📜
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
विसुद्धिमग्ग-महाटीका
(दुतियो भागो)
१२. इद्धिविधनिद्देसवण्णना
अभिञ्ञाकथावण्णना
३६५. संवण्णनावसेन ¶ ¶ अनन्तरसमाधिकथाय आसन्नपच्चक्खतं दीपेन्तो ‘‘अयं समाधिभावना’’ति आह. ‘‘अभिञ्ञा सम्पादेतुं योगो कातब्बो’’ति वत्वा तत्थ पयोजनविसेसे दस्सेतुं ‘‘एवञ्ही’’तिआदि वुत्तं. किञ्चापि थिरतरभावो, विपस्सनाभावनासुखता च समाधिभावनाय आनिसंसो एव, तथापि पञ्च लोकियाभिञ्ञा यथावुत्तसमाधिभावनाय आनिसंसभावेन पाकटा पञ्ञाताति तासंयेव वसेन योगिनो अधिगतानिसंसता वुत्ता, चुद्दसधा चित्तपरिदमनेन थिरतरता वुत्ता. लोकियाभिञ्ञासु वसीभावोपि समाधिस्सेव वसीभावो, तथा च ‘‘समाहितो यथाभूतं पजानाती’’ति (सं. नि. ३.५; ४.९९; ५.१०७१; नेत्ति. ४०; मि. प. २.१.१४) वचनतो ¶ ‘‘सुखेनेव पञ्ञाभावनं सम्पादेस्सती’’ति वुत्तं. तस्माति यस्मा समाधिभावनाय आनिसंसलाभो थिरतरता, सुखेनेव च पञ्ञाभावना इज्झति, तस्मा अभिञ्ञाकथं ताव आरभिस्साम, पञ्ञाभावनाय ओकासे सम्पत्तेपीति अधिप्पायो.
भगवता पञ्च लोकिकाभिञ्ञा वुत्ताति सम्बन्धो. न चतुक्कज्झानमत्तमेव इध सासने सम्पादेतब्बं, नपि इद्धिविधञाणमेव, अथ खो अञ्ञम्पि अत्थीति उत्तरुत्तरिपणीतपणीतधम्मदेसनत्थञ्च.
इद्धिविकुब्बनन्ति ¶ इद्धिसङ्खातं पकतिवण्णजहनकिरियं, इदं इद्धीसु विकुब्बनिद्धिया पधानताय वुत्तं, इद्धिं विकुब्बनञ्चाति एवं वा अत्थो दट्ठब्बो. विकुब्बनस्स विसुं गहणम्पि वुत्तकारणेनेव दट्ठब्बं. आकासकसिणवसेन अरूपसमापत्तियो न सम्भवन्ति, आलोककसिणञ्च ओदातकसिणन्तोगधं कत्वा ‘‘ओदातकसिणपरियन्तेसू’’ति वुत्तं कसिणानुलोमादिचित्तपरिदमनविधिनो अधिप्पेतत्ता, आकासनिम्मानादिअत्थं पन तदुभयम्पि इच्छितब्बमेव. अट्ठ अट्ठाति यथावुत्तेसु कसिणेसु एकेकस्मिं अट्ठ अट्ठ समापत्तियो. कसिणानुलोमतोति कसिणपटिपाटितो, पटिपाटि च देसनावसेन वेदितब्बा. झानानुलोमो पन पटिपत्तिवसेनपि. उक्कमनं उक्कन्तं, उक्कन्तमेव उक्कन्तिकं, झानस्स उक्कन्तिकं झानुक्कन्तिकं, ततो, झानलङ्घनतोति अत्थो. अङ्गसङ्कन्तितो अङ्गातिक्कमतो. चित्तं परिदमेतब्बं यदिच्छकं यत्थिच्छकं झानानं समापज्जनादिसुखत्थं, तेसं आरम्मणानञ्च सल्लक्खणत्थं. एवञ्हिस्स तत्थ विसविता समिज्झतीति.
३६६. झानं समापज्जतीति किं चतुब्बिधम्पि झानं समापज्जति, उदाहु एकेकन्ति? किञ्चेत्थ यदि चतुब्बिधम्पि समापज्जति, अङ्गसङ्कन्तितो विसेसो न सिया, अथ एकेकं आरम्मणसङ्कन्तितो. नायं दोसो आभोगवसेन तेसं विसेससिद्धितो. यदा हि कसिणानुलोममेव आभुजित्वा तत्थ तत्थ कसिणे झानानि समापज्जति, न अङ्गसङ्कन्तिं, तदा कसिणानुलोमो. यदा पन अङ्गसङ्कन्तिं आभुजित्वा झानानि समापज्जति, तदा अङ्गसङ्कन्ति वेदितब्बा. इमिना नयेन कसिणानुलोमआरम्मणसङ्कन्तिआदीनम्पि अञ्ञमञ्ञं विसेसो वेदितब्बो. इदं कसिणानुलोमं नाम चित्तपरिदमनन्ति अधिप्पायो.
तथेवाति ¶ ‘‘पटिपाटिया अट्ठसु कसिणेसु सतक्खत्तुम्पि सहस्सक्खत्तुम्पी’’ति एतस्स उपसंहारत्थो तथा-सद्दो. पटिलोमतो चेत्थ पटिपाटि. तेनाह ‘‘पटिलोमक्कमेना’’ति. अयञ्हेत्थ अत्थो – पठमं ओदातकसिणे झानं समापज्जति, ततो लोहितकसिणेति याव पथवीकसिणा वत्तब्बा.
पुनप्पुनं समापज्जनन्ति ‘‘सतक्खत्तुं सहस्सक्खत्तु’’न्ति वुत्तं बहुलाकारमाह.
तत्थेवाति ¶ पथवीकसिणेयेव. ततोति पच्छा ततियज्झानतो वुट्ठानन्तरकालं. तदेवाति पथवीकसिणमेव. ततो आकिञ्चञ्ञायतनन्ति ततो पथवीकसिणुग्घाटिमाकासे पवत्तितआकासानञ्चायतनसमापत्तितो वुट्ठाय विञ्ञाणञ्चायतनं अमनसिकरित्वा तं लङ्घित्वा यथावुत्तआकासानञ्चायतनविञ्ञाणस्स अभावे पवत्तितं आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जति. पथवीकसिणुग्घाटिमाकासकसिणं पथवीकसिणपक्खिकमेव होतीति वुत्तं ‘‘कसिणं अनुक्कमित्वा’’ति. अथ वा अट्ठसु कसिणेसु कस्सचि उक्कमनं इध कसिणुक्कन्तिकं नामाति आह ‘‘कसिणं अनुक्कमित्वा’’ति. झानुक्कन्तिकन्ति एत्थ इच्छितं अवधारणेन निवत्तेतब्बं, उक्कमनस्स च सरूपं दस्सेतुं ‘‘एवं कसिण’’न्तिआदिं वत्वा पुन तं पकारं सह निस्सयेन सेसकसिणेसु अतिदिसन्तो ‘‘एवं आपोकसिणादि…पे… कातब्बा’’ति आह. तेनाह ‘‘इमिना नयेना’’तिआदि. यथा पठमज्झानमूलकं पथवीकसिणादीसु झानुक्कन्तिकं दस्सितं, एवं दुतियज्झानादिमूलकम्पि तं यथारहं दस्सेतब्बं.
तदेवाति पठमज्झानमेव. कसिणुक्कन्तिकेपि आपोकसिणादिमूलिका योजना वुत्तनयेनेव कातब्बा, तथा यथारहं दुतियज्झानादिमूलिका.
लोहितकसिणतो आकिञ्चञ्ञायतनन्ति लोहितकसिणं आवज्जेन्तो अभिमुखं कत्वा तस्स उग्घाटनेन उपट्ठिते कसिणुग्घाटिमाकासे अमनसिकारेन आकासानञ्चायतनज्झानं समापज्जित्वा तत्थ पुब्बे पवत्तविञ्ञाणस्स अपगमं आरम्मणं कत्वा आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जति.
इतरेसन्ति अवसिट्ठरूपावचरज्झानानं. न हि अरूपज्झानेसु अङ्गसङ्कन्ति अत्थि, नापि तानि ¶ पथवीकसिणे पवत्तन्ति. यं पन अङ्गारम्मणसङ्कन्तिवचने ‘‘नीलकसिणं उग्घाटेत्वा आकासानञ्चायतन’’न्तिआदि वुत्तं, तं यथालाभवसेन वुत्तं, परियायेन वाति दट्ठब्बं. निप्परियायतो पन यथा अङ्गसङ्कन्ति रूपज्झानेसु एव लब्भति, एवं अरूपज्झानेसु एव आरम्मणसङ्कन्ति. तस्स तस्सेव हि झानस्स आरम्मणन्तरे पवत्ति आरम्मणसङ्कन्ति. तेनाह ‘‘सब्बकसिणेसु एकस्सेव झानस्स समापज्जनं आरम्मणसङ्कन्तिकं नामा’’ति.
यथा ¶ पन ‘‘सब्बकसिणेसू’’ति इमिना आकासविञ्ञाणकसिणानम्पि सङ्गहो होतीति न सक्का वत्तुं इध अट्ठन्नंयेव कसिणानं अधिगतत्ता, एवं सब्बम्पि अरूपज्झानं ‘‘एकं झान’’न्ति न सक्का वत्तुं अट्ठन्नं समापत्तीनं वसेन चित्तपरिदमनस्स इच्छितत्ता. तस्मा आरुप्पज्झानानं वसेन अङ्गारम्मणसङ्कन्ति परियायेन वुत्ताति वेदितब्बं. तथा हि पीतकसिणुग्घाटिमाकासे यं पठमारुप्पविञ्ञाणं, तदारम्मणं विञ्ञाणञ्चायतनं सन्धायाह ‘‘पीतकसिणतो विञ्ञाणञ्चायतनं समापज्जित्वा’’ति. इमिना नयेन सेसद्वयेपि अत्थो वेदितब्बो. एकन्तरिकवसेनाति अञ्ञत्थो अन्तर-सद्दो. अन्तरमेव अन्तरिकं, एकज्झं अन्तरिकं एतस्मिन्ति एकन्तरिकं, झानसमापज्जनं, तस्स वसेन. यथा अङ्गानं, आरम्मणस्स च एकज्झं अञ्ञथा विसेसो होति, तथा समापज्जनवसेनाति. सो पन विसेसो हेट्ठिमानं तेसं अङ्गारम्मणानं समतिक्कमनवसेन होतीति वुत्तं ‘‘एकन्तरिकवसेन अङ्गानञ्च आरम्मणानञ्च सङ्कमन’’न्ति. ‘‘इदं झानं पञ्चङ्गिक’’न्तिआदिना अङ्गेसु, ‘‘इदं पथवीकसिण’’न्तिआदिना आरम्मणेसु च ववत्थापितेसु एकज्झं तेसं ववत्थापने न कोचि विसेसो अत्थीति अट्ठकथासु अयं विधि नाभतो. एवञ्च कत्वा झानुक्कन्तिकादीसु पटिलोमक्कमेन, अनुलोमपटिलोमक्कमेन च एकन्तरिकभावेन लब्भमानम्पि झानादीनं उक्कमनं न उद्धटं, तेहि नयेहि विनापि चित्तपरिदमनं इज्झतीति पपञ्चपरिहारत्थं वा ते अट्ठकथासु अनागताति दट्ठब्बं.
३६७. अभावितभावनो झानाभिञ्ञासु अकताधिकारो. तत्थ उपनिस्सयरहितोपीति केचि. आदिभूतं योगकम्मं आदिकम्मं, तं एतस्स अत्थीति आदिकम्मिको, पुब्बे अकतपरिचयो भावनं अनुयुञ्जन्तो. तेनाह ‘‘योगावचरो’’ति. कसिणपरिकम्मम्पि भारोति दोसविवज्जनादिविधिना कसिणमण्डले पटिपत्ति याव उग्गहनिमित्तुप्पत्ति कसिणपरिकम्मं, तम्पि नाम भारो, पगेव इद्धिविकुब्बनाति अधिप्पायो. निमित्तुप्पादनन्ति पटिभागनिमित्तुप्पादनं ¶ . तं वड्ढेत्वाति तं निमित्तं, भावनञ्च वड्ढेत्वा. न हि भावनाय विनाव निमित्तवड्ढनं लब्भति. केचि उपचारसमाधिं लभित्वा अप्पनासमाधिं अधिगन्तुं न सक्कोन्ति, तादिसापि बहू होन्तेवाति आह ‘‘अप्पनाधिगमो भारो’’ति. अप्पनाधिगमोति वा अट्ठन्नं समापत्तीनं अधिगममाह. अञ्ञोव समापत्तीनं उपनिस्सयो ¶ , अञ्ञो अभिञ्ञानन्ति आह ‘‘परिदमितचित्तस्सापि इद्धिविकुब्बनं नाम भारो’’ति. खिप्पं निसन्ति निसामनं झानचक्खुना पथवीकसिणादिझानारम्मणस्स दस्सनं एतस्साति खिप्पनिसन्ति, सीघतरं झानं समापज्जिता, तस्स भावो खिप्पनिसन्तिभावो. अम्बतरुनिचितं महामहिन्दत्थेरादीहि ओतिण्णट्ठानं थेरम्बत्थलं. यथा पटिपक्खविजयाय योधाजीवा निम्मलमेव असितोमरादिं गहेत्वा विचरन्ति, एवं भिक्खुनापि किलेसविजयाय निम्मलाव झानाभिञ्ञा वळञ्जितब्बाति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘तस्मा’’तिआदि वुत्तं.
पतिट्ठाभावोति इध परस्स उपद्दवूपसमनं अधिप्पेतं. तं हि खिप्पनिसन्तिभावतोपि गरुतरं अच्चायिककिच्चसाधनवसेन विधातब्बतो दुरभिसम्भवतरत्ता. तं पन रक्खितत्थेरनिदस्सनेनेव सिद्धम्पि ततो गरुतरेन अङ्गारवस्सपरित्ताणेन विभावेतुं ‘‘गिरिभण्डवाहनपूजाय…पे… थेरो विया’’ति आह. गिरिभण्डवाहनपूजा नाम चेतियगिरिमादिं कत्वा सकलदीपे, समुद्दे च याव योजना महती दीपपूजा. पथविं मापेत्वाति मारेन पवत्तितं अङ्गारवस्सं फुलिङ्गमत्तेनपि याव मनुस्से न पापुणाति, तावदेव आकासे पथविं निम्मिनित्वा.
बलवपुब्बयोगानन्ति गरुतरूपनिस्सयानं, इद्धिविधादीनं हेतुभूतमहाभिनीहारानन्ति अत्थो. अग्गसावकादीनन्ति आदि-सद्देन एकच्चे महासावके सङ्गण्हाति. भावनानुक्कमो यथावुत्तं चित्तपरिदमनं. पटिसम्भिदादीति आदि-सद्देन ठानाठानञाणादीनम्पि सङ्गहो वेदितब्बो, न सेसाभिञ्ञानमेव. सावकानम्पि हि ठानाठानञाणादीनि पदेसवसेन इज्झन्ति. तस्माति यस्मा पुब्बहेतुसम्पन्नस्सेव यथावुत्तं भावनानुक्कमं विना अभिञ्ञायो इज्झन्ति, न इतरस्स, तस्मा. अग्गिधमनादीहीति अग्गिम्हि तापनकोट्टनादीहि. यथा चाति च-सद्देन लाखाकारादीनं लाखाकोट्टनादिं अवुत्तम्पि सङ्गण्हाति. छन्द…पे… वसेनाति ‘‘छन्दवतो चे अभिञ्ञा सिज्झति, मय्हम्पि सिज्झती’’ति कत्तुकम्यताछन्दं सीसं धुरं जेट्ठं पुब्बङ्गमं कत्वा, छन्दं वा उप्पादेत्वा तं भावनाय मुखं कत्वा झानस्स समापज्जनवसेन. एसेव ¶ नयो सेसेसुपि. ‘‘आवज्जनादिवसीभाववसेना’’ति इदं अट्ठसुपि समापत्तीसु सातिसयं वसीभावापादनं सन्धाय वुत्तं. तञ्च खो आदिकम्मिकवसेन, न ¶ कताधिकारवसेनाति आह ‘‘पुब्बहेतु…पे… वट्टती’’ति. पुब्बहेतुसम्पन्नस्स हि यं झानं पादकं कत्वा अभिञ्ञा निब्बत्तेतब्बा, तत्थेव सातिसयं चिण्णवसितापि इच्छितब्बा, न सब्बत्थेवाति अधिप्पायो. ‘‘चतुत्थज्झानमत्ते चिण्णवसिना’’ति वचनतो अरूपसमापत्तियो विनापि अभिञ्ञा इज्झन्तीति वदन्ति. तम्पि यदि पुब्बहेतुसम्पन्नस्स वसेन वुत्तं, युत्तमेव. अथेतरस्स, तेसं मतिमत्तं. यथाति येन पकारेन येन विधिना. एत्थाति एतस्मिं इद्धिविधनिप्फादने.
३६८. तत्राति च तदेव पच्चामसति. पाळिनयानुसारेनेवाति पाळिगतिया अनुसरणेनेव, पाठसंवण्णनानुक्कमेनेवाति अत्थो. ‘‘चतुत्थज्झानं उपसम्पज्ज विहरती’’ति वत्वा ‘‘सो’’ति वुत्तत्ता आह ‘‘अधिगतचतुत्थज्झानो योगी’’ति. ‘‘एवं समाहिते’’ति एत्थ एवं-सद्दो हेट्ठाझानत्तयाधिगमपटिपाटिसिद्धस्स चतुत्थज्झानसमाधानस्स निदस्सनत्थोति आह ‘‘एवन्ति चतुत्थज्झानक्कमनिदस्सनमेत’’न्ति, चतुत्थज्झानस्स, तस्स च अधिगमक्कमस्स निदस्सनं. येन समाधानानुक्कमेन चतुत्थज्झानसमाधि लद्धो, तदुभयनिदस्सनन्ति अत्थो. तेनाह ‘‘इमिना…पे… वुत्तं होती’’ति. यदिपि ‘‘एव’’न्ति इदं आगमनसमाधिना सद्धिं चतुत्थज्झानसमाधानं दीपेति. सतिपारिसुद्धिसमाधि एव पन इद्धिया अधिट्ठानभावतो पधानन्ति आह ‘‘चतुत्थज्झानसमाधिना समाहिते’’ति. उपेक्खासतिपारिसुद्धिभावेनाति उपेक्खाय जनितसतिपारिसुद्धिसब्भावेन. सब्बपच्चनीकधम्मूपक्किलेसपरिसुद्धाय हि पच्चनीकसमनेपि अब्यावटाय पारिसुद्धिउपेक्खाय वत्तमानाय चतुत्थज्झानं, तंसम्पयुत्तधम्मा च सुपरिसुद्धा, सुविसदा च होन्ति, सतिसीसेन पन तत्थ देसना कताति आह ‘‘उपेक्खासतिपारिसुद्धिभावेन परिसुद्धे’’ति. परिसुद्धिया एव पच्चयविसेसेन पवत्तिविसेसो परियोदातता सुधन्तसुवण्णस्स निघंसनेन पभस्सरता वियाति आह ‘‘परिसुद्धत्तायेव परियोदाते, पभस्सरेति वुत्तं होती’’ति.
सुखादीनं पच्चयानं घातेनाति सुखसोमनस्सानं, दुक्खदोमनस्सानञ्च यथाक्कमं रागदोसपच्चयानं विक्खम्भनेन. ‘‘सुखं सोमनस्सस्स पच्चयो, सोमनस्सं रागस्स, दुक्खं दोमनस्सस्सा’’ति हि वुत्तं. यथा रागादयो चेतसो मलासुचिभावेन ‘‘अङ्गणानी’’ति वुच्चन्ति, एवं उपगन्त्वा ¶ किलेसनट्ठेन उपक्किलेसाति आह ‘‘अनङ्गणत्तायेव विगतूपक्किलेसे’’ति. तेनाह ‘‘अङ्गणेन हि तं चित्तं उपक्किलिस्सती’’ति, विबाधीयति उपतापीयतीति ¶ अत्थो. सुभावितत्ताति पगुणभावापादनेन सुट्ठु भावितत्ता. तेनाह ‘‘वसीभावप्पत्ते’’ति, आवज्जनादिना पञ्चधा, चुद्दसविधेन वा परिदमनेन वसवत्तितं उपगतेति अत्थो. वसे वत्तमानं हि चित्तं पगुणभावापत्तिया सुपरिमद्दितं विय चम्मं, सुपरिकम्मकता विय च लाखा मुदुन्ति वुच्चति. कम्मक्खमेति विकुब्बनादिइद्धिकम्मक्खमे. तञ्च उभयन्ति मुदुताकम्मनियद्वयं.
नाहन्तिआदीसु न-कारो पटिसेधत्थो. अहन्ति सत्था अत्तानं निद्दिसति. भिक्खवेति भिक्खू आलपति. अञ्ञन्ति इदानि वुच्चमानचित्ततो अञ्ञं. एकधम्मम्पीति एकम्पि सभावधम्मं न समनुपस्सामीति सम्बन्धो. अयं हेत्थ अत्थो – अहं, भिक्खवे, सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन ओलोकेन्तोपि अञ्ञं एकधम्मम्पि न समनुपस्सामि. यं वसीभावापादनेन भावितं, तथा पुनप्पुनं करणेन बहुलीकतं, एवं सविसेसमुदुभावप्पत्तिया मुदुं, कम्मक्खमताय कम्मनियञ्च होति. यथयिदं चित्तन्ति अत्तनो, तेसञ्च पच्चक्खताय एवमाहाति. यथा यथावुत्ता परिसुद्धतादयो न विगच्छन्ति, एवं सुभावितं चित्तं.
तत्थ अवट्ठितं इध ‘‘ठितं, आनेञ्जप्पत्त’’न्ति च वुत्तन्ति आह ‘‘एतेसु परिसुद्धतादीसु ठितत्ता ठिते, ठितत्तायेव आनेञ्जप्पत्ते’’ति. यथा मुदुकम्मञ्ञता वसीभावप्पत्तिया लक्खीयन्ति, एवं वसीभावप्पत्तिपि मुदुकम्मञ्ञताहि लक्खीयतीति, मुदुकम्मञ्ञभावेन वा अत्तनो वसे ठितत्ता ‘‘ठिते’’ति वुत्तं. यथा हि कारणेन फलं निद्धरीयति, एवं फलेनापि कारणं निद्धरीयतीति निच्चलभावेन अवट्ठानं आनेञ्जप्पत्ति. सा च सम्पयुत्तधम्मेसु थिरभावेन, पटिपक्खेहि अकम्मनियताय च सम्भवन्ती सद्धादिबलानं आनुभावेन होतीति ‘‘सद्धादीहि परिग्गहितत्ता आनेञ्जप्पत्ते’’ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘सद्धापरिग्गहितं ही’’तिआदि वुत्तं. तत्थ सद्धापरिग्गहितन्ति एवं सुभावितं वसीभावप्पत्तं एतं चित्तं एकंसेन अभिञ्ञासच्छिकरणीयानं धम्मानं अभिञ्ञासच्छिकिरियाय संवत्ततीति एवं पवत्ताय सद्धाय परिग्गहितं यथावुत्तसद्धाबलेन उपत्थम्भितं. अस्सद्धियेनाति तप्पटिपक्खेन अस्सद्धियेन हेतुना न इञ्जति न चलति न कम्पति, अञ्ञदत्थु उपरि विसेसावहभावेनेव तिट्ठति. वीरियपरिग्गहितन्तिआदीसुपि ¶ इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बो. अयं पन विसेसो – वीरियपरिग्गहितन्ति वसीभावापादनपरिदमनसाधनेन वीरियेन उपत्थम्भितं. सतिपरिग्गहितन्ति यथावुत्ते भावनाबहुलीकारे असम्मोससाधिकाय, कुसलानञ्च धम्मानं गतियो समन्नेसमानाय सतिया ¶ उपत्थम्भितं. समाधिपरिग्गहितन्ति तत्थेव अविक्खेपसाधनेन समाधानेन उपत्थम्भितं. पञ्ञापरिग्गहितन्ति तस्सा एव भावनाय उपकारानुपकारधम्मानं पजाननलक्खणाय पञ्ञाय उपत्थम्भितं. ओभासगतन्ति ञाणोभाससहगतं. ओभासभूतेन हि यथावुत्तसमाधानसंवद्धितेन ञाणेन संकिलेसपक्खं याथावतो पस्सन्तो ततो उत्रसन्तो ओत्तप्पन्तो तं अधिभवति, न तेन अभिभूयति. तेनाह ‘‘किलेसन्धकारेन न इञ्जती’’ति. एतेन ञाणपरिग्गहितं हिरोत्तप्पबलं दस्सेति.
अट्ठङ्गसमन्नागतन्ति चतुत्थज्झानसमाधिना समाहितता, परिसुद्धता, परियोदातता, अनङ्गणता, विगतूपक्किलेसता, मुदुभावो, कम्मनियता, आनेञ्जप्पत्तिया ठितता, समाहितस्स वा चित्तस्स इमानि अङ्गानीति ‘‘समाहिते’’ति इमं अङ्गभावेन अग्गहेत्वा ठितिआनेञ्जप्पत्तियो विसुं गहेत्वा इमेहि अट्ठहि अङ्गेहि समन्नागतं. अभिनीहारक्खमन्ति इद्धिविधादिअत्थं अभिनीहारक्खमं तदभिमुखं करणयोग्गं. तेनाह ‘‘अभिञ्ञासच्छिकरणीयानं धम्मानं अभिञ्ञासच्छिकिरियाया’’ति.
कामं नीवरणानि विक्खम्भेत्वा एव पठमज्झानसमधिगमो, वितक्कादिके वूपसमे एव च दुतियज्झानादिसमधिगमो, तथापि न तथा तेहि दूरीभूता अपेता वा यथा चतुत्थज्झानतो, चेतसो मलीनभावसङ्खातउप्पिलाभोगकरेहि नीवरणादीहि सुट्ठु विमुत्तिया तस्स परिसुद्धि, परियोदातता च युत्ताति आह ‘‘नीवरण…पे… परियोदाते’’ति. झानपटिलाभपच्चयानन्ति झानपटिलाभहेतुकानं झानपटिलाभं निस्साय उप्पज्जनकानं. पापकानन्ति लामकानं. इच्छावचरानन्ति इच्छाय अवचरानं इच्छावसेन ओतिण्णानं ‘‘अहो वत ममेव सत्था पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वा भिक्खूनं धम्मं देसेय्या’’तिआदिनयप्पवत्तानं मानमायासाठेय्यादीनं. अभिज्झादीनन्ति आदि-सद्देनापि तेसंयेव सङ्गहो. अभिज्झा चेत्थ पठमज्झानेन अविक्खम्भनेय्या, मानादयो च तदेकट्ठा दट्ठब्बा ¶ ‘‘झानपटिलाभपच्चयान’’न्ति अनुवत्तमानत्ता. विक्खम्भनेय्या पन नीवरणग्गहणेनेव गहिता, कथं पन पठमज्झानेन अविक्खम्भनेय्या इध विगच्छन्तीति? ‘‘सब्बे कुसला धम्मा सब्बाकुसलानं पटिपक्खा’’ति सल्लेखपटिपत्तिवसेन एवं वुत्तं झानस्स अपरामट्ठभावदस्सनतो. ये पनेत्थ ‘‘इच्छावचरानं अभिज्झादीन’’न्ति इमेहि पदेहि कोपअपच्चयकआमरागब्यापादादयो गहिताति अधिप्पायेन ‘‘झानपटिलाभपच्चयान’’न्ति पाठं पटिक्खिपित्वा ‘‘झानपटिलाभपच्चनीकान’’न्ति ¶ पाठोति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं तथा पाठस्सेव अभावतो. झानपटिलाभपच्चनीका च नीवरणा चेव तदेकट्ठा च तेसं दूरीभावं वत्वा पुन अभावविगमचोदनाय अयुज्जमानत्ता. ननु च अनङ्गणसुत्त- (म. नि. १.५७ आदयो) वत्थसुत्तेसु (म. नि. १.७० आदयो) अयमत्थो न लब्भति, ओळारिकानंयेव पापधम्मानं तत्थ अधिप्पेतत्ता? सच्चमेतं, इध पन अधिगतचतुत्थज्झानस्स वसेन वुत्तत्ता सुखुमायेव ते गहिता, अङ्गणूपक्किलेसतासामञ्ञेन पनेत्थ सुत्तानं अपदिसनं. तथा हि ‘‘सुत्तानुसारेना’’ति वुत्तं, न पन सुत्तवसेनाति. अवस्सं चे तमेवं सम्पटिच्छितब्बं अधिगतज्झानानम्पि केसञ्चि इच्छावचरानं पवत्तिसब्भावतो.
इद्धिपादभावूपगमेनाति इद्धिया पादकभावस्स पदट्ठानभावस्स उपगमनेन. भावनापारिपूरियाति इतो परं कत्तब्बस्स अभाववसेन अभिनीहारक्खमभावनाय परिपुण्णत्ता. पणीतभावूपगमेनाति ततो एव पधानभावं नीतताय उत्तमट्ठेन, अतित्तिकरट्ठेन च पणीतभावस्स उपगमनेन. उभयञ्चेतं ठितिया कारणवचनं परिपुण्णाय भावनाय पणीतभावप्पत्तिया ‘‘ठिते’’ति. ‘‘आनेञ्जप्पत्ते’’ति इदं ठितिया विसेसनं. तेनाह ‘‘यथा आनेञ्जप्पत्तं होति, एवं ठिते’’ति. इमस्मिं पक्खे ‘‘ठिते आनेञ्जप्पत्ते’’ति उभयमेकं अङ्गं, ‘‘समाहिते’’ति पन इदम्पि एकमङ्गं. तेनेवस्स पठमविकप्पतो विसेसं सन्धायाह ‘‘एवम्पि अट्ठङ्गसमन्नागत’’न्ति.
दसइद्धिकथावण्णना
३६९. निप्फत्तिअत्थेनाति सिज्झनट्ठेन. पटिलाभट्ठेनाति पापुणनट्ठेन. तन्ति कामितं वत्थुं. समिज्झतीति निप्फज्जति. पब्बज्जं आदिं कत्वा याव झानमग्गा ¶ इध नेक्खम्मं. इज्झतीति पापुणीयति. पटिहरतीति पाटिहारियन्ति यस्मा पटिपक्खं हरति अपनेति, तस्मा पाटिहारियं. अत्तनो पटिपक्खं हरतीति पटिहारियं, नेक्खम्मादि, पटिहारियमेव पाटिहारियं, यथा ‘‘वेकतं, वेसम’’न्ति च.
इज्झनट्ठेनाति निप्फज्जनट्ठेन. उपायसम्पदायाति सम्पन्नउपायस्स, ञायारम्भस्साति अत्थो. इज्झतीति पसवेति. सीलवाति आचारसीलेन सीलवा. कल्याणधम्मोति दसकुसलकम्मपथवसेन ¶ सुन्दरधम्मो. सीलसम्पत्तिया वा सीलवा. दानादिसेसपुञ्ञकिरियवत्थुवसेन कल्याणधम्मो. पणिदहिस्सतीति पत्थेस्सति.
इज्झन्तीति वड्ढन्ति, उक्कंसं पापुणन्तीति अत्थो. सातिसयनिप्फज्जनपटिलाभसिज्झनबुद्धिअत्थे हि इद्धि वुत्ता. सा दसविधाति सब्बा इद्धियो आनेत्वा अत्थुद्धारवसेन इधाधिप्पेतं इद्धिं दस्सेतुं वुत्तं. बहुभावादिकस्स अधिट्ठानं अधिट्ठहनं एतिस्सा अत्थीति अधिट्ठाना. विविधं रूपनिम्मानसङ्खातं कुब्बनं एतिस्सा अत्थीति विकुब्बना. मनोमयाति झानमनेन निब्बत्तिभावतो मनोमया. ञाणस्स विप्फारो वेगायितत्तं एतिस्सा अत्थीति ञाणविप्फारा. अरियानं अयन्ति अरिया. यतो कुतोचि कम्मविपाकतो जाता इद्धि कम्मविपाकजा. सातिसयपुञ्ञनिब्बत्ता इद्धि पुञ्ञवतो इद्धि. कम्मविपाकजा इद्धि जातितो पट्ठाय होति, इतरा यदा तदा पुञ्ञस्स विपच्चनकालेति एवं वा इमासं विसेसो वेदितब्बो. आथब्बनविज्जाभिनिब्बत्ता विज्जामया. सम्मापयोगो उपायपयोगो ञायारम्भो.
३७०. पकतिया एकोति सभावेन एको. बहुकन्ति बहुं. तेन अग्गहितपरिच्छेदं अधिट्ठातब्बस्स अनेकभावं दस्सेत्वा पुन परिच्छेदतो दस्सेतुं ‘‘सतं वा’’तिआदि वुत्तं. आवज्जतीति परिकम्मसङ्खातेन आभोगेन आभुजति भाविरूपे तेन परिकम्ममनसिकारेन मनसि करोति. ञाणेन अधिट्ठातीति तथा परिकम्मं कत्वा अभिञ्ञाञाणेन यथाधिप्पेते बहुके अधिट्ठाति, अधिट्ठानचित्तेन सहेव बहुभावापत्तितो बहुभावापादकं इद्धिविधञाणं पवत्तेन्तो च तथा अधिट्ठातीति वुच्चति. सेसेसुपि एसेव नयो. एवन्ति ¶ पकारत्थो एवं-सद्दो, तेन सब्बम्पि अधिट्ठानप्पकारं सङ्गण्हाति. अधिट्ठानवसेनाति ‘‘ञाणेन अधिट्ठाती’’ति (पटि. म. ३.१०) एवं वुत्तअधिट्ठानवसेन निप्फन्नत्ता.
३७१. पकतिवण्णन्ति पकतिसण्ठानं अत्तनो पाकतिकरूपं. पकतिवण्णविजहनविकारवसेनाति अत्तनो पकतिवण्णविजहनपुब्बकस्स कुमारकवण्णादिवण्णविकारस्स वसेन.
३७२. इमम्हा कायाति पच्चक्खभावेन ‘‘इमम्हा’’ति वुत्ता भिक्खुस्स करजकाया. अञ्ञं कायन्ति अञ्ञं इद्धिमयं कायं. ततो एव इद्धिमयरूपवन्तताय रूपिं. अभिञ्ञामनेन ¶ निब्बत्तत्ता मनोमयं. निप्फत्तिवसेनाति निप्फज्जनवसेन. अभिञ्ञाञाणस्स हि यथा मनोमयो कायो निप्फज्जति, तथा पवत्ति मनोमयिद्धि. एसेव नयो सेसेसुपि. यदि एवं कथमयमेव मनोमयिद्धीति? रुळ्हीवेसा वेदितब्बा यथा ‘‘मनोमयो अत्तभावो’’ति, यथा वा ‘‘गोसमञ्ञा विसाणादिमति पिण्डे’’. अथ वा अब्भन्तरतो निक्खन्ते, इद्धिमता च एकन्तसदिसे इमस्मिं निम्माने सुपाकटो मनसा निब्बत्तितभावोति यथा सातिसयो मनोमयवोहारो, न तथा अञ्ञासु अधिट्ठानविकुब्बनिद्धीसु समञ्ञन्तरवन्तासूति वेदितब्बं.
३७३. ञाणुप्पत्तितो पुब्बे वाति अरहत्तमग्गञाणुप्पत्तितो पुब्बे वा विपस्सनाक्खणे, ततोपि वा पुब्बे अन्तिमभविकस्स पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय. पच्छा वा याव खन्धपरिनिब्बाना. तङ्खणे वा मग्गुप्पत्तिसमये. ञाणानुभावनिब्बत्तो विसेसोति सूरियस्स उट्ठितट्ठाने, समन्ततो च आलोककरणसमत्थता विय तस्सेव ञाणस्स आनुभावेन निब्बत्तो सब्बसो पहातब्बपहानभावेतब्बभावनापारिपूरिसङ्खातो विसेसो. वत्थूनि पन अनन्तरायतावसेन आगतानि. अनिच्चानुपस्सनायाति सङ्खारे अनिच्चतो अनुपस्सन्तिया बलवविपस्सनाय. आरद्धविपस्सनस्स हि यथावुत्तविपस्सनाय पवत्तिक्खणे ततो पुब्बे, पच्छा च पकिण्णकसम्मसनवारे निच्चसञ्ञाय पहानट्ठो इज्झति. एसेव नयो सब्बत्थ. कामं एत्तकाय सङ्खेपकथायपि अधिप्पेतत्थो पकासितोव ¶ , वित्थारकथाय पन विभूततरो होतीति आह ‘‘वित्थारेन कथेतब्ब’’न्ति.
गब्भगतस्सेवाति अनादरे सामिवचनं. वुत्तनयेनाति ‘‘पच्छिमभविकस्सा’’तिआदिना बाकुलत्थेरवत्थुम्हि वुत्तनयेन.
दारुभारं कत्वाति दारुभारं सकटे कत्वा, आरोपेत्वाति अत्थो. ओस्सज्जित्वाति छड्डेत्वा. सकटमूलेति सकटसमीपे. वाळयक्खानुचरितेति कुरुरेहि यक्खेहि अनुविचरितब्बे. यक्खपरिग्गहितञ्हि राजगहनगरं.
३७४. समाधितोति पठमज्झानादिसमाधितो. पुब्बेति उपचारज्झानक्खणे. पच्छाति समापत्तिया चिण्णपरियन्ते. तङ्खणेति समापन्नक्खणे. समथानुभावनिब्बत्तो विसेसोति तस्मिं तस्मिं ¶ झाने समाधितेजेन निब्बत्तो नीवरणविक्खम्भनवितक्कादिसमतिक्कमसञ्ञावेदयितनिरोधपरिस्सयसहनादिको विसेसो.
कपोतकन्दरायन्ति एवंनामके अरञ्ञविहारे. जुण्हाय रत्तियाति चन्दालोकवतिया रत्तिया. नवोरोपितेहि केसेहीति इत्थम्भूतलक्खणे करणवचनं. यस्साति पहारस्स. तस्साति यक्खस्स. खिप्पनिसन्तिभावस्स उक्कंसगतत्ता थेरो तस्मिं पहरन्ते एव समापत्तिं समापज्जीति आह ‘‘पहरणसमये समापत्तिं अप्पेसी’’ति. पाळियं पन ‘‘निसिन्नो होति अञ्ञतरं समाधिं समापज्जित्वा’’ति (उदा. ३४) वुत्तं. इमे पन थेरा समापत्तितो वुट्ठानसमकालं तेन पहारो दिन्नोति वदन्ति.
सञ्जीवत्थेरन्ति ककुसन्धस्स भगवतो दुतियं अग्गसावकं महाथेरं सन्धायाह. सो हि आयस्मा अरञ्ञादीसु यत्थ कत्थचि निसिन्नो अप्पकसिरेनेव निरोधं समापज्जति, तस्मा एकदिवसं अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निरोधं समापज्जि, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘निरोधसमापन्न’’न्तिआदि. चीवरे अंसुमत्तम्पि न झायित्थ, सरीरे का कथा. तेनेव हि थेरो ‘‘सञ्जीवो’’ त्वेव पञ्ञायित्थ. अयमस्साति अस्स आयस्मतो सञ्जीवत्थेरस्स यो निरोधसमापत्तियं अग्गिपरिस्सयाभावो, अयं समाधिविप्फारा ¶ इद्धीति योजना. कथं पन निरोधसमापत्तियं समाधिविप्फारसम्भवोति आह ‘‘अनुपुब्ब…पे… निब्बत्तत्ता’’ति.
पठमं ठपितभण्डकस्साति सब्बपठमं ठपितभण्डकस्स. तञ्हि गहणकाले सब्बपच्छिमं गय्हति. कालपरिच्छेदवसेनाति ‘‘एत्तके काले गते वुट्ठहिस्सामी’’ति समापत्तितो पुब्बे कतकालपरिच्छेदवसेन. भीता विरविंसूति रत्तन्धकारे रूपदस्सनेन ‘‘पिसाचो उट्ठहती’’ति मञ्ञमाना. एत्तकेहि नाम भण्डकेहि अज्झोत्थटो निब्बिकारो ‘‘अहो महानुभावो, अहो विवेकवासी’’ति च थेरगतेन पसादेन.
तत्ततेलकटाहन्ति आधारसीसेन आधेय्यमाह, कटाहे तत्ततेलं कटाहेन आसिञ्चीति अधिप्पायो. विवट्टमानन्ति कत्थचिपि अलग्गनवसेन भस्सन्तं.
सपरिवाराति पञ्चहि इत्थिसतेहि सपरिवारा. राजानं मेत्ताय फरीति ओदिस्सकमेत्तासमापत्तिया ¶ राजानं फुसि. खिपितुन्ति विज्झितुं. ओरोपेतुन्ति सरसन्नाहं पटिसंहरितुं.
३७५. पटिक्कूलादीसूति अनिट्ठादीसु. अनिट्ठं हि पटिक्कूलं, अमनुञ्ञम्पि ‘‘पटिक्कूल’’न्ति वुच्चति. आदि-सद्देन अपटिक्कूलादिं सङ्गण्हाति. तत्थाति पटिक्कूलारम्मणे. उपेक्खकोति छळङ्गुपेक्खाय उपेक्खको. तत्थाति पटिक्कूलापटिक्कूलभेदे वत्थुस्मिं. सतोति सतिवेपुल्लप्पत्तिया सतिमा. सम्पजानोति पञ्ञावेपुल्लप्पत्तिया सम्पजानकारी. अयन्ति अयं पटिक्कूलादिवत्थूसु अपटिक्कूलसञ्ञीविहारादिका खीणासवानं अग्गमग्गाधिगमसिद्धा चित्तिस्सरियता. तेनाह ‘‘चेतोवसिप्पत्तानं…पे… वुच्चती’’ति.
अनिट्ठे वत्थुस्मिं सत्तसञ्ञिते मेत्ताफरणं वा धातुसो पच्चवेक्खणाय धातुमनसिकारं वा गूथादिके धातुमनसिकारं करोन्तोति योजेतब्बं. अपटिक्कूलसञ्ञी विहरतीति हितेसिताय, धम्मसभावचिन्तनाय च न पटिक्कूलसञ्ञी हुत्वा इरियापथविहारेन विहरति. इट्ठे वत्थुस्मिं ञातिमित्तादिके. केसादिअसुचिकोट्ठासमत्तमेवाति असुभफरणं वा असुभमनसिकारं वा. तत्थ रूपधम्मजातं अनिच्चन्ति आदिअत्थो इति-सद्दो, तस्मा अनिच्चदुक्खानत्तविपरिणामधम्मोति मनसिकारं ¶ वा करोन्तोति योजना. पटिक्कूलापटिक्कूलेसूति इट्ठानिट्ठानि वत्थूनि एकज्झं गहेत्वा वदति. एस नयो इतरत्थ. यं वा सत्तानं पठमं पटिक्कूलतो उपट्ठितमेव पच्छा अपटिक्कूलतो उपतिट्ठति, यञ्च अपटिक्कूलतो उपट्ठितमेव पच्छा पटिक्कूलतो उपतिट्ठति, तदुभयेपि खीणासवो सचे आकङ्खति, वुत्तनयेन अपटिक्कूलसञ्ञी वा विहरेय्य, पटिक्कूलसञ्ञी वाति अयमरियिद्धि वुत्ता.
चक्खुना रूपं दिस्वाति कारणवसेन ‘‘चक्खू’’ति लद्धवोहारेन रूपदस्सनसमत्थेन चक्खुविञ्ञाणेन, चक्खुना वा कारणभूतेन, द्वारभूतेन वा रूपं पस्सित्वा. नेव सुमनो होतीति गेहस्सितसोमनस्सस्सायं पटिक्खेपो, न नेक्खम्मपक्खिकाय किरियासोमनस्सवेदनाय. छळङ्गुपेक्खन्ति इट्ठानिट्ठछळारम्मणापाथे परिसुद्धपकतिभावाविजहनलक्खणं छसु द्वारेसु पवत्तिया ‘‘छळङ्गुपेक्खा’’ति लद्धनामं तत्रमज्झत्तुपेक्खं. यथावुत्तमत्थं पाळिया समत्थेतुं ‘‘पटिसम्भिदाय’’न्तिआदि वुत्तं.
३७६. पक्खीआदीनन्ति ¶ आदि-सद्देन देवादीनं सङ्गहो. वेहासगमनादिकाति पन आदि-सद्देन चक्खुविसुद्धिआदिं सङ्गण्हाति. कुसलकम्मेन निब्बत्तित्वापि अकुसलविपाकानुभावेन सुखसमुस्सयतो विनिपतितत्ता विनिपातिकानं. झानन्ति अभिञ्ञापत्तं झानं सन्धायाह. विपस्सनापि उक्कंसगता उब्बेगपीतिसहिता आकासे लङ्घापनमत्तापि होतीति वुत्तं ‘‘विपस्सनं वा’’ति. ‘‘पठमकप्पिकान’’न्ति इदं ‘‘एकच्चानं मनुस्सान’’न्ति इमस्स विसेसनं दट्ठब्बं. एवमादीनन्ति आदि-सद्देन पुनब्बसुमातादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो.
३७७. वेहासन्ति भुम्मत्थे उपयोगवचनं, अच्चन्तसंयोगे वा. चक्कवत्ती हि चक्करतनं पुरक्खत्वा अत्तनो भवनतो अब्भुग्गन्त्वा आकासेनेव सिनेरुं पदक्खिणं कत्वा सकलचक्कवाळं अनुसंयायतीति. अस्सबन्धाति अस्सपाला, ये अस्सानं यवदायका. तथा गोबन्धा.
चक्कवत्तिआदीनं पुञ्ञिद्धिया वित्थारियमानाय अतिपपञ्चो होतीति पुञ्ञवतो इद्धिं लक्खणतो दस्सेन्तेन ‘‘परिपाकं गते पुञ्ञसम्भारे इज्झनकविसेसो’’ति ¶ वत्वापि जोतिकादीनं पुञ्ञिद्धिं एकदेसेन दस्सेतुं ‘‘एत्थ चा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ सुवण्णपब्बतोति सब्बसुवण्णमयो पब्बतो. तस्स किर गहितगहितट्ठाने ओधि न पञ्ञायति. एकसीतामत्तेति एत्थ सीता नाम कसनवसेन नङ्गलस्स गतमग्गो. तुम्बं नाम आळ्हकं. चुद्दस मग्गाति चतुद्दस कसनमग्गा.
३७८. विज्जं परिजपित्वाति गन्धारीविज्जादिकं अत्तनो विज्जं कतूपचारं परिवत्तेत्वा मन्तपठनक्कमेन पठित्वा.
३७९. सम्मापयोगेनाति उपायपयोगेन, यथा यथिच्छितत्थसिद्धि होति, तथा पवत्तितञायारम्भेन. तस्स तस्स कम्मस्साति यथाधिप्पेतस्स निप्फादेतब्बकम्मस्स. एत्थ चाति ‘‘तत्थ तत्थ सम्मापयोगप्पच्चया इज्झनट्ठेन इद्धी’’ति (पटि. म. ३.१८) इमिस्सा दसमाय इद्धिया निद्देसेपि. पुरिमपाळिसदिसावा’’ति समाधिविप्फारइद्धिआदीनं निद्देससदिसाव. सकटब्यूहादिकरणवसेनाति सकटब्यूहचक्कब्यूहपदुमब्यूहादीनं संविधानवसेन निब्बत्तविसेसोति ¶ सम्बन्धो. गणितगन्धब्बादि सिप्पकम्मं. सल्लकत्तकादि वेज्जकम्मं. इरुब्बेदादीनं तिण्णं वेदानं.
‘‘एकोपि हुत्वा बहुधाव होती’’तिआदिना (दी. नि. १.२३८; म. नि. १.१४७; सं. नि. ५.८३४; पटि. म. १.१०२; ३.१०) अधिट्ठानिद्धिया एव गहितत्ता आह ‘‘अधिट्ठाना इद्धियेव आगता’’ति. इमस्मिं पनत्थेति इमस्मिं अभिञ्ञानिसंससङ्खाते, इद्धिविधसङ्खाते वा अत्थे.
३८०. ‘‘एकविधेन ञाणवत्थु’’न्तिआदीसु (विभ. ७५१) कोट्ठासत्थो विधसद्दो, ‘‘विविधम्पि सेनाब्यूहं दस्सेती’’तिआदीसु (पटि. म. ३.१३) विकप्पत्थो, तदुभयम्पेत्थ युज्जतीति दस्सेन्तो आह ‘‘इद्धिविधायाति इद्धिकोट्ठासाय, इद्धिविकप्पाय वा’’ति. इद्धि हि अभिञ्ञासु एको कोट्ठासो, वक्खमानेहि भेदेहि अनेकप्पभेदा च. वुत्तप्पकारवसेनाति वुत्तस्स चुद्दसप्पकारस्स, चित्तपरिदमनस्स समाहिततादिप्पकारस्स च वसेन. ‘‘इद्धिविधाया’’ति तदत्थस्स सम्पदानवचनन्ति आह ‘‘इद्धिविधाधिगमत्थाया’’ति. ‘‘कसिणारम्मणतो अपनेत्वा’’ति इदं अभिञ्ञापादकपरिकम्मचित्तानं ¶ समानसन्तानताय वुत्तं, न परिकम्मचित्तस्स कसिणारम्मणत्ता. इद्धिविधाभिमुखं पेसेतीति निप्फादेतब्बस्स इद्धिविधस्स अभिमुखभावेन पवत्तेति. यं हि ‘‘सतं होमी’’तिआदिना परिकम्मचित्तस्स पवत्तनं, तदेवस्स अभिनीहरणं, इद्धिविधाभिमुखपेसनञ्च तथेव इद्धिविधस्स पवत्तनतो अभिनिन्नामनं इध परिकम्मचित्तस्स इद्धिविधे अधिमुत्तीति आह ‘‘अधिगन्तब्बइद्धिपोणं इद्धिपब्भारं करोती’’ति. इध पच्चनुभवनफुसना सच्छिकिरियापत्तिपरियाया एवाति दस्सेन्तो ‘‘पापुणातीति अत्थो’’ति आह. अस्साति इद्धिविधस्स.
एकोपीति पि-सद्दो वक्खमानं बहुभावं उपादाय सम्पिण्डनत्थो. सो हिस्स पटियोगी ‘‘एकोपि हुत्वा बहुधा होति, बहुधापि हुत्वा एको होती’’ति. सो च खो बहुभावं निम्मिनित्वा ठितस्स अन्तराव एकभावूपगमो. यथाकालपरिच्छेदं पन सरसेनेव एकभावूपगमो इध नाधिप्पेतो अनिद्धिनिम्मानभावतो. तम्पि पुब्बे कतकालपरिच्छेदवसेन सिद्धत्ता इद्धानुभावोयेवाति केचि. अट्ठाने वायं पि-सद्दो, एको हुत्वा बहुधापि होति, बहुधा हुत्वा एकोपि होतीति सम्बन्धो. इमस्मिं पक्खे पि-सद्दो वक्खमानं एकभावं उपादाय ¶ ‘‘सम्पिण्डनत्थो’’ति वत्वा ‘‘सो ही’’तिआदि सब्बं यथारहं वत्तब्बं. बहुभावनिम्माने पयोजनं दस्सेतुं ‘‘बहूनं सन्तिके’’तिआदि वुत्तं. तत्थ बहूनं सन्तिकेति अत्तना निम्मितानं बहूनं समीपे, तेहि परिवारितो हुत्वाति अधिप्पायो. वा-सद्दो अवुत्तविकप्पत्थो, तेन ‘‘धम्मं वा कथेतुकामो’’ति एवमादि सङ्गय्हति. ‘‘ञाणेन अधिट्ठहन्तो एवं होती’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
३८१. भवति एत्थ इद्धीति भूमियो, झानानि. एत्थाति च हेतुम्हि भुम्मवचनं. विवेकतो जाता भूमि विवेकजभूमि. विवेकजं हि पठमं झानं नीवरणविवेकसम्भूतत्ता. पीतिसुखभूता भूमि पीतिसुखभूमि. दुतियज्झानञ्हि पीतिसुखभूमिभूतञ्चेव पीतिसुखसञ्जातञ्च समाधिवसेन. उपरि द्वीसुपि एसेव नयो. इद्धिलाभायाति इद्धिया अधिगमाय. इद्धिपटिलाभायाति इद्धिया पुनप्पुनं लभमानाय, बहुलीकरणायाति अत्थो. इद्धिविकुब्बनतायाति इद्धिया विविधरूपकारणाय, विकुब्बनिद्धियाति अत्थो ¶ . इद्धिविसवितायाति इद्धिया विविधानिसंसपसवनाय. इद्धिवसितायाति इद्धिया खिप्पनिसन्तिआदिभावावहवसीभावत्थाय. इद्धिवेसारज्जायाति इद्धिया पटिपक्खदूरीभावेन विगतसंकिलेसताय सुट्ठु विसारदभावाय. चतुत्थज्झानं ताव इद्धिया भूमि होतु तत्थ पतिट्ठाय निप्फादेतब्बतो, इतरानि पन कथन्ति आह ‘‘एत्थ चा’’तिआदि. तत्थ तीणि झानानि सम्भारभूमियोति वेदितब्बानीति सम्बन्धो. ततियज्झाने सुखफरणेन, पठमदुतियेसु पीतिफरणेन सुखफरणेन च हेतुभूतेनाति यथारहवसेन योजना. फरणं चेत्थ झानस्स सुभावितभावेन सातिसयानं पीतिसुखानं वसेन झानप्पच्चयादिना सहजातनामकायस्स परिब्रूहनं, रूपकायस्स च तंसमुट्ठानेहि पणीतरूपेहि परिप्फुटता. तेनाह भगवा ‘‘पीतिसुखेन अभिसन्देति परिसन्देति परिपूरेति परिप्फरती’’ति (दी. नि. १.२२६; म. नि. १.४२७). सुखसञ्ञन्ति झानसुखेन सहगतं सञ्ञं. लहुसञ्ञन्ति तंसम्पयुत्तलहुतासहगतं सञ्ञं. ओक्कमित्वाति अनुपविसित्वा. तेसु हि झानेसु सातिसयाय लहुताय सम्पयुत्तं सुखं सन्तानवसेन पवत्तेन्तो योगी तं समोक्कन्तो विय होतीति एवं वुत्तं. सञ्ञासीसेन निद्देसो. झानसम्पयुत्ता हि लहुता विनापि इद्धिया आकासं लङ्घापनप्पमाणप्पत्ता विय होति. लहुभावग्गहणेनेव चेत्थ मुदुकम्मञ्ञभावापि गहिता एव. तेनाह ‘‘लहुमुदुकम्मञ्ञकायो हुत्वा’’ति.
इमिना ¶ परियायेनाति तिण्णं झानानं समापज्जनेन सुखलहुभावप्पत्तनामरूपकायस्स सति चित्तपरिदमने चतुत्थं झानं सुखेनेव इद्धिपटिलाभाय संवत्ततीति इमिना परियायेन. पकतिभूमिया हि अधिट्ठानभूता सम्भारभूमियो पाकारस्स नेमिप्पदेसो वियाति.
३८२. इद्धिपादनिद्देसे चत्तारोति गणनपरिच्छेदो. इद्धिपादाति एत्थ इज्झतीति इद्धि, समिज्झति निप्फज्जतीति अत्थो. इज्झन्ति वा एताय सत्ता इद्धा वुद्धा उक्कंसगता होन्तीति इद्धि. पठमेनत्थेन इद्धि एव पादोति इद्धिपादो, इद्धिकोट्ठासोति अत्थो. दुतियेनत्थेन इद्धिया पादोति इद्धिपादो. पादोति पतिट्ठा, अधिगमूपायोति अत्थो. तेन हि उपरूपरिविसेससङ्खातं इद्धिं पज्जन्ति पापुणन्ति. अयं ताव अट्ठकथानयो. तत्थ इद्धि-सद्दस्स पठमो कत्तुअत्थो, दुतियो करणत्थो ¶ वुत्तो. पाद-सद्दस्स एको करणत्थोव. पज्जितब्बाव इद्धि वुत्ता, न च इज्झन्ती, पज्जितब्बा च इद्धि पज्जनकरणेन पादेन समानाधिकरणा होतीति पठमेन अत्थेन ‘‘इद्धि एव पादो इद्धिपादो’’ति न सक्का वत्तुं. तथा इद्धिकिरियाकरणेन साधेतब्बाव वुद्धिसङ्खाता इद्धि पज्जनकिरियाकरणेन पज्जितब्बाति द्विन्नं करणानं न असमानाधिकरणता सम्भवतीति दुतियेनत्थेन ‘‘इद्धिया पादो इद्धिपादो’’ति च न सक्का वत्तुं. तस्मा पठमेनत्थेन समानाधिकरणसमासो, दुतियेन सामिवचनसमासो न युज्जतीति पठमेनत्थेन इद्धिया पादो इद्धिपादो, दुतियेनत्थेन इद्धि एव पादो इद्धिपादोति समासो युत्तो, यथावुत्तोपि वा, पादस्स इज्झमानकोट्ठासइज्झनकरणूपायभावतो.
पुब्बभागछन्दवसेन छन्दहेतुको. सम्पयुत्तछन्दवसेन छन्दाधिको. पुब्बाभिसङ्खारवसेन एव पन सहजातछन्दस्सापि अधिकता वेदितब्बा. अथ वा ‘‘छन्दञ्चे भिक्खु अधिपतिं करित्वा लभति समाधिं, लभति चित्तस्सेकग्गतं, अयं वुच्चति छन्दसमाधी’’ति इमाय पाळिया छन्दाधिपतिसमाधि छन्दसमाधीति अधिपति-सद्दलोपं कत्वा समासो वुत्तोति विञ्ञायति. अधिपतिसद्दत्थदस्सनवसेन पन अट्ठकथायं ‘‘छन्दहेतुको छन्दाधिको वा समाधी’’ति वुत्तं. तेनेवाह ‘‘छन्दं अधिपतिं करित्वा’’तिआदि. पधानभूताति वीरियभूताति केचि वदन्ति. सङ्खतसङ्खारनिवत्तनत्थं पन पधानग्गहणं. अथ वा तं तं विसेसं सङ्खरोतीति सङ्खारो, सब्बम्पि वीरियं. तत्थ चतुकिच्चसाधकतो अञ्ञस्स निवत्तनत्थं पधानग्गहणं. पधानभूता सेट्ठभूताति अत्थो. चतुब्बिधस्स पन वीरियस्स अधिप्पेतत्ता बहुवचननिद्देसो. यो पन ‘‘इद्धिया पादो इद्धिपादो’’ति एवं समासयोजनावसेन पादस्स उपायत्थतं गहेत्वा इद्धिपादत्थो ¶ वुत्तो, सो पटिलाभपुब्बभागानं कत्तुकरणिद्धिभावं ‘‘छन्दिद्धिपादो’’तिआदिना (विभ. ४५७) वा अभिधम्मे आगतत्ता छन्दादीहि इद्धिपादेहि साधेतब्बाय वुद्धिया कत्तिद्धिभावं, छन्दादीनं करणिद्धिभावञ्च सन्धाय वुत्तोति वेदितब्बो.
वीरियिद्धिपादे ‘‘वीरियसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागत’’न्ति द्विक्खत्तुं वीरियं आगतं. तत्थ पुरिमं समाधिविसेसनं वीरियाधिपति समाधि वीरियसमाधीति. दुतियं समन्नागमङ्गदस्सनं. द्वे एव हि सब्बत्थ समन्नागमङ्गानि समाधि ¶ , पधानसङ्खारो च. छन्दादयो समाधिविसेसनानि, पधानसङ्खारो पन पधानवचनेनेव विसेसितो, न छन्दादीहीति न इध वीरियाधिपतिता पधानसङ्खारस्स वुत्ता होति. वीरियञ्च समाधिं विसेसेत्वा ठितमेव समन्नागमङ्गवसेन पधानसङ्खारवचनेन वुत्तन्ति नापि द्वीहि वीरियेहि समन्नागमो वुत्तो होतीति. यस्मा पन छन्दादीहि विसिट्ठो समाधि, तथा विसिट्ठेनेव च तेन सम्पयुत्तो पधानसङ्खारो, सेसधम्मा च, तस्मा समाधिविसेसनानं वसेन चत्तारो इद्धिपादा वुत्ता. विसेसनभावो च छन्दादीनं तंतंअवस्सयवसेन होतीति.
अथ वातिआदिना निस्सयट्ठेपि पाद-सद्दे उपायट्ठेन छन्दादीनं इद्धिपादता वुत्ता. तेनेव अभिधम्मे उत्तरचूळभाजनीये ‘‘चत्तारो इद्धिपादा छन्दिद्धिपादो’’तिआदिना (विभ. ४५७) छन्दादीनमेव इद्धिपादता वुत्ता. पञ्हापुच्छके च ‘‘चत्तारो इद्धिपादा इध भिक्खु छन्दसमाधी’’तिआदिनाव (विभ. ४६२) उद्देसं कत्वापि पुन छन्दादीनंयेव कुसलादिभावो विभत्तो. उपायिद्धिपाददस्सनत्थमेव हि सुत्ते, अभिधम्मे च निस्सयिद्धिपाददस्सनं कतं, अञ्ञथा चतुब्बिधता न होतीति.
३८३. छन्दादीनि अट्ठाति छन्दसमाधि वीरियसमाधि चित्तसमाधि वीमंसासमाधीति एवं छन्दादीनि अट्ठ. कामं चेत्थ चतूसुपि ठानेसु समाधि समाधि एव, तथापि इद्धिं उप्पादेतुकामताछन्दसहितोव समाधि इद्धिपटिलाभाय संवत्तति, न केवलो. एवं वीरियसमाधिआदयोपि. तस्मा छन्दादिसहिता एते चत्तारो च समाधी, छन्दादयो च चत्तारोति अट्ठ पज्जति इद्धि एतेहि पापुणीयति, सयं वा पज्जन्ति इद्धिपटिलाभाय सम्पज्जन्तीति पदानीति वुच्चन्ति. तेनाह ‘‘इद्धिपटिलाभाय संवत्तन्ती’’ति. यं पन पाळियं ‘‘छन्दो न समाधी’’तिआदि, तं यदिपि छन्दादयो समाधिसहिताव इद्धिं निप्फादेन्ति, तथापि विसुं ¶ नेसं पदभावदस्सनं. एकतो नियुत्तोव, न एकेको हुत्वाति अधिप्पायो. नियुत्तोवाति सहितो एव, न वियुत्तो.
३८४. अनोनतन्ति न ओनतं, वीरियेन पग्गहितत्ता अलीनन्ति अत्थो. तेनाह ‘‘कोसज्जे न इञ्जती’’ति, कोसज्जनिमित्तं न चलतीति ¶ अत्थो. उद्धं नतं उन्नतं, उद्धतं विक्खित्तं. न उन्नतं अनुन्नतं, अविक्खित्तं समाहितन्ति अत्थो. तेनाह ‘‘उद्धच्चे न इञ्जती’’ति. अभिसङ्गवसेन नतं अभिनतं, न अभिनतं अनभिनतं, अरत्तं. अपगमनवसेन नतं अपनतं, कोधवसेन विमुखं. न अपनतं अनपनतं, अदुट्ठं. दिट्ठिया ‘‘अहं, मम’’न्ति निस्सयवसेन न निस्सितन्ति अनिस्सितं. छन्दरागवसेन न पटिबद्धन्ति अप्पटिबद्धं. रागो केवलं आसत्तिमत्तं, छन्दरागो पन बहलकिलेसो. तथा हिस्स दूरे ठितम्पि आरम्मणं पटिबद्धमेव. विप्पमुत्तन्ति विसेसतो पमुत्तं. झानानं कामरागपटिपक्खताय आह ‘‘कामरागे’’ति. विसंयुत्तन्ति विवित्तं संकिलेसतो, न वा संयुत्तं चतूहिपि योगेहि. विमरियादिकतं किलेसमरियादाय, यथा ईसकम्पि किलेसमरियादा न होति, तथा पटिपन्नं. एकत्तगतन्ति एकग्गतं उपगतं अच्चन्तमेव समाहितं. ततो एव नानत्तकिलेसेहि नानासभावेहि किलेसेहि न इञ्जति.
एस अत्थोति कोसज्जादिनिमित्तं. इमस्स चित्तस्स आनेञ्जनत्थो सिद्धो एव आनेञ्जप्पत्तिया पकासनवसेन दस्सितत्ता. पुन वुत्तोति इद्धिया भूमिपादपददस्सनप्पसङ्गेन ‘‘इमानि मूलानि नामा’’ति मूलभावदस्सनत्थं पुन वुत्तो. पुरिमोति ‘‘सद्धादीहि परिग्गहितत्ता’’तिआदिना पुब्बे छधा दस्सितनयो. अयन्ति अधुना सोळसधा दस्सितनयो. सुत्तनये, पटिसम्भिदानये च दस्सिते तत्थ सम्मोहो न होति, न अदस्सितेति आह ‘‘उभयत्थ असम्मोहत्थ’’न्ति.
३८५. ञाणेन अधिट्ठहन्तोति ‘‘कथं पनायं एवं होती’’ति एत्थ पुब्बे अत्तना वुत्तपदं उद्धरति अधिट्ठानविधिं दस्सेतुं ‘‘अभिञ्ञापादकं झानं समापज्जित्वा वुट्ठाया’’ति. एत्थ अनुपुब्बेन चत्तारि झानानि समापज्जित्वा चतुत्थज्झानतो वुट्ठायाति केचि, तं अयुत्तं. यथिच्छितज्झानसमापज्जनत्थञ्हि चित्तपरिदमनं, चतुत्थज्झानमेव च अभिञ्ञापादकं, न इतरानि. परिकम्मं कत्वाति पादकज्झानतो वुट्ठाय कामावचरचित्तेन ‘‘सतं होमी’’तिआदिना ¶ चिन्तनमेवेत्थ परिकम्मकरणं, तथावज्जनमेव च आवज्जनं. दुतियम्पीति पि-सद्दो समुच्चयत्थो, तेन ततियम्पि, ततो भिय्योपीति इममत्थं दीपेति. यथा हि झानभावना, एवमभिञ्ञाभावनापि. ‘‘एकवारं द्वेवार’’न्ति इदम्पि निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं. निमित्तारम्मणन्ति पटिभागनिमित्तारम्मणं. परिकम्मचित्तानीति एत्थ एकेकस्स परिकम्मचित्तस्स सतारम्मणता ¶ दट्ठब्बा ‘‘सतं होमी’’ति पवत्तनतो. सहस्सारम्मणानीति एत्थापि एसेव नयो. वण्णवसेनाति अत्तना परिकप्पितवण्णवसेन. नो पण्णत्तिवसेनाति न सत्तपण्णत्तिवसेन. तं अधिट्ठानचित्तं अप्पनाचित्तमिवाति इवग्गहणं अभिञ्ञाचित्तस्स झानचित्तस्स पठमुप्पत्तिसदिसभावतो वुत्तं, न तस्स अप्पनाभावतो. रूपावचरचतुत्थज्झानिकन्ति रूपावचरचतुत्थझानवन्तं, तेन सम्पयुत्तं.
३८६. यदि एवं ‘‘आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाती’’ति पटिसम्भिदावचनं कथन्ति आह ‘‘यम्पी’’तिआदि. तत्रापीति पटिसम्भिदायम्पि. आवज्जतीति ‘‘बहुकं आवज्जती’’ति इदं पाठपदं परिकम्मवसेनेव वुत्तं, न आवज्जनवसेन. आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठातीति अभिञ्ञाञाणवसेन वुत्तं, न परिकम्मचित्तसम्पयुत्तस्स, अञ्ञस्स वा कामावचरस्स ञाणस्स वसेन. न हि तस्स तादिसो आनुभावो अत्थीति. तस्माति यस्मा अप्पनाप्पत्तस्स अभिञ्ञाञाणस्सेव वसेन अधिट्ठानं, तस्मा. अयमधिट्ठानक्कमोति दस्सेन्तो ‘‘बहुकं आवज्जती’’तिआदिमाह. तत्थ सन्निट्ठापनवसेनाति निप्फादनवसेन.
कायसक्खिदस्सनत्थन्ति न केवलं वचनमत्तमेव, अथ खो अयमेतस्सत्थस्स अत्तनो कायेन सच्छिकतत्ता कायसक्खीति सक्खिदस्सनत्थं.
कोकनदन्ति पदुमविसेसनं यथा ‘‘कोकासक’’न्ति. तं किर बहुपत्तं, वण्णसम्पन्नं, अतिविय सुगन्धञ्च होति. पातोति पगेव. अयञ्हेत्थ अत्थो – यथा कोकनदसङ्खातं पदुमं पातो सूरियस्सुग्गमनवेलायं फुल्लं विकसितं अवीतगन्धं सिया विरोचमानं, एवं सरीरगन्धेन, गुणगन्धेन च सुगन्धं सरदकाले अन्तलिक्खे आदिच्चमिव अत्तनो तेजसा तपन्तं अङ्गेहि निच्छरणकजुतिताय अङ्गीरसं सम्मासम्बुद्धं पस्साति.
अभब्बोति पटिपत्तिसारमिदं सासनं, पटिपत्ति च परियत्तिमूलिका, त्वञ्च परियत्तिं उग्गहेतुं ¶ असमत्थो, तस्मा अभब्बोति अधिप्पायो. अभब्बो नाम न होति वासधुरस्सेव पधानभावतो.
भिक्खूति पब्बजितवोहारेन वुत्तं, भाविनं वा भिक्खुभावं उपादाय यथा ‘‘अगमा राजगहं बुद्धो’’ति (सु. नि. ४१०). पिलोतिकखण्डन्ति सुविसुद्धं चोळखण्डं ¶ . रजो हरतीति रजोहरणं. अभिनिम्मिनित्वा अदासि तत्थ पुब्बे कताधिकारत्ता. तथा हि योनिसो उम्मुज्जन्तो ‘‘अत्तभावस्स पनायं दोसो’’ति असुभसञ्ञं, अनिच्चसञ्ञञ्च पटिलभित्वा नामरूपपरिग्गहादिना पञ्चसु खन्धेसु ञाणं ओतारेत्वा कलापसम्मसनादिक्कमेन विपस्सनं वड्ढेत्वा उदयब्बयञाणादिपटिपाटिया विपस्सनं अनुलोमगोत्रभुसमीपं पापेसि. ओभासविस्सज्जनपुब्बिका भासितगाथा ओभासगाथा.
रागो रजो अरियस्स विनये, न च पन रेणु वुच्चति ‘‘रजो’’ति. कस्मा? चित्तस्स मलीनभावकरणतो. रागस्सेतं अधिवचनं ‘‘रजो’’ति. एतं रजन्ति एतं रागसङ्खातं रजं. विप्पजहित्वाति अग्गमग्गेन विसेसतो पजहनहेतु. पण्डिता विहरन्ति तेति ते पजहनका पण्डिता हुत्वा विहरन्ति. वीतरजस्स सब्बसो पहीनरागादिरजस्स बुद्धस्स भगवतो सासने. तथा हि वदन्ति –
‘‘चित्तम्हि संकिलिट्ठम्हि, संकिलिस्सन्ति माणवा;
चित्ते सुद्धे विसुज्झन्ति, इति वुत्तं महेसिना’’ति. (दी. नि. अट्ठ. २.३७३; म. नि. अट्ठ. १.१०६; सं. नि. अट्ठ. २.३.१००; इतिवु. अट्ठ. ८८);
छळभिञ्ञागहणेन गहिताय छळभिञ्ञाय विभावितेपि अरियमग्गे अनुत्तरभावसामञ्ञेन फलनिब्बानेहि सद्धिं सङ्गण्हन्तो आह ‘‘नव लोकुत्तरधम्मा’’ति.
पत्तस्स पिदहनाकारेन हत्थं ठपेन्तो ‘‘हत्थं पिदही’’ति वुत्तो. हत्थन्ति वा करणत्थे उपयोगवचनं, हत्थेन पिदहीति अत्थो.
सहस्सक्खत्तुन्ति ¶ सहस्सधा. सहस्सधा हि अत्तानं एकचित्तेनेव निम्मिनन्तोपि सहस्सवारं निम्मिनन्तो विय होति. असतिपि किरियाब्यावुत्तियं तदत्थसिद्धितोति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘सहस्सक्खत्तु’’न्ति वुत्तं. अम्बवनेति अम्बवने कतविहारे. रम्मेति रमणीये. याव कालप्पवेदना, ताव निसीदीति योजना.
अनियमेत्वाति वण्णावयवसरीरावयवपरिक्खारकिरियाविसेसादीहि नियमं अकत्वा. नानावण्णेति नानाकारे यथावुत्तवण्णादिवसेन नानाविधे. मिस्सककेसेति पलितेहि मिस्सितकेसे. उपड्ढरत्तवण्णउपड्ढपण्डुवण्णादीसु अञ्ञतरवण्णन्ति एवं उपड्ढरत्तचीवरे. पदवसेन अत्थस्स ¶ , गमनवसेन पाळिया भणनं पदभाणं. परिकथादिवसेन धम्मस्स कथनं धम्मकथा. सरेन भञ्ञं सुत्तादीनं उच्चारणं सरभञ्ञं. अपरेपीति वुत्ताकारतो अञ्ञेपि दीघरस्सकिसथूलादिके नानप्पकारके. इच्छितिच्छितप्पकारायेव होन्तीति यथा यथा इच्छिता, तंतंपकारायेव होन्ति. यत्तका हि विसेसा वण्णादिवसेन तेसु इच्छिता, तत्तकविसेसवन्तोव ते होन्ति. ते पन तथा बहुधा भिन्नाकारेपि वण्णवसेन आरम्मणं कत्वा एकमेव अधिट्ठानचित्तं पवत्तति. अयं हिस्स आनुभावो – यथा एकाव चेतना नानाविसेसवन्तं अत्तभावं निब्बत्तेति, तत्थ भवपत्थना कम्मस्स विसेसपच्चयो होति. अचिन्तेय्यो च कम्मविपाकोति चे, इधापि परिकम्मचित्तं विसेसपच्चयो होति, अचिन्तेय्यो च इद्धिविसयोति गहेतब्बं. एस नयोति य्वायं बहुभावनिम्माने ‘‘अभिञ्ञापादकं झानं समापज्जित्वा’’तिआदिना अधिट्ठाननयो वुत्तो, एस नयो इतरेसुपि अधिट्ठानेसु.
इति अविसेसं अतिदेसेन दस्सेत्वा विसेसं सरूपतो दस्सेतुं ‘‘अयं पन विसेसो’’तिआदि वुत्तं. तत्थ इमिना भिक्खुना इच्छन्तेनाति सम्बन्धो. मं जानिस्सन्तीति ‘‘इद्धिमा’’ति मं जानिस्सन्ति. अन्तरावाति परिच्छिन्नकालस्स अब्भन्तरे एव. पादकज्झानन्तिआदि परिकम्मकरणाकारदस्सनत्थं वुत्तं, इतरं पन अतिदेसेनेव विभावितन्ति. एवं अकरोन्तोति ‘‘एको होमी’’ति अन्तरा अधिट्ठानं अकरोन्तो. ‘‘यथापरिच्छिन्नकालवसेना’’ति इमिना ‘‘सतं होमी’’तिआदिना अधिट्ठानं करोन्तेन कालपरिच्छेदवसेनेव कातब्बन्ति दस्सेति. सयमेव एको होति अधिट्ठानस्स पटिप्पस्सद्धत्ता. एत्थ च परिकम्माधिट्ठानचित्तानं इद्धिमा वण्णवसेन सयमेव आरम्मणं होति. तेसु परिकम्मचित्तानि ¶ सन्ततिपच्चुप्पन्नारम्मणानि. अधिट्ठानचित्तं सम्पतिवत्तमानारम्मणं अधिट्ठानस्स एकचित्तक्खणिकत्ताति वदन्ति.
३८७. ‘‘आविभाव’’न्ति पदस्स हेट्ठा वुत्तेन होति-सद्देन सम्बन्धो न युज्जति उपयोगवचनेन वुत्तत्ता, तथा वक्खमानेन च गच्छति-सद्देन अत्तनो, परेसञ्च आविभावस्स इच्छितत्ता, नामपदञ्च किरियापदापेक्खन्ति किरियासामञ्ञवाचिना करोति-सद्देन योजेत्वा आह ‘‘आविभावं करोती’’ति. तिरोभावन्ति एत्थापि एसेव नयो ¶ . यदि एवं कथं पटिसम्भिदायन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘इदमेव ही’’तिआदि. कामं पटिसम्भिदायं ‘‘आविभावन्ति केनचि अनावटं होती’’तिआदिना (पटि. म. ३.११) आगतं, तम्पि इदमेव आविभावकरणं, तिरोभावकरणञ्च सन्धाय वुत्तं. सेसपदानि तेसंयेव वेवचनानि. अन्धकारन्ति रत्तन्धकारं, दिवापि वा बिलगुहादिगतं अन्धकारं. पटिच्छन्नन्ति कुट्टकवाटादिना पटिच्छादितं. अनापाथन्ति दूरतासुखुमतरतादिना न आपाथगतं. अयन्ति इद्धिमा. पटिच्छन्नोपि दूरे ठितोपि अत्ता वा परो वा यथा दिस्सतीति विभत्तिं परिणामेत्वा योजेतब्बं. आलोकजातन्ति आलोकभूतं, जातालोकं वा.
३८८. एतं पन पाटिहारियन्ति आविभावपाटिहारियमाह. केन कतपुब्बन्ति तत्थ कायसक्खिं पुच्छित्वा ‘‘सत्था ताव कायसक्खी’’ति दस्सेन्तेन ‘‘भगवता’’ति वत्वा तमत्थं विभावेतुं ‘‘भगवा ही’’तिआदि वुत्तं. सावत्थिवासिके पस्सन्तीति आनेत्वा सम्बन्धो, तथा ‘‘याव अवीचिं दस्सेसी’’ति. आकासगतेसु हेट्ठिमहेट्ठिमविमानेसु उपरूपरिविमानं ब्यवधायकेसु ब्यूहियमानेसु तग्गतं आकासं ब्यूळ्हं नाम होतीति वुत्तं ‘‘आकासञ्च द्विधा वियूहित्वा’’ति.
अयमत्थोति आविभावपाटिहारियस्स सत्थारा कतभावो. पुरिमबुद्धानं पटिपत्तिआवज्जनं बुद्धप्पवेणिया अनुपालनत्थं. ‘‘एकेन पादेना’’तिआदि तिविक्कमदस्सनं. नयं देति यस्स नयस्स अनुसारेन वाचनामग्गं ठपेसि.
चूळअनाथपिण्डिको नाम अनाथपिण्डिकमहासेट्ठिस्स कनिट्ठभाता.
सिनेरुपब्बतं ¶ निब्बिज्झित्वाति तं परिसाय दिस्समानरूपंयेव कत्वा निब्बिज्झित्वा. नन्ति सिनेरुपब्बतं.
अनेकसतसहस्ससङ्खस्स ओकासलोकस्स, तंनिवासिसत्तलोकस्स च विवटभावकरणपाटिहारियं लोकविवरणं नाम. महाब्रह्माति सहम्पतिमहाब्रह्मा.
पस्सथ ¶ ताव अपण्णकपटिपदाय फलन्ति निरयभयेन तज्जेत्वा सत्थु अनुपुब्बिकथानयेन सग्गसुखेन पलोभेत्वा, न पन सग्गसम्पत्तियं निन्नभावापादनेन.
३८९. यथा आविभावकरणे आलोककसिणं समापज्जितब्बं आलोकनिम्मानाय, एवं तिरोभावकरणे अन्धकारनिम्मानाय नीलकसिणं समापज्जितब्बं. कामञ्चेतं पाळियं सरूपतो नागतं, ‘‘विवटं आवट’’न्ति (पटि. म. ३.११) पन वचनतो अत्थतो आगतमेव. ओदातकसिणन्तोगधं वा आलोककसिणन्ति वुत्तोवायमत्थो. अन्धकारन्ति अन्धकारवन्तं.
३९१. पाकटो इद्धिमा एतस्स अत्थीति पाकटं, पाकटञ्च तं पाटिहारियञ्चाति पाकटपाटिहारियं. न एत्थ इद्धिमा पाकटोति अपाकटं, अपाकटञ्च तं पाटिहारियञ्चाति अपाकटपाटिहारियं. इद्धिमतो एव हि पाकटापाकटभावेनायं भेदो, न पाटिहारियस्स. न हि तं अपाकटं अत्थि.
उत्तरिमनुस्सधम्माति मनुस्सधम्मो वुच्चति दस कुसलकम्मपथधम्मा, ततो मनुस्सधम्मतो उत्तरि. इद्धिसङ्खातं पाटिहारियं इद्धिपाटिहारियं. आळिन्देति पमुखे. ओकासेहीति पकिर. इद्धाभिसङ्खारन्ति इद्धिपयोगं. अभिसङ्खासीति अभिसङ्खरि, अकासीति अत्थो. तालच्छिग्गळेनाति कुञ्चिकच्छिद्देन. अग्गळन्तरिकायाति पिट्ठसङ्घातानं अन्तरेन.
अन्तरहितोति अन्तरधायितुकामो. बको ब्रह्मा यथा अन्तरधायितुं न सक्कोति, तथा कत्वा भगवा सयं तस्स, ब्रह्मगणस्स च अनापाथभावगमनेन अन्तरहितो हुत्वा ‘‘समणस्स गोतमस्स ¶ इमस्मिं ठाने अत्थिभावो वा नत्थिभावो वा न सक्का जानितु’’न्ति एवं ब्रह्मगणस्स वचनोकासो मा होतूति ‘‘भवेवाह’’न्ति इमं गाथं अभासि.
तत्थ भवेवाहं भयं दिस्वाति अहं भवे संसारे जातिजरादिभेदं भयं दिस्वा एव. भवञ्च विभवेसिनन्ति इमञ्च कामभवादिं तिविधम्पि ¶ सत्तभवं, विभवेसिनं विभवं गवेसमानम्पि परियेसमानम्पि पुनप्पुनं भवे एव दिस्वा. भवं नाभिवदिन्ति तण्हादिट्ठिवसेन किञ्चि भवं न अभिवदिं न गहेसिं. नन्दिञ्च न उपादियिन्ति भवतण्हं न उपगच्छिं, न अग्गहेसिन्ति अत्थो.
३९२. अलग्गमानोति विनिविज्झित्वा गमनेन कुट्टादीसु कत्थचि न लग्गमानो. आवज्जित्वा कतपरिकम्मेनाति यस्स परतो गन्तुकामो, तं आवज्जित्वा ‘‘आकासो होतु, आकासो होतू’’ति एवं कतपरिकम्मेन इद्धिमता. पाकारपब्बतापेक्खाय ‘‘सुसिरो, छिद्दो’’ति च पुल्लिङ्गवसेन वुत्तं. उब्बेधवसेन पवत्तं विवरं सुसिरं. तिरियं पवत्तं छिद्दं.
यत्थ कत्थचि कसिणे परिकम्मं कत्वाति पथवीकसिणादीसु यत्थ कत्थचि कसिणे झानं समापज्जित्वा परिकम्मं कत्वा ‘‘आकासो होतू’’ति अधिट्ठातब्बो. तत्थ कारणमाह ‘‘अट्ठसमापत्तिवसीभावोयेव पमाण’’न्ति. तस्मा यं यं इच्छति, तं तदेव होति. एतेन पथविया उम्मुज्जननिमुज्जने आपोकसिणसमापज्जनं, उदकादीसु पथवीनिम्माने पथवीकसिणसमापज्जनं न एकन्ततो इच्छितब्बन्ति वुत्तं होति. एतन्ति एतं तिरोकुट्टादिगमनपाटिहारियकरणे आकासकसिणसमापज्जनं अवस्सं वत्तब्बं अनुच्छविकभावतो. एवञ्च कत्वा ‘‘आकासकसिणवसेन पटिच्छन्नानं विवटकरण’’न्तिआदिवचनं विय पथवीकसिणवसेन ‘‘एकोपि हुत्वा बहुधा होती’’तिआदिभावो ‘‘आकासे वा उदके वा पथविं निम्मिनित्वा पदसा गमनं इच्छती’’तिआदिना यं पकिण्णकनये वुत्तं, तम्पि समत्थितं होति.
‘‘दोसो नत्थी’’ति द्विक्खत्तुं बद्धं सुबद्धं विय दळ्हीकरणं नाम होतीति अधिप्पायेन वत्वा तेन पयोजनाभावं दस्सेतुं ‘‘पुन समापज्जित्वा’’तिआदि वुत्तं. अधिट्ठितत्ता आकासो होतियेवाति सचेपि किञ्चि अन्तरा उपट्ठितं पब्बतादि सिया, तम्पि ‘‘आकासो होतू’’ति अधिट्ठितत्ता ¶ आकासो होतियेव. इदम्पि अट्ठानपरिकप्पनमत्तं, तादिसस्स उपट्ठानमेव नत्थीति दस्सेतुं ‘‘अन्तरा’’तिआदि वुत्तं.
३९३. परिच्छिन्दित्वाति यथिच्छितट्ठानं ञाणेन परिच्छिन्दित्वा. तत्राति तस्मिं पथविया उदकभावाधिट्ठाने अयं यथावुत्तपटिपत्तिविभाविनी पाळि ¶ . परतो ‘‘तत्रायं पाळी’’ति आगतट्ठानेसुपि इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बो.
सोति इद्धिमा. अधिट्ठानकाले कालपरिच्छेदं कत्वा अधिट्ठातीति वुत्तं ‘‘परिच्छिन्नकालं पन अतिक्कमित्वा’’ति. पकतिया उदकं अनिम्मानउदकं.
३९४. विपरीतन्ति यं उदकं अक्कमित्वा अक्कमन्तो न संसीदति, तं पनेत्थ इद्धिया पथवीनिम्मानवसेन वेदितब्बं. पथवीकसिणन्ति पथवीकसिणज्झानं.
३९५. पल्लङ्कन्ति समन्ततो ऊरुबद्धासनं. छिन्नपक्खो, असञ्जातपक्खो वा सकुणो डेतुं न सक्कोतीति पाळियं ‘‘पक्खी सकुणो’’ति (पटि. म. ३.११) पक्खी-सद्देन विसेसेत्वा सकुणो वुत्तोति ‘‘पक्खेहि युत्तसकुणो’’ति आह. परिकम्मं कत्वाति ‘‘पथवी होतू’’ति परिकम्मं कत्वा.
आकासे अन्तलिक्खेति अन्तलिक्खसञ्ञिते आकासे. यत्थ यत्थ हि आवरणं नत्थि, तं तं ‘‘आकास’’न्ति वुच्चति. अयञ्च इद्धिमा न पथविया आसन्ने आकासे गच्छति. यत्थ पन पक्खीनं अगोचरो, तत्थ गच्छति, तादिसञ्च लोके ‘‘अन्तलिक्ख’’न्ति वुच्चति. तेन वुत्तं ‘‘अन्तलिक्खसञ्ञिते आकासे’’ति.
थेरोति पुब्बे वुत्त तिपिटकचूळाभयत्थेरो. समापत्तिसमापज्जनन्ति पुन समापत्तिसमापज्जनं. ननु समाहितमेवस्स चित्तन्ति इद्धिमतो पाटिहारियवसेन पवत्तमानस्स चित्तं अच्चन्तं समाहितमेव होति, न अञ्ञदा विय असमाहितन्ति अधिप्पायो. तं पन थेरस्स मतिमत्तं. पुब्बे हि पथवीकसिणं समापज्जित्वा पथविं अधिट्ठाय गच्छति, इदानि पन आकासो इच्छितब्बो, तस्मा आकासकसिणं समापज्जितब्बमेव. तेनाह ‘‘किञ्चापी’’तिआदि. तिरोकुट्टपाटिहारिये ¶ वुत्तनयेनेव पटिपज्जितब्बन्ति यथा तत्थ कुट्टादि ‘‘आकासो होतू’’ति अधिट्ठानेन आकासो होति, एवं इधापि पब्बतरुक्खादिं अधिट्ठानेन आकासं कत्वा गन्तब्बन्ति अत्थो. अथ वा तिरोकुट्टपाटिहारिये वुत्तनयेनेवाति ‘‘सचे पनस्स भिक्खुनो अधिट्ठहित्वा गच्छन्तस्सा’’तिआदिना (विसुद्धि. २.३९२) तत्थ ¶ वुत्तनयेन. एतेन ‘‘पुरिमाधिट्ठानबलेनेव चस्स अन्तरा अञ्ञो पब्बतो वा रुक्खो वा उतुमयो उट्ठहिस्सतीति अट्ठानमेवेत’’न्ति नागादीहि कयिरमानो विबन्धो गमनन्तरायं न करोतीति दस्सेति.
ओकासेति जनविवित्ते युत्तट्ठाने. पाकटो होति आकासचारी अयं समणोति.
३९६. द्वाचत्तालीसयोजनसहस्सग्गहणं पठमकप्पवसेन कतं, ततो परं पन अनुक्कमेन पथविया उस्सितभावेन ततो कतिपययोजनूनता सिया, अप्पकं अधिकं वा ऊनं वा गणनूपगं न होतीति तथा वुत्तं. तीसु दीपेसु एकक्खणे आलोककरणेनाति यदा यस्मिं दीपे मज्झे तिट्ठन्ति, तदा ततो पुरिमस्मिं अत्थं गच्छन्ता पच्छिमे उदेन्ता हुत्वा आलोककरणेन. अञ्ञजोतीनं वा अभिभवनेन, दुद्दसताय च महिद्धिके. सत्तानं सीतपरिळाहवूपसमनेन, ओसधितिणवनप्पतीनं परिब्रूहनेन च महानुभावे. छुपतीति फुसति. परिमज्जतीति हत्थं इतो चितो च सञ्चारेन्तो घंसेति. अभिञ्ञापादकज्झानवसेनेवाति यस्स कस्सचि अभिञ्ञापादकज्झानवसेन. एव-कारेन पादकज्झानविसेसं निवत्तेति, न अधिट्ठानं. तेनेवाह ‘‘नत्थेत्थ कसिणसमापत्तिनियमो’’ति. तिरोकुट्टपाटिहारियादीसु विय इमस्मिं नाम कसिणे झानं समापज्जित्वा अधिट्ठातब्बन्ति न एत्थ कोचि नियमो अत्थीति अत्थो. तथा हि पाळियं किञ्चि समापत्तिं अपरामसित्वा ‘‘इध सो इद्धिमा’’तिआदि (पटि. म. ३.१०-११) वुत्तं. हत्थपासे होति ‘‘चन्दिमसूरिये’’ति एवं वुत्तं चन्दिमसूरियमण्डलं. रूपगतं हत्थपासेति हत्थपासे ठितं रूपगतं, हत्थपासे वा रूपगतं. हत्थं वा वड्ढेत्वा परामसतीति योजना.
उपादिन्नकं निस्साय अनुपादिन्नकस्स वड्ढनं वुत्तं. युत्तिया पनेत्थ उपादिन्नकस्सपि वड्ढनच्छाया दिस्सति. अत्तनो अणुमहन्तभावापादने उपादिन्नकस्स हापनं विय वड्ढनम्पि लब्भतेव. यथा आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स नन्दोपनन्ददमनेति एवं पवत्तं सहवत्थुना थेरवादं आहरित्वा तमत्थं दस्सेतुं ‘‘तिपिटकचूळनागत्थेरो आहा’’तिआदि आरद्धं. किं पन न होति, होतियेवाति ¶ अधिप्पायो. द्वे हि पटिसेधा ¶ पकतिं गमेन्तीति. ‘‘तदा महन्तं होति महामोग्गल्लानत्थेरस्स विया’’ति इदं यथाधिकतत्थदस्सनवसेन वुत्तं, खुद्दकभावापादनम्पेत्थ लब्भतेव.
नन्दोपनन्दनागदमनकथावण्णना
ओलोकेसि बुद्धाचिण्णवसेन ‘‘अत्थि नु खो अस्स उपनिस्सयो’’ति. लोकियं रतनत्तये पसादलक्खणं सासनावतारं सन्धायाह ‘‘अप्पसन्नो’’ति. मिच्छादिट्ठितो विवेचेत्वा पसादेतब्बोति अधिप्पायो. तेनाह ‘‘को नु खो…पे… विवेचेय्या’’ति.
तं दिवसन्ति यदा भगवा भिक्खुसङ्घपरिवुतो तावतिंसभवनाभिमुखो गच्छति, तं दिवसभागं. आपानभूमिं सज्जयिंसूति यत्थ सो निसिन्नो भोजनकिच्चं करोति, तं परिवेसनट्ठानं सित्तं सम्मट्ठं भोजनूपकरणूपनयनादिना सज्जयिंसु पटियादेसुं. तिविधनाटकेहीति वधूकुमारिकञ्ञावत्थाहि तिविधाहि नाटकित्थीहि. ओलोकयमानोति पेक्खन्तो, विचारेन्तो वा.
उपरूपरीति मत्थकमत्थके. भवनेनाति भवनपदेसेन. भोगेहीति सरीरभोगेहि. अवकुज्जेनाति निकुज्जितेन. गहेत्वाति यथा तावतिंसभवनस्स पदेसोपि नावसिस्सति, एवं परियादाय.
सिनेरुपरिभण्डन्ति सिनेरुमेखलं. सिनेरुस्स किर समन्ततो बहलतो, पुथुलतो च पञ्चयोजनसहस्सपरिमाणानि चत्तारि परिभण्डानि तावतिंसभवनस्स आरक्खाय नागेहि, गरुळेहि, कुम्भण्डेहि, यक्खेहि च अधिट्ठितानि, तानि परिभण्डभावसामञ्ञेन एकज्झं कत्वा ‘‘परिभण्ड’’न्ति वुत्तं. तेहि किर सिनेरुस्स उपड्ढं परियादिन्नं.
अत्तभावं विजहित्वाति मनुस्सरूपं अन्तरधापेत्वा. बाधतीति खेदमत्तं उप्पादेति.
अत्तभावं विजहित्वाति सुखुमत्तभावनिम्मानेन नागरूपं विजहित्वा. मुखं विवरि ‘‘मुखगतं ¶ समणं संखादिस्सामी’’ति. पाचीनेन च पच्छिमेन चाति नागस्स तथानिपन्नत्ता वुत्तं. सुट्ठु सतिया पच्चुपट्ठापनत्थमाह ‘‘मनसि करोही’’ति.
आदितो ¶ पट्ठाय सब्बपाटिहारियानीति तदा थेरेन कतपाटिहारियानि सन्धाय वुत्तं. इमं पन ठानन्ति इमं नासावातविस्सज्जनकारणं.
अनुबन्धीति ‘‘न सक्का एवंमहिद्धिकस्स इमस्स समणस्स पटिपहरितु’’न्ति भयेन पलायन्तं अनुबन्धि.
एकपटिपाटियाति एकाय पटिपाटिया, निरन्तरन्ति अत्थो. अयमेवाति या उपादिन्नकं निस्साय अनुपादिन्नकस्स वड्ढि, अयमेव. एत्थ एदिसे हत्थवड्ढनादिपाटिहारिये युत्ति युत्तरूपा चित्ततो, उतुतो वा उपादिन्नकरूपानं अनुप्पज्जनतो. अथ वा उपादिन्नन्ति सकलमेव इन्द्रियबद्धं अधिप्पेतं. एवम्पि तस्स तथा वड्ढि न युज्जति एवाति वुत्तनयेनेव वड्ढि वेदितब्बा. एकसन्ताने उपादिन्नं, अनुपादिन्नञ्च सम्भिन्नं विय पवत्तमानम्पि अत्थतो असम्भिन्नमेव. तत्थ यथा आळ्हकमत्ते खीरे अनेकाळ्हके उदके आसित्ते यदिपि खीरं सब्बेन सम्भिन्नं सब्बत्थकमेव लम्बमानं हुत्वा तिट्ठति, तथापि न तत्थ खीरं वड्ढति, उदकमेव वड्ढति, एवमेवं यदिपि उपादिन्नं अनुपादिन्नञ्च सम्भिन्नं विय पवत्तति, तथापि उपादिन्नं न वड्ढति, इद्धानुभावेन चित्तजं, तदनुसारेन उतुजञ्च वड्ढतीति दट्ठब्बं.
सोति सो इद्धिमा. एवं कत्वाति वुत्ताकारेन हत्थं वा वड्ढेत्वा ते वा आगन्त्वा हत्थपासे ठिते कत्वा. पादट्ठपनादिपि वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. अपरोपि इद्धिमा. तथेवाति पाटिहारियकरणतो पुब्बे विय. तथूपममेतन्ति यथा उदकपुण्णासु नानापातीसु बहूहि नानाचन्दमण्डलेसु दिस्समानेसु न तेन चन्दमण्डलस्स गमनादिउपरोधो, बहूनञ्च पच्चेकं दस्सनं इज्झति, तथूपममेतं पाटिहारियं चन्दिमसूरियानं गमनादिउपरोधाभावतो, बहूनञ्च इद्धिमन्तानं तत्थ इद्धिपयोगस्स यथिच्छितं समिज्झनतोति अधिप्पायो.
३९७. परिच्छेदं कत्वाति अभिविधिवसेन पन परिच्छेदं कत्वा, न मरियादवसेन. तथा हेस ब्रह्मलोके अत्तनो कायेन वसं वत्तेति. पाळीति पटिसम्भिदामग्गपाळि.
याव ¶ ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेतीति एत्थ यस्मा न ब्रह्मलोकस्सेव गमनं अधिप्पेतं, नापि ब्रह्मलोकस्स गमनमेव, अथ खो ¶ अञ्ञथा अञ्ञम्पि. याव ब्रह्मलोकाति पन दूरावधिनिदस्सनमेतं, तस्मा ‘‘सचे ब्रह्मलोकं गन्तुकामा होती’’ति वत्वापि इतरम्पि दस्सेतुं ‘‘सन्तिकेपि दूरे अधिट्ठाती’’तिआदि वुत्तं. तत्थ पि-सद्दो समुच्चयत्थो, तेन वुत्तावसेसस्स अधिट्ठानिद्धिया निप्फादेतब्बस्स सब्बस्सापि सङ्गहो, न वुत्तस्सेवाति दट्ठब्बं.
यमकपाटिहारियावसानेतिआदिना तिविक्कमस्स अधिट्ठानिद्धिनिप्फन्नता वुत्ता, अञ्ञत्थ पन लक्खणानिसंसता. तदुभयं यथा अञ्ञमञ्ञं न विरुज्झति, तथा विचारेत्वा गहेतब्बं.
नीलमातिकन्ति नीलवण्णोदकमातिकं.
महाबोधिन्ति अपराजितपल्लङ्कं महाबोधिं. चित्ते उप्पन्ने सन्तिके अकासीति तथा चित्तुप्पत्तिसमनन्तरमेव पथविं, समुद्दञ्च संखिपित्वा महाबोधिसन्तिके अकासि.
नक्खत्तदिवसेति महदिवसे. चन्दपूवेति चन्दसदिसे चन्दमण्डलाकारे पूवे. एकपत्तपूरमत्तमकासीति यथा ते पमाणतो सरूपेनेव अन्तोपत्तपरियापन्ना होन्ति, तथा अकासि.
काकवलियवत्थुस्मिञ्च ‘‘भगवा थोकं बहुं अकासी’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. तं पन वत्थुं सङ्खेपतोव दस्सेतुं ‘‘महाकस्सपत्थेरो किरा’’तिआदि वुत्तं. समापत्तियाति निरोधसमापत्तिया.
गङ्गातीरेति तम्बपण्णिदीपे गङ्गानदिया तीरे. सञ्ञं अदासीति यथा ते यथाधिट्ठितं सप्पिं पस्सन्ति, तथा सञ्ञं अदासि.
तस्साति यस्स ब्रह्मुनो रूपं दट्ठुकामो, तस्स ब्रह्मुनो रूपं पस्सति. सद्दं सुणातीति दिब्बाय सोतधातुया ब्रह्मुनो सद्दं सुणाति. चित्तं पजानातीति चेतोपरियञाणेन ब्रह्मुनो चित्तं पजानाति. करजकायस्स वसेनाति चातुमहाभूतिकरूपकायस्स वसेन. ‘‘चित्तं परिणामेती’’ति एत्थ किं तं चित्तं, कथं वा परिणामनन्ति आह ‘‘पादकज्झानचित्तं गहेत्वा काये आरोपेती’’ति. कथं ¶ पन काये आरोपेतीति आह ‘‘कायानुगतिकं करोती’’ति. एवम्पि सद्ददन्धरोवायन्ति वचनपथं पच्छिन्दन्तो आह ‘‘दन्धगमन’’न्ति. करोतीति ¶ सम्बन्धो. कायगमनं हि दन्धं, दन्धमहाभूतपच्चयत्ताति अधिप्पायो. अयञ्हेत्थ अत्थो – दिस्समानेन कायेन गन्तुकामताय वसेन चित्तं परिणामेन्तो योगी पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय ‘‘इदं चित्तं कायो विय दन्धगमनं होतू’’ति परिकम्मं करोति. तथा परिकम्मकरणं हि सन्धाय ‘‘पादकज्झानचित्तं गहेत्वा’’ति वुत्तं. परिकम्मं पन कत्वा पुन समापज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठहन्तो तं चित्तं काये आरोपेति, कायानुगतिकं दन्धगमनं करोति.
सुखसञ्ञन्ति सुखसहगतं सञ्ञं, सञ्ञासीसेन निद्देसो. लहुभावेन सञ्ञातन्ति लहुसञ्ञं. कथं पन इद्धिचित्तेन सह सुखसञ्ञाय सम्भवोति आह ‘‘सुखसञ्ञा नाम उपेक्खासम्पयुत्ता सञ्ञा’’ति. सुखन्ति सञ्ञातन्ति वा सुखसञ्ञं. तेनेवाह ‘‘उपेक्खा हि सन्तं सुखन्ति वुत्ता’’ति एकन्तगरुकेहि नीवरणेहि, ओळारिकेहि अनुपसन्तसभावेहि च वितक्कादीहि विप्पयोगो चित्तचेतसिकानं लहुभावस्स कारणन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘सायेव…पे… वेदितब्बा’’ति. तं ओक्कन्तस्साति तं सुखलहुसञ्ञं अनुप्पत्तस्स. अस्साति योगिनो. गन्तुकामता एव एत्थ पमाणन्ति एत्थ एतस्मिं दिस्समानेन कायेन गमने यं ठानं गन्तुकामो, तं उद्दिस्स गन्तुकामतावसेन पवत्तपरिकम्माधिट्ठानानि एव पमाणं, तावता गमनं इज्झति. तस्मा मग्गनिम्मानवायुअधिट्ठानेहि विनापि इच्छितदेसप्पत्ति होतीति. इदानि तमेवत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘सति ही’’तिआदि वुत्तं.
कायं गहेत्वाति करजकायं आरम्मणकरणवसेन परिकम्मचित्तेन गहेत्वा. चित्ते आरोपेतीति ‘‘अयं कायो इदं चित्तं विय होतू’’ति पादकज्झानचित्ते आरोपेति तग्गतिकं करोति. तेनाह ‘‘चित्तानुगतिकं करोति सीघगमन’’न्ति. चित्तगमनन्ति चित्तप्पवत्तिमाह. इदं पन चित्तवसेन कायपरिणामनपाटिहारियं. चित्तगमनमेवाति चित्तेन समानगमनमेव. कथं पन कायो दन्धप्पवत्तिको लहुपरिवत्तिना चित्तेन समानगतिको होतीति? न सब्बथा समानगतिको. यथेव हि कायवसेन चित्तपरिणामने चित्तं सब्बथा कायेन समानगतिकं न होति. न हि तदा चित्तं सभावसिद्धेन अत्तनो खणेन अवत्तित्वा गरुवुत्तिकस्स रूपधम्मस्स खणेन वत्तति. ‘‘इदं चित्तं अयं कायो विय होतू’’ति पन अधिट्ठानेन ¶ दन्धगतिकस्स कायस्स अनुवत्तनतो याव इच्छितट्ठानप्पत्ति, ताव कायगतिअनुलोमेनेव हुत्वा सन्तानवसेन ¶ पवत्तमानं चित्तं कायगतिया परिणामितं नाम होति, एवं ‘‘अयं कायो इदं चित्तं विय होतू’’ति अधिट्ठानेन पगेव सुखलहुसञ्ञाय सम्पादितत्ता अभावितिद्धिपादानं विय दन्धं अवत्तित्वा यथा लहुकतिपयचित्तवारेहेव इच्छितट्ठानप्पत्ति होति, एवं पवत्तमानो कायो चित्तगतिया परिणामितो नाम होति, न एकचित्तक्खणेनेव इच्छितट्ठानप्पत्तिया.
एवञ्च कत्वा ‘‘सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्या’’ति इदम्पि उपमावचनं निप्परियायेनेव समत्थितं होति. अवस्सं चेतं एवं सम्पटिच्छितब्बं, अञ्ञथा सुत्ताभिधम्मपाठेहि, विनयअट्ठकथाय च विरोधो सिया, धम्मता च विलोमिता. ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पी’’ति (अ. नि. १.११ आदयो) हि एत्थ अञ्ञगहणेन रूपधम्मा गहिता अलहुपरिवत्तिताय. अभिधम्मे (पट्ठा. १.१.१०-११) च पुरेजातपच्चयो रूपमेव वुत्तो, पच्छाजातपच्चयो च तस्सेव. यत्थ यत्थ च धम्मा उप्पज्जन्ति, तत्थ तत्थेव भिज्जन्ति. नत्थि देसन्तरसङ्कमनं, न च सभावो अञ्ञथा होतीति. न हि इद्धिबलेन धम्मानं केनचि लक्खणं अञ्ञथत्तं कातुं सक्का, भावञ्ञथत्तमेव पन कातुं सक्का. ‘‘तीसुपि खणेसू’’ति इदम्पि गमनारम्भं सन्धाय वुत्तं, न गमननिट्ठानन्ति वदन्ति. थेरोति अट्ठकथाचरियानं अन्तरे एको थेरो. इधाति इदं पाटिहारियं विभजित्वा वुत्तपाठे. सयं गमनमेव आगतं ‘‘ब्रह्मलोकं गच्छती’’ति वुत्तत्ता.
चक्खुसोतादीनन्ति चक्खुसोतादीनं अङ्गानं. तथा हि वुत्तं ‘‘सब्बङ्गपच्चङ्ग’’न्ति, सब्बअङ्गपच्चङ्गवन्तन्ति अत्थो. पसादो नाम नत्थीति इमिनाव भावजीवितिन्द्रियानम्पि अभावो वुत्तोति दट्ठब्बं. रुचिवसेनाति इच्छावसेन. अञ्ञम्पीति भगवता करियमानतो अञ्ञम्पि किरियं करोति. अयञ्चेत्थ बुद्धानुभावो. यदि सावकनिम्मितेसु नानप्पकारता नत्थि, ‘‘सचे पन नानावण्णे कातुकामो होती’’तिआदि यं हेट्ठा वुत्तं, तं कथन्ति? तं तथा तथा परिकम्मं कत्वा अधिट्ठहन्तस्स ते ते वण्णवयादिविसेसा परिकम्मानुरूपं इज्झन्तीति कत्वा वुत्तं. इध पन यथाधिट्ठिते निम्मितरूपे सचे सावको ‘‘इमे विसेसा होन्तू’’ति ¶ इच्छति, न इज्झति, बुद्धानं पन इज्झतीति अयमत्थो दस्सितोति न कोचि विरोधो.
इदानि यानि तानि ‘‘याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेती’’ति (पटि. म. ३.१०) पाळिया अत्थदस्सनवसेन विभत्तानि ‘‘दूरेपि सन्तिके अधिट्ठाती’’तिआदीनि चुद्दस पाटिहारियानि ¶ , तत्थ सिखाप्पत्तं कायेन वसवत्तनपाटिहारियं दस्सेतुं ‘‘एत्थ चा’’तिआदि आरद्धं. तत्थ यन्ति किरियापरामसनं, तेन ‘‘रूपं पस्सती’’ति एत्थ यदेतं रूपदस्सनं, ‘‘सद्दं सुणाती’’ति एत्थ यदेतं सद्दसवनं, ‘‘चित्तं पजानाती’’ति एत्थ यदेतं चित्तजाननन्ति एवं दिब्बचक्खुसोतचेतोपरियञाणकत्तुकं दस्सनसवनजाननकिरियं परामसतीति दट्ठब्बं. इतो परेसु सन्तिट्ठतीतिआदीसुपि एसेव नयो. यम्पिस्साति यम्पि अस्स. योगिनो अधिट्ठानन्ति सम्बन्धो. यञ्च खोति एत्थ खो-सद्दो अवधारणत्थो, विसेसत्थो वा, तेन अयमेवेत्थ कायेन वसवत्तनपाटिहारियेसु उक्कट्ठतरन्ति दीपेति. कस्मा? ‘‘अयं नु खो इद्धिमा, अयं नु खो निम्मितो’’ति एकच्चस्स ब्रह्मुनो आसङ्कुप्पादनतो. यदग्गेन चेतं अधिट्ठितं विसेसतो मनोमयन्ति वुच्चति, तदग्गेन उक्कट्ठतरन्ति वेदितब्बं. तेनाह ‘‘एत्तावता कायेन वसं वत्तेति नामा’’ति. यदि एवं कस्मा इध सेसानि गहितानीति आह ‘‘सेसं…पे… वुत्त’’न्ति.
३९८. इदं नानाकरणन्ति काममिमापि द्वे इद्धियो अधिट्ठानवसेनेव इज्झन्ति, तथापि इदं इदानि वुच्चमानं इमासं नानाकरणं विसेसो. पकतिवण्णं विजहित्वाति अत्तनो पकतिरूपं विजहित्वा अपनेत्वा, परेसं अदस्सेत्वाति अत्थो. कुमारकवण्णन्ति कुमारकसण्ठानं. दस्सेतीति तथा विकुब्बन्तो अत्तनि दस्सेति. नागवण्णं वातिआदीसुपि एसेव नयो. हत्थिम्पि दस्सेतीति अत्तानम्पि हत्थिं कत्वा दस्सेति, बहिद्धापि हत्थिं दस्सेति. एतदत्थमेव हि इध ‘‘हत्थिवण्णं वा दस्सेती’’ति अवत्वा ‘‘हत्थिम्पि दस्सेती’’ति (पटि. म. ३.१३) वुत्तं. यं पन केचि बहिद्धा हत्थिआदिदस्सनवचनं ‘‘पकतिवण्णं विजहित्वा’’ति वचनेन विकुब्बनिद्धिभावेन विरुज्झतीति वदन्ति, तदयुत्तं. कस्मा? पकतिवण्णविजहनं नाम अत्तनो पकतिरूपस्स अञ्ञेसं अदस्सनं, न सब्बेन सब्बं तस्स निरोधनं. एवं सति अत्तानं अदस्सेत्वा बहिद्धा हत्थिं दस्सेन्तो ‘‘पकतिवण्णं विजहित्वा हत्थिं दस्सेती’’ति ¶ वुच्चमाने को एत्थ विरोधो, अत्तना पन हत्थिवण्णो हुत्वा बहिद्धापि हत्थिं दस्सन्ते वत्तब्बमेव नत्थि. तेनेवाह ‘‘बहिद्धापि हत्थिआदिदस्सनवसेन वुत्त’’न्ति. एवञ्च कत्वा विकुब्बनिद्धिभावेन च न कोचि विरोधो.
पाळियञ्च कुमारकवण्णं वातिआदीसु अनियमत्थो वा-सद्दो वुत्तो. तेसु एकेकस्सेव करणदस्सनत्थं. हत्थिम्पीतिआदीसु पन हत्थिआदीनं बहूनं एकज्झं कातब्बाभावदस्सनत्थं समुच्चयत्थो पि-सद्दो वुत्तो. तेन ‘‘हत्थिम्पि दस्सेती’’तिआदीसु दुतिये वुत्तनयेनेव अत्थो गहेतब्बो.
इद्धिमतो ¶ अत्तनो कुमारकाकारेन परेसं दस्सनं कुमारकवण्णनिम्मानं, न एत्थ किञ्चि अपुब्बं पथवीआदिवत्थु निप्फादीयतीति कसिणनियमेन पयोजनाभावतो ‘‘पथवीकसिणादीसु अञ्ञतरारम्मणतो’’ति वुत्तं. सतिपि वा वत्थुनिप्फादने यथारहं तं पथवीकसिणादिवसेनेव इज्झतीति एवम्पेत्थ कसिणनियमेन पयोजनं नत्थेव. कुमारकवण्णञ्हि दस्सेन्तेन नीलवण्णं वा दस्सेतब्बं सिया, पीतादीसु अञ्ञतरवण्णं वा. तथा सति नीलादिकसिणानि समापज्जितब्बानीति आपन्नोव कसिणनियमो. एसेव नयो सेसेसुपि. एवमधिट्ठिते यदेके पथवीकसिणवसेन ‘‘एकोपि हुत्वा बहुधा होती’’तिआदि (दी. नि. १.२३८; म. नि. १.१४७; सं. नि. ५.८४२; पटि. म. ३.१०) भावोति एवं पवत्तेन कसिणनिद्देसेन इध विकुब्बनिद्धिनिद्देसे ‘‘पथवीकसिणादीसु अञ्ञतरारम्मणतो’’तिआदिवचनस्स विरोधं आसङ्कन्ति, सो अनोकासोवाति दट्ठब्बं. निम्मिनितब्बभावेन अत्तना इच्छितोति अत्तनो कुमारकवण्णो, न पन अत्तनो दहरकाले कुमारकवण्णोति. नागादिवण्णेसुपि अयं नयो ब्यापी एवाति यदेके ‘‘नागादिनिम्माने न युज्जति विया’’ति वदन्ति, तदपोहतं दट्ठब्बं.
बहिद्धापीति पि-सद्देन अज्झत्तं सम्पिण्डेति. अयञ्हेत्थ अत्थो – हत्थिम्पि दस्सेतीतिआदि अज्झत्तं, बहिद्धापि हत्थिआदिदस्सनवसेन वुत्तं, न ‘‘कुमारकवण्णं वा’’तिआदि विय अज्झत्तमेव कुमारकवण्णादीनं दस्सनवसेनाति. यं एत्थ वत्तब्बं अधिट्ठानविधानं, तं हेट्ठा वुत्तमेव.
३९९. कायन्ति ¶ अत्तनो करजकायं. वुत्तनयेनेवाति ‘‘अयं कायो सुसिरो होतू’’ति परिकम्मं कत्वा पुन ‘‘पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाया’’ति इमं हेट्ठा वुत्तनयानुसारमाह. अञ्ञं कायन्ति यं मनोमयं कायं निम्मिनितुकामो, तं. मुञ्जम्हाति मुञ्जतिणतो. ईसिकन्ति तस्स कण्डं. कोसियाति असिकोसतो. करण्डायाति पेळाय, निम्मोकतोति च वदन्ति. अब्बाहतीति उद्धरति. पवाहेय्याति आकड्ढेय्य.
इद्धिविधनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति द्वादसमपरिच्छेदवण्णना.
१३. अभिञ्ञानिद्देसवण्णना
दिब्बसोतधातुकथावण्णना
४००. तत्थाति ¶ ¶ दिब्बसोतधातुया निद्देसे. अभिञ्ञापाळिया हि निद्देसमुखेन अभिञ्ञानं निब्बत्तनविधि विधीयति. अभिञ्ञासीसेनेत्थ अभिञ्ञापाळि वुत्ता. तेनाह ‘‘ततो परासु च तीसु अभिञ्ञासू’’ति. ततो परासूति च सत्थुनो देसनाक्कमं, अत्तनो च उद्देसक्कमं सन्धाय वुत्तं, न पटिपत्तिक्कमं. न हि पटिपज्जन्ता इमिनाव कमेन पटिपज्जन्ति. सब्बत्थाति दिब्बसोतधातुपाळियं, सेसाभिञ्ञापाळियञ्चाति सब्बत्थ. तत्राति वाक्योपञ्ञासे निपातमत्तं, तत्र वा यथावुत्तपाठे. दिब्बसदिसत्ताति दिब्बे भवाति दिब्बा, देवानं सोतधातु, ताय दिब्बाय सदिसत्ता. इदानि तं दिब्बसदिसतं विभावेतुं ‘‘देवानं ही’’तिआदि वुत्तं. तत्थ सुचरितकम्मनिब्बत्ताति सद्धाबहुलताविसुद्धदिट्ठितानिसंसदस्सावितादिसम्पत्तिया सुट्ठु चरितत्ता सुचरितेन देवूपपत्तिजनकेन पुञ्ञकम्मेन निब्बत्ता. पित्तसेम्हरुहिरादीहीति आदि-सद्देन वातरोगादीनं सङ्गहो. अपलिबुद्धाति अनुपद्दुता. पित्तादीहि अनुपद्दुतत्ता, कम्मस्स च उळारताय उपक्किलेसविमुत्ति वेदितब्बा. उपक्किलेसदोसरहितं हि कम्मं तिणादिदोसरहितं विय सस्सं उळारफलं अनुपक्किलिट्ठं होति. कारणूपचारेन चस्स फलं तथा वोहरीयति, यथा ‘‘सुक्कं सुक्कविपाक’’न्ति (दी. नि. ३.३१२; म. नि. २.८१; अ. नि. ४.२३३). दूरेपीति पि-सद्देन सुखुमस्सापि आरम्मणस्स सम्पटिच्छनसमत्थतं सङ्गण्हाति. पसादसोतधातूति चतुमहाभूतानं पसादलक्खणा सोतधातु.
वीरियारम्भवसेनेव इज्झनतो सब्बापि कुसलभावना वीरियभावना, पधानसङ्खारसमन्नागता वा इद्धिपादभावनापि विसेसतो वीरियभावना, तस्सा आनुभावेन निब्बत्ता वीरियभावनाबलनिब्बत्ता. ञाणमया सोतधातु ञाणसोतधातु. तादिसायेवाति उपक्किलेसविमुत्तताय, दूरेपि सुखुमस्सपि आरम्मणस्स सम्पटिच्छनसमत्थताय च तंसदिसा एव ¶ . दिब्बविहारवसेन पटिलद्धत्ताति दिब्बविहारसङ्खातानं चतुन्नं भूमीनं वसेन पटिलद्धत्ता, इमिना कारणवसेनस्सा दिब्बभावमाह. यं चेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. दिब्बविहारसन्निस्सितत्ताति ¶ अट्ठङ्गसमन्नागमेन उक्कंसगतं पादकज्झानसङ्खातं दिब्बविहारं सन्निस्साय पवत्तत्ता, दिब्बविहारपरियापन्नं वा अत्तना सम्पयुत्तं रूपावचरचतुत्थज्झानं निस्सयपच्चयभूतं सन्निस्सितत्ताति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. सवनट्ठेनाति सद्दगहणट्ठेन. याथावतो हि सद्दूपलद्धि सद्दसभावावबोधो सवनं. सन्तेसुपि अञ्ञेसु सभावधारणादीसु धातुअत्थेसु अत्तसुञ्ञतासन्दस्सनत्था सत्थु धातुदेसनाति आह ‘‘निज्जीवट्ठेन चा’’ति. सोतधातुकिच्चं सद्दसम्पटिच्छनं, सद्दसन्निट्ठानपच्चयता च.
