળિયં આગતનયેન લબ્ભમાનં પવેસનાદિએકક્ખણમ્પિ સાદિયનપચ્ચયા આપજ્જમાનં પારાજિકં દસ્સેતિ. સસિક્ખોતિ સિક્ખાય સહ વત્તતીતિ સસિક્ખો, અપચ્ચક્ખાતસિક્ખોતિ અત્થો. સાદિયન્તોતિ સેવનચિત્તં ઉપટ્ઠાપેન્તો. સો ભિક્ખુ. ઠપેત્વા કિરિયન્તિ અત્તૂપક્કમનં વિના. ચુતોતિ ‘‘ભિક્ખુપચ્ચત્થિકેહિ કતમિદં, ન મયા’’તિ લેસેન ન મુચ્ચતિ, સાદિયનચિત્તે સતિ સાસનતો ચુતોયેવ હોતીતિ અધિપ્પાયો.

એત્થ ચ સસિક્ખોતિ ઇદં ‘‘સિક્ખં અપચ્ચક્ખાય દુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા’’તિ (પારા. ૪૪) સિક્ખાપદપાઠસ્સ અત્થદસ્સનવસેન નિદ્દિટ્ઠં. તસ્સ પદભાજને (પારા. ૪૫), તદટ્ઠકથાય ચ વિભત્તં સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં સઙ્ખેપતો એવં વેદિતબ્બં – ચિત્તખેત્તકાલપયોગપુગ્ગલવિજાનનવસેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન. ઉપસમ્પન્નભાવતો ચવિતુકામતાચિત્તેનેવ હિ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન દવા વા રવા વા વદન્તસ્સ. એવં ચિત્તવસેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.

તથા ‘‘બુદ્ધં પચ્ચક્ખામિ, ધમ્મં પચ્ચક્ખામિ, સઙ્ઘં પચ્ચક્ખામિ, સિક્ખં, વિનયં, પાતિમોક્ખં, ઉદ્દેસં, ઉપજ્ઝાયં, આચરિયં, સદ્ધિવિહારિકં, અન્તેવાસિકં, સમાનુપજ્ઝાયકં, સમાનાચરિયકં, સબ્રહ્મચારિં પચ્ચક્ખામી’’તિ એવં વુત્તાનં બુદ્ધાદીનં ચતુદ્દસન્નં, ‘‘ગિહીતિ મં ધારેહિ, ઉપાસકો, આરામિકો, સામણેરો, તિત્થિયો, તિત્થિયસાવકો, અસ્સમણો, અસક્યપુત્તિયોતિ મં ધારેહી’’તિ એવં વુત્તાનં ગિહિઆદીનં અટ્ઠન્નઞ્ચાતિ ઇમેસં બાવીસતિયા ખેત્તપદાનં યસ્સ કસ્સચિ સવેવચનસ્સ વસેન તેસુ યં કિઞ્ચિ વત્તુકામસ્સ યં કિઞ્ચિ વદતો સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન રુક્ખાદીનં અઞ્ઞતરસ્સ નામં ગહેત્વા સિક્ખં પચ્ચક્ખન્તસ્સ. એવં ખેત્તવસેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.

તત્થ યદેતં ‘‘પચ્ચક્ખામી’’તિ ચ ‘‘મં ધારેહી’’તિ ચાતિ વુત્તં વત્તમાનકાલવચનં, યાનિ ચ ‘‘અલં મે બુદ્ધેન, કિં નુ મે બુદ્ધેન, ન મમત્થો બુદ્ધેન, સુમુત્તાહં બુદ્ધેના’’તિઆદિના નયેન આખ્યાતવસેન કાલં અનામસિત્વા પુરિમેહિ ચુદ્દસહિ પદેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા વુત્તાનિ ‘‘અલં મે’’તિઆદીનિ ચત્તારિ પદાનિ, તેસંયેવ સવેવચનાનં વસેન પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન ‘‘પચ્ચક્ખાસિ’’ન્તિ વા ‘‘પચ્ચક્ખિસ્સ’’ન્તિ વા ‘‘મં ધારેસી’’તિ વા ‘‘મં ધારેસ્સતી’’તિ વા ‘‘યં નૂનાહં પચ્ચક્ખેય્ય’’ન્તિ વાતિઆદીનિ અતીતાનાગતપરિકપ્પવચનાનિ ભણન્તસ્સ. એવં વત્તમાનકાલવસેન ચેવ અનામટ્ઠકાલવસેન ચ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.

પયોગો પન દુવિધો કાયિકો ચ વાચસિકો ચ. તત્થ ‘‘બુદ્ધં પચ્ચક્ખામી’’તિઆદિના નયેન યાય કાયચિ ભાસાય વચીભેદં કત્વા વાચસિકપયોગેનેવ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન અક્ખરલિખનં વા હત્થમુદ્દાદિદસ્સનં વા કાયપયોગં કરોન્તસ્સ. એવં વાચસિકપયોગેનેવ પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.

પુગ્ગલો પન દુવિધો યો ચ પચ્ચક્ખાતિ, યસ્સ ચ પચ્ચક્ખાતિ. તત્થ યો પચ્ચક્ખાતિ, સો સચે ઉમ્મત્તકખિત્તચિત્તવેદનટ્ટાનં અઞ્ઞતરો ન હોતિ. યસ્સ પન પચ્ચક્ખાતિ, સો સચે મનુસ્સજાતિકો હોતિ, ન ચ ઉમ્મત્તકાદીનં અઞ્ઞતરો, સમ્મુખીભૂતો ચ સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હોતિ. ન હિ અસમ્મુખીભૂતસ્સ દૂતેન વા પણ્ણેન વા આરોચનં રુહતિ. એવં યથાવુત્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ વસેન પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન.

વિજાનનમ્પિ નિયમિતાનિયમિતવસેન દુવિધં. તત્થ યસ્સ, યેસં વા નિયમેત્વા ‘‘ઇમસ્સ, ઇમેસં વા આરોચેમી’’તિ વદતિ. સચે તે યથા પકતિયા લોકે મનુસ્સા વચનં સુત્વા આવજ્જનસમયે જાનન્તિ, એવં તસ્સ વચનાનન્તરમેવ તસ્સ ‘‘અયં ઉક્કણ્ઠિતો’’તિ વા ‘‘ગિહિભાવં પત્થયતી’’તિ વા યેન કેનચિ આકારેન સિક્ખાપચ્ચક્ખાનભાવં જાનન્તિ, પચ્ચક્ખાતાવ હોતિ સિક્ખા. અથ અપરભાગે ‘‘કિં ઇમિના વુત્ત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા જાનન્તિ, અઞ્ઞે વા જાનન્તિ, અપચ્ચક્ખાતાવ હોતિ સિક્ખા. અનિયમેત્વા આરોચેન્તસ્સ પન સચે વુત્તનયેન યો કોચિ મનુસ્સજાતિકો વચનત્થં જાનાતિ, પચ્ચક્ખાતાવ હોતિ સિક્ખા. એવં વિજાનનવસેન પચ્ચક્ખાનં હોતિ, ન તદભાવેન. યો પન અન્તમસો દવાયપિ પચ્ચક્ખાતિ, તેન અપચ્ચક્ખાતાવ હોતિ સિક્ખા.

ઇતિ ઇમેસં વુત્તપ્પકારાનં ચિત્તાદીનં વસેન અપચ્ચક્ખાતસિક્ખો ‘‘સસિક્ખો’’તિ વુત્તો.

૮-૧૦. ‘‘ઇદાનિ સન્થતેન સન્થતસ્સ ઘટ્ટને ઉપાદિન્નકઘટ્ટનાભાવતો દોસો નત્થી’’તિ પાપભિક્ખૂનં લેસકપ્પનં પટિક્ખિપિતું ‘‘ભિક્ખુપચ્ચત્થિકા મનુસ્સિત્થિં ભિક્ખુસ્સ સન્તિકે આનેત્વા વચ્ચમગ્ગેન, પસ્સાવમગ્ગેન, મુખેન અઙ્ગજાતં અભિનિસીદેન્તિ સન્થતાય અસન્થતસ્સા’’તિઆદિના (પારા. ૬૧) નયેન પાળિયં વુત્તસન્થતવારાનમત્થં સઙ્ગણ્હન્તો આહ ‘‘સન્થતેના’’તિઆદિ. તત્થ સન્થતેનાતિ ચમ્મચોળતિપુપટ્ટાદીહિ પટિચ્છાદિતેન. ‘‘પવેસેન્તો’’તિ ઇમિના સન્થતવારસ્સ પરોપક્કમં નિસ્સાય દસ્સનમુપલક્ખણન્તિ અત્તૂપક્કમેપિ યોજેતબ્બતં દસ્સેતિ, તસ્સ વક્ખમાનેન ‘‘પરાજિતો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘તથેવા’’તિ ઇમિના પવેસેન્તોતિઆદિપ્પકારં પરામસતિ.

એવં પવેસેન્તો કદા પરાજિતો હોતીતિ આહ ‘‘ઉપાદિન્નેના’’તિઆદિ. એત્થ ઉપાદિન્નેનાતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ ઉપેતેન કમ્મુના અત્તનો ફલભાવેનેવ આદિન્નં ગહિતન્તિ ઉપાદિન્નં, એતેન અત્તનો અઙ્ગજાતસ્સ, વત્થુપુગ્ગલાનં મગ્ગસ્સ ચ ઘટ્ટનટ્ઠાનગતં કાયપ્પસાદં દસ્સેતિ. ઇમિનાવ અઙ્ગજાતગતં અનટ્ઠકાયપ્પસાદં ચમ્મખિલં, પિળકાદિ ચ ગહેતબ્બં. ‘‘ઉપાદિન્નકં નામ કાયિન્દ્રિય’’ન્તિ ગણ્ઠિપદે વુત્તં. તબ્બિપરિયાયેન ‘‘અનુપાદિન્નક’’ન્તિ તપ્પટિચ્છાદકં ચોળાદિ વુત્તં. ઉપાદિન્નેન ઉપાદિન્ને, અનુપાદિન્ને વા પારાજિકક્ખેત્તે ઘટ્ટિતે, અનુપાદિન્નકેન વા ઉપાદિન્ને અનુપાદિન્ને વા પારાજિકક્ખેત્તે ઘટ્ટિતેતિ યોજના. એત્થ ચ કરણવચનન્તાનિ પદાનિ ‘‘અઙ્ગજાતેના’’તિ ઇમસ્સ વિસેસનાનિ.

એત્તાવતા સન્થતચતુક્કવસેન અત્તૂપક્કમે સતિ પારાજિકક્ખેત્તે પારાજિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પરૂપક્કમેપિ દસ્સેતુમાહ ‘‘સચે’’તિઆદિ. એત્થાતિ એતેસુ ચતૂસુ વિકપ્પેસુ. પારાજિકક્ખેત્તે પવિટ્ઠે તૂતિ એત્થ તુ-સદ્દેન પવેસનટ્ઠિતુદ્ધારક્ખણત્તયં સમુચ્ચિનોતિ. યંતં-સદ્દાનં નિચ્ચસમ્બન્ધત્તા હિ ‘‘સો’’તિ તં-સદ્દોપાદાને ‘‘યો’’તિ યં-સદ્દોપિ અજ્ઝાહરિતબ્બો, સામત્થિયેન સમ્પિણ્ડનત્થો અપિસદ્દો ચ. અયમેત્થ અત્થયોજના – ભિક્ખુપચ્ચત્થિકેહિ આનેત્વા ભિક્ખુનો અઙ્ગજાતે અભિનિસીદાપિતમનુસ્સિત્થિઆદીનં તીસુ મગ્ગેસુ અઞ્ઞતરમગ્ગસઙ્ખાતં પારાજિકક્ખેત્તં પવિટ્ઠે વા તુ-સદ્દેન સમ્પિણ્ડિતપવેસનટ્ઠિતુદ્ધારાનમઞ્ઞતરક્ખણે વા સચે યો સાદિયતિ, સપ્પમુખાદિપ્પવેસનકાલે વિય અનુત્તસિત્વા કામરાગપિપાસાભિભૂતો યદિ સાદિયતિ, સોપિ ભિક્ખુ પરાજિતો હોતીતિ યોજના. ‘‘સચે સાદિયતી’’તિ ઇમિના સાસઙ્કવચનેન ન સાદિયતિ, અનાપત્તીતિ સૂચિતં હોતિ.

‘‘પારાજિકક્ખેત્તે’’તિ ઇમિના બ્યવચ્છિન્ને અઞ્ઞસ્મિં ઠાને વીતિક્કમન્તસ્સ ઇમસ્મિંયેવ વિકપ્પે સમ્ભવન્તિયો ઇતરાપત્તિયો દસ્સેતુમાહ ‘‘ખેત્તે’’તિઆદિ. ‘‘એત્થા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધનીયં. ‘‘ખેત્તે’’તિ સામઞ્ઞનિદ્દેસેપિ હેટ્ઠા ‘‘પારાજિકક્ખેત્તે’’તિ વિસેસિતત્તા, ઉપરિથુલ્લચ્ચયાદીનઞ્ચ વિધીયમાનત્તા અઞ્ઞથાનુપપત્તિલક્ખણાય સામત્થિયા થુલ્લચ્ચયદુક્કટાનં ખેત્તેતિ અયમત્થો લબ્ભતિ. ‘‘કણ્ણચ્છિદ્દક્ખિનાસાસૂ’’તિઆદિના નયેન વક્ખમાનેસુ જીવમાનકસરીરગતથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તેસૂતિ વુત્તં હોતિ.

ઇમેસુ દ્વીસુ ખેત્તેસુ ‘‘સન્થતાદિના સન્થતાદિં પવેસેન્તસ્સ ઉપાદિન્નાદીહિ ઉપાદિન્નાદીનં ઘટ્ટને અધિવાસેન્તસ્સ અનાપત્તી’’તિ વત્તુમસક્કુણેય્યતાય પારાજિકક્ખેત્તે વુત્તસબ્બવિકપ્પે એત્થ યોજેન્તેહિ એવં યોજેતબ્બં – થુલ્લચ્ચયક્ખેત્તે સન્થતે વા અસન્થતે વા સન્થતેન વા અસન્થતેન વા અઙ્ગજાતેન સેવન્તસ્સ ઉપાદિન્ને વા અનુપાદિન્ને વા ઉપાદિન્નેન, તથા અનુપાદિન્નેન વા ઘટ્ટિતે થુલ્લચ્ચયં તસ્સ વિનિદ્દિસેતિ. એવં દુક્કટક્ખેત્તે સન્થતે વા…પે… ઘટ્ટિતે દુક્કટઞ્ચ તસ્સ વિનિદ્દિસેતિ યોજેતબ્બં.

ઇહ સબ્બત્થ તીસુપિ ખેત્તેસુ ઉપાદિન્ન-સદ્દેન અનટ્ઠકાયપ્પસાદં અઙ્ગજાતઞ્ચ તત્થજાતચમ્મખિલપિળકા ચ ગય્હન્તિ, દુક્કટક્ખેત્તે પન અઙ્ગુલિઆદિઇતરાવયવાપિ. તીસુપિ ખેત્તેસુ અનુપાદિન્ન-સદ્દેન અઙ્ગજાતાદિપટિચ્છાદિતવત્થાદયો ચ ગય્હન્તિ, દુક્કટક્ખેત્તે પન નિમિત્તે નટ્ઠકાયપ્પસાદચમ્મખિલપિળકરોમાદીનિ. ઇમાનિ ચ અનુપાદિન્નાનિ. અઙ્ગજાતેતરોપાદિન્નાવયવે ચ તીસુપિ ખેત્તેસુ પવેસેન્તસ્સ દુક્કટમેવ.

૧૧. એત્તાવતા જીવમાનસરીરે સન્થતાસન્થતવસેન પચ્ચેકં તિવિધેસુપિ પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તેસુ સન્થતાસન્થતવસેનેવ દુવિધેન નિમિત્તેન સેવન્તસ્સ પરોપક્કમે સતિ સાદિયન્તસ્સ લબ્ભમાનપારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટાપત્તિયો યથાસમ્ભવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘મતસરીરે પન તથા તથા સેવન્તાનં દોસો નત્થી’’તિ પાપભિક્ખૂનં લેસોકાસપટિબાહનત્થં પાળિયં દસ્સિતેસુ યથાવુત્તેસુ તીસુ ખેત્તેસુ લબ્ભમાના તિસ્સો આપત્તિયો દસ્સેતુમાહ ‘‘મતે’’તિઆદિ.

તત્થ ‘‘મતે’’તિ એતસ્સ ‘‘મનુસ્સિત્થિઆદીનં સરીરે’’તિ અજ્ઝાહરિત્વા અત્થયોજના કાતબ્બા. ઇમિના ‘‘અક્ખાયિતે’’તિઆદિના દસ્સિતાનં નિમિત્તાનં નિસ્સયં દસ્સિતં હોતિ. ‘‘નિમિત્તમત્તં સેસેત્વા’’તિઆદિના નયેન વક્ખમાનગાથાયં વિય સકલસરીરે ખાદિતેપિ નિમિત્તસ્સ વિજ્જમાનાવિજ્જમાનભાવોયેવ આપત્તિયાભાવાભાવસ્સ પમાણન્તિ ‘‘અક્ખાયિતે’’તિ એતેન ‘‘મતે’’તિ એતં અવિસેસેત્વા ‘‘નિમિત્તે’’તિ અજ્ઝાહરિત્વા તં તેન વિસેસિતબ્બં. અથ વા ‘‘નિમિત્તમત્ત’’ન્તિઆદિના વક્ખમાનગાથાય ‘‘નિમિત્તે’’તિ પદં આનેત્વા યોજેતબ્બં.

અક્ખાયિતેતિ સબ્બથા અક્ખાયિતે પારાજિકવત્થુભૂતે નિમિત્તે. યેભુય્યક્ખાયિતેપિ ચાતિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ ખાદિત્વા બહુકાવસિટ્ઠે નિમિત્તે. ‘‘યસ્સ ચતૂસુ ભાગેસુ તિભાગમત્તં ખાદિતં, તં નિમિત્તં યેભુય્યક્ખાયિતં નામા’’તિ વદન્તિ. મેથુનન્તિ રાગપરિયુટ્ઠાનેન સદિસભાવાપત્તિયા મિથુનાનં ઇદં મેથુનં, મતિત્થિઆદીનં રાગપરિયુટ્ઠાનેન સદિસત્તાભાવેપિ તત્થ વીતિક્કમો રુળ્હિયા ‘‘મેથુન’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

પારાજિકોતિપરાજિતો, પરાજયમાપન્નોતિ અત્થો. અયઞ્હિ પારાજિક-સદ્દો સિક્ખાપદાપત્તિપુગ્ગલેસુ વત્તતિ. તત્થ ‘‘અટ્ઠાનમેતં આનન્દ અનવકાસો, યં તથાગતો વજ્જીનં વા વજ્જિપુત્તકાનં વા કારણા સાવકાનં પારાજિકં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં સમૂહનેય્યા’’તિ (પારા. ૪૩) એવં સિક્ખાપદે વત્તમાનો વેદિતબ્બો. ‘‘આપત્તિ ત્વં ભિક્ખુ આપન્નો પારાજિક’’ન્તિ (પારા. ૬૭) આપત્તિયા. ‘‘ન મયં પારાજિકા, યો અવહટો, સો પારાજિકો’’તિ (પારા. ૧૫૫) એવં પુગ્ગલે. ‘‘પારાજિકેન ધમ્મેન અનુદ્ધંસેય્યા’’તિઆદીસુ (પારા. ૩૮૪) પન ધમ્મે વત્તતીતિ વદન્તિ. યસ્મા પન તત્થ ધમ્મોતિ કત્થચિ આપત્તિ, કત્થચિ સિક્ખાપદમેવ અધિપ્પેતં, તસ્મા સો વિસું ન વત્તબ્બો.

તત્થ સિક્ખાપદં યો તં અતિક્કમતિ તં પરાજેતિ, તસ્મા ‘‘પારાજિક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આપત્તિ પન યો નં અજ્ઝાપજ્જતિ તં પરાજેતિ, તસ્મા ‘‘પારાજિકા’’તિ વુચ્ચતિ. પુગ્ગલો યસ્મા પરાજિતો પરાજયમાપન્નો, તસ્મા ‘‘પારાજિકો’’તિ વુચ્ચતિ. સિક્ખાપદાપત્તીસુ પારાજિક-સદ્દો પરાજેતીતિ ‘‘પારાજિકો’’તિ કત્તુસાધનો, પુગ્ગલે પન પરાજીયતીતિ કમ્મસાધનોતિ વેદિતબ્બો. ‘‘નરો’’તિ ઇમિના પુબ્બે વુત્તભિક્ખુયેવ અધિપ્પેતો. સામઞ્ઞજોતના વિસેસે અવતિટ્ઠતીતિ.

૧૨. યેભુય્યક્ખાયિતેતિ ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ એકકોટ્ઠાસાવસેસં કત્વા ખાદિતે. ઉપડ્ઢક્ખાયિતેતિ સમભાગાવસેસં ખાદિતે. થૂલો અચ્ચયો થુલ્લચ્ચયો, સોયેવ આપજ્જીયતીતિ આપત્તીતિ થુલ્લચ્ચયાપત્તિ. પાચિત્તિયાદયો સન્ધાયેત્થ થુલ્લચ્ચયવોહારો, ન પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસેતિ દટ્ઠબ્બં. સેસેતિ અવસેસે ઉપકચ્છકાદીસુ. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘અવસેસસરીરે ઉપકચ્છકાદીસુ દુક્કટ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૫૯-૬૦). દુટ્ઠુ કતન્તિ દુક્કટં, દુક્કટ-સદ્દો નિયતનપુંસકત્તા ઇત્થિલિઙ્ગસ્સાપિ આપત્તિ-સદ્દસ્સ સલિઙ્ગેન વિસેસનં હોતિ.

૧૩. નિમિત્તમત્તં સેસેત્વા ખાયિતેપીતિ એત્થ તિણ્ણમઞ્ઞતરં નિમિત્તં સેસેત્વા સકલસરીરે ખાદિતેપિ. પિ-સદ્દો બ્યતિરેકે, પગેવ ઇતરેતિ દીપેતિ. તસ્મિં નિમિત્તે અક્ખાયિતે વા યેભુય્યક્ખાયિતે વાતિ દ્વિધા વુત્તેસુ તીસુ નિમિત્તેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં નિમિત્તે મેથુનં સેવતોપિ પરાજયો પારાજિકાપત્તિ હોતીતિ અધિપ્પાયો. સેવતોપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો અપેક્ખાયં. તસ્મા ન કેવલં હેટ્ઠા વુત્તાનમેવાતિ અપેક્ખતિ. સન્થતાદયો વિકપ્પા યથાવુત્તનયેન એત્થાપિ યોજેતબ્બા.

૧૪. ‘‘ઉદ્ધુમાતાદિસમ્પત્તે’’તિ એત્થ ‘‘યદા પન સરીરં ઉદ્ધુમાતકં હોતિ કુથિતં નીલમક્ખિકાસમાકિણ્ણં કિમિકુલસમાકુલં નવહિ વણમુખેહિ પગ્ઘરિતપુબ્બકુણપભાવેન ઉપગન્તુમ્પિ અસક્કુણેય્યં, તદા પારાજિકવત્થુઞ્ચ થુલ્લચ્ચયવત્થુઞ્ચ જહતિ, તાદિસે સરીરે યત્થ કત્થચિ ઉપક્કમતો દુક્કટમેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૫૯-૬૦) અટ્ઠકથાવચનતો સબ્બત્થાપિ ચાતિ અક્ખાયિતાદિસબ્બવિકપ્પોપગતાનિ પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તાનિ ગહિતાનીતિ દટ્ઠબ્બં. તત્થાપિ વીતિક્કમો અનાપત્તિ ન હોતીતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ. ‘‘ખાયિતક્ખાયિત’’ન્તિઆદીસુ ખાયિતક્ખાયિતઞ્ચ નામેતં સબ્બં મતસરીરકેયેવ વેદિતબ્બં, ન જીવમાનેતિ યોજેતબ્બં.

૧૫. જીવમાને કથન્તિ આહ ‘‘છિન્દિત્વા પના’’તિઆદિ. તત્થ વણસઙ્ખેપતોતિ વણસઙ્ગહતો. તસ્મિન્તિ યત્થ ઠિતં નિમિત્તં ઉપ્પાટિતં, તસ્મિં પદેસે. એત્થ દુતિયો પન-સદ્દો ઇધ અદસ્સિતં અટ્ઠકથાયં આગતનયેન વિઞ્ઞાયમાનં અત્થવિસેસં જોતેતિ. અટ્ઠકથાયહિ ‘‘યદિપિ નિમિત્તં સબ્બસો ખાયિતં, છવિચમ્મમ્પિ નત્થિ, નિમિત્તસણ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ, પવેસનં જાયતિ, પારાજિકમેવા’’તિ એવં અજીવમાને વુત્તવિનિચ્છયાનુસારેન જીવમાનેપિ છવિચમ્મમત્તં ચે સબ્બસો ઉપ્પાટિતં, નિમિત્તસણ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ, પવેસનક્ખમં હોતિ, તત્થ સેવન્તસ્સ પારાજિકમેવાતિ વિઞ્ઞાયમાનમત્થં જોતેતીતિ વુત્તં હોતિ.

૧૬. તતો નિમિત્તતોતિ સમ્બન્ધો. પતિતાયાતિ પતિતાયં, અયમેવ વા પાઠો. નિમિત્તતોતિ નિમિત્તપ્પદેસતો પતિતાયં મંસપેસિયન્તિ સમ્બન્ધો. છિન્દિત્વા વા તચ્છેત્વા વા પતિતાયં તસ્સં નિમિત્તમંસપેસિયન્તિ અત્થો. મેથુનરાગેન ઉપક્કમન્તસ્સ દુક્કટં વિનિદ્દિસેતિ યોજના.

૧૭. ‘‘નખપિટ્ઠિપ્પમાણેપી’’તિઆદિગાથાય ‘‘છિન્દિત્વા’’તિઆદિકા અટ્ઠકથા આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બા. સતીતિ એત્થ ‘‘અવસિટ્ઠે’’તિ પાઠસેસો. જીવમાનેતિ એત્થ ‘‘સરીરે’’તિ પાઠસેસો. જીવમાનસરીરે પન છિન્દિત્વા તચ્છેત્વા નિમિત્તે ઉપ્પાટિતે નખપિટ્ઠિપ્પમાણેપિ મંસે, ન્હારુમ્હિ વા અવસિટ્ઠે સતિ મેથુનં પટિસેવન્તો પરાજિતોતિ યોજના.

૧૮. ‘‘કણ્ણચ્છિદ્દક્ખી’’તિ ગાથાય ‘‘જીવમાને’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં, ‘‘સરીરે’’તિ પાઠસેસો. ‘‘અસ્સગોમહિસાદીન’’ન્તિઆદિના અસ્સાદીનં વક્ખમાનત્તા પારિસેસતો ‘‘મનુસ્સાન’’ન્તિ લબ્ભતિ. મનુસ્સાનં જીવમાનસરીરે કણ્ણ…પે… વણેસુ વાતિ યોજના. વત્થિકોસેતિ મુત્તપથબ્ભન્તરે. વણેસુ વાતિ સત્થકાદીહિ કતવણેસુ. અઙ્ગજાતન્તિ તિલમત્તમ્પિ અઙ્ગજાતેકદેસં. રાગાતિ મેથુનરાગેન.

૧૯. અવસેસસરીરસ્મિન્તિ કણ્ણચ્છિદ્દાદિયથાવુત્તસરીરાવયવવજ્જિતસરીરપ્પદેસે. તેનાહ ‘‘ઉપકચ્છૂરુકાદિસૂ’’તિ ઉપકચ્છં નામ બાહુમૂલન્તરં. ઊરુકાદિસૂતિ ઊરુવેમજ્ઝાદીસુ. આદિ-સદ્દેન વુત્તાવસેસં સરીરપ્પદેસં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘અઙ્ગજાત’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘પવેસેત્વા’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ, અઙ્ગજાતં તિલબીજમત્તં પવેસેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. વસા મેથુનરાગસ્સ સેવમાનસ્સાતિ મેથુનરાગેન વીતિક્કમન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘સન્થતેના’’તિઆદિના વુત્તપ્પકારો એત્થાપિ યોજેતબ્બો.

૨૦. અસ્સગોમહિસાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ગોકણ્ણગવજાદયો સઙ્ગહિતા. અસ્સાદયો પાકટાયેવ. ‘‘મતાન’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘જીવમાનાન’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. સેવન્તિ ‘‘વસા મેથુનરાગસ્સા’’તિ અનુવત્તમાનત્તા મેથુનરાગવસેન તિલબીજમત્તમ્પિ અઙ્ગજાતપ્પદેસં પવેસેન્તો થુલ્લચ્ચયં ફુસેતિ યોજના. એત્થ ચ ‘‘ઓટ્ઠગદ્રભદન્તીનં, અસ્સગોમહિસાદિન’’ન્તિ પાઠેન ભવિતબ્બં. એવઞ્હિ સતિ અટ્ઠકથાવસાને નિદ્દિટ્ઠેન પકારત્થવાચિના આદિ-સદ્દેન થુલ્લચ્ચયવીતિક્કમારહનાસાવત્થિકોસવન્તો અવુત્તા સબ્બેપિ સત્તા ગય્હન્તિ. ‘‘અસ્સગોમહિસાદીન’’ન્તિ પઠમપાદાવસાને નિદ્દિટ્ઠેન આદિ-સદ્દેન ઓટ્ઠગદ્રભદન્તીનમ્પિ સઙ્ગહો હોતીતિ તેસં પુનવચનં નિરત્થકં સિયાતિ.

૨૧. તથા સેવમાનસ્સ દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. સબ્બતિરચ્છાનન્તિ તિરિયં અઞ્ચન્તિ વડ્ઢન્તીતિ તિરચ્છા, સબ્બે ચ તે તિરચ્છાચાતિ સબ્બતિરચ્છા, તેસં સબ્બતિરચ્છાનં. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘વસા મેથુનરાગસ્સા’’તિઆદીનં પરામટ્ઠત્તા સબ્બતિરચ્છાનાનં અક્ખિઆદીસુ તિલબીજમત્તમ્પિ અઙ્ગજાતપ્પદેસં મેથુનરાગેન પવેસેન્તસ્સ દુક્કટન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્થાપિ સન્થતાદિવિકપ્પે નિદ્દોસભાવો ન સક્કા વત્તુન્તિ તમ્પિ યોજેતબ્બં.

૨૨. એવં તિરચ્છાનાનં જીવમાનકસરીરે લબ્ભમાના આપત્તિયો દસ્સેત્વા તેસંયેવ મતસરીરેપિ સમ્ભવનકઆપત્તિયો દસ્સેતુમાહ ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિ. ‘‘તેસ’’ન્તિ ઇમિના મનુસ્સતિરચ્છાનગતાનં ગહણન્તિ વદન્તિ. મનુસ્સાનં મતામતસરીરે પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તેસુ તિસ્સન્નં આપત્તીનં દસ્સિતત્તા, પુન ગહણે પયોજનાભાવા તે વજ્જેત્વા અનુવત્તમાનસબ્બતિરચ્છાનન્તિ ઇમિના યોજેતબ્બં, તેસં સબ્બતિરચ્છાનગતાનન્તિ અત્થો. અલ્લસરીરેસૂતિ ઉદ્ધુમાતકાદિભાવમસમ્પત્તેસુ અલ્લમતસરીરેસુ તિવિધે ખેત્તસ્મિં અસન્થતે, સન્થતે વા સતિ મેથુનરાગસ્સ વસા સેવતો તિવિધાપિ આપત્તિ સિયાતિ અનુવત્તમાનપદેહિ સહ યોજના.

તિવિધે ખેત્તસ્મિન્તિ મતમનુસ્સસરીરે વુત્તનયેન અક્ખાયિતયેભુય્યક્ખાયિતભેદે મગ્ગત્તયસઙ્ખાતે પારાજિકક્ખેત્તે ચ યેભુય્યક્ખાયિતઉપડ્ઢક્ખાયિતભેદે તસ્મિંયેવ મગ્ગત્તયસઙ્ખાતે ચ, અક્ખાયિતયેભુય્યક્ખાયિતભેદે કણ્ણચ્છિદ્દક્ખિનાસાવત્થિકોસવણસઙ્ખાતે ચ થુલ્લચ્ચયક્ખેત્તે ઉપડ્ઢક્ખાયિતયેભુય્યક્ખાયિતભેદે તસ્મિંયેવ કણ્ણચ્છિદ્દક્ખિનાસાવત્થિકોસવણસઙ્ખાતે ચ, અક્ખાયિતયેભુય્યક્ખાયિતઉપડ્ઢક્ખાયિત યેભુય્યક્ખાયિતભેદે અવસેસસરીરસઙ્ખાતે દુક્કટક્ખેત્તે ચાતિ તિવિધેપિ ખેત્તે. સતીતિ વિજ્જમાને. સન્થતે વા અસન્થતે વા મેથુનરાગસ્સ વસા સેવતો યથારહં પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટસઙ્ખાતા તિવિધા આપત્તિ ભવેય્યાતિ અત્થો.

એતેસમેવ ચ ઉદ્ધુમાતાદિભાવં સમ્પત્તે સરીરે સન્થતાદિવુત્તવિકપ્પયુત્તેસુ તીસુ મગ્ગેસુ યત્થ કત્થચિ મેથુનરાગેન સેવતો આપજ્જિતબ્બદુક્કટઞ્ચ ઉદ્ધુમાતાદિસમ્પત્તે સબ્બત્થાપિ ચ દુક્કટન્તિ મનુસ્સસરીરે વુત્તનયેન વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ ઇમસ્મિં તિરચ્છાનગતસરીરે વિસેસમત્તં દસ્સેતું ‘‘તેસં અલ્લસરીરેસૂ’’તિઆદીનં વુત્તત્તા દુક્કટં પુબ્બે વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘કુથિતકુણપે પન પુબ્બે વુત્તનયેનેવ સબ્બત્થ દુક્કટ’’ન્તિ.

૨૩. બહિ છુપન્તસ્સાતિ યોજના. નિમિત્તં મુત્તકરણં. ‘‘ઇત્થિયા’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તેપિ ચતુત્થગાથાય ‘‘તિરચ્છાનગતિત્થિયા’’તિ વક્ખમાનત્તા પારિસેસતો ઇમિના મનુસ્સામનુસ્સિત્થીનમેવ ગહણં, ઇમિના અમનુસ્સિત્થિયાપિ ગહણસ્સ. ઇમિસ્સાનન્તરગાથાય ઇતો ‘‘ઇત્થિયા’’તિ અનુવત્તિતે તત્રાપિ અમનુસ્સિત્થિયાપિ ગહણં સિયાતિ તમ્પિ વજ્જેત્વા કાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસસ્સ વત્થુભૂતં મનુસ્સિત્થિમેવ દસ્સેતું તત્થ વુત્તં ‘‘ઇત્થિયા’’તિઅધિકવચનમેવ ઞાપકન્તિ વેદિતબ્બં.

મહાઅટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૫૯-૬૦) ‘‘ઇત્થિનિમિત્તં મેથુનરાગેન મુખેન છુપતિ, થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ સામઞ્ઞેન વુત્તત્તા ચ ધમ્મક્ખન્ધકે ‘‘ન ચ ભિક્ખવે રત્તચિત્તેન અઙ્ગજાતં છુપિતબ્બં, યો છુપેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૫૨) સામઞ્ઞવચનતો ચ ઉદ્ધુમાતાદિભાવમસમ્પત્તાય અલ્લમતમનુસ્સિત્થિયા ચ અક્ખાયિતે વા યેભુય્યક્ખાયિતે વા નિમિત્તે સતિ પારાજિકવત્થુભાવતો તત્થાપિ બહિ છુપન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયન્તિ અયમત્થોપિ મતામતવિસેસં અકત્વા ‘‘ઇત્થિયા’’તિ ઇમિનાવ સામઞ્ઞવચનેન ગહેતબ્બો.

૨૪. નિમિત્તેનાતિ અત્તનો અઙ્ગજાતેન. મુખેનાતિ પકતિમુખેન. નિમિત્તં ઇત્થિયાતિ જીવમાનકમનુસ્સિત્થિયા અઙ્ગજાતં. યસ્મા પન કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવિનીતવત્થૂસુ મતિત્થિવત્થુમ્હિ મતિત્થિયા સરીરે કાયસંસગ્ગરાગેન યો છુપતિ, તસ્સ ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા. ૨૮૧) વુત્તત્તા મતમનુસ્સિત્થી ન ગહેતબ્બા. તથેવ યક્ખિવત્થુમ્હિ કાયસંસગ્ગરાગેન યક્ખિનિયા સરીરં યેન ફુટ્ઠં, તસ્સ ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ વુત્તત્તા, ઇધેવ ઉપરિ દુતિયસઙ્ઘાદિસેસે ‘‘પણ્ડકે યક્ખિપેતીસુ, તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા’’તિ (વિ. વિ. ૩૪૧) વક્ખમાનત્તા ચ અમનુસ્સિત્થીપિ ન ગહેતબ્બા. તેન વુત્તં ‘‘જીવમાનકમનુસ્સિત્થિયા અઙ્ગજાત’’ન્તિ. અન્તો પવેસેતુકામતાય સતિ કાયસંસગ્ગરાગાસમ્ભવતો ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિ ઇમિના ચ બહિ છુપિતુકામતા વિઞ્ઞાયતીતિ ‘‘બહી’’તિ અનુવત્તનં વિનાપિ તદત્થો લબ્ભતિ. ગરુકન્તિ સઙ્ઘાદિસેસો.

૨૫. તથેવ બહિ છુપન્તસ્સાતિ યોજના, અન્તો અપ્પવેસેત્વા બહિયેવ છુપન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ઉભયરાગેનાતિ કાયસંસગ્ગરાગેન, મેથુનરાગેન વા. પુરિસસ્સાપીતિ જીવમાનકપુરિસસ્સપિ. પિ-સદ્દો ન કેવલં વુત્તનયેન ઇત્થિયા નિમિત્તં ફુસન્તસ્સેવ આપત્તિ, અથ ખો પુરિસસ્સાપીતિ દીપેતિ. ‘‘નિમિત્ત’’ન્તિ મુત્તકરણમેવ વુચ્ચતિ. ‘‘જીવમાનકપુરિસસ્સા’’તિ અયં વિસેસો કુતો લબ્ભતીતિ ચે? ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેન વા મેથુનરાગેન વા જીવમાનકપુરિસસ્સ વત્થિકોસં અપ્પવેસેન્તો નિમિત્તેન નિમિત્તં છુપતિ, દુક્કટ’’ન્તિ ઇતો અટ્ઠકથાવચનતો (પારા. અટ્ઠ. ૧.૫૯-૬૦) લબ્ભતિ.

૨૬. અચિરવતિતરન્તાનં ગુન્નં પિટ્ઠિં અભિરુહન્તા છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ મેથુનરાગેન અઙ્ગજાતેન અઙ્ગજાતં છુપિંસૂતિ ઇમસ્મિં વત્થુમ્હિ ‘‘ન ચ ભિક્ખવે રત્તચિત્તેન અઙ્ગજાતં છુપિતબ્બં, યો છુપેય્ય, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૫૨) આગતનયં દસ્સેતુમાહ ‘‘નિમિત્તેના’’તિઆદિ. એત્થાપિ ‘‘તથા’’તિ ઇમસ્સાનુવત્તનતો ‘‘બહી’’તિ લબ્ભતિ. અત્તનો નિમિત્તેન તિરચ્છાનગતિત્થિયા નિમિત્તં મેથુનરાગતો બહિ છુપન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ યોજના.

૨૭. ‘‘મેથુનરાગતો’’તિ ઇમિના બ્યવચ્છિન્નમત્થં દસ્સેતુમાહ ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિઆદિ. એત્થાપિ ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિવચનસામત્થિયા બહિ છુપનં વેદિતબ્બં. નિમિત્તસ્સાતિ પસ્સાવમગ્ગસ્સ. છુપનેતિ ફુસને.

૨૮. તમાવટ્ટકતેતિ એત્થ ‘‘તં આવટ્ટકતે’’તિ પદચ્છેદો. આવટ્ટકતેતિ વિવટે. ‘‘મુખે’’તિ સમ્બન્ધિસદ્દત્તા, અઞ્ઞસ્સ સમ્બન્ધિનો ચ અનિદ્દિટ્ઠત્તા સુતાનુલોમિકાનં સુતસમ્બન્ધસ્સેવ બલવત્તા ચ પુરિમાનન્તરગાથાય ‘‘તિરચ્છાનગતિત્થિયા મુખે’’તિ કિઞ્ચાપિ સુતસ્સેવ સમ્બન્ધો વિઞ્ઞાયતિ, તથાપિ ઇમાય ગાથાય વિનીતવત્થુમ્હિ (પારા. ૭૩) ‘‘અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ સિવથિકં ગન્ત્વા છિન્નસીસં પસ્સિત્વા વટ્ટકતે મુખે અચ્છુપન્તં અઙ્ગજાતં પવેસેસી’’તિ દસ્સિતછિન્નસીસવત્થુસ્સ સઙ્ગહિતત્તા મનુસ્સમુખમેવ ગહેતબ્બં સિયા. તિરચ્છાનગતાનં, પન અમનુસ્સાનઞ્ચ મુખે તથા પવેસો નિદ્દોસોતિ વત્તુમસક્કુણેય્યત્તા તત્થાપિ ઇદમેવ ઉપલક્ખણન્તિ પારાજિકપ્પહોનકાનં સબ્બેસં મુખેતિ દટ્ઠબ્બં. તં અઙ્ગજાતં. તત્થ આવટ્ટકતે પારાજિકપ્પહોનકાનં મુખે આકાસગતં કત્વા કત્થચિ અફુસાપેત્વા નીહરન્તસ્સ ઉક્ખિપન્તસ્સ દુક્કટન્તિ યોજના. અથ વા તિરચ્છાનાનં આવટ્ટકતે મુખેતિ યોજેત્વા તદઞ્ઞસઙ્ગહો ઉપલક્ખણવસેન કાતબ્બો.

૨૯. તથાતિ ‘‘આકાસગતં કત્વા’’તિ યથાવુત્તપ્પકારં પરામસતિ. ચતૂહિ પસ્સેહીતિ સહત્થે કરણવચનં. ‘‘પસ્સેહી’’તિ સમ્બન્ધિસદ્દત્તા ‘‘નિમિત્તસ્સા’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. ‘‘ઇત્થિયા’’તિ સામઞ્ઞસદ્દત્તા ‘‘સબ્બસ્સા’’તિ પાઠસેસો. જાતિવાચકત્તા એકવચનં. ‘‘ચતૂહિ પસ્સેહિ, હેટ્ઠિમત્તલ’’ન્તિ ચ ઇમેસં સમ્બન્ધિપદસ્સ અનિદ્દેસેપિ મેથુનપારાજિકાધિકારત્તા ચ સન્થતચતુક્કસ્સ અટ્ઠકથાવસાને ઇમાય ગાથાય સઙ્ગહિતસ્સ ઇમસ્સ વિનિચ્છયસ્સ પરિયોસાને ‘‘યથા ચ ઇત્થિનિમિત્તે વુત્તં, એવં સબ્બત્થ લક્ખણં વેદિતબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૬૧-૬૨) નિમિત્તવિનિચ્છયસ્સાતિદેસસ્સ કતત્તા ચ સામત્થિયેન ‘‘નિમિત્તસ્સા’’તિ લબ્ભતિ. ઇદમેવ ‘‘પવેસેત્વા’’તિ એતસ્સ આધારવસેન ગહેતબ્બં. ‘‘અઙ્ગજાત’’ન્તિ અનુવત્તતિ.

એવં વાક્યં પૂરેત્વા ‘‘યથા આવટ્ટકતે મુખે અઙ્ગજાતં પવેસેત્વા તમાકાસગતં કત્વા નીહરન્તસ્સ દુક્કટં, તથા સબ્બસ્સા ઇત્થિયા નિમિત્તે પસ્સાવમગ્ગસઙ્ખાતે અઙ્ગજાતં પવેસેત્વા તસ્સ ચતૂહિ પસ્સેહિ સહ હેટ્ઠિમત્તલં ચત્તારો પસ્સે, હેટ્ઠિમત્તલઞ્ચ અચ્છુપન્તં આકાસગતં કત્વા નીહરન્તસ્સ દુક્કટ’’ન્તિ યોજેત્વા અત્થો વત્તબ્બો.

૩૦. ઉપ્પાટિતોટ્ઠમંસેસૂતિ ઉપ્પાટિતં ઓટ્ઠમંસં યેસન્તિ વિગ્ગહો. તેસુ દન્તેસુ. બહિનિક્ખન્તકેસુ વાતિ પકતિયા ઓટ્ઠમંસતો બહિ નિક્ખમિત્વા ઠિતેસુ વા દન્તેસુ. વાયમન્તસ્સાતિ અઙ્ગજાતેન છુપન્તસ્સ.

૩૧. અટ્ઠિસઙ્ઘટ્ટનં કત્વાતિ નિમિત્તમંસસન્નિસ્સયાનિ અટ્ઠીનિ સઙ્ઘટ્ટેત્વા. મગ્ગેતિ અટ્ઠિસઙ્ઘાતમયે મગ્ગે. દુવિધરાગતોતિ મેથુનરાગેન વા કાયસંસગ્ગરાગેન વા. વાયમન્તસ્સાતિ અઙ્ગજાતં પવેસેત્વા ચારેન્તસ્સ.

૩૨. આલિઙ્ગન્તસ્સાતિ પરિસ્સજન્તસ્સ. હત્થગાહાદીસુ હત્થો નામ કપ્પરતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગનખા. હત્થસ્સ, તપ્પટિબન્ધસ્સ ચ ગહણં હત્થગ્ગાહો. અવસેસસરીરસ્સ, તપ્પટિબન્ધસ્સ ચ પરામસનં પરામાસો. નિસ્સન્દેહે પન ‘‘માતુગામસ્સ સરીરસ્સ વા તપ્પટિબન્ધસ્સ વા હત્થેન ગહણં હત્થગ્ગાહો’’તિ વુત્તં, તં અટ્ઠકથાય ન સમેતિ. તસ્મા યથાવુત્તનયસ્સેવ અટ્ઠકથાસુ આગતત્તા સોયેવ સારતો પચ્ચેતબ્બો. પરામસેપિ ‘‘હત્થેન સરીરસ્સ, તપ્પટિબન્ધસ્સ ચ પરામસન’’ન્તિ યં તત્થ વુત્તં, તમ્પિ ન યુજ્જતિ. અવસેસસરીરાવયવેનાપિ પરામસતો દુક્કટમેવ હોતીતિ. ચુમ્બનાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન વેણિગ્ગાહાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘અયં નયો’’તિ એતેન ‘‘ઇત્થિયા મેથુનરાગેન હત્થગ્ગાહાદીસુ દુક્કટ’’ન્તિ ઇમમત્થં અતિદિસતિ.

૩૩. મનુસ્સામનુસ્સેહિ અઞ્ઞેસુ તિરચ્છાનગતેસુ હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન મેથુનધમ્મપારાજિકવત્થુભૂતે સત્તે દસ્સેતુમાહ ‘‘અપદે’’તિઆદિ. ‘‘અપદે, દ્વિપદે, ચતુપ્પદે’’તિ ઇમેહિ વિસેસનેહિ વિસેસિતબ્બં ‘‘સત્તનિકાયે’’તિ ઇદં વત્તબ્બં. અપદે સત્તનિકાયે. અહયોતિ થલચરેસુ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો હત્થિગિલનકે અજગરે ઉપાદાય હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન નાગા ચ. મચ્છાતિ જલજેસુ ઉપરિમકોટિયા પઞ્ચસતયોજનિકાનિ તિમિરપિઙ્ગલાદિમચ્છે ઉપાદાય હેટ્ઠિમન્તતો પાઠીનપાવુસાદયો મચ્છા ચ. દ્વિપદે સત્તનિકાયે. કપોતાતિ ઉપરિમકોટિયા ગરુળે ઉપાદાય હેટ્ઠિમન્તતો કપોતાકપોતપક્ખી ચ. પારાવતાતિ કેચિ. ચતુપ્પદે સત્તનિકાયે. ગોધાતિ ઉપરિમકોટિયા હત્થિં ઉપાદાય હેટ્ઠિમન્તતો ગોધા ચાતિ ઇમે સત્તા. હેટ્ઠાતિ હેટ્ઠિમપરિચ્છેદતો. પારાજિકસ્સવત્થૂતિ મેથુનધમ્મપારાજિકસ્સ વત્થૂનીતિ પાઠસેસો.

૩૪. સેવેતુકામતા મેથુનસેવાય તણ્હા, તાય મેથુનરાગસઙ્ખાતાય સમ્પયુત્તં ચિત્તં સેવેતુકામતાચિત્તં. મગ્ગેતિ વચ્ચમગ્ગાદીનં અઞ્ઞતરે મગ્ગે. મગ્ગસ્સ અત્તનો મુત્તકરણસ્સ પવેસનં. પબ્બજ્જાય, પાતિમોક્ખસંવરસીલસ્સ વા અન્તે વિનાસે ભવોતિ અન્તિમો, પારાજિકાપન્નો પુગ્ગલો, તસ્સ વત્થુ અન્તિમભાવસ્સ કારણત્તા પારાજિકાપત્તિ અન્તિમવત્થૂતિ વુચ્ચતિ, તદેવ પઠમં ચતુન્નં પારાજિકાનં આદિમ્હિ દેસિતત્તા પઠમન્તિમવત્થુ, તસ્સ પઠમન્તિમવત્થુનો, પઠમપારાજિકસ્સાતિ વુત્તં હોતિ.

૩૫. સામન્તા આપત્તિસમીપે ભવં સામન્તં, પારાજિકાપત્તિયા સમીપે પુબ્બભાગે ભવન્તિ અત્થો. સેસાનં પન તિણ્ણમ્પીતિ અવસેસાનં અદિન્નાદાનાદીનં તિણ્ણં પારાજિકધમ્માનં. થુલ્લચ્ચયં સામન્તમિતિ ઉદીરિતન્તિ સમ્બન્ધો. કથમુદીરિતં? ‘‘ફન્દાપેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા. ૯૪) દુતિયે, ‘‘મનુસ્સં ઉદ્દિસ્સ ઓપાતં ખણતિ, પતિત્વા દુક્ખવેદનં ઉપ્પાદેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ, તતિયે, ‘‘પટિવિજાનન્તસ્સ આપત્તિ પારાજિકસ્સ, અપ્પટિવિજાનન્તસ્સ આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા. ૨૧૫) ચતુત્થે સમુદીરિતં.

એત્થ ચ ચતુત્થપારાજિકસ્સ થુલ્લચ્ચયાપત્તિયા સામન્તાપત્તિભાવો યસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં સમુલ્લપતિ, સો યાવ ન પટિવિજાનાતિ, તાવ સમુલ્લપનપચ્ચયા થુલ્લચ્ચયાપત્તિસમ્ભાવે, સમુલ્લપિતે તસ્મિં સમુલ્લપિતમત્થે પટિવિજાનન્તે પારાજિકાપત્તિસમ્ભાવે ચ યુજ્જતિ. સો ચ ‘‘અપ્પટિવિજાનન્તસ્સ વુત્તે થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ ઇમિનાવ સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બં.

૩૬. અજાનન્તસ્સ વાતૂપત્થદ્ધં અઙ્ગજાતં દિસ્વા અત્તનો રુચિયા વીતિક્કમં કત્વા માતુગામેસુ ગચ્છન્તેસુ અજાનમાનસ્સ, મહાવને દિવા નિદ્દુપગતભિક્ખુનો વિય પરેહિ કિરિયમાનં અજાનન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. તથેવાતિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તીતિ ઞાતબ્બ’’ન્તિ ઇદમાકડ્ઢતિ. અસ્સાદિયન્તસ્સાતિ ભિક્ખુપચ્ચત્થિકેસુ અભિભવિત્વા વીતિક્કમં કરોન્તેસુ ચ કારાપેન્તેસુ ચ, સપ્પમુખં પવિટ્ઠકાલે વિય ઉત્તસિત્વા અનધિવાસેન્તસ્સ ચ, મહાવને દિવાવિહારોપગતભિક્ખુનો વિય પરોપક્કમં ઞત્વાપિ કાયે આદિત્તઅગ્ગિના વિય ઉત્તસિત્વા અનધિવાસેન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અજાનન્તસ્સા’’તિ એત્થ અપિ-સદ્દો યોજેતબ્બો. બુદ્ધસાસને ખીરસાગરસલિલનિમ્મલે સબ્બપઠમં પાતુભૂતત્તા આદિ ચ તં વીતિક્કમસઙ્ખાતં કમ્મઞ્ચાતિ આદિકમ્મં, તં એતસ્સ અત્થીતિ આદિકમ્મી, એત્થ સુદિન્નો ભિક્ખુ, તસ્સ આદિકમ્મિનોતિ ગહેતબ્બો. ઉપરિપિ ઇમેસં પદાનં આગતાગતટ્ઠાને ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઇધ ચ ઉપરિ સબ્બસિક્ખાપદેસુ ચ નિદાનાદિવસેન સત્તરસવિધો સાધારણવિનિચ્છયો પકિણ્ણકે સઙ્ખેપતો, ઉત્તરે વિત્થારતો ચ આવિ ભવિસ્સતિ. તસ્મા એત્થ ન દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બં.

૩૭-૩૮. વિનયેતિ વિનયપિટકે. અનયૂપરમેતિ નેતિ પાપેતિ સીલસમ્પદં સમાધિસમ્પદં પઞ્ઞાસમ્પદઞ્ચાતિ નયો, કાયવચીદ્વારેહિ અવીતિક્કમસઙ્ખાતો સંવરો, તપ્પટિપક્ખો અસંવરો અનયો નામ, તસ્સ ઉપરમો નિવત્તિ એત્થાતિ અનયૂપરમો, વિનયો, તત્થ અનયૂપરમે વિનયે.

તતો એવ પરમે ઉક્કટ્ઠે. અનયસ્સ વા ઉપરમે નિવત્તને પરમે ઉક્કટ્ઠેતિ ગહેતબ્બં. પરા ઉત્તમા મા સાસનસિરી એત્થાતિ પરમો, વિનયોતિ એવમ્પિ ગહેતબ્બં. ‘‘વિનયો નામ સાસનસ્સ આયૂ’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; ખુ. પા. અટ્ઠ. ૫.મહાસઙ્ગીતિકથા; થેરગા. અટ્ઠ. ૧.૨૫૧) વચનતો ઉત્તમસાસનસમ્પત્તિયુત્તેતિ અત્થો.

સુજનસ્સાતિ સોભણો જનો સુજનો, સિક્ખાકામો અધિસીલસિક્ખાય સોભમાનો પિયસીલો કુલપુત્તો, તસ્સ નયને નયનૂપમે વિનયેતિ સમ્બન્ધો. અનયૂપરમત્તા, પરમત્તા ચ સુજનસ્સ કુલપુત્તસ્સ નયને નયનૂપમે. સુખાનયનેતિ લોકિયલોકુત્તરભેદં સુખં આનેતીતિ સુખાનયનં, તસ્મિં. ઇદઞ્ચ ‘‘નયને’’તિ એતસ્સ વિસેસનં.

એતં વિસેસનં કિમત્થન્તિ ચે? ઉપમાભાવેન ગહિતપકતિનયનતો ઇધ સમ્ભવન્તં વિસેસં દસ્સેતુન્તિ વેદિતબ્બં. કતરો સો વિસેસોતિ ચે? પકતિનયનં રાગદોસાદિકિલેસૂપનિસ્સયો હુત્વા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકદુક્ખસ્સ ચ પચ્ચયો હોતિ. ઇદં પન વિનયનયનં ઇમસ્સ કુલપુત્તસ્સ એવં અહુત્વા એકંસેન મોક્ખાવહનસુખસ્સેવ પચ્ચયો હોતીતિ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ દસ્સનત્થં. યથા વિનયમવિરાધેત્વા પટિપજ્જનેન સિજ્ઝનકસીલસંવરમૂલકઅવિપ્પટિસારાદિઅનુપાદિસેસપરિનિબ્બાનાવસા- નફલસમ્પત્તિવસેન ઉપ્પજ્જનકલોકિયલોકુત્તરસુખાવહને વિનયેતિ વુત્તં હોતિ.

પધાનરતોતિ એત્થ ‘‘અપી’’તિ પાઠસેસો. પધાને વિનયાભિયોગે રતોપિ, વિનયે અજ્ઝાયનસવનચિન્તનાદિવસેન વાયમન્તોપીતિ અત્થો. અથ વા ‘‘વિરાગો સેટ્ઠો ધમ્માન’’ન્તિ (ધ. પ. ૨૭૩; નેત્તિ. ૧૭૦; કથા. ૮૭૨) વચનતો પધાનં નિબ્બાનં, તસ્મિં રતોતિ અત્થો. સારમતેતિ ‘‘સાર’’ન્તિ અધિમતે. અથ વા સારં અફેગ્ગુમતં મહાવિહારવાસીનં આચરિયમતં એત્થાતિ ‘‘સારમતો’’તિ વિનયવિનિચ્છયો વુત્તો, તસ્મિં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં વિનયવિનિચ્છયે. રતોતિ અચ્ચન્તાભિરતો. ‘‘ન રતો’’તિ એત્થ ન-કારં ‘‘રમતે’’તિ ઓસાનપદેન યોજેત્વા યો પન ન રમતેતિ સમ્બન્ધો.

થેરનવમજ્ઝિમભિક્ખુભિક્ખુનીનં અન્તરે યો પન પુગ્ગલો નિચ્ચપરિવત્તનસવનાનુસ્સરણચિન્તનવસેન ન રમતે ન કીળતિ, સો પુગ્ગલો વિનયે પધાનરતોપિ વિનયપિટકે અજ્ઝયનસવનાદિવસેન યુત્તપયુત્તોપિ પટુ હોતિ કિં, ન હોતેવાતિ દસ્સેતિ. વિનયપિટકે પાટવમાકઙ્ખન્તેહિ પઠમં તાવેત્થ સક્કચ્ચં અભિયોગો કાતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

ઇમમેવત્થં આનિસંસપારંપરિયપયોજનેન સહ દસ્સેતુમાહ ‘‘ઇમ’’ન્તિઆદિ. ઇમન્તિ વુચ્ચમાનં વિનયવિનિચ્છયં, ‘‘અવેદી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘યો’’તિ પાઠસેસો. યો કુલપુત્તો સતિસમ્પજઞ્ઞસદ્ધાસમ્પન્નો ઇમં વિનયવિનિચ્છયં સમ્મા અવેદિ અઞ્ઞાસિ. કિં ભૂતન્તિ આહ ‘‘હિતવિભાવન’’ન્તિ. લોકિયલોકુત્તરસમ્પત્તિયા મૂલસાધનત્તા સીલમિધ હિતં નામ, તં વિભાવેતિ પકાસેતીતિ હિતવિભાવનોતિ વિગ્ગહો. ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય…પે… વિજટયે જટ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૩, ૧૯૨; મિ. પ. ૨.૧.૯) વુત્તત્તા સબ્બકિલેસજટાવિજટનલોકુત્તરઞાણસ્સ પદટ્ઠાનસોપચારસાભિઞ્ઞારૂપારૂપઅટ્ઠસમાધીનં પદટ્ઠાનતાય સબ્બલોકિયલોકુત્તરગુણસમ્પદાનં મૂલભૂતેસુ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેસુ પધાનં પાતિમોક્ખસંવરસીલં, તપ્પકાસકત્તા અયં વિનયવિનિચ્છયો ‘‘હિતવિભાવનો’’તિ વુત્તો.

ભાવનન્તિ ભાવીયતિ પુનપ્પુનં ચેતસિ નિવેસીયતીતિ ભાવનો, ભાવનીયોતિ વુત્તં હોતિ. હિતવિભાવકત્તાયેવ હિતત્થીહિ પુનપ્પુનં ચિત્તે વાસેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ, તં એવંવિધં વિનયવિનિચ્છયં. સુરસમ્ભવન્તિ રસીયતિ અસ્સાદીયતીતિ રસો, સદ્દરસો અત્થરસો કરુણાદિરસો વિમુત્તિરસો ચ, સોભણો રસો એતસ્સાતિ સુરસો, વિનયવિનિચ્છયો, તં સુરસં. ભવં ભવન્તં, સન્તન્તિ વુત્તં હોતિ, સુરસં સમાનં, સુરસં ભૂતન્તિ અત્થો. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘સિલેસો પસાદો સમતા મધુરતા સુખુમાલતા અત્થબ્યત્તિ ઉદારતા ઓજો કન્તિ સમાધી’’તિ એવં વુત્તેહિ કવિજનેહિ અસ્સાદેતબ્બસિલેસાદિદસવિધસદ્દજીવિતગુણસઙ્ખાતસદ્દરસસમ્પત્તીહિ ચ સભાવાખ્યાનં ઉપમા રૂપકં દીપકં આવુત્તીતિ એવમાદિક્કમનિદ્દિટ્ઠપઞ્ચતિંસઅત્થાલઙ્કારેસુ અનુરૂપસભાવાખ્યાનાદિપ્પધાનઅત્થાલઙ્કારસઙ્ખાતઅત્થરસસમ્પત્તીહિ ચ યથાસમ્ભવં પકાસિતબ્બકરુણારસઅબ્ભુતરસસન્તરસાદીહિ ચ યુત્તત્તા સુરસં ઇમં વિનયવિનિચ્છયન્તિ વુત્તં હોતિ.

અથ વા ઇમિના પકરણેન પધાનતો વિધીયમાનપાતિમોક્ખસંવરસીલસ્સ એકન્તેન સમાધિસંવત્તનિકત્તા સમાધિસ્સ ચ પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનત્તા પઞ્ઞાય ચ નિબ્બાનપાપનતો મૂલકારણં હુત્વા કમેન નિબ્બાનામતફલરસસમ્પદાયકં ઇમં વિનયવિનિચ્છયં પરમસ્સાદનીયરૂપેન ધિતિવિમુત્તિરસેન સુરસભૂતન્તિ વુત્તં હોતીતિ ચ વેદિતબ્બં. સમ્ભવન્તિ એત્થ સં વુચ્ચતિ સુખં કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ, તં ભવતિ એતસ્માતિ સમ્ભવો, વિનયવિનિચ્છયો, તં, કાયચિત્તસુખાનં મૂલકારણભૂતં, વુત્તનયેન સુરસત્તા ચ યથાવુત્તરસસમ્પદસારમહુસ્સવેન સમ્ભૂતમાનસિકસુખસ્સ, તંસમુટ્ઠાનરૂપનિસ્સયકાયિકસુખસ્સ ચ પભવભૂતન્તિ અત્થો. એત્તાવતા ઇમસ્સ વિનયવિનિચ્છયસ્સ સમ્મા વિઞ્ઞાતબ્બતાય કારણં દસ્સિતં હોતિ.

એવં નાનાગુણરતનાકરં ઇમં વિનયવિનિચ્છયં સમ્પજાનન્તો સો કુલપુત્તો કિં હોતીતિ ચે? પાલિના ઉપાલિના સમો ભવતિ. પાલિનાતિ સાસનં પાલેતીતિ ‘‘પાલો’’તિ વિનયો વુચ્ચતિ, વુત્તઞ્હિ ‘‘વિનયો નામ સાસનસ્સ આયૂ’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમસઙ્ગીતિકથા; ખુ. પા. અટ્ઠ. ૫.મહાસઙ્ગીતિકથા; થેરગા. અટ્ઠ. ૧.૨૫૧) સો અસ્સ અત્થીતિ પાલી, પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધવસેન તિવિધસાસનસ્સ જીવિતભૂતવિનયપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતસાસનધરત્તા ‘‘પાલી’’તિ લદ્ધનામેન ઉપાલિના, ‘‘એતદગ્ગં ભિક્ખવે મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં વિનયધરાનં યદિદં ઉપાલી’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯, ૨૨૮) ચતુપરિસમજ્ઝે નિસિન્નેન સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિના સમ્માસમ્બુદ્ધેન મુખપદુમં વિકાસેત્વા પકાસિતએતદગ્ગટ્ઠાનેન વિસેસતો સાયનરક્ખનકભાવેન પટિલદ્ધપાલીતિનામધેય્યેન ઉપાલિમહાથેરેન સમો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

કસ્મિં વિસયે સમો ભવતીતિ ચે? સાસને. સાસનેતિ યથાવુત્તે તિવિધે સાસને, તત્રાપિ થાવરજઙ્ગમસકલવત્થુવિત્થારાધરમણ્ડલસદિસે પટિપત્તિપટિવેધદ્વયધારે પરિયત્તિસાસને, તત્થાપિ વિનયકથાધિકારત્તા લબ્ભમાને વિનયપિટકસઙ્ખાતપરિયત્તિસાસનેકદેસે સમો ભવતીતિ અત્થો.

કિંભૂતે સાસને? મારબલિસાસને. મારસ્સ બલિ મારબલિ, મારગોચરો, તસ્સ સાસનં હિંસકં મારબલિસાસનં, તસ્મિં. ખન્ધાદીસુ પઞ્ચસુ મારેસુ પધાનભૂતકામરાગાદિપભવકિલેસમારસ્સ ગોચરભાવેન બલિસઙ્ખાતઇત્થિસરીરાદિનિસ્સયફોટ્ઠબ્બાદિવિસયસ્સ પરિચ્ચજાપનત્થં ‘‘યો પન ભિક્ખુ…પે… અસંવાસો’’તિઆદિના (પારા. ૪૪) નયેન વુત્તત્તા તસ્સ મારબલિસ્સ હિંસકં હોતીતિ મારબલિસાસનનામધેય્યવિનયપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતસાસનેતિ અત્થો.

અથ વા ‘‘બળિસેનપિ જાલેન, હત્થેન કુમિનેન વા’’તિ ઉદકટ્ઠકથાય વક્ખમાનત્તા બળિસ-સદ્દેન મચ્છમારણકણ્ટકમાહ, તં મારસ્સ બળિસં અસતિ ખિપતિ વજ્જેતીતિ મારબળિસાસનં, તસ્મિં, ‘‘સમન્તપાસો મારસ્સા’’તિ વુત્તત્તા સંસારસાગરે પરિવત્તમાનકસંકિલેસદાસપુથુજ્જનસઙ્ખાતમચ્છે ગણ્હિતું મારમહાકેવટ્ટેન પક્ખિત્તબળિસસઙ્ખાતઇત્થિરૂપસદ્દાદિપઞ્ચકામગુણા- મિસાવુતકામરાગાદિકિલેસમહાબળિસં તદઙ્ગપ્પહાનવીતિક્કમપ્પહાનાદિવસેન પજહન્તે વિનયપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતે સાસનેતિ અધિપ્પાયો.

એત્થ ચ સારમતે ઇધ ઇમસ્મિં વિનયવિનિચ્છયે યો પન ન રમતે, સો પુગ્ગલો અનયૂપરમે તતો એવ પરમે ઉત્તમે સુજનસ્સ સુખાનયને નયને નયનુપમે વિનયે રતો અભિરતો પધાનરતોપિ વિનયે અજ્ઝાયનાદીસુ યોગમાપજ્જન્તોપિ પટુ હોતિ પટુતરો હોતિ કિં, ન હોતેવ. તસ્મા વિનયે પાટવત્થિના એત્થેવ સક્કચ્ચાભિયોગો કાતબ્બોતિ સઙ્ખેપતો સાધિપ્પાયા અત્થયોજના વેદિતબ્બા. અથ વા પધાને ચતુબ્બિધે સમ્મપ્પધાને વીરિયે રતો અભિરતો યો પન નરો સારમતે ઇધ ઇમસ્મિં વિનયવિનિચ્છયે યતો રમતે, અતો તસ્મા સો અનયૂપરમે સુજનસ્સ સુખાનયને વિનયે પટુ હોતિ કુસલો હોતીતિ યોજનાતિ નો ખન્તિ.

હિતવિભાવનં હિતપ્પકાસકં ભાવનં ભાવનીયં આસેવિતબ્બં સુરસમ્ભવં સુરસં સમાનં સુરસં ભૂતં સમ્ભવં સુખહેતુકં ઇમં વિનયવિનિચ્છયં યો અવેદિ અઞ્ઞાસિ, સો પુગ્ગલો મારબળિસાસને મારવિસયપ્પહાનકરે, અથ વા મારબળિસસ્સ મારસ્સ વત્થુકામામિસાવુતકિલેસકામબળિસસ્સ અસને વજ્જમાને સાસને તિવિધેપિ જિનસાસને, તત્થાપિ પટિપત્તિપટિવેધાનં પતિટ્ઠાનભૂતે પરિયત્તિસાસને, તત્રાપિ સકલસાસનસ્સ જીવિતસમાને વિનયપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતપરિયત્તિસાસનેકદેસે પાલિના વિનયપરિયત્તિયં એતદગ્ગે ઠપનેન સાસનપાલને તંમૂલભાવતો પાલસઙ્ખાતવિનયપરિયત્તિયા પસત્થતરેન ઉપાલિના ઉપાલિમહાથેરેન સમો ભવતીતિ યોજના.

ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા

વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય

પઠમપારાજિકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુતિયપારાજિકકથાવણ્ણના

૩૯. ઇદાનિ દુતિયં પારાજિકવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘આદિયન્તો’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘થેય્યચિત્તેના’’તિ પાઠસેસો. સો ચ પચ્ચત્તેકવચનન્તેહિ સબ્બપદેહિ યોજેતબ્બો, થેય્યચિત્તેન આદિયન્તો પરાજિતોતિ સમ્બન્ધો. પરસન્તકં આરામાદિં અભિયુઞ્જિત્વા સામિકં પરાજેત્વા થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તો તદત્થાય કતે પુબ્બપયોગે દુક્કટં, સામિકસ્સ વિમતુપ્પાદને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ આપજ્જિત્વા તસ્સ ચ અત્તનો ચ ધુરનિક્ખેપેન પાતિમોક્ખસંવરસીલસમ્પત્તિયા અદાયાદો હુત્વા પરાજિતો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘તથા’’તિ ચ ‘‘અપી’’તિ ચ ‘‘પરાજિતો’’તિ ચ ‘‘થેય્યચિત્તેના’’તિ ઇમિના સહ એકતો કત્વા ‘‘હરન્તો’’તિઆદીહિ ચતૂહિપિ પદેહિ યોજેતબ્બં. થેય્યચિત્તેન હરન્તોપિ તથા પરાજિતોતિ યોજના સીસાદીહિ પરસન્તકં ભણ્ડં હરન્તો થેય્યચિત્તેન ભણ્ડસ્સ આમસને દુક્કટઞ્ચ ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ આપજ્જિત્વા સીસતો ખન્ધોહરણાદિપયોગં કરોન્તોપિ તથા પરાજિતો હોતીતિ અત્થો.

થેય્યચિત્તેન અવહરન્તોપિ તથા પરાજિતોતિ યોજના. અયં પનેત્થ અત્થો – અઞ્ઞેહિ સઙ્ગોપનાદિં સન્ધાય અત્તનિ ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડં ‘‘દેહિ મે ભણ્ડ’’ન્તિ ચોદિયમાનો ‘‘ન મયા ગહિત’’ન્તિઆદિના મુસા વત્વા થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તોપિ તસ્સ વિમતુપ્પાદને થુલ્લચ્ચયમાપજ્જિત્વા તથેવ ધુરનિક્ખેપેન પરાજિતો હોતીતિ. ‘‘નાહં અગ્ગહેસિ’’ન્તિઆદિના અવજાનિત્વા પટિક્ખિપિત્વા હરન્તો ‘‘અવહરન્તો’’તિ વુત્તો.

થેય્યચિત્તેન ઇરિયાપથં વિકોપેન્તોપિ તથા પરાજિતોતિ યોજના. યં પન અઞ્ઞેસં ભણ્ડહરણકમનુસ્સાદીનમઞ્ઞતરં ‘‘તેન ભણ્ડેન સહ ગણ્હામી’’તિ ભણ્ડં હરન્તં થેય્યચિત્તેન નિવારેત્વા અત્તના ઇચ્છિતદિસાભિમુખં કત્વા તસ્સ પકતિઇરિયાપથં વિકોપેન્તોપિ પઠમપાદુદ્ધારેન થુલ્લચ્ચયમાપજ્જિત્વા દુતિયપદવારાતિક્કમેન તથેવ પરાજિતો હોતીતિ અત્થો.

થેય્યચિત્તેન ઠાના ચાવેન્તોપિ તથા પરાજિતોતિ યોજના. થલાદીસુ ઠિતં ભણ્ડં થેય્યચિત્તેન અવહરિતુકામતાય ઠિતટ્ઠાનતો અપનેન્તોપિ દુતિયપરિયેસનાદીસુ આમસનાવસાનેસુ સબ્બેસુપિ પયોગેસુ દુક્કટાનિ ચ ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ આપજ્જિત્વા ઉપરિ વક્ખમાનપ્પકારેસુ વિય ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેન્તો તથેવ પરાજિતો હોતીતિ અત્થો.

એવમેતાય ગાથાય ‘‘આદિયેય્ય હરેય્ય અવહરેય્ય ઇરિયાપથં વિકોપેય્ય ઠાનાચાવેય્ય સઙ્કેતં વીતિનામેય્યા’’તિ (પારા. ૯૨) પદભાજનાગતેસુ છસુ પદેસુ આદો પઞ્ચ પદાનિ સઙ્ગહેત્વા છટ્ઠં પદં કસ્મા ન સઙ્ગહિતન્તિ ચે? અયં ગાથા ન તંપદભાજનં દસ્સેતું વુત્તા, અથ ખો તેસં પદાનં વિનિચ્છયં સન્ધાય અટ્ઠકથાસુ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૨) વુત્તપઞ્ચવીસતિઅવહારે દસ્સેતું તદવયવભૂતપઞ્ચપઞ્ચકાનિ દસ્સેતુકામેન વુત્તા, તસ્મા એત્થ છટ્ઠં પદં ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા વક્ખમાને તતિયપઞ્ચકે નિસ્સગ્ગિયાવહારપદેન, પઞ્ચમપઞ્ચકે પરિકપ્પાવહારપદેન ચ સઙ્ગય્હમાનત્તા એત્થ નાનેકભણ્ડપઞ્ચકદ્વયં અસઙ્કરતો દસ્સેતું છટ્ઠં પદં ન ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં.

૪૦. ઇમસ્મિં અદિન્નાદાનપારાજિકે વત્થુમ્હિ ઓતિણ્ણે કત્તબ્બવિનિચ્છયસ્સ પઞ્ચવીસતિઅવહારાનં અઙ્ગાનિ હોન્તિ, તે ચ નાનાભણ્ડપઞ્ચકં એકભણ્ડપઞ્ચકં સાહત્થિકપઞ્ચકં પુબ્બપયોગપઞ્ચકં થેય્યાવહારપઞ્ચકન્તિ નિદ્દિટ્ઠા પઞ્ચપઞ્ચકભેદા, તત્થ ઇમાય ગાથાય નાનેકભણ્ડપઞ્ચકદ્વયપ્પભેદે દસ અવહારે સઙ્ગહેત્વા અવસેસપઞ્ચકત્તયં દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તિસ્સં ગાથાયં. નાનેકભણ્ડાનન્તિ નાના, એકો ચ ભણ્ડો યેસન્તિ વિગ્ગહો. સવિઞ્ઞાણકઅવિઞ્ઞાણકભણ્ડવસેન નાનાભણ્ડપઞ્ચકઞ્ચ સવિઞ્ઞાણકભણ્ડવસેનેવ એકભણ્ડપઞ્ચકઞ્ચ વેદિતબ્બં. પઞ્ચ પરિમાણા યેસન્તે પઞ્ચકા, તેસં. અવહારાતિ અવહરણાનિ, ચોરકમ્માનીતિ વુત્તં હોતિ. એતેતિ અનન્તરગાથાય ‘‘આદિયન્તો’’તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠા આદિયન્તાદયો. પટિપત્તિસન્તાને વિસેસં વિનિચ્છયં ભાવેતિ ઉપ્પાદેતીતિ વિભાવી, વિનયધરો, તેન વિભાવિના. વિઞ્ઞાતબ્બાતિ પરેસં આરામાદિસવિઞ્ઞાણકવત્થૂનિ વા દાસમયૂરાદિં કેવલં સવિઞ્ઞાણકવત્થુમત્તં વા અવહરિતું કતા યથાવુત્તસરૂપા આદિયનાદયો ઠાનાચાવનપરિયોસાના પઞ્ચ અવહારા યથાવુત્તનાનાભણ્ડએકભણ્ડવિસયા હુત્વા પવત્તન્તીતિ નાનાભણ્ડપઞ્ચકં એકભણ્ડપઞ્ચકન્તિ દસ અવહારા ભવન્તીતિ વિનયધરેન ઓતિણ્ણસ્સ વત્થુનો વિનિચ્છયોપકારકત્તા તથતો ઞાતબ્બાતિ અત્થો.

૪૧. એવં પઞ્ચવીસતિ અવહારે દસ્સેતું વત્તબ્બેસુ પઞ્ચસુ પઞ્ચકેસુ નાનેકભણ્ડપઞ્ચકાનિ દ્વે દસ્સેત્વા ઇદાનિ અવસેસપઞ્ચકત્તયં દસ્સેતુમાહ ‘‘સાહત્થા’’તિઆદિ. તત્થ સાહત્થોતિ સકો હત્થો, તેન નિબ્બત્તો, તસ્સ વા સમ્બન્ધીતિ સાહત્થો, અવહારો, ચોરેન સહત્થા કતો અવહારોતિ અત્થો. આણત્તિકો ચેવાતિ આણત્તિયા નિબ્બત્તો આણત્તિકો, અવહારો, ચોરસ્સ ‘‘ઇમં નામ ભણ્ડં ગણ્હા’’તિ યસ્સ કસ્સચિ આણાપનેન સિદ્ધો અવહારો ચ. નિસ્સગ્ગોતિ નિસ્સજ્જનં નિસ્સગ્ગો, અવહારો, સુઙ્કઘાતટ્ઠાને, પરિકપ્પિતોકાસે વા ઠત્વા ભણ્ડસ્સ બહિ પાતનન્તિ વુત્તં હોતિ.

અત્થસાધકોતિ પારાજિકાપત્તિસઙ્ખાતં અત્થં સાધેતીતિ અત્થસાધકો, સો અવહારો ચ યથાણત્તિકં અવિરાધેત્વા એકંસેન અવહરન્તસ્સ ‘‘અસુકસ્સ ભણ્ડં અવહરા’’તિ અવિસેસેન વા અવહરિતબ્બવત્થુવિસેસો ગહણકાલો ગહણદેસો ગહણાકારો ચાતિ એવમાદિવિસેસાનમઞ્ઞતરેન વિસેસેત્વા વા આણાપનઞ્ચ એકંસેન પાદગ્ઘનકતેલપિવનકં ઉપાહનાદિકિઞ્ચિવત્થું તેલભાજનાદીસુ પાતનાદિપ્પયોગો ચાતિ એવમાદિપ્પયોગો ચ કિરિયાસિદ્ધિયા પુરેતરમેવ પારાજિકસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ સાધનતો અત્થસાધકો અવહારો ચાતિ વુત્તં હોતિ.

ધુરનિક્ખેપનઞ્ચાતિ ધુરસ્સ નિક્ખેપનં ધુરનિક્ખેપનં, તઞ્ચ અવહારો, પરસન્તકાનં આરામાદીનં અભિયોગવિસયે ચ ઉપનિક્ખિત્તસ્સ ભણ્ડાદિનો વિસયે ચ ચોરસ્સ સામિનો વિસ્સજ્જને ચ સામિનો ચ, યદા કદાચિ યથાકથઞ્ચિ ગણ્હિસ્સામીતિ ગહણે નિરુસ્સાહભાવસઙ્ખાતો ધુરનિક્ખેપાવહારો ચાતિ વુત્તં હોતિ. ઇતિ ઇદં ધુરનિક્ખેપનઞ્ચ યથાવુત્તપ્પકારં સાહત્થાદિચતુક્કઞ્ચ પઞ્ચન્નં અવહારાનં સમૂહો પઞ્ચકં, સાહત્થાદિપઞ્ચકં ‘‘સાહત્થપઞ્ચક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આદિ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બં.

૪૨. પુબ્બસહપયોગા ચાતિ એત્થ ‘‘પુબ્બપયોગો સહપયોગો’’તિ પયોગ-સદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. ‘‘આણત્તિવસેન પુબ્બપયોગો વેદિતબ્બો’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૨) યથાણત્તિકમવિરાધેત્વા ગણ્હતો ‘‘અસુકસ્સ ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહરા’’તિ આણાપનં પુબ્બપયોગો નામ અવહારો. કાયેન, વાચાય વા પયુજ્જનં આણાપનં પયોગો, આણત્તસ્સ ભણ્ડગ્ગહણતો પુબ્બત્તા પુબ્બો ચ સો પયોગો ચાતિ પુબ્બપયોગો અવહારોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘ઠાનાચાવનવસેન સહપયોગો વેદિતબ્બો’’તિ અટ્ઠકથાવચનસ્સ ઉપલક્ખણપદત્તા ઠાનાચાવનઞ્ચ પરાયત્તભૂમિગહણે ખીલસઙ્કમનાદિકઞ્ચ સહપયોગો અવહારોતિ વેદિતબ્બો.

સંવિદાહરણન્તિ બહૂહિ એકતો હુત્વા ‘‘ઇદં નામ ભણ્ડં અવહરિસ્સામા’’તિ સંવિદહિત્વા સબ્બેહિ, એકતો વા સબ્બેસં અનુમતિયા એકેન વા ગન્ત્વા પરસન્તકસ્સ થેય્યચિત્તેન હરણસઙ્ખાતો સંવિદાવહારો ચ. સમં એકી હુત્વા વિસું એકેનાપિ થેય્યચિત્તેન પાદે વા પાદારહે વા ગહિતે કતમન્તનાનં સબ્બેસમ્પિ પારાજિકં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. સંવિદહિત્વા મન્તેત્વા અવહરણં સંવિદાહરણં. નિરુત્તિનયેન સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. ‘‘સંવિદાહરણ’’ન્તિ ‘‘સંવિદાવહારો’’તિ ઇમસ્સ વેવચનં. ‘‘સમ્બહુલા સંવિદહિત્વા એકો ભણ્ડં અવહરતિ, આપત્તિ સબ્બેસં પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૧૮) વચનતો એવં સહકતમન્તનેસુ એકેનાપિ થેય્યચિત્તેન પાદે વા પાદારહે વા ગહિતે કતમન્તનાનં સબ્બેસં પારાજિકં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

સઙ્કેતકમ્મન્તિ પુબ્બણ્હાદિકાલપરિચ્છેદેન સઞ્જાનનં સઙ્કેતો, તેન કતં કમ્મં અવહરણં સઙ્કેતકમ્મં નામ. તં પન પુરેભત્તાદીસુ કઞ્ચિ કાલં પરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘ઇમસ્મિં કાલે ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહરા’’તિ વુત્તે તસ્મિંયેવ કાલે તંયેવ યથાવુત્તં ભણ્ડં અવહરતિ ચે, સઙ્કેતકારકસ્સ સઙ્કેતક્ખણેયેવ પારાજિકન્તિ સઙ્ખેપતો વેદિતબ્બં.

નેમિત્તન્તિ પરભણ્ડાવહારસ્સ હેતુત્તા અક્ખિનિખણનાદિ નિમિત્તં નામ, તેન નિબ્બત્તં નેમિત્તં, અવહરણસઙ્ખાતકમ્મં અવહારો. ‘‘મયા અક્ખિમ્હિ નિખણિતે વા ભમુમ્હિ ઉક્ખિત્તે વા ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહરા’’તિ આણત્તેન તં નિમિત્તં દિસ્વા વુત્તમેવ ભણ્ડં વુત્તનિયામમવિરાધેત્વા ગહિતં ચે, નિમિત્તકારકસ્સ નિમિત્તકરણક્ખણેયેવ પારાજિકં હોતિ. વુત્તનિયામં વિરાધેત્વા ગહિતં ચે, નિમિત્તકારકો મુચ્ચતિ, અવહારકસ્સેવ પારાજિકં. પુબ્બપયોગો આદિ યસ્સ તં પુબ્બપયોગાદિ, પુબ્બપયોગાદિ ચ તં પઞ્ચકઞ્ચાતિ વિગ્ગહો.

૪૩. થેય્યઞ્ચ પસય્હઞ્ચ પરિકપ્પો ચ પટિચ્છન્નો ચ કુસો ચ થેય્યપસય્હપરિકપ્પપટિચ્છન્નકુસા, તે આદી ઉપપદભૂતા યેસં અવહારાનં તે થેય્ય…પે… કુસાદિકા, અવહારા, ઇમિના થેય્યાવહારો ચ…પે… કુસાવહારો ચાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ થેય્યાવહારોતિ થેનો વુચ્ચતિ ચોરો, તસ્સ ભાવો થેય્યં, એત્થ ન-કારલોપો નિરુત્તિનયેન દટ્ઠબ્બો, તેન અવહરણં થેય્યાવહારો, સન્ધિચ્છેદાદિવસેન અદિસ્સમાનેન ગહણઞ્ચ કૂટમાનકૂટકહાપણાદીહિ વઞ્ચેત્વા ગહણઞ્ચ થેય્યાવહારો.

પસય્હ અભિભવિત્વા અવહરણં પસય્હાવહારો, ગામવિલોપકા વિય સામિકે અભિભવિત્વા ગહણઞ્ચ રાજભટાદયો વિય અભિભવિત્વા નિબદ્ધકરગ્ગહણે અધિકગ્ગહણઞ્ચ પસય્હાવહારો.

વત્થસુત્તાદિકં પરિચ્છિજ્જ કપ્પેત્વા અવહરણં પરિકપ્પાવહારો, સો ચ ભણ્ડોકાસપરિકપ્પવસેન દુવિધો હોતિ. તત્થ નિક્ખિત્તભણ્ડં અન્ધકારપ્પદેસં પવિસિત્વા સુત્તાદિભણ્ડાનિ તત્થ નિક્ખિત્તાનિ, તે પેળાદયો ગણ્હન્તસ્સ ‘‘વત્થાનિ ચે ગણ્હિસ્સામિ, સુત્તાનિ ચે ન ગણ્હિસ્સામી’’તિઆદિના નયેન પરિકપ્પેત્વા ઉક્ખિપનં ભણ્ડપરિકપ્પપુબ્બકત્તા ભણ્ડપરિકપ્પાવહારો નામ. આરામપરિવેણાદીનિ પવિસિત્વા લોભનીયં ભણ્ડં દિસ્વા ગબ્ભપાસાદતલપમુખમાળકપાકારદ્વારકોટ્ઠકાદિં યં કિઞ્ચિ ઠાનં પરિકપ્પેત્વા ‘‘એત્થન્તરે દિટ્ઠો ચે, ઓલોકેતું ગહિતં વિય દસ્સામિ, નો ચે, હરિસ્સામી’’તિ પરિકપ્પેત્વા આદાય ગન્ત્વા પરિકપ્પિતટ્ઠાનાતિક્કમો ઓકાસપરિકપ્પપુબ્બકત્તા ઓકાસપરિકપ્પાવહારો નામાતિ સઙ્ખેપતો વેદિતબ્બો.

