📜

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

अभिधम्मपिटके

सम्मोहविनोदनी नाम

विभङ्ग-अट्ठकथा

१. खन्धविभङ्गो

१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना

चतुसच्चदसो नाथो, चतुधा धम्मसङ्गणिं;

पकासयित्वा सम्बुद्धो, तस्सेव समनन्तरं.

उपेतो बुद्धधम्मेहि, अट्ठारसहि नायको;

अट्ठारसन्नं खन्धादि-विभङ्गानं वसेन यं.

विभङ्गं देसयी सत्था, तस्स संवण्णनाक्कमो;

इदानि यस्मा सम्पत्तो, तस्मा तस्सत्थवण्णनं.

करिस्सामि विगाहेत्वा, पोराणट्ठकथानयं;

सद्धम्मे गारवं कत्वा, तं सुणाथ समाहिताति.

. पञ्चक्खन्धा – रूपक्खन्धो…पे… विञ्ञाणक्खन्धोति इदं विभङ्गप्पकरणस्स आदिभूते खन्धविभङ्गे सुत्तन्तभाजनीयं नाम. तत्थ पञ्चाति गणनपरिच्छेदो. तेन न ततो हेट्ठा न उद्धन्ति दस्सेति. खन्धाति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं. तत्रायं खन्ध-सद्दो सम्बहुलेसु ठानेसु दिस्सति – रासिम्हि, गुणे, पण्णत्तियं, रुळ्हियन्ति. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, महासमुद्दे न सुकरं उदकस्स पमाणं गहेतुं – एत्तकानि उदकाळ्हकानीति वा एत्तकानि उदकाळ्हकसतानीति वा एत्तकानि उदकाळ्हकसहस्सानीति वा एत्तकानि उदकाळ्हकसतसहस्सानीति वा, अथ खो असङ्ख्येय्यो अप्पमेय्यो महाउदकक्खन्धोत्वेव सङ्ख्यं गच्छती’’तिआदीसु (अ. नि. ४.५१; ६.३७) हि रासितो खन्धो नाम. नहि परित्तकं उदकं उदकक्खन्धोति वुच्चति, बहुकमेव वुच्चति. तथा न परित्तको रजो रजक्खन्धो, न अप्पमत्तका गावो गवक्खन्धो, न अप्पमत्तकं बलं बलक्खन्धो, न अप्पमत्तकं पुञ्ञं पुञ्ञक्खन्धोति वुच्चति. बहुकमेव हि रजो रजक्खन्धो, बहुकाव गवादयो गवक्खन्धो, बलक्खन्धो, पुञ्ञक्खन्धोति वुच्चन्ति. ‘‘सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो’’तिआदीसु (दी. नि. ३.३५५) पन गुणतो खन्धो नाम. ‘‘अद्दसा खो भगवा महन्तं दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमान’’न्ति (सं. नि. ४.२४१). एत्थ पण्णत्तितो खन्धो नाम. ‘‘यं चित्तं मनो मानसं…पे… विञ्ञाणं विञ्ञाणक्खन्धो’’तिआदीसु (ध. स. ६३, ६५) रुळ्हितो खन्धो नाम. स्वायमिध रासितो अधिप्पेतो. अयञ्हि खन्धट्ठो नाम पिण्डट्ठो पूगट्ठो घटट्ठो रासट्ठो. तस्मा ‘रासिलक्खणा खन्धा’ति वेदितब्बा. कोट्ठासट्ठोतिपि वत्तुं वट्टति; लोकस्मिञ्हि इणं गहेत्वा चोदियमाना ‘द्वीहि खन्धेहि दस्साम, तीहि खन्धेहि दस्सामा’ति वदन्ति. इति ‘कोट्ठासलक्खणा खन्धा’तिपि वत्तुं वट्टति. एवमेत्थ रूपक्खन्धोति रूपरासि रूपकोट्ठासो, वेदनाक्खन्धोति वेदनारासि वेदनाकोट्ठासोति इमिना नयेन सञ्ञाक्खन्धादीनं अत्थो वेदितब्बो.

एत्तावता सम्मासम्बुद्धो य्वायं ‘‘चत्तारो च महाभूता चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूप’’न्ति अतीतानागतपच्चुप्पन्नादीसु एकादससु ओकासेसु विभत्तो ‘पञ्चवीसति रूपकोट्ठासा’ति च ‘छन्नवुति रूपकोट्ठासा’ति च एवंपभेदो रूपरासि, तं सब्बं परिपिण्डेत्वा रूपक्खन्धो नामाति दस्सेसि. यो पनायं ‘‘सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना’’ति तेसुयेव एकादससु ओकासेसु विभत्तो चतुभूमिकवेदनारासि, तं सब्बं परिपिण्डेत्वा वेदनाक्खन्धो नामाति दस्सेसि. यो पनायं ‘‘चक्खुसम्फस्सजा सञ्ञा…पे… मनोसम्फस्सजा सञ्ञा’’ति तेसुयेव एकादससु ओकासेसु विभत्तो चतुभूमिकसञ्ञारासि, तं सब्बं परिपिण्डेत्वा सञ्ञाक्खन्धो नामाति दस्सेसि. यो पनायं ‘‘चक्खुसम्फस्सजा चेतना…पे… मनोसम्फस्सजा चेतना’’ति तेसुयेव एकादससु ओकासेसु विभत्तो चतुभूमिकचेतनारासि, तं सब्बं परिपिण्डेत्वा सङ्खारक्खन्धो नामाति दस्सेसि. यो पनायं ‘‘चक्खुविञ्ञाणं, सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणं, मनोधातु, मनोविञ्ञाणधातू’’ति तेसुयेव एकादससु ओकासेसु विभत्तो चतुभूमिकचित्तरासि, तं सब्बं परिपिण्डेत्वा विञ्ञाणक्खन्धो नामाति दस्सेसि.

अपिचेत्थ सब्बम्पि चतुसमुट्ठानिकं रूपं रूपक्खन्धो, कामावचरअट्ठकुसलचित्तादीहि एकूननवुतिचित्तेहि सहजाता वेदना वेदनाक्खन्धो, सञ्ञा सञ्ञाक्खन्धो, फस्सादयो धम्मा सङ्खारक्खन्धो, एकूननवुति चित्तानि विञ्ञाणक्खन्धोति. एवम्पि पञ्चसु खन्धेसु धम्मपरिच्छेदो वेदितब्बो.

१. रूपक्खन्धनिद्देसो

. इदानि ते रूपक्खन्धादयो विभजित्वा दस्सेतुं तत्थ कतमो रूपक्खन्धोतिआदिमाह. तत्थ तत्थाति तेसु पञ्चसु खन्धेसु. कतमोति कथेतुकम्यतापुच्छा. रूपक्खन्धोति पुच्छितधम्मनिदस्सनं. इदानि तं विभजन्तो यं किञ्चि रूपन्तिआदिमाह. तत्थ यं किञ्चीति अनवसेसपरियादानं. रूपन्ति अतिप्पसङ्गनियमनं. एवं पदद्वयेनापि रूपस्स अनवसेसपरिग्गहो कतो होति.

तत्थ केनट्ठेन रूपन्ति? रुप्पनट्ठेन रूपं. वुत्तञ्हेतं भगवता –

‘‘किञ्च, भिक्खवे, रूपं वदेथ? रुप्पतीति खो, भिक्खवे, तस्मा रूपन्ति वुच्चति. केन रुप्पति? सीतेनपि रुप्पति, उण्हेनपि रुप्पति, जिघच्छायपि रुप्पति, पिपासायपि रुप्पति, डंसमकसवातातपसरिसपसम्फस्सेनपि रुप्पति. रुप्पतीति खो, भिक्खवे, तस्मा रूपन्ति वुच्चती’’ति (सं. नि. ३.७९).

तत्थ किन्ति कारणपुच्छा; केन कारणेन रूपं वदेथ, केन कारणेन तं रूपं नामाति अत्थो. रुप्पतीति एत्थ इतीति कारणुद्देसो. यस्मा रुप्पति तस्मा रूपन्ति वुच्चतीति अत्थो. रुप्पतीति कुप्पति घट्टीयति पीळियति भिज्जतीति अत्थो. एवं इमिना एत्तकेन ठानेन रुप्पनट्ठेन रूपं वुत्तं. रुप्पनलक्खणेन रूपन्तिपि वत्तुं वट्टति. रुप्पनलक्खणञ्हेतं.

सीतेनपि रुप्पतीतिआदीसु पन सीतेन ताव रुप्पनं लोकन्तरिकनिरये पाकटं. तिण्णं तिण्णञ्हि चक्कवाळानं अन्तरे एकेको लोकन्तरिकनिरयो नाम होति अट्ठयोजनसहस्सप्पमाणो, यस्स नेव हेट्ठा पथवी अत्थि, न उपरि चन्दिमसूरियदीपमणिआलोको, निच्चन्धकारो. तत्थ निब्बत्तसत्तानं तिगावुतो अत्तभावो होति. ते वग्गुलियो विय पब्बतपादे दीघपुथुलेहि नखेहि लग्गित्वा अवंसिरा ओलम्बन्ति. यदा संसप्पन्ता अञ्ञमञ्ञस्स हत्थपासगता होन्ति अथ ‘भक्खो नो लद्धो’ति मञ्ञमाना तत्थ ब्यावटा विपरिवत्तित्वा लोकसन्धारके उदके पतन्ति, सीतवाते पहरन्तेपि पक्कमधुकफलानि विय छिज्जित्वा उदके पतन्ति. पतितमत्ताव अच्चन्तखारेन सीतोदकेन छिन्नचम्मन्हारुमंसअट्ठीहि भिज्जमानेहि तत्ततेले पतितपिट्ठपिण्डि विय पटपटायमाना विलीयन्ति. एवं सीतेन रुप्पनं लोकन्तरिकनिरये पाकटं. महिंसकरट्ठादीसुपि हिमपातसीतलेसु पदेसेसु एतं पाकटमेव. तत्थ हि सत्ता सीतेन भिन्नच्छिन्नसरीरा जीवितक्खयम्पि पापुणन्ति.

उण्हेन रुप्पनं अवीचिमहानिरये पाकटं. तत्थ हि तत्ताय लोहपथविया निपज्जापेत्वा पञ्चविधबन्धनादिकरणकाले सत्ता महादुक्खं अनुभवन्ति.

जिघच्छाय रुप्पनं पेत्तिविसये चेव दुब्भिक्खकाले च पाकटं. पेत्तिविसयस्मिञ्हि सत्ता द्वे तीणि बुद्धन्तरानि किञ्चिदेव आमिसं हत्थेन गहेत्वा मुखे पक्खिपन्ता नाम न होन्ति. अन्तोउदरं आदित्तसुसिररुक्खो विय होति. दुब्भिक्खे कञ्जिकमत्तम्पि अलभित्वा मरणप्पत्तानं पमाणं नाम नत्थि.

पिपासाय रुप्पनं कालकञ्जिकादीसु पाकटं. तत्थ हि सत्ता द्वे तीणि बुद्धन्तरानि हदयतेमनमत्तं वा जिव्हातेमनमत्तं वा उदकबिन्दुं लद्धुं न सक्कोन्ति. ‘पानीयं पिविस्सामा’ति नदिं गतानम्पि नदी वालिकातलं सम्पज्जति. महासमुद्दं पक्खन्तानम्पि महासमुद्दो पिट्ठिपासाणो होति. ते सुस्सन्ता बलवदुक्खपीळिता विचरन्ति.

एको किर कालकञ्जिकअसुरो पिपासं अधिवासेतुं असक्कोन्तो योजनगम्भीरवित्थारं महागङ्गं ओतरि. तस्स गतगतट्ठाने उदकं छिज्जति, धूमो उग्गच्छति, तत्ते पिट्ठिपासाणे चङ्कमनकालो विय होति. तस्स उदकसद्दं सुत्वा इतो चितो च विचरन्तस्सेव रत्ति विभायि. अथ नं पातोव भिक्खाचारं गच्छन्ता तिंसमत्ता पिण्डचारिकभिक्खू दिस्वा – ‘‘को नाम त्वं, सप्पुरिसा’’ति पुच्छिंसु. ‘‘पेतोहमस्मि, भन्ते’’ति. ‘‘किं परियेससी’’ति? ‘‘पानीयं, भन्ते’’ति. ‘‘अयं गङ्गा परिपुण्णा, किं त्वं न पस्ससी’’ति? ‘‘न उपकप्पति, भन्ते’’ति. ‘‘तेन हि गङ्गापिट्ठे निपज्ज, मुखे ते पानीयं आसिञ्चिस्सामा’’ति. सो वालिकापुळिने उत्तानो निपज्जि. भिक्खू तिंसमत्ते पत्ते नीहरित्वा उदकं आहरित्वा आहरित्वा तस्स मुखे आसिञ्चिंसु. तेसं तथा करोन्तानंयेव वेला उपकट्ठा जाता. ततो ‘‘भिक्खाचारकालो अम्हाकं, सप्पुरिस; कच्चि ते अस्सादमत्ता लद्धा’’ति आहंसु. पेतो ‘‘सचे मे, भन्ते, तिंसमत्तानं अय्यानं तिंसमत्तेहि पत्तेहि आसित्तउदकतो अड्ढपसतमत्तम्पि परगलगतं, पेतत्तभावतो मोक्खो मा होतू’’ति आह. एवं पिपासाय रुप्पनं पेत्तिविसये पाकटं.

डंसादीहि रुप्पनं डंसमक्खिकादिसम्बबहुलेसु पदेसेसु पाकटं. एत्थ च डंसाति पिङ्गलमक्खिका, मकसाति मकसाव वाताति कुच्छिवातपिट्ठिवातादिवसेन वेदितब्बा. सरीरस्मिञ्हि वातरोगो उप्पज्जित्वा हत्थपादपिट्ठिआदीनि भिन्दति, काणं करोति, खुज्जं करोति, पीठसप्पिं करोति. आतपोति सूरियातपो. तेन रुप्पनं मरुकन्तारादीसु पाकटं. एका किर इत्थी मरुकन्तारे रत्तिं सत्थतो ओहीना दिवा सूरिये उग्गच्छन्ते वालिकाय तप्पमानाय पादे ठपेतुं असक्कोन्ती सीसतो पच्छिं ओतारेत्वा अक्कमि. कमेन पच्छिया उण्हाभितत्ताय ठातुं असक्कोन्ती तस्सा उपरि साटकं ठपेत्वा अक्कमि. तस्मिम्पि सन्तत्ते अङ्केन गहितं पुत्तकं अधोमुखं निपज्जापेत्वा कन्दन्तं कन्दन्तं अक्कमित्वा सद्धिं तेन तस्मिंयेव ठाने उण्हाभितत्ता कालमकासि.

सरीसपाति ये केचि दीघजातिका सरन्ता गच्छन्ति. तेसं सम्फस्सेन रुप्पनं आसीविसदट्ठादीनं वसेन वेदितब्बं.

इदानि ‘यं किञ्चि रूप’न्ति पदेन संगहितं पञ्चवीसतिकोट्ठासछन्नवुतिकोट्ठासप्पभेदं सब्बम्पि रूपं अतीतादिकोट्ठासेसु पक्खिपित्वा दस्सेतुं अतीतानागतपच्चुप्पन्नन्ति आह. ततो परं तदेव अज्झत्तदुकादीसु चतूसु दुकेसु पक्खिपित्वा दस्सेतुं अज्झत्तं वा बहिद्धा वातिआदि वुत्तं. ततो परं सब्बम्पेतं एकादससु पदेसेसु परियादियित्वा दस्सितं रूपं एकतो पिण्डं कत्वा दस्सेतुं तदेकज्झन्तिआदि वुत्तं.

तत्थ तदेकज्झन्ति तं एकज्झं; अभिसञ्ञूहित्वाति अभिसंहरित्वा; अभिसङ्खिपित्वाति सङ्खेपं कत्वा; इदं वुत्तं होति – सब्बम्पेतं वुत्तप्पकारं रूपं रुप्पनलक्खणसङ्खाते एकविधभावे पञ्ञाय रासिं कत्वा रूपक्खन्धो नामाति वुच्चतीति. एतेन सब्बम्पि रूपं रुप्पनलक्खणे रासिभावूपगमनेन रूपक्खन्धोति दस्सितं होति. न हि रूपतो अञ्ञो रूपक्खन्धो नाम अत्थि. यथा च रूपं, एवं वेदनादयोपि वेदयितलक्खणादीसु रासिभावूपगमनेन. न हि वेदनादीहि अञ्ञे वेदनाक्खन्धादयो नाम अत्थि.

. इदानि एकेकस्मिं ओकासे पक्खित्तं रूपं विसुं विसुं भाजेत्वा दस्सेन्तो तत्थ कतमं रूपं अतीतन्तिआदिमाह. तत्थ तत्थाति एकादससु ओकासेसु पक्खिपित्वा ठपितमातिकाय भुम्मं. इदं वुत्तं होति – अतीतानागतपच्चुप्पन्नन्तिआदिना नयेन ठपिताय मातिकाय यं अतीतं रूपन्ति वुत्तं, तं कतमन्ति? इमिना उपायेन सब्बपुच्छासु अत्थो वेदितब्बो. अतीतं निरुद्धन्तिआदीनि पदानि निक्खेपकण्डस्स अतीतत्तिकभाजनीयवण्णनायं (ध. स. अट्ठ. १०४४) वुत्तानेव. चत्तारो च महाभूताति इदं अतीतन्ति वुत्तरूपस्स सभावदस्सनं. यथा चेत्थ एवं सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो. इमिना इदं दस्सेति – अतीतरूपम्पि भूतानि चेव भूतानि उपादाय निब्बत्तरूपञ्च, अनागतम्पि…पे… दूरसन्तिकम्पि. न हि भूतेहि चेव भूतानि उपादाय पवत्तरूपतो च अञ्ञं रूपं नाम अत्थीति.

अपरो नयो – अतीतंसेन सङ्गहितन्ति अतीतकोट्ठासेनेव सङ्गहितं, एत्थेव गणनं गतं. किन्ति? चत्तारो च महाभूता चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूपन्ति. एवं सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो. अनागतपच्चुप्पन्ननिद्देसपदानिपि हेट्ठा वुत्तत्थानेव.

इदं पन अतीतानागतपच्चुप्पन्नं नाम सुत्तन्तपरियायतो अभिधम्मनिद्देसतोति दुविधं. तं सुत्तन्तपरियाये भवेन परिच्छिन्नं. पटिसन्धितो हि पट्ठाय अतीतभवेसु निब्बत्तं रूपं, अनन्तरभवे वा निब्बत्तं होतु कप्पकोटिसतसहस्समत्थके वा, सब्बं अतीतमेव नाम. चुतितो पट्ठाय अनागतभवेसु निब्बत्तनकरूपं, अनन्तरभवे वा निब्बत्तं होतु कप्पकोटिसतसहस्समत्थके वा, सब्बं अनागतमेव नाम. चुतिपटिसन्धिअनन्तरे पवत्तरूपं पच्चुप्पन्नं नाम. अभिधम्मनिद्देसे पन खणेन परिच्छिन्नं. तयो हि रूपस्स खणा – उप्पादो, ठिति, भङ्गोति. इमे तयो खणे पत्वा निरुद्धं रूपं, समनन्तरनिरुद्धं वा होतु अतीते कप्पकोटिसतसहस्समत्थके वा, सब्बं अतीतमेव नाम. तयो खणे असम्पत्तं रूपं, एकचित्तक्खणमत्तेन वा असम्पत्तं होतु अनागते कप्पकोटिसतसहस्समत्थके वा, सब्बं अनागतमेव नाम. इमे तयो खणे सम्पत्तं रूपं पन पच्चुप्पन्नं नाम. तत्थ किञ्चापि इदं सुत्तन्तभाजनीयं, एवं सन्तेपि अभिधम्मनिद्देसेनेव अतीतानागतपच्चुप्पन्नरूपं निद्दिट्ठन्ति वेदितब्बं.

अपरो नयो – इदञ्हि रूपं अद्धासन्ततिसमयखणवसेन चतुधा अतीतं नाम होति. तथा अनागतपच्चुप्पन्नं. अद्धावसेन ताव एकस्स एकस्मिं भवे पटिसन्धितो पुब्बे अतीतं, चुतितो उद्धं अनागतं, उभिन्नमन्तरे पच्चुप्पन्नं. सन्ततिवसेन सभागएकउतुसमुट्ठानं एकाहारसमुट्ठानञ्च पुब्बापरियवसेन पवत्तमानम्पि पच्चुप्पन्नं. ततो पुब्बे विसभागउतुआहारसमुट्ठानं अतीतं, पच्छा अनागतं. चित्तजं एकवीथिएकजवनएकसमापत्तिसमुट्ठानं पच्चुप्पन्नं. ततो पुब्बे अतीतं, पच्छा अनागतं. कम्मसमुट्ठानस्स पाटियेक्कं सन्ततिवसेन अतीतादिभेदो नत्थि. तेसञ्ञेव पन उतुआहारचित्तसमुट्ठानानं उपत्थम्भकवसेन तस्स अतीतादिभेदो वेदितब्बो. समयवसेन एकमुहुत्तपुब्बण्हसायन्हरत्तिदिवादीसु समयेसु सन्तानवसेन पवत्तमानं तं तं समयं पच्चुप्पन्नं नाम. ततो पुब्बे अतीतं, पच्छा अनागतं. खणवसेन उप्पादादिक्खणत्तयपरियापन्नं पच्चुप्पन्नं नाम. ततो पुब्बे अतीतं, पच्छा अनागतं.

अपिच अतिक्कहेतुपच्चयकिच्चं अतीतं. निट्ठितहेतुकिच्चं अनिट्ठितपच्चयकिच्चं पच्चुप्पन्नं. उभयकिच्चमसम्पत्तं अनागतं. सकिच्चक्खणे वा पच्चुप्पन्नं. ततो पुब्बे अतीतं, पच्छा अनागतं. एत्थ च खणादिकथाव निप्परियाया, सेसा सपरियाया. तासु निप्परियायकथा इध अधिप्पेता. अज्झत्तदुकस्सापि निद्देसपदानि हेट्ठा अज्झत्तत्तिकनिद्देसे (ध. स. अट्ठ. १०५०) वुत्तत्थानेव. ओळारिकादीनि रूपकण्डवण्णनायं (ध. स. अट्ठ. ६७४) वुत्तत्थानेव.

. हीनदुकनिद्देसे तेसं तेसं सत्तानन्ति बहूसु सत्तेसु सामिवचनं. अपरस्सापि अपरस्सापीति हि वुच्चमाने दिवसम्पि कप्पसतसहस्सम्पि वदन्तो एत्तकमेव वदेय्य. इति सत्था द्वीहेव पदेहि अनवसेसे सत्ते परियादियन्तो ‘तेसं तेसं सत्तान’न्ति आह. एत्तकेन हि सब्बम्पि अपरदीपनं सिद्धं होति. उञ्ञातन्ति अवमतं. अवञ्ञातन्ति वम्भेत्वा ञातं. रूपन्तिपि न विदितं. हीळितन्ति अगहेतब्बट्ठेन खित्तं छड्डितं, जिगुच्छितन्तिपि वदन्ति. परिभूतन्ति किमेतेनाति वाचाय परिभवितं. अचित्तीकतन्ति न गरुकतं. हीनन्ति लामकं. हीनमतन्ति हीनन्ति मतं, लामकं कत्वा ञातं. हीनसम्मतन्ति हीनन्ति लोके सम्मतं, हीनेहि वा सम्मतं, गूथभक्खेहि गूथो विय. अनिट्ठन्ति अप्पियं, पटिलाभत्थाय वा अपरियेसितं. सचेपि नं कोचि परियेसेय्य, परियेसतु. एतस्स पन आरम्मणस्स एतदेव नामं. अकन्तन्ति अकामितं, निस्सिरिकं वा. अमनापन्ति मनस्मिं न अप्पितं. तादिसञ्हि आरम्मणं मनस्मिं न अप्पीयति. अथ वा मनं अप्पायति वड्ढेतीति मनापं, न मनापं अमनापं.

अपरो नयो – अनिट्ठं सम्पत्तिविरहतो. तं एकन्तेन कम्मसमुट्ठानेसु अकुसलकम्मसमुट्ठानं. अकन्तं सुखस्स अहेतुभावतो. अमनापं दुक्खस्स हेतुभावतो. रूपा सद्दाति इदमस्स सभावदीपनं. इमस्मिञ्हि पदे अकुसलकम्मजवसेन अनिट्ठा पञ्च कामगुणा विभत्ता. कुसलकम्मजं पन अनिट्ठं नाम नत्थि, सब्बं इट्ठमेव.

पणीतपदनिद्देसो वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बो. इमस्मिं पन पदे कुसलकम्मजवसेन इट्ठा पञ्च कामगुणा विभत्ता. कुसलकम्मजञ्हि अनिट्ठं नाम नत्थि, सब्बं इट्ठमेव. यथा च कम्मजेसु एवं उतुसमुट्ठानादीसुपि इट्ठानिट्ठता अत्थि एवाति इमस्मिं दुके इट्ठानिट्ठारम्मणं पटिविभत्तन्ति वेदितब्बं. अयं ताव आचरियानं समानत्थकथा. वितण्डवादी पनाह – इट्ठानिट्ठं नाम पाटियेक्कं पटिविभत्तं नत्थि, तेसं तेसं रुचिवसेन कथितं.

यथाह –

‘‘मनापपरियन्तं ख्वाहं, महाराज, पञ्चसु कामगुणेसु अग्गन्ति वदामि. तेव, महाराज, रूपा एकच्चस्स मनापा होन्ति, एकच्चस्स अमनापा होन्ति. तेव, महाराज, सद्दा, गन्धा, रसा, फोट्ठब्बा एकच्चस्स मनापा होन्ति, एकच्चस्स अमनापा होन्ती’’ति (सं. नि. १.१२३).

एवं यस्मा तेयेव रूपादयो एको अस्सादेति अभिनन्दति, तत्थ लोभं उप्पादेति. एको कुज्झति पटिहञ्ञति, तत्थ दोसं उप्पादेति. एकस्स इट्ठा होन्ति कन्ता मनापा, एकस्स अनिट्ठा अकन्ता अमनापा. एको चेते ‘इट्ठा कन्ता मनापा’ति दक्खिणतो गण्हाति, एको ‘अनिट्ठा अकन्ता अमनापा’ति वामतो. तस्मा इट्ठानिट्ठं नाम पाटियेक्कं पटिविभत्तं नाम नत्थि. पच्चन्तवासीनञ्हि गण्डुप्पादापि इट्ठा होन्ति कन्ता मनापा, मज्झिमदेसवासीनं अतिजेगुच्छा. तेसञ्च मोरमंसादीनि इट्ठानि होन्ति, इतरेसं तानि अतिजेगुच्छानीति.

सो वत्तब्बो – ‘‘किं पन त्वं इट्ठानिट्ठारम्मणं पाटियेक्कं पटिविभत्तं नाम नत्थीति वदेसी’’ति? ‘‘आम नत्थी’’ति वदामि. पुन तथेव यावततियं पतिट्ठापेत्वा पञ्हो पुच्छितब्बो – ‘‘निब्बानं नाम इट्ठं उदाहु अनिट्ठ’’न्ति? जानमानो ‘‘इट्ठ’’न्ति वक्खति. सचेपि न वदेय्य, मा वदतु. निब्बानं पन एकन्तइट्ठमेव. ‘‘ननु एको निब्बानस्स वण्णे कथियमाने कुज्झित्वा – ‘त्वं निब्बानस्स वण्णं कथेसि, किं तत्थ अन्नपानमालागन्धविलेपनसयनच्छादनसमिद्धा पञ्च कामगुणा अत्थी’ति वत्वा ‘नत्थी’ति वुत्ते ‘अलं तव निब्बानेना’ति निब्बानस्स वण्णे कथियमाने कुज्झित्वा उभो कण्णे थकेतीति इट्ठेतं. एतस्स पन वसेन तव वादे निब्बानं अनिट्ठं नाम होति. न पनेतं एवं गहेतब्बं. एसो हि विपरीतसञ्ञाय कथेति. सञ्ञाविपल्लासेन च तदेव आरम्मणं एकस्स इट्ठं होति, एकस्स अनिट्ठं’’.

इट्ठानिट्ठारम्मणं पन पाटियेक्कं विभत्तं अत्थीति. कस्स वसेन विभत्तन्ति? मज्झिमकसत्तस्स. इदञ्हि न अतिइस्सरानं महासम्मतमहासुदस्सनधम्मासोकादीनं वसेन विभत्तं. तेसञ्हि दिब्बकप्पम्पि आरम्मणं अमनापं उपट्ठाति. न अतिदुग्गतानं दुल्लभन्नपानानं वसेन विभत्तं. तेसञ्हि कणाजकभत्तसित्थानिपि पूतिमंसरसोपि अतिमधुरो अमतसदिसो च होति. मज्झिमकानं पन गणकमहामत्तसेट्ठिकुटुम्बिकवाणिजादीनं कालेन इट्ठं कालेन अनिट्ठं लभमानानं वसेन विभत्तं. एवरूपा हि इट्ठानिट्ठं परिच्छिन्दितुं सक्कोन्तीति.

तिपिटकचूळनागत्थेरो पनाह – ‘‘इट्ठानिट्ठं नाम विपाकवसेनेव परिच्छिन्नं, न जवनवसेन. जवनं पन सञ्ञाविपल्लासवसेन इट्ठस्मिंयेव रज्जति, इट्ठस्मिंयेव दुस्सति; अनिट्ठस्मिंयेव रज्जति, अनिट्ठस्मिंयेव दुस्सती’’ति. विपाकवसेनेव पनेतं एकन्ततो परिच्छिज्जति. न हि सक्का विपाकचित्तं वञ्चेतुं. सचे आरम्मणं इट्ठं होति, कुसलविपाकं उप्पज्जति. सचे अनिट्ठं, अकुसलविपाकं उप्पज्जति. किञ्चापि हि मिच्छादिट्ठिका बुद्धं वा सङ्घं वा महाचेतियादीनि वा उळारानि आरम्मणानि दिस्वा अक्खीनि पिदहन्ति, दोमनस्सं आपज्जन्ति, धम्मसद्दं सुत्वा कण्णे थकेन्ति, चक्खुविञ्ञाणसोतविञ्ञाणानि पन नेसं कुसलविपाकानेव होन्ति.

किञ्चापि गूथसूकरादयो गूथगन्धं घायित्वा ‘खादितुं लभिस्सामा’ति सोमनस्सजाता होन्ति, गूथदस्सने पन तेसं चक्खुविञ्ञाणं, तस्स गन्धघायने घानविञ्ञाणं, रससायने जिव्हाविञ्ञाणञ्च अकुसलविपाकमेव होति. बन्धित्वा वरसयने सयापितसूकरो च किञ्चापि विरवति, सञ्ञाविपल्लासेन पनस्स जवनस्मिंयेव दोमनस्सं उप्पज्जति, कायविञ्ञाणं कुसलविपाकमेव. कस्मा? आरम्मणस्स इट्ठताय.

अपिच द्वारवसेनापि इट्ठानिट्ठता वेदितब्बा. सुखसम्फस्सञ्हि गूथकललं चक्खुद्वारघानद्वारेसु अनिट्ठं, कायद्वारे इट्ठं होति. चक्कवत्तिनो मणिरतनेन पोथियमानस्स, सुवण्णसूले उत्तासितस्स च मणिरतनसुवण्णसूलानि चक्खुद्वारे इट्ठानि होन्ति, कायद्वारे अनिट्ठानि. कस्मा? महादुक्खस्स उप्पादनतो. एवं इट्ठानिट्ठं एकन्ततो विपाकेनेव परिच्छिज्जतीति वेदितब्बं.

तं तं वा पनाति एत्थ न हेट्ठिमनयो ओलोकेतब्बो. न हि भगवा सम्मुतिमनापं भिन्दति, पुग्गलमनापं पन भिन्दति. तस्मा तंतंवापनवसेनेव उपादायुपादाय हीनप्पणीतता वेदितब्बा. नेरयिकानञ्हि रूपं कोटिप्पत्तं हीनं नाम; तं उपादाय तिरच्छानेसु नागसुपण्णानं रूपं पणीतं नाम. तेसं रूपं हीनं; तं उपादाय पेतानं रूपं पणीतं नाम. तेसम्पि हीनं; तं उपादाय जानपदानं रूपं पणीतं नाम. तेसम्पि हीनं; तं उपादाय गामभोजकानं रूपं पणीतं नाम. तेसम्पि हीनं; तं उपादाय जनपदसामिकानं रूपं पणीतं नाम. तेसम्पि हीनं; तं उपादाय पदेसराजूनं रूपं पणीतं नाम. तेसम्पि हीनं; तं उपादाय चक्कवत्तिरञ्ञो रूपं पणीतं नाम. तस्सापि हीनं; तं उपादाय भुम्मदेवानं रूपं पणीतं नाम. तेसम्पि हीनं; तं उपादाय चातुमहाराजिकानं देवानं रूपं पणीतं नाम. तेसम्पि हीनं; तं उपादाय तावतिंसानं देवानं रूपं पणीतं नाम…पे… अकनिट्ठदेवानं पन रूपं मत्थकप्पत्तं पणीतं नाम.

. दूरदुकनिद्देसे इत्थिन्द्रियादीनि हेट्ठा विभत्तानेव. इमस्मिं पन दुके दुप्परिग्गहट्ठेन लक्खणदुप्पटिविज्झताय सुखुमरूपं दूरेति कथितं. सुखपरिग्गहट्ठेन लक्खणसुप्पटिविज्झताय ओळारिकरूपं सन्तिकेति. कबळीकाराहारपरियोसाने च निय्यातनट्ठानेपि ‘इदं वुच्चति रूपं दूरे’ति न नीय्यातितं. कस्मा? दुविधञ्हि दूरे नाम – लक्खणतो च ओकासतो चाति. तत्थ लक्खणतो दूरेति न कथितं, तं ओकासतो कथेतब्बं. तस्मा दूरेति अकथितं. ओळारिकरूपं ओकासतो दूरेति दस्सेतुं अनिय्यातेत्वाव यं वा पनञ्ञम्पीतिआदिमाह. सन्तिकपदनिद्देसेपि एसेव नयो. तत्थ अनासन्नेति न आसन्ने, अनुपकट्ठेति निस्सटे, दूरेति दूरम्हि, असन्तिकेति न सन्तिके. इदं वुच्चति रूपं दूरेति इदं पण्णरसविधं सुखुमरूपं लक्खणतो दूरे, दसविधं पन ओळारिकरूपं येवापनकवसेन ओकासतो दूरेति वुच्चति. सन्तिकपदनिद्देसो उत्तानत्थोयेव.

इदं वुच्चति रूपं सन्तिकेति इदं दसविधं ओळारिकरूपं लक्खणतो सन्तिके, पञ्चदसविधं पन सुखुमरूपं येवापनकवसेन ओकासतो सन्तिकेति वुच्चति. कित्तकतो पट्ठाय पन रूपं ओकासवसेन सन्तिके नाम? कित्तकतो पट्ठाय दूरे नामाति? पकतिकथाय कथेन्तानं द्वादसहत्थो सवनूपचारो नाम होति. तस्स ओरतो रूपं सन्तिके, परतो दूरे. तत्थ सुखुमरूपं दूरे होन्तं लक्खणतोपि ओकासतोपि दूरे होति; सन्तिके होन्तं पन ओकासतोव सन्तिके होति, न लक्खणतो. ओळारिकरूपं सन्तिके होन्तं लक्खणतोपि ओकासतोपि सन्तिके होति; दूरे होन्तं ओकासतोव दूरे होति, न लक्खणतो.

तं तं वा पनाति एत्थ न हेट्ठिमनयो ओलोकेतब्बो. हेट्ठा हि भिन्दमानो गतो. इध पन न लक्खणतो दूरं भिन्दति, ओकासतो दूरमेव भिन्दति. उपादायुपादाय दूरसन्तिकञ्हि एत्थ दस्सितं. अत्तनो हि रूपं सन्तिके नाम; अन्तोकुच्छिगतस्सापि परस्स दूरे. अन्तोकुच्छिगतस्स सन्तिके; बहिठितस्स दूरे. एकमञ्चे सयितस्स सन्तिके; बहिपमुखे ठितस्स दूरे. अन्तोपरिवेणे रूपं सन्तिके; बहिपरिवेणे दूरे. अन्तोसङ्घारामे रूपं सन्तिके; बहिसङ्घारामे दूरे. अन्तोसीमाय रूपं सन्तिके; बहिसीमाय दूरे. अन्तोगामखेत्ते रूपं सन्तिके; बहिगामक्खेत्ते दूरे. अन्तोजनपदे रूपं सन्तिके; बहिजनपदे दूरे. अन्तोरज्जसीमाय रूपं सन्तिके; बहिरज्जसीमाय दूरे. अन्तोसमुद्दे रूपं सन्तिके; बहिसमुद्देरूपं दूरे. अन्तोचक्कवाळे रूपं सन्तिके; बहिचक्कवाळे दूरेति.

अयं रूपक्खन्धनिद्देसो.

२. वेदनाक्खन्धनिद्देसो

. वेदनाक्खन्धनिद्देसादीसु हेट्ठा वुत्तसदिसं पहाय अपुब्बमेव वण्णयिस्साम. या काचि वेदनाति चतुभूमिकवेदनं परियादियति. सुखा वेदनातिआदीनि अतीतादिवसेन निद्दिट्ठवेदनं सभावतो दस्सेतुं वुत्तानि. तत्थ सुखा वेदना अत्थि कायिका, अत्थि चेतसिका. तथा दुक्खा वेदना. अदुक्खमसुखा पन चक्खादयो पसादकाये सन्धाय परियायेन ‘अत्थि कायिका, अत्थि चेतसिका’. तत्थ सब्बापि कायिका कामावचरा. तथा चेतसिका दुक्खा वेदना. चेतसिका सुखा पन तेभूमिका. अदुक्खमसुखा चतुभूमिका. तस्सा सब्बप्पकारायपि सन्ततिवसेन, खणादिवसेन च अतीतादिभावो वेदितब्बो.

तत्थ सन्ततिवसेन एकवीथिएकजवनएकसमापत्तिपरियापन्ना, एकविधविसयसमायोगप्पवत्ता च पच्चुप्पन्ना. ततो पुब्बे अतीता, पच्छा अनागता. खणादिवसेन खणत्तयपरियापन्ना पुब्बन्तापरन्तमज्झगता सकिच्चञ्च कुरुमाना वेदना पच्चुप्पन्ना. ततो पुब्बे अतीता, पच्छा अनागता. तत्थ खणादिवसेन अतीतादिभावं सन्धाय अयं निद्देसो कतोति वेदितब्बो.

११. ओळारिकसुखुमनिद्देसे अकुसला वेदनातिआदीनि जातितो ओळारिकसुखुमभावं दस्सेतुं वुत्तानि. दुक्खा वेदना ओळारिकातिआदीनि सभावतो. असमापन्नस्स वेदनातिआदीनि पुग्गलतो. सासवातिआदीनि लोकियलोकुत्तरतो ओळारिकसुखुमभावं दस्सेतुं वुत्तानि. तत्थ अकुसला ताव सदरथट्ठेन दुक्खविपाकट्ठेन च ओळारिका. कुसला निद्दरथट्ठेन सुखविपाकट्ठेन च सुखुमा. अब्याकता निरुस्साहट्ठेन अविपाकट्ठेन च सुखुमा. कुसलाकुसला सउस्साहट्ठेन सविपाकट्ठेन च ओळारिका. अब्याकता वुत्तनयेनेव सुखुमा.

दुक्खा असातट्ठेन दुक्खट्ठेन च ओळारिका. सुखा सातट्ठेन सुखट्ठेन च सुखुमा. अदुक्खमसुखा सन्तट्ठेन पणीतट्ठेन च सुखुमा. सुखदुक्खा खोभनट्ठेन फरणट्ठेन च ओळारिका. सुखवेदनापि हि खोभेति फरति. तथा दुक्खवेदनापि. सुखञ्हि उप्पज्जमानं सकलसरीरं खोभेन्तं आलुळेन्तं अभिसन्दयमानं मद्दयमानं छादयमानं सीतोदकघटेन आसिञ्चयमानं विय उप्पज्जति. दुक्खं उप्पज्जमानं तत्तफालं अन्तो पवेसन्तं विय तिणुक्काय बहि झापयमानं विय उप्पज्जति. अदुक्खमसुखा पन वुत्तनयेनेव सुखुमा. असमापन्नस्स वेदना नानारम्मणे विक्खित्तभावतो ओळारिका. समापन्नस्स वेदना एकत्तनिमित्तेयेव चरतीति सुखुमा. सासवा आसवुप्पत्तिहेतुतो ओळारिका. आसवचारो नाम एकन्तओळारिको. अनासवा वुत्तविपरियायेन सुखुमा.

तत्थ एको नेव कुसलत्तिके कोविदो होति, न वेदनात्तिके. सो ‘कुसलत्तिकं रक्खामी’ति वेदनात्तिकं भिन्दति; ‘वेदनात्तिकं रक्खामी’ति कुसलत्तिकं भिन्दति. एको ‘तिकं रक्खामी’ति भूमन्तरं भिन्दति. एको न भिन्दति. कथं? ‘‘सुखदुक्खा वेदना ओळारिका, अदुक्खमसुखा वेदना सुखुमा’’ति हि वेदनात्तिके वुत्तं. तं एको पटिक्खिपति – न सब्बा अदुक्खमसुखा सुखुमा. सा हि कुसलापि अत्थि अकुसलापि अब्याकतापि. तत्थ कुसलाकुसला ओळारिका, अब्याकता सुखुमा. कस्मा? कुसलत्तिके पाळियं आगतत्ताति. एवं कुसलत्तिको रक्खितो होति, वेदनात्तिको पन भिन्नो.

कुसलाकुसला वेदना ओळारिका, अब्याकता वेदना सुखुमा’’ति यं पन कुसलत्तिके वुत्तं, तं एको पटिक्खिपति – न सब्बा अब्याकता सुखुमा. सा हि सुखापि अत्थि दुक्खापि अदुक्खमसुखापि. तत्थ सुखदुक्खा ओळारिका, अदुक्खमसुखा सुखुमा. कस्मा? वेदनात्तिके पाळियं आगतत्ताति. एवं वेदनात्तिको रक्खितो होति, कुसलत्तिको पन भिन्नो. कुसलत्तिकस्स पन आगतट्ठाने वेदनात्तिकं अनोलोकेत्वा वेदनात्तिकस्स आगतट्ठाने कुसलत्तिकं अनोलोकेत्वा कुसलादीनं कुसलत्तिकलक्खणेन, सुखादीनं वेदनात्तिकलक्खणेन ओळारिकसुखुमतं कथेन्तो न भिन्दति नाम.

यम्पि ‘‘कुसलाकुसला वेदना ओळारिका, अब्याकता वेदना सुखुमा’’ति कुसलत्तिके वुत्तं, तत्थेको ‘कुसला लोकुत्तरवेदनापि समाना ओळारिका नाम, विपाका अन्तमसो द्विपञ्चविञ्ञाणसहजातापि समाना सुखुमा नाम होती’ति वदति. सो एवरूपं सन्तं पणीतं लोकुत्तरवेदनं ओळारिकं नाम करोन्तो, द्विपञ्चविञ्ञाणसम्पयुत्तं अहेतुकं हीनं जळं वेदनं सुखुमं नाम करोन्तो ‘तिकं रक्खिस्सामी’ति भूमन्तरं भिन्दति नाम. तत्थ तत्थ भूमियं कुसलं पन तंतंभूमिविपाकेनेव सद्धिं योजेत्वा कथेन्तो न भिन्दति नाम. तत्रायं नयो – कामावचरकुसला हि ओळारिका; कामावचरविपाका सुखुमा. रूपावचरारूपावचरलोकुत्तरकुसला ओळारिका; रूपावचरारूपावचरलोकुत्तरविपाका सुखुमाति. इमिना नीहारेन कथेन्तो न भिन्दति नाम.

तिपिटकचूळनागत्थेरो पनाह – ‘‘अकुसले ओळारिकसुखुमता नाम न उद्धरितब्बा. तञ्हि एकन्तओळारिकमेव. लोकुत्तरेपि ओळारिकसुखुमता न उद्धरितब्बा. तञ्हि एकन्तसुखुम’’न्ति. इमं कथं आहरित्वा तिपिटकचूळाभयत्थेरस्स कथयिंसु – एवं थेरेन कथितन्ति. तिपिटकचूळाभयत्थेरो आह – ‘‘सम्मासम्बुद्धेन अभिधम्मं पत्वा एकपदस्सापि द्विन्नम्पि पदानं आगतट्ठाने नयं दातुं युत्तट्ठाने नयो अदिन्नो नाम नत्थि, नयं कातुं युत्तट्ठाने नयो अकतो नाम नत्थि. इध पनेकच्चो ‘आचरियो अस्मी’ति विचरन्तो अकुसले ओळारिकसुखुमतं उद्धरमानो कुक्कुच्चायति. सम्मासम्बुद्धेन पन लोकुत्तरेपि ओळारिकसुखुमता उद्धरिता’’ति. एवञ्च पन वत्वा इदं सुत्तं आहरि – ‘‘तत्र, भन्ते, यायं पटिपदा दुक्खा दन्धाभिञ्ञा, अयं, भन्ते, पटिपदा उभयेनेव हीना अक्खायति – दुक्खत्ता दन्धत्ता चा’’ति (दी. नि. ३.१५२). एत्थ हि चतस्सो पटिपदा लोकियलोकुत्तरमिस्सका कथिता.

तं तं वा पनाति एत्थ न हेट्ठिमनयो ओलोकेतब्बो. तंतंवापनवसेनेव कथेतब्बं. दुविधा हि अकुसला – लोभसहगता दोससहगता च. तत्थ दोससहगता ओळारिका, लोभसहगता सुखुमा. दोससहगतापि दुविधा – नियता अनियता च. तत्थ नियता ओळारिका, अनियता सुखुमा. नियतापि कप्पट्ठितिका ओळारिका, नोकप्पट्ठितिका सुखुमा. कप्पट्ठितिकापि असङ्खारिका ओळारिका, ससङ्खारिका सुखुमा. लोभसहगतापि द्विधा – दिट्ठिसम्पयुत्ता दिट्ठिविप्पयुत्ता च. तत्थ दिट्ठिसम्पयुत्ता ओळारिका, दिट्ठिविप्पयुत्ता सुखुमा. दिट्ठिसम्पयुत्तापि नियता ओळारिका, अनियता सुखुमा. सापि असङ्खारिका ओळारिका, ससङ्खारिका सुखुमा.

सङ्खेपतो अकुसलं पत्वा या विपाकं बहुं देति सा ओळारिका, या अप्पं सा सुखुमा. कुसलं पत्वा पन अप्पविपाका ओळारिका, बहुविपाका सुखुमा. चतुब्बिधे कुसले कामावचरकुसला ओळारिका, रूपावचरकुसला सुखुमा. सापि ओळारिका, अरूपावचरकुसला सुखुमा. सापि ओळारिका, लोकुत्तरकुसला सुखुमा. अयं ताव भूमीसु अभेदतो नयो.

भेदतो पन कामावचरा दानसीलभावनामयवसेन तिविधा. तत्थ दानमया ओळारिका, सीलमया सुखुमा. सापि ओळारिका, भावनामया सुखुमा. सापि दुहेतुका तिहेतुकाति दुविधा. तत्थ दुहेतुका ओळारिका, तिहेतुका सुखुमा. तिहेतुकापि ससङ्खारिकअसङ्खारिकभेदतो दुविधा. तत्थ ससङ्खारिका ओळारिका, असङ्खारिका सुखुमा. रूपावचरे पठमज्झानकुसलवेदना ओळारिका, दुतियज्झानकुसलवेदना सुखुमा…पे… चतुत्थज्झानकुसलवेदना सुखुमा. सापि ओळारिका, आकासानञ्चायतनकुसलवेदना सुखुमा आकासानञ्चायतनकुसलवेदना ओळारिका…पे…. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनकुसलवेदना सुखुमा. सापि ओळारिका, विपस्सनासहजाता सुखुमा. सापि ओळारिका, सोतापत्तिमग्गसहजाता सुखुमा. सापि ओळारिका…पे… अरहत्तमग्गसहजाता सुखुमा.

चतुब्बिधे विपाके कामावचरविपाकवेदना ओळारिका, रूपावचरविपाकवेदना सुखुमा. सापि ओळारिका…पे… लोकुत्तरविपाकवेदना सुखुमा. एवं ताव अभेदतो.

भेदतो पन कामावचरविपाका अत्थि अहेतुका, अत्थि सहेतुका. सहेतुकापि अत्थि दुहेतुका, अत्थि तिहेतुका. तत्थ अहेतुका ओळारिका, सहेतुका सुखुमा. सापि दुहेतुका ओळारिका, तिहेतुका सुखुमा. तत्थापि ससङ्खारिका ओळारिका, असङ्खारिका सुखुमा. पठमज्झानविपाका ओळारिका, दुतियज्झानविपाका सुखुमा…पे… चतुत्थज्झानविपाका सुखुमा. सापि ओळारिका, आकासानञ्चायतनविपाका सुखुमा. सापि ओळारिका…पे… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनविपाका सुखुमा. सापि ओळारिका, सोतापत्तिफलवेदना सुखुमा. सापि ओळारिका, सकदागामि…पे… अरहत्तफलवेदना सुखुमा.

तीसु किरियासु कामावचरकिरियवेदना ओळारिका, रूपावचरकिरियवेदना सुखुमा. सापि ओळारिका, अरूपावचरकिरियवेदना सुखुमा. एवं ताव अभेदतो. भेदतो पन अहेतुकादिवसेन भिन्नाय कामावचरकिरियाय अहेतुककिरियवेदना ओळारिका, सहेतुका सुखुमा. सापि दुहेतुका ओळारिका, तिहेतुका सुखुमा. तत्थापि ससङ्खारिका ओळारिका, असङ्खारिका सुखुमा. पठमज्झाने किरियवेदना ओळारिका, दुतियज्झाने सुखुमा. सापि ओळारिका, ततिये…पे… चतुत्थे सुखुमा. सापि ओळारिका, आकासानञ्चायतनकिरियवेदना सुखुमा. सापि ओळारिका, विञ्ञाणञ्चा…पे… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनकिरियवेदना सुखुमा. या ओळारिका सा हीना. या सुखुमा सा पणीता.

१३. दूरदुकनिद्देसे अकुसलवेदना विसभागट्ठेन विसंसट्ठेन च कुसलाब्याकताहि दूरे. इमिना नयेन सब्बपदेसु दूरता वेदितब्बा. सचेपि हि अकुसलादिवेदनासमङ्गिनो दुक्खादिवेदनासमङ्गिनो च तयो तयो जना एकमञ्चे निसिन्ना होन्ति, तेसम्पि ता वेदना विसभागट्ठेन विसंसट्ठेन च दूरेयेव नाम. समापन्नवेदनादिसमङ्गीसुपि एसेव नयो. अकुसला पन अकुसलाय सभागट्ठेन सरिक्खट्ठेन च सन्तिके नाम. इमिना नयेन सब्बपदेसु सन्तिकता वेदितब्बा. सचेपि हि अकुसलादिवेदनासमङ्गीसु तीसु जनेसु एको कामभवे, एको रूपभवे, एको अरूपभवे, तेसम्पि ता वेदना सभागट्ठेन सरिक्खट्ठेन च सन्तिकेयेव नाम. कुसलादिवेदनासमङ्गीसुपि एसेव नयो.

तं तं वा पनाति एत्थ हेट्ठिमनयं अनोलोकेत्वा तं तं वापनवसेनेव कथेतब्बं. कथेन्तेन च न दूरतो सन्तिकं उद्धरितब्बं, सन्तिकतो पन दूरं उद्धरितब्बं. दुविधा हि अकुसला – लोभसहगता दोससहगता च. तत्थ लोभसहगता लोभसहगताय सन्तिके नाम, दोससहगताय दूरे नाम. दोससहगता दोससहगताय सन्तिके नाम, लोभसहगताय दूरे नाम. दोससहगतापि नियता नियताय सन्तिके नामाति. एवं अनियता. कप्पट्ठितिकअसङ्खारिकससङ्खारिकभेदं लोभसहगतादीसु च दिट्ठिसम्पयुत्तादिभेदं सब्बं ओळारिकदुकनिद्देसे वित्थारितवसेन अनुगन्त्वा एकेककोट्ठासवेदना तंतंकोट्ठासवेदनाय एव सन्तिके, इतरा इतराय दूरेति वेदितब्बाति.

अयं वेदनाक्खन्धनिद्देसो.

३. सञ्ञाक्खन्धनिद्देसो

१४. सञ्ञाक्खन्धनिद्देसे या काचि सञ्ञाति चतुभूमिकसञ्ञं परियादियति. चक्खुसम्फस्सजा सञ्ञातिआदीनि अतीतादिवसेन निद्दिट्ठसञ्ञं सभावतो दस्सेतुं वुत्तानि. तत्थ चक्खुसम्फस्सतो चक्खुसम्फस्सस्मिं वा जाता चक्खुसम्फस्सजा नाम. सेसासुपि एसेव नयो. एत्थ च पुरिमा पञ्च चक्खुपसादादिवत्थुकाव. मनोसम्फस्सजा हदयवत्थुकापि अवत्थुकापि. सब्बा चतुभूमिकसञ्ञा.

१७. ओळारिकदुकनिद्देसे पटिघसम्फस्सजाति सप्पटिघे चक्खुपसादादयो वत्थुं कत्वा सप्पटिघे रूपादयो आरब्भ उप्पन्नो फस्सो पटिघसम्फस्सो नाम. ततो तस्मिं वा जाता पटिघसम्फस्सजा नाम. चक्खुसम्फस्सजा सञ्ञा…पे… कायसम्फस्सजा सञ्ञातिपि तस्सायेव वत्थुतो नामं. रूपसञ्ञा…पे… फोट्ठब्बसञ्ञातिपि तस्सायेव आरम्मणतो नामं. इदं पन वत्थारम्मणतो नामं. सप्पटिघानि हि वत्थूनि निस्साय, सप्पटिघानि च आरम्मणानि आरब्भ उप्पत्तितो एसा पटिघसम्फस्सजा सञ्ञाति वुत्ता. मनोसम्फस्सजातिपि परियायेन एतिस्सा नामं होतियेव. चक्खुविञ्ञाणञ्हि मनो नाम. तेन सहजातो फस्सो मनोसम्फस्सो नाम. तस्मिं मनोसम्फस्से, तस्मा वा मनोसम्फस्सा जाताति मनोसम्फस्सजा. तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणं मनो नाम. तेन सहजातो फस्सो मनोसम्फस्सो नाम. तस्मिं मनोसम्फस्से, तस्मा वा मनोसम्फस्सा जाताति मनोसम्फस्सजा.

अधिवचनसम्फस्सजा सञ्ञातिपि परियायेन एतिस्सा नामं होतियेव. तयो हि अरूपिनो खन्धा सयं पिट्ठिवट्टका हुत्वा अत्तना सहजाताय सञ्ञाय अधिवचनसम्फस्सजा सञ्ञातिपि नामं करोन्ति. निप्परियायेन पन पटिघसम्फस्सजा सञ्ञा नाम पञ्चद्वारिकसञ्ञा, अधिवचनसम्फस्सजा सञ्ञा नाम मनोद्वारिकसञ्ञा. तत्थ पञ्चद्वारिकसञ्ञा ओलोकेत्वापि जानितुं सक्काति ओळारिका. रज्जित्वा उपनिज्झायन्तञ्हि ‘रज्जित्वा उपनिज्झायती’ति, कुज्झित्वा उपनिज्झायन्तं ‘कुज्झित्वा उपनिज्झायती’ति ओलोकेत्वाव जानन्ति.

तत्रिदं वत्थु – द्वे किर इत्थियो निसीदित्वा सुत्तं कन्तन्ति. द्वीसु दहरेसु गामे चरन्तेसु एको पुरतो गच्छन्तो एकं इत्थिं ओलोकेसि. इतरा तं पुच्छि ‘कस्मा नु खो तं एसो ओलोकेसी’ति? ‘न एसो भिक्खु मं विसभागचित्तेन ओलोकेसि, कनिट्ठभगिनीसञ्ञाय पन ओलोकेसी’ति. तेसुपि गामे चरित्वा आसनसालाय निसिन्नेसु इतरो भिक्खु तं भिक्खुं पुच्छि – ‘तया सा इत्थी ओलोकिता’ति? ‘आम ओलोकिता’. ‘किमत्थाया’ति? ‘मय्हं भगिनीसरिक्खत्ता तं ओलोकेसि’न्ति आह. एवं पञ्चद्वारिकसञ्ञा ओलोकेत्वापि जानितुं सक्काति वेदितब्बा. सा पनेसा पसादवत्थुका एव. केचि पन जवनप्पवत्ताति दीपेन्ति. मनोद्वारिकसञ्ञा पन एकमञ्चे वा एकपीठे वा निसीदित्वापि अञ्ञं चिन्तेन्तं वितक्केन्तञ्च ‘किं चिन्तेसि, किं वितक्केसी’ति पुच्छित्वा तस्स वचनवसेनेव जानितब्बतो सुखुमा. सेसं वेदनाक्खन्धसदिसमेवाति.

अयं सञ्ञाक्खन्धनिद्देसो.

४. सङ्खारक्खन्धनिद्देसो

२०. सङ्खारक्खन्धनिद्देसे ये केचि सङ्खाराति चतुभूमिकसङ्खारे परियादियति. चक्खुसम्फस्सजा चेतनातिआदीनि अतीतादिवसेन निद्दिट्ठसङ्खारे सभावतो दस्सेतुं वुत्तानि. चक्खुसम्फस्सजातिआदीनि वुत्तत्थानेव. चेतनाति हेट्ठिमकोटिया पधानसङ्खारवसेन वुत्तं. हेट्ठिमकोटिया हि अन्तमसो चक्खुविञ्ञाणेन सद्धिं पाळियं आगता चत्तारो सङ्खारा उप्पज्जन्ति. तेसु चेतना पधाना आयूहनट्ठेन पाकटत्ता. तस्मा अयमेव गहिता. तंसम्पयुत्तसङ्खारा पन ताय गहिताय गहिताव होन्ति. इधापि पुरिमा पञ्च चक्खुपसादादिवत्थुकाव. मनोसम्फस्सजा हदयवत्थुकापि अवत्थुकापि. सब्बा चतुभूमिकचेतना. सेसं वेदनाक्खन्धसदिसमेवाति.

अयं सङ्खारक्खन्धनिद्देसो.

५. विञ्ञाणक्खन्धनिद्देसो

२६. विञ्ञाणक्खन्धनिद्देसे यं किञ्चि विञ्ञाणन्ति चतुभूमकविञ्ञाणं परियादियति. चक्खुविञ्ञाणन्तिआदीनि अतीतादिवसेन निद्दिट्ठविञ्ञाणं सभावतो दस्सेतुं वुत्तानि. तत्थ चक्खुविञ्ञाणादीनि पञ्च चक्खुपसादादिवत्थुकानेव, मनोविञ्ञाणं हदयवत्थुकम्पि अवत्थुकम्पि. सब्बं चतुभूमकविञ्ञाणं. सेसं वेदनाक्खन्धसदिसमेवाति.

अयं विञ्ञाणक्खन्धनिद्देसो.

पकिण्णककथा

इदानि पञ्चसुपि खन्धेसु समुग्गमतो, पुब्बापरतो, अद्धानपरिच्छेदतो, एकुप्पादनानानिरोधतो, नानुप्पादएकनिरोधतो, एकुप्पादएकनिरोधतो, नानुप्पादनानानिरोधतो, अतीतानागतपच्चुप्पन्नतो, अज्झत्तिकबाहिरतो, ओळारिकसुखुमतो, हीनपणीततो, दूरसन्तिकतो, पच्चयतो, समुट्ठानतो, परिनिप्फन्नतो, सङ्खततोति सोळसहाकारेहि पकिण्णकं वेदितब्बं.

तत्थ दुविधो समुग्गमो – गब्भसेय्यकसमुग्गमो, ओपपातिकसमुग्गमोति. तत्थ गब्भसेय्यकसमुग्गमो एवं वेदितब्बो – गब्भसेय्यकसत्तानञ्हि पटिसन्धिक्खणे पञ्चक्खन्धा अपच्छाअपुरे एकतो पातुभवन्ति. तस्मिं खणे पातुभूता कललसङ्खाता रूपसन्तति परित्ता होति. खुद्दकमक्खिकाय एकवायामेन पातब्बमत्ताति वत्वा पुन ‘अतिबहुं एतं, सण्हसूचिया तेले पक्खिपित्वा उक्खित्ताय पग्घरित्वा अग्गे ठितबिन्दुमत्त’न्ति वुत्तं. तम्पि पटिक्खिपित्वा ‘एककेसे तेलतो उद्धरित्वा गहिते तस्स पग्घरित्वा अग्गे ठितबिन्दुमत्त’न्ति वुत्तं. तम्पि पटिक्खिपित्वा ‘इमस्मिं जनपदे मनुस्सानं केसे अट्ठधा फालिते ततो एककोट्ठासप्पमाणो उत्तरकुरुकानं केसो; तस्स पसन्नतिलतेलतो उद्धटस्स अग्गे ठितबिन्दुमत्त’न्ति वुत्तं. तम्पि पटिक्खिपित्वा ‘एतं बहु, जातिउण्णा नाम सुखुमा; तस्सा एकअंसुनो पसन्नतिलतेले पक्खिपित्वा उद्धटस्स पग्घरित्वा अग्गे ठितबिन्दुमत्त’न्ति वुत्तं. तं पनेतं अच्छं होति विप्पसन्नं अनाविलं परिसुद्धं पसन्नतिलतेलबिन्दुसमानवण्णं. वुत्तम्पि चेतं –

तिलतेलस्स यथा बिन्दु, सप्पिमण्डो अनाविलो;

एवं वण्णपटिभागं, कललन्ति पवुच्चतीति.

एवं परित्ताय रूपसन्ततिया तीणि सन्ततिसीसानि होन्ति – वत्थुदसकं, कायदसकं, इत्थिया इत्थिन्द्रियवसेन पुरिसस्स पुरिसिन्द्रियवसेन भावदसकन्ति. तत्थ वत्थुरूपं, तस्स निस्सयानि चत्तारि महाभूतानि, तंनिस्सिता वण्णगन्धरसोजा, जीवितन्ति – इदं वत्थुदसकं नाम. कायपसादो, तस्स निस्सयानि चत्तारि महाभूतानि, तन्निस्सिता वण्णगन्धरसोजा, जीवितन्ति – इदं कायदसकं नाम. इत्थिया इत्थिभावो, पुरिसस्स पुरिसभावो, तस्स निस्सयानि चत्तारि महाभूतानि, तन्निस्सिता वण्णगन्धरसोजा, जीवितन्ति – इदं भावदसकं नाम.

एवं गब्भसेय्यकानं पटिसन्धियं उक्कट्ठपरिच्छेदेन समतिंस कम्मजरूपानि रूपक्खन्धो नाम होति. पटिसन्धिचित्तेन पन सहजाता वेदना वेदनाक्खन्धो, सञ्ञा सञ्ञाक्खन्धो, सङ्खारा सङ्खारक्खन्धो, पटिसन्धिचित्तं विञ्ञाणक्खन्धोति. एवं गब्भसेय्यकानं पटिसन्धिक्खणे पञ्चक्खन्धा परिपुण्णा होन्ति. सचे पन नपुंसकपटिसन्धि होति, भावदसकं हायति. द्विन्नं दसकानं वसेन समवीसति कम्मजरूपानि रूपक्खन्धो नाम होति. वेदनाक्खन्धादयो वुत्तप्पकारा एवाति. एवम्पि गब्भसेय्यकानं पटिसन्धिक्खणे पञ्चक्खन्धा परिपुण्णा होन्ति.

इमस्मिं ठाने तिसमुट्ठानिकप्पवेणी कथेतब्बा भवेय्य. तं पन अकथेत्वा ‘ओपपातिकसमुग्गमो’ नाम दस्सितो. ओपपातिकानञ्हि परिपुण्णायतनानं पटिसन्धिक्खणे हेट्ठा वुत्तानि तीणि, चक्खुसोतघानजिव्हादसकानि चाति सत्त रूपसन्ततिसीसानि पातुभवन्ति. तत्थ चक्खुदसकादीनि कायदसकसदिसानेव. नपुंसकस्स पन भावदसकं नत्थि. एवं परिपुण्णायतनानं ओपपातिकानं समसत्तति चेव समसट्ठि च कम्मजरूपानि रूपक्खन्धो नाम. वेदनाक्खन्धादयो वुत्तप्पकारा एवाति. एवं ओपपातिकानं पटिसन्धिक्खणे पञ्चक्खन्धा परिपुण्णा होन्ति. अयं ‘ओपपातिकसमुग्गमो’ नाम. एवं ताव पञ्चक्खन्धा ‘समुग्गमतो’ वेदितब्बा.

‘पुब्बापरतो’ति एवं पन गब्भसेय्यकानं अपच्छाअपुरे उप्पन्नेसु पञ्चसु खन्धेसु किं रूपं पठमं रूपं समुट्ठापेति उदाहु अरूपन्ति? रूपं रूपमेव समुट्ठापेति, न अरूपं. कस्मा? पटिसन्धिचित्तस्स न रूपजनकत्ता. सब्बसत्तानञ्हि पटिसन्धिचित्तं, खीणासवस्स चुतिचित्तं, द्विपञ्चविञ्ञाणानि, चत्तारि अरूप्पविपाकानीति सोळस चित्तानि रूपं न समुट्ठापेन्ति. तत्थ पटिसन्धिचित्तं ताव वत्थुनो दुब्बलताय अप्पतिट्ठितताय पच्चयवेकल्लताय आगन्तुकताय च रूपं न समुट्ठापेति. तत्थ हि सहजातं वत्थु उप्पादक्खणे दुब्बलं होतीति वत्थुनो दुब्बलताय रूपं न समुट्ठापेति. यथा च पपाते पतन्तो पुरिसो अञ्ञस्स निस्सयो भवितुं न सक्कोति, एवं एतम्पि कम्मवेगक्खित्तत्ता पपाते पतमानं विय अप्पतिट्ठितं. इति कम्मवेगक्खित्तत्ता, अप्पतिट्ठिततायपि रूपं न समुट्ठापेति.

पटिसन्धिचित्तञ्च वत्थुना सद्धिं अपच्छाअपुरे उप्पन्नं. तस्स वत्थु पुरेजातं हुत्वा पच्चयो भवितुं न सक्कोति. सचे सक्कुणेय्य, रूपं समुट्ठापेय्य. यत्रापि वत्थु पुरेजातं हुत्वा पच्चयो भवितुं सक्कोति, पवेणी घटियति, तत्रापि चित्तं अङ्गतो अपरिहीनंयेव रूपं समुट्ठापेति. यदि हि चित्तं ठानक्खणे वा भङ्गक्खणे वा रूपं समुट्ठापेय्य, पटिसन्धिचित्तम्पि रूपं समुट्ठापेय्य. न पन चित्तं तस्मिं खणद्वये रूपं समुट्ठापेति. यथा पन अहिच्छत्तकमकुलं पथवितो उट्ठहन्तं पंसुचुण्णं गहेत्वाव उट्ठहति, एवं चित्तं पुरेजातं वत्थुं निस्साय उप्पादक्खणे अट्ठ रूपानि गहेत्वाव उट्ठहति. पटिसन्धिक्खणे च वत्थु पुरेजातं हुत्वा पच्चयो भवितुं न सक्कोतीति पच्चयवेकल्लतायपि पटिसन्धिचित्तं रूपं न समुट्ठापेति.

यथा च आगन्तुकपुरिसो अगतपुब्बं पदेसं गतो अञ्ञेसं – ‘एथ भो, अन्तोगामे वो अन्नपानगन्धमालादीनि दस्सामी’ति वत्तुं न सक्कोति, अत्तनो अविसयताय अप्पहुतताय, एवमेव पटिसन्धिचित्तं आगन्तुकन्ति अत्तनो आगन्तुकतायपि रूपं न समुट्ठापेति. अपिच समतिंस कम्मजरूपानि चित्तसमुट्ठानरूपानं ठानं गहेत्वा ठितानीतिपि पटिसन्धिचित्तं रूपं न समुट्ठापेति.

खीणासवस्स पन चुतिचित्तं वट्टमूलस्स वूपसन्तत्ता न समुट्ठापेति. तस्स हि सब्बभवेसु वट्टमूलं वूपसन्तं अभब्बुप्पत्तिकं पुनब्भवे पवेणी नाम नत्थि. सोतापन्नस्स पन सत्त भवे ठपेत्वा अट्ठमेव वट्टमूलं वूपसन्तं. तस्मा तस्स चुतिचित्तं सत्तसु भवेसु रूपं समुट्ठापेति, सकदागामिनो द्वीसु, अनागामिनो एकस्मिं. खीणासवस्स सब्बभवेसु वट्टमूलस्स वूपसन्तत्ता नेव समुट्ठापेति.

द्विपञ्चविञ्ञाणेसु पन झानङ्गं नत्थि, मग्गङ्गं नत्थि, हेतु नत्थीति चित्तङ्गं दुब्बलं होतीति चित्तङ्गदुब्बलताय तानि रूपं न समुट्ठापेन्ति. चत्तारि अरूपविपाकानि तस्मिं भवे रूपस्स नत्थिताय रूपं न समुट्ठापेन्ति. न केवलञ्च तानेव, यानि अञ्ञानिपि तस्मिं भवे अट्ठ कामावचरकुसलानि, दस अकुसलानि, नव किरियचित्तानि, चत्तारि आरुप्पकुसलानि, चतस्सो आरुप्पकिरिया, तीणि मग्गचित्तानि, चत्तारि फलचित्तानीति द्वेचत्तालीस चित्तानि उप्पज्जन्ति, तानिपि तत्थ रूपस्स नत्थिताय एव रूपं न समुट्ठापेन्ति. एवं पटिसन्धिचित्तं रूपं न समुट्ठापेति.

उतु पन पठमं रूपं समुट्ठापेति. को एस उतु नामाति? पटिसन्धिक्खणे उप्पन्नानं समतिंसकम्मजरूपानं अब्भन्तरा तेजोधातु. सा ठानं पत्वा अट्ठ रूपानि समुट्ठापेति. उतु नाम चेस दन्धनिरोधो; चित्तं खिप्पनिरोधं. तस्मिं धरन्तेयेव सोळस चित्तानि उप्पज्जित्वा निरुज्झन्ति. तेसु पटिसन्धिअनन्तरं पठमभवङ्गचित्तं उप्पादक्खणेयेव अट्ठ रूपानि समुट्ठापेति. यदा पन सद्दस्स उप्पत्तिकालो भविस्सति, तदा उतुचित्तानि सद्दनवकं नाम समुट्ठापेस्सन्ति. कबळीकाराहारोपि ठानं पत्वा अट्ठ रूपानि समुट्ठापेति. कुतो पनस्स कबळीकाराहारोति? मातितो. वुत्तम्पि चेतं –

‘‘यञ्चस्स भुञ्जती माता, अन्नं पानञ्च भोजनं;

तेन सो तत्थ यापेति, मातुकुच्छिगतो नरो’’ति. (सं. नि. १.२३५);

एवं कुच्छिगतो दारको मातरा अज्झोहटअन्नपानओजाय यापेति. साव ठानप्पत्ता अट्ठ रूपानि समुट्ठापेति. ननु च सा ओजा खरा? वत्थु सुखुमं? कथं तत्थ पतिट्ठातीति? पठमं ताव न पतिट्ठाति; एकस्स वा द्विन्नं वा सत्ताहानं गतकाले पतिट्ठाति. ततो पन पुरे वा पतिट्ठातु पच्छा वा; यदा मातरा अज्झोहटअन्नपानओजा दारकस्स सरीरे पतिट्ठाति, तदा अट्ठ रूपानि समुट्ठापेति.

ओपपातिकस्सापि पकतिपटियत्तानं खादनीयभोजनीयानं अत्थिट्ठाने निब्बत्तस्स तानि गहेत्वा अज्झोहरतो ठानप्पत्ता ओजा रूपं समुट्ठापेति. एको अन्नपानरहिते अरञ्ञे निब्बत्तति, महाछातको होति, अत्तनोव जिव्हाय खेळं परिवत्तेत्वा गिलति. तत्रापिस्स ठानप्पत्ता ओजा रूपं समुट्ठापेति.

एवं पञ्चवीसतिया कोट्ठासेसु द्वेव रूपानि रूपं समुट्ठापेन्ति – तेजोधातु च कबळीकाराहारो च. अरूपेपि द्वेयेव धम्मा रूपं समुट्ठापेन्ति – चित्तञ्चेव कम्मचेतना च. तत्थ रूपं उप्पादक्खणे च भङ्गक्खणे च दुब्बलं, ठानक्खणे बलवन्ति ठानक्खणे रूपं समुट्ठापेति. चित्तं ठानक्खणे च भङ्गक्खणे च दुब्बलं, उप्पादक्खणेयेव बलवन्ति उप्पादक्खणेयेव रूपं समुट्ठापेति. कम्मचेतना निरुद्धाव पच्चयो होति. अतीते कप्पकोटिसतसहस्समत्थकेपि हि आयूहितं कम्मं एतरहि पच्चयो होति. एतरहि आयूहितं अनागते कप्पकोटिसतसहस्सपरियोसानेपि पच्चयो होतीति. एवं ‘पुब्बापरतो’ वेदितब्बा.

‘अद्धानपरिच्छेदतो’ति रूपं कित्तकं अद्धानं तिट्ठति? अरूपं कित्तकन्ति? रूपं गरुपरिणामं दन्धनिरोधं. अरूपं लहुपरिणामं खिप्पनिरोधं. रूपे धरन्तेयेव सोळस चित्तानि उप्पज्जित्वा निरुज्झन्ति. तं पन सत्तरसमेन चित्तेन सद्धिं निरुज्झति. यथा हि पुरिसो ‘फलं पातेस्सामी’ति मुग्गरेन रुक्खसाखं पहरेय्य, फलानि च पत्तानि च एकक्खणेयेव वण्टतो मुच्चेय्युं. तत्थ फलानि अत्तनो भारिकताय पठमतरं पथवियं पतन्ति, पत्तानि लहुकताय पच्छा. एवमेव मुग्गरप्पहारेन पत्तानञ्च फलानञ्च एकक्खणे वण्टतो मुत्तकालो विय पटिसन्धिक्खणे रूपारूपधम्मानं एकक्खणे पातुभावो; फलानं भारिकताय पठमतरं पथवियं पतनं विय रूपे धरन्तेयेव सोळसन्नं चित्तानं उप्पज्जित्वा निरुज्झनं; पत्तानं लहुकताय पच्छा पथवियं पतनं विय रूपस्स सत्तरसमेन चित्तेन सह निरुज्झनं.

तत्थ किञ्चापि रूपं दन्धनिरोधं गरुपरिणामं, चित्तं खिप्पनिरोधं लहुपरिणामं, रूपं पन अरूपं अरूपं वा रूपं ओहाय पवत्तितुं न सक्कोन्ति. द्विन्नम्पि एकप्पमाणाव पवत्ति. तत्रायं उपमा – एको पुरिसो लकुण्टकपादो, एको दीघपादो. तेसु एकतो मग्गं गच्छन्तेसु याव दीघपादो एकपदवारं अक्कमति, ताव इतरो पदे पदं अक्कमित्वा सोळसपदवारेन गच्छति. दीघपादो लकुण्टकपादस्स सोळस पदवारे अत्तनो पादं अञ्छित्वा आकड्ढित्वा एकमेव पदवारं करोति. इति एकोपि एकं अतिक्कमितुं न सक्कोति. द्विन्नम्पि गमनं एकप्पमाणमेव होति. एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं. लकुण्टकपादपुरिसो विय अरूपं; दीघपादपुरिसो विय रूपं; दीघपादस्स एकं पदवारं अक्कमणकाले इतरस्स सोळसपदवारअक्कमनं विय रूपे धरन्तेयेव अरूपधम्मेसु सोळसन्नं चित्तानं उप्पज्जित्वा निरुज्झनं; द्विन्नं पुरिसानं लकुण्टकपादपुरिसस्स सोळस पदवारे इतरस्स अत्तनो पादं अञ्छित्वा आकड्ढित्वा एकपदवारकरणं विय रूपस्स सत्तरसमेन चित्तेन सद्धिं निरुज्झनं; द्विन्नं पुरिसानं अञ्ञमञ्ञं अनोहाय एकप्पमाणेनेव गमनं विय अरूपस्स रूपं रूपस्स अरूपं अनोहाय एकप्पमाणेनेव पवत्तनन्ति. एवं ‘अद्धानपरिच्छेदतो’ वेदितब्बा.

‘एकुप्पादनानानिरोधतो’ति इदं पच्छिमकम्मजं ठपेत्वा दीपेतब्बं. पठमञ्हि पटिसन्धिचित्तं, दुतियं भवङ्गं, ततियं भवङ्गं…पे… सोळसमं भवङ्गं. तेसु एकेकस्स उप्पादट्ठितिभङ्गवसेन तयो तयो खणा. तत्थ एकेकस्स चित्तस्स तीसु तीसु खणेसु समतिंस समतिंस कम्मजरूपानि उप्पज्जन्ति. तेसु पटिसन्धिचित्तस्स उप्पादक्खणे समुट्ठितं कम्मजरूपं सत्तरसमस्स भवङ्गचित्तस्स उप्पादक्खणेयेव निरुज्झति; ठितिक्खणे समुट्ठितं ठितिक्खणेयेव; भङ्गक्खणे समुट्ठितं भङ्गक्खणेयेव निरुज्झति. एवं दुतियभवङ्गचित्तं आदिं कत्वा अत्तनो अत्तनो सत्तरसमेन चित्तेन सद्धिं योजेत्वा नयो नेतब्बो. इति सोळस तिका अट्ठचत्तालीस होन्ति. अयं अट्ठचत्तालीसकम्मजरूपपवेणी नाम. सा पनेसा रत्तिञ्च दिवा च खादन्तानम्पि भुञ्जन्तानम्पि सुत्तानम्पि पमत्तानम्पि नदीसोतो विय एकन्तं पवत्तति येवाति. एवं ‘एकुप्पादनानानिरोधतो’ वेदितब्बा.

‘नानुप्पादएकनिरोधता’ पच्छिमकम्मजेन दीपेतब्बा. तत्थ आयुसंखारपरियोसाने सोळसन्नं चित्तानं वारे सति हेट्ठासोळसकं उपरिसोळसकन्ति द्वे एकतो योजेतब्बानि. हेट्ठासोळसकस्मिञ्हि पठमचित्तस्स उप्पादक्खणे समुट्ठितं समतिंसकम्मजरूपं उपरिसोळसकस्मिं पठमचित्तस्स उप्पादक्खणेयेव निरुज्झति; ठितिक्खणे समुट्ठितं तस्स ठितिक्खणेयेव भङ्गक्खणे समुट्ठितं तस्स भङ्गक्खणेयेव निरुज्झति. हेट्ठिमसोळसकस्मिं पन दुतियचित्तस्स…पे… सोळसमचित्तस्स उप्पादक्खणे समुट्ठितं समतिंसकम्मजरूपं चुतिचित्तस्स उप्पादक्खणेयेव निरुज्झति; तस्स ठितिक्खणे समुट्ठितं चुतिचित्तस्स ठितिक्खणेयेव; भङ्गक्खणे समुट्ठितं चुतिचित्तस्स भङ्गक्खणेयेव निरुज्झति. ततो पट्ठाय कम्मजरूपपवेणी न पवत्तति. यदि पवत्तेय्य, सत्ता अक्खया अवया अजरा अमरा नाम भवेय्युं.