ञाणस्स परिसुद्धि उपक्किलेसविगमेनेवाति आह ‘‘निरुपक्किलेसाया’’ति. मानुसिका मनुस्स सन्तका, मंससोतधातु, दिब्बविदूरादिविसयग्गहणसङ्खातेन अत्तनो किच्चविसेसेन अतिक्कन्तं मानुसिकं एतायाति अतिक्कन्तमानुसिका. तेनाह ‘‘मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा सद्दसवनेना’’ति. तत्थ मनुस्सूपचारन्ति मनुस्सेहि उपचरितब्बट्ठानं, पकतिया सोतद्वारेन गहेतब्बं विसयन्ति अधिप्पायो. तेनाह ‘‘सद्दसवनेना’’ति. दिब्बेति देवलोकपरियापन्ने. ते पन विसेसतो देवानं कथा सद्दा होन्तीति आह ‘‘देवानं सद्दे’’ति. मनुस्सानं एतेति मानुसा, ते मानुसे. एवं देवमनुस्ससद्दानंयेव गहितत्ता वुत्तं ‘‘पदेसपरियादान’’न्ति, एकदेसग्गहणन्ति अत्थो. सदेहसन्निस्सिता अत्तनो सरीरे सन्निस्सिता. निप्पदेसपरियादानं ठानभेदग्गहणमुखेन सविञ्ञाणकादिभेदभिन्नस्स सद्दस्स अनवसेसेन सङ्गण्हनतो.
अयं दिब्बसोतधातु. परिकम्मसमाधिचित्तेनाति परिकम्मभूतावेणिकसमाधिचित्तेन, दिब्बसोतञाणस्स परिकम्मवसेन पवत्तक्खणिकसमाधिना समाहितचित्तेनाति अत्थो. परिकम्मसमाधि नाम दिब्बसोतधातुया उपचारावत्थातिपि वदन्ति. सा पन नानावज्जनवसेन वुत्ताति दट्ठब्बा. सब्बोळारिकसद्ददस्सनत्थं सीहादीनं सद्दो पठमं गहितो. तियोजनमत्थकेपि किर केसरसीहस्स सीहनादसद्दो सुय्यति. आदि-सद्देन मेघसद्दब्यग्घसद्दादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो. एत्थ च यथा ओळारिकसद्दावज्जनं यावदेव सुखुमसद्दावज्जनूपायदस्सनत्थं, तथा सद्दग्गहणभावनाबलेन सुखुमतरसद्दग्गहणसंसिद्धितो.
एवं ¶ आसन्नसद्दग्गहणानुसारेन दूरदूरतरसद्दग्गहणम्पि समिज्झतीति दस्सेतुं ‘‘पुरत्थिमाय ¶ दिसाया’’तिआदिना दिसासम्बन्धवसेन सद्दानं मनसिकारविधि आरद्धो. तत्थ सद्दनिमित्तन्ति ञाणुप्पत्तिहेतुभावतो सद्दो एव सद्दनिमित्तं, यो वा यथावुत्तो उपादायुपादाय लब्भमानो सद्दानं ओळारिकसुखुमाकारो, तं सद्दनिमित्तं. तेनेवाह ‘‘सद्दानं सद्दनिमित्त’’न्ति. यं पन वुत्तं ‘‘ओळारिकानम्पि सुखुमानम्पि सद्दानं सद्दनिमित्तं मनसि कातब्ब’’न्ति, तं ओळारिकसुखुमसम्मतेसुपि ओळारिकसुखुमसब्भावदस्सनत्थं. तञ्च सब्बं सुखुमे ञाणपरिचयदस्सनत्थं दट्ठब्बं. सद्दनिमित्तस्स अपच्चुप्पन्नसभावत्ता ‘‘सद्दोव सद्दनिमित्त’’न्ति अयमेव पक्खो ञायागतोति केचि, तं न ओळारिकसुखुमानं सद्दानं वण्णारम्मणेन ञाणेन नीलपीतादिवण्णानं विय तत्थेव गहेतब्बतो. ओळारिकसुखुमभावो चेत्थ सद्दनिमित्तन्ति अधिप्पेतन्ति. तस्साति यथावुत्तेन विधिना पटिपज्जन्तस्स योगिनो. ते सद्दाति ये सब्बोळारिकतो पभुति आवज्जन्तस्स अनुक्कमेन सुखुमसुखुमा सद्दा आवज्जिता, ते. पाकतिकचित्तस्सापीति पादकज्झानसमापज्जनतो पुब्बे पवत्तचित्तस्सापि. परिकम्मसमाधिचित्तस्साति दिब्बसोतधातुया उप्पादनत्थं पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठितस्स सद्दं आरब्भ परिकम्मकरणवसेन पवत्तक्खणिकसमाधिचित्तस्स. पुब्बेपि ञाणेन परिमद्दितत्ता अतिविय पाकटा होन्तीति सम्बन्धो.
तेसु सद्देसूति ये परिकम्मस्स विसयदस्सनत्थं बहू सद्दा वुत्ता, तेसु सद्देसु. अञ्ञतरन्ति यत्थस्स परिकम्मकरणवसेन अभिण्हं मनसिकारो पवत्तो, तं एकं सद्दं. ततो परन्ति ततो अप्पनुप्पत्तितो परं. तस्मिं सोतेति तस्मिं ञाणसोते. पतितो होतीति दिब्बसोतधातु अन्तोगधा होति अप्पनाचित्तस्स उप्पत्तितो पभुति दिब्बसोतञाणलाभी नाम होति, न दानिस्स तदत्थं भावनाभियोगो इच्छितब्बोति अत्थो. तन्ति दिब्बसोतधातुं. थामजातन्ति जातथामं दळ्हभावप्पत्तं. वड्ढेतब्बं पादकज्झानारम्मणं. किन्ति कित्तकन्ति आह ‘‘एत्थन्तरे सद्दं सुणामीति एकङ्गुलमत्तं परिच्छिन्दित्वा’’ति. पादकज्झानस्स हि आरम्मणभूतं कसिणनिमित्तं ‘‘एत्तकं ठानं फरतू’’ति मनसि करित्वा पादकज्झानं समापज्जन्तस्स कसिणनिमित्तं तत्तकं ठानं फरित्वा तिट्ठति ¶ . सो समापत्तितो वुट्ठाय तत्थ गते सद्दे आवज्जति, सुभावितभावनत्ता तत्थ अञ्ञतरं सद्दं आरब्भ उप्पन्नावज्जनानन्तरं चत्तारि, पञ्च वा जवनानि उप्पज्जन्ति. तेसु पच्छिमं इद्धिचित्तं, इतरस्स पुनपि पादकज्झानं समापज्जितब्बमेव. ततो एव हि पादकज्झानारम्मणेन फुट्ठोकासब्भन्तरगतेपि सद्दे सुणातियेवाति सासङ्कं वदति. एकङ्गुलद्वङ्गुलादिग्गहणञ्चेत्थ सुखुमसद्दापेक्खाय कतं.
एवं ¶ सुणन्तोवाति एवं परिच्छिन्दित्वा परिच्छिन्दित्वा सवनेन वसीकताभिञ्ञो हुत्वा यथावज्जिते सद्दे सुणन्तो एव. पाटियेक्कन्ति एकज्झं पवत्तमानेपि ते सद्दे पच्चेकं वत्थुभेदेन ववत्थपेतुकामताय सति.
दिब्बसोतधातुकथावण्णना निट्ठिता.
चेतोपरियञाणकथावण्णना
४०१. परियातीति सरागादिविभागेन परिच्छिज्ज जानाति. तेनाह ‘‘परिच्छिन्दतीति अत्थो’’ति. येसञ्हि धातूनं गति अत्थो, बुद्धिपि तेसं अत्थो. ‘‘परसत्तान’’न्ति एत्थ पर-सद्दो अञ्ञत्थोति आह ‘‘अत्तानं ठपेत्वा सेससत्तान’’न्ति, यथा हि यो परो न होति, सो अत्ता. यो अत्ता न होति, सो परोति. सत्तानन्ति चेत्थ रूपादीसु सत्ताति सत्ता. तस्सा पन पञ्ञत्तिया सविञ्ञाणकसन्ताने निरुळ्हत्ता निच्छन्दरागापि सत्तात्वेव वुच्चन्ति, भूतपुब्बगतिया वा. ‘‘पु’’न्ति नरकं, तत्थ गलन्ति पपतन्तीति पुग्गला, पापकारिनो. इतरेपि संसारे संसारिनो तंसभावानातिवत्तनतो पुग्गलात्वेव वुच्चन्ति. तंतंसत्तनिकायस्स वा तत्थ तत्थ उपपत्तिया पूरणतो, अनिच्चतावसेन गलनतो च पुग्गलाति नेरुत्ता.
एतञ्हीति एत्थ हि-सद्दो हेतुअत्थो. यस्मा ‘‘एतं चेतोपरियञाणं दिब्बचक्खुञाणवसेन इज्झती’’ति तं दिब्बचक्खुञाणं, एतस्स चेतोपरियञाणस्स उप्पादने परिकम्मं, तस्मा तेन चेतोपरियञाणं उप्पादेतुकामेन अधिगतदिब्बचक्खुञाणेन भिक्खुनाति एवं योजना कातब्बा ¶ . हदयरूपन्ति न हदयवत्थु, अथ खो हदयमंसपेसि. यं बहि कमलमकुळसण्ठानं, अन्तो कोसातकीफलसदिसन्ति वुच्चति, तञ्हि निस्साय दानि वुच्चमानं लोहितं तिट्ठति. हदयवत्थु पन इमं लोहितं निस्साय पवत्ततीति. कथं पन दिब्बचक्खुना लोहितस्स वण्णदस्सनेन अरूपं चित्तं परियेसतीति आह ‘‘यदा ही’’तिआदि. कथं पन सोमनस्ससहगतादिचित्तवुत्तिया कम्मजस्स लोहितस्स विविधवण्णभावापत्तीति? को वा एवमाह ‘‘कम्मजमेव तं लोहित’’न्ति चतुसन्ततिरूपस्सापि तत्थ लब्भमानत्ता. तेनेवाह ‘‘इदं रूपं सोमनस्सिन्द्रियसमुट्ठान’’न्तिआदि. एवम्पि यं तत्थ अचित्तजं, तस्स यथावुत्तवण्णभेदेन ¶ न भवितब्बन्ति? भवितब्बं, सेसतिसन्ततिरूपानं तदनुवत्तनतो. यथा हि गमनादीसु चित्तजरूपानि उतुकम्माहारसमुट्ठानरूपेहि अनुवत्तीयन्ति, अञ्ञथा कायस्स देसन्तरुप्पत्तियेव न सिया, एवमिधापि चित्तजरूपं सेसतिसन्ततिरूपानि अनुवत्तमानानि पवत्तन्ति. पसादकोधवेलासु चक्खुस्स वण्णभेदापत्तियेव च तदत्थस्स निदस्सनं दट्ठब्बं.
परियेसन्तेनाति पठमं ताव अनुमानतो ञाणं पेसेत्वा गवेसन्तेन. चेतोपरियञाणञ्हि उप्पादेतुकामेन योगिना हेट्ठा वुत्तनयेन रूपावचरचतुत्थज्झानं अट्ठङ्गसमन्नागतं अभिनीहारक्खमं कत्वा दिब्बचक्खुञाणस्स लाभी समानो आलोकं वड्ढेत्वा दिब्बेन चक्खुना परस्स हदयमंसपेसिं निस्साय पवत्तमानस्स लोहितस्स वण्णदस्सनेन ‘‘इदानि इमस्स चित्तं सोमनस्ससहगत’’न्ति वा ‘‘दोमनस्ससहगत’’न्ति वा ‘‘उपेक्खासहगत’’न्ति वा नयग्गाहवसेनपि ववत्थपेत्वा पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय ‘‘इमस्स चित्तं जानामी’’ति परिकम्मं कातब्बं. कालसतम्पि कालसहस्सम्पि पुनप्पुनं पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय तथेव पटिपज्जितब्बं. तस्सेवं दिब्बचक्खुना हदयलोहितवण्णदस्सनादिविधिना पटिपज्जन्तस्स इदानि चेतोपरियञाणं उप्पज्जिस्सतीति यं तदा पवत्ततीति ववत्थापितं चित्तं, तं आरम्मणं कत्वा मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जति, तस्मिं निरुद्धे चत्तारि, पञ्च वा जवनानि जवन्ति. तेसं पुरिमानि तीणि, चत्तारि वा परिकम्मादिसमञ्ञानि कामावचरानि, चतुत्थं, पञ्चमं वा अप्पनाचित्तं रूपावचरचतुत्थज्झानिकं. तत्थ यं अन्तेन अप्पनाचित्तेन सद्धिं उप्पन्नं ञाणं, इदं चेतोपरियञाणं. तञ्हि यत्थानेन परिकम्मं कतं, तं परस्स चित्तं पच्चक्खतो पटिविज्झन्तं विभावेन्तमेव हुत्वा ¶ पवत्तति रूपं विय च दिब्बचक्खुञाणं, सद्दं विय च दिब्बसोतञाणं. ततो परं पन कामावचरचित्तेहि सरागादिववत्थापनं होति नीलादिववत्थापनं विय. एवमधिगतस्स पन चेतोपरियञाणस्स थामगमनविधानम्पि अधिगमनविधानसदिसमेवाति तं दस्सेतुं ‘‘तस्मा तेन…पे… थामगतं कातब्ब’’न्ति वुत्तं.
एवं थामगते हीतिआदि थामगतानिसंसदस्सनं. सब्बम्पि कामावचरचित्तन्ति चतुपण्णासविधम्पि कामावचरचित्तं. ‘‘सब्बम्पी’’ति पदं ‘‘रूपावचरारूपावचरचित्त’’न्ति एत्थापि आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. तेन पञ्चदसविधम्पि रूपावचरचित्तं, द्वादसविधम्पि अरूपावचरचित्तन्ति वुत्तं होति. पजानातीति सरागादिपकारेहि जानाति, पच्चक्खतो पटिविज्झतीति अधिप्पायो. पुथुज्जनवसेनायं अभिञ्ञाकथाति लोकुत्तरं चित्तं इध अनुद्धटं. तम्पि ¶ हि उपरिमो, सदिसो वा अरियो हेट्ठिमस्स, सदिसस्स च चित्तम्पि पजानाति एव. तेनाह ‘‘अनुत्तरं वा चित्त’’न्तिआदि. सङ्कमन्तोति ञाणेन उपसङ्कमन्तो. एकच्चञ्हि चित्तं ञत्वा परिकम्मेन विना तदञ्ञं चित्तं जानन्तो ‘‘चित्ता चित्तं सङ्कमन्तो’’ति वुत्तो. तेनाह ‘‘विनापि हदयरूपदस्सनेना’’ति. हदयरूपदस्सनादिविधानं हि आदिकम्मिकवसेन वुत्तं. तेनाह ‘‘वुत्तम्पि चेत’’न्तिआदि. यत्थ कत्थचीति पञ्चवोकारभवे, चतुवोकारभवेपि वा. न कतो अभिञ्ञानुयोगसङ्खातो अभिनिवेसो एतेनाति अकताभिनिवेसो, तस्स, आदिकम्मिकस्साति अत्थो. अयं कथाति ‘‘आलोकं वड्ढेत्वा’’तिआदिना वुत्तपरिकम्मकथा.
अवसेसन्ति वुत्तावसेसं. एवं अविभागेन वुत्तं विभागतो दस्सेतुं ‘‘चतुभूमकं कुसलाब्याकतं चित्तं वीतराग’’न्ति आह. तञ्हि योनिसोमनसिकारप्पच्चयतंहेतुकताहि रागेन सम्पयोगासङ्काभावतो ‘‘वीतराग’’न्ति वत्तब्बतं लभति. सेसाकुसलचित्तानं रागेन सम्पयोगाभावतो नत्थेव सरागता, तंनिमित्तकताय पन सिया तंसहिततालेसोति नत्थेव वीतरागतापीति दुकविनिमुत्तताव युत्ताति वुत्तं ‘‘इमस्मिं दुके सङ्गहं न गच्छन्ती’’ति. यदि एवं पदेसिकं चेतोपरियञाणं आपज्जतीति? नापज्जति, दुकन्तरपरियापन्नत्ता तेसं. ये पन ‘‘पटिपक्खभावे असतिपि सम्पयोगाभावो एवेत्थ पमाणं एकच्चअब्याकतानं विया’’ति सेसाकुसलचित्तानम्पि वीतरागतं पटिजानन्ति ¶ , ते सन्धायाह ‘‘केचि पन थेरा तानिपि सङ्गण्हन्ती’’ति. सदोसदुकेपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो.
पाटिपुग्गलिकनयेनाति आवेणिकनयेन, तदञ्ञाकुसलचित्तेसु विय लोभदोसेहि अमिस्सितस्स मोहस्सेव सब्भावतोति अत्थो. अकुसलमूलसङ्खातेसु सह मोहेनेवाति समोहं पठमनये, दुतियनये पन सहेव मोहेनाति समोहन्ति एवं उत्तरपुरिमपदावधारणतो द्वीसु नयेसु भेदो वेदितब्बो. अत्तना सम्पयुत्तं थिनमिद्धं अनुवत्तनवसेन गतं पवत्तं थिनमिद्धानुगतं पञ्चविधं ससङ्खारिकाकुसलचित्तं संखित्तं, आरम्मणे सङ्कोचनवसेन पवत्तनतो. वुत्तनयेन उद्धच्चानुगतं वेदितब्बं, तं पन उद्धच्चसहगतं चित्तं, यत्थ वा उद्धच्चं पच्चयविसेसेन थामजातं हुत्वा पवत्तति. किलेसविक्खम्भनसमत्थताय, विपुलफलताय, दीघसन्तानताय च महन्तभावं गतं, महन्तेहि वा उळारच्छन्दवीरियचित्तपञ्ञेहि गतं पटिपन्नन्ति महग्गतं. अवसेसन्ति परित्तअप्पमाणं. अत्तानं उत्तरितुं समत्थेहि सह उत्तरेहीति सउत्तरं. उत्तिण्णन्ति उत्तरं, लोके अपरियापन्नभावेन लोकतो उत्तरन्ति लोकुत्तरं. ततो एव नत्थि ¶ एतस्स उत्तरन्ति अनुत्तरं. उपनिज्झानलक्खणप्पत्तेन समाधिना सम्मदेव आहितन्ति समाहितं. तदङ्गविमुत्तिप्पत्तं कामावचरकुसलचित्तं. विक्खम्भनविमुत्तिप्पत्तं महग्गतचित्तं. समुच्छेदविमुत्तिप्पत्तं मग्गचित्तं. पटिप्पस्सद्धिविमुत्तिप्पत्तं फलचित्तं. निस्सरणविमुत्तिप्पत्तम्पि तदुभयमेव. कामं कानिचि पच्चवेक्खणचित्तादीनि निब्बानारम्मणानि होन्ति, निस्सरणविमुत्तिप्पत्तानि पन न होन्ति तादिसकिच्चायोगतो. पाळियं आगतसरागादिभेदवसेन चेव तेसं अन्तरभेदवसेन च सब्बप्पकारम्पि.
चेतोपरियञाणकथावण्णना निट्ठिता.
पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणकथावण्णना
४०२. पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, तस्स वा अनुस्सरणं पुब्बेनिवासानुस्सति, तं निस्सयादिपच्चयभूतं पटिच्च उप्पज्जनतो ‘‘पुब्बेनिवासानुस्सतिम्हि यं ञाणं, तदत्थाया’’ति सङ्खेपेन वुत्तमत्थं विवरन्तो ¶ पुब्बेनिवासं ताव दस्सेत्वा तत्थ सतिञाणानि दस्सेतुं ‘‘पुब्बेनिवासो’’तिआदिमाह. तत्थ ‘‘पुब्बे’’ति इदं पदं ‘‘एकम्पि जाति’’न्तिआदिवचनतो अतीतभवविसयं इधाधिप्पेतन्ति आह ‘‘अतीतजातीसू’’ति निवास-सद्दो कम्मसाधनो, खन्धविनिमुत्तो च निवसितधम्मो नत्थीति आह ‘‘निवुत्थक्खन्धा’’ति. निवुत्थता चेत्थ ससन्ताने पवत्तता, तथाभूता च ते अनु अनु भूता जाता पवत्ता तत्थ उप्पज्जित्वा विगताव होन्तीति आह ‘‘निवुत्थाति अज्झावुत्था अनुभूता अत्तनो सन्ताने उप्पज्जित्वा निरुद्धा’’ति. एवं ससन्ततिपरियापन्नधम्मवसेन निवास-सद्दस्स अत्थं वत्वा इदानि अविसेसेन वत्तुं ‘‘निवुत्थधम्मा वा निवुत्था’’ति वत्वा तं विवरितुं ‘‘गोचरनिवासेना’’तिआदि वुत्तं. गोचरभूतापि हि गोचरासेवनाय आसेविता आरम्मणकरणवसेन अनुभूता निवुत्था नाम होन्तीति. ते पन दुविधा सपरविञ्ञाणगोचरतायाति उभयेपि ते दस्सेतुं ‘‘अत्तनो’’तिआदि वुत्तं.
तत्थ ‘‘अत्तनो विञ्ञाणेन विञ्ञाता’’ति वत्वा ‘‘परिच्छिन्ना’’ति वचनं ये ते गोचरनिवासेन निवुत्थधम्मा, ते न केवलं विञ्ञाणेन विञ्ञाणमत्ता, अथ खो यथा पुब्बे जातिनामगोत्तवण्णलिङ्गाहारादिविसेसेहि परिच्छेदकारिकाय पञ्ञाय परिच्छिज्ज गहिता, तथेवेतं ¶ ञाणं परिच्छिज्ज गण्हातीति इमस्स अत्थस्स दीपनत्थं वुत्तं. परविञ्ञाणविञ्ञातापि वा निवुत्थाति सम्बन्धो. न केवलं अत्तनोव विञ्ञाणेन, अथ खो परेसं विञ्ञाणेन विञ्ञातापि वाति अत्थो. इधापि ‘‘परिच्छिन्ना’’ति पदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं ‘‘परेसम्पि वा विञ्ञाणेन विञ्ञाता परिच्छिन्ना’’ति. तस्स च गहणे पयोजनं वुत्तनयेनेव वत्तब्बं. ते च खो यस्मा अभीतासु एव जातीसु अञ्ञेहि विञ्ञाता परिच्छिन्ना, ते च परिनिब्बुतापि होन्ति. ये हि ते विञ्ञाता, तेसं तदा वत्तमानसन्तानानुसारेन तेसम्पि अतीते पवत्ति ञायतीति सिखाप्पत्तं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स विसयभूतं पुब्बेनिवासं दस्सेतुं ‘‘छिन्नवटुमकानुस्सरणादीसू’’ति वुत्तं. छिन्नवटुमका सम्मासम्बुद्धा, तेसं अनुस्सरणा छिन्नवटुमकानुस्सरणं. आदि-सद्देन पच्चेकसम्बुद्धबुद्धसावकानुस्सरणानि गय्हन्तीति वदन्ति. छिन्नवटुमका पन सब्बेव अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया ¶ परिनिब्बुता. तेसं अनुस्सरणं नाम तेसं पटिपत्तिया अनुस्सरणं, सा पन पटिपत्ति सङ्खेपतो छळारम्मणग्गहणलक्खणाति तानि इध परविञ्ञाणविञ्ञातग्गहणेन गहितानि, ते पनेते सम्मासम्बुद्धानंयेव विसया, न अञ्ञेसन्ति आह ‘‘ते बुद्धानंयेव लब्भन्ती’’ति. न हि अतीते बुद्धा भगवन्तो एवं विपस्सिंसु, एवं मग्गं भावेसुं, एवं फलनिब्बानानि सच्छाकंसु, एवं वेनेय्ये विनेसुन्ति एत्थ सब्बदा अञ्ञेसं ञाणस्स गति अत्थीति. याय सतिया पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सा पुब्बेनिवासानुस्सतीति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
अनेकविधन्ति नानाभवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासादिवसेन बहुविधं. पकारेहीति नामगोत्तादिआकारेहि सद्धिं, सहयोगे चेतं करणवचनं. पवत्तितं देसनावसेन. तेनाह ‘‘संवण्णित’’न्ति, वित्थारितन्ति अत्थो. ‘‘निवास’’न्ति अन्तोगधभेदसामञ्ञवचनमेतन्ति ते भेदे ब्यापनिच्छावसेन सङ्गहेत्वा दस्सेन्तो ‘‘तत्थ तत्थ निवुत्थसन्तान’’न्ति आह. सावकस्सेवेतं अनुस्सरणं, न सत्थुनोति वुत्तं ‘‘खन्धपटिपाटिवसेन चुतिपटिसन्धिवसेन वा’’ति. खन्धपटिपाटि खन्धानं अनुक्कमो. सा च खो चुतितो पट्ठाय उप्पटिपाटिवसेन. केचि पनेत्थ ‘‘इरियापथपटिपाटि खन्धपटिपाटी’’ति वदन्ति. अनुगन्त्वा अनुगन्त्वाति ञाणगतिया अनुगन्त्वा अनुगन्त्वा. तित्थियाति अञ्ञतित्थिया, ते पन कम्मवादिनो किरियवादिनो तापसादयो. ठपेत्वा अग्गसावकमहासावके इतरे सत्थु सावका पकतिसावका.
यस्मा तित्थियानं ब्रह्मजालादीसु चत्तालीसाय एव संवट्टविवट्टानं अनुस्सरणं आगतं, तस्मा ¶ ‘‘न ततो पर’’न्ति वत्वा तं कारणं वदन्तो ‘‘दुब्बलपञ्ञत्ता’’तिआदिमाह, तेन विपस्सनाभियोगो पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स विसेसकारणन्ति दस्सेति. बलवपञ्ञत्ताति एत्थ नामरूपपरिच्छेदादियेव पञ्ञाय बलवकारणं दट्ठब्बं. तञ्हेत्थ नेसं साधारणकारणं. एत्तकोति कप्पानं लक्खं, तदधिकं एकं, द्वे च असङ्ख्येय्यानीति कालवसेन एवंपरिमाणो यथाक्कमं तेसं महासावकअग्गसावकपच्चेकबुद्धानं पुञ्ञञाणाभिनीहारो सावकपच्चेकबोधिपारमिता समिता. यदि बोधिसम्भारसम्भरणकालपरिच्छिन्नो तेसं तेसं अरियानं अभिञ्ञाञाणविभागो, एवं सन्ते ¶ बुद्धानम्पि विसयपरिच्छेदता आपन्नाति आह ‘‘बुद्धानं पन परिच्छेदो नाम नत्थी’’ति. ‘‘यावतकं ञेय्यं, तावतकं ञाण’’न्ति (महानि. १५६; चूळनि. मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि. म. ३.५) वचनतो सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स विय बुद्धानं अभिञ्ञाञाणानम्पि विसये परिच्छेदो नाम नत्थि. तत्थ यं यं ञातुं इच्छन्ति, तं तं जानन्ति एव. अथ वा सतिपि कालपरिच्छेदे कारणूपायकोसल्लपरिग्गहादिना सातिसयत्ता महाबोधिसम्भारानं पञ्ञापारमिताय पवत्तिआनुभावस्स परिच्छेदो नाम नत्थि, कुतो तन्निब्बत्तानं अभिञ्ञाञाणानन्ति आह ‘‘बुद्धानं पन परिच्छेदो नाम नत्थी’’ति. अतीते एत्तकानि कप्पानं असङ्ख्येय्यानीति एवं कालपरिच्छेदो नाम नत्थि, अनागते अनागतंसञाणस्स विय.
एवं छन्नं जनानं पुब्बेनिवासानुस्सरणं कालविभागतो दस्सेत्वा इदानि आरम्मणग्गहणतो आनुभावविसेसतो, पवत्तिआकारतो च दस्सेतुं ‘‘तित्थिया चा’’तिआदि वुत्तं. चुतिपटिसन्धिवसेनाति अत्तनो, परस्स वा तस्मिं तस्मिं अत्तभावे चुतिं दिस्वा अन्तरा किञ्चि अनामसित्वा पटिसन्धिया एव गहणवसेन. वुत्तमेवत्थं ब्यतिरेकतो, अन्वयतो च विभावेतुं ‘‘तेसञ्ही’’तिआदि वुत्तं. पकतिसावका चुतिपटिसन्धिवसेनपि सङ्कमन्तीति अयमत्थो हेट्ठा वुत्तनयेन ‘‘बलवपञ्ञत्ता’’ति हेतुना विभावेतब्बो, चुतिपटिसन्धिवसेन सङ्कमनं वेमज्झदस्सने पयोजनाभावतो. ञाणबलदस्सनत्थं पनेत्थ वुत्तं.
तं तं पाकटमेवाति यथा नाम सरदसमये ठितमज्झन्हिकवेलायं चतुरतनिके गेहे चक्खुमतो पुरिसस्स रूपगतं सुपाकटमेव होतीति लोकसिद्धमेतं, सिया पन तस्स सुखुमतरतिरोहितादिभेदस्स रूपगतस्स अगोचरता. नत्थेव बुद्धानं ञातुं इच्छितस्स ञेय्यस्स अगोचरता, अथ खो तं ञाणालोकेन ओभासितं हत्थतले आमलकं विय सुपाकटं सुविभूतमेव ¶ होति तथा ञेय्यावरणस्स सुपहीनत्ता. पेय्यालपाळिं विय सङ्खिपित्वाति यथा पेय्यालपाळिं पठन्ता ‘‘पठमं झानं…पे… पञ्चमं झान’’न्ति आदिपरियोसानमेव गण्हन्ता सङ्खिपित्वा सज्झायन्ति, न अनुपदं, एवं अनेकापि कप्पकोटियो सङ्खिपित्वा. यं यं इच्छन्तीति यस्मिं कप्पे, यस्मिं भवे यं ¶ यं जानितुं इच्छन्ति, तत्थ तत्थेव ञातुं इच्छिते एव ञाणेन ओक्कमन्ता. सीहोक्कन्तवसेन सीहगतिपतनवसेन ञाणगतिया गच्छन्ति. सतधा भिन्नस्स वाळस्स कोटिया कोटिपटिपादनवसेन कतवालवेधपरिचयस्स. सरभङ्गसदिसस्साति सरभङ्गबोधिसत्तसदिसस्स (जा. २.१७.५० आदयो). लक्खट्ठानस्स अप्पत्तवसेन न सज्जति. अतिक्कमनपस्सगमनवसेन न विरज्झति.
खज्जुपनकप्पभासदिसं हुत्वा उपट्ठातीति ञाणस्स अतिविय अप्पानुभावताय खज्जोतोभाससमं हुत्वा पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं उपट्ठाति. एस नयो सेसेसुपि. दीपप्पभासदिसन्ति पाकतिकदीपालोकसदिसं. उक्कापभा महाउम्मुकालोको. ओसधितारकप्पभाति उस्सन्ना पभा एताय धीयतीति ओसधि, ओसधीनं वा अनुबलप्पदायिकत्ता ओसधीति एवं लद्धनामाय तारकाय पभा. सरदसूरियमण्डलसदिसं सविसये सब्बसो अन्धकारविधमनतो.
यट्ठिकोटिगमनं विय खन्धपटिपाटिया अमुञ्चनतो. कुन्नदीनं अतिक्कमनाय एकेनेव रुक्खदण्डेन कतसङ्कमो दण्डकसेतु. चतूहि, पञ्चहि वा जनेहि गन्तुं सक्कुणेय्यो फलके अत्थरित्वा आणियो कोट्टेत्वा कतसङ्कमो जङ्घसेतु. जङ्घसत्थस्स गमनयोग्गो सङ्कमो जङ्घसेतु जङ्घमग्गो विय. सकटस्स गमनयोग्गो सङ्कमो सकटसेतु सकटमग्गो विय. महता जङ्घसत्थेन गन्तब्बमग्गो महाजङ्घमग्गो. बहूहि वीसाय वा तिंसाय वा सकटेहि एकज्झं गन्तब्बमग्गो महासकटमग्गो.
इमस्मिं पन अधिकारेति ‘‘चित्तं पञ्ञञ्च भावय’’न्ति (सं. नि. १.२३, १९२; पेटको. २२; मि. प. २.१.९) चित्तसीसेन सावकस्स निद्दिट्ठसमाधिभावनाधिकारे.
४०३. तस्माति यस्मा सावकानं पुब्बेनिवासानुस्सरणं इधाधिप्पेतं, तस्मा. एवन्ति यथा ते अनुस्सरन्ति, एवं अनुस्सरितुकामेन. हेट्ठा तीसु झानेसु यथारहं पीतिसुखेहि कायचित्तानं ¶ सम्पीननाय ‘‘चत्तारि झानानि समापज्जित्वा’’ति वुत्तं, अञ्ञथा पादकज्झानमेव समापज्जितब्बं सिया. याय निसज्जाय निसिन्नस्स अनुस्सरणारम्भो, सा इध सब्बपच्छिमा निसज्जा. ततो आसनपञ्ञापनन्ति ततो निसज्जाय पुरिमकं आसनपञ्ञापनं आवज्जितब्बन्ति सम्बन्धो. एस नयो सेसेसुपि ¶ . भोजनकालोतिआदीसु कालसीसेन तस्मिं तस्मिं काले कतकिच्चमाह. चेतियङ्गणबोधियङ्गणवन्दनकालोति चेतियङ्गणबोधियङ्गणेसु चेतियबोधीनं वन्दनकालो. सकलं रत्तिन्दिवन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं.
किञ्चि किच्चं. एत्तकेनाति पादकज्झानसमापज्जनेन. पादकज्झानञ्हि सत्थकस्स विय निसानसिला सतिपञ्ञानम्पि निसितभावावहं. यं तस्स, ता तं समापज्जनेन परमनेपक्कप्पत्ता होन्ति. तेनाह ‘‘दीपे जलिते विय पाकटं होती’’ति, अन्धकारट्ठानेति अधिप्पायो. पुरिमभवेति इमस्स भवस्स अनन्तरे पुरिमस्मिं भवे. पवत्तितनामरूपन्ति अत्तनो पच्चयेहि पवत्तितनामरूपं. तञ्च खो पठमं रूपं आवज्जित्वा नामं आवज्जितब्बं. पठमं नामं आवज्जित्वा पच्छा रूपन्ति अपरे. पहोतीति सक्कोति. पण्डितो नाम इमिस्सा अभिञ्ञाभावनाय कताधिकारो.
‘‘अञ्ञं उप्पन्न’’न्ति इदं अञ्ञस्मा कम्मभवा अञ्ञो उपपत्तिभवो उप्पन्नोति कत्वा वुत्तं अद्धापच्चुप्पन्नन्तरभावतो. अञ्ञथा एकभवेपि अञ्ञमञ्ञमेव नामरूपं उप्पज्जति, निरुद्धञ्च अप्पटिसन्धिकं. तेनेवाह –
‘‘ये निरुद्धा मरन्तस्स, तिट्ठमानस्स वा इध;
सब्बेपि सदिसा खन्धा, गता अप्पटिसन्धिका’’ति. (महानि. ३९);
तं ठानन्ति तं निक्खेपट्ठानं. आहुन्दरिकन्ति समन्ततो, उपरि च घनसञ्छन्नं सम्बाधट्ठानं. अन्धतममिवाति अन्धकारतिमिसा विय.
कूटागारकण्णिकत्थायाति कूटागारस्स कूटत्थाय. कूटागारस्स कण्णिका विय पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं, महारुक्खो विय पुरिमभवे चुतिक्खणे पवत्तनामरूपं, साखापलासा विय तेन सम्बन्धं इमस्मिं भवे पटिसन्धिचित्तं, फरसुधारा विय परिकम्मभावना ¶ , कम्मारसाला विय पादकज्झानन्ति एवं उपमासंसन्दनं वेदितब्बं. कट्ठफालकोपमापि ‘‘यथा नाम बलवा पुरिसो ओदनपचनादिअत्थं महन्तं दारुं फालेन्तो तस्स तचफेग्गुमत्तफालने फरसुधाराय विपन्नाय महन्तं दारुं फालेतुं असक्कोन्तो धुरनिक्खेपं अकत्वा’’तिआदिना वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बा. तथा केसोहारकूपमा.
पुब्बेनिवासञाणं ¶ नाम न होति अतीतासु जातीसु निवुत्थधम्मारम्मणत्ताभावा. तन्ति पच्छिमनिसज्जतो पभुति याव पटिसन्धि पवत्तं ञाणं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स परिकम्मभावेन पवत्तसमाधिना सम्पयुत्तञाणं परिकम्मसमाधिञाणं. तं रूपावचरं सन्धाय न युज्जतीति तं तेसं वचनं अतीतंसञाणं चे, रूपावचरं अधिप्पेतं न युज्जति परिकम्मसमाधिञाणस्स कामावचरभावतो. न हि अनन्तरचुतिचित्तस्स ओरतो पवत्तिक्खन्धे आरब्भ रूपावचरं चित्तं उप्पज्जतीति पाळियं, अट्ठकथायं वा आगतं अत्थि. येसं जवनानं पुरिमानीति योजना. यदा पन अप्पनाचित्तं होति, तदास्साति सम्बन्धो. इदं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं नामाति कामं अनन्तरस्स भवस्स चुतिक्खणे पवत्तितनामरूपं आरम्मणं कत्वा पवत्तञाणं दस्सितं, तं पन निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं ञाणसामञ्ञस्स जोतितभावतो. यथेव हि ततो नामरूपतो पभुति सब्बे अतीता खन्धा, खन्धपटिबद्धा च सब्बो पुब्बेनिवासो, एवं तस्स पटिविज्झनवसेन पवत्तञाणं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं. तेनाह ‘‘तेन ञाणेन सम्पयुत्ताय सतिया अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरती’’ति.
४०४. एकम्पि जातिन्ति एकम्पि भवं. सो हि एककम्मनिब्बत्तो आदाननिक्खेपपरिच्छिन्नो अन्तोगधधम्मप्पभेदो खन्धप्पबन्धो इध जातीति अधिप्पेतो. तेनाह ‘‘एकम्पि…पे… खन्धसन्तान’’न्ति. परिहायमानोति खीयमानो विनस्समानो. कप्पोति असङ्ख्येय्यकप्पो. सो पन अत्थतो कालो, तदा पवत्तमानसङ्खारवसेनस्स परिहानि वेदितब्बा. वड्ढमानो विवट्टकप्पोति एत्थापि एसेव नयो. यो पन ‘‘कालं खेपेती’’ति, ‘‘कालो घसति भूतानि, सब्बानेव सहत्तना’’ति (जा. १.२.१९०) च आदीसु कालस्सापि खयो वुच्चति, सो इध नाधिप्पेतो अनिट्ठप्पसङ्गतो. संवट्टनं विनस्सनं संवट्टो, संवट्टतो उद्धं तथा ठायी संवट्टट्ठायी. तंमूलकत्ताति तंपुब्बकत्ता. विवट्टनं निब्बत्तनं, वड्ढनं वा विवट्टो.
तेजोसंवट्टो आपोसंवट्टो वायोसंवट्टोति एवं संवट्टसीमानुक्कमेन संवट्टेसु वत्तब्बेसु तथा ¶ अवत्वा ‘‘आपोसंवट्टो तेजोसंवट्टो ¶ वायोसंवट्टो’’ति वचनं संवट्टकमहाभूतदेसनानुपुब्बियाति केचि. संवट्टानुपुब्बियाति अपरे. आपेन संवट्टो आपोसंवट्टो. संवट्टसीमाति संवट्टमरियादा.
संवट्टतीति विनस्सति. सदाति सब्बकालं, तीसुपि संवट्टकालेसूति अत्थो.
‘‘एकं बुद्धखेत्त’’न्ति इध यं सन्धाय वुत्तं, तं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘बुद्धखेत्तं नाम तिविध’’न्तिआदि वुत्तं. यत्तके ठाने तथागतस्स पटिसन्धिञाणानुभावो पुञ्ञफलसमुत्तेजितो सरसेनेव पथवी विजम्भति, तं सब्बम्पि बुद्धङ्कुरस्स निब्बत्तनखेत्तं नामाति आह ‘‘जातिखेत्तं दससहस्सचक्कवाळपरियन्त’’न्ति. आनुभावो वत्ततीति इध इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो आणाखेत्तपरियापन्ने यत्थ कत्थचि चक्कवाळे ठत्वा अत्तनो अत्थाय परित्तं कत्वा तत्थेव अञ्ञं चक्कवाळं गतोपि कतपरित्तो एव होति. अथ वा तत्थ एकचक्कवाळे ठत्वा सब्बसत्तानं अत्थाय परित्ते कते आणाखेत्ते सब्बसत्तानं अभिसम्भुणात्वेव परित्तानुभावो तत्थ देवताहि परित्ताणाय सम्पटिच्छितब्बतो. यं विसयखेत्तं सन्धाय एकस्मिंयेव खणे सरेन अभिविञ्ञापनं, अत्तनो रूपदस्सनञ्च पटिजानन्तेन भगवता ‘‘यावता वा पन आकङ्खेय्या’’ति (अ. नि. ३.८१) वुत्तं. यत्थाति यस्मिं अनन्तापरिमाणे विसयखेत्ते. यं यं तथागतो आकङ्खति, तं तं जानाति आकङ्खामत्तपटिबद्धवुत्तिताय बुद्धञाणस्स. सण्ठहन्तन्ति विवट्टमानं जायमानं.
४०५. गोखायितकमत्तेसूति गोहि खादितब्बप्पमाणेसु. यन्ति यस्मिं समये. पुप्फफलूपजीविनियो च देवता ब्रह्मलोके निब्बत्तन्तीति सम्बन्धो.
एतेसन्ति ‘‘वस्सूपजीविनो’’तिआदिना वुत्तसत्तानं. तत्थाति ब्रह्मलोके. सो च खो परित्ताभादिब्रह्मलोको वेदितब्बो. ‘‘पटिलद्धज्झानवसेना’’ति वत्वा झानप्पटिलाभस्स सम्भवं दस्सेतुं ‘‘तदा ही’’तिआदि वुत्तं. लोकं ब्यूहेन्ति सम्पिण्डेन्तीति लोकब्यूहा. ते किर दिस्वा मनुस्सा तत्थ तत्थ ठितापि निसिन्नापि संवेगजाता, सम्भमप्पत्ता ¶ च हुत्वा तेसं आसन्ने ठाने सन्निपतन्ति. सिखाबन्धस्स मुत्तताय मुत्तसिरा. इतो चितो च विधूयमानकेसताय विकिण्णकेसा. लोकविनासभयेन सोकवन्तचित्तताय अतिविय विरूपवेसधारिनो. मारिसाति देवानं ¶ पियसमुदाचारो. कथं पनेते कप्पवुट्ठानं जानन्तीति? धम्मताय सञ्चोदिताति आचरिया. तादिसनिमित्तदस्सनेनाति एके. ब्रह्मदेवताहि उय्योजिताति अपरे.
मेत्तादीनीति मेत्तामनसिकारादीनि कामावचरपुञ्ञानि. देवलोकेति कामदेवलोके. देवानं किर सुखसम्फस्सवातग्गहणपरिचयेन वायोकसिणे झानानि सुखेनेव इज्झन्ति. तेन वुत्तं ‘‘वायोकसिणे परिकम्मं कत्वा झानं पटिलभन्ती’’ति. तदञ्ञे पनाति आपायिके सन्धायाह. तत्थाति देवलोके.
दुतियो सूरियोति दुतियं सूरियमण्डलं. सत्तसूरियन्ति सत्तसूरियपातुभावसुत्तं. पकतिसूरियेति कप्पवुट्ठानकालतो पुब्बे उप्पन्नसूरियविमाने. कप्पवुट्ठानकाले पन यथा अञ्ञे कामावचरदेवा, एवं सूरियदेवपुत्तोपि झानं निब्बत्तेत्वा ब्रह्मलोकं उपपज्जति, सूरियमण्डलं पन पभस्सरतरञ्चेव तेजवन्ततरञ्च हुत्वा पवत्तति. तं अन्तरधायित्वा अञ्ञमेव उप्पज्जतीति अपरे. गङ्गा यमुना सरभू अचिरवती महीति इमा पञ्च महानदियो.
पभवाति उप्पत्तिट्ठानभूता. हंसपातनोति मन्दाकिनिमाह.
न सण्ठातीति न तिट्ठति.
परियादिन्नसिनेहन्ति परिक्खीणसिनेहं. याय आपोधातुया तत्थ तत्थ पथवीधातु आबन्धत्ता सम्पिण्डता हुत्वा तिट्ठति, सा छसूरियपातुभावेन परिक्खयं गच्छति. यथा चिदन्ति यथा च इदं चक्कवाळं. एवं कोटिसतसहस्सचक्कवाळानिपीति विपत्तिमहामेघुप्पत्तितो पट्ठाय इध वुत्तं सब्बं कप्पवुट्ठानं, तं तत्थ अतिदिसति.
पलुज्जित्वाति छिज्जित्वा. सङ्खारगतन्ति भूतुपादायप्पभेदं सङ्खारजातं. सब्बसङ्खारपरिक्खयाति झापेतब्बसङ्खारपरिक्खया. सयम्पि सङ्खारगतं समानं इन्धनाभावतो छारिकम्पि असेसेत्वा निड्डहित्वा वूपसमतीति आह ‘‘सप्पि…पे… निब्बायती’’ति.
४०६. दीघस्स ¶ अद्धुनोति संवट्टट्ठायीअसङ्ख्येय्यकप्पसङ्खातस्स दीघस्स कालस्स अच्चयेन ¶ . तालक्खन्धादीति आदि-सद्देन साकसालादिरुक्खे सङ्गण्हाति. घनं करोतीति विसरितुं अदत्वा पिण्डितं करोति. तेनाह ‘‘परिवटुम’’न्ति, वट्टभावेन परिच्छिन्नं. तन्ति उदकं. अस्साति वातस्स. विवरं देतीति यथा घनं करोति सम्पिण्डेति, एवं तत्थ अन्तरं देति. परिक्खयमानन्ति पुब्बे याव ब्रह्मलोका एकोघभूतेन वातेन परिसोसियमानताय परिक्खयं गच्छन्तं. ब्रह्मलोको पातुभवतीति योजना. ब्रह्मलोकोति च पठमज्झानभूमिमाह. उपरि चतुकामावचरदेवलोकट्ठानेति यामदेवलोकादीनं चतुन्नं पतिट्ठानट्ठाने. चातुमहाराजिकतावतिंसभवनानं पन पतिट्ठानट्ठानानि पथवीसम्बन्धताय न ताव पातुभवन्ति.
रुन्धन्तीति यथा हेट्ठा न भस्सति, एवं निरोधेन्ति.
‘‘पठमतराभिनिब्बत्ता’’ति इदं आयुक्खयस्स सम्भवदस्सनं, तेन द्विन्नं, चतुन्नं, अट्ठन्नं वा कप्पानं आदिम्हि निब्बत्ताति दस्सेति. ततोति आभस्सरब्रह्मलोकतो. परित्ताभअप्पमाणाभापि हि आभस्सरग्गहणेनेव सङ्गहं गच्छन्ति. ‘‘ते होन्ति सयंपभा अन्तलिक्खचरा’’ति इदं उपचारज्झानपुञ्ञस्स महानुभावताय वुत्तं. आलुप्पकारकन्ति आलोपं कत्वा कत्वाति वदन्ति, आलुप्पनं विलोपं कत्वाति अत्थो.
हट्ठतुट्ठाति अतिविय हट्ठा उप्पिलावितचित्ता. नामं करोन्तीति तथा वोहरन्ति.
सिनेरुचक्कवाळहिमवन्तपब्बताति एत्थ दीपसमुद्दापीति वत्तब्बं. तथा हि वक्खति ‘‘निन्ननिन्नट्ठाने समुद्दा, समसमट्ठाने दीपा’’ति. थूपथूपाति उन्नतुन्नता.
अतिमञ्ञन्तीति अतिक्कमित्वा मञ्ञन्ति, हीळेन्तीति अत्थो. तेनेव नयेनाति ‘‘एकच्चे वण्णवन्तो होन्ती’’तिआदिना (दी. नि. ३.१२३) वुत्तेन नयेनेव. पदालताति एवंनामिका लताजाति. तस्सा किर पारासवजाति गळोचीति वदन्ति. अकट्ठे एव भूमिप्पदेसे पच्चनको अकट्ठपाको. अकणोति कुण्डकरहितो.
सुमनसङ्खातजातिपुप्फसदिसो ¶ सुमनजातिपुप्फसदिसो. यो यो रसो एतस्साति यंयंरसो, ओदनो, तं यंयंरसं, यादिसरसवन्तन्ति अत्थो. रसपथवी, भूमिपप्पटको, पदालता च ¶ परिभुत्ता सुधाहारो विय खुद्दं विनोदेत्वा रसहरणीहि रसमेव ब्रूहेन्ता तिट्ठन्ति, न वत्थुनो सुखुमभावेन निस्सन्दा, सुखुमभावेनेव गहणिन्धनमेव च होन्ति. ओदनो पन परिभुत्तो रसं वड्ढेन्तोपि वत्थुनो ओळारिकभावेन निस्सन्दं विस्सज्जेन्तो पस्सावं, कसटञ्च उप्पादेतीति आह ‘‘ततो पभुति मुत्तकरीसं सञ्जायती’’ति. पुरिमत्तभावेसु पवत्तउपचारज्झानानुभावेन याव सत्तसन्ताने कामरागविक्खम्भनवेगो न समितो, न ताव बलवकामरागूपनिस्सयानि इत्थिपुरिसिन्द्रियानि पातुरहेसुं. यदा पनस्स विच्छिन्नताय बलवकामरागो लद्धावसरो अहोसि, तदा तदुपनिस्सयानि तानि सत्तानं अत्तभावेसु सञ्जायिंसु. तेन वुत्तं ‘‘पुरिसस्स…पे… पातुभवती’’ति. तेनेवाह ‘‘तत्र सुद’’न्तिआदि.
अलसजातिकस्साति सज्जुकमेव तण्डुलं अग्गहेत्वा परदिवसस्सत्थाय गहणेन अलसपकतिकस्स.
अनुत्थुनन्तीति अनुसोचन्ति. सम्मन्नेय्यामाति समनुजानेय्याम. नोति अम्हेसु. सम्माति सम्मदेव यथारहं. खीयितब्बन्ति खीयनारहं निन्दनीयं. गरहितब्बन्ति हीळेतब्बं.
अयमेव भगवा पटिबलो पग्गहनिग्गहं कातुन्ति योजना. रञ्जेतीति सङ्गहवत्थूहि सम्मदेव रमेति पीणेति.
विवट्टट्ठायीअसङ्ख्येय्यं चतुसट्ठिअन्तरकप्पसङ्गहं. वीसतिअन्तरकप्पसङ्गहन्ति केचि. सेसासङ्ख्येय्यानि कालतो तेन समप्पमाणानेव.
४०७. महाधाराहीति तालसालक्खन्धप्पमाणाहि महतीहि खारुदकधाराहि. समन्ततोति सब्बसो. पथवितोति पथविया हेट्ठिमन्ततो पभुति. तेन हि खारुदकेन फुट्ठफुट्ठा पथवीपब्बतादयो उदके ¶ पक्खित्तलोणसक्खरा विय विलीयन्तेव, तस्मा पथवीसन्धारुदकेन सद्धिं एकूदकमेव तं होतीति केचि. अपरे ‘‘पथवीसन्धारकं उदकक्खन्धञ्च उदकसन्धारकं वायुक्खन्धञ्च अनवसेसतो विनासेत्वा सब्बत्थ सयमेव एकोघभूतं तिट्ठती’’ति वदन्ति, तं युत्तं. तयोपि ब्रह्मलोकेति परित्ताभअप्पमाणाभआभस्सरब्रह्मलोके, तयिदं ‘‘अयं पन विसेसो’’ति आरद्धत्ता वुत्तं, अञ्ञथा ‘‘छपि ब्रह्मलोके’’ति वत्तब्बं सिया. सुभकिण्हेति उक्कट्ठनिद्देसेन ¶ ततियज्झानभूमिया उपलक्खणं. परित्तासुभअप्पमाणासुभेपि हि आहच्च उदकं तिट्ठति. हेट्ठा ‘‘आभस्सरे आहच्च तिट्ठती’’ति एत्थापि एसेव नयो. तन्ति तं कप्पविनासकउदकं. उदकानुगतन्ति उदकेन अनुगतं फुट्ठं. अभिभवित्वाति विलीयापेत्वा.
इदमेकं असङ्ख्येय्यन्ति इदं संवट्टसङ्खातं कप्पस्स एकं असङ्ख्येय्यं.
४०८. थूलरजे अपगते एव पथवीनिस्सितं सण्हरजं अपगच्छतीति वुत्तं ‘‘ततो सण्हरज’’न्ति. समुट्ठापेतीति सम्बन्धो. ‘‘विसमट्ठाने ठितमहारुक्खे’’ति इदं पठमं समुट्ठापेतब्बतं सन्धाय वुत्तं.
चक्कवाळपब्बतम्पि सिनेरुपब्बतम्पीति महापथविया विपरिवत्तनेनेव विपरिवत्तितं चक्कवाळपब्बतम्पि सिनेरुपब्बतम्पि वातो उक्खिपित्वा आकासे खिपति. ते चक्कवाळपब्बतादयो. अभिहन्त्वाति घट्टेत्वा. अञ्ञमञ्ञन्ति एकिस्सा लोकधातुया चक्कवाळहिमवन्तसिनेरुं अञ्ञिस्सा लोकधातुया चक्कवाळादीहीति एवं अञ्ञमञ्ञं समागमवसेन घट्टेत्वा. सब्बसङ्खारगतन्ति पथवीसन्धारकउदकं, तंसन्धारकवातन्ति सब्बं सङ्खारगतं विनासेत्वा सयम्पि विनस्सति अवट्ठानस्स कारणाभावतो.
४०९. यदिपि सङ्खारानं अहेतुको सरसनिरोधो विनासकाभावतो, सन्ताननिरोधो पन हेतुविरहितो नत्थि यथा तं सत्तकायेसूति. भाजनलोकस्सापि सहेतुकेन विनासेन भवितब्बन्ति हेतुं पुच्छति ‘‘किं कारणा एवं लोको विनस्सती’’ति. इतरो यथा तत्थ निब्बत्तनकसत्तानं पुञ्ञबलेन पठमं लोको विवट्टति, एवं तेसं पापबलेन संवट्टतीति दस्सेन्तो ‘‘अकुसलमूलकारणा’’ति आह. यथा हि रागदोसमोहानं अधिकभावेन यथाक्कमं रोगन्तरकप्पो, सत्थन्तरकप्पो, दुब्भिक्खन्तरकप्पोति इमे तिविधा ¶ अन्तरकप्पा विवट्टट्ठायिम्हि असङ्ख्येय्यकप्पे जायन्ति, एवमेते यथावुत्ता तयो संवट्टा रागादीनं अधिकभावेनेव होन्तीति दस्सेन्तो ‘‘अकुसलमूलेसु ही’’तिआदिमाह. उस्सन्नतरेति अतिविय उस्सन्ने. दोसे उस्सन्नतरे अधिकतरदोसेन विय तिक्खतरेन खारुदकेन विनासो युत्तोति वुत्तं ‘‘दोसे उस्सन्नतरे उदकेन विनस्सती’’ति. पाकटसत्तुसदिसस्स दोसस्स अग्गिसदिसता, अपाकटसत्तुसदिसस्स रागस्स खारुदकसदिसता च युत्ताति अधिप्पायेन ‘‘दोसे उस्सन्नतरे अग्गिना, रागे उस्सन्नतरे उदकेना’’ति ¶ केचिवादस्स अधिप्पायो वेदितब्बो. रागो सत्तानं बहुलं पवत्ततीति रागवसेन बहुसो लोकविनासो.
४१०. एवं पसङ्गेन संवट्टादिके पकासेत्वा इदानि यथाधिकतं नेसं अनुस्सरणाकारं दस्सेतुं ‘‘पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तोपी’’तिआदि आरद्धं.
‘‘अमुम्हि संवट्टकप्पे’’ति इदं संवट्टकप्पस्स आदितो पाळियं (दी. नि. १.२४४) गहितत्ता वुत्तं. तत्थापि हि इमस्स कतिपयं कालं भवादीसु संसरणं उपलब्भतीति. संवट्टकप्पे वा वट्टमानेसु भवादीसु इमस्स उपपत्ति अहोसि, तंदस्सनमेतं दट्ठब्बं. अथ वा अमुम्हि संवट्टकप्पेति एत्थ वा-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो दट्ठब्बो, तेन च अनियमत्थेन इतरासङ्ख्येय्यानम्पि सङ्गहो सिद्धो होति. भवे वातिआदीसु कामादिभवे वा अण्डजादियोनिया वा देवादि गतिया वा नानत्तकायनानत्तसञ्ञीआदिविञ्ञाणट्ठितिया वा सत्तावासे वा खत्तियादि सत्तनिकाये वा. आसिन्ति अहोसिं. वण्णसम्पत्तिं वाति वा-सद्देन वण्णविपत्तिं वाति दस्सेति.
सालिमंसोदनाहारो वा गिहिकाले. पवत्तफलभोजनो वा तापसादिकाले. सामिसा गेहस्सिता सोमनस्सादयो. निरामिसा नेक्खम्मस्सिता. आदि-सद्देन विवेकजसमाधिजसुखादीनं सङ्गहो.
‘‘अमुत्रासि’’न्तिआदिना सब्बं यावदिच्छकं अनुस्सरणं दस्सेत्वा इदानि अञ्ञथा अत्थं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ अमुत्रासिन्ति सामञ्ञनिद्देसोयं, ब्यापनिच्छालोपो वा, अमुत्र अमुत्रासिन्ति वुत्तं होति. अनुपुब्बेन आरोहन्तस्स यावदिच्छकं अनुस्सरणन्ति एत्थ ¶ आरोहन्तस्साति पटिलोमतो ञाणेन पुब्बेनिवासं आरोहन्तस्स. पच्चवेक्खणन्ति अनुस्सरितानुस्सरितस्स पच्चवेक्खणं, न अनुस्सरणं. इतीति वुत्तत्थनिदस्सनं. तञ्च खो यथारहतो, न यथानुपुब्बतोति दस्सेन्तो ‘‘नामगोत्तवसेना’’तिआदिमाह. वण्णादीहीति वण्णाहारवेदयितायुपरिच्छेदेहि. ओदातोतीति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, पकारत्थो वा, तेन एवमादि एवंपकारनानत्ततोति दस्सितं होति.
पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणकथावण्णना निट्ठिता.
चुतूपपातञाणकथावण्णना
४११. चुतियाति ¶ चवने. उपपातेति उपपज्जने. समीपत्थे चेतं भुम्मवचनं, चुतिक्खणसामन्ता, उपपत्तिक्खणसामन्ता चाति वुत्तं होति. तथा हि वक्खति ‘‘ये पन आसन्नचुतिका’’तिआदि (विसुद्धि. २.४११). दिब्बचक्खुञाणेनेव सत्तानं चुति च उपपत्ति च ञायतीति आह ‘‘दिब्बचक्खुञाणत्थन्ति वुत्तं होती’’ति. दिब्बसदिसत्तातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. अयं पन विसेसो – तत्थ ‘‘सोतधातू’’ति पदं अपेक्खित्वा इत्थिलिङ्गवसेन वुत्तं, इध नपुंसकलिङ्गवसेन वत्तब्बं. तत्थ च आलोकपरिग्गहेन पयोजनं नत्थि, इध अत्थीति वुत्तं ‘‘आलोकपरिग्गहेन महाजुतिकत्तापि दिब्ब’’न्ति, कसिणालोकानुग्गहेन पत्तब्बत्ता, सयं ञाणालोकफरणभावेन च महाजुतिकभावतोति अत्थो. महाजुतिकम्पि हि ‘‘दिब्ब’’न्ति वुच्चति ‘‘दिब्बमिदं ब्यम्ह’’न्तिआदीसु. महागतिकत्ताति महनीयगमनत्ता, विम्हयनीयपवत्तिकत्ताति अत्थो. विम्हयनीया हिस्स पवत्ति तिरोकुट्टादिगतरूपदस्सनतो. ‘‘दिब्बसदिसत्ता’’ति च हीनूपमादस्सनं देवतानं दिब्बचक्खुतोपि इमस्स महानुभावत्ता. तेन दिब्बचक्खुलाभाय योगिनो परिकम्मकरणं तप्पटिपक्खाभिभवस्स अत्थतो तस्स विजयिच्छा नाम होति, दिब्बचक्खुलाभी च इद्धिमा देवतानं वचनग्गहणक्खमनधम्मदानवसेन महामोग्गल्लानत्थेरादयो विय दानग्गहणलक्खणे, वोहारे च पवत्तेय्याति एवं विहारविजयिच्छावोहारजुतिगतिसङ्खातानं अत्थानं वसेन इमस्स अभिञ्ञाञाणस्स दिब्बचक्खुभावसिद्धितो ¶ . सद्दविदू च तेसु एव अत्थेसु दिवु-सद्दं इच्छन्तीति वुत्तं ‘‘तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन वेदितब्ब’’न्ति.
दस्सनट्ठेनाति रूपदस्सनभावेन. चक्खुना हि सत्ता रूपं पस्सन्ति. यथा मंसचक्खु विञ्ञाणाधिट्ठितं समविसमं आचिक्खन्तं विय पवत्तति, न तथा इदं. इदं पन सयमेव ततो सातिसयं चक्खुकिच्चकारीति आह ‘‘चक्खुकिच्चकरणेन चक्खुमिवातिपि चक्खू’’ति. ‘‘दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता’’ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘यो ही’’तिआदि वुत्तं. उच्छेददिट्ठिं गण्हाति परतो उपपत्तिया अदस्सनतो एत्थेवायं सत्तो उच्छिन्नो, एवमितरेपीति. नवसत्तपातुभावदिट्ठिं गण्हाति लाभी अधिच्चसमुप्पत्तिको विय. बुद्धपुत्ता पस्सन्तियेवाति उत्तरपदावधारणं, न पुरिमपदावधारणं. एवं हि जयद्दिसजातकादीहि अविरोधो सिद्धो होति.
मनुस्सानं ¶ इदन्ति मानुसकं, मनुस्सानं गोचरभूतं रूपारम्मणं. तदञ्ञस्स पन दिब्बतिरोहितातिसुखुमादिभेदस्स रूपस्स दस्सनतो अतिक्कन्तमानुसकं. एवरूपञ्च मनुस्सूपचारं अतिक्कन्तं नाम होतीति आह ‘‘मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा रूपदस्सनेना’’ति. एवं विसयमुखेन दस्सेत्वा इदानि विसयीमुखेन दस्सेतुं ‘‘मानुसकं वा’’तिआदि वुत्तं. तत्थापि मंसचक्खातिक्कमो तस्स किच्चातिक्कमेनेव दट्ठब्बो.
दिब्बचक्खुनाति दिब्बचक्खुञाणेनपि. दट्ठुं न सक्का खणस्स अतिइत्तरताय अतिसुखुमताय केसञ्चि रूपस्स. अपिच दिब्बचक्खुस्स पच्चुप्पन्नं रूपारम्मणं, तञ्च पुरेजातपच्चयभूतं, न च आवज्जनपरिकम्मेहि विना महग्गतस्स पवत्ति अत्थि, नापि उप्पज्जमानमेव रूपं आरम्मणपच्चयो भवितुं सक्कोति, भिज्जमानं वा. तस्मा ‘‘चुतूपपातक्खणे रूपं दिब्बचक्खुना दट्ठुं न सक्का’’ति सुवुत्तमेतं. यदि दिब्बचक्खुञाणं रूपारम्मणमेव, अथ कस्मा ‘‘सत्ते पस्सती’’ति वुत्तन्ति? येभुय्येन सत्तसन्तानगतरूपदस्सनतो एवं वुत्तं. सत्तगहणस्स वा कारणभावतो वोहारवसेन वुत्तन्तिपि केचि. ते चवमानाति अधिप्पेताति सम्बन्धो. एवरूपेति न चुतूपपातक्खणसमङ्गिनोति अधिप्पायो.
मोहूपनिस्सयं नाम कम्मं निहीनं निहीनफलं होतीति आह ‘‘मोहनिस्सन्दयुत्तत्ता’’ति. तब्बिपरीतेति तस्स हीळितादिभावस्स विपरीते ¶ , अहीळिते अनोहीळिते अनोञ्ञाते अनवञ्ञाते चित्तीकतेति अत्थो. सुवण्णेति सुन्दरवण्णे. दुब्बण्णेति असुन्दरवण्णे. सा पनायं सुवण्णदुब्बण्णता यथाक्कमं कम्मस्स अदोसदोसूपनिस्सयताय होतीति आह ‘‘अदोसनिस्सन्दयुत्तत्ता’’तिआदि. सुन्दरं गतिं गता सुगताति आह ‘‘सुगतिगते’’ति, सुगतिं उपपन्नेति अत्थो. अलोभज्झासया सत्ता वदञ्ञू विगतमच्छेरा अलोभूपनिस्सयेन कम्मुना सुभगा समिद्धा होन्तीति आह ‘‘अलोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा अड्ढे महद्धने’’ति. दुक्खं गतिं गता दुग्गताति आह ‘‘दुग्गतिगते’’ति. लोभज्झासया सत्ता लुद्धा मच्छरिनो लोभूपनिस्सयेन कम्मुना दुग्गता दुरुपेता होन्तीति आह ‘‘लोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा दलिद्दे अप्पन्नपाने’’ति.
उपचितन्ति फलावहभावेन कतं. यथा कतं हि कम्मं फलदानसमत्थं होति, तथा कतं उपचितं. चवमानेतिआदीहि दिब्बचक्खुकिच्चं वुत्तन्ति विसयमुखेन विसयीब्यापारमाह. पुरिमेहीति वा ‘‘दिब्बेन चक्खुना’’तिआदीनि पदानि सन्धाय वुत्तं. आदीहीति एत्थ च-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो ¶ . तस्मा ‘‘दिब्बेन…पे… पस्सती’’ति इमेहि, ‘‘चवमाने’’तिआदीहि च दिब्बचक्खुकिच्चं वुत्तन्ति अत्थो.
इमिना पन पदेनाति ‘‘यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाती’’ति इमिना वाक्येन. इध भिक्खूति इमस्मिं सासने भिक्खु, दिब्बचक्खुञाणलाभीति अधिप्पायो. सो च दिब्बचक्खुञाणलाभी नेरयिके च सत्ते पच्चक्खतो दिस्वा ठितो. एवं मनसि करोतीति तेसं नेरयिकानं निरयसंवत्तनियस्स कम्मस्स ञातुकामतावसेन पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय परिकम्मवसेन मनसि करोति. किं नु खोतिआदि मनसिकारविधिदस्सनं. एवं पन परिकम्मं कत्वा पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठितस्स तं कम्मं आरम्मणं कत्वा आवज्जनं उप्पज्जति, तस्मिं निरुद्धे चत्तारि, पञ्च वा जवनानि जवन्तीतिआदि सब्बं वुत्तनयमेव. ‘‘विसुं परिकम्मं नाम नत्थी’’ति इदं पन दिब्बचक्खुञाणेन विना यथाकम्मूपगञाणस्स विसुं परिकम्मं नत्थीति अधिप्पायेन वुत्तं. एवञ्चेतं इच्छितब्बं, अञ्ञथा यथाकम्मूपगञाणस्स महग्गतभावो एव न सिया. देवानं दस्सनेपि एसेव नयो. नेरयिकदेवग्गहणं चेत्थ निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं. आकङ्खमानो हि दिब्बचक्खुलाभी ¶ अञ्ञगतिकेसुपि एवं पटिपज्जतियेव. तथा हि वक्खति ‘‘अपायग्गहणेन तिरच्छानयोनिं दीपेती’’ति (विसुद्धि. २.४११), ‘‘सुगतिग्गहणेन मनुस्सगतिपि सङ्गय्हती’’ति (विसुद्धि. २.४११) च. तं निरयसंवत्तनियं कम्मं आरम्मणं एतस्साति तंकम्मारम्मणं. फारुसकवनादीसूति आदि-सद्देन चित्तलतावनादीनं सङ्गहो.
यथा चिमस्साति यथा च इमस्स यथाकम्मूपगञाणस्स विसुं परिकम्मं नत्थि, एवं अनागतंसञाणस्सपीति विसुं परिकम्माभावं निदस्सेति. तत्थ कारणमाह ‘‘दिब्बचक्खुपादकानेव हि इमानी’’ति. तत्रायमधिप्पायो – यथा दिब्बचक्खुलाभी निरयादिअभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा, नेरयिकादिके सत्ते दिस्वा तेहि पुब्बे आयूहितं निरयसंवत्तनियादिकं कम्मं तादिसेन समादानेन, तज्जेन च मनसिकारेन परिक्खते चित्ते याथावतो जानाति, एवं यस्स यस्स सत्तस्स समनन्तरा अनागतं अत्तभावं ञातुकामो तं तं ओदिस्स आलोकं वड्ढेत्वा तेन तेन अतीते, एतरहि वा आयूहितं तस्स निब्बत्तकं कम्मं यथाकम्मूपगञाणेन दिस्वा तेन निब्बत्तेतब्बं अनागतं अत्तभावं ञातुकामो तादिसेन समादानेन, तज्जेन च मनसिकारेन परिक्खते चित्ते याथावतो जानाति. एसेव नयो ततो परेसुपि ¶ अत्तभावेसु. एतं अनागतंसञाणं नाम. यस्मा एतं द्वयं दिब्बचक्खुञाणे सतियेव सिज्झति, नासति. तेन वुत्तं ‘‘इमानि दिब्बचक्खुना सहेव इज्झन्ती’’ति.
कायेन दुट्ठु चरितं, कायतो वा उप्पन्नं किलेसपूतिकत्ता दुट्ठं चरितं कायदुच्चरितन्ति एवं योजेतब्बो. कायोति चेत्थ चोपनकायो अधिप्पेतो. कायविञ्ञत्तिवसेन पवत्तं अकुसलं कायकम्मं कायदुच्चरितन्ति. इतरेसूति वचीमनोदुच्चरितेसु. यस्मिं सन्ताने कम्मं कतूपचितं, असतिस्स अन्तरुपच्छेदे विपाकारहभावस्स अविगच्छनतो सो तेन सहितोयेवाति वत्तब्बोति आह ‘‘समन्नागताति समङ्गीभूता’’ति. ‘‘अनत्थकामा हुत्वा’’ति एतेन मातापितरो विय पुत्तानं, आचरियुपज्झाया विय च निस्सितकानं अत्थकामा हुत्वा गरहका उपवादका न होन्तीति दस्सेति. गुणपरिधंसनेनाति विज्जमानानं गुणानं विद्धंसनेन, विनासनेनाति अत्थो. ननु च ¶ अन्तिमवत्थुनापि उपवादो गुणपरिधंसनमेवाति? सच्चमेतं. गुणाति पनेत्थ झानादिविसेसा उत्तरिमनुस्सधम्मा अधिप्पेताति सीलपरिधंसनं विसुं गहितं. तेनाह ‘‘नत्थि इमेसं समणधम्मो’’तिआदि. समणधम्मोति च सीलसंयमं सन्धाय वदति. जानं वाति यं उपवदति, तस्स अरियभावं जानन्तो वा. अजानं वाति अजानन्तो वा. जाननं अजाननं चेत्थ अप्पमाणं, अरियभावो एव पमाणं. तेनाह ‘‘उभयथापि अरियूपवादोव होती’’ति. ‘‘अरियो’’ति पन अजानतो अदुट्ठचित्तस्सेव तत्थ अरियगुणाभावं पवेदेन्तस्स गुणपरिधंसनं न होतीति तस्स अरियूपवादो नत्थीति वदन्ति. सतेकिच्छं पन होति खमापनेन, न अनन्तरियं विय अतेकिच्छं.
रुज्झतीति तुदति, दुक्खं वेदनं उप्पादेतीति अत्थो. तन्ति तं थेरं, तं वा किरियं. जानन्तो एव थेरो ‘‘अत्थि ते, आवुसो, पतिट्ठा’’ति पुच्छि. इतरोपि सच्चाभिसमयो सासने पतिट्ठाति आह ‘‘सोतापन्नो अह’’न्ति. थेरो तं करुणायमानो ‘‘खीणासवो तया उपवदितो’’ति अत्तानं आविकासि.
सचे नवकतरा होन्ति तस्मिं विहारे भिक्खू. सम्मुखा अखमापेन्तेपीति पुरतो खमापने असम्भवन्तेपि. ‘‘अखमन्ते’’ति वा पाठो. तं सोतापन्नस्स वसेन वेदितब्बं.
परिनिब्बुतमञ्चट्ठानन्ति पूजाकरणट्ठानं सन्धायाह.
समादातब्बट्ठेन ¶ समादानानि, कम्मानि समादानानि येसं, ते कम्मसमादाना, मिच्छादिट्ठिवसेन कम्मसमादाना, हेतुअत्थं वा अन्तोगधं कत्वा मिच्छादिट्ठिवसेन परे कम्मेसु समादापका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना. तयिममत्थं दस्सेन्तो ‘‘मिच्छादिट्ठिवसेना’’तिआदिमाह. सीलसम्पन्नोतिआदि परिपक्किन्द्रियस्स मग्गसमङ्गिनो वसेन वुत्तं. अग्गमग्गट्ठे पन वत्तब्बमेव नत्थि. अञ्ञन्ति अरहत्तं. एवंसम्पदन्ति यथा तं अवस्सम्भावी, एवमिदम्पीति अत्थो. तं वाचं अप्पहायातिआदीसु अरियूपवादं सन्धाय ‘‘पुन एवरूपिं वाचं न वक्खामी’’ति वदन्तो वाचं पजहति नाम, ‘‘पुन एवरूपं चित्तं न उप्पादेस्सामी’’ति चिन्तेन्तो चित्तं पजहति नाम, ‘‘पुन एवरूपिं दिट्ठिं न गण्हिस्सामी’’ति पजहन्तो दिट्ठिं पजहति नाम, तथा अकरोन्तो नेव पजहति, न पटिनिस्सज्जति. यथाभतं ¶ निक्खित्तो, एवं निरयेति यथा निरयपालेहि आहरित्वा निरये ठपितो, एवं निरये ठपितोयेवाति अत्थो. मिच्छादिट्ठिवसेन अकत्तब्बं नाम पापं नत्थि, यतो संसारखाणुभावोपि नाम होतीति आह ‘‘मिच्छादिट्ठिपरमानि, भिक्खवे, वज्जानी’’ति.
‘‘उच्छिन्नभवनेत्तिको, भिक्खवे, तथागतस्स कायो तिट्ठति, अयञ्चेव कायो, बहिद्धा च नामरूप’’न्ति (दी. नि. १.१४७) एवमादीसु विय इध काय-सद्दो खन्धपञ्चकविसयोति आह ‘‘कायस्स भेदाति उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा’’ति. अवीतरागस्स मरणतो परं नाम भवन्तरूपादानमेवाति आह ‘‘परं मरणाति तदनन्तरं अभिनिब्बत्तिक्खन्धग्गहणे’’ति. येन तिट्ठति, तस्स उपच्छेदेनेव कायो भिज्जतीति आह ‘‘कायस्स भेदाति जीवितिन्द्रियस्स उपच्छेदा’’ति.
एति इमस्मा सुखन्ति अयो, पुञ्ञन्ति आह ‘‘पुञ्ञसम्मता अया’’ति. अयन्ति एतस्मा सुखानीति आयो, पुञ्ञकम्मादिसुखसाधनं. तेनाह ‘‘सुखानं वा आयस्स अभावा’’ति. इयति अस्सादियतीति अयो, अस्सादोति आह ‘‘अस्सादसञ्ञितो अयो’’ति.
नागराजादीनन्ति आदि-सद्देन सुपण्णादीनं सङ्गहो. असुरसदिसन्ति पेतासुरसदिसं. सोति असुरकायो. सब्बसमुस्सयेहीति सब्बेहि सम्पत्तिसमुस्सयेहि. वुत्तविपरियायेनाति ‘‘सुट्ठु चरितं, सोभनं वा चरितं अनवज्जत्ता’’तिआदिना ‘‘कायदुच्चरितेना’’तिआदीनं पदानं वुत्तस्स अत्थस्स विपरियायेन.
निगमनवचनं ¶ वुत्तस्सेवत्थस्स पुन वचनन्ति कत्वा. अयमेत्थ सङ्खेपत्थोति ‘‘दिब्बेन चक्खुना…पे… पस्सती’’ति एत्थ अयं यथावुत्तो सङ्खेपत्थो.
४१२. कसिणारम्मणन्ति अट्ठन्नम्पि कसिणानं वसेन कसिणारम्मणं. सब्बाकारेनाति ‘‘चुद्दसविधेन चित्तपरिदमनेन अट्ठङ्गसमन्नागमेन भूमिपादपदमूलसम्पादनेना’’ति इमिना सब्बप्पकारेन. अभिनीहारक्खमं दिब्बचक्खुञाणाभिमुखं पेसनारहं पेसनयोग्गं कत्वा. आसन्नं कातब्बन्ति दिब्बचक्खुञाणुप्पत्तिया समीपभूतं कातब्बं. तत्थ उपचारज्झानं पगुणतरं कत्वा आरम्मणञ्च वड्ढेतब्बं. तेनाह ‘‘उपचारज्झानगोचरं कत्वा ¶ वड्ढेत्वा ठपेतब्ब’’न्ति. तत्थाति तस्मिं वड्ढिते कसिणारम्मणे. अप्पनाति झानवसेन अप्पना. न हि अकतपरिकम्मस्स अभिञ्ञावसेन अप्पना इज्झति. तेनाह ‘‘पादकज्झाननिस्सयं होती’’ति, पादकज्झानारम्मणं होतीति अत्थो. न परिकम्मनिस्सयन्ति परिकम्मस्स तं कसिणारम्मणं अपस्सयो न होति. तथा सति रूपदस्सनं न सिया. इमेसूति यथावुत्तेसु तेजोकसिणादीसु तीसु कसिणेसु. उप्पादेत्वाति उपचारज्झानुप्पादनेन उप्पादेत्वा. उपचारज्झानपवत्तिया हि सद्धिं पटिभागनिमित्तुप्पत्ति. तत्थाति कसिणनिद्देसे.
अन्तोयेव रूपगतं पस्सितब्बं न बहिद्धा विक्खेपापत्तिहेतुभावतो. परिकम्मस्स वारो अतिक्कमतीति इध परिकम्मं नाम यथावुत्तकसिणारम्मणं उपचारज्झानं, तं रूपगतं पस्सतो न पवत्तति. कसिणालोकवसेन च रूपगतदस्सनं, कसिणालोको च परिकम्मवसेनाति तदुभयम्पि परिकम्मस्स अप्पवत्तिया न होति. तेनाह ‘‘ततो आलोको अन्तरधायति, तस्मिं अन्तरहिते रूपगतम्पि न दिस्सती’’ति. रूपगतं पस्सतो परिकम्मस्स वारो अतिक्कमति, परिकम्ममतिक्कन्तस्स कसिणारम्मणं ञाणं न होतीति रूपगतं न दिस्सति, कथं पन पटिपज्जितब्बन्ति आह ‘‘अथानेना’’तिआदि. एवं अनुक्कमेनाति पुनप्पुनं पादकज्झानं समापज्जित्वा ततो ततो वुट्ठाय अभिण्हं आलोकस्स फरणवसेन आलोको थामगतो होति चिरट्ठायी. तथा च सति तत्थ सुचिरम्पि रूपगतं पस्सतेव. तेन वुत्तं ‘‘एत्थ आलोको…पे… होती’’ति.
स्वायमत्थो तिणुक्कूपमाय विभावेतब्बोति दस्सेन्तो आह ‘‘रत्तिं तिणुक्काया’’तिआदि. तत्थ पुनप्पुनं पवेसनन्ति पुनप्पुनं पादकज्झानसमापज्जनं. थामगतालोकस्स ¶ यथापरिच्छेदेन ठानन्ति यत्तकं ठानं परिच्छिन्दित्वा कसिणं वड्ढितं, थामगतस्स आलोकस्स तत्तकं फरित्वा अवट्ठानं.
अनापाथगतन्ति आपाथगमनयोग्यस्स वसेन वुत्तं. अन्तोकुच्छिगतादि पन तदभावतो तेन विसेसितब्बमेव. तदेवाति दिब्बचक्खुमेव ¶ . एत्थाति एतेसु रूपमारब्भ पवत्तचित्तेसु. रूपदस्सनसमत्थन्ति रूपं सभावतो विभावनसमत्थं चक्खुविञ्ञाणं विय. पुब्बभागचित्तानीति आवज्जनपरिकम्मसङ्खातानि पुब्बभागचित्तानि. तानि हि आरम्मणं करोन्तानिपि न याथावतो तं विभावेत्वा पवत्तन्ति आवज्जनसम्पटिच्छनचित्तानि विय.
तं पनेतं दिब्बचक्खु. परिपन्थोति अन्तरायिको. झानविब्भन्तकोति झानुम्मत्तको झानभावनामुखेन उम्मादप्पत्तो. अप्पमत्तेन भवितब्बन्ति ‘‘दिब्बचक्खु मया अधिगत’’न्ति सन्तोसं अनापज्जित्वा विपस्सनानुयोगवसेन वा सच्चाभिसमयवसेन वा अप्पमत्तेन भवितब्बं.
‘‘एवं पस्सितुकामेना’’तिआदिना दिब्बचक्खुस्स नानावज्जनपरिकम्मञ्चेव दिब्बचक्खुञाणञ्च दस्सितं, न तस्स उप्पत्तिक्कमोति तं दस्सेतुं ‘‘तत्राय’’न्तिआदि वुत्तं. तं हेट्ठा वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यमेव.
चुतूपपातञाणकथावण्णना निट्ठिता.
पकिण्णककथावण्णना
४१३. इतीति एवं वुत्तप्पकारेनाति अत्थो. तेन ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते’’तिआदिना (दी. नि. १.२४४-२४५; म. नि. १.३८४, ४३१-४३३; पारा. १२-१४) यथादस्सितपाळिगतिं, तस्सा अत्थविवरणनयञ्च पच्चामसति. सच्चेसु विय अरियसच्चानि खन्धेसु उपादानक्खन्धा अन्तोगधा. तदुभये च सभावतो, समुदयतो, अत्थङ्गमतो, अस्सादतो, आदीनवतो, निस्सरणतो च यथाभूतं सयम्भुञाणेन अवेदि अञ्ञासि ¶ पटिविज्झि पवेदेसि वाति सातिसयेन पञ्चक्खन्धावबोधेन भगवाव थोमेतब्बोति आह ‘‘पञ्चक्खन्धविदू’’ति. ञत्वा विञ्ञेय्याति सम्बन्धो. तासूति पञ्चसु अभिञ्ञासु. तग्गहणेनेव च परिभण्डञाणानं गहितत्ता ‘‘पञ्चा’’ति वुत्तं. तेनाह ‘‘एतासु ही’’तिआदि.
तत्थ परिभण्डञाणानीति परिवारञाणानि. यथा हि सिनेरुस्स परिवारट्ठानानि यानि तंसिद्धिया सिद्धानि मेखलट्ठानानि परिभण्डानीति वुच्चन्ति, एवं इमानिपि दिब्बचक्खुसिद्धिया सिद्धानि तस्स परिभण्डानीति वुत्तानि. इधागतानीति एत्थ इधाति यथादस्सितानि सुत्तपदानि सन्धाय वुत्तं. ततो ¶ अञ्ञेसु पन सामञ्ञफलादीसु मनोमयञाणम्पि विसुं अभिञ्ञाञाणभावेन आगतं.
‘‘तेसू’’ति इदं पच्चामसनं किं तिकानं, उदाहु आरम्मणानन्ति? किञ्चेत्थ यदि तिकानं, तदयुत्तं. न हि तिकेसु अभिञ्ञाञाणानि पवत्तन्ति. अथ आरम्मणानं, तम्पि अयुत्तं. न हि अञ्ञं उद्दिसित्वा अञ्ञस्स पच्चामसनं युत्तन्ति. यथा इच्छति, तथा भवतु ताव तिकानं, ननु वुत्तं ‘‘न हि तिकेसु अभिञ्ञाञाणानि पवत्तन्ती’’ति? नायं विरोधो तिकवोहारेन आरम्मणानंयेव गय्हमानत्ता. अथ वा पन होतु आरम्मणानं, ननु वुत्तं ‘‘न हि अञ्ञं उद्दिसित्वा अञ्ञस्स पच्चामसनं युत्त’’न्ति? अयम्पि न दोसो यथावुत्तकारणेनेवाति.
४१४. असतिपि वत्थुभेदे भूमिकालसन्तानभेदवसेन भिन्नेसु सत्तसु आरम्मणेसु. तिकवसेन हेस भेदो गहितो. इद्धिविधञाणस्स मग्गारम्मणताय अभावतो इध मग्गारम्मणतिको न लब्भति. तन्ति इद्धिविधञाणं. कायं चित्तसन्निस्सितं कत्वातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. उपयोगलद्धन्ति लद्धउपयोगवचनं. दुतियाविभत्तिवसेन वुत्तं ‘‘कायं परिणामेती’’ति. तेनाह ‘‘रूपकायारम्मणतो’’ति, रूपकायस्स वण्णारम्मणतोति अत्थो.
तदेव चित्तन्ति यदेव कायवसेन चित्तपरिणामने वुत्तं पादकज्झानचित्तं, तदेव. रामगामे चेतियं ठपेत्वा सेसेसु सत्तसु चेतियेसु धातुयो इद्धिया आहरित्वा राजगहे भूमिघरमण्डपे कतं महाधातुनिधानं. ‘‘इमे गन्धा’’तिआदिना पच्चुप्पन्ने गन्धादिके गहेत्वापि असुस्सनादिविसेसयुत्तं ¶ अनागतमेव नेसं रूपं अधिट्ठानचित्तस्स आरम्मणं होति अनागताधिट्ठानत्ता. वत्तनियसेनासनं नाम विञ्झाटवियं विहारो. दधिरसन्ति दधिमण्डो, तं अधिट्ठहन्तस्स अनागतं दधिवण्णं आरम्मणं होति. पच्चुप्पन्नारम्मणं होति पच्चुप्पन्नस्स रूपकायस्स आरम्मणकरणतो.
सकायचित्तानन्ति अत्तनो कायस्स, चित्तस्स च.
४१५. सद्दो च परित्तो सब्बस्स रूपस्स कामावचरभावतो. विज्जमानमेवाति वत्तमानंयेव.
४१६. सोतापन्नस्स ¶ चित्तन्ति सोतापन्नस्स आवेणिकं चित्तं. सकदागामिस्सातिआदीसुपि एसेव नयो. याव अरहतो नेतब्बन्ति ‘‘सकदागामी अनागामिनो चित्तं न जानाति, अनागामी अरहतो’’ति एवं नेतब्बं. सब्बेसन्ति सब्बेसं अरियानं जानाति, को पन वादो अनरियानं. अञ्ञोपि च उपरिमो अनागामिआदि हेट्ठिमस्स सकदागामिआदिकस्स चित्तं जानातीति सम्बन्धो.
अतीतस्स, अनागतस्स च परस्स चित्तस्स जाननं सम्भवति, पच्चुप्पन्नस्स पन न सम्भवतीति अधिप्पायेन पुच्छति ‘‘कथं पच्चुप्पन्नं आरम्मणं होती’’ति. इतरो यत्थ सम्भवति, तंदस्सनत्थं पच्चुप्पन्नं ताव विभजित्वा दस्सेन्तो ‘‘पच्चुप्पन्नं नाम तिविध’’न्तिआदिमाह. तत्थ उप्पादट्ठितिभङ्गप्पत्तन्ति उप्पादं, ठितिं, भङ्गञ्च पत्तं, खणत्तयपरियापन्नन्ति अत्थो. एत्थन्तरे एकद्वेसन्ततिवारा वेदितब्बाति एत्थन्तरे पवत्ता रूपसन्ततिवारा एकद्वेसन्ततिवारा नामाति वेदितब्बाति अत्थो. आलोकट्ठानतो ओवरकं पविट्ठस्स पगेव तत्थ निसिन्नस्स विय याव रूपगतं पाकटं होति. तत्थ उपड्ढवेला अविभूतवारा, उपड्ढवेला विभूतवारा, तदुभयं गहेत्वा ‘‘द्वे सन्ततिवारा’’ति वुत्तं. तयिदं न सब्बसाधारणं, एकच्चस्स सीघम्पि पाकटं होतीति ‘‘एकद्वेसन्ततिवारा’’ति एकग्गहणम्पि कतं, अतिपरित्तसभावउतुआदिसमुट्ठाना वा एकद्वेसन्ततिवारा वेदितब्बा.
तीरे अक्कन्तउदकलेखा नाम कालुस्सियं गता तीरसमीपे उदकराजि. याव न विप्पसीदतीति ¶ कालुस्सियविगमेन याव विप्पसन्ना न होति. केचि पन ‘‘अतिन्ते तीरे अल्लपादेन अक्कन्ते याव पादे उदकलेखा न विप्पसीदति, न संसीदति, न वूपसम्मती’’ति एवमेत्थ अत्थं वदन्ति. ते पनेते किरियाभेदेन वुत्ता कालविसेसा, न अञ्ञमञ्ञं समसमा, ऊनाधिकभागवन्तोव दट्ठब्बा. द्वे तयो जवनवारा कामावचरजवनवसेन वेदितब्बा, न इतरजवनवसेन. न हि ते परिमितकाला, अनन्तरा पवत्तभवङ्गादयोपि तदन्तोगधाव दट्ठब्बा. तदुभयन्ति रूपारूपसन्ततिद्वयं.
एकभवपरिच्छिन्नन्ति पटिसन्धिचुतिपरिच्छिन्नं. एकभवपरियापन्नं धम्मजातं एतरहीति वत्तब्बं अद्धापच्चुप्पन्नं नाम. मनोति ससम्पयुत्तं विञ्ञाणमाह. धम्माति आरम्मणधम्मा. मनोति वा मनायतनं. धम्माति वेदनादयो ¶ अरूपक्खन्धा. उभयमेतं पच्चुप्पन्नन्ति अद्धापच्चुप्पन्नं होन्तं एतं उभयं होतीति अत्थो. विञ्ञाणन्ति निकन्तिविञ्ञाणं. तञ्हि तस्मिं पच्चुप्पन्ने छन्दरागवसेन पटिबद्धं होति. अभिनन्दतीति तण्हादिट्ठाभिनन्दनाहि अभिनन्दति. तथाभूतो च वत्थुपरिञ्ञाय अभावतो तेसु पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति तण्हादिट्ठीहि आकड्ढीयति. एत्थ च द्वादसायतनानं ‘‘एतं पच्चुप्पन्न’’न्ति (म. नि. ३.२८४) आगतत्ता तत्थ पवत्तो छन्दरागो अद्धापच्चुप्पन्नारम्मणो, न खणपच्चुप्पन्नारम्मणोति विञ्ञायतीति दस्सेन्तो ‘‘यं सन्धाय भद्देकरत्तसुत्ते…पे… संहीरतीति वुत्त’’न्ति आह. ‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सती’’ति (म. नि. ३.२७२, २८५) एत्थापि विपस्सनाचित्तं खणपच्चुप्पन्नं, विपस्सितब्बधम्मा अद्धापच्चुप्पन्नाति गहेतब्बं. अञ्ञथा विपस्सनाव न सम्भवेय्य. ‘‘खणपच्चुप्पन्नं पाळियं आगत’’न्ति न वुत्तं तस्स वसेन आरम्मणकरणस्स अट्ठकथायं अनागतत्ता.
केचीति अभयगिरिवासिनो. एकक्खणे चित्तं उप्पज्जतीति इद्धिचित्तस्स उप्पत्तिसमकालमेव परचित्तस्सपि उप्पत्तिसम्भवतोति युत्तिदस्सनं. यथा आकासेतिआदि सदिसूदाहरणं. तं पन तेसं वचनं अयुत्तं. कस्मा? मग्गफलवीथितो अञ्ञत्थ अनिट्ठे ठाने आवज्जनजवनानं नानारम्मणभावप्पत्तिदोसतोति युत्तिवचनं.
यदि एवं कथं चेतोपरियञाणं पच्चुप्पन्नारम्मणं होतीति आह ‘‘सन्ततिपच्चुप्पन्नं पना’’तिआदि ¶ . अद्धापच्चुप्पन्नं पन जवनवारेन दीपेतब्बं, न सकलेन पच्चुप्पन्नद्धुनाति अधिप्पायो.
तत्रायं दीपनातिआदि जवनवारस्स अद्धापच्चुप्पन्नभावदीपनमुखेन इद्धिचित्तस्स पवत्तिआकारदीपनं. इतरानीति आवज्जनपरिकम्मचित्तानि. एत्थ च ‘‘केची’’ति यदिपि अभयगिरिवासिनो अधिप्पेता, ते पन चित्तस्स ठितिक्खणं न इच्छन्तीति ‘‘ठितिक्खणे वा पटिविज्झती’’ति न वत्तब्बं सिया. तथा ये ‘‘इद्धिमस्स च परस्स च एकक्खणे चित्तं उप्पज्जती’’ति वदन्ति, तेसं ‘‘ठितिक्खणे वा भङ्गक्खणे वा पटिविज्झती’’ति वचनं न समेति. न हि तस्मिं खणद्वये उप्पज्जमानं परचित्तेन सह एकक्खणे उप्पज्जति नामाति. ठितिभङ्गक्खणेसु च उप्पज्जमानं एकदेसं पच्चुप्पन्नारम्मणं, एकदेसं अतीतारम्मणं आपज्जति. यञ्च वुत्तं ‘‘परस्स चित्तं जानिस्सामीति रासिवसेन महाजनस्स ¶ चित्ते आवज्जिते’’ति, एत्थ च महाजनो अत्थतो परे अनेकपुग्गलाति ‘‘परेसं चित्तं जानिस्सामी’’ति आवज्जनप्पवत्ति वत्तब्बा सिया. अथापि परस्साति महाजनस्साति अत्थो सम्भवेय्य, तथापि तस्स एकपुग्गलस्सेव वा चित्तरासिं आवज्जित्वा एकस्स पटिविज्झनं अयुत्तं. न हि रासिआवज्जनं एकदेसावज्जनं होतीति, तस्मा तेहि ‘‘महाजनस्स चित्ते आवज्जिते’’तिआदि न वत्तब्बं.
यं पन ते वदन्ति ‘‘यस्मा इद्धिमस्स च परस्स च एकक्खणे चित्तं उप्पज्जती’’ति. तत्थायं अधिप्पायो युत्तो सिया, चेतोपरियञाणलाभी परस्स चित्तं ञातुकामो पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय अतीतादिविभागं अकत्वा चित्तसामञ्ञेन ‘‘इमस्स चित्तं जानामि, इमस्स चित्तं जानामी’’ति परिकम्मं कत्वा पुन पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय सामञ्ञेनेव चित्तं आवज्जित्वा तिण्णं, चतुन्नं वा परिकम्मानं अनन्तरा चेतोपरियञाणेन परचित्तं पटिविज्झति विभावेति रूपं विय दिब्बचक्खुना. ततो परं पन कामावचरचित्तेहि सरागादिववत्थानं होति नीलादिववत्थानं विय. तत्थ दिब्बचक्खुना दिट्ठहदयवत्थुरूपस्स सत्तस्स अभिमुखीभूतस्स चित्तसामञ्ञेन चित्तं आवज्जयमानं आवज्जनं अभिमुखीभूतं विज्जमानं चित्तं आरम्मणं कत्वा चित्तं आवज्जेति. परिकम्मानि च तं तं विज्जमानं चित्तं चित्तसामञ्ञेनेव आरम्मणं कत्वा चित्तजाननपरिकम्मानि ¶ हुत्वा पवत्तन्ति. चेतोपरियञाणं पन विज्जमानं चित्तं पटिविज्झन्तं विभावेन्तं तेन सह एकक्खणे एव उप्पज्जति.
तत्थ यस्मा सन्तानस्स सन्तानग्गहणतो एकत्तवसेन आवज्जनादीनि ‘‘चित्त’’न्त्वेव पवत्तानि. तञ्च चित्तमेव, यं चेतोपरियञाणेन विभावितं. तस्मा समानाकारप्पवत्तितो न अनिट्ठे मग्गफलवीथितो अञ्ञस्मिं ठाने नानारम्मणता आवज्जनजवनानं होति. पच्चुप्पन्नारम्मणञ्च परिकम्मं पच्चुप्पन्नारम्मणस्स चेतोपरियञाणस्स आसेवनपच्चयेन पच्चयोति सिद्धं होति. अतीतत्तिको च एवं उपपन्नो होति. अञ्ञथा सन्ततिपच्चुप्पन्ने, अद्धापच्चुप्पन्ने च ‘‘पच्चुप्पन्न’’न्ति इध वुच्चमाने अतीतानागतानञ्च पच्चुप्पन्नता आपज्जेय्य. तथा च सति ‘‘पच्चुप्पन्नो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति वत्तब्बं सिया, न च तं वुत्तं. ‘‘अतीतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो. पुरिमा पुरिमा अतीता खन्धा पच्छिमानं पच्छिमानं पच्चुप्पन्नानं खन्धानं अनन्तर ¶ …पे… अनुलोमं गोत्रभुस्सा’’तिआदि वचनतो (पट्ठा. २.१८.५) न अद्धासन्ततिपच्चुप्पन्नेस्वेव च अनन्तरातीता चत्तारो खन्धा अतीताति विञ्ञायन्ति. न च अभिधम्ममातिकायं (ध. स. तिकमातिका १८-१९) आगतस्स पच्चुप्पन्नपदस्स अद्धासन्ततिपच्चुप्पन्नपदत्थता कत्थचि पाळियं वुत्ता. तस्मा तेहि इद्धिमस्स च परस्स च एकक्खणे चित्तुप्पत्तिया चेतोपरियञाणस्स पच्चुप्पन्नारम्मणता वुत्ता. यदा पन ‘‘यं इमस्स चित्तं पवत्तं, तं जानामि. यं भविस्सति, तं जानामी’’ति वा आभोगं कत्वा पादकज्झानसमापज्जनादीनि करोति, तदा आवज्जनपरिकम्मानि, चेतोपरियञाणञ्च अतीतानागतारम्मणानेव होन्ति आवज्जनेनेव विभागस्स कतत्ता.
ये पन ‘‘इद्धिमा परस्स चित्तं जानितुकामो आवज्जेति, आवज्जनं खणपच्चुप्पन्नं आरम्मणं कत्वा तेनेव सह निरुज्झति. ततो चत्तारि, पञ्च वा जवनानि, येसं पच्छिमं इद्धिचित्तं, सेसानि कामावचरानि, तेसं सब्बेसम्पि तदेव निरुद्धं चित्तं आरम्मणं होति, न च तानि नानारम्मणानि होन्ति अद्धानवसेन पच्चुप्पन्नारम्मणत्ता’’ति इदं वचनं निस्साय ‘‘आवज्जनजवनानं पच्चुप्पन्नातीतारम्मणभावेपि नानारम्मणताभावो विय एकद्वितिचतुपञ्चचित्तक्खणानागतेसुपि चित्तेसु आवज्जितेसु आवज्जनजवनानं यथासम्भवं अनागतपच्चुप्पन्नातीतारम्मणभावेपि नानारम्मणता न सिया. तेन चतुपञ्चचित्तक्खणानागते आवज्जिते ¶ अनागतारम्मणपरिकम्मानन्तरं खणपच्चुप्पन्नारम्मणं चेतोपरियञाणं सिद्ध’’न्ति वदन्ति. तेसं वादो ‘‘अनागतारम्मणो धम्मो पच्चुप्पन्नारम्मणस्स धम्मस्स आसेवनपच्चयेन पच्चयो, पच्चुप्पन्नारम्मणो धम्मो अतीतारम्मणस्स धम्मस्स आसेवनपच्चयेन पच्चयो’’ति इमेसं पञ्हानं अनुद्धटत्ता, गणनाय च ‘‘आसेवने तीणी’’ति (पट्ठा. २.१९.३९) वुत्तत्ता न सिज्झति. न हि कुसलकिरियामहग्गतं अनासेवनं अत्थीति. एतस्स च वादस्स निस्सयभावो आवज्जनजवनानं खणपच्चुप्पन्ननिरुद्धारम्मणतावचनस्स न सिज्झति, ‘‘यं पवत्तं, पवत्तिस्सति चा’’ति विसेसं अकत्वा गहणे आवज्जनस्स अनागतग्गहणाभावं, तदभावा जवनानम्पि वत्तमानग्गहणाभावञ्च सन्धायेव तस्स वुत्तत्ता. तदा हि भवङ्गचलनानन्तरं अभिमुखीभूतमेव चित्तं आरब्भ आवज्जना पवत्ततीति जाननचित्तस्सपि वत्तमानारम्मणभावे आवज्जनजाननचित्तानं सहट्ठानदोसापत्तिया, रासिएकदेसावज्जनपटिवेधे ¶ सम्पत्तसम्पत्तावज्जनजानने च अनिट्ठे ठाने आवज्जनजवनानं नानारम्मणभावदोसापत्तिया च यं वुत्तं ‘‘खणपच्चुप्पन्नं चित्तं चेतोपरियञाणस्स आरम्मणं होती’’ति, तं अयुत्तन्ति पटिक्खिपित्वा यथावुत्तदोसापत्तिं, कालवसेन च अद्धासन्ततिपच्चुप्पन्नारम्मणत्ता नानारम्मणताभावं दिस्वा आवज्जनजवनानं वत्तमानतं निरुद्धारम्मणभावो वुत्तोति. तम्पि वचनं पुरिमवादिनो नानुजानेय्युं. तस्मिं हि सति ‘‘आवज्जना कुसलान’’न्तिआदीसु (पट्ठा १.१.४१७) विय अञ्ञपदसङ्गहितस्स अनन्तरपच्चयविधानतो ‘‘पच्चुप्पन्नारम्मणआवज्जना अतीतारम्मणानं खन्धानं अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति च वत्तब्बं सिया, न च वुत्तन्ति.
कस्मा पनेवं चेतोपरियञाणस्स पच्चुप्पन्नारम्मणता विचारिता, ननु ‘‘अतीतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स, अनागतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. २.१८.२) एतेसं विभङ्गेसु ‘‘अतीता खन्धा इद्धिविधञाणस्स चेतोपरियञाणस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स यथाकम्मूपगञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो, अनागता खन्धा इद्धिविधञाणस्स चेतोपरियञाणस्स अनागतंसञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति, उप्पन्नत्तिके च ‘‘अनुप्पन्ना खन्धा उप्पादिनो खन्धा इद्धिविधञाणस्स चेतोपरियञाणस्स अनागतंसञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. २.१७.३) चेतोपरियञाणग्गहणं कत्वा ‘‘पच्चुप्पन्नो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्सा’’ति (पट्ठा. २.१८.३) एतस्स विभङ्गे ‘‘पच्चुप्पन्ना खन्धा इद्धिविधञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. २.१८.३), उप्पन्नत्तिके च ‘‘उप्पन्ना खन्धा ¶ इद्धिविधञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. २.१७.२) एत्तकस्सेव वुत्तत्ता पच्चुप्पन्ने चित्ते चेतोपरियञाणं नप्पवत्ततीति विञ्ञायति. यदि हि पवत्तेय्य, पुरिमेसु विय इतरेसु च चेतोपरियञाणग्गहणं कत्तब्बं सियाति? सच्चं कत्तब्बं, नयदस्सनवसेन पन तं संखित्तन्ति अञ्ञाय पाळिया विञ्ञायति.
‘‘अतीतारम्मणो धम्मो पच्चुप्पन्नारम्मणस्स धम्मस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो, अनागतारम्मणो धम्मो पच्चुप्पन्नारम्मणस्स, पच्चुप्पन्नारम्मणो ¶ धम्मो पच्चुप्पन्नारम्मणस्सा’’ति (पट्ठा. २.१९.२०-२२) एतेसं हि विभङ्गेसु ‘‘चेतोपरियञाणेन अतीतारम्मणपच्चुप्पन्नचित्तसमङ्गिस्स चित्तं जानाति, अतीतारम्मणा पच्चुप्पन्ना खन्धा चेतोपरियञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो, चेतोपरियञाणेन अनागतारम्मणपच्चुप्पन्नचित्तसमङ्गिस्स चित्तं जानाति, अनागतारम्मणा पच्चुप्पन्ना खन्धा चेतोपरियञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो, चेतोपरियञाणेन पच्चुप्पन्नारम्मणपच्चुप्पन्नचित्तसमङ्गिस्स चित्तं जानाति, पच्चुप्पन्नारम्मणा पच्चुप्पन्ना खन्धा चेतोपरियञाणस्स आवज्जनाय आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. २.१९.२०-२२) चेतोपरियञाणस्स पच्चुप्पन्नारम्मणे पवत्ति वुत्ताति. तेनेवायं विचारणा कताति वेदितब्बा.
४१७. तेसन्ति तेसु द्वीसु ञाणेसूति निद्धारणे सामिवचनं. चित्तमेव आरम्मणं चेतोपरियञाणत्ताति अधिप्पायो. तेनाह ‘‘अञ्ञं खन्धं वा खन्धप्पटिबद्धं वा न जानाती’’ति. तत्थ खन्धप्पटिबद्धं नामगोत्तादि. यदि एवं कथं मग्गारम्मणन्ति आह ‘‘मग्गसम्पयुत्तचित्तारम्मणत्ता पन परियायतो मग्गारम्मणन्ति वुत्त’’न्ति. चेतनामत्तमेव आरम्मणं, तथा हि तं ‘‘यथाकम्मूपगञाण’’न्ति वुच्चतीति अधिप्पायो. खन्धप्पटिबद्धेसूति एत्थ निब्बानम्पि खन्धप्पटिबद्धमेव. खन्धेहि विसयीकतत्ताति वदन्ति. तथा हि वुत्तं अट्ठसालिनियं ‘‘अतीते बुद्धा मग्गं भावयिंसु, फलं सच्छाकंसु, अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायिंसूति छिन्नवटुमकानुस्सरणवसेन मग्गफलनिब्बानपच्चवेक्खणतोपि अप्पमाणारम्मण’’न्ति (ध. स. अट्ठ. १४२१). तत्थ मग्गफलपच्चवेक्खणानि ताव पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणेन मग्गफलेसु ञाणेसु पवत्तन्ति. निब्बानपच्चवेक्खणञ्च निब्बानारम्मणेसु अप्पमाणधम्मेसु ञाणेसूति मग्गादिपच्चवेक्खणानि पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स अप्पमाणारम्मणतं साधेन्तीति वेदितब्बानि. ‘‘अप्पमाणा खन्धा पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स ¶ आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’इच्चेव (पट्ठा. ९.१२.५८) हि वुत्तं, न वुत्तं ‘‘निब्बान’’न्ति. तस्मा पुब्बेनिवासञाणेन एव मग्गफलपच्चवेक्खणकिच्चे वुच्चमानेपि निब्बानपच्चवेक्खणता न सक्का वत्तुं. अट्ठकथायं पन निब्बानारम्मणता निदस्सिता.
कुसला ¶ खन्धाति इद्धिविधपुब्बेनिवासानागतंसञाणापेक्खो बहुवचननिद्देसो, न चेतोपरिययथाकम्मूपगञाणापेक्खाति तेसं चतुक्खन्धारम्मणभावस्स असाधकोति चे? न, अञ्ञत्थ ‘‘अवितक्कविचारमत्ता खन्धा च विचारो च चेतोपरियञाणस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स अनागतंसञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. २.६.७२), ‘‘सवितक्कसविचारा खन्धा च वितक्को च चेतोपरियञाणस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स अनागतंसञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. २.६.७३) च वुत्तत्ता चेतोपरियञाणापेक्खापि बहुवचननिद्देसोति इमस्स अत्थस्स सिद्धितो. एवम्पि यथाकम्मूपगञाणस्स ‘‘अवितक्कविचारमत्ता खन्धा च विचारो चा’’तिआदीसु अवुत्तत्ता चतुक्खन्धारम्मणता न सिज्झतीति? न, तत्थ अवचनस्स अञ्ञकारणत्ता. यथाकम्मूपगञाणेन हि कम्मसंसट्ठा चत्तारो खन्धा कम्ममुखेन गय्हति. तञ्हि यथा चेतोपरियञाणं पुरिमपरिकम्मवसेन अवितक्कादिविभागं, सरागादिविभागञ्च चित्तं विभावेति, न एवं विभागं विभावेति. कम्मवसेनेव पन समुदायं विभावेति, तस्मा ‘‘अवितक्कविचारमत्ता खन्धा च विचारो चा’’तिआदिके विभागकरणे तं न वुत्तं, न चतुक्खन्धानारम्मणतोति. इदं पनस्स अकारणन्ति केचि. तत्थापि ‘‘पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स यथाकम्मूपगञाणस्स अनागतंसञाणस्सा’’ति पठन्ति एव. न हि तं कुसलाकुसलविभागं विय सवितक्कादिविभागं कम्मं विभावेतुं असमत्थं. दुच्चरितसुचरितविभावनम्पि हि लोभादिअलोभादिसम्पयोगविभागविसेसविभावनं होतीति.
‘‘पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं नामगोत्तानुस्सरणकाले न वत्तब्बारम्मण’’न्ति एत्तकमेव अट्ठकथायं वुत्तं. नामगोत्तं पन खन्धूपनिबन्धो सम्मुतिसिद्धो ब्यञ्जनत्थो, न ब्यञ्जनन्ति. अयमेत्थ अम्हाकं खन्तीति आचरियस्सायं अत्तनो मति. यं पन वुत्तं ‘‘न ब्यञ्जन’’न्ति, तस्स समत्थनं ‘‘ब्यञ्जनञ्ही’’तिआदि.
४१९. कामावचरे ¶ निब्बत्तिस्सतीति निब्बत्तिक्खन्धजाननमाह.
४२०. एत्थाति एतस्मिं अज्झत्तारम्मणत्तिकवसेन अभिञ्ञाञाणानं, आरम्मणविचारे. ‘‘अज्झत्तारम्मणञ्चेव बहिद्धारम्मणञ्चा’’ति एकज्झं गहेत्वा ¶ यं वुत्तं पोराणट्ठकथायं, तं ‘‘कालेन…पे… होतियेवा’’ति इमिना अधिप्पायेन वुत्तन्ति अत्थो. न हि अज्झत्तबहिद्धा नाम विसुं एकं अत्थि, नापि तं एकज्झं आरम्मणं करीयतीति. यदि एवं तिको एव न पूरति पदद्वयासङ्गहितस्स ततियस्स अत्थन्तरस्स अभावतो, न, पकारभेदविसयत्ता तिकनिद्देसस्स. तथा हि अट्ठकथायं ‘‘ते एव तिप्पकारेपि धम्मे’’ति वुत्तं. ते एव अज्झत्तादिवसेन तिविधेपि धम्मेति अत्थो. एत्थ हि ‘‘ते एव धम्मे’’ति अवत्वा ‘‘तिप्पकारे’’ति वचनं पकारभेदनिबन्धना अयं तिकदेसनाति दस्सनत्थं. यथा हि कुसलत्तिकादीनं देसना यथारहं धम्मानं जातिसम्पयोगप्पहानसिक्खाभूमिआरम्मणप्पभेदनियमकालादिभेदनिबन्धना, न एवमयं जातिआदिभेदनिबन्धना, नापि सनिदस्सनत्तिकहेतुदुकादिदेसना विय सभावादिभेदनिबन्धना, अथ खो पकारभेदनिबन्धना. पञ्चेव हि खन्धा ससन्ततिपरियापन्नतं उपादाय ‘‘अज्झत्ता’’ति वुत्ता, परसन्ततिपरियापन्नतं उपादाय ‘‘बहिद्धा’’ति, तदुभयं उपादाय ‘‘अज्झत्तबहिद्धा’’ति. तेनाह ‘‘अनिन्द्रियबद्धरूपञ्च निब्बानञ्च ठपेत्वा सब्बे धम्मा सिया अज्झत्ता, सिया बहिद्धा, सिया अज्झत्तबहिद्धा’’ति (ध. स. १४३५). ननु चेत्थ अत्थन्तराभावतो, पकारन्तरस्स च अनामट्ठत्ता ततियो रासि नत्थीति? नयिदमेवं. यदिपि हि पठमपदेन असङ्गहितसङ्गण्हनवसेन दुतियपदस्स पवत्तत्ता सब्बेपि सभावधम्मा पदद्वयेनेव परिग्गहिता, तेहि पन विसुं विसुं गहितधम्मे एकज्झं गहणवसेन ततियपदं वुत्तन्ति अत्थेव ततियो रासि. न हि समुदायो अवयवो होति, भिन्नवत्थुके पन धम्मे अधिट्ठानभेदं अमुञ्चित्वा एकज्झं गहणं न सम्भवतीति कालेन अज्झत्तं, कालेन बहिद्धा जाननकालेति वुत्तन्ति दट्ठब्बं.
अभिञ्ञानिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति तेरसमपरिच्छेदवण्णना.
१४. खन्धनिद्देसवण्णना
पञ्ञाकथावण्णना
४२१. सब्बाकारेनाति ¶ ¶ उपचाराकारो, अप्पनाकारो, वसीभावाकारो, वितक्कादिसमतिक्कमाकारो, रूपादीहि विरज्जनाकारो, चुद्दसधा चित्तस्स परिदमनाकारो, पञ्चविधआनिसंसाधिगमाकारोति एवमादिना सब्बेन भावनाकारेन.
तदनन्तराति ‘‘चित्तं पञ्ञ’’न्ति एवं देसनाक्कमेन, पटिपत्तिक्कमेन च तस्स समाधिस्स अनन्तरा. पञ्ञा भावेतब्बा समाधिभावनाय समन्नागतेन भिक्खुनाति सम्बन्धो. ‘‘पञ्ञञ्च भावय’’न्ति एवं अतिसङ्खेपदेसितत्ता, गाथावण्णनायं वा ‘‘समाधिसिलायं सुनिसितं विपस्सनापञ्ञासत्थ’’न्ति एवं अतिविय सङ्खेपेन भासितत्ता अयं सा पञ्ञाति सभावतो विञ्ञातुम्पि ताव न सुकरा. भावनाविधानस्स पन अदस्सितत्ता पगेव भावेतुं न सुकराति सम्बन्धो. पुच्छनट्ठेन पञ्हा, कम्मं किरिया करणं, पञ्हाव कम्मं पञ्हाकम्मं, पुच्छनपयोगोति अत्थो.
का पञ्ञाति सरूपपुच्छा. केनट्ठेन पञ्ञाति केन अत्थेन पञ्ञाति वुच्चति, ‘‘पञ्ञा’’ति पदं कं अभिधेय्यत्थं निस्साय पवत्तन्ति अत्थो. सा पनायं पञ्ञा सभावतो, किच्चतो, उपट्ठानाकारतो, आसन्नकारणतो च कथं जानितब्बाति आह ‘‘कानस्सा लक्खणरसपच्चुपट्ठानपदट्ठानानी’’ति. कतिविधाति पभेदपुच्छा. कस्मा पनेत्थ संकिलेसवोदानपुच्छा न गहिताति? वुच्चते – लोकुत्तराय ताव पञ्ञाय नत्थेव संकिलेसो. असति च तस्मिं कुतो वोदानपुच्छाति तदुभयं न गहितं. लोकियाय पन तानि भावनाविधाने एव अन्तोगधानीति कत्वा विसुं न गहितानि मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धिअन्तोगधत्ता ¶ , समाधिभावनायं वा वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बानीति न गहितानि. पटिपत्ति नाम दिट्ठानिसंसे एव होतीति आह ‘‘पञ्ञाभावनाय को आनिसंसो’’ति.
४२२. तत्राति तस्मिं, तस्स वा पञ्हाकम्मस्स. विस्सज्जनन्ति विवरणं. पुच्छितो हि अत्थो अविभावितत्ता निगूळ्हो मुट्ठियं कतो विय तिट्ठति, तस्स ¶ विवरणं विस्सज्जनं विभूतभावकरणतो. का पञ्ञाति कामञ्चायं सरूपपुच्छा, विभागवन्तानं पन सभावविभावनं विभागदस्सनमुखेनेव होतीति विभागो ताव अनवसेसतो दस्सेतब्बो. तंदस्सनेन च अयमादीनवोति दस्सेतुं ‘‘पञ्ञा बहुविधा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ बहुविधाति कुसलादिवसेन अनेकविधा. नानप्पकाराति अत्थजापिकादिभेदेन, सुतमयञाणादिभेदेन च नानाविधा. तं सब्बन्ति तं अनवसेसं पञ्ञाविभागं. न साधेय्याति विपस्सनाभावनाय सद्धिं मग्गभावना इध अधिप्पेतत्थो. ताय हि तण्हाजटाविजटनं, तञ्च न साधेय्य. अनवसेसतो हि पञ्ञापभेदे विस्सज्जियमाने ‘‘एकविधेन ञाणवत्थू’’तिआदिको (विभ. ७५१) सब्बो ञाणवत्थु विभङ्गे, सुत्तन्तेसु च तत्थ तत्थ आगतो पञ्ञापभेदो. सकलोपि वा अभिधम्मनयो आहरित्वा विस्सज्जेतब्बो भवेय्य, तथा च सति य्वायं इध पञ्ञाभावनाविधि अधिप्पेतो, तस्स विस्सज्जनाय ओकासोव न भवेय्य. किञ्च य्वायं ठानाठानकम्मन्तरविपाकन्तरादिविसये पञ्ञाय पवत्तिभेदो, सोपि यथारहं सद्धिं फलाफलभेदेन विभजित्वा विस्सज्जेतब्बो सिया. सो च पन विस्सज्जियमानो अञ्ञदत्थु विक्खेपाय संवत्तेय्य, यथा तं अविसये. तेनाह ‘‘उत्तरि च विक्खेपाय संवत्तेय्या’’ति. कुसलचित्तसम्पयुत्तं विपस्सनाञाणन्ति एत्थ कुसल-ग्गहणेन दुविधम्पि अब्याकतं निवत्तेति, तथा ‘‘अत्थि संकिलिट्ठपञ्ञा’’ति एवं पवत्तं मिच्छावादं पटिसेधेति. विपस्सनाञाण-ग्गहणेन सेसकुसलपञ्ञा.