તિણપણ્ણાદીહિ પટિચ્છન્નસ્સ ભણ્ડસ્સ અવહરણં પટિચ્છન્નાવહારો, ઉય્યાનાદીસુ કીળમાનેહિ વા સઙ્ઘપરિવિસન્તેહિ વા મનુસ્સેહિ ઓમુઞ્ચિત્વા ઠપિતં અલઙ્કારાદિકં યં કિઞ્ચિ ભણ્ડં દિસ્વા ‘‘ઓણમિત્વા ગણ્હન્તે આસઙ્કન્તી’’તિ ઠત્વા તિણપણ્ણપંસુવાલુકાદીહિ પટિચ્છાદેત્વા સામિકેસુ પરિયેસિત્વા અદિસ્વા સાલયેસુ ગતેસુ પચ્છા થેય્યચિત્તેન ગહણઞ્ચ તદેવ ભણ્ડં કદ્દમાદીસુ થેય્યચિત્તેન અઙ્ગુટ્ઠાદીહિ પીળેત્વા ઓસીદાપેત્વા હેટ્ઠાભાગેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં ઉપરિભાગેન અતિક્કમનઞ્ચ પટિચ્છન્નાવહારોતિ વુત્તં હોતિ.

કુસેન અવહારો કુસાવહારો, થેય્યચિત્તેન કુસં સઙ્કામેત્વા પરકોટ્ઠાસસ્સ અગ્ઘેન મહન્તસ્સ વા સમસમસ્સ વા ગહણન્તિ અત્થો. યો પન ભિક્ખુ કુસપાતનેન સઙ્ઘસ્સ ચીવરેસુ ભાજિયમાનેસુ અત્તનો કોટ્ઠાસેન સમં વા અધિકં વા ઊનકં વા અગ્ઘેન પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘનકં અઞ્ઞસ્સ કોટ્ઠાસં અવહરિતુકામો અત્તનો કોટ્ઠાસે પતિતં કુસં પરકોટ્ઠાસે પાતેતુકામો ઉદ્ધરતિ, તઙ્ખણે ચ પરસ્સ કોટ્ઠાસે પાતિતક્ખણે ચ ન પારાજિકં અનાપજ્જિત્વા પરકોટ્ઠાસતો પરનામલિખિતં કુસં ઉક્ખિપેન્તો તતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનામેતિ, પારાજિકો હોતિ. યદિ પઠમં પરકોટ્ઠાસતો કુસં ઉદ્ધરતિ, ઉદ્ધટક્ખણે ચ અત્તનો કોટ્ઠાસે પાતિતક્ખણે ચ સકનામલિખિતં કુસં ઉદ્ધરણક્ખણે ચ પારાજિકં અનાપજ્જિત્વા પરકોટ્ઠાસે પાતનક્ખણે હત્થતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ મુત્તે પારાજિકો હોતિ.

યદિ દ્વેપિ કુસે પટિચ્છાદેત્વા સબ્બેસુ ભિક્ખૂસુ સકસકકોટ્ઠાસં આદાય ગતેસુ યસ્મિં કુસં પટિચ્છાદેસિ, તસ્સ સામિકેન આગન્ત્વા ‘‘મય્હં કુસો કસ્મા ન દિસ્સતી’’તિ વુત્તે ચોરો ‘‘મય્હમ્પિ કુસો ન દિસ્સતી’’તિ વત્વા અત્તનો કોટ્ઠાસં તસ્સ સન્તકં વિય દસ્સેત્વા તસ્મિં વિવદિત્વા વા અવિવદિત્વા વા ગહેત્વા ગતે ઇતરં કોટ્ઠાસં ઉદ્ધરતિ ચે, ઉદ્ધટક્ખણેયેવ પારાજિકો હોતિ. યદિ પરો ‘‘મય્હં કોટ્ઠાસં તુય્હં ન દેમિ, ત્વં તુય્હં કોટ્ઠાસં વિચિનિત્વા ગણ્હાહી’’તિ વદતિ, એવં વુત્તે સો અત્તનો અસ્સામિકભાવં જાનન્તોપિ પરસ્સ કોટ્ઠાસં ઉદ્ધરતિ, ઉદ્ધટક્ખણે પારાજિકો હોતિ. યદિ પરો વિવાદભીરુકત્તા ‘‘કિં વિવાદેના’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘મય્હં વા પત્તં હોતુ તુય્હં વા, વરકોટ્ઠાસં ત્વં ગણ્હાહી’’તિ વદેય્ય, દિન્નકં નામ ગહિતં હોતીતિ પારાજિકં ન હોતીતિ. યદિ ‘‘તવ રુચ્ચનકં ગણ્હાહી’’તિ વુત્તો વિવાદભયેન અત્તનો પત્તં વરભાગં ઠપેત્વા લામકભાગં ગહેત્વા ગતો, ચોરો પચ્છા ગણ્હન્તો વિચિતાવસેસં નામ અગ્ગહેસીતિ પારાજિકો ન હોતિ. એવં કુસાવહારવિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. અયમેત્થ પઞ્ચવીસતિયા અવહારેસુ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૪૪. એત્તાવતા અદિન્નાદાનપારાજિકસ્સ વિનિચ્છયાવયવરૂપેન ઉગ્ગહેતબ્બે પઞ્ચવીસતિ અવહારે દસ્સેત્વા ઇદાનિ અદિન્નાદાનવિનિચ્છયે સમ્પત્તે સહસા આપત્તિં અનારોપેત્વા પઠમં ઓલોકેતબ્બાનિ પઞ્ચ ઠાનાનિ દસ્સેતું ‘‘વત્થુકાલગ્ઘદેસે ચા’’તિઆદિ આરદ્ધં.

તત્થ વત્થુ નામ અવહટભણ્ડં. કિં વુત્તં હોતિ? અવહારકેન ‘‘મયા ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહટ’’ન્તિ વુત્તેપિ તસ્સ ભણ્ડસ્સ સસ્સામિકઅસ્સામિકભાવં ઉપપરિક્ખિત્વા સસ્સામિકં ચે, અવહારકાલે તેસં સાલયભાવં વા નિરાલયભાવં વા નિયમેત્વા સાલયકાલે ચે ગહિતં, ભણ્ડં અગ્ઘાપેત્વા માસકં વા ઊનમાસકં વા હોતિ, દુક્કટેન, અતિરેકમાસકં વા ઊનપઞ્ચમાસકં વા હોતિ, થુલ્લચ્ચયેન, પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા હોતિ, પારાજિકેન કાતબ્બો. સામિકાનં નિરાલયકાલે ચે ગહિતં, નત્થિ પારાજિકં. ભણ્ડસામિકે પન ભણ્ડં આહરાપેન્તે તં વા ભણ્ડં તદગ્ઘનકં વા દાતબ્બન્તિ.

કાલો નામ અવહારકાલો. ભણ્ડં નામેતં કદાચિ મહગ્ઘં હોતિ, કદાચિ સમગ્ઘં. તસ્મા અવહટભણ્ડસ્સ અગ્ઘં પરિચ્છિન્દન્તેહિ અવહટકાલાનુરૂપં કત્વા પરિચ્છિન્દનત્થં કાલવિનિચ્છયો કાતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

અગ્ઘો નામ અવહટભણ્ડસ્સ અગ્ઘો. એત્થ ચ સબ્બદા ભણ્ડાનં અગ્ઘો સમાનરૂપો ન હોતિ, નવભણ્ડં મહગ્ઘં હોતિ, પુરાણં ચે સમગ્ઘં. તસ્મા અવહારકાલે ભણ્ડસ્સ નવભાવં વા પુરાણભાવં વા નિયમેત્વા અગ્ઘો પરિચ્છિન્દિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

દેસો ચાતિ ભણ્ડાવહારદેસો. એત્થ ચ સબ્બસ્સાપિ ભણ્ડસ્સ ઉટ્ઠાનદેસે સમગ્ઘં હુત્વા અઞ્ઞત્થ મહગ્ઘત્તા અવહટભણ્ડે અગ્ઘં પરિચ્છિન્દિત્વા તદનુરૂપા આપત્તિયો નિયમન્તેહિ અગ્ઘં પરિચ્છિન્દનત્થાય અવહારદેસં નિયમેત્વા તસ્મિં દેસે અગ્ઘવસેન તદનુરૂપા આપત્તિયો કારેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

પરિભોગો નામ અવહટભણ્ડે અવહારતો પુબ્બે પરેહિ કતપરિભોગો. એત્થ ચ યસ્સ કસ્સચિ ભણ્ડસ્સ પરિભોગેન અગ્ઘો પરિહાયતીતિ ભણ્ડસામિકં પુચ્છિત્વા તસ્મિં ભણ્ડે નવેપિ એકવારમ્પિ યેન કેનચિ પકારેન પરિભુત્તે પરિહાપેત્વા અગ્ઘો પરિચ્છિન્દિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

એવમાદિના નયેન એતાનિ પઞ્ચ ઠાનાનિ ઉપપરિક્ખિત્વાવ વિનિચ્છયો કાતબ્બોતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘પઞ્ચપિ ઞત્વા એતાનિ કત્તબ્બો પણ્ડિતેન વિનિચ્છયો’’તિ.

૪૫. એત્તાવતા અદિન્નાદાનવિનિચ્છયાવયવભૂતે પઞ્ચવીસતિ અવહારે ચ પઞ્ચટ્ઠાનાવલોકનઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અનાગતે પાપભિક્ખૂનં લેસોકાસપિદહનત્થં પરસન્તકં યં કિઞ્ચિ વત્થું યત્થ કત્થચિ ઠિતં યેન કેનચિ પકારેન ગણ્હતો મોક્ખાભાવં દસ્સેતુકામેન તથાગતેન યા પનેતા –

ભૂમટ્ઠઞ્ચ થલટ્ઠઞ્ચ;

આકાસટ્ઠ મથાપરં;

વેહાસટ્ઠો દકટ્ઠઞ્ચ;

નાવા યાનટ્ઠમેવ ચ.

ભારા રામ વિહારટ્ઠં;

ખેત્ત વત્થુટ્ઠમેવ ચ;

ગામા રઞ્ઞટ્ઠ મુદકં;

દન્તપોનો વનપ્પતિ.

હરણકો પનિધિ ચેવ;

સુઙ્કઘાતકં પાણકા;

અપદં દ્વિપદઞ્ચેવ;

ચતુપ્પદં બહુપ્પદં.

ઓચરકોણિરક્ખો ચ;

સંવિદાહરણમ્પિ ચ;

સઙ્કેતકમ્મં નિમિત્ત-

મિતિ તિં સેત્થ માતિકા. –

નિક્ખિત્તા, તાસં યથાક્કમં પદભાજને, તદટ્ઠકથાય ચ આગતનયેન વિનિચ્છયં દસ્સેતુકામો પઠમં તાવ ભૂમટ્ઠે વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘દુતિયં વાપી’’તિઆદિ.

તત્થ દુતિયં થેય્યચિત્તેન પરિયેસતો દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. એવં સબ્બપદેસુ. ઉપરિ સઞ્જાતાહિ રુક્ખલતાહિ, ઇટ્ઠકપાસાણાદીહિ ચ સઞ્છન્નં મહાનિધિં ઉદ્ધરિતુકામેન ‘‘મયા એકેનેવ ન સક્કા’’તિ અત્તનો અઞ્ઞં સહાયં પરિયેસિતું થેય્યચિત્તેન સયિતટ્ઠાના ઉટ્ઠાનાદીસુ સબ્બપયોગેસુ દુક્કટં હોતીતિ અત્થો. કુદાલં ભૂમિખણનત્થાય પિટકં વાપિ પંસુઉદ્ધરણત્થાય યં કિઞ્ચિ ભાજનં. ઇમેસુ દ્વીસુ કુદાલસ્સ ચે દણ્ડો નત્થિ, દણ્ડત્થાય રુક્ખતો દણ્ડં છિન્દતો ચ કુદાલો ચે ન હોતિ, કુદાલકરણત્થાય અયોબીજં ઉદ્ધરણત્થાય અકપ્પિયપથવિં ખણન્તસ્સપિ પચ્છિકરણત્થાય પણ્ણાનિ છિન્દતોપિ પિટકવાયનત્થાય વલ્લિં છિન્દતોપિ ઉભયત્થાપિ પરિયેસને મુસા ભણતોપિ દુક્કટઞ્ચેવ પાચિત્તિયઞ્ચ, ઇતરપયોગેસુ દુક્કટમેવાતિ વેદિતબ્બં.

ગચ્છતોતિ દુતિયાદિં પરિયેસિત્વા લદ્ધા વા અલદ્ધા વા નિધિટ્ઠાનં ગચ્છન્તસ્સ પદે પદે દુક્કટન્તિ અત્થો. એત્થ ચ ‘‘થેય્યચિત્તો દુતિયં વા પરિયેસતી’’તિઆદિ પાળિયં (પારા. ૯૪) ‘‘થેય્યચિત્તો’’તિ વુત્તત્તા, ઇધ ‘‘થેય્યચિત્તેના’’તિ વચનતો ‘‘ઇમં નિધિં લભિત્વા બુદ્ધપૂજં વા કરિસ્સામિ, સઙ્ઘભત્તં વા કરિસ્સામી’’તિ એવમાદિના નયેન કુસલચિત્તપ્પવત્તિયા સતિ અનાપત્તીતિ દટ્ઠબ્બં. પુબ્બયોગતોતિ અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગભાવતો, દુતિયપરિયેસનાદીસુ પુબ્બપયોગેસુ દુક્કટન્તિ અત્થો.

દુક્કટઞ્ચ અટ્ઠવિધં હોતિ પુબ્બપયોગદુક્કટં સહપયોગદુક્કટં અનામાસદુક્કટં દુરુપચિણ્ણદુક્કટં વિનયદુક્કટં ઞાતદુક્કટં ઞત્તિદુક્કટં પટિસ્સવદુક્કટન્તિ. તત્થ ‘‘થેય્યચિત્તો દુતિયં વા કુદાલં વા પિટકં વા પરિયેસતિ ગચ્છતિ વા, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તં પુબ્બપયોગદુક્કટં નામ. ઇધ પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયં, ઇતરેસુ પુબ્બપયોગેસુ દુક્કટં. ‘‘તત્થજાતકં કટ્ઠં વા લતં વા છિન્દતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તં સહપયોગદુક્કટં. ઇધ અદિન્નાદાનસહિતપયોગત્તા પાચિત્તિયવત્થુમ્હિ, ઇતરત્ર ચ દુક્કટમેવાતિ અયમેત્થ વિસેસો. મુત્તામણિઆદીસુ દસસુ રતનેસુ, સાલિઆદીસુ સત્તસુ ધઞ્ઞેસુ, સબ્બેસુ ચ આવુધભણ્ડાદીસુ આમસનપચ્ચયા દુક્કટં અનામાસદુક્કટં. કદલિનાળિકેરપનસાદિરુક્ખટ્ઠમેવ ફલં આમસન્તસ્સ વુત્તં દુક્કટં દુરુપચિણ્ણદુક્કટં. ઉપચરણં ઉપચિણ્ણં, પરામસનન્તિ અત્થો. દુટ્ઠુ ઉપચિણ્ણં દુરુપચિણ્ણં, દુરુપચિણ્ણે દુક્કટં દુરુપચિણ્ણદુક્કટં. ભિક્ખાચારકાલે પત્તે રજસ્મિં પતિતે પત્તં અપ્પટિગ્ગહેત્વા વા અધોવિત્વા વા ભિક્ખાપટિગ્ગહણેન દુક્કટં વિનયદુક્કટં, વિનયે પઞ્ઞત્તં દુક્કટં વિનયદુક્કટં. કિઞ્ચાપિ અવસેસદુક્કટાનિપિ વિનયે પઞ્ઞત્તાનેવ, તથાપિ રુળ્હિયા મયૂરાદિસદ્દેહિ મોરાદયો વિય ઇદમેવ તથા વુચ્ચતિ. ‘‘સુત્વા ન વદન્તિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તં ઞાતદુક્કટં નામ. એકાદસસુ સમનુભાસનાસુ ‘‘ઞત્તિયા દુક્કટ’’ન્તિ વુત્તં ઞત્તિદુક્કટં. ‘‘તસ્સ ભિક્ખવે ભિક્ખુનો પુરિમિકા ચ ન પઞ્ઞાયતિ, પટિસ્સવે ચ આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (મહાવ. ૨૦૭) વુત્તં પટિસ્સવદુક્કટં નામ. ઇમેસુ અટ્ઠસુ દુક્કટેસુ ઇધ આપજ્જિતબ્બં દુક્કટં પુબ્બપયોગદુક્કટં નામ. તેનાહ ‘‘પુબ્બયોગતો’’તિ. ગાથાબન્ધસુખત્થં ઉપસગ્ગં અનાદિયિત્વા ‘‘પુબ્બપયોગતો’’તિ વત્તબ્બે ‘‘પુબ્બયોગતો’’તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.

એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ઇમેસુ દુક્કટેસુ અસઙ્ગહિતાનિ ઉભતોવિભઙ્ગાગતાનિ દિવાસેય્યાદિદુક્કટાનિ ચેવ ખન્ધકાગતાનિ ચ બહૂનિ દુક્કટાનિ સન્તિ, તાનિ પનેત્થ વિનયદુક્કટેયેવ સઙ્ગહિતબ્બાનિ. ‘‘વિનયે પઞ્ઞત્તં દુક્કટં વિનયદુક્કટ’’ન્તિ હિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૨.૯૪) વુત્તન્તિ. અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૪) પન રજોકિણ્ણદુક્કટસ્સેવ ‘‘વિનયદુક્કટ’’ન્તિ ગહણં ઉપલક્ખણમત્તં. ઇતરથા અટ્ઠ દુક્કટાનીતિ ગણનાપરિચ્છેદોયેવ નિરત્થકો સિયાતિ પુબ્બપયોગે દુક્કટાદીનમ્પિ વિનયદુક્કટેયેવ સઙ્ગહેતબ્બભાવેપિ કતિપયાનિ દસ્સેત્વા ઇતરેસમેકતો દસ્સનત્થં તેસં વિસું ગહણં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહિતત્તેપિ ગેય્યગાથાદીનં અટ્ઠન્નં વિસું દસ્સનં વિયાતિ વેદિતબ્બં.

૪૬. તત્થજાતકં કટ્ઠં વાતિ તસ્મિં ચિરનિહિતનિધૂપરિ જાતં અલ્લં સુક્ખં કટ્ઠં વા. લતં વાતિ તાદિસં વલ્લિં વા. ઇદં ઉપલક્ખણં તિણાદીનં ખુદ્દકગચ્છાનઞ્ચ ગહેતબ્બત્તા. ઉભયત્થાપીતિ અલ્લે ચ સુક્ખે ચાતિ વુત્તં હોતિ. અલ્લરુક્ખાદીનિ છિન્દતો પાચિત્તિયં અહુત્વા દુક્કટમત્તસ્સ ભવને કારણં દસ્સેતિ ‘‘સહપયોગતો’’તિ. અવહારેન સહિતપયોગત્તા પાચિત્તિયટ્ઠાનેપિ દુક્કટમેવાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સહપયોગતો ઉભયત્થાપિ દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તો પઠમગાથાય દસ્સિતપુબ્બપયોગતો ઇમાય દસ્સિતસહપયોગસ્સ વિસેસં દસ્સેતિ.

૪૭. પથવિન્તિ કપ્પિયં વા અકપ્પિયં વા પથવિં. અકપ્પિયપથવિં ખણતો સહપયોગત્તા દુક્કટમેવ. બ્યૂહતોતિ પંસું એકતો રાસિં કરોન્તસ્સ. ‘‘વિયૂહતિ એકપસ્સે રાસિં કરોતી’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો ઊહ-ઇચ્ચેતસ્સ ધાતુનો વિતક્કે ઉપ્પન્નત્તેપિ ધાતૂનમનેકત્થત્તા વિ-ઉપસગ્ગવસેન ઇધ રાસિકરણે વત્તતીતિ ગહેતબ્બં. રાસિભૂતં પંસું કુદાલેન વા હત્થેન વા પચ્છિયા વા ઉદ્ધરન્તસ્સ ચ અપનેન્તસ્સ ચ પયોગગણનાય દુક્કટં પંસુમેવ વાતિ એત્થ અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન વા-સદ્દેન સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. આમસન્તસ્સાતિ નિધિકુમ્ભિં હત્થેન પરામસન્તસ્સ. વાતિ સમુચ્ચયે. દુક્કટન્તિ દુટ્ઠુ કતં કિરિયં સત્થારા વુત્તં વિરાધેત્વા ખલિત્વા કતત્તાતિ દુક્કટં. વુત્તઞ્ચેતં પરિવારે (પરિ. ૩૩૯) –

‘‘દુક્કટન્તિ હિ યં વુત્તં, તં સુણોહિ યથાતથં;

અપરદ્ધં વિરદ્ધઞ્ચ, ખલિતં યઞ્ચ દુક્કટ’’ન્તિ.

દુટ્ઠુ વા વિરૂપં કતં કિરિયાતિ દુક્કટં. વુત્તમ્પિ ચેતં પરિવારે (પરિ. ૩૩૯) –

‘‘યં મનુસ્સો કરે પાપં, આવિ વા યદિ વા રહો;

‘દુક્કટ’ન્તિ પવેદેન્તિ, તેનેતં ઇતિ વુચ્ચતી’’તિ.

એવં ‘‘તત્થજાતક’’ન્તિઆદિગાથાદ્વયાગતં છેદનદુક્કટં ખણનદુક્કટં બ્યૂહનદુક્કટં ઉદ્ધરણદુક્કટં આમસનદુક્કટન્તિ પઞ્ચસુ સહપયોગદુક્કટેસુ પુરિમપુરિમપયોગેહિ આપન્ના દુક્કટાપત્તિયો પચ્છિમં પચ્છિમં દુક્કટં પત્વા પટિપસ્સમ્ભન્તિ, તંતંપયોગાવસાને લજ્જિધમ્મં ઓક્કમિત્વા ઓરમતિ ચે, તંતંદુક્કટમત્તં દેસેત્વા પરિસુદ્ધો હોતિ. ધુરનિક્ખેપમકત્વા ફન્દાપેન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં પત્વા આમસનદુક્કટં પટિપસ્સમ્ભતીતિ મહાઅટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૪) વુત્તં. યથાપાળિયા ગય્હમાને પુરિમપુરિમાપત્તીનં પટિપસ્સદ્ધિ ‘‘ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયા પટિપસ્સમ્ભન્તી’’તિ પાળિયં (પારા. ૪૧૪, ૪૨૧, ૪૨૮, ૪૩૯) આગતત્તા અનુસ્સાવનાય એવ લબ્ભતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઇમસ્સ પન સુત્તસ્સ અનુલોમવસેન મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તા ઇમસ્મિં અદિન્નાદાનસિક્ખાપદેપિ આપત્તિપટિપસ્સદ્ધિ પમાણન્તિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

૪૮. ‘‘ફન્દાપેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૯૪) વુત્તં ઠાનાચાવને પારાજિકઞ્ચ તસ્સ સામન્તાપત્તિભૂતં થુલ્લચ્ચયઞ્ચ ઠાનભેદવિઞ્ઞાપનમુખેન વત્તબ્બન્તિ ઇદાનિ તં દસ્સેતુમાહ ‘‘મુખેપાસ’’ન્તિઆદિ. તત્થ મુખે કુમ્ભિમુખવટ્ટિયં. પાસં પવેસેત્વાતિ બન્ધનં પાસં પક્ખિપિત્વા. ખાણુકેતિ અયોખાણુમ્હિ, ખદિરખાણુકે વા. બદ્ધકુમ્ભિયા ઠાનભેદો બન્ધનાનં વસા ઞેય્યોતિ સમ્બન્ધો.

૪૯. ઇદાનિ ઠાનભેદં દસ્સેતિ ‘‘દ્વે’’તિઆદિના. ‘‘એકસ્મિં ખાણુકે’’તિ ઇમિના દ્વીસુ દિસાસુ વા તીસુ ચતૂસુ વા દિસાસુ ખાણુકે ખણિત્વા બદ્ધખાણુગણનાય સમ્ભવન્તો ઠાનભેદો ઉપલક્ખિતો હોતિ. વલયં…પે… કતાય વા દ્વે ઠાનાનીતિ યોજના. વાતિ સમુચ્ચયે ઉપલક્ખિતો હોતિ.

૫૦. એવં ઠાનભેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઠાનવસેન આપજ્જિતબ્બા આપત્તિયો દસ્સેતુમાહ ‘‘ઉદ્ધરન્તસ્સા’’તિઆદિ. સઙ્ખલિન્તિ દામં. થુલ્લચ્ચયન્તિ એકસ્સ સન્તિકે દેસેતબ્બાસુ આપત્તીસુ થૂલત્તા, અચ્ચયત્તા ચ થુલ્લચ્ચયં નામ. વુત્તઞ્હેતં પરિવારે –

‘‘થુલ્લચ્ચયન્તિ યં વુત્તં;

તં સુણોહિ યથાતથં;

એકસ્સ મૂલે યો દેસેતિ;

યો ચ તં પટિગણ્હતિ;

અચ્ચયો તેન સમો નત્થિ;

તેનેતં ઇતિ વુચ્ચતી’’તિ. (પરિ. ૩૩૯);

એત્થ ચ થૂલચ્ચયન્તિ વત્તબ્બે ‘‘સમ્પરાયે ચ (સં. નિ. ૧.૪૯) સુગ્ગતિ, તં હોતિ કટુકપ્ફલ’’ન્તિઆદીસુ (ધ. પ. ૬૬) વિય લકારસ્સ દ્વિત્તં, સંયોગે ઊકારસ્સ રસ્સો ચ વેદિતબ્બો. તતો સઙ્ખલિકભેદતો પરં. ઠાના ચાવેતીતિ ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેતિ. એત્થ ચ નાવટ્ઠકથાયં ‘‘ઉદ્ધં વા અધો વા તિરિયં વા અન્તમસો કેસગ્ગમત્તમ્પિ સઙ્કામેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૯૯) વુત્તનયેન ‘‘તિરિય’’ન્તિ વુત્તા ચતસ્સો દિસા, ઉદ્ધમધો ચાતિ છટ્ઠાનાનિ. તાસુ એકં દિસં અપનીયમાનાય કુમ્ભિયા તંદિસાભિમુખં ઇતરદિસાયં ઠિતપસ્સે ઓરિમદિસાય ઠિતપસ્સેન ફુટ્ઠોકાસસ્સ કેસગ્ગમત્તમ્પિ અનતિક્કન્તે ફન્દાપનવસેન થુલ્લચ્ચયં હોતિ, અતિક્કન્તે ઠાના ચાવિતત્તા પારાજિકં હોતીતિ વેદિતબ્બો. ઇમમેવ સન્ધાયાહ ‘‘ઠાના ચાવેતિ ચે ચુતો’’તિ. એસેવ નયો ફન્દનરહિતાય નિધિકુમ્ભિયા ઠાનાચાવનેપિ.

૫૧. એવં પઠમં બન્ધનં છિન્દિત્વા પચ્છા કુમ્ભિગ્ગહણે નયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પઠમં કુમ્ભિં અપનેત્વા પચ્છા બન્ધનાપનયને નયં દસ્સેતુમાહ ‘‘પઠમ’’ન્તિઆદિ. સો નયોતિ ‘‘પઠમુદ્ધારે થુલ્લચ્ચયં, દુતિયુદ્ધારે પારાજિક’’ન્તિ તમેવત્થમતિદિસતિ.

૫૨. વલયન્તિ કુમ્ભિયા બદ્ધસઙ્ખલિકાય મૂલે પવેસિતં વલયં. મૂલે ઘંસન્તો ઇતો ચિતો ચ સારેતીતિ યોજના. ઘંસન્તોતિ ફુસાપેન્તો. ઇતો ચિતો ચ સારેતીતિ ઓરતો ચ પારતો ચ સઞ્ચાલેતિ. રક્ખતીતિ એત્થ ‘‘સીલં ભિક્ખુ’’ન્તિ પાઠસેસો, પારાજિકં નાપજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થાતિ તસ્મિં મૂલે. ખેગતં કરોન્તોવાતિ સબ્બપસ્સતો મૂલં અફુસાપેત્વા આકાસગતં કરોન્તોવ. પરાજિતોતિ ઠાનાચાવનસ્સ કતત્તા પરાજયમાપન્નો હોતિ.

૫૩. કુમ્ભિમત્થકે જાતન્તિ યોજના. ચિરકાલં નિહિતત્તા મૂલેહિ કુમ્ભિં વિનન્ધિત્વા ઠિતન્તિ અત્થો. સમીપે જાતં રુક્ખં છિન્દતોતિ યોજના. એત્થ ચ ‘‘તત્થજાતકં કટ્ઠં વા’’તિઆદિકાય ગાથાય નિધિમત્થકે ભૂમિયં ઠિતરુક્ખલતાદિં છિન્દન્તસ્સ આપત્તિ વુત્તા, ઇમાય પન ગાથાય ભૂમિં નિખણિત્વા ઓતિણ્ણકાલે નિધિં વિનન્ધિત્વા ઠિતમૂલં અલ્લરુક્ખં, ખાણુકં વા ગહેત્વા આહાતિ પુનરુત્તિદોસાભાવો વેદિતબ્બો. ‘‘અતત્થજ’’ન્તિ ઇમિના સહપયોગાભાવમાહ. ઇમિનાવ પુરિમગાથાય વુત્તં કટ્ઠલતાદીનિ નિધિસમ્બન્ધાનિ ચે, યથાવુત્તદુક્કટસ્સ વત્થૂનિ, સમીપાનિ ચે, પાચિત્તિયસ્સેવ વત્થૂનીતિ દીપેતિ.

૫૪. ઇદાનિ એવં પરિયેસિત્વા દિટ્ઠનિધિભાજનં ઠિતટ્ઠાનતો અચાલેત્વા અન્તોઠિતં ભણ્ડમત્તં ગણ્હતો વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘અન્તોકુમ્ભિગત’’ન્તિઆદિ. તત્થ ફન્દાપેતીતિ અન્તોચાટિયા પક્ખિત્તે અત્તનો ભાજને પક્ખિપિતું રાસિકરણાદિવસેન ફન્દાપેતિ. અપબ્યૂહતિ વાતિ હેટ્ઠા ઠિતં ગણ્હિતું ઉપરિ ઠિતાનિ અપનેન્તો વિયૂહતિ વા. અથ વા અપબ્યૂહન્તોતિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૪) અટ્ઠકથાવચનસ્સ દ્વિધા કરોન્તોતિ ગણ્ઠિપદે અત્થો વુત્તોતિ અત્તનો ભાજને પક્ખિપિતું ઇતો ચિતો ચ રાસિં કરોન્તોતિ અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થેવાતિ અન્તોકુમ્ભિયમેવ.

૫૫. હરન્તોતિ અવહરન્તો. મુટ્ઠિં છિન્દતીતિ અત્તનો ભાજનં પક્ખિપિત્વા ગણ્હિતું અસક્કુણેય્યો અન્તોકુમ્ભિમ્હિ હત્થં ઓતારેત્વા કુમ્ભિગતભણ્ડેન યથા અબદ્ધં હોતિ, તથા મુટ્ઠિયા પરિચ્છિન્દતિ, કુમ્ભિગતં મુટ્ઠિયા ગણ્હન્તો કુમ્ભિગતેન મુટ્ઠિગતં યથા અસમ્મિસ્સં હોતિ, તથા પરિચ્છિન્દિત્વા પાદગ્ઘનકં વા અતિરેકપાદગ્ઘનકં વા ગણ્હાતીતિ વુત્તં હોતિ. અત્તનો ભાજને ગતં કત્વા વા છિન્દતીતિ યોજના. અત્તનો ભાજનગતં કત્વા કુમ્ભિગતેન યથા અસમ્મિસ્સં હોતિ, તથા પરિચ્છિન્દતીતિ અત્થો, સચે અત્તનો ભાજનગતં હુત્વા કુમ્ભિગતેન અસમ્મિસ્સં ભણ્ડં પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘતિ, પારાજિકોતિ વુત્તં હોતિ.

૫૬. હારં વાતિ મુત્તાહારં વા. પામઙ્ગં વાતિ સુવણ્ણમયં, રજતમયં વા પામઙ્ગં દામં. સુત્તારુળ્હન્તિ સુત્તે આરુળ્હં સુત્તારુળ્હં, સુત્તઞ્ચ સુત્તારુળ્હઞ્ચ સુત્તારુળ્હન્તિ એકદેસસરૂપેકસેસો દટ્ઠબ્બો. ‘‘સુત્તેન આવુતસ્સાપિ સુત્તમયસ્સાપિ એતં અધિવચન’’ન્તિ અટ્ઠકથાવચનતો (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૪) પઠમમુત્તાહારં વિના સુવણ્ણરજતપવાળાદિમણિકં વા સુત્તેસુ આવુણિત્વા કતા નાનાવલિયો ચેવ સુત્તમયાનિ ચ ભણ્ડાનિ ગહેતબ્બાનિ. કુમ્ભિયા ઠિતન્તિ પાઠસેસો. ફન્દાપેતીતિ થેય્યચિત્તેન ગણ્હિતુકામતાય ચાલેતિ. યથાવત્થુન્તિ વીતિક્કમાનુરૂપં થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ અધિપ્પાયો. ઠાના ચાવેતીતિ ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામેતિ. ચુતોતિ પાતિમોક્ખસંવરસીલા પરિહીનોતિ અત્થો.

અપરિપુણ્ણાય કુમ્ભિયાએકદેસટ્ઠં ભણ્ડં તતો તતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં અપનેત્વા તત્થેવ અન્તોકુમ્ભિયા અઞ્ઞં ઠાનં નેન્તસ્સ ચ તત્થેવ આકાસગતં કરોન્તસ્સ ચ ‘‘અત્તનો ભાજનગતં વા કરોતિ, મુટ્ઠિં વા છિન્દતી’’તિ (પારા. ૯૪) એતેહિ સદિસત્તા વત્થુમ્હિ પાદં અગ્ઘન્તે પારાજિકા હોતીતિ મહાઅટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૪) ઇદં સન્નિટ્ઠાનં. ભાજનતલે કોટિં ઠપેત્વા કમેન સકલભાજનકુચ્છિં તેનેવ પૂરેત્વા મુખવટ્ટિયા એકા કોટિ નિક્ખિત્તા ચે, તથાઠપિતસ્સ હારાદિનો સકલભાજનં અટ્ઠાનન્તિ કોટિં ગહેત્વા ઉજુકં ઉક્ખિપન્તસ્સ ઓસાનકોટિ ભાજનતલતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ આકાસગતં કરોતો ચ મુખવટ્ટિયં ઘંસિત્વા આકડ્ઢન્તસ્સ સકલભાજનોદરં ખેપેત્વા મુખવટ્ટિયા ઠપિતકોટિયા ફુટ્ઠટ્ઠાનં અપરાય કોટિયા કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામયતો ચ ભાજનકુચ્છિયા ઉપડ્ઢં વત્થાદિના કેનચિ પૂરેત્વા તસ્સોપરિ ઠપિતહારાદિસુત્તારુળ્હસ્સ ઠિતોકાસમેવ ઠાનન્તિ તતો કેસગ્ગમત્તં અપનેન્તસ્સપિ પારાજિકં હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

૫૭. સપ્પિઆદીસૂતિ ભાજનગતેસુ સપ્પિઆદિદ્રવવત્થૂસુ યં કિઞ્ચિ. પાદપૂરણન્તિ પાદં પૂરેતીતિ પાદપૂરણં, પાદગ્ઘનકન્તિ અત્થો. પિવતો પરાજયોતિ સમ્બન્ધો. કદાતિ ચે? એકેનેવ પયોગેન પીતમત્તે પાદપૂરણેતિ યોજના. ‘‘મુખગતં વિના’’તિ પાઠસેસો. તત્થ એકેનેવ પયોગેનાતિ ધુરનિક્ખેપમકત્વા એકાબદ્ધં કત્વા આકડ્ઢેત્વા પિવનપયોગેન. ‘‘મુખગતં વિના’’તિ ઇમિના સચે ગલગતેનેવ પાદો પૂરતિ, અન્તોગલં પવિટ્ઠેતિ વુત્તં હોતિ. મુખગતેન પૂરતિ, મુખગતં ભાજનગતેન વિયોજેત્વા ઓટ્ઠેસુ પિહિતેસૂતિ વુત્તં હોતિ. વેળુનળાદીહિ આકડ્ઢેત્વા પિવન્તસ્સ નાળગતેન પૂરતિ, નાળગતં ભાજનગતેન વિયોજેત્વા નાળિકોટિયં અઙ્ગુલિયા પિહિતાયન્તિ વુત્તં હોતિ. ઇદં ‘‘અત્તનો ભાજનગતં વા કરોતિ, મુટ્ઠિં વા છિન્દતી’’તિ (પારા. ૯૪) વુત્તનયસ્સ અનુલોમવસેન મહાપચ્ચરિયાદીસુ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૪) અટ્ઠકથાસુ વુત્તનયેન ગહેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

‘‘એકેનેવ પયોગેન પીતમત્તે પરાજયો’’તિ ઇમિના સપ્પિઆદીસુ મહગ્ઘેસુ તત્તકેનેવ પાદપૂરણઞ્ચે હોતિ, એકવારમેવ મુખેન વા સપ્પિઆદિના વા ભાજનગતેન એકાબદ્ધભાવે છિન્નમત્તેપિ અત્તનો ભાજને કુમ્ભિં પણામેત્વા પક્ખિત્તેન કુમ્ભિગતે છિન્નમત્તેપિ પારાજિકો હોતીતિ ગહેતબ્બં.

૫૮. ‘‘ધુરનિક્ખેપં કત્વા પુનપ્પુનં પિવન્તસ્સ ન પરાજયો’’તિ ઇમિના ધુરનિક્ખેપમકત્વા પુનપ્પુનં પિવતો પરાજયોતિ સામત્થિયા વુત્તં હોતિ. ધુરનિક્ખેપં અકત્વા પુનપ્પુનં મુખેન ગહેત્વા વા પુટાદીહિ વા ગહેત્વા પાદપૂરણમત્તં પિવન્તસ્સ પરાજયો હોતીતિ ગહેતબ્બં.

૫૯-૬૦. સચે ખિપતિ થેય્યચિત્તોતિ સમ્બન્ધો. યં કિઞ્ચિ ભણ્ડકન્તિ તેલપિવનારહં દુકૂલસાટકચમ્મખણ્ડાદિકં ભણ્ડં. તેલકુમ્ભિયં પરસ્સાતિ લબ્ભતિ. તં નિક્ખિત્તભણ્ડં. ધુવન્તિ એકંસેન. તાવદે વિનસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. તાવદેતિ તસ્મિં ખણેયેવ. કતરસ્મિં ખણેતિ આહ ‘‘હત્થતો મુત્તમત્તે’’તિ, તેલસ્સ પીતકાલં અનાગમ્મ પુબ્બપયોગત્તા પઠમમેવ હોતીતિ અધિપ્પાયો. વિનસ્સતીતિ સીલવિનાસં પાપુણાતિ. આવિઞ્જેત્વાતિ પણામેત્વા. ગાળેતીતિ પગ્ઘરાપેતિ. ‘‘સાળેતી’’તિપિ પઠન્તિ, સોયેવ અત્થો. સાળ સવનેતિ ધાતુ. તથાતિ ‘‘થેય્યચિત્તો વિનસ્સતી’’તિ આકડ્ઢતિ, થેય્યચિત્તેન એવં કરોન્તસ્સ પારાજિકો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

૬૧. તન્તિ તેલસ્સ ઓકિરણભાવં ઞત્વા પઠમમેવ તુચ્છભાજને થેય્યચિત્તેન નિક્ખિત્તં પાદગ્ઘનકતેલપિવનકં તં વત્થાદિભણ્ડં. ‘‘ઉદ્ધરન્તોવા’’તિ સાવધારણવચનેન ‘‘પીતમત્તે પરાજયો’’તિ દસ્સિતં મહાઅટ્ઠકથામતં પટિક્ખિત્તં હોતિ. ધંસિતોતિ ‘‘સાસનકપ્પરુક્ખા પાતિતો, પારાજિકાપન્નોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘થેય્યચિત્તો’’તિ આકડ્ઢનત્થં ‘‘તથા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધનીયં. ઇમિના સુદ્ધચિત્તેન ગોપનત્થાય તુચ્છભાજને વત્થાદિં નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞેન તં અનોલોકેત્વા તેલે આસિત્તે પચ્છા સુદ્ધચિત્તેનેવ ઉદ્ધરતો ન દોસોતિ દીપિતં હોતિ.

૬૨. તત્થેવાતિ ઠિતટ્ઠાનેયેવ. ભિન્દતોતિ ઠાના અચાવેત્વા તિણજ્ઝાપકસ્સ વિય ભિક્ખુનો ઠાનાચાવનાધિપ્પાયં વિના પાસાણાદિના કેનચિ પહરિત્વા ભિન્દતો. ‘‘મન્તોસધાનુભાવેન ભિન્દતો’’તિ ચ વદન્તિ. છડ્ડેન્તસ્સાતિ અછડ્ડેતુકામસ્સાપિ સતો પરિપુણ્ણતેલઘટાદીસુ ચાપલ્લેન વાલુકં વા ઉદકં વા ઓકિરિત્વા ઉત્તરાપેન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘ઉદકમાતિકં ઘટાભિમુખં કત્વા ઓપિલાપેન્તસ્સા’’તિ વદન્તિ. ઠાનાચાવનાધિપ્પાયે સતિપિ થેય્યચિત્તાભાવેન પારાજિકા ન વિજ્જતિ, ભણ્ડદેય્યં પન હોતીતિ સન્નિટ્ઠાનં. ઝાપેન્તસ્સાતિ કટ્ઠાનિ પક્ખિપિત્વા ઝાપેન્તસ્સ. અપરિભોગં કરોન્તસ્સાતિ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિમોકિરિત્વા અપરિભોગં કરોન્તસ્સ. દુક્કટન્તિ એતેસુ ભિન્દનાદીસુ ચતૂસુપિ ઠાનેસુ પદભાજનિયં દુક્કટમેવ આગતત્તા વુત્તં.

ભૂમટ્ઠકથાવણ્ણના.

૬૩. ઇદાનિ થલટ્ઠે વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઠપિત’’ન્તિઆદિ. તત્થ પત્થરિત્વાતિ અત્થરિત્વા. એત્થ ચ-સદ્દો અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો, તેન થલે રાસિકતધઞ્ઞાદીસુ વિનિચ્છયો નિમિકુમ્ભિયા વુત્તવિનિચ્છયાનુસારેન વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ તં સરૂપતો અવુત્તં સમુચ્ચિનોતિ. અત્થરણાદિકન્તિ પચ્ચત્થરણાદિકં. વેઠેત્વા ઉદ્ધરન્તસ્સાતિ કિલઞ્જસંહરણનિયામેન વટ્ટેત્વા સંહરિત્વા ઉદ્ધરન્તસ્સ. મુત્તે ઠાનાતિ કમેન સંહરિત્વા ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ મુત્તે સતિ. પરાભવોતિ સાસનતો પરિહીનો.

૬૪. એવં અત્થરિત્વા ઠપિતવત્થાદીનં સંહરિત્વા ગહણે વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા તિરિયતો આકડ્ઢને વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઓરિમન્તેના’’તિઆદિ. પિ, વાતિ પકારન્તરમેવ સમુચ્ચિનોતિ. ઉજુકં કડ્ઢતોપિ વાતિ અત્થરિત્વા ઠપિતવત્થાદિકં ચતૂસુ દિસાસુ એકં દિસં ઉજુકમાકડ્ઢતો ચ પારાજિકં હોતિ. કદાતિ ચે? એત્થાપિ ઓરિમન્તેન ફુટ્ઠમોકાસં પારિમન્તતો અતિક્કન્તે પારાજિકન્તિ યોજના. ઓરિમન્તેન ફુટ્ઠમોકાસન્તિ ગહેત્વા આકડ્ઢન્તસ્સ અત્તનો ઠિતદિસાગતપરિયન્તેન ફુસિત્વા ઠિતટ્ઠાનં. પારિમન્તતોતિ પારિમન્તેન, કરણત્થે તો-પચ્ચયો.

થલં નામ પટિચ્છન્નાપટિચ્છન્નભૂમિપાસાદપબ્બતતલાદીનિ, તત્રટ્ઠં ધઞ્ઞાદિભણ્ડં થલટ્ઠં નામ હોતિ. તત્થ સબ્બત્થ વિનિચ્છયો વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

થલટ્ઠકથાવણ્ણના.

૬૫-૬. પરિચ્છેદાતિ ઠાનપરિચ્છેદા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

૬૭-૮. ખેગતન્તિ આકાસગતં. અસ્સાતિ મોરસ્સ. તન્તિ મોરં.

૬૯. ઠાનાતિ યથાપરિચ્છિન્ના છબ્બિધા ઠાના. તસ્સાતિ મોરસ્સ ફન્દાપનેતિ યોજના. તસ્સાતિ વા ભિક્ખુસ્સ થુલ્લચ્ચયમુદીરિતં.

૭૦. અગ્ગહેત્વા હત્થેન લેડ્ડુખિપનાદિપયોગેન મોરં તાસેત્વા ઠિતટ્ઠાનતો અપનેતિ. અત્તનો ઠાનાતિ મોરસ્સ અત્તનો છપ્પકારટ્ઠાના. સયં ઠાનાતિ ભિક્ખુ સકટ્ઠાના, સમણભાવતોતિ વુત્તં હોતિ.

૭૧-૨. ઇદાનિ ‘‘ઠાના ચાવેતિ ચે મોર’’ન્તિ દસ્સિતં ઠાનાચાવનં વિભાવેતુમાહ ‘‘ફુટ્ઠોકાસ’’ન્તિઆદિ.

૭૩. કરે નિલીયતીતિ પસારિતહત્થતલે નિસીદતિ.

૭૫. ઉડ્ડેત્વાતિ આકાસં ઉપ્પતિત્વા.

૭૬. અઙ્ગે નિલીનન્તિ અંસકૂટાદિસરીરાવયવે નિલીનં. પાદેતિ અત્તનો પઠમુદ્ધારપાદે. દુતિયે પાદે.

૭૭. પાદાનન્તિ દ્વિન્નં પાદાનં. કલાપસ્સાતિ ભૂમિયં ફુસિયમાનસ્સ કલાપગ્ગસ્સ.

૭૮. તતો પથવિતોતિ તીહિ અવયવેહિ પતિટ્ઠિતપથવિપ્પદેસતો, ન પઠમતો તત્થ દુક્કટત્તા, ન દુતિયતો તત્થ થુલ્લચ્ચયત્તા, તતિયા પન ઠાના કેસગ્ગમત્તમ્પિ ચાવયતો પારાજિકન્તિ વુત્તં હોતિ.

એત્તાવતા –

‘‘પઞ્જરે ઠિતં મોરં સહ પઞ્જરેન ઉદ્ધરતિ, પારાજિકં. યદિ પન પાદં નગ્ઘતિ, સબ્બત્થ અગ્ઘવસેન કત્તબ્બં. અન્તોવત્થુમ્હિ ચરન્તં મોરં થેય્યચિત્તો પદસા બહિવત્થું નીહરન્તો દ્વારપરિચ્છેદં અતિક્કામેતિ, પારાજિકં. વજે ઠિતબલિબદ્દસ્સ હિ વજો વિય અન્તોવત્થુ તસ્સ ઠાનં. હત્થેન પન ગહેત્વા અન્તોવત્થુસ્મિમ્પિ આકાસગતં કરોન્તસ્સ પારાજિકમેવ. અન્તોગામે ચરન્તમ્પિ ગામપરિચ્છેદં અતિક્કામેન્તસ્સ પારાજિકં. સયમેવ નિક્ખમિત્વા ગામૂપચારે વા વત્થૂપચારે વા ચરન્તં પન થેય્યચિત્તો કટ્ઠેન વા કથલાય વા ઉત્રાસેત્વા અટવીભિમુખં કરોતિ, મોરો ઉડ્ડેત્વા અન્તોગામે વા અન્તોવત્થુમ્હિ વા છદનપિટ્ઠે વા નિલીયતિ, રક્ખતિ. સચે પન અટવીભિમુખો ઉડ્ડેતિ વા ગચ્છતિ વા, ‘અટવિં પવેસેત્વા ગહેસ્સામી’તિ પરિકપ્પે અસતિ પથવિતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઉપ્પતિતમત્તે વા દુતિયપદવારે વા પારાજિકં. કસ્મા? યસ્મા ગામતો નિક્ખમન્તસ્સ ઠિતટ્ઠાનમેવ ઠાનં હોતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૬) –

અટ્ઠકથાગતો વિનિચ્છયો ઉપલક્ખિતોતિ વેદિતબ્બં. કપિઞ્જરાદિપરસન્તકસકુણેસુ ચ એસેવ વિનિચ્છયો દટ્ઠબ્બો.

૭૯. પત્તેતિ દ્વારે ભિક્ખાય ઠિતં ભિક્ખુનો હત્થગતે પત્તે. તસ્સ થેય્યચિત્તસ્સ.

૮૦. અનુદ્ધરિત્વાવાતિ પત્તે પતિતં સુવણ્ણાદિં હત્થેન અનુક્ખિપિત્વાવ પઠમપદવારે થુલ્લચ્ચયં ગમ્મમાનત્તા ન વુત્તં.

૮૧. હત્થેતિ હત્થતલે. વત્થેતિ ચીવરે. મત્થકેતિ સિરસિ. ગાથાછન્દવસેન વા-સદ્દે આકારસ્સ રસ્સત્તં. પતિટ્ઠિતન્તિ પતિતં. તન્તિ છિજ્જમાનં તં સુવણ્ણખણ્ડાદિ. યદિ આકાસે ગચ્છન્તં, પતન્તં વા હત્થેન ગણ્હાતિ. ગહિતહત્થે ઠિતટ્ઠાનમેવ ઠાનં, તતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેન્તસ્સ પારાજિકં. તથા ગહેત્વા થેય્યચિત્તેન ગચ્છતો દુતિયપાદુદ્ધારે. વત્થાદીસુ પતિતેપિ એસેવ નયો.

આકાસટ્ઠકથાવણ્ણના.

૮૨. મઞ્ચપીઠાદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન મઞ્ચપીઠસદિસે વેહાસભૂતે અટ્ટવિતાનાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. આમાસમ્પીતિ હત્થેન વા કાયેન વા આમસિતબ્બં વત્થાદિઞ્ચ. અનામાસમ્પીતિ તથા અપરામસિતબ્બં સુવણ્ણાદિં. આમસન્તસ્સાતિ હત્થાદીહિ પરામસન્તસ્સ. ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ ઇમિના ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ ઠાનાચાવને પારાજિકઞ્ચ હેટ્ઠા થલટ્ઠે વુત્તનયેન વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ અતિદિસતિ. ઠાનપરિચ્છેદો પન મઞ્ચાદીહિ એવ ઉક્ખિપન્તસ્સ ચતુન્નં પાદાનં વસેન, તત્રટ્ઠમેવ ગણ્હન્તસ્સ મઞ્ચસ્સ ચતૂસુ પાદસીસેસુ ફુસિત્વા મજ્ઝે અફુસિત્વા ઠિતસ્સ ખલિમક્ખિતથદ્ધસાટકસ્સ ચતુન્નં પાદસીસાનં વસેન, અટનીસુ ફુસિત્વા ઠિતસ્સ અટનીનં વસેન વા વેદિતબ્બો.

૮૩. વંસેતિ ચીવરવંસે, ઇમિના ચીવરનિક્ખેપનત્થાય ઠપિતરુક્ખદણ્ડસલાકારજ્જુઆદયો ઉપલક્ખિતા. ઓરતોતિ અત્તનો ઠિતદિસાભિમુખતો. ભોગન્તિ સંહરિત્વા ચીવરં તસ્સ નામેત્વા ઠપિતમજ્ઝટ્ઠાનં. અન્તન્તિ નામેત્વા એકતો કતં, ઉભયાનં વા અન્તં. પારતો કત્વાતિ વંસતો પરભાગે કત્વા.

૮૪. ચીવરેન ફુટ્ઠોકાસોતિ ચીવરેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં. તસ્સાતિ તથા ઠપિતસ્સ ચીવરસ્સ. સો સકલો ચીવરવંસો ઠાનં ન તુ હોતીતિ મતોતિ સમ્બન્ધો.

૮૫-૬. ઓરિમન્તેન ફુટ્ઠં વા તં ઓકાસન્તિ સમ્બન્ધો. ચીવરભોગં ગહેત્વા થેય્યચિત્તેન અત્તનો અભિમુખં આકડ્ઢતો અત્તનો ઠિતદિસાય ચીવરવંસે ચીવરેન ફુસિત્વા ઠિતટ્ઠાનપરિયન્તં ઇતરેન અતિક્કામયતો ચુતીતિ સમ્બન્ધો. ઇતરેન પારિમન્તેન ભિત્તિદિસાય ચીવરસ્સ ફુટ્ઠોકાસપરિયન્તં ઇતરેન ફુટ્ઠં તં ઓકાસં ઓરિમન્તેન અતિક્કામયતો વા ચુતીતિ યોજના. ઇતરેનાતિ પારિમન્તેન ભિત્તિપસ્સે ચીવરવંસે ફુસિત્વા ઠિતચીવરપરિયન્તેન. ફુટ્ઠં ચીવરવંસોકાસં. ઓરિમન્તેનાતિ અત્તનો ઠિતદિસાય ચીવરવંસે ફુસિત્વા ઠપિતચીવરપ્પદેસેન. અતિક્કામયતોતિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામેન્તસ્સ.

એવં દીઘન્તાકડ્ઢને સમ્ભવન્તં વિકપ્પં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તિરિયન્તેન અતિક્કમનવિધિં દસ્સેતુમાહ ‘‘દક્ખિણન્તેના’’તિઆદિ. પુનાતિ અથ વા. દક્ખિણન્તેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં વામન્તેન અતિક્કામયતો ચુતીતિ યોજના. ચીવરં હરિતું ચીવરાભિમુખં ઠિતસ્સ અત્તનો દક્ખિણપસ્સે ચીવરકોટિયા ફુટ્ઠં ચીવરટ્ઠિતપ્પદેસં વામપસ્સે ચીવરન્તેન અતિક્કામયતો પારાજિકમેવાતિ અત્થો. વામન્તેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં ઇતરેન અતિક્કામયતો વા ચુતીતિ યોજના. વામન્તેન ફુટ્ઠટ્ઠાનન્તિ ચીવરાભિમુખં ઠિતસ્સ વામપસ્સે ચીવરન્તેન ફુટ્ઠં ચીવરટ્ઠિતપ્પદેસં. ઇતરેન દક્ખિણપસ્સે ચીવરન્તેન અતિક્કામયતો વા ચુતિ પારાજિકા હોતીતિ અત્થો.

૮૭. વંસતોતિ ચીવરેન ફુસિત્વા ઠિતચીવરવંસપ્પદેસતો. ‘‘કેસગ્ગમત્ત’’ન્તિ કત્થચિ પોત્થકે લિખન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ‘‘ઉક્ખિત્તે’’તિ ભુમ્મેકવચનન્તેન સમાનાધિકરણત્તા પચ્ચત્તેકવચનન્તતા ન યુજ્જતીતિ. ‘‘કેસગ્ગમત્તે ઉક્ખિત્તે’’તિ કત્થચિ પાઠો દિસ્સતિ, સો ચ પમાણં.

૮૮. વિમોચેન્તો થુલ્લચ્ચયં ફુસેતિ યોજના. ચીવરવંસે ફુસાપેત્વા, અફુસાપેત્વા વા રજ્જુયા બન્ધિત્વા ઠપિતચીવરં ગણ્હિતુકામો થેય્યચિત્તેન બન્ધનં મોચેન્તો થુલ્લચ્ચયં આપજ્જતીતિ અત્થો. મુત્તેતિ મુત્તમત્તે. પારાજિકો હોતિ ઠાના ચુતભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

૮૯. વેઠેત્વાતિ એત્થ ‘‘વંસમેવા’’તિ સામત્થિયતો લબ્ભતિ. ચીવરવંસં પલિવેઠેત્વા તત્થેવ ઠપિતચીવરં નિબ્બેઠેન્તસ્સ ભિક્ખુનોપિ અયં નયોતિ સમ્બન્ધો. નિબ્બેઠેન્તસ્સાતિ વિનિવેઠેન્તસ્સ. અયં નયોતિ ‘‘નિબ્બેઠેન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં, નિબ્બેઠિતે પારાજિક’’ન્તિ યથાવુત્તનયમતિદિસતિ. વલયં છિન્દતો વાપિ અયં નયોતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ભિક્ખુનો, વંસે, ઠપિતં, ચીવર’’ન્તિ ચ આનેત્વા યોજેતબ્બં. ચીવરવંસે પવેસેત્વા ઠપિતં ચીવરવલયં યથા છિન્નમત્તે ઠાના ચવતિ, તથા છિન્દન્તસ્સ ભિક્ખુનો છેદને થુલ્લચ્ચયં, છિન્ને પારાજિકન્તિ અત્થો. મોચેન્તસ્સાપ્યયં નયોતિ એત્થાપિ ‘‘વલય’’ન્તિ ઇમિના સદ્ધિં ‘‘ભિક્ખુનો’’તિઆદિપદાનિ યોજેતબ્બાનિ. ચીવરવંસે ઠપિતં ચીવરં વલયં મોચેન્તસ્સાપિ થુલ્લચ્ચયપારાજિકાનિ પુબ્બે વુત્તનયાનેવ.

ઇહ પુરિમેન અપિ-સદ્દેન યથાવુત્તપકારદ્વયે સમ્પિણ્ડિતે ઇતરેન અપિ-સદ્દેન અવુત્તસમ્પિણ્ડનમન્તરેન અત્થવિસેસાભાવતો અવુત્તમત્થં સમ્પિણ્ડેતિ, તેન ‘‘આકાસગતં વા કરોતિ, નીહરતિ વા’’તિ પકારદ્વયં સઙ્ગણ્હાતિ. તેન રુક્ખમૂલે પવેસેત્વા ઠપિતનિધિસઙ્ખલિકવલયમિવ ચીવરવંસે સબ્બટ્ઠાનેહિપિ અફુસાપેત્વા ચીવરવલયં આકાસગતં કરોન્તસ્સાપિ ચીવરવંસકોટિયા બહિ નીહરન્તસ્સાપિ થુલ્લચ્ચયપારાજિકાનિ વુત્તનયેનેવ ઞાતબ્બાનીતિ એતેયેવ સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘વલયં છિન્દતો વાપિ, મોચેન્તસ્સ વાપિ, વલયં આકાસગતં વા કરોતિ, નીહરતિ વા’’તિ ઇમેસુ ચતૂસુ વિકપ્પેસુ એકમ્પિ તથા અકત્વા ચીવરવલયં ચીવરવંસે ઘંસેત્વા ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચારેન્તસ્સ ચીવરવલયસ્સ સબ્બોપિ ચીવરવંસો ઠાનન્તિ ‘‘ઠાનાચાવનં નત્થી’’તિ વુત્તબ્યતિરેકવસેન દસ્સિતબ્બન્તિ ગહેતબ્બં.

૯૦. ઠપિતસ્સ હીતિ એત્થ પસિદ્ધિસૂચકં હિ-સદ્દં આનેત્વા ‘‘ચીવરે વિય હી’’તિ યોજેત્વા વિસેસત્થજોતકં તુ-સદ્દં આનેત્વા ‘‘ઠપિતસ્સ તૂ’’તિ યોજેતબ્બં. અથ વા નિપાતાનમનેકત્થત્તા યથાઠાને ઠિતાનમેવ વિસેસત્થે હિ-સદ્દો, પસિદ્ધિયં તુ-સદ્દો ચ યોજેતબ્બો. વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ યોજના. દીઘતો વા તિરિયતો વા પસારેત્વા ચીવરવંસે નિક્ખિત્તસ્સ ચીવરસ્સ વિનિચ્છયો પન સંહરિત્વા ચીવરવંસે ઠપિતચીવરવિનિચ્છયો વિય વુત્તો, ‘‘ઓરિમન્તેન…પે… પારાજિકં ભવે’’તિ ગાથાત્તયે વુત્તનયેન વેદિતબ્બોતિ અત્થો.

૯૧. સિક્કાયાતિ ઓલમ્બિકાધારે. યં ભણ્ડકન્તિ સમ્બન્ધો. પક્ખિપિત્વાતિ નિવેસેત્વા. લગ્ગિતં હોતીતિ ઓલમ્બિતં હોતિ. ‘‘સિક્કાતો તં હરન્તો વા ચુતો’’તિ એતસ્મિં વિકપ્પે સિક્કાય ફુટ્ઠટ્ઠાનવસેન ઠાનાચાવનં વેદિતબ્બં. દુતિયવિકપ્પે સિક્કાય, બન્ધનટ્ઠાનસ્સ ચ ભિત્તિપસ્સે ફુટ્ઠટ્ઠાનં યદિ સિયા, તસ્સ ચ વસેન ઠાનાચાવનં વેદિતબ્બં.

૯૨-૩. કુન્તાદીતિ આદિ-સદ્દેન ભિન્દિવાલાદિ દીઘવત્થુ ગહેતબ્બં. તટ્ટિકાખાણુકા વિય ભિત્તિયં પટિપાટિયા નિવેસિતાનિ મિગસિઙ્ગાનિ વા સૂલાનિ વા નાગદન્તા નામ. અગ્ગે વાતિ કુન્તફલકોટિયં વા. બુન્દે વાતિ કુન્તદન્તમૂલે વા. પરિકડ્ઢતોતિ ઉજુકં આકડ્ઢતો.

ફુટ્ઠોકાસન્તિ તસ્મિં તસ્મિં નાગદન્તે ફુટ્ઠટ્ઠાનં અતિક્કામયતો કેસગ્ગમત્તેન પરાજયો સિયાતિ સમ્બન્ધો, ઠપિતટ્ઠપિતટ્ઠાનં વિહાય કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામયતો પારાજિકન્તિ અત્થો. કેસગ્ગેન અન્તરેન હેતુના પરાજયોતિ ગહેતબ્બં, કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનયનહેતુ પારાજિકં હોતીતિ અત્થો.

૯૪-૫. એવં દીઘતો આકડ્ઢને, ઉક્ખિપને ચ વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા તિરિયં આકડ્ઢને, પરતો નયને ચ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘પાકારાભિમુખો’’તિઆદિ. આકડ્ઢતીતિ અત્તનો ઠિતટ્ઠાનાભિમુખં આવિઞ્છતિ. ઓરિમન્તફુટ્ઠોકાસન્તિ ઓરિમન્તેન ફુટ્ઠોકાસં, અત્તનો દિસાય કુન્તદણ્ડેન ફુટ્ઠોકાસન્તિ અત્થો. એત્થ અચ્ચયનકિરિયાસમ્બન્ધે સામિવચનપ્પસઙ્ગે ઉપયોગવચનં. ‘‘સકમ્મકધાતુપ્પયોગે ઉપયોગવચનસ્સ માગધિકવોહારે દસ્સનતો કમ્મત્થેયેવ ઉપયોગવચન’’ન્તિ એકે વદન્તિ, એતં કચ્ચાયનલક્ખણેન સમાનં. ઇતરન્તચ્ચયેતિ ઇતરન્તેન કતો અચ્ચયોતિ ઇતરન્તચ્ચયો, મજ્ઝેપદલોપસમાસો, પારિમન્તેન કત્તબ્બાતિક્કમે કતેતિ અત્થો. કેસગ્ગેન ચુતોતિ યોજના. યથાવુત્તોયેવ અત્થો.

પરતો પેલ્લન્તસ્સાતિ પરતો કત્વા પેલ્લન્તસ્સ, ભિત્તિપસ્સાભિમુખં કત્વા નિપ્પીળેન્તસ્સાતિ અત્થો. તથેવાતિ ‘‘કેસગ્ગેન ચુતો’’તિ આકડ્ઢતિ. ઠપિતેપિ ચ કુન્તાદિમ્હિ અયં નયોતિ યોજના. ‘‘કેસગ્ગેના’’તિઆદિના અયમેવ વિનિચ્છયનયો વત્તબ્બોતિ અત્થો.

૯૬. તાલસ્સ ફલં ચાલેન્તસ્સ અસ્સ ભિક્ખુનો યેન ફલેન વત્થુ પઞ્ચમાસકં પૂરતિ, તસ્મિં ફલે બન્ધના મુત્તે પારાજિકં ભવેતિ યોજના.

૯૭. તાલસ્સ પિણ્ડિં છિન્દતીતિ તાલફલકણ્ણિકં છિન્દતિ. યાય વત્થુ પૂરતિ, તસ્સા છિન્નમત્તાય ‘‘અસ્સ પારાજિકં સિયા’’તિ હેટ્ઠા વુત્તનયો ઇધાપિ યોજેતબ્બો. તાલપિણ્ડિ સચે આકાસગતા હોતિ, પિણ્ડિમૂલમેવ ઠાનં. પણ્ણદણ્ડે વા પણ્ણે વા અપસ્સાય ઠિતા ચે, ઠિતટ્ઠાનેહિ સહ પિણ્ડિમૂલં ગહેત્વા ઠાનભેદં ઞત્વા ઠાનાચાવનેન પારાજિકમ્પિ દટ્ઠબ્બં. એસેવ નયોતિ ‘‘યેન વત્થુ પૂરતિ, તસ્મિં બન્ધના મુત્તે અસ્સ પારાજિકં સિયા’’તિ યથાવુત્તો એવ નયો. એતેસુ સબ્બેસુ ઠાનેસુ પારાજિકવીતિક્કમતો પુબ્બભાગાનન્તરપ્પયોગે થુલ્લચ્ચયઞ્ચ સહપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને દુક્કટઞ્ચ તતોપિ પુબ્બપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ ગમનદુતિયપરિયેસનાદિઅવસેસપયોગેસુ અદિન્નાદાનપુબ્બકત્તા દુક્કટઞ્ચ અસમ્મુય્હન્તેહિ વેદિતબ્બં.

વેહાસટ્ઠકથાવણ્ણના.

૯૮. ઉદકે નિધિટ્ઠાનં ગચ્છતોતિ સમ્બન્ધો. અગમ્ભીરોદકે નિધિટ્ઠાનં પદવારેન ગચ્છતો પદે પદે પુબ્બપયોગે દુક્કટં હોતીતિ યોજના. ગમ્ભીરે પન તથાતિ ‘‘પદવારેન ગચ્છતો દુક્કટ’’ન્તિ યથાવુત્તમતિદિસતિ. ગચ્છતોતિ તરતો, હત્થં અચાલેત્વા તરન્તસ્સ પદવારગણનાય, હત્થેન ચ વાયમન્તસ્સ ‘‘પદવારેના’’તિ ઇદં ઉપલક્ખણન્તિ કત્વા હત્થવારગણનાય પદવારગણનાય દુક્કટાનિ વેદિતબ્બાનિ. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘ગમ્ભીરે હત્થેહિ વા પાદેહિ વા પયોગં કરોન્તસ્સ હત્થવારેહિ વા પદવારેહિ વા પયોગે પયોગે દુક્કટ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૮).

ઉમ્મુજ્જનાદિસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન નિમુજ્જનં સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થાપિ ‘‘તથા’’તિ અનુવત્તમાનત્તા પયોગે પયોગે દુક્કટન્તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. નિહિતકુમ્ભિયા ગહણત્થં નિમુજ્જનુમ્મુજ્જનેસુપિ હત્થવારેન, પદવારેન, હત્થપદવારેહિ ચ દુક્કટમેવાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘એસેવ નયો કુમ્ભિગહણત્થં નિમુજ્જનુમ્મુજ્જનેસૂ’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૮).

ઇમિસ્સા ગાથાય ‘‘નિધિટ્ઠાનં ગચ્છતો દુક્કટ’’ન્તિ વચનતો તથા ગચ્છન્તસ્સ ઉદકસપ્પચણ્ડમચ્છદસ્સનેન ભાયિત્વા પલાયન્તસ્સ ગમનસ્સ અતદત્થત્તા અનાપત્તીતિ બ્યતિરેકેન વિઞ્ઞાયતિ. એત્થ દુતિયપરિયેસનાદિસબ્બપયોગેસુ પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયઞ્ચ પાચિત્તિયેન સહ દુક્કટઞ્ચ અવસેસપયોગેસુ સુદ્ધદુક્કટઞ્ચ સહપયોગે ભાજનામસને અનામાસદુક્કટઞ્ચ ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયઞ્ચ ઠાનાચાવને પારાજિકઞ્ચ નિધિકુમ્ભિયા વુત્તનયેન વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તત્થ ઠાનભેદો પઞ્ચધા હોતિ, ઇધ પીળેત્વા ઓસારેતું સક્કુણેય્યત્તા અધોદિસાય સહ છબ્બિધં હોતીતિ અયમેતેસં વિસેસો.

૯૯. તત્થ જાતકપુપ્ફેસૂતિ તસ્મિં જલે રુળ્હેસુ ઉપ્પલાદિકુસુમેસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. યેન પુપ્ફેનાતિ નિદ્ધારિતબ્બં. છિન્દતોતિ એત્થ વત્તમાનકાલવસેન અત્થં અગ્ગહેત્વા ‘‘છિન્નવતો’’તિ ભૂતવસેન અત્થો ગહેતબ્બો. એવં અગ્ગહિતે અન્તિમસ્સ પયોગસ્સ યાવ અનુપરમો, થુલ્લચ્ચયારહત્તા પારાજિકવચનસ્સ વત્થુવિરોધિતાય ચ ઇમસ્સેવ પચ્છિમકુસુમસ્સ કન્તનકાલે પુપ્ફનાળપસ્સે તચમત્તેપિ અચ્છિન્ને પારાજિકં નત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘એકનાળ…પે… પરિરક્ખતી’’તિ એત્થેવ અનન્તરે વુચ્ચમાનનયસ્સ વિરુદ્ધત્તા ચ ઇમં વિનિચ્છયં દસ્સેતું લિખિતસ્સ ‘‘યસ્મિં પુપ્ફે વત્થુ પૂરતિ, તસ્મિં છિન્નમત્તે પારાજિક’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૮) અટ્ઠકથાવચનસ્સ વિરુદ્ધત્તા ચ વત્તમાનકાલમગહેત્વા ભૂતકાલસ્સેવ ગહેતબ્બત્તા ‘‘કદા દેવદત્ત આગતોસી’’તિ પઞ્હસ્સ ‘‘એસોહમાગચ્છામિ, આગચ્છન્તં મા મં વિજ્ઝા’’તિ ઉત્તરે વિય વત્તમાનસમીપે વત્તમાનેવાતિ ભૂતે વત્તમાનબ્યપદેસતો વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૧૦૦. ‘‘ઉપ્પલજાતિયા’’તિ ઇમિના ‘‘પદુમજાતિયા’’તિ બ્યતિરેકતો વુત્તત્તા ‘‘પદુમજાતિકાનં પન દણ્ડે છિન્ને અબ્ભન્તરે સુત્તં અચ્છિન્નમ્પિ રક્ખતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૮) અટ્ઠકથાનયો સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બં. એકનાળસ્સ વા પસ્સેતિ ‘‘નાળસ્સ એકપસ્સે’’તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધસુખત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તતોતિ નાળતો.

૧૦૧. ભારબદ્ધકુસુમેસુ વિનિચ્છયસ્સ વક્ખમાનત્તા છિન્દિત્વા ઠપિતેસૂતિ અબદ્ધકુસુમવસેન ગહેતબ્બં. પુબ્બે વુત્તનયેનાતિ તત્રજાતકકુસુમેસુ વુત્તવિનિચ્છયાનુસારેન. ‘‘યેન પુપ્ફેન પૂરતિ, તસ્મિં છિન્નમત્તે’’તિ અવત્વા ગહિતમત્તે પારાજિકન્તિ યોજના ચેત્થ વિસેસો.

૧૦૨. ભારં કત્વા બદ્ધાનિ ભારબદ્ધાનીતિ મજ્ઝપદલોપીસમાસો. પુપ્ફાનીતિ પાદગ્ઘનકાનિ ઉપ્પલાદિકુસુમાનિ. છસ્વાકારેસૂતિ ઉદકે ઓસીદાપેતું સક્કુણેય્યત્તા અધોદિસાય સહ ચતસ્સો દિસા, ઉદ્ધન્તિ ઇમાસુ છસુ દિસાસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. કેનચિ આકારેનાતિ નિદ્ધારેતબ્બદસ્સનં. ઠાનાચાવનસ્સ સાધકતમત્તા કરણેયેવ કરણવચનં. નસ્સતીતિ પાદગ્ઘનકપુપ્ફાનં ઠાનાચાવનેન પારાજિકમાપજ્જિત્વા લોકિયલોકુત્તરાનં અનવસેસગુણાનં પતિટ્ઠાનભૂતં પાતિમોક્ખસંવરસીલં નાસેત્વા સયં ગુણમરણેન મીયતીતિ અત્થો.

૧૦૩. પુપ્ફાનં કલાપન્તિ પાદગ્ઘનકઉપ્પલાદિકુસુમકલાપં. ઉદકં ચાલેત્વાતિ યથા વીચિ ઉટ્ઠાતિ, તથા ચાલેત્વા. પુપ્ફટ્ઠાનાતિ પુપ્ફાનં ઠિતટ્ઠાના. ચાવેતીતિ કલાપં કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેતિ. ‘‘પુપ્ફં ઠાના ચાવેતી’’તિ કત્થચિ પોત્થકેસુ પાઠો દિસ્સતિ. પુપ્ફકલાપસ્સેવ ગહિતત્તા પુરિમોયેવ ગહેતબ્બો.

૧૦૪. ‘‘એત્થ ગતં ગહેસ્સામી’’તિ સહ પાઠસેસેન યોજના. પરિકપ્પેતીતિ ‘‘એત્થ ગતં ગહેસ્સામી’’તિ ઠાનં પરિચ્છિન્દિત્વા તક્કેતિ. રક્ખતીતિ ઠાનાચાવનેપિ સતિ સો પરિકપ્પો પારાજિકાપત્તિતો તં ભિક્ખું રક્ખતિ. ગતટ્ઠાનાતિ પુપ્ફકલાપેન ગતં સમ્પત્તઞ્ચ તં ઠાનઞ્ચાતિ વિગ્ગહો. ‘‘ઉદ્ધરન્તો’’તિ એતેન ‘‘પુપ્ફાનં કલાપ’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘કતટ્ઠાના’’તિપિ પાઠો, કતા પુપ્ફાનં ઠાના ઉદ્ધરન્તોતિ સમ્બન્ધો. ઉદકં ચાલેત્વા વીચિયો ઉટ્ઠાપેત્વા વીચિપ્પહારેન ઉદકપિટ્ઠેન પરિકપ્પિતટ્ઠાનં સમ્પત્તં પુપ્ફકલાપં ઠિતટ્ઠાના ઉદ્ધરન્તો કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાના ચાવેન્તોતિ અત્થો. ‘‘ઠાના’’તિ ઇદં ‘‘ભટ્ઠો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધનીયં. ભટ્ઠો નામ પવુચ્ચતીતિ અત્તના સમાદાય રક્ખિયમાના પાતિમોક્ખસંવરસીલસઙ્ખાતસબ્બગુણરતનઙ્કુરાભિનિબ્બત્તટ્ઠાના પતિતો નામ હોતીતિ પવુચ્ચતિ.

૧૦૫. જલતો અચ્ચુગ્ગતસ્સાતિ એત્થ ‘‘પુપ્ફસ્સા’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. જલપિટ્ઠિતો અચ્ચુગ્ગતસ્સ પુપ્ફસ્સ સકલજલં ઠાનં, કદ્દમપિટ્ઠિતો પટ્ઠાય ઉદકપિટ્ઠિપરિયન્તં પુપ્ફદણ્ડેન ફરિત્વા ઠિતં સબ્બમુદકં ઠાનન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉપ્પાટેત્વાતિ પુપ્ફગ્ગં આકડ્ઢિત્વા ઉપ્પીળેત્વા. તતોતિ તસ્મા પુપ્ફટ્ઠાનભૂતસકલજલરાસિતો. ઉજુન્તિ ઉજું કત્વા. ઉદ્ધરતોતિ ઉપ્પાટેન્તસ્સ.

૧૦૬. નાળન્તેતિ ઉપ્પાટિતપુપ્ફનાળસ્સ મૂલકોટિયા. જલતોતિ ઉદકપિટ્ઠિતો. મુત્તમત્તે કેસગ્ગમત્તં દૂરં કત્વાતિ પાઠસેસયોજના કાતબ્બા. ‘‘જલતો’’તિ પઠમતતિયપાદેસુ દ્વિક્ખત્તું વચનં અત્થાવિસેસેપિ પદાવુત્તિઅલઙ્કારે અડ્ઢયમકવસેન વુત્તત્તા પુનરુત્તિદોસો ન હોતીતિ વેદિતબ્બં. ‘‘મુત્તમત્તે, અમુત્તે’’તિ ચ સમ્બન્ધિતબ્બં, અત્થાનં વા વિસેસતો ઉભયત્થ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તસ્મિં નાળન્તેતિ સમ્બન્ધો.

૧૦૭. તસ્સ નામેત્વા ઉપ્પાટિતસ્સ. સહ ગચ્છેન ઉપ્પાટિતસ્સાપિ અયમેવ વિનિચ્છયો. ઇધ પન સબ્બપુપ્ફપણ્ણનાળાનિ મૂલતો પભુતિ પઠમં ઠિતટ્ઠાનતો અપનામનવસેન ઠાનાચાવનં વેદિતબ્બં. એવં પુપ્ફાદીનિ ઉપ્પાટેન્તસ્સ ભૂતગામવિકોપનાપત્તિયા ઠાને સહપયોગદુક્કટં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૧૦૮-૯. બળિસાદિમચ્છગ્ગહણોપકરણાનં વચનતો, જલે ઠિતમતમચ્છાનં વિનિચ્છયસ્સ ચ વક્ખમાનત્તા મચ્છેતિ જીવમાનકમચ્છાનં ગહણં. ઉપલક્ખણવસેન વા અવુત્તસમુચ્ચયત્થ વા-સદ્દેન વા ખિપકાદીનિ મચ્છવધોપકરણાનિ વુત્તાનેવાતિ દટ્ઠબ્બં. વત્થૂતિ પાદો. તસ્મિં મચ્છે. ઉદ્ધટોયેવ ઉદ્ધટમત્તો, મચ્છો, તસ્મિં. જલાતિ ઉદકતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અપનેત્વા ઉક્ખિત્તમત્તેતિ વુત્તં હોતિ.

૧૧૦. પુપ્ફાનં વિય મચ્છાનમ્પિ ઠિતટ્ઠાનમેવ ઠાનન્તિ અગ્ગહેત્વા સકલજલં ઠાનં કત્વા કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઠાનં સલિલજાનં હી’’તિઆદિ. સલિલે જાતા સલિલજા, ઇતિ પકરણતો મચ્છાયેવ વુચ્ચન્તિ. અત્થપ્પકરણસદ્દન્તરસન્નિધાનાદીહિ સદ્દા વિસેસત્થં વદન્તીતિ. હીતિ પસિદ્ધિયં. કેવલન્તિ અવધારણે, જલમેવાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના બહિઉદકં નિવત્તિતં હોતિ. સકલં જલમેવ ઠાનં યસ્મા, તસ્મા સલિલટ્ઠં જલા વિમોચેન્તો પારાજિકો હોતીતિ હેતુહેતુમન્તભાવેન યોજના વેદિતબ્બા. આપન્નં પરાજેતીતિ પારાજિકા, આપત્તિ, સા એતસ્સ અત્થીતિ પારાજિકો, પુગ્ગલો.

૧૧૧. નીરં ઉદકં. વારિમ્હિ જલે જાતો વારિજો, ઇતિ પકરણતો મચ્છોવ ગય્હતિ. એતેનેવ આકાસે ઉપ્પતિતમચ્છો, ગોચરત્થાય ચ થલમુગ્ગતકુમ્માદયો ઉપલક્ખિતાતિ વેદિતબ્બં. તેસં ગહણે વિનિચ્છયો આકાસટ્ઠથલટ્ઠકથાય વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. ભણ્ડગ્ઘેન વિનિદ્દિસેતિ દુક્કટાદિવત્થુનો ભણ્ડસ્સ અગ્ઘવસેન દુક્કટથુલ્લચ્ચયપારાજિકાપત્તિયો વદેય્યાતિ અત્થો.

૧૧૨. તળાકેતિ સરસ્મિં, ઇમિના ચ વાપિપોક્ખરણિસોબ્ભાદિજલાસયા સઙ્ગય્હન્તિ. નદિયાતિ નિન્નગાય, ઇમિના ચ કન્દરાદયો સઙ્ગય્હન્તિ. નિન્નેતિ આવાટે. મચ્છવિસં નામાતિ એત્થ નામ-સદ્દો સઞ્ઞાયં. મચ્છવિસનામકં મદનફલાદિકં દટ્ઠબ્બં. ગતેતિ વિસપક્ખિપકે મચ્છઘાતકે ગતે.

૧૧૪. સામિકેસૂતિ વિસં યોજેત્વા ગતેસુ મચ્છસામિકેસુ. આહરન્તેસૂતિ આહરાપેન્તેસુ. ભણ્ડદેય્યન્તિ ભણ્ડઞ્ચ તં દેય્યઞ્ચાતિ વિગ્ગહો, અત્તના ગહિતવત્થું વા તદગ્ઘનકં વા ભણ્ડં દાતબ્બન્તિ અત્થો.

૧૧૫. મચ્છેતિ મતમચ્છે. સેસેતિ નમતમચ્છે.

૧૧૬. અમતેસુ ગહિતેસૂતિ પકરણતો લબ્ભતિ, નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મં. અનાપત્તિં વદન્તીતિ અદિન્નાદાનાપત્તિયા અનાપત્તિં વદન્તિ, મારણપ્પત્તિયા પાચિત્તિયં હોતેવ. અયઞ્ચ વિનિચ્છયો અરક્ખિતઅગોપિતેસુ અસ્સામિકતળાકાદીસુ વેદિતબ્બો.

ઉદકટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૧૭. નાવન્તિ એત્થ ‘‘નાવા નામ યાય તરતી’’તિ (પારા. ૯૯) વચનતો જલતારણારહં અન્તમસો એકમ્પિ વહન્તં રજનદોણિવેણુકલાપાદિકં વેદિતબ્બં. નાવટ્ઠં નામ ભણ્ડં યં કિઞ્ચિ ઇન્દ્રિયબદ્ધં વા અનિન્દ્રિયબદ્ધં વા. ‘‘થેનેત્વા ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઇમિના ‘‘થેય્યચિત્તસ્સા’’તિ ઇમમત્થં વિઞ્ઞાપેતિ. પાદુદ્ધારેતિ દુતિયપરિયેસનાદિઅત્થં ગચ્છન્તસ્સ પદે પદે. દોસાતિ દુક્કટાપત્તિયો. વુત્તાતિ ‘‘નાવટ્ઠં ભણ્ડં અવહરિસ્સામી’તિ થેય્યચિત્તો દુતિયં વા પરિયેસતિ ગચ્છતિ વા, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૯૯) પદભાજનિયં ભગવતા વુત્તા, ઇમિના પુબ્બપયોગસહપયોગદુક્કટાનિ, ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયં, ઠાનાચાવને પારાજિકઞ્ચ ઉપલક્ખણવસેન દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૧૮. ચણ્ડસોતેતિ વેગેન ગચ્છન્તે ઉદકપ્પવાહે, ‘‘ચણ્ડસોતે’’તિ ઇમિના બન્ધનં વિના સભાવેન અટ્ઠિતભાવસ્સ સૂચનતો ‘‘બન્ધનમેવ ઠાન’’ન્તિ વુત્તટ્ઠાનપરિચ્છેદસ્સ કારણં દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. યસ્મા ચણ્ડસોતે બદ્ધા, તસ્મા બન્ધનમેકમેવ ઠાનં મતન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્મિન્તિ બન્ધને. ધીરા વિનયધરા.

૧૧૯-૧૨૦. ‘‘નિચ્ચલે ઉદકે નાવ-મબન્ધનમવટ્ઠિત’’ન્તિ ઇમિના છધા ઠાનપરિચ્છેદસ્સ લબ્ભમાનત્તે કારણં દસ્સેતિ. નાવં કડ્ઢતો તસ્સ પારાજિકન્તિ સમ્બન્ધો. પુનપિ કિં કરોન્તોતિ આહ ‘‘એકેનન્તેન સમ્ફુટ્ઠ’’ન્તિઆદિ. તં નાવં અતિક્કામયતોતિ સમ્બન્ધો. એત્થાપિ ‘‘કડ્ઢિતવતો અતિક્કમિતવતો’’તિ ભૂતવસેન અત્થો યોજેતબ્બો. યમેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

૧૨૧. એવં ચતુપસ્સાકડ્ઢને વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઉદ્ધં, અધો ચ ઉક્ખિપનઓસીદાપનેસુ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘તથા’’તિઆદિ. તથાતિ ‘‘તસ્સ પારાજિક’’ન્તિ આકડ્ઢતિ. કસ્મિં કાલેતિ આહ ‘‘ઉદ્ધં કેસગ્ગમત્તમ્પી’’તિઆદિ. અધોનાવાતલન્તિ નાવાતલસ્સ અધો અધોનાવાતલં, તસ્મિં ઉદ્ધં કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઉદકમ્હા વિમોચિતેતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તેન ફુટ્ઠં કેસગ્ગમત્તમ્પિ મુખવટ્ટિયા વિમોચિતેતિ યોજના. તેનાતિ અધોનાવાતલેન ફુટ્ઠે ઉદકે મુખવટ્ટિયા કરણભૂતાય કેસગ્ગમત્તમ્પિ વિમોચિતેતિ ગહેતબ્બં.

૧૨૨. તીરે બન્ધિત્વા પન નિચ્ચલે જલે ઠપિતા યા નાવા, તસ્સા નાવાય ઠાનં બન્ધનઞ્ચ ઠિતોકાસો ચાતિ દ્વિધા મતન્તિ યોજના.

૧૨૩. પુબ્બં પઠમં બન્ધનસ્સ વિમોચને થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ યોજના. કેનચુપાયેનાતિ ‘‘પુરતો પચ્છતો વાપી’’તિઆદિક્કમેન યથાવુત્તોપાયછક્કેસુ યેન કેનચિ ઉપાયેનાતિ અત્થો. ઠાના ચાવેતિ નાવં.