एत्थ पन यदेतं ‘सत्तरसमस्स भवङ्गचित्तस्स उप्पादक्खणेयेव निरुज्झती’तिआदिना नयेन ‘एकस्स चित्तस्स उप्पादक्खणे उप्पन्नं रूपं अञ्ञस्स उप्पादक्खणे निरुज्झती’ति अट्ठकथायं आगतत्ता वुत्तं, तं ‘‘यस्स कायसङ्खारो निरुज्झति, तस्स चित्तसङ्खारो निरुज्झती’’ति? ‘‘आमन्ता’’ति (यम. २.सङ्खारयमक.७९) इमाय पाळिया विरुज्झति. कथं? कायसङ्खारो हि चित्तसमुट्ठानो अस्सासपस्सासवातो. चित्तसमुट्ठानरूपञ्च चित्तस्स उप्पादक्खणे उप्पज्जित्वा याव अञ्ञानि सोळस चित्तानि उप्पज्जन्ति ताव तिट्ठति. तेसं सोळसन्नं सब्बपच्छिमेन सद्धिं निरुज्झति. इति येन चित्तेन सद्धिं उप्पज्जति, ततो पट्ठाय सत्तरसमेन सद्धिं निरुज्झति; न कस्सचि चित्तस्स उप्पादक्खणे वा ठितिक्खणे वा निरुज्झति, नापि ठितिक्खणे वा भङ्गक्खणे वा उप्पज्जति. एसा चित्तसमुट्ठानरूपस्स धम्मताति नियमतो चित्तसङ्खारेन सद्धिं एकक्खणे निरुज्झनतो ‘‘आमन्ता’’ति वुत्तं.

यो चायं चित्तसमुट्ठानस्स खणनियमो वुत्तो कम्मादिसमुट्ठानस्सापि अयमेव खणनियमो. तस्मा पटिसन्धिचित्तेन सहुप्पन्नं कम्मजरूपं ततो पट्ठाय सत्तरसमेन सद्धिं निरुज्झति. पटिसन्धिचित्तस्स ठितिक्खणे उप्पन्नं अट्ठारसमस्स उप्पादक्खणे निरुज्झति. पटिसन्धिचित्तस्स भङ्गक्खणे उप्पन्नं अट्ठारसमस्स ठानक्खणे निरुज्झतीति इमिना नयेनेत्थ योजना कातब्बा. ततो परं पन उतुसमुट्ठानिकपवेणीयेव तिट्ठति. ‘नीहरित्वा झापेथा’ति वत्तब्बं होति. एवं ‘नानुप्पादएकनिरोधतो’ वेदितब्बा.

‘एकुप्पादएकनिरोधतो’ति रूपं पन रूपेन सह एकुप्पादं एकनिरोधं. अरूपं अरूपेन सह एकुप्पादं एकनिरोधं. एवं ‘एकुप्पादएकनिरोधतो’ वेदितब्बा.

‘नानुप्पादनानानिरोधता’ पन चतुसन्ततिरूपेन दीपेतब्बा. इमस्स हि उद्धं पादतला अधो केसमत्थका तचपरियन्तस्स सरीरस्स तत्थ तत्थ चतुसन्ततिरूपं घनपुञ्जभावेन वत्तति. एवं वत्तमानस्सापिस्स न एकुप्पादादिता सल्लक्खेतब्बा. यथा पन उपचिकराजि वा किपिल्लिकराजि वा ओलोकियमाना एकाबद्धा विय होति, न पन एकाबद्धा. अञ्ञिस्सा हि सीससन्तिके अञ्ञिस्सा सीसम्पि उदरम्पि पादापि, अञ्ञिस्सा उदरसन्तिके अञ्ञिस्सा सीसम्पि उदरम्पि पादापि, अञ्ञिस्सा पादसन्तिके अञ्ञिस्सा सीसम्पि उदरम्पि पादापि होन्ति. एवमेव चतुसन्ततिरूपानम्पि अञ्ञस्स उप्पादक्खणे अञ्ञस्स उप्पादोपि होति ठितिपि भङ्गोपि, अञ्ञस्स ठितिक्खणे अञ्ञस्स उप्पादोपि होति ठितिपि भङ्गोपि, अञ्ञस्स भङ्गक्खणे अञ्ञस्स उप्पादोपि होति ठितिपि भङ्गोपि. एवमेत्थ ‘नानुप्पादनानानिरोधता’ वेदितब्बा.

‘अतीतादीनि’ पन दूरदुकपरियोसानानि पाळियं आगतानेव. ‘पच्चयसमुट्ठानानि’पि ‘‘कम्मजं, कम्मपच्चयं, कम्मपच्चयउतुसमुट्ठान’’न्तिआदिना (ध. स. अट्ठ. ९७५) नयेन हेट्ठा कथितानियेव. पञ्चपि पन खन्धा परिनिप्फन्नाव होन्ति, नो अपरिनिप्फन्ना; सङ्खताव नो असङ्खता; अपिच निप्फन्नापि होन्तियेव. सभावधम्मेसु हि निब्बानमेवेकं अपरिनिप्फन्नं अनिप्फन्नञ्च. निरोधसमापत्ति पन नामपञ्ञत्ति च कथन्ति? निरोधसमापत्ति लोकियलोकुत्तराति वा सङ्खतासङ्खताति वा परिनिप्फन्नापरिनिप्फन्नाति वा न वत्तब्बा. निप्फन्ना पन होति समापज्जन्तेन समापज्जितब्बतो. तथा नामपञ्ञत्ति. सापि हि लोकियादिभेदं न लभति; निप्फन्ना पन होति नो अनिप्फन्ना; नामग्गहणञ्हि गण्हन्तोव गण्हातीति.

कमादिविनिच्छयकथा

एवं पकिण्णकतो खन्धे विदित्वा पुन एतेसुयेव –

खन्धेसु ञाणभेदत्थं, कमतोथ विसेसतो;

अनूनाधिकतो चेव, उपमातो तथेव च.

दट्ठब्बतो द्विधा एवं, पस्सन्तस्सत्थसिद्धितो;

विनिच्छयनयो सम्मा, विञ्ञातब्बो विभाविना.

तत्थ ‘कमतो’ति इध उप्पत्तिक्कमो, पहानक्कमो, पटिपत्तिक्कमो, भूमिक्कमो, देसनाक्कमोति बहुविधो कमो.

तत्थ ‘‘पठमं कललं होति, कलला होति अब्बुद’’न्ति (सं. नि. १.२३५) एवमादि उप्पत्तिक्कमो. ‘‘दस्सनेन पहातब्बा धम्मा, भावनाय पहातब्बा धम्मा’’ति (ध. स. तिकमातिका ८) एवमादि पहानक्कमो. ‘‘सीलविसुद्धि, चित्तविसुद्धी’’ति (म. नि. १.२५९; पटि. म. ३.४१) एवमादि पटिपत्तिक्कमो. ‘‘कामावचरा, रूपावचरा’’ति एवमादि भूमिक्कमो. ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना’’ति (दी. नि. ३.१४५) वा ‘‘दानकथं सीलकथ’’न्ति (म. नि. २.६९; दी. नि. १.२९८) वा एवमादि देसनाक्कमो. तेसु इध उप्पत्तिक्कमो ताव न युज्जति, कललादीनं विय खन्धानं पुब्बापरियववत्थानेन अनुप्पत्तितो; न पहानक्कमो कुसलाब्याकतानं अप्पहातब्बतो; न पटिपत्तिक्कमो अकुसलानं अप्पटिपज्जनीयतो; न भूमिक्कमो वेदनादीनं चतुभूमकपरियापन्नत्ता.

देसनाक्कमो पन युज्जति. अभेदेन हि यं पञ्चसु खन्धेसु अत्तग्गाहपतितं वेनेय्यजनं समूहघनविनिब्भोगदस्सनेन अत्तग्गाहतो मोचेतुकामो भगवा हितकामो तस्स जनस्स सुखग्गहणत्थं चक्खुआदीनम्पि विसयभूतं ओळारिकं पठमं रूपक्खन्धं देसेसि. ततो इट्ठानिट्ठरूपसंवेदितं वेदनं, यं वेदयति तं सञ्जानातीति एवं वेदनाविसयस्स आकारग्गाहिकं सञ्ञं, सञ्ञावसेन अभिसङ्खारके सङ्खारे, तेसं वेदनादीनं निस्सयं अधिपतिभूतञ्च विञ्ञाणन्ति एवं ताव ‘कमतो’ विनिच्छयनयो विञ्ञातब्बो.

‘विसेसतो’ति खन्धानञ्च उपादानक्खन्धानञ्च विसेसतो. को पन तेसं विसेसो? खन्धा ताव अविसेसतो वुत्ता, उपादानक्खन्धा सासवउपादानीयभावेन विसेसेत्वा. यथाह –

‘‘पञ्च, भिक्खवे, खन्धे देसेस्सामि पञ्चुपादानक्खन्धे च, तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, पञ्चक्खन्धा? यं किञ्चि, भिक्खवे, रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे… सन्तिके वा – अयं वुच्चति, रूपक्खन्धो. या काचि वेदना…पे… या काचि सञ्ञा…पे… ये केचि सङ्खारा…पे… यं किञ्चि विञ्ञाणं …पे… सन्तिके वा – अयं वुच्चति, विञ्ञाणक्खन्धो. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, पञ्चक्खन्धा. कतमे च, भिक्खवे, पञ्चुपादानक्खन्धा? यं किञ्चि, भिक्खवे, रूपं…पे… सन्तिके वा सासवं उपादानियं – अयं वुच्चति, रूपूपादानक्खन्धो. या काचि वेदना…पे… यं किञ्चि विञ्ञाणं…पे… सन्तिके वा सासवं उपादानियं – अयं वुच्चति, भिक्खवे, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, पञ्चुपादानक्खन्धा’’ति (सं. नि. ३.४८).

एत्थ च यथा वेदनादयो अनासवापि सासवापि अत्थि, न एवं रूपं. यस्मा पनस्स रासट्ठेन खन्धभावो युज्जति तस्मा खन्धेसु वुत्तं. यस्मा रासट्ठेन च सासवट्ठेन च उपादानक्खन्धभावो युज्जति तस्मा उपादानक्खन्धेसु वुत्तं. वेदनादयो पन अनासवाव खन्धेसु वुत्ता, सासवा उपादानक्खन्धेसु. ‘उपादानक्खन्धा’ति एत्थ च उपादानगोचरा खन्धा उपादानक्खन्धाति एवमत्थो दट्ठब्बो. इध पन सब्बेपेते एकज्झं कत्वा खन्धाति अधिप्पेता.

‘अनूनाधिकतो’ति कस्मा पन भगवता पञ्चेव खन्धा वुत्ता अनूना अनधिकाति? सब्बसङ्खतसभागेकसङ्गहतो, अत्तत्तनियग्गाहवत्थुस्स एतप्परमतो, अञ्ञेसञ्च तदवरोधतो. अनेकप्पभेदेसु हि सङ्खतधम्मेसु सभागवसेन सङ्गय्हमानेसु रूपं रूपसभागसङ्गहवसेन एको खन्धो होति, वेदना वेदनासभागसङ्गहवसेन एको खन्धो होति. एस नयो सञ्ञादीसुपि. तस्मा सब्बसङ्खतसभागसङ्गहतो पञ्चेव वुत्ता. एतपरमञ्चेतं अत्तत्तनियग्गाहवत्थु यदिदं रूपादयो पञ्च. वुत्तञ्हेतं – ‘‘रूपे खो, भिक्खवे, सति रूपं उपादाय रूपं अभिनिविस्स एवं दिट्ठि उप्पज्जति – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति (सं. नि. ३.२०७). वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु…. विञ्ञाणे सति विञ्ञाणं उपादाय विञ्ञाणं अभिनिविस्स एवं दिट्ठि उप्पज्जति – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति. तस्मा अत्तत्तनियग्गाहवत्थुस्स एतपरमतोपि पञ्चेव वुत्ता. येपि चञ्ञे सीलादयो पञ्च धम्मक्खन्धा वुत्ता, तेपि सङ्खारक्खन्धपरियापन्नत्ता एत्थेव अवरोधं गच्छन्ति. तस्मा अञ्ञेसं तदवरोधतोपि पञ्चेव वुत्ताति. एवं ‘अनूनाधिकतो’ विनिच्छयनयो विञ्ञातब्बो.

‘उपमातो’ति एत्थ हि गिलानसालूपमो रूपुपादानक्खन्धो गिलानूपमस्स विञ्ञाणुपादानक्खन्धस्स वत्थुद्वारारम्मणवसेन निवासनट्ठानतो, गेलञ्ञूपमो वेदनुपादानक्खन्धो आबाधकत्ता, गेलञ्ञसमुट्ठानूपमो सञ्ञुपादानक्खन्धो कामसञ्ञादिवसेन रागादिसम्पयुत्तवेदनासम्भवा, असप्पायसेवनूपमो सङ्खारुपादानक्खन्धो वेदनागेलञ्ञस्स निदानत्ता. ‘‘वेदनं वेदनत्ताय सङ्खतमभिसङ्खरोन्ती’’ति (सं. नि. ३.७९) हि वुत्तं. तथा ‘‘अकुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं कायविञ्ञाणं उप्पन्नं होति दुक्खसहगत’’न्ति (ध. स. ५५६). गिलानूपमो विञ्ञाणुपादानक्खन्धो वेदनागेलञ्ञेन अपरिमुत्तत्ता. अपिच चारककारणअपराधकारणकारकअपराधिकूपमा एते भाजनभोजनब्यञ्जनपरिवेसकभुञ्जकूपमा चाति, एवं ‘उपमातो’ विनिच्छयनयो विञ्ञातब्बो.

‘दट्ठब्बतो द्विधा’ति सङ्खेपतो वित्थारतो चाति एवं द्विधा दट्ठब्बतो पेत्थ विनिच्छयनयो विञ्ञातब्बो. सङ्खेपतो हि पञ्चुपादानक्खन्धा आसिविसूपमे (सं. नि. ४.२३८) वुत्तनयेन उक्खित्तासिकपच्चत्थिकतो, भारसुत्तवसेन (सं. नि. ३.२२) भारतो, खज्जनीयपरियायवसेन (सं. नि. ३.७९) खादकतो, यमकसुत्तवसेन (सं. नि. ३.८५) अनिच्चदुक्खानत्तसङ्खतवधकतो दट्ठब्बा.

वित्थारतो पनेत्थ फेणपिण्डो विय रूपं दट्ठब्बं, उदकपुब्बुळो विय वेदना, मरीचिका विय सञ्ञा, कदलिक्खन्धो विय सङ्खारा, माया विय विञ्ञाणं. वुत्तञ्हेतं –

‘‘फेणपिण्डूपमं रूपं, वेदना पुब्बुळूपमा;

मरीचिकूपमा सञ्ञा, सङ्खारा कदलूपमा;

मायूपमञ्च विञ्ञाणं, देसितादिच्चबन्धुना’’ति. (सं. नि. ३.९५);

तत्थ रूपादीनं फेणपिण्डादीहि एवं सदिसता वेदितब्बा – यथा हि फेणपिण्डो निस्सारोव एवं रूपम्पि निच्चसारधुवसारअत्तसारविरहेन निस्सारमेव. यथा च सो ‘इमिना पत्तं वा थालकं वा करिस्सामी’ति गहेतुं न सक्का, गहितोपि तमत्थं न साधेति भिज्जतेव; एवं रूपम्पि ‘निच्च’न्ति वा ‘धुव’न्ति वा ‘अह’न्ति वा ‘मम’न्ति वा गहेतुं न सक्का, गहितम्पि न तथा तिट्ठति, अनिच्चं दुक्खं अनत्ता असुभञ्ञेव होतीति. एवं ‘फेणपिण्डसदिसमेव’ होति.

यथा वा पन फेणपिण्डो छिद्दावछिद्दो अनेकसन्धिघटितो बहून्नं उदकसप्पादीनं पाणानं आवासो, एवं रूपम्पि छिद्दावछिद्दं अनेकसन्धिघटितं. कुलवसेन चेत्थ असीति किमिकुलानि वसन्ति. तदेव तेसं सूतिघरम्पि वच्चकुटिपि गिलानसालापि सुसानम्पि. न ते अञ्ञत्थ गन्त्वा गब्भवुट्ठानादीनि करोन्ति. एवम्पि फेणपिण्डसदिसं. यथा च फेणपिण्डो आदितोव बदरपक्कमत्तो हुत्वा अनुपुब्बेन पब्बतकूटमत्तोपि होति, एवं रूपम्पि आदितो कललमत्तं हुत्वा अनुपुब्बेन ब्याममत्तम्पि गोमहिंसहत्थिआदीनं वसेन पब्बतकूटमत्तम्पि होति, मच्छकच्छपादीनं वसेन अनेकयोजनसतप्पमाणम्पि. एवम्पि फेणपिण्डसदिसं. यथा च फेणपिण्डो उट्ठितमत्तोपि भिज्जति, थोकं गन्त्वापि, समुद्दं पत्वा पन अवस्समेव भिज्जति; एवमेव रूपम्पि कललभावेपि भिज्जति, अब्बुदादिभावे, अन्तरा पन अभेज्जमानम्पि वस्ससतायुकानं वस्ससतं पत्वा अवस्समेव भिज्जति, मरणमुखे चुण्णविचुण्णं होति. एवम्पि फेणपिण्डसदिसं.

यथा पन पुब्बुळो असारो, एवं वेदनापि. यथा च सो अबलो, अगय्हुपगो, न सक्का तं गहेत्वा फलकं वा आसनं वा कातुं, गहितग्गहितोपि भिज्जतेव; एवं वेदनापि अबला, अगय्हुपगा, न सक्का ‘निच्चा’ति वा ‘धुवा’ति वा गहेतुं, गहितापि न तथा तिट्ठति. एवं अगय्हुपगतायपि वेदना ‘पुब्बुळसदिसा’. यथा पन तस्मिं तस्मिं उदकबिन्दुम्हि पुब्बुळो उप्पज्जति चेव निरुज्झति च, न चिरट्ठितिको होति; एवं वेदनापि उप्पज्जति चेव निरुज्झति च, न चिरट्ठितिका होति, एकच्छरक्खणे कोटिसतसहस्ससङ्ख्या उप्पज्जित्वा निरुज्झति. यथा च पुब्बुळो उदकतलं, उदकबिन्दुं, उदकजल्लकं सङ्कड्ढित्वा पुटं कत्वा गहणवातञ्चाति चत्तारि कारणानि पटिच्च उप्पज्जति; एवं वेदनापि वत्थुं, आरम्मणं, किलेसजालं, फस्ससङ्घट्टनञ्चाति चत्तारि कारणानि पटिच्च उप्पज्जति. एवम्पि वेदना पुब्बुळसदिसा.

सञ्ञापि असारकट्ठेन ‘मरीचिसदिसा’. तथा अगय्हुपगट्ठेन; न हि सक्का तं गहेत्वा पिवितुं वा न्हायितुं वा भाजनं वा पूरेतुं. अपिच यथा मरीचि विप्फन्दति, सञ्जातूमिवेगो विय खायति; एवं नीलसञ्ञादिभेदा सञ्ञापि नीलादिअनुभवनत्थाय फन्दति विप्फन्दति. यथा च मरीचि महाजनं विप्पलम्भेति, ‘परिपुण्णवापी विय परिपुण्णनदी विय दिस्सती’ति वदापेति; एवं सञ्ञापि विप्पलम्भेति, ‘इदं नीलकं सुभं सुखं निच्च’न्ति वदापेति. पीतकादीसुपि एसेव नयो. एवं विप्पलम्भनेनापि मरीचिसदिसा.

सङ्खारापि असारकट्ठेन ‘कदलिक्खन्धसदिसा’. तथा अगय्हुपगट्ठेन. यथेव हि कदलिक्खन्धतो किञ्चि गहेत्वा न सक्का गोपानसीआदीनमत्थाय उपनेतुं, उपनीतम्पि न तथा होति; एवं सङ्खारापि न सक्का निच्चादिवसेन गहेतुं, गहितापि न तथा होन्ति. यथा च कदलिक्खन्धो बहुवट्टिसमोधानो होति, एवं सङ्खारक्खन्धोपि बहुधम्मसमोधानो. यथा च कदलिक्खन्धो नानालक्खणो, अञ्ञोयेव हि बाहिराय पत्तवट्टिया वण्णो, अञ्ञो ततो अब्भन्तरब्भन्तरानं; एवमेव सङ्खारक्खन्धोपि अञ्ञदेव फस्सस्स लक्खणं, अञ्ञं चेतनादीनं. समोधानेत्वा पन सङ्खारक्खन्धोत्वेव वुच्चतीति. एवम्पि सङ्खारक्खन्धो कदलिक्खन्धसदिसो.

विञ्ञाणम्पि असारकट्ठेन ‘मायासदिसं’. तथा अगय्हुपगट्ठेन. यथा च माया इत्तरा लहुपच्चुपट्ठाना, एवं विञ्ञाणं. तञ्हि ततोपि इत्तरतरञ्चेव लहुपच्चुपट्ठानतरञ्च. तेनेव हि चित्तेन पुरिसो आगतो विय, गतो विय, ठितो विय, निसिन्नो विय होति. अञ्ञदेव चागमनकाले चित्तं, अञ्ञं गमनकालादीसु. एवम्पि विञ्ञाणं मायासदिसं. माया च महाजनं वञ्चेति, यं किञ्चिदेव ‘इदं सुवण्णं रजतं मुत्ता’तिपि गहापेति. विञ्ञाणम्पि महाजनं वञ्चेति, तेनेव चित्तेन आगच्छन्तं विय, गच्छन्तं विय, ठितं विय, निसिन्नं विय कत्वा गाहापेति. अञ्ञदेव च आगमने चित्तं, अञ्ञं गमनादीसु. एवम्पि विञ्ञाणं मायासदिसं. विसेसतो च सुभारम्मणम्पि ओळारिकम्पि अज्झत्तिकरूपं असुभन्ति दट्ठब्बं. वेदना तीहि दुक्खताहि अविनिमुत्ततो दुक्खाति सञ्ञासङ्खारा अविधेय्यतो अनत्ताति विञ्ञाणं उदयब्बयधम्मतो अनिच्चन्ति दट्ठब्बं.

‘एवं पस्सन्तस्सत्थसिद्धितो’ति एवञ्च सङ्खेपवित्थारवसेन द्विधा पस्सतो या अत्थसिद्धि होति, ततोपि विनिच्छयनयो विञ्ञातब्बो, सेय्यथिदं – सङ्खेपतो ताव पञ्चुपादानक्खन्धेसु उक्खित्तासिकपच्चत्थिकादिभावेन पस्सन्तो खन्धेहि न विहञ्ञति. वित्थारतो पन रूपादीनि फेणपिण्डादिसदिसभावेन पस्सन्तो न असारेसु सारदस्सी होति. विसेसतो च अज्झत्तिकरूपं असुभतो पस्सन्तो कबळीकाराहारं परिजानाति, असुभे सुभन्ति विपल्लासं पजहति, कामोघं उत्तरति, कामयोगेन विसंयुज्जति, कामासवेन अनासवो होति, अभिज्झाकायगन्थं भिन्दति, कामुपादानं न उपादियति. वेदनं दुक्खतो पस्सन्तो फस्साहारं परिजानाति, दुक्खे सुखन्ति विपल्लासं पजहति, भवोघं उत्तरति, भवयोगेन विसंयुज्जति, भवासवेन अनासवो होति, ब्यापादकायगन्थं भिन्दति, सीलब्बतुपादानं न उपादियति. सञ्ञं सङ्खारे च अनत्ततो पस्सन्तो मनोसञ्चेतनाहारं परिजानाति, अनत्तनि अत्ताति विपल्लासं पजहति, दिट्ठोघं उत्तरति, दिट्ठियोगेन विसंयुज्जति, दिट्ठासवेन अनासवो होति, इदं सच्चाभिनिवेसकायगन्थं भिन्दति, अत्तवादुपादानं न उपादियति. विञ्ञाणं अनिच्चतो पस्सन्तो विञ्ञाणाहारं परिजानाति, अनिच्चे निच्चन्ति विपल्लासं पजहति, अविज्जोघं उत्तरति, अविज्जायोगेन विसंयुज्जति, अविज्जासवेन अनासवो होति, सीलब्बतपरामासकायगन्थं भिन्दति, दिट्ठुपादानं न उपादियति.

एवं महानिसंसं, वधकादिवसेन दस्सनं यस्मा;

तस्मा खन्धे धीरो, वधकादिवसेन पस्सेय्याति.

सुत्तन्तभाजनीयवण्णना.

२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना

३२. इदानि अभिधम्मभाजनीयं होति. तत्थ रूपक्खन्धनिद्देसो हेट्ठा रूपकण्डे वित्थारितनयेनेव वेदितब्बो.

३४. वेदनाक्खन्धनिद्देसे एकविधेनाति एककोट्ठासेन. फस्ससम्पयुत्तोति फस्सेन सम्पयुत्तो. सब्बापि चतुभूमिकवेदना. सहेतुकदुके सहेतुका चतुभूमिकवेदना, अहेतुका कामावचराव. इमिना उपायेन कुसलपदादीहि वुत्ता वेदना जानितब्बा. अपिचायं वेदनाक्खन्धो एकविधेन फस्ससम्पयुत्ततो दस्सितो, दुविधेन सहेतुकाहेतुकतो, तिविधेन जातितो, चतुब्बिधेन भूमन्तरतो, पञ्चविधेन इन्द्रियतो. तत्थ सुखिन्द्रियदुक्खिन्द्रियानि कायप्पसादवत्थुकानि कामावचरानेव. सोमनस्सिन्द्रियं छट्ठवत्थुकं वा अवत्थुकं वा तेभूमकं. दोमनस्सिन्द्रियं छट्ठवत्थुकं कामावचरं. उपेक्खिन्द्रियं चक्खादिचतुप्पसादवत्थुकं छट्ठवत्थुकं अवत्थुकञ्च चतुभूमकं. छब्बिधेन वत्थुतो दस्सितो. तत्थ पुरिमा पञ्च वेदना पञ्चप्पसादवत्थुका कामावचराव छट्ठा अवत्थुका वा सवत्थुका वा चतुभूमिका.

सत्तविधेन तत्थ मनोसम्फस्सजा भेदतो दस्सिता, अट्ठविधेन तत्थ कायसम्फस्सजा भेदतो, नवविधेन सत्तविधभेदे मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा भेदतो, दसविधेन अट्ठविधभेदे मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा भेदतो. एतेसु हि सत्तविधभेदे मनोसम्फस्सजा मनोधातुसम्फस्सजा, मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजाति द्विधा भिन्ना. अट्ठविधभेदे ताय सद्धिं कायसम्फस्सजापि सुखा दुक्खाति द्विधा भिन्ना. नवविधभेदे सत्तविधे वुत्ता मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा कुसलादिवसेन तिधा भिन्ना. दसविधभेदे अट्ठविधे वुत्ता मनोविञ्ञाणधातुसम्फस्सजा कुसलादिवसेनेव तिधा भिन्ना.

कुसलत्तिको चेत्थ केवलं पूरणत्थमेव वुत्तो. सत्तविधअट्ठविधनवविधभेदेसु पन नयं दातुं युत्तट्ठाने नयो दिन्नो. अभिधम्मञ्हि पत्वा तथागतेन नयं दातुं युत्तट्ठाने नयो अदिन्नो नाम नत्थि. अयं ताव दुकमूलके एको वारो.

सत्था हि इमस्मिं अभिधम्मभाजनीये वेदनाक्खन्धं भाजेन्तो तिके गहेत्वा दुकेसु पक्खिपि, दुके गहेत्वा तिकेसु पक्खिपि, तिके च दुके च उभतोवड्ढननीहारेन आहरि; सत्तविधेन, चतुवीसतिविधेन, तिंसविधेन, बहुविधेनाति सब्बथापि बहुविधेन वेदनाक्खन्धं दस्सेसि. कस्मा? पुग्गलज्झासयेन चेव देसनाविलासेन च. धम्मं सोतुं निसिन्नदेवपरिसाय हि ये देवपुत्ता तिके आदाय दुकेसु पक्खिपित्वा कथियमानं पटिविज्झितुं सक्कोन्ति, तेसं सप्पायवसेन तथा कत्वा देसेसि. ये इतरेहि आकारेहि कथियमानं पटिविज्झितुं सक्कोन्ति, तेसं तेहाकारेहि देसेसीति. अयमेत्थ ‘पुग्गलज्झासयो’. सम्मासम्बुद्धो पन अत्तनो महाविसयताय तिके वा दुकेसु पक्खिपित्वा, दुके वा तिकेसु उभतोवड्ढनेन वा, सत्तविधादिनयेन वा, यथा यथा इच्छति तथा तथा देसेतुं सक्कोति. तस्मापि इमेहाकारेहि देसेसीति अयमस्स ‘देसनाविलासो’.

तत्थ तिके आदाय दुकेसु पक्खिपित्वा देसितवारो दुकमूलको नाम. दुके आदाय तिकेसु पक्खिपित्वा देसितवारो तिकमूलको नाम. तिके च दुके च उभतो वड्ढेत्वा देसितवारो उभतोवड्ढितको नाम. अवसाने सत्तविधेनातिआदिवारो बहुविधवारो नामाति इमे ताव चत्तारो महावारा.

तत्थ दुकमूलके दुकेसु लब्भमानेन एकेकेन दुकेन सद्धिं तिकेसु अलब्भमाने वेदनात्तिकपीतित्तिकसनिदस्सनत्तिके अपनेत्वा, सेसे लब्भमानके एकूनवीसति तिके योजेत्वा, दुतियदुकपठमत्तिकयोजनवारादीनि नववारसतानि पञ्ञासञ्च वारा होन्ति. ते सब्बेपि पाळियं संखिपित्वा तत्थ तत्थ दस्सेतब्बयुत्तकं दस्सेत्वा वुत्ता. असम्मुय्हन्तेन पन वित्थारतो वेदितब्बा.

तिकमूलकेपि तिकेसु लब्भमानेन एकेकेन तिकेन सद्धिं दुकेसु अलब्भमाने पठमदुकादयो दुके अपनेत्वा, सेसे लब्भमानके सहेतुकदुकादयो पञ्ञास दुके योजेत्वा, पठमत्तिकदुतियदुकयोजनवारादीनि नववारसतानि पञ्ञासञ्च वारा होन्ति. तेपि सब्बे पाळियं सङ्खिपित्वा तत्थ तत्थ दस्सेतब्बयुत्तकं दस्सेत्वा वुत्ता. असम्मुय्हन्तेन पन वित्थारतो वेदितब्बा.

उभतोवड्ढितके दुविधभेदे दुतियदुकं तिविधभेदे च पठमतिकं आदिं कत्वा लब्भमानेहि एकूनवीसतिया दुकेहि लब्भमाने एकूनवीसतितिके योजेत्वा दुतियदुकपठमतिकयोजनवारादयो एकूनवीसतिवारा वुत्ता. एस दुकतिकानं वसेन उभतोवड्ढितत्ता उभतोवड्ढितको नाम ततियो महावारो.

बहुविधवारस्स सत्तविधनिद्देसे आदितो पट्ठाय लब्भमानेसु एकूनवीसतिया तिकेसु एकेकेन सद्धिं चतस्सो भूमियो योजेत्वा एकूनवीसति सत्तविधवारा वुत्ता. चतुवीसतिविधनिद्देसेपि तेसंयेव तिकानं वसेन एकूनवीसतिवारा वुत्ता. तथा बहुविधवारे चाति. तिंसविधवारो एकोयेवाति सब्बेपि अट्ठपञ्ञास वारा होन्ति. अयं तावेत्थ वारपरिच्छेदवसेन पाळिवण्णना.

इदानि अत्थवण्णना होति. तत्थ सत्तविधनिद्देसो ताव उत्तानत्थोयेव. चतुवीसतिविधनिद्देसे चक्खुसम्फस्सपच्चया वेदनाक्खन्धो अत्थि कुसलोति कामावचरअट्ठकुसलचित्तवसेन वेदितब्बो. अत्थि अकुसलोति द्वादसअकुसलचित्तवसेन वेदितब्बो. अत्थि अब्याकतोति तिस्सो मनोधातुयो, तिस्सो अहेतुकमनोविञ्ञाणधातुयो, अट्ठ महाविपाकानि, दस कामावचरकिरियाति चतुवीसतिया चित्तानं वसेन वेदितब्बो.

तत्थ अट्ठ कुसलानि द्वादस अकुसलानि च जवनवसेन लब्भन्ति. किरियमनोधातु आवज्जनवसेन लब्भति. द्वे विपाकमनोधातुयो सम्पटिच्छनवसेन, तिस्सो विपाकमनोविञ्ञाणधातुयो सन्तीरणतदारम्मणवसेन, किरियाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु वोट्ठब्बनवसेन, अट्ठ महाविपाकचित्तानि तदारम्मणवसेन, नव किरियचित्तानि जवनवसेन लब्भन्ति. सोतघानजिव्हाकायद्वारेसुपि एसेव नयो.

मनोद्वारे पन अत्थि कुसलोति चतुभूमककुसलवसेन कथितं, अत्थि अकुसलोति द्वादसअकुसलवसेन. अत्थि अब्याकतोति एकादसन्नं कामावचरविपाकानं, दसन्नं किरियानं, नवन्नं रूपावचरारूपावचरकिरियानं, चतुन्नं सामञ्ञफलानन्ति चतुत्तिंसचित्तुप्पादवसेन कथितं. तत्थ चतुभूमककुसलञ्चेव अकुसलञ्च जवनवसेन लब्भति. किरियतो अहेतुकमनोविञ्ञाणधातु आवज्जनवसेन, एकादस विपाकचित्तानि तदारम्मणवसेन, तेभूमककिरिया चेव सामञ्ञफलानि च जवनवसेनेव लब्भन्ति. तानि सत्तविधादीसु यत्थ कत्थचि ठत्वा कथेतुं वट्टन्ति. तिंसविधे पन ठत्वा दीपियमानानि सुखदीपनानि होन्तीति तिंसविधस्मिंयेव ठत्वा दीपयिंसु.

एतानि हि सब्बानिपि चित्तानि चक्खुद्वारे उपनिस्सयकोटिया, समतिक्कमवसेन, भावनावसेनाति तीहाकारेहि लब्भन्ति. तथा सोतद्वारमनोद्वारेसुपि. घानजिव्हाकायद्वारेसु पन समतिक्कमवसेन, भावनावसेनाति द्वीहेवाकारेहि लब्भन्तीति वेदितब्बानि. कथं? इध भिक्खु विहारचारिकं चरमानो कसिणमण्डलं दिस्वा ‘किं नामेत’न्ति पुच्छित्वा ‘कसिणमण्डल’न्ति वुत्ते पुन ‘किं इमिना करोन्ती’ति पुच्छति. अथस्स आचिक्खन्ति – ‘एवं भावेत्वा झानानि उप्पादेत्वा, समापत्तिपदट्ठानं विपस्सनं वड्ढेत्वा, अरहत्तं पापुणन्ती’ति. अज्झासयसम्पन्नो कुलपुत्तो ‘भारियं एत’न्ति असल्लक्खेत्वा ‘मयापि एस गुणो निब्बत्तेतुं वट्टति, न खो पन सक्का एस निपज्जित्वा निद्दायन्तेन निब्बत्तेतुं, आदितोव वीरियं कातुं सीलं सोधेतुं वट्टती’ति चिन्तेत्वा सीलं सोधेति. ततो सीले पतिट्ठाय दस पलिबोधे उपच्छिन्दित्वा, तिचीवरपरमेन सन्तोसेन सन्तुट्ठो, आचरियुपज्झायानं वत्तपटिवत्तं कत्वा, कम्मट्ठानं उग्गण्हित्वा, कसिणपरिकम्मं कत्वा, समापत्तियो उप्पादेत्वा, समापत्तिपदट्ठानं विपस्सनं वड्ढेत्वा, अरहत्तं पापुणाति. तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं चक्खुविञ्ञाणं चतुभूमिकवेदनानिब्बत्तिया बलवपच्चयो होतीति चतुभूमिकवेदना चक्खुसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ताव ‘उपनिस्सयवसेन’ लब्भन्ति.

चक्खुद्वारे पन रूपे आपाथगते ‘इट्ठे मे आरम्मणे रागो उप्पन्नो, अनिट्ठे पटिघो, असमपेक्खनाय मोहो, विनिबन्धस्स पन मे मानो उप्पन्नो, परामट्ठस्स दिट्ठि, विक्खेपगतस्स उद्धच्चं, असन्निट्ठागतस्स विचिकिच्छा, थामगतस्स अनुसयो उप्पन्नो’ति परिग्गहे ठितो कुलपुत्तो अत्तनो किलेसुप्पत्तिं ञत्वा ‘इमे मे किलेसा वड्ढमाना अनयब्यसनाय संवत्तिस्सन्ति, हन्द ने निग्गण्हामी’ति चिन्तेत्वा ‘न खो पन सक्का निपज्जित्वा निद्दायन्तेन किलेसे निग्गण्हितुं; आदितोव वीरियं कातुं वट्टति सीलं सोधेतु’न्ति हेट्ठा वुत्तनयेनेव पटिपज्जित्वा अरहत्तं पापुणाति. तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं रूपारम्मणे उप्पन्नं किलेसं समतिक्कमित्वा गताति चतुभूमिकवेदना चक्खुसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ‘समतिक्कमवसेन’ लब्भन्ति.

चक्खुद्वारे पन रूपे आपाथगते एको एवं परिग्गहं पट्ठपेति – ‘इदं रूपं किं निस्सित’न्ति? ततो नं ‘भूतनिस्सित’न्ति ञत्वा चत्तारि महाभूतानि उपादारूपञ्च रूपन्ति परिग्गण्हाति, तदारम्मणे धम्मे अरूपन्ति परिग्गण्हाति. ततो सप्पच्चयं नामरूपं परिगण्हित्वा तीणि लक्खणानि आरोपेत्वा विपस्सनापटिपाटिया सङ्खारे सम्मसित्वा अरहत्तं पापुणाति. तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं रूपारम्मणं सम्मसित्वा निब्बत्तिताति अयं वेदना चक्खुसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ‘भावनावसेन’ लब्भन्ति.

अपरो भिक्खु सुणाति – ‘कसिणपरिकम्मं किर कत्वा समापत्तियो उप्पादेत्वा समापत्तिपदट्ठानं विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणन्ती’ति. अज्झासयसम्पन्नो कुलपुत्तो ‘भारियं एत’न्ति असल्लक्खेत्वा ‘मयापि एस गुणो निब्बत्तेतुं वट्टती’ति पुरिमनयेनेव पटिपज्जित्वा अरहत्तं पापुणाति. तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं सोतविञ्ञाणं चतुभूमिकवेदना निब्बत्तिया बलवपच्चयो होतीति चतुभूमिकवेदना सोतसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ताव ‘उपनिस्सयवसेन’ लब्भन्ति.

सोतद्वारे पन सद्दे आपाथगतेति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. एवं सद्दारम्मणे उप्पन्नं किलेसं समतिक्कमित्वा गताति चतुभूमिकवेदना सोतसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ‘समतिक्कमवसेन’ लब्भन्ति.

सोतद्वारे पन सद्दे आपाथगते एको एवं परिग्गहं पट्ठपेति – अयं सद्दो किं निस्सितोति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. एवं सद्दारम्मणं सम्मसित्वा निब्बत्तिताति अयं वेदना सोतसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ‘भावनावसेन’ लब्भन्ति.

घानजिव्हाकायद्वारेसु पन गन्धारम्मणादीसु आपाथगतेसु ‘इट्ठे मे आरम्मणे रागो उप्पन्नो’ति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. एवं गन्धारम्मणादीसु उप्पन्नं किलेसं समतिक्कमित्वा गताति चतुभूमिकवेदना घानजिव्हाकायसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं तीसु द्वारेसु ‘समतिक्कमवसेन’ लब्भन्ति.

घानद्वारादीसु पन गन्धादीसु आपाथगतेसु एको एवं परिग्गहं पट्ठपेति – ‘अयं गन्धो, अयं रसो, इदं फोट्ठब्बं किं निस्सित’न्ति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. एवं गन्धारम्मणादीनि सम्मसित्वा निब्बत्तिताति अयं वेदना घानजिव्हाकायसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ‘भावनावसेन’ लब्भन्ति.

मनोद्वारे पन तीहिपि आकारेहि लब्भन्ति. एकच्चो हि जातिं भयतो पस्सति, जरं ब्याधिं मरणं भयतो पस्सति, भयतो दिस्वा ‘जातिजराब्याधिमरणेहि मुच्चितुं वट्टति, न खो पन सक्का निपज्जित्वा निद्दायन्तेन जातिआदीहि मुच्चितुं, आदितोव वीरियं कातुं सीलं सोधेतुं वट्टती’ति चिन्तेत्वा चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव पटिपज्जित्वा अरहत्तं पापुणाति. तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं जातिजराब्याधिमरणं चतुभूमिकवेदनानिब्बत्तिया बलवपच्चयो होतीति चतुभूमिकवेदना मनोसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ताव ‘उपनिस्सयवसेन’ लब्भन्ति.

मनोद्वारे पन धम्मारम्मणे आपाथगतेति सब्बं चक्खुद्वारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. एवं धम्मारम्मणे उप्पन्नं किलेसं समतिक्कमित्वा गताति चतुभूमिकवेदना मनोसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ‘समतिक्कमवसेन’ लब्भन्ति.

मनोद्वारे पन धम्मारम्मणे आपाथगते एको एवं परिग्गहं पट्ठपेति – ‘एतं धम्मारम्मणं किं निस्सित’न्ति? ‘वत्थुनिस्सित’न्ति. ‘वत्थु किं निस्सित’न्ति? ‘महाभूतानि निस्सित’न्ति. सो चत्तारि महाभूतानि उपादारूपञ्च रूपन्ति परिग्गण्हाति, तदारम्मणे धम्मे अरूपन्ति परिग्गण्हाति. ततो सप्पच्चयं नामरूपं परिग्गण्हित्वा तीणि लक्खणानि आरोपेत्वा विपस्सनापटिपाटिया सङ्खारे सम्मसित्वा अरहत्तं पापुणाति. तत्थ सब्बापि परिकम्मवेदना कामावचरा, अट्ठसमापत्तिवेदना रूपावचरारूपावचरा, मग्गफलवेदना लोकुत्तराति एवं धम्मारम्मणं सम्मसित्वा निब्बत्तिताति अयं वेदना मनोसम्फस्सपच्चया नाम जाता. एवं ‘भावनावसेन’ लब्भन्ति. या पनेता सब्बेसम्पि चतुवीसतिविधादीनं वारानं परियोसानेसु चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे… मनोसम्फस्सजा वेदनाति छ छ वेदना वुत्ता, ता सम्पयुत्तपच्चयवसेन वुत्ताति.

अयं वेदनाक्खन्धनिद्देसो.

सञ्ञाक्खन्धादयोपि इमिना उपायेन वेदितब्बा. केवलञ्हि सञ्ञाक्खन्धनिद्देसे तिकेसु वेदनात्तिकपीतित्तिकापि लब्भन्ति, दुकेसु च सुखसहगतदुकादयोपि. सङ्खारक्खन्धनिद्देसे फस्सस्सापि सङ्खारक्खन्धपरियापन्नत्ता फस्ससम्पयुत्तोति अवत्वा चित्तसम्पयुत्तोति वुत्तं. दुकेसु चेत्थ हेतुदुकादयोपि लब्भन्ति. तिका सञ्ञाक्खन्धसदिसा एव. विञ्ञाणक्खन्धनिद्देसे चक्खुसम्फस्सजादिभावं अवत्वा चक्खुविञ्ञाणन्तिआदि वुत्तं. न हि सक्का विञ्ञाणं मनोसम्फस्सजन्ति निद्दिसितुं. सेसमेत्थ सञ्ञाक्खन्धे वुत्तसदिसमेव. इमेसं पन तिण्णम्पि खन्धानं निद्देसेयेव वेदनाक्खन्धनिद्देसतो अतिरेकतिकदुका लद्धा. तेसं वसेन वारप्पभेदो वेदितब्बोति.

अभिधम्मभाजनीयवण्णना.

३. पञ्हापुच्छकवण्णना

१५०. इदानि पञ्हापुच्छकं होति. तत्थ पञ्हापुच्छने पञ्चन्नं खन्धानं ‘‘कतिकुसला? कतिअकुसला? कतिअब्याकता’’तिआदिना नयेन यं लब्भति, यञ्च न लब्भति, तं सब्बं पुच्छित्वा विस्सज्जने ‘‘रूपक्खन्धो अब्याकतो’’तिआदिना नयेन यं लब्भति तदेव उद्धटन्ति वेदितब्बं. यत्थ यत्थ च ‘एको खन्धो’ति वा ‘द्वे खन्धा’ति वा परिच्छेदं अकत्वा ‘‘सिया उप्पन्ना, सिया अनुप्पन्ना’’तिआदिना नयेन तन्ति ठपिता, तत्थ तत्थ पञ्चन्नम्पि खन्धानं गहणं वेदितब्बं. सेसो तेसं तेसं खन्धानं कुसलादिविभागो हेट्ठा धम्मसङ्गहट्ठकथायं (ध. स. अट्ठ. ९८५) वुत्तोयेव.

आरम्मणत्तिकेसु पन चत्तारो खन्धा पञ्चपण्णास कामावचरधम्मे आरब्भ रज्जन्तस्स दुस्सन्तस्स मुय्हन्तस्स संवरन्तस्स सम्मसन्तस्स पच्चवेक्खन्तस्स च परित्तारम्मणा होन्ति, सत्तवीसति रूपारूपावचरधम्मे आरब्भ रज्जन्तस्स दुस्सन्तस्स मुय्हन्तस्स संवरन्तस्स परिग्गहं पट्ठपेन्तस्स महग्गतारम्मणा, मग्गफलनिब्बानानि पच्चवेक्खन्तस्स अप्पमाणारम्मणा, पञ्ञत्तिं पच्चवेक्खणकाले नवत्तब्बारम्मणाति.

तेयेव सेक्खासेक्खानं मग्गपच्चवेक्खणकाले मग्गारम्मणा होन्ति, मग्गकाले सहजातहेतुना मग्गहेतुका, मग्गं गरुं कत्वा पच्चवेक्खणकाले आरम्मणाधिपतिना मग्गाधिपतिनो, वीरियजेट्ठकं वा वीमंसजेट्ठकं वा मग्गं भावेन्तस्स सहजाताधिपतिना मग्गाधिपतिनो, छन्दजेट्ठकं पन चित्तजेट्ठकं वा भावेन्तस्स नवत्तब्बारम्मणा नाम होन्ति.

अतीतानि पन खन्धधातुआयतनानि आरब्भ रज्जन्तस्स दुस्सन्तस्स मुय्हन्तस्स संवरन्तस्स परिग्गहं पट्ठपेन्तस्स अतीतारम्मणा होन्ति, अनागतानि आरब्भ अनागतारम्मणा होन्ति, पच्चुप्पन्नानि आरब्भ पच्चुप्पन्नारम्मणा होन्ति, पञ्ञत्तिं वा निब्बानं वा पच्चवेक्खन्तस्स नवत्तब्बारम्मणा होन्ति.

तथा अत्तनो खन्धधातुआयतनानि आरब्भ रज्जन्तस्स दुस्सन्तस्स मुय्हन्तस्स संवरन्तस्स परिग्गहं पट्ठपेन्तस्स अज्झत्तारम्मणा होन्ति, परेसं खन्धधातुआयतनानि आरब्भ एवं पवत्तेन्तस्स बहिद्धारम्मणा, पण्णत्तिनिब्बानपच्चवेक्खणकालेपि बहिद्धारम्मणायेव, कालेन अज्झत्तं कालेन बहिद्धा धम्मेसु एवं पवत्तेन्तस्स अज्झत्तबहिद्धारम्मणा, आकिञ्चञ्ञायतनकाले नवत्तब्बारम्मणाति वेदितब्बा.

इति भगवा इमं खन्धविभङ्गं सुत्तन्तभाजनीयादिवसेन तयो परिवट्टे नीहरित्वा भाजेन्तो दस्सेसि. तीसुपि हि परिवट्टेसु एकोव परिच्छेदो. रूपक्खन्धो हि सब्बत्थ कामावचरोयेव. चत्तारो खन्धा चतुभूमका लोकियलोकुत्तरमिस्सका कथिताति.

सम्मोहविनोदनिया विभङ्गट्ठकथाय

खन्धविभङ्गवण्णना निट्ठिता.

२. आयतनविभङ्गो

१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना

१५४. इदानि तदनन्तरे आयतनविभङ्गनिद्देसे सुत्तन्तभाजनीयं ताव दस्सेन्तो द्वादसायतनानि चक्खायतनं रूपायतनन्तिआदिमाह. तत्थ पाळिमुत्तकेन ताव नयेन –

अत्थलक्खणतावत्व, कमसङ्खेपवित्थारा;

तथा दट्ठब्बतो चेव, विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

तत्थ विसेसतो ताव चक्खतीति चक्खु; रूपं अस्सादेति, विभावेति चाति अत्थो. रूपयतीति रूपं; वण्णविकारं आपज्जमानं हदयङ्गतभावं पकासेतीति अत्थो. सुणातीति सोतं. सप्पतीति सद्दो; उदाहरियतीति अत्थो. घायतीति घानं. गन्धयतीति गन्धो; अत्तनो वत्थुं सूचयतीति अत्थो. जीवितं अव्हायतीति जिव्हा. रसन्ति तं सत्ताति रसो; अस्सादेन्तीति अत्थो. कुच्छितानं सासवधम्मानं आयोति कायो. आयोति उप्पत्तिदेसो. फुसीयतीति फोट्ठब्बं. मनतीति मनो. अत्तनो लक्खणं धारयन्तीति धम्मा.

अविसेसतो पन आयतनतो, आयानं तननतो, आयतस्स च नयनतो आयतनन्ति वेदितब्बं. चक्खुरूपादीसु हि तंतंद्वारारम्मणा चित्तचेतसिका धम्मा सेन सेन अनुभवनादिना किच्चेन आयतन्ति उट्ठहन्ति घट्टेन्ति वायमन्तीति वुत्तं होति. ते च पन आयभूते धम्मे एतानि तनोन्ति वित्थारेन्तीति वुत्तं होति. इदञ्च अनमतग्गे संसारे पवत्तं अतीव आयतं संसारदुक्खं याव न निवत्तति ताव नयन्तेव, पवत्तयन्तीति वुत्तं होति. इति सब्बेपि मे धम्मा आयतनतो आयानं तननतो आयतस्स च नयनतो ‘आयतनं आयतन’न्ति वुच्चन्ति.

अपिच निवासट्ठानट्ठेन, आकरट्ठेन, समोसरणट्ठानट्ठेन, सञ्जातिदेसट्ठेन, कारणट्ठेन च आयतनं वेदितब्बं. तथा हि लोके ‘‘इस्सरायतनं वासुदेवायतन’’न्तिआदीसु निवासट्ठानं आयतनन्ति वुच्चति. ‘‘सुवण्णायतनं रजतायतन’’न्तिआदीसु आकरो. सासने पन ‘‘मनोरमे आयतने सेवन्ति नं विहङ्गमा’’तिआदीसु (अ. नि. ५.३८) समोसरणट्ठानं. ‘‘दक्खिणापथो गुन्नं आयतन’’न्तिआदीसु सञ्जातिदेसो. ‘‘तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणाति सति सतिआयतने’’तिआदीसु (अ. नि. ५.२३) कारणं.

चक्खुरूपादीसु चापि ते ते चित्तचेतसिका धम्मा निवसन्ति तदायत्तवुत्तितायाति चक्खादयो नेसं निवासनट्ठानं. चक्खादीसु च ते आकिण्णा तं निस्सितत्ता तदारम्मणत्ता चाति चक्खादयो नेसं आकरो. चक्खादयो च नेसं समोसरणट्ठानं, तत्थ तत्थ वत्थुद्वारारम्मणवसेन समोसरणतो. चक्खादयो च नेसं सञ्जातिदेसो; तं निस्सयारम्मणभावेन तत्थेव उप्पत्तितो. चक्खादयो च नेसं कारणं, तेसं अभावे अभावतोति. इति निवासट्ठानट्ठेन, आकरट्ठेन, समोसरणट्ठानट्ठेन, सञ्जातिदेसट्ठेन, कारणट्ठेनाति इमेहि कारणेहि एते धम्मा ‘आयतनं आयतन’न्ति वुच्चन्ति. तस्मा यथावुत्तेनत्थेन चक्खु च तं आयतनञ्चाति चक्खायतनं…पे… धम्मा च ते आयतनञ्चाति धम्मायतनन्ति एवं तावेत्थ ‘अत्थतो’ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘लक्खणतो’ति चक्खादीनं लक्खणतोपेत्थ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो. तानि च पन नेसं लक्खणानि हेट्ठा रूपकण्डनिद्देसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि.

‘तावत्वतो’ति तावभावतो. इदं वुत्तं होति – चक्खादयोपि हि धम्मा एव. एवं सति धम्मायतनमिच्चेव अवत्वा कस्मा द्वादसायतनानि वुत्तानीति चे? छ विञ्ञाणकायुप्पत्तिद्वारारम्मणववत्थानतो. इध छन्नं विञ्ञाणकायानं द्वारभावेन आरम्मणभावेन च ववत्थानतो अयमेव तेसं भेदो होतीति द्वादस वुत्तानि. चक्खुविञ्ञाणवीथिपरियापन्नस्स हि विञ्ञाणकायस्स चक्खायतनमेव उप्पत्तिद्वारं, रूपायतनमेव चारम्मणं. तथा इतरानि इतरेसं. छट्ठस्स पन भवङ्गमनसङ्खातो मनायतनेकदेसोव उप्पत्तिद्वारं, असाधारणञ्च धम्मायतनं आरम्मणन्ति. इति छन्नं विञ्ञाणकायानं उप्पत्तिद्वारारम्मणववत्थानतो द्वादस वुत्तानीति. एवमेत्थ ‘तावत्वतो’ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘कमतो’ति इधापि पुब्बे वुत्तेसु उप्पत्तिक्कमादीसु देसनाक्कमोव युज्जति. अज्झत्तिकेसु हि आयतनेसु सनिदस्सनसप्पटिघविसयत्ता चक्खायतनं पाकटन्ति पठमं देसितं. ततो अनिदस्सनसप्पटिघविसयानि सोतायतनादीनि. अथ वा दस्सनानुत्तरियसवनानुत्तरियहेतुभावेन बहूपकारत्ता अज्झत्तिकेसु चक्खायतनसोतायतनानि पठमं देसितानि. ततो घानायतनादीनि तीणि. पञ्चन्नम्पि गोचरविसयत्ता अन्ते मनायतनं. चक्खादीनं पन गोचरत्ता तस्स तस्स अनन्तरानि बाहिरेसु रूपायतनादीनि. अपिच विञ्ञाणुप्पत्तिकारणववत्थानतोपि अयमेव तेसं कमो वेदितब्बो. वुत्तञ्हेतं ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाण’’न्ति (म. नि. ३.४२१) एवं ‘कमतो’पेत्थ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘सङ्खेपवित्थारा’ति सङ्खेपतो हि मनायतनस्स चेव धम्मायतनेकदेसस्स च नामेन, तदवसेसानञ्च आयतनानं रूपेन सङ्गहितत्ता द्वादसापि आयतनानि नामरूपमत्तमेव होन्ति.

वित्थारतो पन अज्झत्तिकेसु ताव चक्खायतनं जातिवसेन चक्खुपसादमत्तमेव, पच्चयगतिनिकायपुग्गलभेदतो पन अनन्तप्पभेदं. तथा सोतायतनादीनि चत्तारि. मनायतनं तेभूमककुसलाकुसलविपाककिरियविञ्ञाणभेदेन एकासीतिप्पभेदं, वत्थुपटिपदादिभेदतो पन अनन्तप्पभेदं. रूपगन्धरसायतनानि समुट्ठानभेदतो चतुप्पभेदानि, सद्दायतनं द्विप्पभेदं. सभागविसभागभेदतो पन सब्बानिपि अनन्तप्पभेदानि. फोट्ठब्बायतनं पथवीधातुतेजोधातुवायोधातुवसेन तिप्पभेदं, समुट्ठानतो चतुप्पभेदं, सभागविसभागतो अनेकप्पभेदं. धम्मायतनं तेभूमकधम्मारम्मणवसेन अनेकप्पभेदन्ति. एवं सङ्खेपवित्थारा विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘दट्ठब्बतो’ति एत्थ पन सब्बानेवेतानि आयतनानि अनागमनतो अनिग्गमनतो च दट्ठब्बानि. न हि तानि पुब्बे उदया कुतोचि आगच्छन्ति, नापि उद्धं वया कुहिञ्चि गच्छन्ति; अथ खो पुब्बे उदया अप्पटिलद्धसभावानि, उद्धं वया परिभिन्नसभावानि, पुब्बन्तापरन्तवेमज्झे पच्चयायत्तवुत्तिताय अवसानि पवत्तन्ति. तस्मा अनागमनतो अनिग्गमनतो च दट्ठब्बानि. तथा निरीहतो अब्यापारतो च. न हि चक्खुरूपादीनं एवं होति – ‘अहो वत अम्हाकं सामग्गिया विञ्ञाणं नाम उप्पज्जेय्या’ति, न च तानि विञ्ञाणुप्पादनत्थं द्वारभावेन वत्थुभावेन आरम्मणभावेन वा ईहन्ति, न ब्यापारमापज्जन्ति; अथ खो धम्मतावेसा यं चक्खुरूपादीनं सामग्गियं चक्खुविञ्ञाणादीनि सम्भवन्ति. तस्मा निरीहतो अब्यापारतो च दट्ठब्बानि. अपिच अज्झत्तिकानि सुञ्ञगामो विय दट्ठब्बानि धुवसुभसुखत्तभावविरहितत्ता, बाहिरानि गामघातकचोरा विय अज्झत्तिकानं अभिघातकत्ता. वुत्तञ्हेतं – ‘‘चक्खु, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेहि रूपेहीति वित्थारो. अपिच अज्झत्तिकानि छ पाणका विय दट्ठब्बानि, बाहिरानि तेसं गोचरा वियाति. एवम्पेत्थ ‘दट्ठब्बतो’ विञ्ञातब्बो विनिच्छयोति.

इदानि तेसं विपस्सितब्बाकारं दस्सेतुं चक्खुं अनिच्चन्तिआदि आरद्धं. तत्थ चक्खु ताव हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चन्ति वेदितब्बं. अपरेहिपि चतूहि कारणेहि अनिच्चं – उप्पादवयवन्ततो, विपरिणामतो, तावकालिकतो, निच्चपटिक्खेपतोति.

तदेव पटिपीळनट्ठेन दुक्खं. यस्मा वा एतं उप्पन्नं ठितिं पापुणाति, ठितियं जराय किलमति, जरं पत्वा अवस्सं भिज्जति; तस्मा अभिण्हसम्पटिपीळनतो, दुक्खमतो, दुक्खवत्थुतो, सुखपटिक्खेपतोति इमेहि चतूहि कारणेहि दुक्खं.

अवसवत्तनट्ठेन पन अनत्ता. यस्मा वा एतं उप्पन्नं ठितिं मा पापुणातु, ठानप्पत्तं मा जिरतु, जरप्पतं मा भिज्जतूति इमेसु तीसु ठानेसु कस्सचि वसवत्तिभावो नत्थि, सुञ्ञं तेन वसवत्तनाकारेन; तस्मा सुञ्ञतो, अस्सामिकतो, अकामकारियतो, अत्तपटिक्खेपतोति इमेहि चतूहि कारणेहि अनत्ता.

विभवगतिकतो, पुब्बापरवसेन भवसङ्कन्तिगमनतो, पकतिभावविजहनतो च विपरिणामधम्मं. इदं अनिच्चवेवचनमेव. रूपा अनिच्चातिआदीसुपि एसेव नयो. अपिचेत्थ ठपेत्वा चक्खुं तेभूमकधम्मा अनिच्चा, नो चक्खु. चक्खु पन चक्खु चेव अनिच्चञ्च. तथा सेसधम्मा दुक्खा, नो चक्खु. चक्खु पन चक्खु चेव दुक्खञ्च. सेसधम्मा अनत्ता, नो चक्खु. चक्खु पन चक्खु चेव अनत्ता चाति. रूपादीसुपि एसेव नयो.

इमस्मिं पन सुत्तन्तभाजनीये तथागतेन किं दस्सितन्ति? द्वादसन्नं आयतनानं अनत्तलक्खणं. सम्मासम्बुद्धो हि अनत्तलक्खणं दस्सेन्तो अनिच्चेन वा दस्सेति, दुक्खेन वा, अनिच्चदुक्खेहि वा. तत्थ ‘‘चक्खु, अत्ताति यो वदेय्य, तं न उपपज्जति. चक्खुस्स उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – चक्खु अत्ताति यो वदेय्य इति चक्खु अनत्ता’’ति (म. नि. ३.४२२). इमस्मिं सुत्ते अनिच्चेन अनत्तलक्खणं दस्सेसि. ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनत्ता. रूपञ्च हिदं, भिक्खवे, अत्ता अभविस्स, न यिदं रूपं आबाधाय संवत्तेय्य; लब्भेथ च रूपे – एवं मे रूपं होतु, एवं मे रूपं मा अहोसीति. यस्मा च खो, भिक्खवे, रूपं अनत्ता तस्मा रूपं आबाधाय संवत्तति; न च लब्भति रूपे – एवं मे रूपं होतु, एवं मे रूपं मा अहोसी’’ति (सं. नि. ३.५९; महाव. २०) इमस्मिं सुत्ते दुक्खेन अनत्तलक्खणं दस्सेसि. ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनिच्चं, यदनिच्चं तं दुक्खं, यं दुक्खं तदनत्ता, यदनत्ता तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’’तिआदीसु (सं. नि. ३.१५) अनिच्चदुक्खेहि अनत्तलक्खणं दस्सेसि. कस्मा? अनिच्चदुक्खानं पाकटत्ता.

हत्थतो हि तट्टके वा सरके वा किस्मिञ्चिदेव वा पतित्वा भिन्ने ‘अहो अनिच्च’न्ति वदन्ति. एवं अनिच्चं पाकटं नाम. अत्तभावस्मिं पन गण्डपिळकादीसु वा उट्ठितासु खाणुकण्टकादीहि वा विद्धासु ‘अहो दुक्ख’न्ति वदन्ति. एवं दुक्खं पाकटं नाम. अनत्तलक्खणं अपाकटं अन्धकारं अविभूतं दुप्पटिविज्झं दुद्दीपनं दुप्पञ्ञापनं. अनिच्चदुक्खलक्खणानि उप्पादा वा तथागतानं अनुप्पादा वा पञ्ञायन्ति. अनत्तलक्खणं विना बुद्धुप्पादा न पञ्ञायति, बुद्धुप्पादेयेव पञ्ञायति. महिद्धिका हि महानुभावा तापसपरिब्बाजका सरभङ्गसत्थारादयोपि ‘अनिच्चं दुक्ख’न्ति वत्तुं सक्कोन्ति, ‘अनत्ता’ति वत्तुं न सक्कोन्ति. सचे हि ते सम्पत्तपरिसाय अनत्ताति वत्तुं सक्कुणेय्युं, सम्पत्तपरिसाय मग्गफलपटिवेधो भवेय्य. अनत्तलक्खणपञ्ञापनञ्हि अञ्ञस्स कस्सचि अविसयो, सब्बञ्ञुबुद्धानमेव विसयो. एवमेतं अनत्तलक्खणं अपाकटं. तस्मा सत्था अनत्तलक्खणं दस्सेन्तो अनिच्चेन वा दस्सेसि, दुक्खेन वा, अनिच्चदुक्खेहि वा. इध पन तं अनिच्चदुक्खेहि दस्सेसीति वेदितब्बं.

इमानि पन लक्खणानि किस्स अमनसिकारा अप्पटिवेधा, केन पटिच्छन्नत्ता, न उपट्ठहन्ति? अनिच्चलक्खणं ताव उदयब्बयानं अमनसिकारा अप्पटिवेधा, सन्ततिया पटिच्छन्नत्ता, न उपट्ठाति. दुक्खलक्खणं अभिण्हसम्पटिपीळनस्स अमनसिकारा अप्पटिवेधा, इरियापथेहि पटिच्छन्नत्ता, न उपट्ठाति. अनत्तलक्खणं नानाधातुविनिब्भोगस्स अमनसिकारा अप्पटिवेधा, घनेन पटिच्छन्नत्ता, न उपट्ठाति. उदयब्बयं पन परिग्गहेत्वा सन्ततिया विकोपिताय अनिच्चलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति. अभिण्हसम्पटिपीळनं मनसिकत्वा इरियापथे उग्घाटिते दुक्खलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति. नानाधातुयो विनिब्भुजित्वा घनविनिब्भोगे कते अनत्तलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति.

एत्थ च अनिच्चं अनिच्चलक्खणं, दुक्खं दुक्खलक्खणं, अनत्ता अनत्तलक्खणन्ति अयं विभागो वेदितब्बो. तत्थ अनिच्चन्ति खन्धपञ्चकं. कस्मा? उप्पादवयञ्ञथत्तभावा, हुत्वा अभावतो वा; उप्पादवयञ्ञथत्तं अनिच्चलक्खणं, हुत्वा अभावसङ्खातो आकारविकारो वा. ‘‘यदनिच्चं तं दुक्ख’’न्ति वचनतो पन तदेव खन्धपञ्चकं दुक्खं. कस्मा? अभिण्हसम्पटिपीळनतो; अभिण्हसम्पटिपीळनाकारो दुक्खलक्खणं. ‘‘यं दुक्खं तं अनत्ता’’ति पन वचनतो तदेव खन्धपञ्चकं अनत्ता. कस्मा? अवसवत्तनतो; अवसवत्तनाकारो अनत्तलक्खणं. इति अञ्ञदेव अनिच्चं दुक्खं अनत्ता, अञ्ञानि अनिच्चदुक्खानत्तलक्खणानि. पञ्चक्खन्धा, द्वादसायतनानि, अट्ठारस धातुयोति इदञ्हि सब्बम्पि अनिच्चं दुक्खं अनत्ता नाम. वुत्तप्पकाराकारविकारा अनिच्चदुक्खानत्तलक्खणानीति.

सङ्खेपतो पनेत्थ दसायतनानि कामावचरानि, द्वे तेभूमकानि. सब्बेसुपि सम्मसनचारो कथितोति वेदितब्बो.

सुत्तन्तभाजनीयवण्णना.

२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना

१५५. अभिधम्मभाजनीये यथा हेट्ठा विपस्सकानं उपकारत्थाय ‘‘चक्खायतनं रूपायतन’’न्ति युगलतो आयतनानि वुत्तानि, तथा अवत्वा अज्झत्तिकबाहिरानं सब्बाकारतो सभावदस्सनत्थं ‘‘चक्खायतनं सोतायतन’’न्ति एवं अज्झत्तिकबाहिरववत्थाननयेन वुत्तानि.

१५६. तेसं निद्देसवारे तत्थ कतमं चक्खायतनन्तिआदीनि हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि.

१६७. यं पनेतं धम्मायतननिद्देसे ‘‘तत्थ कतमा असङ्खता धातु? रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो’’ति वुत्तं, तत्रायमत्थो – असङ्खता धातूति असङ्खतसभावं निब्बानं. यस्मा पनेतं आगम्म रागादयो खीयन्ति, तस्मा रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयोति वुत्तं. अयमेत्थ आचरियानं समानत्थकथा.

वितण्डवादी पनाह – ‘पाटियेक्कं निब्बानं नाम नत्थि, किलेसक्खयोव निब्बान’न्ति. ‘सुत्तं आहरा’ति च वुत्ते ‘‘निब्बानं निब्बानन्ति खो, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति; कतमं नु खो, आवुसो, निब्बानन्ति? यो खो, आवुसो, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति निब्बान’’न्ति एतं जम्बुखादकसुत्तं आहरित्वा ‘इमिना सुत्तेन वेदितब्बं पाटियेक्कं निब्बानं नाम नत्थि, किलेसक्खयोव निब्बान’न्ति आह. सो वत्तब्बो – ‘किं पन यथा चेतं सुत्तं तथा अत्थो’ति? अद्धा वक्खति – ‘आम, नत्थि सुत्ततो मुञ्चित्वा अत्थो’ति. ततो वत्तब्बो – ‘इदं ताव ते सुत्तं आभतं; अनन्तरसुत्तं आहरा’ति. अनन्तरसुत्तं नाम – ‘‘अरहत्तं अरहत्तन्ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति; कतमं नु खो, आवुसो, अरहत्तन्ति? यो खो, आवुसो, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति अरहत्त’’न्ति (सं. नि. ४.३१५) इदं तस्सेवानन्तरं आभतसुत्तं.

इमस्मिं पन नं आभते आहंसु – ‘निब्बानं नाम धम्मायतनपरियापन्नो धम्मो, अरहत्तं चत्तारो खन्धा. निब्बानं सच्छिकत्वा विहरन्तो धम्मसेनापति निब्बानं पुच्छितोपि अरहत्तं पुच्छितोपि किलेसक्खयमेव आह. किं पन निब्बानञ्च अरहत्तञ्च एकं उदाहु नान’न्ति? ‘एकं वा होतु नानं वा. को एत्थ तया अतिबहुं चुण्णीकरणं करोन्तेन अत्थो’? ‘न त्वं एकं नानं जानासीति. ननु ञाते साधु होती’ति एवं पुनप्पुनं पुच्छितो वञ्चेतुं असक्कोन्तो आह – ‘रागादीनं खीणन्ते उप्पन्नत्ता अरहत्तं रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो’ति वुच्चतीति. ततो नं आहंसु – ‘महाकम्मं ते कतं. लञ्जं दत्वापि तं वदापेन्तो एतदेव वदापेय्य. यथेव च ते एतं विभजित्वा कथितं, एवं इदम्पि सल्लक्खेहि – निब्बानञ्हि आगम्म रागादयो खीणाति निब्बानं रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयोति वुत्तं. तीणिपि हि एतानि निब्बानस्सेव अधिवचनानी’ति.

सचे एवं वुत्ते सञ्ञत्तिं गच्छति इच्चेतं कुसलं; नो चे, बहुनिब्बानताय कारेतब्बो. कथं? एवं ताव पुच्छितब्बो – ‘रागक्खयो नाम रागस्सेव खयो उदाहु दोसमोहानम्पि? दोसक्खयो नाम दोसस्सेव खयो उदाहु रागमोहानम्पि? मोहक्खयो नाम मोहस्सेव खयो उदाहु रागदोसानम्पी’ति? अद्धा वक्खति – ‘रागक्खयो नाम रागस्सेव खयो, दोसक्खयो नाम दोसस्सेव खयो, मोहक्खयो नाम मोहस्सेव खयो’ति.

ततो वत्तब्बो – ‘तव वादे रागक्खयो एकं निब्बानं होति, दोसक्खयो एकं, मोहक्खयो एकं; तिण्णं अकुसलमूलानं खये तीणि निब्बानानि होन्ति, चतुन्नं उपादानानं खये चत्तारि, पञ्चन्नं नीवरणानं खये पञ्च, छन्नं तण्हाकायानं खये छ, सत्तन्नं अनुसयानं खये सत्त, अट्ठन्नं मिच्छत्तानं खये अट्ठ, नवन्नं तण्हामूलकधम्मानं खये नव, दसन्नं संयोजनानं खये दस, दियड्ढकिलेससहस्सस्स खये पाटियेक्कं पाटियेक्कं निब्बानन्ति बहूनि निब्बानानि होन्ति. नत्थि पन ते निब्बानानं पमाणन्ति. एवं पन अग्गहेत्वा निब्बानं आगम्म रागादयो खीणाति एकमेव निब्बानं रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयोति वुच्चति. तीणिपि हेतानि निब्बानस्सेव अधिवचनानीति गण्ह’.

सचे पन एवं वुत्तेपि न सल्लक्खेति, ओळारिकताय कारेतब्बो. कथं? ‘अन्धबाला हि अच्छदीपिमिगमक्कटादयोपि किलेसपरियुट्ठिता वत्थुं पटिसेवन्ति. अथ नेसं पटिसेवनपरियन्ते किलेसो वूपसम्मति. तव वादे अच्छदीपिमिगमक्कटादयो निब्बानप्पत्ता नाम होन्ति. ओळारिकं वत ते निब्बानं थूलं, कण्णेहि पिळन्धितुं न सक्काति. एवं पन अग्गहेत्वा निब्बानं आगम्म रागादयो खीणाति एकमेव निब्बानं रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयोति वुच्चति. तीणिपि हेतानि निब्बानस्सेव अधिवचनानीति गण्ह’.

सचे पन एवं वुत्तेपि न सल्लक्खेति, गोत्रभुनापि कारेतब्बो. कथं? एवं ताव पुच्छितब्बो – ‘त्वं गोत्रभु नाम अत्थीति वदेसी’ति? ‘आम वदामी’ति. ‘गोत्रभुक्खणे किलेसा खीणा, खीयन्ति, खीयिस्सन्ती’ति? न खीणा, न खीयन्ति; अपिच खो खीयिस्सन्तीति. ‘गोत्रभु पन किं आरम्मणं करोती’ति? ‘निब्बानं’. ‘तव गोत्रभुक्खणे किलेसा न खीणा, न खीयन्ति; अथ खो खीयिस्सन्ति. त्वं अखीणेसुयेव किलेसेसु किलेसक्खयं निब्बानं पञ्ञपेसि, अप्पहीनेसु अनुसयेसु अनुसयप्पहानं निब्बानं पञ्ञपेसि. तं ते न समेति. एवं पन अग्गहेत्वा निब्बानं आगम्म रागादयो खीणाति एकमेव निब्बानं रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयोति वुच्चति. तीणिपि हेतानि निब्बानस्सेव अधिवचनानीति गण्ह’.

सचे पन एवं वुत्तेपि न सल्लक्खेति, मग्गेन कारेतब्बो. कथं? एवं ताव पुच्छितब्बो – ‘त्वं मग्गं नाम वदेसी’ति? ‘आम वदेमी’ति. ‘मग्गक्खणे किलेसा खीणा, खीयन्ति, खियिस्सन्ती’ति? जानमानो वक्खति – ‘खीणाति वा खीयिस्सन्तीति वा वत्तुं न वट्टति, खीयन्तीति वत्तुं वट्टती’ति. ‘यदि एवं, मग्गस्स किलेसक्खयं निब्बानं कतमं? मग्गेन खीयनककिलेसा कतमे? मग्गो कतमं किलेसक्खयं निब्बानं आरम्मणं कत्वा कतमे किलेसे खेपेति? तस्मा मा एवं गण्ह. निब्बानं पन आगम्म रागादयो खीणाति एकमेव निब्बानं रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयोति वुच्चति. तीणिपि हेतानि निब्बानस्सेव अधिवचनानी’ति.

एवं वुत्ते एवमाह – ‘त्वं आगम्म आगम्माति वदेसी’ति? ‘आम वदेमी’ति. ‘आगम्म नामाति इदं ते कुतो लद्ध’न्ति? ‘सुत्ततो लद्ध’न्ति. ‘आहर सुत्त’न्ति. ‘‘एवं अविज्जा च तण्हा च तं आगम्म, तम्हि खीणा, तम्हि भग्गा, न च किञ्चि कदाची’’ति. एवं वुत्ते परवादी तुण्हीभावं आपन्नोति.

इधापि दसायतनानि कामावचरानि, द्वे पन चतुभूमकानि लोकियलोकुत्तरमिस्सकानीति वेदितब्बानि.

अभिधम्मभाजनीयवण्णना.

३. पञ्हापुच्छकवण्णना

१६८. इधापि पञ्हापुच्छके यं लब्भति यञ्च न लब्भति, तं सब्बं पुच्छित्वा लब्भमानवसेनेव विस्सज्जनं वुत्तं; न केवलञ्च इध, सब्बेसुपि पञ्हापुच्छकेसु एसेव नयो. इध पन दसन्नं आयतनानं रूपभावेन अब्याकतता वेदितब्बा. द्विन्नं आयतनानं खन्धविभङ्गे चतुन्नं खन्धानं विय कुसलादिभावो वेदितब्बो. केवलञ्हि चत्तारो खन्धा सप्पच्चयाव सङ्खताव धम्मायतनं पन ‘‘सिया अप्पच्चयं, सिया असङ्खत’’न्ति आगतं. आरम्मणत्तिकेसु च अनारम्मणं सुखुमरूपसङ्खातं धम्मायतनं न-वत्तब्बकोट्ठासं भजति. तञ्च खो अनारम्मणत्ता न परित्तादिभावेन नवत्तब्बधम्मारम्मणत्ताति अयमेत्थ विसेसो. सेसं तादिसमेव. इधापि हि चत्तारो खन्धा विय द्वायतना पञ्चपण्णास कामावचरधम्मे आरब्भ रज्जन्तस्स दुस्सन्तस्स मुय्हन्तस्स संवरन्तस्स सम्मसन्तस्स पच्चवेक्खन्तस्स च परित्तारम्मणाति सब्बं खन्धेसु वुत्तसदिसमेवाति.

सम्मोहविनोदनिया विभङ्गट्ठकथाय

आयतनविभङ्गवण्णना निट्ठिता.

३. धातुविभङ्गो

१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना

१७२. इदानि तदनन्तरे धातुविभङ्गे सब्बा धातुयो छहि छहि धातूहि सङ्खिपित्वा तीहि छक्केहि सुत्तन्तभाजनीयं दस्सेन्तो छ धातुयोतिआदिमाह. तत्थ छाति गणनपरिच्छेदो. धातुयोति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं. पथवीधातूतिआदीसु धात्वट्ठो नाम सभावट्ठो, सभावट्ठो नाम सुञ्ञतट्ठो, सुञ्ञतट्ठो नाम निस्सत्तट्ठोति एवं सभावसुञ्ञतनिस्सत्तट्ठेन पथवीयेव धातु पथवीधातु. आपोधातुआदीसुपि एसेव नयो. एवमेत्थ पदसमासं विदित्वा एवमत्थो वेदितब्बो – पथवीधातूति पतिट्ठानधातु. आपोधातूति आबन्धनधातु. तेजोधातूति परिपाचनधातु. वायोधातूति वित्थम्भनधातु. आकासधातूति असम्फुट्ठधातु. विञ्ञाणधातूति विजाननधातु.

१७३. पथवीधातुद्वयन्ति पथवीधातु द्वे अयं. अयं पथवीधातु नाम न एका एव अज्झत्तिकबाहिरभेदेन पन द्वे धातुयो एवाति अत्थो. तेनेवाह – ‘‘अत्थि अज्झत्तिका अत्थि बाहिरा’’ति. तत्थ अज्झत्तिकाति सत्तसन्तानपरियापन्ना नियकज्झत्ता. बाहिराति सङ्खारसन्तानपरियापन्ना अनिन्द्रियबद्धा. अज्झत्तं पच्चत्तन्ति उभयम्पेतं नियकज्झत्ताधिवचनमेव. इदानि तं सभावाकारतो दस्सेतुं कक्खळन्तिआदि वुत्तं. तत्थ कक्खळन्ति थद्धं. खरिगतन्ति फरुसं. कक्खळत्तन्ति कक्खळभावो. कक्खळभावोति कक्खळसभावो. अज्झत्तं उपादिन्नन्ति नियकज्झत्तसङ्खातं उपादिन्नं. उपादिन्नं नाम सरीरट्ठकं. सरीरट्ठकञ्हि कम्मसमुट्ठानं वा होतु मा वा, तं सन्धाय उपादिन्नम्पि अत्थि अनुपादिन्नम्पि; आदिन्नग्गहितपरामट्ठवसेन पन सब्बम्पेतं उपादिन्नमेवाति दस्सेतुं ‘‘अज्झत्तं उपादिन्न’’न्ति आह.

इदानि तमेव पथवीधातुं वत्थुवसेन दस्सेतुं सेय्यथिदं केसा लोमातिआदि वुत्तं. तत्थ सेय्यथिदन्ति निपातो. तस्सत्थो – या सा अज्झत्तिका पथवीधातु सा कतमा? यं वा अज्झत्तं पच्चत्तं कक्खळं नाम तं कतमन्ति? केसा लोमातिआदि तस्सा अज्झत्तिकाय पथवीधातुया वत्थुवसेन पभेददस्सनं. इदं वुत्तं होति – केसा नाम अज्झत्ता उपादिन्ना सरीरट्ठका कक्खळत्तलक्खणा इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो. लोमा नाम…पे… करीसं नाम. इध पन अवुत्तम्पि पटिसम्भिदामग्गे (पटि. म. १.४) पाळिआरुळ्हं मत्थलुङ्गं आहरित्वा मत्थलुङ्गं नाम अज्झत्तं उपादिन्नं सरीरट्ठकं कक्खळत्तलक्खणं इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो. परतो आपोधातुआदीनं निद्देसे पित्तादीसुपि एसेव नयो.

