તીકા > વિનયપિટક (ટીકા) > પાચિત્યાદિયોજનાપાળિ

ખુદ્દકાનન્તિ ¶ સુખુમાપત્તિપકાસકત્તા અપ્પકાનં, ગણનતો વા પચુરત્તા બહુકાનં. યેસં સિક્ખાપદાનન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘યેસ’’ન્તિ પદં ‘‘સઙ્ગહો’’તિ પદે સામ્યત્થછટ્ઠી. સઙ્ગહીયતે સઙ્ગહો ¶ . ‘‘નવહિ વગ્ગેહી’’તિપદં ‘‘સઙ્ગહો, સુપ્પતિટ્ઠિતો’’તિ પદદ્વયે કરણં. દાનીતિ કાલવાચકો સત્તમ્યન્તનિપાતો ઇદાનિ-પરિયાયો, ઇમસ્મિં કાલેતિ અત્થો. તેસન્તિ ખુદ્દકાનં, અયં વણ્ણનાતિ સમ્બન્ધો. ભવતીતિ એત્થ તિ-સદ્દો એકંસત્થે અનાગતકાલિકો હોતિ ‘‘નિરયં નૂન ગચ્છામિ, એત્થ મે નત્થિ સંસયો’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૨.૩૩૧) વિય. કિઞ્ચાપેત્થ હિ યથા એકંસવાચકો નૂનસદ્દો અત્થિ, ન એવં ‘‘ભવતી’’તિ પદે, અત્થતો પન અયં વણ્ણના નૂન ભવિસ્સતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. અથ વા અવસ્સમ્ભાવિયત્થે અનાગતકાલવાચકો હોતિ ‘‘ધુવં બુદ્ધો ભવામહ’’ન્તિઆદીસુ (બુ. વં. ૨.૧૦૯-૧૧૪) વિય. કામઞ્હેત્થ યથા અવસ્સમ્ભાવિયત્થવાચકો ધુવસદ્દો અત્થિ, ન એવં ‘‘ભવતી’’તિ પદે, અત્થતો પન ધુવં ભવિસ્સતિ અયં વણ્ણનાતિ અત્થો ગહેતબ્બોતિ દટ્ઠબ્બં.

૧. ‘‘તત્થા’’તિ ¶ પદં ‘‘મુસાવાદવગ્ગસ્સા’’તિ પદે નિદ્ધારણસમુદાયો, તેસુ નવસુ વગ્ગેસૂતિ અત્થો. પઠમસિક્ખાપદેતિ વા, તેસુ ખુદ્દકેસુ સિક્ખાપદેસૂતિ અત્થો. સક્યાનં પુત્તોતિ ભગિનીહિ સંવાસકરણતો લોકમરિયાદં છિન્દિતું, જાતિસમ્ભેદતો વા રક્ખિતું સક્કુણન્તીતિ સક્યા. સાકવનસણ્ડે નગરં માપેન્તીતિ વા સક્યા, પુબ્બરાજાનો. તેસં વંસે ભૂતત્તા એતરહિપિ રાજાનો સક્યા નામ, તેસં પુત્તોતિ અત્થો. ‘‘બુદ્ધકાલે’’તિ પદં ‘‘પબ્બજિંસૂ’’તિ પદે આધારો. સક્યકુલતો નિક્ખમિત્વાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘વાદક્ખિત્તો’’ત્યાદિના વાદેન ખિત્તો, વાદમ્હિ વાતિ અત્થં દસ્સેતિ. યત્ર યત્રાતિ યસ્સં યસ્સં દિટ્ઠિયં પવત્તતીતિ સમ્બન્ધો. અવજાનિત્વાતિ પટિસ્સવેન વિયોગં કત્વા. અવસદ્દો હિ વિયોગત્થવાચકો. ‘‘અપજાનિત્વા’’તિપિ પાઠો, પટિઞ્ઞાતં અપનીતં કત્વાતિ અત્થો. દોસન્તિ અયુત્તિદોસં, સલ્લક્ખેન્તો હુત્વાતિ સમ્બન્ધો. કથેન્તો કથેન્તોતિ અન્તસદ્દો માનસદ્દકારિયો. કથિયમાનો કથિયમાનોતિ હિ અત્થો. પટિજાનિત્વાતિ પટિઞ્ઞાતં કત્વા. આનિસંસન્તિ નિદ્દોસં ગુણં. પટિપુબ્બો ચરસદ્દો પટિચ્છાદનત્થોતિ આહ ‘‘પટિચરતિ પટિચ્છાદેતી’’તિ. ‘‘કિં પન રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ વુત્તે ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિ વદતિ. કસ્માતિ વુત્તે ‘‘જાનિતબ્બતો’’તિ વદતિ. યદિ એવં નિબ્બાનમ્પિ જાનિતબ્બત્તા અનિચ્ચં નામ સિયાતિ વુત્તે અત્તનો હેતુમ્હિ દોસં દિસ્વા અહં ‘‘જાનિતબ્બતો’’તિ હેતું ન વદામિ, ‘‘જાતિધમ્મતો’’તિ પન વદામિ. તયા પન દુસ્સુતત્તા એવં વુત્તન્તિ વત્વા અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતિ. ‘‘કુરુન્દિય’’ન્તિ પદં ‘‘વુત્ત’’ન્તિ પદે આધારો. એતસ્સાતિ ‘‘રૂપં અનિચ્ચં જાનિતબ્બતો’’તિ વચનસ્સ. તત્રાતિ કુરુન્દિયં. તસ્સાતિ પટિજાનનાવજાનનસ્સ. ‘‘પટિચ્છાદનત્થ’’ન્તિ પદં ‘‘ભાસતી’’તિપદે સમ્પદાનં. ‘‘મહાઅટ્ઠકથાય’’ન્તિપદં ‘‘વુત્ત’’ન્તિ પદે આધારો. ‘‘દિવાટ્ઠાનાદીસૂ’’તિ પદં ઉપનેતબ્બં. ઇદં ‘‘અસુકસ્મિં નામપદેસે’’તિ પદે નિદ્ધારણસમુદાયો.

૩. સમ્મા ¶ વદતિ અનેનાતિ સંવાદનં, ઉજુજાતિકચિત્તં, ન સંવાદનં વિસંવાદનં, વઞ્ચનાધિપ્પાયવસપ્પવત્તં ચિત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિસંવાદનચિત્ત’’ન્તિ. ‘‘વાચા’’ત્યાદિના વચતિ એતાયાતિ વાચાતિ અત્થં દસ્સેતિ ¶ . હીતિ દળ્હીકરણજોતકં, તદમિના સચ્ચન્તિ અત્થો. ‘‘વાચાયેવા’’તિ પદં ‘‘બ્યપ્પથો’’તિ પદે તુલ્યત્થં, ‘‘વુચ્ચતી’’તિ પદે કમ્મં. પથસદ્દપરત્તા વાચાસદ્દસ્સ બ્યાદેસો કતો. સુદ્ધચેતના કથિતાતિ સમ્બન્ધો. તંસમુટ્ઠિતસદ્દસહિતાતિ તાય ચેતનાય સમુટ્ઠિતેન સદ્દેન સહ પવત્તા ચેતના કથિતાતિ યોજના.

‘‘એવ’’ન્તિ પદં ‘‘દસ્સેત્વા’’તિ પદે નિદસ્સનં, કરણં વા. ‘‘દસ્સેત્વા’’તિ પદં ‘‘દસ્સેન્તો આહા’’તિ પદદ્વયે પુબ્બકાલકિરિયા. અન્તેતિ ‘‘વાચા’’તિઆદીનં પઞ્ચન્નં પદાનં અવસાને. ‘‘આહા’’તિ એત્થ વત્તમાન-તિવચનસ્સ અકારો પચ્ચુપ્પન્નકાલવાચકેન ‘‘ઇદાની’’તિ પદેન યોજિતત્તા. ‘‘તત્થા’’તિ પદં ‘‘અત્થો વેદિતબ્બો’’તિ પદે આધારો. એત્થાતિ ‘‘અદિટ્ઠં દિટ્ઠં મે’’તિઆદીસુ. ‘‘પાળિય’’ન્તિ પદં ‘‘દેસના કતા’’તિ પદે આધારો. નિસ્સિતવિઞ્ઞાણવસેન અવત્વા નિસ્સયપસાદવસેન ‘‘ચક્ખુના દિટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઓળારિકેનેવા’’તિ.

૪. તસ્સાતિ ‘‘તીહાકારેહી’’તિઆદિવચનસ્સ. ‘‘અત્થો’’તિ પદં ‘‘વેદિતબ્બો’’તિ પદે કમ્મં. હીતિ વિસેસજોતકં, વિસેસં કથયિસ્સામીતિ અત્થો. તત્થાતિ ચતુત્થપારાજિકે. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે.

૯. આદીનમ્પીતિ પિસદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો.

૧૧. મન્દસદ્દો જળત્થવાચકોતિ આહ ‘‘મન્દત્તા જળત્તા’’તિ. યો પન અઞ્ઞં ભણતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘સામણેરેના’’તિ પદં ‘‘વુત્તો’’તિ પદે કત્તા. અપિસદ્દો પુચ્છાવાચકો, ‘‘પસ્સિત્થા’’તિ પદેન યોજેતબ્બો, અપિ પસ્સિત્થાતિ અત્થો. ‘‘અદિટ્ઠં દિટ્ઠં મે’’તિઆદિવચનતો અઞ્ઞા પૂરણકથાપિ તાવ અત્થીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અઞ્ઞા પૂરણકથા નામ હોતી’’તિ. અપ્પતાય ઊનસ્સ અત્થસ્સ પૂરણવસેન પવત્તા કથા પૂરણકથા. એસા પૂરણકથા ¶ નામ કાતિ આહ ‘‘એકો’’તિઆદિ. એસા હિ ગામે અપ્પકમ્પિ તેલં વા પૂવખણ્ડં વા પસ્સિત્વા વા લભિત્વા વા બહુકં કત્વા પૂરણવસેન કથિતત્તા પૂરણકથા નામ. બહુકાનિ તેલાનિ વા પૂવે વા પસ્સન્તોપિ લભન્તોપિ અપ્પકં કત્વા ઊનવસેન કથિતત્તા ¶ ઊનકથાપિ અત્થીતિ સક્કા વત્તું. અટ્ઠકથાસુ પન અવુત્તત્તા વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. બહુકાય પૂરણસ્સ અત્થસ્સ ઊનવસેન પવત્તા કથા ઊનકથાતિ વિગ્ગહો કાતબ્બોતિ. પઠમં.

૧૨. દુતિયે મસધાતુ વિજ્ઝનત્થે પવત્તતિ ‘‘ઓમટ્ઠં ઉમ્મટ્ઠ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૧) વિયાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઓમસન્તીતિ ઓવિજ્ઝન્તી’’તિ.

૧૩. ‘‘ઇદં વત્થુ’’ન્તિ પદં ‘‘આહરી’’તિ પદે કમ્મં. નન્દિતબ્બોતિ નન્દો વણ્ણબલાદિ, સો એતસ્સત્થીતિ નન્દી. વિસાલાનિ મહન્તાનિ વિસાણાનિ એતસ્સત્થીતિ વિસાલો, નન્દી ચ સો વિસાલો ચેતિ નન્દિવિસાલોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ ‘‘નન્દિવિસાલો નામા’’તિઆદિના. સોતિ નન્દિવિસાલો, ‘‘આહા’’તિ પદે કત્તા. તત્થેવાતિ યુઞ્જિતટ્ઠાનેયેવ. અહેતુકપટિસન્ધિકાલેપીતિ પિ-સદ્દો અનુગ્ગહત્થવાચકો, પગેવ દ્વિહેતુક તિહેતુક પટિસન્ધિકાલેતિ અત્થો. ‘‘તેન ચા’’તિ ચકારસ્સ અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થત્તા ‘‘અત્તનો કમ્મેન ચા’’તિ અત્થં સમ્પિણ્ડેતીતિ આહ ‘‘અત્તનો કમ્મેન ચા’’તિ. અત્તનોતિ નન્દિવિસાલસ્સ.

૧૫. એત્થાતિ એતિસ્સં પદભાજનિયં, ‘‘આહા’’તિ પદે આધારો. ‘‘યસ્મા’’તિ પદં વિભજિતુકામો’’તિ પદે હેતુ. અટ્ઠુપ્પત્તિયંયેવ ‘‘હીનેનાપી’’તિ વત્વા પદભાજનિયં અવુત્તત્તા ઇદં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. વેણુકારજાતીતિ વિલીવકારજાતિ. નેસાદજાતીતિ એત્થ કેવટ્ટજાતિપિ સઙ્ગહિતા.

પુ વુચ્ચતિ કરીસં, તં કુસતિ અપનેતીતિ પુક્કુસો. પુપ્ફં વુચ્ચતિ કરીસં, કુસુમં વા, તં છડ્ડેતીતિ પુપ્ફછડ્ડકો.

કુટતિ ¶ છિન્દતીતિ કોટ્ઠો, સોયેવ કોટ્ઠકો. યકારભકારે એકતો યોજેત્વા ‘‘યભા’’તિ યો અક્કોસો અત્થિ, એસો હીનો નામ અક્કોસોતિ યોજના.

૧૬. સબ્બપદેસૂતિ નામાદીસુ સબ્બપદેસુ. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. અલિકન્તિ અસચ્ચં, મિચ્છાવાચન્તિ સમ્બન્ધો. યોપિ વદતીતિ યોજના.

૨૬. પરિહરિત્વાતિ ¶ પરિમુખં કથનં અપનેત્વા. દવં પરિહાસં કામેતીતિ દવકામો, તસ્સ ભાવો દવકમ્યં, તંયેવ દવકમ્યતા. અનુપસમ્પન્નન્તિ એત્થ અકારસ્સ સદિસત્થમગ્ગહેત્વા અઞ્ઞત્થોવ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘ઠપેત્વા ભિક્ખુ’’ન્તિઆદિ. યદિ હિ સદિસત્થો ભવેય્ય, સામણેરોવ અનુપસમ્પન્નો નામ સિયા સણ્ઠાનેન ચ પુરિસભાવેન ચ સદિસત્તા, તસ્મા અઞ્ઞત્થોવ ગહેતબ્બોતિ દટ્ઠબ્બં. સબ્બસત્તાતિ એત્થ સબ્બસદ્દો અનવસેસત્થો મનુસ્સે ઉપાદાય વચનત્થજાનનાજાનનપકતિકાનં સબ્બસત્તાનમ્પિ ગહિતત્તા.

૩૫. અત્થપુરેક્ખારો નામાતિ વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. સિક્ખાપદમપેક્ખિય નપુંસકલિઙ્ગવસેન ‘‘કિરિય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. આપત્તિમપેક્ખિય ઇત્થિલિઙ્ગવસેન ‘‘કિરિયા’’તિઆદિ વુત્તં. વજ્જકમ્મસદ્દા સિક્ખાપદમપેક્ખન્તાપિ આપત્તિ, મપેક્ખન્તાપિ નિયતનપુંસકલિઙ્ગત્તા નપુંસકાયેવ, તસ્મા તે દ્વે આપત્તિટ્ઠાને ન વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બન્તિ. દુતિયં.

૩૬. તતિયે ‘‘જાતભણ્ડનાન’’ન્તિ વત્તબ્બે અગ્યાહિતોતિઆદીસુ વિય વિસેસનપરનિપાતવસેન ‘‘ભણ્ડનજાતાન’’ન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘સઞ્જાતભણ્ડનાન’’ન્તિ. ‘‘પુબ્બભાગો’’તિ વત્વા તસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ ‘‘ઇમિના ચ ઇમિના ચા’’તિઆદિના. વિરુદ્ધં વદતિ એતેનાતિ વિવાદો, વિગ્ગાહિકકથા ¶ , તં આપન્નાતિ વિવાદાપન્ના, તેસં. પિસતિ સઞ્ચુણ્ણેતીતિ પિસુણો, પુગ્ગલો, તસ્સ ઇદન્તિ પેસુઞ્ઞં, વચનન્તિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પેસુઞ્ઞન્તિ પિસુણવાચ’’ન્તિ.

૩૭. ભિક્ખુપેસુઞ્ઞેતિ ભિક્ખૂનં સન્તિકં ઉપસંહટે પેસુઞ્ઞવચનેતિ છટ્ઠીસમાસો.

૩૮. ‘‘દિસ્વા’’તિ પદં ‘‘ભણન્તસ્સા’’તિ પદે પુબ્બકાલકિરિયા, દસ્સનં હુત્વાતિ અત્થો. તતિયં.

૪૪. ચતુત્થે પટિમુખં આદરેન સુણન્તીતિ પતિસ્સા, ન પતિસ્સા અપ્પતિસ્સાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અપ્પતિસ્સવા’’તિ.

૪૫. ‘‘પદસો’’તિ ¶ એત્થ સો-પચ્ચયો વિચ્છત્થવાચકોતિ આહ ‘‘પદં પદ’’ન્તિ. તત્થાતિ તેસુ ચતુબ્બિધેસુ. પદં નામ ઇધ અત્થજોતકં વા વિભત્યન્તં વા ન હોતિ, અથ ખો લોકિયેહિ લક્ખિતો ગાથાય ચતુત્થંસો પાદોવ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘પદન્તિ એકો ગાથાપાદો’’તિ. અનુ પચ્છા વુત્તપદત્તા દુતિયપાદો અનુપદં નામ. અનુ સદિસં બ્યઞ્જનં અનુબ્યઞ્જનન્તિ અત્થં દસ્સેતિ ‘‘અનુબ્યઞ્જન’’ન્તિઆદિના. બ્યઞ્જનસદ્દો પદ-પરિયાયો. યંકિઞ્ચિ પદં અનુબ્યઞ્જનં નામ ન હોતિ, પુરિમપદેન પન સદિસં પચ્છિમપદમેવ અનુબ્યઞ્જનં નામ.

વાચેન્તો હુત્વા નિટ્ઠાપેતીતિ યોજના. ‘‘એકમેકં પદ’’ન્તિ પદં ‘‘નિટ્ઠાપેતી’’તિ પદે કારિતકમ્મં. ‘‘થેરેના’’તિ પદં ‘‘વુત્તે’’તિ પદે કત્તા, ‘‘એકતો’’તિ પદે સહત્થો. સામણેરો અપાપુણિત્વા ભણતીતિ સમ્બન્ધો. મત્તમેવાતિ એત્થ એવસદ્દો મત્તસદ્દસ્સ અવધારણત્થં દસ્સેતિ, તેન પકારં પટિક્ખિપતિ. ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિ ચ ‘‘અનિચ્ચા’’તિ ચ દ્વિન્નં પદાનં સતિપિ લિઙ્ગવિસેસત્તે અનુબ્યઞ્જનત્તા આપત્તિમોક્ખો નત્થીતિ આહ ‘‘અનુબ્યઞ્જનગણનાય પાચિત્તિયા’’તિ.

બ્રહ્મજાલાદીનીતિ ¶ એત્થ આદિસદ્દેન સામઞ્ઞફલસુત્તાદીનિ દીઘસુત્તાનિ (દી. નિ. ૧.૧૫૦ આદયો) સઙ્ગહિતાનિ. ચસદ્દેન ઓઘતરણસુત્તાદીનિ સંયુત્તસુત્તાનિ (સં. નિ. ૧.૧) ચ ચિત્તપરિયાદાનસુત્તાદીનિ અઙ્ગુત્તરસુત્તાનિ (અ. નિ. ૧.૨ આદયો) ચ સઙ્ગહિતાનિ. સોતિ દેવતાભાસિતો વેદિતબ્બોતિ યોજના.

કિઞ્ચાપિ વદતીતિ સમ્બન્ધો. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિસદ્દો ગરહત્થવાચકો, પનસદ્દો અનુગ્ગહત્થવાચકો. મેણ્ડકમિલિન્દપઞ્હેસૂતિ મેણ્ડકપઞ્હે ચ મિલિન્દપઞ્હે ચ. યન્તિ સુત્તં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. આરમ્મણકથા બુદ્ધિકકથા દણ્ડકકથા ઞાણવત્થુકથાતિ યોજેતબ્બં પેય્યાલવસેન વુત્તત્તા. ઇમાયો પકરણાનિ નામાતિ વદન્તિ. મહાપચ્ચરિયાદીસુ વત્વા પરિગ્ગહિતોતિ યોજના. યન્તિ સુત્તં.

૪૮. તત્રાતિ ‘‘એકતો ઉદ્દિસાપેન્તો’’તિ વચને. ઉદ્દિસાપેન્તીતિ આચરિયં દેસાપેન્તિ બહુકત્તારમપેક્ખિય બહુવચનવસેન વુત્તં. તેહીતિ ઉપસમ્પન્નાનુપસમ્પન્નેહિ. દ્વેપીતિ ઉપસમ્પન્નો ચ અનુપસમ્પન્નો ચ.

ઉપચારન્તિ ¶ દ્વાદસહત્થૂપચારં. યેસન્તિ ભિક્ખૂનં. પલાયનકગન્થન્તિ પરિવજ્જેત્વા ગચ્છન્તં પકરણં. સામણેરો ગણ્હાતીતિ યોજના.

ઓપાતેતીતિ અવપાતેતિ, ગળિતાપેતીતિ અત્થો. સુત્તેપીતિ વેય્યાકરણસુત્તેપિ. તન્તિ યેભુય્યેન પગુણગન્થં. પરિસઙ્કમાનન્તિ સારજ્જમાનં. યં પન વચનં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. કિરિયસમુટ્ઠાનત્તાતિ ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ કિરિયસમુટ્ઠાનત્તાતિ. ચતુત્થં.

૪૯. પઞ્ચમે મુટ્ઠા સતિ એતેસન્તિ મુટ્ઠસ્સતી. નત્થિ સમ્પજાનં એતેસન્તિ અસમ્પજાના. ભવઙ્ગોતિણ્ણકાલેતિ નિદ્દોક્કમનકાલે.

૫૦. ‘‘પકતિયા’’તિ પદં ‘‘દેન્તી’’તિ પદે વિસેસનં. તે ભિક્ખૂ દેન્તીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ગારવેના’’તિ પદઞ્ચ ‘‘સિક્ખાકામતાયા’’તિ પદઞ્ચ ‘‘દેન્તી’’તિ પદે હેતુ. સીસસ્સ ઉપધાનં ઉસ્સીસં, તસ્સ કરીયતે ઉસ્સીસકરણં ¶ , તંયેવ અત્થો પયોજનં ઉસ્સીસકરણત્થો, તદત્થાય. તત્રાતિ પુરિમવચનાપેક્ખં, ‘‘સિક્ખાકામતાયા’’તિ વચનેતિ અત્થો. નિદસ્સનન્તિ સેસો. અથ વા સિક્ખાકામતાયાતિ પચ્ચત્તે ભુમ્મવચનં. ‘‘ઇદમ્પિસ્સ હોતિ સીલસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૯૫ આદયો) વિય. ઇદમ્પિ સિક્ખાકામતાય અયં સિક્ખાકામતા સિક્ખાકામભાવો હોતીતિ યોજના. એસ નયો ‘‘તત્રિદં સમન્તપાસાદિકાય સમન્તપાસાદિકત્તસ્મિ’’ન્તિઆદીસુપિ. ભિક્ખૂ ખિપન્તીતિ યોજના. તન્તિ આયસ્મન્તં રાહુલં. અથાતિ ખિપનતો પચ્છા. ઇદન્તિ વત્થુ. સમ્મુઞ્ચનિકચવરછડ્ડનકાનિ સન્ધાય વુત્તં. તેનાયસ્મતા રાહુલેન પાતિતં નુ ખોતિ યોજના. સો પનાયસ્મા ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. અપરિભોગા અઞ્ઞેસન્તિ અઞ્ઞેહિ ન પરિભુઞ્જિતબ્બા.

૫૧. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. સયનં સેય્યા, કાયપસારણકિરિયા, સયન્તિ એત્થાતિ સેય્યા, મઞ્ચપીઠાદિ. તદુભયમ્પિ એકસેસેન વા સામઞ્ઞનિદ્દેસેન વા એકતો કત્વા ‘‘સહસેય્ય’’ન્તિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સેય્યા’’તિઆદિ. તત્થાતિ દ્વીસુ સેય્યાસુ. તસ્માતિ યસ્મા દ્વે સેય્યા દસ્સિતા, તસ્મા. ‘‘સબ્બચ્છન્ના’’તિઆદિના લક્ખણં વુત્તન્તિ યોજના. પાકટવોહારન્તિ લોકે વિદિતં વચનં. દુસ્સકુટિયન્તિ દુસ્સેન છાદિતકુટિયં. અટ્ઠકથાસુ યથાવુત્તે પઞ્ચવિધચ્છદનેયેવ ગય્હમાને કો દોસોતિ આહ ‘‘પઞ્ચવિધચ્છદનેયેવા’’તિઆદિ. યં પન ¶ સેનાસનં પરિક્ખિત્તન્તિ સમ્બન્ધો. પાકારેન વાતિ ઇટ્ઠકસિલાદારુના વા. અઞ્ઞેન વાતિ કિલઞ્જાદિના વા. વત્થેનપીતિ પિસદ્દો પગેવ ઇટ્ઠકાદિનાતિ દસ્સેતિ. યસ્સાતિ સેનાસનસઙ્ખાતાય સેય્યાય. ઉપરીતિ વા સમન્તતોતિ વા યોજના. એકેન દ્વારેન પવિસિત્વા સબ્બપાસાદસ્સ વળઞ્જિતબ્બતં સન્ધાય વુત્તં ‘‘એકૂપચારો’’તિ. સતગબ્ભં વા ચતુસ્સાલં એકૂપચારં હોતીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ સેનાસનસઙ્ખાતં સેય્યં.

તત્થાતિ સેનાસનસઙ્ખાતાયં સેય્યાયં. સમ્બહુલા સામણેરા સચે હોન્તિ, એકો ભિક્ખુ સચે હોતીતિ યોજના. ‘‘સામણેરા’’તિ ¶ ઇદં પચ્ચાસન્નવસેન વુત્તં, ઉપલક્ખણવસેન વા અઞ્ઞેહિપિ સહસેય્યાનં આપત્તિસમ્ભવતો. તેતિ સામણેરા. સબ્બેસન્તિ ભિક્ખૂનં. તસ્સાતિ સામણેરસ્સ. એસેવ નયોતિ એસો એવ નયો, ન અઞ્ઞો નયોતિ અત્થો. અથ વા એસેવ નયોતિ એસો ઇવ નયો, એસો એતાદિસો નયો ઇવ અયં નયો દટ્ઠબ્બોતિ અત્થો.

અપિ ચાતિ એકંસેન. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. ચતુક્કન્તિ એકાવાસએકાનુપસમ્પન્નં, એકાવાસનાનુપસમ્પન્નં, નાનાવાસએકાનુપસમ્પન્નં, નાનાવાસનાનુપસમ્પન્નન્તિ ચતુસમૂહં, ચતુપરિમાણં વા. યોતિ ભિક્ખુ. હિસદ્દો વિત્થારજોતકો, તં વચનં વિત્થારયિસ્સામીતિ અત્થો, વિત્થારો મયા વુચ્ચતેતિ વા. દેવસિકન્તિ દિવસે દિવસે. ણિકપચ્ચયો હિ વિચ્છત્થવાચકો. યોપિ સહસેય્યં કપ્પેતિ, તસ્સાપિ આપત્તીતિ યોજેતબ્બો. તત્રાતિ ‘‘તિરચ્છાનગતેનાપી’’તિ વચને.

‘‘અપદાનં અહિમચ્છા, દ્વિપદાનઞ્ચ કુક્કુટી;

ચતુપ્પદાનં મજ્જારી, વત્થુ પારાજિકસ્સિમા’’તિ. (પારા. અટ્ઠ. ૧.૫૫);

ઇમં ગાથં સન્ધાય વુત્તં ‘‘વુત્તનયેનેવા’’તિ. તસ્માતિ યસ્મા વેદિતબ્બો, તસ્મા. ગોધાતિ કુણ્ડો. બિળાલોતિ આખુભુજો. મઙ્ગુસોતિ નકુલો.

અસમ્બદ્ધભિત્તિકસ્સ કતપાસાદસ્સાતિ યોજના. તુલાતિ એત્થ તુલા નામ થમ્ભાન, મુપરિ દક્ખિણુત્તરવિત્થારવસેન ઠપિતો દારુવિસેસો થલતિ થમ્ભેસુ પતિટ્ઠાતીતિ કત્વા. તા પન હેટ્ઠિમપરિચ્છેદતો તિસ્સો, ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન પન પઞ્ચસત્તનવાદયો. નાનૂપચારે પાસાદેતિ સમ્બન્ધો.

વાળસઙ્ઘાટાદીસૂતિ ¶ વાળરૂપં દસ્સેત્વા કતેસુ સઙ્ઘાટાદીસુ. આદિસદ્દેન તુલં સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થ ચ સઙ્ઘાટો નામ તુલાન, મુપરિ પુબ્બપચ્છિમાયામવસેન ઠપિતો કટ્ઠવિસેસો સમ્મા ઘટેન્તિ એત્થ ગોપાનસ્યાદયોતિ ¶ કત્વા. તે પન તયો હોન્તિ. નિબ્બકોસબ્ભન્તરેતિ છદનકોટિઅબ્ભન્તરે. પરિમણ્ડલં વા ચતુરસ્સં વા સેનાસનં હોતીતિ સમ્બન્ધો. તત્રાતિ તસ્મિં સેનાસને. અપરિચ્છિન્નો ગબ્ભસ્સ ઉપચારો એતેસન્તિ અપરિચ્છિન્નગબ્ભૂપચારા સબ્બગબ્ભા, તે પવિસન્તીતિ અત્થો. નિપન્નાનં ભિક્ખૂનન્તિ યોજના. તત્રાતિ તસ્મિં પમુખે. પમુખસ્સ સબ્બચ્છન્નત્તા, સબ્બપરિચ્છન્નત્તા ચ આપત્તિં કરોતીતિ યોજના. નનુ પમુખે છન્નમેવ અત્થિ, નો પરિચ્છન્નન્તિ આહ ‘‘ગબ્ભપરિક્ખેપો’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં.

યં પન અન્ધકટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. જગતીતિ પથવિયા ચ મન્દિરાલિન્દવત્થુસ્સ ચ નામમેતં. ઇધ પન મન્દિરાલિન્દવત્થુસઙ્ખાતા ભૂભેદા ગહિતા. તત્થાતિ અન્ધકટ્ઠકથાયં. કસ્મા પાળિયા ન સમેતીતિ આહ ‘‘દસહત્થુબ્બેધાપી’’તિઆદિ. હીતિ યસ્મા. તત્થાતિ અન્ધકટ્ઠકથાયં. યેપિ મહાપાસાદા હોન્તીતિ યોજના. તેસુપીતિ મહાપાસાદેસુપિ.

સુધાછદનમણ્ડપસ્સાતિ એત્થ ‘‘સુધા’’તિ ઇદં ઉપલક્ખણવસેન વુત્તં યેન કેનચિ છદનમણ્ડપસ્સાપિ અધિપ્પેતત્તા. મણ્ડં વુચ્ચતિ સૂરિયરસ્મિ, તં પાતિ રક્ખતિ, તતો વા જનન્તિ મણ્ડપં. નનુ એકૂપચારં હોતિ પાકારસ્સ છિદ્દત્તાતિ આહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. વળઞ્જનત્થાય એવાતિ એવકારો યોજેતબ્બો. તેનાહ ‘‘ન વળઞ્જનૂપચ્છેદનત્થાયા’’તિ. અથ વા ‘‘સદ્દન્તરત્થાપોહનેન સદ્દો અત્થં વદતી’’તિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૧; દી. નિ. ટિ. ૧.૧; મ. નિ. ટી. ૧.મૂલપરિયાયસુત્તવણ્ણના; સં. નિ. ટી. ૧.૧.ઓઘતરણસુત્તવણ્ણના; અ. નિ. ટી. ૧.૧.રુપાદિવગ્ગવણ્ણના) વુત્તત્તા ‘‘ન વળઞ્જનૂપચ્છેદનત્થાયા’’તિ વુત્તં. કવાટન્તિ એત્થ દ્વારમેવ અધિપ્પેતં પરિયાયેન વુત્તત્તા, અસતિ ચ દ્વારે કવાટસ્સાભાવતો. સંવરણવિવરણકાલે કવતિ સદ્દં કરોતીતિ કવાટં.

તત્રાતિ ‘‘એકૂપચારત્તા’’તિ વચને. યસ્સાતિ પરવાદિનો. અનુયોગો સિયાતિ યોજના. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સહસેય્યસિક્ખાપદે, વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ પિહિતદ્વારે ગબ્ભે. સોતિ પરવાદી. સબ્બચ્છન્નત્તા આપત્તિ ઇતિ વુત્તેતિ યોજના. એસેવ નયો ¶ ‘‘સબ્બપરિચ્છન્નતા ન હોતી’’તિ એત્થાપિ. પચ્ચાગમિસ્સતીતિ પતિ આગમિસ્સતિ, પુન આગમિસ્સતીતિ અત્થો.

બ્યઞ્જનમત્તેનેવાતિ ‘‘સબ્બચ્છન્ના’’તિઆદિઅક્ખરપદમત્તેનેવ, ન અત્થવસેન. ‘‘એવઞ્ચ સતી’’તિ ¶ ઇમિના અબ્યાપિતદોસં દસ્સેતિ. તતોતિ અનાપત્તિતો, પરિહાયેય્યાતિ સમ્બન્ધો. તસ્માતિ યસ્મા અનિયતેસુ વુત્તં, તસ્મા. તત્થાતિ અનિયતેસુ. ઇધાપીતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદેપિ. યં યન્તિ સેનાસનં. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ સેનાસનેસુ, સહસેય્યાપત્તિ હોતીતિ સમ્બન્ધો.

૫૩. દ્વીસુ અટ્ઠકથાવાદેસુ મહાઅટ્ઠકથાવાદોવ યુત્તોતિ સો પચ્છા વુત્તો.

ઇમિનાપીતિ સેનમ્બમણ્ડપેનાપિ. એતન્તિ જગતિયા અપરિક્ખિત્તતં. યથાતિ યંસદ્દત્થો તતિયન્તનિપાતો, યેન સેનમ્બમણ્ડપેનાતિ અત્થોતિ. પઞ્ચમં.

૫૫. છટ્ઠે આગન્તુકા વસન્તિ એત્થાતિ આવસથો, આવસથો ચ સો અગારઞ્ચેતિ આવસથાગારન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આગન્તુકાનં વસનાગાર’’ન્તિ. મનુસ્સાનં સન્તિકા વચનં સુત્વાતિ વચનસેસો યોજેતબ્બો. સાટકન્તિ ઉત્તરસાટકં, નિવત્થવત્થન્તિપિ વદન્તિ. અચ્ચાગમ્માતિ ત્વાપચ્ચયન્તપદસ્સ સમ્બન્ધં દસ્સેતુમાહ ‘‘પવત્તો’’તિ. યથા ઓમસવાદસિક્ખાપદે અક્કોસેતુકામતાય ખત્તિયં ‘‘ચણ્ડાલો’’તિ વદતો અલિકં ભણતોપિ મુસાવાદસિક્ખાપદેન અનાપત્તિ, ઓમસવાદસિક્ખાપદેનેવ આપત્તિ, એવમિધાપિ માતુગામેન સહ સયતો પઠમસહસેય્યસિક્ખાપદેન અનાપત્તિ, ઇમિનાવ આપત્તીતિ દટ્ઠબ્બન્તિ. છટ્ઠં.

૬૦. સત્તમે ¶ મહાદ્વારેતિ બહિ ઠિતે મહાદ્વારે. આગમ્મ, પવિસિત્વા વા વસનટ્ઠાનત્તા ઓવરકો આવસથો નામાતિ આહ ‘‘ઓવરકદ્વારે’’તિ. સુનિગ્ગતેનાતિ સુટ્ઠુ બહિ નિક્ખમિત્વા ગતેન સદ્દેન. ‘‘અઞ્ઞાતુ’’ન્તિ પદસ્સ ‘‘ન ઞાતુ’’ન્તિ અત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘આજાનિતુ’’ન્તિ. ઇમિના નકારવિકારો અઇતિ નિપાતો ન હોતિ, આઇતિ ઉપસગ્ગોતિ પન દસ્સેતિ. ‘‘વિઞ્ઞુના પુરિસેના’’તિ એત્તકમેવ અવત્વા ‘‘પુરિસવિગ્ગહેના’’તિ વદન્તો મનુસ્સપુરિસવિગ્ગહં ગહેત્વા ઠિતેન યક્ખેન પેતેન તિરચ્છાનગતેન સદ્ધિં ઠિતાય માતુગામસ્સ દેસેતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ન યક્ખેનાતિ યક્ખેન સદ્ધિં ઠિતાય માતુગામસ્સ દેસેતું ન વટ્ટતીતિ યોજના. એસ નયો ‘‘ન પેતેન, ન તિરચ્છાનગતેના’’તિ એત્થાપિ.

૬૬. છપ્પઞ્ચવાચાહીતિ ¶ એત્થ ‘‘પઞ્ચા’’તિ વાચાસિલિટ્ઠવસેન વુત્તં કસ્સચિ પયોજનસ્સાભાવા. તત્થાતિ ‘‘છપ્પઞ્ચવાચાહી’’તિ પદે. એકો ગાથાપાદો એકા વાચાતિ વદન્તો ચુણ્ણિયે વિભત્યન્તં એકં પદં એકા વાચા નામાતિ દસ્સેતિ, અત્થજોતકપદં વા વાક્યપદં વા ન ગહેતબ્બં. ‘‘એકં પદં પાળિતો, પઞ્ચ અટ્ઠકથાતો’’તિ ઇમિના ‘‘દ્વે પદાનિ પાળિતો, ચત્તારિ અટ્ઠકથાતો’’તિઆદિનયોપિ ગહેતબ્બો. છપદાનતિક્કમોયેવ હિ પમાણં. તસ્મિન્તિ એત્થ સતિ વિભત્તિવિપલ્લાસે લિઙ્ગસ્સાપિ વિપલ્લાસો હોતિ ‘‘તસ્મિ’’ન્તિ પુલ્લિઙ્ગેન વુત્તત્તા. સતિ ચ વિભત્તિવિપલ્લાસે ‘‘તસ્સા’’તિ ઇત્થિલિઙ્ગભાવેન પવત્તા. ‘‘માતુગામસ્સા’’તિ નિયતપુલ્લિઙ્ગાપેક્ખનસ્સ અસમ્ભવતો અત્થવસેન ‘‘એકિસ્સા’’તિ ઇત્થિલિઙ્ગભાવેન વુત્તં. ઇમિના ભેદલિઙ્ગનિસ્સિતો વિસેસનવિસેસ્યોપિ અત્થીતિ દસ્સેતિ. તુમ્હાકન્તિ નિદ્ધારણસમુદાયો. ‘‘સુણાથા’’તિ અવત્વા આભોગોપિ વટ્ટતીતિ આહ ‘‘પઠમ’’ન્તિઆદિ. પઠમન્તિ ચ પઠમમેવ. તેન વુત્તં ‘‘ન પચ્છા’’તિ. પુટ્ઠો હુત્વા ભિક્ખુ કથેતીતિ યોજનાતિ. સત્તમં.

૬૭. અટ્ઠમે ¶ તત્થાતિ ચતુત્થપારાજિકસિક્ખાપદે. ઇધાતિ ભૂતારોચનસિક્ખાપદે. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. પયુત્તવાચાતિ પચ્ચયેહિ યુત્તા વાચા. તથાતિ તતો ગુણારોચનકારણા, અરિયા સાદિયિંસૂતિ યોજના.

યતસદ્દાનં નિચ્ચસમ્બન્ધત્તા વુત્તં ‘‘યે’’તિઆદિ. સબ્બેપીતિ પુથુજ્જનારિયાપિ. ભૂતન્તિ વિજ્જમાનં. કસ્મા સબ્બેપિ પટિજાનિંસુ, નનુ અરિયેહિ અત્તનો ગુણાનં અનારોચિતત્તા ન પટિજાનિતબ્બન્તિ આહ ‘‘અરિયાનમ્પી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. અરિયાનમ્પિ અબ્ભન્તરે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો યસ્મા ભૂતો હોતિ, તસ્મા સબ્બેપિ ‘‘ભૂતં ભગવા’’તિ પટિજાનિંસૂતિ યોજના. યસ્મા ભાસિતો વિય હોતિ, તસ્માતિ યોજના. અરિયા પટિજાનિંસૂતિ સમ્બન્ધો. અનાદીનવદસ્સિનોતિ દોસસ્સ અદસ્સનધમ્મા. તેહીતિ અરિયેહિ, ભાસિતોતિ સમ્બન્ધો. યં પિણ્ડપાતં ઉપ્પાદેસુન્તિ યોજના. અઞ્ઞેતિ પુથુજ્જના. સબ્બસઙ્ગાહિકેનેવાતિ સબ્બેસં પુથુજ્જનારિયાનં સઙ્ગહણે પવત્તેનેવ. સિક્ખાપદવિભઙ્ગેપીતિ સિક્ખાપદસ્સ પદભાજનિયેપિ. તત્થાતિ ચતુત્થપારાજિકે. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે.

૭૭. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મમેવ સન્ધાય વુત્તં, ન સુતાદિગુણન્તિ અત્થો. અન્તરા વાતિ પરિનિબ્બાનકાલતો અઞ્ઞસ્મિં કાલે વા. અતિકડ્ઢિયમાનેનાતિ અતિનિપ્પીળિયમાનેન. ઉમ્મત્તકસ્સાતિ ¶ ઇદં પનાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદ્યત્થો. તેન ‘‘ખિત્તચિત્તસ્સા’’તિઆદિં સઙ્ગણ્હાતિ. દિટ્ઠિસમ્પન્નાનન્તિ મગ્ગપઞ્ઞાય, ફલપઞ્ઞાય ચ સમ્પન્નાનં. અનાપત્તીતિ પાચિત્તિયાપત્તિયા અનાપત્તિ ન વત્તબ્બા, આપત્તિયેવ હોતિ, તસ્મા ‘‘ઉમ્મત્તકસ્સ અનાપત્તી’’તિ ન વત્તબ્બન્તિ અધિપ્પાયોતિ. અટ્ઠમં.

૭૮. નવમે તત્રાતિ તસ્સં ‘‘દુટ્ઠુલ્લા નામા’’તિઆદિપાળિયં, તાસુ વા પાળિઅટ્ઠકથાસુ. વિચારણાતિ વીમંસના. ઉપસમ્પન્નસદ્દેતિ ઉપસમ્પન્નસદ્દત્થભાવે ¶ . એત્થ હિ સદ્દે વુચ્ચમાને અવિનાભાવતો સદ્દેન અત્થોપિ વુત્તો, વિનાપિ ભાવપચ્ચયેન ભાવત્થસ્સ ઞાતબ્બત્તા ભાવોપિ ગહેતબ્બો, તસ્મા વુત્તં ‘‘ઉપસમ્પન્નસદ્દત્થભાવે’’તિ. એસેવ નયો ‘‘દુટ્ઠુલ્લસદ્દે’’તિ એત્થાપિ. એતં પરિમાણં યસ્સાતિ એતં, ‘‘તેરસ સઙ્ઘાદિસેસા’’તિ વચનં. એતં એવ વત્તબ્બં, ન ‘‘ચત્તારિ ચ પારાજિકાની’’તિ ઇદન્તિ અત્થો. તત્થાતિ પાળિયં. કસ્સચિ વિમતિ ભવેય્ય, કિં ભવેય્યાતિ યોજના. આપત્તિં આરોચેન્તેન અક્કોસન્તસ્સ સમાનત્તા વુત્તં ‘‘એવં સતી’’તિઆદિ. પાચિત્તિયમેવ ચાતિ ચસદ્દો બ્યતિરેકત્થો, ન દુક્કટં આપજ્જતીતિ અત્થો. હીતિ સચ્ચં. એતન્તિ પાચિત્તિયાપજ્જનતં, ‘‘અસુદ્ધો હોતિ…પે… ઓમસવાદસ્સા’’તિ વચનં વા, વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ પાળિયં. અટ્ઠકથાચરિયાવેતિ એત્થ એવકારો અટ્ઠાનયોગો, પમાણન્તિ એત્થ યોજેતબ્બો, કારણમેવાતિ અત્થો. તેન વુત્તં ‘‘ન અઞ્ઞા વિચારણા’’તિ. અથ વા અઞ્ઞાતિ સામ્યત્થે પચ્ચત્તવચનમેતં, ન અઞ્ઞેસં વિચારણા પમાણન્તિ અત્થો. એવઞ્હિ સતિ એવકારો ઠાનયોગોવ. પુબ્બેપિ ચાતિ ગન્થારમ્ભકાલેપિ ચ.

એતન્તિ અટ્ઠકથાચરિયાનં પમાણતં. સંવરત્થાય એવ, અનાપજ્જનત્થાય એવ ચ અનુઞ્ઞાતન્તિ યોજના. તેનાહ ‘‘ન તસ્સ’’ત્યાદિ. તસ્માતિ યસ્મા ભિક્ખુભાવો નામ ન અત્થિ, તસ્મા સુવુત્તમેવાતિ સમ્બન્ધો.

૮૦. સાતિ ભિક્ખુસમ્મુતિ, સઙ્ઘેન કાતબ્બાતિ યોજના. કત્થચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ ઠાને. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. ‘‘વુત્તત્તા’’તિ પદં ‘‘કાતબ્બા’’તિ પદે હેતુ. એસાતિ એસો ભિક્ખુ. હિતેસિતાયાતિ હિતસ્સ એસિતાય, અત્થસ્સ ઇચ્છતાયાતિ અત્થો.

૮૨. સેસાનીતિ ¶ આદિમ્હિ પઞ્ચસિક્ખાપદતો સેસાનિ ઉપરિ પઞ્ચ સિક્ખાપદાનિ. અસ્સાતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ. ઘટેત્વાતિ સમ્બન્ધં કત્વાતિ. નવમં.

૮૬. દસમે ¶ ભગવા દસ્સેતીતિ યોજના. એત્થાતિ પથવિયં. તત્થાતિ તેસુ પાસાણાદીસુ. મુટ્ઠિપ્પમાણતોતિ ખટકપમાણતો. સાતિ અદડ્ઢપથવી. હત્થિકુચ્છિયન્તિ એવંનામકે ઠાને. એકપચ્છિપૂરં પથવિન્તિ સમ્બન્ધો. તેસંયેવાતિ અપ્પપંસુઅપ્પમત્તિકાપદાનં એવ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. એતન્તિ યેભુય્યેનપાસાણાદિપઞ્ચકં. તન્તિ કુસીતં. આણાપેત્વાતિ એત્થ ‘‘આણ પેસને’’તિ ધાતુપાઠેસુ વુત્તત્તા આણધાતુયેવ પેસનસઙ્ખાતં હેત્વત્થં વદતિ, ન ણાપેપચ્ચયો, સો પન ધાત્વત્થેયેવ વત્તતિ. ન હિ તસ્સ વિસું વુત્તો અભિધેય્યો અત્થિ ધાત્વત્થતો અઞ્ઞસ્સ અભિધેય્યસ્સાભાવા. તાવાતિ પઠમં પાળિમુત્તકવિનિચ્છયસ્સ, તતો વા.

પોક્ખરં પદુમં નેતીતિ પોક્ખરણી. ‘‘સોધેન્તેહી’’તિ પદં ‘‘ઉસ્સિઞ્ચિતું અપનેતુ’’ન્તિ પદેસુ ભાવકત્તા. યોતિ ‘‘તનુકદ્દમો’’તિ પદેન યોજેતબ્બો. યો તનુકદ્દમોતિ હિ અત્થો. કુટેહીતિ ઘટેહિ. ઉસ્સિઞ્ચિતુન્તિ ઉક્ખિપિત્વા, ઉદ્ધરિત્વા વા સિઞ્ચિતું. તત્રાતિ સુક્ખકદ્દમે, ‘‘યો’’તિ પદે અવયવીઆધારો. યોતિ સુક્ખકદ્દમો.

તટન્તિ કૂલં. ઉદકસામન્તાતિ ઉદકસ્સ સમીપે. ઓમકચતુમાસન્તિ ચતુમાસતો ઊનકં. ઓવટ્ઠન્તિ દેવેન ઓવસ્સિતં હોતિ સચેતિ યોજના. પતતીતિ તટં પતતિ. ઉદકેયેવાતિ પકતિઉદકેયેવ. ઉદકસ્સાતિ વસ્સોદકસ્સ. તત્થાતિ પાસાણપિટ્ઠિયં. પઠમમેવાતિ સોણ્ડિખણનતો પઠમં એવ. ઉદકે પરિયાદિણ્ણેતિ ઉદકે સુક્ખે. પચ્છાતિ ઉદકપૂરતો પચ્છા. તત્થાતિ સોણ્ડિયં. ઉદકેયેવાતિ મૂલઉદકેયેવ. ઉદકન્તિ આગન્તુકઉદકં. અલ્લીયતીતિ પિટ્ઠિપાસાણે લગ્ગતિ. તમ્પીતિ સુખુમરજમ્પિ. અકતપબ્ભારેતિ વળઞ્જેન અકતે પબ્ભારે. ઉપચિકાહિ વમીયતિ, ઘરગોળિકાદયો વા સત્તે વમતીતિ વમ્મિકો.

ગાવીનં ¶ ખુરો કણ્ટકસદિસત્તા ગોકણ્ટકો નામ, તેન છિન્નો કદ્દમો ‘‘ગોકણ્ટકો’’તિ વુચ્ચતિ. અચ્છદનં વા વિનટ્ઠચ્છદનં વા પુરાણસેનાસનં હોતીતિ યોજના. તતોતિ ¶ પુરાણસેનાસનતો, ગણ્હિતું વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો. અવસેસન્તિ વિનટ્ઠચ્છદનતો. અવસેસં ઇટ્ઠકં ગણ્હામિ ઇતિ સઞ્ઞાયાતિ યોજેતબ્બો. તેનાતિ ઇટ્ઠકાદિના. યા યાતિ મત્તિકા. અતિન્તાતિ અનલ્લા, અકિલિન્નાતિ અત્થો.

તસ્મિન્તિ મત્તિકાપુઞ્જે. સબ્બોતિ સકલો મત્તિકાપુઞ્જો. અસ્સાતિ મત્તિકાપુઞ્જસ્સ. ‘‘કપ્પિયકારકેહી’’તિ પદં ‘‘અપનામેત્વા’’તિ પદે કારિતકમ્મં. કસ્મા વટ્ટતીતિ આહ ‘‘ઉદકેના’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.

તત્થાતિ મત્તિકાપાકારે. અઞ્ઞમ્પીતિ મણ્ડપથમ્ભતો અઞ્ઞમ્પિ. તેન અપદેસેનાતિ તેન પાસાણાદિપવટ્ટનલેસેન.

પસ્સાવધારાયાતિ મુત્તસોતાય. કત્તરયટ્ઠિયાતિ કત્તરદણ્ડેન. એત્થ હિ કત્તરયતિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં સિથિલભાવેન સિથિલો હુત્વા ભવતીતિ કત્વા કત્તરો વુચ્ચતિ જિણ્ણમનુસ્સો, તેન એકન્તતો ગહેતબ્બત્તા કત્તરેન ગહિતા યટ્ઠિ, કત્તરસ્સ યટ્ઠીતિ વા કત્વા કત્તરયટ્ઠિ વુચ્ચતિ કત્તરદણ્ડો. દન્તજપઠમક્ખરેન સજ્ઝાયિતબ્બો. વીરિયસમ્પગ્ગહણત્થન્તિ વીરિયસ્સ સુટ્ઠુ પગ્ગણ્હનત્થં, વીરિયસ્સ ઉક્ખિપનત્થન્તિ અત્થો. કેચિ ભિક્ખૂતિ યોજના.

૮૭. તત્રાપીતિ ઇટ્ઠકકપાલાદીસુપિ. હીતિ સચ્ચં. તેસં અનુપાદાનત્તાતિ તેસં ઇટ્ઠકાદીનં અગ્ગિસ્સ અનિન્ધનત્તા. હીતિ સચ્ચં, યસ્માવા. તાનીતિ ઇટ્ઠકાદીનિ. અવિસયત્તાતિ આપત્તિયા અનોકાસત્તા. તિણુક્કન્તિ તિણમયં ઉક્કં. તત્થેવાતિ મહાપચ્ચરિયં એવ. અરીયતિ અગ્ગિનિપ્ફાદનત્થં ઘંસીયતિ એત્થાતિ અરણી, હેટ્ઠા નિમન્થનીયદારુ. સહ ધનુના એતિ પવત્તતીતિ સહિતો, ઉપરિ નિમન્થનદારુ. અરણી ચ સહિતો ચ અરણીસહિતો, તેન અગ્ગિં નિબ્બત્તેત્વાતિ યોજના. યથા કરિયમાને ન ડય્હતિ, તથા કરોહીતિ સમ્બન્ધો.

૮૮. આવાટં ¶ જાનાતિ આવાટં કાતું, ખણિતું વા જાનાહીતિ અત્થો. ‘‘એવં મહામત્તિકં જાન, થુસમત્તિકં જાના’’તિ એત્થાપિ યથાલાભં સમ્પદાનવાચકપદં અજ્ઝાહરિત્વા યોજના કાતબ્બા. સાતિ પથવી. તેનાતિ પવટ્ટનાદિનાતિ. દસમં.

૮૯. દુતિયવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે તસ્સાતિ દેવતાય. ઉક્ખિત્તં ફરસુન્તિ ઉદ્ધં ખિત્તં કુઠારિં. નિગ્ગહેતુન્તિ સણ્ઠાતું, નિવત્તેતું વા. ચક્ખુવિસયાતીતેતિ પસાદચક્ખુસ્સ ગોચરાતિક્કન્તે. મહારાજસન્તિકાતિ વેસ્સવણમહારાજસ્સ સન્તિકા. થનમૂલેયેવાતિ થનસમીપેયેવ. હિમવન્તેતિ હિમઉગ્ગિરણે વને, હિમયુત્તે વા. તત્થાતિ હિમવન્તે, દેવતાસન્નિપાતે વા. રુક્ખધમ્મોતિ રુક્ખસભાવો. રુક્ખધમ્મો ચ નામ છેદનભેદનાદીસુ રુક્ખાનં અચેતનત્તા કોપસ્સ અકરણં, તસ્મિં રુક્ખધમ્મે ઠિતા દેવતા રુક્ખધમ્મે ઠિતા નામ, છેદનભેદનાદીસુ રુક્ખસ્સ વિય રુક્ખટ્ઠકદેવતાય અકોપનં રુક્ખધમ્મે ઠિતા નામાતિ અધિપ્પાયો. તત્થાતિ તાસુ સન્નિપાતદેવતાસુ. ઇતીતિ ઇમસ્સ અલભનસ્સ, ઇમસ્મિં અલભને વા, આદીનવન્તિ સમ્બન્ધો. ભગવતો ચાતિ ચ-સદ્દો ‘‘પુબ્બચરિત’’ન્તિ એત્થ યોજેતબ્બો. ઇમઞ્ચ આદીનવં અદ્દસ, ભગવતો પુબ્બચરિતઞ્ચ અનુસ્સરીતિ વાક્યસમ્પિણ્ડનવસેન યોજના કાતબ્બા. તેનાતિ દસ્સનાનુસ્સરણકારણેન. અસ્સાતિ દેવતાય. સંવિજ્જતિ પિતા અસ્સાતિ સપિતિકો, પુત્તો. (તાવાતિ અતિવિય, પટિસઞ્ચિક્ખન્તિયાતિ સમ્બન્ધો) ‘‘મરિયાદં બન્ધિસ્સતી’’તિ વત્વા તસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસ્સતી’’તિ. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખન્તિયા અસ્સા દેવતાય એતદહોસીતિ યોજના.

યોતિ ¶ યો કોચિ જનો. વેતિ એકન્તેન. ઉપ્પતિતન્તિ ઉપ્પજ્જનવસેન અત્તનો ઉપરિ પતિતં. ભન્તન્તિ ભમન્તં ધાવન્તં, વારયેતિ નિવારેય્ય નિગ્ગણ્હેય્યાતિ અત્થો. તન્તિ જનં. અયં પનેત્થ યોજના – સારથિ ભન્તં રથં વારયે ઇવ, તથા યો વે ઉપ્પતિતં કોધં વારયે, તં અહં સારથિં ઇતિ બ્રૂમિ. ઇતરો કોધનિવારકતો અઞ્ઞો રાજઉપરાજાદીનં સારથિભૂતો જનો રસ્મિગ્ગાહો રજ્જુગ્ગાહો નામાતિ.

દુતિયગાથાય વેજ્જો વિસટં વિત્થતં સપ્પવિસં સપ્પસ્સ આસીવિસસ્સ વિસં ગરળં ઓસધેહિ ભેસજ્જેન, મન્તેન ચ વિનેતિ ઇવ, તથા યો ભિક્ખવે ઉપ્પતિતં કોધં મેત્તાય વિનેતિ, સો ભિક્ખુ ઉરગો ભુજગો પુરાણં પુરે ભવં જિણ્ણં પુરાણત્તા જિણ્ણં તચં જહાતિ ઇવ, તથા ઓરપારં અપારસઙ્ખાતં પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનં જહાતીતિ યોજના કાતબ્બા.

તત્રાતિ ¶ દ્વીસુ ગાથાસુ. વત્થુ પન વિનયે આરૂળ્હન્તિ યોજના. અથાતિ પચ્છા. યસ્સ દેવપુત્તસ્સાતિ યેન દેવપુત્તેન. પરિગ્ગહોતિ પરિચ્છિન્દિત્વા ગહિતો. સોતિ દેવપુત્તો. તતોતિ ઉપગમનતો. યદા હોતિ, તદાતિ યોજના. મહેસક્ખદેવતાસૂતિ મહાપરિવારાસુ દેવતાસુ, મહાતેજાસુ વા. પટિક્કમન્તીતિ અપેન્તિ. દેવતા યમ્પિ પઞ્હં પુચ્છન્તીતિ યોજના. તત્થેવાતિ અત્તનો વસનટ્ઠાનેયેવ. ઉપટ્ઠાનન્તિ ઉપટ્ઠાનત્થાય, સમ્પદાનત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં. અથ વા ઉપગન્ત્વા તિટ્ઠતિ એત્થાતિ ઉપટ્ઠાનં, ભગવતો સમીપટ્ઠાનં, તં આગન્ત્વાતિ અત્થો. નન્તિ તં, અયમેવ વા પાઠો.

૯૦. ‘‘ભવન્તી’’તિ ઇમિના વિરૂળ્હે મૂલે નીલભાવં આપજ્જિત્વા વડ્ઢમાનકે તરુણરુક્ખગચ્છાદિકે દસ્સેતિ. ‘‘અહુવત્થુ’’ન્તિ ઇમિના પન વડ્ઢિત્વા ઠિતે મહન્તરુક્ખગચ્છાદિકે દસ્સેતિ. ‘‘અહુવત્થુ’’ન્તિ ચ હિય્યત્તનિસઙ્ખાતાય ત્થું-વિભત્તિયા હૂ-ધાતુસ્સ ઊકારસ્સ ઉવાદેસો હોતિ. પોત્થકેસુ પન ‘‘અહુવતી’’તિ પાઠો દિસ્સતિ, સો અપાઠોતિ દટ્ઠબ્બો. ‘‘જાયન્તી’’તિ ઇમિના ભૂ-ધાતુસ્સ સત્તત્થભાવં દસ્સેતિ ¶ , ‘‘વડ્ઢન્તી’’તિ ઇમિના વડ્ઢનત્થભાવં. એતન્તિ ‘‘ભૂતગામો’’તિ નામં. પીયતે યથાકામં પરિભુઞ્જીયતે, પાતબ્બં પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ વા પાતબ્યં, પાસદ્દો યથાકામપરિભુઞ્જનત્થો. તેનાહ – ‘‘છેદનભેદનાદીહિ યથારુચિ પરિભુઞ્જિતબ્બતાતિ અત્થો’’તિ.

૯૧. ‘‘ઇદાની’’તિ પદં ‘‘આહા’’તિ પદે કાલસત્તમી. યસ્મિન્તિ બીજે. તન્તિ બીજં. પઞ્ચ બીજજાતાનીતિ એત્થ જાતસદ્દસ્સ તબ્ભાવત્થતં સન્ધાય અટ્ઠકથાસુ એવં વુત્તં. તબ્ભાવત્થસ્સ ‘‘મૂલે જાયન્તી’’તિ ઇમાય પાળિયા અસંસન્દનતં સન્ધાય વુત્તં સઙ્ગહકારેન ‘‘ન સમેન્તી’’તિ. અટ્ઠકથાચરિયાનં મતેન સતિ જાતસદ્દસ્સ તબ્ભાવત્થભાવે ‘‘મૂલે જાયન્તી’’તિઆદીસુ મૂલે મૂલાનિ જાયન્તીતિ દોસો ભવેય્યાતિ મનસિ કત્વા આહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તાનીતિ રુક્ખાદીનિ. તસ્સાતિ ‘‘ભૂતગામો નામ પઞ્ચ બીજજાતાની’’તિ પદસ્સ. એતન્તિ ‘‘બીજજાતાની’’તિ નામં. બીજેસુ જાતાનિ બીજજાતાનીતિ વુત્તે ‘‘મૂલે જાયન્તી’’તિઆદિના સમેતિ. એતેનાતિ ‘‘બીજતો’’તિઆદિના સઙ્ગહોતિ સમ્બન્ધો.

‘‘યેહી’’તિ પદં ‘‘જાતત્તા’’તિ પદે અપાદાનં, હેતુ વા ‘‘વુત્તાની’’તિ પદે કરણં, કત્તા વા. તેસન્તિ બીજાનં. રુક્ખાદીનં વિરુહનં જનેતીતિ બીજં. ‘‘બીજતો’’તિઆદિના કારિયોપચારેન કારણસ્સ દસ્સિતત્તા કારણૂપચારં પદીપેતિ. અઞ્ઞાનિપિ યાનિ વા પન ગચ્છવલ્લિરુક્ખાદીનિ અત્થિ સંવિજ્જન્તિ, તાનિ ગચ્છવલ્લિરુક્ખાદીનિ જાયન્તિ સઞ્જાયન્તીતિ યોજના. તાનીતિ ગચ્છવલ્લિરુક્ખાદીનિ ¶ . તઞ્ચ મૂલં, પાળિયં વુત્તહલિદ્દાદિ ચ અત્થિ, સબ્બમ્પિ એતં મૂલબીજં નામાતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ બીજેસુ, ખન્ધબીજેસુ વા.

૯૨. સઞ્ઞાવસેનાતિ ‘‘બીજ’’ન્તિ સઞ્ઞાવસેન. ‘‘તત્થા’’તિ પદં ‘‘વેદિતબ્બો’’તિ પદે આધારો. ‘‘યથા’’તિઆદિના કારણોપચારેન કારિયસ્સ વુત્તત્તા ફલૂપચારં દસ્સેતિ. યં બીજં વુત્તં, તં દુક્કટવત્થૂતિ યોજના. યદેતં આદિપદન્તિ યોજેતબ્બં. તેનાતિ આદિપદેન. રવીયતિ ભગવતા કથીયતીતિ રુતં, પાળિ, તસ્સ અનુરૂપં યથારુતં, પાળિઅનતિક્કન્તન્તિ અત્થો.

એત્થાતિ ¶ ‘‘બીજે બીજસઞ્ઞી’’તિઆદિપદે, ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે વા. ઉદકે ઠાતિ પવત્તતીતિ ઉદકટ્ઠો, એવં થલટ્ઠોપિ. તત્થાતિ ઉદકટ્ઠથલટ્ઠેસુ. સાસપસ્સ મત્તં પમાણં અસ્સ સેવાલસ્સાતિ સાસપમત્તિકો. તિલસ્સ બીજપમાણં અસ્સ સેવાલસ્સાતિ તિલબીજકો. પમાણત્થે કો. આદિસદ્દેન સઙ્ખપણકાદયો સેવાલે સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ તિલબીજપમાણો જલસણ્ઠિતો નીલાદિવણ્ણયુત્તો સેવાલો તિલબીજં નામ, સપત્તો અપ્પકણ્ડો ઉક્ખલિપિધાનાદિપમાણો સમૂલો એકો સેવાલવિસેસો સઙ્ખો નામ, ભમરસણ્ઠાનો નીલવણ્ણો એકો સેવાલવિસેસો પણકો નામ. ઉદકં સેવતીતિ સેવાલો. તત્થાતિ સેવાલેસુ. યોતિ સેવાલો. પતિટ્ઠિતં સેવાલન્તિ સમ્બન્ધો. યત્થ કત્થચીતિ મૂલે વા નળે વા પત્તે વા. ઉદ્ધરિત્વાતિ ઉપ્પાટેત્વા. ‘‘હત્થેહી’’તિ પદં ‘‘વિયૂહિત્વા’’તિ પદે કરણં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તસ્સાતિ સેવાલસ્સ. એત્તાવતાતિ ઇતો ચિતો ચ વિયૂહનમત્તેન. યો સેવાલો નિક્ખમતિ, તં સેવાલન્તિ યોજના. પરિસ્સાવનન્તરેનાતિ પરિસ્સાવનછિદ્દેન. ઉપ્પલાનિ અસ્મિં ગચ્છેતિ ઉપ્પલિની. પદુમાનિ અસ્મિં ગચ્છેતિ પદુમિની, ઇનો, ઇત્થિલિઙ્ગજોતકો ઈ. તત્થેવાતિ ઉદકેયેવ. તાનીતિ વલ્લીતિણાનિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. અનન્તકોતિ સાસપમત્તિકો સેવાલો. સો હિ નત્થિ અત્તતો અન્તો લામકો સેવાલો એતસ્સાતિ કત્વા ‘‘અનન્તકો’’તિ વુચ્ચતિ. અત્તનાયેવ હિ સુખુમો, તતો સુખુમો સેવાલો નત્થીતિ અધિપ્પાયો. તત્થાતિ દુક્કટવત્થુભાવે. તમ્પીતિ ‘‘સમ્પુણ્ણભૂતગામં ન હોતી’’તિ વચનમ્પિ. પિસદ્દો મહાપચ્ચરિઆદિઅટ્ઠકથાચરિયાનં વચનાપેક્ખો. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ન આગતો, તસ્મા ન સમેતીતિ યોજના. અથાતિ તસ્મિં અનાગતે. એતન્તિ અનન્તકસેવાલાદિં. ગચ્છિસ્સતીતિ વદેય્યાતિ સમ્બન્ધો. તમ્પીતિ ‘‘ગચ્છિસ્સતી’’તિ વચનમ્પિ. પિસદ્દો પુરિમટ્ઠકથાચરિયાનં વચનાપેક્ખો.

અભૂતગામમૂલત્તા ¶ તાદિસસ્સ બીજગામસ્સાતિ એત્થ બીજગામો તિવિધો હોતિ – યો સયં ભૂતગામતો હુત્વા અઞ્ઞમ્પિ ભૂતગામં ¶ જનેતિ, અમ્બટ્ઠિઆદિકો. યો પન સયં ભૂતગામતો હુત્વા અઞ્ઞં પન ભૂતગામં ન જનેતિ, તાલનાળિકેરાદિખાણુ. યો પન સયમ્પિ ભૂતગામતો અહુત્વા અઞ્ઞમ્પિ ભૂતગામં ન જનેતિ. પાનીયઘટાદીનં બહિ સેવાલોતિ. ભૂતગામો પન ચતુબ્બિધો હોતિ – યો સયં બીજગામતો હુત્વા અઞ્ઞમ્પિ બીજગામં જનેતિ, એતરહિ અમ્બરુક્ખાદિકો. યો પન સયં બીજગામતો અહુત્વાવ અઞ્ઞં બીજગામં જનેતિ, આદિકપ્પકાલે અમ્બરુક્ખાદિકો. યો પન સયં બીજગામતો હુત્વા અઞ્ઞં પન બીજગામં ન જનેતિ, નીલવણ્ણો ફલિતકદલીરુક્ખાદિકો. યો પન સયમ્પિ બીજગામતો અહુત્વા અઞ્ઞમ્પિ બીજગામં ન જનેતિ, ઇધ વુત્તો અનન્તકસેવાલાદિકોતિ. તત્થ ચતુત્થં ભૂતગામં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અભૂતગામમૂલકત્તા તાદિસસ્સ બીજસ્સા’’તિ. અયં પન તતિયબીજગામસ્સ ચ ચતુત્થભૂતગામસ્સ ચ વિસેસો – તતિયબીજગામે મૂલપણ્ણાનિ ન પઞ્ઞાયન્તિ, ચતુત્થભૂતગામે તાનિ પઞ્ઞાયન્તીતિ. મૂલપણ્ણાનં અપઞ્ઞાયનત્તા બીજગામોતિ વુત્તો, તેસં પઞ્ઞાયનત્તા ભૂતગામોતિ વુત્તો. ઇતરથા હિ વિરોધો ભવેય્યાતિ. અત્તનો વાદે પાચિત્તિયભાવતો ગરુકં, મહાપચ્ચરિઆદીનં વાદે દુક્કટમત્તભાવતો લહુકં. એતન્તિ ઠાનં.

એવં ઉદકટ્ઠં દસ્સેત્વા થલટ્ઠં દસ્સેન્તો આહ ‘‘થલટ્ઠે’’તિઆદિ. થલટ્ઠે વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. તત્થાતિ હરિતખાણૂસુ. ઉદ્ધં વડ્ઢતીતિ નવસાખાનિગ્ગમનેન છિન્નતો ઉપરિ વડ્ઢતિ. સોતિ ખાણુ. ફલિતાય કદલિયા ખાણુ બીજગામેન સઙ્ગહિતોતિ યોજના. ફલં સઞ્જાતં એતિસ્સાતિ ફલિતા. તથાતિ ‘‘ભૂતગામેનેવ સઙ્ગહિતા’’તિ પદાનિ આકડ્ઢતિ. યદાતિ યસ્મિં કાલે. રતનપ્પમાણાપીતિ હત્થપ્પમાણાપિ. અથાતિ અપાદાનત્થો, તતો રાસિકરણતો અઞ્ઞન્તિ અત્થો. ભૂમિયં નિખણન્તીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘મૂલેસુ ચેવ પણ્ણેસુ ચા’’તિ એત્થ ચસદ્દો સમુચ્ચયત્થોવ, ન વિકપ્પત્થોતિ આહ ‘‘મૂલમત્તેસુ પના’’તિઆદિ.

બીજાનીતિ મૂલાદિબીજાનિ. ઠપિતાનિ હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ઉપરી’’તિ પદેન હેટ્ઠા મૂલાનિ ચાતિ અત્થં નયેન ઞાપેતિ. ન અઙ્કુરે નિગ્ગતમત્તેયેવ ¶ , અથ ખો હરિતે નીલપણ્ણવણ્ણે જાતેયેવ ભૂતગામસઙ્ગહો કાતબ્બોતિ આહ ‘‘હરિતે’’તિઆદિ. તાલટ્ઠીનં મૂલન્તિ સમ્બન્ધો. દન્તસૂચિ વિયાતિ હત્થિદન્તસૂચિ વિય. યથા અસમ્પુણ્ણભૂતગામો તતિયો કોટ્ઠાસો ન આગતો, ન એવં અમૂલકભૂતગામો. સો પન આગતોયેવાતિ આહ ‘‘અમૂલકભૂતગામે’’તિ. અમૂલિકલતા વિય અમૂલકભૂતગામે સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ અત્થો.

વન્દાકાતિ ¶ રુક્ખાદની. સા હિ સયં રુક્ખં નિસ્સાય જાયન્તીપિ અત્તનો નિસ્સયાનં રુક્ખાનં અદનત્તા ભક્ખનત્તા વદીયતિ થુતીયતીતિ ‘‘વન્દાકા’’તિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞા વાતિ વન્દાકાય અઞ્ઞા વા. તન્તિ વન્દાકાદિં. તતોતિ રુક્ખતો. વનન્તિ ખુદ્દકો ગચ્છો. પગુમ્બોતિ મહાગચ્છો. દણ્ડકોતિ રુક્ખો દણ્ડયોગતો. તસ્સાપીતિ અમૂલિકલતાયપિ. અયમેવ વિનિચ્છયોતિ વન્દાકાદિકસ્સ વિનિચ્છયો વિય અયં વિનિચ્છયો દટ્ઠબ્બોતિ યોજના. ‘‘દ્વે તીણિ પત્તાની’’તિ વુત્તત્તા એકપત્તો સઞ્જાયન્તોપિ અગ્ગબીજસઙ્ગહં ગચ્છતીતિ અત્થો. ‘‘અનુપસમ્પન્નેના’’તિ પદં ‘‘લિત્તસ્સા’’તિ પદે કત્તા. નિદાઘસમયેતિ ગિમ્હકાલે. અબ્બોહારિકોતિ આપત્તિયા અઙ્ગન્તિ ન વોહરિતબ્બો. વોહરિતું ન અરહતીતિ અત્થો. એતન્તિ અબ્બોહારિકતં, ‘‘સચે…પે… પમજ્જિતબ્બા’’તિ વચનં વા.

અહિં સપ્પં છાદેતીતિ અહિચ્છત્તં, તંયેવ અહિચ્છત્તકં. યથાકથઞ્ચિ હિ બ્યુપ્પત્તિ, રુળ્હિયા અત્થવિનિચ્છયો. તસ્માતિ તતો વિકોપનતો. તત્થાતિ અહિચ્છત્તકે. હેટ્ઠા ‘‘ઉદકપપ્પટકો’’તિ વત્વા ઇધ ‘‘રુક્ખપપ્પટિકાયપી’’તિ વુત્તત્તા પપ્પટકસદ્દો દ્વિલિઙ્ગોતિ દટ્ઠબ્બો. તન્તિ પપ્પટિકં. ઠિતં નિય્યાસન્તિ સમ્બન્ધો. એવં ‘‘લગ્ગ’’ન્તિ એત્થાપિ. હત્થકુક્કુચ્ચેનાતિ હત્થલોલેન. ‘‘છિન્દન્તસ્સાપી’’તિ પદે હેતુ.

વાસત્થિકેનાતિ વાસં ઇચ્છન્તેન. ‘‘ઓચિનાપેતબ્બા’’તિ પદે કત્તા. ઉપ્પાટેન્તેહીતિ ઉદ્ધરન્તેહિ. તેસન્તિ સામણેરાનં. સાખં ગહિતન્તિ સમ્બન્ધો. ઠપિતસ્સ સિઙ્ગીવેરસ્સાતિ યોજના.

છિજ્જનકન્તિ ¶ છિજ્જનયુત્તં, છિજ્જનારહન્તિ અત્થો. ‘‘ચઙ્કમિતટ્ઠાનં દસ્સેસ્સામી’’તિ ઇમિના વત્તસીસેન ચઙ્કમનં વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ‘‘ભિજ્જતી’’તિ ઇમિના અભિજ્જમાને ગણ્ઠિપિ કાતબ્બોતિ દસ્સેતિ. દારુમક્કટકન્તિ મક્કટસ્સ હત્થો મક્કટો ઉપચારેન, મક્કટો વિયાતિ મક્કટકો, સદિસત્થે કો. દારુસઙ્ખાતો મક્કટકો દારુમક્કટકો. તં આકોટેન્તીતિ સમ્બન્ધો. અનિયામિતત્તાતિ ઇમન્તિ અનિયામિતત્તા વચનસ્સ. ઇદં મહાસામઞ્ઞં, વિસેસસામઞ્ઞમ્પિ વટ્ટતીતિ આહ ‘‘નામં ગહેત્વાપી’’તિઆદિ. સબ્બન્તિ સબ્બં વચનં.

‘‘ઇમં જાનાતિઆદીસૂ’’તિ પદં ‘‘એવમત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ પદે આધારો. ઇમં મૂલભેસજ્જં જાનાતિ ઇમં મૂલભેસજ્જં યોજિતું જાનાતિ યોજના. એત્તાવતાતિ ‘‘ઇમં જાના’’તિઆદિવચનમત્તેન. કપ્પિયન્તિ સમણવોહારેન, વોહારસ્સ વા યુત્તં અનુરૂપં. એત્થાતિ ‘‘કપ્પિયં ¶ કાતબ્બ’’ન્તિ વચને. નિબ્બટ્ટબીજમેવાતિ ફલતો નિબ્બટ્ટેત્વા વિસું કતં બીજં એવ. તત્થાતિ સુત્તે. કરોન્તેન ભિક્ખુના કાતબ્બન્તિ યોજના. ‘‘કપ્પિયન્તિ વત્વાવા’’તિ ઇમિના પઠમં કત્વા અગ્ગિસત્થનખાનિ ઉદ્ધરિત્વા પચ્છા વત્તું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. લોહમયસત્થસ્સાતિ અયતમ્બાદિલોહમયસ્સ સત્થસ્સ. તેહીતિ મનુસ્સાદીનં નખેહિ. તેહીતિ અસ્સાદીનં ખુરેહિ. તેહીતિ હત્થિનખેહિ. યેહીતિ નખેહિ. તત્થજાતકેહિપીતિ તસ્મિં સત્થે જાતકેહિપિ, નખેહીતિ સમ્બન્ધો.

તત્થાતિ પુરિમવચનાપેક્ખં. ‘‘કપ્પિયં કરોન્તેના’’તિઆદિવચનમપેક્ખતિ. ‘‘ઉચ્છું કપ્પિયં કરિસ્સામી’’તિ ઉચ્છુમેવ વિજ્ઝતિ, પગેવ. ‘‘દારું કપ્પિયં કરિસ્સામી’’તિ ઉચ્છું વિજ્ઝતિ, ‘‘દારું કપ્પિયં કરિસ્સામી’’તિ દારુમેવ વા વિજ્ઝતિ, વટ્ટતિ એકાબદ્ધત્તાતિ વદન્તિ. તન્તિ રજ્જું વા વલ્લિં વા. સબ્બં ખણ્ડન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ મરિચપક્કેસુ. કટાહન્તિ એકાય ભાજનવિકતિયા નામમેતં. ઇધ પન બીજાનં ભાજનભાવેન તંસદિસત્તા ફલફેગ્ગુપિ ‘‘કટાહ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. એકાબદ્ધન્તિ કટાહેન એકતો આબદ્ધં.

તાનીતિ તિણાનિ. તેનાતિ રુક્ખપવટ્ટનાદિના. તત્રાતિ તસ્મિં ઠપનપાતનટ્ઠાને. ‘‘મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકવણ્ણનાય’’ન્તિ પદં ‘‘વુત્ત’’ન્તિ પદે ¶ સામઞ્ઞાધારો. ભિક્ખુ અજ્ઝોત્થટો હોતીતિ સમ્બન્ધો. ઓપાતેતિ આવાટે. સો હિ અવપતનટ્ઠાનત્તા ‘‘ઓપાતો’’તિ વુચ્ચતિ. રુક્ખન્તિ અજ્ઝોત્થટરુક્ખં. ભૂમિન્તિ ઓપાતથિરભૂમિં. જીવિતહેતૂતિ નિમિત્તત્થે પચ્ચત્તવચનં, જીવિતકારણાતિ અત્થો. ‘‘ભિક્ખુના’’તિ પદં ‘‘નિક્ખામેતુ’’ન્તિ પદે ભાવકત્તા, કારિતકત્તા વા. ‘‘અજ્ઝોત્થટભિક્ખુ’’ન્તિ વા ‘‘ઓપાતભિક્ખુ’’ન્તિ વા કારિતકમ્મં અજ્ઝાહરિતબ્બં. તત્થાતિ અનાપત્તિભાવે, અનાપત્તિભાવસ્સ વા. એતસ્સાતિ સુત્તસ્સ. પરો પન કારુઞ્ઞેન કરોતીતિ સમ્બન્ધો. એતમ્પીતિ કારુઞ્ઞમ્પિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વાતિ. પઠમં.

૯૪. દુતિયે અનાચારન્તિ અચરિતબ્બં કાયવચીદ્વારવીતિક્કમં. સબ્બનામસ્સ અનિયમત્થત્તા ઇધ વચનન્તિ આહ ‘‘અઞ્ઞેન વચનેન અઞ્ઞં વચન’’ન્તિ. સોતિ ભિક્ખુ, વદતીતિ સમ્બન્ધો. કોતિ કો પુગ્ગલો. કિન્તિ કિં આપત્તિં. કિસ્મિન્તિ કિસ્મિં વત્થુસ્મિં. કિન્તિ કિં કમ્મં. કન્તિ કં પુગ્ગલં. કિન્તિ કિં વચનં.

એત્થાતિ ¶ ‘‘કો આપન્નો’’તિઆદિપાળિયં. ‘‘ભિક્ખૂહી’’તિ પદં ‘‘વુત્તો’’તિ પદે કત્તા. અસારુપ્પન્તિ ભિક્ખૂનં અસારુપ્પં. એસોતિ એસો અત્થો, વિભવોતિ અત્થો. એતન્તિ વત્થુ. ભણન્તો વા હુત્વા અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતીતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ પટિચ્છન્નાસને. સોતન્તિ સોતદ્વારં. ચક્ખુન્તિ ચક્ખુદ્વારં.

૯૮. અઞ્ઞન્તિ પુચ્છિતત્થતો અઞ્ઞં અપુચ્છિતમત્થં. ભાવપ્પધાનોયં કત્તુનિદ્દેસોતિ આહ ‘‘અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરણસ્સેતં નામ’’ન્તિ. તુણ્હીભાવસ્સાતિ અભાસનસ્સ. આત્યૂપસગ્ગો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ આહ ‘‘આરોપેતૂ’’તિ. એવં ‘‘અરોપિતે’’તિ એત્થપિ. તેનાહ ‘‘અનારોપિતે’’તિ.

૧૦૧. તન્તિ અઞ્ઞવાદકવિહેસકરોપનકમ્મં. અસ્સાતિ ભવેય્ય, હોતિ વા.

૧૦૨. કિન્તિ ¶ કિં વચનં. યેનાતિ યેન બ્યાધિના કથેતું ન સક્કોતિ, તાદિસો બ્યાધિ મુખે હોતીતિ યોજના. તપ્પચ્ચયાતિ તતો કથિતકારણાતિ. દુતિયં.

૧૦૩. તતિયે ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાપેન્તીતિ એત્થ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ કારિતકમ્મત્તા કરણત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘તેહિ ભિક્ખૂહી’’તિ. ઓકારવિપરીતો ઉકારોતિ ચ ઝેસદ્દો ઞાણત્થોતિ ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અવજાનાપેન્તી’’તિ. ‘‘તં આયસ્મન્ત’’ન્તિ પદં ‘‘અવજાનાપેન્તી’’તિ પદે ધાતુકમ્મં. અનેકત્થત્તા ધાતૂનં ઝેસદ્દો ઓલોકનત્થો ચ ચિન્તનત્થો ચ હોતિ, તેનાહ ‘‘ઓલોકાપેન્તી’’તિઆદિ. એત્થાતિ ‘‘ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાપેન્તી’’તિ પદે. છન્દાયાતિ છન્દત્થં. યેસં સેનાસનાનિ ચ પઞ્ઞપેતિ, ભત્તાનિ ચ ઉદ્દિસતિ, તેસં અત્તનિ પેમત્થન્તિ અત્થો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘છન્દાયાતિ છન્દેના’’તિ વુત્તં. ઇમિના લિઙ્ગવિપલ્લાસનયો વુત્તો. પરેસં અત્તનો પેમેનાતિ અત્થો. પક્ખપાતેનાતિ અત્તનો પક્ખે પાતાપનેન.

૧૦૫. ઉજ્ઝાપેન્તિ અનેનાતિ ઉજ્ઝાપનકં. ખિય્યન્તિ અનેનાતિ ખિય્યનકન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યેન વચનેના’’તિઆદિ.

૧૦૬. ઉપસમ્પન્નં સઙ્ઘેન સમ્મતં મઙ્કુકત્તુકામોતિ સમ્બન્ધં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉપસમ્પન્નં સઙ્ઘેન ¶ સમ્મત’’ન્તિઆદિ. સમ્બજ્ઝનં સમ્બન્ધો, કાતબ્બોતિ યોજના. ઉપસમ્પન્નસ્સ સઙ્ઘેન સમ્મતસ્સ અવણ્ણં કત્તુકામો અયસં કત્તુકામોતિ વિભત્તિવિપરિણામેન સમ્બન્ધં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિભત્તિવિપરિણામો કાતબ્બો’’તિ. ‘‘વસેના’’તિ પદં વિભત્તિવિપરિણામો કાતબ્બો’’તિ પદે વિસેસનં. યસ્મા વિસેસો નત્થિ, તસ્મા કતન્તિ યોજના. તન્તિ ‘‘ખિય્યનક’’ન્તિ પદં. સો ચ ભિક્ખૂતિ ઉજ્ઝાપનકો ચ ખિય્યનકો ચ સો ચ ભિક્ખુ. અથાતિ તસ્મા ઉજ્ઝાપનકખિય્યનકકરત્તા. અસ્સાતિ ભિક્ખુનો. અસ્સાતિ ભવેય્ય.