४२३. सञ्जाननविजाननाकारविसिट्ठन्ति सञ्जाननाकारविजाननाकारेहि सातिसयं. यतो नानप्पकारतो जाननं जाननभावो विसयग्गहणाकारो. सो हि नेसं समानो, न सञ्जाननादिआकारो. पीतकन्तीति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, तेन ‘‘लोहितकं ओदातं दीघं रस्स’’न्तिआदिके सञ्ञाय गहेतब्बाकारे सङ्गण्हाति. सञ्जाननमत्तमेवाति एत्थ सञ्जाननं नाम ‘‘नीलं पीत’’न्तिआदिकं आरम्मणे विज्जमानं वा अविज्जमानं वा सञ्ञानिमित्तं कत्वा जाननं. तथा हेसा पुन सञ्जाननपच्चयनिमित्तकरणरसा. मत्त-सद्देन विसेसनिवत्तिअत्थेन विजाननपजाननाकारे निवत्तेति, एव-सद्देन कदाचिपि इमिस्सा ते विसेसा ¶ नत्थेवाति अवधारेति. तेनाह ‘‘अनिच्चं दुक्ख’’न्तिआदि ¶ . तत्थ विञ्ञाणकिच्चम्पि कातुं असक्कोन्ती सञ्ञा कुतो पञ्ञाकिच्चं करेय्याति ‘‘लक्खणपटिवेधं पापेतुं न सक्कोति’’च्चेव वुत्तं, न वुत्तं ‘‘मग्गपातुभाव’’न्ति. आरम्मणे पवत्तमानं विञ्ञाणं न तत्थ सञ्ञा विय नीलपीतादिकस्स सञ्जाननवसेनेव पवत्तति, अथ खो तत्थ अञ्ञञ्च विसेसं जानन्तमेव पवत्ततीति आह ‘‘विञ्ञाण’’न्तिआदि. कथं पन विञ्ञाणं लक्खणपटिवेधं पापेतीति? पञ्ञाय दस्सितमग्गेन. लक्खणारम्मणिकविपस्सनाय हि अनेकवारं लक्खणानि पटिविज्झित्वा पटिविज्झित्वा पवत्तमानाय पगुणभावतो परिचयवसेन ञाणविप्पयुत्तचित्तेनपि विपस्सना सम्भवति, यथा तं पगुणस्स गन्थस्स सज्झायने ञायागतापि वारा न विञ्ञायन्ति. लक्खणपटिवेधन्ति च लक्खणानं आरम्मणकरणमत्तं सन्धाय वुत्तं, न पटिविज्झनं. उस्सक्कित्वाति उदयब्बयञाणपटिपाटिया आयूहित्वा. मग्गपातुभावं पापेतुं न सक्कोति असम्बोधसभावत्ता. वुत्तनयवसेनाति विञ्ञाणे वुत्तनयवसेन आरम्मणञ्च जानाति, लक्खणपटिवेधञ्च पापेति. अत्तनो पन अनञ्ञसाधारणेन आनुभावेन उस्सक्कित्वा मग्गपातुभावञ्च पापेति.
इदानि यथावुत्तमत्थं उपमाय पतिट्ठापेतुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं. तत्थ अजातबुद्धीति असञ्जातब्यवहारबुद्धि. उपभोगपरिभोगन्ति उपभोगपरिभोगारहं, उपभोगपरिभोगवत्थूनं पटिलाभयोग्यन्ति अत्थो. छेकोति महासारो. कूटोति कहापणपतिरूपको तम्बकंसादिमयो. अद्धसारोति उपड्ढग्घनको. इति-सद्दो आदिअत्थो, तेन पादसार समसारपरोपादसारादीनं सङ्गहो. ते पकारेति इन्दजालाजातिपुप्फादिप्पकारे चेव छेकादिप्पकारे च.
सञ्ञा हीतिआदि उपमासंसन्दनं. सञ्ञा विभागं अकत्वा पिण्डवसेनेव आरम्मणस्स गहणतो दारकस्स कहापणदस्सनसदिसी वुत्ता. तथा हि सा ‘‘यथाउपट्ठितविसयपदट्ठाना’’ वुच्चति. विञ्ञाणं आरम्मणे एकच्चविसेसगहणसमत्थताय गामिकपुरिसस्स कहापणदस्सनसदिसं वुत्तं. पञ्ञा आरम्मणे अनवसेसविसेसावबोधतो हेरञ्ञिकस्स कहापणदस्सनसदिसी वुत्ताति दट्ठब्बं. ‘‘नानप्पकारतो ¶ जानन’’न्ति इमिना ञेय्यधम्मा पच्चेकं नानप्पकाराति तेसं याथावतो अवबोधो पञ्ञाति दस्सेति. तथा हि वुत्तं ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथमागच्छन्ती’’ति (महानि. १५६; चूळनि. मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५).
यत्थाति ¶ यस्मिं चित्तुप्पादे. न तत्थ एकंसेन होतीति तस्मिं चित्तुप्पादे पञ्ञा एकन्तेन न होति. न हि दुहेतुकअहेतुकचित्तुप्पादेसु पञ्ञा उप्पज्जति. अविनिब्भुत्ताति अवियुत्ता. तेहीति सञ्ञाविञ्ञाणेहि. यथा हि सुखं पीतिया न नियमतो अवियुत्तं, एवं सञ्ञाविञ्ञाणानि पञ्ञाय न नियमतो अवियुत्ताति. यथा पन पीति सुखेन नियमतो अवियुत्ता, एवं पञ्ञा सञ्ञाविञ्ञाणेहि नियमतो अवियुत्ता. तस्मा एवं अविनिब्भुत्तेसु इमेसु तीसु धम्मेसु तेसं विनिब्भोगो दुक्करोति तिण्णं जनानं कहापणदस्सनं निदस्सितन्ति. तेसं दुविञ्ञेय्यनानत्ततंयेव वचनन्तरेनपि दस्सेतुं ‘‘तेनाहा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ रूपधम्मेसुपि ताव नानानदीनं उदकस्स, नानातेलस्स वा एकस्मिं भाजने पक्खिपित्वा मथितस्स ‘‘इदं असुकाय नदिया उदकं, इदं असुकतेल’’न्ति निद्धारेत्वा सरूपतो दस्सनं दुक्करं, किमङ्गं पन अरूपधम्मेसूति दस्सेन्तो ‘‘यं अरूपीनं चित्तचेतसिकान’’न्तिआदिमाह.
४२४. धम्मानं सको भावो, समानो च भावो धम्मसभावो. तत्थ पठमेन कक्खळफुसनादिसलक्खणं गहितं, दुतियेन अनिच्चदुक्खतादिसामञ्ञलक्खणं. तदुभयस्स च याथावतो पटिविज्झनलक्खणा पञ्ञाति आह ‘‘धम्मसभावपटिवेधलक्खणा पञ्ञा’’ति. घटपटादिपटिच्छादकस्स बाहिरन्धकारस्स दीपालोकादि विय यथावुत्तधम्मसभावपटिच्छादकस्स मोहन्धकारस्स विद्धंसनरसा. उप्पज्जमानो एव हि पञ्ञालोको हदयन्धकारं विधमेन्तो एवं उप्पज्जति, ततो एव धम्मसभावेसु असम्मुय्हनाकारेन पच्चुपतिट्ठतीति असम्मोहपच्चुपट्ठाना. कारणभूता वा सयं फलभूतं असम्मोहं पच्चुपट्ठापेतीति एवम्पि असम्मोहपच्चुपट्ठाना. विपस्सनापञ्ञाय इध अधिप्पेतत्ता ‘‘समाधि तस्सा पदट्ठान’’न्ति वुत्तं. तथा हि ‘‘समाहितो यथाभूतं पजानाती’’ति सुत्तपदं निबन्धनभावेन आगतं (सं. नि. ३.५, ९९; सं. नि. ५.१०७१; नेत्ति. ४०; मि. प. २.१.१४).
पञ्ञापभेदकथावण्णना
४२५. धम्मसभावपटिवेधो ¶ नाम पञ्ञाय आवेणिको सभावो, न तेनस्सा कोचि विभागो लब्भतीति आह ‘‘धम्मसभावपटिवेधलक्खणेन ताव एकविधा’’ति. लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोको वुच्चति वट्टं, तप्परियापन्नताय लोके नियुत्ता, तत्थ वा विदिताति लोकिया. तत्थ अपरियापन्नताय लोकतो उत्तरा उत्तिण्णाति लोकुत्तरा. लोकुत्तरापि ¶ हि मग्गसम्पयुत्ता भावेतब्बा. विपस्सनापरियायोपि तस्सा लब्भतेवाति लोकुत्तर-ग्गहणं न विरुज्झति. अत्तानं आरम्मणं कत्वा पवत्तेहि सह आसवेहीति सासवा, आरम्मणकरणवसेनपि नत्थि एतिस्सा आसवाति अनासवा. आदि-सद्देन आसवविप्पयुत्तसासवदुकादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो. नामरूपववत्थानवसेनाति नामववत्थानवसेन, रूपववत्थानवसेन च. पठमं निब्बानदस्सनतो दस्सनञ्च, निस्सयभावतो सम्पयुत्ता धम्मा भवन्ति एत्थ, सयम्पि वा भवति उप्पज्जति न निब्बानं विय अपातुभावन्ति भूमि चाति दस्सनभूमि, पठममग्गो. सेसमग्गत्तयं पन यस्मा पठममग्गेन दिट्ठस्मिंयेव धम्मे भावनावसेन उप्पज्जति, न अदिट्ठपुब्बं किञ्चि पस्सति, तस्मा भावना च यथावुत्तेनत्थेन भूमि चाति भावनाभूमि. तत्थ पञ्ञा दस्सनभूमिभावनाभूमिवसेन दुविधाति वुत्ता. सुतादिनिरपेक्खाय चिन्ताय निब्बत्ता चिन्तामया. एवं सुतमया, भावनामया च. मयसद्दो पच्चेकं सम्बन्धितब्बो. आये वड्ढियं कोसल्लं आयकोसल्लं, अपाये अवड्ढियं कोसल्लं अपायकोसल्लं, उपाये तस्स तस्स अत्थस्स निब्बत्तिकारणे कोसल्लं उपायकोसल्लन्ति विसुं विसुं कोसल्लपदं सम्बन्धितब्बं. अज्झत्तं अभिनिवेसो पटिपज्जनं एतिस्साति अज्झत्ताभिनिवेसा. एवं बहिद्धाभिनिवेसा, उभयाभिनिवेसा च वेदितब्बा.
४२६. लोकियमग्गसम्पयुत्ताति लोकियकुसलचित्तुप्पादेसु मग्गसम्पयुत्ता, विसेसतो दिट्ठिविसुद्धिआदिविसुद्धिचतुक्कसङ्गहितमग्गसम्पयुत्ता. समुदायेसु पवत्ता समञ्ञा तदेकदेसेसुपि वत्ततीति आह ‘‘मग्गसम्पयुत्ता’’ति, पच्चेकम्पि वा सम्मादिट्ठिआदीनं मग्गसमञ्ञाति कत्वा एवं वुत्तं.
धम्मनानत्ताभावेपि ¶ पदत्थनानत्तमत्तेन दुक्करवचनं होतीति वुत्तं ‘‘अत्थतो पनेसा लोकियलोकुत्तरावा’’ति. आसवविप्पयुत्तसासवदुकादीसुपि विप्पयुत्ततादिग्गहणमेव विसेसो, अत्थतो लोकियलोकुत्तराव पञ्ञाति आह ‘‘एसेव नयो’’ति. आदि-सद्देन ओघनीयओघविप्पयुत्तओघनीयादिदुकानं सङ्गहो दट्ठब्बो. पठमज्झानिकानि चत्तारि मग्गचित्तानि, तथा दुतियादिज्झानिकानि चाति एवं सोळससु मग्गचित्तेसु. विपस्सनापञ्ञाय इध अधिप्पेतत्ता महग्गतपञ्ञा न गहिता.
४२७. अत्तनो चिन्तावसेनाति तस्स तस्स अनवज्जस्स अत्थस्स साधने परोपदेसेन विना ¶ अत्तनो उपायचिन्तावसेनेव. सुतवसेनाति यथासुतस्स परोपदेसस्स वसेन. यथा तथा वाति परतो उपदेसं सुत्वा वा असुत्वा वा सयमेव भावनं अनुयुञ्जन्तस्स. ‘‘अप्पनाप्पत्ता’’ति इदं सिखाप्पत्तभावनामयं दस्सेतुं वुत्तं, न पन ‘‘अप्पनाप्पत्ताव भावनामया’’ति.
योगविहितेसूति पञ्ञाविहितेसु पञ्ञापरिणामितेसु उपायसम्पादितेसु. कम्मायतनेसूति एत्थ कम्ममेव कम्मायतनं, कम्मञ्च तं आयतनञ्च आजीवानन्ति वा कम्मायतनं. एस नयो सिप्पायतनेसुपि. तत्थ दुविधं कम्मं हीनञ्च वड्ढकीकम्मादि, उक्कट्ठञ्च कसिवाणिजादि. सिप्पम्पि दुविधं हीनञ्च नळकारसिप्पादि, उक्कट्ठञ्च मुद्दागणनादि. विज्जाव विज्जाट्ठानं. तं धम्मिकमेव नागमण्डलपरित्तफुधमनकमन्तसदिसं वेदितब्बं. तानि पनेतानि एकच्चे पण्डिता बोधिसत्तसदिसा मनुस्सानं फासुविहारं आकङ्खन्ता नेव अञ्ञेहि करियमानानि पस्सन्ति, न वा कतानि उग्गण्हन्ति, न कथेन्तानं सुणन्ति. अथ खो अत्तनो धम्मताय चिन्ताय करोन्ति, पञ्ञवन्तेहि अत्तनो धम्मताय चिन्ताय कतानिपि अञ्ञेहि उग्गण्हित्वा करोन्तेहि कतसदिसानेव होन्ति.
कम्मस्सकतन्ति ‘‘इदं कम्मं सत्तानं सकं, इदं नो सक’’न्ति एवं जाननञाणं. सच्चानुलोमिकन्ति विपस्सनाञाणं. तं हि सच्चपटिवेधस्स अनुलोमनतो ‘‘सच्चानुलोमिक’’न्ति वुच्चति. इदानिस्स पवत्तनाकारं दस्सेतुं ‘‘रूपं अनिच्चन्ति वा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ वा-सद्देन अनियमत्थेन दुक्खानत्तलक्खणानिपि ¶ गहितानेवाति दट्ठब्बं नानन्तरियकभावतो. यं हि अनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ताति. यं एवरूपिन्ति यं एवं हेट्ठा निद्दिट्ठसभावं. अनुलोमिकं खन्तिन्तिआदीनि पञ्ञावेवचनानि. सा हि हेट्ठा वुत्तानं कम्मायतनादीनं अपच्चनीकदस्सनेन अनुलोमनतो, तथा सत्तानं हितचरियाय मग्गसच्चस्स, परमत्थसच्चस्स, निब्बानस्स च अविलोमनतो अनुलोमेतीति अनुलोमिका. सब्बानिपि एतानि कारणानि खमति दट्ठुं सक्कोतीति खन्ति. पस्सतीति दिट्ठि. रोचेतीति रुचि. मुनातीति मुति. पेक्खतीति पेक्खा. ते च कम्मायतनादयो धम्मा एताय निज्झायमाना निज्झानं खमन्तीति धम्मनिज्झानखन्ति. परतो असुत्वा पटिलभतीति अञ्ञस्स उपदेसवचनं असुत्वा सयमेव चिन्तेन्तो पटिलभति. अयं वुच्चतीति अयं चिन्तामया पञ्ञा नाम वुच्चति. सा पनेसा अभिञ्ञातानं बोधिसत्तानमेव उप्पज्जति. तत्थापि ¶ सच्चानुलोमिकञाणं द्विन्नंयेव बोधिसत्तानं अन्तिमभविकानं, सेसपञ्ञा सब्बेसम्पि पूरितपारमीनं महापञ्ञानं उप्पज्जति. परतो सुत्वा पटिलभतीति कम्मायतनादीनि परेन करियमानानि वा कतानि वा दिस्वापि परस्स कथयमानस्स वचनं सुत्वापि आचरियसन्तिके उग्गहेत्वापि पटिलद्धा सब्बा परतो सुत्वाव पटिलद्धा नामाति वेदितब्बा. समापन्नस्साति समापत्तिसमङ्गिस्स, निदस्सनमत्तञ्चेतं. विपस्सनामग्गपञ्ञा इध ‘‘भावनामया पञ्ञा’’ति अधिप्पेता.
साति ‘‘परित्तारम्मणा महग्गतारम्मणा’’ति (विभ. ७५३) वुत्तपञ्ञा. लोकियविपस्सनाति लोकियविपस्सनापञ्ञा. सा लोकुत्तरविपस्सनाति या निब्बानं आरब्भ पवत्ता अप्पमाणारम्मणा पञ्ञा वुत्ता, सा लोकुत्तरविपस्सनाति मग्गपञ्ञं सन्धायाह. सा हि सङ्खारानं अनिच्चतादिं अगण्हन्तीपि विपस्सनाकिच्चपारिपूरिया, निब्बानस्स वा तथलक्खणं विसेसतो पस्सतीति विपस्सनाति वुच्चति. गोत्रभुञाणं पन किञ्चापि अप्पमाणारम्मणं, मग्गस्स पन आवज्जनट्ठानियत्ता न विपस्सनावोहारं लभति.
अयन्ति एताय सम्पत्तियोति आयो, वुद्धि. तत्थ कोसल्लन्ति तस्मिं अनत्थहानिअत्थुप्पत्तिलक्खणे आये कोसल्लं कुसलता निपुणता.
तं ¶ पन एकन्तिकं आयकोसल्लं पाळिवसेनेव दस्सेतुं ‘‘इमे धम्मे’’तिआदि वुत्तं. तत्थ इदं वुच्चतीति या इमेसं अकुसलधम्मानं अनुप्पत्तिपहानेसु, कुसलधम्मानञ्च उप्पत्तिट्ठितीसु पञ्ञा, इदं आयकोसल्लं नामाति वुच्चति.
वुद्धिलक्खणा आयतो अपेतत्ता अपायो, अवुद्धि. तत्थ कोसल्लन्ति तस्मिं अत्थहानिअनत्थुप्पत्तिलक्खणे अपाये कोसल्लं कुसलता अपायकोसल्लं. तम्पि पाळिवसेनेव दस्सेतुं ‘‘इमे धम्मे’’तिआदि वुत्तं. तत्थ इदं वुच्चतीति या इमेसं कुसलधम्मानं अनुप्पज्जननिरुज्झनेसु, अकुसलधम्मानं वा उप्पत्तिट्ठितीसु पञ्ञा, इदं अपायकोसल्लं नामाति वुच्चति. आयकोसल्लं ताव पञ्ञा होतु, अपायकोसल्लं कथं पञ्ञा नाम जाताति? एवं मञ्ञति ‘‘अपायुप्पादनसमत्थता अपायकोसल्लं नाम सिया’’ति, तं पन तस्स मतिमत्तं. कस्मा? पञ्ञवा एव हि ‘‘मय्हं एवं मनसि करोतो अनुप्पन्ना कुसला धम्मा नुप्पज्जन्ति, उप्पन्ना ¶ निरुज्झन्ति. अनुप्पन्ना अकुसला धम्मा उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना पवड्ढन्ती’’ति पजानाति, सो एवं ञत्वा अनुप्पन्ने अकुसले न उप्पादेति, उप्पन्ने पजहति. अनुप्पन्ने कुसले उप्पादेति, उप्पन्ने भावनापारिपूरिं पापेति. एवं अपायकोसल्लम्पि पञ्ञा एवाति.
सब्बत्थाति सब्बेसु. तेसं तेसं धम्मानन्ति सत्तानं तंतंहितसुखधम्मानं. तङ्खणप्पवत्तन्ति अच्चायिके किच्चे वा भये वा उप्पन्ने तस्स तिकिच्छनत्थं तस्मिंयेव खणे पवत्तं. ठानेन उप्पत्ति एतस्स अत्थीति ठानुप्पत्तिकं, ठानसो एव उप्पज्जनकं. तत्रुपायाति तत्र तत्र करणीये उपायभूता.
गहेत्वाति ‘‘इदं रूपं, एत्तकं रूप’’न्तिआदिना परिग्गण्हनवसेन गहेत्वा. उभयं गहेत्वाति ‘‘अज्झत्तं बहिद्धा’’ति उभयं अनुपुब्बतो परिग्गहेत्वा. अथ वा ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति एकप्पहारेनेव सब्बेपि पञ्चक्खन्धे अविभागेन परिग्गहेत्वा. अयं पन तिक्खविपस्सकस्स महापुञ्ञस्स भिक्खुनो विपस्सनाभिनिवेसो.
४२८. दुक्खसच्चं आरब्भाति दुक्खसच्चं आरम्मणं कत्वा, तप्पटिच्छादकसम्मोहविधंसनवसेन च पवत्तं ञाणं दुक्खे ञाणं. दुक्खसमुदयं आरब्भाति ¶ एत्थापि एसेव नयो. तथा सेसपदद्वयेपि. पच्चवेक्खणञाणं हि चतुसच्चं आरब्भ पवत्तञाणं नाम, ततियं पन मग्गञाणं, इतरसच्चानि विपस्सनाञाणन्ति पाकटमेव.
‘‘अत्थादीसु पभेदगतानि ञाणानी’’ति सङ्खेपेन वुत्तमत्थं पाळिवसेनेव विवरितुं ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदि वुत्तं. तत्थ अत्थे ञाणं अत्थपटिसम्भिदाति यं अत्थप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं अत्थे पभेदगतं ञाणं, अयं अत्थपटिसम्भिदा नाम. सेसपदेसुपि एसेव नयो. धम्मप्पभेदस्स हि सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं धम्मे पभेदगतं ञाणं धम्मपटिसम्भिदा. निरुत्तिप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं निरुत्ताभिलापे पभेदगतं ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदा. पटिभानप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं पटिभाने पभेदगतं ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा. निरुत्तिपटिभानप्पभेदा तब्बिसयानं अत्थादीनं पच्चयुप्पन्नतादिभेदेहि भिन्दित्वा वेदितब्बा.
निब्बानम्पि ¶ सम्पापकहेतुअनुसारेन अरीयति, अधिगम्मतीति अत्थो. ‘‘यं किञ्चि पच्चयसम्भूत’’न्ति एतेन सच्चहेतुधम्मपच्चयाकारवारेसु आगतानि दुक्खादीनि गहितानि. सच्चपच्चयाकारवारेसु निब्बानं, परियत्तिवारे भासितत्थो, अभिधम्मभाजनीये विपाको, किरिया चाति एवं पाळियं वुत्तानं एव वसेन पञ्च अत्था वेदितब्बा. दहतीति विदहति, निब्बत्तकहेतुआदीनं साधारणमेतं निब्बचनं. तदत्थं पन विभावेतुं ‘‘पवत्तेति वा सम्पापुणितुं वा देती’’ति वुत्तं. तेसु पुरिमो अत्थो मग्गवज्जेसु दट्ठब्बो. भासितम्पि हि अवबोधनवसेन अत्थं पवत्तेति, मग्गो पन निब्बानं पापेतीति तस्मिं पच्छिमो अत्थो. निब्बानं हि पत्तब्बो अत्थो, भासितत्थो ञापेतब्बो अत्थो, इतरो निब्बत्तेतब्बो अत्थोति एवं तिविधो होति.
‘‘यो कोचि फलनिब्बत्तको हेतू’’ति एतेन सच्चहेतुधम्मपच्चयाकारवारेसु आगतानि समुदयादीनि गहितानि, सच्चपच्चयाकारवारेसु मग्गो, परियत्तिवारे भासितं, अभिधम्मभाजनीये कुसलाकुसलन्ति एवं पाळियं वुत्तानं एव वसेन पञ्च धम्मा वेदितब्बा. तत्थ ¶ मग्गो सम्पापको, भासितं ञापको, इतरं निब्बत्तकोति एवं तिविधो हेतु वेदितब्बो. एत्थ च किरियानं अविपाकताय धम्मभावो न वुत्तो. यदि एवं विपाका न होन्तीति अत्थभावोपि न वत्तब्बो? न, पच्चयुप्पन्नभावतो. एवं सति कुसलाकुसलानम्पि अत्थभावो आपज्जतीति चे? नायं दोसो अप्पटिसिद्धत्ता. विपाकस्स पन पधानहेतुताय पाकटभावतो धम्मभावो एव तेसं वुत्तो. किरियानं पच्चयभावतो धम्मभावो आपज्जतीति चे? नायं दोसो अप्पटिसिद्धत्ता. कम्मफलसम्बन्धस्स पन हेतुभावस्साभावतो धम्मभावो न वुत्तो. अपिच ‘‘अयं इमस्स पच्चयो, अयं पच्चयुप्पन्नो’’ति एतं भेदमकत्वा केवलं कुसलाकुसले, विपाककिरियाधम्मे च पच्चवेक्खन्तस्स धम्मत्थपटिसम्भिदा होन्तीति तेसं अत्थधम्मता न वुत्ताति दट्ठब्बं.
अयमेव हि अत्थोति य्वायं अत्थधम्मानं पञ्चधा विभजनवसेन अत्थो वुत्तो, अयमेव अभिधम्मे विभजित्वा दस्सितोति सम्बन्धो.
‘‘धम्मनिरुत्ताभिलापे’’ति एत्थ धम्म-सद्दो सभाववाचकोति कत्वा आह ‘‘सभावनिरुत्ती’’ति, अविपरीतनिरुत्तीति अत्थो. तेनाह ‘‘अब्यभिचारी वोहारो’’ति, तस्स तस्स अत्थस्स बोधने पटिनियतसम्बन्धो सद्दवोहारोति अत्थो. तदभिलापेति तस्स सभावनिरुत्तिसञ्ञितस्स ¶ अब्यभिचारिवोहारस्स अभिलापने. सा पनायं सभावनिरुत्ति मागधभासा. अत्थतो नामपञ्ञत्तीति आचरिया. अपरे पन यदि सभावनिरुत्ति पञ्ञत्तिसभावा, एवं सति पञ्ञत्ति अभिलपितब्बा, न वचनन्ति आपज्जति. न च वचनतो अञ्ञं अभिलपितब्बं उच्चारेतब्बं अत्थि. अथ फस्सादिवचनेहि बोधेतब्बं अभिलपितब्बं, एवञ्च सति अत्थधम्मानम्पि बोधेतब्बत्ता तेसम्पि निरुत्तिभावो आपज्जति. फस्सोति च सभावनिरुत्ति, फस्सं फस्साति न सभावनिरुत्तीति दस्सितोवायमत्थो. न च अवचनं एवंपकारं अत्थि. तस्मा वचनभूताय एव तस्सा सभावनिरुत्तिया अभिलापे उच्चारणेति अत्थो दट्ठब्बो.
तं सभावनिरुत्तिसद्दं आरम्मणं कत्वा पच्चवेक्खन्तस्स तस्मिं सभावनिरुत्ताभिलापे पभेदगतं ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदा, ‘‘एवमयं निरुत्तिपटिसम्भिदा सद्दारम्मणा ¶ नाम जाता, न पञ्ञत्तिआरम्मणा’’ति (विभ. अट्ठ. ७१८) च अट्ठकथायं वुत्तत्ता निरुत्तिसद्दारम्मणाय सोतविञ्ञाणवीथिया परतो मनोद्वारे निरुत्तिपटिसम्भिदा पवत्ततीति वदन्ति. ‘‘निरुत्तिपटिसम्भिदा पच्चुप्पन्नारम्मणा’’ति (विभ. ७४९) च वचनसद्दं गहेत्वा पच्छा जाननं सन्धाय वुत्तन्ति. एवं पन अञ्ञस्मिं पच्चुप्पन्नारम्मणे अञ्ञं पच्चुप्पन्नारम्मणं वुत्तन्ति आपज्जति. यथा पन दिब्बसोतञाणं मनुस्सादिसद्दभेदनिच्छयस्स पच्चयभूतं तंतंसद्दविभावकं, एवं सभावासभावनिरुत्तिनिच्छयस्स पच्चयभूतं पच्चुप्पन्नसभावनिरुत्तिसद्दारम्मणं तंविभावकं ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदाति वुच्चमाने न कोचि पाळिविरोधो. ‘‘तं सभावनिरुत्तिसद्दं आरम्मणं कत्वा पच्चवेक्खन्तस्सा’’ति च ‘‘पच्चुप्पन्नसद्दारम्मणं पच्चवेक्खणं पवत्तेन्तस्सा’’ति न नसक्का वत्तुं. तञ्हि ञाणं सभावनिरुत्तिं विभावेन्तमेव तंतंसद्दपच्चवेक्खणानन्तरं तंतंपभेदनिच्छयहेतुभावतो निरुत्तिं भिन्दन्तं पटिविज्झन्तमेव उप्पज्जतीति पभेदगतम्पि होतीति.
सब्बत्थ ञाणन्ति सब्बस्मिं विसये ञाणं, सब्बम्पि ञाणन्ति अधिप्पायो. तेनाह ‘‘ञाणारम्मणं ञाण’’न्ति. सब्बत्थाति वा सब्बेसु अत्थादीसु, तीसु, चतूसुपि वा पवत्तत्ता, कुसलकिरियाभूताय पटिभानपटिसम्भिदाय धम्मत्थभावतो तीसु एव वा पवत्तत्ता ‘‘सब्बत्थ ञाण’’न्ति वुत्तं. तेनाह ‘‘यथावुत्तेसु वा’’तिआदि. तत्थ सगोचरकिच्चादिवसेनाति सगोचरस्स, किच्चादिकस्स च वसेन ‘‘इदं ञाणं इदं नाम आरम्मणं कत्वा पवत्तं इमिना नाम ¶ किच्चेना’’ति जाननं. आदि-सद्देन लक्खणपच्चुपट्ठानपदट्ठानभूमिआदीनं सङ्गहो. तेनेवाह ‘‘इमानि ञाणानि इदमत्थजोतकानी’’तिआदि.
४२९. पभेदं गच्छन्तीति अनेकभेदभिन्नेसु आरम्मणेसु तेसं याथावतो तंतंपभेदावबोधनसमत्थतं उपगच्छन्ति.
महासावकानञ्च असेक्खभूमियं पभेदं गताति सामञ्ञविधिना दस्सितमत्थं अपवादेन निवत्तेतुं आनन्दत्थेर-ग्गहणं कतं.
एता पटिसम्भिदा. सेक्खभूमियं पभेदगमनं अप्पविसयं, असेक्खभूमियं बहुविसयन्ति आह ‘‘अधिगमो नाम अरहत्तप्पत्ती’’ति, सातिसयं वा अधिगमं सन्धाय एवं वुत्तं. सेक्खेन पत्तानम्पि हि इमासं अरहत्तप्पत्तिया विसदभावाधिगमोति ¶ . पुब्बयोगो विय पन अरहत्तप्पत्ति अरहतोपि पटिसम्भिदाविसदताय पच्चयो न न होतीति पञ्चन्नम्पि यथायोगं सेक्खासेक्खपटिसम्भिदाविसदताय कारणता योजेतब्बा. अत्थधम्मादीनं अनवसेससङ्गण्हनतो बुद्धवचनविसया एव परियत्तिआदयो दस्सिता. पाळिया सज्झायो परियापुणनं, तदत्थसवनं सवनं, परितो सब्बसो ञातुं इच्छा परिपुच्छाति आह ‘‘पाळिअट्ठकथादीसु गण्ठिपदअत्थपदविनिच्छयकथा’’ति, पदत्थतो, अधिप्पायतो च दुविञ्ञेय्यट्ठानं वित्थारतो सन्निट्ठानकथाति अत्थो. यस्स हि पदस्स अत्थो दुविञ्ञेय्यो, तं गण्ठिपदं, यस्स अधिप्पायो दुविञ्ञेय्यो, तं अत्थपदं. आदि-सद्देन खन्धादिपटिसंयुत्ते कथामग्गे सङ्गण्हाति. भावनानुयोगसहितं गतं, पच्चागतञ्च एतस्स अत्थीति गतपच्चागतिको, तस्स भावो, तेन गतपच्चागतिकभावेन. वसनट्ठानतो याव गोचरगामो, ततो च याव वसनट्ठानं कम्मट्ठानानुयुत्तोति अत्थो. याव अनुलोमगोत्रभुसमीपन्ति सङ्खारुपेक्खाञाणमाह. तञ्हि तेसं समीपप्पवत्तं.
सत्थेसूति अनवज्जेसु सत्तानं हितसुखावहेसु गन्थेसु. तथा सिप्पायतनेसूति एत्थापि. पुब्बकाले एकसतराजूनं देसभासा एकसतवोहारा. धम्मपदे (ध. प. १ आदयो) यमकवग्गो ओपम्मवग्गोति वदन्ति, मूलपण्णासे (म. नि. १.३२५ आदयो; ४३९ आदयो) यमकवग्गो ओपम्मवग्गो एवाति अपरे. सुतपटिभानबहुलानन्ति बहुस्सुतानं पटिभानवन्तानं.
सब्बानीति ¶ पुब्बे वुत्तानि पञ्च, पच्छा वुत्तानि अट्ठपि वा. सेक्खफलविमोक्खपरियोसाने भवा सेक्खफलविमोक्खन्तिका. ठानाठानञाणबलादीनि सब्बबुद्धगुणेसु सकिच्चतो पाकटतरानीति वुत्तं ‘‘दस बलानि विया’’ति, अञ्ञे वा सब्बञ्ञुतञ्ञाणादयोपि सब्बे भगवतो गुणविसेसा असेक्खफलविमोक्खन्तिका एव.
पञ्ञाभूमि-मूल-सरीरववत्थानवण्णना
४३०. इमाय पञ्ञायाति विपस्सनापञ्ञाय. भूमि सल्लक्खणादिग्गहणवसेन पवत्तिट्ठानभावतो. आदि-सद्देन आहारादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो. कस्मा पनेते एवं बहुधम्मा भूमिभावेन गय्हन्ति, ननु खन्धादीसु एकेनापि ¶ अत्थसिद्धि होतीति? न, तिविधसत्तानुग्गहत्थं खन्धादित्तयग्गहणं कत्तब्बं, अञ्ञथा सब्बसाधारणो अनुग्गहो न कतो सिया. तिविधा हि सत्ता रूपसम्मूळ्हा अरूपसम्मूळ्हा उभयसम्मूळ्हाति. तेसु ये अरूपसम्मूळ्हा, तदत्थं खन्धानं गहणं अरूपधम्मानं चतुधा विभत्तत्ता. ये रूपसम्मूळ्हा, तदत्थं आयतनानं रूपधम्मानं अद्धेकादसधा विभत्तत्ता. ये पन उभयसम्मूळ्हा, तदत्थं धातूनं उभयेसम्पि विभत्तत्ता. तथा इन्द्रियभेदेन तिक्खिन्द्रिया मज्झिमिन्द्रिया मुदिन्द्रिया, संखित्तरुची मज्झिमरुची वित्थाररुचीति च तिविधा सत्ता, तेसम्पि अत्थाय यथाक्कमं खन्धादिग्गहणं कतन्ति योजेतब्बं. इन्द्रियग्गहणं पन कामं एते धम्मा इस्सरा विय सहजातधम्मेसु इस्सरियं आधिपच्चं पवत्तेन्ति, तं पन नेसं धम्मसभावसिद्धं, न एत्थ कस्सचि वसीभावो ‘‘सुञ्ञा एते अवसवत्तिनो’’ति अनत्तलक्खणस्स सुखग्गहणत्थं. तं पनेतं चतुब्बिधम्पि पवत्तिनिवत्तितदुभयहेतुवसेन दिट्ठमेव उपकारावहं, न अञ्ञथाति सच्चादिद्वयं गहितं. आदि-सद्देन गहितधम्मेसुपि अयं नयो नेतब्बो. मूलं पतिट्ठाभावतो. सति हि सीलविसुद्धियं, चित्तविसुद्धियञ्च अयं पञ्ञा मूलजाता होति, नासतीति. सरीरं परिब्रूहेतब्बतो. इमिस्सा हि पञ्ञाय सन्तानवसेन पवत्तमानाय पादपाणिसीसट्ठानिया दिट्ठिविसुद्धिआदिका इमा पञ्च विसुद्धियो अवयवेन समुदायूपलक्खणनयेन ‘‘सरीर’’न्ति वेदितब्बा.
४३१. पञ्च खन्धाति एत्थ पञ्चाति गणनपरिच्छेदो, तेन न ततो हेट्ठा, न उद्धन्ति दस्सेति. खन्धाति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं. यस्मा चेत्थ खन्ध-सद्दो रासट्ठो ‘‘महाउदकक्खन्धो’’तिआदीसु (अ. नि. ४.५१; ६.३७) विय, तस्मा अतीतादिविभागभिन्नं ¶ सब्बं रूपं रासिवसेन बुद्धिया एकज्झं गहेत्वा ‘‘रूपमेव खन्धो रूपक्खन्धो’’ति समानाधिकरणसमासो दट्ठब्बो. ‘‘तीहि खन्धेहि इणं दस्सामा’’तिआदीसु विय कोट्ठासट्ठे पन खन्ध-सद्दे निब्बानस्सापि खन्धन्तरभावो आपज्जतीति? नापज्जति अतीतादिविभागाभावतो. न हि एकस्स निच्चस्स सतो निब्बानस्स अतीतादिविभागो अत्थीति. पठमेनत्थेन रूपरासीति अत्थो, दुतियेन रूपकोट्ठासोति. वेदनाक्खन्धोतिआदीसुपि एसेव नयो. कस्मा पनेते खन्धा पञ्चेव वुत्ता इमिना एव च कमेनाति? भाजनभोजनब्यञ्जनभत्तकारकभुञ्जकविकप्पदस्सनतो ¶ , यथोळारिकयथासंकिलेसूपदेसतो चाति वेदितब्बं. विवादमूलहेतुभावं संसारहेतुतं, कम्महेतुतञ्च चिन्तेत्वा वेदनासञ्ञा सङ्खारक्खन्धतो नीहरित्वा विसुं खन्धभावेन देसिता.
रूपक्खन्धकथावण्णना
४३२. तत्थाति तेसु पञ्चसु खन्धेसु. यं किञ्चीति अनवसेसपरियादानं. रुप्पनलक्खणन्ति अतिप्पसङ्गनियमनं. यं-सद्देन हि सनिपातेन किं-सद्देन च गहितेन अनियमत्थताय अतिप्पसङ्गे आपन्ने तं रुप्पनसद्दो निवत्तेति, तेन रूपस्स अनवसेसपरिग्गहो कतो होति. सीतादीहीति सीतुण्हजिघच्छापिपासादीहि. हेतुअत्थे चेतं करणवचनं. रुप्पनं लक्खणं एतस्साति रुप्पनलक्खणं. धम्मो एव धम्मजातं. रुप्पनञ्चेत्थ सीतादिविरोधिपच्चयसन्निपाते विसदिसुप्पत्ति. ननु च अरूपधम्मानम्पि विरोधिपच्चयसमागमे विसदिसुप्पत्ति लब्भतीति? सच्चं लब्भति, न पन विभूततरं. विभूततरं हेत्थ रुप्पनं अधिप्पेतं सीतादिग्गहणतो. यदि एवं, कथं ब्रह्मलोके रूपसमञ्ञा? तत्थापि तंसभावानतिवत्तनतो होतियेव रूपसमञ्ञा, अनुग्गाहकपच्चयवसेन वा. विरोधिपच्चयसन्निपाते यो अत्तनो सन्ताने भिन्ने भिज्जमानस्सेव विसदिसुप्पत्तिहेतुभावो, तं रुप्पनन्ति अञ्ञे. इमस्मिं पक्खे रूपयति विकारं आपादेतीति रूपं, पुरिमपक्खे पन रुप्पतीति. सङ्घट्टनेन विकारापत्तियं रुप्पनसद्दो निरुळ्होति केचि. इमस्मिं पक्खे अरूपधम्मेसु रूपसमञ्ञाय पसङ्गो एव नत्थि सङ्घट्टनाभावतो. पटिघातो रुप्पनन्ति अपरे. सब्बं तं एकतो कत्वाति रासट्ठं हदये ठपेत्वा वदति.
भूतोपादायभेदतोति ¶ एत्थ तदधीनवुत्तिताय भवति एत्थ उपादायरूपन्ति भूतं. भूतानि उपादियतेव, न पन सयं तेहि, अञ्ञेहि वा उपादीयतीति उपादायं.
कामं चतुधातुववत्थाने वचनत्थादितोपि भूतानि विभावितानेव, सभावधम्मानं पन लक्खणादिविभावनाति कत्वा वुत्तं ‘‘लक्खणरसपच्चुपट्ठानानि चतुधातुववत्थाने वुत्तानी’’ति. तत्थ पदट्ठानस्स अवुत्तत्ता आह ‘‘पदट्ठानतो पना’’तिआदि. अवचनञ्च तस्स तस्सत्थस्स पच्चयतोति एत्थ पकारन्तरेन विभावितत्ताति दट्ठब्बं. सब्बापीति चतस्सोपि धातुयो. आपोसङ्गहिताय तेजोनुपालिताय वायोवित्थम्भिताय ¶ एव पथवीधातुया पवत्ति, न अञ्ञथाति सा सेसभूतत्तयपदट्ठाना, एवमितरापीति आह ‘‘अवसेसधातुत्तयपदट्ठाना’’ति.
चतुवीसतिविधन्ति गणनपरिच्छेदो बलरूपादीनं पटिसेधनत्थो. तत्थ यं वत्तब्बं, तं परतो आवि भविस्सति. चक्खतीति चक्खु, विञ्ञाणाधिट्ठितं रूपं अस्सादेन्तं विय होतीति अत्थो. चक्खतीति हि अयं चक्खति-सद्दो ‘‘मधुं चक्खति, ब्यञ्जनं चक्खती’’तिआदीसु विय अस्सादनत्थो. वुत्तञ्हेतं ‘‘चक्खुं खो, मागण्डिय, रूपारामं रूपरतं रूपसमुदित’’न्ति (म. नि. २.२०९). अट्ठकथायम्पि वुच्चति ‘‘रूपेसु आविञ्छनरस’’न्ति (विसुद्धि. २.४३३; ध. स. अट्ठ. ६००). सतिपि सोतादीनं सद्दारम्मणादिभावे निरुळ्हत्ता दस्सने एव चक्खु-सद्दो पवत्तति पदुमादीसु पङ्कजादिसद्दा वियाति दट्ठब्बं. अथ वा चक्खतीति विञ्ञाणाधिट्ठितं समविसमं आचिक्खन्तं विय अभिब्यत्तं वदन्तं विय होतीति अत्थो. अट्ठकथायं पन ‘‘विभावेति चा’’ति (महानि. अट्ठ. १३; विभ. अट्ठ. १५४) वुत्तं. तं अनेकत्थत्ता धातूनं विभावनत्थतापि चक्खति-सद्दस्स सम्भवतीति कत्वा वुत्तं. सुणाति एतेन, विञ्ञाणाधिट्ठितं सयं वा सुणातीति सोतं. घायति एतेन, सयं वा घायतीति घानं. रसग्गहणमूलकत्ता अज्झोहरणस्स जीवितनिमित्तं आहाररसो जीवितं, तस्मिं निन्नताय तं अव्हायतीति जिव्हा निरुत्तिनयेन. कुच्छितानं सासवधम्मानं आयो उप्पत्तिट्ठानन्ति कायो अनुत्तरियहेतुभावं अनागच्छन्तेसु कामरागनिदानकम्मजनितेसु, कामरागस्स च विसेसपच्चयेसु घानजिव्हाकायेसु कायस्स विसेसतो सासवपच्चयत्ता. तेन हि फोट्ठब्बसुखं अस्सादेन्ता सत्ता मेथुनम्पि सेवन्ति. कायिन्द्रियवत्थुका वा चत्तारो खन्धा बलवकामासवादिहेतुभावतो विसेसेन सासवाति कुच्छितानं सासवधम्मानं आयोति कायो वुत्तो. वण्णविकारं आपज्जमानं हदयङ्गतभावं रूपयतीति रूपं, रूपमिव पकासं करोति सविग्गहमिव ¶ दस्सेतीति अत्थो. अनेकत्थत्ता वा धातूनं पकासनत्थो एव रूपसद्दो दट्ठब्बो. सप्पतीति सद्दो, उदाहरीयति, सकेहि वा पच्चयेहि सप्पीयति सोतविञ्ञेय्यभावं उपनीयतीति अत्थो. गन्धयतीति गन्धो, अत्तनो वत्थुं सूचयति अपाकटं ‘‘इदं सुगन्धं, दुग्गन्ध’’न्ति पकासेति ¶ , पटिच्छन्नं वा पुप्फफलादिं ‘‘इदमेत्थ अत्थी’’ति पेसुञ्ञं करोन्तं विय होतीति अत्थो. रसन्ति तं सत्ताति रसो, असादेन्तीति अत्थो.
इत्थियाव इन्द्रियं इत्थिन्द्रियं, तथा पुरिसिन्द्रियं. जीवन्ति तेन सहजातधम्माति जीवितं, तदेव इन्द्रियं जीवितिन्द्रियं. हदयञ्च तं वत्थु च, हदयस्स वा मनोविञ्ञाणस्स वत्थु हदयवत्थु. चोपनकायभावतो कायो च सो अधिप्पायविञ्ञापनतो विञ्ञत्ति चाति कायविञ्ञत्ति. चोपनवाचाभावतो, अधिप्पायविञ्ञापनतो च वची च सा विञ्ञत्ति चाति वचीविञ्ञत्ति. विग्गहाभावतो न कस्सति, कसितुं छिन्दितुं न सक्का, न वा कासति दिब्बतीति अकासं, अकासमेव आकासं, तदेव निस्सत्तनिज्जीवट्ठेन आकासधातु. रूपस्साति निप्फन्नरूपस्स. लहुभावो लहुता. सयं अनिप्फन्नताय ‘‘रूपस्सा’’ति विसेसितं. एस नयो सेसेसुपि. अयं पन विसेसो – कम्मनि साधु कम्मञ्ञं, तस्स भावो कम्मञ्ञता. पठमं, उपरि च चयो पवत्ति उपचयो. पुब्बापरवसेन सम्बन्धा तति पवत्ति सन्तति. अनिच्चस्स विनासिनो भावो अनिच्चता. कबलं करीयतीति कबळीकारो. आहरतीति आहारो. एवं ताव उपादायरूपं सद्दत्थतो वेदितब्बं.
कमतो पन सब्बेसं रूपधम्मानं निस्सयभावेन मूलभूतत्ता पठमं भूतरूपानि उद्दिट्ठानि. इतरेसु अज्झत्तिकभावेन अत्तभावसमञ्ञाय मूलभावतो चक्खादीनि पञ्च आदितो उद्दिट्ठानि. तेसं विसयीनं इमे विसयाति दस्सेतुं रूपादीनि चत्तारि उद्दिट्ठानि. फोट्ठब्बं पन अनुपादारूपत्ता, भूतग्गहणेन गहितत्ता च इध न गहितं. स्वायं अत्तभावो इमेहि ‘‘इत्थी’’ति वा ‘‘पुरिसो’’ति वा सङ्खं गच्छतीति दस्सनत्थं तदनन्तरं इत्थिपुरिसिन्द्रियद्वयं उद्दिट्ठं. ‘‘इमिना जीवती’’ति वोहारं लब्भतीति दस्सनत्थं ततो जीवितिन्द्रियं. तस्स इमं निस्साय विञ्ञाणप्पवत्तियं अत्तहितादिसिद्धीति दस्सनत्थं हदयवत्थु. तस्स इमासं वसेन सब्बे कायवचीपयोगाति दस्सनत्थं विञ्ञत्तिद्वयं. इमाय रूपकायस्स परिच्छेदो, अञ्जसो चाति दस्सनत्थं आकासधातु. इमेहिस्स सुखप्पवत्ति, उप्पत्तिआदयो ¶ चाति दस्सनत्थं लहुतादयो. सब्बो चायं चतुसन्ततिरूपसन्तानो इमिना उपत्थम्भीयतीति दस्सनत्थं अन्ते कबळीकारो आहारो उद्दिट्ठोति वेदितब्बो.
४३३. इदानि ¶ यथाउद्दिट्ठानि उपादारूपानि लक्खणादितो निद्दिसितुं ‘‘तत्थ रूपाभिघातारहभूतप्पसादलक्खण’’न्तिआदि आरद्धं. तत्थ तत्थाति तेसु उपादारूपेसु. रूपे, रूपस्स वा अभिघातो रूपाभिघातो, तं अरहतीति रूपाभिघातारहो, रूपाभिघातो होतु वा मा वा एवंसभावो चतुन्नं भूतानं पसादो रूपाभिघातारहभूतप्पसादो, एवंलक्खणं चक्खूति अत्थो. यस्मा पच्चयन्तरसहितो एव चक्खुपसादो रूपाभिहननवसेन पवत्तति, न केवलो. तस्मा तंसभावताव पमाणं, न रूपाभिघातोति दस्सनत्थं रूपाभिघातारहता वुत्ता यथा विपाकारहं कुसलाकुसलन्ति. अभिघातो च विसयविसयीनं अञ्ञमञ्ञं अभिमुखीभावो योग्यदेसावट्ठानं अभिघातो वियाति कत्वा. सो रूपे चक्खुस्स, रूपस्स वा चक्खुम्हि होति. तेनाह ‘‘यं चक्खु अनिदस्सनं सप्पटिघं रूपम्हि सनिदस्सनम्हि सप्पटिघम्हि पटिहञ्ञि वा’’ति, ‘‘यम्हि चक्खुम्हि अनिदस्सनम्हि सप्पटिघम्हि रूपं सनिदस्सनं सप्पटिघं पटिहञ्ञि वा पटिहञ्ञति वा’’ति (ध. स. ५९७) च आदि. परिपुण्णापरिपुण्णायतनत्तभावनिब्बत्तकस्स कम्मस्स निदानभूता कामतण्हा, रूपतण्हा च तदायतनिकभवपत्थनाभावतो दट्ठुकामतादिवोहारं अरहतीति दुतियनयो सब्बत्थ वुत्तो. तत्थ दट्ठुकामतानिदानकम्मं समुट्ठानं एतेसन्ति दट्ठुकामतानिदानकम्मसमुट्ठानानि. एवंविधानं भूतानं पसादो दट्ठुकामता…पे… पसादो, एवंलक्खणं चक्खु. तस्स तस्स हि भवस्स मूलकारणभूता तण्हा तस्मिं तस्मिं भवे उप्पज्जनारहायतनविसयापि नाम होतीति कामतण्हादीनं दट्ठुकामतादिवोहारारहता वुत्ता.
दट्ठुकामताति हि दट्ठुमिच्छा, रूपतण्हाति अत्थो. एत्थ च दट्ठुकामताय, सेसानञ्च तंतंअत्तभावनिब्बत्तककम्मायूहनक्खणतो सति पुरिमनिब्बत्तियं वत्तब्बं नत्थि, असति पन मग्गेन असमुग्घातितभावोयेव कारणन्ति दट्ठब्बं. यतो मग्गेन असमुच्छिन्नं कारणलाभे सति उप्पज्जित्वा अत्तनो फलस्स पच्चयभावूपगमनतो विज्जमानमेवाति उप्पन्नता अत्थिता परियायेहि वुच्चति ‘‘अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने ¶ पापके अकुसले धम्मे अन्तरायेव अन्तरधापेती’’ति (सं. नि. ५.१५६), ‘‘सन्तं ¶ वा अज्झत्तं कामच्छन्दं ‘अत्थि मे अज्झत्तं कामच्छन्दो’ति पजानाती’’ति (दी. नि. २.३८२; म. नि. १.११५) च एवमादीसु.
रूपेसु पुग्गलस्स, विञ्ञाणस्स वा आविञ्छनरसं. आधारभावपच्चुपट्ठानं निस्सयपच्चयभावतो. दट्ठुकामतानिदानकम्मजभूतपदट्ठानं येसं भूतानं पसादो, तेवस्स आसन्नकारणन्ति कत्वा. एत्थ च तंतंअत्तभावनिप्फादकसाधारणकम्मवसेन पुरिमं चक्खुलक्खणं वुत्तं कारणविसेसस्स अनामट्ठत्ता. ‘‘एवरूपं नाम मे चक्खु होतू’’ति एवं निब्बत्तितआवेणिककम्मवसेन दुतियन्ति वदन्ति. सतिपि पन पञ्चन्नं पसादभावसामञ्ञे सविसयावभासनसङ्खातस्स पसादब्यापारस्स वसेन पुरिमं वुत्तं. पसादकारणस्स सतिपि कम्मभावसामञ्ञे, एकत्ते वा अत्तनो कारणभेदेन भेददस्सनवसेन दुतियन्ति दट्ठब्बं. सोतादीनं लक्खणादीसु वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो.
एत्थाह – चक्खादीनं इन्द्रियानं किं एककम्मुना उप्पत्ति, उदाहु नानाकम्मुनाति? उभयथापीति पोराणा. तत्थ नानाकम्मुना ताव उप्पत्तियं चक्खादीनं विसेसे वत्तब्बं नत्थि कारणस्स भिन्नत्ता. एककम्मुना पन उप्पत्तियं कथं नेसं विसेसोति? कारणस्स भिन्नत्ता एव. तंतंभवपत्थनाभूता हि तण्हा तंतंभवपरियापन्नायतनाभिलासताय सयं विचित्तरूपा उपनिस्सयभावेन तंतंभवनिब्बत्तककम्मस्स विचित्तभेदतं विदहति. यतो तदाहितविसेसं तं तथारूपसमत्थतायोगेनानेकरूपापन्नं विय अनेकं विसिट्ठसभावं फलं निब्बत्तेति. न चेत्थ समत्थता समत्थभावतो अञ्ञा वेदितब्बा कारणविसेसेन आहितविसेसस्स विसिट्ठफलनिप्फादनयोग्यतामत्ततो. अयञ्च एकस्सपि कम्मस्स अनेकिन्द्रियहेतुताविसेसयोगो युत्तितो, आगमनतो च परतो आगमिस्सति. अपिच एकस्सेव कुसलचित्तस्स सोळसादिविपाकचित्तनिब्बत्तिहेतुता वुच्चति. लोकेपि एकस्सेव सालिबीजस्स परिपुण्णापरिपुण्णतण्डुलआतण्डुलफलनिब्बत्तिहेतुता दिस्सतेव, किं वा एताय युत्तिचिन्ताय. यतो कम्मफलं चक्खादीनि, कम्मविपाको च सब्बसो बुद्धानंयेव ञाणस्स विसयोति.
४३४. केचीति ¶ महासङ्घिकेसु एकच्चे. तेसु हि वसुधम्मो एवं वदति ‘‘चक्खुम्हि तेजो अधिकं, सोते वायु, घाने पथवी, जिव्हाय आपो, काये सब्बेपि समा’’ति. चक्खादीसु तेजादिअधिकता नाम तन्निस्सयभूतानं तदधिकतायाति दस्सेन्तो ‘‘तेजाधिकानं भूतानं ¶ पसादो चक्खू’’तिआदिमाह. कायो सब्बेसन्ति को एत्थ विसेसो, ननु तेजादिअधिकानञ्च भूतानं पसादा सब्बेसंयेवाति? सच्चमेतं, इदं पन ‘‘सब्बेस’’न्ति वचनं समानानन्ति इममत्थं दीपेति अनुवत्तमानस्स एकदेसाधिकभावस्स निवारणवसेन वुत्तत्ता. तेजादीनं हि पच्चेकं अधिकभावे विय द्विन्नं, तिण्णं वा अधिकभावेपि यथावुत्ताधिकभावेनेव एककादिवसेन लब्भमानाय ओमत्ततायपि कायप्पसादो न होतीति पाकटोयमत्थो. तस्मा चतुन्नम्पि भूतानं समभावेन कायप्पसादो होतीति सब्बसद्दो इध समभावदीपको दट्ठब्बो. तेजादीनन्ति पदीपसङ्खातस्स तेजस्स ओभासरूपेन, वायुस्स सद्देन, पथविया गन्धेन, खेळसङ्खातस्स उदकस्स रसेनाति पुरिमवादे, पच्छिमवादे च यथायोगं तंतंभूतगुणेहि अनुग्गय्हभावतो, रूपादीनं गहणे उपकारितब्बतोति अत्थो. आलोकादिसहकारीकारणसहितानंयेव चक्खादीनं रूपादिअवभासनसमत्थता, विवरस्स च सोतविञ्ञाणूपनिस्सयभावो गुणोति तेसं लद्धि. तेजादीनं विय पन विवरस्स भूतभावाभावतो यथायोग-ग्गहणं. अथ वा रूपादयो विय विवरम्पि भूतगुणोति पराधिप्पाये तेजस्स आलोकरूपेन, आकाससङ्खातस्स विवरस्स सद्देन, वायुस्स गन्धेन, उदकस्स रसेन, पथविया फोट्ठब्बेनाति एवं यथायोगं तंतंभूतगुणेहीति योजना.
रूपादीनं अधिकभावदस्सनतोति अग्गिम्हि रूपस्स पभस्सरस्स, वायुम्हि सद्दस्स सभावेन सुय्यमानस्स, पथविया सुरभिआदिनो गन्धस्स, आपे च रसस्स मधुरस्साति इमेसं विसेसयुत्तानं दस्सनतो ‘‘रूपादयो तेसं गुणा’’ति पठमवादी आहाति. तस्सेव ‘‘इच्छेय्यामा’’तिआदिना उत्तरमाह. इमिनाव उपायेन दुतियवादिनोपि निग्गहो होतीति. अथ वा रूपादिविसेसगुणेहि तेजआकासपथवीआपवायूहि चक्खादीनि कतानीति वदन्तस्स कणादस्स वादं उद्धरित्वा ¶ तं निग्गहेतुं ‘‘अथापि वदेय्यु’’न्तिआदि वुत्तन्ति दट्ठब्बं. आसवे उपलब्भमानोपि गन्धो पथविया आपोसंयुत्ताय कप्पासतो विसदिसायाति न कप्पासगन्धस्स अधिकभावापत्तीति चे? न, अनभिभूतत्ता. आसवे हि उदकसंयुत्ता पथवी उदकेन अभिभूता, न कप्पासपथवीति तस्स एव गन्धेन अधिकेन भवितब्बं. उण्होदकसंयुत्तो च अग्गि उपलब्भनीयो महन्तोति कत्वा तस्स फस्सो विय वण्णोपि पभस्सरो उपलब्भेय्याति उण्होदके वण्णतो अग्गिना अनभिसम्बन्धस्स सीतोदकस्स वण्णो परिहायेथ. तस्माति एतस्स उभयस्स अभावा. तदभावेन हि रूपादीनं तेजादिविसेसगुणता निवत्तिता. तन्निवत्तनेन ‘‘तेजादीनं गुणेहि रूपादीहि अनुग्गय्हभावतो’’ति इदं कारणं निवत्तितन्ति एवं ¶ परम्पराय उभयाभावो विसेसपरिकप्पनपहानस्स कारणं होतीति आह ‘‘तस्मा पहायेत’’न्तिआदि. एककलापेपि रूपरसादयो विसदिसा, को पन वादो नानाकलापे चक्खादयो भूतविसेसाभावेपीति दस्सेतुं रूपरसादिनिदस्सनं वुत्तं.
यदि भूतविसेसो नत्थि, किं पन चक्खादिविसेसस्स कारणन्ति तं दस्सेतुं ‘‘यं अञ्ञमञ्ञस्सा’’तिआदि वुत्तं. एकम्पि कम्मं पञ्चायतनिकत्तभावभवप्पत्थनानिप्फन्नं चक्खादिविसेसहेतुताय अञ्ञमञ्ञस्स असाधारणन्ति च कम्मविसेसोति च वुत्तन्ति दट्ठब्बं. न हि तं येन विसेसेन चक्खुस्स पच्चयो, तेनेव सोतस्स पच्चयो होति इन्द्रियन्तराभावप्पत्तितो. ‘‘पटिसन्धिक्खणे महग्गता चेतना कटत्तारूपानं कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. २.१२.७८) वचनेन पटिसन्धिक्खणे विज्जमानानं सब्बेसं कटत्तारूपानं एका चेतना कम्मपच्चयो होतीति विञ्ञायति. नानाचेतनाय हि तदा इन्द्रियुप्पत्तियं सति परित्तेन च महग्गतेन च कम्मुना निब्बत्तितं कटत्तारूपं आपज्जेय्याति. न चेका पटिसन्धि अनेककम्मनिब्बत्ता होतीति सिद्धमेकेन कम्मेन अनेकिन्द्रियुप्पत्ति होतीति.
४३५. अनल्लीनो निस्सयो एतस्साति अनल्लीननिस्सयो, रूपसद्दसङ्खातो विसयो. गन्धरसानं निस्सया घानजिव्हानं निस्सये अल्लीयन्तीति ¶ ते निस्सयवसेन अल्लीना. फोट्ठब्बं सयं कायनिस्सयअल्लीनं भूतत्ता. अपरो नयो – चक्खुसोतानि अप्पत्तविसयग्गाहकानि सान्तरे, अधिके च विसये विञ्ञाणुप्पत्तिहेतुभावतो. सोतम्पि सम्पत्तविसयग्गाहीति केचि. यदि सोतं सम्पत्तग्गाहि, चित्तजो सद्दो सोतविञ्ञाणस्स आरम्मणं न सिया. न हि बहिद्धा चित्तसमुट्ठानानं उप्पत्ति अत्थि. पाळियञ्च अविसेसेन सद्दारम्मणस्स सोतविञ्ञाणारम्मणभावो वुत्तो. किञ्च दिसादेसववत्थानञ्च सद्दस्स न सिया, अत्तनो विसयिपदेसस्स एव गहेतब्बतो गन्धो विय. तस्मा यत्थ उप्पन्नो सद्दो, तत्थेव ठितो. सचे सोतपथे आपाथमागच्छति, ननु दूरे ठितेहि रजकादिसद्दा चिरेन सुय्यन्तीति? न दूरासन्नानं यथापाकटे सद्दे गहणविसेसतो. यथा हि दूरासन्नानं वचनसद्दे यथापाकटे गहणविसेसतो आकारविसेसानं अग्गहणं, गहणञ्च होति, एवं रजकादिसद्देपि आसन्नस्स आदितो पभुति याव अवसाना कमेन पाकटीभूते, दूरस्स च अवसाने, मज्झे वा पिण्डवसेन पवत्तिपाकटीभूते निच्छयग्गहणानं सोतविञ्ञाणवीथिया परतो पवत्तानं विसेसतो लहुकं सुतो ‘‘चिरेन सुतो’’ति अधिमानो होति. सो पन सद्दो यत्थ उप्पन्नो, तन्निस्सितोव अत्तनो विज्जमानक्खणे सोतस्स आपाथमागच्छति ¶ . यदि सद्दस्स भूतपरम्पराय समन्ततो पवत्ति नत्थि, कथं पटिघोसुप्पत्तीति? दूरे ठितोपि सद्दो अञ्ञत्थ पटिघोसुप्पत्तिया, भाजनादिचलनस्स च अयोकन्तो विय अयोचलनस्स पच्चयो होतीति दट्ठब्बं.
४३६. पुब्बे लक्खणादिना विभावितम्पि चक्खुं ठितट्ठानादितो विभावेतुं ‘‘चक्खु चेत्था’’तिआदि आरद्धं. तत्थ चक्खु साधयमानं तिट्ठतीति सम्बन्धो. च-कारो ब्यतिरेकत्थो, तेनस्स वुच्चमानमेव विसेसं जोतेति. एत्थाति एतेसु यथानिद्दिट्ठेसु पञ्चसु उपादारूपेसु. ‘‘सरीरसण्ठानुप्पत्तिदेसे’’ति एतेन अवसेसं कण्हमण्डलं पटिक्खिपति. स्नेहमिव सत्त अक्खिपटलानि ब्यापेत्वा ठिताहेव अत्तनो निस्सयभूताहि चतूहि धातूहि कतूपकारं तन्निस्सितेहेव आयुवण्णादीहि अनुपालितं परिवारितं तिसन्ततिरूपसमुट्ठापकेहि उतुचित्ताहारेहि ¶ उपत्थम्भियमानं तिट्ठति. सत्तअक्खिपटलब्यापनवचनेनेव चक्खुस्स अनेककलापगतभावं दस्सेति. पमाणतो ऊकासिरमत्तन्ति ऊकासिरमत्ते पदेसे पवत्तनतो वुत्तं. चक्खुविञ्ञाणस्स वत्थुभावं निस्सयभावतो आवज्जनसम्पटिच्छनादीनं तदारम्मणावसानानं द्वारभावं समवसरट्ठानतो. तं पनेतं चक्खु अधिट्ठानभेदतो, तत्थापि पच्चेकं अनेककलापगतभावतो अनेकम्पि समानं सामञ्ञनिद्देसेन आवज्जनाय एकत्ता, एकस्मिं खणे एकस्सेव च किच्चकरत्ता एकं कत्वा वुत्तं. एवम्पि बहूसु कथमेकस्सेव किच्चकरत्तं. यं तत्थ विसदं हुत्वा रूपाभिघातारहं, तं विञ्ञाणस्स निस्सयो होतीति गहेतब्बं. फोट्ठब्बविसेसो विय कायविञ्ञाणस्स आरम्मणभावे.
मनुपस्सतीति म-कारो पदसन्धिकरो, अथ वा मनूति मच्चो.
अङ्गुलिवेधकं अङ्गुलीयकं.
विसमज्झासयताय चक्खु वम्मिकछिद्दाभिरतसप्पो विय, बिलज्झासयताय सोतं उदकबिलाभिरतकुम्भीलो विय, आकासज्झासयताय घानं अजटाकासाभिरतपक्खी विय, गामज्झासयताय जिव्हा गामाभिरतकुक्कुरो विय, उपादिन्नकज्झासयताय कायो आमकसुसानाभिरतसिङ्गालो विय पस्सितब्बोति दस्सेन्तो ‘‘वम्मि…पे… दट्ठब्बा’’ति आह. विसमज्झासयता च चक्खुस्स विसमज्झासयं विय होतीति कत्वा वुत्ता, चक्खुमतो वा पुग्गलस्स ¶ अज्झासयवसेन चक्खु विसमज्झासयं दट्ठब्बं. एस नयो सेसेसुपि. सब्बोपि च यथावुत्तो पपञ्चो सोतादीसुपि यथारहं वेदितब्बो.
४३७. चक्खुम्हि, चक्खुस्स वा पटिहननं चक्खुपटिहननं, तं लक्खणं एतस्साति चक्खुपटिहननलक्खणं. पटिहननञ्चेत्थ यथावुत्तो अभिघातोव. विसयभावो आरम्मणपच्चयता. कामं सा एव गोचरता, तथापि विसयगोचरानं अयं विसेसो – अनञ्ञत्थभावो, तब्बहुलचारिता च चक्खुविञ्ञाणस्स. विसयभावे चस्स यं वत्तब्बं, तं परतो आवि भविस्सति. यत्थ पन कायविञ्ञत्तिआदिके.
४३८. इत्थिया ¶ भावो, ‘‘इत्थी’’ति वा भवति एतेन चित्तं, अभिधानञ्चाति इत्थिभावो, तं लक्खणं एतस्साति इत्थिभावलक्खणं. ततो एव ‘‘इत्थी’’ति तंसहितं सन्तानं पकासेन्तं विय होतीति वुत्तं ‘‘इत्थीति पकासनरस’’न्ति. वट्टंसता अविसदहत्थपादादिता च इत्थिलिङ्गं. थनमंसाविसदता, निम्मस्सुदाठिता, केसबन्धनं, वत्थग्गहणञ्च ‘‘इत्थी’’ति सञ्जाननस्स पच्चयभावतो इत्थिनिमित्तं. दहरकालेपि सुप्पकमुसलकादीहि कीळा, मत्तिकतक्केन सुत्तकन्तनादि च इत्थिकुत्तं, इत्थिकिरियाति अत्थो. अविसदट्ठानगमनादिको आकारो इत्थाकप्पो. अपरो नयो – इत्थीनं मुत्तकरणं इत्थिलिङ्गं. सराधिप्पाया इत्थिनिमित्तं. अविसदट्ठानगमननिसज्जाखादनभोजनादिका इत्थिकुत्तं. इत्थिसण्ठानं इत्थाकप्पो. इमानि च इत्थिलिङ्गादीनि यथासकं कम्मादिना पच्चयेन उप्पज्जमानानिपि येभुय्येन इत्थिन्द्रियसहिते एव सन्ताने तंतदाकारानि हुत्वा उप्पज्जन्तीति इत्थिन्द्रियं तेसं कारणन्ति कत्वा वुत्तं ‘‘इत्थिलिङ्गनिमित्तकुत्ताकप्पानं कारणभावपच्चुपट्ठान’’न्ति. इत्थिलिङ्गादीसु एव च कारणभावसङ्खातेन अधिपतिभावेन तस्स इन्द्रियता वुत्ता, इन्द्रियसहिते सन्ताने इत्थिलिङ्गादिआकाररूपपच्चयानं अञ्ञथा अनुप्पादनतो, इत्थिग्गहणस्स च तेसं रूपानं पच्चयभावतो.
यस्मा पन भावदसकेपि रूपानं इत्थिन्द्रियं न जनकं, नापि अनुपालकं, उपत्थम्भकं वा, न च अञ्ञेसं कलापरूपानं, तस्मा तं जीवितिन्द्रियं विय सकलापरूपानं, आहारो विय वा कलापन्तररूपानञ्च ‘‘इन्द्रियअत्थिअविगतपच्चयो’’ति पाळियं न वुत्तं. यस्मा च पच्चयन्तराधीनानि लिङ्गादीनि, तस्मा यत्थस्स आधिपच्चं, तंसदिसेसु मतचित्तकतरूपेसुपि तंसण्ठानता दिस्सति. एस नयो पुरिसिन्द्रियेपि. यं पनेत्थ विसदिसं, तं वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बं ¶ . तयिदं द्वयं यस्मा एकस्मिं सन्ताने सह न पवत्तति ‘‘यस्स इत्थिन्द्रियं उप्पज्जति, तस्स पुरिसिन्द्रियं उप्पज्जतीति? नो’’तिआदि (यम. ३.इन्द्रिययमक.१८८) वचनतो, तस्मा उभतोब्यञ्जनकस्सापि एकस्मिं खणे एकमेव होतीति वेदितब्बं. ये पन ‘‘सरीरेकदेसवुत्ति भावरूप’’न्ति वदन्ति, तेसम्पि तं मिच्छाति दस्सेतुं ‘‘तदुभयम्पि…पे… ब्यापकमेवा’’ति वत्वा यदि एवं कायप्पसादेन सङ्करो सियाति आसङ्कं निवत्तेन्तो ‘‘न च कायप्पसादेना’’तिआदिमाह. तस्सत्थो – यदिपि ¶ सकलसरीरब्यापिताय कायप्पसादेन अट्ठितोकासे ठितन्ति वत्तब्बतं नापज्जति, तेन पन भिन्ननिस्सयत्ता ठितोकासे ठितन्तिपि वत्तब्बतं नापज्जतीति अयमेव चेत्थ निप्परियायकथा. ‘‘रूपरसादयो विया’’ति एतेन समाननिस्सयेसुपि नाम सङ्करो नत्थि लक्खणभेदतो, किमङ्गं पन भिन्ननिस्सयसभावेसूति दस्सेति.
४३९. सहजरूपानुपालनलक्खणन्ति अत्तना सहजातरूपानं अनुपालनलक्खणं. जीवितिन्द्रियस्स एकन्तकम्मजत्ता सहज-ग्गहणेनेव अनुपालेतब्बानम्पि कम्मजभावो सिद्धोति कम्मज-ग्गहणं न कतं. यथासकं खणमत्तट्ठायिनोपि कम्मजरूपस्स पवत्तिहेतुभावेन तं अनुपालकं, तस्मा सहजरूपानुपालनलक्खणं. न हि कम्मजानं कम्मंयेव ठितिहेतु भवितुं अरहति आहारजादीनं आहारादि विय. किं कारणा? तङ्खणाभावतो. तेसन्ति सहजरूपानं. पवत्तनं यापनं. ठपनं ठितिहेतुता. अत्तना अनुपालनवसेन यापेतब्बानि पवत्तेतब्बानि भूतानि एतस्स पदट्ठानन्ति यापयितब्बभूतपदट्ठानं. अनुपालनलक्खणादिम्हीति आदि-सद्देन पवत्तनरसादिमेव सङ्गण्हाति. अत्थिक्खणेयेवाति अनुपालेतब्बानं अत्थिक्खणेयेव. असति अनुपालेतब्बे उप्पलादिम्हि किं उदकं अनुपालेय्य. यदि कम्मजानं ठितिहेतुमन्तरेन ठिति न होति, जीवितिन्द्रियस्स को ठितिहेतूति आह ‘‘सय’’न्तिआदि. यदि कम्मजानं ठानं जीवितिन्द्रियपटिबद्धं, अथ कस्मा सब्बकालं न ठपेतीति आह ‘‘न भङ्गतो’’तिआदि. तस्स तस्स अनुपालनादिकस्स साधनतो. तं साधनञ्च जीवमानताविसेसस्स पच्चयभावतो. इन्द्रियबद्धरूपस्स हि मतरूपतो कम्मजस्स, तदनुबन्धभूतस्स च उतुसमुट्ठानादितो जीवितिन्द्रियकतो विसेसो, न केवलं खणट्ठितिया एव, पबन्धानुपच्छेदस्सापि जीवितिन्द्रियं कारणन्ति दट्ठब्बं, इतरथा आयुक्खयतो मरणं न युज्जेय्याति.
४४०. मनोधातुमनोविञ्ञाणधातूनं निस्सयलक्खणं हदयवत्थूति कथमेतं विञ्ञातब्बन्ति? आगमतो, युत्तितो च. ‘‘यं रूपं निस्साय मनोधातु च मनोविञ्ञाणधातु च ¶ पवत्तन्ति, तं रूपं मनोधातुया च मनोविञ्ञाणधातुया च तंसम्पयुत्तकानञ्च धम्मानं निस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति ¶ (पट्ठा. १.१.८) एवमादि आगमो. यदि एवं, कस्मा रूपकण्डे तं न वुत्तन्ति? तत्थ अवचनं अञ्ञकारणं. किं पन तन्ति? देसनाभेदो. यथा हि चक्खुविञ्ञाणादीनि एकन्ततो चक्खादिनिस्सयानि, न एवं मनोविञ्ञाणं एकन्तेन हदयवत्थुनिस्सयं. निस्सितवसेन च वत्थुदुकादिदेसना पवत्ता ‘‘अत्थि रूपं चक्खुविञ्ञाणस्स वत्थु, अत्थि रूपं चक्खुविञ्ञाणस्स न वत्थू’’तिआदिना (ध. स. ५८४). यम्पि एकन्ततो हदयवत्थुनिस्सयं, तस्स वसेन ‘‘अत्थि रूपं मनोविञ्ञाणस्स वत्थू’’तिआदिना दुकादीसु वुच्चमानेसुपि न तदनुगुणा आरम्मणदुकादयो सम्भवन्ति. न हि ‘‘अत्थि रूपं मनोविञ्ञाणस्स आरम्मणं, अत्थि रूपं न मनोविञ्ञाणस्स आरम्मण’’न्ति सक्का वत्तुन्ति वत्थारम्मणदुका भिन्नगतिका सियुन्ति एकरसा देसना न भवेय्य. एकरसञ्च देसनं देसेतुं इध सत्थु अज्झासयो. तस्मा तत्थ हदयवत्थु न वुत्तं, न अलब्भमानत्ताति दट्ठब्बं.
युत्ति पन एवं वेदितब्बा – निप्फन्नउपादायरूपनिस्सयं धातुद्वयं पञ्चवोकारभवे. तत्थ रूपायतनादीनं, ओजाय च इन्द्रियबद्धतो बहिपि पवत्तिदस्सनतो न तंनिस्सयता युज्जति, इत्थिपुरिसिन्द्रियानम्पि तदुभयरहितेपि सन्ताने धातुद्वयदस्सनतो न तंनिस्सयता युज्जति, जीवितिन्द्रियस्सापि अञ्ञकिच्चं विज्जतीति न तंनिस्सयता युज्जति एवाति पारिसेसतो हदयवत्थु, तेसं निस्सयोति विञ्ञायति. सक्का हि वत्तुं निप्फन्नउपादायरूपनिस्सयं धातुद्वयं पञ्चवोकारभवे रूपपटिबद्धवुत्तिभावतो. यं यञ्हि रूपपटिबद्धवुत्ति, तं तं निप्फन्नउपादायरूपनिस्सयं दिट्ठं यथा ‘‘चक्खुविञ्ञाणधातू’’ति. ‘‘पञ्चवोकारभवे’’ति च विसेसनं मनोविञ्ञाणधातुवसेन कतं. मनोधातु पन चतुवोकारभवे नत्थेव. ननु च इन्द्रियनिस्सयतायपि साधनतो विरुद्धो हेतु आपज्जतीति? न दिट्ठबाधनतो. दिट्ठं हेतं चक्खुविञ्ञाणस्स विय धातुद्वयस्स वत्थुनो मन्दतिक्खादिअननुविधानं. तथा हिस्स पाळियं इन्द्रियपच्चयता न वुत्ता. तेन तदनुविधानसङ्खाता इन्द्रियनिस्सयता बाधीयति. होतु धातुद्वयनिस्सयो हदयवत्थु, उपादायरूपञ्च, एतं पन कम्मसमुट्ठानं, पटिनियतकिच्चं, हदयपदेसे ठितमेवाति कथं विञ्ञायतीति? वुच्चते – वत्थुरूपभावतो कम्मसमुट्ठानं चक्खु विय, ततो एव ¶ पटिनियतकिच्चं, वत्थुरूपभावतोति च विञ्ञाणनिस्सयभावतोति अत्थो. अट्ठिं कत्वा मनसि कत्वा सब्बचेतसा समन्नाहरित्वा किञ्चि चिन्तेन्तस्स हदयस्स खिज्जनतो तत्थेतमवट्ठितन्ति विञ्ञायति. तासञ्ञेव धातूनन्ति मनोधातुमनोविञ्ञाणधातूनंयेव ¶ . निस्सयभावतो उपरि आरोपेत्वा वहन्तं विय पच्चुपतिट्ठतीति उब्बहनपच्चुपट्ठानं. सेसं हेट्ठा वुत्तनयमेव.
४४१. अभिक्कमो आदि येसं ते अभिक्कमादी. आदि-सद्देन पटिक्कमसमिञ्जनपसारणउक्खेपनअवेक्खेपनादिका सब्बा किरिया परिग्गय्हति. तेसं अभिक्कमादीनं पवत्तकं चित्तं समुट्ठानं यस्सा सा अभिक्कमादिप्पवत्तकचित्तसमुट्ठाना, वायोधातु. तस्सा यं सहजरूपकायस्स थम्भनसन्धारणचलनसङ्खातं किच्चं, तस्स सहकारीकारणभूतो आकारविसेसो कायविञ्ञत्ति नामाति दस्सेन्तो आह ‘‘अभिक्कमादि…पे… कायविञ्ञत्ती’’ति.
कस्स पन आकारविकारोति? सामत्थियतो वायोधातुअधिकानं चित्तजमहाभूतानं. किं तं सामत्थियं? चित्तजता, उपादायरूपता च. अथ वा वायोधातुया आकारविकारो सहज…पे… पच्चयोति सम्बन्धितब्बं. यदि एवं विञ्ञत्तिया उपादायरूपभावो न युज्जति. न हि उपादायरूपं एकभूतसन्निस्सयं अत्थि. ‘‘चतुन्नं महाभूतानं उपादायरूप’’न्ति हि वुत्तं, नायं दोसो चतुन्नं विकारो चतूसु एकस्सापि होति चतुसाधारणधनं विय. वायोधातुअधिकताय च कलापस्स ‘‘वायोधातुया’’ति वचनं न विरुज्झति. एवं अधिकता च सामत्थियतो, न पमाणतो. अञ्ञथा हि अविनिब्भोगवुत्तिता न युज्जेय्य. वायोधातुया एवाति केचि. तेसं मतेन विञ्ञत्तिया उपादायरूपता दुरुपपादा. न हि एकस्स विकारो चतुन्नं होति. सा पनायं हत्थचलनादीसु फन्दमानवण्णग्गहणानन्तरमविञ्ञायमानन्तरेन मनोद्वारजवनेन गय्हति. फन्दमानवण्णविनिमुत्तो कोचि विकारो अत्थि. तस्स च तग्गहणानन्तरं गहणं होतीति कथमेतं विञ्ञायतीति अधिप्पायग्गहणतो. न हि विञ्ञत्तिविकाररहितेसु रुक्खचलनादीसु ‘‘इदमेस कारेति मञ्ञे’’ति अधिप्पायग्गहणं ¶ दिट्ठं, हत्थचलनादीसु पन दिट्ठं. तस्मा फन्दमानवण्णविनिमुत्तो कोचि विकारो अत्थि अधिप्पायस्स ञापकोति विञ्ञायति. ञापको च हेतु ञापेतब्बमत्थं सयं गहितो एव ञापेति, न विज्जमानतामत्तेनाति वण्णग्गहणानन्तरं विकारग्गहणम्पि अनुमानतो विञ्ञायति. तथा हि वदन्ति –
‘‘विसयत्तमनापन्ना, सद्दा नेवत्थबोधका;
न सत्तामत्ततो अत्थे, ते अञ्ञाता पकासका’’ति.
यदि ¶ विकारग्गहणमेव कारणं अधिप्पायग्गहणस्स, कस्मा अग्गहितसङ्केतानं अधिप्पायग्गहणं न होतीति? न केवलं विकारग्गहणमेव अधिप्पायग्गहणस्स कारणं, अथ खो पुरिमसिद्धसम्बन्धग्गहणञ्च इमस्स उपनिस्सयोति दट्ठब्बं. थम्भनसन्धारणचलनानि विञ्ञत्तिविकारसहिताय वायोधातुया होन्तीति वुत्तं. किं सब्बाव वायोधातू सब्बानि तानि करोन्तीति? नयिदमेवं. सत्तमजवनसम्भूता हि वायोधातु पुरिमजवनसम्भूता वायोधातुयो उपथम्भकपच्चये लभित्वा देसन्तरुप्पत्तिहेतुभावेन चलयति चित्तजरूपं, न इतरा. इतरा पन सन्थम्भनसन्धारणमत्तं करोन्तियो तस्सा उपकाराय होन्ति. देसन्तरुप्पत्ति एव चलनन्ति निमित्ते च कत्तुभावो समारोपितोति दट्ठब्बं. अञ्ञथा धम्मानं अब्यापारता, खणिकता च न सिया. सत्तहि युगेहि आकड्ढितब्बसकटमेत्थ अट्ठकथायं निदस्सितं. चित्तजरूपे पन चलन्ते तंसम्बन्धताय उतुकम्माहारजरूपम्पि चलति नदीसोते पक्खित्तसुक्खगोमयपिण्डं विय फन्दमानवण्णग्गहणानन्तरं विञ्ञत्तिग्गहणस्स वुत्तत्ता. किं चलनकरा एव वायोधातु विञ्ञत्तिविकारसहिताति? नयिदमेवं, तथा चलयितुमसक्कुणन्तियोपि थम्भनसन्धारणमत्तकरा पठमजवनादिसम्भूतापि वायोधातुयो विञ्ञत्तिविकारसहिता एवाति गहेतब्बं. येन दिसाभागेनायं अभिक्कमादिं पवत्तेतुकामो, तदभिमुखविकारसब्भावतो. अधिप्पायसहभावी हि विकारो विञ्ञत्ति. एवञ्च कत्वा मनोद्वारावज्जनस्सापि विञ्ञत्तिसमुट्ठापकवचनं सुट्ठु युज्जति. यथावुत्तविकारग्गहणमुखेन तंसमङ्गिनो अधिप्पायो विञ्ञायतीति वुत्तं ‘‘अधिप्पायप्पकासनरसा’’ति.
कायविप्फन्दनस्स ¶ हेतुभूताय वायोधातुया विकारभावतो परियायेन विञ्ञत्ति कायविप्फन्दनहेतुभावपच्चुपट्ठाना वुत्ता. चित्तसमुट्ठानवायोधातुपदट्ठानाति च वायोधातुया किच्चाधिकताय वुत्तं. कायविप्फन्दनेन अधिप्पायविञ्ञापनहेतुत्ताति कायविप्फन्दनेन करणभूतेन अधिप्पायस्स विञ्ञापनहेतुभावतो कायविञ्ञत्तीति वुच्चतीति सम्बन्धो. अयञ्हेत्थ अत्थो – विञ्ञापेतीति विञ्ञत्ति. किं विञ्ञापेति? अधिप्पायं. केन? कायेन. कीदिसेन? विप्फन्दमानेनाति. दुतियनये पन यथावुत्तेन कायेन विञ्ञायतीति कायविञ्ञत्ति. सेसं वुत्तनयमेव.
अत्थावबोधनसमत्थो वचीविसेसो वचीभेदो. तेन वायुवनप्पतिनदीघोसादिं निवत्तेति. तस्स पवत्तकं चित्तं समुट्ठानं यस्सा सा वचीभेदप्पवत्तकचित्तसमुट्ठाना, पथवीधातु. तस्सा यं उपादिन्नसङ्खातस्स ¶ अक्खरुप्पत्तिट्ठानस्स घट्टनसञ्ञितं किच्चं, तस्स सहकारीकारणभूतो आकारविसेसो वचीविञ्ञत्ति नामाति दस्सेन्तो आह ‘‘वचीभे…पे… वचीविञ्ञत्ती’’ति.
इदानि ‘‘कस्स पन आकारविकारो’’तिआदि कायविञ्ञत्तियं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. अयं पन विसेसो – यथा तत्थ ‘‘फन्दमानवण्णग्गहणानन्तर’’न्ति वुत्तं, एवमिध ‘‘सुय्यमानसद्दसवनानन्तर’’न्ति योजेतब्बं. इध च थम्भनादीनं अभावतो ‘‘सत्तमजवनसम्भूता’’तिआदिनयो न लब्भति. घट्टनेन हि सद्धिं सद्दो उप्पज्जति. घट्टनञ्च पठमजवनादीसुपि लब्भतेव. घट्टनं पच्चयवसेन भूतकलापानं अञ्ञमञ्ञं आसन्नतरुप्पादो. चलनं एकस्सापि देसन्तरुप्पादपरम्परताति अयमेतेसं विसेसो. यथा च वायोधातुया चलनं किच्चं, एवं पथवीधातुया घट्टनं. तेनेवाह ‘‘पथवीधातुया उपादिन्नघट्टनस्स पच्चयो’’ति. सेसं वुत्तनयमेव. यथा हीतिआदि कायवचीविञ्ञत्तीनं अनुमानवसेन गहेतब्बभावविभावनं. यथा हि उस्सापेत्वा बद्धगोसीसादिरूपानि दिस्वा तदनन्तरप्पवत्ताय अविञ्ञायमानन्तराय मनोद्वारवीथिया गोसीसादीनं उदकसहचारिप्पकारसञ्ञाणाकारं गहेत्वा उदकग्गहणं होति, एवं विप्फन्दमानसमुच्चारियमानवण्णसद्दे गहेत्वा तदनन्तरपवत्ताय अविञ्ञायमानन्तराय मनोद्वारवीथिया पुरिमसिद्धसम्बन्धगहणूपनिस्सयसहिताय साधिप्पायविकारग्गहणं होति.
४४२. रूपानि ¶ परिच्छिन्दति, सयं वा तेहि परिच्छिज्जति, रूपानं वा परिच्छेदमत्तं रूपपरिच्छेदो, तं लक्खणं एतिस्साति रूपपरिच्छेदलक्खणा. अयं हि आकासधातु तं तं रूपकलापं परिच्छिन्दन्ती विय होति. तेनाह ‘‘रूपपरियन्तप्पकासनरसा’’ति. अत्थतो पन यस्मा रूपानं परिच्छेदमत्तं हुत्वा गय्हति, तस्मा वुत्तं ‘‘रूपमरियादपच्चुपट्ठाना’’ति. यस्मिं कलापे भूतानं परिच्छेदो, तेहेव असम्फुट्ठभावपच्चुपट्ठाना. विज्जमानेपि हि कलापन्तरभूतानं कलापन्तरभूतेहि सम्फुट्ठभावे तंतंभूतविवित्तता रूपपरियन्तो आकासोति येसं सो परिच्छेदो, तेहि सो असम्फुट्ठोव. अञ्ञथा परिच्छिन्नता न सिया तेसं भूतानं ब्यापिभावापत्तितो. अब्यापिता हि असम्फुट्ठता. तेनाह भगवा ‘‘असम्फुट्ठं चतूहि महाभूतेही’’ति (ध. स. ६३७, ७२४). कण्णच्छिद्दमुखविवरादिवसेन च छिद्दविवरभावपच्चुपट्ठाना वा. येसं रूपानं परिच्छेदो, तत्थेव तेसं परिच्छेदभावेन लब्भतीति वुत्तं ‘‘परिच्छिन्नरूपपदट्ठाना’’ति. ‘‘याय परिच्छिन्नेसू’’तिआदिना आकासधातुया तंतंकलापानं कलापन्तरेहि असङ्करकारणतं दस्सेति.
४४३. अदन्धताति ¶ अगरुता. विनोदनं विक्खिपनं, अपनयनन्ति अत्थो. अथद्धताति अकथिनता. अत्तनो मुदुभावेनेव सब्बकिरियासु अविरोधिता. मुदु हि कत्थचि न विरुज्झति. तीसुपि ठानेसु पटिपक्खे अ-कारो दन्धतादिहेतूनं पटिपक्खसमुट्ठानत्ता लहुतादीनन्ति केचि. अपरे पन ‘‘सत्तापटिसेधे’’ति वदन्ति. सरीरेन कत्तब्बकिरियानं अनुकूलतासङ्खातकम्मञ्ञभावो लक्खणं एतिस्साति सरीरकिरियानुकूलकम्मञ्ञभावलक्खणा. अकम्मञ्ञं दुब्बलं नाम होतीति कम्मञ्ञता अदुब्बलभावपच्चुपट्ठाना वुत्ता.
लहुतादीनं अञ्ञमञ्ञाविजहनेन दुविञ्ञेय्यनानत्तता वुत्ताति तंतंविकाराधिकरूपेहि तंनानत्तप्पकासनत्थं ‘‘एवं सन्तेपी’’ति वुत्तं. धातुक्खोभो वातपित्तसेम्हपकोपो, रसादिधातूनं वा विकारावत्था. द्विधा वुत्तोपि अत्थतो पथवीधातुआदीनं धातूनंयेव विकारोति दट्ठब्बो. पटिपक्खपच्चया सप्पायउतुआहाराविक्खित्तचित्तता. ते च तंतंविकारस्स विसेसपच्चयभावतो वुत्ता, अविसेसेन पन ¶ सब्बे सब्बेसं पच्चया. यतो नेसं अञ्ञमञ्ञाविजहनं, इद्धिवळञ्जनादीसु विय वसवत्तनं मद्दवप्पकारो. सुपरिमद्दितचम्मसुधन्तसुवण्णगहणञ्चेत्थ मुदुकम्मञ्ञसदिसरूपनिदस्सनमत्तं, न तं इध अधिप्पेतं मुदुताकम्मञ्ञतासब्भावतो. न हि अनिन्द्रियबद्धरूपसन्ताने लहुतादीनि सम्भवन्ति, इन्द्रियबद्धेपि रूपभवे न सन्ति दन्धत्तकरादिधातुक्खोभाभावतो. सति हि तादिसे धातुक्खोभे तप्पटिपक्खपच्चयसमुट्ठानाहि लहुतादीहि भवितब्बन्ति केचि, तं अकारणं. न हि वूपसमेतब्बपच्चनीकापेक्खो तब्बिरोधिधम्मसमुप्पादो, तथा सति सहेतुककिरियचित्तुप्पादेसु कायलहुतादीनं अभावोव सिया. कस्मा पन कम्मजरूपेसु लहुतादयो न होन्तीति? पच्चुप्पन्नपच्चयापेक्खत्ता. अञ्ञथा सब्बदाभावीहि लहुतादीहि भवितब्बं सियाति.
४४४. आदि चयो, ईसं वा चयोति आचयो, यथापच्चयं ततो ततो आगतस्स विय चयोति वा आचयो, तदुभयं एकज्झं गहेत्वा आचयो लक्खणं एतस्साति आचयलक्खणो. रूपस्स उपचयो पठमुप्पादो, वड्ढि च ‘‘उपञ्ञत्तं उपसित्त’’न्तिआदीसु विय उप-सद्दस्स पठमूपरिअत्थस्स निदस्सनतो. पुब्बन्ततोति पुब्बकोट्ठासतो, अनागतभावतोति अत्थो. उप्पज्जमाने रूपधम्मे उप्पादो अनागतक्खणतो उम्मुज्जापेन्तो विय होतीति वुत्तं ‘‘उम्मुज्जापनरसो’’ति. तथा सो ‘‘इमे रूपधम्मा’’ति निय्यातेन्तो विय गय्हतीति आह ‘‘निय्यातनपच्चुपट्ठानो’’ति. परिपुण्णभावपच्चुपट्ठानता ‘‘उपरिचयो उपचयो’’ति इमस्स अत्थस्स वसेन ¶ वेदितब्बा. पवत्तिलक्खणाति रूपानं पवत्तनन्ति लक्खितब्बा. अनुप्पबन्धनरसाति पुब्बापरवसेन अनु अनु पबन्धनकिच्चा. ततो एव अनुपच्छेदवसेन गहेतब्बतो अनुपच्छेदपच्चुपट्ठाना.
उभयम्पीति उपचयो सन्ततीति उभयम्पि. जातिरूपस्सेवाति रूपुप्पादस्सेव अधिवचनं. यदि एवं कस्मा विभज्ज वुत्ताति आह ‘‘आकारनानत्ततो’’ति, जातिरूपस्स पवत्तिआकारभेदतोति अत्थो. वेनेय्यवसेन विभज्जकथने कारणं परतो आवि भविस्सति. कथं पनेतं विञ्ञातब्बं, पवत्तिआकारनानत्ततो जातिरूपस्स भेदो, न सभावतोति ¶ ? निद्देसतोति दस्सेन्तो ‘‘यस्मा पना’’तिआदिमाह. तत्थ यो आयतनानन्ति यो अड्ढेकादसन्नं रूपायतनानं आदिचयत्ता ‘‘आचयो’’ति वुत्तो. सो एव उपचयो पठमुप्पादभावतो उप-सद्दो पठमत्थोति कत्वा. यो पन तत्थेव उप्पज्जमानानं उपरि चयत्ता उपचयो, सा एव सन्तति अनुपबन्धवसेन उप्पत्तिभावतो. अथ वा यो आयतनानं आचयो पठमभावेन उपलक्खितो उप्पादो, सो पन तत्थेव उप्पज्जमानानं उपरि चयत्ता उपचयो, वड्ढीति अत्थो. उपचयो वड्ढिभावेन उपलक्खितो उप्पादो, सा एव सन्तति पबन्धाकारेन उप्पत्तिभावतो. तेनाह ‘‘अट्ठकथायम्पी’’तिआदि.
तत्थ एवं किं कथितन्ति ‘‘यो आयतनानं आचयो’’तिआदिना (ध. स. ६४१) निद्देसेन किं अत्थजातं कथितं होति? आयतनेन आचयो कथितो. आचयुपचयसन्ततियो हि निब्बत्तिभावेन आचयो एवाति आयतनेहि आचयादीनं पकासितत्ता तेहि आचयो कथितो. आयतनानं आचयादिवचनेनेव आचयसभावानि उप्पादधम्मानि आयतनानीति आचयेन तंपकतिकं आयतनं कथितं. लक्खणञ्हि उप्पादो, न रूपरूपन्ति.
रूपपरिपाको रूपधम्मानं जिण्णता. उपनयनरसाति भङ्गुपनयनकिच्चा. सभावानपगमेपीति कक्खळतादिसभावस्स अविगमेपि. ठितिक्खणे हि जरा, न च तदा धम्मो सभावं विजहति नाम. नवभावो उप्पादावत्था, तस्स अपगमभावेन गय्हतीति आह ‘‘नवभावापगमपच्चुपट्ठाना’’ति. ‘‘अरूपधम्मान’’न्ति इदं तेसं जराय सुट्ठु पटिच्छन्नताय वुत्तं. रूपधम्मानम्पि हि खणिकजरा पटिच्छन्ना एव, या अवीचिजरातिपि वुच्चति. एस विकारोति खण्डिच्चादिविकारमाह. सो हि अरूपधम्मेसु न लब्भति. या अवीचिजरा नाम, तस्सापि ¶ एस विकारो नत्थीति सम्बन्धितब्बं. नत्थि एतिस्सा जराय वीचीति अवीचिजरा, नवभावतो दुविञ्ञेय्यन्तरजराति अत्थो.
परितो सब्बसो ‘‘भिज्जन’’न्ति लक्खितब्बाति परिभेदलक्खणा. निच्चं नाम धुवं, रूपं पन खणभङ्गिताय येन भङ्गेन न निच्चन्ति अनिच्चं, सो अनिच्चस्स भावोति अनिच्चता. सा पन यस्मा ठितिप्पत्तं रूपं विनासभावेन ¶ संसीदन्ती विय होतीति वुत्तं ‘‘संसीदनरसा’’ति. यस्मा च सा रूपधम्मानं भङ्गभावतो खयवयाकारेनेव गय्हति, तस्मा वुत्तं ‘‘खयवयपच्चुपट्ठाना’’ति.
४४५. ओजालक्खणोति एत्थ अङ्गमङ्गानुसारिनो रसस्स सारो उपथम्भबलकरो भूतनिस्सितो एको विसेसो ओजा. कबळं करीयतीति कबळीकारो. आहरीयतीति आहारो, कबळं कत्वा अज्झोहरीयतीति अत्थो. इदं पन सवत्थुकं ओजं दस्सेतुं वुत्तं. बाहिरं आहारं पच्चयं लभित्वा एव अज्झत्तिकाहारो रूपं उप्पादेति, सो पन रूपं आहरतीति आहारो. तेनाह ‘‘रूपाहरणरसो’’ति. ततो एव ओजट्ठमकरूपुप्पादनेन इमस्स कायस्स उपथम्भनपच्चुपट्ठानो. ओजाय रूपाहरणकिच्चं बाहिराधीनन्ति आह ‘‘आहरितब्बवत्थुपदट्ठानो’’ति.
४४६. बलरूपन्तिआदीसु इमस्मिं काये बलं नाम अत्थि, सम्भवो नाम अत्थि, रोगो नाम अत्थि, ‘‘जाति सञ्जाती’’ति (विभ. १९१) वचनतो जाति नाम अत्थि, तेहिपि चतूहि महाभूतेहि विना अभावतो उपादायरूपेहि भवितब्बन्ति अधिप्पायो. एकच्चानन्ति अभयगिरिवासीनं. पटिक्खित्तन्ति एत्थ एवं पटिक्खेपो वेदितब्बो – मिद्धं रूपमेव न होति नीवरणेसु देसितत्ता. यस्स हि नीवरणेसु देसना, तं न रूपं यथा कामच्छन्दो. सिया पनेतं दुविधं मिद्धं रूपं, अरूपञ्चाति. तत्थ यं अरूपं, तं नीवरणेसु देसितं ‘‘न रूप’’न्ति? तं न, विसेसवचनाभावतो. न हि विसेसेत्वा मिद्धं नीवरणेसु देसितं, तस्मा मिद्धस्स दुविधतं परिकप्पेत्वापि न सक्का नीवरणभावं निवत्तेतुं. सक्का हि वत्तुं ‘‘यं तं अरूपतो अञ्ञं मिद्धं परिकप्पितं, तम्पि नीवरणं मिद्धसभावत्ता इतरं मिद्धं विया’’ति.
भवतु ¶ नीवरणं, को विरोधोति चे? नीवरणञ्च पहातब्बं. पञ्च नीवरणे पहाय ‘‘अद्धा मुनीसि सम्बुद्धो, नत्थि नीवरणा तवा’’ति (सु. नि. ५४६) वचनतो. अप्पहातब्बञ्च रूपं ‘‘कतमे धम्मा नेव दस्सनेन न भावनाय पहातब्बा? चतूसु भूमीसु कुसलं, चतूसु भूमीसु विपाको, तीसु भूमीसु किरियाब्याकतं, रूपञ्च निब्बानञ्च. इमे धम्मा नेव दस्सनेन न भावनाय पहातब्बा’’ति ¶ (ध. स. १४०७) वचनतो. न चेत्थ तदारम्मणकिलेसप्पहानं अधिप्पेतं ‘‘रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथा’’तिआदीसु (सं. नि. ३.३४) विय कामच्छन्दादीनं तथा पहानस्स अनधिप्पेतत्ता. तस्मा न मिद्धं रूपं. यदि मिद्धस्स रूपभावं न सम्पटिच्छथ, कथं भगवतो निद्दा. मिद्धञ्हि ‘‘निद्दापचलायिका’’तिआदिना विभङ्गे विभत्तत्ता निद्दाति? न मिद्धं निद्दा, निद्दाहेतुभावतो पन तं ‘‘निद्दा’’ति विभत्तं यथा इत्थिलिङ्गादि. एवम्पि निद्दाहेतुनो मिद्धस्स अभावतो कथं भगवतो निद्दाति? निद्दा भगवतो सरीरगिलानिया, न मिद्धेन. सा च नत्थीति न सक्का वत्तुं ‘‘पिट्ठि मे आगिलायति, तमहं आयमिस्सामी’’ति (म. नि. २.२२) वचनतो. न चेत्थ एवमवधारणं मिद्धमेव निद्दाहेतूति, निद्दाहेतु एव मिद्धन्ति एवमवधारणा. तस्मा अञ्ञोपि अत्थि निद्दाहेतु, को पन सोति? सरीरगिलानिया. तेन वुत्तं ‘‘निद्दा भगवतो सरीरगिलानिया, न मिद्धेना’’ति.
निद्दा च भगवतो नत्थीति न सक्का वत्तुं ‘‘अभिजानामि खो पनाहं अग्गिवेस्सन…पे… दिवा सुपिता’’ति (म. नि. १.३८७) वचनतो. इतोपि न मिद्धं रूपं सम्पयोगवचनतो. वुत्तञ्हि ‘‘थिनमिद्धनीवरणं अविज्जानीवरणेन नीवरणञ्चेव नीवरणसम्पयुत्तञ्चा’’तिआदि (ध. स. ११७६). न चेत्थ यथालाभभवनं? सक्का पच्चेतुं ‘‘सक्खरकथलिकम्पि मच्छगुम्बम्पि चरन्तम्पि तिट्ठन्तम्पी’’तिआदि (दी. नि. १.२४९) विय अप्पसिद्धताय रूपभावस्स. सिद्धे हि तस्स रूपभावे सम्भवतो यथालाभपच्चयो युज्जेय्याति. इतोपि न रूपं मिद्धं आरुप्पेसु उप्पज्जनतो. वुत्तम्पि चेतं ‘‘नीवरणं धम्मं पटिच्च नीवरणो धम्मो उप्पज्जति नपुरेजातपच्चया’’ति (पट्ठा. ३.८.८) इमस्स विभङ्गे ‘‘आरुप्पे कामच्छन्दनीवरणं पटिच्च थिनमिद्धनीवरणं उद्धच्चनीवरणं अविज्जानीवरणं उप्पज्जती’’ति वित्थारो. तस्मा ‘‘न मिद्धं रूप’’न्ति यं अट्ठकथासु पटिक्खित्तं, तं सुपटिक्खित्तमेव.
इतरेसूति ¶ बलरूपादीसु. कम्मसमुट्ठानस्सापि रोगस्स विसभागपच्चयसमुप्पन्नो धातुक्खोभो आसन्नकारणं, पगेव इतरस्स. सो च अत्थतो रूपधम्मानं विकारावत्थाठितिभङ्गक्खणेसु एव सियाति वुत्तं ‘‘रोगरूपं जरताअनिच्चतागहणेन गहितमेवा’’ति. उपचयसन्ततिगहणेन गहितमेवाति तब्बिनिमुत्तस्स रूपुप्पादस्स अभावतो. उपादावत्थाय ¶ च अञ्ञा जाति नाम नत्थेव. सम्भवो कामधातुयं एकच्चियसत्तानं इन्द्रियपरिपाकपच्चयो आपोधातुया पवत्तिआकारविसेसोति आह ‘‘सम्भवरूपं आपोधातुग्गहणेन गहितमेवा’’ति. कायबलं नाम अत्थतो वायोधातुया पवत्तिआकारविसेसो तस्सा विप्फारभावतो. यतो नं ‘‘पाणबल’’न्ति वदन्ति, तेनाह ‘‘बलरूपं वायोधातुग्गहणेन गहितमेवा’’ति. कस्मा पन नेसं अयथाक्कमतो पटिक्खेपो कतोति? विसुं नत्थीति कत्वा अनुपलब्भमानत्ता अनादरदस्सनत्थं, मिद्धपटिक्खेपो वा महापञ्होति पठमं कतो. तदनुसारेन पटिलोमनयेन इतरेसम्पि अभावो वुत्तोति वेदितब्बं.
‘‘इती’’ति इदं ‘‘अट्ठवीसतिविध’’न्ति इमिना सम्बन्धितब्बं, इमिना वुत्तक्कमेन अट्ठवीसतिविधं होतीति. सो च खो पाळियं आगतनयेनेवाति अनूनता वेदितब्बा. अनधिकभावो पन दस्सितो एव.
४४७. सम्पयुत्तधम्मरासि हिनोति एतेन पतिट्ठहतीहि हेतु, मूलट्ठेन लोभादिको, अलोभादिको च, तादिसो हेतु न होतीति नहेतु. नास्स हेतु अत्थीति अहेतुकं, सहेतुकपटियोगिभावतो हेतुना सह न उप्पज्जतीति अत्थो. अहेतुकमेव हेतुना विप्पयुत्तताय हेतुविप्पयुत्तं. धम्मनानत्ताभावेपि हि सद्दत्थनानत्तेन वेनेय्यवसेन दुकन्तरदेसना होतीति दुकपदवसेन चेतं वुत्तं. पच्चयाधीनवुत्तिताय सह पच्चयेनाति सप्पच्चयं. अत्तनो पच्चयेहि लोके नियुत्तं, विदितन्ति वा लोकियं. आ भवग्गं, आ गोत्रभुं वा सवन्तीति आसवा, सह आसवेहीति सासवं, आसवेहि आलम्बितब्बन्ति अत्थो. आदिसद्देन संयोजनीयं ओघनीयं योगनीयं नीवरणीयं संकिलेसिकं परामट्ठं अचेतसिकं चित्तविप्पयुत्तं नरूपावचरं नअरूपावचरं नअपरियापन्नं अनियतं अनिय्यानिकं अनिच्चन्ति एवमादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो.
आहितो अहं मानो एत्थाति अत्ता, अत्तभावो. तं अत्तानं अधिकिच्च उद्दिस्स पवत्ता अज्झत्ता ¶ , इन्द्रियबद्धधम्मा, तेसु भवं अज्झत्तिकं, चक्खादि. अट्ठकथायं पन वुत्तनयेन अज्झत्तमेव अज्झत्तिकं यथा वेनयिकोति ¶ (अ. नि. ८.११; पारा. ८) इममत्थं सन्धाय वुत्तं ‘‘अत्तभावं अधिकिच्च पवत्तत्ता अज्झत्तिक’’न्ति. सेसं तेवीसतिविधं. ‘‘ततो बाहिरत्ता’’ति इदं अज्झत्तिकलक्खणाभावतो वुत्तं. घट्टनवसेनाति विसयी, विसयो च हुत्वा सङ्घट्टनवसेन. सेसं सोळसविधं. विपरीतत्ताति घट्टनवसेन अगहेतब्बतो. दुप्पटिविज्झसभावत्ताति सुखुमभावेन दुविञ्ञेय्यसभावत्ता. ञाणस्स आसन्ने न होतीति दूरे. तेरस हदयवत्थुपरियोसानानि. सभावेनेवाति ‘‘रूपस्स परिच्छेदो, रूपस्स विकारो, रूपस्स उपचयो’’तिआदिना अग्गहेत्वा अत्तनो सभावेनेव कक्खळत्तादिना ञाणेन परिच्छिज्ज गहेतब्बतो. सेसं दसविधं. तब्बिपरीततायाति सभावेन अपरिग्गहितब्बतो. सोतादीनम्पि चक्खुनो विय पसन्नसभावत्ता एव यथासकं विसयग्गहणपच्चयताति दस्सेन्तो आह ‘‘चक्खादि…पे… पसादरूप’’न्ति. विपरीतत्ताति तब्बिधुरसभावत्ता. अधिपतियट्ठेनाति एत्थ चक्खादीनं ताव पञ्चन्नं चक्खुविञ्ञाणादीसु आधिपतेय्यं तेसं पटुमन्दभावानुवत्तनतो, इत्थिपुरिसिन्द्रियद्वयस्स सकिच्चे जीवितिन्द्रियस्स सहजरूपानुपालने. तदुभयं हेट्ठा वुत्तमेव. उपादिन्नत्ताति गहितत्ता. कम्मनिब्बत्तञ्हि ‘‘ममेतं फलं’’न्ति कम्मुना गहितं विय होति अपटिक्खेपतो.
४४८. सनिदस्सनकम्मजादीनं तिकानन्ति सनिदस्सनत्तिकस्स, कम्मजादित्तिकानञ्च. ओळारिकेति द्वादसविधे ओळारिकरूपे. रूपन्ति रूपायतनं. दट्ठब्बभावसङ्खातेन सह निदस्सनेनाति सनिदस्सनं, पटिहननभावसङ्खातेन सह पटिघेनाति सप्पटिघं, सनिदस्सनञ्च तं सप्पटिघञ्चाति सनिदस्सनसप्पटिघं. तत्थ यस्स दट्ठब्बभावो अत्थि, तं सनिदस्सनं. चक्खुविञ्ञाणगोचरभावोव दट्ठब्बभावो. तस्स रूपायतनतो अनञ्ञत्तेपि अञ्ञेहि धम्मेहि रूपायतनं विसेसेतुं अञ्ञं विय कत्वा वुत्तं ‘‘सह निदस्सनेन सनिदस्सन’’न्ति. धम्मभावसामञ्ञेन हि एकीभूतेसु धम्मेसु यो नानत्तकरो विसेसो, सो अञ्ञो विय कत्वा उपचरितुं युत्तो. एवं हि अत्थविसेसावबोधो होतीति. यो सयं, निस्सयवसेन च सम्पत्तानं, असम्पत्तानञ्च पटिमुखभावो अञ्ञमञ्ञं पतनं, सो पटिहननभावो, येन ब्यापारादिविकारपच्चयन्तरसहितेसु चक्खादीनं ¶ विसयेसु विकारुप्पत्ति. सेसं एकादसविधं ओळारिकरूपं. तञ्हि सनिदस्सनत्ताभावतो अनिदस्सनं, वुत्तनयेनेव सप्पटिघं. उभयपटिक्खेपेन अनिदस्सनअप्पटिघं. कम्मतो जातन्ति एत्थ यं एकन्तकम्मसमुट्ठानं अट्ठिन्द्रियानि, हदयञ्चाति नवविधं रूपं, यञ्च नवविधे चतुसमुट्ठाने कम्मसमुट्ठानं नवविधमेव रूपन्ति ¶ एवं अट्ठारसविधम्पि कम्मतो उप्पज्जनतो कम्मजं. यञ्हि जातञ्च यञ्च जायति यञ्च जायिस्सति, तं सब्बम्पि ‘‘कम्मज’’न्ति वुच्चति यथा दुद्धन्ति. तदञ्ञपच्चयजातन्ति कम्मतो अञ्ञपच्चयतो जातं उतुचित्ताहारजं. नकुतोचिजातन्ति लक्खणरूपमाह. विञ्ञत्तिद्वयं, सद्दो, आकासधातु, लहुतादित्तयं चित्तसमुट्ठानानि अविनिब्भोगरूपानीति एतं पञ्चदसविधं रूपं चित्तजं. आकासधातु, लहुतादित्तयं, आहारसमुट्ठानानि अविनिब्भोगरूपानीति एतं द्वादसविधं रूपं आहारजं. एत्थ सद्दं पक्खिपित्वा तेरसविधं रूपं उतुतो समुट्ठितं उतुजं. सेसं कम्मजतिके वुत्तनयानुसारेनेव वेदितब्बं.
४४९. दिट्ठादिचतुक्कवसेन, रूपरूपादिचतुक्कवसेन, वत्थादिचतुक्कवसेनाति पाटेक्कं चतुक्कसद्दो योजेतब्बो. यं रूपायतनं अदक्खि यं पस्सति यं दक्खिस्सति यं पस्सेय्य, तं सब्बं दिट्ठं नाम दिट्ठसभावानातिवत्तनतो यथा दुद्धन्ति. एस नयो सेसेसुपि. दस्सनविसयत्ताति चक्खुविञ्ञाणविञ्ञेय्यत्ता. सवनविसयत्ताति सोतविञ्ञाणविञ्ञेय्यत्ता. गन्धरसफोट्ठब्बत्तयन्ति गन्धो रसो फोट्ठब्बन्ति एतं तयं. मुतं नाम मुत्वा पत्वा गहेतब्बतो. तेनाह ‘‘सम्पत्तग्गाहकइन्द्रियविसयत्ता’’ति.
किमिदं फोट्ठब्बं नामाति? पथवीतेजोवायोधातुत्तयं. कस्मा पनेत्थ आपोधातु अग्गहिता, ननु सीतता फुसित्वा गय्हति, सा च आपोधातूति? सच्चं गय्हति, न पन सा आपोधातु. किञ्चरहीति? तेजोधातु एव. मन्दे हि उण्हभावे सीतबुद्धि. न हि सीतं नाम कोचि गुणो अत्थि, केवलं पन उण्हभावस्स मन्दताय सीतताभिमानो. कथमेतं विञ्ञातब्बन्ति चे? अनवट्ठितत्ता सीतबुद्धिया यथा पारापारे. तथा हि घम्मकाले आतपे ठितानं छायं पविट्ठानं सीतबुद्धि होति, तत्थेव पन पथवीगब्भतो उट्ठितानं उण्हबुद्धि. यदि हि सीतता आपोधातु सिया, एकस्मिं कलापे उण्हभावेन सद्धिं उपलब्भेय्य, न च उपलब्भति. तस्मा विञ्ञायति न आपोधातु सीतताति ¶ . इदञ्च भूतानं अविनिब्भोगवुत्तितं इच्छन्तानं उत्तरं, अनिच्छन्तानम्पि पन चतुन्नं भूतानं एकस्मिं कलापे किच्चदस्सनेन सभागवुत्तिताय साधिताय उत्तरमेव. ये पन ‘‘वायोधातुया लक्खणं सीतता’’ति वदन्ति, तेसम्पि इदमेव उत्तरं. यदि हि वायोधातु सीतता सिया, एकस्मिं कलापे उण्हभावेन सद्धिं सीतता उपलब्भेय्य, न च उपलब्भति. तस्मा विञ्ञायति न वायोधातु सीतताति. येसं पन द्रवता आपोधातु, सा च फुसित्वा ¶ गय्हतीति दस्सनं. ते वत्तब्बा ‘‘द्रवभावोपि फुसीयतीति आयस्मन्तानं अधिमानमत्तं सण्ठानं विया’’ति. वुत्तञ्हेतं पुरातनेहि –
‘‘द्रवता सहवुत्तीनि, तीणि भूतानि सम्फुसं;
‘द्रवतं सम्फुसामी’ति, लोकोयमभिमञ्ञति.
‘‘फुसं भूतानि सण्ठानं, मनसा गण्हते यथा;
‘पच्चक्खतो फुसामी’ति, ञातब्बा द्रवता तथा’’ति.
सेसन्ति यथावुत्तं रूपादिसत्तविधं रूपं ठपेत्वा अवसिट्ठं एकवीसतिविधं रूपं. विञ्ञाणस्सेवाति मनोविञ्ञाणस्सेव. अवधारणेन रूपायतनादीनम्पि मनोविञ्ञाणविञ्ञेय्यत्ते नियमाभावतो न विञ्ञातरूपताति सङ्कराभावं दस्सेति.
निप्फन्नरूपं पनेत्थ रूपरूपं नामाति यदेत्थ अट्ठवीसतिविधे रूपे ‘‘निप्फन्न’’न्ति वुत्तं रूपं, तदेव रूपलक्खणयोगतो रूपं. रुप्पनं रूपं, तं एतस्स अत्थीति यथा अरिससोति, रूपगुणयोगतो वा यथा नीलगुणयोगतो नीलं वत्थन्ति. स्वायं रूपसद्दो रुळ्हिया अतंसभावेपि पवत्ततीति अपरेन रूपसद्देन विसेसेत्वा वुत्तं ‘‘रूपरूप’’न्ति यथा तिलतेलं, दुक्खदुक्खन्ति (विसुद्धि. २.५३९) च, रुप्पनसभावं रूपन्ति अत्थो. यदि एवं, आकासधातुआदीनं कथं रूपभावोति? निप्फन्नरूपस्स परिच्छेदविकारलक्खणभावतो तग्गतिकमेवाति ‘‘रूप’’न्त्वेव वुच्चति.
वसन्ति एत्थ चित्तचेतसिका पवत्तन्तीति वत्थु, चित्ततंसम्पयुत्तानं आधारभूतं रूपं. तं पन छब्बिधं. तत्थ हदयरूपं वत्थु एव मनोधातुमनोविञ्ञाणधातूनं निस्सयभावतो. न द्वारं अञ्ञनिस्सयानं चक्खादि विय. यथा हि चक्खादीनि सम्पटिच्छनादीनं पवत्तिया द्वारं होन्ति, न ¶ एवं हदयवत्थु. तेन वुत्तं ‘‘यं पनेत्थ हदयरूपं नाम, तं वत्थु, न द्वार’’न्ति. विञ्ञत्तिद्वयं द्वारं कम्मद्वारभावतो. तन्निस्सितस्स चित्तुप्पादस्स अभावतो न वत्थु. पसादरूपं वत्थु चेव अत्तसन्निस्सितस्स चक्खुविञ्ञाणादिकस्स, द्वारञ्च अञ्ञनिस्सितस्स सम्पटिच्छनादिकस्स. सेसं एकवीसतिविधं रूपं वुत्तविपरियायतो नेव वत्थु न च द्वारं.