इमिना किं दस्सितं होति? धातुमनसिकारो. इमस्मिं पन धातुमनसिकारे कम्मं कत्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा उत्तमत्थं अरहत्तं पापुणितुकामेन किं कत्तब्बं? चतुपारिसुद्धिसीलं सोधेतब्बं. सीलवतो हि कम्मट्ठानभावना इज्झति. तस्स सोधनविधानं विसुद्धिमग्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. विसुद्धसीलेन पन सीले पतिट्ठाय दस पुब्बपलिबोधा छिन्दितब्बा. तेसम्पि छिन्दनविधानं विसुद्धिमग्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. छिन्नपलिबोधेन धातुमनसिकारकम्मट्ठानं उग्गण्हितब्बं. आचरियेनापि धातुमनसिकारकम्मट्ठानं उग्गण्हापेन्तेन सत्तविधं उग्गहकोसल्लं दसविधञ्च मनसिकारकोसल्लं आचिक्खितब्बं. अन्तेवासिकेनापि आचरियस्स सन्तिके बहुवारे सज्झायं कत्वा निज्जटं पगुणं कम्मट्ठानं कातब्बं. वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं – ‘‘आदिकम्मिकेन भिक्खुना जरामरणा मुच्चितुकामेन सत्तहाकारेहि उग्गहकोसल्लं इच्छितब्बं, दसहाकारेहि मनसिकारकोसल्लं इच्छितब्ब’’न्ति.

तत्थ वचसा, मनसा, वण्णतो, सण्ठानतो, दिसतो, ओकासतो, परिच्छेदतोति इमेहि सत्तहाकारेहि इमस्मिं धातुमनसिकारकम्मट्ठाने ‘उग्गहकोसल्लं’ इच्छितब्बं. अनुपुब्बतो, नातिसीघतो, नातिसणिकतो, विक्खेपपटिबाहनतो, पण्णत्तिसमतिक्कमतो, अनुपुब्बमुञ्चनतो, लक्खणतो, तयो च सुत्तन्ताति इमेहि दसहाकारेहि ‘मनसिकारकोसल्लं’ इच्छितब्बं. तदुभयम्पि परतो सतिपट्ठानविभङ्गे आवि भविस्सति.

एवं उग्गहितकम्मट्ठानेन पन विसुद्धिमग्गे वुत्ते अट्ठारस सेनासनदोसे वज्जेत्वा पञ्चङ्गसमन्नागते सेनासने वसन्तेन अत्तनापि पञ्चहि पधानियङ्गेहि समन्नागतेन पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तेन विवित्तोकासगतेन कम्मट्ठानं मनसिकातब्बं. मनसिकरोन्तेन च वण्णसण्ठानदिसोकासपरिच्छेदवसेन केसादीसु एकेककोट्ठासं मनसिकरित्वा अवसाने एवं मनसिकारो पवत्तेतब्बो – इमे केसा नाम सीसकटाहपलिवेठनचम्मे जाता. तत्थ यथा वम्मिकमत्थके जातेसु कुण्ठतिणेसु न वम्मिकमत्थको जानाति ‘मयि कुण्ठतिणानि जातानी’ति, नापि कुण्ठतिणानि जानन्ति ‘मयं वम्मिकमत्थके जातानी’ति, एवमेव न सीसकटाहपलिवेठनचम्मं जानाति ‘मयि केसा जाता’ति, नापि केसा जानन्ति ‘मयं सीसकटाहपलिवेठनचम्मे जाता’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति केसा नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

लोमा सरीरवेठनचम्मे जाता. तत्थ यथा सुञ्ञगामट्ठाने जातेसु दब्बतिणेसु न सुञ्ञगामट्ठानं जानाति ‘मयि दब्बतिणानि जातानी’ति, नापि दब्बतिणानि जानन्ति ‘मयं सुञ्ञगामट्ठाने जातानी’ति, एवमेव न सरीरवेठनचम्मं जानाति ‘मयि लोमा जाता’ति, नापि लोमा जानन्ति ‘मयं सरीरवेठनचम्मे जाता’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति लोमा नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

नखा अङ्गुलीनं अग्गेसु जाता. तत्थ यथा कुमारकेसु दण्डकेहि मधुकट्ठिके विज्झित्वा कीळन्तेसु न दण्डका जानन्ति ‘अम्हेसु मधुकट्ठिका ठपिता’ति, नापि मधुकट्ठिका जानन्ति ‘मयं दण्डकेसु ठपिता’ति, एवमेव न अङ्गुलियो जानन्ति ‘अम्हाकं अग्गेसु नखा जाता’ति, नापि नखा जानन्ति ‘मयं अङ्गुलीनं अग्गेसु जाता’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति नखा नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

दन्ता हनुकट्ठिकेसु जाता. तत्थ यथा वड्ढकीहि पासाणउदुक्खलेसु केनचिदेव सिलेसजातेन बन्धित्वा ठपितथम्भेसु न उदुक्खलानि जानन्ति ‘अम्हेसु थम्भा ठिता’ति, नापि थम्भा जानन्ति ‘मयं उदुक्खलेसु ठिता’ति, एवमेव न हनुकट्ठिका जानन्ति ‘अम्हेसु दन्ता जाता’ति, नापि दन्ता जानन्ति ‘मयं हनुकट्ठिकेसु जाता’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति दन्ता नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

तचो सकलसरीरं परियोनन्धित्वा ठितो. तत्थ यथा अल्लगोचम्मपरियोनद्धाय महावीणाय न महावीणा जानाति ‘अहं अल्लगोचम्मेन परियोनद्धा’ति, नापि अल्लगोचम्मं जानाति ‘मया महावीणा परियोद्धा’ति, एवमेव न सरीरं जानाति ‘अहं तचेन परियोनद्ध’न्ति, नापि तचो जानाति ‘मया सरीरं परियोनद्धन्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति तचो नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

मंसं अट्ठिसङ्घाटं अनुलिम्पित्वा ठितं. तत्थ यथा महामत्तिकाय लित्ताय भित्तिया न भित्ति जानाति ‘अहं महामत्तिकाय लित्ता’ति, नापि महामत्तिका जानाति ‘मया महाभित्ति लित्ता’ति, एवमेव न अट्ठिसङ्घाटो जानाति ‘अहं नवमंसपेसिसतप्पभेदेन मंसेन लित्तो’ति, नापि मंसं जानाति ‘मया अट्ठिसङ्घाटो लित्तो’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति मंसं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

न्हारु सरीरब्भन्तरे अट्ठीनि आबन्धमाना ठिता. तत्थ यथा वल्लीहि विनद्धेसु कुट्टदारूसु न कुट्टदारूनि जानन्ति ‘मयं वल्लीहि विनद्धानी’ति, नापि वल्लियो जानन्ति ‘अम्हेहि कुट्टदारूनि विनद्धानी’ति, एवमेव न अट्ठीनि जानन्ति ‘मयं न्हारूहि आबद्धानी’ति, नापि न्हारू जानन्ति ‘अम्हेहि अट्ठीनि आबद्धानी’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति न्हारु नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

अट्ठीसु पण्हिकट्ठि गोप्फकट्ठिं उक्खिपित्वा ठितं. गोप्फकट्ठि जङ्घट्ठिं उक्खिपित्वा ठितं. जङ्घट्ठि ऊरुट्ठिं उक्खिपित्वा ठितं. ऊरुट्ठि कटिट्ठिं उक्खिपित्वा ठितं. कटिट्ठि पिट्ठिकण्टकं उक्खिपित्वा ठितं. पिट्ठिकण्टको गीवट्ठिं उक्खिपित्वा ठितो. गीवट्ठि सीसट्ठिं उक्खिपित्वा ठितं. सीसट्ठि गीवट्ठिके पतिट्ठितं. गीवट्ठि पिट्ठिकण्टके पतिट्ठितं. पिट्ठिकण्टको कटिट्ठिम्हि पतिट्ठितो. कटिट्ठि ऊरुट्ठिके पतिट्ठितं. ऊरुट्ठि जङ्घट्ठिके पतिट्ठितं. जङ्घट्ठि गोप्फकट्ठिके पतिट्ठितं. गोप्फकट्ठि पण्हिकट्ठिके पतिट्ठितं.

तत्थ यथा इट्ठकदारुगोमयादिसञ्चयेसु न हेट्ठिमा हेट्ठिमा जानन्ति ‘मयं उपरिमे उपरिमे उक्खिपित्वा ठिता’ति, नापि उपरिमा उपरिमा जानन्ति ‘मयं हेट्ठिमेसु हेट्ठिमेसु पतिट्ठिता’ति, एवमेव न पण्हिकट्ठि जानाति ‘अहं गोप्फकट्ठिं उक्खिपित्वा ठित’न्ति, न गोप्फकट्ठि जानाति ‘अहं जङ्घट्ठिं उक्खिपित्वा ठित’न्ति, न जङ्घट्ठि जानाति ‘अहं ऊरुट्ठिं उक्खिपित्वा ठित’न्ति, न ऊरुट्ठि जानाति ‘अहं कटिट्ठिं उक्खिपित्वा ठित’न्ति, न कटिट्ठि जानाति ‘अहं पिट्ठिकण्टकं उक्खिपित्वा ठित’न्ति, न पिट्ठिकण्टको जानाति ‘अहं गीवट्ठिं उक्खिपित्वा ठितो’ति, न गीवट्ठि जानाति ‘अहं सीसट्ठिं उक्खिपित्वा ठित’न्ति, न सीसट्ठि जानाति ‘अहं गीवट्ठिम्हि पतिट्ठित’न्ति, न गीवट्ठि जानाति ‘अहं पिट्ठिकण्टके पतिट्ठित’न्ति, न पिट्ठिकण्टको जानाति ‘अहं कटिट्ठिम्हि पतिट्ठितो’ति, न कटिट्ठि जानाति ‘अहं ऊरुट्ठिम्हि पतिट्ठित’न्ति, न ऊरुट्ठि जानाति ‘अहं जङ्घट्ठिम्हि पतिट्ठित’न्ति, न जङ्घट्ठि जानाति ‘अहं गोप्फकट्ठिम्हि पतिट्ठित’न्ति, न गोप्फकट्ठि जानाति ‘अहं पण्हिकट्ठिम्हि पतिट्ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति अट्ठि नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

अट्ठिमिञ्जं तेसं तेसं अट्ठीनं अब्भन्तरे ठितं. तत्थ यथा वेळुपब्बादीनं अन्तो पक्खित्तेसु सिन्नवेत्तग्गादीसु न वेळुपब्बादीनि जानन्ति ‘अम्हेसु वेत्तग्गादीनि पक्खित्तानी’ति, नापि वेत्तग्गादीनि जानन्ति ‘मयं वेळुपब्बादीसु ठितानीति, एवमेव न अट्ठीनि जानन्ति ‘अम्हाकं अन्तो अट्ठिमिञ्जं ठित’न्ति, नापि अट्ठिमिञ्जं जानाति ‘अहं अट्ठीनं अन्तो ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति अट्ठिमिञ्जं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

वक्कं गलवाटकतो निक्खन्तेन एकमूलेन थोकं गन्त्वा द्विधा भिन्नेन थूलन्हारुना विनिबद्धं हुत्वा हदयमंसं परिक्खिपित्वा ठितं. तत्थ यथा वण्टुपनिबद्धे अम्बफलद्वये न वण्टं जानाति ‘मया अम्बफलद्वयं उपनिबद्ध’न्ति, नापि अम्बफलद्वयं जानाति ‘अहं वण्टेन उपनिबद्ध’न्ति, एवमेव न थूलन्हारु जानाति ‘मया वक्कं उपनिबद्ध’न्ति, नापि वक्कं जानाति ‘अहं थूलन्हारुना उपनिबद्ध’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति वक्कं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

हदयं सरीरब्भन्तरे उरट्ठिपञ्जरमज्झं निस्साय ठितं. तत्थ यथा जिण्णसन्दमानिकपञ्जरब्भन्तरं निस्साय ठपिताय मंसपेसिया न जिण्णसन्दमानिकपञ्जरब्भन्तरं जानाति ‘मं निस्साय मंसपेसि ठपिता’ति, नापि मंसपेसि जानाति ‘अहं जिण्णसन्दमानिकपञ्जरब्भन्तरं निस्साय ठिता’ति, एवमेव न उरट्ठिपञ्जरब्भन्तरं जानाति ‘मं निस्साय हदयं ठित’न्ति, नापि हदयं जानाति ‘अहं उरट्ठिपञ्जरब्भन्तरं निस्साय ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति हदयं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

यकनं अन्तोसरीरे द्विन्नं थनानं अब्भन्तरे दक्खिणपस्सं निस्साय ठितं. तत्थ यथा उक्खलिकपालपस्सम्हि लग्गे यमकमंसपिण्डे न उक्खलिकपालपस्सं जानाति ‘मयि यमकमंसपिण्डो लग्गो’ति, नापि यमकमंसपिण्डो जानाति ‘अहं उक्खलिकपालपस्से लग्गो’ति, एवमेव न थनानं अब्भन्तरे दक्खिणपस्सं जानाति ‘मं निस्साय यकनं ठित’न्ति, नापि यकनं जानाति ‘अहं थनानं अब्भन्तरे दक्खिणपस्सं निस्साय ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति यकनं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

किलोमकेसु पटिच्छन्नकिलोमकं हदयञ्च वक्कञ्च परिवारेत्वा ठितं, अपटिच्छन्नकिलोमकं सकलसरीरे चम्मस्स हेट्ठतो मंसं परियोनन्धित्वा ठितं. तत्थ यथा पिलोतिकपलिवेठिते मंसे न मंसं जानाति ‘अहं पिलोतिकाय पलिवेठित’न्ति, नापि पिलोतिका जानाति ‘मया मंसं पलिवेठित’न्ति, एवमेव न वक्कहदयानि सकलसरीरे मंसञ्च जानाति ‘अहं किलोमकेन पटिच्छन्न’न्ति, नापि किलोमकं जानाति ‘मया वक्कहदयानि सकलसरीरे मंसञ्च पटिच्छन्न’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति किलोमकं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

पिहकं हदयस्स वामपस्से उदरपटलस्स मत्थकपस्सं निस्साय ठितं. तत्थ यथा कोट्ठकमत्थकपस्सं निस्साय ठिताय गोमयपिण्डिया न कोट्ठकमत्थकपस्सं जानाति ‘गोमयपिण्डि मं निस्साय ठिता’ति, नापि गोमयपिण्डि जानाति ‘अहं कोट्ठकमत्थकपस्सं निस्साय ठिता’ति, एवमेव न उदरपटलस्स मत्थकपस्सं जानाति ‘पिहकं मं निस्साय ठित’न्ति, नापि पिहकं जानाति ‘अहं उदरपटलस्स मत्थकपस्सं निस्साय ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति पिहकं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

पप्फासं सरीरब्भन्तरे द्विन्नं थनानं अब्भन्तरे हदयञ्च यकनञ्च उपरिछादेत्वा ओलम्बन्तं ठितं. तत्थ यथा जिण्णकोट्ठब्भन्तरे ओलम्बमाने सकुणकुलावके न जिण्णकोट्ठब्भन्तरं जानाति ‘मयि सकुणकुलावको ओलम्बमानो ठितो’ति, नापि सकुणकुलावको जानाति ‘अहं जिण्णकोट्ठब्भन्तरे ओलम्बमानो ठितो’ति, एवमेव न सरीरब्भन्तरं जानाति ‘मयि पप्फासं ओलम्बमानं ठित’न्ति, नापि पप्फासं जानाति ‘अहं एवरूपे सरीरब्भन्तरे ओलम्बमानं ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति पप्फासं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

अन्तं गलवाटकतो करीसमग्गपरियन्ते सरीरब्भन्तरे ठितं. तत्थ यथा लोहितदोणिकाय ओभुजित्वा ठपिते छिन्नसीसधमनिकळेवरे न लोहितदोणि जानाति ‘मयि धमनिकळेवरं ठित’न्ति, नापि धमनिकळेवरं जानाति ‘अहं लोहितदोणिकायं ठित’न्ति, एवमेव न सरीरब्भन्तरं जानाति ‘मयि अन्तं ठित’न्ति, नापि अन्तं जानाति ‘अहं सरीरब्भन्तरे ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति अन्तं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

अन्तगुणं अन्तन्तरे एकवीसति अन्तभोगे बन्धित्वा ठितं. तत्थ यथा पादपुञ्छनरज्जुमण्डलकं सिब्बेत्वा ठितेसु रज्जुकेसु न पादपुञ्छनरज्जुमण्डलकं जानाति ‘रज्जुका मं सिब्बेत्वा ठिता’ति, नापि रज्जुका जानन्ति ‘मयं पादपुञ्छनरज्जुमण्डलकं सिब्बेत्वा ठिता’ति, एवमेव न अन्तं जानाति ‘अन्तगुणं मं आबन्धित्वा ठित’न्ति, नापि अन्तगुणं जानाति ‘अहं अन्तं बन्धित्वा ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति अन्तगुणं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

उदरियं उदरे ठितं असितपीतखायितसायितं. तत्थ यथा सुवानदोणियं ठिते सुवानवमथुम्हि न सुवानदोणि जानाति ‘मयि सुवानवमथु ठितो’ति, नापि सुवानवमथु जानाति ‘अहं सुवानदोणियं ठितो’ति, एवमेव न उदरं जानाति ‘मयि उदरियं ठित’न्ति, नापि उदरियं जानाति ‘अहं उदरे ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति उदरियं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

करीसं पक्कासयसङ्खाते अट्ठङ्गुलवेळुपब्बसदिसे अन्तपरियोसाने ठितं. तत्थ यथा वेळुपब्बे ओमद्दित्वा पक्खित्ताय सण्हपण्डुमत्तिकाय न वेळुपब्बं जानाति ‘मयि पण्डुमत्तिका ठिता’ति, नापि पण्डुमत्तिका जानाति ‘अहं वेळुपब्बे ठिता’ति, एवमेव न पक्कासयो जानाति ‘मयि करीसं ठित’न्ति, नापि करीसं जानाति ‘अहं पक्कासये ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति करीसं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

मत्थलुङ्गं सीसकटाहब्भन्तरे ठितं. तत्थ यथा पुराणलाबुकटाहे पक्खित्ताय पिट्ठपिण्डिया न लाबुकटाहं जानाति ‘मयि पिट्ठपिण्डि ठिता’ति, नापि पिट्ठपिण्डि जानाति ‘अहं लाबुकटाहे ठिता’ति, एवमेव न सीसकटाहब्भन्तरं जानाति ‘मयि मत्थलुङ्गं ठित’न्ति, नापि मत्थलुङ्गं जानाति ‘अहं सीसकटाहब्भन्तरे ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति मत्थलुङ्गं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो थद्धो पथवीधातूति.

यं वा पनञ्ञम्पीति इमिना आपोकोट्ठासादीसु तीसु अनुगतं पथवीधातुं लक्खणवसेन येवापनकं पथविं कत्वा दस्सेति.

बाहिरपथवीधातुनिद्देसे अयोति काळलोहं. लोहन्ति जातिलोहं, विजातिलोहं, कित्तिमलोहं, पिसाचलोहन्ति चतुब्बिधं. तत्थ अयो, सज्झु, सुवण्णं, तिपु, सीसं, तम्बलोहं, वेकन्तकन्ति इमानि सत्त जातिलोहानि नाम. नागनासिकलोहं विजातिलोहं नाम. कंसलोहं, वट्टलोहं, आरकूटन्ति तीणि कित्तिमलोहानि नाम. मोरक्खकं, पुथुकं, मलिनकं, चपलकं, सेलकं, आटकं, भल्लकं, दूसिलोहन्ति अट्ठ पिसाचलोहानि नाम. तेसु पञ्च जातिलोहानि पाळियं विसुं वुत्तानेव. तम्बलोहं, वेकन्तकलोहन्ति इमेहि पन द्वीहि जातिलोहेहि सद्धिं सेसं सब्बम्पि इध लोहन्ति वेदितब्बं.

तिपूति सेततिपु. सीसन्ति काळतिपु. सज्झूति रजतं. मुत्ताति सामुद्दिकमुत्ता. मणीति ठपेत्वा पाळिआगते वेळुरियादयो सेसो जोतिरसादिभेदो सब्बोपि मणि. वेळुरियोति वंसवण्णमणि. सङ्खोति सामुद्दिकसङ्खो. सिलाति काळसिला, पण्डुसिला, सेतसिलातिआदिभेदा सब्बापि सिला. पवाळन्ति पवाळमेव. रजतन्ति कहापणो. जातरूपन्ति सुवण्णं. लोहितङ्कोति रत्तमणि. मसारगल्लन्ति कबरमणि. तिणादीसु बहिसारा अन्तमसो नाळिकेरादयोपि तिणं नाम. अन्तोसारं अन्तमसो दारुखण्डम्पि कट्ठं नाम. सक्खराति मुग्गमत्ततो याव मुट्ठिप्पमाणा मरुम्बा सक्खरा नाम. मुग्गमत्ततो पन हेट्ठा वालिकाति वुच्चति. कठलन्ति यं किञ्चि कपालं. भूमीति पथवी. पासाणोति अन्तोमुट्ठियं असण्ठहनतो पट्ठाय हत्थिप्पमाणं असम्पत्तो पासाणो नाम. हत्थिप्पमाणतो पट्ठाय पन उपरि पब्बतो नाम. यं वा पनाति इमिना तालट्ठि-नाळिकेर-फलादिभेदं सेसपथविं गण्हाति. या च अज्झत्तिका पथवीधातु या च बाहिराति इमिना द्वेपि पथवीधातुयो कक्खळट्ठेन लक्खणतो एका पथवीधातु एवाति दस्सेति.

१७४. आपोधातुनिद्देसादीसु हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. आपो आपोगतन्तिआदीसु आबन्धनवसेन आपो. तदेव आपोसभावं गतत्ता आपोगतं नाम. स्नेहवसेन स्नेहो. सोयेव स्नेहसभावं गतत्ता स्नेहगतं नाम. बन्धनत्तं रूपस्साति अविनिब्भोगरूपस्स बन्धनभावो. पित्तं सेम्हन्तिआदीनिपि वण्णसण्ठानदिसोकासपरिच्छेदवसेन परिग्गहेत्वा धातुवसेनेव मनसिकातब्बानि.

तत्रायं नयो – पित्तेसु हि अबद्धपित्तं जीवितिन्द्रियपटिबद्धं सकलसरीरं ब्यापेत्वा ठितं, बद्धपित्तं पित्तकोसके ठितं. तत्थ यथा पूवं ब्यापेत्वा ठिते तेले न पूवं जानाति ‘तेलं मं ब्यापेत्वा ठित’न्ति, नापि तेलं जानाति ‘अहं पूवं ब्यापेत्वा ठित’न्ति, एवमेव न सरीरं जानाति ‘अबद्धपित्तं मं ब्यापेत्वा ठित’न्ति, नापि अबद्धपित्तं जानाति ‘अहं सरीरं ब्यापेत्वा ठित’न्ति. यथा च वस्सोदकेन पुण्णे कोसातकीकोसके न कोसातकीकोसको जानाति ‘मयि वस्सोदकं ठित’न्ति, नापि वस्सोदकं जानाति ‘अहं कोसातकीकोसके ठित’न्ति, एवमेव न पित्तकोसको जानाति मयि बद्धपित्तं ठितन्ति, नापि बद्धपित्तं जानाति ‘अहं पित्तकोसके ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति पित्तं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

सेम्हं एकपत्थपूरप्पमाणं उदरपटले ठितं. तत्थ यथा उपरि सञ्जातफेणपटलाय चन्दनिकाय न चन्दनिका जानाति ‘मयि फेणपटलं ठित’न्ति, नापि फेणपटलं जानाति ‘अहं चन्दनिकाय ठित’न्ति, एवमेव न उदरपटलं जानाति ‘मयि सेम्हं ठित’न्ति, नापि सेम्हं जानाति ‘अहं उदरपटले ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति सेम्हं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

पुब्बो अनिबद्धोकासो, यत्थ यत्थेव खाणुकण्टकप्पहरणअग्गिजालादीहि अभिहटे सरीरप्पदेसे लोहितं सण्ठहित्वा पच्चति, गण्डपीळकादयो वा उप्पज्जन्ति, तत्थ तत्थेव तिट्ठति. तत्थ यथा फरसुप्पहारादिवसेन पग्घरितनियासे रुक्खे न रुक्खस्स फरसुप्पहारादिप्पदेसा जानन्ति ‘अम्हेसु निय्यासो ठितो’ति, नापि निय्यासो जानाति ‘अहं रुक्खस्स फरसुप्पहारादिप्पदेसेसु ठितो’ति, एवमेव न सरीरस्स खाणुकण्टकादीहि अभिहटप्पदेसा जानन्ति ‘अम्हेसु पुब्बो ठितो’ति, नापि पुब्बो जानाति ‘अहं तेसु पदेसेसु ठितो’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति पुब्बो नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

लोहितेसु संसरणलोहितं अबद्धपित्तं विय सकलसरीरं ब्यापेत्वा ठितं. सन्निचितलोहितं यकनट्ठानस्स हेट्ठाभागं पूरेत्वा एकपत्तपूरणप्पमाणं वक्कहदययकनपप्फासानि तेमेन्तं ठितं. तत्थ संसरणलोहिते अबद्धपित्तसदिसोव विनिच्छयो. इतरं पन यथा जज्जरकपालट्ठे उदके हेट्ठा लेड्डुखण्डानि तेमयमाने न लेड्डुखण्डानि जानन्ति ‘मयं उदकेन तेमियमाना ठिता’ति, नापि उदकं जानाति ‘अहं लेड्डुखण्डानि तेमेमी’ति, एवमेव न यकनस्स हेट्ठाभागट्ठानं वक्कादीनि वा जानन्ति ‘मयि लोहितं ठितं, अम्हे वा तेमयमानं ठित’न्ति, नापि लोहितं जानाति ‘अहं यकनस्स हेट्ठाभागं पूरेत्वा वक्कादीनि तेमयमानं ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति लोहितं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

सेदो अग्गिसन्तापादिकालेसु केसलोमकूपविवरानि पूरेत्वा तिट्ठति चेव पग्घरति च. तत्थ यथा उदका अब्बूळ्हमत्तेसु भिसमुळालकुमुदनाळकलापेसु न भिसादिकलापविवरानि जानन्ति ‘अम्हेहि उदकं पग्घरती’ति, नापि भिसादिकलापविवरेहि पग्घरन्तं उदकं जानाति ‘अहं भिसादिकलापविवरेहि पग्घरामी’ति, एवमेव न केसलोमकूपविवरानि जानन्ति ‘अम्हेहि सेदो पग्घरती’ति, नापि सेदो जानाति ‘अहं केसलोमकूपविवरेहि पग्घरामी’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति सेदो नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

मेदो थूलस्स सकलसरीरं फरित्वा किसस्स जङ्घमंसादीनि निस्साय ठितो पत्थिन्नस्नेहो. तत्थ यथा हलिद्दिपिलोतिकपटिच्छन्ने मंसपुञ्जे न मंसपुञ्जो जानाति ‘मं निस्साय हलिद्दिपिलोतिका ठिता’ति, नापि हलिद्दिपिलोतिका जानाति ‘अहं मंसपुञ्जं निस्साय ठिता’ति, एवमेव न सकलसरीरे जङ्घादीसु वा मंसं जानाति ‘मं निस्साय मेदो ठितो’ति, नापि मेदो जानाति ‘अहं सकलसरीरे जङ्घादीसु वा मंसं निस्साय ठितो’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति मेदो नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो पत्थिन्नस्नेहो पत्थिन्नयूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

अस्सु यदा सञ्जायति तदा अक्खिकूपके पूरेत्वा तिट्ठति वा पग्घरति वा. तत्थ यथा उदकपुण्णेसु तरुणतालट्ठिकूपकेसु न तरुणतालट्ठिकूपका जानन्ति ‘अम्हेसु उदकं ठित’न्ति, नापि उदकं जानाति ‘अहं तरुणतालट्ठिकूपकेसु ठित’न्ति, एवमेव न अक्खिकूपका जानन्ति ‘अम्हेसु अस्सु ठित’न्ति, नापि अस्सु जानाति ‘अहं अक्खिकूपकेसु ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति अस्सु नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

वसा अग्गिसन्तापादिकाले हत्थतलहत्थपिट्ठिपादतलपादपिट्ठिनासपुटनलाटअंसकूटेसु ठितविलीनस्नेहो. तत्थ यथा पक्खित्ततेले आचामे न आचामो जानाति ‘मं तेलं अज्झोत्थरित्वा ठित’न्ति, नापि तेलं जानाति ‘अहं आचामं अज्झोत्थरित्वा ठित’न्ति, एवमेव न हत्थतलादिप्पदेसो जानाति ‘मं वसा अज्झोत्थरित्वा ठिता’ति, नापि वसा जानाति ‘अहं हत्थतलादिप्पदेसे अज्झोत्थरित्वा ठिता’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति वसा नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

खेळो तथारूपे खेळुप्पत्तिपच्चये सति उभोहि कपोलपस्सेहि ओरोहित्वा जिव्हाय तिट्ठति. तत्थ यथा अब्बोच्छिन्नउदकनिस्सन्दे नदीतीरकूपके न कूपतलं जानाति ‘मयि उदकं सन्तिट्ठती’ति, नापि उदकं जानाति ‘अहं कूपतले सन्तिट्ठामी’ति, एवमेव न जिव्हातलं जानाति ‘मयि उभोहि कपोलपस्सेहि ओरोहित्वा खेळो ठितो’ति, नापि खेळो जानाति ‘अहं उभोहि कपोलपस्सेहि ओरोहित्वा जिव्हातले ठितो’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति खेळो नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

सिङ्घाणिका यदा सञ्जायति तदा नासापुटे पूरेत्वा तिट्ठति वा पग्घरति वा. तत्थ यथा पूतिदधिभरिताय सिप्पिकाय न सिप्पिका जानाति ‘मयि पूतिदधि ठित’न्ति, नापि पूतिदधि जानाति ‘अहं सिप्पिकाय ठित’न्ति, एवमेव न नासापुटा जानन्ति ‘अम्हेसु सिङ्घाणिका ठिता’ति, नापि सिङ्घाणिका जानाति ‘अहं नासापुटेसु ठिता’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति सिङ्घाणिका नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

लसिका अट्ठिकसन्धीनं अब्भञ्जनकिच्चं साधयमाना असीतिसतसन्धीसु ठिता. तत्थ यथा तेलब्भञ्जिते अक्खे न अक्खो जानाति ‘मं तेलं अब्भञ्जित्वा ठित’न्ति, नापि तेलं जानाति ‘अहं अक्खं अब्भञ्जित्वा ठित’न्ति, एवमेव न असीतिसतसन्धयो जानन्ति ‘लसिका अम्हे अब्भञ्जित्वा ठिता’ति, नापि लसिका जानाति ‘अहं असीतिसतसन्धयो अब्भञ्जित्वा ठिता’ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति लसिका नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति.

मुत्तं वत्थिस्स अब्भन्तरे ठितं. तत्थ यथा चन्दनिकाय पक्खित्ते अधोमुखे रवणघटे न रवणघटो जानाति ‘मयि चन्दनिकारसो ठितो’ति, नापि चन्दनिकारसो जानाति ‘अहं रवणघटे ठितो’ति, एवमेव न वत्थि जानाति ‘मयि मुत्तं ठित’न्ति, नापि मुत्तं जानाति ‘अहं वत्थिम्हि ठित’न्ति. अञ्ञमञ्ञं आभोगपच्चवेक्खणरहिता एते धम्मा. इति मुत्तं नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो यूसभूतो आबन्धनाकारो आपोधातूति. यं वा पनाति अवसेसेसु तीसु कोट्ठासेसु आपोधातुं सन्धाय वुत्तं.

बाहिरआपोधातुनिद्देसे मूलं पटिच्च निब्बत्तो रसो मूलरसो नाम. खन्धरसादीसुपि एसेव नयो. खीरादीनि पाकटानेव. यथा पन भेसज्जसिक्खापदे एवमिध नियमो नत्थि. यं किञ्चि खीरं खीरमेव. सेसेसुपि एसेव नयो. भुम्मानीति आवाटादीसु ठितउदकानि. अन्तलिक्खानीति पथविं अप्पत्तानि वस्सोदकानि. यं वा पनाति हिमोदककप्पविनासकउदकपथवीसन्धारकउदकादीनि इध येवापनकट्ठानं पविट्ठानि.

१७५. तेजोधातुनिद्देसे तेजनवसेन तेजो. तेजोव तेजोभावं गतत्ता तेजोगतं. उस्माति उण्हाकारो. उस्माव उस्माभावं गतत्ता उस्मागतं. उसुमन्ति चण्डउसुमं. तदेव उसुमभावं गतत्ता उसुमगतं. येन चाति येन तेजोगतेन कुप्पितेन. सन्तप्पतीति अयं कायो सन्तप्पति, एकाहिकजरादिभावेन उसुमजातो होति. येन च जीरीयतीति येन अयं कायो जीरीयति, इन्द्रियवेकल्लतं बलपरिक्खयं वलिपलितादिभावञ्च पापुणाति. येन च परिडय्हतीति येन कुप्पितेन अयं कायो डय्हति, सो च पुग्गलो ‘डय्हामि डय्हामी’ति कन्दन्तो सतधोतसप्पिगोसीतचन्दनादिलेपनञ्चेव तालवण्टवातञ्च पच्चासीसति. येन च असितपीतखायितसायितं सम्मा परिणामं गच्छतीति येनेतं असितं वा ओदनादि, पीतं वा पानकादि, खायितं वा पिट्ठखज्जकादि, सायितं वा अम्बपक्कमधुफाणितादि सम्मा परिपाकं गच्छति, रसादिभावेन विवेकं गच्छतीति अत्थो. एत्थ च पुरिमा तयो तेजोधातू चतुसमुट्ठाना, पच्छिमो कम्मसमुट्ठानोव. अयं तावेत्थ पदसंवण्णना.

इदं पन मनसिकारविधानं – इध भिक्खु ‘येन सन्तप्पति, अयं इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो परिपाचनाकारो तेजोधातू’ति मनसि करोति; ‘येन जीरीयति, येन परिडय्हति, येन असितपीतखायितसायितं सम्मा परिणामं गच्छति, अयं इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो परिपाचनाकारो तेजोधातू’ति मनसि करोति. यं वा पनाति इमस्मिं सरीरे पाकतिको एको उतु अत्थि, सो येवापनकट्ठानं पविट्ठो.

बाहिरतेजोधातुनिद्देसे कट्ठं पटिच्च पज्जलितो कट्ठुपादानो अग्गि कट्ठग्गि नाम. सकलिकग्गिआदीसुपि एसेव नयो. सङ्कारग्गीति कचवरं संकड्ढित्वा जालापितो कचवरग्गि. इन्दग्गीति असनिअग्गि. अग्गिसन्तापोति जालाय वा वीतच्चिकङ्गारानं वा सन्तापो. सूरियसन्तापोति आतपो. कट्ठसन्निचयसन्तापोति कट्ठरासिट्ठाने सन्तापो. सेसेसुपि एसेव नयो. यं वा पनाति पेतग्गि कप्पविनासग्गि निरयग्गिआदयो इध येवापनकट्ठानं पविट्ठा.

१७६. वायोधातुनिद्देसे वायनवसेन वायो. वायोव वायोभावं गतत्ता वायोगतं. थम्भितत्तं रूपस्साति अविनिब्भोगरूपस्स थम्भितभावो. उद्धङ्गमा वाताति उग्गारहिक्कादि पवत्तका उद्धं आरोहनवाता. अधोगमा वाताति उच्चारपस्सावादिनीहरणका अधो ओरोहनवाता. कुच्छिसया वाताति अन्तानं बहिवाता. कोट्ठासया वाताति अन्तानं अन्तोवाता. अङ्गमङ्गानुसारिनो वाताति धमनिजालानुसारेन सकलसरीरे अङ्गमङ्गानि अनुसटा समिञ्जनपसारणादिनिब्बत्तका वाता. सत्थकवाताति सन्धिबन्धनानि कत्तरिया छिन्दन्ता विय पवत्तवाता. खुरकवाताति खुरेन विय हदयं फालनवाता. उप्पलकवाताति हदयमंसमेव उप्पाटनकवाता. अस्सासोति अन्तोपविसननासिकावतो. पस्सासोति बहिनिक्खमननासिकावतो. एत्थ च पुरिमा सब्बे चतुसमुट्ठाना, अस्सासपस्सासा चित्तसमुट्ठानाव. अयमेत्थ पदवण्णना.

इदं पन मनसिकारविधानं – इध भिक्खु उद्धङ्गमादिभेदे वाते उद्धङ्गमादिवसेन परिग्गहेत्वा ‘उद्धङ्गमा वाता नाम इमस्मिं सरीरे पाटियेक्को कोट्ठासो अचेतनो अब्याकतो सुञ्ञो निस्सत्तो वित्थम्भनाकारो वायोधातू’ति मनसि करोति. सेसेसुपि एसेव नयो. यं वा पनाति सेसे वायोकोट्ठासे अनुगता वाता इध येवापनकट्ठानं पविट्ठा.

बाहिरवायोधातुनिद्देसे पुरत्थिमा वाताति पुरत्थिमदिसतो आगता वाता. पच्छिमुत्तरदक्खिणेसुपि एसेव नयो. सरजा वाताति सह रजेन सरजा. अरजा वाताति रजविरहिता सुद्धा अरजा नाम. सीताति सीतउतुसमुट्ठाना सीतवलाहकन्तरे समुट्ठिता. उण्हाति उण्हउतुसमुट्ठाना उण्हवलाहकन्तरे समुट्ठिता. परित्ताति मन्दा तनुकवाता. अधिमत्ताति बलववाता. काळाति काळवलाहकन्तरे समुट्ठिता, येहि अब्भाहतो छविवण्णो काळको होति. तेसं एतं अधिवचनन्तिपि एके. वेरम्भवाताति योजनतो उपरि वायनवाता. पक्खवाताति अन्तमसो मक्खिकायपि पक्खायूहनसमुट्ठिता वाता. सुपण्णवाताति गरुळवाता. कामञ्च इमेपि पक्खवाताव उस्सदवसेन पन विसुं गहिता. तालवण्टवाताति तालपण्णेहि वा अञ्ञेन वा केनचि मण्डलसण्ठानेन समुट्ठापिता वाता. विधूपनवाताति बीजनपत्तकेन समुट्ठापिता वाता. इमानि च तालवण्टविधूपनानि अनुप्पन्नम्पि वातं उप्पादेन्ति, उप्पन्नम्पि परिवत्तेन्ति. यं वा पनाति इध पाळिआगते ठपेत्वा सेसवाता येवापनकट्ठानं पविट्ठा.

१७७. आकासधातुनिद्देसे अप्पटिघट्टनट्ठेन न कस्सतीति आकासो. आकासोव आकासभावं गतत्ता आकासगतं. अघट्टनीयताय अघं. अघमेव अघभावं गतत्ता अघगतं. विवरोति अन्तरं. तदेव विवरभावं गतत्ता विवरगतं. असम्फुट्ठं मंसलोहितेहीति मंसलोहितेहि निस्सटं. कण्णच्छिद्दन्तिआदि पन तस्सेव पभेददस्सनं. तत्थ कण्णच्छिद्दन्ति कण्णस्मिं छिद्दं विवरं मंसलोहितेहि असम्फुट्ठोकासो. सेसेसुपि एसेव नयो. येनाति येन विवरेन एतं असितादिभेदं अज्झोहरणीयं अज्झोहरति, अन्तो पवेसेति. यत्थाति यस्मिं अन्तोउदरपटलसङ्खाते ओकासे एतदेव चतुब्बिधं अज्झोहरणीयं तिट्ठति. येनाति येन विवरेन सब्बम्पेतं विपक्कं कसटभावं आपन्नं निक्खमति, तं उदरपटलतो याव करीसमग्गा विदत्थिचतुरङ्गुलमत्तं छिद्दं मंसलोहितेहि असम्फुट्ठं निस्सटं आकासधातूति वेदितब्बं. यं वा पनाति एत्थ चम्मन्तरं मंसन्तरं न्हारुन्तरं अट्ठिन्तरं लोमन्तरन्ति इदं सब्बं येवापनकट्ठानं पविट्ठं.

बाहिरकआकासधातुनिद्देसे असम्फुट्ठं चतूहि महाभूतेहीति चतूहि महाभूतेहि निस्सटं भित्तिछिद्दकवाटछिद्दादिकं वेदितब्बं. इमिना यस्मिं आकासे परिकम्मं करोन्तस्स चतुक्कपञ्चकज्झानानि उप्पज्जन्ति तं कथितं.

१७८. विञ्ञाणधातुनिद्देसे चक्खुविञ्ञाणसङ्खाता धातु चक्खुविञ्ञाणधातु. सेसासुपि एसेव नयो. इति इमासु छसु धातूसु परिग्गहितासु अट्ठारस धातुयो परिग्गहिताव होन्ति. कथं? पथवीतेजोवायोधातुग्गहणेन ताव फोट्ठब्बधातु गहिताव होति, आपोधातुआकासधातुग्गहणेन धम्मधातु, विञ्ञाणधातुग्गहणेन तस्सा पुरेचारिकपच्छाचारिकत्ता मनोधातु गहिताव होति. चक्खुविञ्ञाणधातुआदयो सुत्ते आगता एव. सेसा नव आहरित्वा दस्सेतब्बा. चक्खुविञ्ञाणधातुग्गहणेन हि तस्सा निस्सयभूता चक्खुधातु, आरम्मणभूता रूपधातु च गहिताव होन्ति. एवं सोतविञ्ञाणधातुआदिग्गहणेन सोतधातुआदयोति अट्ठारसापि गहिताव होन्ति. तासु दसहि धातूहि रूपपरिग्गहो कथितो होति. सत्तहि अरूपपरिग्गहो. धम्मधातुया सिया रूपपरिग्गहो, सिया अरूपपरिग्गहो. इति अड्ढेकादसहि धातूहि रूपपरिग्गहो, अड्ढट्ठधातूहि अरूपपरिग्गहोति रूपारूपपरिग्गहो कथितो होति. रूपारूपं पञ्चक्खन्धा. तं होति दुक्खसच्चं. तंसमुट्ठापिका पुरिमतण्हा समुदयसच्चं. उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं. तंपजाननो मग्गो मग्गसच्चन्ति इदं चतुसच्चकम्मट्ठानं अट्ठारसधातुवसेन अभिनिविट्ठस्स भिक्खुनो याव अरहत्ता मत्थकं पापेत्वा निगमनं कथितन्ति वेदितब्बं.

१७९. इदानि दुतियछक्कं दस्सेन्तो अपरापि छ धातुयोतिआदिमाह. तत्थ सुखधातु दुक्खधातूति कायप्पसादवत्थुकानि सुखदुक्खानि सप्पटिपक्खवसेन युगळकतो दस्सितानि. सुखञ्हि दुक्खस्स पटिपक्खो, दुक्खं सुखस्स. यत्तकं सुखेन फरितट्ठानं तत्तकं दुक्खं फरति. यत्तकं दुक्खेन फरितट्ठानं तत्तकं सुखं फरति. सोमनस्सधातु दोमनस्सधातूति इदम्पि तथेव युगळकं कतं. सोमनस्सञ्हि दोमनस्सस्स पटिपक्खो, दोमनस्सं सोमनस्सस्स. यत्तकं सोमनस्सेन फरितट्ठानं तत्तकं दोमनस्सं फरति. यत्तकं दोमनस्सेन फरितट्ठानं तत्तकं सोमनस्सं फरति.

उपेक्खाधातु अविज्जाधातूति इदं पन द्वयं सरिक्खकवसेन युगळकं कतं. उभयम्पि हेतं अविभूतत्ता सरिक्खकं होति. तत्थ सुखदुक्खधातुग्गहणेन तं सम्पयुत्ता कायविञ्ञाणधातु, वत्थुभूता कायधातु, आरम्मणभूता फोट्ठब्बधातु च गहिताव होन्ति. सोमनस्सदोमनस्सधातुग्गहणेन तं सम्पयुत्ता मनोविञ्ञाणधातु गहिता होति. अविज्जाधातुग्गहणेन धम्मधातु गहिता. उपेक्खाधातुग्गहणेन चक्खुसोतघानजिव्हाविञ्ञाणधातुमनोधातुयो, तासंयेव वत्थारम्मणभूता चक्खुधातुरूपधातुआदयो च गहिताति एवं अट्ठारसपि धातुयो गहिताव होन्ति. इदानि तासु दसहि धातूहि रूपपरिग्गहोतिआदि सब्बं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. एवम्पि एकस्स भिक्खुनो याव अरहत्ता मत्थकं पापेत्वा निगमनं कथितं होतीति वेदितब्बं. तत्थ कतमा सुखधातु यं कायिकं सातन्ति आदीनि हेट्ठा वुत्तनयानेव.

१८१. ततियछक्के कामोति द्वे कामा – वत्थुकामो च किलेसकामो च. तत्थ किलेसकामं सन्धाय कामपटिसंयुत्ता धातु कामधातु, कामवितक्कस्सेतं नामं. वत्थुकामं सन्धाय कामोयेव धातु कामधातु, कामावचरधम्मानमेतं नामं. ब्यापादपटिसंयुत्ता धातु ब्यापादधातु, ब्यापादवितक्कस्सेतं नामं. ब्यापादोव धातु ब्यापादधातु, दसआघातवत्थुकस्स पटिघस्सेतं नामं. विहिंसा पटिसंयुत्ता धातु विहिंसाधातु, विहिंसावितक्कस्सेतं नामं. विहिंसायेव धातु विहिंसाधातु, परसत्तविहेसनस्सेतं नामं. अयं पन हेट्ठा अनागतत्ता एवं अत्थादिविभागतो वेदितब्बा – विहिंसन्ति एताय सत्ते, विहिंसनं वा एतं सत्तानन्ति विहिंसा. सा विहेठनलक्खणा, करुणापटिपक्खलक्खणा वा; परसन्ताने उब्बेगजननरसा, सकसन्ताने करुणाविद्धंसनरसा वा; दुक्खायतनपच्चुपट्ठाना; पटिघपदट्ठानाति वेदितब्बा. नेक्खम्मं वुच्चति लोभा निक्खन्तत्ता अलोभो, नीवरणेहि निक्खन्तत्ता पठमज्झानं, सब्बाकुसलेहि निक्खन्तत्ता सब्बकुसलं. नेक्खम्मपटिसंयुत्ता धातु नेक्खम्मधातु, नेक्खम्मवितक्कस्सेतं नामं. नेक्खम्ममेव धातु नेक्खम्मधातु, सब्बस्सापि कुसलस्सेतं नामं. अब्यापादपटिसंयुत्ता धातु अब्यापादधातु, अब्यापादवितक्कस्सेतं नामं. अब्यापादोव धातु अब्यापादधातु, मेत्तायेतं नामं. अविहिंसापटिसंयुत्ता धातु अविहिंसाधातु, अविहिंसा वितक्कस्सेतं नामं. अविहिंसाव धातु अविहिंसाधातु, करुणायेतं नामं.

१८२. इदानि तमेवत्थं दस्सेतुं तत्थ कतमा कामधातूति पदभाजनं आरद्धं. तत्थ पटिसंयुत्तोति संपयोगवसेन पटिसंयुत्तो. तक्को वितक्कोतिआदीनि वुत्तत्थानेव. विहेठेतीति बाधेति, दुक्खापेति. हेठनाति पाणिप्पहारादीहि बाधना, दुक्खुप्पादना. बलवहेठना विहेठना. हिंसन्ति एतायाति हिंसना. बलवहिंसना विहिंसना. रोसनाति घट्टना. विरोसनाति बलवघट्टना. सब्बत्थ वा ‘वि’ उपसग्गेन पदं वड्ढितं. उपहनन्ति एतेनाति उपघातो, परेसं उपघातो परूपघातो.

मेत्तायन्ति एतायाति मेत्ति. मेत्तायनाकारो मेत्तायना. मेत्ताय अयितस्स मेत्तासमङ्गिनो भावो मेत्तायितत्तं. ब्यापादेन विमुत्तस्स चेतसो विमुत्ति चेतोविमुत्ति. एत्थ च पुरिमेहि तीहि उपचारप्पत्तापि अप्पनापतापि मेत्ता कथिता, पच्छिमेन अप्पनापत्ताव.

करुणायन्ति एतायाति करुणा. करुणायनाकारो करुणायना. करुणाय अयितस्स करुणासमङ्गिनो भावो करुणायितत्तं. विहिंसाय विमुत्तस्स चेतसो विमुत्ति चेतोविमुत्ति. इधापि पुरिमनयेनेव उपचारप्पनाभेदो वेदितब्बो. उभयत्थापि च परियोसानपदे मेत्ताकरुणाति चेतोविमुत्तिविसेसनत्थं वुत्तं.

एत्थ च कामवितक्को सत्तेसुपि उप्पज्जति सङ्खारेसुपि. उभयत्थ उप्पन्नोपि कम्मपथभेदोव. ब्यापादो पन सत्तेसु उप्पन्नोयेव कम्मपथं भिन्दति, न इतरो. विहिंसायपि एसेव नयो. एत्थ च दुविधा कथा – सब्बसङ्गाहिका चेव असम्भिन्ना च. कामधातुग्गहणेन हि ब्यापादविहिंसाधातुयोपि गहिता. कामधातुयायेव पन नीहरित्वा नीहरित्वा द्वेपि एता दस्सिताति. अयं तावेत्थ सब्बसङ्गाहिककथा. ठपेत्वा पन ब्यापादविहिंसाधातुयो सेसा सब्बापि कामधातु एवाति. अयं असम्भिन्नकथा नाम. नेक्खम्मधातुग्गहणेनापि अब्यापादअविहिंसाधातुयो गहितायेव. नेक्खम्मधातुतो पन नीहरित्वा नीहरित्वा तदुभयम्पि दस्सितन्ति अयमेत्थापि सब्बसङ्गाहिककथा. ठपेत्वा अब्यापादअविहिंसाधातुयो अवसेसा नेक्खम्मधातूति अयं असम्भिन्नकथा नाम.

इमाहि च छहि धातूहि परिग्गहिता हि अट्ठारस धातुयो परिग्गहिताव होन्ति. सब्बापि हि ता कामधातुतोव नीहरित्वा नीहरित्वा लभापेतब्बा अट्ठारस धातुयोव होन्तीति तिण्णं छक्कानं वसेन अट्ठारस होन्ति. एवं पन अग्गहेत्वा एकेकस्मिं छक्के वुत्तनयेन अट्ठारस अट्ठारस कत्वा सब्बानिपि तानि अट्ठारसकानि एकज्झं अभिसङ्खिपित्वा अट्ठारसेव होन्तीति वेदितब्बा. इति इमस्मिं सुत्तन्तभाजनीये सोळस धातुयो कामावचरा, द्वे तेभूमिकाति एवमेत्थ सम्मसनचारोव कथितोति वेदितब्बो.

सुत्तन्तभाजनीयवण्णना.

२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना

१८३. अभिधम्मभाजनीये सरूपेनेव सब्बापि धातुयो दस्सेन्तो अट्ठारस धातुयो – चक्खुधातु रूपधातूतिआदिमाह. तत्थ उद्देसवारे ताव –

अत्थतो लक्खणादितो, कमतावत्वसङ्खतो;

पच्चया अथ दट्ठब्बा, वेदितब्बो विनिच्छयो.

तत्थ ‘अत्थतो’ति चक्खतीति चक्खु. रूपयतीति रूपं. चक्खुस्स विञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणन्ति एवमादिना ताव नयेन चक्खादीनं विसेसत्थतो वेदितब्बो विनिच्छयो. अविसेसेन पन विदहति, धीयते, विधानं, विधीयते एताय, एत्थ वा धीयतीति धातु. लोकिया हि धातुयो कारणभावेन ववत्थिता हुत्वा सुवण्णरजतादिधातुयो विय सुवण्णरजतादिं अनेकप्पकारं संसारदुक्खं विदहन्ति; भारहारेहि च भारो विय सत्तेहि धीयन्ते धारीयन्तेति अत्थो. दुक्खविधानमत्तमेव चेता अवसवत्तनतो. एताहि च करणभूताहि संसारदुक्खं सत्तेहि अनुविधीयति; तथाविहितञ्चेतं एतास्वेव धीयति ठपीयतीति अत्थो. इति चक्खादीसु एकेको धम्मो यथासम्भवं विदहति धीयतेतिआदिअत्थवसेन धातूति वुच्चति.

अपिच यथा तित्थियानं अत्ता नाम सभावतो नत्थि, न एवमेता. एता पन अत्तनो सभावं धारेन्तीति धातुयो. यथा च लोके विचित्ता हरितालमनोसिलादयो सिलावयवा धातुयोति वुच्चन्ति, एवमेतापि धातुयो विय धातुयो. विचित्ता हेता ञाणञेय्यावयवाति. यथा वा सरीरसङ्खातस्स समुदायस्स अवयवभूतेसु रससोणितादीसु अञ्ञमञ्ञं विसभागलक्खणपरिच्छिन्नेसु धातुसमञ्ञा, एवमेतेसुपि पञ्चक्खन्धसङ्खातस्स अत्तभावस्स अवयवेसु धातुसमञ्ञा वेदितब्बा. अञ्ञमञ्ञविसभागलक्खणपरिच्छिन्ना हेते चक्खादयोति. अपिच धातूति निज्जीवमत्तस्सेतं अधिवचनं. तथा हि भगवा – ‘‘छ धातुरो अयं, भिक्खु, पुरिसो’’तिआदीसु (म. नि. ३.३४३-३४४) जीवसञ्ञासमूहनत्थं धातुदेसनं अकासीति. तस्मा यथावुत्तेनत्थेन चक्खु च तं धातु चाति चक्खुधातु …पे… मनोविञ्ञाणञ्च तं धातु चाति मनोविञ्ञाणधातूति एवं तावेत्थ अत्थतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘लक्खणादितो’ति चक्खादीनं लक्खणादितो पेत्थ वेदितब्बो विनिच्छयो. तानि च पन तेसं लक्खणादीनि हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि.

‘कमतो’ति इधापि पुब्बे वुत्तेसु उप्पत्तिक्कमादीसु देसनाक्कमोव युज्जति. सो च पनायं हेतुफलानुपुब्बववत्थानवसेन वुत्तो. चक्खुधातु रूपधातूति इदञ्हि द्वयं हेतु. चक्खुविञ्ञाणधातूति फलं. एवं सब्बत्थ कमतो वेदितब्बो विनिच्छयो.

‘तावत्वतो’ति तावभावतो. इदं वुत्तं होति – तेसु तेसु हि सुत्ताभिधम्मपदेसेसु आभाधातु, सुभधातु, आकासानञ्चायतनधातु, विञ्ञाणञ्चायतनधातु, आकिञ्चञ्ञायतनधातु, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनधातु, सञ्ञावेदयितनिरोधधातु, कामधातु, ब्यापादधातु, विहिंसाधातु, नेक्खम्मधातु, अब्यापादधातु, अविहिंसाधातु, सुखधातु, दुक्खधातु, सोमनस्सधातु, दोमनस्सधातु, उपेक्खाधातु, अविज्जाधातु, आरम्भधातु, निक्कमधातु, परक्कमधातु, हीनधातु, मज्झिमधातु, पणीतधातु, पथवीधातु, आपोधातु, तेजोधातु, वायोधातु, आकासधातु, विञ्ञाणधातु, सङ्खतधातु, असङ्खतधातु, अनेकधातुनानाधातुलोकोति एवमादयो अञ्ञापि धातुयो दिस्सन्ति.

एवं सति सब्बासं वसेन परिच्छेदं अकत्वा कस्मा अट्ठारसाति अयमेव परिच्छेदो कतोति चे? सभावतो विज्जमानानं सब्बधातूनं तदन्तोगधत्ता. रूपधातुयेव हि आभाधातु. सुभधातु पन रूपादिप्पटिबद्धा. कस्मा? सुभनिमित्तत्ता. सुभनिमित्तञ्हि सुभधातु. तञ्च रूपादिविनिमुत्तं न विज्जति, कुसलविपाकारम्मणा वा रूपादयो एव सुभधातूति रूपादिमत्तमेवेसा. आकासानञ्चायतनधातुआदीसु चित्तं मनोविञ्ञाणधातु. सेसा धम्मा धम्मधातु. सञ्ञावेदयितनिरोधधातु पन सभावतो नत्थि; धातुद्वयनिरोधमत्तमेव हि सा. कामधातु धम्मधातुमत्तं वा होति, यथाह ‘‘तत्थ कतमा कामधातु? कामपटिसंयुत्तो तक्को …पे… मिच्छासङ्कप्पो’’ति; अट्ठारसपि धातुयो वा, यथाह ‘‘हेट्ठतो अवीचिनिरयं परियन्तं कत्वा उपरितो परनिम्मितवसवत्तिदेवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मिं अन्तरे एत्थावचरा एत्थ परियापन्ना खन्धधातुआयतना, रूपा, वेदना, सञ्ञा, सङ्खारा, विञ्ञाणं – अयं वुच्चति कामधातू’’ति. नेक्खम्मधातु धम्मधातु एव; ‘‘सब्बेपि कुसला धम्मा नेक्खम्मधातू’’ति वा वचनतो मनोविञ्ञाणधातुपि होतियेव. ब्यापादविहिंसाअब्यापादअविहिंसासुखदुक्खसोमनस्सदोमनस्सुपेक्खाअविज्जाआरम्भनिक्कमपरक्कमधातुयो धम्मधातुयेव.

हीनमज्झिमपणीतधातुयो अट्ठारसधातुमत्तमेव. हीना हि चक्खादयो हीनधातु. मज्झिमपणीता चक्खादयो मज्झिमा चेव पणीता च धातू. निप्परियायेन पन अकुसला धम्मधातुमनोविञ्ञाणधातुयो हीनधातु. लोकिया कुसलाब्याकता उभोपि चक्खुधातुआदयो च मज्झिमधातु. लोकुत्तरा पन धम्मधातुमनोविञ्ञाणधातुयो पणीतधातु. पथवीतेजोवायोधातुयो फोट्ठब्बधातुयेव. आपोधातु आकासधातु च धम्मधातुयेव. विञ्ञाणधातु चक्खुविञ्ञाणादिसत्तविञ्ञाणधातुसङ्खेपोयेव. सत्तरस धातुयो धम्मधातुएकदेसो च सङ्खतधातु. असङ्खतधातु पन धम्मधातुएकदेसोव. अनेकधातुनानाधातुलोको पन अट्ठारसधातुप्पभेदमत्तमेवाति. इति सभावतो विज्जमानानं सब्बधातूनं तदन्तोगधत्ता अट्ठारसेव वुत्ताति.

अपिच विजाननसभावे विञ्ञाणे जीवसञ्ञीनं जीवसञ्ञासमूहनत्थम्पि अट्ठारसेव वुत्ता. सन्ति हि सत्ता विजाननसभावे विञ्ञाणे जीवसञ्ञिनो. तेसं चक्खुसोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणमनोविञ्ञाणधातुभेदेन तस्सा अनेकत्तं, चक्खुरूपादिपच्चयायत्तवुत्तिताय अनिच्चतञ्च पकासेत्वा दीघरत्तानुसयितं जीवसञ्ञं समूहनितुकामेन भगवता अट्ठारस धातुयो पकासिता. किञ्च भिय्यो? तथा वेनेय्यज्झासयवसेन; ये च इमाय नातिसङ्खेपवित्थाराय देसनाय वेनेय्या सत्ता, तदज्झासयवसेन च अट्ठारसेव पकासिता.

सङ्खेपवित्थारनयेन तथा तथा हि,

धम्मं पकासयति एस यथा यथास्स;

सद्धम्मतेजविहतं विलयं खणेन,

वेनेय्यसत्तहदयेसु तमो पयातीति.

एवमेत्थ ‘तावत्वतो’ वेदितब्बो विनिच्छयो.

‘सङ्खतो’ति चक्खुधातु ताव जातितो एको धम्मोत्वेव सङ्खं गच्छति चक्खुपसादवसेन. तथा सोतघानजिव्हाकायरूपसद्दगन्धरसधातुयो सोतपसादादिवसेन. फोट्ठब्बधातु पन पथवीतेजोवायोवसेन तयो धम्माति सङ्खं गच्छति. चक्खुविञ्ञाणधातु कुसलाकुसलविपाकवसेन द्वे धम्माति सङ्खं गच्छति. तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणधातुयो. मनोधातु पन पञ्चद्वारावज्जनकुसलाकुसलविपाकसम्पटिच्छनवसेन तयो धम्माति सङ्खं गच्छति. धम्मधातु तिण्णं अरूपक्खन्धानं, सोळसन्नं सुखुमरूपानं, असङ्खताय च धातुया वसेन वीसतिधम्माति सङ्खं गच्छति. मनोविञ्ञाणधातु सेसकुसलाकुसलाब्याकतविञ्ञाणवसेन छसत्ततिधम्माति सङ्खं गच्छतीति एवमेत्थ ‘सङ्खतो’ वेदितब्बो विनिच्छयो.

‘पच्चया’ति चक्खुधातुआदीनं चक्खुविञ्ञाणधातुआदीसु पच्चयतो वेदितब्बो विनिच्छयो. सो पनेतेसं पच्चयभावो निद्देसवारे आवि भविस्सति.

‘दट्ठब्बा’ति दट्ठब्बतोपेत्थ विनिच्छयो वेदितब्बोति अत्थो. सब्बा एव हि सङ्खता धातुयो पुब्बन्तापरन्तविवित्ततो, धुवसुभसुखत्तभावसुञ्ञतो, पच्चयायत्तवुत्तितो च दट्ठब्बा. विसेसतो पनेत्थ भेरितलं विय चक्खुधातु दट्ठब्बा, दण्डो विय रूपधातु, सद्दो विय चक्खुविञ्ञाणधातु. तथा आदासतलं विय चक्खुधातु, मुखं विय रूपधातु, मुखनिमित्तं विय चक्खुविञ्ञाणधातु. अथ वा उच्छुतिलानि विय चक्खुधातु, यन्तचक्कयट्ठि विय रूपधातु, उच्छुरसतेलानि विय चक्खुविञ्ञाणधातु. तथा अधरारणी विय चक्खुधातु, उत्तरारणी विय रूपधातु, अग्गि विय चक्खुविञ्ञाणधातु. एस नयो सोतधातुआदीसुपि.

मनोधातु पन यथासम्भवतो चक्खुविञ्ञाणधातुआदीनं पुरेचरानुचरा विय दट्ठब्बा. धम्मधातुया वेदनाक्खन्धो सल्लमिव सूलमिव च दट्ठब्बो; सञ्ञासङ्खारक्खन्धा वेदनासल्लसूलयोगा आतुरा विय; पुथुज्जनानं वा सञ्ञा आसादुक्खजननतो रित्तमुट्ठि विय, अयथाभुच्चनिमित्तग्गाहकतो वनमिगो विय; सङ्खारा पटिसन्धियं पक्खिपनतो अङ्गारकासुयं खिपनकपुरिसो विय, जातिदुक्खानुबन्धनतो राजपुरिसानुबन्धचोरा विय, सब्बानत्थावहस्स खन्धसन्तानस्स हेतुतो विसरुक्खबीजानि विय; रूपं नानाविधूपद्दवनिमित्ततो खुरचक्कं विय दट्ठब्बं.

असङ्खता पन धातु अमततो सन्ततो खेमतो च दट्ठब्बा. कस्मा? सब्बानत्थपटिपक्खभूतत्ता. मनोविञ्ञाणधातु गहितारम्मणं मुञ्चित्वापि अञ्ञं गहेत्वाव पवतनतो वनमक्कटो विय, दुद्दमनतो अस्सखळुङ्को विय, यत्थकामनिपातितो वेहासं खित्तदण्डो विय, लोभदोसादिनानप्पकारकिलेसयोगतो रङ्गनटो विय दट्ठब्बोति.

१८४. निद्देसवारे चक्खुञ्च पटिच्च रूपे चाति इदञ्च द्वयं पटिच्च अञ्ञञ्च किरियामनोधातुञ्चेव सम्पयुत्तखन्धत्तयञ्चाति अत्थो. चक्खुविञ्ञाणधातुया हि चक्खु निस्सयपच्चयो होति, रूपं आरम्मणपच्चयो, किरियमनोधातु विगतपच्चयो, तयो अरूपक्खन्धा सहजातपच्चयो. तस्मा एसा चक्खुविञ्ञाणधातु इमे चत्तारो पटिच्च उप्पज्जति नाम. सोतञ्च पटिच्चातिआदीसुपि एसेव नयो.

निरुद्धसमनन्तराति निरुद्धाय समनन्तरा. तज्जा मनोधातूति तस्मिं आरम्मणे जाता कुसलाकुसलविपाकतो दुविधा मनोधातु सम्पटिच्छनकिच्चा. सब्बधम्मेसु वा पन पठमसमन्नाहारोति एतेसु चक्खुविञ्ञाणादीसु सब्बधम्मेसु उप्पज्जमानेसु पठमसमन्नाहारो; चक्खुविञ्ञाणधातुआदीनं वा आरम्मणसङ्खातेसु सब्बधम्मेसु पठमसमन्नाहारोति अयमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. एतेन पञ्चद्वारावज्जनकिच्चा किरियमनोधातु गहिताति वेदितब्बा.

मनोधातुयापि उप्पज्जित्वा निरुद्धसमनन्तराति एत्थ पि-कारो सम्पिण्डनत्थो. तस्मा मनोधातुयापि मनोविञ्ञाणधातुयापीति अयमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. तेन या च विपाकमनोधातुया उप्पज्जित्वा निरुद्धाय समनन्तरा उप्पज्जति सन्तीरणकिच्चा विपाकमनोविञ्ञाणधातु, या च तस्सा उप्पज्जित्वा निरुद्धाय समनन्तरा उप्पज्जति वोट्ठब्बनकिच्चा किरियमनोविञ्ञाणधातु, या च तस्सा उप्पज्जित्वा निरुद्धाय समनन्तरा उप्पज्जति जवनकिच्चा मनोविञ्ञाणधातु – ता सब्बापि कथिता होतीति वेदितब्बा. मनञ्च पटिच्चाति भवङ्गमनं. धम्मे चाति चतुभूमिकधम्मारम्मणं. उप्पज्जति मनोविञ्ञाणन्ति सहावज्जनकं जवनं निब्बत्तति.

इमस्मिं पन ठाने हत्थे गहितपञ्हं नाम गण्हिंसु. महाधम्मरक्खितत्थेरो किर नाम दीघभाणकाभयत्थेरं हत्थे गहेत्वा आह – ‘पटिच्चाति नाम आगतट्ठाने आवज्जनं विसुं न कातब्बं, भवङ्गनिस्सितकमेव कातब्ब’न्ति. तस्मा इध मनोति सहावज्जनकं भवङ्गं. मनोविञ्ञाणन्ति जवनमनोविञ्ञाणं. इमस्मिं पन अभिधम्मभाजनीये सोळस धातुयो कामावचरा, द्वे चतुभूमिका लोकियलोकुत्तरमिस्सका कथिताति.

अभिधम्मभाजनीयवण्णना.

३. पञ्हापुच्छकवण्णना

१८५. पञ्हापुच्छके अट्ठारसन्नं धातूनं हेट्ठा वुत्तनयानुसारेनेव कुसलादिभावो वेदितब्बो. आरम्मणत्तिकेसु पन छ धातुयो परित्तारम्मणाति इदं पन पञ्चन्नं चक्खुविञ्ञाणादीनं मनोधातुया च एकन्तेन पञ्चसु रूपारम्मणादीसु पवत्तिं सन्धाय वुत्तं. द्वे धातुयोति वुत्तानं पन धम्मधातुमनोविञ्ञाणधातूनं मनायतनधम्मायतनेसु वुत्तनयेनेव परित्तारम्मणादिता वेदितब्बा. इति इमस्मिम्पि पञ्हापुच्छके सोळस धातुयो कामावचरा, द्वे चतुभूमिका लोकियलोकुत्तरमिस्सका कथिता. एवमयं धातुविभङ्गोपि तेपरिवट्टं नीहरित्वाव भाजेत्वा देसितोति.

सम्मोहविनोदनिया विभङ्गट्ठकथाय

धातुविभङ्गवण्णना निट्ठिता.

४. सच्चविभङ्गो

१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना

१८९. इदानि तदनन्तरे सच्चविभङ्गे चत्तारीति गणनपरिच्छेदो. अरियसच्चानीति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं. दुक्खं अरियसच्चन्तिआदिम्हि पन उद्देसवारे –

विभागतो निब्बचन-लक्खणादिप्पभेदतो;

अत्थत्थुद्धारतो चेव, अनूनाधिकतो तथा.

कमतो अरियसच्चेसु, यं ञाणं तस्स किच्चतो;

अन्तोगधानं पभेदो, उपमातो चतुक्कतो.

सुञ्ञतेकविधादीहि, सभागविसभागतो;

विनिच्छयो वेदितब्बो, विञ्ञुना सासनक्कमे.

तत्थ ‘विभागतो’ति दुक्खादीनञ्हि चत्तारो चत्तारो अत्था विभत्ता तथा अवितथा अनञ्ञथा, ये दुक्खादीनि अभिसमेन्तेहि अभिसमेतब्बा. यथाह, ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो, सङ्खतट्ठो, सन्तापट्ठो, विपरिणामट्ठो – इमे चत्तारो दुक्खस्स दुक्खट्ठा तथा अवितथा अनञ्ञथा. समुदयस्स आयूहनट्ठो, निदानट्ठो, संयोगट्ठो, पलिबोधट्ठो…पे… निरोधस्स निस्सरणट्ठो, विवेकट्ठो, असङ्खतट्ठो, अमतट्ठो…पे… मग्गस्स निय्यानट्ठो, हेत्वट्ठो, दस्सनट्ठो, आधिपतेय्यट्ठो – इमे चत्तारो मग्गस्स मग्गट्ठा तथा अवितथा अनञ्ञथा’’ति (पटि. म. २.८). तथा ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो, सङ्खतट्ठो, सन्तापट्ठो, विपरिनामट्ठो, अभिसमयट्ठो’’ति (पटि. म. २.११) एवमादि. इति एवं विभत्तानं चतुन्नं चतुन्नं अत्थानं वसेन दुक्खादीनि वेदितब्बानीति. अयं तावेत्थ विभागतो विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘निब्बचनलक्खणादिप्पभेदतो’ति एत्थ पन ‘निब्बचनतो’ ताव इध ‘दु’इति अयं सद्दो कुच्छिते दिस्सति; कुच्छितञ्हि पुत्तं दुपुत्तोति वदन्ति. ‘खं’सद्दो पन तुच्छे; तुच्छञ्हि आकासं न्ति वुच्चति. इदञ्च पठमसच्चं कुच्छितं अनेकउपद्दवाधिट्ठानतो, तुच्छं बालजनपरिकप्पितधुवसुभसुखत्तभावविरहिततो. तस्मा कुच्छितत्ता तुच्छत्ता च दुक्खन्ति वुच्चति. ‘सं’इति च अयं सद्दो ‘‘समागमो समेत’’न्तिआदीसु (विभ. १९९; दी. नि. २.३९६) संयोगं दीपेति; ‘उ’इति अयं सद्दो ‘‘उप्पन्नं उदित’’न्तिआदीसु (पारा. १७२; चूळनि. खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १४१) उप्पत्तिं. ‘अय’सद्दो पन कारणं दीपेति. इदञ्चापि दुतियसच्चं अवसेसपच्चयसमायोगे सति दुक्खस्सुप्पत्तिकारणं. इति दुक्खस्स संयोगे उप्पत्तिकारणत्ता दुक्खसमुदयन्ति वुच्चति.

ततियसच्चं पन यस्मा ‘नि’सद्दो अभावं ‘रोध’सद्दो च चारकं दीपेति, तस्मा अभावो एत्थ संसारचारकसङ्खातस्स दुक्खरोधस्स सब्बगतिसुञ्ञत्ता, समधिगते वा तस्मिं संसारचारकसङ्खातस्स दुक्खरोधस्स अभावो होति तप्पटिपक्खत्तातिपि दुक्खनिरोधन्ति वुच्चति, दुक्खस्स वा अनुप्पादनिरोधपच्चयत्ता दुक्खनिरोधन्ति. चतुत्थसच्चं पन यस्मा एतं दुक्खनिरोधं गच्छति आरम्मणवसेन तदभिमुखीभूतत्ता, पटिपदा च होति दुक्खनिरोधप्पत्तिया, तस्मा दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति वुच्चति.

यस्मा पनेतानि बुद्धादयो अरिया पटिविज्झन्ति, तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्ति. यथाह – ‘‘चतारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि (सं. नि. ५.१०९७). कतमानि…पे… इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि. अरिया इमानि पटिविज्झन्ति, तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्ती’’ति. अपिच अरियस्स सच्चानीतिपि अरियसच्चानि. यथाह – ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे… सदेवमनुस्साय तथागतो अरियो, तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्ती’’ति. अथ वा एतेसं अभिसम्बुद्धत्ता अरियभावसिद्धितोपि अरियसच्चानि. यथाह – ‘‘इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो ‘अरियो’ति वुच्चती’’ति. अपिच खो पन अरियानि सच्चानीतिपि अरियसच्चानि; अरियानीति तथानि अवितथानि अविसंवादकानीति अत्थो. यथाह – ‘‘इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि, तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्ती’’ति. एवमेत्थ निब्बचनतो विनिच्छयो वेदितब्बो.

कथं ‘लक्खणादिप्पभेदतो’? एत्थ हि बाधनलक्खणं दुक्खसच्चं, सन्तापनरसं, पवत्तिपच्चुपट्ठानं. पभवलक्खणं समुदयसच्चं, अनुपच्छेदकरणरसं, पलिबोधपच्चुपट्ठानं. सन्तिलक्खणं निरोधसच्चं, अच्चुतिरसं, अनिमित्तपच्चुपट्ठानं. निय्यानलक्खणं मग्गसच्चं, किलेसप्पहानकरणरसं, वुट्ठानपच्चुपट्ठानं. अपिच पवत्तिपवत्तकनिवत्तिनिवत्तकलक्खणानि पटिपाटिया. तथा सङ्खततण्हाअसङ्खतदस्सनलक्खणानि चाति एवमेत्थ ‘लक्खणादिप्पभेदतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘अत्थत्थुद्धारतो चेवा’ति एत्थ पन अत्थतो ताव को सच्चट्ठोति चे? यो पञ्ञाचक्खुना उपपरिक्खमानानं मायाव विपरीतको, मरीचीव विसंवादको, तित्थियानं अत्ताव अनुपलब्भसभावो च न होति; अथ खो बाधनपभवसन्तिनिय्यानप्पकारेन तच्छाविपरीतभूतभावेन अरियञाणस्स गोचरो होतियेव; एस अग्गिलक्खणं विय, लोकपकति विय च तच्छाविपरीतभूतभावो सच्चट्ठोति वेदितब्बो. यथाह – ‘‘इदं दुक्खन्ति खो, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेत’’न्ति (सं. नि. ५.१०९०) वित्थारो. अपिच –

नाबाधकं यतो दुक्खं, दुक्खा अञ्ञं न बाधकं;

बाधकत्तनियामेन, ततो सच्चमिदं मतं.

तं विना नाञ्ञतो दुक्खं, न होति न च तं ततो;

दुक्खहेतुनियामेन, इति सच्चं विसत्तिका.

नाञ्ञा निब्बानतो सन्ति, सन्तं न च न तं यतो;

सन्तभावनियामेन, ततो सच्चमिदं मतं.

मग्गा अञ्ञं न निय्यानं, अनिय्यानो न चापि सो;

तच्छनिय्यानभावत्ता, इति सो सच्चसम्मतो.

इति तच्छाविपल्लास-भूतभावं चतूसुपि;

दुक्खादीस्वविसेसेन, सच्चट्ठं आहु पण्डिताति.

एवं ‘अत्थतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो.

कथं ‘अत्थुद्धारतो’? इधायं ‘सच्च’सद्दो अनेकेसु अत्थेसु दिस्सति, सेय्यथिदं – ‘‘सच्चं भणे, न कुज्झेय्या’’तिआदीसु (ध. प. २२४) वाचासच्चे. ‘‘सच्चे ठिता समणब्राह्मणा चा’’तिआदीसु (जा. २.२१.४३३) विरतिसच्चे. ‘‘कस्मा नु सच्चानि वदन्ति नाना, पवादियासे कुसलावदाना’’तिआदीसु (सु. नि. ८९१) दिट्ठिसच्चे. ‘‘एकञ्हि सच्चं न दुतियमत्थी’’तिआदीसु (सु. नि. ८९०) परमत्थसच्चे निब्बाने चेव मग्गे च. ‘‘चतुन्नं अरियसच्चानं कति कुसला’’तिआदीसु (विभ. २१६) अरियसच्चे. स्वायमिधापि अरियसच्चे वत्ततीति एवमेत्थ ‘अत्थुद्धारतो’पि विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘अनूनाधिकतो’ति कस्मा पन चत्तारेव अरियसच्चानि वुत्तानि, अनूनानि अनधिकानीति चे? अञ्ञस्सासम्भवतो, अञ्ञतरस्स च अनपनेय्यभावतो; न हि एतेहि अञ्ञं अधिकं वा एतेसं वा एकम्पि अपनेतब्बं सम्भोति. यथाह – ‘‘इध, भिक्खवे, आगच्छेय्य समणो वा ब्राह्मणो वा ‘नेतं दुक्खं अरियसच्चं, अञ्ञं दुक्खं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितं. अहमेतं दुक्खं अरियसच्चं ठपेत्वा अञ्ञं दुक्खं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति नेतं ठानं विज्जती’’तिआदि. यथा चाह – ‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य ‘नेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं, यं समणेन गोतमेन देसितं. अहमेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति नेतं ठानं विज्जती’’तिआदि (सं. नि. ५.१०८६).

अपिच पवत्तिमाचिक्खन्तो भगवा सहेतुकं आचिक्खि, निवत्तिञ्च सउपायं. इति पवत्तिनिवत्तितदुभयहेतूनं एतप्परमतो चत्तारेव वुत्तानि. तथा परिञ्ञेय्य पहातब्ब सच्छिकातब्ब भावेतब्बानं, तण्हावत्थुतण्हातण्हानिरोधतण्हानिरोधुपायानं, आलयालयरामताआलयसमुग्घातआलयसमुग्घातूपायानञ्च वसेनापि चत्तारेव वुत्तानीति. एवमेत्थ ‘अनूनाधिकतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘कमतो’ति अयम्पि देसनाक्कमोव. एत्थ च ओळारिकत्ता सब्बसत्तसाधारणत्ता च सुविञ्ञेय्यन्ति दुक्खसच्चं पठमं वुत्तं, तस्सेव हेतुदस्सनत्थं तदनन्तरं समुदयसच्चं, हेतुनिरोधा फलनिरोधोति ञापनत्थं ततो निरोधसच्चं, तदधिगमुपायदस्सनत्थं अन्ते मग्गसच्चं. भवसुखस्सादगधितानं वा सत्तानं संवेगजननत्थं पठमं दुक्खमाह. तं नेव अकतं आगच्छति, न इस्सरनिम्मानादितो होति, इतो पन होतीति ञापनत्थं तदनन्तरं समुदयं. ततो सहेतुकेन दुक्खेन अभिभूतत्ता संविग्गमानसानं दुक्खनिस्सरणगवेसीनं निस्सरणदस्सनेन अस्सासजननत्थं निरोधं. ततो निरोधाधिगमत्थं निरोधसम्पापकं मग्गन्ति एवमेत्थ ‘कमतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘अरियसच्चेसु यं ञाणं तस्स किच्चतो’ति सच्चञाणकिच्चतोपि विनिच्छयो वेदितब्बोति अत्थो. दुविधञ्हि सच्चञाणं – अनुबोधञाणञ्च पटिवेधञाणञ्च. तत्थ अनुबोधञाणं लोकियं अनुस्सवादिवसेन निरोधे मग्गे च पवत्तति. पटिवेधञाणं लोकुत्तरं निरोधारम्मणं कत्वा किच्चतो चत्तारिपि सच्चानि पटिविज्झति. यथाह – ‘‘यो, भिक्खवे, दुक्खं पस्सति दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सति, दुक्खनिरोधम्पि पस्सति, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदम्पि पस्सती’’ति (सं. नि. ५.११००) सब्बं वत्तब्बं. यं पनेतं लोकियं, तत्थ दुक्खञाणं परियुट्ठानाभिभवनवसेन पवत्तमानं सक्कायदिट्ठिं निवत्तेति, समुदयञाणं उच्छेददिट्ठिं, निरोधञाणं सस्सतदिट्ठिं, मग्गञाणं अकिरियदिट्ठिं; दुक्खञाणं वा धुवसुभसुखत्तभावरहितेसु खन्धेसु धुवसुभसुखत्तभावसञ्ञासङ्खातं फले विप्पटिपत्तिं, समुदयञाणं इस्सरप्पधानकालसभावादीहि लोको पवत्ततीति अकारणे कारणाभिमानप्पवत्तं हेतुम्हि विप्पटिपत्तिं, निरोधञाणं अरूपलोकलोकथूपिकादीसु अपवग्गग्गाहभूतं निरोधे विप्पटिपत्तिं, मग्गञाणं कामसुखल्लिकअत्तकिलमथानुयोगप्पभेदे अविसुद्धिमग्गे विसुद्धिमग्गग्गाहवसेन पवत्तं उपाये विप्पटिपत्तिं निवत्तेति. तेनेतं वुच्चति –

लोके लोकप्पभवे, लोकत्थगमे सिवे च तदुपाये;

सम्मुय्हति ताव नरो, न विजानाति याव सच्चानीति.