‘‘ઉપસમ્પન્ન’’ન્તિ ¶ પદં ‘‘ઉજ્ઝાપેતી’’તિ પદે ધાતુકમ્મં ‘‘અનુપસમ્પન્ન’’ન્તિ પદં કારિતકમ્મં, ‘‘અનુપસમ્પન્ન’’ન્તિ પદં ‘‘ઉજ્ઝાપેતી’’તિ કારિતકિરિયં અપેક્ખિત્વા કમ્મં હોતિ. ‘‘ખિય્યતી’’તિ સુદ્ધકિરિયાય અપેક્ખાય વિભત્તિવિપલ્લાસો હોતીતિ આહ ‘‘તસ્સ વા’’તિઆદિ. તસ્સાતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકેતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ સઙ્ઘેન સમ્મતં ઉપસમ્પન્નં. ‘‘સઙ્ઘેન અસમ્મત’’ન્તિ એત્થ ન અપલોકનકમ્મેન અસમ્મતં, કમ્મવાચાય પન અસમ્મતન્તિ આહ ‘‘કમ્મવાચાયા’’તિઆદિ. દ્વે તયો હુત્વા કમ્મવાચાય સમ્મનિતુમસક્કુણેય્યત્તા અસમ્મતન્તિ ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યત્રા’’તિઆદિ. યત્રાતિ યસ્મિં વિહારે. ‘‘અનુપસમ્પન્નં સઙ્ઘેન સમ્મત’’ન્તિ એત્થ અનુપસમ્પન્નસ્સ સમ્મુતિયો દાતુમસક્કુણેય્યત્તા પુબ્બવોહારવસેન સમ્મતન્તિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. તન્તિ અનુપસમ્પન્નભાવે ઠિતં. બ્યત્તસ્સાતિ વિયત્તસ્સ. સઙ્ઘેન વા કતોતિ યોજનાતિ. તતિયં.

૧૦૮. ચતુત્થે હિમમેવ હિમન્તો, હિમન્તે નિયુત્તો હેમન્તિકો, કાલોતિ આહ ‘‘હેમન્તકાલે’’તિ. ઓતાપેન્તા પક્કમિંસૂતિ સમ્બન્ધો. કાલસદ્દસ્સ સમ્બન્ધિસદ્દત્તા સમ્બન્ધાપેક્ખોતિ આહ ‘‘યસ્સ કસ્સચી’’તિ. હિમવસ્સેનાતિ હિમેન ચ વસ્સેન ચ.

૧૧૦. ‘‘વસ્સિકો’’તિ ન સઙ્કેતાતિ અવસ્સિકસઙ્કેતા. ‘‘અટ્ઠ માસે’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ ‘‘અવસ્સિકસઙ્કેતે’’તિ વિસેસિતત્તા હેમન્તિકગિમ્હિકમાસાયેવ ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘ચત્તારો હેમન્તિકે’’તિઆદિ. યત્થાતિ યસ્મિં રુક્ખે. ન ઊહદન્તીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘કાકા વા’’તિ એત્થ વાસદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. તેનાહ ‘‘અઞ્ઞે વા સકુન્તા’’તિ. તસ્માતિ યસ્મા અનુજાનાતિ, તસ્મા. યત્થાતિ યસ્મિં રુક્ખે, વિસ્સમિત્વા ગચ્છન્તીતિ યોજના. યસ્મિન્તિ રુક્ખે, કત્વા વસન્તીતિ યોજના. અટ્ઠ માસે એવાતિ સમ્ભવતો આહ ‘‘યેસુ જનપદેસૂ’’તિઆદિ ¶ . તેસુપીતિ જનપદેસુપિ. અવસ્સિકસઙ્કેતે એવાતિ સમ્ભવતો આહ ‘‘યત્થા’’તિઆદિ. યત્થાતિ યેસુ ¶ જનપદેસુ. ‘‘વિગતવલાહકં વિસુદ્ધં નભં હોતી’’તિ ઇમિના સચે અવિગતવલાહકં અવિસુદ્ધં નભં હોતિ, નિક્ખિપિતું ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. ‘‘એવરૂપે કાલે’’તિ પદં ‘‘નિક્ખિપિતું વટ્ટતી’’તિ પદે આધારો.

અબ્ભોકાસિકેનાપીતિ અબ્ભોકાસધુતઙ્ગયુત્તેનાપિ. પિસદ્દો રુક્ખમૂલિકસ્સ અપેક્ખકો. વત્તં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘તસ્સ હી’’તિઆદિ. તસ્સાતિ અબ્ભોકાસિકસ્સ. હિસદ્દો વિત્થારજોતકો. તત્થેવાતિ પુગ્ગલિકમઞ્ચકેયેવ. સઙ્ઘિકં મઞ્ચન્તિ સમ્બન્ધો. વીતમઞ્ચકોતિ વાયિતમઞ્ચકો. તસ્મિન્તિ વીતમઞ્ચકે. પુરાણમઞ્ચકો નસ્સન્તોપિ અનગ્ઘોતિ આહ ‘‘પુરાણમઞ્ચકો ગહેતબ્બો’’તિ. ચમ્મેન અવનહિતબ્બોતિ ઓનદ્ધો, સો એવ ઓનદ્ધકો. ગહેત્વા ચ પન પઞ્ઞપેત્વા નિપજ્જિતું ન વટ્ટતીતિ યોજના. અસમયેતિ વસ્સિકસઙ્ખાતે અકાલે. ચતુગ્ગુણેનાપીતિ ચતુપટલેનપિ. વટ્ટન્તિ વલાહકા આવટ્ટન્તિ અસ્મિં સમયેતિ વટ્ટુલો, સો એવ વટ્ટલિકો, સત્તાહં વટ્ટલિકો, સત્તાહો વા વટ્ટલિકો સત્તાહવટ્ટલિકો, સો આદિ યેસં તાનીતિ સત્તાહવટ્ટલિકાદીનિ. આદિસદ્દેન સત્તાહતો ઊનાધિકાનિ ગહેતબ્બાનિ. કાયાનુગતિકત્તાતિ કાયં અનુગમકત્તા કાયસદિસત્તાતિ અત્થો.

પણ્ણકુટીસૂતિ પણ્ણેન છાદિતકુટીસુ. સભાગભિક્ખૂનન્તિ અત્તના સભાગભિક્ખૂનં, સન્તિકન્તિ સમ્બન્ધો. અનોવસ્સકે ઠાનેતિ યોજના. લગ્ગેત્વાતિ લમ્બેત્વા, અયમેવ વા પાઠો. ‘‘સમ્મજ્જનિ’’ન્તિ પદં ‘‘ગહેત્વા’’તિ પદે અવુત્તકમ્મં, ‘‘ઠપેતબ્બા’’તિ પદે વુત્તકમ્મં. ધોવિત્વાતિ સમ્મજ્જનિં સુદ્ધં કત્વા. ઉપોસથાગારાદીસૂતિઆદિસદ્દેન પરિવેણાદીનિ ગહેતબ્બાનિ.

યો પન ભિક્ખુ ગન્તુકામો હોતિ, તેનાતિ યોજના. તત્થાતિ સાલાયં. યત્થ કત્થચીતિ યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ ઠાને. પાકતિકટ્ઠાનેતિ પકતિયા ગહિતટ્ઠાને. તત્ર તત્રેવાતિ તેસુ તેસુ ચેતિયઙ્ગણાદીસુયેવ ¶ . અસનસાલન્તિ અસન્તિ ભક્ખન્તિ અસ્સં સાલાયન્તિ અસના, અસના ચ સા સાલા ચેતિ અસનસાલા, ભોજનસાલાતિ અત્થો. તત્રાતિ તસ્સ સમ્મજ્જન્તસ્સ, તસ્મિં ‘‘વત્તં જાનિતબ્બ’’ન્તિ પાઠે વા. મજ્ઝતોતિ પવિત્તતો, સુદ્ધટ્ઠાનતોતિ અત્થો. પાદટ્ઠાનાભિમુખાતિ સમ્મજ્જન્તસ્સ પાદટ્ઠાનં અભિમુખા. વાલિકા હરિતબ્બાતિ પંસુ ચ વાલિકા ચ અપનેતબ્બા. સમ્મુઞ્ચનીસલાકાય પરં પેલ્લેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. બહીતિ સમ્મજ્જિતબ્બતલતો બહિ.

૧૧૧. મસારકોતીતિ ¶ એત્થ ઇતિસદ્દો નામપરિયાયો, મસારકો નામાતિ અત્થો. એવં બુન્દિકાબદ્ધોતીતિઆદીસુપિ. પાદે મસિત્વા વિજ્ઝિત્વા તત્થ અટનિયો પવેસેતબ્બા એત્થાતિ મસારકો. બુન્દો એવ બુન્દિકો, પાદો, તસ્મિં આબદ્ધા બન્ધિતા અટની યસ્સાતિ બુન્દિકાબદ્ધો. કુળીરસ્સ પાદો વિય પાદો યસ્સાતિ કુળીરપાદકો, યથા કુળીરો વઙ્કપાદો હોતિ, એવં વઙ્કપાદોતિ વુત્તં હોતિ. આહચ્ચ અઙ્ગે વિજ્ઝિત્વા તત્થ પવેસિતો પાદો યસ્સાતિ આહચ્ચપાદકો. આણિન્તિ અગ્ગખિલં. મઞ્ચતિ પુગ્ગલં ધારેતીતિ મઞ્ચો. પીઠતિ વિસમદુક્ખં હિંસતીતિ પીઠં. પણવોતિ એકો તૂરિયવિસેસો, તસ્સ સણ્ઠાનં કત્વાતિ અત્થો. તઞ્હિ એતરહિ બુદ્ધપટિમસ્સ પલ્લઙ્કસણ્ઠાનં હોતિ. તન્તિ કોચ્છં. કરોન્તિ કિરાતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ સેનાસનપરિભોગે. હીતિ સચ્ચં. તન્તિ કોચ્છં મહગ્ઘં હોતિ, મહગ્ઘત્તા ભદ્દપીઠન્તિપિ વુચ્ચતિ. યેનાતિ યેન ભિક્ખુના. ‘‘થામમજ્ઝિમસ્સા’’તિ પદેન પમાણમજ્ઝિમં નિવત્તેતિ.

એત્થાતિ ‘‘અનાપુચ્છં વા ગચ્છેય્યા’’તિ પદે. થેરો આણાપેતીતિ યોજના. આણાપેતીતિ ચ આણ-ધાતુયા એવ પેસનસઙ્ખાતસ્સ હેત્વત્થસ્સ વાચકત્તા ણાપેસદ્દો સ્વત્થોવ. સોતિ દહરો. તથાતિ યથા થેરેન વુત્તો, તથા કત્વાતિ અત્થો. તત્થાતિ દિવાટ્ઠાને, મઞ્ચપીઠે વા. તતોતિ ઠપનકાલતો. પરિબુન્ધેતિ હિં સેતીતિ પલિબોધો, પરિસદ્દો ઉપસગ્ગો, સો વિકારવસેન અઞ્ઞથા જાતો. સો પલિબોધો અઞ્ઞત્થ આવાસાદિકો, ઇધ પન ¶ સન્થરાપિતમઞ્ચાદિકો. સાયન્તિ સાયન્હે, ભુમ્મત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં. થેરો ભણતીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ મઞ્ચપીઠે. ‘‘બાલો હોતી’’તિ વત્વા તસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અનુગ્ગહિતવત્તો’’તિ. અનુગ્ગહિતં વત્તં યેનાતિ અનુગ્ગહિતવત્તો, થેરો. તજ્જેતીતિ ઉબ્બેજેતિ. તસ્મિન્તિ દહરે. અસ્સાતિ થેરસ્સ.

આણત્તિક્ખણેયેવાતિ થેરસ્સ પેસનક્ખણેયેવ. દહરો વદતીતિ યોજના. ‘‘થેરો’’તિ પદં ‘‘વત્વા ગચ્છતી’’તિ પદદ્વયે કત્તા, ‘‘કારેતબ્બો’’તિ પદે કમ્મં. નન્તિ મઞ્ચપીઠં, ‘‘પઞ્ઞપેત્વા’’તિપદમપેક્ખિય એવં વુત્તં. નન્તિ દહરં વા. ‘‘વત્વા’’તિ પદમપેક્ખિય એવં વુત્તં. તત્થેવાતિ મઞ્ચપીઠેયેવ. અસ્સાતિ થેરસ્સ. તત્થાતિ દિવાટ્ઠાને. ભોજનસાલતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તોતિ ભોજનસાલતો નિક્ખમિત્વા મઞ્ચપીઠપઞ્ઞાપનટ્ઠાનતો અઞ્ઞં ઠાનં ગચ્છન્તો, થેરોતિ યોજના. તત્થેવાતિ દિવાટ્ઠાનેયેવ. યત્રિચ્છતીતિ યં ઠાનં ગન્તુમિચ્છતીતિ અત્થો. અન્તરસન્નિપાતેતિ સકલં અહોરત્તં અસન્નિપાતેત્વા અન્તરે સન્નિપાતે સતીતિ યોજના.

તત્થાતિ તસ્મિં ઠાને. આગન્તુકા ગણ્હન્તીતિ સમ્બન્ધો. તતોતિ ગણ્હનતો. તેસન્તિ આગન્તુકાનં ¶ . યેહીતિ આવાસિકો વા હોતુ, આગન્તુકો વા, યેહિ ભિક્ખૂહિ. તેતિ નિસિન્નકભિક્ખૂ. ઉદ્ધં પાળિપાઠં સારેતિ પવત્તેતીતિ ઉસ્સારકો. ધમ્મકથાયં સાધૂતિ ધમ્મકથિકો. તસ્મિન્તિ ઉસ્સારકે વા ધમ્મકથિકે વા. અહોરત્તન્તિ અહો ચ રત્તિ ચ અહોરત્તં, અચ્ચન્તસંયોગપદં. ઇતરસ્મિન્તિ પઠમં નિસિન્નભિક્ખુતો અઞ્ઞસ્મિં ભિક્ખુમ્હીતિ યોજના. અન્તોઉપચારટ્ઠેયેવાતિ લેડ્ડુપાતસઙ્ખાતસ્સ ઉપચારસ્સ અન્તો ઠિતેયેવ, અનાદરે ચેતં ભુમ્મં. સબ્બત્થાતિ આપત્તિવારઅનાપત્તિવારેસુ.

૧૧૨. ચિમિલિકં વાતિઆદીસુ વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. તન્તિ ચિમિલિકત્થરણં. ઉત્તરિ અત્થરિતબ્બન્તિ ઉત્તરત્થરણન્તિ દસ્સેન્તો ¶ આહ ‘‘ઉત્તરત્થરણં નામા’’તિઆદિ. ભૂમિયન્તિ સુધાદિપરિકમ્મેન અકતાયં પકતિભૂમિયં. ચમ્મખણ્ડોતિ એત્થ ચમ્મંયેવ અન્તે ખણ્ડત્તા છિન્નત્તા ચમ્મખણ્ડોતિ વુચ્ચતિ. નનુ સીહચમ્માદીનિ ન કપ્પન્તીતિ આહ ‘‘અટ્ઠકથાસુ હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં. તસ્માતિ યસ્મા ન દિસ્સતિ, તસ્મા. પરિહરણેયેવાતિ અત્તનો સન્તકન્તિ પરિચ્છિન્દિત્વા, પુગ્ગલિકન્તિ વા પરિગ્ગહેત્વા તં તં ઠાનં હરણેયેવ. પાદો પુઞ્છીયતિ સોધીયતિ એતાયાતિ પાદપુઞ્છનીતિ કત્વા રજ્જુપિલોતિકાયો પાદપુઞ્છનીતિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘પાદપુઞ્છની નામા’’તિઆદિ. મયસદ્દલોપં કત્વા ફલકપીઠન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ફલકપીઠં નામ ફલકમયં પીઠ’’ન્તિ. ફલકઞ્ચ પીઠઞ્ચ ફલકપીઠન્તિ વા દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અથ વા’’તિ. એતેનાતિ ‘‘ફલકપીઠ’’ન્તિ પદેન. ‘‘સઙ્ગહિત’’ન્તિ પદે કરણં, કત્તા વા. બીજનિપત્તકન્તિ ચતુરસ્સબીજનીયેવ સકુણપત્તસદિસત્તા બીજનિપત્તકં, સદિસત્થે કો. ‘‘અજ્ઝોકાસે’’તિ પદં ‘‘પચિત્વા’’તિ પદે આધારો. અગ્ગિસાલાયન્તિ અગ્ગિના પચનસાલાયં. પબ્ભારેતિ લેણસદિસે પબ્ભારે. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને.

યસ્મિન્તિ પુગ્ગલે. ‘‘અત્તનો પુગ્ગલિકમિવ હોતી’’તિ ઇમિના અનાપત્તીતિ દસ્સેતિ.

૧૧૩. યો ભિક્ખુ વા લજ્જી હોતિ, તથારૂપં ભિક્ખું વા તિ યોજના. ‘‘લજ્જી હોતી’’તિ વત્વા તસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અત્તનો પલિબોધં વિય મઞ્ઞતી’’તિ. યોતિ આપુચ્છકો ભિક્ખુ. ‘‘કેનચિ ઉપદ્દુતં હોતી’’તિ સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘સચેપિ હી’’તિઆદિ. હિસદ્દો વિત્થારજોતકો. વુડ્ઢતરો ભિક્ખુ ગણ્હાતીતિ સમ્બન્ધો. તં પદેસન્તિ સેનાસનટ્ઠપિતટ્ઠાનં. આપદાસૂતિ વિપત્તીસૂતિ. ચતુત્થં.

૧૧૬. પઞ્ચમે ¶ મઞ્ચકભિસીતિ મઞ્ચે અત્થરિતબ્બો મઞ્ચકો, સોયેવ ભિસીતિ મઞ્ચકભિસિ. એવં પીઠકભિસિપિ. પાવારો કોજવોતિ દ્વેયેવ પચ્ચત્થરણન્તિ વુત્તાતિ આહ ‘‘પાવારો’’તિઆદિ. વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાસુ ¶ વુત્તં. દુતિયાતિક્કમેતિ દુતિયપાદાતિક્કમે. સેનાસનતોતિ સચે એકં સેનાસનં હોતિ, તતો. અથ બહૂનિ સેનાસનાનિ હોન્તિ, સબ્બપચ્છિમસેનાસનતો. એકો લેડ્ડુપાતો સેનાસનસ્સ ઉપચારો હોતિ, એકો પરિક્ખેપારહોતિ આહ ‘‘દ્વે લેડ્ડુપાતા’’તિ.

સચે ભિક્ખુ, સામણેરો, આરામિકો ચાતિ તયો હોન્તિ, ભિક્ખું અનાપુચ્છિત્વા સામણેરો વા આરામિકો વા ન આપુચ્છિતબ્બો. અથ સામણેરો, આરામિકો ચાતિ દ્વે હોન્તિ, સામણેરં અનાપુચ્છિત્વા આરામિકોવ ન આપુચ્છિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભિક્ખુમ્હિ સતી’’તિઆદિ. તીસુપિ અસન્તેસુ આપુચ્છિતબ્બવિધિં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘તસ્મિમ્પિ અસતી’’તિઆદિ. યેનાતિ ઉપાસકેન, ‘‘કારિતો’’તિ પદે કત્તા. તસ્સાતિ વિહારસામિકસ્સ. તસ્મિમ્પિ અસતિ ગન્તબ્બન્તિ યોજના. પાસાણેસૂતિ પાસાણફલકેસુ. સચે ઉસ્સહતીતિ સચે સક્કોતિ. ઉસ્સહન્તેન ભિક્ખુના ઠપેતબ્બન્તિ યોજના. તેપીતિ ઉપાસકાપિ, ન સમ્પટિચ્છન્તીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ દારુભણ્ડાદીસુ.

પરિચ્છેદાકારેન વેણીયતિ દિસ્સતીતિ પરિવેણં. ‘‘અથ ખો’’તિ પદં ‘‘વેદિતબ્બ’’ન્તિ પદે અરુચિલક્ખણં. ‘‘આસન્ને’’તિ ઇમિના ઉપચારસદ્દસ્સ ઉપટ્ઠાનત્થઅઞ્ઞરોપનત્થે નિવત્તેતિ. યસ્મા વમ્મિકરાસિયેવ હોતિ, તસ્માતિ યોજના. ઉપચિનન્તીતિ ઉપચિકા, તાહિ નિમિત્તભૂતાહિ પલુજ્જતિ નસ્સતીતિ અત્થો. સેનાસનન્તિ વિહારં. ખાયિતુન્તિ ખાદિતું, અયમેવ વા પાઠો. તન્તિ મઞ્ચપીઠં. મઞ્ચપીઠં વિહારે અપઞ્ઞપેત્વા વિહારૂપચારે પઞ્ઞાપનસ્સ વિસેસફલં દસ્સેતું આહ ‘‘વિહારૂપચારે પના’’તિઆદિ. વિહારૂપચારે પઞ્ઞપિતન્તિ સમ્બન્ધો.

૧૧૮. ‘‘ગચ્છન્તેના’’તિ પદં ‘‘ગન્તબ્બ’’ન્તિ પદે કત્તા. તથેવાતિ યથા પુરિમભિક્ખુ કરોતિ, તથેવ. વસન્તેન ભિક્ખુના પટિસામેતબ્બન્તિ યોજના. રત્તિટ્ઠાનન્તિ રત્તિં વસનટ્ઠાનં.

યા દીઘસાલા વા યા પણ્ણસાલા વા ઉપચિકાનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાનં હોતિ, તતોતિ યોજના. તસ્મિન્તિ ¶ દીઘસાલાદિકે. હીતિ સચ્ચં ¶ , યસ્મા વા, સન્તિટ્ઠન્તીતિ સમ્બન્ધો. સિલુચ્ચયોતિ પબ્બતો, તસ્મિં લેણં સિલુચ્ચયલેણં, પબ્બતગુહાતિ અત્થો. ઉપચિકાસઙ્કાતિ ઉપચિકાનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાનન્તિ આસઙ્કા. તતોતિ પાસાણપિટ્ઠિયં વા પાસાણથમ્ભેસુ વા કતસેનાસનાદિતો. આગન્તુકો યો ભિક્ખુ અનુવત્તન્તો વસતીતિ સમ્બન્ધો. સોતિ આગન્તુકો ભિક્ખુ. પુન સોતિ આગન્તુકો ભિક્ખુયેવ. તતોતિ ગહેત્વા ઇસ્સરિયેન વસનતો. ઉભોપીતિ આવાસિકોપિ આગન્તુકોપિ દ્વે ભિક્ખૂ. તેસૂતિ દ્વીસુ તીસુ. પચ્છિમસ્સાતિ સબ્બપચ્છિમસ્સ. આભોગેનાતિ આભોગમત્તેન મુત્તિ નત્થિ, આપુચ્છિતબ્બમેવાતિ અધિપ્પાયો. અઞ્ઞતોતિ અઞ્ઞાવાસતો. અઞ્ઞત્રાતિ અઞ્ઞસ્મિં આવાસે. તત્થેવાતિ આનીતાવાસેયેવ. તેનાતિ વુડ્ઢતરેન, ‘‘સમ્પટિચ્છિતે’’તિ પદે કત્તા. સમ્પટિચ્છિતેતિ વુડ્ઢતરેન સમ્પટિચ્છિતેપિ ઇતરસ્સ ગન્તું વટ્ટતિ આપુચ્છિતત્તાતિ વદન્તિ. નટ્ઠં વાતિ નટ્ઠે વા સેનાસને સતિ ગીવા ન હોતીતિ યોજના. અઞ્ઞસ્સાતિ અવિસ્સાસિકપુગ્ગલસ્સ. નટ્ઠાનીતિ નટ્ઠેસુ મઞ્ચપીઠેસુ સન્તેસુ.

વુડ્ઢતરો ભિક્ખુ ચ ઇસ્સરિયો ચ યક્ખો ચ સીહો ચ વાળમિગો ચ કણ્હસપ્પો ચ વુડ્ઢ…પે… કણ્હસપ્પા, તે આદયો યેસં તેતિ વુડ્ઢ…પે… કણ્હસપ્પાદયો, તેસુ. આદિસદ્દેન પેતાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને. અસ્સાતિ ભિક્ખુનો. ‘‘પલિબુદ્ધો’’તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ઉપદ્દુતો’’તિ. પઞ્ચમં.

૧૧૯. છટ્ઠે રૂમ્ભિત્વાતિ નિવારેત્વા, આવરણં કત્વાતિ અત્થો. વસ્સગ્ગેનાતિ વસ્સગણનાય. અનુપખજ્જાતિ એત્થ ખદ હિંસાયન્તિ ધાતુપાઠેસુ (સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૫ દકારન્તધાતુ) વુત્તત્તા ખદસદ્દો હિંસત્થો હોતિ. અનુસમીપં ઉપગન્ત્વા ખદનં હિં સનં નામ અનુસમીપં પવિસનમેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અનુપવિસિત્વા’’તિ.

૧૨૦. ‘‘જાન’’ન્તિ ¶ એત્થ જાનનાકારં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અનુટ્ઠાપનીયો અય’’ન્તિ. તેનેવાતિ જાનનહેતુના એવ. અસ્સાતિ ‘‘જાન’’ન્તિપદસ્સ. હીતિ વિત્થારજોતકો. સઙ્ઘો પન દેતીતિ સમ્બન્ધો. યસ્સાતિ વુડ્ઢાદીસુ અઞ્ઞતરસ્સ. એત્થાતિ વુડ્ઢગિલાનાદીસુ. ગિલાનસ્સપિ દેતીતિ યોજના. ‘‘ગિલાનો’’તિ પદં ‘‘ન પીળેતબ્બો, અનુકમ્પિતબ્બો’’તિપદદ્વયે વુત્તકમ્મં. ‘‘કામઞ્ચા’’તિ પદસ્સ અનુગ્ગહત્થજોતકત્તા પનસદ્દો ગરહત્થજોતકો.

૧૨૧. મઞ્ચપીઠાનં ¶ ઉપચારો નામાતિ સમ્બન્ધો. યતોતિ યતો કુતોચિ ઠાનતો. યાવ મઞ્ચપીઠં અત્થિ, તાવ ઉપચારો નામાતિ યોજના. તસ્મિં ઉપચારે ઠિતસ્સ ભિક્ખુનો ઉપચારેતિ સમ્બન્ધો.

‘‘અભિનિસીદતિ વા અભિનિપજ્જતિ વા’’તિ એત્થ વાસદ્દસ્સ અનિયમવિકપ્પત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અભિનિસીદનમત્તેના’’તિઆદિ.

૧૨૨. ઇતોતિ વારતો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં પાચિત્તિયવારે. યથા વુત્તો, એવન્તિ સમ્બન્ધો. સબ્બત્થેવાતિ સબ્બેસુ એવ વિહારપરિવેણેસુ. અસ્સાતિ વિસભાગપુગ્ગલસ્સ. ઇધાપીતિ ઇમસ્મિમ્પિ સિક્ખાપદે. તત્થાતિ વિસ્સાસિકપુગ્ગલે.

૧૨૩. પાળિયં ‘‘આપદાસૂ’’તિપદં ‘‘પવિસતી’’તિ અજ્ઝાહારપદેન સમ્બન્ધિતબ્બન્તિ આહ ‘‘આપદાસૂતિઆદી’’તિ. છટ્ઠં.

૧૨૬. સત્તમે યે પાસાદા વા યાનિ વા ચતુસ્સાલાનીતિ યોજના. ચતસ્સો ભૂમિયો એતેસન્તિ ચતુભૂમકા. એવં પઞ્ચભૂમકા. કોટ્ઠકાનીતિ દ્વારકોટ્ઠકાનિ. ‘‘પાસાદા’’તિપદમપેક્ખિય વુત્તં ‘‘યે’’તિપદં, ‘‘ચતુસ્સાલાની’’તિપદે અપેક્ખિતે ‘‘યાની’’તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસો હોતિ. સેનાસનેસુ એકેન પયોગેન બહુકે દ્વારે ભિક્ખું અતિક્કામેતીતિ સમ્બન્ધો. નાનાપયોગેહિ નાનાદ્વારે ભિક્ખું અતિક્કામેન્તસ્સાતિ યોજના. ‘‘દ્વારગણનાયા’’તિઇમિના પયોગગણનાયાતિપિ અત્થં ઞાપેતિ અત્થતો પાકટત્તા. અનામસિત્વાતિ અછુપિત્વા.

એત્તકાનીતિ ¶ એતપમાણાનિ. તસ્સાતિ નિક્કડ્ઢિયમાનસ્સ ભિક્ખુસ્સ. ગાળ્હન્તિ દળ્હં.

૧૨૭. ઇધાપીતિ ઇમસ્મિમ્પિ સિક્ખાપદે. પિસદ્દો પુરિમસિક્ખાપદાપેક્ખો. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ સિક્ખાપદેસુ. યત્રાતિ યસ્મિં સિક્ખાપદે.

૧૨૮. સોતિ ભણ્ડનકારકકલહકારકો ભિક્ખુ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. પક્ખન્તિ અત્તનો ¶ પક્ખં. નિક્કડ્ઢિયમાનપુગ્ગલપક્ખે ઉમ્મત્તકસ્સ નિક્કડ્ઢતિ વા નિક્કડ્ઢાપેતિ વાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. નિક્કડ્ઢકપુગ્ગલપક્ખે ઉમ્મત્તકસ્સ અનાપત્તીતિ સમ્બન્ધિતબ્બન્તિ. સત્તમં.

૧૨૯. અટ્ઠમે અચ્છન્નતલત્તા ઉપરિ વેહાસો એતિસ્સાતિ ઉપરિવેહાસા, સા ચ સા કુટિ ચેતિ ઉપરિવેહાસકુટીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉપરિઅચ્છન્નતલાયા’’તિ. તસ્સા કુટિયા સરૂપં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘દ્વિભૂમિકકુટિયા વા’’તિઆદિ. ‘‘મઞ્ચ’’ન્તિ પદં ‘‘અભી’’તિઉપસગ્ગેન સમ્બન્ધિતબ્બન્તિ આહ ‘‘અભિભવિત્વા’’તિ. ‘‘નિસીદતી’’તિ કિરિયાપદેન વા યોજેતબ્બોતિ આહ ‘‘ભુમ્મત્થે વા’’તિઆદિ. એતન્તિ ‘‘મઞ્ચ’’ન્તિપદે એતં વચનં ઉપયોગવચનં. અથ વા એતન્તિ ‘‘મઞ્ચ’’ન્તિપદં ઉપયોગવચનવન્તં. એત્થ ચ પચ્છિમસમ્બન્ધે અભીત્યૂપસગ્ગો પદાલઙ્કારમત્તો પદવિભૂસનમત્તોતિ આહ ‘‘અભીતિ ઇદં પના’’તિઆદિ. પદસોભણત્થન્તિ પદસ્સ અલઙ્કારત્થં વિભૂસનત્થં પદસ્સ ફુલ્લિતત્થન્તિ અધિપ્પાયો. નિપતિત્વાતિ એત્થ નીત્યૂપસગ્ગો ધાત્વત્થાનુવત્તકોતિ આહ ‘‘પતિત્વા’’તિ. અથ વા નિક્ખન્તત્થવાચકોતિ આહ ‘‘નિક્ખમિત્વા વા’’તિ. ઇમિના નીત્યૂપસગ્ગસ્સ ધાત્વત્થવિસેસકતં દીપેતિ, નિક્ખન્તો હુત્વા પતિત્વાતિ અત્થો. હીતિ યસ્મા. આણીતિ અગ્ગખીલા.

૧૩૧. યા કુટિ સીસં ન ઘટ્ટેતિ, સા અસીસઘટ્ટા નામાતિ યોજના. ‘‘પમાણમજ્ઝિમસ્સા’’તિઇમિના થામમજ્ઝિમં નિવત્તેતિ. સબ્બહેટ્ઠિમાહીતિ ¶ સબ્બેસં દબ્બસમ્ભારાનં હેટ્ઠા ઠિતાહિ. તુલાહીતિ ગેહથમ્ભાનમુપરિ વિત્થારવસેન ઠિતેહિ કટ્ઠવિસેસેહિ. ઇમિના અટ્ઠકથાવચનેન ચ તુલાય સરૂપં પાકટં. કેચિ પન તુલાય સરૂપં અઞ્ઞથા વદન્તિ. એતેનાતિ ‘‘મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ અસીસઘટ્ટા’’તિવચનેન દસ્સિતા હોતીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં. યા કાચિ કુટિ વુચ્ચતીતિ યોજના. ઉપરીતિ દ્વિભૂમિકકુટિયં ભૂમિતો ઉપરિ ભૂમિયં. અચ્છન્નતલાતિ અનુલ્લોચતલા, અવિતાનતલાતિ અત્થો. ઇધ પનાતિ ઇમસ્મિં પન સિક્ખાપદે.

૧૩૩. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. યાયન્તિ યા અયં કુટિ. તત્થાતિ તસ્સં સીસઘટ્ટકુટિયં. અનોણતેન ભિક્ખુનાતિ યોજના. યસ્સાતિ કુટિયા. અપરિભોગન્તિ ન પરિભુઞ્જિતબ્બં, ન પરિભુઞ્જનારહન્તિ અત્થો. પતાણીતિ પતનસ્સ નિવારણા આણિ અગ્ગખીલા. સા હિ આબન્ધં નયતિ પવત્તેતીતિ આણીતિ વુચ્ચતિ. યત્થાતિ યસ્મિં મઞ્ચપીઠે ¶ . ન નિપ્પતન્તીતિ નિક્ખન્તો હુત્વા ન પતન્તિ. આહચ્ચપાદકેતિ અઙ્ગે આહનિત્વા વિજ્ઝિત્વા તત્થ પવેસિતપાદકે. નાગદન્તકાદીસૂતિ નાગસ્સ દન્તો વિયાતિ નાગદન્તકો, સદિસત્થે કો, સો આદિ યેસં તેતિ નાગદન્તકાદયો, તેસુ. આદિસદ્દેન ભિત્તિખીલાદયો સઙ્ગણ્હાતીતિ. અટ્ઠમં.

૧૩૫. નવમે પિટ્ઠસઙ્ઘાટસ્સાતિ દ્વારબાહાય. સા હિ પિટ્ઠે દ્વિન્નં કવાટાનં સં એકતો ઘાટો ઘટનં સમાગમો એતસ્સત્થીતિ પિટ્ઠસઙ્ઘાટોતિ વુચ્ચતિ. કુરુન્દિયં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ યોજના. તન્તિ મહાઅટ્ઠકથાય વુત્તવચનં. એવં ‘‘તદેવા’’તિ એત્થાપિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ભગવતાપીતિ ન મહાઅટ્ઠકથાચરિયેહિ એવ વુત્તં, અથ ખો ભગવતાપિ કતોતિ યોજના. દ્વારબન્ધેન અગ્ગળસ્સ અવિનાભાવતો ‘‘અગ્ગળટ્ઠપનાયા’’તિ વુત્તેપિ અગ્ગળેન સહ દ્વારબન્ધટ્ઠપનાયાતિ અત્થોવ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘સકવાટકદ્વારબન્ધટ્ઠપનાયા’’તિ. અગ્ગળોતિ કવાટફલકો. ઇમમેવત્થન્તિ ¶ મયા વુત્તં ઇમં એવ અત્થં સન્ધાયાતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ ‘‘અગ્ગળટ્ઠપનાયા’’તિવચને. અધિપ્પાયોતિ ભગવતો અભિસન્ધિ. હિ-સદ્દો વિત્થારજોતકો. કમ્પતીતિ ભુસં કમ્પતિ. ચલતીતિ ઈસં ચલતિ. તેનાતિ તેન સિથિલપતનહેતુના. માતિકાયં, પદભાજનીયઞ્ચ ‘‘અગ્ગળટ્ઠપનાયા’’તિપદસ્સ સમ્બન્ધાભાવતો તસ્સ સમ્બન્ધં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ ‘‘અગ્ગળટ્ઠપનાયા’’તિવચને ન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. અત્થસ્સ કારણસ્સ ઉપ્પત્તિ અત્થુપ્પત્તિ, સાયેવ અટ્ઠુપ્પત્તીતિ વુચ્ચતિ ત્થકારસ્સ ટ્ઠકારં કત્વા. અધિકારતો દટ્ઠબ્બોતિ યોજના.

યં પન વચનં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. યસ્સાતિ મહાવિહારસ્સ. ઉપરીતિ દ્વારતો ઉપરિ. તીસુ દિસાસૂતિ ઉભોસુ પસ્સેસુ, ઉપરીતિ તીસુ દિસાસુ. તત્રાપીતિ ખુદ્દકે વિહારેપિ. સાતિ ભિત્તિ. અપરિપૂરઉપચારાપીતિ સમન્તા કવાટપમાણેન અપરિપૂરઉપચારાપિ. ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેનાતિ ઉક્કંસપમાણેન. હત્થપાસતો અતિરેકં ન લિમ્પિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. તીસુ દિસાસુ એવ લિમ્પિતબ્બો ન હોતિ, લેપોકાસે સતિ અધોભાગેપિ લિમ્પિતબ્બોતિ આહ ‘‘સચે પનસ્સા’’તિઆદિ. અસ્સાતિ વિહારસ્સ. આલોકં સન્ધેન્તિ પિદહન્તીતિ ‘‘આલોકસન્ધી’’તિ વુત્તે વાતપાનકવાટકાયેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વાતપાનકવાટકા વુચ્ચન્તી’’તિ. વાતં પિવતીતિ વાતપાનં, દ્વારં, તસ્મિં ઠિતા કવાટકા વાતપાનકવાટકા. તેતિ વાતપાનકવાટકા પહરન્તીતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ આલોકસન્ધિમ્હિ. સબ્બદિસાસૂતિ ઉભોસુ પસ્સેસુ, હેટ્ઠા, ઉપરીતિ ¶ ચતૂસુ દિસાસુ. ‘‘તસ્મા’’તિપદં ‘‘લિમ્પિતબ્બો વા લેપાપેતબ્બો વા’’તિપદદ્વયે હેતુ. એત્થાતિ ‘‘આલોકસન્ધિપરિકમ્માયા’’તિપદે.

ઇમિનાતિ સેતવણ્ણાદિના. સબ્બમેતન્તિ એતં સબ્બં સેતવણ્ણાદિકં.

યન્તિ કિચ્ચં. કત્તબ્બં કિચ્ચન્તિ સમ્બન્ધો. સદ્દન્તરબ્યવહિતોપિ દ્વત્તિસદ્દો પરિયાયસદ્દેન સમાસો હોતીતિ આહ ‘‘છદનસ્સ દ્વત્તિપરિયાય’’ન્તિ. દ્વે વા તયો વા પરિયાયા સમાહટાતિ દ્વત્તિપરિયાયં ¶ , સમાહારે દિગુ, તિસદ્દે પરે દ્વિસ્સ અકારો હોતિ. પરિક્ખેપોતિ અનુક્કમેન પરિક્ખેપો. અપત્યૂપસગ્ગસ્સ પટિસેધવાચકત્તા ‘‘અહરિતે’’તિ વુત્તં. એત્થાતિ ‘‘અપહરિતે’’તિ પદે. ‘‘હરિત’’ન્તિ ઇમિના અધિપ્પેતન્તિ સમ્બન્ધો. આદિકપ્પકાલે અપરણ્ણતો પુબ્બે પવત્તં અન્નં પુબ્બણ્ણં, અપરસ્મિં પુબ્બણ્ણતો પચ્છા પવત્તં અન્નં અપરણ્ણં, નકારદ્વયસ્સ ણકારદ્વયં કત્વા. તેનેવાતિ અધિપ્પેતત્તા એવ.

વુત્તન્તિ વપિતં, યથા ‘‘સુમેધભૂતો ભગવા’’તિએત્થ બોધિં અસમ્પત્તોપિ બોધિસત્તો સુમેધભૂતો ‘‘ભગવા’’તિ વુચ્ચતિ અવસ્સમ્ભાવિયત્તા, એવં હરિતં અસમ્પત્તમ્પિ ખેત્તં ‘‘હરિત’’ન્તિ વુચ્ચતિ અવસ્સમ્ભાવિયત્તાતિ અત્થં દસ્સેતિ ‘‘યસ્મિમ્પિ ખેત્તે’’તિઆદિના.

અહરિતેયેવાતિ હરિતવિરહે એવ ખેત્તેતિ યોજના. તત્રાપીતિ અહરિતખેત્તેપિ. ‘‘પિટ્ઠિવંસસ્સા’’તિપદં ‘‘પસ્સે’’તિપદે સામ્યત્થછટ્ઠી, ઇમિના પકતિગેહં દસ્સેતિ. ‘‘કૂટાગારકણ્ણિકાયા’’તિપદં ‘‘ઉપરિ, થૂપિકાયા’’તિપદે સામ્યત્થછટ્ઠી, ઇમિના એકકૂટયુત્તે માળાદિકે દસ્સેતિ. ઠિતં ભિક્ખુન્તિ સમ્બન્ધો. નિસિન્નકં યંકઞ્ચિ જનન્તિ યોજના. તસ્સાતિ ઠિતટ્ઠાનસ્સ. અન્તોતિ અબ્ભન્તરે, હિ યસ્મા અયં ઓકાસો પતનોકાસોતિ યોજના.

૧૩૬. છાદિતં નામાતિ એત્થ છાદિતસદ્દો ભાવત્થો હોતિ, તેનાહ ‘‘છાદન’’ન્તિ. ઉજુકમેવાતિ છદનુટ્ઠાપનતો ઉદ્ધં ઉજુકં એવ. તન્તિ છાદનં. અપનેત્વાપીતિ નાસેત્વાપિ. તસ્માતિ યસ્મા લબ્ભતિ, તસ્મા, પક્કમિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. પરિક્ખેપેનાતિ પરિવારેન છાદેન્તસ્સાતિ યોજના. ઇધાપીતિ પરિયાયછાદનેપિ અધિટ્ઠહિત્વાતિ સમ્બન્ધો. તુણ્હીભૂતેનાતિ તુણ્હીભૂતો હુત્વા. છદનુપરીતિ છદનસ્સ ઉપરિ. હીતિ સચ્ચં. ‘‘તતો ચે ઉત્તરિ’’ન્તિ એત્થ તતો દ્વત્તિપરિયાયતો ઉપરીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તિણ્ણં મગ્ગાનં વા’’તિઆદિ.

૧૩૭. કરેન ¶ ¶ હત્થેન લુનિતબ્બો, છિન્દિતબ્બો, લાતબ્બો ગહેતબ્બોતિ વા કરળોતિ કતે અત્થપકરણાદિતો તિણમુટ્ઠિ એવાતિ આહ ‘‘તિણમુટ્ઠિય’’ન્તિ. નવમં.

૧૪૦. દસમે ‘‘જાન’’ન્તિ ગચ્છન્તાદિગણોતિ આહ ‘‘જાનન્તો’’તિ. સં વિજ્જતિ પાણો એત્થાતિ સપાણકં. એતન્તિ ઉદકં. સયં જાનન્તોપિ પરેન જાનાપેન્તોપિ જાનાતિયેવ નામાતિ આહ ‘‘યથા તથા વા’’તિ. સપાણકં ઉદકન્તિ કરણત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં, તેનાહ ‘‘તેન ઉદકેના’’તિ. પુબ્બેતિ પથવિખણનસિક્ખાપદાદિકે.

તત્થાતિ ‘‘સિઞ્ચેય્ય વા સિઞ્ચાપેય્ય વા’’તિપદે. ધારન્તિ સોતં. માતિકં પમુખન્તિ માતિકં અભિમુખં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને. અઞ્ઞતો ઠાનતો અઞ્ઞં ઠાનં નેતીતિ યોજના. ‘‘સપાણકં ઉદક’’ન્તિ સામઞ્ઞવચનસ્સપિ વિસેસે અવટ્ઠાનતો, વિસેસત્થિના ચ વિસેસસ્સ અનુપયોજિતબ્બતો ઇધ વિસેસઉદકન્તિ સન્ધાયભાસિતત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇદં પના’’તિઆદિ. ઇદં પન ન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. યન્તિ ઉદકં ‘‘ગચ્છતી’’તિપદે કત્તા. યત્થાતિ યસ્મિં ઉદકેતિ. દસમં.

૧૪૪. ભિક્ખુનિવગ્ગસ્સ પઠમે તેસન્તિ થેરાનં. મહાકુલેહિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતાતિ યોજના. કુલધીતરો વિજ્જમાનગુણં કથયન્તીતિ ¶ સમ્બન્ધો. ‘‘ઞાતિમનુસ્સાન’’ન્તિપદં ‘‘કથયન્તી’’તિપદે સમ્પદાનં. કુતોતિ કસ્સ થેરસ્સ સન્તિકાતિ અત્થો. તેસન્તિ થેરાનં ગુણન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘કથેતુ’’ન્તિપદમપેક્ખિત્વા ‘‘વિજ્જમાનગુણે’’તિ વત્તબ્બે અવત્વા ‘‘વટ્ટન્તી’’તિપદમપેક્ખિય ¶ ‘‘વિજ્જમાનગુણા’’તિ વુત્તં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તતોતિ કથનકારણા અભિહરિંસૂતિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ અભિહરણહેતુના.

તેસન્તિ છબ્બગ્ગિયાનં. તાસૂતિ ભિક્ખુનીસુ. ‘‘ભિક્ખુનિયો’’તિપદં ‘‘ઉપસઙ્કમિત્વા’’તિપદે કમ્મં. છબ્બગ્ગિયાનં ભિક્ખુનીસુ ઉપસઙ્કમનં લાભતણ્હાય હોતિ, ભિક્ખુનીનં છબ્બગ્ગીસુ ઉપસઙ્કમનં ચલચિત્તતાય હોતીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞૂપસઙ્કમન્તાનં વિસેસો. તિરચ્છાનભૂતા કથા તિરચ્છાનકથા નિરત્થકકથાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તિરચ્છાનકથન્તી’’તિ. સગ્ગમગ્ગગમનેપીતિ પિસદ્દો મોક્ખગમને પન કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. રાજાનો આરબ્ભ પવત્તા કથા રાજકથા. આદિસદ્દેન ચોરકથાદયો સઙ્ગણ્હાતિ.

૧૪૭. તે ભિક્ખૂતિ છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ ભવેય્યુન્તિ સમ્બન્ધો. અદિટ્ઠં સચ્ચં યેહીતિ અદિટ્ઠસચ્ચા, તેસં ભાવો અદિટ્ઠસચ્ચત્તં, તસ્મા અદિટ્ઠસચ્ચત્તા બન્ધિત્વાતિ યોજના. નેસન્તિ છબ્બગ્ગિયાનં. અઞ્ઞેનેવ ઉપાયેનાતિ અલદ્ધસમ્મુતિતો અઞ્ઞેનેવ લદ્ધસમ્મુતિસઙ્ખાતેન કારણેન કત્તુકામોતિ સમ્બન્ધો. પરતોતિ પરસ્મિં પચ્છા, ઉપરીતિ અત્થો. કરોન્તો વાતિ પરિબાહિરે કરોન્તો એવ હુત્વા આહાતિ યોજના. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. યસ્મા ન ભૂતપુબ્બાનિ, ઇતિ તસ્મા પરિબાહિરં કરોન્તો વાતિ અત્થો.

તત્થાતિ ‘‘અનુજાનામી’’તિઆદિવચને. સીલવાતિ એત્થ વન્તુસદ્દો પસંસત્થે ચ અતિસયત્થે ચ નિચ્ચયોગત્થે ચ હોતિ. તસ્સાતિ લદ્ધસમ્મુતિકસ્સ. તન્તિ સીલં. પાતિમોક્ખસંવરસદ્દાનં કમ્મધારયભાવં, તેહિ ચ સંવુતસદ્દસ્સ તપ્પુરિસભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પાતિમોક્ખોવા’’તિઆદિ. તત્થ એવસદ્દેન કમ્મધારયભાવં, એનસદ્દેન ચ તપ્પુરિસભાવં દસ્સેતીતિ દટ્ઠબ્બં.

વત્તતીતિ ¶ અત્તભાવં પવત્તેતિ. કારિતપચ્ચયો હિ અદસ્સનં ગતો. ઇમિના ઇરિયાપથવિહાર દિબ્બવિહાર બ્રહ્મવિહાર અરિયવિહારેસુ ચતૂસુ વિહારેસુ અત્તભાવવત્તનં ઇરિયાપથવિહારં દસ્સેતિ. હીતિ સચ્ચં. એતન્તિ ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતી’’તિવચનં. વિભઙ્ગેતિ ઝાનવિભઙ્ગે.

‘‘સીલ’’ન્તિઆદીનિ અટ્ઠ પદાનિ તુલ્યાધિકરણાનિ. અયં પનેત્થ સમ્બન્ધો – સીલં કુસલાનં ધમ્માનં સમાપત્તિયા પતિટ્ઠા આદિ ચરણં સંયમો સંવરો મોક્ખં પમોક્ખન્તિ. સમાપત્તિયાતિ ¶ સમાપત્તત્થાય. ‘‘ઉપેતો’’તિઆદીનિ સત્ત પદાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનિ. તત્થ ઉપપન્નોતિ યુત્તો અનુયુત્તો. સમન્નાગતોતિ સમન્તતો અનુ પુનપ્પુનં આગતોતિ સમન્નાગતો, સમઙ્ગીભૂતોતિ અત્થો. એત્થ હિ સંસદ્દો સમન્તત્થવાચકો, અનુસદ્દો નઉપચ્છિન્નત્થવાચકો. તેનાતિ તેન કારણેન. પાલેતીતિ અત્તભાવં બાધનતો રક્ખતિ. યપેતીતિ અત્તભાવો પવત્તતિ. યાપેતીતિ અત્તભાવં પવત્તાપેતિ. યપ યાપને. યાપનં પવત્તનન્તિ હિ ધાતુપાઠેસુ વુત્તં (સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૮ પકારન્તધાતુ). વિહરતીતિ એત્થ એકો આકારત્થવાચકો ઇતિસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો, ઇતિ વુચ્ચતિ, ઇતિ વુત્તન્તિ વા યોજના.

આચારગોચરસદ્દાનં દ્વન્દભાવં, તેહિ ચ સમ્પન્નસદ્દસ્સ તપ્પુરિસભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘આચારગોચરસમ્પન્નો’’તિઆદિ. તત્થ ચસદ્દેન દ્વન્દભાવં, એનસદ્દેન ચ તપ્પુરિસભાવં દસ્સેતિ. અણુસદ્દો અપ્પત્થો, મત્તસદ્દો પમાણત્થોતિ આહ ‘‘અપ્પમત્તકેસૂ’’તિ. ‘‘દસ્સનસીલો’’તિઇમિના ‘‘દસ્સાવી’’તિએત્થ આવીસદ્દસ્સ તસ્સીલત્થભાવં દસ્સેતિ. ‘‘સમાદાયા’’તિ એત્થ સંપુબ્બઆપુબ્બસ્સ દાસદ્દસ્સ કમ્માપેક્ખત્તા તસ્સ કમ્મં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘તં તં સિક્ખાપદ’’ન્તિ. ઇમિના ‘‘સિક્ખાપદેસૂ’’તિ ઉપયોગત્થે ભુમ્મવચનન્તિ દસ્સેતિ. અથ વા સિક્ખાપદેસૂતિ નિદ્ધારણત્થે ભુમ્મવચનમેતં. ‘‘તં તં સિક્ખાપદ’’ન્તિ કમ્મં પન અજ્ઝાહરિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘સમાદાયા’’તિ એત્થ સંસદ્દસ્સ ચ આપુબ્બસ્સ દાસદ્દસ્સ ચ યકારસ્સ ચ અત્થં દસ્સેતું ¶ ‘‘સાધુકં ગહેત્વા’’તિ વુત્તં. એત્થાતિ ઇમિસ્સં અટ્ઠકથાયં. વિત્થારો પન ગહેતબ્બોતિ યોજના. યોતિ કુલપુત્તો.

અસ્સાતિ લદ્ધસમ્મુતિકસ્સ. યં તં બહુ સુતં નામ અત્થિ, તં ન સુતમત્તમેવાતિ યોજના. મઞ્જૂસાયન્તિ પેળાયં. સા હિ સામિકસ્સ સધનત્તં મઞ્ઞતે ઇમાયાતિ ‘‘મઞ્જૂસા’’તિ વુચ્ચતિ. મઞ્જૂસાયં રતનં સન્નિચિતં વિય સુતં સન્નિચિતં અસ્મિં પુગ્ગલેતિ યોજના, એતેનાતિ ‘‘સન્નિચિત’’ન્તિપદેન, દસ્સેતીતિ સમ્બન્ધો. સોતિ લદ્ધસમ્મુતિકો ભિક્ખુ. સન્નિચિતરતનસ્સેવાતિ સન્નિચિતરતનસ્સ ઇવ. તન્તિ ‘‘યે તે ધમ્મા’’તિઆદિવચનં. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. અસ્સાતિ લદ્ધસમ્મુતિકસ્સ ભિક્ખુનો. તત્થાતિ ‘‘વચસા પરિચિતા’’તિઆદિવચને. એવમત્થો વેદિતબ્બોતિ યોજના. પગુણાતિ ઉજુકા. ઉજુકો હિ અજિમ્હત્તા પકટ્ઠો ઉત્તમો ગુણોતિ અત્થેન ‘‘પગુણો’’તિ વુચ્ચતિ. અનુપેક્ખિતાતિ પુનપ્પુનં ઉપગન્ત્વા ઇક્ખિતા, પસ્સિતા દસ્સિતાતિ અત્થો. અત્થતોતિ અભિધેય્યત્થતો, અટ્ઠકથાતોતિ અત્થો. કારણતોતિ ધમ્મતો, પાળિતોતિ અત્થો. દિટ્ઠિસદ્દસ્સ પઞ્ઞાસદ્દવેવચનત્તા ‘‘પઞ્ઞાયા’’તિ વુત્તં. સુપચ્ચક્ખકતાતિ સુટ્ઠુ અક્ખાનં ઇન્દ્રિયાનં પટિમુખં કતા.

‘‘બહુસ્સુતો’’તિ ¶ એત્થ બહુસ્સુતસ્સ તિવિધભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અયં પના’’તિઆદિ. નિસ્સયતો મુચ્ચતીતિ નિસ્સયમુચ્ચનકો. પરિસં ઉપટ્ઠાપેતીતિ પરિસુપટ્ઠાકો. ભિક્ખુનિયો ઓવદતીતિ ભિક્ખુનોવાદકો. તત્થાતિ તિવિધેસુ બહુસ્સુતેસુ. નિસ્સયમુચ્ચનકેન એત્તકં ઉગ્ગહેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ઉપસમ્પદાયાતિ ઉપસમ્પાદેત્વા. પઞ્ચ વસ્સાનિ એતસ્સાતિ પઞ્ચવસ્સો. તેન ઉગ્ગહેતબ્બન્તિ યોજના. સબ્બન્તિમેનાતિ સબ્બેસં પરિચ્છેદાનં અન્તે લામકે પવત્તેન. પગુણાતિ અજિમ્હા ઉજુકા. વાચુગ્ગતાતિ તસ્સેવ વેવચનં. યસ્સ હિ પાળિપાઠા સજ્ઝાયનકાલે પગુણા હોન્તિ, તસ્સ વાચુગ્ગતા. યસ્સ વા પન વાચુગ્ગતા હોન્તિ, તસ્સ પગુણા. તસ્મા તાનિ પદાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞકારણવેવચનાનિ. પક્ખદિવસેસૂતિ જુણ્હપક્ખકાળપક્ખપરિયાપન્નેસુ ¶ દિવસેસુ. ધમ્મસાવનત્થાયાતિ સમ્પત્તાનં પરિસાનં ધમ્મસ્સ સાવનત્થાય સુણાપનત્થાયાતિ અધિપ્પાયો. સાવનત્થાયાતિ એત્થ યુપચ્ચયપરત્તા કારિતપચ્ચયો લોપો હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. તસ્મા સાવીયતે સુણાપીયતે સાવનન્તિ વચનત્થો કાતબ્બો. ભાણવારા ઉગ્ગહેતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. સમ્પત્તાનન્તિ અત્તનો સન્તિકં સમ્પત્તાનં. પરિકથનત્થાયાતિ પરિસ્સઙ્ગેન આલિઙ્ગનેન કથનત્થં, અપ્પસદ્દસઙ્ખાતાય વાચાય કથનત્થન્તિ અત્થો. ‘‘કથામગ્ગો’’તિ વુત્તત્તા વત્થુકથાયેવ અધિપ્પેતા, ન સુત્તસઙ્ખાતો પાળિપાઠો. અનુ પચ્છા, પુનપ્પુનં વા દાયકા મોદન્તિ એતાયાતિ અનુમોદના. ઝાનં વા મગ્ગો વા ફલં વા સમણધમ્મો નામ. તસ્સ કરણત્થં ઉગ્ગહેતબ્બન્તિ યોજના. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ચતૂસુ દિસાસુ અપટિહતોતિ ચાતુદ્દિસો, અપટિહતત્થે ણપચ્ચયો.

પરિસુપટ્ઠાપકેન કાતબ્બાતિ યોજના. અભિવિનયેતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપરિચ્છિન્ને વિનયપિટકે. દ્વે વિભઙ્ગાતિ ભિક્ખુવિભઙ્ગો ચ ભિક્ખુનિવિભઙ્ગો ચ. અસક્કોન્તેન પરિસુપટ્ઠાપકેન ભિક્ખુનાતિ સમ્બન્ધો. એવં અત્તનો અત્થાય ઉગ્ગહેતબ્બં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પરિસાય અત્થાય ઉગ્ગહેતબ્બં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પરિસાય પના’’તિઆદિ. અભિધમ્મેતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપરિચ્છિન્ને સુત્તન્તપિટકે એવ, ન અભિધમ્મપિટકે. તયો વગ્ગાતિ સગાથાવગ્ગો નિદાનવગ્ગો ખન્ધવગ્ગોતિ તયો વગ્ગા. વાસદ્દો અનિયમવિકપ્પત્થો. એકન્તિ એકં નિપાતં. તતો તતોતિ નિકાયતો. સમુચ્ચયં કત્વાતિ રાસિં કત્વા. ન વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાસુ ન કથિતં. યસ્સ પન નત્થિ, સો ન લભતીતિ યોજના. સુત્તન્તે ચાતિ સુત્તન્તપિટકે પન. ઉગ્ગહિતોતિ સરૂપકથનેન ગહિતો, ઉચ્ચારિતોતિ અત્થો. દિસાપામોક્ખોતિ દિસાસુ ઠિતાનં ભિક્ખુઆદીનં પામોક્ખો. યેન કામં ગમોતિ યથાકામં ગમો.

ચતૂસુ નિકાયેસૂતિ ખુદ્દકનિકાયતો અઞ્ઞેસુ દીઘનિકાયાદીસુ. એકસ્સાતિ અઞ્ઞતરસ્સ એકસ્સ ¶ . એકનિકાયેનાતિ એકસ્મિં ¶ નિકાયે લદ્ધનયેન. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તત્થાતિ ચતુપ્પકરણસ્સ અટ્ઠકથાયં. નાનત્થન્તિ નાનાપયોજનં. તન્તિ વિનયપિટકં. એત્તાવતાતિ એત્તકપમાણેન પગુણેન. હોતીતિ ઇતિસદ્દો પરિસમાપનત્થો. ઇતિ પરિસમાપનં વેદિતબ્બન્તિ યોજના.

ઉભયાનિ ખો પનસ્સાતિ આદિ પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞસ્મિન્તિ વિનયપિટકતો ઇતરસ્મિં. તત્થાતિ ‘‘ઉભયાનિ ખો પનસ્સા’’તિઆદિવચને. યથા યેનાકારેન આગતાનિ, તં આકારં દસ્સેતુન્તિ યોજના. પદપચ્ચાભટ્ઠસઙ્કરદોસવિરહિતાનીતિ પદાનં પચ્ચાભટ્ઠસઙ્કરભૂતેહિ દોસેહિ વિરહિતાનિ. એત્થ ચ પદપચ્ચાભટ્ઠન્તિ પદાનં પટિનિવત્તિત્વા આભસ્સનં ગળનં, ચુતન્તિ અત્થો. પદસઙ્કરન્તિ પદાનં વિપત્તિ, વિનાસોતિ અત્થો. ‘‘સુત્તસો’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ ખન્ધકપરિવારસુત્તં એવ ગહેતબ્બન્તિ આહ ‘‘ખન્ધકપરિવારતો’’તિ. અનુબ્યઞ્જનસોતિ એત્થ બ્યઞ્જનસદ્દો અક્ખરસ્સ ચ પદસ્સ ચ વાચકોતિ આહ ‘‘અક્ખરપદપારિપૂરિયા ચા’’તિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.

‘‘સિથિલધનિતાદીન’’ન્તિપદં ‘‘વચનેના’’તિપદે કમ્મં, ‘‘વચનેના’’તિપદં ‘‘સમ્પન્નાગતો’’તિપદે હેતુ, ‘‘વિસ્સટ્ઠાય અનેલગળાય અત્થસ્સ વિઞ્ઞાપનિયા’’તિપદાનિ ‘‘વાચાયા’’તિપદે વિસેસનાનિ. સિથિલધનિતાદીનન્તિ આદિસદ્દેન નિગ્ગહિતવિમુત્તસમ્બન્ધવવત્થિતદીઘ રસ્સ ગરુ લહુ સઙ્ખાતા અટ્ઠ બ્યઞ્જનબુદ્ધિયો સઙ્ગણ્હાતિ. યથાવિધાનવચનેનાતિ અક્ખરચિન્તકાનં યથા સંવિદહનવચનેન. વાચાયેવ કરીયતિ કથીયતિ ઉચ્ચારીયતિ વાક્કરણં ચકારસ્સ કકારં કત્વા. હીતિ તદેવ યુત્તં. માતુગામો યસ્મા સરસમ્પત્તિરતો, તસ્મા હીળેતીતિ યોજના. ‘‘સરસમ્પત્તિરહિત’’ન્તિપદં ‘‘વચન’’ન્તિપદે વિસેસનભાવેન વિસેસં કત્વા ‘‘હીળેતી’’તિપદે હેતુભાવેન સમ્પજ્જનતો હેતુઅન્તોગધવિસેસનન્તિ દટ્ઠબ્બં. સબ્બાસન્તિ ભિક્ખુનીનં. ‘‘સીલાચારસમ્પત્તિયા’’તિઇમિના જાતિ ગોત્ત રૂપ ભોગાદિનાતિઅત્થં નિવત્તેતિ. કારણઞ્ચાતિ અટ્ઠકથઞ્ચ. તજ્જેત્વાતિ ઉબ્બેજેત્વા. તાસન્તિ ભિક્ખુનીનં. ગિહિકાલેતિ ભિક્ખુનોવાદકસ્સ ગિહિકાલે અનજ્ઝાપન્નપુબ્બો ¶ હોતીતિ સમ્બન્ધો. હિ તદેવ યુત્તં. ‘‘માતુગામો’’તિપદં ‘‘ન કરોતી’’તિપદે સુદ્ધકત્તા, ‘‘ઉપ્પાદેતી’’તિપદે હેતુકત્તા. ઠિતસ્સ ભિક્ખુનો ધમ્મદેસનાયાપીતિ યોજના. અપિસદ્દો ગરહત્થો. વિસભાગેહીતિ વિરુદ્ધેહિ વત્થારમ્મણેહિ. અયુત્તટ્ઠાનેતિ પબ્બજિતાનં અનનુરૂપટ્ઠાને. છન્દરાગન્તિ બલવતણ્હં. તેનાતિ તેન હેતુના.

‘‘એત્થ ¶ ચા’’તિઆદિમ્હિ અયં પન સઙ્ગહો –

‘‘સીલવા બહુસ્સુતો ચ, સ્વાગતો ચ સુવાચકો;

પિયો પટિબલો ચાપિ, નજ્ઝાપન્નો ચ વીસતી’’તિ.

૧૪૮. વત્થુસ્મિન્તિ અટ્ઠુપ્પત્તિયં. કકારલોપં કત્વા ગરુધમ્માતિ વુચ્ચન્તીતિ આહ ‘‘ગરુકેહિ ધમ્મેહી’’તિ. તેતિ ગરુધમ્મા. હીતિ યસ્મા. ‘‘એકતો’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તવચનસ્સ વિસેસેન ગહેતબ્બતં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ભિક્ખુનીનં સન્તિકે’’તિ. યથાવત્થુકમેવાતિ પાચિત્તિયમેવ. તઞ્હિ વત્થુસ્સ આપત્તિકારણસ્સ અનુરૂપં પવત્તત્તા ‘‘યથાવત્થુક’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

૧૪૯. પાતોતિ પગેવ, પઠમન્તિ અત્થો. અસમ્મટ્ઠં સમ્મજ્જીતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. અસમ્મજ્જને દોસં પાકટં કરોન્તો આહ ‘‘અસમ્મટ્ઠં હી’’તિઆદિ. હીતિ તપ્પાકટીકરણજોતકો. તન્તિ પરિવેણં. દિસ્વા ભવેય્યુન્તિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ અસોતુકામાનં વિય ભવનહેતુના. પરિવેણસમ્મજ્જનસ્સ આનિસંસં દસ્સેત્વા પાનીયપરિભોજનીયઉપટ્ઠાનસ્સ તમેવ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અન્તો ગામતો પના’’તિ આદિ. તસ્મિન્તિ પાનીયપરિભોજનીયે.

સાખાભઙ્ગમ્પીતિ ભઞ્જિતબ્બસાખમ્પિ. દુતિયોતિ વિઞ્ઞૂ પુરિસો દુતિયો. નિસીદિતબ્બટ્ઠાનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘નિસીદિતબ્બ’’ન્તિઆદિ. ‘‘વિહારમજ્ઝે’’તિ સામઞ્ઞતો વત્વા વિસેસતો દસ્સેતું વુત્તં ‘‘દ્વારે’’તિ. ઓસરન્તિ અવસરન્તિ એત્થાતિ ઓસરણં, તઞ્ચ તં ઠાનઞ્ચેતિ ઓસરણટ્ઠાનં, તસ્મિં. સમગ્ગત્થાતિ એત્થ સંપુબ્બો ચ આપુબ્બો ચ ગમુસદ્દો ¶ હોતિ, તતો હિય્યત્તનીસઙ્ખાતં ત્થવચનં વા હોતિ, પઞ્ચમીસઙ્ખાતસ્સ થવચનસ્સ ત્થત્તં વા હોતિ, સંયોગપરત્તા આ ઉપસગ્ગો રસ્સો ચ હોતિ, ઇતિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમ્મા આગતત્થા’’તિ. તત્થ ‘‘સમ્મા’’તિપદેન સંસદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતિ, ‘‘આ’’ઇતિપદેન આત્યૂપસગ્ગં, ‘‘ગત’’ઇતિપદેન ગમુધાતું, ‘‘ત્થ’’ઇતિપદેન હિય્યત્તનીસઙ્ખાતં ત્થવચનં વા, પઞ્ચમીસઙ્ખાતસ્સ થવચનસ્સ ત્થત્તં વા દસ્સેતિ. અયં પનેત્થત્થો – સમં તુમ્હે આગતત્થાતિ. પઞ્ચમીસઙ્ખાતસ્સ થવચનસ્સ ત્થત્તકાલે સમં તુમ્હે આગા અત્થ ભવથાતિ. ‘‘આગચ્છન્તી’’તિપદેન ‘‘વત્તન્તી’’તિ એત્થ વતુધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ, ‘‘પગુણા વાચુગ્ગતા’’તિપદેહિ અધિપ્પાયં દસ્સેતિ. પાળીતિ ગરુધમ્મપાળિ.

તત્થાતિ ¶ તસ્સં પાળિયં, તેસુ વા અભિવાદનાદીસુ ચતૂસુ. મગ્ગસમ્પદાનન્તિ મગ્ગં પરિહરિત્વા ભિક્ખુસ્સ ઓકાસદાનં. બીજનન્તિ બીજનિયા વિધૂપનં. પાનીયાપુચ્છનન્તિ પાનીયસ્સ આપુચ્છનં. આદિસદ્દેન પરિભોજનીયાપુચ્છનાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થ ચાતિ એતેસુ ચતૂસુ અભિવાદનાદીસુ. ‘‘અન્તો ગામે વા’’તિઆદીનિ છ પદાનિ ‘‘કાતબ્બમેવા’’તિપદે આધારો. રાજુસ્સારણાયાતિ રઞ્ઞો આનુભાવેન જનાનં ઉસ્સારણાય. મહાભિક્ખુસઙ્ઘો સન્નિપતતિ એત્થાતિ મહાસન્નિપાતં, તસ્મિં મહાસન્નિપાતે ઠાને નિસિન્ને સતીતિ યોજના. પચ્ચુટ્ઠાનન્તિ પટિકચ્ચેવ ઉટ્ઠાનં. તં તન્તિ સામીચિકમ્મં.

સક્કત્વાતિ ચિત્તિં કત્વા, સં આદરં કત્વાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘યથા કતો’’તિઆદિ. તિણ્ણં કિચ્ચાનન્તિ ‘‘સક્કત્વા ગરુંકત્વા માનેત્વા’’તિસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં કિચ્ચાનં. અનીયસદ્દો કમ્મત્થોતિ આહ ‘‘ન અતિક્કમિતબ્બો’’તિ.

નત્થિ ભિક્ખુ એત્થાતિ અભિક્ખુકો આવાસો, સો કિત્તકે ઠાને અભિક્ખુકો, યો આવાસો અભિક્ખુકો નામ હોતીતિ આહ ‘‘સચે’’તિ આદિ. ‘‘ઉપસ્સયતો’’તિપદં ‘‘અબ્ભન્તરે’’તિપદે અપાદાનં. એત્થાતિ અભિક્ખુકે આવાસે. હીતિ સચ્ચં. તતોતિ અડ્ઢયોજનબ્ભન્તરે ¶ ઠિતઆવાસતો. પરન્તિ અઞ્ઞસ્મિં આવાસે, ભુમ્મત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં. પચ્છાભત્તન્તિ ભત્તતો પચ્છા. તત્થાતિ અભિક્ખુકે આવાસે. ‘‘ભિક્ખુનિયો’’તિપદં ‘‘વદન્તી’’તિપદે કમ્મં. વુત્તપ્પમાણેતિ અડ્ઢયોજનબ્ભન્તરસઙ્ખાતે વુત્તપ્પમાણે. સાખામણ્ડપેપીતિ સાખાય છાદિતમણ્ડપેપિ. પિસદ્દેન આવાસે પન કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. વુત્તાતિ વસિતા. એત્તાવતાતિ એકરત્તં વસિતમત્તેન. એત્થાતિ સભિક્ખુકે આવાસે. ઉપગચ્છન્તીહિ ભિક્ખુનીહિ યાચિતબ્બાતિ યોજના. પક્ખસ્સાતિ આસળ્હીમાસસ્સ જુણ્હપક્ખસ્સ. ‘‘તેરસિય’’ન્તિપદેન અવયવિઅવયવભાવેન યોજેતબ્બં. મયન્તિ અમ્હે. યતોતિ યેન ઉજુના મગ્ગેનાતિ સમ્બન્ધો. તેનાહ ‘‘તેન મગ્ગેના’’તિ. અઞ્ઞેન મગ્ગેનાતિ ઉજુમગ્ગતો અઞ્ઞેન જિમ્હમગ્ગેન. અયન્તિ અયં આવાસો. તતોતિ ભિક્ખૂનં આવાસતો, ભિક્ખુનિઉપસ્સયતો વા, ઇદમેવ યુત્તતરં. વક્ખતિ હિ ‘‘અમ્હાકં ઉપસ્સયતો ગાવુતમત્તે’’તિ. ખેમટ્ઠાનેતિ અભયટ્ઠાને. તઞ્હિ ખીયન્તિ ભયા એત્થાતિ ખેમં, ખેમઞ્ચ તં ઠાનઞ્ચેતિ ખેમટ્ઠાનન્તિ કત્વા ‘‘ખેમટ્ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તાહિ ભિક્ખુનીહીતિ અડ્ઢયોજનમત્તે ઠાને વસન્તીહિ. તા ભિક્ખુનિયોતિ ગાવુતમત્તે ઠાને વસન્તિયો. અન્તરાતિ તુમ્હાકં, અમ્હાકઞ્ચ નિવાસનટ્ઠાનસ્સ, નિવાસનટ્ઠાનતો વા અન્તરે વેમજ્ઝે. ભુમ્મત્થે ચેતં નિસ્સક્કવચનં. ઠિતે મગ્ગેતિ સમ્બન્ધો ‘‘સન્તિકા’’તિપદં ¶ ‘‘આગત’’ઇતિપદે અપાદાનં. તત્થાતિ અઞ્ઞાસં ભિક્ખુનીનં ઉપસ્સયે. ઇતિ યાચિતબ્બાતિ યોજના. તતોતિ ભિક્ખૂનં યાચિતબ્બતો, પરન્તિ સમ્બન્ધો.

ચાતુદ્દસેતિ આસળ્હીમાસસ્સ જુણ્હપક્ખસ્સ ચતુદ્દસન્નં દિવસાનં પૂરણે દિવસે. ઇધાતિ ઇમસ્મિં વિહારે. ‘‘ઓવાદ’’ન્તિપદં ‘‘અનુ’’ઇતિપદે કમ્મં. અનુજીવન્તિયોતિ અનુગન્ત્વા જીવનં વુત્તિં કરોન્તિયો. વુત્તા ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. દુતિયદિવસેતિ આસળ્હીપુણ્ણમિયં. અથાતિ પક્કમનાનન્તરં. એત્થાતિ ભિક્ખૂનં પક્કન્તત્તા અપસ્સને. ‘‘આભોગં કત્વા’’તિઇમિના આભોગં અકત્વા વસિતું ¶ ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. સભિક્ખુકાવાસં ગન્તબ્બમેવાતિ અધિપ્પાયો. સાતિ વસ્સચ્છેદાપત્તિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. કેનચિ કારણેનાતિ ભિક્ખાચારસ્સ અસમ્પદાદિના કેનચિ નિમિત્તેન. હીતિ સચ્ચં. ભિક્ખૂનં પક્કન્તાદિકારણા અભિક્ખુકાવાસે વસન્તિયા કિં અભિક્ખુકાવાસેવ પવારેતબ્બન્તિ આહ ‘‘પવારેન્તિયા પના’’તિઆદિ.

અન્વદ્ધમાસન્તિ એત્થ અનુસદ્દો વિચ્છત્થવાચકો કમ્મપ્પવચનીયો, તેન પયોગત્તા ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘અદ્ધમાસે અદ્ધમાસે’’તિ. પચ્ચાસીસિતબ્બાતિ એત્થ પતિપુબ્બો ચ આપુબ્બો ચ સિધાતુ ઇચ્છત્થેતિ આહ ‘‘ઇચ્છિતબ્બા’’તિ. સિધાતુયા દ્વેભાવો હોતિ. આપુબ્બો સિસિ ઇચ્છાયન્તિપિ ધાતુપાઠેસુ વુત્તં. તત્થાતિ ‘‘ઉપોસથપુચ્છક’’ન્તિવચને. પક્ખસ્સાતિ યસ્સ કસ્સચિ પક્ખસ્સ. મહાપચ્ચરિયં પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ઓવાદસ્સ યાચનં ઓવાદો ઉત્તરપદલોપેન, સોયેવ અત્થો પયોજનં ઓવાદત્થો, તદત્થાય. પાટિપદદિવસતોતિ દુતિયદિવસતો. સો હિ ચન્દો વુદ્ધિઞ્ચ હાનિઞ્ચ પટિમુખં પજ્જતિ એત્થ, એતેનાતિ વા પાટિપદોતિ વુચ્ચતિ. ઇતીતિ એવં વુત્તનયેન. ભગવા પઞ્ઞપેતીતિ યોજના. અઞ્ઞસ્સાતિ ધમ્મસ્સવનકમ્મતો અઞ્ઞસ્સ. નિરન્તરન્તિ અભિક્ખણં, ‘‘પઞ્ઞપેતી’’તિપદે ભાવનપુંસકં. હીતિ વિત્થારો. એવઞ્ચ સતીતિ એવં બહૂપકારે સતિ ચ. યન્તિ યં ધમ્મં. સાત્થિકન્તિ સપયોજનં. યથાનુસિટ્ઠન્તિ અનુસિટ્ઠિયા અનુરૂપં. સબ્બાયેવ ભિક્ખુનિયોપીતિ યોજના. હીતિ સચ્ચં.

ઓવાદં ગચ્છતીતિ ઓવાદં યાચિતું ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરામં ગચ્છતિ. ન ઓવાદો ગન્તબ્બોતિ ઓવાદં યાચિતું ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરામો ન ગન્તબ્બો. ઓવાદોતિ ચ ઉપયોગત્થે પચ્ચત્તવચનન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઇતરથા હિ સદ્દપયોગો વિરુજ્ઝેય્ય. ઓવાદં ગન્તુન્તિ ઓવાદં યાચનત્થાય ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરામં ગન્તું.

‘‘દ્વે ¶ ¶ તિસ્સો ભિક્ખુનિયો’’તિપદં ‘‘યાચિત્વા’’તિપદે દુતિયાકમ્મં. ‘‘પેસેતબ્બા’’તિપદે પઠમાકમ્મં. ઓવાદૂપસઙ્કમનન્તિ ઓવાદસ્સ ગહણત્થાય ઉપસઙ્કમનં. આરામન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરામં. તતોતિ ગમનતો પરન્તિ સમ્બન્ધો. તેન ભિક્ખુનાતિ ઓવાદપટિગ્ગાહકેન ભિક્ખુના. તન્તિ સમ્મતં ભિક્ખું.

ઉસ્સહતીતિ સક્કોતિ. પાસાદિકેનાતિ પસાદં આવહેન પસાદજનકેન કાયવચીમનોકમ્મેનાતિ અત્થો. સમ્પાદેતૂતિ તિવિધં સિક્ખં સમ્પાદેતુ. એત્તાવતાતિ એત્તકેન ‘‘પાસાદિકેન સમ્પાદેતૂ’’તિ વચનમત્તેન. હીતિ ફલજોતકો. એતન્તિ ‘‘તાહી’’તિવચનં.

એત્થ ચ ભિક્ખૂનં સઙ્ઘગણપુગ્ગલવસેન વચનવારો તિવિધો હોતિ, તં તિવિધં વચનવારં ભિક્ખુનીનં સઙ્ઘગણપુગ્ગલવસેન તીહિ વચનવારેહિ ગુણિતં કત્વા નવ વચનવારા હોન્તિ, તં આકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તત્રાયં વચનક્કમો’’તિ. તત્રાતિ પુરિમવચનાપેક્ખં. વચનાકારો પાકટોવ.

એકા ભિક્ખુની વા બહૂહિ ભિક્ખુનીઉપસ્સયેહિ ઓવાદત્થાય પેસિતે વચનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભિક્ખુનિસઙ્ઘો ચ અય્યા’’તિઆદિ.

તેનાપીતિ ઓવાદપટિગ્ગાહકેનાપિ ‘‘ઓવાદ’’ન્તિપદં ‘‘પટિગ્ગાહકેના’’તિ પદે કમ્મં. પુન ‘‘ઓવાદ’’ન્તિપદં ‘‘અપટિગ્ગહેતુ’’ન્તિપદે કમ્મં. બલતિ અસ્સાસપસ્સાસમત્તેન જીવતિ, ન પઞ્ઞાજીવિતેનાતિ બાલો. ગિલાયતિ રુજતીતિ ગિલાનો. ગમિસ્સતિ ગન્તું ભબ્બોતિ ગમિકો. અયં પનેત્થ યોજના – ગન્તું ભબ્બો યો ભિક્ખુ ગમિસ્સતિ ગમનં કરિસ્સતિ, ઇતિ તસ્મા સો ભિક્ખુ ગમિકો નામ. અથ વા યો ભિક્ખુ ગન્તું ભબ્બત્તા ગમિસ્સતિ ગમનં કરિસ્સતિ, ઇતિ તસ્મા સો ભિક્ખુ ગમિકો નામાતિ. ‘‘ભબ્બો’’તિ ચ હેતુઅન્તોગધવિસેસનં.

તત્થાતિ ¶ ¶ બાલાદીસુ તીસુ પુગ્ગલેસુ. દુતિયપક્ખદિવસેતિ પાટિપદતો દુતિયપક્ખદિવસે. ઉપોસથગ્ગેતિ ઉપોસથગેહે. તઞ્હિ ઉપોસથં ગણ્હન્તિ, ઉપોસથો વા ગય્હતિ અસ્મિન્તિ ‘‘ઉપોસથગ્ગ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં ઉપોસથગ્ગે. ‘‘અનારોચેતુ’’ન્તિ વચનસ્સ ઞાપકં દસ્સેત્વા ‘‘અપચ્ચાહરિતુ’’ન્તિ વચનસ્સ તમેવ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અપરમ્પિ વુત્ત’’ન્તિઆદિ.

તત્થાતિ ઓવાદપટિગ્ગાહકેસુ ભિક્ખૂસુ. નો ચસ્સાતિ નો ચે અસ્સ. સભં વાતિ સમજ્જં વા. સા હિ સહ ભાસન્તિ એત્થ, સન્તેહિ વા ભાતિ દિબ્બતીતિ ‘‘સભા’’તિ વુચ્ચતિ, તં સભં વા ઉપસઙ્કમિસ્સામીતિ યોજના. તત્રાતિ તસ્મિં સભાદિકે. એવં ‘‘તત્થા’’તિપદેપિ.

ચતુદ્દસન્નં પૂરણો ચાતુદ્દસો, તસ્મિં પવારેત્વાતિ સમ્બન્ધો. ભિક્ખુસઙ્ઘેતિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સન્તિકે, સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. અજ્જતનાતિ એત્થ અસ્મિં અહનિ અજ્જ, ઇમસદ્દતો અહનીતિ અત્થે જ્જપચ્ચયો, ઇમસદ્દસ્સ ચ અકારો, અજ્જ એવ અજ્જતના, સ્વત્થો હિ તનપચ્ચયો. અપરસ્મિં અહનિ અપરજ્જ, અપરસદ્દતો અહનીતિ અત્થે જ્જપચ્ચયો સત્તમ્યન્તોયેવ. એત્થાતિ પવારણે, ‘‘અનુજાનામી’’તિઆદિવચને વા. હીતિ સચ્ચં.

કોલાહલન્તિ કોતૂહલં. પઠમં ભિક્ખુની યાચિતબ્બાતિ સઙ્ઘેન પઠમં ભિક્ખુની યાચિતબ્બા.

તાય ભિક્ખુનિયા વચનીયો અસ્સાતિ યોજના. પસ્સન્તો પટિકરિસ્સતીતિ વજ્જાવજ્જં પસ્સન્તો હુત્વા પટિકરિસ્સતિ.

ઉભિન્નન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનીનં. યથાઠાનેયેવાતિ યં યં ઠાનં યથાઠાનં, તસ્મિં યથાઠાનેયેવ. કેનચિ પરિયાયેનાતિ કેનચિ કારણેન. અવપુબ્બો વરસદ્દો પિહિતત્થોતિ આહ ‘‘પિહિતો’’તિ. વચનંયેવાતિ ઓવાદવચનંયેવ. પથોતિ જેટ્ઠકટ્ઠાને ઠાનસ્સ કારણત્તા પથો. દોસં પનાતિ અભિક્કમનાદીસુ ¶ આદીનવં પન. અઞ્જેન્તીતિ મક્ખેન્તિ. ભિક્ખૂહિ પન ઓવદિતું અનુસાસિતું વટ્ટતીતિ યોજના.

અઞ્ઞન્તિ ઓવાદતો અઞ્ઞં. એસોતિ ગરુધમ્મો.

૧૫૦. ‘‘અધમ્મકમ્મે’’તિ એત્થ કતમં કમ્મં નામાતિ આહ ‘‘અધમ્મકમ્મેતિઆદીસૂ’’તિઆદિ. તત્થાતિ અધમ્મકમ્મધમ્મકમ્મેસુ.

૧૫૨. ઉદ્દેસં દેન્તો ભણતિ, અનાપત્તીતિ યોજના. ઓસારેતીતિ કથેતિ. ચતુપરિસતીતિ ચતુપરિસસ્મિં. તત્રાપીતિ તેન ભિક્ખુનીનં સુણનકારણેનાતિ. પઠમં.

૧૫૩. દુતિયે ¶ પરિયાયસદ્દો વારત્થોતિ આહ ‘‘વારેના’’તિ. વારોતિ ચ અનુક્કમોયેવાતિ આહ ‘‘પટિપાટિયાતિ અત્થો’’તિ. અધિકં ચિત્તં ઇમસ્સાતિ અધિચેતોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અધિચિત્તવતો’’તિઆદિ. અધિચિત્તં નામ ઇધ અરહત્તફલચિત્તમેવ, ન વિપસ્સનાપાદકભૂતં અટ્ઠસમાપત્તિચિત્તન્તિ આહ ‘‘અરહત્તફલચિત્તેના’’તિ. ‘‘અધિચિત્તસિક્ખા’’તિઆદીસુ (પારા. ૪૫; દી. નિ. ૩.૩૦૫; મ. નિ. ૧.૪૯૭; અ. નિ. ૬.૧૦૫; મહાનિ. ૧૦) હિ વિપસ્સનાપાદકભૂતં અટ્ઠસમાપત્તિચિત્તં ‘‘અધિચિત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ન પમજ્જતોતિ ન પમજ્જન્તસ્સ. સાતચ્ચકિરિયાયાતિ સતતકરણેન. ઉભો લોકે મુનતિ જાનાતીતિ મુનીતિ ચ, મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં મુનનટ્ઠેન જાનનત્થેન, તમસ્સત્થીતિ મુનીતિ ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘મુનિનોતી’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘યો મુનતિ…પે… મુનનેન વા’’તિઇમિના પઠમત્થં દસ્સેતિ, ‘‘મોનં વુચ્ચતિ…પે… વુચ્ચતી’’તિઇમિના દુતિયત્થં દસ્સેતિ. મુન ગતિયન્તિ ધાતુપાઠેસુ (સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૫ પકારન્તધાતુ) વુત્તત્તા ‘‘યો મુનતી’’તિ એત્થ ભૂવાદિગણિકો મુનધાતુયેવ, ન કીયાદિગણિકો મુધાતૂતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા મુન ઞાણેતિ ધાતુપાઠેસુ (સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૭ કિયાદિગણિક) વુત્તત્તા ‘‘મુનાતી’’તિ કીયાદિગણિકોવ. ધાત્વન્તનકારલોપોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘મોનં વુચ્ચતિ ઞાણ’’ન્તિ ચેત્થ ઞાણં નામ ¶ અરહત્તઞાણમેવ. મોનસ્સ પથો મોનપથોતિ વુત્તે સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્માવ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મેસૂ’’તિ. અથ વા અધિસીલસિક્ખાદયો અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘તીસુ વા સિક્ખાસૂ’’તિ. પુબ્બભાગપટિપદન્તિ અરહત્તઞાણસ્સ પુબ્બભાગે પવત્તં સીલસમથવિપસ્સનાસઙ્ખાતં પટિપદં. પુબ્બભાગેતિ અરહત્તઞાણસ્સ પુબ્બભાગે. એત્થાતિ ‘‘અધિચેતસો…પે… સિક્ખતો’’તિ વચને. ‘‘તાદિનો’’તિપદં ‘‘મુનિનો’’તિપદેન યોજેતબ્બન્તિ આહ ‘‘તાદિસસ્સ ખીણાસવમુનિનો’’તિ. એત્થાતિ ‘‘સોકા ન ભવન્તિ તાદિનો’’તિ વચને. રાગાદયો ઉપસમેતીતિ ઉપસન્તોતિ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘રાગાદીન’’ન્તિ. સતિ અસ્સત્થીતિ સતિમાતિ કત્વા મન્તુસદ્દો નિચ્ચયોગત્થોતિ આહ ‘‘સતિયા અવિરહિતસ્સા’’તિ.