૧૨૪. પઠમં ઠાના ચાવેત્વાતિ ‘‘પુરતો પચ્છતો વા’’તિઆદિના યથાવુત્તેસુ છસુ આકારેસુ અઞ્ઞતરેન આકારેન નાવં ઠપિતટ્ઠાનતો પઠમં ચાવેત્વા. એસેવ ચ નયોતિ નાવાય પઠમં ઠિતટ્ઠાનતો ચાવને થુલ્લચ્ચયં, પચ્છા બન્ધનમોચને પારાજિકન્તિ એસેવ નયો નેતબ્બોતિ અત્થો. એત્થ ચ ‘‘તીરે બન્ધિત્વા નિચ્ચલે ઉદકે ઠપિતનાવાય બન્ધનઞ્ચ ઠિતોકાસો ચાતિ દ્વે ઠાનાનિ, તં પઠમં બન્ધના મોચેતિ, થુલ્લચ્ચયં. પચ્છા છન્નં આકારાનં અઞ્ઞતરેન ઠાના ચાવેતિ, પારાજિકં. પઠમં ઠાના ચાવેત્વા પચ્છા બન્ધનમોચનેપિ એસેવ નયો’’તિ (પારા. ૯૯) અટ્ઠકથાયં વુત્તવિનિચ્છયો સઙ્ગહિતો. આમસનફન્દાપનેસુ દુક્કટથુલ્લચ્ચયાનિ હેટ્ઠા કુમ્ભિયં વુત્તનયેનેવ ઞાતું સક્કુણેય્યત્તા ન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બં. એવમુપરિપિ.

૧૨૫. ઉસ્સારેત્વાતિ ઉદકતો થલં આરોપેત્વા. નિકુજ્જિત્વાતિ અધોમુખં કત્વા. થલે ઠપિતાય નાવાય મુખવટ્ટિયા ફુટ્ઠોકાસો એવ ઠાનન્તિ યોજના. હીતિ વિસેસો, તેન જલટ્ઠતો થલટ્ઠાય નાવાય વુત્તં વિસેસં જોતેતિ.

૧૨૬. એત્થ અધો ઓસીદાપનસ્સ અલબ્ભમાનતાય તં વિના ઇતરેસં પઞ્ચન્નં આકારાનં વસેન ઠાનાચાવનં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઞેય્યો’’તિઆદિ. યતો કુતોચીતિ તિરિયં ચતસ્સન્નં, ઉપરિદિસાય ચ વસેન યં કિઞ્ચિ દિસાભિમુખં કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કમેન્તો.

૧૨૭. ઉક્કુજ્જિતાયપીતિ ઉદ્ધંમુખં ઠપિતાયપિ. ઘટિકાનન્તિ દારુખણ્ડાનં. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘ઞેય્યો ઠાનપરિચ્છેદો’’તિઆદિના વુત્તનયં અતિદિસતિ. સો પન ઉક્કુજ્જિત્વા ભૂમિયં ઠપિતનાવાય યુજ્જતિ. ઘટિકાનં ઉપરિ ઠપિતાય પન નાગદન્તેસુ ઠપિતકુન્તે વુત્તવિનિચ્છયો યુજ્જતિ.

૧૨૮. ‘‘થેય્યા’’તિ ઇદં ‘‘પાજેન્તસ્સા’’તિ વિસેસનં. તિત્થેતિ તિત્થાસન્નજલે. અરિત્તેનાતિ કેનિપાતેન. ફિયેનાતિ પાજનફલકેન. પાજેન્તસ્સાતિ પેસેન્તસ્સ. ‘‘તં પાજેતી’’તિપિ પાઠો દિસ્સતિ, તં નાવં યો પાજેતિ, તસ્સ પરાજયોતિ અત્થો.

૧૨૯-૩૦. છત્તન્તિ આતપવારણં. પણામેત્વાતિ યથા વાતં ગણ્હાતિ, તથા પણામેત્વા. ઉસ્સાપેત્વાવ ચીવરન્તિ ચીવરં ઉદ્ધં ઉચ્ચારેત્વા વા. ગાથાછન્દવસેન ‘વ’ઇતિ રસ્સત્તં. લઙ્કારસદિસન્તિ પસારિતપટસરિક્ખકં. સમીરણન્તિ માલુતં. ન દોસો તસ્સ વિજ્જતીતિ ઇદં વાતસ્સ અવિજ્જમાનક્ખણે એવં કરોતો પચ્છા આગતેન વાતેન નીતનાવાય વસેન વુત્તં. વાયમાને પન વાતે એવં કરોન્તસ્સ આપત્તિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

૧૩૧-૨. સયમેવ ઉપાગતન્તિ સમ્બન્ધો. ગામસમીપે તિત્થં ગામતિત્થં. તન્તિ નાવં. ઠાનાતિ છત્તેન વા ચીવરેન વા ગહિતવાતેન ગન્ત્વા ગામતિત્થે ઠિતટ્ઠાના. અચાલેન્તોતિ ફન્દાપનમ્પિ અકરોન્તો, ઇમિના થુલ્લચ્ચયસ્સાપિ અભાવં દસ્સેતિ. ‘‘અચાવેન્તો’’તિપિ પાઠો, ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અનપનેન્તોતિ અત્થો, ઇમિના પારાજિકાભાવં દસ્સેતિ. કિણિત્વાતિ મૂલેન વિક્કિણિત્વા. સયમેવ ચ ગચ્છન્તિન્તિ એત્થ ચ-કારો વત્તબ્બન્તરસમુચ્ચયે. તથા પણામિતછત્તેન વા ઉસ્સાપિતચીવરેન વા ગહિતવાતેન અત્તના ગચ્છન્તિં. ઠાના ચાવેતીતિ અત્તના ઇચ્છિતદિસાભિમુખં કત્વા પાજનવસેન ગમનટ્ઠાના ચાવેતિ.

નાવટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૩૩-૪. યન્તિ એતેનાતિ યાનં. રમયતીતિ રથો. વહતિ, વુય્હતિ, વહન્તિ એતેનાતિ વા વય્હં. ‘‘ઉપરિ મણ્ડપસદિસં પદરચ્છન્નં, સબ્બપાલિગુણ્ઠિમં વા છાદેત્વા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૦) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન કતં સકટં વય્હં નામ. સન્દમાનિકાતિ ‘‘ઉભોસુ પસ્સેસુ સુવણ્ણરજતાદિમયા ગોપાનસિયો દત્વા ગરુળપક્ખકનયેન કતા સન્દમાનિકા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૦) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન કતયાનવિસેસો. ઠાના ચાવનયોગસ્મિન્તિ ઠાના ચાવનપ્પયોગે.

૧૩૫-૬. દસટ્ઠાનાચાવનવસેન પારાજિકં વદન્તેહિ પઠમં ઠાનભેદસ્સ ઞાતબ્બત્તા તં દસ્સેત્વા આપત્તિભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘યાનસ્સ દુકયુત્તસ્સા’’તિઆદિ. દુકયુત્તસ્સાતિ દુકં ગોયુગં યુત્તસ્સ યસ્સાતિ, યુત્તે યસ્મિન્તિ વા વિગ્ગહો. દસ ઠાનાનીતિ દ્વિન્નં ગોણાનં અટ્ઠ પાદા, દ્વે ચ ચક્કાનીતિ એતેસં દસન્નં પતિટ્ઠિતટ્ઠાનાનં વસેન દસ ઠાનાનિ વદેય્યાતિ અત્થો. એતેનેવ નયેન ચતુયુત્તાદિયાને અટ્ઠારસાતિ ઠાનભેદસ્સ નયો દસ્સિતો હોતિ. યાનં પાજયતોતિ સકટાદિયાનં પેસયતો. ‘‘ધુરેતિ યુગાસન્ને’’તિ અટ્ઠકથાય ગણ્ઠિપદે વુત્તં. રથીસાય યુગેન સદ્ધિં બન્ધનટ્ઠાનાસન્નેતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ધુર’’ન્તિ ચ યુગસ્સેવ નામં. ‘‘ધુરં છડ્ડેત્વા, ધુરં આરોપેત્વા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૦) અટ્ઠકથાવચનતો તંસહચરિયાય સમ્બન્ધનટ્ઠાનમ્પિ ધુરં નામ. ઇધ પન ગઙ્ગા-સદ્દો વિય ગઙ્ગાસમીપે ધુરસમીપે પાજકસ્સ નિસજ્જારહટ્ઠાને ધુરસ્સ વત્તમાનતા લબ્ભતિ.

ગોણાનં પાદુદ્ધારે તસ્સ થુલ્લચ્ચયં વિનિદ્દિસેતિ યોજના. ઇદઞ્ચ ગોણાનં અવિલોમકાલં સન્ધાય વુત્તં. વિલોમકાલે સમ્ભવન્તં વિસેસં જોતેતું ‘‘થુલ્લચ્ચયં તુ’’ ઇચ્ચત્ર તુ-સદ્દેન અટ્ઠકથાયં ‘‘સચે પન ગોણા ‘નાયં અમ્હાકં સામિકો’તિ ઞત્વા ધુરં છડ્ડેત્વા આકડ્ઢન્તા તિટ્ઠન્તિ વા ફન્દન્તિ વા, રક્ખતિ તાવ. ગોણે પુન ઉજુકં પટિપાદેત્વા ધુરં આરોપેત્વા દળ્હં યોજેત્વા પાચનેન વિજ્ઝિત્વા પાજેન્તસ્સ વુત્તનયેનેવ તેસં પાદુદ્ધારેન થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ વુત્તવિસેસો સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો. ચક્કાનં હીતિ એત્થ અધિકેન હિ-સદ્દેન ‘‘સચેપિ સકદ્દમે મગ્ગે એકં ચક્કં કદ્દમે લગ્ગં હોતિ, દુતિયં ચક્કં ગોણા પરિવત્તેન્તા પવત્તેન્તિ, એકસ્સ પન ઠિતત્તા ન તાવ અવહારો હોતિ. ગોણે પન પુન ઉજુકં પટિપાદેત્વા પાજેન્તસ્સ ઠિતચક્કે કેસગ્ગમત્તં ફુટ્ઠોકાસં અતિક્કન્તે પારાજિક’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૦) અટ્ઠકથાયં વુત્તવિસેસો દસ્સિતો હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

૧૩૭-૯. એત્તાવતા યુત્તયાનવિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અયુત્તયાનવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘અયુત્તકસ્સા’’તિઆદિ. ધુરેન ઉપત્થમ્ભનિયં ઠિતસ્સ તસ્સ અયુત્તકસ્સાપિ ચ યાનકસ્સ ઉપત્થમ્ભનિચક્કકાનં વસેન તીણેવ ઠાનાનિ ભવન્તીતિ યોજના. તત્થ અયુત્તકસ્સાતિ ગોણેહિ અયુત્તકસ્સ. ધુરેનાતિ યથાવુત્તનયેન ધુરયુત્તટ્ઠાનસમીપદેસેન, સકટસીસેનાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપત્થમ્ભનિયન્તિ સકટસીસોપત્થમ્ભનિયા ઉપરિ ઠિતસ્સ. ઉપત્થમ્ભયતિ ધુરન્તિ ઉપત્થમ્ભની. સકટસ્સ પચ્છિમભાગોપત્થમ્ભનત્થં દીયમાનં દણ્ડદ્વયં પચ્છિમોપત્થમ્ભની નામ, પુરિમભાગસ્સ દીયમાનસ્સ ઉપત્થમ્ભની પુરિમોપત્થમ્ભની નામાતિ અયમુપત્થમ્ભનીનં વિસેસો. ઇધ પુરિમોપત્થમ્ભની અધિપ્પેતા. ‘‘ઉપત્થમ્ભનિચક્કકાનં વસેન તીણેવ ઠાનાની’’તિ ઇદં હેટ્ઠા અકપ્પકતાય ઉપત્થમ્ભનિયા વસેન વુત્તં, કપ્પકતાય પન વસેન ‘‘ચત્તારી’’તિ વત્તબ્બં.

‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘ઠાનાનિ તીણેવા’’તિ આકડ્ઢતિ, દારુચક્કદ્વયવસેન તીણિ ઠાનાનીતિ અત્થો. ‘‘દારૂન’’ન્તિ ઇમિના બહુવચનનિદ્દેસેન રાસિકતદારૂનં દારુકસ્સ એકસ્સાપિ ફલકસ્સાપિ ગહણં વેદિતબ્બં. ‘‘ભૂમિયમ્પિ ધુરેનેવ, તથેવ ઠપિતસ્સ ચા’’તિ ઇમિના તીણિયેવ ઠાનાનીતિ અતિદિસતિ. એત્થ ધુરચક્કાનં પતિટ્ઠિતોકાસવસેન તીણિ ઠાનાનિ. એત્થ ચ ઉપરિટ્ઠપિતસ્સ ચાતિ ચ-કારં ‘‘ભૂમિયં ઠપિતસ્સા’’તિ એત્થાપિ યોજેત્વા સમુચ્ચયં કાતું સક્કાતિ. તત્થ અધિકવચનેન ચ-કારેન અટ્ઠકથાયં ‘‘યં પન અયુત્તકં ધુરે એકાય, પચ્છતો ચ દ્વીહિ ઉપત્થમ્ભનીહિ ઉપત્થમ્ભેત્વા ઠપિતં, તસ્સ તિણ્ણં ઉપત્થમ્ભનીનં, ચક્કાનઞ્ચ વસેન પઞ્ચ ઠાનાનિ. સચે ધુરે ઉપત્થમ્ભની હેટ્ઠાભાગે કપ્પકતા હોતિ, છ ઠાનાની’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૦) વુત્તવિનિચ્છયં સઙ્ગણ્હાતિ.

પુરતો પચ્છતો વાપીતિ એત્થ ‘‘કડ્ઢિત્વા’’તિ પાઠસેસો. અપિ-સદ્દેન ‘‘ઉક્ખિપિત્વાપી’’તિ અવુત્તં સમુચ્ચિનોતિ. યો પન પુરતો કડ્ઢિત્વા ઠાના ચાવેતિ, યો વા પન પચ્છતો કડ્ઢિત્વા ઠાના ચાવેતિ, યો વા પન ઉક્ખિપિત્વા ઠાના ચાવેતીતિ યોજના. તિણ્ણન્તિ ઇમે તયો ગહિતા, ‘‘તેસ’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ, તેસં તિણ્ણં પુગ્ગલાનન્તિ વુત્તં હોતિ. કદા કિં હોતીતિ આહ ‘‘થુલ્લચ્ચયં તુ…પે… પરાજયો’’તિ. ‘‘ઠાના ચાવે’’તિ ઇદં ‘‘થુલ્લચ્ચય’’ન્તિ ઇમિનાપિ સમ્બન્ધનીયં. તુ-સદ્દસ્સ વિસેસજોતનત્થં ઉપાત્તત્તા સાવસેસટ્ઠાનાચાવને ફન્દાપનથુલ્લચ્ચયં, નિરવસેસટ્ઠાનાચાવને પન કતે ઠાનાચાવનપારાજિકા વુત્તા હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

૧૪૦. અક્ખાનં સીસકેહીતિ અક્ખસ્સ ઉભયકોટીહિ. ‘‘જાત્યાખ્યાયમેકસ્મિં બહુવચનમઞ્ઞતરાય’’મિતિ વચનતો એકસ્મિં અત્થે બહુવચનં યુજ્જતિ. ‘‘ઠિતસ્સા’’તિ એતસ્સ વિસેસનસ્સ ‘‘યાનસ્સા’’તિ વિસેસિતબ્બં સામત્થિયા લબ્ભતિ. ‘‘ઠાનાનિ દ્વે’’તિ વુત્તત્તા યથા સકટધુરં ભૂમિં ન ફુસતિ, એવં ઉચ્ચતરેસુ દ્વીસુ તુલાદિદારૂસુ દ્વે અક્ખસીસે આરોપેત્વા ઠપિતં યાનમેવ ગય્હતિ.

૧૪૧. કડ્ઢન્તોતિ દ્વિન્નં અક્ખસીસાનં આધારભૂતેસુ દારૂસુ ઘંસિત્વા ઇતો ચિતો ચ કડ્ઢન્તો. ઉક્ખિપન્તોતિ ઉજું ઠિતટ્ઠાનતો ઉચ્ચારેન્તો. ફુટ્ઠોકાસચ્ચયેતિ ફુટ્ઠોકાસતો કેસગ્ગમત્તાતિક્કમે. અઞ્ઞસ્સાતિ યથાવુત્તપ્પકારતો ઇતરસ્સ. યસ્સ કસ્સચિ રથાદિકસ્સ યાનસ્સ.

૧૪૨. અક્ખુદ્ધીનન્તિ ચતુન્નં અક્ખરુદ્ધનકઆણીનં. અક્ખસ્સ ઉભયકોટીસુ ચક્કાવુણનટ્ઠાનતો અન્તો દ્વીસુ સકટબાહાસુ અક્ખરુદ્ધનત્થાય દ્વે અઙ્ગુલિયો વિય આકોટિતા ચતસ્સો આણિયો અક્ખુદ્ધિ નામ. ધુરસ્સાતિ ધુરબન્ધનટ્ઠાનાસન્નસ્સ રથસીસગ્ગસ્સ. તં યાનં. વા-સદ્દેન પસ્સે વા ગહેત્વા કડ્ઢન્તો, મજ્ઝે વા ગહેત્વા ઉક્ખિપેન્તોતિ કિરિયન્તરં વિકપ્પેતિ. ગહેત્વાતિ એત્થ ‘‘કડ્ઢન્તો’’તિ પાઠસેસો. ઠાના ચાવેતીતિ ઉદ્ધીસુ ગહેત્વા કડ્ઢન્તો અત્તનો દિસાય ઉદ્ધિઅન્તેન ફુટ્ઠટ્ઠાનં ઇતરેન ઉદ્ધિપરિયન્તેન કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામેતિ.

‘‘ઉદ્ધીસુ વા’’તિ સાસઙ્કવચનેન અનુદ્ધિકયાનસ્સાપિ વિજ્જમાનત્તં સૂચિતં હોતિ. અટ્ઠકથાયં ‘‘અથ ઉદ્ધિખાણુકા ન હોન્તિ, સમમેવ બાહં કત્વા મજ્ઝે વિજ્ઝિત્વા અક્ખસીસાનિ પવેસિતાનિ હોન્તિ, તં હેટ્ઠિમતલસ્સ સમન્તા સબ્બં પથવિં ફુસિત્વા તિટ્ઠતિ, તત્થ ચતૂસુ દિસાસુ, ઉદ્ધઞ્ચ ફુટ્ઠટ્ઠાનાતિક્કમવસેન પારાજિકં વેદિતબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૦) વુત્તવિનિચ્છયઞ્ચ બ્યતિરેકવસેન સઙ્ગણ્હાતિ.

૧૪૩. નાભિયાતિ નાભિમુખેન. એકમેવ સિયા ઠાનન્તિ એકં નાભિયા ફુટ્ઠટ્ઠાનમેવ ઠાનં ભવતીતિ અત્થો. ‘‘એકમસ્સ સિયા ઠાન’’ન્તિ પોત્થકેસુ દિસ્સતિ, તતો પુરિમપાઠોવ સુન્દરતરો. પરિચ્છેદોપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો વિસેસત્થજોતકો, પરિચ્છેદો પનાતિ અત્થો. પઞ્ચધાતિ નાભિયા ચતુપસ્સપરિયન્તં, ઉદ્ધઞ્ચ પઞ્ચધા, ઠાનાચાવનાકારો હોતીતિ અત્થો.

૧૪૪. ઠાનાનિ દ્વેતિ નેમિયા, નાભિયા ચ ફુટ્ઠટ્ઠાનવસેન દ્વે ઠાનાનિ. અસ્સાતિ ચક્કસ્સ. તેસં દ્વિન્નં ઠાનાનં. ભિત્તિઆદિં અપસ્સાય ઠપિતચક્કસ્સાપિ હિ અટ્ઠકથાયં વુત્તો અયમ્પિ વિનિચ્છયો વુત્તો, યોપિ ઇમિના ચ પાઠેન દસ્સિતો હોતિ.

૧૪૫. અનારક્ખન્તિ સામિકેન અસંવિહિતારક્ખં. અધોદેત્વાતિ ગોણે અપેસેત્વા. વટ્ટતિ, પારાજિકં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. સામિકે આહરાપેન્તે પન ભણ્ડદેય્યં હોતિ.

યાનટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૪૬. ભારટ્ઠકથાય સીસક્ખન્ધકટોલમ્બવસાતિ એવંનામકાનં સરીરાવયવાનં વસેન ભારો ચતુબ્બિધો હોતિ. તત્થ સીસભારાદીસુ અસમ્મોહત્થં સીસાદીનં પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો – સીસસ્સ તાવ પુરિમગલે ગલવાટકો પિટ્ઠિગલે કેસઞ્ચિ કેસન્તે આવટ્ટો હોતિ, ગલસ્સેવ ઉભોસુ પસ્સેસુ કેસઞ્ચિ કેસાવટ્ટા ઓરુય્હ જાયન્તિ, યે ‘‘કણ્ણચૂળિકા’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેસં અધોભાગો ચાતિ અયં હેટ્ઠિમપરિચ્છેદો, તતો ઉપરિ સીસં, એત્થન્તરે ઠિતભારો સીસભારો નામ.

ઉભોસુ પસ્સેસુ કણ્ણચૂળિકાહિ પટ્ઠાય હેટ્ઠા, કપ્પરેહિ પટ્ઠાય ઉપરિ, પિટ્ઠિગલાવટ્ટતો ચ ગલવાટકતો ચ પટ્ઠાય હેટ્ઠા, પિટ્ઠિવેમજ્ઝાવટ્ટતો ચ ઉરપરિચ્છેદમજ્ઝે હદયઆવાટતો ચ પટ્ઠાય ઉપરિ ખન્ધો, એત્થન્તરે ઠિતભારો ખન્ધભારો નામ.

પિટ્ઠિવેમજ્ઝાવટ્ટતો, પન હદયઆવાટતો ચ પટ્ઠાય હેટ્ઠા યાવ પાદનખસિખા, અયં કટિપરિચ્છેદો, એત્થન્તરે સમન્તતો સરીરે ઠિતભારો કટિભારો નામ.

કપ્પરતો પટ્ઠાય પન હેટ્ઠા યાવ હત્થનખસિખા, અયં ઓલમ્બકપરિચ્છેદો, એત્થન્તરે ઠિતભારો ઓલમ્બકો નામ.

ભરતીતિ ભારો, ભરતિ એતેન, એતસ્મિન્તિ વા ભારો, ઇતિ યથાવુત્તસીસાદયો અવયવા વુચ્ચન્તિ. ભારે તિટ્ઠતીતિ ભારટ્ઠં. ઇતિ સીસાદીસુ ઠિતં ભણ્ડં વુચ્ચતિ. ‘‘ભારોયેવ ભારટ્ઠ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૧) અટ્ઠકથાવચનતો ભરીયતીતિ ભારો, કમ્મનિ સિદ્ધેન ભાર-સદ્દેન ભણ્ડમેવ વુચ્ચતિ.

૧૪૭. સિરસ્મિંયેવાતિ યથાપરિચ્છિન્ને સિરસિ એવ. સારેતીતિ અનુક્ખિપન્તો ઇતો ચિતો ચ સારેતિ. થુલ્લચ્ચયં સિયાતિ ફન્દાપનથુલ્લચ્ચયં ભવેય્ય.

૧૪૮. ખન્ધન્તિ યથાપરિચ્છિન્નમેવ ખન્ધં. ઓરોપિતેતિ ઓહારિતે. સીસતોતિ એત્થ ‘‘ઉદ્ધ’’ન્તિ પાઠસેસો, યથાપરિચ્છિન્નસીસતો ઉપરીતિ અત્થો. કેસગ્ગમત્તમ્પીતિ કેસગ્ગમત્તં દૂરં કત્વા. પિ-સદ્દો પગેવ તતો અધિકન્તિ દીપેતિ. મોચેન્તોપીતિ કેસગ્ગેન અફુસન્તં અપનેન્તો. એત્થાપિ પિ-સદ્દેન ન કેવલં ખન્ધં ઓરોપેન્તસ્સેવ પારાજિકં, અપિચ ખો મોચેન્તોપિ પરાજિતોતિ હેટ્ઠા વુત્તમપેક્ખતિ. પસિબ્બકાદિયમકભારં પન સીસે ચ પિટ્ઠિયઞ્ચાતિ દ્વીસુ ઠાનેસુ ઠિતત્તા દ્વીહિ ઠાનેહિ અપનયનેન પારાજિકં હોતિ, તઞ્ચ ‘‘સીસતો મોચેન્તો’’તિ ઇમિનાવ એકદેસવસેન સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૧૪૯-૫૦. એવં સીસભારે વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા તદનન્તરં ઉદ્દેસક્કમેસુ ખન્ધભારાદીસુ વિનિચ્છયે દસ્સેતબ્બેપિ અવસાને વુત્તઓલમ્બકભારે વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા આદ્યન્તભારાનં વુત્તનયાનુસારેન સેસેસુપિ વિનિચ્છયં અતિદિસિતુમાહ ‘‘ભાર’’ન્તિઆદિ. સુદ્ધમાનસોતિ પાતરાસાદિકારણેન અથેય્યચિત્તો, હત્થગતભારં થેય્યચિત્તેન ભૂમિયં ઠપનનિસ્સજ્જનાદિં કરોન્તસ્સ હત્થતો મુત્તમત્તે પારાજિકન્તિ ઇદમેતેન ઉપલક્ખિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

એત્થ વુત્તનયેનેવાતિ સીસભારઓલમ્બકભારેસુ વુત્તાનુસારેન. સેસેસુપિ ભારેસૂતિ ખન્ધભારાદિકેસુપિ. મતિસારેન સારમતિના. વેદિતબ્બો વિનિચ્છયોતિ યથાપરિચ્છિન્નેસુ ઠાનેસુ ઠિતં પાદગ્ઘનકં યં કિઞ્ચિ વત્થું થેય્યચિત્તેન ‘‘ગણ્હિસ્સામી’’તિ આમસન્તસ્સ દુક્કટં, ઠાના અચાવેત્વા ફન્દાપેન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં, યથાપરિચ્છિન્નટ્ઠાનાતિક્કમનવસેન વા ઉદ્ધંઉક્ખિપનવસેન વા ઠાના ચાવેન્તસ્સ પારાજિકં હોતીતિ અયં વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો.

ભારટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૫૧-૩. ઇદાનિ આરામટ્ઠવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘દુક્કટ’’ન્તિઆદિ. આરામન્તિ ચમ્પકાદિપુપ્ફારામઞ્ચ અમ્બાદિફલારામઞ્ચાતિ દ્વીસુ આરામેસુ યં કઞ્ચિ આરામં. આરમન્તિ એત્થ પુપ્ફાદિકામિનોતિ વિગ્ગહો, તં આરામં, અભિ-સદ્દયોગે ઉપયોગવચનં. અભિયુઞ્જતોતિ પરાયત્તભાવં જાનન્તો ‘‘મમ સન્તક’’ન્તિ અટ્ટં કત્વા ગણ્હિતું થેય્યચિત્તેન સહાયાદિભાવત્થં દુતિયકપરિયેસનાદિવસેન અભિયુઞ્જન્તસ્સ દુક્કટં મુનિના વુત્તન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધનીયં, અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગત્તા સહપયોગગણનાય દુક્કટન્તિ ભગવતા વુત્તન્તિ અત્થો. ધમ્મં ચરન્તોતિ અટ્ટં કરોન્તો. પરં સામિકં પરાજેતિ ચે, સયં સાસનતો પરાજિતોતિ યોજના.

તસ્સાતિ ભણ્ડસામિનો. વિમતિં જનયન્તસ્સાતિ ‘‘ઇમિના સહ અટ્ટં કત્વા મમ સન્તકં લભિસ્સામિ વા, ન વા’’તિ સંસયં ઉપ્પાદેન્તસ્સ ચોરસ્સ. યોપિ ધમ્મં ચરન્તો સયં પરજ્જતિ, તસ્સ ચ થુલ્લચ્ચયન્તિ યોજના.

સામિનો ધુરનિક્ખેપેતિ ‘‘અયં થદ્ધો કક્ખળો જીવિતબ્રહ્મચરિયન્તરાયમ્પિ મે કરેય્ય, અલં દાનિ મય્હં ઇમિના આરામેના’’તિ સામિનો ધુરનિક્ખેપે સતિ, અત્તનો ‘‘ન દસ્સામી’’તિ ધુરનિક્ખેપે ચાતિ યોજના. એવં ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપે પારાજિકં. તસ્સાતિ અભિયુઞ્જન્તસ્સ. સબ્બેસં કૂટસક્ખીનઞ્ચાતિ ચ-કારો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. ચોરસ્સ અસ્સામિકભાવં ઞત્વાપિ તદાયત્તકરણત્થં યં કિઞ્ચિ વદન્તા કૂટસક્ખિનો, તેસં સબ્બેસમ્પિ ભિક્ખૂનં પારાજિકં હોતીતિ અત્થો.

આરામટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૫૪. વિહારટ્ઠકથાયં વિહારન્તિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘પરિવેણં વા, આવાસં વા’’તિ ચ ગહેતબ્બં. સઙ્ઘિકન્તિ ચાતુદ્દિસં સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ ભિક્ખૂનં દિન્નત્તા સઙ્ઘસન્તકં. કઞ્ચીતિ ખુદ્દકં, મહન્તં વાતિ અત્થો. અચ્છિન્દિત્વાન ગણ્હિતું અભિયુઞ્જન્તસ્સ પારાજિકા ન સિજ્ઝતીતિપિ પાઠસેસયોજના. હેતું દસ્સેતિ ‘‘સબ્બેસં ધુરનિક્ખેપાભાવતો’’તિ, સબ્બસ્સેવ ચાતુદ્દિસિકસઙ્ઘસ્સ ધુરનિક્ખેપસ્સ અસમ્ભવતોતિ અત્થો. ‘‘વિહાર’’ન્તિ એત્તકમેવ અવત્વા ‘‘સઙ્ઘિક’’ન્તિ વિસેસનેન દીઘભાણકાદિભેદસ્સ ગણસ્સ, એકપુગ્ગલસ્સ વા દિન્નવિહારાદિં અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હન્તે ધુરનિક્ખેપસમ્ભવા પારાજિકન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્થ વિનિચ્છયો આરામે વિય વેદિતબ્બો. ઇમેસુ તત્રટ્ઠભણ્ડે વિનિચ્છયો ભૂમટ્ઠથલટ્ઠઆકાસટ્ઠવેહાસટ્ઠેસુ વુત્તનયેન ઞાતું સક્કાતિ ન વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

વિહારટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૫૫-૬. ખેત્તટ્ઠે સીસાનીતિ વલ્લિયો. નિદમ્પિત્વાનાતિ યથા ધઞ્ઞમત્તં હત્થગતં હોતિ, તથા કત્વા. અસિતેનાતિ દાત્તેન. લાયિત્વાતિ દાયિત્વા. સબ્બકિરિયાપદેસુ ‘‘સાલિઆદીનં સીસાની’’તિ સમ્બન્ધનીયં. સાલિઆદીનં સીસાનિ નિદમ્પિત્વા ગણ્હતો યસ્મિં બીજે ગહિતે વત્થુ પૂરતિ, તસ્મિં બન્ધના મોચિતે તસ્સ પારાજિકં ભવેતિ યોજના. અસિતેન લાયિત્વા ગણ્હતો યસ્મિં સીસે ગહિતે…પે… ભવે, કરેન છિન્દિત્વા ગણ્હતો યસ્સં મુટ્ઠિયં ગહિતાયં…પે… ભવેતિ યોજના. બીજેતિ વીહાદિફલે. વત્થુ પૂરતીતિ પાદગ્ઘનકં હોતીતિ. મુટ્ઠિયન્તિ સીસમુટ્ઠિયં, બીજમુટ્ઠિયં વા. બન્ધના મોચિતેતિ બન્ધનટ્ઠાનતો મોચિતે.

૧૫૭. દણ્ડો વાતિ વત્થુપૂરકવીહિદણ્ડો વા. અચ્છિન્નો રક્ખતીતિ સમ્બન્ધો. તચો વાતિ તસ્સ દણ્ડસ્સ એકપસ્સે છલ્લિ વા અચ્છિન્નો રક્ખતિચ્ચેવ સમ્બન્ધો. વા-ગ્ગહણેન ઇધાવુત્તં અટ્ઠકથાગતં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૪) ‘‘વાકો’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ. વાકો નામ દણ્ડે વા તચે વા બાહિરં. ઇધાપિ તચો વા અચ્છિન્નો રક્ખતીતિ યોજના. વીહિનાળમ્પિ વાતિ ગહિતધઞ્ઞસાલિસીસેન પતિટ્ઠિતં વીહિકુદ્રૂસાદિગચ્છાનં નાળં, તચગબ્ભોતિ વુત્તં હોતિ. દીઘન્તિ દીઘં ચે હોતિ. ‘‘અનિક્ખન્તોવા’’તિ ઇમિના ‘‘દણ્ડો’’તિ સમ્બન્ધો. ‘‘તતો’’તિ પાઠસેસો. તતો દીઘવીહિનાળતો સબીજવીહિસીસદણ્ડો સબ્બસો છિન્નો છિન્નકોટિયા કેસગ્ગમત્તમ્પિ બહિ અનિક્ખન્તોતિ અત્થો. રક્ખતીતિ તં ભિક્ખું દુક્કટથુલ્લચ્ચયપારાજિકવત્થૂનં અનુરૂપાપત્તિતો પાલેતિ. મુત્તો ચે, ન રક્ખતીતિ અત્થો.

વુત્તઞ્ચેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘વીહિનાળં દીઘમ્પિ હોતિ, યાવ અન્તોનાળતો વીહિસીસદણ્ડકો ન નિક્ખમતિ, તાવ રક્ખતિ. કેસગ્ગમત્તમ્પિ નાળતો દણ્ડકસ્સ હેટ્ઠિમતલે નિક્ખન્તમત્તે ભણ્ડગ્ઘવસેન કારેતબ્બો’’તિ (પારા. ૧.૧૦૪). તથા ઇમિનાવ વિનિચ્છયેન અટ્ઠકથાયં ‘‘લાયિતબ્બવત્થુપૂરકવીહિસીસમુટ્ઠિયા મૂલે છિન્નેપિ સીસેસુ અચ્છિન્નવીહિસીસગ્ગેહિ સદ્ધિં જટેત્વા ઠિતેસુ રક્ખતિ, જટં વિજટેત્વા વિયોજિતેસુ યથાવુત્તપારાજિકાદિઆપત્તિયો હોન્તી’’તિ એવમાદિકો વિનિચ્છયો ચ સૂચિતોતિ ગહેતબ્બો.

૧૫૮. મદ્દિત્વાતિ વીહિસીસાનિ મદ્દિત્વા. પપ્ફોટેત્વાતિ ભુસાદીનિ ઓફુનિત્વા. ઇતો સારં ગણ્હિસ્સામીતિ પરિકપ્પેતીતિ યોજના. ઇતોતિ વીહિસીસતો. સારં ગણ્હિસ્સામીતિ સારભાગં આદિયિસ્સામિ. સચે પરિકપ્પેતીતિ યોજના. રક્ખતીતિ વત્થુપહોનકપ્પમાણં દાત્તેન લાયિત્વા વા હત્થેન છિન્દિત્વા વા ઠાના ચાવેત્વા ગહિતમ્પિ યાવ પરિકપ્પો ન નિટ્ઠાતિ, તાવ આપત્તિતો રક્ખતીતિ અત્થો.

૧૫૯. મદ્દનેપીતિ વીહિસીસમદ્દનેપિ. ઉદ્ધરણેપીતિ પલાલાપનયનેપિ. પપ્ફોટનેપીતિ ભુસાદિકચવરાપનયનેપિ. દોસો નત્થીતિ અગ્ઘવસેન પારાજિકાદિઆપત્તિયો ન ભવન્તિ, સહપયોગદુક્કટં પન હોતેવ. અત્તનો…પે… પરાજયોતિ અત્તનો પઠમં પરિકપ્પિતાકારેન સબ્બં કત્વા સારભાગં ગણ્હિતું અત્તનો ભાજને પક્ખિત્તમત્તે યથાવુત્તપારાજિકાદયો હોન્તીતિ અત્થો.

૧૬૦. એત્તાવતા ‘‘ખેત્તટ્ઠં નામ ભણ્ડં ખેત્તે ચતૂહિ ઠાનેહિ નિક્ખિત્તં હોતિ ભૂમટ્ઠં થલટ્ઠં આકાસટ્ઠં વેહાસટ્ઠ’’ન્તિ (પારા. ૧૦૪) વુત્તાનિ ખેત્તટ્ઠાનિ ચત્તારિ યથાવુત્તસદિસાનીતિ તાનિ પહાય ‘‘તત્થજાતક’’ન્તિઆદિ પાળિયં આગતે તત્રજાતે વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘ખેત્તં નામ યત્થ પુબ્બણ્ણં વા અપરણ્ણં વા જાયતી’’તિ (પારા. ૧૦૪) એવમાગતે ખેત્તેપિ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘જાન’’ન્તિઆદિ. જાનન્તિ પરસન્તકભાવં જાનન્તો. ખીલન્તિ અપ્પિતક્ખરં વા ઇતરં વા પાસાણાદિખીલં. સઙ્કામેતીતિ પરાયત્તભૂમિં સામિકા યથા પસ્સન્તિ, તથા વા અઞ્ઞથા વા અત્તનો સન્તકં કાતુકામતાય કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં યથા સસન્તકં હોતિ, તથા થેય્યચિત્તેન નિખણતીતિ અત્થો.

૧૬૧. તં પારાજિકત્તં તસ્સ કદા હોતીતિ આહ ‘‘સામિકાનં તુ ધુરનિક્ખેપને સતી’’તિ. ‘‘હોતી’’તિ પાઠસેસો. તુ-સદ્દેન ‘‘અત્તનો વા’’તિ વિસેસસ્સ સઙ્ગહિતત્તા સામિનો નિરાલયભાવસઙ્ખાતધુરનિક્ખેપે ચ ‘‘સામિકસ્સ ન દસ્સામી’’તિ અત્તનો ધુરનિક્ખેપે ચ તસ્સ પારાજિકત્તં હોતીતિ અત્થો. એવમુદીરિતન્તિ ‘‘કેસગ્ગમત્તમ્પી’’તિ એવં નિયમિતં કથિતં.

૧૬૨. યા પનાતિ યા ભૂમિ પન. તેસુ દ્વીસુ ખીલેસુ. આદો થુલ્લચ્ચયન્તિ પઠમે ખીલે સઙ્કામિતે સો ભિક્ખુ થુલ્લચ્ચયં આપજ્જતિ. દુતિયેતિ દુતિયે ખીલે સઙ્કામિતે પરાજયો હોતીતિ યોજના. બહૂહિ ખીલેહિ ગહેતબ્બટ્ઠાને પરિયન્તખીલેસુ દ્વીસુ વિનિચ્છયો ચ એતેનેવ વુત્તો હોતિ. એત્થ પન અન્તે ખીલદ્વયં વિના અવસેસખીલનિખણને ચ ઇતરેસુ તદત્થેસુ સબ્બપયોગેસુ ચ દુક્કટં હોતીતિ વિસેસો.

૧૬૩-૪. ‘‘મમેદં સન્તક’’ન્તિ ઞાપેતુકામોતિ સમ્બન્ધો. પરસન્તકાય ભૂમિયા પરાયત્તભાવં ઞત્વાવ થેય્યચિત્તેન કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં ગણ્હિતુકામતાય ‘‘એત્તકં ઠાનં મમ સન્તક’’ન્તિ રજ્જુયા વા યટ્ઠિયા વા મિનિત્વા પરસ્સ ઞાપેતુકામોતિ અત્થો. યેહિ દ્વીહિ પયોગેહીતિ સબ્બપચ્છિમકેહિ રજ્જુપસારણયટ્ઠિપાતનાનમઞ્ઞતરેહિ દ્વીહિ પયોગેહિ. તેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં.

ઇધ રજ્જું વાપીતિ વિકપ્પત્થવા-સદ્દેન ‘‘યટ્ઠિં વા’’તિ યોજેતબ્બેપિ અવુત્તસમુચ્ચયત્થં અધિકવચનભાવેન વુત્તપિ-સદ્દેન ઇધાવુત્તમરિયાદવતીનં વિનિચ્છયસ્સ ઞાપિતત્તા યથાવુત્તરજ્જુયટ્ઠિવિનિચ્છયેસુ વિય પરસન્તકાય ભૂમિયા કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઠાનં થેય્યચિત્તેન ગણ્હિતુકામતાય વતિપાદે નિખણિત્વા વા સાખામત્તેન વા વતિં કરોન્તસ્સ મરિયાદં વા બન્ધન્તસ્સ પાકારં વા ચિનન્તસ્સ પંસુમત્તિકા વા વડ્ઢેન્તસ્સ પુબ્બપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ સહપયોગે કેવલદુક્કટઞ્ચ પચ્છિમપયોગેસુ દ્વીસુ પઠમપયોગે થુલ્લચ્ચયઞ્ચ અવસાનપયોગે પારાજિકઞ્ચ હોતીતિ વિનિચ્છયોપિ સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બં.

ખેત્તટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૬૫. વત્થટ્ઠાદીસુ વત્થટ્ઠસ્સાતિ એત્થ ‘‘વત્થુ નામ આરામવત્થુ વિહારવત્થૂ’’તિ (પારા. ૧૦૫) પદભાજને વુત્તત્તા પુપ્ફાદિઆરામે કાતું સઙ્ખરિત્વા ઠપિતભૂમિ ચ પુબ્બકતારામાનં વિનાસે તુચ્છભૂમિ ચ વિહારં કાતું અભિસઙ્ખતા ભૂમિ ચ નટ્ઠવિહારભૂમિ ચાતિ એવં વિભાગવતિ વસતિ એત્થ ઉપરોપો વા વિહારો વાતિ ‘‘વત્થૂ’’તિ વુચ્ચતિ ઇચ્ચેવં દુવિધં વત્થુઞ્ચ ‘‘વત્થુટ્ઠં નામ ભણ્ડં વત્થુસ્મિં ચતૂહિ ઠાનેહિ નિક્ખિત્તં હોતિ ભૂમટ્ઠં થલટ્ઠં આકાસટ્ઠં વેહાસટ્ઠ’’ન્તિ (પારા. ૧૦૫) વચનતો એવં ચતુબ્બિધં ભણ્ડઞ્ચાતિ ઇદં દ્વયં વત્થુ ચ વત્થુટ્ઠઞ્ચ વત્થુવત્થુટ્ઠન્તિ વત્તબ્બે એકદેસસરૂપેકસેસવસેન સમાસેત્વા, ઉ-કારસ્સ ચ અકારં કત્વા ‘‘વત્થટ્ઠસ્સા’’તિ દસ્સિતન્તિ ગહેતબ્બં. યથાવુત્તદુવિધવત્થુનો, વત્થટ્ઠસ્સ ચ ભણ્ડસ્સાતિ અત્થો. ખેત્તટ્ઠેતિ એત્થાપિ અયમેવ સમાસોતિ ખેત્તે ચ ખેત્તટ્ઠે ચાતિ ગહેતબ્બં. નાવટ્ઠાદિવોહારેપિ એસેવ નયો. ગામટ્ઠેપિ ચાતિ ‘‘ગામટ્ઠં નામ ભણ્ડં ગામે ચતૂહિ ઠાનેહિ નિક્ખિત્તં હોતિ ભૂમટ્ઠં…પે… વેહાસટ્ઠ’’ન્તિ (પારા. ૧૦૬) વુત્તે ચતુબ્બિધે ગામટ્ઠભણ્ડેપીતિ અત્થો.

વત્થટ્ઠગામટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૬૬. અરઞ્ઞટ્ઠકથાયં ‘‘તિણં વા’’તિઆદિપદાનં ‘‘તત્થજાતક’’ન્તિ પદેન સમ્બન્ધો. તત્થજાતકન્તિ ‘‘અરઞ્ઞં નામ યં મનુસ્સાનં પરિગ્ગહિતં હોતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭) વચનતો તત્થજાતં યં કિઞ્ચિ મનુસ્સસન્તકં સામિકાનં અકામા અગહેતબ્બતો સારક્ખે અરઞ્ઞે ઉપ્પન્નન્તિ અત્થો. તિણં વાતિ પરેહિ લાયિત્વા ઠપિતં વા અત્તના લાયિતબ્બં વા ગેહચ્છાદનારહં તિણં વા. પણ્ણં વાતિ એવરૂપમેવ ગેહચ્છાદનારહં તાલપણ્ણાદિપણ્ણં વા. લતં વાતિ તથારૂપમેવ વેત્તલતાદિકં વલ્લિં વા. યા પન દીઘા હોતિ, મહારુક્ખે ચ ગચ્છે ચ વિનિવિજ્ઝિત્વા વા વેઠેત્વા વા ગતા, સા મૂલે છિન્નાપિ અવહારં ન જનેતિ, અગ્ગે છિન્નાપિ. યદા પન અગ્ગેપિ મૂલેપિ છિન્ના હોતિ, તદા અવહારં જનેતિ. સચે પન વેઠેત્વા ઠિતા હોતિ, વેઠેત્વા ઠિતા પન રુક્ખતો મોચિતમત્તા અવહારં જનેતીતિ અયમેત્થ વિસેસો. સામિકેન અવિસ્સજ્જિતાલયં છલ્લિવાકાદિઅવસેસભણ્ડઞ્ચ ઇમિનાવ ઉપલક્ખિત્વા સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. કટ્ઠમેવ વાતિ દારું વા. ભણ્ડગ્ઘેનેવ કાતબ્બોતિ એત્થ અન્તોભૂતહેતુત્થવસેન કારેતબ્બોતિ અત્થો ગહેતબ્બો. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બો’’તિ. અવહટતિણાદિભણ્ડેસુ અગ્ઘવસેન માસકં વા ઊનમાસકં વા હોતિ, દુક્કટં. અતિરેકમાસકં વા ઊનપઞ્ચમાસકં વા હોતિ, થુલ્લચ્ચયં. પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા હોતિ, પારાજિકં. પારાજિકં ચે અનાપન્નો, આમસનદુક્કટં, ફન્દાપનથુલ્લચ્ચયઞ્ચ કારેતબ્બોતિ અત્થો. ગણ્હન્તોતિ અવહરન્તો.

૧૬૭-૭૪. ઇદાનિ ‘‘કટ્ઠમેવ વા’’તિ વુત્તરુક્ખદારૂસુ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘મહગ્ઘે’’તિઆદિ. મહગ્ઘેતિ પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘકં હુત્વા મહગ્ઘે. નસ્સતીતિ થેય્યચિત્તસમઙ્ગી હુત્વા છિન્નમત્તેપિ પારાજિકં આપજ્જતિ. પિ-સદ્દો અવધારણે. ‘‘કોચિપી’’તિ ઇમિના અદ્ધગતોપિ અલ્લં વા હોતુ પુરાણં વા, તચ્છેત્વા ઠપિતં ન ગહેતબ્બમેવાતિ અત્થો.

મૂલેતિ ઉપલક્ખણમત્તં. ‘‘અગ્ગે ચ મૂલે ચ છિન્નો હોતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭) અટ્ઠકથાવચનતો મૂલઞ્ચ અગ્ગઞ્ચ છિન્દિત્વાતિ ગહેતબ્બો. અદ્ધગતન્તિ જિણ્ણગળિતપતિતતચં, ચિરકાલં ઠિતન્તિ વુત્તં હોતિ.

લક્ખણેતિ અત્તનો સન્તકં ઞાપેતું રુક્ખક્ખન્ધે તચં છિન્દિત્વા કતસલ્લક્ખણે. છલ્લિયોનદ્ધેતિ સમન્તતો અભિનવુપ્પન્નાહિ છલ્લીહિ પરિયોનન્ધિત્વા અદસ્સનં ગમિતે. અજ્ઝાવુત્થઞ્ચાતિ એત્થ ‘‘ગેહ’’ન્તિ પાઠસેસો. ગેહં કતઞ્ચ અજ્ઝાવુત્થઞ્ચાતિ યોજના. ગેહં કાતું અરઞ્ઞસામિકાનં મૂલં દત્વા રુક્ખે કિણિત્વા છિન્નદારૂહિ તં ગેહં કતઞ્ચ પરિભુત્તઞ્ચાતિ અત્થો. વિનસ્સન્તઞ્ચાતિ એત્થાપિ ‘‘અવસિટ્ઠં દારુ’’ન્તિ પાઠસેસો. તં ગેહં કત્વા અવસિટ્ઠં વસ્સાતપાદીહિ વિવિધા જીરિત્વા વિનસ્સમાનં, વિપન્નદારુન્તિ વુત્તં હોતિ. ગણ્હતો ન દોસો કોચીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘સામિકા નિરાલયા’’તિ ગણ્હતો કાચિપિ આપત્તિ નત્થીતિ અત્થો. કિંકારણન્તિ ચે? અરઞ્ઞસામિકેહિ મૂલં ગહેત્વા અઞ્ઞેસં દિન્નત્તા, તેસઞ્ચ નિરાલયં છડ્ડિતત્તાતિ ઇદમેત્થ કારણં.

વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘ગેહાદીનં અત્થાય રુક્ખે છિન્દિત્વા યદા તાનિ કતાનિ, અજ્ઝાવુત્થાનિ ચ હોન્તિ, દારૂનિપિ અરઞ્ઞે વસ્સેન ચ આતપેન ચ વિનસ્સન્તિ, ઈદિસાનિપિ દિસ્વા ‘છડ્ડિતાની’તિ ગહેતું વટ્ટતિ. કસ્મા? યસ્મા અરઞ્ઞસામિકા એતેસં અનિસ્સરા. યેહિ અરઞ્ઞસામિકાનં દેય્યધમ્મં દત્વા છિન્નાનિ, તે એવ ઇસ્સરા, તેહિ ચ તાનિ છડ્ડિતાનિ, નિરાલયા તત્થ જાતા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭). એવમ્પિ સતિ પચ્છા સામિકેસુ આહરાપેન્તેસુ ભણ્ડદેય્યં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

યો ચાતિ અરઞ્ઞસામિકાનં દેય્યધમ્મં પવિસન્તો અદત્વા ‘‘નિક્ખમન્તો દસ્સામી’’તિ રુક્ખે ગાહાપેત્વા નિક્ખમન્તો યો ચ ભિક્ખુ. આરક્ખટ્ઠાનં પત્વાતિ અરઞ્ઞપાલકા યત્થ નિસિન્ના અરઞ્ઞં રક્ખન્તિ, તં ઠાનં પત્વા. ‘‘ચિન્તેન્તો’’તિ કિરિયન્તરસાપેક્ખત્તા ‘‘અતિક્કમેય્યા’’તિ સામત્થિયતો લબ્ભતિ. તસ્મા ચિત્તે કમ્મટ્ઠાનાદીનિ કત્વાતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન પકારત્થેન કુસલપક્ખિયા વિતક્કા સઙ્ગય્હન્તિ. અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો વા આરક્ખનટ્ઠાનં પત્વાયેવ અતિક્કામેય્યાતિ યોજેત્વા અત્થો વત્તબ્બો. તત્થ અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો વાતિ અઞ્ઞં વિહિતો વા, ઇમિના યથાવુત્તવિતક્કાનં સઙ્ગહો. અસ્સાતિ એત્થ ‘‘દેય્ય’’ન્તિ કિતયોગે કત્તરિ સામિવચનત્તા અનેનાતિ અત્થો.

‘‘યોચા’’તિ એત્થ અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન ચ-સદ્દેન અરઞ્ઞપવિસનકાલે યથાવુત્તનયેન મૂલં અદત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા દારૂનિ ગહેત્વા ગમનકાલે ‘‘અરઞ્ઞપાલકા સચે યાચન્તિ, દસ્સામી’’તિ પરિકપ્પેત્વા ગન્ત્વા તેહિ અયાચિતત્તા અદત્વા ગચ્છન્તોપિ તથેવ આગન્ત્વા આરક્ખકેસુ કીળાપસુતેસુ વા નિદ્દાયન્તેસુ વા બહિ નિક્ખન્તેસુ વા તત્થ ઠત્વા આરક્ખકે પરિયેસિત્વા અદિસ્વા ગચ્છન્તોપિ તથેવ આગન્ત્વા તત્થ નિયુત્તઇસ્સરજનેહિ અત્તનો હત્થતો દાતબ્બં દત્વા વા અત્તાનં સમ્માનં કત્વા વા પાલકે સઞ્ઞાપેત્વા વા પાલકે ઓકાસં યાચિત્વા તેહિ દિન્નોકાસો વા ગચ્છન્તોપીતિ એત્તકા વુત્તેન સદિસત્તા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા.

વરાહાતિ સૂકરા. વગ્ઘાતિ બ્યગ્ઘા. અચ્છાતિ ઇસ્સા. તરચ્છાતિ કાળસીહા. આદિ-સદ્દેન દીપિમત્તહત્થિસીહાદયો વાળમિગા સઙ્ગય્હન્તિ. એતેયેવ વરાહાદયો સમાગમવસેન મરણાદિઅનિટ્ઠસમીપચારિતાય ઉપ અનિટ્ઠસમીપે દવન્તિ પવત્તન્તીતિ ‘‘ઉપદ્દવા’’તિ વુચ્ચન્તિ. આરક્ખટ્ઠાનં આગતકાલે દિટ્ઠવરાહાદિઉપદ્દવતોતિ વુત્તં હોતિ. મુચ્ચિતુકામતાયાતિ મોક્ખાધિપ્પાયેન. ‘‘તથેવા’’તિ ઇમિના પવિસનકાલે દેય્યધમ્મં અદત્વા ‘‘નિક્ખમનકાલે દસ્સામી’’તિ પવિસિત્વા દારું ગહેત્વા આરક્ખટ્ઠાનં પત્તોતિ પુરિમગાથાય સામત્થિયતો લબ્ભમાનોયેવત્થો દસ્સિતો. તં ઠાનન્તિ તં આરક્ખટ્ઠાનં. અતિક્કામેતીતિ ‘‘ઇદં તં ઠાન’’ન્તિપિ અસલ્લક્ખણમત્તભયુપદ્દવો હુત્વા પલાયન્તો અતિક્કમતિ, ભણ્ડદેય્યં પન હોતીતિ યોજના.

સુઙ્કઘાતતોતિ એત્થાપિ પિ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો, સુઙ્કગહણટ્ઠાનતોપીતિ અત્થો. સુઙ્કસ્સ રઞ્ઞો દાતબ્બભાગસ્સ ઘાતો મુસિત્વા ગહણમત્તો, સુઙ્કો હઞ્ઞતિ એત્થાતિ વા સુઙ્કઘાતોતિ વિગ્ગહો. સુઙ્કઘાતસરૂપં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. તસ્માતિ સુઙ્કઘાતતો તસ્સ ગરુકત્તા એવ. તન્તિ તં સુઙ્કઘાતટ્ઠાનં. અનોક્કમ્મ ગચ્છતોતિ અપવિસિત્વા ગચ્છન્તસ્સ. દુક્કટં ઉદ્દિટ્ઠં ‘‘સુઙ્કં પરિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૧૧૩).

એતન્તિ યથાવુત્તઆરક્ખટ્ઠાનં. થેય્યચિત્તેન પરિહરન્તસ્સાતિ થેય્યચિત્તેન પરિહરિત્વા દૂરતો ગચ્છન્તસ્સ. આકાસેનપિ ગચ્છતો પારાજિકમનુદ્દિટ્ઠં સત્થુનાતિ સમ્બન્ધો.

નનુ ચ ‘‘ઇદં પન થેય્યચિત્તેન પરિહરન્તસ્સ આકાસેન ગચ્છતોપિ પારાજિકમેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭) અટ્ઠકથાયં વુત્તવચનં વિના પાળિયં ‘‘અરઞ્ઞટ્ઠ’’ન્તિ માતિકાપદસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘તત્થજાતકં કટ્ઠં વા લતં વા તિણં વા પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘનકં થેય્યચિત્તો આમસતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ફન્દાપેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૦૬) સામઞ્ઞવચનતો સુઙ્કઘાતે ‘‘સુઙ્કં પરિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વચનં વિય એત્થ આરક્ખટ્ઠાનં પરિહરન્તસ્સ વિસું વુત્તપારાજિકાપત્તિવચને અસતિપિ ‘‘અટ્ઠકથાય’’ન્તિ અવત્વા ‘‘સત્થુના’’તિ કસ્મા આહાતિ? વુચ્ચતે – અટ્ઠકથાચરિયેન તથેવ વુત્તત્તા આહ. કસ્મા પન અટ્ઠકથાચરિયેન ‘‘અપઞ્ઞત્તં ન પઞ્ઞપેસ્સામ, પઞ્ઞત્તં ન સમુચ્છિન્દિસ્સામા’’તિ (પારા. ૫૬૫) પાળિપાઠં જાનન્તેનપિ પાળિયં અવુત્તપારાજિકં નિદ્દિટ્ઠન્તિ? એત્થ વિનિચ્છયં ભિક્ખૂહિ પુટ્ઠેન ભગવતા વુત્તનયસ્સ મહાઅટ્ઠકથાય આગતત્તા તસ્સેવ નયસ્સ સમન્તપાસાદિકાયં નિદ્દિટ્ઠભાવં જાનન્તેન ઇમિનાપિ આચરિયેન ઇધ ‘‘સત્થુના’’તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.

અથ વા ‘‘સુઙ્કં પરિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વત્વા આરક્ખટ્ઠાનવિનિચ્છયે અવચનં યથાવુત્તવિસયસ્સ અદિટ્ઠભાવેન વા સિયા, ઇમસ્સ તથા અનવજ્જતા વા સિયા, વુત્તાનુસારેન સુવિઞ્ઞેય્યતા વા સિયાતિ તયો વિકપ્પા. તેસુ પઠમવિકપ્પો સબ્બઞ્ઞુભાવબાધનતો દુબ્બિકપ્પમત્તં હોતિ. દુતિયવિકપ્પો લોકવજ્જસ્સ ઇમસ્સ અનવજ્જભાવો નામ અનુપપન્નોતિ અનાદાતબ્બો. પારિસેસતો તતિયવિકપ્પો યુજ્જતિ.

તત્થ ‘‘વુત્તાનુસારેના’’તિ કિમેત્થ વુત્તં નામ, તદનુસારેન ઇમસ્સાપિ સુવિઞ્ઞેય્યતા કથન્તિ ચે? પઠમનિદ્દિટ્ઠે અરઞ્ઞટ્ઠનિદ્દેસે સામઞ્ઞેન ‘‘ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૦૬) ઇદં વુત્તં, ન પન થેય્યચિત્તેન આરક્ખટ્ઠાનપરિહરણઞ્ચ. ‘‘ગમનકાલે ‘મૂલં દત્વા ગમિસ્સામી’તિ પુબ્બપરિકપ્પિતનિયામેન અદત્વા ગચ્છતો પરિકપ્પાવહારોવ હોતી’’તિ ચ ‘‘તં પન યેન કેનચિ આકારેન પરિકપ્પિતટ્ઠાનં પહાય ગમનં ઠાનાચાવનં નામ હોતેવાતિ તેન વત્થુના પારાજિકમેવ હોતી’’તિ ચ ‘‘ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’તિ ઇમિના ચ વિઞ્ઞાતત્થમેવ હોતી’’તિ ચ વિસું ન વુત્તં. સુઙ્કટ્ઠાનપરિહરણં પન ઠાનપરિહરણસભાવત્તા સભાવતો ઈદિસંવ સન્તમ્પિ ઇદં વિય પરિકપ્પિતટ્ઠાનં ન હોતીતિ વક્ખમાનરાજસમ્મતટ્ઠાનતો અઞ્ઞં પરિકપ્પિતટ્ઠાનં સમાનમ્પિ થેય્યચિત્તુપ્પત્તિમત્તેન તં પરિહરિત્વા ગચ્છન્તસ્સ થેય્યચિત્તેન અત્તનો પત્તં ગણ્હન્તસ્સ વિય પારાજિકાય અવત્થુતઞ્ચ દુક્કટસ્સેવ વત્થુભાવઞ્ચ વિઞ્ઞાપેતું ‘‘સુઙ્કં પરિહરતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વુત્તન્તિ ભગવતો અધિપ્પાયઞ્ઞુના અટ્ઠકથાચરિયેન ‘‘પારાજિકમેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૭) વુત્તત્તા તેન અટ્ઠકથાયં વુત્તનીહારમેવ દસ્સેતું અયમાચરિયોપિ ‘‘સત્થુના પારાજિકમનુદ્દિટ્ઠ’’ન્તિ આહાતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

તસ્માતિ યસ્મા એવં પરિહરિત્વા થેય્યચિત્તેન દૂરતો વજ્જેત્વા ગચ્છન્તસ્સાપિ પારાજિકપ્પહોનકતાય અચ્ચન્તભારિયં હોતિ, તસ્મા. એત્થાતિ ઇમસ્મિં અરઞ્ઞારક્ખટ્ઠાને. ‘‘વિસેસેના’’તિ ઇદં ‘‘અપ્પમત્તેન હોતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના હેતુભાવેન સમ્બન્ધનીયં. સતિસમ્પન્નચેતસાતિ ચ પિયસીલેનાતિ ચ ‘‘ભિક્ખુના’’તિ એતસ્સ વિસેસનં. અસિક્ખાકામસ્સ ભિક્ખુનો ઇમસ્સ ઓવાદસ્સ અભાજનતાય તં પરિવજ્જેતુમાહ ‘‘પિયસીલેના’’તિ. પિયસીલસ્સાપિ સતિવિરહિતસ્સ પમત્તટ્ઠાને સરણાસમ્ભવા ઇમસ્સ અભાજનતાય તં વજ્જેતુમાહ ‘‘સતિસમ્પન્નચેતસા’’તિ.

અરઞ્ઞટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૭૫-૬. તોયદુલ્લભકાલસ્મિન્તિ તોયં દુલ્લભં યસ્મિં સો તોયદુલ્લભો, તોયદુલ્લભો ચ સો કાલો ચાતિ તોયદુલ્લભકાલો, તસ્મિં. આવજ્જેત્વા વાતિ ઉદકભાજનં નામેત્વા વા. પવેસેત્વા વાતિ અત્તનો ભાજનં તસ્મિં પક્ખિપિત્વા વા. છિદ્દં કત્વાપિ વાતિ ઉદકભાજને ઓમટ્ઠાદિભેદં છિદ્દં કત્વા વા ગણ્હન્તસ્સ ભણ્ડગ્ઘેન વિનિદ્દિસેતિ વક્ખમાનેન સમ્બન્ધનીયં.

તથાતિ યથા તોયદુલ્લભકાલસ્મિં ભાજને રક્ખિતગોપિતં ઉદકં અવહરન્તસ્સ પારાજિકં વુત્તં, તેનેવ નીહારેન. વાપિયં વાતિ પરસન્તકાય સારક્ખાય વાપિયં વા. તળાકે વાતિ તાદિસે જાતસ્સરે વા. એવં સારક્ખાનં પોક્ખરણિઆદીનં એતેહિ વા અવુત્તસમુચ્ચયેન વા-સદ્દેન વા ગહણં વેદિતબ્બં. અત્તનો ભાજનં પવેસેત્વા ગણ્હન્તસ્સાતિ ઉપલક્ખણપદન્તિ ભાજનગતજલે ચ ઇધ ચ તેલભાજને વિય મુખેન વા વંસાદીહિ વા આકડ્ઢિત્વા થેય્યચિત્તેન પિવન્તસ્સ યથાવત્થુકમાપત્તિવિધાનં વેદિતબ્બં.

૧૭૭. મરિયાદન્તિ વાપિઆદીનં પાળિવટ્ટબન્ધં. છિન્દતોતિ કુદાલાદીહિ પંસુઆદીનિ ઉદ્ધરિત્વા દ્વિધા કરોન્તસ્સ. વિસેસત્થાવજોતકેન તુ-સદ્દેન ‘‘મરિયાદં છિન્દિત્વા દુબ્બલં કત્વા તસ્સ છિન્દનત્થાય વીચિયો ઉટ્ઠાપેતું ઉદકં સયં ઓતરિત્વા વા ગોમહિંસે વા અઞ્ઞે મનુસ્સે વા કીળન્તે દારકે વા ઓતારેત્વા વા અત્તનો ધમ્મતાય ઓતિણ્ણે તાસેત્વા વા ઉદકે ઠિતં રુક્ખં છિન્દિત્વા વા છેદાપેત્વા વા પાતેત્વા વા પાતાપેત્વા વા જલં ખોભેતિ, તતો ઉટ્ઠિતાહિ વીચીહિ મરિયાદે છિન્નેપિ તેનેવ છિન્નો હોતિ. એવમેવ ગોમહિંસાદયો મરિયાદં આરોહન્તેનાપિ અઞ્ઞેહિ આરોહાપેન્તેનાપિ તેસં ખુરેહિ મરિયાદે છિન્નેપિ, ઉદકનિદ્ધમનાદિં પિદહિત્વા વા પિદહાપેત્વા વા વાપિમરિયાદાય નીચટ્ઠાનં બન્ધિત્વા વા બન્ધાપેત્વા વા અતિરેકજલાપગમનમગ્ગતો નીહરિતબ્બોદકં વારેત્વા વા બાહિરતો ઉદકં પવેસેત્વા વા પૂરેતિ, ઓઘેન મરિયાદે છિન્નેપિ તેનેવ છિન્નં હોતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૦૮ અત્થતો સમાનં) એવમાદિકં અટ્ઠકથાગતવિસેસં સઙ્ગણ્હાતિ. અદિન્નાદાનપુબ્બતોતિ અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગત્તા. ભૂતગામેન સદ્ધિમ્પીતિ ભૂતગામેનપિ સદ્ધિં. અપિ-સદ્દેન પથવિખણનં સમ્પિણ્ડેતિ. મરિયાદં છિન્દન્તો તત્થજાતં તિણાદિં છિન્દતિ, ભૂતગામપાચિત્તિયેન સદ્ધિં દુક્કટં. જાતપથવિં છિન્દતિ, પથવિખણનપાચિત્તિયેન સદ્ધિં દુક્કટં આપજ્જતીતિ અધિપ્પાયો.

૧૭૮. કાતબ્બોતિ એત્થ ‘‘ભણ્ડગ્ઘેન આપત્તિયા’’તિ પાઠસેસો. અન્તોભૂતહેત્વત્થવસેન કારેતબ્બોતિ ગહેતબ્બો. અન્તો ઠત્વા છિન્દન્તો બહિઅન્તેન, બહિ ઠત્વા છિન્દન્તો અન્તોઅન્તેન, ઉભયત્થાપિ ઠત્વા છિન્દન્તો મજ્ઝતો ભણ્ડગ્ઘેન આપત્તિયા કારેતબ્બોતિ યોજના. અયં પનેત્થ અત્થો – અન્તોવાપિયં ઠત્વા મરિયાદં છિન્દિત્વા ઉદકે બહિ નિક્ખમિતે નિક્ખન્તઉદકગ્ઘેન દુક્કટથુલ્લચ્ચયપારાજિકાસુ યથાપન્નાય આપત્તિયા કારેતબ્બો. બહિ ઠત્વા મરિયાદં છિન્દિત્વા અન્તોવાપિયં પવિસન્તોદકસ્સ ઠિતટ્ઠાનતો ચાવિતક્ખણે નિક્ખન્તઉદકગ્ઘેન આપત્તિયા કારેતબ્બો. કદાચિ અન્તો કદાચિ બહિ ઠત્વા મરિયાદં મજ્ઝે ઠપેત્વા છિન્દન્તો મજ્ઝે ઠિતટ્ઠાનં છિન્દિત્વા ઉદકસ્સ નીહટક્ખણે નીહટઉદકસ્સ અગ્ઘેન આપત્તિયા કારેતબ્બોતિ.

ઉદકટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૭૯-૮૦. વારેનાતિ વારેન વારેન સામણેરા અરઞ્ઞતો યં દન્તકટ્ઠં સઙ્ઘસ્સત્થાય આનેત્વા સચે આચરિયાનમ્પિ આહરન્તિ, યાવ તે દન્તકટ્ઠં પમાણેન છિન્દિત્વા સઙ્ઘસ્સ ચ આચરિયાનઞ્ચ ન નિય્યાદેન્તિ, તાવ અરઞ્ઞતો આભતત્તા તં સબ્બં સઙ્ઘસ્સ ચ સકસકઆચરિયાનઞ્ચ આભતં દન્તકટ્ઠં તેસમેવ ચ દન્તકટ્ઠહારકાનં સામણેરાનં સન્તકં હોતીતિ અત્થયોજના.

૧૮૧. તસ્માતિ યસ્મા તેસમેવ સામણેરાનં સન્તકં હોતિ, તસ્મા. તં અરઞ્ઞતો આભતં દન્તકટ્ઠઞ્ચ સઙ્ઘસ્સ ગરુભણ્ડઞ્ચ દન્તકટ્ઠન્તિ સમ્બન્ધો. સઙ્ઘિકાય ભૂમિયં ઉપ્પન્નં સઙ્ઘેન રક્ખિતગોપિતત્તા ગરુભણ્ડભૂતં દન્તકટ્ઠઞ્ચાતિ વુત્તં હોતિ. ગણ્હન્તસ્સ ચાતિ અધિકચ-કારેન ઇહાવુત્તસ્સ અટ્ઠકથાગતસ્સ ગણપુગ્ગલગિહિપરિબદ્ધ આરામુય્યાનસઞ્જાતછિન્નાછિન્નરક્ખિતગોપિતદન્તકટ્ઠસ્સ સમુચ્ચિતત્તા તઞ્ચ થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તસ્સ અવહટદન્તકટ્ઠસ્સ અગ્ઘવસેન આપત્તિયો વત્તબ્બાતિ અયમત્થો દીપિતો હોતિ.

૧૮૨. તેહિ દન્તકટ્ઠહારકેહિ સામણેરેહિ. નિય્યાદિતન્તિ મહાસઙ્ઘસ્સ પટિપાદિતં.

૧૮૩. સઙ્ઘિકકાલતો પટ્ઠાય થેય્યચિત્તેન ગણ્હતોપિ અવહારાભાવે કારણં દસ્સેતુમાહ ‘‘અરક્ખત્તા’’તિઆદિ. તત્થ અરક્ખત્તાતિ સઙ્ઘિકભાવેન લદ્ધેપિ રક્ખિતગોપિતદન્તકટ્ઠે વિય સઙ્ઘેન કતારક્ખાયાભાવા. યથાવુડ્ઢમભાજેતબ્બતોતિ સઙ્ઘિકત્તસ્સાપિ સતો યથાવુડ્ઢં પટિપાટિમનતિક્કમ્મ ભાજેતબ્બફલપુપ્ફાદીનં વિય ભાજેતબ્બતાભાવતો. સબ્બસાધારણત્તા ચાતિ સઙ્ઘપરિયાપન્નાનં સબ્બેસમેવ સાધારણત્તા.

ઇદન્તિ સઙ્ઘસ્સ નિય્યાદિતદન્તકટ્ઠં. અઞ્ઞં વિયાતિ અઞ્ઞં ગણપુગ્ગલાદિસન્તકં રક્ખિતગોપિતદન્તકટ્ઠં વિય. એવં ચોરિકાય ગણ્હતો અવહારાભાવે કારણેન સાધિતેપિ થેય્યચિત્તેન સકપરિક્ખારમ્પિ ગણ્હતો દુક્કટસ્સ વુત્તત્તા તથા ગણ્હન્તો દુક્કટા ન મુચ્ચતીતિ દટ્ઠબ્બં. વત્તં પન જાનિતબ્બં – સઙ્ઘિકદન્તકટ્ઠં ગણ્હન્તેન પધાનઘરાદીસુ પવિસિત્વા ચિરેન ઓસરન્તેન બહિ વીતિનામેતબ્બદિવસે ગણેત્વા તંપમાણેન ગહેતબ્બં, મગ્ગં ગચ્છન્તેન એકં દ્વે દન્તકટ્ઠાનિ થવિકાય પક્ખિપિત્વા ગન્તબ્બં, તત્થેવ વસન્તેન દિવસે ખાદિતબ્બદન્તકટ્ઠં ગહેતબ્બન્તિ.

દન્તકટ્ઠકથાવણ્ણના.

૧૮૪. ‘‘અગ્ગિં વા દેતી’’તિઆદીસુ ‘‘રુક્ખે’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ ‘‘રુક્ખો વિનસ્સતી’’તિ વક્ખમાનત્તા, રુક્ખો ચ ‘‘વનપ્પતિ નામ યો મનુસ્સાનં પરિગ્ગહિતો હોતિ રુક્ખો પરિભોગો’’તિ (પારા. ૧૧૦) પાળિયં આગતત્તા ચ અટ્ઠકથાય (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧૦) ચ વુત્તનયેન અમ્બલબુજપનસાદિકો મનુસ્સાનં પરિભોગારહો મનુસ્સાયત્તો રક્ખિતગોપિતોયેવ ગહેતબ્બો. અગ્ગિં વા દેતીતિ ચોરિકાય અગ્ગિં આલિમ્પેતિ વા. સત્થેન રુક્ખે સમન્તતો આકોટેતીતિ વાસિફરસુઆદિસત્થેન રુક્ખતચં છિન્દન્તો સમન્તતો આવાટં દસ્સેતિ. મણ્ડૂકકણ્ટકનામકં વિસં વા રુક્ખે આકોટેતીતિ ચોરિકાય રુક્ખં નાસેતુકામો રુક્ખે મણ્ડૂકકણ્ટકનામકં વિસં પવેસેતિ.

૧૮૫. યેન વા તેન વાતિ યથાવુત્તેન વા અવુત્તેન વા યેન કેનચિ ઉપાયેન. રુક્ખો વિનસ્સતીતિ અગ્ગિં દત્વા ઝાપિતો ધઞ્ઞકલાપો વિય, તેલકુમ્ભી વિય ચ વિનાવ ઠાનાચાવનેન યથાટ્ઠિતમેવનસ્સતિ. ‘‘ડય્હતી’’તિ ઇદં ‘‘અગ્ગિં દેતી’’તિ ઇદં સન્ધાય વુત્તં. વિનસ્સતીતિ મણ્ડૂકકણ્ટકાકોટનાદિઅવસેસપયોગં સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં ‘‘થેય્યચિત્તો છિન્દતિ, પહારે પહારે આપત્તિ દુક્કટસ્સ, એકં પહારં અનાગતે આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ, તસ્મિં પહારે આગતે આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૧૦) ઠાનાચાવનેન પારાજિકસ્સ આગતત્તા. પકાસિતન્તિ એત્થ ‘‘અટ્ઠકથાય’’ન્તિ લબ્ભતિ. પાઠાગતં પારાજિકં પન પારિસેસતો ચ સૂચીયતીતિ તબ્બાચકસ્સ વા સઙ્ગાહકસ્સ વા વચનસ્સ ઇહાવિજ્જમાનત્તા તત્થ વિનિચ્છયો પાસંસિકોપિ ઇહાવુત્તો.

વનપ્પતિકથાવણ્ણના.

૧૮૬-૭. ‘‘હરણકં નામ અઞ્ઞસ્સ હરણકં ભણ્ડં. થેય્યચિત્તો આમસતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ફન્દાપેતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૧૧) વુત્તહરણકનિદ્દેસે ‘‘ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા. ૧૧૧) પાઠે ‘‘ઠાન’’ન્તિ ગહિતસીસાદિટ્ઠાનપ્પભેદવસેન અટ્ઠકથાય (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧૦) આગતવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘છિન્દિત્વા મોચેત્વા ગણ્હતો’’તિ. કિરિયાનં સકમ્મકત્તા ‘‘અલઙ્કાર’’ન્તિ પાઠસેસો. છિન્દિત્વાતિ ગીવેય્યકાદિં. મોચેત્વાતિ કણ્ણપિળન્ધનાદિં.

સીસાદીહિ મોચિતમત્તસ્મિન્તિ એત્થાપિ વિસેસિતબ્બદસ્સનત્થં ‘‘અલઙ્કારસ્મિ’’ન્તિ તમેવ ભુમ્મેકવચનન્તવસેન ગહેતબ્બં. આકડ્ઢનવિકડ્ઢનન્તિ એત્થ અભિમુખં કડ્ઢનં આકડ્ઢનન્તિ કત્વા અત્તનો સમીપમાવિઞ્છનં આકડ્ઢનં, વિપરીતં કડ્ઢનં વિકડ્ઢનન્તિ કત્વા તબ્બિપરીતં વિકડ્ઢનં.

૧૮૮-૯. વલયન્તિ અવઙ્કં મટ્ઠહત્થૂપગં. કટકમ્પિ વાતિ અનેકવઙ્કે યોજેત્વા બુબ્બુળાદીનિ દસ્સેત્વા વા અદસ્સેત્વા વા કતં હત્થૂપગં. અગ્ગબાહુન્તિ કપ્પરતો પટ્ઠાય અગ્ગહત્થં. અપરાપરં ચારેતીતિ ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચારેતિ. ‘‘સારેતી’’તિ વા પાઠો, સોયેવ અત્થો. તં વલયં વા કટકં વા. આકાસગતં કરોતીતિ સબ્બદિસાહિ યથા હત્થં ન ફુસતિ, તથા આકાસગતં કરોતિ. નિધિવલયસ્સ પવેસિતરુક્ખમૂલે સબ્બદિસાહિ અફુસન્તં આકાસગતકરણે પારાજિકં હોતિ, ઇધ ‘‘રક્ખતી’’તિ કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘સવિઞ્ઞાણકતો’’તિઆદિ. ઇદન્તિ વલયં કટકઞ્ચ.

૧૯૦. ‘‘નિવત્થં વત્થ’’ન્તિ ઇમિના ચીવરમ્પિ ગય્હતિ. પરસ્સ વત્થસામિકસ્સ. પરોપીતિ વત્થસામિકોપિ. તન્તિ ચોરેન અચ્છિજ્જમાનં અત્તના નિવત્થવત્થં. લજ્જાય સહસા ન મુઞ્ચતીતિ લજ્જાય સીઘતરં ન પરિચ્ચજતિ.

૧૯૧. ચોરોપિ આકડ્ઢતિ, સો પરોપિ આકડ્ઢતીતિ યોજના. સો પરો ચોરતો અઞ્ઞો, વત્થસામિકોતિ અત્થો. પરસ્સાતિ વત્થસામિકસ્સ.

૧૯૨. ‘‘ઠાના ચાવેય્યા’’તિ પાઠે ઠાન-સદ્દેન સઙ્ગહિતસીસાદિટ્ઠાનતો હરીયતેતિ હરણકન્તિ વુત્તાલઙ્કારાદિભણ્ડસ્સ ચાવનેન પારાજિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તદેવ હરણકં હારકેન સહ હરન્તસ્સ હારકસ્સ ઠિતટ્ઠાનતો અપનયનેન ઠાનાચાવનઞ્ચ ‘‘ઠાના ચાવેય્યા’’તિ ઇમિનાવ સઙ્ગય્હતીતિ તત્થાપિ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘સભણ્ડહારક’’ન્તિઆદિ. ભણ્ડં હરતિ નેતીતિ ભણ્ડહારકો, પુરિસાદિકો, તેન સહાતિ સભણ્ડહારકં, અલઙ્કારવત્થાદીનિ આદાય ગચ્છન્તેહિ ઇત્થિપુરિસાદિપાણેહિ સહેવ. ભણ્ડન્તિ તેહિ હરિયમાનત્તા હરણકસઙ્ખાતવત્થાભરણાદિભણ્ડં. નેન્તસ્સાતિ ‘‘નેન્તો અસ્સા’’તિ પદચ્છેદો. નેન્તોતિ ઠિતટ્ઠાનતો ચાવેત્વા અત્તના ઇચ્છિતદિસાભિમુખં પાપેન્તો. અસ્સ પઠમે પાદે અતિક્કન્તે થુલ્લચ્ચયં આપજ્જિત્વાતિ પાઠસેસયોજના. અસ્સાતિ ઇમસ્સ ભણ્ડહારકસ્સ. પઠમપાદે અતિક્કન્તે અત્તના પઠમં ગન્તબ્બદિસતો ચોરસ્સાભિમતદિસં ગતે થુલ્લચ્ચયં આપજ્જિત્વા દુતિયે અતિક્કન્તે ચુતો સિયાતિ યોજના.

૧૯૩. થેય્યચેતનો સચે તજ્જેત્વા પરસ્સ હત્થતો ભણ્ડં પાતાપેતિ, પરસ્સ હત્થતો ભણ્ડે મુત્તમત્તે તજ્જેત્વા પાતાપકસ્સ પરાજયોતિ યોજના. ભણ્ડે મુત્તમત્તેતિ ભણ્ડે હત્થતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ મુત્તક્ખણે.

૧૯૪. અથાપીતિ અથ વા. પરિકપ્પેત્વા પાતાપેતિ વાતિ એત્થ ‘‘યં મય્હં રુચ્ચતિ, તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ વા ‘‘એવરૂપં ચે હોતિ, ગણ્હિસ્સામી’’તિ વિસેસેત્વા વા પરિકપ્પેત્વા તજ્જેત્વા પાતેતિ, દુક્કટં. એવં પાતિતં ભણ્ડં તસ્સ ચોરસ્સ આમસને દુક્કટં વુત્તન્તિ યોજના.

૧૯૫. યથાવત્થુન્તિ ભણ્ડસ્સ અગ્ઘાનુરૂપં, થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ અધિપ્પાયો. છડ્ડિતેપીતિ તસ્સ ચોરભાવં જાનિત્વા ભીતતસિતેન અત્તના નીયમાને ભણ્ડે છડ્ડિતેપિ સતિ. તેનેવ ઠાનાચાવનં કારાપિતન્તિ પારાજિકન્તિ ન ગહેતબ્બન્તિ આહ ‘‘ન દોસો’’તિ. ‘‘તિટ્ઠ તિટ્ઠા’’તિ વુત્તે પન ઉત્તસિત્વા છડ્ડનં તસ્સ આણત્તિયા વિના હોતીતિ તત્થ તસ્સ અનાપત્તીતિ અધિપ્પાયો. તથા વદતો પન અદિન્નાદાનપુબ્બપયોગત્તા દુક્કટમેવ.

૧૯૬. તન્તિ તં છડ્ડિતં ભણ્ડં. તદુદ્ધારેતિ તસ્સ છડ્ડિતસ્સ ભણ્ડસ્સ ઉદ્ધારે પારાજિકં. પારાજિકં કદા સિયાતિ આહ ‘‘સામિકે સાલયે ગતે’’તિ. નિરાલયં છડ્ડિતં પન ગણ્હતો અસતિ થેય્યચિત્તે ન દોસોતિ બ્યતિરેકતો દસ્સેતિ.

૧૯૭. સામિકસ્સ સાલયકાલે ગણ્હન્તસ્સાપિ પારાજિકાભાવપ્પકારં દસ્સેતુમાહ ‘‘ગણ્હતો’’તિ. પુબ્બગાથાય ‘‘ત’’ન્તિ ઇધાનુવત્તતે. સકસઞ્ઞાયગણ્હતોતિ ‘‘તિટ્ઠ તિટ્ઠા’’તિ વચનતો ઉત્તસિત્વા સાલયં છડ્ડિતં તં વત્થું સકસઞ્ઞાય ગણ્હન્તસ્સ. ગહણેતિ સકસઞ્ઞાય ગહણહેતુ, સકસઞ્ઞાય ગહિતભણ્ડં અત્તનો ગહણકારણા ભિક્ખું અવહારાપત્તિતો રક્ખતીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘ગહણે પન રક્ખતી’’તિ. ભણ્ડદેય્યં પન હોતીતિ યોજના. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ગહણે રક્ખતીતિ અતિદિસતિ.

૧૯૮-૯. ધુરનિક્ખેપં કત્વાતિ ‘‘મય્હં કિમેતેન ભણ્ડેન, જીવિતરક્ખનમેવ વરતર’’ન્તિ નિરાલયો હુત્વા. તેનાહ ‘‘ભીતો ચોરા પલાયતી’’તિ. ચોરાતિ એત્થ ચ હેતુમ્હિ નિસ્સક્કં. ગણ્હતોતિ એત્થ ‘‘ત’’ન્તિ પાઠસેસો, તથા છડ્ડિતં તં ભણ્ડન્તિ અત્થો. ઉદ્ધારે દુક્કટન્તિ વત્થુમ્હિ અનવજ્જેપિ થેય્યચિત્તવસેન દુક્કટં હોતિ, અસતિ થેય્યચિત્તે દુક્કટમ્પિ ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. આહરાપેન્તેતિ એત્થ ભાવલક્ખણે ભુમ્મં, તસ્મિં ભણ્ડસામિનિ આહરાપેન્તે સતીતિ અત્થો.

૨૦૦. નિરાલયેન છડ્ડિતવત્થુનો ગહણે ભણ્ડદેય્યઞ્ચ અદેન્તસ્સ પરાજયો ચ કસ્માતિ આહ ‘‘તસ્સા’’તિઆદિ. અઞ્ઞાસૂતિ મહાપચ્ચરિયાદીસુ ઇતરાસુ અટ્ઠકથાસુ.

હરણકકથાવણ્ણના.

૨૦૧. ઉપનિધિકથાય ‘‘ન ગણ્હામી’’તિ સમ્પજાનમુસાવાદં ભાસતોતિ યોજના. યેન કેનચિ રહસિ ‘‘ઇદં મય્હં ભણ્ડં પટિસામેત્વા દેહી’’તિ નિય્યાદિતં ભણ્ડં પચ્છા સામિકેન ‘‘દેહિ મે તં ભણ્ડ’’ન્તિ વુત્તે અચ્ચન્તમુપગન્તું ‘‘નાહં ગણ્હામી’’તિ સમ્પજાનમુસાવાદં ભાસતોતિ અત્થો. ગણ્હામીતિ અગ્ગહેસિં. અચ્ચન્તા હેસો અતીતે વત્તમાનપ્પયોગોયં. ‘‘સમ્પજાનમુસાવાદે પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૨) ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ વિસયે કસ્મા દુક્કટં વુત્તન્તિ આહ ‘‘અદિન્નાદાનપુબ્બકત્તા’’તિઆદિ. તત્થ અદિન્નાદાનપુબ્બકત્તાતિ અદિન્નાદાનસ્સ સહપયોગવસેન પુબ્બઙ્ગમત્તા, ન પુબ્બપયોગત્તા. ન હિ અદિન્નાદાનસ્સ પુબ્બપયોગે પાચિત્તિયટ્ઠાને દુક્કટમત્થીતિ. તેનેવાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અદિન્નાદાનસ્સ પયોગત્તા’’તિ.

૨૦૨. એતસ્સાતિ એતસ્સ સમીપે. કિં નુ દસ્સતીતિ દસ્સતિ કિં નુ. વિમતુપ્પાદેતિ હેતુમ્હિ ભુમ્મં. તસ્સાતિ યસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકે ઉપનિક્ખિત્તં, તસ્સ.