एवमेत्थ ‘ञाणकिच्चतो’पि विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘अन्तोगधानं पभेदा’ति दुक्खसच्चस्मिञ्हि, ठपेत्वा तण्हञ्चेव अनासवधम्मे च, सेसा सब्बधम्मा अन्तोगधा; समुदयसच्चे छत्तिंस तण्हाविचरितानि; निरोधसच्चं असम्मिस्सं; मग्गसच्चे सम्मादिट्ठिमुखेन वीमंसिद्धिपादपञ्ञिन्द्रियपञ्ञाबलधम्मविचयसम्बोज्झङ्गानि. सम्मासङ्कप्पापदेसेन तयो नेक्खम्मवितक्कादयो, सम्मावाचापदेसेन चत्तारि वचीसुचरितानि, सम्माकम्मन्तापदेसेन तीणि कायसुचरितानि, सम्माआजीवमुखेन अप्पिच्छता सन्तुट्ठिता च, सब्बेसंयेव वा एतेसं सम्मावाचाकम्मन्ताजीवानं अरियकन्तसीलत्ता सीलस्स च सद्धाहत्थेन पटिग्गहेतब्बत्ता तेसं अत्थिताय च अत्थिभावतो सद्धिन्द्रियसद्धाबलछन्दिद्धिपादा, सम्मावायामापदेसेन चतुब्बिधसम्मप्पधानवीरियिन्द्रियवीरियबलवीरियसम्बोज्झङ्गानि, सम्मासतिअपदेसेन चतुब्बिधसतिपट्ठानसतिन्द्रियसतिबलसतिसम्बोज्झङ्गानि, सम्मासमाधिअपदेसेन सवितक्कसविचारादयो तयो तयो समाधी, चित्तसमाधिसमाधिन्द्रियसमाधिबलपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गानि अन्तोगधानीति. एवमेत्थ ‘अन्तोगधानं पभेदा’पि विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘उपमातो’ति भारो विय हि दुक्खसच्चं दट्ठब्बं, भारादानमिव समुदयसच्चं, भारनिक्खेपनमिव निरोधसच्चं, भारनिक्खेपनूपायो विय मग्गसच्चं; रोगो विय च दुक्खसच्चं, रोगनिदानमिव समुदयसच्चं, रोगवूपसमो विय निरोधसच्चं, भेसज्जमिव मग्गसच्चं; दुब्भिक्खमिव वा दुक्खसच्चं, दुब्बुट्ठि विय समुदयसच्चं, सुभिक्खमिव निरोधसच्चं, सुवुट्ठि विय मग्गसच्चं. अपिच वेरीवेरमूलवेरसमुग्घातवेरसमुग्घातुपायेहि, विसरुक्खरुक्खमूलमूलुपच्छेदतदुपच्छेदुपायेहि, भयभयमूलनिब्भयतदधिगमुपायेहि, ओरिमतीरमहोघपारिमतीरतंसम्पापकवायामेहि च योजेत्वापेतानि उपमातो वेदितब्बानीति. एवमेत्थ ‘उपमातो’ विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘चतुक्कतो’ति अत्थि चेत्थ दुक्खं न अरियसच्चं, अत्थि अरियसच्चं न दुक्खं, अत्थि दुक्खञ्चेव अरियसच्चञ्च, अत्थि नेव दुक्खं न अरियसच्चं. एस नयो समुदयादीसु. तत्थ मग्गसम्पयुत्ता धम्मा सामञ्ञफलानि च ‘‘यदनिच्चं तं दुक्ख’’न्ति (सं. नि. ३.१५) वचनतो सङ्खारदुक्खताय दुक्खं न अरियसच्चं. निरोधो अरियसच्चं न दुक्खं. इतरं पन अरियसच्चद्वयं सिया दुक्खं अनिच्चतो, न पन यस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन. सब्बाकारेन पन उपादानक्खन्धपञ्चकं दुक्खञ्चेव अरियसच्चञ्च अञ्ञत्र तण्हाय. मग्गसम्पयुत्ता धम्मा सामञ्ञफलानि च यस्स परिञ्ञत्थं भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन नेव दुक्खं न अरियसच्चं. एवं समुदयादीसुपि यथायोगं योजेत्वा ‘चतुक्कतो’पेत्थ विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘सुञ्ञतेकविधादीही’ति एत्थ सुञ्ञतो ताव परमत्थेन हि सब्बानेव सच्चानि वेदककारकनिब्बुतगमकाभावतो सुञ्ञानीति वेदितब्बानि. तेनेतं वुच्चति –

दुक्खमेव हि न कोचि दुक्खितो, कारको न किरियाव विज्जति;

अत्थि निब्बुति न निब्बुतो पुमा, मग्गमत्थि गमको न विज्जतीति.

अथ वा –

धुवसुभसुखत्तसुञ्ञं, पुरिमद्वयमत्तसुञ्ञममतपदं;

धुवसुखअत्तविरहितो, मग्गो इति सुञ्ञतो तेसु.

निरोधसुञ्ञानि वा तीणि, निरोधो च सेसत्तयसुञ्ञो. फलसुञ्ञो वा एत्थ हेतु समुदये दुक्खस्साभावतो मग्गे च निरोधस्स, न फलेन सगब्भो पकतिवादीनं पकति विय. हेतुसुञ्ञञ्च फलं दुक्खसमुदयानं निरोधमग्गानञ्च असमवाया, न हेतुसमवेतं हेतुफलं हेतुफलसमवायवादीनं द्विअणुकादीनि विय. तेनेतं वुच्चति –

तयमिध निरोधसुञ्ञं, तयेन तेनापि निब्बुति सुञ्ञा;

सुञ्ञो फलेन हेतु, फलम्पि तं हेतुना सुञ्ञन्ति.

एवं ताव ‘सुञ्ञतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘एकविधादीही’ति सब्बमेव चेत्थ दुक्खं एकविधं पवत्तिभावतो, दुविधं नामरूपतो, तिविधं कामरूपारूपूपपतिभवभेदतो, चतुब्बिधं चतुआहारभेदतो, पञ्चविधं पञ्चुपादानक्खन्धभेदतो. समुदयोपि एकविधो पवत्तकभावतो, दुविधो दिट्ठिसम्पयुत्तासम्पयुत्ततो, तिविधो कामभवविभवतण्हाभेदतो, चतुब्बिधो चतुमग्गप्पहेय्यतो, पञ्चविधो रूपाभिनन्दनादिभेदतो, छब्बिधो छतण्हाकायभेदतो. निरोधोपि एकविधो असङ्खतधातुभावतो, परियायेन पन दुविधो सउपादिसेसअनुपादिसेसतो, तिविधो भवत्तयवूपसमतो, चतुब्बिधो चतुमग्गाधिगमनीयतो, पञ्चविधो पञ्चाभिनन्दनवूपसमतो, छब्बिधो छतण्हाकायक्खयभेदतो. मग्गोपि एकविधो भावेतब्बतो, दुविधो समथविपस्सनाभेदतो दस्सनभावनाभेदतो वा, तिविधो खन्धत्तयभेदतो. अयञ्हि सप्पदेसत्ता नगरं विय रज्जेन निप्पदेसेहि तीहि खन्धेहि सङ्गहितो. यथाह –

‘‘न खो, आवुसो विसाख, अरियेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन तयो खन्धा सङ्गहिता. तीहि च खो, आवुसो विसाख, खन्धेहि अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सङ्गहितो. या चावुसो विसाख, सम्मावाचा, यो च सम्माकम्मन्तो, यो च सम्माआजीवो – इमे धम्मा सीलक्खन्धे सङ्गहिता; यो च सम्मावायामो, या च सम्मासति, यो च सम्मासमाधि – इमे धम्मा समाधिक्खन्धे सङ्गहिता; या च सम्मादिट्ठि, यो च सम्मासङ्कप्पो – इमे धम्मा पञ्ञाक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म. नि. १.४६२).

एत्थ हि सम्मावाचादयो तयो सीलमेव. तस्मा ते सजातितो सीलक्खन्धेन सङ्गहिता. किञ्चापि हि पाळियं सीलक्खन्धेति भुम्मेन निद्देसो कतो, अत्थो पन करणवसेनेव वेदितब्बो. सम्मावायामादीसु पन तीसु समाधि अत्तनो धम्मताय आरम्मणे एकग्गभावेन अप्पेतुं न सक्कोति, वीरिये पन पग्गहकिच्चं साधेन्ते सतिया च अपिलापनकिच्चं साधेन्तिया लद्धूपकारो हुत्वा सक्कोति.

तत्रायं उपमा – यथा हि नक्खत्तं कीळिस्सामाति उय्यानं पविट्ठेसु तीसु सहायेसु एको सुपुप्फितं चम्पकरुक्खं दिस्वा हत्थं उक्खिपित्वापि गहेतुं न सक्कुणेय्य. अथस्स दुतियो ओनमित्वा पिट्ठिं ददेय्य. सो तस्स पिट्ठियं ठत्वापि कम्पमानो गहेतुं न सक्कुणेय्य. अथस्स इतरो अंसकूटं उपनामेय्य. सो एकस्स पिट्ठियं ठत्वा एकस्स अंसकूटं ओलुब्भ यथारुचि पुप्फानि ओचिनित्वा पिळन्धित्वा नक्खत्तं कीळेय्य. एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं.

एकतो उय्यानं पविट्ठा तयो सहाया विय हि एकतो जाता सम्मावायामादयो तयो धम्मा, सुपुप्फितचम्पकरुक्खो विय आरम्मणं, हत्थं उक्खिपित्वापि गहेतुं असक्कोन्तो विय अत्तनो धम्मताय आरम्मणे एकग्गभावेन अप्पेतुं असक्कोन्तो समाधि, पिट्ठिं दत्वा ओनतसहायो विय वायामो, अंसकूटं दत्वा ठितसहायो विय सति. यथा तेसु एकस्स पिट्ठियं ठत्वा एकस्स अंसकूटं ओलुब्भ इतरो यथारुचि पुप्फं गहेतुं सक्कोति, एवमेव वीरिये पग्गहकिच्चं साधेन्ते सतिया च अपिलापनकिच्चं साधेन्तिया लद्धूपकारो समाधि सक्कोति आरम्मणे एकग्गभावेन अप्पेतुं. तस्मा समाधियेवेत्थ सजातितो समाधिक्खन्धेन सङ्गहितो. वायामसतियो पन किरियतो सङ्गहिता होन्ति.

सम्मादिट्ठिसम्मासङ्कप्पेसुपि पञ्ञा अत्तनो धम्मताय ‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’ति आरम्मणं निच्छेतुं न सक्कोति, वितक्के पन आकोटेत्वा आकोटेत्वा देन्ते सक्कोति. कथं? यथा हि हेरञ्ञिको कहापणं हत्थे ठपेत्वा सब्बभागेसु ओलोकेतुकामो समानोपि न चक्खुतलेनेव परिवत्तेतुं सक्कोति, अङ्गुलिपब्बेहि पन परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा इतो चितो च ओलोकेतुं सक्कोति; एवमेव न पञ्ञा अत्तनो धम्मताय अनिच्चादिवसेन आरम्मणं निच्छेतुं सक्कोति, अभिनिरोपनलक्खणेन पन आहननपरियाहननरसेन वितक्केन आकोटेन्तेन विय परिवत्तेन्तेन विय च आदाय आदाय दिन्नमेव निच्छेतुं सक्कोति. तस्मा इधापि सम्मादिट्ठियेव सजातितो पञ्ञाक्खन्धेन सङ्गहिता, सम्मासङ्कप्पो पन किरियतो सङ्गहितो होति. इति इमेहि तीहि खन्धेहि मग्गो सङ्गहं गच्छति. तेन वुत्तं – ‘‘तिविधो खन्धत्तयभेदतो’’ति. चतुब्बिधो सोतापत्तिमग्गादिवसेन.

अपिच सब्बानेव सच्चानि एकविधानि अवितथत्ता अभिञ्ञेय्यत्ता वा, दुविधानि लोकियलोकुत्तरतो सङ्खतासङ्खततो च, तिविधानि दस्सनभावनाहि पहातब्बतो अप्पहातब्बतो नेवपहातब्बनापहातब्बतो च, चतुब्बिधानि परिञ्ञेय्यादिभेदतोति. एवमेत्थ ‘एकविधादीहि’ विनिच्छयो वेदितब्बो.

‘सभागविसभागतो’ति सब्बानेव च सच्चानि अञ्ञमञ्ञं सभागानि अवितथतो अत्तसुञ्ञतो दुक्करपटिवेधतो च. यथाह –

‘‘तं किं मञ्ञसि, आनन्द, कतमं नु खो दुक्करतरं वा दुरभिसम्भवतरं वा – यो दूरतोव सुखुमेन तालच्छिग्गळेन असनं अतिपातेय्य पोङ्खानुपोङ्खं अविराधितं, यो वा सत्तधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिं पटिविज्झेय्या’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, दुक्करतरञ्चेव दुरभिसम्भवतरञ्च – यो सत्तधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिं पटिविज्झेय्या’’ति. ‘‘ततो खो ते, आनन्द, दुप्पटिविज्झतरं पटिविज्झन्ति ये इदं दुक्खन्ति यथाभूतं पटिविज्झन्ति…पे… अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति यथाभूतं पटिविज्झन्ती’’ति (सं. नि. ५.१११५).

विसभागानि सलक्खणववत्थानतो. पुरिमानि च द्वे सभागानि दुरवगाहत्थेन गम्भीरत्ता लोकियत्ता सासवत्ता च, विसभागानि फलहेतुभेदतो परिञ्ञेय्यप्पहातब्बतो च. पच्छिमानिपि द्वे सभागानि गम्भीरत्थेन दुरवगाहत्ता लोकुत्तरत्ता अनासवत्ता च, विसभागानि विसयविसयीभेदतो सच्छिकातब्बभावेतब्बतो च. पठमततियानि चापि सभागानि फलापदेसतो, विसभागानि सङ्खतासङ्खततो. दुतियचतुत्थानि चापि सभागानि हेतुअपदेसतो, विसभागानि एकन्तकुसलाकुसलतो. पठमचतुत्थानि चापि सभागानि सङ्खततो, विसभागानि लोकियलोकुत्तरतो. दुतियततियानि चापि सभागानि नेवसेक्खानासेक्खभावतो, विसभागानि सारम्मणानारम्मणतो.

इति एवं पकारेहि, नयेहि च विचक्खणो;

विजञ्ञा अरियसच्चानं, सभागविसभागतन्ति.

सुत्तन्तभाजनीयउद्देसवण्णना निट्ठिता.

१. दुक्खसच्चनिद्देसवण्णना

जातिनिद्देसो

१९०. इदानि सङ्खेपतो उद्दिट्ठानि दुक्खादीनि विभजित्वा दस्सेतुं अयं तत्थ कतमं दुक्खं अरियसच्चं जातिपि दुक्खाति निद्देसवारो आरद्धो. तत्थ जाति वेदितब्बा, जातिया दुक्खट्ठो वेदितब्बो; जरा, मरणं, सोको, परिदेवो, दुक्खं, दोमनस्सं, उपायासो, अप्पियसम्पयोगो, पियविप्पयोगो वेदितब्बो; अप्पियसम्पयोगस्स पियविप्पयोगस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो; इच्छा वेदितब्बा, इच्छाय दुक्खट्ठो वेदितब्बो; खन्धा वेदितब्बा, खन्धानं दुक्खट्ठो वेदितब्बो.

तत्थ दुक्खस्स अरियसच्चस्स कथनत्थाय अयं मातिका – इदञ्हि दुक्खं नाम अनेकं नानप्पकारं, सेय्यथिदं – दुक्खदुक्खं, विपरिणामदुक्खं, सङ्खारदुक्खं, पटिच्छन्नदुक्खं, अप्पटिच्छन्नदुक्खं, परियायदुक्खं, निप्परियायदुक्खन्ति.

तत्थ कायिकचेतसिका दुक्खवेदना सभावतो च नामतो च दुक्खत्ता ‘दुक्खदुक्खं’ नाम. सुखवेदना विपरिणामेन दुक्खुप्पत्तिहेतुतो ‘विपरिणामदुक्खं’ नाम. उपेक्खावेदना चेव अवसेसा च तेभूमका सङ्खारा उदयब्बयपीळितत्ता ‘सङ्खारदुक्खं’ नाम. तथा पीळनं पन मग्गफलानम्पि अत्थि. तस्मा एते धम्मा दुक्खसच्चपरियापन्नत्तेन सङ्खारदुक्खं नामाति वेदितब्बा. कण्णसूलदन्तसूलरागजपरिळाहदोसजपरिळाहादि कायिकचेतसिको आबाधो पुच्छित्वा जानितब्बतो उपक्कमस्स च अपाकटभावतो ‘पटिच्छन्नदुक्खं’ नाम, अपाकटदुक्खन्तिपि वुच्चति. द्वत्तिंसकम्मकारणादिसमुट्ठानो आबाधो अपुच्छित्वाव जानितब्बतो उपक्कमस्स च पाकटभावतो ‘अप्पटिच्छन्नदुक्खं’ नाम, पाकटदुक्खन्तिपि वुच्चति. ठपेत्वा दुक्खदुक्खं सेसं दुक्खसच्चविभङ्गे आगतं जातिआदि सब्बम्पि तस्स तस्स दुक्खस्स वत्थुभावतो ‘परियायदुक्खं’ नाम. दुक्खदुक्खं ‘निप्परियायदुक्खं’ नाम.

तत्थ परियायदुक्खं निप्परियायदुक्खन्ति इमस्मिं पदद्वये ठत्वा दुक्खं अरियसच्चं कथेतब्बं. अरियसच्चञ्च नामेतं पाळियं सङ्खेपतोपि आगच्छति वित्थारतोपि. सङ्खेपतो आगतट्ठाने सङ्खेपेनपि वित्थारेनपि कथेतुं वट्टति. वित्थारतो आगतट्ठाने पन वित्थारेनेव कथेतुं वट्टति, न सङ्खेपेन. तं इदं इमस्मिं ठाने वित्थारेन आगतन्ति वित्थारेनेव कथेतब्बं. तस्मा यं तं निद्देसवारे ‘‘तत्थ कतमं दुक्खं अरियसच्चं? जातिपि दुक्खा’’तिआदीनि पदानि गहेत्वा ‘‘जाति वेदितब्बा, जातिया दुक्खट्ठो वेदितब्बो’’तिआदि वुत्तं. तत्थ जातिआदीनि ताव ‘‘तत्थ कतमा जाति? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जाति सञ्जाती’’ति इमस्स पन पदभाजनीयस्स वसेन वेदितब्बानि.

१९१. तत्रायं अत्थवण्णना – तेसं तेसं सत्तानन्ति अयं सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो. या देवदत्तस्स जाति, या सोमदत्तस्स जातीति एवञ्हि दिवसम्पि कथियमाने नेव सत्ता परियादानं गच्छन्ति, न सब्बं अपरत्थदीपनं सिज्झति. इमेहि पन द्वीहि पदेहि न कोचि सत्तो अपरियादिन्नो होति, न किञ्चि अपरत्थदीपनं न सिज्झति. तेन वुत्तं – ‘‘या तेसं तेसं सत्तान’’न्ति. तम्हि तम्हीति अयं जातिगतिवसेन अनेकेसं सत्तनिकायानं साधारणनिद्देसो. सत्तनिकायेति सत्तानं निकाये, सत्तघटायं सत्तसमूहेति अत्थो.

जातीति अयं जातिसद्दो अनेकत्थो. तथा हेस ‘‘एकम्पि जातिं, द्वेपि जातियो’’ति (पारा. १२; म. नि. २.२५७) एत्थ भवे आगतो. ‘‘अत्थि विसाखे, निगण्ठा नाम समणजातिका’’ति (अ. नि. ३.७१) एत्थ निकाये. ‘‘तिरिया नाम तिणजाति नाभिया उग्गन्त्वा नभं आहच्च ठिता अहोसी’’ति (अ. नि. ५.१९६) एत्थ पञ्ञत्तियं. ‘‘जाति द्वीहि खन्धेहि सङ्गहिता’’ति (धातु. ७१) एत्थ सङ्खतलक्खणे. ‘‘यं, भिक्खवे, मातुकुच्छिम्हि पठमं चित्तं उप्पन्नं, पठमं विञ्ञाणं पातुभूतं, तदुपादाय सावस्स जाती’’ति (महाव. १२४) एत्थ पटिसन्धियं. ‘‘सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो’’ति (म. नि. ३.२०७) एत्थ पसूतियं. ‘‘अनुपक्कुट्ठो जातिवादेना’’ति (दी. नि. १.३३१) एत्थ कुले. ‘‘यतोहं, भगिनि, अरियाय जातिया जातो’’ति (म. नि. २.३५१) एत्थ अरियसीले. इध पनायं सविकारेसु पठमाभिनिब्बत्तक्खन्धेसु वत्तति. तस्मा जायमानकवसेन जातीति इदमेत्थ सभावपच्चत्तं. सञ्जायनवसेन सञ्जातीति उपसग्गेन पदं वड्ढितं. ओक्कमनवसेन ओक्कन्ति. जायनट्ठेन वा जाति, सा अपरिपुण्णायतनवसेन युत्ता. सञ्जायनट्ठेन सञ्जाति, सा परिपुण्णायतनवसेन युत्ता. ओक्कमनट्ठेन ओक्कन्ति, सा अण्डजजलाबुजवसेन युत्ता. ते हि अण्डकोसञ्च वत्थिकोसञ्च ओक्कमन्ति, ओक्कमन्तापि पविसन्ता विय पटिसन्धिं गण्हन्ति. अभिनिब्बत्तनट्ठेन अभिनिब्बत्ति. सा संसेदजओपपातिकवसेन युत्ता. ते हि पाकटा एव हुत्वा निब्बत्तन्ति. अयं ताव सम्मुतिकथा.

इदानि परमत्थकथा होति. खन्धा एव हि परमत्थतो पातुभवन्ति, न सत्ता. तत्थ च खन्धानन्ति एकवोकारभवे एकस्स, चतुवोकारभवे चतुन्नं, पञ्चवोकारभवे पञ्चन्नं गहणं वेदितब्बं. पातुभावोति उप्पत्ति. आयतनानन्ति एत्थ तत्र तत्र उप्पज्जमानायतनवसेन सङ्गहो वेदितब्बो. पटिलाभोति सन्ततियं पातुभावोयेव; पातुभवन्तानेव हि तानि पटिलद्धानि नाम होन्ति. अयं वुच्चति जातीति अयं जाति नाम कथियति. सा पनेसा तत्थ तत्थ भवे पठमाभिनिब्बत्तिलक्खणा, नीय्यातनरसा, अतीतभवतो इध उम्मुज्जनपच्चुपट्ठाना, फलवसेन दुक्खविचित्ततापच्चुपट्ठाना वा.

इदानि ‘जातिया दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति अयञ्हि जाति सयं न दुक्खा, दुक्खुप्पत्तिया पन वत्थुभावेन दुक्खाति वुत्ता. कतरदुक्खस्स पनायं वत्थूति? यं तं बालपण्डितसुत्तादीसु (म. नि. ३.२४६ आदयो) भगवतापि उपमावसेन पकासितं आपायिकंदुक्खं, यञ्च सुगतियं मनुस्सलोके गब्भोक्कन्तिमूलकादिभेदं दुक्खं उप्पज्जति, तस्स सब्बस्सापि एसा वत्थु. तत्रिदं गब्भोक्कन्तिमूलकादिभेदं दुक्खं – अयञ्हि सत्तो मातुकुच्छिम्हि निब्बत्तमानो न उप्पलपदुमपुण्डरीकादीसु निब्बत्तति. अथ खो हेट्ठा आमासयस्स उपरि पक्कासयस्स उदरपटलपिट्ठिकण्डकानं वेमज्झे परमसम्बाधे तिब्बन्धकारे नानाकुणपगन्धपरिभाविते असुचिपरमदुग्गन्धपवनविचरिते अधिमत्तजेगुच्छे कुच्छिप्पदेसे पूतिमच्छपूतिकुम्मासचन्दनिकादीसु किमि विय निब्बत्तति. सो तत्थ निब्बत्तो दस मासे मातुकुच्छिसम्भवेन उस्मना पुटपाकं विय पच्चमानो पिट्ठपिण्डि विय सेदियमानो समिञ्जनपसारणादिरहितो अधिमत्तं दुक्खं पच्चनुभोतीति. इदं ताव ‘गब्भोक्कन्तिमूलकं’ दुक्खं.

यं पन सो मातु सहसा उपक्खलनगमननिसीदनउट्ठानपरिवत्तनादीसु सुराधुत्तहत्थगतो एळको विय अहिगुण्ठिकहत्थगतो सप्पपोतको विय च आकड्ढनपरिकड्ढनओधुनननिद्धुननादिना उपक्कमेन अधिमत्तं दुक्खमनुभवति, यञ्च मातु सीतुदकपानकाले सीतनरकूपपन्नो विय, उण्हयागुभत्तादिअज्झोहरणकाले अङ्गारवुट्ठिसम्परिकिण्णो विय, लोणम्बिलादिअज्झोहरणकाले खारापटिच्छकादिकम्मकारणप्पत्तो विय तिब्बं दुक्खमनुभोति – इदं ‘गब्भपरिहरणमूलकं’ दुक्खं.

यं पनस्स मूळ्हगब्भाय मातुया मित्तामच्चसुहज्जादीहिपि अदस्सनारहे दुक्खुप्पत्तिट्ठाने छेदनफालनादीहि दुक्खं उप्पज्जति – इदं ‘गब्भविपत्तिमूलकं’ दुक्खं. यं विजायमानाय मातुया कम्मजेहि वातेहि परिवत्तेत्वा नरकपपातं विय अतिभयानकं योनिमग्गं पटिपातियमानस्स परमसम्बाधेन योनिमुखेन ताळच्छिग्गळेन विय निक्कड्ढियमानस्स महानागस्स नरकसत्तस्स विय च सङ्घाटपब्बतेहि विचुण्णियमानस्स दुक्खं उप्पज्जति – इदं ‘विजायनमूलकं’ दुक्खं. यं पन जातस्स तरुणवणसदिसस्स सुकुमारसरीरस्स हत्थग्गहणन्हापनधोवनचोळपरिमज्जनादिकाले सूचिमुखखुरधारविज्झनफालनसदिसं दुक्खं उप्पज्जति – इदं मातुकुच्छितो ‘बहि निक्खमनमूलकं’ दुक्खं. यं ततो परं पवत्तियं अत्तनाव अत्तानं वधन्तस्स, अचेलकवतादिवसेन आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तस्स, कोधवसेन अभुञ्जन्तस्स, उब्बन्धन्तस्स च दुक्खं होति – इदं ‘अत्तूपक्कममूलकं’ दुक्खं.

यं पन परतो वधबन्धनादीनि अनुभवन्तस्स दुक्खं उप्पज्जति – इदं ‘परूपक्कममूलकं’ दुक्खन्ति. इति इमस्स सब्बस्सापि दुक्खस्स अयं जाति वत्थुमेव होतीति. तेनेतं वुच्चति –

जायेथ नो चे नरकेसु सत्तो,

तत्थग्गिदाहादिकमप्पसय्हं;

लभेथ दुक्खं नु कुहिं पतिट्ठं,

इच्चाह दुक्खाति मुनीध जाति.

दुक्खं तिरच्छेसु कसापतोद-

दण्डाभिघातादिभवं अनेकं;

यं तं कथं तत्थ भवेय्य जातिं,

विना तहिं जाति ततोपि दुक्खा.

पेतेसु दुक्खं पन खुप्पिपासा-

वातातपादिप्पभवं विचित्तं;

यस्मा अजातस्स न तत्थ अत्थि,

तस्मापि दुक्खं मुनि जातिमाह.

तिब्बन्धकारे च असय्हसीते,

लोकन्तरे यं असुरेसु दुक्खं;

न तं भवे तत्थ न चस्स जाति,

यतो अयं जाति ततोपि दुक्खा.

यञ्चापि गूथनरके विय मातुगब्भे,

सत्तो वसं चिरमतो बहि निक्खमनञ्च;

पप्पोति दुक्खमतिघोरमिदम्पि नत्थि,

जातिं विना इतिपि जातिरयञ्हि दुक्खा.

किं भासितेन बहुना ननु यं कुहिञ्चि,

अत्थीध किञ्चिदपि दुक्खमिदं कदाचि;

नेवत्थि जातिविरहे यदतो महेसी,

दुक्खाति सब्बपठमं इममाह जातिन्ति.

जरानिद्देसो

१९२. जरानिद्देसे जराति सभावपच्चत्तं. जीरणताति आकारनिद्देसो. खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा. पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसा. अयञ्हि जराति इमिना पदेन सभावतो दीपिता, तेनस्सा इदं सभावपच्चत्तं. जीरणताति इमिना आकारतो, तेनस्सायं आकारनिद्देसो. खण्डिच्चन्ति इमिना कालातिक्कमे दन्तनखानं खण्डितभावकरणकिच्चतो. पालिच्चन्ति इमिना केसलोमानं पलितभावकरणकिच्चतो. वलित्तचताति इमिना मंसं मिलापेत्वा तचे वलित्तभावकरणकिच्चतो दीपिता. तेनस्सा इमे खण्डिच्चन्ति आदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा. तेहि इमेसं विकारानं दस्सनवसेन पाकटीभूताति पाकटजरा दस्सिता. यथेव हि उदकस्स वा वातस्स वा अग्गिनो वा तिणरुक्खादीनं संसग्गपलिभग्गताय वा झामताय वा गतमग्गो पाकटो होति, न च सो गतमग्गो तानेव उदकादीनि, एवमेव जराय दन्तादीसु खण्डिच्चादिवसेन गतमग्गो पाकटो, चक्खुं उम्मीलेत्वापि गय्हति. न च खण्डिच्चादीनेव जरा; न हि जरा चक्खुविञ्ञेय्या होति.

आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाकोति इमेहि पन पदेहि कालातिक्कमेयेव अभिब्यत्ताय आयुक्खयचक्खादिइन्द्रियपरिपाकसङ्खाताय पकतिया दीपिता. तेनस्सिमे पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसाति वेदितब्बा. तत्थ यस्मा जरं पत्तस्स आयु हायति तस्मा जरा ‘‘आयुनो संहानी’’ति फलूपचारेन वुत्ता. यस्मा दहरकाले सुप्पसन्नानि सुखुमम्पि अत्तनो विसयं सुखेनेव गण्हनसमत्थानि चक्खादीनि इन्द्रियानि जरं पत्तस्स परिपक्कानि आलुळितानि अविसदानि ओळारिकम्पि अत्तनो विसयं गहेतुं असमत्थानि होन्ति, तस्मा ‘‘इन्द्रियानं परिपाको’’ति फलूपचारेनेव वुत्ता.

सा पनेसा एवं निद्दिट्ठा सब्बापि जरा पाकटा पटिच्छन्नाति दुविधा होति. तत्थ दन्तादीसु खण्डादिभावदस्सनतो रूपधम्मेसु जरा ‘पाकटजरा’ नाम. अरूपधम्मेसु पन जरा तादिसस्स विकारस्स अदस्सनतो ‘पटिच्छन्नजरा’ नाम. तत्थ य्वायं खण्डादिभावो दिस्सति, सो तादिसानं दन्तादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता वण्णोयेव. तं चक्खुना दिस्वा मनोद्वारेन चिन्तेत्वा ‘‘इमे दन्ता जराय पहटा’’ति जरं जानाति, उदकट्ठाने बद्धानि गोसिङ्गादीनि ओलोकेत्वा हेट्ठा उदकस्स अत्थिभावं जाननं विय. पुन अवीचि सवीचीति एवम्पि अयं जरा दुविधा होति. तत्थ मणिकनकरजतपवाळचन्दसूरियादीनं मन्ददसकादीसु पाणीनं विय च पुप्फफलपल्लवादीसु अपाणीनं विय च अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं दुब्बिञ्ञेय्यत्ता जरा ‘अवीचिजरा’ नाम, निरन्तरजराति अत्थो. ततो अञ्ञेसु पन यथावुत्तेसु अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता जरा ‘सवीचिजरा’ नाम.

तत्थ सवीचिजरा उपादिन्नानुपादिन्नकवसेन एवं दीपेतब्बा – दहरकुमारकानञ्हि पठममेव खीरदन्ता नाम उट्ठहन्ति, न ते थिरा. तेसु पन पतितेसु पुन दन्ता उट्ठहन्ति. ते पठममेव सेता होन्ति, जरावातेन पन पहटकाले काळका होन्ति. केसा पन पठममेव तम्बापि होन्ति काळकापि सेतापि. छवि पन सलोहितिका होति. वड्ढन्तानं वड्ढन्तानं ओदातानं ओदातभावो, काळकानं काळकभावो पञ्ञायति, जरावातेन पन पहटकाले वळिं गण्हाति. सब्बम्पि सस्सं वपितकाले सेतं होति, पच्छा नीलं, जरावातेन पन पहटकाले पण्डुकं होति. अम्बङ्कुरेनापि दीपेतुं वट्टति एव. अयं वुच्चति जराति अयं जरा नाम कथियति. सा पनेसा खन्धपरिपाकलक्खणा, मरणूपनयनरसा, योब्बनविनासपच्चुपट्ठाना.

‘जराय दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन अयम्पि सयं न दुक्खा, दुक्खस्स पन वत्थुभावेन दुक्खाति वुत्ता. कतरस्स दुक्खस्स? कायदुक्खस्स चेव दोमनस्सदुक्खस्स च. जिण्णस्स हि अत्तभावो जरसकटं विय दुब्बलो होति, ठातुं वा गन्तुं वा निसीदितुं वा वायमन्तस्स बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति; पुत्तदारे यथापुरे असल्लक्खेन्ते दोमनस्सं उप्पज्जति. इति इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खाति वेदितब्बा. अपिच –

अङ्गानं सिथिलभावा, इन्द्रियानं विकारतो;

योब्बनस्स विनासेन, बलस्स उपघाततो.

विप्पवासा सतादीनं, पुत्तदारेहि अत्तनो;

अपसादनीयतो चेव, भीय्यो बालत्तपत्तिया.

पप्पोति दुक्खं यं मच्चो, कायिकं मानसं तथा;

सब्बमेतं जराहेतु, यस्मा तस्मा जरा दुखाति.

मरणनिद्देसो

१९३. मरणनिद्देसे चवनकवसेन चुति; एकचतुपञ्चक्खन्धाय चुतिया सामञ्ञवचनमेतं. चवनताति भाववचनेन लक्खणनिदस्सनं. भेदोति चुतिखन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपनं. अन्तरधानन्ति घटस्स विय भिन्नस्स भिन्नानं चुतिखन्धानं येन केनचि परियायेन ठानाभावपरिदीपनं. मच्चु मरणन्ति मच्चुसङ्खातं मरणं. कालो नाम अन्तको, तस्स किरिया कालकिरिया. एत्तावता सम्मुतिया मरणं दीपितं होति.

इदानि परमत्थेन दीपेतुं खन्धानं भेदोतिआदिमाह. परमत्थेन हि खन्धायेव भिज्जन्ति, न सत्तो नाम कोचि मरति. खन्धेसु पन भिज्जमानेसु सत्तो मरति भिन्नेसु मतोति वोहारो होति. एत्थ च चतुपञ्चवोकारवसेन खन्धानं भेदो, एकवोकारवसेन कळेवरस्स निक्खेपो; चतुवोकारवसेन वा खन्धानं भेदो, सेसद्वयवसेन कळेवरस्स निक्खेपो वेदितब्बो. कस्मा? भवद्वयेपि रूपकायसङ्खातस्स कळेवरस्स सम्भवतो. यस्मा वा चातुमहाराजिकादीसु खन्धा भिज्जन्तेव, न किञ्चि निक्खिपति, तस्मा तेसं वसेन खन्धानं भेदो. मनुस्सादीसु कळेवरस्स निक्खेपो. एत्थ च कळेवरस्स निक्खेपकरणतो मरणं ‘‘कळेवरस्स निक्खेपो’’ति वुत्तं.

जीवितिन्द्रियस्स उपच्छेदोति इमिना इन्द्रियबद्धस्सेव मरणं नाम होति, अनिन्द्रियबद्धस्स मरणं नाम नत्थीति दस्सेति. ‘सस्सं मतं, रुक्खो मतो’ति इदं पन वोहारमत्तमेव. अत्थतो पन एवरूपानि वचनानि सस्सादीनं खयवयभावमेव दीपेन्ति. इदं वुच्चति मरणन्ति इदं सब्बम्पि मरणं नाम कथियति.

अपिचेत्थ खणिकमरणं, सम्मुतिमरणं, समुच्छेदमरणन्ति अयम्पि भेदो वेदितब्बो. तत्थ ‘खणिकमरणं’ नाम पवत्ते रूपारूपधम्मानं भेदो. ‘तिस्सो मतो, फुस्सो मतो’ति इदं ‘सम्मुतिमरणं’ नाम. खीणासवस्स अप्पटिसन्धिका कालकिरिया ‘समुच्छेदमरणं’ नाम. इमस्मिं पनत्थे सम्मुतिमरणं अधिप्पेतं. जातिक्खयमरणं, उपक्कममरणं, सरसमरणं, आयुक्खयमरणं, पुञ्ञक्खयमरणन्तिपि तस्सेव नामं. तयिदं चुतिलक्खणं, वियोगरसं, विप्पवासपच्चुपट्ठानं.

‘मरणस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन इदम्पि सयं न दुक्खं, दुक्खस्स पन वत्थुभावेन दुक्खन्ति वुत्तं. मरणन्तिकापि हि सारीरिका वेदना, पटिवाते गहिता आदित्ततिणुक्का विय, सरीरं निदहन्ति. नरकनिमित्तादीनं उपट्ठानकाले बलवदोमनस्सं उप्पज्जति. इति इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खन्ति वेदितब्बं. अपि च –

पापस्स पापकम्मादि, निमित्तमनुपस्सतो;

भद्दस्सापसहन्तस्स, वियोगं पियवत्थुकं.

मीयमानस्स यं दुक्खं, मानसं अविसेसतो;

सब्बेसञ्चापि यं सन्धि-बन्धनच्छेदनादिकं.

वितुज्जमानमम्मानं, होति दुक्खं सरीरजं;

असय्हमप्पटिकारं, दुक्खस्सेतस्सिदं यतो;

मरणं वत्थु तेनेतं, दुक्खमिच्चेव भासितन्ति.

अपिच इमानि जातिजरामरणानि नाम इमेसं सत्तानं वधकपच्चामित्ता विय ओतारं गवेसन्तानि विचरन्ति. यथा हि पुरिसस्स तीसु पच्चामित्तेसु ओतारापेक्खेसु विचरन्तेसु एको वदेय्य – ‘‘अहं असुकअरञ्ञस्स नाम वण्णं कथेत्वा एतं आदाय तत्थ गमिस्सामि, एत्थ मय्हं दुक्करं नत्थी’’ति. दुतियो वदेय्य ‘‘अहं तव एतं गहेत्वा गतकाले पोथेत्वा दुब्बलं करिस्सामि, एत्थ मय्हं दुक्करं नत्थी’’ति. ततियो वदेय्य – ‘‘तया एतस्मिं पोथेत्वा दुब्बले कते तिण्हेन असिना सीसच्छेदनं नाम मय्हं भारो होतू’’ति. ते एवं वत्वा तथा करेय्युं.

तत्थ पठमपच्चामित्तस्स अरञ्ञस्स वण्णं कथेत्वा तं आदाय तत्थ गतकालो विय सुहज्जञातिमण्डलतो निक्कड्ढित्वा यत्थ कत्थचि निब्बत्तापनं नाम जातिया किच्चं. दुतियस्स पोथेत्वा दुब्बलकरणं विय निब्बत्तक्खन्धेसु निपतित्वा पराधीनमञ्चपरायणभावकरणं जराय किच्चं. ततियस्स तिण्हेन असिना सीसच्छेदनं विय जीवितक्खयपापनं मरणस्स किच्चन्ति वेदितब्बं.

अपिचेत्थ जातिदुक्खं सादीनवमहाकन्तारप्पवेसो विय दट्ठब्बं. जरादुक्खं तत्थ अन्नपानरहितस्स दुब्बल्यं विय दट्ठब्बं. मरणदुक्खं दुब्बलस्स इरियापथपवत्तने विहतपरक्कमस्स वाळादीहि अनयब्यसनापादनं विय दट्ठब्बन्ति.

सोकनिद्देसो

१९४. सोकनिद्देसे ब्यसतीति ब्यसनं; हितसुखं खिपति विद्धंसेतीति अत्थो. ञातीनं ब्यसनं ञातिब्यसनं; चोररोगभयादीहि ञातिक्खयो ञातिविनासोति अत्थो. तेन ञातिब्यसनेन फुट्ठस्साति अज्झोत्थटस्स अभिभूतस्स समन्नागतस्साति अत्थो. सेसेसुपि एसेव नयो. अयं पन विसेसो – भोगानं ब्यसनं भोगब्यसनं; राजचोरादिवसेन भोगक्खयो भोगविनासोति अत्थो. रोगोयेव ब्यसनं रोगब्यसनं; रोगो हि आरोग्यं ब्यसति विनासेतीति ब्यसनं. सीलस्स ब्यसनं सीलब्यसनं; दुस्सील्यस्सेतं नामं. सम्मादिट्ठिं विनासयमाना उप्पन्ना दिट्ठियेव ब्यसनं दिट्ठिब्यसनं. एत्थ च पुरिमानि द्वे अनिप्फन्नानि, पच्छिमानि तीणि निप्फन्नानि तिलक्खणब्भाहतानि. पुरिमानि च तीणि नेव कुसलानि न अकुसलानि. सीलदिट्ठिब्यसनद्वयं अकुसलं.

अञ्ञतरञ्ञतरेनाति गहितेसु वा येन केनचि अग्गहितेसु वा मित्तामच्चब्यसनादीसु येन केनचि. समन्नागतस्साति समनुबन्धस्स अपरिमुच्चमानस्स. अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेनाति येन केनचि सोकदुक्खस्स उप्पत्तिहेतुना. सोकोति सोचनकवसेन सोको; इदं तेहि कारणेहि उपज्जनकसोकस्स सभावपच्चत्तं. सोचनाति सोचनाकरो. सोचितत्तन्ति सोचितभावो. अन्तोसोकोति अब्भन्तरे सोको. दुतियपदं उपसग्गवसेन वड्ढितं. सो हि अब्भन्तरे सुक्खापेन्तो विय परिसुक्खापेन्तो विय उप्पज्जतीति ‘‘अन्तोसोको अन्तोपरिसोको’’ति वुच्चति.

चेतसो परिज्झायनाति चित्तस्स झायनाकारो. सोको हि उप्पज्जमानो अग्गि विय चित्तं झापेति परिदहति, ‘‘चित्तं मे झामं, न मे किञ्चि पटिभाती’’ति वदापेति. दुक्खितो मनो दुम्मनो, तस्स भावो दोमनस्सं. अनुपविट्ठट्ठेन सोकोव सल्लन्ति सोकसल्लं. अयं वुच्चति सोकोति अयं सोको नाम कथियति. सो पनायं किञ्चापि अत्थतो दोमनस्सवेदनाव होति, एवं सन्तेपि अन्तोनिज्झानलक्खणो, चेतसो परिनिज्झायनरसो, अनुसोचनपच्चुपट्ठानो.

‘सोकस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन अयं सभावदुक्खत्ता चेव दुक्खस्स च वत्थुभावेन दुक्खोति वुत्तो. कतरदुक्खस्साति? कायिकदुक्खस्स चेव जवनक्खणे च दोमनस्सदुक्खस्स. सोकवेगेन हि हदये महागण्डो उट्ठहित्वा परिपच्चित्वा भिज्जति, मुखतो वा काळलोहितं निक्खमति, बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति. ‘‘एत्तका मे ञातयो खयं गता, एत्तका मे भोगा’’ति चिन्तेन्तस्स च बलवं दोमनस्सं उप्पज्जति. इति इमेसं द्विन्नं दुक्खानं वत्थुभावेनपेस दुक्खोति वेदितब्बो. अपिच –

सत्तानं हदयं सोको, सल्लं विय वितुज्जति;

अग्गितत्तोव नाराचो, भुसञ्च डहते पुन.

समावहति च ब्याधि-जरामरणभेदनं;

दुक्खम्पि विविधं यस्मा, तस्मा दुक्खोति वुच्चतीति.

परिदेवनिद्देसो

१९५. परिदेवनिद्देसे ‘मय्हं धीता, मय्हं पुत्तो’ति एवं आदिस्स आदिस्स देवन्ति रोदन्ति एतेनाति आदेवो. तं तं वण्णं परिकित्तेत्वा परिकित्तेत्वा देवन्ति एतेनाति परिदेवो. ततो परानि द्वे द्वे पदानि पुरिमद्वयस्सेव आकारभावनिद्देसवसेन वुत्तानि. वाचाति वचनं. पलापोति तुच्छं निरत्थकवचनं. उपड्ढभणितअञ्ञभणितादिवसेन विरूपो पलापो विप्पलापो. लालप्पोति पुनप्पुनं लपनं. लालप्पनाकारो लालप्पना. लालप्पितस्स भावो लालप्पितत्तं. अयं वुच्चति परिदेवोति अयं परिदेवो नाम कथियति. सो लालप्पनलक्खणो, गुणदोसपरिकित्तनरसो, सम्भमपच्चुपट्ठानो.

‘परिदेवस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन अयम्पि सयं न दुक्खो, कायदुक्खदोमनस्सदुक्खानं पन वत्थुभावेन दुक्खोति वुत्तो. परिदेवन्तो हि अत्तनो खन्धं मुट्ठीहि पोथेति, उभोहि हत्थेहि उरं पहरति पिंसति, सीसेन भित्तिया सद्धिं युज्झति. तेनस्स बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति. ‘एत्तका मे ञातयो खयं वयं अब्भत्थं गता’तिआदीनि चिन्तेति. तेनस्स बलवं दोमनस्सं उप्पज्जति. इति इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खोति वेदितब्बो. अपिच –

यं सोकसल्लविहतो परिदेवमानो,

कण्ठोट्ठतालुतलसोसजमप्पसय्हं;

भिय्योधिमत्तमधिगच्छतियेव दुक्खं,

दुक्खोति तेन भगवा परिदेवमाहाति.

दुक्खदोमनस्सनिद्देसो

१९६-७. दुक्खदोमनस्सनिद्देसा हेट्ठा धम्मसङ्गहट्ठकथायं वण्णितत्ता पाकटा एव. लक्खणादीनि पन तेसं तत्थ वुत्तानेव.

‘दुक्खस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो, दोमनस्सस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन उभयम्पेतं सयञ्च दुक्खत्ता कायिकचेतसिकदुक्खानञ्च वत्थुभावेन दुक्खन्ति वुत्तं. हत्थपादानञ्हि कण्णनासिकानञ्च छेदनदुक्खेन दुक्खितस्स, अनाथसालायं उच्छिट्ठकपालं पुरतो कत्वा निपन्नस्स, वणमुखेहि पुळुवकेसु निक्खमन्तेसु बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति; नानारङ्गरत्तवत्थमनुञ्ञालङ्कारं नक्खत्तं कीळन्तं महाजनं दिस्वा बलवदोमनस्सं उप्पज्जति. एवं ताव दुक्खस्स द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावो वेदितब्बो. अपिच –

पीळेति कायिकमिदं, दुक्खं दुक्खञ्च मानसं भिय्यो;

जनयति यस्मा तस्मा, दुक्खन्ति विसेसतो वुत्तन्ति.

चेतोदुक्खसमप्पिता पन केसे पकिरिय उरानि पतिपिसेन्ति, आवट्टन्ति, विवट्टन्ति, छिन्नपपातं पपतन्ति, सत्थं आहरन्ति, विसं खादन्ति, रज्जुया उब्बन्धन्ति, अग्गिं पविसन्ति. तं तं विपरीतं वत्थुं तथा तथा विप्पटिसारिनो परिडय्हमानचित्ता चिन्तेन्ति. एवं दोमनस्सस्स उभिन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावो वेदितब्बो. अपिच –

पीळेति यतो चित्तं, कायस्स च पीळनं समावहति;

दुक्खन्ति दोमनस्सम्पि, दोमनस्सं ततो अहूति.

उपायासनिद्देसो

१९८. उपायासनिद्देसे आयासनट्ठेन आयासो; संसीदनविसीदनाकारप्पवत्तस्स चित्तकिलमथस्सेतं नामं. बलवं आयासो उपायासो. आयासितभावो आयासितत्तं. उपायासितभावो उपायासितत्तं. अयं वुच्चति उपायासोति अयं उपायासो नाम कथियति. सो पनेस ब्यासत्तिलक्खणो, नित्थुननरसो, विसादपच्चुपट्ठानो.

‘उपायासस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन अयम्पि सयं न दुक्खो, उभिन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खोति वुत्तो. कुपितेन हि रञ्ञा इस्सरियं अच्छिन्दित्वा हतपुत्तभातिकानं आणत्तवधानं भयेन अटविं पविसित्वा निलीनानं महाविसादप्पत्तानं दुक्खट्ठानेन दुक्खसेय्याय दुक्खनिसज्जाय बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति. ‘एत्तका नो ञातका, एत्तका भोगा नट्ठा’ति चिन्तेन्तानं बलवदोमनस्सं उप्पज्जति. इति इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खोति वेदितब्बोति. अपिच –

चित्तस्स परिदहना, कायस्स विसादना च अधिमत्तं;

यं दुक्खमुपायासो, जनेति दुक्खो ततो वुत्तो.

एत्थ च मन्दग्गिना अन्तोभाजनेयेव तेलादीनं पाको विय सोको. तिक्खग्गिना पच्चमानस्स भाजनतो बहिनिक्खमनं विय परिदेवो. बहिनिक्खन्तावसेसस्स निक्खमितुम्पि अप्पहोन्तस्स अन्तोभाजनेयेव याव परिक्खया पाको विय उपायासो दट्ठब्बो.

अप्पियसम्पयोगनिद्देसो

१९९. अप्पियसम्पयोगनिद्देसे यस्साति ये अस्स. अनिट्ठाति अपरियेसिता. परियेसिता वा होन्तु अपरियेसिता वा, नाममेवेतं अमनापारम्मणानं. मनस्मिं न कमन्ति, न पविसन्तीति अकन्ता. मनस्मिं न अप्पियन्ति, न वा मनं वड्ढेन्तीति अमनापा. रूपातिआदि तेसं सभावनिदस्सनं. अनत्थं कामेन्ति इच्छन्तीति अनत्थकामा. अहितं कामेन्ति इच्छन्तीति अहितकामा. अफासुकं दुक्खविहारं कामेन्ति इच्छन्तीति अफासुककामा. चतूहि योगेहि खेमं निब्भयं विवट्टं न इच्छन्ति, सभयं वट्टमेव नेसं कामेन्ति इच्छन्तीति आयोगक्खेमकामा.

अपिच सद्धादीनं वुद्धिसङ्खातस्स अत्थस्स अकामनतो तेसंयेव हानिसङ्खातस्स अनत्थस्स च कामनतो अनत्थकामा. सद्धादीनंयेव उपायभूतस्स हितस्स अकामनतो सद्धाहानिआदीनं उपायभूतस्स अहितस्स च कामनतो अहितकामा. फासुकविहारस्स अकामनतो अफासुकविहारस्स च कामनतो अफासुककामा. यस्स कस्सचि निब्भयस्स अकामनतो भयस्स च कामनतो अयोगक्खेमकामाति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो.

सङ्गतीति गन्त्वा संयोगो. समागमोति आगतेहि संयोगो. समोधानन्ति ठाननिसज्जादीसु सहभावो. मिस्सीभावोति सब्बकिच्चानं सहकरणं. अयं सत्तवसेन योजना. सङ्खारवसेन पन यं लब्भति तं गहेतब्बं. अयं वुच्चतीति अयं अप्पियसम्पयोगो नाम कथियति. सो अनिट्ठसमोधानलक्खणो, चित्तविघातकरणरसो, अनत्थभावपच्चुपट्ठानो.

सो अत्थतो एको धम्मो नाम नत्थि. केवलं अप्पियसम्पयुत्तानं दुविधस्सापि दुक्खस्स वत्थुभावतो दुक्खोति वुत्तो. अनिट्ठानि हि वत्थूनि समोधानगतानि विज्झनछेदनफालनादीहि कायिकम्पि दुक्खं उप्पादेन्ति, उब्बेगजननतो मानसम्पि. तेनेतं वुच्चति –

दिस्वाव अप्पिये दुक्खं, पठमं होति चेतसि;

तदुपक्कमसम्भूत-मथ काये यतो इध.

ततो दुक्खद्वयस्सापि, वत्थुतो सो महेसिना;

दुक्खो वुत्तोति विञ्ञेय्यो, अप्पियेहि समागमोति.

पियविप्पयोगनिद्देसो

२००. पियविप्पयोगनिद्देसो वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बो. माता वातिआदि पनेत्थ अत्थकामे सरूपेन दस्सेतुं वुत्तं. तत्थ ममायतीति माता. पियायतीति पिता. भजतीति भाता. तथा भगिनी. मेत्तायन्तीति मित्ता, मिनन्तीति वा मित्ता; सब्बगुय्हेसु अन्तो पक्खिपन्तीति अत्थो. किच्चकरणीयेसु सहभावट्ठेन अमा होन्तीति अमच्चा. अयं अम्हाकं अज्झत्तिकोति एवं जानन्ति ञायन्तीति वा ञाती. लोहितेन सम्बन्धाति सालोहिता. एवमेतानि पदानि अत्थतो वेदितब्बानि. अयं वुच्चतीति अयं पियेहि विप्पयोगो नाम कथियति. सो इट्ठवत्थुवियोगलक्खणो, सोकुप्पादनरसो, ब्यसनपच्चुपट्ठानो.

सो अत्थतो एको धम्मो नाम नत्थि. केवलं पियविप्पयुत्तानं दुविधस्सापि दुक्खस्स वत्थुभावतो दुक्खोति वुत्तो. इट्ठानि हि वत्थूनि वियुज्जमानानि सरीरस्स सोसनमिलापनादिभावेन कायिकम्पि दुक्खं उप्पादेन्ति, ‘यम्पि नो अहोसि, तम्पि नो नत्थी’ति अनुसोचापनतो मानसम्पि. तेनेतं वुच्चति –

ञातिधनादिवियोगा, सोकसरसमप्पिता वितुज्जन्ति;

बाला यतो ततो यं, दुक्खोति मतो पियवियोगोति.

इच्छानिद्देसो

२०१. इच्छानिद्देसे जातिधम्मानन्ति जातिसभावानं जातिपकतिकानं. इच्छा उप्पज्जतीति तण्हा उप्पज्जति. अहो वताति पत्थना. खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बन्ति यं एतं ‘‘अहो वत मयं न जातिधम्मा अस्साम, न च वत नो जाति आगच्छेय्या’’ति एवं पहीनसमुदयेसु साधूसु विज्जमानं अजातिधम्मत्तं, परिनिब्बुतेसु च विज्जमानं जातिया अनागमनं इच्छितं, तं इच्छन्तस्सापि मग्गभावनाय विना अपत्तब्बतो अनिच्छन्तस्स च भावनाय पत्तब्बतो न इच्छाय पत्तब्बं नाम होति. इदम्पीति एतम्पि; उपरि सेसानि उपादाय पिकारो. यम्पिच्छन्ति येनपि धम्मेन अलब्भनेय्यं वत्थुं इच्छन्तो न लभति, तं अलब्भनेय्यवत्थुइच्छनं दुक्खन्ति वेदितब्बं. जराधम्मानन्तिआदीसुपि एसेव नयो. एवमेत्थ अलब्भनेय्यवत्थूसु इच्छाव ‘‘यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्ख’’न्ति वुत्ता. सा अलब्भनेय्यवत्थुइच्छनलक्खणा, तप्परियेसनरसा, तेसं अप्पत्तिपच्चुपट्ठाना.

द्विन्नं पन दुक्खानं वत्थुभावतो दुक्खाति वुत्ता. एकच्चो हि राजा भविस्सतीति सम्भावितो होति. सो छिन्नभिन्नगणेन परिवारितो पब्बतविसमं वा वनगहनं वा पविसति. अथ राजा तं पवत्तिं ञत्वा बलकायं पेसेति. सो राजपुरिसेहि निहतपरिवारो सयम्पि लद्धप्पहारो पलायमानो रुक्खन्तरं वा पासाणन्तरं वा पविसति. तस्मिं समये महामेघो उट्ठहति, तिब्बन्धकारा काळवद्दलिका होति. अथ नं समन्ततो काळकिपिल्लिकादयो पाणा परिवारेत्वा गण्हन्ति. तेनस्स बलवकायदुक्खं उप्पज्जति. ‘मं एकं निस्साय एत्तका ञाती च भोगा च विनट्ठा’ति चिन्तेन्तस्स बलवदोमनस्सं उप्पज्जति. इति अयं इच्छा इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खाति वेदितब्बा. अपिच –

तं तं पत्थयमानानं, तस्स तस्स अलाभतो;

यं विघातमयं दुक्खं, सत्तानं इध जायति.

अलब्भनेय्यवत्थूनं, पत्थना तस्स कारणं;

यस्मा तस्मा जिनो दुक्खं, इच्छितालाभमब्रवीति.

उपादानक्खन्धनिद्देसो

२०२. उपादानक्खन्धनिद्देसे संखित्तेनाति देसनं सन्धाय वुत्तं. दुक्खञ्हि एत्तकानि दुक्खसतानीति वा एत्तकानि दुक्खसहस्सानीति वा एत्तकानि दुक्खसतसहस्सानीति वा संखिपितुं न सक्का, देसना पन सक्का, तस्मा ‘‘दुक्खं नाम अञ्ञं किञ्चि नत्थि, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’’ति देसनं सङ्खिपेन्तो एवमाह. सेय्यथिदन्ति निपातो; तस्स ते कतमेति चेति अत्थो. रूपूपादानक्खन्धोतिआदीनं अत्थो खन्धविभङ्गे वण्णितोयेव.

‘खन्धानं दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन –

जातिप्पभुतिकं दुक्खं, यं वुत्तं इध तादिना;

अवुत्तं यञ्च तं सब्बं, विना एते न विज्जति.

यस्मा तस्मा उपादान-क्खन्धा सङ्खेपतो इमे;

दुक्खाति वुत्ता दुक्खन्त-देसकेन महेसिना.

तथा हि इन्धनमिव पावको, लक्खमिव पहरणानि, गोरूपमिव डंसमकसादयो, खेत्तमिव लावका, गामं विय गामघातका, उपादानक्खन्धपञ्चकमेव जातिआदयो नानप्पकारेहि बाधयमाना, तिणलतादीनि विय भूमियं, पुप्फफलपल्लवादीनि विय रुक्खेसु, उपादानक्खन्धेसुयेव निब्बत्तन्ति. उपादानक्खन्धानञ्च आदिदुक्खं जाति, मज्झेदुक्खं जरा, परियोसानदुक्खं मरणं. मारणन्तिकदुक्खाभिघातेन परिडय्हमानदुक्खं सोको, तदसहनतो लालप्पनदुक्खं परिदेवो. ततो धातुक्खोभसङ्खातअनिट्ठफोट्ठब्बसमायोगतो कायस्स आबाधनदुक्खं दुक्खं. तेन बाधियमानानं पुथुज्जनानं तत्थ पटिघुप्पत्तितो चेतोबाधनदुक्खं दोमनस्सं. सोकादिवुड्ढिया जनितविसादानं अनुत्थुननदुक्खं उपायासो. मनोरथविघातप्पत्तानं इच्छाविघातदुक्खं इच्छितालाभोति एवं नानप्पकारतो उपपरिक्खियमाना उपादानक्खन्धाव दुक्खाति यदेतं एकमेकं दस्सेत्वा वुच्चमानं अनेकेहि कप्पेहि न सक्का असेसतो वत्तुं, तं सब्बम्पि दुक्खं एकजलबिन्दुम्हि सकलसमुद्दजलरसं विय येसु केसुचि पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु सङ्खिपित्वा दस्सेतुं ‘‘संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’’ति भगवा अवोचाति.

दुक्खसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता.

२. समुदयसच्चनिद्देसवण्णना

२०३. समुदयसच्चनिद्देसे यायं तण्हाति या अयं तण्हा. पोनोब्भविकाति पुनब्भवकरणं पुनोब्भवो, पुनोब्भवो सीलमस्साति पोनोब्भविका. अपिच पुनब्भवं देति, पुनब्भवाय संवत्तति, पुनप्पुनं भवे निब्बत्तेतीति पोनोब्भविका. सा पनेसा पुनब्भवस्स दायिकापि अत्थि अदायिकापि, पुनब्भवाय संवत्तनिकापि अत्थि असंवत्तनिकापि, दिन्नाय पटिसन्धिया उपधिवेपक्कमत्तापि. सा पुनब्भवं ददमानापि अददमानापि, पुनब्भवाय संवत्तमानापि असंवत्तमानापि, दिन्नाय पटिसन्धिया उपधिवेपक्कमत्तापि पोनोब्भविका एवाति नामं लभति. अभिनन्दनसङ्खातेन नन्दिरागेन सहगताति नन्दिरागसहगता, नन्दिरागेन सद्धिं अत्थतो एकत्तमेव गताति वुत्तं होति. तत्रतत्राभिनन्दिनीति यत्र यत्र अत्तभावो तत्रतत्राभिनन्दिनी, रूपादीसु वा आरम्मणेसु तत्रतत्राभिनन्दिनी; रूपाभिनन्दिनी सद्दगन्धरसफोट्ठब्बधम्माभिनन्दिनीति अत्थो. सेय्यथिदन्ति निपातो; तस्स सा कतमाति चेति अत्थो. कामतण्हाति कामे तण्हा कामतण्हा; पञ्चकामगुणिकरागस्सेतं अधिवचनं. भवे तण्हा भवतण्हा; भवपत्थनावसेन उप्पन्नस्स सस्सतदिट्ठिसहगतस्स रूपारूपभवरागस्स च झाननिकन्तिया चेतं अधिवचनं. विभवे तण्हा विभवतण्हा; उच्छेददिट्ठिसहगतस्स रागस्सेतं अधिवचनं.

इदानि तस्सा तण्हाय वत्थुं वित्थारतो दस्सेतुं सा खो पनेसातिआदिमाह. तत्थ उप्पज्जतीति जायति. निविसतीति पुनप्पुनं पवत्तिवसेन पतिट्ठहति. यं लोके पियरूपं सातरूपन्ति यं लोकस्मिं पियसभावञ्चेव मधुरसभावञ्च. चक्खुं लोकेतिआदीसु लोकस्मिञ्हि चक्खादीसु ममत्तेन अभिनिविट्ठा सत्ता सम्पत्तियं पतिट्ठिता अत्तनो चक्खुं आदासादीसु निमित्तग्गहणानुसारेन विप्पसन्नपञ्चपसादं सुवण्णविमाने उग्घाटितमणिसीहपञ्जरं विय मञ्ञन्ति, सोतं रजतपनाळिकं विय पामङ्गसुत्तकं विय च मञ्ञन्ति, तुङ्गनासाति लद्धवोहारं घानं वट्टेत्वा ठपितहरितालवट्टिं विय मञ्ञन्ति, जिव्हं रत्तकम्बलपटलं विय मुदुसिनिद्धमधुररसदं मञ्ञन्ति, कायं साललट्ठिं विय सुवण्णतोरणं विय च मञ्ञन्ति, मनं अञ्ञेसं मनेन असदिसं उळारं मञ्ञन्ति, रूपं सुवण्णकणिकारपुप्फादिवण्णं विय, सद्दं मत्तकरवीककोकिलमन्दधमितमणिवंसनिग्घोसं विय, अत्तना पटिलद्धानि चतुसमुट्ठानिकगन्धारम्मणादीनि ‘कस्स अञ्ञस्स एवरूपानि अत्थी’ति मञ्ञन्ति. तेसं एवं मञ्ञमानानं तानि चक्खादीनि पियरूपानि चेव होन्ति सातरूपानि च. अथ नेसं तत्थ अनुप्पन्ना चेव तण्हा उप्पज्जति, उप्पन्ना च पुनप्पुनं पवत्तिवसेन निविसति. तस्मा भगवा – ‘‘चक्खुं लोके पियरूपं सातरूपं. एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जती’’तिआदिमाह. तत्थ उप्पज्जमानाति यदा उप्पज्जति तदा एत्थ उप्पज्जतीति अत्थो. एस नयो सब्बत्थापीति.

समुदयसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता.

३. निरोधसच्चनिद्देसवण्णना

२०४. निरोधसच्चनिद्देसे यो तस्सायेव तण्हायाति एत्थ ‘यो तस्सेव दुक्खस्सा’ति वत्तब्बे यस्मा समुदयनिरोधेनेव दुक्खं निरुज्झति नो अञ्ञथा, यथाह –

‘‘यथापि मूले अनुपद्दवे दळ्हे,

छिन्नोपि रुक्खो पुनरेव रूहति;

एवम्पि तण्हानुसये अनूहते,

निब्बत्तति दुक्खमिदं पुनप्पुन’’न्ति. (ध. प. ३३८);

तस्मा तं दुक्खनिरोधं दस्सेन्तो समुदयनिरोधेन दस्सेतुं एवमाह. सीहसमानवुत्तिनो हि तथागता. ते दुक्खं निरोधेन्ता दुक्खनिरोधञ्च दस्सेन्ता हेतुम्हि पटिपज्जन्ति, न फले. सुवानवुत्तिनो पन अञ्ञतित्थिया. ते दुक्खं निरोधेन्ता दुक्खनिरोधञ्च दस्सेन्ता अत्तकिलमथानुयोगेन चेव तस्सेव च देसनाय फले पटिपज्जन्ति, न हेतुम्हीति. सीहसमानवुत्तिताय सत्था हेतुम्हि पटिपज्जन्तो यो तस्सायेवातिआदिमाह.

तत्थ तस्सायेवाति या सा उप्पत्ति निवेसवसेन हेट्ठा पकासिता तस्सायेव. असेसविरागनिरोधोतिआदीनि सब्बानि निब्बानवेवचनानेव. निब्बानञ्हि आगम्म तण्हा असेसा विरज्जति निरुज्झति. तस्मा तं ‘‘तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो’’ति वुच्चति. निब्बानञ्च आगम्म तण्हा चजियति, पटिनिस्सज्जियति, मुच्चति, न अल्लियति. तस्मा निब्बानं ‘‘चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो’’ति वुच्चति. एकमेव हि निब्बानं. नामानि पनस्स सब्बसङ्खतानं नामपटिपक्खवसेन अनेकानि निब्बानवेवचनानेव होन्ति, सेय्यथिदं – असेसविरागनिरोधो, चागो, पटिनिस्सग्गो, मुत्ति, अनालयो, रागक्खयो, दोसक्खयो, मोहक्खयो, तण्हाक्खयो, अनुप्पादो, अप्पवत्तं, अनिमित्तं, अप्पणिहितं, अनायूहनं, अप्पटिसन्धि, अनुपपत्ति, अगति, अजातं, अजरं, अब्याधि, अमतं, असोकं, अपरिदेवं, अनुपायासं, असंकिलिट्ठन्तिआदीनि.

इदानि मग्गेन छिन्नाय निब्बानं आगम्म अप्पवत्तिपत्तायपि च तण्हाय येसु वत्थूसु तस्सा उप्पत्ति दस्सिता, तत्थेव अभावं दस्सेतुं सा खो पनेसातिआदिमाह. तत्थ यथा पुरिसो खेत्ते जातं तित्तअलाबुवल्लिं दिस्वा अग्गतो पट्ठाय मूलं परियेसित्वा छिन्देय्य, सा अनुपुब्बेन मिलायित्वा अप्पवत्तिं गच्छेय्य. ततो तस्मिं खेत्ते तित्तअलाबु निरुद्धा पहीनाति वुच्चेय्य. एवमेव खेत्ते तित्तअलाबु विय चक्खादीसु तण्हा. सा अरियमग्गेन मूलच्छिन्ना निब्बानं आगम्म अप्पवत्तिं गच्छति. एवं गता पन तेसु वत्थूसु खेत्ते तित्तअलाबु विय न पञ्ञायति. यथा च अटवितो चोरे आनेत्वा नगरस्स दक्खिणद्वारे घातेय्युं, ततो अटवियं चोरा मताति वा मारिताति वा वुच्चेय्युं; एवमेव अटवियं चोरा विय या चक्खादीसु तण्हा, सा दक्खिणद्वारे चोरा विय निब्बानं आगम्म निरुद्धत्ता निब्बाने निरुद्धा. एवं निरुद्धा पन तेसु वत्थूसु अटवियं चोरा विय न पञ्ञायति. तेनस्सा तत्थेव निरोधं दस्सेन्तो ‘‘चक्खुं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झती’’तिआदिमाह. सेसमेत्थ उत्तानत्थमेवाति.

निरोधसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता.

४. मग्गसच्चनिद्देसवण्णना

२०५. मग्गसच्चनिद्देसे अयमेवाति अञ्ञमग्गपटिक्खेपनत्थं नियमनं. अरियोति तंतंमग्गवज्झेहि किलेसेहि आरकत्ता अरियभावकरत्ता अरियफलपटिलाभकरत्ता च अरियो. अट्ठङ्गानि अस्साति अट्ठङ्गिको. स्वायं चतुरङ्गिका विय सेना, पञ्चङ्गिकं विय तूरियं अङ्गमत्तमेव होति, अङ्गविनिमुत्तो नत्थि. निब्बानत्थिकेहि मग्गीयति, निब्बानं वा मग्गति, किलेसे वा मारेन्तो गच्छतीति मग्गो. सेय्यथिदन्ति सो कतमोति चेति अत्थो.

इदानि अङ्गमत्तमेव मग्गो होति, अङ्गविनिम्मुत्तो नत्थीति दस्सेन्तो सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधीति आह. तत्थ सम्मा दस्सनलक्खणा सम्मादिट्ठि. सम्मा अभिनिरोपनलक्खणो सम्मासङ्कप्पो. सम्मा परिग्गहलक्खणा सम्मावाचा. सम्मा समुट्ठापनलक्खणो सम्माकम्मन्तो. सम्मा वोदानलक्खणो सम्माआजीवो. सम्मा पग्गहलक्खणो सम्मावायामो. सम्मा उपट्ठानलक्खणा सम्मासति. सम्मा समाधानलक्खणो सम्मासमाधि.

तेसु च एकेकस्स तीणि तीणि किच्चानि होन्ति, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि ताव अञ्ञेहिपि अत्तनो पच्चनीककिलेसेहि सद्धिं मिच्छादिट्ठिं पजहति, निरोधं आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च पस्सति तप्पटिच्छादकमोहविधमनवसेन असम्मोहतो. सम्मासङ्कप्पादयोपि तथेव मिच्छासङ्कप्पादीनि च पजहन्ति, निरोधञ्च आरम्मणं करोन्ति. विसेसतो पनेत्थ सम्मासङ्कप्पो सहजातधम्मे अभिनिरोपेति, सम्मावाचा सम्मा परिग्गण्हाति, सम्माकम्मन्तो सम्मा समुट्ठापेति, सम्माआजीवो सम्मा वोदापेति, सम्मावायामो सम्मा पग्गण्हाति, सम्मासति सम्मा उपट्ठाति, सम्मासमाधि सम्मा पदहति.

अपिचेसा सम्मादिट्ठि नाम पुब्बभागे नानाक्खणा नानारम्मणा होति, मग्गकाले एकक्खणा एकारम्मणा, किच्चतो पन दुक्खे ञाणन्तिआदीनि चत्तारि नामानि लभति. सम्मासङ्कप्पादयोपि पुब्बभागे नानाक्खणा नानारम्मणा होन्ति, मग्गकाले एकक्खणा एकारम्मणा. तेसु सम्मासङ्कप्पो किच्चतो नेक्खम्मसङ्कप्पोतिआदीनि तीणि नामानि लभति. सम्मावाचादयो तयो पुब्बभागे नानाक्खणा नानारम्मणा विरतियोपि होन्ति चेतनायोपि, मग्गक्खणे पन विरतियोव. सम्मावायामो सम्मासतीति इदम्पि द्वयं किच्चतो सम्मप्पधानसतिपट्ठानवसेन चत्तारि नामानि लभति. सम्मासमाधि पन पुब्बभागेपि मग्गक्खणेपि सम्मासमाधियेव.

इति इमेसु अट्ठसु धम्मेसु भगवता निब्बानाधिगमाय पटिपन्नस्स योगिनो बहूपकारत्ता पठमं सम्मादिट्ठि देसिता. अयञ्हि ‘‘पञ्ञापज्जोतो पञ्ञासत्थ’’न्ति (ध. स. १६, २०, २९, ३४) च वुत्ता. तस्मा एताय पुब्बभागे विपस्सनाञाणसङ्खाताय सम्मादिट्ठिया अविज्जन्धकारं विद्धंसेत्वा किलेसचोरे घातेन्तो खेमेन योगावचरो निब्बानं पापुणाति. तेन वुत्तं ‘‘निब्बानाधिगमाय पटिपन्नस्स योगिनो बहूपकारत्ता पठमं सम्मादिट्ठि देसिता’’ति.

सम्मासङ्कप्पो पन तस्सा बहूपकारो, तस्मा तदनन्तरं वुत्तो. यथा हि हेरञ्ञिको हत्थेन परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा चक्खुना कहापणं ओलोकेन्तो ‘अयं कूटो, अयं छेको’ति जानाति, एवं योगावचरोपि पुब्बभागे वितक्केन वितक्केत्वा विपस्सनापञ्ञाय ओलोकयमानो ‘इमे धम्मा कामावचरा, इमे धम्मा रूपावचरादयो’ति जानाति. यथा वा पन पुरिसेन कोटियं गहेत्वा परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा दिन्नं महारुक्खं तच्छको वासिया तच्छेत्वा कम्मे उपनेति, एवं वितक्केन वितक्केत्वा वितक्कत्वा दिन्नधम्मे योगावचरो पञ्ञाय ‘इमे धम्मा कामावचरा, इमे धम्मा रूपावचरा’तिआदिना नयेन परिच्छिन्दित्वा कम्मे उपनेति. तेन वुत्तं ‘सम्मासङ्कप्पो पन तस्सा बहूपकारो, तस्मा तदनन्तरं वुत्तो’’ति.

स्वायं यथा सम्मादिट्ठिया, एवं सम्मावाचायपि उपकारको. यथाह – ‘‘पुब्बे खो, गहपति, वितक्केत्वा विचारेत्वा पच्छा वाचं भिन्दती’’ति (म. नि. १.४६३). तस्मा तदनन्तरं सम्मावाचा वुत्ता.

यस्मा पन ‘इदञ्चिदञ्च करिस्सामा’ति पठमं वाचाय संविदहित्वा लोके कम्मन्ते पयोजेन्ति, तस्मा वाचा कायकम्मस्स उपकारिकाति सम्मावाचाय अनन्तरं सम्माकम्मन्तो वुत्तो.

चतुब्बिधं पन वचीदुच्चरितं, तिविधं कायदुच्चरितं पहाय उभयं सुचरितं पूरेन्तस्सेव यस्मा आजीवट्ठमकसीलं पूरति, न इतरस्स, तस्मा तदुभयानन्तरं सम्माआजीवो वुत्तो.

एवं सुद्धाजीवेन ‘परिसुद्धो मे आजीवो’ति एत्तावता परितोसं अकत्वा सुत्तप्पमत्तेन विहरितुं न युत्तं, अथ खो सब्बइरियापथेसु इदं वीरियमारभितब्बन्ति दस्सेतुं तदनन्तरं सम्मावायामो वुत्तो.

ततो आरद्धवीरियेनापि कायादीसु चतूसु वत्थूसु सति सुप्पतिट्ठिता कातब्बाति दस्सनत्थं तदनन्तरं सम्मासति देसिता.

यस्मा पन एवं सुप्पतिट्ठिता सति समाधिस्स उपकारानुपकारानं धम्मानं गतियो समन्वेसित्वा पहोति एकत्तारम्मणे चित्तं समाधातुं, तस्मा सम्मासतिअनन्तरं सम्मासमाधि देसितोति वेदितब्बो.

सम्मादिट्ठिनिद्देसे ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदिना चतुसच्चकम्मट्ठानं दस्सितं. तत्थ पुरिमानि द्वे सच्चानि वट्टं, पच्छिमानि विवट्टं. तेसु भिक्खुनो वट्टे कम्मट्ठानाभिनिवेसो होति, विवट्टे नत्थि अभिनिवेसो. पुरिमानि हि द्वे सच्चानि ‘‘पञ्चक्खन्धा दुक्खं, तण्हा समुदयो’’ति एवं सङ्खेपेन च ‘‘कतमे पञ्चक्खन्धा? रूपक्खन्धो’’तिआदिना नयेन वित्थारेन च आचरियस्स सन्तिके उग्गण्हित्वा वाचाय पुनप्पुनं परिवत्तेन्तो योगावचरो कम्मं करोति; इतरेसु पन द्वीसु सच्चेसु ‘‘निरोधसच्चं इट्ठं कन्तं मनापं, मग्गसच्चं इट्ठं कन्तं मनाप’’न्ति एवं सवनेनेव कम्मं करोति. सो एवं कम्मं करोन्तो चत्तारि सच्चानि एकेन पटिवेधेन पटिविज्झति, एकाभिसमयेन अभिसमेति; दुक्खं परिञ्ञापटिवेधेन पटिविज्झति, समुदयं पहानपटिवेधेन, निरोधं सच्छिकिरियपटिवेधेन, मग्गं भावनापटिवेधेन पटिविज्झति; दुक्खं परिञ्ञाभिसमयेन…पे… मग्गं भावनाभिसमयेन अभिसमेति.

एवमस्स पुब्बभागे द्वीसु सच्चेसु उग्गहपरिपुच्छासवनधारणसम्मसनपटिवेधो होति, द्वीसु सवनपटिवेधोयेव; अपरभागे तीसु किच्चतो पटिवेधो होति, निरोधे आरम्मणपटिवेधो. तत्थ सब्बम्पि पटिवेधञाणं लोकुत्तरं, सवनधारणसम्मसनञाणं लोकियं कामावचरं, पच्चवेक्खणा पन पत्तसच्चस्स होति. अयञ्च आदिकम्मिको. तस्मा सा इध न वुत्ता. इमस्स च भिक्खुनो पुब्बे परिग्गहतो ‘दुक्खं परिजानामि, समुदयं पजहामि, निरोधं सच्छिकरोमि, मग्गं भावेमी’ति आभोगसमन्नाहारमनसिकारपच्चवेक्खणा नत्थि, परिग्गहतो पट्ठाय होति; अपरभागे पन दुक्खं परिञ्ञातमेव होति…पे… मग्गो भावितोव होति.