ન કસીયતિ ન વિલેખીયતીતિ અકાસો, સોયેવ આકાસો. અન્તરેન છિદ્દેન ઇક્ખિતબ્બોતિ અન્તલિક્ખો. આકાસો હિ ચતુબ્બિધો અજટાકાસો, કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો, પરિચ્છિન્નાકાસો, રૂપપરિચ્છેદાકાસોતિ. તત્થ અજટાકાસોવ ઇધાધિપ્પેતો ‘‘અન્તલિક્ખે’’તિ વિસેસિતત્તા. તેનાહ ‘‘ન કસિણુગ્ઘાટિમે, ન પન રૂપપરિચ્છેદે’’તિ. પરિચ્છિન્નાકાસોપિ રૂપપરિચ્છેદાકાસેન સઙ્ગહિતો. ‘‘મ’’ન્તિ પદં ‘‘અવમઞ્ઞન્તી’’તિ પદે કમ્મં. એત્તકમેવાતિ એતપ્પમાણં ¶ ‘‘અધિચેતસો’’તિઆદિસઙ્ખાતં વચનમેવ, ન અઞ્ઞં બુદ્ધવચનન્તિ અત્થો. અયન્તિ ચૂળપન્થકો થેરો. હન્દાતિ વસ્સગ્ગત્થે નિપાતો. મમ આનુભાવં દસ્સેમિ, તુમ્હે પસ્સથ ગણ્હથાતિ અધિપ્પાયો. વુટ્ઠાયાતિ તતો ચતુત્થજ્ઝાનતો વુટ્ઠહિત્વા. અન્તરાપિ ધાયતીતિ એત્થ પિસદ્દસ્સ અટ્ઠાનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અન્તરધાયતિપી’’તિ. એસેવ નયો ‘‘સેય્યમ્પિ કપ્પેતી’’તિ એત્થપિ. થેરોતિ ચૂળપન્થકો થેરો. ઇદં પદં અન્તરન્તરા યુત્તટ્ઠાનેસુ સમ્બન્ધિત્વા ‘‘તઞ્ચેવ ભણતી’’તિઇમિના સમ્બન્ધિતબ્બં. ભાતુથેરસ્સાતિ જેટ્ઠકભાતુભૂતસ્સ મહાપન્થકથેરસ્સ.

પદ્મન્તિ ¶ ગાથાયં તયો પાદા ઇન્દવજિરા, ચતુત્થપાદો ઉપેન્દવજિરો. તસ્મા પદ્મન્તિ એત્થ મકારે પરે દુકારુકારસ્સ લોપં કત્વા પરક્ખરં નેત્વા ‘‘પદ્મ’’ન્તિ દ્વિભાવેન લિખિતબ્બં. અવીતગન્ધન્તિ એત્થ વીતિ દીઘુચ્ચારણમેવ યુત્તં. પઙ્કે દવતિ ગચ્છતીતિ પદુમં. કોકં દુગ્ગન્ધસ્સ આદાનં નુદતિ અપનેતીતિ કોકનુદં. સુન્દરો ગન્ધો ઇમસ્સાતિ સુગન્ધં. અયં પનેત્થ યોજના – યથા કોકનુદસઙ્ખાતં સુગન્ધં પાતો પગેવ બાલાતપેન ફુલ્લં વિકસિતં અવીતગન્ધં હુત્વા વિરોચમાનં પદુમં સિયા, તથા અઙ્ગીરસં અઙ્ગિતો સરીરતો નિચ્છરણપભસ્સરરસં હુત્વા વિરોચમાનભૂતં અન્તલિક્ખે તપન્તં આદિચ્ચં ઇવ તેધાતુકે તપન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધં પસ્સાતિ.

પગુણન્તિ વાચુગ્ગતં. તતોતિ અસક્કુણેય્યતો. નન્તિ ચૂળપન્થકં. થેરોતિ મહાપન્થકો થેરો નિક્કડ્ઢાપેસીતિ સમ્બન્ધો. સોતિ ચૂળપન્થકો. અથાતિ તસ્મિં કાલે. ભગવા આહાતિ યોજના. બુદ્ધચક્ખુનાતિ આસયાનુસયઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણસઙ્ખાતેન સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનં ચક્ખુના. તન્તિ ચૂળપન્થકં. તસ્સાતિ ચૂળપન્થકસ્સ. અથાતિ તસ્મિં આરોચનકાલે. અસ્સાતિ ચૂળપન્થકસ્સ, દત્વાતિ સમ્બન્ધો. રજં મલં હરતિ અપનેતીતિ રજોહરણં, પિલોતિકખણ્ડં. સોતિ ચૂળપન્થકો. તસ્સાતિ પિલોતિકખણ્ડસ્સ, ‘‘અન્ત’’ન્તિપદે અવયવિસમ્બન્ધો. પરિસુદ્ધમ્પીતિ પિસદ્દો અપરિસુદ્ધે પિલોતિકખણ્ડે કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. સંવેગન્તિ સન્તાસં ભયન્તિ અત્થો. અથાતિ તસ્મિં આરમ્ભકાલે. અસ્સાતિ ચૂળપન્થકસ્સ. ‘‘ત’’ન્તિપદં ‘‘મમાયનભાવ’’ન્તિપદેન સમ્બન્ધં કત્વા યોજના કાતબ્બાતિ. દુતિયં.

૧૬૨. તતિયે ‘‘ઓવદતિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ વિસેસતો અત્થો ગહેતબ્બોતિ ¶ આહ ‘‘અટ્ઠહિ ગરુધમ્મેહિ ઓવદન્તસ્સેવ પાચિત્તિય’’ન્તિ. ઇતોતિ ઇમસ્મા સિક્ખાપદમ્હા. યત્થ ¶ યત્થાતિ યસ્મિં યસ્મિં સિક્ખાપદે. સબ્બત્થ તત્થ તત્થાતિ યોજનાતિ. તતિયં.

એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. ઇદં પકિણ્ણકં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તીણિ પાચિત્તિયાનીતિ ભિક્ખુનો અસમ્મતત્તા એકં પાચિત્તિયં, સૂરિયસ્સ અત્થઙ્ગતત્તા એકં, ભિક્ખુનુપસ્સયં ઉપસઙ્કમિતત્તા એકન્તિ તીણિ પાચિત્તિયાનિ. કથન્તિ કેન કારણેન હોતીતિ યોજના. તત્થાતિ ભિક્ખુનુપસ્સયં. તસ્સેવાતિ સમ્મતસ્સેવ ભિક્ખુનો. અઞ્ઞેન ધમ્મેનાતિ ગરુધમ્મેહિ અઞ્ઞેન ધમ્મેન. દિવા પનાતિ સૂરિયુગ્ગમનતો તસ્સ અનત્થઙ્ગતેયેવાતિ.

૧૬૪. ચતુત્થે બહું માનં કતં યેહીતિ બહુકતા. બહુકતા હુત્વા ન ઓવદન્તીતિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન બહુકતા’’તિઆદિ. ધમ્મેતિ સીલાદિધમ્મે. અધિપ્પાયોતિ ‘‘ન બહુકતા’’તિપદસ્સ, છબ્બગ્ગિયાનં વા અધિપ્પાયોતિ યોજના. ‘‘કત્તુકામોતિ આદીન’’ન્તિપદં ‘‘અત્થો’’તિપદે વાચકસમ્બન્ધો.

અસમ્મતો નામ ઠપિતો વેદિતબ્બોતિ યોજના. સમ્મુતિન્તિ ભિક્ખુનોવાદકસમ્મુતિં. પચ્છા સામણેરભૂમિયં ઠિતોતિ યોજનાતિ. ચતુત્થં.

૧૬૯. પઞ્ચમે રથિકાયાતિ રચ્છાય. સા હિ રથસ્સ હિતત્તા રથિકાતિ વુચ્ચતિ. સન્દિટ્ઠાતિ સમોધાનવસેન દસ્સીયિત્થાતિ સન્દિટ્ઠા. દિટ્ઠમત્તકા મિત્તાતિ આહ ‘‘મિત્તા’’તિ. સેસન્તિ વુત્તવચનતો સેસં વચનં. તત્રાતિ ચીવરપટિગ્ગહણસિક્ખાપદે. હીતિ વિસેસજોતકં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં ચીવરદાનસિક્ખાપદેતિ. પઞ્ચમં.

૧૭૫. છટ્ઠે ¶ ¶ ઉદાયીતિ એત્થ મહાઉદાયી, કાળુદાયી, લાળુદાયીતિ તયો ઉદાયી હોન્તિ. તેસુ તતિયોવાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘લાળુદાયી’’તિ. પભાવેન ઠાતિ પવત્તતીતિ પટ્ઠોતિ કતે પટિબલોવ લબ્ભતિ. તેનાહ ‘‘પટિબલો’’તિ. નિપુણોતિ કુસલો. ‘‘પટિભાનેન કતચિત્ત’’ન્તિઇમિના ‘‘પટિભાનચિત્ત’’ન્તિ પદસ્સ મજ્ઝે પદલોપં દસ્સેતિ. સોતિ લાળુદાયી અકાસીતિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ ચીવરસ્સ. ‘‘યથાસંહટ’’ન્તિ એત્થ એવસદ્દો અજ્ઝાહરિતબ્બોતિ આહ ‘‘યથાસંહટમેવા’’તિ.

૧૭૬. યં ચીવરં નિવાસિતું વા પારુપિતું વા સક્કા હોતિ, તં ચીવરં નામાતિ યોજના. એવં હીતિ એવમેવ. ‘‘દુક્કટ’’ન્તિઇમિના ‘‘સયં સિબ્બતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ એત્થ અન્તરાપત્તિં દસ્સેતિ. આરાતિ સૂચિ. સા હિ અરતિ નિસ્સઙ્ગવસેન ગચ્છતિ પવિસતીતિ ‘‘આરા’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સા પથો ગમનં આરાપથો, તસ્મિં, આરાપથસ્સ નીહરણાવસાનત્તા ‘‘નીહરણે’’તિ વુત્તં. સતક્ખત્તુમ્પીતિ અનેકક્ખત્તુમ્પિ. આણત્તોતિ આણાપીયતીતિ આણત્તો. ‘‘આણાપિતો’’તિ વત્તબ્બે ણાપેસદ્દસ્સ લોપં, ઇકારસ્સ ચ અકારં કત્વા, ‘‘આદત્તે’’તિ આખ્યાતપદે તેવિભત્તિયા વિય તપચ્ચયસ્સ ચ દ્વિભાવં કત્વા એવં વુત્તં. તેનાહ ‘‘સકિં ચીવરં સિબ્બાતિ વુત્તો’’તિ. અથ પનાતિ તતો અઞ્ઞથા પન. આણત્તસ્સાતિ આણાપિતસ્સ. સમ્બહુલાનિપિ પાચિત્તિયાનિ હોન્તીતિ સમ્બન્ધો.

યેપિ નિસ્સિતકા સિબ્બન્તીતિ યોજના, આચરિયુપજ્ઝાયેસુ સિબ્બન્તેસૂતિ સમ્બન્ધો. તેસન્તિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં. તેસમ્પીતિ નિસ્સિતકાનમ્પિ. ઞાતિકાનં ભિક્ખુનીનં ચીવરન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘અન્તેવાસિકેહી’’તિપદં ‘‘સિબ્બાપેન્તી’’તિપદે કારિતકમ્મં. તત્રાપીતિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ સિબ્બાપનેપિ. ‘‘અન્તેવાસિકે’’તિપદં ‘‘વઞ્ચેત્વા’’તિપદે ¶ સુદ્ધકમ્મં, ‘‘સિબ્બાપેન્તી’’તિપદે કારિતકમ્મં. ઇતરેસન્તિ આચરિયુપજ્ઝાયાનન્તિ. છટ્ઠં.

૧૮૧. સત્તમે ‘‘તાસં ભિક્ખુનીનં પચ્છા ગચ્છન્તીન’’ન્તિ પદાનિ ‘‘પત્તચીવર’’ન્તિ પાઠસેસેન યોજેતબ્બાનીતિ આહ ‘‘પચ્છા ગચ્છન્તીનં પત્તચીવર’’ન્તિ. તા ભિક્ખુનિયો પચ્છા ગચ્છન્તિયોતિ વિભત્તિવિપલ્લાસં કત્વા ‘‘દૂસેસુ’’ન્તિપદેન યોજેતબ્બાનીતિ આહ ‘‘તા ભિક્ખુનિયો ¶ ચોરા દૂસયિંસૂ’’તિ. અથ વા વિભત્તિવિપલ્લાસમકત્વા ‘‘અચ્છિન્દિંસૂ’’તિ પદે ‘‘પત્તચીવર’’ન્તિપદં અજ્ઝાહરિત્વા ‘‘દૂસેસુ’’ન્તિપદે ‘‘સીલ’’ન્તિ પાઠં અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૧૮૨-૩. સંપુબ્બો, વિપુબ્બો ચ ધાધાતુ ત્વાપચ્ચયો હોતીતિ આહ ‘‘સંવિદહિત્વા’’તિ. કુક્કુટોતિ તમ્બચૂળો. સો હિ કુકતિ આહારત્થં પાણકાદયો આદદાતીતિ કુક્કુટો. અયન્તિ ગામો. અધિકરણે ણોતિ આહ ‘‘સમ્પદન્તિ એત્થા’’તિ. એત્થાતિ ચ એતસ્મિં ગામે. ઉત્તરપદસ્સ અધિકરણત્થત્તા પુબ્બપદેન છટ્ઠીસમાસોતિ આહ ‘‘કુક્કુટાન’’ન્તિઆદિ. એવં ણસદ્દસ્સ અધિકરણત્થં, પુબ્બપદેન છટ્ઠીસમાસઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ ણસદ્દસ્સ ભાવત્થં, પુબ્બપદેન બાહિરત્થસમાસઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અથ વા’’તિ. તત્થાતિ પચ્છિમપાઠે. ઉપ્પતિત્વાતિ ઉડ્ડિત્વા ઉદ્ધં આકાસં લઙ્ગિત્વાતિ અત્થો. એત્થાતિ પચ્છિમપાઠે. દ્વિધાતિ પદગમનપક્ખગમનવસેન દ્વિપકારેન. ‘‘ઉપચારો ન લબ્ભતી’’તિઇમિના ગામન્તરો ન હોતિ, એકગામોયેવ પન હોતિ, તસ્મા આપત્તિપિ એકાયેવ હોતીતિ દસ્સેતિ. પચ્ચૂસેતિ પભાતે. સો હિ પટિવિરુદ્ધં તિમિરં ઉસેતિ નાસેતીતિ પચ્ચૂસોતિ વુચ્ચતિ. વસ્સન્તસ્સાતિ રવન્તસ્સ. ‘‘વચનતો’’તિપદં ‘‘આપત્તિયેવા’’તિપદે ઞાપકહેતુ. રતનમત્તન્તરોતિ કુક્કુપમાણેન બ્યવધાનો.

તત્રાતિ ¶ ‘‘ગામન્તરે ગામન્તરે’’તિ વચને. હીતિ વિત્થારો. ઉભોપીતિ ભિક્ખુભિક્ખુનિયોપિ સંવિદહન્તીતિ સમ્બન્ધો. ન વદન્તીતિ અટ્ઠકથાચરિયા ન કથયન્તિ. ચતુન્નં મગ્ગાનં સમાગમટ્ઠાનં ચતુક્કં, દ્વિન્નં, તિણ્ણં, ચતુક્કતો અતિરેકાનં વા મગ્ગાનં સમ્બદ્ધટ્ઠાનં સિઙ્ઘાટકં. તત્રાપીતિ ઉપચારોક્કમનેપિ. ગામતોતિ અત્તનો ગામતો. યાવ ન ઓક્કમન્તિ, તાવાતિ યોજના. સન્ધાયાતિ આરબ્ભ. અથાતિ તસ્મિં નિક્ખમનકાલે. દ્વેપીતિ ભિક્ખુભિક્ખુનિયોપિ ગચ્છન્તીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ વચનં.

હીતિ વિસેસો. ‘‘ગામન્તરે ગામન્તરે’’તિ પુરિમસ્મિં નયે અતિક્કમે અનાપત્તિ, ઓક્કમને આપત્તીતિ અયં વિસેસો.

૧૮૪. ગતપુબ્બત્થાતિ ગતપુબ્બા અત્થ ભવથાતિ અત્થો. એહિ ગચ્છામાતિ વા આગચ્છેય્યાસીતિ વા વદતીતિ યોજના. ચેતિયવન્દનત્થન્તિ થૂપસ્સ વન્દિતું.

૧૮૫. વિસઙ્કેતેનાતિ ¶ એત્થ કાલવિસઙ્કેતો, દ્વારવિસઙ્કેતો, મગ્ગવિસઙ્કેતોતિ તિવિધો. તત્થ કાલવિસઙ્કેતેનેવ અનાપત્તિં સન્ધાય ‘‘વિસઙ્કેતેન ગચ્છન્તિ, અનાપત્તી’’તિ આહ. દ્વારવિસઙ્કેતેન વા મગ્ગવિસઙ્કેતેન વા આપત્તિમોક્ખો નત્થિ. તમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુરેભત્ત’’ન્તિઆદિ. ચક્કસમારુળ્હાતિ ઇરિયાપથચક્કં વા સકટચક્કં વા સમ્મા આરુળ્હા. જનપદાતિ જનકોટ્ઠાસા. પરિયાયન્તીતિ પરિ પુનપ્પુનં યન્તિ ચ આયન્તિ ચાતિ. સત્તમં.

૧૮૮. અટ્ઠમે સહ અઞ્ઞમઞ્ઞં થવનં અભિત્થવનં સન્થવો, સઙ્ગમોતિ વુત્તં હોતિ. મિત્તભાવેન સન્થવો મિત્તસન્થવો, લોકેહિ અસ્સાદેતબ્બો ચ સો મિત્તસન્થવો ચેતિ લોકસ્સાદમિત્તસન્થવો, તસ્સ વસો પભૂ, તેન વા આયત્તોતિ લોકસ્સાદમિત્તસન્થવવસો, તેન. ઉદ્ધં ગચ્છતીતિ ઉદ્ધંગામિનીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉદ્ધ’’ન્તિઆદિ. ઉદ્ધન્તિ ચ ઇધ પટિસોતો. તેનાહ ¶ ‘‘નદિયા પટિસોત’’ન્તિ. ‘‘ઉદ્ધંગામિનિ’’ન્તિમાતિકાપદં ‘‘ઉજ્જવનિકાયા’’તિપદભાજનિયા સંસન્દેન્તો આહ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ. યોતિ ભિક્ખુ. ઉદ્ધં જવનતોતિ પટિસોતં ગમનતો. તેનાતિ તેન હેતુના. અસ્સાતિ ‘‘ઉદ્ધંગામિનિ’’ન્તિપદસ્સ. અનુસોતં ઇધ અધો નામાતિ આહ ‘‘અનુસોત’’ન્તિ. અસ્સપીતિ પિસદ્દો પુરિમાપેક્ખો. તત્થાતિ ‘‘ઉદ્ધંગામિનિં વા અધોગામિનિં વા’’તિવચને. યન્તિ નાવં હરન્તીતિ સમ્બન્ધો. સમ્પટિપાદનત્થન્તિ સમ્મા પટિમુખં પાદનત્થં, ઉજુપજ્જાપનત્થન્તિ અત્થો. એત્થાતિ નાવાયં. ‘‘ઠપેત્વા’’તિપદભાજનિમપેક્ખિત્વા ‘‘ઉપયોગત્થે નિસ્સક્કવચન’’ન્તિ આહ. ‘‘અઞ્ઞત્રા’’તિ માતિકાપદે અપેક્ખિતે નિસ્સક્કત્થે નિસ્સક્કવચનમ્પિ યુજ્જતેવ.

૧૮૯. એકં તીરં અગામકં અરઞ્ઞં હોતીતિ યોજના. અદ્ધયોજનગણનાય પાચિત્તિયાનિ હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. મજ્ઝેન ગમનેપીતિ પિસદ્દો અગામકઅરઞ્ઞતીરપસ્સેન ગમને કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. ન કેવલં નદિયાતિ કેવલં નદિયા એવ અનાપત્તિ નાતિ યોજના, અઞ્ઞેસુપિ સમુદ્દાદીસુ અનાપત્તીતિ અધિપ્પાયો. યોપિ ભિક્ખુ ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.

૧૯૧. કાલવિસઙ્કેતો, તિત્થવિસઙ્કેતો, નાવાવિસઙ્કેતોતિ તિવિધો વિસઙ્કેતો. તત્થ કાલવિસઙ્કેતેન ¶ અનાપત્તિં સન્ધાય ‘‘વિસઙ્કેતેન અભિરુહન્તી’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞેન વિસઙ્કેતેન આપત્તિયેવ, તમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇધાપી’’તિઆદીતિ. અટ્ઠમં.

૧૯૨. નવમે મહાનાગેસૂતિ મહાઅરહન્તેસુ તિટ્ઠમાનેસુ સન્તેસુ, ચેતકે પેસ્સભૂતે નવકે ભિક્ખૂ નિમન્તેતીતિ અધિપ્પાયો. ઇતરથાતિ વિભત્તિવિપલ્લાસતો વા પાઠસેસતો વા અઞ્ઞેન પકારેન. અન્તરં મજ્ઝં પત્તા કથા અન્તરકથાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અવસાન’’ન્તિઆદિ. પકિરીયિત્થાતિ પકતા, ન ¶ પકતા વિપ્પકતાતિ વુત્તે કરિયમાનકથાવાતિ આહ ‘‘કરિયમાના હોતી’’તિ. અદ્ધચ્છિકેનાતિ ઉપડ્ઢચક્ખુના. તેહીતિ થેરેહિ.

૧૯૪. લદ્ધબ્બન્તિ લદ્ધારહં. અસ્સાતિ ‘‘ભિક્ખુનિપરિપાચિત’’ન્તિપદસ્સ. સમ્મા આરભિતબ્બોતિ સમારમ્ભોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમારદ્ધં વુચ્ચતી’’તિ. પટિયાદિતસ્સાતિ પરિપાચિતસ્સ ભત્તસ્સ. ગિહીનં સમારમ્ભોતિ ગિહિસમારમ્ભો, કત્વત્થે ચેતં સામિવચનં. તતોતિ તતો ભત્તતો. અઞ્ઞત્રાતિ વિના. તમત્થં વિવરન્તો આહ ‘‘તં પિણ્ડપાતં ઠપેત્વા’’તિ. પદભાજને પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘ઞાતકપવારિતેહી’’તિપદં ‘‘અસમારદ્ધો’’તિપદે કત્તા. અત્થતોતિ ભિક્ખુનિઅપરિપાચિતઅત્થતો. તસ્માતિ યસ્મા અત્થતો સમારદ્ધોવ હોતિ, તસ્મા.

૧૯૫. પટિયાદિતન્તિ પટિયત્તં. પકતિયા પટિયત્તં પકતિપટિયત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પકતિયા’’તિઆદિ. મહાપચ્ચરિયં પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ તસ્સેવ ભિક્ખુનો. અઞ્ઞસ્સાતિ તતો અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો.

૧૯૭. ભિક્ખુનિપરિપાચિતેપીતિ પિસદ્દો ભિક્ખુનિઅપરિપાચિતે કા નામ કથાતિ દસ્સેતીતિ. નવમં.

૧૯૮. દસમે પાળિઅત્થો ચાતિ એત્થ પાળિસદ્દો વિનિચ્છિયસદ્દે ચ યોજેતબ્બો ‘‘પાળિવિનિચ્છયો’’તિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ‘‘ઇદં સિક્ખાપદ’’ન્તિપદં ‘‘એકપરિચ્છેદ’’ન્તિપદે ¶ તુલ્યત્થકત્તા, ‘‘પઞ્ઞત્ત’’ન્તિપદે કમ્મં. ઉપરીતિ અચેલકવગ્ગેતિ. દસમં.

૧. આવસથપિણ્ડસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

૨૦૩. ભોજનવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે આવસથે પઞ્ઞત્તો પિણ્ડો આવસથપિણ્ડોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમન્તા’’તિઆદિ. પરિક્ખિત્તન્તિ પરિવુતં આવસથન્તિ સમ્બન્ધો. અદ્ધં પથં ગચ્છન્તીતિ અદ્ધિકા. ગિલાયન્તિ રુજન્તીતિ ગિલાના. ગબ્ભો કુચ્છિટ્ઠસત્તો એતાસન્તિ ગબ્ભિનિયો. મલં પબ્બાજેન્તીતિ પબ્બજિતા, તેસં યથાનુરૂપન્તિ સમ્બન્ધો. પઞ્ઞત્તાનિ મઞ્ચપીઠાનિ એત્થાતિ પઞ્ઞત્તમઞ્ચપીઠો, તં. અનેકગબ્ભપરિચ્છેદં અનેકપમુખપરિચ્છેદં આવસથં કત્વાતિ યોજના. તત્થાતિ આવસથે. તેસં તેસન્તિ અદ્ધિકાદીનં. હિય્યોસદ્દસ્સ અતીતાનન્તરાહસ્સ ચ અનાગતાનન્તરાહસ્સ ચ વાચકત્તા ઇધ અનાગતાનન્તરાહવાચકોતિ આહ ‘‘સ્વેપી’’તિ. કુહિં ગતા ઇતિ વુત્તેતિ યોજના. ‘‘કુક્કુચ્ચાયન્તો’’તિપદસ્સ નામધાતું દસ્સેન્તો આહ ‘‘કુક્કુચ્ચં કરોન્તો’’તિ.

૨૦૬. ‘‘અદ્ધયોજનં વા યોજનં વા’’તિઇમિના ‘‘પક્કમિતુ’’ન્તિપદસ્સ કમ્મં દસ્સેતિ. ‘‘ગન્તુ’’ન્તિઇમિના કમુસદ્દસ્સ પદવિક્ખેપત્થં દસ્સેતિ. ‘‘અનોદિસ્સા’’તિપદસ્સ ત્વાપચ્ચયન્તભાવં દસ્સેતું ‘‘અનુદ્દિસિત્વા’’તિ વુત્તં. પાસં ડેતીતિ પાસણ્ડો, સત્તાનં ચિત્તેસુ દિટ્ઠિપાસં ખિપતીતિ અત્થો. અથ વા તણ્હાપાસં, દિટ્ઠિપાસઞ્ચ ડેતિ ઉડ્ડેતીતિ પાસણ્ડો, તં પાસણ્ડં. યાવતત્થો પઞ્ઞત્તો હોતીતિ યાવતા અત્થો હોતિ, તાવતા પઞ્ઞત્તો હોતીતિ યોજના. ‘‘યાવદત્થો’’તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. દકારો પદસન્ધિકરો. સકિં ભુઞ્જિતબ્બન્તિ એકદિવસં સકિં ભુઞ્જિતબ્બન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘એકદિવસં ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ.

એત્થાતિ ¶ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. એકકુલેન વા પઞ્ઞત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતિ એકતો હુત્વા પઞ્ઞત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો. નાનાકુલેહિ પઞ્ઞત્તં પિણ્ડન્તિ યોજના. ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ નાનાકુલાનિ એકતો અહુત્વા વિસું વિસું પઞ્ઞત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો. યોપિ પિણ્ડો ¶ છિજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. ઉપચ્છિન્દિત્વાતિ અસદ્ધિયાદિપાપચિત્તત્તા ઉપચ્છિન્દિત્વા.

૨૦૮. અનુવસિત્વાતિ પુનપ્પુનં વસિત્વા. અન્તરામગ્ગે ગચ્છન્તત્તા ‘‘ગચ્છન્તો ભુઞ્જતી’’તિ ઇદં તાવ યુત્તં હોતુ, ગતટ્ઠાને પન ગમિતત્તા કથં? પચ્ચુપ્પન્નસમીપોપિ અતીતો તેન સઙ્ગહિતત્તા યુત્તં. ‘‘કુતો નુ ત્વં ભિક્ખુ આગચ્છસી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૩૦) વિય. તંસમીપોપિ હિ તાદિસો. નાનાટ્ઠાનેસુ નાનાકુલાનં સન્તકે પકતિયા અનાપત્તિભાવતો નાનાટ્ઠાનેસુ એકકુલસ્સેવ સન્તકં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અનાપત્તી’’તિ. આરદ્ધસ્સ વિચ્છેદત્તા ‘‘પુન એકદિવસં ભુઞ્જિતું લભતી’’તિ વુત્તં. ‘‘ઓદિસ્સા’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ ભિક્ખૂયેવ ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘ભિક્ખૂનંયેવા’’તિ. પઠમં.

૨૦૯. દુતિયે પહીનલાભસક્કારસ્સ હેતું દસ્સેન્તો આહ ‘‘સો કિરા’’તિઆદિ. સોતિ દેવદત્તો. ‘‘અહોસી’’તિ ચ ‘‘પાકટો જાતો’’તિ ચ યોજેતબ્બો. અજાતસત્તુનાતિ અજાતસ્સેયેવ પિતુરાજસ્સ સત્તુભાવતો અજાતસત્તુના, ‘‘મારાપેત્વા’’તિપદે કારિતકમ્મં. રાજાનન્તિ બિમ્બિસારરાજં, ‘‘મારાપેત્વા’’તિપદે ધાતુકમ્મં. અભિમારેતિ અભિનિલીયિત્વા ભગવતો મારણત્થાય પેસિતે ધનુધરે. ગૂળ્હપટિચ્છન્નોતિ ગુહિતો હુત્વા પટિચ્છન્નો. પરિકથાયાતિ પરિગુહનાય કથાય. ‘‘રાજાનમ્પી’’તિપદં ‘‘મારાપેસી’’તિપદે ધાતુકમ્મં. પવિજ્ઝીતિ પવટ્ટેસિ. તતોતિ તતો વુત્તતો પરં ઉટ્ઠહિંસૂતિ સમ્બન્ધો. નગરે નિવસન્તીતિ નાગરા. રાજાતિ અજાતસત્તુરાજા. સાસનકણ્ટકન્તિસાસનસ્સ કણ્ટકસદિસત્તા સાસનકણ્ટકં. તતોતિ નીહરતો. ઉપટ્ઠાનમ્પીતિ ઉપટ્ઠાનમ્પિ, ઉપટ્ઠાનત્થાયપિ વા. અઞ્ઞેપીતિ રાજતો અઞ્ઞેપિ. અસ્સાતિ દેવદત્તસ્સ. કિઞ્ચિ ખાદનીયભોજનીયં ‘‘દાતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. કિઞ્ચિ વા અભિવાદનાદિ ‘‘કાતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. કુલેસુ ¶ વિઞ્ઞાપેત્વા ભુઞ્જનસ્સ હેતું દસ્સેન્તો આહ ‘‘મા મે’’તિઆદિ. પોસેન્તો હુત્વા ભુઞ્જતીતિ સમ્બન્ધો.

૨૧૧. ભત્તં અનધિવાસેન્તાનં કસ્મા ચીવરં પરિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ આહ ‘‘ભત્તં અગણ્હન્તાન’’ન્તિઆદિ.

૨૧૨. ચીવરકારકે ¶ ભિક્ખૂ ભત્તેન કસ્મા નિમન્તેન્તીતિ આહ ‘‘ગામે’’તિઆદિ.

૨૧૫. નાનાવેરજ્જકેતિ એત્થ રઞ્ઞો ઇદં રજ્જં, વિસદિસં રજ્જં વિરજ્જં, નાનપ્પકારં વિરજ્જં નાનાવિરજ્જં. નાનાવિરજ્જેહિ આગતા નાનાવેરજ્જકા. મજ્ઝે વુદ્ધિ હોતીતિ આહ ‘‘નાનાવિધેહિ અઞ્ઞરજ્જેહિ આગતે’’તિ. અઞ્ઞરજ્જેહીતિ રાજગહતો અઞ્ઞેહિ રજ્જેહિ. રઞ્જિતબ્બન્તિ રઞ્જન્તિ વુત્તે નિગ્ગહિતસ્સ અનાસનં સન્ધાય વુત્તં ‘‘નાનાવેરઞ્જકેઇતિપિ પાઠો’’તિ.

૨૧૮. ગણભોજનેતિ ગણસ્સ ભોજનં ગણભોજનં, ગણભોજનસ્સ ભોજનં ગણભોજનં, તસ્મિં ગણભોજને પાચિત્તિયન્તિ અત્થો. ‘‘રત્તૂપરતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૦; મ. નિ. ૧.૨૯૩) વિય એકસ્સ ભોજનસદ્દસ્સ લોપો દટ્ઠબ્બો. નનુ ઉપોસથે વિય દ્વે તયો ગણો નામાતિ આહ ‘‘ઇધ ગણો નામ ચત્તારો’’તિઆદિ. તેન દ્વે તયો ગણો નામ ન હોન્તિ, ચત્તારો પન આદિં કત્વા તદુત્તરિ ગણો નામાતિ દસ્સેતિ. તં પનેતન્તિ એત્થ એતસદ્દો વચનાલઙ્કારો દ્વીસુ સબ્બનામેસુ પુબ્બસ્સેવ યેભુય્યેન પધાનત્તા. પસવતીતિ વડ્ઢતિ, જાયતીતિ અત્થો. વેવચનેન વાતિ ‘‘ભત્તેન નિમન્તેમિ, ભોજનેન નિમન્તેમી’’તિ પરિયાયેન વા. ભાસન્તરેન વાતિ મૂલભાસાતો અઞ્ઞાય ભાસાય વા. એકતો નિમન્તિતા ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. પમાણન્તિ કારણં. ‘‘ચત્તારો’’તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસં કત્વા ‘‘વિહારે’’તિપદેન યોજેતબ્બં. ઠિતેસુયેવાતિ પદં નિદ્ધારણસમુદાયો. એકો નિમન્તિતોતિ સમ્બન્ધો.

ચત્તારો ¶ ભિક્ખૂ વિઞ્ઞાપેય્યુન્તિ સમ્બન્ધો. પાટેક્કન્તિ પતિએકસ્સ ભાવો પાટેક્કં, વિસુન્તિ અત્થો. એકતો વા નાનાતો વા વિઞ્ઞાપેય્યુન્તિ સમ્બન્ધો.

છવિસઙ્ખાતતો બાહિરચમ્મતો અબ્ભન્તરચમ્મસ્સ થૂલત્તા ‘‘મહાચમ્મસ્સા’’તિ વુત્તં. ફાલં એતેસં પાદાનં સઞ્જાતન્તિ ફાલિતા, ઉપ્પાદેન્તીતિ સમ્બન્ધો. પહટમત્તે સતીતિ યોજના. લેસેન કપ્પન્તિ પવત્તં ચિત્તં લેસકપ્પિયં.

સુત્તઞ્ચાતિ સૂચિપાસપવેસનસુત્તઞ્ચ. નનુ વિસું ચીવરદાનસમયો વિય ચીવરકારસમયોપિ અત્થિ, કસ્મા ‘‘યદા તદા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘વિસું હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. વિસું ચીવરદાનસમયો વિય ચીવરકારસમયો નામ યસ્મા નત્થિ, તસ્મા ¶ ‘‘યદા તદા’’તિ મયા વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. તસ્મા યો ભિક્ખુ કરોતિ, તેન ભુઞ્જિતબ્બન્તિ યોજના. સૂચિવેઠનકોતિ સિબ્બનત્થાય દ્વે પિલોતિકખણ્ડે સમ્બન્ધિત્વા સૂચિયા વિજ્ઝનકો. વિચારેતીતિ પઞ્ચખણ્ડસત્તખણ્ડાદિવસેન સંવિદહતિ. છિન્દતીતિ સત્થકેન વા હત્થેન વા છિન્દતિ. મોઘસુત્તન્તિ મુય્હનં મોઘો, અત્થતો ગહેતબ્બછટ્ટેતબ્બટ્ઠાને મુય્હનચિત્તં, તસ્સ છિન્દનં સુત્તન્તિ મોઘસુત્તં. આગન્તુકપટ્ટન્તિ દુપટ્ટચીવરે મૂલપટ્ટસ્સ ઉપરિ ઠપિતપટ્ટં. પચ્ચાગતન્તિ પટ્ટચીવરાદીસુ લબ્ભતિ. બન્ધતીતિ મૂલપટ્ટેન આગન્તુકપટ્ટં. બન્ધતિ. અનુવાતન્તિ ચીવરં અનુપરિયાયિત્વા વીયતિ બન્ધીયતીતિ અનુવાતં, તં છિન્દતિ. ઘટ્ટેતીતિ દ્વે અનુવાતન્તે અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્બજ્ઝતિ. આરોપેતીતિ ચીવરસ્સ ઉપરિ આરોપેતિ. તત્થાતિ ચીવરે. સુત્તં કરોતીતિ સૂચિપાસપવેસનસુત્તં વટ્ટેતિ. વલેતીતિ વટ્ટિત્વા સુત્તવેઠનદણ્ડકે આવટ્ટેતિ. પિપ્ફલિકન્તિ સત્થકં. તઞ્હિ પિયમ્પિ ફાલેતીતિ પિપ્ફલિ, સાયેવ પિપ્ફલિકન્તિ કત્વા પિપ્ફલિકન્તિ વુચ્ચતિ, તં નિસેતિ નિસાનં કરોતીતિ અત્થો. યો પન કથેતિ, એતં ઠપેત્વાતિ યોજના.

અદ્ધાનમગ્ગસ્સ દ્વિગાવુતત્તા ‘‘અદ્ધયોજનબ્ભન્તરે ગાવુતે’’તિ વુત્તં. અભિરૂળ્હેન ભુઞ્જિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. યત્થાતિ યસ્મિં કાલે. ‘‘સન્નિપતન્તી’’તિ બહુકત્તુવસેન વુત્તં. અકુસલં પરિવજ્જેતીતિ પરિબ્બાજકો ¶ , પબ્બજ્જવેસં વા પરિગ્ગહેત્વા વજતિ ગચ્છતિ પવત્તતીતિ પરિબ્બાજકો. વિના ભાવપચ્ચયેન ભાવત્થસ્સ ઞાતબ્બતો પરિબ્બાજકભાવો પરિબ્બાજકો, તં સમાપન્નોતિ પરિબ્બાજકસમાપન્નો. અથ વા પરિબ્બાજકેસુ સમાપન્નો પરિયાપન્નોતિ પરિબ્બાજકસમાપન્નો. ‘‘એતેસ’’ન્તિપદં ‘‘યેન કેનચી’’તિપદે નિદ્ધારણસમુદાયો.

૨૨૦. યેપિ ભિક્ખૂ ભુઞ્જન્તીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ‘‘દ્વે તયો એકતો’’તિવચને. અનિમન્તિતો ચતુત્થો યસ્સ ચતુક્કસ્સાતિ અનિમન્તિતચતુત્થં, અનિમન્તિતેન વા ચતુત્થં અનિમન્તિતચતુત્થં. એસેવ નયો અઞ્ઞેસુપિ ચતુત્થેસુ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. નિમન્તેતીતિ અકપ્પિયનિમન્તનેન નિમન્તેતિ. તેસૂતિ ચતૂસુ ભિક્ખૂસુ. સોતિ ઉપાસકો. અઞ્ઞન્તિ નાગતભિક્ખુતો અઞ્ઞં, નિમન્તિતભિક્ખુતો વા. તઙ્ખણપ્પત્તન્તિ તસ્મિં પુચ્છનકથનક્ખણે પત્તં. હીતિ વિત્થારો. તત્થાતિ તસ્મિં ઠાને, ગેહે વા. તેહીતિ કરણભૂતેહિ ભિક્ખૂહિ.

સોતિ પિણ્ડપાતિકો. અનાગચ્છન્તમ્પીતિ સયં ન આગચ્છન્તમ્પિ. લચ્છથાતિ લભિસ્સથ.

સોપીતિ સામણેરોપિ, ન પિણ્ડપાતિકોયેવાતિ અત્થો.

તત્થાતિ ¶ ગિલાનચતુત્થે, તેસુ ચતૂસુ વા. ગિલાનો ઇતરેસં પન ગણપૂરકો હોતીતિ યોજના.

ગણપૂરકત્તાતિ સમયલદ્ધસ્સ ગણપૂરકત્તા. ચતુક્કાનીતિ ચીવરદાનચતુત્થં ચીવરકારચતુત્થં અદ્ધાનગમનચતુત્થં નાવાભિરુહનચતુત્થં મહાસમયચતુત્થં, સમણભત્તચતુત્થન્તિ છ ચતુક્કાનિ. પુરિમેહિ મિસ્સેત્વા એકાદસ ચતુક્કાનિ વેદિતબ્બાનિ. એકો પણ્ડિતો ભિક્ખુ નિસિન્નો હોતીતિ સમ્બન્ધો. તેસૂતિ તીસુ ભિક્ખૂસુ, ગતેસુ ગચ્છતીતિ યોજના. ભુત્વા આગન્ત્વા ઠિતેસુપિ અનાપત્તિયેવ. કસ્મા સબ્બેસં અનાપત્તિ, નનુ ચત્તારો ભિક્ખૂ એકતો ગણ્હન્તીતિ આહ ‘‘પઞ્ચન્નં હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ભોજનાનંયેવાતિ ન યાગુખજ્જકફલાફલાદીનં. તાનિ ચાતિ યેહિ ભોજનેહિ વિસઙ્કેતં નત્થિ, તાનિ ચ ભોજનાનિ. તેહીતિ ચતૂહિ ભિક્ખૂહિ ¶ . તાનીતિ યાગુઆદીનિ. ઇતીતિ તસ્મા અનાપત્તિન્તિ યોજના.

કોચિ પેસિતો અપણ્ડિતમનુસ્સો વદતીતિ યોજના. કત્તુકામેન પેસિતોતિ સમ્બન્ધો. ભત્તં ગણ્હથાતિ વાતિ વાસદ્દો ‘‘ઓદનં ગણ્હથ, ભોજનં ગણ્હથ, અન્નં ગણ્હથ, કુરં ગણ્હથા’’તિ વચનાનિપિ સઙ્ગણ્હાતિ. નિમન્તનં સાદિયન્તીતિ નેમન્તનિકા. પિણ્ડપાતે ધુતઙ્ગે નિયુત્તાતિ પિણ્ડપાતિકા. પુનદિવસે ભન્તેતિ વુત્તેતિ યોજના. હરિત્વાતિ અપનેત્વા. તતોતિ તતો વદનતો પરન્તિ સમ્બન્ધો. વિક્ખેપન્તિ વિવિધં ખેપં. તેતિ અસુકા ચ અસુકા ચ ગામિકા. ભન્તેતિ વુત્તેતિ યોજના. સોપીતિ અપણ્ડિતમનુસ્સોપિ, ન ગામિકાયેવાતિ અત્થો. કસ્મા ન લભામિ ભન્તેતિ વુત્તેતિ યોજના. એવં ‘‘કથં નિમન્તેસું ભન્તે’’તિ એત્થાપિ. તતોતિ તસ્મા કારણા. એસાતિ એસો ગામો. તન્તિ ભૂમત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં, તસ્મિં ગામે ચરથાતિ હિ અત્થો. કિં એતેનાતિ એતેન પુચ્છનેન કિં પયોજનં. એત્થાતિ પુચ્છને. મા પમજ્જિત્થાતિ વદતીતિ સમ્બન્ધો. દુતિયદિવસેતિ નિમન્તનદિવસતો દુતિયદિવસે. ધુરગામેતિ પધાનગામે, અન્તિકગામે વા. ભાવો નામ કિરિયત્તા એકોયેવ હોતિ, તસ્મા કત્તારં વા કમ્મં વા સમ્બન્ધં વા અપેક્ખિત્વા બહુવચનેન ન ભવિતબ્બં, તેન વુત્તં ‘‘ન દુબ્બચેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ. તેસૂતિ ગામિકેસુ ભોજેન્તેસૂતિ સમ્બન્ધો. અસનસાલાયન્તિ ભોજનસાલાયં. સા હિ અસતિ ભુઞ્જતિ એત્થાતિ અસના, સલન્તિ પવિસન્તિ અસ્સન્તિ સાલા, અસના ચ સા સાલાચેતિ અસનસાલાતિ અત્થેન ‘‘અસનસાલા’’તિ વુચ્ચતિ.

અથ પનાતિ તતો અઞ્ઞથા પન. અપાદાનત્થો હિ અથસદ્દો. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં ¶ ઠાને અન્તરવીથિઆદીસૂતિ અત્થો. પટિકચ્ચેવાતિ પઠમં કત્વા એવ. ભિક્ખૂસુ ગામતો અનિક્ખન્તેસુ પગેવાતિ વુત્તં હોતિ. ન વટ્ટતીતિ ‘‘ભત્તં ગણ્હથા’’તિ પહિણત્તા ન વટ્ટતિ. યે પન મનુસ્સા ભોજેન્તીતિ સમ્બન્ધો. નિવત્તથાતિ વુત્તપદેતિ ‘‘નિવત્તથા’’તિ વુત્તે કિરિયાપદે. યસ્સ કસ્સચિ ¶ હોતીતિ યસ્સ કસ્સચિ અત્થાય હોતીતિ યોજના. નિવત્તિતું વટ્ટતીતિ ‘‘ભત્તં ગણ્હથા’’તિ અવુત્તત્તા નિવત્તિતું વટ્ટતિ. સમ્બન્ધં કત્વાતિ ‘‘નિવત્તથ ભન્તે’’તિ ભન્તેસદ્દેન અબ્યવહિતં કત્વા. નિસીદથ ભન્તે, ભત્તં ગણ્હથાતિ ભન્તેસદ્દેન બ્યવહિતં કત્વા વુત્તે ‘‘નિસીદથા’’તિપદે નિસીદિતું વટ્ટતિ. અથ ભન્તેસદ્દેન બ્યવહિતં અકત્વા ‘‘નિસીદથ, ભત્તં ગણ્હથા’’તિ સમ્બન્ધં કત્વા વુત્તે નિસીદિતું વટ્ટતિ. ઇચ્ચેતં નયં અતિદિસતિ ‘‘એસેવ નયો’’તિઇમિનાતિ. દુતિયં.

૨૨૧. તતિયે ‘‘ન ખો…પે… કરોન્તી’’તિપાઠસ્સ અત્થસમ્બન્ધં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યેન નિયામેના’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘યેન નિયામેના’’તિઇમિના ‘‘યથયિમે મનુસ્સા’’તિ એત્થ યથાસદ્દસ્સ યંસદ્દત્થભાવં દસ્સેતિ. તેનાતિ તેન નિયામેન. ઇમિના યથાસદ્દસ્સ નિયમનિદ્દિટ્ઠભાવં દસ્સેતિ. ‘‘ઞાયતી’’તિઇમિના કિરિયાપાઠસેસં દસ્સેતિ. ‘‘સાસનં વા દાનં વા’’તિપદેહિ ઇદંસદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. બુદ્ધપ્પમુખે સઙ્ઘેતિ સમ્પદાનત્થે ચેતાનિ ભુમ્મવચનાનિ, બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ દાનં વાતિ અત્થો. ‘‘પરિત્ત’’ન્તિઇમિના ઓરકસદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. ‘‘લામક’’ન્તિઇમિના પરિત્તસદ્દસ્સ પરિવારત્થં નિવત્તેતિ. કિરો એવ પતિભાવે નિયુત્તો કિરપતિકોતિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘કિરપતિકોતિ એત્થા’’તિ આદિ. સોતિ કિરપતિકો. કમ્મં કારેતીતિ સમ્બન્ધો. ઉપચારવસેનાતિ વોહારવસેન, ઉપલક્ખણવસેન, પધાનવસેન વાતિ અત્થો. ન કેવલં બદરાયેવ, અઞ્ઞેપિ પન બહૂ ખાદનીયભોજનીયા પટિયત્તાતિ અધિપ્પાયો. બદરેન મિસ્સો બદરમિસ્સો, બદરસાળવોતિ આહ ‘‘બદરસાળવેના’’તિ. બદરચુણ્ણેન મિસ્સો મધુસક્ખરાદિ ‘‘બદરસાળવો’’તિ વુચ્ચતિ.

૨૨૨. ઉદ્ધં ¶ સૂરો ઉગ્ગતો અસ્મિં કાલેતિ ઉસ્સૂરોતિ વુત્તે અતિદિવાકાલોતિ આહ ‘‘અતિદિવા’’તિ.

૨૨૬. અયં ભત્તવિકપ્પના નામ વટ્ટતીતિ યોજના. પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસૂતિ નિદ્ધારણસમુદાયો, ઇત્થન્નામસ્સાતિ સમ્બન્ધો. યદિ પન સમ્મુખાપિ વિકપ્પિતું વટ્ટતિ, તદા અત્તના ¶ સહ ઠિતસ્સ ભગવતો કસ્મા ન વિકપ્પેતીતિ આહ ‘‘સા ચાય’’ન્તિઆદિ. સા અયં વિકપ્પના સઙ્ગહિતાતિ સમ્બન્ધો. કસ્મા ભગવતો વિકપ્પેતું ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘ભગવતિ હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. સઙ્ઘેન કતન્તિ સમ્બન્ધો.

૨૨૯. ‘‘દ્વે તયો નિમન્તને’’તિપદાનિ લિઙ્ગવિપલ્લાસાનીતિ આહ ‘‘દ્વે તીણિ નિમન્તનાની’’તિ. નિમન્તિતબ્બો એતેહીતિ નિમન્તનાનિ ભોજનાનિ ભુઞ્જતીતિ સમ્બન્ધો. દ્વે તીણિ કુલાનિ આકિરન્તીતિ યોજના. સૂપબ્યઞ્જનન્તિ સૂપો ચ બ્યઞ્જનઞ્ચ સૂપબ્યઞ્જનં. અનાપત્તિ એકતો મિસ્સિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. મૂલનિમન્તનન્તિ પઠમનિમન્તનં ભોજનં. અન્તોતિ હેટ્ઠા. એકમ્પિ કબળન્તિ એકમ્પિ આલોપં. યથા તથા વાતિ યેન વા તેન વા આકારેન. તત્થાતિ તસ્મિં ભોજને. રસં વાતિ ખીરતો અઞ્ઞં રસં વા. યેન ખીરરસેન અજ્ઝોત્થતં ભત્તં એકરસં હોતિ, તં ખીરં વા તં રસં વા આકિરન્તીતિ યોજના. યંસદ્દો હિ ઉત્તરવાક્યે ઠિતો પુબ્બવાક્યે તંસદ્દં અવગમયતિ. ખીરેન સંસટ્ઠં ભત્તં ખીરભત્તં. એવં રસભત્તં. અઞ્ઞેપીતિ ખીરભત્તરસભત્તદાયકતો અઞ્ઞેપિ. અનાપત્તિ ભત્તેન અમિસ્સિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ભુઞ્જન્તેના’’તિપદં ‘‘ભુઞ્જિતુ’’ન્તિપદે ભાવકત્તા. સપ્પિપાયાસેપીતિ સપ્પિના ચ પાયાસેન ચ કતે ભત્તેપિ.

તસ્સાતિ મહાઉપાસકસ્સ. આપત્તીતિ ચ વટ્ટતીતિ ચ દ્વિન્નં અટ્ઠકથાવાદાનં યુત્તભાવં મહાપચ્ચરિવાદેન દસ્સેતું વુત્તં ‘‘મહાપચ્ચરિય’’ન્તિઆદિ. દ્વે અટ્ઠકથાવાદા હિ સન્ધાયભાસિતમત્તમેવ વિસેસા, અત્થતો પન એકા. મહાપચ્ચરિયં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. એકોવાતિ કુમ્ભિયા એકોવ. પરમ્પરભોજનન્તિ પરસ્સ પરસ્સ ભોજનં ¶ . નિમન્તિતમ્હાતિ અહં નિમન્તિતો અમ્હિ નનૂતિ અત્થો. આપુચ્છિત્વાપીતિ મહાઉપાસકં આપુચ્છિત્વાપિ.

સોતિ અનુમોદકો ભિક્ખુ. તન્તિ ભિક્ખું. અઞ્ઞોતિ અઞ્ઞતરો. કિન્તિ કસ્મા. નિમન્તિતત્તાતિ નિમન્તિતભાવતો.

સકલેન ગામેન નિમન્તિતોપિ એકતો હુત્વાવ નિમન્તિતસ્સ કપ્પતિ, ન વિસું વિસુન્તિ આહ ‘‘એકતો હુત્વા’’તિ. પૂગેપીતિ સમાદપેત્વા પુઞ્ઞં કરોન્તાનં સમૂહેપિ. ‘‘નિમન્તિયમાનો’’તિપદસ્સ નિમન્તનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભત્તં ગણ્હા’’તિ. યદગ્ગેનાતિ યં અગ્ગેન યેન કોટ્ઠાસેનાતિ અત્થો. દ્વીસુ થેરવાદેસુ મહાસુમત્થેરવાદોવ યુત્તોતિ સો પચ્છા વુત્તોતિ. તતિયં.

૨૩૦. ચતુત્થે ¶ ‘‘નકુલમાતાતિ’’આદીસુ (અ. નિ. ૧.૨૬૬; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૬૬) નકુલસ્સ ભગવતો માતા નકુલમાતાતિ ચ નકુલઞ્ચ ભગવતો તં માતા ચાતિ નકુલમાતાતિ ચ અત્થો સમ્ભવતિ, ‘‘ઉત્તરમાતાતિ’’આદીસુ ઉત્તરાય માતા ઉત્તરમાતાતિ અત્થોયેવ સમ્ભવતિ. તેસુ ‘‘ઉત્તરમાતા’’તિપદસ્સેવ ‘‘કાણમાતા’’તિપદસ્સ કાણાય માતા કાણમાતાતિ અત્થોયેવ સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘કાણાય માતા’’તિ. તસ્સા ધીતુયા ‘‘કાણા’’તિનામેન વિસ્સુતભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સા કિરા’’તિઆદિ. સાતિ દારિકા વિસ્સુતા અહોસીતિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ મહાઉપાસિકાય. યે યેતિ પુરિસા. ‘‘રાગેન કાણા હોન્તી’’તિઇમિના કણન્તિ નિમિલન્તિ રાગેન પુરિસા એતાયાતિ કાણાતિ અત્થં દસ્સેતિ. તસ્સાતિ કાણાય. આગતન્તિ એત્થ ભાવત્થે તોતિ આહ ‘‘આગમન’’ન્તિ. અધિપ્પાયોતિ ‘‘કિસ્મિં વિયા’’તિપદસ્સ, કાણમાતાય વા અધિપ્પાયો ¶ . રિત્તાતિ તુચ્છા, સુઞ્ઞાતિ અત્થો. ‘‘અસ્મિં ગમને’’તિઇમિના બાહિરત્થસમાસં દસ્સેતિ. ‘‘અરિયસાવિકા’’તિઆદિના અરિયાનં ભિક્ખૂહિ અપટિવિભત્તભોગં દસ્સેતિ. ન કેવલં કિઞ્ચિ પરિક્ખયં અગમાસિ, અથ ખો સબ્બન્તિ આહ ‘‘સબ્બં પરિક્ખયં અગમાસી’’તિ. કાણાપીતિ પિસદ્દો ન કેવલં માતાયેવ મગ્ગફલભાગિની અહોસિ, અથ ખો કાણાપિ સોતાપન્ના અહોસીતિ દસ્સેતિ. સોપિ પુરિસોતિ કાણાય પતિભૂતો સોપિ પુરિસો. પકતિટ્ઠાનેયેવાતિ જેટ્ઠકપજાપતિટ્ઠાનેયેવ.

૨૩૧. ઇમસ્મિં પન વત્થુસ્મિન્તિ ઇમસ્મિં પૂવવત્થુસ્મિં. એતન્તિ પાથેય્યવત્થું. અરિયસાવકત્તાતિ અરિયભૂતસ્સ સાવકસ્સ ભાવતો, અરિયસ્સ વા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાવકભાવતો.

૨૩૩. પહેણકપણ્ણાકારસદ્દાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનત્તા વુત્તં ‘‘પહેણકત્થાયાતિ પણ્ણાકારત્થાયા’’તિ. ઇધાતિ ‘‘પૂવેહિ વા’’તિપદે, સિક્ખાપદે વા. બદ્ધસત્તૂતિ મધુસક્ખરાદીહિ મિસ્સેત્વા બદ્ધસત્તુ. થૂપીકતન્તિ થૂપીકતં કત્વા.

‘‘દ્વત્તિપત્તપૂરે’’તિપદસ્સ વિસેસનુત્તરભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પૂરે પત્તે’’તિ. દ્વે વા તયો વા પત્તાતિ દ્વત્તિપત્તા, વાસદ્દત્થે સઙ્ખ્યોભયબાહિરત્થસમાસો, તિસદ્દપરત્તા દ્વિસ્સ ચ અકારો હોતિ, દ્વત્તિપત્તા ચ તે પૂરા ચાતિ દ્વત્તિપત્તપૂરા, તે દ્વત્તિપત્તપૂરે ગહેત્વાતિ યોજના. ‘‘આચિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તવચનસ્સ આચિક્ખનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અત્ર મયા’’તિઆદિ. તેનાપીતિ ¶ દુતિયેનાપિ. પઠમભિક્ખુ એકં ગહેત્વા દુતિયભિક્ખુસ્સ આરોચનઞ્ચ દુતિયભિક્ખુ એકં ગહેત્વા તતિયભિક્ખુસ્સ આરોચનઞ્ચ અતિદિસન્તો આહ ‘‘યેના’’તિઆદિ. તત્થ યેનાતિ પઠમભિક્ખુના. પટિક્કમન્તિ ભુઞ્જીત્વા એત્થાતિ પટિક્કમનન્તિ વુત્તે અસનસાલાવ ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘અસનસાલ’’ન્તિ. યત્થાતિ યસ્સં અસનસાલાયં. મુખોલોકનં ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘અત્તનો’’તિઆદિ. અઞ્ઞત્થાતિ પટિક્કમનતો અઞ્ઞત્થ. અસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ.

‘‘સંવિભજિતબ્બ’’ન્તિ ¶ વુત્તવચનસ્સ સંવિભજનાકારં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સચે તયો’’તિઆદિ. યથામિત્તન્તિ યસ્સ યસ્સ મિત્તસ્સ. અકામાતિ ન કામેન. કારણત્થે ચેતં નિસ્સક્કવચનં.

૨૩૫. અન્તરામગ્ગેતિ મગ્ગસ્સ અન્તરો અન્તરામગ્ગો, સુખુચ્ચારણત્થં મજ્ઝે દીઘો, તસ્મિં. બહુમ્પિ દેન્તાનં એતેસં ઞાતકપવારિતાનં બહુમ્પિ પટિગ્ગણ્હન્તસ્સાતિ યોજના. અટ્ઠકથાસુ પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. અટ્ઠકથાનં વચનં પાળિયા ન સમેતીતિ. ચતુત્થં.

૨૩૬. પઞ્ચમે પવારિતાતિ એત્થ વસ્સંવુત્થપવારણા, પચ્ચયપવારણા, પટિક્ખેપપવારણા, યાવદત્થપવારણા ચાતિ ચતુબ્બિધાસુ પવારણાસુ યાવદત્થપવારણા ચ પટિક્ખેપપવારણા ચાતિ દ્વે પવારણા અધિપ્પેતાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘બ્રાહ્મણેના’’તિઆદિ. બ્રાહ્મણેન પવારિતાતિ સમ્બન્ધો. સયન્તિ તતિયન્તનિપાતો ‘‘પવારિતા’’તિપદેન સમ્બન્ધો. ચસદ્દો અઞ્ઞત્થ યોજેતબ્બો યાવદત્થપવારણાય ચ પટિક્ખેપપવારણાય ચાતિ. પટિમુખં અત્તનો ગેહં વિસન્તિ પવિસન્તીતિ પટિવિસ્સકાતિ વુત્તે આસન્નગેહવાસિકા ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘સામન્તઘરવાસિકે’’તિ.

૨૩૭. ઉદ્ધઙ્ગમો રવો ઓરવો, સોયેવ સદ્દો ઓરવસદ્દો, કાકાનં ઓરવસદ્દો કકોરવસદ્દોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કાકાન’’ન્તિઆદિ.

૨૩૯. તવન્તુપચ્ચયસ્સ અતીતત્થભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘તત્થ ચા’’તિઆદિ. તત્થાતિ ‘‘ભુત્તવા’’તિપદે. યસ્મા યેન ભિક્ખુના અજ્ઝોહરિતં હોતિ, તસ્મા સો ‘‘ભુત્તાવી’’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ ¶ યોજના. સઙ્ખાદિત્વાતિ દન્તેહિ ચુણ્ણં કત્વા. તેનાતિ તેન હેતુના. અસ્સાતિ ‘‘ભુત્તાવી’’તિપદસ્સ. પવારેતિ પટિક્ખિપતીતિ પવારિતો ભિક્ખૂતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કતપવારણો’’તિ. સોપિ ચાતિ સો પટિક્ખેપો ચ હોતીતિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ ‘‘પવારિતો’’તિપદસ્સ. તત્થાતિ ‘‘અસનં પઞ્ઞાયતી’’તિઆદિવચને. યસ્મા ¶ ભુત્તાવીતિપિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, તસ્મા ન પસ્સામાતિ યોજના. ‘‘અસનં પઞ્ઞાયતી’’તિ પદભાજનિયા ‘‘ભુત્તાવી’’તિ માતિકાપદસ્સ અસંસન્દનભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અસનં પઞ્ઞાયતીતિ ઇમિના’’તિઆદિ. યઞ્ચાતિ યઞ્ચ ભોજનં. દિરત્તાદીતિ એત્થ આદિસદ્દેન પઞ્ચાદિવચનં સઙ્ગણ્હાતિ. એતન્તિ ‘‘ભુત્તાવી’’તિપદં.

‘‘અસનં પઞ્ઞાયતી’’તિઆદીસુ વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. ‘‘પઞ્ઞાયતી’’તિ એત્થ ઞાધાતુયા ખાયનત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘દિસ્સતી’’તિ. ‘‘હત્થપાસે’’તિપદસ્સ દ્વાદસહત્થપ્પમાણો હત્થપાસો નાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘અડ્ઢતેય્યહત્થપ્પમાણે’’તિ. વાચાય અભિહરણં નાધિપ્પેતં. તેનાહ ‘‘કાયેના’’તિ. અભિહરતીતિ અભિમુખં હરતિ. તન્તિ ભોજનં. એતન્તિ પઞ્ચઙ્ગભાવં, ‘‘પઞ્ચહિ…પે… પઞ્ઞાયતી’’તિ વચનં વા.

તત્રાતિ ‘‘અસનં પઞ્ઞાયતી’’તિઆદિવચને. અસ્નાતીતિ કીયાદિગણત્તા, તસ્સ ચ એકક્ખરધાતુત્તા સકારનકારાનં સંયોગો દટ્ઠબ્બો. તન્તિ ભોજનં. ઉન્દતિ પસવતિ ભુઞ્જન્તાનં આયુબલં જનેતીતિ ઓદનો. યવાદયો પૂતિં કત્વા કતત્તા કુચ્છિતેન મસીયતિ આમસીયતીતિ કુમાસો. સચતિ સમવાયો હુત્વા ભવતીતિ સત્તુ. બ્યઞ્જનત્થાય મારેતબ્બોતિ મચ્છો. માનીયતિ ભુઞ્જન્તેહીતિ મંસં. તત્થાતિ ઓદનાદીસુ પઞ્ચસુ ભોજનેસુ. સારો અસ્સત્થિ અઞ્ઞેસં ધઞ્ઞાનન્તિ સાલી. વહતિ ભુઞ્જન્તાનં જીવિતન્તિ વીહિ. યવતિ અમિસ્સિતોપિ મિસ્સિતો વિય ભવતીતિ યવો. ગુધતિ પરિવેઠતિ મિલક્ખભોજનત્તાતિ ગોધુમો. સોભનસીસત્તા કમનીયભાવં ગચ્છતીતિ કઙ્ગુ. મહન્તસીસત્તા, મધુરરસનાળત્તા ચ વરીયતિ પત્થીયતિ જનેહીતિ વરકો. કોરં રુધિરં દૂસતિ ભુઞ્જન્તાનન્તિ કુદ્રૂસકો. નિબ્બત્તો ઓદનો નામાતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ સત્તસુ ધઞ્ઞેસુ. સાલીતીતિ એત્થ ઇતિસદ્દો નામપરિયાયો. સાલી નામાતિ અત્થો. એસેવ નયો ‘‘વીહીતી’’તિઆદીસુપિ.

એત્થાતિ ¶ તિણધઞ્ઞજાતીસુ. નીવારો સાલિયા અનુલોમો, વરકચોરકો વરકસ્સ અનુલોમો. અમ્બિલપાયાસાદીસૂતિ એત્થ આદિસદ્દેન ખીરભત્તાદયો સઙ્ગણ્હન્તિ. ઓધીતિ અવધિ, મરિયાદોતિ અત્થો. સો હિ અવહીયતિ ચજીયતિ અસ્માતિ ઓધીતિ વુચ્ચતિ.

યોપિ ¶ પાયાસો વા યાપિ અમ્બિલયાગુ વા ઓધિં ન દસ્સેતિ, સો પવારણં ન જનેતીતિ યોજના. પયેન ખીરેન કતત્તા પાયાસો. પાતબ્બસ્સ, અસિતબ્બસ્સ ચાતિ દ્વિન્નં બ્યુપ્પત્તિનિમિત્તાનં સમ્ભવતો વા પાયાસોતિ વુચ્ચતિ. ઉદ્ધનતોતિ ચુલ્લિતો. સા હિ ઉપરિ ધીયન્તિ ઠપિયન્તિ થાલ્યાદયો એત્થાતિ ઉદ્ધનન્તિ વુચ્ચતિ. આવજ્જિત્વાતિ પરિણામેત્વા. ઘનભાવન્તિ કથિનભાવં. એત્થાપિ વાક્યે ‘‘યો સો’’તિ પદાનિ યોજેતબ્બાનિ. પુબ્બેતિ અબ્ભુણ્હકાલે. નિમન્તનેતિ નિમન્તનટ્ઠાને. ભત્તે આકિરિત્વા દેન્તીતિ સમ્બન્ધો. યાપનં ગચ્છતિ ઇમાયાતિ યાગુ. કિઞ્ચાપિ તનુકા હોતિ, તથાપીતિ યોજના. ઉદકાદીસૂતિઆદિસદ્દેન કિઞ્જિકખીરાદયો સઙ્ગય્હન્તિ. યાગુસઙ્ગહમેવ ગચ્છતિ, કસ્મા? ઉદકાદીનં પક્કુથિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. તસ્મિં વાતિ સભત્તે, પક્કુથિતઉદકાદિકે વા. અઞ્ઞસ્મિં વાતિ પક્કુથિતઉદકાદિતો અઞ્ઞસ્મિં ઉદકાદિકે વા. યત્થ યસ્મિં ઉદકાદિકે પક્ખિપન્તિ, તં પવારણં જનેતીતિ યોજના.

સુદ્ધરસકોતિ મચ્છમંસખણ્ડન્હારૂહિ અમિસ્સો સુદ્ધો મચ્છાદિરસકો. રસકયાગૂતિ રસકભૂતા દ્રવભૂતા યાગુ. ઘનયાગૂતિ કથિનયાગુ. એત્થાતિ ઘનયાગુયં. પુપ્ફિઅત્થાયાતિ પુપ્ફં ફુલ્લં ઇમસ્સ ખજ્જકસ્સાતિ પુપ્ફી, પુપ્ફિનો અત્થો પયોજનં પુપ્ફિઅત્થો, તદત્થાય કતન્તિ સમ્બન્ધો. તે તણ્ડુલેતિ તે સેદિતતણ્ડુલે. અચુણ્ણત્તા નેવ સત્તુસઙ્ખ્યં, અપક્કત્તા ન ભત્તસઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ. તેહીતિ સેદિતતણ્ડુલેહિ. તે તણ્ડુલે પચન્તિ, કરોન્તીતિ સમ્બન્ધો.

‘‘યવેહી’’તિ બહુવચનેન સત્ત ધઞ્ઞાનિપિ ગહિતાનિ. એસ નયો સાલિવીહિયવેહીતિ એત્થાપિ. થુસેતિ ધઞ્ઞતચે. પલાપેત્વાતિ પટિક્કમાપેત્વા ¶ . તન્તિ ચુણ્ણં ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. ખરપાકભજ્જિતાનન્તિ ખરો પાકો ખરપાકો, ખરપાકેન ભજ્જિતા ખરપાકભજ્જિતા, તેસં. ન પવારેન્તિ અસત્તુસઙ્ગહત્તાતિ અધિપ્પાયો. કુણ્ડકમ્પીતિ કણમ્પિ. પવારેતિ સત્તુસઙ્ગહત્તાતિ અધિપ્પાયો. તેહીતિ લાજેહિ. સુદ્ધખજ્જકન્તિ પિટ્ઠેહિ અમિસ્સિતં સુદ્ધં ફલાફલાદિખજ્જકં. યાગું પિવન્તસ્સ દેન્તીતિ યોજના. તાનીતિ દ્વે મચ્છમંસખણ્ડાનિ. ન પવારેતિ દ્વિન્નં મચ્છમંસખણ્ડાનં અખાદિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. તતોતિ દ્વેમચ્છમંસખણ્ડતો નીહરિત્વા એકન્તિ સમ્બન્ધો, તેસુ વા. સોતિ ખાદકો ભિક્ખુ. અઞ્ઞન્તિ દ્વીહિ મચ્છમંસખણ્ડેહિ અઞ્ઞં પવારણપહોનકં ભોજનં.

અવત્થુતાયાતિ પવારણાય અવત્થુભાવતો. તં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘યં હી’’તિ. હિસદ્દો વિત્થારજોતકો. યન્તિ મંસં. ઇદં પનાતિ ઇદં મંસં પન. પટિક્ખિત્તમંસં કપ્પિયભાવતો અપટિક્ખિપિતબ્બટ્ઠાને ¶ ઠિતત્તા પટિક્ખિત્તમ્પિ મંસભાવં ન જહાતિ. નનુ ખાદિતમંસં પન અકપ્પિયભાવતો પટિક્ખિપિતબ્બટ્ઠાને ઠિતત્તા ખાદિયમાનમ્પિ મંસભાવં જહાતીતિ આહ ‘‘યં પના’’તિઆદિ. કુલદૂસકકમ્મઞ્ચ વેજ્જકમ્મઞ્ચ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મારોચનઞ્ચ સાદિતરૂપિયઞ્ચ કુલ…પે… રૂપિયાનિ, તાનિ આદીનિ યેસં કુહનાદીનન્તિ કુલ…પે… રૂપિયાદયો, તેહિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ વારેસુ.

એવન્તિઆદિ નિગમનનિદસ્સનં. તન્તિ ભોજનં. યથાતિ યેનાકારેન. યેન અજ્ઝોહટં હોતિ, સો પટિક્ખિપતિ પવારેતીતિ યોજના. કત્થચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ પત્તાદિકે. તસ્મિં ચે અન્તરેતિ તસ્મિં ખણે ચે. અઞ્ઞત્રાતિ અઞ્ઞસ્મિં ઠાને. પત્તે વિજ્જમાનભોજનં અનજ્ઝોહરિતુકામો હોતિ યથા, એવન્તિ યોજના. હીતિ સચ્ચં. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ પદેસુ. તત્થાતિ કુરુન્દીયં. આનિસદસ્સાતિ આગમ્મ નિસીદતિ એતેનાતિ આનિસદો, તસ્સ પચ્છિમન્તતોતિ સમ્બન્ધો. પણ્હિઅન્તતોતિ પસતિ ઠિતકાલે વા ગમનકાલે ¶ વા ભૂમિં ફુસતીતિ પણ્હી, તસ્સ અન્તતો. ‘‘દાયકસ્સા’’તિપદં ‘‘પસારિતહત્થ’’ન્તિ પદેન ચ ‘‘અઙ્ગ’’ન્તિ પદેન ચ અવયવીસમ્બન્ધો. હત્થપાસોતિ હત્થસ્સ પાસો સમીપો હત્થપાસો, હત્થો પસતિ ફુસતિ અસ્મિં ઠાનેતિ વા હત્થપાસો, અડ્ઢતેય્યહત્થો પદેસો. તસ્મિન્તિ હત્થપાસે.

ઉપનામેતીતિ સમીપં નામેતિ. અનન્તરનિસિન્નોપીતિ હત્થપાસં અવિજહિત્વા અનન્તરે ઠાને નિસિન્નોપિ ભિક્ખુ વદતીતિ યોજના. ભત્તપચ્છિન્તિ ભત્તેન પક્ખિત્તં પચ્છિં. ઈસકન્તિ ભાવનપુંસકં. ઉદ્ધરિત્વા વા અપનામેત્વા વાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. દૂરેતિ નવાસને. ઇતોતિ પત્તતો. ગતો દૂતોતિ સમ્બન્ધો.

પરિવેસનાયાતિ પરિવેસનત્થાય, ભત્તગ્ગે વા. તત્રાતિ અસ્મિં પરિવેસને. તન્તિ ભત્તપચ્છિં. ફુટ્ઠમત્તાવાતિ ફુસિયમત્તાવ. કટચ્છુના ઉદ્ધટભત્તે પન પવારણા હોતીતિ યોજના. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તસ્સાતિ પરિવેસકસ્સ. અભિહટે પટિક્ખિત્તત્તાતિ અભિહટસ્સ ભત્તસ્સ પટિક્ખિત્તભાવતો.

‘‘કાયેન વાચાય વા પટિક્ખિપન્તસ્સ પવારણા હોતી’’તિ સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં વિત્થારેન દસ્સેન્તો આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થાતિ તેસુ કાયવાચાપટિક્ખેપેસુ. મચ્છિકબીજનિન્તિ મક્ખિકાનં ઉત્તાસનિં બીજનિં. ખકારસ્સ હિ છકારં કત્વા ‘‘મચ્છિકા’’તિ વુચ્ચતિ ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિઆદીસુ ¶ વિય (અ. નિ. ૩.૧૦૩). એત્થ હિ ‘‘સક્ખિકત્વા’’તિ વત્તબ્બે ખકારસ્સ છકારો હોતિ.

એકો વદતીતિ સમ્બન્ધો. અપનેત્વાતિ પત્તતો અપનેત્વા. એત્થાતિ વચને. કથન્તિ કેનાકારેન હોતીતિ યોજના. વદન્તસ્સ નામાતિ એત્થ નામસદ્દો ગરહત્થો ‘‘અત્થી’’તિપદેન યોજેતબ્બો. અત્થિ નામાતિ અત્થો. ઇતોપીતિ પત્તતોપિ. તત્રાપીતિ તસ્મિં વચનેપિ.

સમંસકન્તિ મંસેન સહ પવત્તં. રસન્તિ દ્રવં. તન્તિ વચનં. પટિક્ખિપતો હોતિ. કસ્મા? મચ્છો ચ રસો ચ મચ્છેન મિસ્સો રસો ¶ ચાતિ અત્થસ્સ સમ્ભવતો. ઇદન્તિ વત્થું. મંસં વિસું કત્વાતિ ‘‘મંસસ્સ રસં મંસરસ’’ન્તિ મંસપદત્થસ્સ પધાનભાવં અકત્વા, રસપદત્થસ્સેવ પધાનભાવં કત્વાતિ અત્થો.

આપુચ્છન્તન્તિ ‘‘મંસરસં ગણ્હથા’’તિ આપુચ્છન્તં. તન્તિ મંસં. કરમ્બકોતિ મિસ્સકાધિવચનમેતં. યઞ્હિ અઞ્ઞેન અઞ્ઞેન મિસ્સેત્વા કરોન્તિ, સો ‘‘કરમ્બકો’’તિ વુચ્ચતિ. અયં પનેત્થ વચનત્થો – કરોતિ સમૂહં અવયવિન્તિ કરો, કરીયતિ વા સમૂહેન અવયવિનાતિ કરો, અવયવો, તં વકતિ આદદાતીતિ કરમ્બકો, સમૂહો. ‘‘કદમ્બકો’’તિપિ પાઠો, સોપિ યુત્તોયેવ અનુમતત્તા પણ્ડિતેહિ. અભિધાનેપિ એવમેવ અત્થી. અત્થો પન અઞ્ઞથા ચિન્તેતબ્બો. ઇમસ્મિં વા અત્થે રકારસ્સ દકારો કાતબ્બો. મંસેન મિસ્સો, લક્ખિતો વા કરમ્બકો મંસકરમ્બકો. ન પવારેતીતિ યેસં કેસઞ્ચિ મિસ્સકત્તા ન પવારેતિ. પવારેતીતિ મંસેન મિસ્સિતત્તા પવારેતિ.

યો પન પટિક્ખિપતિ, સો પવારિતોવ હોતીતિ યોજના. નિમન્તનેતિ નિમન્તનટ્ઠાને. હીતિ સચ્ચં. તત્થાતિ કુરુન્દિયં. યેનાતિ યેન ભત્તેન. એત્થાતિ ‘‘યાગું ગણ્હથા’’તિઆદિવચને. અધિપ્પાયોતિ અટ્ઠકથાચરિયાનં અધિપ્પાયો. એત્થાતિ ‘‘યાગુમિસ્સકં ગણ્હથા’’તિઆદિવચને. દુદ્દસન્તિ દુક્કરં દસ્સનં. ઇદઞ્ચાતિ ‘‘મિસ્સકં ગણ્હથા’’તિવચનઞ્ચ. ન સમાનેતબ્બન્તિ સમં ન આનેતબ્બં, સમાનં વા ન કાતબ્બં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ઇદં પનાતિ મિસ્સકં પન. એત્થાતિ મિસ્સકે. વિસું કત્વાતિ રસખીરસપ્પીનિ આવેણિં કત્વા. તન્તિ રસાદિં.

કદ્દીયતિ મદ્દીયતીતિ કદ્દમો. ઉન્દતિ પસવતિ વડ્ઢતીતિ ઉદકં. ઉન્દતિ વા ક્લેદનં કરોતીતિ ¶ ઉદકં, નિલીને સત્તે ગુપતિ રક્ખતીતિ ગુમ્બો, ગુહતિ સંવરતીતિ વા ગુમ્બો. અનુપરિયાયન્તેનાતિ અનુક્કમેન પરિવત્તિત્વા ¶ આયન્તેન. તન્તિ નાવં વા સેતું વા. મજ્ઝન્હિકન્તિ અહસ્સ મજ્ઝં મજ્ઝન્હં, અહસદ્દસ્સ ન્હાદેસો, મજ્ઝન્હં એવ મજ્ઝન્હિકં. પોત્થકેસુ પન મજ્ઝન્તિકન્તિ પાઠો અત્થિ, સો અપાઠોયેવ. યો ઠિતો પવારેતિ, તેન ઠિતેનેવ ભુઞ્જિતબ્બન્તિ યોજના. આનિસદન્તિ પીઠે ફુટ્ઠઆનિસદમંસં. અચાલેત્વાતિ અચાવેત્વા. અયમેવ વા પાઠો. ઉપરિ ચ પસ્સેસુ ચ અમોચેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. અદિન્નાદાને વિય ઠાનાચાવનં ન વેદિતબ્બં. સંસરિતુન્તિ સંસબ્બિતું. નન્તિ ભિક્ખું.

અતિરેકં રિચતિ ગચ્છતીતિ અતિરિત્તં, ન અતિરિત્તં અનતિરિત્તન્તિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન અતિરિત્ત’’ન્તિ. ‘‘અધિક’’ન્તિઇમિના અતિરિત્તસદ્દસ્સ અતિસુઞ્ઞત્થં નિવત્તેતિ. અધિ હુત્વા એતિ પવત્તતીતિ અધિકં. તં પનાતિ અનતિરિત્તં પન હોતીતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ‘‘અકપ્પિયકત’’ન્તિઆદિવચને. વિત્થારો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. તત્થાતિ અતિરિત્તં કાતબ્બેસુ વત્થૂસુ. યં ફલં વા યં કન્દમૂલાદિ વા અકતન્તિ યોજના. અકપ્પિયભોજનં વાતિ કુલદૂસકકમ્માદીહિ નિબ્બત્તં અકપ્પિયભોજનં વા અત્થીતિ સમ્બન્ધો. યોતિ વિનયધરો ભિક્ખુ. તેન કતન્તિ યોજના. ‘‘ભુત્તાવિના પવારિતેન આસના વુટ્ઠિતેન કત’’ન્તિવચનતો ભુત્તાવિના અપવારિતેન આસના વુટ્ઠિતેન કત્તબ્બન્તિ સિદ્ધં. તસ્મા પાતો અદ્ધાનં ગચ્છન્તેસુ દ્વીસુ એકો પવારિતો, તસ્સ ઇતરો પિણ્ડાય ચરિત્વા લદ્ધં ભિક્ખં અત્તના અભુત્વાપિ ‘‘અલમેતં સબ્બ’’ન્તિ કાતું લભતિ એવ. યન્તિ ખાદનીયભોજનીયં. ‘‘તદુભયમ્પી’’તિઇમિના અતિરિત્તઞ્ચ અતિરિત્તઞ્ચ અતિરિત્તં, ન અતિરિત્તં અનતિરિત્તન્તિ અત્થં દસ્સેતિ.

તસ્સેવાતિ અનતિરિત્તસ્સેવ. એત્થાતિ અનતિરિત્તે, ‘‘કપ્પિયકત’’ન્તિ આદીસુ સત્તસુ વિનયકમ્માકારેસુ વા. અનન્તરેતિ વિનયધરસ્સ અનન્તરે આસને. પત્તતો નીહરિત્વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થેવાતિ ભુઞ્જનટ્ઠાનેયેવ. તસ્સાતિ નિસિન્નસ્સ. તેનાતિ ભત્તં આનેન્તેન ભિક્ખુના ભુઞ્જિતબ્બન્તિ યોજના. ‘‘નિસિન્નેન ભિક્ખુના’’તિ કારિતકમ્મં ¶ આનેતબ્બં. કસ્મા ‘‘હત્થં ધોવિત્વા’’તિ વુત્તન્તિ પુચ્છન્તો આહ ‘‘કસ્મા’’તિ. હીતિ કારણં. યસ્મા અકપ્પિયં હોતિ, તસ્મા હત્થં ધોવિત્વાતિ મયા વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. તસ્સાતિ ભત્તં આનેન્તસ્સ. યેનાતિ વિનયધરેન. પુન યેનાતિ એવમેવ. યઞ્ચાતિ ખાદનીયભોજનીયઞ્ચ. યેન વિનયધરેન પઠમં અકતં, તેનેવ કત્તબ્બં. યઞ્ચ ખાદનીયભોજનીયં પઠમં અકતં, તઞ્ઞેવ કત્તબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ ¶ . તત્થાતિ પઠમભાજને. હીતિ સચ્ચં. પઠમભાજનં સુદ્ધં ધોવિત્વા કતમ્પિ નિદ્દોસમેવ. તેન ભિક્ખુનાતિ પવારિતેન ભિક્ખુના.

કુણ્ડેપીતિ ઉક્ખલિયમ્પિ. સા હિ કુડતિ ઓદનાદિં દાહં કરોતીતિ કુણ્ડોતિ વુચ્ચતિ. તન્તિ અતિરિત્તકતં ખાદનીયભોજનીયં. યેન પનાતિ વિનયધરેન પન. ભિક્ખું નિસીદાપેન્તીતિ સમ્બન્ધો. મઙ્ગલનિમન્તનેતિ મઙ્ગલત્થાય નિમન્તનટ્ઠાને. તત્થાતિ મઙ્ગલનિમન્તને. કરોન્તેનાતિ કરોન્તેન વિનયધરેન.

ગિલાનેન ભુઞ્જિતાવસેસમેવ ન કેવલં ગિલાનાતિરિત્તં નામ, ગિલાનં પન ઉદ્દિસ્સ આભતં ગિલાનાતિરિત્તમેવ નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન કેવલ’’ન્તિઆદિ. યંકિઞ્ચિ ગિલાનન્તિ ઉપસમ્પન્નં વા અનુપસમ્પન્નં વા યંકિઞ્ચિ ગિલાનં. યં દુક્કટં વુત્તં, તં અસંસટ્ઠવસેન વુત્તન્તિ યોજના. અનાહારત્થાયાતિ પિપાસચ્છેદનઆબાધવૂપસમત્થાય.