૨૦૩. તસ્મિન્તિ યસ્મિં ઉપનિક્ખિત્તં, તસ્મિં ભિક્ખુમ્હિ. દાને નિરુસ્સાહેતિ અત્તનિ નિક્ખિત્તસ્સ ભણ્ડસ્સ સામિકસ્સ દાનવિસયે ઉસ્સાહરહિતે સતિ, ‘‘ન દાનિ તં દસ્સામી’’તિ ધુરનિક્ખેપે કતેતિ અધિપ્પાયો. તેનેવાહ ‘‘ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપે’’તિ. પરોતિ ભણ્ડસામિકો. ધુરન્તિ ‘‘યેન કેનચિ આકારેન ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઉસ્સાહં. નિક્ખિપેતિ નિક્ખિપેય્ય.

૨૦૪. ચિત્તેનાદાતુકામોવાતિ એત્થ ‘‘યો તસ્સા’’તિ પાઠસેસો. ચેતિ અપિ-સદ્દત્થે. યો ચોરો ચિત્તેન અદાતુકામોવ, તસ્સ ચોરસ્સ ‘‘દસ્સામી’’તિ મુખેન વદતોપીતિ યોજના. અથ વા અદાતુકામોતિ એત્થ ‘‘હુત્વા’’તિ પાઠસેસો. ચેતિ વુત્તત્થો. એવાતિ ‘‘પરાજયો’’તિ ઇમિના યુજ્જતિ. ચિત્તેન અદાતુકામો હુત્વા મુખેન ‘‘દસ્સામી’’તિ વદતોપિ સામિનો ધુરનિક્ખેપે સતિ પરાજયો હોતેવાતિ યોજના.

ઉપનિધિકથાવણ્ણના.

૨૦૫. સુઙ્કઘાતસ્સાતિ ‘‘સુઙ્કઘાતં નામ રઞ્ઞા ઠપિતં હોતિ પબ્બતખણ્ડે વા નદીતિત્થે વા ગામદ્વારે વા’’તિ (પારા. ૧૧૩) પાળિયં આગતસ્સ ‘‘સુઙ્કં તતો હનન્તિ…પે… વિનાસેન્તી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧૩) અટ્ઠકથાયં નિરુત્તસ્સ ‘‘ઇતો પટ્ઠાય નીયમાને ભણ્ડે એત્તકતો એત્તકં રાજભાગં ગહેતબ્બ’’ન્તિ રાજાદીહિ તંતંપદેસસામિકેહિ નિયમિતસ્સ પબ્બતખણ્ડાદિટ્ઠાનસ્સ. બહીતિ સુઙ્કગહણત્થાય પરિકપ્પિતસીમતો બહિ. પાતેતીતિ એત્થ ‘‘થેય્યચિત્તો’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. ‘‘રાજારહં ભણ્ડ’’ન્તિ પાઠસેસો. યતો કુતોચિ ભણ્ડતો પઞ્ચમાસકં વા અતિરેકપઞ્ચમાસકં વા અગ્ઘનકો ભાગો રાજાદિદેસસામિકસ્સ દાતબ્બો હોતિ, તાદિસં ભણ્ડં થેય્યચિત્તો યથા બહિ પતતિ, એવં ખિપતીતિ અત્થો. ધુવં પતતીતિ એત્થાપિ ‘‘ત’’ન્તિ પાઠસેસો, ‘‘ભણ્ડ’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ. યથા ખિત્તં તં ભણ્ડં એકન્તેન બહિ પતતીતિ. હત્થતો મુત્તમત્તે તસ્મિં ભણ્ડે.

૨૦૬. ‘‘ધુવં પતતી’’તિ એત્થ બ્યતિરેકં દસ્સેતુમાહ ‘‘તં રુક્ખે’’તિઆદિ. તન્તિ થેય્યાય બહિ પાતેતું ખિત્તં ભણ્ડં પટિહતં હુત્વાતિ યોજના. વાતક્ખિત્તમ્પિ વાતિ પાઠો ગહેતબ્બો. ‘‘વાતક્ખિત્તો’’તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસો વા દટ્ઠબ્બો.

૨૦૭. પચ્છાતિ પતિતટ્ઠાને થોકં ચિરાયિત્વા, ઇમિના થોકમ્પિ ચિરાયિતમત્તે પયોગસાધિયં કારિયં સિદ્ધમેવાતિ પારાજિકસ્સ કારણં સમ્પન્નમેવાતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘પારાજિકં સિયા’’તિ.

૨૦૮. ‘‘ઠત્વા’’તિઆદિના પતિતટ્ઠાને અચિરાયિત્વા ગતેપિ તસ્મિં બહિ પતિતટ્ઠાનતો ઇતરત્રાપિ ચિરાયિતેન બહિ પાતનપ્પયોગેન સાધિયં કારિયં સિદ્ધમેવાતિ પારાજિકકારણસ્સ સિદ્ધતં દસ્સેતિ. તેનેવાહ ‘‘પરાજયો’’તિ. ‘‘અતિટ્ઠમાન’’ન્તિઆદિના યત્થ કત્થચિ અચિરાયનેન પયોગસ્સ નિરત્થકતં દસ્સેતિ. તેનેવાહ ‘‘રક્ખતી’’તિ.

૨૦૯. તન્તિ અટ્ઠકથાવચનં.

૨૧૦. સયં વા વટ્ટેતીતિ અન્તો ઠિતો સયં વા હત્થેન વા પાદેન વા યટ્ઠિયા વા બહિસીમાય નિન્નટ્ઠાનં પરિવટ્ટેતિ. અટ્ઠત્વાતિ પવટ્ટિતમત્તે અન્તો કત્થચિપિ અટ્ઠત્વા. વટ્ટમાનન્તિ પવટ્ટન્તં. ગતન્તિ બહિસીમં કેસગ્ગમત્તટ્ઠાનમ્પિ અન્તોસીમમતિક્કમમત્તં.

૨૧૧. તં ભણ્ડં સચે અન્તો ઠત્વા ઠત્વા બહિ ગચ્છતીતિ યોજના. યદિ અન્તોસીમાય ઠત્વા ઠત્વા બહિસીમં ગચ્છતીતિ અત્થો. રક્ખતીતિ અન્તોસીમાય પઠમગતિનિવત્તનેનેવ એતસ્સ ભિક્ખુનો પયોગવેગસ્સ નિવત્તત્તા, તતો ઉપરિ નિવત્તનારહકારણસ્સ અલદ્ધભાવેન અત્તના ચ ગતત્તા તથા બહિસીમપ્પત્તં તં ભણ્ડં તંમૂલકપયોજકં ભિક્ખું આપત્તિયા રક્ખતીતિ અધિપ્પાયો. સુદ્ધચિત્તેન ઠપિતેતિ ‘‘એવં ઠપિતે વટ્ટિત્વા ગમિસ્સતી’’તિ થેય્યચિત્તેન વિના ‘‘કેવલં ઠપેસ્સામી’’તિ ચિત્તેન બહિસીમાભિમુખં નિન્નટ્ઠાનં ઓતારેત્વા ઠપિતે. સયં વટ્ટતીતિ ભણ્ડં સયમેવ નિન્નટ્ઠાનં નિન્નં હુત્વા બહિસીમં ચે પવટ્ટન્તં ગચ્છતિ. વટ્ટતીતિ આપત્તિયા અકરણતો વટ્ટતિ.

૨૧૨. ગચ્છન્તેતિ ચોરસ્સ પયોગં વિના અત્તનાવ ગચ્છન્તે. તન્તિ રાજદેય્યપઞ્ચમાસકઅતિરેકપઞ્ચમાસકમત્તં સુઙ્કવન્તં ભણ્ડં. નીહટેપિ નાવહારોતિ યોજના. કેવલં થેય્યચિત્તસ્સ આપત્તિયા અનઙ્ગભાવતો, યાનાદિપયોજકકાયવચીપયોગસ્સ અભાવતો, ભણ્ડટ્ઠપિતયાનાદિનો અત્તનાવ બહિસીમપ્પત્તત્તા, તેનેવ ભણ્ડસ્સાપિ ગતત્તા ચ ભિક્ખુનો અવહારો નત્થીતિ અત્થો.

૨૧૩. પયોગેન વિનાતિ ચોરસ્સ સકપયોગમન્તરેન. અવહારો ન વિજ્જતીતિ એત્થ યુત્તિ વુત્તનયાવ.

૨૧૪. મણિન્તિ પાદારહં સુઙ્કદાતબ્બમણિરતનં, એતેનેવ ઉપલક્ખણપદત્તા યંકિઞ્ચિ ભણ્ડં સઙ્ગહિતમેવ. પારાજિકં સિયાતિ યાનસ્સ અત્તના પાજિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. સીમાતિક્કમનેતિ સુઙ્કગ્ગહણસ્સ નિયમિતટ્ઠાનાતિક્કમને.

૨૧૫. મતન્તિ ‘‘એત્તકભણ્ડતો એત્તકં ગહેતબ્બ’’ન્તિ રાજૂહિ અનુમતં. સેસો કથામગ્ગોતિ ‘‘સુઙ્કટ્ઠાનં પત્વા સુઙ્કિકેસુ નિદ્દાયમાનેસુ, કીળન્તેસુ, બહિગતેસુ વા પરિયેસિત્વા અદિસ્વા ગચ્છતો ન દોસો, ભણ્ડદેય્યં હોતી’’તિ એવમાદિકો વિનિચ્છયકથામગ્ગો. અરઞ્ઞટ્ઠકથાસમોતિ ‘‘યો ચારક્ખટ્ઠાનં પત્વા’’તિઆદિના (વિ. વિ. ૧૭૦) યથાવુત્તઅરઞ્ઞટ્ઠકથાય સદિસો,

‘‘કમ્મટ્ઠાનં ચિત્તે કત્વા;

ચિન્તેન્તો અઞ્ઞવિહિતો;

સુઙ્કટ્ઠાનં પત્વા ગચ્છે;

ભણ્ડદેય્યં હોતેવસ્સા’’તિ. –

આદિના નયેન વુચ્ચમાનસદિસોયેવ. તેનેવ ગતત્થતાય ઇદાનિ ન વિચારીયતીતિ અધિપ્પાયો.

સુઙ્કઘાતકથાવણ્ણના.

૨૧૬. ‘‘પાણો નામ મનુસ્સપાણો વુચ્ચતી’’તિ (પારા. ૧૧૪) પાળિતો ચ ‘‘તમ્પિ ભુજિસ્સં હરન્તસ્સ અવહારો નત્થી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧૪) અટ્ઠકથાવચનતો ચ પરદાસમનુસ્સોયેવ અધિપ્પેતોતિ તમેવ દસ્સેતુમાહ ‘‘અન્તોજાત’’ન્તિઆદિ. ગેહદાસિયા કુચ્છિમ્હિ દાસસ્સ જાતો અન્તોજાતો નામ, તં વા. ધનેન કીતો ધનક્કીતો, તં વા. દિન્નં વા પન કેનચીતિ માતુલઅય્યકાદીસુ યેન કેનચિ દાસં કત્વા દિન્નં વા. દાસન્તિ પચ્ચેકં સમ્બન્ધનીયં. કરમરાનીતં વા દાસન્તિ પરવિસયં વિલુમ્પિત્વા આનેત્વા દાસભાવાય ગહિતસઙ્ખાતં કરમરાનીતદાસં વા. હરન્તસ્સ પરાજયોતિ એત્થ ‘‘ચોરિકાય હરિસ્સામી’’તિ આમસને દુક્કટં, ફન્દાપને થુલ્લચ્ચયં આપજ્જિત્વા ઠિતટ્ઠાનતો કેસગ્ગમત્તમ્પિ અતિક્કામયતો પારાજિકં હોતીતિ અધિપ્પાયો.

૨૧૭. ભુજિસ્સં વાતિ યસ્સ કસ્સચિ મનુસ્સસ્સ અદાસભૂતં. માનુસન્તિ મનુસ્સજાતિકં સત્તં. આઠપિતન્તિ ઉપનિક્ખિત્તં.

૨૧૮. તન્તિ અન્તોજાતાદીસુ દાસેસુ યં કઞ્ચિ દાસં. પલાયિતુકામોવાતિ પલાપેતુકામો નીહરિતુકામો. અથ વા તં દાસં ભુજેહિ ઉક્ખિપિત્વા અયં પલાયિતુકામોતિપિ અત્થો ગહેતબ્બો. ભુજેહીતિ ઉભોહિ હત્થેહિ. તં ઠિતટ્ઠાનતોતિ તસ્સ ઠિતટ્ઠાનં તંઠિતટ્ઠાનં, તતો તંઠિતટ્ઠાનતો, ચોરેન અત્તના ઠિતટ્ઠાનતોતિ અત્થો ન ગહેતબ્બોતિ દસ્સેતુમેવં વુત્તં. કિઞ્ચિ સઙ્કામેતીતિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ તતો અઞ્ઞં ઠાનં પાપેતિ. ભુજેહિ વાતિ એત્થ વા-સદ્દો વક્ખમાનપકારન્તરાપેક્ખો, ‘‘સઙ્કામેતિ વા’’તિ યોજેતબ્બં.

૨૧૯. તજ્જેત્વાતિ ભયકરેન વચનેન લેસેન, ઇઙ્ગિતેન વા તાસેત્વા નેન્તસ્સ તસ્સાતિ સમ્બન્ધો. પદવારતોતિ પદવારેન યુત્તા થુલ્લચ્ચયાદયો આપત્તિયો હોન્તીતિ યોજના. પઠમપદવારયુત્તા થુલ્લચ્ચયાપત્તિ, દુતિયપદવારયુત્તા પારાજિકાપત્તિ હોતીતિ અત્થો.

૨૨૦. હત્થાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન કેસવત્થાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તન્તિ દાસં. કડ્ઢતોપીતિ આકડ્ઢતોપિ. પરાજયોતિ ‘‘પદવારતો’’તિ અનુવત્તમાનત્તા પઠમપદવારે થુલ્લચ્ચયં, દુતિયપદવારે અતિક્કન્તે પારાજિકન્તિ અત્થો. અયં નયોતિ ‘‘પદવારતો યુત્તા થુલ્લચ્ચયાદયો આપત્તિયો હોન્તી’’તિ વુત્તનયો.

૨૨૧. વેગસાવાતિ વેગેનેવ, ચોરસ્સ વચનેન કાતબ્બવિસેસરહિતેન બલવગમનવેગેનાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના અનાપત્તિભાવસ્સ કારણં દસ્સેતિ.

૨૨૨. સણિકન્તિ મન્દગતિયા. વદતીતિ ‘‘ગચ્છ, યાહિ, પલાયા’’તિઆદિકં વચનં કથેતિ. સોપિ ચાતિ યો મન્દગતિયા ગચ્છન્તો એવં વુત્તો, સોપિ ચ.

૨૨૩. પલાયિત્વાતિ સામિકં પહાય ગન્ત્વા. અઞ્ઞન્તિ સામિકાયત્તટ્ઠાનતો અઞ્ઞં ઠાનં. સાપણં વીથિસન્નિવેસયુત્તં નિગમમ્પિ વા. તતોતિ પલાયિત્વા પવિટ્ઠગામાદિતો. તન્તિ પલાયિત્વા પવિટ્ઠં તં દાસં.

પાણકથાવણ્ણના.

૨૨૪. થેય્યાતિ થેય્યચિત્તેન. સપ્પકરણ્ડન્તિ સપ્પસયનપેળં. યથાવત્થુન્તિ થુલ્લચ્ચયમાહ. ઠાનતોતિ સપ્પપેળાય ઠિતટ્ઠાનતો. ચાવનેતિ કેસગ્ગમત્તાતિક્કમે.

૨૨૫. કરણ્ડન્તિ સપ્પપેળં. ઉગ્ઘાટેત્વાતિ વિવરિત્વા. કરણ્ડતલતોતિ અન્તોપેળાય તલતો. નઙ્ગુટ્ઠેતિ નઙ્ગુટ્ઠપરિયન્તે.

૨૨૬. ઘંસિત્વાતિ પેળાપસ્સે ફુસાપેત્વા. સપ્પકરણ્ડસ્સ મુખવટ્ટિતોતિ કરણ્ડપુટમુખવટ્ટિતો. તસ્સ નઙ્ગુટ્ઠે મુત્તમત્તેતિ યોજના.

૨૨૭. નામતોતિ નામેન, નામં વત્વાતિ વુત્તં હોતિ. પક્કોસન્તસ્સાતિ અવ્હાયન્તસ્સ. તસ્સાતિ પક્કોસકસ્સ.

૨૨૮. તથાતિ કરણ્ડં વિવરિત્વા. મણ્ડૂકમૂસિકાનં રવં કત્વા નામેન પક્કોસન્તસ્સાતિ યોજના. વા-સદ્દેન લાજાવિકિરણઅચ્છરપહારાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ.

૨૨૯. મુખન્તિ સપ્પકરણ્ડસ્સ મુખં. એવમેવ ચ કરોન્તસ્સાતિ મણ્ડૂકસઞ્ઞં, મૂસિકસઞ્ઞં કત્વા વા લાજા વિકિરિત્વા વા અચ્છરં પહરિત્વા વા નામં વત્વા પક્કોસન્તસ્સ. યેન કેનચીતિ વુત્તનીહારતો યેન વા તેન વા.

૨૩૦. ન પક્કોસતિ ચેતિ યથાવુત્તનયેન યોજેત્વા નામં વત્વા ન પક્કોસતિ. તસ્સાતિ કરણ્ડમુખવિવરકસ્સ ભિક્ખુસ્સ.

અપદકથાવણ્ણના.

૨૩૧. હત્થિન્તિ હત્થિમ્હિ, ભુમ્મત્થે એવ ઉપયોગવચનં.

૨૩૨. સાલાયન્તિ હત્થિસાલાયં. વસતિ એત્થાતિ વત્થુ, રાજાગારં, તસ્સ અન્તો અન્તોવત્થુ, અન્તોરાજગેહન્તિ અત્થો. અઙ્ગણેતિ અન્તોરાજઙ્ગણે. પિ-સદ્દો ‘‘અન્તોનગરે’’તિ અવુત્તમ્પિ સમ્પિણ્ડેતિ. વત્થુ ચાતિ ચ-સદ્દેન અઙ્ગણં સમુચ્ચિનોતિ. સકલં અઙ્ગણં ઠાનન્તિ હત્થિનો વિચરણયોગ્ગં અઙ્ગણટ્ઠાનં સન્ધાયાહ, સકલસાલાતિ ગહેતબ્બં.

૨૩૩. અબદ્ધસ્સાતિ યથાવુત્તસાલારાજવત્થઙ્ગણાપેક્ખાય વુત્તં. અબદ્ધસ્સ હિ હત્થિનો સકલસાલાદયો ઠાનં, તદતિક્કમે ઠાનાચાવનં હોતીતિ અત્થો. હીતિ અવધારણે વા. ‘‘બદ્ધસ્સ હી’’તિ યોજનાય વિસેસત્થોવ દટ્ઠબ્બો, બદ્ધસ્સ પનાતિ વુત્તં હોતિ. બદ્ધસ્સ પનાતિ સાલાદીસુ સન્નિહિતસ્સ પન. ઠિતટ્ઠાનઞ્ચાતિ સાલાદીસુ ઠિતટ્ઠાનઞ્ચ, ચતૂહિ પાદેહિ અક્કન્તટ્ઠાનન્તિ વુત્તં હોતિ. બન્ધનઞ્ચાતિ ગીવાય વા પચ્છા પાદદ્વયબન્ધનવલયે વા ઉભયત્થ વા બન્ધનટ્ઠાનઞ્ચ. તસ્માતિ યસ્મા ઠિતટ્ઠાનઞ્ચ બન્ધનઞ્ચ ઠાનન્તિ છ વા પઞ્ચ વા ઠાનાનિ લબ્ભન્તિ, તસ્મા. તેસં ઠાનાનં. કારયેતિ એત્થ ‘‘આપત્તિ’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતીતિ. હરતોતિ હત્થિસાલાદિતો ચોરિકાય હરન્તસ્સ. કારયેતિ આમસને દુક્કટં, ઠાનભેદગણનાય યાવ પચ્છિમટ્ઠાના પુરિમેસુ થુલ્લચ્ચયાનિ, અન્તિમટ્ઠાના કેસગ્ગમત્તમ્પિ ચાવને પારાજિકં કારેય્યાતિ અત્થો.

૨૩૪. ઠિતટ્ઠાનન્તિ ચતૂહિ પાદેહિ અક્કન્તટ્ઠાનં, ઇદઞ્ચ અબદ્ધહત્થિં સન્ધાય વુત્તં. બદ્ધસ્સ વિનિચ્છયો સાલાદીસુ બદ્ધસ્સ વુત્તવિનિચ્છયસદિસોતિ ગતત્થતાય ન વુત્તો.

૨૩૫. એકં ઠાનન્તિ સયિતટ્ઠાનમત્તં. તસ્મિન્તિ ગજે. તસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. તુરઙ્ગમહિસાદીસુ દ્વિપદે ચ બહુપ્પદે ચ.

૨૩૬. એસેવ નયો ઞેય્યો, વત્તબ્બં કિઞ્ચિપિ નત્થીતિ યોજના. તત્થ તુરઙ્ગા અસ્સા. મહિસા લુલાયા. આદિ-સદ્દેન ગોગદ્રભઓટ્ઠાદિચતુપ્પદાનં સઙ્ગહો. નત્થિ કિઞ્ચિપિ વત્તબ્બન્તિ અસ્સસાલારાજાગારઙ્ગણબહિનગરાદીસુ અબન્ધિતસયનઅસ્સાદીનં ઠાનભેદો યથાવુત્તસદિસત્તા ન વુત્તો.

બન્ધિત્વા ઠપિતઅસ્સસ્સ પન સચે સો ચતૂસુ પાદેસુ બદ્ધો હોતિ, બન્ધનાનં, ખુરાનઞ્ચ ગણનાય અટ્ઠ ઠાનાનિ, સચે મુખે ચ બદ્ધો હોતિ, નવ ઠાનાનિ, મુખેયેવ બદ્ધો, પઞ્ચ ઠાનાનીતિ ઠાનભેદો ચ તથેવ સસમિગસૂકરાદિચતુપ્પદેસુ બન્ધિત્વા ઠપિતેસુ બદ્ધબદ્ધટ્ઠાનેહિ સહ ચતૂહિ પાદેહિ અક્કન્તટ્ઠાનવસેન લબ્ભમાનો ઠાનભેદો ચ ગોમહિસેસુ બદ્ધેસુ એવમેવ લબ્ભમાનો ઠાનભેદો ચ વજાદીસુ પદેસેસુ પવેસિતેસુ દ્વારેસુ રુક્ખસૂચિયો અપનેત્વા વા અનપનેત્વા વા નામં વત્વા વા અવત્વા વા પક્કોસન્તસ્સ, સાખાભઙ્ગતિણાદીનિ દસ્સેત્વા પક્કોસિત્વા વા અપક્કોસિત્વા વા પલોભેન્તસ્સ તાસેત્વા નિક્ખમન્તસ્સ સપ્પકરણ્ડકે સપ્પસ્સ વુત્તનયેન લબ્ભમાનો વિસેસો ચ નેતબ્બો. ઇહ સબ્બત્થ ઠાનભેદેસુ બહુકેસુપિ ઉપન્તટ્ઠાનેસુ થુલ્લચ્ચયં, અન્તટ્ઠાને પારાજિકં વુત્તસદિસન્તિ ઇમસ્સ સબ્બસ્સ વિનિચ્છયસ્સ ‘‘એસેવ નયો’’તિ ઇમિનાવ ગતત્તા, આહટતો અવિઞ્ઞાયમાનસ્સ કસ્સચિ વિસેસસ્સાભાવા ચ વુત્તં ‘‘નત્થિ કિઞ્ચિપિ વત્તબ્બ’’ન્તિ.

દ્વિપદેપીતિ ‘‘દ્વિપદં નામ મનુસ્સા પક્ખજાતા’’તિ (પારા. ૧૧૫) પાળિયં વુત્તા મનુસ્સા ચ મયૂરાદિલોમપક્ખા ચ વગ્ગુલિઆદિચમ્મપક્ખા ચ ભમરાદિઅટ્ઠિપક્ખા ચાતિ એવમાદિકે સત્તે ચ. બહુપ્પદેતિ ‘‘બહુપ્પદં નામ વિચ્છિકા સતપદી ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકા’’તિ (પારા. ૧૧૭) પાળિયં વુત્તબહુપ્પદસત્તે ચાતિ અત્થો.

એત્તાવતા પાપભિક્ખૂનં લેસોકાસપિદહનત્થં પદભાજને વુત્તભૂમટ્ઠાદિતિંસવિનિચ્છયમાતિકાકથાસુ પઞ્ચવીસતિ માતિકાકથા દસ્સેત્વા અવસિટ્ઠાસુ પઞ્ચમાતિકાકથાસુ સંવિદાવહારો, સઙ્કેતકમ્મં, નિમિત્તકમ્મન્તિ માતિકત્તયકથા પઠમમેવ અદિન્નાદાનવિનિચ્છયસમ્ભારભૂતાનં પઞ્ચવીસતિયા અવહારાનં દસ્સનટ્ઠાને ઠત્વા –

‘‘પુબ્બસહપયોગો ચ, સંવિદાહરણમ્પિ ચ;

સઙ્કેતકમ્મં નેમિત્તં, પુબ્બયોગાદિપઞ્ચક’’ન્તિ. (વિ. વિ. ૪૨) –

ઇમિના સઙ્ગહિતાતિ તં પહાય અવસેસે ઓચરકો, ઓણિરક્ખકોતિ કથાદ્વયે ઓચરણકકથાય આણત્તિકપ્પયોગત્તા, તઞ્ચ ઓણિરક્ખકેન કરિયમાનં ઠાનાચાવનં સાહત્થિકેન વા આણત્તિકેન વા પયોગેન હોતીતિ તસ્સાપિ ‘‘સાહત્થાણત્તિકો ચેવા’’તિ સાહત્થિકપઞ્ચકે પઠમમેવ સઙ્ગહિતત્તા ચ થલટ્ઠવેહાસટ્ઠકથાદીસુ સઙ્ગહિતત્તા ચ તઞ્ચ દ્વયં ન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

તત્થ ‘‘ઓચરકો નામ ભણ્ડં ઓચરિત્વા આચિક્ખતી’’તિ (પારા. ૧૧૮) પાળિયં વુત્તો ચોરાપનપુરિસો ‘‘ઓચરકો’’તિ વેદિતબ્બો. ઓચરતીતિ ઓચરકો, તત્થ તત્થ ગન્ત્વા અન્તો અનુપવિસતીતિ વુત્તં હોતીતિ. ‘‘ઓણિરક્ખો નામ આહટં ભણ્ડં ગોપેન્તો’’તિ (પારા. ૧૧૮) પાળિયં વુત્તો મુહુત્તં અત્તનિ ઠપિતસ્સ પરભણ્ડસ્સ રક્ખકો ‘‘ઓણિરક્ખો’’તિ વેદિતબ્બો. ઓણિતં રક્ખતીતિ ઓણિરક્ખો, યો પરેન અત્તનો વસનટ્ઠાને આભતં ભણ્ડં ‘‘ઇદં તાવ ભન્તે મુહુત્તં ઓલોકેથ, યાવાહં ઇદં નામ કિચ્ચં કત્વા આગચ્છામી’’તિ વુત્તો રક્ખતિ, તસ્સેતં અધિવચનં.

દ્વિચતુબહુપ્પદકથાવણ્ણના.

૨૩૭. ‘‘પઞ્ચહિ આકારેહિ અદિન્નં આદિયન્તસ્સ આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિઆદિના (પારા. ૧૨૨) નયેન પાળિયં આગતાનિ પઞ્ચઙ્ગાનિ સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘પરેસ’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘પરેસં સન્તકં ધન’’ન્તિ ઇમિના પરમનુસ્સસન્તકતા, ‘‘પરેસન્તિ વિજાનિત્વા’’તિ ઇમિના પરાયત્તભાવસ્સ જાનનં, ‘‘ગરુક’’ન્તિ ઇમિના પાદં વા અતિરેકપાદં વા અગ્ઘનકતા, ‘‘થેય્યચિત્તેના’’તિ ઇમિના થેય્યચિત્તતા, ‘‘ઠાના ચાવેતી’’તિ ઇમિના પઞ્ચવીસતિયા અવહારાનં અઞ્ઞતરસ્સ સમઙ્ગિતાતિ એવમેત્થ પઞ્ચઙ્ગસઙ્ગહો વેદિતબ્બો.

૨૩૮. એત્તાવતા તિંસમાતિકાકથાવિનિચ્છયં સઙ્ગહેત્વા ઇદાનિ ‘‘અનાપત્તિ સસઞ્ઞિસ્સ વિસ્સાસગ્ગાહે તાવકાલિકે પેતપરિગ્ગહે તિરચ્છાનગતપરિગ્ગહે પંસુકૂલસઞ્ઞિસ્સા’’તિઆદિના (પારા. ૧૩૧) નયેન પાળિયં આગતં અનાપત્તિવારં સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘અનાપત્તી’’તિઆદિ. તત્થ સસઞ્ઞિસ્સાતિ પરસન્તકમ્પિ ‘‘સસન્તક’’ન્તિ સુદ્ધસઞ્ઞાય ગણ્હન્તસ્સ અનાપત્તીતિ સબ્બત્થ યોજેતબ્બં. એવં ગહિતં સામિકેહિ દિસ્વા યાચિતે અદેન્તસ્સ ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપેન પારાજિકં.

તિરચ્છાનપરિગ્ગહેતિ તિરચ્છાનેહિ પરિગ્ગહિતવત્થુમ્હિ. સચેપિ હિ નાગગરુળમાણવકમાણવિકાપિ મનુસ્સવેસેન આપણં પસારેત્વા નિસિન્ના હોન્તિ, ભિક્ખુ ચ થેય્યચિત્તેન તેસં સન્તકં ગણ્હાતિ, અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. સીહબ્યગ્ઘદીપિપભુતીહિ વાળમિગેહિ ગહિતગોચરં પઠમં મોચાપેન્તસ્સ તં મુઞ્ચિત્વા અત્તનોપિ હિંસનતો થોકં ખાયિતે વારેન્તસ્સ દોસો નત્થિ. સેનાદીસુ તિરચ્છાનેસુ યેન કેનચિ ગહિતં ગોચરં મોચાપેતું વટ્ટતિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘સેનાદયોપિ આમિસં ગહેત્વા ગચ્છન્તે પાતાપેત્વા ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૩૧). એવમેવ ધમ્મનિદેડ્ડુભાદીહિ ગહિતમણ્ડૂકાદયો જીવિતરક્ખનત્થાય મોચાપેતું વટ્ટતીતિ વેદિતબ્બં.

તાવકાલિકગ્ગાહેતિ ‘‘પટિકરિસ્સામી’’તિ તાવકાલિકં ગણ્હન્તસ્સ એવં ગહિતં સચે ભણ્ડસામિકો પુગ્ગલો વા ગણો વા ‘‘તુમ્હેવ ગણ્હથા’’તિ અનુજાનેય્ય, વટ્ટતિ. નાનુજાનેય્ય, ન ગણ્હેય્ય, દાતબ્બં. અદેન્તસ્સ ઉભિન્નં ધુરનિક્ખેપેન પારાજિકં. ‘‘સઙ્ઘસન્તકં પન પટિદાતુમેવ વટ્ટતી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં.

વિસ્સાસગ્ગાહેતિ ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ વિસ્સાસં ગહેતું, સન્દિટ્ઠો ચ હોતિ, સમ્ભત્તો ચ, આલપિતો ચ, જીવતિ ચ, ગહિતે ચ અત્તમનો હોતી’’તિ (મહાવ. ૩૫૬) પાળિયં આગતં પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ સન્તકં વિસ્સાસેન ગણ્હન્તસ્સ ગહણે વિનિચ્છયો યથાવુત્તસુત્તવણ્ણનાયં વેદિતબ્બો. યથાહ સમન્તપાસાદિકાયં –

તત્થ સન્દિટ્ઠોતિ દિટ્ઠમત્તકમિત્તો. સમ્ભત્તોતિ દળ્હમિત્તો. આલપિતોતિ ‘‘મમ સન્તકં યં ઇચ્છસિ, તં ગણ્હેય્યાસિ, આપુચ્છિત્વા ગહણે કારણં નત્થી’’તિ વુત્તો. જીવતીતિ અનુટ્ઠાનસેય્યાય સયિતોપિ યાવ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદં ન પાપુણાતિ. ગહિતે ચ અત્તમનોતિ ગહિતે તુટ્ઠચિત્તો હોતિ, એવરૂપસ્સ સન્તકં ‘‘ગહિતે મે અત્તમનો ભવિસ્સતી’’તિ જાનન્તેન ગહેતું વટ્ટતિ. અનવસેસપરિયાદાનવસેન ચેતાનિ પઞ્ચઙ્ગાનિ વુત્તાનિ, વિસ્સાસગ્ગાહો પન તીહઙ્ગેહિ રુહતિ – સન્દિટ્ઠો, જીવતિ, ગહિતે અત્તમનો, સમ્ભત્તો, જીવતિ, ગહિતે અત્તમનો, આલપિતો, જીવતિ, ગહિતે અત્તમનોતિ.

યો પન જીવતિ, ન ચ ગહિતે અત્તમનો હોતિ, તસ્સ સન્તકં વિસ્સાસગ્ગાહેન ગહિતમ્પિ પુન દાતબ્બં. દદમાનેન ચ મતકધનં તાવ યે તસ્સ ધને ઇસ્સરા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા, તેસં દાતબ્બં. અનત્તમનસ્સ સન્તકં તસ્સેવ દાતબ્બં. યો પન પઠમંયેવ ‘‘સુટ્ઠુ કતં તયા મમ સન્તકં ગણ્હન્તેના’’તિ વચીભેદેન વા ચિત્તુપ્પાદમત્તેન વા અનુમોદિત્વા પચ્છા કેનચિ કારણેન કુપિતો પચ્ચાહરાપેતું ન લભતિ. યોપિ અદાતુકામોવ, ચિત્તેન પન અધિવાસેતિ, ન કિઞ્ચિ વદતિ, સોપિ પુન પચ્ચાહરાપેતું ન લભતિ. યો પન ‘‘મયા તુમ્હાકં સન્તકં ગહિતં વા પરિભુત્તં વા’’તિ વુત્તે ‘‘ગહિતં વા હોતુ પરિભુત્તં વા, મયા પન તં કેનચિદેવ કરણીયેન ઠપિતં, તં પાકતિકં કાતું વટ્ટતી’’તિ વદતિ, અયં પચ્ચાહરાપેતું લભતીતિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૩૧).

પેતપરિગ્ગહેતિ પેત્તિવિસયુપ્પન્ના ચ મરિત્વા તસ્મિંયેવ અત્તભાવે નિબ્બત્તા ચ ચાતુમહારાજિકાદયો દેવા ચ ઇમસ્મિં અત્થે પેતા નામ, તેસં સન્તકં ગણ્હન્તસ્સ ચ અનાપત્તીતિ અત્થો. સચેપિ હિ સક્કો દેવરાજા આપણં પસારેત્વા નિસિન્નો હોતિ, દિબ્બચક્ખુકો ચ ભિક્ખુ તં ઞત્વા સતસહસ્સગ્ઘનકમ્પિ વત્થં તસ્સ વિરવન્તસ્સેવ અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હિતું વટ્ટતિ. દેવપૂજત્થં રુક્ખાદીસુ મટ્ઠવત્થાદીનિ ગણ્હતો નિદ્દોસતાય કિમેવ વત્તબ્બં. પંસુકૂલસઞ્ઞાય ગણ્હતોપિ અનાપત્તિ. તથા ગહિતમ્પિ સચે સસ્સામિકં હોતિ, સામિકે આહરાપેન્તે દાતબ્બન્તિ ઉપલક્ખણતો વેદિતબ્બં.

૨૩૯. એત્થાતિ દુતિયપારાજિકવિનિચ્છયે. ચ-સદ્દેન અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન અવસેસસિક્ખાપદવિનિચ્છયે સઙ્ગણ્હાતિ. વત્તબ્બોતિ માતિકટ્ઠકથાદીસુ વિય અવસાને કથેતબ્બો. પાળિમુત્તવિનિચ્છયોતિ સમુટ્ઠાનાદિકો તંતંસિક્ખાપદપાળિયં અનાગતો ઉપાલિત્થેરાદીહિ ઠપિતો વિનિચ્છયો.

૨૪૦. પરાજિતાનેકમલેનાતિ અપરિમેય્યકપ્પકોટિસતસહસ્સોપચિતપારમિતાસમ્ભૂતેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનેન આસવક્ખયઞાણેન સહ વાસનાય સમુચ્છેદપ્પહાનેન પરાજિતા રાગાદયો અનેકકિલેસમલા યેન સો પરાજિતાનેકમલો, તેન પરાજિતાનેકમલેન. જિનેન યં દુતિયં પારાજિકં વુત્તં, અસ્સ દુતિયપારાજિકસ્સ ચ અત્થો મયા સમાસેન વુત્તો. અસેસેન અતિવિત્થારનયેન વત્તું તસ્સ અત્થં કથેતું કો હિ સમત્થોતિ યોજના. એત્થ ચ-સદ્દો પઠમપારાજિકસમુચ્ચયત્થો. હિ-સદ્દો અવધારણે, તેન અસેસેન તદત્થં વત્તું સમત્થો નત્થેવ અઞ્ઞત્ર તથાગતાતિ દીપેતિ.

ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા

વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય

દુતિયપારાજિકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તતિયપારાજિકકથાવણ્ણના

૨૪૧-૨. એવમતિસુખુમનયસમાકુલં દુતિયપારાજિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તતિયપારાજિકં દસ્સેતુમાહ ‘‘મનુસ્સજાતિ’’ન્તિઆદિ. તત્થ મનુસ્સજાતિન્તિ જાયતીતિ જાતિ, રૂપારૂપપટિસન્ધિ, મનુસ્સેસુ જાતિ યસ્સ સો મનુસ્સજાતિ, મનુસ્સજાતિકો મનુસ્સવિગ્ગહોતિ વુત્તં હોતિ, તં મનુસ્સજાતિં.

એત્થ ચ મનુસ્સેસૂતિ કુસલાકુસલમનસ્સ ઉસ્સન્નત્તા મનુસ્સસઙ્ખાતેસુ નરેસુ. ‘‘યં માતુકુચ્છિસ્મિં પઠમં ચિત્તં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ (પારા. ૧૭૨) પદભાજને વુત્તનયેન માતુકુચ્છિમ્હિ પઠમં ઉપ્પજ્જમાનપટિસન્ધિચિત્તઞ્ચ તંસમ્પયુત્તવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારસઙ્ખાતખન્ધત્તયઞ્ચ તંસહજાતાનિ –

‘‘તિલતેલસ્સ યથા બિન્દુ, સપ્પિમણ્ડો અનાવિલો;

એવં વણ્ણપ્પટિભાગં, ‘કલલ’ન્તિ પવુચ્ચતી’’તિ. (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૭૨; વિભ. અટ્ઠ. ૨૬) –

વુત્તાનિ જાતિઉણ્ણંસુમ્હિ પસન્નતિલતેલે વા સપ્પિમણ્ડે વા ઓતારેત્વા ઉક્ખિપિત્વા વિધુનિતે અગ્ગે લમ્બમાનબિન્દુપ્પમાણકલલસઙ્ખાતાનિ સભાવકાનં કાયભાવવત્થુદસકવસેન તિંસ રૂપાનિ ચ અભાવકાનં કાયવત્થુદસકવસેન વીસતિ રૂપાનિ ચાતિ અયં નામરૂપપટિસન્ધિ ઇધ ‘‘જાતી’’તિ ગહિતા. ‘‘યસ્સા’’તિ ઇમિના અઞ્ઞપદેન ‘‘યાવ મરણકાલા એત્થન્તરે એસો મનુસ્સવિગ્ગહો નામા’’તિ (પારા. ૧૭૨) પદભાજને વુત્તનયેન પઠમભવઙ્ગતો પટ્ઠાય ચુતિચિત્તાસન્નભવઙ્ગપરિયન્તસન્તાનસઙ્ખાતસત્તો ગહિતો. ઇમિના મનુસ્સવિગ્ગહસ્સ પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય પારાજિકવત્થુભાવં દસ્સેતિ.

જાનન્તોતિ ‘‘સત્તો અય’’ન્તિ જાનન્તો. જીવિતા યો વિયોજયેતિ યો ભિક્ખુ જીવિતિન્દ્રિયા વિયોજેય્ય વોરોપેય્ય, તસ્સ જીવિતિન્દ્રિયં ઉપચ્છિન્દેય્ય ઉપરોધેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ પદભાજને ‘‘જીવિતા વોરોપેય્યાતિ જીવિતિન્દ્રિયં ઉપચ્છિન્દતિ ઉપરોધેતી’’તિ (પારા. ૧૭૨).

તઞ્ચ જીવિતિન્દ્રિયં રૂપારૂપવસેન દુવિધં હોતિ. તત્થ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં અવિગ્ગહત્તા ઉપક્કમવિસયં ન હોતિ. રૂપજીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદેન પન તદાયત્તવુત્તિતાય તંસમકાલમેવ ઓચ્છિજ્જમાનતાય એત્થ સામઞ્ઞેન ઉભયમ્પિ ગહેતબ્બં. ઇદઞ્ચ અતીતાનાગતં ન ગહેતબ્બં તસ્સ અવિજ્જમાનત્તા. ઉપક્કમવિસયારહં પન પચ્ચુપ્પન્નમેવ ગહેતબ્બં. તઞ્ચ ખણસન્તતિઅદ્ધાવસેન તિવિધં હોતિ.

તત્થ ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગવસેન ખણત્તયપરિયાપન્નો ભાવો ખણપચ્ચુપ્પન્નં નામ. તં સરસભઙ્ગભૂતત્તા સયં ભિજ્જમાનં ઉપક્કમસાધિયં વિનાસવન્તં ન હોતિ. આતપે ઠત્વા ગબ્ભં પવિટ્ઠસ્સ અન્ધકારવિગમન્તરઞ્ચ સીતેન ઓવરકં પવિટ્ઠસ્સ વિસભાગઉતુસમુટ્ઠાનેન સીતપનૂદન્તરઞ્ચ રૂપસન્તતિ સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં નામ. પટિસન્ધિચુતીનમન્તરાળપ્પવત્તિ ખન્ધસન્તતિ અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં નામ. ઇમસ્મિં દ્વયે ઉપક્કમસમ્ભવો, તંવસેન ઉપચ્છિજ્જમાનં જીવિતં સન્તાનપરિહાનિપચ્ચયભાવતો સન્તતિઅદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નદ્વયં યથાપરિચ્છિન્નકાલમપ્પત્વા ઉપક્કમવસેન અન્તરાયેવ નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા સન્તતિઅદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નરૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ તંનિરોધેન નિરુજ્ઝમાનઅરૂપજીવિતિન્દ્રિયઞ્ચાતિ ઉભયં એત્થ ‘‘જીવિતા’’તિ ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદમેવ સન્ધાયાહ પદભાજને ‘‘સન્તતિં વિકોપેતી’’તિ (પારા. ૧૭૨).

ઇમિસ્સાવ પાણાતિપાતભાવે આપત્તિભાવતો એત્થ ઠત્વા અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૭૨) પાણપાણાતિપાતપાણાતિપાતીપાણાતિપાતપ્પયોગાનં વિભાગો દસ્સિતો. તત્થ પાણોતિ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો ઉપચ્છિજ્જમાનં જીવિતિન્દ્રિયં, તં ‘‘જીવિતા’’તિ ઇમિના વુત્તં. પાણાતિપાતો નામ વધકચેતના, સો ચ ‘‘વિયોજયે’’તિ ઇમિના સન્દસ્સિતો. પાણાતિપાતી નામ પુગ્ગલો, સો ચ ‘‘યો’’તિ ઇમિના સન્દસ્સિતો. પાણાતિપાતપ્પયોગો પન –

‘‘વુત્તા પાણાતિપાતસ્સ;

પયોગા છ મહેસિના’’તિ –

આદિના નયેન ઇધેવ વક્ખમાનવિભાગત્તા વક્ખમાનનયેનેવ દટ્ઠબ્બો.

અસ્સ સત્થં નિક્ખિપેય્ય વાતિ યોજના. અસ્સાતિ મનુસ્સજાતિકસ્સ. ‘‘હત્થપાસે’’તિ પાઠસેસો. હત્થપાસો નામ સમીપોતિ. અસ્સાતિ સમીપસમ્બન્ધે સામિવચનં. સત્થન્તિ એત્થ જીવિતવિહિં સનુપકરણભાવેન સમ્મતા ધારાવન્તઅસિઆદિ ચ ધારારહિતયટ્ઠિભિન્દિવાલલગુળાદિ ચ ઉપલક્ખણવસેન ગહેતબ્બા. સસતિ હિંસતીતિ સત્થં. તેનેવાહ પદભાજને ‘‘અસિં વા સત્તિં વા ભિન્દિવાલં વા લગુળં વા પાસાણં વા સત્થં વા વિસં વા રજ્જું વા’’તિ. ઇધાવુત્તં કરપાલિકાછુરિકાદિ સમુખં ‘‘સત્થં વા’’તિ ઇમિના સઙ્ગહિતં. નિક્ખિપેય્યાતિ યથા ભોગહેતું લભતિ, તથા ઉપનિક્ખિપેય્ય, અત્તવધાય ઇચ્છિતક્ખણે યથા ગણ્હાતિ, તથા સમીપે તેનેવ ચિત્તેન ઠપેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના થાવરપ્પયોગો સન્દસ્સિતો.

મરણે ગુણં વા વદેય્યાતિ યોજના, મરણત્થાય મરણે ગુણં વણ્ણેતીતિ અત્થો. ‘‘જીવિતે આદીનવં દસ્સેતિ, મરણે ગુણં ભણતી’’તિ (પારા. ૧૭૨) પદભાજને વુત્તત્તા ‘‘કિં તુય્હિમિના પાપકેન દુજ્જીવિતેન, યો ત્વં ન લભસિ પણીતભોજનાનિ ભુઞ્જિતુ’’મિચ્ચાદિના નયેન મરણત્થાય જીવિતે અવણ્ણં વદન્તો ચ ‘‘ત્વં ખોસિ ઉપાસક કતકલ્યાણો અકતપાપો, મતં તે જીવિતા સેય્યો, ઇતો ત્વં કાલકતો વિવિધવિહઙ્ગમવિકૂજિતે પરમસુરભિકુસુમભૂસિતતરુવરનિચિતે પરમરતિકરલળિતગતિભાસિતવિલપિતસુરયુવતિગણવિચરિતે વરનન્દને અચ્છરાસઙ્ઘપરિવારિતો વિચરિસ્સસી’’તિઆદિના નયેન મરણત્થાય મરણાનિસંસં દસ્સેન્તો ચ ‘‘મરણે ગુણં વદેય્ય’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચતિ.

મરણૂપાયં દેસેય્યાતિ યોજના. મરણાધિપ્પાયેનેવ ‘‘સત્થં વા આહર, વિસં વા ખાદ, રજ્જુયા વા ઉબ્બન્ધિત્વા કાલઙ્કરોહી’’તિ પદભાજને વુત્તસત્થહરણાનિ ચ અવુત્તમ્પિ સોબ્ભનરકપપાતાદીસુ પપતનઞ્ચાતિ એવમાદિકં મરણૂપાયં આચિક્ખેય્ય. ‘‘હોતિ અયમ્પી’’તિ પદચ્છેદો, અપીતિ પુબ્બે વુત્તદ્વયં સમુચ્ચિનોતિ. દ્વેધા ભિન્નસિલા વિય અસન્ધેય્યોવ સો ઞેય્યોતિ દ્વિધા ભિન્નપાસાણો વિય ભગવતો પટિપત્તિપટિવેધસાસનદ્વયેન સો પચ્ચુપ્પન્ને અત્તભાવે સન્ધાતુમસક્કુણેય્યોવાતિ ઞાતબ્બોતિ અત્થો.

૨૪૩. થાવરાદયોતિ આદિ-સદ્દેન વિજ્જામયઇદ્ધિમયપયોગદ્વયં સઙ્ગહિતં.

૨૪૪. તત્થાતિ તેસુ છસુ પયોગેસુ. સકો હત્થો સહત્થો, તેન નિબ્બત્તો સાહત્થિકો, પયોગો. ઇધ હત્થગ્ગહણં ઉપલક્ખણં, તસ્મા હત્થાદિના અત્તનો અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેન નિપ્ફાદિતો વધપ્પયોગો સાહત્થિકોતિ વેદિતબ્બો.

૨૪૫. ‘‘ત્વં તં એવં પહરિત્વા મારેહી’’તિ ભિક્ખુનો પરસ્સ યં આણાપનં, અયમાણત્તિકો નયોતિ યોજના. આણત્તિકો નયોતિ આણત્તિયેવ આણત્તિકો. નેતિ પવત્તેતીતિ નયો, પયોગસ્સેતં નામં.

૨૪૬. દૂરન્તિ દૂરટ્ઠં. કાયેન પટિબદ્ધેનાતિ એત્થ કાયેકદેસો હત્થાદિ કાયો અવયવે સમુદાયોપચારતો ‘‘ગામો દડ્ઢો’’તિ યથા. કાયપટિબદ્ધં ચાપાદિકં પટિબદ્ધં નામ પુબ્બપદલોપેન ‘‘દેવદત્તો દત્તો’’તિ યથા. વા-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો, કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વાતિ વુત્તં હોતિ, ‘‘ઉસુઆદિનિપાતન’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. વિધાનં વિધિ, પયોગોતિ અત્થો.

૨૪૭. અસઞ્ચારિમુપાયેનાતિ અસઞ્ચારિમેન નિચ્ચલેન ઉપાયેન. ઓપતન્તિ એત્થાતિ ઓપાતો, સો આદિ યેસં અપસ્સેનવિસભેસજ્જસંવિધાનાદીનં તે ઓપાતાદયો, તેસં વિધાનં ઓપાતાદિવિધાનં, ઓપાતક્ખણનાદિકિરિયા.

૨૪૮. વિજ્જાયાતિ આથબ્બનવેદાગતમરણમન્તસઙ્ખાતવિજ્જાય. જપ્પનન્તિ યથા પરો ન સુણાતિ, તથા પુનપ્પુનં વચનં.

૨૪૯. મારણે સમત્થા યા કમ્મવિપાકજા ઇદ્ધિ, અયં ઇદ્ધિમયો પયોગો નામાતિ સમુદીરિતોતિ યોજના. કમ્મવિપાકે જાતા કમ્મવિપાકજા, ઇદ્ધિ, યા ‘‘નાગાનં નાગિદ્ધિ સુપણ્ણાનં સુપણ્ણિદ્ધિ યક્ખાનં યક્ખિદ્ધી’’તિઆદિના (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૭૨) બહુધા અટ્ઠકથાયં વુત્તા. તત્થ દિટ્ઠદટ્ઠફુટ્ઠવિસાનં નાગાનં દિસ્વા, ડંસિત્વા, ફુસિત્વા ચ પરૂપઘાતકરણે નાગિદ્ધિ વેદિતબ્બા. એવં સેસાનમ્પિ. ઇદ્ધિયેવ ઇદ્ધિમયો, ભાવનામયો ઇદ્ધિપ્પયોગો પનેત્થ ન ગહેતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં –

‘‘કેચિ પન ભાવનામયિદ્ધિયાપિ પરૂપઘાતકરણં વદન્તિ. સહ પરૂપઘાતકરણેન ચ આદિત્તઘરૂપરિ ખિત્તસ્સ ઉદકઘટસ્સ ભેદનં વિય ઇદ્ધિવિનાસઞ્ચ ઇચ્છન્તિ, તં તેસં ઇચ્છામત્તમેવ. કસ્મા? યસ્મા તં કુસલવેદનાવિતક્કપરિત્તત્તિકાદીહિ ન સમેતિ. કથં? અયઞ્હિ ભાવનામયિદ્ધિ નામ ચતુત્થજ્ઝાનમયા કુસલત્તિકે કુસલા ચેવ અબ્યાકતા ચ, પાણાતિપાતો અકુસલો. વેદનાત્તિકે અદુક્ખમસુખસમ્પયુત્તા, પાણાતિપાતો દુક્ખસમ્પયુત્તો. વિતક્કત્તિકે અવિતક્કઅવિચારા, પાણાતિપાતો સવિતક્કસવિચારો. પરિત્તત્તિકે મહગ્ગતા, પાણાતિપાતો પરિત્તોયેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૭૨).

૨૫૦. તત્થાતિ તેસુ છબ્બિધેસુ પયોગેસુ. ઉદ્દેસોપીતિ ઉદ્દિસનં ઉદ્દેસો, તંસહિતો પયોગોપિ ઉદ્દેસોતિ વુત્તં હોતિ ‘‘કુન્તે પવેસેહી’’તિ યથા. એવં વત્તબ્બતાય ચ અનુદ્દેસોતિ તબ્બિપરીતવચનમેવ ઞાપકન્તિ વેદિતબ્બં. એત્થ એકેકો ઉદ્દેસોપિ અનુદ્દેસોપિ હોતીતિ તેસમયં ભેદો પન દુવિધો હોતીતિ પરિદીપિતોતિ યોજના. ઇમેસુ છસુ પયોગેસ્વેવ એકેકસ્સેવ ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સકિરિયમાનતાય દુવિધભાવતો તેસં દ્વાદસવિધો ભેદો પદભાજને ચ અટ્ઠકથાય ચ દીપિતો, તત્થ વિનિચ્છયમિદાનિ દસ્સયિસ્સામીતિ અધિપ્પાયો.

૨૫૧. બહૂસુપીતિ મનુસ્સેસુ બહૂસુપિ. તેન કમ્મેનાતિ પહારદાનસઙ્ખાતેન કમ્મેન. બજ્ઝતીતિ અપાયં નેતું કમ્મપાસેન કમ્મન્તરં નિવારેત્વા બજ્ઝતીતિ અત્થો.

૨૫૨. પહારેપીતિ પહરણેપિ. દેહિનોતિ મનુસ્સવિગ્ગહસ્સ. તસ્સાતિ પહટસ્સ.

૨૫૩. પહટમત્તે વાતિ પહટક્ખણે વા. પચ્છાતિ તપ્પચ્ચયા કાલન્તરે વા. ઉભયથાપિ ચ મતેતિ દ્વિન્નં આકારાનમઞ્ઞતરેન મતેપિ. હન્તા વધકો. પહટમત્તસ્મિન્તિ તસ્મિં મરણારહપહારસ્સ લદ્ધક્ખણેયેવ, મરણતો પુબ્બભાગેયેવાતિ મત્તસદ્દેન દીપેતિ. મરણત્થાય ચ અઞ્ઞત્થાય ચ દિન્નેસુ અનેકેસુ પહારેસુ મરણત્થાય દિન્નપ્પહારેનેવ યદા કદાચિ મરિસ્સતિ, પહારદાનક્ખણેયેવ પારાજિકં હોતિ. અમરણાધિપ્પાયેન દિન્નપ્પહારબલેન ચે મરેય્ય, ન હોતીતિ વુત્તં હોતીતિ.

૨૫૪. દ્વે પયોગાતિ ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સકિરિયાભેદભિન્ના સાહત્થિકાણત્તિકા દ્વે પયોગા.

૨૫૫. કરણસ્સાતિ કિરિયાય. વિસેસોતિ નાનત્તં. આણત્તિનિયામકાતિ આણત્તિં નિયામેન્તિ વવત્થાપેન્તીતિ આણત્તિનિયામકા.

૨૫૬. તત્થાતિ તેસુ આણત્તિનિયામકેસુ છસુ આકારેસુ. યોબ્બનાદિ ચાતિ આદિ-સદ્દેન થાવરિયમન્દખિડ્ડવુદ્ધાદિઅવત્થાવિસેસો સઙ્ગહિતો.

૨૫૭. યં માતિકાય નિદ્દિટ્ઠં સત્થં, તં કતમં?. સત્તમારણન્તિ સત્તે મારેન્તિ એતેનાતિ સત્તમારણં, અસિઆદિવધોપકરણં.

૨૫૮. વિજ્ઝનન્તિ ઉસુઆદીહિ વિજ્ઝનં. ભેદનન્તિ કકચાદીહિ દ્વિધાકરણં. છેદનન્તિ ખગ્ગાદીહિ દ્વિધાકરણં. તાળનન્તિ મુગ્ગરાદીહિ આઘાતનં. એવમાદિવિધોતિ એવમાદિપ્પકારો. અનેકોતિ બહુકો ભેદો. કરણસ્સ વિસેસો કિરિયાવિસેસોતિ અત્થો.

૨૫૯-૬૦. ‘‘પુરતો પહરિત્વાન મારેહી’’તિ યો ભાસિતો આણાપકેન, તેન આણત્તેન પચ્છતો…પે… મારિતેતિ યોજના. વત્થાણત્તિ વિસઙ્કેતાતિ એત્થ ‘‘યં ‘મારેહી’તિ…પે… તતો’’તિ વત્થુવિસઙ્કેતો દસ્સિતો. ‘‘પુરતો…પે… મારિતે’’તિ આણત્તિવિસઙ્કેતો દસ્સિતો. મૂલટ્ઠોતિ આણાપકો. મૂલન્તિ હિ પુબ્બકિરિયાનુરૂપં આણાપનં, તત્થ ઠિતોતિ મૂલટ્ઠો.

૨૬૧. ઇમિના વિસઙ્કેતે આણાપકસ્સ અનાપત્તિં દસ્સેત્વા સઙ્કેતે અવિરાધિતે ઉભિન્નમ્પિ પારાજિકં દસ્સેતુમાહ ‘‘વત્થુ’’ન્તિઆદિ. તં વત્થું અવિરજ્ઝિત્વા મારિતે ઉભયેસં…પે… ઉદીરિતો, યથાણત્તિ ચ મારિતે…પે… ઉદીરિતોતિ યોજના. મારિતે વત્થુસ્મિન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. ઉભયેસન્તિ આણાપકઆણત્તાનં. યથાકાલન્તિ આણાપકસ્સ આણત્તિક્ખણં, આણત્તસ્સ મારણક્ખણઞ્ચ અનતિક્કમિત્વા. બન્ધનં બન્ધો, કમ્મુના બન્ધો કમ્મબન્ધો. અથ વા બજ્ઝતિ એતેનાતિ બન્ધો, કમ્મમેવ બન્ધો કમ્મબન્ધો.

૨૬૪. વિસઙ્કેતો નાતિ વિસઙ્કેતો નત્થિ, દ્વિન્નમ્પિ યથાકાલપરિચ્છેદં કમ્મબન્ધોયેવાતિ અત્થો.

૨૬૫. સબ્બસોતિ સબ્બેસુ કાલભેદેસુ, સબ્બસો વેદિતબ્બોતિ વા સમ્બન્ધો. સબ્બસોતિ સબ્બપ્પકારેન. વિભાવિનાતિ પણ્ડિતેન. સો હિ અત્થં વિભાવેતીતિ તથા વુત્તો.

૨૬૬-૭-૮. ‘‘ઇમં ગામે ઠિત’’ન્તિ ઇદં તં સઞ્જાનિતું વુત્તં, ન મારણક્ખણટ્ઠાનનિયમત્થાયાતિ ‘‘યત્થ કત્થચિ ઠિત’’ન્તિ વત્વાપિ ‘‘નત્થિ તસ્સ વિસઙ્કેતો’’તિ આહ. તસ્સાતિ આણાપકસ્સ. ‘‘તત્થા’’તિ વા પાઠો, તસ્સં આણત્તિયન્તિ અત્થો. ‘‘ગામેયેવ ઠિતં વેરિં મારેહી’’તિ સાવધારણં આણત્તો વને ચે ઠિતં મારેતિ વા ‘‘વનેયેવ ઠિતં વેરિં મારેહી’’તિ સાવધારણં વુત્તો ગામે ઠિતં ચે મારેતિ વાતિ યોજના. ‘‘ભિક્ખુના સાવધારણ’’ન્તિ ચ પોત્થકેસુ લિખન્તિ, તં અગ્ગહેત્વા ‘‘વને વા સાવધારણ’’ન્તિ પાઠોયેવ ગહેતબ્બો. વિગતો સઙ્કેતો આણત્તિનિયામો એત્થાતિ વિસઙ્કેતો.

૨૬૯. સબ્બદેસેસૂતિ ગામવનઅઙ્ગણગેહાદીસુ સબ્બેસુ ઠાનેસુ. ભેદતોતિ નાનત્તતો.

૨૭૦. ‘‘સત્થેન પન મારેહી’’તિ યેન કેનચિ યો આણત્તો, તેન યેન કેનચિ સત્થેન મારિતે વિસઙ્કેતો નત્થીતિ યોજના.

૨૭૧-૨. ઇમિના વાસિના હીતિ એત્થ હીતિ પદપૂરણે. ‘‘ઇમિના અસિના મારેય્યા’’તિ વુત્તો અઞ્ઞેન અસિના મારેતિ વા ‘‘ત્વં ઇમસ્સ અસિસ્સ એતાય ધારાય મારય’’ ઇતિ વુત્તો તં વેરિં સચે ઇતરાય ધારાય મારેતિ વા થરુના મારેતિ વા તુણ્ડેન મારેતિ વા, તથા મારિતે વિસઙ્કેતોયેવ હોતીતિ યોજના. થરુનાતિ ખગ્ગમુટ્ઠિના. તુણ્ડેનાતિ ખગ્ગતુણ્ડેન. ‘‘વિસઙ્કેતોવા’’તિ સઙ્કેતવિરાધેનેવ પારાજિકં ન હોતીતિ દસ્સનપદમેતં.

૨૭૩. સબ્બાવુધકજાતિસૂતિ ઇધાવુત્તકરપાલિકાછુરિકાદિસબ્બપહરણસામઞ્ઞેસુ. વિસેસતોતિ ભેદતો.

૨૭૪. પરેનાતિ ભિક્ખુના. સોતિ આણત્તો. નિસિન્નં નં મારેતિ, વિસઙ્કેતો ન વિજ્જતીતિ ‘‘ગચ્છન્તમેવ મારેહી’’તિ સાવધારણં અવુત્તત્તા ‘‘નિસિન્નોપિ સોયેવા’’તિ તં મારેન્તસ્સ વિસઙ્કેતો ન હોતિ, અવધારણં અન્તરેન કથનં તં સઞ્જાનાપેતું વુચ્ચતીતિ ઇરિયાપથનિયામકં ન હોતીતિ અધિપ્પાયો.

૨૭૫-૬. અસતિ સાવધારણે વિસઙ્કેતાભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સાવધારણે ઇરિયાપથન્તરેસુ વિસઙ્કેતં દસ્સેતુમાહ ‘‘નિસિન્નંયેવા’’તિઆદિ. ‘‘નિસિન્નંયેવ મારેહી’’તિ વુત્તો ગચ્છન્તં મારેતિ, વિસઙ્કેતન્તિ ઞાતબ્બં. ‘‘ગચ્છન્તંયેવ મારેહી’’તિ વુત્તો નિસિન્નં મારેતિ, વિસઙ્કેતન્તિ ઞાતબ્બન્તિ યોજના. ઇમમેવ યોજનાક્કમં સન્ધાયાહ ‘‘યથાક્કમ’’ન્તિ.

૨૭૭. વિજ્ઝિત્વાતિ સરાદીહિ વિજ્ઝિત્વા.

૨૭૮. છિન્દિત્વાતિ અસિઆદીહિ છિન્દિત્વા. પુન સોતિ પયોગો.

૨૭૯. કરણેસૂતિ વિજ્ઝનાદિકિરિયાવિસેસેસુ.

૨૮૦-૧. એત્તાવતા આણત્તિનિયામકનિદ્દેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ દીઘાદિલિઙ્ગવસેનાપિ સમ્ભવન્તં વિસઙ્કેતં દસ્સેતુમાહ ‘‘દીઘ’’ન્તિઆદિ. ‘‘દીઘં…પે… થૂલં મારેહીતિ અનિયમેત્વા આણાપેતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૭૪) અટ્ઠકથાવચનતો એવ-કારં વિના ‘‘દીઘં મારેહી’’તિ અનિયમેત્વા કેનચિ યો આણત્તો હોતિ, સોપિ આણત્તો યં કિઞ્ચિ તાદિસં સચે મારેતિ, નત્થિ તત્થ વિસઙ્કેતો, ઉભિન્નમ્પિ પરાજયોતિ યોજના. એવં ‘‘રસ્સ’’ન્તિઆદિસબ્બપદેહિપિ પચ્ચેકં યોજના કાતબ્બા. અનિયમેત્વાતિ વિસઙ્કેતાભાવસ્સ હેતુદસ્સનં. એવકારો વાક્યાલઙ્કારો. તત્થાતિ આણત્તિકપ્પયોગે. ‘‘ઉભિન્નમ્પિ પરાજયો’’તિ વુત્તત્તા આણાપકં વિના અઞ્ઞં યથાવુત્તક્ખણં મનુસ્સવિગ્ગહં ‘‘યં કિઞ્ચિ તાદિસ’’ન્તિ ઇમિના દસ્સેતિ.

સચે આણાપકો આણાપેત્વા અત્તાનમેવ મારેતિ, આણાપકો દુક્કટં આપજ્જિત્વા મરતિ, આણત્તસ્સ પારાજિકં. આણાપકેન અત્તાનમુદ્દિસ્સ આણત્તિયા કતાય આણત્તો અજાનિત્વા તાદિસં અઞ્ઞં મારેતિ, ઓકાસસ્સ અનિયમિતત્તા આણાપકો મુચ્ચતિ, ઇતરો કમ્મુના બજ્ઝતિ. યદિ ‘‘અમુકસ્મિં રત્તિટ્ઠાને વા દિવાટ્ઠાને વા નિસિન્નં ઈદિસં મારેહી’’તિ ઓકાસં નિયમેત્વા આણાપેતિ, તત્થ આણાપકતો અઞ્ઞસ્મિં મારિતે ઉભિન્નમ્પિ પારાજિકં. તતો બહિ મારિતે વધકસ્સેવ કમ્મબન્ધો. આણાપકો અત્તાનમેવ ઉદ્દિસ્સ આણાપેતિ, ઇતરો ચ તમેવ તત્થ મારેતિ, આણાપકસ્સ દુક્કટં, આણત્તસ્સ પારાજિકં. સચે અઞ્ઞત્થ મારેતિ, મૂલટ્ઠો મુચ્ચતિ. અજાનિત્વા અઞ્ઞં તત્થ વા અઞ્ઞત્થ વા મારેતિ, વધકો પારાજિકં આપજ્જતિ, મૂલટ્ઠો મુચ્ચતિ. આનન્તરિયવત્થુમ્હિ આનન્તરિયેન સદ્ધિં યોજેતબ્બં.

૨૮૨. યો મનુસ્સં કઞ્ચિ ઉદ્દિસ્સ સચે ઓપાતં ખણતિ, તથા ઓપાતં ખણન્તસ્સ તસ્સ દુક્કટં નામ આપત્તિ હોતીતિ અજ્ઝાહારયોજના. યોજના ચ નામેસા યથારુતયોજના, અજ્ઝાહારયોજનાતિ દુવિધા. તત્થ પાઠાગતપદાનમેવ યોજના યથારુતયોજના, ઊનપૂરણત્થમજ્ઝાહારપદેહિ સહ પાઠાગતપદાનં યોજના અજ્ઝાહારયોજનાતિ વેદિતબ્બા. ‘‘ખણન્તસ્સ ચ ઓપાત’’ન્તિ પોત્થકેસુ પાઠો દિસ્સતિ. ‘‘ખણન્તસ્સ તથોપાત’ન્તિ પાઠો સુન્દરો’’તિ નિસ્સન્દેહે વુત્તં. ‘‘આવાટન્તિ એતસ્સ ‘ઓપાત’ન્તિ પરિયાયો’’તિ ચ વુત્તં. તતોપિ –

‘‘મનુસ્સં કઞ્ચિ ઉદ્દિસ્સ;

યો ચે ખણતિવાટકં;

ખણતો તં તથા તસ્સ;

હોતિ આપત્તિ દુક્કટ’’ન્તિ. –

પાઠો સુન્દરતરો. જાતપથવિં ખણન્તસ્સ પારાજિકપયોગત્તા પયોગગણનાય દુક્કટં.

૨૮૩. તત્થાતિ તસ્મિં આવાટે. તસ્સાતિ પતિતસ્સ મનુસ્સવિગ્ગહસ્સ. દુક્ખસ્સુપ્પત્તિયાતિ દુક્ખુપ્પત્તિહેતુ. તસ્સાતિ યેન આવાટો ખતો, તસ્સ ભિક્ખુનો. પતિત્વા સો ચે મરતિ, તસ્મિં મતે તસ્સ ભિક્ખુનો પારાજિકં ભવેતિ યોજના.

૨૮૪. અઞ્ઞસ્મિન્તિ યં સમુદ્દિસ્સ આવાટો ખતો, તતો અઞ્ઞસ્મિં. અનુદ્દિસ્સકન્તિ કિરિયાવિસેસનં, અનુદ્દિસ્સકં કત્વાતિ અત્થો. ઓપાતવિસેસનં ચે, ‘‘અનુદ્દિસ્સકો ઓપાતો’’તિ પદચ્છેદો. ‘‘અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૧૩૯; અ. નિ. ૪.૩૪; ૧૦.૧૫; ઇતિવુ. ૯૦; નેત્તિ. ૧૭૦) વિય ઓ-કારટ્ઠાને અ-કારો, મ-કારાગમો ચ દટ્ઠબ્બો, અનોદિસ્સકો ઓપાતો ખતો હોતીતિ અત્થો.

૨૮૫. ‘‘એત્થ પતિત્વા યો કોચિ મરતૂ’’તિ અનોદિસ્સકો ઓપાતો સચે ખતો હોતિ, યત્તકા નિપતિત્વા મરન્તિ ચે, અસ્સ તત્તકા દોસા હોન્તીતિ યોજના. ‘‘યો કોચી’’તિ ઇમિના અત્તનો માતાપિતરો ચ સઙ્ગહિતા. દોસાતિ કમ્મબન્ધદોસા, પારાજિકં પન એકમેવ. અસ્સાતિ યેન અનોદિસ્સ ઓપાતો ખતો, તસ્સ.

૨૮૬. આનન્તરિયવત્થુસ્મિં મતેતિ પાઠસેસો, ‘‘તત્થ પતિત્વા’’તિ અધિકારો, અરહન્તે, માતરિ, પિતરિ ચ તસ્મિં પતિત્વા મતે કાલકતેતિ અત્થો. આનન્તરિયકન્તિ એત્થ સકત્થે, કુચ્છિતે, સઞ્ઞાયં વા ક-પચ્ચયો દટ્ઠબ્બો. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘આનન્તરિયવત્થુસ્મિ’’ન્તિ ઇમસ્મિં સમાસપદે અવયવભૂતમ્પિ ‘‘વત્થુસ્મિ’’ન્તિ ઇદઞ્ચ ‘‘તત્થ પતિત્વા મતે’’તિ ઇદઞ્ચ આકડ્ઢતિ. થુલ્લચ્ચયાદીનં વત્થુસ્મિં તત્થ પતિત્વા મતે થુલ્લચ્ચયાદયો હોન્તીતિ યોજના. તસ્મિં આવાટે પતિત્વા યક્ખાદીસુ મતેસુ, પારાજિકવત્થુનો દુક્ખુપ્પત્તિયઞ્ચ થુલ્લચ્ચયં, મનુસ્સવિગ્ગહે મતે પારાજિકં, તિરચ્છાને મતે પાચિત્તિયન્તિ વુત્તં હોતિ.

૨૮૭. પાણાતિપાતા દ્વેતિ દ્વિન્નં મતત્તા દ્વે પાણાતિપાતા, એકેન પારાજિકં, ઇતરેન કમ્મબન્ધોયેવ. એકોવેકેકધંસનેતિ માતુ વા દારકસ્સ વા મરણે એકો પાણાતિપાતોવ.

૨૮૮. ચોરેહિ અનુબદ્ધો એત્થ આવાટે પતિત્વા મરિસ્સતિ ચે, ઓપાતખણકસ્સેવ પારાજિકં હોતિ કિરાતિ યોજના. કિરાતિ અનુસ્સવને અરુચિસૂચકં.

૨૮૯-૯૦. વેરિનો ભિક્ખુતો અઞ્ઞે વેરિપુગ્ગલા. તત્થ તસ્મિં ઓપાતે સચે મનુસ્સં પાતેત્વા મારેન્તિ, તથા વેરિનો તત્થ સયમેવ પતિતં મનુસ્સં બહિ નીહરિત્વા સચે મારેન્તિ, તત્થ ઓપપાતિકા મનુસ્સા ઓપાતે નિબ્બત્તિત્વા તતો નિક્ખન્તું અસક્કોન્તા મતા ચે સિયું, સબ્બત્થ ચ યથાવુત્તસબ્બવારેસુ ઓપાતખણકસ્સેવ પરાજયોતિ યોજના. નિબ્બત્તિત્વા હીતિ એત્થ હીતિ પદપૂરણે. યત્થ યત્થ નિપાતસદ્દાનં અત્થો ન દસ્સિતો, તત્થ તત્થ પદપૂરણમત્તતા વેદિતબ્બા.

૨૯૧. યક્ખાદયોતિ આદિ-સદ્દેન તિરચ્છાનાનં સઙ્ગહો. વત્થુવસાતિ થુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયાનં વત્થુભૂતયક્ખતિરચ્છાનાનં વસા. થુલ્લચ્ચયાદયોતિ આદિ-સદ્દેન પાચિત્તિયસઙ્ગહો.

૨૯૩. અયં નયોતિ ‘‘અનાપત્તી’’તિ યથાવુત્તો નયો.

૨૯૪-૫. બજ્ઝન્તીતિ સચે અવસ્સં બજ્ઝન્તિ. તત્થાતિ તસ્મિં પાસે. ‘‘હત્થતો મુત્તમત્તસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના પયોગસ્સ અત્થસાધકતં દીપેતિ.

૨૯૬. યં પન ઉદ્દિસ્સ પાસો ઓડ્ડિતો, તતો અઞ્ઞસ્સ બન્ધને તુ અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના.

૨૯૭. મુધા વાપીતિ અમૂલેન વાપિ. મૂલટ્ઠસ્સેવાતિ પાસકારકસ્સેવ. કમ્મબન્ધોતિ પાણાતિપાતો. બજ્ઝતિ એતેનાતિ બન્ધો, કમ્મમેવ બન્ધો કમ્મબન્ધો. પારાજિકમત્તે વત્તબ્બેપિ યાવ સો વત્તતિ, તાવ તત્થ બજ્ઝિત્વા મતસત્તેસુ પઠમમતસ્સ વસેન પારાજિકં, અવસેસાનં પાણાતિપાતસઙ્ખાતસ્સ અકુસલરાસિનો સમ્ભવતો તં સબ્બં સઙ્ગહેત્વા સામઞ્ઞેન દ્વયમ્પિ દસ્સેતુમાહ ‘‘કમ્મબન્ધો’’તિ.

૨૯૮. ‘‘સચે યેન લદ્ધો, સો ઉગ્ગળિતં વા પાસં સણ્ઠપેતિ, તસ્સ પસ્સેન વા ગચ્છન્તે દિસ્વા વતિં કત્વા સમ્મુખે પવેસેતિ, થદ્ધતરં વા પાસયટ્ઠિં ઠપેતિ, દળ્હતરં વા પાસરજ્જું બન્ધતિ, થિરતરં વા ખાણુકં આકોટેતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૭૬) અટ્ઠકથાગતં વિનિચ્છયં સઙ્ગહિતુમાહ ‘‘પાસમુગ્ગળિતમ્પિ વા’’તિ. એત્થ અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન પિ-સદ્દેન ‘‘સણ્ઠપેતી’’તિઆદિકા ‘‘બન્ધતી’’તિ દસ્સિતકિરિયાવસાના પયોગા દસ્સિતા. થિરં વાપીતિ એત્થ અપિ-સદ્દો અટ્ઠકથાય અવસિટ્ઠં ‘‘ખાણુકં આકોટેતી’’તિ કિરિયં સમુચ્ચિનોતિ ઉભયત્થપિ પકારન્તરવિકપ્પત્થત્તાતિ ગહેતબ્બા. એવન્તિ એવં સતિ. યેન પાસો લદ્ધો, તેનાપિ એવં પાસે કતવિસેસે સતીતિ વુત્તં હોતિ. ઉભિન્નન્તિ પાસકારકસ્સ ચ ઇદાનિ લભિત્વા પટિજગ્ગન્તસ્સ ચાતિ ઉભયેસં.

૨૯૯-૩૦૦. યોતિ પાસકારકો, લદ્ધપાસકોતિ ઇમેસં યો કોચિ. ઉગ્ગળાપેત્વાતિ વિઘાટેત્વા, યથા તત્થ પાણિનો ન બજ્ઝન્તિ, એવં કત્વાતિ અત્થો. તત્થ ચાતિ પુન સણ્ઠપિતે પાસે ચ. કો વિમુચ્ચતિ? યેન લદ્ધો, સો.

૩૦૧-૨. ગોપેત્વાતિ ગોપનહેતુ મોક્ખો ન હોતીતિ યોજના. ‘‘સીહં દિસ્વા ભયં હોતી’’તિઆદીસુ વિય હેતુમ્હિ ત્વા-પચ્ચયો દટ્ઠબ્બો. તમઞ્ઞો…પે… ન ચ મુચ્ચતીતિ એત્થ ન ચાતિ નેવ. નાસેત્વા સબ્બસો વાતિ સો યથા યસ્સ કસ્સચિ સત્તસ્સ વિનાસોપકરણં ન હોતિ, તથા છિન્દનાદીહિ નાસેત્વા. તં પાસયટ્ઠિં. કો વિમુચ્ચતિ? પાસકારકો.

૩૦૩. સૂલં રોપેન્તસ્સાતિ સૂલં નિખણન્તસ્સ. સજ્જેન્તસ્સાતિ સણ્ઠપેન્તસ્સ.

૩૦૪. અસઞ્ચિચ્ચાતિ એત્થ ‘‘કતેન પયોગેના’’તિ પાઠસેસો, ‘‘મતેપિ અનાપત્તી’’તિ એતેહિ સમ્બન્ધો. ‘‘ઇમિનાહં ઉપક્કમેન ઇમં મારેસ્સામી’’તિ અચેતેત્વા અપકપ્પેત્વા અવધકચેતનો હુત્વા કતેન અઞ્ઞત્થિકેનપિ ઉપક્કમેન પરે મતેપિ આપત્તિ નત્થીતિ અત્થો, મુસલુસ્સાપનાદિવત્થૂસુ (પારા. ૧૮૦) વિય અયં સત્તોતિસઞ્ઞી હુત્વા ‘‘ઇમિના ઉપક્કમેન ઇમં મારેસ્સામી’’તિ વીતિક્કમસમુટ્ઠાપકચેતનાસમ્પયુત્તવિકપ્પરહિતો હુત્વા અઞ્ઞત્થિકેન પયોગેન મનુસ્સે મતેપિ પારાજિકં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ.

અજાનન્તસ્સાતિ ‘‘ઇમિના અયં મરિસ્સતી’’તિ અજાનન્તસ્સ ઉપક્કમેન પરે મતેપિ અનાપત્તિ, વિસગતપિણ્ડપાતવત્થુમ્હિ (પારા. ૧૮૧) વિય ‘‘ઇદં કારણ’’ન્તિ અજાનિત્વા કતેન મનુસ્સે મતેપિ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તી’’તિ આકડ્ઢતિ. અમરણચિત્તસ્સ અમરણિચ્છાસહિતચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરે મતેપિ અનાપત્તિ વુદ્ધપબ્બજિતાદિવત્થૂસુ (પારા. ૧૮૦) વિયાતિ અત્થો. ઉમ્મત્તકાદયો વુત્તસરૂપાયેવ.

૩૦૫. ‘‘મનુસ્સપાણિમ્હી’’તિ ઇમિના મનુસ્સભાવો અઙ્ગભાવેન દસ્સિતો. ‘‘સચસ્સ ચિત્તં મરણૂપસંહિત’’ન્તિ ઇમિના મરણૂપસંહિતચિત્તતા દસ્સિતા.

ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા

વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય

તતિયપારાજિકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુત્થપારાજિકકથાવણ્ણના

૩૦૬-૭. એવં નાતિસઙ્ખેપવિત્થારનયેન તતિયપારાજિકવિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ચતુત્થપારાજિકવિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘અસન્ત’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘અસન્ત’’ન્તિ અપેક્ખિત્વા ‘‘અત્તની’’તિ ચ ‘‘ઝાનાદિભેદ’’ન્તિ અપેક્ખિત્વા ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મ’’ન્તિ ચ ‘‘સમુદાચરેય્યા’’તિ અપેક્ખિત્વા ‘‘યો ભિક્ખૂ’’તિ ચ સામત્થિયા લબ્ભતીતિ અજ્ઝાહરિત્વા ‘‘અત્તનિ અસન્ત’’ન્તિઆદિના નયેન યોજેતબ્બં.

અત્તનિ અસન્તન્તિ તસ્મિં અત્તભાવે અત્તનો સન્તાને અનુપ્પાદિતતાય અવિજ્જમાનં. અત્તસ્સિતમેવ કત્વાતિ અત્તુપનાયિકં કત્વા અત્તનિ વિજ્જમાનં વિય કત્વા તં ઉપનેત્વા. ભવં અધિટ્ઠાય ચ વત્તમાનન્તિ પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય ચ વત્તન્તં ભવં ચિત્તેન અધિટ્ઠહિત્વા તક્કેત્વા, ચિત્તે ઠપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. અઞ્ઞાપદેસઞ્ચ વિનાતિ ‘‘યો તે વિહારે વસતીધ ભિક્ખૂ’’તિઆદિના નયેન વક્ખમાનં પરિયાયકથં ઠપેત્વા. અધિમાનઞ્ચ વિનાતિ અદિટ્ઠે દિટ્ઠસઞ્ઞિતાદિસભાવં અધિગતમાનસઙ્ખાતં ‘‘અધિગતઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો અહમ્હી’’તિ અધિમાનઞ્ચ ઠપેત્વા. ઝાનાદિભેદન્તિ ઝાનાદયો ભેદા વિસેસા યસ્સ તં ઝાનાદિભેદં, ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો નામ ઝાનં વિમોક્ખો સમાધિ સમાપત્તિ ઞાણદસ્સનં મગ્ગભાવના ફલસચ્છિ કિરિયા કિલેસપ્પહાનં વિનીવરણતા ચિત્તસ્સ સુઞ્ઞાગારે અભિરતી’’તિ (પારા. ૧૯૮, ૧૯૯) પદભાજને વુત્તં ઝાનાદિધમ્મવિસેસન્તિ અત્થો. ‘‘ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મન્તિ ઉત્તરિમનુસ્સાનં ઝાયીનઞ્ચેવ અરિયાનઞ્ચ ધમ્મ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૯૭) અટ્ઠકથાય વુત્તં ઝાનલાભીહિ ચેવ અટ્ઠહિ અરિયપુગ્ગલેહિ ચ અધિગતત્તા તેસં સન્તકન્તિ સઙ્ખ્યં ગતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં.

વિઞ્ઞત્તિપથે ઠિતસ્સ કાયેન વા વાચાય વા યો ભિક્ખુ સમુદાચરેય્યાતિ અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બં. વિઞ્ઞત્તિપથે ઠિતસ્સાતિ દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે પદેસે ઠિતસ્સ ‘‘ઇત્થિયા વા પુરિસસ્સ વા ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વા’’તિ (પારા. ૧૯૮) પદભાજને વુત્તસ્સ યસ્સ કસ્સચિ. કાયેન વાતિ હત્થમુદ્દાદિવસેન કાયેન વા. ‘‘સિક્ખાપચ્ચક્ખાનં હત્થમુદ્દાય સીસં ન ઓતરતિ, ઇદં અભૂતારોચનં હત્થમુદ્દાયપિ ઓતરતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૧૫) અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા ઇધ હત્થમુદ્દાદિહત્થવિકારો ચ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગચોપનઞ્ચ ‘‘કાયેના’’તિ ઇમિના ગહેતબ્બં. વાચાય વાતિ યો સવનૂપચારે ઠિતો તેન વિઞ્ઞાતું સક્કુણેય્યેન યેન કેનચિ વોહારેન વા. યો ભિક્ખૂતિ યો ઉપસમ્પન્નો થેરો વા નવો વા મજ્ઝિમો વા. સમુદાચરેય્યાતિ ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિઆદિવચનપ્પકારેસુ યં કઞ્ચિ પકારં વદેય્ય. તદત્થેતિ તેન વુત્તવાક્યસ્સ અત્થે. ઞાતેવાતિ ઞાતે એવ. માતુગામં વા પુરિસં વા યં કિઞ્ચિ ઉદ્દિસ્સ વુત્તે, તેનેવ વા અનુદ્દિસ્સ વુત્તે સવનૂપચારે ઠિતેન યેન કેનચિ મનુસ્સભૂતેન વચનસમનન્તરમેવ ‘‘અયં પઠમજ્ઝાનલાભી’’તિઆદિકે યથાવુત્તે અત્થપ્પકારે ઞાતેયેવ. ‘‘સો’’તિ અજ્ઝાહરિત્વા ‘‘સો પુન રુળ્હિભાવે અભબ્બો’’તિ યોજેતબ્બં, અત્તનિ અવિજ્જમાનગુણં સન્તં વિય કત્વા ઇચ્છાચારે ઠત્વા એવં કથિતપુગ્ગલો સીલે પતિટ્ઠાય ઉપરૂપરિ લબ્ભમાનલોકિયલોકુત્તરગુણેહિ બુદ્ધિસઙ્ખાતં સાસને બુદ્ધિમધિગન્તું અનરહોતિ અત્થો. કિં વિયાતિ આહ ‘‘યથેવ…પે… રુળિભાવે’’તિ. ‘‘યથા’’તિ એતેન સમ્બન્ધો ‘‘તથા’’તિ, યથા તાલો મત્થકચ્છિન્નો અભબ્બો પુન વિરુળ્હિયા, સોપિ પારાજિકં આપન્નો તથેવ દટ્ઠબ્બોતિ અત્થો.

૩૦૮-૯. ઇદાનિ ‘‘ઞાતેવ અભબ્બો’’તિ ચ ‘‘અઞ્ઞાપદેસઞ્ચ વિના’’તિ ચ એતસ્મિં વાક્યદ્વયે બ્યતિરેકત્થવસેન સમ્ભવન્તં આપત્તિભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘અસન્તમેવા’’તિઆદિ.