तत्थ द्वे सच्चानि दुद्दसत्ता गम्भीरानि, द्वे गम्भीरत्ता दुद्दसानि. दुक्खसच्चञ्हि उप्पत्तितो पाकटं; खाणुकण्टकप्पहारादीसु ‘अहो दुक्ख’न्ति वत्तब्बतम्पि आपज्जति. समुदयम्पि खादितुकामताभुञ्जितुकामतादिवसेन उप्पत्तितो पाकटं. लक्खणपटिवेधतो पन उभयम्पि गम्भीरं. इति तानि दुद्दसत्ता गम्भीरानि. इतरेसं पन द्विन्नं दस्सनत्थाय पयोगो भवग्गगहणत्थं हत्थप्पसारणं विय, अवीचिफुसनत्थं पादप्पसारणं विय, सतधा भिन्नवालस्स कोटिया कोटिं पटिपादनं विय च होति. इति तानि गम्भीरत्ता दुद्दसानि. एवं दुद्दसत्ता गम्भीरेसु गम्भीरत्ता च दुद्दसेसु चतूसु सच्चेसु उग्गहादिवसेन पुब्बभागञाणुप्पत्तिं सन्धाय इदं ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदि वुत्तं. पटिवेधक्खणे पन एकमेव ञाणं होति.

सम्मासङ्कप्पनिद्देसे कामतो निस्सटोति नेक्खम्मसङ्कप्पो. ब्यापादतो निस्सटोति अब्यापादसङ्कप्पो. विहिंसाय निस्सटोति अविहिंसासङ्कप्पो. तत्थ नेक्खम्मवितक्को कामवितक्कस्स पदघातं पदच्छेदं करोन्तो उप्पज्जति, अब्यापादवितक्को ब्यापादवितक्कस्स, अविहिंसावितक्को विहिंसावितक्कस्स. नेक्खम्मवितक्को च कामवितक्कस्स पच्चनीको हुत्वा उप्पज्जति, अब्यापादअविहिंसावितक्का ब्यापादविहिंसावितक्कानं.

तत्थ योगावचरो कामवितक्कस्स पदघातनत्थं कामवितक्कं वा सम्मसति अञ्ञं वा पन किञ्चि सङ्खारं. अथस्स विपस्सनाक्खणे विपस्सनासम्पयुत्तो सङ्कप्पो तदङ्गवसेन कामवितक्कस्स पदघातं पदच्छेदं करोन्तो उप्पज्जति, विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गं पापेति. अथस्स मग्गक्खणे मग्गसम्पयुत्तो सङ्कप्पो समुच्छेदवसेन कामवितक्कस्स पदघातं पदच्छेदं करोन्तो उप्पज्जति; ब्यापादवितक्कस्सापि पदघातनत्थं ब्यापादवितक्कं वा अञ्ञं वा सङ्खारं सम्मसति; विहिंसावितक्कस्स पदघातनत्थं विहिंसावितक्कं वा अञ्ञं वा सङ्खारं सम्मसति. अथस्स विपस्सनाक्खणेति सब्बं पुरिमनयेनेव योजेतब्बं.

कामवितक्कादीनं पन तिण्णं पाळियं विभत्तेसु अट्ठतिंसारम्मणेसु एककम्मट्ठानम्पि अपच्चनीकं नाम नत्थि. एकन्ततो पन कामवितक्कस्स ताव असुभेसु पठमज्झानमेव पच्चनीकं, ब्यापादवितक्कस्स मेत्ताय तिकचतुक्कज्झानानि, विहिंसावितक्कस्स करुणाय तिकचतुक्कज्झानानि. तस्मा असुभे परिकम्मं कत्वा झानं समापन्नस्स समापत्तिक्खणे झानसम्पयुत्तो सङ्कप्पो विक्खम्भनवसेन कामवितक्कस्स पच्चनीको हुत्वा उप्पज्जति. झानं पादकं कत्वा विपस्सनं पट्ठपेन्तस्स विपस्सनाक्खणे विपस्सनासम्पयुत्तो सङ्कप्पो तदङ्गवसेन कामवितक्कस्स पच्चनीको हुत्वा उप्पज्जति. विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गं पापेन्तस्स मग्गक्खणे मग्गसम्पयुत्तो सङ्कप्पो समुच्छेदवसेन कामवितक्कस्स पच्चनीको हुत्वा उप्पज्जति. एवं उप्पन्नो नेक्खम्मसङ्कप्पोति वुच्चतीति वेदितब्बो.

मेत्ताय पन परिकम्मं कत्वा, करुणाय परिकम्मं कत्वा झानं समापज्जतीति सब्बं पुरिमनयेनेव योजेतब्बं. एवं उप्पन्नो अब्यापादसङ्कप्पोति वुच्चति, अविहिंसासङ्कप्पोति च वुच्चतीति वेदितब्बो. एवमेते नेक्खम्मसङ्कप्पादयो विपस्सनाझानवसेन उप्पत्तीनं नानत्ता पुब्बभागे नाना; मग्गक्खणे पन इमेसु तीसु ठानेसु उप्पन्नस्स अकुसलसङ्कप्पस्स पदच्छेदतो अनुप्पत्तिसाधनवसेन मग्गङ्गं पूरयमानो एकोव कुसलसङ्कप्पो उप्पज्जति. अयं सम्मासङ्कप्पो नाम.

सम्मावाचानिद्देसेपि यस्मा अञ्ञेनेव चित्तेन मुसावादा विरमति, अञ्ञेनञ्ञेन पिसुणवाचादीहि, तस्मा चतस्सोपेता वेरमणियो पुब्बभागे नाना; मग्गक्खणे पन मिच्छावाचासङ्खाताय चतुब्बिधाय अकुसलदुस्सील्यचेतनाय पदच्छेदतो अनुप्पत्तिसाधनवसेन मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव सम्मावाचासङ्खाता कुसलवेरमणी उप्पज्जति. अयं सम्मावाचा नाम.

सम्माकम्मन्तनिद्देसेपि यस्मा अञ्ञेनेव चित्तेन पाणातिपाता विरमति, अञ्ञेन अदिन्नादाना, अञ्ञेन कामेसुमिच्छाचारा, तस्मा तिस्सोपेता वेरमणियो पुब्बभागे नाना; मग्गक्खणे पन मिच्छाकम्मन्तसङ्खाताय तिविधाय अकुसलदुस्सील्यचेतनाय पदच्छेदतो अनुप्पत्तिसाधनवसेन मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव सम्माकम्मन्तसङ्खाता अकुसलवेरमणी उप्पज्जति. अयं सम्माकम्मन्तो नाम.

सम्माआजीवनिद्देसे इधाति इमस्मिं सासने. अरियसावकोति अरियस्स बुद्धस्स सावको. मिच्छाआजीवं पहायाति पापकं आजीवं पजहित्वा. सम्माआजीवेनाति बुद्धपसत्थेन कुसलआजीवेन. जीविकं कप्पेतीति जीवितप्पवत्तिं पवत्तेति. इधापि यस्मा अञ्ञेनेव चित्तेन कायद्वारवीतिक्कमा विरमति; अञ्ञेन वचीद्वारवीतिक्कमा, तस्मा पुब्बभागे नानाक्खणेसु उप्पज्जति; मग्गक्खणे पन द्वीसु द्वारेसु सत्तन्नं कम्मपथानं वसेन उप्पन्नाय मिच्छाआजीवदुस्सील्यचेतनाय पदच्छेदतो अनुप्पत्तिसाधनवसेन मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव सम्माआजीवसङ्खाता कुसलवेरमणी उप्पज्जति. अयं सम्माआजीवो नाम.

सम्मावायामनिद्देसो सम्मप्पधानविभङ्गे अनुपदवण्णनावसेन आविभविस्सति. अयं पन पुब्बभागे नानाचित्तेसु लभति. अञ्ञेनेव हि चित्तेन अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय वायामं करोति, अञ्ञेन उप्पन्नानं पहानाय; अञ्ञेनेव च अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय, अञ्ञेन उप्पन्नानं ठितिया; मग्गक्खणे पन एकचित्तेयेव लब्भति. एकमेव हि मग्गसम्पयुत्तं वीरियं चतुकिच्चसाधनट्ठेन चत्तारि नामानि लब्भति.

सम्मासतिनिद्देसोपि सतिपट्ठानविभङ्गे अनुपदवण्णनावसेन आविभविस्सति. अयम्पि च पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भति. अञ्ञेनेव हि चित्तेन कायं परिग्गण्हाति, अञ्ञेनञ्ञेन वेदनादीनि; मग्गक्खणे पन एकचित्तेयेव लब्भति. एकायेव हि मग्गसम्पयुत्ता सति चतुकिच्चसाधनट्ठेन चत्तारि नामानि लभति.

सम्मासमाधिनिद्देसे चत्तारि झानानि पुब्बभागेपि नाना, मग्गक्खणेपि. पुब्बभागे समापत्तिवसेन नाना, मग्गक्खणे नानामग्गवसेन. एकस्स हि पठममग्गो पठमज्झानिको होति, दुतियमग्गादयोपि पठमज्झानिका, दुतियादीसु अञ्ञतरज्झानिका वा. एकस्स पठममग्गो दुतियादीनं अञ्ञतरज्झानिको होति, दुतियादयोपि दुतियादीनं अञ्ञतरज्झानिका वा पठमज्झानिका वा. एवं चत्तारोपि मग्गा झानवसेन सदिसा वा असदिसा वा एकच्चसदिसा वा होन्ति.

अयं पनस्स विसेसो पादकज्झाननियामेन होति. पादकज्झाननियामेन ताव पठमज्झानलाभिनो पठमज्झाना वुट्ठाय विपस्सन्तस्स उप्पन्नमग्गो पठमज्झानिको होति; मग्गङ्गबोज्झङ्गानि पनेत्थ परिपुण्णानेव होन्ति. दुतियज्झानतो उट्ठाय विपस्सन्तस्स उप्पन्नो मग्गो दुतियज्झानिको होति; मग्गङ्गानि पनेत्थ सत्त होन्ति. ततियज्झानतो उट्ठाय विपस्सन्तस्स उप्पन्नो मग्गो ततियज्झानिको होति; मग्गङ्गानि पनेत्थ सत्त, बोज्झङ्गानि छ होन्ति. एस नयो चतुत्थज्झानतो पट्ठाय याव नेवसञ्ञानासञ्ञायतना.

आरुप्पे चतुक्कपञ्चकज्झानं उप्पज्जति. तञ्च खो लोकुत्तरं नो लोकियन्ति वुत्तं. एत्थ कथन्ति? एत्थापि पठमज्झानादीसु यतो उट्ठाय सोतापत्तिमग्गं पटिलभित्वा आरुप्पसमापत्तिं भावेत्वा यो आरुप्पे उप्पन्नो, तंझानिकाव तस्स तत्थ तयो मग्गा उप्पज्जन्ति. एवं पादकज्झानमेव नियामेति. केचि पन थेरा ‘‘विपस्सनाय आरम्मणभूता खन्धा नियामेन्ती’’ति वदन्ति. केचि ‘‘पुग्गलज्झासयो नियामेती’’ति वदन्ति. केचि ‘‘वुट्ठानगामिनीविपस्सना नियामेती’’ति वदन्ति. तेसं वादविनिच्छयो हेट्ठा चित्तुप्पादकण्डे लोकुत्तरपदभाजनीयवण्णनायं (ध. स. अट्ठ. ३५०) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. अयं वुच्चति सम्मासमाधीति या इमेसु चतूसु झानेसु एकग्गता, अयं पुब्बभागे लोकियो, अपरभागे लोकुत्तरो सम्मासमाधि नाम वुच्चतीति. एवं लोकियलोकुत्तरवसेन भगवा मग्गसच्चं देसेसि.

तत्थ लोकियमग्गे सब्बानेव मग्गङ्गानि यथानुरूपं छसु आरम्मणेसु अञ्ञतरारम्मणानि होन्ति. लोकुत्तरमग्गे पन चतुसच्चपटिवेधाय पवत्तस्स अरियस्स निब्बानारम्मणं अविज्जानुसयसमुग्घातकं पञ्ञाचक्खु सम्मादिट्ठि. तथा सम्पन्नदिट्ठिस्स तंसम्पयुत्तं तिविधमिच्छासङ्कप्पसमुग्घातकं चेतसो निब्बानपदाभिनिरोपनं सम्मासङ्कप्पो. तथा पस्सन्तस्स वितक्केन्तस्स च तंसम्पयुत्ताव चतुब्बिधवचीदुच्चरितसमुग्घातिकाय मिच्छावाचाय विरति सम्मावाचा. तथा विरमन्तस्स तंसम्पयुत्ताव मिच्छाकम्मन्तसमुच्छेदिका तिविधकायदुच्चरितविरति सम्माकम्मन्तो. तेसंयेव सम्मावाचाकम्मन्तानं वोदानभूता तंसम्पयुत्ताव कुहनादिसमुच्छेदिका मिच्छाआजीवविरति सम्माआजीवो. इमिस्सा सम्मावाचाकम्मन्ताजीवसंखाताय सीलभूमियं पतिट्ठमानस्स तदनुरूपो तंसम्पयुत्तोव कोसज्जसमुच्छेदको अनुप्पन्नुप्पन्नानं अकुसलकुसलानं अनुप्पादपहानुप्पादट्ठितिसाधको च वीरियारम्भो सम्मावायामो. एवं वायमन्तस्स तंसम्पयुत्तोव मिच्छासतिविनिद्धुननको कायादीसु कायानुपस्सनादिसाधको च चेतसो असम्मोसो सम्मासति. इति अनुत्तराय सतिया सुविहितचित्तारक्खस्स तंसम्पयुत्ताव मिच्छासमाधिसमुग्घातिका चित्तेकग्गता सम्मासमाधीति. एस लोकुत्तरो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो यो सह लोकियेन मग्गेन दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति सङ्खं गतो.

सो खो पनेस मग्गो सम्मादिट्ठिसङ्कप्पानं विज्जाय, सेसधम्मानं चरणेन सङ्गहितत्ता विज्जा चेव चरणञ्च. तथा तेसं द्विन्नं विपस्सनायानेन, इतरेसं समथयानेन सङ्गहितत्ता समथो चेव विपस्सना च. तेसं वा द्विन्नं पञ्ञाक्खन्धेन, तदनन्तरानं तिण्णं सीलक्खन्धेन, अवसेसानं समाधिक्खन्धेन अधिपञ्ञाअधिसीलअधिचित्तसिक्खाहि च सङ्गहितत्ता खन्धत्तयञ्चेव सिक्खात्तयञ्च होति; येन समन्नागतो अरियसावको दस्सनसमत्थेहि चक्खूहि गमनसमत्थेहि च पादेहि समन्नागतो अद्धिको विय विज्जाचरणसम्पन्नो हुत्वा विपस्सनायानेन कामसुखल्लिकानुयोगं, समथयानेन अत्तकिलमथानुयोगन्ति अन्तद्वयं परिवज्जेत्वा मज्झिमपटिपदं पटिपन्नो पञ्ञाक्खन्धेन मोहक्खन्धं, सीलक्खन्धेन दोसक्खन्धं, समाधिक्खन्धेन च लोभक्खन्धं पदालेन्तो अधिपञ्ञासिक्खाय पञ्ञासम्पदं, अधिसीलसिक्खाय सीलसम्पदं, अधिचित्तसिक्खाय समाधिसम्पदन्ति तिस्सो सम्पत्तियो पत्वा अमतं निब्बानं सच्छिकरोति, आदिमज्झपरियोसानकल्याणं सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मरतनविचित्तं सम्मत्तनियामसङ्खातं अरियभूमिञ्च ओक्कन्तो होतीति.

सुत्तन्तभाजनीयवण्णना.

२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना

२०६-२१४. इदानि अभिधम्मभाजनीयं होति. तत्थ ‘‘अरियसच्चानी’’ति अवत्वा निप्पदेसतो पच्चयसङ्खातं समुदयं दस्सेतुं ‘‘चत्तारि सच्चानी’’ति वुत्तं. अरियसच्चानीति हि वुत्ते अवसेसा च किलेसा, अवसेसा च अकुसला धम्मा, तीणि च कुसलमूलानि सासवानि, अवसेसा च सासवा कुसला धम्मा न सङ्गय्हन्ति. न च केवलं तण्हाव दुक्खं समुदानेति, इमेपि अवसेसा च किलेसादयो पच्चया समुदानेन्तियेव. इति इमेपि पच्चया दुक्खं समुदानेन्तियेवाति निप्पदेसतो पच्चयसङ्खातं समुदयं दस्सेतुं ‘‘अरियसच्चानी’’ति अवत्वा ‘‘चत्तारि सच्चानी’’ति वुत्तं.

निद्देसवारे च नेसं पठमं दुक्खं अनिद्दिसित्वा तस्सेव दुक्खस्स सुखनिद्देसत्थं दुक्खसमुदयो निद्दिट्ठो. तस्मिञ्हि निद्दिट्ठे ‘‘अवसेसा च किलेसा’’तिआदिना नयेन दुक्खसच्चं सुखनिद्देसं होति. निरोधसच्चम्पेत्थ तण्हाय पहानं ‘‘तण्हाय च अवसेसानञ्च किलेसानं पहान’’न्ति एवं यथावुत्तस्स समुदयस्स पहानवसेन पञ्चहाकारेहि निद्दिट्ठं. मग्गसच्चं पनेत्थ पठमज्झानिकसोतापत्तिमग्गवसेन धम्मसङ्गणियं विभत्तस्स देसनानयस्स मुखमत्तमेव दस्सेन्तेन निद्दिट्ठं. तत्थ नयभेदो वेदितब्बो. तं उपरि पकासयिस्साम.

यस्मा पन न केवलं अट्ठङ्गिको मग्गोव पटिपदा ‘‘पुब्बेव खो पनस्स कायकम्मं वचीकम्मं आजीवो सुपरिसुद्धो होती’’ति (म. नि. ३.४३३) वचनतो पन पुग्गलज्झासयवसेन पञ्चङ्गिकोपि मग्गो पटिपदा एवाति देसितो, तस्मा तं नयं दस्सेतुं पञ्चङ्गिकवारोपि निद्दिट्ठो. यस्मा च न केवलं अट्ठङ्गिकपञ्चङ्गिकमग्गाव पटिपदा, सम्पयुत्तका पन अतिरेकपञ्ञासधम्मापि पटिपदा एव, तस्मा तं नयं दस्सेतुं ततियो सब्बसङ्गाहिकवारोपि निद्दिट्ठो. तत्थ ‘‘अवसेसा धम्मा दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय सम्पयुत्ता’’ति इदं परिहायति. सेसं सब्बत्थ सदिसमेव.

तत्थ अट्ठङ्गिकवारस्स ‘‘तण्हाय अवसेसानञ्च किलेसानं पहान’’न्तिआदीसु पञ्चसु कोट्ठासेसु पठमकोट्ठासे ताव सोतापत्तिमग्गे झानाभिनिवेसे सुद्धिकपटिपदा, सुद्धिकसुञ्ञता, सुञ्ञतपटिपदा, सुद्धिकअप्पणिहितं, अप्पणिहितपटिपदाति इमेसु पञ्चसु वारेसु द्विन्नं द्विन्नं चतुक्कपञ्चकनयानं वसेन दस नया होन्ति. एवं सेसेसुपीति वीसतिया अभिनिवेसेसु द्वे नयसतानि. तानि चतूहि अधिपतीहि चतुग्गुणितानि अट्ठ. इति सुद्धिकानि द्वे साधिपती अट्ठाति सब्बम्पि नयसहस्सं होति. यथा च सोतापत्तिमग्गे, एवं सेसमग्गेसुपीति चत्तारि नयसहस्सानि होन्ति. यथा च पठमकोट्ठासे चत्तारि, एवं सेसेसुपीति अट्ठङ्गिकवारे पञ्चसु कोट्ठासेसु वीसति नयसहस्सानि होन्ति. तथा पञ्चङ्गिकवारे सब्बसङ्गाहिकवारे चाति सब्बानिपि सट्ठि नयसहस्सानि सत्थारा विभत्तानि. पाळि पन सङ्खेपेन आगता. एवमिदं तिविधमहावारं पञ्चदसकोट्ठासं सट्ठिनयसहस्सपटिमण्डितं अभिधम्मभाजनीयं नाम निद्दिट्ठन्ति वेदितब्बं.

अभिधम्मभाजनीयवण्णना.

३. पञ्हापुच्छकवण्णना

२१५. पञ्हापुच्छके चतुन्नम्पि सच्चानं खन्धविभङ्गे वुत्तनयानुसारेनेव कुसलादिभावो वेदितब्बो. आरम्मणत्तिकेसु पन समुदयसच्चं कामावचरधम्मे अस्सादेन्तस्स परित्तारम्मणं होति, महग्गतधम्मे अस्सादेन्तस्स महग्गतारम्मणं, पञ्ञत्तिं अस्सादेन्तस्स नवत्तब्बारम्मणं. दुक्खसच्चं कामावचरधम्मे आरब्भ उप्पन्नं परित्तारम्मणं, रूपारूपावचरधम्मे आरब्भ उप्पत्तिकाले महग्गतारम्मणं, नव लोकुत्तरधम्मे पच्चवेक्खणकाले अप्पमाणारम्मणं, पण्णत्तिं पच्चवेक्खणकाले नवत्तब्बारम्मणं. मग्गसच्चं सहजातहेतुवसेन सब्बदापि मग्गहेतुकं वीरियं वा वीमंसं वा जेट्ठकं कत्वा मग्गभावनाकाले मग्गाधिपति, छन्दचित्तेसु अञ्ञतराधिपतिकाले नवत्तब्बं नाम होति. दुक्खसच्चं अरियानं मग्गपच्चवेक्खणकाले मग्गारम्मणं, तेसंयेव मग्गं गरुं कत्वा पच्चवेक्खणकाले मग्गाधिपति, सेसधम्मपच्चवेक्खणकाले नवत्तब्बं होति.

द्वे सच्चानीति दुक्खसमुदयसच्चानि. एतानि हि अतीतादिभेदे धम्मे आरब्भ उप्पत्तिकाले अतीतादिआरम्मणानि होन्ति. समुदयसच्चं अज्झत्तादिभेदे धम्मे अस्सादेन्तस्स अज्झत्तादिआरम्मणं होति, दुक्खसच्चं आकिञ्चञ्ञायतनकाले नवत्तब्बारम्मणम्पीति वेदितब्बं. इति इमस्मिं पञ्हापुच्छके द्वे सच्चानि लोकियानि होन्ति, द्वे लोकुत्तरानि. यथा च इमस्मिं, एवं पुरिमेसुपि द्वीसु. सम्मासम्बुद्धेन हि तीसुपि सुत्तन्तभाजनीयादीसु लोकियलोकुत्तरानेव सच्चानि कथितानि. एवमयं सच्चविभङ्गोपि तेपरिवट्टं नीहरित्वाव भाजेत्वा दस्सितोति.

सम्मोहविनोदनीया विभङ्गट्ठकथाय

सच्चविभङ्गवण्णना निट्ठिता.

५. इन्द्रियविभङ्गो

१. अभिधम्मभाजनीयवण्णना

२१९. इदानि तदनन्तरे इन्द्रियविभङ्गे बावीसतीति गणनपरिच्छेदो. इन्द्रियानीति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं. इदानि तानि सरूपतो दस्सेन्तो चक्खुन्द्रियन्तिआदिमाह. तत्थ चक्खुद्वारे इन्दट्ठं कारेतीति चक्खुन्द्रियं. सोतघानजिव्हाकायद्वारे इन्दट्ठं कारेतीति कायिन्द्रियं. विजाननलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति मनिन्द्रियं. इत्थिभावे इन्दट्ठं कारेतीति इत्थिन्द्रियं. पुरिसभावे इन्दट्ठं कारेतीति पुरिसिन्द्रियं. अनुपालनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति जीवितिन्द्रियं. सुखलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति सुखिन्द्रियं. दुक्खसोमनस्स दोमनस्स उपेक्खालक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति उपेक्खिन्द्रियं. अधिमोक्खलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति सद्धिन्द्रियं. पग्गहलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति वीरियिन्द्रियं. उपट्ठानलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति सतिन्द्रियं. अविक्खेपलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति समाधिन्द्रियं. दस्सनलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति पञ्ञिन्द्रियं. अनञ्ञातञ्ञस्सामीति पवत्ते जाननलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं. ञातानंयेव धम्मानं पुन आजानने इन्दट्ठं कारेतीति अञ्ञिन्द्रियं. अञ्ञातावीभावे इन्दट्ठं कारेतीति अञ्ञाताविन्द्रियं.

इध सुत्तन्तभाजनीयं नाम न गहितं. कस्मा? सुत्तन्ते इमाय पटिपाटिया बावीसतिया इन्द्रियानं अनागतत्ता. सुत्तन्तस्मिञ्हि कत्थचि द्वे इन्द्रियानि कथितानि, कत्थचि तीणि, कत्थचि पञ्च. एवं पन निरन्तरं द्वावीसति आगतानि नाम नत्थि. अयं तावेत्थ अट्ठकथानयो. अयं पन अपरो नयो – एतेसु हि

अत्थतो लक्खणादीहि, कमतो च विजानिया;

भेदाभेदा तथा किच्चा, भूमितो च विनिच्छयं.

तत्थ चक्खादीनं ताव ‘‘चक्खतीति चक्खू’’तिआदिना नयेन अत्थो पकासितो. पच्छिमेसु पन तीसु पठमं ‘पुब्बभागे अनञ्ञातं अमतं पदं चतुसच्चधम्मं वा जानिस्सामी’ति एवं पटिपन्नस्स उप्पज्जनतो इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियन्ति वुत्तं. दुतियं आजाननतो च इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अञ्ञिन्द्रियं. ततियं अञ्ञाताविनो चतूसु सच्चेसु निट्ठितञाणकिच्चस्स खीणासवस्सेव उप्पज्जनतो इन्द्रियट्ठसम्भवतो च अञ्ञाताविन्द्रियं.

को पनेस इन्द्रियट्ठो नामाति? इन्दलिङ्गट्ठो इन्द्रियट्ठो, इन्ददेसितट्ठो इन्द्रियट्ठो, इन्ददिट्ठट्ठो इन्द्रियट्ठो, इन्दसिट्ठट्ठो इन्द्रियट्ठो, इन्दजुट्ठट्ठो इन्द्रियट्ठो. सो सब्बोपि इध यथायोगं युज्जति. भगवा हि सम्मासम्बुद्धो परमिस्सरियभावतो इन्दो. कुसलाकुसलञ्च कम्मं कम्मेसु कस्सचि इस्सरियाभावतो. तेनेवेत्थ कम्मसञ्जनितानि इन्द्रियानि कुसलाकुसलकम्मं उल्लिङ्गेन्ति. तेन च सिट्ठानीति इन्दलिङ्गट्ठेन इन्दसिट्ठट्ठेन च इन्द्रियानि. सब्बानेव पनेतानि भगवता यथाभूततो पकासितानि च अभिसम्बुद्धानि चाति इन्ददेसितट्ठेन इन्ददिट्ठट्ठेन च इन्द्रियानि. तेनेव भगवता मुनिन्देन कानिचि गोचरासेवनाय, कानिचि भावनासेवनाय सेवितानीति इन्दजुट्ठट्ठेनपि इन्द्रियानि. अपिच आधिपच्चसङ्खातेन इस्सरियट्ठेनापि एतानि इन्द्रियानि. चक्खुविञ्ञाणादिप्पवत्तियञ्हि चक्खादीनं सिद्धमाधिपच्चं; तस्मिं तिक्खे तिक्खत्ता मन्दे च मन्दत्ताति. अयं तावेत्थ ‘अत्थतो’ विनिच्छयो.

‘लक्खणादीही’ति लक्खणरसपच्चुपट्ठानपदट्ठानेहिपि चक्खादीनं विनिच्छयं विजानियाति अत्थो. तानि नेसं लक्खणादीनि हेट्ठा वुत्तनयानेव. पञ्ञिन्द्रियादीनि हि चत्तारि अत्थतो अमोहोयेव. सेसानि तत्थ सरूपेनेवागतानि.

‘कमतो’ति अयम्पि देसनाक्कमोव. तत्थ अज्झत्तधम्मं परिञ्ञाय अरियभूमिपटिलाभो होतीति अत्तभावपरियापन्नानि चक्खुन्द्रियादीनि पठमं देसितानि. सो पनत्तभावो यं धम्मं उपादाय इत्थीति वा पुरिसोति वा सङ्खं गच्छति, अयं सोति निदस्सनत्थं ततो इत्थिन्द्रियं पुरिसिन्द्रियञ्च. सो दुविधोपि जीवितिन्द्रियपटिबद्धवुत्तीति ञापनत्थं ततो जीवितिन्द्रियं. याव तस्स पवत्ति ताव एतेसं वेदयितानं अनिवत्ति. यं किञ्चि वेदयितं सब्बं तं सुखदुक्खन्ति ञापनत्थं ततो सुखिन्द्रियादीनि. तंनिरोधत्थं पन एते धम्मा भावेतब्बाति पटिपत्तिदस्सनत्थं ततो सद्धादीनि. इमाय पटिपत्तिया एस धम्मो पठमं अत्तनि पातुभवतीति पटिपत्तिया अमोघभावदस्सनत्थं ततो अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं. तस्सेव फलत्ता ततो अनन्तरं भावेतब्बत्ता च ततो अञ्ञिन्द्रियं. इतो परं भावनाय इमस्स अधिगमो, अधिगते च पनिमस्मिं नत्थि किञ्चि उत्तरि करणीयन्ति ञापनत्थं अन्ते परमस्सासभूतं अञ्ञाताविन्द्रियं देसितन्ति अयमेत्थ कमो.

‘भेदाभेदा’ति जीवितिन्द्रियस्सेव चेत्थ भेदो. तञ्हि रूपजीवितिन्द्रियं अरूपजीवितिन्द्रियन्ति दुविधं होति. सेसानं अभेदोति एवमेत्थ भेदाभेदतो विनिच्छयं विजानिया.

‘किच्चा’ति किं इन्द्रियानं किच्चन्ति चे? चक्खुन्द्रियस्स ताव ‘‘चक्खायतनं चक्खुविञ्ञाणधातुया तंसम्पयुत्तकानञ्च धम्मानं इन्द्रियपच्चयेन पच्चयो’’ति वचनतो यं तं इन्द्रियपच्चयभावेन साधेतब्बं अत्तनो तिक्खमन्दादिभावेन चक्खुविञ्ञाणादिधम्मानं तिक्खमन्दादिसङ्खातं अत्ताकारानुवत्तापनं इदं ‘किच्चं’. एवं सोतघानजिव्हाकायानं. मनिन्द्रियस्स पन सहजातधम्मानं अत्तनो वसवत्तापनं, जीवितिन्द्रियस्स सहजातधम्मानुपालनं, इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियानं इत्थिपुरिसनिमित्तकुत्ताकप्पाकारानुविधानं, सुखदुक्खसोमनस्सदोमनस्सिन्द्रियानं सहजातधम्मे अभिभवित्वा यथासकं ओळारिकाकारानुपापनं, उपेक्खिन्द्रियस्स सन्तपणीतमज्झत्ताकारानुपापनं, सद्धादीनं पटिपक्खाभिभवनं सम्पयुत्तधम्मानञ्च पसन्नाकारादिभावसम्पापनं, अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियस्स संयोजनत्तयप्पहानञ्चेव सम्पयुत्तकानञ्च तप्पहानाभिमुखभावकरणं, अञ्ञिन्द्रियस्स कामरागब्यापादादितनुकरणपहानञ्चेव सहजातानञ्च अत्तनो वसानुवत्तापनं, अञ्ञाताविन्द्रियस्स सब्बकिच्चेसु उस्सुक्कप्पहानञ्चेव अमताभिमुखभावपच्चयता च सम्पयुत्तानन्ति एवमेत्थ किच्चतो विनिच्छयं विजानिया.

‘भूमितो’ति चक्खुसोतघानजिव्हाकायइत्थिपुरिससुखदुक्खदोमनस्सिन्द्रियानि चेत्थ कामावचरानेव. मनिन्द्रियजीवितिन्द्रियउपेक्खिन्द्रियानि, सद्धावीरियसतिसमाधिपञ्ञिन्द्रियानि च चतुभूमिपरियापन्नानि. सोमनस्सिन्द्रियं कामावचर-रूपावचर-लोकुत्तरवसेन भूमित्तयपरियापन्नं. अवसाने तीणि लोकुत्तरानेवाति एवं भूमितो विनिच्छयं विजानिया. एवञ्हि विजानन्तो –

संवेगबहुलो भिक्खु, ठितो इन्द्रियसंवरे;

इन्द्रियानि परिञ्ञाय, दुक्खस्सन्तं निगच्छतीति.

२२०. निद्देसवारे ‘‘यं चक्खु चतुन्नं महाभूतान’’न्तिआदि सब्बं धम्मसङ्गणियं पदभाजने (ध. स. अट्ठ. ५९५ आदयो) वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. वीरियिन्द्रियसमाधिन्द्रियनिद्देसादीसु च सम्मावायामो मिच्छावायामो सम्मासमाधि मिच्छासमाधीतिआदीनि न वुत्तानि. कस्मा? सब्बसङ्गाहकत्ता. सब्बसङ्गाहकानि हि इध इन्द्रियानि कथितानि. एवं सन्तेपेत्थ दस इन्द्रियानि लोकियानि कामावचरानेव, तीणि लोकुत्तरानि, नव लोकियलोकुत्तरमिस्सकानीति.

अभिधम्मभाजनीयवण्णना.

२. पञ्हापुच्छकवण्णना

२२१. पञ्हापुच्छके सब्बेसम्पि इन्द्रियानं कुसलादिविभागो पाळिनयानुसारेनेव वेदितब्बो.

२२३. आरम्मणत्तिकेसु पन सत्तिन्द्रिया अनारम्मणाति चक्खुसोतघानजिव्हाकायइत्थिपुरिसिन्द्रियानि सन्धाय वुत्तं. जीवितिन्द्रियं पन अरूपमिस्सकत्ता इध अनाभट्ठं. द्विन्द्रियाति द्वे इन्द्रिया; सुखदुक्खद्वयं सन्धायेतं वुत्तं. तञ्हि एकन्तपरित्तारम्मणं. दोमनस्सिन्द्रियं सिया परित्तारम्मणं, सिया महग्गतारम्मणन्ति कामावचरधम्मे आरब्भ पवत्तिकाले परित्तारम्मणं होति, रूपावचरारूपावचरे पन आरब्भ पवत्तिकाले महग्गतारम्मणं, पण्णत्तिं आरब्भ पवत्तिकाले नवत्तब्बारम्मणं. नविन्द्रिया सिया परित्तारम्मणाति मनिन्द्रियजीवितिन्द्रियसोमनस्सिन्द्रियउपेक्खिन्द्रियानि चेव सद्धादिपञ्चकञ्च सन्धाय इदं वुत्तं. जीवितिन्द्रियञ्हि रूपमिस्सकत्ता अनारम्मणेसु रूपधम्मेसु सङ्गहितम्पि अरूपकोट्ठासेन सियापक्खे सङ्गहितं.

चत्तारि इन्द्रियानीति सुखदुक्खदोमनस्सअञ्ञाताविन्द्रियानि. तानि हि मग्गारम्मणत्तिके न भजन्ति. मग्गहेतुकन्ति सहजातहेतुं सन्धाय वुत्तं. वीरियवीमंसाजेट्ठककाले सिया मग्गाधिपति, छन्दचित्तजेट्ठककाले सिया नवत्तब्बा.

दसिन्द्रिया सिया उप्पन्ना, सिया उप्पादिनोति सत्त रूपिन्द्रियानि तीणि च विपाकिन्द्रियानि सन्धायेतं वुत्तं. दसिन्द्रियानि दोमनस्सेन सद्धिं हेट्ठा वुत्तानेव. तत्थ दोमनस्सिन्द्रियं पण्णत्तिं आरब्भ पवत्तिकाले नवत्तब्बारम्मणं, सेसानि निब्बानपच्चवेक्खणकालेपि. तीणिन्द्रियानि बहिद्धारम्मणानीति तीणि लोकुत्तरिन्द्रियानि. चत्तारीति सुखदुक्खसोमनस्सदोमनस्सानि. तानि हि अज्झत्तधम्मेपि बहिद्धाधम्मेपि आरब्भ पवत्तन्ति. अट्ठिन्द्रियाति मनिन्द्रियजीवितिन्द्रियउपेक्खिन्द्रियानि चेव सद्धादिपञ्चकञ्च. तत्थ आकिञ्चञ्ञायतनकाले नवत्तब्बारम्मणता वेदितब्बा.

इति इमस्मिम्पि पञ्हापुच्छके दसिन्द्रियानि कामावचरानि, तीणि लोकुत्तरानि, नव लोकियलोकुत्तरमिस्सकानेव कथितानीति. अयम्पि अभिधम्मभाजनीयेन सद्धिं एकपरिच्छेदोव होति. अयं पन इन्द्रियविभङ्गो द्वेपरिवट्टं नीहरित्वा भाजेत्वा दस्सितोति.

सम्मोहविनोदनिया विभङ्गट्ठकथाय

इन्द्रियविभङ्गवण्णना निट्ठिता.

६. पटिच्चसमुप्पादविभङ्गो

१. सुत्तन्तभाजनीयं उद्देसवारवण्णना

२२५. इदानि तदनन्तरे पटिच्चसमुप्पादविभङ्गे या ‘‘अयं अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना नयेन तन्ति निक्खित्ता, तस्सा अत्थसंवण्णनं करोन्तेन विभज्जवादिमण्डलं ओतरित्वा आचरिये अनब्भाचिक्खन्तेन सकसमयं अवोक्कमन्तेन परसमयं अनायूहन्तेन सुत्तं अप्पटिबाहन्तेन विनयं अनुलोमेन्तेन महापदेसे ओलोकेन्तेन धम्मं दीपेन्तेन अत्थं सङ्गहन्तेन तमेवत्थं पुन आवत्तेत्वा अपरेहिपि परियायेहि निद्दिसन्तेन च यस्मा अत्थसंवण्णना कातब्बा होति, पकतियापि च दुक्कराव पटिच्चसमुप्पादस्स अत्थसंवण्णना, यथाहु पोराणा –

‘‘सच्चं सत्तो पटिसन्धि, पच्चयाकारमेव च;

दुद्दसा चतुरो धम्मा, देसेतुञ्च सुदुक्करा’’ति.

तस्मा ‘‘अञ्ञत्र आगमाधिगमप्पत्तेहि न सुकरा पटिच्चसमुप्पादस्स अत्थवण्णना’’ति परितुलयित्वा –

वत्तुकामो अहं अज्ज, पच्चयाकारवण्णनं;

पतिट्ठं नाधिगच्छामि, अज्झोगाळ्होव सागरं.

सासनं पनिदं नाना-देसनानयमण्डितं;

पुब्बाचरियमग्गो च, अब्बोच्छिन्नो पवत्तति.

यस्मा तस्मा तदुभयं, सन्निस्सायत्थवण्णनं;

आरभिस्सामि एतस्स, तं सुणाथ समाहिता.

वुत्तञ्हेतं पुब्बाचरियेहि –

‘‘यो कोचिमं अट्ठिं कत्वा सुणेय्य,

लभेथ पुब्बापरियं विसेसं;

लद्धान पुब्बापरियं विसेसं,

अदस्सनं मच्चुराजस्स गच्छे’’ति.

अविज्जापच्चया सङ्खारातिआदीसु हि आदितोयेव ताव –

देसनाभेदतो अत्थ-लक्खणेकविधादितो;

अङ्गानञ्च ववत्थाना, विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

तत्थ ‘देसनाभेदतो’ति भगवतो हि वल्लिहारकानं चतुन्नं पुरिसानं वल्लिग्गहणं विय आदितो वा मज्झतो वा पट्ठाय याव परियोसानं, तथा परियोसानतो वा मज्झतो वा पट्ठाय याव आदीति चतुब्बिधा पटिच्चसमुप्पाददेसना. यथा हि वल्लिहारकेसु चतूसु पुरिसेसु एको वल्लिया मूलमेव पठमं पस्सति, सो तं मूले छेत्वा सब्बं आकड्ढित्वा आदाय कम्मे उपनेति, एवं भगवा ‘‘इति खो, भिक्खवे, अविज्जापच्चया सङ्खारा…पे… जातिपच्चया जरामरण’’न्ति आदितो (म. नि. १.४०२) पट्ठाय याव परियोसानापि पटिच्चसमुप्पादं देसेति.

यथा पन तेसु पुरिसेसु एको वल्लिया मज्झं पठमं पस्सति, सो मज्झे छिन्दित्वा उपरिभागंयेव आकड्ढित्वा आदाय कम्मे उपनेति, एवं भगवा ‘‘तस्स तं वेदनं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी; या वेदनासु नन्दी, तदुपादानं, तस्सुपादानपच्चया भवो, भवपच्चया जाती’’ति (म. नि. १.४०९; सं. नि. ३.५) मज्झतो पट्ठाय याव परियोसानापि देसेति.

यथा च तेसु पुरिसेसु एको वल्लिया अग्गं पठमं पस्सति, सो अग्गे गहेत्वा अग्गानुसारेन याव मूला सब्बं आदाय कम्मे उपनेति, एवं भगवा ‘‘जातिपच्चया जरामरणन्ति इति खो पनेतं वुत्तं, जातिपच्चया नु खो, भिक्खवे, जरामरणं नो वा कथं वा एत्थ होती’’ति? ‘‘जातिपच्चया, भन्ते, जरामरणं; एवं नो एत्थ होति – जातिपच्चया जरामरण’’न्ति. ‘‘भवपच्चया जाति…पे… अविज्जापच्चया सङ्खाराति इति खो पनेतं वुत्तं, अविज्जापच्चया नु खो, भिक्खवे, सङ्खारा नो वा कथं वा एत्थ होती’’ति? ‘‘अविज्जापच्चया, भन्ते, सङ्खारा; एवं नो एत्थ होति – अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति परियोसानतो पट्ठाय याव आदितोपि पटिच्चसमुप्पादं देसेति.

यथा पन तेसु पुरिसेसु एको वल्लिया मज्झमेव पठमं पस्सति, सो मज्झे छिन्दित्वा हेट्ठा ओतरन्तो याव मूला आदाय कम्मे उपनेति, एवं भगवा ‘‘इमे, भिक्खवे, चत्तारो आहारा किं निदाना, किं समुदया, किं जातिका, किं पभवा? इमे चत्तारो आहारा तण्हानिदाना, तण्हासमुदया, तण्हाजातिका, तण्हापभवा. तण्हा चायं, भिक्खवे, किं निदाना? वेदना, फस्सो, सळायतनं, नामरूपं, विञ्ञाणं. सङ्खारा किं निदाना…पे… सङ्खारा अविज्जानिदाना, अविज्जासमुदया, अविज्जाजातिका, अविज्जापभवा’’ति (सं. नि. २.११) मज्झतो पट्ठाय याव आदितो देसेति.

कस्मा पनेवं देसेतीति? पटिच्चसमुप्पादस्स समन्तभद्दकत्ता, सयञ्च देसनाविलासप्पत्तत्ता. समन्तभद्दको हि पटिच्चसमुप्पादो ततो ततो ञायप्पटिवेधाय संवत्ततियेव. देसनाविलासप्पत्तो च भगवा चतुवेसारज्जप्पटिसम्भिदायोगेन चतुब्बिधगम्भीरभावप्पत्तिया च. सो देसनाविलासप्पत्तत्ता नानानयेहेव धम्मं देसेति. विसेसतो पनस्स या आदितो पट्ठाय अनुलोमदेसना, सा पवत्तिकारणविभागसम्मूळ्हं वेनेय्यजनं समनुपस्सतो यथासकेहि कारणेहि पवत्तिसन्दस्सनत्थं उप्पत्तिक्कमसन्दस्सनत्थञ्च पवत्तिताति ञातब्बा.

या परियोसानतो पट्ठाय पटिलोमदेसना, सा ‘‘किच्छं वतायं लोको आपन्नो जायति च जीयति च मीयति चा’’ति (दी. नि. २.५७) आदिना नयेन किच्छापन्नं लोकमनुविलोकयतो पुब्बभागप्पटिवेधानुसारेन तस्स तस्स जरामरणादिकस्स दुक्खस्स अत्तनाधिगतकारणसन्दस्सनत्थं. या पन मज्झतो पट्ठाय याव आदि, सा आहारनिदानववत्थापनानुसारेन याव अतीतं अद्धानं अतिहरित्वा पुन अतीतद्धतो पभुति हेतुफलपटिपाटिसन्दस्सनत्थं. या पन मज्झतो पट्ठाय याव परियोसाना पवत्ता, सा पच्चुप्पन्ने अद्धाने अनागतद्धहेतुसमुट्ठानतो पभुति अनागतद्धसन्दस्सनत्थं. तासु या सा पवत्तिकारणसम्मूळ्हस्स वेनेय्यजनस्स यथासकेहि कारणेहि पवत्तिसन्दस्सनत्थं उप्पत्तिक्कमसन्दस्सनत्थञ्च आदितो पट्ठाय अनुलोमदेसना वुत्ता, सा इध निक्खित्ताति वेदितब्बा.

कस्मा पनेत्थ अविज्जा आदितो वुत्ता? किं पकतिवादीनं पकति विय अविज्जापि अकारणं मूलकारणं लोकस्साति? न अकारणं. ‘‘आसवसमुदया अविज्जासमुदयो’’ति हि अविज्जाय कारणं वुत्तं. अत्थि पन परियायो येन मूलकारणं सिया. को पन सोति? वट्टकथाय सीसभावो. भगवा हि वट्टकथं कथेन्तो द्वे धम्मे सीसं कत्वा कथेसि – अविज्जं वा भवतण्हं वा. यथाह – ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय ‘इतो पुब्बे अविज्जा नाहोसि, अथ पच्छा समभवी’ति. एवञ्चेतं, भिक्खवे, वुच्चति, अथ च पन पञ्ञायति ‘इदप्पच्चया अविज्जा’’ति (अ. नि. १०.६१); भवतण्हं वा, यथाह – ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति भवतण्हाय ‘इतो पुब्बे भवतण्हा नाहोसि, अथ पच्छा समभवी’ति. एवञ्चेतं, भिक्खवे, वुच्चति, अथ च पन पञ्ञायति ‘इदप्पच्चया भवतण्हा’’ति (अ. नि. १०.६२).

कस्मा पन भगवा वट्टकथं कथेन्तो इमे द्वेव धम्मे सीसं कत्वा कथेसीति? सुगतिदुग्गतिगामिनो कम्मस्स विसेसहेतुभूतत्ता. दुग्गतिगामिनो हि कम्मस्स विसेसहेतु अविज्जा. कस्मा? यस्मा अविज्जाभिभूतो पुथुज्जनो, अग्गिसन्तापलगुळाभिघातपरिस्समाभिभूता वज्झगावी ताय परिस्समातुरताय निरस्सादम्पि अत्तनो अनत्थावहम्पि च उण्होदकपानं विय, किलेससन्तापतो निरस्सादम्पि दुग्गतिविनिपाततो च अत्तनो अनत्थावहम्पि पाणातिपातादिमनेकप्पकारं दुग्गतिगामिकम्मं आरभति. सुगतिगामिनो पन कम्मस्स विसेसहेतु भवतण्हा. कस्मा? यस्मा भवतण्हाभिभूतो पुथुज्जनो, यथा वुत्तप्पकारा गावी सीतुदकतण्हाय सअस्सादं अत्तनो परिस्समविनोदनञ्च सीतुदकपानं विय, किलेससन्तापविरहतो सअस्सादं सुगतिसम्पापनेन अत्तनो दुग्गतिदुक्खपरिस्समविनोदनञ्च पाणातिपातावेरमणीआदिमनेकप्पकारं सुगतिगामिकम्मं आरभति.

एतेसु पन वट्टकथाय सीसभूतेसु धम्मेसु कत्थचि भगवा एकधम्ममूलिकं देसनं देसेति, सेय्यथिदं – ‘‘इति खो, भिक्खवे, अविज्जूपनिसा सङ्खारा, सङ्खारूपनिसं विञ्ञाण’’न्तिआदि (सं. नि. २.२३). तथा ‘‘उपादानीयेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो विहरतो तण्हा पवड्ढति, तण्हापच्चया उपादान’’न्तिआदि (सं. नि. २.५२). कत्थचि उभयमूलिकम्पि, सेय्यथिदं – ‘‘अविज्जानीवरणस्स, भिक्खवे, बालस्स तण्हाय सम्पयुत्तस्स एवमयं कायो समुदागतो. इति अयञ्चेव कायो बहिद्धा च नामरूपं इत्थेतं द्वयं, द्वयं पटिच्च फस्सो, सळेवायतनानि येहि फुट्ठो बालो सुखदुक्खं पटिसंवेदेती’’तिआदि (सं. नि. २.१९). तासु तासु देसनासु ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति अयमिध अविज्जावसेन एकधम्ममूलिका देसनाति वेदितब्बा. एवं तावेत्थ देसनाभेदतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘अत्थतो’ति अविज्जादीनं पदानं अत्थतो, सेय्यथिदं – पूरेतुं अयुत्तट्ठेन कायदुच्चरितादि अविन्दियं नाम; अलद्धब्बन्ति अत्थो. तं अविन्दियं विन्दतीति अविज्जा. तब्बिपरीततो कायसुचरितादि विन्दियं नाम. तं विन्दियं न विन्दतीति अविज्जा. खन्धानं रासट्ठं, आयतनानं आयतनट्ठं, धातूनं सुञ्ञट्ठं, सच्चानं तथट्ठं, इन्द्रियानं आधिपतेय्यट्ठं अविदितं करोतीति अविज्जा. दुक्खादीनं पीळनादिवसेन वुत्तं चतुब्बिधं चतुब्बिधं अत्थं अविदितं करोतीतिपि अविज्जा. अन्तविरहिते संसारे सब्बयोनिगतिभवविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासेसु सत्ते जवापेतीति अविज्जा. परमत्थतो अविज्जमानेसु इत्थिपुरिसादीसु जवति, विज्जमानेसुपि खन्धादीसु न जवतीति अविज्जा. अपिच चक्खुविञ्ञाणादीनं वत्थारम्मणानं पटिच्चसमुप्पादपटिच्चसमुप्पन्नानञ्च धम्मानं छादनतोपि अविज्जा.

यं पटिच्च फलमेति सो पच्चयो. पटिच्चाति न विना तेन; तं अपच्चक्खित्वाति अत्थो. एतीति उप्पज्जति चेव पवत्तति चाति अत्थो. अपि च उपकारकट्ठो पच्चयट्ठो. अविज्जा च सा पच्चयो चाति अविज्जापच्चयो. तस्मा अविज्जापच्चया.

सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति सङ्खारा. अपिच अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारा चाति दुविधा सङ्खारा. तत्थ पुञ्ञापुञ्ञानेञ्जाभिसङ्खारा तयो, कायवचीचित्तसङ्खारा तयोति इमे छ अविज्जापच्चया सङ्खारा. ते सब्बेपि लोकियकुसलाकुसलचेतनामत्तमेव होन्ति.

सङ्खतसङ्खारो, अभिसङ्खतसङ्खारो, अभिसङ्खरणसङ्खारो, पयोगाभिसङ्खारोति इमे पन चत्तारो सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारा. तत्थ ‘‘अनिच्चा वत सङ्खारा’’तिआदीसु (दी. नि. २.२२१, २७२; सं. नि. १.१८६; २.१४३) वुत्ता सब्बेपि सप्पच्चया धम्मा ‘सङ्खतसङ्खारा’ नाम. कम्मनिब्बत्ता तेभूमका रूपारूपधम्मा ‘अभिसङ्खतसङ्खारा’ति अट्ठकथासु वुत्ता. तेपि ‘‘अनिच्चा वत सङ्खारा’’ति एत्थेव सङ्गहं गच्छन्ति. विसुं पन नेसं आगतट्ठानं न पञ्ञायति. तेभूमककुसलाकुसलचेतना पन ‘अभिसङ्खरणकसङ्खारो’ति वुच्चति. तस्स ‘‘अविज्जागतोयं, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलो पुञ्ञञ्चे अभिसङ्खरोती’’तिआदीसु (सं. नि. २.५१) आगतट्ठानं पञ्ञायति. कायिकचेतसिकं पन वीरियं ‘पयोगाभिसङ्खारो’ति वुच्चति. सो ‘‘यावतिका अभिसङ्खारस्स गति, तावतिकं गन्त्वा अक्खाहतं मञ्ञे अट्ठासी’’तिआदीसु (अ. नि. ३.१५) आगतो.

न केवलञ्च एतेयेव, अञ्ञेपि ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जन्तस्स खो, आवुसो विसाख, भिक्खुनो पठमं निरुज्झति वचीसङ्खारो, ततो कायसङ्खारो, ततो चित्तसङ्खारो’’तिआदिना (म. नि. १.४६४) नयेन सङ्खारसद्देन आगता अनेकसङ्खारा. तेसु नत्थि सो सङ्खारो, यो सङ्खतसङ्खारे सङ्गहं न गच्छेय्य. इतो परं सङ्खारपच्चया विञ्ञाणन्तिआदीसु यं वुत्तं तं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.

अवुत्ते पन विजानातीति विञ्ञाणं. नमतीति नामं. रुप्पतीति रूपं. आये तनोति, आयतञ्च नयतीति आयतनं. फुसतीति फस्सो. वेदयतीति वेदना. परितस्सतीति तण्हा. उपादियतीति उपादानं. भवति भावयति चाति भवो. जननं जाति. जीरणं जरा. मरन्ति एतेनाति मरणं. सोचनं सोको. परिदेवनं परिदेवो. दुक्खयतीति दुक्खं; उप्पादट्ठितिवसेन वा द्वेधा खणतीति दुक्खं. दुम्मनस्स भावो दोमनस्सं. भुसो आयासो उपायासो.

सम्भवन्तीति निब्बत्तन्ति. न केवलञ्च सोकादीहेव, अथ खो सब्बपदेहि ‘सम्भवन्ती’ति सद्दस्स योजना कातब्बा. इतरथा हि ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति वुत्ते किं करोन्तीति न पञ्ञायेय्युं. ‘‘सम्भवन्ती’’ति पन योजनाय सति ‘‘अविज्जा च सा पच्चयो चाति अविज्जापच्चयो; तस्मा अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्ती’’ति पच्चयपच्चयुप्पन्नववत्थानं कतं होति. एस नयो सब्बत्थ.

एवन्ति निद्दिट्ठनयनिदस्सनं. तेन अविज्जादीहेव कारणेहि, न इस्सरनिम्मानादीहीति दस्सेति. एतस्साति यथावुत्तस्स. केवलस्साति असम्मिस्सस्स सकलस्स वा. दुक्खक्खन्धस्साति दुक्खसमूहस्स, न सत्तस्स, न सुखसुभादीनं. समुदयोति निब्बत्ति. होतीति सम्भवति. एवमेत्थ अत्थतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘लक्खणादितो’ति अविज्जादीनं लक्खणादितो, सेय्यथिदं – अञ्ञाणलक्खणा अविज्जा, सम्मोहनरसा, छादनपच्चुपट्ठाना, आसवपदट्ठाना. अभिसङ्खरणलक्खणा सङ्खारा, आयूहनरसा, चेतनापच्चुपट्ठाना, अविज्जापदट्ठाना. विजाननलक्खणं विञ्ञाणं, पुब्बङ्गमरसं, पटिसन्धिपच्चुपट्ठानं, सङ्खारपदट्ठानं, वत्थारम्मणपदट्ठानं वा. नमनलक्खणं नामं, सम्पयोगरसं, अविनिब्भोगपच्चुपट्ठानं, विञ्ञाणपदट्ठानं. रुप्पनलक्खणं रूपं, विकिरणरसं, अब्याकतपच्चुपट्ठानं, विञ्ञाणपदट्ठानं. आयतनलक्खणं सळायतनं, दस्सनादिरसं, वत्थुद्वारभावपच्चुपट्ठानं, नामरूपपदट्ठानं. फुसनलक्खणो फस्सो, सङ्घट्टनरसो, सङ्गतिपच्चुपट्ठानो, सळायतनपदट्ठानो. अनुभवनलक्खणा वेदना, विसयरससम्भोगरसा, सुखदुक्खपच्चुपट्ठाना, फस्सपदट्ठाना. हेतुलक्खणा तण्हा, अभिनन्दनरसा, अतित्तिभावपच्चुपट्ठाना, वेदनापदट्ठाना. गहणलक्खणं उपादानं, अमुञ्चनरसं, तण्हादळ्हत्तदिट्ठिपच्चुपट्ठानं, तण्हापदट्ठानं. कम्मकम्मफललक्खणो भवो, भावनभवनरसो, कुसलाकुसलाब्याकतपच्चुपट्ठानो, उपादानपदट्ठानो. जातिआदीनं लक्खणादीनि सच्चविभङ्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि. एवमेत्थ लक्खणादितोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘एकविधादितो’ति एत्थ अविज्जा अञ्ञाणादस्सनमोहादिभावतो एकविधा, अप्पटिपत्तिमिच्छापटिपत्तितो दुविधा तथा सङ्खारासङ्खारतो, वेदनात्तयसम्पयोगतो तिविधा, चतुसच्चअप्पटिवेधतो चतुब्बिधा, गतिपञ्चकादीनवच्छादनतो पञ्चविधा, द्वारारम्मणतो पन सब्बेसुपि अरूपधम्मेसु छब्बिधता वेदितब्बा.

सङ्खारा सासवविपाकधम्मधम्मादिभावतो एकविधा, कुसलाकुसलतो दुविधा तथा परित्तमहग्गतहीनमज्झिममिच्छत्तनियतानियततो, तिविधा पुञ्ञाभिसङ्खारादिभावतो, चतुब्बिधा चतुयोनिसंवत्तनतो, पञ्चविधा पञ्चगतिगामितो.

विञ्ञाणं लोकियविपाकादिभावतो एकविधं, सहेतुकाहेतुकादितो दुविधं, भवत्तयपरियापन्नतो वेदनात्तयसम्पयोगतो अहेतुकदुहेतुकतिहेतुकतो च तिविधं, योनिगतिवसेन चतुब्बिधं पञ्चविधञ्च.

नामरूपं विञ्ञाणसन्निस्सयतो कम्मपच्चयतो च एकविधं, सारम्मणानारम्मणतो दुविधं, अतीतादितो तिविधं, योनिगतिवसेन चतुब्बिधं पञ्चविधञ्च.

सळायतनं सञ्जातिसमोसरणट्ठानतो एकविधं, भूतप्पसादविञ्ञाणादितो दुविधं, सम्पत्तासम्पत्तनोभयगोचरतो तिविधं, योनिगतिपरियापन्नतो चतुब्बिधं पञ्चविधञ्चाति इमिना नयेन फस्सादीनम्पि एकविधादिभावो वेदितब्बोति. एवमेत्थ एकविधादितोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘अङ्गानञ्च ववत्थाना’ति सोकादयो चेत्थ भवचक्कस्स अविच्छेददस्सनत्थं वुत्ता. जरामरणब्भाहतस्स हि बालस्स ते सम्भवन्ति. यथाह – ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो सारीरिकाय दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहमापज्जती’’ति (सं. नि. ४.२५२). याव च तेसं पवत्ति ताव अविज्जायाति पुनपि अविज्जापच्चया सङ्खाराति सम्बन्धमेव होति भवचक्कं. तस्मा तेसम्पि जरामरणेनेव एकसङ्खेपं कत्वा द्वादसेव पटिच्चसमुप्पादङ्गानीति वेदितब्बानि. एवमेत्थ अङ्गानं ववत्थानतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो. अयं तावेत्थ उद्देसवारवसेन सङ्खेपकथा.

उद्देसवारवण्णना निट्ठिता.

अविज्जापदनिद्देसो

२२६. इदानि निद्देसवारवसेन वित्थारकथा होति. ‘‘अविज्जा पच्चया सङ्खारा’’ति हि वुत्तं. तत्थ अविज्जापच्चयेसु सङ्खारेसु दस्सेतब्बेसु यस्मा पुत्ते कथेतब्बे पठमं पिता कथीयति. एवञ्हि सति ‘मित्तस्स पुत्तो, दत्तस्स पुत्तो’ति पुत्तो सुकथितो होति. तस्मा देसनाकुसलो सत्था सङ्खारानं जनकत्थेन पितुसदिसं अविज्जं ताव दस्सेतुं तत्थ कतमा अविज्जा? दुक्खे अञ्ञाणन्तिआदिमाह.

तत्थ यस्मा अयं अविज्जा दुक्खसच्चस्स याथावसरसलक्खणं जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा गन्थेत्वा तिट्ठति, तस्मा ‘‘दुक्खे अञ्ञाण’’न्ति वुच्चति. तथा यस्मा दुक्खसमुदयस्स दुक्खनिरोधस्स दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय याथावसरसलक्खणं जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा गन्थेत्वा तिट्ठति, तस्मा दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणन्ति वुच्चति. इमेसु चतूसु ठानेसु सुत्तन्तिकपरियायेन अञ्ञाणं अविज्जाति कथितं.

निक्खेपकण्डे (ध. स. १०६७) पन अभिधम्मपरियायेन ‘‘पुब्बन्ते अञ्ञाण’’न्ति अपरेसुपि चतूसु ठानेसु अञ्ञाणं गहितं. तत्थ पुब्बन्तेति अतीतो अद्धा, अतीतानि खन्धधातुआयतनानि. अपरन्तेति अनागतो अद्धा, अनागतानि खन्धधातुआयतनानि. पुब्बन्तापरन्तेति तदुभयं. इदप्पच्चयताति सङ्खारादीनं कारणानि अविज्जादीनि अङ्गानि. पटिच्चसमुप्पन्नधम्माति अविज्जादीहि निब्बत्ता सङ्खारादयो धम्मा. तत्रायं अविज्जा यस्मा अतीतानं खन्धादीनं याथावसरसलक्खणं जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा गन्थेत्वा तिट्ठति, तस्मा ‘‘पुब्बन्ते अञ्ञाण’’न्ति वुच्चति. तथा यस्मा अनागतानं खन्धादीनं, अतीतानागतानं खन्धादीनं इदप्पच्चयताय चेव पटिच्चसमुप्पन्नधम्मानञ्च याथावसरसलक्खणं जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा गन्थेत्वा तिट्ठति, तस्मा इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु अञ्ञाणन्ति वुच्चति. इमेसु अट्ठसु ठानेसु अभिधम्मपरियायेन अञ्ञाणं अविज्जाति कथितं.

एवं किं कथितं होति? किच्चतो चेव जातितो च अविज्जा कथिता नाम होति. कथं? अयञ्हि अविज्जा इमानि अट्ठ ठानानि जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देतीति किच्चतो कथिता; उप्पज्जमानापि इमेसु अट्ठसु ठानेसु उप्पज्जतीति जातितोपि कथिता. एवं कथेत्वा पुन ‘‘यं एवरूपं अञ्ञाणं अदस्सन’’न्तिआदीनि पञ्चवीसति पदानि अविज्जाय लक्खणं दस्सेतुं गहितानि.

तत्थ यस्मा अयं अविज्जा इमेहि अट्ठहि पदेहि कथितापि पुन पञ्चवीसतिया पदेहि लक्खणे अकथिते सुकथिता नाम न होति, लक्खणे पन कथितेयेव सुकथिता नाम होति. यथा पुरिसो नट्ठं गोणं परियेसमानो मनुस्से पुच्छेय्य – ‘‘अपि, अय्या, सेतं गोणं पस्सथ, रत्तं गोणं पस्सथा’’ति? ते एवं वदेय्युं – ‘‘इमस्मिं रट्ठे सेतरत्तानं गोणानं अन्तो नत्थि, किं ते गोणस्स लक्खण’’न्ति? अथ तेन ‘सङ्घाटि’ वा ‘नङ्गलं’ वाति वुत्ते गोणो सुकथितो नाम भवेय्य; एवमेव यस्मा अयं अविज्जा अट्ठहि पदेहि कथितापि पुन पञ्चवीसतिया पदेहि लक्खणे अकथिते सुकथिता नाम न होति, लक्खणे पन कथितेयेव सुकथिता नाम होति. तस्मा यानस्सा लक्खणदस्सनत्थं पञ्चवीसति पदानि कथितानि, तेसम्पि वसेन वेदितब्बा.

सेय्यथिदं – ञाणं नाम पञ्ञा. सा अत्थत्थं कारणकारणं चतुसच्चधम्मं विदितं पाकटं करोति. अयं पन अविज्जा उप्पज्जित्वा तं विदितं पाकटं कातुं न देतीति ञाणपच्चनीकतो अञ्ञाणं. दस्सनन्तिपि पञ्ञा. सापि तं आकारं पस्सति. अविज्जा पन उप्पज्जित्वा तं पस्सितुं न देतीति अदस्सनं. अभिसमयोतिपि पञ्ञा. सा तं आकारं अभिसमेति. अविज्जा पन उप्पज्जित्वा तं अभिसमेतुं न देतीति अनभिसमयो. अनुबोधो सम्बोधो पटिवेधोतिपि पञ्ञा. सा तं आकारं अनुबुज्झति सम्बुज्झति पटिविज्झति. अविज्जा पन उप्पज्जित्वा तं अनुबुज्झितुं संबुज्झितुं पटिविज्झितुं न देतीति अननुबोधो असम्बोधो अप्पटिवेधो. सङ्गाहनातिपि पञ्ञा. सा तं आकारं गहेत्वा घंसित्वा गण्हाति. अविज्जा पन उप्पज्जित्वा तं गहेत्वा घंसित्वा गण्हितुं न देतीति असङ्गाहना. परियोगाहनातिपि पञ्ञा. सा तं आकारं ओगाहित्वा अनुपविसित्वा गण्हाति. अविज्जा पन उप्पज्जित्वा तं ओगाहित्वा अनुपविसित्वा गण्हितुं न देतीति अपरियोगाहना. समपेक्खनातिपि पञ्ञा. सा तं आकारं समं सम्मा च पेक्खति. अविज्जा पन उप्पज्जित्वा तं समं सम्मा च पेक्खितुं न देतीति असमपेक्खना. पच्चवेक्खणातिपि पञ्ञा. सा तं आकारं पच्चवेक्खति. अविज्जा पन उप्पज्जित्वा तं पच्चवेक्खितुं न देतीति अपच्चवेक्खणा. नास्सा किञ्चि कम्मं पच्चक्खं अत्थि, सयञ्च अपच्चवेक्खित्वा कतं कम्मन्ति अपच्चक्खकम्मं. दुम्मेधभावताय दुम्मेज्झं. बालभावताय बाल्यं.

सम्पजञ्ञन्तिपि पञ्ञा. सा अत्थत्थं कारणकारणं चतुसच्चधम्मं सम्मा पजानाति. अविज्जा पन उप्पज्जित्वा तं आकारं पजानितुं न देतीति असम्पजञ्ञं. मोहनवसेन मोहो. पमोहनवसेन पमोहो. सम्मोहनवसेन सम्मोहो. अविन्दियं विन्दतीतिआदिवसेन अविज्जा. वट्टस्मिं ओहनति ओसीदापेतीति अविज्जोघो. वट्टस्मिं योजेतीति अविज्जायोगो. अप्पहीनवसेन पुनप्पुनं उप्पज्जनतो च अविज्जानुसयो. मग्गे परियुट्ठितचोरा अद्धिके विय कुसलचित्तं परियुट्ठाति गण्हाति विलुम्पतीति अविज्जापरियुट्ठानं. यथा नगरद्वारे पलिघसङ्खाताय लङ्गिया पतिताय अन्तोनगरे मनुस्सानं बहिनगरगमनम्पि बहिनगरे मनुस्सानं अन्तोनगरपवेसनम्पि पच्छिज्जति, एवमेव यस्स सक्कायनगरे अयं पतिता तस्स निब्बानसम्पापकं ञाणगमनं पच्छिज्जतीति अविज्जालङ्गी नाम होति. अकुसलञ्च तं मूलञ्च, अकुसलानं वा मूलन्ति अकुसलमूलं. तं पन न अञ्ञं, इधाधिप्पेतो मोहोति मोहो अकुसलमूलं. अयं वुच्चति अविज्जाति अयं एवंलक्खणा अविज्जा नामाति वुच्चति. एवं पञ्चवीसतिपदवसेन अविज्जाय लक्खणं वेदितब्बं.

एवंलक्खणा पनायं अविज्जा दुक्खादीसु अञ्ञाणन्ति वुत्तापि दुक्खसच्चस्स एकदेसो होति, सहजाता होति, तं आरम्मणं करोति, छादेति; समुदयसच्चस्स न एकदेसो होति, सहजाता होति, तं आरम्मणं करोति, छादेति; निरोधसच्चस्स नेव एकदेसो होति, न सहजाता, न तं आरम्मणं करोति, केवलं छादेति; मग्गसच्चस्सापि न एकदेसो, न सहजाता, न तं आरम्मणं करोति, केवलं छादेति. दुक्खारम्मणता अविज्जा उप्पज्जति, तञ्च छादेति. समुदयारम्मणता अविज्जा उप्पज्जति, तञ्च छादेति. निरोधारम्मणता अविज्जा नुप्पज्जति, तञ्च छादेति. मग्गारम्मणता अविज्जा नूप्पज्जति, तञ्च छादेति.

द्वे सच्चा दुद्दसत्ता गम्भीरा. द्वे सच्चा गम्भीरत्ता दुद्दसा. अपिच खो पन दुक्खनिरोधं अरियसच्चं गम्भीरञ्चेव दुद्दसञ्च. तत्थ दुक्खं नाम पाकटं, लक्खणस्स पन दुद्दसत्ता गम्भीरं नाम जातं. समुदयेपि एसेव नयो. यथा पन महासमुद्दं मन्थेत्वा ओजाय नीहरणं नाम भारो, सिनेरुपादतो वालिकाय उद्धरणं नाम भारो, पब्बतं पीळेत्वा रसस्स नीहरणं नाम भारो; एवमेव द्वे सच्चानि गम्भीरताय एव दुद्दसानि, निरोधसच्चं पन अतिगम्भीरञ्च अतिदुद्दसञ्चाति. एवं दुद्दसत्ता गम्भीरानं गम्भीरत्ता च दुद्दसानं चतुन्नं अरियसच्चानं पटिच्छादकं मोहन्धकारं अयं वुच्चति अविज्जाति.

अविज्जापदनिद्देसो.

सङ्खारपदनिद्देसो

सङ्खारपदे हेट्ठा वुत्तसङ्खारेसु सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारे अनामसित्वा अविज्जापच्चया सङ्खारेयेव दस्सेन्तो तत्थ कतमे अविज्जापच्चया सङ्खारा? पुञ्ञाभिसङ्खारोतिआदिमाह. तत्थ पुनाति अत्तनो कारकं, पूरेति चस्स अज्झासयं, पुज्जञ्च भवं निब्बत्तेतीति पुञ्ञो. अभिसङ्खरोति विपाकं कटत्तारूपञ्चाति अभिसङ्खारो. पुञ्ञोव अभिसङ्खारो पुञ्ञाभिसङ्खारो. पुञ्ञपटिपक्खतो अपुञ्ञो. अपुञ्ञोव अभिसङ्खारो अपुञ्ञाभिसङ्खारो. न इञ्जतीति आनेञ्जं. आनेञ्जमेव अभिसङ्खारो, आनेञ्जञ्च भवं अभिसङ्खरोतीति आनेञ्जाभिसङ्खारो. कायेन पवत्तितो, कायतो वा पवत्तो, कायस्स वा सङ्खारोति कायसङ्खारो. वचीसङ्खारचित्तसङ्खारेसुपि एसेव नयो.

तत्थ पठमत्तिको परिवीमंसनसुत्तवसेन गहितो. तत्थ हि ‘‘पुञ्ञञ्चे सङ्खारं अभिसङ्खरोति, पुञ्ञूपगं होति विञ्ञाणं. अपुञ्ञञ्चे सङ्खारं अभिसङ्खरोति, अपुञ्ञुपगं होति विञ्ञाणं. आनेञ्जञ्चे सङ्खारं अभिसङ्खरोति, आनेञ्जुपगं होति विञ्ञाण’’न्ति (सं. नि. २.५१) वुत्तं. दुतियत्तिको तदनन्तरस्स विभङ्गसुत्तस्स वसेन गहितो, सम्मादिट्ठिसुत्तपरियायेन (म. नि. १.१०२) गहितोतिपि वत्तुं वट्टतियेव. तत्थ हि ‘‘तयोमे, भिक्खवे, सङ्खारा. कतमे तयो? कायसङ्खारो, वचीसङ्खारो, चित्तसङ्खारो’’ति (सं. नि. २.२) वुत्तं. कस्मा पनेतेसं सुत्तानं वसेन ते गहिताति? अयं अभिधम्मो नाम न अधुनाकतो, नापि बाहिरकइसीहि वा सावकेहि वा देवताहि वा भासितो. सब्बञ्ञुजिनभासितो पन अयं. अभिधम्मेपि हि सुत्तेपि एकसदिसाव तन्ति निद्दिट्ठाति इमस्सत्थस्स दीपनत्थं.

इदानि ते सङ्खारे पभेदतो दस्सेतुं तत्थ कतमो पुञ्ञाभिसङ्खारोतिआदिमाह. तत्थ कुसला चेतनाति अनियमतो चतुभूमिकचेतनापि वुत्ता. कामावचरा रूपावचराति नियमितत्ता पन अट्ठ कामावचरकुसलचेतना, पञ्च रूपावचरकुसलचेतनाति तेरस चेतना पुञ्ञाभिसङ्खारो नाम. दानमयातिआदीहि तासंयेव चेतनानं पुञ्ञकिरियवत्थुवसेन पवत्ति दस्सिता. तत्थ अट्ठ कामावचराव दानसीलमया होन्ति. भावनामया पन तेरसपि. यथा हि पगुणं धम्मं सज्झायमानो एकं द्वे अनुसन्धिगतेपि न जानाति, पच्छा आवज्जन्तो जानाति; एवमेव कसिणपरिकम्मं करोन्तस्स पगुणज्झानं पच्चवेक्खन्तस्स पगुणकम्मट्ठानञ्च मनसिकरोन्तस्स ञाणविप्पयुत्तापि भावना होति. तेन वुत्तं ‘‘भावनामया पन तेरसपी’’ति.

तत्थ दानमयादीसु ‘‘दानं आरब्भ दानमधिकिच्च या उप्पज्जति चेतना सञ्चेतना चेतयितत्तं – अयं वुच्चति दानमयो पुञ्ञाभिसङ्खारोति. सीलं आरब्भ…पे… भावनं आरब्भ भावनमधिकिच्च या उप्पज्जति चेतना सञ्चेतना चेतयितत्तं – अयं वुच्चति भावनामयो पुञ्ञाभिसङ्खारो’’ति (विभ. ७६९) अयं सङ्खेपदेसना.

चीवरादीसु पन चतूसु पच्चयेसु रूपादीसु वा छसु आरम्मणेसु अन्नादीसु वा दससु दानवत्थूसु तं तं देन्तस्स तेसं उप्पादनतो पट्ठाय पुब्बभागे परिच्चागकाले पच्छा सोमनस्सचित्तेन अनुस्सरणे चाति तीसु कालेसु पवत्ता चेतना दानमया नाम. सीलं परिपूरणत्थाय पन ‘पब्बजिस्सामी’ति विहारं गच्छन्तस्स पब्बजन्तस्स मनोरथं मत्थकं पापेत्वा ‘पब्बजितो वतम्हि, साधु सुट्ठू’ति आवज्जन्तस्स पातिमोक्खं संवरन्तस्स चीवरादयो पच्चये पच्चवेक्खन्तस्स आपाथगतेसु रूपादीसु चक्खुद्वारादीनि संवरन्तस्स आजीवं सोधेन्तस्स च पवत्ता चेतना सीलमया नाम. पटिसम्भिदायं वुत्तेन विपस्सनामग्गेन चक्खुं अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो भावेन्तस्स रूपे…पे… धम्मे, चक्खुविञ्ञाणं…पे… मनोविञ्ञाणं, चक्खुसम्फस्सं…पे… मनोसम्फस्सं, चक्खुसम्फस्सजं वेदनं…पे… मनोसम्फस्सजं वेदनं, रूपसञ्ञं …पे… धम्मसञ्ञं जरामरणं अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो भावेन्तस्स पवत्ता चेतना भावनामया नामाति अयं वित्थारकथा.

अपुञ्ञाभिसङ्खारनिद्देसे अकुसला चेतनाति द्वादसअकुसलचित्तसम्पयुत्ता चेतना. कामावचराति किञ्चापि तत्थ ठपेत्वा द्वे दोमनस्ससहगतचेतना सेसा रूपारूपभवेपि उप्पज्जन्ति, तत्थ पन पटिसन्धिं न आकड्ढन्ति, कामावचरेयेव पटिसन्धिवसेन विपाकं अवचारेन्तीति कामावचरात्वेव वुत्ता.

आनेञ्जाभिसङ्खारनिद्देसे कुसला चेतना अरूपावचराति चतस्सो अरूपावचरकुसलचेतना. एता हि चतस्सो अनिञ्जनट्ठेन अनिञ्जनस्स च अभिसङ्खरणट्ठेन आनेञ्जाभिसङ्खारोति वुच्चन्ति. रूपावचरचतुत्थज्झानतो हि तिस्सो कुसलविपाककिरियाचेतना द्वादस अरूपावचरचेतनाति पञ्चदस धम्मा अनिच्चलट्ठेन अफन्दनट्ठेन आनेञ्जा नाम. तत्थ रूपावचरा कुसला चेतना अनिञ्जा समानापि अत्तना सरिक्खकम्पि असरिक्खकम्पि सइञ्जनम्पि अनिञ्जनम्पि रूपारूपं जनेतीति आनेञ्जाभिसङ्खारो नाम न होति. विपाककिरियचेतना पन अविपाकत्ता विपाकं न अभिसङ्खरोन्ति, तथा अरूपावचरा विपाककिरियचेतनापीति एकादसापि एता चेतना आनेञ्जाव न अभिसङ्खारा. चतुब्बिधा पन अरूपावचरकुसलचेतना यथा हत्थिअस्सादीनं सदिसाव छाया होन्ति, एवं अत्तना सदिसं निच्चलं अरूपमेव जनेतीति आनेञ्जाभिसङ्खारोति वुच्चतीति.

एवं पुञ्जाभिसङ्खारवसेन तेरस, अपुञ्ञाभिसङ्खारवसेन द्वादस, आनेञ्जाभिसङ्खारवसेन चतस्सोति सब्बापेता परिपिण्डिता एकूनतिंस चेतना होन्ति. इति भगवा अपरिमाणेसु चक्कवाळेसु अपरिमाणानं सत्तानं उप्पज्जनककुसलाकुसलचेतना महातुलाय धारयमानो विय, नाळियं पक्खिपित्वा मिनमानो विय च सब्बञ्ञुतञाणेन परिच्छिन्दित्वा एकूनतिंसमेव दस्सेसि.

इदानि अपरिमाणेसु चक्कवाळेसु अपरिमाणा सत्ता कुसलाकुसलकम्मं आयूहमाना येहि द्वारेहि आयूहन्ति, तानि तीणि कम्मद्वारानि दस्सेन्तो तत्थ कतमो कायसङ्खारो? कायसञ्चेतनातिआदिमाह. तत्थ कायसञ्चेतनाति कायविञ्ञत्तिं समुट्ठापेत्वा कायद्वारतो पवत्ता अट्ठ कामावचरकुसलचेतना द्वादस अकुसलचेतनाति समवीसति चेतना; कायद्वारे आदानग्गहणचोपनं पापयमाना उप्पन्ना वीसति कुसलाकुसलचेतनातिपि वत्तुं वट्टति.

वचीसञ्चेतनाति वचीविञ्ञत्तिं समुट्ठापेत्वा वचीद्वारतो पवत्ता तायेव वीसति चेतना; वचीद्वारे हनुसञ्चोपनं वाक्यभेदं पापयमाना उप्पन्ना वीसति चेतनातिपि वत्तुं वट्टति. अभिञ्ञाचेतना पनेत्थ परतो विञ्ञाणस्स पच्चयो न होतीति न गहिता. यथा च अभिञ्ञाचेतना, एवं उद्धच्चचेतनापि न होति. तस्मा सापि विञ्ञाणस्स पच्चयभावे अपनेतब्बा. अविज्जापच्चया पन सब्बापेता होन्ति.