૨૪૧. સતિ પચ્ચયેતિ એત્થ પચ્ચયસ્સ સરૂપં દસ્સેતું ‘‘પિપાસાય સતી’’તિ ચ ‘‘આબાધે સતી’’તિ ચ વુત્તં. તેન તેનાતિ સત્તાહકાલિકેન ચ યાવજીવિકેન ચ. તસ્સાતિ આબાધસ્સ. ઇદં પદં ‘‘ઉપસમનત્થ’’ન્તિ એત્થ સમુધાતુયા સમ્બન્ધે સમ્બન્ધો, યુપચ્ચયેન સમ્બન્ધે કમ્મન્તિ દટ્ઠબ્બન્તિ. પઞ્ચમં.

૨૪૨. છટ્ઠે ન આચરિતબ્બોતિ અનાચારોતિ વુત્તે પણ્ણત્તિવીતિક્કમોતિ આહ ‘‘પણ્ણત્તિવીતિક્કમ’’ન્તિ. ‘‘કરોતી’’તિઇમિના ‘‘અત્તાનમાચરતી’’તિઆદીસુ ¶ વિય ચરસદ્દો કરસદ્દત્થોતિ દસ્સેતિ. ઉપનન્ધીતિ એત્થ ઉપસદ્દો ઉપનાહત્થો, નહધાતુ બન્ધનત્થોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉપનાહ’’ન્તિઆદિ. જનિતો ઉપનાહો યેનાતિ જનિતઉપનાહો. ઇમિના ‘‘ઉપનન્ધો’’તિ પદસ્સ ઉપનહતીતિ ઉપનન્ધોતિ કત્થુત્થં દસ્સેતિ.

૨૪૩. અભિહટ્ઠુન્તિ એત્થ તુંપચ્ચયો ત્વાપચ્ચયત્થોતિ આહ ‘‘અભિહરિત્વા’’તિ. પદભાજને પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. સાધારણમેવ અત્થન્તિ યોજના. અસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. તીહાકારેહીતિ સામં જાનનેન ચ અઞ્ઞેસમારોચનેન ચ તસ્સારોચનેન ચાતિ તીહિ કારણેહિ. આસાદીયતે ¶ મઙ્કું કરીયતે આસાદનં, તં અપેક્ખો આસાદનાપેક્ખોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આસાદન’’ન્તિઆદિ.

યસ્સ અત્થાય અભિહટન્તિ સમ્બન્ધો. ઇતરસ્સાતિ અભિહારકતો અઞ્ઞસ્સ ભુત્તસ્સાતિ. છટ્ઠં.

૨૪૭. સત્તમે ગિરિમ્હીતિ પબ્બતમ્હિ. સો હિ હિમવમનાદિવસેન જલં, સારભૂતાનિ ચ ભેસજ્જાદિવત્થૂનિ ગિરતિ નિગ્ગિરતીતિ ગિરીતિ વુચ્ચતિ. અગ્ગસમજ્જોતિ ઉત્તમસમજ્જો. ઇમેહિ પદેહિ અગ્ગો સમજ્જો અગ્ગસમજ્જો, ગિરિમ્હિ પવત્તો અગ્ગસમજ્જો ગિરગ્ગસમજ્જોતિ અત્થં દસ્સેતિ. સમજ્જોતિ ચ સભા. સા હિ સમાગમં અજન્તિ ગચ્છન્તિ જના એત્થાતિ સમજ્જોતિ વુચ્ચતિ. ‘‘ગિરિસ્સ વા’’તિઆદિના ગિરિસ્સ અગ્ગો કોટિ ગિરગ્ગો, તસ્મિં પવત્તો સમજ્જો ગિરગ્ગસમજ્જોતિ અત્થો દસ્સિતો. સોતિ ગિરગ્ગસમજ્જો. ભવિસ્સતિ કિરાતિ યોજના. ભૂમિભાગેતિ અવયવિઆધારો, સન્નિપતતીતિ સમ્બન્ધો. નટઞ્ચ નાટકઞ્ચ નટનાટકાનિ. ‘‘નચ્ચં ગીતં વાદિતઞ્ચા’’તિ ઇદં તયં ‘‘નાટક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તેસન્તિ નટનાટકાનં. દસ્સનત્થન્તિ દસ્સનાય ચ સવનાય ચ. સવનમ્પિ હિ દસ્સનેનેવ સઙ્ગહિતં. અપઞ્ઞત્તે ¶ સિક્ખાપદેતિ ઊનવીસતિવસ્સસિક્ખાપદસ્સ તાવ અપઞ્ઞત્તત્તા. તેતિ સત્તરસવગ્ગિયા. તત્થાતિ ગિરગ્ગસમજ્જં. અથાતિ તસ્મિં કાલે. નેસન્તિ સત્તરસવગ્ગિયાનં અદંસૂતિ સમ્બન્ધો. વિલિમ્પેત્વાતિ વિલેપનેહિ વિવિધાકારેન લિમ્પેત્વા.

૨૪૯. ‘‘વિકાલે’’તિ સામઞ્ઞેન વુત્તેપિ વિસેસકાલોવ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘કાલો’’તિઆદિ. સો ચાતિ ભોજનકાલો ચ. મજ્ઝન્હિકો હોતીતિ યોજના. તેનેવાતિ ભોજનકાલસ્સ અધિપ્પેતત્તા એવ. અસ્સાતિ ‘‘વિકાલે’’તિપદસ્સ. ‘‘વિકાલો નામ…પે… અરુણુગ્ગમના’’તિ પદભાજનેન અરુણુગ્ગમનતો યાવ મજ્ઝન્હિકા કાલો નામાતિ અત્થો નયેન દસ્સિતો હોતિ. તતોતિ ઠિતમજ્ઝન્હિકતો. સૂરિયસ્સ અતિસીઘત્તા વેગેન ઠિતમજ્ઝન્હિકં વીતિવત્તેય્યાતિ આહ ‘‘કુક્કુચ્ચકેન પન ન કત્તબ્બ’’ન્તિ. કાલત્થમ્ભોતિ કાલસ્સ જાનનત્થાય થૂણો. કાલન્તરેતિ કાલસ્સ અબ્ભન્તરે.

અવસેસં ખાદનીયં નામાતિ એત્થ વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. યન્તિ ખાદનીયં ¶ અત્થીતિ સમ્બન્ધો. વનમૂલાદિપભેદં યમ્પિ ખાદનીયં અત્થિ, તમ્પિ આમિસગતિકં હોતીતિ યોજના. સેય્યથિદન્તિ પુચ્છાવાચકનિપાતસમુદાયો. ઇદં ખાદનીયં સેય્યથા કતમન્તિ અત્થો. ઇદમ્પીતિ ઇદં દ્વાદસવિધમ્પિ. પિસદ્દેન ન પૂવાદિયેવાતિ દસ્સેતિ.

તત્થાતિ દ્વાદસસુ ખાદનીયેસુ, આધારે ભુમ્મં. મૂલતિ પતિટ્ઠાતિ એત્થ, એતેનાતિ વા મૂલં. ખાદિતબ્બન્તિ ખાદનીયં. મૂલમેવ ખાદનીયં મૂલખાદનીયં, તસ્મિં વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. મૂલકમૂલાદીનિ લોકસઙ્કેતો પદેસતોયેવ વેદિતબ્બાનિ. તં તઞ્હિ નામં અજાનન્તાનં અતિસમ્મૂળ્હકારણત્તા સહ પરિયાયન્તરેન વચનત્થં વક્ખામ. સૂપસ્સ હિતં સૂપેય્યં, સૂપેય્યં પણ્ણં એતેસન્તિ સૂપેય્યપણ્ણા, તેસં મૂલાનિ સૂપેય્યપણ્ણમૂલાનિ. આમીયતિ અન્તો પવેસીયતીતિ આમિસો, આકારો અન્તોકરણત્થો, આમિસસ્સ ગતિ વિય ગતિ એતેસન્તિ આમિસગતિકાનિ ¶ . એત્થાતિ મૂલેસુ. જરડ્ઢન્તિ જરભૂતં ઉપડ્ઢં. અઞ્ઞમ્પીતિ વજકલિમૂલતો અઞ્ઞમ્પિ.

યાનિ પન મૂલાનિ વુત્તાનિ, તાનિ યાવજીવિકાનીતિ યોજના. પાળિયં વુત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. ખાદનીયત્થન્તિ ખાદનીયસ્સ, ખાદનીયે વા વિજ્જમાનં, ખાદનીયેન વા કાતબ્બં કિચ્ચં, પયોજનં વાતિ ખાદનીયત્થં. ‘‘ખાદનીયે’’તિઇમિના ‘‘તત્થ વુત્તાભિધમ્મત્થા’’તિઆદીસુ વિય ખાદનીયત્થપદસ્સ ઉત્તરપદત્થપધાનભાવં દસ્સેતિ. તત્થ ખાદનીયસ્સ, ખાદનીયે વા વિજ્જમાનં, ખાદનીયેન વા કાતબ્બં કિચ્ચં નામ જિઘચ્છાહરણમેવ. યઞ્હિ પૂવાદિખાદનીયં ખાદિત્વા જિઘચ્છાહરણં હોતિ, તસ્સ કિચ્ચં કિચ્ચં નામાતિ વુત્તં હોતિ. તં કિચ્ચં, પયોજનં વા નેવ ફરન્તિ, નેવ નિપ્ફાદેન્તિ. એસેવ નયો ‘‘ન ભોજનીયે ભોજનીયત્થં ફરન્તી’’તિએત્થાપિ.

તેસન્તિ મૂલાનં અન્તો, લક્ખણન્તિ વા સમ્બન્ધો. એકસ્મિં જનપદે ખાદનીયત્થભોજનીયત્થેસુ ફરમાનેસુ અઞ્ઞેસુપિ જનપદેસુ ફરન્તિયેવાતિ દસ્સનત્થં ‘‘તેસુ તેસુ જનપદેસૂ’’તિ વિચ્છાપદં વુત્તં. કિઞ્ચાપિ હિ બહૂસુ જનપદેસુ પથવીરસઆપોરસસમ્પત્તિવસેન ખાદનીયત્થભોજનીયત્થં ફરમાનમ્પિ એકસ્મિં જનપદે પથવીરસઆપોરસવિપત્તિવસેન અફરમાનં ભવેય્ય, વિકારવસેન પન તત્થ પવત્તત્તા તં જનપદં પમાણં ન કાતબ્બં, ગહેતબ્બમેવાતિ વુત્તં હોતિ. પકતિઆહારવસેનાતિ અઞ્ઞેહિ યાવકાલિક, સત્તાહકાલિકેહિ અમિસ્સિતં અત્તનો પકતિયાવ આહારકિચ્ચકરણવસેન. ‘‘મનુસ્સાન’’ન્તિઇમિના અઞ્ઞેસં તિરચ્છાનાદીનં ખાદનીયત્થભોજનીયત્થં ¶ ફરમાનમ્પિ ન પમાણન્તિ દસ્સેતિ. તન્તિ મૂલં. હીતિ સચ્ચં. નામસઞ્ઞાસૂતિ નામસઙ્ખાતાસુ સઞ્ઞાસુ.

યથા મૂલે લક્ખણં દસ્સિતં, એવં કન્દાદીસુપિ યં લક્ખણં દસ્સિતન્તિ યોજના. ન કેવલં પાળિયં આગતાનં હલિદ્દાદીનં મૂલંયેવ યાવજીવિકં હોતિ, અથ ખો તચાદયોપીતિ આહ ‘‘યઞ્ચેત’’ન્તિઆદિ. યં એતં અટ્ઠવિધન્તિ સમ્બન્ધો.

એવં ¶ મૂલખાદનીયે વિનિચ્છયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કન્દખાદનીયે તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘કન્દખાદનીયે’’તિઆદિ. તત્થ કન્દખાદનીયેતિ કં સુખં દદાતીતિ કન્દો, પદુમાદિકન્દો, સુખસ્સ અદાયકા પન કન્દા રુળ્હીવસેન કન્દાતિ વુચ્ચન્તિ, કન્દો એવ ખાદનીયં કન્દખાદનીયં, તસ્મિં વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. એસેવ નયો ઉપરિપિ. યન્તિ કન્દં. ઇમિના તંસદ્દાનપેક્ખો યંસદ્દોપિ અત્થીતિ ઞાપેતિ. તત્થાતિ કન્દખાદનીયે. તરુણો, સુખખાદનીયોતિ વિસેસનપદાનિ યથાવચનં ઉપરિપિ યોજેતબ્બાનિ. એવમાદયો ફરણકકન્દા યાવકાલિકાતિ સમ્બન્ધો.

અધોતોતિ વિસરસો ઉદકેન અધૂનિતો. તેતિ કન્દા સઙ્ગહિતાતિ સમ્બન્ધો.

મૂલે અલતિ પવત્તતીતિ મુળાલો, ઉદકતો વા ઉદ્ધટમત્તે મિલતિ નિમિલતીતિ મુળાલં. એવમાદિ ફરણકમુળાલં યાવકાલિકન્તિ યોજના. તં સબ્બમ્પીતિ સબ્બમ્પિ તં મુળાલં સઙ્ગહિતન્તિ સમ્બન્ધો.

મસતિ વિજ્ઝતીતિ મત્થકો. એવમાદિ મત્થકો યાવકાલિકોતિ યોજના. જરડ્ઢબુન્દોતિ જરભૂતઅડ્ઢસઙ્ખાતો પાદો.

ખનીયતિ અવદારીયતીતિ ખન્ધો, ખાયતીતિ વા ખન્ધો. ‘‘અન્તોપથવીગતો’’તિપદં ‘‘સાલકલ્યાણિખન્ધો’’તિપદેનેવ યોજેતબ્બં, ન અઞ્ઞેહિ. એવમાદિ ખન્ધો યાવકાલિકોતિ યોજના. અવસેસાતિ તીહિ દણ્ડકાદીહિ અવસેસા.

તચતિ સંવરતિ પટિચ્છાદેતીતિ તચો. સરસોતિ એત્થ એવકારો યોજેતબ્બો, સરસો એવાતિ અત્થો. તેસં સઙ્ગહોતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં. એતન્તિ કસાવભેસજ્જં, ‘‘અનુજાનામિ ¶ …પે… ભોજનીયત્થ’’ન્તિ વચનં વા. એત્થાતિ કસાવભેસજ્જે. એતેસમ્પીતિ મત્થકખન્ધત્તચાનમ્પિ.

પતતીતિ પત્તં. એતેસન્તિ મૂલકાદીનં. એવરૂપાનિ પત્તાનિ ચ એકંસેન યાવકાલિકાનીતિ યોજના. યા લોણી આરોહતિ, તસ્સા લોણિયા પત્તં યાવજીવિકન્તિ યોજના. દીપવાસિનોતિ તમ્બપણ્ણિદીપવાસિનો ¶ , જમ્બુદીપવાસિનો વા. યાનિ વા ફરન્તીતિ વુત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. તેસન્તિ નિમ્બાદીનં. ઇદં પદં પુબ્બપરાપેક્ખકં, તસ્મા દ્વિન્નં મજ્ઝે વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. પણ્ણાનં અન્તો નત્થીતિ સમ્બન્ધો.

પુપ્ફતિ વિકસતીતિ પુપ્ફં. એવમાદિ પુપ્ફં યાવકાલિકન્તિ યોજના. તસ્સાતિ પુપ્ફસ્સ. અસ્સાતિ એવમેવ.

ફલતીતિ ફલં. યાનીતિ ફલાનિ. ફરન્તીતિ સમ્બન્ધો. નેસન્તિ ફલાનં પરિયન્તન્તિ સમ્બન્ધો. યાનિ વુત્તાનિ, તાનિ યાવજીવિકાનીતિ યોજના. તેસમ્પીતિ ફલાનમ્પિ પરિયન્તન્તિ સમ્બન્ધો.

અસીયતિ ખિપીયતિ, છડ્ડીયતીતિ વા અટ્ઠિ. એવમાદીનિ ફરણકાનિ અટ્ઠીનિ યાવકાલિકાનીતિ યોજના. તેસન્તિ અટ્ઠીનં.

પિસીયતિ ચુણ્ણં કરીયતીતિ પિટ્ઠં. એવમાદીનિ ફરણકાનિ પિટ્ઠાનિ યાવકાલિકાનીતિ યોજના. અધોતકન્તિ ઉદકેન અધૂનિતં. તેસન્તિ પિટ્ઠાનં.

નિરન્તરં અસતિ સમ્બજ્ઝતીતિ નિય્યાસો. સેસાતિ ઉચ્છુનિય્યાસતો સેસા. પાળિયં વુત્તનિય્યાસાતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ નિય્યાસખાદનીયે. સઙ્ગહિતાનં નિય્યાસાનં પરિયન્તન્તિ યોજના. એવન્તિઆદિ નિગમનં.

વુત્તમેવાતિ હેટ્ઠા પઠમપવારણસિક્ખાપદે વુત્તમેવાતિ. સત્તમં.

૨૫૨. અટ્ઠમે ¶ અબ્ભન્તરે જાતો અબ્ભન્તરો. મહાથેરોતિ મહન્તેહિ થિરગુણેહિ યુત્તો. ઇમિના ‘‘બેલટ્ઠો’’તિ સઞ્ઞાનામસ્સ સઞ્ઞિનામિં દસ્સેતિ. પધાનઘરેતિ સમથવિપસ્સનાનં પદહનટ્ઠાનઘરસઙ્ખાતે એકસ્મિં આવાસે. સુક્ખકુરન્તિ એત્થ સોસનકુરત્તા ન સુક્ખકુરં હોતિ, કેવલં પન અસૂપબ્યઞ્જનત્તાતિ આહ ‘‘અસૂપબ્યઞ્જનં ¶ ઓદન’’ન્તિ. સોસનકુરમ્પિ યુત્તમેવ. વક્ખતિ હિ ‘‘તં પિણ્ડપાતં ઉદકેન તેમેત્વા’’તિ. ‘‘ઓદન’’ન્તિઇમિના કુરસદ્દસ્સ ઓદનપરિયાયતં દસ્સેતિ. ઓદનઞ્હિ કરોતિ આયુવણ્ણાદયોતિ ‘‘કુર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સોતિ બેલટ્ઠસીસો. તઞ્ચ ખોતિ તઞ્ચ સુક્ખકુરં આહરતીતિ સમ્બન્ધો. પચ્ચયગિદ્ધતાયાતિ પિણ્ડપાતપચ્ચયે લુદ્ધતાય. થેરો ભુઞ્જતીતિ સમ્બન્ધો. મનુસ્સાનં એકાહારસ્સ સત્તાહમત્તટ્ઠિતત્તા ‘‘સત્તાહ’’ન્તિ વુત્તં. તતોતિ ભુઞ્જનતો પરન્તિ સમ્બન્ધો. ચત્તારિપીતિ એત્થ પિસદ્દેન અધિકાનિપિ સત્તાહાનિ ગહેતબ્બાનિ.

૨૫૩. ઇતીતિ ઇદં તયં. ‘‘સન્નિધિ કારો અસ્સા’’તિ સમાસો વિસેસનપરનિપાતવસેન ગહેતબ્બો. ‘‘સન્નિધિકિરિયન્તિ અત્થો’’તિ ઇમિના કરીયતીતિ કારોતિ કમ્મત્થં દસ્સેતિ. એકરત્તન્તિ અન્તિમપરિચ્છેદવસેન વુત્તં તદધિકાનમ્પિ અધિપ્પેતત્તા. અસ્સાતિ ‘‘સન્નિધિકારક’’ન્તિ પદસ્સ.

સન્નિધિકારકસ્સ સત્તાહકાલિકસ્સ નિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયાપત્તિયા પચ્ચયત્તા સન્નિધિકારકં યામકાલિકં ખાદનીયભોજનીયં અસમાનમ્પિ સુદ્ધપાચિત્તિયાપત્તિયા પચ્ચયો હોતીતિ આહ ‘‘યામકાલિકં વા’’તિ. પટિગ્ગહણેતિ પટિગ્ગહણે ચ ગહણે ચ. અજ્ઝોહરિતુકામતાય હિ પટિગ્ગહણે ચ પટિગ્ગહેત્વા ગહણે ચાતિ વુત્તં હોતિ. યં પત્તં અઙ્ગુલિયા ઘંસન્તસ્સ લેખા પઞ્ઞાયતિ, સો પત્તો દુદ્ધોતો હોતિ સચેતિ યોજના ઉત્તરવાક્યે યંસદ્દં દિસ્વા પુબ્બવાક્યે તંસદ્દસ્સ ગમનીયત્તા. ગણ્ઠિકપત્તસ્સાતિ બન્ધનપત્તસ્સ. સોતિ સ્નેહો. પગ્ઘરતિ સન્દિસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. તાદિસેતિ દુદ્ધોતે, ગણ્ઠિકે વા. તત્થાતિ ધોવિતપત્તે આસિઞ્ચિત્વાતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં. અબ્બોહારિકાતિ ન વોહરિતબ્બા, વોહરિતું ન યુત્તાતિ અત્થો. યન્તિ ખાદનીયભોજનીયં પરિચ્ચજન્તીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તતોતિ અપરિચ્ચત્તખાદનીયભોજનીયતો નીહરિત્વાતિ સમ્બન્ધો.

અકપ્પિયમંસેસૂતિ ¶ નિદ્ધારણસમુદાયો. સતિ પચ્ચયેતિ પિપાસસઙ્ખાતે પચ્ચયે સતિ. અનતિરિત્તકતન્તિ ¶ અતિરિત્તેન અકતં સન્નિધિકારકં ખાદનીયભોજનીયન્તિ યોજના. એકમેવ પાચિત્તિયન્તિ સમ્બન્ધો. વિકપ્પદ્વયેતિ સામિસનિરામિસસઙ્ખાતે વિકપ્પદ્વયે. સબ્બવિકપ્પેસૂતિ વિકાલસન્નિધિઅકપ્પિયમંસયામકાલિકપચ્ચયસઙ્ખાતેસુ સબ્બેસુ વિકપ્પેસુ.

૨૫૫. આમિસસંસટ્ઠન્તિ આમિસેન સંસટ્ઠં સત્તાહકાલિકં યાવજીવિકં.

૨૫૬. ચતુબ્બિધકાલિકસ્સ સરૂપઞ્ચ વચનત્થઞ્ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિકાલભોજનસિક્ખાપદે’’તિઆદિ. તત્થ નિદ્દિટ્ઠં ખાદનીયભોજનીય’’ન્તિઇમિના યાવકાલિકસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘યાવ…પે… કાલિક’’ન્તિઇમિના વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘સદ્ધિં…પે… પાન’’ન્તિઇમિના યામકાલિકસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘યાવ…પે… કાલિક’’ન્તિઇમિના વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘સબ્બિઆદિ પઞ્ચવિધં ભેસજ્જ’’ન્તિઇમિના સત્તાહકાલિકસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘સત્તાહં…પે… કાલિક’’ન્તિઇમિના વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ઠપેત્વા…પે… સબ્બમ્પી’’તિઇમિના યાવજીવિકસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘યાવ…પે… જીવિક’’ન્તિઇમિના વચનત્થં દસ્સેતિ. સબ્બવચનત્થો લહુકમત્તમેવ, ગરુકો પનેવં વેદિતબ્બો – યાવ યત્તકો મજ્ઝન્હિકો કાલો યાવકાલો, સો અસ્સત્થી, તં વા કાલં ભુઞ્જિતબ્બન્તિ યાવકાલિકં. યામો કાલો યામકાલો, સો અસ્સત્થિ, તં વા કાલં પરિભુઞ્જીતબ્બન્તિ યામકાલિકં. સત્તાહો કાલો સત્તાહકાલો, સો અસ્સત્થિ, તં વા કાલં નિદહિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ સત્તાહકાલિકં. યાવ યત્તકો જીવો યાવજીવો, સો અસ્સત્થિ, યાવજીવં વા પરિહરિત્વા પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ યાવજીવિકન્તિ.

તત્થાતિ ચતુબ્બિધેસુ કાલિકેસુ. સતક્ખત્તુન્તિ અનેકવારં. યાવ કાલો નાતિક્કમતિ, તાવ ભુઞ્જન્તસ્સાતિ યોજના. અહોરત્તં ભુઞ્જન્તસ્સાતિ સમ્બન્ધોતિ. અટ્ઠમં.

૨૫૭. નવમે ¶ પકટ્ઠભાવં નીતન્તિ પણીતન્તિ વુત્તે પણીતસદ્દો ઉત્તમત્થોતિ આહ ‘‘ઉત્તમભોજનાની’’તિ. સમ્પન્નો નામ ન મધુરગુણો, અથ ખો મધુરગુણયુત્તં ભોજનમેવાતિ આહ ‘‘સમ્પત્તિયુત્ત’’ન્તિ. કસ્સાતિ કરણત્થે ચેતં સામિવચનં, કેનાતિ હિ અત્થો. ‘‘સુરસ’’ન્તિઇમિના સાદીયતિ અસ્સાદીયતીતિ સાદૂતિ વચનત્થસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ.

૨૫૯. ‘‘યો ¶ પન…પે… ભુઞ્જેય્યા’’તિ એત્થ વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. સુદ્ધાનીતિ ઓદનેન અસંસટ્ઠાનિ. ઓદનસંસટ્ઠાનિ સબ્બિઆદીનીતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. હીતિ સચ્ચં. ‘‘પણીતસંસટ્ઠાની’’તિઇમિના પણીતેહિ સબ્બિઆદીહિ સંસટ્ઠાનિ ભોજનાનિ પણીતભોજનાનીતિ અત્થં દસ્સેતિ. ‘‘સત્તધઞ્ઞનિબ્બત્તાની’’તિ ઇમિના ભોજનાનં સરૂપં દસ્સેતિ.

‘‘સબ્બિના ભત્ત’’ન્તિઆદીનં પઞ્ચન્નં વિકપ્પાનં મજ્ઝે તીસુપિ વિકપ્પેસુ ‘‘ભત્ત’’ન્તિ યોજેતબ્બં. એવં વાક્યં કત્વા વિઞ્ઞાપને આપત્તિં દસ્સેત્વા સમાસં કત્વા વિઞ્ઞાપને તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સબ્બિભત્તં દેહી’’તિઆદિ.

ઇતોતિ ગાવિતો લદ્ધેનાતિ સમ્બન્ધો. વિસઙ્કેતન્તિ સઙ્કેતતો ઞાપિતતો વિગતં વિરહિતન્તિ અત્થો. હીતિ સચ્ચં. ઇમિના વિસઙ્કેતસ્સ ગુણદોસં દસ્સેતિ.

કપ્પિયસબ્બિના દેહીતિ કપ્પિયસબ્બિના સંસટ્ઠં ભત્તં દેહીતિ યોજના. એસેવ નયો સેસેસુપિ. યેન યેનાતિ યેન યેન સબ્બિઆદિના. તસ્મિં તસ્સાતિ એત્થાપિ વિચ્છાવસેન અત્થો દટ્ઠબ્બો. પાળિયં આગતસબ્બિ નામ ગોસબ્બિ, અજિકાસબ્બિ, મહિંસસબ્બિ, યેસં મંસં કપ્પતિ, તેસં સબ્બિ ચ. નવનીતં નામ એવમેવ. તેલં નામ તિલતેલં, સાસપતેલં, મધુકતેલં, એરણ્ડતેલં, વસાતેલઞ્ચ. મધુ નામ મક્ખિકામધુ. ફાણિતં નામ ઉચ્છુમ્હા નિબ્બત્તં. મચ્છો નામ ઉદકચરો. પાળિઅનાગતો મચ્છો નામ નત્થિ. મંસં નામ ¶ યેસં મંસં કપ્પતિ, તેસં મંસં. ખીરદધીનિ સબ્બિસદિસાનેવ. વુત્તં યથા એવં ‘‘નવનીતભત્તં દેહી’’તિઆદીસુપિ સૂપોદનવિઞ્ઞત્તિદુક્કટમેવ હોતીતિ યોજના. હીતિ સચ્ચં. સો ચાતિ સો ચત્થો. તત્થાતિ તસ્મિં અત્થે. કિં પયોજનં. નત્થેવ પયોજનન્તિ અધિપ્પાયો.

પટિલદ્ધં ભોજનન્તિ સમ્બન્ધો. એકરસન્તિ એકકિચ્ચં. તતોતિ નવપણીતભોજનતો નીહરિત્વાતિ સમ્બન્ધો.

સબ્બાનીતિ નવ પાચિત્તિયાનિ સન્ધાય વુત્તં.

૨૬૧. ઉભયેસમ્પીતિ ભિક્ખુભિક્ખુનીનમ્પિ. સબ્બીતિ ચેત્થ યો નં પરિભુઞ્જતિ, તસ્સ બલાયુવડ્ઢનત્થં સબ્બતિ ગચ્છતિ પવત્તતીતિ સબ્બિ, ઘતં. તતિયક્ખરેનેવ સજ્ઝાયિતબ્બં લિખિતબ્બઞ્ચ ¶ . કસ્મા? તતિયક્ખરટ્ઠાનેયેવ સબ્બ ગતિયન્તિ ગતિઅત્થસ્સ સબ્બધાતુસ્સ ધાતુપાઠેસુ આગતત્તાતિ. નવમં.

૨૬૩. દસમે દન્તકટ્ઠન્તિ દન્તપોનં. તઞ્હિ દન્તો કસીયતિ વિલેખીયતિ અનેનાતિ ‘‘દન્તકટ્ઠ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘સબ્બ’’ન્તિ આદિના સબ્બમેવ પંસુકૂલં સબ્બપંસુકૂલં, તમસ્સત્થીતિ ‘‘સબ્બપંસુકૂલિકો’’તિ અત્થં દસ્સેતિ. સોતિ ભિક્ખુ પરિભુઞ્જતિ કિરાતિ સમ્બન્ધો. સુસાનેતિ આળહને. તઞ્હિ છવાનં સયનટ્ઠાનત્તા ‘‘સુસાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ નિરુત્તિનયેન. તત્થાતિ સુસાને. પુન તત્થાતિ એવમેવ. અય્યસરૂપઞ્ચ વોસાટિતકસરૂપઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અય્યવોસાટિતકાનીતિ એત્થા’’તિ. તત્થ ‘‘અય્યા…પે… પિતામહા’’તિઇમિના અય્યસરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘વો…પે… ભોજનીયાની’’તિઇમિના વોસાટિતકસરૂપં. અય્યસઙ્ખાતાનં પિતિપિતામહાનં અત્થાય, તે વા ઉદ્દિસ્સ છડ્ડિતાનિ વોસાટિતકસઙ્ખતાનિ ¶ ખાદનીયભોજનીયાનિ અય્યવોસાટિતકાનીતિ વિગ્ગહો કાતબ્બો. મનુસ્સા ઠપેન્તિ કિરાતિ સમ્બન્ધો. યન્તિ ખાદનીયભોજનીયં. તેસન્તિ ઞાતકાનં. પિણ્ડં પિણ્ડં કત્વાતિ સઙ્ઘાટં સઙ્ઘાટં કત્વા. અઞ્ઞન્તિ વુત્તખાદનીયભોજનીયતો અઞ્ઞં. ઉમ્મારેપીતિ સુસાનસ્સ ઇન્દખીલેપિ. સો હિ ઉદ્ધટો કિલેસમારો એત્થાતિ ‘‘ઉમ્મારો’’તિ વુચ્ચતિ. બોધિસત્તો હિ અભિનિક્ખમનકાલે પુત્તં ચુમ્બિસ્સામીતિ ઓવરકસ્સ ઇન્દખીલે ઠત્વા પસ્સન્તો માતરં પુત્તસ્સ નલાટે હત્થં ઠપેત્વા સયન્તિં દિસ્વા ‘‘સચે મે પુત્તં ગણ્હેય્યં, માતા તસ્સ પબુજ્ઝેય્ય, પબુજ્ઝમાનાય અન્તરાયો ભવેય્યા’’તિ અભિનિક્ખમનન્તરાયભયેન પુત્તદારે પરિચ્ચજિત્વા ઇન્દખીલતો નિવત્તિત્વા મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિ. તસ્મા બોધિસત્તસ્સ ઠત્વા પુત્તદારેસુ અપેક્ખાસઙ્ખાતસ્સ મારસ્સ ઉદ્ધટટ્ઠાનત્તા સો ઇન્દખીલો નિપ્પરિયાયેન ‘‘ઉમ્મારો’’તિ વુચ્ચતિ, અઞ્ઞે પન રૂળ્હીવસેન. થિરોતિ થદ્ધો. ઘનબદ્ધોતિ ઘનેન બદ્ધો. કથિનેન મંસેન આબદ્ધોતિ અત્થો. વઠતિ થૂલો ભવતીતિ વઠો, મુદ્ધજદુતિયોયં, સો અસ્સત્થીતિ વઠરોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વઠરોતિ થૂલો’’તિ. ‘‘સલ્લક્ખેમા’’તિઇમિના ‘‘મઞ્ઞે’’તિ એત્થ મનધાતુ સલ્લક્ખણત્થો, મકારસ્સેકારોતિ દસ્સેતિ. હીતિ સચ્ચં. તેસન્તિ મનુસ્સાનં.

૨૬૪. સમ્માતિ અવિપરીતં. અસલ્લક્ખેત્વાતિ આહારસદ્દસ્સ ખાદનીયભોજનીયાદીસુ નિરૂળ્હભાવં અમઞ્ઞિત્વા. ભગવા પન ઠપેસીતિ સમ્બન્ધો. યથાઉપ્પન્નસ્સાતિ યેનાકારેન ઉપ્પન્નસ્સ ¶ . પિતા પુત્તસઙ્ખાતે દારકે સઞ્ઞાપેન્તો વિય ભગવા તે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેન્તોતિ યોજના.

૨૬૫. એતદેવાતિ તિણ્ણમાકારાનમઞ્ઞતરવસેન અદિન્નમેવ સન્ધાયાતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં. માતિકાયં ‘‘દિન્ન’’ન્તિ વુત્તટ્ઠાનં નત્થિ, અથ કસ્મા પદભાજનેયેવ વુત્તન્તિ આહ ‘‘દિન્નન્તિ ઇદ’’ન્તિઆદિ. ‘‘દિન્ન’’ન્તિ ઇદં ઉદ્ધટન્તિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ ‘‘દિન્ન’’ન્તિ પદસ્સ. નિદ્દેસે ચ ‘‘કાયેન…પે… દેન્તે’’તિ ઉદ્ધટન્તિ યોજના. એવન્તિ ઇમેહિ તીહાકારેહિ દદમાનેતિ સમ્બન્ધો. એવન્તિ ઇમેહિ દ્વીહાકારેહિ ¶ . આદીયમાનન્તિ સમ્બન્ધો. રથરેણુમ્પીતિ રથિકવીથિયં ઉટ્ઠિતપંસુમ્પિ. પુબ્બેતિ પઠમપવારણસિક્ખાપદે. એવં પટિગ્ગહિતં એતં આહારં દિન્નં નામ વુચ્ચતીતિ યોજના. ‘‘એતમેવા’’તિ એવસ્સ સમ્ભવતો તસ્સ ફલં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ન ઇદ’’ન્તિઆદિ. નિસ્સટ્ઠં ન વુચ્ચતીતિ યોજના.

તત્થાતિ ‘‘કાયેના’’તિઆદિવચને. હીતિ સચ્ચં. નત્થુ કરીયતિ ઇમાયાતિ નત્થુકરણી, તાય. નાસાપુટેન પટિગ્ગણ્હાતીતિ સમ્બન્ધો. અકલ્લકોતિ ગિલાનો. હીતિ સચ્ચં. કાયેન પટિબદ્ધો કાયપટિબદ્ધો કટચ્છુઆદીતિ આહ ‘‘કટચ્છુઆદીસૂ’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં. પાતિયમાનન્તિ પાતાપિયમાનં.

એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. ‘‘પઞ્ચહઙ્ગેહી’’તિ પદસ્સ વિત્થારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘થામમજ્ઝિમસ્સા’’તિઆદિ. તન્તિ દાતબ્બવત્થું.

તત્થાતિ ‘‘હત્થપાસો પઞ્ઞાયતી’’તિવચને. ગચ્છન્તોપિ ઠિતેનેવ સઙ્ગહિતો. ભૂમટ્ઠસ્સાતિ ભૂમિયં ઠિતસ્સ. આકાસટ્ઠસ્સાતિ આકાસે ઠિતસ્સ. ‘‘હત્થં અઙ્ગ’’ન્તિ પદેહિ અવયવિસમ્બન્ધો કાતબ્બો. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘ભૂમટ્ઠસ્સ ચ સીસેના’’તિઆદિના વુત્તનયેનેવ. પક્ખીતિ સકુણો. સો હિ પક્ખયુત્તત્તા પક્ખીતિ વુચ્ચતિ. હત્થીતિ કુઞ્જરો. સો હિ સોણ્ડસઙ્ખાતહત્થયુત્તત્તા હત્થીતિ વુચ્ચતિ. અદ્ધેન અટ્ઠમં રતનમસ્સાતિ અદ્ધટ્ઠમરતનો, હત્થી, તસ્સ. તેનાતિ હત્થિના.

એકો દાયકો વદતીતિ સમ્બન્ધો. ઓણમતીતિ હેટ્ઠા નમતિ. એત્તાવતાતિ એકદેસસમ્પટિચ્છનમત્તેન. તતોતિ સમ્પટિચ્છનતો. ઉગ્ઘાટેત્વાતિ વિવરિત્વા. કાજેનાતિ બ્યાભઙ્ગિયા. સા હિ કચતિ બન્ધતિ વિવિધં ભારં અસ્મિન્તિ કાચોતિ વુચ્ચતિ, ચકારસ્સ જકારે કતે કાજોપિ યુત્તોયેવ. તિંસ હત્થા રતનાનિ ઇમસ્સાતિ તિંસહત્થો, વેણુ. ગુળકુમ્ભોતિ ¶ ફાણિતેન પૂરિતો ઘટો. પટિગ્ગહિતમેવાતિ કુમ્ભેસુ હત્થપાસતો બહિ ઠિતેસુપિ અભિહારકસ્સ ¶ હત્થપાસે ઠિતત્તા પટિગ્ગહિતમેવાતિ વુત્તં હોતિ. ઉચ્છુયન્તદોણિતોતિ ઉચ્છું પીળનયન્તસ્સ અમ્બણતો.

બહૂ પત્તા ઠપિતા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને. ઠિતસ્સ ભિક્ખુનો હત્થપાસેતિ યોજના. ઠત્વા ફુસિત્વા ‘‘નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ પાઠસેસેન યોજેતબ્બં. ઠિતેન વા નિસિન્નેન વા નિપન્નેન વા દાયકેન દિય્યતીતિ સમ્બન્ધો.

પથવિયં ઠિતા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. યં યન્તિ યં યં પત્તં. યત્થ કત્થચીતિ યેસુ કેસુચીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ તં વચનં.

તત્થ તસ્મિં ઠાને જાતો તત્થજાતો, અલુત્તસમાસોયં, સોયેવ તત્થજાતકો, તસ્મિં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તત્થજાતકે ન રુહતિ યથા, એવં ન રુહતિયેવાતિ યોજના. થામમજ્ઝિમેન પુરિસેન સુટ્ઠુ હરિતબ્બન્તિ સંહારિયં, તંયેવ સંહારિમં યકારસ્સ મકારં કત્વા, ન સંહારિમં અસંહારિમં, તસ્મિં. તેપીતિ તે અસંહારિમાપિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તત્થજાતકસઙ્ખેપૂપગાતિ તત્થજાતકે સમોધાનેત્વા ખેપં પક્ખેપં ઉપગતા. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ઇદઞ્હિ વાક્યન્તરત્તા પુનપ્પુનં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તાનીતિ તિન્તિણિકાદિપણ્ણાનિ. સન્ધારેતુન્તિ સમ્મા ધારેતું. ઠિતો દાયકોતિ સમ્બન્ધો.

લદ્ધસ્સ લદ્ધસ્સ વત્થુસ્સ સન્નિધિટ્ઠાનત્તા, પક્ખિત્તટ્ઠાનત્તા વા થવીયતિ પસંસીયતીતિ થવિકા, તતો. પુઞ્છિત્વા પટિગ્ગહેત્વાતિ ‘‘પુઞ્છિત્વા વા પટિગ્ગહેત્વા વા’’તિ અનિયમવિકપ્પત્થો વાસદ્દો અજ્ઝાહરિતબ્બો. તેસુ તેસુ વત્થૂસુ રઞ્જતિ લગ્ગતીતિ રજો, તં. વિનયે પઞ્ઞત્તં દુક્કટં વિનયદુક્કટં. તં પનાતિ ભિક્ખં પન. પટિગ્ગહેત્વા દેથાતિ મં પટિગ્ગહાપેત્વા મમ દેથાતિ અધિપ્પાયો.

તતો તતોતિ તસ્મા તસ્મા ઠાના ઉટ્ઠાપેત્વાતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ ભિક્ખં. તસ્સાતિ અનુપસમ્પન્નસ્સ.

સો વત્તબ્બોતિ સો દિય્યમાનો ભિક્ખુ દાયકેન ભિક્ખુના વત્તબ્બોતિ યોજના. ઇમન્તિ સરજપત્તં. તેનાતિ દિય્યમાનભિક્ખુના. તથા ¶ કાતબ્બન્તિ યથા દાયકેન ભિક્ખુના વુત્તં, તથા ¶ કાતબ્બન્તિ અત્થો. ઉપ્લવતીતિ ઉપરિ ગચ્છતિ, પ્લુ ગતિયન્તિ હિ ધાતુપાઠેસુ (સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૬ ળકારન્તધાતુ) વુત્તં. એત્થ ઉઇતિ ઉપસગ્ગસ્સ અત્થદસ્સનત્થં ‘‘ઉપરી’’તિ વુત્તં, પકારલકારસંયોગો દટ્ઠબ્બો. પોત્થકેસુ પન ‘‘ઉપ્પિલવતી’’તિ લિખન્તિ, સો અપાઠો. કઞ્જિકન્તિ બિલઙ્ગં. તઞ્હિ કેન જલેન અઞ્જિયં અભિબ્યત્તં અસ્સાતિ ‘‘કઞ્જિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તમેવ કઞ્જિકં યકારસ્સ કકારં કત્વા. તં પવાહેત્વા, અપનેત્વાતિ અત્થો. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને. સુક્ખમેવ ભત્તં ભજિતબ્બટ્ઠેન સેવિતબ્બટ્ઠેનાતિ સુક્ખભત્તં, તસ્મિં. પુરતોતિ ભિક્ખુસ્સ પુરતો, પુબ્બે વા. ફુસિતાનીતિ બિન્દૂનિ. તાનિ હિ સમ્બાધટ્ઠાનેસુપિ ફુસન્તીતિ ફુસિતાનીતિ વુચ્ચન્તિ.

ઉળુઙ્કોતિ કોસિયસકુણનામો દીઘદણ્ડકો એકો ભાજનવિસેસો, તેન. થેવાતિ ફુસિતાનિ. તાનિ હિ સમ્બાધટ્ઠાનેસુપિ ફુસિતત્તા થવીયન્તિ પસંસીયન્તીતિ ‘‘થેવા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ચરુકેનાતિ ચરીયતિ ભક્ખીયતીતિ ચરુ, હબ્યપાકો, તં કરોતિ અનેનાતિ ચરુકં, થાલ્યાદિકં ખુદ્દકભાજનં, તેન આકિરિયમાનેતિ સમ્બન્ધો. કાળવણ્ણકામેહિ માનીયતીતિ મસિ. ખાદતીતિ છારો ખકારસ્સ છકારં, દકારસ્સ ચ રકારં કત્વા, ખારરસો, સો ઇમિસ્સત્થીતિ છારિકા. ઉપ્પતિત્વાતિ ઉદ્ધં ગન્ત્વા. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.

ફાલેત્વાતિ છિન્દિત્વા. દેન્તાનં અનુપસમ્પન્નાનન્તિ સમ્બન્ધો. પાયાસસ્સાતિ પાયાસેન. તથાપીતિ તેન મુખવટ્ટિયા ગહણાકારેનપિ.

આભોગં કત્વાતિ ‘‘પટિગ્ગહેસ્સામી’’તિ મનસિકારં કત્વા. સોતિ નિદ્દં ઓક્કન્તો ભિક્ખુ. વટ્ટતિયેવાતિ આભોગસ્સ કતત્તા વટ્ટતિયેવ. અનાદરન્તિ અનાદરેન, કરણત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં, અનાદરં હુત્વાતિ વા યોજેતબ્બં. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. કાયેન પટિબદ્ધો કાયપટિબદ્ધો, તેન પટિબદ્ધો કાયપટિબદ્ધપટિબદ્ધો ¶ , તેન. વચનમત્તમેવાતિ ‘‘પટિબદ્ધપટિબદ્ધ’’ન્તિ એકં અતિરેકં પટિબદ્ધવચનમત્તમેવ નાનં, અત્થતો પન કાયપટિબદ્ધમેવાતિ અધિપ્પાયો. યમ્પીતિ યમ્પિ વત્થુ. તત્રાતિ તસ્મિં વટ્ટને. તન્તિ અનુજાનનં.

નેય્યો અધિપ્પાયં નેત્વા ઞાતો અત્થો ઇમસ્સાતિ નેય્યત્થં. એત્થાતિ સુત્તે, સુત્તસ્સ વા. યન્તિ વત્થુ પતતીતિ સમ્બન્ધો. પરિગળિત્વાતિ ભસ્સિત્વા. સુદ્ધાયાતિ નિરજાય. સામન્તિ સયં. પુઞ્છિત્વા વાતિઆદીસુ તયો વાસદ્દા અનિયમવિકપ્પત્થા. પુઞ્છિતાદીસુ હિ એકસ્મિં કિચ્ચે ¶ કતે ઇતરકિચ્ચં કાતબ્બં નત્થીતિ અધિપ્પાયો. તેનાતિ તેન ભિક્ખુના, ‘‘આહરાપેતુમ્પી’’તિપદે કારિતકમ્મં. ‘‘કસ્મા ન વટ્ટતી’’તિ પુચ્છા. હીતિ વિત્થારો. વદન્તેન ભગવતાતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ સુત્તવચનેસુ. ‘‘પરિચ્ચત્તં તં ભિક્ખવે દાયકેહી’’તિ વચનેનાતિ યોજના. અધિપ્પાયોતિ નીતત્થો અધિપ્પાયો, નિપ્પરિયાયેન ઇતત્થો ઞાતત્થો અધિપ્પાયોતિ વુત્તં હોતિ.

એવં નીતત્થમધિપ્પાયં દસ્સેત્વા નેય્યત્થ, મધિપ્પાયં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્મા ચા’’તિ આદિ. તન્તિ પરિભુઞ્જનં અનુઞ્ઞાતન્તિ સમ્બન્ધો. દુતિયદિવસેપીતિ પિસદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, અપરદિવસેપીતિ અત્થો. અધિપ્પાયોતિ નેય્યત્થો અધિપ્પાયો નેત્વા ઇય્યત્થો ઞાતત્થો અધિપ્પાયોતિ વુત્તં હોતિ.

ભુઞ્જન્તાનં ભિક્ખૂનન્તિ સમ્બન્ધો. હીતિ વિત્થારો. દન્તાતિ દસના. તે હિ દંસીયન્તિ ભક્ખીયન્તિ એતેહીતિ ‘‘દન્તા’’તિ વુચ્ચન્તિ. સત્થંયેવ સત્થકં ખુદ્દકટ્ઠેન, તેન પટિગ્ગહિતેન સત્થકેન. એતન્તિ મલં. તન્તિ લોહગન્ધમત્તં. પરિહરન્તીતિ પટિગ્ગહેત્વા હરન્તિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તં સત્થકં પરિભોગત્થાય યસ્મા ન પરિહરન્તિ, તસ્મા એસેવ નયોતિ અત્થો. ઉગ્ગહિતપચ્ચયા, સન્નિધિપચ્ચયા વા દોસો નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થાતિ તેસુ તક્કખીરેસુ. નીલિકાતિ નીલવણ્ણા સ્નેહા. આમકતક્કાદીસૂતિ અપક્કેસુ તક્કખીરેસુ.

કિલિટ્ઠઉદકન્તિ ¶ સમલં ઉદકં. તસ્સાતિ સામણેરસ્સ. પત્તગતં ઓદનન્તિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ સામણેરસ્સ. ઉગ્ગહિતકોતિ અવગહિતકો. ‘‘ઉઞ્ઞાતો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૧૨) વિય ઉકારો ઓકારવિપરીતો હોતિ, અપટિગ્ગહેત્વા ગહિતત્તા દુગ્ગહિતકોતિ વુત્તં હોતિ.

એતેનાતિ ઓદનેન. પટિગ્ગહિતમેવ હોતિ હત્થતો અમુત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો.

પુન પટિગ્ગહેતબ્બં સાપેક્ખે સતીતિ અધિપ્પાયો. એત્તોતિ ઇતો પત્તતો. સામણેરો પક્ખિપતીતિ સમ્બન્ધો. તતોતિ પત્તતો. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. તન્તિ ‘‘પુન પટિગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદન્તાનં કેસઞ્ચિ આચરિયાનં વચનં વેદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. યન્તિ પૂવભત્તાદિ.

અત્તનો ¶ વાતિ સામણેરસ્સ વા. સામણેરાતિ આમન્તનં. તસ્સાતિ સામણેરસ્સ. ભાજનેતિ યાગુપચનકભાજને. યાગુકુટન્તિ યાગુયા પૂરિતં કુટં. તન્તિ યાગુકુટં. ‘‘ભિક્ખુના પટિગ્ગણ્હાપેતુ’’ન્તિ કારિતકમ્મં ઉપનેતબ્બં. ગીવં ઠપેત્વા આવજ્જેતીતિ સમ્બન્ધો. આવજ્જેતીતિ પરિણામેતિ.

પટિગ્ગહણૂપગં ભારન્તિ થામમજ્ઝિમેન પુરિસેન સંહારિમં ભારં. બલવતા સામણેરેનાતિ સમ્બન્ધો. તેલઘટં વાતિ તેલેન પક્ખિત્તં ઘટં વા. લગ્ગેન્તીતિ લમ્બેન્તિ. અયમેવ વા પાઠો.

નાગસ્સ દન્તો વિયાતિ નાગદન્તકો, સદિસત્થે કો. અઙ્કીયતે લક્ખીયતે અનેનાતિ અઙ્કુસો, ગજમત્થકમ્હિ વિજ્ઝનકણ્ડકો. અઙ્કુસો વિયાતિ અઙ્કુસકો, તસ્મિં અઙ્કુસકે વા લગ્ગિતા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. ગણ્હતોતિ ગણ્હન્તસ્સ. મઞ્ચસ્સ હેટ્ઠા હેટ્ઠામઞ્ચો, તસ્મિં. તન્તિ તેલથાલકં.

આરોહન્તેહિ ¶ ચ ઓરોહન્તેહિ ચ નિચ્ચં સેવીયતીતિ નિસ્સેણી, તસ્સા મજ્ઝં નિસ્સેણિમજ્ઝં, તસ્મિં. કણ્ણે ઉટ્ઠિતં કણ્ણિકં, કણ્ણમલં, કણ્ણિકં વિય કણ્ણિકં, યથા હિ કણ્ણમલં કણ્ણતો ઉટ્ઠહિત્વા સયં પવત્તતિ, એવં તેલાદિતો ઉટ્ઠહિત્વા સયં પવત્તતીતિ વુત્તં હોતિ. ઘનચુણ્ણન્તિ કથિનચુણ્ણં. તંસમુટ્ઠાનમેવ નામાતિ તતો તેલાદિતો સમુટ્ઠાનમેવ નામ હોતીતિ અત્થો. એતન્તિ કણ્ણિકાદિ. ઇદં પદં પુબ્બાપરાપેક્ખં.

યોત્તેનાતિ રજ્જુના. અઞ્ઞો દેતીતિ સમ્બન્ધો.

પવિસન્તે ચ નિક્ખમન્તે ચ વરતિ આવરતિ ઇમાયાતિ વતિ, તં. ઉચ્છૂતિ રસાલો. સો હિ ઉસતિ વિસં દાહેતીતિ ઉચ્છૂતિ વુચ્ચતિ, તં. તિમ્બરુસકન્તિ તિન્દુકં. તઞ્હિ તેમેતિ ભુઞ્જન્તં પુગ્ગલં અદ્દેતિ રસેનાતિ તિમ્બો, રુસતિ ખુદ્દિતં નાસેતીતિ રુસકો, તિમ્બો ચ સો રુસકો ચાતિ ‘‘તિમ્બરુસકો’’તિ વુચ્ચતિ, તં. વતિદણ્ડકેસૂતિ વતિયા અત્થાય નિક્ખણિતેસુ દણ્ડકેસુ. મયં પનાતિ સઙ્ગહકારાચરિયભૂતા બુદ્ધઘોસનામકા મયં પન, અત્તાનં સન્ધાય બહુવચનવસેન વુત્તં. ન પુથુલો પાકારોતિ અડ્ઢતેય્યહત્થપાસાનતિક્કમં સન્ધાય વુત્તં. હત્થસતમ્પીતિ રતનસતમ્પિ.

સોતિ ¶ સામણેરો. ભિક્ખુસ્સ દેતીતિ યોજના. અપરોતિ સામણેરો.

ફલં ઇમિસ્સત્થીતિ ફલિની, ઇનપચ્ચયો ઇત્થિલિઙ્ગજોતકો ઈ, તં સાખન્તિ યોજના. ફલિનિસાખન્તિ સમાસતોપિ પાઠો અત્થિ. મચ્છિકવારણત્થન્તિ મધુફાણિતાદીહિ મક્ખનટ્ઠાને નિલીયન્તીતિ મક્ખિકા, તાયેવ મચ્છિકા ખકારસ્સ છકારં કત્વા, તાસં નિવારણાય. મૂલપટિગ્ગહમેવાતિ મૂલે પટિગ્ગહણમેવ, પઠમપટિગ્ગહમેવાતિ વુત્તં હોતિ.

ભિક્ખુ ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. અરિત્તેનાતિ કેનિપાતેન. તઞ્હિ અરતિ નાવા ગચ્છતિ અનેનાતિ અરિત્તં, તેન. તન્તિ પટિગ્ગહણારહં ભણ્ડં ¶ . અનુપસમ્પન્નેનાતિ કારિતકમ્મં. તસ્મિમ્પીતિ ચાટિકુણ્ડકેપિ. તન્તિ અનુપસમ્પન્નં.

પાથેય્યતણ્ડુલેતિ પથસ્સ હિતે તણ્ડુલે. તેસન્તિ સામણેરાનં. ઇતરેહીતિ ભિક્ખૂહિ ગહિતતણ્ડુલેહિ. સબ્બેહિ ભિક્ખૂહિ ભુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ ભિક્ખૂહિ ગહિતેહિ સામણેરસ્સ તણ્ડુલેહિ યાગુપચને ન દિસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. કારણન્તિ પરિવત્તેત્વા ભુત્તસ્સ ચ અપરિવત્તેત્વા ભુત્તસ્સ ચ કારણં.

ભત્તં પચિતુકામો સામણેરોતિ યોજના. ભિક્ખુના આરોપેતબ્બં, અગ્ગિ ન કાતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. પુન પટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થિ મૂલે પટિગ્ગહિતત્તાતિ અધિપ્પાયો.

અસ્સાતિ સામણેરસ્સ. તતોતિ અગ્ગિજાલનતો.

તત્તે ઉદકેતિ ઉદકે તાપે. તતોતિ તણ્ડુલપક્ખિપનતો.

પિધાનન્તિ ઉક્ખલિપિધાનં. તસ્સેવાતિ હત્થકુક્કુચ્ચકસ્સ ભિક્ખુનો એવ. દબ્બિં વાતિ કટચ્છું વા. સો હિ દરીયતિ વિલોળીયતિ ઇમાયાતિ દબ્બીતિ વુચ્ચતિ.

તત્રાતિ તસ્મિં ઠપને. તસ્સેવાતિ લોલભિક્ખુસ્સેવ. તતોતિ પત્તતો. પુન તતોતિ સાખાદિતો. તત્થાતિ ફલરુક્ખે.

વિતક્કં સોધેતુન્તિ ‘‘મય્હમ્પિ દસ્સતી’’તિ વિતક્કં સોધેતું. તતોતિ અમ્બફલાદિતો.

પુન ¶ તતોતિ માતાપિતૂનમત્થાય ગહિતતેલાદિતો. તેતિ માતાપિતરો. તતોયેવાતિ તેહિયેવ તણ્ડુલેહિ સમ્પાદેત્વાતિ સમ્બન્ધો.

એત્થાતિ તાપિતઉદકે. અમુઞ્ચન્તેનેવ હત્થેનાતિ યોજના. અઙ્ગન્તિ વિનાસં ગચ્છન્તીતિ અઙ્ગારા. દરીયન્તિ ફલીયન્તીતિ દારૂનિ.

ગવતિ ¶ પરિભુઞ્જન્તાનં વિસ્સટ્ઠં સદ્દં કરોતીતિ ગુળો, ગુળતિ વિસતો જીવિતં રક્ખતીતિ વા ગુળો, તં ભાજેન્તો ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ લોલસામણેરસ્સ.

ધૂમસ્સત્થાય વટ્ટીયતિ વટ્ટિત્વા કરીયતીતિ ધૂમવટ્ટિ, તં. મુખીયતિ વિપરીયતીતિ મુખં. કં વુચ્ચતિ સીસં, તં તિટ્ઠતિ એત્થાતિ કણ્ઠો.

ભત્તુગ્ગારોતિ ઉદ્ધં ગિરતિ નિગ્ગિરતીતિ ઉગ્ગારો, ભત્તમેવ ઉગ્ગારો ભત્તુગ્ગારો, ઉગ્ગારભત્તન્તિ અત્થો. દન્તન્તરેતિ દન્તવિવરે.

ઉપકટ્ઠે કાલેતિ આસન્ને મજ્ઝન્હિકે કાલે. કક્ખારેત્વાતિ સઞ્ચિત્વા. તસ્સ અત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘દ્વે તયો ખેળપિણ્ડે પાતેત્વા’’તિ. ફળુસઙ્ખાતં સિઙ્ગં વિસાણં અસ્મિં અત્થીતિ સિઙ્ગી, સોયેવ કટુકભયેહિ વિરમિતબ્બત્તા સિઙ્ગીવેરોતિ વુચ્ચતિ. અઙ્કીયતિ રુક્ખો નવં ઉગ્ગતોતિ લક્ખીયતિ એતેહીતિ અઙ્કુરા, સમં લોણેન ઉદકં, સમં વા ઉદકેન લોણં અસ્મિન્તિ સમુદ્દો, તસ્સ ઉદકં અવયવીઅવયવભાવેનાતિ સમુદ્દોદકં, તેન અપટિગ્ગહિતેનાતિ સમ્બન્ધો. ફાણતિ ગુળતો થદ્ધભાવં ગચ્છતીતિ ફાણિતં. કરેન હત્થેન ગહિતબ્બાતિ કરકા, વસ્સોપલં, કરેન ગણ્હિતુમરહાતિ અત્થો. કતકટ્ઠિનાતિ કતકનામકસ્સ એકસ્સ રુક્ખવિસેસસ્સ અટ્ઠિના. તન્તિ ઉદકં. કપિત્થોતિ એકસ્સ અમ્બિલફલસ્સ રુક્ખવિસેસસ્સ નામં.

બહલન્તિ આવિલં. સન્દિત્વાતિ વિસન્દિત્વા. કકુધસોબ્ભાદયોતિ કકુધરુક્ખસમીપે ઠિતા સોબ્ભાદયો. રુક્ખતોતિ કકુધરુક્ખતો. પરિત્તન્તિ અપ્પકં.

પાનીયઘટે પક્ખિત્તાનિ હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ વાસમત્તં ઉદકં. તત્થેવાતિ ઠપિતપુપ્ફવાસિતપાનીયેયેવ ¶ . ઠપિતં દન્તકટ્ઠન્તિ સમ્બન્ધો. અજાનન્તસ્સ ભિક્ખુસ્સાતિ યોજના. અનાદરે ચેતં સામિવચનં. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.

કિં ¶ મહાભૂતં વટ્ટતિ, કિં ન વટ્ટતીતિ યોજના. યં પનાતિ મહાભૂતં પન. અઙ્ગલગ્ગન્તિ અઙ્ગેસુ લગ્ગં, મહાભૂતન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ સેદે. સુઝાપિતન્તિ અઙ્ગારસદિસં કત્વા સુટ્ઠુ ઝાપિતં.

ચત્તારીતિ પથવી છારિકા ગૂથં મુત્તન્તિ ચત્તારિ. મહાવિકટાનીતિ મહન્તાનિ સપ્પદટ્ઠક્ખણસઙ્ખાતે વિકારકાલે કત્તબ્બાનિ ઓસધાનિ. એત્થાતિ ‘‘અસતિ કપ્પિયકારકે’’તિ વચને. કાલોદિસ્સં નામાતિ બ્યાધોદિસ્સ, પુગ્ગલોદિસ્સ, કાલોદિસ્સ, સમયોદિસ્સ, દેસોદિસ્સ, વસોદિસ્સ, ભેસજ્જોદિસ્સસઙ્ખાતેસુ સત્તસુ ઓદિસ્સેસુ કાલોદિસ્સં નામાતિ અત્થો. દસમં.

૨૬૯. અચેલકવગ્ગસ્સ પઠમે પરિવિસતિ એત્થાતિ પરિવેસનન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પરિવેસનટ્ઠાન’’ન્તિ. પરિબ્બાજકપબ્બજસદ્દા સમાનાતિ આહ ‘‘પરિબ્બાજકસમાપન્નોતિ પબ્બજ્જં સમાપન્નો’’તિ. તિત્થેન સમં પૂરતીતિ સમતિત્થીકં, નદીઆદીસુ ઉદકં, સમતિત્થિકં વિયાતિ સમતિત્થિકં, પત્તભાજનેસુ યાગુભત્તં. તેસન્તિ માતાપિતૂનં દેન્તસ્સાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘દાપેતી’’તિ એત્થ દાધાતુયા સમ્પદાનસ્સ સુવિજાનિતત્તા તં અદસ્સેત્વા કારિતકમ્મમેવ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અનુપસમ્પન્નેના’’તિ.

૨૭૩. ‘‘સન્તિકે’’તિઇમિના ‘‘ઉપનિક્ખિપિત્વા’’તિ એત્થ ઉપસદ્દસ્સ સમીપત્થં દસ્સેતિ. તેસન્તિ ¶ તિત્થિયાનં. તત્થાતિ ભાજને. ઇતોતિ પત્તતો. ઇધાતિ મય્હં ભાજને. નન્તિ ખાદનીયભોજનીયં. તસ્સાતિ તિત્થિયસ્સાતિ. પઠમં.

૨૭૪. દુતિયે ¶ પટિક્કમનઅસનસાલસદ્દાનં પરિયાયત્તા વુત્તં ‘‘અસનસાલાયપી’’તિ. ભત્તસ્સ વિસ્સજ્જનં ભત્તવિસ્સગ્ગોતિ કતે ભત્તકિચ્ચન્તિ આહ ‘‘ભત્તકિચ્ચ’’ન્તિ. સમ્ભૂધાતુસ્સ પપુબ્બઅપધાત્વત્થત્તા વુત્તં ‘‘ન પાપુણી’’તિ.

૨૭૬. વુત્તાવસેસન્તિ વુત્તેહિ માતુગામેન સદ્ધિં હસિતુકામતાદીહિ અવસેસં. તસ્મિન્તિ ઉય્યોજિતભિક્ખુમ્હિ. અત્થતોતિ વિજહન્તવિજહિતભિક્ખૂનં અવિનાભાવસઙ્ખાતઅત્થતો. ઇતરેનાતિ ઉય્યોજકભિક્ખુના. તત્થાતિ ‘‘દસ્સનૂપચારં વા સવનૂપચારં વા’’તિવચને. એત્થાતિ નિદ્ધારણસમુદાયો, દસ્સનૂપચારસવનૂપચારેસૂતિ અત્થો. ‘‘તથાતિઇમિના દ્વાદસહત્થપમાણં અતિદિસતિ. તેહીતિ કુટ્ટાદીહિ. તસ્સાતિ દસ્સનૂપચારાતિક્કમસ્સ. ‘‘વુત્તપકારમનાચાર’’ન્તિ ઇમિના ‘‘ન અઞ્ઞો કોચિ પચ્ચયો’’તિ એત્થ અઞ્ઞસદ્દસ્સ અપાદાનં દસ્સેતિ, ‘‘કારણ’’ન્તિઇમિના પચ્ચયસદ્દસ્સત્થં.

૨૭૭. કલિસદ્દસ્સ પાપપરાજયસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ અત્થેસુ પાપસઙ્ખાતો કોધોતિ આહ ‘‘કલીતિ કોધો’’તિ. ‘‘આણ’’ન્તિઇમિના સાસનસદ્દસ્સત્થં દસ્સેતિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘આણા ચ સાસનં ઞેય્ય’’ન્તિ. કોધવસેન વદતીતિ સમ્બન્ધો. દસ્સેત્વા વદતીતિ યોજના. ઇમસ્સ ઠાનં નિસજ્જં આલોકિતં વિલોકિતં પસ્સથ ભોતિ યોજના. ઇમિનાપીતિ અમનાપવચનં વચનેનાપીતિ. દુતિયં.

૨૭૯. તતિયે ‘‘સયનિયઘરે’’તિ વત્તબ્બે યકારલોપં કત્વા ‘‘સયનિઘરે’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘સયનિઘરે’’તિ. યતોતિ એત્થ તોસદ્દો પઠમાદીસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. ‘‘યતોનિદાન’’ન્તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૨૭૫) પઠમત્થે. ‘‘અન્તરાયે અસેસતો’’તિઆદીસુ (ધ. સ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા ૭) દુતિયત્થે ¶ . ‘‘અનિચ્ચતો’’તિઆદીસુ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૦૯) તતિયત્થે. ‘‘માતિતો પિતિતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૩૧૧) પઞ્ચમ્યત્થે. ‘‘યં ¶ પરતો દાનપચ્ચયા’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૨.૫૮૫) છટ્ઠ્યત્થે. ‘‘પુરતો પચ્છતો’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૫૭૬) સત્તમ્યત્થે. ‘‘પદમતો’’તિઆદીસુ કારણત્થે દિસ્સતિ. ઇધાપિ કારણત્થેયેવાતિ આહ ‘‘યસ્મા’’તિ. યસ્મા કારણા અય્યસ્સ ભિક્ખા દિન્ના, તસ્મા ગચ્છથ ભન્તે તુમ્હેતિ અત્થો. યન્તિ ભિક્ખં. વોતિ તુમ્હેહિ. અધિપ્પાયોતિ પુરિસસ્સ અજ્ઝાસયો. ‘‘પરિયુટ્ઠિતો’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ અત્થપકરણાદિતો રાગપરિયુટ્ઠિતોવાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘રાગપરિયુટ્ઠિતો’’તિ, રાગેન પરિભવિત્વા ઉટ્ઠિતોતિ અત્થો.

૨૮૦. સભોજનન્તિ એત્થ સકારો સહસદ્દકારિયો ચ અકારુકારાનં અસરૂપત્તા અકારતો ઉકારસ્સ લોપો ચ તીસુ પદેસુ પચ્છિમાનં દ્વિન્નં પદાનં તુલ્યત્થનિસ્સિતસમાસો ચ પુબ્બપદેન સહ ભેદનિસ્સિતબાહિરત્થસમાસો ચ હોતિ, ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સહ ઉભોહિ જનેહી’’તિ. અથ વા ભુઞ્જિતબ્બન્તિ ભોજનં, સં વિજ્જતિ ભોજનં અસ્મિં કુલેતિ સભોજનન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અથ વા’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં. તેનેવાતિ તેનેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં ભુઞ્જિતબ્બત્તા. અસ્સાતિ ‘‘સભોજને’’તિપદસ્સ. ઘરેતિ એત્થ પુબ્બો સયનિસદ્દો લોપોતિ આહ ‘‘સયનિઘરે’’તિ. ઇમિના ‘‘દત્તો’’તિઆદીસુ વિય પુબ્બપદલોપસમાસં દસ્સેતિ. પિટ્ઠસઙ્ઘાટસ્સાતિ એત્થ પિટ્ઠસઙ્ઘાટો નામ ન અઞ્ઞસ્સ યસ્સ કસ્સચિ, અથ ખો સયનિઘરગબ્ભસ્સેવાતિ આહ ‘‘તસ્સ સયનિઘરગબ્ભસ્સા’’તિ. યથા વા તથા વાતિ યેન વા તે ન વા આકારેન. કતસ્સાતિ પિટ્ઠિવંસં આરોપેત્વા વા અનારોપેત્વા વા કતસ્સાતિ. તતિયં.

૨૮૪. ચતુત્થપઞ્ચમેસુ યથા ચ સભોજનસિક્ખાપદં પઠમપારાજિકસમુટ્ઠાનં, એવમેવ તાનિપીતિ યોજનાતિ. ચતુત્થપઞ્ચમાનિ.

૨૯૪. છટ્ઠે ¶ કસ્મા તેહિ ‘‘દેથાવુસો ભત્ત’’ન્તિ વુત્તં, નનુ ભિક્ખૂનં એવં વત્તું ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘એત્થ તં કિરા’’તિઆદિ. તસ્માતિ યસ્મા અભિહટં અહોસિ, તસ્મા.

૨૯૫. ઇદં પન વચનં આહાતિ સમ્બન્ધો. પસાદઞ્ઞથત્તન્તિ પસાદસ્સ અઞ્ઞેનાકારેન ભાવો. નન્તિ ખાદનીયં. ‘‘ગહેત્વા આગમંસૂ’’તિઇમિના ‘‘ઉસ્સારિયિત્થા’’તિ એત્થ ઉકારસ્સ ઉગ્ગહત્થતઞ્ચ ¶ સરધાતુસ્સ ગત્યત્થતઞ્ચ અજ્જતનિઞુંવિભત્તિયા ત્થત્તઞ્ચ દસ્સેતિ, ઉગ્ગહેત્વા સારિંસુ અગમંસૂતિ અત્થો.

૨૯૮. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને. ઠિતસ્સ ભિક્ખુનો ચિત્તં ઉપ્પન્નન્તિ યોજના. તતોતિ ચિત્તુપ્પન્નતો. યન્તિ ભિક્ખું. પકતિવચનેનાતિ ઉચ્ચાસદ્દમકત્વા પવત્તેન સભાવવચનેન. અન્તોવિહારેતિ વચનસ્સ અતિસમ્બાધત્તા અયુત્તભાવં મઞ્ઞમાનો આહ ‘‘અપિ ચ અન્તોઉપચારસીમાયા’’તિ.

૩૦૨. ગામસ્સ અન્તરે આરામો તિટ્ઠતીતિ અન્તરારામો વિહારો, તં ગચ્છતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અન્તોગામે’’તિઆદીતિ. છટ્ઠં.

૩૦૩. સત્તમે ‘‘ભગવતો’’તિપદં ‘‘ચૂળપિતુપુત્તો’’તિપદે સમ્બન્ધો, ‘‘મહલ્લકતરો’’તિપદે અપાદાનં. ચૂળપિતુપુત્તોતિ સુદ્ધોદનો, સક્કોદનો, સુક્કોદનો, ધોતોદનો, અમિતોદનોતિ પઞ્ચ જના ભાતરો, અમિતા, પાલિતાતિ દ્વે ભગિનિયો. તેસુ ભગવા ચ નન્દો ચ જેટ્ઠભાતુભૂતસ્સ સુદ્ધોદનસ્સ પુત્તા, આનન્દો કનિટ્ઠભાતુભૂતસ્સ અમિતોદનસ્સ પુત્તો, મહાનામો ચ અનુરુદ્ધો ચ તતિયસ્સ સુક્કોદનસ્સ પુત્તા. સક્કોદનધોતોદનાનં પુત્તા અપાકટા. તિસ્સત્થેરો અમિતાય નામ ભગિનિયા પુત્તો, પાલિતાય પુત્તધીતરા અપાકટા. તસ્મા ચૂળપિતુનો સુક્કોદનસ્સ ¶ પુત્તો ચૂળપિતુપુત્તોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. દ્વીસુ ફલેસૂતિ હેટ્ઠિમેસુ દ્વીસુ ફલેસુ. ઉસ્સન્નસદ્દો બહુપરિયાયોતિ આહ ‘‘બહૂ’’તિ. વજતોતિ ગોટ્ઠતો. તઞ્હિ ગાવો ગોચરટ્ઠાનતો પટિક્કમિત્વા નિવાસત્થાય વજન્તિ ગચ્છન્તિ અસ્મિન્તિ વજોતિ વુચ્ચતિ.

૩૦૬. તસ્મિં સમયેતિ તસ્મિં પવારણસમયે. ‘‘એત્તકેહી’’તિપદસ્સ નામવસેન વા પરિમાણવસેન વા દુવિધસ્સ અત્થસ્સ અધિપ્પેતત્તા વુત્તં ‘‘નામવસેન પરિમાણવસેના’’તિ. તેસુ નામં સન્ધાય એતં નામં એતેસં ભેસજ્જાનન્તિ એત્તકાનીતિ વચનત્થો કાતબ્બો, પરિમાણં સન્ધાય એતં પરિમાણં એતેસન્તિ એત્તકાનીતિ વચનત્થો કાતબ્બો. ‘‘અઞ્ઞં ભેસજ્જ’’ન્તિ એત્થ અઞ્ઞસદ્દસ્સ અપાદાનં નામં વા પરિમાણં વા ભવેય્યાતિ આહ ‘‘સબ્બિના પવારિતો’’તિઆદિ.

૩૧૦. યેતિ ¶ દાયકા, પવારિતા હોન્તીતિ સમ્બન્ધોતિ. સત્તમં.

૩૧૧. અટ્ઠમે ‘‘અભિમુખ’’ન્તિઇમિના અભિસદ્દસ્સત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ઉય્યાતો’’તિપદસ્સ ઉટ્ઠહિત્વા યાતોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘નગરતો નિગ્ગતો’’તિ. ‘‘કતઉય્યોગ’’ન્તિ ઇમિના ઉટ્ઠહિત્વા યુઞ્જતિ ગચ્છતીતિ ઉય્યુત્તાતિ દસ્સેતિ. ધાતૂન, મનેકત્થત્તા વુત્તં ‘‘ગામતો નિક્ખન્ત’’ન્તિ.

૩૧૪. દ્વાદસ પુરિસા ઇમસ્સ હત્થિનોતિ દ્વાદસપુરિસો, આવુધો હત્થેસુ એતેસન્તિ આવુધહત્થા. નિન્નન્તિ નિન્નટ્ઠાનં, પસ્સતો ભિક્ખુનોતિ સમ્બન્ધોતિ. અટ્ઠમં.

૩૧૯. નવમે ‘‘તિટ્ઠતુ વા’’તિઆદિના વસનાકારં દસ્સેતિ. વાસદ્દો ‘‘ચઙ્કમતુ વા’’તિઅત્થં સમ્પિણ્ડેતિ. કિઞ્ચિ ઇરિયાપથન્તિ ચતૂસુ ¶ ઇરિયાપથેસુ કિઞ્ચિ ઇરિયાપથં. યથા રુદ્ધમાને સઞ્ચારો છિજ્જતિ, એવં રુદ્ધા સંવુતા હોતીતિ યોજના. ‘‘રુદ્ધો’’તિ ઇમિના ‘‘પલિબુદ્ધો’’તિ એત્થ પરિપુબ્બસ્સ બુધિધાતુસ્સ અધિપ્પાયત્થં દસ્સેતીતિ. નવમં.

૩૨૨. દસમે યુજ્ઝન્તીતિ સંપહરન્તિ. ‘‘બલસ્સ અગ્ગં એત્થા’’તિઇમિના ભિન્નાધિકરણબાહિરત્થસમાસં દસ્સેતિ. ‘‘જાનન્તી’’તિપદં અત્થસમ્પુણ્ણત્થાય પક્ખિત્તં. અગ્ગન્તિ કોટ્ઠાસં. બલં ગણીયતિ એત્થાતિ બલગ્ગન્તિ વચનત્થોપિ યુજ્જતિ. તેનાહ ‘‘બલગણનટ્ઠાન’’ન્તિ. ઇદઞ્હિ વચનં અમ્બસેચનગરુસિનનયેન વુત્તં. કથં? ‘‘બલગણનટ્ઠાન’’ન્તિ વદન્તેન અટ્ઠકથાચરિયેન ‘‘બલસ્સ અગ્ગં જાનન્તિ એત્થાતિ બલગ્ગ’’ન્તિ વચનત્થસ્સ પિણ્ડત્થો ચ ઞાપીયતિ, ‘‘બલં ગણીયતિ એત્થાતિ બલગ્ગ’’ન્તિ વચનત્થો ચ દસ્સીયતિ. વિયૂહીયતે સમ્પિણ્ડીયતે બ્યૂહો, સેનાય બ્યૂહો સેનાબ્યૂહોતિ અત્થં દસ્સેતિ ‘‘સેનાય વિયૂહ’’ન્તિઆદિના. અણતિ ભેરવસદ્દં કરોતીતિ અણીકં, મુદ્ધજણકારો, હત્થીયેવ અણીકં ¶ હત્થાણીકં. એસેવ નયો સેસેસુપિ. યો હત્થી પુબ્બે વુત્તો, તેન હત્થિનાતિ યોજનાતિ. દસમં.

૩૨૬. સુરાપાનવગ્ગસ્સ પઠમે ભદ્દા વતિ એત્થાતિ ભદ્દવતિકાતિ ચ, ભદ્દા વતિ ભદ્દવતિ, સા એત્થ અત્થીતિ ભદ્દવતિકાતિ ચ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સો’’તિઆદિ. સોતિ ગામો લભીતિ સમ્બન્ધો. પથં ગચ્છન્તીતિ પથાવિનોતિ કતે અદ્ધિકાયેવાતિ આહ ‘‘અદ્ધિકા’’તિ. અદ્ધં ગચ્છન્તીતિ અદ્ધિકા. ‘‘પથિકા’’તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. ‘‘તેજસા તેજ’’ન્તિપદાનિ સમ્બન્ધાપેક્ખાનિ ચ હોન્તિ ¶ , પદાનં સમાનત્તા સમ્બન્ધો ચ સમાનોતિ મઞ્ઞિતું સક્કુણેય્યા ચ હોન્તિ, તસ્મા તેસં સમ્બન્ધઞ્ચ તસ્સ અસમાનતઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અત્તનો તેજસા નાગસ્સ તેજ’’ન્તિ. ‘‘આનુભાવેના’’તિઇમિના પન તેજસદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. કપોતસ્સ પાદો કપોતો ઉપચારેન, તસ્સ એસો કાપોતો, વણ્ણો. કાપોતો વિય વણ્ણો અસ્સાતિ કાપોતિકાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કપોતપાદસમવણ્ણરત્તોભાસા’’તિ. પસન્નસદ્દસ્સ પસાદસદ્ધાદયો નિવત્તેતું ‘‘સુરામણ્ડસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ વુત્તં. પઞ્ચાભિઞ્ઞસ્સ સતોતિ પઞ્ચાભિઞ્ઞસ્સ સમાનસ્સ સાગતસ્સાતિ યોજના.

૩૨૮. ‘‘મધુકપુપ્ફાદીનં રસેન કતો’’તિઇમિના પુપ્ફાનં રસેન કતો આસવો પુપ્ફાસવોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. એસ નયો ‘‘ફલાસવો’’તિઆદીસુપિ. સુરામેરયાનં વિસેસં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સુરા નામા’’તિઆદિ. પિટ્ઠકિણ્ણપક્ખિત્તાતિ પિટ્ઠેન ચ કિણ્ણેન ચ પક્ખિત્તા કતા વારુણીતિ સમ્બન્ધો. કિણ્ણાતિ ચ સુરાય બીજં. તઞ્હિ કિરન્તિ નાનાસમ્ભારાનિ મિસ્સીભવન્તિ એત્થાતિ કિણ્ણાતિ વુચ્ચતિ. તસ્સાયેવ મણ્ડેતિ યોજના. સુરનામકેન એકેન વનચરકેન કતાતિ સુરા. મદં જનેતીતિ મેરયં.

૩૨૯. લોણસોવીરકન્તિ ¶ એવંનામકં પાનં. સુત્તન્તિપિ એવમેવ. તસ્મિન્તિ સૂપસંપાકે. તેલં પન પચન્તીતિ સમ્બન્ધો. નત્થિ તિખિણં મજ્જં એત્થાતિ અતિખિણમજ્જં, અતિખિણમજ્જે તસ્મિંયેવ તેલેતિ અત્થો. યં પનાતિ તેલં પન. તિખિણં મજ્જં ઇમસ્સ તેલસ્સાતિ તિખિણમજ્જં. યત્થાતિ તેલે. અરિટ્ઠોતિ એવંનામકં ભેસજ્જં. તન્તિ અરિટ્ઠં, ‘‘સન્ધાયા’’તિપદે અવુત્તકમ્મં. એતન્તિ ‘‘અમજ્જં અરિટ્ઠ’’ન્તિવચનં, ‘‘વુત્ત’’ન્તિપદે વુત્તકમ્મન્તિ. પઠમં.

૩૩૦. દુતિયે અઙ્ગુલીહિ પતુજ્જનં અઙ્ગુલિપતોદો, સોયેવ અઙ્ગુલિપતોદકોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અઙ્ગુલીહી’’તિઆદિ. ઉત્તન્તોતિ ¶ અવતપન્તો. અવતપન્તોતિ ચ અત્થતો કિલમન્તોયેવાતિ આહ ‘‘કિલમન્તો’’તિ. કિલમન્તો હુત્વાતિ યોજના. અસ્સાસગહણેન પસ્સાસોપિ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘અસ્સાસપસ્સાસસઞ્ચારો’’તિ. તમ્પીતિ ભિક્ખુનિમ્પીતિ. દુતિયં.

૩૩૫. તતિયે પકારેન કરીયતિ ઠપીયતીતિ પકતં પઞ્ઞત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યં ભગવતા’’તિઆદિ. યન્તિ સિક્ખાપદં.

૩૩૬. હસસઙ્ખાતો ધમ્મો સભાવો હસધમ્મોતિ વુત્તે અત્થતો કીળિકાયેવાતિ આહ ‘‘કીળિકા વુચ્ચતી’’તિ.

૩૩૭. ગોપ્ફકાનન્તિ ચરણગણ્ઠિકાનં. તે હિ પાદે પાદં ઠપનકાલે અઞ્ઞમઞ્ઞૂપરિ ઠપનતો ગોપીયન્તીતિ ગોપ્ફા, તે એવ ગોપ્ફકાતિ વુચ્ચન્તિ. પાદસ્સ હિ ઉપરિ પાદં ઠપનકાલે એકસ્સ ઉપરિ એકો ન ઠપેતબ્બો. તેનાહ ભગવા ‘‘પાદે પાદં અચ્ચાધાયા’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૯૬; મ. નિ. ૧.૪૨૩; અ. નિ. ૩.૧૬). ઓટ્ઠજો દુતિયો. ઓરોહન્તસ્સ ભિક્ખુનોતિ સમ્બન્ધો.

૩૩૮. ફિયારિત્તાદીહીતિ આદિસદ્દેન લઙ્કારાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. કેચિ વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. પતનુપ્પતનવારેસૂતિ પતનવાર ઉપ્પતનવારેસુ. તત્થાતિ તસ્સં ખિત્તકથલાયં. હીતિ સચ્ચં ¶ , યસ્મા વા. ઠપેત્વા કીળન્તસ્સાતિ સમ્બન્ધો. લિખિતું વટ્ટતિ કીળાધિપ્પાયસ્સ વિરહિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. કીળાધિપ્પાયેન અત્થજોતકં અક્ખરં લિખન્તસ્સાપિ આપત્તિયેવાતિ વદન્તિ. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદેતિ. તતિયં.

૩૪૨. ચતુત્થે ધમ્મો નામ તન્તિયેવાતિ આહ ‘‘તન્તી’’તિ. પવેણીતિ તસ્સેવ વેવચનં. ‘‘તં વા ન સિક્ખિતુકામો’’તિ એત્થ તંસદ્દસ્સ અત્થમાવિકાતું વુત્તં ‘‘યેન પઞ્ઞત્તેના’’તિ. વિનયે અપઞ્ઞત્તં ¶ સન્ધાય વુત્તં ‘‘અપઞ્ઞત્તેના’’તિ આહ ‘‘સુત્તે વા અભિધમ્મે વા આગતેના’’તિ.

૩૪૪. પવેણિયાતિ ઉપાલિઆદિકાય આચરિયપરમ્પરસઙ્ખાતાય તન્તિયા. કુરુન્દિયં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. મહાપચ્ચરિયં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તં સબ્બન્તિ કુરુન્દિવાદમહાપચ્ચરિવાદસઙ્ખાતં સબ્બં તં વચનં. પવેણિયા આગતેતિ પવેણિયા આગતસઙ્ખાતે મહાઅટ્ઠકથાવાદેતિ. ચતુત્થં.

૩૪૫. પઞ્ચમે મનુસ્સવિગ્ગહેતિ મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકેતિ. પઞ્ચમં.

૩૫૦. છટ્ઠે જનપદસ્સ નામત્તા બહુવચનવસેન ‘‘ભગ્ગેસૂ’’તિ પાળિયં વુત્તં. સુસુમારસણ્ઠાનો પબ્બતસઙ્ખાતો ગિરિ એત્થાતિ સુસુમારગિરિ, એતસ્સ વા માપિતકાલે સુસુમારો ગિરતિ સદ્દં નિગ્ગિરતિ એત્થાતિ સુસુમારગિરીતિ અત્થમનપેક્ખિત્વા વુત્તં ‘‘નગરસ્સ નામ’’ન્તિ. તં પનાતિ વનં પન. ‘‘મિગાન’’ન્તિઆદિના મિગાનં અભયો દીયતિ એત્થાતિ મિગદાયોતિ અત્થં દસ્સેતિ.