અનન્તરન્તિ ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિઆદિવચનસમનન્તરમેવ. સોતિ દ્વાદસહત્થબ્ભન્તરે ઠત્વા યેન તં વચનં સુતં, સો પરો પુગ્ગલો. જાનાતિ ચેતિ ‘‘અયં પઠમજ્ઝાનલાભી’’તિઆદિવસેન તેન વુત્તવચનપ્પકારેન અત્થં અવિરાધેત્વા અચિરેનેવ સચે જાનાતીતિ અત્થો. યો પન ઝાનાદીનં અત્તના અલદ્ધભાવેન વા આગમે ઉગ્ગહપરિપુચ્છાદિવસેન અપરિચિતત્તા વા ઝાનાદિસરૂપં અજાનન્તોપિ કેવલં ‘‘ઝાનં વિમોક્ખો સમાધિ સમાપત્તી’’તિઆદિવચનાનં સુતપુબ્બત્તા તેન ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિઆદિવચને વુત્તે ‘‘ઝાનં કિર એસ સમાપજ્જતી’’તિ યદિ એત્તકમત્થમ્પિ જાનાતિ, સોપિ ‘‘જાનાતિ’’ચ્ચેવ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૧૫) વુત્તોતિ ગહેતબ્બો. ચુતો હીતિ હિ-સદ્દો અવધારણે, અત્તના વુત્તે તેન તત્તકેયેવ ઞાતે સો અસન્તગુણદીપકો પાપપુગ્ગલો ફલસમ્પત્તિસમ્પન્નં ઇમં સાસનામતમહાપાદપં આરુય્હાપિ ફલં અપરિભુઞ્જિત્વા વિરાધેત્વા પતિત્વા મતો નામ હોતીતિ વુત્તં હોતિ. ઇમસ્સેવત્થસ્સ ‘‘અસન્ત’’મિચ્ચાદિના પઠમં વુત્તસ્સપિ બ્યતિરેકત્થં દસ્સેતું અનુવાદવસેન વુત્તત્તા પુનરુત્તિદોસો ન હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇદાનિ તં બ્યતિરેકત્થં દસ્સેતુમાહ ‘‘નો ચે…પે… હોતી’’તિ. યસ્સ સો આરોચેતિ, સો ચે ન જાનાતિ, અસ્સ અસન્તગુણદીપકસ્સ મુસાવાદિનો.

‘‘અઞ્ઞાપદેસઞ્ચ વિના’’તિ ઇમિના દસ્સિતબ્યતિરેકત્થસ્સ ભાવાભાવે સમ્ભવન્તં આપત્તિભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘યો તે’’તિઆદિ. યો ભિક્ખુ તે તવ ઇધ ઇમસ્મિં વિહારે વસતીતિ યોજના. દીપિતેતિ અત્તનો અધિપ્પાયે પકાસિતે. જાનાતિ ચેતિ યો તથા વુત્તવચનં અસ્સોસિ, સો ‘‘એસ અઞ્ઞાપદેસેન અત્તનો ઝાનલાભિતં દીપેતી’’તિ વા ‘‘એસો ઝાનલાભી’’તિ વા વચનસમનન્તરમેવ સચે જાનાતિ. અસ્સાતિ એવં કથિતવચનવતો તસ્સ ભિક્ખુનો. તં તેન વુત્તવચનં. દુક્કટમેવ હોતિ, ન થુલ્લચ્ચયન્તિ અત્થો. અત્તનો આવાસકારાનં દાયકાનં અઞ્ઞસ્સ પવત્તિં કથેન્તસ્સ વિય અત્તનોયેવ અસન્તગુણં સન્તમિવ કત્વા કથનાકારો ઇમાય ગાથાય અત્થતો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.

એત્થ ચ ઝાનલાભીતિ ચાતિ અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન ચ-સદ્દેન પાળિયં (પારા. ૨૨૦) આગતા અવસેસપરિયાયવારા ચ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. તથા ઝાનલાભીતિ એત્થ ઝાનગ્ગહણેન વિમોક્ખાદીનઞ્ચ ઉપલક્ખિતત્તા ઝાનાદિદસવિધઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવિસયપરિયાયકથં સુતવતા તઙ્ખણે તદત્થે ઞાતે પરિયાયસમુલ્લાપકેન આપજ્જિતબ્બં થુલ્લચ્ચયઞ્ચ અવિઞ્ઞાતે વા ચિરેન વિઞ્ઞાતે વા આપજ્જિતબ્બં દુક્કટઞ્ચ ઇમાય ગાથાય અત્થતો દસ્સિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

૩૧૦. એતન્તિ યથાવુત્તપ્પકારં ઝાનાદિભેદં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં. અધિમાનાતિ ‘‘અધિગતોહ’’ન્તિ એવં ઉપ્પન્નમાના, અધિકમાનાતિ અત્થો, ‘‘અયં ધમ્મો મયા અધિગતો’’તિ દળ્હમુપ્પન્નેન માનેન કથેન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તો અનાપત્તિનયોતિ આપત્તિયા અભાવો અનાપત્તિ, સા એવ નયો નેતબ્બો બુજ્ઝિતબ્બોતિ કત્વા, અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અધિમાનેના’’તિ એવં વુત્તો ભગવતાતિ અત્થો, ‘‘અધિગતધમ્મોહ’’ન્તિ અધિમાનેન ‘‘અહં પઠમજ્ઝાનલાભી’’તિઆદીનિ વદન્તસ્સ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ.

અયમધિમાનો કસ્સ હોતિ, કસ્સ ન હોતીતિ ચે? અરિયાનં ન હોતિ મગ્ગપચ્ચવેક્ખણાદીહિ પઞ્ચહિ પચ્ચવેક્ખણાહિ સઞ્જાતસોમનસ્સાનં વિતિણ્ણકઙ્ખત્તા. દુસ્સીલસ્સાપિ ન હોતિ તસ્સ અરિયગુણાધિગમે નિરુસ્સાહત્તા. સુસીલસ્સાપિ કમ્મટ્ઠાનાનુયોગરહિતસ્સ નિદ્દારામતાદિમનુયુત્તસ્સ ન હોતિ વિસ્સટ્ઠભાવનાભિયોગત્તા. સુપરિસુદ્ધાય સીલસમ્પત્તિયા પતિટ્ઠાય સમથભાવનામનુયુત્તસ્સ રૂપારૂપસમાપત્તિયં પત્તાસિનો વા વિપસ્સનાભિયુત્તસ્સ સોપક્કિલેસોદયબ્બયઞાણલાભિનો વા ઉપ્પજ્જતિ. સો સમથવિપસ્સનાભાવનાહિ કિલેસસમુદાચારસ્સ અભાવે ઉપ્પન્ને તે વિસેસભાગિનો ભવિતું અદત્વા ઠિતિભાગિનો કત્વા ઠપેતીતિ વેદિતબ્બો.

પનાતિ અપિ-સદ્દત્થો. ‘‘એવ’’ન્તિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તિનયો વુત્તો’’તિ પચ્ચામસતિ. ‘‘અવત્તુકામસ્સા’’તિ ઇદઞ્ચ પાળિયં આગતં ‘‘અનુલ્લપનાધિપ્પાયસ્સા’’તિ (પારા. ૨૨૨, ૨૨૫) ઇદઞ્ચ અનત્થન્તરં. અવત્તુકામસ્સાતિ એવં વુત્તોતિ યોજના. કોહઞ્ઞેન પાપિચ્છાપકતસ્સ ‘‘ઝાનાદીનં લાભિમ્હી’’તિ વદન્તસ્સ અજ્ઝાસયો ઉલ્લપનાધિપ્પાયો નામ, તથા અહુત્વા સબ્રહ્મચારીસુ અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તસ્સ એવમેવ અનાપત્તિભાવો વુત્તો ભગવતાતિ અત્થો. આદિકસ્સાપિ એવં વુત્તોતિ યોજના. ‘‘અનાપત્તિ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ (પારા. ૨૨૨) આદિકમ્મિકસ્સાપિ અનાપત્તિભાવો વુત્તો ભગવતાતિ અત્થો. ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે વગ્ગુમુદાતીરિયા ભિક્ખૂ આદિકમ્મિકા. અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન તથા-સદ્દેન ઇધ અવુત્તઉમ્મત્તકખિત્તચિત્તવેદનટ્ટા ગહિતા.

૩૧૧. પાપિચ્છતાતિ ‘‘એવં મં જનો સમ્ભાવેસ્સતી’’તિ ઝાનલાભિતાદિહેતુકાય સમ્ભાવનાય સમ્ભાવનાનિમિત્તસ્સ પચ્ચયપટિલાભસ્સ પત્થનાસઙ્ખાતાય પાપિકાય લામિકાય ઇચ્છાય સમન્નાગતભાવો ચ. તસ્સાતિ યં ઝાનાદિભેદભિન્નં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં સમુલ્લપિ, તસ્સ ધમ્મસ્સ. અસન્તભાવોતિ અત્તસન્તાને પચ્ચુપ્પન્નજાતિયં અનુપ્પાદિતભાવેન અવિજ્જમાનભાવો. મનુસ્સકસ્સ આરોચનઞ્ચેવાતિ વુત્તવચનસ્સ અત્થં તઙ્ખણે જાનનકસ્સ મનુસ્સજાતિકસ્સ ‘‘પઠમં ઝાનં સમાપજ્જિ’’ન્તિઆદિના નયેન સવનૂપચારે ઠત્વા આરોચનઞ્ચ. નઞ્ઞાપદેસેન આરોચનઞ્ચાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘યો તે વિહારે વસતિ, સો ભિક્ખુ પઠમં ઝાનં સમાપજ્જી’’તિઆદિના (પારા. ૨૨૦) નયેન પવત્તઅઞ્ઞાપદેસં વિના ઉજુકમેવ આરોચનઞ્ચ. તદેવ ઞાણન્તિ તદા એવ ઞાણં, અચિરાયિત્વા વુત્તક્ખણેયેવ જાનનન્તિ અત્થો. એત્થાતિ ઇમસ્મિં ચતુત્થપારાજિકાપત્તિયં. ધીરા વિનયધરા.

૩૧૨. પઠમે દુતિયે ચન્તેતિ મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકવજ્જિતે યથાવુત્તપારાજિકત્તયે. પરિયાયો ન વિજ્જતીતિ પારાજિકાપત્તિપથં પરિયાયવચનં ન લભતિ. ‘‘ન પનેતરે’’તિ ઇદં એત્થાપિ યોજેતબ્બં, ઇતરે પન તતિયપારાજિકે પરિયાયો ન વિજ્જતીતિ અત્થો. ‘‘મરણવણ્ણં વા સંવણ્ણેય્યા’’તિ (પારા. ૧૭૨) ચ ‘‘અમ્ભો પુરિસ કિં તુય્હિમિના’’તિઆદિના (પારા. ૧૭૧) ચ ‘‘યો એવં મરતિ, સો ધનં વા લભતી’’તિઆદિના (પારા. ૧૭૫) ચ પરિયાયેન વદન્તસ્સ પારાજિકમેવાતિ વુત્તં હોતિ. આણત્તિ પારાજિકહેતુઆણત્તિકપ્પયોગો. ન પનેતરેતિ પઠમચતુત્થપારાજિકદ્વયે પન પારાજિકહેતુભૂતા આણત્તિ ન લભતીતિ અત્થો.

૩૧૩. આદીતિ પઠમપારાજિકં. એકસમુટ્ઠાનન્તિ એકકારણં. સમુટ્ઠાતિ આપત્તિ એતસ્માતિ સમુટ્ઠાનં, કારણં કાયાદિ. તં પન છબ્બિધં કાયો, વાચા, કાયવાચા, કાયચિત્તં, વાચાચિત્તં, કાયવાચાચિત્તન્તિ. તેસં વિનિચ્છયં ઉત્તરે (ઉ. વિ. ૩૨૫ આદયો) યથાગતટ્ઠાનેયેવ ચ વણ્ણયિસ્સામ. તત્રિદં એકસમુટ્ઠાનં એકં કાયચિત્તં સમુટ્ઠાનં એતસ્સાતિ કત્વા. તેનાહ ‘‘દુવઙ્ગં કાયચિત્તતો’’તિ. ‘‘તં સમુટ્ઠાન’’ન્તિ અજ્ઝાહારો. યેન સમુટ્ઠાનેન પઠમપારાજિકાપત્તિ ઉપ્પજ્જતિ, તંસમુટ્ઠાનસઙ્ખાતં કારણં. અઙ્ગજાતસઙ્ખાતં કાયઞ્ચ સેવનચિત્તઞ્ચાતિ દ્વયં અઙ્ગં અવયવં એતસ્સાતિ દુવઙ્ગં, તદુભયસભાવન્તિ અત્થો યથા ‘‘દુવઙ્ગં ચતુત્થજ્ઝાન’’ન્તિ. સેસાતિ અવસિટ્ઠાનિ તીણિ પારાજિકાનિ. તિસમુટ્ઠાનાતિ કાયચિત્તં, વાચાચિત્તં, કાયવાચાચિત્તન્તિ તિસમુટ્ઠાના તીણિ સમુટ્ઠાનાનિ એતેસન્તિ કત્વા. તેસન્તિ તેસં તિણ્ણં સમુટ્ઠાનાનં. અઙ્ગાનીતિ અવયવાનિ. સત્ત કાયો, ચિત્તં, વાચા, ચિત્તં, કાયો, વાચા, ચિત્તન્તિ, તંસભાવાતિ વુત્તં હોતિ.

૩૧૪. આદીતિ મેથુનધમ્મપટિસેવનચિત્તસમ્પયુત્તચેતનાસભાવં પઠમપારાજિકં. સુખોપેક્ખાયુતં ઉદીરિતન્તિ યોજના. ઇટ્ઠાલમ્બણપટિલાભાદિસોમનસ્સહેતુમ્હિ સતિ સુખવેદનાસમ્પયુત્તં હોતિ, તસ્મિં અસતિ ઉપેક્ખાવેદનાય સમ્પયુત્તં હોતીતિ વુત્તન્તિ અત્થો.

તતિયં દુક્ખવેદનન્તિ તતિયં મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકં દોસચિત્તસમ્પયુત્તચેતનાસભાવત્તા દુક્ખવેદનાય સમ્પયુત્તન્તિ અત્થો.

દુતિયન્તિ અદિન્નાદાનચેતનાલક્ખણં દુતિયપારાજિકં. લોભેન પરસન્તકં ચોરિકાય ગણ્હન્તસ્સ સોમનસ્સસમ્પયુત્તં હોતિ, કોધેન અભિભૂતસ્સ વિલુમ્પિત્વા વા વિલુમ્પાપેત્વા વા ગણ્હતો દોમનસ્સસમ્પયુત્તં હોતિ, સોમનસ્સં, દોમનસ્સઞ્ચ વિના અગ્ગહેતુકામો વિય હુત્વા ઉદાસીનસ્સ ગણ્હતો ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તં હોતીતિ ‘‘તિવેદનમુદીરિત’’ન્તિ આહ.

ચતુત્થઞ્ચાતિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસમુલ્લપનચેતનાલક્ખણં ચતુત્થપારાજિકઞ્ચ. સમ્ભાવનિચ્છાય પચ્ચયાસાય વા તુટ્ઠતુટ્ઠસ્સેવ ‘‘અહં પઠમં ઝાનં સમાપજ્જામી’’તિઆદિના નયેન અત્તનો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મલાભિતં વદન્તસ્સ સોમનસ્સસમ્પયુત્તં હોતિ, અઞ્ઞપુગ્ગલેસુ પટિહતચિત્તસ્સ કલહપુરેક્ખારતાય વદતો દોમનસ્સસમ્પયુત્તં હોતિ, પચ્ચયાલાભેન જિઘચ્છાદિદુક્ખં સહિતુમસક્કુણેય્યતાય ઉદાસીનસ્સ વદતો ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તં હોતીતિ ‘‘તિવેદનમુદીરિત’’ન્તિ આહ.

૩૧૫. અટ્ઠ ચિત્તાનીતિ લોભસહગતાનિ અટ્ઠ ચિત્તાનિ લબ્ભરેતિ યોજના, લબ્ભન્તીતિ અત્થો, ચેતનાસભાવેન પઠમપારાજિકેન સમ્પયુત્તાનીતિ વુત્તં હોતિ. એવમુપરિપિ. દુવેતિ પટિઘસમ્પયુત્તાનિ દ્વે ચિત્તાનિ. દસ ચિત્તાનીતિ લોભસહગતાનિ અટ્ઠ, દ્વે પટિઘસમ્પયુત્તાનીતિ. લબ્ભરેતિ સમ્પયુત્તભાવેન લબ્ભન્તિ.

૩૧૬. તસ્માતિ યસ્મા યથાવુત્તચિત્તેહિ સમ્પયુત્તં, તેન હેતુના. ક્રિયાતિ કરણેન આપજ્જિતબ્બત્તા કિરિયા. વીતિક્કમસઞ્ઞાય અભાવેન મુચ્ચનતો સઞ્ઞાય વિમોક્ખો એતસ્સાતિ સઞ્ઞાવિમોક્ખં. લોકવજ્જન્તિ લોકેન અકુસલભાવતો વજ્જનીયન્તિ દીપિતં પકાસિતં.

૩૧૭. આપત્તિયંયેવાતિ એવકારેન ન સિક્ખાપદેતિ દસ્સેતિ. ઇદં વિધાનન્તિ સમુટ્ઠાનાદિકં ઇદં યથાવુત્તં વિધાનં. વિભાવિનાતિ પઞ્ઞવતા વિનયધરેન.

૩૧૮-૯. મુદુપિટ્ઠિ ચાતિ લતા વિય નમિત્વા કરણં દસ્સેત્વા નચ્ચિતું સમવાહિત્વા મુદુકતપિટ્ઠિકો ચ. લમ્બી ચાતિ પલમ્બમાનેન દીઘેન અઙ્ગજાતેન યુત્તો. લમ્બતીતિ લમ્બં, અઙ્ગજાતં, તં યસ્સ અત્થિ સો લમ્બી. ઇમે દ્વેપિ કામપરિળાહાતુરભાવે સતિ અત્તનો અઙ્ગજાતં અત્તનો મુખં, વચ્ચમગ્ગઞ્ચ પવેસેત્વા વીતિક્કમિતુમરહત્તા પારાજિકાપન્નસદિસત્તા પરિવજ્જિતા. મુખગ્ગાહીતિ મુખેન ગહણં મુખગ્ગાહો, સો એતસ્સ અત્થીતિ મુખગ્ગાહી, પરસ્સ અઙ્ગજાતં મુખેન ગણ્હન્તોતિ અત્થો. નિસીદકોતિ પરસ્સ અઙ્ગજાતે અત્તનો વચ્ચમગ્ગેન નિસીદન્તો. ઇમે દ્વે સહવાસિકાનં સીલવિનાસનતો અઞ્ઞેહિ સંવસિતું અનરહાતિ પારાજિકાપન્નસદિસત્તા વિવજ્જિતા. તેસન્તિ અસંવાસતાસામઞ્ઞેન ચત્તારો પારાજિકાપન્ને સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘તેસઞ્ચ મગ્ગેનમગ્ગપટિપત્તિસામઞ્ઞેન પઠમપારાજિકાપન્નસ્સેવ અનુલોમિકાતિ ગહેતબ્બા’’ ઇચ્ચેવં નિસ્સન્દેહે વુત્તં. ઇમિના ચ અકતવીતિક્કમાનમ્પિ મુદુપિટ્ઠિઆદીનં ચતુન્નં અનુલોમપારાજિકભાવો વુત્તોતિ વિઞ્ઞાયતિ.

સમન્તપાસાદિકાયં પન –

‘‘અપરાનિપિ લમ્બી, મુદુપિટ્ઠિકો, પરસ્સ અઙ્ગજાતં મુખેન ગણ્હાતિ, પરસ્સ અઙ્ગજાતે અભિનિસીદતીતિ ઇમેસં ચતુન્નં વસેન ચત્તારિ અનુલોમપારાજિકાનીતિ વદન્તિ. એતાનિ હિ યસ્મા ઉભિન્નં રાગવસેન સદિસભાવૂપગતાનં ધમ્મો ‘મેથુનધમ્મો’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા એતેન પરિયાયેન મેથુનં ધમ્મં અપ્પટિસેવિત્વાયેવ કેવલં મગ્ગેન મગ્ગપ્પવેસનવસેન આપજ્જિતબ્બત્તા મેથુનધમ્મપારાજિકસ્સ અનુલોમેન્તીતિ ‘અનુલોમપારાજિકાની’તિ વુચ્ચન્તી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૩૩) –

વુત્તત્તા ચ તબ્બણ્ણનાય ચ સારત્થદીપનિયં –

‘‘લમ્બંદીઘતાય પલમ્બમાનં અઙ્ગજાતમેતસ્સાતિ લમ્બી. સો એત્તાવતા ન પારાજિકો, અથ ખો યદા અનભિરતિયા પીળિતો અત્તનો અઙ્ગજાતં મુખે વા વચ્ચમગ્ગે વા પવેસેતિ, તદા પારાજિકો હોતિ. મુદુકા પિટ્ઠિ એતસ્સાતિ મુદુપિટ્ઠિકો, કતપરિકમ્માય મુદુકાય પિટ્ઠિયા સમન્નાગતો. સોપિ યદા અનભિરતિયા પીળિતો અત્તનો અઙ્ગજાતં અત્તનો મુખે પવેસેતિ તદા પારાજિકો હોતિ. પરસ્સ અઙ્ગજાતં મુખેન ગણ્હાતીતિ યો અનભિરતિયા પીળિતો પરસ્સ સુત્તસ્સ વા પમત્તસ્સ વા અઙ્ગજાતં અત્તનો મુખેન ગણ્હાતિ. પરસ્સ અઙ્ગજાતે અભિનિસીદતીતિ યો અનભિરતિયા પીળિતો પરસ્સ અઙ્ગજાતં કમ્મનિયં દિસ્વા અત્તનો વચ્ચમગ્ગેન તસ્સૂપરિ અભિનિસીદતિ, તં અત્તનો વચ્ચમગ્ગં પવેસેતીતિ અત્થો. લમ્બીઆદયો ચત્તારો કિઞ્ચાપિ પઠમપારાજિકેન સઙ્ગહિતા, યસ્મા પન ઉભિન્નં રાગપરિયુટ્ઠાનસઙ્ખાતેન પરિયાયેન મેથુનં ધમ્મં અપ્પટિસેવિનો હોન્તિ, તસ્મા વિસું વુત્તા’’તિ (સારત્થ. ટી. ૨.૨૩૩) –

વુત્તત્તા ચ કતવીતિક્કમાયેવેતે ‘‘પારાજિકા’’તિ ગહેતબ્બા.

ભિક્ખુનીનઞ્ચ ચત્તારીતિ એત્થ ‘‘અસાધારણાની’’તિ પાઠસેસો, ભિક્ખૂહિ અસાધારણાનિ ભિક્ખુનીનમેવ નિયતાનિ ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકા, વજ્જપટિચ્છાદિકા, ઉક્ખિત્તાનુવત્તિકા, અટ્ઠવત્થુકાતિ ચત્તારિ પારાજિકાનિ ચ. વિબ્ભન્તા ભિક્ખુની સયન્તિ એત્થ ‘‘તેસં અનુલોમિકા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તેસં ચતુન્નં પારાજિકાનં અનુલોમિકા સયં વિબ્ભન્તા ભિક્ખુની ચાતિ યોજના. ચિત્તવસિકા હુત્વા અત્તના નિવત્થચીવરમ્પિ હિ માતુગામાનં નિવાસનનીહારેન સયમેવ નિવાસેત્વા ગિહિવેસં રોચેત્વા ગહિતમત્તે સાસનતો ચુતા ભિક્ખુની ચાતિ વુત્તં હોતિ. એવંકરણેન ગિહિભાવાપન્નતાસામઞ્ઞેન સંવાસારહા ન હોન્તીતિ ઇમેસં ચતુન્નં પારાજિકાનં અનુલોમિકા જાતા.

તથાતિ યથા ઇમે દસ્સિતા તેન અસંવાસારહતાય, ભિક્ખુભાવાય અભબ્બતાય ચ પારાજિકાવ, તથા એકાદસ અભબ્બપુગ્ગલાપિ હોન્તીતિ અત્થો. એકાદસાભબ્બાતિ માતુઘાતકો, પિતુઘાતકો, અરહન્તઘાતકો, સઙ્ઘભેદકો, લોહિતુપ્પાદકો, પણ્ડકો, તિરચ્છાનગતો, ઉભતોબ્યઞ્જનકો, થેય્યસંવાસકો, ભિક્ખુનિદૂસકો, તિત્થિયપક્કન્તકોતિ એકાદસ. સબ્બેતે ચતુવીસતિ એતે સબ્બે ચતુવીસતિ પુગ્ગલા સમોધાનતો વેદિતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

૩૨૦. ઇમે ચતુવીસતિ પારાજિકા પુગ્ગલા સીસચ્છિન્નોવ જીવિતું ઇધ ભિક્ખુભાવાય અભબ્બાતિ વુત્તાતિ યોજના.

૩૨૧. ઇમેસં એકાદસન્નં અભબ્બતાય હેતુદસ્સનત્થમાહ ‘‘પણ્ડકો ચા’’તિઆદિ. પણ્ડકો ચાતિ આસિત્તપણ્ડકો, ઉસૂયપણ્ડકો, પક્ખપણ્ડકો, ઓપક્કમિકપણ્ડકો, નપુંસકપણ્ડકોતિ વુત્તો પઞ્ચવિધો પણ્ડકો ચ. તિરચ્છાનોતિ તિરિયં અઞ્છતિ ગચ્છતીતિ ‘‘તિરચ્છાનો’’તિ ગહિતો નાગસુપણ્ણાદિકો સબ્બતિરચ્છાનયોનિકો ચ. યક્ખાદયો સબ્બે અમનુસ્સાપિ ઇધ તિરચ્છાનેયેવ સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. ઉભતોબ્યઞ્જનોપિ ચાતિ ઇત્થિપુરિસબ્યઞ્જનસાધકેહિ ઉભતો કમ્મતો જાતાનિ થનાદિકાનિ બ્યઞ્જનાનિ યસ્સાતિ નિરુત્તો ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનો, પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનોતિ દુવિધો ઉભતોબ્યઞ્જનો ચ. વત્થુવિપન્નાતિ તબ્ભાવભાવિતાય ભિક્ખુભાવો વસતિ એત્થાતિ વત્થુ, પુગ્ગલાનં ભિક્ખુભાવારહતા, સા પન પબ્બજ્જાક્ખન્ધકાગતસબ્બદોસવિરહિતગુણસમ્પયુત્તતા, તં વિપન્નં પણ્ડકભાવાદિયોગેન યેસં તે ‘‘વત્થુવિપન્ના’’તિ ગહેતબ્બા. હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. યસ્મા વત્થુવિપન્ના, તસ્મા ઇધ અત્તભાવે પબ્બજ્જાય અભબ્બાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અહેતુપટિસન્ધિકા’’તિ વચનેન ઇમેસં વિપાકાવરણયુત્તભાવમાહ, ઇમિના એતેસં મગ્ગાધિગમસ્સ વારિતભાવો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બં.

૩૨૨. પઞ્ચાનન્તરિકાતિ કમ્માવરણેન યુત્તતાય સગ્ગમોક્ખસમ્પત્તિતો પરિહાયિત્વા મરણાનન્તરં અપાયપટિસન્ધિયં નિયતા માતુઘાતકાદયો પઞ્ચાનન્તરિકા ચ. થેય્યસંવાસોપિ ચાતિ લિઙ્ગત્થેનકો, સંવાસત્થેનકો, ઉભયત્થેનકોતિ તિવિધો થેય્યસંવાસકો ચ. દૂસકોતિ પકતત્તાય ભિક્ખુનિયા મેથુનં પટિસેવિત્વા તસ્સા દૂસિતત્તા ભિક્ખુનિં દૂસેતીતિ ‘‘ભિક્ખુનિદૂસકો’’તિ વુત્તો ચ. તિત્થિપક્કન્તકો ચાતિ તિત્થિયાનં લદ્ધિં, વેસઞ્ચ રોચેત્વા તં ગહેત્વા તેસમન્તરં પવિટ્ઠો ચ. ઇતિ અટ્ઠ પન કિરિયાનટ્ઠાતિ યોજના. ઇતીતિ ઇદમત્થત્તા ઇમેતિ વુત્તં હોતિ. તે ઇમેતિ સમ્બન્ધો. તે ઇમે અટ્ઠ પન માતુવધાદિકિરિયાય ઇહત્તભાવે ભિક્ખુભાવાય અનરહા હુત્વા નટ્ઠાતિ અત્થો. એત્તાવતા એકાદસઅભબ્બાનં અભબ્બતાય કારણં દસ્સિતં હોતિ.

૩૨૩. મયા પારાજિકાનં સારભૂતો યો અયં વિનિચ્છયો વુત્તો, તસ્સ વિનિચ્છયસ્સ અનુસારેન અનુગમનેન સેસોપિ વિનિચ્છયો બુધેન પણ્ડિતેન અસેસતોવ વિઞ્ઞાતું સક્કાતિ યોજના.

૩૨૪. પટુભાવકરે પરમે વિવિધેહિ નયેહિ યુત્તે વિનયપિટકે પરમત્થનયં અભિપત્થયતા અયં સતતં પરિયાપુણિતબ્બોતિ યોજના. તત્થ વિવિધેહિ નાનપ્પકારેહિ. નયેહીતિ નીયન્તિ વુત્તાનુસારેન ઉદીરિયન્તીતિ ‘‘નયા’’તિ વુત્તેહિ ચક્કપેય્યાલાદીહિ નયેહિ. પરમત્થનયન્તિ પરમો ચ સો અત્થો ચાતિ પરમત્થો, પરમો વા વિસેસેન નિચ્છિતબ્બો અત્થો પરમત્થો, સોયેવ વિનિચ્છયત્થિકાનં બુદ્ધિયા નેતબ્બોતિ પરમત્થનયો, વિનિચ્છયૂપાયો નીયતિ એતેનાતિ કત્વા ‘‘પરમત્થનયો’’તિ વુચ્ચતિ, તં પરમત્થનયં. અભિપત્થયતાતિ વિનયપિટકે વિનિચ્છયં વા તદુપાયં વા પત્થયતા, ઇચ્છન્તેનાતિ અત્થો. ‘‘પરિયાપુણિતબ્બો અય’’ન્તિ પદચ્છેદો. મ-કારો આગમસન્ધિજો, ઓ-કારસ્સ અ-કારાદેસો. પરિયાપુણિતબ્બોતિ પઠિતબ્બો, સોતબ્બો ચિન્તેતબ્બો ધારેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. અયન્તિ વિનયવિનિચ્છયો.

ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા

વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય

ચતુત્થપારાજિકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સઙ્ઘાદિસેસકથાવણ્ણના

૩૨૫. એવં નાનાનયપટિમણ્ડિતસ્સ પારાજિકકણ્ડસ્સ વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તદનન્તરમુદ્દિટ્ઠસ્સ તેરસકણ્ડસ્સ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘મોચેતુકામતા’’તિઆદિ. મોચેતું કામેતીતિ મોચેતુકામો, તસ્સ ભાવો મોચેતુકામતા, તાય સમ્પયુત્તં ચિત્તં મોચેતુકામતાચિત્તં. એત્થ ‘‘મોચેતુકામતા’’તિ ઇમિના એકાદસસુ રાગેસુ ‘‘મોચનસ્સાદો’’તિ વુત્તં ઇમસ્સ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ મૂલકારણં સુક્કમોચનવિસયં રાગમાહ.

એકાદસ રાગા નામ ‘‘મોચનસ્સાદો, મુચ્ચનસ્સાદો, મુત્તસ્સાદો, મેથુનસ્સાદો, ફસ્સસ્સાદો, કણ્ડુવનસ્સાદો, દસ્સનસ્સાદો, નિસજ્જસ્સાદો, વાચસ્સાદો, ગેહસ્સિતપેમં, વનભઙ્ગિય’’ન્તિ એવમાગતા. ઇધ મોચનં નામ સમ્ભવધાતુમોચનં, તદત્થાય તબ્બિસયરાગસમ્પયુત્તવેદના મોચનસ્સાદો નામ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘મોચેતું અસ્સાદો મોચનસ્સાદો’’તિ. મુચ્ચમાને અસ્સાદો મુચ્ચનસ્સાદો, સમ્ભવધાતુમ્હિ મુચ્ચમાને તંરાગસમ્પયુત્તા વેદના મુચ્ચનસ્સાદો નામ. એતેનેવ નયેન મુત્તસ્સાદાદિવાચસ્સાદાવસાનેસુ પદેસુ અત્થક્કમો વેદિતબ્બો. ઇમેહિ નવહિ પદેહિ અસ્સાદસીસેન કુન્તયટ્ઠિઞાયેન તંસહચરિતો રાગો દસ્સિતો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘નવહિ પદેહિ સમ્પયુત્તઅસ્સાદસીસેન રાગો વુત્તો’’તિ.

ગેહસ્સિતપેમન્તિ એત્થ ગેહટ્ઠા માતુઆદયો આધેય્યઆધારવોહારેન ‘‘ગેહા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિઆદીસુ વિય તન્નિસ્સિતો સિનેહપરિયાયો રાગો ‘‘ગેહસ્સિતપેમ’’ન્તિ વુત્તો. ઇમિના પદેન રાગસ્સ સભાવો સન્દસ્સિતો. વનતો ભઞ્જિત્વા આભતં યં કિઞ્ચિ ફલપુપ્ફાદિ વનભઙ્ગિયં નામ. ઇધ પન રાગવસેન પટિબદ્ધચિત્તં માતુગામેહિ વિરહદુક્ખાપનયનત્થં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૪૦) તેસં ઠાને ઠપેત્વા દસ્સનફુસનવસેન વિન્દિતું રાગીહિ ગહેતબ્બતો તેહિ પિળન્ધિતમાલસહિતં તમ્બૂલન્તિ એવમાદિ ‘‘વનભઙ્ગિય’’ન્તિ અધિપ્પેતં. ઇમિના પત્થિતવિસયગોચરો રાગો તદાયત્તવત્થુવસેન સન્દસ્સિતો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘એકેન પદેન સરૂપેનેવ રાગો, એકેન પદેન વત્થુના વુત્તો. વનભઙ્ગો હિ રાગસ્સ વત્થુ, ન રાગોયેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૪૦).

‘‘મોચેતુકામતા’’તિ ઇદમેવ અવત્વા ‘‘ચિત્ત’’ન્તિ વચનેન વીતિક્કમસાધિકાય કાયવિઞ્ઞત્તિયા સમુટ્ઠાપકં રાગસમ્પયુત્તં ચિત્તવિસેસં દસ્સેતિ. તેન ચિત્તેન સમુટ્ઠાપિયમાનં વિઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતં વીતિક્કમં ‘‘વાયામો’’તિ ઇમિના દસ્સેતિ. વાયામો નામ તંચિત્તસમ્પયુત્તવીરિયં. એત્થ પન ‘‘સેમ્હો ગુળો’’તિઆદીસુ વિય ફલે હેતૂપચારઞાયેન વીતિક્કમસ્સ વિસેસહેતુભૂતવીરિયવાચકેન ચ પદેન વીતિક્કમોવ વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. અજ્ઝત્તબાહિરવત્થુઘટ્ટનં, આકાસે કટિકમ્પનન્તિ સુક્કમોચનત્થો વાયામોતિ અત્થો. સુક્કસ્સ મોચનં સુક્કમોચનં.

એત્થ ચ સુક્કસ્સાતિ ‘‘સુક્કન્તિ દસ સુક્કાનિ નીલં પીતકં લોહિતકં ઓદાતં તક્કવણ્ણં દકવણ્ણં તેલવણ્ણં ખીરવણ્ણં દધિવણ્ણં સપ્પિવણ્ણ’’ન્તિ (પારા. ૨૩૭) પદભાજને વુત્તાનિ સત્તાનં પિત્તાદિઆસયભેદેન, પથવિધાતુઆદીનં ચતુન્નં વા રસસોણિતમંસમેદઅટ્ઠિઅટ્ઠિમિઞ્જાનં છન્નં દેહધાતૂનં વા ભેદેન અનેકધા ભિન્ને દસવિધે સુક્કે અઞ્ઞતરસ્સ સુક્કસ્સાતિ અત્થો. મોચનં વિસ્સટ્ઠીતિ પરિયાયં, પકતિયા ઠિતસકટ્ઠાનતો મોચનન્તિ અત્થો. યથાહ પદભાજને ‘‘વિસ્સટ્ઠીતિ ઠાનતો ચાવના વુચ્ચતી’’તિ (પારા. ૨૩૭). ઇહ ‘‘ઠાનં નામ વત્થિસીસસઙ્ખાતં મુત્તકરણમૂલ’’ન્તિ કેચિ. ‘‘કટી’’તિ અપરે. ‘‘સકલકાયો’’તિ અઞ્ઞે. ઇમેસં તિણ્ણં વચનેસુ ‘‘તતિયસ્સ ભાસિતં સુભાસિત’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૩૭) અટ્ઠકથાયં તતિયવાદસ્સ કતપાસંસત્તા કેસલોમનખદન્તાનં મંસવિનિમુત્તટ્ઠાનઞ્ચ મુત્તકરીસખેળસિઙ્ઘાણિકાથદ્ધસુક્ખચમ્મઞ્ચ વજ્જેત્વા અવસેસં સકલસરીરં કાયપ્પસાદભાવજીવિતિન્દ્રિયઅબદ્ધપિત્તાનં વિય સમ્ભવધાતુયા ચ ઠાનન્તિ વેદિતબ્બં.

‘‘સુક્કમોચન’’ન્તિ ઇમિનાકિં વુત્તં હોતીતિ? ‘‘આરોગ્યત્થાય, સુખત્થાય, ભેસજ્જત્થાય, દાનત્થાય, પુઞ્ઞત્થાય, યઞ્ઞત્થાય, સગ્ગત્થાય, બીજત્થાય, વીમંસત્થાય, દવત્થાય મોચેતી’’તિ (પારા. ૨૩૭) વુત્તદસવિધઅધિપ્પાયન્તોગધઅઞ્ઞતરઅધિપ્પાયો હુત્વા ‘‘રાગૂપત્થમ્ભે, વચ્ચૂપત્થમ્ભે, પસ્સાવૂપત્થમ્ભે, વાતૂપત્થમ્ભે, ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકદટ્ઠૂપત્થમ્ભે મોચેતી’’તિ (પારા. ૨૩૭) વુત્તપઞ્ચવિધકાલાનમઞ્ઞતરકાલે ‘‘અજ્ઝત્તરૂપે, બહિદ્ધારૂપે, અજ્ઝત્તબહિદ્ધારૂપે, આકાસે કટિં કમ્પેન્તો મોચેતી’’તિ (પારા. ૨૩૭) વુત્તચતુરુપાયાનમઞ્ઞતરેન ઉપાયેન યથાવુત્તરાગપિસાચવસેન વિવસો હુત્વા યથાવુત્તનીલાદિદસવિધસમ્ભવધાતૂનમઞ્ઞતરં યથાવુત્તટ્ઠાનતો ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ સચે મોચેતીતિ સઙ્ખેપતો ગહેતબ્બં. એત્થ ચ ઉચ્ચાલિઙ્ગપાણકા નામ લોમસપાણા, યેસં લોમે અલ્લિને અઙ્ગજાતં કમ્મનિયં હોતિ.

અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તેનાતિ સુપિનો એવ સુપિનન્તો, નિસ્સક્કવચનપ્પસઙ્ગે કરણવચનતો સુપિનન્તાતિ અત્થો. સુપિના નામ ‘‘વાતાદિધાતુક્ખોભવસેન વા પુબ્બાનુભૂતઇત્થિરૂપાદિવિસયવસેન વા ઇટ્ઠાનિટ્ઠદેવતાનુભાવેન વા પુઞ્ઞેન પટિલભિતબ્બઅત્થસ્સ, અપુઞ્ઞેન પત્તબ્બાનત્થસ્સ ચ પુબ્બનિમિત્તવસેન વા હોતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૩૭) વુત્તેસુ ચતૂસુ કારણેસુ એકેન કારણેન કપિનિદ્દાય સુપિને દિસ્સમાનારમ્મણતો યં સુક્કમોચનં હોતિ, તં અવિસયં સુક્કમોચનં વિનાતિ વુત્તં હોતિ.

સઙ્ઘાદિસેસોવ સઙ્ઘાદિસેસતા. સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાતુકામસ્સ કુલપુત્તસ્સ આદિમ્હિ પરિવાસદાનત્થં, મજ્ઝે ચ મૂલાયપટિકસ્સનેન વિના વા સહ વા માનત્તદાનત્થં, અવસાને અબ્ભાનત્થઞ્ચ સઙ્ઘો એસિતબ્બોતિ ‘‘સઙ્ઘો આદિમ્હિ ચેવ સેસે ચ ઇચ્છિતબ્બો અસ્સાતિ સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૩૭; કઙ્ખા. અટ્ઠ. સુક્કવિસ્સટ્ઠિસિક્ખાપદવણ્ણના) વુત્તત્તા સઙ્ઘાદિસેસા નામ, સુક્કવિસ્સટ્ઠિસઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ હોતીતિ અત્થો. યથાહ પદભાજને ‘‘સઙ્ઘોવ તસ્સા આપત્તિયા પરિવાસં દેતિ, મૂલાય પટિકસ્સતિ, માનત્તં દેતિ, અબ્ભેતિ, ન સમ્બહુલા, ન એકપુગ્ગલો, તેન વુચ્ચતિ ‘સઙ્ઘાદિસેસો’તિ. તસ્સેવ આપત્તિનિકાયસ્સ નામં નામકમ્મં અધિવચનં, તેનપિ વુચ્ચતિ ‘સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ (પારા. ૨૩૭). એત્થ ચ પરિવાસાદિકથા સઙ્ઘાદિસેસાવસાને આગતટ્ઠાનેયેવ આવિ ભવિસ્સતિ.

૩૨૬. એત્તાવતા મૂલસિક્ખાપદાગતં અત્તૂપક્કમમૂલકં આપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઇમિસ્સા સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયા પરૂપક્કમેનપિ આપજ્જનં દસ્સેતુમાહ ‘‘પરેના’’તિઆદિ. ઉપક્કમાપેત્વાતિ અઙ્ગજાતસ્સ ગહણં વા ઘટ્ટનં વા કારેત્વા.

૩૨૭. સઞ્ચિચ્ચાતિ ‘‘ઉપક્કમામિ મોચેસ્સામી’’તિ ચેતેત્વા પકપ્પેત્વા. ઉપક્કમન્તસ્સાતિ અજ્ઝત્તરૂપાદીસુ તીસુ યત્થ કત્થચિ ઘટ્ટેન્તસ્સ. સમુદ્દિટ્ઠન્તિ ‘‘ચેતેતિ ઉપક્કમતિ ન મુચ્ચતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા. ૨૬૨) પદભાજને ભગવતા વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો.

૩૨૮. ઇમિસ્સં ગાથાયં ‘‘અત્તનો અઙ્ગજાતં ઉપક્કમન્તસ્સા’’તિ ઇમિના અજ્ઝત્તરૂપે વા બહિદ્ધારૂપે વા અજ્ઝત્તબહિદ્ધારૂપે વા અત્તનો અઙ્ગજાતં ઘટ્ટેન્તસ્સાતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ વુત્તત્તા અઙ્ગજાતઘટ્ટનેન વિનાભાવતો ઇમિના અસઙ્ગય્હમાનસ્સાપિ આકાસે કટિકમ્પનેન સુક્કમોચને સઙ્ઘાદિસેસસ્સ પઠમગાથાયં ‘‘વાયામો’’તિ સામઞ્ઞવચનેન સઙ્ગહિતત્તા તં ઠપેત્વા ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો મોચનાધિપ્પાયસ્સ આકાસે કટિં કમ્પેન્તસ્સ અસુચિ મુચ્ચિ…પે… અસુચિ ન મુચ્ચિ. તસ્સ કુક્કુચ્ચં અહોસિ…પે… અનાપત્તિ ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ આકાસેકટિકમ્પનવત્થુમ્હિ વુત્તત્તા અમુત્તે થુલ્લચ્ચયં સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘સઞ્ચિચ્ચા’’તિઆદિ.

તત્થ સઞ્ચિચ્ચાતિ ‘‘ઉપક્કમામિ મોચેસ્સામી’’તિ જાનિત્વા સઞ્જાનિત્વાતિ અત્થો. ‘‘ઉપક્કમન્તસ્સા’’તિ સામઞ્ઞતો તં વિસેસેતું ‘‘આકાસે કમ્પનેનપી’’તિ આહ, કટિકમ્પનેનાતિ ગહેતબ્બં. કથમિદં લબ્ભતીતિ ચે? ઇમાય કથાય સઙ્ગહેતબ્બવત્થુમ્હિ ‘‘આકાસે કટિં કમ્પેન્તસ્સા’’તિ (પારા. ૨૬૬) પાઠે ‘‘કટિં કમ્પેન્તસ્સા’’તિ વચનસહચરસ્સ ‘‘આકાસે’’તિ વચનસ્સ સન્નિધાનબલેન લબ્ભતિ અત્થપ્પકરણસદ્દન્તરસન્નિધાના સદ્દાનં વિસેસત્થદીપનતો.

૩૨૯. વત્થિન્તિ મુત્તવત્થિં, મુત્તકરણસ્સ વત્થિન્તિ અત્થો. કીળાય પૂરેત્વાતિ ગામદારકો વિય કીળિતુકામતાય મુત્તવત્થિં દળ્હં ગહેત્વા પૂરેત્વાતિ અત્થો. યથાહ વત્થિવત્થુમ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘તે ભિક્ખૂ વત્થિં દળ્હં ગહેત્વા પૂરેત્વા પૂરેત્વા વિસ્સજ્જેન્તા ગામદારકાવિય પસ્સાવમકંસૂ’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૬૪). ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ સામઞ્ઞેન કસ્મા વુત્તન્તિ? તસ્મિં વત્થુસ્મિં વુત્તનયેન મોચનાધિપ્પાયેન દળ્હં ગહેત્વા પૂરેત્વા પૂરેત્વા વિસ્સજ્જેન્તસ્સ સુક્કે મુત્તે મોચનાધિપ્પાયો ચેતેતિ, ઉપક્કમતિ, મુચ્ચતીતિ અઙ્ગાનં સમ્પન્નત્તા સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, અમુત્તે થુલ્લચ્ચયસ્સ સમ્ભવતો ઉભયસઙ્ગહત્થમાહ.

૩૩૦. ઉપનિજ્ઝાયનવત્થુમ્હિ ‘‘ન ચ ભિક્ખવે સારત્તેન માતુગામસ્સ અઙ્ગજાતં ઉપનિજ્ઝાયિતબ્બં, યો ઉપનિજ્ઝાયેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૨૬૬) પાળિયં ‘‘માતુગામસ્સા’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તત્તા ‘‘તિસ્સન્ન’’ન્તિ વદતિ. તિસ્સન્નં પન ઇત્થીનન્તિ મનુસ્સામનુસ્સતિરચ્છાનગતવસેન તિસ્સન્નં ઇત્થીનં. ‘‘અઙ્ગજાત’’ન્તિ વિસેસેત્વા વુત્તત્તા ‘‘નિમિત્ત’’ન્તિ મુત્તકરણમેવ વુચ્ચતિ, પટસતેનાપિ પટિચ્છાદિતં વા અપ્પટિચ્છાદિતં વા યોનિમગ્ગન્તિ અત્થો. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સચેપિ પટસતં નિવત્થા હોતિ, પુરતો વા પચ્છતો વા ઠત્વા ‘ઇમસ્મિં નામ ઓકાસે નિમિત્ત’ન્તિ ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ દુક્કટમેવ. અનિવત્થાનં ગામદારિકાનં નિમિત્તં ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ પન કિમેવ વત્તબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૬૬). પુરતો વાતિ એત્થ ‘‘ઠત્વા’’તિ પાઠસેસો.

૩૩૧. એકેન…પે… પસ્સતો એકં દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘એકેન પયોગેન એકં દુક્કટ’’ન્તિ વચનતો અનેકેહિ પયોગેહિ અનેકાનિ દુક્કટાનીતિ બ્યતિરેકતો લબ્ભતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઇતો ચિતો ચ વિલોકેત્વા પુનપ્પુનં ઉપનિજ્ઝાયન્તસ્સ પયોગે પયોગે દુક્કટ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૬૬). ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાય ‘‘ઇતો ચિતો ચા’’તિ વુત્તત્તા ઉમ્મીલનનિમીલનન્તિ એત્થ ‘‘વિવિધા તં અનોલોકેત્વા તમેવ ઓલોકેન્તસ્સા’’તિ લબ્ભતિ.

૩૩૨. અમોચનાધિપ્પાયસ્સ મુત્તસ્મિં અનાપત્તિ પકાસિતાતિ યોજના. મોચનાધિપ્પાયં વિના ભેસજ્જકરણત્થં સુદ્ધચિત્તેન અઙ્ગજાતે ભેસજ્જલેપં કરોન્તસ્સ વા સુદ્ધચિત્તેનેવ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિં કરોન્તસ્સ વા મુત્તેપિ અનાપત્તીતિ ઇદં ‘‘અનાપત્તિ સુપિનન્તેન નમોચનાધિપ્પાયસ્સા’’તિઆદિના (પારા. ૨૬૩) નયેન અનાપત્તિવારે વુત્તમેવાતિ અત્થો.

ઇમસ્મિં પાઠે ‘‘અનુપક્કમન્તસ્સા’’તિ અવુત્તેપિ ઇમસ્સ પાઠસ્સ પુરતો ‘‘ચેતેતિ ન ઉપક્કમતિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા. ૨૬૨) ચ ‘‘ન ચેતેતિ ન ઉપક્કમતિ મુચ્ચતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા. ૨૬૨) ચ વચનતો તં સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘અનુપક્કમતોપિ ચ મુત્તસ્મિં અનાપત્તિ પકાસિતા’’તિ. મોચનસ્સાદરાગેન પીળિતો હુત્વા ‘‘અહો વત મે મુચ્ચેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા વા એવરૂપમોચનસ્સાદરાગપીળાપુબ્બઙ્ગમચિત્તે અસતિપિ કેવલં કામવિતક્કમત્તેન ઉપહતો હુત્વા તાદિસઅજ્ઝત્તિકબાહિરવત્થૂસુ ઘટ્ટનવસેન વા આકાસે કટિકમ્પનવસેન વા ઉપક્કમં અકરોન્તસ્સ તાદિસચિન્તાબલેન વા કામવિતક્કબલેન વા સુક્કે મુત્તેપિ અનાપત્તીતિ ઇદં યથાવુત્તપાઠવસેન પકાસિતન્તિ અત્થો.

સુપિનન્તેન મુત્તસ્મિં, અનાપત્તિ પકાસિતાતિ એત્થ અન્તસદ્દત્થાભાવતો સુપિનેતિ અત્થો. સુપિને મેથુનં ધમ્મં પટિસેવન્તસ્સ વા માતુગામેહિ કાયસંસગ્ગં આપજ્જન્તસ્સ વા સુક્કે મુત્તેપિ અવિસયત્તા અનાપત્તિ પાળિયં ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ સુપિનન્તેના’’તિ (પારા. ૨૬૩) ઇમિના પકાસિતાતિ અત્થો.

એત્થ ઠત્વા અટ્ઠકથાયં ‘‘સુપિને પન ઉપ્પન્નાય અસ્સાદચેતનાય સચસ્સ વિસયો હોતિ, નિચ્ચલેન ભવિતબ્બં. ન હત્થેન નિમિત્તં કીળાપેતબ્બં. કાસાવપચ્ચત્થરણરક્ખનત્થં પન હત્થપુટેન ગહેત્વા જગ્ગનત્થાય ઉદકટ્ઠાનં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૬૨) વુત્તત્તા અણ્ડપાલિકા કિકીસકુણા વિય, વાલપાલિકા ચમરી વિય, એકનેત્તપાલકો પુરિસો વિય ચ કાયજીવિતેપિ અપેક્ખં પહાય સીલં રક્ખિતુકામેન સિક્ખાકામેન નિબ્બાનગામિનિપટિપત્તિં પૂરેતુકામેન કુલપુત્તેન ‘‘અઞ્ઞત્ર સુપિનન્તા’’તિ (પારા. ૨૩૭) વદતો તથાગતસ્સ અધિપ્પાયાનુકૂલં અટ્ઠકથાતો ઞત્વા અપ્પમત્તેન પટિપજ્જિતબ્બન્તિ અયમત્રાનુસાસની.

સુક્કવિસ્સટ્ઠિકથાવણ્ણના.

૩૩૩. મનુસ્સિત્થિન્તિ મનુસ્સજાતિકં ઇત્થિં, ‘‘માતુગામો નામ મનુસ્સિત્થી, ન યક્ખી, ન પેતી, ન તિરચ્છાનગતા, અન્તમસો તદહુજાતાપિ દારિકા, પગેવ મહત્તરી’’તિ (પારા. ૨૭૧) પદભાજને વુત્તત્તા તદહુજાતકુમારિકાભાવેનપિ ઠિતં જીવમાનકમનુસ્સમાતુગામન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘મનુસ્સિત્થિ’’ન્તિ સામઞ્ઞવચનેન જીવમાનકમનુસ્સિત્થિન્તિ અયં વિસેસો કુતો લબ્ભતીતિ? વિનીતવત્થુમ્હિ (પારા. ૨૮૧ આદયો) મતિત્થિયા કાયં ફુસન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયવચનતો પારિસેસતો લબ્ભતિ. આમસન્તોતિ ‘‘હત્થગ્ગાહં વા વેણિગ્ગાહં વા અઞ્ઞતરસ્સ વા અઞ્ઞતરસ્સ વા અઙ્ગસ્સ પરામસન’’ન્તિ (પારા. ૨૭૦) વુત્તત્તા હત્થાદિઅઙ્ગપચ્ચઙ્ગફુસનાદિનાનપ્પકારાનં અઞ્ઞતરેન પકારેન આમસન્તોતિ અત્થો. અત્તનો કાયેન ઇત્થિયા કાયસ્સ સંસગ્ગે મિસ્સીભાવે રાગો કાયસંસગ્ગરાગો. સઙ્ઘાદિસેસો એતસ્સ અત્થીતિ સઙ્ઘાદિસેસિકો, કાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસો આપન્નો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

૩૩૪. કાયસંસગ્ગરાગેન ઇત્થિયા અન્તમસો લોમમ્પિ અત્તનો સરીરે લોમેન ફુસન્તસ્સ ભિક્ખુનો સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ હોતીતિ યોજના. એત્થ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૭૪) ‘‘લોમગણનાય સઙ્ઘાદિસેસા હોન્તી’’તિ કુરુન્દટ્ઠકથામતસ્સ અટ્ઠિતત્તા, ‘‘કોટ્ઠાસગણનાય ન હોતિ, ઇત્થિગણનાય હોતી’’તિ મહાઅટ્ઠકથામતસ્સ ઠિતત્તા સઙ્ઘસન્તકે મઞ્ચપીઠે પચ્ચત્થરણાદિના કેનચિ અપ્પટિચ્છાદિતે ફુસન્તસ્સ વિય લોમગણનાય અહુત્વા ફુટ્ઠલોમાનં બહુત્તેપિ એકસ્મિં પયોગે એકા એવ આપત્તિ, બહૂસુ પયોગેસુ પયોગગણનાય આપત્તિયો હોન્તીતિ સન્નિટ્ઠાનં.

૩૩૫. ઇત્થિયાતિ મનુસ્સિત્થિયા. સમ્ફુટ્ઠોતિ હત્થાદિસરીરાવયવે સંસગ્ગં સમાપન્નો. સેવનચેતનો વાયમિત્વા કાયસંસગ્ગરાગેન અત્તનો કાયં ચાલેત્વાતિ અત્થો. સઙ્ઘાદિસેસતાતિ એત્થ સકત્થે તદ્ધિતપ્પચ્ચયો. ‘‘સઙ્ઘાદિસેસિતા’’તિ પન પાઠો સુન્દરો, સઙ્ઘાદિસેસસ્સ અત્થિતા વિજ્જમાનભાવોતિ અત્થો. સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયા સબ્ભાવસઙ્ખાતા અત્થિતા ઈપચ્ચયત્થે પુગ્ગલે સઙ્ઘાદિસેસીસદ્દપવત્તિનિમિત્તં હોતીતિ ભાવપચ્ચયો તંઅત્થવસેન લબ્ભતિ. યથાહુ ‘‘યસ્સ ગુણસ્સ હિ ભાવા દબ્બે સદ્દસન્નિવેસો, તદભિધાને ત્તતાદયો’’તિ.

૩૩૬. એકેન હત્થેન ગહેત્વાતિ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના) એત્થ ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેના’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘મનુસ્સિત્થિ’’ન્તિ અજ્ઝાહારો. તં મનુસ્સિત્થિં. તત્થ તત્થાતિ ઇત્થિયા તસ્મિં તસ્મિં સરીરાવયવે. ‘‘એકાવાપત્તી’’તિ પઠમં ગહિતહત્થસ્સ અનપનીતત્તા વુત્તં. ગહિતહત્થં પન મોચેત્વા પુનપ્પુનં ફુસન્તસ્સ પયોગગણનાય આપત્તિ હોતીતિ બ્યતિરેકતો લબ્ભતિ.

૩૩૭. એકેન હત્થેન અગ્ગહેત્વા સીસતો યાવ પાદં, પાદતો યાવ સીસઞ્ચ કાયા હત્થં અમોચેત્વા દિવસમ્પિ તં ઇત્થિં ફુસન્તસ્સ એકાવાપત્તીતિ યોજના. એત્થાપિ ‘‘અમોચેત્વા’’તિ બ્યતિરેકતો મોચેત્વા ફુસન્તસ્સ પયોગગણનાય અનેકાપત્તિયોતિ લબ્ભતિ.

૩૩૮. એકતો ગહિતપઞ્ચઙ્ગુલીનં ગણનાય સચે આપત્તિ સિયા, એકસ્સ માતુગામસ્સ સરીરં રાગચિત્તેન ફુસન્તસ્સ દ્વત્તિંસકલાપકોટ્ઠાસતો બ્યતિરેકસ્સ સરીરસ્સાભાવા દ્વત્તિંસકલાપકોટ્ઠાસગણનાય આપત્તિયા ભવિતબ્બં, તથા અભાવતો ઇદમ્પિ ન હોતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘ન હિ કોટ્ઠાસતો સિયા’’તિ આહ.

૩૪૦-૧. ઇત્થિયા વિમતિસ્સાપિ અત્તનો કાયેન ઇત્થિયા કાયં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા, ઇત્થિયા પણ્ડકાદિસઞ્ઞિનોપિ અત્તનોપિ કાયેન ઇત્થિયા કાયં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા. આદિ-સદ્દેન પુરિસતિરચ્છાનગતાનં સઙ્ગહો. ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો અત્તનો કાયેન ઇત્થિયા કાયસમ્બદ્ધં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા. પણ્ડકે પણ્ડકસઞ્ઞિનો અત્તનો કાયેન પણ્ડકસ્સ કાયં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા. યક્ખિપેતીસુ યક્ખિપેતિસઞ્ઞિનો અત્તનો કાયેન તાસં કાયં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયાતિ યોજના. એત્થ ‘‘પણ્ડકગ્ગહણેન ઉભતોબ્યઞ્જનકોપિ ગય્હતી’’તિ વજિરબુદ્ધિટીકાયં વુત્તં. ‘‘ઇત્થિયા વેમતિકસ્સાપિ પણ્ડકાદિસઞ્ઞિનોપિ અત્તનો કાયેન ઇત્થિયા કાયસમ્બદ્ધં ફુસતો તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયા’’તિ ન યોજેતબ્બં. કસ્મા? તથા યોજનાયં પાળિયં દુક્કટં વુત્તં, ન થુલ્લચ્ચયન્તિ અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો.

‘‘દુક્કટં કાયસંસગ્ગે, તિરચ્છાનગતિત્થિયા’’તિ ઇમિના વિનીતવત્થુમ્હિ આગતનયે સઙ્ગહિતેપિ તેનેવ નયેન પણ્ડકે વિમતિઇત્થિસઞ્ઞિતાદિઅઞ્ઞમતિપક્ખે ચ પુરિસતિરચ્છાનગતેસુ પુરિસતિરચ્છાનગતસઞ્ઞિવિમતિપણ્ડકાદિઅઞ્ઞમતિપક્ખે ચ ઇતિ ઇમેસં તિણ્ણં કાયપટિબદ્ધામસનાદીસુ ચ પદભાજને વુત્તસબ્બદુક્કટાપત્તિયો ઉપલક્ખિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

૩૪૨. અત્તનો કાયેન પટિબદ્ધેન ઇત્થિયા કાયેન પટિબદ્ધં ફુસન્તસ્સ ભિક્ખુનો પન દુક્કટન્તિ યોજના. એત્થ પિ-સદ્દો વુત્તદુક્કટાનં સમુચ્ચયત્થો. ચ-સદ્દેન પન અવુત્તસમુચ્ચયત્થેન ‘‘નિસ્સગ્ગિયેન કાયં આમસતિ. નિસ્સગ્ગિયેન કાયપટિબદ્ધં આમસતિ. નિસ્સગ્ગિયેન નિસ્સગ્ગિયં આમસતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૨૭૬) પાળિયં આગતદુક્કટાનં સઙ્ગહો વેદિતબ્બો.

૩૪૩-૪. ન કેવલં પદભાજનાગતઇત્થિસરીરાદિકમેવ અનામાસં, વિનીતવત્થૂસુ દારુધીતલિકવત્થુઅનુલોમતો પોત્થલિકાદિઇત્થિરૂપકઞ્ચ નિસ્સગ્ગિયવારાનુલોમતો અસરીરટ્ઠં માતુગામેહિ પરિભુત્તવત્થાભરણાદિઞ્ચ વિભઙ્ગક્ખન્ધકાદીસુ વુત્તનયાનુસારેન અટ્ઠકથાગતં અવસેસં અનામાસવત્થુઞ્ચ આમસન્તસ્સ આપત્તિં સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘ઇત્થીન’’ન્તિઆદિ.

‘‘ઇત્થીનં ઇત્થિરૂપઞ્ચા’’તિ ઇદં ‘‘ઇત્થિકાય ઇત્થિધનં (પારા. ૩૪), સદ્ધાનં સદ્ધાપરાયન’’ન્તિઆદીસુ વિય લોકવોહારવસેન વુત્તં. ઇત્થીનં દારુલોહમયાદિકં ઇત્થિરૂપઞ્ચાતિ યોજના. આદિ-સદ્દેન હેટ્ઠિમપરિચ્છેદતો મત્તિકાય, પિટ્ઠેન વા કતં માતુગામરૂપં સઙ્ગણ્હાતિ. માતુગામરૂપં યેન કેનચિ દિન્નં સબ્બરતનમયં વિના અવસેસં સાદિયિત્વા ભિન્દિત્વા સમણસારુપ્પપરિક્ખારં કારાપેતું, અફુસિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બે વા યોજેતું વટ્ટતિ.

‘‘વત્થ’’ન્તિ ઇમિના નિવાસનપારુપનદ્વયમ્પિ સામઞ્ઞેન ગહિતં. ઇદઞ્ચ માતુગામેન પરિભુઞ્જિતું ઠપિતમ્પિ અનામાસમેવ, ચીવરત્થાય દિન્નં સમ્પટિચ્છિત્વા ગણ્હિતું વટ્ટતિ. હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન તિણચુમ્બટકં, અઙ્ગુલિયા પણ્ણમુદ્દિકં ઉપાદાય અલઙ્કારમેવ. એત્થ ચ વાલકેસવટ્ટકેસેસુ પવેસનકદન્તસૂચિઆદિ કપ્પિયભણ્ડં દિય્યમાનં સમણસારુપ્પપરિક્ખારત્થાય ગહેતબ્બં.

તત્થજાતફલં ખજ્જન્તિ રુક્ખે ઠિતં ખાદિતબ્બં પનસનાળિકેરાદિફલઞ્ચ મનુસ્સેહિ રાસિકતં પરિભુઞ્જિતબ્બફલઞ્ચ ‘‘મનુસ્સેહિ રાસિકતેસુપિ એસેવ નયો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૧) અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા અનામાસન્તિ ઉપલક્ખણતો ઇમિનાવ ગહેતબ્બં. અરઞ્ઞે રુક્ખતો પતિતં ફલં ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સ દસ્સામી’’તિ ગહેતું વટ્ટતિ. ‘‘મુગ્ગાદિં તત્થજાતક’’ન્તિ ઉપલક્ખણપદત્તા ગચ્છતો વિયુત્તમ્પિ ગહેતબ્બં. મુગ્ગાદિન્તિ એત્થ ‘‘અપરણ્ણ’’ન્તિ પાઠસેસો.

સબ્બાનિ ધઞ્ઞાનીતિ ‘‘સાલિ વીહિ યવો કઙ્ગુ, કુદ્રૂસવરકગોધુમા’’તિ વુત્તાનિ સત્ત ધઞ્ઞાનિ. ખેત્તમગ્ગેન ગચ્છતા સાલિસીસે હત્થેન અફુસન્તેન ગન્તબ્બં. સચે મગ્ગો સમ્બાધો હોતિ, સરીરે ધઞ્ઞં ફુસન્તેપિ મગ્ગત્તા ન દોસો. વીથિયં, ગેહઙ્ગણે વા ધઞ્ઞેસુ પસારિતેસુ અપસક્કિત્વા ચે ગન્તું ન સક્કા, ‘‘મગ્ગં અધિટ્ઠાય ગન્તબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૧) અટ્ઠકથાવચનતો ‘‘ઇમં મગ્ગં ગમિસ્સામી’’તિ ગન્તું વટ્ટતિ. ‘‘કુલગેહે ધઞ્ઞમત્થકે ચે આસનં પઞ્ઞાપેત્વા દિન્નં હોતિ, નિસીદિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૧ અત્થતો સમાનં) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. ‘‘આસનસાલાયં ધઞ્ઞે વિપ્પકિણ્ણે અનુક્કમિત્વા એકમન્તે પીઠકં પઞ્ઞાપેત્વા નિસીદિતબ્બં. સચે મનુસ્સા તસ્મિં ધઞ્ઞમત્થકે આસનં પઞ્ઞાપેત્વા દેન્તિ, નિસીદિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૧ અત્થતો સમાનં) અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા અત્તના તત્થ આસનં પઞ્ઞાપેત્વા નિસીદિતું ન વટ્ટતિ.

૩૪૫. ધમનસઙ્ખાદિં સબ્બં પઞ્ચઙ્ગતુરિયમ્પિ ચાતિ સમ્બન્ધો. ધમનસઙ્ખો નામ સદ્દકરણસઙ્ખો. આદિ-સદ્દેન વંસસિઙ્ગતાળાદીનં સઙ્ગહો. પઞ્ચઙ્ગતુરિયન્તિ આતતં, વિતતં, આતતવિતતં, ઘનં, સુસિરન્તિ પઞ્ચઙ્ગસઙ્ખાતં તુરિયં. તત્થ આતતં નામ ચમ્મપરિયોનદ્ધેસુ ભેરિઆદીસુ એકતો આકડ્ઢિત્વા ઓનદ્ધં એકતલતુરિયં. વિતતં નામ ઉભતો આકડ્ઢિત્વા ઓનદ્ધં ઉભયતલતુરિયં. આતતવિતતં નામ ઉભયતો ચ મજ્ઝતો ચ સબ્બતો પરિયોનન્ધિતં. ઘનં સમ્માદિ. સમ્મન્તિ તાળં, ઘણ્ટાકિઙ્કણિઆદીનમ્પિ એત્થેવ સઙ્ગહો. સુસિરન્તિ વંસાદિ.

ઇધ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૧) કુરુન્દટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન ભેરિપોક્ખરઞ્ચ ભેરિતલચમ્મઞ્ચ વીણા ચ વીણાપોક્ખરચમ્મઞ્ચ દણ્ડો ચ અનામાસં. ‘‘પૂજં કત્વા ચેતિયઙ્ગણાદીસુ ઠપિતભેરિયો અચાલેન્તેન અવસેસટ્ઠાનં સમ્મજ્જિતબ્બં. કચવરછડ્ડનકાલે કચવરં વિય ગહેત્વા એકસ્મિં ઠાને ઠપેતબ્બ’’ન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં. તુરિયભણ્ડેસુ યં કિઞ્ચિ અત્તનો દીયમાનં તં પરિવત્તેત્વા કપ્પિયપરિક્ખારં ગહેતું અધિવાસેતબ્બં. દોણિ વા પોક્ખરં વા દન્તકટ્ઠનિક્ખિપનત્થાય, ચમ્મઞ્ચ સત્થકોસકરણત્થાય ગહેતબ્બં.

રતનાનિ ચ સબ્બાનીતિ મુત્તા મણિ વેળુરિયો સઙ્ખો સિલા પવાળં રજતં જાતરૂપં લોહિતઙ્કો મસારગલ્લન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૧) વુત્તાનિ સબ્બાનિ રતનાનિ ચ. એત્થ ચ વિદ્ધા, અવિદ્ધા વા સામુદ્દિકાદી સબ્બાપિ મુત્તા અનામાસા. ભણ્ડમૂલત્થઞ્ચ ગણ્હિતું ન વટ્ટતિ. અન્તમસો જાતિફલિકં ઉપાદાય નીલપીતાદિભેદો સબ્બોપિ મણિ ધોતવિદ્ધો અનામાસો. આહતાકારેનેવ ઠિતો અવિદ્ધાધોતો મણિ પત્તાદિ ભણ્ડમૂલત્થં અધિવાસેતું વટ્ટતીતિ વુત્તં. મહાપચ્ચરિયં પન પટિક્ખિત્તં. પચિત્વા કતો કાચમણિયેવેકો વટ્ટતિ. વેળુરિયે ચ મણિસદિસોયેવ વિનિચ્છયો.

ધમનસઙ્ખો ‘‘સબ્બં ધમનસઙ્ખાદિ’’ન્તિઆદિગાથાય તુરિયેસુ ગહિતો. રતનખચિતો સઙ્ખો અનામાસો. પાનીયસઙ્ખો ધોતોપિ અધોતોપિ આમાસો. અવસેસસઙ્ખો પન અઞ્જનાદિભેસજ્જત્થં, પત્તાદિભણ્ડમૂલભાવેન ચ અધિવાસેતું વટ્ટતિ. સુવણ્ણેન એકતો વિલિયાપેત્વા કતા મુગ્ગવણ્ણા સિલા અનામાસા. સેસા સિલા ખુદ્દકનિસાનાદિકમ્મત્થં અધિવાસેતું વટ્ટતિ. ‘‘પવાળં ધોતમધોતઞ્ચ વિદ્ધમવિદ્ધઞ્ચ સબ્બથા અનામાસં, નાપિ અધિવાસેતબ્બ’’ન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તત્તા પવાળપટિમાચેતિયાનિ ચેવ પોત્થકેસુ પવેસેતબ્બઆણિયા મૂલે, અગ્ગેચ પવેસેતબ્બં પદુમાદિઆકારેન કતં વટ્ટઞ્ચ ન ગહેતબ્બં ન ફુસિતબ્બં.

બીજતો પટ્ઠાય રજતં, જાતરૂપઞ્ચ કતં વા હોતુ અકતં વા, સબ્બસો અનામાસં, ન ચ સાદિતબ્બં. ઇમિના કતં પટિમાદિકઞ્ચ આરકૂટલોહઞ્ચ અનામાસન્તિ વક્ખતિ. કતાકતસુવણ્ણરજતાનં અસાદિયિતબ્બતાય ઇધ અટ્ઠકથાય આગતત્તા ઉત્તરેન રાજપુત્તેન કારેત્વા આહટં સુવણ્ણચેતિયં ન વટ્ટતીતિ મહાપદુમત્થેરેન પટિક્ખિત્તન્તિ સુવણ્ણપટિમાચેતિયપોત્થકાવચ્છાદકમણિપદુમવટ્ટાદિ યં કિઞ્ચિ ન સાદિતબ્બમેવ, ન ચ આમસિતબ્બં. એતેન કતં સેનાસનોપકરણં પન પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. ધમ્મમણ્ડપે કતમ્પિ પટિજગ્ગિતું વટ્ટતિ. લોહિતવણ્ણો મણિ, મસારગલ્લમણિ ચ સબ્બથા અનામાસો, ન ચ અધિવાસેતબ્બોતિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તં.

૩૪૬. સબ્બમાવુધભણ્ડન્તિ ખગ્ગાદિ સબ્બં આવુધોપકરણં પત્તાદિકપ્પિયપરિક્ખારમૂલત્થાય દીયમાનં સત્થવાણિજાય અકાતબ્બત્તા ન ગહેતબ્બં, ‘‘ઇમં ગણ્હથા’’તિ દિન્નં ભિન્દિત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં કત્વા ‘‘ખુરાદિકપ્પિયપરિક્ખારં કારેસ્સામી’’તિ સાદિતું વટ્ટતિ. સઙ્ગામભૂમિયં મગ્ગે પતિતખગ્ગાદિં દિસ્વા પાસાણેન ભિન્દિત્વા ‘‘ખુરાદિકપ્પિયભણ્ડાનિ કારેસ્સામી’’તિ ગણ્હિતું વટ્ટતિ. ઉસુસત્તિઆદિકં ફલતો દણ્ડં અપનેત્વા કપ્પિયપરિક્ખારકારાપનત્થાય ગહેતબ્બં.

જિયાતિ ધનુગુણો. ચ-કારેન ઇમિસ્સા ગાથાય અવુત્તં અઙ્કુસતોમરાદિં પરહિં સોપકરણં સઙ્ગણ્હાતિ. ધનુદણ્ડકોતિ જિયાવિરહિતો ધનુદણ્ડકો. ઇદં પરહિંસોપકરણભણ્ડાદિકં વિહારે સમ્મજ્જિતબ્બટ્ઠાને ઠપિતં ચે, સામિકાનં વત્વા તેહિ અગ્ગહિતં ચે, અચાલેન્તેન સમ્મજ્જિતબ્બં.

જાલઞ્ચાતિ મચ્છજાલપક્ખિજાલાદિજાલઞ્ચ. જાલં દીયમાનં છત્તવેઠનત્થં, આસનચેતિયાદિમત્થકે બન્ધનાદિપયોજને સતિ તદત્થઞ્ચ ગહેતબ્બં. સરવારણં નામ ફલકાદિકં અઞ્ઞેહિ અત્તનો વિજ્ઝનત્થાય વિસ્સટ્ઠસરનિવારણં વિનાસનોપરોધકારણં હોતીતિ ભણ્ડમૂલત્થં સાદિતું વટ્ટતિ. ‘‘દન્તકટ્ઠાધારફલકાદિ યદિચ્છિતં કરોમી’’તિ મુટ્ઠિં અપનેત્વા ગહેતું વટ્ટતિ.

૩૪૭. ચેતિયન્તિ એત્થ ‘‘સુવણ્ણચેતિય’’ન્તિ ઇદં ‘‘સુવણ્ણપટિબિમ્બાદી’’તિ અનન્તરં વુત્તત્તા લબ્ભતિ. સુવણ્ણગ્ગહણઞ્ચુપલક્ખણન્તિ રજતમયઞ્ચ ગહેતબ્બં. આરકૂટકન્તિ સુવણ્ણવણ્ણં લોહવિસેસમાહ. ‘‘અનામાસ’’ન્તિ ઇદં ‘‘અસમ્પટિચ્છિયં વા’’તિ એતસ્સ ઉપલક્ખણં.

૩૪૮. સબ્બં વાદિતમિતિ સમ્બન્ધો. ઓનહિતુન્તિ ચમ્મવરત્તતન્તીહિ બન્ધિતું. ઓનહાપેતુન્તિ તથેવ અઞ્ઞેહિ કારાપેતું. વાદાપેતુન્તિ અઞ્ઞેહિ વાદાપેતું. વાદેતુન્તિ અત્તના વાદેતું. વાદિતન્તિ વાદનીયં યથા ‘‘કરણીયં કારિત’’ન્તિ, વાદનારહં તુરિયભણ્ડન્તિ અત્થો. ઇદઞ્ચ ઓનહનાદિકિરિયાય કમ્મં.

૩૪૯. ઉપહારં કરિસ્સામાતિ પૂજં કરિસ્સામ. ઇતિ અનુમતિગ્ગહણત્થાય. વત્તબ્બાતિ તે વત્તારો વત્તબ્બાતિ યોજના.

૩૫૦-૧. ધુત્તિયા ઇત્થિયાતિ વિપન્નાચારાય લોળિત્થિયા. સયં ફુસિયમાનસ્સાતિ ભિક્ખુનો પયોગં વિના ઇત્થિયા અત્તનાવ ફુસિયમાનસ્સ. કાયેન અવાયમિત્વાતિ તસ્સા સરીરસમ્ફસ્સાનુભવનત્થં અત્તનો કાયં અચાલેત્વા. ફસ્સં પટિવિજાનતોતિ ફસ્સં અનુભવન્તસ્સ.

અસઞ્ચિચ્ચાતિ એત્થ ‘‘ફુસને’’તિ પાઠસેસો, ‘‘ઇમિના ઉપાયેન ઇમં ફુસામી’’તિ અચેતેત્વા. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘ઇમિના પત્તપટિગ્ગહણાદિના ઉપાયેન એતિસ્સા સરીરસમ્ફસ્સં અનુભવિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા પત્તથાલકતટ્ટકપણ્ણપુટભેસજ્જાદિં પટિગ્ગણ્હાપેન્તિયા હત્થે અત્તનો હત્થેન ફુસનાદીસુ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અસ્સતિયા’’તિ ઇદં પન ઇમિનાવ સઙ્ગહિતત્તા ઇધ વિસું ન વુત્તં, માતુગામસ્સ સરીરે ફુસનભાવં અજાનિત્વા અઞ્ઞવિહિતો હુત્વા સતિં અનુપટ્ઠપેત્વા હત્થપાદપસારણાદીસુ ફુસન્તસ્સાતિ અત્થો.

અજાનન્તસ્સાતિ દારકાકારં દારિકં ‘‘માતુગામો’’તિ અજાનિત્વા કેનચિ કરણીયેન ફુસન્તસ્સ. મોક્ખાધિપ્પાયિનો ચાતિ ‘‘મોક્ખાધિપ્પાયો કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તિ. મોક્ખાધિપ્પાયો કાયેન વાયમતિ, ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તિ. મોક્ખાધિપ્પાયો ન ચ કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તિ. મોક્ખાધિપ્પાયો ન ચ કાયેન વાયમતિ, ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા. ૨૭૯) વુત્તમોક્ખાધિપ્પાયવતો ચતુબ્બિધસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અનાપત્તી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો.

ઇમેસુ યો માતુગામેન આલિઙ્ગનાદિપયોગેન અજ્ઝોત્થરયમાનો તં અત્તનો સરીરતો અપનેત્વા મુઞ્ચિતુકામો હત્થચાલેન, મુટ્ઠિઆદીહિ વા પટિપણામનં, પહરણાદિકઞ્ચ પયોગં કરોતિ, અયં પઠમો પુગ્ગલો. અત્તાનમજ્ઝોત્થરિતું આગચ્છન્તિં ઇત્થિં દિસ્વા પહરણાકારાદિસબ્બપયોગં દસ્સેત્વા તાસેત્વા અત્તનો સરીરં ફુસિતું અદેન્તો દુતિયો. ઇત્થિયા અજ્ઝોત્થરિત્વા આલિઙ્ગિતો ચોપનરહિતં મં ‘‘અનત્થિકો’’તિ મન્ત્વા ‘‘સયમેવ પલાયિસ્સતી’’તિ, ‘‘અચોપનમેવ મોક્ખોપાયો’’તિ ઞત્વા નિચ્ચલોવ હુત્વા ફસ્સં પટિવિજાનન્તો તતિયો. અત્તાનં અજ્ઝોત્થરિતુમાગચ્છન્તિં ઇત્થિં દિસ્વા દુતિયો વિય તાસેતું કાયપ્પયોગં અકત્વા ‘‘અગતે પાતેસ્સામિ, પહરિત્વા તાસેસ્સામી’’તિ વા ચિન્તેત્વા નિચ્ચલોવ હુત્વા તિટ્ઠન્તો ચતુત્થોતિ વેદિતબ્બો.

૩૫૨. પઠમેનાતિ એત્થ ‘‘પારાજિકેના’’તિ પાઠસેસો, કાયચિત્તસમુટ્ઠાનન્તિ વુત્તં હોતિ. ઇધ ચિત્તં નામ કાયસંસગ્ગરાગસમ્પયુત્તં ચિત્તં, સુક્કવિસ્સટ્ઠિમ્હિ મોચેતુકામતાય સમ્પયુત્તં ચિત્તં.

કાયસંસગ્ગકથાવણ્ણના.

૩૫૩-૪. દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદેનાતિ દુટ્ઠુ કુચ્છિતભાવં ઉલતિ ગચ્છતીતિ દુટ્ઠુલ્લા, દુટ્ઠુલ્લા ચ સા વાચા ચાતિ દુટ્ઠુલ્લવાચા, વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગે મેથુનધમ્મપટિસંયુત્તા વાચા, યથાહ ‘‘દુટ્ઠુલ્લા નામ વાચા વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગમેથુનધમ્મપટિસંયુત્તા વાચા’’તિ (પારા. ૨૮૫), દુટ્ઠુલ્લવાચાય અસ્સાદો દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદો, તથાપવત્તવચીવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકચિત્તસમ્પયુત્તા ચેતના, તેન સમ્પયુત્તો રાગો ઇધ સહચરિયેન ‘‘દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદો’’તિ વુત્તો, તેન, દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદસમ્પયુત્તેન રાગેનાતિ અત્થો. ઇમિના ‘‘ઓભાસન્તસ્સા’’તિ વક્ખમાનઓભાસનસ્સ હેતુ દસ્સિતો.

ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો ભિક્ખુનોતિ યોજના. ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનોતિ ‘‘માતુગામો નામ મનુસ્સિત્થી, ન યક્ખી, ન પેતી, ન તિરચ્છાનગતા, વિઞ્ઞૂ પટિબલા સુભાસિતદુબ્ભાસિતં દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લં આજાનિતુ’’ન્તિ પદભાજને નિદ્દિટ્ઠસરૂપાય સુભાસિતદુબ્ભાસિતં જાનન્તિયા મનુસ્સિત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો ભિક્ખુનોતિ અત્થો. ‘‘દ્વિન્નં મગ્ગાન’’ન્તિ એતસ્સ સમ્બન્ધીવસેન ‘‘ઇત્થિયા’’તિ ઇદં સામિવસેન યોજેતબ્બં, યથાવુત્તસરૂપસ્સ માતુગામસ્સ વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગન્તિ અત્થો. વણ્ણાવણ્ણવસેન ચાતિ ‘‘વણ્ણં ભણતિ નામ દ્વે મગ્ગે થોમેતિ વણ્ણેતિ પસંસતિ. અવણ્ણં ભણતિ નામ દ્વે મગ્ગે ખુંસેતિ વમ્ભેતિ ગરહતી’’તિ નિદ્દેસે વુત્તનયેન ઉભો મગ્ગે ઉદ્દિસ્સ થોમનગરહણવસેનાતિ વુત્તં હોતિ.

મેથુનસ્સ યાચનાદયો મેથુનયાચનાદયો, તેહિ મેથુનયાચનાદીહિ, ‘‘યાચતિપિ આયાચતિપિ પુચ્છતિપિ પટિપુચ્છતિપિ આચિક્ખતિપિ અનુસાસતિપિ અક્કોસતિપી’’તિ (પારા. ૨૮૫) ઉદ્દેસે વુત્તમેથુનયાચનાદિવસેનાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમેહિ દ્વીહિ ‘‘ઓભાસન્તસ્સા’’તિ વુત્તઓભાસના દસ્સિતા. ઓભાસન્તસ્સાતિ ઉદ્દેસયન્તસ્સ, પકાસેન્તસ્સાતિ અત્થો. ‘‘વિઞ્ઞુ’’ન્તિ ઇમિના ઓભાસનકિરિયાય કમ્મમાહ, ઇમિના વિસેસિતબ્બં ‘‘મનુસ્સિત્થિ’’ન્તિ ઇદં પકરણતો લબ્ભતિ, યથાદસ્સિતપદભાજનાગતસરૂપં વિઞ્ઞું પટિબલં મનુસ્સિત્થિન્તિ વુત્તં હોતિ. અન્તમસો હત્થમુદ્દાયપીતિ ઓભાસને અન્તિમપરિચ્છેદદસ્સનં. દુટ્ઠુલ્લવચનસ્સાદભાવે સતિ યો વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગપટિબદ્ધં ગુણદોસં વા મેથુનધમ્મયાચનાદિવસેન વા દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લં જાનન્તિં મનુસ્સિત્થિં હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન હત્થમુદ્દાયપિ વદેય્યાતિ અત્થો.

ઇમસ્મિં ગાથાદ્વયે દુટ્ઠુલ્લવાચસ્સાદેન ઇત્થિયા ઇત્થિસઞ્ઞિનો વિઞ્ઞું તં ઇત્થિં દ્વિન્નં મગ્ગાનં વણ્ણવસેન અન્તમસો હત્થમુદ્દાયપિ ઓભાસન્તસ્સ ભિક્ખુનો ગરુકં સિયાતિ એકં વાક્યં, તથા ‘‘દ્વિન્નં મગ્ગાનં અવણ્ણવસેના’’તિ ઇમિના ચ ‘‘મેથુનયાચનાદીહી’’તિ ઇમિના ચ યોજનાય વાક્યદ્વયન્તિ એવં યોજનાવસેન તીણિ વાક્યાનિ હોન્તિ.

તત્થ પઠમવાક્યે વણ્ણવચનેન સઙ્ગહિતં થોમનાદિકથં કથેન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસો હોતિ. ‘‘ઇત્થિલક્ખણેન સુભલક્ખણેન સમન્નાગતાસી’’તિ એત્તકમેવ થોમનત્થં વદતો સઙ્ઘાદિસેસો ન હોતિ, ‘‘તવ વચ્ચમગ્ગો ચ પસ્સાવમગ્ગો ચ ઈદિસો સુભો સુસણ્ઠાનો, તેન નામ ઈદિસેન ઇત્થિલક્ખણેન સુભલક્ખણેન સમન્નાગતાસી’’તિ વદન્તસ્સ હોતિ. ‘‘વણ્ણેતિ, પસંસતી’’તિ પદદ્વયઞ્ચ ‘‘થોમેતી’’તિ પદસ્સ પરિયાયો.

દુતિયવાક્યે અવણ્ણપદસઙ્ગહિતં ખુંસનાદિત્તયે ખુંસનં નામ પતોદોપમેહિ ફરુસવચનેહિ તુદનં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ખુંસેતીતિ વાચાપતોદેન ઘટ્ટેતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૫). પતુજ્જતેનેનાતિ ‘‘પતોદો’’તિઅગચ્છન્તે અસ્સાદયો પવત્તેતું વિજ્ઝનકપાચનદણ્ડો વુચ્ચતિ. વમ્ભનં નામ અપસાદનં. અપસાદનં નામ ગુણતો પરિહાપનં. યથાહ ‘‘વમ્ભેતીતિ અપસાદેતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૫). ગરહા નામ દોસારોપનં. યથાહ ‘‘ગરહતીતિ દોસં દેતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૫). ઇમં ખુંસનાદિપટિસંયુત્તવચનં વક્ખમાનેસુ ‘‘સિખરણીસિ, સમ્ભિન્નાસિ, ઉભતોબ્યઞ્જનાસી’’તિ ઇમેસુ તીસુ પદેસુ અઞ્ઞતરેન યોજેત્વા કથેન્તસ્સેવ સઙ્ઘાદિસેસો, ન ઇતરસ્સ.