४५०. एकतो ¶ एव जातं एकजं. ननु च एकतो एव पच्चयतो पच्चयुप्पन्नस्स उप्पत्ति नत्थीति? सच्चं नत्थि, रूपजनकपच्चयेसु एकतोति अयमेत्थ अधिप्पायो. न हि रूपुप्पत्ति रूपजनकतो अञ्ञं पच्चयं अपेक्खति. द्विजन्तिआदीसुपि एसेव नयो. इमेसन्ति इमेसं पभेदानं वसेन. कम्मजमेवाति कम्मतो एव जातं. चित्तजमेवाति एत्थापि एसेव नयो. चित्ततो च उतुतो च जातन्ति कालेन चित्ततो, कालेन उतुतोति एवं चित्ततो च उतुतो च जातं दट्ठब्बं. तं द्विजं द्वीहि जातन्ति. परतो द्वीसुपि एसेव नयो. सद्दायतनमेवाति एत्थ यं चित्तजं सद्दायतनं, तं सविञ्ञत्तिकमेवाति एके. अविञ्ञत्तिकोपि अत्थि वितक्कविप्फारसद्दोति पोराणा.
वितक्कविप्फारसद्दो न सोतविञ्ञेय्योति हि एवं पवत्तमहाअट्ठकथावादं निस्साय चित्तसमुट्ठानस्स सद्दस्स विञ्ञत्तिया विनापि उप्पत्ति इच्छितब्बा. न हि विञ्ञत्ति ‘‘कायवाचाय विञ्ञत्ती’’ति वचनतो असोतविञ्ञेय्येन सद्देन सह उप्पज्जति, एवं सन्ते चित्तजेनापि सद्दनवकेन भवितब्बं. सो च वादो ‘‘सद्दो च होति, न सोतविञ्ञेय्यो चा’’ति विरुद्धमेवेतन्ति मञ्ञमानेहि सङ्गहकारेहि पटिक्खित्तो. अपरे पन महाअट्ठकथावादं अप्पटिक्खिपित्वा तस्स अधिप्पायं वण्णेन्ति. कथं? ‘‘जिव्हातालुचलनादिकं वितक्कसमुट्ठितं विञ्ञत्तिसहजमेव सुखुमसद्दं दिब्बसोतेन सुत्वा आदिसती’’ति सुत्ते, पट्ठाने च ओळारिकं सद्दं सन्धाय सोतविञ्ञाणस्स आरम्मणपच्चयभावो वुत्तोति इमिना अधिप्पायेन वितक्कविप्फारसद्दस्स असोतविञ्ञेय्यता वुत्ताति. तं चतुजं. अवसेसन्ति अविनिब्भोगरूपेन सद्धिं आकासधातुमाह.
लक्खणरूपं ¶ पन नकुतोचिजातन्ति कुतोचिपि पच्चयतो न जातं, नापि सयमेव जातं पच्चयेहि विना सयमेव जातस्स सब्बेन सब्बं अभावतो. कथं पनेतं विञ्ञातब्बं लक्खणरूपं न जायतीति? लक्खणाभावतो. उप्पत्तिमन्तानं हि रूपायतनादीनं जातिआदीनि लक्खणानि विज्जन्ति, न एवं जातिआदीनं. तस्मा विञ्ञातब्बमेतं जातिआदीनि न जायन्तीति. सिया पनेतं ‘‘जातिआदीनं जातिआदीनि लक्खणानि विज्जन्ती’’ति? तं न, कस्मा? तथा सति अनवट्ठानापत्तितो. यदि हि जातिआदीनि जातिआदिमन्तानि सियुं, तानिपि जातिआदिमन्तानि, तानिपि जातिआदिमन्तानीति अनवट्ठानमेव आपज्जति. तस्मा सुट्ठु वुत्तं ‘‘जातिआदीनि ¶ न जायन्ती’’ति. तेनाह ‘‘न हि उप्पादस्स उप्पादो अत्थि, उप्पन्नस्स च परिपाकभेदमत्तं इतरद्वय’’न्ति, जरामरणन्ति अत्थो.
तत्थ ‘‘उप्पादो नत्थी’’ति एतेन उप्पादस्स जरामरणाभावमाह. असति उप्पादे कुतो जरामरणन्ति मत्तग्गहणेन जरामरणस्स उप्पादाभावम्पि. यदि एवं जातिया कुतोचि जाततावचनं कथन्ति आह ‘‘यम्पी’’तिआदि. तत्थ किच्चानुभावक्खणे दिट्ठत्ताति ये ते चित्तादयो रूपायतनादीनं रूपानं जनकपच्चया, तेसं तदुप्पादनं पति अनुपरतब्यापारानं यो सो पच्चयभावूपलक्खणीयो किच्चानुभावक्खणो, तदा जायमानानं रूपायतनादीनं धम्मानं विकारभावेन उपलब्भमानतं सन्धाय वेनेय्यपुग्गलवसेन जातिया कुतोचि पच्चयतो जातत्तं पाळियं अनुञ्ञातं यथा तं चित्तसमुट्ठानतादि विञ्ञत्तिआदीनं. अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – येहि पच्चयधम्मेहि रूपादयो उप्पज्जेय्युं, तेसं पच्चयभावूपगमनक्खणे उपलब्भमाना रूपादयो ततो पुरे, पच्छा च अनुपलब्भमाना ततो उप्पज्जन्तीति विञ्ञायन्ति, एवं जातिपि वेदितब्बा. यदि एवं निप्परियायतो जातिया कुतोचि जातता सिद्धा, अथ कस्मा वेनेय्यपुग्गलवसेनाति वुत्तन्ति? नयिदमेवं जायमानधम्मविकारभावेन उपलब्भमानत्ता. यदि हि धम्मो विय उपलब्भेय्य जाति, निप्परियायोव तस्सा कुतोचि जातभावो, न एवमुपलब्भति, अथ खो विकारभावेन. तस्मा वुत्तं ‘‘वेनेय्यपुग्गलवसेना’’ति.
तदा किर सोतूनं एवं चित्तं उप्पन्नं ‘‘अयं जाति सब्बेसं धम्मानं पभवो, सयञ्च न कुतोचि जायति यथा तं पकतिवादीनं पकती’’ति, तं ¶ नेसं मिच्छागाहं विधमेन्तो सत्था ‘‘उपचयो सन्तती’’ति द्विधा भिन्दित्वा कुतोचि पच्चयतो जातञ्च कत्वा देसेसि, न पन जरामरणं पच्चयधम्मानं किच्चानुभावक्खणे अदस्सनतो. यदि एवं कथं ‘‘जरामरणं पटिच्चसमुप्पन्न’’न्ति (सं. नि. २.२०) वुत्तं? यस्मा पटिच्चसमुप्पन्नानं धम्मानं परिपाकभङ्गताय तेसु सन्तेसु होन्ति, न असन्तेसु. न हि अजातं परिपच्चति, भिज्जति वा, तस्मा तं जातिपच्चयतं सन्धाय ‘‘जरामरणं पटिच्चसमुप्पन्न’’न्ति (सं. नि. २.२०) परियायेन सुत्तेसु वुत्तं. यो पनेत्थ कामभवादीसु कम्मादिना पच्चयेन योनिविभागतो पटिसन्धियं, पवत्तियञ्च रूपधम्मानं पवत्तिभेदो वत्तब्बो, सो परतो पटिच्चसमुप्पादकथायं आवि भविस्सतीति न वुत्तोति दट्ठब्बो.
इति रूपक्खन्धे वित्थारकथामुखवण्णना.
विञ्ञाणक्खन्धकथावण्णना
४५१. यं ¶ किञ्चीति अनवसेसपरियादानदीपकेन पदद्वयेन वेदयितस्स बहुभेदतं दस्सेन्तो वुच्चमानं रासट्ठं उल्लिङ्गेति. वेदयितं आरम्मणरसानुभवनं लक्खणं एतस्साति वेदयितलक्खणं. सब्बं तं धम्मजातन्ति अधिप्पायो, पुब्बे वा रूपक्खन्धकथायं वुत्तं अधिकारतो आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. एकतो कत्वाति अतीतादिभेदभिन्नं सब्बं तं बुद्धिया एकतो कत्वा. एवञ्हि रासट्ठस्स सम्भवो. नीलादिभेदस्स आरम्मणस्स सञ्जाननं, ‘‘नीलं पीतं दीघं रस्स’’न्ति (ध. स. ६१५) च आदिना सञ्ञुप्पादवसेन जाननं गहणं लक्खणं एतस्साति सञ्जाननलक्खणं. अभिसङ्खरणं आयूहनं ब्यापारापत्ति, अभिसन्दहनं वा, उभयथापि चेतनापधानताय सङ्खारक्खन्धस्स एवं वुत्तं ‘‘अभिसङ्खरणलक्खण’’न्ति. तथा हि सुत्तन्तभाजनीये सङ्खारक्खन्धं विभजन्तेन भगवता ‘‘चक्खुसम्फस्सजा चेतना’’तिआदिना (विभ. २१) चेतनाव विभत्ता. मिनितब्बवत्थुं नाळिया मिनमानो पुरिसो विय येन सञ्जाननाकारविसिट्ठेन आकारेन विसयं गण्हाति, तं आरम्मणूपलद्धिसङ्खातं विजाननं लक्खणं एतस्साति विजाननलक्खणं. इतरे वेदनाक्खन्धादयो सुविञ्ञेय्या होन्तीति विञ्ञाणेन एकुप्पादादिभावतो, समानजातिआदिविभागतो च.
अत्तना ¶ ‘‘विजाननलक्खण’’न्ति वुत्तमत्थं सुत्तेन समत्थेतुं ‘‘यं किञ्ची’’तिआदि वुत्तं. यथापच्चयं पवत्तिमत्तमेतं, यदिदं सभावधम्मोति दस्सेतुं ‘‘विजाननलक्खण’’न्ति भावसाधनवसेन वुत्तं. धम्मसभावा विनिमुत्तो कोचि कत्ता नाम नत्थीति तस्सेव कत्तुभावं दस्सेतुं ‘‘विजानाती’’ति वुत्तं. यं विजाननट्ठेन विञ्ञाणं, तदेव चिन्तनादिअत्थेन चित्तं, मननट्ठेन मनोति परियायतोपि नं बोधेति. एत्तावता च खन्धतो, भेदतो, परियायतो च विञ्ञाणं विभावितं होति.
जायन्ति एत्थ विसदिसापि सदिसाकाराति जाति, समानाकारो. सा पनायं जाति कामं अनेकविधा नानप्पकारा, तं इधाधिप्पेतमेव पन दस्सेन्तो ‘‘कुसलं, अकुसलं, अब्याकतञ्चा’’ति आह. तत्थ कुसलट्ठेन कुसलं. कोयं कुसलट्ठो नाम? आरोग्यट्ठो अनवज्जट्ठो सुखविपाकट्ठो. आरोग्यट्ठेनापि हि कुसलं वुच्चति ‘‘कच्चि नु भोतो कुसल’’न्तिआदीसु (जा. १.१५.१४६; २.२०.१२९). अनवज्जट्ठेनापि ‘‘कतमो पन, भन्ते, कुसलो कायसमाचारो? यो खो, महाराज ¶ , अनवज्जो कायसमाचारो’’तिआदीसु (म. नि. २.३६१). सुखविपाकट्ठेनापि ‘‘कुसलानं, भिक्खवे, धम्मानं समादानहेतू’’तिआदीसु (दी. नि. ३.८०). कुसलचित्तञ्हि रागादीनं चेतसिकरोगानं अवज्जसभावानं पटिपक्खभावतो, सुखविपाकविपच्चनतो च अरोगं, अनवज्जं, सुखविपाकञ्चाति.
सद्दत्थतो पन कुच्छिते पापधम्मे सलयति चलयति कम्मेति विद्धंसेतीति कुसलं. कुच्छितेन वा आकारेन सयन्तीति कुसा, पापधम्मा, ते कुसे लुनाति छिन्दतीति कुसलं. कुच्छितानं वा सानतो तनुकरणतो ञाणं कुसं नाम, तेन लातब्बं गहेतब्बं पवत्तेतब्बन्ति कुसलं. यथा वा कुसो उभयभागगतं हत्थपदेसं लुनाति, एवमिदं उप्पन्नानुप्पन्नवसेन उभयभागगतं संकिलेसपक्खं लुनाति छिन्दति, तस्मा कुसो विय लुनातीति कुसलं. कुच्छितानं वा सावज्जधम्मानं सलनतो संवरणतो कुसलं. कुसलधम्मवसेन हि अकुसला पवत्तिनिवारणेन, अप्पवत्तिभावापादनेन च मनच्छट्ठेसु द्वारेसु अप्पवत्तिया संवुता पिहिता होन्ति. कुच्छिते वा पापधम्मे सलयति कम्पेति अपनेतीति कुसलं. कुच्छितानं वा पाणातिपातादीनं पापधम्मानं ¶ सानतो निसानतो तेजनतो कुसा, दोसलोभादयो. दोसादीनञ्हि वसेन चेतनाय तिक्खभावप्पत्तिया पाणातिपातादीनं महासावज्जता, ते कुसे लुनाति छिन्दतीति कुसलं. कुच्छितानं वा सानतो अन्तकरणतो विनासनतो कुसानि, पुञ्ञकिरियवसेन पवत्तानि सद्धादीनि इन्द्रियानि, तेहि लातब्बं पवत्तेतब्बन्ति कुसलं. ‘‘कु’’ इति वा भूमि वुच्चति, अधिट्ठानभावेन तंसदिसस्स अत्तनो निस्सयभूतस्स रूपारूपप्पबन्धस्स सम्पति, आयतिञ्च अनुदहनेन विनासनतो कुं सियन्तीति कुसा, रागादयो, ते विय अत्तनो निस्सयस्स लवनतो छिन्दनतो कुसलं. पयोगसम्पादिता हि कुसलधम्मा अच्चन्तमेव रूपारूपधम्मे अप्पवत्तिकरणेन समुच्छिन्दन्तीति.
न कुसलन्ति अकुसलं, कुसलपटिपक्खन्ति अत्थो. न कुसलन्ति हि कुसलपटिक्खेपेन अकुसलपदस्स अवयवभेदेन अत्थे वुच्चमाने यथा यं धम्मजातं न अरोगं, न अनवज्जं, न सुखविपाकं, न च कोसल्लसम्भूतं, तं अकुसलन्ति अयमत्थो दस्सितो होति, एवं यं न कुच्छितानं सलनसभावं, न कुसानं लवनसभावं, न कुसेन कुसेहि वा पवत्तेतब्बं, न च कुसो विय लवनकं, तं अकुसलं नामाति अयम्पि अत्थो दस्सितो होति. एत्थ च यस्मा कुसलं अकुसलस्स उजुविपच्चनीकभूतं, यतो चेतसिकरोगपटिपक्खादिभावतो अरोगादिपरियायेनपि ¶ बोधितं, तस्मा अकुसलं पन कुसलस्स उजुविपच्चनीकभूतन्ति वुत्तं ‘‘कुसलपटिपक्खन्ति अत्थो’’ति. तं पन यथाक्कमं पहायकपहातब्बभावेनेवाति दट्ठब्बं.
न ब्याकतन्ति अब्याकतं, कुसलाकुसलभावेन अकथितन्ति अत्थो. तत्थ कुसलभावो अनवज्जसुखविपाकट्ठो. अकुसलभावो सावज्जदुक्खविपाकट्ठो, तदुभयभावेन अवुत्तन्ति वुत्तं होति. एतेनेव अरोगसरोगादिभावेन च अवुत्तता वण्णिताति दट्ठब्बा. एत्थ च ‘‘कुसलं अकुसल’’न्ति च वत्वा ‘‘अब्याकत’’न्ति वुत्तत्ता कुसलाकुसलभावेनेव अवुत्तता विञ्ञायति, न पकारन्तरेन. अवुत्तता चेत्थ न तथा अवत्तब्बतामत्तेन, अथ खो तदुभयविनिमुत्तसभावताय तेसं धम्मानन्ति दट्ठब्बं. तथा हेतं ‘‘अविपाकलक्खण’’न्ति वुच्चति.
४५२. भूमिभेदतोति भवन्ति एत्थ धम्माति भूमि, ठानं, अवत्था च. अवत्थापि हि अवत्थावन्तानं पवत्तिट्ठानं विय गय्हति, एवं नेसं सुखग्गहणं होतीति ¶ . तत्थ लोकिया भूमि ठानवसेनेव वेदितब्बा, लोकुत्तरा अवत्थावसेन. लोकिया वा ठानावत्थावसेन, लोकुत्तरा अवत्थावसेनेव. कामावचरन्ति एत्थ वत्थुकामो किलेसकामोति द्वे कामा. तेसु वत्थुकामो विसेसतो पञ्च कामगुणा कामीयन्तीति, किलेसकामो तण्हा कामेतीति. ते द्वेपि सहिता हुत्वा यत्थ अवचरन्ति, तं कामावचरं. किं पन तन्ति? एकादसविधो कामभवो. इदं येभुय्येन तत्थ अवचरति पवत्ततीति कामावचरं एकस्स अवचरसद्दस्स लोपं कत्वा. एवं रूपारूपावचरानिपि वेदितब्बानि रूपतण्हा रूपं, अरूपतण्हा अरूपन्ति कत्वा. अथ वा कामतण्हा कामो उत्तरपदलोपेन, अवचरति एत्थाति अवचरं, कामस्स अवचरं कामावचरं. एवं रूपावचरारूपावचरानिपि वेदितब्बानि. लोकतो उत्तरतीति लोकुत्तरं कुसलस्स अधिप्पेतत्ता. इतरं पन लोकतो उत्तिण्णन्ति लोकुत्तरं.
सोमनस्सुपेक्खाञाणसङ्खारभेदतोति एत्थ सोमनस्सुपेक्खाभेदो ताव युत्तो तेसं भिन्नसभावत्ता, ञाणसङ्खारभेदो पन कथन्ति? नायं दोसो ञाणसङ्खारकतो भेदोञाणसङ्खारभेदो, सो च तेसं भावाभावकतोति कत्वा. सोभनं मनो, सुन्दरं वा मनो एतस्साति सुमनो, सुमनस्स भावो सोमनस्सं, मानसिकसुखा वेदना रुळ्हिया, सोमनस्सेन उप्पादतो पट्ठाय याव भङ्गा सहगतं पवत्तं संसट्ठं, सम्पयुत्तन्ति अत्थो. सोमनस्ससहगतता चस्स आरम्मणवसेन वेदितब्बा. इट्ठारम्मणे हि चित्तं सोमनस्ससहगतं होति. ननु च इट्ठारम्मणं लोभस्स वत्थु, कथं ¶ तत्थ कुसलं होतीति? नयिदमेकन्तिकं इट्ठेपि आभोगादिवसेन कुसलस्स उप्पज्जनतो. यस्स हि चतुसम्पत्तिचक्कसमायोगादिवसेन योनिसोव आभोगो होति, कुसलमेव च मया कत्तब्बन्ति कुसलकरणे चित्तं नियमितं, अकुसलप्पवत्तितो च निवत्तेत्वा कुसलकरणे एव परिणामितं, अभिण्हकरणवसेन च समुदाचरितं, तस्स इट्ठेपि आरम्मणे अलोभादिसम्पयुत्तमेव चित्तं होति, न लोभादिसम्पयुत्तं.
ञाणेन ¶ समं पकारेहि युत्तन्ति ञाणसम्पयुत्तं. एकुप्पादादयो एव चेत्थ पकाराति वेदितब्बा. तत्थ कम्मूपपत्तिइन्द्रियपरिपाककिलेसदूरीभावा ञाणसम्पयुत्तताय कारणं. यो हि परेसं धम्मं देसेति, अनवज्जानि सिप्पायतनकम्मायतनविज्जट्ठानानि सिक्खापेतीति एवमादिकं पञ्ञासंवत्तनियं करोति, तस्स कम्मूपनिस्सयवसेन कुसलचित्तं उप्पज्जमानं ञाणसम्पयुत्तं होति. तथा अब्यापज्जे लोके उप्पन्नस्स उपपत्तिं निस्साय ञाणसम्पयुत्तं होति. वुत्तञ्हेतं ‘‘तस्स तत्थ सुखिनो धम्मपदा प्लवन्ति, दन्धो, भिक्खवे, सतुप्पादो, अथ खो सो सत्तो खिप्पंयेव विसेसभागी (अ. नि. ४.१९१) होती’’ति. तथा पञ्ञादसकपत्तस्स इन्द्रियपरिपाकं निस्साय कुसलं उप्पज्जमानं ञाणसम्पयुत्तं होति. येन पन किलेसा विक्खम्भिता, तस्स किलेसदूरीभावं निस्साय ञाणसम्पयुत्तं होति. वुत्तम्पि चेतं ‘‘योगा वे जायते भूरि, अयोगा भूरिसङ्खयो’’ति (ध. प. २८२). अत्तनो वा परस्स वा समुस्साहजनितं चित्तपयोगसङ्खातं सङ्खरणं सङ्खारो, सो एतस्स नत्थीति असङ्खारं. तेन पन सह सङ्खारेन पवत्ततीति ससङ्खारं. ञाणेन विप्पयुत्तं विरहितन्ति ञाणविप्पयुत्तं. विप्पयोगोति चेत्थ ञाणस्स अभावो अप्पवत्तियेवाति दट्ठब्बं. उपेक्खतीति उपेक्खा, वेदयमानापि आरम्मणं अज्झुपेक्खति मज्झत्तताकारसण्ठितत्ताति अत्थो. अथ वा उपेता सुखदुक्खानं अविरुद्धा इक्खा अनुभवनन्ति उपेक्खा. अथ वा इट्ठे च अनिट्ठे च आरम्मणे पक्खपाताभावेन उपपत्तितो युत्तितो इक्खति अनुभवतीति उपेक्खा, ताय सहगतन्ति उपेक्खासहगतं. सेसं सब्बं हेट्ठा वुत्तनयमेव.
एवं अट्ठ कामावचरकुसलचित्तानि उद्दिसित्वा इदानि तेसं पवत्तिआकारं दस्सेतुं ‘‘यदा ही’’तिआदि आरद्धं. तत्थ पटिग्गाहकादिसम्पत्तिन्ति एत्थ आदि-सद्देन देसकालकल्याणमित्तादिसम्पत्तिं सङ्गण्हाति. अञ्ञं वा सोमनस्सहेतुन्ति एत्थ अञ्ञग्गहणेन सद्धाबहुलता, विसुद्धदिट्ठिता, कुसलकिरियाय आनिसंसदस्साविता, सोमनस्सपटिसन्धिकता, एकादस ¶ पीतिसम्बोज्झङ्गट्ठानिया धम्माति एवमादीनं सङ्गहो. आदिनयप्पवत्तन्ति एत्थ आदि-सद्देन न केवलं ‘‘अत्थि यिट्ठ’’न्तिआदीनं (म. नि. १.४४१; २.९५) नवन्नंयेव सम्मादिट्ठिवत्थूनं गहणं, अथ खो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गट्ठानियादीनम्पि ¶ सङ्गहो वेदितब्बो. पुरक्खत्वाति पुब्बङ्गमं कत्वा. तञ्च खो सहजातपुब्बङ्गमवसेन ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’तिआदीसु (ध. प. १-२) विय सम्पयोगस्स अधिप्पेतत्ता. असंसीदन्तोति सिलोकमच्छरियादिवसेन पुञ्ञकिरियायं संसीदं सङ्कोचं अनापज्जन्तो, तेन मुत्तचागतादिं दस्सेति. अनुस्साहितोति केनचिपि न उस्साहितो. सरसतो हि पुञ्ञपटिपत्तिदस्सनमिदं. परेहीति पन पाकटुस्साहनदस्सनं.
दानादीनीति दानं सीलं याव दिट्ठिजुकम्मन्ति इमानि दानादीनि दस पुञ्ञानि, दानादीनीति वा दानसीलभावनामयानि इतरेसम्पि सत्तन्नं एत्थेवन्तोगधत्ता. यत्थ सयं उप्पज्जन्ति, तं सन्तानं पुनन्ति, पुज्जं भवफलं निब्बत्तेन्तीति वा पुञ्ञानि. अस्स पुञ्ञचेतनासमङ्गिनो. अमुत्तचागता देय्यधम्मे सापेक्खचित्तता. आदि-सद्देन सीलसमादानादीसु अनधिमुत्ततादिं सङ्गण्हाति. तदेवाति सोमनस्ससहगतादिना सदिसताय वुत्तं. सदिसम्पि हि ‘‘तदेवा’’ति वोहरीयति यथा ‘‘सा एव तित्तिरी, तानियेव ओसधानी’’ति. इमस्मिञ्हि अत्थेति लीनस्स चित्तस्स उस्साहनपयोगसङ्खाते अत्थे. एतन्ति ‘‘सङ्खारो’’ति एतं पदं. पुब्बपयोगस्साति पुञ्ञकिरियायं सङ्कोचे जायमाने ततो विवेचेत्वा समुस्साहनवसेन पवत्तस्स चित्तपयोगस्स, पुब्बग्गहणञ्चेत्थ तथापवत्तपुब्बाभिसङ्खारवसेन सो सङ्खारो होतीति कत्वा वुत्तं, न तस्स सङ्खारस्स पुब्बकालिकत्ता. ‘‘अत्थि दिन्न’’न्तिआदि (म. नि. १.४४१; २.९५) नयप्पवत्ताय सम्मादिट्ठिया असम्भवदस्सनत्थं बाल-ग्गहणं. संसीदनुस्साहनाभावदस्सनत्थं सहसा-गहणं. सोमनस्सरहिता होन्ति पुञ्ञं करोन्ताति अधिप्पायो. सोमनस्सहेतूनं अभावं आगम्माति इदं निदस्सनमत्तं दट्ठब्बं. मज्झत्तारम्मणतथारूपचेतोसङ्खारादयोपि हि उपेक्खासहगतताय कारणं होन्तियेवाति.
एवन्तिआदि निगमनं. तयिदं अट्ठविधम्पि कामावचरं कुसलचित्तं रूपारम्मणं याव धम्मारम्मणन्ति छसु आरम्मणेसु यं वा तं वा आलम्बित्वा उपेक्खासहगताहेतुककिरियामनोविञ्ञाणधातानन्तरं कायद्वारादीहि तीहि द्वारेहि कायकम्मादिवसेन उप्पज्जतीति वेदितब्बं. तत्थ ¶ ञाणसम्पयुत्तानि चत्तारि यदा तिहेतुकपटिसन्धिं उप्पादेन्ति, तदा सोळस विपाकचित्तानि ¶ फलन्ति. यदा पन दुहेतुकं, तदा द्वादस तिहेतुकवज्जानि. अहेतुकं पन पटिसन्धिं तिहेतुकानि न उप्पादेन्तेव, दुहेतुकानि पन दुहेतुकपटिसन्धिदानकाले द्वादस, अहेतुकपटिसन्धिं दानकाले अट्ठ फलन्ति. तिहेतुका पन पटिसन्धि दुहेतुकेहि न होतियेव. ‘‘अट्ठ फलन्ती’’ति चेतं पटिसन्धिं जनककम्मवसेन वुत्तं. अञ्ञेन पन कम्मुना ‘‘सहेतुकं भवङ्गं अहेतुकस्स भवङ्गस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. ३.१.१०२) वचनतो सहेतुकम्पि विपाकचित्तं अहेतुकपटिसन्धिकस्स होतियेव. इमस्मिं च पक्खे बलवता पच्चयेन उप्पन्नं असङ्खारं, दुब्बलेन ससङ्खारन्ति वेदितब्बं. ये पन आगमनतो च विपाकस्स असङ्खारससङ्खारभावं इच्छन्ति, तेसं मतेन द्वादस, अट्ठ च फलन्तीति योजेतब्बं. एवं तिधा फलं ददन्तञ्चेतं कामावचरसुगतियं उपपत्तिं, सुगतिदुग्गतीसु भोगसम्पदञ्च करोति. नागसुपण्णादीनम्पि हि यं देवभोगसम्पत्तिसदिसं भोगजातं उप्पज्जति, तम्पि कामावचरकुसलस्सेव फलं. न हि अकुसलस्स इट्ठं फलं अत्थीति.
रूपावचरं पनाति पन-सद्दो विसेसत्थजोतको. तेन यथा कामावचरं किलेसानं तदङ्गप्पहानमत्तकरं, न एवमिदं, इदं पन विक्खम्भनप्पहानकरं. यथा वा तं वेदनाञाणसङ्खारभेदतो अट्ठधा भिज्जति, न एवमिदं, इदं पन ततो अञ्ञथा वाति वक्खमानं विसेसं जोतेति. तं पनेतं सवत्थुकं, सासवं, विनीवरणञ्च रूपावचरन्ति दट्ठब्बं. ‘‘सवत्थुकं एवा’’ति हि इमिना अरूपावचरं निवत्तेति, ‘‘सासव’’न्ति इमिना पठममग्गचित्तं, ‘‘विनीवरण’’न्ति इमिना पटिघसहितद्वयं. कत्थचि पञ्च झानङ्गानि, कत्थचि चत्तारि, कत्थचि तीणि, कत्थचि द्वे, कत्थचि अपरानि द्वेति एवं झानङ्गयोगभेदतो पञ्चविधन्ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘सेय्यथिद’’न्तिआदि आरद्धं. तत्थ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा झानकथायं (विसुद्धि. १.७९ आदयो) वुत्तमेव. तयिदं भावनामयमेव हुत्वा वुत्तनयेन पथवीकसिणादिकं आलम्बित्वा यथारहं ञाणसम्पयुत्तकुसलानन्तरं उप्पज्जति, हीनादिभेदभिन्नं पनेतं यथाक्कमं ब्रह्मपारिसज्जादीसु सोळससुपि ब्रह्मलोकेसु उपपत्तिनिप्फादकन्ति दट्ठब्बं.
रूपसञ्ञासमतिक्कमादिना ¶ समधिगन्तब्बं अरूपावचरं. चतुन्नं अरूपानन्ति उपेक्खासमाधिसङ्खातेहि चतूहि अरूपज्झानेहि. करणे हि एतं सामिवचनं. अरूपानं वा यो आरम्मणादिकतो सम्पयुत्तधम्मेहि योगो योगभेदो, तस्स वसेन. वुत्तप्पकारेनाति हेट्ठा आरुप्पकथायं ¶ (विसुद्धि. १.२७५ आदयो) वुत्तप्पकारेन. पठमन्ति पठमं अरूपावचरकुसलचित्तं. दुतियततियचतुत्थानीति एत्थापि एसेव नयो. तानिमानि भावनामयानेव हुत्वा यथानुपुब्बं कसिणुग्घाटिमाकासं, पठमारुप्पविञ्ञाणं, नत्थिभावं, आकिञ्चञ्ञायतनन्ति इमानि आलम्बित्वा उपेक्खासहगतञाणसम्पयुत्तकुसलानन्तरं उप्पज्जित्वा चतूसु अरूपीब्रह्मलोकेसु पटिसन्धिपवत्तिविपाकदायीनि. सेसं पनेत्थ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. छविसुद्धिपरम्पराय समधिगन्तब्बं लोकुत्तरं. तत्थ वत्तब्बं परतो आगमिस्सति. चतुमग्गसम्पयोगतोति सोतापत्तिमग्गो याव अरहत्तमग्गोति इमेहि चतूहि अरियमग्गेहि सम्पयोगतो. चतुब्बिधम्पि चेतं भावनामयमेव हुत्वा निब्बानं आलम्बित्वा सुञ्ञतो विमोक्खो, अनिमित्तो विमोक्खो, अप्पणिहितो विमोक्खोति नामेन उप्पज्जति, सत्तभवादिभवूपपत्तिनिवत्तकन्ति दट्ठब्बं. एकवीसतिविधं होति नातिसङ्खेपवित्थारनयेनाति अधिप्पायो.
४५३. कामावचरमेवाति एत्थ निकायन्तरिया रूपारूपावचरम्पि अकुसलं इच्छन्तीति तेसं मतिनिसेधनत्थं कामावचरग्गहणं. महग्गतभूमियं उप्पज्जन्तम्पि तत्थ रूपधातुयं पवत्तिविपाकं देन्तम्पि एकन्तेन कामावचरमेवाति दस्सनत्थं अवधारणं. यदि एवं, कस्मा कामावचरमेवाति? तत्थ कारणं वुत्तमेव. कथं वुत्तं? ‘‘कामतण्हा कामो उत्तरपदलोपतो, अवचरति एत्थाति अवचरं, कामस्स अवचरं कामावचर’’न्ति. एत्थ हि कामतण्हाविसयता ‘‘कामावचरभावस्स कारणं’’ वुत्ता यथा रूपारूपतण्हाविसयता ‘‘रूपारूपावचरभावस्स’’. एकंसेन चेतं एवं इच्छितब्बं. अञ्ञथा ब्यापिलक्खणं न सिया. यदि हि आलम्बितब्बधम्मवसेन भूमिववत्थानं करेय्य, एवं सति अनारम्मणानं सङ्गहो न सिया. अथ विपाकदानवसेन, एवम्पि अविपाकानं सङ्गहो न सिया. तस्मा आलम्बणधम्मवसेन परियापन्नानं सा कातब्बा, अपरियापन्नानं पन लोकतो उत्तिण्णताय लोकुत्तरता, उत्तरितराभावतो अनुत्तरता च वेदितब्बा.
परियापन्नाति ¶ च परिच्छेदकारिकाय तण्हाय परिच्छिज्ज आपन्ना, गहिताति अत्थो. ननु चेत्थ कामतण्हा कतमा? कामावचरधम्मारम्मणा तण्हा, कामावचरधम्मा कतमे? कामतण्हाविसयाति इतरेतरसन्निस्सयतादोसोति? नयिदमेवं अवीचिआदिएकआदसोकासनिन्नताय कञ्चि तण्हं कामतण्हाभावेन गहेत्वा तंसभावाय तण्हाय विसयभावेन ¶ कामावचरधम्मानं उपलक्खितब्बत्ता. निक्खेपकण्डेपि (ध. स. ९८५ आदयो) ‘‘एत्थावचरा’’ति वचनं अवीचिपरनिम्मितपरिच्छिन्नोकासाय कामतण्हाय विसयभावं सन्धाय वुत्तन्ति गहेतब्बं. तदोकासता च तण्हाय तन्निन्नताय वेदितब्बा.
मूलतो तिविधन्ति तीणि अकुसलमूलानि लोभादीनि, तेसं वसेन तंसहितम्पि तिविधन्ति अत्थो. तानि हि सुप्पतिट्ठितभावकारणत्ता मूलमिवाति मूलानि, लोभो मूलं एतस्साति लोभमूलं. असाधारणेन निद्देसो यथा भेरिसद्दो, यवङ्कुरोति. तथा दोसमूलं. मोहो एव मूलं इमस्स, नाञ्ञन्ति मोहमूलं.
सोमनस्सुपेक्खादिट्ठिगतसङ्खारभेदतोति सोमनस्सुपेक्खाभेदतो दिट्ठिगतभेदतो सङ्खारभेदतोति पच्चेकं भेदसद्दो योजेतब्बो. यदेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयमेव. दिट्ठिगतसम्पयुत्तन्ति दिट्ठियेव दिट्ठिगतं ‘‘गूथगतं, मुत्तगत’’न्ति (म. नि. २.११९; अ. नि. ९.११) यथा. अथ वा विपरियेसग्गाहताय दिट्ठिया गतमेव, न एत्थ गन्तब्बवत्थु तथा सभावन्ति दिट्ठिगतं. तयिदं ‘‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’न्ति (म. नि. २.१८७, २०२, २०३, ४२७; ३.२७-२९) अभिनिवेसभावतो लोभेनेव सद्धिं पवत्तति, न दोसेन.
यदाहीतिआदि लोभमूलचित्तानं पवत्तिआकारदस्सनं. मिच्छादिट्ठिन्ति उच्छेददिट्ठिआदिमिच्छादिट्ठिं. ताय हि विपल्लत्थचित्ता सत्ता ‘‘एतावको जीवविसयो याव इन्द्रियगोचरो’’ति परलोकं पटिक्खिपित्वा ‘‘नत्थि कामेसु आदीनवो’’ति यथा तथा कामेसु पातब्यतं आपज्जन्ति. आदि-सद्देन ‘‘एस पन्थो पगेव विहितो देवयाने, येन यन्ति पुत्तवन्तो विसोका. तं पस्सन्ति पसवो, पक्खिनो च, तेन ते मातरिपि मिथुनं चरन्ती’’तिआदिना नयेन पुत्तमुखदस्सनं सग्गमोक्खमग्गोति एवमादिकं मिच्छादिट्ठिं सङ्गण्हाति.
कामे ¶ वाति एत्थ वा-सद्दो अनियमत्थो, तेन ब्राह्मणानं सुवण्णहरणमेव अदिन्नादाने सावज्जं, इतरं अनवज्जं. गरूनं, गुन्नं, अत्तनो, जीवितस्स, विवाहस्स च अत्थाय मुसावादो अनवज्जो, इतरो सावज्जो. गरुआदीनं अत्थाय पेसुञ्ञहरणं अनवज्जं, इतरं सावज्जं. भारतयुद्धसीताहरणादिकथा पापवूपसमाय होतीति एवमादिके मिच्छागाहे सङ्गण्हाति. दिट्ठमङ्गलादीनीति दिट्ठसुतमुतमङ्गलानि. सभावतिक्खेनाति लोभस्स, मिच्छाभिनिवेसस्स ¶ वा वसेन सरसेनेव तिखिणेन कुरूरेन. मन्देनाति दन्धेन अतिखिणेन. तादिसं पन अत्तनो, परस्स वा समुस्साहनेन पवत्ततीति आह ‘‘समुस्साहितेना’’ति. परभण्डं वा हरतीति वा-सद्देन तथापवत्तनकमुसावादादीनम्पि सङ्गहो दट्ठब्बो. कामानं वा अनुभुय्यमानानं. वा-सद्देन परसन्तकस्स वा अयथाधिप्पेतताय यं लद्धं, तं गहेतब्बन्ति गहणादिकं सङ्गण्हाति.
दुविधमेव होति सम्पयुत्तधम्मवसेन भेदाभावतो. यदि एवं, कस्मा ‘‘दोमनस्ससहगतं पटिघसम्पयुत्त’’न्ति वुत्तन्ति? असाधारणधम्मेहि तस्स चित्तस्स उपलक्खणत्थं. पाणातिपातादीसूति पाणातिपातनादीसु. आदि-सद्देन अदिन्नादानमुसावादपेसुञ्ञफरुससम्फप्पलापब्यापादे सङ्गण्हाति. सभावतिक्खं हुत्वा पवत्तमानं चित्तं असङ्खारमेव होति, इतरं ससङ्खारन्ति अधिप्पायेनाह ‘‘तिक्खमन्दप्पवत्तिकाले’’ति. मन्दं पन हुत्वा पवत्तमानं एकंसेन ससङ्खारमेवाति न सक्का विञ्ञातुं. यं ससङ्खारेन सप्पयोगेन पवत्तति, तं मन्दमेव होतीति कत्वा तथावुत्तन्ति दट्ठब्बं.
मोहेकहेतुकं चित्तं मूलन्तरविरहतो अतिमूळ्हं, विचिकिच्छुद्धच्चयोगतो चञ्चलञ्चाति उपेक्खासहगतमेव होति, न तस्स कदाचिपि सभावतिक्खता अत्थि. आरम्मणे हि संसप्पनवसेन, विक्खिपनवसेन च पवत्तमानस्स चित्तद्वयस्स कीदिसे किच्चे सभावतिक्खताय, उस्साहेतब्बताय वा भवितब्बं, तस्मा न तत्थ सङ्खारभेदो अत्थि. अञ्ञेसु अकुसलचित्तेसु लब्भमानम्पि उद्धच्चं विसेसतो एत्थेव बलवं, ततो एव सम्पयुत्तधम्मेसु पधानं हुत्वा पवत्ततीति इदमेव उद्धच्चेन विसेसेत्वा वुत्तं ‘‘उद्धच्चसम्पयुत्त’’न्ति. तथा हि पाळियं (ध. स. ४२७) इध सरूपतो ¶ उद्धच्चं आगतं, एवं असाधारणपधानधम्मवसेन मोहमूलं ‘‘विचिकिच्छासम्पयुत्तं, उद्धच्चसम्पयुत्त’’न्ति दुविधं वुत्तन्ति दट्ठब्बं. असन्निट्ठानं संसयो. विक्खेपो अवूपसमो, भन्तताति अत्थो.
तयिदं द्वादसविधम्पि अकुसलचित्तं छसु आरम्मणेसु यं वा तं वा आलम्बित्वा उपेक्खासहगताहेतुककिरियामनोविञ्ञाणधातानन्तरं कायद्वारादीहि तीहि द्वारेहि कायकम्मादिवसेन यथारहं पाणातिपातादिकम्मपथवसेन चेव कम्मवसेन च उप्पज्जतीति वेदितब्बं.
तत्थ ¶ ठपेत्वा उद्धच्चसहगतं सेसं एकादसविधम्पि चतूसुपि अपायेसु पटिसन्धिं देति, पवत्तिविपाकं सुगतियम्पि. उद्धच्चसहगतं पन पवत्तिविपाकमेवाति. एत्थाह – किं पन कारणं सब्बदुब्बलं विचिकिच्छासम्पयुत्तं पटिसन्धिं देति, अधिमोक्खसब्भावतो ततो बलवन्तम्पि उद्धच्चसहगतं न देतीति? दस्सनेन पहातब्बेसु अवुत्तत्ता. इदं हि पटिसन्धिं देन्तं अपायेसु ददेय्य, अपायगमनीयञ्च दस्सनपहातब्बन्ति तत्थ वुच्चेय्य, न च वुत्तं. तस्मा पटिसन्धिं न देति, पवत्तिविपाकदानं पनस्स न सक्का पटिक्खिपितुं. पटिसम्भिदाविभङ्गे ‘‘उद्धच्चसहगते ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, तस्स विपाके ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ. ७३० अत्थतो समानं) वचनतो.
अपरे पनाहु – पुथुज्जनस्स उप्पज्जमानं उद्धच्चसहगतं दस्सनप्पहातब्बसहायसब्भावतो उभयविपाकम्पि देति, न सेक्खस्स तदभावतोति. इदमेत्थ विचारेतब्बं, यस्स विपाकदानं वुत्तं, किं तं भावनाय पहातब्बं, उदाहु नोति? किञ्चेत्थ – यदि ताव भावनाय पहातब्बं, पट्ठाने भावनाय पहातब्बस्स नानाक्खणिककम्मपच्चयभावो वत्तब्बो सिया. अथ न भावनाय पहातब्बं, दस्सनेनपहातब्बत्तिके ‘‘नेवदस्सनेननभावनायपहातब्ब’’मिच्चस्स विभङ्गे वत्तब्बं सिया. यदि तब्बिरुद्धसभावताय तत्थ न वुच्चेय्य, एवम्पि तस्मिं तिके तस्स नवत्तब्बता आपज्जतीति? नापज्जति, किं कारणं? चित्तुप्पादकण्डे (ध. स. ३६५ आदयो) आगतानं द्वादसन्नं अकुसलचित्तुप्पादानं द्वीहि पदेहि सङ्गहितत्ता विभजित्वा दस्सेतब्बस्स नियोगतो कस्सचि चित्तुप्पादस्स अभावा, यथा उप्पन्नत्तिके अतीतादीनं नवत्तब्बता न वुत्ता, एवमेतस्सापि. अथ वा भावनाय पहातुं असक्कुणेय्यस्सापि तस्स पुथुज्जने वत्तमानस्स ¶ भावनाय पहातब्बसभावसामञ्ञतो, सावज्जतो च भावनाय पहातब्बपरियायो विज्जतीति नत्थि नवत्तब्बतापसङ्गदोसो. निप्परियायेन च न भावनाय पहातब्बन्ति तस्स वसेन नानाक्खणिककम्मपच्चयभावोपि न वुत्तो. दस्सनपहातब्बपच्चयस्सापि उद्धच्चसहगतस्स सहायवेकल्लमत्तमेव दस्सनेन कतं, न कोचिपि भावो अनुप्पादधम्मतं तस्स आपादितोति एकन्तेन भावनाय पहातब्बता वुत्ता. अथ वा अपायगमनीयभावापेक्खं दस्सनप्पहातब्बवचनन्ति तदभावतो तं विभजनं वुत्तन्ति.
४५४. ‘‘विञ्ञाण’’न्ति पदं अपेक्खित्वा ‘‘अब्याकतं विपाक’’न्ति आदिको नपुंसकनिद्देसो, ततो एव अधिकताब्याकतापेक्खाय दुविधन्ति वुत्तं. अञ्ञथा रूपनिब्बानानम्पि अब्याकतभावतो ¶ तं चतुब्बिधन्ति वत्तब्बं सिया. विपाकस्स कामावचरादिभावो कुसले वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. अहेतुकता सहेतुकता विय सम्पयुत्तहेतुवसेन, न निब्बत्तकहेतुवसेन. विपाकस्स हि सहेतुकता सहेतुककम्मवसेन सिज्झमानापि सम्पयुत्तहेतुवसेनेव वुच्चति, अञ्ञथा अहेतुकानम्पि सहेतुकता आपज्जेय्याति. कस्मा पन सहेतुकस्स अहेतुको विपाको होतीति? तत्थ कारणं वुत्तमेव. किञ्च आरम्मणाभिनिपातमत्तेसु पञ्चसु विञ्ञाणेसु यथा अलोभादिसम्पयोगो न सम्भवति, एवं मन्दतरमन्दकिच्चेसु सम्पटिच्छनसन्तीरणेसूति हेतूनं उप्पत्तिया असम्भवतोपि नेसं अहेतुकता दट्ठब्बा.
मनोविञ्ञाणतो उप्पज्जनविसिट्ठमननकिच्चानं अभावतो मनोमत्ता धातु मनोधातु.
चक्खुसन्निस्सितं हुत्वा रूपस्स विजाननं लक्खणं एतस्साति चक्खुसन्निस्सितरूपविजाननलक्खणं. तत्थ चक्खुसन्निस्सितवचनेन रूपारम्मणं अञ्ञं विञ्ञाणं निवत्तेति. विजाननग्गहणेन चक्खुसन्निस्सिते फस्सादिके निवत्तेति. चक्खुरूपग्गहणेन निस्सयतो, आरम्मणतो च विञ्ञाणं विभावेति उभयाधीनवुत्तिकत्ता. यदि हि चक्खु नाम न सिया, अन्धापि रूपं पस्सेय्युं, न च पस्सन्ति. यदि च नीलादिरूपं नाम न सिया, देसादिनियमेन न भवितब्बं, अत्थेव च नियमो, एकन्तसारम्मणता च चित्तस्स वुत्ताति ‘‘आरम्मणेन विना नीलादिआभासं चित्तं पवत्तती’’ति एवं ¶ पवत्तो वादो मिच्छावादोति वेदितब्बं. तेनाह भगवा ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्तिआदि (म. नि. १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५; सं. नि. २.४४; ४.६०; कथा. ४६५).
कस्मा पनेत्थ वचनभेदो कतोति? एकम्पि चक्खु विञ्ञाणस्स पच्चयो होति, रूपं पन अनेकमेव संहतन्ति इमस्स विसेसस्स दस्सनत्थं. किं पन कारणं एकम्पि चक्खु विञ्ञाणस्स पच्चयो होति, रूपं पन अनेकमेवाति? पच्चयभावविसेसतो. चक्खु हि चक्खुविञ्ञाणस्स निस्सयपुरेजातइन्द्रियविप्पयुत्तपच्चयेहि पच्चयो होन्तं अत्थिभावेनेव होति, तस्मिं सति तस्स भावतो, असति अभावतो. यतो तं अत्थिअविगतपच्चयेहिस्स पच्चयो होतीति वुच्चति, तंनिस्सयता चस्स न एकदेसेन अल्लीयनवसेन इच्छितब्बा अरूपभावतो, अथ खो गरुराजादीसु सिस्सराजपुरिसादीनं विय तप्पटिबद्धवुत्तिताय. इतरे पन पच्चया तेन ¶ तेन विसेसेन वेदितब्बा. स्वायं पच्चयभावो न एकस्मिं न सम्भवतीति एकम्पि चक्खु विञ्ञाणस्स पच्चयो होतीति ‘‘चक्खुञ्च पटिच्चा’’ति एकवचनेन निद्देसो कतो.
रूपं पन यदिपि चक्खु विय पुरेजातअत्थिअविगतपच्चयेहि पच्चयो होति पुरेतरं हुत्वा विज्जमानक्खणेयेव उपकारकत्ता, तथापि अनेकमेव संहतं हुत्वा पच्चयो होति आरम्मणभावतो. यञ्हि पच्चयधम्मं सभावभूतं, परिकप्पिताकारमत्तं वा विञ्ञाणं विभावेन्तं पवत्तति, तदञ्ञेसञ्च सतिपि पच्चयभावे सो तस्स सारम्मणसभावताय यं किञ्चि अनालम्बित्वा पवत्तितुं असमत्थस्स ओलुब्भ पवत्तिकारणताय आलम्बनीयतो आरम्मणं नाम. तस्स यस्मा यथा तथा सभावूपलद्धिवसेन आरम्मणपच्चयलाभो, तस्मा चक्खुविञ्ञाणं रूपं आरब्भ पवत्तमानं तस्स सभावं विभावेन्तमेव पवत्तति. सा चस्स इन्द्रियाधीनवुत्तिकस्स आरम्मणसभावूपलद्धि, न एकद्विकलापगतवण्णवसेन होति, नापि कतिपयकलापगतवण्णवसेन, अथ खो आभोगानुरूपं आपाथगतवण्णवसेनाति अनेकमेव रूपं संहच्चकारिताय विञ्ञाणस्स पच्चयो होतीति दस्सेन्तो भगवा ‘‘रूपे चा’’ति बहुवचनेन निद्दिसि.
यं ¶ पन ‘‘रूपायतनं चक्खुविञ्ञाणधातुया तंसम्पयुत्तकानञ्च धम्मानं आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.२) वुत्तं, तं कथन्ति? तम्पि यादिसं रूपायतनं चक्खुविञ्ञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो होति, तादिसमेव सन्धाय वुत्तं. कीदिसं पन तन्ति? समुदितन्ति पाकटोयमत्थो. एवञ्च कत्वा यदेके वदन्ति ‘‘आयतनसल्लक्खणवसेन चक्खुविञ्ञाणादयो सल्लक्खणारम्मणा, न दब्बसल्लक्खणवसेना’’ति, तम्पि युत्तमेव होति. न चेत्थ समुदायारम्मणता आसङ्कितब्बा समुदायाभोगस्सेवाभावतो. समुदिता पन वण्णधम्मा आरम्मणपच्चया होन्ति. कथं पन पच्चेकं असमत्था समुदिता आरम्मणा पच्चया होन्ति, न हि पच्चेकं दट्ठुं असक्कोन्ता अन्धा समुदिता पस्सन्तीति? नयिदमेकन्तिकं विसुं विसुं असमत्थानं सिविकावहनादीसु समत्थताय दस्सनतो. केसादीनञ्च यस्मिं ठाने ठितानं पच्चेकं वण्णं गहेतुं न सक्का, तस्मिंयेव ठाने समुदितानं वण्णं गहेतुं सक्काति भिय्योपि तेसं संहच्चकारिता परिब्यत्ता. एतेन चक्खुविञ्ञाणस्स परमाणुरूपं आरम्मणं, उदाहु तंसमुदायोतिआदिका चोदना पटिक्खित्ताति वेदितब्बा. ‘‘सोतञ्च पटिच्च सद्दे चा’’तिआदीसुपि (म. नि. १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५, ४२६) एसेव ¶ नयो. एवं उभयाधीनवुत्तिकताय चक्खुविञ्ञाणस्स निस्सयतो, आरम्मणतो च विभावनं कतं, एवं सोतविञ्ञाणादीसुपि यथारहं वत्तब्बं.
रूपमत्तारम्मणरसन्ति रूपायतनमत्तस्सेव आरम्मणकरणरसं. मत्तसद्देन यथा आरम्मणन्तरं निवत्तेति, एवं रूपायतनेपि लब्भमाने एकच्चे विसेसे निवत्तेति. न हि चक्खुविञ्ञाणं वण्णमत्ततो अञ्ञं किञ्चि विसेसं तत्थ गहेतुं सक्कोति. तेनाह भगवा ‘‘पञ्चहि विञ्ञाणेहि न किञ्चि धम्मं पटिविजानाति अञ्ञत्र अभिनिपातमत्ता’’ति. चक्खुविञ्ञाणं उप्पज्जमानं रूपारम्मणे एव उप्पज्जनतो तदभिमुखभावेन गय्हतीति वुत्तं ‘‘रूपाभिमुखभावपच्चुपट्ठान’’न्ति. अत्तनो अनन्तरं उप्पज्जमानानं अरूपधम्मानं समनन्तरविगता अरूपधम्मा पवत्तिओकासदानेन अनन्तरसमनन्तरनत्थिविगतपच्चयेहि उपकारका निस्सयारम्मणधम्मा विय आसन्नकारणन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘रूपारम्मणाय किरियमनोधातुया अपगमपदट्ठान’’न्ति. सोतविञ्ञाणादीसुपि वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो.
चक्खुविञ्ञाणादिगहितं ¶ रूपादिआरम्मणं तदनन्तरमेव अपरिपतन्तं कत्वा सम्पटिच्छन्ती गण्हन्ती विय होतीति वुत्तं ‘‘रूपादिसम्पटिच्छनरसा’’ति. तथाभावेन सम्पटिच्छनभावेन पच्चुपतिट्ठतीति तथाभावपच्चुपट्ठाना.
छसु आरम्मणेसु कदाचि पञ्चन्नं, ततो वा कतिपयानं विजाननसभावापि छळारम्मणविजाननलक्खणा वुत्ता तंसभावानतिवत्तनतो, छस्वेव वा इतरेसं आरम्मणानं अन्तोगधत्ता. सन्तीरणादिकिच्चाति सन्तीरणतदारम्मणकिच्चा वा, सन्तीरणतदारम्मणपटिसन्धिभवङ्गचुतिकिच्चा वाति अधिप्पायो. ‘‘हदयवत्थुपदट्ठाना’’ति इदं इमासं द्विन्नं मनोविञ्ञाणधातूनं एकन्तेनेव हदयवत्थुसन्निस्सयताय वुत्तं. हेट्ठा वुत्तनयेन पन तंतंअनन्तरातीतविञ्ञाणापगमपदट्ठानातिपि वत्तुं वट्टतियेव. तस्सा भेदोति तस्सा विपाकमनोविञ्ञाणधातुया ‘‘दुविधा’’ति वुत्ताय दुविधतासङ्खातो भेदो. एकन्तमिट्ठारम्मणेति एकन्तेनेव इट्ठे आरम्मणे, अतिविय इट्ठारम्मणेति अत्थो. पञ्चद्वारे चेव जवनावसाने चाति एत्थ पञ्चद्वारे सम्पटिच्छनवोट्ठब्बनानं अन्तराळं ठानं, इतरत्र जवनभवङ्गानन्ति एवं द्विठाना होति. इतरायपि सन्तीरणतदारम्मणकाले यथावुत्तमेव ठानं, पटिसन्धिआदिकाले पन चुतिभवङ्गानं ¶ अन्तराळं पटिसन्धिया, पटिसन्धिआवज्जनानं तदारम्मणावज्जनानं जवनावज्जनानं वोट्ठब्बनावज्जनानञ्च अन्तराळं भवङ्गस्स, तदारम्मणपटिसन्धीनं जवनपटिसन्धीनं वा अन्तराळं चुतिया ठानन्ति वेदितब्बं.
छसूति एत्थ पुब्बे वुत्तनयेनेव विभागो वेदितब्बो. कायस्स निस्सयभूतानं नातिइट्ठफोट्ठब्बभूतानं पटिघट्टनानिघंसस्स बलवभावतो कायविञ्ञाणं सुखसम्पयुत्तं. उपादारूपानंयेव घट्टना दुब्बलाति चक्खुविञ्ञाणादीनि उपेक्खासहगतानि. तेनाह ‘‘सेसं उपेक्खायुत्त’’न्ति. सेसं छब्बिधम्पि.
अलोभादोसामोहा चेव अलोभादोसा च अलोभादयो, तेहि अलोभादीहि विपाकहेतूहि सम्पयुत्तं अलोभादिविपाकहेतुसम्पयुत्तं. कामावचरकुसलं विय सोमनस्सादिभेदतोति यथा कामावचरं कुसलं सोमनस्सुपेक्खाञाणसङ्खारभेदतो अट्ठविधं, एवमिदम्पीति अट्ठविधताय सदिसतं दस्सेति. कामावचरभावतो हीनादितो, योनीसु उप्पत्तितो च सदिसमेव, सम्पयुत्तधम्मतो पन आरम्मणतो, पवत्तिआकारतो च विसदिसं. तथा ¶ हि कुसलं कम्मद्वारवसेन पवत्तति, न इदं, विपाकानं अविञ्ञत्तिजनकत्ता. उप्पत्तिद्वारवसेन पन इमस्सापि अत्थेव पवत्तिभेदो पञ्चद्वारमनोद्वारेसु महाविपाकानं तदारम्मणवसेन पवत्तिसम्भवतो. यथा पन कुसलं गतिवसेन पञ्चविधं, विञ्ञाणट्ठितिवसेन सत्तविधञ्च, न एवमिदं तदेकदेसे एव उप्पज्जनतो. तत्थ आरम्मणतो, एकच्चपवत्तिआकारतो च विसदिसतं दस्सेतुं ‘‘यथा पना’’तिआदि वुत्तं. छसु आरम्मणेसूति परित्तादिअतीतादिअज्झत्तादिप्पभेदेसु छसु आरम्मणेसु.
आगमनादिवसेनाति आगमनपच्चयवसेन. तत्थ एकच्चानं आचरियानं मतेन मुखे चलिते आदासतले मुखनिमित्तं चलनं विय असङ्खारस्स कुसलस्स विपाको असङ्खारो, ससङ्खारस्स कुसलस्स विपाको ससङ्खारोति एवं आगमनवसेन. एकच्चानं पन आचरियानं मतेन बलवन्तेहि विभूतेहि पच्चयेहि कम्मादीहि उप्पन्नो असङ्खारो, दुब्बलेहि ससङ्खारोति एवं पच्चयवसेन. सम्पयुत्तधम्मानन्ति पाळियं सरूपतो आगतसम्पयुत्तधम्मानं. तेसं हि वसेन कुसलतो विपाकस्स विसेसाभावो. निरुस्साहन्ति एत्थ उस्साहो नाम अनुपच्छिन्नाविज्जातण्हामानसन्ताने ¶ विपाकुप्पादनसमत्थतासङ्खातो ब्यापारो, सो विपाकेसु नत्थीति तं निरुस्साहं. कुसलेसु पन अभिञ्ञावसपवत्तेसुपि अत्थेवाति तं सउस्साहं.
लोभादीनं एकन्तसावज्जताय अयोनिसोमनसिकारहेतुकानं नत्थि विपाकभावो, अलोभादीनम्पि एकन्तअनवज्जसभावानं कारणस्स तब्बिधुरताय नत्थेव अकुसलविपाकभावोति आह ‘‘अकुसलविपाकं अहेतुकमेवा’’ति. यथा अतिइट्ठे, इट्ठमज्झत्ते च आरम्मणे वेदनाभेदसब्भावतो कुसलविपाकमनोविञ्ञाणधातु दुविधा होति सोमनस्ससहगता, उपेक्खासहगताति, न एवं अतिअनिट्ठे, अनिट्ठमज्झत्ते च आरम्मणे वेदनाभेदो अत्थीति अकुसलविपाकमनोविञ्ञाणधातु एकमेवाति ‘‘सत्तविध’’न्ति वुत्तं. सति हि तत्थ वेदनाभेदे अतिअनिट्ठे दोमनस्सेन भवितब्बं, न च पटिघेन विना दोमनस्सं उप्पज्जतीति.
कायविञ्ञाणस्स दुक्खसहगतता कुसलविपाके वुत्तविपरियायेन वेदितब्बा. उपेक्खा हीनाति एकन्तनिहीनस्स अकुसलस्स विपाकभावतो उपेक्खापि समाना हीना एव दुक्खसभावत्ता. तेनाह ‘‘दुक्खं विय ¶ नातितिखिणा’’ति. यथा दुक्खं अतिविय तिखिणं कटुकं, न एवमयं, तथापि दुक्खसभावेनेव पवत्तति. न हि अकुसलस्स विपाको अदुक्खो होति. उपेक्खाभावो चस्स बलवता बाधियमानस्स पटिप्पहरितुं असक्कोन्तस्स दुब्बलस्स पुरिसस्स तेन करियमानबाधाय उपेक्खना वियाति दट्ठब्बो. इतरेसूति कुसलविपाकेसु.
रूपावचरन्ति रूपावचरविपाकविञ्ञाणं. विपाककथा हेसाति. कुसलं वियाति रूपावचरकुसलं विय. न हि रूपावचरविपाको तदञ्ञकुसलसदिसो. अपिच सम्बन्धिसद्दा एते, यदिदं ‘‘कुसलं, विपाको’’ति च. तस्मा यथा ‘‘मातरं पयिरुपासती’’ति वुत्ते अत्तनो मातरन्ति अवुत्तम्पि सिद्धमेवेतं, एवं इधापीति अत्तनो कुसलं वियाति अत्थो. कुसलसदिसता चेत्थ धम्मतो, आरम्मणतो च वेदितब्बा. तथा हि ये फस्सादयो कुसले लब्भन्ति, ते विपाकेपि लब्भन्ति. यस्मिं च आरम्मणे कुसलं पवत्तति, तत्थेव अयं विपाकोपि पवत्तति. यं पनेत्थ पञ्चमज्झानचित्तं अभिञ्ञाप्पत्तं, तस्स विपाको एव नत्थि. कस्मा नत्थि? असम्भवतो, आनिसंसभूतत्ता च. तञ्हि विपाकं देन्तं रूपावचरमेव ददेय्य. न हि अञ्ञभूमिकं कम्मं अञ्ञभूमिकं विपाकं देति. कम्मनिमित्तारम्मणता च रूपावचरविपाकस्स वुत्ताति न तं अञ्ञं आरब्भ ¶ पवत्तति. परित्तारम्मणादिआरम्मणञ्च तं न होतीति अयमसम्भवो. झानस्स आनिसंसभूतञ्च दानादीनं तस्मिं अत्तभावे पच्चयलाभो वियाति.
पवत्तितो पन विपाकस्स, कुसलस्स च अत्थेव भेदोति तं दस्सेतुं ‘‘कुसलं पना’’तिआदि वुत्तं. कुसलं विय कसिणुग्घाटिमाकासादिआरम्मणभेदतो चतुब्बिधं. पवत्तिभेदो वुत्तनयोव जवनवसेन, पटिसन्धिआदिवसेन च पवत्तनतो.
चतुमग्गयुत्तचित्तफलत्ताति चतूहि अरियमग्गेहि सम्पयुत्तकुसलचित्तस्स फलत्ता, चतुब्बिधसामञ्ञफलसम्पयुत्तभावतोति अत्थो. मग्गवीथियं द्विक्खत्तुं, तिक्खत्तुं वा फलसमापत्तियं अपरिच्छिन्नपरिमाणं पवत्तमानम्पि द्वीसु ठानेसु पवत्तिया ‘‘द्विधा पवत्तती’’ति वुत्तं. सब्बम्पीति तेवीसतिविधं कामावचरविपाकं, पञ्चविधं रूपावचरविपाकं, चतुब्बिधं अरूपावचरविपाकं, चतुब्बिधमेव लोकुत्तरविपाकन्ति सब्बम्पि विपाकविञ्ञाणं नातिसङ्खेपवित्थारनयेन छत्तिंसविधं होति.
भूमिभेदतो ¶ तिविधं लोकुत्तरस्स अभावतो. लोकुत्तरञ्हि किरियचित्तं नत्थि एकन्तेन अनन्तरविपाकदायिभावतो. वुत्तञ्हि ‘‘समाधिमानन्तरिकञ्ञमाहू’’ति (खु. पा. ६.५; सु. नि. २२८). होतु ताव सेक्खानं उप्पज्जमानं अनुत्तरं कुसलं पुग्गलन्तरभावूपनयनतो सफलं, अरहतो पन उप्पज्जमानं पुग्गलन्तरभावूपनयनतो निप्फलं, तस्स किरियभावो कस्मा न इच्छितोति? इच्छितब्बो सिया. यदि तस्स पुनप्पुनं उप्पत्ति सिया, सकिंयेव पन लोकुत्तरकुसलं पवत्तति. यदि हि पुनप्पुनं पवत्तेय्य, मग्गचित्तं अरहतोपि पवत्ततीति लोकुत्तरकिरियचित्तं सिया, न चेतं अत्थि पयोजनाभावतो. तस्मा नत्थि लोकुत्तरकिरियविञ्ञाणं. किरियविञ्ञाणन्ति च किरियामत्तं विञ्ञाणं, कुसलाकुसलं विय किञ्चि विपाकं अनुप्पादेत्वा किरियामत्तमेव हुत्वा पवत्तनकविञ्ञाणन्ति अत्थो. कस्मा पनेतं विपाकं न उप्पादेतीति? वुच्चते – एत्थ हि यदेतं आवज्जनद्वयं, तं अनुपच्छिन्नभवमूलेपि सन्ताने पवत्तं अनासेवनताय दुब्बलभावतो अबीजसामत्थियं विय पुप्फं अफलमेव होति. यं पन उच्छिन्नभवमूलायं सन्ततियं पवत्तं अट्ठारसविधं विञ्ञाणं, तं समुच्छिन्नमूलाय लताय पुप्फं विय फलदायि न होतीति वेदितब्बं. अञ्ञस्स असम्भवतो ¶ किरियहेतुना नाम अलोभादिनाव भवितब्बन्ति आह ‘‘अलोभादिकिरियहेतुविरहित’’न्ति.
चक्खुविञ्ञाणादीनं पुरेचरा हुत्वा रूपादिआरम्मणानं विजाननलक्खणा चक्खुविञ्ञाणादिपुरेचररूपादिविजाननलक्खणा. अयं पन मनोविञ्ञाणतो उप्पन्नापि विसिट्ठमननकिच्चाभावेन मनोमत्ता धातूति मनोधातु. तथा हेसा मनोविञ्ञाणस्स पच्चयो न होति. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन धातुनिद्देसे (विसुद्धि. २.५१७) आगमिस्सति. आवज्जनरसाति आभोगरसा, चित्तसन्तानस्स वा पुरिमाकारतो अञ्ञथा ओणोजनरसा. भवङ्गविच्छेदपदट्ठानाति भवङ्गसन्तानविच्छेदपदट्ठाना. अपुब्बारम्मणा सकिदेव पवत्तमाना सब्बथा विसयरसं अनुभवितुं न सक्कोतीति इट्ठादीसु सब्बत्थ उपेक्खायुत्ताव होति.
साधारणाति सेक्खासेक्खपुथुज्जनानं साधारणा. असाधारणाति असेक्खानंयेव आवेणिका. वोट्ठब्बनावज्जनरसाति पञ्चद्वारे सन्तीरणेन गहितारम्मणं ववत्थपेन्ती विय पवत्तनतो वोट्ठब्बनरसा, मनोद्वारे ¶ पन वुत्तनयेन आवज्जनरसा. तथाभावेन पञ्चद्वारमनोद्वारेसु यथाक्कमं वोट्ठब्बनावज्जनभावेन पच्चुपतिट्ठतीति तथाभावपच्चुपट्ठाना. वोट्ठब्बनकाले सन्तीरणकिच्चानं तिस्सन्नं अहेतुकविपाकमनोविञ्ञाणधातूनं आवज्जनकाले यस्स कस्सचि भवङ्गस्साति इमेसं अञ्ञतरापगमो एतिस्सा आसन्नकारणन्ति आह ‘‘अहेतुक…पे… पदट्ठाना’’ति.
अरहतन्ति अरहतंयेव असाधारणभावतो. अनुळारेसूति अट्ठिकसङ्खलिकपेतरूपादीसु, अञ्ञेसु वा अप्पणीतेसु वत्थूसु. हसितुप्पादनरसाति हसितस्सेव उप्पादनरसा. तथा हि तं चित्तं ‘‘हसितुप्पादन’’न्त्वेव वुच्चति, न अञ्ञेसं हसितुप्पादकचित्तानं अभावतो. अञ्ञानिपि हि द्वादस सोमनस्ससहगतानि परित्तकुसलाकुसलकिरियचित्तानि यथारहं पुथुज्जनादीनं हसितुप्पादकानि विज्जन्ति, इदं पन चित्तं विचारणपञ्ञाविरहितं परित्तेसु अप्पणीतेसु आरम्मणेसु अरहन्तानं सोमनस्समत्तं उप्पादेन्तं उप्पज्जति. भगवतोपि उप्पज्जतीति अट्ठकथायं वुत्तं, तं अतीतंसादीसु अप्पटिहतञाणं वत्वा ‘‘इमेहि तीहि धम्मेहि समन्नागतस्स बुद्धस्स भगवतो सब्बं कायकम्मं ञाणपुब्बङ्गमं ञाणानुपरिवत्ती’’ति (महानि. ६९; चूळनि. मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि. म. ३.५) वचनतो विचारेतब्बन्ति एके ¶ . तत्थ हसितुप्पादचित्तेन पवत्तियमानम्पि भगवतो सितकरणं पुब्बेनिवासानागतंससब्बञ्ञुतञ्ञाणानं अनुवत्तकत्ता ञाणानुपरिवत्तियेवाति एवं पन ञाणानुपरिवत्तिभावे सति न कोचि पाळिअट्ठकथानं विरोधो. एवञ्च कत्वा अट्ठकथायं ‘‘तेसं ञाणानं चिण्णपरियन्ते इदं चित्तं उप्पज्जती’’ति वुत्तं. अवस्सञ्च एतं एवं इच्छितब्बं, अञ्ञथा अञ्ञस्सापि विञ्ञत्तिसमुट्ठापकस्स अहेतुकचित्तस्स भगवतो उप्पत्ति न युज्जेय्य. न हि विञ्ञत्तिसमुट्ठापकस्स तंसमुट्ठिताय विञ्ञत्तिया कायकम्मादिभावं आपज्जनभावो विबन्धतीति. एकन्ततो हदयवत्थुपदट्ठाना पञ्चवोकारभवे एव उप्पज्जनतो.
अयमेत्थ विसेसोति अयं सेक्खपुथुज्जनानं उप्पत्तिया विपाकुप्पादनसमत्थता, अरहतं उप्पत्तिया तदभावोति उभयेसं सन्ताने उप्पत्तिसमुपलक्खितो एत्थ कुसलकिरियविञ्ञाणेसु विसेसो. एवञ्च कत्वा पच्चयवेकल्लेन अविपाकस्सापि कुसलाकुसलस्स किरियभावप्पसङ्गो ¶ निवत्तितो होति. परतो कुसलतो विसेसोति एत्थापि एसेव नयो.
४५५. सब्बानिपि कुसलाकुसलब्याकतानि एकूननवुति विञ्ञाणानि होन्ति नातिसङ्खेपवित्थारनयेनाति अधिप्पायो. पटिसन्धिविञ्ञाणादीनं किच्चं नाम भवन्तरपटिसन्धादिना आकारेन पवत्ति एव. तब्बिनिमुत्तञ्च चित्तस्स अञ्ञं किच्चं नत्थीति आह ‘‘चुद्दसहि आकारेहि पवत्तन्ती’’ति.
आनुभावेनाति सामत्थियेन. कतूपचितं हि कम्मं अवसेसपच्चयसमवाये विपाकं देन्तं अत्तनो आनुभावं विस्सज्जन्तं विय होति. देवमनुस्सेसूति छसु कामावचरदेवेसु चेव मनुस्सेसु च. कम्मकम्मनिमित्तगतिनिमित्तानन्ति एत्थ कम्मं नाम कतूपचितं कामावचरकुसलकम्मं, तञ्च खो विपाकदानाय लद्धोकासं. तेनाह ‘‘पच्चुपट्ठित’’न्ति. कम्मनिमित्तं कम्मायूहनक्खणे चेतनाय पच्चयभूतं देय्यधम्मादि. गतिनिमित्तं यं गतिं उपपज्जति, तप्परियापन्नं रूपायतनं. पण्डकादिभावन्ति पण्डकमूगमम्मनादिभावं. दुब्बलस्स द्विहेतुककुसलस्स विपाकभूता उपेक्खासहगताहेतुमनोविञ्ञाणधातु दुब्बल…पे… मनोविञ्ञाणधातु. नेसन्ति भावितरूपारूपावचरकुसलानं सत्तानं. कम्मनिमित्तमेवाति पथवीकसिणादिकं अत्तनो कम्मारम्मणमेव.
एवं ¶ तावेत्थाति एत्थ विञ्ञाणक्खन्धनिद्देसे एवं सङ्खेपतो सरूपदस्सनमत्तेनेव एकूनवीसतिया विपाकविञ्ञाणानं पटिसन्धिवसेन पवत्ति वेदितब्बा. भवालम्बनादिविभागेन पन यदेत्थ वत्तब्बं, तं पटिच्चसमुप्पादकथायं आगमिस्सतीति.
तं तन्ति एकूनवीसतिया पटिसन्धिविञ्ञाणेसु यं यं उप्पज्जित्वा निरुद्धं, तं तं अनन्तरं उप्पत्तिया अनुबन्धमानं. तस्स तस्सेवाति यस्स यस्स कम्मस्स विपाकभूतं पटिसन्धिविञ्ञाणं, तस्स तस्सेव. तस्मिञ्ञेवाति कम्मादिके एव. कम्मञ्चे पटिसन्धिविञ्ञाणस्स आरम्मणं, तस्मिं कम्मे, अथ कम्मनिमित्तं, गतिनिमित्तञ्च, तस्मिं कम्मनिमित्ते गतिनिमित्तेति अत्थो. तादिसमेवाति यादिसं पटिसन्धिविञ्ञाणं हेतुतो, सेससम्पयुत्तधम्मतो च तादिसमेव. सन्तानविनिवत्तकेति भवङ्गसन्तानस्स विनिवत्तनके. अञ्ञस्मिं आवज्जनसङ्खाते चित्तुप्पादे. किरियमयचित्तेनेव सुपिनदस्सनं ¶ होतीति आह ‘‘सुपिनं अपस्सतो’’ति. अपरिमाणसङ्ख्यम्पि पवत्ततियेव, तथा हिदं उपपत्तिभवस्स अङ्गभावेन पवत्तनतो ‘‘भवङ्ग’’न्ति वुच्चति. तेसञ्ञेवाति पटिसन्धिभूतानंयेव.
इन्द्रियानीति चक्खादीनि इन्द्रियानि. आरम्मणगहणक्खमानीति रूपादिआरम्मणं गहेतुं समत्थानि. मातुकुच्छिगतकाले विय हि बहिनिक्खन्तकालेपि न ताव इन्द्रियानि सकिच्चकानि होन्ति, अनुक्कमेन पन विसदभावं पत्तकाले एव सकिच्चकानि होन्ति. तेनेवाह ‘‘इध परिपक्कत्ता आयतनान’’न्ति. आपाथगतेति योग्यदेसावट्ठिते. तमेव योग्यदेसावट्ठितं रूपं पटिच्च घट्टना पच्चयं लद्धा. घट्टनाति पटिघातो, येन ब्यापारादिविसेसपच्चयन्तरसहिते चक्खुस्स विसये विकारुप्पत्तिविसदिसुप्पत्तिविसयस्स इट्ठानिट्ठभावेन अनुग्गहो, उपघातो चाति अत्थो. ततोति घट्टनानन्तरं. घट्टनानुभावेनाति घट्टनाबलेन. भवङ्गचलनन्ति भवङ्गचित्तस्स पकम्पनं, तथा द्विक्खत्तुं पवत्तिया विसदिसस्स कारणभावूपगमनन्ति अत्थो. तञ्हि चित्तसन्तानस्स पुरिमावत्थाय भिन्नावत्थाहेतुताय चलनं वियाति ‘‘चलन’’न्ति वुत्तं. विसयविसयीभावसिद्धाय धम्मताय आरम्मणस्स अभिमुखीभावेन पसादस्स ताव घट्टना होतु, अञ्ञसन्निस्सितस्स पन भवङ्गस्स चलनं कथं होतीति? तंसम्बन्धभावतो. भेरितले ठपितासु सक्खरासु एकिस्सा सक्खराय घटिताय तदञ्ञसक्खरायं ठितमक्खिका चलनं चेत्थ उदाहरणन्ति. तदेव रूपन्ति तदेव भवङ्गचलनस्स पच्चयभूतं आपाथगतं रूपायतनं. भवङ्गं विच्छिन्दमाना वियाति भवङ्गसन्तानं विच्छिन्दन्ती ¶ विय. तदारम्मणुप्पत्तिया परतो भवङ्गस्स उप्पज्जनतो विसयग्गहणं पञ्चद्वारावज्जनं वत्वा तदनन्तरं दस्सनादीसु वत्तब्बेसु तानि अवत्वा मनोद्वारावज्जनस्स गहणं उद्देसे द्विन्नं आवज्जनानं आवज्जनसामञ्ञेन गहितत्ता.
आवज्जनानन्तरन्ति पञ्चद्वारावज्जनानन्तरं. ये हदयवत्थु विय सम्पटिच्छनादिवीथिचित्तानिपि नानुजानन्ति, तेसं ‘‘सम्पटिच्छनाय चक्खुविञ्ञाणधातुया’’तिआदिना तत्थ तत्थ पाळि आगता. न हि सक्का पाळिं पटिसेधेतुं.
‘‘सचे ¶ महन्तं होती’’ति इदं जवनपरियोसानाय चित्तप्पवत्तिया वुच्चमानत्ता वुत्तं. चुद्दसचित्तक्खणायुकञ्हि आरम्मणमिध ‘‘महन्त’’न्ति अधिप्पेतं, तञ्च उप्पज्जित्वा द्वितिचित्तक्खणातीतं हुत्वा आपाथगमनवसेन वेदितब्बं.
यथाववत्थापितेति वोट्ठब्बनेन वुत्ताकारेन कतववत्थापने. आवज्जनाय, वोट्ठब्बनस्स च वुत्तत्ता ‘‘अवसेसकामावचरकिरियान’’न्ति अवसेसग्गहणं कतं. छ सत्त वाति वा-सद्देन ‘‘पञ्च वा’’ति इदम्पि वुत्तमेवाति दट्ठब्बं. सुत्तमुच्छितादिकाले हि पञ्चपि जवनानि जवन्तीति.
तानियेवाति ‘‘अट्ठन्नं वा’’तिआदिना (विसुद्धि. २.४५५) वुत्तानि एकूनतिंस कामावचरजवनानियेव. इतो अञ्ञं मनोद्वारावज्जनानन्तरं उप्पज्जनकचित्तं नाम नत्थीति दस्सनत्थं एवकारग्गहणं. ‘‘गोत्रभूतो’’ति इदं गोत्रभुट्ठानियानं परिकम्मवोदानानम्पि गहणं, न गोत्रभुनो एव. फलचित्तानीति समापत्तिवसेन पवत्तनकफलचित्तानि. यं यं लद्धपच्चयन्ति यं यं जवनं रूपावचरजवनादिवसेन गोत्रभुअनन्तरं उप्पत्तिया लद्धपच्चयं.
अतिमहन्तन्ति सोळसचित्तक्खणायुकं. तत्थ हि तदारम्मणचित्तं उप्पज्जति, न अञ्ञत्थ. विभूतन्ति सुपाकटं, तञ्च कामावचरमेव. तत्थ हि तदारम्मणस्स उप्पत्ति. कामावचरजवनावसानेति कामावचरजवनस्सेव अवसाने. न हि तं कामतण्हाहेतुककम्मनिब्बत्तं महग्गतानुत्तरजवनं अनुबन्धति अजनकत्ता, जनकासदिसत्ता च. यथा गेहतो बहि गन्तुकामो तरुणदारको जनकं, जनकसदिसं वा अनुबन्धति, न अञ्ञं, एवमिदम्पि ¶ . तत्थापि न सब्बस्मा जवना सब्बं जवनेन तदारम्मणस्स नियमेतब्बतो, आरम्मणेन च वेदनाय परिवत्तेतब्बतो. तत्थायं नियमो – परित्तकुसललोभमोहमूलसोमनस्ससहगतकिरियजवनानं अञ्ञतरानन्तरं अतिमहति विसये पञ्चन्नं सोमनस्ससहगतानं अञ्ञतरं तदारम्मणं उप्पज्जति, तथा परित्तकुसलाकुसलउपेक्खासहगतकिरियजवनानं अञ्ञतरानन्तरं उपेक्खासहगतानं छन्नं तदारम्मणानं अञ्ञतरं पवत्तति. इट्ठारम्मणादीनन्ति इट्ठइट्ठमज्झत्तअनिट्ठारम्मणानं वसेनाति सम्बन्धो. तयिदं आरम्मणेन वेदनापरिवत्तिदस्सनत्थं वुत्तं. ‘‘पुरिमकम्मवसेना’’ति इदं तदारम्मणविसेसदस्सनत्थं. न ¶ हि पटिसन्धिजनकमेव कम्मं तदारम्मणं जनेति, अथ खो अञ्ञकम्मम्पि. तं पन पटिसन्धिदायिना कम्मेन निब्बत्तेतब्बतदारम्मणतो विसदिसम्पि निब्बत्तेतीति. ‘‘जवनचित्तवसेना’’ति इदं तदारम्मणनियमदस्सनत्थं. ‘‘जवनेन तदारम्मणं नियमेतब्ब’’न्ति हि वुत्तं. आदि-सद्देन पटिसन्धिचित्तं सङ्गण्हाति. तञ्हि अत्तनो उक्कट्ठतरस्स तदारम्मणस्स पच्चयो न होति. यो यो पच्चयो लद्धो होतीति यथावुत्तेसु इट्ठारम्मणादीसु यो यो तदारम्मणस्स उप्पत्तिया पच्चयो समवेतो होति. किञ्चि अन्तरन्ति किञ्चि खणन्तरं. उदकमिवाति पटिसोतं गच्छन्तं उदकमिव.
द्विक्खत्तुं सकिं वाति वचनसिलिट्ठवसेन वुत्तं ‘‘अट्ठ वा दस वा’’तिआदीसु (अ. नि. ८.११; पारा. ११) विय. द्विक्खत्तुंयेव पन वण्णेन्ति. विपाकचित्तत्ता, आवज्जनस्स च विदूरत्ता, मूलभवङ्गादिभवङ्गसामञ्ञसब्भावतो च भवङ्गस्स आरम्मणे पवत्तनारहं समानं तस्स जवनस्स आरम्मणं आरम्मणं एतस्साति तदारम्मणन्ति वुच्चति एकस्स आरम्मणसद्दस्स लोपं कत्वा ‘‘कामावचरं, ओट्ठमुख’’न्ति च यथा. एत्थ च केचि ‘‘पट्ठाने ‘कुसलाकुसले निरुद्धे विपाको तदारम्मणता उप्पज्जती’ति (पट्ठा. १.१.४०६) विपाकधम्मधम्मानं एव अनन्तरं तदारम्मणं वुत्त’’न्ति किरियाजवनानन्तरं न इच्छन्ति. विप्फारवन्तं हि जवनं नावं विय नदीसोतो भवङ्गं अनुबन्धति, न पन छळङ्गुपेक्खावतो सन्तवुत्तिकिरियजवनं पण्णपुटं विय नदीसोतोति. तयिदं लब्भमानस्सापि केनचि अधिप्पायेन कत्थचि अवचनं दिस्सति, यथा तं धम्मसङ्गहे अकुसलनिद्देसे लब्भमानोपि अधिपति न वुत्तो. यञ्च पण्णपुटं निदस्सितं, तम्पि निदस्सितब्बेन न समानं. नावापण्णपुटानञ्हि नदीसोतस्स आवट्टनं, गति च विसदिसीति नावाय नदीसोतस्स अनुबन्धनं, पण्णपुटस्स अननुबन्धनञ्च युज्जति, इध पन किरियजवनेतरजवनानं भवङ्गसोतस्स ¶ आवट्टनं, गति च सदिसीति एतस्स अननुबन्धनं, इतरस्स अनुबन्धनञ्च न युज्जति. तस्मा विचारेतब्बं.
भवङ्गमेवाति अवधारणं भवपरियोसानस्स इध न अधिप्पेतत्ता. अञ्ञथा तदारम्मणावसाने चुतिपि न होतियेव. दस्सनादीनीति दस्सनसवनघायनसायनफुसनानि. इति-सद्दो आदिअत्थो, तेन सम्पटिच्छनादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो. पटिसन्धितो भवङ्गमेव, भवङ्गतो आवज्जनमेवाति ¶ एवं पवत्तचित्तनियमवसेनेव. तम्पीति चुतिचित्तम्पि. पटिसन्धिभवङ्गचित्तानि विय एकूनवीसतिविधमेव होति अत्थतो भेदाभावतो.
भवगतिठितिनिवासेसूति तीसु भवेसु, पञ्चसु गतीसु, सत्तसु विञ्ञाणट्ठितीसु, नवसु सत्तावासेसु च. यो पनेत्थ अचित्तको, सो इध न गहेतब्बो विञ्ञाणकथाभावतो. ‘‘एत्था’’ति इदं ‘‘संसरमानानं सत्तान’’न्ति इमिना सम्बन्धितब्बं. एत्थ एतेसु वुत्तनयेन संसरमानेसु सत्तेसु यो पन अरहत्तं पापुणाति सम्मापटिपत्तिमन्वायाति अधिप्पायो. तस्स अरहतो निरुद्धमेव होति चित्तं अप्पटिसन्धिकभावतो.
इति विञ्ञाणक्खन्धे वित्थारकथामुखवण्णना.
वेदनाक्खन्धकथावण्णना
४५६. वेदेन अनुभवनाकारेन अयितं पवत्तं वेदयितं, वेदयितन्ति लक्खितब्बधम्मजातं वेदयितलक्खणं. तं पन अत्थतो वेदना एवाति आह ‘‘वेदयितलक्खणं नाम वेदनावा’’ति. अथ वा वेदयितं लक्खणं एतिस्साति कप्पनासिद्धं भेदं निस्साय अञ्ञपदत्थसमासवसेनापि वेदनाव वुच्चतीति आह ‘‘वेदयितलक्खणं नाम वेदनावा’’ति. वेदयति वेदयतीति ब्यापनिच्छावसेन वचनं वेदनाय सविसये अभिण्हप्पवत्तिदस्सनत्थं. सभावधम्मतो अञ्ञो कत्ता नत्थीति दस्सनत्थं कत्तुनिद्देसो. इतीति अनियमतो हेतुअत्थो. खोति वचनालङ्कारमत्तं. तस्माति तस्स नियमनं. इदं वुत्तं होति – यस्मा यथापच्चयं आरम्मणरसं अनुभवति, तस्मा वेदनाति वुच्चतीति.
‘‘कुसलविञ्ञाणेन ¶ सम्पयुत्ता’’ति इदं कुसलाय वेदनाय उपलक्खणं दट्ठब्बं. या काचि कुसला वेदना, सब्बा सा कुसलेन विञ्ञाणेन सम्पयुत्ताति, न पन तस्सा कुसलभावसंसिद्धिदस्सनत्थं. न हि कुसलेन विञ्ञाणेन सम्पयोगतो कुसलाय वेदनाय कुसलभावो, अथ ¶ खो योनिसोमनसिकारादिकतो. तेनाह ‘‘जातिवसेना’’ति. अकुसलादीसुपि एसेव नयो. यथा पन जातिवसेन कुसलादिविञ्ञाणसम्पयुत्तताय तिविधा, एवं याव एकूननवुतिविञ्ञाणसम्पयुत्ताति एकूननवुतिविधा वेदितब्बा. सभावभेदतोति सम्पयुत्तभूमिआरम्मणादिवसेन लब्भमानं भेदं अग्गहेत्वा केवलं सभावकतभेदतो एवाति अत्थो.
‘‘पञ्चविधा’’ति वत्वा तं पञ्चविधतं दस्सेतुं ‘‘सुख’’न्तिआदि वुत्तं. तत्थ सुखयतीति सुखं, कायं, सम्पयुत्तधम्मे च लद्धस्सादे करोतीति अत्थो. सुट्ठु वा खादति, खणति वा कायिकं आबाधन्ति सुखं. सुकरं ओकासदानं एतस्साति सुखन्ति अपरे. दुक्खयतीति दुक्खं, कायं, सम्पयुत्तधम्मे च विबाधतीति अत्थो. दुट्ठु वा खादति, खणति वा कायिकं अस्सादन्ति दुक्खं. दुक्करं ओकासदानं एतस्साति दुक्खन्ति अपरे. सोमनस्सुपेक्खानं सद्दत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव. दोमनस्सस्स सोमनस्से वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बं. किं पन कारणं मानसेतरसातासातवसेन सुखं, दुक्खञ्च विभजित्वा वुत्तं ‘‘सुखं सोमनस्सं दुक्खं दोमनस्स’’न्ति, उपेक्खा पन मानसी, इतरा च एकधाव वुत्ताति? भेदाभावतो. यथा हि अनुग्गहूपघातकताय सुखदुक्खानि अञ्ञथा कायस्स अनुग्गहमुपघातञ्च करोन्ति, अञ्ञथा मनसो, न एवमुपेक्खा. तस्मा भेदाभावतो एकधाव उपेक्खा वुत्ताति.
तत्थ येन सभावभेदेन वेदना पञ्चविधा, सा पवत्तिट्ठाने दस्सिते सुपाकटा होतीति पवत्तिट्ठानं ताव दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदि आरद्धं. अकुसलविपाकेनाति एत्थापि ‘‘कायविञ्ञाणेन सम्पयुत्त’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. यथा अधिकरणीमत्थके कप्पासपिचुपिण्डं ठपेत्वा अयोकूटेन पहरन्तस्स पिचुपिण्डं अतिक्कमित्वा कूटं अधिकरणिं गण्हाति, निघंसो बलवा होति, एवं पटिघट्टनानिघंसस्स बलवभावतो इट्ठे, इट्ठमज्झत्ते च आरम्मणे कायविञ्ञाणं सुखसहगतं होति. अनिट्ठे, अनिट्ठमज्झत्ते च दुक्खसहगतन्ति आह ‘‘कुसल…पे… दुक्ख’’न्ति. कामावचरविपाकविञ्ञाणानि पञ्च कम्मारम्मणवसेन सोमनस्ससहगतानि होन्ति, रूपावचरविपाकानि चत्तारि कम्मवसेन, सेसानि तेरस कामावचरानि, अट्ठ रूपावचरानि, द्वत्तिंस लोकुत्तरानि, यथारहं ¶ चेतोभिसङ्खारारम्मणपादकादिवसेन ¶ सोमनस्ससहगतानि होन्तीति आह ‘‘सोमनस्सं द्वासट्ठिया विञ्ञाणेहि सम्पयुत्त’’न्ति. दोमनस्सं द्वीहि अकुसलविञ्ञाणेहि सम्पयुत्तं चेतोभिसङ्खारारम्मणादिवसेन.
अवसेसपञ्चपञ्ञासायाति यथावुत्तानि छसट्ठि विञ्ञाणानि ठपेत्वा अवसेसाय पञ्चपञ्ञासाय. तत्थ कुसलाकुसलविपाकानि इट्ठानिट्ठेसु निब्बिकप्पकानि सुखदुक्खसम्पयुत्तानि भवितुं युत्तानिपि द्विन्नं पिचुपिण्डानं विय द्विन्नं द्विन्नं उपादारूपानं घट्टनानिघंसस्स मन्दभावतो चक्खादिसन्निस्सितानि अट्ठपि विञ्ञाणानि सब्बत्थ उपेक्खासम्पयुत्तानेव होन्ति, तथा बलवपच्चयताय सुखदुक्खानं तेसञ्च तदभावतो. अपुब्बारम्मणनिस्सयप्पवत्तीनि आवज्जनसम्पटिच्छनविञ्ञाणानि, असदिसानन्तरप्पच्चयं किरियारम्भस्स आदिभूतं वोट्ठब्बनं, कायदुक्खपधानताय अकुसलफलस्स तदुपनिस्सयभूतं अकुसलविपाकपटिसन्धिआदि, इट्ठमज्झत्तारम्मणप्पवत्तीनि कामावचरकुसलविपाकविञ्ञाणानि च उपेक्खासहगतानियेव होन्ति. कम्मवसेन वा विपाकानुभवनस्स इट्ठानिट्ठारम्मणेसु अदुक्खमसुखभावो युत्तो. सति च विपाकभूताय उपेक्खाय सुखदुक्खमज्झत्तभावे कम्मारम्मणवसेन कुसलविपाकाय इट्ठभावो, अकुसलविपाकाय अनिट्ठभावो च वेदितब्बो. अवसिट्ठानि पन सत्ततिंस विञ्ञाणानि चेतोभिसङ्खारारम्मणपादकादिवसेन उपेक्खासम्पयुत्तानि होन्तीति एवं पञ्चपञ्ञासाय विञ्ञाणेहि उपेक्खाय सम्पयुत्तता वेदितब्बा.
सलक्खणं नाम धम्मानं अनञ्ञसाधारणो सभावो, अनुभवनञ्च सब्बवेदनानं साधारणलक्खणन्ति तं पटिनियतेन आरम्मणेन नियमेत्वा दस्सेन्तो आह ‘‘इट्ठफोट्ठब्बानुभवनलक्खणं सुख’’न्ति तस्स ब्यभिचाराभावतो. भुसं ब्रूहनं वड्ढनं उपब्रूहनं. तयिदं कामञ्च चेतसिकसुखेपि लब्भति, तं पन सविकप्पकं चेतोभिसङ्खारवसेनापि होति. इदन्तु निब्बिकप्पकं सभावसिद्धत्ता ततो सातिसयन्ति आह ‘‘सम्पयुत्तानं उपब्रूहनरस’’न्ति. अस्सादियतीति अस्सादो, सुखावेदना. तेनाह भगवा ‘‘यं, भिक्खवे, पञ्चुपादानक्खन्धे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वुच्चति, भिक्खवे, पञ्चुपादानक्खन्धेसु अस्सादो’’ति ¶ (सं. नि. ३.२६). कायनिस्सितत्ता काये भवो कायिको, सो एव अस्सादो तथा पच्चुपतिट्ठतीति कायिकअस्सादपच्चुपट्ठानं. कायिन्द्रियपदट्ठानं अनञ्ञवत्थुकत्ता.
दुक्खस्स लक्खणादीनि वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बानि.
सभावतो ¶ , परिकप्पतो वा इट्ठस्स आरम्मणस्स अनुभवनलक्खणं इट्ठारम्मणानुभवनलक्खणं. तेनाह ‘‘यथा तथा वा इट्ठाकारसम्भोगरस’’न्ति, यथाभूतेन वा अयथाभूतेन वा इट्ठाकारेन आरम्मणस्स संभुञ्जनरसं, पच्चनुभवनकिच्चन्ति अत्थो. ‘‘पस्सद्धिपदट्ठान’’न्ति इदं ‘‘पस्सद्धकायो सुखं वेदेती’’ति (सं. नि. ५.३७६; अ. नि. ११.१२) सुत्तपदं निस्साय वुत्तं, तं पन निरामिससोमनस्सवसेन वेदितब्बं.
सोमनस्से वुत्तविपरियायेन दोमनस्सस्स लक्खणादीनि वेदितब्बानि. दोमनस्सस्स कामधातुयं उप्पज्जनतो एकन्तेन हदयवत्थुपदट्ठानता ततो विसेसो.
मज्झत्तस्स, आरम्मणस्स मज्झत्तं वा वेदयितं अनुभवनं लक्खणं एतिस्साति मज्झत्तवेदयितलक्खणा. मज्झत्तानुभवनतो एव सम्पयुत्तानं नातिउपब्रूहनमिलापनरसा. ‘‘सन्तभावपच्चुपट्ठाना’’ति इदं अनवज्जाय निरामिसाय उपेक्खाय वसेन वेदितब्बं, न सब्बाय.
इति वेदनाक्खन्धे वित्थारकथामुखवण्णना.
सञ्ञाक्खन्धकथावण्णना
४५७. सञ्जाननलक्खणं नाम सञ्ञावातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं वेदनाक्खन्धनिद्देसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
कामं वेदनायपि विप्पयुत्तं विञ्ञाणं नत्थि, तस्सा पन सभावतो भिन्नत्ता कायचि वेदनाय सम्पयुत्तम्पि कायचि विप्पयुत्तं होति. सञ्ञाय पन ईदिसं नत्थीति आह ‘‘न हि तं विञ्ञाणं…पे… सञ्ञाया’’ति.
सब्बावाति चतुभूमिकापि. अथ वा यथा वेदना भिन्नसभावत्ता भेदनलक्खणादितो वुत्ता, न एवमयं, अयं पन सब्बाव सञ्जाननलक्खणा ¶ . नीलादिभेदस्स आरम्मणस्स सञ्जाननं सञ्ञं कत्वा जाननं लक्खणं एतिस्साति सञ्जाननलक्खणा. तथा हि सा अभिञ्ञाणेन सञ्जाननतो ¶ पच्चाभिञ्ञाणरसाति वुच्चति. निमित्तेन हि पुन सञ्जाननकिच्चा पच्चाभिञ्ञाणरसा. तस्सा वड्ढकिस्स दारुम्हि अभिञ्ञाणं कत्वा तेन अभिञ्ञाणेन पच्चाभिजाननकाले पवत्ति वेदितब्बा. तेनाह ‘‘तदेवेत’’न्तिआदि. पुन सञ्जाननस्स पच्चयो पुनसञ्जाननपच्चयो, तदेव निमित्तं पुन…पे… निमित्तं, तस्स करणं, पुन…पे… करणं, पुनसञ्जाननपच्चयभूतं वा निमित्तकरणं पुन…पे… करणं, तदस्सा किच्चन्ति पुनसञ्जाननपच्चयनिमित्तकरणरसा. पुनसञ्जानननिमित्तकरणं निमित्तकारिकाय, निमित्तेन सञ्जाननन्तिया च सब्बाय सञ्ञाय समानं योजेतब्बं. अभिनिवेसकरणं ‘‘इदमेव सच्च’’न्ति (म. नि. २.१८७, २०२, २०३, ४२७; म. नि. ३.२७-२९) सञ्ञाभिनिवेसमत्तेनेव दट्ठब्बं. यथाउपट्ठितविसयपदट्ठाना अविकप्पसभावत्ता. ञाणसम्पयुत्ता पन सञ्ञा ञाणमेव अनुवत्तति, तस्मा अभिनिवेसकारिका, विपरीतग्गाहिका च न होति. एतेनेव समाधिसम्पयुत्तताय अचिरट्ठानता च न होतीति वेदितब्बा. एवं रागदिट्ठिमानादिसम्पयुत्ताय सञ्ञाय रागादिअनुवत्तिकभावोति.
इति सञ्ञाक्खन्धे वित्थारकथामुखवण्णना.
सङ्खारक्खन्धकथावण्णना
४५८. रासिकरणलक्खणन्ति सम्पिण्डनलक्खणं, ततो सङ्खारा आयूहनरसा वुच्चन्ति. चेतनापधानताय हि सङ्खारक्खन्धधम्मा एवं वुत्ता. तेनेवाह ‘‘किं पन तन्ति सङ्खारायेवा’’तिआदि. तत्थ सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति यथा अत्तनो फलं सङ्खतं सम्मदेव निप्फन्नं होति, एवं अभिसङ्खरोन्तीति अत्थो. विप्फारपच्चुपट्ठानाति एत्थ विप्फारो नाम विप्फारवन्तता, तस्मा सब्यापारपच्चुपट्ठानाति अत्थो.
तस्मिं तस्मिं चित्ते उप्पन्ने नियमेन उप्पज्जनतो नियता. सरूपेन आगताति एवं पिट्ठिवत्तके अकत्वा पाळिया सरूपेनेव आगता. कदाचिदेव उप्पज्जनतो न नियताति अनियता. यदिपि अनियता एकज्झं ¶ न उप्पज्जन्ति, तस्मिं पन चित्ते उप्पज्जनधम्मताय ‘‘छत्तिंसा’’ति वुत्तं. तेनाह ‘‘उप्पज्जमानापि च न एकतो उप्पज्जन्ती’’ति.
४५९. फुसतीति ¶ कत्तुनिद्देसो. यं तत्थ कारणं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. फुसन्ति एतेनाति वा फस्सो. सम्पयुत्तधम्मा हि आरम्मणे पवत्तमाना तं फुसनलक्खणेन फस्सेन फुसन्ता विय होन्ति. आरम्मणफुसनमत्तं वा फस्सोति साधनत्तयम्पि युज्जतेव. सभावधम्मेसु कत्तुकरणसाधनवचनं तदाकारसमारोपनतो परियायकथा, भावसाधनवचनमेव निप्परियायकथाति वुत्तं ‘‘फुसनलक्खणो’’ति. अयञ्हीतिआदि यथावुत्तलक्खणादिसमत्थनं. यदि अयं धम्मो चेतसिको, स्वायं अरूपधम्मो समानो कथं फुसनलक्खणो, सङ्घट्टनरसादिको च होतीति अन्तोलीनं चोदनं हदये ठपेत्वा तस्स सोधनत्थं ‘‘अरूपधम्मोपि समानो’’तिआदि वुत्तं. तत्थ ‘‘फुसनाकारेनेव पवत्तती’’ति इमिना अरूपस्सापि तस्स धम्मस्स अयं सभावोति दस्सेति. सा च तस्स फुसनाकारप्पवत्ति अम्बिलअम्बपक्कादिं खादन्तं पस्सन्तस्स परस्स खेळुप्पत्ति, परं विबाधियमानं दिस्वा दयालुकस्स सरीरकम्पनं, रुक्खसाखग्गे दुट्ठितं पुरिसं दिस्वा भूमियं ठितस्स भीरुकपुरिसस्स जङ्घचलनं, पिसाचादिभायितब्बं दिस्वा ऊरुखम्भोति एवमादीसु परिब्यत्ता होति.
एकदेसेनाति कट्ठद्वयादि विय अत्तनो एकपस्सेन. अनल्लीयमानोपीति असंसिलियमानोपि. रूपसद्देहि सह फस्सस्स सामञ्ञं अनल्लीयमानसङ्घट्टनमेव, न विसयभावो. यथा रूपसद्दा चक्खुसोतानि अनल्लीयमाना एव ‘‘फुसित’’न्तिआदिना वुत्ता, एवं फस्सस्सापि आरम्मणफुसनसङ्घट्टनानीति. सङ्घट्टनञ्च फस्सस्स चित्तारम्मणानं सन्निपतनभावो एव. तेनाह ‘‘चित्तमारम्मणञ्च सङ्घट्टेती’’ति. किच्चट्ठेन रसेन सङ्घट्टनरसता वुत्ता, वत्थारम्मणसन्निपातेन वा सम्पज्जतीति सङ्घट्टनसम्पत्तिको फस्सो सङ्घट्टनरसो वुत्तो. यथा ‘‘द्वे पाणी वज्जेय्यु’’न्तिआदीसु (मि. प. २.३.८) पाणिस्स पाणिम्हि सङ्घट्टनं तब्बिसेसभूता रूपधम्मा, एवं चित्तस्स आरम्मणे सङ्घट्टनं तब्बिसेसभूतो एको चेतसिकधम्मो दट्ठब्बो. ‘‘तिण्णं सङ्गति फस्सो’’ति (म. नि. १.२०४; ३.४२१, ४२५, ४२६; सं. नि. २.४३-४४; ४.६०) वचनतो चक्खुरूपविञ्ञाणादीनं ¶ सङ्गतिवसेन गहेतब्बत्ता आह ‘‘तिकसन्निपातसङ्खातस्सा’’तिआदि. तस्स फस्सस्स कारणभूतो तदनुरूपो समन्नाहारो तज्जासमन्नाहारो. इन्द्रियस्स तदभिमुखभावो, आवज्जनाय च आरम्मणकरणं विसयस्स परिक्खतता अभिसङ्खतता, विञ्ञाणस्स विसयभावकरणन्ति अत्थो. यथा निच्चम्मा गावी यं यं ठानं उपगता, तत्थ तत्थ दुक्खमेव पापुणाति, एवं फस्से सति वेदना उप्पज्जतेव. वेदना च दुक्खसल्लादिसभावाति वुत्तं ‘‘वेदनाधिट्ठानभावतो पन निच्चम्मगावी विय दट्ठब्बो’’ति.
४६०. अभिसन्दहति ¶ पबन्धति पवत्तेति. चेतनाभावो ब्यापारभावो. आयूहनं चेतयनं ईरियनं. संविदहनं विचारणं. आयूहनरसाय चेतनाय पवत्तमानाय सब्बेपि सम्पयुत्तधम्मा यथासकं किच्चप्पसुता होन्तीति सा सकिच्चपरकिच्चसाधिका वुत्ता. जेट्ठसिस्सो परे सज्झायने उय्योजेन्तो सयम्पि सज्झायति. महावड्ढकिम्हि वड्ढकिकम्मं कातुमारद्धे इतरेपि करोन्तियेव. उस्साहनभावेनाति आदरकरणभावेन. सा हि सयं आदरभूता सम्पयुत्तधम्मे आदरयतीति. आयूहनवसेन उस्साहनं दट्ठब्बं, न वीरियुस्साहवसेन.
४६१. वीरभावोति येन वीरो नाम होति, सो धम्मोति अत्थो. विधिना ईरेतब्बं पवत्तेतब्बन्ति वा वीरियं, उस्साहो, तंतंकिच्चसमारम्भो, परक्कमो वा. उपत्थम्भनं सम्पयुत्तधम्मानं कोसज्जपक्खे पतितुं अदत्वा धारणं अनुबलप्पदानं, सम्पग्गण्हनं वा. संसीदनपटिपक्खो धम्मो असंसीदनं, न संसीदनाभावमत्तन्ति असंसीदनभावेन पच्चुपतिट्ठतीति वुत्तं ‘‘असंसीदनभावपच्चुपट्ठान’’न्ति. संवेगपदट्ठानन्ति अट्ठसंवेगपुब्बिकाय (अ. नि. अट्ठ. १.१.४१८) कुसलकिरियाय वीरियारम्भवत्थुपदट्ठानं. ‘‘मग्गो गन्तब्बो होति, मग्गो गतो, कम्मं कातब्बं, कम्मं कतं, अप्पमत्तको आबाधो उप्पन्नो, गिलाना वुट्ठितो होति, अचिरवुट्ठितो गेलञ्ञा, गामं वा निगमं वा पिण्डाय विचरन्तो न लभति लूखस्स वा पणीतस्स वा भोजनस्स यावदत्थं पारिपूरिं, लभति…पे… पारिपूरि’’न्ति एवं वुत्तानि एतानि अनुरूपपच्चवेक्खणासहितानि अट्ठ वीरियारम्भवत्थूनि, तंमूलकानि वा पच्चवेक्खणानि.
४६२. अत्तना ¶ अनुपालेतब्बानं सहजातधम्मानं अनुपालनं जीवितस्स ब्यापारो, तञ्च नेसं जीवनन्ति तं तस्स कारणभावं पुरक्खत्वा वुत्तं ‘‘जीवन्ति तेना’’ति. तम्पि चस्स अत्थतो जीवनमेवाति आह ‘‘जीवनमत्तमेव वा त’’न्ति.
४६३. आधियतीति ठपेति. अविसारो अत्तनो एव अविसरणसभावो. अविक्खेपो सम्पयुत्तानं धम्मानं अविक्खित्तता. येन सम्पयुत्ता अविक्खित्ता होन्ति, सो धम्मो अविक्खेपोति. अवूपसमलक्खणस्स विक्खेपस्स पटिपक्खताय चित्तस्स उपसमनाकारेन पच्चुपतिट्ठतीति उपसमपच्चुपट्ठानो. विसेसतोति येभुय्येन. सुखविरहितोपि हि अत्थि समाधीति. दीपच्चिनिदस्सनेन सन्तानठितिभावं समाधिस्स दस्सेति.
४६४. सद्दहन्ति ¶ एतायाति सद्दहनकिरियाय पवत्तमानानं धम्मानं तत्थ आधिपच्चभावेन सद्धाय पच्चयतं दस्सेति. तस्सा हि धम्मानं तथापच्चयभावे सति पुग्गलो सद्दहतीति वोहारो होति. सद्दहनं सद्धेय्यवत्थुनो पत्तियायनं, तं लक्खणं एतिस्साति सद्दहनलक्खणा. ओकप्पनलक्खणाति अनुपविसित्वा एवमेतन्ति कप्पनलक्खणा. कालुस्सियमलं विधमेत्वा सम्पयुत्तानं, पुग्गलस्सेव वा पसादनं अनाविलभावकरणं रसो एतिस्साति पसादनरसा. पक्खन्दनं अधिमुच्चनवसेन आरम्मणस्स अनुपविसनं. अकालुसभावो अकालुस्सियं, अनाविलभावोति अत्थो. पसादनीयट्ठानेसु पसादविपरीतं अकुसलं अस्सद्धियं, मिच्छाधिमुत्ति च, तप्पच्चनीकोव पसादभूतो वत्थुगतो निच्छयो अधिमुत्ति, न येवापनकाधिमोक्खो. रतनत्तयं, कम्मं, कम्मफलञ्च सद्धेय्यवत्थु. सप्पुरिससंसेवनसद्धम्मसवनयोनिसोमनसिकारधम्मानुधम्मप्पटिपत्तियो सोतापत्तियङ्गानि. कुसलधम्मानं आदाने हत्थं विय, सब्बसम्पत्तिसम्पदाने वित्तं विय, अमतकसिफलफलने बीजं विय दट्ठब्बा.
४६५. सरन्ति तायाति सरणकिरियाय पवत्तमानानं धम्मानं तत्थ आधिपच्चभावेन सतिया पच्चयतं दस्सेति. तस्सा हि धम्मानं तथापच्चयभावे सति तंसमङ्गिपुग्गलो सरतीति वोहारो होति. उदके अलाबु विय पिलवित्वा गन्तुं अदत्वा पासाणस्स विय निच्चलस्स ¶ आरम्मणस्स ठपनं सरणं असम्मुट्ठताकरणं अपिलापनं. सम्मोसपच्चनीकं किच्चं असम्मोसो, न सम्मोसाभावमत्तं. ‘‘सतारक्खेन चेतसा’’ति (अ. नि. १०.२०) वचनतो आरक्खपच्चुपट्ठाना. अञ्ञतो आगन्त्वा चित्तविसये अभिमुखो भवति एतायाति विसयाभिमुखभावो, सति. सतिया वत्थुभूता कायादयोव कायादिसतिपट्ठानानि, सति एव वा पुरिमा पच्छिमाय पदट्ठानं.
४६६. कायदुच्चरितादीहीति हेतुम्हि करणवचनं. हिरियतीति लज्जाकारेन जिगुच्छति. तेहियेवाति कायदुच्चरितादीहियेव. ओत्तप्पतीति उब्बिज्जति. हिरी पापधम्मे गूथं विय पस्सन्ती जिगुच्छतीति आह ‘‘पापतो जिगुच्छनलक्खणा हिरी’’ति. ओत्तप्पं ते उण्हं विय पस्सन्तं ततो उत्तसतीति वुत्तं ‘‘उत्तासलक्खणं ओत्तप्प’’न्ति. वुत्तप्पकारेनाति लज्जाकारेन, उत्तासाकारेन च. अत्तगारवपदट्ठाना हिरी अज्झत्तसमुट्ठानताय, अत्ताधिपतिताय च. परगारवपदट्ठानं ओत्तप्पं बहिद्धासमुट्ठानताय, लोकाधिपतिताय च. तमेवत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘अत्तानं ¶ ही’’तिआदि वुत्तं. अज्झत्तसमुट्ठानादिता च हिरिओत्तप्पानं तत्थ तत्थ पाकटभावेन वुत्ता, न पनेतेसं कदाचि अञ्ञमञ्ञविप्पयोगा. न हि लज्जनं निब्भयं, पापभयं वा अलज्जनं अत्थीति. लोकपालकाति एत्थ ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, सुक्का धम्मा लोकं पालेन्ती’’ति (अ. नि. २.९; इतिवु. ४२) सुत्तपदं अत्ताधिपति, लोकाधिपतिभावे च ‘‘सो अत्तानंयेव अधिपतिं करित्वा, सो लोकंयेव अधिपतिं करित्वा’’ति (अ. नि. ३.४०) च सुत्तपदानि आहरित्वा वत्तब्बानि.
४६७. यस्मा लोभपटिपक्खो अलोभोति ये धम्मा तेन सम्पयुत्ता, तंसमङ्गिनो वा सत्ता तेन न लुब्भन्ति, सयं कदाचिपि न लुब्भतेव, अत्थतो वा अलुब्भनाकारो एव च होति, तस्मा वुत्तं ‘‘न लुब्भन्ती’’तिआदि. एसेव नयोति ‘‘न दुस्सन्ति तेना’’तिआदिना कारकत्तययोजनं अतिदिसति. अगेधो अगिज्झनं अनभिकङ्खनं. अलग्गभावो अनासत्तता. अपरिग्गहो कस्सचि वत्थुनो ममत्तवसेन असङ्गहो. अनल्लीनो भावो अधिप्पायो एतस्साति अनल्लीनभावो. एवञ्हि उपमाय समेति.
४६८. चण्डिकस्स ¶ भावो चण्डिक्कं, कोपो. तप्पटिपक्खो अचण्डिक्कं, अब्यापादो. अविरोधो अविग्गहो. अनुकूलमित्तो अनुवत्तको. विनयरसोति विनयनरसो. सोम्मभावो मेज्जनवसेन हिलादनीयता.
४६९. धम्मानं यो यो सभावो यथासभावो, तस्स तस्स पटिविज्झनं यथासभावपटिवेधो. अक्खलितं अविरज्झित्वा पटिवेधो अक्खलितपटिवेधो. विसयस्स ओभासनं तप्पटिच्छादकसम्मोहन्धकारविधमनं विसयोभासनं. कत्थचिपि विसये असम्मुय्हनाकारेनेव पच्चुपतिट्ठति, सम्मोहपटिपक्खताय वा तदभावं पच्चुपट्ठपेतीति असम्मोहपच्चुपट्ठानो. सब्बकुसलानं मूलभूताति सब्बेसं चतुभूमककुसलधम्मानं सुप्पतिट्ठितभावसाधनेन पतिट्ठाभूता, न तेसं कुसलभावसाधनेन. यदि हि तेसं कुसलभावो कुसलमूलपटिबद्धो सिया, एवं सति तंसमुट्ठानरूपेसु हेतुपच्चयता न सिया. न हि ते तेसं कुसलादिभावं साधेन्ति, न च पच्चया न होन्ति. वुत्तञ्हेतं ‘‘हेतू हेतुसम्पयुत्तकानं धम्मानं तंसमुट्ठानानञ्च रूपानं हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.१). यथा च कुसलभावो, एवं अब्याकतभावोपि अब्याकतमूलप्पटिबद्धो सिया. तथा सति अहेतुकचित्तानं ¶ अब्याकतभावो एव न सिया, अकुसलेसु च यत्थ एकंयेव मूलं, तस्स अकुसलभावो न सिया, उभयम्पि होतियेव. तस्मा न मूलप्पटिबद्धो कुसलादिभावो, अथ खो योनिसोमनसिकारादिपटिबद्धो. तेसं पन सुप्पतिट्ठितभावसाधनानि मूलानीति गहेतब्बं.
४७०. पस्सम्भनं दरथवूपसमो. कायसद्दो समूहवाची, सो च खो वेदनादिक्खन्धत्तयवसेनाति आह ‘‘कायोति चेत्थ वेदनादयो तयो खन्धा’’ति. तेनेवाह ‘‘तत्थ कतमा तस्मिं समये कायपस्सद्धि होति? या तस्मिं समये वेदनाक्खन्धस्सा’’तिआदि (ध. स. ४०). दरथो सारम्भो, दोमनस्सपच्चयानं उद्धच्चाधिकानं किलेसानं, तथापवत्तानं वा चतुन्नं खन्धानं एतं अधिवचनं. दरथनिम्मद्दनेन परिळाहपरिप्फन्दविरहितो सीतिभावो अपरिप्फन्दसीतिभावो. उद्धच्चप्पधाना किलेसा ¶ उद्धच्चादिकिलेसा, उद्धच्चं वा आदिं कत्वा सब्बकिलेसे सङ्गण्हाति. सेसेसुपि एसेव नयो.
गरुभावो दन्धता, थिनमिद्धाधिकानं, तथापवत्तानं वा चतुन्नं खन्धानं एतं अधिवचनं. दन्धताय पटिपक्खो अदन्धता, न दन्धताय अभावमत्तं.
थद्धभावो थम्भो, दिट्ठिमानाधिकानं, तप्पधानानं वा चतुन्नं खन्धानमेतं नामं. थद्धभावनिम्मद्दनतो एव कत्थचि आरम्मणे अप्पटिहताकारेन पच्चुपतिट्ठन्ति, सम्पयुत्तानं वा तत्थ अप्पटिघातं पच्चुपट्ठापेन्तीति अप्पटिघातपच्चुपट्ठाना.
कम्मनि साधु कम्मञ्ञं, न कम्मञ्ञं अकम्मञ्ञं, तस्स भावो अकम्मञ्ञभावो, दानसीलादिपुञ्ञकिरियायं अयोग्यता. अत्थतो कामच्छन्दादिसंकिलेसधम्मा, तप्पधाना वा चत्तारो अकुसलक्खन्धा. कम्मञ्ञभावेनेव सम्पन्नाकारेन आरम्मणस्स गहणं आरम्मणकरणसम्पत्ति. वुत्तावसेसा कामच्छन्दादयो, तदेकट्ठा च संकिलेसधम्मा अवसेसनीवरणादयो. विनिबन्धनिम्मद्दनेन सुखप्पवत्तिहेतुताय पसादनीयवत्थूसु पसादावहा. सुवण्णविसुद्धि वियाति यथा सुवण्णविसुद्धि अपगतकाळका अलङ्कारविकतिविनियोगक्खमा, एवमयम्पि संकिलेसविगमेन हितकिरियाविनियोगक्खमा.
कायचित्तानं गेलञ्ञं, अस्सद्धियादि, तदेकट्ठा च पापधम्मा. गेलञ्ञपटिपक्खो अगेलञ्ञं ¶ , तब्भावो लक्खणं एतासन्ति अगेलञ्ञभावलक्खणा. यथावुत्तगेलञ्ञनिम्मद्दनेनेव नत्थि एतासं आदीनवो दोसो, न वा एता आदीनं कपणं वन्ति पवत्तन्तीति निरादीनवा, तेनाकारेन पच्चुपतिट्ठन्ति, तं वा सम्पयुत्तेसु पच्चुपट्ठपेन्तीति निरादीनवपच्चुपट्ठाना.