૩૫૨. ‘‘જોતિકે’’તિપદસ્સ જોતિસ્સ અગ્ગિસ્સ કરણં જોતિકન્તિ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘જોતિકરણે’’તિ.

૩૫૪. ‘‘સમાદહિતુકામતાયા’’તિપદં ¶ ‘‘અરણિસણ્ઠાપનતો’’તિપદે હેતુ. જાલાતિ સિખા. સા હિ જલતિ દિબ્બતીતિ જાલાતિ વુચ્ચતિ.

પતિલાતં ઉક્ખિપતીતિ એત્થ ‘‘પતિતાલાત’’ન્તિ વત્તબ્બે તકારલોપં કત્વા સન્ધિવસેન પતિલાતન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘અલાતં પતિતં ઉક્ખિપતી’’તિ. અલાતન્તિ ઉમ્મુક્કં. તઞ્હિ આદિત્તં હુત્વા અતિઉણ્હત્તા ન લાતબ્બં ન ગણ્હિતબ્બન્તિ અલાતન્તિ વુચ્ચતિ. અવિજ્ઝાતન્તિ ઝાયનતો ડય્હનતો અવિગતં અલાતન્તિ સમ્બન્ધો. ઝાયનં ડય્હનં ઝાતં, વિગતં ઝાતં ઇમસ્સાલાતસ્સાતિ વિજ્ઝાતં.

૩૫૬. પદીપાદીનીતિ ¶ પદીપજોતિકાદીનિ. તત્થાતિ તાસુ દુટ્ઠવાળમિગઅમનુસ્સસઙ્ખાતાસુ આપદાસુ નિમિત્તભૂતાસુ. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મવચનન્તિ. છટ્ઠં.

૩૬૬. સત્તમે પારં ગચ્છન્તો ન કેવલં સઉદકાય નદિયા એવ ન્હાયિતું વટ્ટતિ, સુક્ખાય નદિયાપિ વટ્ટતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સુક્ખાયા’’તિઆદિ. ઉક્કિરિત્વાતિ વિયૂહિત્વા. આવાટાયેવ ખુદ્દકટ્ઠેન આવાટકા, તેસૂતિ. સત્તમં.

૩૬૮. અટ્ઠમે અલભીતિ લભોતિ વચનત્થે અપચ્ચયં કત્વા ણપચ્ચયસ્સ સ્વત્થભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘લભોયેવ લાભો’’તિ. અપચ્ચયમકત્વા પકતિયા ણપચ્ચયોપિ યુત્તોયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. સદ્દન્તરોપિ અત્થન્તરાભાવા સમાસો હોતીતિ આહ ‘‘નવચીવરલાભેનાતિ વત્તબ્બે’’તિ. અનુનાસિકલોપન્તિ ‘‘નવ’’ન્તિ એત્થ નિગ્ગહીતસ્સ વિનાસં. નિગ્ગહીતઞ્હિ નાસં અનુગતત્તા ‘‘અનુનાસિક’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ અદસ્સન, મકત્વાતિ અત્થો. મજ્ઝે ઠિતપદદ્વયેતિ ‘‘નવ’’ન્તિ ચ ‘‘ચીવરલાભેના’’તિ ચ દ્વિન્નં પદાનમન્તરે ‘‘ઠિતે પના’’તિ ચ ‘‘ભિક્ખુના’’તિ ચ પદદ્વયે. નિદ્ધારણે ચેતં ભુમ્મવચનં. નિપાતોતિ નિપાતમત્તં. અલભીતિ લભોતિ વચનત્થસ્સ અભિધેય્યત્થં દસ્સેતું ‘‘ભિક્ખુના’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ભિક્ખુના’’તિઆદિ. પદભાજને પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. યન્તિ યં ચીવરં. ‘‘ચીવર’’ન્તિ એત્થ ચીવરસરૂપં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યં નિવાસેતું વા’’તિઆદિ. ચમ્મકારનીલન્તિ ચમ્મકારાનં તિફલે પક્ખિત્તસ્સ અયગૂથસ્સ નીલં. મહાપચ્ચરિયં ¶ વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. દુબ્બણ્ણો કરીયતિ અનેનાતિ દુબ્બણ્ણકરણં, કપ્પબિન્દુન્તિ આહ ‘‘કપ્પબિન્દું સન્ધાયા’’તિ. આદિયન્તેન ભિક્ખુના આદાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. કોણેસૂતિ અન્તેસુ. વાસદ્દો અનિયમવિકપ્પત્થો. અક્ખિમણ્ડલમત્તં વાતિ અક્ખિમણ્ડલસ્સ પમાણં વા કપ્પબિન્દૂતિ સમ્બન્ધો. પટ્ટે વાતિ અનુવાતપટ્ટે ¶ વા. ગણ્ઠિયં વાતિ ગણ્ઠિકપટ્ટે વા. પાળિકપ્પોતિ દ્વે વા તિસ્સો વા તતો અધિકા વા બિન્દુઆવલી કત્વા કતો કપ્પો. કણ્ણિકકપ્પોતિ કણ્ણિકં વિય બિન્દુગોચ્છકં કત્વા કતો કપ્પો. આદિસદ્દેન અગ્ઘિયકપ્પાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બાસુ અટ્ઠકથાસુ. એકોપિ બિન્દુ વટ્ટોયેવ વટ્ટતીતિ આહ ‘‘એકં વટ્ટબિન્દુ’’ન્તિ.

૩૭૧. અગ્ગળાદીનીતિ આદિસદ્દેન અનુવાતપરિભણ્ડે સઙ્ગણ્હાતીતિ. અટ્ઠમં.

૩૭૪. નવમે તસ્સાતિ એત્થ તસદ્દસ્સ વિસયો ચીવરસામિકોયેવાતિ આહ ‘‘ચીવરસામિકસ્સા’’તિ. દુતિયસ્સ તસદ્દસ્સ વિસયો વિનયધરોયેવાતિ આહ ‘‘યેના’’તિઆદિ. ‘‘અવિસ્સાસન્તો’’તિપદસ્સ કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અવિસ્સાસેના’’તિ. તેનાતિ વિનયધરેનાતિ. નવમં.

૩૭૭. દસમે ‘‘અપનેત્વા’’તિઇમિના અપઇત્યૂપસગ્ગસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. નિધેન્તીતિ નિગૂહિત્વા ઠપેન્તિ. હસાધિપ્પાયોતિ હસં, હસનત્થાય વા અધિપ્પાયો. પરિક્ખારસ્સ સરૂપં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પત્તત્થવિકાદિ’’ન્તિ. પત્તસ્સ પાળિયમાગતત્તા પત્તસ્સ થવિકાતિ અત્થોયેવ ગહેતબ્બો, ન પત્તો ચ થવિકા ચાતિ. ‘‘સમણેન નામા’’તિપદં ‘‘ભવિતુ’’ન્તિપદે ભાવકત્તાતિ. દસમં.

૧. સઞ્ચિચ્ચપાણસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

૩૮૨. સપ્પાણકવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે ઉસું અસતિ ખિપતિ અનેનાતિ ઇસ્સાસોતિ કતે ધનુયેવ મુખ્યતો ઇસ્સાસો નામ, ધનુગ્ગહા- ચરિયો ¶ પન ઉપચારેન. ઉસું અસતિ ખિપતીતિ ઇસ્સાસોતિ કતે ધનુગ્ગહાચરિયો ઇસ્સાસો નામ, ઇધ પન ઉપચારત્થો વા કત્તુત્થો વા ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘ધનુગ્ગહાચરિયો હોતી’’તિ. પબ્બજિતકાલે ઇસ્સાસસ્સ અયુત્તત્તા વુત્તં ‘‘ગિહિકાલે’’તિ. વોરોપિતાતિ એત્થ વિ અવ પુબ્બસ્સ રુહધાતુસ્સ અધિપ્પાયત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘વિયોજિતા’’તિ.

યસ્મા ગચ્છતીતિ સમ્બન્ધો. એતન્તિ ‘‘જીવિતા વોરોપિતા’’તિવચનં. કસ્મા વોહારમત્તમેવ હોતિ, નનુ યતો કુતોચિ યસ્મિં કિસ્મિંચિ વિયોજિતે દ્વે વત્થૂનિ વિય વિસું તિટ્ઠન્તિ પાણતો જીવિતે વિયોજિતે પાણજીવિતાપીતિ આહ ‘‘ન હેત્થા’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં. એત્થાતિ ‘‘જીવિતા વોરોપિતા’’તિવચને દસ્સેતુન્તિ સમ્બન્ધો. કિઞ્ચિ જીવિતં નામાતિ યોજના. અયં પનેત્થ અત્થસમ્બન્ધો – સીસાલઙ્કારે સીસતો વિયોજિતે સીસં અલઙ્કારતો વિસું તિટ્ઠતિ યથા, એવં જીવિતે પાણતો વિયોજિતે જીવિતં પાણતો વિસું ન તિટ્ઠતિ નામાતિ. અઞ્ઞદત્થૂતિ એકંસેન. ‘‘પાણ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તોપિ મનુસ્સપાણસ્સ પારાજિકટ્ઠાને ગહિતત્તા ઇધ પારિસેસઞાયેન તિરચ્છાનપાણોવ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘તિરચ્છાનગતોયેવ પાણો’’તિ. તન્તિ પાણં. મહન્તે પન પાણેતિ સમ્બન્ધો.

૩૮૫. સોધેન્તો અપનેતીતિ યોજના. મઙ્ગુલોતિ મનુસ્સરત્તપો એકો કિમિવિસેસો. સો હિ રત્તપિવનત્થાય મઙ્ગતિ ઇતો ચિતો ચ ઇમં ચિમઞ્ચ ઠાનં ગચ્છતીતિ ‘‘મઙ્ગુલો’’તિ વુચ્ચતિ. પદક્ખરાનઞ્હિ અવિપરિતત્થં, સોતૂનઞ્ચ સજ્ઝાયોપદેસલભનત્થં કત્થચિ ઠાને વચનત્થો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. તસ્સ બીજમેવ ખુદ્દકટ્ઠેન મઙ્ગુલબીજકં, તસ્મિં. તન્તિ મઙ્ગુલબીજકં. ભિન્દન્તો હુત્વાતિ યોજનાતિ. પઠમં.

૩૮૭. દુતિયે ¶ સહ પાણેહીતિ સપ્પાણકં ઉદકન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યે પાણકા’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં. પત્તપૂરમ્પિ ઉદકન્તિ સમ્બન્ધો ¶ . તાદિસેનાતિ સપ્પાણકેન. ધોવતોપિ પાચિત્તિયન્તિ યોજના. ઉદકસોણ્ડિન્તિ સિલામયં ઉદકસોણ્ડિં. પોક્ખરણિન્તિ સિલામયં પોક્ખરણિં. ઉટ્ઠાપયતોપિ પાચિત્તિયન્તિ સમ્બન્ધો. તતોતિ સોણ્ડિપોક્ખરણીહિ. ઉદકસ્સાતિ ઉદકેન, પૂરે ઘટે આસિઞ્ચિત્વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ઉદકે. ઉદકેતિ ઉદકસણ્ઠાનકપદેસે આસિઞ્ચિતઉદકે. પતિસ્સતીતિ સોણ્ડિપોક્ખરણીહિ ગહિતઉદકં પતિસ્સતીતિ. દુતિયં.

૩૯૨. તતિયે ‘‘ઉચ્ચાલેન્તી’’તિઇમિના ઉક્કોટેન્તીતિ એત્થ ઉપુબ્બસ્સ કુટધાતુસ્સ ઉચ્ચાલનત્થં દસ્સેતિ ધાતૂન, મનેકત્થત્તા. યં યં પતિટ્ઠિતં યથાપતિટ્ઠિતં, તસ્સ ભાવો યથાપતિટ્ઠિતભાવો, તેન.

૩૯૩. યો ધમ્મોતિ યો સમથધમ્મો. ધમ્મેનાતિ એત્થ એનસદ્દેન ‘‘યથાધમ્મ’’ન્તિ એત્થ અંઇતિકારિયસ્સ કારિં દસ્સેતિ. ઇમિના ‘‘યથાધમ્મ’’ન્તિ પદસ્સ ‘‘નિહતાધિકરણ’’ન્તિ એત્થ નિહતસદ્દેન સમ્બન્ધિતબ્બભાવં દસ્સેતિ. ‘‘સત્થારા’’તિપદં ‘‘વુત્તં’’ ઇતિપદે કત્તા. નત્થિ હતં હનનં ઇમસ્સાતિ નિહતન્તિ વુત્તે અત્થતો વૂપસમનમેવાતિ આહ ‘‘વૂપસમિત’’ન્તિ.

૩૯૫. યં વા તં વા કમ્મં ધમ્મકમ્મં નામ ન હોતિ, અથ ખો અધિકરણવૂપસમકમ્મમેવ ધમ્મકમ્મં નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યેન કમ્મેના’’તિઆદિ. અયમ્પીતિ અયમ્પિ ભિક્ખુ. સેસપદાનિપીતિ ‘‘ધમ્મકમ્મે વેમતિકો’’તિઆદીનિ સેસપદાનિપિ. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. વિત્થારો પન વુત્તોતિ સમ્બન્ધો. તત્થેવાતિ પરિવારે એવ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે, વિભઙ્ગે વાતિ. તતિયં.

૩૯૯. ચતુત્થે અત્થુદ્ધારવસેન દસ્સિતાનિ દુટ્ઠુલ્લસદ્દત્થભાવેન સદિસત્તાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ધુર’’ન્તિ ¶ એત્થ લક્ખણવન્તત્તા ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘ધુરે’’તિ. ધુરે નિક્ખિત્તમત્તે સતીતિ યોજના.

એવં ¶ ધુરં નિક્ખિપિત્વાતિ ‘‘અઞ્ઞસ્સ નારોચેસ્સામી’’તિ એવં ધુરં નિક્ખિપિત્વા. અઞ્ઞસ્સાતિ વત્થુ, પુગ્ગલતો અઞ્ઞસ્સ દુતિયસ્સ. સોપીતિ દુતિયોપિ. અઞ્ઞસ્સાતિ તતિયસ્સ. યાવ કોટિ ન છિજ્જતિ, તાવ આપજ્જતિયેવાતિ યોજના. તસ્સેવાતિ આપત્તિં આપન્નપુગ્ગલસ્સ. વત્થુપુગ્ગલોયેવાતિ આપત્તિં આપન્નપુગ્ગલોયેવ. અયન્તિ પઠમભિક્ખુ. અઞ્ઞસ્સાતિ દુતિયસ્સ. સોતિ દુતિયો આરોચેતીતિ સમ્બન્ધો. યેનાતિ પઠમભિક્ખુના. અસ્સાતિ દુતિયસ્સ. તસ્સેવાતિ પઠમભિક્ખુસ્સેવ. વત્થુપુગ્ગલં ઉપનિધાય ‘‘તતિયેન પુગ્ગલેન દુતિયસ્સા’’તિ વુત્તં.

૪૦૦. પઞ્ચાપત્તિક્ખન્ધેતિ થુલ્લચ્ચયાદિકે પઞ્ચ આપત્તિક્ખન્ધે. અજ્ઝાચારો નામાતિ અધિભવિત્વા વીતિક્કમિત્વા આચરિતબ્બત્તા અજ્ઝાચારો નામાતિ. ચતુત્થં.

૪૦૨. પઞ્ચમે અઙ્ગુલિયોતિ કરસાખાયો. તા હિ અઙ્ગન્તિ હત્થતો પઞ્ચધા ભિજ્જિત્વા ઉગ્ગચ્છન્તીતિ અઙ્ગુલિયોતિ વુચ્ચન્તિ. લિખન્તસ્સ ઉપાલિસ્સાતિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ બહુચિન્તેતબ્બકારણેન. અસ્સાતિ ઉપાલિસ્સ. ઉરોતિ હદયં. તઞ્હિ ઉસતિ ચિત્તતાપો દહતિ એત્થાતિ ઉરોતિ વુચ્ચતિ. રૂપસુત્તન્તિ હેરઞ્ઞિકાનં રૂપસુત્તં, યથા હત્થાચરિયાનં હત્થિસુત્તન્તિ. અક્ખીનીતિ ચક્ખૂનિ. તાનિ હિ અક્ખન્તિ વિસયેસુ બ્યાપીભવન્તિ, રૂપં વા પસ્સતિ ઇમેહીતિ અક્ખીનીતિ વુચ્ચન્તિ. મકસેન સૂચિમુખાનં ગહિતત્તા ડંસેન પિઙ્ગલમક્ખિકાયોવ ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકાયો’’તિ. પિઙ્ગલમક્ખિકાયો હિ ડંસનટ્ઠેન ખાદનટ્ઠેન ડંસાતિ વુચ્ચન્તિ. દુક્કરો ખમો એતાસન્તિ દુક્ખાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘દુક્ખમાન’’ન્તિ. વેદનાનન્તિ સમ્બન્ધો. અસાતસ્સ કારણં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અમધુરાન’’ન્તિ. ઇમિના અમધુરત્તા ન સાદિતબ્બાતિ અસાતાતિ અત્થં દસ્સેતિ. પાણસદ્દજીવિતસદ્દાનં પરિયાયભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘જીવિતહરાન’’ન્તિ. પાણં હરન્તિ અપનેન્તીતિ પાણહરા, તાસં વેદનાનન્તિ સમ્બન્ધો.

૪૦૪. વિજાયનકાલતો ¶ પટ્ઠાય પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સો ન ગહેતબ્બો, ગબ્ભગહણકાલતો ¶ પન પટ્ઠાયાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાયા’’તિ. ગબ્ભે સયિતકાલેન સદ્ધિં વીસતિમં વસ્સં પરિપુણ્ણમસ્સાતિ ગબ્ભવીસો પુગ્ગલો. હીતિ સચ્ચં. યથાહાતિ યેનાકારેન સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, તેનાકારેન ભગવા આહાતિ યોજના. અથ વા યથા કિં વચનં ભગવા આહાતિ યોજના.

ગબ્ભવીસો હુત્વા ઉપસમ્પન્નોતિ સમ્બન્ધો. અમ્હીતિ અસ્મિ. નુસદ્દો પરિવિતક્કત્થે નિપાતો. યન્તિ યાદિસં પઠમં ચિત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ઇમિના પટિસન્ધિચિત્તં દસ્સેતિ. ‘‘પઠમં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. તન્તિ પઠમં ચિત્તં પઠમં વિઞ્ઞાણં. અસ્સાતિ સત્તસ્સ. સાવ જાતીતિ સા એવ પટિસન્ધિ, ગબ્ભો નામ હોતીતિ સમ્બન્ધો.

તત્થાતિ પાળિયં, વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. યોતિ પુગ્ગલો. મહાપવારણાયાતિ અસ્સયુજપુણ્ણમિયં. સા હિ પૂજિતપવારણત્તા મહાપવારણાતિ વુચ્ચતિ. તતોતિ પવારણાય જાતકાલતો. તન્તિ મહાપવારણં. પાટિપદે ચાતિ એત્થ ચસદ્દો અનિયમવિકપ્પત્થો, પવારણદિવસપાટિપદદિવસેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં દિવસે ઉપસમ્પાદેતબ્બોતિ અત્થો. હાયનવડ્ઢનન્તિ કુચ્છિમ્હિ વસિતમાસેસુ અધિકેસુ હાયનઞ્ચ ઊનેસુ વડ્ઢુનઞ્ચ વેદિતબ્બં.

પોરાણકત્થેરા પન ઉપસમ્પાદેન્તીતિ સમ્બન્ધો. એકૂનવીસતિવસ્સન્તિ અનન્તરે વુત્તં એકૂનવીસતિવસ્સં. નિક્ખમનીયોતિ સાવણમાસો. સો હિ અન્તોવીથિતો બાહિરવીથિં નિક્ખમતિ સૂરિયો અસ્મિન્તિ ‘‘નિક્ખમનીયો’’તિ વુચ્ચતિ. પાટિપદદિવસેતિ પચ્છિમિકાય વસ્સૂપગમનદિવસે. તં ઉપસમ્પાદનં. કસ્માતિ પુચ્છા. એત્થ ઠત્વા પરિહારો વુચ્ચતે મયાતિ યોજના. વીસતિયા વસ્સેસૂતિ ઉપસમ્પન્નપુગ્ગલસ્સ વીસતિયા વસ્સેસુ. તિંસરત્તિદિવસ્સ એકમાસત્તા ‘‘ચત્તારો ¶ માસા પરિહાયન્તી’’તિ વુત્તં. ઉક્કડ્ઢન્તીતિ એકસ્સ અધિકમાસસ્સ નાસનત્થાય વસ્સં ઉપરિ કડ્ઢન્તિ. તતોતિ છમાસતો અપનેત્વાતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ ‘‘એકૂનવીસતિવસ્સ’’ન્તિઆદિવચને. પન-સદ્દો હિસદ્દત્થો, સચ્ચન્તિ અત્થો. યોતિ પુગ્ગલો. તસ્માતિ યસ્મા ગબ્ભમાસાનમ્પિ ગણનૂપગત્તા ગહેત્વા ઉપસમ્પાદેન્તિ, તસ્મા છ માસે વસિત્વાતિ સમ્બન્ધો. અટ્ઠ માસે વસિત્વા જાતોપિ ન જીવતીતિ સુત્તન્તઅટ્ઠકથાસુ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૪-૨૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૦૫) વુત્તં.

૪૦૬. દસવસ્સચ્ચયેનાતિ ઉપસમ્પદતો દસવસ્સાતિક્કમેન. ઉપસમ્પાદેતીતિ ઉપજ્ઝાયો વા ¶ કમ્મવાચાચરિયો વા હુત્વા ઉપસમ્પાદેતિ. તન્તિ ઉપજ્ઝાચરિયભૂતં અનુપસમ્પન્નપુગ્ગલં. કમ્મવાચાચરિયો હુત્વા ઉપસમ્પાદેન્તો તં મુઞ્ચિત્વા સચે અઞ્ઞોપિ કમ્મવાચાચરિયો અત્થિ, સૂપસમ્પન્નો. સોવ સચે કમ્મવાચં સાવેતિ, નુપસમ્પન્નો. ઞત્વા પન પુન અનુપસમ્પાદેન્તે સગ્ગન્તરાયોપિ મગ્ગન્તરાયોપિ હોતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બન્તિ. પઞ્ચમં.

૪૦૭. છટ્ઠે ‘‘પટિયાલોક’’ન્તિ એત્થ આલોકસદ્દેન સૂરિયો વુત્તો ઉપચારેન. સૂરિયો હિ પુરત્થિમદિસતો ઉગ્ગન્ત્વા પચ્છિમદિસં ગતો, તસ્મા સૂરિયસઙ્ખાતસ્સ આલોકસ્સ પટિમુખં ‘‘પટિયાલોક’’ન્તિ વુત્તે પચ્છિમદિસાયેવ ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘પચ્છિમં દિસન્તિ અત્થો’’તિ. કમ્મિકાતિ કમ્મે યુત્તા પયુત્તા.

૪૦૯. રાજાનન્તિ એત્થ રઞ્ઞો સન્તકં ‘‘રાજા’’તિ વુચ્ચતિ ઉપચારેન, અથ વા રઞ્ઞો એસો ‘‘રાજા’’તિ કત્વા રઞ્ઞો સન્તકં ‘‘રાજા’’તિ વુચ્ચતિ. થેય્યન્તિ થેનેત્વા ‘‘સક્કચ્ચ’’ન્તિઆદીસુ (પાચિ. ૬૦૬) વિય નિગ્ગહીતાગમો હોતિ. રાજાનં, રઞ્ઞો સન્તકં વા થેય્યં થેનેત્વા ¶ ગચ્છન્તીતિ અત્થો. ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘રાજાનં વા થેનેત્વા’’તિઆદિ.

૪૧૧. ચતૂસુ વિસઙ્કેતેસુ દ્વીહિ અનાપત્તિ, દ્વીહિ આપત્તિયેવાતિ. છટ્ઠં.

૪૧૨. સત્તમે ‘‘પધૂપેન્તો’’તિ એત્થ પપુબ્બ ધૂપધાતુ પરિભાસનત્થે વત્તતીતિ આહ ‘‘પરિભાસન્તો’’તિ. ત્વં સમણોપિ માતુગામેન સદ્ધિં ગચ્છસિ, તુય્હેવેસો દોસો, નેતસ્સ પુરિસસ્સાતિ અત્તાનંયેવ પરિભાસન્તોતિ અત્થો. ‘‘નિક્ખામેસી’’તિઇમિના ‘‘નિપ્પાતેસી’’તિએત્થ નિપુબ્બ પતધાતુ ગત્યત્થોતિ દસ્સેતીતિ. સત્તમં.

૪૧૭. અટ્ઠમે ગન્ધેતિ ગિજ્ઝે. તે હિ ગિધન્તિ કુણપં અભિકઙ્ખન્તીતિ ‘‘ગન્ધા’’તિ વુચ્ચન્તિ ¶ . ગદ્ધેતિપિ પાઠો, સોપિ યુજ્જતિ યથા ‘‘યુગનન્ધો, યુગનદ્ધો’’તિ ચ ‘‘પટિબન્ધો પટિબદ્ધો’’તિ ચ. બાધયિંસૂતિ હનિંસુ. અસ્સાતિ અરિટ્ઠસ્સ.

તદ્ધિતેન વુત્તસ્સ અત્થસ્સ દસ્સેતુમાહ ‘‘તે’’તિઆદિ. તેતિ અન્તરાયિકા. તત્થાતિ પઞ્ચવિધેસુ અન્તરાયિકેસુ. ‘‘તથા’’તિપદેન ‘‘કમ્મન્તરાયિકં નામા’’તિ પદં અતિદિસતિ. તં પનાતિ ભિક્ખુનિદૂસકકમ્મં પન. મોક્ખસ્સેવાતિ મગ્ગનિબ્બાનસ્સેવ. મગ્ગો હિ કિલેસેહિ મુચ્ચતીતિ અત્થેન મોક્ખો નામ. ઝાનમ્પેત્થ સઙ્ગહિતં નીવરણેહિ વિમુચ્ચનત્તા. નિબ્બાનં વિમુચ્ચીતિ અત્થેન મોક્ખો નામ. ફલમ્પેત્થ સઙ્ગહિતં વિમુચ્ચિતત્તા. નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્માતિ નિયતભાવં પત્તા, નિયતવસેન વા પવત્તા મિચ્છાદિટ્ઠિસઙ્ખાતા ધમ્મા. તે પન નત્થિકઅહેતુક અકિરિયવસેન તિવિધા. પણ્ડકાદિગહણસ્સ નિદસ્સનમત્તત્તા ‘પટિસન્ધિધમ્મા’’તિપદેન અહેતુકદ્વિહેતુકપટિસન્ધિધમ્મા ગહેતબ્બા સબ્બેસમ્પિ વિપાકન્તરાયિકભાવતો. તેપિ મોક્ખસ્સેવ અન્તરાયં કરોન્તિ, ન સગ્ગસ્સ. તે પનાતિ અરિયૂપવાદા પન. તાવદેવ ઉપવાદન્તરાયિકા ¶ નામાતિ યોજના. તાપીતિ સઞ્ચિચ્ચ આપન્ના આપત્તિયોપિ. પારાજિકાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ભિક્ખુભાવં વા પટિજાનાતી’’તિ. સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ન વુટ્ઠાતિ વા’’તિ. લહુકાપત્તિં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ન દેસેતિ વા’’તિ.

તત્રાતિ પઞ્ચવિધેસુ અન્તરાયિકેસુ. અયં ભિક્ખૂતિ અરિટ્ઠો ગન્ધબાધિપુબ્બો ભિક્ખુ. સેસન્તરાયિકેતિ આણાવીતિક્કમન્તરાયિકતો સેસે ચતુબ્બિધે અન્તરાયિકે. ઇમે આગારિકાતિ અગારે વસનસીલા ઇમે મનુસ્સા. ભિક્ખૂપિ પસ્સન્તિ ફુસન્તિ પરિભુઞ્જન્તીતિ સમ્બન્ધો. કસ્મા ન વટ્ટન્તિ, વટ્ટન્તિયેવાતિ અધિપ્પાયો. રસેન રસં સંસન્દિત્વાતિ ઉપાદિણ્ણકરસેન અનુપાદિણ્ણકરસં, અનુપાદિણ્ણકરસેન વા ઉપાદિણ્ણકરસં સમાનેત્વા. યોનિસો પચ્ચવેક્ખણસ્સ અભાવતો સંવિજ્જતિ છન્દરાગો એત્થાતિ સચ્છન્દરાગો, સોયેવ પરિભોગો સચ્છન્દરાગપરિભોગો, તં. એકં કત્વાતિ સમાનં કત્વા. ઘટેન્તો વિય પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પાદેત્વાતિ યોજના. કિંસદ્દો ગરહત્થો, કસ્મા ભગવતા પઠમપારાજિકં પઞ્ઞત્તં, ન પઞ્ઞાપેતબ્બન્તિ અત્થો. મહાસમુદ્દં બન્ધન્તો યથા અકત્તબ્બં કરોતિ, તથા પઠમપારાજિકં પઞ્ઞપેન્તો ભગવા અપઞ્ઞત્તં પઞ્ઞપેતીતિ અધિપ્પાયો. એત્થાતિ પઠમપારાજિકે. આસન્તિ ભબ્બાસં. આણાચક્કેતિ આણાસઙ્ખાતે ચક્કે.

અટ્ઠિયેવ અટ્ઠિકં કુચ્છિતત્થેન, કુચ્છિતત્થે હિ કો. અટ્ઠિકમેવ ખલો નીચટ્ઠેન લામકટ્ઠેનાતિ અટ્ઠિકઙ્ખલો નિગ્ગહીતાગમં કત્વા. તેન ઉપમા સદિસાતિ અટ્ઠિકઙ્ખલૂપમા. ‘‘અટ્ઠી’’તિ ¶ ચ ‘‘કઙ્ખલ’’ન્તિ ચ પદં ગહેત્વા વણ્ણેન્તિ આચરિયા (સારત્થ. ટી. પાચિત્તિય ૩.૪૧૭; વિ. વિ. ટી. પાચિત્તિય ૨.૪૧૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૨; મ. નિ. ટી. ૩.૪૨). અઙ્ગારકાસૂપમાતિ અઙ્ગારરાસિસદિસા, અઙ્ગારેહિ વા પરિપુણ્ણા આવાટસદિસા. અસિસૂનૂપમાતિ એત્થ અસીતિ ખગ્ગો. સો હિ અસતે ખિપતે અનેનાતિ ‘‘અસી’’તિ વુચ્ચતિ. સૂનાતિ અધિકોટ્ટનં. તઞ્હિ સુનતિ સઞ્ચુણ્ણભાવં ગચ્છતિ એત્થાતિ ‘‘સૂના’’તિ વુચ્ચતિ. અસિના સૂનાતિ અસિસૂના, તાય ઉપમા સદિસાતિ અસિસૂનૂપમા. સત્તિસૂલૂપમાતિ સત્તિયા ચ સૂલેન ¶ ચ સદિસા. એત્થાતિ ઇમિસ્સં અટ્ઠકથાયં. મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં અલગદ્દૂપમસુત્તે (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૩૪ આદયો) ગહેતબ્બો. એવંસદ્દખોસદ્દાનમન્તરે વિયસદ્દસ્સ બ્યાદેસભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘એવં વિય ખો’’તિ. અટ્ઠમં.

૪૨૪. નવમે અનુધમ્મસ્સ સરૂપં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અનુલોમવત્તં દિસ્વા કતા ઓસારણા’’તિ. ઇમિના અનુલોમવત્તં દિસ્વા કતો ઓસારણસઙ્ખાતો ધમ્મો અનુધમ્મોતિ દસ્સેતિ. ઓસારણાતિ પવેસના. તેનેવાતિ ઉક્ખિત્તકસ્સ અકટાનુધમ્મત્તા એવ. અસ્સાતિ ‘‘અકટાનુધમ્મેના’’તિ પદસ્સ.

દદતો વા ગણ્હતો વાતિ વાસદ્દો અનિયમવિકપ્પત્થોતિ. નવમં.

૪૨૮. દસમે અરિટ્ઠસ્સ ઉપ્પન્નં વિય એતસ્સાપિ ઉપ્પન્નન્તિ યોજના. ઉમ્મજ્જન્તસ્સાતિ મનસિકરોન્તસ્સ. સંવાસસ્સ નાસના સંવાસનાસના. લિઙ્ગસ્સ નાસના લિઙ્ગનાસના. દણ્ડકમ્મેન નાસના દણ્ડકમ્મનાસના. તત્થાતિ તિવિધાસુ નાસનાસુ. દૂસકો…પે… નાસેથાતિ એત્થ અયં નાસના લિઙ્ગનાસના નામાતિ યોજના. અયન્તિ દણ્ડકમ્મનાસના. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે, ‘‘નાસેતૂ’’તિ પદે વા. તત્થાતિ પુરિમવચનાપેક્ખં, ‘‘એવઞ્ચ પન ભિક્ખવે’’તિ આદિવચનેતિ અત્થો. પિરેતિ આમન્તનપદં પરસદ્દેન સમાનત્થન્તિ આહ ‘‘પરા’’તિ. ‘‘અમ્હાકં અનજ્ઝત્તિકભૂત’’ઇતિ વા ‘‘અમ્હાકં પચ્ચનીકભૂત’’ ઇતિ વા અત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘અમામક’’ઇતિપદેન ‘‘પર’’ઇતિપદસ્સ અધિપ્પાયત્થં દસ્સેતિ. અમ્હે નમમાયક, અમ્હેહિ વા નમમાયિતબ્બ ઇતિ અત્થો. ‘‘અમ્હામક’’ઇતિપિ હકારયુત્તો પાઠો. અમ્હેહિ આમકઇતિ ¶ અત્થો. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને. તેતિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, તન્તિ ¶ અત્થો. તવ રૂપસદ્દે વાતિ સમ્બન્ધો. ન પસ્સામાતિ ન પસ્સામ, ન સુણામ.

૪૨૯. તેનાતિ સામણેરેન. ‘‘કારાપેય્યા’’તિ પદે કારિતકમ્મન્તિ. દસમં.

૧. સહધમ્મિકસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

૪૩૪. સહધમ્મિકવગ્ગસ્સ પઠમે યન્તિ યં પઞ્ઞત્તં. ‘‘સિક્ખમાનેના’’તિ એત્થ માનપચ્ચયસ્સ અનાગતત્થભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સિક્ખિતુકામેના’’તિ. ‘‘સિક્ખમાનેના’’તિપદં ‘‘ભિક્ખુના’’તિપદે એવ ન કેવલં કારકવિસેસનં હોતિ, અથ ખો ‘‘અઞ્ઞાતબ્બ’’ન્તિઆદિપદેસુપિ કિરિયાવિસેસનં હોતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘હુત્વા’’તિ. પદત્થતોતિ પદતો ચ અત્થતો ચ, પદાનં અત્થતો વાતિ. પઠમં.

૪૩૮. દુતિયે વિનયે પટિસંયુત્તા કથા વિનયકથાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિનયકથા નામા’’તિઆદિ. તન્તિ વિનયકથં. પદભાજનેન વણ્ણના વિનયસ્સ વણ્ણો નામાતિ યોજના. તન્તિ વિનયસ્સ વણ્ણં. પરિયાપુણનં પરિયત્તિ, વિનયસ્સ પરિયત્તિ વિનયપરિયત્તિ, વિનયપરિયત્તિસઙ્ખાતં મૂલમસ્સ વણ્ણસ્સાતિ વિનયપરિયત્તિમૂલકો, તં. વિનયધરો લભતીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ વિત્થારો. તે સબ્બે ભગવા ભાસતીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં.

અસ્સાતિ વિનયધરસ્સ. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. અલજ્જિતાતિઆદીસુ કરણત્થે પચ્ચત્તવચનં. અલજ્જિતાયાતિ હિ અત્થો. તેન વુત્તં ‘‘કથં અલજ્જિતાયા’’તિઆદિ. ચાતિ સચ્ચં ¶ . ‘‘સઞ્ચિચ્ચા’’તિ પદં તીસુ વાક્યેસુ ¶ યોજેતબ્બં. સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જતિ, સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં પરિગૂહતિ, સઞ્ચિચ્ચ અગતિગમનઞ્ચ ગચ્છતીતિ અત્થો. મન્દોતિ બાલો. મોમૂહોતિ અતિસમ્મૂળ્હો. વિરાધેતીતિ વિરજ્ઝાપેતિ. કુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્નેતિ ‘‘કપ્પતિ નુ ખો, નો’’તિ વિનયકુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્ને. અયં પનાતિ અયં પુગ્ગલો પન વીતિક્કમતિયેવાતિ સમ્બન્ધો. અચ્છમંસેન સૂકરમંસસ્સ વણ્ણસણ્ઠાનેન સદિસત્તા, દીપિમંસેન ચ મિગમંસસ્સ સદિસત્તા વુત્તં ‘‘અચ્છમંસં સૂકરમંસ’’ન્તિઆદિ.

આપત્તિંચ સતિસમ્મોસાયાતિ એત્થ ચસદ્દો અવુત્તવાક્યસમ્પિણ્ડનત્થો, કત્તબ્બઞ્ચ ન હિ કરોતીતિ અત્થો. એવન્તિઆદિ નિગમનં.

એવં અવિનયધરસ્સ દોસં દસ્સેત્વા વિનયધરસ્સ ગુણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિનયધરો પના’’તિઆદિ. સોતિ વિનયધરો. હીતિ વિત્થારો. પરૂપવાદન્તિ પરેસં ઉપવાદં. સુદ્ધન્તેતિ સુદ્ધસ્સ કોટ્ઠાસે. તતોતિ પતિટ્ઠાનતો પરન્તિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ વિનયધરસ્સ. એવન્તિઆદિ નિગમનં. અસ્સાતિ વિનયધરસ્સ. કુક્કુચ્ચપકતાનન્તિ કુક્કુચ્ચેન અભિભૂતાનં. સોતિ વિનયધરો. તેહીતિ કુક્કુચ્ચપકતેહિ. સઙ્ઘમજ્ઝે કથેન્તસ્સ અવિનયધરસ્સાતિ યોજના. તન્તિ ભયં સારજ્જં.

પટિપક્ખં, પટિવિરુદ્ધં વા અત્થયન્તિ ઇચ્છન્તીતિ પચ્ચત્થીકા, ણ્યસદ્દો બહુલં કત્તાભિધાયકો, અત્તનો પચ્ચત્થિકા અત્તપચ્ચત્થિકા. તત્થાતિ દુવિધેસુ પચ્ચત્થિકેસુ. ઇમેતિ મેત્તિયભુમ્મજકવડ્ઢલિચ્છવિનો. અઞ્ઞેપિ યે વા પન ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. અરિટ્ઠભિક્ખુ ચ કણ્ટકસામણેરો ચ વેસાલિકવજ્જિપુત્તકા ચ અરિટ્ઠ…પે… વજ્જીપુત્તકા. તે ચ સાસનપચ્ચત્થિકા નામાતિ સમ્બન્ધો. પરૂપહારો ચ અઞ્ઞાણો ચ કઙ્ખાપરવિતરણો ચ પરૂ…પે… વિતરણા. તે આદયો યેસં વાદાનન્તિ પરૂ…પે… વિતરણાદયો. તે એવ વાદા એતેસન્તિ પરૂ…પે… વિતરણાદિવાદા. તે ચ સાસનપચ્ચત્થિકા નામાતિ સમ્બન્ધો. અબુદ્ધસાસનં બુદ્ધસાસનન્તિ વત્વા કતપગ્ગહા મહાસઙ્ઘિકાદયો ચ સાસનપચ્ચત્થિકા નામાતિ યોજના. કઙ્ખાપરવિતરણાદીતિ એત્થ ¶ આદિસદ્દેન કથાવત્થુપકરણે આગતા વાદા સઙ્ગય્હન્તિ. મહાસઙ્ઘિકાદયોતિ એત્થ આદિસદ્દેન દીપવંસે આગતા ગણા સઙ્ગય્હન્તિ. આદિમ્હિ ‘‘વિપરીતદસ્સના’’તિ પદં સબ્બપદેહિ યોજેતબ્બં. ‘‘સહધમ્મેના’’તિ પદસ્સત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સહ કારણેના’’તિ. યથાતિ યેનાકારેન નિગ્ગય્હમાનેતિ સમ્બન્ધો.

તત્થાતિ ¶ તિવિધેસુ સદ્ધમ્મેસુ. મહાવત્તાનિ સન્તિ, અયં સબ્બોતિ યોજના. ચત્તારિ ફલાનિ ચાતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન યોજેતબ્બં. એત્થ ચકારેન અભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદા સઙ્ગહિતા તાસમ્પિ અધિગમસાસનભાવતો.

તત્થાતિ તિવિધેસુ સદ્ધમ્મેસુ. કેચિ થેરાતિ ધમ્મકથિકા કેચિ થેરા. ‘‘યો ખો’’તિ કણ્ઠજદુતિયક્ખરેન પઠિતબ્બો. પોત્થકેસુ પન ‘‘યો વો’’તિ વકારેન પાઠો અત્થિ, સો અયુત્તો. કસ્મા? ‘‘સો વો’’તિ પરતો વુત્તત્તા, એકસ્મિં વાક્યે દ્વિન્નં સમાનસુતિસદ્દાનં અયુત્તત્તા ચ. કેચિ થેરાતિ પંસુકૂલિકા કેચિ થેરા આહંસૂતિ સમ્બન્ધો. ઇતરે પન થેરાતિ ધમ્મકથિકથેરેહિ ચ પંસુકૂલિકથેરેહિ ચ અઞ્ઞે થેરા. તેતિ પઞ્ચ ભિક્ખૂ કરિસ્સન્તીતિ સમ્બન્ધો. જમ્બુદીપસ્સ પચ્ચન્તે તિટ્ઠતીતિ પચ્ચન્તિમો, તસ્મિં. જમ્બુદીપસ્સ મજ્ઝે વેમજ્ઝે તિટ્ઠતીતિ મજ્ઝિમો. અથ વા મજ્ઝાનં સુદ્ધાનં બુદ્ધાદીનં નિવાસો મજ્ઝિમો, તસ્મિં. વીસતિ વગ્ગા ઇમસ્સાતિ વીસતિવગ્ગો, સોયેવ ગણો વીસતિવગ્ગગણો, તં. એવન્તિઆદિ નિગમનં.

તસ્સાધેય્યોતિ તસ્સાયત્તો, તસ્સ સન્તકોતિ વુત્તં હોતિ. પવારણા આધેય્યા, સઙ્ઘકમ્મં આધેય્યં, પબ્બજ્જા આધેય્યા, ઉપસમ્પદા આધેય્યાતિ યોજના.

યેપિ ઇમે નવ ઉપોસથાતિ સમ્બન્ધો. યાપિ ચ ઇમા નવ પવારણાયોતિ યોજના. તસ્સાતિ વિનયધરસ્સ. તાસન્તિ નવપવારણાનં.

યાનિપિ ¶ ઇમાનિ ચત્તારિ સઙ્ઘકમ્માનીતિ યોજેતબ્બં. એત્થ ચ તાનિ વિનયધરાયત્તાનેવાતિ પાઠસેસો અજ્ઝાહરિતબ્બો.

યાપિ ચ અયં પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ કાતબ્બાતિ યોજના. હીતિ સચ્ચં. અઞ્ઞોતિ વિનયધરતો પરો. સો એવાતિ વિનયધરો એવ. ‘‘ઉપજ્ઝ’’ન્તિ ધાતુકમ્મં, ‘‘સામણેરેના’’તિ કારિતકમ્મં ઉપનેતબ્બં. એત્થ ચાતિ ઉપોસથાદીસુ ચ. નિસ્સયદાનઞ્ચ સામણેરૂપટ્ઠાનઞ્ચ વિસું કત્વા દ્વાદસાનિસંસે લભતીતિપિ સક્કા વત્તું.

વિસું વિસું કત્વાતિ ‘‘પઞ્ચાતિ ચ…પે… એકાદસા’’તિ ચ કોટ્ઠાસં કોટ્ઠાસં કત્વા, સત્ત કોટ્ઠાસે કત્વા ભાસતીતિ અધિપ્પાયો. થોમેતીતિ સમ્મુખા થોમેતિ. પસંસતીતિ પરમ્મુખા પસંસતિ. ‘‘ઉગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિપદસ્સત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પરિયાપુણિતબ્બ’’ન્તિ. અદ્ધનિ દીઘે ¶ સાધૂતિ અદ્ધનિયં અદ્ધક્ખમં અદ્ધયોગ્યન્તિ અત્થો સાધુઅત્થે નિયપચ્ચયો (મોગ્ગલ્લાને ૪.૩૩.૭૩).

થેરા ચ નવા ચ મજ્ઝિમા ચ બહૂ તે ભિક્ખૂ પરિયાપુણન્તીતિ યોજના.

૪૩૯. ‘‘ઉદ્દિસ્સમાને’’તિ પદસ્સ કમ્મરૂપત્તં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ઉદ્દિસિયમાને’’તિ. સો પનાતિ પાતિમોક્ખો પન. યસ્મા ઉદ્દિસ્સમાનો નામ હોતિ, તસ્માતિ યોજના. ઉદ્દિસન્તે વાતિ ઉદ્દિસિયમાને વા. ઉદ્દિસાપેન્તે વાતિ ઉદ્દિસાપિયમાને વા. અન્તસદ્દો હિ માનસદ્દકારિયો. યોતિ ભિક્ખુ. નન્તિ તં પાતિમોક્ખં. ચસદ્દો ખુદ્દાનુખુદ્દકપદસ્સ દ્વન્નવાક્યં દસ્સેતિ, પુબ્બપદે કકારલોપો દટ્ઠબ્બો. તેસન્તિ ખુદ્દાનુખુદ્દાકાનં. હીતિ સચ્ચં. એતાનીતિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ. યેતિ ભિક્ખૂ. ‘‘યાવ ઉપ્પજ્જતિયેવ, તાવ સંવત્તન્તિ ઇતિ વુત્તં હોતીતિ યોજના ઇમસ્સ નયસ્સ પાઠસેસેહિ યોજેતબ્બત્તા. ગરુકભાવં સલ્લક્ખેન્તો લહુકભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અથ વા’’તિઆદિ. અતિવિયાતિ અતિ ઇ એવ. ઇકારો હિ સન્ધિવસેન અદસ્સનં ગતો. વિયસદ્દો એવકારત્થવાચકો ‘‘વરમ્હાકં ભુસામિવા’’તિ એત્થ ¶ (જા. ૧.૩.૧૦૮) ઇવસદ્દો વિય, અતિ હુત્વા એવાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘ઉપસમ્પન્નસ્સા’’તિ એત્થ સમીપે સામિવચનન્તિ (રુપસિદ્ધિયં ૩૧૬ સુત્તે) આહ ‘‘ઉપસમ્પન્નસ્સ સન્તિકે’’તિ. તસ્સાતિ ઉપસમ્પન્નસ્સ. તસ્મિન્તિ વિનયે. વિવણ્ણેતીતિ ન કેવલં તસ્સેવ વિવણ્ણમત્તમેવ, અથ ખો નિન્દતિયેવાતિ આહ ‘‘નિન્દતી’’તિ. ગરહતીતિ તસ્સેવ વેવચનં. અથ વા નિન્દતીતિ ઉપસમ્પન્નસ્સ સમ્મુખા નિન્દતિ. ગરહતીતિ પરમ્મુખા ગરહતીતિ. દુતિયં.

૪૪૪. તતિયે અનુસદ્દો પટિપાટિઅત્થં અન્તોકત્વા વિચ્છત્થવાચકોતિ આહ ‘‘અનુપટિપાટિયા અદ્ધમાસે અદ્ધમાસે’’તિ. સોતિ પાતિમોક્ખો. ઉપોસથે ઉપોસથે ઉદ્દિસિતબ્બન્તિ અનુપોસથિકં. એત્થાપિ હિ અનુસદ્દો વિચ્છત્થવાચકો. સોતિ પાતિમોક્ખો. ઉદ્દિસિયમાનો નામ હોતીતિ યોજના. ‘‘તસ્મિં અનાચારે’’તિ પદેન ‘‘તત્થા’’તિ પદસ્સત્થં દસ્સેતિ. ‘‘યં આપત્તિ’’ન્તિ પદેન યંસદ્દસ્સ વિસયં દસ્સેતિ. યથાધમ્મોતિ એત્થ ધમ્મસદ્દેન ધમ્મો ચ વિનયો ચ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ધમ્મો ચ વિનયો ચા’’તિ. યથાતિ યેનાકારેન. સાધુસદ્દો સુન્દરત્થો, કસદ્દો પદપૂરણોતિ આહ ‘‘સુટ્ઠૂ’’તિ. અટ્ઠિન્તિ ચ ‘‘કત્વા’’તિ ચ દ્વે પદાનિ દટ્ઠબ્બાનિ. ‘‘અટ્ઠિકત્વા’’તિ વા એકં પદં. તત્થ પુબ્બનયે અત્થો યસ્સત્થીતિ અટ્ઠિ ત્થકારસ્સ ¶ ટ્ઠકારં કત્વા, તં અટ્ઠિં. કત્વાતિ ત્વાપચ્ચયન્તઉત્તરપદેન સમાસો ન હોતિ. અટ્ઠિકભાવન્તિ એત્થ ઇકસદ્દેન ‘‘અટ્ઠી’’તિ એત્થ ઈપચ્ચયં દસ્સેતિ. ‘‘ભાવ’’ન્તિપદેન ભાવપચ્ચયેન વિના ભાવત્થસ્સ ઞાપેતબ્બતં દસ્સેતિ. અત્થો પનેવં દટ્ઠબ્બો – અટ્ઠિભાવં કત્વાતિ. પચ્છિમનયે અત્થો યસ્સત્થીતિ અટ્ઠિકો પુરિમનયેનેવ ત્થકારસ્સ ટ્ઠકારં કત્વા. અત્થયિતબ્બો ઇચ્છિતબ્બોતિ વા અટ્ઠિકો, અટ્ઠિકઇતિ નામસદ્દતો ત્વાપચ્ચયો કાતબ્બો. ‘‘અટ્ઠિકત્વા’’તિ ઇદં પદં કિરિયાવિસેસનં. કિરિયાવિસેસને વત્તમાને કરધાતુ વા ભૂધાતુ વા યોજેતબ્બાતિ દસ્સેભું ¶ વુત્તં ‘‘કત્વા હુત્વા’’તિ. તં સબ્બં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અટ્ઠિકત્વાતિ અટ્ઠિકભાવં કત્વા, અટ્ઠિકો હુત્વા’’તિ. તતિયં.

૪૪૯. ચતુત્થે કસ્મા છબ્બગ્ગિયા સત્તરસવગ્ગિયાનં પહારં દેન્તિ, નનુ અકારણેન પહારં દેન્તીતિ આહ ‘‘આવુસો’’તિઆદિ. ઇમિના યથા વદન્તિ, તથા અકતત્તા પહારં દેન્તીતિ દસ્સેતિ.

૪૫૧. સચેપીતિ એત્થ પિસદ્દેન સચે અમરતિ, કા નામ કથા, પાચિત્તિયમેવાતિ દસ્સેતિ. પહારેનાતિ પહારહેતુના. યથાતિ યેનાકારેન. અયન્તિ ભિક્ખુ. ન વિરોચતીતિ ન સોભતિ.

૪૫૨. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સા’’તિ એત્થ અકારસ્સ અઞ્ઞત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ગહટ્ઠસ્સ વા’’તિઆદિ. પબ્બજિતસ્સ વાતિ પરિબ્બાજકસ્સ વા સામણેરસ્સ વા.

૪૫૩. ‘‘કેનચી’’તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘મનુસ્સેન વા’’તિઆદિ. તતોતિ વિહેઠનતો, ઇમિના મોક્ખસ્સ અપાદાનં દસ્સેતિ, ‘‘અત્તનો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધં દસ્સેતિ. ‘‘પત્થયમાનો’’તિ ઇમિના ‘‘અધિપ્પાયો’’તિ પદસ્સત્થં દસ્સેતિ. મુગ્ગરેન વાતિ ચતુહત્થદણ્ડસ્સ અદ્ધેન દણ્ડેન વા. સોતિ ચોરાદિકોતિ. ચતુત્થં.

૪૫૪. પઞ્ચમે તલન્તિ હત્થતલં. તઞ્હિ તલતિ યંકિઞ્ચિ ગહિતવત્થુ પતિટ્ઠાતિ એત્થાતિ ¶ ‘‘તલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સત્તીતિ કુન્તો. સો હિ સકતિ વિજ્ઝિતું સમત્થેતીતિ ‘‘સત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. તલમેવ સત્તિસદિસત્તા તલસત્તિકં, સદિસત્થે કો, તં તલસત્તિકં ઉપચારેન ગહેત્વા ‘‘કાયમ્પી’’તિ વુત્તં. કાયતો અઞ્ઞં વત્થુમ્પિ તલસત્તિકસઙ્ખાતેન કાયેન ગહેત્વા ઉગ્ગિરત્તા વુત્તં ‘‘કાયપટિબદ્ધમ્પી’’તિ. ‘‘પહારસમુચ્ચિતા’’તિ એત્થ સંપુબ્બો ચ ઉપુબ્બો ચ ચિસદ્દો પગુણનસઙ્ખાતે પરિચિતે વત્તતીતિ આહ ‘‘પહારપરિચિતા’’તિ. પહારેન સં પુનપ્પુનં ઉચ્ચિતા પરિચિતાતિ અત્થો. ઇમમેવત્થં સન્ધાય વુત્તં ¶ ‘‘પુબ્બેપિ…પે… અત્થો’’તિ. અઞ્ઞમ્પિ સજ્ઝાયનનયં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પહારસ્સ ઉબ્બિગા’’તિ. તસ્સાતિ તસ્સ પાઠસ્સ. પહારસ્સાતિ પહારતો. નિસ્સક્કત્થે ચેતં સામિવચનં. ‘‘ભીતા’’તિ ઇમિના ‘‘ઉબ્બિગા’’તિ એત્થ ઉપુબ્બ વિજધાતુસ્સત્થં દસ્સેતિ.

૪૫૭-૮. વિરદ્ધોતિ પણ્ણકો હુત્વા. પુબ્બેતિ પુરિમસિક્ખાપદે. વુત્તેસુ વત્થૂસૂતિ ‘‘ચોરં વા પચ્ચત્થીકં વા’’તિઆદિના વુત્તેસુ વત્થૂસૂતિ. પઞ્ચમં.

૪૫૯. છટ્ઠે તેતિ છબ્બગ્ગિયા. ચોદેન્તિ કિરાતિ સમ્બન્ધો. આકિણ્ણદોસત્તાતિ તેસં આકુલઆદીનવત્તા. એવન્તિ ચોદિયમાને. અત્તપરિત્તાણન્તિ અત્તનો પરિસમન્તતો તાણં રક્ખનં કરોન્તા ચોદેન્તીતિ યોજનાતિ. છટ્ઠં.

૪૬૪. સત્તમે ઉપપુબ્બદહધાતુસ્સ સકમ્મિકત્તા કારિતન્તોગધભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ઉપ્પાદેન્તી’’તિ. ‘‘અનુપસમ્પન્નસ્સા’’તિ એત્થ અકારસ્સ સદિસત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સામણેરસ્સા’’તિ. સામણેરોપિ હિ ઉપસમ્પન્નેન સદિસો હોતિ સણ્ઠાનેન ચ પુરિસભાવેન ચ. સામણેરસ્સ કુક્કુચ્ચં ઉપદહતીતિ સમ્બન્ધો. નિસિન્નં મઞ્ઞે, નિપન્નં મઞ્ઞે, ભુત્તં મઞ્ઞે, પીતં મઞ્ઞે, કતં મઞ્ઞેતિ યોજના. નિસિન્નન્તિ નિસીદિતં. નિપન્નન્તિ નિપજ્જિતન્તિ. સત્તમં.

૪૭૧. અટ્ઠમે ¶ ‘‘અધિકરણજાતાન’’ન્તિ એત્થ અધિકરણસ્સ પકરણતો વિવાદાધિકરણભાવઞ્ચ વિસેસનપરપદભાવઞ્ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉપ્પન્નવિવાદાધિકરણાન’’ન્તિ. તત્થ ઉપ્પન્નસદ્દેન જાતસદ્દસ્સત્થં દસ્સેતિ ¶ . વિવાદસદ્દેન અધિકરણસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. સુય્યતીતિ સુતિ વચનં, સુતિયા સમીપં ઉપસ્સુતિ ઠાનન્તિ અત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સુતિસમીપ’’ન્તિ. ‘‘સમીપ’’ન્તિ ઇમિના ઉપસદ્દસ્સત્થં દસ્સેતિ. ‘‘યત્થા’’તિઆદિના ‘‘ઉપસ્સુતી’’તિ એત્થ ઉપસદ્દસ્સ પધાનત્તા તસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને. મન્તેન્તન્તિ એત્થ ઉપયોગવચનસ્સ ભુમ્મત્થે અધિપ્પેતત્તા વુત્તં ‘‘મન્તયમાને’’તિ.

૪૭૩. ‘‘વૂપસમિસ્સામી’’તિ એત્થ ઇધાતુયા ગત્યત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘વૂપસમં ગમિસ્સામી’’તિ. અકારકભાવન્તિ નિદ્દોસભાવં. સોતુકામતાય ગમનવસેન સિયા કિરિયન્તિ યોજના. પરતોપિ એસેવ નયોતિ. અટ્ઠમં.

૪૭૪. નવમે મયન્તિ છબ્બગ્ગિયનામકા અમ્હે. કતત્તાતિ કમ્માનં કતત્તા. ધમ્મોતિ ભૂતો સભાવો. એતેસૂતિ ચતૂસુ સઙ્ઘકમ્મેસૂતિ. નવમં.

૪૮૧. દસમે ચોદેતિ પરસ્સ દોસં આરોપેતીતિ ચોદકો. તેન ચ ચોદકેન ચોદેતબ્બો દોસં આરોપેતબ્બોતિ ચુદિતો, સોયેવ ચુદિતકો, તેન ચ. ‘‘અનુવિજ્જકોતિ ચ વિનયધરો. સો હિ ચોદકચુદિતકાનં મતં અનુમિનેત્વા વિદતિ જાનાતીતિ અનુવિજ્જકો. એત્તાવતાપીતિ એત્તકેનપિ પમાણેનાતિ. દસમં.

૪૮૪. એકાદસમે ‘‘અલજ્જીતા’’તિઆદીસુ (પરિ. ૨૯૫) વિય યકારલોપેન નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘યથામિત્તતાયા’’તિ. ‘‘યો યો’’તિ ઇમિના યથાસદ્દસ્સ વિચ્છત્થં દસ્સેતિ. યથાવુડ્ઢન્તિઆદીસુ ¶ (ચૂળવ. ૩૧૧ આદયો) વિય યો યો ¶ મિત્તો ‘‘યથામિત્ત’’ન્તિ વચનત્થો કાતબ્બો. સબ્બપદેસૂતિ ‘‘યથાસન્દિટ્ઠતા’’તિઆદીસુ સબ્બેસુ પદેસૂતિ. એકાદસમં.

૪૮૯. દ્વાદસમે યન્તિ પદત્થવિનિચ્છયત્થસઙ્ખાતં યં વચનં. તત્થાતિ તિંસકકણ્ડે. ઇધાતિ દ્વેનવુતિકણ્ડે, સિક્ખાપદે વા. પુગ્ગલસ્સાતિ પરપુગ્ગલસ્સાતિ. દ્વાદસમં.

૧. અન્તેપુરસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

૪૯૪. રાજવગ્ગસ્સ પઠમે પરિત્તકોતિ ગુણેન ખુદ્દકો. પાસાદવરસદ્દસ્સ ઉપરિસદ્દેન સમ્બન્ધિતબ્બભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પાસાદવરસ્સ ઉપરિ ગતો’’તિ. ઇમિના પાસાદવરસ્સ ઉપરિ ઉપરિપાસાદવરં, તં ગતો ઉપગતોતિ ઉપરિપાસાદવરગતોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. અય્યાનન્તિ ભિક્ખૂનં. ‘‘કારણા’’તિ ઇમિના ‘‘વાહસા’’તિ પદસ્સત્થં દસ્સેતિ. તેહીતિ અય્યેહિ.

૪૯૭. અન્તરન્તિ ખણં, ઓકાસં વા વિવરં વા. ઘાતેતુન્તિ હનિતું. ઇચ્છતીતિ ઇમિના પત્થધાતુયા યાચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘રાજન્તેપુરં હત્થિસમ્મદ્દ’’ન્તિઆદીસુ વચનત્થો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. હત્થિસમ્મદ્દન્તિ હત્થિસમ્બાધટ્ઠાનં. અસ્સેહિ સમ્મદ્દો એત્થાતિ અસ્સસમ્મદ્દો. રથેહિ સમ્મદ્દો એત્થાતિ રથસમ્મદ્દોતિ વચનત્થં અતિદિસન્તો આહ ‘‘એસેવ નયો’’તિ. ‘‘સમ્મત્ત’’ન્તિ પઠમક્ખરેન પાઠસ્સ સમ્બાધસ્સ અવાચકત્તા વુત્તં ‘‘તં ન ગહેતબ્બ’’ન્તિ. તત્થાતિ પાઠે. ‘‘હત્થીનં સમ્મદ્દ’’ન્તિ ઇમિના ઉત્તરપદસ્સ સમ્મદ્દનં સમ્મદ્દન્તિ ભાવત્થં દસ્સેતિ, પુરિમપદેન છટ્ઠીસમાસઞ્ચ. પુરિમપાઠે પન ઉત્તરપદસ્સ અધિકરણત્થઞ્ચ પુબ્બપદેન તતિયાસમાસઞ્ચ દસ્સેતિ. બાહિરત્થસમાસોતિપિ વુચ્ચતિ. પચ્છિમપાઠે ‘‘હત્થિસમ્મદ્દ’’ન્તિઆદિપદસ્સ ¶ લિઙ્ગવિપલ્લાસઞ્ચ ¶ ‘‘અત્થી’’તિ પાઠસેસેન યોજેતબ્બતઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘હત્થિસમ્મદ્દો અત્થી’’તિ. રજિતબ્બાનીતિ રજનીયાનિ, રજિતું અરહાનીતિ અત્થો. ઇમિના સમ્બન્ધકાલે પુરિમપાઠે રઞ્ઞો અન્તેપુરેતિ વિભત્તિવિપલ્લાસો કાતબ્બોતિ. પચ્છિમપાઠે પન મુખ્યતોવ યુજ્જતિ. તેન વુત્તં ‘‘તસ્મિં અન્તેપુરે’’તિ.

૪૯૮. અવસિત્તસ્સાતિ ખત્તિયાભિસેકેન અભિસિત્તસ્સ. ઇતોતિ સયનિઘરતો. ઇમિના પઞ્ચમીબાહિરસમાસં દસ્સેતિ. રઞ્ઞો રતિજનનટ્ઠેન રતનં વુચ્ચતિ મહેસી. મહેસીતિ ચ સાભિસેકા દેવી. નિપુબ્બ ગમુધાતુસ્સ નિપુબ્બકમુધાતુયા પરિયાયભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘નિગ્ગતન્તિ નિક્ખન્ત’’ન્તિ. પઠમં.

૫૦૨. દુતિયે પમુસ્સિત્વાતિ સતિવિપ્પવાસેન પમુસ્સિત્વા. પુણ્ણપત્તન્તિ તુટ્ઠિદાયં. તઞ્હિ મનોરથપુણ્ણેન પત્તબ્બભાગત્તા ‘‘પુણ્ણપત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ સરૂપં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સતતો પઞ્ચ કહાપણા’’તિ. ઇધ પન કહાપણાનં પઞ્ચસતત્તા પઞ્ચવીસકહાપણા અધિપ્પેતા. આભરણસદ્દસ્સ અલઙ્કારસદ્દેન પરિયાયભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અલઙ્કાર’’ન્તિ. ‘‘મહાલતં નામા’’તિ ઇમિના ન યો વા સો વા અલઙ્કારો, અથ ખો વિસેસાલઙ્કારોતિ દસ્સેતિ. મહન્તાનિ માલાકમ્મલતાકમ્માનિ એત્થાતિ મહાલતા. લતાગહણેન હિ માલાપિ ગહિતા. નવહિ કોટીહિ અગ્ઘં ઇમસ્સાતિ નવકોટિઅગ્ઘનકં, નવકોટિસઙ્ખાતં અગ્ઘં અરહતીતિ વા નવકોટિઅગ્ઘનકં.

૫૦૪. અન્તે સમીપે વસનસીલત્તા પરિચારિકો ‘‘અન્તેવાસી’’તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘પરિચારિકો’’તિ.

૫૦૬. દ્વે લેડ્ડુપાતાતિ થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ દ્વે લેડ્ડુપાતા. સઙ્ઘ…પે… નવકમ્માનં અત્થાય ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ વા ઉગ્ગણ્હાપેન્તસ્સ વા દુક્કટન્તિ ¶ યોજના. અવસેસન્તિ જાતરૂપરજતતો અવસેસં. માતુકણ્ણપિળન્ધનતાલપણ્ણમ્પીતિ માતુયા કણ્ણે પિળન્ધિતતાલપણ્ણમ્પિ, પટિસામેન્તસ્સાતિ સમ્બન્ધો.

‘‘કપ્પિયભણ્ડં હોતી’’તિ ઇમિના અકપ્પિયભણ્ડં ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ઇદન્તિ ભણ્ડં. પલિબોધો ¶ નામાતિ અત્તનો પલિબોધો નામ. છન્દેનપીતિ વડ્ઢકીઆદીનં છન્દહેતુનાપિ. ભયેનપીતિ રાજવલ્લભાનં ભયહેતુનાપિ. બલક્કારેનાતિ કરણં કારો, બલેન કારો બલક્કારો, તેન, બલક્કારો હુત્વા પાતેત્વાતિ અત્થો.

તત્થાતિ મહારામે. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને, સઙ્કા ઉપ્પજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. મહાજનસઞ્ચરણટ્ઠાનેસૂતિ બહૂનં જનાનં સઞ્ચરણસઙ્ખાતેસુ ઠાનેસુ. નગહેતબ્બસ્સ હેતું દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પલિબોધો ન હોતી’’તિ. યસ્મા પલિબોધો ન હોતિ, તસ્મા ન ગહેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. એકોતિ એકો ભિક્ખુ પસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. ઓક્કમ્માતિ ઓક્કમિત્વા.

રૂપસદ્દો ભણ્ડપરિયાયોતિ આહ ‘‘ભણ્ડ’’ન્તિ. ભણ્ડં રૂપં નામાતિ યોજના. ભણ્ડિકન્તિ ભણ્ડેન નિયુત્તં પુટકં. ગણેત્વાતિ ગણનં કત્વા. નિમિત્તન્તીતિ એત્થ ઇતિસદ્દો નામપરિયાયો. લઞ્છનાદિ નિમિત્તં નામાતિ હિ યોજના. લઞ્છનાદીતિ આદિસદ્દેન નીલપિલોતિકાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. લાખાયાતિ જતુના.

પતિરૂપા નામ ઇધ લજ્જિકુક્કુચ્ચકાતિ આહ ‘‘લજ્જિનો કુક્કુચ્ચકા’’તિ. થાવરન્તિ જઙ્ગમા અઞ્ઞં થાવરં. અદ્ધુનોતિ કાલસ્સ. સમાદપેત્વાતિ અઞ્ઞે સમાદપેત્વા. ઉદ્દિસ્સ અરિયા તિટ્ઠન્તિ, એસા અરિયાન યાચના’’તિ (જા. ૧.૭.૫૯) વુત્તનયેન યાચિત્વાતિ અત્થો.

૫૦૭. રતનસમ્મતન્તિ મનુસ્સાનં ઉપભોગપરિભોગન્તિ. દુતિયં.

૫૦૮. તતિયે ¶ ‘‘તિરચ્છાનભૂતં કથ’’ન્તિ ઇમિના ‘‘તિરચ્છાનકથ’’ન્તિ પદસ્સ તુલ્યનિસ્સિતસમાસં દસ્સેતિ. રાજપટિસંયુત્તન્તિ રાજૂહિ પટિસંયુત્તં.

૫૧૨. સમ્બહુલા ભિક્ખૂતિ સમ્બન્ધો. તસ્મિં ગામેતિ તસ્મિં પઠમપવિસનગામે. તં કમ્મન્તિ તં ઇચ્છિતકમ્મં. અન્તરાતિ ગામવિહારાનમન્તરે. ભુમ્મત્થે ચેતં નિસ્સક્કવચનં.

કુલઘરે વાતિ ઞાતિકુલઉપટ્ઠાકકુલઘરે વા. તેલભિક્ખાય વાતિ તેલયાચનત્થાય વા. પસ્સેતિ ¶ અત્તનો પસ્સે સમીપેતિ વુત્તં હોતિ. તેનાતિ ગામમજ્ઝમગ્ગેન. અનોક્કમ્માતિ અનોક્કમિત્વા, અપક્કમિત્વાતિ અત્થોતિ. તતિયં.

૫૧૭. ચતુત્થે કકારસ્સ પદપૂરણભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ભેદનમેવ ભેદનક’’ન્તિ. અસ્સત્થિઅત્થે અપચ્ચયોતિ આહ ‘‘તં અસ્સ અત્થી’’તિ. અસ્સાતિ પાચિત્તિયસ્સ. પઠમં સૂચિઘરં ભિન્દિત્વા પચ્છા પાચિત્તિયં દેસેતબ્બન્તિ અત્થો. અરણિધનુકેતિ અરણિયા ધનુકે. વેધકેતિ કાયબન્ધનવેધકેતિ. ચતુત્થં.

૫૨૨. પઞ્ચમે છેદનમેવ છેદનકં, તમસ્સત્થીતિ છેદનકન્તિ અત્થં સન્ધાય વુત્તં ‘‘વુત્તનયમેવા’’તિ.

નિખણિત્વાતિ પમાણાતિરેકં નિખણિત્વા. ઉત્તાનં વા કત્વાતિ હેટ્ઠુપરિ પરિવત્તનં વા કત્વા. ઠપેત્વાતિ લમ્બણવસેન ઠપેત્વાતિ. પઞ્ચમં.

૫૨૬. છટ્ઠે ¶ એત્થાતિ મઞ્ચપીઠે. અવનહિતબ્બન્તિ ઓનદ્ધં, તૂલેન ઓનદ્ધં તૂલોનદ્ધન્તિ અત્થોપિ યુજ્જતિ. તૂલં પક્ખિપિત્વાતિ મઞ્ચપીઠે ચિમિલિકં પત્થરિત્વા તસ્સુપરિ તૂલં પક્ખિપિત્વાતિ અત્થોતિ. છટ્ઠં.

૫૩૧. સત્તમે કત્થાતિ કિસ્મિં ખન્ધકે, કિસ્મિં વત્થુસ્મિં વા. હીતિ સચ્ચં. તત્થાતિ ચીવરક્ખન્ધકે, પણીતભોજનવત્થુસ્મિં વા. ‘‘યથા નામા’’તિ ઇમિના ‘‘સેય્યથાપી’’તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેતિ, ‘‘પુરાણો ચમ્મકારો’’તિ ઇમિના ‘‘પુરાણાસિકોટ્ઠો’’તિ પદસ્સ. ચમ્મકારો હિ અસિના ચમ્મં કુટતિ છિન્દતીતિ ‘‘અસિકોટ્ઠો’’તિ વુચ્ચતિ. વત્થુપ્પન્નકાલમુપનિધાય વુત્તં ‘‘પુરાણો’’તિ ¶ . તમેવૂપમં પાકટં કરોન્તો આહ ‘‘યથા હી’’તિ. હીતિ તપ્પાકટીકરણં, તં પાકટં કરિસ્સામીતિ હિ અત્થો. ચમ્મકારો કડ્ઢતીતિ સમ્બન્ધો. વિત્થતન્તિ વિસાલં. સોપીતિ ઉદાયીપિ. તં નિસીદનં કડ્ઢતીતિ યોજના. તેનાતિ કડ્ઢનહેતુના. તન્તિ ઉદાયિં. સન્થતસદિસન્તિ સન્થતેન સદિસં. એકસ્મિં અન્તેતિ એકસ્મિં કોટ્ઠાસે, ફાલેત્વાતિ સમ્બન્ધોતિ. સત્તમં.

૫૩૭. અટ્ઠમે ‘‘કત્થા’’તિઆદીનિ વુત્તનયાનેવ.

૫૩૯. ‘‘યસ્સા’’તિ પદસ્સ વિસયં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ભિક્ખુનો’’તિ. ‘‘નાભિયા હેટ્ઠા’’તિ ઇમિના નાભિયા અધો અધોનાભીતિ વચનત્થં દસ્સેતિ, ‘‘જાણુમણ્ડલાનં ઉપરી’’તિ ઇમિના જાણુમણ્ડલાનં ઉબ્ભ ઉબ્ભજાણુમણ્ડલન્તિ. ઉબ્ભસદ્દો હિ ઉપરિપરિયાયો સત્તમ્યન્તનિપાતો. કણ્ડુખજ્જુસદ્દાનં વેવચનત્તા વુત્તં ‘‘કણ્ડૂતિ ખજ્જૂ’’તિ. કણ્ડતિ ભેદનં કરોતીતિ કણ્ડુ. ખજ્જતિ બ્યધનં કરોતીતિ ખજ્જુ. કેસુચિ પોત્થકેસુ ‘‘કચ્છૂ’’તિ પાઠો અત્થિ, સો અયુત્તો.

લોહિતં ¶ તુણ્ડં એતિસ્સાતિ લોહિતતુણ્ડિકા. પિળયતિ વિબાધયતીતિ પિળકા. આ ભુસો અસુચિં સવતિ પગ્ઘરાપેતીતિ અસ્સાવોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અસુચિપગ્ઘરણ’’ન્તિ. અરિસઞ્ચ ભગન્દરા ચ મધુમેહો ચ. આદિસદ્દેન દુન્નામકાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ અરિ વિય ઈસતિ અભિભવતીતિ અરિસં. ભગં વુચ્ચતિ વચ્ચમગ્ગં, તં દરતિ ફાલેતીતિ ભગન્દરા, ગૂથસમીપે જાતો વણવિસેસો. મધુ વિય મુત્તાદિં મિહતિ સેચતીતિ મધુમેહો, સો આબાધો મુત્તમેહો સુક્કમેહો રત્તમેહોતિ અનેકવિધો. થુલ્લસદ્દો મહન્તપરિયાયોતિ આહ ‘‘મહા’’તિ. અટ્ઠમં.

૫૪૨. નવમે વસ્સે વસ્સકાલે અધિટ્ઠાતબ્બાતિ વસ્સિકા, વસ્સિકા ચ સા સાટિકા ચેતિ વસ્સિકસાટિકાતિ. નવમં.

૫૪૭. દસમે ¶ ‘‘ચતૂહિ અઙ્ગુલેહી’’તિ ઇમિના ચતુરો અઙ્ગુલા ચતુરઙ્ગુલાતિ અસમાહારદિગું દસ્સેતિ. ઊનકપ્પમાણોતિ ભગવતો લામકપમાણો. ઇમિના ઓમકસદ્દસ્સ લામકત્થં દસ્સેતીતિ દટ્ઠબ્બન્તિ. દસમં.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

૧. પઠમપાટિદેસનીયસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

ખુદ્દકાનં અનન્તરા પાટિદેસનીયા યે ધમ્મા સઙ્ગીતિકારેહિ ઠપિતા, ઇદાનિ તેસં ધમ્માનં અયં વણ્ણના ભવતીતિ યોજના.

૫૫૨. પઠમપાટિદેસનીયે ¶ તાવ અત્થો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. પટિઆગમનકાલેતિ પિણ્ડાય ચરણટ્ઠાનતો પક્કમિત્વા, પટિનિવત્તિત્વા વા આગમનકાલે. સબ્બેવાતિ એત્થ નિગ્ગહીતલોપવસેન સન્ધિ હોતીતિ આહ ‘‘સબ્બમેવા’’તિ. ‘‘કમ્પમાના’’તિ ઇમિના પપુબ્બવિધધાતુયા કમ્પનત્થં દસ્સેતિ. અપેહીતિ એત્થ અપપુબ્બઇધાતુ ગત્યત્થોતિ આહ ‘‘અપગચ્છા’’તિ.

૫૫૩. પટિદેસેતબ્બાકારં દસ્સેતિ અનેનાતિ પટિદેસેતબ્બાકારદસ્સનં. દ્વિન્નં સદ્દાનં પરિયાયભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘રથિકાતિ રચ્છા’’તિ. રથસ્સ હિતા રથિકા. ણ્યપચ્ચયે કતે ‘‘રચ્છા’’તિ (મોગ્ગલ્લાને ૪.૭૨ સુત્તે) વુચ્ચતિ. રચ્છન્તરેન અનિબ્બિદ્ધા રચ્છા બ્યૂહો નામાતિ આહ ‘‘અનિબ્બિજ્ઝિત્વા’’તિઆદિ. બ્યૂહેતિ સમ્પિણ્ડેતિ જને અઞ્ઞત્થ ગન્તુમપદાનવસેનાતિ ¶ બ્યૂહો. સિઙ્ઘાટકં નામ મગ્ગસન્ધીતિ આહ ‘‘મગ્ગસમોધાનટ્ઠાન’’ન્તિ. સિઙ્ઘતિ મગ્ગસમોધાનં કરોતિ એત્થાતિ સિઙ્ઘાટકં. એતેસૂતિ રથિકાદીસુ. એસેવ નયોતિ દુક્કટપાટિદેસનીયે અતિદિસતિ. હીતિ સચ્ચં. ‘‘વચનતો’’તિ પદં ‘‘વેદિતબ્બો’’તિ પદે ઞાપકહેતુ. દદમાનાય ભિક્ખુનિયા વસેનાતિ યોજના. એત્થાતિ સિક્ખાપદે. તસ્માતિ યસ્મા અપમાણં, તસ્મા.

ઇદન્તિ વચનં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. સમ્ભિન્ને એકરસે કાલિકત્તયેતિ યોજના.

૫૫૬. ‘‘દાપેતી’’તિ હેતુત્થકિરિયાય કારિતકત્તુકારિતકમ્માનિ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અઞ્ઞાતિકાય અઞ્ઞેન કેનચી’’તિ. અઞ્ઞેનાતિ અત્તના અઞ્ઞેન. ‘‘તાય એવ વા ભિક્ખુનિયા અઞ્ઞેન વા કેનચી’’તિ પદાનિ ‘‘પટિગ્ગહાપેત્વા’’તિપદે કારિતકમ્માનીતિ. પઠમં.

૫૫૮. દુતિયે પુરિમસિક્ખાપદેન આપત્તિ અન્તરઘરત્તાતિ અધિપ્પાયો. ઇમિના સિક્ખાપદેન આપત્તિ ભવેય્ય વોસાસમાનત્તાતિ ¶ અધિપ્પાયો. દેન્તિયા પન નેવ ઇમિના, ન પુરિમેન આપત્તિ અઞ્ઞસ્સ ભત્તત્તાતિ અધિપ્પાયોતિ. દુતિયં.

૫૬૨. તતિયે ‘‘ઉભતો’’તિ એત્થ કરણત્થે તોતિ આહ ‘‘દ્વીહી’’તિ. ‘‘ઉભતોપસન્ન’’ન્તિ બ્યાસોપિ સમાસોપિ યુત્તોયેવ, સમાસે તોપચ્ચયસ્સ અલોપો હોતિ. ‘‘ઉભતો’’તિપદસ્સ સરૂપં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ઉપાસકેનપિ ઉપાસિકાયપી’’તિ. કસ્મા ઉભતો પસન્નં હોતીતિ આહ ‘‘તસ્મિં કિરા’’તિઆદિ. યસ્મા તસ્મિં કુલે…પે… સોતાપન્નાયેવ હોન્તિ કિર, તસ્મા ‘‘ઉભતોપસન્ન’’ન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સચેપી’’તિ એત્થ પિસદ્દેન અસીતિકોટિધનતો અધિકમ્પિ સમ્પિણ્ડેતિ. હાયનસ્સ કારણં દસ્સેતિ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિના.

૫૬૯. ‘‘ઘરતો નીહરિત્વા’’તિ એત્થ ‘‘નીહરિત્વા’’તિ પદસ્સ કમ્મં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘આસનસાલં ¶ વા વિહારં વા’’તિ. ‘‘આનેત્વા’’તિઇમિના નીપુબ્બહરધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ. દ્વારેતિ અત્તનો ગેહદ્વારેતિ. તતિયં.

૪. ચતુત્થપાટિદેસનીયસિક્ખાપદં

૫૭૦. ચતુત્થે અવરુદ્ધસદ્દો પરિરુદ્ધસદ્દસ્સ પરિયાયોતિ આહ ‘‘પરિરુદ્ધા હોન્તી’’તિ. આરઞ્ઞકસ્સ સેનાસનસ્સ પરિસમન્તતો રુદ્ધા આવુતા હોન્તીતિ અત્થો.

૫૭૩. ‘‘પઞ્ચન્ન’’ન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનભાવઞ્ચ ‘‘યંકિઞ્ચી’’તિ નિદ્ધારણીયેન સમ્બન્ધિતબ્બભાવઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પઞ્ચસુ સહધમ્મિકેસુ યં કિઞ્ચી’’તિ. ‘‘પેસેત્વા ખાદનીયં ભોજનીયં આહરિસ્સામી’’તિઇમિના પટિસંવિદિતાકારદસ્સનં. ‘‘આરામ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ આરઞ્ઞકસેનાસનસ્સ ¶ આરામો એવ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘આરઞ્ઞકસેનાસનારામઞ્ચા’’તિ. તસ્સાતિ આરઞ્ઞકસેનાસનારામસ્સ. ‘‘કસ્મા’’તિ પુચ્છાય ‘‘પટિમોચનત્થ’’ન્તિ વિસજ્જનાય સમેતું સમ્પદાનત્થે નિસ્સક્કવચનં કાતબ્બં. કિમત્થન્તિ હિ અત્થો. પટિમોચનત્થન્તિ તદત્થે પચ્ચત્તવચનં. પટિમોચનસઙ્ખાતાય અત્થાયાતિ હિ અત્થો. અત્થસદ્દો ચ પયોજનવાચકો. પયોજનાયાતિ હિ અત્થો. અથ વા ‘‘પટિમોચનત્થ’’ન્તિ વિસજ્જનાયં. ‘‘કસ્મા’’તિ પુચ્છાય સમેતું નિસ્સક્કત્થે પચ્ચત્તવચનં કાતબ્બં. પટિમોચનસઙ્ખાતા અત્થાતિ હિ અત્થો. અત્થસદ્દો ચ કારણવાચકો. કારણાતિ હિ અત્થો. એવઞ્હિ પુચ્છાવિસજ્જનાનં પુબ્બાપરસમસઙ્ખાતો વિચયો હારો પરિપુણ્ણો હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. અમ્હાકન્તિ ખાદનીયભોજનીયપટિહરન્તાનં અમ્હાકં. અમ્હેતિ ચોરસઙ્ખાતે અમ્હે.

‘‘તસ્સા’’તિ પદસ્સત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘એતિસ્સા યાગુયા’’તિ. અઞ્ઞાનિપીતિ પટિસંવિદિતકુલતો અઞ્ઞાનિપિ કુલાનિ. તેનાતિ પટિસંવિદિતકુલેન. કુરુન્દિવાદે યાગુયા પટિસંવિદિતં કત્વા યાગું અગ્ગહેત્વા પૂવાદીનિ આહરન્તિ, વટ્ટતીતિ અધિપ્પાયો.

૫૭૫. એકસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ. તસ્સાતિ પટિસંવિદિતભિક્ખુસ્સ, ચતુન્નં વા પઞ્ચન્નં વા ભિક્ખૂનં અત્થાયાતિ યોજના. અઞ્ઞેસમ્પીતિ ચતુપઞ્ચભિક્ખુતો અઞ્ઞેસમ્પિ. અધિકમેવાતિ પરિભુત્તતો અતિરેકમેવ. યં પનાતિ ખાદનીયભોજનીયં પન, યમ્પિ ખાદનીયભોજનીયં વનતો આહરિત્વા દેન્તીતિ યોજના. ‘‘તત્થજાતક’’ન્તિ એત્થ તસદ્દસ્સ વિસયં ¶ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘આરામે’’તિ. અઞ્ઞેન દિન્નન્તિ સમ્બન્ધો. નન્તિ મૂલખાદનીયાદિં. પટિસંવિદિતન્તિ પટિકચ્ચેવ સુટ્ઠુ જાનાપિતન્તિ અત્થોતિ. ચતુત્થં.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

સિક્ખિતસિક્ખેન ¶ તીસુ સિક્ખાસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ સિક્ખિતસિક્ખેન તાદિના અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ અકમ્પિયટ્ઠેન તાદિના, ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ વા અવિકારટ્ઠેન તાદિના ભગવતા યાનિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સેખિયાની’’તિ ભાસિતાનિ, દાનિ તેસમ્પિ સિક્ખાપદાનં અયમ્પિ વણ્ણનાક્કમો ભવતીતિ યોજના.