मनोसञ्चेतनाति उभोपि विञ्ञत्तियो असमुट्ठापेत्वा मनोद्वारे उप्पन्ना सब्बापि एकूनतिंस चेतना. इति भगवा अपरिमाणेसु चक्कवाळेसु अपरिमाणा सत्ता कुसलाकुसलकम्मं आयूहमाना इमेहि तीहि द्वारेहि आयूहन्तीति आयूहनकम्मद्वारं दस्सेसि.

इमेसं पन द्विन्नम्पि तिकानं अञ्ञमञ्ञं सम्पयोगो वेदितब्बो. कथं? पुञ्ञाभिसङ्खारो हि कायदुच्चरिता विरमन्तस्स सिया कायसङ्खारो, वचीदुच्चरिता विरमन्तस्स सिया वचीसङ्खारो. एवं अट्ठ कुसलचेतना कामावचरा पुञ्ञाभिसङ्खारो च होति कायसङ्खारो च वचीसङ्खारो च. मनोद्वारे उप्पन्ना पन तेरस चेतना पुञ्ञाभिसङ्खारो च होति चित्तसङ्खारो च. अपुञ्ञाभिसङ्खारोपि कायदुच्चरितवसेन पवत्तियं सिया कायसङ्खारो, वचीदुच्चरितवसेन पवत्तियं सिया वचीसङ्खारो, द्वे द्वारानि मुञ्चित्वा मनोद्वारे पवत्तियं सिया चित्तसङ्खारोति. एवं अपुञ्ञाभिसङ्खारो कायसङ्खारोपि होति वचीसङ्खारोपि चित्तसङ्खारोपि.

कायसङ्खारो पन सिया पुञ्ञाभिसङ्खारो, सिया अपुञ्ञाभिसङ्खारो, न आनेञ्जाभिसङ्खारो. तथा वचीसङ्खारो. चित्तसङ्खारो पन सिया पुञ्ञाभिसङ्खारो, सिया अपुञ्ञाभिसङ्खारो, सिया आनेञ्जाभिसङ्खारोति. इमे अविज्जापच्चया सङ्खारा नाम.

कथं पनेतं जानितब्बं – इमे सङ्खारा अविज्जापच्चया होन्तीति? अविज्जाभावे भावतो. यस्स हि दुक्खादीसु अविज्जासङ्खातं अञ्ञाणं अप्पहीनं होति, सो दुक्खे ताव पुब्बन्तादीसु च अञ्ञाणेन संसारदुक्खं सुखसञ्ञाय गहेत्वा तस्स हेतुभूते तिविधेपि सङ्खारे आरभति, समुदये अञ्ञाणेन दुक्खहेतुभूतेपि तण्हापरिक्खारे सङ्खारे सुखहेतुतो मञ्ञमानो आरभति, निरोधे पन मग्गे च अञ्ञाणेन दुक्खस्स अनिरोधभूतेपि गतिविसेसे दुक्खनिरोधसञ्ञी हुत्वा निरोधस्स च अमग्गभूतेसुपि यञ्ञामरतपादीसु निरोधमग्गसञ्ञी हुत्वा दुक्खनिरोधं पत्थयमानो यञ्ञामरतपादिमुखेन तिविधेपि सङ्खारे आरभति.

अपिच सो ताय चतूसु सच्चेसु अप्पहीनाविज्जताय विसेसतो जातिजरारोगमरणादिअनेकादीनववोकिण्णं पुञ्ञफलसङ्खातं दुक्खं दुक्खतो अजानन्तो तस्स अधिगमाय कायवचीचित्तसङ्खारभेदं पुञ्ञाभिसङ्खारं आरभति देवच्छरकामको विय मरुपपातं; सुखसम्मतस्सापि च तस्स पुञ्ञफलस्स अन्ते महापरिळाहजनकं विपरिणामदुक्खतं अप्पस्सादतञ्च अपस्सन्तोपि तप्पच्चयं वुत्तप्पकारमेव पुञ्ञाभिसङ्खारं आरभति सलभो विय दीपसिखाभिनिपातं, मधुबिन्दुगिद्धो विय च मधुलित्तसत्थधारालेहनं.

कामूपसेवनादीसु च सविपाकेसु आदीनवं अपस्सन्तो सुखसञ्ञाय चेव किलेसाभिभूतताय च द्वारत्तयप्पवत्तम्पि अपुञ्ञाभिसङ्खारं आरभति बालो विय गूथकीळनं, मरितुकामो विय च विसखादनं. आरुप्पविपाकेसु चापि सङ्खारविपरिणामदुक्खतं अनवबुज्झमानो सस्सतादिविपल्लासेन चित्तसङ्खारभूतं आनेञ्जाभिसङ्खारं आरभति दिसामूळ्हो विय पिसाचनगराभिमुखमग्गगमनं.

एवं यस्मा अविज्जाभावतोव सङ्खारभावो, न अभावतो; तस्मा जानितब्बमेतं – इमे सङ्खारा अविज्जापच्चया होन्तीति. वुत्तम्पि चेतं – ‘‘अविद्वा, भिक्खवे, अविज्जागतो पुञ्ञाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोति, अपुञ्ञाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोति, आनेञ्जाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोति. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अविज्जा पहीना, विज्जा उप्पन्ना, सो अविज्जाविरागा विज्जुप्पादा नेव पुञ्ञाभिसङ्खारं अभिसङ्खरोती’’ति.

एत्थाह – गण्हाम ताव एतं ‘अविज्जा सङ्खारानं पच्चयो’ति. इदं पन वत्तब्बं – ‘कतमेसं सङ्खारानं कथं पच्चयो होती’ति? तत्रिदं वुच्चति –

पच्चयो होति पुञ्ञानं, दुविधानेकधा पन;

परेसं पच्छिमानं सा, एकधा पच्चयो मता.

तत्थ ‘पुञ्ञानं दुविधा’ति आरम्मणपच्चयेन च उपनिस्सयपच्चयेन चाति द्वेधा पच्चयो होति. सा हि अविज्जं खयतो वयतो सम्मसनकाले कामावचरानं पुञ्ञाभिसङ्खारानं आरम्मणपच्चयेन पच्चयो होति, अभिञ्ञाचित्तेन समोहचित्तजाननकाले रूपावचरानं, अविज्जासमतिक्कमनत्थाय पन दानादीनि चेव कामावचरपुञ्ञकिरियवत्थूनि पूरेन्तस्स रूपावचरज्झानानि च उप्पादेन्तस्स द्विन्नम्पि तेसं उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो होति; तथा अविज्जासम्मूळ्हत्ता कामभवरूपभवसम्पत्तियो पत्थेत्वा तानेव पुञ्ञानि करोन्तस्स.

‘अनेकधा पन परेस’न्ति अपुञ्ञाभिसङ्खारानं अनेकधा पच्चयो होति. कथं? एसा हि अविज्जं आरब्भ रागादीनं उप्पज्जनकाले आरम्मणपच्चयेन, गरुं कत्वा अस्सादनकाले आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयेहि, अविज्जासम्मूळ्हस्स अनादीनवदस्साविनो पाणातिपातादीनि करोन्तस्स उपनिस्सयपच्चयेन, दुतियजवनादीनं अनन्तरसमनन्तरानन्तरूपनिस्सयासेवननत्थिविगतपच्चयेहि, यं किञ्चि अकुसलं करोन्तस्स हेतुसहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतपच्चयेहीति अनेकधा पच्चयो होति.

‘पच्छिमानं सा एकधा पच्चयो मता’ति आनेञ्जाभिसङ्खारानं उपनिस्सयपच्चयेनेव एकधा पच्चयो मता. सो पनस्सा उपनिस्सयभावो पुञ्ञाभिसङ्खारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति.

एत्थाह – ‘किं पनायमेकाव अविज्जा सङ्खारानं पच्चयो उदाहु अञ्ञेपि पच्चया होन्ती’ति? किञ्चेत्थ यदि ताव एकाव एककारणवादो आपज्जति. अथ ‘अञ्ञेपि सन्ति अविज्जापच्चया सङ्खारा’ति एककारणनिद्देसो नुपपज्जतीति? न नुपपज्जति. कस्मा? यस्मा –

एकं न एकतो इध, नानेकमनेकतोपि नो एकं;

फलमत्थि अत्थि पन एक-हेतुफलदीपने अत्थो.

एकतो हि कारणतो न इध किञ्चि एकं फलमत्थि, न अनेकं. नापि अनेकेहि कारणेहि एकं. अनेकेहि पन कारणेहि अनेकमेव होति. तथा हि अनेकेहि उतुपथवीबीजसलिलसङ्खातेहि कारणेहि अनेकमेव रूपगन्धरसादिअङ्कुरसङ्खातं फलमुप्पज्जमानं दिस्सति. यं पनेतं ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति एकेकहेतुफलदीपनं कतं, तत्थ अत्थो अत्थि, पयोजनं विज्जति.

भगवा हि कत्थचि पधानत्ता, कत्थचि पाकटत्ता, कत्थचि असाधारणत्ता, देसनाविलासस्स च वेनेय्यानञ्च अनुरूपतो एकमेवहेतुं वा फलं वा दीपेति; ‘‘फस्सपच्चया वेदना’’ति (दी. नि. २.९७) हि एकमेव हेतुं फलञ्चाह. फस्सो हि वेदनाय पधानहेतु यथाफस्सं वेदनाववत्थानतो. वेदना च फस्सस्स पधानफलं यथावेदनं फस्सववत्थानतो.

‘‘सेम्हसमुट्ठाना आबाधा’’ति (महानि. ५) पाकटत्ता एकं हेतुमाह. पाकटो हेत्थ सेम्हो, न कम्मादयो. ‘‘ये केचि, भिक्खवे, अकुसला धम्मा, सब्बेते अयोनिसोमनसिकारमूलका’’ति असाधारणत्ता एकं हेतुमाह; असाधारणो हि अयोनिसोमनसिकारो अकुसलानं, साधारणानि वत्थारम्मणादीनीति.

तस्मा अयमिध अविज्जा विज्जमानेसुपि अञ्ञेसु वत्थारम्मणसहजातधम्मादीसु सङ्खारकारणेसु ‘‘अस्सादानुपस्सिनो तण्हा पवड्ढती’’ति (सं. नि. २.५२) च ‘‘अविज्जासमुदया आसवसमुदयो’’ति (म. नि. १.१०४) च वचनतो अञ्ञेसम्पि तण्हादीनं सङ्खारहेतूनं हेतूति पधानत्ता, ‘‘अविद्वा, भिक्खवे, अविज्जागतो पुञ्ञाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोती’’ति पाकटत्ता असाधारणत्ता च सङ्खारानं हेतुभावेन दीपिताति वेदितब्बा. एतेनेव च एकेकहेतुफलदीपनपरिहारवचनेन सब्बत्थ एकेकहेतुफलदीपने पयोजनं वेदितब्बन्ति.

एत्थाह – एवं सन्तेपि एकन्तानिट्ठफलाय सावज्जाय अविज्जाय कथं पुञ्ञानेञ्जाभिसङ्खारपच्चयत्तं युज्जति? न हि निम्बबीजतो उच्छु उप्पज्जतीति. कथं न युज्जिस्सति? लोकस्मिञ्हि –

विरुद्धो चाविरुद्धो च, सदिसासदिसो तथा;

धम्मानं पच्चयो सिद्धो, विपाका एव ते च न.

धम्मानञ्हि ठानसभावकिच्चादिविरुद्धो च अविरुद्धो च पच्चयो लोके सिद्धो. पुरिमचित्तञ्हि अपरचित्तस्स ठानविरुद्धो पच्चयो, पुरिमसिप्पादिसिक्खा च पच्छापवत्तमानानं सिप्पादिकिरियानं. कम्मं रूपस्स सभावविरुद्धो पच्चयो, खीरादीनि च दधिआदीनं. आलोको चक्खुविञ्ञाणस्स किच्चविरुद्धो, गुळादयो च आसवादीनं. चक्खुरूपादयो पन चक्खुविञ्ञाणादीनं ठानाविरुद्धा पच्चया. पुरिमजवनादयो पच्छिमजवनादीनं सभावाविरुद्धा किच्चाविरुद्धा च.

यथा च विरुद्धाविरुद्धा पच्चया सिद्धा, एवं सदिसासदिसापि. सदिसमेव हि उतुआहारसङ्खातं रूपं रूपस्स पच्चयो होति, सालिबीजादीनि च सालिफलादीनं. असदिसम्पि रूपं अरूपस्स, अरूपञ्च रूपस्स पच्चयो होति; गोलोमाविलोमविसाणदधितिलपिट्ठादीनि च दब्बभूतिणकादीनं. येसञ्च धम्मानं ये विरुद्धाविरुद्धा सदिसासदिसा पच्चया, न ते धम्मा तेसं धम्मानं विपाकायेव. इति अयं अविज्जा विपाकवसेन एकन्तानिट्ठफलसभाववसेन च सावज्जापि समाना सब्बेसम्पि एतेसं पुञ्ञाभिसङ्खारादीनं यथानुरूपं ठानकिच्चसभावविरुद्धाविरुद्धपच्चयवसेन सदिसासदिसपच्चयवसेन च पच्चयो होतीति वेदितब्बा.

सो चस्सा पच्चयभावो ‘‘यस्स हि दुक्खादीसु अविज्जासङ्खातं अञ्ञाणं अप्पहीनं होति, सो दुक्खे ताव पुब्बन्तादीसु च अञ्ञाणेन संसारदुक्खं सुखसञ्ञाय गहेत्वा तस्स हेतुभूते तिविधेपि सङ्खारे आरभती’’तिआदिना नयेन वुत्तो एव.

अपिच अयं अञ्ञोपि परियायो –

चुतूपपाते संसारे, सङ्खारानञ्च लक्खणे;

यो पटिच्चसमुप्पन्न-धम्मेसु च विमुय्हति.

अभिसङ्खरोति सो एते, सङ्खारे तिविधे यतो;

अविज्जा पच्चयो तेसं, तिविधानम्पि यं ततोति.

कथं पन यो एतेसु विमुय्हति, सो तिविधेपेते सङ्खारे करोतीति चे? चुतिया ताव विमूळ्हो सब्बत्थ ‘‘खन्धानं भेदो मरण’’न्ति चुतिं अगण्हन्तो ‘सत्तो मरति, सत्तस्स देसन्तरसङ्कमन’न्तिआदीनि विकप्पेति. उपपाते विमूळ्हो सब्बत्थ ‘‘खन्धानं पातुभावो जाती’’ति उपपातं अगण्हन्तो ‘सत्तो उपपज्जति, सत्तस्स नवसरीरपातुभावो’तिआदीनि विकप्पेति. संसारे विमूळ्हो यो एस –

‘‘खन्धानञ्च पटिपाटि, धातुआयतनान च;

अब्बोच्छिन्नं वत्तमाना, संसारोति पवुच्चती’’ति.

एवं वण्णितो संसारो. तं एवं अगण्हन्तो ‘अयं सत्तो अस्मा लोका परं लोकं गच्छति, परस्मा लोका इमं लोकं आगच्छती’तिआदीनि विकप्पेति. सङ्खारानं लक्खणे विमूळ्हो सङ्खारानं सभावलक्खणं सामञ्ञलक्खणञ्च अगण्हन्तो सङ्खारे अत्ततो अत्तनियतो धुवतो सुभतो सुखतो च विकप्पेति. पटिच्चसमुप्पन्नधम्मेसु विमूळ्हो अविज्जादीहि सङ्खारादीनं पवत्तिं अगण्हन्तो ‘‘अत्ता जानाति वा न जानाति वा, सो एव करोति च कारेति च सो पटिसन्धियं उपपज्जति, तस्स अणुइस्सरादयो कललादिभावेन सरीरं सण्ठपेत्वा इन्द्रियानि सम्पादेन्ति, सो इन्द्रियसम्पन्नो फुसति वेदियति तण्हियति उपादियति घटियति, सो पुन भवन्तरे भवती’’ति वा ‘‘सब्बे सत्ता नियतिसङ्गतिभावपरिणता’’ति (दी. नि. १.१६८) वा विकप्पेति. सो एवं अविज्जाय अन्धीकतो एवं विकप्पेन्तो यथा नाम अन्धो पथवियं विचरन्तो मग्गम्पि अमग्गम्पि थलम्पि निन्नम्पि समम्पि विसमम्पि पटिपज्जति, एवं पुञ्ञम्पि अपुञ्ञम्पि आनेञ्जम्पि सङ्खारं अभिसङ्खरोतीति. तेनेतं वुच्चति –

यथापि नाम जच्चन्धो, नरो अपरिनायको;

एकदा याति मग्गेन, कुम्मग्गेनापि एकदा.

संसारे संसरं बालो, तथा अपरिनायको;

करोति एकदा पुञ्ञं, अपुञ्ञमपि एकदा.

यदा ञत्वा च सो धम्मं, सच्चानि अभिसमेस्सति;

तदा अविज्जूपसमा, उपसन्तो चरिस्सतीति.

अयं अविज्जापच्चया सङ्खाराति पदस्मिं वित्थारकथा.

अविज्जापच्चया सङ्खारपदनिद्देसो.

विञ्ञाणपदनिद्देसो

२२७. सङ्खारपच्चया विञ्ञाणपदनिद्देसे चक्खुविञ्ञाणन्तिआदीसु चक्खुविञ्ञाणं कुसलविपाकं अकुसलविपाकन्ति दुविधं होति. तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणानि. मनोविञ्ञाणं पन कुसलाकुसलविपाका द्वे मनोधातुयो, तिस्सो अहेतुकमनोविञ्ञाणधातुयो, अट्ठ सहेतुकानि कामावचरविपाकचित्तानि, पञ्च रूपावचरानि, चत्तारि अरूपावचरानीति बावीसतिविधं होति. इति इमेहि छहि विञ्ञाणेहि सब्बानिपि बात्तिंस लोकियविपाकविञ्ञाणानि सङ्गहितानि होन्ति. लोकुत्तरानि पन वट्टकथायं न युज्जन्तीति न गहितानि.

तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘इदं वुत्तप्पकारं विञ्ञाणं सङ्खारपच्चया होती’ति? उपचितकम्माभावे विपाकाभावतो. विपाकञ्हेतं, विपाकञ्च न उपचितकम्माभावे उप्पज्जति. यदि उप्पज्जेय्य, सब्बेसं सब्बविपाकानि उप्पज्जेय्युं; न च उप्पज्जन्तीति जानितब्बमेतं – ‘सङ्खारपच्चया इदं विञ्ञाणं होती’ति.

कतरसङ्खारपच्चया कतरविञ्ञाणन्ति चे? कामावचरपुञ्ञाभिसङ्खारपच्चया ताव कुसलविपाकानि पञ्च चक्खुविञ्ञाणादीनि, मनोविञ्ञाणे एका मनोधातु, द्वे मनोविञ्ञाणधातुयो, अट्ठ कामावचरमहाविपाकानीति सोळस. यथाह –

‘‘कामावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं चक्खुविञ्ञाणं उप्पन्नं होति. तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणं उप्पन्नं होति, विपाका मनोधातु उप्पन्ना होति, मनोविञ्ञाणधातु उप्पन्ना होति सोमनस्ससहगता, मनोविञ्ञाणधातु उप्पन्ना होति उपेक्खासहगता, मनोविञ्ञाणधातु उप्पन्ना होति सोमनस्ससहगता ञाणसम्पयुत्ता, सोमनस्ससहगता ञाणसम्पयुत्ता ससङ्खारेन, सोमनस्ससहगता ञाणविप्पयुत्ता, सोमनस्ससहगता ञाणविप्पयुत्ता ससङ्खारेन, उपेक्खासहगता ञाणसम्पयुत्ता, उपेक्खासहगता ञाणसम्पयुत्ता ससङ्खारेन, उपेक्खासहगता ञाणविप्पयुत्ता, उपेक्खासहगता ञाणविप्पयुत्ता ससङ्खारेना’’ति (ध. स. ४३१, ४९८).

रूपावचरपुञ्ञाभिसङ्खारपच्चया पन पञ्च रूपावचरविपाकानि. यथाह –

‘‘तस्सेव रूपावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं विविच्चेव कामेहि…पे… पठमं झानं…पे… पञ्चमं झानं उपसम्पज्ज विहरती’’ति (ध. स. ४९९).

एवं पुञ्ञाभिसङ्खारपच्चया एकवीसतिविधं विञ्ञाणं होति.

अपुञ्ञाभिसङ्खारपच्चया पन अकुसलविपाकानि पञ्च चक्खुविञ्ञाणादीनि, एका मनोधातु, एका मनोविञ्ञाणधातूति एवं सत्तविधं विञ्ञाणं होति. यथाह –

‘‘अकुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं चक्खुविञ्ञाणं उप्पन्नं होति. तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणं, विपाका मनोधातु, विपाका मनोविञ्ञाणधातु उप्पन्ना होती’’ति (ध. स. ५५६).

आनेञ्जाभिसङ्खारपच्चया पन चत्तारि अरूपविपाकानीति एवं चतुब्बिधं विञ्ञाणं होतीति. यथाह –

‘‘तस्सेव अरूपावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा आकासानञ्चायतनसञ्ञासहगतं…पे… विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञासहगतं…पे… आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञासहगतं…पे… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञासहगतं सुखस्स च पहाना…पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरती’’ति (ध. स. ५०१).

एवं यं सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं होति, तं ञत्वा इदानिस्स एवं पवत्ति वेदितब्बा – सब्बमेव हि इदं पवत्तिपटिसन्धिवसेन द्विधा पवत्तति. तत्थ द्वे पञ्चविञ्ञाणानि, द्वे मनोधातुयो, सोमनस्ससहगताहेतुकमनोविञ्ञाणधातूति इमानि तेरस पञ्चवोकारभवे पवत्तियंयेव पवत्तन्ति. सेसानि एकूनवीसति तीसु भवेसु यथानुरूपं पवत्तियम्पि पटिसन्धियम्पि पवत्तन्ति.

कथं? कुसलविपाकानि ताव चक्खुविञ्ञाणादीनि पञ्च कुसलविपाकेन वा अकुसलविपाकेन वा निब्बत्तस्स यथाक्कमं परिपाकमुपगतिन्द्रियस्स चक्खादीनं आपाथगतं इट्ठं वा इट्ठमज्झत्तं वा रूपादिआरम्मणं आरब्भ चक्खादिपसादं निस्साय दस्सनसवनघायनसायनफुसनकिच्चं साधयमानानि पवत्तन्ति. तथा अकुसलविपाकानि पञ्च. केवलञ्हि तेसं अनिट्ठं अनिट्ठमज्झत्तं वा रूपादिआरम्मणं होति, अयमेव विसेसो. दसापि चेतानि नियतद्वारारम्मणवत्थुट्ठानानि नियतकिच्चानेव च भवन्ति.

ततो कुसलविपाकानं चक्खुविञ्ञाणादीनं अनन्तरं कुसलविपाकमनोधातु तेसञ्ञेव आरम्मणमारब्भ हदयवत्थुं निस्साय सम्पटिच्छनकिच्चं साधयमाना पवत्तति. तथा अकुसलविपाकानं अनन्तरं अकुसलविपाका. इदञ्च पन द्वयं अनियतद्वारारम्मणं नियतवत्थुट्ठानं नियतकिच्चञ्च होति.

सोमनस्ससहगता पन अहेतुकमनोविञ्ञाणधातु कुसलविपाकमनोधातुया अनन्तरं तस्सा एव आरम्मणं आरब्भ हदयवत्थुं निस्साय सन्तीरणकिच्चं साधयमाना च छसु द्वारेसु बलवारम्मणे कामावचरसत्तानं येभुय्येन लोभसम्पयुत्तजवनावसाने भवङ्गवीथिं पच्छिन्दित्वा जवनेन गहितारम्मणे तदारम्मणवसेन च सकिं वा द्विक्खत्तुं वा पवत्तति. चित्तप्पवत्तिगणनायं पन सब्बद्वारेसु तदारम्मणे द्वे एव चित्तवारा आगता. इदं पन चित्तं तदारम्मणन्ति च पिट्ठिभवङ्गन्ति चाति द्वे नामानि लभति, अनियतद्वारारम्मणं नियतवत्थुकं अनियतट्ठानकिच्चञ्च होतीति. एवं ताव तेरस पञ्चवोकारभवे पवत्तियंयेव पवत्तन्तीति वेदितब्बानि. सेसेसु एकूनवीसतिया चित्तेसु न किञ्चि अत्तनो अनुरूपाय पटिसन्धिया न पवत्तति.

पवत्तियं पन कुसलाकुसलविपाका ताव द्वे अहेतुकमनोविञ्ञाणधातुयो पञ्चद्वारे कुसलाकुसलविपाकमनोधातूनं अनन्तरं सन्तीरणकिच्चं, छसु द्वारेसु पुब्बे वुत्तनयेनेव तदारम्मणकिच्चं, अत्तना दिन्नपटिसन्धितो उद्धं असति भवङ्गुपच्छेदके चित्तुप्पादे भवङ्गकिच्चं, अन्ते चुतिकिच्चञ्चाति चत्तारि किच्चानि साधयमाना नियतवत्थुका अनियतद्वारारम्मणट्ठानकिच्चा हुत्वा पवत्तन्ति.

अट्ठ कामावचरसहेतुकचित्तानि पवत्तियं वुत्तनयेनेव छसु द्वारेसु तदारम्मणकिच्चं, अत्तना दिन्नपटिसन्धितो उद्धं असति भवङ्गुपच्छेदके चित्तुप्पादे भवङ्गकिच्चं, अन्ते चुतिकिच्चञ्चाति तीणि किच्चानि साधयमानानि नियतवत्थुकानि अनियतद्वारारम्मणट्ठानकिच्चानि हुत्वा पवत्तन्ति.

पञ्च रूपावचरानि चत्तारि च अरूपावचरानि अत्तना दिन्नपटिसन्धितो उद्धं असति भवङ्गुपच्छेदके चित्तुप्पादे भवङ्गकिच्चं, अन्ते चुतिकिच्चञ्चाति किच्चद्वयं साधयमानानि पवत्तन्ति. तेसु रूपावचरानि नियतवत्थारम्मणानि अनियतट्ठानकिच्चानि, इतरानि अवत्थुकानि नियतारम्मणानि अनियतट्ठानकिच्चानि हुत्वा पवत्तन्तीति. एवं ताव बात्तिंसविधम्पि विञ्ञाणं पवत्तियं सङ्खारपच्चया पवत्तति. तत्रस्स ते ते सङ्खारा कम्मपच्चयेन च उपनिस्सयपच्चयेन च पच्चया होन्ति.

तत्थ यानेतानि एकादस तदारम्मणचित्तानि वुत्तानि, तेसु एकम्पि रूपारूपभवे तदारम्मणं हुत्वा न पवत्तति. कस्मा? बीजाभावा. तत्थ हि कामावचरविपाकसङ्खातं पटिसन्धिबीजं नत्थि, यं रूपादीसु आरम्मणेसु पवत्तियं तस्स जनकं भवेय्य. चक्खुविञ्ञाणादीनम्पि रूपभवे अभावो आपज्जतीति चे? न; इन्द्रियप्पवत्तिआनुभावतो द्वारवीथिभेदे चित्तनियमतो च.

यथा चेतं तदारम्मणं एकन्तेन रूपारूपभवे नप्पवत्तति तथा सब्बेपि अकामावचरे धम्मे नानुबन्धति. कस्मा? अजनकत्ता चेव जनकस्स च असदिसत्ता. तञ्हि यथा नाम गेहा निक्खमित्वा बहि गन्तुकामो तरुणदारको अत्तनो जनकं पितरं वा अञ्ञं वा पितुसदिसं हितकामं ञातिं अङ्गुलियं गहेत्वा अनुबन्धति, न अञ्ञं राजपुरिसादिं, तथा एतम्पि भवङ्गारम्मणतो बहि निक्खमितुकामं सभागताय अत्तनो जनकं पितरं वा पितुसदिसं वा कामावचरजवनमेव अनुबन्धति, न अञ्ञं महग्गतं अनुत्तरं वा.

यथा चेतं महग्गतलोकुत्तरे धम्मे नानुबन्धति, तथा यदा एते कामावचरधम्मापि महग्गतारम्मणा हुत्वा पवत्तन्ति तदा तेपि नानुबन्धति. कस्मा? अपरिचितदेसत्ता अच्चन्तपरित्तारम्मणत्ता च. तञ्हि यथा पितरं वा पितुसदिसं वा ञातिं अनुबन्धन्तोपि तरुणदारको घरद्वारअन्तरवीथिचतुक्कादिम्हि परिचितेयेव देसे अनुबन्धति, न अरञ्ञं वा युद्धभूमिं वा गच्छन्तं; एवं कामावचरधम्मे अनुबन्धन्तम्पि अमहग्गतादिम्हि परिचितेयेव देसे पवत्तमाने धम्मे अनुबन्धति, न महग्गतलोकुत्तरधम्मे आरब्भ पवत्तमानेति.

यस्मा चस्स ‘‘सब्बो कामावचरविपाको किरियमनोधातु किरियअहेतुकमनोविञ्ञाणधातु सोमनस्ससहगता इमे धम्मा परित्तारम्मणा’’ति एवं अच्चन्तपरित्तमेव आरम्मणं वुत्तं, तस्मापेतं महग्गतलोकुत्तरारम्मणे कामावचरधम्मेपि नानुबन्धतीति वेदितब्बं.

किं वा इमाय युत्तिकथाय? अट्ठकथायञ्हि एकन्तेनेव वुत्तं – एकादस तदारम्मणचित्तानि नामगोत्तं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न गण्हन्ति. पण्णत्तिं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति. तिलक्खणारम्मणिकविपस्सनाय तदारम्मणं न लब्भति. वुट्ठानगामिनिया बलवविपस्सनाय तदारम्मणं न लब्भति. रूपारूपधम्मे आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति. मिच्छत्तनियतधम्मेसु तदारम्मणं न लब्भति. सम्मत्तनियतधम्मेसु तदारम्मणं न लब्भति. लोकुत्तरधम्मे आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति. अभिञ्ञाञाणं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति. पटिसम्भिदाञाणं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति. कामावचरे दुब्बलारम्मणे तदारम्मणं न लब्भति, छसु द्वारेसु बलवारम्मणे आपाथगतेयेव लब्भति, लब्भमानञ्च कामावचरेयेव लब्भति. रूपारूपभवे तदारम्मणं नाम नत्थीति.

यं पन वुत्तं ‘‘सेसेसु एकूनवीसतिया चित्तेसु न किञ्चि अत्तनो अनुरूपाय पटिसन्धिया न पवत्तती’’ति, तं अतिसंखित्तत्ता दुब्बिजानं. तेनस्स वित्थारनयदस्सनत्थं वुच्चति – ‘‘कति पटिसन्धियो? कति पटिसन्धिचित्तानि? केन कत्थ पटिसन्धि होति? किं पटिसन्धिया आरम्मण’’न्ति?

असञ्ञपटिसन्धिया सद्धिं वीसति पटिसन्धियो. वुत्तप्पकारानेव एकूनवीसति पटिसन्धिचित्तानि. तत्थ अकुसलविपाकाय अहेतुकमनोविञ्ञाणधातुया अपायेसु पटिसन्धि होति, कुसलविपाकाय मनुस्सलोके जच्चन्धजातिबधिरजातिउम्मत्तकएळमूगनपुंसकादीनं. अट्ठहि सहेतुकमहाविपाकेहि कामावचरदेवेसु चेव मनुस्सेसु च पुञ्ञवन्तानं पटिसन्धि होति, पञ्चहि रूपावचरविपाकेहि रूपीब्रह्मलोके, चतूहि अरूपावचरविपाकेहि अरूपलोकेति. येन च यत्थ पटिसन्धि होति, सा एव तस्सा अनुरूपपटिसन्धि नाम.

सङ्खेपतो पटिसन्धिया तीणि आरम्मणानि होन्ति – कम्मं, कम्मनिमित्तं, गतिनिमित्तन्ति. तत्थ कम्मं नाम आयूहिता कुसलाकुसलचेतना. कम्मनिमित्तं नाम यं वत्थुं आरम्मणं कत्वा कम्मं आयूहति. तत्थ अतीते कप्पकोटिसतसहस्समत्थकस्मिम्पि कम्मे कते तस्मिं खणे कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा आगन्त्वा उपट्ठाति.

तत्रिदं कम्मनिमित्तस्स उपट्ठाने वत्थु – गोपकसीवली किर नाम तालपिट्ठिकविहारे चेतियं कारेसि. तस्स मरणमञ्चे निपन्नस्स चेतियं उपट्ठासि. सो तदेव निमित्तं गण्हित्वा कालंकत्वा देवलोके निब्बत्ति. अञ्ञा सम्मूळ्हकालकिरिया नाम होति. परम्मुखं गच्छन्तस्स हि पच्छतो तिखिणेन असिना सीसं छिन्दन्ति. निपज्जित्वा निद्दायन्तस्सापि तिखिणेन असिना सीसं छिन्दन्ति. उदके ओसीदापेत्वा मारेन्ति. एवरूपेपि काले अञ्ञतरं कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा उपट्ठाति. अञ्ञं लहुकमरणं नाम अत्थि. निखादनदण्डकमत्थकस्मिञ्हि निलीनमक्खिकं मुग्गरेन पहरित्वा पिसन्ति. एवरूपेपि काले कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा उपट्ठाति. एवं पिसियमानाय पन मक्खिकाय पठमं कायद्वारावज्जनं भवङ्गं नावट्टेति, मनोद्वारावज्जनमेव आवट्टेति. अथ जवनं जवित्वा भवङ्गं ओतरति. दुतियवारे कायद्वारावज्जनं भवङ्गं आवट्टेति. ततो कायविञ्ञाणं, सम्पटिच्छनं, सन्तीरणं, वोट्ठपनन्ति वीथिचित्तानि पवत्तन्ति. जवनं जवित्वा भवङ्गं ओतरति. ततियवारे मनोद्वारावज्जनं भवङ्गं आवट्टेति. अथ जवनं जवित्वा भवङ्गं ओतरति. एतस्मिं ठाने कालकिरियं करोति. इदं किमत्थं आभतं? अरूपधम्मानं विसयो नाम एवं लहुकोति दीपनत्थं.

गतिनिमित्तं नाम निब्बत्तनकओकासे एको वण्णो उपट्ठाति. तत्थ निरये उपट्ठहन्ते लोहकुम्भिसदिसो हुत्वा उपट्ठाति. मनुस्सलोके उपट्ठहन्ते मातुकुच्छिकम्बलयानसदिसा हुत्वा उपट्ठाति. देवलोके उपट्ठहन्ते कप्परुक्खविमानसयनादीनि उपट्ठहन्ति. एवं कम्मं, कम्मनिमित्तं, गतिनिमित्तन्ति सङ्खेपतो पटिसन्धिया तीणि आरम्मणानि होन्ति.

अपरो नयो – पटिसन्धिया तीणि आरम्मणानि होन्ति? अतीतं, पच्चुप्पन्नं, नवत्तब्बञ्च. असञ्ञीपटिसन्धि अनारम्मणाति. तत्थ विञ्ञाणञ्चायतननेवसञ्ञानासञ्ञायतनपटिसन्धीनं अतीतमेव आरम्मणं. दसन्नं कामावचरानं अतीतं वा पच्चुप्पन्नं वा. सेसानं नवत्तब्बं. एवं तीसु आरम्मणेसु पवत्तमाना पन पटिसन्धि यस्मा अतीतारम्मणस्स वा नवत्तब्बारम्मणस्स वा चुतिचित्तस्स अनन्तरमेव होति. पच्चुप्पन्नारम्मणं पन चुत्तिचित्तं नाम नत्थि. तस्मा द्वीसु आरम्मणेसु अञ्ञतरारम्मणाय चुतिया अनन्तरं तीसु आरम्मणेसु अञ्ञतरारम्मणाय पटिसन्धिया सुगतिदुग्गतिवसेन पवत्तनाकारो वेदितब्बो.

सेय्यथिदं – कामावचरसुगतियं ताव ठितस्स पापकम्मिनो पुग्गलस्स ‘‘तानिस्स तम्हि समये ओलम्बन्ती’’तिआदिवचनतो (म. नि. ३.२४८) मरणमञ्चे निपन्नस्स यथूपचितं पापकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा मनोद्वारे आपाथमागच्छति. तं आरब्भ उप्पन्नाय तदारम्मणपरियोसानाय सुद्धाय वा जवनवीथिया अनन्तरं भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा चुतिचित्तं उप्पज्जति. तस्मिं निरुद्धे तदेव आपाथगतं कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा आरब्भ अनुपच्छिन्नकिलेसबलविनामितं दुग्गतिपरियापन्नं पटिसन्धिचित्तं उप्पज्जति. अयं अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा अतीतारम्मणा पटिसन्धि.

अपरस्स मरणसमये वुत्तप्पकारकम्मवसेन नरकादीसु अग्गिजालवण्णादिकं दुग्गतिनिमित्तं मनोद्वारे आपाथमागच्छति. तस्स द्विक्खत्तुं भवङ्गे उप्पज्जित्वा निरुद्धे तं आरम्मणं आरब्भ एकं आवज्जनं, मरणस्स आसन्नभावेन मन्दीभूतवेगत्ता पञ्च जवनानि, द्वे तदारम्मणानीति तीणि वीथिचित्तानि उप्पज्जन्ति. ततो भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा एकं चुतिचित्तं. एत्तावता एकादस चित्तक्खणा अतीता होन्ति. अथावसेसपञ्चचित्तक्खणायुके तस्मिंयेव आरम्मणे पटिसन्धिचित्तं उप्पज्जति. अयं अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा पच्चुप्पन्नारम्मणा पटिसन्धि.

अपरस्स मरणसमये पञ्चन्नं द्वारानं अञ्ञतरस्मिं द्वारे रागादिहेतुभूतं हीनारम्मणं आपाथमागच्छति. तस्स यथाक्कमेन उप्पन्नवोट्ठब्बनावसाने मरणस्स आसन्नभावेन मन्दीभूतवेगत्ता पञ्च जवनानि द्वे तदारम्मणानि च उप्पज्जन्ति. ततो भवङ्गविसयमारम्मणं कत्वा एकं चुतिचित्तं. एत्तावता द्वे भवङ्गानि, आवज्जनं, दस्सनं, सम्पटिच्छनं, सन्तीरणं, वोट्ठब्बनं, पञ्च जवनानि, द्वे तदारम्मणानि, एकं चुतिचित्तन्ति पञ्चदस चित्तक्खणा अतीता होन्ति. अथावसेसएकचित्तक्खणायुके तस्मिं येव आरम्मणे पटिसन्धिचित्तं उप्पज्जति. अयम्पि अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा पच्चुप्पन्नारम्मणा पटिसन्धि. एस ताव अतीतारम्मणाय सुगतिचुतिया अनन्तरा अतीतपच्चुप्पन्नारम्मणाय दुग्गतिपटिसन्धिया पवत्तनाकारो.

दुग्गतियं ठितस्स पन उपचितानवज्जकम्मस्स वुत्तनयेनेव तं अनवज्जकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा मनोद्वारे आपाथमागच्छतीति कण्हपक्खे सुक्कपक्खं ठपेत्वा सब्बं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं. अयं अतीतारम्मणाय दुग्गतिचुतिया अनन्तरा अतीतपच्चुप्पन्नारम्मणाय सुगतिपटिसन्धिया पवत्तनाकारो.

सुगतियं ठितस्स पन उपचितानवज्जकम्मस्स ‘‘तानिस्स तम्हि समये ओलम्बन्ती’’तिआदिवचनतो मरणमञ्चे निपन्नस्स यथूपचितं अनवज्जकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा मनोद्वारे आपाथमागच्छति. तञ्च खो उपचितकामावचरानवज्जकम्मस्सेव. उपचितमहग्गतकम्मस्स पन कम्मनिमित्तमेव आपाथमागच्छति. तं आरब्भ उप्पन्नाय तदारम्मणपरियोसानाय सुद्धाय वा जवनवीथिया अनन्तरं भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा चुतिचित्तमुप्पज्जति. तस्मिं निरुद्धे तदेव आपाथगतं कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा आरब्भ अनुपच्छिन्नकिलेसबलविनामितं सुगतिपरियापन्नं पटिसन्धिचित्तमुप्पज्जति. अयं अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा अतीतारम्मणा नवत्तब्बारम्मणा वा पटिसन्धि.

अपरस्स मरणसमये कामावचरानवज्जकम्मवसेन मनुस्सलोके मातुकुच्छिवण्णसङ्खातं वा देवलोके उय्यानकप्परुक्खादिवण्णसङ्खातं वा सुगतिनिमित्तं मनोद्वारे आपाथमागच्छति. तस्स दुग्गतिनिमित्ते दस्सितानुक्कमेनेव चुतिचित्तानन्तरं पटिसन्धिचित्तं उप्पज्जति. अयं अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा पच्चुप्पन्नारम्मणा पटिसन्धि.

अपरस्स मरणसमये ञातका ‘अयं, तात, तवत्थाय बुद्धपूजा करीयति, चित्तं पसादेही’ति वत्वा पुप्फदामधजपटाकादिवसेन रूपारम्मणं वा धम्मस्सवनतूरियपूजादिवसेन सद्दारम्मणं वा धूमवासगन्धादिवसेन गन्धारम्मणं वा ‘इदं, तात, सायस्सु, तवत्थाय दातब्बं देय्यधम्म’न्ति वत्वा मधुफाणितादिवसेन रसारम्मणं वा ‘इदं, तात, फुसस्सु, तवत्थाय दातब्बं देय्यधम्म’न्ति वत्वा चीनपटसोमारपटादिवसेन फोट्ठब्बारम्मणं वा पञ्चद्वारे उपसंहरन्ति. तस्स तस्मिं आपाथगते रूपादिआरम्मणे यथाक्कमेन उप्पन्नवोट्ठपनावसाने मरणस्स आसन्नभावेन मन्दीभूतवेगत्ता पञ्च जवनानि द्वे तदारम्मणानि च उप्पज्जन्ति. ततो भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा एकं चुतिचित्तं, तदवसाने तस्मिञ्ञेव एकचित्तक्खणट्ठितिके आरम्मणे पटिसन्धिचित्तं उप्पज्जति. अयम्पि अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा पच्चुप्पन्नारम्मणा पटिसन्धि.

अपरस्स पन पथवीकसिणज्झानादिवसेन पटिलद्धमहग्गतस्स सुगतियं ठितस्स मरणसमये कामावचरकुसलकम्म-कम्मनिमित्त-गतिनिमित्तानं अञ्ञतरं पथवीकसिणादिकं वा निमित्तं महग्गतचित्तं वा मनोद्वारे आपाथमागच्छति. चक्खुसोतानं वा अञ्ञतरस्मिं कुसलुप्पत्तिहेतुभूतं पणीतमारम्मणं आपाथमागच्छति. तस्स यथाक्कमेन उप्पन्नवोट्ठब्बनावसाने मरणस्स आसन्नभावेन मन्दीभूतवेगत्ता पञ्च जवनानि उप्पज्जन्ति. महग्गतगतिकानं पन तदारम्मणं नत्थि. तस्मा जवनानन्तरंयेव भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा एकं चुतिचित्तं उप्पज्जति. तस्सावसाने कामावचरमहग्गतसुगतीनं अञ्ञतरसुगतिपरियापन्नं यथूपट्ठितेसु आरम्मणेसु अञ्ञतरारम्मणं पटिसन्धिचित्तं उप्पज्जति. अयं नवत्तब्बारम्मणाय सुगतिचुतिया अनन्तरा अतीतपच्चुप्पन्ननवत्तब्बानं अञ्ञतरारम्मणा पटिसन्धि.

एतेनानुसारेन आरुप्पचुतियापि अनन्तरा पटिसन्धि वेदितब्बा. अयं अतीतनवत्तब्बारम्मणाय सुगतिचुतिया अनन्तरा अतीतनवत्तब्बपच्चुप्पन्नारम्मणाय पटिसन्धिया पवत्तनाकारो.

दुग्गतियं ठितस्स पन पापकम्मिनो वुत्तनयेनेव तं कम्मं कम्मनिमित्तं गतिनिमित्तं वा मनोद्वारे, पञ्चद्वारे पन अकुसलुप्पत्तिहेतुभूतं आरम्मणं आपाथमागच्छति. अथस्स यथाक्कमेन चुतिचित्तावसाने दुग्गतिपरियापन्नं तेसु आरम्मणेसु अञ्ञतरारम्मणं पटिसन्धिचित्तं उप्पज्जति. अयं अतीतारम्मणाय दुग्गतिचुतिया अनन्तरा अतीतपच्चुप्पन्नारम्मणाय पटिसन्धिया पवत्तनाकारोति. एत्तावता एकूनवीसतिविधस्सापि विञ्ञाणस्स पटिसन्धिवसेन पवत्ति दीपिता होति.

तयिदं सब्बम्पि एवं –

पवत्तमानं सन्धिम्हि, द्विधा कम्मेन वत्तति;

मिस्सादीहि च भेदेहि, भेदस्स दुविधादिको.

इदञ्हि एकूनवीसतिविधम्पि विपाकविञ्ञाणं पटिसन्धिम्हि पवत्तमानं द्विधा कम्मेन वत्तति. यथासकञ्हि एतस्स जनकं कम्मं नानाक्खणिककम्मप्पच्चयेन चेव उपनिस्सयपच्चयेन च पच्चयो होति. वुत्तञ्हेतं ‘‘कुसलाकुसलं कम्मं विपाकस्स उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.४२३). एवं वत्तमानस्स पनस्स मिस्सादीहि भेदेहि दुविधादिकोपि भेदो वेदितब्बो, सेय्यथिदं – इदञ्हि पटिसन्धिवसेन एकधा वत्तमानम्पि रूपेन सह मिस्सामिस्सभेदतो दुविधं, कामरूपारूपभवभेदतो तिविधं, अण्डजजलाबुजसंसेदजओपपातिकयोनिवसेन चतुब्बिधं, गतिवसेन पञ्चविधं, विञ्ञाणट्ठितिवसेन सत्तविधं, सत्तावासवसेन अट्ठविधं होति. तत्थ –

मिस्सं द्विधा भावभेदा, सभावं तत्थ च द्विधा;

द्वे वा तयो वा दसका, ओमतो आदिना सह.

‘मिस्सं द्विधा भावभेदा’ति यञ्हेतमेत्थ अञ्ञत्र अरूपभवा रूपमिस्सं पटिसन्धिविञ्ञाणं उप्पज्जति, तं रूपभवे इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियसङ्खातेन भावेन विना उप्पत्तितो कामभवे अञ्ञत्र जातिपण्डकपटिसन्धिया भावेन सह उप्पत्तितो सभावं अभावन्ति दुविधं होति.

‘सभावं तत्थ च द्विधा’ति तत्थापि च यं सभावं तं इत्थिपुरिसभावानं अञ्ञतरेन सह उप्पत्तितो दुविधमेव होति.

‘द्वे वा तयो वा दसका, ओमतो आदिना सहा’ति यञ्हेतमेत्थ मिस्सं अमिस्सन्ति द्वये आदिभूतं रूपमिस्सं पटिसन्धिविञ्ञाणं, तेन सह वत्थुकायदसकवसेन द्वे वा वत्थुकायभावदसकवसेन तयो वा दसका ओमतो उप्पज्जन्ति, नत्थि इतो परं रूपपरिहानीति. तं पनेतं एवं ओमकपरिमाणं उप्पज्जमानं अण्डजजलाबुजनामिकासु द्वीसु योनीसु जातिउण्णाय एकेन अंसुना उद्धततेलसप्पिमण्डप्पमाणं कललन्ति लद्धसङ्खं हुत्वा उप्पज्जति. तत्थ योनीनं गतिवसेन सम्भवभेदो वेदितब्बो. एतासु हि –

निरये भुम्मवज्जेसु, देवेसु च न योनियो;

तिस्सो पुरिमिका होन्ति, चतस्सोपि गतित्तये.

तत्थ देवेसु चाति चसद्देन यथा निरये च भुम्मवज्जेसु च देवेसु, एवं निज्झामतण्हिकपेतेसु च पुरिमिका तिस्सो योनियो न सन्तीति वेदितब्बा. ओपपातिका एव हि ते होन्ति. सेसे पन तिरच्छानपेत्तिविसयमनुस्ससङ्खाते गतित्तये पुब्बे वज्जितभुम्मदेवेसु च चतस्सो योनियो होन्ति. तत्थ –

तिंस नव चेव रूपीसु, सत्तति उक्कंसतोव रूपानि;

संसेदजोपपातीसु, अथ वा अवकंसतो तिंस.

रूपीब्रह्मेसु ताव ओपपातिकयोनिकेसु चक्खुसोतवत्थुदसकानं जीवितनवकस्स चाति चतुन्नं कलापानं वसेन तिंस च नव च पटिसन्धिविञ्ञाणेन सह रूपानि उप्पज्जन्ति. रूपीब्रह्मे पन ठपेत्वा अञ्ञेसु संसेदजओपपातिकेसु उक्कंसतो चक्खुसोतघानजिव्हाकायभाववत्थुदसकानं वसेन सत्तति. तानि च निच्चं देवेसु. तत्थ वण्णो गन्धो रसो ओजा चतस्सो चापि धातुयो चक्खुपसादो जीवितिन्द्रियन्ति अयं दसरूपपरिमाणो रूपपुञ्जो चक्खुदसको नाम. एवं सेसा वेदितब्बा. अवकंसतो पन जच्चन्धबधिरअघानकनपुंसकस्स जिव्हाकायवत्थुदसकानं वसेन तिंस रूपानि उप्पज्जन्ति. उक्कंसावकंसानं पन अन्तरे अनुरूपतो विकप्पो वेदितब्बो.

एवं विदित्वा पुन –

खन्धारम्मणगतिहेतु-वेदनापीतिवितक्कविचारेहि;

भेदाभेदविसेसो, चुतिसन्धीनं परिञ्ञेय्यो.

याहेसा मिस्सामिस्सतो दुविधा पटिसन्धि, या चस्सा अतीतानन्तरा चुति, तासं इमेहि खन्धादीहि भेदाभेदविसेसो ञातब्बोति अत्थो.

कथं? कदाचि चतुक्खन्धाय आरुप्पचुतिया अनन्तरा चतुक्खन्धाव आरम्मणतोपि अभिन्ना पटिसन्धि होति, कदाचि अमहग्गतबहिद्धारम्मणाय महग्गतअज्झत्तारम्मणा. अयं ताव अरूपभूमीसुयेव नयो. कदाचि पन चतुक्खन्धाय आरुप्पचुतिया अनन्तरा पञ्चक्खन्धा कामावचरा पटिसन्धि. कदाचि पञ्चक्खन्धाय कामावचरचुतिया रूपावचरचुतिया वा अनन्तरा चतुक्खन्धा आरुप्पपटिसन्धि. एवं अतीतारम्मणचुतिया अतीतनवत्तब्बपच्चुप्पन्नारम्मणा पटिसन्धि, एकच्चसुगतिचुतिया एकच्चदुग्गतिपटिसन्धि, अहेतुकचुतिया सहेतुकपटिसन्धि, दुहेतुकचुतिया तिहेतुकपटिसन्धि, उपेक्खासहगतचुतिया सोमनस्ससहगतपटिसन्धि, अप्पीतिकचुतिया सप्पीतिकपटिसन्धि, अवितक्कचुतिया सवितक्कपटिसन्धि, अविचारचुतिया सविचारपटिसन्धि, अवितक्कअविचारचुतिया सवितक्कसविचारपटिसन्धीति तस्स तस्स विपरीततो च यथायोगं योजेतब्बं.

लद्धप्पच्चयमितिधम्म-मत्तमेतं भवन्तरमुपेति;

नास्स ततो सङ्कन्ति, न ततो हेतुं विना होति.

इति हेतं लद्धपच्चयं रूपारूपधम्ममत्तं उप्पज्जमानं भवन्तरं उपेतीति वुच्चति, न सत्तो, न जीवो. तस्स नापि अतीतभवतो इध सङ्कन्ति अत्थि, नापि ततो हेतुं विना इध पातुभावो. तयिदं पाकटेन मनुस्सचुतिपटिसन्धिक्कमेन पकासयिस्साम –

अतीतभवस्मिञ्हि सरसेन उपक्कमेन वा समासन्नमरणस्स असय्हानं सब्बङ्गपच्चङ्गसन्धिबन्धनच्छेदकानं मारणन्तिकवेदनासत्तानं सन्निपातं असहन्तस्स आतपे पक्खित्तहरिततालपण्णमिव कमेन उपसुस्समाने सरीरे निरुद्धेसु चक्खादीसु इन्द्रियेसु हदयवत्थुमत्ते पतिट्ठितेसु कायिन्द्रियमनिन्द्रियजीवितिन्द्रियेसु तङ्खणावसेसं हदयवत्थुसन्निस्सितं विञ्ञाणं गरुसमासेवितासन्नपुब्बकतानं अञ्ञतरं लद्धावसेसपच्चयसङ्खारसङ्खातं कम्मं वा तदुपट्ठापितं वा कम्मनिमित्तगतिनिमित्तसङ्खातं विसयमारब्भ पवत्तति. तदेवं पवत्तमानं तण्हाअविज्जानं अप्पहीनत्ता अविज्जापटिच्छादितादीनवे तस्मिं विसये तण्हा नामेति, सहजातसङ्खारा खिपन्ति. तं सन्ततिवसेन तण्हाय नामियमानं सङ्खारेहि खिप्पमानं ओरिमतीररुक्खविनिबद्धरज्जुमालम्बित्वा मातिकातिक्कमको विय पुरिमञ्च निस्सयं जहति, अपरञ्च कम्मसमुट्ठापितं निस्सयं अस्सादयमानं वा अनस्सादयमानं वा आरम्मणादीहियेव पच्चयेहि पवत्तति.

एत्थ च पुरिमं चवनतो चुति, पच्छिमं भवन्तरादिपटिसन्धानतो पटिसन्धीति वुच्चति. तदेतं नापि पुरिमभवा इध आगतं, नापि ततो कम्मसङ्खारनतिविसयादिहेतुं विना पातुभूतन्ति वेदितब्बं.

सियुं निदस्सनानेत्थ, पटिघोसादिका अथ;

सन्तानबन्धतो नत्थि, एकता नापि नानता.

एत्थ चेतस्स विञ्ञाणस्स पुरिमभवतो इध अनागमने अतीतभवपरियापन्नहेतूहि च उप्पादे पटिघोसपदीपमुद्दापटिबिम्बप्पकारा धम्मा निदस्सनानि सियुं. यथा हि पटिघोसपदीपमुद्दच्छाया सद्दादिहेतुका अञ्ञत्र अगन्त्वा होन्ति, एवमेव इदं चित्तं. एत्थ च ‘सन्तानबन्धतो नत्थि एकता नापि नानता’. यदि हि सन्तानबन्धे सति एकन्तमेकता भवेय्य, न खीरतो दधि सम्भूतं सिया. अथापि एकन्तनानता भवेय्य, न खीरस्साधीनो दधि सिया. एस नयो सब्बहेतुहेतुसमुप्पन्नेसु. एवञ्च सति सब्बलोकवोहारलोपो सिया. सो च अनिट्ठो. तस्मा एत्थ न एकन्तमेकता वा नानता वा उपगन्तब्बाति.

एत्थाह – ननु एवं असङ्कन्तिपातुभावे सति ये इमस्मिं मनुस्सत्तभावे खन्धा, तेसं निरुद्धत्ता फलपच्चयस्स च कम्मस्स तत्थ अगमनतो अञ्ञस्स अञ्ञतो च तं फलं सिया? उपभुञ्जके च असति कस्स तं फलं सिया? तस्मा न सुन्दरमिदं विधानन्ति. तत्रिदं वुच्चति –

सन्ताने यं फलं एतं, नाञ्ञस्स न च अञ्ञतो;

बीजानं अभिसङ्खारो, एतस्सत्थस्स साधको.

एकसन्तानस्मिञ्हि फलमुप्पज्जमानं तत्थ एकन्तं एकत्तनानत्तानं पटिसिद्धत्ता अञ्ञस्साति वा अञ्ञतोति वा न होति. एतस्स च पनत्थस्स बीजानं अभिसङ्खारो साधको. अम्बबीजादीनञ्हि अभिसङ्खारेसु कतेसु तस्स बीजस्स सन्ताने लद्धपच्चयो कालन्तरे फलविसेसो उप्पज्जमानो न अञ्ञबीजानं नापि अञ्ञाभिसङ्खारपच्चया उप्पज्जति, न च तानि बीजानि ते अभिसङ्खारा वा फलट्ठानं पापुणन्ति. एवं सम्पदमिदं वेदितब्बं. विज्जासिप्पोसधादीहि चापि बालसरीरे उपयुत्तेहि कालन्तरे वुड्ढसरीरादीसु फलदेहि अयमत्थो वेदितब्बो.

यम्पि वुत्तं ‘उपभुञ्जके च असति कस्स तं फलं सिया’ति? तत्थ –

फलस्सुप्पत्तिया एव, सिद्धा भुञ्जकसम्मुति;

फलुप्पादेन रुक्खस्स, यथा फलति सम्मुति.

यथा हि रुक्खसङ्खातानं धम्मानं एकदेसभूतस्स रुक्खफलस्स उप्पत्तिया एव रुक्खो फलतीति वा फलितोति वा वुच्चति, तथा देवमनुस्ससङ्खातानं खन्धानं एकदेसभूतस्स उपभोगसङ्खातस्स सुखदुक्खफलस्स उप्पादेनेव देवो वा मनुस्सो वा उपभुञ्जतीति वा सुखितोति वा दुक्खितोति वा वुच्चति. तस्मा न एत्थ अञ्ञेन उपभुञ्जकेन नाम कोचि अत्थो अत्थीति.

योपि वदेय्य – ‘एवं सन्तेपि एते सङ्खारा विज्जमाना वा फलस्स पच्चया सियुं, अविज्जमाना वा. यदि च विज्जमाना पवत्तिक्खणेयेव नेसं विपाकेन भवितब्बं. अथ अविज्जमाना, पवत्तितो पुब्बे च पच्छा च निच्चं फलावहा सियु’न्ति. सो एवं वत्तब्बो –

कतत्ता पच्चया एते, न च निच्चं फलावहा;

पाटिभोगादिकं तत्थ, वेदितब्बं निदस्सनं.

कतत्ता एव हि सङ्खारा अत्तनो फलस्स पच्चया होन्ति, न विज्जमानत्ता वा अविज्जमानत्ता वा. यथाह ‘‘कामावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं चक्खुविञ्ञाणं उप्पन्नं होती’’तिआदि (ध. स. ४३१). यथारहस्स अत्तनो फलस्स च पच्चया हुत्वा न पुन फलावहा होन्ति विपक्कविपाकत्ता. एतस्स चत्थस्स विभावने इदं पाटिभोगादिकं निदस्सनं वेदितब्बं.

यथा हि लोके यो कस्सचि अत्थस्स निय्यातनत्थं पाटिभोगो होति, भण्डं वा किणाति, इणं वा गण्हाति. तस्स तं किरियाकरणमत्तमेव तदत्थनिय्यातनादिम्हि पच्चयो होति, न किरियाय विज्जमानता वा अविज्जमानता वा. न च तदत्थनिय्यातनादितो परम्पि धारकोव होति. कस्मा? निय्यातनादीनं कतत्ता. एवं कतत्ताव सङ्खारापि अत्तनो फलस्स पच्चया होन्ति, न च यथारहं फलदानतो परम्पि फलावहा होन्तीति. एत्तावता मिस्सामिस्सवसेन द्विधापि पवत्तमानस्स पटिसन्धिविञ्ञाणस्स सङ्खारपच्चया पवत्ति दीपिता होति.

इदानि सब्बेस्वेतेसु बत्तिंसविञ्ञाणेसु सम्मोहविघातत्थं –

पटिसन्धिप्पवत्तीनं, वसेनेते भवादिसु;

विजानितब्बा सङ्खारा, यथा येसञ्च पच्चया.

तत्थ तयो भवा, चतस्सो योनियो, पञ्च गतियो, सत्त विञ्ञाणट्ठितियो, नव सत्तावासाति एते भवादयो नाम. एतेसु भवादीसु पटिसन्धियं पवत्ते च एते येसं विपाकविञ्ञाणानं पच्चया यथा च पच्चया होन्ति तथा विजानितब्बाति अत्थो.

तत्थ – पुञ्ञाभिसङ्खारे ताव कामावचरअट्ठचेतनाभेदो पुञ्ञाभिसङ्खारो अविसेसेन कामभवे सुगतियं नवन्नं विपाकविञ्ञाणानं पटिसन्धियं नानाक्खणिककम्मपच्चयेन चेव उपनिस्सयपच्चयेन चाति द्विधा पच्चयो. रूपावचरपञ्चकुसलचेतनाभेदो पुञ्ञाभिसङ्खारो रूपभवे पटिसन्धियं एव पञ्चन्नं. वुत्तप्पभेदकामावचरो पन कामभवे सुगतियं उपेक्खासहगताहेतुकमनोविञ्ञाणधातुवज्जानं सत्तन्नं परित्तविपाकविञ्ञाणानं वुत्तनयेनेव द्विधा पच्चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं. स्वेव रूपभवे पञ्चन्नं विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं. कामभवे पन दुग्गतियं अट्ठन्नम्पि परित्तविपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं.

तत्थ निरये महामोग्गल्लानत्थेरस्स नरकचारिकादीसु इट्ठारम्मणसमायोगे सो पच्चयो होति. तिरच्छानेसु पन नागसुपण्णपेतमहिद्धिकेसु च इट्ठारम्मणं लब्भतियेव. स्वेव कामभवे सुगतियं सोळसन्नम्पि कुसलविपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते च पटिसन्धियञ्च. अविसेसेन पुञ्ञाभिसङ्खारो रूपभवे दसन्नं विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते च पटिसन्धियञ्च.

द्वादसाकुसलचेतनाभेदो अपुञ्ञाभिसङ्खारो कामभवे दुग्गतियं एकस्स विञ्ञाणस्स तथेव पच्चयो पटिसन्धियं, नो पवत्ते; छन्नं पवत्ते, नो पटिसन्धियं; सत्तन्नम्पि अकुसलविपाकविञ्ञाणानं पवत्ते च पटिसन्धियञ्च. कामभवे पन सुगतियं तेसंयेव सत्तन्नं तथेव पच्चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं; रूपभवे चतुन्नं विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं. सो च खो कामावचरे अनिट्ठरूपदस्सनसद्दसवनवसेन. ब्रह्मलोके पन अनिट्ठा रूपादयो नाम नत्थि, तथा कामावचरदेवलोकेपि.

आनेञ्जाभिसङ्खारो अरूपभवे चतुन्नं विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते च पटिसन्धियञ्च.

कामावचरकुसलाकुसलतो पन सब्बसङ्गाहिकनयेन वीसतिचेतनाभेदोपि कायसङ्खारो कामभवे दसन्नं विपाकविञ्ञाणानं पटिसन्धियं नानाक्खणिककम्मपच्चयेन चेव उपनिस्सयपच्चयेन चाति द्विधा पच्चयो. स्वेव कामभवे तेरसन्नं, रूपभवे नवन्नं विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं. स्वेव कामभवे तेवीसतिया विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते च पटिसन्धियञ्च. वचीसङ्खारेपि एसेव नयो.

अट्ठवीसतिएकूनतिंसचेतनाभेदोपि पन चित्तसङ्खारो तीसु भवेसु एकूनवीसतिया विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पटिसन्धियं, नो पवत्ते. स्वेव द्वीसु भवेसु हेट्ठावुत्तानं तेरसन्नञ्च नवन्नञ्चाति द्वावीसतिया विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं. तीसु पन भवेसु द्वत्तिंसायपि विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पवत्ते चेव पटिसन्धियञ्च. एवं ताव भवेसु पटिसन्धिपवत्तीनं वसेन ते सङ्खारा येसं पच्चया, यथा च पच्चया होन्ति तथा विजानितब्बा. एतेनेव नयेन योनिआदीसुपि वेदितब्बा.

तत्रिदं आदितो पट्ठाय मुखमत्तप्पकासनं – इमेसु हि सङ्खारेसु यस्मा पुञ्ञाभिसङ्खारो ताव द्वीसु भवेसु पटिसन्धिं दत्वा सब्बं अत्तनो विपाकं जनेति, तथा अण्डजादीसु चतूसु योनीसु, देवमनुस्ससङ्खातासु द्वीसु गतीसु, नानत्तकायनानत्तसञ्ञीनानत्तकायएकत्तसञ्ञीएकत्तकायनानत्तसञ्ञीएकत्तकायएकत्तसञ्ञीसङ्खातासु मनुस्सानञ्चेव पठमदुतियततियज्झानभूमीनञ्च वसेन चतूसु विञ्ञाणट्ठितीसु. असञ्ञसत्तावासे पनेस रूपमत्तमेवाभिसङ्खरोतीति चतूसुयेव सत्तावासेसु च पटिसन्धिं दत्वा सब्बं अत्तनो विपाकं जनेति. तस्मा एस एतेसु द्वीसु भवेसु, चतूसु योनीसु, द्वीसु गतीसु, चतूसु विञ्ञाणट्ठितीसु, चतूसु सत्तावासेसु च एकवीसतिया विपाकविञ्ञाणानं वुत्तनयेनेव पच्चयो होति यथासम्भवं पटिसन्धियं पवत्ते च.

अपुञ्ञाभिसङ्खारो पन यस्मा एकस्मिञ्ञेव कामभवे, चतूसु योनीसु, अवसेसासु तीसु गतीसु, नानत्तकायएकत्तसञ्ञीसङ्खाताय एकिस्सा विञ्ञाणट्ठितिया, तादिसेयेव च एकस्मिं सत्तावासे पटिसन्धिवसेन विपच्चति, तस्मा एस एकस्मिं भवे चतूसु योनीसु, तीसु गतीसु, एकिस्सा विञ्ञाणट्ठितिया, एकम्हि च सत्तावासे सत्तन्नं विपाकविञ्ञाणानं वुत्तनयेनेव पच्चयो होति पटिसन्धियं पवत्ते च.

आनेञ्जाभिसङ्खारो पन यस्मा एकस्मिं अरूपभवे, एकिस्सा ओपपातिकयोनिया, एकिस्सा देवगतिया, आकासानञ्चायतनादीसु तीसु विञ्ञाणट्ठितीसु, आकासानञ्चायतनादीसु च चतूसु सत्तावासेसु पटिसन्धिवसेन विपच्चति, तस्मा एस एकस्मिंयेव भवे, एकिस्सा योनिया, एकिस्सा देवगतिया, तीसु विञ्ञाणट्ठितीसु चतूसु सत्तावासेसु, चतुन्नं विञ्ञाणानं वुत्तनयेनेव पच्चयो होति पटिसन्धियं पवत्ते च.

कायसङ्खारोपि यस्मा एकस्मिं कामभवे, चतूसु योनीसु, पञ्चसु गतीसु, द्वीसु विञ्ञाणट्ठितीसु, द्वीसु च सत्तावासेसु पटिसन्धिं दत्वा सब्बं अत्तनो विपाकं जनेति, तस्मा एस एकस्मिं भवे, चतूसु योनीसु, पञ्चसु गतीसु, द्वीसु विञ्ञाणट्ठितीसु, द्वीसु च सत्तावासेसु तेवीसतिया विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पटिसन्धियं पवत्ते च. वचीसङ्खारेपि एसेव नयो.

चित्तसङ्खारो पन यस्मा एकं सत्तावासं ठपेत्वा न कत्थचि न विपच्चति, तस्मा एस तीसु भवेसु, चतूसु योनीसु, पञ्चसु गतीसु, सत्तसु विञ्ञाणट्ठितीसु, अट्ठसु सत्तावासेसु यथायोगं द्वत्तिंसाय विपाकविञ्ञाणानं तथेव पच्चयो पटिसन्धियं पवत्ते च. अविञ्ञाणके पन सत्तावासे सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं नत्थि.

अपिच पुञ्ञाभिसङ्खारो असञ्ञसत्तेसु कटत्तारूपानं नानाक्खणिककम्मपच्चयेन पच्चयोति. एवं –

पटिसन्धिपवत्तीनं, वसेनेते भवादिसु;

विजानितब्बा सङ्खारा, यथा येसञ्च पच्चयाति.

सङ्खारपच्चया विञ्ञाणपदनिद्देसो.

नामरूपपदनिद्देसो

२२८. विञ्ञाणपच्चया नामरूपनिद्देसे –

देसनाभेदतो सब्ब-भवादीसु पवत्तितो;

सङ्गहा पच्चयनया, विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘देसनाभेदतो’ति ‘‘तत्थ कतमं रूपं? चत्तारो च महाभूता चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादाय रूप’’न्ति (सं. नि. २.२; म. नि. १.१००) एवं ताव सुत्तन्ते च इध रूपपदस्स अभेदतो एकसदिसा देसना कता; नामपदस्स पन भेदतो.

सुत्तन्तस्मिञ्हि ‘‘तत्थ कतमं नामं? वेदना सञ्ञा चेतना फस्सो मनसिकारो’’ति वुत्तं. इध ‘‘वेदनाक्खन्धो सञ्ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो’’ति. तत्थ हि यम्पि चक्खुविञ्ञाणपच्चया नामं उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च चित्तस्स ठिति अरूपीनं धम्मानं आयूति एवं अञ्ञधम्मसन्निस्सयेन अग्गहेतब्बतो पाकटं, तं दस्सेन्तो चेतनाफस्समनसिकारवसेन सङ्खारक्खन्धं तिधा भिन्दित्वा द्वीहि खन्धेहि सद्धिं देसेसि. इध पन तत्थ वुत्तञ्च अवुत्तञ्च सब्बं नामं सङ्गण्हन्तो ‘‘तयो खन्धा – वेदनाक्खन्धो सञ्ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो’’ति आह.

किं पन इमे तयो खन्धाव नामं, विञ्ञाणं नामं नाम न होतीति? नो न होति. तस्मिं पन विञ्ञाणे गय्हमाने नामविञ्ञाणस्स च पच्चयविञ्ञाणस्स चाति द्विन्नं विञ्ञाणानं सहभावो आपज्जति. तस्मा विञ्ञाणं पच्चयट्ठाने ठपेत्वा पच्चयनिब्बत्तं नामं दस्सेतुं तयोव खन्धा वुत्ताति. एवं ताव ‘देसनाभेदतो’ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘सब्बभवादीसु पवत्तितो’ति एत्थ पन नामं एकं सत्तावासं ठपेत्वा सब्बभवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसेससत्तावासेसु पवत्तति. रूपं द्वीसु भवेसु, चतूसु योनीसु, पञ्चसु गतीसु, पुरिमासु चतूसु विञ्ञाणट्ठितीसु, पञ्चसु च सत्तावासेसु पवत्तति. एवं पवत्तमाने चेतस्मिं नामरूपे यस्मा अभावकगब्भसेय्यकानं अण्डजानञ्च पटिसन्धिक्खणे वत्थुकायवसेन रूपतो द्वे सन्ततिसीसानि तयो च अरूपिनो खन्धा पातुभवन्ति, तस्मा तेसं वित्थारेन रूपरूपतो वीसति धम्मा तयो च अरूपिनो खन्धाति एते तेवीसति धम्मा विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति वेदितब्बा. अग्गहितग्गहणेन पन एकसन्ततिसीसतो नव रूपधम्मे अपनेत्वा चुद्दस, सभावकानं भावदसकं पक्खिपित्वा तेत्तिंस. तेसम्पि अगहितग्गहणेन सन्ततिसीसद्वयतो अट्ठारस रूपधम्मे अपनेत्वा पन्नरस.

यस्मा च ओपपातिकसत्तेसु ब्रह्मकायिकादीनं पटिसन्धिक्खणे चक्खुसोतवत्थुदसकानं जीवितिन्द्रियनवकस्स च वसेन रूपरूपतो चत्तारि सन्ततिसीसानि तयो च अरूपिनो खन्धा पातुभवन्ति, तस्मा तेसं वित्थारेन रूपरूपतो एकूनचत्तालीस धम्मा तयो च अरूपिनो खन्धाति एते द्वाचत्तालीस धम्मा विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति वेदितब्बा. अगहितग्गहणेन पन सन्ततिसीसत्तयतो सत्तवीसति धम्मे अपनेत्वा पन्नरस.

कामभवे पन यस्मा सेसओपपातिकानं वा संसेदजानं वा सभावकपरिपुण्णायतनानं पटिसन्धिक्खणे रूपरूपतो सत्त सन्ततिसीसानि तयो च अरूपिनो खन्धा पातुभवन्ति, तस्मा तेसं वित्थारेन रूपरूपतो सत्तति धम्मा तयो च अरूपिनो खन्धाति एते तेसत्तति धम्मा विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति वेदितब्बा. अग्गहितग्गहणेन पन सन्ततिसीसछक्कतो चतुपञ्ञास धम्मे अपनेत्वा एकूनवीसति. एस उक्कंसतो. अवकंसेन पन तंतंरूपसन्ततिसीसविकलानं तस्स तस्स वसेन हापेत्वा हापेत्वा सङ्खेपतो च वित्थारतो च पटिसन्धिविञ्ञाणपच्चया नामरूपसङ्खाता वेदितब्बा. अरूपीनं पन तयोव अरूपिनो खन्धा. असञ्ञीनं रूपतो जीवितिन्द्रियनवकमेवाति. एस ताव पटिसन्धियं नयो.

पवत्ते पन सब्बत्थ रूपप्पवत्तिदेसे पटिसन्धिचित्तस्स ठितिक्खणे पटिसन्धिचित्तेन सह पवत्तउतुतो उतुसमुट्ठानं सुद्धट्ठकं पातुभवति. पटिसन्धिचित्तं पन रूपं न समुट्ठापेति. तञ्हि यथा पपाते पतितपुरिसो परस्स पच्चयो होतुं न सक्कोति, एवं वत्थुदुब्बलताय दुब्बलत्ता रूपं समुट्ठापेतुं न सक्कोति. पटिसन्धिचित्ततो पन उद्धं पठमभवङ्गतो पभुति चित्तसमुट्ठानकं सुद्धट्ठकं. सद्दपातुभावकाले पटिसन्धिक्खणतो उद्धं पवत्तउतुतो चेव चित्ततो च सद्दनवकं. ये पन कबळिकाराहारूपजीविनो गब्भसेय्यकसत्ता तेसं –

‘‘यञ्चस्स भुञ्जती माता, अन्नं पानञ्च भोजनं;

तेन सो तत्थ यापेति, मातुकुच्छिगतो नरो’’ति. (सं. नि. १.२३५);

वचनतो मातरा अज्झोहरिताहारेन अनुगते सरीरे, ओपपातिकानं सब्बपठमं अत्तनो मुखगतं खेळं अज्झोहरणकाले आहारसमुट्ठानं सुद्धट्ठकन्ति इदं आहारसमुट्ठानस्स सुद्धट्ठकस्स उतुचित्तसमुट्ठानानञ्च उक्कंसतो द्विन्नं नवकानं वसेन छब्बीसतिविधं, पुब्बे एकेकचित्तक्खणे तिक्खत्तुं उप्पज्जमानं वुत्तं कम्मसमुट्ठानं सत्ततिविधन्ति छन्नवुतिविधं रूपं तयो च अरूपिनो खन्धाति समासतो नवनवुति धम्मा. यस्मा वासद्दो अनियतो कदाचिदेव पातुभावतो, तस्मा दुविधम्पि तं अपनेत्वा इमे सत्तनवुति धम्मा यथासम्भवं सब्बसत्तानं विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति वेदितब्बा. तेसञ्हि सुत्तानम्पि पमत्तानम्पि चरन्तानम्पि खादन्तानम्पि पिवन्तानम्पि दिवा च रत्तिञ्च एते विञ्ञाणपच्चया पवत्तन्ति. तञ्च तेसं विञ्ञाणपच्चयभावं परतो वण्णयिस्साम.

यं पनेतमेत्थ कम्मजरूपं तं भवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासेसु सब्बपठमं पतिट्ठहन्तम्पि तिसमुट्ठानिकरूपेन अनुपत्थद्धं न सक्कोति सण्ठातुं, नापि तिसमुट्ठानिकं तेन अनुपत्थद्धं. अथ खो वातब्भाहतापि चतुद्दिसववत्थापिता नळकलापियो विय, ऊमिवेगब्भाहतापि महासमुद्दे कत्थचि लद्धपतिट्ठा भिन्नवाहनिका विय च अञ्ञमञ्ञूपत्थद्धानेवेतानि अपतमानानि सण्ठहित्वा एकम्पि वस्सं द्वेपि वस्सानि…पे… वस्ससतम्पि याव तेसं सत्तानं आयुक्खयो वा पुञ्ञक्खयो वा ताव पवत्तन्तीति. एवं ‘सब्बभवादीसु पवत्तितो’पेत्थ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘सङ्गहा’ति एत्थ च यं आरुप्पे पवत्तिपटिसन्धीसु पञ्चवोकारभवे च पवत्तिया विञ्ञाणपच्चया नाममेव, यञ्च असञ्ञीसु सब्बत्थ पञ्चवोकारभवे च पवत्तिया विञ्ञाणपच्चया रूपमेव, यञ्च पञ्चवोकारभवे सब्बत्थ विञ्ञाणपच्चया नामरूपं, तं सब्बं नामञ्च रूपञ्च नामरूपञ्च नामरूपन्ति एवं एकदेससरूपेकसेसनयेन सङ्गहेत्वा विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति वेदितब्बं. असञ्ञीसु विञ्ञाणाभावा अयुत्तन्ति चे नायुत्तं. इदञ्हि –

नामरूपस्स यं हेतु, विञ्ञाणं तं द्विधा मतं;

विपाकमविपाकञ्च, युत्तमेव यतो इदं.

यञ्हि नामरूपस्स हेतु विञ्ञाणं तं विपाकाविपाकभेदतो द्विधा मतं. इदञ्च असञ्ञसत्तेसु कम्मसमुट्ठानत्ता पञ्चवोकारभवे पवत्तअभिसङ्खारविञ्ञाणपच्चया रूपं, तथा पञ्चवोकारे पवत्तियं कुसलादिचित्तक्खणे कम्मसमुट्ठानन्ति युत्तमेव इदं. एवं ‘सङ्गहतो’पेत्थ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘पच्चयनया’ति एत्थ हि –

नामस्स पाकविञ्ञाणं, नवधा होति पच्चयो;

वत्थुरूपस्स नवधा, सेसरूपस्स अट्ठधा.

अभिसङ्खारविञ्ञाणं, होति रूपस्स एकधा;

तदञ्ञं पन विञ्ञाणं, तस्स तस्स यथारहं.

यञ्हेतं पटिसन्धियं पवत्तियं वा विपाकसङ्खातं नामं, तस्स रूपमिस्सस्स वा रूपअमिस्सस्स वा पटिसन्धिकं वा अञ्ञं वा विपाकविञ्ञाणं सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयसम्पयुत्तविपाकआहारइन्द्रियअत्थिअविगतपच्चयेहि नवधा पच्चयो होति. वत्थुरूपस्स पटिसन्धियं सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयविपाकआहारइन्द्रियविप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्चयेहि नवधा पच्चयो होति. ठपेत्वा पन वत्थुरूपं सेसरूपस्स इमेसु नवसु अञ्ञमञ्ञपच्चयं अपनेत्वा सेसेहि अट्ठहि पच्चयेहि पच्चयो होति. अभिसङ्खारविञ्ञाणं पन असञ्ञसत्तरूपस्स वा पञ्चवोकारे वा कम्मजस्स सुत्तन्तिकपरियायेन उपनिस्सयवसेन एकधाव पच्चयो होति. अवसेसं पठमभवङ्गतो पभुति सब्बम्पि विञ्ञाणं तस्स तस्स नामरूपस्स यथारहं पच्चयो होतीति वेदितब्बं. वित्थारतो पन तस्स पच्चयनये दस्सियमाने सब्बापि पट्ठानकथा वित्थारेतब्बा होतीति न तं आरभाम.

तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘पटिसन्धिनामरूपं विञ्ञाणपच्चया होती’’ति? सुत्ततो युत्तितो च. सुत्ते हि ‘‘चित्तानुपरिवत्तिनो धम्मा’’तिआदिना (ध. स. दुकमातिका ६२) नयेन बहुधा वेदनादीनं विञ्ञाणपच्चयता सिद्धा. युत्तितो पन –

चित्तजेन हि रूपेन, इध दिट्ठेन सिज्झति;

अदिट्ठस्सापि रूपस्स, विञ्ञाणं पच्चयो इति.

चित्ते हि पसन्ने अप्पसन्ने वा तदनुरूपानि रूपानि उप्पज्जमानानि दिट्ठानि. दिट्ठेन च अदिट्ठस्स अनुमानं होतीति इमिना इध दिट्ठेन चित्तजरूपेन अदिट्ठस्सापि पटिसन्धिरूपस्स विञ्ञाणं पच्चयो होतीति जानितब्बमेतं. कम्मसमुट्ठानस्सापि हि तस्स चित्तसमुट्ठानस्सेव विञ्ञाणपच्चयता पट्ठाने (पट्ठा. १.१.५३, ४१९) आगताति. एवं पच्चयनयतो पेत्थ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

एत्थ च ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति भासमानेन भगवता यस्मा उपपरिक्खमानानं पण्डितानं परमत्थतो नामरूपमत्तमेव पवत्तमानं दिस्सति, न सत्तो, न पोसो; तस्मा अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं होतीति.

विञ्ञाणपच्चया नामरूपपदनिद्देसो.

सळायतनपदनिद्देसो

२२९. नामरूपपच्चया सळायतननिद्देसे –

नामं खन्धत्तयं रूपं, भूतवत्थादिकं मतं;

कतेकसेसं तं तस्स, तादिसस्सेव पच्चयो.

यञ्हेतं सळायतनस्स पच्चयभूतं नामरूपं, तत्थ नामन्ति वेदनादिक्खन्धत्तयं, रूपं पन सकसन्ततिपरियापन्नं नियमतो चत्तारि भूतानि छ वत्थूनि जीवितिन्द्रियन्ति एवं भूतवत्थादिकं मतन्ति वेदितब्बं. तं पन ‘‘नामञ्च रूपञ्च नामरूपञ्च नामरूप’’न्ति एवं कतेकसेसं ‘‘छट्ठायतनञ्च सळायतनञ्च सळायतन’’न्ति एवं कतेकसेसस्सेव सळायतनस्स पच्चयोति वेदितब्बं. कस्मा? यस्मा आरुप्पे नाममेव पच्चयो. तञ्च छट्ठायतनस्सेव, न अञ्ञस्स. ‘‘नामपच्चया छट्ठायतन’’न्ति हि अब्याकतवारे वक्खति. इध सङ्गहितमेव हि तत्थ विभत्तन्ति वेदितब्बं.

तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘नामरूपं सळायतनस्स पच्चयो’’ति? नामरूपभावे भावतो. तस्स तस्स हि नामस्स रूपस्स च भावे तं तं आयतनं होति, न अञ्ञथा. सा पनस्स तब्भावभावीभावता पच्चयनयस्मिञ्ञेव आविभविस्सति. तस्मा –

पटिसन्धियं पवत्ते वा, होति यं यस्स पच्चयो;

यथा च पच्चयो होति, तथा नेय्यं विभाविना.

तत्रायं अत्थदीपना –

नाममेव हि आरुप्पे, पटिसन्धिपवत्तिसु;

पच्चयो सत्तधा छट्ठा, होति तं अवकंसतो.

कथं? ‘पटिसन्धियं’ ताव अवकंसतो सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयसम्पयुत्तविपाकअत्थिअविगतपच्चयेहि सत्तधा नामं छट्ठायतनस्स पच्चयो होति. किञ्चि पनेत्थ हेतुपच्चयेन, किञ्चि आहारपच्चयेनाति एवं अञ्ञथापि पच्चयो होति. तस्स वसेन उक्कंसावकंसो वेदितब्बो.

‘पवत्ते’पि विपाकं वुत्तनयेनेव पच्चयो होति. इतरं पन अवकंसतो वुत्तप्पकारेसु पच्चयेसु विपाकपच्चयवज्जेहि छहि पच्चयो होति. किञ्चि पनेत्थ हेतुपच्चयेन, किञ्चि आहारपच्चयेनाति एवं अञ्ञथापि पच्चयो होति. तस्स वसेन उक्कंसावकंसो वेदितब्बो.

अञ्ञस्मिम्पि भवे नामं, तथेव पटिसन्धियं;

छट्ठस्स इतरेसं तं, छहाकारेहि पच्चयो.

आरुप्पतो हि अञ्ञस्मिम्पि पञ्चवोकारभवे तं विपाकनामं हदयवत्थुनो सहायं हुत्वा छट्ठस्स मनायतनस्स यथा आरुप्पे वुत्तं तथेव अवकंसतो सत्तधा पच्चयो होति. इतरेसं पनेतं पञ्चन्नं चक्खायतनादीनं चतुमहाभूतसहायं हुत्वा सहजात निस्सयविपाकविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन छहाकारेहि पच्चयो होति. किञ्चि पनेत्थ हेतुपच्चयेन, किञ्चि आहारपच्चयेनाति एवं अञ्ञथापि पच्चयो होति. तस्स वसेन उक्कंसावकंसो वेदितब्बो.

पवत्तेपि तथा होति, पाकं पाकस्स पच्चयो;

अपाकं अविपाकस्स, छधा छट्ठस्स पच्चयो.

पवत्तेपि हि पञ्चवोकारभवे यथा पटिसन्धियं, तथेव विपाकनामं विपाकस्स छट्ठायतनस्स अवकंसतो सत्तधा पच्चयो होति. अविपाकं पन अविपाकस्स छट्ठस्स अवकंसतोव ततो विपाकपच्चयं अपनेत्वा छधाव पच्चयो होति. वुत्तनयेनेव पनेत्थ उक्कंसावकंसो वेदितब्बो.

तत्थेव सेसपञ्चन्नं, विपाकं पच्चयो भवे;

चतुधा अविपाकम्पि, एवमेव पकासितं.

तत्थेव हि पवत्ते सेसानं चक्खायतनादीनं पञ्चन्नं चक्खुप्पसादादिवत्थुकम्पि इतरम्पि विपाकनामं पच्छाजातविप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्चयेहि चतुधा पच्चयो होति. यथा च विपाकं, अविपाकम्पि एवमेव पकासितं. तस्मा कुसलादिभेदम्पि तेसं चतुधा पच्चयो होतीति वेदितब्बं. एवं ताव नाममेव पटिसन्धियं पवत्ते वा यस्स यस्स आयतनस्स पच्चयो होति, यथा च होति, तथा वेदितब्बं.

रूपं पनेत्थ आरुप्प-भवे भवति पच्चयो;

न एकायतनस्सापि, पञ्चक्खन्धभवे पन.

रूपतो सन्धियं वत्थु, छधा छट्ठस्स पच्चयो;

भूतानि चतुधा होन्ति, पञ्चन्नं अविसेसतो.

रूपतो हि पटिसन्धियं वत्थुरूपं छट्ठस्स मनायतनस्स सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयविप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्चयेहि छधा पच्चयो होति. चत्तारि पन भूतानि अविसेसतो पटिसन्धियं पवत्ते च यं यं आयतनं उप्पज्जति, तस्स तस्स वसेन पञ्चन्नम्पि चक्खायतनादीनं सहजातनिस्सयअत्थिअविगतपच्चयेहि चतुधा पच्चया होन्ति.

तिधा जीवितमेतेसं, आहारो च पवत्तियं;

तानेव छधा छट्ठस्स, वत्थु तस्सेव पञ्चधा.

एतेसं पन चक्खादीनं पञ्चन्नं पटिसन्धियं पवत्ते च अत्थिअविगतइन्द्रियवसेन रूपजीवितं तिधा पच्चयो होति.

‘आहारो चा’ति आहारो च अत्थिअविगतआहारवसेन तिधा पच्चयो होति. सो च खो ये सत्ता आहारूपजीविनो, तेसं आहारानुगते काये पवत्तियंयेव, नो पटिसन्धियं. तानि पन पञ्च चक्खायतनादीनि छट्ठस्स चक्खुसोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणसङ्खातस्स मनायतनस्स निस्सयपुरेजातइन्द्रियविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन छहाकारेहि पच्चया होन्ति पवत्ते, नो पटिसन्धियं. ठपेत्वा पन पञ्च विञ्ञाणानि तस्सेव अवसेसमनायतनस्स वत्थुरूपं निस्सयपुरेजातविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन पञ्चधा पच्चयो होति पवत्ते, नो पटिसन्धियं. एवं रूपमेव पटिसन्धियं पवत्ते वा यस्स यस्स आयतनस्स पच्चयो होति यथा च होति तथा वेदितब्बं.

नामरूपं पनुभयं, होति यं यस्स पच्चयो;

यथा च तम्पि सब्बत्थ, विञ्ञातब्बं विभाविना.

सेय्यथिदं – पटिसन्धियं ताव पञ्चवोकारभवे खन्धत्तयवत्थुरूपसङ्खातं नामरूपं छट्ठायतनस्स सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयविपाकसम्पयुत्तविप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्चयादीहि पच्चयो होतीति इदमेत्थ मुखमत्तं. वुत्तनयानुसारेन पन सक्का सब्बं योजेतुन्ति न एत्थ वित्थारो दस्सितोति.

नामरूपपच्चया सळायतनपदनिद्देसो.

फस्सपदनिद्देसो

२३०. सळायतनपच्चया फस्सनिद्देसे –

छळेव फस्सा सङ्खेपा, चक्खुसम्फस्सआदयो;

विञ्ञाणमिव बत्तिंस, वित्थारेन भवन्ति ते.

‘सङ्खेपतो’ हि पाळियं चक्खुसम्फस्सोति आदयो छळेव फस्सा आगता. वित्थारेन पन चक्खुसम्फस्सादयो पञ्च कुसलविपाका पञ्च अकुसलविपाकाति दस, सेसा बावीसति लोकियविपाकविञ्ञाणसम्पयुत्ता च बावीसतीति एवं सब्बेपि सङ्खारपच्चया वुत्तविञ्ञाणमिव बात्तिंस होन्ति. यं पनेतस्स बात्तिंसविधस्सापि फस्सस्स पच्चयो सळायतनं. तत्थ –

छट्ठेन सह अज्झत्तं, चक्खादिं बाहिरेहिपि;

सळायतनमिच्छन्ति, छहि सद्धिं विचक्खणा.

तत्थ ये ताव ‘‘उपादिन्नकपवत्तिकथा अय’’न्ति एकसन्ततिपरियापन्नमेव पच्चयं पच्चयुप्पन्नञ्च दीपेन्ति, ते छट्ठायतनपच्चया फस्सोति पाळिअनुसारतो आरुप्पे छट्ठायतनञ्च अञ्ञत्थ सब्बसङ्गहतो सळायतनञ्च फस्सस्स पच्चयोति एकदेससरूपेकसेसं कत्वा छट्ठेन सह अज्झत्तं चक्खादिं सळायतनन्ति इच्छन्ति. तञ्हि छट्ठायतनञ्च सळायतनञ्च सळायतनन्त्वेव सङ्घं गच्छति. ये पन पच्चयुप्पन्नमेव एकसन्ततिपरियापन्नं दीपेन्ति, पच्चयं पन भिन्नसन्तानम्पि, ते यं यं आयतनं फस्सस्स पच्चयो होति तं सब्बं दीपेन्ता बाहिरम्पि परिग्गहेत्वा तदेव छट्ठेन सह अज्झत्तं बाहिरेहिपि रूपायतनादीहि सद्धिं सळायतनन्ति इच्छन्ति. तम्पि हि छट्ठायतनञ्च सळायतनञ्च सळायतनन्ति एतेसं एकसेसे कते सळायतनन्त्वेव सङ्खं गच्छति.

एत्थाह – न सब्बायतनेहि एको फस्सो सम्भोति, नापि एकम्हा आयतना सब्बे फस्सा, अयञ्च सळायतनपच्चया फस्सोति एकोव वुत्तो, सो कस्माति? तत्रिदं विस्सज्जनं – सच्चमेतं. सब्बेहि एको एकम्हा वा सब्बे न सम्भोन्ति, सम्भोति पन अनेकेहि एको; यथा चक्खुसम्फस्सो चक्खायतना रूपायतना चक्खुविञ्ञाणसङ्खाता मनायतना अवसेसा सम्पयुत्तधम्मायतना चाति एवं सब्बत्थ यथानुरूपं योजेतब्बं. तस्मा एव हि –

एको पनेकायतन-प्पभवो इति दीपितो;

फस्सोयं एकवचन-निद्देसेनिध तादिना.

‘एकवचननिद्देसेना’ति सळायतनपच्चया फस्सोति इमिना हि एकवचननिद्देसेन अनेकेहि आयतनेहि एको फस्सो होतीति तादिना दीपितोति अत्थो. आयतनेसु पन –

छधा पञ्च ततो एकं, नवधा बाहिरानि छ;

यथासम्भवमेतस्स, पच्चयत्ते विभावये.

तत्रायं विभावना – चक्खायतनादीनि ताव पञ्च चक्खुसम्फस्सादिभेदतो पञ्चविधस्स फस्सस्स निस्सयपुरेजातइन्द्रियविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन छधा पच्चया होन्ति. ततो परं एकं विपाकमनायतनं अनेकभेदस्स विपाकमनोसम्फस्सस्स सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयविपाकआहारइन्द्रियसम्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन नवधा पच्चयो होति. बाहिरेसु पन रूपायतनं चक्खुसम्फस्सस्स आरम्मणपुरेजातअत्थिअविगतवसेन चतुधा पच्चयो होति. तथा सद्दायतनादीनि सोतसम्फस्सादीनं. मनोसम्फस्सस्स पन तानि धम्मायतनञ्च तथा च आरम्मणपच्चयमत्तेनेव चाति एवं बाहिरानि छ यथासम्भवमेतस्स पच्चयत्ते विभावयेति.

सळायतनपच्चया फस्सपदनिद्देसो.

वेदनापदनिद्देसो

२३१. फस्सपच्चया वेदनानिद्देसे –

द्वारतो वेदना वुत्ता, चक्खुसम्फस्सजादिका;

छळेव ता पभेदेन, एकूननवुती मता.

चक्खुसम्फस्सजावेदनातिआदिना हि नयेन पाळियं इमा चक्खुसम्फस्सजादिका द्वारतो छळेव वेदना वुत्ता. ता पन पभेदेन एकूननवुतिया चित्तेहि सम्पयुत्तत्ता एकूननवुतीति मता.

वेदनासु पनेतासु, इध बात्तिंस वेदना;

विपाकचित्तयुत्ताव, अधिप्पेताति भासिता.

अट्ठधा तत्थ पञ्चन्नं, पञ्चद्वारम्हि पच्चयो;

सेसानं एकधा फस्सो, मनोद्वारेपि सो तथा.

तत्थ हि पञ्चद्वारे चक्खुपसादादिवत्थुकानं पञ्चन्नं वेदनानं चक्खुसम्फस्सादिको फस्सो सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयविपाकआहारसम्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन अट्ठधा पच्चयो होति. सेसानं पन एकेकस्मिं द्वारे सम्पटिच्छनसन्तीरणतदारम्मणवसेन पवत्तानं कामावचरविपाकवेदनानं चक्खुसम्फस्सादिको फस्सो उपनिस्सयवसेन एकधाव पच्चयो होति.

‘मनोद्वारेपि सो तथा’ति मनोद्वारेपि हि तदारम्मणवसेन पवत्तानं कामावचरविपाकवेदनानं सो सहजातमनोसम्फस्ससङ्खातो फस्सो तथेव अट्ठधा पच्चयो होति, पटिसन्धिभवङ्गचुतिवसेन च पवत्तानं तेभूमकविपाकवेदनानम्पि. या पनेता मनोद्वारे तदारम्मणवसेन पवत्ता कामावचरवेदना, तासं मनोद्वारे आवज्जनसम्पयुत्तो मनोसम्फस्सो उपनिस्सयवसेन एकधा पच्चयो होतीति.

फस्सपच्चया वेदनापदनिद्देसो.

तण्हापदनिद्देसो

२३२. वेदनापच्चया तण्हानिद्देसे –

रूपतण्हादिभेदेन, छ तण्हा इध दीपिता;

एकेका तिविधा तत्थ, पवत्ताकारतो मता.

इमस्मिञ्हि वेदनापच्चया तण्हानिद्देसे ‘सेट्ठिपुत्तो ब्राह्मणपुत्तो’ति पितितो नामवसेन पुत्तो विय इमा रूपतण्हा…पे… धम्मतण्हाति आरम्मणतो नामवसेन छ तण्हा दीपिता पकासिता कथिताति अत्थो. तत्थ रूपे तण्हा रूपतण्हाति इमिना नयेन पदत्थो वेदितब्बो.

तासु च पन तण्हासु एकेका तण्हा पवत्तिआकारतो कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हाति एवं तिविधा मता. रूपतण्हा एव हि यदा चक्खुस्स आपाथगतं रूपारम्मणं कामस्सादवसेन अस्सादयमाना पवत्तति, तदा कामतण्हा नाम होति. यदा तदेवारम्मणं धुवं सस्सतन्ति पवत्ताय सस्सतदिट्ठिया सद्धिं पवत्तति, तदा भवतण्हा नाम होति. सस्सतदिट्ठिसहगतो हि रागो भवतण्हाति वुच्चति. यदा पन तदेवारम्मणं ‘‘उच्छिज्जति विनस्सती’’ति पवत्ताय उच्छेददिट्ठिया सद्धिं पवत्तति, तदा विभवतण्हा नाम होति. उच्छेददिट्ठिसहगतो हि रागो विभवतण्हाति वुच्चति. एसेव नयो सद्दतण्हादीसुपीति एता अट्ठारस तण्हा होन्ति.

ता अज्झत्तरूपादीसु अट्ठारस, बहिद्धा अट्ठारसाति छत्तिंस. इति अतीता छत्तिंस, अनागता छत्तिंस, पच्चुप्पन्ना छत्तिंसाति अट्ठसतं तण्हा होन्ति. ता पन संङ्खिप्पमाना रूपादिआरम्मणवसेन छ, कामतण्हादिवसेन वा तिस्सोव तण्हा होन्तीति वेदितब्बा. यस्मा पनिमे सत्ता पुत्तं अस्सादेत्वा पुत्ते ममत्तेन धातिया विय रूपादिआरम्मणवसेन उप्पज्जमानं वेदनं अस्सादेत्वा वेदनाय ममत्तेन रूपादिआरम्मणदायकानं चित्तकारगन्धब्बगन्धिकसूदतन्तवायरसायनविधायकवेज्जादीनं महासक्कारं करोन्ति, तस्मा सब्बापेसा वेदनापच्चया तण्हा होतीति वेदितब्बा.

यस्मा चेत्थ अधिप्पेता, विपाकसुखवेदना;

एकाव एकधा चेसा, तस्मा तण्हाय पच्चयो.

‘एकधा’ति उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो होति. यस्मा वा –

दुक्खी सुखं पत्थयति, सुखी भिय्योपि इच्छति;

उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्चेव भासिता.

तण्हाय पच्चया तस्मा, होन्ति तिस्सोपि वेदना;

वेदनापच्चया तण्हा, इति वुत्ता महेसिना.

वेदना पच्चया चापि, यस्मा नानुसयं विना;

होति तस्मा न सा होति, ब्राह्मणस्स वुसीमतोति.

वेदनापच्चया तण्हापदनिद्देसो.

उपादानपदनिद्देसो

२३३. तण्हापच्चया उपादाननिद्देसे –

उपादानानि चत्तारि, तानि अत्थविभागतो;

धम्मसङ्खेपवित्थारा, कमतो च विभावये.

पाळियञ्हि उपादानन्ति कामुपादानं…पे… अत्तवादुपादानन्ति इमानि चत्तारि उपादानानि आगतानि. तेसं अयं अत्थविभागो – वत्थुसङ्खातं कामं उपादियतीति कामुपादानं. कामो च सो उपादानञ्चातिपि कामुपादानं. उपादानन्ति दळ्हग्गहणं. दळ्हत्थो हेत्थ उपसद्दो उपायास-उपकट्ठादीसु विय. तथा दिट्ठि च सा उपादानञ्चाति दिट्ठुपादानं. दिट्ठिं उपादियतीति वा दिट्ठुपादानं. सस्सतो अत्ता च लोको चातिआदीसु हि पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि उपादियति. तथा सीलब्बतं उपादियतीति सीलब्बतुपादानं. सीलब्बतञ्च तं उपादानञ्चातिपि सीलब्बतुपादानं. गोसीलगोवतादीनि हि एवं सुद्धीति अभिनिवेसतो सयमेव उपादानानीति. तथा वदन्ति एतेनाति वादो, उपादियन्ति एतेनाति उपादानं. किं वदन्ति उपादियन्ति वा? अत्तानं. अत्तनो वादुपादानं अत्तवादुपादानं. अत्तवादमत्तमेव वा अत्ताति उपादियन्ति एतेनाति अत्तवादुपादानं. अयं ताव तेसं अत्थविभागो.

‘धम्मसङ्खेपवित्थारे’ पन कामुपादानं ताव ‘‘तत्थ कतमं कामुपादानं? यो कामेसु कामच्छन्दो कामरागो कामनन्दी कामतण्हा कामस्नेहो कामपरिळाहो काममुच्छा कामज्झोसानं – इदं वुच्चति कामुपादान’’न्ति आगतत्ता सङ्खेपतो तण्हादळ्हत्तं वुत्तं. तण्हादळ्हत्तं नाम पुरिमतण्हाउपनिस्सयपच्चयेन दळ्हसम्भूता उत्तरतण्हा एव. केचि पनाहु – अप्पत्तविसयपत्थना तण्हा, अन्धकारे चोरस्स हत्थप्पसारणं विय. सम्पत्तविसयग्गहणं उपादानं, तस्सेव भण्डग्गहणं विय. अप्पिच्छतासन्तुट्ठितापटिपक्खा च ते धम्मा. तथा परियेसनारक्खदुक्खमूलाति. सेसुपादानत्तयं पन सङ्खेपतो दिट्ठिमत्तमेव.

वित्थारतो पन पुब्बे रूपादीसु वुत्ताय अट्ठसतप्पभेदायपि तण्हाय दळ्हभावो कामुपादानं. दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि दिट्ठुपादानं. यथाह – ‘‘तत्थ कतमं दिट्ठुपादानं? नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं…पे… सच्छिकत्वा पवेदेन्तीति या एवरूपा दिट्ठि…पे… विपरियेसग्गाहो – इदं वुच्चति दिट्ठुपादान’’न्ति (ध. स. १२२१; विभ. ९३८) सीलवतेहि सुद्धिपरामसनं पन सीलब्बतुपादानं. यथाह – ‘‘तत्थ कतमं सीलब्बतुपादानं? इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं सीलेन सुद्धि, वतेन सुद्धि, सीलब्बतेन सुद्धीति या एवरूपा दिट्ठि…पे… विपरियेसग्गाहो – इदं वुच्चति सीलब्बतुपादान’’न्ति (ध. स. १२२२; विभ. ९३८). वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठि अत्तवादुपादानं. यथाह – ‘‘तत्थ कतमं अत्तवादुपादानं? इध अस्सुतवा पुथुज्जनो…पे… सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति…पे… विपरियेसग्गाहो – इदं वुच्चति अत्तवादुपादान’’न्ति (ध. स. १२२३; विभ. ९३८). अयमेत्थ धम्मसङ्खेपवित्थारो.

‘कमतो’ति एत्थ पन तिविधो कमो – उप्पत्तिक्कमो, पहानक्कमो, देसनाक्कमो च. तत्थ अनमतग्गे संसारे इमस्स पठमं उप्पत्तीति अभावतो किलेसानं निप्परियायेन उप्पत्तिक्कमो न वुच्चति. परियायेन पन येभुय्येन एकस्मिं भवे अत्तग्गाहपुब्बङ्गमो सस्सतुच्छेदाभिनिवेसो. ततो ‘‘सस्सतो अयं अत्ता’’ति गण्हतो अत्तविसुद्धत्थं सीलब्बतुपादानं, उच्छिज्जतीति गण्हतो परलोकनिरपेक्खस्स कामुपादानन्ति एवं पठमं अत्तवादुपादानं, ततो दिट्ठिसीलब्बतकामुपादानानीति अयमेतेसं एकस्मिं भवे उप्पत्तिक्कमो.

दिट्ठुपादानादीनि चेत्थ पठमं पहीयन्ति सोतापत्तिमग्गवज्झत्ता. कामुपादानं पच्छा अरहत्तमग्गवज्झत्ताति. अयमेतेसं पहानक्कमो.

महाविसयत्ता पन पाकटत्ता च एतेसु कामुपादानं पठमं देसितं. महाविसयञ्हि तं अट्ठचित्तसम्पयोगा. अप्पविसयानि इतरानि चतुचित्तसम्पयोगा. येभुय्येन च आलयरामताय पजाय पाकटं कामुपादानं, न इतरानि. कामुपादानवा वत्थुकामानं समधिगमत्थं कोतूहलमङ्गलादिबहुलो होति, न सस्सतदिट्ठीति तदनन्तरं दिट्ठुपादानं. तं पभिज्जमानं सीलब्बतअत्तवादुपादानवसेन दुविधं होति. तस्मिं द्वये गोकिरियं वा कुक्कुरकिरियं वा दिस्वापि वेदितब्बतो ओळारिकन्ति सीलब्बतुपादानं पठमं देसितं, सुखुमत्ता अन्ते अत्तवादुपादानन्ति अयमेतेसं देसनाक्कमो.

तण्हा च पुरिमस्सेत्थ, एकधा होति पच्चयो;

सत्तधा अट्ठधा वापि, होति सेसत्तयस्स सा.

एत्थ च एवं देसिते उपादानचतुक्के पुरिमस्स कामुपादानस्स कामतण्हा उपनिस्सयवसेन एकधाव पच्चयो होति तण्हाभिनन्दितेसु विसयेसु उप्पत्तितो. सेसत्तयस्स पन सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतहेतुवसेन सत्तधा वा उपनिस्सयेन सह अट्ठधा वापि पच्चयो होति. यदा च सा उपनिस्सयवसेन पच्चयो होति तदा असहजाताव होतीति.

तण्हापच्चया उपादानपदनिद्देसो.

भवपदनिद्देसो

२३४. उपादानपच्चया भवनिद्देसे –

अत्थतो धम्मतो चेव, सात्थतो भेदसङ्गहा;

यं यस्स पच्चयो चेव, विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

तत्थ भवतीति भवो. दुविधेनाति द्वीहि आकारेहि पवत्तितोति अत्थो. अथवा दुविधेनाति पच्चते करणवचनं, दुविधोति वुत्तं होति. अत्थीति संविज्जति. कम्ममेव भवो कम्मभवो. उपपत्तियेव भवो उपपत्तिभवो. एत्थ च उपपत्ति भवतीति भवो. कम्मं पन यथा सुखकारणत्ता ‘‘सुखो बुद्धानमुप्पादो’’ति (ध. प. १९४) वुत्तो, एवं भवकारणत्ता फलवोहारेन भवोति वेदितब्बं. तत्थ कतमो कम्मभवोति तेसु द्वीसु भवेसु यो कम्मभवोति वुत्तो, सो कतमोति अत्थो. पुञ्ञाभिसङ्खारादयो वुत्तत्था एव. सब्बन्ति अनवसेसं. भवं गच्छति गमेति चाति भवगामि. इमिना लोकुत्तरं पटिक्खिपति. अयञ्हि वट्टकथा, तञ्च विवट्टनिस्सितन्ति. करीयतीति कम्मं.

कामभवादीसु कामसङ्खातो भवो कामभवो. एस नयो रूपारूपभवेसु. सञ्ञावतं भवो, सञ्ञा वा एत्थ भवे अत्थीति सञ्ञाभवो. विपरियायेन असञ्ञाभवो. ओळारिकसञ्ञाय अभावा सुखुमाय च भावा नेव सञ्ञा नासञ्ञा अस्मिं भवेति नेवसञ्ञानासञ्ञाभवो. एकेन रूपक्खन्धेन वोकिण्णो भवो एकवोकारभवो. एको वा वोकारो अस्स भवस्साति एकवोकारभवो. एसेव नयो चतुवोकारपञ्चवोकारभवेसु. अयं वुच्चति उपपत्तिभवोति एस नवविधोपि उपपत्तिभवो नाम वुच्चतीति. एवं तावेत्थ ‘अत्थतो’ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘धम्मतो’ पन एत्थ हि पुञ्ञाभिसङ्खारो धम्मतो तेरस चेतना, अपुञ्ञाभिसङ्खारो द्वादस, आनेञ्जाभिसङ्खारो चतस्सो. ‘‘सब्बम्पि भवगामिकम्म’’न्ति एतेन सब्बेपेते धम्मा चेतना सम्पयुत्ता वा कम्मसङ्खाता आचयगामिनो धम्मा सङ्गहिता. कामभवो पञ्च उपादिन्नक्खन्धा, तथा रूपभवो, अरूपभवो चत्तारो, सञ्ञाभवो चतुपञ्च, असञ्ञाभवो एको उपादिन्नक्खन्धो, नेवसञ्ञानासञ्ञाभवो चत्तारो. एकवोकारभवादयो एकचतुपञ्चक्खन्धा उपादिन्नक्खन्धेहीति एवमेत्थ ‘धम्मतो’पि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘सात्थतो’ति यथा च भवनिद्देसे तथेव कामञ्च सङ्खारनिद्देसेपि पुञ्ञाभिसङ्खारादयोव वुत्ता, एवं सन्तेपि पुरिमा अतीतकम्मवसेन इध पटिसन्धिया पच्चयत्ता वुत्ता. इमे पच्चुप्पन्नकम्मवसेन आयतिं पटिसन्धिया पच्चयत्ताति पुनवचनं सात्थकमेव. पुब्बे वा ‘‘तत्थ कतमो पुञ्ञाभिसङ्खारो? कुसलचेतना कामावचरा’’ति एवमादिना नयेन चेतनाव सङ्खाराति वुत्ता. इध पन ‘‘सब्बम्पि भवगामिकम्म’’न्ति वचनतो चेतनासम्पयुत्तापि. पुब्बे च विञ्ञाणपच्चयमेव कम्मं सङ्खाराति वुत्तं, इदानि असञ्ञाभवनिब्बत्तकम्पि. किं वा बहुना? ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति एत्थ पुञ्ञाभिसङ्खारादयोव कुसलाकुसलधम्मा वुत्ता. ‘‘उपादानपच्चया भवो’’ति इध पन उपपत्तिभवस्सापि सङ्गहितत्ता कुसलाकुसलाब्याकता धम्मा वुत्ता. तस्मा सब्बथापि सात्थकमेविदं पुनवचनन्ति. एवमेत्थ ‘सात्थतो’पि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘भेदसङ्गहा’ति उपादानपच्चया भवस्स भेदतो चेव सङ्गहतो च. यञ्हि कामुपादानपच्चया कामभवनिब्बत्तकं कम्मं करियति, सो कम्मभवो. तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो. एस नयो रूपारूपभवेसु. एवं कामुपादानपच्चया द्वे कामभवा, तदन्तोगधाव सञ्ञाभवपञ्चवोकारभवा; द्वे रूपभवा, तदन्तोगधाव सञ्ञाभवअसञ्ञाभवएकवोकारभवपञ्चवोकारभवा; द्वे अरूपभवा, तदन्तोगधाव सञ्ञाभवनेवसञ्ञानासञ्ञाभवचतुवोकारभवाति सद्धिं अन्तोगधेहि छ भवा. यथा च कामुपादानपच्चया सद्धिं अन्तोगधेहि छ भवा तथा सेसुपादानपच्चयापीति एवं उपादानपच्चया भेदतो सद्धिं अन्तोगधेहि चतुवीसति भवा.

सङ्गहतो पन कम्मभवं उपपत्तिभवञ्च एकतो कत्वा कामुपादानपच्चया सद्धिं अन्तोगधेहि एको कामभवो, तथा रूपारूपभवाति तयो भवा. तथा सेसुपादानपच्चयापीति एवं उपादानपच्चया सङ्गहतो सद्धिं अन्तोगधेहि द्वादस भवा. अपिच अविसेसेन उपादानपच्चया कामभवूपगं कम्मं कम्मभवो. तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो. एस नयो रूपारूपभवेसु. एवं उपादानपच्चया सद्धिं अन्तोगधेहि द्वे कामभवा, द्वे रूपभवा, द्वे अरूपभवाति अपरेनपि परियायेन सङ्गहतो छ भवा. कम्मभवउपपत्तिभवभेदं वा अनुपगम्म सद्धिं अन्तोगधेहि कामभवादिवसेन तयो भवा होन्ति. कामभवादिभेदञ्चापि अनुपगम्म कम्मभवउपपत्तिभववसेन द्वे भवा होन्ति. कम्मुपपत्तिभेदञ्च अनुपगम्म उपादानपच्चया भवोति भववसेन एको भवो होतीति. एवमेत्थ उपादानपच्चयस्स भवस्स भेदसङ्गहापि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

‘यं यस्स पच्चयो चेवा’ति यञ्चेत्थ उपादानं यस्स पच्चयो होति, ततोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयोति अत्थो. किं पनेत्थ कस्स पच्चयो होति? यं किञ्चि यस्स कस्सचि पच्चयो होतियेव. उम्मत्तको विय हि पुथुज्जनो. सो ‘इदं युत्तं, इदं अयुत्त’न्ति अविचारेत्वा यस्स कस्सचि उपादानस्स वसेन यं किञ्चि भवं पत्थेत्वा यं किञ्चि कम्मं करोतियेव. तस्मा यदेकच्चे ‘‘सीलब्बतुपादानेन रूपारूपभवा न होन्ती’’ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं. सब्बेन पन सब्बो होतीति गहेतब्बं, सेय्यथिदं – इधेकच्चो अनुस्सववसेन वा दिट्ठानुसारेन वा ‘‘कामा नामेते मनुस्सलोके चेव खत्तियमहासालकुलादीसु छकामावचरदेवलोके च समिद्धा’’ति चिन्तेत्वा तेसं अधिगमत्थं असद्धम्मसवनादीहि वञ्चितो ‘इमिना कम्मेन कामा सम्पज्जन्ती’ति मञ्ञमानो कामुपादानवसेन कायदुच्चरितादीनिपि करोति. सो दुच्चरितपारिपूरिया अपाये उप्पज्जति; सन्दिट्ठिके वा पन कामे पत्थयमानो पटिलद्धे वा गोपयमानो कामुपादानवसेन कायदुच्चरितादीनिपि करोति. सो दुच्चरितपारिपूरिया अपाये उप्पज्जति. तत्रास्स उपपत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवो, कम्माभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो सञ्ञाभवपञ्चवोकारभवा पन तदन्तोगधा एव.

अपरो पन सद्धम्मसवनादीहि उपब्रूहितञाणो ‘‘इमिना कम्मेन कामा सम्पज्जन्ती’’ति मञ्ञमानो कामुपादानवसेन कायसुचरितादीनि करोति. सो सुचरितपारिपूरिया देवेसु वा मनुस्सेसु वा उप्पज्जति. तत्रास्स उपपत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवो, कम्माभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो. सञ्ञाभवपञ्चवोकारभवा पन तदन्तोगधा एव. इति कामुपादानं सप्पभेदस्स सान्तोगधस्स कामभवस्स पच्चयो होति.

अपरो ‘‘रूपारूपभवेसु ततो समिद्धतरा कामा’’ति सुत्वा वा परिकप्पेत्वा वा कामुपादानवसेनेव रूपारूपसमापत्तियो निब्बत्तेत्वा समापत्तिबलेन रूपारूपब्रह्मलोके उप्पज्जति. तत्रास्स उपपत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवो, कम्माभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो. सञ्ञाअसञ्ञा नेवसञ्ञा नासञ्ञाएकवोकारचतुवोकारपञ्चवोकारभवा पन तदन्तोगधा एव. इति कामुपादानं सप्पभेदानं सान्तोगधानं रूपारूपभवानम्पि पच्चयो होति.

अपरो ‘‘अयं अत्ता नाम कामावचरसम्पत्तिभवे वा रूपारूपभवानं वा अञ्ञतरस्मिं उच्छिन्नो सुउच्छिन्नो होती’’ति उच्छेददिट्ठिं उपादाय तदुपगं कम्मं करोति. तस्स तं कम्मं कम्मभवो, कम्माभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो. सञ्ञाभवादयो पन तदन्तोगधा एव. इति दिट्ठुपादानं सप्पभेदानं सान्तोगधानं तिण्णम्पि कामरूपारूपभवानं पच्चयो होति.

अपरो ‘‘अयं अत्ता नाम कामावचरसम्पत्तिभवे वा रूपारूपभवानं वा अञ्ञतरस्मिं सुखी होति, विगतपरिळाहो होती’’ति अत्तवादुपादानेन तदुपगं कम्मं करोति. तस्स तं कम्मं कम्मभवो, तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो. सञ्ञाभवादयो पन तदन्तोगधा एव. इति अत्तवादुपादानं सप्पभेदानं सान्तोगधानं तिण्णं भवानं पच्चयो होति.

अपरो ‘‘इदं सीलब्बतं नाम कामावचरसम्पत्तिभवे वा रूपारूपभवानं वा अञ्ञतरस्मिं परिपूरेन्तस्स सुखं पारिपूरिं गच्छती’’ति सीलब्बतुपादानवसेन तदुपगं कम्मं करोति. तस्स तं कम्मं कम्मभवो, तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो. सञ्ञाभवादयो पन तदन्तोगधा एव. इति सीलब्बतुपादानम्पि सप्पभेदानं सान्तोगधानं तिण्णं भवानं पच्चयो होतीति एवमेत्थ यं यस्स पच्चयो होति ततोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो.

किं पनेत्थ कस्स भवस्स कथं पच्चयो होतीति चे?

रूपारूपभवानं, उपनिस्सयपच्चयो उपादानं;

सहजातादीहिपि तं, कामभवस्साति विञ्ञेय्यं.

रूपारूपभवानञ्हि कामभवपरियापन्नस्स च कामभवे कुसलकम्मस्सेव उपपत्तिभवस्स चेतं चतुब्बिधम्पि उपादानं उपनिस्सयपच्चयेन एकधा पच्चयो होति. कामभवे अत्तना सम्पयुत्तअकुसलकम्मभवस्स सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतहेतुपच्चयप्पभेदेहि सहजातादीहि पच्चयो होति. विप्पयुत्तस्स पन उपनिस्सयपच्चयेनेवाति.

उपादानपच्चया भवपदनिद्देसो.

जातिजरामरणादिपदनिद्देसो

२३५. भवपच्चया जातिनिद्देसादीसु जातिआदीनं विनिच्छयो सच्चविभङ्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. भवोति पनेत्थ कम्मभवोव अधिप्पेतो. सो हि जातिया पच्चयो, न उपपत्तिभवो. सो पन कम्मपच्चयउपनिस्सयपच्चयवसेन द्विधाव पच्चयो होतीति.

तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘भवो जातिया पच्चयो’’ति चे? बाहिरपच्चयसमत्तेपि हीनपणीततादिविसेसदस्सनतो. बाहिरानञ्हि जनकजनेत्तिसुक्कसोणिताहारादीनं पच्चयानं समत्तेपि सत्तानं यमकानम्पि सतं हीनपणीततादिविसेसो दिस्सति. सो च न अहेतुको, सब्बदा च सब्बेसञ्च अभावतो; न कम्मभवतो अञ्ञहेतुको, तदभिनिब्बत्तकसत्तानं अज्झत्तसन्ताने अञ्ञस्स कारणस्स अभावतोति कम्मभवहेतुकोव. कम्मञ्हि सत्तानं हीनपणीतादिविसेसहेतु. तेनाह भगवा – ‘‘कम्मं सत्ते विभजति यदिदं हीनप्पणीतताया’’ति (म. नि. ३.२८९). तस्मा जानितब्बमेतं – ‘‘भवो जातिया पच्चयो’’ति.

यस्मा च असति जातिया जरामरणं नाम न होति, सोकादयो च धम्मा न होन्ति, जातिया पन सति जरामरणञ्चेव जरामरणसङ्खातदुक्खधम्मफुट्ठस्स च बालस्स जरामरणाभिसम्बन्धा वा तेन तेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स अनभिसम्बन्धा वा सोकादयो च धम्मा होन्ति, तस्मा अयं जातिजरामरणस्स चेव सोकादीनञ्च पच्चयो होतीति वेदितब्बा. सा पन उपनिस्सयकोटिया एकधाव पच्चयो होतीति.

भवपच्चया जातिआदिपदनिद्देसो.

२४२. एवमेतस्सातिआदीनं अत्थो उद्देसवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. सङ्गतिआदीनि समुदयवेवचनानेव.

यस्मा पनेत्थ सोकादयो अवसाने वुत्ता, तस्मा या सा अविज्जा ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति एवमेतस्स भवचक्कस्स आदिम्हि वुत्ता, सा –

सोकादीहि अविज्जा, सिद्धा भवचक्कमविदितादिमिदं;

कारकवेदकरहितं, द्वादसविधसुञ्ञतासुञ्ञं.

सततं समितं पवत्ततीति वेदितब्बं. कथं पनेत्थ सोकादीहि अविज्जा सिद्धा? कथमिदं भवचक्कं अविदितादि? कथं कारकवेदकरहितं? कथं द्वादसविधसुञ्ञतासुञ्ञन्ति चे? एत्थ हि सोकदुक्खदोमनस्सुपायासा अविज्जाय अवियोगिनो, परिदेवो च नाम मूळ्हस्साति तेसु ताव सिद्धेसु सिद्धाव होति अविज्जा. अपिच ‘‘आसवसमुदया अविज्जासमुदयो’’ति हि वुत्तं. आसवसमुदया चेते सोकादयो होन्ति. कथं? वत्थुकामवियोगे ताव सोको कामासवसमुदयो होति? यथाह –

‘‘तस्स चे कामयानस्स, छन्दजातस्स जन्तुनो;

ते कामा परिहायन्ति, सल्लविद्धोव रुप्पती’’ति. (सु. नि. ७७३);

यथा चाह – ‘‘कामतो जायती सोको’’ति (ध. प. २१५). सब्बेपि चेते दिट्ठासवसमुदया होन्ति, यथाह – ‘‘तस्स अहं रूपं, मम रूपन्ति परियुट्ठट्ठायिनो तं रूपं विपरिणमति अञ्ञथा होति. तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति (सं. नि. ३.१). यथा च दिट्ठासवसमुदया एवं भवासवसमुदयापि, यथाह – ‘‘येपि ते देवा दीघायुका वण्णवन्तो सुखबहुला उच्चेसु विमानेसु चिरट्ठितिका तेपि तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा येभुय्येन भयं संवेगं सन्तासं आपज्ज’’न्ति (सं. नि. ३.७८; अ. नि. ४.३३) पञ्च पुब्बनिमित्तानि दिस्वा मरणभयेन सन्तज्जितानं देवानं वियाति. यथा च भवासवसमुदया एवं अविज्जासवसमुदयापि, यथाह – ‘‘स खो सो, भिक्खवे, बालो दिट्ठेव धम्मे तिविधं दुक्खदोमनस्सं पटिसंवेदेती’’ति (म. नि. ३.२४६).

इति यस्मा आसवसमुदया एते होन्ति, तस्मा एते सिज्झमाना अविज्जाय हेतुभूते आसवे साधेन्ति. आसवेसु च सिद्धेसु पच्चयभावे भावतो अविज्जापि सिद्धाव होतीति. एवं तावेत्थ ‘सोकादीहि अविज्जा सिद्धा’ होतीति वेदितब्बा.

यस्मा पन एवं पच्चयभावे भावतो अविज्जाय सिद्धाय पुन ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति एवं हेतुफलपरम्पराय परियोसानं नत्थि, तस्मा तं हेतुफलसम्बन्धवसेन पवत्तं द्वादसङ्गं ‘भवचक्कं अविदितादी’ति सिद्धं होति.

एवं सति ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति इदं आदिमत्तकथनं विरुज्झतीति चे? नयिदं आदिमत्तकथनं, पधानधम्मकथनं पनेतं. तिण्णञ्हि वट्टानं अविज्जा पधाना. अविज्जाग्गहणेन हि अवसेसं किलेसवट्टञ्च कम्मादीनि च बालं पलिवेठेन्ति, सप्पसिरग्गहणेन सेसं सप्पसरीरं विय बाहं. अविज्जासमुच्छेदे पन कते तेहि विमोक्खो होति, सप्पसिरच्छेदे कते पलिवेठितबाहाविमोक्खो विय. यथाह – ‘‘अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो’’तिआदि (सं. नि. २.१; महाव. १). इति यं गण्हतो बन्धो मुञ्चतो च मोक्खो होति, तस्स पधानधम्मस्स कथनमिदं, न आदिमत्तकथनन्ति एवमिदं भवचक्कं अविदितादीति वेदितब्बं. तयिदं यस्मा अविज्जादीहि कारणेहि सङ्खारादीनं पवत्ति, तस्मा ततो अञ्ञेन ‘‘ब्रह्मा महाब्रह्मा सेट्ठो सजिता’’ति एवं परिकप्पितेन ब्रह्मादिना वा संसारस्स कारकेन ‘‘सो खो पन मे अयं अत्ता वदो वेदेय्यो’’ति एवं परिकप्पितेन अत्तना वा सुखदुक्खानं वेदकेन रहितं. इति ‘कारकवेदकरहित’न्ति वेदितब्बं.

यस्मा पनेत्थ अविज्जा उदयब्बयधम्मकत्ता धुवभावेन, संकिलिट्ठत्ता संकिलेसिकत्ता च सुभभावेन, उदयब्बयपटिपीळितत्ता सुखभावेन, पच्चयायत्तवुत्तित्ता वसवत्तनभूतेन अत्तभावेन च सुञ्ञा, तथा सङ्खारादीनिपि अङ्गानि; यस्मा वा अविज्जा न अत्ता, न अत्तनो, न अत्तनि, न अत्तवती, तथा सङ्खारादीनिपि अङ्गानि; तस्मा ‘द्वादसविधसुञ्ञतासुञ्ञमिदं’ भवचक्कन्ति वेदितब्बं.

एवञ्च विदित्वा पुन –

तस्स अविज्जातण्हा, मूलमतीतादयो तयो काला;

द्वे अट्ठ द्वे एव च, सरूपतो तेसु अङ्गानि.

तस्स खो पनेतस्स भवचक्कस्स अविज्जा तण्हा चाति द्वे धम्मा मूलन्ति वेदितब्बा. तदेतं पुब्बन्ताहरणतो अविज्जामूलं वेदनावसानं, अपरन्तसन्तानतो तण्हामूलं जरामरणावसानन्ति दुविधं होति. तत्थ पुरिमं दिट्ठिचरितवसेन वुत्तं, पच्छिमं तण्हाचरितवसेन. दिट्ठिचरितानञ्हि अविज्जा, तण्हाचरितानं तण्हा संसारनायिका. उच्छेददिट्ठिसमुग्घाताय वा पठमं, फलुप्पत्तिया हेतूनं अनुपच्छेदपकासनतो; सस्सतदिट्ठिसमुग्घाताय दुतियं, उप्पन्नानं जरामरणपकासनतो; गब्भसेय्यकवसेन वा पुरिमं, अनुपुब्बपवत्तिदीपनतो; ओपपातिकवसेन पच्छिमं सहुप्पत्तिदीपनतो.

अतीतपच्चुप्पन्नानागता चस्स तयो काला. तेसु पाळियं सरूपतो आगतवसेन अविज्जा सङ्खारा चाति द्वे अङ्गानि अतीतकालानि, विञ्ञाणादीनि भवावसानानि अट्ठ पच्चुप्पन्नकालानि, जाति चेव जरामरणञ्च द्वे अनागतकालानीति वेदितब्बानि. पुन –

हेतुफलहेतुपुब्बक-तिसन्धिचतुभेदसङ्गहञ्चेतं;

वीसतिआकारारं, तिवट्टमनवट्ठितं भमति.

इतिपि वेदितब्बं. तत्थ सङ्खारानञ्च पटिसन्धिविञ्ञाणस्स च अन्तरा एको हेतुफलसन्धि नाम. वेदनाय च तण्हाय च अन्तरा एको फलहेतुसन्धि नाम. भवस्स च जातिया च अन्तरा एको हेतुफलसन्धीति. एवमिदं हेतुफलहेतुपुब्बकतिसन्धीति वेदितब्बं. सन्धीनं आदिपरियोसानववत्थिता पनस्स चत्तारो सङ्गहा होन्ति, सेय्यथिदं – अविज्जासङ्खारा एको सङ्गहो, विञ्ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदना दुतियो, तण्हुपादानभवा ततियो, जातिजरामरणं चतुत्थोति. एवमिदं चतुभेदसङ्गहन्ति वेदितब्बं.

अतीते हेतवो पञ्च, इदानि फलपञ्चकं;

इदानि हेतवो पञ्च, आयतिं फलपञ्चकन्ति.

एतेहि पन वीसतिया आकारेहि अरेहि वीसतिआकारारन्ति वेदितब्बं. तत्थ ‘अतीते हेतवो पञ्चा’ति अविज्जा सङ्खारा चाति इमे ताव द्वे वुत्ता एव. यस्मा पन अविद्वा परितस्सति, परितसितो उपादियति, तस्स उपादानपच्चया भवो, तस्मा तण्हुपादानभवापि गहिता होन्ति. तेनाह ‘‘पुरिमकम्मभवस्मिं मोहो अविज्जा, आयूहना सङ्खारा, निकन्ति तण्हा, उपगमनं उपादानं, चेतना भवो, इमे पञ्च धम्मा पुरिमकम्मभवस्मिं इध पटिसन्धिया पच्चया’’ति (पटि. म. १.४७).

तत्थ पुरिमकम्मभवस्मिन्ति पुरिमे कम्मभवे, अतीतजातियं कम्मभवे करियमानेति अत्थो. मोहो अविज्जाति यो तदा दुक्खादीसु मोहो, येन मूळ्हो कम्मं करोति, सा अविज्जा. आयूहना सङ्खाराति तं कम्मं करोतो पुरिमचेतनायो, यथा ‘दानं दस्सामी’ति चित्तं उप्पादेत्वा मासम्पि संवच्छरम्पि दानूपकरणानि सज्जेन्तस्स उप्पन्ना पुरिमचेतनायो. पटिग्गाहकानं पन हत्थे दक्खिणं पतिट्ठापयतो चेतना भवोति वुच्चति. एकावज्जनेसु वा छसु जवनेसु चेतना आयूहनसङ्खारा नाम. सत्तमा चेतना भवो. या काचि वा पन चेतना भवो, तंसम्पयुत्ता आयूहनसङ्खारा नाम. निकन्ति तण्हाति या कम्मं करोन्तस्स तस्स फले उप्पत्तिभवे निकामना पत्थना सा तण्हा नाम. उपगमनं उपादानन्ति यं कम्मं भवस्स पच्चयभूतं; ‘इदं कत्वा असुकस्मिं नाम ठाने कामे सेविस्सामि उच्छिज्जिस्सामी’तिआदिना नयेन पवत्तं उपगमनं गहणं परामसनं – इदं उपादानं नाम. चेतना भवोति आयूहनावसाने वुत्तचेतना भवोति एवमत्थो वेदितब्बो.

‘इदानि फलपञ्चक’न्ति विञ्ञाणादि वेदनावसानं पाळियं आगतमेव. यथाह ‘‘इध पटिसन्धि विञ्ञाणं, ओक्कन्ति नामरूपं, पसादो आयतनं, फुट्ठो फस्सो, वेदयितं वेदना इमे पञ्च धम्मा इधूपपत्तिभवस्मिं पुरेकतस्स कम्मस्स पच्चया’’ति (पटि. म. १.४७). तत्थ पटिसन्धि विञ्ञाणन्ति यं भवन्तरपटिसन्धानवसेन उप्पन्नत्ता पटिसन्धीति वुच्चति, तं विञ्ञाणं. ओक्कन्ति नामरूपन्ति या गब्भे रूपारूपधम्मानं ओक्कन्ति, आगन्त्वा पविसनं विय – इदं नामरूपं. पसादो आयतनन्ति इदं चक्खादिपञ्चायतनवसेन वुत्तं. फुट्ठो फस्सोति यो आरम्मणं फुट्ठो फुसन्तो उप्पन्नो – अयं फस्सो. वेदयितं वेदनाति यं पटिसन्धिविञ्ञाणेन वा सळायतनपच्चयेन वा फस्सेन सहुप्पन्नं विपाकवेदयितं, सा वेदनाति एवमत्थो वेदितब्बो.

‘इदानि हेतवो पञ्चा’ति तण्हादयो पाळियं आगताव तण्हुपादानभवा. भवे पन गहिते तस्स पुब्बभागा तंसम्पयुत्ता वा सङ्खारा गहिताव होन्ति, तण्हुपादानग्गहणेन च तंसम्पयुत्ता, याय वा मूळ्हो कम्मं करोति सा अविज्जा गहिताव होतीति एवं पञ्च. तेनाह ‘‘इध परिपक्कत्ता आयतनानं मोहो अविज्जा, आयूहना सङ्खारा, निकन्ति तण्हा, उपगमनं उपादानं, चेतना भवो. इमे पञ्च धम्मा इध कम्मभवस्मिं आयतिं पटिसन्धिया पच्चया’’ति (पटि. म. १.४७). तत्थ इध परिपक्कत्ता आयतनानन्ति परिपक्कायतनस्स कम्मकरणकाले सम्मोहो दस्सितो. सेसं उत्तानमेव.

‘आयतिं फलपञ्चक’न्ति विञ्ञाणादीनि पञ्च. तानि जातिग्गहणेन वुत्तानि. जरामरणं पन तेसंयेव जरामरणं. तेनाह ‘‘आयतिं पटिसन्धि विञ्ञाणं, ओक्कन्ति नामरूपं, पसादो आयतनं, फुट्ठो फस्सो, वेदयितं वेदना. इमे पञ्च धम्मा आयतिं उपपत्तिभवस्मिं इध कतस्स कम्मस्स पच्चया’’ति (पटि. म. १.४७). एवमिदं वीसतिआकारारं होति.

तत्थ पुरिमभवस्मिं पञ्च कम्मसम्भारा, एतरहि पञ्च विपाकसम्भारा, एतरहि पञ्च कम्मसम्भारा, अनागते पञ्च विपाकधम्माति दस धम्मा कम्मं, दस विपाकोति. द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मं नाम, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाको नामाति सब्बम्पेतं भवचक्कं पच्चयाकारवट्टं कम्मञ्चेव कम्मविपाको च. तथा द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मसङ्खेपो, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाकसङ्खेपोति सब्बम्पेतं कम्मसङ्खेपो चेव विपाकसङ्खेपो च. द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मवट्टं, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाकवट्टन्ति सब्बम्पेतं कम्मवट्टञ्चेव विपाकवट्टञ्च. तथा द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मभवो, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाकभवोति सब्बम्पेतं कम्मभवो चेव विपाकभवो च. द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मपवत्तं, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाकपवत्तन्ति सब्बम्पेतं कम्मपवत्तञ्चेव विपाकपवत्तञ्च. तथा द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मसन्तति, द्वीसु विपाको विपाकसन्ततीति सब्बम्पेतं कम्मसन्तति चेव विपाकसन्तति च. द्वीसु ठानेसु कम्मं किरिया नाम, द्वीसु विपाको किरियाफलं नामाति सब्बम्पेतं किरिया चेव किरियाफलञ्चाति.

एवं समुप्पन्नमिदं सहेतुकं,

दुक्खं अनिच्चं चलमित्तरद्धुवं;

धम्मेहि धम्मा पभवन्ति हेतुसो,

न हेत्थ अत्ताव परोव विज्जति.

धम्मा धम्मे सञ्जनेन्ति, हेतुसम्भारपच्चया;

हेतूनञ्च निरोधाय, धम्मो बुद्धेन देसितो;

हेतूसु उपरुद्धेसु, छिन्नं वट्टं न वट्टति.

एवं दुक्खन्तकिरियाय, ब्रह्मचरियीध विज्जति;

सत्ते च नूपलब्भन्ते, नेवुच्छेदो न सस्सतं.

तिवट्टमनवट्ठितं भमतीति एत्थ पन सङ्खारभवा कम्मवट्टं, अविज्जातण्हूपादानानि किलेसवट्टं, विञ्ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदना विपाकवट्टन्ति इमेहि तीहि वट्टेहि तिवट्टमिदं भवचक्कं याव किलेसवट्टं न उपच्छिज्जति ताव अनुपच्छिन्नपच्चयत्ता अनवट्ठितं पुनप्पुनं परिवट्टनतो भमतियेवाति वेदितब्बं.

तयिदमेवं भममानं –

सच्चप्पभवतो किच्चा, वारणा उपमाहि च;

गम्भीरनयभेदा च, विञ्ञातब्बं यथारहं.

तत्थ यस्मा कुसलाकुसलकम्मं अविसेसेन समुदयसच्चन्ति सच्चविभङ्गे वुत्तं, तस्मा अविज्जापच्चया सङ्खाराति अविज्जाय सङ्खारा दुतियसच्चप्पभवं दुतियसच्चं, सङ्खारेहि विञ्ञाणं दुतियसच्चप्पभवं पठमसच्चं, विञ्ञाणादीहि नामरूपादीनि विपाकवेदनापरियोसानानि पठमसच्चप्पभवं पठमसच्चं, वेदनाय तण्हा पठमसच्चप्पभवं दुतियसच्चं, तण्हाय उपादानं दुतियसच्चप्पभवं दुतियसच्चं, उपादानतो भवो दुतियसच्चप्पभवं पठमदुतियसच्चद्वयं, भवतो जाति दुतियसच्चप्पभवं पठमसच्चं, जातिया जरामरणं पठमसच्चप्पभवं पठमसच्चन्ति. एवं ताविदं ‘सच्चप्पभवतो’ विञ्ञातब्बं यथारहं.

यस्मा पनेत्थ अविज्जा वत्थूसु च सत्ते सम्मोहेति पच्चयो च होति सङ्खारानं पातुभावाय, तथा सङ्खारा सङ्खतञ्च अभिसङ्खरोन्ति पच्चया च होन्ति विञ्ञाणस्स, विञ्ञाणम्पि वत्थुञ्च पटिजानाति पच्चयो च होति नामरूपस्स, नामरूपम्पि अञ्ञमञ्ञञ्च उपत्थम्भेति पच्चयो च होति सळायतनस्स, सळायतनम्पि सविसये च वत्तति पच्चयो च होति फस्सस्स, फस्सोपि आरम्मणञ्च फुसति पच्चयो च होति वेदनाय, वेदनापि आरम्मणरसञ्च अनुभवति पच्चयो च होति तण्हाय, तण्हापि रज्जनीये च धम्मे रज्जति पच्चयो च होति उपादानस्स, उपादानम्पि उपादानीये च धम्मे उपादियति पच्चयो च होति भवस्स, भवोपि नानागतीसु च विक्खिपति पच्चयो च होति जातिया, जातिपि खन्धे च जनेति तेसं अभिनिब्बत्तिभावेन पवत्तता पच्चयो च होति जरामरणस्स, जरामरणम्पि खन्धानं पाकभेदभावञ्च अधितिट्ठति पच्चयो च होति भवन्तरपातुभावाय सोकादीनं अधिट्ठानत्ता, तस्मा सब्बपदेसु द्विधा पवत्त‘किच्चतो’पि इदं विञ्ञातब्बं यथारहं.

यस्मा चेत्थ ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति इदं कारकदस्सननिवारणं, ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति अत्तसङ्कन्तिदस्सननिवारणं, ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति अत्तातिपरिकप्पितवत्थुभेददस्सनतो घनसञ्ञानिवारणं, ‘‘नामरूपपच्चया सळायतन’’न्तिआदीसु ‘‘अत्ता पस्सति…पे… विजानाति फुसति वेदयति तण्हियति उपादियति भवति जायति जीयति मीयती’’ति एवमादिदस्सननिवारणं, तस्मा मिच्छादस्सननिवारणतोपेतं भवचक्कं ‘निवारणतो’ विञ्ञातब्बं यथारहं.

यस्मा पनेत्थ सलक्खणसामञ्ञलक्खणवसेन धम्मानं अदस्सनतो अन्धो विय अविज्जा, अन्धस्स उपक्खलनं विय अविज्जापच्चया सङ्खारा, उपक्खलितस्स पतनं विय सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, पतितस्स गण्डपातुभावो विय विञ्ञाणपच्चया नामरूपं, गण्डभेदपीळका विय नामरूपपच्चया सळायतनं, गण्डपीळकाघट्टनं विय सळायतनपच्चया फस्सो, घट्टनदुक्खं विय फस्सपच्चया वेदना, दुक्खस्स पटिकाराभिलासो विय वेदनापच्चया तण्हा, पटिकाराभिलासेन असप्पायग्गहणं विय तण्हापच्चया उपादानं, उपादिन्नअसप्पायालेपनं विय उपादानपच्चया भवो, असप्पायालेपनेन गण्डविकारपातुभावो विय भवपच्चया जाति, गण्डविकारतो गण्डभेदो विय जातिपच्चया जरामरणं.

यस्मा वा पनेत्थ अविज्जा अप्पटिपत्तिमिच्छापटिपत्तिभावेन सत्ते अभिभवति पटलं विय अक्खीनि, तदभिभूतो च बालो पोनोब्भविकेहि सङ्खारेहि अत्तानं वेठेति कोसकारकिमि विय कोसप्पदेसेहि, सङ्खारपरिग्गहितं विञ्ञाणं गतीसु पतिट्ठं लभति परिणायकपरिग्गहितो विय राजकुमारो रज्जे, उपपत्तिनिमित्तं परिकप्पनतो विञ्ञाणं पटिसन्धियं अनेकप्पकारं नामरूपं अभिनिब्बत्तेति मायाकारो विय मायं, नामरूपे पतिट्ठितं सळायतनं वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति सुभूमियं पतिट्ठितो वनप्पगुम्बो विय, आयतनघट्टनतो फस्सो जायति अरणीसहिताभिमद्दनतो अग्गि विय, फस्सेन फुट्ठस्स वेदना पातुभवति अग्गिना फुट्ठस्स डाहो विय, वेदयमानस्स तण्हा वड्ढति लोणूदकं पिवतो पिपासा विय, तसितो भवेसु अभिलासं करोति पिपासितो विय पानीये, तदस्सुपादानं उपादानेन भवं उपादियति आमिसलोभेन मच्छो बळिसं विय, भवे सति जाति होति बीजे सति अङ्कुरो विय, जातस्स अवस्सं जरामरणं उप्पन्नस्स रुक्खस्स पतनं विय, तस्मा एवं ‘उपमाहि’ पेतं भवचक्कं विञ्ञातब्बं यथारहं.

यस्मा च भगवता अत्थतोपि धम्मतोपि देसनातोपि पटिवेधतोपि गम्भीरभावं सन्धाय ‘‘गम्भीरो चायं, आनन्द, पटिच्चसमुप्पादो गम्भीरावभासो चा’’ति (दी. नि. २.९५; सं. नि. २.६०) वुत्तं, तस्मा ‘गम्भीरभेदतो’पेतं भवचक्कं विञ्ञातब्बं यथारहं.

तत्थ यस्मा न जातितो जरामरणं न होति, न च जातिं विना अञ्ञतो होति, इत्थञ्च जातितो समुदागच्छतीति एवं जातिपच्चयसमुदागतट्ठस्स दुरवबोधनीयतो जरामरणस्स जातिपच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो गम्भीरो, तथा जातिया भवपच्चय…पे… सङ्खारानं अविज्जापच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो गम्भीरो, तस्मा इदं भवचक्कं अत्थगम्भीरन्ति. अयं तावेत्थ ‘अत्थगम्भीरता’ हेतुफलञ्हि अत्थोति वुच्चति, यथाह ‘‘हेतुफले ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ. ७२०).

यस्मा पन येनाकारेन यदवत्था च अविज्जा तेसं तेसं सङ्खारानं पच्चयो होति, तस्स दुरवबोधनीयतो अविज्जाय सङ्खारानं पच्चयट्ठो गम्भीरो, तथा सङ्खारानं…पे… जातिया जरामरणस्स पच्चयट्ठो गम्भीरो, तस्मा इदं भवचक्कं धम्मगम्भीरन्ति अयमेत्थ ‘धम्मगम्भीरता’ हेतुनो हि धम्मोति नामं, यथाह ‘‘हेतुम्हि ञाणं धम्मपटिसम्भिदा’’ति.

यस्मा चस्स तेन तेन कारणेन तथा तथा पवत्तेतब्बत्ता देसनापि गम्भीरा, न तत्थ सब्बञ्ञुतञाणतो अञ्ञं ञाणं पतिट्ठं लभति, तथा हेतं कत्थचि सुत्ते अनुलोमतो, कत्थचि पटिलोमतो; कत्थचि अनुलोमपटिलोमतो, कत्थचि वेमज्झतो पट्ठाय अनुलोमतो वा पटिलोमतो वा, कत्थचि तिसन्धिचतुसङ्खेपं, कत्थचि द्विसन्धितिसङ्खेपं, कत्थचि एकसन्धिद्विसङ्खेपं देसितं, तस्मा इदं भवचक्कं देसनागम्भीरन्ति अयं देसनागम्भीरता.

यस्मा पनेत्थ यो अविज्जादीनं सभावो, येन पटिविद्धेन अविज्जादयो धम्मा सलक्खणतो पटिविद्धा होन्ति, सो दुप्परियोगाहत्ता गम्भीरो, तस्मा इदं भवचक्कं पटिवेधगम्भीरं. तथा हेत्थ अविज्जाय अञ्ञाणादस्सनसच्चासम्पटिवेधट्ठो गम्भीरो, सङ्खारानं अभिसङ्खरणायूहनसरागविरागट्ठो, विञ्ञाणस्स सुञ्ञतअब्यापारअसङ्कन्तिपटिसन्धिपातुभावट्ठो, नामरूपस्स एकुप्पादविनिब्भोगाविनिब्भोगनमनरुप्पनट्ठो, सळायतनस्स अधिपतिलोकद्वारखेत्तविसयविसयीभावट्ठो, फस्सस्स फुसनसङ्घट्टनसङ्गतिसन्निपातट्ठो, वेदनाय आरम्मणरसानुभवनसुखदुक्खमज्झत्तभावनिज्जीववेदयितट्ठो, तण्हाय अभिनन्दितज्झोसानसरितालतानदीतण्हासमुद्ददुप्पूरणट्ठो, उपादानस्स आदानग्गहणाभिनिवेसपरामासदुरतिक्कमनट्ठो, भवस्स आयूहनाभिसङ्खरणयोनिगतिठितिनिवासेसु खिपनट्ठो, जातिया जातिसञ्जातिओक्कन्तिनिब्बत्तिपातुभावट्ठो, जरामरणस्स खयवयभेदविपरिणामट्ठो गम्भीरोति अयमेत्थ पटिवेधगम्भीरता.

यस्मा पनेत्थ एकत्तनयो, नानत्तनयो, अब्यापारनयो, एवंधम्मतानयोति चत्तारो अत्थनया होन्ति, तस्मा ‘नयभेदतो’पेतं भवचक्कं विञ्ञातब्बं यथारहं. तत्थ ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति एवं बीजस्स अङ्कुरादिभावेन रुक्खभावप्पत्ति विय सन्तानानुपच्छेदो ‘एकत्तनयो’ नाम; यं सम्मा पस्सन्तो हेतुफलसम्बन्धेन पवत्तमानस्स सन्तानस्स अनुपच्छेदावबोधतो उच्छेददिट्ठिं पजहति, मिच्छा पस्सन्तो हेतुफलसम्बन्धेन पवत्तमानस्स सन्तानानुपच्छेदस्स एकत्तग्गहणतो सस्सतदिट्ठिं उपादियति.

अविज्जादीनं पन यथासकलक्खणववत्थानं ‘नानत्तनयो’ नाम; यं सम्मा पस्सन्तो नवनवानं उप्पाददस्सनतो सस्सतदिट्ठिं पजहति, मिच्छा पस्सन्तो एकसन्तानपतितस्स भिन्नसन्तानस्सेव नानत्तग्गहणतो उच्छेददिट्ठिं उपादियति.

अविज्जाय ‘सङ्खारा मया उप्पादेतब्बा’, सङ्खारानं वा ‘विञ्ञाणं अम्हेही’ति एवमादिब्यापाराभावो ‘अब्यापारनयो’ नाम; यं सम्मा पस्सन्तो कारकस्स अभावावबोधतो अत्तदिट्ठिं पजहति, मिच्छा पस्सन्तो यो असतिपि ब्यापारे अविज्जादीनं सभावनियमसिद्धो हेतुभावो तस्स अग्गहणतो अकिरियदिट्ठिं उपादियति.

अविज्जादीहि पन कारणेहि सङ्खारादीनंयेव सम्भवो खीरादीहि दधिआदीनं विय, न अञ्ञेसन्ति अयं ‘एवंधम्मतानयो’ नाम; यं सम्मा पस्सन्तो पच्चयानुरूपतो फलावबोधतो अहेतुकदिट्ठिञ्च अकिरियदिट्ठिञ्च पजहति, मिच्छा पस्सन्तो पच्चयानुरूपं फलप्पवत्तिं अग्गहेत्वा यतो कुतोचि यस्स कस्सचि असम्भवग्गहणतो अहेतुकदिट्ठिञ्चेव नियतवादञ्च उपादियतीति एवमिदं भवचक्कं –

सच्चप्पभवतो किच्चा, वारणा उपमाहि च;

गम्भीरनयभेदा च, विञ्ञातब्बं यथारहं.

इदञ्हि गम्भीरतो अगाधं नानानयग्गहणतो दुरभियानं ञाणासिना समाधिपवरसिलायं सुनिसितेन –

भवचक्कमपदालेत्वा,

असनिविचक्कमिव निच्चनिम्मथनं;

संसारभयमतीतो,

न कोचि सुपिनन्तरेप्यत्थि.

वुत्तम्पि चेतं भगवता – ‘‘गम्भीरो चायं, आनन्द, पटिच्चसमुप्पादो गम्भीरावभासो च. एतस्स, आनन्द, धम्मस्स अननुबोधा अप्पटिवेधा एवमयं पजा तन्ताकुलकजाता कुलगण्ठिकजाता मुञ्जपब्बजभूता अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तती’’ति (दी. नि. २.९५; सं. नि. २.६०). तस्मा अत्तनो वा परेसं वा हिताय सुखाय पटिपन्नो अवसेसकिच्चानि पहाय –

गम्भीरे पच्चयाकार-प्पभेदे इध पण्डितो;

यथा गाधं लभेथेव-मनुयुञ्जे सदा सतोति.

सुत्तन्तभाजनीयवण्णना.

२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना

२४३. एवं महापथविं पत्थरन्तो विय आकासं वित्थारयन्तो विय च सब्बधम्मेसु अप्पटिहतञाणो सत्था सुत्तन्तभाजनीये निग्गण्ठिं निज्जटं पच्चयाकारं नानाचित्तवसेन दस्सेत्वा इदानि यस्मा न केवलं अयं पच्चयाकारो नानाचित्तेसुयेव होति, एकचित्तेपि होतियेव, तस्मा अभिधम्मभाजनीयवसेन एकचित्तक्खणिकं पच्चयाकारं नानप्पकारतो दस्सेतुं अविज्जापच्चया सङ्खारोतिआदिना नयेन मातिकं ताव ठपेसि. एवं ठपिताय पन मातिकाय –

अविज्जादीहि मूलेहि, नव मूलपदा नव;

नया तत्थ चतुक्कानि, वारभेदञ्च दीपये.

तत्रायं दीपना – एत्थ हि अविज्जासङ्खारविञ्ञाणनामछट्ठायतनफस्सवेदनातण्हाउपादानप्पभेदेहि अविज्जादीहि नवहि मूलपदेहि अविज्जादिको, सङ्खारादिको, विञ्ञाणादिको, नामादिको, छट्ठायतनादिको, फस्सादिको, वेदनादिको, तण्हादिको, उपादानादिकोति इमे नव मूलपदा नव नया होन्ति.

तेसु यो ताव अयं अविज्जादिको नयो, तत्थ पच्चयचतुक्कं, हेतुचतुक्कं, सम्पयुत्तचतुक्कं, अञ्ञमञ्ञचतुक्कन्ति चत्तारि चतुक्कानि होन्ति. यथा चेत्थ एवं सेसेसुपीति एकेकस्मिं नये चतुन्नं चतुन्नं चतुक्कानं वसेन छत्तिंस चतुक्कानि. तत्थ एकेकेन चतुक्केन चतुन्नं चतुन्नं वारानं सङ्गहितत्ता चतुन्नम्पि चतुक्कानं वसेन एकेकस्मिं नये सोळस सोळस वाराति चतुचत्तालीसाधिकं वारसतं होतीति वेदितब्बं.

१. पच्चयचतुक्कं

तत्थ यदेतं सब्बपठमे अविज्जामूलके नये पच्चयचतुक्कं, तस्मिं पठमो नामरूपट्ठाने नामस्स, सळायतनट्ठाने छट्ठायतनस्स च वुत्तत्ता अपरिपुण्णअङ्गद्वययुत्तो द्वादसङ्गिकवारो नाम. दुतियो नामरूपट्ठाने नामस्सेव, सळायतनट्ठाने च न कस्सचि वुत्तत्ता अपरिपुण्णएकङ्गयुत्तो एकादसङ्गिकवारो नाम. ततियो सळायतनट्ठाने छट्ठायतनस्स वुत्तत्ता परिपुण्णएकङ्गयुत्तो द्वादसङ्गिकवारो नाम. चतुत्थो पन परिपुण्णद्वादसङ्गिकोयेव.

तत्थ सिया – अयम्पि छट्ठायतनपच्चया फस्सोति वुत्तत्ता अपरिपुण्णेकङ्गयुत्तोयेवाति? न, तस्स अनङ्गत्ता. फस्सोयेव हेत्थ अङ्गं, न छट्ठायतनं. तस्मा तस्स अनङ्गत्ता नायं अपरिपुण्णेकङ्गयुत्तोति. अट्ठकथायं पन वुत्तं – ‘‘पठमो सब्बसङ्गाहिकट्ठेन, दुतियो पच्चयविसेसट्ठेन, ततियो गब्भसेय्यकसत्तानं वसेन, चतुत्थो ओपपातिकसत्तानं वसेन गहितो. तथा पठमो सब्बसङ्गाहिकट्ठेन, दुतियो पच्चयविसेसट्ठेन, ततियो अपरिपुण्णायतनवसेन, चतुत्थो परिपुण्णायतनवसेन गहितो. तथा पठमो सब्बसङ्गाहिकट्ठेन, दुतियो महानिदानसुत्तन्तवसेन (दी. नि. २.९५ आदयो), ततियो रूपभववसेन, चतुत्थो कामभववसेन गहितो’’ति.

तत्थ पठमो इमेसु दुतियादीसु तीसु वारेसु न कत्थचि न पविसतीति सब्बसङ्गाहिकोति वुत्तो. सेसानं विसेसो परतो आविभविस्सति. तस्साविभावत्थं –

यं यत्थ अञ्ञथा वुत्तं, अवुत्तञ्चापि यं यहिं;

यं यथा पच्चयो यस्स, तं सब्बमुपलक्खये.

तत्रायं नयो – अविसेसेन ताव चतूसुपि एतेसु सुत्तन्तभाजनिये विय सङ्खाराति अवत्वा सङ्खारोति वुत्तं, तं कस्माति? एकचित्तक्खणिकत्ता. तत्र हि नानाचित्तक्खणिको पच्चयाकारो विभत्तो. इध एकचित्तक्खणिको आरद्धो. एकचित्तक्खणे च बहू चेतना न सन्तीति सङ्खाराति अवत्वा सङ्खारोति वुत्तं.

पठमवारे पनेत्थ एकचित्तक्खणपरियापन्नधम्मसङ्गहणतो सब्बट्ठानसाधारणतो च रूपं छड्डेत्वा ‘‘विञ्ञाणपच्चया नाम’’न्त्वेव वुत्तं. तञ्हि एकचित्तक्खणपरियापन्नं सब्बट्ठानसाधारणञ्च, न कत्थचि विञ्ञाणप्पवत्तिट्ठाने न पवत्तति. यस्मा च एकचित्तक्खणपरियापन्नो एकोवेत्थ फस्सो, तस्मा तस्सानुरूपं पच्चयभूतं आयतनं गण्हन्तो सळायतनट्ठाने ‘‘नामपच्चया छट्ठायतन’’न्ति एकं मनायतनंयेव आह. तञ्हि एकस्स अकुसलफस्सस्स अनुरूपं पच्चयभूतं. कामञ्चेतं सङ्खारपच्चया विञ्ञाणन्ति एत्थापि वुत्तं, हेतुफलविसेसदस्सनत्थं पन अङ्गपुण्णत्थञ्च पुन इध गहितं. तत्र हि एतस्स विसेसेन सङ्खारो हेतु, अविसेसेन नामं फलं. इध पनस्स अविसेसेन नामं हेतु, विसेसेन फस्सो फलन्ति. सोकादयो पन यस्मा सब्बे एकचित्तक्खणे न सम्भवन्ति, सब्बस्मिञ्च चित्तप्पवत्तिट्ठाने चेव चित्ते च न पवत्तन्ति, तस्मा न गहिता. जातिजरामरणानि पन अचित्तक्खणमत्तानिपि समानानि चित्तक्खणे अन्तोगधत्ता अङ्गपरिपूरणत्थं गहितानि. एवं तावेत्थ ‘यं अञ्ञथा वुत्तं. यञ्च अवुत्तं’ तं वेदितब्बं.

यं पनेत्थ इतो परेसु वारेसु वुत्तं, तस्सत्थो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. यस्मिं यस्मिं पन वारे यो यो विसेसो आगतो, तं तं तत्थ तत्थेव पकासयिस्साम.

‘यं यथा पच्चयो यस्सा’ति एत्थ पन सङ्खारस्स अविज्जा सम्पयुत्तधम्मसाधारणेहि सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतपच्चयेहि छहि हेतुपच्चयेन चाति सत्तधा पच्चयो. तत्थ यस्मा परतो हेतुचतुक्कादीनि तीणि चतुक्कानि अविगतसम्पयुत्तअञ्ञमञ्ञपच्चयवसेन वुत्तानि, तस्मा इध तानि अपनेत्वा अवसेसानं वसेन अविज्जा सङ्खारस्स चतुधा पच्चयोति वेदितब्बो.

सङ्खारो विञ्ञाणस्स साधारणेहि छहि, कम्माहारपच्चयेहि चाति अट्ठधा पच्चयो. इध पन तेयेव तयो अपनेत्वा पञ्चधा. विञ्ञाणं नामस्स साधारणेहि छहि, इन्द्रियाहाराधिपतीहि चाति नवधा. इध पन तयो अपनेत्वा छधा. नामं छट्ठायतनस्स साधारणेहि छहि. किञ्चि पनेत्थ अधिपतिपच्चयेन, किञ्चि आहारपच्चयादीहीति अनेकधा. इध पन तेयेव तयो अपनेत्वा तिधा चतुधा पञ्चधा वा. छट्ठायतनं फस्सस्स यथा विञ्ञाणं नामस्स. एवं फस्सो वेदनाय साधारणेहि छहि आहारपच्चयेन चाति सत्तधा. इध पन तेयेव तयो अपनेत्वा चतुधा. वेदना तण्हाय साधारणेहि छहि झानिन्द्रियपच्चयेहि चाति अट्ठधा. इध पन तेयेव तयो अपनेत्वा पञ्चधा. तण्हा उपादानस्स, यथा अविज्जा सङ्खारस्स. एवं उपादानं भवस्स साधारणेहि छहि मग्गपच्चयेन चाति सत्तधा. इध पन तेयेव तयो अपनेत्वा चतुधा. भवो जातिया, यस्मा जातीति इध सङ्खतलक्खणं अधिप्पेतं, तस्मा परियायेन उपनिस्सयपच्चयेनेव पच्चयो. तथा जाति जरामरणस्साति.