कायसम्बन्धी, चित्तसम्बन्धी च उजुभावोति लक्खितब्बताय कायचित्तअज्जवलक्खणा. कायचित्तानं नङ्गलसीसचन्दकोटिगोमुत्तवङ्कतासङ्खातानं कुटिलभावानं निम्मद्दनतो कायचित्तकुटिलभावनिम्मद्दनरसा. ततो एव सब्बथापि अजिम्हभावेन पच्चुपतिट्ठन्ति, सम्पयुत्तानं वा अजिम्हतं पच्चुपट्ठपेन्तीति अजिम्हतापच्चुपट्ठाना. ‘‘सन्तदोसपटिच्छादनलक्खणा माया, असन्तगुणसम्भावनलक्खणं साठेय्य’’न्ति एवं वुत्ता तदाकारप्पवत्ता ¶ अकुसला खन्धा, तदेकट्ठा च संकिलेसधम्मा मायासाठेय्यादिका. एत्थ च चित्तपस्सद्धिआदीहि चित्तमेव पस्सद्धं, लहु, मुदु, कम्मञ्ञं, पगुणं, उजु च होति. कायपस्सद्धिआदीहि पन रूपकायोपि. तेनेवेत्थ भगवता धम्मानं दुविधता वुत्ता, न सब्बत्थ.
४७१. छन्दनं छन्दो, आरम्मणेन अत्थिकता. ‘‘छन्दो कामो’’तिआदीसु (विभ. ५६४) पन तण्हापि वुच्चति, ‘‘छन्दं जनेति वायमती’’तिआदीसु (विभ. ४३२) वीरियम्पीति ततो निवत्तनत्थं ‘‘कत्तुकामतायेतं अधिवचन’’न्ति वुत्तं. कत्तुकामता वुच्चति करणिच्छा. चेतसिकस्स च धम्मस्स सारम्मणत्ता करणिच्छा नाम आलम्बनस्स आलम्बितुकामतामुखेनेव होतीति आरम्मणकरणिच्छालक्खणो छन्दो कत्तुकामतालक्खणो वुत्तो. तेनेवाह ‘‘आरम्मणपरियेसनरसो, आरम्मणेन अत्थिकतापच्चुपट्ठानो’’ति च. यदग्गेन पनायं अत्तनो आरम्मणपरियेसनरसो, तदग्गेन सम्पयुत्तानम्पि होतियेव एकारम्मणताय तेन तेसं. तेनेवाह ‘‘आरम्मणग्गहणे चायं चेतसो हत्थप्पसारणं विय दट्ठब्बो’’ति. स्वायं कुसलेसु उप्पन्नो कुसलच्छन्दोति वुच्चति योनिसोमनसिकारसमुट्ठानत्ता.
४७२. अधिमुच्चनं आरम्मणे सन्निट्ठानवसेन वेदितब्बं, न पसादनवसेन. यथा तथा वा हि आरम्मणे निच्छयनं अधिमुच्चनं अनधिमुच्चन्तस्स पाणातिपातादीसु, दानादीसु वा पवत्तिया अभावा, सद्धा पन पसादनीयेसु पसादाधिमोक्खाति अयमेतेसं विसेसो. वोट्ठब्बनं पन यथा सन्तीरिते अत्थे निच्छयनाकारेन पवत्तित्वा परतो त्तमानानं तथा पवत्तिया पच्चयो होति. यदि एवं, विचिकिच्छासम्पयुत्तेसु कथन्ति? तेसम्पि एकंसेनेव संसप्पनाकारस्स ¶ पच्चयताय दट्ठब्बं. दारकस्स विय इतो चितो च संसप्पनस्स ‘‘करिस्सामि न करिस्सामी’’ति अनिच्छयस्स पटिपक्खकिरिया असंसप्पनं, येसु चित्तुप्पादेसु अयं सन्निट्ठानलक्खणो अधिमोक्खो, तेसं आरम्मणधम्मो एव सन्निट्ठेय्यधम्मो.
४७३. किरिया ¶ कारोति कारसद्दस्स भावसाधनतमाह. मनम्हि कारोति मनसि आरम्मणस्स करणं. येन हि मनो आरम्मणे करीयति आरम्मणेनस्स संयोजनतो, ततो एव तेन आरम्मणम्पि मनसि करीयतीति. पुरिममनतोति भवङ्गमनतो. विसदिसमनन्ति वीथिजवनं मनं करोतीति मनसिकारसामञ्ञेन वीथिजवनपटिपादके दस्सेति.
सम्पयुत्तधम्मे आरम्मणाभिमुखं सारेन्तो विय होतीति मनसिकारो सारणलक्खणो वुत्तो. सतिया असम्मुस्सनवसेन विसयाभिमुखभावपच्चुपट्ठानता, मनसिकारस्स पन संयोजनवसेन आरम्मणाभिमुखभावपच्चुपट्ठानताति अयमेतेसं विसेसो. आरम्मणपटिपादकस्स सङ्खारक्खन्धपरियापन्नतावचनं इतरमनसिकारानं तदञ्ञक्खन्धपरियापन्नतामत्तं जोतेतीति तथाजोतितं तं विञ्ञाणक्खन्धे ओतारेत्वा दस्सेतुं ‘‘वीथिपटिपादको’’तिआदि वुत्तं.
४७४. तेसु धम्मेसूति येसु धम्मेसु सयं उप्पन्ना, तेसु अत्तना सम्पयुत्तेसु चित्तचेतसिकधम्मेसु. अनारम्मणत्तेपि हि तेसु समप्पवत्तेसु उदासिनभावतो ‘‘तत्रमज्झत्तता’’ति वुच्चति. समवाहितलक्खणाति समं अविसमं यथासककिच्चेसु पवत्तनलक्खणा. उदासिनभावेन पवत्तमानापि हेसा सम्पयुत्तधम्मे यथासककिच्चेसु पवत्तेति, यथा राजा तुण्ही निसिन्नोपि अत्थकरणे धम्मट्ठे यथासककिच्चेसु अप्पमत्ते पवत्तेति. अलीनानुद्धतपवत्तिपच्चयता ऊनाधिकतानिवारणरसा, किच्चवसेन चेतं वुत्तं. यदि एवं, सहजाताधिपतिनो कथन्ति? तम्पि तस्सा किच्चमेव. यं सहजातधम्मानं अधिपतिभावोति, तस्सापि तथापवत्तनमेवाति नायं दोसो. ‘‘इदं निहीनकिच्चं होतु, इदं अतिरेकतरकिच्च’’न्ति एवं पक्खपातवसेन विय पवत्ति पक्खपातो, तं उपच्छिन्दन्ती विय होतीति अधिप्पायो.
‘‘अनियतेसु इच्छन्ती’’ति इमिना चेतसिकन्तरभावेन इच्छन्तीति दस्सेति. अदोसोयेव मेत्ता. तथा ¶ हि सोयेव ‘‘मेत्ता मेत्तायना’’तिआदिना (ध. स. १०६२) निद्दिट्ठो. उपेक्खाति यं उपेक्खं मेत्ताय सद्धिं परिकप्पेन्ति, सा तत्रमज्झत्तुपेक्खायेव.
४७५. कायदुच्चरितादिवत्थूनन्ति ¶ परपाणपरधनपरइत्थिआदीनं. अमद्दनं मद्दनपटिपक्खभावो. कायदुच्चरितादिवत्थुतो सङ्कोचनकिरियापदेसेन कायदुच्चरितादितो एव सङ्कोचनकिरिया वुत्ताति दट्ठब्बं. न हि विरतियो दुच्चरितवत्थुनो अकिरियपच्चुपट्ठाना युज्जन्ति, अथ खो दुच्चरितस्स, विरतीनञ्च सोरच्चवसेन सङ्कोचनं, अकिरियानञ्च हिरोत्तप्पानं जिगुच्छनादिवसेनाति अयमेतेसं विसेसो.
४७६. सङ्खाराति सङ्खारक्खन्धधम्मे सन्धायाह. ते हि इधाधिप्पेता, अञ्ञथा अट्ठतिंसाति वत्तब्बं सिया. यथा चित्तं, एवं तंसम्पयुत्तधम्मापि दुतिये ससङ्खारा एवाति आह ‘‘ससङ्खारभावमत्तमेव हेत्थ विसेसो’’ति. अवसेसा पठमे वुत्तधम्मा.
अवसेसा पञ्चमेन सम्पयोगं गच्छन्तीति एत्थ कथं करुणामुदिताउपेक्खासहगते सम्भवन्तीति? पुब्बभागभावतो. अप्पनाप्पत्ता एव हि करुणामुदिता उपेक्खासहगता न होन्ति, ततो अञ्ञत्थ पन उपेक्खासहगतापि होन्तीति आचरिया.
सुविसुद्धस्स कायकम्मादिकस्स चित्तसमाधानवसेन रूपारूपावचरकुसलप्पवत्ति, न कायकम्मादीनं सोधनवसेन, नापि दुच्चरितदुराजीवानं समुच्छिन्दनपटिप्पस्सम्भनवसेनाति महग्गतचित्तुप्पादेसु विरतीनं असम्भवोयेवाति आह ‘‘ठपेत्वा विरतित्तय’’न्ति. ततोति रूपावचरपठमे वुत्तचेतसिकतो. तेयेवाति रूपावचरपञ्चमे वुत्तचेतसिका एव. यदि एव रूपावचरतो को विसेसोति आह ‘‘अरूपावचरभावोयेव हि एत्थ विसेसो’’ति.
पठमज्झानिकेति पठमज्झानवति. मग्गविञ्ञाणेति चतुब्बिधेपि मग्गविञ्ञाणे वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति सम्बन्धो. दुतियज्झानिकादिभेदे मग्गविञ्ञाणेति एत्थ आदि-सद्देन ततियचतुत्थपञ्चमज्झानिकानि सङ्गण्हाति. ‘‘वुत्तनयेना’’ति वुत्तं किं अविसेसेनाति चोदनायने तं दस्सेन्तो ‘‘करुणामुदितान’’न्तिआदिमाह. तत्थ मग्गविञ्ञाणानं निब्बानारम्मणत्ता, करुणामुदितानञ्च सत्तारम्मणत्ता न तासं तत्थ सम्भवो. मग्गधम्मेसु च पादकादिनियमेन ¶ कदाचि सम्मासङ्कप्पविरहो सिया ¶ , न पन विरतिविरहो कायदुच्चरितादीनं समुच्छिन्दनवसेनेव अरियमग्गस्स पवत्तनतोति नियतविरतिता.
४७८. न हिरियति न लज्जतीति अहिरिको, पुग्गलो, चित्तं, तंसम्पयुत्तधम्मसमुदायो वा. ‘‘अहिरिक्क’’न्ति वत्तब्बे एकस्स ककारस्स लोपं कत्वा ‘‘अहिरिक’’न्ति वुत्तं. ‘‘न ओत्तप्प’’न्ति ओत्तप्पस्स पटिपक्खभूतं धम्ममाह. अजिगुच्छनं अहीळनं. अलज्जा अविरिळा. तेहेवाति कायदुच्चरितादीहि एव. असारज्जं निब्भयता. अनुत्तासो असम्भमो. वुत्तपटिपक्खवसेनाति अलज्जनाकारेन पापानं करणरसं अहिरिकं, अनुत्तासाकारेन अनोत्तप्पं, वुत्तप्पकारेनेव पापतो असङ्कोचनपच्चुपट्ठानानि अत्तनि, परेसु च अगारवपदट्ठानानि. गामसूकरस्स विय असुचितो किलेसासुचितो अजिगुच्छनं अहिरिकेन होति, सलभस्स विय अग्गितो पापतो अनुत्तासो अनोत्तप्पेन होतीति एवं वुत्तप्पटिपक्खवसेन वित्थारो वेदितब्बो.
४७९. लुब्भन्ति तेनातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बं. लुब्भन्तीति अभिगिज्झन्ति. मुय्हन्तीति न बुज्झन्ति. आरम्मणग्गहणं ‘‘मम इद’’न्ति तण्हाभिनिवेसवसेन अभिनिविस्स आरम्मणस्स अविस्सज्जनं, न आरम्मणकरणमत्तं. अभिसङ्गो अभिमुखभावेन आसत्ति. अपरिच्चागो अविजहनं, दुम्मोचनीयता वा. अस्साददस्सनं अस्साददिट्ठि. ‘‘अस्सादानुपस्सिनो च तण्हा पवड्ढती’’ति (सं. नि. २.५२, ५४, ५७) हि वुत्तं.
४८०. धम्मसभावस्स याथावतो अदस्सनं चित्तस्स अन्धभावो. अञ्ञाणं ञाणपटिपक्खो. सम्पटिविज्झितुं असमत्थता असम्पटिवेधो. यथा ञाणं आरम्मणसभावं पटिविज्झितुं न लब्भति, मोहस्स तथा पवत्ति आरम्मणसभावच्छादनं. असम्मापटिपत्तिं पच्चुपट्ठपेति, सम्मापटिपत्तिया पटिपक्खभावेन गय्हतीति वा असम्मापटिपत्तिपच्चुपट्ठानो. यस्स उप्पज्जति, तस्स अन्धकरणं अन्धकारो, तथा पच्चुपतिट्ठतीति अन्धकारपच्चुपट्ठानो.
४८१. मिच्छाति धम्मसभावस्स विपरीतं, निच्चादितोति अत्थो. अयोनिसो अभिनिवेसो अनुपायाभिनिवेसो उप्पथाभिनिवेसो. धम्मसभावं ¶ अतिक्कमित्वा परतो आमसनं ¶ परामासो. विपरीतग्गाहवसेन ‘‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’न्ति (म. नि. २.१८७, २०२, २०३; ३.२७-२९) अभिनिविसनं मिच्छाभिनिवेसो.
४८२. यस्स धम्मस्स वसेन उद्धतं होति चित्तं, तंसम्पयुत्तधम्मा वा, सो धम्मो उद्धच्चं. अवूपसमोति असन्निसिन्नअप्पसन्नभावमाह. अनवट्ठानरसन्ति चलनकिच्चं. भन्तत्तन्ति परिब्भमनाकारं. चेतसो अवूपसमेति निप्फादेतब्बे पयोजने भुम्मं, अवूपसमपच्चयभूतं आरम्मणं वा ‘‘अवूपसमो’’ति वुत्तं. अकुसलधम्मानं एकन्तनिहीनताय ‘‘अकुसलभावेन च लामकत्त’’न्ति वुत्तं.
४८३. थिनमिद्धमेत्थ अनियतं, न मानादीति थिनमिद्धस्स अनियतता च एत्थ दुतियचित्ते पठमाकुसलतो विसेसो.
अनुस्साहनावसीदनभावेन संहतभावो थिनं, तेन योगतो चित्तं थिनं, तस्स भावोति थिनता. असमत्थताविघातवसेन अकम्मञ्ञता मिद्धं. यस्मा ततो एव तेन सम्पयुत्तधम्मा मेधिता विहतसामत्थिया होन्ति, तस्मा ‘‘मिद्धनता मिद्ध’’न्ति वुत्तं. अनुस्साहलक्खणन्ति उस्साहपटिपक्खलक्खणं. वीरियस्स अवनोदनं खिपनं वीरियावनोदनं. सम्पयुत्तधम्मानं संसीदनाकारेन पच्चुपतिट्ठति, तेसं वा संसीदनं पच्चुपट्ठपेतीति संसीदनपच्चुपट्ठानं. अकम्मञ्ञतालक्खणन्ति एत्थ कामं थिनम्पि अकम्मञ्ञसभावमेव, तं पन चित्तस्स, मिद्धं वेदनादिक्खन्धत्तयस्साति अयमेत्थ विसेसो. तथा हि पाळियं ‘‘तत्थ कतमं थिनं? या चित्तस्स अकल्लता अकम्मञ्ञता. तत्थ कतमं मिद्धं? या कायस्स अकल्लता अकम्मञ्ञता’’ति (ध. स. ११६२-११६३) च आदिना इमेसं निद्देसो पवत्तो. ओनहनं विञ्ञाणद्वारानं पिदहनं. लीनता लीनाकारो आरम्मणग्गहणे सङ्कोचो. यस्मा थिनेन चित्तस्सेव संहननं होति, मिद्धेन पन वेदनादिक्खन्धत्तयस्स विय रूपकायस्सापि, तस्मा तं पचलायिकानिद्दं पच्चुपट्ठपेतीति पचलायिकानिद्दापच्चुपट्ठानं वुत्तं. अरति पन्तसेनासनेसु, अधिकुसलधम्मेसु च अरोचना. विजम्भिका विजम्भनसङ्खातस्स कायदुट्ठुल्लस्स कारणभूता संकिलेसप्पवत्ति. अरतिविजम्भिकादीसूति ¶ च आदि-सद्देन तन्दिआदीनं गहणं. निप्फादेतब्बे पयोजने चेतं भुम्मवचनं.
अवसेसा ¶ सोळस. मानो पनेत्थ अनियतो होति, तेन सद्धिं सत्तरसेव होन्ति. पट्ठाने हि ‘‘संयोजनं धम्मं पटिच्च संयोजनो धम्मो उप्पज्जति हेतुपच्चया’’ति एत्थ चतुक्खत्तुं कामरागेन, तिक्खत्तुं पटिघेन च मानो विचिकिच्छा भवरागोति तयोपेते सकदागामिनो संयोजनानं संयोजनेहि दसविधा योजनाति दस्सिताय दसविधाय योजनाय ‘‘कामरागसंयोजनं पटिच्च मानसंयोजनं अविज्जासंयोजन’’न्ति (पट्ठा. ३.४.१) वत्वा ‘‘कामरागसंयोजनं पटिच्च अविज्जासंयोजन’’न्ति (पट्ठा. ३.४.१) तथा ‘‘मानसंयोजनं पटिच्च भवरागसंयोजनं अविज्जासंयोजन’’न्ति (पट्ठा ३.४.१) वत्वा ‘‘भवरागसंयोजनं पटिच्च अविज्जासंयोजन’’न्ति (पट्ठा. ३.४.१) च एवमागताहि योजनाहि मानस्स अनियतभावो पकासितो. यदि हि मानो नियतो सिया, कामरागस्स मानरहिता पवत्ति न सिया, तथा भवरागस्स. एवं सति पट्ठाने चतुक्खत्तुं कामरागेन योजना न सिया, तिक्खत्तुंयेव सिया. भवरागमूलिका च न सिया. एवञ्च संयोजनानं संयोजनेहि अट्ठविधेन योजना सिया, न दसविधेन. दसविधाव च दस्सिताति. सेय्यादिवसेन उच्चतो नमनं उन्नति. उन्नमनवसेनेव संपग्गहरसो. न वीरियं विय तंतंकिच्चसाधने अब्भुस्सहनवसेन. ओमानस्सापि अत्तानं अवं कत्वा गहणम्पि सम्पग्गहणवसेनेवाति दट्ठब्बं. केतु वुच्चति अच्चुग्गतधजो, इध पन केतु वियाति केतु, उळारतमादिभावो. तं केतुभावसङ्खातं केतुं कामेतीति केतुकम्यं, चित्तं. यस्स धम्मस्स वसेन केतुकम्यं, सा केतुकम्यता. ‘‘अह’’न्ति पवत्तनतो मानस्स दिट्ठिसदिसी पवत्तीति सो दिट्ठिया सद्धिं एकचित्तुप्पादे न पवत्तति, अत्तसिनेहसन्निस्सयो चाति आह ‘‘दिट्ठिविप्पयुत्तलोभपदट्ठानो’’ति.
एत्थापि चाति च-सद्देन थिनमिद्धं आकड्ढति.
४८५. दुस्सन्तीति ब्यापज्जन्ति. चण्डिक्कं कुज्झनं. अत्तनो पवत्तिआकारवसेन, विरूपसंसप्पनकअनिट्ठरूपसमुट्ठापनवसेन च विसप्पनरसो. कायस्स ¶ विज्झत्तभावापादनतो अत्तनो निस्सयदहनरसो. दुस्सनं अत्तनो, परस्स च उपभोगफलकालेसु अनिट्ठत्ता विससंसट्ठपूतिमुत्तं विय दट्ठब्बोति सब्बेन सब्बं अग्गहेतब्बतं दस्सेति.
४८६. यं परसम्पत्तीसु इस्साकरणं, सा इस्साति दस्सेन्तो आह ‘‘इस्सायना इस्सा’’ति ¶ . उसूयनं असहनं. तत्थेवाति परसम्पत्तीसु एव. अभिरतिपटिपक्खभूतं इस्साय किच्चं, न अभिरतिया अभावमत्तन्ति आह ‘‘अनभिरतिरसा’’ति.
४८७. मच्छरयोगेन ‘‘मच्छरी’’ति पवत्तमानं मच्छरिसद्दं गहेत्वा आह ‘‘मच्छरभावो मच्छरिय’’न्ति. निरुत्तिनयेन पन मा इदं अच्छरियं अञ्ञेसं होतु, मय्हमेव होतूति मच्छरियन्ति पोराणा. तं मच्छरियं वुच्चमानानि लक्खणादीनि परियादाय तिट्ठति. सङ्कोचनपच्चुपट्ठानन्ति अत्तसम्पत्तीनं परेहि असाधारणभावकरणेन सङ्कोचनपच्चुपट्ठानं. कटुकाकारगति कटुकञ्चुकता. अत्तसम्पत्ति आवासादि.
४८८. कुकतन्ति एत्थ अकतम्पि कुकतमेव. एवञ्हि वत्तारो होन्ति ‘‘यं मया न कतं, तं कुकत’’न्ति. तथा हि वक्खति ‘‘कताकतानुसोचनरस’’न्ति. एवं कताकतं दुच्चरितं, सुचरितञ्च कुकतं, तं आरब्भ विप्पटिसारवसेन पवत्तं पन चित्तं तंसहचरितताय इध ‘‘कुकत’’न्ति गहेत्वा ‘‘तस्स भावो कुक्कुच्च’’न्ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं. पच्छा अनुतापनं विबाधनं पच्छानुतापो. यथापवत्तस्स कताकताकारविसिट्ठस्स दुच्चरितसुचरितस्स अनुसोचनवसेन विरूपं पटिसरणं विप्पटिसारो. परायत्तताहेतुताय दासब्यमिव दट्ठब्बं. यथा हि दासब्ये सति दासो परायत्तो होति, एवं कुक्कुच्चे सति तंसमङ्गी. न हि सो अत्तनो धम्मताय कुसले पवत्तितुं सक्कोति. अथ वा कताकताकुसलकुसलानुसोचने आयत्तताय तदुभयवसेन कुक्कुच्चेन तंसमङ्गी होतीति तं दासब्यं विय होतीति.
अनियतेसु इस्सादीसु थिनमिद्धसम्भवोव चाति च-सद्दं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
४९०. पवत्तिट्ठितिमत्तोति ¶ खणट्ठितिमत्तो. ‘‘निवाते दीपच्चीनं ठिति विया’’ति हि एवं वुत्तचित्तट्ठिति विय सन्तानट्ठितिया पच्चयो भवितुं असमत्थो निच्छयाभावेन असण्ठहनतो चेतसो पवत्तिपच्चयमत्तताय पवत्तिट्ठितिमत्तो. तेनाह ‘‘दुब्बलो समाधी’’ति. विगता चिकिच्छाति चिकिच्छितुं दुक्करताय वुत्तं, न सब्बथा विचिकिच्छाय चिकिच्छाभावतोति तदत्थमत्तं दस्सेति. ‘‘एवं नु खो, ननु खो’’तिआदिना संसप्पनवसेन सेतीति संसयो. कम्पनरसाति नानारम्मणे चित्तस्स कम्पनकिच्चा. उद्धच्चञ्हि अत्तना गहिताकारे ¶ एव ठत्वा भमतीति एकारम्मणस्मिंयेव विप्फन्दनवसेन पवत्तति. विचिकिच्छा पन यदिपि रूपादीसु एकस्मिंयेव आरम्मणे उप्पज्जति, तथापि ‘‘एवं नु खो, ननु खो, इदं नु खो, अञ्ञं नु खो’’ति अञ्ञं गहेतब्बाकारं अपेक्खतीति नानारम्मणे कम्पनं होतीति. अनिच्छयं द्वेळ्हकं पच्चुपट्ठपेतीति अनिच्छयपच्चुपट्ठाना. अनेकंसस्स आरम्मणे नानासभावस्स गहणाकारेन पच्चुपतिट्ठतीति अनेकंसगाहपच्चुपट्ठाना.
४९१. सत्तारम्मणत्ताति सत्तपञ्ञत्तिआरम्मणत्ता. ननु च पञ्ञत्तिआरम्मणापि विपाका होन्तीति चोदनं सन्धायाह ‘‘एकन्तपरित्तारम्मणा हि कामावचरविपाका’’ति. विरतियोपि विपाकेसु न सन्तीति एत्थापि ननु केसुचि विपाकेसु विरतियोपि सन्तीति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘पञ्च सिक्खापदा कुसलायेवाति हि वुत्त’’न्ति, तेन लोकियविपाकेसु विरतियो न सन्तीति दस्सेति.
तेसन्ति रूपावचरादिविपाकविञ्ञाणानं. जनेतब्बजनकसम्बन्धे हि इदं सामिवचनं.
४९२. तेति ते अहेतुककिरियसङ्खारा. तत्थ कुसलविपाकमनोधातुसम्पयुत्तेहि समाना अहेतुककिरियमनोधातुसम्पयुत्ता, सोमनस्ससहगतसन्तीरणसम्पयुत्तेहि समाना हसितुप्पादसम्पयुत्ता, उपेक्खासहगतसन्तीरणसम्पयुत्तेहि समाना वोट्ठब्बनसम्पयुत्ताति इममत्थं दस्सेन्तेन ‘‘कुसल…पे… समाना’’ति वत्वा ततो लब्भमानं विसेसं दस्सेतुं ‘‘मनोविञ्ञाणधातुद्वये पना’’तिआदि वुत्तं. वीरियसब्भावतो बलप्पत्तो समाधि होति ‘‘वीरियन्तं बल’’न्ति कत्वा.
समुच्छेदविरतीहि ¶ एव अरहन्तानं विरमनकिच्चस्स निट्ठितत्ता किरियचित्तेसु विरतियो न सन्तीति आह ‘‘ठपेत्वा विरतियो’’ति. कामावचरसहेतुककिरियसङ्खारानं कामावचरकुसलेहि विरतिकतो विसेसो अत्थि, महग्गतेसु पन तादिसोपि नत्थीति आह ‘‘सब्बाकारेनपी’’ति, धम्मतो, आरम्मणतो, पवत्तिआकारतोति सब्बपकारेनपीति अत्थो.
इति सङ्खारक्खन्धे वित्थारकथामुखवण्णना.
अतीतादिविभागकथावण्णना
अभिधम्मन्तोगधम्पि ¶ सुत्तन्तभाजनीयं सुत्तन्तनयो एव, एकन्तअभिधम्मनयो पन अभिधम्मभाजनीयन्ति आह ‘‘अभिधम्मे पदभाजनीयनयेना’’ति.
४९३. भगवता पन एवं खन्धा वित्थारिताति सम्बन्धो. तस्मा इमायपि पाळिया वसेन खन्धानं संवण्णनं करिस्सामाति अधिप्पायो. यं किञ्चीति एत्थ यन्ति सामञ्ञेन अनियमदस्सनं. किञ्चीति पकारभेदं आमसित्वा अनियमदस्सनं. उभयेनापि अतीतं वा…पे… सन्तिके वा अप्पं वा बहुं वा यादिसं वा तादिसं वा नपुंसकनिद्देसारहं सब्बं ब्यापेत्वा गण्हातीति आह ‘‘अनवसेसपरियादान’’न्ति. एवं पन अञ्ञेसुपि नपुंसकनिद्देसारहेसु पसङ्गं दिस्वा तत्थ अधिप्पेतत्थं अतिच्च पवत्तनतो अतिप्पसङ्गस्स नियमनत्थं रूपन्ति वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘रूपन्ति अतिप्पसङ्गनियमन’’न्ति आह. यं किञ्चीति च यं-सद्दं एकं पदं, सनिपातं किं-सद्दञ्च एकं पदन्ति गहेत्वा अनियमेकत्थदीपनतो ‘‘पदद्वयेनापी’’ति वुत्तं. अस्साति रूपस्स. अतीतादिना विभागं आरभति अतीतानागतपच्चुप्पन्नन्तिआदिना.
४९४. अद्धासन्ततिसमयखणवसेनाति एत्थ चुतिपटिसन्धिपरिच्छिन्ने काले अद्धा-सद्दो वत्ततीति ‘‘अहोसिं नु खो अहमतीतमद्धान’’न्तिआदिसुत्तवसेन (म. नि. १.१८; सं. नि. २.२०) विञ्ञायति. तथा हि भद्देकरत्तसुत्तेपि ‘‘अतीतं नान्वागमेय्या’’तिआदिना (म. नि. ३.२७२, २७५, २७६, २७७) अद्धावसेनेव अतीतादिभावो वुत्तो. ‘‘तयोमे, ¶ भिक्खवे, अद्धा, कतमे तयो? अतीतो अद्धा अनागतो अद्धा पच्चुप्पन्नो अद्धा’’ति (दी. नि. ३.३०५; इतिवु. ६३) पन परमत्थतो परिच्छिज्जमानो अद्धा निरुत्तिपथसुत्तवसेन खणपरिच्छिन्नो वुत्तो. तत्थ हि ‘‘यं, भिक्खवे, रूपं जातं…पे… पातुभूतं. अत्थीति तस्स सङ्खा’’ति (सं. नि. ३.६२) विज्जमानस्स पच्चुप्पन्नता, ततो पुब्बे, पच्छा च अतीतानागतता वुत्ता. तदञ्ञसुत्तेसु पन येभुय्येन चुतिपटिसन्धिपरिच्छिन्नो अतीतादिको अद्धा वुत्तोति सो एव इधापि ‘‘अद्धावसेना’’ति वुत्तो.
सीतं सीतस्स सभागो, तथा उण्हं उण्हस्स. यं पन सीतं, उण्हं वा सरीरे सन्निपतितं ¶ सन्तानवसेन पवत्तमानं अनूनं अनधिकं एकाकारं, तं एको उतूति वुच्चतीति सभागउतुनो अनेकत्ता एक-ग्गहणं कतं, एवं आहारेपि. एकवीथिएकजवनसमुट्ठानन्ति पञ्चछट्ठद्वारवसेन वुत्तं. सन्ततिसमयकथा विपस्सकानं उपकारत्थाय अट्ठकथासु कथिता. जनको हेतु, उपथम्भको पच्चयो, तेसं उप्पादनं, उपत्थम्भनञ्च किच्चं. यथा बीजस्स अङ्कुरुप्पादनं, पथवीआदीनञ्च तदुपत्थम्भनं, कम्मस्स कटत्तारूपविपाकुप्पादनं, आहारादीनं तदुपत्थम्भनं, एवं एकेकस्स कलापस्स, चित्तुप्पादस्स च जनकानं कम्मानन्तरादिपच्चयभूतानं, उपत्थम्भकानञ्च सहजातपुरेजातपच्छाजातानं किच्चं यथासम्भवं योजेतब्बं. एवं उतुआदीनं सभागविसभागतासम्भवतो तंसमुट्ठानानं रूपानं सन्ततिवसेन अतीतादिविभागो वुत्तो, कम्मस्स पन एकभवनिब्बत्तकस्स सभागविसभागता नत्थीति तंसमुट्ठानानं रूपानं सन्ततिवसेन अतीतादिविभागं अवत्वा उपत्थम्भकवसेनेव वुत्तो. यदा पन लिङ्गपरिवत्तनं होति, तदा बलवता अकुसलेन पुरिसलिङ्गं अन्तरधायति, दुब्बलेन कुसलेन इत्थिलिङ्गं पातुभवति. दुब्बलेन च अकुसलेन इत्थिलिङ्गं अन्तरधायति, बलवता कुसलेन पुरिसलिङ्गं पातुभवतीति कम्मसमुट्ठानरूपानम्पि अत्थेव विसभागताति तेसम्पि सन्ततिवसेन अतीतादिविभागो सम्भवति, सो पन न सब्बकालिकोति न गहितो.
तंतंसमयन्ति एकमुहुत्तादिको सो सो समयो एतस्साति तंतंसमयं, रूपं, तंतंसमयवन्तन्ति अत्थो.
ततो ¶ पुब्बेति ततो खणत्तयस्स परियापत्तितो पुब्बे. अनुप्पन्नत्ता अनागतं. पच्छाति ततो पच्छा. खणत्तयं अतिक्कन्तत्ता अतीतं. यस्स हेतुकिच्चं, पच्चयकिच्चञ्च निट्ठितत्ता अतिक्कन्तं, तं अतीतं उप्पादक्खणे हेतुकिच्चं, उप्पन्नफलत्ता निट्ठितञ्चाति दट्ठब्बं. तीसुपि खणेसु पच्चयकिच्चं. पथवीआदीनं सन्धारणादिकं, फस्सादीनं फुसनादिकञ्च अत्तनो किच्चं सकिच्चं, सकिच्चस्स करणक्खणो सकिच्चक्खणो, सह वा किच्चेन सकिच्चं, यस्मिं खणे सकिच्चं रूपं वा अरूपं वा होति, सो सकिच्चक्खणो, तस्मिं खणे पच्चुप्पन्नं. एत्थ च खणादिकथायं ‘‘ततो पुब्बे अनागतं, पच्छा अतीत’’न्ति वचनं अद्धादीसु विय भेदाभावतो निप्परियायं. अद्धादिवसेन हि अञ्ञेव धम्मा अतीता अञ्ञे अनागता अञ्ञे पच्चुप्पन्ना लब्भन्ति, खणादिवसेन पन नत्थि धम्मतो भेदो, कालतो एव भेदो. उप्पादतो पुब्बे अनागतो ¶ , खणत्तये वत्तमानो, ततो परं अतीतोति निप्परियाया, अद्धापच्चुप्पन्नादि विय केनचि परियायेन अतीतमनागतन्ति च वत्तब्बताभावतो.
४९५. हेट्ठा वुत्तं अज्झत्तिकबाहिरभेदं सन्धाय ‘‘वुत्तनयो एवा’’ति वत्वा तेन अपरितुस्समानेन यदिपि तत्थ अज्झत्तमेव अज्झत्तिकन्ति सद्दत्थो लब्भति, तथापि अत्थेव अज्झत्तअज्झत्तिकसद्दानं, बहिद्धाबाहिरसद्दानञ्च अञ्ञमञ्ञं अत्थभेदो. तथा हि अज्झत्तिकसद्दो सपरसन्तानिकेसु चक्खादीसु रूपादीसु बाहिरसद्दो विय पवत्तति, अज्झत्तसद्दो पन तस्स तस्स सत्तस्स ससन्तानिकेस्वेव चक्खुरूपादीसु ततो अञ्ञेसु बहिद्धासद्दो विय पवत्तति. तस्मा तमत्थं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ इधाति इमस्मिं सुत्तन्तनये. नियकज्झत्तम्पि न पुब्बे वुत्तअज्झत्तिकमेव, परपुग्गलिकम्पि न पुब्बे वुत्तबाहिरमेवाति अधिप्पायो.
४९६. हीनपणीतभेदो परियायतो, निप्परियायतो च वेदितब्बोति सम्बन्धो. तदेव सुदस्सीनं रूपं. यत्थाति यस्मिं आरम्मणभूते. यं आरम्मणं कत्वा अकुसलविपाकविञ्ञाणं उप्पज्जति, तं हीनं अनिट्ठभावतो. यं कुसलविपाकं, तं पणीतं इट्ठभावतो. यथा हि अकुसलविपाको सयं अनिट्ठो अनिट्ठे एव उप्पज्जति, न इट्ठे, एवं कुसलविपाकोपि सयं इट्ठो इट्ठे एव उप्पज्जति, न अनिट्ठे. तथा हि वुत्तं अट्ठकथायं –
‘‘अकुसलकम्मजवसेन ¶ अनिट्ठा पञ्च कामगुणा विभत्ता, कुसलकम्मजं पन अनिट्ठं नाम नत्थि, सब्बं इट्ठमेव. कुसलकम्मजवसेन इट्ठा पञ्च कामगुणा विभत्ता. कुसलकम्मजञ्हि अनिट्ठं नाम नत्थि, सब्बं इट्ठमेवा’’ति (विभ. अट्ठ. ६) च.
तत्थ मनापानिपि कानिचि हत्थिरूपादीनि अकुसलकम्मनिब्बत्तानि सन्ति, न पन तानि तेसंयेव हत्थिआदीनं सुखस्स हेतुभावं गच्छन्ति. तस्स तस्सेव हि सत्तस्स अत्तना कतेन कुसलेन निब्बत्तं सुखस्स पच्चयो होति, अकुसलेन निब्बत्तं दुक्खस्स. तस्मा कम्मजानं इट्ठानिट्ठता कम्मकारकसत्तस्स वसेन योजनारहा सिया. तत्थ यं वुत्तं ‘‘कुसलकम्मजं अनिट्ठं नाम नत्थी’’ति, न च वुत्तं ‘‘अकुसलकम्मजं इट्ठं नाम नत्थी’’ति, तेन ¶ अकुसलकम्मजम्पि सोभनं परसत्तानं इट्ठं अत्थीति अनुञ्ञातं भविस्सति, कुसलकम्मजं पन सब्बेसं इट्ठमेवाति.
तिरच्छानगतानं पन केसञ्चि मनुस्सरूपं अमनापं, यतो ते दिस्वाव पलायन्ति, मनुस्सा च देवतारूपं पस्सित्वा भायन्ति, तेसम्पि विपाकविञ्ञाणं तं रूपं आरब्भ कुसलविपाकमेव उप्पज्जति, तादिसस्स पन पुञ्ञस्स अभावा न तेसं तत्थ अभिरति होति. कुसलकम्मजस्स पन अनिट्ठस्स अभावो विय अकुसलकम्मजस्स च इट्ठस्स अभावो वत्तब्बो. हत्थिआदीनम्पि हि अकुसलकम्मजं मनुस्सानं अकुसलविपाकस्सेव आरम्मणं, कुसलकम्मजं पन पवत्ते समुट्ठितं कुसलविपाकस्स. इट्ठारम्मणेन पन वोमिस्सकत्ता अप्पकं अकुसलकम्मजं बहुलं अकुसलविपाकुप्पत्तिया कारणं न भविस्सतीति सक्का विञ्ञातुं, विपाकं पन न सक्का वञ्चेतुन्ति विपाकवसेन इट्ठानिट्ठारम्मणववत्थानं सुट्ठु युज्जति. यं पन वुत्तं ‘‘अनिट्ठा पञ्च कामगुणा’’ति, तं रूपादिभावसामञ्ञतो कामगुणसदिसताय तंसदिसेसु तब्बोहारेन वुत्तं. इट्ठानेव हि रूपादीनि ‘‘कामगुणा’’ति पाळियं (म. नि. १.१६४-१६५, १७७-१७८, २८७; २.१५५, २८०; ३.५७, १९०; सं. नि. ५.३०) वुत्तानि. कामगुणविसभागा वा रूपादयो ‘‘कामगुणा’’ति वुत्ता असिवे सिवोति वोहारो विय, सब्बानि वा इट्ठानिट्ठानि रूपादीनि तण्हावत्थुभावतो कामगुणा एव. वुत्तञ्हि ‘‘रूपा लोके पियरूपं सातरूप’’न्तिआदि (दी. नि. २.४००; म. नि. १.१३३). अतिसयेन पन कमनीयत्ता सुत्तेसु कामगुणाति इट्ठरूपादीनि वुत्तानि.
वुत्तनयमेवाति ¶ अभिदेसेन लक्खणतो दूरसन्तिकं दस्सितन्ति आह ‘‘ओकासतोपेत्थ उपादायुपादाय दूरसन्तिकता वेदितब्बा’’ति. तत्थ कित्तकतो पट्ठाय रूपं ओकासवसेन सन्तिके नाम, कित्तकतो पन पट्ठाय दूरे नाम? पकतिकथाय कथेन्तानं द्वादस हत्था सवनूपचारो नाम, तस्स ओरतो सन्तिके, परतो दूरे. तत्थ सुखुमरूपं दूरे होन्तं लक्खणतोपि ओकासतोपि दूरे होति, सन्तिके होन्तं पन ओकासतोव सन्तिके होति, न लक्खणतो. ओळारिकरूपं सन्तिके होन्तं लक्खणतोपि ओकासतोपि सन्तिके होति, दूरे होन्तं ओकासतोव होति, न लक्खणतो. ‘‘उपादायुपादाया’’ति पन वुत्तत्ता अत्तनो रूपं सन्तिके नाम, अन्तोकुच्छिगतस्सापि परस्स दूरे. अन्तोकुच्छिगतस्स सन्तिके, बहि ठितस्स दूरेति ¶ एवं अन्तोगब्भपमुखपरिवेणसङ्घारामसीमागामखेत्तजनपदरज्जसमुद्दचक्कवाळेसु तदन्तोगतबहिगतानं वसेन दूरसन्तिकता वेदितब्बा.
४९७. तदेकज्झन्ति तं एकज्झं एकतो. अभिसंयूहित्वाति संहरित्वा, समूहं वा कत्वा. अभिसङ्खिपित्वाति सङ्खिपित्वा सङ्खेपं कत्वा. ‘‘सब्बम्पि रूपं…पे… दस्सितं होती’’ति इमिना रूपखन्धसद्दानं समानाधिकरणसमासभावं दस्सेति. तेनेवाह ‘‘न हि रूपतो अञ्ञो रूपक्खन्धो नाम अत्थी’’ति.
४९८. रासिभावूपगमनेन वेदनाक्खन्धादयोति दस्सिता होन्तीति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
सन्ततिवसेन, खणादिवसेन चाति एत्थ अद्धासमयवसेन अतीतादिविभागस्स अवचनं सुखादिवसेन भिन्नाय अतीतादिभाववचनतो. न हि सुखा एव अद्धावसेन, समयवसेन च अतीतादिका होति, तथा दुक्खा एव, अदुक्खमसुखा एव च कायिकचेतसिकादिभावेन भिन्ना, तेन वेदनासमुदायो अद्धासमयवसेन अतीतादिभावेन वत्तब्बतं अरहति समुदायस्स तेहि परिच्छिन्दितब्बत्ता, वेदनेकदेसा पन गय्हमाना सन्ततिखणेहि परिच्छेदं अरहन्ति तथा परिच्छिन्दित्वा गहेतब्बतो. एकसन्ततियं पन सुखादीसु अनेकभेदभिन्नेसु यो भेदो परिच्छिन्दितब्बभावेन गहितो, तस्स एकप्पकारस्स ¶ पाकटस्स परिच्छेदिका तंसहितद्वारालम्बनप्पवत्ता, अविच्छेदेन तदुप्पादकेकविधविसयसमायोगप्पवत्ता च सन्तति भवितुं अरहतीति तस्सा भेदन्तरं अनामसित्वा परिच्छेदकभावेन गहणं कतं, लहुपरिवत्तिनो वा अरूपधम्मा परिवत्तनेनेव परिच्छेदेन परिच्छिन्दनं अरहन्तीति सन्ततिखणवसेनेव परिच्छेदो वुत्तो. एकविधविसयसमायोगप्पवत्ता दिवसम्पि बुद्धरूपं पस्सन्तस्स, धम्मं सुणन्तस्स पवत्तसद्धादिसहितवेदना पच्चुप्पन्ना. ‘‘पुब्बन्तापरन्तमज्झत्तगता’’ति एतेन हेतुपच्चयकिच्चवसेन वुत्तनयं दस्सेति.
४९९. सब्यापारसउस्साहसविपाकता कुसलादीहि तीहिपि साधारणाति असाधारणमेव दस्सेतुं ‘‘सावज्जकिरियहेतुतो’’तिआदि वुत्तं. तत्थ सावज्जकिरियहेतुतोति पाणातिपातादिगारय्हकिरियानिमित्ततो. किलेससन्तापभावतोति किलेसपरिळाहेन सदरथभावतो ¶ . वूपसन्तसभावाय कुसलाय वेदनाय ओळारिका. सब्यापारतोति सईहतो. तेन यथा पवत्तमानायस्सा विपाकेन भवितब्बं, तथा पवत्तिं वदन्तो विपाकुप्पादनयोग्यतमाह. सउस्साहतोति ससत्तितो, तेन विपाकुप्पादनसमत्थतं. सविपाकतोति विपाकसब्भावतो, तेन पच्चयन्तरसमवायेनस्सा विपाकनिब्बत्तनं. तीहिपि पदेहि विपाकधम्मतंयेव दस्सेति. कायकम्मादिब्यापारसब्भावतो वा सब्यापारतो, जवनुस्साहवसेन सउस्साहतो, विपाकुप्पादनसमत्थतावसेन सविपाकतोति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. विपाकं अनुप्पादेन्तीपि किरिया कुसला विय सब्यापारा, सउस्साहा एव च होतीति तदुभयं अनामसित्वा किरियाब्याकतवारे ‘‘सविपाकतो’’ इच्चेव वुत्तं. सब्याबज्झतोति किलेसदुक्खेन सदुक्खतो. वुत्तविपरियायतोति अनवज्जकिरियहेतुतो, किलेससन्तापाभावतो, अब्याबज्झतो च वूपसन्तवुत्तीति एवं अकुसलाय वुत्तविपल्लासतो. यथायोगन्ति योगानुरूपं. तीसु कारणेसु यं यं यस्सा यस्सा युज्जति, तदनुरूपन्ति अत्थो. कुसलाकुसलवेदनाहि विपाकब्याकताय तीहिपि कारणेहि ओळारिका. किरियाब्याकताय सविपाकतो सविपाकताविसिट्ठसब्यापारसउस्साहतो वाति. वुत्तपरियायेनाति विपाकब्याकता अब्यापारतो ¶ , अनुस्साहतो, अविपाकतो च ताहि कुसलाकुसलवेदनाहि सुखुमा. किरियाब्याकता अविपाकतो, अविपाकताविसिट्ठसब्यापारसउस्साहतो वाति एवं कुसलाकुसलाय वुत्तविपल्लासेन. कम्मवेगक्खित्ता हि कम्मपटिबिम्बभूता च कायकम्मादिब्यापारविरहतो निरुस्साहा विपाका. सउस्साहा च किरिया अविपाकधम्मा. सविपाकधम्मा हि सगब्भा विय ओळारिकाति.
५००. निरस्सादतोति अस्सादाभावतो सुखपटिक्खेपतो. सविप्फारतोति सपरिप्फन्दतो, अनुपसन्ततोति अत्थो. अभिभवनतोति अज्झोत्थरणतो. सुखाय मज्झत्तता नत्थि, उपेक्खाय सातता. सन्ततादयो पन सब्बत्थ सुखुपेक्खासु लब्भन्तीति ‘‘यथायोग’’न्ति वुत्तं. पाकटतोति सुखितो दुक्खितोति दिस्वापि जानितब्बत्ता विभूतभावतो. सा अदुक्खमसुखा वेदना.
५०१. असमापन्नसमापन्न-ग्गहणेन चेत्थ भूमिवसेनापि वेदनानं ओळारिकसुखुमता वुत्ताति वेदितब्बा. इतरा समापन्नस्स वेदना.
ओघनियतोति ¶ ओघेहि आरम्मणं कत्वा अतिक्कमितब्बतो. तथा योगनियतो, गन्थनियतो चाति एत्थापि गन्थोव गन्थनं, तस्स हितं आरम्मणभावेन सम्बन्धनतोति गन्थनियं. एवं नीवरणियं, उपादानियञ्च वेदितब्बं. संकिलेसे नियुत्ता, संकिलेसं वा अरहन्तीति संकिलेसिका. सा अनासवा.
५०२. तत्थाति यथावुत्ताय ओळारिकसुखुमताय. सम्भेदोति सङ्करो. ‘‘ओळारिका, सुखुमा’’ति च वुत्तानम्पि जातिआदिवसेन पुन सुखुमोळारिकभावापत्तिदोसो यथा न होति, तथा परिहरितब्बो. जातिवसेन सुखुमाय वेदनाय सभावपुग्गललोकियवसेन ओळारिकतं पाळिवसेन दस्सेतुं ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदि वुत्तं. एवं सुखादयोपीति एत्थ अकुसला वेदना जातिवसेन ओळारिका, सभाववसेन सुखुमा. कुसलज्झानसहगता सुखा वेदना जातिवसेन ओळारिका, समापन्नस्स वेदनाति कत्वा पुग्गलवसेन सुखुमाति एवमादिना योजेतब्बा. ‘‘न परामसितब्बो’’ति एतेन जातिआदयो ¶ चत्तारो कोट्ठासा अञ्ञमञ्ञं अवोमिस्सका एव गहेतब्बा. एवं सम्भेदस्स परिहारो, न अञ्ञथाति दस्सेति. यथा अब्याकतमुखेन, एवं कुसलाकुसलमुखेनपि, यथा च जातिमुखेन, एवं सभावादिमुखेनपि दस्सेतब्बन्ति इममत्थं ‘‘एस नयो सब्बत्था’’ति अतिदिसति.
इदानि जातिआदिकोट्ठासेसुपि मिथो अकुसलादीनं उपादायुपादाय ओळारिकसुखुमतं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि आरद्धं. ‘‘निस्सयदहनतो’’ति इमिना दोससहगताय पाकटं कुरूरप्पवत्तिं दस्सेति. नियताति मिच्छत्तनियामेन नियता, आनन्तरियभावप्पत्ता कप्पतिट्ठनकविपाकताय कप्पट्ठितिका देवदत्तादीनं विय. असङ्खारिका सभावतिखिणताय ओळारिका. दिट्ठिसम्पयुत्ता महासावज्जताय ओळारिका. सापि दिट्ठिसम्पयुत्ता नियता ओळारिका, ततो कप्पट्ठितिका, ततो असङ्खारिकाति तिविधापि हेट्ठा वुत्तनयत्ता एकज्झं वुत्ता विसुं विसुंयेव योजेतब्बा. तेनाह ‘‘इतरा सुखुमा’’ति. अविसेसेनाति दोससहगता, लोभसहगताति अभेदेन. अकुसला बहुविपाका दोसुस्सन्नताय ओळारिका. तथा कुसला अप्पविपाका. मन्ददोसत्ता अकुसला अप्पविपाका सुखुमा. तथा कुसला बहुविपाका.
ओळारिकसुखुमनिकन्तिवत्थुभावतो कामावचरादीनं ओळारिकसुखुमता, लोकुत्तरा पन एकन्तसुखुमाव. तत्थापि च विभागं परतो वक्खति. भावनामयापीति भावनामयाय भेदनेन ¶ दानसीलमयानम्पि भेदनं नयतो दस्सितन्ति वेदितब्बं. भावनाय पगुणबलवकालादीसु कदाचि ञाणविप्पयुत्तचित्तेनपि मनसिकारो होतीति वुत्तं ‘‘भावनामयापि दुहेतुका’’ति. तंतंभूमिविपाककिरियावेदनासूति एत्थ ‘‘कामावचरविपाका ओळारिका, रूपावचरा सुखुमा’’तिआदिना याव अरहत्तफला नेतब्बं. ‘‘कामावचरकिरिया ओळारिका, रूपावचरकिरिया सुखुमा’’तिआदिना कामावचरा च ‘‘दानाकारप्पवत्ता ओळारिका, सीलाकारप्पवत्ता सुखुमा’’तिआदिना याव नेवसञ्ञानासञ्ञायतना नेतब्बं. यथा च जातिकोट्ठासे अयं विभागो, एवं सभावकोट्ठासादीसुपीति दस्सेतुं ‘‘दुक्खादी’’तिआदि वुत्तं.
सब्बो ¶ चायं विभागो लक्खणसन्निस्सितो वुत्तोति कत्वा आह ‘‘ओकासवसेन चापी’’तिआदि. सुखापीति पि-सद्देन अदुक्खमसुखं सम्पिण्डेति. सब्बत्थाति सब्बासु भूमीसु. यथानुरूपन्ति या या वेदना यत्थ यत्थ लब्भति, तदनुरूपं. वत्थुवसेनाति यं वत्थुं आरब्भ वेदना पवत्तति, तस्स वसेनापि. हीनवत्थुकाति हीनं वत्थुं आरम्मणं कत्वा कङ्गुभत्तं भुञ्जन्तस्स वेदना हीनवत्थुकताय ओळारिका. सालिमंसोदनं भुञ्जन्तस्स पणीतवत्थुकताय सुखुमाति.
५०३. आदिना नयेनाति सब्बं पाळिगतिं आमसति. जातिआदिवसेन असमानकोट्ठासता विसभागता. दुक्खविपाकतादिवसेन असदिसकिच्चता असंसट्ठता, न असम्पयोगो. यदि सिया, दूरविपरियायेन सन्तिकं होतीति संसट्ठता सन्तिकता आपज्जति, न च वेदनाय वेदनासम्पयोगो अत्थि. सन्तिकपदवण्णनाय च ‘‘सभागतो च सरिक्खतो चा’’ति वक्खतीति वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो. असदिससभावता असरिक्खता. सब्बवारेसूति ओळारिकसुखुमभेदे वुत्तनयानुसारेन वत्तब्बेसु सब्बेसु वारेसु. जातिआदिवसेन समानकोट्ठासता सभागता, दुक्खविपाकतादिवसेन पन सदिससभावता सरिक्खता. तेनाह ‘‘अकुसला पन…पे… सन्तिके’’ति.
इति वेदनाक्खन्धस्स अतीतादिविभागे वित्थारकथामुखवण्णना.
कमादिविनिच्छयकथावण्णना
५०४. एतन्ति ¶ एवं अतीतादिविभागे वित्थारकथामुखं. ञाणभेदत्थन्ति नानप्पकारं ञाणप्पभेदत्थं. कमतोति देसनाक्कमतो, येन कारणेनायं देसनाक्कमो कतो, ततोति अत्थो. विसेसतोति भेदतो, खन्धुपादानक्खन्धविभागतोति अत्थो. अनूनाधिकतोति पञ्चभावतो. उपमातोति उपमाहि उपमेतब्बतो. दट्ठब्बतो द्विधाति द्वीहि आकारेहि ञाणेन पस्सितब्बतो. पस्सन्तस्सत्थसिद्धितोति ¶ यथा पस्सन्तस्स यथाधिप्पेतत्थनिप्फत्तितो. विभाविनाति पञ्ञवता.
उप्पत्तिक्कमोति यथापच्चयं उप्पज्जन्तानं उप्पज्जनपटिपाटि. ‘‘दस्सनेनपहातब्बा’’तिआदिना (ध. स. तिकमातिका ८, ९) पठमं पहातब्बा पठमं वुत्ता, दुतियं पहातब्बा दुतियं वुत्ताति अयं पहानक्कमो. सीलविसुद्धिं पटिपज्ज चित्तविसुद्धि पटिपज्जितब्बा, तथा ततो परापीति आह ‘‘सीलविसुद्धि…पे… पटिपत्तिक्कमो’’ति, अनुपुब्बपणीता भूमियो अनुपुब्बेन ववत्थिताति अयं भूमिक्कमो. ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’तिआदिको (विभ. ३५५) एकक्खणेपि सतिपट्ठानादिसम्भवतो देसनाक्कमो च. दानकथादयो अनुपुब्बुक्कंसतो कथिता, उप्पत्तिआदिववत्थानाभावतो पन दानादीनं इध देसनाक्कमवचनं. उप्पत्तिआदिववत्थानहेतुकताय हि ‘‘पठमं कललं होती’’तिआदिका (सं. नि. १.२३५; कथा. ६९२) देसनापि समाना उप्पत्तिआदिकमभावेनेव वुत्ता. यथावुत्तववत्थानाभावेन पन अनेकेसं वचनानं सहपवत्तिया असम्भवतो येन केनचि पुब्बापरियेन देसेतब्बताय तेन तेन अधिप्पायेन देसनामत्तस्सेव कमो देसनाक्कमो दट्ठब्बो. पुब्बापरियववत्थानेनाति पठमं रूपक्खन्धो, ततो वेदनाक्खन्धोति एवं पुब्बापरियववत्थानेन अनुप्पत्तितो. अप्पहातब्बतोति खन्धेसु एकच्चानं पहातब्बताव नत्थि, कुतो पहानक्कमो. सति हि सब्बेसं पहातब्बताय पहानक्कमेन नेसं देसना सिया. अप्पटिपज्जनीयतोति सम्मापटिपत्तिवसेन न पटिपज्जितब्बतो. ‘‘चतुभूमिपरियापन्नत्ता’’ति इमिना वेदनादीनं अनियतभूमिकतं दस्सेति. नियतभूमिकानञ्हि भूमिक्कमो सम्भवेय्य.
अभेदेनाति रूपादीनं भेदं विभागं अकत्वा एकज्झं पिण्डग्गहणेन. अत्तगाहपतितन्ति अत्तगाहसङ्खाते दिट्ठोघे निपतितं. समूहघनविनिब्भोगदस्सनेनाति रूपतो अरूपं विवेचेन्तो रूपारूपसमूहे ¶ घनविनिब्भुज्जनदस्सनेन. चक्खुआदीनम्पि विसयभूतन्ति एकदेसेन समुदायभूतं रूपक्खन्धं वदति. या एत्थ इट्ठं, अनिट्ठञ्च रूपं संवेदेति, अयं वेदनाक्खन्धोति इट्ठानिट्ठरूपसंवेदनिकं वेदनं देसेसीति सम्बन्धो. एवं सब्बत्थ. इट्ठमज्झत्तअनिट्ठमज्झत्तानम्पि इट्ठानिट्ठसभावत्ता इट्ठानिट्ठग्गहणेनेव गहणं दट्ठब्बं. एवन्ति यथावुत्तनयेन. सञ्ञाय गहिताकारे ¶ विसये अभिसङ्खारप्पवत्तीति आह ‘‘सञ्ञावसेन अभिसङ्खारके’’ति. यथा विञ्ञाणस्स सम्पयुत्तधम्मानं निस्सयभावो पाकटो, न तथा वेदनादीनन्ति आह ‘‘वेदनादीनं निस्सय’’न्ति. ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा (ध. प. १-२), चित्तानुपरिवत्तिनो धम्मा (ध. स. दुकमातिका ६२), छद्वाराधिपति राजा’’ति (ध. प. अट्ठ. २.१८१ एरकपत्थनागराजवत्थु) वचनतो विञ्ञाणं अधिपति.
५०५. रूपक्खन्धे ‘‘सासवं उपादानिय’’न्ति वचनं अनासवानं धम्मानं सब्भावतो रूपक्खन्धस्स तंसभावतानिवत्तनत्थं, न अनासवरूपनिवत्तनत्थं.
अनासवाव खन्धेसु वुत्ताति एत्थ अट्ठानप्पयुत्तो एव-सद्दो, अनासवा खन्धेस्वेव वुत्ताति अत्थो. इध पन विसुद्धिमग्गे सब्बेपेते खन्धापि उपादानक्खन्धापि.
५०६. सब्बसङ्खतानं सभागेन एकज्झं सङ्गहो सब्बसङ्खतसभागेकसङ्गहो. सभागसभावेन हि सङ्गय्हमाना सब्बसङ्खता पञ्चक्खन्धा होन्ति. तत्थ रुप्पनादिसामञ्ञेन समानकोट्ठासा सभागाति वेदितब्बा. तेसु सङ्खताभिसङ्खरणकिच्चं आयूहनरसाय चेतनाय बलवन्ति सा ‘‘सङ्खारक्खन्धो’’ति वुत्ता. अञ्ञे च रुप्पनादिविसेसलक्खणरहिता फस्सादयो सङ्खताभिसङ्खरणसामञ्ञेनाति दट्ठब्बा, फुसनादयो पन सभावा विसुं खन्धसद्दवचनीया न होन्तीति धम्मसभावञ्ञुना तथागतेन फस्सक्खन्धादयो न वुत्ताति वेदितब्बा. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सस्सतवादा सस्सतं अत्तानञ्च लोकञ्च पञ्ञपेन्ति, सब्बे ते इमे एव पञ्चुपादानक्खन्धे निस्साय पटिच्च, एतेसं वा अञ्ञतर’’न्ति एवमादिसुत्तानञ्च वसेन अत्तत्तनियगाहस्स एतप्परमता दट्ठब्बा. एतेन च वक्खमानसुत्तवसेन च खन्धे एव निस्साय परित्तारम्मणादिवसेन न वत्तब्बा च दिट्ठि उप्पज्जति खन्धनिब्बानवज्जस्स सभावधम्मस्स अभावतोति वुत्तं होति. रूपन्ति रुप्पनसभावं धम्मजातमाह. वेदनन्तिआदीसुपि एसेव नयो. ‘‘सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो’’तिआदि (दी. नि. ३.३५५) वचनतो ¶ अञ्ञेसञ्च खन्धसद्दवचनीयानं ¶ सीलक्खन्धादीनं सब्भावतो न पञ्चेवाति चोदनं निवत्तेतुमाह ‘‘अञ्ञेसं तदवरोधतो’’ति.
५०७. पवत्तिट्ठानभूतं वसनट्ठानं विय होतीति वुत्तं ‘‘निवासट्ठानतो’’ति. दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खसङ्खारदुक्खतावसेन वेदनाय आबाधकत्तं दट्ठब्बं. रागादिसम्पयुत्तस्स विपरिणामादिदुक्खस्स इत्थिपुरिसादिआकारगाहिका तंतंसङ्कप्पमूलभूता सञ्ञा समुट्ठानं. पित्तादि विय रोगस्स आसन्नकारणं समुट्ठानं. उतुभोजनविसमताविसमपरिहारादि विय मूलकारणं निदानं. चित्तस्स अङ्गभूता चेतसिकाति विञ्ञाणं गिलानूपमं वुत्तं. कुट्ठरोगवतो सिनिय्हनं तस्स भिय्योभावाय विय बालस्स पुञ्ञाभिसङ्खारादिवसेन पवत्ति वेदनादुक्खावहा असप्पायसेवनसदिसी. वेदनत्तायाति वेदनासभावत्थं, वेदनत्तलाभायाति अत्थो. कारणट्ठानताय, भोजनाधारताय च चारकूपमं, भाजनूपमञ्च रूपं. सुभसञ्ञादिवसेन वेदनाकारणस्स हेतुभावतो, वेदनाभोजनस्स छादापनतो च अपराधूपमा, ब्यञ्जनूपमा च सञ्ञा. वेदनाहेतुतो कारणकारकूपमो, परिवेसकूपमो च सङ्खारक्खन्धो. भत्तकारो एव येभुय्येन परिविसतीति परिवेसकग्गहणं. वेदनाय विबाधितब्बतो, अनुग्गहेतब्बतो च अपराधिकूपमं, भुञ्जकूपमञ्च विञ्ञाणं वुत्तं.
५०८. ‘‘पञ्च वधका पच्चत्थिका उक्खित्तासिकाति खो, भिक्खवे, पञ्चन्नेतं उपादानक्खन्धानं अधिवचन’’न्ति आसीविसूपमे (सं. नि. ४.२३८) वधकाति वुत्ता, ‘‘भारोति खो, भिक्खवे, पञ्चन्नेतं उपादानक्खन्धानं अधिवचन’’न्ति भारसुत्ते (सं. नि. ३.२२) भाराति, ‘‘अतीतम्पाहं अद्धानं एवमेव रूपेन खज्जिं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नेन रूपेन खज्जामि. अहञ्चेव खो पन अनागतं रूपं अभिनन्देय्यं, अनागतम्पाहं अद्धानं एवमेव रूपेन खज्जेय्यं, सेय्यथापि…पे… खज्जामी’’तिआदिना (सं. नि. ३.७९) खज्जनीयपरियाये खादकाति, ‘‘सो अनिच्चं रूपं ‘अनिच्चं रूप’न्ति यथाभूतं नप्पजानाती’’तिआदिना (सं. नि. ३.८५) यमकसुत्ते अनिच्चादिकाति. यदिपि ‘‘इध पन सब्बेपेते एकज्झं कत्वा खन्धाति अधिप्पेता’’ति वुत्तं, बाहुल्लेन पन उपादानक्खन्धानं तदन्तोगधानं दट्ठब्बता वेदितब्बा. विपस्सनाय भूमिविचारो हेसोति.
फेणपिण्डो ¶ वियातिआदीसु रूपादीनं एवं फेणपिण्डादिसदिसता दट्ठब्बा, यथा फेणपिण्डो ¶ निस्सारो परिदुब्बलो अगय्हुपगो; गहितोपि किञ्चि अत्थं न साधेति, छिद्दावछिद्दो अनेकसन्धिसङ्घटितो बहूनं पाणकानं आवासो अनुपुब्बूपचितो सब्बावत्थनिपाती अवस्संभेदी, एवं रूपम्पि निच्चसारादिविरहतो निस्सारं फेग्गु विय, सुखभञ्जनीयतो दुब्बलं, निच्चन्ति वा धुवन्ति वा अहन्ति वा ममन्ति वा न गहेतब्बं, गहितम्पि तथा न होति, बहुछिद्दं असीतिसतसन्धिसङ्घटितं अनेककिमिकुलावासं कललादिवसेन अनुपुब्बूपचितं कललकालतो पट्ठाय सब्बासुपि अवत्थासु विनस्सति, अवस्समेव च भिज्जति. अट्ठकथायं (सं. नि. अट्ठ. २.३.९५; विभ. अट्ठ. २६ कमादिविनिच्छयकथा) पन परिमद्दनासहनमेव उपमूपमेय्यसम्बन्धो वुत्तो.
यथा पुब्बुळो निस्सारो परिदुब्बलो अगय्हुपगो, गहितोपि न किञ्चि अत्थं साधेति, न चिरट्ठितिको, तथा वेदनापि. यथा च पुब्बुळो, उदकतलं, उदकबिन्दुं, उदकजल्लिकं सङ्कड्ढित्वा पुटं कत्वा गहणवातञ्चाति चत्तारि कारणानि पटिच्च जायति, एवं वेदनापि वत्थुं, आरम्मणं, किलेसजल्लं, फस्ससङ्घट्टनञ्चाति चत्तारि कारणानि पटिच्च उप्पज्जति. यथा हि उदकतले बिन्दुनिपातजनितो वातो उदकजल्लिकसङ्खातं उदकलसिकं सङ्कड्ढित्वा पुटं कत्वा पुब्बुळं नाम करोति, एवं वत्थुम्हि आरम्मणापाथगमनजनितो फस्सो अनुपच्छिन्नं किलेसजल्लं सहकारीपच्चयभावेन सङ्कड्ढित्वा वेदनं नाम करोति. इदञ्च किलेसेहि मूलकारणभूतेहि, आरम्मणस्सादनभूतेहि च निब्बत्तं वट्टगतं वेदनं सन्धाय वुत्तं. उक्कट्ठपरिच्छेदेन वा चत्तारो पच्चया वुत्ता, ऊनेहिपि पन उप्पज्जतेव. इध मुहुत्तरमणीयता उपमोपमेय्यसम्बन्धो वुत्तो.
यथा पन मरीचिका असारा अगय्हुपगा. न हि तं गहेत्वा पातुं वा न्हायितुं वा भाजनं वा पूरेतुं सक्का, एवं सञ्ञापि असारा अगय्हुपगा. यथा च मरीचिका विप्फन्दमाना सञ्जातूमिवेगा विय खायन्ती महाजनं विप्पलम्बेति, एवं सञ्ञापि ‘‘नीलं पीतं दीघं रस्स’’न्तिआदिना आरम्मणे पवत्तमाना सभावमत्ते अट्ठत्वा ‘‘सुभं सुखं निच्च’’न्तिआदिमिच्छागाहस्स कारणभावेन लोकं विप्पलम्बेति.
यथा ¶ कदलिक्खन्धो असारो अगय्हुपगो. न हि तं गहेत्वा गोपानसीआदीनं अत्थाय उपनेतुं सक्का, उपनीतम्पि तथा न होति, बहुवट्टिसमोधानो च होति, एवं सङ्खारक्खन्धोपि ¶ असारो अगय्हुपगो. न हि तं निच्चादिवसेन गहेतुं सक्का, गहितम्पि तथा न होति, बहुधम्मसमोधानो च. अञ्ञदेव हि फस्सस्स लक्खणं, अञ्ञं चेतनादीनं, ते पन सब्बे समोधानेत्वा सङ्खारक्खन्धोति वुच्चति.
यथा च माया असारा अगय्हुपगा. न हि तं गहेत्वा किञ्चि अत्थं किच्चं साधेतुं सक्का, इत्तरा लहुपच्चुपट्ठाना अमणिआदिमेव मणिआदिरूपेन दस्सेन्ती महाजनं वञ्चेति, एवं विञ्ञाणम्पि असारं इत्तरं लहुपच्चुपट्ठानं, तेनेव चित्तेन आगच्छन्तं विय, गच्छन्तं विय, ठितं विय, निसिन्नं विय च कत्वा गाहापेति, अञ्ञदेव चित्तं आगमने, अञ्ञं गमनादीसूति. एवं विञ्ञाणं मायासदिसं.
पञ्चपि उपादानक्खन्धा असुभादिसभावा एव संकिलेसासुचिवत्थुभावादितोति असुभादितो दट्ठब्बा एव, तथापि कत्थचि कोचि विसेसो सुखग्गहणीयो होतीति आह ‘‘विसेसतो चा’’तिआदि. तत्थ चत्तारो सतिपट्ठाना चतुविपल्लासप्पहानकराति तेसं गोचरभावेन रूपक्खन्धादीसु असुभादिभावेन दट्ठब्बता वुत्ता.
५०९. खन्धेहि न विहञ्ञति परिविदितसभावत्ता. विपस्सकोपि तेसं विपत्तियं न दुक्खमापज्जति, खीणासवेसु पन वत्तब्बमेव नत्थि. ते हि आयतिम्पि खन्धेहि न बाधीयन्तीति.
कबळीकाराहारं परिजानातीति ‘‘आहारसमुदया रूपसमुदयो’’ति (सं. नि. ३.५६,५७) वचनतो अज्झत्तिकरूपे छन्दरागं पजहन्तो तस्स समुदयभूते कबळीकाराहारेपि छन्दरागं पजहतीति अत्थो. अयं पहानपरिञ्ञा. अज्झत्तिकरूपं पन परिग्गण्हन्तो तस्स पच्चयभूतं कबळीकाराहारं परिग्गण्हातीति ञातपरिञ्ञा. तस्स च उदयब्बयानुपस्सी होतीति तीरणपरिञ्ञा च योजेतब्बा. एवं परिञ्ञत्तये सिज्झन्ते इमे विपल्लासादयो विधमीयन्ति एवाति आह ‘‘असुभे सुभन्ति विपल्लासं पजहती’’तिआदि. तत्थ कामरागभूतं अभिज्झं सन्धायाह ‘‘अभिज्झाकायगन्थ’’न्ति. असुभानुपस्सनाय हि कामरागप्पहानं होति ¶ , कामरागमुखेन वा सब्बलोभप्पहानं वदति. न उपादियति न गण्हति न उप्पादेति.
‘‘फस्सपच्चया ¶ वेदना’’ति (म. नि. ३.१२६; सं. नि. २.३९; महाव. १; उदा. १; नेत्ति. २४) वुत्तत्ता ‘‘वेदनाय छन्दरागं पजहन्तो तस्सा पच्चयभूते फस्साहारेपि छन्दरागं पजहती’’तिआदिना आहारपरिजानने वुत्तनयेन फस्सपरिजाननं योजेतब्बं. वेदनाय दुक्खतो दस्सनेन तत्थ सुखन्ति विपल्लासं पजहति. सुखत्थमेव भवपत्थना होतीति वेदनाय तण्हं पजहन्तो भवोघं उत्तरति. ततो एव भवयोगेन विसंयुज्जति. भवासवेन च अनासवो होति, सब्बवेदनं दुक्खतो पस्सन्तो अत्तनो परेन अपुब्बं दुक्खं उप्पादितं, सुखं वा विनासितं न चिन्तेति, ततो ‘‘अनत्थं मे अचरी’’तिआदि (ध. स. १२३७; विभ. ९०९) आघातवत्थुप्पहानतो ब्यापादकायगन्थं भिन्दति. ‘‘सुखबहुले सुगतिभवे सुद्धी’’ति अग्गहेत्वा गोसीलगोवतादीहि सुद्धिं परामसन्तो सुखपत्थनावसेनेव परामसतीति वेदनाय तण्हं पजहन्तोपि सीलब्बतुपादानं न उपादियति.
मनोसञ्चेतना सङ्खारक्खन्धो, सञ्ञा पन तंसम्पयुत्ताति सञ्ञासङ्खारे अनत्ततो पस्सन्तो मनोसञ्चेतनाय छन्दरागं पजहति, तञ्च परिग्गण्हाति, तीरेति चाति ‘‘सञ्ञं सङ्खारे…पे… परिजानाती’’ति वुत्तं. सञ्ञासङ्खारे अनत्ताति पस्सन्तो अत्तदिट्ठिमूलकत्ता सब्बदिट्ठीनं अत्तदिट्ठिं विय सब्बदिट्ठियोपि विधमतीति दस्सेन्तो ‘‘दिट्ठोघं उत्तरति…पे… अत्तवादुपादानं न उपादियती’’ति आह.
विञ्ञाणं अनिच्चतो पस्सन्तो अनिच्चानुपस्सनामुखेन तिस्सोपि अनुपस्सना उस्सुक्कन्तो तीहिपि परिञ्ञाहि विञ्ञाणाहारं परिजानाति. विसेसतो पनेत्थ अनिच्चे निच्चन्ति विपल्लासं पजहति. तत्थ निच्चग्गाहबाहुल्लतो अविज्जाय विञ्ञाणे घनगहणं होतीति घनविनिब्भोगं कत्वा तं अनिच्चतो पस्सन्तो अविज्जोघं उत्तरति. ततो एव अविज्जायोगेन विसंयुत्तो अविज्जासवेन अनासवो च होति. मोहबलेनेव सीलब्बतपरामसनं होतीति तं पजहन्तो ‘‘सीलब्बतपरामासकायगन्थं भिन्दति.
‘‘यञ्च ¶ खो इदं, भिक्खवे, वुच्चति चित्तं इतिपि, मनो इतिपि, विञ्ञाणं इतिपि, तत्रास्सुतवा पुथुज्जनो नालं निब्बिन्दितुं, नालं विरज्जितुं, नालं विमुच्चितुं. तं किस्स हेतु? दीघरत्तं हेतं, भिक्खवे, अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स अज्झोसितं ममायितं ¶ परामट्ठं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’तिआदि (सं. नि. २.६२) –
वचनतो यथा विञ्ञाणं निच्चतो पस्सन्तो दिट्ठुपादानं उपादियति, एवं तं अनिच्चतो पस्सन्तो दिट्ठुपादानं न उपादियतीति.
एवं महानिसंसन्ति वुत्तप्पकारेन विपल्लासादिसकलसंकिलेसविधमनुपायभावतो एवं विपुलुदयं. वधकादिवसेनाति उक्खित्तासिकवधकादिवसेन. पस्सेय्याति ञाणदस्सनेन पच्चक्खतो पस्सेय्य.
खन्धनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति चुद्दसमपरिच्छेदवण्णना.
१५. आयतनधातुनिद्देसवण्णना
आयतनवित्थारकथावण्णना
५१०. ‘‘खन्धायतना’’तिआदिना ¶ ¶ हेट्ठा उद्दिट्ठानि पदुद्धारवसेन ‘‘आयतनानी’’ति वत्वा गणनपरिच्छेदेनाह ‘‘द्वादसायतनानी’’ति. तत्थ वत्तब्बं परतो सयमेव वक्खति. चक्खायतनन्तिआदि नेसं सरूपदस्सनं.
अत्थो नाम सद्दत्थो, भावत्थो पन लक्खणमेव. सो पन सद्दत्थो दुविधो – असाधारणो साधारणोति. तत्थ असाधारणो चक्खादिसद्दत्थो, साधारणो आयतनसद्दत्थो द्वादसन्नम्पि समानत्ता.
तेसु असाधारणं ताव दस्सेन्तो ‘‘विसेसतो तावा’’तिआदिमाह. तत्थ विसेसतोति विसेसत्थतो, चक्खादिसद्दत्थतोति अत्थो. अस्सादेतीति चक्खति-सद्दो ‘‘मधुं चक्खति, ब्यञ्जनं चक्खती’’ति रससायनत्थो अत्थीति तस्स वसेन अत्थं वदति. ‘‘चक्खुं खो पन, मागण्डिय, रूपारामं रूपरतं रूपसम्मुदित’’न्ति (म. नि. २.२०९) वचनतो चक्खु रूपं अस्सादेति. सतिपि सोतादीनं सद्दारामतादिभावे यो ‘‘यं चक्खु चतुन्नं महाभूतानं उपादाय पसादो’’तिआदिना (ध. स. ५९७) पाळियं, ‘‘रूपाभिघातारहभूतप्पसादलक्खण’’न्तिआदिना (ध. स. अट्ठ. ६००; विसुद्धि. २.४३३) अट्ठकथायञ्च वुत्तो अत्थविसेसो, तत्थेव निरुळ्हत्ता चक्खुम्हि एव चक्खुसद्दो पवत्तति गवादीसु गोसद्दादि वियाति दट्ठब्बं.
विभावेति चाति सद्दलक्खणसिद्धस्स चक्खति-सद्दस्स वसेन अत्थं वदति. चक्खतीति हि आचिक्खति, अभिब्यत्तं वदतीति अत्थो. नेत्तस्स च वदन्तस्स विय समविसमविभावनमेव ¶ आचिक्खनन्ति कत्वा आह ‘‘विभावेति चाति अत्थो’’ति, अनेकत्थत्ता वा धातूनं विभावनत्थता च चक्खति-सद्दस्स दट्ठब्बा. रत्तदुट्ठादिकालेसु ककण्टकरूपं विय, उद्दरूपं विय च वण्णविकारं आपज्जमानं रूपं हदयङ्गतभावं रूपयति रूपमिव पकासं करोति, सविग्गहमिव कत्वा दस्सेतीति अत्थो. वित्थारणं वा ¶ रूपसद्दस्स अत्थो, वित्थारणञ्च पकासनमेवाति आह ‘‘पकासेतीति अत्थो’’ति. अनेकत्थत्ता वा धातूनं पकासनत्थो एव रूपसद्दो दट्ठब्बो. वण्णवाचकस्स रूपसद्दस्स रूपयतीति निब्बचनं, रूपक्खन्धवाचकस्स रुप्पतीति अयं विसेसो. उदाहरीयतीति वुच्चतीति अत्थे वचनसद्दो एव गहितो सिया, न च वचनसद्दो एवेत्थ सद्दो, अथ खो सब्बोपि सोतविञ्ञेय्योति. सप्पतीति सकेहि पच्चयेहि सप्पीयति, सोतविञ्ञेय्यभावं गमीयतीति अत्थो.
सूचयतीति अत्तनो वत्थुं अपाकटं गन्धवसेन ‘‘इदं सुगन्धं, दुग्गन्ध’’न्ति पकासेति, पटिच्छन्नं वा पुप्फादिवत्थुं ‘‘एत्थ पुप्फमत्थि, चम्पकादिफलमत्थि, अम्बादी’’ति पेसुञ्ञं करोन्तं विय होतीति अत्थो. रसग्गहणमूलकत्ता अज्झोहरणस्स जीवितहेतुम्हि आहाररसे निन्नताय जीवितं अव्हयतीति जिव्हा निरुत्तिलक्खणेन. कुच्छितानं सासवधम्मानं आयोति विसेसेन कायो वुत्तो अनुत्तरियहेतुभावं अनागच्छन्तेसु कामरागनिदानकम्मजनितेसु, कामरागस्स च विसेसपच्चयेसु घानजिव्हाकायेसु कायस्स विसेसतरसासवपच्चयत्ता. तेन हि फोट्ठब्बसुखं अस्सादेन्ता सत्ता मेथुनम्पि सेवन्ति. उप्पत्तिदेसोति उप्पत्तिट्ठानन्ति अत्थो, कायिन्द्रियवत्थुका वा चत्तारो खन्धा बलवकामासवादिहेतुभावतो विसेसेन सासवाति वुत्ताति तेसं उप्पत्तिट्ठानन्ति अत्थो.
मुनातीति नाळिया मिनमानो विय, महातुलाय धारयमानो विय च आरम्मणं विजानातीति अत्थो. मनते इति वा मनो, तं तं आरम्मणं परिच्छेदवसेन जानातीति वुत्तं होति. अत्तनो लक्खणं धारेन्तीति ये विसेसलक्खणेन आयतनसद्दपरा वत्तब्बा, ते चक्खादयो तथा वुत्ताति ततो अञ्ञे मनोगोचरभूता धम्मा सामञ्ञलक्खणेनेव एकायतनभावं उपनेत्वा वुत्ता. यथा हि ओळारिकवत्थारम्मणमननसङ्खातेहि विसयविसयीभावेहि पुरिमानि पाकटानि, तथा अपाकटा च अञ्ञे मनोगोचरा न अत्तनो सभावं न धारेन्तीति इमस्स अत्थस्स दीपनत्थो धम्मसद्दो. धारीयन्ति सामञ्ञरूपेन अवधारीयन्तीति वा धम्मा. यथा हि रूपादयो चक्खुविञ्ञाणादीहि असाधारणतो एव यथासकं ¶ सभावतो विञ्ञायन्ति ¶ , न एवमेते, एते पन अनेकधम्मभावतो, साधारणतो, सभावसामञ्ञतोपि मनसा विञ्ञायन्तीति.
५११. सेन सेनाति सकेन सकेन. उट्ठहन्तीति उट्ठानं करोन्ति. वायमन्तीति उस्सहन्ति, अत्तनो किच्चं करोन्तिच्चेव अत्थो. इमस्मिं च अत्थे आयतन्ति एत्थाति आयतनानीति अधिकरणत्थो आयतनसद्दो, दुतियततियेसु कत्तुअत्थो. ते चाति चित्तचेतसिके धम्मे. ते हि तंतंद्वारारम्मणेसु अयन्ति गच्छन्ति पवत्तन्तीति आया. वित्थारेन्तीति पुब्बे अनुप्पन्नत्ता लीनानि अपाकटानि पुब्बन्ततो उद्धं पत्थरेन्ति पाकटानि करोन्ति, उप्पादेन्तीति अत्थो. इदञ्च संसारदुक्खं. न निवत्ततीति अनुप्पादनिरोधवसेन न निरुज्झति. आयतनं आयतनन्ति आमेडितवचनं अस्सा समञ्ञाय चक्खादीसु निरुळ्हभावदस्सनत्थं.
५१२. एवं अवयवभेदवसेन आयतनसद्दस्स अत्थं वत्वा इदानि तत्थ परियायतोपि दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि आरद्धं. साधुफलभरितताय, अपरिस्सयताय च मनोरम्मे.
तत्थ निवसन्तीति निवसन्ता विय होन्ति. तेनाह ‘‘तदायत्तवुत्तिताया’’ति. यत्थ सुवण्णरतनादीनि निवुत्थानि विय आकिण्णानि तिट्ठन्ति, सो पदेसो तेसं आकरो, एवं चित्तचेतसिका चक्खादीसूति ते तेसं आकरोति दस्सेन्तो आह ‘‘चक्खादीसु च…पे… आकरो’’ति. तन्निस्सितत्ताति एत्थ मनो मनोविञ्ञाणादीनं चित्तचेतसिकानं निस्सयपच्चयो न होतीति तस्स तेसं द्वारभावो निस्सयभावोति दट्ठब्बो. अहुत्वा एव पच्चयसामग्गिवसेन उप्पज्जन्तापि चित्तचेतसिका अनेके एकज्झं तत्थ लब्भमाना समोसटा विय होन्तीति वुत्तं ‘‘वत्थुद्वारारम्मणवसेन समोसरणतो’’ति. न हि धम्मानं अनागतद्धे विज्जमानतालेसोपि अत्थि. तेनाह ‘‘पुञ्जो नत्थि अनागते’’ति (महानि. १०). तत्थेव उप्पत्तितोति तेसु चक्खादीसु एव उप्पत्तितो. उप्पत्तिया पच्चयभूते चक्खादिके उप्पत्तिट्ठानं विय कत्वा उपचारवसेन वुत्तं. न हि अरूपधम्मानं निप्परियायतो उप्पत्तिदेसो नाम अत्थि. यदग्गेन वा ते ¶ तेसं निस्सयारम्मणभूता, तदग्गेन सञ्जातिदेसो. न हि पच्चयभावमन्तरेन रूपधम्मानम्पि आधाराधेय्यभावो अत्थि. तेनाह ‘‘निस्सयारम्मणभावेना’’ति. ब्यतिरेकपधानताय कारणलक्खणस्स ‘‘तेसं अभावे अभावतो’’ इच्चेवाह, न ‘‘भावे भावतो’’ति.
यथावुत्तेनत्थेनाति ¶ ‘‘चक्खती’’तिआदिना, ‘‘आयतनतो आयानं तननतो’’तिआदिना, ‘‘निवासट्ठान’’न्तिआदिना च वुत्तप्पकारेन अत्थेन. धम्मायतनपरियापन्नानं धम्मानं बहुभावतो येभुय्येन च ते बहू एव हुत्वा किच्चकराति ‘‘धम्मा च ते आयतनञ्चा’’ति बहुवचननिद्देसो.
५१३. तथा तथा लक्खितब्बतो लक्खीयति एतेनाति वा लक्खणं, सभावो.
तावभावतोति तत्तकतो, तेन अनूनाधिकभावं दस्सेति. तत्थ द्वादसायतनविनिमुत्तस्स कस्सचि धम्मस्स अभावा अधिकभावतो चोदना नत्थि, सलक्खणधारणं पन सब्बेसं सामञ्ञलक्खणन्ति ऊनचोदना सम्भवतीति तं दस्सेन्तो आह ‘‘चक्खादयोपि ही’’तिआदि. भवङ्गमनसङ्खातोति द्विक्खत्तुं चलित्वा पवत्तभवङ्गमनसङ्खातो. चलनवसेन भवङ्गप्पवत्तिया सति एव आवज्जनुप्पत्ति, न अञ्ञत्थाति आवज्जनस्सापि कारणभूतन्ति कत्वा वुत्तं ‘‘भवङ्गमनसङ्खातो…पे… उप्पत्तिद्वार’’न्ति. असाधारणन्ति चक्खुविञ्ञाणादीनं असाधारणं. सतिपि असाधारणभावे चक्खादीनं द्वारभावेन गहितत्ता धम्मायतनेन अग्गहणं दट्ठब्बं. द्वारारम्मणभावेहि वा असाधारणतं सन्धाय ‘‘असाधारण’’न्ति वुत्तं.
५१४. येभुय्यसहुप्पत्तिआदीहि उप्पत्तिक्कमादीसु अयुत्ति योजेतब्बा. येभुय्येन हि चक्खायतनादीनि कस्सचि कदाचि एकतो उप्पज्जन्ति. तथा हि वुत्तं ‘‘कामधातुया उपपत्तिक्खणे कस्सचि एकादसायतनानि पातुभवन्ती’’तिआदि (यम. अट्ठ. आयतनयमक १८-२१). तस्मा आयतनानं उप्पत्तिक्कमो ताव न युज्जति, न पहानक्कमो कुसलाब्याकतानं अप्पहातब्बतो, न पटिपत्तिक्कमो अकुसलानं एकच्चअब्याकतानञ्च अप्पटिपज्जनीयतो ¶ , न भूमिक्कमो अड्ढेकादसन्नं आयतनानं एकन्तकामावचरत्ता, इतरेसञ्च चतुभूमिपरियापन्नत्ता, एकच्चस्स लोकुत्तरभावतो चाति. ‘‘अज्झत्तिकेसु ही’’ति एतेन अज्झत्तिकभावेन, विसयीभावेन च अज्झत्तिकानं पठमं देसेतब्बतं दस्सेति, तेसुपि पठमं देसेतब्बेसु पाकटत्ता पठमतरं चक्खायतनं देसितन्ति.
ततो घानायतनादीनीति एत्थ बहुपकारत्ताभावेन चक्खुसोतेहि पुरिमतरं अदेसेतब्बानि, सह वत्तुं असक्कुणेय्यत्ता एकेन कमेन देसेतब्बानीति घानादिक्कमेन देसितानीति अधिप्पायो ¶ . अञ्ञथापि हि देसितेसु न न सक्का चोदेतुं, न च सक्का बोधेतब्बानि न देसेतुन्ति. पच्चुप्पन्नारम्मणत्ता वा चक्खादीनि पठमं वुत्तानि आरम्मणतो सुपाकटानीति, मनायतनं पन किञ्चि पच्चुन्नारम्मणं…पे… किञ्चि याव नवत्तब्बारम्मणन्ति पच्छा वुत्तं. पच्चुप्पन्नारम्मणेसुपि उपादारूपारम्मणानि चत्तारि पठमं वुत्तानि, ततो भूतरूपारम्मणं. उपादारूपारम्मणेसुपि दूरतरे दूरे, सीघतरं सीघञ्च आरम्मणसम्पटिच्छनदीपनत्थं चक्खादीनं देसनाक्कमो. चक्खुसोतद्वयञ्हि दूरगोचरन्ति पठमं वुत्तं, तत्रापि चक्खु दूरतरगोचरन्ति सब्बपठमं वुत्तं. पस्सन्तोपि हि दूरतरे नदीसोतं, न तस्स सोतपटिघातसद्दं सुणाति. घानजिव्हासुपि घानं सीघतरवुत्तीति पठमं वुत्तं पुरतो ठपितमत्तस्सपि भोजनस्स गन्धो गय्हतीति. यथाठानं वा तेसं देसनाक्कमो. इमस्मिञ्हि सरीरे सब्बुपरि चक्खुस्स अधिट्ठानं, तस्स अधो सोतस्स, तस्स अधो घानस्स, तस्स अधो जिव्हाय, तथा कायस्स येभुय्यतो, मनो पन अरूपिभावतो सब्बपच्छा वुत्तो. तंतंगोचरत्ता तस्स तस्स अनन्तरं बाहिरायतनानि वुत्तानीति वुत्तोवायमत्थोति एवम्पि इमेसं कमो वेदितब्बो. गोचरो विसयो एतस्साति गोचरविसयो, मनो. कस्स पन गोचरो एतस्स विसयो? चक्खादीनं पञ्चन्नम्पि. विञ्ञाणुप्पत्तिकारणववत्थानतोति चक्खुविञ्ञाणादीनं उप्पत्तिकारणस्स ववत्थितभावतो सविभत्तिभावतो. एतेन चक्खादिअनन्तरं रूपादिवचनस्स च कारणमाह.
५१५. सङ्गहितत्ताति गणनसङ्गहवसेन सङ्गहितत्ता. जातिवसेनाति चक्खुभावसमानतावसेन. पच्चयभेदो कम्मादिभेदो. दानादिपाणातिपातादिभेदभिन्नस्स ¶ हि कुसलाकुसलकम्मस्स, तस्स च सहकारीकारणभूतानं अब्भन्तरानं, बाहिरानञ्च पच्चयानं भेदेन चक्खायतनं भिन्नं विसदिसं होतीति. निरयादिको, अपदादिगतिनानाकरणञ्च गतिभेदो गतीनं, गतीसु वा भेदोति कत्वा. हत्थिअस्सादिको, खत्तियादिको च निकायभेदो. तंतंसत्तसन्तानभेदो पुग्गलभेदो. या चक्खादीनं वत्थूनं अनन्तप्पभेदता वुत्ता, सो एव हदयवत्थुस्स भेदो तादिसभेदानातिवत्तनतो. ततो मनायतनस्स अनन्तप्पभेदता योजेतब्बा. यस्मा झानविरहितं नाम लोकुत्तरं नत्थि, तस्मा पञ्चन्नं झानानं वसेन अट्ठ लोकुत्तरचित्तानि चत्तालीसं होन्तीति तानि एकासीतिया लोकियचित्तेसु पक्खिपित्वा आह ‘‘एकवीसुत्तरसतप्पभेदञ्चा’’ति. वत्थूति चक्खादिवत्थु. तप्पभेदेन विञ्ञाणं अनन्तप्पभेदं. पटिपदा दुक्खापटिपदादि. आदि-सद्देन झानाधिपतिभूमिआरम्मणादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो. नीलं नीलस्स सभागं, अञ्ञं विसभागं. पच्चयो कम्मादि. तत्थापि कुसलसमुट्ठानादिता, सीतउतुसमुट्ठानादिता ¶ च भेदो वेदितब्बो. आदिसद्देन गतिनिकायभेदो. सभावनानत्तभेदतोति सुखा दुक्खा अदुक्खमसुखाति एवमादिको सभावभेदो. चक्खुसम्फस्सजा सोतसम्फस्सजाति एवमादिकं नानत्तं.
५१६. ‘‘अनागमनतो अनिग्गमनतो’’ति सङ्खेपेन वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘न ही’’तिआदि वुत्तं. पुब्बन्तापरन्तेसु अविज्जमानसरूपत्ता उदयतो पुब्बे कुतोचि नागच्छन्ति, वयतो च उद्धं न कत्थचि गच्छन्ति, विज्जमानक्खणेपि इत्तरकालताय अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा. तेनाह ‘‘अथ खो’’तिआदि. सपरिप्फन्दकिरियावसेन ईहनं ईहा, चिन्तनवसेन ब्यापारनं ब्यापारो, तत्थ ब्यापारं दस्सेन्तो आह ‘‘न हि चक्खुरूपादीनं एवं होती’’ति. ईहं दस्सेन्तो ‘‘न च तानी’’तिआदि. उभयम्पि पन ईहा च होति ब्यापारो चाति उप्पटिपाटिवचनं. धम्मतावाति सभावो एव, कारणसमत्थता वा ईहाब्यापाररहितानं द्वारादिभावो धम्मता. इमस्मिञ्च अत्थे ‘‘य’’न्ति एतस्स यस्माति अत्थो. पुरिमस्मिं सम्भवनविसेसनं यं-सद्दो. ‘‘सुञ्ञो गामोति खो, भिक्खवे, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचन’’न्ति (सं. नि. ४.२३८) वचनतो सुञ्ञगामो विय ¶ दट्ठब्बानि. अन्नपानसहितन्ति गहिते सुञ्ञगामे यं यदेव भाजनं परामसीयति, तं तं रित्तकंयेव परामसीयति, एवं धुवादिभावेन गहितानि योनिसो उपपरिक्खियमानानि रित्तकानेव एतानि दिस्सन्तीति. तेनाह ‘‘धुवसुभसुखत्तभावविरहितत्ता’’ति. चक्खादिद्वारेसु अभिज्झादोमनस्सुप्पादकभावेन रूपादीनि चक्खादीनं अभिघातकानीति वुत्तानि. अहिसुसुमारपक्खीकुक्कुरसिङ्गालमक्कटा छ पाणका. विसमबिलाकासगामसुसानवनानि तेसं गोचरा. तत्थ विसमादिअज्झासयेहि चक्खादीहि विसमभावबिलाकासगामसुसानसन्निस्सितसदिसूपादिन्नधम्मवनभावेहि अभिरमितत्ता रूपादीनं विसमादिसदिसता योजेतब्बा.
इति आयतनानं वित्थारकथामुखवण्णना.
धातुवित्थारकथावण्णना
५१७. चक्खुस्स विञ्ञाणन्ति चक्खुस्स कारणभूतस्स विञ्ञाणं. कामं रूपालोकमनसिकारादयोपि ¶ तस्स विञ्ञाणस्स कारणा, ते पन साधारणकारणं, चक्खु असाधारणन्ति असाधारणकारणेनायं निद्देसो यथा भेरिसद्दो, यवङ्कुरोति. तथा हि चक्खु पुग्गलन्तरासाधारणं, नीलादिसब्बरूपसाधारणञ्चाति सामिभावेन निद्दिट्ठं.
विदहतीति एवं एवञ्च तया पवत्तितब्बन्ति विनियुञ्जमानं विय उप्पादेतीति अत्थो. विदहतीति च धात्वत्थो एव विसिट्ठो उपसग्गेन दीपीयतीति विनापि उपसग्गेन धातूति एस सद्दो तमत्थं वदतीति दट्ठब्बो. कत्तुकम्मभावकरणाधिकरणेसु च धातुसद्दसिद्धि होतीति पञ्चापि ते अत्था वुत्ता. लोकुत्तरा धातुयो संसारदुक्खं न विदहन्ति, अञ्ञदत्थु विधंसेन्तीति कत्वा ‘‘लोकिया’’ति विसेसितं. ववत्थिताति अवत्थिता, अञ्ञमञ्ञं वा असंकिण्णा. सुवण्णरजतादिधातुयो सुवण्णादीनं बीजभूता सेलादयो. यथासम्भवन्ति एत्थ केचि ‘‘लोकियलोकुत्तरासु धातूसु यो यो अत्थो सम्भवति, तदनुरूप’’न्ति अत्थं वदन्ति, तदयुत्तं ‘‘लोकिया हि धातुयो’’ति विसेसेत्वा वुत्तत्ता. अत्थवसेन चेतं यथासम्भवग्गहणं कतं, न धातुवसेन ¶ . कामं पञ्चपि अत्था चक्खादीनं सब्बेसं इच्छितब्बा, तथापि चक्खादीसु यस्स यस्स धम्मस्स यदा कत्तुवचनिच्छा, न तदा कम्मभावो. यदा पन कम्मवचनिच्छा, न तदा कत्तुभावो. एवं सेसेसुपीति यथासम्भवग्गहणं. तेनाह ‘‘इति चक्खादीसू’’तिआदि.
५१८. अत्तनो सभावं धारेन्तीति धातुयोति एत्थापि धातीति धातूति पदसिद्धि वेदितब्बा धारणत्थो धा-सद्दोति कत्वा. कत्तुअत्थोपि चायं पुरिमेन असदिसो विधानधारणत्थानं भिन्नसभावत्ता. निस्सत्तसभावमत्तधारणञ्च धातुसद्दस्स पधानो अत्थोति विसुं वुत्तो. धातुयो विय धातुयोति एत्थ सीहसद्दो विय केसरिम्हि निरुळ्हा पुरिसे सेलावयवेसु निरुळ्हो धातुसद्दो चक्खादीसु उपचरितोति दट्ठब्बो. ञाणञ्च ञेय्यञ्च ञाणञेय्यानि, तेसं अवयवा तप्पभेदभूता धातुयो ञाणञेय्यावयवा. तत्थ ञाणप्पभेदो धम्मधातुएकदेसो, ञेय्यप्पभेदो अट्ठारसापीति ञाणञेय्यावयवमत्ता धातुयो होन्तीति. अथ वा ञाणेन ञातब्बो सभावो अविपरीतो धातुसद्देन वुच्चमानो ञाणञेय्यो, न दिट्ठिआदीहि विपरीतग्गाहकेहि ञेय्योति अत्थो, तस्स ञाणञेय्यस्स अवयवा चक्खादयो, विसभागलक्खणावयवेसु रसादीसु निरुळ्हो धातुसद्दो तादिसेसु अञ्ञावयवेसु चक्खादीसु उपचरितोति दट्ठब्बो. रसादीसु विय वा चक्खादीसुपि निरुळ्हो एव. ‘‘निज्जीवमत्तस्सेतं अधिवचन’’न्ति एतेन निज्जीवमत्तपदत्थे धातुसद्दस्स निरुळ्हतं दस्सेति. छ धातुयो एतस्साति छधातुरो. यो लोके पुरिसोति धम्मसमुदायो ¶ वुच्चति, सो छधातुरो छन्नं पथवीआदीनं निज्जीवमत्तानं सभावानं समुदायमत्तो, न एत्थ जीवो वा पुरिसो वा अत्थीति अत्थो.
५१९. चक्खादीनं कमो पुब्बे वुत्तोति इधेकेकस्मिं तिके तिण्णं धातूनं कमं दस्सेन्तो आह ‘‘हेतुफलानुपुब्बववत्थानवसेना’’ति. हेतुफलानं अनुपुब्बववत्थानं हेतुफलभावो एव, मनोधम्मधातूनञ्च मनोविञ्ञाणस्स हेतुभावो यथासम्भवं योजेतब्बो. किरियमनोधातु मनोविञ्ञाणस्स उपनिस्सयकोटिया, विपाकमनोधातु विपाकमनोविञ्ञाणस्स अनन्तरादिनापि, इतरस्स सब्बापि उपनिस्सयकोटिया ¶ च, धम्मधातु पन वेदनादिका सहजाता सहजातादिना, असहजाता अनन्तरादिना, उपनिस्सयेन, आरम्मणादिना च मनोविञ्ञाणस्स पच्चयो होतीति द्वारभूतमनोवसेन वा. द्वारभूतमनोपि हि सुत्तेसु मनोधातूति वुच्चतीति तस्सा वा मनोधातुया मनोविञ्ञाणस्स हेतुभावो यथासम्भवं योजेतब्बो. तत्थ हेतूति पच्चयो अधिप्पेतो, फलन्ति पच्चयुप्पन्नन्ति आह ‘‘चक्खुधातू’’तिआदि.
५२०. सब्बासं वसेनाति यथावुत्तानं आभाधातुआदीनं पञ्चतिंसाय धातूनं वसेन. अपरमत्थसभावस्स परमत्थसभावेसु न कदाचि अन्तोगधता अत्थीति आह ‘‘सभावतो विज्जमानान’’न्ति.
चन्दाभासूरियाभादिका वण्णनिभा एवाति आह ‘‘रूपधातुयेव हि आभाधातू’’ति. रूपादिपटिबद्धाति रागवत्थुभावेन गहेतब्बाकारो सुभनिमित्तन्ति कत्वा ‘‘रूपादयो एवा’’ति अवत्वा पटिबद्धवचनं वुत्तं. असतिपि रागवत्थुभावे कुसलविपाकारम्मणं सुभधातूति दुतियो विकप्पो वुत्तो. सेसाति मनोविञ्ञाणधातुसम्पयुत्ता. धातुद्वयनिरोधमत्तन्ति मनोविञ्ञाणधातूनं निरोधमत्तं चतुत्थारुप्पचित्तुप्पादनिरोधभावतो. तदञ्ञविञ्ञाणनिरोधो विय हि विञ्ञाणधातुमनोधातूनं निरोधो समापत्तिबलसिद्धोति कत्वा धातुद्वयग्गहणं.
‘‘धम्मधातुमत्त’’न्ति इदं कामधातुया धम्मधातुपरियापन्नत्ता वुत्तं. कामपटिसंयुत्तोति कामरागसम्पयुत्तो, आरम्मणकरणेन वा कामगुणोपसंहितो. यं एतस्मिं अन्तरेति ये एतस्मिं अवीचिपरनिम्मितवसवत्तिपरिच्छिन्ने ओकासे. ओगाळ्हा हुत्वा अधोभागे च ओकासे चरन्तीति एत्थावचरा. अञ्ञत्थ चरन्तापि यथावुत्ते एव ठाने परियापन्नाति एत्थ परियापन्ना.
नेक्खम्मधातु ¶ धम्मधातु एव वितक्कपक्खे. सब्बेपि कुसला धम्माति दानमयपुञ्ञकिरियतो, सीलमयपुञ्ञकिरियतो, पब्बज्जतो च पट्ठाय याव अग्गमग्गाधिगमा पवत्ता सब्बेपि अनवज्जधम्मा. विहिंसाधातु चेतना, परविहेठनच्छन्दो वा. अविहिंसा करुणा.
हीनाति ¶ हीळिता. पणीताति सम्भाविता. ‘‘नातिहीळिता नातिसम्भाविता मज्झिमा’’ति खन्धनिद्देसे आगता हीनदुकतो एव नीहरित्वा मज्झिमा धातु वुत्ताति वेदितब्बा. उभोपीति धम्मधातुमनोविञ्ञाणधातुयो.
विञ्ञाणधातु यदिपि छविञ्ञाणधातुवसेन विभत्ता, तथापि विञ्ञाणधातुग्गहणेन तस्स पुरेचारिकपच्छाचारिकत्ता मनोधातु गहिताव होतीति आह ‘‘विञ्ञाणधातु चक्खुविञ्ञाणादिसत्तविञ्ञाणधातु सङ्खेपोयेवा’’ति. अनेकेसं चक्खुधातुआदीनं, तासु च एकेकिस्सा नानप्पकारताय नानाधातूनं वसेन अनेकधातु नानाधातु लोको वुत्तोति आह ‘‘अट्ठारसधातुप्पभेदमत्तमेवा’’ति.
५२१. चक्खुसोतघानजिव्हाकायमनोधातुमनोविञ्ञाणधातुभेदेनाति बहूसु पोत्थकेसु लिखितं, केसुचि ‘‘चक्खुसोतघानजिव्हाकायमनोमनोविञ्ञाणधातुभेदेना’’ति. तत्थ न चक्खादीनं केवलेन धातुसद्देन सम्बन्धो अधिप्पेतो विजाननसभावस्स पभेदवचनतो. विञ्ञाणधातुसद्देन च सम्बन्धे करियमाने द्वे मनोगहणानि न कातब्बानि. न हि द्वे मनोविञ्ञाणधातुयो सन्ति. अन्तरा वा मनोधातुगहणं अकत्वा ‘‘चक्खु…पे… कायमनोविञ्ञाणधातुमनोधातू’’ति वत्तब्बं अतुल्ययोगे द्वन्दसमासाभावतो. अयं पनेत्थ पाठो सिया ‘‘चक्खु…पे… कायविञ्ञाणमनोमनोविञ्ञाणधातुभेदेना’’ति. तस्स विञ्ञाणस्स येभुय्येन अत्तवादिनो तस्स एकमेकस्स अत्तस्स अद्वयतं, निच्चत्तञ्च पवेदेन्तीति अनेकतानिच्चतापकासनं तेसं जीवसञ्ञासमूहननाय होति. खन्धायतनदेसना सङ्खेपदेसना, इन्द्रियदेसना वित्थारदेसना, तदुभयं अपेक्खित्वा अयं अनतिसङ्खेपवित्थारा धातुदेसना. अभिधम्मे वा सुत्तन्तभाजनीये (विभ. १७२ आदयो) वुत्ता धातुदेसना अतिसङ्खेपदेसना, आभाधातुआदीनं अनेकधातुनानाधातुअन्तानं वसेन देसेतब्बा अतिवित्थारदेसना, तदुभयं अपेक्खित्वा अयं अनतिसङ्खेपवित्थारा.
अस्स ¶ भगवतो. सद्धम्मतेजसा विहतं सद्धम्मतेजविहतं.
५२२. सङ्खतोति ¶ गणनतो. जातितोति चक्खुभावसामञ्ञतो. अथ वा जातितोति चक्खुसभावतो. तेनाह ‘‘चक्खुपसादो’’ति. वीसति धम्माति सङ्खं गच्छति वेदनादीनं अभिन्दित्वा गहणतो. सेसकुसलाकुसलाब्याकतविञ्ञाणवसेनाति एत्थ अब्याकतापेक्खाय सेसग्गहणं, कुसलाकुसलं पन सब्बसो अग्गहितमेवाति.
५२३. ता च चक्खुविञ्ञाणधातुआदयो पञ्चपि.
पुरिमेहेवाति अनन्तरादीहि एव. जवनमनोविञ्ञाणधातु पन जवनमनोविञ्ञाणधातुया आसेवनपच्चयेनापि पच्चयो होतीति वुत्तोवायमत्थो. धम्मधातूति पन सहजातो वेदनादिक्खन्धो अधिप्पेतो. तेनाह ‘‘सहजात…पे… पच्चयो होती’’ति. अविगतादीहीति एत्थ आदि-सद्देन मनोविञ्ञाणधातुया यथारहं हेतुअधिपतिकम्मविपाकाहारिन्द्रियझानमग्गपच्चयभावो सङ्गय्हति. तेनाह ‘‘बहुधा पच्चयो होती’’ति. एकच्चा च धम्मधातु सुखुमरूपनिब्बानप्पकारा, या च सम्पयोगानन्तरभावादीनं अभावेन आरम्मणकरणे योग्या. पञ्चद्वारिकविपाकवज्जनत्थं ‘‘एकच्चाय मनोविञ्ञाणधातुया’’ति वुत्तं, मनोद्वारिका पन विपाकापि तदारम्मणभूता एकच्चं धम्मधातुं आरब्भ पवत्ततीति. अथ वा ‘‘एकच्चाय मनोविञ्ञाणधातुया’’ति इदं सब्बं कामावचरकुसलं कामावचरकिरियं अभिञ्ञाद्वयं आरुप्पद्वयन्ति एवरूपं मनोविञ्ञाणधातुं सन्धाय वुत्तं, लोकुत्तरमनोविञ्ञाणधातुया पन एकच्चा धम्मधातु आरम्मणपच्चयोति पाकटोयमत्थो. चक्खुविञ्ञाणधातुआदीनं चक्खादीनं यथावुत्तपच्चयधम्मतो अतिरेकेपि पच्चयधम्मे दस्सेतुं ‘‘न केवल’’न्तिआदि आरद्धं. तत्थ आलोकादयोति आलोको नाम सूरियालोकादि. तस्स सुत्तन्तनयेन उपनिस्सयभावो वेदितब्बो, एवं सेसानिपि.
विवरं नाम विसेसतो सोतबिलं. वायु गन्धूपसंहरणकवातो. आपो मुखे पक्खित्तआहारस्स तेमनकउदकं. पथवी कायप्पसादस्स निस्सयभूता पथवीधातु. भवङ्गमनं द्विक्खत्तुं चलितं भवङ्गचित्तं. सब्बत्थ मनसिकारो आवज्जनमनसिकारो.
५२४. अविसेसतो ¶ ¶ दट्ठब्बाकारस्स वुच्चमानत्ता आह ‘‘सब्बा एवा’’ति. विसेसतो विपस्सनाय भूमिविचारो एसोति ‘‘सङ्खता’’ति विसेसितं. पुब्बन्तापरन्तविवित्ततोति एत्थ ‘‘पुब्बन्तोनाम अतीतो अद्धा, अपरन्तो नाम अनागतो. उभयत्थ च सङ्खता धातुयो सभावविवित्ता अनुपलब्भमानसभावत्ता. पुब्बन्तो वा सभावधम्मस्स उदयो ततो पुब्बे अविज्जमानत्ता. अपरन्तो वयो ततो परं अभावतो. तस्मा पुब्बन्तापरन्तविवित्ततोति पाकाभावतो विद्धंसाभावतोति वुत्तं होति.
भेरितलं विय चक्खुदातु सद्दस्स विय विञ्ञाणस्स निस्सयभावतो. आदासतलादीसुपि एसेव नयो. यन्तं नाम उच्छुयन्तं. चक्कयट्ठीति तिलमन्थं आह. सो हि अचक्कबन्धोपि तंसदिसताय चक्कयट्ठीत्वेव वुच्चति, चक्कबन्धमेव वा सन्धाय तथा वुत्तं. इमाहि च उपमाहि निज्जीवान. भेरितलदण्डादीनं समायोगे, निज्जीवानं सद्दादीनं विय निज्जीवानं चक्खुरूपादीनं समायोगे निज्जीवानं चक्खुविञ्ञाणादीनं पवत्तीति कारणफलानं धातुमत्ततं, कारकवेदकविरहञ्च दस्सेति.
पुरेचरानुचरा वियाति निज्जीवस्स कस्सचि केचि निज्जीवा पुरेचरानुचरा वियाति अत्थो. मनोधातुयेव वा अत्तनो खणं अनतिवत्तन्ती अत्तनो खण अनतिवत्तन्तानंयेव चक्खुविञ्ञाणादीनं अविज्जमानायपि पुरेचरानुचराभिसन्धियं अनन्तरपुब्बकालापरकालताय पुरेचरानुचरा विय दट्ठब्बा.
छन्नञ्हि विञ्ञाणधातूनं एकज्झं अनेकानन्तरपच्चयाभावतो एकज्झं उप्पत्तिअभावो विय अञ्ञमञ्ञानन्तरपच्चयताभावतो अनन्तरुप्पत्तिपि नत्थि. यदि सिया, छळारम्मणसन्निधाने मनसिकारमन्तरेनापि छळारम्मणूपलद्धि सिया, न च होति, तस्मा दस्सनादिअनन्तरं सवनादीनं अभावो विय मनोविञ्ञाणधातानन्तरं न दस्सनादीनि, न च दस्सनादिअनन्तरं मनोविञ्ञाणधातु होति. तत्थ भवङ्गस्स, दस्सनादीनञ्च भिन्नारम्मणताय मनोविञ्ञाणधातानन्तरं दस्सनादीनि, दस्सनादीनं अनन्तरञ्च सवनादीनि न उप्पज्जन्तीति युत्तमेतं. दस्सनादीनं, पन सन्तीरमणस्स च अभिन्नविसयताय दस्सनादिअनन्तरं न मनाविञ्ञाणदातु होतीति अयुत्तन्ति ¶ ? नयिदमेवं नियतानियतविसयानं भिन्नविसयभावुपपत्तितो. यदि च दस्सनादिअनन्तरं काचि विञ्ञाणधातु उप्पज्जेय्य, सापि दस्सनादिद्वारताय ¶ दस्सनादिविञ्ञाणधातु एव सिया, न मनोविञ्ञाणधातु, ततो च दस्सनादिकिच्चविधुरं चिन्तनं मननन्ति मनोद्वारप्पवत्तानं मननकिच्चापरिच्चागो विय दस्सनविञ्ञाणधातुया दस्सनकिच्चापरिच्चागो आपज्जति. तथा तदनन्तरस्साति सब्बायपि दस्सनविञ्ञाणभावतो च विञ्ञाणकाया न भवेय्युं.
यथा पन मनोविञ्ञाणधातानन्तरं मनोधातु, ततो चक्खुविञ्ञाणादीनि, एवं दस्सनविञ्ञाणधातानन्तरं मनोधातु, ततो सोतविञ्ञाणादीनि होन्तीति चे? न, मनोधातुया दस्सनधातुभावप्पसङ्गतो. यथा हि मनसो निब्बिसेसावत्था मननमत्तताय मनोधातु, एवं दस्सनस्स निब्बिसेसावत्था दस्सनमत्तताय दस्सनधातु सिया. तञ्च चक्खूविञ्ञाणं रूपविसयन्ति सद्दादिविसयाभोगाभावतो सवनविञ्ञाणादीनं असम्भवो. ततो च रूपारम्मणपसुतमेव विञ्ञाणं सिया मनोविञ्ञाणानं विय दस्सनविञ्ञाणादीनं समानवत्थुभावप्पसङ्गतो, अञ्ञवत्थुसन्निस्सितञ्च विञ्ञाणं न सिया, न चेतं युत्तं. तस्मा सुखदुक्खानं विय उपेक्खा चक्खुविञ्ञाणादीनं, मनोविञ्ञाणस्स च ब्यवधायिका मनोधातु दट्ठब्बा, न चस्सा उपेक्खाय विय अदुक्खमसुखता अदस्सनादिअमननता, अत खो मननकिच्चाविसेसतो मनोविञ्ञाणसभागता. मनो हि हदयवत्थुम्हि वत्तमानो अञ्ञवत्थुसन्निस्सितानं विञ्ञाणानं विसयं दस्सेत्वा निवत्तमानो अग्गि विय उसुममत्ते मननमत्ते ठत्वा निवत्तति, अञ्ञवत्थुसन्निस्सितविञ्ञाणनिरोधे च उट्ठहन्तो अग्गि विय उसुममत्ते उट्ठहति. पच्चयानुरूपपवत्तिकानि च मननमत्तानि मनोविञ्ञाणधातुया अन्तानि होन्ति. पटिघसञ्ञासहगतानञ्हि पञ्चन्नं विञ्ञाणानं इन्द्रियारम्मनपटिघातजताय अभिनिपातमत्तकिच्चं, मननलक्खणिन्द्रियसमुप्पन्नस्स च मनोविञ्ञाणस्स विसयविचिन्तनासम्भूतताय तदनुरूपाचिन्तना. तस्मा अभिनिपातप्पच्चयपटिघट्टनानिघंसबलेन भवङ्गलक्खणं चित्तं चलनावत्थं हुत्वा निवत्तमानं चिन्तनाविसेसविरहतो अभिनिपातानुगुणं चिन्तनावसानं मननमत्तं उप्पादेति.
दस्सनादिपि ¶ अभिनिपातमत्तं दुतियं खणं अनतिवत्तमानं अत्तानुगुणं चिन्तनामननसमञ्ञाविरहतो दस्सनादिअभिनिपातविसेसविचित्तं चित्तभावादिना समानं चिन्तनादिमननमत्तं अञ्ञवत्थुस्मिं निब्बत्तेति, तस्मा वत्थुकिच्चेहि तं मनोविञ्ञाणकायसङ्गहितापि मनोधातु मनोद्वारनिक्खमपवेसभूता आरम्मणन्तरे द्वारन्तरमनसिकारतब्बिसयसम्पटिच्छनभावेन ¶ पञ्चन्नं विञ्ञाणधातूनं यथाक्कमं पुरेचरा, अनुचराति च वुत्ता. सा पनायं सतिपि विञ्ञाणभावे मनसो सम्भूय विसिट्ठमननकिच्चाभावतो धातुभावसामञ्ञेन मनोमत्ता धातु मनोधातूति वुच्चति.
यथावुत्तेनेव च हेतुना मत्त-सद्दलोपं कत्वा विञ्ञाणट्ठयोगतो मनोमत्तं विञ्ञाणन्ति मनोविञ्ञाणकायसङ्गहोपि चस्सा युज्जति एव. अञ्ञविञ्ञाणेहि पन द्वारारम्मणेहि च विसेसनत्थं ‘‘मनोधातू’’ति वुत्ताति. मनोविञ्ञाणधातूति पन विञ्ञाणधातुविसेसनं मनोगहणं. धातुविसेसनत्थे च मनोविञ्ञाणग्गहणे विञ्ञाणविसेसनं द्वारभूतमनोदस्सनमेवाति द्वारसमञ्ञारहत्ता न मनोधातूति वुच्चति. तञ्हि मनोद्वारन्तोगधं, न च दस्सनादिपुरेचरानुचरन्ति मनसो विञ्ञाणधातु, मनसो विञ्ञाणन्ति च मनोद्वारसमञ्ञारहं, सविसेसञ्च तस्स मननकिच्चं, विञ्ञाणकिच्चञ्चाति मत्तसद्दस्स लोपमन्तरेन ‘‘मनोविञ्ञाण’’न्ति, निज्जीवभावविभावनत्थं ‘‘मनोविञ्ञाणधातू’’ति च वुच्चतीति.