૫૭૬. તત્થાતિ સેખિયસિક્ખાપદેસુ, અત્થો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. ‘‘સમન્તતો’’તિઇમિના પરિત્યૂપસગ્ગસ્સત્થં દસ્સેતિ. ‘‘નાભિમણ્ડલં જાણુમણ્ડલ’’ન્તિ એત્થ ઉદ્ધંસદ્દો ચ અધોસદ્દો ચ અજ્ઝાહરિતબ્બોતિ આહ ‘‘ઉદ્ધ’’ન્તિઆદિ. અટ્ઠઙ્ગુલમત્તન્તિ ભાવનપુંસકં, નિવાસેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. તતોતિ અટ્ઠઙ્ગુલમત્તતો. યથા પટિચ્છન્નં હોતિ, એવં નિવાસેન્તસ્સાતિ યોજના. તત્રિદં પમાણન્તિ તસ્સ નિવાસનસ્સ ઇદં પમાણં. તાદિસસ્સાતિ દીઘતો મુટ્ઠિપઞ્ચકસ્સ તિરિયં અડ્ઢતેય્યહત્થસ્સ નિવાસનસ્સ. જાણુમણ્ડલં પટિચ્છાદનત્થં વટ્ટતીતિ યોજના. તત્થાતિ ચીવરેસુ. ન તિટ્ઠતીતિ વિરળત્તા ન તિટ્ઠતિ. તિટ્ઠતીતિ ઘનત્તા તિટ્ઠતિ.

નિવાસેન્તસ્સ ચાતિએત્થ ચસદ્દો અવધારણત્થો, નિવાસેન્તસ્સેવાતિ અત્થો. કેવલં એવં નિવાસેન્તસ્સેવ દુક્કટં ન હોતિ, અથ ખો તથા નિવાસેન્તસ્સાપિ દુક્કટમેવાતિ યોજના. યે પન નિવાસનદોસાતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞેતિ પુરતો ચ પચ્છતો ચ ઓલમ્બેત્વા નિવસનતો અઞ્ઞે ¶ . તે સબ્બેતિ સબ્બે તે નિવાસનદોસા. એત્થાતિ ઇમસ્મિં વિભઙ્ગે. તત્થેવાતિ ખન્ધકેયેવ.

અસઞ્ચિચ્ચ નિવાસેન્તસ્સ અનાપત્તીતિ સમ્બન્ધો. એસેવ નયો ‘‘અસતિયા’’તિ એત્થાપિ. અજાનન્તસ્સાતિ એત્થ અજાનનં દુવિધં નિવાસનવત્તસ્સ અજાનનં, આરૂળ્હોરૂળ્હભાવસ્સ અજાનનન્તિ. તત્થ આરૂળ્હોરૂળ્હભાવસ્સ અજાનનં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અજાનન્તસ્સા’’તિ દસ્સેન્તો ¶ આહ ‘‘અજાનન્તસ્સાતિ એત્થા’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં. તસ્સાતિ નિવાસનવત્તસ્સ. અસ્સાતિ ભિક્ખુનો. તં પનાતિ આપત્તિતો અમોક્ખનં પન. તસ્માતિ યસ્મા યુજ્જતિ, તસ્મા. યોતિ ભિક્ખુ. કુરુન્દિયં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. સુક્ખા જઙ્ઘા ઇમસ્સાતિ સુક્ખજઙ્ઘો. મહન્તં પિણ્ડિકમંસં ઇમસ્સાતિ મહાપિણ્ડિકમંસો. તસ્સાતિ ભિક્ખુસ્સ.

વણોતિ અરુ. તઞ્હિ વણતિ ગત્તવિચુણ્ણનં કરોતીતિ વણોતિ વુચ્ચતિ. વાળમિગા વા ચોરા વાતિ એત્થ વાસદ્દો અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો, તેન અઞ્ઞાપિ ઉદકચિક્ખલ્લાદયો આપદા સઙ્ગય્હન્તિ.

૫૭૭. ઇધાતિ ઇમસ્મિં વિભઙ્ગે, સિક્ખાપદે વા. ઉભો કણ્ણેતિ પુરતો ચ પચ્છતો ચ નિગ્ગતે દ્વે કણ્ણે. અવિસેસેનાતિ ‘‘અન્તરઘરે’’તિ ચ ‘‘આરામે’’તિ ચ વિસેસં અકત્વા સામઞ્ઞેન. વિહારેપીતિ સઙ્ઘસન્નિપાતબુદ્ધુપટ્ઠાનથેરુપટ્ઠાનાદિકાલં સન્ધાય વુત્તં.

૫૭૮. કાયેકદેસે કાયસદ્દો વત્તતીતિ આહ ‘‘જાણુમ્પિ ઉરમ્પી’’તિ. ‘‘ન સીસં પારુતેના’’તિઇમિના ‘‘સુપ્પટિચ્છન્નેના’’તિપદસ્સ અતિબ્યાપિતદોસં પટિક્ખિપતિ. ગણ્ઠિકન્તિ પાસો. સો હિ ગન્થેતિ બન્ધતીતિ વા, ગન્થેતિ બન્ધતિ એત્થાતિ વા કત્વા ગન્થિકોતિ વુચ્ચતિ. ન્થકારસ્સ વાણ્ઠકારે કતે ગણ્ઠિકો, તં ગણ્ઠિકં પટિમુઞ્ચિત્વા. ઉભો કણ્ણેતિ ચીવરસ્સ દ્વે કોણે. ગલવાટકતોતિ એત્થ ગલોતિ કણ્ઠો. સો હિ ખજ્જભોજ્જલેય્યપેય્યસઙ્ખાતં ચતુબ્બિધં અસનં ગલતિ પન્નો હુત્વા કુચ્છિયં પતતિ ઇતોતિ ગલોતિ વુચ્ચતિ. આવાટોયેવ ખુદ્દકટ્ઠેન આવાટકો, ખુદ્દકત્થે કો. ગલે ઠિતો આવાટકો ગલવાટકો. અકારતો હિ આકારસ્સ લોપો ‘‘પપ’’ન્તિઆદીસુ (જા. ૧.૧.૨) વિય. એત્થ હિ પઆપન્તિ પદચ્છેદો, અકારતો આકારસ્સ ચ લોપો. પવદ્ધં આપં પપં, મહન્તં ઉદકન્તિ અત્થો. સીસં વિવરિત્વાતિ સમ્બન્ધો.

૫૭૯. વાસં ¶ ¶ ઉપગતોતિ વા વાસેન ઉપગતોતિ વા અત્થં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘વાસત્થાય ઉપગતસ્સા’’તિ.

૫૮૦. હત્થપાદે અકીળન્તો સુસંવુતો નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘હત્થં વા પાદં વા અકીળાપેન્તો’’તિ.

૫૮૨. ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ એત્થ ઓસદ્દો હેટ્ઠાપરિયાયોતિ આહ ‘‘હેટ્ઠા ખિત્તચક્ખૂ’’તિ. ‘‘હુત્વા’’તિઇમિના કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતિ. યુગયુત્તકોતિ યુગે યુત્તકો. દમિયિત્થાતિ દન્તો. આભુસો જાનાતિ કારણાકારણન્તિ આજાનેય્યો. એત્તકન્તિ ચતુહત્થપમાણં. યો ગચ્છતિ, અસ્સ ભિક્ખુનો દુક્કટા આપત્તિ હોતીતિ યોજના. ‘‘પરિસ્સયભાવ’’ન્તિ ચ ‘‘પરિસ્સયાભાવ’’ન્તિ ચ દ્વે પાઠા યુજ્જન્તિયેવ.

૫૮૪. ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણેતિ ઇમં પકારં ઇત્થં ચીવરુક્ખિપનં, ભવતિ ગચ્છતીતિ ભૂતો, ભિક્ખુ. લક્ખીયતિ અનેનાતિ લક્ખણં, ચીવરં. ઇત્થં ભૂતો ઇત્થમ્ભૂતો, તસ્સ લક્ખણં ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણં, તસ્મિં. કરણવચનં દટ્ઠબ્બન્તિ યોજના. ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણં નામ કિરિયાવિસેસનસ્સ સભાવોતિ આહ ‘‘એકતો વા…પે… હુત્વાતિ અત્થો’’તિ. અન્તોઇન્દખીલતોતિ ગામસ્સ અન્તોઇન્દખીલતોતિ. પઠમો વગ્ગો.

૫૮૬. ઉચ્ચાસદ્દં કત્વા જગ્ઘનં હસનં ઉજ્જગ્ઘો, સોયેવ ઉજ્જગ્ઘિકા, તાય. ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મહાહસિતં હસન્તો’’તિ. એત્થાતિ ‘‘ઉજ્જગ્ઘિકાયા’’તિપદે.

૫૮૮. કિત્તાવતાતિ કિત્તકેન પમાણેન, એવં નિસિન્નેસુ થેરેસૂતિ સમ્બન્ધો, નિદ્ધારણે ચેતં ભુમ્મવચનં. વવત્થપેતીતિ ઇદઞ્ચીદઞ્ચ કથેતીતિ વવત્થપેતિ. એત્તાવતાતિ એત્તકેન પમાણેન.

૫૯૦. નિચ્ચલં કત્વા કાયસ્સ ઉજુટ્ઠપનં કાયપગ્ગહો નામાતિ આહ ‘‘નિચ્ચલં કત્વા’’તિઆદિ. એસેવ નયો બાહુપગ્ગહસીસપગ્ગહેસુપીતિ. દુતિયો વગ્ગો.

૫૯૬. ખમ્ભો ¶ ¶ કતો યેનાતિ ખમ્ભકતો. ખમ્ભોતિ ચ પટિબદ્ધો. કત્થ પટિબદ્ધોતિ આહ ‘‘કટિયં હત્થં ઠપેત્વા’’તિ. સસીસં અવગુણ્ઠયતિ પરિવેઠતીતિ ઓગુણ્ઠિતોતિ આહ ‘‘સસીસં પારુતો’’તિ.

૬૦૦. ઉદ્ધં એકા કોટિ ઇમિસ્સા ગમનાયાતિ ઉક્કુટિકાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉક્કુટિકા વુચ્ચતી’’તિઆદિ. એત્થાતિ ‘‘ઉક્કુટિકાયા’’તિપદે.

૬૦૧. હત્થપલ્લત્થીકદુસ્સપલ્લત્થીકેસુ દ્વીસુ દુસ્સપલ્લત્થિકે આયોગપલ્લત્થીકાપિ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ આહ ‘‘આયોગપલ્લત્થિકાપિ દુસ્સપલ્લત્થિકા એવા’’તિ.

૬૦૨. સતિયા ઉપટ્ઠાનં સક્કચ્ચન્તિ આહ ‘‘સતિંઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ.

૬૦૩. પિણ્ડપાતં દેન્તેપીતિ પિણ્ડપાતં પત્તે પક્ખિપન્તેપિ. પત્તે સઞ્ઞા પત્તસઞ્ઞા, સા અસ્સત્થીતિ પત્તસઞ્ઞી. ‘‘કત્વા’’ તિઇમિના કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતિ.

૬૦૪. સમસૂપકં પિણ્ડપાતન્તિ એત્થ સૂપપિણ્ડપાતાનં સમઉપડ્ઢભાવં આસઙ્કા ભવેય્યાતિ આહ ‘‘સમસૂપકો નામા’’તિઆદિ. યત્થાતિ પિણ્ડપાતે. ભત્તસ્સ ચતુત્થભાગપમાણો સૂપો હોતિ, સો પિણ્ડપાતો સમસૂપકો નામાતિ યોજના. ઓલોણી ચ સાકસૂપેય્યઞ્ચ મચ્છરસો ચ મંસરસો ચાતિ દ્વન્દો. તત્થ ઓલોણીતિ એકા બ્યઞ્જનવિકતિ. સાકસૂપેય્યન્તિ સૂપસ્સ હિતં સૂપેય્યં, સાકમેવ સૂપેય્યં સાકસૂપેય્યં. ઇમિના સબ્બાપિ સાકસૂપેય્યબ્યઞ્જનવિકતિ ગહિતા. મચ્છરસમંસરસાદીનીતિ એત્થ આદિસદ્દેન અવસેસા સબ્બાપિ બ્યઞ્જનવિકતિ સઙ્ગહિતા. તં સબ્બં રસાનં રસો રસરસોતિ કત્વા ‘‘રસરસો’’તિ વુચ્ચતિ.

૬૦૫. સમપુણ્ણં સમભરિતન્તિ વેવચનમેવ. થૂપં કતો થૂપીકતોતિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘થૂપીકતો નામા’’તિઆદિ.

તત્થાતિ ¶ ‘‘થૂપીકત’’ન્તિઆદિવચને. તેસન્તિ અભયત્થેરતિપિટકચૂળનાગત્થેરાનં. ઇતિ પુચ્છિંસુ, તેસઞ્ચ થેરાનં વાદં આરોચેસુન્તિ યોજના. થેરોતિ ચૂળસુમનત્થેરો. એતસ્સાતિ તિપિટકચૂળનાગત્થેરસ્સ ¶ . સત્તક્ખત્તુન્તિ સત્ત વારે. કુતોતિ કસ્સાચરિયસ્સ સન્તિકા. તસ્માતિ યસ્મા યાવકાલિકેન પરિચ્છિન્નો, તસ્મા. આમિસજાતિકં યાગુભત્તં વા ફલાફલં વાતિ યોજના. તઞ્ચ ખોતિ તઞ્ચ સમતિત્થિકં. ઇતરેન પનાતિ નાધિટ્ઠાનુપગેન પત્તેન પન. યં પૂવઉચ્છુખણ્ડફલાફલાદિ હેટ્ઠા ઓરોહતિ, તં પૂવઉચ્છુખણ્ડફલાફલાદીતિ યોજના. પૂવવટંસકોતિ એત્થ વટંસકોતિ ઉત્તંસો. સો હિ ઉદ્ધં તસીયતે અલઙ્કરીયતેતિ વટંસોતિ વુચ્ચતિ ઉકારસ્સ વકારં, તકારસ્સ ચ ટકારં કત્વા, સોયેવ વટંસકો, મુદ્ધનિ પિલન્ધિતો એકો અલઙ્કારવિસેસો. પૂવમેવ તંસદિસત્તા પૂવવટંસકો, તં. પુપ્ફવટંસકો ચ તક્કોલકટુકફલાદિવટંસકો ચાતિ દ્વન્દો, તે.

ઇધાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. નનુ સબ્બથૂપીકતેસુ પટિગ્ગહણસ્સ અકપ્પિયત્તા પરિભુઞ્જનમ્પિ ન વટ્ટતીતિ આહ ‘‘સબ્બત્થ પના’’તિઆદિ. તત્થ સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ થૂપીકતેસૂતિ. તતિયો વગ્ગો.

૬૦૮. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને. ઓધિન્તિ અવધિં મરિયાદં.

૬૧૦. થૂપકતોતિ થૂપમેવ થૂપકં, તતો થૂપકતોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘મત્થકતો’’તિ.

૬૧૧. માઘાતસમયાદીસૂતિ ‘‘પાણે મા ઘાતેથા’’તિ રાજાનો ભેરિં ચરાપેન્તિ એત્થાતિ માઘાતો, સોયેવ સમયો માઘાતસમયો. આદિસદ્દેન અઞ્ઞં પટિચ્છન્નકારણં ગહેતબ્બં.

૬૧૫. તેસન્તિ મયૂરણ્ડકુક્કુટણ્ડાનન્તિ. ચતુત્થો વગ્ગો.

૬૧૭. ‘‘મુખદ્વાર’’ન્તિ ¶ કમ્મસ્સ ‘‘અનાહટે’’તિ ચ ‘‘વિવરિસ્સામી’’તિ ચ દ્વીસુ કિરિયાસુ સમ્બન્ધભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અનાહરિતે મુખદ્વાર’’ન્તિ.

૬૧૮. સકલં હત્થન્તિ પઞ્ચઙ્ગુલિં સન્ધાય વુત્તં.

૬૧૯. સકબળેનાતિ ¶ એત્થ કબળસદ્દેન વચનસ્સ અપરિપુણ્ણકારણં સબ્બમ્પિ ગહેતબ્બં.

૬૨૦. પિણ્ડુક્ખેપકન્તિઆદીસુ વિચ્છત્થે કપચ્ચયોતિ આહ ‘‘પિણ્ડં ઉક્ખિપિત્વા ઉક્ખિપિત્વા’’તિ. ત્વાસદ્દેન કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતિ.

૬૨૪. ‘‘અવકિરિત્વા’’તિ ઇમિના સિત્થાવકારકન્તિ એત્થ અવપુબ્બો કિરધાતુયેવ, ન કરધાતૂતિ દસ્સેતિ.

૬૨૬. ‘‘ચપુચપૂ’’તિ એવં સદ્દન્તિ ‘‘ચપુચપૂ’’તિ એવં અનુકરણરવન્તિ. પઞ્ચમો વગ્ગો.

૬૨૭. ‘‘સુરુસુરૂ’’તિ એવં સદ્દન્તિ ‘‘સુરુસુરૂ’’તિ એવં અનુકરણરવં. દવનં કીળનન્તિ ઇમિના વચનત્થેન પરિહાસો દવો નામાતિ આહ ‘‘દવોતિ પરિહાસવચન’’ન્તિ. તન્તિ સો દવો. લિઙ્ગવિપલ્લાસો હેસ. ન કાતબ્બં ન કાતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. સિલકબુદ્ધોતિ સિલાય કતો, સિલેન નિયુત્તો વા બુદ્ધો. અપટિબુદ્ધોતિ અપટિવિદ્ધો બુદ્ધો, પરિહાસવચનમેતં. ગોધમ્મોતિ ગુન્નં ધમ્મો. અજધમ્મોતિ અજાનં ધમ્મો. મિગસઙ્ઘોતિ મિગાનં સઙ્ઘો. પસુસઙ્ઘોતિ પસૂનં સઙ્ઘો.

૬૨૮. ‘‘ભુઞ્જન્તેના’’તિ પદં ‘‘નિલ્લેહિતુ’’ન્તિ પદે ભાવકત્તા.

૬૩૧. એવંનામકેતિ ¶ ‘‘કોકનુદ’’ન્તિ એવં નામં અસ્સ પાસાદસ્સાતિ એવંનામકો, પાસાદો, તસ્મિં. ‘‘પદુમસણ્ઠાનો’’તિ ઇમિના પાસાદસ્સ સદિસૂપચારેન ‘‘કોકનુદો’’તિ નામલભનં દસ્સેતિ. તેનાતિ પદુમસણ્ઠાનત્તા. અસ્સાતિ પાસાદસ્સ. પુગ્ગલિકમ્પીતિ પરપુગ્ગલસન્તકં ગહેતબ્બં ‘‘અત્તનો સન્તકમ્પી’’તિ અત્તપુગ્ગલસન્તકસ્સ વિસું ગય્હમાનત્તા. સઙ્ખમ્પીતિ પાનીયસઙ્ખમ્પિ. સરાવમ્પીતિ પાનીયસરાવમ્પિ. થાલકમ્પીતિ પાનીયથાલકમ્પિ.

૬૩૨. ‘‘ઉદ્ધરિત્વા’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તવચનસ્સ કમ્માપાદાનાનિ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સિત્થાનિ ઉદકતો’’તિ. ભિન્દિત્વાતિ ચુણ્ણવિચુણ્ણાનિ કત્વા. બહીતિ અન્તરઘરતો બહિ.

૬૩૪. સેતચ્છત્તન્તિ ¶ એત્થ સેતસદ્દો પણ્ડરપરિયાયોતિ આહ ‘‘પણ્ડરચ્છત્ત’’ન્તિ. વત્થપલિગુણ્ઠિતન્તિ વત્થેહિ સમન્તતો વેઠિતં. સેતં છત્તં સેતચ્છત્તં. કિળઞ્જેહિ કતં છત્તં કિળઞ્જચ્છત્તં. પણ્ણેહિ કતં છત્તં પણ્ણચ્છત્તં. મણ્ડલેન બદ્ધં મણ્ડલબદ્ધં. સલાકાહિ બદ્ધં સલાકબદ્ધં. તાનીતિ તીણિ છત્તાનિ. હીતિ સચ્ચં. યમ્પિ એકપણ્ણચ્છત્તન્તિ યોજના. એતેસૂતિ તીસુ છત્તેસુ. અસ્સાતિ યસ્સ કસ્સચિ ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વા. સોતિ યો કોચિ ગહટ્ઠો વા પબ્બજિતો વા. છત્તપાદુકાય વાતિ છત્તદણ્ડનિક્ખેપનાય પાદુકાય વા. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે.

૬૩૫. મજ્ઝિમસ્સાતિ પમાણમજ્ઝિમસ્સ. ‘‘ચતુહત્થપ્પમાણો’’તિઇમિના ચતુહત્થતો ઊનાતિરેકો દણ્ડો ન દણ્ડો નામાતિ દસ્સેતિ. દણ્ડો પાણિમ્હિ અસ્સાતિ વચનત્થં અતિદિસન્તો આહ ‘‘વુત્તનયેનેવા’’તિ.

૬૩૬. ‘‘સત્થપાણિમ્હી’’તિ એત્થ અસિ એવ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘અસિ’’ન્તિ. અસિન્તિ ખગ્ગં.

૬૩૭. ‘‘આવુધં નામ ચાપો કોદણ્ડો’’તિ પાળિયં વુત્તવચનં ઉપલક્ખણમેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આવુધપાણિસ્સાતિ એત્થા’’તિઆદિ. સબ્બાપિ ધનુવિકતિ આવુધન્તિ વેદિતબ્બાતિ યોજના. યથા અસિં ¶ સન્નહિત્વા ઠિતો સત્થપાણીતિ સઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ, એવં ધનું કણ્ઠે પટિમુક્કો આવુધપાણીતિ આહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ, ઇમિના આવુધો પાણિના ગહિતોયેવ આવુધપાણિ નામાતિ દસ્સેતીતિ. છટ્ઠો વગ્ગો.

૬૩૮. અઙ્ગુલન્તરન્તિ પાદઙ્ગુલવિવરં. પાદુકન્તિ ઉપાહનવિસેસો. સો હિ પજ્જતે ઇમાયાતિ પાદુકાતિ વુચ્ચતિ, સા બહુપટલા ચમ્મમયા વા હોતિ કટ્ઠમયા વા. પટિમુઞ્ચિત્વાતિ પાદુકં પટિમુઞ્ચીત્વા.

૬૪૦. દ્વીહિ જનેહિ ગહિતોતિ સમ્બન્ધો. વંસેનાતિ વેણુના, યાને નિસિન્નોતિ સમ્બન્ધો. વિસઙ્ખરિત્વાતિ વિપત્તિં કરિત્વા. દ્વેપીતિ ધમ્મકથિકધમ્મપટિગ્ગાહકસઙ્ખાતા ઉભોપિ જના. વટ્ટતીતિ દેસેતું વટ્ટતિ.

૬૪૧. સયનગતસ્સાતિ ¶ સયનં ગતસ્સ, સયને નિપન્નસ્સાતિ અત્થો. નિપન્નસ્સ દેસેતું ન વટ્ટતીતિ સમ્બન્ધો.

૬૪૨. તીસુ પલ્લત્થિકાસુ યાય કાયચિ પલ્લત્થિકાય નિસિન્નસ્સ ધમ્મં દેસેતું ન વટ્ટતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પલ્લત્થિકાયા’’તિઆદિ.

૬૪૩. યથા વેઠિયમાને કેસન્તો ન દિસ્સતિ, એવં વેઠિતસીસસ્સાતિ યોજના.

૬૪૭. છપકસદ્દસ્સ ચ ચણ્ડાલસદ્દસ્સ ચ વેવચનત્તા વુત્તં ‘‘ચણ્ડાલસ્સા’’તિ. ચણ્ડાલો હિ સં સુનખં પચતીતિ છપકોતિ વુચ્ચતિ સકારસ્સ છકારં કત્વા. છપકસ્સ એસા છપકી, ચણ્ડાલભરિયા. યત્રાતિ એત્થ ત્રપચ્ચયો પચ્ચત્તે હોતીતિ આહ ‘‘યો હિ નામા’’તિ. યો રાજા ઉચ્ચે આસને નિસીદિત્વા મન્તં પરિયાપુણિસ્સતિ નામ, અયં રાજા યાવ અતિવિય અધમ્મિકોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સબ્બમિદ’’ન્તિ અયં સદ્દો લિઙ્ગવિપલ્લાસોતિ આહ ‘‘સબ્બો અય’’ન્તિ ¶ . ‘‘લોકો’’તિ ઇમિના ઇધસદ્દસ્સ વિસયં દસ્સેતિ. ચરિમસદ્દો અન્તિમપરિયાયો. અન્તિમોતિ ચ લામકો. લામકોતિ ચ નામ ઇધ વિપત્તીતિ આહ ‘‘સઙ્કર’’ન્તિ. સઙ્કરન્તિ વિપત્તિં. ‘‘નિમ્મરિયાદો’’તિ ઇમિના ‘‘સઙ્કરં ગતો’’તિ પદાનં અધિપ્પાયત્થં દસ્સેતિ. ચરિમં ગતં ચરિમગતં, સબ્બો અયં લોકો ચરિમગતોતિ અત્થો. ઇધ ચ જાતકે (જા. ૧.૪.૩૩) ચ કેસુચિ પોત્થકેસુ ‘‘ચમરિકત’’ન્તિ પાઠો અત્થિ, સો અયુત્તોયેવ. તત્થેવાતિ અમ્બરુક્ખમૂલેયેવ. તેસન્તિ રાજબ્રાહ્મણાનં.

તત્થાતિ તિસ્સં ગાથાયં. પાળિયાતિ અત્તનો આચારપકાસકગન્થસઙ્ખાતાય પાળિયા. ન પસ્સરેતિ એત્થ રેસદ્દો અન્તિસ્સ કારિયોતિ આહ ‘‘ન પસ્સન્તી’’તિ. યો ચાયન્તિ યો ચ અયં. અયંસદ્દો પદાલઙ્કારમત્તો, બ્રાહ્મણોતિ અત્થો. અધીયતીતિ અજ્ઝાયતિ, સિક્ખતીતિ અત્થો.

તતોતિ બોધિસત્તેન વુત્તગાથાતો પરન્તિ સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ ગાથાય. ભોતિ બોધિસત્તં આમન્તેતિ. ‘‘ભુત્તો’’તિ પદસ્સ કમ્મવાચકભાવમાવિકાતું વુત્તં ‘‘મયા’’તિ. અસ્સાતિ ઓદનસ્સ. ઇમિના સુચિ પરિસુદ્ધં મંસં સુચિમંસં, તેન ઉપસેચનમસ્સાતિ સુચિમંસૂપસેચનોતિ બાહિરત્થસમાસં દસ્સેતિ. ધમ્મેતિ આચારધમ્મે. બદ્ધો હુત્વાતિ થદ્ધો હુત્વા, અયમેવ વા પાઠો ¶ . વણ્ણસદ્દસ્સ સણ્ઠાનાદિકે અઞ્ઞે અત્થે પટિક્ખિપિતું વુત્તં ‘‘પસત્થો’’તિ. થોમિતોતિ તસ્સેવ વેવચનં.

અથાતિ અનન્તરે. નન્તિ બ્રાહ્મણં. તસ્સાતિ ગાથાદ્વયસ્સ. બ્રાહ્મણાતિ પુરોહિતં આલપતિ. સમ્પતીતિ સન્દીટ્ઠિકે. ‘‘યા વુત્તિ વિનિપાતેન, અધમ્મચરણેન વા’’તિ પદાનં સમ્બન્ધં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘નિપ્પજ્જતી’’તિ.

મહાબ્રહ્મેતિ એત્થ બ્રહ્મસદ્દો બ્રાહ્મણવાચકોતિ આહ ‘‘મહાબ્રાહ્મણા’’તિ. અઞ્ઞેપીતિ રાજબ્રાહ્મણેહિ અપરેપિ. ‘‘પચન્તી’’તિ વુત્તે ¶ અવિનાભાવતો ‘‘ભુઞ્જન્તી’’તિ અત્થોપિ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘પચન્તિ ચેવ ભુઞ્જન્તિ ચા’’તિ. ‘‘ન કેવલ’’ન્તિઆદિના અઞ્ઞેપીતિ એત્થ પિસદ્દસ્સ સમ્પિણ્ડનત્થં દસ્સેતિ, ત્વં આચરિસ્સસીતિ સમ્બન્ધો. પુન ત્વન્તિ તં, ઉપયોગત્થે ચેતં પચ્ચત્તવચનં, ‘‘મા ભિદા’’તિઇમિના સમ્બન્ધિતબ્બં. ‘‘પાસાણો’’તિઇમિના અસ્મસદ્દો પાસાણપરિયાયોતિ દસ્સેતિ. તેનાતિ ભિન્દનહેતુના.

૬૪૮. અત્તનો કઙ્ખાઠાનસ્સ પુચ્છનં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ન કથેતબ્બ’’ન્તિ.

૬૪૯. સમધુરેનાતિ સમં ધુરેન, સમં મુખેનાતિ અત્થો.

૬૫૨. યં મૂલં વા યા સાખા વા ગચ્છતીતિ યોજના. ખન્ધેતિ રુક્ખસ્સ ખન્ધે. નિક્ખમતીતિ ઉચ્ચારપસ્સાવો નિક્ખમતિ. તિણણ્ડુપકન્તિ તિણેન કતં, તિણમયં વા અણ્ડુપકં. એત્થાતિ ઉચ્ચારપસ્સાવખેળેસુ.

૬૫૩. અધિપ્પેતઉદકં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પરિભોગઉદકમેવા’’તિ. સત્તમો વગ્ગો.

એત્થાતિ સેખિયેસુ. સૂપબ્યઞ્જનપટિચ્છાદનેતિ સૂપબ્યઞ્જને ઓદનેન પટિચ્છાદેતિ. સમત્તા સેખિયા.

૬૫૫. સઙ્ખ્યં ¶ પરિચ્છિજ્જતીતિ સઙ્ખ્યાપરિચ્છેદો. તેસન્તિ ચતુબ્બિધાનમધિકરણાનં. તસ્સાતિ તેસં ખન્ધકપરિવારાનં. તત્થેવાતિ તેસુ એવ ખન્ધકપરિવારેસુ. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ સિક્ખાપદેસૂતિ.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

ભિક્ખુવિભઙ્ગવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.

જાદિલઞ્છિતનામેન નેકાનં વાચિતો મયા.

સાધું મહાવિભઙ્ગસ્સ, સમત્તો યોજનાનયોતિ.

એવં ¶ ¶ ભિક્ખુવિભઙ્ગસ્સ, કત્વાન યોજનાનયં;

ભિક્ખુનીનં વિભઙ્ગસ્સ, કરિસ્સં યોજનાનયં.

યોતિ વિભઙ્ગો. વિભઙ્ગસ્સાતિ વિભઙ્ગો અસ્સ. અસ્સાતિ હોતિ. તસ્સાતિ ભિક્ખુનીનં વિભઙ્ગસ્સ. યતોતિ યસ્મા. અયં પનેત્થ યોજના – ભિક્ખૂનં વિભઙ્ગસ્સ અનન્તરં ભિક્ખુનીનં યો વિભઙ્ગો સઙ્ગહિતો અસ્સ, તસ્સ ભિક્ખુનીનં વિભઙ્ગસ્સ સંવણ્ણનાક્કમો પત્તો યતો, તતો તસ્સ ભિક્ખુનીનં વિભઙ્ગસ્સ અપુબ્બપદવણ્ણનં કાતું તાવ પારાજિકે અયં સંવણ્ણના હોતીતિ. અપુબ્બાનં પદાનં વણ્ણના અપુબ્બપદવણ્ણના, તં.

૬૫૬. ‘‘તેન…પે… સાળ્હો’’તિ એત્થ ‘‘એત્થા’’તિ પાઠસેસો યોજેતબ્બો. દબ્બગુણકિરિયાજાતિનામસઙ્ખાતેસુ પઞ્ચસુ સદ્દેસુ સાળ્હસદ્દસ્સ નામસદ્દભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સાળ્હોતિ તસ્સ નામ’’ન્તિ. મિગારમાતુયાતિ વિસાખાય. સા હિ મિગારસેટ્ઠિના માતુટ્ઠાને ઠપિતત્તા મિગારમાતા નામ. નવકમ્મં અધિટ્ઠાતીતિ નવકમ્મિકન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘નવકમ્માધિટ્ઠાયિક’’ન્તિ. ‘‘પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતા’’તિઇમિના પણ્ડા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, સા સઞ્જાતા ઇમિસ્સાતિ પણ્ડિતાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. વેય્યત્તિકેનાતિ વિસેસેન અઞ્જતિ પાકટં ગચ્છતીતિ વિયત્તો, પુગ્ગલો, તસ્સ ઇદં વેય્યત્તિકં, ઞાણં, તેન. ‘‘પણ્ડા’’તિ વુત્તપઞ્ઞાય ‘‘મેધા’’તિ વુત્તપઞ્ઞાય વિસેસભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પાળિગહણે’’તિઆદિ. ‘‘મેધા’’તિ હિ વુત્તપઞ્ઞા ‘‘પણ્ડા’’તિ વુત્તપઞ્ઞાય વિસેસો હોતિ સતિસહાયત્તા. તત્રુપાયાયાતિ અલુત્તસમાસો ¶ ‘‘તત્રમજ્ઝત્તતા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. અટ્ઠ. યેવાપનકવણ્ણના) વિય. ‘‘કમ્મેસૂ’’તિ ઇમિના તસદ્દસ્સ વિસયં દસ્સેતિ ¶ . કત્તબ્બકમ્મુપપરિક્ખાયાતિ કત્તબ્બકમ્મેસુ વિચારણાય. ચસદ્દેન ‘‘કતાકત’’ન્તિ પદસ્સ દ્વન્દવાક્યં દસ્સેતિ. પરિવેસનટ્ઠાનેતિ પરિભુઞ્જિતું વિસન્તિ પવિસન્તિ એત્થાતિ પરિવેસનં, તમેવ ઠાનં પરિવેસનટ્ઠાનં, તસ્મિં. નિકૂટેતિ એત્થ કૂટસઙ્ખાતસિખરવિરહિતે ઓકાસેતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કોણસદિસં કત્વા દસ્સિતે ગમ્ભીરે’’તિ. વિત્યૂપસગ્ગો વિકારવાચકો, સરસદ્દો સદ્દવાચકોતિ આહ ‘‘વિપ્પકારસદ્દો’’તિ. ચરતિ અનેનાતિ ચરણં પાદો, તસ્મિં ઉટ્ઠિતો ગિલાનો એતિસ્સાતિ ચરણગિલાનાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પાદરોગેન સમન્નાગતા’’તિ.

૬૫૭. ‘‘તિન્તા’’તિ ઇમિના અવસ્સુતસદ્દો ઇધ કિલિન્નત્થે એવ વત્તતિ, ન અઞ્ઞત્થેતિ દસ્સેતિ. અસ્સાતિ ‘‘અવસ્સુતા’’તિપદસ્સ. પદભાજને વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ પદભાજને. વત્થં રઙ્ગજાતેન રત્તં વિય, તથા કાયસંસગ્ગરાગેન સુટ્ઠુ રત્તાતિ યોજના. ‘‘અપેક્ખાય સમન્નાગતા’’તિ ઇમિના અપેક્ખા એતિસ્સમત્થીતિ અપેક્ખવતીતિ અત્થં દસ્સેતિ. પટિબદ્ધં ચિત્તં ઇમિસ્સન્તિ પટિબદ્ધચિત્તાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પટિબન્ધિત્વા ઠપિતચિત્તા વિયા’’તિ. દુતિયપદવિભઙ્ગેપીતિ ‘‘અવસ્સુતો’’તિ દુતિયપદભાજનેપિ. પુગ્ગલસદ્દસ્સ સત્તસામઞ્ઞવાચકત્તા પુરિસસદ્દેન વિસેસેતિ. અધોઉબ્ભઇતિ નિપાતાનં છટ્ઠિયા સમસિતબ્બભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અક્ખકાનં અધો’’તિઆદિ. નનુ યથા ઇધ ‘‘અક્ખકાનં અધો’’તિ વુત્તં, એવં પદભાજનેપિ વત્તબ્બં, કસ્મા ન વુત્તન્તિ આહ ‘‘પદભાજને’’તિઆદિ. પદપટિપાટિયાતિ ‘‘અધો’’તિ ચ ‘‘અક્ખક’’ન્તિ ચ પદાનં અનુક્કમેન. એત્થાતિ અધક્ખકઉબ્ભજાણુમણ્ડલેસુ. સાધારણપારાજિકેહીતિ ભિક્ખુભિક્ખુનીનં સાધારણેહિ પારાજિકેહિ. નામમત્તન્તિ નામમેવ.

૬૫૯. એવન્તિ ઇમાય પાળિયા વિભજિત્વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ‘‘ઉભતોઅવસ્સુતે’’તિઆદિવચને. ‘‘ઉભતોઅવસ્સુતે’’તિ પાઠો મૂલપાઠોયેવ, નાઞ્ઞોતિ દસ્સેન્તેન વિસેસમકત્વા ‘‘ઉભતોઅવસ્સુતેતિ ઉભતો અવસ્સુતે’’તિ વુત્તં. ઉભતોતિ એત્થ ¶ ઉભસરૂપઞ્ચ તોસદ્દસ્સ છટ્ઠ્યત્થે પવત્તિઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ભિક્ખુનિયા ચેવ પુરિસસ્સ ચા’’તિ. તત્થ ભિક્ખુનીપુરિસસદ્દેહિ ઉભસરૂપં દસ્સેતિ. ‘‘યા’’તિ ચ ‘‘સ’’ઇતિ ચ દ્વીહિ સદ્દેહિ તોપચ્ચયસ્સ છટ્ઠ્યત્થં, ઉભિન્નં અવસ્સુતભાવે સતીતિ અત્થો. ભાવપચ્ચયેન વિના ભાવત્થો ઞાતબ્બોતિ આહ ‘‘અવસ્સુતભાવે’’તિ. યથાપરિચ્છિન્નેનાતિ ‘‘અધક્ખકં, ઉબ્ભજાણુમણ્ડલ’’ન્તિ ¶ યેન યેન પરિચ્છિન્નેન. અત્તનોતિ ભિક્ખુનિયા. તસ્સ વાતિ પુરિસસ્સ વા. ઇધાપીતિ કાયપટિબદ્ધેન કાયામસનેપિ.

તત્રાતિ તેસુ ભિક્ખુભિક્ખુનીસુ. ન કારેતબ્બો ‘‘કાયસંસગ્ગં સાદિયેય્યા’’તિ અવુત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો. અચોપયમાનાપીતિ અચાલયમાનાપિ, પિસદ્દો સમ્ભાવનત્થો, તેન ચોપયમાના પગેવાતિ દસ્સેતિ. એવં પન સતીતિ ચિત્તેનેવ અધિવાસયમાનાય સતિ પન. કિરિયસમુટ્ઠાનતાતિ ઇમસ્સ સિક્ખાપદસ્સ કિરિયસમુટ્ઠાનભાવો. તબ્બહુલનયેનાતિ ‘‘વનચરકો (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૦૧; ૩.૧૩૩), સઙ્ગામાવચરો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૦૮) વિય તસ્સં કિરિયાયં બહુલતો સમુટ્ઠાનનયેન. સાતિ કિરિયસમુટ્ઠાનતા.

૬૬૦. એત્થાતિ ઉબ્ભક્ખકઅધોજાણુમણ્ડલેસુ.

૬૬૨. ‘‘એકતો અવસ્સુતે’’તિ એત્થાપિ તોપચ્ચયો છટ્ઠ્યત્થે હોતિ. સામઞ્ઞવચનસ્સાપિ વિસેસે અવટ્ઠાનતો, વિસેસત્થિના ચ વિસેસસ્સ અનુપયોજિતબ્બતો આહ ‘‘ભિક્ખુનિયા એવા’’તિ. તત્રાતિ ‘‘એકતો અવસ્સુતે’’તિઆદિવચને. ‘‘તથેવા’’તિઇમિના કાયસંસગ્ગરાગેન અવસ્સુતોતિ અત્થં અતિદિસતિ. ચતૂસૂતિ મેથુનરાગ કાયસંસગ્ગરાગગેહસિતપેમ સુદ્ધચિત્તસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને.

૬૬૩. અયં પુરિસો ઇતિ વા ઇત્થી ઇતિ વા અજાનન્તિયા વાતિ યોજનાતિ. પઠમં.

૬૬૪. દુતિયે ¶ કચ્ચિ નો સાતિ એત્થ નોસદ્દો નુસદ્દત્થોતિ આહ ‘‘કચ્ચિ નુ સા’’તિ. પરિવારવિપત્તીતિ પરિજનસ્સ વિનાસનં. ‘‘અકિત્તી’’તિ એત્થ સમ્મુખા નિન્દં ગહેત્વા ‘‘અયસો’’તિઇમિના પરમ્મુખા નિન્દા ગહેતબ્બાતિ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પરમ્મુખગરહા વા’’તિ.

૬૬૬. ‘‘યા પારાજિકં આપન્ના’’તિઇમિના ‘‘સા વા’’તિ એત્થ તસદ્દસ્સ વિસયં દસ્સેતિ. ચતુન્નન્તિ નિદ્ધારણત્થે ચેતં સામિવચનં, ચતૂસૂતિ અત્થો. પચ્છાતિ સબ્બપારાજિકાનં પચ્છા. ઇમસ્મિં ઓકાસેતિ પઠમતતિયપારાજિકાનમન્તરે ઠાને. ઠપિતન્તિ સઙ્ગીતિકારેહિ નિક્ખિત્તં. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. તત્રાતિ દુટ્ઠુલ્લસિક્ખાપદેતિ. દુતિયં.

૬૬૯. તતિયે ¶ અસ્સાતિ ‘‘ધમ્મેન વિનયેના’’તિ પદસ્સ. પદભાજનં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ઞત્તિસમ્પદા ચેવ અનુસાવનસમ્પદા ચ સત્થુસાસનં નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઞત્તિ…પે… સમ્પદાય ચા’’તિ. સત્થુસાસનેનાતિ ચ સત્થુ આણાય. કમ્મન્તિ ઉક્ખેપનીયકમ્મં. તત્થાતિ સઙ્ઘે. ‘‘વચનં નાદિયતી’’તિઆદીસુ વિય સઙ્ઘં વા નાદિયતીતિ એત્થ નાદિયનં નામ નાનુવત્તનમેવાતિ આહ ‘‘નાનુવત્તતી’’તિ. તત્થાતિ સઙ્ઘાદીસુ. અયં તાવ સંવાસોતિ સહ ભિક્ખૂ વસન્તિ એત્થાતિ સંવાસોતિ અત્થેન અયં એકકમ્માદિ સંવાસો નામ. ‘‘સહ અયનભાવેના’’તિઇમિના સહ અયન્તિ પવત્તન્તીતિ સહાયાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. તેતિ ભિક્ખૂ. યેહિ ચાતિ ભિક્ખૂહિ ચ. તસ્સાતિ ઉક્ખિત્તકસ્સ. તેનાતિ ઉક્ખિત્તકેન. અત્તનોતિ ઉક્ખિત્તકસ્સાતિ. તતિયં.

૬૭૫. ચતુત્થે મેથુનરાગેન અવસ્સુતા નાધિપ્પેતા, કાયસંસગ્ગરાગેન અવસ્સુતાવાધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘કાયસંસગ્ગરાગેન અવસ્સુતા’’તિ ¶ . ‘‘પુરિસપુગ્ગલસ્સા’’તિપદં ન હત્થસદ્દેન સમ્બન્ધિતબ્બં, ગહણસદ્દેનેવ સમ્બન્ધિતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યં પુરિસપુગ્ગલેના’’તિઆદિ. તન્તિ ગહણં, ‘‘હત્થગ્ગહણ’’ન્તિ વુત્તવચનં ઉપલક્ખણમત્તમેવાતિ આહ ‘‘અઞ્ઞમ્પી’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘અઞ્ઞમ્પી’’તિ હત્થગહણતો ઇતરમ્પિ. અપારાજિકક્ખેત્તેતિ ઉબ્ભક્ખકે અધોજાણુમણ્ડલે. અસ્સાતિ ‘‘હત્થગ્ગહણ’’ન્તિપદસ્સ. એત્થાતિ ‘‘અસદ્ધમ્મસ્સ પટિસેવનત્થાયા’’તિપદે. કાયસંસગ્ગોતિ કાયસંસગ્ગો એવ. તેન વુત્તં ‘‘ન મેથુનધમ્મો’’તિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. એત્થાતિ કાયસંસગ્ગગહણે. સાધકન્તિ ઞાપકં.

તિસ્સિત્થિયોતિ ભુમ્મત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં. તીસુ ઇત્થીસૂતિ હિ અત્થો, તિસ્સો ઇત્થિયો ઉપગન્ત્વાતિ વા યોજેતબ્બો. એસેવ નયો પરતોપિ. યં મેથુનં અત્થિ, તં ન સેવેતિ યોજના. ન સેવેતિ ચ ન સેવતિ. તિકારસ્સ હિ એકારો. તયો પુરિસેતિ તીસુ પુરિસેસુ, તે વા ઉપગન્ત્વા. તયો ચ અનરિયપણ્ડકેતિ તીસુ અનરિયસઙ્ખાતેસુ ઉભતોબ્યઞ્જનકેસુ ચ પણ્ડકેસુ ચ, તે વા ઉપગન્ત્વાતિ યોજના. ન ચાચરે મેથુનં બ્યઞ્જનસ્મિન્તિ અત્તનો નિમિત્તસ્મિં મેથુનં ન ચ આચરતિ. ઇદં અનુલોમપારાજિકં સન્ધાય વુત્તં. છેજ્જં સિયા મેથુનધમ્મપચ્ચયાતિ ¶ મેથુનધમ્મકારણા છેજ્જં સિયા, પારાજિકં ભવેય્યાતિ અત્થો. કુસલેહીતિ પઞ્હાવિસજ્જને છેકેહિ, છેકકામેહિ વા. અયં પઞ્હો અટ્ઠવત્થુકં સન્ધાય વુત્તો.

પઞ્હાવિસજ્જનત્થાય ચિન્તેન્તાનં સેદમોચનકારણત્તા ‘‘સેદમોચનગાથા’’તિ વુત્તા. વિરુજ્ઝતીતિ ‘‘ન મેથુનધમ્મો’’તિ વચનેન ‘‘છેજ્જં સિયા મેથુનધમ્મપચ્ચયા’’તિ વચનં વિરુજ્ઝતિ, ન સમેતીતિ અત્થો. ઇતિ ચે વદેય્ય, ન વિરુજ્ઝતિ. કસ્મા? મેથુનધમ્મસ્સ પુબ્બભાગત્તાતિ યોજના. ઇમિના મેથુનધમ્મસ્સ પુબ્બભાગભૂતો કાયસંસગ્ગોવ ઉપચારેન તત્થ મેથુનધમ્મસદ્દેન વુત્તો, ન દ્વયંદ્વયસમાપત્તીતિ દીપેતિ. હિસદ્દો વિત્થારજોતકો. પરિવારેયેવ વુત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. વણ્ણાવણ્ણોતિ સુક્કવિસટ્ઠિ. ધનમનુપ્પાદાનન્તિ સઞ્ચરિત્તં ¶ . ‘‘ઇમિના પરિયાયેના’’તિ ઇમિના લેસેન સમીપૂપચારેનાતિ અત્થો. એતેનુપાયેનાતિ ‘‘હત્થગ્ગહણં સાદિયેય્યા’’તિપદે વુત્તઉપાયેન. સબ્બપદેસૂતિ સબ્બેસુ ‘‘સઙ્ઘાટિકણ્ણગ્ગહણં સાદિયેય્યા’’તિઆદીસુ પદેસુ. અપિ ચાતિ એકંસેન, વિસેસં વક્ખામીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘એવંનામકં ઠાન’’ન્તિ ઇમિના ‘‘ઇત્થંનામં ઇમસ્સ ઠાનસ્સા’’તિ વચનત્થં દીપેતિ.

૬૭૬. એકન્તરિકાય વાતિ એત્થ વાસદ્દેન દ્વન્તરિકાદીનિપિ સઙ્ગય્હન્તિ. યેન તેનાતિ યેન વા તેન વા. દ્વિતિચતુપ્પઞ્ચછવત્થૂનિ પેય્યાલવસેન વા વાસદ્દેન વા ગહેતબ્બાનિ. અપિ ચાતિ કિઞ્ચ ભિય્યો, વત્તબ્બવિસેસં વક્ખામીતિ અધિપ્પાયો. એત્થાતિ ‘‘આપત્તિયો દેસેત્વા’’તિ વચને. હીતિ સચ્ચં. વુત્તન્તિ પરિવારે વુત્તં. તત્રાતિ પુરિમવચનાપેક્ખં. દેસિતા આપત્તિ ગણનૂપિકાતિ યોજના. એકં વત્થું આપન્ના યા ભિક્ખુનીતિ યોજના. ધુરનિક્ખેપં કત્વાતિ ‘‘ઇમઞ્ચ વત્થું, અઞ્ઞમ્પિ ચ વત્થું નાપજ્જિસ્સામી’’તિ ધુરનિક્ખેપં કત્વા. યા પન સઉસ્સાહાવ દેસેતીતિ યોજનાતિ. ચતુત્થં.

સાધારણાતિ ભિક્ખુનીહિ સાધારણા. એત્થાતિ ‘‘ઉદ્દિટ્ઠા ખો અય્યાયો’’તિઆદિવચને.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે પારાજિકકણ્ડવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.

૧. પઠમસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

પારાજિકાનન્તરસ્સાતિ ¶ પારાજિકાનં અનન્તરે ઠપિતસ્સ, સઙ્ગીતસ્સ વા, સઙ્ઘાદિસેસકણ્ડસ્સાતિ સમ્બન્ધો. અયં ઈદિસા અનુત્તાનત્થવણ્ણના અનુત્તાનાનં પદાનં અત્થસ્સ વણ્ણના દાનિ ઇમસ્મિંકાલે ભવિસ્સતીતિ યોજના.

૬૭૮. પઠમે ¶ ઉદકં વસિતં અચ્છાદનં અનેન કતન્તિ ઉદોસિતોતિ વચનત્થેન ભણ્ડસાલા ઉદોસિતં નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉદોસિતન્તિ ભણ્ડસાલા’’તિ. એત્થ હિ ઉદસદ્દો ઉદકપરિયાયો. સંયોગો ન યુત્તોયેવ. ભણ્ડસાલાતિ યાનાદીનં ભણ્ડાનં ઠપનસાલા. અચ્ચાવદથાતિ એત્થ અતીત્યૂપસગ્ગો અતિક્કમનત્થો, આત્યૂપસગ્ગો ધાત્વત્થાનુવત્તકોતિ આહ ‘‘અતિક્કમિત્વા વદથા’’તિ.

૬૭૯. ઉસ્સયવસેન વદનં ઉસ્સયવાદો, સોયેવ ઉસ્સયવાદિકાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉસ્સયવાદિકા’’તિઆદિ. ‘‘માનુસ્સયવસેન કોધુસ્સયવસેના’’તિ ઇમિના ઉસ્સયભેદં દસ્સેતિ. સાતિ ઉસ્સયવાદિકા. અત્થતોતિ સરૂપતો. એત્થાતિ પદભાજને. અડ્ડનં અભિયુઞ્જનં અડ્ડોતિ કત્વા દ્વિન્નં જનાનં અડ્ડો વોહારિકાનં વિનિચ્છયકારણં હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અડ્ડોતિ વોહારિકવિનિચ્છયો વુચ્ચતી’’તિ, મુદ્ધજતતિયક્ખરોયેવ. યન્તિ અડ્ડં. યત્થાતિ યસ્મિં કિસ્મિંચિ ઠાને. દ્વિન્નં અડ્ડકારકાનં વોહારં જાનન્તીતિ વોહારિકા, અક્ખદસ્સા, તેસં. દ્વીસુ જનેસૂતિ અડ્ડકારકેસુ જનેસુ દ્વીસુ. યો કોચીતિ અડ્ડકારકો વા અઞ્ઞો વા યો કોચિ.

એત્થાતિ ‘‘એકસ્સ આરોચેતી’’તિઆદિવચને. યત્થ કત્થચીતિ યંકિઞ્ચિ ઠાનં આગતેપીતિ સમ્બન્ધો. અથાતિ પચ્છા. સાતિ ભિક્ખુની. સોતિ ઉપાસકો.

‘‘કપ્પિયકારકેના’’તિપદં ‘‘કથાપેતી’’તિપદે કારિતકમ્મં. તત્થાતિ કપ્પિયકારકઇતરેસુ ¶ . વોહારિકેહિ કતેતિ સમ્બન્ધો. ગતિગતન્તિ ચિરકાલપત્તં. સુતપુબ્બન્તિ પુબ્બે સુતં. અથાતિ સુતપુબ્બત્તા એવ. તેતિ વોહારિકા, દેન્તીતિ સમ્બન્ધો.

પઠમન્તિ સમનુભાસનતો પુબ્બં. આપત્તીતિ આપજ્જનં. એતસ્સાતિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સ. અયં હીતિ અયં એવ, વક્ખમાનો એવાતિ અત્થો. એત્થાતિ પદભાજને. સહ વત્થુજ્ઝાચારાતિ વત્થુજ્ઝાચારેન સહ, વાક્યમેવ, ન સમાસો. વત્થુજ્ઝાચારાતિ કરણત્થે નિસ્સક્કવચનં દટ્ઠબ્બં ¶ . તેન વુત્તં ‘‘સહ વત્થુજ્ઝાચારેના’’તિ. ભિક્ખુનિન્તિ આપત્તિમાપન્નં ભિક્ખુનિં. સઙ્ઘતોતિ ભિક્ખુનિસઙ્ઘમ્હા. અનીયસદ્દો હેતુકત્તાભિધાયકોતિ આહ ‘‘નિસ્સારેતીતિ નિસ્સારણીયો’’તિ. ભિક્ખુનિસઙ્ઘતો નિસ્સરતિ, નિસ્સારિયતિ વા અનેનાતિ નિસ્સારણીયોતિ કરણત્થોપિ યુત્તોયેવ. તત્થાતિ પદભાજને. યન્તિ સઙ્ઘાદિસેસં. સોતિ સઙ્ઘાદિસેસો. પદભાજનસ્સ અત્થો કારણોપચારેન દટ્ઠબ્બો. હીતિ સચ્ચં. કેનચીતિ પુગ્ગલેન, ન નિસ્સારીયતીતિ સમ્બન્ધો. તેન ધમ્મેન કરણભૂતેન, હેતુભૂતેન વા. સોતિ ધમ્મો.

અડ્ડકારકમનુસ્સેહિ વુચ્ચમાનાતિ યોજના. સયન્તિ સામં. તતોતિ ગમનતો, પરન્તિ સમ્બન્ધો. ભિક્ખુનિયા વા કતં આરોચેતૂતિ યોજના.

ધમ્મિકન્તિ ધમ્મેન સભાવેન યુત્તં. યથાતિ યેનાકારેન. તન્તિ આકારં. તત્થાતિ ‘‘અનોદિસ્સ આચિક્ખતી’’તિ વચને.

ધુત્તાદયોતિ આદિસદ્દેન ચોરાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. સાતિ આચિક્ખના. તન્તિ આચિક્ખનં. તેસન્તિ ગામદારકાદીનં. દણ્ડન્તિ ધનદણ્ડં. ગીવા હોતીતિ ઇણં હોતિ. અધિપ્પાયે સતિપીતિ યોજના. તસ્સાતિ અનાચારં ચરન્તસ્સ.

કેવલં હીતિ કેવલમેવ. તન્તિ રક્ખં. કારકેતિ અનાચારસ્સ કારકે. તેસ+?ન્તિ કારકાનં.

તેસન્તિ હરન્તાનં. ‘‘અનત્થકામતાયા’’તિ ઇમિના ભયાદિના વુત્તે નત્થિ દોસોતિ દસ્સેતિ. હીતિ લદ્ધદોસજોતકો. અત્તનો વચનકરં…પે… વત્તું વટ્ટતીતિ અત્તનો વચનં આદિયિસ્સતીતિ વુત્તે વચનં અનાદિયિત્વા દણ્ડે ગહિતેપિ નત્થિ દોસો દણ્ડગહણસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા. દાસદાસીવાપિઆદીનન્તિ આદિસદ્દેન ખેત્તાદયો સઙ્ગય્હન્તિ.

વુત્તનયેનેવાતિ ¶ અતીતં આરબ્ભ આચિક્ખને વુત્તનયેન એવ. ‘‘આયતિં અકરણત્થાયા’’તિ ઇમિના અનાગતં આરબ્ભ ઓદિસ્સ આચિક્ખનં ¶ દસ્સેતિ. ‘‘કેન એવં કત’’ન્તિ પુચ્છાય અતીતે કતપુબ્બં પુચ્છતિ. સાપીતિ પિસદ્દો વુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.

વોહારિકા દણ્ડેન્તીતિ સમ્બન્ધો. દણ્ડેન્તીતિ વધદણ્ડેન ચ ધનદણ્ડેન ચ આણં કરોન્તિ.

યો ચાયન્તિ યો ચ અયં. ભિક્ખુનીનં યો અયં નયો વુત્તો, એસેવ નયો ભિક્ખૂનમ્પિ નયોતિ યોજના. ‘‘એસેવ નયો’’તિ વુત્તવચનમેવ વિત્થારેન્તો આહ ‘‘ભિક્ખુનોપિ હી’’તિઆદિ. ‘‘તથા’’તિઇમિના ‘‘ઓદિસ્સા’’તિપદં અતિદિસતિ. તે ચાતિ તે ચ વોહારિકા. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વાતિ. પઠમં.

૬૮૨. દુતિયે વરિતબ્બં ઇચ્છિતબ્બન્તિ વરં, તમેવ ભણ્ડન્તિ વરભણ્ડન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘મહગ્ઘભણ્ડ’’ન્તિ. ‘‘મુત્તા’’તિઆદિના તસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ.

૬૮૩. આપુબ્બો લોકસદ્દો અભિમુખં લોકનત્થો હોતિ, ઉપુબ્બો ઉદ્ધં લોકનત્થો, ઓપુબ્બો અધો લોકનત્થો, વિપુબ્બો ઇતો ચિતો ચ વીતિહરણલોકનત્થો, અપપુબ્બો આપુચ્છનત્થો. ઇધ પન અપપુબ્બત્તા આપુચ્છનત્થોતિ આહ ‘‘અનાપુચ્છિત્વા’’તિ. મલ્લગણ ભટિપુત્ત ગણાદિકન્તિઆદીસુ મલ્લગણો નામ નારાયનભત્તિકો ગણો. ભટિપુત્તગણો નામ કુમારભત્તિકો ગણો. આદિસદ્દેન અઞ્ઞમ્પિ ગામનિગમે અનુસાસિતું સમત્થં ગણં સઙ્ગણ્હાતિ. અથ વા મલ્લગણોતિ મલ્લરાજૂનં ગણો. તે હિ ગણં કત્વા કુસિનારાયં રજ્જં અનુસાસન્તિ, તે સન્ધાય વુત્તં ‘‘મલ્લગણો’’તિ. ભટિપુત્તગણોતિ લિચ્છવિગણો પરિયાયન્તરેન વુત્તો. લિચ્છવિરાજૂનઞ્હિ પુબ્બરાજાનો ભટિનામકસ્સ જટિલસ્સ પુત્તા હોન્તિ, તેસં વંસે પવત્તા એતરહિ લિચ્છવિરાજાનોપિ ભટિપુત્તાતિ વુચ્ચન્તિ. જટિલો પન બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તે નદિસોતેન વુય્હમાને નદિતો ઉદ્ધરિત્વા અત્તનો ¶ અસ્સમે પુત્તં કત્વા ભરણત્તા પોસનત્તા ભટીતિ વુચ્ચતિ, તસ્સ પુત્તત્તા લિચ્છવિગણો ભટિપુત્તોતિ વુચ્ચતિ. તેપિ ગણં કત્વા વેસાલિયં રજ્જં અનુસાસન્તિ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ભટિપુત્તગણો’’તિ. ધમ્મગણો નામ સાસનધમ્મભત્તિકો ¶ ગણો. ગન્ધિકસેણીતિ ગન્ધકારાનં સમજાતિકાનં સિપ્પિકાનં ગણો. દુસ્સિકસેણીતિ દુસ્સકારાનં સમજાતિકાનં પેસકારાનં ગણો. આદિસદ્દેન તચ્છકસેણિરજકસેણિઆદયો સઙ્ગય્હન્તિ. યત્થ યત્થાતિ યસ્મિં યસ્મિં ઠાને. હીતિ સચ્ચં. તે એવાતિ ગણાદયો એવ. પુન તેતિ ગણાદયો. ઇદન્તિ ‘‘ગણં વા’’તિઆદિવચનં. એત્થાતિ રાજાદીસુ. સઙ્ઘાપુચ્છનમેવ પધાનકારણન્તિ આહ ‘‘ભિક્ખુનિસઙ્ઘો આપુચ્છિતબ્બોવા’’તિ. કપ્પગતિકન્તિ કપ્પં ગચ્છતીતિ કપ્પગતા, સા એવ કપ્પગતિકા, તં.

કેનચિ કરણીયેન ખણ્ડસીમં અગન્ત્વા કેનચિ કરણીયેન ભિક્ખુનીસુ પક્કન્તાસૂતિ યોજના. નિસ્સિતકપરિસાયાતિ અન્તેવાસિકપરિસાય. વુટ્ઠાપેન્તિયાતિ ઉપસમ્પાદેન્તિયાતિ. દુતિયં.

૬૯૨. તતિયે દુતિયેન પાદેન અતિક્કન્તમત્તેતિ સમ્બન્ધો. પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં નામ ઘરૂપચારતો પઠમલેડ્ડુપાતો. સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેન્તો આહ ‘‘અપિ ચેત્થા’’તિઆદિ. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે. ઉપચારે વાતિ અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાને વા. તતોતિ ગામન્તરતો, ખણ્ડપાકારેન વા વતિછિદ્દેન વા પવિસિતુન્તિ સમ્બન્ધો.

સમ્બદ્ધા વતિ એતેસન્તિ સમ્બદ્ધવતિકા, દ્વે ગામા. વિહારન્તિ ભિક્ખુનિવિહારં. તતો પન ગામતોતિ તતો ઇતરગામતો પન, નિક્ખન્તાય ભિક્ખુનિયા ઠાતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ઉસ્સારણા વાતિ મનુસ્સાનં ઉસ્સારણા વા.

જનાતિ ¶ ગામભોજકા જના. એકં ગામન્તિ યંકિઞ્ચિ ઇચ્છિતં એકં ગામં. તતોતિ ગામતો. ‘‘કસ્મા’’તિ ઇમાય પુચ્છાય ‘‘વિહરતો એકં ગામં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ વચનસ્સ કારણં પુચ્છતિ. ‘‘વિહારસ્સ ચતુગામસાધારણત્તા’’તિઇમિના વિસજ્જનેન તં પુચ્છં વિસજ્જેતિ.

યત્થાતિ યસ્સં નદિયં. ઉત્તરન્તિયા એકદ્વઙ્ગુલમત્તમ્પિ અન્તરવાસકો તેમિયતિ, સા નદી નામાતિ યોજના. યથા નિવસિયમાનાય તિમણ્ડલપટિચ્છાદનં હોતિ, એવં નિવત્થાયાતિ યોજના ¶ . ભિક્ખુનિયા ઉત્તરન્તિયા અન્તરવાસકોતિ સમ્બન્ધો. યત્થ કત્થચીતિ યસ્મિં કિસ્મિંચિ ઠાને. ‘‘સેતુના ગચ્છતિ, અનાપત્તી’’તિઇમિના પદસા ઉત્તરન્તિયા એવ આપત્તીતિ દસ્સેતિ. ઉત્તરણકાલેતિ નદિતો ઉત્તરણકાલે. આકાસગમનન્તિ ઇદ્ધિયા ગમનં. આદિસદ્દેન હત્થિપિટ્ઠિઆદયો સઙ્ગણ્હાતિ. અક્કમન્તિયાતિ અતિક્કમન્તિયા. એત્થાતિ દ્વીસુ તીસુ ભિક્ખુનીસુ. ઓરિમતીરમેવાતિ અપારતીરમેવ. તમેવ તીરન્તિ ઓરિમતીરમેવ. પચ્ચુત્તરતીતિ પટિનિવત્તિત્વા ઉત્તરતિ.

કુરુમાના ભિક્ખુની કરોતીતિ યોજના. અસ્સાતિ ભિક્ખુનિયા અજાનન્તિયા એવ ચાતિ સમ્બન્ધો, અનાદરે ચેતં સામિવચનં. અથ પનાતિ અથસદ્દો યદિપરિયાયો, કિરિયાપદેન યોજેતબ્બો. અથ અચ્છતિ, અથ ન ઓતરતીતિ અત્થો. અચ્છતીતિ વસતિ. હીતિ સચ્ચં. ઇધાતિ ‘‘એકા વા રત્તિં વિપ્પવસેય્યા’’તિપદે.

એવં વુત્તલક્ખણમેવાતિ એવં અભિધમ્મપરિયાયેન વુત્તલક્ખણમેવ. તં પનેતન્તિ તં પન અરઞ્ઞં. તેનેવાતિ આપન્નહેતુના એવ. અટ્ઠકથાયન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં. ભિક્ખુનીસુ પવિસન્તીસૂતિ સમ્બન્ધો, નિદ્ધારણત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. એત્થાતિ દસ્સનૂપચારસવનૂપચારેસુ. યત્થ ઓકાસે ઠિતં દુતિયિકા પસ્સતિ, સો ઓકાસો દસ્સનૂપચારો નામાતિ યોજના. સાણિપાકારન્તરિકાપીતિ સાણિપાકારેન બ્યવહિકાપિ. યત્થ ઓકાસે ઠિતા…પે… સદ્દં સુણાતિ, સો ઓકાસો સવનૂપચારો નામાતિ યોજના. મગ્ગમૂળ્હસદ્દેનાતિ મગ્ગે મૂળ્હાનં સદ્દેન. ધમ્મસ્સવનારોચનસદ્દેનાતિ ધમ્મસ્સવનત્થાય આરોચનાનં સદ્દેન. મગ્ગમૂળ્હસદ્દેન સદ્દાયન્તિયા સદ્દં સુણાતિ વિય ¶ ચ ધમ્મસ્સવનારોચનસદ્દેન સદ્દાયન્તિયા સદ્દં સુણાતિ વિય ચ ‘‘અય્યે’’તિ સદ્દાયન્તિયા સદ્દં સુણાતીતિ યોજના. સદ્દાયન્તિયાતિ સદ્દં કરોન્તિયા. નામધાતુ હેસા. એવરૂપેતિ ‘‘મગ્ગમૂળ્હસદ્દેન વિયા’’તિઆદિના વુત્તે એવરૂપે.

તિત્થાયતનં સઙ્કન્તા વાતિ તિત્થીનં વાસટ્ઠાનં સઙ્કન્તા વા. ઇમિના ‘‘પક્ખસઙ્કન્તા’’તિ એત્થ પક્ખસદ્દસ્સ પટિપક્ખવાચકત્તા તેન સાસનપટિપક્ખા તિત્થિયા એવ ગહેતબ્બાતિ દસ્સેતિ. તિત્થિયા હિ સાસનસ્સ પટિપક્ખા હોન્તીતિ. તતિયં.

૪. ચતુત્થસઙ્ઘાદિસેસસિક્ખાપદં

૬૯૪. ચતુત્થે પાદસ્સ ઠપનકં પીઠં પાદપીઠં. પાદસ્સ ઠપનકા કથલિકા પાદકથલિકાતિ ¶ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પાદપીઠં નામા’’તિઆદિ. અનઞ્ઞાયાતિ એત્થ યકારો ત્વાપચ્ચયસ્સ કારિયોતિ આહ ‘‘અજાનિત્વા’’તિ. નેત્થારવત્તેતિ ઉક્ખેપનીયકમ્મતો નિત્થરણકારણે વત્તે. ‘‘વત્તમાન’’ન્તિઇમિના ‘‘વત્તન્તિ’’ન્તિ એત્થ અન્તપચ્ચયં નયેન દસ્સેતીતિ. ચતુત્થં.

૭૦૧. પઞ્ચમે ‘‘એકતો અવસ્સુતે’’તિ એત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેન ‘‘એકતો’’તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ ભિક્ખુનિયા એવ ગહેતબ્બભાવઞ્ચ તોપચ્ચયસ્સ છટ્ઠુત્થે પવત્તભાવઞ્ચ અવસ્સુભપદે ભાવત્થઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ભિક્ખુનિયા અવસ્સુતભાવો દટ્ઠબ્બો’’તિ. એતન્તિ ‘‘ભિક્ખુનિયા અવસ્સુતભાવો’’તિ વચનં. તન્તિ અવચનં. પાળિયાતિ ઇમાય સિક્ખાપદપાળિયાતિ. પઞ્ચમં.

૭૦૫. છટ્ઠે યતો ત્વન્તિ એત્થ કારણત્થે તોપચ્ચયોતિ આહ ‘‘યસ્મા’’તિ. કસ્સા હોન્તીતિ ઉય્યોજિકાઉય્યોજિતાસુ કસ્સા ભિક્ખુનિયા હોન્તીતિ યોજના. ન ¶ દેતીતિ ઉય્યોજિકા ઉય્યોજિતાય ન દેતિ. ન પટિગ્ગણ્હાતીતિ ઉય્યોજિતા ઉય્યોજિકાય હત્થતો ન પટિગ્ગણ્હાતિ. પટિગ્ગહો તેન ન વિજ્જતીતિ તેનેવ કારણેન ઉય્યોજિકાય હત્થતો ઉય્યોજિતાય પટિગ્ગહો ન વિજ્જતિ. આપજ્જતિ ગરુકં, ન લહુકન્તિ એવં સન્તેપિ ઉય્યોજિકા ગરુકમેવ સઙ્ઘાદિસેસાપત્તિં આપજ્જતિ, ન લહુકં. તઞ્ચાતિ તં આપજ્જનઞ્ચ. પરિભોગપચ્ચયાતિ ઉય્યોજિકાય પરિભોગસઙ્ખાતા કારણાતિ અયં ગાથાયત્થો.

ઇતરિસ્સા પનાતિ ઉય્યોજિતાય પન ભિક્ખુનિયા. પઠમસિક્ખાપદેતિ પઞ્ચમસિક્ખાપદે. પઞ્ચમસિક્ખાપદઞ્હિ ઇમિના સિક્ખાપદેન યુગળભાવેન સદિસત્તા ઇમં ઉપાદાય પઠમન્તિ વુત્તન્તિ. છટ્ઠં.

૭૦૯. સત્તમે ¶ યાવતતિયકપદત્થોતિ ‘‘યાવતતિયક’’ન્તિ ઉચ્ચારિતસ્સ પદસ્સ અત્થો વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધોતિ. સત્તમં.

૭૧૫. અટ્ઠમે કિસ્મિંચિદેવ અધિકરણેતિ નિદ્ધારણીયસ્સ નિદ્ધારણસમુદાયેન અવિનાભાવતો આહ ‘‘ચતુન્ન’’ન્તિ. કસ્મા પન નિદ્ધારણસમુદાયનિદ્ધારણીયભાવેન વુત્તં, નનુ પદભાજને ચત્તારિપિ અધિકરણાનિ વુત્તાનીતિ આહ ‘‘પદભાજને પના’’તિઆદીતિ. અટ્ઠમં.

૭૨૩. નવમે સંસટ્ઠસદ્દો મિસ્સપરિયાયોતિ આહ ‘‘મિસ્સીભૂતા’’તિ. ‘‘અનનુલોમેના’’તિઇમિના ‘‘અનનુલોમિકેના’’તિ એત્થ ઇકસદ્દો સ્વત્થોતિ દસ્સેતિ. કોટ્ટનઞ્ચ પચનઞ્ચ ગન્ધપિસનઞ્ચ માલાગન્થનઞ્ચ. આદિસદ્દેન અઞ્ઞેપિ અનનુલોમિકે કાયિકે સઙ્ગણ્હાતિ. સાસનાહરણઞ્ચ પટિસાસનહરણઞ્ચ સઞ્ચરિત્તઞ્ચ. આદિસદ્દેન અઞ્ઞેપિ અનનુલોમિકે વાચસિકે સઙ્ગણ્હાતિ. એતાસન્તિ ભિક્ખુનીનં. સિલોકોતિ યસોતિ. નવમં.

૭૨૭. દસમે ¶ એવાચારાતિ એત્થ નિગ્ગહિતલોપવસેન સન્ધીતિ આહ ‘‘એવંઆચારા’’તિ. ‘‘યાદિસો’’તિઆદિના એવંસદ્દસ્સ નિદસ્સનાદીસુ (અભિધાનપ્પદીપિકાયં ૧૧૮૬ ગાથાયં) એકાદસસુ અત્થેસુ ઉપમત્થં દસ્સેતિ. સબ્બત્થાતિ ‘‘એવંસદ્દા એવંસિલોકા’’તિ સબ્બેસુ પદેસુ. ઉઞ્ઞાયાતિ એત્થ ઓકારવિપરીતો ઉકારોતિ આહ ‘‘અવઞ્ઞાયા’’તિ. ‘‘નીચં કત્વા જાનનાયા’’તિ ઇમિના અવસદ્દો નીચત્થો, ઞાધાતુ અવબોધનત્થોતિ દસ્સેતિ. ‘‘પરિભવઞ્ઞાયા’’તિ વત્તબ્બે ઉત્તરપદલોપવસેન ‘‘પરિભવેના’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘પરિભવિત્વા જાનનેના’’તિ. અક્ખન્તિયાતિ એત્થ સહનખન્તિયેવાધિપ્પેતા, નેવ અનુલોમખન્તિ, ન દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અસહનતાયા’’તિ. વેભસ્સિયાતિ એત્થ વિસેસેન ભાસેતિ ¶ ઓભાસેતીતિ વિભાસો આનુભાવો, વિભાસો ઇમસ્સ સઙ્ઘસ્સ અત્થીતિ વિભસ્સો સઙ્ઘો, બહ્વત્થે ચ અતિસયત્થે ચ સપચ્ચયો હોતિ. કસ્મા? મન્તુપચ્ચયત્થત્તા ‘‘લોમસો’’તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૪.૫૭) વિય, બહુઆનુભાવો અતિસયઆનુભાવો સઙ્ઘોતિ વુત્તં હોતિ, સંયોગપરત્તા આકારસ્સ રસ્સો. વિભસ્સસ્સ ભાવો વેભસ્સિયં, બહુઆનુભાવો અતિસયઆનુભાવોયેવ. ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘બલવભસ્સભાવેના’’તિ. તત્થ બલવઇતિ પદેન મન્તુઅત્થે પવત્તસ્સ સપ્પચ્ચયસ્સ બહ્વત્થઞ્ચ અતિસયત્થઞ્ચ દસ્સેતિ, ભાવઇતિ પદેન ણિયપચ્ચયસ્સ ભાવત્થં, એનઇતિ પદેન નિસ્સક્કવચનસ્સ કરણત્થે પવત્તભાવં દસ્સેતિ. તમેવત્થમાવિકરોન્તો આહ ‘‘અત્તનો બલવપ્પકાસનેના’’તિ. તત્થ અત્તનોતિ અત્તસઙ્ખાતસ્સ સઙ્ઘસ્સ. બલવપ્પકાસનેનાતિ બહુઆનુભાવપ્પકાસનેન, અતિસયઆનુભાવપ્પકાસનેન વા. બલવપ્પકાસનં નામ અત્થતો પરેસં સમુત્રાસનમેવાતિ આહ ‘‘સમુત્રાસનેનાતિ અત્થો’’તિ. દુબ્બલભાવેનાતિ એત્થ ભાવઇતિપદેન ણ્યપચ્ચયસ્સ ભાવત્થં, એનઇતિપદેન ¶ નિસ્સક્કવચનસ્સ કરણત્થં દસ્સેતીતિ દટ્ઠબ્બં. સબ્બત્થાતિ ‘‘ઉઞ્ઞાયા’’તિઆદીસુ સબ્બેસુ પદેસુ. ચસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ આહ ‘‘એવં સમુચ્ચયત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ. વિવિચ્ચથાતિ એત્થ વીત્યૂપસગ્ગો વિનાસદ્દત્થો, વિચધાતુ સત્તત્થોતિ આહ ‘‘વિના હોથા’’તિ. દસમં.

અનન્તરા પક્ખિપિત્વાતિ સમ્બન્ધો. મહાવિભઙ્ગતો આહરિતાનિ ઇમાનિ તીણિ સિક્ખાપદાનીતિ યોજના. નવ પઠમાપત્તિકા વેદિતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. સબ્બેપિ ધમ્માતિ યોજના. એત્થાતિ ‘‘ઉદ્દિટ્ઠા ખો’’તિઆદિપાઠે. તં પનાતિ પક્ખમાનત્તં પનાતિ.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

૧. પઠમનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

તિંસ નિસ્સગ્ગિયા યે ધમ્મા ભિક્ખુનીનં ભગવતા પકાસિતા, તેસં ધમ્માનં દાનિ ઇમસ્મિં કાલે અયં સંવણ્ણનાક્કમો ભવતીતિ યોજના.

૭૩૩. પઠમે ¶ આમત્તિકાપણન્તિ એત્થ આમત્તસદ્દો ભાજનપરિયાયોતિ આહ ‘‘ભાજનાની’’તિ. ભાજનાનિ હિ અમન્તિ પરિભુઞ્જિતબ્બભાવં ગચ્છન્તીતિ ‘‘અમત્તાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. અમત્તાનિ વિક્કિણન્તીતિ ‘‘આમત્તિકા’’તિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તાની’’તિઆદિ. તેસન્તિ આમત્તિકાનં. તં વાતિ આમત્તિકાપણં વા.

૭૩૪. ‘‘સન્નિધિ’’ન્તિ ઇમિના સંનિપુબ્બો ચિસદ્દો ઉચિનનત્થોતિ દસ્સેતિ. હિસદ્દો વિસેસજોતકો. તત્થાતિ મહાવિભઙ્ગે. ઇધાતિ ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે.

ઇદમ્પીતિ ઇદં સિક્ખાપદમ્પિ. પિસદ્દો મહાવિભઙ્ગસિક્ખાપદં અપેક્ખતીતિ. પઠમં.

૨. દુતિયનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૩૮. દુતિયે ¶ અહતચોળાનમ્પિ સેદમલાદિકિલિન્ને વિરૂપત્તા ‘‘જિણ્ણચોળા’’તિ વુત્તં. ‘‘અપિ અય્યાહી’’તિઇમિના ‘‘અપ અય્યાહી’’તિપદવિભાગં નિવત્તેતિ.

૭૪૦. સબ્બમ્પિ એતં ચીવરન્તિ યોજના. એવં પટિલદ્ધન્તિ એવં નિસ્સજ્જિત્વા લદ્ધં. યથાદાનેયેવાતિ યથા દાયકેહિ દિન્નં, તસ્મિં દાનેયેવ ઉપનેતબ્બં, અકાલચીવરેયેવ પક્ખિપિતબ્બન્તિ અત્થોતિ. દુતિયં.

૩. તતિયનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૪૩. તતિયે હન્દસદ્દો વવસ્સગ્ગત્થે નિપાતોતિ આહ ‘‘હન્દાતિ ગણ્હા’’તિ. બહૂનિ નિસ્સગ્ગિયાનીતિ સમ્બન્ધો. સંહરિત્વાતિ વિસું વિસું સઙ્ઘરિત્વાતિ. તતિયં.

૪. ચતુત્થનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૪૮. ચતુત્થે કિણાતિ અનેનાતિ કયન્તિ વચનત્થેન મૂલં કયં નામાતિ આહ ‘‘મૂલેના’’તિ. સાતિ થુલ્લનન્દા, આહ કિરાતિ સમ્બન્ધો. ઞાધાતુયા અવબોધનત્થતો અઞ્ઞમ્પિ ઞાધાતુયા યાચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યાચિત્વા વા’’તિ.

૭૫૨. યન્તિ ¶ સબ્બિતેલાદિ. તઞ્ઞેવાતિ સબ્બિતેલાદિમેવ. યમકન્તિ સબ્બિં સહ તેલેન યુગળં કત્વા. વેજ્જેનાતિ ભિસક્કેન. સો હિ આયુબ્બેદસઙ્ખાતં વિજ્જં જાનાતીતિ વેજ્જોતિ ચ રોગઞ્ચ તસ્સ નિદાનઞ્ચ ભેસજ્જઞ્ચ વિદતિ જાનાતીતિપિ વેજ્જોતિ ચ વુચ્ચતિ. તતોતિ વેજ્જેન વુત્તકારણા. કહાપણસ્સાતિ કહાપણેન, આભતન્તિ સમ્બન્ધોતિ. ચતુત્થં.

૫. પઞ્ચમનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૫૩. પઞ્ચમે સાતિ સિક્ખમાના. અયન્તિ સિક્ખમાના. અદ્ધાતિ એકંસેન. ‘‘ચેતાપેત્વા’’તિ એત્થ ચિતિસદ્દો જાનનત્થોતિ આહ ‘‘જાનાપેત્વા’’તિ. પઞ્ચમં.

૬. છટ્ઠનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૫૮. છટ્ઠે ¶ છન્દં ઉપ્પાદેત્વા ગહિતં છન્દકન્તિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘છન્દક’’ન્તિઆદિ. ધમ્મકિચ્ચન્તિ પુઞ્ઞકરણીયં. ધમ્મસદ્દો હેત્થ પુઞ્ઞવાચકો. યન્તિ વત્થું. પરેસન્તિ અત્તના અઞ્ઞેસં. ‘‘એત’’ન્તિ ‘‘છન્દક’’ન્તિ એતં નામં. ‘‘અઞ્ઞસ્સત્થાય દિન્નેના’’તિઇમિના અઞ્ઞસ્સ અત્થો અઞ્ઞદત્થો, દકારો પદસન્ધિકરો, તદત્થાય દિન્નો અઞ્ઞદત્થિકોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘અઞ્ઞં ઉદ્દિસિત્વા દિન્નેના’’તિઇમિના અઞ્ઞં ઉદ્દિસિત્વા દિન્નં અઞ્ઞુદ્દિસિકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘સઙ્ઘસ્સ પરિચ્ચત્તેના’’તિ ઇમિના સઙ્ઘસ્સ પરિચ્ચત્તો સઙ્ઘિકોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ.

૭૬૨. યદત્થાયાતિ યેસં ચીવરાદીનં અત્થાય. યસદ્દેન સમાસભાવતો પુબ્બે નિગ્ગહિતાગમો હોતિ. તન્તિ ચીવરાદિકં. તુમ્હેહીતિ દાયકે સન્ધાય વુત્તં. ઉપદ્દવેસૂતિ દુબ્ભિક્ખાદિઉપસગ્ગેસુ. યં વા તં વાતિ ચીવરં વા અઞ્ઞે વા પિણ્ડપાતાદિકેતિ યં વા તં વાતિ. છટ્ઠં.

૭. સત્તમનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૬૪. સત્તમે સઞ્ઞાચિકેનાતિ એત્થ સંસદ્દસ્સ સયમત્થે પવત્તિભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સયં યાચિતકેના’’તિ. એતદેવાતિ ‘‘સઞ્ઞાચિકેના’’તિ પદમેવ. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદેતિ. સત્તમં.

૮. અટ્ઠમનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૬૯. અટ્ઠમે ¶ ગણસ્સાતિ ભિક્ખુનિગણસ્સ. ઇમિના ‘‘મહાજનિકેના’’તિ એત્થ ભિક્ખુનિગણોવ મહાજનોતિ અધિપ્પેતોતિ દીપેતીતિ. અટ્ઠમં.

૯. નવમનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૭૪. નવમે ઇતોતિ ઇમસ્મા અટ્ઠમસિક્ખાપદતો. અધિકતરન્તિ અતિરેકતરન્તિ. નવમં.

૧૦. દસમનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૭૮. દસમે ¶ ‘‘વિનસ્સતી’’તિઇમિના ‘‘ઉન્દ્રિયતી’’તિ એત્થ ઉદિધાતુયા નસ્સનત્થં દસ્સેતિ ધાતૂનમનેકત્થત્તા. પરિપતતીતિ પરિગલિત્વા પતતિ. ઇમિના નસ્સનાકારં દસ્સેતિ. એત્તકમેવાતિ એતં પરિમાણં દ્વિપદમેવાતિ. દસમં.

૧૧. એકાદસમનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૮૪. એકાદસમે ગરુપાવુરણં નામ સીતકાલે પાવુરણવત્થન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સીતકાલે પાવુરણ’’ન્તિ. સીતકાલે હિ મનુસ્સા થૂલપાવુરણં પારુપન્તિ. ‘‘ચતુક્કંસપરમ’’ન્તિ એત્થ કંસસદ્દો ભુઞ્જનપત્તે ચ સુવણ્ણાદિલોહવિસેસે ચ ચતુકહાપણે ચાતિ તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ, ઇધ પન ચતુકહાપણે વત્તતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કંસો નામ ચતુક્કહાપણિકો હોતી’’તિ. ચતુક્કંસસઙ્ખાતં પરમં ઇમસ્સાતિ ચતુક્કંસપરમં, સોળસકહાપણગ્ઘનકં પાવુરણન્તિ અત્થોતિ. એકાદસમં.

૧૨. દ્વાદસમનિસ્સગ્ગિયપાચિત્તિયસિક્ખાપદં

૭૮૯. દ્વાદસમે લહુપાવુરણં નામ ઉણ્હકાલે પાવુરણવત્થન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉણ્હકાલે પાવુરણ’’ન્તિ. ઉણ્હકાલે હિ મનુસ્સા સુખુમપાવુરણં પારુપન્તીતિ. દ્વાદસમં.

નિસ્સગ્ગિયાનં ¶ તિંસભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મહાવિભઙ્ગે’’તિઆદિ. ચીવરવગ્ગતો અપનેત્વાતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞદત્થિકાનીતિ અઞ્ઞદત્થિકપદેન વુત્તાનિ સિક્ખાપદાનિ. ઇતીતિ એવં. એકતોપઞ્ઞત્તાનીતિ એકસ્સેવ પઞ્ઞત્તાનિ, ઉભતોપઞ્ઞત્તાનીતિ ઉભયેસં પઞ્ઞત્તાનિ. એત્થાતિ ‘‘ઉદ્દિટ્ઠા ખો’’તિઆદિવચનેતિ.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

તિંસકાનન્તરં ¶ તિંસકાનં અનન્તરે કાલે છસટ્ઠિસતસઙ્ગહા છઉત્તરસટ્ઠિઅધિકસતેહિ સિક્ખાપદેહિ સઙ્ગહિતા યે ધમ્મા સઙ્ગીતિકારેહિ સઙ્ગીતા, દાનિ ઇમસ્મિં કાલે તેસમ્પિ ધમ્માનં અયં વણ્ણના હોતીતિ યોજના.