ये पन एवं वदन्ति – ‘‘इमस्मिं चतुक्के सब्बेसम्पि सङ्खारादीनं अविज्जादयो सहजातपच्चयेन पच्चया होन्ति. सहजातपच्चयवसेनेव हि पठमवारो आरद्धो’’ति, ते भवादीनं तथा अभावं सेसपच्चयानञ्च सम्भवं दस्सेत्वा पटिक्खिपितब्बा. न हि भवो जातिया सहजातपच्चयो होति, न जाति जरामरणस्स. ये चेतेसं सङ्खरादीनं अवसेसा पच्चया वुत्ता, तेपि सम्भवन्तियेव. तस्मा न सक्का छड्डेतुन्ति. एवं ताव पठमवारे यं यत्थ अञ्ञथा वुत्तं, अवुत्तञ्चापि यं यहिं, यञ्च यथा यस्स पच्चयो होति, तं वेदितब्बं. दुतियवारादीसुपि एसेव नयो.

अयं पन विसेसो – दुतियवारे ‘‘नामपच्चया फस्सो’’ति वत्वा सळायतनट्ठाने न किञ्चि वुत्तं, तं किमत्थन्ति? पच्चयविसेसदस्सनत्थञ्चेव महानिदानदेसनासङ्गहत्थञ्च. फस्सस्स हि न केवलञ्च छट्ठायतनमेव पच्चयो, वेदनाक्खन्धादयो पन तयो खन्धापि पच्चयायेव. महानिदानसुत्तन्ते चस्स ‘‘अत्थि इदप्पच्चया फस्सोति इति पुट्ठेन सता, आनन्द, अत्थीतिस्स वचनीयं. किं पच्चया फस्सोति? इति चे वदेय्य, नामपच्चया फस्सोति इच्चस्स वचनीय’’न्ति (दी. नि. २.९६). एवं सळायतनं छड्डेत्वा एकादसङ्गिको पटिच्चसमुप्पादो वुत्तो. तस्मा इमस्स पच्चयविसेसस्स दस्सनत्थं इमिस्सा च महानिदानसुत्तन्तदेसनाय परिग्गहत्थं दुतियवारे ‘‘नामपच्चया फस्सो’’ति वत्वा सळायतनट्ठाने न किञ्चि वुत्तन्ति. एस ताव दुतियवारे विसेसो.

ततियवारे पन ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति सुत्तन्तभाजनीये आगतमेव चतुत्थमङ्गं वुत्तं, तं एकचित्तक्खणिकत्ता पच्चयाकारस्स इध अयुत्तन्ति चे? तं नायुत्तं. कस्मा? सकक्खणे पच्चयभावतो. सचेपि हि तत्थ रूपं चित्तक्खणतो उद्धं तिट्ठति, तथापिस्स तं विञ्ञाणं सकक्खणे पच्चयो होति. कथं? पुरेजातस्स ताव चित्तसमुट्ठानस्स अञ्ञस्स वा पच्छाजातपच्चयेन. वुत्तञ्चेतं ‘‘पच्छाजाता चित्तचेतसिका धम्मा पुरेजातस्स इमस्स कायस्स पच्छाजातपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.११). सहजातस्स पन चित्तसमुट्ठानस्स निस्सयपच्चयेन पच्चयो. यथाह ‘‘चित्तचेतसिका धम्मा चित्तसमुट्ठानानं रूपानं निस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.८).

यदि एवं, पुरिमवारेसु कस्मा एवं न वुत्तन्ति? रूपप्पवत्तिदेसं सन्धाय देसितत्ता. अयञ्हि पच्चयाकारो रूपप्पवत्तिदेसे कामभवे गब्भसेय्यकानञ्चेव अपरिपुण्णायतनओपपातिकानञ्च रूपावचरदेवानञ्च वसेन देसितो. तेनेवेत्थ ‘‘नामरूपपच्चया सळायतन’’न्ति अवत्वा छट्ठायतनन्ति वुत्तं. तत्थ नामं हेट्ठा वुत्तनयमेव. रूपं पन हदयरूपं वेदितब्बं. तं पनेतस्स छट्ठायतनस्स निस्सयपच्चयेन चेव पुरेजातपच्चयेन चाति द्विधा पच्चयो होतीति एस ततियवारे विसेसो.

चतुत्थवारो पन योनिवसेन ओपपातिकानं, आयतनवसेन परिपुण्णायतनानं, भववसेन कामावचरसत्तानं वसेन वुत्तो. तेनेवेत्थ ‘‘नामरूपपच्चया सळायतन’’न्ति वुत्तं. तत्थ नामं छट्ठायतनस्स सहजातादीहि, चक्खायतनादीनं पच्छाजातपच्चयेन. रूपे हदयरूपं छट्ठायतनस्स निस्सयपच्चयपुरेजातपच्चयेहि, चत्तारि महाभूतानि चक्खायतनादीनं सहजातनिस्सयअत्थिअविगतेहि. यस्मा पनेस एकचित्तक्खणिको पच्चयाकारो, तस्मा एत्थ सळायतनपच्चयाति अवत्वा ‘‘छट्ठायतनपच्चया फस्सो’’ति वुत्तोति अयं चतुत्थवारे विसेसो.

एवमेतेसं नानाकरणं ञत्वा पुन सब्बेस्वेव तेसु विसेसेन पठमका द्वे वारा अरूपभवे पच्चयाकारदस्सनत्थं वुत्ताति वेदितब्बा. अरूपभवस्मिञ्हि रूपेन असम्मिस्सानि पटिच्चसमुप्पादङ्गानि पवत्तन्ति. ततियो रूपभवे पच्चयाकारदस्सनत्थं वुत्तो. रूपभवस्मिञ्हि सतिपि रूपसम्मिस्सत्ते सळायतनं न पवत्तति. चतुत्थो कामभवे पच्चयाकारदस्सनत्थं वुत्तो. कामभवस्मिञ्हि सकलं सळायतनं पवत्तति. ततियो वा रूपभवे चेव कामभवे च अपरिपुण्णायतनानं अकुसलप्पवत्तिक्खणं सन्धाय वुत्तो. चतुत्थो वा कामभवे परिपुण्णायतनानं. पठमो वा सब्बत्थगामितं सन्धाय वुत्तो. सो हि न कत्थचि चित्तप्पवत्तिदेसे न पवत्तति. दुतियो पच्चयविसेसं सन्धाय वुत्तो. एकादसङ्गिकत्तञ्हेत्थ फस्सस्स च नामपच्चयत्तं पच्चयविसेसो. ततियो पुरिमयोनिद्वयं सन्धाय वुत्तो. पुरिमासु हि द्वीसु योनीसु सो सम्भवति, तत्थ सदा सळायतनस्स असम्भवतो. चतुत्थो पच्छिमयोनिद्वयं सन्धाय वुत्तो. पच्छिमासु हि सो द्वीसु योनीसु सम्भवति, तत्थ सदा सळायतनस्स सम्भवतोति.

एत्तावता च यं वुत्तं चतूसुपि वारेसु –

यं यत्थ अञ्ञथा वुत्तं, अवुत्तञ्चापि यं यहिं;

यं यथा पच्चयो यस्स, तं सब्बमुपलक्खयेति.

गाथाय अत्थदीपना कता होति.

एतेनेवानुसारेन, सब्बमेतं नयं इतो;

विसेसो यो च तं जञ्ञा, चतुक्केसु परेसुपि.

२. हेतुचतुक्कं

२४४. तत्थ यो ताव इध वुत्तो नयो, सो सब्बत्थ पाकटोयेव. विसेसो पन एवं वेदितब्बो – हेतुचतुक्के ताव अविज्जा हेतु अस्साति अविज्जाहेतुको. अविज्जा अस्स सहवत्तनतो यावभङ्गा पवत्तिका गमिकाति वुत्तं होति. ‘‘अविज्जापच्चया’’ति च एत्तावता सहजातादिपच्चयवसेन साधारणतो सङ्खारस्स अविज्जा पच्चयोति दस्सेत्वा, पुन ‘‘अविज्जाहेतुको’’ति एतेनेव विसेसतो अविगतपच्चयता दस्सिता. सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं सङ्खारहेतुकन्तिआदीसुपि एसेव नयो.

कस्मा पन भवादीसु हेतुकग्गहणं न कतन्ति? अविगतपच्चयनियमाभावतो अभावतो च अविगतपच्चयस्स. ‘‘तत्थ कतमो उपादानपच्चया भवो? ठपेत्वा उपादानं वेदनाक्खन्धो सञ्ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो विञ्ञाणक्खन्धो – अयं वुच्चति उपादानपच्चया भवो’’ति वचनतो उपादानपच्चया चतुन्नं खन्धानं इध भवोति नामं. सङ्खारक्खन्धे च ‘‘जाति द्वीहि खन्धेहि सङ्गहिता’’तिआदिवचनतो (धातु. ७१) जातिजरामरणानि अन्तोगधानि.

तत्थ याव उपादानं ताव जातिजरामरणानं अनुपलब्भनतो उपादानं भवस्स न नियमतो अविगतपच्चयो होति. ‘‘या तेसं तेसं धम्मानं जाती’’ति आदिवचनतो सङ्खतलक्खणेसु जातिया जरामरणसङ्खातस्स भवस्स जातिक्खणमत्तेयेव अभावतो अविगतपच्चयभावो न सम्भवति. तथा जातिया जरामरणक्खणे अभावतो. उपनिस्सयपच्चयेनेव पन भवो जातिया. जाति जरामरणस्स पच्चयोति सब्बथापि अविगतपच्चयनियमाभावतो अभावतो च अविगतपच्चयस्स भवादीसु हेतुकग्गहणं न कतन्ति वेदितब्बं.

केचि पनाहु – ‘‘भवो दुविधेना’’ति वचनतो उपपत्तिमिस्सको भवो, न च उपपत्तिभवस्स उपादानं अविगतपच्चयो होतीति ‘‘उपादानपच्चया भवो उपादानहेतुको’’ति अवत्वा ‘‘उपादानपच्चया भवो’’ति वुत्तो. इध पच्छिन्नत्ता परतोपि न वुत्तन्ति. तं इध उपपत्तिमिस्सकस्स भवस्स अनधिप्पेतत्ता अयुत्तं. अरूपक्खन्धा हि इध भवोति आगता.

भवपच्चया जातीति एत्थ च ठपेत्वा जातिजरामरणानि अवसेसो भवो जातिया पच्चयोति वेदितब्बो. कस्मा? जातिआदीनं जातिया अप्पच्चयत्ता. यदि एवं, ठपेत्वा जातिजरामरणानि भवो जातिया पच्चयोति वत्तब्बोति? आम वत्तब्बो, वत्तब्बपदेसाभावतो पन न वुत्तो. दसमङ्गनिद्देसे हि उपादानपच्चयसम्भूतो भवो वत्तब्बो. एकादसमङ्गनिद्देसे जाति वत्तब्बा. यो पन भवो जातिया पच्चयो, तस्स वत्तब्बपदेसो नत्थीति वत्तब्बपदेसाभावतो न वुत्तो. अवुत्तोपि पन युत्तितो गहेतब्बोति. विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्तिआदीसु च विञ्ञाणादीनं अविगतपच्चयभावसम्भवतो विञ्ञाणहेतुकादिवचनं कतन्ति एस हेतुचतुक्के विसेसो.

३. सम्पयुत्तचतुक्कं

२४५. सम्पयुत्तचतुक्केपि अविज्जापच्चयाति एत्तावता सहजातादिपच्चयवसेन सङ्खारस्स अविज्जापच्चयतं दस्सेत्वा पुन ‘‘अविज्जासम्पयुत्तो’’ति सम्पयुत्तपच्चयता दस्सिता. सेसपदेसुपि एसेव नयो. यस्मा पन अरूपीनं धम्मानं रूपधम्मेहि सम्पयोगो नत्थि, तस्मा विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्तिआदीसु ततियचतुत्थवारपदेसु ‘‘विञ्ञाणसम्पयुत्तं नाम’’न्तिआदिना नयेन यं लब्भति, तदेव गहितन्ति एस सम्पयुत्तचतुक्के विसेसो.

४. अञ्ञमञ्ञचतुक्कं

२४६. अञ्ञमञ्ञचतुक्केपि अविज्जापच्चयाति सहजातादिपच्चयवसेन सङ्खारस्स अविज्जापच्चयतं दस्सेत्वा ‘‘सङ्खारपच्चयापि अविज्जा’’ति अञ्ञमञ्ञपच्चयता दस्सिता. सेसपदेसुपि एसेव नयो. यस्मा पन भवो निप्पदेसो, उपादानं सप्पदेसं, सप्पदेसधम्मो च निप्पदेसधम्मस्स पच्चयो होति, न निप्पदेसधम्मो सप्पदेसधम्मस्स, तस्मा एत्थ ‘‘भवपच्चयापि उपादान’’न्ति न वुत्तं; हेट्ठा वा देसनाय पच्छिन्नत्ता एवं न वुत्तं. यस्मा च नामरूपपच्चया सळायतनं अत्थि, सळायतनपच्चया एकचित्तक्खणे नामरूपं नत्थि, यस्स सळायतनं अञ्ञमञ्ञपच्चयो भवेय्य, तस्मा चतुत्थवारे ‘‘छट्ठायतनपच्चयापि नामरूप’’न्ति यं लब्भति तदेव गहितन्ति एस अञ्ञमञ्ञचतुक्के विसेसो.

अविज्जामूलकनयमातिका.

सङ्खारादिमूलकनयमातिका

२४७. इदानि सङ्खारपच्चया अविज्जाति सङ्खारमूलकनयो आरद्धो. तत्थापि यथा अविज्जामूलके एवं चत्तारि चतुक्कानि सोळस च वारा वेदितब्बा. पठमचतुक्के पन पठमवारमेव दस्सेत्वा देसना संखित्ता. यथा चेत्थ एवं विञ्ञाणमूलकादीसुपि. तत्थ सब्बेस्वेव तेसु सङ्खारमूलकादीसु अट्ठसु नयेसु ‘‘सङ्खारपच्चया अविज्जा’’तिआदिना नयेन सहजातादिपच्चयवसेन अविज्जाय सङ्खारादिपच्चयतं दस्सेत्वा पुन ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना नयेन एकचित्तक्खणेपि पच्चयाकारचक्कस्स पवत्ति दस्सिता.

कस्मा पन भवमूलका जातिजरामरणमूलका वा नया न वुत्ता? किं भवपच्चया अविज्जा न होतीति? नो न होति. ‘‘सङ्खारपच्चया अविज्जा’’ति एवमादीसु पन वुच्चमानेसु न कोचि भवपरियापन्नो धम्मो अविज्जाय पच्चयो न वुत्तो. तस्मा अपुब्बस्स अञ्ञस्स अविज्जापच्चयस्स वत्तब्बस्स अभावतो भवमूलको नयो न वुत्तो. भवग्गहणेन च अविज्जापि सङ्गहं गच्छति. तस्मा ‘‘भवपच्चया अविज्जा’’ति वुच्चमाने ‘‘अविज्जापच्चया अविज्जा’’तिपि वुत्तं सिया. न च एकचित्तक्खणे अविज्जा अविज्जाय पच्चयो नाम होति. तत्थ पच्छिन्नत्ताव जातिजरामरणमूलकापि नया न गहिता. अपिच भवे जातिजरामरणानिपि अन्तोगधानि. न चेतानि एकचित्तक्खणे अविज्जाय पच्चया होन्तीति भवमूलका जातिजरामरणमूलका वा नया न वुत्ताति.

मातिकावण्णना.

अकुसलनिद्देसवण्णना

२४८-२४९. इदानि यथा हेट्ठा चित्तुप्पादकण्डे कुसलत्तिकं आदिं कत्वा निक्खित्तमातिकाय पटिपाटिया पठमं कुसलं भाजितं, तथा इध मातिकाय अनिक्खित्तत्ता पठमं कुसलं अनामसित्वा ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारो’’ति अकुसलधम्मवसेन मातिकाय निक्खित्तत्ता निक्खेपपटिपाटियाव अविज्जादीनि पटिच्चसमुप्पादङ्गानि भाजेत्वा दस्सेतुं कतमे धम्मा अकुसलातिआदिमाह. तस्सत्थो हेट्ठा चित्तुप्पादकण्डे (ध. स. अट्ठ. ३६५) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. यस्मा पन एकचित्तक्खणे तण्हाय च कामुपादानस्स च सम्भवो नत्थि, तस्मा यं एत्थ तण्हापच्चया उपादानं लब्भति, तदेव दस्सेतुं दिट्ठि दिट्ठिगतन्तिआदि वुत्तं.

भवनिद्देसे च यस्मा उपादानं सङ्खारक्खन्धे सङ्गहं गच्छति, तस्मा ‘‘ठपेत्वा उपादानं वेदनाक्खन्धो सञ्ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो विञ्ञाणक्खन्धो’’ति वुत्तं. एवञ्हि वुच्चमाने उपादानस्स उपादानपच्चयत्तं आपज्जेय्य. न च तदेव तस्स पच्चयो होति. जातिआदिनिद्देसेसु यस्मा एते अरूपधम्मानं जातिआदयो, तस्मा ‘‘खण्डिच्चं, पालिच्चं, वलित्तचता, चुति, चवनता’’ति न वुत्तं.

२५०. एवं पठमवारं निट्ठपेत्वा पुन दुतियवारे यस्मिं समये पठमवारेन पच्चयाकारो दस्सितो, तस्मिंयेव समये अपरेनपि नयेन पच्चयाकारं दस्सेतुं विसुं समयववत्थानवारं अवत्वा तस्मिं समये अविज्जापच्चया सङ्खारोतिआदिनाव नयेन देसना कता. तत्थ ठपेत्वा फस्सन्ति इदं यस्मा फस्सोपि नामपरियापन्नो, तस्मा फस्सस्स नामतो नीहरणत्थं वुत्तं.

२५२. ततियवारे यस्स चित्तसमुट्ठानरूपस्स विञ्ञाणं पच्चयो, तस्मिं पवत्तमाने यस्मा तेनुपत्थद्धानं चक्खायतनादीनं उपचितत्तं पञ्ञायति, तस्मा चक्खायतनस्स उपचयोतिआदि वुत्तं. यस्मा च कम्मजरूपस्सपि तस्मिं समये वत्तमानस्स विञ्ञाणं पच्छाजातपच्चयेन पच्चयो होति, तस्मापि एवं वुत्तं. तत्थ किञ्चापि कम्मजं चित्तसमुट्ठानन्ति द्वेव सन्ततियो गहिता, इतरापि पन द्वे सन्ततियो गहेतब्बा. तासम्पि हि विञ्ञाणं पच्चयो होतियेव.

२५४. चतुत्थवारे पन यस्मा एकचित्तक्खणेपि महाभूतरूपपच्चया चक्खायतनादीनि, हदयरूपपच्चया छट्ठायतनं, नामपच्चया च पच्छाजातसहजातादिवसेन यथानुरूपं सब्बानिपि पवत्तन्ति, तस्मा तत्थ कतमं नामरूपपच्चया सळायतनं? चक्खायतनन्तिआदि वुत्तं.

२५६. दुतियचतुक्के सब्बं उत्तानमेव.

२६४. ततियचतुक्के यस्स सम्पयुत्तपच्चयभावो न होति, यस्स च होति, तं विसुं विसुं दस्सेतुं इदं वुच्चति विञ्ञाणपच्चया नामरूपं विञ्ञाणसम्पयुत्तं नामन्तिआदि वुत्तं.

२७२. चतुत्थचतुक्के फस्सपच्चया नामनिद्देसे किञ्चापि ‘‘ठपेत्वा फस्सं वेदनाक्खन्धो…पे… विञ्ञाणक्खन्धो – इदं वुच्चति फस्सपच्चया नाम’’न्ति न वुत्तं, तथापि अनन्तरातीतपदनिद्देसे ‘‘ठपेत्वा फस्सं वेदनाक्खन्धो…पे… विञ्ञाणक्खन्धो’’ति वुत्तत्ता अवुत्तम्पि तं वुत्तमेव होति. यदेव हि नामं फस्सस्स पच्चयो, फस्सोपि तस्सेव पच्चयोति.

यथा चायं चतुचतुक्को सोळसवारप्पभेदो अविज्जामूलको पठमनयो एतस्मिं पठमाकुसलचित्ते पकासितो, एवं सङ्खारमूलकादयो अट्ठ नयापि वेदितब्बा. पाळि पन संखित्ता. एवमेव तस्मिं पठमाकुसलचित्तेयेव नव नया, छत्तिंस चतुक्कानि, चतुचत्तालीसाधिकञ्च वारसतं होतीति वेदितब्बं.

२८०. इदानि इमिनाव नयेन सेसाकुसलचित्तेसुपि पच्चयाकारं दस्सेतुं कतमे धम्मा अकुसलातिआदि आरद्धं. तत्थ यस्मा दिट्ठिविप्पयुत्तेसु तण्हापच्चया उपादानं नत्थि, तस्मा उपादानट्ठाने उपादानं विय दळ्हनिपातिना अधिमोक्खेन पदं पूरितं. दोमनस्ससहगतेसु च यस्मा वेदनापच्चया तण्हापि नत्थि, तस्मा तण्हाट्ठाने तण्हा विय बलवकिलेसेन पटिघेन पदं पूरितं. उपादानट्ठाने अधिमोक्खेनेव. विचिकिच्छासम्पयुत्ते पन यस्मा सन्निट्ठानाभावतो अधिमोक्खोपि नत्थि, तस्मा तण्हाट्ठाने बलवकिलेसभूताय विचिकिच्छाय पदं पूरितं. उपादानट्ठानं परिहीनमेव. उद्धच्चसम्पयुत्ते पन यस्मा अधिमोक्खो अत्थि, तस्मा तण्हाट्ठाने बलवकिलेसेन उद्धच्चेन पदं पूरितं. उपादानट्ठाने अधिमोक्खेनेव. सब्बत्थेव च विसेसमत्तं दस्सेत्वा पाळि संखित्ता. यो चायं विसेसो दस्सितो, तत्थ केवलं अधिमोक्खनिद्देसोव अपुब्बो. सेसं हेट्ठा आगतमेव.

अधिमोक्खनिद्देसे पन अधिमुच्चनवसेन अधिमोक्खो. अधिमुच्चति वा तेन आरम्मणे चित्तं निब्बिचिकिच्छताय सन्निट्ठानं गच्छतीति अधिमोक्खो. अधिमुच्चनाकारो अधिमुच्चना. तस्स चित्तस्स, तस्मिं वा आरम्मणे अधिमुत्तत्ताति तदधिमुत्तता. सब्बचित्तेसु च पठमचित्ते वुत्तनयेनेव नयचतुक्कवारप्पभेदो वेदितब्बो. केवलञ्हि विचिकिच्छासम्पयुत्ते उपादानमूलकस्स नयस्स अभावा अट्ठ नया, द्वत्तिंस चतुक्कानि, अट्ठवीसाधिकञ्च वारसतं होतीति.

अकुसलनिद्देसवण्णना.

कुसलनिद्देसवण्णना

२९२. इदानि इमिनाव नयेन कुसलचित्तादीसुपि पच्चयाकारं दस्सेतुं कतमे धम्मा कुसलातिआदि आरद्धं. यथा पन अकुसले पठमं मातिकं निक्खिपित्वा पच्छा निद्देसो कतो, न तथा इध. कस्मा? अप्पनावारे नानत्तसम्भवतो. लोकियकुसलादीसु हि तेसं धम्मानं दुक्खसच्चपरियापन्नत्ता ‘‘एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्सा’’ति अप्पना होति, लोकुत्तरकुसलादीसु ‘‘एवमेतेसं धम्मान’’न्ति. तस्मा एत्थ साधारणतो मातिकं ठपेतुं न सक्काति पाटियेक्कं तेसं तेसं कुसलादीनं मातिकं उद्दिसित्वाव निद्देसो कतोति.

तत्थ यस्मा एकचित्तक्खणे कुसलसङ्खारेन सद्धिं अविज्जा नत्थि, तस्मा तं अवत्वा, अविज्जा विय अकुसलानं, कुसलानं मूलतो कुसलमूलं, तण्हुपादानानञ्च अभावतो तण्हाट्ठाने तण्हा विय आरम्मणे अज्झोगाळ्हो पसादो, उपादानट्ठाने उपादानं विय दळ्हनिपाती नाम अधिमोक्खो वुत्तो. सेसं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति.

कुसलनिद्देसवण्णना.

अब्याकतनिद्देसवण्णना

३०६. अब्याकतं हेट्ठा चित्तुप्पादकण्डे आगतपटिपाटियाव विभत्तं. सब्बवारेसु च अविज्जामूलका नया परिहीना. कस्मा? अविज्जाट्ठाने ठपेतब्बस्स अभावतो. कुसलचित्तेसु हि अविज्जाट्ठाने ठपेतब्बं कुसलमूलं अत्थि, चक्खुविञ्ञाणादीसु नत्थि. सहेतुकेसु पन किञ्चापि अत्थि, एवं सन्तेपि इध पच्छिन्नत्ता तत्थ न गहितं. पञ्चविञ्ञाणसोते सोतपतिताव हुत्वा देसना कताति वेदितब्बा.

विसेसतो पनेत्थ चक्खुविञ्ञाणादीसु तण्हाट्ठानं उपादानट्ठानञ्च परिहीनं. कस्मा? तण्हाट्ठानारहस्स बलवधम्मस्स अभावा अधिमोक्खरहितत्ता च. सेसाहेतुकेसु तण्हाट्ठानमेव परिहीनं. सहेतुकेसु पसादसब्भावतो तण्हाट्ठाने पसादेन पदं पूरितं. एवमेत्थ कुसलाकुसलविपाकेसु चक्खुविञ्ञाणादीसु सङ्खारविञ्ञाणनामछट्ठायतनफस्सवेदनामूलका छ छ, सेसाहेतुकेसु अधिमोक्खमूलकेन सद्धिं सत्त सत्त, सहेतुकेसु पसादमूलकेन सद्धिं अट्ठ अट्ठ नया वेदितब्बा.

तत्थ चक्खुविञ्ञाणादीसुपि चतुन्नम्पि चतुक्कानं आदिवारोव वुत्तो. दुतियवारो पच्चयविसेसट्ठेन लब्भमानोपि न वुत्तो. ततियचतुत्थवारा असम्भवतोयेव. रूपमिस्सका हि ते, न च चक्खुविञ्ञाणादीनि रूपं समुट्ठापेन्ति. यथा च पठमचतुक्के द्वे वारा लब्भन्ति, एवं सेसचतुक्केसुपि. तस्मा पठमचतुक्के दुतियवारो, सेसचतुक्केसु च द्वे द्वे वारा अवुत्तापि वुत्ताव होन्तीति वेदितब्बा. सेसाहेतुकाब्याकते सब्बचतुक्केसु सब्बेपि वारा लब्भन्ति. इध पच्छिन्नत्ता पन परतो न गहिता. सोतपतिताव हुत्वा देसना कताति. सेससहेतुकविपाकेसुपि एसेव नयो अञ्ञत्र अरूपावचरविपाका. अरूपावचरविपाकस्मिञ्हि वारद्वयमेव लब्भतीति.

अब्याकतनिद्देसवण्णना.

अविज्जामूलककुसलनिद्देसवण्णना

३३४. इदानि अपरेन परियायेन एकचित्तक्खणे पच्चयाकारं दस्सेतुं पुन कतमे धम्मा कुसलातिआदि आरद्धं. तत्थ अविज्जापच्चयाति उपनिस्सयपच्चयतं सन्धाय वुत्तं. तेनेव निद्देसवारे ‘‘तत्थ कतमा अविज्जा’’ति अविभजित्वा ‘‘तत्थ कतमो अविज्जापच्चया सङ्खारो’’ति विभत्तं. कुसलचेतनासङ्खातो हि सङ्खारोयेव तस्मिं समये चित्तेन सहजातो होति, न अविज्जा.

तत्थ लोकियकुसलस्स हेट्ठा सुत्तन्तभाजनीये वुत्तनयेनेव अविज्जा पच्चयो होति. यस्मा पन अप्पहीनाविज्जो अविज्जाय पहानत्थं लोकुत्तरं भावेति, तस्मा तस्सापि समतिक्कमवसेन पच्चयो होति. अविज्जावतोयेव हि कुसलायूहनं होति, न इतरस्स. तत्थ तेभूमककुसले सम्मोहवसेनपि समतिक्कमभावनावसेनपि आयूहनं लब्भति; लोकुत्तरे समुच्छेदभावनावसेनाति. सेसं वुत्तनयमेव.

अयं पन विसेसो – यथा हेट्ठा एकेककुसले चतुन्नं चतुक्कानं वसेन नव सोळसका लद्धा, तथा इध न लब्भन्ति. कस्मा? अविज्जाय अविगतसम्पयुत्तअञ्ञमञ्ञपच्चयाभावतो. उपनिस्सयवसेन पनेत्थ पठमचतुक्कमेव लब्भति. तम्पि पठमवारमेव दस्सेत्वा संखित्तं. नीहरित्वा पन दस्सेतब्बन्ति.

अविज्जामूलककुसलनिद्देसवण्णना.

कुसलमूलकविपाकनिद्देसवण्णना

३४३. इदानि अब्याकतेसुपि अपरेनेव नयेन पच्चयाकारं दस्सेतुं कतमे धम्मा अब्याकतातिआदि आरद्धं. तत्थ कुसलमूलपच्चयाति इदम्पि उपनिस्सयपच्चयतं सन्धाय वुत्तं. कुसलविपाकस्स हि कुसलमूलं, अकुसलविपाकस्स च अकुसलमूलं उपनिस्सयपच्चयो होति; नानाक्खणिककम्मपच्चये पन वत्तब्बमेव नत्थि. तस्मा एस उपनिस्सयपच्चयेन चेव नानाक्खणिककम्मपच्चयेन च पच्चयो होति. तेनेव निद्देसवारे ‘‘तत्थ कतमं कुसलमूल’’न्ति अविभजित्वा ‘‘तत्थ कतमो कुसलमूलपच्चया सङ्खारो’’ति विभत्तं. अकुसलविपाकेपि एसेव नयो.

अविज्जामूलककुसलनिद्देसे विय च इमस्मिम्पि विपाकनिद्देसे पठमं पच्चयचतुक्कमेव लब्भति. तम्पि पठमवारं दस्सेत्वा संखित्तं. तस्मा एकेकस्मिं विपाकचित्ते एकमेकस्सेव चतुक्कस्स वसेन कुसलमूलमूलके अकुसलमूलमूलके च नये वारप्पभेदो वेदितब्बो. किरियाधम्मानं पन यस्मा नेव अविज्जा न कुसलाकुसलमूलानि उपनिस्सयपच्चयतं लभन्ति, तस्मा किरियवसेन पच्चयाकारो न वुत्तोति.

एवमेस

अकुसलकुसलाब्याकत-धम्मेसु अनेकभेदतो वत्वा;

कुसलाकुसलानं पन, विपाके च उपनिस्सयवसेन.

पुन एकधाव वुत्तो, वादिप्पवरेन पच्चयाकारो;

धम्मप्पच्चयभेदे, ञाणस्स पभेदजननत्थं.

परियत्तिसवनचिन्तन-पटिपत्तिक्कमविवज्जितानञ्च;

यस्मा ञाणपभेदो, न कदाचिपि होति एतस्मिं.

परियत्तिसवनचिन्तन-पटिपत्तिक्कमतो सदा धीरो;

तत्थ कयिरा न हञ्ञं, करणीयतरं ततो अत्थीति.

अयं पन पच्चयाकारो सुत्तन्तअभिधम्मभाजनीयवसेन द्वेपरिवट्टमेव नीहरित्वा भाजेत्वा दस्सितो होति.

अभिधम्मभाजनीयवण्णना.

सम्मोहविनोदनिया विभङ्गट्ठकथाय

पटिच्चसमुप्पादविभङ्गवण्णना निट्ठिता.

७. सतिपट्ठानविभङ्गो

१. सुत्तन्तभाजनीयं उद्देसवारवण्णना

३५५. इदानि तदनन्तरे सतिपट्ठानविभङ्गे चत्तारोति गणनपरिच्छेदो. तेन न ततो हेट्ठा न उद्धन्ति सतिपट्ठानपरिच्छेदं दीपेति. सतिपट्ठानाति तयो सतिपट्ठाना – सतिगोचरोपि, तिधा पटिपन्नेसु सावकेसु सत्थुनो पटिधानुनयवीतिवत्ततापि, सतिपि. ‘‘चतुन्नं, भिक्खवे, सतिपट्ठानानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… को च, भिक्खवे, कायस्स समुदयो? आहारसमुदया कायस्स समुदयो’’तिआदीसु (सं. नि. ५.४०८) हि सतिगोचरो सतिपट्ठानन्ति वुच्चति. तथा ‘‘कायो उपट्ठानं, नो सति. सति उपट्ठानञ्चेव सति चा’’तिआदीसु (पटि. म. ३.३५). तस्सत्थो – पतिट्ठाति अस्मिन्ति पट्ठानं. का पतिट्ठाति? सति. सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानं, पधानं ठानन्ति वा पट्ठानं; सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानं हत्थिट्ठानअस्सट्ठानादीनि विय.

‘‘तयो सतिपट्ठाना यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणं अनुसासितुमरहती’’ति (म. नि. ३.३०४, ३११) एत्थ तिधा पटिपन्नेसु सावकेसु सत्थुनो पटिघानुनयवीतिवत्तता सतिपट्ठानन्ति वुत्ता. तस्सत्थो – पट्ठपेतब्बतो पट्ठानं, पवत्तयितब्बतोति अत्थो. केन पट्ठपेतब्बतोति? सतिया; सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानं. ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ती’’तिआदीसु (म. नि. ३.१४७) पन सतियेव सतिपट्ठानन्ति वुच्चति. तस्सत्थो – पतिट्ठातीति पट्ठानं, उपट्ठाति ओक्कन्दित्वा पक्खन्दित्वा पवत्ततीति अत्थो; सतियेव पट्ठानट्ठेन सतिपट्ठानं; अथवा सरणट्ठेन सति, उपट्ठानट्ठेन पट्ठानं. इति सति च सा पट्ठानञ्चातिपि सतिपट्ठानं. इदमिध अधिप्पेतं. यदि एवं, कस्मा सतिपट्ठानाति बहुवचनं कतन्ति? सतिया बहुत्ता; आरम्मणभेदेन हि बहुका ता सतियोति.

कस्मा पन भगवता चत्तारोव सतिपट्ठाना वुत्ता, अनूना अनधिकाति? वेनेय्यहितत्ता. तण्हाचरितदिट्ठिचरितसमथयानिकविपस्सनायानिकेसु हि मन्दतिक्खवसेन द्विधा पवत्तेसु मन्दस्स तण्हाचरितस्स ओळारिकं कायानुपस्सनासतिपट्ठानं विसुद्धिमग्गो, तिक्खस्स सुखुमं वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानं. दिट्ठिचरितस्सपि मन्दस्स नातिप्पभेदगतं चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानं विसुद्धिमग्गो, तिक्खस्स अतिप्पभेदगतं धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानं. समथयानिकस्स च मन्दस्स अकिच्छेन अधिगन्तब्बनिमित्तं पठमं सतिपट्ठानं विसुद्धिमग्गो, तिक्खस्स ओळारिकारम्मणे असण्ठहनतो दुतियं. विपस्सनायानिकस्सापि मन्दस्स नातिप्पभेदगतारम्मणं ततियं, तिक्खस्स अतिप्पभेदगतारम्मणं चतुत्थं. इति चत्तारोव वुत्ता, अनूना अनधिकाति.

सुभसुखनिच्चअत्तभावविपल्लासप्पहानत्थं वा. कायो हि असुभो. तत्थ सुभविपल्लासविपल्लत्था सत्ता. तेसं तत्थ असुभभावदस्सनेन तस्स विपल्लासस्स पहानत्थं पठमं सतिपट्ठानं वुत्तं. सुखं, निच्चं, अत्ताति गहितेसुपि च वेदनादीसु वेदना दुक्खा, चित्तं अनिच्चं, धम्मा अनत्ता. एतेसु च सुखनिच्चअत्तभावविपल्लासविपल्लत्था सत्ता. तेसं तत्थ दुक्खादिभावदस्सनेन तेसं विपल्लासानं पहानत्थं सेसानि तीणि वुत्तानीति. एवं सुभसुखनिच्चअत्तभावविपल्लासप्पहानत्थं वा चत्तारोव वुत्ता अनूना अनधिकाति वेदितब्बा. न केवलञ्च विपल्लासपहानत्थमेव, अथ खो चतुरोघयोगासवगन्थउपादानअगतिप्पहानत्थम्पि चतुब्बिधाहारपरिञ्ञत्थञ्च चत्तारोव वुत्ताति वेदितब्बा. अयं ताव पकरणनयो.

अट्ठकथायं पन ‘‘सरणवसेन चेव एकत्तसमोसरणवसेन च एकमेव सतिपट्ठानं आरम्मणवसेन चत्तारोति एतदेव वुत्तं. यथा हि चतुद्वारे नगरे पाचीनतो आगच्छन्ता पाचीनदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा पाचीनद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, दक्खिणतो, पच्छिमतो, उत्तरतो आगच्छन्ता उत्तरदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा उत्तरद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं सम्पदमिदं वेदितब्बं. नगरं विय हि निब्बानमहानगरं, द्वारं विय अट्ठङ्गिको लोकुत्तरमग्गो. पाचीनदिसादयो विय कायादयो.

यथा पाचीनतो आगच्छन्ता पाचीनदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा पाचीनद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं कायानुपस्सनामुखेन आगच्छन्ता चुद्दसविधेन कायानुपस्सनं भावेत्वा कायानुपस्सनाभावनानुभावनिब्बत्तेन अरियमग्गेन एकं निब्बानमेव ओसरन्ति. यथा दक्खिणतो आगच्छन्ता दक्खिणदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा दक्खिणद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं वेदनानुपस्सनामुखेन आगच्छन्ता नवविधेन वेदनानुपस्सनं भावेत्वा वेदनानुपस्सनाभावनानुभावनिब्बत्तेन अरियमग्गेन एकं निब्बानमेव ओसरन्ति. यथा पच्छिमतो आगच्छन्ता पच्छिमदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा पच्छिमद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं चित्तानुपस्सनामुखेन आगच्छन्ता सोळसविधेन चित्तानुपस्सनं भावेत्वा चित्तानुपस्सनाभावनानुभावनिब्बत्तेन अरियमग्गेन एकं निब्बानमेव ओसरन्ति. यथा उत्तरतो आगच्छन्ता उत्तरदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा उत्तरद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं धम्मानुपस्सनामुखेन आगच्छन्ता पञ्चविधेन धम्मानुपस्सनं भावेत्वा धम्मानुपस्सनाभावनानुभावनिब्बत्तेन अरियमग्गेन एकं निब्बानमेव ओसरन्तीति. एवं सरणवसेन चेव एकत्तसमोसरणवसेन च एकमेव सतिपट्ठानं आरम्मणवसेन चत्तारोति वुत्ताति वेदितब्बा.

इध भिक्खूति एत्थ किञ्चापि भगवता देवलोके निसीदित्वा अयं सतिपट्ठानविभङ्गो कथितो, एकभिक्खुपि तत्थ भगवतो सन्तिके निसिन्नको नाम नत्थि. एवं सन्तेपि यस्मा इमे चत्तारो सतिपट्ठाने भिक्खू भावेन्ति, भिक्खुगोचरा हि एते, तस्मा इध भिक्खूति आलपति. किं पनेते सतिपट्ठाने भिक्खूयेव भावेन्ति, न भिक्खुनीआदयोति? भिक्खुनीआदयोपि भावेन्ति. भिक्खू पन अग्गपरिसा. इति अग्गपरिसत्ता इध भिक्खूति आलपति. पटिपत्तिया वा भिक्खुभावदस्सनतो एवमाह. यो हि इमं पटिपत्तिं पटिपज्जति, सो भिक्खु नाम होति. पटिपन्नको हि देवो वा होतु मनुस्सो वा, भिक्खूति सङ्खं गच्छतियेव. यथाह –

‘‘अलङ्कतो चेपि समञ्चरेय्य,

सन्तो दन्तो नियतो ब्रह्मचारी;

सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं,

सो ब्राह्मणो सो समणो स भिक्खू’’ति. (ध. प. १४२);

कायानुपस्सनाउद्देसवण्णना

अज्झत्तन्ति नियकज्झत्तं अधिप्पेतं. तस्मा अज्झत्तं कायेति अत्तनो कायेति अत्थो. तत्थ कायेति रूपकाये. रूपकायो हि इध अङ्गपच्चङ्गानं केसादीनञ्च धम्मानं समूहट्ठेन, हत्थिकायअस्सकायरथकायादयो विय, कायोति अधिप्पेतो. यथा च समूहट्ठेन एवं कुच्छितानं आयट्ठेन. कुच्छितानञ्हि परमजेगुच्छानं सो आयोतिपि कायो. आयोति उप्पत्तिदेसो. तत्रायं वचनत्थो – आयन्ति ततोति आयो. के आयन्ति? कुच्छिता केसादयो. इति कुच्छितानं केसादीनं आयोति कायो.

कायानुपस्सीति कायं अनुपस्सनसीलो, कायं वा अनुपस्समानो कायेति च वत्वापि पुन कायानुपस्सीति दुतियं कायग्गहणं असम्मिस्सतो ववत्थानघनविनिब्भोगादिदस्सनत्थं कतन्ति वेदितब्बं. तेन न काये वेदनानुपस्सी चित्तधम्मानुपस्सी वा; अथ खो काये कायानुपस्सी येवाति कायसङ्खाते वत्थुस्मिं कायानुपस्सनाकारस्सेव दस्सनेन असम्मिस्सतो ववत्थानं दस्सितं होति. तथा न काये अङ्गपच्चङ्गविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सी, नापि केसलोमादिविनिमुत्तइत्थिपुरिसानुपस्सी. योपि चेत्थ केसलोमादिको भूतुपादायसमूहसङ्खातो कायो, तत्थापि न भूतुपादायविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सी; अथ खो रथसम्भारानुपस्सको विय अङ्गपच्चङ्गसमूहानुपस्सी, नगरावयवानुपस्सको विय केसलोमादिसमूहानुपस्सी, कदलिक्खन्धपत्तवट्टिविनिभुञ्जको विय रित्तमुट्ठिविनिवेठको विय च भूतुपादायसमूहानुपस्सीयेवाति नानप्पकारतो समूहवसेन कायसङ्खातस्स वत्थुनो दस्सनेन घनविनिब्भोगो दस्सितो होति. न हेत्थ यथावुत्तसमूहविनिमुत्तो कायो वा इत्थी वा पुरिसो वा अञ्ञो वा कोचि धम्मो दिस्सति. यथावुत्तधम्मसमूहमत्तेयेव पन तथा तथा सत्ता मिच्छाभिनिवेसं करोन्ति. तेनाहु पोराणा –

‘‘यं पस्सति न तं दिट्ठं, यं दिट्ठं तं न पस्सति;

अपस्सं बज्झते मूळ्हो, बज्झमानो न मुच्चती’’ति.

घनविनिब्भोगादिदस्सनत्थन्ति वुत्तं. आदिसद्देन चेत्थ अयम्पि अत्थो वेदितब्बो – अयञ्हि एतस्मिं काये कायानुपस्सीयेव, न अञ्ञधम्मानुपस्सी. किं वुत्तं होति? यथा अनुदकभूतायपि मरीचिया उदकानुपस्सिनो होन्ति, न एवं अनिच्चदुक्खानत्तअसुभभूतेयेव इमस्मिं काये निच्चसुखअत्तसुभभावानुपस्सी; अथ खो कायानुपस्सी अनिच्चदुक्खानत्तअसुभाकारसमूहानुपस्सीयेवाति वुत्तं होति. अथ वा य्वायं महासतिपट्ठाने ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु अरञ्ञगतो वा…पे… सो सतोव अस्ससती’’तिआदिना (दी. नि. २.३७४; म. नि. १.१०७) नयेन अस्सासपस्सासादिचुण्णकजातअट्ठिकपरियोसानो कायो वुत्तो, यो च ‘‘इधेकच्चो पथवीकायं अनिच्चतो अनुपस्सति, तथा आपोकायं, तेजोकायं, वायोकायं, केसकायं, लोमकायं, छविकायं, चम्मकायं, मंसकायं, रुधिरकायं, न्हारुकायं, अट्ठिकायं, अट्ठिमिञ्जकाय’’न्ति पटिसम्भिदायं कायो वुत्तो, तस्स सब्बस्स इमस्मिंयेव काये अनुपस्सनतो काये कायानुपस्सीति एवम्पि अत्थो दट्ठब्बो.

अथ वा काये अहन्ति वा ममन्ति वा एवं गहेतब्बस्स कस्सचि अननुपस्सनतो, तस्स तस्सेव पन केसलोमादिकस्स नानाधम्मसमूहस्स अनुपस्सनतो काये केसादिधम्मसमूहसङ्खाते कायानुपस्सीति एवमत्थो दट्ठब्बो. अपिच ‘‘इमस्मिं काये अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो’’तिआदिना (पटि. म. ३.३५) अनुक्कमेन पटिसम्भिदायं आगतनयस्स सब्बस्सेव अनिच्चलक्खणादिनो आकारसमूहसङ्खातस्स कायस्स अनुपस्सनतोपि काये कायानुपस्सीति एवम्पि अत्थो दट्ठब्बो.

तथा हि अयं काये कायानुपस्सनापटिपदं पटिपन्नो भिक्खु इमं कायं अनिच्चानुपस्सनादीनं सत्तन्नं अनुपस्सनानं वसेन अनिच्चतो अनुपस्सति नो निच्चतो, दुक्खतो अनुपस्सति नो सुखतो, अनत्ततो अनुपस्सति नो अत्ततो, निब्बिन्दति नो नन्दति, विरज्जति नो रज्जति, निरोधेति नो समुदेति, पटिनिस्सज्जति नो आदियति. सो तं अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति, दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं पजहति, अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं पजहति, निब्बिन्दन्तो नन्दिं पजहति, विरज्जन्तो रागं पजहति, निरोधेन्तो समुदयं पजहति, पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहतीति (पटि. म. ३.३५) वेदितब्बो.

विहरतीति चतूसु इरियापथविहारेसु अञ्ञतरविहारसमायोगपरिदीपनमेतं, एकं इरियापथबाधनं अपरेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपतमानं अत्तभावं हरति पवत्तेतीति अत्थो.

बहिद्धा कायेति परस्स काये. अज्झत्तबहिद्धा कायेति कालेन अत्तनो काये, कालेन परस्स काये. पठमनयेन हि अत्तनो काये कायपरिग्गहो वुत्तो, दुतियनयेन परस्स काये, ततियनयेन कालेन अत्तनो कालेन परस्स काये. अज्झत्तबहिद्धा पन घटितारम्मणं नाम नत्थि. पगुणकम्मट्ठानस्स पन अपरापरं सञ्चरणकालो एत्थ कथितो. आतापीति कायपरिग्गाहकवीरियसमायोगपरिदीपनमेतं. सो हि यस्मा तस्मिं समये यं तं वीरियं तीसु भवेसु किलेसानं आतापनतो आतापोति वुच्चति, तेन समन्नागतो होति, तस्मा आतापीति वुच्चति.

सम्पजानोति कायपरिग्गाहकेन सम्पजञ्ञसङ्खातेन ञाणेन समन्नागतो. सतिमाति कायपरिग्गाहिकाय सतिया समन्नागतो. अयं पन यस्मा सतिया आरम्मणं परिग्गहेत्वा पञ्ञाय अनुपस्सति, न हि सतिविरहितस्स अनुपस्सना नाम अत्थि, तेनेवाह – ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति (सं. नि. ५.२३४), तस्मा एत्थ ‘‘काये कायानुपस्सी विहरती’’ति एत्तावता कायानुपस्सनासतिपट्ठानकम्मट्ठानं वुत्तं होति. अथ वा यस्मा अनातापिनो अन्तोसङ्खेपो अन्तरायकरो होति, असम्पजानो उपायपरिग्गहे अनुपायपरिवज्जने च सम्मुय्हति, मुट्ठस्सती उपायापरिच्चागे अनुपायापरिग्गहे च असमत्थोव होति, तेनस्स तं कम्मट्ठानं न सम्पज्जति; तस्मा येसं धम्मानं आनुभावेन तं सम्पज्जति तेसं दस्सनत्थं ‘‘आतापी सम्पजानो सतिमा’’ति इदं वुत्तन्ति वेदितब्बं.

इति कायानुपस्सनासतिपट्ठानं सम्पयोगङ्गञ्च दस्सेत्वा इदानि पहानङ्गं दस्सेतुं विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सन्ति वुत्तं. तत्थ विनेय्याति तदङ्गविनयेन वा विक्खम्भनविनयेन वा विनयित्वा. लोकेति एत्थ य्वायं अज्झत्तादिभेदो कायो परिग्गहितो स्वेव इध लोको नाम. तस्मिं लोके अभिज्झादोमनस्सं विनयित्वाति अत्थो. यस्मा पनेत्थ अभिज्झागहणेन कामच्छन्दो, दोमनस्सग्गहणेन ब्यापादो सङ्गहं गच्छति, तस्मा नीवरणपरियापन्नबलवधम्मद्वयदस्सनेन नीवरणप्पहानं वुत्तं होतीति वेदितब्बं.

विसेसेन चेत्थ अभिज्झाविनयेन कायसम्पत्तिमूलकस्स अनुरोधस्स, दोमनस्सविनयेन कायविपत्तिमूलकस्स विरोधस्स, अभिज्झाविनयेन च काये अभिरतिया, दोमनस्सविनयेन कायभावनाय अनभिरतिया, अभिज्झाविनयेन काये अभूतानं सुभसुखभावादीनं पक्खेपस्स, दोमनस्सविनयेन काये भूतानं असुभासुखभावादीनं अपनयनस्स च पहानं वुत्तं. तेन योगावचरस्स योगानुभावो योगसमत्थता च दीपिता होति. योगानुभावो हि एस यदिदं अनुरोधविरोधविप्पमुत्तो, अरतिरतिसहो, अभूतपक्खेपभूतापनयनविरहितो च होति. अनुरोधविरोधविप्पमुत्तो चेस अरतिरतिसहो अभूतं अपक्खिपन्तो भूतञ्च अनपनेन्तो योगसमत्थो होतीति.

अपरो नयो – ‘‘काये कायानुपस्सी’’ति एत्थ अनुपस्सनाय कम्मट्ठानं वुत्तं. विहरतीति एत्थ वुत्तविहारेन कम्मट्ठानिकस्स कायपरिहरणं. आतापीतिआदीसु आतापेन सम्मप्पधानं, सतिसम्पजञ्ञेन सब्बत्थिककम्मट्ठानं, कम्मट्ठानपरिहरणूपायो वा; सतिया वा कायानुपस्सनावसेन पटिलद्धसमथो, सम्पजञ्ञेन विपस्सना, अभिज्झादोमनस्सविनयेन भावनाफलं वुत्तन्ति वेदितब्बं. अयं ताव कायानुपस्सनासतिपट्ठानुद्देसस्स अत्थवण्णना.

वेदनानुपस्सनादिउद्देसवण्णना

वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानुद्देसादीसुपि अज्झत्तादीनि वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि. एतेसुपि हि अत्तनो वेदनादीसु, परस्स वेदनादीसु, कालेन अत्तनो कालेन परस्स वेदनादीसूति तिविधो परिग्गहो वुत्तो. वेदनासु वेदनानुपस्सीतिआदीसु च वेदनादीनं पुनवचने पयोजनं कायानुपस्सनायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. वेदनासु वेदनानुपस्सी, चित्ते चित्तानुपस्सी, धम्मेसु धम्मानुपस्सीति एत्थ पन वेदनाति तिस्सो वेदना. ता च लोकिया एव; चित्तम्पि लोकियं, तथा धम्मा. तेसं विभागो निद्देसवारे पाकटो भविस्सति. केवलं पनिध यथा वेदना अनुपस्सितब्बा तथा अनुपस्सन्तो ‘‘वेदनासु वेदनानुपस्सी’’ति वेदितब्बो. एस नयो चित्तधम्मेसु. कथञ्च वेदना अनुपस्सितब्बाति? सुखा ताव वेदना दुक्खतो, दुक्खा सल्लतो, अदुक्खमसुखा अनिच्चतो. यथाह –

‘‘यो सुखं दुक्खतो अद्द, दुक्खमद्दक्खि सल्लतो;

अदुक्खमसुखं सन्तं, अद्दक्खि नं अनिच्चतो;

स वे सम्मदसो भिक्खु, उपसन्तो चरिस्सती’’ति. (सं. नि. ४.२५३);

सब्बा एव चेता दुक्खातिपि अनुपस्सितब्बा. वुत्तञ्चेतं – ‘‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मिन्ति वदामी’’ति (सं. नि. ४.२५९). सुखदुक्खतोपि च अनुपस्सितब्बा, यथाह – ‘‘सुखा खो, आवुसो विसाख, वेदना ठितिसुखा, विपरिणामदुक्खा’’ति (म. नि. १.४६५) सब्बं वित्थारेतब्बं. अपिच अनिच्चादिसत्तानुपस्सनावसेनपि (पटि. म. ३.३५) अनुपस्सितब्बा. सेसं निद्देसवारेयेव पाकटं भविस्सति.

चित्तधम्मेसुपि चित्तं ताव आरम्मणाधिपतिसहजातभूमिकम्मविपाककिरियादिनानत्तभेदानं अनिच्चादिनुपस्सनानं निद्देसवारे आगतसरागादिभेदानञ्च वसेन अनुपस्सितब्बं. धम्मा सलक्खणसामञ्ञलक्खणानं सुञ्ञताधम्मस्स अनिच्चादिसत्तानुपस्सनानं निद्देसवारे आगतसन्तासन्तादिभेदानञ्च वसेन अनुपस्सितब्बा. सेसं वुत्तनयमेव. कामञ्चेत्थ यस्स कायसङ्खाते लोके अभिज्झादोमनस्सं पहीनं, तस्स वेदनादिलोकेसुपि तं पहीनमेव. नानापुग्गलवसेन पन नानाचित्तक्खणिकसतिपट्ठानभावनावसेन च सब्बत्थ वुत्तं. यतो वा एकत्थ पहीनं, सेसेसुपि पहीनं होति. तेनेवस्स तत्थ पहानदस्सनत्थम्पि एवं वुत्तन्ति वेदितब्बन्ति.

उद्देसवारवण्णना निट्ठिता.

कायानुपस्सनानिद्देसवण्णना

३५६. इदानि सेय्यथापि नाम छेको विलीवकारको थूलकिलञ्जसण्हकिलञ्जचङ्कोटकपेळापुटादीनि उपकरणानि कत्तुकामो एकं महावेळुं लभित्वा चतुधा छिन्दित्वा ततो एकेकं वेळुखण्डं गहेत्वा फालेत्वा तं तं उपकरणं करेय्य, यथा वा पन छेको सुवण्णकारो नानाविहितं पिळन्धनविकतिं कत्तुकामो सुपरिसुद्धं सुवण्णघटिकं लभित्वा चतुधा भिन्दित्वा ततो एकेकं कोट्ठासं गहेत्वा तं तं पिळन्धनं करेय्य, एवमेव भगवा सतिपट्ठानदेसनाय सत्तानं अनेकप्पकारं विसेसाधिगमं कत्तुकामो एकमेव सम्मासतिं ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना – इध भिक्खु अज्झत्तं काये कायानुपस्सी विहरती’’तिआदिना नयेन आरम्मणवसेन चतुधा भिन्दित्वा ततो एकेकं सतिपट्ठानं गहेत्वा विभजन्तो कथञ्च भिक्खु अज्झत्तं कायेतिआदिना नयेन निद्देसवारं वत्तुमारद्धो.

तत्थ कथञ्चातिआदि वित्थारेतुं कथेतुकम्यतापुच्छा. अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – केन च आकारेन केन पकारेन भिक्खु अज्झत्तं काये कायानुपस्सी विहरतीति? सेसपुच्छावारेसुपि एसेव नयो. इध भिक्खूति इमस्मिं सासने भिक्खु. अयञ्हेत्थ इध-सद्दो अज्झत्तादिवसेन सब्बप्पकारकायानुपस्सनानिब्बत्तकस्स पुग्गलस्स सन्निस्सयभूतसासनपरिदीपनो अञ्ञसासनस्स तथाभावपटिसेधनो च. वुत्तञ्हेतं – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो…पे… सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (म. नि. १.१३९; अ. नि. ४.२४१). तेन वुत्तं ‘‘इमस्मिं सासने भिक्खू’’ति.

अज्झत्तं कायन्ति अत्तनो कायं. उद्धं पादतलाति पादतलतो उपरि. अधो केसमत्थकाति केसग्गतो हेट्ठा. तचपरियन्तन्ति तिरियं तचपरिच्छिन्नं. पूरं नानप्पकारस्स असुचिनो पच्चवेक्खतीति नानप्पकारकेसादिअसुचिभरितो अयं कायोति पस्सति. कथं? अत्थि इमस्मिं काये केसा…पे… मुत्तन्ति. तत्थ अत्थीति संविज्जन्ति. इमस्मिन्ति य्वायं उद्धं पादतला अधो केसमत्थका तिरियं तचपरियन्तो पूरो नानप्पकारस्स असुचिनोति वुच्चति तस्मिं. कायेति सरीरे. सरीरञ्हि असुचिसञ्चयतो कुच्छितानं केसादीनञ्चेव चक्खुरोगादीनञ्च रोगसतानं आयभूततो कायोति वुच्चति.

केसा लोमाति एते केसादयो द्वत्तिंसाकारा. तत्थ अत्थि इमस्मिं काये केसा, अत्थि इमस्मिं काये लोमाति एवं सम्बन्धो वेदितब्बो. इमस्मिञ्हि पादतलतो पट्ठाय उपरि, केसमत्थका पट्ठाय हेट्ठा, तचतो पट्ठाय तिरियन्ततोति एत्तके ब्याममत्ते कळेवरे सब्बाकारेनपि विचिनन्तो न कोचि किञ्चि मुत्तं वा मणिं वा वेळुरियं वा अगरुं वा कुङ्कुमं वा कप्पूरं वा वासचुण्णादिं वा अणुमत्तम्पि सुचिभावं पस्सति, अथ खो परमदुग्गन्धजेगुच्छं अस्सिरीकदस्सनं नानप्पकारं केसलोमादिभेदं असुचिंयेव पस्सति. तेन वुत्तं – अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा…पे… मुत्तन्ति. अयमेत्थ पदसम्बन्धतो वण्णना.

इमं पन कम्मट्ठानं भावेत्वा अरहत्तं पापुणितुकामेन कुलपुत्तेन आदितोव चतुब्बिधं सीलं सोधेत्वा सुपरिसुद्धसीले पतिट्ठितेन, य्वायं दससु पलिबोधेसु पलिबोधो अत्थि तं उपच्छिन्दित्वा, पटिक्कूलमनसिकारकम्मट्ठानभावनाय पठमज्झानं निब्बत्तेत्वा, झानं पादकं कत्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा, अरहत्तं अनागामिफलादीसु वा अञ्ञतरं पत्तस्स सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन साट्ठकथाय पाळिया कतपरिचयस्स तन्तिआचरियस्सापि कल्याणमित्तस्स सन्तिके उग्गहेतब्बं. विसुद्धं तथारूपं कल्याणमित्तं एकविहारे अलभन्तेन तस्स वसनट्ठानं गन्त्वा उग्गहेतब्बं. तत्थ चतुब्बिधसीलविसोधनञ्चेव (विसुद्धि. १.१९) पलिबोधो (विसुद्धि. १.४१) च पलिबोधुपच्छेदो च आचरियस्स सन्तिकं उपसङ्कमनविधानञ्च सब्बम्पि विसुद्धिमग्गे वित्थारतो कथितं. तस्मा तं तत्थ कथितनयेनेव वेदितब्बं.

आचरियेन पन कम्मट्ठानं कथेन्तेन तिविधेन कथेतब्बं. एको भिक्खु पकतिया उग्गहितकम्मट्ठानो होति. तस्स एकं द्वे निसज्जवारे सज्झायं कारेत्वा कथेतब्बं. एको सन्तिके वसित्वा उग्गण्हितुकामो होति. तस्स आगतागतवेलाय कथेतब्बं. एको उग्गण्हित्वा अञ्ञत्थ गन्तुकामो होति. तस्स नातिपपञ्चं नातिसङ्खेपं कत्वा निज्जटं निग्गण्ठिकं कम्मट्ठानं कथेतब्बं. कथेन्तेन किं आचिक्खितब्बन्ति? सत्तधा उग्गहकोसल्लं दसधा च मनसिकारकोसल्लं आचिक्खितब्बं.

तत्थ वचसा मनसा वण्णतो सण्ठानतो दिसतो ओकासतो परिच्छेदतोति एवं सत्तधा उग्गहकोसल्लं आचिक्खितब्बं. इमस्मिञ्हि पटिक्कूलमनसिकारकम्मट्ठाने योपि तिपिटको होति, तेनपि मनसिकारकाले पठमं वाचाय सज्झायो कातब्बो. एकच्चस्स हि सज्झायं करोन्तस्सेव कम्मट्ठानं पाकटं होति, मलयवासीमहादेवत्थेरस्स सन्तिके उग्गहितकम्मट्ठानानं द्विन्नं थेरानं विय. थेरो किर तेहि कम्मट्ठानं याचितो ‘चत्तारो मासे इमं एवं सज्झायं करोथा’ति द्वत्तिसाकारपाळिं अदासि. ते, किञ्चापि तेसं द्वे तयो निकाया पगुणा, पदक्खिणग्गाहिताय पन चत्तारो मासे द्वत्तिंसाकारं सज्झायन्ताव सोतापन्ना अहेसुं.

तस्मा कम्मट्ठानं कथेन्तेन आचरियेन अन्तेवासिको वत्तब्बो – ‘पठमं ताव वाचाय सज्झायं करोही’ति. करोन्तेन च तचपञ्चकादीनि परिच्छिन्दित्वा अनुलोमपटिलोमवसेन सज्झायो कातब्बो. ‘‘केसा लोमा नखा दन्ता तचो’’ति हि वत्वा पुन पटिलोमतो ‘‘तचो दन्ता नखा लोमा केसा’’ति वत्तब्बं. तदनन्तरं वक्कपञ्चके ‘‘मंसं न्हारु अट्ठि अट्ठिमिञ्जं वक्क’’न्ति वत्वा पुन पटिलोमतो ‘‘वक्कं अट्ठिमिञ्जं अट्ठि न्हारु मंसं तचो दन्ता नखा लोमा केसा’’ति वत्तब्बं. ततो पप्फासपञ्चके ‘‘हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फास’’न्ति वत्वा पुन पटिलोमतो ‘‘पप्फासं पिहकं किलोमकं यकनं हदयं वक्कं अट्ठिमिञ्जं अट्ठि न्हारु मंसं तचो दन्ता नखा लोमा केसा’’ति वत्तब्बं.

ततो इमं तन्तिं अनारुळ्हम्पि पटिसम्भिदामग्गे (पटि. म. १.४) आगतं मत्थलुङ्गं करीसावसाने तन्तिं आरोपेत्वा इमस्मिं मत्थलुङ्गपञ्चके ‘‘अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं मत्थलुङ्ग’’न्ति वत्वा पुन पटिलोमतो ‘‘मत्थलुङ्गं करीसं उदरियं अन्तगुणं अन्तं पप्फासं पिहकं किलोमकं यकनं हदयं वक्कं अट्ठिमिञ्जं अट्ठि न्हारु मंसं तचो दन्ता नखा लोमा केसा’’ति वत्तब्बं.

ततो मेदछक्के ‘‘पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो’’ति वत्वा पुन पटिलोमतो ‘‘मेदो सेदो लोहितं पुब्बो सेम्हं पित्तं मत्थलुङ्गं करीसं उदरियं अन्तगुणं अन्तं पप्फासं पिहकं किलोमकं यकनं हदयं वक्कं अट्ठिमिञ्जं अट्ठि न्हारु मंसं तचो दन्ता नखा लोमा केसा’’ति वत्तब्बं.

ततो मुत्तछक्के ‘‘अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्त’’न्ति वत्वा पुन पटिलोमतो ‘‘मुत्तं लसिका सिङ्घाणिका खेळो वसा अस्सु मेदो सेदो लोहितं पुब्बो सेम्हं पित्तं मत्थलुङ्गं करीसं उदरियं अन्तगुणं अन्तं पप्फासं पिहकं किलोमकं यकनं हदयं वक्कं अट्ठिमिञ्जं अट्ठि न्हारु मंसं तचो दन्ता नखा लोमा केसा’’ति एवं कालसतम्पि कालसहस्सम्पि कालसतसहस्सम्पि वाचाय सज्झायो कातब्बो. वचसा सज्झायेन हि कम्मट्ठानतन्ति पगुणा होति; न इतो चितो च चित्तं विधावति; कोट्ठासा पाकटा होन्ति, हत्थसङ्खलिका विय खायन्ति, वतिपादपन्ति विय च खायन्ति. यथा च पन वचसा, तथेव मनसापि सज्झायो कातब्बो. वचसा सज्झायो हि मनसा सज्झायस्स पच्चयो होति. मनसा सज्झायो लक्खणपटिवेधस्स पच्चयो होति. लक्खणपटिवेधो मग्गफलपटिवेधस्स पच्चयो होति.

‘वण्णतो’ति केसादीनं वण्णो ववत्थपेतब्बो. ‘सण्ठानतो’ति तेसंयेव सण्ठानं ववत्थपेतब्बं. ‘दिसतो’ति इमस्मिं सरीरे नाभितो उद्धं उपरिमा दिसा, अधो हेट्ठिमा दिसा. तस्मा ‘‘अयं कोट्ठासो इमिस्सा नाम दिसाया’’ति दिसा ववत्थपेतब्बा. ‘ओकासतो’ति ‘‘अयं कोट्ठासो इमस्मिं नाम ओकासे पतिट्ठितो’’ति एवं तस्स तस्स ओकासो ववत्थपेतब्बो. ‘परिच्छेदतो’ति सभागपरिच्छेदो विसभागपरिच्छेदोति द्वे परिच्छेदा. तत्थ ‘‘अयं कोट्ठासो हेट्ठा च उपरि च तिरियञ्च इमिना नाम परिच्छिन्नो’’ति एवं सभागपरिच्छेदो वेदितब्बो. ‘‘केसा न लोमा, लोमापि न केसा’’ति एवं अमिस्सीकतवसेन विसभागपरिच्छेदो वेदितब्बो.

एवं सत्तधा उग्गहकोसल्लं आचिक्खन्तेन पन ‘‘इदं कम्मट्ठानं असुकस्मिं सुत्ते पटिक्कूलवसेन कथितं, असुकस्मिं धातुवसेना’’ति ञत्वा आचिक्खितब्बं. इदञ्हि महासतिपट्ठाने (दी. नि. २.३७२; म. नि. १.१०५ आदयो) पटिक्कूलवसेनेव कथितं, महाहत्थिपदोपम (म. नि. १.३०० आदयो) -महाराहुलोवाद (म. नि. २.११३ आदयो) -धातुविभङ्गेसु (म. नि. ३.३४२ आदयो) धातुवसेन कथितं. कायगतासतिसुत्ते (म. नि. ३.१५३ आदयो) पन यस्स वण्णतो उपट्ठाति, तं सन्धाय चत्तारि झानानि विभत्तानि. तत्थ धातुवसेन कथितं विपस्सनाकम्मट्ठानं होति, पटिक्कूलवसेन कथितं समथकम्मट्ठानं. तदेतं इध समथकम्मट्ठानं अविसेसतो सब्बसाधारणवसेन कथितन्ति वदन्तियेवाति.

एवं सत्तधा उग्गहकोसल्लं आचिक्खित्वा ‘‘अनुपुब्बतो, नातिसीघतो, नातिसणिकतो, विक्खेपपटिबाहनतो, पण्णत्तिसमतिक्कमनतो, अनुपुब्बमुञ्चनतो, अप्पनातो, तयो च सुत्तन्ता’’ति एवं दसधा मनसिकारकोसल्लं आचिक्खितब्बं. तत्थ ‘अनुपुब्बतो’ति इदञ्हि सज्झायकरणतो पट्ठाय अनुपटिपाटिया मनसिकातब्बं, न एकन्तरिकाय. एकन्तरिकाय हि मनसिकरोन्तो यथा नाम अकुसलो पुरिसो द्वत्तिंसपदं निस्सेणिं एकन्तरिकाय आरोहन्तो किलन्तकायो पतति, न आरोहनं सम्पादेति; एवमेव भावनासम्पत्तिवसेन अधिगन्तब्बस्स अस्सादस्स अनधिगमा किलन्तचित्तो पतति, न भावनं सम्पादेति.

अनुपुब्बतो मनसिकरोन्तेनापि च ‘नातिसीघतो’ मनसिकातब्बं. अतिसीघतो मनसिकरोतो हि यथा नाम तियोजनं मग्गं पटिपज्जित्वा ओक्कमनविस्सज्जनं असल्लक्खेत्वा सीघेन जवेन सत्तक्खत्तुम्पि गमनागमनं करोतो पुरिसस्स किञ्चापि अद्धानं परिक्खयं गच्छति, अथ खो पुच्छित्वाव गन्तब्बं होति; एवमेव केवलं कम्मट्ठानं परियोसानं पापुणाति, अविभूतं पन होति, न विसेसं आवहति. तस्मा नातिसीघतो मनसिकातब्बं.

यथा च नातिसीघतो एवं ‘नातिसणिकतो’पि. अतिसणिकतो मनसिकरोतो हि यथा नाम तदहेव तियोजनं मग्गं गन्तुकामस्स पुरिसस्स अन्तरामग्गे रुक्खपब्बतगहनादीसु विलम्बमानस्स मग्गो परिक्खयं न गच्छति, द्वीहतीहेन परियोसापेतब्बो होति; एवमेव कम्मट्ठानं परियोसानं न गच्छति, विसेसाधिगमस्स पच्चयो न होति.

‘विक्खेपपटिबाहनतो’ति कम्मट्ठानं विस्सज्जेत्वा बहिद्धा पुथुत्तारम्मणे चेतसो विक्खेपो पटिबाहितब्बो. अप्पटिबाहतो हि यथा नाम एकपदिकं पपातमग्गं पटिपन्नस्स पुरिसस्स अक्कमनपदं असल्लक्खेत्वा इतो चितो च विलोकयतो पदवारो विरज्झति, ततो सतपोरिसे पपाते पतितब्बं होति; एवमेव बहिद्धा विक्खेपे सति कम्मट्ठानं परिहायति, परिधंसति. तस्मा विक्खेपपटिबाहनतो मनसिकातब्बं.

‘पण्णत्तिसमतिक्कमनतो’ति या अयं ‘‘केसा लोमा’’ति आदिका पण्णत्ति तं अतिक्कमित्वा पटिक्कूलन्ति चित्तं ठपेतब्बं. यथा हि उदकदुल्लभकाले मनुस्सा अरञ्ञे उदपानं दिस्वा तत्थ तालपण्णादिकं किञ्चिदेव सञ्ञाणं बन्धित्वा तेन सञ्ञाणेन आगन्त्वा न्हायन्ति चेव पिवन्ति च, यदा पन तेसं अभिण्हसञ्चारेन आगतागतपदं पाकटं होति, तदा सञ्ञाणेन किच्चं न होति, इच्छितिच्छितक्खणे गन्त्वा न्हायन्ति चेव पिवन्ति च; एवमेव पुब्बभागे ‘केसा लोमा’ति पण्णत्तिवसेन मनसिकरोतो पटिक्कूलभावो पाकटो होति. अथ ‘केसा लोमा’ति पण्णत्तिं समतिक्कमित्वा पटिक्कूलभावेयेव चित्तं ठपेतब्बं.

‘अनुपुब्बमुञ्चनतो’ति यो यो कोट्ठासो न उपट्ठाति, तं तं मुञ्चन्तेन अनुपुब्बमुञ्चनतो मनसिकातब्बं. आदिकम्मिकस्स हि ‘केसा’ति मनसिकरोतो मनसिकारो गन्त्वा ‘मुत्त’न्ति इमं परियोसानकोट्ठासमेव आहच्च तिट्ठति. ‘मुत्त’न्ति च मनसिकरोतो मनसिकारो गन्त्वा ‘केसा’ति इमं आदिकोट्ठासमेव आहच्च तिट्ठति. अथस्स मनसिकरोतो केचि कोट्ठासा उपट्ठहन्ति, केचि न उपट्ठहन्ति. तेन ये ये उपट्ठहन्ति तेसु तेसु ताव कम्मं कातब्बं, याव द्वीसु उपट्ठितेसु तेसम्पि एको सुट्ठुतरं उपट्ठहति. एवं उपट्ठितं पन तमेव पुनप्पुनं मनसिकरोन्तेन अप्पना उप्पादेतब्बा.

तत्रायं उपमा – यथा हि द्वत्तिंसतालके तालवने वसन्तं मक्कटं गहेतुकामो लुद्दो आदिम्हि ठिततालस्स पण्णं सरेन विज्झित्वा उक्कुट्ठिं करेय्य; अथ सो मक्कटो पटिपाटिया तस्मिं तस्मिं ताले पतित्वा परियन्ततालमेव गच्छेय्य; तत्थपि गन्त्वा लुद्देन तथेव कते पुन तेनेव नयेन आदितालं आगच्छेय्य; सो एवं पुनप्पुनं पटिपाटिया गच्छन्तो उक्कुट्ठुक्कुट्ठिट्ठानेयेव उट्ठहित्वा पुन अनुक्कमेन एकस्मिं ताले निपतित्वा तस्स वेमज्झे मकुळतालपण्णसूचिं दळ्हं गहेत्वा विज्झियमानोपि न उट्ठहेय्य, एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं.

तत्रिदं ओपम्मसंसन्दनं – यथा हि तालवने द्वत्तिंसताला, एवं इमस्मिं काये द्वत्तिंस कोट्ठासा; मक्कटो विय चित्तं; लुद्दो विय योगावचरो; मक्कटस्स द्वत्तिंसतालके तालवने निवासो विय योगिनो चित्तस्स द्वत्तिंसकोट्ठासके काये आरम्मणवसेन अनुसंचरणं; लुद्देन आदिम्हि ठिततालस्स पण्णं सरेन विज्झित्वा उक्कुट्ठिया कताय मक्कटस्स तस्मिं तस्मिं ताले पतित्वा परियन्ततालगमनं विय योगिनो ‘केसा’ति मनसिकारे आरद्धे पटिपाटिया गन्त्वा परियोसानकोट्ठासे एव चित्तस्स सण्ठानं; पुन पच्चागमनेपि एसेव नयो; पुनप्पुनं पटिपाटिया गच्छमानस्स मक्कटस्स उक्कुट्ठुक्कुट्ठिट्ठाने उट्ठानं विय पुनप्पुनं मनसिकरोतो केसुचि केसुचि उपट्ठितेसु अनुपट्ठहन्ते विस्सज्जेत्वा उपट्ठितेसु परिकम्मकरणं; अनुक्कमेन एकस्मिं ताले निपतित्वा तस्स वेमज्झे मकुळतालपण्णसूचिं दळ्हं गहेत्वा विज्झियमानस्सापि अनुट्ठानं विय अवसाने द्वीसु उपट्ठितेसु यो सुट्ठुतरं उपट्ठाति तमेव पुनप्पुनं मनसिकरित्वा अप्पनाय उप्पादनं.

अपरापि उपमा – यथा नाम पिण्डपातिको भिक्खु द्वत्तिंसकुलं गामं उपनिस्साय वसन्तो पठमगेहे एव द्वे भिक्खा लभित्वा परतो एकं विस्सज्जेय्य; पुनदिवसे तिस्सो लभित्वा परतो द्वे विस्सज्जेय्य; ततियदिवसे आदिम्हियेव पत्तपूरं लभित्वा आसनसालं गन्त्वा परिभुञ्जेय्य, एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं. द्वत्तिंसकुलगामो विय हि द्वत्तिंसाकारो; पिण्डपातिको विय योगावचरो; तस्स तं गामं उपनिस्साय वासो विय योगिनो द्वत्तिंसाकारे परिकम्मकरणं; पठमगेहे द्वे भिक्खा लभित्वा परतो एकिस्सा विस्सज्जनं विय दुतियदिवसे तिस्सो लभित्वा परतो द्विन्नं विस्सज्जनं विय च मनसिकरोतो मनसिकरोतो अनुपट्ठहन्ते अनुपट्ठहन्ते विस्सज्जेत्वा उपट्ठितेसु उपट्ठितेसु याव कोट्ठासद्वये परिकम्मकरणं; ततियदिवसे आदिम्हियेव पत्तपूरं लभित्वा आसनसालायं निसीदित्वा परिभोगो विय द्वीसु यो सुट्ठुतरं उपट्ठहति तमेव पुनप्पुनं मनसिकरित्वा अप्पनाय उप्पादनं.

‘अप्पनातो’ति अप्पनाकोट्ठासतो. केसादीसु एकेकस्मिं कोट्ठासे अप्पना होतीति वेदितब्बाति अयमेत्थ अधिप्पायो.

‘तयो च सुत्तन्ता’ति अधिचित्तं, सीतिभावो, बोज्झङ्गकोसल्लन्ति इमे तयो सुत्तन्ता वीरियसमाधियोजनत्थं वेदितब्बाति अयमेत्थ अधिप्पायो. तत्थ –

‘‘अधिचित्तमनुयुत्तेन, भिक्खवे, भिक्खुना तीणि निमित्तानि कालेन कालं मनसिकातब्बानि…कालेन कालं समाधिनिमित्तं मनसिकातब्बं, कालेन कालं पग्गहनिमित्तं मनसिकातब्बं, कालेन कालं उपेक्खानिमित्तं मनसिकातब्बं. सचे, भिक्खवे, अधिचित्तमनुयुत्तो भिक्खु एकन्तं समाधिनिमित्तंयेव मनसिकरेय्य, ठानं तं चित्तं कोसज्जाय संवत्तेय्य. सचे, भिक्खवे, अधिचित्तमनुयुत्तो भिक्खु एकन्तं पग्गहनिमित्तंयेव मनसिकरेय्य, ठानं तं चित्तं उद्धच्चाय संवत्तेय्य. सचे, भिक्खवे, अधिचित्तमनुयुत्तो भिक्खु एकन्तं उपेक्खानिमित्तंयेव मनसिकरेय्य, ठानं तं चित्तं न सम्मासमाधियेय्य आसवानं खयाय. यतो च खो, भिक्खवे, अधिचित्तमनुयुत्तो भिक्खु कालेन कालं समाधिनिमित्तं, पग्गहनिमित्तं, उपेक्खानिमित्तं मनसिकरोति, तं होति चित्तं मुदु च कम्मनियञ्च पभस्सरञ्च, न च पभङ्गु, सम्मा समाधियति आसवानं खयाय.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सुवण्णकारो वा सुवण्णकारन्तेवासी वा उक्कं बन्धति, उक्कं बन्धित्वा उक्कामुखं आलिम्पेति, उक्कामुखं आलिम्पेत्वा सण्डासेन जातरूपं गहेत्वा उक्कामुखे पक्खिपेय्य, उक्कामुखे पक्खिपित्वा कालेन कालं अभिधमति, कालेन कालं उदकेन परिप्फोसेति, कालेन कालं अज्झुपेक्खति. सचे, भिक्खवे, सुवण्णकारो वा सुवण्णकारन्तेवासी वा तं जातरूपं एकन्तं अभिधमेय्य, ठानं तं जातरूपं डहेय्य. सचे, भिक्खवे, सुवण्णकारो वा सुवण्णकारन्तेवासी वा तं जातरूपं एकन्तं उदकेन परिप्फोसेय्य, ठानं तं जातरूपं निब्बायेय्य. सचे, भिक्खवे, सुवण्णकारो वा सुवण्णकारन्तेवासी वा तं जातरूपं एकन्तं अज्झुपेक्खेय्य, ठानं तं जातरूपं न सम्मा परिपाकं गच्छेय्य.

‘‘यतो च खो, भिक्खवे, सुवण्णकारो वा सुवण्णकारन्तेवासी वा तं जातरूपं कालेन कालं अभिधमति, कालेन कालं उदकेन परिप्फोसेति, कालेन कालं अज्झुपेक्खति, तं होति जातरूपं मुदु च कम्मनियञ्च पभस्सरञ्च, न च पभङ्गु, सम्मा उपेति कम्माय; यस्सा यस्सा च पिळन्धनविक