सल्लमिव सूलमिव तिविधदुक्खतासमायोगतो दट्ठब्बो. वेदनासल्लसूलयोगाति वेदनासङ्खातसल्लसूलयोगतो. आतुरा वियाति तेन आतुरिभूता पुग्गला विय. आसायेव दुक्खं आसादुक्खं, आसाविघातं दुक्खं वा. सञ्ञा हि असुभादिकम्पि सुभादितो सज्जानन्ती आसं, तस्सा च विघातं आसीसितसुभादिअसिद्धिया जनेतीति. वनमिगो तिणपुरिसं पुरिसोति गण्हन्तो अयथाभूच्चनिमित्तग्गाहको, तथा सञ्ञापीति आह ‘‘वनमिगो विया’’ति. कम्मपधाना सङ्खाराति ‘‘पटिसन्धियं पक्खिपनतो’’तिआदि वुत्तं. जातिदुक्खानुबन्धतोति अत्तना निब्बत्तियमानेन जातिदुक्खेन अनुबन्धता. भवपच्चया जाति हि जातिदुक्खन्ति. पदुमं विय दिस्समानं खुरचक्कं विय रूपम्पि ¶ इत्थिआदिभावेन दिस्समानं नानाविधुपद्दवं जनेति. सब्बे अनत्था रागादयो, जातिआदयो च विसयभूता, अनुपसन्ता, सप्पटिभया चाति. तप्पटिपक्खभूतत्ता असङ्खता धातु अमतादितो दट्ठब्बा.
ववत्थानाभावो ‘‘इदमेव इमस्स आरम्मण’’न्ति नियमाभावो, तेन यथा अरञ्ञमक्कटो केनचि अनिवारितो गहितं एकं रुक्खसाखं मुञ्चित्वा अञ्ञं गण्हाति, तम्पि मुञ्चित्वा अञ्ञन्ति कत्थचि अनवट्ठितो परिब्भमति, एवं गहितं एकं आरम्मणं मुञ्चित्वा अञ्ञं, तम्पि मुञ्चित्वा अञ्ञन्ति अनवट्ठितता, आरम्मणं अग्गहेत्वा पवत्तितुं असमत्थता च मक्कटसमानताति ¶ दस्सेति. अट्ठिवेधविद्धोपि उप्पथं अनुगच्छन्तो दुट्ठस्सो अस्सखळुङ्को. यत्थकामनिपातितोति यत्थ कत्थचि इच्छितारम्मणे निपातिभावतो. नानावेसधारी रङ्गनटो.
आयतनदातुनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति पन्नरसमपरिच्छेदवण्णना.
१६. इन्द्रियसच्चनिद्देसवण्णना
इन्द्रियवित्थारकथावण्णना
५२५. बावीसतीति ¶ ¶ गणनपरिच्छेदो. इन्द्रियानीति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं. चक्खुन्द्रियन्तिआदि तेसं सरूपदस्सनं. तत्थ चक्खुद्वारे इन्दट्ठं कारेति चक्खुद्वारभावे तंद्वारिकेहि अत्तनो इन्दभावं परमिस्सरभावं कारयतीति चक्खुन्द्रियं. तञ्हि ते रूपग्गहणे अत्तानं अनुवत्तेति, ते च तं अनुवत्तन्ति. सेसेसुपि एसेव नयो. तस्मा सोतघानजिव्हाकायद्वारे इन्दट्ठं कारेतीति. कायिन्द्रियं. विजाननलक्खणे इन्दट्ठं कारेतीति मनिन्द्रियं. इत्थिभावलक्खणे, परिसभावलक्खणे, अनुपालनलक्खणे, सुखलक्खणे, दुक्खलक्खणे, सोमनस्सलक्खणे, दोमनस्सलक्खणे, उपेक्खालक्खणे, अधिमोक्खलक्खणे, पग्गहलक्खणे, उपट्ठानलक्खणे, अविक्खेपलक्खणे, दस्सनलक्खणे, अनञ्ञातं ञस्सामीति पवत्ते जाननलक्खणे, ञातानं एव धम्मानं पुन आजानने अञ्ञाताविभावे इन्दट्ठं कारेतीति अञ्ञाताविन्द्रियं.
विजानियाति विजानेय्य. भूमितो चाति च-सद्दो अवुत्तसम्पिपण्डनत्थो, तेन तावत्वं सङ्गण्हाति, तं पन तावत्वं परतो वण्णयिस्साम. असम्मसनुपगानम्पि अत्थिभावतो दट्ठब्बता इध न गहिता.
पुब्बभागेति अरियमग्गतो पुब्बभागे. अनञ्ञातन्ति न अञ्ञातं न अधिगतं. निच्चताय नत्थि एतस्स मतं भङ्गो, न वा एतस्मिं अधिगते मरणन्ति अमतं, पज्जितब्बतो पदञ्चाति अमतपदं निब्बानं. ‘‘एवं पटिपन्नस्स उप्पज्जनतो’’ति एतेन पुब्बभागवसेनेतं इन्द्रियं एवं वोहरीयतीति दस्सेति. आजाननतोति पठममग्गेन दिट्ठमरियादं अनतिक्कमित्वाव जाननतो. येन तंसमङ्गिपुग्गलो, तंसम्पयुत्तधम्मा वा अञ्ञाताविनो होन्ति ¶ , सो अञ्ञाताविभावो परिनिट्ठितकिच्चजाननखीणासवस्स भावभूतो हुत्वा उप्पत्तितो ‘‘खीणासवस्स उप्पज्जनतो’’ति वुत्तं.
लिङ्गेति गमेति ञापेतीति लिङ्गं, लिङ्गीयति वा एतेनाति लिङ्गं. किं लिङ्गेति, किं वा लिङ्गीयतीति? इन्दं, इन्दो वा. इन्दस्स लिङ्ग इन्दलिङ्गं, इन्दलिङ्गस्स अत्थो तंसभावो इन्दलिङ्गट्ठो, इन्दलिङ्गमेव वा इन्द्रियसद्दस्स ¶ अत्थोति इन्दलिङ्गट्ठो. सज्जितं उप्पादितन्ति सिट्ठं, इन्देन सिट्ठं इन्दसिट्ठं. जुट्ठं सेवितं. कम्मसङ्खातस्स इन्दस्स लिङ्गानि, तेन च सिट्ठानीति कम्मजानेव योजेतब्बानि, न अञ्ञानि, ते च द्वे अत्था कम्मे एव योजेतब्बा, इतरे च भगवति एवाति आह ‘‘यथायोग’’न्ति. तेनाति भगवतो, कम्मस्स च इन्दत्ता. एत्थाति एतेसु इन्द्रियेसु. उल्लिङ्गेन्ति ञापेन्ति पकासेन्ति फलसम्पत्तिविपत्तीहि कारणसम्पत्तिविपत्तिअवबोधतो. ‘‘सो तं निमित्तं आसेवती’’तिआदीसु (अ. नि. ९.३५) गोचरकरणम्पि आसेवना वुत्ताति आह ‘‘कानिचि गोचरासेवनाया’’ति. तत्थ सब्बेसं गोचरिकातब्बत्तेपि ‘‘कानिची’’ति वचनं अविपस्सितब्बानं बहुलं मनसिकरणेन अनासेवनीयत्ता. पच्चवेक्खनामत्तमेव हि तेसु होतीति. ‘‘तस्स तं मग्गं आसेवतो’’तिआदीसु (अ. नि. ४.१७०) भावना आसेवनाति वुत्ताति भावेतब्बानि सद्धादीनि सन्धायाह ‘‘कानिचि भावनासेवनाया’’ति.
आधिपच्चं इन्द्रियपच्चयभावो. असतिपि च इन्द्रियपच्चयभावे इत्थिपुरिसिन्द्रियानं, अत्तनो अत्तनो पच्चयवसेन पवत्तमाने तंसहितसन्ताने अञ्ञाकारेन अप्पवत्तमानेहि लिङ्गादीहि अनुवत्तनीयभावे आधिपच्चं. इमस्मिं च अत्थे इन्दन्ति परिमिस्सरियं करोन्तिच्चेव इन्द्रियानि. चक्खादीसु दस्सितेन नयेन अञ्ञेसञ्च जीवितादीनं तदनुवत्तीसु आधिपच्चं यथारहं योजेतब्बं.
अमोहोयेव न विसुं चत्तारो धम्मा, तस्मा तस्स सङ्खारक्खन्धकथायं विभावितानि लक्खणादीनि तेसञ्च वेदितब्बानीति अधिप्पायो. सेसानि तत्थ खन्धनिद्देसे लक्खणादीहि अरूपेनेव आगतानि.
५२६. सत्तानं अरियभूमिपटिलाभो भगवतो देसनाय साधारणं, पदानञ्च पयोजनन्ति ¶ आह ‘‘अज्झत्तधम्मे परिञ्ञाया’’तिआदि. अञ्ञेसम्पि इन्द्रियानं अत्तभावपरियापन्नताय सतिपि अत्तभावपञ्ञापनाय मूलभावतो चक्खादीनं सातिसया अत्तभावपरियापन्नाति वुत्तं ‘‘अत्तभावपरियापन्नानि चक्खुन्दियादीनी’’ति (विभ. अट्ठ. २१९). अभिधम्मट्ठकथायं इत्थिपुरिसिन्द्रियानन्तरं जीवितिन्द्रियदेसनाक्कमो वुत्तोति ¶ इधापि ‘‘ततो जीवितिन्द्रिय’’न्ति वुत्तं. तं इन्द्रिययमकदेसनाय (यम. ३.इन्द्रिययमक.१ आदयो) समेति. इन्द्रियविभङ्गे (विभ. २१९ आदयो) पन मनिन्द्रियानन्तरं जीवितिन्द्रियं वुत्तं, तं पुरिमपच्छिमानं अज्झात्तिकबाहिरानं अनुपालकभावदीपनत्थं तेस मज्झे वुत्तन्ति वेदितब्बं. यञ्च किञ्चि वेदयितं, सब्बं तं दुक्खं. याव च दुविधत्तभावानुपालकस्स जीवितिन्द्रियस्स पवत्ति, ताव दुक्खभूतानं एतेसं वेदयितानं अनिवत्तीति ञापनत्थं, तेन च चक्खादीनं दुक्खानुबन्धताय परिञ्ञेय्यतं ञापेति. पटिपत्तिदस्सनत्थन्ति पुब्बभागपटिपत्तिदस्सनत्थं. तस्सेवाति अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियस्सेव. ततो अनन्तरं भावेतब्बत्ताति भावनामग्गसम्पयुत्तं अञ्ञिन्द्रियं सन्धाय वुत्तं. दस्सनान्तरा हि भावनाति.
भेदोति इध सभावतो भेदो अधिप्पेतो, न भूमिपुग्गलादिवसेनाति आह ‘‘सेसानं अभेदो’’ति. ननु च जीवितिन्द्रियस्स अनुपालनलक्खणं सभावो, तेनस्स दुविधस्सापि अभेदोति? सच्चमेतं, तस्स पन रूपारूपसभावकतो भेदो गहितो, न एवं सेसानं कोचि भेदो अत्थीति तेसं अभेदोति भेदाभावो वुत्तो. ननु चेत्थ वेदना, पञ्ञा च भिन्दित्वा वुत्ताति? न, यथा देसितेसु बावीसतिया इन्द्रियेसु भेदाभेदस्स अधिप्पेतत्ता.
५२७. चक्खुन्द्रियादीनं सतिपि पुरेजातादिपच्चयभावे इन्द्रियपच्चयभावेन साधेतब्बमेव किच्चं किच्चन्ति वुत्तं तस्स अनञ्ञसाधारणत्ता, इन्द्रियकथाय च अधिकतत्ता. अत्तनो तिक्खमन्दादिआकारो अत्ताकारो, तस्स अनुवत्तापनं अत्ताकारानुवत्तापनं. तेनाह ‘‘तिक्खमन्दादिसङ्खातअत्ताकारानुवत्तापन’’न्ति. अथ वा तिक्खमन्दादिसङ्खातस्स च अत्ताकारस्स च अनुवत्तापनं तिक्ख…पे… वत्तापनं. विसुं अत्ताकारग्गहणेन चेत्थ रूपावभासनादिकस्स सङ्गहो दट्ठब्बो. चक्खुन्द्रियस्स हि रूपाभिहननयोग्यतासङ्खाते रूपावभासनसामत्थिये असति न कदाचिपि चक्खुविञ्ञाणस्स दस्सनकिच्चं सम्भवति. एस नयो सोतिन्द्रियादीसुपि. पुब्बङ्गमभावेन मनिन्द्रियस्स वसावत्तापनं होति, न अञ्ञेसं. तंसम्पयुत्तानिपि हि इन्द्रियानि तब्बसेनेव हुत्वा अत्तनो अत्तनो इन्द्रियकिच्चं साधेन्ति चेतसिकभावतो ¶ , न तेसं वसेन मनिन्द्रियं ¶ . अयञ्हिस्स पुब्बङ्गमता. सब्बत्थ च इन्द्रियपच्चयभावेन साधेतब्बन्ति अधिकारो अनुवत्ततीति दट्ठब्बो. सतिपि अनुप्पादने, अनुपत्थम्भने च तप्पच्चयानं तप्पवत्तने निमित्तभावो अनुविधानं.
छादेत्वा फरित्वा उप्पज्जमाना सुखदुक्खवेदना सहजातधम्मे अभिभवित्वा अज्जोत्थरित्वा सयमेव पाकटा होति, सहजातधम्मा च तस्सा वसेन सुखदुक्खबावप्पता विय होन्तीति आह ‘‘यथासकं ओळारिकाकारानुपापन’’न्ति. असन्तस्स, अपणीतस्सपि अकुसलतब्बिपाकादिसम्पयुत्तस्स यथारहं मज्झत्ताकारानुपापनं योजेतब्बं. समानजातियेहि वा सुखदुक्खेहि सन्तपणीताकारानुपापनं दट्ठब्बं. पटिपक्खाभिभवनन्ति अस्सद्धियादिपटिपक्खाभिभवनं. पसन्नाकारादाति पसन्नपग्गहितउपट्ठितसमाहितदस्सनाकारानुपापनं यथाक्कमं सद्धादीनं. ब्यापादादीति आदि-सद्देन उद्धम्भागियसंयोजनानि गहितानि. मग्गसम्पयुत्तस्सेव च अञ्ञिन्द्रियस्स किच्चं दस्सितं. तेनेव च फलसम्पयुत्तस्स तंतंसंयोजनप्पटिप्पस्सद्धिपहानकिच्चता दस्सिता होतीति. कतसब्बकिच्चस्स अञ्ञाताविन्द्रियं अञ्ञस्स कातब्बस्स अभावा अमताभिमुखमेव तब्भावपच्चयो च होति, न इतरानि विय किच्चन्तरपसुतं. तेनाह ‘‘अमताभिमुखभावपच्चयता चा’’ति.
५२८. भूमितो विनिच्छयो उत्तानत्थो एव. एत्थाह – कस्मा पन एत्तकेनेव इन्द्रियानि वुत्तानि, एतानि एव च वुत्तानीति? आधिपच्चट्ठवसेन, आधिपच्चं नाम इस्सरियन्ति वुत्तमेवेतं. तयिदं आधिपच्चं अत्तनो अत्तनो किच्चे, फले चाति अञ्ञेसम्पि सभावधम्मानं कस्मा न लब्भति? पच्चयाधीनवुत्तिका हि पच्चयुप्पन्नाति सिया फलहेतुधम्मेसु अनुवत्तनानुवत्तनीयताति? सच्चमेतं, तथापि अत्थि तेसं विसेसो. स्वायं ‘‘चक्खुविञ्ञाणादिप्पवत्तियञ्हि चक्खादीनं सिद्धमाधिपच्च’’न्तिआदिना (विभ. अट्ठ. २१९) अट्ठकथायं दस्सितोयेव. अपिच खन्धपञ्चके यायं सत्तपञ्ञत्ति, तस्सा विसेसनिस्सयो ‘‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानी’’ति तानि ताव आधिपच्चत्तं उपादाय ‘‘चक्खुन्द्रियं…पे…मनिन्द्रिय’’न्तिआदितो (विभ. २१९) वुत्तानि. स्वायं अत्तभावो इमेसं वसेन ‘‘इत्थी पुरिसो’’ति समञ्ञं लभतीति दस्सनत्थं ¶ भावद्वयं. तयिमे उपादिन्नधम्मा येन धम्मेन पवत्तन्ति, अयं सो धम्मो तेसं ठितिहेतूति दस्सनत्थं जीवितिन्द्रियं. स्वायं सत्तसञ्ञितो धम्मपुञ्जो पबन्धवसेन पवत्तमानो इमाहि वेदनाहि संकिलिस्सतीति ¶ दस्सनत्थं वेदनापञ्चकं. ततो विसुद्धिकामानं वोदानसम्भारदस्सनत्थं सद्धादिपञ्चकं. सम्भववोदानसम्भारा इमेहि विसुज्जन्ति, विसुद्धिप्पत्ता निट्ठितकिच्चाव होन्तीति दस्सनत्थं अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियादीनि तीणि वुत्तानि. सब्बत्थ ‘‘आधिपच्चत्तं उपादाया’’ति पदं योजेतब्बं. एत्तावता अधिप्पेतत्थसिद्धीति अञ्ञेसं अग्गहणं.
अथ वा पवत्तिनिवत्तीनं निस्सरादिदस्सनत्तम्पि एतानियेव वुत्तानि. पवत्तिया हि विसेसतो मूलनिस्सयभूतानि छ अज्झत्तिकायतनानि. यथाह ‘‘छसु लोको समुप्पन्नो’’तिआदि (सु. नि. १७१). तस्स उप्पत्ति इत्थिपुरिसिन्द्रियेहि विसभागवत्थुसरागनिमित्तेहि येभुय्येन सत्तकायस्स अभिनिब्बत्ति. वुत्तञ्हेतं ‘‘तिण्णं खो, महाराज, सन्निपाता गब्भस्स अवक्कन्ति होति माता च उतुनी होति, गन्धब्बो च पच्चुपट्ठितो होति, मातापितरो च सन्निपतिता होन्ती’’तिआदि (म. नि. १.४०८; मि. प. ४.१.६). अवट्ठानं जीवितिन्द्रियेन तेन अनुपालेतब्बतो. तेनाह ‘‘आयु ठिति यपना यापना’’तिआदि (ध. स. १९). उपभोगो वेदनाहि. वेदनावसेन हि इट्ठादिसब्बविसयूपभोगो. यथाह ‘‘वेदयति वेदयतीति खो, भिक्खवे, तस्मा वेदनाति वुच्चती’’ति (म. नि. १.४५०). एवं पवत्तिया निस्सयसमुप्पादट्ठितिसम्भोगदस्सनत्तं चक्खुन्द्रियं याव उपेक्खिन्द्रियन्ति चुद्दसिन्द्रियानि देसितानि. यथा चेतानि पवत्तिया, एवं इतरानि निवत्तिया. विवट्टसन्निस्सितेन हि निब्बत्तितानि सद्धादीनि पञ्चिन्द्रियानि निवत्तिया निस्सयो. उप्पादो अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियेन तस्स निवत्तिवसेन पठमं उप्पज्जनतो. अवट्ठानं अञ्ञिन्द्रियेन, उपभोगो अञ्ञाताविन्द्रियेन अग्गफलसमुपभोगतो. खीणासवाहि विसविताय निब्बुतिसुखं परिभुज्जन्ति. एवम्पि एतानि एव इन्द्रियानि देसितानि. एत्तावता यथाधिप्पेतत्थसिद्धितो अञ्ञेसं अग्गहणं. इमिनाव नेसं देसनाक्कमोपि संवण्णितोति वेदितब्बोति.
इन्द्रियनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
सच्चवित्थारकथावण्णना
५२९. अरियसद्देन ¶ ¶ विसेसनं अकत्वा केवलं सच्चसद्देन उद्धिट्ठानिपि अरियसच्चानि एवाति दस्सेन्तो ‘‘सच्चानीति चत्तारि अरियसच्चानी’’ति आद. समाञ्ञजोतना हि विसेसे अवतिट्ठति, विसेसत्थिना च विसेसो अनुपयुज्जितब्बोति. अरियसच्चेसु वा विचारितेसु इतरानिपि अत्थतो विचारितानेव होन्तीति विपस्सनाय च भूमिभूतानि, अरियसच्चानेवाति च कत्वा ‘‘सच्चानी’’ति उद्धरित्वापि ‘‘चत्तारि अरियसच्चानी’’ति वुत्तं.
सासनक्कमोति अरियसच्चानि वुच्चन्ति, अरियसच्चदेसना वा. सकलञ्हि सासनं भगवतो वचनं सच्चविनिमुत्तं नत्थि पवत्तिनिवत्तितदुभयहेतुसन्दस्सनवसेन पवत्तनतो. तस्मा सच्चेसु कमति, सीलसमाधिपञ्ञासङ्खातं वा सासनं एतेसु कमति, परिञ्ञादिकिच्चसाधनवसेन पवत्तति, तस्मा कमति एत्थाति कमो, किं कमति? सासनं. सासनस्स कमो ‘‘सासनक्कमो’’ति सच्चानि सासनप्पवत्तिट्ठानानि वुच्चन्ति, तंदेसना च तब्बोहारेनाति.
तथाति तंसभावा दुक्खादिसभावा. अवितथाति अमुसासभावा बाधनादिभावेन भूतसभावा. अनञ्ञथाति अञ्ञाकाररहिता अबाधनादिआकारविवित्ता. दुक्खदुक्खतातन्निमित्तताहि अधिट्ठितत्ता पीळनट्ठो. समेच्च सम्भूय पच्चयेहि कतभावो सङ्खतट्ठो. दुक्खदुक्खतातन्निमित्तताहि परिदहनं, किलेसदाहसमायोगो वा सन्तापट्ठो. जराय, मरणेन चाति द्वेदा विपरिणामेतब्बता विपरिणामट्ठो. एत्थ च पीळनट्ठो दुक्खस्स सरसेनेव आविभवनाकारो, इतरे यथाक्कमं समुदयमग्गनिरोधदस्सनेहि आविभवनाकाराति अयं चतुन्नम्पि विसेसो. तत्रत्राभिनन्दनवसेन ब्यापित्वा ऊहनं रासिकरणं दुक्खस्स निब्बत्तनं आयूहनं आकारस्स ब्यापनत्थत्ता. आगच्छति समुदयतोति वा आयं, दुक्खं, तस्स ऊहनं पवत्तनं आयूहनं, अयं सरसेनेव आविभवनाकारो. निददाति दुक्खन्ति निदानं, ‘‘इदं तं दुक्ख’’न्ति सम्पटिच्छापेन्तं विय समुट्ठापेतीति अत्थो. अयं निदानट्ठो दुक्खदस्सनेन आविभवनाकारो. संसारदुक्खेन संयोजनं संयोगट्ठो ¶ . मग्गाधिगमननिवारणं पलिबोधट्ठो. इमे च संयोगपलिबोधट्ठा निरोधमग्गदस्सनेहि आविभवनाकारा. निस्सरन्ति सत्ता एत्थ, सयमेव वा निस्सटं विसंयुत्तं सब्बसङ्खतेहि सब्बूपधिपटिनिस्सग्गभावतोति निस्सरनं. अयमस्स ¶ सभावेन आविभवनाकारो, इतरे विवेकासङ्खातामतट्टा, समुदयक्खरअपच्चयअविनासिता वा समुदयमग्गदुक्खदस्सनेन आविभवनाकारा.
संसारतो निग्गमनं निय्यानं. अयमस्स सरसेन आविभवनाकारो. परिबोधूपच्छेदनेन निब्बानाधिगमोव निब्बाननिमित्तत्ता मग्गस्स हेतुट्ठो. पञ्ञापधानत्ता चस्स निब्बानदस्सनं, चतुसच्चदस्सनं वा दस्सनट्ठो. चतुसच्चदस्सने, किलेसदुक्खसन्तापवूपसमने च आधिपच्चं करोन्ति मग्गधम्मा सम्पयुत्तधम्मेसूति सो मग्गस्स आधिपतेय्यट्ठो. विसेसतो वा आलम्बनाधिपतिभूता मग्गधम्मा होन्ति ‘‘मग्गाधिपतिनो’’ति (ध. स. तिकमातिका १६) वचनतोति सो तेसं आकारो आधिपतेय्यट्ठो. एते हेतुदस्सनाधिपतेय्यट्ठा समुदयनिरोधदुक्खदस्सनेहि आविभवनाकारा. एवमादि आहाति सम्बन्धो. अभिसमयट्ठोति अभिसमेतब्बट्ठो. अभिसमयस्स वा विसयभूतो अत्थो अभिसमयट्ठो. अथ वा अभिसमयस्स पवत्तिआकारो अभिसमयट्ठो. सो चेत्थ अभिसमेतब्बेन पीळनादिना दस्सितोति दट्ठब्बो.
५३०. कुच्छितं खं दुक्खं, गारय्हं हुत्वा असारन्ति अत्थो.
‘‘समागमो समेत’’न्तिआदीसु केवलस्स आगमसद्दस्स, एत-सद्दस्स च पयोगे संयोगत्थस्स अनुपलब्भनतो, सं-सद्दस्स च संयोगे उपलब्भनतो ‘‘संयोगं दीपेती’’ति आह अन्वयतो, ब्यतिरेकतो च तदत्थजोतकतासिद्धितो. उप्पन्नं उदितन्ति एत्थापि एसेव नयो. अय-सद्दो गतिअत्थे सिद्धो हेतुसद्दोविय कारणं दीपेति. अत्तनो फलनिप्फादनेन अयति पवत्तति, एति वा एतस्मा फलन्ति अयोति, संयोगे उप्पत्तिकारणं समुदयोति. एत्थ विसुं पयुज्जमानापि उपसग्गसद्दा सधातुकं संयोगत्थं, उप्पादत्थञ्च दीपेन्ति, किरियाविसेसकत्ताति वेदितब्बा.
‘‘अभावो ¶ एत्थ रोधस्साति निरोधो’’ति एतेन निब्बानस्स दुक्खविवित्तभावं दस्सेति. समधिगते तस्मिं तदधिगमतो पुग्गलस्स रोधाभावो पवत्तिसङ्खातस्स रोधस्स पटिपक्खभूताय निवत्तिया अधिगतत्ताति. एतस्मिञ्च अत्थे अभावो एतस्मिं रोधस्साति निरोधो इच्चेव पदसमासो. दुक्खाभावो पनेत्थ पुग्गलस्स, न निब्बानस्सेव. अनुप्पादो एव निरोधो अनुप्पादनिरोधो. आयतिं भवादीसु अप्पवत्ति, न पन भङ्गोति भङ्गवाचकं निरोधसद्दं निवत्तेत्वा ¶ अनुप्पादवाचकं गण्हाति. एतस्मिं अत्थे कारणे फलूपचारं कत्वा निरोधपच्चयो निरोधोति वुत्तो.
पटिपदा च होति पुग्गलस्स दुक्खनिरोदप्पत्तिया. ननु च सा एव दुक्खनिरोदप्पत्तीति तस्सा एव सा पटिपदाति न युज्जतीति? न पुग्गलाधिगमस्स पत्तिभावेन, येहि सो अधिगच्छति, तेसं कारणभूतानं पटिपदाभावेन च वुत्तत्ता. सच्छि किरियासच्छिकरणधम्मानञ्हि अञ्ञत्थाभावेपि पुग्गलसच्छिकिरियाधम्मभावेहि नानत्तं कत्वा निद्देसो कतोति. अथ वा यं दुक्खनिरोधप्पत्तिया निट्ठानं फलं, सयञ्च दुक्खनिरोधप्पत्तिभूतं, तस्स अभिसमयभूताय दुक्खनिरोधप्पत्तिया पटिपदता दट्ठब्बा.
५३१. बुद्धादयो अरिया पटिविज्झन्तीति एत्थ पटिविद्धकाले पवत्तं बुद्धादिवोहारं ‘‘अगमा राजगहं बुद्धो’’तिआदीसु (सु. नि. ४१०) विय भाविनि भूते विय उपचारोति पुरिमकालेपि आरोपेत्वा ‘‘बुद्धादयो’’ति वुत्तं. ते हि बुद्धादयो चतूहि मग्गेहि पटिविज्झन्तीति. तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्तीति एत्थ अरियपटिविज्झितब्बानि सच्चानि अरियसच्चानीति पुरिमपदे उत्तरपदलोपो अरियसच्चानीति वुच्चन्तीति अत्थो. तथागतेन हि सयं अधिगतत्ता, पवेदितत्ता, ततो एव च अञ्ञेहि अधिगमनीरत्ता तानि तस्स होन्तीति. अरियभावसिद्धितोपीति एत्थ अरियसाधकानि सच्चानि अरियसच्चानीति पुब्बे विय उत्तरपदलोपो दट्ठब्बो. अरियानि सच्चानीतिपीति एत्थ अवितथभावेन अरणीयत्ता अधिगन्तब्बत्ता अरियानि, अरियसमञ्ञा वा अविसंवादके अवितथे निरुळ्हा दट्ठब्बा.
५३२. बाधनलक्खणन्ति ¶ एत्थ दुक्खदुक्खतन्निमित्तभावो, उदयवयपटिपीळितभावो वा बाधनं. भवादीसु जातिआदिवसेन, चक्खुरोगादिवसेन च अनेकदा दुक्खस्स पवत्तनमेव पुग्गलस्स सन्तापनं, तदस्स किच्चं रसोति सन्तापनरसं. पवत्तिनिवत्तीसु संसारविमोक्खेसु पवत्ति हुत्वा गय्हतीति पवत्तिपच्चुपट्ठानं. पभवति एतस्मा दुक्खं निब्बत्तति, पुरिमभवेन पच्छिमभवो घटितो संयुत्तो हुत्वा पवत्ततीति पभावो. ‘‘एवम्पि तण्हानुसये अनूहते, निब्बत्तति दुक्खमिदं पुनप्पुन’’न्ति (ध. प. ३३८; नेत्ति. ३०) एवं पुनप्पुनं उप्पादनं अनुपच्छेदकरणं. भवनिस्सरणनिवारणं पलिबोधो. तण्हक्खयादिभावेन सब्बदुक्खसन्तता सन्ति. अच्चुतिरसन्ति अच्चुतिसम्पत्तिकं अचवनकिच्चं वा. किच्चन्ति च चवनाभावं ¶ किच्चमिव कत्वा परियायेन वुत्तं, अचवनञ्चस्स सभावापरिच्चजनं अविकारिता दट्ठब्बा. पञ्चक्खन्धनिमित्तसुञ्ञताय अविग्गहं हुत्वा गय्हतीति अनिमित्तपच्चुपट्ठानं. अनुसयसमुच्छिन्दनेन संसारचारकतो निग्गमनूपायभावो निय्यानं. सब्बकिलेसानं अनुप्पादनिरोधनं किलेसप्पहानकरणं. निमित्ततो, पवत्ततो च चित्तस्स वुट्ठानं हुत्वा गय्हतीति वुट्ठानपच्चुपट्ठानं.
५३३. असुवण्णादि सुवण्णादि विय दिस्समानं मायाति वत्थुसब्भावा तस्सा विपरीतता वुत्ता. उदकं विय दिस्समाना पन मरीचि उपगतानं तुच्छा. वत्थुमत्तम्पि तस्सा न दिस्सतीति विसंवादिका वुत्ता. मरीचिमायाअत्तविधुरो भावो तच्छाविपरीतभूतभावो. अरियञाणस्साति अरियस्स अवितथग्गाहकस्स ञाणस्स, तेन पटिवेधञाणं विय पच्चवेक्खणञाणम्पि गहितं होति. तेसं गोचरभावो पटिविज्जितब्बता, आरम्मणभावो च दट्ठब्बो. अग्गिलक्खणं उण्हत्तं. तञ्हि कत्थचि कट्ठादिउपादानभेदे विसंवादकं, विपरीतं, अभूतं वाकदाचिपि न होति. ‘‘जातिधम्मा जराधम्मा, अथो मरणधम्मिनो’’ति (अ. नि. ३.३९; ५.५७) एवं वुत्ता जातिआदिका लोकपकति. एकच्चानं तिरच्छानानं तिरियं दीघता, मनुस्सादीनं उद्धं दीघता, वुद्धिनिट्ठं पत्तानं पुन अवड्ढनन्ति एवमादिका च लोकपकतीति वदन्ति. तच्छाविपरीतभूतभावेसु पच्छिमो तथता. पठमो अवितथता, मज्झिमो अनञ्ञतताति अयमेतेसं विसेसो,
दुक्खा ¶ अञ्ञं न बाधक न्ति कस्मा वुत्तं, ननु तण्हापि जाति विय दुक्खनिमित्तताय बाधिकाति? न, बाधकप्पभवभावेन विसुं गहितत्ता. एवम्हि पवत्ति, पवत्तिहेतु च असङ्करतो बोधिता होन्ति. अथ वा जातिआदीनं विय दुक्खस्स अधिट्ठानभावो, दुक्खदुक्खता च बाधकता, न दुक्खप्पभवताति नत्थि तण्हाय पभवभावेन विसुं गहिताय बाधकभावपसङ्गो. तेनाह ‘‘दुक्खा अञ्ञं न बाधक’’न्ति. बाधकत्तनियामेनाति दुक्खं बाधकमेव, दुक्खमेव बाधकन्ति एवं द्विधापि बाधकत्तावधारनेनाति अत्थो. बाधकत्तनियामेनाति हि बाधकस्स, बाधकत्ते च नियामेन. यता बाधकत्तस्स दुक्खे नियतता, एवं दुक्खस्स च बाधकत्ते नियतताति.
तं विना नाञ्ञतोति सतिपि अवसेसकिलेसअवसेसाकुसलसासवकुसलमूलावसेससासवकुसलधम्मानं ¶ दुक्खहेतुभावे न तण्हाय विना तेसं दुक्खहेतुभावो अत्थि, तेहि पन विनापि तण्हाय दुक्खहेतुभावो अत्थि कुसलेहि विना अकुसलेहि रूपावचरादिकुसलेहि विना कामावचरादीहि च तण्हाय दुक्खनिब्बत्तकत्ता. सन्तभावस्स, सन्तभावे वा नियामो सन्तभावनियामो, तेन सन्तभावनियामेन. तच्छनिय्यानभावत्ताति द्विधापि नियामेन तच्छो निय्यानभावो एतस्स, न मिच्छामग्गस्स विय विपरीतताय, न लोकियमग्गस्स विय वा अनेकन्तिकताय अतच्छोति तच्छनिय्यानभावो, मग्गो, तस्स भावो तच्छनिय्यानभावत्तं, तस्मा तच्छनिय्यानभावत्ता. सब्बत्थ द्विधापि नियामेन तच्छाविपरीतभूतभावो वुत्तोति आह ‘‘इति तच्छाविपल्लासा’’तिआदि.
५३४. सच्चसद्दस्स सम्भवन्तानं अत्थानं उद्धरणं, सम्भवन्ते वा अत्थे वत्वा अधिप्पेतस्स अत्थस्स उद्धरणं निद्धारणं अत्थुद्वारो. विरतिसच्चेति मुसावादविरतियं. न हि अञ्ञविरतीसु सच्चसद्दो निरुळ्हो. ये पन ‘‘विरतिसच्चं समादानविरती’’ति वदन्ति, तेसम्पि न समादानमत्तं विरतिसच्चं, अथ खो समादानाविसंवादनं. तं पन पटिञ्ञासच्चं मुसावादविरतियेव होति. ‘‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’न्ति (म. नि. २.१८७, २०२-२०३, ४२७; ३.२७-२९) पवत्ता दिट्ठि ‘‘सच्च’’न्ति अभिनिविसनवुत्तिया दिट्ठिसच्चं. अमोसधम्मत्ता निब्बानं परमत्थसच्चं. ‘‘अमोसधम्मं निब्बानं, तदरिया सच्चतो विदू’’ति (सु. नि. ७६३) हि वुत्तं, तस्स पन तंसम्पापकस्स ¶ च मग्गस्स पजानना पटिवेधो अविवादकारणन्ति द्वयम्पि ‘‘एकं हि सच्चं न दुतियमत्थि, यस्मिं पजा नो विवदे पजान’’न्ति इमिस्सा (सु. नि. ८९०; महानि. ११९) गाथाय ‘‘सच्च’’न्ति वुत्तं.
५३५. ‘‘नेतं दुक्खं अरियसच्चन्ति आगच्छेय्य, नेतं ठानं विज्जती’’ति एतेन जातिआदीनं दुक्खअरियसच्चभावे अविपरीततं दस्सेति एकन्तेनेव बाधकभावतो. ‘‘अञ्ञं दुक्खं अरियसच्चन्ति आगच्छेय्य, नेतं ठानं विज्जती’’ति इमिना दुक्खअरियसच्चभावस्स जातिआदीसु नियततं दस्सेति अनञ्ञत्थभावतो. सचेपि कथञ्चि कोचि एवंचित्तो आगच्छेय्य, पञ्ञापने पन सहधम्मेन ञापने अत्तनो वादस्स पतिट्ठापने समत्थो नत्थीति दस्सेतुं ‘‘अहमेतं…पे… पञ्ञपेस्सामीति आगच्छेय्य, नेतं ठानं विज्जती’’ति वुत्तं. जातिआदीनं अनञ्ञथता अञ्ञस्स च तताभूतस्स अभावोयेवेत्थ ठानाभावो. सचेपि कोचि आगच्छेय्य आगच्छतु, ठानं पन नत्थीति अयमेत्थ सुत्तत्थो. एस नयो दुतियसुत्तेपि. तत्थ पन ¶ अत्तभावपटिलाभेनेव सत्तानं जातिआदीनं पत्ति, सम्मुखीभावो च होतीति सम्पत्तत्ता, पच्चक्खता च पठमता, यतो तं भगवता पठमं देसितं, तन्निमित्तता दुतियता, तदुपसमता ततियता, तंसम्पापकता चतुत्थताति दट्ठब्बा.
‘‘एतपरमतो’’ति एतेन चतूहि अरियसच्चेहि पवत्तिआदीनं अनवसेसपरियादानमाह. निब्बुतिकामेन परिजाननादीहि अञ्ञं किञ्चि किच्चं कातब्बं नत्ति, धम्मञाणकिच्चं वा इतो अञ्ञं नत्थि, परिञ्ञेय्यादीनि च एतपरमानेवाति चत्तारियेव वुत्तानि. तण्हाय आदीनवदस्सावीनं वसेन तण्हावत्थुआदीनं एतपरमतायाति वुत्तं. तथा आलये पञ्चकामगुणसङ्खाते, सकलवत्थुकामसङ्खाते, भवत्तयसङ्खाते वा दुक्खे दोसदस्सावीनं वसेन आलयादीनं एतेपरमतायाति वुत्तं.
५३६. ‘‘ओळारिकत्ता’’ति इदं जातिआदीनं दुक्खभावस्स पचुरजनपाकटतामत्तं सन्धाय वुत्तं, न अरियेन ञाणेन पटिविज्झितब्बाकारं. तन्ति दुक्खं. अकतन्ति अनिब्बत्तितं, अनिप्फादितकारणन्ति अधिप्पायो. कारणे हि सिद्धे फलं सिद्धमेव होति. ‘‘नेव अकतं आगच्छती’’ति च इमिना अहेतुवादं ¶ पटिक्खिपति. ‘‘न इस्सरनिम्मानादितो’’ति एतेन पजापतिपुरिसपकतिकालादिवादे पटिक्खिपति. यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं परतो आवि भविस्सति. ‘‘सहेतुकेन दुक्खेना’’ति एतेन दुक्खदस्सनेन जनितस्स संवेगस्स संवड्ढनमाह. दुक्खस्स हि सहेतुकभावसवसेन बलवसंवेगो जायति यावायं हेतु, ताव इदं दुक्खं अविच्छेदेन पवत्ततीति. अस्सासजननत्थं निरोधन्ति संवेगजातस्स अस्सासं जनेतुं निरोधसच्चमाह. निब्बिन्नसंसारदुक्खस्स हि निरोधकथा वुच्चमाना अतिविय अतिविय अस्सासं सञ्जनेति.
५३७. ये ते जातिआदयो धम्मा भगवता वुत्ताति सम्बन्धो. कस्मा पनेत्थ ब्याधि न गहितोति? अनेकन्तभावतो. तथा हि सो कदाचि, केसञ्चि च नत्थि. यथाह ‘‘तयो रोगा पुरे आसुं, इच्छा अनसनं जरा’’ति (सु. नि. ३१३). बाकुलत्तेरादीनं सो नाहोसियेव, दुक्खग्गहणेन वा ब्याधि एत्थ हितोवाति दट्ठब्बं. परमत्थतो हि धातुक्खोभपच्चयं कायिकं दुक्खं ब्याधीति. उपादानक्खन्धपञ्चकं एकं कोट्ठासं कत्वा ‘‘द्वादस धम्मा’’ति वुत्तं. कामतण्हाभावसामञ्ञेन एकज्झं कत्वा ‘‘दुक्खसमुदयो अरियसच्च’’न्ति ¶ अञ्ञे अन्तोगधभेदे अनामसित्वा एकरूपेन गहितापि तण्हा सस्सतदिट्ठिसहगता, उच्छेददिट्ठिसहगता, दिट्ठिविरहिता केवलं कामस्सादभूता चाति तिधाव भिन्दित्वा वुत्ता. ‘‘अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति मग्गसच्चभावेन एकज्झं कत्वा वुत्तापि सभावतो भिन्ना एव ते धम्माति आह ‘‘अट्ठ धम्मा’’ति.
सच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
दुक्खनिद्देसकथावण्णना
जातिनिद्देसवण्णना
भवेति आदाननिक्खेपपरिच्छिन्नो धम्मप्पबन्धो भवो, तस्मिं भवे. सो हि जायति एत्थ योनिगतिआदिविभागोति जातीति वुच्चति, जायन्ति एत्थ सत्ता समानन्वयाति जाति, निकायो. सङ्खतलक्खणेति यत्थ कत्थचि उप्पादे. सो हि जननट्ठेन जाति. पटिसन्धियन्ति पटिसन्धिचित्तक्खणे ¶ . सम्पातिजातोति एत्थ जातिसद्देन लब्भमानं मातुकुच्छितो निक्खमनसङ्खातं जायनत्थं सन्धायाह ‘‘पसूतिय’’न्ति, अभिजातियन्ति अत्थो. जायति एताय खत्तियादिसमञ्ञाति जाति, कुलं.
५३८. सयन्ति एत्थाति सेय्या, मातुकुच्छिसङ्खातो गब्भो सेय्या एतेसन्ति गब्भसेय्यका, अण्डजा, जलाबुजा च. इतरेसन्ति संसेदजानं, ओपपातिकानञ्च. अयम्पि चाति ‘‘पटिसन्धिखन्धेस्वेवा’’ति अनन्तरं वुत्तकथापि, पगेव ‘‘पटिसन्धितो पट्ठाया’’ति वुत्तकथायं. तेनाह ‘‘तेसं तेसं पठमपातुभावो जाती’’ति.
उम्मुज्जनवसेन गय्हतीति उम्मुज्जनपच्चुपट्ठानं. वक्खमानविभागं दुक्खविचित्ततं पच्चुपट्ठपेतीति दुक्खविचित्ततापच्चुपट्ठाना.
५३९. ‘‘कस्मा पना’’ति वदतो चोदकस्सायमधिप्पायो – एकन्तदुक्खे निरये ताव जातिदुक्खा होतु, अञ्ञासुपि वा दुग्गतीसु पापकम्मसमुट्ठानतो सुखसंवत्तनियकम्मसमुट्ठानासु ¶ पन सुगतीसु कथन्ति. इतरो ‘‘नायं जाति सभावदुक्खवसेन दुक्खाति वुत्ता, न हि काचि पटिसन्धि दुक्खवेदनासम्पयुत्ता अत्थि, अथ खो दुक्खस्स अधिट्ठानभावतो’’ति दस्सेन्तो ‘‘अनेकेसं दुक्खानं वत्थुभावतो’’तिआदिमाह. अदुक्खसभावम्पि परियायतो दुक्खन्ति वुच्चतीति दुक्खसभावं दुक्खसद्देन विसेसेत्वा वुत्तं ‘‘दुक्खदुक्ख’’न्ति यथा रूपरूपन्ति.
दुक्खुप्पत्तिहेतुतोति ‘‘अहु वत मे, तं वत नाहोसी’’ति चेतसिकदुक्खुप्पत्तिहेतुतो.
‘‘यदनिच्चं, तं दुक्ख’’न्ति (सं. नि. ३.१५, ४५, ७६, ७७, ८५; २.४.१, ४) वचनतो तेभूमका सङ्खारा सङ्खारदुक्खं, तत्थ कारणमाह ‘‘उदयब्बयप्पटिपाळितत्ता’’ति. यञ्हि अभिण्हं पटिपीळितं, तं दुक्खमनताय दुक्खन्ति, विपस्सनाचारस्स अधिप्पेतत्ता तेभूमकग्गहणं.
दुक्खदुक्खन्ति दुक्खदोमस्सुपायासे वदति. ‘‘जातिपि दुक्खा’’तिआदिना (विभ. १९०) दुक्खसच्चविभङ्गे आगतं.
भगवतापीति ¶ अनावरणञाणवता अच्चरियापरिमेय्यदेसनाकोसल्लवता भगवतापि. उपमावसेनति अङ्गारकासूपमादिउपमावसेन.
५४०. पुण्डरीकादीसूति आदि-सद्देन न मणिकनकरजतपवाळादिरतनसन्निच्चये, नापि अण्डजमेण्डजवायजातिके सुभमनुञ्ञसयनतले, नापि रतनमयकुट्टिममनोहरे पासादतले, नापि सित्तसम्मट्ठकुसुमोपहारवति पासादूपचारे, नापि मुत्ताजालसदिसवालिकाविकिण्णे विविटङ्गणे, नापि हरितकम्बलसदिसमुदुसद्दलसमोतले भूमिभागेति एवमादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो. परमसम्बाधेति अतिविय सम्बाधे. तिब्बन्धकारेति बहलन्धकारे. पित्तसेम्हपुब्बरुहिरगूथोदरियादि नानाकुणपसम्बाधे. माता यदि वीसतिवस्सा, अथ तिंस, चत्तालीसादिवस्सा, तत्तकं कालं अधोतवच्चकूपसदिसताय अधिमत्तजेगुच्छे. पूतिमच्छा दि सब्बं न सदिसूपम्मं तस्स वातादिवसेन एकच्चदुग्गन्धापगमसब्भावतो. दस मासेति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं, येभुय्यवसेन वुत्तं ततो भिय्योपि एकच्चानं तत्थावट्ठानसम्भवतो ¶ . अत्तनो अधोमुखं ठपितसङ्कुचितहत्थद्वयस्स उक्कुटिकस्सेव निसीदतो समिज्जनप्पसारणादिरहितो.
अभिमुखं कड्ढनं आकड्ढनं. परितो समन्ततो कड्ढनं परिकड्ढनं. हेट्ठा धुननं ओधूननं. निधाय निधाय धूननं निद्धूननं. आकड्ढनादिसदिसञ्चेत्थ ‘‘आकड्ढनादी’’ति वुत्तं. तरुणवणसदिसं अतिविय सुखुमालं गब्भगतं सरीरं सीतादिअप्पकम्पि न सहतीति सीतनरकूपपन्नतादि निदस्सितं. तञ्हि तस्स अतिविय सीतं, अतिविय उण्हञ्च हुत्वा उपतिट्ठति. सरीरं वासियादीहि तच्छेत्वा खारावसेचनकरणं खारापटिच्छकं. दुक्खुप्पत्तिट्ठानेति गब्भासयसञ्ञितं ततियं आवट्टं सन्धायाह.
परिवत्तेत्वाति उद्धंपादअधोसीसभावेन परिवत्तेत्वा. इदं विजायनमूलकं दुक्खं, येन मरणदुक्खेन च अट्टिता वेदनाप्पत्ता सत्ता कतिपयमासमत्तातिक्कन्तम्पि पवत्तिं विस्सरन्ति, महन्धकारं महाविदुग्गं पक्खन्धा विय होन्ति.
वधेन्तस्साति ¶ सोचनपरिदेवनसीसपटिहननादिना बाधेन्तस्स. खुप्पिपासा हि आतपावट्ठानादिना च आतापनं. पञ्चग्गितापनादिना परितापनं.
इमस्साति यथावुत्तस्स सत्तविधस्स. सब्बस्सापीति गब्भकालादीसु तापनमद्दनादिनिरयग्गिदाहादिसञ्जनितस्स सकलस्सापि. वत्थुमेव होति तदभावे अभावतो. तेनेवाह ‘‘जायेथ नो चे’’तिआदि.
५४१. विचित्तन्ति विविधं, अच्छरियं वा.
इति जातिनिद्देसवण्णना.
जरानिद्देसवण्णना
५४२. सङ्खातलक्खणन्ति ¶ ‘‘ठितस्स अञ्ञथत्त’’न्ति (सं. नि. ३.३८; अ. नि. ३.४७; कथा. २१४) वुत्तं खणिकजरं सन्धायाह. खण्डिच्चादिसम्मतोति खण्डिच्चपालिच्चवलित्तचतादिना समञ्ञतो. साति खन्धपुराणभावसञ्ञिता पाकटजरा. खन्धपरिपाको एकभवपरियापन्नानं खन्धानं पुराणभावो.
इति जरानिद्देसवण्णना.
मरणनिद्देसवण्णना
५४३. सङ्खतलक्खणन्ति सङ्खारानं वयसञ्ञितं खणिकमरणमाह. यं सन्धायाति यं खणिकमरणं सन्धाय, ‘‘जरामरणं द्वीहि खन्धेहि सङ्गहित’’न्ति (धातु. ७१) एत्थ ‘‘मरण’’न्ति वुत्तन्ति अत्थो. तन्ति जीवितिन्द्रियुपच्चेदसञ्ञितं पाकटमरणं. ‘‘चवन’’न्ति लक्खितब्बताय चुतिलक्खणं. वियोगरसन्ति यथाधिगतेहि सत्तसङ्खारेहि वियोजनरसं. यथूपपन्नाय गतिया विप्पवासवसेन गय्हतीति गतिविप्पवासपच्चुपट्ठानं.
पापस्साति पापयोगेन पापस्स, उपचितपापकम्मस्साति अत्थो. पापकम्मादिनिमित्तन्ति पापकम्मकम्मनिमित्तगतिनिमित्तसङ्खातं मरणकाले उपट्ठितं ¶ अकुसलविपाकारम्मणं. तम्हि पस्सन्तस्सेव कस्सचि अनुभवन्तस्स विय महादुक्खं होति. भद्दस्साति भद्दकम्मस्स, कतकुसलस्साति अत्थो. तस्स पन कामं इट्ठमेव आरम्मणं उपट्ठाति, पियविप्पयोगवत्थुकं पन महन्तं दुक्खं आरम्मणं उपट्ठाति, पियविप्पयोगवत्थुकं पन महन्तं दुक्खं उप्पज्जतीति आह ‘‘असहन्तस्स वियोगं पियवत्थुक’’न्ति. अविसेसतोति पापस्स, भद्दस्स च सामञ्ञतो. ‘‘अविसेसतो’’ति वत्वापि ‘‘सब्बेस’’न्ति वचनं तं इदं दुक्खं परिमद्दितसङ्खारानं एकच्चानं खीणासवानम्पि होतियेवाति दस्सनत्थं. वितुज्जमानमम्मानन्ति सन्धिबन्धनावच्छेदकवायुना विज्झियमानमम्मट्ठानानं.
इति मरणनिद्देसवण्णना.
सोकनिद्देसवण्णना
५४४. सोति ¶ सोको. अत्थतो दोमनस्समेव होति चेतसिकन्तराभावतो. दोमनस्सविसेसो पन होति विसयविसेसे पवत्तिआकारविसेससब्भावतोति तं विसेसं लक्खणादितो दस्सेतुं ‘‘एवं सन्तेपी’’तिआदि वुत्तं. अन्तो निज्झानं चित्तसन्तापो. परिज्झापनं रागदोसपरिळाहविसिट्ठं दहनं. कताकतकुसलाकुसलविसयं विप्पटिसाराकारेन पवत्तं अनुसोचनं कुक्कुच्चं, ञातिब्यसनादिविसयं केवलं चित्तसन्थापभूतं अनुसोचनं सोकोति अनुसोचनपच्चुपट्ठानत्तेपि अयमेतेसं विसेसो.
विसपीतं सल्लं विससल्लं. सोकवसेन अतिसारादि ब्याधिपि होति, सोकबहुलस्स सरीरं न चिरस्सेव जीरति, बलवसोकाभिभूतो मरणम्पि पापुणातीति आह ‘‘समावहति च ब्याधिजरामरणभेदन’’न्ति.
इति सोकनिद्देसवण्णना.
परिदेवनिद्देसवण्णना
५४५. वचीपलापोति वाचाविप्पलापो, सो अत्थतो सद्दो एव. भिय्योति सोकदुक्खतो उपरि. सोकसमुट्ठानो हि परिदेवो.
इति परिदेवनिद्देसवण्णना.
दुक्खनिद्देसवण्णना
५४६. जातिआदीनम्पि ¶ यथारहं दुक्खवत्थुदुक्खदुक्खताहि सतिपि दुक्खभावे कायस्स पीळनवसेन इदं सविसेसं दुक्खमन्ति आह ‘‘दुक्खन्ति विसेसतो वुत्त’’न्ति.
इति दुक्खनिद्देसवण्णना.
दोमनस्सनिद्देसवण्णना
५४७. मनोविघातरसन्ति ¶ ब्यापादसम्पयोगवसेन मनसो विहञ्ञनकिच्चं. चेतोदुक्खसमप्पिताति चेतसिकदुक्खसमङ्गिनो. आवट्टन्तीति आमुखं वट्टन्ति, यंदिसाभिमुखं पतिता, तंदिसाभिमुखा एव वट्टन्ति. विवट्टन्तीति विपरिवत्तनवसेन वट्टन्ति. उद्धंपादं पपतन्तीति उद्धंमुखपादा हुत्वा पतन्ति. सत्थं आहरन्तीति अत्तनो सरीरस्स विज्झनभेदनवसेन सत्थं उपनेन्ति.
इति दोमनस्सनिद्देसवण्णना.
उपायासनिद्देसवण्णना
५४८. दोसोयेवाति कायचित्तानं आयासनवसेन दोसस्सेव पवत्तिआकारोति अत्थो, यतो भुसो आयासोति उपायासोति वुच्चति यथा भुसमादानं उपादानन्ति. एको धम्मोति चुद्दसहि अकुसलचेतसिकेहि अञ्ञो एको चेतसिकधम्मो, यं ‘‘विसादो’’ति च वदन्ति. नित्थुननवसेन सम्पज्जनतो नित्थुननरसो, काये वा नित्थुननकरणकिच्चो. ‘‘सङ्खारदुक्खभावतो’’ति वत्वा सो पनेत्थ सातिसयोति दस्सेन्तो ‘‘चित्तपरिदहनतो, कायविसादनतो चा’’ति आह.
एते च सोकपरिदेवुपायासा विञ्ञत्तिया विना, सह च यथापच्चयं दोमनस्सचित्तुप्पादस्स पवत्तिआकारविसेसोति दस्सेतुं ‘‘एत्थ चा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ पाको वियाति रजनादिनो पचितब्बवत्थुनो पाको विय.
इति उपायासनिद्देसवण्णना.
अप्पियसम्पयोगनिद्देसवण्णना
५४९. समोधानं ¶ ¶ समागमो. कायिकदुक्खचित्तविघातादिअनत्थानं अत्थिभावस्स पच्चुपट्ठानो अनत्थभावपच्चुपट्ठानो.
तेसं अप्पियानं कायिकवाचसिकपयोगसङ्खातो उपक्कमो तदुपक्कमो, ततो सम्भूतो तदुपक्कमसम्भूतो.
इति अप्पियसम्पयोगनिद्देसवण्णना.
पियविप्पयोगनिद्देसवण्णना
५५०. उपद्दवभावेन पच्चुपतिट्ठतीति ब्यसनपच्चुपट्ठानो.
इति पियविप्पयोगनिद्देसवण्णना.
इच्छितालाभनिद्देसवण्णना
५५१. इच्छितालाभो नाम यस्स कस्सचि अत्तना इच्छितस्स वत्थुनो अलाभो. ‘‘यम्पिच्छं न लभती’’ति हि वुत्तं. मत्थकप्पत्तं पन इच्छितालाभं दस्सेतुं पाळियं ‘‘जातिधम्मानं सत्तान’’न्तिआदिना निद्दिट्ठन्ति तमेव दस्सेतुं ‘‘अहो वता’’तिआदि वुत्तं. इच्छावाति एत्थ इच्छासहितो अलाभोवाति च वदन्ति. तप्परियेसनरसाति तेसं अलब्भनेय्यवत्थूनं परियेसनरसा. अप्पत्ति अलाभो.
इति इच्छितालाभनिद्देसवण्णना.
पञ्चुपादानक्खन्धनिद्देसवण्णना
५५२. यं ¶ वुत्तमिधाति इध सच्चनिद्देसे यं सरूपतो वुत्तं. अवुत्तन्ति अञ्ञत्थ दुक्खक्खन्धबालपण्डितसुत्तादीसु वुत्तम्पि इध सरूपतो अवुत्तं. तञ्च सब्बं इमे उपादानक्खन्धे विना न लब्भतीति तत्थ खन्धसन्निस्सयमेव दुक्खं खन्धे विबाधतीति दस्सेतुं ‘‘इन्दनमिव पावको’’ति वुत्तं. यथा ¶ वा लक्खं पहरणपहारस्स वत्थु, एवं खन्धा संसारदुक्खस्स. यथा च गोरूपं डंसमकसादिविबाधाय, यथा च खेत्तं निप्फन्नसस्सलायनस्स, गामो च गामघातकविबाधाय, एवं खन्धा जातिआदिदुक्खस्स वत्थूति दस्सेतुं ‘‘लक्खमिवा’’तिआदि वुत्तं. येभुय्येन लोके विबाधका विबाधेतब्बाधीना न होन्ति, इमे पन विबाधेतब्बाधीना एवाति दस्सेतुं ‘‘तिणलतादीनी’’ति वुत्तं. कामं अनादिमति संसारे आदि नाम कस्सचि नत्थि, एकभवपरिच्छिन्नस्स पन खन्धसन्तानस्स वसेन वुत्तं ‘‘आदिदुक्खं जाती’’ति. तेनेवाह ‘‘परियोसानदुक्खं मरण’’न्ति. न हेत्थ समुच्छेदमरणमेव अधिप्पेतं. मरणस्स अन्तिके आसन्ने जातं दुक्खं मारणन्तिकदुक्खं. परिदय्हनं चित्तसन्तापो. लालप्पनं अतिविय विप्पलापो. अनुत्थुननं अन्तो निज्झायनं. एकमेकन्ति जातिआदीनं अन्तरभेदभिन्नानं, जातिआदीनमेव वा उपादानक्खन्धपञ्चकानं वा एकमेकं. सङ्खिपित्वाति समासेत्वा, सामञ्ञनिद्देसेन वा सङ्खेपं कत्वा.
इति दुक्खनिद्देसकथावण्णना.
समुदयनिद्देसकथावण्णना
५५३. पुनब्भवकरणं पुनब्भवो उत्तरपदलोपेन, यथा वा अपूपभक्खनसीलो आपूपिको, एवं पुनब्भवकरणसीला, पुनब्भवं वा फलं अरहति, सो वा एतिस्सा पयोजनन्ति पोनोभविका. नन्दनतो, रञ्जनतो च नन्दीरागभावं सब्बासु अवत्थासु अपच्चक्खाय वुत्तिया नन्दीरागसहगता. ताय च सत्ता तत्थ तत्थ भवादिके किमिकीटपटङ्गादिअत्तभावेपि नन्दन्ति, रूपाभिनन्दनादिभूताय रञ्जन्ति चाति तत्रतत्राभिनन्दिनी. तेनाह ‘‘नन्दीरागेन सहगता’’तिआदि. तब्भावत्थो हि एस सहगतसद्दो. कामभवविभवभेदवसेन ¶ पवत्तिया कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा च वेदितब्बा. कामतण्हादिभेदं अनामसित्वा केवलं तण्हाभावेनेव एकभावग्गहणेन एकत्तं उपनेत्वा कस्सचिपि सत्तस्स केनचि सदिसताभावतो तंतंविचित्तभावजनककम्मनिप्फादनेन ¶ अतिविचित्तसभावा सकलस्स दुक्खस्स हेतुभावतो दुक्खसमुदयो अरियसच्चं.
कस्मा पनेत्थ तण्हाव समुदयसच्चं वुत्ताति? विसेसहेतुभावतो. अविज्जा हि भवेसु आदीनवं पटिच्छादेन्ती, दिट्ठिआदिउपादानञ्च तत्थ तत्थ अभिनिविसमानं तण्हं अभिवड्ढेन्ती दोसादयोपि कम्मस्स कारणं होन्ति, तण्हा पन तंतंभवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावाससत्तनिकायकुलभोगिस्सरियादिविचित्ततं अभिपत्थेन्ती, कम्मविचित्तताय उपनिस्सयतं कम्मस्स च सहायभावं उपगच्छन्ती भवादिविचित्ततं नियमेति, तस्मा दुक्खस्स विसेसहेतुभावतो अञ्ञेसुपि अविज्जाउपादानकम्मादीसु सुत्ते (दी. नि. २.४००; म. नि. १.१३३; ३.३७४) अभिधम्मे (विभ. २०३) च अवसेसकिलेसाकुसलमूलादीसु वुत्तेसु दुक्खहेतूसु विज्जमानेसु तण्हाव समुदयसच्चन्ति वुत्ताति वेदितब्बं.
इति समुदयनिद्देसकथावण्णना.
निरोधनिद्देसकथावण्णना
५५४. तस्सायेवाति यदग्गेन तण्हा समुदयसच्चन्ति वुत्ता, तदग्गेन तस्सायेवाति अवधारणं. सति हि पधानहेतुनिरोधे तदञ्ञहेतू निरुद्धायेव होन्तीति ब्याधिनिमित्तवूपसमनेन ब्याधिवूपसमो विय हेतुनिरोधेन फलनिरोधोति आह ‘‘समुदयनिरोधेन दुक्खनिरोधो’’ति. न अञ्ञथाति यथावुत्तस्स अत्थस्स एकन्तिकतं दस्सेति.
अनुपद्दवेति पाणकविज्झनसत्थप्पहारादिउपद्दवरहिते. ततो एव दळ्हे थिरे. साखादिछेदनेन छिन्नोपि. तण्हानुसयेति कामरागभवरागानुसये. अनूहतेति असमुपघाटिते.
यथा सीहो येनत्तनि सरो खित्तो, तत्थेव अत्तनो बलं दस्सेति, न सरे, तथा बुद्धानं कारणे ¶ पटिपत्ति, न फले. यथा पन सारमेय्या केनचि लेड्डुप्पहारे दिन्ने भुस्सन्ता लेड्डुं खादन्ति, न ¶ पहारदायके उट्ठहन्ति, एवं अञ्ञतित्थिया दुक्खं निरोधेतुकामा कायच्छेदमनुयुञ्जन्ति, न किलेसनिरोधनन्ति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘सीहसमानवुत्तिनो’’तिआदि वुत्तं.
५५५. विरज्जति पलुज्जति छिज्जति समुदयो एतेनाति विरागो वुच्चति मग्गो. विरज्जनं पलुज्जनं समुच्छिन्दनं विरागोति पहानं वुच्चति. तस्माति यस्मा पहानपरियायो विरागसद्दो, निरोधसद्दो च, तस्मा. अनुसयसमुग्घाततो असेसो विरागो असेसो निरोधोति सम्बन्धनीयं. चागादिपदानिपि गहेत्वा वदति सब्बानेव एतानीति. यस्मा निब्बानं वुच्चति, न दुक्खस्स निरुज्झनमत्तं, तस्मा तण्हाय असेसविरागनिरोधादिपदानिपि निब्बानवेवचनानीति. वुत्तमेवत्थं समत्थेति ‘‘यस्मा पना’’तिआदि. यथा विरागादिपदानि निब्बाने युज्जन्ति, तंदस्सनं. तत्थ तं आगम्माति तं निब्बानं आरम्मणकरणवसेन पत्वा. तण्हा विरज्जतीति अरियमग्गेन अच्चन्तविरागवसेन तण्हा विरज्जीयति. निरुज्झतीति निरोधीयति, तेन विरागनिरोधसद्दानं अधिकरणसाधनतमाह. तदेवाति निब्बानमेव. चागादयो होन्तीति चागादिहेतुं फलवोहारेन वदति. ‘‘कामगुणालयेसू’’ति पोत्थकेसु लिखन्ति, ‘‘कामगुणालयादीसू’’ति पन पाठो.
५५६. तयिदन्तिआदि न पोराणपाठो, सच्चत्थदीपने पन वुत्तनियामेन ततो आनेत्वा पच्छा ठपितं. तथा हि पुब्बे वुत्तानिपि लक्खणादीनि पुनपि वुत्तानि. संसारदुक्खतो निब्बिन्नमानसस्स अस्सासं करोन्तो विय होतीति अस्सासकरणरसं. रागादिसब्बपपञ्चवूपसमनिमित्तताय निप्पपञ्चतं पच्चुपट्ठपेतीति निप्पपञ्चपच्चुपट्ठानं.
५५७. नत्थेव निब्बानन्ति यदि सामञ्ञतो पटिञ्ञा, अत्तना अधिप्पेतनिब्बानस्सपि अभावो आपज्जति, तथा सति पटिञ्ञाविरोधो. अथ पराभिमतं निब्बानं पति, एवं सति धम्मिअसिद्धि, ततो च निस्सयासिद्धो हेतु. अनुपलब्भनीयतोति किं पच्चक्खतो, उदाहु अनुमानतो? पुरिमस्मिं पक्खे चक्खादीहि अनेकन्तिकता, दुतियस्मिं परं पति असिद्धो हेतु. तेनाह ‘‘न, उपायेन उपलब्भनीयतो’’तिआदि. तत्थ यथा चेतोपरियञाणलाभिनो एव अरिया परेसं लोकुत्तरचित्तं जानन्ति, तत्थापि च अरहा एव सब्बेसं, न सब्बे, एवं निब्बानम्पि ¶ ¶ सीलसमाधिपञ्ञासङ्खातसम्मापटिपत्तिभूतेन उपायेन उपलब्भतीति अत्थवचनं चेतं दट्ठब्बं, न पयोगवचनं. तं परतो आवि भविस्सति.
५५८. नत्थीति न वत्तब्बं, अरियेहि उपलब्भनीयतोति अधिप्पायो. संसारतो संविग्गमानसा सम्मापटिपत्तिया निब्बानं अधिगच्छन्तीति सब्बसमयसिद्धोयं नयो. तत्थ सासनिकमेव निस्साय वदति ‘‘पटिपत्तिया वञ्चुभावापज्जनतो’’ति. तेनाह ‘‘असति ही’’तिआदि. सम्मादिट्ठिपुरेजवायाति सम्मादिट्ठिपुब्बङ्गमाय. पुब्बङ्गमता चस्सा पधानभावतो. तथा हि सा पठमं देसनारुळ्हा, न सब्बपठमं उप्पज्जनतो. न चायं सम्मापटिपत्ति वञ्झा, निब्बानपापनतो निब्बानस्स सम्पापकतो. तव मतेन पन निब्बानस्सेव अभावतो वञ्झभावो आपज्जतीति योजना. अभावपापकत्ताति सम्मापटिपत्तिया किलेससमुच्छिन्दनमुखेन खन्धानं अभावसम्पापकभावतो, न वञ्झभावापत्तीति चे वदेय्यासीति अत्थो. न इति पटिक्खेपे. यं तया ‘‘अभावपापकत्ता’’ति वदन्तेन खन्धाभावो निब्बानन्ति पटिञ्ञातं, तं न. कस्मा? अतीतानागताभावेपि निब्बानप्पत्तिया अभावतो. अतीतानागता हि खन्धा न सन्तीति तस्मिं अभावे निब्बानं अधिगतं नाम सिया, सो पन नत्थीति. न केवलं अतीतानागतानमेव, अथ खो वत्तमानानम्पीति तियद्धगतानं सब्बेसं खन्धानं अभावो निब्बानं. न हि तं एकदेसाभावो भवितुं युत्तन्ति वत्तमाना चे, न न सन्ति, न सन्ति चे, न वत्तमानाति ‘‘वत्तमाना, न सन्ति चा’’ति विप्पटिसिद्धमेतन्ति आह ‘‘न, तेसं…पे… पज्जनतो’’ति.
किञ्च भिय्यो – यदि वत्तमानाभावो निब्बानं, यदा अरियमग्गो वत्तति, तदा तस्स निस्सयभूता खन्धा वत्तमानाति कत्वा तदा निब्बानस्स अभावो सिया. तथा च सति मग्गक्खणेपि निब्बानसच्छिकिरियाय अभावो आपज्जतीति दस्सेन्तो ‘‘वत्तमान…पे… दोसतो’’ति आह. न मयं सब्बेसंयेव अवत्तमानताय निब्बानं वदाम. किञ्चरहीति, तदा मग्गक्खणे किलेसानं अवत्तमानत्ता, तस्मा न दोसो यथावुत्तदोसाभावोति? यदि किलेसानं अवत्तमानतासङ्खातो अभावो निब्बानं, एवं सति अरियमग्गस्स निरत्थकता आपज्जति ¶ मग्गक्खणतो पुब्बेपि तदभावसिद्धितो. तेनाह ‘‘अरियमग्गस्सा’’तिआदि. तस्मा अकारणमेतन्ति यस्मा न निब्बानस्स अनुपलब्भनीयता, अभावमत्तता, पटिपत्तिया वञ्झभावो, अतीतानागताभावे निब्बानाधिगमो च आपज्जति, वत्तमानानं अभावोपि न सम्भवति ¶ , पगेव किलेसानं अवत्तमानता, अरियमग्गस्स च निरत्थकभावापत्ति, तस्मा निब्बानस्स अभावसाधनत्थं यदिदं ‘‘अनुपलब्भनीयतो, अभावपापकत्ता, तदा किलेसानं अवत्तमानत्ता’’ति च कारणं वुत्तं, अकारणमेतं, अयुत्तिरेसाति अत्थो.
५५९. आदिवचनतोति आदि-सद्देन अवसिट्ठं जम्बुखादकसुत्तपदेसं (सं. नि. ४.३१४ आदयो), अञ्ञम्पि असङ्खताय धातुया निद्देसपाळिं सङ्गण्हाति. तथा हि ‘‘निब्बानं निब्बानन्ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति, कतमं नु खो, आवुसो, निब्बानन्ति? यो खो, आवुसो, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो, इदं वुच्चति निब्बान’’न्ति जम्बुखादकसुत्ते (सं. नि. ४.३१४ आदयो), ‘‘तत्थ कतमा असङ्खता धातु? रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो’’ति (विभ. १८४) आयतनविभङ्गे वुत्तं. तत्रायमत्थो – निब्बानं असङ्खता धातु असङ्खतसभावो धम्मो. यस्मा तं आगम्म रागादयो खीयन्ति, तस्मा रागक्खयो, दोसक्खयो, मोहक्खयोति च वुच्चतीति. आगम्माति च सब्बसङ्खारेहि निब्बिन्नस्स विसङ्खारनिन्नस्स गोत्रभुना विवट्टितमानसस्स मग्गेन सच्छिकरणेनाति अत्थो. सच्छिकिरियमानञ्हि तं अधिगन्त्वा आरम्मणपच्चयभूतञ्च पटिच्च अधिपतिपच्चयभूते च तस्मिं परमस्सासभावेन विनिमुत्तसङ्खारस्स परमगतिभावेन च पतिट्ठानभूते पतिट्ठाय खयसङ्खातो मग्गो रागादयो खेपेतीति तंसच्छिकरणाभावे रागादीनं अनुप्पत्तिनिरोधगमनाभावा तं आगम्म रागादयो खीयन्तीति वुच्चन्ति. एकंसेन चेतं एवं सम्पटिच्छितब्बं, इतरथा यथारुतवसेन पाळिया अत्थे गय्हमाने बहू दोसा आपज्जन्तीति ते दस्सेतुं ‘‘अरहत्तस्सापी’’तिआदि वुत्तं. अरहत्तञ्हि अग्गफलपमुखा चत्तारो खन्धाति न तस्स रागादिखयमत्तता युत्ता. तम्पि हि…पे… निद्दिट्ठं. तत्थ यथा रागादीनं खीणन्ते उप्पन्नत्ता अरहत्तं ‘‘रागक्खयो’’तिआदिना निद्दिट्ठन्ति सुत्तस्स नेय्यत्थत्ता. एवं निब्बानं आगम्म रागादयो खीयन्तीति निब्बानं ‘‘रागक्खयो’’तिआदिना निद्दिट्ठन्ति ¶ इमस्सापि सुत्तस्स नेय्यत्थता वेदितब्बा. निब्बानस्स रागादिक्खयमत्तताय बहूदोसा आपज्जन्तीति दस्सेतुं ‘‘किञ्च भिय्यो’’तिआदि आरद्धं.
तत्थ इत्तरकालादिप्पत्तिदोसतोति रागादीनं खयमत्तताय परित्तकालता, सङ्खतलक्खणता, पयोगेन विना सरसेनेव अधिगन्धब्बता, रागादीहि अपरिमुत्तता, आदित्तता, दुक्खता, अनुपसन्तता, बहुभावो, ओळारिकता, गोत्रभुमग्गानं अनारम्मणताति एवमादिदोसापज्जनतो ¶ . रागस्सेव खयो रागक्खयो, न दोसादीनं. तथा दोसक्खयादयोपीति अञ्ञो रागक्खयो, अञ्ञो दोसक्खयो, अञ्ञो मोहक्खयोति तिण्णं अकुसलमूलानं खयभूतानि तीणि निब्बानानि, चतुन्नं उपादानानं खये चत्तारि, पञ्चन्नं नीवरणानं खये पञ्च, छन्नं तण्हाकायानं खये छ, सत्तन्नं अनुसयानं खये सत्त, अट्ठन्नं मिच्छत्तानं खये अट्ठ, नवन्नं तण्हामूलकानं खये नव, दसन्नं संयोजनानं खये दस, दियड्ढकिलेससहस्सस्स खये पाटियेक्कं निब्बानन्ति बहूनि निब्बानानि होन्ति. रागादिक्खयो नाम अन्धबालानम्पि पाकटो, अन्तमसो दीपिमिगमक्कटादीनम्पि सुविञ्ञेय्योति ओळारिकं निब्बानं होति. गोत्रभुक्खणे किलेसक्खयस्स अभावतो, मग्गक्खणे च अखीणत्ता, आरम्मणकरणस्स च असम्भवो एव. तस्स निब्बानभावतोति सब्बपरियोसानस्स रागादिक्खयस्स निब्बानभावतो. यतो खयतो पट्ठाय रागादीनं पवत्ति न होति, सो ‘‘अयं नामा’’ति नियमेतब्बो मग्गफलञाणानं आरम्मणभूतो नत्थीति आह ‘‘न तादिसस्स खयस्स अभावतो’’ति.
किञ्च भिय्यो – यो पच्छिमभवतो ततियत्तभावेयेव रागादीसु आदीनवं दिस्वा झानभावनाय ते विक्खम्भेत्वा अपरिहीनज्झानो कालं कत्वा ब्रह्मलोकं उपपन्नो, तत्थ यावतायुकं ठत्वा इधागतोपि कामेसु वीतरागोव हुत्वा पब्बजित्वा अरहत्तं पत्तो, यो च पठमवये एव रागादितो निब्बिन्नो ते च झानेन विक्खम्भेत्वा पच्छिमवये अरहत्तं पत्तो, तेसं रागादीनं विक्खम्भनतो पट्ठाय अनुप्पज्जनतो निरोधसदिसताय अनुप्पत्तियेव निरोधो. ते निब्बानप्पत्ता नाम सियुं, न च होन्ति, तस्मा न तादिसस्स खयस्स निब्बानभावो. तस्सापि इत्तरकालतादिदोससमायोगो एवाति आह ‘‘भावेपि चा’’तिआदि ¶ .
यदि ‘‘खयो’’ति वचनतो यतो खयतो पट्ठाय रागादीनं अप्पवत्ति, तं खयमत्तं निब्बानं मञ्ञसि, एवं सति ‘‘खये ञाण’’न्तिआदीसु (ध. स. दुकमातिका १४२; १३८२) ‘‘खयो’’ति वुत्तत्ता तदुप्पत्तितो पट्ठाय च रागादीनं अनुप्पत्तीति मग्गस्सापि निब्बानभावापत्तीति दस्सेन्तो ‘‘अरियमग्गस्स चा’’तिआदिमाह.
यथा निरुद्धा न सन्ति, एवं अनुप्पन्नापीति अभावसामञ्ञतो निरोधसदिसताय अनुप्पत्ति एव निरोधो अनुप्पत्तिनिरोधो. अयञ्हि मग्गेन खेपेतब्बाकारो, यदिदं उप्पज्जनारहस्स अनुप्पत्तिधम्मतापादनन्ति ‘‘खयो’’ति च वुच्चतीति. तं इतरखयतो विसेसेन्तो ‘‘अनुप्पत्तिनिरोधसङ्खातस्स पन खयस्सा’’ति आह. अनिप्फन्नता पन तस्स खयस्स ¶ परियायेन उपनिस्सयत्ताति वुत्तं. अनुप्पत्तिनिरोधक्खयकरस्स हि मग्गस्स आरम्मणभूतं निब्बानं अत्थतो तस्स उपनिस्सयो वियाति वत्तब्बतं लभति. तदुपचारेनाति अत्थतो फलभूतखयवोहारेन. फलूपचारेन हि कारणं वोहरीयति यथा ‘‘आयु घतं, सेम्हो गुळो’’ति च.
अस्साति निब्बानस्स. ‘‘इदम्पि खो ठानं सुदुद्दस’’न्तिआदिना (दी. नि. २.६४, ६६-६७; म. नि. २.३३७; सं. नि. १.१७२; महाव. ७-८) पच्चवेक्खतो भगवतो अप्पोस्सुक्कभावावहनतो. ‘‘तञ्हि ते, मागण्डिय, अरियं चक्खुं नत्थि, येन त्वं अरियेन चक्खुना आरोग्यं जानेय्यासि, निब्बानं पस्सेय्यासी’’ति (म. नि. २.२१८) वचनतो अरियेन चक्खुना पस्सितब्बं.
५६०. यदि निब्बानं नाम सभावधम्मो अत्थि सत्तसन्तानपरियापन्नो च, अथ कस्मा चतुमहापथे सभा विय सब्बसाधारणा न लब्भतीति आह ‘‘मग्गसमङ्गिना पत्तब्बतो असाधारण’’न्ति. ‘‘असुकस्स सम्मासम्बुद्धस्स काले उप्पन्न’’न्ति एवं पुरिमाय कोटिया अभावतो अप्पभवं. मग्गभावेति अरियमग्गस्स अत्थिभावे. भावतो विज्जमानतो लद्धब्बतो.
अणुआदीनन्ति अणुपकतिकालपुरिसादीनं. निच्चभावापत्तीति सस्सतभावसिद्धि. कूटट्ठनिच्चता हि इधाधिप्पेता. हेतुनो अभावाति उपपत्तिया साधनहेतुनो अभावा. निच्चा ते अणुआदयो. निब्बानस्स ¶ निच्चत्ताति अपेक्खधम्मत्ताति हेतुलक्खणानुपपत्ति. ‘‘अणुआदीनं असिद्धत्ता’’ति एतेन ‘‘निच्चा अणुआदयो’’ति पटिञ्ञाय धम्मिअसिद्धि, ततो च निस्सयासिद्धो हेतूति दस्सेति.
५६१. यथावुत्तयुत्तिसब्भावतोति ‘‘अप्पभवत्ता’’ति अत्तना वुत्तं हेतुं सन्धायाह. अप्पभवता चस्स अपच्चयताय दट्ठब्बा, ताय तस्स पुरिमाय कोटिया अभावो. ‘‘रूपसभावातिक्कमतो’’ति एतेन यथा रूपधम्मानं रुप्पनसभावो, पटिघातवन्तताय कलापसो वुत्तिया पदेससम्बन्धो च सभावो, एवं निब्बानस्स कत्थचि पटिघातो, सप्पदेसता च नत्थीति दस्सेति. न हि निब्बानं ‘‘असुकदिसाय, असुकदेसे’’ति वा निद्दिसीयति, यतो तं अप्पतिट्ठमेवाति.
‘‘असिथिल ¶ …पे… गमनीयतो’’ति एतेन निब्बानस्स अरियानं पच्चक्खसिद्धतं दस्सेति. ‘‘सब्बञ्ञुवचनतो’’ति एतेन तदञ्ञेसं अनुमानसिद्धतं, तदुभयेन ‘‘अनुपलब्भनीयतो’’ति पनस्स हेतुनो असिद्धतं दस्सेति. परमत्थेन नाविज्जमानं विज्जमानमेवाति यथारद्धमत्थं निगमेत्वा तदत्थसाधनं आगमं दस्सेन्तो ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्ति-. आदिमाह.
तत्थ अजातं अभूतं अकतं असङ्खतन्ति (उदा. ७३; नेत्ति. ४१) चत्तारिपि पदानि अञ्ञमञ्ञवेवचनानि. अथ वा वेदनादयो विय हेतुपच्चयसमवायसङ्खाताय कारणसामग्गिया न जातं न निब्बत्तन्ति अजातं. कारणेन विना, सयमेव च न भूतं न पातुभूतं न उप्पन्नन्ति अभूतं. एवं अजातत्ता, अभूतत्ता च येन केनचि कारणेन न कतन्ति अकतं. जातभूतकतभावो च नाम रूपादीनं सङ्खतधम्मानं होति, न असङ्खतभावस्स निब्बानस्साति दस्सनत्थं ‘‘असङ्खत’’न्ति वुत्तं. पटिलोमतो वा समेच्च सम्भूय पच्चयेहि कतन्ति सङ्खतं, तथा न सङ्खतं सङ्खतलक्खणरहितन्ति च असङ्खतन्ति एवं अनेकेहि कारणेहि निब्बत्तितभावे पटिसिद्धे ‘‘पकतिवादीनं पकति विय सिया नु खो एकेनेव कारणेन एतं कत’’न्ति आसङ्कायं केनचि न कतन्ति दस्सनत्थं ‘‘अकत’’न्ति वुत्तं. एवं अपच्चयम्पि समानं ‘‘सयमेव नु खो इदं भूतं पातुभूत’’न्ति ¶ आसङ्कायं तं निवत्तनत्थं ‘‘अभूत’’न्ति वुत्तं. अयञ्चेतस्स असङ्खताकताभूतभावो सब्बेन सब्बं अजातिधम्मत्ताति दस्सेतुं ‘‘अजात’’न्ति वुत्तं.
एवमेत्थ सत्था परमत्थतो निब्बानस्स अत्थिभावं पवेदेसि. पवेदेन्तो च ‘‘अहं धम्मिस्सरो धम्मस्सामी’’ति न अत्तनो आणामत्तेन पवेदेसि, अपिच खो पन पदपरमे अनुकम्पमानो युत्तितोपि पवेदेसि. यथाह –
‘‘नो चेतं, भिक्खवे, अभविस्स अजातं अभूतं अकतं असङ्खतं, नयिध जातस्स भूतस्स कतस्स सङ्खतस्स निस्सरणं पञ्ञायेथ. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि अजातं अभूतं अकतं असङ्खतं, तस्मा जातस्स भूतस्स कतस्स सङ्खतस्स निस्सरणं पञ्ञायती’’ति (उदा. ७३; नेत्ति. ४१).
तस्सत्थो ¶ – भिक्खवे, यदि अजातादिसभावा असङ्खता धातु न अभविस्स न सिया, इध लोके जातादिसभावस्स रूपादिक्खन्धपञ्चकसङ्खातस्स सङ्खतस्स निस्सरणं अनवसेसवूपसमो न पञ्ञायेय्य न उपलब्भेय्य न सम्भवेय्य. निब्बानञ्हि आरम्मणं कत्वा पवत्तमाना सम्मादिट्ठिआदयो अरियमग्गधम्मा अनवसेसं संकिलेसे समुच्छिन्दन्ति, तेनेत्थ सब्बस्सापि वट्टदुक्खस्स अपगमो निस्सरणं पञ्ञायति. एवं ब्यतिरेकवसेन निब्बानस्स अत्थिभावं दस्सेत्वा इदानि अनुगमनवसेनपि तं दस्सेत्वा निगमेतुं ‘‘यस्मा च खो’’तिआदि वुत्तं. तस्सत्थो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
एत्थ च यस्मा ‘‘अप्पच्चया धम्मा असङ्खता धम्मा (ध. स. दुकमातिका ७-८). अत्थि, भिक्खवे, तदायतनं, यत्थ नेव पथवी (उदा. ७१). इदम्पि खो ठानं सुदुद्दसं, यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो (दी. नि. २.६४, ६७; म. नि. २.३३७; सं. नि. २.१७२; महाव. ७-८). असङ्खतञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि असङ्खतगामिनिञ्च पटिपद’’न्तिआदीहि (सं. नि. ४.३६६) अनेकेहि सुत्तपदेहि ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजात’’न्ति (उदा. ७३; नेत्ति. ४१) इमिना च सुत्तपदेन निब्बानधातुया परमत्थतो सब्भावो सब्बलोकं अनुकम्पमानेन सम्मासम्बुद्धेन पकासितो, तस्मा ¶ यदिपि कत्थ अपच्चक्खकारीनम्पि सासने अभिप्पसन्नानं विञ्ञूनं संसयो नत्थियेव. ये पन परनेय्यबुद्धिनो पुग्गला, तेसं विमतिविनोदनत्थं अयमेत्थ अधिप्पायनिद्धारणमुखेन युत्तिविचारणा.
यथा परिञ्ञेय्यताय सउत्तरानं कामानं, रूपानञ्च पटिपक्खभूतं तब्बिधुरसभावं निस्सरणं पञ्ञायति, एवं सभावानं सब्बेसम्पि सङ्खतधम्मानं पटिपक्खभूतेन तब्बिधुरसभावेन निस्सरणेन भवितब्बं. यञ्च तं निस्सरणं, सा असङ्खता धातु. किञ्च भिय्यो – सङ्खतधम्मारम्मणविपस्सनाञाणं, अपिच अनुलोमञाणं किलेसे तदङ्गवसेन पजहति, न समुच्छेदवसेन पजहितुं सक्कोति. तथा सम्मुतिसच्चारम्मणं पठमज्झानादीसु ञाणं विक्खम्भनवसेनेव किलेसे पजहति, न समुच्छेदवसेन. इति सङ्खतधम्मारम्मणस्स, सम्मुतिसच्चारम्मणस्स च ञाणस्स किलेसानं समुच्छेदप्पहाने असमत्थभावतो तेसं समुच्छेदप्पहानकरस्स अरियमग्गञाणस्स तदुभयविपरीतसभावेन आरम्मणेन भवितब्बं, सा असङ्खता धातु.
तथा ¶ ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अजातं अभूतं अकतं असङ्खत’’न्ति (उदा. ७३; नेत्ति. ४१) एवमादि निब्बानस्स परमत्थतो अत्थिभावजोतकवचनं अविपरीतत्थं भगवता भासितत्ता. यञ्हि भगवता भासितं, तं अविपरीतत्थं यथा तं ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, सब्बे सङ्खारा दुक्खा, सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति (म. नि. १.३५३, ३५६; ध. प. २७७-२७९; थेरगा. ६७६-६७८; नेत्ति. ५), तथा निब्बानसद्दो कत्थचि विसये यथाभूतपरमत्थविसयो उपचारवुत्तिसब्भावतो. सेय्यथापि सीहसद्दोति एवमादीहि नयेहि युत्तितोपि असङ्खताय धातुया परमत्थतो अत्थिभावो वेदितब्बो.
अपरो नयो – यदि पन निब्बानं अभावमत्तमेव सिया, तस्स ‘‘गम्भीरो दुद्दसो दुरनुबोधो सन्तो पणीतो अतक्कावचरो निपुणो पण्डितवेदनीयो’’ति (दी. नि. २.६४, ६७; म. नि. २.३३७; सं. नि. १.१७२; महाव. ७-८) गम्भीरादिता, ‘‘असङ्खतञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामी’’तिआदिना (सं. नि. ४.३६६) असङ्खतादिता, ‘‘अब्याकता धम्मा अपच्चयाधम्मा’’तिआदिना अब्याकतधम्मादिता च न वत्तब्बा सिया. न हि अभावस्स ¶ कोचि सभावो अत्थि, येन सो गम्भीरासङ्खतादिआकारतो विञ्ञायेय्य. अभावो हि अभावो एव, कुतो तस्स गम्भीरासङ्खातादिभावसम्बन्धो. किञ्चायमभावो सब्बेसं किलेसानं सब्बसत्तसन्तानगतानं एको वा भवेय्य अनेको वा. यदि एको, एकेनेव मग्गेन सब्बकिलेसाभावो कतो, सच्छिकतो चाति अञ्ञस्स, अञ्ञेसञ्च मग्गानं निरत्थकताति न सिया मग्गबहुता, एकज्झञ्च सब्बसत्तानं निब्बानाधिगमो आपज्जति. सिया पनेवं एको एव सो निब्बानसञ्ञितो किलेसाभावो, सो पन न मग्गेहि कातब्बो, अथ खो सच्छिकातब्बोति. एवं सति विसेसतो मग्गस्स निरत्थकता आपज्जति, किलेसानं अप्पहानतोति एकोपि मग्गो न सिया. असति च किलेसप्पहाने दुक्खस्स अनुपच्छेदनतो किलेसाभावसच्छिकिरिया किमत्थिया सिया, अथ पन मग्गानं सन्तानगतसंयोजनत्तयप्पहानादिपटिनियतकिच्चताय चतूसु मग्गेसु पाटियेक्कं किलेसाभावो. एवं सति सभावपभेदेन विना न बहुभावोति सो किलेसक्खयपरियायेन वुत्तो सभावधम्मो एव सिया.
येसं अभावो, तप्पभेदेन अभावे भेदोपचारोति चे? येसं अभावो, तेसं ससभावताय तस्स सभावोपचारोपि सिया. तथा च ते संकिलेससङ्खततादितो किलेससङ्खततादिउपचारापि ¶ सियुं. नो चे ते इच्छिता, तप्पभेदेन भेदोपचारोपि न इच्छितब्बो. न च पहोति उपचरितो बहुभावो अत्थतो बहुभावाय. न हि जलं अनलन्ति उपचरितं दहति, पचति वा. एकत्तपञ्हम्पि चायमभावो असभावताय न सहतीति न सक्का वत्तुं नत्थिभावसामञ्ञतो अभेदवोहारो युत्तरूपोति. एकत्ते च पुब्बे वुत्ता एव दोसा, बहुभावे पन सति वुत्तनयेनेव सिद्धा सभावधम्मता. सभावधम्मत्तेपि च बहुभावो विय भावं भावोपि बहुभावं न ब्यभिचरेय्याति निब्बानस्स बहुभावपसङ्गो सियाति चे? न बहुभावस्सेव अभावप्पसङ्गतो. यदि हि यथा कक्खळता भावं, एवं भावोपि कक्खळतं न ब्यभिचरेय्य. एवं सति सब्बेसं भावानं पथवीभावापत्तितो कुतो भावस्स बहुभावो, तस्मा लोकवोहारानं विचित्तताय यदिपि बहुता भावापेक्खा, भावता पन न बहुतापेक्खाति न भावस्स सतो निब्बानस्स बहुभावो ‘‘एका निट्ठा ¶ न पुथु निट्ठा’’ति वचनतो. एकस्मिंयेव च दस्सनभावनाद्वयं सम्भवति.
परिनिब्बुतानं पच्चेकं निब्बानभावे सत्तसन्ताननियतं नाम निब्बानं सिया. तथा च सति सङ्खततादिदोसानतिवत्तियेव, किलेसप्पहानं वा मग्गकिच्चं किलेसानं अभावो. तस्स च एकत्ते न मग्गबहुता किच्चन्तरस्स कत्तब्बस्स अभावतो. मग्गबहुभावो च मग्गेहि सच्छिकातब्बे एकस्मिं धम्मे इन्द्रियानं अपाटवपाटवपाटवतरपाटवतमभावेन सच्छिकिरियाविसेसेन किलेसानं पहानभेदेन होतीति निब्बानस्स सभावधम्मत्ते एव सिया. अभावोपि च किलेसानं मग्गेन सकिच्चकताय कातब्बो एव सिया, न सच्छिकातब्बो. को हि सभावो अभावस्स? यो सच्छिकातब्बो सिया, सो चे निब्बानं एकेनेव मग्गेन सब्बकिलेसानं अभावो एको अभिन्नो कातब्बो आपन्नो. अञ्ञथा मग्गवसेन चतुब्बिधभावे निब्बानस्स चतुब्बिधभावप्पसङ्गो, निब्बानविसेसप्पसङ्गो च आपज्जेय्याति मग्गकिच्चस्स एकत्तेन मग्गबहुता सिया. बहुभावे पन तेसं सो वुत्तनयेन एकस्मिं धम्मे सच्छिकिरियाविसेसतोति सिद्धा निब्बानस्स सभावधम्मता. खयाधिगन्तब्बताय पनेतं ‘‘खयो’’ति वुत्तं. ‘‘खये ञाण’’न्ति (ध. स. दुकमातिका १४२; १३८२) हि वचनतो अरियमग्गो खयो नाम. तेन चेतं अधिगन्तब्बं सच्छिकातब्बं, तस्मा ‘‘खयो’’ति वुत्तन्ति.
इति निरोधनिद्देसकथावण्णना.
मग्गनिद्देसकथावण्णना
५६२. अट्ठ ¶ धम्माति ‘‘कतमं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’’न्ति आरभित्वा ‘‘सम्मादिट्ठी’’तिआदिना पाळियं (विभ. २०५) दुक्खनिरोधगामिनिपटिपदानिद्देसे आगता, तमेव च पाळिं आनेत्वा उद्देसवसेन इध च वुत्ता सम्मादिट्ठिआदयो अट्ठ धम्मा अत्थतो पकासिता, न मग्गसच्चनिद्देसवसेनाति अधिप्पायो. यदि अत्थतो पकासिता, किमत्थियं पन इध कथनन्ति आह ‘‘इध पना’’तिआदि. तत्थ ‘‘एकक्खणे पवत्तमानान’’न्ति इदं लोकियकुसलचित्तुप्पादेसु विरतियो नानाक्खणिका एव ¶ होन्तीति कत्वा वुत्तं. सेसमग्गधम्मा पन तत्थापि एकज्झं उप्पज्जन्तियेव. विसेसावबोधनत्थन्ति पटिपक्खसमुग्घातादिपवत्तिआकारविसेसस्स अवबोधनत्थं. वित्थारतो मग्गकथा परतो आवि भविस्सतीति आह ‘‘सङ्खेपतो’’ति. चतुसच्चपटिवेधाय पटिपन्नस्साति यथा चतुसच्चाभिसमयो होति, एवं सब्बसो पुब्बभागपटिपत्तिया परिपूरणवसेन पटिपन्नस्स. अरियमग्गसङ्खातस्स योगस्स सब्भावतो योगिनो. कामं अविज्जानुसयसमुग्घाते तदेकट्ठकिलेसानं लेसोपि नावसिस्सति, विज्जाय पन अविज्जा उजुविपच्चनीकधम्मोति दस्सनत्थं ‘‘अविज्जानुसयसमुग्घातक’’न्ति वुत्तं. परतो मिच्छासङ्कप्पादिग्गहणेपि एसेव नयो. धातुप्पकासनरसाति परमत्थपकासनरसा, चतुसच्चविभावनकिच्चाति अत्थो. मग्गधम्मानं पटिपक्खविधमनाकारो सातिसयं पाकटो हुत्वा उपट्ठातीति अविज्जानुसयसमुग्घातकतं सम्मादिट्ठिया वत्वापि अविज्जन्धकारविद्धंसनपच्चुपट्ठानता वुत्ता.
तथा सम्पन्नदिट्ठिनोति यथा अविज्जानुसयसमुग्घातो होति, तथा मग्गसम्मादिट्ठिया सम्पन्नदिट्ठिनो. एवञ्हि चतुसच्चपटिवेधाय पटिपन्नस्स योगिनोति इममत्थं तथा-सद्दो उपसंहरति. निब्बानारम्मणता पन तंसम्पयुत्तवचनेनेव बोधिता. मिच्छासङ्कप्पनिघातकन्ति कामसङ्कप्पादिमिच्छासङ्कप्पसमुच्छेदकं. अप्पनारसोति निब्बानारम्मणे मग्गचित्तस्स समुप्पादवसेन पवत्तनतो अप्पनाकिच्चो.
तथा पस्सतो वितक्कयतो चाति वुत्तप्पकाराय सम्मादिट्ठिया पस्सतो, निब्बानारम्मणे च सम्मासङ्कप्पेन चित्तं अभिनिरोपयतो. वचीदुच्चरितसमुग्घातिकाति चतुब्बिधस्सपि वचीदुच्चरितस्स समुच्छेदिका. मुसावादादीनं विसंवादनादिकिच्चताय लूखानं अपरिग्गाहकानं ¶ पटिपक्खभावतो सिनिद्धभावेन सम्पयुत्तधम्मानं परिग्गाहकसभावा सम्मावाचाति आह ‘‘सा परिग्गहलक्खणा’’ति. कायिककिरिया किञ्चि कत्तब्बं समुट्ठापेति, सयञ्च समुट्ठहनं घटनं होतीति सम्माकम्मन्तसङ्खाता विरतिपि समुट्ठानसभावा वुत्ता. सम्पयुत्तधम्मानं वा उक्खिपनं समुट्ठापनं कायिककिरियाय भारुक्खिपनं विय.
अस्साति योगिनो. तस्मिं सति विसुज्झनतो विसुद्धिभूता. जीवमानस्स सत्तस्स, सम्पयुत्तधम्मानं वा सुद्धि वोदानं, आजीवस्सेव वा जीवितिन्द्रियवुत्तिया ¶ . ञायाजीवस्स अबुद्धपटिकुट्ठाय सम्माजीविकाय पवत्तिहेतुताय ञायाजीवपवत्तिरसो. इमस्स हि पवत्तितो पट्ठाय मिच्छाजीवो न पवत्ततीति.
सब्बाकुसलविद्धंसकोपि सम्मावायामो उजुपटिपक्खदस्सनवसेन कोसज्जसमुच्छेदको वुत्तो. संकिलेसपक्खतोपि तस्स पग्गण्हनं पग्गहो. कायादीसु सुभादिआकारुपधारणवसेन पवत्ता सुभसञ्ञादिपुब्बङ्गमा अकुसलक्खन्धा मिच्छासति, तस्सा विद्धंसनो मिच्छासतिविनिद्धुननो. असम्मोसोति सम्मोसविद्धंसनतो तप्पटिपक्खो. आरम्मणस्स यथासभावसल्लक्खणं उपट्ठानं. ‘‘आरक्खपच्चुपट्ठाना’’ति, ‘‘सतारक्खेन चेतसा’’ति (दी. नि. ३.३४८) च वचनतो विसेसतो सति कुसलचित्तस्स आरक्खाति आह ‘‘सतिया संरक्खियमानचित्तस्सा’’ति.
५६३. सच्चञाणस्साति सच्चानि आरब्भ पवत्तनकञाणस्स, न पटिवेधञाणं विय सकिदेव बुज्झति, अथ खो पुनप्पुनं उप्पज्जनतो अनु अनु बोधो अनुबोधो, अनुस्सवाकारपरिवितक्कदिट्ठिनिज्झानक्खन्तिअनुगतो वा बोधो अनुबोधो, तदेव ञाणन्ति अनुबोधञाणं. न हि तं पच्चक्खतो बुज्झति, अनुस्सवादिवसेन पन कप्पनमुखेन बुज्झति. किच्चतोति परिजाननादितो. तंकिच्चकरणेनेव हि परिञ्ञेय्यादीनि विय तानिपि तस्स पाकटानि होन्ति. विवट्टानुपस्सनाय हि सङ्खारेहि पतिलीयमानमानसस्स उप्पज्जमानं मग्गञाणं विसङ्खारं दुक्खनिस्सरणं आरम्मणं कत्वा दुक्खं परिच्छिन्दति, दुक्खगतञ्च तण्हं पजहति, निरोधञ्च सच्छिकरोति फुसति. आदिच्चो विय पभाय सम्मासङ्कप्पादीहि सह समुप्पन्नं तं मग्गं भावेति, न च सङ्खारे अमुञ्चित्वा पवत्तमानेन ञाणेन एतं सब्बं कातुं सक्का निमित्तपवत्तेहि अवुट्ठितत्ता. तस्मा एतानि किच्चानि करोन्तं तं ञाणं दुक्खादीनि विभावेति ¶ तत्थ सम्मोहनिवत्तनेनाति ‘‘चत्तारिपि सच्चानि पटिविज्झती’’ति वुत्तं, एकपटिवेधेनाति अधिप्पायो.
दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सतीति कालन्तरदस्सनं सन्धाय वुत्तन्ति चे? न, ‘‘यो नु खो, आवुसो, दुक्खं पस्सति, दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सती’’तिआदिना (सं. नि. ५.११००) एकदस्सिनो अञ्ञत्तयदस्सिताविचारणायं तंसाधनत्थं आयस्मता ¶ गवम्पतित्थेरेन इमस्स सुत्तस्स आनीतत्ता, पच्चेकञ्च सच्चेसु दिस्समानेसु अञ्ञत्तयदस्सनस्स योजितत्ता. अञ्ञथा अनुपुब्बाभिसमये पुरिमदिट्ठस्स पच्छा अदस्सनतो समुदयादिदस्सिनो दुक्खादिदस्सिता न योजेतब्बा सिया. योजिता च सा ‘‘यो दुक्खसमुदयं पस्सति, दुक्खम्पि सो पस्सती’’तिआदिना (सं. नि. ५.११००). लोकियं सच्चञाणं. तत्थ लोकियञाणे. परियुट्ठानसङ्खातो अभिभवो परियुट्ठानाभिभवो, तस्स वसेन. सुद्धसङ्खारपुञ्जमत्तदस्सनतो सक्कायदिट्ठिपरियुट्ठानं निवत्तेति. ‘‘लोकसमुदयं खो, कच्चान, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो या लोके नत्थिता, सा न होती’’ति (सं. नि. २.१५) वचनतो समुदयदस्सनं हेतुफलपबन्धाविच्छेददस्सनतो परियुट्ठानाभिभववसेन पवत्तमानं उच्छेददिट्ठिं निवत्तेति. ‘‘लोकनिरोधं खो…पे… पस्सतो या लोके अत्थिता, सा न होती’’ति (सं. नि. २.१५) वचनतो निरोधदस्सनं हेतुनिरोधा फलनिरोधदस्सनतो सस्सतदिट्ठिं निवत्तेति. अत्तकारस्स पच्चक्खदस्सनतो मग्गदस्सनं ‘‘नत्थि अत्तकारे, नत्थि परकारे, नत्थि पुरिसकारे’’तिआदिकं (दी. नि. १.१६८) अकिरियदिट्ठिं पजहति. ‘‘नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाय, अहेतू अप्पच्चया सत्ता संकिलिस्सन्ति, नत्थि हेतु…पे… विसुद्धिया, अहेतू अप्पच्चया सत्ता विसुज्झन्ती’’तिआदिका (दी. नि. १.१६८; म. नि. २.१०१, २२७; सं. नि. ३.२१२) अहेतुकदिट्ठि च इध अकिरियादिट्ठिग्गहणेनेव गहिताति दट्ठब्बा. सापि हि विसुद्धिमग्गदस्सनेन पहीयतीति. दुक्खे ञाणं समुदयफलस्स दुक्खस्स अद्धुवादिभावं पस्सतीति फले विप्पटिपत्तिं निवत्तेति.
इस्सरो लोकं पवत्तेति सज्जेति निवत्तेति संहरतीति इस्सरकारणिनो वदन्ति. पधानतो लोको आवि भवति, तत्थेव च पतिलीयतीति पधानकारणिनो.
‘‘कालो ¶ करोति भूतानि, कालो संहरती पजा;
कालो सुत्ते जागरति, कालो हि दुरतिक्कमो’’ति. –
कालवादिनो. कण्टकस्स तिखिणभावो विय, कपिट्ठफलादीनं परिमण्डलता विय, मिगपक्खिसरीसपादीनं विचित्तता विय च सभावेनेव लोको सम्भोति, विभोति चाति सभाववादिनो. आदि-सद्देन अणूहि ¶ लोको पवत्तति, सब्बं पुब्बेकतहेतु, लोको नियतो अच्छेज्जसुत्तावुताभेज्जमणिसदिसो, न एत्थ कस्सचि पुरिसकारोति नियतिवादिनो.
‘‘यदिच्छाय पवत्तन्ति, यदिच्छाय निवत्तरे;
यदिच्छाय सुखं दुक्खं, तस्मा यादिच्छकी पजा’’ति. –
यदिच्छावादिनो, ये अधिच्चसमुप्पत्तिवादिनोति च वुच्चन्ति. एवमादिअकारणवादसङ्गहो दट्ठब्बो. रामुदकआळारादीनं विय, अरूपलोके निगण्ठानं विय च लोकथूपिकायं अपवग्गो मोक्खोति गहणं अपवग्गगाहो. आदि-सद्देन पधानस्स अप्पवत्ति, गुणवियुत्तस्स अत्तनो सकत्तनि अवट्ठानं, ब्रह्मुना सलोकता, समीपता, संयोगो, दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति एवमादीनं गहणं दट्ठब्बं. एत्थ च पधानस्स अप्पवत्ति महतादिभावेन अपरिणामो, अनभिब्यत्ति वा. ‘‘अहमञ्ञो, पकति अञ्ञा’’ति एवं पवत्तपकतिपुरिसन्तरजाननेन अत्तसुखदुक्खमोहेसु अविभागग्गहणे किर निवत्तिते वुत्तनयेन पधानं नप्पवत्तति, सो विमोक्खोति कापिला. गुणवियुत्तस्साति बुद्धिसुखदुक्खइच्छादोसप्पयत्तधम्माधम्मसङ्खारेहि नवहि अत्तगुणेहि वियुत्तस्साति कणादमतानुसारिनो. सलोकता ब्रह्मुना समानलोकता. समीपता तस्स समीपप्पवत्तिता. संयोगो तेन एकीभावूपगमनं. ‘‘इन्द्रियतप्पनपुत्तमुखदस्सनादीहि विना अपवग्गो नत्थी’’ति गहेत्वा तथा पवत्तनं कामसुखल्लिकानुयोगो. अनसनकेसलुञ्चनादितपचरियाय नग्गसीलगोसीलकुक्कुरसीलादीहि च अत्तपरितापनेन मोक्खो होतीति अत्तकिलमथो.
स्वायं सब्बो मिच्छागाहो सच्चञाणे सति पतिट्ठं न लभतीति वुत्तमेवत्थं सङ्गण्हन्तो ‘‘लोके लोकप्पभवे’’ति गाथमाहाति.
ञाणकिच्चतो विनिच्छयवण्णना निट्ठिता.
५६४. सेसा ¶ ¶ सब्बधम्माति सेसा एकासीति लोकियधम्मा. अज्झत्तिकबाहिरेसु द्वादससु आयतनेसु कामभवविभवतण्हावसेन द्वादसतिका छत्तिंस तण्हाविचरितानि, खुद्दकवत्थुविभङ्गे वा आगतनयेन कालविभागं अनामसित्वा वुत्तानि. तदामसने हि अट्ठसतं होन्ति. असम्मिस्सन्ति एककत्ता केनचि असम्मिस्सं, कुतो तदन्तोगधप्पभेदोति अधिप्पायो. वीमंसिद्धिपादादीनं बोधिपक्खियानं सतिपि किच्चनानत्ते अत्थतो एकत्ता सम्मादिट्ठिया सङ्गहोति सम्मादिट्ठिमुखेन तदन्तोगधता वुत्ता.
तयो नेक्खम्मवितक्कादयोति लोकियक्खणे अलोभमेत्ताकरुणासम्पयोगवसेन भिन्ना, मग्गक्खणे लोभब्यापादविहिंसासमुच्छेदनवसेन तयोति एकोपि वुत्तो. एस नयो सम्मावाचादीसु. अप्पिच्छतासन्तुट्ठितानं पन भावे सम्माआजीवसम्भवतो तेन तेसं सङ्गहो दट्ठब्बो. भवन्तरेपि जीवितहेतुपि अरियेहि अवीतिक्कमनीयत्ता अरियकन्तानं सम्मावाचादिसीलानं गहणेन येन सद्धाहत्थेन तानि गहेतब्बानि, सो सद्धाहत्थो गहितो एव होतीति ततो अनञ्ञानि सद्धिन्द्रियसद्धाबलानि तत्थ अन्तोगधानि वुत्तानि. छन्दो पन सद्धानुगुणोति कत्वा छन्दिद्धिपादस्सापि तदन्तोगधता वुत्ता. तेसं अत्थितायाति सद्धिन्द्रियसद्धाबलछन्दिद्धिपादानं अत्थिताय सीलस्स अत्थिभावतो तिविधेनापि सीलेन ते तयोपि गहिताति तत्थ अन्तोगधा. चित्तसमाधीति चित्तिद्धिपादं वदति. ‘‘चित्तं पञ्ञञ्च भावय’’न्ति (सं. नि. १.२३, १९२; पेटको. २२; मि. प. २.१.९) हि चित्तमुखेन समाधि वुत्तोति समाधिमुखेन चित्तम्पि वत्तब्बतं अरहति. चित्तिद्धिपादभावनाय पन समाधिपि अधिमत्तो होतीति वीमंसिद्धिपादादिवचनं विय चित्तिद्धिपादोति अवत्वा इध ‘‘चित्तसमाधी’’ति वुत्तं. ‘‘पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति, पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, सुखिनो चित्तं समाधियती’’ति (दी. नि. १.४६६; ३.३५९; सं. नि. ५.३७६; अ. नि. ३.९६; ११.१२) वचनतो समाधिउपकारा पीतिपस्सद्धियो, तस्मा समाधिग्गहणेन गहिता. उपेक्खा पन समाधिउपकारकतो, तंसदिसकिच्चतो च. तस्मा समाधिसीसेन एतेसं अन्तोगधता दट्ठब्बा.
अन्तोगधानं पभेदविनिच्छयवण्णना निट्ठिता.
५६५. भारो ¶ विय दुक्खसच्चं विघातकत्ता, संहरणीयवसेन विहन्तभावतोति अत्थो. भारादानमिव तत्थ तत्थ भवे उप्पज्जनकविघातस्स हेतुभावतो. भारनिक्खेपनमिव पवत्तिदुक्खवूपसमभावतो ¶ . रोगो विय, दुब्भिक्खमिव च बाधकत्ता. रोगनिदानं विय, दुब्बुट्ठि विय च पभवलक्खणत्ता. दुब्बुट्ठीति च अवस्सनं वा अतिवस्सनं वा. रोगवूपसमो विय, सुभिक्खमिव च सन्तिलक्खणत्ता, सुखभावतो. ‘‘निब्बानं परमं सुख’’न्ति (ध. प. २०३-२०४) हि वुत्तं. भेसज्जमिव, सुवुट्ठि विय च दुक्खस्स हेतुपच्छेदतो, तस्स च अपगमूपायभावतो. निय्यानलक्खणञ्हि मग्गसच्चं. अनिट्ठभावतो, सासङ्कसप्पटिभयतो च दुक्खं वेरिविसरुक्खभयओरिमतीरूपमं. वेरं ब्यापादो, पच्चत्थिकभावो वा. वेरसमुग्घातो वेरवूपसमो मेत्ता. वेरसमुग्घातुपायो सङ्गहवत्थूनि.
उपमातो विनिच्छयवण्णना निट्ठिता.
५६६. एस नयो समुदयादीसूति अत्थि चेत्थ समुदयो, न अरियसच्चं, अत्थि अरियसच्चं, न समुदयो, अत्थि समुदयो चेव अरियसच्चञ्च, अत्थि नेव समुदयो न अरियसच्चन्ति. सेससच्चद्वयेपि एसेव नयो. न अरियसच्चं परिञ्ञेय्यपहातब्बासङ्खतनिय्यानभावाभावतो. इतरं पन अरियसच्चद्वयन्ति समुदयमग्गसच्चद्वयमाह. सिया दुक्खं सङ्खारदुक्खताय. तेनाह ‘‘अनिच्चतो’’ति. तथत्तेनाति तथसभावेन, परिञ्ञेय्यभावेनाति अत्थो. एतेन तं अरियसच्चद्वयं ‘‘सिया दुक्खं, न अरियसच्चं, सिया अरियसच्चं, न दुक्ख’’न्ति इममत्थं दस्सेति. अरियसच्चसद्दपरा हि दुक्खादिसद्दा परिञ्ञेय्यादिभावं वदन्ति. तेनेव अरियसच्चसद्दानपेक्खं दुक्खसद्दं सन्धाय मग्गसम्पयुत्तसामञ्ञफलधम्मानं आदिपदसङ्गहो वुत्तो, अरियसच्चसद्दापेक्खं पन सन्धाय चतुत्थपदसङ्गहो.
सब्बाकारेनाति सब्बप्पकारेन. यथा मग्गसम्पयुत्तधम्मादयो एकङ्गविकला, एवं अहुत्वा सब्बङ्गयोगेन दुक्खताय चेव अरियसच्चताय चाति अत्थो. ‘‘उपादानक्खन्धपञ्चक’’न्ति वुत्ते तण्हायपि सङ्गहो सियाति तंनिवत्तनत्थं ‘‘अञ्ञत्र तण्हाया’’ति वुत्तं तस्सा विसुं अरियसच्चभावतो. समुदयादीसु अवसेसकिलेसादयो पभवट्ठेन समुदयो, न अरियसच्चं सुत्तन्तसंवण्णना अयन्ति कत्वा ¶ . निरोधो अरियसच्चं, न समुदयो. इतरं पन अरियसच्चद्वयं सिया समुदयो अत्तनो फलस्स पच्चयट्ठेन, न पन यस्स पहानाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्तेन, सब्बाकारेन पन तण्हासमुदयो चेव अरियसच्चञ्च. मग्गसम्पयुत्तधम्मा, सामञ्ञफलानि च यस्स पहानाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्तेन नेव समुदयो, न अरियसच्चं. सङ्खारनिरोधो, निरोधसमापत्ति च निरोधो, न अरियसच्चं. समुदयो ¶ अरियसच्चं, न निरोधो. इतरं पन अरियसच्चद्वयं सिया निरोधो खणनिरोधसब्भावतो, न पन यस्स सच्छिकिरियाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्तेन. सब्बाकारेन पन असङ्खता धातु निरोधो चेव अरियसच्चञ्च. सेसं वुत्तनयमेव. अरियमग्गतो अञ्ञानि मग्गानि मग्गो, न अरियसच्चं. निरोधो अरियसच्चं, न मग्गो. इतरं पन सच्चद्वयं सिया मग्गो भवगामिनिपटिपदाभावतो, न पन यस्स भावनाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्तेन, सब्बाकारेन पन निरोधगामिनिपटिपदा मग्गो चेव अरियसच्चञ्च. सेसं वुत्तनयमेव.
चतुक्कतो विनिच्छयवण्णना निट्ठिता.
५६७. सुञ्ञानीति वेदकादीहि बाहिरकपरिकप्पितेहीति अधिप्पायो. दुक्खञ्हि वेदनीयम्पि सन्तं वेदकरहितं, केवलं पन तस्मिं अत्तनो पच्चयेहि पवत्तमाने दुक्खं वेदेतीति वोहारमत्तं होति. एस नयो इतरेसुपि.
‘‘दुक्खमेवा’’ति अवधारणेन निवत्तितमत्थं दस्सेतुं ‘‘न कोचि दुक्खितो’’ति वुत्तं. किरियाव विज्जतीति समुदयसच्चं सन्धाय वदति. पुरिमसच्चद्वयस्स विपाकवट्टकम्मवट्टसङ्गहतो कारकस्स वा दुक्खसच्चसभावमाह. कातब्बापि हि किरिया कारकरहिता केवलं अत्तनो पच्चयेहि ताय पवत्तमानाय दुक्खसञ्ञिते धम्मप्पबन्धे किरियं करोतीति वोहारमत्तं होति. निब्बुतगमकेसुपि एसेव नयो. ‘‘मग्गो अत्थी’’ति वत्तब्बे ‘‘मग्गमत्थी’’ति ओकारस्स अभावो कतोति दट्ठब्बं. गमकोति निब्बुतिं गन्ता.
किलेसासुचिपग्घरणट्ठेन सासवता असुभताति कत्वा अनासवत्ता निरोधमग्गा सुभा एव. दुक्खादीनं परियायेन समुदयादिभावो च अत्थि ¶ , न पन निरोधभावो, निरोधस्स वा न दुक्खादिभावोति निरोधावसेसत्तयानं न अञ्ञमञ्ञसमङ्गिताति आह ‘‘निरोधसुञ्ञानि वा’’तिआदि.
समुदये दुक्खस्साभावतोति पोनोभविकाय तण्हाय पुनब्भवस्स अभावतो. यथा वा पकतिवादीनं विकारा अविकारिभावतो, पुब्बे पतिपलीना च पकतिभावेनेव तिट्ठन्ति, न एवं समुदयसम्पयुत्तम्पि दुक्खं समुदयभावेन तिट्ठतीति आह ‘‘समुदये दुक्खस्साभावतो’’ति ¶ . मग्गे च निरोधस्स अभावतोति सम्बन्धो. यथा अविभत्तेहि विकारेहि महाहङ्कारतम्मत्तविसेसिन्द्रियभूतविसेसेहि पकतिभावेनेव ठितेहि पकति सगब्भा इच्छिता पकतिवादीहि, एवं न फलेन सगब्भो हेतूति अत्थो. ‘‘दुक्खसमुदयानं निरोधमग्गानञ्च असमवाया’’ति एतं विवरन्तो आह ‘‘न हेतुसमवेतं हेतुफल’’न्तिआदि. तत्थ ‘‘इध तन्तूसु पटो, कपालेसु घटो, बीरणेसु कटो द्वीसु अणूसु द्विअणुक’’न्तिआदिना इध वुद्धिवोहारजनको अविसुं सिद्धानं सम्बन्धो समवायो, तेन समवायेन कारणेसु द्वीसु अणूसु द्विअणुकं फलं समवेतं एकीभूतमिव सम्बद्धं, तीसु अणूसु तिअणुकन्ति एवं महापथवीमहाउदकमहाअग्गिमहावातक्खन्धपरियन्तं फलं अत्तनो कारणेसु समवेतन्ति समवायवादिनो वदन्ति. एवं पन वदन्तेहि अपरिमाणेसु कारणेसु महापरिमाणं एकं फलं समवेतं अत्तनो अन्तोगधेहि कारणेहि सगब्भं असुञ्ञन्ति वुत्तं होति. एवमिध समवायाभावा फले हेतु नत्थीति हेतुसुञ्ञं फलन्ति अत्थो.