૭૯૩. તત્થાતિ તેસુ છસટ્ઠિસતસઙ્ગહેસુ સિક્ખાપદેસુ, પઠમસિક્ખાપદેતિ સમ્બન્ધો. ‘‘દ્વે તયો’’તિ એત્થ વાસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ આહ ‘‘દ્વે વા તયો વા’’તિ. ફોટલકેતિ કન્દે, મિઞ્જે વા. એતન્તિ ‘‘ગણ્ડિકે’’તિ એતં નામં. ‘‘પમાણ’’ન્તિઇમિના મત્તસદ્દો પમાણત્થોવ, ન અપ્પત્થો, નાપિ અવધારણત્થોતિ દસ્સેતિ. લસુણન્તિ સેતવણ્ણમૂલં મહાકન્દં. મહાકન્દો હિ બ્યઞ્જનસમ્પાકાદીસુ આમગન્ધાનં અભિભવનત્તા લસીયતિ કન્તીયતીતિ લસુણન્તિ વુચ્ચતિ.

સુવણ્ણહંસયોનિન્તિ સુવણ્ણમયેન પત્તેન યુત્તં હંસયોનિં. જાતિસ્સરોતિ જાતિં ભવં સરતિ ¶ જાનાતીતિ જાતિસ્સરો. અથાતિ જાતિસ્સરસ્સ નિપ્ફન્નત્તા. નિપ્ફન્નત્થો હિ અથસદ્દો. પુબ્બસિનેહેનાતિ પુબ્બે મનુસ્સભવે ભાવિતેન સિનેહેન. તાસન્તિ પજાપતિયા ચ તિસ્સન્નં ધીતરાનઞ્ચ. તં પનાતિ પત્તં પન.

૭૯૫. મગધેસૂતિ મગધરટ્ઠે ઠિતેસુ જનપદેસુ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ઇધાતિ ‘‘લસુણં ખાદેય્યા’’તિપદે. તમ્પીતિ માગધકમ્પિ. ગણ્ડિકલસુણમેવાતિ ગણ્ડો ફોટો એતસ્સત્થીતિ ગણ્ડિકં. ગણ્ડસદ્દો હિ ફોટપરિયાયો, બહુત્થે ઇકપચ્ચયો. બહુગણ્ડિકલસુણન્તિ હિ વુત્તં હોતિ. ગણ્ડસદ્દો હિ ફોટે ચ કપોલે ચાતિ દ્વીસુ અત્થેસુ વત્તતિ, ઇધ પન ફોટે વત્તતીતિ દટ્ઠબ્બં. પોત્થકેસુ પન ઓટ્ઠજેન ચતુત્થક્ખરેન પાઠો અત્થિ, સો વીમંસિત્વા ગહેતબ્બો. બહૂસુ હિ પુબ્બપોત્થકેસુ ¶ કણ્ઠજો તતિયક્ખરો ચ ઓટ્ઠજો ચતુત્થક્ખરો ચાતિ દ્વે અક્ખરા અઞ્ઞમઞ્ઞં પરિવત્તિત્વા તિટ્ઠન્તિ. ન એકદ્વિતિમિઞ્જકન્તિ એકમિઞ્જો પલણ્ડુકો ન હોતિ, દ્વિમિઞ્જો ભઞ્જનકો ન હોતિ, તિમિઞ્જો હરિતકો ન હોતીતિ અત્થો. કુરુન્દિયં પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. સઙ્ખાદિત્વાતિ દન્તેહિ ચુણ્ણવિચુણ્ણં કત્વા.

૭૯૭. પલણ્ડુકોતિ સુકન્દકો એકો લસુણવિસેસો. ભઞ્જનકાદીનિ લોકસઙ્કેતોપદેસતો દટ્ઠબ્બાનિ. હીતિ સચ્ચં. તસ્સાતિ ચાપલસુણસ્સ. સભાવેનેવાતિ સૂપસમ્પાકાદિં વિના અત્તનો સભાવતો એવ. તન્તિ માગધકં, પક્ખિપિતુન્તિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં. યત્થ કત્થચીતિ યેસુ કેસુચીતિ. પઠમં.

૭૯૯. દુતિયે સંદસ્સનં બાધતિ નિસેધેતિ અસ્મિં ઠાનેતિ સમ્બાધન્તિ વચનત્થેન પટિચ્છન્નોકાસો સમ્બાધો નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પટિચ્છન્નોકાસે’’તિ. ઉભો ઉપકચ્છકાતિ દ્વે બાહુમૂલા. તે હિ ઉપરિ યંકિઞ્ચિ વત્થું કચતિ બન્ધતિ એત્થાતિ ઉપકચ્છકાતિ વુચ્ચન્તિ. મુત્તકરણન્તિ પસ્સાવમગ્ગો. સો હિ મુત્તં કરોતિ અનેનાતિ મુત્તકરણન્તિ વુચ્ચતિ. લોમો કત્તીયતિ છિન્દીયતિ ઇમાયાતિ કત્તરિ, તાય વા, સુટ્ઠુ દળ્હં લોમં ડંસતીતિ સણ્ડાસો, સોયેવ સણ્ડાસકો, તેન વા, ખુરતિ લોમં છિન્દતીતિ ખુરો, તેન વા સંહરાપેન્તિયાતિ સમ્બન્ધો. સંહરાપેન્તિયાતિ અપનેન્તિયાતિ. દુતિયં.

૮૦૩. તતિયે ¶ મુત્તકરણતલઘાતનેતિ મુત્તકરણસ્સ તલં હનનં પહરણં મુત્તકરણતલઘાતનં, તસ્મિં મુત્તકરણતલઘાતને નિમિત્તભૂતે. તાવ મહન્તન્તિ અતિવિય મહન્તં. કેસરેનાપીતિ કિઞ્જક્ખેનાપિ. સો હિ કે જલે સરતિ પવત્તતીતિ કેસરોતિ વુચ્ચતિ.

૮૦૫. ગણ્ડં વાતિ પીળકં વા. વણં વાતિ અરું વાતિ. તતિયં.

૮૦૬. ચતુત્થે ¶ રઞ્ઞો ઓરોધા રાજોરોધા, પુરાણે રાજોરોધા પુરાણરાજોરોધાતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પુરાણે’’તિઆદિ. ‘‘ગિહિભાવે’’તિ ઇમિના પુરાણેતિ એત્થ ણપચ્ચયસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. ચિરાચિરન્તિ નિપાતપટિરૂપકં. તેન વુત્તં ‘‘ચિરેન ચિરેના’’તિ. ‘‘સક્કોથા’’તિ ઇમિના કથં તુમ્હે રાગચિત્તં પટિહનિત્વા અત્તાનં ધારેથ ધારેતું સક્કોથાતિ અત્થં દસ્સેતિ. અનારોચિતેપીતિ ભૂતતો અનારોચિતેપિ.

૮૦૭. જતુનાતિ લાખાય. પટ્ઠદણ્ડકેતિ પટુભાવેન ઠાતિ પવત્તતીતિ પટ્ઠો, સોયેવ દણ્ડો પટ્ઠદણ્ડો, તસ્સ પવેસનં પટ્ઠદણ્ડકં, તસ્મિં નિમિત્તભૂતે. એતન્તિ ‘‘જતુમટ્ઠકે’’તિ એતં વચનન્તિ. ચતુત્થં.

૮૧૦. પઞ્ચમે ‘‘અતિગમ્ભીર’’ન્તિપદં કિરિયાવિસેસનન્તિ આહ ‘‘અતિઅન્તો પવેસેત્વા’’તિ. ‘‘ઉદકેન ધોવનં કુરુમાના’’તિ ઇમિના ‘‘ઉદકસુદ્ધિક’’ન્તિપદસ્સ ઉદકેન સુદ્ધિયા કરણન્તિ અત્થં દસ્સેતિ.

૮૧૨. દ્વઙ્ગુલપબ્બપરમન્તિ એત્થ દ્વે અઙ્ગુલાનિ ચ દ્વે પબ્બાનિ ચ દ્વઙ્ગુલપબ્બં, ઉત્તરપદે પુબ્બપદલોપો. દ્વઙ્ગુલપબ્બં પરમં પમાણં એતસ્સ ઉદકસુદ્ધિકસ્સાતિ દ્વઙ્ગુલપબ્બપરમં. વિત્થારતો દ્વઙ્ગુલપરમં, ગમ્ભીરતો દ્વિપબ્બપરમન્તિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘વિત્થારતો’’તિઆદિ. અઙ્ગુલં ¶ પવેસેન્તિયાતિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં. ‘‘ચતુન્નં વા’’તિ ઇદં ઉક્કટ્ઠવસેન વુત્તં, તિણ્ણમ્પિ પબ્બં ન વટ્ટતિ, ચતુન્નં પન પગેવાતિ અત્થોતિ. પઞ્ચમં.

૮૧૫. છટ્ઠે ભત્તસ્સ વિસ્સજ્જનં ભત્તવિસ્સગ્ગોતિ વુત્તે ભત્તકિચ્ચન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભત્તકિચ્ચ’’ન્તિ. પાનીયસદ્દેન પાનીયથાલકં ગહેતબ્બં ¶ , વિધૂપનસદ્દેન બીજની ગહેતબ્બા, ઉપસદ્દો સમીપત્થોતિ સબ્બં દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકેન હત્થેના’’તિઆદિ. ‘‘અચ્ચાવદતી’’તિપદસ્સ અતિક્કમિત્વા વદનાકારં દસ્સેતિ ‘‘પુબ્બેપી’’તિઆદિના.

૮૧૭. ‘‘સુદ્ધઉદકં વા હોતૂ’’તિઆદિના ‘‘પાનીયેના’’તિ વચનં ઉપલક્ખણં નામાતિ દસ્સેતિ. દધિમત્થૂતિ દધિમણ્ડં દધિનો સારો, દધિમ્હિ પસન્નોદકન્તિ વુત્તં હોતિ. રસોતિ મચ્છરસો મંસરસો. ‘‘અન્તમસો ચીવરકણ્ણોપી’’તિ ઇમિના ‘‘વિધૂપનેના’’તિ વચનં નિદસ્સનં નામાતિ દસ્સેતિ.

૮૧૯. દેતીતિ સયં દેતિ. દાપેતીતિ અઞ્ઞેન દાપેતિ. ઉભયમ્પીતિ પાનીયવિધૂપનદ્વયમ્પીતિ. છટ્ઠં.

૮૨૨. સત્તમે ‘‘પયોગદુક્કટં નામા’’તિ ઇમિના હેટ્ઠા વુત્તેસુ અટ્ઠસુ દુક્કટેસુ પુબ્બપયોગદુક્કટં દસ્સેતિ. ન કેવલં પુબ્બપયોગદુક્કટં એત્તકમેવ, અથ ખો અઞ્ઞમ્પિ બહુ હોતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. સઙ્ઘટ્ટનેસુપીતિ વિલોળનેસુપિ. દન્તેહિ સઙ્ખાદતીતિ દન્તેહિ ચુણ્ણવિચુણ્ણં કરોતિ. એત્થાતિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે, અઞ્ઞાય ભિક્ખુનિયા કારાપેત્વાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘અઞ્ઞાયા’’તિપદં ‘‘વિઞ્ઞાપેત્વા’’તિ પદે કારિતકમ્મં. માતરમ્પીતિ એત્થ પિસદ્દો અઞ્ઞં વિઞ્ઞાપેત્વા ભુઞ્જન્તિયા પગેવાતિ દસ્સેતિ. તાય વાતિ વિઞ્ઞાપિતભિક્ખુનિયા વા. તન્તિ આમકધઞ્ઞં. તન્તિ મહાપચ્ચરિયં વુત્તવચનં. પુબ્બાપરવિરુદ્ધન્તિ પુબ્બાપરતો વિરુદ્ધં. ‘‘અઞ્ઞાય…પે… દુક્કટમેવા’’તિ પુબ્બવચને દુક્કટમેવ વુત્તં, પુન ‘‘અઞ્ઞાય…પે… દુક્કટ’’ન્તિ ચ પચ્છિમવચને પાચિત્તિયઞ્ચ દુક્કટઞ્ચ વુત્તં, તસ્મા પુબ્બાપરવિરુદ્ધન્તિ વુત્તં હોતિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા.

૮૨૩. લબ્ભમાનં ¶ આમકધઞ્ઞન્તિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞં વા યંકિઞ્ચીતિ મુગ્ગમાસાદીહિ વા લાબુકુમ્ભણ્ડાદીહિ વા અઞ્ઞં યંકિઞ્ચિ તિલાદિં વાતિ. સત્તમં.

૮૨૪. અટ્ઠમે ¶ નિબ્બિટ્ઠરાજભટોતિ એત્થ ઉત્તરપદસ્સ છટ્ઠીસમાસઞ્ચ પુબ્બપદેન બાહિરત્થસમાસઞ્ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘નિબ્બિટ્ઠો’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘રઞ્ઞો ભતી’’તિ ઇમિના રઞ્ઞો ભટો રાજભટોતિ છટ્ઠીસમાસં દસ્સેતિ, ‘‘એતેના’’તિ ઇમિના બાહિરત્થસમાસં. નિબ્બિટ્ઠોતિ નિવિટ્ઠો પતિટ્ઠાપિતોતિ અત્થો. કેણીતિ રઞ્ઞો દાતબ્બસ્સ આયસ્સેતમધિવચનં. એતેનાતિ બ્રાહ્મણેન. તતોતિ ઠાનન્તરતો. ભટસઙ્ખાતાય કેણિયા પથત્તા કારણત્તા ઠાનન્તરં ભટપથન્તિ આહ ‘‘તંયેવ ઠાનન્તર’’ન્તિ.

૮૨૬. ચત્તારિપિ વત્થૂનીતિ ઉચ્ચારાદીનિ. પાટેક્કન્તિ પટિવિસું એકેકમેવ. ઉચ્ચારં વાતિઆદીસુ વાસદ્દેન દન્તકટ્ઠાદયોપિ ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘દન્તકટ્ઠ…પે… પાચિત્તિયમેવા’’તિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ ઉચ્ચારાદીસૂતિ. અટ્ઠમં.

૮૩૦. નવમે રોપિમહરિતટ્ઠાનેતિ રોપિમટ્ઠાને ચ હરિતટ્ઠાને ચ. રોપિયતિ અસ્મિન્તિ રોપિયં, તંયેવ રોપિમં યકારસ્સ મકારં કત્વા. એતાનીતિ ઉચ્ચારાદીનિ. સબ્બેસન્તિ ભિક્ખુભિક્ખુનીનં. યત્થ પનાતિ યસ્મિં ખેત્તેતિ. નવમં.

૮૩૫. દસમે સોણ્ડા વાતિ સુરાસોણ્ડા વા. મોરોતિ મયૂરો. સુવોતિ સુકો. મક્કટોતિ વાનરો. આદિસદ્દેન સપ્પાદયો સઙ્ગણ્હાતિ, મક્કટાદયોપિ નચ્ચન્તૂતિ સમ્બન્ધો. અસંયતભિક્ખૂનન્તિ વાચસિકકમ્મે અસંયતાનં ભિક્ખૂનં, ધમ્મભાણકગીતં વા હોતૂતિ યોજના. તન્તિયા ગુણેન બદ્ધા તન્તિબદ્ધા. ‘‘ભિ’’ન્તિસઙ્ખાતો રાસદ્દો એતિસ્સાતિ ભેરિ. કુટેન કતા ભેરિ કુટભેરિ, તાય વાદિતં કુટભેરિવાદિતં, તં વા. ઉદકભેરીતિ ¶ ઉદકેન પક્ખિત્તા ભેરિ, તાય વાદિતમ્પિ હોતૂતિ સમ્બન્ધો.

૮૩૬. તેસંયેવાતિ ¶ યેસં નચ્ચં પસ્સતિ, તેસંયેવ. યદિ પન નચ્ચગીતવાદિતે વિસું વિસું પસ્સતિ સુણાતિ, પાટેક્કા આપત્તિયોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સચે પના’’તિઆદિ. અઞ્ઞતોતિ અઞ્ઞતો દેસતો, પસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ઓલોકેત્વા’’તિ પદે અપેક્ખિતે ઉપયોગત્થે તોપચ્ચયો હોતિ. અઞ્ઞં ઓલોકેત્વાતિ હિ અત્થો. અઞ્ઞતો વાદેન્તે પસ્સતીતિ યોજના. ભિક્ખુની ન લભતીતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞે વત્તુમ્પીતિ સમ્બન્ધો. ઉપહારન્તિ પૂજં. ઉપટ્ઠાનન્તિ પારિચરિયં. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ સયં નચ્ચાદીસુ.

૮૩૭. અન્તરારામે વાતિ આરામસ્સ અન્તરે વા. બહિઆરામે વાતિ આરામસ્સ બહિ વા. અઞ્ઞેન વાતિ સલાકભત્તાદીહિ અઞ્ઞેન વા. તાદિસેનાતિ યાદિસો ચોરાદિઉપદ્દવો, તાદિસેનાતિ. દસમં.

૮૩૯. અન્ધકારવગ્ગસ્સ પઠમે અપ્પદીપેતિ ઉપલક્ખણવસેન વુત્તત્તા અઞ્ઞેપિ આલોકા ગહેતબ્બાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પદીપચન્દસૂરિયઅગ્ગીસૂ’’તિઆદિ. અસ્સાતિ ‘‘અપ્પદીપે’’તિપદસ્સ.

૮૪૧. નરહોઅસ્સાદાપેક્ખા હુત્વા ચ રસ્સાદતો અઞ્ઞવિહિતાવ હુત્વા ચાતિ યોજના. ઇમિના ‘‘સન્તિટ્ઠતિ વા સલ્લપતિ વા’’તિ પદે કિરિયાવિસેસનભાવં દસ્સેતિ. દાનેન વા નિમિત્તભૂતેન, પૂજાય વા નિમિત્તભૂતાય મન્તેતીતિ યોજનાતિ. પઠમં.

૮૪૨. દુતિયે ¶ ¶ ઇદમેવ પદં નાનન્તિ સમ્બન્ધોતિ. દુતિયં.

૮૪૬. તતિયે ‘‘ઇદમેવા’’તિ પદં અનુવત્તેતબ્બં. તાદિસમેવાતિ પઠમસદિસમેવાતિ અત્થોતિ. તતિયં.

૮૫૦. ચતુત્થે કણ્ણસ્સ સમીપં નિકણ્ણં, તમેવ નિકણ્ણિકન્તિ વુત્તે કણ્ણમૂલન્તિ આહ ‘‘કણ્ણમૂલં વુચ્ચતી’’તિ. ‘‘કણ્ણમૂલે’’તિ ઇમિના ‘‘નિકણ્ણિક’’ન્તિ એત્થ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ દસ્સેતિ. આહરણત્થાયાતિ આહરાપનત્થાયાતિ. ચતુત્થં.

૮૫૪. પઞ્ચમે તેસન્તિ ઘરસામિકાનં. ઘરમ્પીતિ ન કેવલં આસનમેવ, ઘરમ્પિ સોધેમાતિ અત્થો. તતોતિ પરિવિતક્કનતો, પરન્તિ સમ્બન્ધો.

૮૫૮. ચોરા વા ઉટ્ઠિતા હોન્તીતિ યોજનાતિ. પઞ્ચમં.

૮૬૦. છટ્ઠે અભિનિસીદેય્યાતિ એત્થ અભિસદ્દો ઉપસગ્ગમત્તોવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘નિસીદેય્યા’’તિ. એસેવ નયો અભિનિપજ્જેય્યાતિ એત્થાપિ. દ્વે આપત્તિયોતિ સમ્બન્ધોતિ. છટ્ઠં.

૮૬૪. સત્તમે ¶ સબ્બન્તિ સકલં વત્તબ્બવચનન્તિ. સત્તમં.

૮૬૯. અટ્ઠમે અનુત્તાનવચનં નત્થીતિ. અટ્ઠમં.

૮૭૫. નવમે ¶ અભિસપેય્યાતિ એત્થ સપધાતુસ્સ અક્કોસનત્થં અન્તોકત્વા કરધાતુયા અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સપથં કરેય્યા’’તિ. નિરયે નિબ્બત્તામ્હીતિ અહં નિરયે નિબ્બત્તા અમ્હીતિ યોજના. નિરયે નિબ્બત્તતૂતિ એસા ભિક્ખુની નિરયે નિબ્બત્તતૂતિ યોજના. ઈદિસા હોતૂતિ મમ સદિસા હોતૂતિ અત્થો. કાણાતિ એકક્ખિકાણા, દ્વક્ખિકાણા વા. કુણીતિ હત્થપાદાદિવઙ્કા.

૮૭૮. એદિસાતિ વિરૂપાદિજાતિકા. વિરમસ્સૂતિ વિરમાહિ. અદ્ધાતિ ધુવન્તિ. નવમં.

૮૭૯. દસમે અનુત્તાનટ્ઠાનં નત્થીતિ. દસમં.

૮૮૩. નગ્ગવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે બ્રહ્મચરિયેન ચિણ્ણેનાતિ ચિણ્ણેન બ્રહ્મચરિયેન કિં નુ ખો નામાતિ અત્થો. ‘‘બ્રહ્મચરિયસ્સ ચરણેના’’તિ ઇમિના ચિણ્ણસદ્દસ્સ ચરણં ચિણ્ણન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ન અઞ્ઞં ચીવર’’ન્તિ ઇમિના એવત્થં દસ્સેતિ, અઞ્ઞત્થાપોહનં વાતિ. પઠમં.

૮૮૭. દુતિયે અનુત્તાનટ્ઠાનં નત્થીતિ. દુતિયં.

૮૯૩. તતિયે ¶ અનન્તરાયિકિનીતિ એત્થ નત્થિ અન્તરાયો એતિસ્સાતિ અનન્તરાયા, સા એવ અનન્તરાયિકિનીતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અનન્તરાયા’’તિ. તતિયં.

૮૯૮. ચતુત્થે પઞ્ચાહન્તિ સમાહારદિગુ, ણિકપચ્ચયો સ્વત્થો. સઙ્ઘાટિચારોતિએત્થ કેનટ્ઠેન સઙ્ઘાટિ નામ, ચારસદ્દો કિમત્થોતિ આહ ‘‘પરિભોગવસેન વા’’તિઆદિ. તત્થ સઙ્ઘટિતટ્ઠેનાતિ સંહરિતટ્ઠેન. ઇમિના ‘‘કેનટ્ઠેન સઙ્ઘાટિ નામા’’તિ પુચ્છં વિસજ્જેતિ. ‘‘પરિવત્તન’’ન્તિ ઇમિના ‘‘ચારસદ્દો કિમત્થો’’તિ ચોદનં પરિહરતિ. પઞ્ચસૂતિ તિચીવરં ઉદકસાટિકા સંકચ્ચિકાતિ પઞ્ચસૂતિ. ચતુત્થં.

૯૦૩. પઞ્ચમે ‘‘ચીવરસઙ્કમનીય’’ન્તિએત્થ સઙ્કમેતબ્બં પટિદાતબ્બન્તિ સઙ્કમનીયન્તિ કમુધાતુસ્સ પટિદાનત્થઞ્ચ અનીયસદ્દસ્સ કમ્મત્થઞ્ચ, ‘ચીવરઞ્ચ તં સઙ્કમનીયઞ્ચે’તિ ચીવરસઙ્કમનીયન્તિ ¶ વિસેસનપરપદભાવઞ્ચ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સઙ્કમેતબ્બં ચીવર’’ન્તિ. તત્થ ‘‘સઙ્કમેતબ્બં ચીવર’’ન્તિ ઇમિના કમ્મત્થઞ્ચ વિસેસનપરપદભાવઞ્ચ દસ્સેતિ. ‘‘પટિદાતબ્બચીવર’’ન્તિ ઇમિના કમુધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ અધિપ્પાયવસેનાતિ. પઞ્ચમં.

૯૦૯. છટ્ઠે ‘‘અઞ્ઞં પરિક્ખાર’’ન્તિએત્થ પરિક્ખારસ્સ સરૂપં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યંકિઞ્ચી’’તિઆદિ. યંકિઞ્ચિ અઞ્ઞતરન્તિ સમ્બન્ધો. કિત્તકંઅગ્ઘનકન્તિ કિં પમાણેન અગ્ઘેન અરહં ચીવરં. દાતુકામત્થાતિ તુમ્હે દાતુકામા ભવથાતિ અત્થો. કતિપાહેનાતિ કતિપયાનિ અહાનિ કતિપાહં, યકારલોપો. કતિપયસદ્દોહિ દ્વિતિવાચકો રૂળ્હીસદ્દો ¶ , તેન કતિપાહેન. સમગ્ઘન્તિ અપ્પગ્ઘં. સંસદ્દો હિ અપ્પત્થવાચકોતિ. છટ્ઠં.

૯૧૧. સત્તમે ‘‘વિપક્કમિંસૂ’’તિ એત્થ વિવિધં ઠાનં પક્કમિંસૂતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તત્થ તત્થ અગમંસૂ’’તિ. અમ્હાકમ્પિ આગમનન્તિ સમ્બન્ધો.

૯૧૫. કતિપાહેન ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ કતિપાહેન ચીવરં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. તતોતિ તસ્મિં ચીવરુપ્પજ્જનકાલેતિ. સત્તમં.

૯૧૬. અટ્ઠમે યે નાટકં નાટેન્તિ, તે નટા નામાતિ યોજના. ઇમિના નટકં નાટેન્તીતિ નટાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. યે નચ્ચન્તિ, તે નાટકા નામાતિ યોજના. ઇમિના સયં નટન્તીતિ નાટકાતિ વચનત્થં દીપેતિ. વંસવરત્તાદીસૂતિ એત્થ વંસો નામ વેણુ. વરત્તા નામ નદ્ધિકા. આદિસદ્દેન રજ્જુઆદયો સઙ્ગણ્હાતિ. યે લઙ્ઘનકમ્મં કરોન્તિ, તે લઙ્ઘકા નામાતિ યોજના. માયાકારાતિ એત્થ માયા નામ મયનામકેન અસુરેન સુરે ચલયિતું કતત્તા મયસ્સ એસાતિ માયા, તં કરોતીતિ માયાકારો, મયનામકો અસુરોયેવ. અઞ્ઞે પન રૂળ્હીવસેન ‘‘માયાકારા’’તિ વુચ્ચન્તિ. સોકેન ઝાયનં ડય્હનં સોકજ્ઝાયં, સુરાનં સોકજ્ઝાયં કરોતીતિ સોકજ્ઝાયિકો, મયનામકો અસુરોયેવ. અઞ્ઞે પન રૂળ્હીવસેન ‘‘સોકજ્ઝાયિકા’’તિ ¶ વુચ્ચન્તિ. ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સોકજ્ઝાયિકા નામ માયાકારા’’તિ. કુમ્ભથુણિકા નામાતિ એત્થ વિસ્સટ્ઠત્તા થવીયતીતિ થુણો, સદ્દો. કુમ્ભસ્સ થુણો કુમ્ભથુણો. તેન કીળન્તીતિ કુમ્ભથુણિકા, ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘ઘટકેન કીળનકા’’તિ ઇમિના. બિમ્બિસકન્તિ ચતુરસ્સઅમ્બણતાળનં, તં વાદેન્તીતિ બિમ્બિસકવાદકાતિ. અટ્ઠમં.

૯૨૧. નવમે ¶ તેસન્તિ યે ‘‘ન મયં અય્યે સક્કોમા’’તિ વદન્તિ, તેસં. દસ્સતીતિ અચ્છાદેસ્સતીતિ. નવમં.

૯૨૭. દસમે યસ્સાતિ કથિનસ્સ. ઉબ્ભારમૂલકોતિ ઉદ્ધારમૂલકો. સદ્ધાપરિપાલનત્થન્તિ કથિનુદ્ધારં યાચન્તસ્સ સદ્ધાય પરિપાલનત્થન્તિ. દસમં.

૯૩૩. તુવટ્ટવગ્ગસ્સ પઠમે ‘‘તુવટ્ટ નિપજ્જાય’’ન્તિ ધાતુપાઠેસુ (સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૮ ટકારન્તધાતુ) વુત્તત્તા ‘‘તુવટ્ટેય્યુન્તિ નિપજ્જેય્યુ’’ન્તિ વુત્તન્તિ. પઠમં.

૯૩૭. દુતિયે ¶ એકત્થરણપાવુરણન્તિએત્થ ઉત્તરપદાનં દ્વન્દભાવં, પુબ્બપદેન ચ બાહિરત્થસમાસભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘એક’’ન્તિઆદિ. તત્થ ચેવ, ચસદ્દેહિ દ્વન્દભાવં દીપેતિ, ‘‘એતાસ’’ન્તિઇમિના બાહિરત્થસમાસભાવં. એતન્તિ ‘‘એકત્થરણપાવુરણા’’તિ એતં નામન્તિ. દુતિયં.

૯૪૧. તતિયે ઉળારકુલાતિ જાતિસેટ્ઠકુલા, ઇસ્સરિયભોગાદીહિ વા વિપુલકુલા. ગુણેહીતિ સીલાદિગુણેહિ. ‘‘ઉળારાતિ સમ્ભાવિતા’’તિ ઇમિના ઇતિલોપતુલ્યાધિકરણસમાસં દસ્સેતિ.

‘‘અભિભૂતા’’તિ ¶ ઇમિના ‘‘અપકતા’’તિ એત્થ કરધાતુ સબ્બધાત્વત્થવાચીપિ ઇધ અપપુબ્બત્તા વિસેસતો અભિભવનત્થે વત્તતીતિ દસ્સેતિ. એતાસન્તિ ભિક્ખુનીનં. ‘‘સઞ્ઞાપયમાના’’તિ ઇમિના સઞ્ઞાપનં સઞ્ઞત્તીતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. હેતૂદાહરણાદીહીતિ એત્થ આદિસદ્દેન ઉપમાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘વિવિધેહિ નયેહિ ઞાપના’’તિ ઇમિના વિવિધેહિ ઞાપનં વિઞ્ઞત્તીતિ વચનત્થં દસ્સેતિ.

૯૪૩. ચઙ્કમને પદવારગણનાય આપત્તિયા ન કારેતબ્બોતિ આહ ‘‘નિવત્તનગણનાયા’’તિ. પદાદિગણનાયાતિ પદઅનુપદાદિગણનાયાતિ. તતિયં.

૯૪૯. ચતુત્થે અનુત્તાનટ્ઠાનં નત્થીતિ. ચતુત્થં.

૯૫૨. પઞ્ચમે આણત્તા ભિક્ખુનીતિ યોજના. ઇદઞ્ચ પચ્ચાસન્નવસેન વુત્તં યંકિઞ્ચિપિ આણાપેતું સક્કુણેય્યત્તાતિ. પઞ્ચમં.

૯૫૫. છટ્ઠ-સત્તમ-અટ્ઠમ-નવમેસુ ¶ અનુત્તાનવચનં નત્થીતિ. છટ્ઠ સત્તમ અટ્ઠમ નવમાનિ.

૯૭૩. દસમે અહુન્દરિકાતિ તસ્મિં કાલે, દેસે વા સમ્બાધસ્સ નામમેતન્તિ આહ ‘‘અહુન્દરિકાતિ સમ્બાધા’’તિ.

૯૭૫. યથા ‘‘ઉત્તરિછપ્પઞ્ચવાચાહી’’તિ (પાચિ. ૬૨-૬૫) એત્થ પઞ્ચસદ્દો ન કોચિ અત્થો, વાચાસિલિટ્ઠત્થં લોકવોહારવસેન વુત્તો, ન એવમિધ, ઇધ પન અત્થો અત્થિ, પઞ્ચ યોજનાનિ ગચ્છન્તિયાપિ અનાપત્તિયેવાતિ આહ ¶ ‘‘પવારેત્વા…પે… અનાપત્તી’’તિ. પચ્ચાગચ્છતીતિ પટિનિવત્તેત્વા આગચ્છતીતિ. દસમં.

૯૭૮. ચિત્તાગારવગ્ગસ્સ પઠમે રઞ્ઞો કીળનટ્ઠાનં અગારં રાજાગારન્તિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘રઞ્ઞો કીળનઘર’’ન્તિ. ચિત્તં અગારં ચિત્તાગારં. આરામન્તિ નગરતો નાતિદૂરઆરામોતિ આહ ‘‘ઉપવન’’ન્તિ. ઉય્યાનન્તિ સમ્પન્નપુપ્ફફલતાય ઉદ્ધં ઉલ્લોકેત્વા મનુસ્સા યન્તિ ગચ્છન્તિ એત્થાતિ ઉય્યાનં. પોક્ખરણિન્તિ પોક્ખરં પદુમં નેતીતિ પોક્ખરણી. પઞ્ચપીતિ રાજાગારાદીનિ પઞ્ચપિ. સબ્બત્થાતિ દસ્સનત્થાય ગમને ચ ગન્ત્વા પસ્સને ચાતિ સબ્બેસુ.

૯૮૧. ‘‘અજ્ઝારામે’’તિઆદિના ¶ આરામે ઠિતાય આરામતો બહિ કતે રાજાગારાદિકે પસ્સન્તિયાપિ અનાપત્તીતિ દસ્સેતિ. તાનીતિ રાજાગારાદીનીતિ. પઠમં.

૯૮૨. દુતિયે અનુત્તાનટ્ઠાનં નત્થીતિ. દુતિયં.

૯૮૮. તતિયે યત્તકન્તિ યત્તકં સુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. અઞ્છિતન્તિ કડ્ઢિતં. તસ્મિન્તિ તત્તકે સુત્તેતિ સમ્બન્ધો. તક્કમ્હીતિ એત્થ તક્કોતિ એકો અયોમયો સુત્તકન્તનસ્સ ઉપકરણવિસેસો. સો હિ તકીયતિ સુત્તં બન્ધીયતિ એત્થ, એતેનાતિ વા તક્કોતિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં. કન્તનતોતિ કન્તીયતે કપ્પાસાદિભાવસ્સ છિન્દીયતે કન્તનં, તતો.

૯૮૯. દસિકસુત્તાદિન્તિ ¶ એત્થ દસાતિ વત્થસ્સાવયવો. સો હિ દિય્યતિ અવખણ્ડીયતીતિ દસાતિ વુચ્ચતિ, તસ્સં દસાયં પવત્તં દસિકં, તમેવ સુત્તં દસિકસુત્તં. આદિસદ્દેન વક્ખમાનં દુક્કન્તિતસુત્તાદિં સઙ્ગણ્હાતીતિ. તતિયં.

૯૯૨. ચતુત્થે આદિં કત્વાતિ ધોવનાદીનિ આદિં કત્વા. ખાદનીયાદીસૂતિ પૂવખાદનીયાદીસુ. રૂપગણનાયાતિ પૂવાદીનં સણ્ઠાનગણનાય.

૯૯૩. યાગુપાનેત્ત યાગુસઙ્ખાતે પાને. તેસન્તિ મનુસ્સાનં. વેય્યાવચ્ચકરટ્ઠાને ઠપેત્વાતિ માતાપિતરો અત્તનો વેય્યાવચ્ચકરટ્ઠાને ઠપેત્વાતિ. ચતુત્થં.

૯૯૬. પઞ્ચમે વિનિચ્છિનન્તીતિ અધિકરણં વિનિચ્છિનન્તી ભિક્ખુનીતિ યોજનાતિ. પઞ્ચમં.

૯૯૯. છટ્ઠે ¶ અનુત્તાનવચનં નત્થીતિ.

૧૦૦૭. સત્તમે ‘‘પુન પરિયાયે’’તિ એત્થ પરિયાયસદ્દો વારવેવચનોતિ આહ ‘‘પુન વારે’’તિ. મહગ્ઘચીવરન્તિ મહગ્ઘં આવસથચીવરન્તિ. સત્તમં.

૧૦૦૮. અટ્ઠમે અનિસ્સજ્જિત્વાતિ એત્થ બ્રહ્મદેય્યેન ન અનિસ્સજ્જનં, અથ ખો તાવકાલિકમેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘રક્ખનત્થાયા’’તિઆદિ.

૧૦૧૨. પટિજગ્ગિકન્તિ ¶ રક્ખણકં. વચીભેદન્તિ ‘‘પટિજગ્ગાહી’’તિ વચીભેદં. રટ્ઠેતિ વિજિતે. તઞ્હિ રઠન્તિ ગામનિગમાદયો તિટ્ઠન્તિ એત્થાતિ રટ્ઠન્તિ વુચ્ચતીતિ. અટ્ઠમં.

૧૦૧૫. નવમે સિપ્પસદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો ‘‘હત્થિસિપ્પઞ્ચ અસ્સસિપ્પઞ્ચ રથસિપ્પઞ્ચ ધનુસિપ્પઞ્ચ થરુસિપ્પઞ્ચા’’તિ. તત્થ થરુસિપ્પન્તિ અસિકીળનસિપ્પં. મન્તસદ્દોપિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બો ‘‘આથબ્બણમન્તો ચ ખીલનમન્તો ચ વસીકરણમન્તો ચ સોસાપનમન્તો ચા’’તિ. તત્થ આથબ્બણમન્તોતિ આથબ્બણવેદેન વિહિતો પરૂપઘાતકરો મન્તો. ખીલનમન્તોતિ સારદારુખીલં મન્તેન જપ્પિત્વા પથવિયં નિખણિત્વા ધારણમન્તો. વસીકરણમન્તોતિ મન્તેન જપ્પિત્વા પરસ્સ ઉમ્મત્તભાવમાપન્નકરણો મન્તો. સોસાપનમન્તોતિ પરસ્સ મંસલોહિતાદિસોસાપનમન્તો. અગદપયોગોતિ ભુસવિસસ્સ પયોજનં. આદિસદ્દેન અઞ્ઞેપિ પરૂપઘાતકરણે સિપ્પે સઙ્ગણ્હાતિ. યક્ખપરિત્તન્તિ યક્ખેહિ સમન્તતો તાણં. નાગમણ્ડલન્તિ સપ્પાનં પવેસનનિવારણત્થં મણ્ડલબન્ધમન્તો. આદિસદ્દેન વિસપટિહનનમન્તાદયો સઙ્ગણ્હાતીતિ. નવમં.

૧૦૧૮. દસમે ¶ અનુત્તાનવચનં નત્થીતિ. દસમં.

૧૦૨૫. આરામવગ્ગસ્સ પઠમે ઉપચારન્તિ અપરિક્ખિત્તસ્સ આરામસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનં ઉપચારં.

૧૦૨૭. ‘‘સીસાનુલોકિકા’’તિ ¶ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ ભિક્ખુનીનમેવ સીસન્તિ આહ ‘‘ભિક્ખુનીન’’ન્તિ. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાનેતિ. પઠમં.

૧૦૨૮. દુતિયે અબ્ભન્તરોતિ અબ્ભન્તરે પરિયાપન્નો, જાતો વા. ‘‘સઙ્કામેસી’’તિ ઇમિના સંહરીતિ એત્થ હરધાતુયા સઙ્કમનત્થં દસ્સેતિ. ન્હાપિતાતિ કપ્પકા. તે હિ નહાપેન્તિ સોચાપેન્તીતિ ન્હાપિતાતિ વુચ્ચન્તિ. તન્તિ કાસાવનિવાસનન્તિ. દુતિયં.

૧૦૩૬. તતિયચતુત્થેસુ અનુત્તાનટ્ઠાનં નત્થીતિ. તતિયચતુત્થાનિ.

૧૦૪૩. પઞ્ચમે ¶ ‘‘કુલે મચ્છરો’’તિ એત્થ મચ્છરનં મચ્છરોતિ વચનત્થો કાતબ્બો. ‘‘તં કુલં અસ્સદ્ધં અપ્પસન્ન’’ન્તિ કુલસ્સ અવણ્ણં ભાસતીતિ યોજના. ‘‘ભિક્ખુનિયો દુસ્સીલા પાપધમ્મા’’તિ ભિક્ખુનીનં અવણ્ણં ભાસતીતિ યોજના.

૧૦૪૫. ‘‘સન્તંયેવ આદીનવ’’ન્તિ સમ્બન્ધિયા સમ્બન્ધં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘કુલસ્સ વા ભિક્ખુનીનં વા’’તિ ઇમિના દ્વીસુ અઞ્ઞતરમેવ ન સમ્બન્ધો હોતિ, અથ ખો દ્વયમ્પીતિ દસ્સેતીતિ. પઞ્ચમં.

૧૦૪૮. છટ્ઠે ઓવાદાયાતિ એત્થ ન યો વા સો વા ઓવાદો હોતિ, અથ ખો ગરુધમ્મોયેવાતિ આહ ‘‘ગરુધમ્મત્થાયા’’તિ. સહ વસતિ એત્થ, એતેનાતિ વા સંવાસોતિ વચનત્થેન ઉપોસથપવારણા સંવાસો નામાતિ આહ ‘‘ઉપોસથપવારણાપુચ્છનત્થાયા’’તિ. ‘‘પુચ્છનત્થાયા’’તિ ઇમિના ‘‘સંવાસાયા’’તિ એત્થ ઉત્તરપદલોપભાવં દસ્સેતિ. એત્થાતિ ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે, સિક્ખાપદે વા પાળિયં વાતિ. છટ્ઠં.

૧૦૫૩. સત્તમટ્ઠમનવમેસુ ¶ અનુત્તાનવચનં નત્થિ. કેવલં પન ‘‘ઇમિસ્સાપી’’તિ પદં વિસેસો, ઇમિસ્સાપિ પાળિયાતિ અત્થોતિ. સત્તમટ્ઠમનવમાનિ.

૧૦૬૨. દસમે દ્વે કાયા ઉપરિમકાયો હેટ્ઠિમકાયોતિ. તત્થ કટિતો ઉદ્ધં ઉપરિમકાયો, હેટ્ઠા હેટ્ઠિમકાયો. તત્થ ‘‘પસાખે’’તિ ઇદં હેટ્ઠિમકાયસ્સ નામન્તિ આહ ‘‘અધોકાયે’’તિ. હીતિ સચ્ચં. તતોતિ અધોકાયતો. ઇમિના પઞ્ચમીબાહિરત્થસમાસં દસ્સેતિ. રુક્ખસ્સ સાખા પભિજ્જિત્વા ગતા વિય ઉભો ઊરૂ પભિજ્જિત્વા ગતાતિ યોજના.

૧૦૬૫. ફાલેહીતિ ¶ એત્થ ઇતિસદ્દો આદ્યત્થો. તેન ‘‘ધોવા’’તિઆદીનિ ચત્તારિ પદાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. આણત્તિદુક્કટાનીતિ હેટ્ઠા વુત્તેસુ અટ્ઠસુ દુક્કટેસુ વિનયદુક્કટમેવ. સેસેસૂતિ ભિન્દનતો સેસેસુ ફાલનાદીસૂતિ. દસમં.

૧૦૬૯. ગબ્ભિનિવગ્ગસ્સ પઠમે કુચ્છિં પવિટ્ઠો સત્તો એતિસ્સા અત્થીતિ કુચ્છિપવિટ્ઠસત્તા. ‘‘કુચ્છિ’’ન્તિપિ પાઠો. ઇમિના ગબ્ભિનીતિ એત્થ ગબ્ભસદ્દો કુચ્છિટ્ઠસત્તવાચકોતિ દસ્સેતિ. ગબ્ભસદ્દો (અભિધાનપ્પદીપિકાયં ૯૪૪ ગાથાયં) હિ કુચ્છિટ્ઠસત્તે ચ કુચ્છિમ્હિ ચ ઓવરકે ચ વત્તતીતિ. પઠમં.

૧૦૭૩. દુતિયે ¶ થઞ્ઞં પિવતીતિ પાયન્તો, દારકો, સો એતિસ્સા અત્થીતિ પાયન્તીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘થઞ્ઞં પાયમાનિ’’ન્તિ. દુતિયં.

૧૦૭૭. તતિયે નિત્થરિસ્સતીતિ વટ્ટદુક્ખતો નિત્થરિસ્સતિ.

૧૦૭૯. પાણાતિપાતા વેરમણિન્તિ એત્થ પાણાતિપાતા વિરમતિ ઇમાયાતિ વેરમણીતિ અત્થેન સિક્ખાપદં વેરમણિ નામાતિ આહ ‘‘પાણાતિપાતા વેરમણિસિક્ખાપદ’’ન્તિ. યં તં સિક્ખાપદન્તિ ¶ સમ્બન્ધો. સબ્બત્થાતિ ‘‘અદિન્નાદાના વેરમણિ’’ન્તિઆદીસુ સબ્બેસુ વાક્યેસુ. પબ્બજિતાય સામણેરિયાતિ સમ્બન્ધો. એતાસૂતિ છસુ સિક્ખાસૂતિ. તતિયં.

૧૦૮૪. ચતુત્થે ‘‘વુટ્ઠાનસમ્મુતી’’તિ પદં ‘‘હોતી’’તિ પદે કત્તા, ‘‘દાતબ્બાયેવા’’તિ પદે કમ્મન્તિ. ચતુત્થં.

૧૦૯૫. પઞ્ચમાદીસુ નવમપરિયોસાનેસુ સિક્ખાપદેસુ અનુત્તાનટ્ઠાનં નત્થીતિ. પઞ્ચમછટ્ઠસત્તમટ્ઠમનવમાનિ.

૧૧૧૬. દસમે વૂપકાસેય્યાતિ એત્થ કાસધાતુયા ગત્યત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ગચ્છેય્યા’’તિ. દસમં.

૧-૨-૩. પઠમ-દુતિય-તતિયસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

૧૧૧૯. કુમારિભૂતવગ્ગસ્સ ¶ પઠમદુતિયતતિયેસુ યા પન તા મહાસિક્ખમાનાતિ સમ્બન્ધો. સબ્બપઠમા દ્વે મહાસિક્ખમાનાતિ ગબ્ભિનિવગ્ગે સબ્બાસં સિક્ખમાનાનં પઠમં વુત્તા દ્વે મહાસિક્ખમાના. તા પનાતિ મહાસિક્ખમાના પન. સિક્ખમાનાઇચ્ચેવ વત્તબ્બાતિ સમ્મુતિકમ્મેસુ ¶ સામઞ્ઞતો વત્તબ્બા. ‘‘ગિહિગતા’’તિ વા ‘‘કુમારિભૂતા’’તિ વા ન વત્તબ્બા, વદન્તિ ચે, સમ્મુતિકમ્મં કુપ્પતીતિ અધિપ્પાયો. ગિહિગતાયાતિ એત્થ ગિહિગતા નામ પુરિસન્તરગતા વુચ્ચતિ. સા હિ યસ્મા પુરિસસઙ્ખાતેન ગિહિના ગમિયિત્થ, અજ્ઝાચારવસેન, ગિહિં વા ગમિત્થ, તસ્મા ગિહિગતાતિ વુચ્ચતિ. અયં સિક્ખમાનાતિ સમ્બન્ધો. કુમારિભૂતા નામ સામણેરા વુચ્ચતિ. સા હિ યસ્મા અગિહિગતત્તા કુમારી હુત્વા ભૂતા, કુમારિભાવં વા ભૂતા ગતા, તસ્મા કુમારિભૂતાતિ વુચ્ચતિ. તિસ્સોપીતિ ગિહિગતા કુમારિભૂતા મહાસિક્ખમાનાતિ તિસ્સોપિ. સિક્ખમાનાતિ સિક્ખં માનેતીતિ સિક્ખમાનાતિ. પઠમ દુતિય તતિયાનિ.

૧૧૩૬. ચતુત્થે અનુત્તાનવચનં નત્થીતિ. ચતુત્થં.

પઞ્ચમે એત્થ સિક્ખાપદે ‘‘સઙ્ઘેન પરિચ્છિન્દિતબ્બા’’તિ યં વચનં વુત્તં, તસ્સાતિ યોજનાતિ. પઞ્ચમં.

૬-૭-૮. છટ્ઠ-સત્તમ-અટ્ઠમસિક્ખાપદં

છટ્ઠસત્તમટ્ઠમેસુ અનુત્તાનટ્ઠાનં નત્થીતિ. છટ્ઠસત્તમટ્ઠમાનિ.

૧૧૫૮. નવમે અન્તોતિ અબ્ભન્તરે. ઇમિના આત્યૂપસગ્ગસ્સત્થં દસ્સેતિ. ‘‘સોક’’ન્તિઆદિના અન્તો વાસેતિ પવેસેતીતિ આવાસા ¶ . સોકં આવાસા સોકાવાસાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ઘરં ઘરસામિકા આવિસન્તિ વિય, એવં અયમ્પિ સોકં આવિસતીતિ યોજના. ઇતીતિ એવં. યન્તિ સોકં. સ્વાસ્સાતિ સો અસ્સા. સોતિ સોકો. અસ્સાતિ સિક્ખમાનાય. આવાસોતિ આવાસોકાસો. ‘‘એદિસા અય’’ન્તિ ઇમિના ‘‘અજાનન્તી’’તિ એત્થ અજાનનાકારં દસ્સેતીતિ. નવમં.

૧૧૬૨. દસમે ¶ અનાપુચ્છાતિ એત્થ ત્વાપચ્ચયો લોપોતિ આહ ‘‘અનાપુચ્છિત્વા’’તિ. દ્વિક્ખત્તુન્તિ દ્વે વારે. સકિન્તિ એકવારં.

૧૧૬૩. અપુબ્બં સમુટ્ઠાનસીસં ઇમસ્સાતિ અપુબ્બસમુટ્ઠાનસીસં. દ્વીસુપિ ઠાનેસૂતિ વાચાતો ચ કાયવાચાતો ચાતિ દ્વીસુ ઠાનેસુપિ. અનનુજાનાપેત્વાતિ માતાપિતૂહિ ચ સામિકેન ચ ન અનુજાનાપેત્વાતિ. દસમં.

૧૧૬૭. એકાદસમે તત્થાતિ ‘‘પારિવાસિયછન્દદાનેના’’તિ વચને. અઞ્ઞત્રાતિ અઞ્ઞં ઠાનં.

એકં અજ્ઝેસન્તીતિ એકં ભિક્ખું ધમ્મકથનત્થાય નિય્યોજેન્તિ. અઞ્ઞં પનાતિ ઉપોસથિકતો અઞ્ઞં પન.

તત્રાતિ તેસુ ભિક્ખૂસુ. સુભાસુભં નક્ખત્તં પઠતીતિ નક્ખત્તપાઠકો. દારુણન્તિ કક્ખળં. તેતિ ભિક્ખૂ. તસ્સાતિ નક્ખત્તપાઠકસ્સ ભિક્ખુસ્સ. ‘‘નક્ખત્તં પટિમાનેન્તં, અત્થો બાલં ઉપચ્ચગા’’તિજાતકપાળિ (જા. ૧.૧.૪૯). અયં પનેત્થ યોજના – નક્ખત્તં પટિમાનેન્તં બાલં અત્થો હિતં ઉપચ્ચગા ઉપસમીપે અતિક્કમિત્વા અગાતિ. એકાદસમં.

૧૧૭૦. દ્વાદસમે ¶ નપ્પહોતીતિ ભિક્ખુનિયો નિવાસાપેતું ન સક્કોતીતિ. દ્વાદસમં.

૧૧૭૫. તેરસમે એકં વસ્સન્તિ એત્થ વસ્સસદ્દો સંવચ્છરપરિયાયો, ઉપયોગવચનઞ્ચ ભુમ્મત્થે હોતીતિ આહ ‘‘એકસ્મિં સંવચ્છરે’’તિ. તેરસમં.

૧૧૮૧. છત્તવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે કદ્દમાદીનીતિ ચિક્ખલ્લાદીનિ. આદિસદ્દેન ઉદકાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. ગચ્છાદીનીતિ ખુદ્દપાદપાદીનિ. આદિસદ્દેન અઞ્ઞાનિપિ છત્તં ધારેતું અસક્કુણેય્યાનિ સમ્બાધટ્ઠાનાનિ સઙ્ગણ્હાતીતિ. પઠમં.

૧૧૮૪. દુતિયે યાનેનાતિ યન્તિ ઇચ્છિતટ્ઠાનં સુખેન ગચ્છન્તિ અનેનાતિ યાનન્તિ. દુતિયં.

૧૧૯૧. તતિયે ‘‘વિપ્પકિરિયિંસૂ’’તિ કિરિયાપદસ્સ કત્તુના અવિનાભાવતો કત્તારં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘મણયો’’તિ. મણયોતિ ચ રતનાનીતિ. તતિયં.

૧૧૯૪. ચતુત્થે સીસૂપગાદીસૂતિ આદિસદ્દેન ગીવૂપગાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. યં યન્તિ અલઙ્કારન્તિ. ચતુત્થં.

૧૧૯૯. પઞ્ચમે ¶ ગન્ધેન ચાતિ ગન્ધેતિ અત્તનો વત્થું સૂચેતિ પકાસેતીતિ ગન્ધો. વણ્ણકેન ચાતિ વિલેપનેન ચ. તઞ્હિ વણ્ણયતિ છવિસોભં પકાસેતીતિ વણ્ણકન્તિ વુચ્ચતિ. ચસદ્દેન સમાહારદ્વન્દવાક્યં દીપેતીતિ. પઞ્ચમં.

૧૨૦૨. છટ્ઠે ¶ અનુત્તાનવચનં નત્થીતિ. છટ્ઠં.

૧૨૦૮. સત્તમે ઉમ્મદ્દનેતિ ઉપ્પીળિત્વા મદ્દને. સંબાહનેપીતિ પુનપ્પુનં બાહનેપીતિ. સત્તમં.

૧૨૧૦. અટ્ઠમાદીસુ તીસુ અનુત્તાનવચનં નત્થીતિ. અટ્ઠમનવમદસમાનિ.

૧૨૧૪. એકાદસમે અભિમુખમેવાતિ અભિમુખે એવ. મુખસ્સ હિ અભિ અભિમુખન્તિ વચનત્થો કાતબ્બો, સત્તમિયા અંકારો. ઇમિના પુરતોતિ એત્થ તોપચ્ચયો ભુમ્મત્થે હોતીતિ દસ્સેતિ. ઉપચારન્તિ દ્વાદસહત્થૂપચારન્તિ. એકાદસમં.

૧૨૧૯. દ્વાદસમે ‘‘અનોકાસકત’’ન્તિપદસ્સ અયુત્તસમાસભાવઞ્ચ વિસેસનપરપદબાહિરસમાસભાવઞ્ચ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અકતઓકાસ’’ન્તિ. ઓકાસો ન કતો યેનાતિ અનોકાસકતો, ભિક્ખુ, તં. ‘‘અનિયમેત્વા’’તિ ઇમિના ‘‘અનોદિસ્સા’’તિ પદસ્સ ત્વાપચ્ચયન્તભાવં દસ્સેતીતિ. દ્વાદસમં.

૧૨૨૬. તેરસમે ¶ ઉપચારેપીતિ અપરિક્ખિત્તસ્સ ગામસ્સ પરિક્ખેપારહટ્ઠાનસઙ્ખાતે ઉપચારેપિ.

૧૨૨૭. ‘‘અચ્છિન્નચીવરિકાયા’’તિ ¶ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ વિસેસોયેવાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘સઙ્કચ્ચિકચીવરમેવા’’તિ. સમન્તતો પુરિસાનં દસ્સનં કન્તીયતિ છિન્દીયતિ એત્થાતિ સઙ્કચ્ચિ, અધક્ખકઉબ્ભનાભિટ્ઠાનં, સઙ્કચ્ચે નિવસિતબ્બન્તિ સંકચ્ચિકં, તમેવ ચીવરન્તિ સઙ્કચ્ચિકચીવરન્તિ. તેરસમં.

સબ્બાનેવ સિક્ખાપદાનીતિ સમ્બન્ધો. તતોતિ તેહિ અટ્ઠાસીતિસતસિક્ખાપદેહિ, અપનેત્વાતિ સમ્બન્ધો.

તત્રાતિ તેસુ ખુદ્દકેસુ. એત્થાતિ દસસુ સિક્ખાપદેસૂતિ.

ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે ખુદ્દકવણ્ણનાય

૫. પાટિદેસનીયસિક્ખાપદ-અત્થયોજના

ખુદ્દકાનં અનન્તરા પાટિદેસનીયા નામ અટ્ઠ યે ધમ્મા સઙ્ખેપેનેવ સઙ્ગહં આરૂળ્હા સઙ્ગીતિકારેહિ, તેસં અટ્ઠન્નં પાટિદેસનીયનામકાનં ધમ્માનં સઙ્ખેપેનેવ એસા વણ્ણના પવત્તતેતિ યોજના.

૧૨૨૮. યાનિ સબ્બિતેલાદીનીતિ સમ્બન્ધો. હીતિ વિત્થારો. એત્થાતિ અટ્ઠસુ પાટિદેસનીયેસુ. પાળિવિનિમુત્તકેસૂતિ પાળિતો વિનિમુત્તકેસુ. સબ્બેસૂતિ અખિલેસુ સબ્બિતેલાદીસૂતિ.

ભિક્ખુનિવિભઙ્ગે પાટિદેસનીયવણ્ણનાય યોજના સમત્તા.

પનાતિ પક્ખન્તરજોતકો. યે ધમ્મા ઉદ્દિટ્ઠાતિ સમ્બન્ધો. તેસન્તિ પાટિદેસનીયાનં. પુન તેસન્તિ સેખિયઅધિકરણસમથધમ્માનં.

તન્તિ ¶ ¶ અત્થવિનિચ્છયં, વિદૂ વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. યકારો પદસન્ધિકરો. અયં પનેત્થ યોજના – તેસં પાટિદેસનીયાનં અનન્તરા યે ચ સેખિયા પઞ્ચસત્તતિ યે ચ ધમ્મા, ચસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો, અધિકરણવ્હયા અધિકરણસમથનામકા સત્ત યે ચ ધમ્મા ભગવતા ઉદ્દિટ્ઠા, તેસં સેખિયઅધિકરણસમથધમ્માનં યો અત્થવિનિચ્છયો વિભઙ્ગે મયા વુત્તો, તાદિસમેવ તં અત્થવિનિચ્છયં ભિક્ખુનીનં વિભઙ્ગેપિ વિદૂ વદન્તિ યસ્મા, તસ્મા તેસં ધમ્માનં સેખિયઅધિકરણસમથધમ્માનં યા અત્થવણ્ણના તત્થ મહાવિભઙ્ગે વિસું મયા ન વુત્તા. ઇમા અત્થવણ્ણના ઇધાપિ ભિક્ખુનીનં વિભઙ્ગેપિ, પિસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો, મયા ન વુત્તાયેવાતિ. નકારો દ્વીસુ કિરિયાસુ યોજેતબ્બો.

‘‘સબ્બાસવપહં મગ્ગં, પુઞ્ઞકમ્મેન ચિમિના;

ઉપ્પાદેત્વા સસન્તાને, સત્તા પસ્સન્તુ નિબ્બુતિ’’ન્તિ.

અયં ગાથા એતરહિ પોત્થકેસુ નત્થિ, ટીકાસુ પન અત્થિ. તસ્મા એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા – ઇમિના પુઞ્ઞકમ્મેન ચ વિભઙ્ગવણ્ણનાય કતેન ઇમિના પુઞ્ઞકમ્મેન ચ અઞ્ઞેન પુઞ્ઞકમ્મેન ચ. ચસદ્દો હિ અવુત્તસમ્પિણ્ડનત્થો. સત્તા સબ્બે સત્તા સબ્બાસવપહં સબ્બેસં આસવાનં વિઘાતકં મગ્ગં અરહત્તમગ્ગં સસન્તાને અત્તનો નિયકજ્ઝત્તે ઉપ્પાદેત્વા જનેત્વા નિબ્બુતિં ખન્ધપરિનિબ્બાનં ઞાણાલોચનેન પસ્સન્તૂતિ.

ઇતિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયસંવણ્ણનાય

જાદિલઞ્છિતનામેન, નેકાનં વાચિતો મયા;

ભિક્ખુનીનં વિભઙ્ગસ્સ, સમત્તો યોજનાનયોતિ.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

એવૂભતોવિભઙ્ગસ્સ ¶ ¶ , કત્વાન યોજનાનયં;

મહાવગ્ગખન્ધકસ્સ, કરિસ્સં યોજનાનયં.

ઉભિન્નન્તિ ઉભયેસં. પાતિમોક્ખાનન્તિ પાતિમોક્ખવિભઙ્ગાનં. પાતિમોક્ખગહણેન હેત્થ તેસં વિભઙ્ગોપિ ગહિતો અભેદેન વા ઉત્તરપદલોપવસેન વા. ખન્ધકન્તિ પઞ્ઞત્તિસમૂહં. ખન્ધસદ્દો હેત્થ પઞ્ઞત્તિવાચકો. વિનયપઞ્ઞત્તિયો વુચ્ચન્તિ ‘‘ખન્ધો’’તિ. તેસં સમૂહો ખન્ધકો. અથવા ખન્ધોતિ રાસિ. ખન્ધસદ્દો હિ રાસત્થવાચકો. વિનયપઞ્ઞત્તિરાસિ વુચ્ચતિ ‘‘ખન્ધો’’તિ. કકારો પકાસકવાચકો. ખન્ધાનં વિનયપઞ્ઞત્તિરાસીનં કો પકાસકોતિ ખન્ધકો, ¶ તં ખન્ધકં. અયં પનેત્થ યોજના – ઉભિન્નં પાતિમોક્ખાનં સઙ્ગીતિસમનન્તરં ખન્ધકોવિદા ખન્ધકેસુ કુસલા મહાથેરા યં ખન્ધકં સઙ્ગાયિંસુ, તસ્સ ખન્ધકસ્સ દાનિ સંવણ્ણનાક્કમો યસ્મા સમ્પત્તો, તસ્મા તસ્સ ખન્ધકસ્સ અયં અનુત્તાનત્થવણ્ણના હોતીતિ.

યે અત્થાતિ સમ્બન્ધો. હિસદ્દો પદાલઙ્કારો. યેસન્તિ પદાનં. તેતિ તે અત્થે. ભવેતિ ભવેય્ય, ભવિતું સક્કુણેય્યાતિ અત્થો. તેસન્તિ અત્થાનં. કિન્તિ કિં પયોજનં. તેતિ અત્થે, ઞાતુન્તિ સમ્બન્ધો. અથવા તેતિ અત્થા, અવણ્ણિતાતિ સમ્બન્ધો. તેસંયેવાતિ અત્થાનમેવ. અયં પનેત્થ યોજના – પદભાજનીયે યેસં પદાનં યે અત્થા ભગવતા પકાસિતા, તેસં પદાનન્તિ પાઠસેસો, તે અત્થે પુન વદેય્યામ ચે, કદા પરિયોસાનં સંવણ્ણનાય પરિનિટ્ઠાનં ભવે, ન ભવેય્યાતિ અધિપ્પાયો. યે ચેવ અત્થા ઉત્તાના, તેસં સંવણ્ણનાય કિં પયોજનં, ન પયોજનન્તિ અધિપ્પાયો. અધિપ્પાયાનુસન્ધીહિ ચ અધિપ્પાયેન ચ અનુસન્ધિના ચ બ્યઞ્જનેન ચ યે પન અત્થા અનુત્તાના, તે અત્થે, અત્થા વા અવણ્ણિતા ¶ યસ્મા ઞાતું ન સક્કા, તસ્મા તેસંયેવ અત્થાનં અયં સંવણ્ણનાનયો હોતીતિ. ઇતિસદ્દો પરિસમાપનત્થો.

૧. ‘‘તેન…પે… વેરઞ્જાય’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૧) કરણવચને વિસેસકારણમત્થિ વિય, ‘‘તેન…પે… પઠમાભિસમ્બુદ્ધો’’તિ એત્થ કિઞ્ચાપિ નત્થીતિ યોજના. અસદિસોપમાયં. કિઞ્ચાપિસદ્દો ગરહત્થજોતકો, પન-સદ્દો સમ્ભાવનત્થજોતકો. ‘‘કરણવચનેનેવા’’તિ એત્થ એવકારેન ઉપયોગવચનં વા ભુમ્મવચનં વા નિવારેતિ. અભિલાપોતિ અભિમુખં અત્થં લપતીતિ અભિલાપો, સદ્દો. આદિતોતિ વેરઞ્જકણ્ડતો. એતન્તિ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા ઉરુવેલાય’’ન્તિઆદિવચનં. ‘‘અઞ્ઞેસુપી’’તિ વત્વા તમેવત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ઇતો પરેસૂ’’તિ.

યદિ વિસેસકારણં નત્થિ, કિં પનેતસ્સ વચને પયોજનન્તિ ચોદેન્તો આહ ‘‘કિં પનેતસ્સા’’તિઆદિ. એતસ્સાતિ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા ઉરુવેલાય’’ન્તિઆદિવચનસ્સ. નિદાનદસ્સનં પયોજનં નામાતિ યોજના. તમેવત્થં વિભાવેતુમાહ ‘‘યા હી’’તિઆદિ. યા પબ્બજ્જા ચેવ યા ઉપસમ્પદા ચ ભગવતો અનુઞ્ઞાતાતિ યોજના. યાનિ ચ અનુઞ્ઞાતાનીતિ સમ્બન્ધો. તાનીતિ પબ્બજ્જાદીનિ. અભિસમ્બોધિન્તિ અરહત્તમગ્ગઞાણપદટ્ઠાનં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં અરહત્તમગ્ગઞાણઞ્ચ. બોધિમહામણ્ડેતિ મહન્તાનં મગ્ગઞાણસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનં પસન્નટ્ઠાને બોધિરુક્ખમૂલેતિ અત્થો. એવન્તિઆદિ નિગમનં.

તત્થાતિ ¶ યં ‘‘તેન સમયેન ઉરુવેલાય’’ન્તિઆદિવચનં વુત્તં, તત્થ. ઉરુવેલાયન્તિ એત્થ ઉરુસદ્દો મહન્તપરિયાયોતિ આહ ‘‘મહાવેલાય’’ન્તિ. ‘‘વાલિકરાસિમ્હી’’તિ ઇમિના વેલાસદ્દસ્સ રાસત્થં દસ્સેતિ, કાલસીમાદયો નિવત્તેતિ. યદિ પન ‘‘ઉરૂ’’તિ વાલિકાય નામં, ‘‘વેલા’’તિ મરિયાદાય, એવઞ્હિ સતિ નનુ ઉરુયા વેલાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ આહ ‘‘વેલાતિક્કમનહેતુ આહટા ઉરુ ઉરુવેલા’’તિ. ઇમિના ¶ વેલાય અતિક્કમો વેલા ઉત્તરપદલોપવસેન, વેલાય આહટા ઉરુ ઉરુવેલા પદવિપરિયાયવસેનાતિ દસ્સેતિ. એત્થાતિ ‘‘ઉરુવેલાય’’ન્તિપદે. તમેવત્થં વિભાવેન્તો આહ ‘‘અતીતે કિરા’’તિઆદિ. અનુપ્પન્ને બુદ્ધે પબ્બજિત્વાતિ સમ્બન્ધો. તાપસપબ્બજ્જન્તિ ઇસિપબ્બજ્જં, ન સમણપબ્બજ્જં. કતિકવત્તન્તિ કરણં કતં, કતેન પવત્તં કતિકં, તમેવ વત્તં કતિકવત્તં. અકંસુ કિરાતિ સમ્બન્ધો. યોતિ યો કોચિ. અઞ્ઞોતિ અત્તના અપરો. સો આકિરતૂતિ સમ્બન્ધો. પત્તપુટેનાતિ પણ્ણેન કતેન પુટેન. તતોતિ કતિકવત્તકરણતો. તત્થાતિ તસ્મિં પદેસે. તતોતિ મહાવાલિકરાસિજનનતો, પરન્તિ સમ્બન્ધો. નન્તિ તં પદેસં. તન્તિ મહાવાલિકરાસિં.

‘‘બોધિરુક્ખમૂલે’’તિ એત્થ અસ્સત્થરુક્ખસ્સ ઉપચારવસેન બોધીતિ નામલભનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘બોધિ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણ’’ન્તિઆદિ. ઇમિના ચત્તારિ સચ્ચાનિ બુજ્ઝતીતિ બોધીતિ વચનત્થેન ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં બોધિ નામાતિ દસ્સેતિ. એત્થાતિ બોધિમ્હિ, બોધિયં વા. સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. રુક્ખોપીતિ પિસદ્દેન ન મગ્ગઞાણમેવાતિ દસ્સેતિ. મૂલેતિ આસન્ને. પઠમાભિસમ્બુદ્ધોતિ અનુનાસિકલોપવસેન સન્ધીતિ આહ ‘‘પઠમં અભિસમ્બુદ્ધો’’તિ. ‘‘હુત્વા’’તિ ઇમિના ‘‘પઠમ’’ન્તિપદસ્સ ભાવનપુંસકં દસ્સેતિ. સબ્બપઠમંયેવાતિ સબ્બેસં જનાનં પઠમમેવ અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વાતિ સમ્બન્ધો. એકો એવ પલ્લઙ્કો એકપલ્લઙ્કોતિ અવધારણસમાસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકેનેવ પલ્લઙ્કેના’’તિ. ‘‘સકિં…પે… આભુજિતેના’’તિ ઇમિના અવધારણફલં દસ્સેતિ. પલ્લઙ્કોતિ ચ ઊરુબદ્ધાસનં. વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદીતિ એત્થ તદઙ્ગાદીસુ (પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૦૪) પઞ્ચસુ વિમુત્તીસુ પટિપ્પસ્સદ્ધિસઙ્ખાતા ફલસમાપત્તિ એવાધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘ફલસમાપત્તિસુખ’’ન્તિ. ફલસમાપત્તીતિ અરહત્તફલસમાપત્તિ. સા હિ વિરુદ્ધેહિ ઉપક્કિલેસેહિ મુચ્ચિતટ્ઠેન વિમુત્તીતિ વુચ્ચતિ, તાય સમ્પયુત્તં સુખં વિમુત્તિસુખં, ચતુત્થજ્ઝાનિકં અરહત્તફલસમાપત્તિસુખં. અથવા તાય જાતં સુખં વિમુત્તિસુખં, સકલકિલેસદુક્ખૂપસમસુખં ¶ . ‘‘પટિસંવેદયમાનો’’તિઇમિના ‘‘પટિસંવેદી’’તિ એત્થ ણીપચ્ચયસ્સ કત્તુત્થં દસ્સેતિ. પુનપ્પુનં સુટ્ઠુ વદતિ અનુભવતીતિ પટિસંવેદી. પટિસંવેદી હુત્વા નિસીદીતિ સમ્બન્ધો.

પચ્ચયાકારન્તિ ¶ અવિજ્જાદિપચ્ચયાનં ઉપ્પાદાકારં. કસ્મા પચ્ચયાકારો પટિચ્ચસમુપ્પાદો નામાતિ આહ ‘‘પચ્ચયાકારો હી’’તિઆદિ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞ’’ન્તિઇમિના ‘‘પટિચ્ચા’’તિપદસ્સ કમ્મં દસ્સેતિ, ‘‘સહિતે’’તિઇમિના સંસદ્દસ્સત્થં. ‘‘ધમ્મે’’તિઇમિના તસ્સ સરૂપં. એત્થાતિ ઇમિસ્સં વિનયટ્ઠકથાયં. તત્થાતિ ‘‘અનુલોમપટિલોમ’’ન્તિપદે, અનુલોમપટિલોમેસુ વા. સ્વેવ પચ્ચયાકારો વુચ્ચતીતિ યોજના. ‘‘અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચકરણતો’’તિઇમિના અનુલોમસદ્દસ્સ સભાવત્થં દસ્સેતિ. સ્વેવાતિ પચ્ચયાકારો એવ. તં કિચ્ચન્તિ અત્તના કત્તબ્બં તં કિચ્ચં. તસ્સ અકરણતોતિ અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ અકરણતો. ઇમિના પટિલોમસદ્દસ્સ સભાવત્થં દસ્સેતિ. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના પુરિમનયેનેવ. વાતિ અથવા. પવત્તિયાતિ સંસારપવત્તિયા. અનુલોમોતિ અનુકૂલો, અનુરૂપો વા. ઇતરોતિ ‘‘અવિજ્જાયત્વેવા’’તિઆદિના વુત્તો પચ્ચયાકારો. તસ્સાતિ પવત્તિયા. પટિલોમોતિ પટિવિરુદ્ધો, એત્થાતિ ‘‘અનુલોમપટિલોમ’’ન્તિપદે. અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ એત્થ અત્થો એવાતિ સમ્ભવતો તસ્સ ફલં વા ‘‘સદ્દન્તરત્થાપોહનેન સદ્દો અત્થં વદતી’’તિ વચનતો (ઉદા. અટ્ઠ. ૧; દી. નિ. ટી. ૧.૧; મ. નિ. ટી. ૧.મુલપરિયાયસુત્તવણ્ણના; સં. નિ. ટી. ૧.૧.ઓઘતરયસુત્તવણ્ણના; અ. નિ. ટી. ૧.૧.રુપાદિવગ્ગવણ્ણના) સદ્દન્તરત્થાપોહનં વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘આદિતો પના’’તિઆદિ. યાવસદ્દો અવધિવચનો. યાવ અન્તં પાપેત્વાતિ સમ્બન્ધો. ઇતોતિ ઇમેહિ વુત્તેહિ દ્વીહિ અત્થેહિ. ‘‘મનસાકાસી’’તિ એત્થ ઇકારલોપવસેન સન્ધીતિ આહ ‘‘મનસિ અકાસી’’તિ. તત્થાતિ ‘‘મનસાકાસી’’તિપદે. યથાતિ યેનાકારેન. ઇદન્તિ ઇમં આકારં. તત્થાતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિપાઠે અવયવત્થો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. સમાસમજ્ઝે તસદ્દેન પુબ્બપદસ્સેવ લિઙ્ગવચનાનિ ગહેતબ્બાનીતિ આહ ‘‘અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચા’’તિ ¶ . વાક્યે પન તસદ્દેન પરપદસ્સેવ લિઙ્ગવચનાનિ ગહેતબ્બાનિ. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા’’તિપદં ‘‘સમ્ભવન્તી’’તિપદેન સમ્બન્ધિતબ્બન્તિ આહ ‘‘તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તી’’તિ. સબ્બપદેસૂતિ ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ સબ્બેસુ પદેસુ.

યથા પનાતિ યેનાકારેન પન. ઇદન્તિ ઇમં આકારં. તત્થાતિ ‘‘અવિજ્જાય…પે… નિરોધો’’તિઆદિવાક્યે. અવિજ્જાયત્વેવાતિ એત્થ ‘‘ભદ્દિયોત્વેવા’’તિઆદીસુ વિય ‘‘ભદ્દિયો ઇતિ એવા’’તિ પદચ્છેદો કત્તબ્બો, ન એવં ‘‘અવિજ્જાય ઇતિ એવા’’તિ, અથ ખો ‘‘અવિજ્જાય તુ એવા’’તિ કાતબ્બોતિ આહ ‘‘અવિજ્જાય તુ એવા’’તિ. ‘‘પ અતિમોક્ખં અતિપમોક્ખ’’ન્તિઆદીસુ (કઙ્ખા. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) વિય ઉપસગ્ગબ્યત્તયેન વુત્તં, એવમિધ ¶ નિપાતબ્યત્તયેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તત્થ એવસદ્દેન સત્તજીવાદયો નિવત્તેતિ. તુસદ્દો પક્ખન્તરત્થજોતકો. અનુલોમપક્ખતો પટિલોમસઙ્ખાતં પક્ખન્તરં મનસાકાસીતિ અત્થો. અસેસવિરાગનિરોધસદ્દો અયુત્તસમાસો, ઉત્તરપદેન ચ તતિયાસમાસોતિ આહ ‘‘વિરાગસઙ્ખાતેન મગ્ગેન અસેસનિરોધા’’તિ. તત્થ અસેસસદ્દં વિરાગસદ્દેન સમ્બન્ધમકત્વા નિરોધસદ્દેન સમ્બન્ધં કત્વા અત્થસ્સ ગહણં અયુત્તસમાસો નામ. ‘‘મગ્ગેના’’તિઇમિના વિરાગસદ્દસ્સત્થં દસ્સેતિ. મગ્ગો હિ વિરજ્જનટ્ઠેન વિરાગોતિ વુચ્ચતિ. સઙ્ખારનિરોધોતિ એત્થ મગ્ગેન નિરોધત્તા અનુપ્પાદનિરોધો હોતીતિ આહ ‘‘સઙ્ખારાનં અનુપ્પાદનિરોધો હોતી’’તિ. અનુપ્પાદનિરોધોતિ ચ અનુપ્પાદેન નિરોધો સમુચ્છેદવસેન નિરુદ્ધત્તા. એવન્તિ યથા અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો, એવં તથાતિ અત્થો. તત્થાતિ ‘‘એવમેતસ્સા’’તિઆદિવચને. કેવલસદ્દો સકલપરિયાયોતિ આહ ‘‘સકલસ્સા’’તિ, અનવસેસસ્સાતિ અત્થો. અથવા સત્તજીવાદીહિ અમિસ્સિતત્તા અમિસ્સત્થોતિ આહ ‘‘સુદ્ધસ્સ વા’’તિ. ‘‘સત્તવિરહિતસ્સા’’તિ ઇમિના સુદ્ધભાવં દસ્સેતિ. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ એત્થ ખન્ધસદ્દો રાસત્થવાચકોતિ આહ ‘‘દુક્ખરાસિસ્સા’’તિ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ એત્થ એતસદ્દસ્સ વિસયં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ય્વાય’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘અવિજ્જાદિવસેન…પે… નિરોધો હોતી’’તિ ય્વાયં અત્થો વુત્તોતિ યોજના. સમુદયો ચ હોતીતિ સમ્બન્ધો. વિદિતવેલાયન્તિ પાકટવેલાયં પસિદ્ધકાલેતિ અત્થો. ઇમં ઉદાનન્તિ એત્થ ઇમસદ્દો વુચ્ચમાનાપેક્ખો. તસ્મિં અત્થે વિદિતે સતીતિ યોજના. પજાનનતાયાતિ પકારેન જાનનભાવસ્સ. સોમનસ્સયુત્તઞાણસમુટ્ઠાનન્તિ સોમનસ્સેન એકુપ્પાદાદિવસેન યુત્તેન ઞાણેન સમુટ્ઠાનં, યુત્તં વા ઞાણસઙ્ખાતં સમુટ્ઠાનં ઉદાનન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થ ઉદાનન્તિ કેનટ્ઠેન ઉદાનં? ઉદાનટ્ઠેન, મોદનટ્ઠેન, કીળનટ્ઠેન ચાતિ અત્થો. કિમિદં ઉદાનં નામ? પીતિવેગસમુટ્ઠાપિતો ઉદાહારો. યથા (ઉદા. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) હિ યં તેલાદિમિનિતબ્બવત્થુ માનં ગહેતું ન સક્કોતિ વિસન્દિત્વા ગચ્છતિ, તં ‘‘અવસેકો’’તિ વુચ્ચતિ. યઞ્ચ જલં તળાકં ગહેતું ન સક્કોતિ, અજ્ઝોત્થરિત્વા ગચ્છતિ, તં ‘‘ઓઘો’’તિ વુચ્ચતિ. એવમેવં યં પીતિવેગસમુટ્ઠાપિતં વિતક્કવિપ્ફારં હદયં સન્ધારેતું ન સક્કોતિ, સો અધિકો હુત્વા અન્તો અસણ્ઠહિત્વા વચીદ્વારેન નિક્ખમન્તો પટિગ્ગાહકનિરપેક્ખો ઉદાહારવિસેસો ‘‘ઉદાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અત્તમનવાચં નિચ્છારેસી’’તિ ઇમિના ઉદધાતુસ્સ ઉદાહારત્થં દસ્સેતિ.

તસ્સાતિ ઉદાનસ્સ અત્થો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. યદાતિ એત્થ દાપચ્ચયસ્સ અત્થવાક્યં ¶ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યસ્મિં કાલે’’તિ. હવેતિ ‘‘બ્યત્ત’’ન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે નિપાતો. બ્યત્તં પાકટન્તિ હિ અત્થો. પાતુભવન્તીતિ એત્થ પાતુનિપાતસ્સ અત્થસ્સ ‘‘હવે’’તિ નિપાતેન વુત્તત્તા ભૂધાતુસ્સેવ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ. અનુલોમ પટિલોમ પચ્ચયાકાર પટિવેધસાધકાતિ અનુલોમતો ચ પટિલોમતો ચ પચ્ચયાકારસ્સ પટિવિજ્ઝનસ્સ સાધકા. બોધિપક્ખિયધમ્માતિ બોધિયા મગ્ગઞાણસ્સ પક્ખે ભવા સત્તતિંસ ધમ્મા. અથવા પાતુનિપાતેન સહ ‘‘ભવન્તી’’તિપદસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પકાસન્તી’’તિ. ઇમસ્મિં નયે હવેસદ્દો એકંસત્થવાચકો. હવે એકંસેનાતિ હિ અત્થો. અભિસમયવસેનાતિ મગ્ગઞાણવસેન ¶ . મગ્ગઞાણઞ્હિ યસ્મા અભિમુખં ચત્તારિ સચ્ચાનિ સમેચ્ચ અયતિ જાનાતિ, તસ્મા અભિસમયોતિ વુચ્ચતિ.

‘‘કિલેસસન્તાપનટ્ઠેના’’તિ ઇમિના આભુસો કિલેસે તાપેતીતિ આતાપોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ન વીરિયસામઞ્ઞં હોતિ, અથ ખો સમ્મપ્પધાનવીરિયમેવાતિ આહ ‘‘સમ્મપ્પધાનવીરિયવતો’’તિ. ઇમિના આતાપીતિ એત્થ ઈપચ્ચયસ્સ વન્તુઅત્થં દસ્સેતિ. આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેન ચાતિ કસિણાદિઆરમ્મણં ઉપગન્ત્વા નિજ્ઝાનસભાવેન અટ્ઠસમાપત્તિસઙ્ખાતેન ઝાનેન ચ. લક્ખણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેન ચાતિ અનિચ્ચાદિલક્ખણં ઉપગન્ત્વા નિજ્ઝાનસભાવેન વિપસ્સનામગ્ગફલસઙ્ખાતેન ઝાનેન ચ. ‘‘બાહિતપાપસ્સા’’તિ ઇમિના બાહિતો અણો પાપો અનેનાતિ બ્રાહ્મણોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. અણસદ્દો હિ પાપપરિયાયો. ‘‘ખીણાસવસ્સા’’તિ ઇમિના તસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. અથસ્સાતિ અથ અસ્સ, તસ્મિં કાલે બ્રાહ્મણસ્સાતિ અત્થો. યા એતા કઙ્ખા વુત્તાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘કો નુ ખો…પે… અવોચા’’તિઆદિના (સં. નિ. ૨.૧૨) નયેન ચ તથા ‘‘કતમં નુ ખો…પે… અવોચા’’તિઆદિના (સં. નિ. ૨.૩૫) નયેન ચ પચ્ચયાકારે વુત્તાતિ યોજના. નો કલ્લો પઞ્હોતિ અયુત્તો પઞ્હો, દુપ્પઞ્હો એસોતિ અત્થો. તથાતિ એવં, તતો અઞ્ઞથા વા. યા ચ સોળસ કઙ્ખા (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) આગતાતિ સમ્બન્ધો. અપટિવિદ્ધત્તા કઙ્ખાતિ યોજના. સોળસ કઙ્ખાતિ અતીતવિસયા પઞ્ચ, અનાગતવિસયા પઞ્ચ, પચ્ચુપ્પન્નવિસયા છાતિ સોળસવિધા કઙ્ખા. વપયન્તીતિ વિ અપયન્તિ, ઇકારલોપેનાયં સન્ધિ. વિત્યૂપસગ્ગો ધાત્વત્થાનુવત્તકો, અપયન્તિ – સદ્દો અપગમનત્થોતિ આહ ‘‘અપગચ્છન્તી’’તિ. ‘‘નિરુજ્ઝન્તી’’તિઇમિના અપગમનત્થમેવ પરિયાયન્તરેન દીપેતિ. ‘‘કસ્મા’’તિ ઇમિના ‘‘યતો પજાનાતિ સહેતુધમ્મ’’ન્તિ વાક્યસ્સ પુબ્બવાક્યકારણભાવં દસ્સેતિ. સહેતુધમ્મન્તિ એત્થ સહ અવિજ્જાદિહેતુનાતિ સહેતુ, સઙ્ખારાદિકો પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મો. સહેતુ ચ સો ધમ્મો ચાતિ સહેતુધમ્મોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અવિજ્જાદિકેના’’તિઆદિ ¶ . ‘‘પટિવિજ્ઝતી’’તિ ઇમિના પજાના તીતિ ¶ એત્થ ઞાધાતુયા અવબોધનત્થં દસ્સેતિ, મારણતોસનાદિકે અત્થે નિવત્તેતિ. ઇતીતિ તસ્મા, વપયન્તીતિ યોજના.

૨. પચ્ચયક્ખયસ્સાતિ પચ્ચયાનં ખયટ્ઠાનસ્સ અસઙ્ખતસ્સાતિ યોજના. તત્રાતિ દુતિયઉદાને. ખીયન્તિ પચ્ચયા એત્થાતિ ખયં, નિબ્બાનન્તિ આહ ‘‘પચ્ચયાનં ખયસઙ્ખાતં નિબ્બાન’’ન્તિ. ‘‘અઞ્ઞાસી’’તિ ઇમિના અવેદીતિ એત્થ વિદધાતુયા ઞાણત્થં દસ્સેતિ, અનુભવનલાભાદિકે નિવત્તેતિ. તસ્મા વપયન્તીતિ સમ્બન્ધો. વુત્તપ્પકારાતિ પઠમઉદાને વુત્તસદિસા. ધમ્માતિ બોધિપક્ખિયધમ્મા, ચતુઅરિયસચ્ચધમ્મા વા.