તતિયવાક્યે મેથુનયાચનાદિવચનેહિ સઙ્ગહિતં આયાચનાદિં કરોન્તસ્સાપિ સઙ્ઘાદિસેસો. ‘‘યાચતિ નામ દેહિ મે અરહસિ મે દાતુ’’ન્તિઆદિના (પારા. ૨૮૫) નયેન એકેકં પદં ‘‘દેહિ મે મેથુનં ધમ્મ’’ન્તિઆદિવસેન મેથુનધમ્મપદેન સહ ઘટેત્વા મેથુનધમ્મં યાચન્તસ્સેવ હોતિ.

‘‘કદા તે માતા પસીદિસ્સતિ, કદા તે પિતા પસીદિસ્સતિ, કદા તે દેવતાયો પસીદિસ્સન્તિ, કદા તે સુખણો સુલયો સુમુહુત્તો ભવિસ્સતી’’તિઆદિઆયાચનપદનિદ્દેસે એકેકં પદં તત્થેવ ઓસાને વુત્તેન ‘‘કદા તે મેથુનં ધમ્મં લભિસ્સામી’’તિ પદેન ઘટેત્વા મેથુનં યાચન્તસ્સેવ હોતિ.

‘‘કથં ત્વં સામિકસ્સ દેસિ, કથં જારસ્સ દેસી’’તિ (પારા. ૨૮૫) પુચ્છાનિદ્દેસવચનેસુ ચ અઞ્ઞતરં મેથુનધમ્મપદેન ઘટેત્વા પુચ્છન્તસ્સેવ હોતિ.

‘‘એવં કિર ત્વં સામિકસ્સ દેસિ, એવં જારસ્સ દેસી’’તિ (પારા. ૨૮૫) પટિપુચ્છાનિદ્દેસવચનેસુ અઞ્ઞતરં મેથુનધમ્મપદેન ઘટેત્વા વિસેસેત્વા પટિપુચ્છન્તસ્સેવ હોતિ.

‘‘કથં દદમાના સામિકસ્સ પિયા હોતી’’તિ પુચ્છતો માતુગામસ્સ ‘‘એવં દેહિ, એવં દેન્તી સામિકસ્સ પિયા ભવિસ્સતિ મનાપા ચા’’તિ આણત્તિવચને, અનુસાસનિવચને ચ એસેવ નયો.

૩૫૫. અક્કોસનિદ્દેસાગતેસુ ‘‘અનિમિત્તાસિ નિમિત્તમત્તાસિ અલોહિતાસિ ધુવલોહિતાસિ ધુવચોળાસિ પગ્ઘરન્તીસિ સિખરણીસિ ઇત્થિપણ્ડકાસિ વેપુરિસિકાસિ સમ્ભિન્નાસિ ઉભતોબ્યઞ્જનાસી’’તિ એકાદસસુ પદેસુ ‘‘સિખરણીસિ સમ્ભિન્નાસિ ઉભતોબ્યઞ્જનાસી’’તિ પદત્તયં પચ્ચેકં આપત્તિકરં, ઇમિના પદત્તયેન સહ પુબ્બે વુત્તાનિ વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગમેથુનધમ્મપદાનિ તીણિ ચાતિ છપ્પદાનં પચ્ચેકં આપત્તિકરત્તા ઇતો પરાનિ અનિમિત્તાદીનિ અટ્ઠ પદાનિ ‘‘અનિમિત્તાસિ મેથુનધમ્મં દેહી’’તિઆદિના નયેન મેથુનધમ્મપદેન સહ ઘટેત્વા વુત્તાનેવ આપત્તિકરાનીતિ વેદિતબ્બાનિ, ‘‘મેથુનયાચનાદીહી’’તિ એત્થ આદિ-સદ્દસઙ્ગહિતેસુ ‘‘અનિમિત્તાસી’’તિઆદીસુ એકાદસસુ અક્કોસપદેસુ અન્તોગધત્તેપિ કેવલં આપત્તિકરત્તા ગરુતરં પદત્તયં વિસું સઙ્ગહેતબ્બન્તિ ઞાપેતુમાહ ‘‘સિખરણીસી’’તિઆદિ.

સિખરણીસીતિ એત્થ ‘‘સિખરણી અસી’’તિ પદચ્છેદો. ‘‘અસી’’તિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. તુ-સદ્દો કેવલયુત્તમ્પિ આપત્તિકરં હોતીતિ વિસેસં જોતેતિ. કેવલેનાપિ અક્કોસવચનેનાતિ યોજના. સિખરણીસીતિ બહિ નિક્ખન્તઆણિમંસા ભવસિ. સમ્ભિન્નાસીતિ મિસ્સીભૂતવચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગા. ઉભતોબ્યઞ્જનાસીતિ ઇત્થિનિમિત્તેન, પુરિસનિમિત્તેન ચાતિ ઉભતોબ્યઞ્જનેહિ સમન્નાગતા. ‘‘અયં ઇત્થી, અયં પુરિસો’’તિ બ્યઞ્જયતીતિ બ્યઞ્જનં, મુત્તકરણાનિ. સુણન્તિયાતિ એત્થ ‘‘વિઞ્ઞુમનુસ્સિત્થિયા’’તિ અધિકારતો લબ્ભતિ, ઇમિના અક્કોસિતબ્બવત્થુ દસ્સિતં હોતિ. ભાસિતં સુણન્તિયા સુભાસિતદુબ્ભાસિતં જાનન્તિયા મનુસ્સિત્થિયા વિસયે પવત્તઅક્કોસવચનેન સઙ્ઘાદિસેસો હોતીતિ અત્થો.

૩૫૬. પુનપ્પુનં ઓભાસન્તસ્સ વાચાનં ગણનાય ગરુકા સિયુન્તિ યોજના. એત્થ ‘‘એકં ઇત્થિ’’ન્તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં. એકવાચાય બહૂ ઓભાસન્તસ્સ ચ ઇત્થીનં ગણનાય ગરુકા સિયુન્તિ યોજના. એત્થાપિ ‘‘ઇત્થિયોપી’’તિ લબ્ભતિ.

૩૫૭. સા ચે નપ્પટિજાનાતીતિ એત્થ ‘‘યં સુણન્તિં મનુસ્સિત્થિં દ્વિન્નં મગ્ગાનં વણ્ણાવણ્ણવસેન ઓભાસતિ, સા ચે ન પટિજાનાતી’’તિ સામત્થિયા લબ્ભમાનં આદાય યોજેતબ્બં. અત્તનો ભાસિતં દુટ્ઠુલ્લં વુત્તસમનન્તરમેવ અત્થવસેન સચે ન જાનાતીતિ અત્થો. તસ્સાતિ તસ્સ દુટ્ઠુલ્લભાસિતભિક્ખુસ્સ. ઉબ્ભજાણું, અધક્ખકં વા આદિસ્સ ભણને ચાપિ તસ્સ થુલ્લચ્ચયં સિયાતિ યોજના. ભણનેતિ દ્વિન્નં મગ્ગાનં વણ્ણાદિકથને, ‘‘ભણતો’’તિપિ લિખન્તિ, ભણન્તસ્સ, ભણનહેતૂતિ અત્થો. હેતુમ્હિ અયમન્તપચ્ચયો ‘‘અસમ્બુધ’’ન્તિઆદીસુ (પારા. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા) વિય. ઉબ્ભજાણુન્તિ જાણુતો ઉદ્ધં. અક્ખેકન્તિ અક્ખકતો હેટ્ઠા.

૩૫૮. ઉબ્ભક્ખકન્તિ અક્ખકતો ઉદ્ધં. અધોજાણુમણ્ડલન્તિ જાણુમણ્ડલતો અધો. ઉદ્દિસન્તિ ઉદ્દિસ્સ. ‘‘ઉદ્દિસ્સુબ્ભક્ખં વા તથા, અધોજાણુમણ્ડલ’’ન્તિ ચ લિખન્તિ, સો પાઠો સુન્દરો. વણ્ણાદિભણને દુક્કટન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘વિઞ્ઞુમનુસ્સિત્થિયા’’તિ અધિકારતો લબ્ભતિ. કાયપટિબદ્ધે વણ્ણાદિભણને દુક્કટન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. વચ્ચમગ્ગપસ્સાવમગ્ગા સઙ્ઘાદિસેસક્ખેત્તં, અધક્ખકં ઉબ્ભજાણુમણ્ડલં થુલ્લચ્ચયક્ખેત્તં, ઉદ્ધક્ખકં અધોજાણુમણ્ડલં દુક્કટક્ખેત્તન્તિ ઇમેસુ તીસુ ખેત્તેસુ અક્ખકઞ્ચેવ જાણુમણ્ડલઞ્ચ થુલ્લચ્ચયદુક્કટાનં દ્વિન્નં અવધિભૂતં કત્થ સઙ્ગય્હતીતિ? દુક્કટક્ખેત્તેયેવ સઙ્ગય્હતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અક્ખકં, પન જાણુમણ્ડલઞ્ચ એત્થેવ દુક્કટક્ખેત્તે સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૬).

૩૫૯. પણ્ડકે યક્ખિપેતીસુ દ્વિન્નં મગ્ગાનં વણ્ણાદિભણને તસ્સ ભણન્તસ્સ થુલ્લચ્ચયં ભવેતિ અધિકારવસેન આગતપદેહિ સહ યોજેતબ્બં. પણ્ડકાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન યક્ખિપેતીનં ગહણં.

૩૬૦. ઉબ્ભક્ખક…પે… અયં નયોતિ ‘‘પણ્ડકાદીસૂ’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. અયં નયોતિ ‘‘દુક્કટમેવ હોતી’’તિ વુત્તો નયો. સબ્બત્થાતિ સઙ્ઘાદિસેસથુલ્લચ્ચયદુક્કટક્ખેત્તવસેન સબ્બેસુ ખેત્તેસુ.

૩૬૧. અત્થપુરેક્ખારો હુત્વા ઓભાસતોપિ અનાપત્તીતિ યોજના. માતુગામાનં ‘‘અનિમિત્તાસી’’તિઆદીસુ પદેસુ અત્થકથનં પુરેક્ખત્વા ‘‘અનિમિત્તાસી’’તિઆદિપદં ભણન્તસ્સ વા માતુગામેહિ સહ અટ્ઠકથં સજ્ઝાયન્તાનં વા અનાપત્તીતિ અત્થો. ધમ્મપુરેક્ખારો હુત્વા ઓભાસતો અનાપત્તીતિ યોજના. પાળિધમ્મં વાચેન્તસ્સ વા તાસં સુણન્તીનં સજ્ઝાયનં વા પુરેક્ખત્વા ‘‘અનિમિત્તાસી’’તિઆદીસુ પદેસુ યં કિઞ્ચિ પબ્બજિતસ્સ વા ઇતરસ્સ વા માતુગામસ્સ કથેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ. પુરેક્ખત્વાનુસાસનિન્તિ ‘‘ઇદાનિ અનિમિત્તાસિ…પે… ઉભતોબ્યઞ્જનાસિ, અપ્પમાદં દાનિ કરેય્યાસિ, યથા આયતિમ્પિ એવરૂપા નાહોસી’’તિ અનુસાસનિં પુરેક્ખત્વા.

૩૬૨. ઉમ્મત્તકાદીનન્તિ પિત્તુમ્મત્તકયક્ખુમ્મત્તકવસેન દ્વિન્નં ઉમ્મત્તકાનઞ્ચ આદિ-સદ્દસઙ્ગહિતસ્સ ઇમસ્મિં આદિકમ્મિકસ્સ ઉદાયિત્થેરસ્સ ચ અનાપત્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ઇદં સિક્ખાપદં તિસમુટ્ઠાનં કાયચિત્તતો ચ વાચાચિત્તતો ચ કાયવાચાચિત્તતો ચ સમુટ્ઠાતિ. કિરિયં, સઞ્ઞાવિમોક્ખં, સચિત્તકં, લોકવજ્જં, કાયકમ્મં, વચીકમ્મં, અકુસલચિત્ત’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૨૮૭) અટ્ઠકથાયં વુત્તપકિણ્ણકવિનિચ્છયં દસ્સેતિ ‘‘સમુટ્ઠાનાદયો…પે… તુલ્યાવા’’તિ. વેદનાય અદિન્નાદાનેન અસમત્તા ‘‘વેદનેત્થ દ્વિધા મતા’’તિ આહ, સુખોપેક્ખાવેદનાવસેન દ્વિધા મતાતિ અત્થો.

દુટ્ઠુલ્લવાચાકથાવણ્ણના.

૩૬૩. કામપારિચરિયાયાતિ મેથુનધમ્મસઙ્ખાતેન કામેન પારિચરિયાય, મેથુનધમ્મેન પારિચરિયાયાતિ અત્થો. અથ વા કામિતા પત્થિતાતિ કામા, મેથુનરાગવસેન પત્થિતાતિ અત્થો, કામા ચ સા પારિચરિયા ચાતિ કામપારિચરિયા, તસ્સા કામપારિચરિયાયાતિપિ ગહેતબ્બં, મેથુનરાગચિત્તેન અભિપત્થિતપારિચરિયાયાતિઅત્થો. ‘‘વણ્ણં ભાસતો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, ‘‘એતદગ્ગં ભગિનિ પારિચરિયાનં યા માદિસં સીલવન્તં કલ્યાણધમ્મં બ્રહ્મચારિં એતેન ધમ્મેન પરિચરેય્યા’’તિ અત્તનો મેથુનધમ્મેન પારિચરિયાય ગુણં આનિસંસં કથેન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. તસ્મિંયેવ ખણેતિ તસ્મિં ભણિતક્ખણેયેવ. સા ચે જાનાતીતિ યં ઉદ્દિસ્સ અભાસિ, સચે સા વચનસમનન્તરમેવ જાનાતિ.

૩૬૪. સા મનુસ્સિત્થી નો જાનાતિ ચે, તસ્સ થુલ્લચ્ચયન્તિ સમ્બન્ધો. યક્ખિપેતિદેવીસુ જાનન્તીસુ, પણ્ડકે ચ જાનન્તે અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભાસતો તસ્સ ભિક્ખુનો થુલ્લચ્ચયં હોતીતિ યોજના. સેસેતિ પુરિસતિરચ્છાનગતવિસયે, યક્ખિઆદીનં અજાનનવિસયે ચ અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભાસતો તસ્સ આપત્તિ દુક્કટં હોતીતિ યોજના.

૩૬૫. ચીવરાદીહીતિ ચીવરપિણ્ડપાતાદીહિ. વત્થુકામેહીતિ તણ્હાય વત્થુભાવેન વત્થૂ ચ કામિતત્તા કામાતિ ચ સઙ્ખાતેહિ પચ્ચયેહિ.

૩૬૬. રાગો એવ રાગતા. ‘‘રાગિતા’’તિ વા પાઠો, રાગો અસ્સ અત્થીતિ રાગી, તસ્સ ભાવો રાગિતા, અત્તકામપારિચરિયાય રાગોતિ અત્થો. ઓભાસોતિ અત્તકામપારિચરિયાય ગુણભણનં. તેન રાગેનાતિ કામપારિચરિયાય રાગેન. ખણે તસ્મિન્તિ ભણિતક્ખણે. વિજાનનન્તિ યં મનુસ્સિત્થિં ઉદ્દિસ્સ અત્તકામપારિચરિયાય વણ્ણં ભણતિ, તાય તસ્સ વચનત્થસ્સ વિજાનનન્તિ વુત્તં હોતિ.

૩૬૭. પઞ્ચઙ્ગાનીતિ મનુસ્સિત્થિતા, તંસઞ્ઞિતા, પારિચરિયાય રાગિતા, તેન રાગેન ઓભાસનં, ખણે તસ્મિં વિજાનનન્તિ ઇમાનિ એત્થ અત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદે પઞ્ચ અઙ્ગાનિ, પઞ્ચ આપત્તિકારણાનીતિ અત્થો. અસ્સાતિ અત્તકામપારિચરિયસિક્ખાપદસ્સ.

અત્તકામપારિચરિયકથાવણ્ણના.

૩૬૮. ‘‘પટિગ્ગણ્હાતી’’તિઆદિકિરિયાત્તયોપાદાનસામત્થિયેન તિક્ખત્તું પટિપાદનકં ‘‘યો ભિક્ખૂ’’તિ ચ ‘‘ગરુ હોતી’’તિ પદસામત્થિયેન ‘‘તસ્સા’’તિ ચ લબ્ભમાનત્તા તિવિધેહિ સહ ‘‘યો ભિક્ખુ પુરિસસ્સ સન્દેસં પટિગ્ગણ્હાતિ, વીમંસતિ પચ્ચાહરતિ ચે, તસ્સ ગરુ હોતી’’તિ એકં વાક્યં હોતિ. એવં ‘‘ઇત્થિયાપિ વા’’તિ ઇમિના યોજનાયપિ એકં વાક્યં હોતીતિ ઇમિસ્સા ગાથાય વાક્યદ્વયં યુજ્જતિ.

ઇધ સન્દેસક્કમઞ્ચ યોજનાક્કમઞ્ચ જાનનત્થં પઠમં તાવ ઇત્થીનઞ્ચ ભરિયાનઞ્ચ પભેદો ચ સરૂપઞ્ચ વિભાવીયતિ – તેસુ ઇત્થિયો દસવિધા હોન્તિ. યથાહ પદભાજને ‘‘દસ ઇત્થિયો માતુરક્ખિતા પિતુરક્ખિતા માતાપિતુરક્ખિતા ભાતુરક્ખિતા ભગિનિરક્ખિતા ઞાતિરક્ખિતા ગોત્તરક્ખિતા ધમ્મરક્ખિતા સારક્ખા સપરિદણ્ડા’’તિ. ભરિયા ચ દસવિધા હોન્તિ. યથાહ પદભાજને ‘‘દસ ભરિયાયો ધનક્કીતા છન્દવાસિની ભોગવાસિની ઓદપત્તકિની ઓભટચુમ્બટા દાસી ચ ભરિયા ચ કમ્મકારી ચ ભરિયા ચ ધજાહટા મુહુત્તિકા’’તિ (પારા. ૩૦૩). ઇમાસં પભેદો ચ સરૂપાનિ ચ સઙ્ખેપતો એવં વેદિતબ્બાનિ –

પુરિસેહિ સહ યથા સંવાસં ન કરોતિ, એવં માતરા રક્ખિતા માતુરક્ખિતા. યથાહ ‘‘માતુરક્ખિતા નામ માતા રક્ખતિ ગોપેતિ ઇસ્સરિયં કારેતિ વસં વત્તેતી’’તિ. પિતુરક્ખિતાદીસુપિ એસેવ નયો. તત્થ યસ્મિં કોણ્ડઞ્ઞાદિગોત્તે જાતા, તસ્મિંયેવ ગોત્તે જાતેહિ રક્ખિતા ગોત્તરક્ખિતા. યથાહ ‘‘ગોત્તરક્ખિતા નામ સગોત્તા રક્ખન્તી’’તિઆદિ. એકં સત્થારં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતેહિ વા એકગણપરિયાપન્નેહિ વા રક્ખિતા ધમ્મરક્ખિતા નામ. યથાહ ‘‘ધમ્મરક્ખિતા નામ સહધમ્મિકા રક્ખન્તી’’તિઆદિ (પારા. ૩૦૪). સારક્ખા નામ ‘‘ગબ્ભેપિ પરિગ્ગહિતા હોતિ ‘મય્હં એસા’તિ અન્તમસો માલાગુળપરિક્ખિત્તાપી’’તિ પાળિયં વુત્તસરૂપા. સપરિદણ્ડા નામ ‘‘કેહિચિ દણ્ડો ઠપિતો હોતિ ‘યો ઇત્થન્નામં ઇત્થિં ગચ્છતિ, તસ્સ એત્તકો દણ્ડો’’તિ વુત્તસરૂપાતિ અયં દસન્નં ઇત્થીનં સરૂપસઙ્ખેપો. ઇમાસુ દસસુ સારક્ખસપરિદણ્ડાનં દ્વિન્નં પરપુરિસસેવાયં મિચ્છાચારો હોતિ, ઇતરાસં ન હોતિ. ઇમા દસપિ પઞ્ચસીલં રક્ખન્તેહિ અગમનીયા.

દસસુ ભરિયાસુ ‘‘ધનક્કીતા નામ ધનેન કિણિત્વા વાસેતી’’તિ વુત્તત્તા ભરિયભાવાય અપ્પકં વા બહું વા ધનં દત્વા ગહિતા ધનક્કીતા નામ. ‘‘છન્દવાસિની નામ પિયો પિયં વાસેતી’’તિ વુત્તત્તા અત્તરુચિયા સંવસિતેન પુરિસેન સમ્પટિચ્છિતા છન્દવાસિની નામ. ‘‘ભોગવાસિની નામ ભોગં દત્વા વાસેતી’’તિ વુત્તત્તા ઉદુક્ખલમુસલાદિગેહોપકરણં લભિત્વા ભરિયભાવં ગચ્છન્તી જનપદિત્થી ભોગવાસિની નામ. ‘‘પટવાસિની નામ પટં દત્વા વાસેતી’’તિ વુત્તત્તા નિવાસનમત્તં વા પારુપનમત્તં વા લદ્ધા ભરિયભાવં ગચ્છન્તી દલિદ્દિત્થી પટવાસિની નામ. ઓદપત્તકિની નામ ‘‘ઉદકપત્તં આમસિત્વા વાસેતી’’તિ (પારા. ૩૦૪) વુત્તત્તા ‘‘ઇદં ઉદકં વિય સંસટ્ઠા અભેજ્જા હોથા’’તિ વત્વા એકસ્મિં ઉદકપત્તે પુરિસેન સદ્ધિં હત્થં ઓતારેત્વા ભરિયભાવં નીતો માતુગામો વુચ્ચતિ. ‘‘ઓભટચુમ્બટા નામ ચુમ્બટં ઓરોપેત્વા વાસેતી’’તિ (પારા. ૩૦૪) વુત્તત્તા સીસતો ચુમ્બટં ઓરોપેત્વા ભરિયભાવમુપનીતા કટ્ઠહારિકાદિઇત્થી ઓભટચુમ્બટા નામ. દાસી ચ ભરિયા ચ નામ ‘‘દાસી ચેવ હોતિ ભરિયા ચા’’તિ (પારા. ૩૦૪) વુત્તત્તા ભરિયં કત્વા વાસિતા ‘‘તસ્સેવ દાસી ચ ભરિયા ચા’’તિ વુત્તા. કમ્મકારી ચ ભરિયા ચ નામ ‘‘કમ્મકારી ચેવ હોતિ ભરિયા ચા’’તિ (પારા. ૩૦૪) વુત્તત્તા પધાનિત્થિનિરપેક્ખેન કુટુમ્બકિચ્ચં કારેત્વા ભરિયભાવં નીતા ભરિયા કતકમ્મા ‘‘કમ્મકારી ચ ભરિયા ચા’’તિ વુત્તા. ‘‘ધજાહટા નામ કરમરાનીતા વુચ્ચતી’’તિ (પારા. ૩૦૪) વુત્તત્તા ધજં ઉસ્સાપેત્વા ગચ્છન્તિયા મહાસેનાય સદ્ધિં ગન્ત્વા પરવિસયં વિલુમ્પન્તેન પચ્છિન્દિત્વા આનેત્વા ભરિયભાવમુપનીતા ઇત્થી ધજાહટા નામ. ‘‘મુહુત્તિકા નામ તઙ્ખણિકા વુચ્ચતી’’તિ (પારા. ૩૦૪) વુત્તત્તા અચિરકાલં સંવાસત્થાય ગહિતા ઇત્થી મુહુત્તિકા નામાતિ અયં દસન્નં ભરિયાનં સરૂપસઙ્ખેપો. યથાવુત્તાસુ દસસુ ઇત્થીસુ અઞ્ઞતરં દસન્નં ભરિયાનં અઞ્ઞતરટ્ઠાને ઠપનત્થમધિપ્પેતભાવં વત્તું પુરિસેન ‘‘ગચ્છ ભન્તે ઇત્થન્નામં માતુરક્ખિતં બ્રૂહિ ‘હોહિ કિર ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા ધનક્કીતા’તિ’’આદિના નયેન દિન્નસન્દેસં ‘‘સાધુ ઉપાસકા’’તિઆદિના નયેન વચીભેદં કત્વા વા સીસકમ્પનાદિવસેન વા પટિગ્ગણ્હાતીતિ આહ ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ સન્દેસં પુરિસસ્સા’’તિ.

એત્થ પુરિસસ્સાતિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘પુરિસસ્સ માતા ભિક્ખું પહિણતી’’તિઆદિના (પારા. ૩૨૧) નયેન પાળિયં વુત્તપુરિસસ્સ માતાપિતુઆદયો ચ ગહેતબ્બા. વીમંસતીતિ એવં પટિગ્ગહિતસાસનં તસ્સાયેવ એકંસેન અવિરાધેત્વા વદન્તસ્સ માતાપિતુઆદીનમઞ્ઞતરસ્સ વા આરોચેતીતિ અત્થો. એત્થાપિ વીમંસતીતિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ અન્તેવાસિં વીમંસાપેત્વા અત્તના પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા. ૩૩૮) વુત્તત્તા વીમંસાપેતીતિપિ ગહેતબ્બં. પચ્ચાહરતીતિ તથા આહટં સાસનં સુત્વા તસ્સા ઇત્થિયા સમ્પટિચ્છિતે ચ અસમ્પટિચ્છિતે ચ લજ્જાય તુણ્હીભૂતાય ચ તં પવત્તિં પચ્ચાહરિત્વા આચિક્ખતીતિ વુત્તં હોતિ. ઇધાપિ પચ્ચાહરતીતિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ વીમંસતિ અન્તેવાસિં પચ્ચાહરાપેતિ, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા. ૩૩૮) વુત્તત્તા પચ્ચાહરાપેતીતિ ચ ગહેતબ્બં.

‘‘ઇત્થિયાપિ વા’’તિ ઇમિના યોજેત્વા ગહિતદુતિયવાક્યે ચ એવમેવ અત્થો વત્તબ્બો. તત્થ સન્દેસક્કમો પન ‘‘માતુરક્ખિતા ભિક્ખું પહિણતિ ‘ગચ્છ ભન્તે ઇત્થન્નામં બ્રૂહિ ‘હોમિ ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા ધનક્કીતા’તિ’’આદિપાળિનયેન (પારા. ૩૩૦) દટ્ઠબ્બો. એત્થાપિ ‘‘વીમંસાપેતિ પચ્ચાહરાપેતી’’તિ ઇદઞ્ચ વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. ઇમિના નિયામેન દસન્નં ઇત્થીનં નામં વિસું વિસું વત્વા દસન્નં ભરિયાનં અઞ્ઞતરત્થાય દીયમાનસન્દેસક્કમો યોજેતબ્બો. ઇધાપિ ઇત્થિયાપિ વાતિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘માતુરક્ખિતાય માતા ભિક્ખું પહિણતિ ‘ગચ્છ ભન્તે ઇત્થન્નામં બ્રૂહિ ‘હોતુ ઇત્થન્નામસ્સ ભરિયા ધનક્કીતા’’તિઆદિપાળિવસેન (પારા. ૩૨૪) ઇત્થિયા માતુપિતુઆદીનઞ્ચ સન્દેસક્કમો યોજેતબ્બો.

૩૭૦. તં પવત્તિં. સઞ્ચરિત્તા સઞ્ચરણહેતુ. ન મુચ્ચતીતિ ઇત્થિપુરિસાનં અન્તરે સાસનં પટિગ્ગહેત્વા સઞ્ચરણહેતુ આપજ્જિતબ્બસઙ્ઘાદિસેસતો ન મુચ્ચતીતિ અત્થો.

૩૭૧. અઞ્ઞં વાતિ માતાપિતુરક્ખિતાદીસુ અઞ્ઞતરં વા. ‘‘ભાસતો’’તિ લિખન્તિ. ‘‘પેસિતો’’તિ ઇમિના વિરુદ્ધત્તા તં પહાય ‘‘ભાસતી’’તિ પાઠો ગહેતબ્બો. પાઠસેસો વા કાતબ્બો. ‘‘યો અઞ્ઞં ભાસતિ ચે, તસ્સ ભાસતોતિ યોજના’’તિ નિસ્સન્દેહે વુત્તં. ‘‘માતરા રક્ખિતં ઇત્થિં ‘ગચ્છ બ્રૂહી’તિ યો પેસિતો હોતિ, તસ્સ પિતુરક્ખિતં વા અઞ્ઞં વા ભાસતો વિસઙ્કેતોવા’’તિ, ‘‘માતરા…પે… બ્રૂહી’તિ પેસિતો હુત્વા પિતુરક્ખિતં વા અઞ્ઞં વા ભાસતો વિસઙ્કેતોવા’’તિ યોજના યુત્તતરાતિ અમ્હાકં ખન્તિ.

૩૭૨. પટિગ્ગણ્હનતાદીહીતિ પટિગ્ગણ્હનમેવ પટિગ્ગણ્હનતા. આદિ-સદ્દેન વીમંસનપચ્ચાહરણાનિ ગહિતાનિ. સઞ્ચરિત્તેતિ સઞ્ચરણે. સમાપન્નેતિ ગતે સતિ. ગરુકાપત્તિમાદિસેતિ એત્થ ‘‘તસ્સા’’તિ સેસો. આદિસેતિ કથેય્ય.

૩૭૩. દ્વીહિ થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ એત્થ દ્વીહિ દ્વીહિ અઙ્ગેહિ સઞ્ચરિત્તે સમાપન્ને થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. ‘‘પટિગ્ગણ્હાતિ વીમંસતિ ન પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. પટિગ્ગણ્હાતિ ન વીમંસતિ પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ. ન પટિગ્ગણ્હાતિ વીમંસતિ પચ્ચાહરતિ, આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સા’’તિ (પારા. ૩૩૮) દ્વીહિ દ્વીહિ અઙ્ગેહિ થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ અત્થો. પણ્ડકાદીસૂતિ પણ્ડકયક્ખિપેતીસુ. તીહિપિ અઙ્ગેહિ સઞ્ચરિત્તે સમાપન્ને થુલ્લચ્ચયં વુત્તન્તિ યોજના.

એકેનેવાતિ એકેનેવ અઙ્ગેન. સબ્બત્થાતિ માતુરક્ખિતાદીસુ સબ્બમાતુગામેસુ ચ વિનીતવત્થુમ્હિ ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો પુરિસો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આણાપેસિ ‘ગચ્છ ભન્તે ઇત્થન્નામં ઇત્થિં વીમંસા’તિ. સો ગન્ત્વા મનુસ્સે પુચ્છિ ‘કહં ઇત્થન્નામા’તિ. સુત્તા ભન્તેતિ…પે… મતા ભન્તેતિ. નિક્ખન્તા ભન્તેતિ. અનિત્થી ભન્તેતિ. ઇત્થિપણ્ડકા ભન્તેતિ. તસ્સ કુક્કુચ્ચં અહોસિ. અનાપત્તિ ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૩૪૧) આગતાસુ સુત્તાદીસુ પઞ્ચસુ ચ.

૩૭૪. અનાપત્તિ પકાસિતાતિ ચેતિયાદીસુ કત્તબ્બં નિસ્સાય ઇત્થિયા પુરિસસ્સ, પુરિસેન ચ ઇત્થિયા દિન્નસાસનં પટિગ્ગહેત્વા વીમંસિત્વા પચ્ચાહરિત્વા આરોચેન્તસ્સ અનાપત્તિભાવો ‘‘અનાપત્તિ સઙ્ઘસ્સ વા ચેતિયસ્સ વા ગિલાનસ્સ વા કરણીયેન ગચ્છતિ, ઉમ્મત્તકસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ (પારા. ૩૪૦) પાળિયં વુત્તાતિ અત્થો.

૩૭૫. તથા તસ્સાતિ મનુસ્સજાતિકાય તસ્સા. નનાલંવચનીયતાતિ ‘‘મમાય’’ન્તિ વા નિગ્ગહપગ્ગહે વા નિરાસઙ્કં વત્તું નાહરતીતિ અલંવચનીયા, અસ્સામિકા, સા હિ કેનચિ ‘‘મય્હં એસા’’તિ વત્તું વા નિરાસઙ્કેન નિગ્ગહપગ્ગહવચનં વા વત્તું અસક્કુણેય્યા, અલંવચનીયા ન ભવતીતિ નાલંવચનીયા, સસ્સામિકા, સા હિ સામિકેન તથા કાતું સક્કુણેય્યાતિ નાલંવચનીયા, નાલંવચનીયા ન ભવતીતિ નનાલંવચનીયા, અલંવચનીયપદેન વુત્તા અસ્સામિકા એવ, પટિસેધા દ્વે પકતિમત્થં ગમયન્તીતિ, નનાલંવચનીયાય ભાવો નનાલંવચનીયતા, નિરાસઙ્કેન અવચનીયતા અસ્સામિકભાવોતિ વુત્તં હોતિ. સઞ્ચરિત્તવસેન ભિક્ખુના વચનીયા ન હોતીતિ વા ‘‘અલંવચનીયા’’તિપિ ગહેતબ્બમેવ. પટિગ્ગણ્હનતાદીનં વસાતિ એત્થ ચકારો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. તતો પટિગ્ગણ્હનવીમંસનપચ્ચાહરણસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં અઙ્ગાનં વસેન ચ પુબ્બે વુત્તમનુસ્સિત્થિતા નનાલંવચનીયતાતિ વુત્તાનં દ્વિન્નં અઙ્ગાનં વસેન ચ ઇદં સિક્ખાપદં આપત્તિકારણેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ યુત્તન્તિ અત્થો.

૩૭૬. ઇદં સઞ્ચરિત્તસિક્ખાપદં. અથ વા લિઙ્ગવિપલ્લાસેન ચ અયં સઙ્ઘાદિસેસોતિ ગહેતબ્બો. કાયતો, વાચતો, કાયવાચતો, કાયચિત્તતો, વાચાચિત્તતો, કાયવાચાચિત્તતો વા ઉપ્પજ્જનતો છસમુટ્ઠાનં. તતો એવ અચિત્તકમુદીરિતં. મિસ્સકસમુટ્ઠાનઞ્હિ અચિત્તકં. અવસેસચિત્તેસુપિ યસ્મિં ચિત્તે અસતિ અચિત્તકં નામ હોતિ, તં દસ્સેતુમાહ ‘‘અલંવચનિયત્તં વા’’તિઆદિ. ગાથાબન્ધવસેન રસ્સો, ‘‘અલંવચનીયત્ત’’ન્તિ ગહેતબ્બં. યો સન્દેસં પેસેતિ, તસ્મિં પટિબદ્ધભાવન્તિ અત્થો. પણ્ણત્તિં વાતિ સઞ્ચરિત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતં પણ્ણત્તિં વા અજાનતો અચિત્તકમુદીરિતન્તિ સમ્બન્ધો.

૩૭૭. સાસનન્તિ માતુગામસ્સ, પુરિસસ્સ વા સાસનં. કાયવિકારેનાતિ સીસકમ્પનાદિના કાયવિકારેન. ગહેત્વાતિ પટિગ્ગહેત્વા. તં ઉપગમ્માતિ પટિગ્ગહિતસાસનં યસ્સ વત્તબ્બં હોતિ, તં માતુગામં, પુરિસં વા ઉપગમ્મ. વીમંસિત્વાતિ તં કિચ્ચં તીરેત્વા. હરન્તસ્સાતિ પચ્ચાહરન્તસ્સ. કાયતો સિયાતિ વચીભેદં વિના પટિગ્ગહણાદીનં કાયેનેવ કતત્તા કાયસમુટ્ઠાનતોવ સઙ્ઘાદિસેસો હોતીતિ અત્થો.

૩૭૮. ઇત્થિયા વચનં સુત્વાતિ યોજના. યથા નિસિન્નોવાતિ પકતિયા નિસિન્નટ્ઠાનેયેવ નિસિન્નો. તં વચનં. તત્થેવાગતસ્સેવાતિ યત્થ નિસિન્નો ઇત્થિયા સાસનં પટિગ્ગણ્હિ, તમેવ આસનં અવિજહિત્વા અત્તના નિસિન્નટ્ઠાનમેવ આગતસ્સ સન્નિસિતબ્બપુરિસસ્સેવ, એત્થ ‘‘આરોચેત્વા’’તિ પાઠસેસો. પુન ‘‘આરોચેન્તસ્સા’’તિ ઇદં તત્થેવાગતાય તસ્સા એવ ઇત્થિયા એવં યોજેતબ્બં. સાસનં દત્વા ગન્ત્વા પુન તત્થેવ આગતસ્સ માતુગામસ્સેવ ઞાતમનન્તરં કાયિકકિરિયં વિના વચનેનેવ આરોચેન્તસ્સાતિ અત્થો. ઇદં ઇત્થિયા સાસનં પટિગ્ગહણાદિવસેન વુત્તં.

અથ વા પુરિસસ્સ વચનં સુત્વા યથાનિસિન્નોવ તં વચનં ઇત્થિયા આરોચેત્વા પુન તત્થેવાગતસ્સેવ પુરિસસ્સ આરોચેન્તસ્સાતિ એવં પુરિસસન્દેસં પટિગ્ગહણાદિવસેનાપિ યોજના કાતબ્બા. એત્થ ચ તત્થેવાગતસ્સાતિ ઉપલક્ખણં. સાસનવચનમત્તેનેવ પટિગ્ગહેત્વા, કિચ્ચન્તરેન ગન્ત્વા વા યદિચ્છાવસેન દિટ્ઠટ્ઠાને વા વત્વા પુનપિ તત્થેવ દિટ્ઠટ્ઠાને પુન આરોચેન્તસ્સ ચ વચનેનેવ સમુટ્ઠાનભાવો વેદિતબ્બો.

૩૭૯. ‘‘અલં…પે… અજાનતો’’તિ અચિત્તકત્તકારણં વુત્તમેવ, કસ્મા પુન ‘‘અજાનન્તસ્સ પણ્ણત્તિ’’ન્તિ વુત્તન્તિ ચે? તદુભયસ્સાપિ વિસું કારણાભાવં વિઞ્ઞાપેતું વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. નં વિધિન્તિ સાસનં પટિગ્ગહેત્વા આહરિત્વા આરોચેત્વા પચ્ચાહરિત્વા આરોચનસઙ્ખાતં વિધાનં. અરહતોપીતિ ખીણાસવસ્સપિ, સેખપુથુજ્જનાનં પગેવાતિ અયમત્થો સમ્ભાવનત્થેન અપિ-સદ્દેન જોતિતો.

૩૮૦. જાનિત્વાતિ અલંવચનીયભાવં વા પણ્ણત્તિં વા ઉભયમેવ વા જાનિત્વા. તથાતિ કાયવાચતો કરોન્તસ્સાતિ ઇમિના યોજેતબ્બં. સચિત્તકેહીતિ યથાવુત્તચિત્તેન સચિત્તકેહિ. તેહેવાતિ કાયાદીહિ તેહિ એવ, ‘‘તીહેવા’’તિપિ પાઠો.

સઞ્ચરિત્તકથાવણ્ણના.

૩૮૧-૨. સયંયાચિતકેહેવાતિ એત્થ ‘‘ઉપકરણેહી’’તિ પાઠસેસો, ‘‘પુરિસં દેથા’’તિઆદિના નયેન અત્તનાવ યાચિત્વા ગહિતેહિ ઉપકરણેહેવાતિ અત્થો. યથાહ ‘‘સઞ્ઞાચિકા નામ સયં યાચિત્વા પુરિસમ્પિ પુરિસત્તકરમ્પિ ગોણમ્પિ સકટમ્પિ વાસિમ્પિ પરસુમ્પિ કુઠારિમ્પિ કુદાલમ્પિ નિખાદનમ્પી’’તિ. એત્થ એવ-કારેન અયાચિતં નિવત્તેતિ. તેન અસ્સામિકન્તિ દીપિતં હોતિ. ‘‘કુટિક’’ન્તિ ઇમિના ‘‘કુટિ નામ ઉલ્લિત્તા વા હોતિ અવલિત્તા વા ઉલ્લિત્તાવલિત્તા વા’’તિ (પારા. ૩૪૯) વુત્તત્તા ભૂમિતો પટ્ઠાય ભિત્તિચ્છદનાનિ પટિચ્છાદેત્વા મત્તિકાય વા સુધાય વા દ્વારવાતપાનાદિઅલેપોકાસં ઠપેત્વા અન્તો લિત્તભાવેન ઉલ્લિત્તાનામકં વા તથા બહિ લિત્તભાવેન અવલિત્તાનામકં વા અન્તો ચ બહિ ચ લિત્તભાવેન ઉલ્લિત્તાવલિત્તાનામકં વા કુટિન્તિ વુત્તં હોતિ.

અપ્પમાણિકન્તિ ‘‘તત્રિદં પમાણં, દીઘસો દ્વાદસવિદત્થિયો સુગતવિદત્થિયા, તિરિયં સત્તન્તરા’’તિ (પારા. ૩૪૮) દીઘપુથુલાનં વુત્તપ્પમાણેન અતિરેકત્તા અપ્પમાણિકન્તિ અત્થો.

એત્થ ચ તિલક્ખણં પટિવિજ્ઝિત્વા તીણિ કિલેસમૂલાનિ ઉપ્પાટેત્વા કાલત્તયવત્ત સબ્બધમ્મે પટિવિજ્ઝિત્વા તિભુવનેકપટિસરણભૂતસ્સ ભગવતો ધમ્મરાજસ્સ અઙ્ગુલં પમાણમજ્ઝિમપુરિસસ્સ અઙ્ગુલતો તિવઙ્ગુલં હોતિ, એકા વિદત્થિ તિસ્સો વિદત્થિયો હોન્તિ, એકં રતનં તીણિ રતનાનિ હોન્તીતિ એવં નિયમિતા સુગતવિદત્થિ ચ વડ્ઢકિરતનેન દિયડ્ઢરતનપ્પમાણા હોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સુગતવિદત્થિ નામ ઇદાનિ મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ તિસ્સો વિદત્થિયો વડ્ઢકિહત્થેન દિયડ્ઢો હત્થો હોતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૮-૩૪૯). તસ્મા સુગતવિદત્થિયા દ્વાદસ વડ્ઢકિહત્થેન અટ્ઠારસ હત્થા હોન્તિ. ‘‘દીઘસો દ્વાદસ વિદત્થિયો સુગતવિદત્થિયાતિ બાહિરિમેન માનેના’’તિ (પારા. ૩૪૯) પદભાજને વુત્તત્તા અન્તિમં સુધાલેપં અગ્ગહેત્વા થુસમત્તિકપરિયન્તેન વા મહામત્તિકપરિયન્તેન વા બાહિરન્તતો અટ્ઠારસહત્થપ્પમાણં, ‘‘તિરિયં સત્તન્તરાતિ અબ્ભન્તરિમેન માનેના’’તિ (પારા. ૩૪૯) પદભાજને વુત્તત્તા અબ્ભન્તરિમેન પુથુલતો દ્વાદસઙ્ગુલાધિકદસહત્થપ્પમાણઞ્ચ કુટિયા પમાણન્તિ ગહેતબ્બં. એવં ઠિતપમાણતો દીઘતો પુથુલતો વા ઉભતો વા કેસગ્ગમત્તાધિકાપિ કુટિ આપત્તિયા અઙ્ગં હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘અપ્પમાણિક’’ન્તિ આહાતિ સઙ્ખેપતો વેદિતબ્બં.

અત્તુદ્દેસન્તિ ઉદ્દિસિતબ્બોતિ ઉદ્દેસો, અત્તા ઉદ્દેસો એતિસ્સાતિ અત્તુદ્દેસા, કુટિ, તં અત્તુદ્દેસં. ‘‘અત્તુદ્દેસન્તિ અત્તનો અત્થાયા’’તિ પદભાજને વુત્તત્તા ‘‘મય્હં એસા વાસત્થાય ભવિસ્સતી’’તિ અત્તાનં ઉદ્દિસિત્વાતિ અત્થો. ‘‘કરોન્તસ્સા’’તિ ઇદં ‘‘કારયમાનેનાતિ કરોન્તો વા કારાપેન્તો વા’’તિ પદભાજને વુત્તનયેન પયોજકકત્તુનો ચ ગહેતબ્બત્તા ઉપલક્ખણન્તિ ગહેતબ્બં. તથાતિ તેનેવ પકારેન, યેહિ અસ્સામિકતાદીહિ પકારેહિ યુત્તં પમાણાતિક્કન્તં કુટિં કરોન્તસ્સ આપત્તિ, તેહેવ પકારેહિ યુત્તં અદેસિતવત્થુકમ્પિ કુટિં કરોન્તસ્સાતિ. ઇમિના અપ્પમાણિકં વિય અદેસિતવત્થુકમ્પિ વિસુંયેવ આપત્તિયા પધાનઙ્ગન્તિ. વસતિ એત્થાતિ વત્થુ, ભૂમિ, સા અદેસિતા એતિસ્સાતિ અદેસિતવત્થુકા, કુટિ, તં અદેસિતવત્થુકં.

કિં વુત્તં હોતિ? તેન કુટિકારેન ભિક્ખુના કુટિવત્થું સોધેત્વા સમતલં કારેત્વા સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં ભન્તે સઞ્ઞાચિકાય કુટિં કત્તુકામો અસ્સામિકં અત્તુદ્દેસં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં કુટિવત્થુઓલોકનં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું વત્વા યાચિતેન સઙ્ઘેન વા સઙ્ઘેન ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય સમ્મતેહિ બ્યત્તેહિ પટિબલેહિ દ્વીહિ ભિક્ખૂહિ વા તેન સદ્ધિં ગન્ત્વા કુટિવત્થું ઓલોકેત્વા સારમ્ભભાવં વા અપરિક્કમનભાવં વા ઉભયમેવ વા પસ્સન્તેહિ ‘‘માયિધ કરી’’તિ નિવારેત્વા અનારમ્ભં ચે હોતિ સપરિક્કમનં, આગન્ત્વા સઙ્ઘસ્સ આરોચિતે કુટિકારકેનેવ ભિક્ખુના પુબ્બે વુત્તનયેન સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં ભન્તે સઞ્ઞાચિકાય કુટિં કત્તુકામો અસ્સામિકં અત્તુદ્દેસં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં કુટિવત્થુદેસનં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું વત્વા યાચિતે વુડ્ઢાનુમતેન બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય દેસેત્વા નિય્યાદિતકુટિવત્થુસ્સ અભાવા અદેસિતવત્થુકં, તેનેવ અસ્સામિકતાદિપકારેન યુત્તં યથાવુત્તપ્પકારં કુટિકં અત્તના યાચિતેહિ ઉપકરણેહિ કરોન્તસ્સ, કારાપેન્તસ્સ ચાતિ વુત્તં હોતિ.

દ્વે સઙ્ઘાદિસેસા હોન્તીતિ ‘‘ભિક્ખૂ વા અનભિનેય્ય વત્થુદેસનાય, પમાણં વા અતિક્કામેય્ય, સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ (પારા. ૩૪૮) તુલ્યબલતાસૂચકેન વા-સદ્દેન સમ્પિણ્ડિત્વા વુત્તઅઙ્ગદ્વયસહિતત્તા દ્વે સઙ્ઘાદિસેસા હોન્તીતિ અત્થો. યથાહ ‘‘ભિક્ખુ કુટિં કરોતિ અદેસિતવત્થુકં પમાણાતિક્કન્તં અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, આપત્તિ દ્વિન્નં સઙ્ઘાદિસેસાન’’ન્તિ (પારા. ૩૫૫) ચ ‘‘ભિક્ખુકુટિં કરોતિ અદેસિતવત્થુકં અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા. ૩૫૪) ચ ‘‘ભિક્ખુ કુટિં કરોતિ પમાણાતિક્કન્તં અનારમ્ભં સપરિક્કમનં, આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ (પારા. ૩૫૫) ચ વુત્તત્તા દ્વીસુ અઙ્ગેસુ એકં ચે, એકોવ સઙ્ઘાદિસેસો હોતીતિ. તં પન ‘‘સચે એકવિપન્ના સા, ગરુકં એકકં સિયા’’તિ વક્ખતિ.

સારમ્ભાદીસૂતિ એત્થ સારમ્ભ-સદ્દો સોપદ્દવપરિયાયો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સારમ્ભં અનારમ્ભન્તિ સઉપદ્દવં અનુપદ્દવ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૮-૩૪૯). એત્થ ‘‘સેતં છાગમારભેથ યજમાનો’’તિ પયોગે વિય આ-પુબ્બસ્સ રભસ્સ હિંસત્થેપિ દિસ્સમાનત્તા કત્તુસાધનો આરમ્ભ-સદ્દો હિંસકાનં કિપિલ્લિકાદિસત્તાનં વાચકો ભવતીતિ તંસહિતટ્ઠાનં સારમ્ભં નામ હોતિ. તેનેવ પદભાજનેપિ વુત્તં ‘‘સારમ્ભં નામ કિપિલ્લિકાનં વા આસયો હોતિ, ઉપચિકાનં વા, ઉન્દૂરાનં વા, અહીનં વા, વિચ્છિકાનં વા, સતપદીનં વા, હત્થીનં વા, અસ્સાનં વા, સીહાનં વા, બ્યગ્ઘાનં વા…પે… આસયો હોતી’’તિ (પારા. ૩૫૩).

આદિ-સદ્દેન અપરિક્કમનં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘સપરિક્કમનં નામ સક્કા હોતિ યથાયુત્તેન સકટેન અનુપરિગન્તું, સમન્તા નિસ્સેણિયા અનુપરિગન્તું, એતં સપરિક્કમનં નામા’’તિ (પારા. ૩૫૩) વુત્તલક્ખણવિપરિયાયતો નિબ્બકોસસ્સ ઉદકપાતટ્ઠાને એકં ચક્કં ઠપેત્વા ઇતરં ચક્કં બહિ ઠપેત્વા કુટિં પરિક્ખિપિત્વા આવજ્જિયમાનસ્સ ગોયુત્તસકટસ્સ વા નિસ્સેણિયં ઠત્વા કુટિં છાદયમાનાનં નિસ્સેણિયા વા પરતો ગમિતુમસક્કુણેય્યત્તા અપરિક્કમનન્તિ વેદિતબ્બં.

એવં વુત્તસારમ્ભઅપરિક્કમનસઙ્ખાતઅઙ્ગદ્વયેન યુત્તં ચે, દ્વે દુક્કટાનિ હોન્તિ. યથાહ ‘‘ભિક્ખુ કુટિં કરોતિ દેસિતવત્થુકં પમાણિકં સારમ્ભં અપરિક્કમનં, આપત્તિ દ્વિન્નં દુક્કટાન’’ન્તિ (પારા. ૩૫૫). એકં ચે, એકમેવ હોતિ. યથાહ ‘‘ભિક્ખુ કુટિં કરોતિ દેસિતવત્થુકં પમાણિકં સારમ્ભં સપરિક્કમનં, આપત્તિ દુક્કટસ્સ. ભિક્ખુ કુટિં કરોતિ દેસિતવત્થુકં પમાણિકં અનારમ્ભં અપરિક્કમનં, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૩૫૫) એતં તયમ્પિ ‘‘સારમ્ભાદીસુ દુક્કટ’’ન્તિ સામઞ્ઞેન સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

એકં અઙ્ગં પમાણિકત્તં વા દેસિતવત્થુકત્તં વા વિપન્નં એતિસ્સાતિ એકવિપન્ના. પુબ્બે વુત્તત્થાનં સઙ્ઘાદિસેસાદિપદાનમત્થો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. સાતિ યથાવુત્તલક્ખણકુટિ.

૩૮૩. ઇદાનિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે અટ્ઠુપ્પત્તિયં ‘‘તે યાચનબહુલા વિઞ્ઞત્તિબહુલા વિહરન્તિ ‘પુરિસં દેથ પુરિસત્તકરં દેથા’’તિઆદિપાળિયા (પારા. ૩૪૨) અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨) આગતં કપ્પિયાકપ્પિયવિનિચ્છયં સઙ્ખેપતો દસ્સેતુમાહ ‘‘પુરિસ’’ન્તિઆદિ. કમ્મસહાયત્થાયાતિ કિસ્મિઞ્ચિ કમ્મે સહાયભાવાય, કમ્મકરણત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ઇત્થન્નામં કમ્મં કાતું પુરિસં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ યાચિતું વટ્ટતીતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘કમ્મકરણત્થાય ‘પુરિસં દેથા’તિ યાચિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨). મૂલચ્છેજ્જવસેનાતિ સામિકાનં આયત્તભાવસઙ્ખાતમૂલસ્સ છિન્દનવસેન, અત્તનો આયત્તભાવકરણવસેનાતિ વુત્તં હોતિ.

૩૮૪. અવજ્જન્તિ વજ્જરહિતં, નિદ્દોસન્તિ અત્થો. મિગલુદ્દકમચ્છબન્ધકાદીનં સકકમ્મં વજ્જકમ્મં નામ. તસ્મા મિગલુદ્દકાદયો હત્થકમ્મં યાચન્તેન પન ‘‘તુમ્હાકં હત્થકમ્મં દેથા’’તિ, ‘‘હત્થકમ્મં દાતબ્બ’’ન્તિ સામઞ્ઞેન અવત્વા ‘‘ઇત્થન્નામં કમ્મં દાતબ્બ’’ન્તિ વિસેસેત્વાયેવ યાચિતબ્બં. લુદ્દકે વા ઇતરે વા નિક્કમ્મે અયાચિત્વાપિ યથારુચિ કમ્મં કારાપેતું વટ્ટતિ. હત્થકમ્મયાચનાય સબ્બથાપિ કપ્પિયભાવં દીપેતું તંતંસિપ્પિકે યાચિત્વા મહન્તમ્પિ પાસાદં કારાપેન્તેન હત્થકમ્મે યાચિતે અત્તનો અનોકાસભાવં ઞત્વા અઞ્ઞેસં કરોન્તાનં દાતબ્બં મૂલં દિય્યમાનં અધિવાસેતું વટ્ટતીતિ વિત્થારતો અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨ અત્થતોસમાનં) વુત્તત્તા કુસલાનં અત્થં અપરિહાપેન્તેન કપ્પિયેન સારુપ્પેન પયોગેન યાચિતબ્બં. યાચિતકમ્મં કાતું અસમત્થેહિ કરોન્તાનં દિય્યમાનં હત્થકમ્મમૂલં કમ્મં કારાપેત્વા કમ્મકારકે દસ્સેત્વા દાપેતબ્બં. એવં યાચનાય અનવજ્જભાવે અટ્ઠકથાગતં કારણં દસ્સેતુમાહ ‘‘હત્થકમ્મમ્પી’’તિઆદિ. પિ-સદ્દો અવધારણે, પદપૂરણે વા. હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. યસ્મા ઇદં હત્થકમ્મં કિઞ્ચિ વત્થુ ન હોતિ, તસ્મા અનવજ્જમેવ હત્થકમ્મં યાચિતું પન વટ્ટતીતિ.

૩૮૫. ઞાતકાદિકેતિ ઞાતકપવારિતે. ઠપેત્વાતિ વજ્જેત્વા. ગોણમાયાચમાનસ્સાતિ અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે તાવકાલિકં વિના કેવલં કમ્મકરણત્થાય ગોણં યાચન્તસ્સ. તેસુપીતિ ઞાતકાદીસુપિ મૂલચ્છેજ્જેન ગોણમાયાચનસ્સ દુક્કટન્તિ યોજના. ‘‘તાવકાલિકનયેન સબ્બત્થ વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨) અટ્ઠકથાવચનતો યાવ કમ્મકરણકાલં, તાવ નિયમેત્વા ઞાતકઅઞ્ઞાતકપવારિતઅપ્પવારિતે સબ્બેપિ યાચિતું વટ્ટતિ. તથા યાચિત્વા વા અયાચિત્વા વા ગહિતો ચે, રક્ખિત્વા પટિજગ્ગિત્વા સામિકાનં નિય્યાદેતબ્બો, ગોણે વા નટ્ઠે વિસાણે વા ભિન્ને સામિકેસુ અસમ્પટિચ્છન્તેસુ ભણ્ડદેય્યં.

૩૮૬. દેમાતિ એત્થ ‘‘તુમ્હાક’’ન્તિ પાઠસેસો. ‘‘વિહારસ્સ દેમા’તિ વુત્તે પન ‘આરામિકાનં આચિક્ખથ પટિજગ્ગનત્થાયા’તિ વત્તબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. સકટવિનિચ્છયસ્સાપિ ગોણવિનિચ્છયેન સમાનત્તા તં અવત્વા વિસેસમત્તમેવ દસ્સેતુમાહ ‘‘સકટં…પે… વટ્ટતી’’તિ. ‘‘તુમ્હાકં દેમાતિ વુત્તે’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તુમ્હાકમેવ દેમાતિ વુત્તે દારુભણ્ડં નામ સમ્પટિચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨).

૩૮૭. કુઠારાદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન નિખાદનં સઙ્ગણ્હાતિ. અયં નયો વેદિતબ્બોતિ પાઠસેસો. ‘‘સકટં ગોણો વિય તાવકાલિકં અકત્વા અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે ન યાચિતબ્બં, મૂલચ્છેજ્જવસેન અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે ન યાચિતબ્બં, તાવકાલિકં યાચિતબ્બ’’ન્તિ વિનિચ્છયો ચ ‘‘સકટં…પે… વટ્ટતી’’તિ વિસેસવિનિચ્છયો ચાતિ અયં નયો વાસિઆદીસુ ચ વેદિતબ્બોતિ અત્થો. અનજ્ઝાવુત્થકન્તિ કેનચિ ‘‘મમેત’’ન્તિ અપરિગ્ગહિતં, ‘‘રક્ખિતગોપિતટ્ઠાનેયેવ હિ વિઞ્ઞત્તિ નામ વુચ્ચતી’’તિ અટ્ઠકથાવચનતો અરક્ખિતાગોપિતકન્તિ વુત્તં હોતિ. અટ્ઠકથાય વલ્લિઆદિવિનિચ્છયમ્પિ વત્વા ‘‘અનજ્ઝાવુત્થકં પન યં કિઞ્ચિ આહરાપેતું વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨) વુત્તત્તા સબ્બન્તિ ઇધ વુત્તગોણાદિકઞ્ચ વક્ખમાનવલ્લિઆદિકઞ્ચ ગહેતબ્બં. ઇમિના પુબ્બે વુત્તવિનિચ્છયસ્સ રક્ખિતગોપિતવિસયત્તં દીપિતં હોતિ. હરાપેતુમ્પિ વટ્ટતીતિ એત્થ અપિ-સદ્દેન પગેવ કેનચિ હરિત્વા દિન્નન્તિ દીપેતિ.

૩૮૮. વલ્લિઆદિમ્હીતિ આદિ-સદ્દેન વેત્તમુઞ્જતિણમત્તિકા સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થ મુઞ્જપબ્બજતિણં વિના ગેહચ્છાદનતિણં તિણં નામ. ગરુભણ્ડપ્પહોનકેતિ ‘‘વલ્લિ અડ્ઢબાહુમત્તાપી’’તિઆદિના નયેન વુત્તલક્ખણે ગરુભણ્ડપ્પહોનકે. પરેસં સન્તકેયેવાતિ અવધારણેન ન અનજ્ઝાવુત્થકે દુક્કટન્તિ બ્યતિરેકતો દીપેતિ.

૩૮૯. પચ્ચયેસૂતિ ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનસઙ્ખાતેસુ તીસુ પચ્ચયેસુ. એવ-કારેન ગિલાનપચ્ચયસઙ્ખાતે ચતુત્થપચ્ચયે વિઞ્ઞત્તિ વટ્ટતીતિ દીપેતિ. વિઞ્ઞત્તિ નામ ‘‘આહર, દેહી’’તિ ઇચ્છિતપચ્ચયે નામં વત્વા યાચના. અટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘સબ્બેન સબ્બં ન વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨) સાવધારણત્થં દસ્સેતું ‘‘ન ચ વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા નેવ વટ્ટતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

વિઞ્ઞત્તિયા અલબ્ભમાનભાવેન સમત્તા પચ્ચયેસુ તીસુ અનન્તરં સહનિદ્દિટ્ઠપચ્ચયત્તયતો તતિયપચ્ચયેયેવ લબ્ભમાનવિસેસં દસ્સેતું ‘‘તતિયે પરિકથોભાસનિમિત્તાનિ ચ લબ્ભરે’’તિ વુત્તત્તા અવસિટ્ઠદ્વયે પન પરિકથાદયો ન લબ્ભન્તીતિ વુત્તં હોતિ. અવુત્તે ચતુત્થપચ્ચયેપિ સમુચ્ચયત્થેન ચ-કારેન પરિકથાદિત્તયં લબ્ભતીતિ સિદ્ધત્તા ‘‘તીસ્વેવા’’તિ એવ-કારેન બ્યતિરેકમુખેન વિઞ્ઞત્તિયા ચ અનુઞ્ઞાતત્તા ચતુત્થે ગિલાનપચ્ચયે પરિકથોભાસનિમિત્તકમ્મવિઞ્ઞત્તિયો વટ્ટન્તીતિ સિદ્ધં. એત્તાવતા ચતુત્થે પચ્ચયે પરિકથાદયો ચત્તારોપિ વટ્ટન્તિ, તતિયપચ્ચયે વિઞ્ઞત્તિં વિના સેસત્તયં વટ્ટતિ, પુરિમપચ્ચયદ્વયે સબ્બમ્પિ ન વટ્ટતીતિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

સેનાસનપચ્ચયે પરિકથાદિકન્તિ ઉપોસથાગારાદિકરણારહટ્ઠાનં ઓલોકેત્વા ઉપાસકાનં સુણન્તાનં ‘‘ઇમસ્મિં વત ઓકાસે એવરૂપં સેનાસનં કાતું વટ્ટતી’’તિ વા ‘‘યુત્ત’’ન્તિ વા ‘‘અનુરૂપ’’ન્તિ વા પવત્તા કથા પરિકથા નામ. ‘‘ઉપાસકા તુમ્હે કત્થ વસથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પાસાદે ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખૂનં પન ઉપાસકા પાસાદો ન વટ્ટતી’’તિઆદિના નયેન પવત્તા કથા ઓભાસો નામ. ઉપાસકેસુ પસ્સમાનેસુ ભૂમિયં રજ્જું પસારેત્વા ભૂમિં ભાજેત્વા ખાણુકે આકોટેત્વા ‘‘કિમિદં ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘એત્થ આવાસં કરોમ ઉપાસકા’’તિઆદિકા કથા નિમિત્તકથા નામ. ગિલાનપચ્ચયે ચ ઇમિના નયેન યથારહં વેદિતબ્બં. સબ્બમેતં અટ્ઠકથાય (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૪૨) વુત્તં.

૩૯૦-૩. ઇદાનિ કુટિકારસ્સ ભિક્ખુનો આપત્તિદસ્સનત્થમાહ ‘‘અદેસિતે’’તિઆદિ. તં ઉત્તાનત્થમેવ. નિસેન્તસ્સાતિ પાસાણે ઘંસિત્વા તિખિણં કરોન્તસ્સ. પાચિત્તિયા સહાતિ ‘‘ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૯૦) વુત્તપાચિત્તિયેન સદ્ધિં.

આપત્તિન્તિ પાચિત્તિયટ્ઠાને પાચિત્તિયઞ્ચેવ દુક્કટઞ્ચ ઇતરત્ર સુદ્ધપયોગદુક્કટઞ્ચાતિ આપત્તિં.

યા પનાતિ યા કુટિ. પઠમે દુતિયેતિ એત્થ ‘‘પિણ્ડેહી’’તિ કરણબહુવચનં વિભત્તિવચનવિપરિણામવસેન ‘‘પિણ્ડે’’તિ ભુમ્મેકવચનન્તં કત્વા યોજેતબ્બં, ‘‘નિક્ખિત્તે’’તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં, ભાવલક્ખણે ભુમ્મં, નિક્ખિત્તે સતીતિ અત્થો.

૩૯૪. ‘‘સચે અઞ્ઞસ્સા’’તિ પદચ્છેદો. વિપ્પકતન્તિ આરદ્ધમનિટ્ઠિતં. ‘‘અનાપત્તી’’તિ ઇદં નિટ્ઠિતે આપજ્જિતબ્બસઙ્ઘાદિસેસાભાવં સન્ધાયાહ. પુબ્બપયોગમત્તેન હિ પાચિત્તિયદુક્કટાનિપિ હોન્તિ, તાનિ પન દેસેતબ્બાનિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘અનાપત્તી’’તિ આકડ્ઢતિ, તેન સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયા અભાવતો પુબ્બભાગે આપન્નાનં પાચિત્તિયદુક્કટાનં દેસેતબ્બતા ચ દીપિતા હોતિ. તં કુટિન્તિ તં વિપ્પકતકુટિં.

૩૯૫. અઞ્ઞં ભોજનસાલાદિં. તથાતિ અનાપત્તિમાહ.

૩૯૬. ‘‘કરોતો’’તિ ઇમિના ‘‘કારાપયતો’’તિપિ લબ્ભતિ. ઉભયેનાપિ ‘‘ક્રિયતો’’તિ ઇમસ્સ કારણં દસ્સેતિ. ‘‘અપ્પમાણિક’’ન્તિ ઇમિના સઙ્ઘાદિસેસસ્સ અઙ્ગં દસ્સેતિ.

૩૯૭. તન્તિ ‘‘અપ્પમાણિક’’ન્તિ એવં પચ્ચામસતિ. ‘‘ક્રિયાક્રિયતો’’તિ ઇદં કુટિયા કરણઞ્ચ વત્થુદેસનાય અકરણઞ્ચ ઉપાદાય વુત્તં.

કુટિકારસિક્ખાપદવણ્ણના.

૩૯૮. વત્થું અદેસેત્વાતિ સમ્બન્ધો, ‘‘તેન વિહારકારકેન ભિક્ખુના વિહારવત્થું સોધેત્વા સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા’’તિઆદિના (પારા. ૩૬૭) પદભાજને આગતનયેન વિહારં કારાપેન્તેન ભિક્ખુના વિહારવત્થું સોધેત્વા સમતલં કારેત્વા સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમ્મ વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં ભન્તે મહલ્લકં વિહારં કત્તુકામો સસ્સામિકં અત્તુદ્દેસં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં વિહારવત્થુઓલોકનં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું યાચિત્વા લદ્ધે વુડ્ઢે વા ભિક્ખૂ ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય સઙ્ઘેન સમ્મતે વા ભિક્ખૂ નેત્વા કતપરિકમ્મં વિહારવત્થું દસ્સેત્વા કુટિવત્થુઓલોકને વિય ગતભિક્ખૂહિ ઓલોકેત્વા સારમ્ભાદિભાવં ઉપપરિક્ખિત્વા અનારમ્ભસપરિક્કમનભાવં ઞત્વા આગન્ત્વા સઙ્ઘસ્સ આરોચિતે પુન તેન સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા વુડ્ઢાનં ભિક્ખૂનં પાદે વન્દિત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અહં ભન્તે મહલ્લકં વિહારં કત્તુકામો સસ્સામિકં અત્તુદ્દેસં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં વિહારવત્થુદેસનં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું યાચિત્વા સઙ્ઘેન ઞત્તિદુતિયાય કમ્મવાચાય વિહારવત્થુ દેસેતબ્બં, તથા અકત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઇહ સારમ્ભાદિ પઠમસિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

મહલ્લકન્તિ ‘‘સસ્સામિકભાવેન સઞ્ઞાચિકકુટિતો મહન્તભાવો એતસ્સ અત્થીતિ મહલ્લકો. યસ્મા વા વત્થું દેસાપેત્વા પમાણાતિક્કમેનાપિ કાતું વટ્ટતિ, તસ્મા પમાણમહન્તતાયપિ મહલ્લકો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૬૬) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન મહન્તભાવેન યુત્તન્તિ અત્થો. વિહારન્તિ ‘‘વિહારો નામ ઉલ્લિત્તો વા હોતિ અવલિત્તો વા ઉલ્લિત્તાવલિત્તો વા’’તિ (પારા. ૩૭૧) પદભાજને વુત્તપ્પકારં સેનાસનન્તિ અત્થો. વિહરન્તિ અસ્મિન્તિ વિગ્ગહો. ઉલ્લિત્તાદિસરૂપં પુરિમસિક્ખાપદે વુત્તનયમેવ. તં વિહારં યો કરેય્યાતિ યોજના. કરેય્ય વા કારાપેય્ય વાતિ પુબ્બે વુત્તનયમેવ. અત્તવાસત્થન્તિ અત્તનો વાસં પટિચ્ચ, ઇમિના પરસ્સ વાસત્થાય કરોતિ, અનાપત્તીતિ બ્યતિરેકતો વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘ગરુક’’ન્તિ એત્થ વત્થુદેસનાય અકારાપનેન ‘‘એકોવ સઙ્ઘાદિસેસો હોતી’’તિ પુબ્બે વુત્તવિકપ્પત્તયં ન ગહેતબ્બં. ઇદઞ્ચ વક્ખતિ ‘‘પમાણા…પે… સઙ્ઘાદિસેસતા’’તિ (વિ. વિ. ૩૯૯ આદયો).

૩૯૯. ક્રિયાસમુટ્ઠાનાભાવન્તિ પમાણાતિક્કમેપિ આપત્તિયા અસમ્ભવતો કિરિયાસમુટ્ઠાનસ્સ ઇધ અભાવો ઞાતબ્બો. ક્રિય…પે… લક્ખયેતિ એત્થ બ્યતિરેકતો અદેસિતવત્થુકતાય અકિરિયાસમુટ્ઠાનતા અનુઞ્ઞાતા.

મહલ્લકવિહારકથાવણ્ણના.

૪૦૧-૩. તેસૂતિ ચતુવીસતિયા પારાજિકેસુ. ભિક્ખુનો અનુરૂપાનિ એકૂનવીસતીતિ ભિક્ખુનીનં પટિનિયતા ઉબ્ભજાણુમણ્ડલિકાદયો ચત્તારો તદનુલોમાય વિબ્ભન્તભિક્ખુનિયા સહ પઞ્ચ પારાજિકે વિના ભિક્ખુનો અનુરૂપા સેસા એકૂનવીસતિ પારાજિકા.

ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે પદભાજને ‘‘પારાજિકેન ધમ્મેનાતિ ચતુન્નં અઞ્ઞતરેના’’તિ (પારા. ૩૮૬) વુત્તનયસ્સ ઇધ ‘‘એકૂનવીસતી’’તિ વચનં વિરુજ્ઝતીતિ ચે? ન વિરુજ્ઝતિ. કસ્મા? યસ્મા પદભાજનં પાતિમોક્ખુદ્દેસાગતમત્તં ગહેત્વા પવત્તં, ઇદં પન બુદ્ધાનુમતિં ગહેત્વા વિનયપરિયત્તિપવત્તકાનં આચરિયાનં મતં ગહેત્વા પવત્તં, તસ્મા ન વિરુજ્ઝતીતિ ગહેતબ્બં. આચરિયો સબ્બપારાજિકાનં ‘‘બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્ય’’ન્તિ (પારા. ૩૮૫) વુત્તઅનુદ્ધંસનસ્સ એકન્તસાધનત્તા ભિક્ખુનીનં પટિનિયતસાનુલોમપારાજિકપઞ્ચકં વિના અવસેસં સબ્બં સઙ્ગણ્હિ, તેનેવ વિનયટ્ઠકથાય ગણ્ઠિપદવિવરણે ‘‘ચતુન્નં અઞ્ઞતરેનાતિ પાતિમોક્ખુદ્દેસે એવ આગતે ગહેત્વા વુત્તં, ઇતરેસં અઞ્ઞતરેનાપિ અનુદ્ધંસેન્તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસોવા’’તિ વુત્તં. તસ્મા ‘‘અનુદ્ધંસેય્યા’’તિ (પારા. ૩૮૪) પાઠે અધિપ્પાયં ગહેત્વા પવત્તત્તા ઇમેસં આચરિયાનં મતં પમાણન્તિ ગહેતબ્બં. ‘‘તેસુ અઞ્ઞતરેના’’તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘એકૂનવીસતી’’તિ એત્થ ‘‘યાની’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ.

અઞ્ઞતરેન અમૂલકેનાતિ યોજના. અમૂલકેનાતિ ચોદકસ્સ દસ્સનાદીહિ ચોદનામૂલેહિ વિરહિતત્તા અમૂલકં, પારાજિકં, તેન. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘યં પારાજિકં ચોદકેન ચુદિતકમ્હિ પુગ્ગલે નેવ દિટ્ઠં ન સુતં ન પરિસઙ્કિતં, ઇદં એતેસં દસ્સનસવનપરિસઙ્કાસઙ્ખાતાનં મૂલાનં અભાવેન અમૂલકં નામા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫-૩૮૬). એત્થ ચ મંસચક્ખુના વા દિબ્બચક્ખુના વા દિટ્ઠં દિટ્ઠં નામ. પકતિસોતેન વા દિબ્બસોતેન વા સુતં સુતં નામ. ચિત્તેન પરિસઙ્કિતં પરિસઙ્કિતં નામ. તં તિવિધં દિટ્ઠસુતમુતપરિસઙ્કિતવસેન.

તત્થ તાદિસે કમ્મનિયે ઓકાસે માતુગામેન સદ્ધિં ભિક્ખુનો અઞ્ઞથિયં પયોગં દિસ્વા અઞ્ઞથા ગહેત્વા ‘‘વીતિક્કમનં નુ ખોયમકાસી’’તિ ગહણં દિટ્ઠપરિસઙ્કિતં નામ. કુટ્ટતિરોહિતે ભિક્ખુમ્હિ માતુગામસ્સ સદ્દં સુત્વા તત્થ અઞ્ઞસ્સ વિઞ્ઞુપુરિસસ્સ સબ્ભાવં અજાનિત્વા ‘‘વીતિક્કમનં નુ ખોયમકાસી’’તિ એવં ગહણં સુતપરિસઙ્કિતં નામ. વિહારપરિયન્તે તરુણમાતુગામપુરિસાનં દિવસં વીતિનામેત્વા ગતટ્ઠાને વિપ્પકિણ્ણપુપ્ફાનિ ઓલોકેત્વા, મંસસુરગન્ધઞ્ચ ઘાયિત્વા ‘‘ઇદં કસ્સ કમ્મ’’ન્તિ ઉપપરિક્ખન્તેન ભિક્ખુનો ચેતિયપૂજિતમાલાગન્ધસ્સ પીતારિટ્ઠસ્સ ભિક્ખુનો સરીરગન્ધં ઘાયિત્વા ‘‘તં એતસ્સ કમ્મં નુ ખો’’તિ કિરિયમાનસંસયો મુતપરિસઙ્કિતં નામ. એવરૂપસ્સ દિટ્ઠસુતપરિસઙ્કિતમૂલકસ્સ અભાવતો અમૂલકેન પારાજિકેનાતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન સમન્તપાસાદિકાય (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫-૩૮૬) વુત્તનયેન દટ્ઠબ્બો.

ચોદેતીતિ ‘‘પારાજિકં ધમ્મં આપન્નોસી’’તિઆદિવચનેન સયં ચોદેતિ. ચોદાપનં પન વક્ખતિ. ચાવનચેતનો હુત્વાતિ ‘‘અપ્પેવ નામ નં ઇમમ્હા બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્ય’’ન્તિ ઉપ્પન્નેન પરં સાસના ચાવેતુકામેન ચિત્તેન સમન્નાગતો હુત્વા. ‘‘સુદ્ધં વા અસુદ્ધં વા’’તિ ઇદં ‘‘ચોદેતી’’તિ ઇમિના વુત્તચોદનાકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો, ‘‘અઞ્ઞં ભિક્ખુ’’ન્તિ સેસો, પારાજિકમનાપન્નં વા આપન્નં વા અઞ્ઞં ભિક્ખુન્તિ અત્થો. યોતિ માતિકાગતભિક્ખુ, ‘‘દુટ્ઠો દોસો અપ્પતીતો’’તિ ઇદં અજ્ઝાહરિતબ્બં, ઉપ્પન્નેન દોસલેસેન સયં દૂસિતો, પરઞ્ચ દૂસેન્તો પીતિસુખાદીહિ અપગતો યો ભિક્ખૂતિ અત્થો. વક્ખમાનેન ‘‘તસ્સા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો.

‘‘કતે ઓકાસમ્હી’’તિ પદચ્છેદો, ઓકાસં ‘‘કારાપેત્વા’’તિ (પારા. ૩૮૯) પાઠતો અન્તોનીતહેત્વત્થતાય ‘‘કતે’’તિ ‘‘કારિતે’’તિ એતસ્સ પરિયાયો હોતિ, ‘‘ઓકાસં મે કરોહિ, અહં તં વત્તુકામો’’તિ ઓકાસે કારાપિતેતિ અત્થો. ‘‘અકતે ઓકાસે’’તિ પદચ્છેદો, પુબ્બે વુત્તોયેવત્થો. દુક્કટાપત્તિયા સહાતિ ઓકાસસ્સ અકારાપિતત્તા દુક્કટાપત્તિયા સદ્ધિં.

૪૦૪-૫. કોણ્ઠોસીતિ ધુત્તોસિ. જેટ્ઠબ્બતિકોસીતિ કાલીદેવીવતનિયુત્તોસિ. કાલીદેવી કિર સિરિદેવિયા જેટ્ઠા, તસ્મા તસ્સા વતધરો જેટ્ઠબ્બતિકો વુચ્ચતિ. તં પન વતં સમાદિયિત્વા પૂરેન્તો સકલસરીરે મસિં મક્ખેત્વા કાકપત્તાનિ મુટ્ઠિયં કત્વા કાલીદેવિં ફલકે લિખાપેત્વા તં કાજકોટિયં બન્ધિત્વા ઉચ્છિટ્ઠોદકાદિઅસુચિસન્નિચિતઓલિગલ્લં પવિસિત્વા ‘‘દુસ્સીલોસિ નિસ્સીલોસિ સીલવિરહિતોસી’’તિ થોમેન્તો વિચરતીતિ.

દુસ્સીલત્તા એવ હીનજ્ઝાસયતાય પાપધમ્મો લામકસભાવોસિ. પૂતિના કમ્મેન સીલવિપત્તિયા અન્તો પવિટ્ઠત્તા અન્તોપૂતિ. છહિ દ્વારેહિ રાગાદિકિલેસાનુસ્સવનેન તિન્તત્તા અવસ્સુતો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. ગરુકં નિદ્દિસેતિ એત્થ ‘‘કતોકાસમ્હી’’તિ ચ ‘‘તથેવ અકતોકાસે, દુક્કટાપત્તિયા સહા’’તિ ચ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. એવમુત્તરત્રાપિ.

૪૦૬. સમ્મુખાતિ ચુદિતકસ્સ સમ્મુખા, અવિદૂરેતિ અત્થો. હત્થમુદ્દાયાતિ મુત્તપાણાદિવસેન. તં હત્થમુદ્દાય કથિતં. પરોતિ યં ચોદેસિ, સો ચુદિતકો પરો. ભિક્ખુનોતિ ચોદકસ્સ ભિક્ખુનો.

૪૦૭. સમ્મુખે ઠત્વાતિ ચુદિતકસ્સ આસન્ને ઠત્વા. ‘‘ચોદાપેન્તસ્સા’’તિ એતસ્સ કમ્મભાવતો પરોતિ ઇદં ઉપયોગન્તવસેન સમ્બન્ધિતબ્બં. એવમુત્તરત્ર. કેનચીતિ અઞ્ઞેન કેનચિ પુગ્ગલેન. તસ્સ ચોદકસ્સ. ‘‘ચોદાપેન્તસ્સા’’તિ પુન વચનં નિયમત્થં.

૪૦૮. સોપીતિ ઉગ્ગહાપિતત્તા ચોદનં કરોન્તો ઇતરો પયોજ્જકપુગ્ગલોપિ. તેસં દ્વિન્નમ્પીતિ પયોજકપયોજ્જકાનં દ્વિન્નમ્પિ.

૪૦૯. વુત્તટ્ઠાનં પણ્ણં વા સન્દેસં વા હરન્તો દૂતો નામ, સો ‘‘પણ્ણં વા સાસનં વા પેસેત્વા’’તિ ઇમિના સઙ્ગય્હતીતિ તસ્મિં વિસું અવત્તબ્બેપિ ‘‘દુત’’ન્તિ વચનેન નિસ્સટ્ઠદૂતમાહ. પણ્ણં વા અદત્વા ‘‘એવઞ્ચ એવઞ્ચ વદા’’તિ સાસનઞ્ચ અદત્વા ‘‘તં ચોદેહી’’તિ અત્થમત્તમેવ દત્વા નિસ્સટ્ઠો ભિક્ખુ ઇધ ‘‘નિસ્સટ્ઠદૂતો’’તિ ગહેતબ્બો.

અથ વા ‘‘દૂત’’ન્તિ ઇમિના ચોદેતું ઉગ્ગહાપેત્વા, તમનુગ્ગહાપેત્વા વા નિસ્સટ્ઠો ભિક્ખુ દૂતોયેવ ગહેતબ્બો. ‘‘પણ્ણ’’ન્તિ ઇમિના પબ્બજિતસ્સ વા અપબ્બજિતસ્સ વા કસ્સચિ હત્થે ચોદનં લિખિત્વા દિન્નપણ્ણં ગહેતબ્બં. સાસનન્તિ ‘‘પારાજિકં આપન્નો’’તિઆદિના નયેન વત્વા પેસિયમાનં સાસનં ગહેતબ્બં. ઇદં તયમ્પિ દૂરે નિસીદિત્વા અઞ્ઞેહિ કારાપનતો ‘‘ચોદાપેન્તસ્સા’’તિ આહ. ‘‘પર’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. એત્થ ઓકાસકારાપનં નત્થિ.

૪૧૦. તથાતિ યથા અમૂલકેન પારાજિકેન સમ્મુખા ઓકાસે કારિતે, અકારિતે ચ, તથા અમૂલકેહિ સઙ્ઘાદિસેસેહીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘વુત્તે સમ્મુખા પરે’’તિ ભુમ્મવસેન અધિકતેન યોજેતબ્બં, ચોદેતિ ચોદાપેતીતિ વુત્તં હોતીતિ. પાચિત્તિયાપત્તીતિ ઓકાસે કારિતે કેવલા, અકારિતે દુક્કટેન સહાતિ ગહેતબ્બં. સમ્મુખા સેસાપત્તીહિ પરે વુત્તે ચાવનસઞ્ઞિનો દુક્કટં હોતીતિ યોજના. ઓકાસાકારાપનેનપિ દુક્કટમેવ હોતિ.

૪૧૧. અક્કોસનાધિપ્પાયસ્સાતિ ખુંસનાધિપ્પાયસ્સ. અકતોકાસન્તિ અકારિતોકાસં, ‘‘પર’’ન્તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. અત્તનાતિ ચોદકેન, ‘‘સયં અકારિતોકાસ’’ન્તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. સહ પાચિત્તિયેનાતિ ‘‘ઓમસવાદે પાચિત્તિય’’ન્તિ (પારા. ૧૪) વુત્તપાચિત્તિયેન સહ. વદન્તસ્સાતિ ચોદેન્તસ્સ વા ચોદાપેન્તસ્સ વા, એત્થ ‘‘સમ્મુખા’’તિ ઇદં વક્ખમાનસ્સ ‘‘અસમ્મુખા’’તિ એતસ્સ વિપરિયાયતો લબ્ભતિ, ચ-કારેન કારિતોકાસપક્ખે દુક્કટેન પાચિત્તિયસમ્બન્ધી.

૪૧૨. અસમ્મુખા વદન્તસ્સાતિ એત્થ ‘‘અક્કોસનાધિપ્પાયસ્સા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘અકતોકાસમત્તના’’તિ નાનુવત્તતિ. સત્તહિ આપત્તીહીતિ પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસથુલ્લચ્ચયપાચિત્તિયપાટિદેસનીયદુક્કટદુબ્ભાસિતસઙ્ખાતેસુ સત્તસુ આપત્તિક્ખન્ધેસુ યેન કેનચીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘અસમ્મુખા’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ. કમ્મન્તિ તજ્જનીયાદિસત્તવિધં કમ્મં.

૪૧૩. ઉમ્મત્તકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ‘‘અનાપત્તિ સુદ્ધે અસુદ્ધદિટ્ઠિસ્સ અસુદ્ધે અસુદ્ધદિટ્ઠિસ્સ ઉમ્મત્તકસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ (પારા. ૩૯૦) વુત્તે સઙ્ગણ્હાતિ. પઞ્ચઙ્ગસંયુતન્તિ યં ચોદેતિ, તસ્સ ‘‘ઉપસમ્પન્નો’’તિ સઙ્ખ્યૂપગમનં, તસ્મિં સુદ્ધસઞ્ઞિતા, યેન પારાજિકેન ચોદેતિ, તસ્સ દિટ્ઠાદિવસેન અમૂલકતા, ચાવનાધિપ્પાયેન સમ્મુખા ચોદના, તસ્સ તઙ્ખણવિજાનનન્તિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ યુત્તં હોતિ.

૪૧૫. ઇદન્તિ ‘‘સિક્ખાપદ’’ન્તિ સેસો, ‘‘સિક્ખાપદ’’ન્તિ ચ ઇમિના તપ્પટિપાદનીયા આપત્તિયેવ ગય્હતિ. તિસમુટ્ઠાનન્તિ કાયચિત્તતો, વાચાચિત્તતો, કાયવાચાચિત્તતોતિ સચિત્તકેહિ તીહિ સમુટ્ઠાનતો તિસમુટ્ઠાનં. તેનેવાહ ‘‘સચિત્ત’’ન્તિ. પટિઘચિત્તાનં દ્વિન્નં અઞ્ઞતરેન સહિતત્તા સચિત્તકં. તંસમ્પયુત્તાય દોમનસ્સવેદનાય વસેન દુક્ખવેદનં.

દુટ્ઠદોસકથાવણ્ણના.