सुञ्ञतो विनिच्छयवण्णना निट्ठिता.
इति मग्गनिद्देसकथावण्णना.
एकविधादिविनिच्छयकथावण्णना
५६८. पवत्तिभावतोति संसारस्स पवत्तिभावतो. चतुआहारभेदतोति चतुआहारप्पच्चयविसेसतो. एतेन चत्तारो कबळीकारादिआहारविसेसे, अज्झोहरणीयवत्थु, सळायतन, अविज्जा, अभिसङ्खारसङ्खाते तप्पच्चयभूतधम्मविसेसे च सङ्गण्हाति ¶ , ओजट्ठमकरूप, वेदना, पटिसन्धिविञ्ञाण, नामरूपसङ्खाते तन्निब्बत्तधम्मविसेसे च.
पवत्तकभावतो पवत्तिदुक्खस्स. रूपाभिनन्दनादिभेदो रूपक्खन्धादिअभिनन्दनभेदो, रूपारम्मणादिवसेनापीति वदन्ति. रूपतण्हादीनं पच्चेकं अनेकभेदत्ता छ तण्हाकाया, तेसं भेदतो.
उपादानेहि उपादीयतीति उपादि, उपादानक्खन्धपञ्चकं. तन्निस्सरणभूतं निब्बानं, तस्स वूपसमो तंसन्तीति कत्वा तस्स याव पच्छिमं चित्तं, ताव सेसतं, ततो परं अनवसेसतञ्च ¶ उपादाय सउपादिसेसनिब्बानधातु, निरुपादिसेसनिब्बानधातूति द्विधा वोहरीयति. यथा चायं भेदो वोहारतो, एवमितरेपीति ते कतिपये दस्सेतुं ‘‘तिविधो’’तिआदि वुत्तं. अञ्ञथा एकस्स सतो निब्बानस्स कुतो भेदोति.
समथविपस्सनाभेदतोति एत्थ सम्मादिट्ठिसम्मासङ्कप्पा विपस्सना, इतरे समथाति वदन्ति. सीलम्पि हि समथस्स उपकारकत्ता समथग्गहणेन गय्हतीति तेसं अधिप्पायो. अथ वा यानद्वयस्स वसेन लद्धो मग्गो समथो विपस्सनाति आगमनवसेन वुत्तोति दट्ठब्बो. अयन्ति अरियमग्गो. सप्पदेसत्ताति सीलक्खन्धादीनं एकदेसत्ताति अत्थो. एकदेसो हि पदिस्सति अवयवभावेन अपदिसीयतीति पदेसो, अत्तनो समुदायं पति सह पदेसेनाति सप्पदेसोति वुच्चति यथा ‘‘सनिदस्सना धम्मा’’ति (ध. स. दुकमातिका ९), सीलक्खन्धादयो च सब्बलोकियलोकुत्तरसीलादिसङ्गाहका, अरियमग्गो लोकुत्तरो एवाति तदेकदेसो होति.
सजातितोति समानजातितो, वचीदुच्चरितविरतिआदिभेदेसु समानाय सीलजातियाति अत्थो.
ओनतसहायो विय वायामो पग्गहकिच्चसामञ्ञतो. अंसकूटं दत्वा ठितसहायो विय सति अपिलापनवसेन निच्चलभावकरणसामञ्ञतो. सजातितोति सवितक्कसविचारादिभेदेसु समानाय समाधिजातियाति अत्थो. किरियतोति समाधिअनुरूपकिरियतो. ततो एव हि ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना समाधिनिमित्ता, चत्तारो सम्मप्पधाना ¶ समाधिपरिक्खारा’’ति (म. नि. १.४६) सतिवायामानं समाधिस्स निमित्तपरिक्खारभावो वुत्तो.
आकोटेन्तेन वियाति ‘‘अनिच्चं अनिच्च’’न्तिआदिना पञ्ञाकिच्चसदिसेन किच्चेन समन्ततो कोटेन्तेन विय, ‘‘अनिच्चं खयट्ठेन, दुक्खं भयट्ठेना’’तिआदिना (पटि. म. १.४८) परिवत्तेन्तेन विय च आदाय ऊहित्वा दिन्नमेव पञ्ञा पटिविज्झति. द्विन्नं समानकालत्तेपि पच्चयभावेन सम्मासङ्कप्पस्स पुरिमकालस्स विय निद्देसो कतो. सजातितोति ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदीसु (सं. नि. ५.८) समानाय पञ्ञाजातिया. किरियतोति एत्थ पञ्ञासदिसं किच्चं ‘‘किरिया’’ति वुत्तं, पुब्बे पन समाधिउपकारकं तदनुरूपकिच्चन्ति अयमेत्थ विसेसो.
‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, अभिञ्ञेय्य’’न्ति (सं. नि. ४.४६) वचनतो चत्तारिपि अभिमुखं पच्चक्खतो ञातब्बानि, अभिविसिट्ठेन वा ञाणेन ञातब्बानीति अभिञ्ञेय्यानि.
५६९. अञ्ञमञ्ञं सभागानीति अञ्ञमञ्ञसमानभागानि, सदिसरूपानीति अत्थो.
दुरभिसम्भवतरन्ति अभिसम्भवितुं साधेतुं असक्कुणेय्यतरं, सत्तिविघातेन दुरधिगमन्ति अत्थो. असनन्ति कण्डं. अतिपातेय्याति खिपेय्य. कोटियाति कण्डस्स कोटिया वालग्गेन. कोटिन्ति वालस्सेव कोटिं. पटिविज्झेय्याति पटिमुखभावेन विज्झेय्य.
बाधकपभवसन्तिनिय्यानलक्खणेहि ववत्थानं सलक्खणववत्थानं. दुरवगाहत्थेन गम्भीरत्ताति ओळारिका दुक्खसमुदया. तिरच्छानगतानम्पि हि दुक्खं, आहारादीसु च अभिलासो पाकटो. पीळनादिआयूहनादिवसेन पन ‘‘इदं दुक्खं, इदमस्स कारण’’न्ति याथावतो ओगाहितुं असक्कुणेय्यत्ता गम्भीरा. सण्हसुखुमधम्मत्ता निरोधमग्गा सभावतो एव गम्भीरट्ठेन दुरवगाहा. तेनेव उप्पन्ने मग्गे नत्थि निरोधमग्गानं अनवगाहोति. निब्बानम्पि मग्गेन अधिगन्तब्बत्ता तस्स फलन्ति अपदिसीयतीति आह ‘‘फलापदेसतो’’ति. वुत्तञ्हेतं ‘‘दुक्खनिरोधे ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ. ७१९). मग्गोपि निरोधस्स सम्पापकभावतो ‘‘हेतू’’ति ¶ अपदिसीयतीति आह ‘‘हेतुअपदेसतो’’ति. वुत्तम्पि चेतं ‘‘दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं धम्मपटिसम्भिदा’’ति (विभ. ७१९).
इति एवं पकारेहीति इति विजञ्ञाति सम्बन्धो. तत्थ इतिसद्देन विजाननक्कमं दस्सेति. एवं पकारेहीति एवं-सद्देन विजाननकारणभूतेन एव.
सभागविसभागतोविनिच्छयवण्णना निट्ठिता.
इन्द्रियसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति सोळसमपरिच्छेदवण्णना.
१७. पञ्ञाभूमिनिद्देसवण्णना
पटिच्चसमुप्पादकथावण्णना
५७०. इमिस्सा ¶ ¶ पञ्ञायाति इमिस्सा यथाधिगताय विपस्सनाय. भूमिभूतेसूति पवत्तिट्ठानभूतेसु. कामञ्चायं पटिच्चसमुप्पादपटिच्चसमुप्पन्नसमञ्ञा पितापुत्तसमञ्ञा विय अपेक्खासिद्धा, हेतुफलधम्मेसु पन यथाक्कमं ववत्थितावाति ‘‘पटिच्चसमुप्पादो चेवा’’तिआदिना विभज्ज वुत्तं. आदिसद्देनाति ‘‘पटिच्चसमुप्पादादिभेदा’’ति एत्थ वुत्तआदिसद्देन. अवसेसा होन्ति, संवण्णनावसेनाति अधिप्पायो. तेनाह ‘‘तेसं वण्णनाक्कमो अनुप्पत्तो’’ति.
अविज्जादयो धम्मा पटिच्चसमुप्पादो, न समुप्पत्तिमत्तं. स्वायमत्थो इमिना सुत्तपदेन वेदितब्बोति दस्सेन्तो ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदिं वत्वा पटिच्चसमुप्पन्ने पन दस्सेतुं ‘‘जरामरणादयो पना’’तिआदि आरद्धं. कस्मा पनेत्थ अनुलोमतो पटिच्चसमुप्पादधम्मा दस्सिता, पटिलोमतो पटिच्चसमुप्पन्ना धम्माति? यतो ते पच्चयतो उप्पन्ना, तस्स समनन्तरदस्सनत्थं.
न निच्चं न सस्सतन्ति अनिच्चं. समेच्च सम्भूय पच्चयेहि कतन्ति सङ्खतं. पटिच्च पच्चयारहं पच्चयं निस्साय सहितमेव उप्पन्नन्ति पटिच्चसमुप्पन्नं. खयनसभावं खयधम्मं. वयनसभावं वयधम्मं. विरज्जनसभावं पलुज्जनसभावं विरागधम्मं. निरुज्झनसभावं निरोधधम्मं. सेसं यदेत्थ वत्तब्बं, तं परतो आवि भविस्सति.
५७१. एत्थाति एतेसु यथावुत्तेसु सुत्तपदेसु. सङ्खेपोति अत्थसङ्खेपो.
जातिपच्चयाति जातिसङ्खाता पच्चया. हेतुम्हि निस्सक्कवचनं. ठिताव सा धातूति यायं जरामरणस्स इदप्पच्चयता ‘‘जातिपच्चया जरामरण’’न्ति, एसा धातु एस सभावो. सा ¶ तथागतानं उप्पादतो पुब्बे, उद्धञ्च अविञ्ञायमानो, मज्झे च विञ्ञायमानो, न तथागतेहि उप्पादितो, अथ खो सम्भवन्तस्स जरामरणस्स सब्बकालं जातिपच्चयतो सम्भवोति ठिता एव. केवलं पन सयम्भूञाणेन ¶ अभिसम्बुज्झनतो, ‘‘अयं धम्मो तथागतेन अधिगतो’’ति पवेदनतो च तथागतो ‘‘धम्मस्सामी’’ति वुच्चति न अपुब्बस्स उप्पादनतो. तेन वुत्तं ‘‘ठिताव सा धातू’’ति. सा एव जातिपच्चया जरामरणन्ति एत्थ विपल्लासाभावतो एवं अवबुज्झमानस्स एतस्स सभावस्स, हेतुनो वा तथेव भावतो ठितताति धम्मट्ठितता. जाति वा जरामरणस्स उप्पादट्ठिति पवत्तआयूहनसंयोगपलिबोधसमुदयहेतुपच्चयट्ठितीति तदुप्पादादिभावेनस्सा ठितता ‘‘धम्मट्ठितता’’ति फलं पतिसामत्थियतो हेतुमेव वदति.
अथ वा धारीयति पच्चयेहीति धम्मो, तिट्ठति तत्थ तदायत्तवुत्तिताय फलन्ति ठिति, धम्मस्स ठिति धम्मट्ठिति. धम्मोति वा कारणं, पच्चयोति अत्थो. धम्मस्स ठितिसभावो, धम्मतो च अञ्ञो सभावो नत्थीति धम्मट्ठिति, पच्चयो. तेनाह ‘‘पच्चयपरिग्गहे पञ्ञा धम्मट्ठितिञाण’’न्ति (पटि. म. १.४५). धम्मट्ठिति एव धम्मट्ठितता. सा एव धातु ‘‘जातिपच्चया जरामरण’’न्ति इमस्स सभावस्स, हेतुनो वा अञ्ञथत्ताभावतो ‘‘न जातिपच्चया जरामरण’’न्ति विञ्ञायमानस्स तब्भावाभावतो नियामता ववत्थितभावोति धम्मनियामता. फलस्स वा जरामरणस्स जातिया सति सम्भवो धम्मे हेतुम्हि ठितताति धम्मट्ठितता. असति असम्भवो धम्मे नियतताति धम्मनियामताति एवं फलेन हेतुं विभावेति. तं ‘‘ठिताव सा धातू’’तिआदिना (सं. नि. २.२०) वुत्तं इदप्पच्चयतं अभिसम्बुज्झति पच्चक्खकरणेन अभिमुखं बुज्झति याथावतो पटिविज्झति. अभिसमेतीति तस्स वेवचनं. आदितो कथेन्तो आचिक्खति, उद्दिसतीति अत्थो. तमेव उद्देसं परियोसापेन्तो देसेति. यथाउद्दिट्ठमत्थं निद्दिसनवसेन पकारेहि ञापेन्ता पञ्ञपेति. पकारेहियेव पतिट्ठपेन्तो पट्ठपेति. यथानिद्दिट्ठमत्थं पटिनिद्दिसनवसेन विवरति विभजति, विवटञ्हि विभत्तञ्च अत्थं हेतुधारणदस्सनेहि पाकटं करोन्तो उत्तानीकरोति. उत्तानीकरोन्तो तथापच्चक्खभूतं कत्वा निगमनवसेन पस्सथाति चाह.
५७२. पच्चयलक्खणोति पच्चयभावलक्खणो, पच्चयोति वा लक्खितब्बो. पवत्तिदुक्खस्स ¶ अनुबन्धापनकिच्चताय दुक्खानुबन्धनरसो. निब्बानगामिमग्गस्स उप्पथभावतो कुम्मग्गपच्चुपट्ठानो.
सो ¶ पनायं पटिच्चसमुप्पादो. यावत्तकेहि पच्चयेहि यं फलं उप्पज्जनारहं, अविकलेहेव तेहि तस्स उप्पत्ति, तदञ्ञेन च तस्स पयोजनं नत्थीति आह ‘‘अनूनाधिकेहेवा’’ति. यथा तं चक्खुरूपालोकमनसिकारेहि चक्खुविञ्ञाणस्स, एतेन तंतंफलनिप्फादनेन तस्सा पच्चयसामग्गिया तप्परता तथताति दस्सेति. सामग्गिन्ति समोधानं, समवायन्ति अत्थो. असम्भवाभावतोति अनुप्पज्जनस्स अभावतो. पच्चयसामग्गियञ्हि सति अनुप्पज्जने तस्सा वितथता सिया. अञ्ञधम्मप्पच्चयेहीति अञ्ञस्स फलधम्मस्स पच्चयेहि. अञ्ञधम्मानुप्पत्तितोति ततो अञ्ञस्स फलधम्मस्स अनुप्पज्जनतो. न हि कदाचि चक्खुरूपालोकमनसिकारेहि सोतविञ्ञाणस्स सम्भवो अत्थि, यदि सिया, तस्सा सामग्गिया अञ्ञथता नाम सिया, न चेतं अत्थीति ‘‘अनञ्ञथता’’ति वुत्तं. पच्चयतोति पच्चयभावतो. पच्चयसमूहतोति एत्थापि एसेव नयो.
५७३. इदप्पच्चया एव इदप्पच्चयताति ता-सद्देन पदं वड्ढितं, न किञ्चि अत्थन्तरं यथा देवो एव देवताति. इदप्पच्चयानं वा समूहो इदप्पच्चयताति समूहत्थं ता-सद्दमाह यथा ‘‘जनानं समूहो जनता’’ति. ननु च ‘‘अत्थि इदप्पच्चया जरामरणन्ति इति पुट्ठेन सता, आनन्द, अत्थीतिस्स वचनीयं. किं पच्चया जरामरणन्ति इति चे वदेय्य, जातिपच्चया जरामरणन्ति इच्चस्स वचनीय’’न्ति (दी. नि. २.९६) जातिसद्दपच्चयसद्दसमानाधिकरणेन किं-सद्देन इदंसद्दस्स समानाधिकरणतादस्सनतो इदप्पच्चयसद्दस्स कम्मधारयसमासो दिस्सति, न हेत्थ ‘‘इमस्स पच्चया इदप्पच्चया’’ति जरामरणस्स, अञ्ञस्स वा पच्चयतो जरामरणसम्भवपुच्छा सम्भवति विदितभावतो, असम्भवतो च, जरामरणस्स पन पच्चयपुच्छा सम्भवति. पच्चय-सद्देन च समानाधिकरणताय इदं-सद्दस्स इमस्मा पच्चयाति पच्चयपुच्छा युज्जति. सा च समानाधिकरणता बाहिरत्थसमासेपि लब्भति. ततो च अञ्ञपदत्थवचनिच्छाभावे कम्मधारयसमासो लब्भति.
सामिवचनसमासे पन समानाधिकरणता नत्थीति न कथञ्चि कम्मधारयसमाससम्भवोति? नयिदमेवं वचनिच्छन्तरभावतो. पटिच्चसमुप्पादवचनिच्छा हेसा ‘‘इदप्पच्चयता ¶ पटिच्चसमुप्पादो’’ति एत्थ. ‘‘अत्थि इदप्पच्चया ¶ जरामरण’’न्ति एत्थ पन जरामरणस्स पच्चयमत्तपरिपुच्छा, तस्मा यथा इदं-सद्दस्स पटिच्चसमुप्पादविसेसनता, पुच्छितब्बपच्चयविसेसनता च होति, तथा समासविकप्पो एत्थ, तत्थ च कातब्बोति न समासन्तरदस्सनं सामिवचनसमासबाधकं. कस्मा पनेत्थापि कम्मधारयसमासो न इच्छितोति? हेतुप्पभवानं हेतु पटिच्चसमुप्पादोति इमस्सत्थस्स कम्मधारयसमासे असम्भवतो, ‘‘इमस्स अत्तनो पच्चयानुरूपस्स अनुरूपो पच्चयो इदप्पच्चयो’’ति इमस्स च अत्थस्स इच्छितत्ता. यो पनेत्थ इदं-सद्देन गहितो अत्थो, सो ‘‘अत्थि इदप्पच्चया जरामरण’’न्ति एत्थ जरामरणग्गहणेनेव गहितोति इदं-सद्दो पटिच्चसमुप्पन्नतो अभस्सित्वा अञ्ञासम्भवतो पच्चये अवतिट्ठति, तस्मा तत्थ कम्मधारयसमासो. एत्थ पन इदं-सद्दस्स ततो परिच्चजनकारणं नत्थीति सामिवचनसमासो एव. एवम्पि न इदप्पच्चयो एव इदप्पच्चयभावो भवितुं युत्तोति इदप्पच्चयताय पटिच्चसमुप्पादतानुपपत्तीति? नायं दोसो अत्थन्तराभावतोति वुत्तोवायमत्थो.
अथ वा पन होतु इदप्पच्चयभावो इदप्पच्चयताति. भावोति चेत्थ अविनाभाविफलं पति हेतुनो सत्वं. तथा हि इदप्पच्चय-सद्दो जातिआदीसु निरुळ्हो. तञ्च इदप्पच्चयसत्वं इदप्पच्चयतो अञ्ञं नत्थि. यदि अञ्ञं सिया, तं अविज्जमानं सिया. न हि सता अञ्ञं विज्जमानं होति. अथ सत्वं सं नाम, यस्स सतो भावो, तं असं नाम सिया. न हि तं सत्वं सभावं सत्वतो अञ्ञत्ता, तस्मा सतो भावो सत्वन्ति निद्देसो न युज्जति. न च सं-सम्बन्धेन असं सं नाम होति, पगेव सं-सम्बन्धेन. असति च सदितिग्गहणं विपरीतग्गाहोति न गहणतो संसिद्धि. सदिसकप्पनायञ्च माणवकस्स सीहभावो विय न असतो सं-सभावता. यस्मा पन इदप्पच्चयभावो यथावुत्तं सत्वं, न असत्वं. नापि यस्स तं सत्वं, तदसं, तस्मा इदप्पच्चयभावो इदप्पच्चयसरूपं सभावन्तरेहि विनिवत्तभावदस्सनत्थं इमस्सायन्ति विसेसेत्वा इदप्पच्चयताति वुत्तन्ति न इदप्पच्चयताय पटिच्चसमुप्पादभावासम्भवो.
पटिच्च समुप्पज्जति एतस्माति पटिच्चसमुप्पादोति तस्सापि हेतुअत्थभावतो जातिआदिपदानं एवमेव हेतुभाववाचकताय हेतुपधानता योजेतब्बा हेतुप्पभवानं हेतु पटिच्चसमुप्पादोति कत्वा ¶ . तथा हि ‘‘दसबलसमन्नागतो, भिक्खवे, तथागतो चतूहि वेसारज्जेहि ¶ समन्नागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति, इमस्मिं सति इदं होति याव ‘एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’’ति (सं. नि. २.२१-२२) अनेन सीहनादसुत्तेन पकासितो एवमत्थो. ‘‘किं वादी पनायस्मतो सत्था किमक्खायी’’ति पुट्ठेन आयस्मता अस्सजित्थेरेन –
‘‘ये धम्मा हेतुप्पभवा, तेसं हेतुं तथागतो आह;
तेसञ्च यो निरोधो, एवंवादी महासमणो’’ति. (महाव. ६०; अप. थेर १.१.२८६) –
वुत्तो. तेन विञ्ञायति हेतुप्पभवानं हेतु पटिच्चसमुप्पादोति. सेसमेत्थ वत्तब्बं परतो आवि भविस्सति.
५७४. पटिच्चाति तं तं कारणं निस्साय. सम्माति अविपरीतं अनिच्चतो अनिच्चस्स उप्पादोति कत्वा. निच्चतो हि कारणतो फलस्स उप्पादो विपरीतो. तेनाह ‘‘तित्थिय…पे… निरपेक्खो’’ति. ‘‘उप्पादो पञ्ञायती’’ति (सं. नि. ३.३८; अ. नि. ३.४७; कथा. २१४) एवं वुत्तसङ्खतलक्खणतो अञ्ञो ‘‘पच्चयतो खणतो’’ति एत्थ वुत्तपच्चयलक्खणो एको आकारो उप्पादोति तेसं अधिप्पायो. यं सन्धाय ते ‘‘जातिआदीनं हेतवो जातिआदयो’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं, निब्बत्तिलक्खणविनिमुत्तस्स तादिसस्स कस्सचि अभावतो. तेनाह ‘‘तं न युज्जती’’तिआदि. गम्भीरनयासम्भवतोति गम्भीरानं नयानञ्च असम्भवतो. सद्दभेदतोति सद्दविनासतो सद्दायोगतो. सुत्तं नत्थि ‘‘पटिच्चसमुप्पादं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदिसुत्तपदेहि (सं. नि. २.१, २०) उप्पादमत्तस्स अप्पकासितत्ता. अयमेव हि अत्थो हेट्ठा दस्सितो इदानिपि दस्सीयति. तं उप्पादमत्तं. विहरामि तस्मिं पठमाभिसम्बुद्धकालेति अधिप्पायो. विहरामीति वा कालविपल्लासेन वुत्तं, विहासिन्ति अत्थो. तत्राति तस्मिं पदेसविहारे. पच्चयाकारदस्सनेनाति येनाकारेन पच्चयधम्मो पच्चयुप्पन्नस्स पच्चयो होति, सो पच्चयाकारो पच्चयभावो, तस्स दस्सनेन. इध पन वेदनानं पच्चयभावो अधिप्पेतो. तेनाह ¶ ‘‘मिच्छादिट्ठिपच्चयापि वेदयित’’न्तिआदि. वेदनानंयेव हि पच्चयं पस्सन्तेन वुत्तविहारो पटिच्चसमुप्पादस्स एकदेसमेव पस्सतो विहारोति ¶ कत्वा पदेसविहारो जातो, अनन्तनयसमन्तपट्ठानमनसिकारो पठमाभिसम्बुद्धविहारो. तञ्हि निप्पदेसतो पच्चयाकारदस्सनन्ति एके. पदेसविहारसुत्तविरोधो आपज्जति तस्स वेदनानं पच्चयधम्ममनसिकारविभावनतो.
लोको समुदेति एतस्माति लोकसमुदयो, अविज्जादिको पच्चयगणो, न लोकसमुदयमत्तं. तेनाह ‘‘अनुलोमपटिच्चसमुप्पादो’’ति. नत्थिताति सब्बसो अभावो, नरन्वयविनासो उच्छेदोति अत्थो. नत्थितासहचरणतो पन उच्छेददिट्ठि नत्थिताति अधिप्पेता. पच्चयानुपरमो पच्चयानं अविच्छेदो. यथा हि अतीतहेतुपञ्चकसन्निस्सयेन एतरहिफलपञ्चकं विय हेतुपञ्चकम्पि होति, एवं एतरहिहेतुपञ्चकसन्निस्सयेन आयतिंफलपञ्चकम्पि भविस्सति. तेनाह ‘‘पच्चयानुपरमे फलानुपरमतो’’ति.
तं गम्भीरत्तं उप्पादमत्ते नत्थि असभावधम्मत्ता. एकत्तनयादयो नया सभावधम्मेसु लब्भमानतो उप्पादमत्ते कथञ्चिपि न लब्भेय्युन्ति आह ‘‘नयचतुक्कं उप्पादमत्ते नत्थी’’ति.
५७५. समाने कत्तरीति एकस्मिंयेव कत्तरि उप्पज्जनकिरियाय यो कत्ता, तस्मिंयेव पच्चयनकिरियाय च कत्तुभूतेति अत्थो. यथा ‘‘न्हत्वा भुञ्जति, भुत्वा सयती’’ति. ‘‘पुब्बकाले’’ति इदञ्च त्वासद्दन्तानं पदानं येभुय्येन पुरिमकालकिरियाय दीपनतो वुत्तं, न इध पटिच्चसद्दस्स पुरिमकालत्थत्ता. एवञ्हि ‘‘चक्खुं पटिच्चा’’ति निदस्सनवचनं निदस्सितब्बेन संसन्देय्य. अथ वा कामञ्चेत्थ उभिन्नं किरियानं समकालता उप्पज्जनकिरियाय पुब्बे पच्चयनकिरियाय असम्भवतो, तथापि फलकिरियाय हेतुकिरिया पुरिमकालो विय वोहरितुं युत्ता. एवमेत्थ हेतुफलववत्थानं सुपाकटं होतीति उपचारसिद्धं पुरिमकालं गहेत्वा वुत्तं ‘‘पुब्बकाले’’ति. अत्थसिद्धिकरोति वाक्यत्थपटिविञ्ञत्तिकरो. पटिच्चसमुप्पादोति हि एत्थ वाक्यत्थावबोधो इध अत्थसिद्धीति अधिप्पेतो. पयुज्जमानो पटिच्चसद्दो उप्पादसद्देन वुच्चमानस्स ¶ समानस्स ‘‘कत्तु अभावतो’’ति पदं आनेत्वा योजेतब्बं. अयञ्हेत्थ अत्थो ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्तिआदीसु (म. नि. १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५-४२६; सं. नि. २.४३-४४; २.४.६०; कथा. ४६५) पच्चयनकिरियाय, उप्पज्जनकिरियाय च विञ्ञाणमेव कत्ताति समानकत्तुकता लब्भति.
‘‘पटिच्चसमुप्पादो’’ति ¶ एत्थ पन उप्पादसद्दस्स भावसाधनताय किरियाव वुत्ताति समानकत्तुलक्खणो सद्दप्पयोगो न सम्भवतीति. तेनाह ‘‘सद्दभेदं गच्छती’’ति, अपसद्दप्पयोगो होतीति अत्थो. न चेत्थ परावरयोगो (पाणिनी ३.४.२०) ‘‘अप्पत्वा नदिं पब्बतो, अतिक्कम्म पब्बतं नदी’’तिआदीसु विय, नापि लक्खणहेतुआदिपयोगो ‘‘सीहं दिस्वा भयं होति, घतं पिवित्वा बलं जायते, ‘ध’न्ति कत्वा दण्डो पतितो’’तिआदीसु विय. नेवेत्थ सद्दभेदो. न हि हत्थतले आमलकं विय सब्बञ्ञेय्यं पच्चक्खं कत्वा ठितानं महेसीनं वचने अक्खरचिन्तकानं विप्पलापो अवसरं लभति. लभतु, वाक्यत्थेन सद्दसिद्धितो ‘‘न्हत्वा गमनं, भुत्वा सयन’’न्तिआदीसु वियाति. एवम्पि न च किञ्चि अत्थं साधेति. यदिपि पच्चेकं पदत्थो लब्भति, वाक्यत्थो पन न युज्जति, तस्मा दसदाळिमादिवाक्यानि विय असम्बन्धत्थताय निरत्थकं होतीति अधिप्पायो.
नामपदे वुत्ते अप्पयुत्तानिपि ‘‘अत्थि, होति, विज्जती’’ति एवरूपानि किरियापदानि आनेत्वा सम्बन्धितब्बानीति ञायं सन्धायाह ‘‘होतिसद्देन सद्धिं योजयिस्सामा’’ति. इमेसूति यथावुत्तेसु देसनापटिञ्ञापुच्छानिगमनवसेन वुत्तेसु पटिच्चसमुप्पादपदेसु. निदस्सनमत्तञ्चेतं, अञ्ञेसुपि ‘‘पटिच्चसमुप्पादमेव साधुकं योनिसो मनसि कारोति. यदिदं इदप्पच्चयता पटिच्चसमुप्पादो (दी. नि. २.६७; म. नि. २.३३७; स. नि. १.१७२; महाव. ७). गम्भीरो चायं, आनन्द, पटिच्चसमुप्पादो’’ति (दी. नि. २.९५; सं. नि. २.६०) एवमादीसुपि एकेनपि सद्धिं होति-सद्दो सम्बन्धं न गच्छति. योगं न गच्छति तथा सम्बन्धवसेन अवुत्तत्ता. ‘‘न च उप्पादो होती’’ति इदं असभावधम्मत्ता उप्पादस्स निब्बत्तिलक्खणायोगं सन्धाय वुत्तं. यथा हि विनासस्स विनासो नत्थि, एवं उप्पादस्स विनासो विय उप्पादोपि नत्थि. यदि सिया, येन उप्पादेन उप्पादो उप्पादवा, सोपि उप्पादवाति ¶ अनवट्ठानमेव आपज्जेय्याति वुत्तोवायमत्थो. तेनाह ‘‘सचे हेय्या’’तिआदि. यदि एवं, कथं समुदयो होतीति? नायं दोसो निब्बत्तिया अनधिप्पेतत्ता. एवं दुक्खक्खन्धस्स समुदयो पातुभावो सम्भवतीति अयञ्हेत्थ अत्थो, इध पन पटिच्चसमुप्पादो होतीति तस्स अत्थिभावचोदनाति कत्वा होति, जायतीति निब्बत्तिचोदना कता सियाति अधिप्पायेन वुत्तं ‘‘न उप्पादो होती’’ति.
५७६. इमेसं सङ्खारादीनं पच्चया इदप्पच्चया, अविज्जादयो, तेसं भावो इदप्पच्चयता ¶ . को पन सो भावोति आह ‘‘भावो च नामा’’तिआदि. तस्सत्थो – येनाकारेन अविज्जादयो सङ्खारादिपातुभावहेतू होन्ति, तस्मिं अविज्जादीनं पवत्तिआकारविसेसे विकारे पटिच्चसमुप्पादोति अयं समञ्ञाति. तेसं वादीनं तं मञ्ञनं. हेतुवचनतोति हेतुभाववचनतो.
५७७. एत्थाति पटिच्चसमुप्पादपदे. समुप्पादपधानवचनविञ्ञेय्यो ससत्तिको हेतु पटिच्चसमुप्पादोति अविपरीतं अत्थं अजानन्तानं अञ्ञत्थ समुप्पादसद्दस्स भावसाधनस्स दस्सनतो तथा इधापि ब्यञ्जनच्छायाय उप्पादोयेवायं वुत्तो, न हेतूति या सञ्ञा उप्पज्जति, सा इमस्स पटिच्चसमुप्पादपदस्स एवं इदानि वुच्चमानाकारेन अत्थं गहेत्वा वूपसमेतब्बा विनोदेतब्बा.
द्वेधाति गाथाय अयं सङ्खेपत्थो – यस्मा अत्तनो पच्चयवसेन पवत्तो पच्चयुप्पन्नधम्मसमूहो पच्चेतब्बतो पटिच्चो च सो सह उप्पज्जनतो समुप्पादो च, पटिच्च वा कारणसामग्गिं अपच्चक्खाय सह उप्पज्जनतो एवाति च एवं द्वेधा ‘‘पटिच्चसमुप्पादो’’ति इदं वचनं इच्छितब्बं, तस्मा तस्स पच्चयधम्मोपि फलूपचारेन पटिच्चसमुप्पादो इच्चेव वुत्तोति.
पच्चयतायाति पच्चयसमूहतो. पवत्तोति निब्बत्तो. धम्मसमूहोति पच्चयुप्पन्नधम्मपुञ्जो. पतीयमानोति ञाणगतिया अभिमुखं उपेयमानो, अभिसमियमानोति अत्थो. हिताय सुखाय चाति लोकुत्तरहिताय, लोकुत्तरसुखाय च. सह उप्पज्जति एकेकस्स कदाचिपि ¶ उप्पत्तिया अभावतो. सम्मा उप्पज्जति अहेतुतो, विसमहेतुतो च अनुप्पज्जनतो. सह उप्पज्जतीति एकज्झं उप्पज्जति अन्तमसो अट्ठन्नं धम्मानं उप्पज्जनतो. न पच्चक्खायाति अपटिक्खिपित्वा, अत्तनो पच्चयभूतधम्मसमुदायेन केनचि न विनाति अत्थो. तस्साति य्वायं ‘‘पटिच्चसमुप्पादो’’ति वुत्तो पच्चयुप्पन्नधम्मसमूहो, तस्स अयं अविज्जादिको हेतुसमूहो. ‘‘तप्पच्चयत्ता’’ति एतेन पटिच्चसमुप्पादपच्चये पटिच्च समुप्पादसमञ्ञाति दस्सेति. तेनाह ‘‘यथा लोके’’तिआदि. यथा हि लोके ‘‘पित्तं मथितं, सूरा दधि, तिपुसं जरो, सेम्हो गुळो, आयु घत’’न्ति च पच्चयो फलवोहारेन वुच्चति, एवं फलूपचारेन पटिच्चसमुप्पादो वुत्तोति वेदितब्बो.
५७८. पटिच्च-सद्दे ¶ पटि-सद्दो अभिमुखत्थो, इच्च-सद्दो गम्मत्थोति दस्सेन्तो आह ‘‘पटिमुखमितो’’ति. कस्स पन पटिमुखं, केन वा इतो, को वा इतोति चोदनत्तये पच्छिमं विस्सज्जेन्तो ‘‘हेतुसमूहो’’ति आह. तस्मिञ्हि विस्सट्ठे हेतुसमूहो नाम पच्चयसामग्गीति तत्थ अञ्ञमञ्ञस्स पटिमुखं, अञ्ञमञ्ञेनेव च इतोति विस्सट्ठोवायमत्थो होतीति. सहितेति समुदिते अविनिब्भुत्ते. सोति हेतुसमूहो. समुप्पादो इति वुत्तोति योजना.
पातुभावायाति उप्पादाय. कामं पाळियं ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति (सं. नि. २.१; उदा. १; महाव. १; नेत्ति. २४; विभ. २२५) अविज्जाव पच्चयभावेन वुत्ता, तथापि न अविज्जा एकाव पच्चयो होति, अथ खो सहजातधम्मवत्थुआरम्मणादयो, योनिसोमनसिकारादयो, तण्हुपादानादयो च धम्मा यथारहं सङ्खारुप्पादने अविज्जाय सहकारीकारणं होन्तियेव. एवं सङ्खारादयोपि विञ्ञाणादीनन्ति आह ‘‘अविज्जादिएकेकहेतुसीसेन निद्दिट्ठो हेतुसमूहो’’ति. साधारणफलनिप्फादकट्ठेनाति तंसमूहपरियापन्नानं हेतुधम्मानं साधारणस्स फलस्स निब्बत्तकभावेन. अवेकल्लट्ठेनाति अनूनभावेन. तस्मिञ्हि हेतुसमूहे एकच्चासाधारणञ्चेतं फलं, एकच्चेहेव च निब्बत्तेतब्बं सिया, सब्बेसं तेसं पच्चयधम्मानं अञ्ञमञ्ञापेक्खा नत्थीति पटिमुखगमनाभावतो पटिच्चत्थो न परिपूरेय्याति. सामग्गिअङ्गानन्ति पच्चयसामग्गिया अङ्गभूतानं, समूहीनन्ति अत्थो ¶ . निद्धारणे चेतं सामिवचनं. फलधम्मानं सहितता नाम विसुं अभावो, न हेतुधम्मानं विय अञ्ञमञ्ञापेक्खाति आह ‘‘अञ्ञमञ्ञं अविनिब्भोगवुत्तिधम्मे’’ति अविनिब्भोगग्गहणञ्चेत्थ रूपधम्मानम्पि सङ्गण्हनत्थं. अञ्ञथा सम्पयुत्तधम्मेति वुच्चेय्य.
५७९. पच्चयताति अयं अविज्जादिको पच्चयसमूहो. अञ्ञोञ्ञन्ति अञ्ञमञ्ञं. पटिच्चाति निस्साय सहकारीकारणं लद्धा. समन्ति अविसमं अवेकल्लेन. सहाति एकज्झं. धम्मेति अत्तनो पच्चयुप्पन्नधम्मे. यस्मा उप्पादेति, ततोपि तस्मापि. एवं पटिच्चसमुप्पादोति मुनिना भगवता भासिताति योजना. न अपटिच्च पटिच्चेवाति अवधारणत्थं दस्सेन्तो गाथायं एव-कारो लुत्तनिद्दिट्ठोति दस्सेति.
एकेकदेसन्ति फलसमुदायस्स एकदेसेकदेसं, भागसोति अत्थो. पुब्बापरभावेनाति पटिपाटिया ¶ . सब्बमेतं रूपारूपकलापुप्पादनं सन्धाय वुत्तं. अत्थानुसारवोहारकुसलेनाति परमत्थधम्मानुगतवोहारनिपुणेन.
५८०. पुरिमेन पदेनाति योजना. सस्सतादीनन्ति सस्सतभावादीनं, सस्सतवादादीनं वा. सस्सतसहचरिता हि वादापि सस्सतादयोति वुच्चन्ति यथा ‘‘दुक्खदेसना दुक्ख’’न्ति. उच्छेदादीति एत्थापि एसेव नयो. विघातो विनासो, पहानन्ति अत्थो. ञायोति अन्तद्वयविरहिता मज्झिमा पटिपत्ति.
पवत्तिधम्मानन्ति पवत्तिभूतानं धम्मानं, किलेसवट्टादीनन्ति अत्थो. ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’तिआदिनयप्पवत्तो (दी. नि. १.३१) सस्सतवादो. ‘‘नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाया’’तिआदिनयप्पवत्तो (दी. नि. १.१६८; म. नि. २.१०१, २२७; सं. नि. ३.२१२) अहेतुवादो. पकति अणुकालादिवसेन लोको पवत्ततीति एवं पवत्तो विसमहेतुवादो. इस्सरपुरिसपजापतिवादा वसवत्तिवादा. अहेतुवादग्गहणेनेव चेत्थ सभावनियति यदिच्छावादानम्पि सङ्गहो दट्ठब्बो. केचि पन ‘‘चक्खु एव चक्खुस्स कारण’’न्ति एवमादिको विसमहेतुवादो. इस्सरादिवादो अहेतुवादन्तोगधो. सभावेनेव धम्मा पवत्तन्तीति वादो ‘‘वसवत्तिवादो’’ति वदन्ति. किं ¶ हि पच्चयसामग्गिया पयोजनन्ति अधिप्पायो. समुप्पादपदेन परिदीपितो होतीति योजना. परिदीपनस्स पन अविपरीतकारणं दस्सेतुं ‘‘पच्चयसामग्गियं धम्मानं उप्पत्तितो’’ति वुत्तं. विहताति अब्भाहता. ‘‘पुरिमपुरिमपच्चयवसेना’’ति इमिना अविच्छेदवसेन पवत्तमानं उच्छेददिट्ठिनिवत्तकं हेतुफलपबन्धं दस्सेति. तेनाह ‘‘कुतो उच्छेदो’’ति. उच्छेदाभावकथनेनेव चेत्थ उच्छेदवादस्सापि अभावं दस्सेतीति दट्ठब्बं.
तस्सा तस्सा पच्चयसामग्गियाति तस्मिं तस्मिं हेतुपच्चयसमवाये. सन्ततिं अविच्छिन्दित्वाति हेतुफलपबन्धसङ्खातस्स सन्तानस्स अविच्छिन्दनेन. तेसं तेसं पच्चयुप्पन्नधम्मानं सम्भवतो उप्पज्जनतो सस्सतुच्छेदसङ्खातं अन्तद्वयं अनुपग्गम्म यथासकं पच्चयेहि अनुरूपफलुप्पत्ति इध मज्झिमपटिपदाति अधिप्पेता. कम्मवट्टस्स, विपाकवट्टस्स च भिन्नसभावत्ता, भिन्नकालत्ता च सो करोति सो पटिसंवेदेतीति वादप्पहानं. कुसलाकुसलक्खन्धप्पवत्तियञ्हि कारकवोहारो, विपाकक्खन्धपवत्तियं वेदकवोहारोति. यस्मिं सन्ताने ¶ कम्मं निब्बत्तं, तत्थेव तस्स फलस्स निब्बत्तनतो अञ्ञो करोति अञ्ञो पटिसंवेदेतीति वादप्पहानं. न हि कतस्स विनासो, अकतस्स वा अब्भागमो अत्थि. ‘‘इत्थी, पुरिसा’’ति वोहारेन जनपदनिरुत्ति. तत्थ यस्मा पण्डितापि लोके ‘‘पञ्चक्खन्धे आनेतु, नामरूपं आगच्छतू’’ति अवत्वा इत्थी, पुरिसोत्वेव वोहरन्ति, तस्मा ‘‘इत्थी एवायं, पुरिसो एवायन्ति अपरिञ्ञातवत्थुकानं होति अभिनिवेसो. विद्दसुनो पन पटिच्चसमुप्पादं जानन्तस्स तथा तथा पवत्तमाने धम्मे उपादाय पञ्ञत्तिमत्ततो तत्थ परमत्थतो न अभिनिवेसोति आह ‘‘जनपदनिरुत्तिया अनभिनिवेसो’’ति. समञ्ञायाति लोकसमञ्ञाय. अनतिधावनन्ति अनतिक्कमनं. ‘‘सत्तो’’ति हि वुत्ते ‘‘को एत्थ सत्तो, किं रूपं, उदाहु वेदनादयो’’ति विभागं अकत्वा लोकसमञ्ञावसेनेव लोकियेहि विय लोकियो अत्थो समञ्ञं अविलङ्घन्तेन वोहरितब्बो.
अपरो नयो – पच्चेतुमरहतीति पटिच्चो. यो हि नं पच्चेति अभिसमेति, तस्स अच्चन्तमेव दुक्खवूपसमाय संवत्तति. सम्मा, सह च उप्पादेतीति समुप्पादो. पच्चयधम्मो हि अत्तनो फलं उप्पादेन्तो सम्पुण्णमेव ¶ उप्पादेति, न विकलं. ये च धम्मे उप्पादेति, ते सब्बे सहेव उप्पादेति, न एकेकं. इति पटिच्चो च सो समुप्पादो चाति पटिच्चसमुप्पादो. अथ वा पटिच्च पटिमुखं इत्वा कारणसामग्गिं अप्पटिक्खिपित्वा सहिते उप्पादेतीति पटिच्चसमुप्पादो. पटिमुखगमनञ्च पच्चयस्स कारणसामग्गिया अङ्गभावेन फलस्स उप्पादनमेव. अप्पटिक्खिपित्वाति च न विना ताय कारणसामग्गिया, अङ्गभावं अगन्त्वा सयमेव न उप्पादेतीति अत्थो. एतेन कारणबहुता दस्सिता, ‘‘सहिते’’ति इमिना पच्चयुप्पन्नधम्मबहुता. उभयेनापि ‘‘एकं न एकतो’’तिआदिना (विसुद्धि. २.६१७) परतो वुच्चमानो सासननयो दीपितो होति.
अथ वा पटिच्च पच्चेतब्बं पच्चयं पटिगन्त्वा न विना तेन सम्बन्धस्स उप्पादो पटिच्चसमुप्पादो (उदा. अट्ठ. १). पटिच्चसमुप्पादोति चेत्थ समुप्पादप्पधानवचनविञ्ञेय्यो ससत्तिको हेतूति वेदितब्बो. तत्थ ‘‘पटिच्चा’’ति वुत्ते किं पटिच्चाति वत्तब्बन्ति आह ‘‘पच्चेतब्ब’’न्ति. सो च पच्चयधम्मोति कत्वा वुत्तं ‘‘पच्चय’’न्ति. इदानि पटिच्चसद्दस्स अत्थमाह ‘‘पटिगन्त्वा’’ति. कारणस्स सभावेन तप्पटिलाभगतिया पत्वा. कथं न विना तेन? सति एव तस्मिं, तस्स च फलस्स उप्पादतो एव, न अञ्ञथा. असति, निरोधतो चाति ¶ अयं पच्चयट्ठिति पटिच्चसद्दस्स अत्थो. तेनायं पटिच्चसद्दो यथा ‘‘इमस्मिं सति इमस्सुप्पादो’’ति एते सद्दा भुम्मनिस्सक्कवचनजोतनीयेन इदं-सद्दवचनीयस्स हेतुमतो हेतुआयत्तभावेन भावुप्पादुत्तरकिरियापेक्खेन यायस्स तदायत्तता, ताय समत्थताय हेतुं वदन्ति, एवं गन्त्वा-सद्दन्तरवचनीयेन तंविञ्ञेय्यस्सेव पच्चयनकिरियाकत्तुहेतुमतो हेतुपच्चयनेन हेतुआयत्तभावेन समुप्पादुत्तरकिरियापेक्खेन यायस्स तदायत्तता, ताय समत्थताय हेतुमाह. एवञ्च कत्वा ‘‘अविज्जा पटिच्च, सङ्खारा पटिच्चसमुप्पन्ना’’तिआदि (पटि. म. १.४६) सङ्खारपिटके वुत्तं. समत्थता चेत्थ निदानादिभावो. सो च तदविनाभाविफलं पति सत्वमेव. सम्बन्धस्साति च संयोजनानुरूपतावसेन जातिआदिना सम्बन्धस्स जरामरणादिपच्चयुप्पन्नस्स. उप्पादोति उप्पज्जनं. यदि एवं कथं पटिच्चसद्दप्पयोगो, ननु समानकत्तुकानं पुब्बकाले ईदिसो सद्दप्पयोगोति? ‘‘भुत्वा गच्छति, कसित्वा वपती’’तिआदीसु सच्चमेतं, तं पन येभुय्यवसेन दट्ठब्बं ¶ समानापरकाले, असमानकत्तुके च दस्सनतो. समानकाले ताव –
‘‘अन्धकारं निहन्त्वान, उदितायं दिवाकरो;
वण्णपञ्ञावभासेहि, ओभासेत्वा समुग्गतो’’ति. –
उदाहरणं. केचि पन ‘‘मुखं ब्यादाय सयति, अक्खीनि परिवत्तेत्वा पस्सती’’ति उदाहरन्ति. अपरे ‘‘निसज्ज अधीते, ठत्वा कथेती’’ति.
तत्थ ब्यादानपरिवत्तनुत्तरकालभाविसयनदस्सनकिरियापेक्खा पुब्बुत्तरकालता अत्थि, सा च भेदानुपलक्खणा केहिचि न लक्खीयति. ‘‘निसज्ज अधीते, ठत्वा कथेती’’ति च समानकालतायपि अज्झेनकथनेहि पुब्बेपि निसज्जट्ठानानि होन्तीति सक्का पुब्बुत्तरकालता सम्भावेतुं, तस्मा पुरिमानियेव उदाहरणानि युत्तानि. उदयसमकालमेव हि तन्निवत्तनियनिवत्तनन्ति. अपरकाले ‘‘द्वारमावरित्वा पविसति, आवरित्वा निक्खमती’’ति. केचि पन ‘‘डक्कच्च पतितो दण्डो’’ति उदाहरन्ति. अभिघातभूतसहजाताय पन अभिघातजसद्दस्स समानकालता एत्थ लब्भति, तस्मा इधापि पुरिमानियेव उदाहरणानि युत्तानि. पुरिमतावचनिच्छावसेनेव पन लक्खणहेतुकिरियानं लक्खणहेतुभाववचनिच्छाति लक्खणभावतो पुरिमकालो इच्चेव ‘‘निहन्त्वाना’’ति सद्दसिद्धि इच्छिता, एवञ्च पच्चयनकिरिया ¶ समुप्पज्जनकिरियाय पुरिमिकावाति पटिच्च-सद्दसिद्धि. तत्थ युत्तं पच्चक्खतो कत्तुदस्सनतो. इध पन तदभावतो न युत्तन्ति चे? नायं दोसो. इधापि अनुमानतो सिद्धो. जरामरणादिको कत्ता अत्थेव ‘‘ञत्वा किरियतो वय’’न्ति एवमादिपयोगदस्सनतो अवस्सं अनुमियमानेन कत्तुना ईदिसो सद्दपयोगो इच्छितब्बो. असमाने पन कत्तरि ‘‘पिसाचं दिस्वा भयं होति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ती’’ति (म. नि. १.२७१; २.१८२; पु. प. २०४) एवमादि वेदितब्बं. यथा च तत्थ पिसाचदस्सनादिपुरिसब्यापारो, एवमिधापि पच्चयनं पच्चयब्यापारो अत्तनो फलुप्पादनं, तञ्च सत्वं समुप्पादोवाति ‘‘पच्चये सति, पच्चयस्स उप्पादा’’ति पच्चयनस्स समुप्पादहेतुताय गमको समानस्स कत्तु अभावेपि पटिच्च-सद्दो सिद्धोति वेदितब्बो. यदि पटिच्चसम्बन्धस्स उप्पादो पटिच्चसमुप्पादो, कथं पच्चयो ¶ पटिच्चसमुप्पादोति? हेट्ठा विचारितोवायमत्थो. अपिच योयं समुप्पाद-सद्दविभावितानं पच्चयुप्पन्नानं पटिच्चसद्दविभावितो ससत्तिको हेतु अधिप्पेतो, तस्स समुप्पादाभिमुखताय पधानवचनविञ्ञेय्यसभावत्ता तथा वुत्तोति.
किं पन कारणं समुप्पादपधानेन वचनेन समुप्पादस्स हेतु वेदितब्बो, न पन सहेतुको समुप्पादो एवाति? वुच्चते – दिट्ठस्स दुक्खस्स यो पच्चयो पच्चयनिद्देसेन तस्स विभावितत्ता. कथं? यथाह –
‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु परिवीमंसमानो परिवीमंसति ‘यं खो इदं अनेकविधं नानप्पकारकं दुक्खं लोके उप्पज्जति जरामरणं, इदं नु खो दुक्खं किं निदानं किं समुदयं किं जातिकं किं पभवं, किस्मिं सति जरामरणं होति, किस्मिं असति जरामरणं न होती’ति. सो परिवीमंसमानो एवं पजानाति ‘यं खो इदं…पे… इदं खो दुक्खं जातिनिदान’’’मिच्चादिना (सं. नि. २.५१) –
दिट्ठस्स दुक्खस्स निदानं परिवीमंससुत्ते वुत्तं. तं पजाननञ्च निदानम्पि विञ्ञातब्बन्ति. यथा चाह –
‘‘पुब्बे मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि ‘किच्छं ¶ वतायं लोको आपन्नो जायति च जीयति च मीयति च चवति च उपपज्जति च, अथ च पनिमस्स दुक्खस्स निस्सरणं नप्पजानाति जरामरणस्स. कुदास्सु नाम इमस्स दुक्खस्स निस्सरणं पञ्ञायिस्सति जरामरणस्सा’ति…पे… तस्स मय्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसिकारा अहु पञ्ञाय अभिसमयो ‘जातिया खो सति जरामरणं होति, जातिपच्चया जरामरण’’’न्ति (सं. नि. २.१०) –
आदिना दिट्ठस्स दुक्खस्स पच्चयवीमंसाभिसमया वुत्ता. पच्चयो हि ञातब्बो. तदभिसमयायत्तञ्च दुक्खनिस्सरणपजाननन्ति यो च ञातब्बो, सो पवेदेतब्बोति पटिच्चसमुप्पादसद्दो यं यदिदं समुप्पादसद्दविभावितं दिट्ठं दुक्खं, तं पच्चयं पटिच्चेव, न अञ्ञथाति एवं पच्चयविभावनत्थं वुच्चति. भवति हि ञातुं, पवेदेतुञ्च इच्छितभावेन पधानस्सापि केनचि विसेसेन ञातब्बताय अप्पधानभावेन निद्देसो यथा ¶ ‘‘को सोतापन्नो, यस्स तीणि संयोजनानि पहीनानि. को देवदत्तो, यस्स उच्चतरानि गेहानी’’ति, एवमिधापि पच्चयपच्चयनपवेदनट्ठेन निद्देसे सत्तिविसेसेन अत्तनो फलेन पच्चनीयताय ञातब्बभावेन ‘‘पटिच्चा’’ति परियायेन पच्चयो वुत्तो.
यो चायं ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिको निद्देसो, सो च सकलस्स दुक्खक्खन्धस्स मूलतो पट्ठाय पच्चयानं पवेदनाय निद्दिट्ठोति परियोसानेपि ‘‘एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति एवं-सद्देन समुग्घातं दुक्खं दस्सेत्वा तस्स यथावुत्ते पच्चये तंसमुदयाभिमुखे कत्वा निगमिता पच्चया. पटिपदासुत्तेपि (सं. नि. २.३) ‘‘अविज्जापच्चया…पे… समुदयो होती’’ति वत्वा ‘‘अयं वुच्चति, भिक्खवे, मिच्छापटिपदा’’ति वुत्तं. न च पटिच्चसमुप्पन्नभावेन गहितं दुक्खं मिच्छापटिपदं, अथ खो दुक्खसमुदयभूता पच्चयाति. यथा च ‘‘पञ्चङ्गिको सम्मासमाधि (दी. नि. ३.३३५), पञ्चञाणिको सम्मासमाधी’’ति (दी. नि. ३.३५५) अङ्गञाणपटिवेदनत्थत्ता देसनाय सम्मासमाधिपधानेहि सद्देहि अङ्गञाणपटिवेदनं कतं, एवमिधापि समुप्पादपधानेन सद्देन पच्चयपटिवेदनं कतन्ति वेदितब्बं.
५८१. या पनायं तन्तीति सम्बन्धो. निक्खित्ताति ठपिता, देसिताति अत्थो. यथाधिप्पेतस्स अत्थस्स तननतो तन्ति, गन्थो. ‘‘किं वादी, भन्ते, सम्मासम्बुद्धो’’ति पुच्छितेन ¶ ‘‘विभज्जवादी, महाराजा’’ति (पारा. अट्ठ. १.ततियसङ्गीतिकथा; कथा. अट्ठ. निदानकथा) मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरेन वुत्तत्ता सम्मासम्बुद्धसावका विभज्जवादिनो. ते हि सत्थारा वेनयिकादिभावं विभज्ज वुत्तं अनुवदन्ति, सोमनस्सादीनं, चीवरादीनञ्च सेवितब्बासेवितब्बभावं. सस्सतुच्छेदवादे वा विभज्ज वदन्ति. ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’तिआदीनं (दी. नि. १.३१) ठपनीयानं ठपनतो, रागादिक्खयस्स सस्सतस्स, रागादिकायदुच्चरितादिउच्छेदस्स च वचनतो, न पन एकंसब्याकरणीयादिके तयो पञ्हे अपनेत्वा विभज्जब्याकरणीयमेव वदन्ति. विभज्जवादीनं मण्डलं समूहो विभज्जवादिमण्डलं. विभज्जवादिनो वा भगवतो परिसा विभज्जवादिमण्डलन्तिपि वदन्ति, विभज्ज वा सस्सतुच्छेदे उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमपटिपदाभूतस्स पटिच्चसमुप्पादस्स देसनतो भगवा, तदनुवादतो तस्स सावका च विभज्जवादिनोति. सेसं पुरिमसदिसं.
ओतरित्वाति ¶ ओगाहेत्वा, विभज्जवादी हुत्वाति अत्थो. न हि सयं अविभज्जवादी समानो विभज्जवादीनं अन्तरे ठानमत्तेन विभज्जवादिमण्डलं ओतिण्णो नाम होति. आचरियेहि अवुत्तविपरीतत्थदीपनेन ते नअब्भचिक्खन्तेन. अविज्जा पुञ्ञानेञ्जाभिसङ्खारानम्पि हेतु पच्चयो होतीति वदन्तो, कथावत्थुम्हि पटिक्खित्ते पुग्गलवादादिके च वदन्तो सकसमयं वोक्कमति नाम, तथा अवोक्कमन्तेन. परसमयं दोसारोपनब्यापारविरहेन अनायूहन्तेन. ‘‘इदम्पि सुत्तं गहेतब्ब’’न्ति परसमयं असम्पिण्डेन्तेनाति केचि वदन्ति. ‘‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा तदेविदं विञ्ञाणं सन्धावति संसरति अनञ्ञ’’न्तिआदीनि (म. नि. १.३९६) वदन्तो सुत्तं पटिबाहति नाम, तथा अपटिबाहन्तेन. ‘‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा येमे अन्तरायिका धम्मा वुत्ता भगवता, ते पटिसेवतो नालं अन्तरायाय (म. नि. १.२३४; पाचि. ४१७, ४१८), सुपिनन्ते कतो वीतिक्कमो आपत्तिकरो होती’’ति च एवमादिं वदन्तो विनयं पटिलोमेति नाम, तब्बिपरियायेन तं अनुलोमेन्तेन. पटिलोमेन्तो हि कम्मन्तरं भिन्दन्तो, धम्मतञ्च विलोमेन्तो कुतो किलेसविनयं अनुलोमेति. सुत्ते (दी. नि. २.१८७ आदयो; अ. नि. ४.१८०) वुत्ते चत्तारो महापदेसे, अट्ठकथायञ्च वुत्ते सुत्तसुत्तानुलोमआचरियवादअत्तनोमतिमहापदेसे ओलोकेन्तेन. तदोलोकनेन हि सुत्ते, विनये च सन्तिट्ठति नातिधावति.
धम्मन्ति ¶ पटिच्चसमुप्पादपाळिं. अत्थन्ति तदत्थं. हेतु, हेतुफलानि वा अयमेत्थ हेतु धम्मो, इदमेत्थ हेतुफलं अत्थोति. धम्मन्ति वा धम्मतं. यथा एके ‘‘उप्पादा वा तथागतानं अनुप्पादा वा तथागतानं ठिताव सा धातू’’ति (सं. नि. २.२०) सुत्तपदस्स अत्थं मिच्छा गाहेन्ता ‘‘निच्चो पटिच्चसमुप्पादो’’ति पच्चयाकारधम्मं मिच्छा दीपेन्ति, एवं अदीपेत्वा हेट्ठा वुत्तनयेनेव अत्तनो फलं पति कारणस्स ववत्थितसभावं दीपेन्तेन. यथा च एके ‘‘अनिरोधं अनुप्पाद’’न्तिआदिना पटिच्चसमुप्पादस्स अत्थं मिच्छा गाहेन्ति, एवं गाहे अकत्वा वुत्तनयेनेव अविपरीतं अत्थं सङ्गाहेन्तेन. ‘‘दुक्खादीसु अञ्ञाणं अविज्जा’’ति वुत्तमत्थं परिवत्तेत्वा पुन ‘‘पुब्बन्ते अञ्ञाण’’न्तिआदीहि (ध. स. १०६७) अपरेहिपि परियायेहि निद्दिसन्तेन ¶ . ‘‘सङ्खारा इमिना परियायेन भवोति वुच्चन्ति, तण्हा इमिना परियायेन उपादान’’न्तिआदिना निद्दिसन्तेनाति च वदन्ति. पकतियाति यथावुत्तविधानं अनामसित्वा केवलमेव.
सच्चन्ति चतुसच्चं. सत्तोति सत्तसुञ्ञताति वदन्ति, सत्तसुञ्ञेसु पन सङ्खारेसु सत्तवोहारो, सत्तत्थकिच्चसिद्धि च. पच्चयाकारमेव चाति पच्चयाकारो एव च, म-कारो पदसन्धिकरो. पच्चयधम्मानं अत्तनोयेव फलस्स पच्चयभावो पटिच्चसमुप्पादोति अत्थो.
तस्माति वुत्तनयेन अत्थवण्णनाय कातब्बत्ता, दुक्करत्ता च पतिट्ठं नाधिगच्छामीति यत्थ ठितस्स वण्णना सुकरा होति, तस्सा पतिट्ठाभूतं तं नयं अत्तनोयेव ञाणबलेन नाधिगच्छामीति अत्थो. निस्सयं पन आचिक्खन्तो ‘‘सासनं पनिद’’न्तिआदिमाह. इध सासनन्ति पाळिधम्ममाह, पटिच्चसमुप्पादमेव वा. सो हि अनुलोमपटिलोमादिनानादेसनानयपटिमण्डितो अब्बोच्छिन्नो अज्जापि पवत्ततीति निस्सयो होति. तदट्ठकथासङ्खातो च पुब्बाचरियमग्गो. ‘‘तं सुणाथ समाहिता’’ति आदरजनने, उस्साहने च किं पयोजनन्ति चे, तं दस्सेन्तो आह ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदि. अट्ठि कत्वाति अत्थं कत्वा. यथा वा न नस्सति, एवं अट्ठिगतं विय करोन्तो अट्ठिं कत्वा. पुब्बकालतो अपरकाले भवं पुब्बापरियं. विसेसन्ति पठमारम्भतो पभुति खणे खणे ञाणविसेसं, किलेसक्खयविसेसञ्च लभतीति अत्थो.
५८२. देसनाभेदतोति देसनाविसेसतो. अत्थतो, लक्खणादितो, एकविधादितो च अत्थलक्खणेकविधादितो ¶ . अङ्गानञ्च ववत्थानाति अविज्जादीनं द्वादसन्नं अङ्गानं ववत्थानदस्सनतो.
कम्मविपाककिलेसवट्टानं मूलकारणत्ता, आदितो वुत्तत्ता च अविज्जा पटिच्चसमुप्पादस्स मूलं. तत्थ वल्लिया मूले दिट्ठे ततो पभुति वल्लिहरणं विय पटिच्चसमुप्पादस्स मूले दिट्ठे ततो पभुति पटिच्चसमुप्पाददेसनाति उपमासंसन्दना न कातब्बा. न हि भगवतो इदमेव दिट्ठं, इदं अदिट्ठन्ति विभजनीयं अत्थि सब्बस्स दिट्ठत्ता. मूलतो पभुति पन वल्लिहरणं विय मूलतो पभुति पटिच्चसमुप्पाददेसना कताति इदमेत्थ सामञ्ञं ¶ अधिप्पेतं, बोधनेय्यज्झासयवसेन वा बोधेतब्बभावेन मूलादिदस्सनसामञ्ञं योजेतब्बं.
तस्साति –
‘‘स खो सो, भिक्खवे, कुमारो वुद्धिमन्वाय इन्द्रियानं परिपाकमन्वाय पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो…पे… रजनीयेहि. सो चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे सारज्जति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायसति च विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स ते पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. सो एवं अनुरोधविरोधं समापन्नो यं किञ्चि वेदनं वेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा, सो तं वेदनं अभिनन्दति अभिवदति, अज्झोसाय तिट्ठती’’ति (म. नि. १.४०८) –
एवं वुत्तस्स. एवं सोतद्वारादीसुपि. तस्स अभिनन्दतोति सप्पीतिकतण्हाय अभिमुखभावेन नन्दतो. अभिवदतोति ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति वचीभेदकरणपवत्ताय बलवतण्हाय ‘‘अहं, ममा’’ति अभिवदतो. ततो बलवतिया मोचेतुं असक्कुणेय्यताय अज्झोसाय तिट्ठतो. ततोपि बलवती पन उपादानभूता तण्हा नन्दी. एत्थ च अभिनन्दनादिना तण्हा वुत्ता, नन्दिवचनेन तप्पच्चयं उपादानं चतुब्बिधम्पि नन्दितातदविप्पयोगताहि, तण्हादिट्ठाभिनन्दनभावेहि चाति वेदितब्बं.
जातिपच्चया जरामरणन्तिआदिकञ्च तत्थेव महातण्हासङ्खयसुत्ते वुत्तं.
विपाकवट्टभूते ¶ पटिसन्धिपवत्तिफस्सादिके कम्मसमुट्ठानञ्च ओजं सन्धाय ‘‘चत्तारो आहारा तण्हानिदाना’’तिआदि वुत्तं. वट्टूपथम्भका पन इतरेपि आहारा तण्हापभवे तस्मिं अविज्जमाने न विज्जन्तीति ‘‘तण्हानिदाना’’ति वत्तुं वट्टन्ति.
५८३. ततो ¶ ततोति चतुब्बिधासु देसनासु ततो ततो देसनतो. ञायप्पटिवेधाय संवत्ततीति ञायोति मग्गो, सो एव वा पटिच्चसमुप्पादो ‘‘अरियो चस्स ञायो पञ्ञाय सुदिट्ठो होती’’ति (सं. नि. २.४१; ५.१०२४) वचनतो. सयमेव हि सो समन्तभद्दकत्ता तथा तथा पटिविज्झितब्बत्ता ताय ताय देसनाय अत्तनो पटिवेधाय संवत्तति. चतुब्बिधगम्भीरभावप्पत्तियाति धम्मत्थदेसनापटिवेधगम्भीरेसु पतिट्ठाधिगमनेन पतिट्ठितत्ताति अत्थो.
समन्तभद्दकता, देसनाविलासप्पत्ति च चतुन्नम्पि देसनानं समानं कारणन्ति विसेसकारणं वत्तुकामो आह ‘‘विसेसतो’’ति. अस्साति अस्स भगवतो देसना, अस्स वा पटिच्चसमुप्पादस्स देसनाति योजेतब्बं. पवत्तिकारणविभागो अविभत्तसभावा अविज्जादयोव, कारणन्ति वा गहितानं पकतिआदीनं, अविज्जादीनञ्च अकारणता, कारणता च. तत्थ सम्मूळ्हा केचि अकारणं कारणन्ति गण्हन्ति, केचि न किञ्चि कारणं बुज्झन्तीति तेसं यथासकेहि अनुरूपेहि कारणेहि सङ्खारादिपवत्तिसन्दस्सनत्थं, संसारप्पवत्तिसन्दस्सनत्थन्ति अत्थो. पवत्तिआदीनवपटिच्छादिका अविज्जा आदि, ततो सङ्खारा उप्पज्जन्ति, ततो विञ्ञाणन्ति एवं पवत्तिया उप्पत्तिक्कमसन्दस्सनत्थं, गब्भसेय्यकादिवसेन वा तत्थ तत्थ भवे अत्तभावस्स उप्पज्जनानुपुब्बिसन्दस्सनत्थञ्च अनुलोमदेसना पवत्ताति. इतरासं तदत्थतासम्भवेपि न तासं तदत्थमेव पवत्ति अत्थन्तरसब्भावतो. अयं पन तदत्था एवाति एतिस्सा तदत्थता वुत्ता.
अनुविलोकयतो यो सम्बोधितो पुब्बभागे तंतंपच्चयुप्पन्नावबोधसङ्खातो पुब्बभागपटिवेधो पवत्तो, तदनुसारेन तदनुगमेन जरामरणादिकस्स जातिआदिकारणं यं अधिगतं, तस्स सन्दस्सनत्थं अयं पटिलोमदेसना पवत्ता. अनुविलोकयतो पटिलोमदेसना पवत्ताति वा सम्बन्धो. देसेन्तोपि हि भगवा किच्छापन्नं लोकं अनुविलोकेत्वा पुब्बभाग…पे… सन्दस्सनत्थं देसेसीति. आहारतण्हादयो पच्चुप्पन्नद्धा, सङ्खाराविज्जा अतीतद्धाति इमिना अधिप्पायेनाह ¶ ‘‘याव अतीतं अद्धानं अतिहरित्वा’’ति. आहारा वा तण्हाय पभावेतब्बा अनागतो अद्धा, तण्हादयो पच्चुप्पन्नो ¶ , सङ्खाराविज्जा अतीतोति. पच्चक्खं पन फलं दस्सेत्वा तन्निदानदस्सनवसेन फलकारणपरम्परदस्सनं युज्जतीति आहारा पुरिमतण्हाय उप्पादिता पच्चुप्पन्नो अद्धा, तण्हादयो अतीतो, सङ्खाराविज्जा ततोपि अतीततरो संसारस्स अनादिभावदस्सनत्थं वुत्तोति. याव अतीतद्धानन्ति याव अतीततरं अद्धानन्ति अत्थो युत्तोति. आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिआहारका वा चत्तारो आहारा ‘‘आहारेतीताहं न वदामि…पे… एवं पन मं अवदन्तं यो एवं पुच्छेय्य ‘किस्स नु खो, भन्ते, विञ्ञाणाहारो’ति, एस कल्लो पञ्हो, तत्र कल्लं वेय्याकरणं, विञ्ञाणाहारो आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया’’ति (सं. नि. २.१२) वचनतो, तंसम्पयुत्तत्ता फस्सचेतनानं, तप्पवत्तिहेतुत्ता च कबळीकाराहारस्स. तेन हि उपत्थम्भितरूपकायस्स, तञ्च इच्छन्तस्स कामविञ्ञाणायूहनं होति. भोजनञ्हि सद्धादीनं, रागादीनञ्च उपनिस्सयोति वुत्तं. तस्मा ते कम्मवट्टसङ्गहिता आहारा पच्चुप्पन्नो अद्धाति इमस्मिं परियाये पुरिमोयेव अत्थो युत्तो.
अतीतद्धतो पभुति ‘‘इति खो, भिक्खवे, अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना (सं. नि. २.२) अतीते, ततो परञ्च हेतुफलपटिपाटिं पच्चक्खभूतानं आहारानं निदानदस्सनवसेन आरोहित्वा निवत्तनेन विना अबुज्झन्तानं तंसन्दस्सनत्थं सा अयं देसना पवत्ताति अत्थो. अनागतद्धहेतुसमुट्ठानतो पभुतीति अनागतस्स भवस्स हेतुभूतानं धम्मानं उप्पत्तितो पट्ठाय. अनागतद्धसन्दस्सनत्थन्ति अनागतद्धुनो अप्पटिविज्झन्तानं अपस्सन्तानं पच्चक्खं पच्चुप्पन्नं हेतुं दस्सेत्वा हेतुफलपरम्पराय तस्स सन्दस्सनत्थन्ति अत्थो. एत्थ च आदितो पट्ठाय याव परियोसाना, परियोसानतो च पट्ठाय याव आदि पवत्ता देसना द्वादसङ्गा, ततो एव तिसन्धि चतुसङ्खेपा. मज्झतो पट्ठाय याव आदि पवत्ता देसना अट्ठङ्गा द्विसन्धि तिसङ्खेपा. मज्झतो पन पट्ठाय याव परियोसाना पवत्ता देसना छळङ्गा द्विसन्धि तिसङ्खेपा. ‘‘संयोजनियेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो विहरतो तण्हा पवड्ढति, तण्हापच्चया उपादान’’न्तिआदिना (सं. नि. २.५३, ५७) मज्झतो पट्ठाय याव परियोसाना पवत्ता देसना एकसन्धि द्विसङ्खेपा. एवं अयं अनेकङ्गा एव ¶ पटिच्चसमुप्पाददेसना आगता. एकङ्गवसेनापि च पटिच्चसमुप्पाददेसना लब्भतेव. यथाह –
‘‘तत्र, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको पटिच्चसमुप्पादंयेव साधुकं योनिसो मनसि ¶ करोति ‘इति इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जति. इमस्मिं असति इदं न होति, इमस्स निरोधा इदं निरुज्झती’ति. सुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखवेदना’’ति (सं. नि. २.६२) –
आदि. एत्थ हि ‘‘फस्सपच्चया’’ति एत्तको एव पटिच्चसमुप्पादो वुत्तो. तेनेतं विञ्ञायति ‘‘एकङ्गपटिच्चसमुप्पादो’’ति.
तत्थ इमस्मिं सति इदं होतीति इमस्मिं अविज्जादिके पच्चये सति इदं सङ्खारादिकं फलं होति. इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जतीति इमस्स अविज्जादिकस्स पच्चयस्स उप्पादा इदं सङ्खारादिकं फलं उप्पज्जतीति अत्थो. इमस्मिं असति इदं न होति, इमस्स निरोधा इदं निरुज्झतीति अविज्जादीनं अभावे सङ्खारादीनं अभावस्स, अविज्जादीनं निरोधा सङ्खारादीनं निरोधस्स च वचनेन पुरिमस्मिं पच्चयलक्खणे नियमो दस्सितो होति ‘‘इमस्मिं सति एव, न असति, इमस्स उप्पादा एव, न निरोधा’’ति. तेनेतं लक्खणं अन्तोगधनियमं इध पटिच्चसमुप्पादस्स वुत्तन्ति दट्ठब्बं.
निरोधोति च अविज्जादीनं विरागाधिगमेन आयतिं अनुप्पादो अप्पवत्ति. तथा हि वुत्तं ‘‘अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा’’तिआदि (महाव. १; उदा. ३). निरोधविरोधी च उप्पादो, येन सो उप्पादविरोधिभावेन वुत्तो ‘‘इमस्स निरोधा इदं निरुज्झती’’ति, तेनेतं दस्सेति ‘‘अनिरोधो उप्पादो नाम, सो चेत्थ अत्थिभावोतिपि वुच्चती’’ति. ‘‘इमस्मिं सति इदं होती’’ति इदमेव हि लक्खणं परियायन्तरेन ‘‘इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जती’’ति वदन्तेन परेन पुरिमं विसेसितं होति, तस्मा न धरमानतंयेव सन्धाय ‘‘इमस्मिं सती’’ति वुत्तं, अथ खो मग्गेन अनिरुद्धभावञ्चाति विञ्ञायति. यस्मा च ‘‘इमस्मिं असति इदं न होति, इमस्स निरोधा इदं निरुज्झती’’ति (उदा. २) द्विधापि उद्दिट्ठलक्खणस्स निरोधस्स निद्देसं वदन्तेन ‘‘अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो’’तिआदिना (महाव. १; उदा. ३) निरोधो ¶ एव वुत्तो, तस्मा नत्थिभावोपि निरोधो एवाति नत्थिभावविरुद्धो अत्थिभावो अनिरोधोति दस्सितं होति. तेन अनिरोधसङ्खातेन अत्थिभावेन उप्पादं विसेसेति. ततो न इध अत्तलाभमत्तं उप्पादोति अधिप्पेतो, अथ खो अनिरोधसङ्खातो अत्थिभावो चाति अयमत्थो विभावितोति ¶ एवमेतं लक्खणद्वयवचनं अञ्ञमञ्ञं विसेसनविसेसितब्बभावेन सात्थकन्ति वेदितब्बं.
को पनायं अनिरोधो नाम, यो अत्थिभावो, उप्पादोति च वुच्चतीति? अप्पहीनभावो, अनिब्बत्तितफलताप्पहीनारहताहि फलुप्पादनारहता च. ये तेहि पहातब्बा अकुसला धम्मा, तेसं अरियमग्गेन असमुग्घातितभावो, ये पन न पहातब्बा कुसलाब्याकता धम्मा, यानि तेसु संयोजनानि अखीणासवानं, तेसं अपरिक्खीणता च. असमुग्घातितानुसयताय हि ससंयोजनाखन्धप्पवत्ति पटिच्चसमुप्पादो. तथा हि वुत्तं –
‘‘याय च, भिक्खवे, अविज्जाय निवुतस्स बालस्स, याय च तण्हाय सम्पयुत्तस्स अयं कायो समुदागतो, सा चेव अविज्जा बालस्स अप्पहीना, सा च तण्हा अपरिक्खीणा. तं किस्स हेतु? न, भिक्खवे, बालो अचरि ब्रह्मचरियं सम्मा दुक्खक्खयाय, तस्मा बालो कायस्स भेदा कायूपगो होति, सो कायूपगो समानो न परिमुच्चति जातिया जरामरणेना’’ति (सं. नि. २.१९) –
आदि. खीणसंयोजनानं पन अविज्जाय अभावतो सङ्खारानं, तण्हुपादानानं अभावतो उपादानभवानं न सम्भवोति वट्टस्स उपच्छेदो पञ्ञायति. तेनेवाह –
‘‘छन्नन्त्वेव, फग्गुन, फस्सायतनानं असेसविरागनिरोधा फस्सनिरोधो, फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो’’ति (सं. नि. २.१२) –
आदि. न हि अग्गमग्गाधिगमतो उद्धं याव परिनिब्बाना सळायतनादीनं अप्पवत्ति, अथ खो नत्थिता, निरोधसद्दवचनीयता, खीणसंयोजनताति निरोधो वुत्तो. अपिच चिरकतम्पि कम्मं अनिब्बत्तितफलताय, अप्पहीनारहताय च फलारहं सन्तं एव नाम होति, न निब्बत्तितफलं, नापि ¶ पहीनारहन्ति फलुप्पत्तिपच्चयानं अविज्जासङ्खारादीनं वुत्तनयेन फलारहभावो अनिरोधोति वेदितब्बं. एवं अनिरुद्धभावेनेव हि येन विना फलं न सम्भवति, तं कारणं अतीतादिपि ‘‘इमस्मिं सती’’ति इमिना वचनेन वुत्तं. ततो एव च अवुसितब्रह्मचरियस्स अप्पवत्तिधम्मतं अनापन्नो पच्चयुप्पादो कालभेदं अनामसित्वा अनिवत्तिताय ¶ एव ‘‘इमस्सुप्पादा’’ति वुत्तो. अथ वा अवसेसपच्चयसमवाये अविज्जमानस्सापि विज्जमानस्स विय पगेव विज्जमानस्स या फलुप्पत्तिअभिमुखता, सा ‘‘इमस्सुप्पादा’’ति वुत्ता. तदा हि ततो फलं उप्पज्जतीति तदवत्थं कारणं फलस्स उप्पादनभावेन उपट्ठितं उप्पतितं नाम होति, न विज्जमानम्पि अतदवत्थन्ति तदवत्थता उप्पादोति वेदितब्बा.
तत्थ ‘‘सती’’ति इमिना विज्जमानतामत्तेन पच्चयभावं वदन्तो अब्यापारतं पटिच्चसमुप्पादस्स दस्सेति. उप्पादाति उप्पत्तिधम्मतं, असब्बकालभावितं, फलुप्पत्तिअभिमुखतञ्च दीपेन्तो अनिच्चतं पटिच्चसमुप्पादस्स दस्सेति. ‘‘सति, न असति, उप्पादा, न निरोधा’’ति पन हेतुअत्थेहि भुम्मनिस्सक्कवचनेहि समत्थितं निदानसमुदयजातिपभवभावं पटिच्चसमुप्पादस्स दस्सेति. हेतुअत्थता चेत्थ भुम्मवचने यस्स भावेन तदविनाभाविफलस्स भावो लक्खीयति, तत्थ पवत्तिया वेदितब्बा, यथा अधनानं धने अननुप्पदीयमाने दालिद्दियं वेपुल्लमगमासि (दी. नि. ३.९१), निप्फन्ने सस्से सुभिक्खं जायतीति च. निस्सक्कवचनस्सापि हेतुअत्थता फलस्स पभवे पकतियञ्च पवत्तिया, यथा ‘‘कलला होति अब्बुदं, अब्बुदा जायते पेसी’’ति (सं. नि. १.२३५; कथा. ६९२), ‘‘हिमवता गङ्गा पभवति, सिङ्गतो सरो जायती’’ति च. अविज्जादिभावेन च तदविनाभाविसङ्खारादिभावो लक्खीयति, अविज्जादीहि च सङ्खारादयो पभवन्ति, पकरीयन्ति चाति तेसं पभवो, पकति च, तस्मा तदत्थदीपनत्थं ‘‘इमस्मिं सति इमस्सुप्पादा’’ति हेतुअत्था भुम्मनिस्सक्कनिद्देसा कता.
यस्मा चेत्थ ‘‘इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जती’’ति सङ्खेपेन उद्दिट्ठस्स पटिच्चसमुप्पादस्स ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिको निद्देसो, तस्मा यथावुत्तो अत्थिभावो, उप्पादो च तेसं ¶ तेसं पच्चयुप्पन्नधम्मानं पच्चयभावोति विञ्ञायति. न हि अनिरुद्धतासङ्खातं अत्थिभावं, उप्पादञ्च अनिवत्तसभावतासङ्खातं, उदयावत्थतासङ्खातं वा ‘‘सतियेव, न असति, उप्पादा एव, न निरोधा’’ति अन्तोगधनियमेहि वचनेहि पकासितं मुञ्चित्वा अञ्ञो पच्चयभावो नाम अत्थि, तस्मा यथावुत्तो अत्थिभावो, उप्पादो च पच्चयभावोति वेदितब्बो. येपि हि पट्ठाने आगता हेतुआदयो चतुवीसति पच्चया, तेपि एतस्सेव पच्चयभावस्स विसेसाति वेदितब्बा. तथा य्वायं मूलहेतुनिदानसम्भवपभवादिपरियायेहि ¶ , उप्पादट्ठिति पवत्तट्ठिति निमित्तट्ठिति आयूहनट्ठिति संयोगट्ठिति पलिबोधट्ठितीतिआदिपरियायेहि च पकासितो कारणत्थो, सोपि एत्थेव अन्तोगधोति दट्ठब्बो.
५८४. मूलकारणसद्दं अपेक्खित्वा न अकारणन्ति नपुंसकनिद्देसो, अकारणाति अत्थो. अकारणं यदि सिया, सुत्तं पटिबाहितं सियाति दस्सेन्तो ‘‘आसवसमुदया’’ति सुत्तं आहरति. परियायो कारणं. वट्टकथाय सीसभावो वट्टहेतुनो कम्मस्सापि हेतुभावो. तत्थ भवतण्हायपि हेतुभूता अविज्जा, ताय पटिच्छादितादीनवे भवे तण्हाय उप्पज्जनतो अविज्जा विसेसेन सीसभूताति ‘‘मूलकारण’’न्ति वुत्ता.
पुरिमाय कोटिया अपञ्ञायमानाय उप्पादविरहतो निच्चतं गण्हेय्याति आह ‘‘एवं चेतं, भिक्खवे, वुच्चती’’तिआदि. तेन इतो पुब्बे उप्पन्नपुब्बता नत्थीति अपञ्ञायनतो पुरिमकोटिअपञ्ञायनं वुत्तन्ति इममत्थं दस्सेति.
५८५. अविज्जातण्हाहेतुक्कमेन फलेसु वत्तब्बेसु ‘‘सुगतिदुग्गतिगामिनो’’ति वचनं सद्दलक्खणाविरोधनत्थं. पूजितस्स हि द्वन्दे पुब्बनिपातो. सवरा किर मंसस्स अट्ठिना अलग्गनत्थं पुनप्पुनं तापेत्वा कोट्टेत्वा उण्होदकं पायेत्वा विरित्तं सूनं अट्ठितो मुत्तमंसं गाविं मारेन्ति. तेनाह ‘‘अग्गिसन्तापा’’तिआदि. तत्थ यथा वज्झगावी च अविज्जाभिभूतताय यथावुत्तं उण्होदकपानं आरभति, एवं पुथुज्जनो यथावुत्तं दुग्गतिगामिकम्मं. यथा पन सा उण्होदकपाने आदीनवं दिस्वा तण्हावसेन सीतुदकपानं आरभति, एवं पुथुज्जनो अविज्जाय नातिबलवभावतो दुग्गतिगामिकम्मे आदीनवं दिस्वा तण्हावसेन ¶ सुगतिगामिकम्मं आरभति. दुक्खे हि अविज्जं तण्हा अनुवत्तति, सुखे तण्हं अविज्जाति.
५८६. कत्थचि सुत्ते. एकधम्ममूलिकं देसनन्ति अविज्जातण्हासु एकोयेव धम्मो मूलं एतिस्साति एकधम्ममूलिका, तं, तत्थ एकं एव धम्मं मूलं कत्वा पटिच्चसमुप्पाददेसनं देसेतीति अत्थो. उपनिसीदति फलं एत्थाति उपनिसा, कारणं, अविज्जा उपनिसा एतेसन्ति अविज्जूपनिसा. अस्सादानुपस्सिनोति उपादानियेसु तेभूमकधम्मेसु विसयभूतेसु अस्सादेतब्बतो अस्सादसञ्ञितं ¶ सुखसोमनस्सं अनुपस्सनसीलस्स. अप्पहीनाविज्जताय बाललक्खणयोगेन बालस्स. एवन्ति अविज्जानिवुतत्ता, तण्हासंयुत्तत्ता च. अयं कायोति अयं ममञ्चेव तुम्हाकञ्च पच्चक्खभूतो सविञ्ञाणककायो खन्धपञ्चकं. ‘‘सळायतनपच्चया फस्सो’’ति (महाव. १; उदा. १) वचनतो फस्सकारणञ्चेतं वुच्चतीति आयतनच्छक्कं वा. समुदागतोति उप्पन्नो. बहिद्धा च नामरूपन्ति बहिद्धा सविञ्ञाणककायो खन्धपञ्चकं, सळायतनानि वा. इत्थेतन्ति इत्थं एतं. अत्तनो च परेसञ्च पञ्चक्खन्धा द्वादसायतनानि द्वारालम्बनभावेन ववत्थितानि द्वयं नामाति अत्थो. द्वयं पटिच्च फस्सोति अञ्ञत्थ चक्खुरूपादीनि द्वयानि पटिच्च चक्खुसम्फस्सादयो वुत्ता, इध पन अज्झत्तिकबाहिरानि आयतनानि, महाद्वयं नाम किरेतन्ति वुत्तं. अयमेत्थ अधिप्पायो – अञ्ञत्थ ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो’’तिआदिना (म. नि. १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५, ४२६; सं. नि. २.४४; ४.६०; कथा. ४६५) चक्खु चेव रूपा च…पे… मनो चेव धम्मा चाति वुत्तानि द्वयानि पटिच्च चक्खुसम्फस्सादयो वुत्ता. इध पन ‘‘अयञ्चेव कायो’’ति चक्खादिनिस्सये सेसधम्मे चक्खादिनिस्सिते एव कत्वा वुत्तं चक्खादिकायं एकत्तेन ‘‘अज्झत्तिकायतन’’न्ति गहेत्वा, ‘‘बहिद्धा च नामरूप’’न्ति वुत्तं रूपादिआरम्मणं एकत्तेनेव ‘‘बाहिरायतन’’न्ति तानि अज्झत्तिकबाहिरानि आयतनानि पटिच्च फस्सो वुत्तो, तस्मा महाद्वयमेतन्ति.
एवञ्च कत्वा अत्तनो च परस्स च पञ्चहि खन्धेहि, छहि आयतनेहि चाति अयमत्थो दीपेतब्बोवाति वुत्तं. ‘‘अयं कायो’’ति हि वुत्तानि सनिस्सयानि चक्खादीनि अत्तनो पञ्चक्खन्धा, ‘‘बहिद्धा नामरूप’’न्ति वुत्तानि रूपादीनि ¶ परेसं. तथा अयं कायो अत्तनो छ अज्झत्तिकानि आयतनानि, बहिद्धा नामरूपं परेसं बाहिरानीति. अञ्ञथा अज्झत्तिकायतनमत्ते एव ‘‘अयं कायो’’ति वुत्तेन अज्झत्तिकायतनानेव अत्तनो पञ्चक्खन्धा होन्तीति अत्तनो च परेसञ्च पञ्चहि खन्धेहि दीपना न सम्भवेय्याति. सळेवायतनानीति सळेव फस्सकारणानि, येहि कारणभूतेहि आयतनेहि उप्पन्नेन फस्सेन फुट्ठो बालो सुखदुक्खं पटिसंवेदेति. आदि-सद्देन ‘‘एतेसं वा अञ्ञतरेन. अविज्जानीवरणस्स, भिक्खवे, पण्डितस्स तण्हाय सम्पयुत्तस्सा’’तिआदि (सं. नि. २.१९) योजेतब्बं. इमस्मिञ्हि सुत्ते सङ्खारे अविज्जातण्हानिस्सिते एव कत्वा कायग्गहणेन विञ्ञाणनामरूपसळायतनानि गहेत्वा तस्मिं काये सळायतनानं फस्सं तंनिस्सितमेव ¶ कत्वा वेदनाय विसेसपच्चयभावं दस्सेन्तेन भगवता बालपण्डितानं अतीतद्धाविज्जातण्हामूलको वेदनान्तो पटिच्चसमुप्पादो दस्सितो. पुन च बालपण्डितानं विसेसं दस्सेन्तेन –
‘‘याय च, भिक्खवे, अविज्जाय निवुतस्स बालस्स, याय च तण्हाय सम्पयुत्तस्स अयं कायो समुदागतो, सा चेव अविज्जा बालस्स अप्पहीना, सा च तण्हा अपरिक्खीणा. तं किस्स हेतु? न, भिक्खवे, बालो अचरि ब्रह्मचरियं सम्मा दुक्खक्खयाय. तस्मा बालो कायस्स भेदा कायूपगो होति, सो कायूपगो समानो न परिमुच्चति जातिया…पे… दुक्खस्माति वदामी’’ति (सं. नि. २.१९) –
वेदनापभवं साविज्जं तण्हं दस्सेत्वा, उपादानभवे च तन्निस्सिते कत्वा ‘‘कायूपगो होती’’तिआदिना जातिआदिके दस्सेन्तेन पच्चुप्पन्नहेतुसमुट्ठानतो पभुति उभयमूलवसेन पटिच्चसमुप्पादो वुत्तो, तब्बिपरियायेन च पण्डितस्स पच्चुप्पन्नहेतुपरिक्खयतो पभुति उभयमूलको पटिलोमपटिच्चसमुप्पादोति.
५८७. पूरेतुन्ति वड्ढेतुं, उपचिनितुन्ति अत्थो. दुग्गतिगामिकम्मस्स विसेसपच्चयत्ता अविज्जा ‘‘अविन्दियं विन्दती’’ति वुत्ता, तथा विसेसपच्चयो विन्दियस्स न होतीति ‘‘विन्दियं न विन्दती’’ति च. अत्तनिस्सितानि कत्वा ¶ चक्खुविञ्ञाणादीनं पवत्तनं उप्पादनं आयतनं. सम्मोहभावेनेव अनभिसमयभूतत्ता अविदितं अञ्ञातं करोति. अन्तविरहिते जवापेतीति वण्णागमविपरियायविकारविनासधातुअत्थविसेसयोगेहि पञ्चविधस्स निरुत्तिलक्खणस्स वसेन अ-कार वि-कार ज-कारे गहेत्वा अञ्ञेसं वण्णानं लोपं, ज-कारस्स च दुतियस्सागमं कत्वा ‘‘अविज्जा’’ति वुत्तं. ब्यञ्जनत्थं वत्वा सभावत्थं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं. चक्खुविञ्ञाणादीनं वत्थारम्मणानि ‘‘इदं वत्थु, इदं आरम्मण’’न्ति अविज्जाय ञातुं न सक्काति अविज्जा तप्पटिच्छादिका वुत्ता. वत्थारम्मणसभावछादनतो एव अविज्जादीनं पटिच्चसमुप्पादभावस्स, जरामरणादीनं पटिच्चसमुप्पन्नभावस्स च छादनतो पटिच्चसमुप्पादपटिच्चसमुप्पन्नच्छादनं वेदितब्बं.
अपच्चक्खित्वाति ¶ पच्चक्खानं अकत्वा अपटिक्खिपित्वा. उपकारकट्ठो पच्चयट्ठो यथा पिण्डपातादि सरीरस्स.
सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति यथा सङ्खतं होति, एवं अभिसङ्खरोन्ति. सङ्खारसद्दग्गहणेन आगता सङ्खारा सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारा. यदिपि अविज्जापच्चया सङ्खारापि सङ्खारसद्देन आगता, ते पन इमिस्सा देसनाय पधानाति विसुं वुत्ता, तस्मा ‘‘दुविधा’’ति एत्थ सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारेसु अभिसङ्खरणकसङ्खारं वज्जेत्वा तदञ्ञे सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारा योजेतब्बा. सङ्खारसद्देन आगतसङ्खाराति वा समुदायो वुत्तो. तदेकदेसा च इध वण्णेतब्बभावेन गहिता अविज्जापच्चया सङ्खारा, तस्मा वण्णेतब्बसब्बसङ्गाहकवसेन दुविधता वुत्ताति वेदितब्बा. ‘‘पठमं निरुज्झति वचीसङ्खारो’’तिआदिना (म. नि. १.४६४) वितक्कविचारअस्सासपस्साससञ्ञावेदनावचीसङ्खारादयो वुत्ता, न अविज्जापच्चया सङ्खारेसु वुत्ता कायसञ्चेतनादयो.
सङ्खतसङ्खारा नाम यथासकं पच्चयेहि सङ्खतत्ता. सतिपि पच्चयनिब्बत्तानं सब्बेसम्पि सङ्खतभावे ‘‘ममेतं फल’’न्ति तत्थाभिमुखेन विय कम्मुना निब्बत्तितत्ता तेभूमकविपाककटत्तारूपेसु सातिसयो सङ्खतभावोति अधिप्पायेन अट्ठकथायं (विसुद्धि. २.५८७) कम्मनिब्बत्तानं अभिसङ्खतसङ्खारता वुत्ता. पाळियं पन तथा आगतट्ठानस्स अभावतो ‘‘तेपि ¶ …पे… एत्थेव सङ्गहं गच्छन्ती’’ति वुत्तं. अनिच्चा वत सङ्खाराति वुत्ता उभुआदिसमुट्ठानापि सब्बधम्मा. अभिसङ्खरणकसङ्खारोति वुच्चति अत्तनो फलस्स अभिसङ्खरणतो. कायपयोगसमुट्ठापनवीरियं कायिकवीरियं. अभिसङ्खारस्साति पयोगवेगस्स.
वाचं सङ्खरोतीति वचीसङ्खारो. कायेन सङ्खरीयतीति कायसङ्खारो. चित्तेन सङ्खरीयति, चित्तं वा सङ्खरोतीति चित्तसङ्खारो. सङ्खेपतो पन सब्बेपि यथारहं सङ्खरोन्ति, सङ्खरीयन्तीति च सङ्खाराति वेदितब्बा. वुत्तन्ति सङ्खारट्ठपच्चयट्ठादिमाह.
नमतीति एकन्तसारम्मणताय आरम्मणाभिमुखं नमति. परितस्सतीति पिपासति, तण्हापरितापताय वा विचलति. उपादियतीति दळ्हं आदियति. भवतीति उपपत्तिभवं सन्धायाह. भावयतीति कम्मभवं. चुति खन्धानं मरणन्ति ‘‘मरन्ति एतेना’’ति वुत्तं. दुक्खा वेदना ¶ उप्पाददुक्खा, ठितिदुक्खाति च कत्वा ‘‘द्वेधा खणती’’ति वुत्तं. आयासो परिस्समो विसादो.
निद्दिट्ठनयदस्सनन्ति यथानिद्दिट्ठविधिसन्दस्सनं. केवल-सद्दो असम्मिस्सवाचको च होति ‘‘केवला सालयो’’तिआदीसु, निरवसेसवाचको च ‘‘केवला अङ्गमगधा’’तिआदीसु, तस्मा द्विधापि अत्थं वदति. तत्थ असम्मिस्सस्साति सुखरहितस्स. न हि एत्थ किञ्चि उप्पादवयरहितं अत्थि. सकलस्साति सब्बभवादिगतस्स, सब्बकालिकस्स च.
५८८. ‘‘लक्खणेकविधादितो’’ति एत्थ आदि-सद्दो पच्चेकं परिसमापेतब्बोति दस्सेन्तो आह ‘‘लक्खणादितो’’ति. सम्पयुत्ते, तंसमङ्गिपुग्गले वा सम्मोहयतीति सम्मोहनरसा. आरम्मणसभावस्स छादनं हुत्वा गय्हतीति छादनपच्चुपट्ठाना. ‘‘आसवसमुदया अविज्जासमुदयो’’ति (म. नि. १.१०३) वचनतो आसवपदट्ठाना. पटिसन्धिजननत्थं आयूहन्ति ब्यापारं करोन्तीति आयूहनरसा. रासिकरणं वा आयूहनं. चेतनासभावत्ता चेतना हुत्वा गय्हतीति चेतनापच्चुपट्ठाना. नामरूपस्स पुरेचारिकभावेन पवत्ततीति पुब्बङ्गमरसं. पुरिमभवेन सद्धिं घटनं हुत्वा गय्हतीति पटिसन्धिपच्चुपट्ठानं. विञ्ञाणेन सह, अञ्ञमञ्ञञ्च सम्पयुज्जतीति सम्पयोगरसं. समं पकारेहि योगो ¶ सम्पयोगो. विसुं अभावो अविनिब्भोगो. रूपं सम्पयोगाभावतो विकिरतीति विकिरणरसं. ततो एव हि पिसियमाना तण्डुलादयो विकिरन्ति, चुण्णीभूता विद्धंसन्ति, नामस्स कदाचि कुसलादिभावोपि अत्थीति ततो विसेसनत्थं ‘‘अब्याकतपच्चुपट्ठान’’न्ति वुत्तं. ‘‘अचेतनो अब्याकतो’’ति (विसुद्धि. १.३११; विभ. अट्ठ. १७३) एत्थ विय अनारम्मणता वा अब्याकतता दट्ठब्बा. आयतनलक्खणन्ति घट्टनलक्खणं, आयानं तननलक्खणं वा. दस्सनस्स यथासकं विसयग्गहणस्स करणतो दस्सनरसं. ‘‘दस्सनादिरस’’न्ति पन सम्मोहविनोदनियं वुत्तं. वत्थुद्वारभावपच्चुपट्ठानं यथारहं विञ्ञाणमनोविञ्ञाणधातूनन्ति अधिप्पायो. वत्थुग्गहणञ्चेत्थ चक्खादिपञ्चकापेक्खं. अकुसलविपाकुपेक्खाय अनिट्ठभावतो दुक्खेन, इतराय इट्ठभावतो सुखेन सङ्गहितत्ता ‘‘सुखदुक्खपच्चुपट्ठाना’’ति वुत्तं. दुक्खसमुदयत्ता हेतुलक्खणा तण्हा. ‘‘तत्रतत्राभिनन्दिनी’’ति (म. नि. १.९१, ४६०; सं. नि. ५.१०८१; विभ. २०३; महाव. १४) वचनतो अभिनन्दनरसा. चित्तस्स, पुग्गलस्स वा रूपादीसु अतित्तभावो हुत्वा गय्हतीति अतित्तभावपच्चुपट्ठाना. अमुञ्चनरसं तण्हादिट्ठाभिनिवेसवसेन. तण्हादळ्हत्तं ¶ हुत्वा कामुपादानं, सेसानि दिट्ठि हुत्वा उपट्ठहन्तीति तण्हादळ्हत्तदिट्ठिपच्चुपट्ठानं. कम्मुपपत्तिभववसेन भवस्स लक्खणादयो योजेतब्बा.
५८९. मोहादिभावतोति एत्थ आदि-सद्देन अननुबोधादीनं सङ्गहो. दुक्खादीसु अञ्ञाणवसेन अप्पटिपत्ति, असुभादीसु सुभादिविपल्लासवसेन मिच्छापटिपत्ति. दिट्ठिविप्पयुत्तवसेन वा अप्पटिपत्ति, दिट्ठिसम्पयुत्तवसेन मिच्छापटिपत्ति. द्वारारम्मणतोति द्वारतो, आरम्मणतो च छसु द्वारेसु, छसु आरम्मणेसु च पवत्तनतो. अयं पन विभागो न अविज्जाय एव, अञ्ञेसुपि पटिच्चसमुप्पादङ्गेसु अरूपधम्मानं लब्भतीति आह ‘‘सब्बेसुपी’’ति.
विपाकधम्मधम्मादिभावतोति एत्थ आदि-सद्देन नेवसेक्खानासेक्खसंयोजनियादिभावे सङ्गण्हाति. चतुयोनिसंवत्तनतोति चतुयोनिपरियापन्नत्तभावनिब्बत्तनतो.
लोकियविभागादिभावतोति ¶ एत्थ आदि-सद्देन अब्याकतसप्पच्चयसङ्खतादिभावे सङ्गण्हाति. सहेतुकाहेतुकादितोति आदि-सद्देन ससङ्खारासङ्खारादिभेदे सङ्गण्हाति.
कामं नामरूपं पच्चुप्पन्नद्धवसेन वुच्चति, तथापि यथा पच्चुप्पन्नं, एवं अतीतानागतम्पीति अद्धद्वयपरियापन्नस्सापि नयतो गहेतब्बत्ता वुत्तं ‘‘अतीतादितो तिविध’’न्ति.
सञ्जातिसमोसरणट्ठानतोति विञ्ञाणतंसम्पयुत्तधम्मानं उप्पत्तिपवत्तिदेसभावतो. ‘‘भूतप्पसादविञ्ञाणतो’’ति पाठो युत्तो. ‘‘विञ्ञाणादितो’’ति पन पठन्ति. एकसेसनयेन बाहिरायतनस्सापि सङ्गहे सति आदि-सद्देन तस्स सङ्गहितता दट्ठब्बा. नोभयगोचरन्ति मनायतनमाह. न हि अरूपधम्मानं देसवसेन आसन्नता, दूरता वा अत्थि अविग्गहत्ता, तस्मा मनायतनस्स गोचरो मनायतनं सम्पत्तो, असम्पत्तो वाति न वुच्चति. फस्सादीनम्पीति एत्थ फस्सो ताव फुसनसभावतो, लोकियसासवादिभावतो च एकविधो. पटिघसम्फस्सअधिवचनसम्फस्सभेदतो, सहेतुकादिभावतो च दुविधो. भवत्तयपरियापन्नतो, वेदनात्तयसम्पयोगतो ¶ , अहेतुकदुहेतुकतिहेतुकतो च तिविधो. योनिगतिवसेन चतुब्बिधो, पञ्चविधो च.
वेदना अनुभवनलक्खणतो, लोकियसासवादिभावतो च एकविधा. पञ्चद्वारिकमनोद्वारिकभेदतो दुविधा. सुखादिभेदतो तिविधा. योनिगतिवसेन चतुब्बिधा, पञ्चविधा च. छळारम्मणभेदतो छब्बिधा.
तण्हा लोकस्स समुदयभावतो एकविधा. दुविधा दिट्ठिसम्पयुत्तविप्पयुत्तभावतो. तिविधा कामभवविभवतण्हाभेदतो. चतुब्बिधा चतुमग्गपहेय्यतो. पञ्चविधा रूपाभिनन्दनादिभावतो. छब्बिधा छतण्हाकायभेदतो.
उपादानं एकविधं दळ्हग्गाहभावतो. दुविधं तण्हादिट्ठिभेदतो. तिविधं भवत्तयूपनिस्सयभावतो. चतुब्बिधं कामुपादानादिभेदतो. पञ्चविधं पञ्चगतिसंवत्तनतो.
भवो ¶ एकविधो लोकियसासवादिभावतो. दुविधो कम्मुपपत्तिभेदतो. तिविधो कामभवादिभेदतो. चतुब्बिधो चतुरुपादानपच्चयतो. पञ्चविधो पञ्चगतिसंवत्तनतो. छब्बिधो कामकम्मभवादिभेदतो. सत्तविधो सत्तविञ्ञाणट्ठितिसङ्गहतो. अट्ठविधो चतुरुपादानपच्चयकम्मभवादिभेदतो. नवविधो कामभवादिभेदतो.
जाति एकविधा तत्थ तत्थ भवे पठमाभिनिब्बत्तिभावतो. दुविधा रूपक्खन्धसङ्खारक्खन्धसङ्गहतो. तिविधा भवत्तयपरियापन्नतो. योनिगतिवसेन चतुब्बिधा, पञ्चविधा च. इमिना नयेन जरामरणादीनम्पि एकविधादिभावो वेदितब्बो.
५९०. सोकादीनम्पि गहितत्ता अङ्गबहुत्तप्पसङ्गे ‘‘द्वादसेवा’’ति अङ्गववत्थानं वेदितब्बं. न हि सोकादयो अङ्गभावेन वुत्ता, फलेन पन कारणं अविज्जं मूलङ्गं दस्सेतुं ते वुत्ता. जरामरणब्भाहतस्स हि बालस्स ते सम्भवन्तीति सोकादीनं जरामरणकारणता वुत्ता, न पन ‘‘कायिकाय दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो’’ति च सुत्ते जरामरणनिमित्तञ्च दुक्खं सङ्गहितन्ति तं तन्निमित्तानं जरामरणब्भाहतस्स सम्भवे साधकभावेन वुत्तं. यस्मा पन जरामरणेनेव ¶ सोकादीनं एकसङ्खेपो कतो, तस्मा तेसं जातिपच्चयता युज्जति. जरामरणपच्चयभावे हि अविज्जाय एकसङ्खेपो कातब्बो सिया. जातिपच्चया पन जरामरणं ¶ , सोकादयो च सम्भवन्तीति तत्थ जरामरणं एकन्तिकं अङ्गभावेन गहितं. सोकादयो पन रूपभवादीसु अभावतो अनेकन्तिका केवलं पाकटेन फलेन अविज्जानिदस्सनत्थं गहिता. तेन अनागते जातिया सति ततो पराय पटिसन्धिया हेतुहेतुभूता अविज्जा दस्सिताति भवचक्कस्स अविच्छेदो दस्सितो होतीति. सुत्तञ्च सोकादीनं अविज्जा कारणन्ति एतस्सेव अत्थस्स साधकं दट्ठब्बं, न सोकादीनं बालस्स जरामरणनिमित्ततामत्तस्स. ‘‘अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति हि वचनेन अविज्जा सोकादीनं कारणन्ति दस्सिता, न च जरामरणनिमित्तमेव दुक्खं दुक्खन्ति.
अपरो नयो जरामरणम्पि पच्चयो, अञ्ञथा द्वादसङ्गानि न परिपूरेन्ति. कस्स पन सो पच्चयो? सोकादीनं. यदि एवं कस्मा ‘‘जरामरणपच्चया सोकादयो सम्भवन्ती’’ति अवत्वा ‘‘जातिपच्चया जरामरणं, सोकादयो च सम्भवन्ती’’ति वुत्तन्ति? यस्मा तदञ्ञेनपि दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स ते सम्भवन्ति, तस्मा अप्पहीनसंयोजनस्सापि तेसं तप्पच्चयता न एकंसिकाति जातिपच्चयताव वुत्ता. अथ वा जरामरणग्गहणेन उपपत्तिभवो सङ्गहितो. उपादिन्नक्खन्धपरिपाको हि आयुनो संहानि, इन्द्रियानं परिपाको च जरा, तेसञ्च भेदो मरणन्ति. सति च उपपत्तिभवे तत्थ कतुपचितं, पोराणं वा कम्मं कम्मभवो, कम्मादिउपट्ठाने चुतिअनन्तरं पटिसन्धिं जनेतीति उपपत्तिभवो जातिया पच्चयो, तस्मा जरामरणम्पि जातिया पच्चयताय पटिच्चसमुप्पादो. यस्मा पन ‘‘भवपच्चया जाती’’ति एत्थेव उपपत्तिभवस्स जातिया पच्चयता सङ्गहिता, तस्मा वुत्तपरियायसङ्गहतो च ‘‘जरामरणपच्चया जाती’’ति न वुत्तं. एवं जरामरणस्सापि पच्चयभावसिद्धितो पटिच्चसमुप्पादताति द्वादसङ्गता ववत्थिताति वेदितब्बा. तेनाह ‘‘द्वादसेवा’’तिआदि. अयं तावाति ‘‘देसनाभेदतो’’तिआदिना वुत्तं अत्थसंवण्णनं सन्धायाह.
अविज्जापच्चयासङ्खारपदकथावण्णना
५९१. अयं पनाति इदानि वक्खमानं. ‘‘कतमा च, भिक्खवे, अविज्जा दुक्खे अञ्ञाण’’न्तिआदिना (म. नि. १.१०३) सुत्तन्तेसु चतुट्ठानिका अविज्जा वुत्ताति ‘‘सुत्तन्तपरियायेना’’ति ¶ वुत्तं. निक्खेपकण्डे (ध. स. ११०६) पन सुत्तन्तेसु चतूसु ठानेसु कथिताय एव अविज्जाय अट्ठसु ठानेसु किच्चजातितो कथितत्ता तदत्थवण्णनावसेन विभावनं कातुं ‘‘अभिधम्मपरियायेना’’ति आरभित्वा ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदि वुत्तं. अहापेत्वा विभजितब्बं. विभजनञ्हि अभिधम्मपरियायो. ‘‘अट्ठसु ठानेसु अञ्ञाण’’न्ति आनेत्वा तं सम्बन्धितब्बं. सेसट्ठानेसूति दुक्खसमुदयेसु, पुब्बन्तादीसु च. आरम्मणवसेनाति आरम्मणकरणवसेनापि. इधाति इमस्मिं ‘‘दुक्खे अञ्ञाण’’न्तिआदिके पाठे. साति अविज्जा. उप्पन्नाति असमूहतुप्पन्ना, पगेव पच्चुप्पन्ना. ‘‘पटिच्छादेत्वा’’ति एत्थ वुत्तं पटिच्छादनाकारं दस्सेतुं ‘‘याथावसरसलक्खणं पटिविज्झितुं न देती’’ति वुत्तं. रसितब्बो पटिविज्झितब्बो सभावो रसो, अत्तनो रसो सरसो, याथावो यथाभूतो सरसो याथावसरसो, यो ‘‘पीळनट्ठो’’तिआदिना (पटि. म. २.८) वुत्तो ¶ दुक्खसच्चप्पभेदा एव च पुब्बन्तादयो, सो एव लक्खितब्बत्ता याथावसरसलक्खणं. तं पटिविज्झितुं पच्चक्खतो जानितुं न देति.
तदुभयन्ति पुब्बन्तञ्चेव अपरन्तञ्च अतीतं, अनागतञ्च खन्धपञ्चकं. पुब्बन्तापरन्तभागवन्तताय वा पच्चुप्पन्नद्धभूतो मज्झन्तो पुब्बन्तापरन्तो. अयं अविज्जा इमे सङ्खाराति इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नधम्मेसु पच्चक्खतो जाननाकारदस्सनं. एत्थाति एतेसु दुक्खादीसु. यदिपि अविज्जा दुक्खादीसु आरम्मणकरणवसेनपि पवत्तति, यथा पन निरोधमग्गे आरम्मणं कातुं असक्कोन्ती ते जानितुकामस्स तप्पटिच्छादनवसेन, अनिरोधमग्गेसु निरोधमग्गग्गहणकारणभावेन च पवत्तमाना ते याथावतो पटिविज्झितुं न देति, एवं दुक्खादीसुपीति वेदितब्बं. तथा हि वुत्तं ‘‘पटिच्छादनवसेनेव इधाधिप्पेता’’ति. दुक्खादिविसयो अन्धतमकरो, लोभादीनञ्च अन्धतमकरानं पच्चयभूतो अदस्सनाकारो अञ्ञाणं.
५९२. पुञ्ञादयोति पुञ्ञाभिसङ्खारादयो. तत्थ पुनाति अत्तनो सन्तानं अपुञ्ञफलतो, दुक्खसंकिलेसतो च सोधेतीति पुञ्ञं. हितसुखज्झासयेन पुञ्ञं करोतीति तन्निप्फादनेन कारकस्स अज्झासयं पूरेति, पुज्जभवं निब्बत्तेतीति वा पुञ्ञं. इति पूरको, पुज्जनिब्बत्तको च निरुत्तिनयेन पुञ्ञन्ति वेदितब्बो. पुञ्ञञ्च सो अत्तनो फलस्स अभिसङ्खरणट्ठेन अभिसङ्खारो चाति पुञ्ञाभिसङ्खारो. पुञ्ञपटिपक्खतो अपुञ्ञन्ति वुत्तविपरियायेन अपुञ्ञाभिसङ्खारो वेदितब्बो. समाधिपच्चनीकानं अतिदूरताय न इञ्जति, अनिञ्जञ्च ¶ भवं अभिसङ्खरोतीति आनेञ्जाभिसङ्खारो. कायेन पवत्तितो, कायतो वा पवत्तो, कायस्स वा सङ्खारोति कायसङ्खारो. वचीचित्तसङ्खारेसुपि एसेव नयो. तत्थ पठमत्तिको परिवीमंसनसुत्तादिवसेन गहितो. तत्थ हि ‘‘पुञ्ञं चे सङ्खारं अभिसङ्खरोति, पुञ्ञूपगं होति विञ्ञाण’’न्तिआदिना (सं. नि. २.५१) आगतं. दुतियत्तिको विभङ्गसुत्तवसेन. तत्थ हि ‘‘तयोमे, भिक्खवे, सङ्खारा. कतमे तयो? कायसङ्खारो वचीसङ्खारो चित्तसङ्खारो’’ति (सं. नि. २.२८) वुत्तं.
वित्थारतो पनातिआदि पुञ्ञाभिसङ्खारादीनं सरूपतो, पभेदतो च विभावनं. भावनावसेनेव पवत्ता, न दानसीलवसेनाति तत्थ लब्भमानं पुञ्ञकिरियवत्थुं दस्सेति. एवञ्च कत्वा अरूपावचरचेतनापि ‘‘भावनावसेनेव ¶ पवत्ता’’ति वुत्ता. ये पन ‘‘भावनावसेनेवा’’ति अवधारणेन अभिञ्ञाचेतनं निवत्तेतीति वदन्ति, तदयुत्तं तासम्पि अविज्जापच्चयताय विय पुञ्ञाभिसङ्खारभावस्स च इच्छितत्ता. अञ्ञथा अभिञ्ञाचित्तुप्पादस्स पुञ्ञकिरियवत्थूसु असङ्गहो एव सिया, न च युत्तं ‘‘कुसलञ्च पुञ्ञकिरियवत्थुञ्च न होती’’ति. पाणातिपातादीति आदि-सद्देन न तदवसिट्ठअकुसलकम्मपथानंयेव गहणं, अथ खो अनवसेसअकुसलकम्मस्सापि गहणं दट्ठब्बं.
इतरेसु पनाति कायसङ्खारादीसु. पुञ्ञाभिसङ्खारादयो पवत्तमाना इमेहि द्वारेहि पवत्तन्तीति द्वारतो पवत्तिदस्सनत्थं. ‘‘समवीसति चेतना’’ति कस्मा वुत्तं, यदि कायवचीविञ्ञत्तियो समुट्ठापेन्तियो कुसलाकुसलचेतना कायसङ्खारो, वचीसङ्खारोति च वुच्चन्ति, एवं सन्ते अभिञ्ञाचेतनायपि कुसलाय तथा पवत्ताय वचीसङ्खारभावो वत्तब्बोति चोदनं सन्धायाह ‘‘अभिञ्ञाचेतना’’तिआदि. एत्थाति कायवचीसङ्खारग्गहणे, कायवचीसञ्चेतनाग्गहणे वा. न गहिताति अट्ठकथायं न गहिता ‘‘अभिञ्ञाचेतना विञ्ञाणस्स पच्चयो न होती’’ति. कस्मा पन न होति, ननु सापि कुसला, विपाकधम्मा चाति? सच्चमेतं, अनुपच्छिन्नतण्हाविज्जमाने पन सन्ताने सब्यापारप्पवत्तिया तस्सा कुसलता, विपाकधम्मता च वुत्ता, न विपाकुप्पादनेन. सा पन विपाकं उप्पादेन्ती रूपावचरमेव उप्पादेय्य. न हि अञ्ञभूमिकं कम्मं अञ्ञभूमिकं विपाकं उप्पादेतीति. अत्तना सदिसारम्मणं तिट्ठानिकमेव च उप्पादेय्य चित्तुप्पादकण्डे रूपावचरविपाकस्स कम्मसदिसारम्मणस्सेव वुत्तत्ता. न च रूपावचरविपाको परित्तादिआरम्मणो अत्थि, अभिञ्ञाचेतना ¶ च परित्तादिआरम्मणाव होति. तस्मा विपाकं न उप्पादेतीति विञ्ञायति. कसिणेसु च उप्पादितस्स चतुत्थज्झानसमाधिस्स आनिसंसभूता अभिञ्ञा. यथाह ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते’’तिआदि (दी. नि. १.२४४-२४५; म. नि. १.३८४-३८६, ४३१-४३३; पारा. १२). तस्मा समाधिफलसदिसा सा, न च फलं देति. दानसीलानिसंसभूतो तस्मिं भवे पच्चयलाभो वियाति सापि विपाकं न उप्पादेतीति.
‘‘यथा च अभिञ्ञाचेतना, एवं उद्धच्चचेतनापि न होती’’ति इदं उद्धच्चसहगतधम्मे विसुं उद्धरित्वा ‘‘तेसं विपाके ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ. ७२५) वुत्तत्ता ¶ विचारेतब्बं. सा पन विचारणा हेट्ठा खन्धनिद्देसवण्णनायं अकुसलकथायं विचारिता एवाति तत्थ विचारितनयेनेव वेदितब्बा. अपिचेत्थ यदेके विभज्ज वदन्ति, दस्सनभावनानं अभावेपि येसं पुथुज्जनानं, सेक्खानञ्च दस्सनभावनाहि भवितब्बं, तेसं तदुप्पत्तिकाले तेहि पहातुं सक्कुणेय्या अकुसला दस्सनेन पहातब्बा, भावनाय पहातब्बाति च वुच्चन्ति. पुथुज्जनानं पन भावनाय अभावा भावनाय पहातब्बचिन्ता नत्थि. तेन तेसं पवत्तमाना दस्सनेन पहातुं असक्कुणेय्यापि भावनाय पहातब्बाति न वुच्चन्ति. यदि वुच्चेय्युं, दस्सनेनपहातब्बा भावनायपहातब्बानं केसञ्चि केनचि कदाचि आरम्मणआरम्मणाधिपतिउपनिस्सयपच्चयेहि पच्चयो भवेय्युं? न च पट्ठाने दस्सनेनपहातब्बा भावनायपहातब्बानं केनचि पच्चयेन पच्चयोति वुत्ता. सेक्खानं पन विज्जमाना भावनाय पहातुं सक्कुणेय्याति भावनाय पहातब्बा. तेनेव सेक्खानं दस्सनेन पहातब्बा, चत्तत्ता वन्तत्ता मुत्तत्ता पहीनत्ता पटिनिस्सट्ठत्ता उक्खेटितत्ता समुक्खेटितत्ता अस्सादितब्बा, अभिनन्दितब्बा च न होन्ति. पहीनताय एव सोमनस्सहेतुभूता, अविक्खेपहेतुभूता च न दोमनस्सं, उद्धच्चञ्च उप्पादेन्तीति न ते तेसं आरम्मणआरम्मणाधिपतिभावं, पकतूपनिस्सयभावञ्च गच्छन्ति. न हि पहीने उपनिस्साय अरियो रागादिकिलेसे उप्पादेति.