૩. ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ સમ્બન્ધો. યેન મગ્ગેન વિદિતોતિ યોજના. તત્રાતિ તતિયઉદાને. સો બ્રાહ્મણો તિટ્ઠતીતિ સમ્બન્ધો. તેહિ ઉપ્પન્નેહિ બોધિપક્ખિયધમ્મેહિ વા યસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ ચતુસચ્ચધમ્મા પાતુભૂતા, તેન અરિયમગ્ગેન વા વિધૂપયન્તિ યોજના. વુત્તપ્પકારન્તિ સુત્તનિપાતે વુત્તપ્પકારં. મારસેનન્તિ કામાદિકં દસવિધં મારસેનં. ‘‘વિધમેન્તો’’તિઇમિના વિધૂપયન્તિ એત્થ ધૂપધાતુયા વિધમનત્થં દસ્સેતિ, લિમ્પનત્થાદયો નિવત્તેતિ. ‘‘વિદ્ધં સેન્તો’’તિઇમિના વિધમેન્તોતિ એત્થ ધમુધાતુયા ધંસનત્થં દસ્સેતિ, સદ્દત્થાદયો નિવત્તેતિ. ‘‘સૂરિયોવ ઓભાસય’’ન્તિપદસ્સ ‘‘સૂરિયો ઇવા’’તિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યથા’’તિઆદિ. સૂરિયોતિ આદિચ્ચો. સો હિ યસ્મા પઠમકપ્પિકાનં સૂરં જનેતિ, તસ્મા સૂરિયોતિ વુચ્ચતિ. અબ્ભુગ્ગતોતિ અભિમુખં ઉદ્ધં આકાસં ગતો, અબ્ભં વા આકાસં ઉગ્ગતો. અબ્ભસદ્દો હિ આકાસપરિયાયો. આકાસો હિ યસ્મા આભુસો ભાતિ દિપ્પતિ, તસ્મા ‘‘અબ્ભ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અયં પનેત્થ ઓપમ્મસંસન્દનં – યથા સૂરિયો ઓભાસયન્તો તિટ્ઠતિ, એવં બ્રાહ્મણો સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તો. યથા સૂરિયો અન્ધકારં વિધમેન્તો તિટ્ઠતિ, એવં બ્રાહ્મણો મારસેનમ્પિ વિધૂપયન્તોતિ.

એત્થાતિ એતેસુ તીસુ ઉદાનેસુ. પઠમં ઉદાનં ઉપ્પન્નન્તિ સમ્બન્ધો. ઇમિસ્સા ખન્ધકપાળિયા ઉદાનપાળિં સંસન્દન્તો આહ ‘‘ઉદાને પના’’તિઆદિ ¶ . ઉદાને પન વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તન્તિ ઉદાને વુત્તવચનં, વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. અચ્ચયેનાતિ અતિક્કમેન, તમેવત્થં વિભાવેન્તો આહ ‘‘તદા હી’’તિઆદિ. તદાતિ ‘‘સ્વે આસના વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ રત્તિં ઉપ્પાદિતમનસિકારકાલે. ભગવા મનસાકાસીતિ સમ્બન્ધો. પુરિમા દ્વે ઉદાનગાથા આનુભાવદીપિકા હોન્તીતિ યોજના. તસ્સાતિ પચ્ચયાકારપજાનનપચ્ચયક્ખયાધિગમસ્સ. એકેકમેવાતિ ¶ અનુલોમપટિલોમેસુ એકેકમેવ. પઠમયામઞ્ચાતિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં, નિરન્તરં પઠમયામકાલન્તિ અત્થો. ઇધ પનાતિ ઇમસ્મિં ખન્ધકે પન. તમેવત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિ. તત્થ ભગવા ઉદાનેસીતિ સમ્બન્ધો. વિસાખપુણ્ણમાયાતિ વિસાખાય યુત્તાય પુણ્ણમાય. ‘‘અરુણો ઉગ્ગમિસ્સતી’’તિ વત્તબ્બસમયેતિ સમ્બન્ધો. સબ્બઞ્ઞુતન્તિ સબ્બઞ્ઞુભાવં, અનાવરણઞાણન્તિ અત્થો. તતોતિ અરુણુગ્ગમનતો. તં દિવસન્તિ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં, તસ્મિં દિવસેતિ હિ અત્થો. અચ્ચન્તસંયોગે વા, તં દિવસં કાલન્તિ હિ અત્થો. એવં મનસિ કત્વાતિ યથા તં દિવસં અનુલોમપટિલોમં મનસાકાસિ, એવં મનસિ કત્વાતિ અત્થો. ઇતીતિ એવં. ‘‘બોધિરુક્ખમૂલે…પે… નિસીદી’’તિ એવં વુત્તં તં સત્તાહન્તિ યોજના. તત્થેવાતિ બોધિરુક્ખમૂલેયેવ.

૪. ન ભગવાતિ એત્થ નકારો ‘‘ઉપસઙ્કમી’’તિ પદેન યોજેતબ્બો, ન ઉપસઙ્ખમીતિ હિ અત્થો. તમ્હા સમાધિમ્હાતિ તતો અરહત્તફલસમાપત્તિસમાધિતો. અનન્તરમેવ અનુપસઙ્કમનં ઉપમાય આવિકરોન્તો આહ ‘‘યથા પના’’તિઆદિ. ઇચ્ચેવં વુત્તં ન હોતીતિ યોજના. ઇદન્તિ ઇદં અત્થજાતં. એત્થાતિ ‘‘ભુત્વા સયતી’’તિ વાક્યે. એવન્તિ ઉપમેય્યજોતકો. ઇધાપીતિ ઇમિસ્સં ‘‘અથ ખો ભગવા’’તિઆદિપાળિયમ્પિ. ઇદન્તિ અયમત્થો દીપિતો હોતીતિ યોજના. એત્થાતિ ‘‘અથ ખો ભગવા’’તિઆદિપાઠે.

અપરાનિપીતિ પલ્લઙ્કસત્તાહતો અઞ્ઞાનિપિ. તત્રાતિ ‘‘અપરાનિપી’’તિઆદિવચને. ભગવતિ નિસિન્ને સતીતિ યોજના. કિરસદ્દો વિત્થારજોતકો ¶ . કિં નુ ખોતિ પરિવિતક્કનત્થે નિપાતો. એકચ્ચાનન્તિ અપ્પેસક્ખાનં એકચ્ચાનં. તાસન્તિ દેવતાનં. બલાધિગમટ્ઠાનન્તિ બલેન તેજસા અધિગમટ્ઠાનં. અનિમિસેહીતિ ઉમ્મિસેહિ. સત્તાહન્તિ કમ્મત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં, અચ્ચન્તસંયોગે વા. એવઞ્હિ સતિ ‘‘કાલ’’ન્તિ કમ્મં વેદિતબ્બં. તં ઠાનન્તિ અનિમિસેહિ અક્ખીહિ ઓલોકિયમાનટ્ઠાનં. અથાતિ અનિમિસસત્તાહસ્સ અનન્તરે. રતનચઙ્કમેતિ રતનમયે ચઙ્કમે. તં ઠાનન્તિ ચઙ્કમટ્ઠાનં. તતોતિ ચઙ્કમસત્તાહતો. રતનઘરન્તિ રતનમયં ગેહં. તત્થાતિ રતનઘરે અભિધમ્મપિટકં વિચિનન્તોતિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ રતનઘરે, અભિધમ્મપિટકે વા, નિદ્ધારણે ચેતં ભુમ્મવચનં. તં ઠાનન્તિ અભિધમ્મપિટકવિચિનનટ્ઠાનં.

એવન્તિઆદિ પુબ્બવચનસ્સ નિગમવસેન પચ્છિમવચનસ્સ અનુસન્ધિનિદસ્સનં. તેનાતિ અજપાલાનં ¶ નિસીદનકારણેન. અસ્સાતિ નિગ્રોધસ્સ. ‘‘અજપાલનિગ્રોધોત્વેવ નામ’’ન્તિ ઇમિના ઉપચારવસેન નામલભનં દસ્સેતિ. અજપા બ્રાહ્મણા લન્તિ નિવાસં ગણ્હન્તિ એત્થાતિ અજપાલો, ઉણ્હકાલે વા અન્તોપવિટ્ઠે અજે અત્તનો છાયાય પાલેતીતિ અજપાલો, અજપાલો ચ સો નિગ્રોધો ચેતિ અજપાલનિગ્રોધોતિ વચનત્થાનિપિ પકરણન્તરેસુ (ઉદા. અટ્ઠ. ૪) દસ્સિતાનિ. તત્રાપીતિ અજપાલનિગ્રોધેપિ. બોધિતોતિ બોધિરુક્ખતો. એત્થાતિ અજપાલનિગ્રોધે. ભગવતિ નિસિન્નેતિ યોજના. તત્થાતિ ‘‘અથ ખો અઞ્ઞતરો’’તિઆદિવચને. સોતિ બ્રાહ્મણો. દિટ્ઠમઙ્ગલિકો નામાતિ દિટ્ઠસુતમુતસઙ્ખાતેસુ તીસુ મઙ્ગલિકેસુ દિટ્ઠમઙ્ગલિકો નામ કિરાતિ અત્થો. ‘‘માનવસેન…પે… વુચ્ચતી’’તિ ઇમિના ‘‘હુંહુ’’ન્તિ કરોતીતિ હુંહુઙ્કો, હુંહુઙ્કો જાતિ સભાવો ઇમસ્સાતિ હુંહુઙ્કજાતિકોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ.

તેનાતિ બ્રાહ્મણેન. સિખાપ્પત્તન્તિ અગ્ગપ્પત્તં. તસ્સાતિ ઉદાનસ્સ. યોતિ પુગ્ગલો, પટિજાનાતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ન દિટ્ઠમઙ્ગલિકતાયા’’તિ ઇમિના અવધારણફલં દસ્સેતિ. ‘‘બાહિતપાપધમ્મત્તા’’તિ ઇમિના બાહિતો ¶ પાપો ધમ્મો અનેનાતિ બાહિતપાપધમ્મોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘હુંહુઙ્કારપહાનેના’’તિ ઇમિના નત્થિ હુંહુઙ્કારો ઇમસ્સાતિ નિહુંહુઙ્કોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. રાગાદિકસાવાભાવેનાતિ ઇમિના નત્થિ રાગાદિકસાવો ઇમસ્સાતિ નિક્કસાવોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ભાવનાનુયોગયુત્તચિત્તતાયા’’તિ ઇમિના યતં અનુયુત્તં અત્તં ચિત્તં ઇમસ્સાતિ યતત્તોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. એત્થ હિ યતસદ્દો વીરિયવાચકો, યતધાતુયા નિપ્ફન્નો, અત્તસદ્દો ચિત્તપરિયાયો. યતસદ્દસ્સ યમુધાતુયા ચ નિપ્ફન્નભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સીલસંવરેન વા’’તિઆદિ. ‘‘સઞ્ઞતચિત્તતાયા’’તિ ઇમિના યમતિ સંયમતીતિ યતં, યતં અત્તં ચિત્તં ઇમસ્સાતિ યતત્તોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. સચ્ચાનિ વિદન્તિ જાનન્તીતિ વેદાનીતિ વચનત્થેન મગ્ગઞાણાનિ વેદાનિ નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચતુમગ્ગઞાણસઙ્ખાતેહિ વેદેહી’’તિ. ‘‘ચતુમગ્ગઞાણસઙ્ખાતાન’’ન્તિ વિભત્તિપરિણામં કત્વા ‘‘વેદાન’’ન્તિપદેન યોજેતબ્બો. અન્તન્તિ નિબ્બાનં. તઞ્હિ યસ્મા સઙ્ખારાનં અવસાને જાતં, તસ્મા અન્તન્તિ વુચ્ચતિ. પુન અન્તન્તિ અરહત્તફલં. તઞ્હિ યસ્મા મગ્ગસ્સ પરિયોસાને પવત્તં, તસ્મા અન્તન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ વુસિતત્તા’’તિ ઇમિના વુસિતં મગ્ગસઙ્ખાતં બ્રહ્મચરિયં અનેનાતિ વુસિતબ્રહ્મચરિયોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ધમ્મેન બ્રહ્મવાદં વદેય્યાતિ વુત્તવચનસ્સ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘બ્રાહ્મણો અહન્તિ એતં વાદં ધમ્મેન વદેય્યા’’તિ. ધમ્મેનાતિ ભૂતેન સભાવેન. લોકેતિ એત્થ સત્તલોકોવાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘સકલે લોકસન્નિવાસે’’તિ.

૫. અકાલમેઘોતિ ¶ એત્થ વપ્પાદિકાલસ્સ અભાવા ન અકાલો હોતિ, અથ ખો વસ્સકાલે અસમ્પત્તત્તા અકાલોતિ આહ ‘‘અસમ્પત્તે વસ્સકાલે’’તિ. ‘‘ઉપ્પન્નમેઘો’’તિ ઇમિના અકાલે ઉપ્પન્નો મેઘો અકાલમેઘોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસેતિ જેટ્ઠમૂલમાસે. તસ્મિન્તિ મેઘે. સીતવાતદુદ્દિનીતિ એત્થ સીતેન વાતેન દૂસિતં દિનં ઇમિસ્સા વટ્ટલિકાયાતિ સીતવાતદુદ્દિનીતિ વચનત્થં ¶ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સા ચ પના’’તિઆદિ. સા ચ પન સત્તાહવટ્ટલિકા સીતવાતદુદ્દિની નામ અહોસીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘સમીપે પોક્ખરણિયા નિબ્બત્તો’’તિ ઇમિના મુચલિન્દસ્સ સમીપે નિબ્બત્તો મુચલિન્દોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. મુચલિન્દોતિ ચ નિચુલો. સો નીપોતિ ચ પિયકોતિ ચ વુચ્ચતિ. નાગસ્સ ભોગો એકોપિ સત્તાભુજત્તા ‘‘ભોગેહી’’તિ બહુવચનવસેન વુત્તં. તસ્મિન્તિ નાગરાજે ઠિતે સતીતિ યોજના. તસ્સાતિ નાગરાજસ્સ. તસ્માતિ યસ્મા ભણ્ડાગારગબ્ભપમાણં અહોસિ, તસ્મા. ઠાનસ્સ કારણં પરિદીપેતિ અનેનાતિ ઠાનકારણપરિદીપનં ‘‘મા ભગવન્તં સીત’’ન્તિઆદિવચનં. સોતિ નાગરાજા. હીતિ સચ્ચં. પાળિયં ‘‘બાધયિત્થા’’તિ કિરિયાપદં અજ્ઝાહરિતબ્બન્તિ આહ ‘‘મા સીતં ભગવન્તં બાધયિત્થા’’તિ. તત્થાતિ ‘‘મા ભગવન્તં સીત’’ન્તિઆદિવચને. સત્તાહવટ્ટલિકાય સતીતિ સમ્બન્ધો. તમ્પીતિ ઉણ્હમ્પિ. નન્તિ ભગવન્તં. તસ્સાતિ નાગરાજસ્સ. ઉબ્બિદ્ધન્તિ ઉદ્ધં છિદ્દં. વિદ્ધછિદ્દસદ્દા હિ પરિયાયા. આકાસં મેઘપટલપટિચ્છન્નં આસન્નં વિય હોતિ, મેઘપટલવિગમે દૂરં વિય ઉપટ્ઠાતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘મેઘવિગમેન દૂરીભૂત’’ન્તિ. વિગતવલાહકન્તિ એત્થ વિગતસદ્દો અપગતત્થવાચકો, વલાહકસદ્દો મેઘપરિયાયોતિ આહ ‘‘અપગતમેઘ’’ન્તિ. ઇન્દનીલમણિ વિય દિબ્બતીતિ દેવોતિ વચનત્થેન આકાસો દેવો નામાતિ આહ ‘‘દેવન્તિ આકાસ’’ન્તિ. અત્તનો રૂપન્તિ અત્તનો નાગસણ્ઠાનં. ઇમિના સકવણ્ણન્તિ એત્થ સકસદ્દો અત્તવાચકો, વણ્ણસદ્દો સણ્ઠાનવેવચનોતિ દસ્સેતિ.

સુખો વિવેકોતિ એત્થ તદઙ્ગ વિક્ખમ્ભન સમુચ્છેદ પટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિવેકસઙ્ખાતેસુ પઞ્ચસુ વિવેકેસુ નિબ્બાનસઙ્ખાતો નિસ્સરણવિવેકો ચ કાયચિત્તઉપધિવિવેકસઙ્ખાતેસુ તીસુ વિવેકેસુ નિબ્બાનસઙ્ખાતો ઉપધિવિવેકો ચ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘નિબ્બાનસઙ્ખાતો ઉપધિવિવેકો’’તિ. ‘‘ચતુમગ્ગઞાણસન્તોસેના’’તિ ઇમિના તુટ્ઠસ્સાતિ એત્થ પિણ્ડપાતસન્તોસાદિકે નિવત્તેતિ. સુતધમ્મસ્સાતિ એત્થ સુતસદ્દો વિસ્સુતપરિયાયોતિ આહ ‘‘પકાસિતધમ્મસ્સા’’તિ, પાકટસચ્ચધમ્મસ્સાતિ અત્થો. પસ્સતોતિ એત્થ મંસચક્ખુસ્સ કરણભાવેન ¶ ¶ આસઙ્કા ભવેય્યાતિ આહ ‘‘ઞાણચક્ખુના’’તિ. ‘‘અકુપ્પનભાવો’’તિ ઇમિના અબ્યાપજ્જન્તિ એત્થ બ્યાપાદસદ્દસ્સ દોસવાચકભાવો ચ ણ્યપચ્ચયસ્સ ભાવત્થો ચ દસ્સિતો. એતેનાતિ ‘‘અબ્યાપજ્જ’’ન્તિપદેન. મેત્તાપુબ્બભાગોતિ અબ્યાપજ્જસ્સ પુબ્બભાગે મેત્તાય ઉપ્પન્નભાવો. પાણભૂતેસુ સંયમોતિ એત્થ પાણભૂતસદ્દા વેવચનભાવેન સત્તેસુ એવ વત્તન્તીતિ આહ ‘‘સત્તેસુ ચા’’તિ. કરુણાપુબ્બભાગોતિ સંયમસ્સ પુબ્બભાગે કરુણાય ઉપ્પન્નભાવો. યાતિ યા વિરાગતા. અનાગામિમગ્ગસ્સ કામરાગસ્સ અનવસેસપહાનત્તા વુત્તં ‘‘એતેન અનાગામિમગ્ગો કથિતો’’તિ. યાથાવમાનસ્સ અરહત્તમગ્ગેન નિરુદ્ધત્તા વુત્તં ‘‘અસ્મિ…પે… કથિત’’ન્તિ. ઇતોતિ અરહત્તતો.

૬. પાચીનકોણેતિ પુરત્થિમઅસ્સે, પુબ્બદક્ખિણદિસાભાગેતિ અત્થો. રાજાયતનરુક્ખન્તિ ખીરિકારુક્ખં. તેન ખો પન સમયેનાતિ એત્થ તસદ્દસ્સ વિસયં પુચ્છિત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘કતરેન સમયેના’’તિ. નિસિન્નસ્સ ભગવતોતિ યોજના. દેવરાજસદ્દસ્સ અઞ્ઞે પજાપતિઆદયો દેવરાજાનો નિવત્તેતું ‘‘સક્કો’’તિ વુત્તં. તન્તિ હરીતકં. પરિભુત્તમત્તસ્સેવ ભગવતોતિ સમ્બન્ધો. નિસિન્ને ભગવતિ.

‘‘તેન ખો પન સમયેના’’તિ ઇમિના યેન સમયેન ભગવા રાજાયતનમૂલે નિસીદિ, તેન ખો પન સમયેનાતિ અત્થં દસ્સેતિ. ઉક્કલજનપદતોતિ ઉક્કલનામકા જનપદમ્હા. યસ્મિં દેસે ભગવા વિહરતિ, તં દેસન્તિ યોજના. એત્થાતિ ‘‘તં દેસં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના’’તિપદે. તેસન્તિ વાણિજાનં. ઞાતિસાલોહિતસદ્દાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનત્તા ‘‘ઞાતી’’તિ વુત્તે સાલોહિતસદ્દસ્સ અત્થો સિદ્ધોતિ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘ઞાતિભૂતપુબ્બા દેવતા’’તિ. સાતિ દેવતા. નેસન્તિ વાણિજાનં. તતોતિ અપવત્તનકારણા. તેતિ વાણિજા ¶ . ઇદન્તિ અપવત્તનં. બલિન્તિ ઉપહારં. તેસન્તિ વાણિજાનં. ‘‘સબ્બિમધુફાણિતાદીહિ યોજેત્વા’’તિ પદં પુબ્બાપરાપેક્ખં, તસ્મા મજ્ઝે વુત્તં. પતિમાનેથાતિ એત્થ માન પૂજાયં પેમનેતિ ધાતુપાઠેસુ (સદ્દનીતિધાતુમાલાયં ૧૮ નકારન્તધાતુ) વુત્તત્તા પૂજનપેમનં નામ અત્થતો ઉપટ્ઠહનન્તિ આહ ‘‘ઉપટ્ઠહથા’’તિ. તં વોતિ એત્થ તંસદ્દો પતિમાનનવિસયો, વોસદ્દો તીસુ વોસદ્દેસુ તુમ્હસદ્દસ્સ કારિયો વોસદ્દો, સો ચ ચતુત્થ્યત્થોતિ આહ ‘‘તં પતિમાનં તુમ્હાક’’ન્તિ. વોકારો હિ તિવિધો તુમ્હસદ્દસ્સ કારિયો, યોવચનસ્સ કારિયો, પદપૂરણોતિ. તત્થ તુમ્હસદ્દસ્સ કારિયો પઞ્ચવિધો પચ્ચત્તઉપયોગકરણસમ્પદાનસામિવચનવસેનાતિ. તત્થ તુમ્હસદ્દકારિયો સમ્પદાનવચનો ¶ ઇધાધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘તુમ્હાક’’ન્તિ. ‘‘ય’’ન્તિસદ્દસ્સ વિસયો પટિગ્ગહણત્થોતિ આહ ‘‘યં પટિગ્ગહણ’’ન્તિ. અસ્સાતિ ભવેય્ય. યો પત્તો અહોસીતિ યોજના. અસ્સાતિ ભગવતો. સોતિ પત્તો. સુજાતાય આગચ્છન્તિયા એવાતિ સમ્બન્ધો. અનાદરે ચેતં સામિવચનં. તેનાતિ અન્તરધાયહેતુના. અસ્સાતિ ભગવતો. હત્થેસૂતિ કરણત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. હત્થેહીતિ હિ અત્થો. કિમ્હીતિ કેન.

ઇતોતિ આસળ્હીમાસજુણ્હપક્ખપઞ્ચમિતો. એત્તકં કાલન્તિ એતં પમાણં એકૂનપઞ્ઞાસદિવસકાલં. જિઘચ્છાતિ ઘસિતુમિચ્છા. પિપાસાતિ પાતુમિચ્છા. અસ્સાતિ ભગવતો. ચેતસા-ચેતોસદ્દાનં સમ્બન્ધાપેક્ખત્તા તેસં સમ્બન્ધં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અત્તનો’’તિ ચ ‘‘ભગવતો’’તિ ચ. ઇમેહિ સમ્બન્ધિસદ્દાનમસદિસત્તા સમ્બન્ધોપિ અસદિસોતિ દસ્સેતિ. અત્તનોતિ ચતુન્નં મહારાજાનં. સમાસોયેવ અવયવીપધાનો હોતિ, વાક્યં પન અવયવપધાનોયેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચતૂહિ દિસાહી’’તિ. પાળિયં ‘‘આગન્ત્વા’’તિ પાઠસેસો યોજેતબ્બો. ‘‘સિલામયે’’તિ ઇમિના સિલામયમેવ સેલામયન્તિ અત્થં દસ્સેતિ. ઇદન્તિ ‘‘સેલામયે પત્તે’’તિ વચનં. યેતિ મુગ્ગવણ્ણસિલામયે પત્તે. તતોતિ ઇન્દનીલમણિમયપત્તઉપનામનતો, પરન્તિ સમ્બન્ધો. તેસન્તિ ચતુન્નં મહારાજાનં. ચત્તારોપિ અધિટ્ઠહીતિ સમ્બન્ધો ¶ . યથાતિ યેનાકારેન, અધિટ્ઠિયમાનેતિ યોજના. એકસદિસોતિ એકંસેન સદિસો. અધિટ્ઠિતે પત્તેતિ સમ્બન્ધો. પત્તેતિ ચ કરણત્થે ભુમ્મવચનં. પત્તેન પટિગ્ગહેસીતિ હિ અત્થો. પચ્ચગ્ઘેતિ એત્થ એકારો સ્મિંવચનસ્સ કારિયોતિ આહ ‘‘પચ્ચગ્ઘસ્મિ’’ન્તિ. પટિ અગ્ઘન્તિ પદવિભાગં કત્વા પટિસદ્દો પાટેક્કત્થો, ‘‘અગ્ઘ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તેપિ મહગ્ઘત્થોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પાટેક્કં મહગ્ઘસ્મિ’’ન્તિ. ઇમિના ચત્તારો એકતો હુત્વા ન મહગ્ઘા હોન્તિ, પાટેક્કં પન મહગ્ઘા હોન્તીતિ દસ્સેતિ. અથ વા સઉપસગ્ગો પચ્ચગ્ઘસદ્દો અભિનવપરિયાયોતિ આહ ‘‘અભિનવે’’તિ. અભિનવોતિ ચ અચિરતનવત્થુસ્સ નામં. અચિરતનવત્થુ અચિરતનત્તા અબ્ભુણ્હં વિય હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અબ્ભુણ્હે’’તિ. ‘‘તઙ્ખણે નિબ્બત્તસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના તમેવત્થં વિભાવેતિ. દ્વેવાચિકાતિપદસ્સ સમાસવસેન ચ તદ્ધિતવસેન ચ નિપ્ફન્નભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘દ્વે વાચા’’તિઆદિ. પત્તાતિ એત્થ એકો ઇતિસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. ઇતિ તસ્મા દ્વેવાચિકાઇતિ અત્થોતિ યોજના. તેતિ વાણિજા. અથાતિ તસ્મિં કાલે. તેતિ કેસે. તેસન્તિ વાણિજાનં. પરિહરથાતિ અત્તનો અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનટ્ઠાનન્તિ પટિગ્ગહેત્વા, પરિચ્છિન્દિત્વા વા હરથાતિ અત્થો. તેતિ વાણિજા. અમતેનેવાતિ અમતેન ઇવ, અભિસિત્તા ઇવાતિ યોજના.

૭. ભગવા ¶ ઉપસઙ્કમીતિ સમ્બન્ધો. તસ્મિન્તિ અજપાલનિગ્રોધે. આચિણ્ણસમાચિણ્ણોતિ આચરિતો સમ્માચરિતો, ન એકસ્સ બુદ્ધસ્સ આચિણ્ણો, અથ ખો સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણો, અતિઆચિણ્ણો નિચ્ચાચિણ્ણોતિ અત્થો. સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં વિત્થારેન્તો આહ ‘‘જાનન્તિ હી’’તિઆદિ. ધમ્મદેસનન્તિ ભગવતો ધમ્મદેસનં, ધમ્મદેસનત્થાય વા ભગવન્તં, ભગવન્તં વા ધમ્મદેસનં. તતોતિ યાચનકારણા. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. લોકસન્નિવાસો બ્રહ્મગરુકો યસ્મા, ઇતિ તસ્મા ઉપ્પાદેસ્સન્તીતિ યોજના. ઇતીતિઆદિ નિગમનં.

તત્થાતિ ¶ પરિવિતક્કનાકારપાઠે. ‘‘પઞ્ચકામગુણેસુ અલ્લીય’’ન્તીતિ ઇમિના અલ્લીયન્તિ અભિરમિતબ્બટ્ઠેન લગ્ગન્તિ એત્થાતિ આલયા પઞ્ચ કામગુણાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. અલ્લીયન્તીતિ લગ્ગન્તિ. ‘‘પઞ્ચ કામગુણે અલ્લીયન્તી’’તિપિ પાઠો, એવં સતિ અલ્લીયન્તિ અભિરમિતબ્બટ્ઠેન સેવિયન્તીતિ આલયા પઞ્ચ કામગુણાતિ વચનત્થો કાતબ્બો. અલ્લીયન્તીતિ સેવન્તિ. તેતિ પઞ્ચ કામગુણા. ‘‘યદિદ’’ન્તિપદસ્સ યં ઇદન્તિ પદવિભાગં કત્વા ‘‘ય’’ન્તિ ચ ‘‘ઇદ’’ન્તિ ચ સબ્બનામપદન્તિ આસઙ્કા ભવેય્યાતિ આહ ‘‘યદિદન્તિ નિપાતો’’તિ. ઇમિના તીસુ લિઙ્ગેસુ દ્વીસુ ચ વચનેસુ વિનાસં, વિકારં વા વિસદિસં વા નઅયનત્તા નગમનત્તા અબ્યયં નામાતિ દસ્સેતિ, અત્થો પન સબ્બનામત્થોયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તસ્સાતિ ‘‘યદિદ’’ન્તિનિપાતસ્સ, અત્થોતિ સમ્બન્ધો. ઠાનન્તિ ‘‘ઠાનં’’ઇતિપદં. પટિચ્ચસમુપ્પાદન્તિ ‘‘પટિચ્ચસમુપ્પાદો’’ઇતિપદં. અત્થોપિ યુત્તોયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ઇમેસન્તિ સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયુપ્પન્નાનં. પચ્ચયાતિ અવિજ્જાદિકારણા. ‘‘ઇદપ્પચ્ચયા એવા’’તિ ઇમિના ઇદપ્પચ્ચયતાતિ એત્થ તાપચ્ચયસ્સ સ્વત્થં દીપેતિ ‘‘દેવતા’’તિઆદીસુ (ખુ. પા. અટ્ઠ. એવમિચ્ચાદિપાઠવણ્ણના) વિય.

સો મમસ્સ કિલમથોતિ એત્થ તંસદ્દસ્સ વિસયં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યા અજાનન્તાનં દેસના નામા’’તિ, ઇમિના ‘‘દેસેય્યં, ન આજાનેય્યુ’’ન્તિ દ્વિન્નમેવ કિરિયાપદાનં તસદ્દસ્સ વિસયભાવં દસ્સેતિ, ન એકસ્સ કિરિયાપદસ્સ. સોતિ દેસનાસઙ્ખાતો કાયવચીપયોગો, ઇમિના વાક્યવિસયે તસદ્દો ઉત્તરપદસ્સેવ લિઙ્ગવચનાનિ ગણ્હાતીતિ દસ્સેતિ, સમાસમજ્ઝે પન તસદ્દો પુબ્બપદસ્સેવ લિઙ્ગવચનાનિ ગણ્હાતિ. તેન વુત્તં ‘‘અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચા’’તિ (ઉદા. અટ્ઠ. પઠમબોધિસુત્તવણ્ણના) ચ ‘‘અભિધમ્મો ચ સો પિટકઞ્ચા’’તિ ચ (પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા) આદિ ¶ . કિલમથોતિ કાયકિલમનહેતુ. કિલમતિ અનેનાતિ કિલમથો. અસ્સાતિ ભવેય્ય. સાતિ કાયવચીપયોગસઙ્ખાતા દેસના. વિહેસાતિ કાયવિહિંસાહેતુ. વિહિંસતિ ઇમાયાતિ વિહેસા. ચિત્તેન પન બુદ્ધાનં કિલમથો વા વિહેસા વા નત્થિ અરહત્તમગ્ગેન સમુચ્છિન્નત્તા ¶ . ‘‘પટિભંસૂ’’તિ એત્થ પટીતિ કમ્મપ્પવચનીયયોગત્તા ‘‘ભગવન્ત’’ન્તિ એત્થ સામ્યત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘ભગવતો’’તિ. ‘‘અનુ અચ્છરિયા’’તિ ઇમિના ‘‘ન અચ્છરિયા’’તિ પદવિભાગં નિવત્તેતિ, પુનપ્પુનં અચ્છરિયાતિ અત્થો. પટિભંસૂતિ એત્થ પટિસદ્દો પટિભાનત્થો, ભાધાતુ ખાયનત્થોતિ આહ ‘‘પટિભાનસઙ્ખાતસ્સ ઞાણસ્સ ગોચરા અહેસુ’’ન્તિ. ‘‘ગોચરા અહેસુ’’ન્તિ ઇમિના ખાયનં નામ અત્થતો ગોચરભાવેન ભવનન્તિ દસ્સેતિ.

મેતિ મમ, મયા વા, અધિગતં ધમ્મં પકાસિતુન્તિ સમ્બન્ધો. અરિયમગ્ગસોતસ્સ પટિ પટિસોતન્તિ વુત્તે નિબ્બાનમેવાતિ આહ ‘‘પટિસોતં વુચ્ચતિ નિબ્બાન’’ન્તિ. નિબ્બાનગામિન્તિ અરિયમગ્ગં. અરિયમગ્ગો હિ યસ્મા નિબ્બાનં ગમયતિ, તસ્મા નિબ્બાનગામીતિ વુચ્ચતિ. તમોખન્ધેનાતિ એત્થ તમસદ્દો અવિજ્જાપરિયાયો, ખન્ધસદ્દો રાસત્થોતિ આહ ‘‘અવિજ્જારાસિના’’તિ. ‘‘અજ્ઝોત્થટા’’તિ ઇમિના આવુટાતિ એત્થ વુધાતુ આવરણત્થોતિ દસ્સેતિ. અપ્પોસ્સુક્કતાયાતિ એત્થ અપત્યૂપસગ્ગો અભાવત્થો, તાપચ્ચયો ભાવત્થોતિ આહ ‘‘નિરુસ્સુક્કભાવેના’’તિ.

૮. લોકેતિ સત્તલોકે. મહાબ્રહ્મેતિ મહાબ્રહ્માનો. અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ એત્થ અપ્પં રજં અક્ખિમ્હિ એતેસન્તિ અપ્પરજક્ખા, અપ્પરજક્ખા જાતિ સભાવો એતેસન્તિ અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પઞ્ઞામયે’’તિઆદિ. ‘‘પઞ્ઞામયે’’તિ ઇમિના મંસમયેતિ અત્થં નિવત્તેતિ. એતેસન્તિ સત્તાનં. ધમ્મસ્સાતિ તુપચ્ચયયોગે છટ્ઠીકમ્મં. આપુબ્બો ઞાધાતુ પટિવિજ્ઝનત્થોતિ આહ ‘‘પટિવિજ્ઝિતારો’’તિ.

સંવિજ્જતિ મલં એતેસન્તિ સમલા, પૂરણકસ્સપાદિકા છ સત્થારો, તેહિ. ‘‘રાગાદીહી’’તિ ઇમિના મલસરૂપં દસ્સેતિ. અવાપુરેતન્તિ એત્થ અવપુબ્બો ચ આપુબ્બો ચ પુરધાતુ વિવરણત્થોતિ આહ ‘‘વિવર એત’’ન્તિ. વકારસ્સ પકારં કત્વા ‘‘અપાપુરેત’’ન્તિપિ પાઠો ¶ . અમતસદ્દસ્સ સલિલાદયો નિવત્તેતું વુત્તં ‘‘નિબ્બાનસ્સા’’તિ. ઇમે સત્તા સુણન્તૂતિ સમ્બન્ધો. વિમલેનાતિ એત્થ વિસદ્દો અભાવત્થોતિ આહ ‘‘અભાવતો’’તિ. ઇમિના નત્થિ મલં એતસ્સાતિ વિમલોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ ¶ . ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધેના’’તિ ઇમિના અઞ્ઞપદત્થસરૂપં દસ્સેતિ. અનુક્કમેન મગ્ગેન બુજ્ઝિતબ્બન્તિ અનુબુદ્ધન્તિ વુત્તે ચતુસચ્ચધમ્મો ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘ચતુસચ્ચધમ્મ’’ન્તિ.

‘‘સેલમયે’’તિ ઇમિના સિલાય નિબ્બત્તો સેલોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેના’’તિ ઇમિના સમન્તચક્ખુસરૂપં દસ્સેતિ. ભગવા ત્વમ્પીતિ યોજના. ધમ્મસદ્દો પઞ્ઞાપરિયાયોતિ આહ ‘‘ધમ્મમયં પઞ્ઞામય’’ન્તિ. અપેતો સોકો ઇમસ્સાતિ અપેતસોકો, ભગવા. સોકં અવતરતીતિ સોકાવતિણ્ણા, જનતા. સોકાવતિણ્ણઞ્ચ જાતિજરાભિભૂતઞ્ચાતિ ચસદ્દો યોજેતબ્બો. ઇમિના ચસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ દસ્સેતિ.

‘‘ભગવા’’તિપદં ‘‘વીરો’’તિઆદીસુ યોજેતબ્બં. ‘‘વીરિયવન્તતાયા’’તિ ઇમિના વીરં યસ્સત્થીતિ વીરોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. સદ્દસત્થેસુ આલપનપદેસુ વિગ્ગહો ન કાતબ્બોતિ ઇદં આલપનાવત્થં સન્ધાય વુત્તં, ઇધ પન તેસમત્થદસ્સનત્થાય વિગ્ગહો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘દેવપુત્ત…પે… વિજિતત્તા’’તિ ઇમિના વિજિતો મારેહિ સંગામો અનેનાતિ વિજિતસઙ્ગામોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. એત્થ ચ ખન્ધમારો મચ્ચુમારેન સઙ્ગહિતો દ્વિન્નં મારાનં એકતો વિજિતત્તા. ‘‘સત્તવાહો’’તિ પઠમક્ખરેન ચ ‘‘સત્થવાહો’’તિ દુતિયક્ખરેન ચ યુત્તો. તત્થ સત્થવાહો વિયાતિ ‘‘સત્થવાહો’’તિ ઉપચારેન વુત્તે દુતિયક્ખરેન યુત્તો, સત્તે વહહીતિ સત્તવાહોતિ મુખ્યતો વુત્તે પઠમક્ખરેન યુત્તો. ઇધ પન પઠમક્ખરેન યુત્તોતિ આહ ‘‘સત્તે વહતીતિ સત્તવાહો’’તિ. નત્થિ ઇણં ઇમસ્સાતિ અણણો ભગવા.

૯. બુદ્ધચક્ખુનાતિ ¶ એત્થ ચક્ખુ દુવિધં મંસચક્ખુઞાણચક્ખુવસેન. તત્થાપિ મંસચક્ખુ દુવિધં પસાદચક્ખુસસમ્ભારચક્ખુવસેન. તત્થ પસાદરૂપં પસાદચક્ખુ નામ, ભમુકટ્ઠિપરિચ્છિન્નો મંસપિણ્ડો સસમ્ભારચક્ખુ નામ. ઞાણચક્ખુ પન પઞ્ચવિધં (પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩) દિબ્બધમ્મપઞ્ઞાબુદ્ધસમન્તચક્ખુવસેન. તત્થ દિબ્બચક્ખુઅભિઞ્ઞાઞાણં દિબ્બચક્ખુ નામ, હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયં ધમ્મચક્ખુ નામ, અરહત્તમગ્ગઞાણં પઞ્ઞાચક્ખુ નામ, ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણઞ્ચ આસયાનુસયઞાણઞ્ચ બુદ્ધચક્ખુ નામ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સમન્તચક્ખુ નામ. ઇધ પન ‘‘બુદ્ધચક્ખુના’’તિ વુત્તત્તા યથાવુત્તદ્વેઞાણાનિયેવાતિ આહ ‘‘ઇન્દ્રિય…પે… ઞાણેન ચા’’તિ. હીતિ સચ્ચં. યેસન્તિ સત્તાનં. સદ્ધાદીનીતિ આદિસદ્દેન વીરિયસતિસમાધિપઞ્ઞિન્દ્રિયાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. તિક્ખાનીતિ તિખિણાનિ. મુદૂનીતિ સુખુમતરાનિ. આકારાતિ કારણા. ઇમાનિ તીણિ દુકાનિ બાહિરત્થસમાસવસેન વુત્તાનિ. સુખેન વિઞ્ઞાપેતબ્બાતિ સુવિઞ્ઞાપયા, તથા દુવિઞ્ઞાપયાતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યે કથિતકારણ’’ન્તિઆદિ ¶ . પરલોકો ચ વજ્જઞ્ચ પરલોકવજ્જાનિ, તાનિ ભયતો પસ્સન્તીતિ પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યે’’તિઆદિ. ઇમાનિ દ્વે દુકાનિ કિતવસેન વુત્તાનિ, ઇધ પચ્છિમદુકે ‘‘ન અપ્પેકચ્ચે પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો’’તિ દુતિયપદં ન વુત્તં, પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિયં (પટિ. મ. ૧.૧૧૧) પન યુગળવસેન વુત્તં. ઉપ્પલાનિ એત્થ સન્તીતિ ઉપ્પલિનીતિ વચનત્થેન ગચ્છો વા લતા વા પોક્ખરણી વા વનં વા ‘‘ઉપ્પલિની’’તિ વુચ્ચતિ, ઇધ પન ‘‘વન’’ન્તિ આહ ‘‘ઉપ્પલવને’’તિ. નિમુગ્ગાનેવ હુત્વાતિ સમ્બન્ધો. પોસયન્તીતિ વડ્ઢન્તિ, ઇમિના અન્તોનિમુગ્ગાનેવ હુત્વા પોસયન્તીતિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનીતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ઉદકેન સમ’’ન્તિ ઇમિના ઉદકેન સમં સમોદકં, સમોદકં હુત્વા ઠિતાનીતિ અત્થં દસ્સેતિ. ‘‘અતિક્કમિત્વા’’તિ ઇમિના અચ્ચુગ્ગમ્માતિપદસ્સ અતિઉગ્ગન્ત્વાતિ અત્થં દસ્સેતિ.

પટિચ્છન્નેન આરોપિતાતિ પારુતા, ન પારુતા અપારુતા. અપારુતા નામ અત્થતો વિવરણાતિ આહ ‘‘વિવટા’’તિ સોતિ અરિયમગ્ગો ¶ . હીતિ સચ્ચં. પચ્છિમપદદ્વયેતિ ગાથાય ઉત્તમપદદ્વયે. અયમેવત્થોતિ અયં વક્ખમાનો એવં અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ યોજના. હીતિ વિત્થારો. ન ભાસિન્તિ એત્થ ઉત્તમપુરિસત્તા ‘‘અહ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘દેવમનુજેસુ’’તિ વત્તબ્બે એકસેસવસેન ‘‘મનુજેસૂ’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘દેવમનુસ્સેસૂ’’તિ.

૧૦. ઠાનુપ્પત્તિયાતિ કારણેન ઉપ્પત્તિયા. નિક્કિલેસો જાતિ સભાવો ઇમસ્સાતિ નિક્કિલેસજાતિકો. ‘‘ઞાણ’’ન્તિ અવિસેસેન વુત્તેપિ અત્થતો અનાવરણઞાણમેવાતિ આહ ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણ’’ન્તિ. ઇતોતિ ‘‘ધમ્મં દેસેસ્સામી’’તિ પરિવિતક્કદિવસતો, હેટ્ઠાતિ સમ્બન્ધો. દેવતા પન આળારસ્સ કાલઙ્કરણમેવ જાનાતિ, ન આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તભાવં. ભગવા પન સબ્બં જાનાતિ, તેન વુત્તં ‘‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘પરિહીનત્તા’’તિ ઇમિના મહાજાનિયોતિ એત્થ હાધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ. અસ્સાતિ આળારસ્સ. મહતી જાનિઅસ્સાતિ ‘‘મહાજાનિકો’’તિ વત્તબ્બે કકારસ્સ યકારં કત્વા ‘‘મહાજાનિયો’’તિ વુત્તં. અક્ખણેતિ બ્રહ્મચરિયવાસાય અનોકાસે, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનેતિ અત્થો. હિય્યોતિ અનન્તરાતીતાહે. સોપીતિ ઉદકો રામપુત્તોપિ. પિસદ્દો આળારાપેક્ખો. તત્થ આળારો કાલામો યાવઆકિઞ્ચઞ્ઞાયતનઝાનલાભી હોતિ, તસ્મા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તો. ઉદકો રામપુત્તો યાવનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનઝાનલાભી હોતિ, તસ્મા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તોતિ ¶ દટ્ઠબ્બં. ‘‘બહુકારા’’તિ ચ ‘‘બહૂપકારા’’તિ ચ પાઠસ્સ દ્વિધા યુત્તભાવં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘બહુકારાતિ બહૂપકારા’’તિ. પેસિતત્તભાવં મન્તિ યોજના. ઇમિના પહિતત્તન્તિ એત્થ અત્તસદ્દો કાયવાચકોતિ દસ્સેતિ.

૧૧. અન્તરાસદ્દેન યુત્તત્તા ‘‘ગયં, બોધિ’’ન્તિ એત્થ સામ્યત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘ગયાય ચ બોધિમણ્ડસ્સ ચા’’તિ.

ગાથાય ¶ ચતૂસુ સબ્બસદ્દેસુ દુતિયો સબ્બસદ્દો અનવસેસત્થો, સેસા સાવસેસત્થાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સબ્બં તેભૂમકધમ્મ’’ન્તિઆદિ. વચનત્થો સુવિઞ્ઞેય્યોવ. અરહત્તફલસ્સાપિ તણ્હાક્ખયત્તા વુત્તં ‘‘તણ્હાક્ખયે નિબ્બાને’’તિ. સયંસદ્દો અત્તપરિયાયો, અભિઞ્ઞાયસદ્દો તુ ત્વાપચ્ચયન્તોતિ આહ ‘‘અત્તનાવ જાનિત્વા’’તિ. ‘‘સબ્બં ચતુભૂમકધમ્મ’’ન્તિ ઇમિના ઞાધાતુયા કમ્મં દસ્સેતિ. ‘‘અયં મે આચરિયો’’તિ ઉદ્દિસનાકારદસ્સનં.

‘‘લોકુત્તરધમ્મે’’તિ ઇમિના લોકિયધમ્મે પન આચરિયો (મિ. પ. ૪.૫.૧૧) અત્થીતિ દસ્સેતિ. પટિપુગ્ગલોતિ એત્થ પટિસદ્દો પટિભાગત્થોતિ આહ ‘‘પટિભાગપુગ્ગલો’’તિ. સદિસપુગ્ગલો નામ નત્થીતિ અત્થો. સીતિભૂતોતિ સીતિ હુત્વા ભૂતો, સીતિભાવં વા પત્તો.

કાસીનન્તિ બહુવચનવસેન વુત્તત્તા જનપદાનં નામં. જનપદસમૂહસ્સ રટ્ઠનામત્તા વુત્તં ‘‘કાસિરટ્ઠે’’તિ. ‘‘નગર’’ન્તિ ઇમિના પુરસદ્દો નગરપરિયાયોતિ દસ્સેતિ. પટિલાભાયાતિ પટિલાભાપનત્થાય. ‘‘ભેરિ’’ન્તિ ઇમિના દુન્દુભિસદ્દો ભેરિવાચકોતિ દસ્સેતિ. ભેરિ હિ ‘‘દુંદુ’’ન્તિસદ્દેન ઉભિ પૂરણમેત્થાતિ દુન્દુભીતિ વુચ્ચતિ. દકારરકારાનં સંયોગં કત્વા દુન્દ્રુભીતિપિ પાઠો અત્થિ, સો અપાઠોયેવ. ‘‘પહરિસ્સામી’’તિ એત્થ પહારસદ્દેન આહઞ્ઞિન્તિ એત્થ આપુબ્બહનધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ, સ્સામિસદ્દેન અજ્જતનિઇંવિભત્તિયા અનાગતકાલે પવત્તભાવં, ઇતિસદ્દેન ગમનાકારવાચકસ્સ ઇતિસદ્દસ્સ લોપભાવં દસ્સેતિ.

અનન્તજિનોતિ અનન્તસઙ્ખાતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પદટ્ઠાનભૂતેન અરહત્તમગ્ગઞાણેન સબ્બકિલેસારીનં જિતવા, એતેન ફલૂપચારેન અનન્તજિનભાવં દસ્સેતિ. હુવેય્ય પાવુસોતિ એત્થ ‘‘હુવેય્ય અપિ આવુસો’’તિ પદવિભાગં કત્વા હુધાતુ સત્તત્થવાચકો, અપિસદ્દો એવંનામવાચકોતિ દસ્સેન્તો આહ આવુસો ‘‘એવં નામ ભવેય્યા’’તિ. વકારસ્સ પકારં કત્વા ‘‘હુપેય્યા’’તિ પાઠોપિ યુજ્જતિયેવ.

૧૨. ‘‘અત્થાય ¶ ¶ પટિપન્નો’’તિ ઇમિના બાહુલ્લસ્સ અત્થાય પટિપન્નો બાહુલ્લિકોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. પધાનતોતિ દુક્કરચરિયાય પદહનતો. ‘‘ભટ્ઠો’’તિ ઇમિના વિબ્ભન્તોતિ એત્થ વિપુબ્બભમુધાતુયા અનવટ્ઠાનત્થો નામ અત્થતો ભટ્ઠોતિ દસ્સેતિ. સોતન્તિ એત્થ સોતસદ્દસ્સ સોતવિઞ્ઞાણાદિવાચકત્તા ‘‘સોતિન્દ્રિય’’ન્તિ વુત્તં. ઇરિયાયાતિ એત્થ ઇરિયનં ચરણં ઇરિયાતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘દુક્કરચરિયાયા’’તિ. અભિજાનાથ નોતિ એત્થ નોસદ્દો નુસદ્દત્થોતિ આહ ‘‘અભિજાનાથ નૂ’’તિ. વાક્યન્તિ વાચકં. સઞ્ઞાપેતુન્તિપદસ્સ સઞ્ઞાપનાકારં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અહં બુદ્ધો’’તિ.

૧૩. ઇતોતિ ‘‘ચક્ખુકરણી’’તિઆદિતો. પદત્થતોતિ પદતો ચ અત્થતો ચ, પદાનં અત્થતો વા. ઇતોતિ યથાવુત્તતો. હીતિ સચ્ચં. સુત્તન્તકથન્તિ સુત્તન્તવસેન વુત્તવચનં.

૧૮. દેવતાકોટીહીતિ બ્રહ્મસઙ્ખાતાહિ દેવતાકોટીહિ. પતિટ્ઠિતસ્સ તસ્સ આયસ્મતોતિ સમ્બન્ધો. સાવ એહિભિક્ખુઉપસમ્પદાતિ યોજના.

૧૯. દુતિયદિવસે ધમ્મચક્ખું ઉદપાદીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘દુતિયદિવસે’’તિઆદિ પાટિપદદિવસં ઉપનિધાય વુત્તં. પક્ખસ્સાતિ આસળ્હીમાસકાળપક્ખસ્સ. સબ્બેવ તે ભિક્ખૂતિ યોજના. અનત્તસુત્તેનાતિ અનત્તલક્ખણસુત્તન્તેન (મહાવ. ૨૦; સં. નિ. ૩.૫૯).

પઞ્ચમિયા પક્ખસ્સાતિ પક્ખસ્સ પઞ્ચમિયા. લોકસ્મિન્તિ સત્તલોકે. ‘‘મનુસ્સઅરહન્તોતિ ઇમિના દેવઅરહન્તો બહૂતિ દસ્સેતિ.

૩૧. પોરાણાનુપોરાણાનન્તિ પુરાણે ચ અનુપુરાણે ચ ભવાનં. એકસટ્ઠીતિ એકો ચ સટ્ઠિ ચ, એકેન વા અધિકા સટ્ઠિ એકસટ્ઠિ.

તત્રાતિ ¶ તેસુ એકસટ્ઠિમનુસ્સઅરહન્તેસુ. પુબ્બયોગોતિ પુબ્બે કતો ઉપાયો, પુબ્બૂપનિસ્સયોતિ અત્થો. વગ્ગબન્ધેનાતિ સમૂહં કત્વા બન્ધેન. તેતિ પઞ્ચપઞ્ઞાસ જના. ઝાપેસ્સામાતિ ડય્હિસ્સામ. નીહરિંસૂતિ ગામતો નીહરિંસુ. તેસૂતિ પઞ્ચપઞ્ઞાસજનેસુ. પઞ્ચ જને ¶ ઠપેત્વાતિ સમ્બન્ધો. સેસાતિ પઞ્ચહિ જનેહિ અવસેસા. સોતિ યસો દારકો. તેપીતિ ચત્તારોપિ જના. તત્થાતિ સરીરે. તે સબ્બેપીતિ યસસ્સ માતાપિતુભરિયાહિ સદ્ધિં સબ્બેપિ તે સહાયકા. તેનાતિ પુબ્બયોગેન.

૩૨. દિબ્બેસુ વિસયેસુ ભવા દિબ્બા લોભપાસાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘દિબ્બા નામા’’તિઆદિ. લોભપાસાતિ લોભસઙ્ખાતા બન્ધના. અસવનતાતિ એત્થ કરણત્થે પચ્ચત્તવચનન્તિ આહ ‘‘અસવનતાયા’’તિ. પરિહાયન્તીતિ એત્થ કેન પરિહાયન્તીતિ આહ ‘‘વિસેસાધિગમતો’’તિ. વિસેસાધિગમતોતિ મગ્ગફલસઙ્ખાતસ્સ વિસેસસ્સ અધિગમતો.

૩૩. અન્તં લામકં કરોતીતિ અન્તકોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘લામકા’’તિ. ‘‘હીનસત્તા’’તિ ઇમિના અન્તકસ્સ સરૂપં દસ્સેતિ. આમન્તનપદમેતં. તન્તિ રાગપાસં. હીતિ સચ્ચં. સોતિ મારો પાપિમા. અન્તલિક્ખે ચરન્તાનં પઞ્ચાભિઞ્ઞાનમ્પિ બન્ધનત્તા અન્તલિક્ખે ચરતિ પવત્તતીતિ અન્તલિક્ખચરોતિ વચનત્થેન રાગપાસો ‘‘અન્તલિક્ખચરો’’તિ મારેન પાપિમતા વુત્તો.

૩૪. નાનાજનપદતોતિ એકિસ્સાપિ દિસાય નાનાજનપદતો. ‘‘અનુજાનામિ…પે… પબ્બાજેથા’’તિઆદિમ્હિ વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બોતિ યોજના. પબ્બાજેન્તેન ભિક્ખુના પબ્બાજેતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. યે પટિક્ખિત્તા પુગ્ગલાતિ યોજના. પરતોતિ પરસ્મિં. ‘‘ન ભિક્ખવે…પે… પબ્બાજેતબ્બો’’તિ પાળિં (મહાવ. ૮૯) આદિં કત્વાતિ યોજના. તેતિ પટિક્ખિત્તપુગ્ગલે. સોપિ ચાતિ સોપિ ચ પુગ્ગલો. અનુઞ્ઞાતોયેવ પબ્બાજેતબ્બોતિ ¶ સમ્બન્ધો. તસ્સ ચાતિ પુગ્ગલસ્સ ચ, અથ વા તેસઞ્ચ માતાપિતૂનં. વચનવિપલ્લાસો હેસ. અનુજાનનલક્ખણં વણ્ણયિસ્સામાતિ સમ્બન્ધો.

એવન્તિ ઇમિના વુત્તનયેન. ચસદ્દો વાક્યસમ્પિણ્ડનત્થો. સચે અચ્છિન્નકેસો હોતિ ચ, સચે એકસીમાય અઞ્ઞેપિ ભિક્ખૂ અત્થિ ચાતિ અત્થો. અઞ્ઞેપીતિ અત્તના અપરેપિ. ભણ્ડૂતિ મુણ્ડો, સોયેવ કમ્મં ભણ્ડુકમ્મં. તસ્સાતિ ભણ્ડુકમ્મસ્સ. ઓકાસોતિ પબ્બજ્જાય ખણો. ‘‘ઓકાસં ન લભતી’’તિ વત્વા તસ્સ કારણં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સચે’’તિઆદિ.

અવુત્તોપીતિ ¶ એત્થ પિસદ્દો વુત્તો પન કા નામ કથાતિ દસ્સેતિ. ઉપજ્ઝાયં ઉદ્દિસ્સ પબ્બાજેતીતિ એત્થ પબ્બજ્જા ચતુબ્બિધા તાપસપબ્બજ્જા પરિબ્બાજકપબ્બજ્જા સામણેરપબ્બજ્જા ઉપસમ્પદપબ્બજ્જાતિ. તત્થ કેસમસ્સુહરણં તાપસપબ્બજ્જા નામ વક્કલાદિગહણતો પઠમમેવ વજિતબ્બત્તા. ઇસિપબ્બજ્જાતિપિ તસ્સાયેવ નામં. કેસમસ્સુહરણમેવ પરિબ્બાજકપબ્બજ્જા નામ કાસાયાદિગહણતો પઠમમેવ વજિતબ્બત્તા. કેસમસ્સુહરણઞ્ચ કાસાયચ્છાદનઞ્ચ સામણેરપબ્બજ્જા નામ સરણગહણતો પઠમમેવ વજિતબ્બત્તા. ઉપસમ્પદપબ્બજ્જા તિવિધા એહિભિક્ખુઉપસમ્પદપબ્બજ્જા સરણગહણૂપસમ્પદપબ્બજ્જા ઞત્તિચતુત્થવાચિકૂપસમ્પદપબ્બજ્જાતિ. તત્થ એહિભિક્ખૂપસમ્પદપબ્બજ્જાયં કેસમસ્સુહરણાદિ સબ્બં એકતોવ સમ્પજ્જતિ ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ ભગવતો વચનેન અભિનિપ્ફન્નત્તા. સરણગહણૂપસમ્પદપબ્બજ્જા સામણેરપબ્બજ્જસદિસાયેવ. કેસમસ્સુહરણઞ્ચ કાસાયચ્છાદનઞ્ચ સરણગહણઞ્ચ ઞત્તિચતુત્થવાચિકૂપસમ્પદપબ્બજ્જા નામ કમ્મવાચાગહણતો પઠમમેવ વજિતબ્બત્તા. તત્થ સામણેરપબ્બજ્જં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઉપજ્ઝાયં ઉદ્દિસ્સ પબ્બાજેતી’’તિ. ઉપજ્ઝાયં ઉદ્દિસ્સાતિ ઉપજ્ઝાયસ્સ વેય્યાવચ્ચકરટ્ઠાનનિયમં કત્વા. પબ્બજ્જાકમ્મે અત્તનો ઇસ્સરિયમકત્વાતિ અત્થો. દહરેન ભિક્ખુના કેસચ્છેદનં કાસાયચ્છાદનં સરણદાનન્તિ તીણિ કિચ્ચાનિ કાતબ્બાનિયેવ. કેચિ ‘‘સરણાનિ પન સયં દાતબ્બાની’’તિ પાઠં ઇધાનેત્વા દહરેન ભિક્ખુના સરણાનિ ન દાતબ્બાનીતિ ¶ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં દહરસ્સ ભિક્ખુત્તા, ભિક્ખૂનં પબ્બાજેતું લભનત્તા ચ. ઉપજ્ઝાયો ચે કેસચ્છેદનઞ્ચ કાસાયચ્છાદનઞ્ચ અકત્વા પબ્બજ્જત્થં સરણાનિયેવ દેતિ, ન રુહતિ પબ્બજ્જા પબ્બજ્જાય અકત્તબ્બત્તા. કમ્મવાચં સાવેત્વા ઉપસમ્પાદેતિ, રુહતિ ઉપસમ્પદા અપત્તચીવરાનં ઉપસમ્પદસિદ્ધિતો, કમ્મવિપત્તિયા અભાવતો ચ. ખણ્ડસીમન્તિ ઉપચારસીમટ્ઠં બદ્ધસીમં. પબ્બાજેત્વાતિ કેસચ્છેદનં સન્ધાય વુત્તં ‘‘કાસાયાનિ અચ્છાદેત્વા’’તિ કાસાયચ્છાદનસ્સ વિસું વુત્તત્તા. સામણેરસ્સ સરણદાનસ્સ અરુહત્તા ‘‘સરણાનિ પન સયં દાતબ્બાની’’તિ વુત્તં. પુરિસં પબ્બાજેતુન્તિ સમ્બન્ધો. હીતિ સચ્ચં. આણત્તિયાતિ ભિક્ખૂનં આણત્તિયા. યેન કેનચીતિ ગહટ્ઠપબ્બજિતેસુ યેન કેનચિ.

‘‘ભબ્બરૂપો’’તિ વત્વા તસ્સ અત્થં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘સહેતુકો’’તિ. સહેતુકોતિ મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયેહિ સહ પવત્તો. યસસ્સીતિ પરિવારયસેન ચ કિત્તિયસેન ચ સમન્નાગતો. ઓકાસં કત્વાપીતિ ઓકાસં કત્વા એવ. સયમેવાતિ ન અઞ્ઞો આણાપેતબ્બો. એત્તોયેવાતિ દસ્સનટ્ઠાનતોયેવ. અસ્સાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ. ખજ્જુ વાતિ કણ્ડુવનં વા. ‘‘કચ્છુ વા’’તિપિ પાઠો, પામં વાતિ અત્થો. પિળકા વાતિ ફોટા વા. એત્તકેનાતિ એતપમાણેન ¶ ઘંસિત્વા ન્હાપનમત્તેન. અનિવત્તિધમ્માતિ ગિહિભાવં અનિવત્તનસભાવા. કતઞ્ઞૂતિ કતસ્સૂપકારસ્સ જાનનસીલા. કતવેદિનોતિ કતઞ્ઞૂપકારસ્સ વેદં પાકટં કરોન્તો.

અનિય્યાનિકકથાતિ યાવદત્થં સુપિત્વા યાવદત્થં ભુઞ્જીત્વા ચિત્તકેળિં કરોન્તો અનુક્કણ્ઠિતો વિહરાહીતિઆદિકા કથા. નકથેતબ્બં દસ્સેત્વા કથેતબ્બં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અથખ્વસ્સા’’તિ. અસ્સાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ. આચિક્ખનાકારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘આચિક્ખન્તેન ચા’’તિઆદિ. વણ્ણ…પે… વસેનાતિ વણ્ણો ચ સણ્ઠાનઞ્ચ ગન્ધો ચ આસયો ચ ઓકાસો ચ, તેસં વસેન, આચિક્ખિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. હીતિ ફલજોતકો, આચિક્ખનસ્સ ફલં વક્ખામીતિ અત્થો. સોતિ પબ્બજ્જાપેક્ખો. પુબ્બેતિ પુબ્બભવે, પબ્બજનતો ¶ પુબ્બે વા. કણ્ટકવેધાપેક્ખો પરિપક્કગણ્ડો વિય ઞાણં પવત્તતીતિ યોજના. અસ્સાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ. ઇન્દાસનીતિ સક્કસ્સ વજિરાવુધો. સો હિ ઇન્દેન અસીયતિ ખિપીયતીતિ ઇન્દાસનીતિ વુચ્ચતિ. ઇન્દાસનિ પબ્બતે ચુણ્ણયમાના વિય સબ્બે કિલેસે ચુણ્ણયમાનંયેવાતિ યોજના. ખુરગ્ગેયેવાતિ ખુરસ્સ કોટિયમેવ. ખુરકમ્મપરિયોસાનેયેવાતિ અત્થો. હીતિ સચ્ચં. તસ્માતિ યસ્મા પત્તા, તસ્મા. અસ્સાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ.

ગિહિગન્ધન્તિ ગેહે ઠિતસ્સ જનસ્સ ગન્ધં. અથાપીતિ યદિપિ અચ્છાદેતીતિ સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ. આચરિયો વાતિ સરણદાનાચરિયો વા કમ્મવાચાચરિયો વા ઓવાદાચરિયો વા. તંયેવ વાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખમેવ વા. તેન ભિક્ખુનાવાતિ આચરિયુપજ્ઝાયભિક્ખુના એવ.

અનાણત્તિયાતિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ અનાણત્તિયા. ઇમિના આચરિયુપજ્ઝાયેહિ અનાણત્તેન યેન કેનચિ નિવાસનાદીનિ ન કાતબ્બાનીતિ દસ્સેતિ. ભિક્ખુનાતિ આચરિયુપજ્ઝાયભિક્ખુના. તસ્સેવાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સેવ. ઉપજ્ઝાયમૂલકેતિ ઉપજ્ઝાયમૂલકે નિવાસનપારુપને. અયન્તિ વિનિચ્છયો.

તત્થાતિ પબ્બજ્જૂપસમ્પદટ્ઠાને. તેસન્તિ ભિક્ખૂનં. અથાતિ વન્દાપનતો પચ્છા, વન્દાપનસ્સ અનન્તરા વા. ‘‘એવં વદેહી’’તિ પાળિનયનિદસ્સનમુખેન ‘‘યમહં વદામિ, તં વદેહી’’તિ અટ્ઠકથાનયં નિદસ્સેતિ. અથાતિ તદનન્તરં. અસ્સાતિ પબ્બજ્જાપેક્ખસ્સ, દાતબ્બાનીતિ સમ્બન્ધો. એકપદમ્પીતિ તીસુ વાક્યપદેસુ એકં વાક્યપદમ્પિ, નવસુ વા વિભત્યન્તપદેસુ એકપદમ્પિ. એકક્ખરમ્પીતિ ચતુવીસતક્ખરેસુ એકક્ખરમ્પિ.

એકતો ¶ સુદ્ધિયાતિ એકસ્સેવ કમ્મવાચાચરિયસ્સ ઠાનકરણસમ્પત્તિયા સુજ્ઝનેન. ઉભતો સુદ્ધિયાવાતિ ઉભયેસં સરણદાનાચરિયસામણેરાનં સુજ્ઝનેન એવ. ઠાનકરણસમ્પદન્તિ ઉરઆદિટ્ઠાનાનઞ્ચ સંવુતાદિકરણાનઞ્ચ સમ્પદં. વત્તુન્તિ ઠાનકરણસમ્પદં વત્તું. ન સક્કોતીતિ વત્તું ન સક્કોતીતિ યોજના.

ઇમાનીતિ ¶ સરણાનિ. ચસદ્દો ઉપન્યાસો, પનસદ્દો પદાલઙ્કારો. એકસમ્બન્ધાનીતિ એકતો સમ્બન્ધાનિ. અનુનાસિકન્તં કત્વા દાનકાલે ‘‘બુદ્ધં’’ઇતિ ‘‘સરણં’’ઇતિ પદાનઞ્ચ ‘‘સરણં’’ઇતિ ‘‘ગચ્છામિ’’ઇતિ પદાનઞ્ચ અન્તરા વિચ્છેદમકત્વા એકસમ્બન્ધમેવ કત્વા દાતબ્બાનીતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા તિણ્ણં પદાનમન્તરા બ્યવધાનસ્સ કસ્સચિ અક્ખરસ્સ અભાવતો. વિચ્છિન્દિત્વાતિ વિચ્છેદં કત્વા. મકારન્તં કત્વા દાનકાલે તિણ્ણં પદાનમન્તરા એકસમ્બન્ધમકત્વા વિચ્છિન્દિત્વા એવ કત્વા દાતબ્બાનીતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા? તિણ્ણં પદાનમન્તરા બ્યવધાનસ્સ નિસ્સરસ્સ મકારસ્સ અત્થિભાવતો. અન્ધકટ્ઠકથાયં વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તન્તિ વચનં, ‘‘નત્થી’’તિપદે કત્તા, ‘‘ન વુત્ત’’ન્તિપદે કમ્મં. તથાતિ ‘‘અહં ભન્તે બુદ્ધરક્ખિતો’’તિઆદિના આકારેન, અવદન્તસ્સ સરણં ન કુપ્પતિ, બુકારદકારાદીનં બ્યઞ્જનાનં ઠાનકરણસમ્પદં હાપેન્તસ્સેવ સરણં કુપ્પતીતિ અધિપ્પાયો.

‘‘તિક્ખત્તુ’’ન્તિ ઇમિના સકિં વા દ્વિક્ખત્તું વા ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. તિક્ખત્તુતો અધિકં પન સહસ્સક્ખત્તુમ્પિ વટ્ટતિયેવ. તત્થાતિ તાસુ પબ્બજ્જાઉપસમ્પદાસુ. પરતોતિ પરસ્મિં. સાતિ ઉપસમ્પદા. પબ્બજ્જા પન અનુઞ્ઞાતા એવાતિ સમ્બન્ધો. પરતોપીતિ પિસદ્દો પુબ્બાપેક્ખો. સાતિ પબ્બજ્જા. એત્તાવતાતિ એત્તકેન કેસચ્છેદનકાસાયચ્છાદનસરણદાનેન. હીતિ ફલજોતકો.

એસાતિ એસો સામણેરોતિ અત્થો. ‘‘ગતિમા’’તિ વત્વા તસ્સત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પણ્ડિતજાતિકો’’તિ. અથાતિ એવં સતિ. અસ્સાતિ સામણેરસ્સ. તસ્મિંયેવ ઠાનેતિ સામણેરભૂમિયં ઠિતટ્ઠાનેયેવ. યથા ભગવતા ઉદ્દિટ્ઠાનિ, તથા ઉદ્દિસિતબ્બાનીતિ યોજના. એતન્તિ ‘‘અનુજાનામિ…પે… જાતરૂપ રજતપટિગ્ગહણા વેરમણી’’તિ વચનં.

તન્તિ અન્ધકટ્ઠકથાયં વુત્તવચનં. યથાપાળિયાવાતિ એવસદ્દો સન્નિટ્ઠાનત્થો, તેન યથાપાળિયાવ ઉદ્દિસિતબ્બાનિ. યથાપાળિં વિસજ્જેત્વા અઞ્ઞથા એવ ઉદ્દિસિતબ્બાનીતિ વાદં નિવારેતિ. યથાપાળિં વિસજ્જેત્વા ¶ અઞ્ઞથા ‘‘પાણાતિપાતા વેરમણિં સિક્ખાપદં સમાદિયામી’’તિ ¶ ઉદ્દિસન્તોપિ નિદ્દોસોયેવ. હીતિ સચ્ચં, યસ્મા વા. તાનીતિ સિક્ખાપદાનિ. યાવાતિ યત્તકં કાલં ન જાનાતિ, ન કુસલો હોતીતિ સમ્બન્ધો. સન્તિકાવચરોયેવાતિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં સમીપે અવચારોવ. અસ્સાતિ સામણેરસ્સ. કપ્પિયાકપ્પિયન્તિ દસસિક્ખાપદવિનિમુત્તં કપ્પિયં પરામાસાદિઞ્ચ અકપ્પિયં અપરામાસાદિઞ્ચ. તેનાપીતિ સામણેરેનાપિ. નાસનઙ્ગાનીતિ લિઙ્ગનાસનઅઙ્ગાનિ. સાધુકં સિક્ખિતબ્બન્તિ સાધુકં અસિક્ખન્તસ્સ લિઙ્ગનાસનઞ્ચ દણ્ડકમ્મનાસનઞ્ચ હોતીતિ અધિપ્પાયો.

૩૫. મય્હન્તિપદસ્સ ‘‘અનુપ્પત્તા સચ્છિકતા’’તિપદેસુ છટ્ઠીકત્તુભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મયા ખોતિ અત્થો’’તિ. ‘‘અથ વા’’તિઆદિના ‘‘મય્હ’’ન્તિપદસ્સ ‘‘યોનિસો મનસિકારા, યોનિસો સમ્મપ્પધાના’’તિપદેસુ સમ્બન્ધભાવં દસ્સેતિ. ‘‘યોનિસો મનસિકારા, યોનિસો સમ્મપ્પધાના’’તિ એત્થ કારણત્થે નિસ્સક્કવચનન્તિ આહ ‘‘તેન હેતુના’’તિ. ‘‘પુના’’તિઆદિના ‘‘મય્હ’’ન્તિપદં ‘‘યોનિસો મનસિકારા, યોનિસો સમ્મપ્પધાના’’તિપદેસુ સામ્યત્થે સામિભાવેન યોજેત્વા પુન ‘‘અનુપ્પત્તા, સચ્છિકતા’’તિ પદેસુ કત્તુત્થે સામિભાવેન વિભત્તિવિપલ્લાસો કાતબ્બોતિ દસ્સેતિ.

૩૬. ભદ્દં રૂપઞ્ચ ચિત્તઞ્ચ એતેસમત્થીતિ ભદ્દકા. વગ્ગબન્ધનં વગ્ગો ઉત્તરપદલોપેન, વગ્ગેન ચરન્તીતિ વગ્ગિયા. ભદ્દકા ચ તે વગ્ગિયા ચાતિ ભદ્દવગ્ગિયા કકારલોપેનાતિ અત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભદ્દવગ્ગિયા’’તિઆદિ. ‘‘વોકારો નિપાતમત્તો’’તિ ઇમિના તુમ્હસદ્દસ્સ ચ યોવચનસ્સ ચ કારિયભાવં નિવત્તેતિ. હીતિ સચ્ચં. તેતિ ભદ્દવગ્ગિયા. ઇદન્તિ પઞ્ચસીલરક્ખનં. પુબ્બકમ્મન્તિ પુબ્બે ઉપચિતં કુસલકમ્મં.

૩૮. પરિયાદિયેય્યન્તિ ¶ એત્થ દાધાતુસ્સ પરીતિ ચ આતિ ચ ઉપસગ્ગવસેન અભિભવનત્થોતિ આહ ‘‘અભિભવેય્ય’’ન્તિ.

૩૯. પચ્છા ¶ પક્ખિત્તાતિ સઙ્ગીતિતો પરં પોત્થકારૂળ્હેહિ ઠપિતાતિ અત્થો.

૪૪. ‘‘એવં વદન્તો વિય ઓણતો’’તિ ઇમિના ‘‘આહરહત્થો’’તિપદસ્સ તદ્ધિતભાવં દસ્સેતિ. વિત્થિણ્ણમુખત્તા મન્દં હીનં અતિમુખમેતાસન્તિ વચનત્થેન અગ્ગિકપાલા મન્દામુખિયોતિ વુચ્ચન્તીતિ આહ ‘‘અગ્ગિભાજનાનિ વુચ્ચન્તી’’તિ.

૫૧. યસ્મા યો નાગદમનકાલો ચિરં પતતિ પવત્તતિ, તસ્મા સો ચિરપતિકોતિ વુચ્ચતિ, તસ્મા ચિરપતિકા પટ્ઠાય અભિપ્પસન્નાતિ યોજના. ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચિરકાલતો પટ્ઠાયા’’તિ.

૫૨. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ ‘‘જટામિસ્સ’’ન્તિઆદિપદેસુ. ખારિકાજન્તિ એત્થ કમણ્ડલુઆદિકા તાપસપરિક્ખારા ખારીતિ વુચ્ચન્તિ, ખારિસઙ્ખાતેન ભારેન પૂરિતો કાજો ખારિકાજોતિ અત્થં એકદેસેન દસ્સેન્તો આહ ‘‘ખારિભારો’’તિ.

૫૫. લટ્ઠિસદ્દો તરુણરુક્ખવાચકો ‘‘અમ્બલટ્ઠિકાય’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨), ઇધાપિ તરુણતાલરુક્ખો લટ્ઠિ નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘તાલુય્યાને’’તિ. વટરુક્ખેતિ નિગ્રોધરુક્ખે. એત્થ ‘‘વટ’’ઇતિ ઇમિના વટરુક્ખો બહુમૂલત્તા સુટ્ઠું પતિટ્ઠાતીતિ અત્થેન સુપ્પતિટ્ઠો નામાતિ દસ્સેતિ. ‘‘રુક્ખે’’ઇતિ ઇમિના ચેતિયસદ્દો ચેતિયરુક્ખે વત્તતીતિ દસ્સેતિ, દેવાલયઞ્ચ થૂપઞ્ચ નિવત્તેતિ. તસ્સાતિ વટરુક્ખસ્સ. એતન્તિ ‘‘સુપ્પતિટ્ઠે ચેતિયે’’તિ એતં નામં. લોકવોહારવસેન દસસહસ્સસઙ્ખાતે સઙ્ખ્યાવિસેસે નીહરિત્વા યુજ્જિતબ્બન્તિ નિયુતન્તિ વચનત્થેન ¶ દસસહસ્સં નિયુતં નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકનિયુતં દસસહસ્સાની’’તિ. ‘‘નહુત’’ન્તિપિ પાઠો, સો અયુત્તો નહુતસઙ્ખાતેન સઙ્ખ્યાવિસેસેન મિસ્સીભાવેન પસઙ્ગત્તા. તેસન્તિ દ્વાદસનિયુતાનં બ્રાહ્મણગહપતિકાનં.

‘‘કિસસરીરત્તા’’તિ ઇમિના કિસો કો અત્તા એતેસન્તિ કિસકાતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. કકારો હેત્થ અત્તવાચકો. ‘‘ઓવાદકો’’તિ ઇમિના ઓવદાનોતિ એત્થ યુપચ્ચયો કત્તુત્થોતિ દસ્સેતિ. ગાથાબન્ધત્તા અકારસ્સ દીઘો. ‘‘અથ વા’’તિઆદિના કિસકો હુત્વા અઞ્ઞે ઓવદાનો ¶ કિસકોવદાનોતિ વચનત્થં દસ્સેતિ. ઇદન્તિ ઇદં અત્થજાતં, અયમત્થો વા. ત્વં પહાસીતિ સમ્બન્ધો. તન્તિ તુવં. ઇતિ વુત્તં હોતીતિ યોજના.

કામિત્થિયોતિ એકારલોપવસેન સન્ધીતિ આહ ‘‘કામે ઇત્થિયો ચા’’તિ. ઉપચીસૂતિ એત્થ કામખન્ધકિલેસઅભિસઙ્ખારસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ ઉપધીસુ ખન્ધુપધિ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ખન્ધુપધીસૂ’’તિ.

કોચરહીતિ એત્થ કોસદ્દો ‘‘કો તે બલં મહારાજા’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૨.૧૮૮૦) વિય ક્વસદ્દત્થોતિ આહ ‘‘ક્વચરહી’’તિ. નિપાતોયેવેસ.

પદસદ્દસ્સ ચરણપદાદયો નિવત્તેતું વુત્તં ‘‘નિબ્બાનપદ’’ન્તિ. ‘‘સન્તસભાવતાયા’’તિઆદિના સન્તો સભાવો ઇમસ્સ પદસ્સાતિ સન્તં. નત્થિ ઉપધયો એત્થાતિ અનુપધિકં. નત્થિ કિઞ્ચનમેત્થાતિ અકિઞ્ચનં. તીસુ ભવેસુ ન સઞ્જતીતિ અસત્તં. અઞ્ઞથા ન ભવતીતિ અનઞ્ઞથાભાવિ. અઞ્ઞેન કેનચિ ન નેતબ્બન્તિ અનઞ્ઞનેય્યન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ. તેનાતિ ‘‘સન્ત’’ન્તિઆદિપદેન. મેતિ મમ, મનોતિ સમ્બન્ધો. એત્થ દેવમનુસ્સલોકે મે મનો રતો નામાતિ કિં વક્ખામિ. ઇતિ ઇમમત્થં દસ્સેતીતિ યોજના.

૫૭. અસ્સાસકાતિ એત્થ આપુબ્બો સાસધાતુ આપુબ્બ સિસધાતુના સદિસો, ‘‘મે’’તિ છટ્ઠીયોગત્તા ણ્વુપચ્ચયો ચ ભાવત્થોતિ ¶ આહ ‘‘આસિસના’’તિ. ‘‘પત્થના’’તિ ઇમિના આપુબ્બસિસધાતુયા અત્થં દસ્સેતિ. અસ્સાતિ બિમ્બિસારરઞ્ઞો. તત્થાતિ રતનત્તયે. નિચ્છયગમનમેવાતિ ‘‘સરણ’’ઇતિનિચ્છયેન જાનનમેવ ગતો. અત્તસન્નિય્યાતનન્તિ અત્તનો અત્તાનં રતનત્તયે સન્નિય્યાતનં. ઇમિના અત્તસન્નિય્યાતન, પણિપાત, તપ્પરાયન, સિસ્સભાવૂપગમનસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ સરણગમનેસુ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૫૦; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૬; ખુ. પા. અટ્ઠ. ૧.સરણગમનગમકવિભાવના) અત્તસન્નિય્યાતનસરણગમનં દીપેતિ. અયન્તિ બિમ્બિસારો રાજા. તન્તિ નિયતસરણતં. પણિપાતગમનઞ્ચાતિ એત્થ પણીતિ કરો. યથા હિ પાદપદસદ્દા દીઘરસ્સવસેન હુત્વા ચરણં વદન્તિ, એવં પાણિપણિસદ્દા કરં વદન્તિ. તસ્મા વુત્તં ‘‘પણીતિ કરો’’તિ. પતનં પાતો, પણિનો પાતો પણિપાતો. અત્થતો અઞ્જલિપણમનન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ ગમનઞ્ચ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ઇમિના પણિપાતસરણગમનં ¶ દીપેતિ. ચસદ્દો ‘‘પાકટ’’ન્તિ એત્થાપિ યોજેતબ્બો. પાકટઞ્ચ કરોન્તોતિ હિ અત્થો.

૫૮. સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણોતિ એત્થ સિઙ્ગીસઙ્ખાતો નિક્ખો સિઙ્ગીનિક્ખો, તેન સમાનો વણ્ણો એતસ્સાતિ સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણોતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સિઙ્ગીસુવણ્ણનિક્ખેન સમાનવણ્ણો’’તિ. તત્થ ‘‘સુવણ્ણ’’ઇતિપદેન નિક્ખસદ્દસ્સ સુવણ્ણત્થં દસ્સેતિ, પઞ્ચસુવણ્ણાદયો અત્થે નિવત્તેતિ. ‘‘સમાન’’ઇતિપદેન સવણ્ણોતિ એત્થ સકારો સમાનસદ્દસ્સેવ કારિયોતિ દસ્સેતિ. સબ્બેસૂતિ અખિલેસુ ચક્ખાદિઇન્દ્રિયેસુ. દન્તોતિ દમિતો. ઇન્દ્રિયસંવરોતિ વુત્તં હોતિ. તમેવત્થં પાકટં કરોન્તો આહ ‘‘ભગવતો હી’’તિઆદિ.

૫૯. ઓણીતો પત્તતો પાણિ યેનાતિ ઓણીતપત્તપાણીતિ વચનત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પત્તતો ચા’’તિઆદિ. ‘‘અપનીતપાણિ’’ન્તિ ઇમિના ઓણીતસદ્દો અપનીતત્થો, પાણિસદ્દેન ચ સમ્બન્ધિતબ્બોતિ દસ્સેતિ. ‘‘સલ્લક્ખેત્વા’’તિ ઇમિના ‘‘ભગવન્ત’’ન્તિ ઇમં કમ્મં ‘‘સલ્લક્ખેત્વા’’તિ પાઠસેસેન યોજેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. એકમન્તન્તિ એત્થ અન્તસદ્દો સમીપદેસત્થો, કોટિદેસત્થો વા હોતિ ¶ , ઉપયોગવચનઞ્ચ ભુમ્મત્થે હોતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકસ્મિં પદેસે’’તિ. અત્થિકપયોગે કરણસ્સ સમ્ભવતો આહ ‘‘બુદ્ધાભિવાદનગમનેન વા ધમ્મસ્સવનગમનેન વા’’તિ. અપ્પાકિણ્ણન્તિ એત્થ અપ્પસદ્દો પટિસેધત્થોતિ આહ ‘‘અનાકિણ્ણ’’ન્તિ. ‘‘અબ્બોકિણ્ણ’’ન્તિપિ પાઠો. અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ એત્થ ‘‘અપ્પસદ્દ’’ન્તિપદેન વચનસદ્દસ્સ ગહિતત્તા ઇમિના પારિસેસનયેન નગરનિગ્ઘોસસદ્દોયેવ ગહેતબ્બોતિ આહ ‘‘નગરનિગ્ઘોસસદ્દેન અપ્પનિગ્ઘોસ’’ન્તિ. તીસુ પાઠેસુ પઠમેન પાઠેન જનસ્સ વાતો જનવાતો, તેન વિરહિતં વિજનવાતન્તિ વિકપ્પં દસ્સેતિ. દુતિયેન જનસ્સ વાદો જનવાદો, તેન વિરહિતં વિજનવાદન્તિ વિકપ્પં દસ્સેતિ. તતિયેન જનસ્સ પાતો સઞ્ચરણં જનપાતો, તેન વિરહિતં વિજનપાતન્તિ વિકપ્પં દસ્સેતિ. રહસ્સં કરીયતિ એત્થાતિ રાહસ્સેય્યકં. મનુસ્સાનં રાહસ્સેય્યકં મનુસ્સરાહસ્સેય્યકન્તિ વચનત્થં દસ્સેતિ ‘‘મનુસ્સાન’’ન્તિઆદિના.

૧૪. સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાન પબ્બજ્જાકથા

૬૦. ‘‘તેતિ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના. અગમંસુ કિરાતિ યોજના. તત્રાતિ ગિરગ્ગસમજ્જે. અથાતિ પરિવિતક્કનાનન્તરં. તસ્સાતિ સઞ્ચયસ્સ. પારન્તિ પરતીરં. એત્થાતિ તુમ્હાકં વાદે. ઇદન્તિ અયં વાદો એત્તકોયેવાતિ અત્થો. યોતિ યો કોચિ. ત્વઞ્ચ અહઞ્ચ ¶ અમ્હે, તેસુ. નામતુમ્હસઙ્ખાતેસુ �