૪૧૬. લેસમત્તન્તિ ‘‘અઞ્ઞમ્પિ વત્થું લિસ્સતિ સિલિસ્સતિ વોહારમત્તેનેવ ઈસકં અલ્લીયતીતિ લેસો, જાતિઆદીનંયેવ અઞ્ઞતરકોટ્ઠાસસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૯૧) અટ્ઠકથાય દસ્સિતનિબ્બચનેસુ ‘‘લેસો નામ દસ લેસા જાતિલેસો નામલેસો’’તિઆદિના (પારા. અટ્ઠ. ૩૯૪) નયેન પદભાજને વુત્તેસુ જાતિનામગોત્તાદીસુ દસસુ લેસેસુ અઞ્ઞતરલેસમત્તન્તિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ જાતિ નામ ખત્તિયબ્રાહ્મણાદિજાતિ. નામં નામ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે ‘‘છગલકો દબ્બો મલ્લપુત્તો નામ, છગલિકા મેત્તિયા ભિક્ખુની નામા’’તિ ઠપિતં નામં વિય ચોદકેહિ ઠપિતનામઞ્ચ બુદ્ધરક્ખિતાદિસકનામઞ્ચાતિ દુવિધં નામં. ગોત્તં નામ ગોતમમોગ્ગલ્લાનાદિગોત્તં. લિઙ્ગં નામ દીઘતાદિસણ્ઠાનનાનત્તઞ્ચ કણ્હતાદિવણ્ણનાનત્તઞ્ચાતિ ઇદં દુવિધલિઙ્ગં. આપત્તિલેસો નામ લહુકાદિરૂપેન ઠિતપાચિત્તિયાદિઆપત્તિ. પત્તો નામ લોહપત્તાદિ. ચીવરં નામ પંસુકૂલાદિ. ઉપજ્ઝાયો નામ ચુદિતકસ્સ ઉપજ્ઝાયો. આચરિયો નામ ચુદિતકસ્સ પબ્બજ્જાચરિયાદિકો. સેનાસનં નામ ચુદિતકસ્સેવ નિવાસપાસાદાદિકં.

ચોદેય્યાતિ અઞ્ઞખત્તિયજાતિકં પુગ્ગલં પારાજિકં અજ્ઝાપજ્જન્તં દિસ્વા અત્તનો વેરિખત્તિયજાતિકં પુગ્ગલં ‘‘ખત્તિયો મયા દિટ્ઠો, પારાજિકં ધમ્મં અજ્ઝાપન્નોસી’’તિઆદિના નયેન ચોદેતિ. ગરુકાપત્તિ નામ સઙ્ઘાદિસેસો. સચે ચાવનચેતનોતિ ‘‘અપ્પેવ નામ નં ઇમમ્હા બ્રહ્મચરિયા ચાવેય્ય’’ન્તિ (પારા. ૩૯૨) વુત્તત્તા સચે ઇમં સાસના ચાવેય્યામીતિ અધિપ્પાયો હુત્વા ચોદેતીતિ વુત્તં હોતિ, ઇમિના બ્યતિરેકવસેન ન અઞ્ઞાધિપ્પાયોતિ વુત્તમેવ હોતીતિ પુરિમસિક્ખાપદટ્ઠકથાયં દસ્સિતેસુ ‘‘ચાવનાધિપ્પાયો અક્કોસાધિપ્પાયો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૩૮૯) એવમાદિનાનપ્પકારાધિપ્પાયેસુ આપત્તિયા અઙ્ગભૂતં ચાવનાધિપ્પાયં દસ્સેત્વા સેસાધિપ્પાયે પટિક્ખિપતિ.

૪૧૭. તથાસઞ્ઞીતિ અયં પારાજિકમજ્ઝાપન્નોયેવાતિ તથાસઞ્ઞી. ‘‘ચોદેતિ વા ચોદાપેતિ વા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘તથાસઞ્ઞી’’તિ ઇદં ‘‘ચોદાપેતી’’તિ ઇમિનાપિ યોજેતબ્બં. સેસોતિ એત્થ ‘‘પારાજિકાનિ વુત્તાની’’તિઆદિં કત્વા ‘‘સચિત્તં દુક્ખવેદન’’ન્તિ પરિયન્તં કત્વા દસ્સિતપઠમસિક્ખાપદવિનિચ્છયસઙ્ગાહકકથાપબન્ધેન વુત્તસબ્બવિનિચ્છયેસુ તંસિક્ખાપદનિયતં ‘‘અમૂલકેના’’તિ ઇદઞ્ચ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે ‘‘ભિક્ખુમન્તિમવત્થુના…પે… અનાપત્તિ સિયા’’તિ વુત્તમત્થઞ્ચ ઠપેત્વા અવસિટ્ઠસબ્બવિનિચ્છયોતિ અત્થો. અનન્તરસમો મતો હેટ્ઠા અનન્તરં વુત્તસિક્ખાપદેનેવ સદિસોતિ વેદિતબ્બો.

દુતિયદુટ્ઠદોસકથાવણ્ણના.

૪૧૮. સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સાતિ ‘‘સમગ્ગો નામ સઙ્ઘો સમાનસંવાસકો સમાનસીમાયં ઠિતો’’તિ પદભાજને વુત્તત્તા ચિત્તેન ચ કાયેન ચ એકીભૂતસ્સ સઙ્ઘસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ચ-કારો પદપૂરણો, એવ-કારત્થો વા, નસમગ્ગસ્સાતિ બ્યતિરેકત્થો વેદિતબ્બો. ભેદત્થં વાયમેય્યાતિ ‘‘ઇમે કથં કદા ભિજ્જિસ્સન્તી’’તિ રત્તિન્દિવં ચિન્તેત્વા ઉપાયં ગવેસિત્વા પક્ખપરિયેસનાદિં કરેય્યાતિ અત્થો. વુત્તઞ્હિ પાળિયં ‘‘ભેદાય પરક્કમેય્યાતિ કથં ઇમે નાના અસ્સુ વિના અસ્સુ વગ્ગા અસ્સૂતિ પક્ખં પરિયેસતિ ગણં બન્ધતી’’તિ (પારા. ૪૧૨).

ભેદહેતુન્તિ ‘‘ઇધુપાલિ ભિક્ખુ અધમ્મં ‘ધમ્મો’તિ દીપેતિ, ધમ્મં ‘અધમ્મો’તિ દીપેતી’’તિઆદિના (પરિ. ૪૫૯) નયેન ખન્ધકે વુત્તં અટ્ઠારસભેદકરવત્થુસઙ્ખાતં સઙ્ઘભેદકારણમાહ. ઇદમેવ હિ પદભાજને વુત્તં ‘‘ભેદનસંવત્તનિકં વા અધિકરણન્તિ અટ્ઠારસભેદકરવત્થૂની’’તિ. ગહેત્વાતિ પગ્ગય્હ. તિટ્ઠેય્યાતિ નપ્પટિનિસ્સજ્જેય્ય. પરિદીપયન્તિ એત્થ પરિદીપેન્તો, ન પટિનિસ્સજ્જન્તોતિ અત્થો. યથાહ ‘‘તિટ્ઠેય્યાતિ ન પટિનિસ્સજ્જેય્યા’’તિ.

૪૧૯. ભિક્ખૂહીતિ તસ્સ સઙ્ઘભેદકસ્સ પરક્કમનં પસ્સન્તેહિ વા દૂરે ચે, ઠિતં પવત્તિં સુણન્તેહિ વા લજ્જીહિ સુપેસલેહિ સેસભિક્ખૂહિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ભિક્ખૂહીતિ અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ. યે પસ્સન્તિ યે સુણન્તિ, તેહિ વત્તબ્બો’’તિ (પારા. ૪૧૨). તસ્સ વદન્તેહિ એવં વત્તબ્બન્તિ વચનાકારદસ્સનત્થમાહ ‘‘માયસ્મા સમગ્ગસ્સ સઙ્ઘસ્સ ભેદાય પરક્કમિ, ભેદનસંવત્તનિકં વા અધિકરણં સમાદાય પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ, સમેતાયસ્મા સઙ્ઘેન, સમગ્ગો હિ સઙ્ઘો સમ્મોદમાનો અવિવદમાનો એકુદ્દેસો ફાસુ વિહરતી’’તિ (પારા. ૪૧૧) પાઠં, તં એકદેસસઙ્ગહવસેન ઉપલક્ખેતુમાહ ‘‘ભેદત્થં…પે… ભેદકારણ’’ન્તિ. ઇતિ વત્તબ્બોતિ યોજના.

૪૨૦. વુચ્ચમાનો હીતિ એત્થ હિ-સદ્દો અપિ-સદ્દત્થો. ‘‘પી’’તિ વા પાઠો, તેહિ લજ્જિભિક્ખૂહિ ‘‘માયસ્મા’’તિઆદિના નયેન વિસું તિક્ખત્તું વુત્તોપીતિ અત્થો. નિસ્સજ્જેય્ય ન ચેવ નન્તિ તં ભેદાય પરક્કમનં અપ્પટિનિસ્સજ્જનપચ્ચયા દુક્કટાપત્તિં આપજ્જિત્વાપિ ન વિસ્સજ્જેય્યાતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘નો ચે પટિનિસ્સજ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા. ૪૧૨). તથા હિ અપ્પટિનિસ્સજ્જન્તો હત્થેસુ, પાદેસુ ચ ગહેત્વા સઙ્ઘમજ્ઝે આનેત્વા તથેવ તિક્ખત્તું વુત્તોપિ તં અવિસ્સજ્જેત્વા દુક્કટાપત્તિં આપન્નોતિ ઇમિના ચ સઙ્ગહિતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘સો ભિક્ખુ સઙ્ઘમજ્ઝમ્પિ આકડ્ઢિત્વા વત્તબ્બો ‘માયસ્મા…પે… ફાસુ વિહરતી’તિ. દુતિયમ્પિ વત્તબ્બો. તતિયમ્પિ વત્તબ્બો. સચે પટિનિસ્સજ્જતિ, ઇચ્ચેતંકુસલં. નો ચે પટિનિસ્સજ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ. ઇદં ઉભયત્થ દુક્કટં સામઞ્ઞેન વક્ખતિ ‘‘તિક્ખત્તું પન વુત્તસ્સ, અપરિચ્ચજતોપિ ત’’ન્તિ.

સમનુભાસિતબ્બોતિ એત્થ ‘‘સો ભિક્ખૂ’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં, ‘‘યાવતતિય’’ન્તિ સેસો, યથાહ ‘‘સો ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ યાવતતિયં સમનુભાસિતબ્બો’’તિ (પારા. ૪૧૧), તથા સઙ્ઘમજ્ઝેપિ તિક્ખત્તું વુચ્ચમાનોપિ નો વિસ્સજ્જેત્વા દુક્કટં આપન્નો સો આધાનગ્ગાહી ભિક્ખુ સઙ્ઘેન તિક્ખત્તું વુત્તં કમ્મવાચં વત્વા સમનુભાસિતબ્બોતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘યાવતતિયં સમનુભાસિતબ્બોતિ યાવ તતિયં સમનુભાસનં, તાવ સમનુભાસિતબ્બો, તીહિ સમનુભાસનકમ્મવાચાહિ કમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૧૧). તન્તિ ભેદાય પરક્કમનં, ભેદનસંવત્તનિકં અધિકરણં પગ્ગહેત્વા ઠાનઞ્ચ. અચ્ચજન્તિ, ઞત્તિચતુત્થાય કમ્મવાચાય વુચ્ચમાનાયપિ અચ્ચજન્તો. ગરુકં ફુસેતિ તતિયાય કમ્મવાચાય ‘‘સો ભાસેય્યા’’તિ ય્યકારપ્પત્તાય સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિ.

૪૨૧. સઙ્ઘસ્સ ભેદાય પરક્કમન્તં ભિક્ખું દિસ્વા, સુત્વા, ઞત્વા ચ અવદન્તસ્સ ભિક્ખુનો દુક્કટન્તિ યોજના.

૪૨૨. કીવદૂરે વસન્તેહિ સુત્વા ગન્ત્વા વત્તબ્બન્તિ આહ ‘‘ગન્ત્વા’’તિઆદિ. અદ્ધયોજનમેવ અદ્ધયોજનતા, તતો અધિકં વા. ગિલાનં પટિચ્ચ અદ્ધયોજનં વુત્તં, ઇતરં પટિચ્ચ ‘‘અધિકં દૂરમ્પિ પન ગન્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘સચે સક્કોતી’’તિ. તાવદેતિ તદા એવ, અચિરાયિત્વાતિ અત્થો.

૪૨૩. તિક્ખત્તું પન વુત્તસ્સાતિ ‘‘માયસ્મા’’તિઆદિના નયેન વિસુઞ્ચ સઙ્ઘમજ્ઝે ચ તિક્ખત્તું વુત્તસ્સાપિ અપરિચ્ચજન્તસ્સ. તં ભેદાય પરક્કમાદિકં. ભેદપ્પવત્તિયા સુતક્ખણે સયં અગન્ત્વા પણ્ણં વા સાસનં વા પેસેન્તસ્સ આપત્તિં દસ્સેતુમાહ ‘‘દૂતં વા’’તિઆદિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૧૧) ‘‘દૂતં વા પણ્ણં વા પેસેત્વા વદતોપિ આપત્તિમોક્ખો નત્થી’’તિઆદિ.

૪૨૫. ય્યકારે પન સમ્પત્તેતિ ‘‘યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્યા’’તિ (પારા. ૪૧૩) તતિયકમ્મવાચાય અન્તે ય્યકારે ઉચ્ચારિતે. પસ્સમ્ભન્તીતિ પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ, વૂપસમન્તીતિ અત્થો. દુક્કટાદયોતિ ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ દ્વે ચ થુલ્લચ્ચયા. યથાહ ‘‘સઙ્ઘાદિસેસં અજ્ઝાપજ્જન્તસ્સ ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયા પટિપ્પસ્સમ્ભન્તી’’તિ (પારા. ૪૧૪). તસ્મા ઞત્તિયા પુબ્બે બહિ ચ સઙ્ઘમજ્ઝે ચ તિક્ખત્તું વુત્તેપિ અપ્પટિનિસ્સજ્જનેન આપન્નાનિ દ્વે દુક્કટાનિ દેસેતબ્બાનીતિ વિઞ્ઞાયતિ.

ઇમિસ્સા કમ્મવાચાય કિં આપન્નાપત્તિયો પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ, ઉદાહુ અનાપન્નાતિ વિચારણાય ‘‘યો અવસાને પટિનિસ્સજ્જિસ્સતિ, સો તા આપત્તિયો ન આપજ્જતિ, તસ્મા અનાપન્ના પટિપ્પસ્સમ્ભન્તી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૧૪) મહાસુમત્થેરસ્સ વાદં ‘‘કિમનાપન્નાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિયા’’તિ પટિબાહિત્વા ‘‘લિઙ્ગપરિવત્તને અસાધારણાપત્તિયો વિય આપન્ના પટિપ્પસ્સમ્ભન્તી’’તિ મહાપદુમત્થેરસ્સ વાદો ઠિતો.

૪૨૬. અકતે પન કમ્મસ્મિન્તિ યથાવુત્તસમનુભાસનકમ્મે અકતે. અપરિચ્ચજતોપિ ચાતિ તં સઙ્ઘભેદાય પરક્કમનં અપરિચ્ચજન્તસ્સાપિ. ‘‘સઙ્ઘાદિસેસેના’’તિ ઇમિના કમ્મં અકત્વા સઙ્ઘમજ્ઝે ચ બહિ ચ તિક્ખત્તું વુચ્ચમાનસ્સ અપ્પટિનિસ્સજ્જનેન દુક્કટં પન હોતીતિ બ્યતિરેકતોવ દસ્સેતિ.

૪૨૭. પુબ્બે વાતિ ઞત્તિયા પુબ્બે વિસું, સઙ્ઘમજ્ઝે વા તિક્ખત્તું વુચ્ચમાનેપિ. તઙ્ખણેપીતિ ઞત્તિક્ખણે વા. ઞત્તિયા અનિટ્ઠિતાયપિ પચ્છાપિ, ઇમસ્સ અવધિં દસ્સેતિ ‘‘અસમ્પત્તે ય્યકારસ્મિ’’ન્તિ. પટિનિસ્સજ્જતોપિ ચ તસ્સ સઙ્ઘાદિસેસેન અનાપત્તિ પકાસિતાતિ પઠમગાથાય પચ્છિમડ્ઢં ઇધાનેત્વા યોજેતબ્બં.

૪૨૮. એત્તાવતા ‘‘અનાપત્તિ અસમનુભાસન્તસ્સ પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સ ઉમ્મત્તકસ્સ ખિત્તચિત્તસ્સ વેદનાટ્ટસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ (પારા. ૪૧૬) પાઠે ‘‘પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સા’’તિ પદેન ગહિતેસુ ‘‘ઞત્તિતો’’તિઆદીસુ વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા તં નિગમેતું ‘‘પટિનિસ્સજ્જતો વાપિ ત’’ન્તિ આહ. નિગમનત્થજોતકો એવં-સદ્દો સામત્થિયા લબ્ભતિ, એવં ‘‘ઞત્તિતો’’તિઆદિના યથાવુત્તનયેન પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સ વાતિ અત્થો. તન્તિ સઙ્ઘભેદપ્પયોગં. અસમનુભાસતો વાતિ અસમનુભાસિયમાનસ્સ. ‘‘અસમનુભાસિયતો’’તિ વત્તબ્બે વિકરણપચ્ચયલોપેન ‘‘અસમનુભાસતો’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અસમનુભાસન્તસ્સાતિ અસમનુભાસિયમાનસ્સા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૧૬). ‘‘સઙ્ઘાદિસેસેન અનાપત્તિ પકાસિતા’’તિ અનુવત્તમાનત્તા ઇચ્છિતત્થે સિદ્ધેપિ પુન ‘‘અનાપત્તિ પકાસિતા’’તિ વચને પુનરુત્તતા આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ, પદાવુત્તિ નામ અલંકારો હોતીતિ.

૪૨૯. ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ અત્થુપ્પત્તિયં સઙ્ઘભેદત્થં પઞ્ચ વત્થૂનિ યાચન્તેન દેવદત્તેન ‘‘સાધુ ભન્તે ભિક્ખૂ યાવજીવં મચ્છમંસં ન ખાદેય્યું, યો મચ્છમંસં ખાદેય્ય, વજ્જં નં ફુસેય્યા’’તિ (પારા. ૪૦૯) વુત્તે ‘‘અલં દેવદત્ત મયા તિકોટિપરિસુદ્ધં મચ્છમંસં અનુઞ્ઞાતં અદિટ્ઠં અસુતં અપરિસઙ્કિત’’ન્તિ (પારા. ૪૦૯) અનુઞ્ઞાતેસુ મચ્છમંસેસુ કપ્પિયાકપ્પિયવિનિચ્છયં પુબ્બે અનોકાસાભાવેન અવત્વા પકતં સિક્ખાપદવિનિચ્છયં નિટ્ઠાપેત્વા ઇદાનિ પત્તાવસેસં તં દસ્સેતું ‘‘યઞ્હી’’તિઆદિ આરદ્ધં. ‘‘તં તસ્સા’’તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘ય’’ન્તિ ઇદં ‘‘ભિક્ખુ’’ન્તિ ઇમિના ચ ‘‘મચ્છમંસ’’ન્તિ એતેન ચ યોજેતબ્બં. મચ્છન્તિ ઓદકં. મંસન્તિ થલજાનં મંસં. નિબ્બેમતિકોતિ ‘‘મં ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ વા ‘‘સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ વા ઉપ્પન્નાય વિમતિયા વિરહિતો.

૪૩૦. સમુદ્દિસ્સ કતન્તિ સઙ્ઘં વા અત્તાનં વા ઉદ્દિસ્સ કતં. ‘‘ઞત્વા’’તિ ઇમિના અજાનિત્વા ભુઞ્જન્તસ્સ અનાપત્તિભાવમાહ.

૪૩૧. હત્થીનં અસ્સાનં અચ્છાનં મનુસ્સાનં અહીનં કુક્કુરાનં દીપીનં સીહાનં બ્યગ્ઘાનં તરચ્છાનં મંસં અકપ્પિયં હોતીતિ યોજના.

૪૩૨. સચિત્તકતા આપત્તિયાયેવ યુજ્જતિ, ઇધ પન તંહેતુકં મંસમેવ હેતુમ્હિ ફલૂપચારેન સચિત્તકન્તિ ગહિતં. એત્થ ચિત્તં નામ અત્તાનં વા સઙ્ઘં વા ઉદ્દિસ્સ કતભાવજાનનચિત્તં. સેસન્તિ અનુદ્દિસ્સકતં અકપ્પિયમંસં. અચિત્તકન્તિ વુત્તનયમેવ.

૪૩૩. પુચ્છિત્વાયેવાતિ અકપ્પિયમંસપરિહારત્થં દસસુ મંસેસુ નામઞ્ચ ઉદ્દિસ્સકતસ્સ પરિહારત્થં ઉભયસ્સાપિ પટિલદ્ધાકારઞ્ચ પુચ્છિત્વાયેવાતિ અત્થો. ઓદકેસુ મચ્છેસુ અકપ્પિયાભાવતો લદ્ધાકારોવ ઞાતબ્બો. મંસે દિટ્ઠમત્તેયેવ ‘‘ઇદં અસુકમંસ’’ન્તિ જાનન્તિ ચે, અપુચ્છિતેપિ દોસો નત્થિ. દાયકેસુ મંસસ્સાભાવે લદ્ધનિયામે અપુચ્છિતેપિ દોસો નત્થિ. યથા વા તથા વા વિમતિયા ઉપ્પન્નાય અપ્પટિગ્ગાહેત્વા નિસિન્ને ‘‘કસ્મા ન પટિગ્ગણ્હથા’’તિ પુચ્છિતે વિમતિયા ઉપ્પન્નાકારં વત્વા ‘‘મયં તુમ્હે વા ઇતરે ભિક્ખૂ વા ઉદ્દિસ્સ ન કરિમ્હા’’તિ વત્વા ‘‘અમ્હાકમેવ સન્ધાય કતં, પણ્ણાકારત્થાય કતં, અતિથીનં વા અત્થાય કત’’ન્તિઆદિના અત્તના લદ્ધપ્પકારં વત્વા ‘‘સંસયં અકત્વા પટિગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદેય્યું ચે, પટિગ્ગહેતું વટ્ટતીતિ સબ્બમિદં અટ્ઠકથાય વુત્તં.

ભિક્ખૂનં એતં વત્તન્તિ યોજના. વત્તટ્ઠાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન મહાકરુણાય દેસિતં પાતિમોક્ખસંવરસીલં વિસોધેત્વા પટિપજ્જને પતિટ્ઠિતા. ‘‘વિનયઞ્ઞુનો’’તિ ઇમિના વિનયં અજાનિત્વા ઉપદેસપ્પમાણેનેવ વત્તં પૂરેન્તેહિ વત્તસ્સ વિરોધોપિ સિયાતિ તે નિવત્તેતિ. ‘‘વત્તટ્ઠા’’તિ વિસેસનેન વિનયં ઞત્વાપિ અપૂરણે નિવત્તેતિ. ઉભયેનપિ અત્તના વુત્તવિનિચ્છયસ્સ પરિસુદ્ધભાવં દીપેતિ.

૪૩૪. ઇદં સમનુભાસનન્તિ યથાવુત્તસિક્ખાપદમાહ. સમનુભાસનેન સાધેતબ્બા આપત્તિ સમનુભાસના કારણૂપચારેન. અઞ્ઞથા એકસમુટ્ઠાનાદિભાવો ન યુજ્જતિ. એકસમુટ્ઠાનં કાયવાચાચિત્તસઙ્ખાતં એકં સમુટ્ઠાનં એતસ્સાતિ કત્વા. કાયકમ્મન્તિ હત્થમુદ્દાવસેન કાયેન કાતબ્બસ્સ પટિનિસ્સજ્જનસ્સ અકતત્તા કાયકમ્મં. વચીકમ્મન્તિ વચસા કાતબ્બસ્સ અકતત્તા વચીકમ્મં. અક્રિયન્તિ યથાવુત્તનયેન ‘‘સઙ્ઘભેદોપક્કમનિવારણાય પરક્કમનં પટિનિસ્સજ્જામી’’તિ કાયવિકારેન વા વચીભેદેન વા અવિઞ્ઞાપનતો અકિરિયં નામ હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

સઙ્ઘભેદકથાવણ્ણના.

૪૩૫. કિઞ્ચિપિ વત્તબ્બન્તિ ‘‘એકો વા દ્વે વા તયો વા’તિ વુત્તસઙ્ઘભેદાનુવત્તકભિક્ખું પસ્સન્તેહિ સુણન્તેહિ લજ્જિભિક્ખૂહિ વિસુઞ્ચ સઙ્ઘમજ્ઝે ચ નેત્વા તિક્ખત્તુંયેવ સઙ્ઘભેદાનુવત્તનસ્સ અકત્તબ્બતં વત્વા તતો અનોરમન્તાનં ઞત્તિચતુત્થાય કમ્મવાચાય સમનુભાસનકમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ ઇદઞ્ચ ‘‘તતિયાનુસ્સાવનાય ય્ય-કારપ્પત્તાય આપજ્જનકસઙ્ઘાદિસેસતો પુબ્બે આપન્ના દુક્કટથુલ્લચ્ચયા પટિપ્પસ્સમ્ભન્તી’’તિ ઇદઞ્ચ અનાપત્તિપકારો ચાતિ ઇમં સાધારણવિનિચ્છયં સન્ધાયાહ. વચનપ્પકારભેદો પન અત્થેવ, સો સઙ્ખેપતો માતિકાય (પારા. ૪૧૮-૪૧૯) વિત્થારતો પદભાજને (પારા. ૪૧૮-૪૧૯) આગતનયેન વત્તબ્બો. અસ્સાતિ દુતિયસઙ્ઘભેદસિક્ખાપદસ્સ. ‘‘સમુટ્ઠાના…પે… મતા’’તિ ઇમિના સાધારણવિનિચ્છયો અતિદિટ્ઠોતિ દટ્ઠબ્બં.

દુતિયસઙ્ઘભેદકથાવણ્ણના.

૪૩૬. ઉદ્દેસપરિયાપન્નેતિ એત્થ ‘‘સિક્ખાપદે’’તિ સેસો, નિદાનપારાજિકસઙ્ઘાદિસેસઅનિયતવિત્થારસઙ્ખાતે પઞ્ચવિધઉદ્દેસલક્ખણપાતિમોક્ખે અન્તોગધસિક્ખાપદવિસયેતિ અત્થો. ‘‘ઉદ્દેસપરિયાપન્ને સિક્ખાપદે’’તિ ઇમિના ‘‘અવચનીયમત્તાનં કરોતી’’તિ ઇમસ્સ વિસયં દસ્સેતિ. ભિક્ખુ દુબ્બચજાતિકોતિ એત્થ ‘‘યો’’તિ અજ્ઝાહારો. ‘‘દુબ્બચજાતિકોતિ દુબ્બચસભાવો, વત્તું અસક્કુણેય્યોતિ અત્થો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૨૫-૪૨૬) અટ્ઠકથાય વુત્તદોવચસ્સતાય હેતુભૂતપાપિચ્છતાદીહિ એકૂનવીસતિયા ધમ્મેહિ સમન્નાગતો હુત્વા અત્તનિ વુત્તં અનુસિટ્ઠિં સાદરમગ્ગહણેન નાસનતા દોવચસ્સસભાવોતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં પદભાજને ‘‘દુબ્બચજાતિકો હોતીતિ દુબ્બચો હોતિ દોવચસ્સકરણેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો અક્ખમો અપ્પદક્ખિણગ્ગાહી અનુસાસનિ’’ન્તિ (પારા. ૪૨૬).

અવચનીયમત્તાનં કરોતીતિ ‘‘મા મં આયસ્મન્તો કિઞ્ચિ અવચુત્થ કલ્યાણં વા પાપકં વા, અહમ્પાયસ્મન્તે ન કિઞ્ચિ વક્ખામિ કલ્યાણં વા પાપકં વા, વિરમથાયસ્મન્તો મમ વચનાયા’’તિ (પારા. ૪૨૫) વુત્તનયેન અત્તાનં અવચનીયં કરોતિ. ગરુકં સિયાતિ એત્થ ‘‘તસ્સા’’તિ ઇદં અજ્ઝાહારનયસમ્બન્ધેન લબ્ભતિ. તત્રાયં યોજના – દુબ્બચજાતિકો યો ભિક્ખુ ઉદ્દેસપરિયાપન્ને સિક્ખાપદે અત્તાનં અવચનીયં કરોતિ, તસ્સ ગરુકં સિયાતિ.

કિં વુત્તં હોતિ? યો ભિક્ખુ અત્તનો દોવચસ્સતં પસ્સન્તેહિ, સુણન્તેહિ ચ લજ્જિભિક્ખૂહિ ‘‘મા આયસ્મા અત્તાનં અવચનીયં અકાસિ…પે… અઞ્ઞમઞ્ઞવુટ્ઠાપનેના’’તિ (પારા. ૪૨૫) વુત્તનયેન તિક્ખત્તું વુત્તોપિ દુક્કટં આપજ્જિત્વાપિ ન વિસ્સજ્જેતિ, ‘‘સો ભિક્ખુ સઙ્ઘમજ્ઝમ્પિ આકડ્ઢિત્વા વત્તબ્બો’’તિ (પારા. ૪૨૬) વુત્તત્તા હત્થે ગહેત્વા આકડ્ઢિત્વાપિ સઙ્ઘમજ્ઝં નેત્વા તથેવ તિક્ખત્તું વુત્તે દુક્કટં આપજ્જિત્વાપિ ન વિસ્સજ્જેતિ, તસ્સ દુબ્બચજાતિકસ્સ ઞત્તિચતુત્થાય કમ્મવાચાય કરિયમાને સમનુભાસનકમ્મે તતિયાય કમ્મવાચાય ય્યકારપ્પત્તાય પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયે ચ પટિપ્પસ્સમ્ભયમાનો સઙ્ઘાદિસેસો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

૪૩૭. દુબ્બચેતિ એત્થ ‘‘સિક્ખાપદે’’તિ સેસો, તથા સઙ્ઘભેદકવણ્ણનેતિ એત્થાપિ. સઙ્ઘભેદો એવ સઙ્ઘભેદકો, તં વણ્ણેતિ કથેતીતિ સઙ્ઘભેદકવણ્ણનં, કિં તં? સિક્ખાપદં, તઞ્ચ પઠમમેવ સઙ્ઘભેદકસિક્ખાપદં ગહેતબ્બં, તસ્મિં વુત્તનયેનાતિ યોજના. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમસઙ્ઘભેદસદિસાનેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૨૫-૪૨૬). ‘‘સબ્બો વિનિચ્છયો’’તિ એતેન ઇધ દસ્સિતેન ‘‘ગરુકં સિયા’’તિ એતેન સઙ્ગહિતં સઙ્ઘાદિસેસાવસાનવિનિચ્છયં વજ્જેત્વા ‘‘અકતે પના’’તિઆદિગાથાત્તયેન વુત્તઅનાપત્તિપ્પકારે ચ ‘‘ઇદમેકસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિગાથાય વુત્તસમુટ્ઠાનાદિકે ચ અતિદિસતિ.

દુબ્બચકથાવણ્ણના.

૪૩૮. યો કુલદૂસકો ભિક્ખુ, સો છન્દગામિતાદીહિ પાપેન્તો ભિક્ખુહિ કમ્મે કરિયમાને તં છન્દગામિતાદીહિ પાપનં અચ્ચજન્તો ગરુકં ફુસે સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતીતિ યોજના. ‘‘કુલદૂસકોતિ કુલાનિ દૂસેતિ પુપ્ફેન વા ફલેન વા ચુણ્ણેન વા મત્તિકાય વા દન્તકટ્ઠેન વા વેળુયા વા વેજ્જિકાય વા જઙ્ઘપેસનિકેન વા’’તિ (પારા. ૪૩૭) વચનતો સદ્ધાસમ્પન્નકુલાનિ લાભં નિસ્સાય પુપ્ફદાનાદીહિ સઙ્ગણ્હિત્વા તથા અકરોન્તેસુ લજ્જિભિક્ખૂસુ કુલાનં સદ્ધાદૂસનતો કુલદૂસકો, ભિક્ખુ.

છન્દગામિતાદીહિ પાપેન્તોતિ કુલદૂસનકમ્મં કરોન્તં દિસ્વા વા સુત્વા વા અવચનતો આપજ્જિતબ્બદુક્કટતો મુચ્ચનત્થાય ‘‘આયસ્મા ખો…પે… અલન્તે ઇધ વાસેના’’તિ વદન્તે લજ્જી પેસલે ભિક્ખૂ ‘‘છન્દગામિનો ચ ભિક્ખૂ…પે… એકચ્ચં ન પબ્બાજેન્તી’’તિ છન્દગામિતાદીહિ ચતૂહિ અગતિગમનેહિ યોજેન્તોતિ અત્થો. કમ્મે કરિયમાનેતિ યથાવુત્તનયેન અત્તાનં ગરહન્તાનં ભિક્ખૂનં કરિયમાનં અક્કોસનઞ્ચ પરિભાસનઞ્ચ યે પસ્સન્તિ, યે ચ સુણન્તિ, તેહિ ‘‘માયસ્મા એવં અવચ, ન ચ ભિક્ખૂ છન્દગામિનો…પે… અલન્તે ઇધ વાસેના’’તિ તિક્ખત્તું વુચ્ચમાનોપિ દુક્કટં આપજ્જિત્વાપિ અપ્પટિનિસ્સજ્જન્તં હત્થે ગહેત્વા આકડ્ઢિત્વા સઙ્ઘમજ્ઝં આનેત્વા ‘‘માયસ્મા એવં અવચા’’તિઆદિના નયેનેવ પુનપિ તિક્ખત્તું વુત્તે દુક્કટં આપજ્જિત્વાપિ અપ્પટિનિસ્સજ્જન્તસ્સ ઞત્તિચતુત્થાય કમ્મવાચાય સમનુભાસનકમ્મે કરિયમાનેતિ વુત્તં હોતિ. ગરુકં ફુસેતિ ઞત્તિયા દુક્કટં, દ્વીહિ કમ્મવાચાહિ થુલ્લચ્ચયે ચ પટિપ્પસ્સમ્ભેન્તો તતિયકમ્મવાચાય અન્તે ય્યકારે સમ્પત્તે સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ.

૪૩૯-૪૦. ‘‘કુલાનિ દૂસેતિ પુપ્ફેન વા’’તિઆદિના (પારા. ૪૩૭) નયેન વુત્તકુલદૂસનોપકરણભૂતચુણ્ણપણ્ણાદીસુ વિનિચ્છયં દસ્સેતુમાહ ‘‘ચુણ્ણ’’ન્તિઆદિ. ચુણ્ણન્તિ સિરીસપણ્ણાદિચુણ્ણં. પણ્ણન્તિ તમ્બૂલપણ્ણતાલપણ્ણાદિખાદિતબ્બાખાદિતબ્બપણ્ણં. ફલન્તિ તાલપનસાદિફલં. પુપ્ફન્તિ ચમ્પકાદિપુપ્ફં. વેળુન્તિ અન્દોળિકાપાટં કિરણ્ડાદિકં વેળું. કટ્ઠન્તિ ગેહદારું, ઇન્ધનઞ્ચ. મત્તિકન્તિ પાકતિકં, પઞ્ચવણ્ણં વા મત્તિકં.

અત્તનો સન્તકં, તાવકાલિકાદિવસેન ગહિતં વા ચુણ્ણં…પે… મત્તિકં કુલસઙ્ગહણત્થાય દદતો કુલદૂસનદુક્કટં હોતીતિ સમ્બન્ધો. થેય્યાતિ ચોરિકા. ‘‘દદતો’’તિ ઇદં સામિવચનં ‘‘કાતબ્બો’’તિ પચ્ચત્તવચનન્તં વિસેસિતબ્બમપેક્ખિત્વા ‘‘દદન્તો’’તિ વિભત્તિવિપરિણામેન પચ્ચત્તવચનન્તં અનુવત્તેતબ્બં. કાતબ્બોતિ એત્થ કારેતબ્બોતિ અત્થો. ઇમિના સઙ્ઘસન્તકં, ગણસન્તકં, અઞ્ઞપુગ્ગલસન્તકઞ્ચ ચુણ્ણાદિં કુલસઙ્ગહત્થં ચોરિકાય દેન્તો ભણ્ડગ્ઘેન કારેતબ્બોતિ ઇમં વિનિચ્છયં દસ્સેતિ. સઙ્ઘઞ્ઞસન્તકેતિ સઙ્ઘઞ્ઞસન્તકચુણ્ણાદિકેતિ અત્થો. એત્થ અઞ્ઞ-સદ્દેન ગણપુગ્ગલાનં ગહણં.

૪૪૧. સઙ્ઘિકં ગરુભણ્ડં વાતિ સઙ્ઘસન્તકં ગરુભણ્ડપહોનકં વા પણ્ણાદિકં. સેનાસનનિયામિતન્તિ ‘‘એત્તકા ફલરુક્ખાદયો સેનાસને નવકમ્મત્થાયા’’તિ એવં નિયમિતં વા. ઇસ્સરવતાયે વાતિ એવકારેન ‘‘થેય્યા’’તિ ઇદં નિવત્તિતં.

૪૪૨. હરિત્વા વાતિ અત્તનાયેવ હરિત્વા વા. ‘‘પુપ્ફં દેન્તસ્સા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. એસ નયો ઉપરિપિ. હરાપેત્વા વાતિ અઞ્ઞસ્સ હત્થે પેસેત્વા વા. પક્કોસિત્વા વાતિ આમન્તેત્વા વા પક્કોસાપેત્વા વાતિ ઉપલક્ખણતો લબ્ભતિ. આગતસ્સ વાતિ અત્તના એવ આગતસ્સ વા. ‘‘કુલસઙ્ગહણત્થાયા’’તિ વચનેન ‘‘એવરૂપે અધિપ્પાયે અસતિ વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘ચેતિયં પૂજં કરોન્તાપિ ‘પૂજેસ્સામા’તિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગચ્છન્તાપિ તત્થ તત્થ સમ્પત્તાનં ચેતિયપૂજનત્થાય દેન્તિ, એતમ્પિ પુપ્ફદાનં નામ ન હોતી’’તિઆદિકં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૬-૪૩૭) અટ્ઠકથાગતં સબ્બં વિનિચ્છયં દસ્સિતં હોતિ.

૪૪૩. એવં ઉસ્સગ્ગં દસ્સેત્વા અપવાદં દસ્સેતુમાહ ‘‘હરિત્વા વા’’તિઆદિ. ‘‘હરાપેત્વા’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બસ્સ વા-સદ્દસ્સ અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થતાય ‘‘પક્કોસિત્વા વા પક્કોસાપેત્વા વા, આગતાનં વા’’તિ ચ સઙ્ગય્હતિ. આગતસ્સેવાતિ એવકારેન હરિત્વા દાનાદિં નિવત્તેતિ.

૪૪૪. તઞ્ચાતિ માતાપિતુઆદીનં તં પુપ્ફદાનઞ્ચ. વત્થુપૂજત્થન્તિ રતનત્તયપૂજનત્થં. ન પનઞ્ઞથાતિ અઞ્ઞેન પકારેન દાતું ન વટ્ટતિ. યેન પકારેન દાતું ન વટ્ટતિ, કોયં પકારોતિ આહ ‘‘સિવાદી’’તિઆદિ. સિવાદિપૂજનત્થન્તિ મહિસ્સરાદિદેવતાપૂજનત્થઞ્ચ. મણ્ડનત્થન્તિ પિળન્ધનત્થં. એવં અદાતબ્બપ્પકારનિયમનેન ‘‘ઇમં વિક્કિણિત્વા જીવિકં કપ્પેસ્સન્તી’’તિ માતાપિતુઆદીનં દાતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ.

૪૪૫. ‘‘ફલાદીસુ …પે… વિનિચ્છયો’’તિ ઇમિના ‘‘હરિત્વા વા હરાપેત્વા વા’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તવિનિચ્છયો ફલપણ્ણાદીસુ સબ્બત્થ સમાનોતિ દસ્સેતિ.

૪૪૬. ‘‘પુપ્ફાદિભાજને’’તિ પુપ્ફફલાદીનં ભાજનકાલે. સમ્મતેનાતિ પુપ્ફાદિભાજનત્થં ખન્ધકે વુત્તનયેન સઙ્ઘેન સમ્મતેન ભિક્ખુના. અસ્સાતિ ભાજનટ્ઠાનં આગતસ્સ. ઇતરેનાતિ સઙ્ઘસમ્મુતિં વિના પુપ્ફાદીનિ ભાજાપેન્તેન. ઞાપેત્વા દાતબ્બન્તિ સબ્બં સઙ્ઘં જાનાપેત્વા દાતબ્બં.

૪૪૭. ઉપડ્ઢભાવન્તિ એકેન ભિક્ખુના લદ્ધબ્બભાગતો ઉપડ્ઢં. ‘‘થોકં થોક’’ન્તિ ઇમિના ઉપડ્ઢતોપિ અપ્પતરં ગહિતં.

૪૪૮. પરિબ્બયવિહીનસ્સાતિ તણ્ડુલાદિજીવિતવુત્તિવયમૂલરહિતસ્સ. સમ્પત્તિસ્સરિયસ્સાપીતિ અત્તનો સમીપમુપગતસ્સ ઇસ્સરસ્સ ચ. ‘‘દાતબ્બં તુ સકં ફલ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘પરિબ્બયવિહીનાનં, દાતું સપરસન્તક’’ન્તિ ખુદ્દસિક્ખાય આગતં, ઇધ ‘‘સકં ફલ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ પરવચનેન વિસ્સાસિકાનં ગહણં, ઇધ પન વિસ્સાસગ્ગાહેન ગહેત્વા દીયમાનમ્પિ સસન્તકમેવાતિ ‘‘સક’’ન્તિ વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં.

૪૪૯-૫૦. યત્ર સઙ્ઘારામે સઙ્ઘેન ફલરુક્ખપરિચ્છેદં કત્વા કતિકા કતાતિ યોજના, ‘‘આગન્તુકાનં એત્તકં ફલં દાતબ્બ’’ન્તિ ફલપરિચ્છેદં કત્વા વા ‘‘એત્તકેસુ રુક્ખેસુ ફલં દાતબ્બ’’ન્તિ રુક્ખપરિચ્છેદં કત્વા વા સઙ્ઘેન કતિકા યેન પકારેન કતાતિ અત્થો. તત્રાગતસ્સપીતિ એવં ઠપિતકતિકવત્તં તં સઙ્ઘારામં ફલત્થાય આગતસ્સાપિ.

યથાપરિચ્છેદન્તિ સઙ્ઘેન તથાકતફલરુક્ખપરિચ્છેદમનતિક્કમ્મ. દદતોતિ ઓચિનિત્વા ઠપિતફલં, કપ્પિયકારકેહિ ઓચિનાપેત્વા વા દેન્તસ્સ. ઓચિતફલે ચ કપ્પિયકારકે ચ અસતિ ફલત્થાય આગતેસુ વત્તિતબ્બવિધિં દસ્સેતુમાહ ‘‘દસ્સેતબ્બાપિ વા’’તિઆદિ. ‘‘વત્વા’’તિ સેસો. ચ-કારં અપિ-સદ્દેન એકતો કત્વા ‘‘અપિચા’’તિ યોજના. એવં વત્વા સઙ્ઘેન પરિચ્છિન્નરુક્ખા દસ્સેતબ્બાતિ ઇમિના ‘‘ઇધ ફલાનિ સુન્દરાનિ, ઇતો ગણ્હથા’તિ એવં પન ન વત્તબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૬-૪૩૭) અટ્ઠકથા બ્યતિરેકતો દસ્સિતા હોતિ.

૪૫૧. ‘‘ખણિત્વા’’તિ એતેન ‘‘ખણાપેત્વા’’તિ ઇદમ્પિ સઙ્ગહિતં, ‘‘કપ્પિયભૂમિ’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા પથવિન્તિ એત્થ ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ લબ્ભતિ. તેનેવાહ ‘‘પાચિત્તિયેના’’તિ. ‘‘માલાગચ્છ’’ન્તિ ઇમિના પુપ્ફૂપગે તરુણગચ્છે ચ મલ્લિકાસુમનાદિગુમ્બગાગચ્છે ચ સઙ્ગણ્હાતિ. યથાહ અટ્ઠકથાય ‘‘તરુણકા હિ પુપ્ફરુક્ખાપિ પુપ્ફગચ્છાપિ ‘માલાવચ્છા’ત્વેવ વુચ્ચન્તી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧). આદિ-સદ્દેન ફલૂપગરુક્ખે ચ ભેસજ્જરસે ઓસધગચ્છે ચ સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘રોપાપને’’તિ વક્ખમાનત્તા ‘‘સય’’ન્તિ ઇદં ‘‘રોપને’’તિ ઇમિના યુજ્જતિ.

‘‘સયં ખણિત્વા’’તિ કસ્મા ન યુજ્જતીતિ? ‘‘ખણાપેત્વા’’તિ વક્ખમાનસ્સ અભાવા ચ ‘‘યો પન ભિક્ખુ પથવિં ખણેય્ય વા ખણાપેય્ય વા, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૮૫) વચનતો ખણાપને પાચિત્તિયેન ભવિતબ્બત્તા ચ ‘‘ખણિત્વા’’તિ ઇમિના ચ ખણનખણાપનાનં દ્વિન્નમેવ ગહેતબ્બત્તા ન યુજ્જતિ. કુલદૂસનેતિ કુલદૂસનનિમિત્તં. અકપ્પિયપથવિં ખણિત્વા, ખણાપેત્વા ચ સયં માલાગચ્છાદિરોપને કતે અસ્સ માલાગચ્છાદિરોપકસ્સ ભિક્ખુનો અકપ્પિયપથવીખણનપચ્ચયેન પાચિત્તિયેન સદ્ધિં કુલદૂસને કુલદૂસનનિમિત્તં દુક્કટં હોતીતિ યોજના.

૪૫૨. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘સયં રોપને’’તિ ઇદં વિના અવસેસપ્પકારં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘અકપ્પિયેન વાક્યેના’’તિ ઇદં ‘‘અકપ્પિયપથવિં ખણાપેત્વા’’તિ ઇમિના ચ ‘‘રોપાપને’’તિ ઇમિના ચ યુજ્જતિ. ‘‘ઇમં ભૂમિં ખણ, ઇમં ગચ્છં રોપેહી’’તિઆદિકં અકપ્પિયં વોહારં વત્વા અકપ્પિયપથવિં ખણાપેત્વા માલાગચ્છાદિરોપનં કારાપેન્તસ્સાપિ તથેવ પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ હોતીતિ અત્થો.

ખણનરોપનેહિ દ્વીહિ પાચિત્તિયદુક્કટાનિ અવસિટ્ઠેહિ તદત્થિકેહિ સબ્બવોહારપયોગભેદેહિ કિં હોતીતિ આહ ‘‘સબ્બત્થા’’તિઆદિ. કુલદૂસનેતિ નિમિત્તે, વિસયે વા ભુમ્મં. અકપ્પિયેન વાક્યેન પન પથવિં ખણાપેત્વા અકપ્પિયેન વાક્યેન રોપાપનેપિ તથા પાચિત્તિયેન સહ કુલદૂસને ભિક્ખુનો દુક્કટં વુત્તં. સબ્બત્થ ઇતો પરેસુપિ તદત્થિકેન સબ્બવોહારબ્યાપારેસુ કુલદૂસનનિમિત્તં ભિક્ખુનો દુક્કટં વુત્તન્તિ યોજના.

૪૫૩. કપ્પિયભૂમિયા અત્તના ખણને, અકપ્પિયવોહારેન ખણાપને ચ પાચિત્તિયાભાવતો દુક્કટંયેવ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉભયત્થ ચા’’તિઆદિ. એત્થ ‘‘એવ’’ન્તિ સેસો, સો યથાવુત્તમત્થં નિગમેતિ. એવં યથાવુત્તનયેન કપ્પિયભૂમિયમ્પિ માલાગચ્છાદિરોપનરોપાપનસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ ઠાનેસુ ચ ભિક્ખુનો દુક્કટં વુત્તન્તિ યોજના.

૪૫૪. સદુક્કટા પાચિત્તીતિ ‘‘આવાટં ખણ, ગચ્છં રોપેહી’’તિ એકવારં આણત્તે બહૂ આવાટે ખણિત્વા બહૂસુ ગચ્છેસુ રોપિતેસુપિ આણત્તિયા એકત્તા દુક્કટેન સહ પાચિત્તિયં હોતીતિ અયમત્થો અકપ્પિયભૂમિં સન્ધાય વુત્તો. ‘‘સુદ્ધં વા દુક્કટ’’ન્તિ ઇદં અકપ્પિયભૂમિયં કપ્પિયેન વોહારેન આવાટં ખણાપકસ્સ ચ કપ્પિયભૂમિયં અકપ્પિયવોહારેન આવાટં ખણાપકસ્સ ચ ‘‘ઇમં ગચ્છં રોપેહી’’તિ એકવારાણત્તપચ્ચયા આપજ્જિતબ્બં કુલદૂસનદુક્કટં સન્ધાય વુત્તં.

૪૫૫. કપ્પિયેનેવ વાક્યેનાતિ એત્થ કપ્પિયવાક્યં નામ ‘‘એત્થ આવાટં જાન, એત્થ આવાટં જાનિતબ્બં, એત્થ આવાટેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ એવરૂપં વાક્યઞ્ચ ‘‘ઇમં ગચ્છં એત્થ જાન, અયં ગચ્છો એત્થ જાનિતબ્બો’’તિઆદિવાક્યઞ્ચ. એવકારેન અકપ્પિયવોહારઞ્ચ કપ્પિયાકપ્પિયમિસ્સકવોહારઞ્ચ નિવત્તેતિ. પરિયાયોભાસનિમિત્તકમ્મં પન ‘‘ઇતરત્તયં વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાવચનતો વટ્ટતિ. ઉભયત્થ ચ ભૂમિયાતિ કપ્પિયાકપ્પિયભૂમીસુ દ્વીસુ. રોપનેતિ એત્થ સમ્બન્ધતો, પકરણતો ચ ‘‘માલાગચ્છાદીન’’ન્તિ લબ્ભતિ.

‘‘વાક્યેના’’તિ વુત્તત્તા ‘‘રોપાપને’’તિ વત્તબ્બો, ‘‘રોપને’’તિ કિમત્થમાહાતિ ચે? સુદ્ધકત્તુનિદ્દેસેન પયોજકસ્સાપિ સઙ્ગહેતબ્બતો ગાથાબન્ધવસેન વુત્તં. ઇમિના ઉપરિગાથાય ‘‘સયં રોપેતુ’’ન્તિ એત્થ ‘‘સય’’ન્તિ ઇમિના વિસેસેત્વા ‘‘રોપાપેતુ’’ન્તિ ઇદં નિવત્તેતિ. ‘‘પરિભોગત્થાય હિ કપ્પિયભૂમિયં વા અકપ્પિયભૂમિયં વા કપ્પિયવોહારેન રોપાપને અનાપત્તી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાવિનિચ્છયો ઇમાય ગાથાય સઙ્ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. કોચિ દોસોતિ પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચાતિ વુત્તદોસેસુ એકોપિ દોસો ન વિજ્જતીતિ અત્થો.

૪૫૬-૭. ‘‘સયં રોપેતુ’’ન્તિ ઇદં ‘‘આરામાદીનમત્થાયા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધિતબ્બં.

આદિ-સદ્દેન વનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સયં રોપિતસ્સ વાતિ એત્થ વા-સદ્દેન ‘‘રોપાપિતસ્સા’’તિ ઇદં સઙ્ગણ્હાતિ, એતસ્સ વિસેસનત્થં ‘‘કપ્પિયેન વોહારેના’’તિ પાઠસેસો. અયં પન વિનિચ્છયો ‘‘આરામત્થાય પન વનત્થાય ચ છાયત્થાય ચ અકપ્પિયવોહારમત્તમેવ ન વટ્ટતિ, સેસં વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાગતનયેન વેદિતબ્બો. અન્તો આરામભૂસનત્થાય, બહિ અરઞ્ઞત્થાય વિય છાયત્થાય સુદ્ધચિત્તેન ‘‘ઇમં જાના’’તિઆદિકપ્પિયવોહારેન રોપાપિતરુક્ખે ચ કપ્પિયભૂમિયઞ્ચ અત્તના કતે વા અકપ્પિયવોહારેન કારાપિતે વા અકપ્પિયભૂમિયઞ્ચ કપ્પિયવોહારેન અત્તના કારાપિતે વા અઞ્ઞેહિ કતે વા આવાટે અત્તના રોપિતે રુક્ખે ચ ફલં પરિભુઞ્જિતું ઇચ્છતિ ચે, પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ અત્થો.

આરામાદીનમત્થાય કપ્પિયભૂમિયં સયં રોપિતસ્સ વા કપ્પિયભૂમિયં વા અકપ્પિયભૂમિયં વા કપ્પિયવોહારેન રોપાપિતસ્સ વા રુક્ખસ્સ યઞ્ચ ફલં, તં ફલં પરિભુઞ્જિતું ભિક્ખૂનં વટ્ટતીતિ યોજના. કત્થચિ પોત્થકેસુ ‘‘આરામાદીનમત્થાયા’’તિ ગાથાય લિખિતટ્ઠાને ‘‘કુલસઙ્ગહણત્થાયા’’તિઆદિગાથા દિસ્સતિ. સા પાળિક્કમવિરુદ્ધત્તા અટ્ઠાનપ્પયુત્તા, ‘‘પુપ્ફાન’’ન્તિઆદિગાથાય પુરતો વુચ્ચમાના પન ઠાનપ્પયુત્તા હોતિ.

૪૫૮. સબ્બત્થાતિ આરામાદિઅત્થાય પુબ્બે વિય અત્તના રોપિતેસુ, રોપાપિતેસુ ચ સબ્બેસુ માલાગચ્છાદીસુ. અકપ્પિયોદકેનેવ પાચિત્તીતિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ જાનં સપ્પાણકં ઉદકં તિણં વા મત્તિકં વા સિઞ્ચેય્ય વા સિઞ્ચાપેય્ય વા, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૧૪૦) વુત્તા પાચિત્તિ એવ, ન દુક્કટન્તિ અત્થો.

૪૫૯. ઇદાનિ દુક્કટેન સદ્ધિં પાચિત્તિયવિસયં દસ્સેતિ ‘‘કુલ…પે… દુક્કટ’’ન્તિ. સિઞ્ચતોતિ કપ્પિયોદકેનેવ સિઞ્ચતો, સિઞ્ચાપયતો ચ.

૪૬૦. તેસંયેવ દ્વિન્નં પન અત્થાયાતિ કુલદૂસનપરિભોગાનં દ્વિન્નમત્થાય. સિઞ્ચને સિઞ્ચાપનેતિ એત્થ ‘‘માલાગચ્છાદીન’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ. દુક્કટન્તિ એત્થ ‘‘કેવલ’’ન્તિ સેસો.

૪૬૧. ઓચિનાપનેતિ અઞ્ઞેહિ પુપ્ફાનં ઓચિનાપને. સયમોચિનને ચાપીતિ અત્તનાવ ઓચિનને ચ. સપાચિત્તિયદુક્કટન્તિ ‘‘ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૯૦) વુત્તત્તા પુપ્ફોચિનનહેતુ પાચિત્તિયઞ્ચ કુલદૂસનદુક્કટઞ્ચ હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

૪૬૨. પૂજાદિઅત્થાય, કુલસઙ્ગહત્થાય ચ પુપ્ફાનં ઓચિનનઓચિનાપનાનિ કારાપેન્તસ્સ આપત્તિયા આપજ્જનપ્પકારં દસ્સેતુમાહ ‘‘પુપ્ફાન’’ન્તિ. ‘‘પુપ્ફાનં ગણનાય પાચિત્તિયં હોતી’’તિ વુત્તત્તા પુપ્ફમોચિનતોતિ એત્થ ‘‘વિસું વિસુ’’ન્તિ સેસો. એકેકપુપ્ફં ઓચિનન્તસ્સ પુપ્ફગણનાય પાચિત્તિયં હોતીતિ અત્થો. ‘‘એકેન પયોગેન બહૂનિ પુપ્ફાનિ ઓચિનન્તસ્સ પન પયોગગણનાય હોતી’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં ઇધ બ્યતિરેકતો લબ્ભતિ. ‘‘ઓચિનતો’’તિ ઇમિના ‘‘ઓચિનાપયતો’’તિ ઇદઞ્ચ કિરિયાસામઞ્ઞે વિસેસસ્સ અન્તોગધભાવતો વા ઉપલક્ખણતો વા દસ્સિતન્તિ.

તત્થ ચ પુપ્ફાનિ વિસું વિસું વત્વા ઓચિનાપેન્તસ્સ પુપ્ફાનં ગણનાય હોતીતિ ઇદમેવ આપજ્જતિ. એકવારમાણત્તેન બહૂનિ પુપ્ફાનિ બહૂસુ ચ વારેસુ ઓચિતેસુ આણત્તિગણનાય હોતીતિ વિનિચ્છયો દટ્ઠબ્બો. ઇદં સબ્બપ્પકારં અનન્તરવુત્તગાથાય દસ્સિતવિધિમ્હિ ચ દટ્ઠબ્બન્તિ ઞાપેતુમાહ ‘‘કુલત્થં ચે સદુક્કટા’’તિ. કુલત્થન્તિ કુલસઙ્ગહત્થં. ‘‘સદુક્કટા’’તિ વુત્તત્તા પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ પુપ્ફગણનાય હોતીતિ સિદ્ધં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પુપ્ફગણનાય દુક્કટપાચિત્તિયાની’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧).

૪૬૩. ગન્થનં ગન્થો, તેન નિબ્બત્તં ગન્થિમં. એસ નયો સબ્બત્થ. ગન્થિમાદિસરૂપં સયમેવ વક્ખતિ. સઙ્ગહણં સઙ્ગહો, પુપ્ફાનં સઙ્ગહોતિ વિગ્ગહો.

૪૬૪. ઇમાનિ ગન્થિમાદીનિ સરૂપતો દસ્સેતુમાહ ‘‘તત્થ દણ્ડેન દણ્ડં વા’’તિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ છસુ પુપ્ફસઙ્ગહેસુ. ‘‘દણ્ડેન દણ્ડં વા’’તિ ઇદં સદણ્ડઉપ્પલાદિકુસુમં સન્ધાયાહ. ‘‘વણ્ટેનપિ ચ વણ્ટક’’ન્તિ ઇદં સવણ્ટકરત્તકુસુમાદિં સન્ધાયાહ. કરણં સબ્બન્તિ કતં સબ્બં. ઇધ સબ્બત્થ કપ્પિયવિધિવિભાગં ‘‘સબ્બમેત’’મિચ્ચાદિગાથાયં વક્ખતિ.

૪૬૫. સુત્તાદીહિ ગોપ્ફેત્વાતિ એત્થ ‘‘વસ્સિકપુપ્ફાદીની’’તિ સેસો. સુત્તેન વા કદલિવાકાદીહિ વા વસ્સિકાદિપુપ્ફે ગન્થિત્વા કતપુપ્ફવિકારો ગોપ્ફિમં નામ. એકતો વણ્ટાનિ યસ્સાતિ વિગ્ગહો. ઉભતોવણ્ટિકાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અપ્પત્થે વા સકત્થે વા ક-કારો દટ્ઠબ્બો. ઇત્થિલિઙ્ગવિસયે ક-કારતો પુબ્બાકારસ્સ ઇ-કારાદેસો.

સબ્બપુપ્ફાનં વણ્ટાનિ એકદિસાય કત્વા ગન્થિતપુપ્ફાવલિ એકતોવણ્ટિકા નામ, વણ્ટાનિ ઉભયદિસાય કત્વા ગન્થિતપુપ્ફાવલિ ઉભતોવણ્ટિકા નામાતિ તં ગોપ્ફિમં એવં દુવિધં હોતીતિ અત્થો. ‘‘વાકં વા વલ્લિં વા રજ્જું વા દિગુણં કત્વા તત્થ નીપકદમ્બાદિવણ્ટરહિતાનિ પુપ્ફાનિ વેઠેત્વા ગહણં ગોપ્ફિમં નામા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧ અત્થતો સમાનં) અટ્ઠકથાય વુત્તં.

૪૬૬. બુન્દેસૂતિ મૂલેસુ. મકુલાદિકન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન વણ્ટરહિતમધુકાદિપુપ્ફઞ્ચ વણ્ટસહિતમલ્લિકાદિપુપ્ફઞ્ચ સઙ્ગહિતં. સૂચિઆદીહીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન તાલહીરાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. માલાવિકતીતિ પુપ્ફમાલાવિકતિ. સૂચિઆદીહિ મકુલાદિકં પુપ્ફં બુન્દેસુ વિજ્ઝિત્વા આવુતા માલાવિકતિ વેધિમં નામાતિ વુચ્ચતીતિ યોજના.

૪૬૭. ‘‘વેઠિમં નામ પુપ્ફદામપુપ્ફહત્થકેસુ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાય દસ્સિતપ્પકારેસુ પઠમપ્પકારં દસ્સેતિ ‘‘વેઠેત્વા કતં માલાગુણેહિ વા’’તિ. ધમ્મદેસનાય વા પટિમાય વા ધાતુયા વા પૂજં કત્તુકામા મુદ્ધનિ ઉજુકં કત્વા માલાદામકલાપં ઓલમ્બિત્વા અગ્ગે ઘટિકાકારદસ્સનત્થં માલાવલિયો અનેકક્ખત્તું પરિક્ખિપન્તા વેઠેન્તિ, ઇદં એવરૂપં માલાગુણકરણમ્પિ વેઠિમં નામાતિ વુત્તં હોતિ.

અઞ્ઞપ્પકારં દસ્સેતિ ‘‘વાકાદીહિ ચ બદ્ધં વા’’તિ, ‘‘બન્ધિત્વા’’તિપિ પાઠો, ‘‘કત’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. એકચ્ચે ઉપ્પલાદિદીઘદણ્ડકુસુમાનિ અટ્ઠ વા નવ વા દસ વા કલાપં કત્વા તેસમેવ દણ્ડાનં વાકેહિ વા અઞ્ઞેન યેન કેનચિ દણ્ડકગ્ગે ઠપેત્વા વા વિસું વા બન્ધિત્વા ઉપ્પલહત્થાદિં કરોન્તિ, તઞ્ચ વેઠિમં નામાતિ વુત્તં હોતિ. એતં દ્વયમ્પિ ન વટ્ટતિ.

કપ્પિયકારકેહિ ઓચિનિત્વા ઠપિતપુપ્ફાનિ સાટકે પક્ખિપિત્વા ભણ્ડિકં કત્વા બન્ધિતું ન વટ્ટતિ. તેસુયેવ પુપ્ફેસુ અચ્છિન્નેન દણ્ડેન વા તસ્મિંયેવ દણ્ડે અચ્છિન્નવાકેન વા કલાપં કત્વા બન્ધિતું, અંસભણ્ડિકાય પક્ખિપિત્વા ગહેતુઞ્ચ વટ્ટતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તેસંયેવ પન વાકેન વા દણ્ડેન બન્ધિતું અંસભણ્ડિકં વા કાતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘વાકેન વા દણ્ડેન વા’તિ ચ ઇદં અચ્છિન્દિત્વા પરિક્ખિપિત્વા બન્ધનં સન્ધાય વદન્તી’’તિ સીહળગણ્ઠિપદે વુત્તં. પદુમાદિપુપ્ફાનિ પદુમાદિપણ્ણેસુ નાળેહિ પવેસેત્વા નાળેહિ બહિ કત્વા પણ્ણેન પુપ્ફાનિ પટિચ્છાદેત્વા પણ્ણગ્ગે બન્ધિતું વટ્ટતિ. ‘‘દણ્ડે પન બન્ધિતું ન વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) ચ અટ્ઠકથાયમેવ વુત્તં.

૪૬૮. પુપ્ફમાલાહિ પૂરણેતિ પુપ્ફાવલીહિ પૂરણે. ઇદં કત્થ લબ્ભતીતિ આહ ‘‘બોધિ’’ન્તિઆદિ. પુપ્ફપટં નામ માલાવલિયો તન્તં વિય પસારેત્વા વત્થં વાયન્તેહિ વિય તિરિયઞ્ચ માલાવલીહિ વાયિતપટં વુચ્ચતિ. ઇદં પુપ્ફપટં માલાવલીહિ દીઘસો પૂરણં સન્ધાય પુરિમે ગહિતં, તિરિયતો વાયનં સન્ધાય વક્ખમાને વાયિમેપિ ગહિતન્તિ પુનરુત્તાભાવો વેદિતબ્બો. પટાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ચેતિયધાતુકરણ્ડકવેદિકાદીનં ગહણં.

પરિક્ખેપેસુ લબ્ભતીતિ બોધિક્ખન્ધાદીનં પુનપ્પુનં પરિક્ખિપનેસુ લબ્ભતિ. બોધિક્ખન્ધાદયો પુપ્ફાવલીહિ પરિક્ખિપન્તેહિ પઠમવદ્ધટ્ઠાને પુપ્ફાવલિયા અનતિક્કામિતે પુરિમં નામ ઠાનં યાવ પાપુણાતિ, તાવ અઞ્ઞેન ગહેત્વા પરિક્ખિપન્તેન આહરિત્વા પુનપિ તસ્મિં ઠાને પત્તે અઞ્ઞસ્સ દાનવસેન બોધિક્ખન્ધં, ચેતિયં, ધાતુકરણ્ડકં વા પુપ્ફકઞ્ચુકેન છાદેતું વટ્ટતીતિ અટ્ઠકથાય વુત્તં. સચેપિ દ્વેયેવ ભિક્ખૂ ઉભોસુ પસ્સેસુ ઠત્વા પરિયાયેન હરન્તિ, વટ્ટતિયેવાતિ વદન્તિ. પુપ્ફપટવાયનત્થં પસારિયમાનપુપ્ફાવલીસુ ચ એસેવ વિનિચ્છયો.

દીઘપુપ્ફાવલિં નાગદન્તેસુ પક્ખિપિત્વા પુન પક્ખિપિતું ન વટ્ટતિ. ‘‘નાગદન્તેસુ પન પુપ્ફવલયં પવેસેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા અઞ્ઞેહિ વલયં કત્વા દિન્નપુપ્ફાવલિવલયં ધાતુકરણ્ડથુપિકાય પવેસેતું વટ્ટતિ. ‘‘માલાગુણેહિ પન બહૂહિપિ કતં પુપ્ફદામં લભિત્વા આસનમત્થકાદીસુ બન્ધિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા પુપ્ફદામપુપ્ફાવલીનં પુપ્ફરહિતાય સુત્તકોટિયા રજ્જુદણ્ડાદીસુ બન્ધિતું વટ્ટતિ.

૪૬૯. પુપ્ફરૂપં નામ ‘‘ગોપ્ફિમપુપ્ફેહેવ હત્થિઅસ્સાદિરૂપકાનિ કરોન્તિ, તાનિપિ વાયિમટ્ઠાને તિટ્ઠન્તી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) વુત્તત્તા તંતંરૂપસણ્ઠાનં કત્વા પુપ્ફાવલિયો નિવેસેત્વા કરિયમાનં હત્થિઅસ્સાદિરૂપં. ઇમસ્મિં અટ્ઠકથાપાઠે ‘‘તાનિપિ વાયિમટ્ઠાને તિટ્ઠન્તી’’તિ વુત્તત્તા ચ ‘‘અઞ્ઞેહિ કતપરિચ્છેદે પન પુપ્ફાનિ ઠપેન્તેન હત્થિઅસ્સાદિરૂપકમ્પિ કાતું વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાપાઠસ્સ સારત્થદીપનિયં ‘‘પુપ્ફાનિ ઠપેન્તેનાતિ અગન્થિતાનિ પાકતિકપુપ્ફાનિ ઠપેન્તેન. પુપ્ફદામં પન પૂજનત્થાય ભૂમિયં ઠપેન્તેન ફુસાપેત્વા વા અફુસાપેત્વા વા દિગુણં કત્વા ઠપેતું ન વટ્ટતી’’તિ (સારત્થ. ટી. ૨.૪૩૧) વુત્તત્તા ચ ઇમં હત્થિઆદિરૂપં પૂરેન્તેન માલાવલિં અઞ્ઞેહિ કતપરિચ્છેદે સમ્બન્ધિત્વા પાસાણઆસનમઞ્ચપીઠહત્થિરૂપાદિમત્થકે ઠપેત્વા પૂજનપ્પકારો વાયિમન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.

પુપ્ફપટન્તિ પુબ્બે વુત્તપ્પકારં પુપ્ફપટં પૂરેન્તેન એકાપિ પુપ્ફાવલિ પરિવત્તેત્વા ન ઠપેતબ્બા, વાયન્તેન અઞ્ઞેહિ પૂરિતેપિ એકાપિ પુપ્ફાવલિ ન પાતેતબ્બા, ઇદં પૂરિમવાયિમાનં નાનાકરણં. આદિગ્ગહણેન પુપ્ફજાલં સઙ્ગણ્હાતિ, તં કરોન્તસ્સ જાલચ્છિદ્દગણનાય દુક્કટં હોતિ. ‘‘ભિત્તિચ્છત્તબોધિત્થમ્ભાદીસુપિ એસેવ નયો’’તિ વુત્તત્તા છત્તાદીસુ ચ પુપ્ફજાલં ન દાતબ્બં.

૪૭૦. ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ સાધારણત્તા ‘‘ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનઞ્ચા’’તિ આહ. બુદ્ધસ્સપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો સમ્ભાવને, ‘‘પૂજત્થ’’ન્તિ વત્તબ્બં, બુદ્ધસ્સ પૂજત્થાયપિ કાતું વા કારાપેતું વા ન વટ્ટતીતિ અત્થો. ધમ્મસઙ્ઘરતનાનિપિ ઉપલક્ખણતો સઙ્ગય્હન્તિ. સેસે કિમેવ વત્તબ્બન્તિ બ્યતિરેકત્થો.

૪૭૧. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘સયં પરેહિ વા કારાપેતું ભિક્ખૂનઞ્ચ ભિક્ખુનીનઞ્ચ બુદ્ધસ્સપી’’તિ અનન્તરગાથાય વુત્તમતિદિસતિ. કલમ્બકન્તિ દ્વિન્નં ધનુકાનમન્તરે ઓલમ્બકદામં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘કલમ્બકોતિ અડ્ઢચન્દનાગદન્તન્તરે ઘટિકાદામઓલમ્બકો વુત્તો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧). એત્થ ચ ઘટિકાદામઓલમ્બકો નામ અન્તે ઘટિકાકારયુત્તો યમકદામઓલમ્બકો. કાતુન્તિ બન્ધિતું ન વટ્ટતીતિ યોજના. એકેકપુપ્ફદામં પન નિક્ખન્તસુત્તકોટિયા પબન્ધિત્વા ઓલમ્બિતું વટ્ટતિ. પુપ્ફદામદ્વયં સઙ્ઘટિતુકામેનપિ નિક્ખન્તસુત્તકોટિયાવ સુત્તકોટિ સઙ્ઘટિતું વટ્ટતિ. અડ્ઢચન્દકમેવ વાતિ ‘‘અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણપરિક્ખેપો’’તિ અટ્ઠકથાય વુત્તસરૂપં વા.

એત્થ ચ અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણપરિક્ખેપો નામ અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણસ્સ પુનપ્પુનં હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરેત્વા પરિક્ખિપનં. તેનેવ તં પૂરિમે પવિટ્ઠં. તસ્મા એતમ્પિ અડ્ઢચન્દાકારં પુનપ્પુનં હરણપચ્ચાહરણવસેન પૂરિતં ન વટ્ટતિ, એકવારં પન અડ્ઢચન્દાકારેન માલાગુણં હરિતું વટ્ટતીતિ વદન્તિ. કાતું ન વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘તદુભયમ્પિ પૂરિમેયેવ પવિટ્ઠ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. અઞ્ઞેહિ પૂરિતન્તિ અઞ્ઞેહિ આયતં પસારેત્વા પૂરિતં પુપ્ફપટં. વાયિતુમ્પિ ચાતિ તિરિયં એકપુપ્ફાવલિમ્પિ વાયિતું ‘‘ન વટ્ટતી’’તિ ઇમિનાવ સમ્બન્ધો.

૪૭૨. પિટ્ઠકાચમયન્તિ તણ્ડુલપિટ્ઠાદીહિ કતઞ્ચેવ કાચમત્તિકાય ચ કતં પુપ્ફદામં. ભેણ્ડુપુપ્ફમયમ્પિ ચાતિ ભેણ્ડુદણ્ડકેહિ મલ્લિકાસુમનચમ્પકાદિસદિસં કત્વા છિદ્દેહિ કતદામઞ્ચ. ‘‘ગેણ્ડુપુપ્ફમય’’ન્તિપિ લિખન્તિ. ખરપત્તમયન્તિ એત્થ ખરપત્તં નામ કુઙ્કુટ્ઠખચિતં પુપ્ફપટન્તિ વદન્તિ. કાતુન્તિ ગન્થનગન્થાપનાદીનિ કાતું. ભેણ્ડુખરપત્તદામાનં પટિક્ખિત્તત્તા ચેલાદીહિ કતદામમ્પિ ન વટ્ટતિ અકપ્પિયાનુલોમત્તાતિ વદન્તિ.

૪૭૩. હીરાદીહીતિ તાલનાળિકેરહીરાદીહિ. આદિ-સદ્દેન તિણસલાકાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. પટાકત્થન્તિ પટાકાકારેન પૂજનત્થં. ‘‘વિજ્ઝન્તસ્સા’’તિ ઇમિના કણ્ટકેહિ વિજ્ઝનં, હીરાદીહિ આવુણનઞ્ચ સઙ્ગહિતં.

૪૭૫. અસોકપિણ્ડિઆદીનન્તિ અસોકપુપ્ફમઞ્જરિકાદીનં. આદિ-સદ્દેન અટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) એતેહેવ સદ્ધિં દસ્સિતં જાલવિતાનં, છિદ્દાનિ દસ્સેત્વા કતવેદિકા, નાગદન્તકં, પુપ્ફચઙ્કોટકાપિધાનં, તાલપણ્ણવલયાદિઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. ધમ્મરજ્જુયાતિ એત્થ સારત્થદીપનિયં ‘‘ધમ્મરજ્જુ નામ ચેતિયં વા બોધિં વા પુપ્ફપવેસનત્થ આવજ્જિત્વા બદ્ધરજ્જૂ’તિ મહાગણ્ઠિપદે, મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે ચ વુત્તં, તસ્મા તથા બદ્ધાય રજ્જુયા ચેતિયસ્સ ચ અન્તરે પુપ્ફાનિ પવેસેતું વટ્ટતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. ગણ્ઠિપદે પન ‘ધમ્મરજ્જુન્તિ સિથિલવટ્ટિતં રજ્જું કત્વા બોધિં વા ચેતિયં વા પરિક્ખિપિત્વા ધમ્માસને વા લમ્બિત્વા તત્થ પુપ્ફાનિ પવેસેન્તી’તિ વુત્તં, તસ્મા સિથિલવટ્ટિતાય રજ્જુયા અન્તરેપિ પુપ્ફાનિ પવેસેતું વટ્ટતીતિ વિઞ્ઞાયતિ, વીમંસિત્વા યુત્તતરં ગહેતબ્બં. ઉભયત્થાપિ પનેત્થ નેવત્થિ વિરોધોતિ અમ્હાકં ખન્તી’’તિ (સારત્થ. ટી. ૨.૪૩૧) લિખિતં.

૪૭૬. વિજ્ઝન્તસ્સપીતિ પિ-સદ્દેન ધમ્માસનવિતાનાદીસુ પુપ્ફપૂજનત્થં સયં કણ્ટકહીરાદિપ્પવેસનં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘વિતાનાદીસુ પુપ્ફપૂજનત્થં કણ્ટકહીરાદિપ્પવેસનં ન વટ્ટતી’તિ ઇદં અટ્ઠકથાચરિયપ્પમાણતો ગહેતબ્બ’’ન્તિ સારત્થદીપનિયં વુત્તં.

૪૭૭. કપ્પિયવચનં નામ ‘‘એવં જાન, એવં કતે સોભેય્ય, યથા એતાનિ પુપ્ફાનિ ન વિકિરિયન્તિ, તથા કરોહી’’તિઆદિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૧) અટ્ઠકથાગતં કપ્પિયવચનં. વત્થુપૂજનેતિ રતનત્તયપૂજને. નિમિત્તાદીસુ નિમિત્તં નામ પુપ્ફાનિ ચ ગન્થનવાકે ચ ગહેત્વા ગન્થિતું જાનન્તાનં સમીપે ઠપનં. ઓભાસો નામ ‘‘તુમ્હેહિ પિળન્ધિતકુસુમાનિ કસ્મા ન વિકિરન્તી’’તિ વુત્તે ‘‘ગન્થિતત્તા’’તિ ચે વદતિ, નનુ પૂજનકપુપ્ફાનિ ગન્થિતું ન વટ્ટતીતિઆદિવચનાનિ. પરિયાયો નામ પણ્ડિતેહિ પુપ્ફાનિ યથા ન વિકિરિયન્તિ, તથા ગન્થિત્વા પૂજેતું મનાપન્તિઆદિવચનં. પકાસિતા અટ્ઠકથાયં.

૪૭૮. ‘‘કુલાનિ દૂસેતિ પુપ્ફેન વા’’તિઆદિપાઠે (પારા. ૪૩૭) ‘‘વેજ્જિકાય વા જઙ્ઘપેસનિકેન વા’’તિ (પારા. ૪૩૭) વુત્તં વેજ્જકમ્માદિં કુલદૂસનતો વિસું કત્વા ‘‘ન કેવલં…પે… કુદાચન’’ન્તિ કસ્મા વુત્તન્તિ? વિસું કાતું ન વુત્તં. યોજના પનેત્થ એવં વેદિતબ્બા ‘‘ન કેવલમિદમેવ વુત્તપ્પકારં પુપ્ફદાનાદિકુલદૂસનં કુદાચનં અકત્તબ્બં, અથ ખો વેજ્જકમ્માદિ કુલદૂસનમ્પિ કુદાચનં ન કત્તબ્બ’’ન્તિ. વેજ્જકમ્માદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન વક્ખમાનપરિત્તોદકસુત્તદાનઅનામટ્ઠપિણ્ડદાનદૂતેય્યજઙ્ઘપેસનિકે સઙ્ગણ્હાતિ.

૪૭૯. ‘‘કુદાચનં ન કત્તબ્બ’’ન્તિ સામઞ્ઞેન નિસેધેત્વા ઇદાનિ ‘‘કત્તબ્બ’’મિચ્ચાદિના અપવાદવિધિં દસ્સેતિ. પઞ્ચન્નં સહધમ્મિનન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનિસિક્ખમાનસામણેરસામણેરીનં પઞ્ચન્નં સહ સદ્ધિં ચરિતબ્બો પબ્બજ્જાસાસનધમ્મો એતેસં અત્થીતિ ‘‘સહધમ્મિકા’’તિ સઙ્ખં ગતાનં. અકતવિઞ્ઞત્તિં કત્વાપીતિ અઞ્ઞાતકઅપ્પવારિતે ભેસજ્જં યાચિત્વાપિ ‘‘વદેય્યાથ ભન્તે યેનત્થો’’તિ એવં અકતટ્ઠાને વિઞ્ઞત્તિ અકતવિઞ્ઞત્તિ. અત્તનો ધનેતિ સસન્તકવિસયે.

૪૮૦. ‘‘તથા’’તિ સહધમ્મિકાનં વુત્તમતિદિસતિ. તદુપટ્ઠાકજન્તુનોતિ તેસં દ્વિન્નં માતાપિતૂનં વેય્યાવચ્ચકરસ્સ. ભણ્ડુકસ્સાતિ ગિહિલિઙ્ગે ઠિતસ્સાપિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ. અત્તનો વેય્યાવચ્ચકરસ્સપીતિ અત્તનો કમ્મકરસ્સપિ. એત્તકાનઞ્ચ જનાનં પઞ્ચસહધમ્મિકાનં વિય અકતવિઞ્ઞત્તિયાપિ ભેસજ્જં કાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ.

૪૮૧. જેટ્ઠભાતાતિ અત્તનો પુબ્બજો ભાતા. કનિટ્ઠોતિ અનુજો ભાતા. તથા ભગિનિયો દુવેતિ જેટ્ઠકનિટ્ઠા દ્વે ભગિનિયો. ચૂળમાતાતિ માતુ કનિટ્ઠા. ચૂળપિતાતિ પિતુ કનિટ્ઠો. મહામાતાતિ માતુ જેટ્ઠા. મહાપિતા પિતુ જેટ્ઠભાતા.

૪૮૨. પિતુચ્છાતિ પિતુભગિની જેટ્ઠકનિટ્ઠા. માતુલોતિ માતુ ભાતા. જેટ્ઠકનિટ્ઠે દ્વે પિતુચ્છા, દ્વે માતુલે ચ એકતો કત્વા ‘‘દસા’’તિ વુત્તં. ભેસજ્જં કાતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો.

૪૮૪. ‘‘દસ્સન્તિ મે ઇમે’’તિ આભોગં કત્વા વા દાતબ્બન્તિ યોજના.

૪૮૫. એતેસં દસન્નં ઞાતીનં. યાવ સત્તમા કુલાતિ એત્થ કુલપરિચ્છેદો કથં ગહેતબ્બોતિ? ‘‘સપુત્તદારં ભાતુ કુટુમ્બં એકં કુલં, એવં તસ્સ પુત્તસ્સ વા ધીતુ વા કુટુમ્બં એકં કુલ’’ન્તિ એવમાદિના નયેન યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ગહેતબ્બા. ‘‘સપુત્તપતિભગિનિયા કુટુમ્બં એકં કુલં, તથા તસ્સ પુત્તસ્સ વા ધીતુ વા કુટુમ્બં એકં કુલ’’ન્તિઆદિના નયેન યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ગહેતબ્બા. ચૂળમાતાદીનમ્પિ કુલપરમ્પરા ઇમિના નિયામેન ગહેતબ્બાતિ વદન્તિ. કુલદૂસનં ન રૂહતીતિ ‘‘દાતું પુપ્ફં પનઞ્ઞસ્સ, આગતસ્સેવ ઞાતિનો’’તિઆદિના (વિ. વિ. ૪૪૩) નયેન કથિતવિધિના એતેસુ પવત્તન્તસ્સ કુલદૂસનં ન રુહતીતિ વુત્તં હોતિ.

૪૮૬. ભાતુજાયાતિ અત્તનો જેટ્ઠસ્સ વા કનિટ્ઠસ્સ વા ભાતુ ભરિયા. ભગિનિસામિકોતિ અત્તનો જેટ્ઠાય વા કનિટ્ઠાય વા ભગિનિયા સામિકો.

૪૮૭. ભાતુનોતિ જેટ્ઠસ્સ, કનિટ્ઠસ્સ ચ ભાતુનો. અનુ પચ્છા જાતાતિ અનુજા, કનિટ્ઠભગિની. ‘‘અનુજા’’તિ ઉપલક્ખણન્તિ જેટ્ઠાયપિ સઙ્ગહો. જેટ્ઠકનિટ્ઠભાતૂનં ભરિયા ચ જેટ્ઠકનિટ્ઠભગિનીનં સામિકા ચ સચે અઞ્ઞાતકા હોન્તીતિ યોજના. દેથાતિ એત્થ ‘‘ઇમં ભેસજ્જ’’ન્તિ પાઠસેસો.

૪૮૮. તેસમ્પિ ભાતુભગિનીનં. ‘‘પુત્તાન’’ન્તિ ઇમિના ધીતૂનમ્પિ સઙ્ગહો. કત્વાતિ વત્વા. તુમ્હાકં માતાપિતૂનં દેથાતિ એત્થાપિ ‘‘ઇમં ભેસજ્જ’’ન્તિ પકરણતો લબ્ભતિ. માતાપિતૂનન્તિ ઉભયસઙ્ગાહકવચનતો ‘‘તુય્હં માતુ વા, તુય્હં પિતુ વા’’તિ યથાસમ્ભવં વિસું વિસુઞ્ચ વત્તબ્બં. તેસન્તિ ચ તુમ્હાકન્તિ ચ સામિવચનં. પુત્તાનન્તિ ચ માતાપિતૂનન્તિ ચ સમ્પદાનવચનં.

૪૮૯. ભેસજ્જકરણારહાનં વત્તબ્બતાય ‘‘અકલ્લકો’’તિ ઇદં ઇસ્સરાદિપદેહિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. અકલ્લકોતિ આતુરો. કલ્લં વુચ્ચતિ સુખં, તં એતસ્સ અત્થીતિ કલ્લકો, ન કલ્લકો અકલ્લકો. ઞાતિજનુજ્ઝિતો વાતિ ઞાતિજનેન પરિચ્ચત્તો વા.

૪૯૦. એતેસં સબ્બેસન્તિ ઇસ્સરાદિઆતુરાનં સબ્બેસમેતેસં જનાનં. ‘‘સાધુના’’તિ વક્ખમાનત્તા અપચ્ચાસીસતા સતાતિ એત્થ સતાતિ કિરિયાપદં. ‘‘ઇમસ્મિં કતે ઇમે મય્હં એવરૂપં દસ્સન્તી’’તિ અત્તનો અત્થાય પચ્ચાસીસનં અકરોન્તેનાતિ અત્થો. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉપકારતં પચ્ચાસીસન્તેન કાતું વટ્ટતિ. પટિસન્થારોતિ આમિસપટિસન્થારો, ધમ્મપટિસન્થારોતિ દુવિધો પટિસન્થારો. એત્થ આમિસપટિસન્થારો ગય્હતિ. ભેસજ્જં આમિસેનપિ હોતીતિ ધમ્મકથાય સઙ્ગહોપિ યુજ્જતેવ. પટિસન્થરણં પટિસન્થારો. પટિલદ્ધામિસસ્સ ચ ધમ્મસ્સ ચ તેસુ ચ અત્તનિ ચ પતિરૂપેનાકારેન સમં અત્થરણં પવત્તનન્તિ અત્થો.

અપરો નયો – આમિસસ્સ ચ ધમ્મસ્સ ચ અલાભેન અત્તનો, પરસ્સ ચ અન્તરે સમ્ભવન્તસ્સ છિદ્દસ્સ વિવરસ્સ ભેદસ્સ પટિસન્થરણં પિદહનં સઙ્ગહણં પટિસન્થારો. અયઞ્હિ લોકસન્નિવાસો અલબ્ભમાનેન આમિસેન ચ ધમ્મેન ચાતિ દ્વીહિ છિદ્દો, તસ્સ તં છિદ્દં યથા ન પઞ્ઞાયતિ, એવં પીઠસ્સ વિય પચ્ચત્થરણેન આમિસેન, ધમ્મેન ચ પટિસન્થરણં ‘‘આમિસપટિસન્થારો, ધમ્મપટિસન્થારો’’તિ વુચ્ચતીતિ. સાધુનાતિ સામીચિપ્પટિપન્નતાદિઅરિયધમ્મે પતિટ્ઠિતુકામેન અરિયાચારેન ભિક્ખુનાતિ અત્થો. ‘‘અધુના’’તિ ઇદં ઇમિસ્સા પટિપત્તિયા સબ્બકાલં પટિપજ્જિતબ્બતાયપિ પાપજનકણ્હકસંગામે ઇમસ્મિં વિપન્નકાલે વિસેસેન અપ્પમત્તેન પવત્તેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયેન વુત્તં.

૪૯૧-૨. કેનચીતિ ઉપલક્ખણત્તા ઉપાસકેન વા ઉપાસિકાય વાતિ અત્થો. હત્થેનાતિ હત્થાવયવા અઙ્ગુલિયો વુત્તા સમુદાયે પવત્તસ્સ વોહારસ્સ અવયવે પવત્તનતો. કત્વાતિ એત્થ ‘‘પરિત્ત’’ન્તિ પાઠસેસો, કરોતિસ્સ કિરિયાસામઞ્ઞે વત્તનતો ભણિત્વાતિ અત્થો. તેસમેવ ચ સન્તકન્તિ પરિત્તં ભણાપેન્તાનમેવ સન્તકં સુત્તોદકં. એવં વુત્તત્તા ‘‘અત્તનો સુત્તોદકં આહરિત્વા પુઞ્ઞત્થાય ઇદં હત્થેન ચાલેત્વા, આમસિત્વા વા પરિત્તં ભણથા’’તિ વુત્તે કેનચિ પરિત્તોદકં સુત્તં કાતબ્બં. કેનચિ ‘‘પરિત્તોદકસુત્તાનિ દેથા’’તિ વુત્તે ભિક્ખુના તેસમેવ સન્તકં જલં હત્થેન ચાલેત્વા સુત્તકં મદ્દિત્વા પરિત્તં કત્વા દાતબ્બન્તિ યોજના.

૪૯૩. અનામટ્ઠોપીતિ હત્થેન અનામસિતોપિ, અપબ્બજિતસ્સ હત્થતો લદ્ધા અત્તના વા અઞ્ઞેન વા ભિક્ખુના અગહિતગ્ગોતિ વુત્તં હોતિ.

૪૯૪. ચોરદામરિકસ્સ ચાતિ ગામવિલોપકસ્સ ચોરસ્સ ચ.

૪૯૫. પણ્ડુપલાસસ્સાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ ભણ્ડુકસ્સ, પણ્ડુવણ્ણો પલાસો પણ્ડુપલાસો, સો વિયાતિ પણ્ડુપલાસો, તંસદિસે તબ્બોહારો ‘‘સીહોયં માણવકો’’તિઆદીસુ વિય. યથા પણ્ડુપલાસો રુક્ખા પતનાભિમુખો તિટ્ઠતિ નિયતપાતો, એવમયમ્પિ ગિહિલિઙ્ગતો અપગમાભિમુખો પબ્બજ્જૂપગમને નિયતોવ તિટ્ઠતીતિ ‘‘પણ્ડુપલાસસદિસો’’તિ વેદિતબ્બો.

થાલકેપિ ચાતિ અત્તનો પરિભોગથાલકેપિ. ઇદઞ્ચ નિદસ્સનમત્તં, પત્તોપિ ગહિતોયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ઠપેત્વાતિ એત્થ ‘‘પિણ્ડપાત’’ન્તિ ઉપયોગવસેન સમ્બન્ધનીયં. તં પનાતિ અત્તનો પરિભોગથાલકે ઠપેત્વા દિય્યમાનં પિણ્ડપાતં. ‘‘માતાપિતૂન’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૩૬-૪૩૭) અટ્ઠકથાવચનતો એત્થ ‘‘પિતુનો’’તિ ઉપલક્ખણન્તિ માતાપિતૂનમ્પીતિ અત્થો. સચે એકસેસો ઇચ્છિતો, ‘‘પિતૂનમ્પી’’તિ પાઠો યુજ્જતિ.

૪૯૬. જઙ્ઘપેસનિયન્તિ ગિહીનં દૂતેય્યસાસનહરણકમ્મં ‘‘જઙ્ઘપેસનિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અપિ ચાતિ વુત્તસમુચ્ચયો.

૪૯૭. એત્તાવતા સામઞ્ઞવિધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપવાદવિધિં દસ્સેતું ‘‘ભણ્ડૂ’’તિઆદિ વુત્તં. સાસનન્તિ સન્દેસં. હરિતુન્તિ વુત્તટ્ઠાનં નેતું.

૪૯૮. અટ્ઠવિધેનપીતિ પુપ્ફદાનાદિજઙ્ઘપેસનિયાવસાનેન અટ્ઠપ્પકારેનપિ. કુલદૂસનકમ્મેનાતિ કુલાનં સદ્ધાવિનાસકેન અનાચારકમ્મેન. લદ્ધન્તિ એત્થ ‘‘ભોજન’’ન્તિ ઇદં ‘‘ભુઞ્જિતુ’’ન્તિ ચ ‘‘અજ્ઝોહારેસૂ’’તિ ચ વુત્તત્તા, ‘‘સેસેસુપિ અયં નયો’’તિ વક્ખમાનત્તા ચ લબ્ભતિ. પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ એકેનાપિ કુલદૂસનેન કમ્મેન ઉપ્પાદિતપચ્ચયો સબ્બેસમ્પિ ન વટ્ટતીતિ ‘‘પઞ્ચન્નં સહધમ્મીનં ન ચ વટ્ટતી’’તિ સબ્બપટિસેધો કતો.

૪૯૯. સબ્બત્થાતિ ‘‘અજ્ઝોહારેસૂ’’તિ એતસ્સ વિસેસનં, સબ્બેસૂતિ અત્થો. ‘‘અજ્ઝોહારે અજ્ઝોહારે’’તિ અટ્ઠકથાગતં સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘અજ્ઝોહારેસૂ’’તિ ઇદં પરગલં કાતબ્બં આમિસં સન્ધાયાહ. સેસપચ્ચયે પટિચ્ચ પરિભોગવસેનેવ ‘‘સેસેસૂ’’તિ આહ, અનજ્ઝોહરણીયેસુ સેસપચ્ચયેસૂતિ અત્થો. કિં વુત્તં હોતિ? ચીવરપચ્ચયે સરીરતો મોચેત્વા પરિભોગગણનાય, સેનાસનપચ્ચયે નિબ્બકોસે ઉદકપતનટ્ઠાનતો અબ્ભન્તરં પવિટ્ઠવારગણનાય, મઞ્ચપીઠાદિસેનાસને નિસીદનસયનાદિપરિભોગગણનાય, અનજ્ઝોહરિત્વા અબ્ભઞ્જનાલેપનાદિવસેન કાતબ્બભેસજ્જે સરીરતો મોચેત્વા વારગણનાયાતિ વુત્તં હોતિ. અયં નયોતિ ‘‘દુક્કટં પરિદીપિત’’ન્તિ વુત્તો નયો.

૫૦૦. ‘‘ઉપ્પન્નપચ્ચયા’’તિ ઇદં ‘‘અભૂતારોચનેના’’તિ ઇદમપેક્ખિત્વા વુત્તં. ‘‘કત્વા રૂપિયવોહાર’’ન્તિ ઇદમપેક્ખિત્વા ‘‘ઉપ્પાદિતપચ્ચયા’’તિ યોજના કાતબ્બા. રૂપિયવોહારવિનિચ્છયો નિસ્સગ્ગિયે આવિ ભવિસ્સતિ. અભૂતારોચનવિનિચ્છયો ચતુત્થપારાજિકે વુત્તો. સમાનાતિ પકાસિતાતિ કુલદૂસનકમ્મેન ઉપ્પાદિતપચ્ચયેહિ સદિસાતિ અટ્ઠકથાયં વુત્તાતિ અત્થો. ઇમિના તત્થાપિ વિનિચ્છયો એત્તકોયેવાતિ અતિદિસતિ.

૫૦૧. ‘‘સંસારવાસો દુક્ખ’’ન્તિ ઞત્વા નિબ્બાનાધિગમે માનસં બન્ધિત્વા નિબ્બાનગામિનિં પટિપદં સન્ધાય સાસનાવતિણ્ણેન સિક્ખાકામેન કુલપુત્તેન સેવિતક્ખણેયેવ જીવિતહરણસમત્થવિસમિસ્સપૂતિમુત્તં વિય વજ્જનીયં અકપ્પિયપચ્ચયં ઉપ્પાદેતું કરિયમાનં અકપ્પિયોપાયપ્પકારં એકતો દસ્સેતુમાહ ‘‘વિઞ્ઞત્તી’’તિઆદિ. તત્થ વિઞ્ઞત્તિ યાચના. અનુપ્પદાનન્તિ પિણ્ડપટિપિણ્ડદાનં. વેજ્જકમ્મં વુત્તનયમેવ. અનેસનં નામ અપ્પિચ્છતાય અનનુરૂપેન પયોગેન પચ્ચયપરિયેસનં.

પારિભટ્યતા નામ ઇસ્સરે સેવિતું પરિવારેત્વા તેસં ચિત્તરુચિતં વિલપન્તાનં પરિભટાનં સેવકજનાનં વિય લાભત્થિકસ્સ ભિક્ખુનો પચ્ચયદાયકેસુ પવત્તીતિ વેદિતબ્બો. પરિ સમન્તતો ભટતિ સેવતીતિ પરિભટો, ઇસ્સરજનાનં સમીપાવચરો સેવકજનો, પરિભટો વિયાતિ પરિભટો, ભિક્ખુ, પરિભટસ્સ કમ્મં પારિભટ્યં, તસ્સ ભાવો પારિભટ્યતા. અથ વા પરિભટતિ ધાતિ વિય કુલદારકે અઙ્કે કરણાદિવસેન ધારેતીતિ પરિભટો, પરિભટસ્સ કમ્મં પારિભટ્યં, તસ્સ ભાવો પારિભટ્યતાતિ લાભાસાય ભિક્ખુનો કુલદારકેસુ અનનુલોમિકા પવત્તિ વુચ્ચતિ.

મુગ્ગસૂપતા નામ પક્કમુગ્ગા વિય પક્કાપક્કબીજમિસ્સા લાભાસાય દાયકાનં ચિત્તારાધનત્થાય સચ્ચાલીકમિસ્સકતા. યથા મુગ્ગેસુ પચ્ચમાનેસુ કોચિદેવ ન પચ્ચતિ, બહવો પચ્ચન્તિ, એવમેવ યસ્સ દાયકેહિ સદ્ધિં કથેન્તસ્સ કિઞ્ચિદેવ સચ્ચં હોતિ, અસચ્ચમેવ બહુકં હોતિ, અયં વુચ્ચતિ મુગ્ગસૂપસદિસત્તા ‘‘મુગ્ગસૂપો’’તિ, તસ્સ કમ્મં મુગ્ગસૂપં, તસ્સ ભાવો મુગ્ગસૂપતા. વત્થુવિજ્જકં નામ કૂપવત્થુગેહવત્થુઆદીનં આચિક્ખનં. વત્થુવિજ્જાયકાનં કતં વત્થુવિજ્જકં.

૫૦૨. જઙ્ઘપેસનિયં, દૂતકમ્મઞ્ચ વુત્તનયમેવ. કુલદૂસનન્તિ વુત્તાવસેસં. અભૂતારોચનઞ્ચ વુત્તનયમેવ. બુદ્ધપટિકુટ્ઠન્તિ બુદ્ધેહિ પટિક્કોસિતં ગરહિતં યથાવુત્તં મિચ્છાજીવઞ્ચ અવુત્તઞ્ચ અઙ્ગવિજ્જાનક્ખત્તવિજ્જાઉક્કાપાતદિસાડાહભૂમિચાલાદિભેદં મિચ્છાજીવનૂપાયં સબ્બં. વિવજ્જયેતિ વિસમિવ, ગૂથમુત્તં વિય ચ આરકા પરિવજ્જેય્યાતિ અત્થો. ‘‘સિક્ખાકામો કુલપુત્તો’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ.

૫૦૩. પટિનિસ્સજ્જતોપિ તન્તિ સમનુભાસનકમ્મતો પુબ્બે વા ઞત્તિચતુત્થાસુ કમ્મવાચાસુ અન્તકમ્મવાચાય ય્ય-કારં અપ્પત્તાય વા કુલદૂસનકમ્મં પજહન્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. સઙ્ઘભેદસમન્તિ પઠમસઙ્ઘભેદેન સમન્તિ.

કુલદૂસનકથાવણ્ણના.

૫૦૪. ‘‘જાન’’ન્તિ ઇમસ્સ ‘‘ભિક્ખુના’’તિ એતસ્સ વિસેસનત્તા જાનતાતિ ગહેતબ્બં. પાળિયા લિખિતે સીહળગણ્ઠિપદે પન એવરૂપં આપત્તિં આપન્નોસ્મીતિ ઞત્વાતિ અત્થો વુત્તો. યાવતીહન્તિ યત્તકાનિ અહાનિ, ‘‘છાદિતા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, છાદનકિરિયાઅચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. છાદિતાતિ ‘‘અહં ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો’’તિ સબ્રહ્મચારીનં અનારોચનદિવસેન પટિચ્છાદિતા. આપત્તીતિ સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ. અકામાતિ અરુચિયાવ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જિત્વા અકતપટિકમ્મસ્સ સગ્ગમોક્ખાનં અન્તરાયકરત્તાતિ અધિપ્પાયો. પરિવત્થબ્બન્તિ પરિવાસં સમાદાય વત્થબ્બં. કિત્તકં કાલન્તિ આહ ‘‘તાવતીહ’’ન્તિ, તત્તકાનિ અહાનીતિ વુત્તં હોતિ. આપજ્જિત્વા યત્તકાનિ અહાનિ પટિચ્છાદેતિ, તત્તકાનેવ અહાનીતિ અત્થો.

૫૦૫-૬. આપત્તિ કિત્તકેન પટિચ્છન્ના હોતીતિ આહ ‘‘આપત્તિ ચા’’તિઆદિ. તત્થ આપત્તિ ચાતિ સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિ ચ. અનુક્ખિત્તો ચાતિ ઉક્ખેપનીયકમ્મેન સયં અનિસ્સારિતો ચ. પહૂ ચાતિ સયં સબ્રહ્મચારીનં સન્તિકં ગન્ત્વા આરોચેતું પહોતિ ચ. અનન્તરાયિકો ચાતિ ગમનવિબન્ધકેન રાજચોરાદિઅન્તરાયેન વિરહિતો ચ. ચતુસ્વ પીતિ એત્થ ‘‘એતેસૂ’’તિ સેસો, એતેસુ ચતૂસૂતિ અત્થો. તંસઞ્ઞીતિ આપત્તિસઞ્ઞી અનુક્ખિત્તસઞ્ઞી પહુસઞ્ઞી અનન્તરાયિકસઞ્ઞીતિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ એવંસઞ્ઞિનો ઇમેસુ ચતૂસુ તથાસઞ્ઞિનો પુગ્ગલસ્સ. છાદેતુકામતાતિ આચરિયાદીસુ ગારવેન વા ગરહાદિભયા વા ‘‘ન આરોચેસ્સામી’’તિ પટિચ્છાદેતુકામતા ચ. છાદનન્તિ તથા ચિન્તેત્વા ‘‘અહં ઇત્થન્નામં આપન્નો’’તિ અવત્વા પટિચ્છાદનઞ્ચાતિ ઇમેહિ દસહિ અઙ્ગેહિ. ‘‘ભિક્ખુના’’તિ કત્તુનિદ્દેસત્તા છન્નાતિ એત્થ છાદિતાતિ અત્થો. કાલવિધિં દસ્સેતિ ‘‘અરુણુગ્ગમનેના’’તિ, આપત્તિઆપન્નદિવસં ખેપેત્વા અરુણુટ્ઠાનેન સદ્ધિં છન્ના હોતીતિ અત્થો.

દ્વેભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૦૭. એવં પટિચ્છન્નસઙ્ઘાદિસેસપટિકમ્મત્થં ‘‘અકામા પરિવત્થબ્બ’’ન્તિ વિહિતસ્સ પરિવાસસ્સ કો ભેદો, કો પવત્તિક્કમોતિ આહ ‘‘તિવિધો’’તિઆદિ. સો પરિવાસો તિવિધો દીપિતોતિ સમ્બન્ધો. કેનાતિ આહ ‘‘તિવિધાપેતચેતસા’’તિ. ‘‘તિસ્સો વિધા, સેય્યોહમસ્મીતિ વિધા, સદિસોહમસ્મીતિ વિધા, હીનોહમસ્મીતિ વિધા’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫) વુત્તવિધાય માનનામધેય્યતો તિવિધમાનતો અપગતચિત્તેન સમ્માસમ્બુદ્ધેનાતિ અત્થો.

પટિચ્છન્ના આપત્તિ એતસ્સાતિ પટિચ્છન્નો. અરિસાદીનં આગતિગણત્તા તત્થ પક્ખિપનેન અ-કારપચ્ચયો દટ્ઠબ્બો. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘પટિચ્છન્નાય દાતબ્બો’’તિઆદિ.

સુદ્ધન્તોતિ ‘‘ઉભો કોટિયો સોધેત્વા દાતબ્બપરિવાસો સુદ્ધન્તો નામા’’તિ પાળિગણ્ઠિપદે વુત્તત્તા ઉપસમ્પદાકાલસઙ્ખાતો સુદ્ધો પુબ્બન્તો, આરોચિતકાલસઙ્ખાતો સુદ્ધો અપરન્તો ચ પરિવાસસમાદાનકાલે વા પરિવસનકાલે વા ઉપપરિક્ખિત્વા દિટ્ઠા સુદ્ધા અન્તા અનાપત્તિકાલસઙ્ખાતા ઉભો કોટિયો અસ્સાતિ કત્વા સુદ્ધન્તનામકો પરિવાસો ચ. એત્થ ચ ભેદાદિં વક્ખતિ.

સમ્મા દિવસાદીનં ઓધાનં પક્ખેપો યત્થ સો સમોધાનો, પરિવાસો. દિવસેસુ દિવસે વા આપત્તીસુ આપત્તિયો વા સબ્બા નાનાવત્થુકા આપત્તિયો એકતો કત્વા ઓધાય દાતબ્બપરિવાસોતિ અત્થો. એત્થાપિ ભેદાદિં વક્ખતિ.

૫૦૮. તત્રાતિ તેસુ તીસુ પરિવાસેસુ. ‘‘યો’’તિ સેસો. ઇતીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. યો પટિચ્છન્નપરિવાસો, અયન્તિ એવં પકાસિતોતિ યોજના.

૫૦૯-૧૦. પરિવાસદાનકાલે વુચ્ચમાનાય કમ્મવાચાય પધાનલક્ખણં દસ્સેતુમાહ ‘‘વત્થુગોત્તવસેના’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘વત્થૂ’’તિ સુક્કમોચનાદિકો વીતિક્કમો વુચ્ચતિ. અયમેવ સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિકં ગં વાચં સઞ્ઞઞ્ચ તાયતિ રક્ખતીતિ કત્વા ‘‘ગોત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ સજાતિયસાધારણવિજાતિયવિનિવત્તનવસેન અઞ્ઞત્થ ગન્તું અદત્વા વાચં સદ્દં, તબ્બિસયં સઞ્ઞઞ્ચ રક્ખતિ. ઇદં વત્થુગોત્તદ્વયવાચકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિકાયસંસગ્ગવિસેસવચનઞ્ચ ‘‘નાનાવત્થુકા’’તિ સામઞ્ઞવચનઞ્ચાતિ ઇમિના વચનદ્વયેનાતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં ‘‘સુક્કવિસ્સટ્ઠિં કાયસંસગ્ગ’ન્તિઆદિવચનેનાપિ ‘નાનાવત્થુકાયો’તિઆદિવચનેનાપિ વત્થુચેવ ગોત્તઞ્ચ સઙ્ગહિત’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨). નામાપત્તિવસેન વાતિ એત્થ સઙ્ઘાદિસેસોતિ સજાતિસાધારણનામં, આપત્તીતિ સબ્બસાધારણનામન્તિ દ્વીહિ નામેહિ તંતંવીતિક્કમવસેન આપજ્જિતબ્બતો તદેવ આપત્તીતિ એવમુભિન્નં નામાપત્તીનં વસેન વાતિ અત્થો.

કમ્મવાચા હિ કાતબ્બાતિ ‘‘વત્થુગોત્તવસેનાપી’’તિ એત્થ અપિ-સદ્દો ‘‘નામાપત્તિવસેન વા’’તિ એત્થ સઙ્ઘાદિસેસોતિ સજાતિસાધારણનામં, આપત્તીતિ સબ્બસાધારણનામન્તિ દ્વીહિ નામેહીતિ ઇદં સમુચ્ચિનોતીતિ ઉભયં એકતો યોજેત્વા કમ્મવાચા કાતબ્બાતિ. ‘‘નામાપત્તિવસેન વા’’તિ એત્થ વિકપ્પત્થેન વા-સદ્દેન, ‘‘અહં ભન્તે સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં એકાહપટિચ્છન્નાયો’તિ એવં નામમત્તવસેન વા યોજના કાતબ્બા’’તિ અટ્ઠકથાય વુત્તવિસેસનિવત્તનત્થમત્તસદ્દવસેન ચ વત્થુગોત્તવિરહિતેન કેવલેન નામાપત્તિમત્તેન પયોજેત્વા કાતબ્બાયેવાતિ વુત્તં હોતિ. કમ્મવાચાય કરણપ્પકારો પન સમુચ્ચયક્ખન્ધકે આગતનયેન આપન્નપુગ્ગલનામેન ચ એકાહપટિચ્છન્નાદિવચનેન ચ યોજેત્વા દટ્ઠબ્બો. તસ્સ દાતબ્બોતિ યોજના. ‘‘પરિવાસો’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ, પટિચ્છન્નાપત્તિકસ્સ પુગ્ગલસ્સ પરિવાસો દાતબ્બોતિ અત્થો.

તેન ચાતિ લદ્ધપરિવાસેન અન્તોસીમાય ઉક્કુટિકં નિસિન્નેન પગ્ગહિતઞ્જલિના ભિક્ખુના ચ. સમાદિયિત્વાતિ એત્થાપિ ‘‘વત્ત’’ન્તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. ‘‘સમાદાનેપ્યયં નયો’’તિ (વિ. વિ. ૫૧૪) વક્ખમાનત્તા ‘‘વત્તં સમાદિયામિ, પરિવાસં સમાદિયામી’’તિ ઇમેસં દ્વિન્નં અઞ્ઞતરં વા દ્વયમેવ વા તિક્ખત્તું વત્વા પારિવાસિકક્ખન્ધકે વુત્તવત્તપૂરણત્થં સમાદિયિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. આદિતો સઙ્ઘસ્સ આરોચેતબ્બન્તિ યોજના. તથા વત્તં સમાદિયિત્વા નિસિન્નેન પઠમં સઙ્ઘસ્સ ‘‘અહં ભન્તે એકં આપત્તિં આપજ્જિં સઞ્ચેતનિકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં એકાહપટિચ્છન્નં, સોહં સઙ્ઘં એકિસ્સા આપત્તિયા સઞ્ચેતનિકાય સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા એકાહપટિચ્છન્નાય એકાહપરિવાસં યાચિં, તસ્સ મે સઙ્ઘો એકિસ્સા આપત્તિયા સઞ્ચેતનિકાય સુક્કવિસ્સટ્ઠિયા એકાહપટિચ્છન્નાય એકાહપરિવાસં અદાસિ, સોહં પરિવસામિ, વેદયામાહં ભન્તે, વેદયતીતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂ’’તિ એવં આરોચેતબ્બં.

‘‘ઇમઞ્ચ પનત્થં ગહેત્વા યાય કાયચિ વાચાય આરોચેતું વટ્ટતિયેવા’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) અટ્ઠકથાવચનતો યાય કાયચિ ભાસાયપિ આરોચેતું વટ્ટતિ.

૫૧૧. પુનપ્પુનાગતાનન્તિ એત્થ ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ સેસો. પુબ્બે આરોચનટ્ઠાનં અસમ્પત્તાનં આગન્તુકાનં ભિક્ખૂનમ્પિ. આરોચેન્તોવાતિ એકસ્સ આરોચને સો ચે વુડ્ઢતરો હોતિ, ‘‘ભન્તે’’તિ વત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વત્વા, નવકો ચે, ‘‘આવુસો’’તિ વત્વા અવસાને ‘‘મં આયસ્મા ધારેતૂ’’તિ, દ્વે ચે હોન્તિ, ‘‘મં આયસ્મન્તા ધારેન્તૂ’’તિ, તયો ચે, ‘‘મં આયસ્મન્તો ધારેન્તૂ’’તિ વત્વા આરોચેન્તોવ. રત્તિયા છેદં અકત્વાતિ ‘‘પકતત્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં એકચ્છન્ને’’તિઆદિના (ચૂળવ. ૮૧) નયેન વુત્તએકસેનાસને પકતત્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં અરુણુટ્ઠાપનવસેન કરિયમાનેન સહવાસેન વા ‘‘પકતત્તભિક્ખૂહિ વિના એકકેન વાસો’’તિ વુત્તવિપ્પવાસેન વા ‘‘આગન્તુકાનં આરોચનાય અકરણ’’ન્તિ વુત્તઅનારોચનેન વા સમ્ભવન્તં રત્તિચ્છેદમકત્વા. વત્તભેદં અકત્વા વા પારિવાસિકક્ખન્ધકે પારિવાસિકસ્સ પઞ્ઞત્તવત્તતો એકમ્પિ અહાપેત્વા ચ. સદા વસેતિ પરિવાસં વસિતું પરિકપ્પિતા સબ્બદિવસા યાવ ખિણન્તિ, તાવ વસેય્યાતિ અત્થો.

૫૧૨. તત્થ પરિવાસો વિસોધેતું ન સક્કા ચેતિ તસ્સ વિહારસ્સ મહન્તત્તા આગતે આગન્તુકભિક્ખૂ પરિયેસિત્વા આરોચેન્તેન રત્તિચ્છેદં અકત્વા પરિવાસં સોધેતું ન સક્કા ચે હોતિ. તં વત્તં નિક્ખિપિત્વાનાતિ તથા સમાદિન્નં વત્તં ઉપરિ વક્ખમાનનયેન નિક્ખિપિત્વા.

૫૧૩. કત્થ નિક્ખિપેય્યાતિ આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થેવ સઙ્ઘમજ્ઝે વાતિ અત્તનો યસ્મિં વત્તં સમાદિન્નં, તસ્મિંયેવ સઙ્ઘમજ્ઝે વા. પુગ્ગલે વાતિ ભિક્ખૂસુ ઉટ્ઠાય તત્થ તત્થ ગતેસુ અન્તોસીમાયયેવ ઓહીને એકભિક્ખુમ્હિ વા અસતિયા બહિસીમં ગતેન સરિતક્ખણે અત્તના સદ્ધિં ગચ્છન્તે તસ્સાયેવ પરિસાય પરિવાસદાને સમ્મુખીભૂતે પુગ્ગલે વા આગન્તુકભિક્ખુ ચે, તસ્સ વા સન્તિકે આરોચેત્વા વત્તં નિક્ખિપિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. કથં નિક્ખિપે’તિ આહ ‘‘નિક્ખિપામી’’તિઆદિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘નિક્ખિપામી’’તિ એતં પચ્ચામસતિ. તં વત્તન્તિ અત્તના સમાદિન્નં તં વત્તં.

૫૧૪. અયં નયોતિ ‘‘એકપદેનાપિ દ્વીહિ પદેહિ વા પના’’તિ એવં અનન્તરોદિતનયો.

૫૧૫-૨૦. પકતત્તોતિ વુચ્ચતીતિ સગ્ગમોક્ખાવરણાભાવેન પકતો પુબ્બસરૂપેનેવ ઠિતો અત્તા એતસ્સાતિ ‘‘પકતત્તો’’તિ કથીયતિ. પચ્ચૂસકાલસ્મિન્તિ અરુણતો પુરિમકાલે.

પરિક્ખિત્તવિહારસ્સાતિ એત્થ પાકારાદીહિ પરિક્ખિત્તં એકમ્પિ સેનાસનં વિહરન્તિ અસ્મિન્તિ કત્વા તથા વુચ્ચતિ. દ્વે લેડ્ડુપાતે અતિક્કમ્માતિ યોજના. લેડ્ડુપાતદ્વયસ્સ અવધિં દસ્સેતિ ‘‘પરિક્ખેપતો બહી’’તિ, ‘‘અપરિક્ખિત્તતો પરિક્ખેપારહટ્ઠાના બહી’’તિ ચ.

પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં નામ કતમન્તિ? વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૩૧) ધુતઙ્ગનિદ્દેસે ‘‘મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં પન વિહારસ્સાપિ ગામસ્સેવ ઉપચારં નીહરિત્વા ઉભિન્નં લેડ્ડુપાતાનં અબ્ભન્તરા મિનિતબ્બ’ન્તિ વુત્તં. ઇદમેત્થપમાણ’’ન્તિ વુત્તત્તા અપરિક્ખિત્તસ્સ પઠમલેડ્ડુપાતં હોતિ, ગામે વુત્તેન વિધિના વિહારપરિયન્તે ઠિતભત્તસાલગિલાનસાલાદિસેનાસને ચે પરિક્ખેપો અત્થિ, તત્થ વા, નત્થિ ચે, નિબ્બકોસસ્સ ઉદકપાતટ્ઠાને ઠિતેન માતુગામેન છડ્ડિતભાજનધોવનોદકપતનટ્ઠાને વા સેનાસનતો દૂરે ચેતિયઙ્ગણે, બોધિયઙ્ગણે વા ઠત્વા બલમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ હત્થં પસારેત્વા અત્તનો બલપ્પમાણેન ખિત્તસ્સ મુટ્ઠિયા ગહિતપાસાણસ્સ પતનટ્ઠાનં વિહારૂપચારો નામ, તદેવ પાકારાદીહિ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં નામ. તત્થ ઠત્વા તથેવ ખિત્તસ્સ પાસાણસ્સ પતનટ્ઠાનં એકો લેડ્ડુપાતો, તત્થાપિ ઠત્વા તથેવ ખિત્તસ્સ પાસાણસ્સ પતનટ્ઠાનં એકો લેડ્ડુપાતોતિ એવં દ્વે લેડ્ડુપાતા ગહેતબ્બા.

મગ્ગતો ઓક્કમિત્વાતિ મગ્ગતો અપસક્કિત્વા. ગુમ્બેનાતિ રુક્ખગહનેન વા લતાગહનેન વા. વતિયાતિ કણ્ટકસાખાદીહિ કતાય વતિયા.

વત્તમાદાયાતિ પુબ્બે વુત્તનયેન વત્તં સમાદિયિત્વા. આરોચેત્વાતિ યથાવુત્તનયેન આરોચેત્વા.

નિક્ખિપિત્વાતિ પુબ્બે વુત્તનયેન વત્તં નિક્ખિપિત્વા. ભિક્ખૂતિ અત્તના સદ્ધિં હત્થપાસદાનત્થાય આગતો ભિક્ખુ. યસ્સ કસ્સચીતિ એત્થ ‘‘સન્તિકે’’તિ સેસો.

આરોચેત્વા વાતિ અત્તનો નવકતરો ચે, ‘‘આવુસો’’તિ, વુડ્ઢો ચે, ‘‘ભન્તે’’તિ વત્વા યથાવુત્તનયેનેવ આરોચેત્વા. સેસન્તિ અવસેસવિનિચ્છયં. સમુચ્ચયસ્સાતિ ચૂળવગ્ગાગતસ્સ તતિયસમુચ્ચયક્ખન્ધકસ્સ. અટ્ઠકથાયચાતિ ‘‘સચે અઞ્ઞો કોચિ ભિક્ખુ કેનચિદેવ કરણીયેના’’તિઆદિના (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) અટ્ઠકથાગતવિનિચ્છયેનાપિ.

વિભાવયેતિ ‘‘સચે યં ભિક્ખું તત્થ આગતં પસ્સતિ, ભાસમાનસ્સ સદ્દં સુણાતિ, તસ્સ આરોચેતબ્બં. તથા અકરોન્તસ્સ રત્તિચ્છેદો ચ વત્તભેદો ચ હોતિ દુક્કટં આપજ્જતિ. સચે સો દ્વાદસરતનબ્ભન્તરં પત્વા તસ્સ અજાનન્તસ્સેવ પક્કન્તો હોતિ, રત્તિચ્છેદોવ હોતિ, ન વત્તભેદો. સચે અત્તના સદ્ધિં આગતો કેનચિદેવ કરણીયેન ગતો હોતિ, વિહારં ગન્ત્વા યં પઠમં પસ્સતિ, તસ્સ સન્તિકે આરોચેત્વા વત્તં નિક્ખિપિતબ્બં. એવં પરિકપ્પિતદિવસે પુણ્ણે કુક્કુચ્ચવિનોદનત્થં અતિરેકે ચ દિવસે વત્તં પૂરેત્વા પરિયોસાને વત્તે અસમાદિન્ને માનત્તારહો ન હોતીતિ સઙ્ઘં ઉપસઙ્કમ્મ વત્તં સમાદિયિત્વા ખન્ધકે આગતનયેનેવ માનત્તં યાચિતબ્બં. અનિક્ખિત્તવત્તેન ચરિતુકામસ્સ પુન વત્તસમાદાનં કાતબ્બં ન હોતી’’તિ એત્તકો વિસેસો, ઇમં અટ્ઠકથાગતં વિનિચ્છયં પકાસેય્યાતિ વુત્તં હોતીતિ.

પટિચ્છન્નપરિવાસકથાવણ્ણના.

૫૨૧. ન જાનતીતિ એત્થ છન્દવસેન રસ્સો કતો. આપત્તીનઞ્ચ રત્તીનં, પરિચ્છેદં ન જાનતીતિ બહૂ સઙ્ઘાદિસેસે આપજ્જિત્વાપિ ‘‘એત્તકાહં આપત્તિયો આપન્નો’’તિ અત્તનો આપન્નસઙ્ઘાદિસેસાપત્તીનં પરિચ્છેદં ન જાનાતિ, ‘‘મયા આપન્નાપત્તિ એત્તકે દિવસે પટિચ્છન્ના’’તિ દિવસપરિચ્છેદં ન જાનાતિ.

૫૨૨. ઇદાનિ તસ્સ પભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘એસેવા’’તિઆદિ. પરિસુદ્ધેહીતિ સકલસંકિલેસપ્પહાનેન પરિસુદ્ધસન્તાનેહિ ઉપાલિત્થેરાદિપુબ્બાચરિયેહિ. એસોવ સુદ્ધન્તોતિ એસો યથાવુત્તસરૂપો સુદ્ધન્તપરિવાસો. ચૂળસુદ્ધન્તનામો ચાતિ ‘‘યો ઉપસમ્પદતો પટ્ઠાય અનુલોમક્કમેન વા’’તિઆદિના (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) અટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન ઉપસમ્પદમાળકતો પટ્ઠાય અનુલોમવસેન વા આરોચિતદિવસતો પટ્ઠાય પટિલોમવસેન વા સરન્તે ‘‘કિત્તકાનિ દિવસાનિ પરિસુદ્ધોતિ સરસી’’તિ વિનયધરેહિ પુચ્છિતે ‘‘એત્તકં કાલં પરિસુદ્ધોસ્મી’’તિ વુત્તવતો તેન વુત્તસુદ્ધદિનાનિ પરિયન્તં કત્વા દિન્નો યાવ ઉપસમ્પન્નદિવસો, તાવ બહુદિવસેસુ નેતબ્બં મહાસુદ્ધન્તં સન્ધાય ઇતરદિનાનં પૂરેતબ્બત્તા ચૂળસુદ્ધન્તો નામાતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘અયઞ્હિ સુદ્ધન્તપરિવાસો નામ ઉદ્ધમ્પિ આરોહતિ, હેટ્ઠાપિ ઓરોહતિ, ઇદમસ્સ લક્ખણ’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) વુત્તત્તા ઇમં પરિવાસં પરિવસનતો પચ્છા દિવસં સરન્તો પરિકપ્પેત્વા યોજેત્વા ગહિતદિવસતો વડ્ઢેતિ વા હાપેતિ વા, ઉભયત્થાપિ ‘‘પુન પરિવાસદાનકિચ્ચં નત્થી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) વચનતો પુબ્બે દિન્નપરિવાસોયેવ પમાણં. ‘‘એતસ્સ અપ્પટિચ્છન્નં ‘પટિચ્છન્ના’તિ વા અચિરપટિચ્છન્નં ‘ચિરપટિચ્છન્ના’તિ વા અસમ્બહુલમ્પિ ‘સમ્બહુલા’તિ વા વિપરીતતો ગહેત્વા વિનયકમ્મં કરોન્તસ્સ આપત્તિતો વુટ્ઠાનં હોતિ, પટિચ્છન્નં ‘અપ્પટિચ્છન્ના’તિઆદિવિપરિયાયેન ન હોતી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨ અત્થતો સમાનં) અટ્ઠકથાગતનયો વેદિતબ્બો.

મહાસુદ્ધન્તનામકોતિ ‘‘યો પન યથાવુત્તેન અનુલોમપટિલોમનયેન પુચ્છિયમાનોપિ રત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ, નેવ સરતિ, વેમતિકો વા હોતિ, તસ્સ દિન્નો સુદ્ધન્તપરિવાસો મહાસુદ્ધન્તોતિ વુચ્ચતી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) અટ્ઠકથાયં નિદ્દિટ્ઠસરૂપો મહાસુદ્ધન્તો નામ. ‘‘અયં ઉદ્ધં નારોહતિ, હેટ્ઠા પન ઓરોહતી’’તિ વુત્તત્તા અયં પરિવાસો યાવ ઉપસમ્પન્નદિવસો, તાવ પૂરેતબ્બતો તતો ઉદ્ધં નારોહતિ. અન્તરાળે અત્તનો સુદ્ધકાલં પરિકપ્પેત્વા સરતિ ચે, તતો પટ્ઠાય નિવત્તનતો દિવસહાનં પન હોતેવ.

૫૨૩. ‘‘અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપન્નો હોતિ, સો આપત્તિપરિયન્તં ન જાનાતિ, રત્તિપરિયન્તં ન જાનાતી’’તિ (ચૂળવ. ૧૫૬) આગતવત્થુમ્હિ ઇમસ્સ પરિવાસસ્સ અનુઞ્ઞાતત્તા તં વત્થું સઙ્ગહેતું ‘‘આપત્તીનં ચા’’તિઆદિં વત્વાપિ ‘‘આપત્તિપરિયન્તં પન ‘એત્તકા અહં આપત્તિયો આપન્નો’તિ જાનાતુ વા મા વા, અકારણમેત’’ન્તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) પટિસેધેત્વા અટ્ઠકથાયં પધાનભાવેન વુત્તરત્તિપરિયન્તસ્સ અપરિજાનનમત્તમેવ પમાણન્તિ દસ્સેતુમાહ ‘‘દુવિધોપી’’તિઆદિ. દુવિધોપિ અયં સુદ્ધન્તપરિવાસો એકચ્ચં રત્તિપરિચ્છેદં, સકલં વા રત્તિપરિચ્છેદં અજાનતો વા વિમતિસ્સ વા દાતબ્બોતિ યોજના.

સુદ્ધન્તપરિવાસકથાવણ્ણના.

૫૨૪. ઇતરોપિ સો સમોધાનપરિવાસો તિધા મતોતિ યોજના. ધાતુસદ્દાનં અનેકત્થત્તા ‘‘ઓધાન’’ન્તિ મક્ખનં વુચ્ચતિ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઓધુનિત્વા મક્ખેત્વા’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨). ‘‘સમોધાન’’ન્તિ પક્ખેપો વુચ્ચતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સમોદહિત્વા’’તિ. ઓધાનઞ્ચ સમોધાનઞ્ચ ઓધાનસમોધાનં, તં યત્થ સો પરિવાસો ‘‘ઓધાનસમોધાનો’’તિ વેદિતબ્બો. અરિસાદિગણે અન્તોગધત્તા હેત્થ, ઉપરિ ચ એવરૂપે ઠાને અ-કારપચ્ચયો દટ્ઠબ્બો. પરિવુત્થદિવસાનં મક્ખનઞ્ચ મૂલાપત્તિયં અન્તરાપત્તીનં પક્ખિપનઞ્ચ યસ્મિં સો પરિવાસોતિ વુત્તં હોતિ. તેનેવેત્થ ‘‘દિવસે પરિવુત્થે તુ, ઓધુનિત્વા પદીયતે’’તિ વક્ખતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પરિવુત્થદિવસે ઓધુનિત્વા મક્ખેત્વા પુરિમાય આપત્તિયા મૂલદિવસપરિચ્છેદે પચ્છા આપન્નં આપત્તિં સમોદહિત્વા’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨).

અગ્ઘપુબ્બકો મિસ્સકપુબ્બકો સમોધાનપરિવાસોતિ યોજના, અગ્ઘસમોધાનપરિવાસો મિસ્સકસમોધાનપરિવાસોતિ વુત્તં હોતિ. અગ્ઘો ચ મિસ્સકો ચ અગ્ઘમિસ્સકા, તે પુબ્બકા એતસ્સાતિ અગ્ઘમિસ્સકપુબ્બકો, સમોધાનો. અગ્ઘેન સમોધાનં અગ્ઘસમોધાનં, તં યત્થ સો અગ્ઘસમોધાનો, આપન્નાસુ બહૂસુ સબ્બચિરપટિચ્છન્નાપત્તીનં દિવસગણનગ્ઘેનેવ પચ્છા આપન્નઆપત્તીનં પક્ખેપયુત્તપરિવાસોતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અગ્ઘસમોધાનો નામ સમ્બહુલાસુ આપત્તીસુ યા એકા વા દ્વે વા તિસ્સો વા સમ્બહુલા વા આપત્તિયો સબ્બચિરપટિચ્છન્નાયો, તાસં અગ્ઘેન સમોધાય તાસં રત્તિપરિચ્છેદવસેન અવસેસાનં ઊનતરપટિચ્છન્નાનં આપત્તીનં પરિવાસો દિય્યતિ, અયં વુચ્ચતિ અગ્ઘસમોધાનો’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨). મિસ્સકાનં નાનાવત્થુકાનં આપત્તીનં સમોધાનં મિસ્સકસમોધાનં, તં યત્થ સો પરિવાસો મિસ્સકસમોધાનો. મિસ્સકાનં નાનાવત્થુકાનં આપત્તીનં એકતો પક્ખેપયુત્તો પરિવાસોતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘મિસ્સકસમોધાનો નામ યો નાનાવત્થુકા આપત્તિયો એકતો કત્વા દિય્યતી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨).

૫૨૫-૭. એવં તિવિધે સમોધાનપરિવાસે પઠમપરિવાસસ્સ વિસેસનભૂતતાય અવયવાનં દ્વિન્નં ઓધાનસમોધાનસદ્દાનં અત્થાનુવાદેન તદુભયઓધાનસમોધાનસરૂપં વિધાતુમાહ ‘‘આપજ્જિત્વા…પે… પકાસિતો’’તિ. તત્થ પઠમસ્સ ઓધાન-સદ્દસઙ્ખાતસ્સ અવયવસ્સ અત્થસરૂપાનુવાદમાહ ‘‘આપજ્જિત્વા…પે… પદીયતે’’તિ. દુતિયાવયવસઙ્ખાતસમોધાન-સદ્દસ્સ અત્થસરૂપાનુવાદમાહ ‘‘પુરિમાપત્તિયા…પે… ભિક્ખુનો’’તિ. તેનેવ ઉભયત્થાનુવાદે ‘‘ભિક્ખુનો’’તિ પદદ્વયસ્સ, ‘‘પદીયતે દાતબ્બો’’તિ કિરિયાપદદ્વયસ્સ ચ વિસું વિસું ગહિતત્તા પુનરુત્તિદોસાભાવો વેદિતબ્બો. એવં અવયવત્થાનુવાદેન વિધાતબ્બસમુદાયં દસ્સેતુમાહ ‘‘એસોધાનસમોધાનપરિવાસો પકાસિતો’’તિ. એત્થ છાદેન્તસ્સ હીતિ હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. એસોધાનસમોધાનોતિ એત્થ એત-સદ્દસમ્બન્ધેન ‘‘યો’’તિ લબ્ભતિ.

તત્રાયં યોજના – આપજ્જિત્વા…પે… ઓધુનિત્વા યો યસ્મા પદીયતે, પુરિમાપત્તિયા…પે… યો યસ્મા દાતબ્બો, તસ્મા એસોધાનસમોધાનપરિવાસો પકાસિતોતિ.

તત્થ અન્તરાપત્તિં આપજ્જિત્વાતિ પટિચ્છન્નાપત્તિયા પરિવસન્તો વા માનત્તારહો વા માનત્તં ચરન્તો વા અબ્ભાનારહો વા હુત્વા કદાચિ અઞ્ઞં સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિં આપજ્જિત્વા. છાદેન્તસ્સાતિ પઠમં આપન્નાપત્તિયાપટિચ્છાદિતકાલેન સમં વા ઊનં વા કાલં પટિચ્છાદેન્તસ્સ. ‘‘મૂલાયપટિકસ્સનેન તે પરિવુત્થદિવસે ચ માનત્તચિણ્ણદિવસે ચ સબ્બે ઓધુનિત્વા’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) અટ્ઠકથાવચનતો એત્થ ‘‘પરિવુત્થે’’તિ ઉપલક્ખણત્તા ‘‘માનત્તચિણ્ણે ચા’’તિ ગહેતબ્બં. ઓધુનિત્વાતિ ચ મૂલાયપટિકસ્સનવસેન મક્ખેત્વા, અદિવસે કત્વાતિ અધિપ્પાયો.

યો યસ્મા પદીયતે, સો પરિવાસો સટ્ઠિવસ્સાનિ પરિવસિત્વા માનત્તારહો હુત્વાપિ અન્તરાપત્તિં આપજ્જિત્વા એકાહમ્પિ પટિચ્છાદિતે મૂલાયપટિકસ્સનેન તે દિવસે સબ્બે મક્ખેત્વા તાનેવ સટ્ઠિવસ્સાનિ પુનપિ યસ્મા પદીયતેતિ અત્થો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘સટ્ઠિવસ્સાનિ પરિવસિત્વા માનત્તારહો હુત્વાપિ હિ એકદિવસં અન્તરાપત્તિં પટિચ્છાદેત્વા પુનપિ સટ્ઠિવસ્સાનિ પરિવાસારહો હોતી’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨).

પુરિમાપત્તિયાતિ તેન આપન્નાસુ સમ્બહુલાસુ આપત્તીસુ સબ્બાપત્તીનં પુરેતરમેવ પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા. મૂલદિવસેતિ પઠમં વીતિક્કમદિવસે. વિનિચ્છિતેતિ ‘‘અસુકસંવચ્છરે અસુકમાસે અસુકદિવસે’’તિ નિયમિતે. સમોધાય પક્ખિપિત્વા દાતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. વિધાનતો યાચમાનસ્સાતિ વિધાનતો સઙ્ઘેન દાતબ્બોતિ યોજેતબ્બં, સમુચ્ચયક્ખન્ધકે વુત્તેન વિધિના યાચમાનસ્સ તત્થેવ વુત્તવિધિના સઙ્ઘેન દાતબ્બોતિ અત્થો. ‘‘એસો ઓધાનસમોધાનપરિવાસો’’તિ પદચ્છેદો.

૫૨૮-૯. તથા વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. તાસં અગ્ઘવસેન હીતિ હિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. ‘‘સોતિ તંસદ્દસમ્બન્ધેન ‘‘યો’’તિ લબ્ભતિ. તત્રાયં યોજના – સમ્બહુલા…પે… તાસં અગ્ઘવસેન તતો ઊનપટિચ્છન્નાનં આપત્તીનં સમોધાય યો યસ્મા પદાતબ્બો પરિવાસો, તસ્મા સો યથા અવયવત્થવસેન ‘‘ઓધાનસમોધાનો’’તિ પરિવાસો વુત્તો, તથા ‘‘અગ્ઘસમોધાનો’’તિ વુચ્ચતીતિ.

તત્થ સમ્બહુલાસૂતિ યાસં આપત્તીનં પરિવસિતુકામો, તાસુ સમ્બહુલાસુ આપત્તીસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. ‘‘એકા વા’’તિઆદિ નિદ્ધારિયનિદ્દેસો. તાસં આપત્તીનં. અગ્ઘવસેનાતિ ગણનવસેન, રત્તિપરિચ્છેદવસેનાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘તાસં રત્તિપરિચ્છેદવસેના’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨). ‘‘પદાતબ્બો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તતોતિ ચિરપટિચ્છન્નાપત્તિતો. ઊનપટિચ્છન્નાનં આપત્તીનન્તિ એત્થ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, ઊનપટિચ્છન્નાયો આપત્તિયો સમોધાયાતિ વુત્તં હોતિ.

૫૩૦. નાના સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદીનિ વત્થૂનિ યાસં તા નાનાવત્થુકા, નાનાવત્થુકા સઞ્ઞા યાસં આપત્તીનં તા નાનાવત્થુકસઞ્ઞાયો. સબ્બાતિ એત્થ ‘‘યા’’તિ સેસો, સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆદિકુલદૂસનાવસાના યા સબ્બા તેરસ સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયોતિ અત્થો. તા સબ્બાતિ એત્થ પિ-સદ્દો વત્તબ્બો. દાતબ્બોતિ એત્થ ‘‘પરિવાસો’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તા સબ્બાપિ એકતો કત્વા દાતબ્બો પરિવાસોતિ યોજના. તસ્સ તેરસ સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિયોપિ એકતો કત્વાતિ અત્થો. ‘‘અહં ભન્તે સમ્બહુલા સઙ્ઘાદિસેસા આપત્તિયો આપજ્જિં એકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં…પે… એકં કુલદૂસકં, સોહં ભન્તે સઙ્ઘં તાસં આપત્તીનં સમોધાનપરિવાસં યાચામી’’તિ તિક્ખત્તું યાચનાય ચ તદનુરૂપાય ઞત્તિયા ચ કમ્મવાચાસુ ચ નામં વત્વા દાતબ્બપરિવાસો મિસ્સકો મતો ‘‘મિસ્સકસમોધાનપરિવાસો’’તિ ઞાતો. દ્વે, તિસ્સો, ચતસ્સો, અતિરેકા ચ આપન્નસ્સાપિ પરિવાસં દેન્તેન ઇમિના નિયામેન વત્થું, નામં વિસેસેત્વા ગહેતબ્બં.

સમોધાનપરિવાસકથાવણ્ણના.

૫૩૧. પરિવુત્થપરિવાસસ્સાતિ તિવિધે પરિવાસે અઞ્ઞતરસ્સ વસેન પરિવુત્થપરિવાસસ્સ. ઉત્તરિ છ રત્તિયોતિ પરિવાસતો ઉત્તરિ છ રત્તિયો, છ દિવસેતિ વુત્તં હોતિ, ‘‘ચરિતુ’’ન્તિ સેસો, ચરણકિરિયાય અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. માનત્તં દેય્યન્તિ યોજના, ‘‘સઙ્ઘેના’’તિ સામત્થિયા લબ્ભતિ. સમુચ્ચયક્ખન્ધકે વુત્તનયેન યોજેત્વા છારત્તઞ્ચ દાતબ્બો, ભિક્ખુમાનનવિધિ ભિક્ખુસ્સ દાતબ્બોતિ અત્થો.

‘‘પરિવુત્થપરિવાસસ્સા’’તિ ઇમિના પટિચ્છન્નમાનત્તં પકતં, તત્થ પભેદે અસતિ કસ્મા ‘‘પટિચ્છન્નાપટિચ્છન્નવસા દુવે’’તિ વુત્તન્તિ? પકતભેદમનપેક્ખિત્વા છારત્તમાનત્તે લબ્ભમાનવિસયભેદં દસ્સેતું વુત્તં. એવઞ્હિ સતિ સમોધાનમાનત્તે ચ ‘‘છારત્તં માનત્તં દેતૂ’’તિ (ચૂળવ. ૧૨૮) પાળિયં વુત્તત્તા તમ્પિ ગહેત્વા ‘‘તિધા’’તિ કસ્મા ન વુત્તન્તિ? તમ્પિ પટિચ્છન્નાપત્તિયા પરિવુત્થપરિવાસસ્સેવ દાતબ્બમાનત્તન્તિ પટિચ્છન્નમાનત્તવચનેનેવ સઙ્ગહિતત્તા વિસું ન વુત્તં. તેનેવ ચતુબ્બિધે માનત્તે ઇમેહિ દ્વીહિ વિના દસ્સેતબ્બેસુ દ્વીસુ માનત્તેસુ પક્ખમાનત્તમત્તં ‘‘છાદેન્તિયા’’તિઆદિગાથાય દસ્સેત્વા સમોધાનમાનત્તં વિસું ન દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૫૩૪-૬. વિનિદ્દિટ્ઠપ્પકારન્તિ ‘‘પરિક્ખિત્તવિહારસ્સા’’તિઆદિના યથાવુત્તગાથાદ્વયેન નિદ્દિટ્ઠપ્પકારં. આદિયિત્વાન તં તેસન્તિ એત્થ ‘‘સન્તિકે’’તિ વક્ખમાનતો લબ્ભતિ. તેસં ચતુન્નં સમ્મુખા ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા તં વત્તં સમાદિયિત્વાતિ અત્થો. ‘‘તં તેસં સન્તિકે’’તિ ઇદં ‘‘આરોચેત્વા’’તિ ઇમિનાપિ યુજ્જતિ. તેસમેવ સમ્મુખા નિસિન્નેન ‘‘અહં ભન્તે એકં આપત્તિં આપજ્જિં સઞ્ચેતનિકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિ’’ન્તિઆદિના નયેન સમુચ્ચયક્ખન્ધકાગતં આરોચનં કત્વા. ઇમિના અન્તોઅરુણે દિટ્ઠાનં અઞ્ઞેસમ્પિ આરોચનં ઉપલક્ખિતં.

નિક્ખિપે સન્તિકે તેસં વત્તન્તિ એત્થ ‘‘અરુણે ઉટ્ઠિતે’’તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં. અરુણે ઉગ્ગતે તેસં ભિક્ખૂનં સમ્મુખા યથાવુત્તનયેનેવ નિસીદિત્વા ‘‘વત્તં નિક્ખિપામિ, માનત્તં નિક્ખિપામી’’તિ ઇમેસુ દ્વીસુ એકં વા દ્વયમેવ વા વત્વા વત્તં નિક્ખિપે.

૫૩૭. તસ્સ માનત્તસ્સ. રત્તિચ્છેદાદિકોતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન વત્તભેદો ગહિતો. અટ્ઠકથાવસેન પાળિવસેનાતિ યોજના.

૫૩૮. વીસતિયા ભિક્ખૂનં વગ્ગો સમૂહો વીસતિવગ્ગો, સો એવ વીસતિવગ્ગિકો. અબ્ભેય્યાતિ ઓસારેય્ય, અબ્ભન્તરં કરેય્યાતિ અત્થો. વિધિનાતિ સમુચ્ચયક્ખન્ધકાગતક્કમેન. અબ્ભિતોતિ સંવાસેન અન્તો કતો, પકતત્તોતિ પકતિસભાવો, આપત્તિં અનાપન્નકાલસદિસો હોતીતિ અત્થો.

૫૩૯. આપત્તિં છાદેન્તિયા ભિક્ખુનિયાતિ યોજના, ‘‘આપજ્જિત્વા’’તિ સેસો, આપત્તિં આપજ્જિત્વા ‘‘આપત્તિ ચા’’તિઆદિના (વિ. વિ. ૫૦૫) નયેન પુબ્બે દસ્સિતેહિ દસહિ અઙ્ગેહિ પટિચ્છાદેન્તિયા ભિક્ખુનિયા અત્તનો આપત્તિં છાદેન્તિયા ભિક્ખુનિયા. ન ચ આપત્તીતિ એત્થ ‘‘અત્તનો’’તિ ઇમિના અઞ્ઞિસ્સા આપત્તિં પટિચ્છાદેન્તિયા વજ્જપટિચ્છાદિકાસઙ્ખાતપારાજિકાપત્તીતિ દીપિતં હોતિ. ‘‘ભિક્ખુનિયા’’તિ ઇમિના ભિક્ખુસ્સ દુક્કટાપત્તિભાવં દીપેતિ.

૫૪૧. વિરુદ્ધમત્થં નયતિ પજહતીતિ વિનયો, વિનિચ્છયો, તં વિનયપિટકત્થવિનિચ્છયવિસેસવિસયં સમ્મોહસઙ્ખાતં વિરુદ્ધં પચ્ચત્થિકં તદઙ્ગવસેન પજહનતો વિનયનયસઙ્ખાતં તતો એવ અતિબુદ્ધિદીપનં, અતિસયેન બુદ્ધિં દીપેતીતિ અતિબુદ્ધિદીપનં, તં વિનયત્થવિનિચ્છયકં ઞાણપદીપં વિસેસેન જાલેન્તં. વિવિધેહિ નયેહિ યુત્તતાય વિવિધનયયુતં. વિનયનયેતિ વિનયપિટકસ્સ પરસન્તાનપાપને, વિનયવણ્ણનાયન્તિ વુત્તં હોતિ.

ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા

વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય

સઙ્ઘાદિસેસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનિયતકથાવણ્ણના

૫૪૨-૩. ઇદાનિ સઙ્ઘાદિસેસકથાનન્તરં અનિયતકથં દસ્સેતુમાહ ‘‘રહોનિસજ્જસ્સાદેના’’તિઆદિ. રહસિ નિસજ્જા રહોનિસજ્જા, તસ્સા અસ્સાદો રહોનિસજ્જસ્સાદો, તેન રહોનિસજ્જસ્સાદેન, મેથુનધમ્મસન્નિસ્સિતેન કિલેસેનાતિ અત્થો. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘રહોનિસજ્જસ્સાદોતિ મેથુનધમ્મસન્નિસ્સિતકિલેસો વુચ્ચતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૫૧). ‘‘રહો નામ ચક્ખુસ્સ રહો સોતસ્સ રહો. ચક્ખુસ્સ રહો નામ ન સક્કા હોતિ અક્ખિં વા નિખણિયમાને ભમુકં વા ઉક્ખિપિયમાને સીસં વા ઉક્ખિપિયમાને પસ્સિતું. સોતસ્સ રહો નામ ન સક્કા હોતિ પકતિકથા સોતુ’’ન્તિ (પારા. ૪૪૫) પદભાજને વુત્તરહેસુ ચક્ખુસ્સ રહો એવ ઇધાધિપ્પેતો. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘કિઞ્ચાપિ પાળિયં ‘સોતસ્સ રહો’તિ આગતં, ચક્ખુસ્સ રહેનેવ પન પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૪૪-૪૪૫).

ચક્ખુસ્સ રહત્તા ‘‘પટિચ્છન્ન’’ન્તિ ઇમમ્પિ પટિચ્છન્નત્તા એવ ‘‘અલંકમ્મનિય’’ન્તિ ઇમમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. નિસજ્જસદ્દોપાદાનેન ‘‘આસને’’તિ ઇદમ્પિ ગહિતમેવ. ‘‘માતુગામસ્સ સન્તિકં ગન્તુકામો’’તિ ઇમિના ‘‘માતુગામેન સદ્ધિ’’ન્તિ ઇદમ્પિ ગહિતમેવ. એવં સામત્થિયા લબ્ભમાનપદોપાદાનેન યો પન ભિક્ખુ માતુગામેન સદ્ધિં એકો એકાય રહો પટિચ્છન્ને આસને અલંકમ્મનિયે નિસજ્જસ્સાદેનાતિ વુત્તં હોતિ. ચક્ખુસ્સ રહભાવેન કુટ્ટાદિપટિચ્છન્ને તેનેવ મેથુનસેવનકમ્મસ્સ અનુરૂપે આસને તદહુજાતાયપિ મનુસ્સિત્થિયા સહ નિસજ્જસ્સાદરાગેન સમન્નાગતો હુત્વાતિ અત્થો. એત્થ ‘‘માતુગામસ્સા’’તિ તદહુજાતમ્પિ ઇત્થિં ગણ્હાતીતિ કુતો લબ્ભતીતિ? ‘‘માતુગામો નામ મનુસ્સિત્થી, ન યક્ખી, ન પેતી, ન તિરચ્છાનગતા, અન્તમસો તદહુજાતાપિ દારિકા, પગેવ મહત્તરી’’તિ (પારા. ૪૪૫) પદભાજનતો લબ્ભતિ.

‘‘નિવાસેતી’’તિ ઇમિના ‘‘કાયબન્ધનં બન્ધતિ, ચીવરં પારુપતી’’તિ ઇદં લક્ખીયતિ. સબ્બત્થાતિ યથાવુત્તં પયોગતો પુબ્બાપરપયોગે સઙ્ગણ્હાતિ. તેનેવ ‘‘પયોગે ચ પયોગે ચા’’તિ વિચ્છાપયોગો કતો. નિસીદતો ચસ્સ દુક્કટન્તિ યોજના. ‘‘ઉભિન્નમ્પિ નિસજ્જાય પાચિત્તિય’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા દુક્કટં સન્ધાય એકકસ્સ નિસીદતોતિ ગહેતબ્બં.

૫૪૪. નિસજ્જાય ઉભિન્નમ્પીતિ એત્થ ‘‘સકિ’’ન્તિ સેસો, ઉભિન્નં નિસજ્જાપૂરણવસેન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પુરે વા પચ્છા વા એકક્ખણે વા માતુગામસ્સ વા ભિક્ખુસ્સ વા એકવારં નિસજ્જાયાતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં પાળિયં ‘‘માતુગામે નિસિન્ને ભિક્ખુ ઉપનિસિન્નો વા હોતી’’તિઆદિ (પારા. ૪૪૫). હોતિ પાચિત્તિયન્તિ યોજના. પયોગગણનાય ચ હોન્તિ પાચિત્તિયાનીતિ ગહેતબ્બં, માતુગામસ્સ વા ભિક્ખુનો વા ઉભિન્નં વા ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય પુનપ્પુનં ઉપનિસીદનપયોગગણનાય ચાતિ અત્થો. ‘‘આપત્તીહિપિ તીહિપી’’તિ વક્ખમાનત્તા પાચિત્તિયગ્ગહણં પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસાનં ઉપલક્ખણં હોતિ, તીસુ એકં હોતીતિ વુત્તં હોતિ. એત્થ ‘‘પયોગગણનાયા’’તિ ઇદં પારાજિકાય ન લબ્ભતિ એકપયોગેનેવ સિજ્ઝનતો. કાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસો, પન સરીરતો પુનપ્પુનં વિયુજ્જિત્વા ફુસનેન પાચિત્તિયઞ્ચ યથાવુત્તનયેનેવ લબ્ભતિ.

બહૂસુપિ માતુગામેસુ બહુકાનિ પાચિત્તિયાનિ હોન્તીતિ યોજના. બહૂસુ માતુગામેસુ નિસિન્નેસુ નિસિન્નાનં ગણનાય એકેનેવ પયોગેન બહૂનિ પાચિત્તિયાનિ ચ સઙ્ઘાદિસેસા ચ હોન્તિ. ‘‘પયોગગણનાય ચા’’તિ ઇમસ્સ એત્થાપિ યુજ્જમાનત્તા તાસુ વિસું વિસું ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય પુનપ્પુનં નિસીદન્તીસુ, સયઞ્ચ ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય પુનપ્પુનં નિસીદતો તાસં ગણનાય આપજ્જિતબ્બાપત્તિયો પયોગગણનાય ચ બહૂ હોન્તીતિ ઇદં લબ્ભતિ. એત્થાપિ પન પારાજિકં ન લબ્ભતિ, સઙ્ઘાદિસેસો, પાચિત્તિયઞ્ચ લબ્ભતિ.

૫૪૫. સમીપે ઠિતોપિ અન્ધો અનાપત્તિં ન કરોતીતિ સોતસ્સ રહભાવે અસતિપિ પધાનભૂતસ્સ ‘‘ચક્ખુસ્સ રહો’’તિ ઇમસ્સ અઙ્ગસ્સ વિજ્જમાનત્તા વુત્તં ‘‘અન્તોદ્વાદસહત્થકે’’તિ, ઇમિના સવનૂપચારે વિજ્જમાનેપીતિ વુત્તં હોતિ. ઇત્થીનં તુ સતમ્પિ ચ ન કરોતિ અનાપત્તિન્તિ યોજના, વિઞ્ઞુનો પુરિસસ્સ અસન્નિહિતભાવેનાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ઇત્થીનમ્પિ સતમ્પિ ચા’’તિ લિખન્તિ, તતોપિ અયમેવ પાઠો સુન્દરો. પિ-સદ્દો વા તુ-સદ્દત્થે દટ્ઠબ્બો.

૫૪૬. નિપજ્જિત્વાતિ એત્થ ‘‘સમીપે’’તિ સેસો, ‘‘નિદ્દાયન્તોપી’’તિ એતસ્સ વિસેસકેન ‘‘નિપજ્જિત્વા’’તિ ઇમિના નિસીદિત્વા નિદ્દાયન્તોતિ ઇમસ્સ નિવત્તિતત્તા સમીપે નિસીદિત્વા નિદ્દાયન્તોપિ અનન્ધો મનુસ્સપુરિસો અનાપત્તિં કરોતીતિ લબ્ભતિ. ‘‘કેવલ’’ન્તિ વિસેસનેન બલવનિદ્દૂપગતો ગહિતોતિ તથા અહુત્વા અન્તરન્તરા આપન્નાપન્ને વિનિચ્છિનિત્વા પવત્તમાનાય કપિનિદ્દાય નિદ્દાયન્તોપિ અનાપત્તિં કરોતીતિ અયમત્થો લબ્ભતિ. ‘‘પિહિતદ્વારગબ્ભસ્સા’’તિ વત્તબ્બે મજ્ઝપદલોપીસમાસવસેન ‘‘પિહિતગબ્ભસ્સા’’તિ વુત્તં. ‘‘દ્વારે’’તિ ઇમિના દ્વારેકદેસભૂતં ઉમ્મારં વા તંસમીપં વા ઉપચારેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. સચે ગબ્ભો પિહિતદ્વારો ન હોતિ, અનાપત્તીતિ બ્યતિરેકતો દસ્સિતં.

૫૪૭. ઇમસ્મિં અનિયતસિક્ખાપદે પાળિયં અનાપત્તિવારે અસતિપિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ માતુગામેન સદ્ધિં રહો પટિચ્છન્ને આસને નિસજ્જં કપ્પેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૨૮૫) પઞ્ચમસ્સ અચેલકવગ્ગસ્સ ચતુત્થસિક્ખાપદે અનાપત્તિવારે ‘‘અનાપત્તિ યો કોચિ વિઞ્ઞૂ પુરિસો દુતિયો હોતિ, તિટ્ઠતિ ન નિસીદતિ, અરહોપેક્ખો, અઞ્ઞવિહિતો નિસીદતિ, ઉમ્મત્તકસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિ (પાચિ. ૨૮૮) વુત્તે અનાપત્તિવારે સઙ્ગહેતુમાહ ‘‘અનન્ધે સતી’’તિઆદિ. ‘‘એતસ્સ સમીપે’’તિ પકરણતો લબ્ભતિ. ઇધ પુલ્લિઙ્ગનિદ્દેસેન પુરિસો લબ્ભતિ, ‘‘તેનાપિ અબાલેન ભવિતબ્બં, મનુસ્સજાતિકેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઇદઞ્ચ ‘‘વિઞ્ઞુસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના લબ્ભતિ. અન્ધસદિસનિદ્દૂપગતપટિપક્ખવાચિઅનન્ધપદેન ‘‘અનિદ્દાયન્તે’’તિ લબ્ભતિ, મનાપામનાપં જાનન્તે અનિદ્દાયન્તે મનુસ્સપુરિસે દસ્સનૂપચારસ્સ અન્તો વિજ્જમાનેતિ અત્થો.

‘‘નિસજ્જપચ્ચયા દોસો નત્થી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, એવરૂપે રહો આસને માતુગામેન સદ્ધિં નિસિન્નપચ્ચયા આપત્તિ નત્થીતિ અત્થો. ‘‘ઠિતસ્સા’’તિ ઇમિનાપિ તદેવ પદં યોજેતબ્બં. વિઞ્ઞુમ્હિ પટિબલે મનુસ્સપુરિસે અસન્નિહિતેપિ તથાવિધે રહો આસને માતુગામે આસને નિસિન્નેપિ સયાનેપિ ઠિતેપિ સયં ઠિતસ્સ નિસજ્જાય અભાવા તપ્પચ્ચયા આપત્તિ ન હોતીતિ અત્થો. અરહસઞ્ઞિનો નિસજ્જપચ્ચયા દોસો નત્થીતિ રહો આસને માતુગામેન સદ્ધિં નિસજ્જન્તસ્સાપિ ‘‘રહો’’તિ સઞ્ઞારહિતસ્સ નિસીદતો નિસજ્જપચ્ચયા અનાપત્તીતિ અત્થો. વિક્ખિત્તચેતસો નિસજ્જપચ્ચયા દોસો નત્થીતિ યોજના.

૫૪૮. એત્તાવતા પાચિત્તિયાપત્તિમત્તતો અનાપત્તિપ્પકારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ અનિયતવોહારહેતુભૂતાહિ તીહિ આપત્તીહિ અનાપત્તિપકારં દસ્સેતુમાહ ‘‘ન દોસો’’તિઆદિ. આપત્તીહિપિ તીહિપીતિ ‘‘નિસજ્જં ભિક્ખુ પટિજાનમાનો તિણ્ણં ધમ્માનં અઞ્ઞતરેન કારેતબ્બો પારાજિકેન વા સઙ્ઘાદિસેસેન વા પાચિત્તિયેન વા’’તિ (પારા. ૪૪૪) પાળિયં વુત્તાહિ ‘‘પઠમપારાજિકાપત્તિકાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસાપત્તિપાચિત્તિયાપત્તી’’તિ ઇમાહિ તીહિપિ આપત્તીહીતિ વુત્તં હોતીતિ.

પઠમાનિયતકથાવણ્ણના.

૫૪૯. વત્તબ્બભાવેનાધિકતદુતિયાનિયતવિનિચ્છયતો પઠમાનિયતે વુત્તવિનિચ્છયેહિ સમં વિનિચ્છયં પહાય તત્થ અવુત્તં ઇમસ્સેવ વિનિચ્છયવિસેસં દસ્સેતુમાહ ‘‘અનન્ધા’’તિઆદિ. ઇધ દુટ્ઠુલ્લવાચાસઙ્ઘાદિસેસસ્સાપિ ગહિતત્તા તતો અનાપત્તિકરં દસ્સેતું ‘‘અબધિરો’’તિ વુત્તં. અનન્ધો અબધિરોતિ ‘‘પુરિસો’’તિ ઇદં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘ઇત્થી’’તિ ઇદં સન્ધાય ‘‘અનન્ધાબધિરા’’તિ ગહેતબ્બં. એવમુપરિપિ. તેનાપિ સવનૂપચારન્તોગધેન ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘અન્તોદ્વાદસહત્થટ્ઠો’’તિ વુત્તં.

૫૫૦. ‘‘અન્ધો અબધિરો અનાપત્તિં ન કરોતી’’તિ ઇદં કાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘બધિરો વાપિ ચક્ખુમા, ન કરોતિ અનાપત્તિ’’ન્તિ ઇદં પન દુટ્ઠુલ્લવાચાસઙ્ઘાદિસેસં સન્ધાય વુત્તન્તિ એવમેત્થ સન્ધાય ભાસિતત્થો વેદિતબ્બો.

પુરિમાનિયતકથાય અવુત્તવિસેસસ્સ દુતિયાનિયતકથાય વત્તુમિચ્છિતત્તા અયમ્પિ વિસેસો ઇધ વત્તબ્બો. કોયં વિસેસો, યો ઇધ વત્તબ્બોતિ ચે? તત્થ ‘‘પટિચ્છન્ને આસને અલંકમ્મનિયે’’તિ (પારા. ૪૪૪) વુત્તં આસનઙ્ગદ્વયં ઇધ ‘‘ન હેવ ખો પન પટિચ્છન્નં આસનં હોતિ નાલંકમ્મનિય’’ન્તિ (પારા. ૪૫૩) નિસેધેત્વા ‘‘અલઞ્ચ ખો હોતિ માતુગામં દુટ્ઠુલ્લાહિ વાચાહિ ઓભાસિતુ’’ન્તિ (પારા. ૪૫૩) ઇદં અપુબ્બઙ્ગં વુત્તં. તત્ર માતુગામોતિ અન્તમસો તદહુજાતાપિ દારિકા ગહિતા, ઇધ ‘‘માતુગામો નામ મનુસ્સિત્થી, ન યક્ખી, ન પેતી, ન તિરચ્છાનગતા, વિઞ્ઞૂ પટિબલા સુભાસિતદુબ્ભાસિતં દુટ્ઠુલ્લાદુટ્ઠુલ્લં આજાનિતુ’’ન્તિ (પારા. ૪૫૪) વિઞ્ઞૂ પટિબલો માતુગામોવ વુત્તો. તત્થ ‘‘પારાજિકેન વા સઙ્ઘાદિસેસેન વા પાચિત્તિયેન વા’’તિ (પારા. ૪૪૪) તિસ્સો આપત્તિયો વુત્તા, ઇધ ‘‘નિસજ્જં ભિક્ખુ પટિજાનમાનો દ્વિન્નં ધમ્માનં અઞ્ઞતરેન કારેતબ્બો સઙ્ઘાદિસેસેન વા પાચિત્તિયેન વા’’તિ (પારા. ૪૫૩) દ્વેયેવ આપત્તિયો વુત્તા. સઙ્ઘાદિસેસેસુ ચ તત્થ ‘‘સા ચે એવં વદેય્ય ‘અય્યો મયા દિટ્ઠો નિસિન્નો માતુગામેન સદ્ધિં કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જન્તો’તિ, સો ચ તં પટિજાનાતિ, આપત્તિયા કારેતબ્બો’’તિ (પારા. ૪૪૮) કાયસંસગ્ગસઙ્ઘાદિસેસોવ વુત્તો, ઇધ સો ચ વુત્તો, ‘‘સા ચે એવં વદેય્ય ‘અય્યસ્સ મયા સુતં નિસિન્નસ્સ માતુગામં દુટ્ઠુલ્લાહિ વાચાહિ ઓભાસેન્તસ્સા’તિ, સો ચ તં પટિજાનાતિ, આપત્તિયા કારેતબ્બો’’તિ (પારા. ૪૫૫) દુટ્ઠુલ્લવાચાસઙ્ઘાદિસેસો ચ વુત્તો. એત્તકો ઉભિન્નમનિયતાનં વિસેસો.

અયં કસ્મા ન વુત્તોતિ? અયં સમ્બોધવત્થુવિસેસો વત્તુમિચ્છિતો પન અટ્ઠકથાગતવિનિચ્છયવિસેસતોતિ તસ્મા ન વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. તિસમુટ્ઠાનમેવિદં કાયચિત્તવાચાચિત્તકાયવાચાચિત્તવસેન તીણિ સમુટ્ઠાનાનિ એતસ્સાતિ કત્વા.

ઇમેહિપિ દ્વીહિ અનિયતસિક્ખાપદેહિ સિક્ખાપદન્તરેસુ પઞ્ઞત્તાયેવ આપત્તિયો, અનાપત્તિયો ચ દસ્સિતા, ન કોચિ આપત્તિવિસેસો વુત્તો, તસ્મા કિમેતેસં વચનેનાતિ? વુચ્ચતે – વિનયવિનિચ્છયલક્ખણં ઠપેતું ભગવતા ઉપ્પન્ને વત્થુમ્હિ દ્વે અનિયતા પઞ્ઞત્તા. કથં? એવરૂપાયપિ સદ્ધેય્યવચનાય ઉપાસિકાય વુચ્ચમાનો પટિજાનમાનોવ આપત્તિયા કારેતબ્બો, ન અપ્પટિજાનમાનો, તસ્મા ‘‘યાય કાયચિ આપત્તિયા યેન કેનચિ ચોદિતે પટિઞ્ઞાતકરણંયેવઙ્ગં કાતબ્બ’’ન્તિ ઇમેહિ સિક્ખાપદેહિ વિનિચ્છયલક્ખણં ઠપિતન્તિ વેદિતબ્બં. અથ કસ્મા ભિક્ખુનીનં અનિયતં ન વુત્તન્તિ? ઇદમેવ લક્ખણં સબ્બત્થ અનુગતન્તિ ન વુત્તં.

દુતિયાનિયતકથાવણ્ણના.

ઇતિ વિનયત્થસારસન્દીપનિયા

વિનયવિનિચ્છયવણ્ણનાય

અનિયતકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિસ્સગ્ગિયકથાવણ્ણના

૫૫૧. એવં અનિયતકથં દસ્સેત્વા ઇદાનિ નિસ્સગ્ગિયકથં દસ્સેતુમાહ ‘‘ખોમ’’ન્તિઆદિ. ખોમન્તિ એવંનામકં ચીવરં. ખોમન્તિ ગચ્છવિસેસસ્સ નામં, તસ્સ વાકેહિ કતચીવરં કારણોપચારવોહારવસેન ‘‘ખોમ’’ન્તિ વુત્તં. કપ્પાસન્તિ કપ્પાસસુત્તમયં ચીવરં, ઇદમ્પિ વુત્તનયેનેવ ‘‘કપ્પાસ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. કોસેય્યં નામ કોસકારકિમિકોસં, કોસેન નિબ્બત્તં સુત્તં કોસેય્યં. ઇધ પન તેન કોસેય્યસુત્તેન નિબ્બત્તં ચીવરં ‘‘કોસેય્ય’’ન્તિ વુત્તં. સાણન્તિ સાણવાકસુત્તેહિ વાયિત્વા કતચીવરં. ઇદઞ્ચ ખોમં વિય દટ્ઠબ્બં. ભઙ્ગન્તિ ખોમસુત્તાદીનિ સબ્બાનિ, એકચ્ચાનિ વા મિસ્સેત્વા કતચીવરં. ઇદમ્પિ કરણપ્પકારેન લદ્ધનામકં. ‘‘ભઙ્ગં નામ એકા ગચ્છજાતિ, તસ્સા વાકમયસુત્તેહિ વાયિત્વા કતચીવર’’ન્તિ કેચિ. ઇમસ્મિં પક્ખે ખોમં વિય ગહેતબ્બં. કમ્બલન્તિ મનુસ્સલોમવાળલોમં વિના સેસલોમેહિ વાયિત્વા કતચીવરં વુત્તન્તિ. ઇદં ‘‘ચીવરં નામ છન્નં ચીવરાનં અઞ્ઞતરં ચીવર’’ન્તિ (પારા. ૪૬૩) પદભાજને ચ ‘‘ખોમં કપ્પાસિકં કોસેય્યં કમ્બલં સાણં ભઙ્ગ’’ન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૬૨-૪૬૩) અટ્ઠકથાય ચ વુત્તં સન્ધાયાહ. ‘‘જાતિતો’’તિ ઇદં પમાણાદિભેદસ્સ વક્ખમાનત્તા વુત્તં. જાતિતોતિ ખોમાદિસામઞ્ઞતો. સામઞ્ઞઞ્હિ ‘‘જાતી’’તિ વુચ્ચતિ. દીઘરસ્સથૂલસુખુમનીલપીતાદિભેદભિન્નાનં સબ્બેસં વત્થાવયવાનં સઙ્ગાહિકખોમસુત્તમયતાસામઞ્ઞં જાતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં સેસેસુપિ.

૫૫૨. દુકૂલન્તિ એવંનામકં રુક્ખવાકમયચીવરં. પત્તુણ્ણન્તિ પત્તુણ્ણદેસે સઞ્જાતવત્થં. ‘‘પત્તુણ્ણં કોસેય્યવિસેસો’’તિ અભિધાનકોસે વુત્તં. ચિનન્તિ ચિનદેસે ઉપ્પન્નવત્થં. સોમારપટ્ટકન્તિ સોમારદેસે ઉપ્પન્નવત્થં. ‘‘સોમારચિનપટક’’ન્તિપિ લિખન્તિ, સોયેવત્થો. ઇદ્ધિજન્તિ એહિભિક્ખૂનં પુઞ્ઞિદ્ધિયા નિબ્બત્તં ચીવરં. દેવદિન્નન્તિ દેવતાહિ દિન્નં ચીવરં. તઞ્હિ કપ્પરુક્ખે નિબ્બત્તં, જાલિનિયા દેવકઞ્ઞાય અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ દિન્નવત્થસદિસં. તસ્સાતિ જાતિતો છબ્બિધસ્સ કપ્પિયચીવરસ્સ. ઇદં છબ્બિધચીવરં યથારહં અનુલોમિકં વુત્તન્તિ અત્થો. દુકૂલઞ્હિ સાણસ્સ અનુલોમં વાકમયત્તા, પત્તુણ્ણાદીનિ કોસેય્યસ્સ અનુલોમાનિ પાણકેહિ કતસુત્તમયત્તા, ઇદ્ધિજમ્પિ ખોમાદીનંયેવ અઞ્ઞતરં હોતીતિ તેસં અનુલોમં, દેવદિન્નમ્પિ ખોમાદીનંયેવ અનુલોમં હોતિ તેસં અઞ્ઞતરભાવતો. યથાહ –

‘‘સાણસ્સ તુ દુકૂલઞ્હિ, ઇદ્ધિજં દેવદિન્નકં;

ખોમાદીનંવસિટ્ઠંતુ, કોસેય્યસ્સાનુલોમિક’’ન્તિ.

૫૫૩. તિણ્ણં ચીવરાનં સમાહારો તિચીવરન્તિ પમાણયુત્તં સઙ્ઘાટિઆદિનામેન અધિટ્ઠિતચીવરસ્સેવ નામત્તા તદેવ વુચ્ચતિ. ગણનવસેન યં કિઞ્ચિ ચીવરત્તયં ન વત્તબ્બં. સમુદ્દેકદેસોપિ યથા ‘‘સમુદ્દો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં અધિટ્ઠિતેસુ તીસુ ચીવરેસુ અઞ્ઞતરં ‘‘તિચીવર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પરિક્ખારચોળન્તિ સઙ્ઘાટિઆદિવિસિટ્ઠનામેહિ અનધિટ્ઠિતં ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે આયામેન અટ્ઠઙ્ગુલં સુગતઙ્ગુલેન ચતુરઙ્ગુલવિત્થતં પચ્છિમં ચીવર’’ન્તિ (પારા. ૩૫૮) અનુઞ્ઞાતં પચ્છિમચીવરપરિયન્તં કત્વા કતાકતસ્સ યસ્સ કસ્સચિ ચીવરસ્સ રુળ્હિસઞ્ઞા.

મુખં સન્દમાનલાલં પુઞ્છતિ એતેનાતિ મુખપુઞ્છનન્તિ કપોલતો નિચ્ચં સન્દમાનલાલાનં પુઞ્છનત્થાય અનુઞ્ઞાતસ્સ ચીવરવિસેસસ્સ નામં. નિસીદન્તિ એત્થાતિ નિસીદનન્તિ ચ ભિક્ખૂનં અત્થરિત્વા નિસીદિતું અનુઞ્ઞાતસ્સ ચીવરસ્સ નામં. અધિટ્ઠેય્યાતિ ‘‘ઇમં કણ્ડુપ્પટિચ્છાદિ’’ન્તિઆદિના (વિ. વિ. ૫૮૫) વક્ખમાનનયેન નામં ગહેત્વા અધિટ્ઠેય્યાતિ અત્થો. પચ્ચત્થરણમેવ ચાતિ સઙ્ઘિકે મઞ્ચપીઠે સરીરસમ્ફુસનેન આપજ્જિતબ્બાય આપત્તિયા મોચનત્થાય તત્થ અત્થરિત્વા પરિભોગત્થાય અનુઞ્ઞાતં પચ્ચત્થરણચીવરઞ્ચ.

૫૫૪. એકાહન્તિ વસનકિરિયાય અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. તિચીવરન્તિ તિચીવરેન. વિપ્પવસેય્યાતિ ‘‘સઙ્ઘાટિયા વા ઉત્તરાસઙ્ગેન વા અન્તરવાસકેન વા’’તિ (પારા. ૪૭૬) વુત્તત્તા એકદેસે સમુદાયોપચારવસેન અવયવસ્સ વચનતો તિણ્ણં ચીવરાનં અઞ્ઞતરેનાતિપિ વુત્તં હોતિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘વિના’’તિ ઇદં પચ્ચામસતિ. અધિટ્ઠાતિ અધિટ્ઠાયાતિ ગહેતબ્બં ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૨, ૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮) યથા, એત્થ ‘‘વળઞ્જિયમાન’’ન્તિ સેસો, અધિટ્ઠાય વળઞ્જિયમાનં નિસીદનં તથા વિના ચતુમાસં ન વસેય્યાતિ યોજના.

૫૫૫. કપ્પિયન્તિ કપ્પિયકારણં નીલાદિવણ્ણભેદકરણં. કપ્પિયન્તિ ચ કારણે કારિયૂપચારેન ગહેતબ્બં. બિન્દું દત્વાતિ ‘‘નીલં વા કદ્દમં વા કાળસામં વા’’તિ (પાચિ. ૩૬૮) વુત્તલોહમલાદિના યેન કેનચિપિ મઙ્ગુલપિટ્ઠિપ્પમાણાદિકં બિન્દું દત્વા. તત્થાતિ તેસુ અધિટ્ઠાતબ્બેસુ તિચીવરાદીસુ, નિદ્ધારણે ભુમ્મં. તિચીવરન્તિ નિદ્ધારિતબ્બં. ઉપપન્નન્તિ યુત્તં. પમાણેનાતિ અનન્તરં વક્ખમાનેન પમાણેન. અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિઆદિના વક્ખમાનનયેન નામં વત્વા અધિટ્ઠાતબ્બં. એવકારેન પન નામં વત્વા ન વિકપ્પેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. એસ નયો સેસચીવરેસુપિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે તિચીવરં અધિટ્ઠાતું, ન વિકપ્પેતુ’’ન્તિઆદિ (મહાવ. ૩૫૮). તસ્મા તિચીવરાદીનિ અધિટ્ઠહન્તેન ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિં અધિટ્ઠામી’’તિઆદિના નામં વત્વા અધિટ્ઠાતબ્બં. વિકપ્પેન્તેન પન ‘‘ઇમં સઙ્ઘાટિ’’ન્તિઆદિના તસ્સ ચીવરસ્સ નામં અગ્ગહેત્વા ‘‘ઇમં ચીવરં તુય્હં વિકપ્પેમી’’તિ વિકપ્પેતબ્બં. તિચીવરં વા હોતુ અઞ્ઞં વા, યદિ તં તં નામં ગહેત્વા વિકપ્પેતિ, અવિકપ્પિતં હોતિ અતિરેકચીવરટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. તં ચીવરન્તિ સમ્બન્ધો.

૫૫૬-૭. ‘‘ઉપપન્નં પમાણેના’’તિ એત્થ વુત્તપ્પમાણં દસ્સેતુમાહ ‘‘પચ્છિમન્તેના’’તિઆદિ. સઙ્ઘટિતટ્ઠેન સઙ્ઘાટિ. વત્થખણ્ડાનિ સિબ્બનકમ્મેન સઙ્ઘટેત્વા કતત્તા ‘‘સઙ્ઘાટી’’તિ ચીવરાનં સામઞ્ઞનામં. ઇધ પન રુળ્હિયા અન્તરવાસકાદિવિસેસનામબ્યતિરિત્તે ચીવરવિસેસે વત્ત