वुत्तञ्हेतं ‘‘सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छति…पे… अरहत्तमग्गेन…पे… पच्चागच्छती’’ति (महानि. ८०; चूळनि. मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देस २७). न च पुथुज्जनानं दस्सनेन पहातुं सक्कुणेय्या, इतरेसं न केनचि पच्चयेन पच्चयो होन्तीति न सक्का वत्तुं ‘‘दिट्ठिं अस्सादेति अभिनन्दति, तं आरब्भ रागो उप्पज्जति, दिट्ठि, विचिकिच्छा, उद्धच्चं उप्पज्जति. विचिकिच्छं आरब्भ विचिकिच्छा ¶ , दिट्ठि, उद्धच्चं उप्पज्जती’’ति (पट्ठा. १.१.४०७) दिट्ठिविचिकिच्छानं उद्धच्चारम्मणपच्चयभावस्स वुत्तत्ता. एत्थ हि उद्धच्चन्ति उद्धच्चसहगतचित्तुप्पादं सन्धाय वुत्तं. एवञ्च कत्वा अधिपतिपच्चयनिद्देसे ‘‘दिट्ठिं गरुं कत्वा अस्सादेति अभिनन्दति, तं गरुं कत्वा रागो उप्पज्जति, दिट्ठि उप्पज्जती’’ति (पट्ठा. १.१.४१५) एत्तकमेव ¶ वुत्तं, न वुत्तं ‘‘उद्धच्चं उप्पज्जती’’ति. तस्मा दस्सनभावनाहि पहातब्बानं अतीतादिभावेन न वत्तब्बत्तेपि यादिसानं ताहि अनुप्पत्तिधम्मता आपादेतब्बा, तेसु पुथुज्जनेसु वत्तमाना दस्सनं अपेक्खित्वा तेन पहातुं सक्कुणेय्या दस्सनेन पहातब्बा, सेक्खेसु वत्तमाना भावनं अपेक्खित्वा ताय पहातुं सक्कुणेय्या भावनाय पहातब्बा.
तेसु भावनाय पहातब्बा सहायविरहा विपाकं न जनयन्तीति भावनाय पहातब्बचेतनाय नानाक्खणिककम्मपच्चयभावो न वुत्तो, अपेक्खितब्बदस्सनभावनारहितानं पन पुथुज्जनेसु उप्पज्जमानानं सकभण्डे छन्दरागादीनं, उद्धच्चसहगतचित्तुप्पादस्स च संयोजनत्तयतदेकट्ठकिलेसानं अनुपच्छिन्नताय अपरिक्खीणसहायानं विपाकुप्पादनं न सक्का पटिसेधितुन्ति उद्धच्चसहगतधम्मानं विपाको विभङ्गे वुत्तो. यदि एवं, अपेक्खितब्बदस्सनभावनारहितानं अकुसलानं नेवदस्सनेन-नभावनायपहातब्बताय नवत्तब्बता आपज्जतीति? नापज्जति, अप्पहातब्बानं ‘‘नेवदस्सनेन-नभावनाय पहातब्बा’’ति (ध. स. तिकमातिका ९) वुत्तत्ता, अप्पहातब्बविरुद्धसभावत्ता च अकुसलानं.
एवम्पि ते इमस्मिं तिके ‘‘नवत्तब्बा’’ति वत्तब्बा आपज्जन्तीति? नापज्जन्ति, चित्तुप्पादकण्डे दस्सितानं द्वादसअकुसलचित्तुप्पादानं द्वीहि पदेहि सङ्गहितत्ता. यथा हि धम्मवसेन सब्बे सङ्खतधम्मा सङ्गहिताति उप्पन्नत्तिके कालवसेन असङ्गहितापि अतीता ‘‘नवत्तब्बा’’ति न वुत्ता चित्तुप्पादरूपभावेन गहितेसु नवत्तब्बस्स अभावा, एवमिधापि चित्तुप्पादभावेन गहितेसु नवत्तब्बस्स असङ्गहितस्स अभावा नवत्तब्बता नवुत्ताति वेदितब्बा. यत्थ हि चित्तुप्पादो कोचि नियोगतो नवत्तब्बो अत्थि, तत्थ तेसं चतुत्थो कोट्ठासो अत्थीति यथावुत्तपदेसु विय तत्थापि भिन्दित्वा भजापेतब्बचित्तुप्पादे भिन्दित्वा भजापेति ‘‘सिया नवत्तब्बा परित्तारम्मणा’’तिआदिना (ध. स. १४२२). तदभावा उप्पन्नत्तिके, इध च तथा न वुत्ता.
अथ ¶ वा यथा सप्पटिघेहि समानसभावत्ता रूपधातुयं तयो महाभूता सप्पटिघाति वुत्ता. यथाह ‘‘असञ्ञसत्तानं अनिदस्सनसप्पटिघं एकं महाभूतं पटिच्च द्वे महाभूता, द्वे महाभूते पटिच्च एकं महाभूत’’न्ति ¶ , एवं पुथुज्जनानं पवत्तमाना भावनाय पहातब्बसमानसभावा भावनाय पहातब्बाति वुच्चेय्युन्ति? नत्थि नवत्तब्बतापसङ्गो. एवञ्च सति पुथुज्जनानं पवत्तमानापि भावनाय पहातब्बा सकभण्डे छन्दरागादयो परभण्डे छन्दरागादीनं उपनिस्सयपच्चयो, रागो च रागदिट्ठीनं अधिपतिपच्चयोति अयमत्थो लद्धो होति. यथा पन अफोट्ठब्बत्ता रूपधातुयं तयो महाभूता न परमत्थतो सप्पटिघा, एवं अपेक्खितब्बभावनारहिता पुथुज्जनेसु वत्तमाना सकभण्डे छन्दरागादयो न परमत्थतो भावनाय पहातब्बाति भावनाय पहातब्बानं नानाक्खणिककम्मपच्चयता न वुत्ता. न च दस्सनेनपहातब्बा भावनायपहातब्बानं केनचि पच्चयेन पच्चयोति वुत्ता. ये हि दस्सनेन पहातब्बपच्चया किलेसा, न ते दस्सनतो उद्धं पवत्तन्ति. दस्सनेन पहातब्बपच्चयस्सपि पन उद्धच्चसहगतस्स सहायवेकल्लमत्तमेव दस्सनेन कतं, न तस्स कोचि भावो दस्सनेन अनुप्पत्तिधम्मतं आपादितोति तस्स एकन्तभावनायपहातब्बता वुत्ता. तस्मा तस्स तादिसस्सेव सति सहाये विपाकुप्पादनवचनं, असति च विपाकानुप्पादनवचनं न विरुज्झतीति.
तयिदं सब्बं तेसं आचरियानं अहोपुरिसिकामत्तन्ति अपरे. कस्मा? उद्धच्चसहगतस्स एकन्तेन भावनाय पहातब्बत्ता. एवञ्हि वुत्तं भगवता ‘‘कतमे धम्मा भावनाय पहातब्बा? उद्धच्चसहगतो चित्तुप्पादो’’ति (ध. स. १४०६). यदि हि तं इच्छितं सिया, यथा अतीतारम्मणत्तिके ‘‘नियोगा अनागतारम्मणा नत्थी’’ति (ध. स. १४३३) वत्वा विभज्ज वुत्तं, एवमिधापि ‘‘नियोगा भावनाय पहातब्बा नत्थी’’ति वत्वा ‘‘उद्धच्चसहगतो सिया भावनाय पहातब्बो, सिया न वत्तब्बो’’ति वदेय्य. या च तं समत्थेन्तेन ‘‘यदि वुच्चेय्यु’’न्तिआदिना युत्ति वुत्ता, सापि अयुत्ति. कस्मा? यस्मा दस्सनेन पहातब्बारम्मणानं रागदिट्ठिविचिकिच्छाउद्धच्चानं दस्सनेन पहातब्बभावो एव इच्छितोति. यं पन उद्धच्चग्गहणेन पाळियं उद्धच्चसहगतो चित्तुप्पादो वुत्तोति वत्वा तं साधेतुं अधिपतिपच्चयनिद्देसे उद्धच्चस्स अनुद्धरणं निबन्धनं वुत्तं, तम्पि अनिबन्धनं पट्ठाने सावसेसपाठदस्सनतो. तथा हि ‘‘अतीतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स, अनागतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति ¶ (पट्ठा. २.१८.२) एतेसं विभङ्गे चेतोपरियञाणग्गहणं ¶ कत्वा ‘‘पच्चुप्पन्नो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्सा’’ति एतस्स विभङ्गे लब्भमानम्पि न उद्धटं.
भावनाय पहातब्बस्स विपाकदानं पति दस्सनेन पहातब्बस्स सहायभावूपगमनं विचारेतब्बं. किं अविज्जादि विय दानसीलादीनं उप्पत्तियायेव विपाकदानसामत्थिया ठानवसेन दस्सनेनपहातब्बं भावनायपहातब्बस्स सहायभावं उपगच्छति, उदाहु किलेसा विय कम्मस्स पटिसन्धिदानं पतीति? किञ्चेत्थ – यदि ताव पुरिमो पक्खो पहीनदस्सनप्पहातब्बत्ता सेक्खसन्ताने पवत्तिनो भावनापहातब्बस्स किरियभावो आपज्जति पहीनाविज्जातण्हामाने सन्ताने पवत्तदानादि विय. अथ दुतियो, तस्सापि दस्सनेनपहातब्बता आपज्जति अपायगमनीयसभावानतिवत्तनतो, तस्मा हेट्ठा विचारितनयेनेव उद्धच्चसहगतस्स विपाकदानं पति पाळिया, अट्ठकथाय च अविरुज्झनवसेनेत्थ अत्थविनिच्छयो वेदितब्बो.
सापीति उद्धच्चचेतनापि. विञ्ञाणस्स पच्चयभावेति सम्पुण्णस्स विपाकविञ्ञाणस्स पच्चयभावे. यदि अपनेतब्बा, कस्मा ‘‘समवीसति चेतना’’ति वुत्तन्ति तस्स कारणं दस्सेन्तो आह ‘‘अविज्जापच्चया पन सब्बापेता होन्ती’’ति. अभिञ्ञाचेतनायपि पच्चयभावं दस्सेति. यदि एवं अभिञ्ञाचेतनाय सह एकवीसतीति वत्तब्बं, न, तथा अवचनस्स वुत्तकारणत्ता. तं पन इतरावचनस्सापि कारणन्ति समानरूपाय एकिस्सा अवचने यं कारणं अपेक्खित्वा एका न वुत्ता, तेन कारणेन वुत्तायपि अवत्तब्बतं दस्सेति. अयं तिकोति कायसङ्खारत्तिको. पुरिमत्तिकन्ति पुञ्ञाभिसङ्खारत्तिकं. पविसतीति कथं पविसति. पुञ्ञाभिसङ्खारो हि अट्ठकामावचरचेतनापभेदो कायदुच्चरिततो विरमन्तस्स सिया कायसङ्खारो, वचीदुच्चरिततो विरमन्तस्स सिया वचीसङ्खारो, मनोद्वारे पन उप्पन्ना तेरसपि चेतना पुञ्ञाभिसङ्खारो च होति चित्तसङ्खारो च. अपुञ्ञाभिसङ्खारोपि कायदुच्चरितवसेन पवत्तियं सिया कायसङ्खारो, वचीदुच्चरितवसेन पवत्तियं सिया वचीसङ्खारो, द्वे द्वारानि मुञ्चित्वा मनोद्वारे पवत्तियं सिया चित्तसङ्खारो, आनेञ्जाभिसङ्खारो चाति एवं दुतियत्तिको पुरिमत्तिकमेव ¶ पविसति. तेन वुत्तं ‘‘अत्थतो पुञ्ञाभिसङ्खारादीनंयेव वसेन अविज्जाय पच्चयभावो वेदितब्बो’’ति.
५९३. अविज्जाभावे ¶ भावतोति अविज्जाय अत्थिभावे सङ्खारानं भावतो. न हि अविज्जाय असति कदाचि सङ्खारा सम्भवन्ति. इदानि तं अविज्जाय भावं दस्सेन्तो ‘‘अञ्ञाणं अप्पहीनं होती’’ति आह. तेन मग्गेन अनिरोधो इध अविज्जाय अत्थिभावो, न धरमानता एवाति दस्सेति. स्वायमत्थो हेट्ठा विभावितोयेव. ‘‘अविज्जासङ्खात’’न्ति च इमिना ञाणाभावादिं निवत्तेति. अयञ्हि अ-कारो ‘‘अहेतुका धम्मा (ध. स. दुकमातिका २) अभिक्खुको आवासो’’तिआदीसु (चूळव. ७६) तंयोगनिवत्तियं दिस्सति. अभावो हेत्थ दीपितो. ‘‘अप्पच्चया धम्मा’’ति (ध. स. दुकमातिका ७) तंसम्बन्धितानिवत्तियं. पच्चयुप्पन्नञ्हि पच्चयसम्बन्धीति अप्पच्चयुप्पन्नत्ताति तंसम्बन्धिता एत्थ जोतीयति. ‘‘अनिदस्सना धम्मा’’ति (ध. स. दुकमातिका ९) तंसभावनिवत्तियं. निदस्सनञ्हि दट्ठब्बता. अथ चक्खुविञ्ञाणं निदस्सनं न पस्सतीति तग्गहेतब्बतानिवत्तियं. तथा ‘‘अनासवा धम्मा’’ति (ध. स. दुकमातिका १५). ‘‘अप्पटिघा धम्मा (ध. स. दुकमातिका १०), अनारम्मणा धम्मा’’ति (ध. स. दुकमातिका ५५) तंकिच्चनिवत्तियं. ‘‘अरूपिनो धम्मा (ध. स. तिकमातिका ११), अचेतसिका धम्मा’’ति (ध. स. दुकमातिका ५७) तब्भावनिवत्तियं. तदञ्ञथा हि एत्थ पकासीयति. ‘‘अमनुस्सो’’ति (दी. नि. २.३२१) तब्भावमत्तनिवत्तियं. मनुस्सत्तमत्तं नत्थि, अञ्ञं समानन्ति सदिसता हेत्थ सूचीयति. ‘‘अस्समणो समणपटिञ्ञो (अ. नि. ३.१३, २७; पु. प. ९१, १२४), अपुत्तो’’ति तथा सम्भावनीयगुणनिवत्तियं. गरहा हि एत्थ ञायति. ‘‘कच्चि भोतो अनामयं (जा. १.१५.१४६; २.२०.१२९), अनुदरा कञ्ञा’’ति तदनप्पभावनिवत्तियं. ‘‘अनुप्पन्ना धम्मा’’ति (ध. स. तिकमातिका १७) तंसदिसभावनिवत्तियं. अतीतानञ्हि उप्पन्नपुब्बत्ता, उप्पादिधम्मानञ्च पच्चयेकदेसनिब्बत्तिया आरद्धुप्पादभावा, कालविनिमुत्तस्स च विज्जमानत्ता उप्पन्नानुकूलता, पगेव पच्चुप्पन्नानन्ति तब्बिधुरभावो एत्थ विञ्ञायति. ‘‘असेक्खा धम्मा’’ति (ध. स. तिकमातिका ११) तदपरियोसाननिवत्तियं. तन्निट्ठानञ्हेत्थ पकासीयति. इमेसं पन अत्थानं असम्भवतो पारिसेसेन यथा कुसलपटिपक्खा धम्मा अकुसला, एवं विज्जापटिपक्खा अविज्जाति कत्वा ञाणपटिपक्खो धम्मो अञ्ञाणन्ति वेदितब्बं.
सुखसञ्ञाय ¶ गहेत्वा दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खसङ्खारदुक्खताहि विञ्ञूहि दुक्खन्त्वेव गहेतब्बं संसारदुक्खं सुखन्ति सञ्ञाय अभिनिविसित्वा, एतेन तत्थ तण्हापवत्तिं दस्सेति. आरभतीति ¶ निब्बत्तेति. तण्हापरिक्खारेति तण्हाय ‘‘सुखं सुभ’’न्तिआदिना सङ्खते परिक्खते, अलङ्कतेति अत्थो. तण्हा हि दुक्खस्स समुदयोति अजानन्तो बालो ‘‘अहो वताहं कायस्स भेदा परं मरणा खत्तियमहासालानं सहब्यतं उपपज्जेय्य’’न्तिआदिना (म. नि. १.४४२) परितस्सन्तो कायसङ्खारे परिक्खरोति. तण्हापरिक्खारेति वा तण्हाय परिवारभूते. तण्हावत्थुं हि चक्खादिं, रूपादिञ्च अभिसङ्खरित्वा तंसमङ्गीनं देन्ता सङ्खरा तण्हाय उपनेन्ता तस्सा परिवारा विय होन्तीति. गतिविसेसे ब्रह्मलोकादिके. अनेकसतपसुबद्धभिंसनो वाजपेय्यादिको यञ्ञो. अमरणत्थाति गहिता दुक्करकिरिया अमरतपो. अमरो वा देवो वा भवेय्यं, देवञ्ञतरो वाति पवत्तिता वतचरिया अमरतपो. दुक्खत्ता वा मरो मारको तपो अमरतपो. दिट्ठे अदिट्ठसद्दो विय मरे अमरसद्दो दट्ठब्बो.
जातिआदिपपातदुक्खजननतो मरुप्पपातसदिसता पुञ्ञाभिसङ्खारस्स वुत्ता. ‘‘महापरिळाहजनिक’’न्ति इमिना अनुदहनट्ठेन तिणुक्कासदिसतं पुञ्ञफलस्स दस्सेति. अप्पस्सादतञ्चाति च-सद्देन अधिकुट्टनविनिविज्झनअङ्गपच्चङ्गपलिभञ्जनादिं सङ्गण्हाति. तप्पच्चयन्ति तस्स विपरिणामदुक्खसभावस्स सुगतिफलस्स पच्चयभूतं. रमणीयभावेन च अस्सादभावेन च गय्हमानं पुञ्ञफलं दीपसिखामधुलित्तसत्थधारासदिसं. तदत्थो च पुञ्ञाभिसङ्खारो तंनिपातलेहनसदिसो वुत्तो. ‘‘सुखो इमिस्सा परिब्बाजिकाय तरुणाय मुदुकाय लोमसाय बाहाय सम्फस्सो’’तिआदिना (म. नि. १.४६९) सुखसञ्ञाय असुभभावस्स असल्लक्खणेनेव एकच्चकामपरिभोगोति बालो विय गूथकीळनं, किलेसाभिभूतताय कोधारतिअभिभूतो असवसो मरितुकामो विय विसखादनं सम्पति किरियाखणे, आयतिं फलक्खणे च जिगुच्छनीयं, दुक्खञ्च अपुञ्ञाभिसङ्खारं आरभति. लोभसहगतस्स वा गूथकीळनसदिसता, दोससहगतस्स विसखादनसदिसता योजेतब्बा. सभयस्सापि पिसाचनगरस्स कामगुणसमिद्धिया सुखविपल्लासहेतुभावो विय आरुप्पविपाकानं ¶ निरन्तरताय, अनुपलक्खियमानउप्पादवयानं दीघसन्तानताय अगय्हमानविपरिणामानं सङ्खारविपरिणामदुक्खभूतानम्पि निच्चादिविपल्लासहेतुभावोति, तेसं पिसाचनगरसदिसता, तदभिमुखगमनसदिसता च आनेञ्जाभिसङ्खारस्स योजेतब्बा.
अविज्जाभावतोव सङ्खारभावो, न अभावतोति सङ्खारानं अविज्जापच्चयभावे सङ्खेपेन अन्वयतो, ब्यतिरेकतो च वुत्तमत्थं सुत्तेन समत्थेतुं ‘‘वुत्तम्पि चेत’’न्तिआदिना सुत्तपदं आभतं ¶ . तत्थ अविद्वाति अविद्दसु. अविज्जागतोति अविज्जाय समन्नागतो, अप्पहीनाविज्जोति अधिप्पायो.
पट्ठानपच्चयकथावण्णना
५९४. तावाति वत्तब्बन्तरापेक्खो निपातो, तेन ‘‘अविज्जा सङ्खारानं पच्चयो’’ति इदं ताव सिद्धं, इदं पन अपरं वत्तब्बन्ति दस्सेति. ‘‘इदं पन वत्तब्ब’’न्ति यमत्थं सन्धाय वुत्तं, तं दस्सेतुं पच्चयधम्मा नाम येसं पच्चया होन्ति, यथा वा पच्चया होन्ति, तदुभयेसं बहुभावतो अनेकधाव पच्चया होन्तीति अविज्जायपि तं आसङ्कन्तो पुच्छि ‘‘कतमेसं सङ्खारानं कथं पच्चयो होती’’ति, पुञ्ञाभिसङ्खारादयो बहू सङ्खारा वुत्ता. अविज्जा च तेसं पच्चयो होति, न सब्बेसं एकधाव होति, तस्मा इमेसं सङ्खारानं एवं पच्चयो होतीति इदं वत्तब्बन्ति अत्थो. तत्राति तस्मिं पच्चयभावे. यदिपि ‘‘कतमेसं सङ्खारान’’न्तिआदिना असाधारणतो पुच्छा आरद्धा, एकदेसेन पन समुदायोपलक्खणमेतन्ति द्वादसन्नं पटिच्चसमुप्पादङ्गानं यथासकं पच्चयुप्पन्नानं पच्चयभावो वत्तब्बोति तं दस्सेतुं, अविज्जाय वा पच्चयभावे पुच्छिते तप्पसङ्गेन सब्बेसम्पि पच्चयधम्मानं पच्चयभावं विसज्जेतुकामो पच्चये ताव पाळिनयेनेव दस्सेतुं ‘‘भगवता ही’’तिआदि आरद्धं. तत्थ च भगवता चतुवीसति पच्चया वुत्ताति सम्बन्धो. तेसं वसेन अविज्जादीनं पच्चयभावो वेदितब्बोति अधिप्पायो.
‘‘हेतु च सो पच्चयो चा’’ति इमिना वचनेन हेतुनो, अधिपतिपच्चयादिभूतस्स च गहणं सियाति तं निवारेन्तो आह ‘‘हेतु हुत्वा पच्चयो’’ति. एवम्पि सो एव दोसो आपज्जतीति पुन आह ‘‘हेतुभावेन पच्चयोति वुत्तं होती’’ति. तेन न इध हेतुसद्देन धम्मग्गहणं ¶ कतं, अथ खो धम्मस्स सत्तिविसेसो गहितोति दस्सेति. तस्स हि पच्चयसद्दस्स च समानाधिकरणतं सन्धाय ‘‘हेतु च सो पच्चयो च, हेतु हुत्वा पच्चयो’’ति च वुत्तं. एवञ्च कत्वा परतो पाळियं ‘‘हेतू हेतु…पे… हेतुपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिना (पट्ठा. १.१.१) तेन तेन हेतुभावादिउपकारेन तस्स तस्स धम्मस्स उपकारकत्तं वुत्तं. अभिधम्मट्ठकथायं पन ‘‘यो हि धम्मो यं धम्मं अप्पच्चक्खाय तिट्ठति वा उप्पज्जति वा, सो तस्स पच्चयो’’ति (पट्ठा. अट्ठ. पच्चयुद्देसवण्णना), ‘‘मूलट्ठेन उपकारको धम्मो हेतुपच्चयो’’ति (पट्ठा. अट्ठ. पच्चयुद्देसवण्णना) च एवमादिना धम्मपट्ठाननिद्देसेन ¶ धम्मतो अञ्ञा धम्मसत्ति नाम नत्थीति धम्मेहेव धम्मसत्तिविभावनं कतन्ति दट्ठब्बं. इधापि वा ‘‘हेतु च सो पच्चयो चा’’ति धम्मेनेव धम्मसत्तिं दस्सेति. न हि ‘‘हेतुपच्चयो’’तिआदिको उद्देसो कुसलादिउद्देसो विय धम्मप्पधानो, अथ खो धम्मानं उपकारकभावप्पधानोति.
‘‘एसेव नयो’’ति इमिना तब्भावेन पच्चयभावं आरम्मणादीसु अतिदिसति ‘‘आरम्मणञ्च तं पच्चयो चाति आरम्मणपच्चयो, आरम्मणं हुत्वा पच्चयो, आरम्मणभावेन पच्चयोति अत्थो’’ति, न कम्मधारयमत्तं.
५९५. वचनावयवोति साधनावयवं सन्धायाह. वचनसभावञ्हि साधनं परेसं अविदितत्थञापनतो लोके साधनन्ति पाकटं पञ्ञातं. तथा हि नं अवयवलक्खणं, वचनसभावञ्च साधनं, अवयवपक्खादीनि वचनानि साधनन्ति च ञायवादिनो वदन्ति. पटिञ्ञा, हेतूतिआदीसूति पटिञ्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनय, निगमनानि. उदाहरणसाधम्मिया साध्यसाधनं हेतु. विरूपो हेतूति च एवमादीसु कारणं यं किञ्चि कारणलक्खणं, सम्पापकलक्खणम्पि वा. आदि-सद्देन तस्सापि सङ्गहेतब्बताय, ञापकलक्खणं पन वचनावयवग्गहणेन गहितं. कामं मूलम्पि कारणलक्खणं कारणमेव, कारणन्ति पनेत्थ पच्चयहेतु गहितो. मूलन्ति हेतुहेतूति कारणविसेसविसयत्ता मूलस्स विसुं गहणं. एतीति एतस्स अत्थवचनं वत्ततीति, तञ्च उप्पत्तिट्ठितीनं साधारणवचनं. तेनेवाह ‘‘तिट्ठति वा उप्पज्जति वा’’ति. एकच्चो हि पच्चयो ठितिया एव उपकारको होति यथा पच्छाजातपच्चयो, एकच्चो ¶ उप्पत्तिया एव यथा अनन्तरादिको, एकच्चो उभयस्स यथा हेतुआदयो.
उपकारकलक्खणोति च धम्मेन धम्मसत्तिं उपकारं दस्सेतीति दट्ठब्बं. हिनोति पतिट्ठाति एत्थाति हेतु, अनेकत्थत्ता धातुसद्दानं हि-सद्दो मूलसद्दो विय पतिट्ठत्थो वेदितब्बो. हिनोति वा एतेन कम्मनिदानभूतेन उद्धं ओजं अतिहरन्तेन मूलेन विय पादपो तप्पच्चयं फलं गच्छति पवत्तति वुद्धिं विरुळ्हिं आपज्जतीति हेतु. अत्तनो फलं करोतीति कारणं. निददाति दस्सेन्तं विय होतीति निदानं. सम्भवति तं एतस्माति सम्भवो. पभवति एतस्माति पभवोति पच्चयहेतुसद्देहि इतरेसम्पि समानत्थता वेदितब्बा. एवं सन्तेपि कारणविसेसविसयो ¶ हेतुसद्दो, कारणसामञ्ञविसयो पच्चयसद्दोति दस्सेन्तो ‘‘मूलट्ठेना’’तिआदिमाह. हेतुअत्थो, पच्चयट्ठो च हेट्ठा पपञ्चवसेन वुत्तोति तं सङ्खिप्पं दस्सेन्तो आह ‘‘सङ्खेपतो…पे… हेतुपच्चयो’’ति.
यथा सालिवीहिबीजादीनि तंतंओसधीनं सालिवीहिआदिभावस्स साधकानि, मणिआदिप्पभावत्थूनि च नीलादिवण्णानि नीलादिप्पभासाधकानि, एवं हेतुपच्चयो यथारहं अत्तना सम्पयुत्तधम्मानं कुसलादिभावस्स साधकोति इममत्थं दस्सेति ‘‘सो सालिआदीन’’न्तिआदिना. आचरियानन्ति च रेवताचरियं सन्धायाह. एवं सन्तेति हेतुपच्चयो यदि कुसलादिभावसाधको, एवं सति. न सम्पज्जति न सिज्झति. यथा कुसलाकुसलहेतु तंसमुट्ठानरूपस्स कुसलाकुसलभावाय न परियत्तो, एवं अब्याकतोपि हेतु तंसमुट्ठानरूपस्स अब्याकतभावाय. सभावेनेव हि तं अब्याकतन्ति आह ‘‘न हि सो तेसं कुसलादिभावं साधेती’’ति. हेतुपच्चयो च तेसं होतियेवाति आह ‘‘न च पच्चयो न होती’’ति. इदानि तमत्थं पाळिया समत्थेतुं ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदि वुत्तं. विना एतेनाति एतेन हेतुना अब्याकतभावसाधकेन विना अहेतुकत्ता, अब्याकतभावो सिद्धो सभावेनेवाति अधिप्पायो.
‘‘योनिसो, भिक्खवे, मनसि करोतो अनुप्पन्ना चेव कुसला धम्मा उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’’तिआदि (अ. नि. १.६७) वचनेहि कुसलभावस्स ¶ योनिसोमनसिकारप्पटिबद्धता सिद्धाति आह ‘‘योनिसोमनसिकारप्पटिबद्धो कुसलभावो’’ति. एतेनेव अकुसलअब्याकतभावापि कुसलभावो विय न हेतुपटिबद्धाति दस्सितं होति. यं पनेके मञ्ञेय्युं ‘‘अहेतुकहेतुस्स अकुसलभावो विय सहेतुकहेतूनम्पि सभावतोव कुसलादिभावो, अञ्ञेसं तंसम्पयुत्तानं हेतुपटिबद्धो’’ति, तस्स उत्तरं वत्तुं ‘‘यदि चा’’तिआदिमाह. अलोभो कुसलो वा सिया अब्याकतो वाति यदि अलोभो सभावतो कुसलो, सो कुसलसभावत्ता अब्याकतो न सिया. अथ अब्याकतो तंसभावत्ता कुसलो न सिया अलोभसभावस्स अदोसत्ताभावो विय. यस्मा पन उभयथापि होति, तस्मा यथा उभयथा होन्तेसु सद्धादीसु सम्पयुत्तेसु हेतुपटिबद्धं कुसलादिभावं परियेसेथ, न सभावतो, एवं हेतूसुपि कुसलादिता अञ्ञपटिबद्धा परियेसितब्बा, न सभावतोति यं वुत्तं ‘‘सम्पयुत्तहेतूसु सभावतोव कुसलादिभावो’’ति, तं न युज्जति. सा पन परियेसियमाना योनिसोमनसिकारादिपटिबद्धा ¶ होतीति हेतूसु विय सम्पयुत्तेसुपि योनिसोमनसिकारादिपटिबद्धो कुसलादिभावो, न हेतुपटिबद्धोति सिद्धं होतीति अधिप्पायो.
विरुळ्हमूला वियाति एतेन मूलानि विय मूलानीति दस्सेति. तेनेवाह ‘‘सुप्पतिट्ठितभावसाधनेना’’ति. स्वायं ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स, कुसलो धम्मो अब्याकतस्स, कुसलो धम्मो कुसलाब्याकतस्स, अकुसलो धम्मो अकुसलस्स, अकुसलो धम्मो अब्याकतस्स, अकुसलो धम्मो अकुसलाब्याकतस्स, अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्सा’’ति एवं सत्तधा पञ्हावारे निद्दिट्ठो. यं पन वुत्तं हेतुकिच्चं दस्सेन्तेन ‘‘हेतू हेतुसम्पयुत्तकानं धम्मानं, तंसमुट्ठानानञ्च रूपानं हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.१), तत्थ पठमो हेतुसद्दो पच्चत्तनिद्दिट्ठो पच्चयधम्मनिद्देसो, तेनस्स हेतुभावेन उपकारकता हेतुपच्चयताति दस्सेति. दुतियो पच्चयुप्पन्नविसेसनं, तेन न येसं केसञ्चि सम्पयुत्तकानं हेतू हेतुपच्चयेन पच्चयो, अथ खो हेतुना सम्पयुत्तानमेवाति दस्सेति. ननु च सम्पयुत्तसद्दस्स ¶ सापेक्खत्ता दुतिये हेतुसद्दे अविज्जमानेपि अञ्ञस्स अपेक्खितब्बस्स अनिद्दिट्ठत्ता हेतू अत्तनाव सम्पयुत्तकानं हेतुपच्चयेन पच्चयोति अयमत्थो विञ्ञायतीति? नायमेकन्तो. हेतुसद्दो हि पच्चत्तनिद्दिट्ठो ‘‘हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति एत्थेव ब्यावटो यदा गय्हति, न तदा सम्पयुत्तविसेसनं होतीति सम्पयुत्तअविसिट्ठा ये केचि गहिता भवेय्युन्ति. ननु च यथा ‘‘अरूपिनो आहारा सम्पयुत्तकानं धम्मानं, अरूपिनो इन्द्रिया सम्पयुत्तकानं धम्मान’’न्ति च वुत्ते दुतियेन आहारग्गहणेन, इन्द्रियग्गहणेन च विनापि आहारिन्द्रियसम्पयुत्तकाव गय्हन्ति, एवमिधापि सियाति? न, आहारिन्द्रियासम्पयुत्तस्स वज्जेतब्बस्स अभावतो. वज्जेतब्बाभावतो हि तत्थ दुतिये आहारिन्द्रियग्गहणे असतिपि तंसम्पयुत्तकाव गय्हन्तीति तं न कतं, इध पन वज्जेतब्बं अत्थीति कत्तब्बं दुतियं हेतुग्गहणं. एवम्पि ‘‘हेतू हेतुसम्पयुत्तकान’’न्ति एत्थ हेतुसम्पयुत्तकानं सो एव सम्पयुत्तकहेतूति विसेसनस्स अकतत्ता यो कोचि हेतु यस्स कस्सचि हेतुसम्पयुत्तस्स हेतुपच्चयेन पच्चयोति आपज्जतीति? नापज्जति, पच्चत्तनिद्दिट्ठस्सेव हेतुनो पुन सम्पयुत्तविसेसनभावेन वुत्तत्ता. एतदत्थमेव हि विनापि दुतियेन हेतुसद्देन हेतुसम्पयुत्तभावे सिद्धेपि तस्स गहणं कतं.
अथ वा असति दुतिये हेतुसद्दे हेतुसम्पयुत्तकानं हेतुपच्चयेन पच्चयो, न पन हेतूनन्ति एवम्पि गहणं सियाति तन्निवारणत्थं सो वुत्तो. तेन हेतुसम्पयुत्तभावं ये लभन्ति, तेसं ¶ सब्बेसं हेतूनं, अञ्ञेसम्पि हेतू हेतुपच्चयेन पच्चयोति दस्सितं होति. यस्मा पन हेतुझानमग्गा पतिट्ठामत्तादिभावेन अञ्ञधम्मनिरपेक्खा, न आहारिन्द्रिया विय सापेक्खा एव, तस्मा एतेस्वेव दुतियं हेतादिग्गहणं कतं. आहारिन्द्रिया पन आहरितब्बईसितब्बापेक्खा एव, तस्मा ते विनापि दुतियेन आहारिन्द्रियग्गहणेन अत्तना एव आहरितब्बे, ईसितब्बे च आहारिन्द्रियभूते, अञ्ञे च सम्पयुत्तके परिच्छिन्दन्तीति तं तत्थ न कतं. इध च दुतियेन हेतुग्गहणेन पच्चयुप्पन्नानं हेतुना, पच्चयभूतेनेव च सम्पयुत्तानं हेतूनं, अञ्ञेसञ्च परिच्छिन्नत्ता पुन विसेसेन किच्चं नत्थीति पञ्हावारे ‘‘कुसला ¶ हेतू सम्पयुत्तकानं खन्धान’’न्तिआदीसु दुतियं हेतुग्गहणं न कतन्ति दट्ठब्बं.
५९६. आरम्मणभावेनाति विसयभावेन, आलम्बितब्बभावेनाति अत्थो. आरभित्वापीति पि-सद्देन इममत्थं दस्सेति – रूपायतनादिमत्ते यस्मिं किस्मिञ्चि एकस्मिं अट्ठत्वा ‘‘यं यं धम्मं आरब्भा’’ति (पट्ठा १.१.२) अनियमेन सब्बरूपायतनानं…पे… सब्बधम्मायतनानञ्च आरम्मणपच्चयभावस्स वुत्तत्ता रूपादिभेदेन छब्बिधेसु सङ्खतासङ्खतपञ्ञत्तिधम्मेसु न कोचि धम्मो आरम्मणपच्चयो न होतीति. स्वायं आरम्मणपच्चयभावो हेट्ठा विभावितो एव. आलम्बित्वाति गहेत्वा. एकन्तसारम्मणभावतो अनारब्भ पवत्ति एव नत्थीति आह ‘‘आरब्भेवा’’ति. स्वायं ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स, कुसलो धम्मो अकुसलस्स, कुसलो धम्मो अब्याकतस्स, अकुसलो धम्मो अकुसलस्स, कुसलस्स, अब्याकतस्स, अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स, कुसलस्स, अकुसलस्सा’’ति एवं नवप्पकारो वेदितब्बो.
५९७. जेट्ठकट्ठेनाति पमुखभावेन. अत्ताधीनानञ्हि पतिभूतो धम्मो अधिपति. सो तेसं पमुखभावेन पवत्तति. ‘‘छन्दवतो किं नाम न सिज्झती’’तिआदिकं पुरिमाभिसङ्खारूपनिस्सयं लभित्वा उप्पज्जमाने चित्तुप्पादे छन्दादयो धुरभूता जेट्ठकभूता सम्पयुत्तधम्मे साधयमाना वसे वत्तयमाना हुत्वा पवत्तन्ति, सम्पयुत्तधम्मा च तेसं वसेन वत्तन्ति हीनादिभावेन तदनुवत्तनतो, तेन ते अधिपतिपच्चया होन्ति. गरुकातब्बम्पि आरम्मणं तन्निन्नपोणपब्भारानं अस्सादनपच्चवेक्खणमग्गफलानं अत्तनो वसे वत्तयमानं विय पच्चयो होति. तस्मा अयं अत्ताधीनानं पतिभावेन उपकारकत्ता अधिपतिपच्चयोति दट्ठब्बो. छन्दाधिपतीति छन्दसङ्खातो अधिपति, छन्दं धुरं छन्दं जेट्ठकं कत्वा चित्तुप्पत्तिकाले उप्पन्नस्स कत्तुकम्यताछन्दस्सेतं नामं. सेसेसुपि एसेव नयो. कस्मा पन यथा हेतुपच्चयनिद्देसे ¶ ‘‘हेतू हेतुसम्पयुत्तकान’’न्ति (पट्ठा. १.१.१) वुत्तं, एवमिध ‘‘अधिपती अधिपतिसम्पयुत्तकान’’न्ति अवत्वा ‘‘छन्दाधिपति छन्दसम्पयुत्तकान’’न्तिआदिना (पट्ठा. १.१.३) नयेन वुत्तन्ति? एकक्खणे ¶ अभावतो. हेतवो हि द्वे तयोपि एकक्खणे हेतुपच्चया होन्ति, मूलट्ठेन उपकारकभावस्स अविजहनतो. अधिपति पन जेट्ठकट्ठेन उपकारको, न च एकक्खणे बहू जेट्ठका होन्ति. तस्मा एकतो उप्पन्नानम्पि तेसं एकक्खणे अधिपतिपच्चयभावो नत्थीति ‘‘अधिपती अधिपतिसम्पयुत्तकान’’न्ति अवत्वा ‘‘छन्दाधिपति छन्दसम्पयुत्तकान’’न्तिआदिना नयेन वुत्तं.
यं यं धम्मन्ति यं यं आरम्मणधम्मं. गरुं कत्वाति गरुकारचित्तीकारवसेन वा अस्सादनवसेन वा गरुकारिकं लद्धब्बं अविजहितब्बं अनवञ्ञातं कत्वा. ते ते धम्माति ते ते गरुकातब्बा धम्मा. तेसं तेसन्ति तंतंगरुकारकधम्मानं. अधिपतिपच्चयेनाति आरम्मणाधिपतिपच्चयेन. स्वायं ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स सहजातारम्मणेहि, अकुसलस्स आरम्मणेनेव, अब्याकतस्स सहजातारम्मणेहि, कुसलाब्याकतस्स सहजातेनेवाति कुसलमूला चत्तारो, अकुसलो धम्मो अकुसलस्स सहजातारम्मणेहि, अब्याकतस्स सहजातेनेव, तथा अकुसलाब्याकतस्साति अकुसलमूला तयो, अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स सहजातारम्मणेहि, कुसलस्स आरम्मणेनेव, तथा अकुसलस्साति अब्याकतमूला तयो’’ति सङ्खेपतो दसप्पकारो अधिपतिपच्चयो. एत्थ च सत्तधा सहजाताधिपति, सत्तधा आरम्मणाधिपति वेदितब्बो.
५९८. अन्तरायतीति अन्तरं, ब्यवधायकन्ति अत्थो. नास्स अन्तरं विज्जतीति अनन्तरो, अनन्तरो च सो पच्चयो चाति अनन्तरपच्चयो. ‘‘अत्थानन्तरता अनन्तरपच्चयो, कालानन्तरता समनन्तरपच्चयो’’तिआदिना बहुधा पपञ्चयन्ति, असारं गन्थवित्थारं करोन्ति. यथा पवत्तिओकासदानविसेसभावेन नत्थिविगतपच्चया वुत्ता, न एवं अनन्तरसमनन्तरपच्चया, एते पन चित्तनियमहेतुभावेन वुत्ताति तं चित्तनियमहेतुभावं दस्सेतुं ‘‘यो हि एसा’’तिआदि आरद्धं. तत्थ मनोविञ्ञाणधातूतिआदि चित्तनियमोति एत्थ आदि-सद्देन सन्तीरणानन्तरा वोट्ठब्बनं, चुतिअनन्तरा पटिसन्धीति यस्स यस्स चित्तस्स अनन्तरा यं यं चित्तं उप्पज्जति, तस्स तस्स तदनन्तरुप्पादनियमो तंतंसहकारिपच्चयविसिट्ठस्स पुरिमपुरिमचित्तस्सेव वसेन इज्झतीति दस्सेति.
अत्थानन्तरतायाति ¶ अत्थेन केनचि धम्मेन अनन्तरताय. कालानन्तरतायाति कालभेदेन अनन्तरताय ¶ . आचरियानन्ति इधापि रेवताचरियमेव सन्धाय वुत्तं. तत्थाति तस्मिं कालानन्तरताय समनन्तरपच्चयभावे, तस्मिं वा यथावुत्तविरोधे. भावनाबलेन पन वारितत्ताति एत्थ यथा रुक्खस्स वेधे दिन्ने पुप्फितुं समत्थस्सेव पुप्फनं न होति, वेधे पन अपनीते ताय एव समत्थताय पुप्फनं होति, एवमिधापि भावनाबलेन वारितत्ता समुट्ठापनसमत्थस्सेव असमुट्ठापनं, तस्मिञ्च अपगते ताय एव समत्थताय समुट्ठापनं होतीति अधिप्पायो. तम्पि वचनं कालानन्तरता नत्थि सत्ताहादिना कालेन अन्तरितभावतो. एतदेव ‘‘कालन्तरितता अत्थि’’ इच्चेव वदाम. ननु च कालो नाम कोचि परमत्थतो नत्थीति वदेय्याति आसङ्कन्तो आह ‘‘कालानन्तर…पे… लद्धी’’ति.
ब्यञ्जनमत्ततोवेत्थ नानाकरणं पच्चेतब्बं, न अत्थतोति उपचयसन्ततिअधिवचननिरुत्तिपदानं विय सद्दत्थमत्ततो नानाकरणं, न वचनीयत्थतोति अधिप्पायो. तेनेव सद्दत्थविसेसं दस्सेतुं ‘‘कथ’’न्तिआदिमाह. तत्थ पुरिमपच्छिमानं निरोधुप्पादन्तराभावतो निरन्तरुप्पादनसमत्थता अनन्तरपच्चयभावो. रूपकलापानं विय सण्ठानाभावतो, पच्चयपच्चयुप्पन्नानं सहावट्ठानाभावतो च ‘‘इदमितो हेट्ठा, उद्धं, तिरिय’’न्ति विभागाभावा अत्तना एकत्तमिव उपनेत्वा सुट्ठु अनन्तरभावेन उप्पादनसमत्थता समनन्तरपच्चयता. उप्पादनसमत्थताति च अब्यापारत्ता धम्मानं यस्मिं यदाकारे निरुद्धे, वत्तमाने वा सति तंतंविसेसवन्तो धम्मा होन्ति, तस्स सोव आकारो वुच्चतीति दट्ठब्बो. धम्मानं पवत्तिमत्तमेव च उपादाय कालवोहारोति निरोधा वुट्ठहन्तस्स नेवसञ्ञानासञ्ञायतनफलसमापत्तीनं ¶ असञ्ञभवा चवन्तस्स, पुरिमचुतिपच्छिमपटिसन्धीनञ्च निरोधुप्पादनिरन्तरताय कालन्तरता नत्थि. न हि तेसं अन्तरा अरूपधम्मप्पवत्ति अत्थि, यं उपादाय कालन्तरता वुच्चेय्य, न च रूपधम्मप्पवत्ति अरूपधम्मप्पवत्तिया अन्तरं करोति अञ्ञसन्तानत्ता. रूपारूपसन्ततियो हि द्वे अञ्ञमञ्ञं विसदिससभावत्ता अञ्ञमञ्ञूपकारभावेन पवत्तमानापि विसुंयेव होन्ति. एकसन्ततियञ्च पुरिमपच्छिमानं मज्झे पवत्तमानं तंसन्ततिपरियापन्नताय अन्तरकारकं होति. तादिसञ्च किञ्चि नेवसञ्ञानासञ्ञायतनफलसमापत्तीनं मज्झे नत्थि, न च अभावो अन्तरकारको होति अभावत्ता एव. तस्मा जवनानन्तरस्स जवनस्स विय, भवङ्गानन्तरस्स भवङ्गस्स विय च निरन्तरता सुट्ठु अनन्तरता होतीति तथा उप्पादनसमत्थता नेवसञ्ञानासञ्ञायतनचुतीनम्पि दट्ठब्बा. उप्पत्तिया पच्चयभावो चेत्थ अनन्तरपच्चयादीनं पाकटोति उप्पादनसमत्थताव वुत्ता ¶ . पच्चुप्पन्नानं पन धम्मानं पुब्बन्तापरन्तपरिच्छेदेन गहितानं उप्पज्जतीति वचनं अलभन्तानं ‘‘अतीतो धम्मो पच्चुप्पन्नस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिना (पट्ठा. २.१८.४) अनन्तरादिपच्चयभावो वुत्तोति न सो उप्पत्तिया एवाति विञ्ञायति. न हि कुसलादिग्गहणं विय पच्चुप्पन्नग्गहणं अपरिच्छेदं. यतो उप्पत्तिमत्तसमङ्गिनो एव गहणं सिया. तेनेव च अतीतत्तिके पटिच्चवारादयो न सन्तीति. तस्स ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स, कुसलो धम्मो अब्याकतस्स, अकुसलो धम्मो अकुसलस्स, अकुसलो धम्मो अब्याकतस्स, अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स, अब्याकतो धम्मो कुसलस्स, अब्याकतो धम्मो अकुसलस्सा’’ति सत्तधा भेदो वेदितब्बो.
५९९. उप्पज्जमानोव सह उप्पादनभावेनाति एत्थापि उप्पत्तिया पच्चयभावेन पाकटेन ठितियापि पच्चयभावं निदस्सेतीति दट्ठब्बं, अञ्ञथा पदीपनिदस्सनं न युज्जेय्य. पदीपो हि पभासस्स ठितियापि पच्चयो, न उप्पत्तिया एव. पच्चयुप्पन्नानं सहजातभावेन उपकारकता सहजातपच्चयता. ओक्कन्तिक्खणेति पटिसन्धिक्खणे. तस्मिं हि खणे नामरूपं ओक्कन्तं विय परलोकतो आगन्त्वा इध मातुकुच्छिआदिं पविसन्तं विय उप्पज्जति, तस्मा सो खणो ओक्कन्तिक्खणोति वुच्चति. एत्थ च रूपन्ति हदयवत्थुयेव अधिप्पेतं. तञ्हि नामस्स, नामञ्च तस्स सहजातपच्चयो होति. चित्तचेतसिकाति पवत्तियं चत्तारो खन्धा पटिसन्धिक्खणे चित्तसमुट्ठानानं अभावतो. रूपिनो धम्माति हदयवत्थुं सन्धायाह. तत्थ यदिपि पुब्बे ‘‘ओक्कन्तिक्खणे नामरूप’’न्ति वुत्तं, तथापि तेन खणन्तरे सहजातपच्चयभावो रूपधम्मानं न निवारितोति तन्निवारणत्थमिदं वुत्तन्ति गहेतब्बं. किञ्चि कालेति केचि किस्मिञ्चि कालेति अत्थो, तेन रूपिनो धम्मा केचि वत्थुभूता किस्मिञ्चि पटिसन्धिकालेति अञ्ञेसं रूपधम्मानं, वत्थुनो च पवत्तियं अरूपधम्मानं ¶ सहजातपच्चयभावं पुब्बे अनिवारितं निवारेति. एवञ्च कत्वा ‘‘किञ्चि काल’’न्ति वा ‘‘किस्मिञ्चि काले’’ति वा वत्तब्बे तथा अवत्वा विभत्तिविपल्लासं कत्वा वुत्तं. तेन किञ्चीति उपयोगेकवचनं. ‘‘रूपिनो धम्मा’’ति एतेन सम्बन्धे पच्चत्तबहुवचनं जायति. ‘‘काले’’ति एतेन सम्बन्धे भुम्मेकवचनन्ति दीपितन्ति वेदितब्बं. पुरिमेन च ‘‘एको खन्धो, वत्थु च तिण्णन्नं खन्धान’’न्ति (पट्ठा. १.१.४१९) आदिवचनेन नामसहितं एव वत्थु नामस्स पच्चयोति वत्तब्बे आपन्ने इतरेन केवलस्स च तथावत्तब्बतं दस्सेति. स्वायं सहजातपच्चयो ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स, अब्याकतस्स, कुसलाब्याकतस्स, अकुसलो धम्मो अकुसलस्स ¶ , अब्याकतस्स, अकुसलाब्याकतस्स, अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स, कुसलाब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स, अकुसलाब्याकतो धम्मो अब्याकतस्सा’’ति (पट्ठा. १.१.४१९) नवविधो वेदितब्बो.
६००. अत्तनो उपकारकस्स उपकारकता अञ्ञमञ्ञपच्चयता. तथा हिस्स तिदण्डं निदस्सितं. उपकारकता च अञ्ञमञ्ञतावसेनेव दट्ठब्बा, न सहजाततादिवसेन. सहजातादिपच्चयो होन्तोयेव हि कोचि अञ्ञमञ्ञपच्चयो न होति, न च सहजातादिपच्चयधम्मेहि विना इमस्स पवत्ति अत्थि. तथा हि सहजातादिपच्चयो च होन्तोयेव हि कोचि अञ्ञमञ्ञपच्चयो होति. यदि च अत्तनो उपकारकस्स उपकारकतामत्तं अञ्ञमञ्ञपच्चयो सिया, पुरेजातपच्छाजातभावेन उपकारस्स उपकारका वत्थुखन्धा अञ्ञमञ्ञपच्चया सियुं, न च तं इच्छितं. तेन वुत्तं ‘‘उपकारकता च अञ्ञमञ्ञवसेनेव दट्ठब्बा’’ति. अयञ्च उप्पत्तिया, ठितिया च उपकारकोति वेदितब्बो. अयं पन ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स, अकुसलो धम्मो अकुसलस्स, अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्सा’’ति तिविधो वेदितब्बो.
६०१. तरुआदीनं पथवी विय अधिट्ठानाकारेन पथवीधातु सेसधातूनं, चक्खादयो चक्खुविञ्ञाणादीनं उपकारका चित्तकम्मस्स पटादयो विय निस्सयाकारेन खन्धादयो तंतंनिस्सयानं खन्धादीनं. पथवीधातुयं पतिट्ठाय एव हि सेसधातुयो उपादारूपानि विय यथासकं किच्चं करोन्ति.
अधिट्ठानाकारेनाति ¶ आधाराकारेन. आधाराकारो चेत्थ तेसं सातिसयं तदधीनवुत्तिताय वेदितब्बो. यतो भूतानि अनिद्दिसितब्बट्ठानानि वुच्चन्ति, एवञ्च कत्वा चक्खादीनम्पि अधिट्ठानाकारेन उपकारकता सुट्ठु युज्जति. न हि यथावुत्तं तदधीनवुत्तिताविसेसं मुञ्चित्वा अञ्ञो चक्खादीसु अदेसकानं अरूपधम्मानं अधिट्ठानाकारो सम्भवति. यदिपि यं यं धम्मं पटिच्च ये ये धम्मा उप्पज्जन्ति, तेसं सब्बेसं तदधीनवुत्तिभावो. येन पन पच्चयभावविसेसेन चक्खादीनं पटुमन्दभावेसु चक्खुविञ्ञाणादयो तदनुविधानाकारेनेव पवत्तन्ति, स्वायमिध तेसं तदधीनवुत्तितासिद्धो विसेसोति. एवञ्हि पच्चयभावसामञ्ञे सतिपि आरम्मणपच्चयतो निस्सयपच्चयस्स विसेसो विभावितो होति. स्वायं नयो हेट्ठा पकासितोव. छट्ठो पनाति एत्थ ‘‘रूपिनो ¶ धम्मा अरूपीनं धम्मानं किस्मिञ्चि काले’’ति इदं न लब्भति. यं पनेत्थ लब्भति ‘‘रूपिनो धम्मा केची’’ति, तत्थ ते एव धम्मे दस्सेतुं ‘‘चक्खायतन’’न्तिआदि निद्दिट्ठं. यं रूपन्ति हदयवत्थुं सन्धाय वुत्तं. अयं पन निस्सयपच्चयो तेरसविधो. कथं? सहजाततो कुसलमूला तयो, तथा अकुसलमूला, अब्याकतमूलेसु पन पुरेजातं लब्भति. अब्याकतञ्हि अब्याकतस्स सहजातम्पि पच्चयो होति, पुरेजातम्पि कुसलस्स पुरेजातमेव, तथा अकुसलस्स, कुसलाब्याकतं सहजातपुरेजाततो कुसलस्स, सहजाततो एव अब्याकतस्स, तथा अकुसलाब्याकत’’न्ति एवं तेरस.
६०२. तदधीनवुत्तिताय अत्तनो फलेन निस्सितोति यं किञ्चि कारणं निस्सयोति वत्वा तत्थ यो भुसो निस्सयो, तं उपनिस्सयोति निद्धारेति. बलवकारणभावेन उपकारकोति आरम्मणभाववसेन अनन्तरं अनुरूपचित्तुप्पादनसमत्थतावसेन, केवलञ्च बलवन्तं कारणं हुत्वा उपकारको. तेनाह ‘‘सो’’तिआदि.
तत्थ दानं दत्वाति देय्यधम्मं चजित्वा. याय वा चेतनाय सो दिय्यति, सा चेतना दानं. दत्वाति तं चेतनं परियोदपेत्वा विसुद्धं कत्वा. सीलं समादियित्वाति पञ्चङ्गदसङ्गादिवसेन निच्चसीलं गण्हित्वा. इमिना समादानविरतियेव दस्सिता, सम्पत्तविरतिसमुच्छेदविरतियो पन लोके ‘‘सील’’न्ति अपाकटत्ता न वुत्ता. किञ्चापि न वुत्ता, आरम्मणपच्चयो ¶ पन होन्तियेव. तत्थ समुच्छेदविरति सेक्खानंयेव कुसलस्स आरम्मणं होति, न इतरेसं. उपोसथकम्मन्ति ‘‘पाणं न हने, न चादिन्नमादिये’’ति (सु. नि. ४०२) एवं वुत्तं उपोसथसीलं. तं गरुं कत्वा पच्चवेक्खतीति तं यथावुत्तं कुसलं सेक्खोपि पुथुज्जनोपि पच्चवेक्खति, अरहापि तं पच्चवेक्खतेव. अरहतोपि हि पुब्बे कतं कुसलं कुसलमेव. येन पन चित्तेन पच्चवेक्खति, तं किरियचित्तं नाम होति. तस्मा ‘‘कुसलो कुसलस्सा’’ति इमस्मिं अधिकारे न लब्भति. पुब्बे सुचिण्णानीति ‘‘दत्वा कत्वा’’ति हि आसन्नकतानि वुत्तानि, इमिना न आसन्नकतानीति वेदितब्बानि, दानादीहि वा सेसानि कामावचरकुसलानि दस्सेतुं इदं वुत्तं. झाना वुट्ठहित्वाति झानं समापन्नो झानतो वुट्ठहित्वा. ‘‘झानं वुट्ठहित्वा’’तिपि पाळि. सेक्खा गोत्रभुन्ति सोतापन्नं सन्धाय वुत्तं. सो हि गोत्रभुं पच्चवेक्खति. ‘‘वोदान’’न्ति इदं पन सकदागामिअनागामिनो सन्धाय वुत्तं. तेसञ्हि तं चित्तं वोदानं नाम होति. सेक्खाति सोतापन्नसकदागामिअनागामिनो ¶ . मग्गा वुट्ठहित्वाति मग्गफलभवङ्गातिक्कमवसेन अत्तना पटिलद्धमग्गा वुट्ठहित्वा, सुद्धमग्गतोयेव पन वुट्ठाय पच्चवेक्खणं नाम नत्थि. आदि-सद्देन ‘‘कुसलं अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो विपस्सन्ती’’ति (पट्ठा. १.१.४०४) एवमादिं सङ्गण्हाति. यदिपि नानत्तं अकत्वाव विभत्तो, तथापि इदम्पि आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयानं विसेसोति दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदि वुत्तं.
नेसं चित्तचेतसिकानं अनन्तरपच्चयअनन्तरूपनिस्सयानं निक्खेपविसेसो अत्थि. यस्मा पुरिमो अब्याकतधम्मवसेन पवत्तो, इतरो कुसलादिवसेनपीति सोपि निक्खेपविसेसो अत्थतो एकीभावमेव गच्छति सब्बेसुपि चित्तुप्पादेसु तदुभयस्स इच्छितब्बत्ता. एवं सन्तेपीतिआदि अनन्तरअनन्तरूपनिस्सयानं विसेसदस्सनं. यथा हीतिआदि अनन्तरूपनिस्सयस्स सम्भवदस्सनं.
पकतोति एत्थ प-कारो उपसग्गो, सो अत्तनो फलस्स उप्पादनसमत्थभावेन सुट्ठुकततं दीपेति. तथा च कतं अत्तनो सन्ताने कतं होतीति आह ‘‘अत्तनो सन्ताने’’तिआदि. करणञ्च दुविधं निप्फादनं, उपसेवनञ्चाति तं दस्सेतुं ‘‘निप्फादितो वा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ निप्फादनं ¶ हेतुपच्चयसमोधानेन फलस्स निब्बत्तनं. उपसेवनं पन काये अल्लीयापनवसेन उपयोगूपसेवनं, विजाननसञ्जाननादीनं वसेन आरम्मणूपसेवनञ्च. तेनेव अनागतानम्पि उतुसम्पदादीनं आरम्मणूपसेवनेन उपसेवितानं पकतूपनिस्सयता वुत्ता होति, पगेव अतीतपच्चुप्पन्नानं. पच्चुप्पन्नस्सापि हि ‘‘पच्चुप्पन्नं उतुभोजनं सेनासनं उपनिस्साय झानं उप्पादेती’’तिआदिवचनतो (पट्ठा. २.१८.८) पकतूपनिस्सयभावो लब्भतीति. पकतिया एवाति पच्चयन्तरसङ्कररहितेन अत्तनो सभावेनेव. उपनिस्सयोति बलवकारणं कत्वा. अनेकप्पकारतो पभेदो वेदितब्बो पञ्हावारे आगतनयेन. पच्चयवारे पन –
‘‘पुरिमा पुरिमा कुसला धम्मा पच्छिमानं पच्छिमानं कुसलानं धम्मानं उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो, पुरिमा पुरिमा कुसला धम्मा पच्छिमानं पच्छिमानं अकुसलानं धम्मानं केसञ्चि, कुसला अब्याकतानं, अकुसला अकुसलानं, कुसलानं केसञ्चि, अकुसला अब्याकतानं, अब्याकता अब्याकतानं, अब्याकता कुसलानं, अब्याकता अकुसलानं ¶ , पुग्गलोपि, सेनासनम्पि उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.९).
तत्थ ये पुरिमा येसं पच्छिमानं अनन्तरूपनिस्सयो होन्ति, ते तेसं सब्बेसम्पि एकन्तेनेव होन्ति, न केसञ्चि कदाचि. तस्मा येसु पदेसु अनन्तरूपनिस्सयो लब्भति, तेसु ‘‘केसञ्ची’’ति न सक्का वत्तुन्ति न वुत्तं. ये पन पुरिमा येसं पच्छिमानं आरम्मणूपनिस्सयो वा पकतूपनिस्सयो वा होन्ति, ते तेसं, न सब्बेसं एकन्तेन होन्ति. येसं उप्पत्तिविबन्धका पच्चया बलवन्तो होन्ति, तेसं न भवन्ति, इतरेसं भवन्ति. तस्मा येसु पदेसु अनन्तरपच्चयो न लब्भति, तेसु ‘‘केसञ्ची’’ति वुत्तं. सिद्धानं पच्चयधम्मानं येहि पच्चयुप्पन्नेहि भवितब्बं, तेसं ‘‘केसञ्ची’’ति अयमेत्थ अत्थो.
कसिणपञ्ञत्तिया आरम्मणूपनिस्सयताभावतो एकच्चाय पञ्ञत्तिया सद्धिं सब्बो धम्मो आरम्मणूपनिस्सयो, अनन्तरातीतो चित्तचेतसिकरासि अनन्तरूपनिस्सयो, कुसलाकुसलविपाककिरियारूपवसेन पञ्चविधो ¶ पकतूपनिस्सयोति अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारो पन पट्ठानट्ठकथायं वेदितब्बो.
६०३. पठमतरन्ति पच्चयुप्पन्नतो पुरेतरं. अयञ्हि पुरेजातपच्चयो रूपधम्मवसेनेव लब्भति. पच्चयुप्पन्नो च अरूपधम्मायेव. तेनाह ‘‘वत्तमानभावेन उपकारको’’ति. निस्सयारम्मणाकारादीहि विसिट्ठा पुरेजातभावेन विना उपकारकभावं अगच्छन्तानं वत्थारम्मणानं पुरेजाताकारेन उपकारकता पुरेजातपच्चयता. एवं वत्थारम्मणवसेन दुविधे पुरेजातपच्चये ‘‘चक्खायतन’’न्तिआदि वत्थुवसेन वुत्तं, ‘‘रूपारम्मण’’न्तिआदि आरम्मणवसेन.
यं रूपन्ति हदयवत्थुं सन्धायाह. तत्थ ‘‘किञ्चि काले’’ति पवत्तिकालवसेन वुत्तं. ‘‘किञ्चि कालेन’’ इति पटिसन्धिकालवसेन. यानि आरम्मणपुरेजातेन विना न वत्तन्ति, तेसं चक्खुविञ्ञाणादीनं आरम्मणपुरेजातदस्सनेन मनोद्वारेपि यं यं आरम्मणपुरेजातेन वत्तति, तस्स तस्स आरम्मणपच्चयभूतं सब्बं रूपरूपं आरम्मणपुरेजातन्ति दस्सितमेव होति. तथा हि वुत्तं पञ्हावारे ‘‘आरम्मणपुरेजातं सेक्खा वा पुथुज्जना वा चक्खुं अनिच्चतो ¶ दुक्खतो अनत्ततो विपस्सन्ती’’तिआदि (पट्ठा. १.१.४२४). ‘‘अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स धम्मस्स पुरेजातपच्चयेन पच्चयो, अब्याकतो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स पुरेजातपच्चयेन पच्चयो, अब्याकतो धम्मो अकुसलस्स धम्मस्स पुरेजातपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.४२४) अब्याकतमूलका तयोव वारा. ते च पच्चेकं वत्थुपुरेजातं, आरम्मणपुरेजातन्ति द्विधा विभत्ता.
६०४. पच्चयुप्पन्नधम्मस्स पुरेतरं सिद्धभावे सति पच्चयधम्मस्स पच्छाजातताति वुत्तं ‘‘पुरेजातान’’न्ति. अयञ्च नयो रूपधम्मेसु एव लब्भति, न अरूपधम्मेसूति वुत्तं ‘‘रूपधम्मान’’न्ति. यदि पच्चयुप्पन्नधम्मा पुरेतरमेव जाता, कथं पच्चयभावोति आह ‘‘उपथम्भकत्तेना’’ति. पच्छाजातेन हि विना सन्तानाविच्छेदहेतुभावं अगच्छन्तानं धम्मानं ये पच्छाजाताकारेन उपकारका, तेसं सा विप्पयुत्ताकारादीहि विसिट्ठा उपकारकता ¶ पच्छाजातपच्चयता. एवं सब्बपच्चयानं पच्चयन्तराकारविसिट्ठा उपकारकता योजेतब्बा. ‘‘गिज्झपोतकसरीरानं आहारासाचेतना विया’’ति एतेन मनोसञ्चेतनाहारवसेन पवत्तमानेहि अरूपधम्मेहि रूपकायस्स उपत्थम्भितभावं दस्सेति. तेनेव ‘‘आहारासा विया’’ति अवत्वा चेतनाग्गहणं कतं. कायस्साति चतुसमुट्ठानिकभूतुपादायरूपसङ्खातस्स रूपकायस्स. सङ्खेपतो ठपेत्वा रूपधम्मे अविसिट्ठो अरूपक्खन्धो पच्छाजातपच्चयो. सो जातिवसेन कुसलो, अकुसलो, विपाको, किरियाति चतुब्बिधोति वेदितब्बं.
६०५. कुसलादिभावेन अत्तना सदिसस्स पयोगेन करणीयस्स पुनप्पुनं करणं पवत्तनं आसेवनट्ठो, अत्तसदिससभावतापादनं वासनं वा. पुरिमपुरिमाभियोगो वियाति उग्गहणसवनधारणादिपुरिमापुरिमासेवना विय. तीसु पन एतेसु पुरिमा पुरिमाति समनन्तरातीता दट्ठब्बा. कस्मा पनेत्थ अनन्तरपच्चये विय ‘‘पुरिमा पुरिमा कुसला धम्मा पच्छिमानं पच्छिमानं अब्याकतान’’न्तिआदिना भिन्नजातियेहि सद्धिं निद्देसो न कतोति? अत्तनो गतिं गाहेतुं असमत्थत्ता. भिन्नजातिका हि भिन्नजातिकानं आसेवनगुणेन पगुणबलवभावं सम्पादेन्ता अत्तनोव कुसलादिभावसङ्खातं गतिं गाहेतुं न सक्कुणन्ति. तस्मा तेहि सद्धिं निद्देसं अकत्वा ये येसं वासनासङ्खातेन आसेवनगुणेन पगुणबलवभावविसिट्ठं अत्तनो कुसलादिभावसङ्खातं गतिं गाहेतुं समत्था, तेसं तेहि समानजातिकेहेव सद्धिं निद्देसो कतोति दट्ठब्बो.
अथ ¶ विपाकाब्याकतं कस्मा न गहितं? आसेवनाभावतो. विपाकाब्याकतञ्हि कम्मवसेन विपाकभावप्पत्तं कम्मपरिणामितं हुत्वा पवत्तमानं निरुस्साहं दुब्बलं सन्तं आसेवनगुणेन अत्तनो सभावं गाहेत्वा परिभावेत्वा नेव अञ्ञं विपाकं पवत्तेति, न च पुरिमविपाकानुभावं गहेत्वा उप्पज्जति, अथ खो कम्मवेगक्खित्तं पतितं विय हुत्वा उप्पज्जति. तस्मा सब्बथापि विपाके आसेवना नत्थीति न गहितं. कुसलाकुसलकिरियानन्तरं उप्पज्जमानम्पि सकम्मपटिबद्धवुत्तिताय आसेवनगुणं न गण्हातीति कुसलादयोपि तस्स आसेवनपच्चयो न होन्ति. नानाजातिकत्तापि चेते तस्स आसेवनाधानं न ¶ करोन्तेव. भूमितो, पन आरम्मणतो वा नानाजातिकता नाम नत्थीति परित्तकुसलकिरिया महग्गतकुसलकिरियानं, सङ्खारारम्मणञ्च कुसलं निब्बानारम्मणस्स आसेवनपच्चयो होतियेव. स्वायं ‘‘कुसलो धम्मो कुसलस्स, अकुसलो धम्मो अकुसलस्स, अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स आसेवनपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.४२६) तिधाव वुत्तो. अब्याकतग्गहणेन आवज्जनवज्जिता किरियधम्मा गहिता.
६०६. चित्तपयोगो चित्तकिरिया, आयूहनन्ति अत्थो. यथा हि कायवचीपयोगो विञ्ञत्ति, एवं चित्तपयोगो चेतना. तेन हि सा उप्पन्नकिरियताविसिट्ठे सन्ताने सेसपच्चयसमागमे पवत्तमानानं विपाककटत्तारूपानम्पि तेनेव सन्तानविसेसेन किरियाभावेन उपकारिका होति. तस्स हि किरियाभावस्स पवत्तत्ता तेसं पवत्ति, न अञ्ञथा. सहजातानं पन आयूहनकिरियाभावेन पवत्तमाना उपकारिकाति किं वत्तब्बं. कम्मन्ति च चेतनाकम्ममेव अधिप्पेतं. न हि चेतनासम्पयुत्तं कम्मं अभिज्झादि कम्मपच्चयो होति. सतिपि विपाकधम्मभावे चेतनावज्जानं अतंसभावत्ता विपाकापि चेतना सहजातकम्मपच्चयो होतियेव, स्वायं कम्मपच्चयो जातिवसेन चतुब्बिधोति सब्बं वत्तब्बं.
६०७. ‘‘निरुस्साहसन्तभावेना’’ति एतेन सउस्साहेहि विपाकधम्मधम्मेहि कुसलाकुसलेहि सारम्मणादिभावेन सदिसानम्पि असदिसं विपाकभावं दस्सेति. सो हि विपाकानं पयोगेन असाधेतब्बताय पयोगेन, अञ्ञथा वा सेसपच्चयेसु सिद्धेसु कम्मस्स कटत्ता एव सिज्झनतो निरुस्साहो सन्तभावो होति, न किलेसवूपसन्तभावो. तथासन्तभावतो एव हि भवङ्गादयो दुविञ्ञेय्या. पञ्चद्वारेपि हि जवनप्पवत्तिया रूपादीनं गहितता विञ्ञायति, अभिनिपातसम्पटिच्छनसन्तीरणमत्ता पन विपाका दुविञ्ञेय्या एव. निरुस्साहसन्तभावायाति ¶ निरुस्साहसन्तभावत्थाय. एतेन तप्पच्चयवन्तानं अविपाकानम्पि रूपधम्मानं विपाकानुकूलं पवत्तिं दस्सेति. पवत्तेतिआदि पञ्हावारनयं गहेत्वा वुत्तं. पटिच्चवारे पन ‘‘विपाका चत्तारो ¶ खन्धा अरूपिनो अञ्ञमञ्ञं विपाकपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिना (पट्ठा. १.१.१४) आगता. एत्थ च येसं एकन्तेन विपाको विपाकपच्चयो होति, तेसं वसेन नयदस्सनं कतन्ति दट्ठब्बं. न हि आरुप्पे कामरूपभूमीसु विय विपाको रूपस्स पच्चयो होति.
६०८. सतिपि जनकभावे उपत्थम्भकत्तं आहारानं पधानकिच्चन्ति आह ‘‘रूपारूपानं उपत्थम्भकत्तेना’’ति. उपत्थम्भकत्तञ्हि सतिपि जनकत्ते अरूपीनं आहारानं, आहारजरूपसमुट्ठापकरूपाहारस्स च होति. असतिपि चतुसमुट्ठानिकरूपूपत्थम्भकरूपाहारस्स, असति पन उपत्थम्भकत्ते आहारानं जनकत्तं नत्थीति उपत्थम्भकत्तं पधानं. अथ वा जनयमानोपि आहारो अविच्छेदवसेन उपत्थम्भेन्तो जनेतीति उपत्थम्भनभावो एव आहारभावोति ‘‘उपत्थम्भकत्तेना’’ति वुत्तं. केचि पन ‘‘रूपाहारो अत्तना जनितस्स आहारपच्चयो न होति, अञ्ञेन जनितस्स होति, तस्मा ‘उपत्थम्भकत्तेना’ति वुत्त’’न्ति वदन्ति. तं ‘‘आहारो रूपस्स पच्चयो होन्तो आहारपच्चयो न होतीति विरुद्धमेत’’न्ति अपरे नानुजानन्ति. रूपाहारो चेत्थ रूपधम्मानं एव आहारपच्चयो होति. अरूपाहारा पन रूपधम्मानम्पि आहारपच्चयो होन्ति. तञ्च खो न केवलं चित्तसमुट्ठानानं रूपानमेव, अथ खो कदाचि कटत्तारूपानम्पीति दस्सेतुं ‘‘पञ्हावारे पना’’तिआदि वुत्तं.
६०९. अधिपतियट्ठेनाति एत्थ न अधिपतिपच्चयधम्मानं विय पवत्तिनिवारके अभिभवित्वा पवत्तनेन गरुभावो अधिपतियट्ठो, अथ खो दस्सनादिकिच्चेसु चक्खुविञ्ञाणादीहि, जीवने कम्मजरूपेहि अरूपधम्मेहि च जीवन्तेहि, मनने सम्पयुत्तधम्मेहि, सुखितादिभावे सुखितादीहि, अधिमोक्खपग्गहूपट्ठानाविक्खेपपजाननेसु, ‘‘अनञ्ञातं ञस्सामी’’ति पवत्तियं आजानने, अञ्ञाताविभावे च सद्धादिसहजातेहीति एवं तंतंकिच्चेसु चक्खादिपच्चयेहि धम्मेहि चक्खादीनं अनुवत्तनीयता. तेसु हि किच्चेसु चक्खादीनं इस्सरियं, तप्पच्चयानञ्च तदनुवत्तनेन तत्थ पवत्ति. कस्मा पनेत्थ इत्थिपुरिसिन्द्रियद्वयं न गहितं, ननु चेतम्पि लिङ्गादीहि अनुवत्तीयतीति? सच्चं अनुवत्तीयति, न पन पच्चयभावतो. यथा हि जीविताहारा ¶ येसं पच्चया होन्ति, तेसं अनुपालकउपत्थम्भका ¶ , अत्थिअविगतपच्चयभूता च होन्ति, न एवं इत्थिपुरिसभावा लिङ्गादीनं केनचि पकारेन उपकारका होन्ति. यतो पच्चया सियुं, केवलं पन यथासकेहि एव पच्चयेहि पवत्तमानानं लिङ्गादीनं यथा इत्थिआदिग्गहणस्स पच्चयभावो होति, ततो अञ्ञेनाकारेन तंसहितसन्ताने अप्पवत्तितो लिङ्गादीहि अनुवत्तनीयता, इन्द्रियता च तेसं वुच्चति. तस्मा न तेसं इन्द्रियपच्चयभावो वुत्तो. चक्खादयो अरूपधम्मानंयेवाति एत्थ सुखिन्द्रियदुक्खिन्द्रियानिपि चक्खादिग्गहणेन गहितानीति दट्ठब्बानि.
६१०. लक्खणारम्मणूपनिज्झानभूतानं वितक्कादीनं वितक्कनादिवसेन आरम्मणं उपगन्त्वा निज्झानं पेक्खनं, चिन्तनं वा वितक्कादीनंयेव आवेणिको ब्यापारो उपनिज्झायनट्ठो. ‘‘ठपेत्वा द्विपञ्चविञ्ञाणे सुखदुक्खवेदनाद्वय’’न्ति वत्वापि ‘‘सत्त झानङ्गानी’’ति वचनेन अझानङ्गानं उपेक्खाचित्तेकग्गतानं निवत्तनं कतन्ति दट्ठब्बं. यदि एवं ‘‘सत्त झानङ्गानी’’ति एतेनेव सिद्धे ‘‘ठपेत्वा सुखदुक्खवेदनाद्वय’’न्ति कस्मा वुत्तं? वेदनाभेदेसु पञ्चसु सुखदुक्खद्वयस्स एकन्तेन अझानङ्गभावदस्सनत्थं झानङ्गट्ठाने निद्दिट्ठत्ता, सतिपि वा झानङ्गवोहारे वेदनाभेदद्वयस्स एकन्तेन झानपच्चयत्ताभावदस्सनत्थं. उपेक्खाचित्तेकग्गतानं पन यदिपि झानपच्चयत्ताभावो अत्थि, नझानपच्चयभावो पन नत्थीति सब्बानिपि सत्त झानङ्गानीति एत्थ गहणं कतं. तत्थ ‘‘सब्बानिपी’’ति वचनं सब्बकुसलादिभेदसङ्गण्हनत्थं, न पन सब्बचित्तुप्पादगतसङ्गण्हनत्थन्ति दट्ठब्बं. येसं पन ‘‘ठपेत्वा द्विपञ्चविञ्ञाणे वेदनात्तय’’न्ति पाठो, तेसं यथावुत्तो विचारो चित्तेकग्गतावसेनेव वेदितब्बो.
६११. यतो ततो वाति सम्मा वा मिच्छा वाति अत्थो. पञ्हावारे पनातिआदि यदिपि पच्चयनिद्देसे तंसमुट्ठानग्गहणेन सो अत्थो ञापितो एव, पञ्हावारे पन सरूपेनेव गहितोति दस्सनत्थं वुत्तं. एते पन द्वेपि…पे… न लब्भन्ति ‘‘यथासङ्ख्य’’न्ति वचनसेसो वेदितब्बो. पट्ठानट्ठकथायं पन ‘‘द्वेपि झानमग्गपच्चया अहेतुकचित्तेसु न लब्भन्ती’’ति वुत्तं. तेनस्स कथमविरोधोति? अधिप्पायवसेन ¶ . अयञ्हि तत्थ अधिप्पायो – अहेतुकचित्तेसु एव झानमग्गपच्चया न लब्भन्ति, न सहेतुकचित्तेसूति सहेतुकचित्तेसु अलाभाभावदस्सनत्थं वुत्तं, न अहेतुकचित्तेसु लाभाभावदस्सनत्थन्ति. एवञ्हि अत्थे गय्हमाने अहेतुकचित्तेसु कत्थचि कस्सचि लाभो न निवारितोति विञ्ञायति. तेन सवितक्काहेतुकचित्तेसु झानपच्चयस्स सम्भवो अनुञ्ञातो होति. तत्थ हि येन अलाभेन धम्मसङ्गणियं ¶ मनोधातुआदीनं सङ्गहसुञ्ञतवारेसु झानं न उद्धटं, तं अलाभं सन्धाय झानपच्चयस्सपि अहेतुकचित्तेसु अलाभो वुत्तो. यथा हि सहेतुकचित्तुप्पादेसु वितक्कादीनं सहजाते सङ्कड्ढित्वा एकत्तगतभावकरणं उपनिज्झायनब्यापारो बलवा, न तथा अहेतुकचित्तुप्पादेसूति. इध पन दुब्बलम्पि उपनिज्झायनं यदि किञ्चिमत्तम्पि अत्थि, न तेन उपकारकता न होतीति सवितक्काहेतुकचित्तेसुपि झानपच्चयं अनुजानन्तेन ‘‘एते पन द्वेपि झानमग्गपच्चया द्विपञ्चविञ्ञाणाहेतुकचित्तेसु न लब्भन्ती’’ति (पट्ठा. अट्ठ. पच्चयुद्देसवण्णना) वुत्तं. पच्चयकथा नाम समन्तपट्ठाननिस्सिता, न धम्मसङ्गणीनिस्सिताति.
६१२. समं अविसमं, सम्मा, सह वा पकारेहि युत्तताय एकीभावूपगमेन विय उपकारकता सम्पयुत्तपच्चयता. का पन सा पकारेहि युत्तताति आह ‘‘एकवत्थुकएकारम्मणएकुप्पादेकनिरोधसङ्खातेना’’ति. तत्थ ये एकवत्थुका, ते सम्पयुत्ताति एत्तके वुच्चमाने अविनिब्भोगरूपेसु एकं महाभूतं सेसमहाभूतुपादारूपानं निस्सयपच्चयो होति, तेन तानि एकवत्थुकानि, चक्खादिनिस्सयभूतानि वा भूतानि एकं वत्थु एतेसु निस्सितन्ति एकवत्थुकानीति कप्पेन्तस्स तेसं सम्पयुत्ततापत्ति सियाति तन्निवारणत्थं एकारम्मणग्गहणं. ये एकवत्थुका, एकारम्मणा च, ते सम्पयुत्ताति एवम्पि चुतिआसन्नानं सम्पटिच्छनसन्तीरणादीनं सम्पयुत्तता आपज्जेय्याति एकुप्पादग्गहणं. ये एकवत्थुकेकारम्मणेकुप्पादा, ते सम्पयुत्ताति किं पन नानानिरोधापि एवंतिविधलक्खणा होन्ति, उदाहु एकनिरोधा एवाति विचारणायं एकनिरोधा एव एवंलक्खणा होन्तीति दस्सनत्थं ‘‘एकनिरोधा’’ति वुत्तं.
पटिलोमतो वा एकनिरोधा सम्पयुत्ताति वुच्चमाने एकस्मिं खणे निरुज्झमानानं रूपारूपधम्मानं सम्पयुत्तता आपज्जेय्याति ‘‘एकुप्पादा’’ति ¶ वुत्तं. एवम्पि अविनिब्भोगरूपानं अत्थि एकुप्पादेकनिरोधताति तेसम्पि सम्पयुत्तता आपज्जेय्याति तन्निवारणत्थं एकारम्मणग्गहणं. ये एकारम्मणा हुत्वा एकुप्पादेकनिरोधा, ते सम्पयुत्ताति अयञ्च नयो एकवत्थुकेसु एव लब्भति, न नानावत्थुकेसूति दस्सनत्थं एकवत्थुकग्गहणं. ये एकवत्थुकेकारम्मणेकुप्पादेकनिरोधा, ते सम्पयुत्ताति पञ्चवोकारभवापेक्खाय चेतं एकवत्थुकग्गहणं. आरुप्पे पन वत्थुयेव नत्थीति कुतो एकवत्थुकग्गहणस्स अवसरो.
६१३. अञ्ञमञ्ञं ¶ सम्बन्धताय युत्तानम्पि समानानं विप्पयुत्तभावेन विसंसट्ठताय नानत्तूपगमेन उपकारकता विप्पयुत्तपच्चयता. अयञ्च विप्पयुत्तता न सम्पयुत्तपच्चयताय विय अञ्ञमञ्ञं पच्चयपच्चयुप्पन्नधम्मवसेन गहेतब्बा, अथ खो विसुंयेव. तत्थ हि अरूपधम्मानं समानजातियताय समधुरं, इध रूपारूपधम्मानं विजातियताय विधुरं. तेन वुत्तं ‘‘युत्तानम्पि…पे… विप्पयुत्तपच्चयता’’ति. न हि वत्थुसहजातपच्छाजातवसेन अयुत्तानं रूपादीनं आरम्मणादिभावेन उपकारकानं विप्पयुत्तानम्पि विप्पयुत्तपच्चयता अत्थि. यथा हि ‘‘वत्थु खन्धानं विप्पयुत्तपच्चयेन पच्चयो, सहजाता कुसला खन्धा चित्तसमुट्ठानानं रूपानं, पच्छाजाता कुसला खन्धा पुरेजातस्स इमस्स कायस्स विप्पयुत्तपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिवचनतो (पट्ठा. १.१.४३४) वत्थुना, सहजातपच्छाजातवसेन च युत्तानं अत्थि विप्पयुत्तपच्चयभावो, न एवं अयुत्तानं अत्थीति. यदि एवं रूपानं रूपेहि कस्मा विप्पयुत्तपच्चयो न वुत्तोति? रूपानं रूपेहि सतिपि अविनिब्भोगे सम्पयोगो विय विप्पयोगो (धातु. ३) नत्थीति न तेसं विप्पयुत्तपच्चयता. वुत्तञ्हि ‘‘चतूहि सम्पयोगो, चतूहि विप्पयोगो’’ति. सम्पयुज्जमानानञ्हि अरूपानं रूपेहि, रूपानञ्च तेहि सिया सम्पयोगासङ्काति तेसं अञ्ञमञ्ञं विप्पयुत्तपच्चयता वुत्ता. रूपानं पन रूपेहि सम्पयोगो नत्थीति न तेसं विप्पयुत्तपच्चयता वुत्ता.
रूपिनो धम्मा अरूपीनं धम्मानं, अरूपिनोपि रूपीनन्ति एत्थ अरूपग्गहणं चतुन्नं खन्धानं वसेन वेदितब्बं. अरूपधम्मेसु हि चत्तारो एव खन्धा सहजातपुरेजातानं रूपधम्मानं विप्पयुत्तपच्चया होन्ति. निब्बानं पन यथा ¶ अरूपधम्मानं सम्पयुत्तपच्चयो न होति, एवं रूपधम्मानं विप्पयुत्तपच्चयो न होति. ‘‘चतूहि सम्पयोगो, चतूहि विप्पयोगो’’ति (धातु. ३) हि वुत्तं. तस्मा अरूपधम्मेसु चतुन्नं खन्धानमेव विप्पयुत्तपच्चयता. वुत्तञ्च पञ्हावारे ‘‘सहजाता कुसला खन्धा चित्तसमुट्ठानानं रूपानं विप्पयुत्तपच्चयेन पच्चयो’’तिआदि (पट्ठा. १.१.४३४). रूपिनो धम्माति चेतं हदयवत्थुनो चेव चक्खादीनञ्च वसेन वेदितब्बं. रूपधम्मेसु हि छ वत्थूनियेव अरूपक्खन्धानं विप्पयुत्तपच्चयो. रूपायतनादयो पन आरम्मणधम्मा किञ्चापि विप्पयुत्तधम्मा, विप्पयुत्तपच्चयो पन न होन्ति. किं कारणा? सम्पयोगासङ्काभावतो. अरूपक्खन्धा हि चक्खादीनं वत्थूनं अब्भन्तरतो निक्खमन्ता विय उप्पज्जन्तीति सिया तत्थ आसङ्का ‘‘किं नु खो इमे इमेहि सम्पयुत्ता, उदाहु विप्पयुत्ता’’ति? आरम्मणधम्मा पन वत्थुसन्निस्सयेन उप्पज्जमानानं आरम्मणमत्तं होन्तीति नत्थि तेसु सम्पयोगासङ्काति ¶ न ते विप्पयुत्ता. सम्पयोगासङ्कासब्भावतो वत्थूनियेव विप्पयुत्तपच्चया होन्ति. वुत्तम्पि चेतं पञ्हावारे ‘‘वत्थु कुसलानं खन्धानं विप्पयुत्तपच्चयेन पच्चयो, वत्थु अकुसलानं खन्धानं, चक्खायतनं चक्खुविञ्ञाणधातुया’’तिआदि. स्वायं विप्पयुत्तपच्चयो ‘‘सहजातपच्छाजाततो कुसलेन अब्याकतं, तथा अकुसलेन अब्याकतं, सहजातपुरेजातपच्छाजाततो अब्याकतेन अब्याकतं, वत्थुपुरेजाततो अब्याकतेन कुसलं, तथा अकुसलन्ति कुसलमूलमेकं, अकुसलमूलमेकं, अब्याकतमूलानि तीणी’’ति पञ्चविधो वेदितब्बो.
६१४. पच्चुप्पन्नलक्खणेनाति पच्चुप्पन्नसभावेन. तेन ‘‘अत्थि मे पापकम्मं कतं, अत्थि पुग्गलो अत्तहिताय पटिपन्नो’’ति (पु. प. चतुक्कउद्देस २४) च एवमादीसु वुत्तं निब्बत्तितूपलब्भमानतालक्खणं अत्थिभावं निवारेति. सतिपि जनकत्ते उपत्थम्भकत्तप्पधाना अत्थिभावेन उपकारकताति आह ‘‘उपत्थम्भकत्तेना’’ति. इदञ्च उपत्थम्भकत्तं वत्थारम्मणसहजातादीनं साधारणं अत्थिभावेन उपकारकत्तन्ति दट्ठब्बं. ‘‘सत्तधा मातिका निक्खित्ता’’ति वुत्तमत्थं पाळिया एव दस्सेतुं ‘‘यथाहा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ ‘‘चत्तारो खन्धा अरूपिनो’’तिआदिना सहजातवसेन अत्थिपच्चयोदस्सितो ¶ , ‘‘चक्खायतन’’न्तिआदिना पुरेजातवसेन, ‘‘यं रूपं निस्साया’’तिआदिना सहजातपुरेजातवसेन. एवमयं पाठो सहजातपुरेजातअत्थिपच्चयवसेनेव आगतो.
अञ्ञत्थ पन ततो अञ्ञथापि आगतोति दस्सेतुं ‘‘पञ्हावारे पना’’तिआदिमाह. तं तेन पच्छाजाताहारिन्द्रियवसेनापि अत्थिपच्चयत्तं विभावेति. पुरिमपाठे पन सावसेसा देसना कताति वेदितब्बं. सति च येसं पच्चया होन्ति, तेहि एकतो, पुरेतरं, पच्छा च उप्पन्नभावे सहजातादिपच्चयत्ताभावतो आहारो, इन्द्रियञ्च सहजातादिभेदं न लभन्ति, तदभावो च तेसं धम्मसभाववसेन दट्ठब्बो. स्वायं अत्थिपच्चयो ‘‘सहजाततो कुसलेन कुसलं, सहजातपच्छाजाततो कुसलेन अब्याकतं, सहजाततो एव कुसलेन कुसलाब्याकतन्ति कुसलमूला तयो, तथा अकुसलमूला. सहजातपुरेजातपच्छाजाताहारिन्द्रियतो पन अब्याकतेन अब्याकतं, वत्थारम्मणपुरेजाततो अब्याकतेन कुसलं, तथा अकुसलं. सहजातपुरेजाततो कुसलञ्च अब्याकतञ्च कुसलस्स, सहजातपुरेजातपच्छाजाताहारिन्द्रियतो कुसलञ्च अब्याकतञ्च अब्याकतस्स, सहजातपुरेजाततो अकुसलञ्च अब्याकतञ्च अकुसलस्स, सहजातपुरेजातपच्छाजाताहारिन्द्रियतो ¶ अकुसलञ्च अब्याकतञ्च अब्याकतस्सा’’ति एवं तेरसविधो. सङ्खेपेन कुसलाकुसलविपाककिरियरूपवसेन पञ्चविधो अत्थिपच्चयो, न निब्बानं. यो हि अत्थिभावाभावेन अनुपकारको अत्थिभावं लभित्वा उपकारको होति, सो अत्थिपच्चयो होति. निब्बानञ्च निब्बानारम्मणानं न अत्तनो अत्थिभावाभावेन अनुपकारकं हुत्वा अत्थिभावलाभेन उपकारकं होतीति, उप्पादादियुत्तानं वा नत्थिभावोपकारकताविरुद्धो उपकारकभावो अत्थिपच्चयताति, न निब्बानं अत्थिपच्चयो होति.
६१५. आरम्मणे फुसनादिवसेन पवत्तमानानं फस्सादीनं अनेकेसं सहभावो नत्थीति एकस्मिं फस्सादिसमुदाये सति दुतियो न होति, असति पन होतीति तेन नत्थिभावेन उपकारकता नत्थिपच्चयता. सतिपि पुरिमतरचित्तानं नत्थिभावे न तेन तानि नत्थिभावेन उपकारकानि, अनन्तरमेव पन अत्तनो अत्थिभावेन पवत्तिओकासं ¶ अलभमानं नत्थिभावेन ओकासं ददमानं विय उपकारकं होतीति ‘‘पवत्तिओकासदानेन उपकारका’’ति आह. पटुप्पन्नानन्ति पच्चुप्पन्नानं.
‘‘ते एवा’’ति एतेन नत्थिविगतपच्चयानं धम्मतो विसेसाभावमाह. एवं सन्तेपि अभावमत्तेन उपकारकता ओकासदानं नत्थिपच्चयता, सभावाविगमेन अप्पवत्तमानानं सभावविगमेन उपकारकता विगतपच्चयता. नत्थिता च निरोधानन्तरा सुञ्ञता, विगतता निरोधप्पत्तताति अयमेतेसं विसेसो.
अत्थिपच्चयधम्मा एव चाति च-सद्दो सम्पिण्डनत्थो. तेन न केवलं नत्थिविगतपच्चया एव धम्मतो अविसिट्ठा, अथ खो अत्थिअविगतपच्चयापीति इममत्थं दीपेति. यदिपिमे पच्चया धम्मतो अविसिट्ठा, तथापि अत्थिताय ससभावताय उपकारकता अत्थिपच्चयता, सभावाविगमेन निरोधस्स अप्पत्तिया उपकारकता अविगतपच्चयताति पच्चयभावविसेसो धम्माविसेसेपि वेदितब्बो. धम्मानञ्हि समत्थताविसेसं सब्बं याथावतो अभिसम्बुज्झित्वा भगवता चतुवीसतिपच्चयविसेसा वुत्ताति धम्मस्सामिम्हि सद्धाय ‘‘एवं विसेसा एते धम्मा’’ति सुतमयञाणं उप्पादेत्वा चिन्ताभावनामयेहि तदभिसमयाय योगो करणीयो.
एत्थ ¶ च आरम्मणअनन्तरसमनन्तरउपनिस्सयपुरेजातआसेवनसम्पयुत्तनत्थिविगतपच्चया अरूपधम्मानंयेव, पच्छाजातपच्चयो रूपधम्मानंयेव, इतरे चुद्दस रूपारूपधम्मानं.
हेतुअनन्तरसमनन्तरासेवनपच्छाजातकम्मविपाकझानमग्गसम्पयुत्तनत्थिविगतपच्चया अरूपधम्मा एव, पुरेजातपच्चयो रूपमेव, उभयं आरम्मणूपनिस्सये ठपेत्वा सेसा, ते द्वे पञ्ञत्तिसभावापि होन्ति.
अनन्तरसमनन्तरासेवननत्थिविगतपच्चया अतीता एव. आरम्मणारम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सया तिकालिका, कालविनिमुत्ता च. कम्मपच्चयो अतीतपच्चुप्पन्नवसेन द्विकालिको. सेसा पञ्चदस पच्चुप्पन्नाव.
तथा अनन्तरसमनन्तरअनन्तरूपनिस्सयपकतूपनिस्सयासेवनपच्चया, नानाक्खणिककम्मपच्चयो, नत्थिविगतपच्चया चाति इमे पच्चया जनका एव, न उपत्थम्भका. पच्छाजातपच्चयो उपत्थम्भको एव, न जनको ¶ . सेसा जनका च उपत्थम्भका चाति अयम्पि विसेसो वेदितब्बो.
अविज्जापच्चयासङ्खारपदवित्थारकथावण्णना
६१६. पच्चयेसूति निद्धारणे भुम्मं. दुविधा द्विप्पकारेन. अनेकधाति सत्तरसधा आरम्मणपच्चयादिवसेन.
अभिञ्ञाचित्तेनाति चेतोपरियपुब्बेनिवासअनागतंसञाणसङ्खाताहि अभिञ्ञाहि सहगतचित्तेन. समोहचित्तजाननकालेति परेसं, अत्तनो च समोहस्स चित्तस्स जाननकाले. अविज्जापुब्बङ्गमा अकुसलप्पवत्तियो या काचि विपत्तियो, सब्बा ता मोहमूलिकाति च अविज्जाय आदीनवदस्सनेन अविज्जासमतिक्कमत्थाय विवट्टाभिपत्थनायाति अत्थो. द्विन्नम्पि तेसं पुञ्ञाभिसङ्खारानं. अविज्जासम्मूळ्हत्ताति भवादीनवप्पटिच्छादिकाय अविज्जाय सम्मूळ्हत्ता. तानेव पुञ्ञानीति तानेव यथावुत्तानि कामावचररूपावचरपुञ्ञानि. उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो होतीति सम्बन्धो.
रागादीनन्ति ¶ रागदिट्ठिविचिकिच्छुद्धच्चदोमनस्सानं. अविज्जासम्पयुत्तत्ता रागादीनं रागादिअस्सादनकालेसु अविज्जं आरब्भ उप्पत्ति वेदितब्बा. गरुं कत्वा अस्सादनं रागदिट्ठिसम्पयुत्ताय एव अविज्जाय योजेतब्बं. अस्सादनञ्च रागो, तदवियुत्ता च दिट्ठीति अस्सादनवचनेनेव यथावुत्तं अविज्जं गरुं करोन्ती दिट्ठि च वुत्ताति वेदितब्बा. रागादीहि च पाळियं सरूपतो वुत्तेहि तंसम्पयुत्तसङ्खारस्स अविज्जारम्मणादितं दस्सेति. अनादीनवदस्साविनोति पाणातिपातादीसु न आदीनवदस्सिनो. अविज्जाय अनारम्मणस्स, पठमजवनस्स च आरम्मणाधिपतिअनन्तरादिपच्चयवचनेसु अवुत्तस्स, वुत्तस्स च सब्बस्स सङ्गण्हनत्थं ‘‘यं किञ्ची’’ति आह.
वुत्तनयेनाति समतिक्कमभवपत्थनावसेन पुञ्ञाभिसङ्खारे वुत्तनयेन.
६१७. किं पनायन्तिआदिना चोदकस्स अयमधिप्पायो – ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्ती’’ति एत्थ सम्भवन्ति एवाति अवधारणं न युज्जति ¶ , अवसेसपच्चयसमवायाभावे सङ्खारानं सम्भवाभावतो. तथा सङ्खारा एवाति अवधारणम्पि न युज्जति. कस्मा? अञ्ञेसञ्च पच्चयुप्पन्नधम्मानं सम्भवस्स ततो इच्छितब्बत्ता. वाक्यस्स अवधारणफलत्ता अविज्जापच्चया एव सङ्खारा सम्भवन्तीति अवधारणे गय्हमानेपि अयं दोसो. कस्मा? यस्मा लोभादिकम्मनिदानउपादानवत्थारम्मणमनसिकारादयो अञ्ञेपि पच्चया लब्भन्तियेवाति. तत्थ एकाति असहाया, कारणन्तरनिरपेक्खाति अत्थो. अञ्ञेपि पच्चया सहकारिकारणभूता. दोसमेत्थ वत्तुकामो चोदको पुच्छतीति ञत्वा आचरियो आह ‘‘किं पनेत्था’’ति. एत्थ अविज्जाय पच्चयन्तरेन रहितभावे च सहितभावे च किं पन वत्तब्बं, असमत्ता ते चोदना, अवसिट्ठञ्च ताव कथेहीति वुत्तं होति. एककारणवादो आपज्जतीति दोसप्पसङ्गो वुत्तो. अनिट्ठो हि एककारणवादो सब्बत्थ सब्बकालं सम्भवापत्तितो, एकसदिसासभावापत्तितो च.
यस्मा एकं न एकतोतिआदीसु तीसु पकारेसु अविज्जमानेसु पारिसेसेन अनेकतो अनेकमेवाति एतस्मिं चतुत्थे एव पकारे विज्जमाने एकहेतुफलदीपने अत्थो अत्थि, तस्मा न नुपपज्जति उपपज्जतियेव. एकं फलं एकतो नत्थि, अनेकम्पि एकतो नत्थि. अनेकतोपि एकं फलं नो अत्थीति सम्बन्धो.
एकेकहेतुफलदीपनन्ति ¶ ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति एकहेतुदीपनं, ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति एकफलदीपनन्ति एवं तत्थ तत्थ एकेकहेतुफलदीपनं कतं.
वेनेय्यानं अनुरूपतोति वेनेय्यानं अज्झासयस्स अनुरूपतो. एकस्सेव हेतुनो, फलस्स च दीपना सत्थु देसनाविलासतो वा वेनेय्यपुग्गलानं अज्झासयतो वा. तदुभयस्स पनेत्थ कारणं तत्थ तत्थ देसेतब्बस्स अत्थस्स पधानता, पाकटता, असाधारणता च. देसनाविलासप्पत्ता च बुद्धा भगवन्तो ते देसेतब्बे अत्थे बहूसुपि परियायेसु लब्भमानेसु यथारुचितं गहेत्वा धम्मं देसेन्ति, सा देसनाविलासानुरूपता. तत्थ पन येन परियायेन ये वेनेय्या बुज्झन्ति, तेनेव तेसं बोधनं, सा वेनेय्यज्झासयानुरूपता.
यथाफस्सं ¶ वेदनाववत्थानतोति ‘‘सुखवेदनीयं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना’’तिआदिना (सं. नि. ४.१२९), ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना’’तिआदिना (म. नि. १.२०४, ४००; ३.४२१, ४२५, ४२६; सं. नि. २.४३-४४; २.४.६०; कथा. ४६५, ४६७) च सुखवेदनीयफस्सादिचक्खुसम्फस्सादिअनुरूपेन सुखवेदनादिचक्खुसम्फस्सजावेदनादीनं ववत्थानतो. समानेसुपि हि चक्खुरूपादीसु फस्सवसेन सुखादिविपरियायाभावतो, समानेसु रूपमनसिकारादीसु चक्खादिसङ्घट्टनवसेन चक्खुसम्फस्सजादिविपरियायाभावतो, अञ्ञपच्चयसामञ्ञेपि चक्खुसम्फस्सवसेन सुखादिचक्खुसम्फस्सजादीनं ओळारिकसुखुमादिसङ्कराभावतो चाति अत्थो. यथावुत्तफस्सस्स सुखादीनं अविपरीतो पच्चयभावो एव यथावेदनं फस्सववत्थानं. कारणफलविसेसेन वा फलकारणविसेसनिच्छयो होतीति उभयत्थापि निच्छयो पवत्थानन्ति वुत्तो.
कम्मादयोति कम्मआहारउतुआदयो अपाकटा सेम्हपटिकारेन रोगवूपसमनतो. सेम्हस्स मन्दभावादिना च सेम्हंयेव पाकटं कारणं. अयमिध अविज्जा सङ्खारानं हेतुभावेन दीपिताति सम्बन्धो. अस्सादानुपस्सिनो तण्हा पवड्ढतीति वचनतोति ‘‘संयोजनियेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो तण्हा पवड्ढति, तण्हापच्चया उपादानं, उपादानपच्चया भवो’’ति (सं. नि. २.५३) इमिना सुत्तेन तण्हाय सङ्खारकारणभावस्स वुत्तत्ताति अत्थो. पुन तस्सापि अविज्जाय कारणन्ति दस्सनत्थं ‘‘अविज्जासमुदया आसवसमुदयोति च वचनतो’’ति आह ¶ . तण्हा वा चतुरुपादानभूता कामासवदिट्ठासवा च सङ्खारस्स कारणन्ति पाकटा अविज्जाहेतुकाति सुत्तद्वयेनापि अविज्जाय पाकटं सङ्खारानं कारणभावमेव दस्सेति. ‘‘अस्सादानुपस्सिनो’’ति (सं. नि. २.५३) हि वचनेन भवादीनवप्पटिच्छादनकिच्चा अविज्जा तण्हाय कारणन्ति दस्सिता होति. यस्मा अविद्वा, तस्मा पुञ्ञाभिसङ्खारादिके अभिसङ्खरोतीति अविज्जाय सङ्खारकारणभावस्स पाकटत्ता अविद्दसुभावोव सङ्खारकारणभावेन वुत्तो. खीणासवस्स सङ्खाराभावतो, असाधारणत्ता च पुञ्ञाभिसङ्खारादीनं साधारणकारणानि वत्थारम्मणादीनीति ¶ पुञ्ञभवादीनवप्पटिच्छादिका अविज्जा पुञ्ञाभिसङ्खारादीनं असाधारणं कारणन्ति वा अत्थो दट्ठब्बो. एतेनेव ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति (म. नि. ३.१२६; सं. नि. २.१; उदा. १; महाव. १; नेत्ति. २४) एत्थ पन पधानत्ता, पाकटत्ता, असाधारणत्ताति एकेकहेतुफलदीपनपरिहारवचनेन सब्बत्थ ‘‘फस्सपच्चया वेदना, वेदनापच्चया तण्हा’’तिआदीसु बोधनेय्यज्झासयवसेन धम्मस्स बोधनसङ्खातं पयोजनं वेदितब्बं.
६१८. ‘‘एकन्तानिट्ठफलाया’’ति एतेन विरुद्धभावं, ‘‘सावज्जाया’’ति एतेन विजातियभावं अविज्जाय जोतेति. पुञ्ञानेञ्जाभिसङ्खारा हि इट्ठविपाकताय, अनवज्जसभावताय च तस्सा विरुद्धा, विजातिया चाति. कथं न युज्जिस्सतीतिआदि समाधानं, तेन य्वायं एकन्तानिट्ठफलतादिहेतुपदेसो, तस्स अनेकन्तिकतं दस्सेति. अयं हेत्थ अधिप्पायो – यायं तया चोदना ‘‘एवं सन्तेपी’’तिआदिना कता, सा युत्ता विपाकं पति. न हि अनिट्ठवेपक्कं कारणं इट्ठं फलति, इट्ठवेपक्कं वा अनिट्ठं. यस्मा पनेत्थ पच्चयुप्पन्नधम्मानं पच्चयभावलक्खणधम्मानं धम्मता अधिप्पेता, तत्र चायं नियमो नत्थि विचित्तरूपत्ता तस्साति. तेनाह ‘‘विरुद्धो चा’’तिआदि.
तत्थ धम्मानन्ति सभावधम्मानं. ठानन्ति अवट्ठानं. तस्मा ठानविरुद्धोति अत्थिताविरुद्धो. केचि पन ‘‘पटिसन्धिआदीनिठानानी’’ति वदन्ति. एवं सति ‘‘पुरिमचित्तं पच्छिमचित्तस्स ठानविरुद्धो पच्चयो’’ति नयिदं एकन्तिकं सिया. भवङ्गम्पि हि भवङ्गस्स अनन्तरपच्चयो, जवनं जवनस्स, न च सिप्पादीनं पटिसन्धिआदिट्ठानं अत्थि, तस्मा न तं इध अधिप्पेतं. कम्मं रूपस्स नमनरुप्पनविरोधा, सारम्मणानारम्मणादिविरोधा च सभावविरुद्धो पच्चयो ¶ . खीरादीनि दधिआदीनं मधुरम्बिलरसादिसभावविरोधा. अविजाननकिच्चो आलोको विजाननकिच्चस्स विञ्ञाणस्स. अमदनकिच्चा च गुळादयो मदनकिच्चस्स आसवस्स.
गोलोमाविलोमादीतिआदीसु गोलोमाविलोमानि दुब्बाय, अवीति च रत्ता एळका वेदितब्बा. विसाणं सरस्स. दधितिलपिट्ठगुळानि भूतिणकस्स. सेवालं तण्डुलेय्यकस्स, खरवळवा अस्सतरस्साति एवमादि आदि-सद्देन सङ्गहितो. यस्मा विपाका एव न, तस्मा दुक्खविपाकायपि ¶ अविज्जाय अदुक्खविपाकानं पुञ्ञानेञ्जाभिसङ्खारानं पच्चयत्तं न न युज्जतीति अत्थो.
तदविपाकत्तेपि सावज्जताय तदविरुद्धानं, तंसदिसानञ्च अपुञ्ञाभिसङ्खारानमेव पच्चयो, न इतरेसन्ति एतस्स पसङ्गस्स निवारणत्थं ‘‘विरुद्धो चाविरुद्धो च, सदिसासदिसो तथा. धम्मानं पच्चयो सिद्धो’’ति वुत्तं. तस्मा तमत्थं पाकटं करोन्तो ‘‘इति अयं अविज्जा’’तिआदिमाह.
६१९. सब्बत्थ खन्धानं भेदो मरणन्ति चुतिं अग्गण्हन्तोति इध चुति नाम तत्थ तत्थ भवादीसु रूपादीनं खन्धानं मरणसञ्ञितो चरिमो भेदोति याथावतो अजानन्तो. सत्तस्स सतो विज्जमानस्सेव. देहन्तरसङ्कमनं अञ्ञेन कायेन समागमो.
सब्बत्थ खन्धानं पातुभावोति तत्थ तत्थ भवादीसु खन्धानं पठमाभिनिब्बत्ति. नवसरीरपातुभावोति इध जिण्णस्स सरीरस्स निक्खेपे परलोकपरियापन्नस्स नवकायस्स उप्पादो. यथेके वदन्ति –
‘‘वत्थानि जिण्णानि यथा पहाय,
नवानि गण्हाति नरो परानि;
निक्खिप्प देहं इध जिण्णमेवं,
गण्हाति अत्ताभिनवं सुखेसी’’ति.
अयं सत्तोति अयमत्ता, यो सामी, निवासी, कारको, वेदको चाति अधिप्पेतो. सत्तो ¶ मरति, सत्तो उपपज्जतीति एत्थापि एसेव नयो. तीसुपि ठानेसु आदि-सद्देन इस्सरकुत्तब्रह्मकुत्तादिविकप्पनं सङ्गण्हाति.
सभावलक्खणन्ति’रुप्पनानुभवनादिं, कक्खळफुसनादिसभावमेव वा. सामञ्ञलक्खणन्ति अनिच्चतादिं. सङ्खारे अत्ततो अत्तनियतोति रूपादीसु एकच्चं अत्ततो, तदञ्ञं अत्तनियतो.
अत्ता जानाति वाति विकप्पेति कापिलादयो विय. न जानाति वाति काणादाजीविकादयो विय. काणादोपि हि अत्ता सभावेन न जानाति. यदा बुद्धिगुणेन संयुज्जति, तदा जानातीति इच्छति. सो एव करोति च कारेति चाति यो परत्थ सुखदुक्खं अनुभवति, सो एव पुञ्ञापुञ्ञं सयं करोति, अञ्ञञ्च कारेति, न अञ्ञोति अधिप्पायो ¶ . सण्ठपेन्ताति द्विअणुकादिउप्पादनवसेन, इच्छावसेन च सम्पादेन्ता. सोति अत्तसञ्ञितो सत्तो. इन्द्रियसम्पन्नोति चक्खादीहि इन्द्रियेहि समन्नागतो, तेन सळायतनप्पवत्तिं दस्सेति. सब्बञ्हेतं यथापच्चयं पवत्तमानानं अविज्जादीनं किच्चं अत्तनो ब्यापारं कत्वा दिट्ठिगतिको विमुय्हतीति दस्सनवसेन वुत्तं. अच्छेज्जसुत्तावुताभेज्जमणीनं विय पुब्बापरियववत्थानं नियति, नियतिया, नियति एव वा सङ्गति समागमो नियतिसङ्गति, ताय भावेसु परिणता मनुस्सदेवविहङ्गादिभावं पत्ता नियतिसङ्गतिभावपरिणता. नियतिया, सङ्गतिया, भावसङ्खातेन सभावेन च परिणता नानप्पकारतं पत्ता नियतिसङ्गतिभावपरिणताति च अत्थं वदन्ति.
एतेहि च विकप्पनेहि अविज्जा अकुसलं चित्तं कत्वा सत्ते पुञ्ञादीसु सङ्खारेसु यत्थ कत्थचि पवत्तेतीति इममत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘सो अविज्जाय अन्धीकतो’’तिआदि. पटिपज्जतीति उपसङ्कमति.
अपरिणायकोति अरहत्तमग्गसम्पटिपादककल्याणमित्तरहितो, अरहत्तमग्गञाणावसानं वा ञाणं समविसमं दस्सेत्वा सत्ते निब्बानं नयतीति परिणायकं, तेन रहितो अपरिणायको. धम्मं ञत्वाति सप्पुरिसूपस्सयेन चतुसच्चप्पकासकं सुत्तादिधम्मं ञत्वा, मग्गञाणेनेव वा सब्बधम्मपवरं निब्बानधम्मं ञत्वा. तंजाननायत्तं पन सेससच्चत्तयाभिसमयं ¶ समानकालम्पि तं पुरिमकालं विय कत्वा वुत्तं. उपसन्तो चरिस्सतीति अग्गमग्गाधिगमेन सब्बसो अविज्जूपसमा उपसन्तो सउपादिसेसनिब्बानधातुयं ठितो याव अनुपादिसेसनिब्बानधातुपत्ति, ताव सत्तानं हितचरियाय अत्तभावं पवत्तेन्तो चरिस्सति, दिट्ठधम्मसुखविहारेहि विहरिस्सतीति अत्थो.
सङ्खारपच्चयाविञ्ञाणपदवित्थारकथावण्णना
६२०. यथावुत्तसङ्खारपच्चया उप्पज्जमानं तं कम्मनिब्बत्तमेव भवितुं अरहतीति ‘‘बात्तिंस लोकियविपाकविञ्ञाणानि सङ्गहितानी’’ति आह. धातुकथायं पन विप्पयुत्तेन सङ्गहितासङ्गहितपदनिद्देसे ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाणेन ये धम्मा, सळायतनपच्चया फस्सेन ये धम्मा, फस्सपच्चया वेदनाय ये धम्मा विप्पयुत्ता, ते ¶ धम्मा कतिहि खन्धेहि…पे… सङ्गहिता? ते धम्मा असङ्खतं खन्धतो ठपेत्वा एकेन खन्धेन, एकादसहि आयतनेहि, एकादसहि धातूहि सङ्गहिता. कतिहि असङ्गहिता? चतूहि खन्धेहि, एकेनायतनेन, सत्तहि धातूहि असङ्गहिता’’ति (धातु. ४६६) वचनतो सब्बविञ्ञाणफस्सवेदनापरिग्गहो कतो. यदि हि एत्थ विञ्ञाणफस्सवेदना सप्पदेसा सियुं, ‘‘विपाका धम्मा’’ति (ध. स. तिकमातिका ३) इमस्स विय विसज्जनं सिया. तस्मा तत्थ अभिधम्मभाजनीयवसेन सङ्खारपच्चया विञ्ञाणादयो गहिताति अधिप्पायो वेदितब्बो. अविज्जापच्चया सङ्खारो च अभिधम्मभाजनीये (विभ. २४३) चतुभूमककुसलसङ्खारो, अकुसलसङ्खारो च वुत्तोति एसो एव धातुकथायं गहितोति दट्ठब्बो. भवो पन धातुकथायं कम्मूपपत्तिभवविसेसदस्सनत्थं न अभिधम्मभाजनीयवसेन गहितो, एवञ्च कत्वा तत्थ ‘‘उपादानपच्चया भवो’’ति अनुद्धरित्वा ‘‘कम्मभवो’’तिआदिना (धातु. ६६) नयेन भवो उद्धटो.
लोकियविपाकमनोविञ्ञाणमेव सन्धायाह ‘‘बावीसतिविधं होती’’ति. छहि विञ्ञाणेहीति यथाअधिकतेहि चक्खुविञ्ञाणादीहि छहि विञ्ञाणेहि. कस्मा पनेत्थ लोकियविपाकविञ्ञाणस्सेव गहणं कतन्ति आह ‘‘लोकुत्तरानि पन वट्टकथाय न युज्जन्ती’’ति. यदि एवं कस्मा धातुकथायं ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाणेन ये धम्मा विप्पयुत्ता’’तिआदीसु (धातु. ३६२) लोकुत्तरविपाकानम्पि गहणं कतन्ति? तं यथाधम्मसासनत्ता अभिधम्मदेसनाय विपाकत्तिके (ध. स. तिकमातिका ३) विय अनवसेसविपाकधम्मसङ्गण्हनवसेन ¶ वुत्तं. सुत्तन्तदेसना पन यथानुलोमदेसनाति तत्थ पवत्तिनिवत्तियो असङ्करतो दस्सेतब्बा. तस्मा तदत्थसंवण्णनाति कत्वा पवत्तिकथायं लोकियविपाकविञ्ञाणानियेव गहितानि. तेनेवाह ‘‘वट्टकथाय न युज्जन्तीति न गहितानी’’ति.
यथा कतं कम्मं फलदाने समत्थं होति, तथा कतं ‘‘उपचित’’न्ति वुच्चतीति विपाकदानयोग्यमेव सङ्खारं गण्हन्तो ‘‘उपचितकम्माभावे’’ति आह. हेतु नाम ब्यतिरेकप्पधानन्ति अभाव-ग्गहणं, तेन कम्मे सति भावतो, असति अभावतोति अयमेत्थ अधिप्पायो ¶ . यथा पनस्स विञ्ञाणस्स सङ्खारपच्चयता न सिद्धा, न एवं विपाकभावो. सो पन सिद्धोति कत्वा आह ‘‘विपाकंहेत’’न्ति. तेन विञ्ञाणस्स विपाकभावेन सङ्खारपच्चयत्तं साधेति. तस्स पन साधनत्थं ‘‘उपचितकम्माभावे विपाकाभावतो’’ति वुत्तन्ति तं विवरन्तो ‘‘विपाकञ्चा’’तिआदिमाह. यदि उप्पज्जेय्याति यदि कम्मनिरपेक्खो विपाको उप्पज्जेय्य. सब्बेसं सत्तानं ब्रह्मत्तं उपगतानं घानादिविञ्ञाणानि महाविपाकविञ्ञाणानीति तस्स तस्स विपाकस्स अनोकासे ठितानम्पि. विपाकानीति विञ्ञाणापेक्खाय नपुंसकनिद्देसो, सब्बविपाकविञ्ञाणानीति अत्थो.
सङ्खारा बहू एकूनतिंसचेतनाभेदतो, विञ्ञाणानि च बहूनि बात्तिंसविधत्ता, न च सब्बतो सब्बानीति आह ‘‘कतरसङ्खारपच्चया कतरविञ्ञाणन्ति चे’’ति. ‘‘विञ्ञाण’’न्ति च इदं विञ्ञाणसामञ्ञं गहेत्वा वुत्तं. कामं खन्धनिद्देसेपि (विसुद्धि. २.४५१ आदयो) इमानि विञ्ञाणानि निद्दिट्ठानि, तं पन अतिसंखित्तं, न च तत्थ नेसं सङ्खारपच्चयता विभाविताति तं पवत्तियं, पटिसन्धियञ्च भवादीसु पवत्तनाकारवसेन वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘कामावचरपुञ्ञाभिसङ्खारपच्चया’’तिआदि आरद्धं. मनोविञ्ञाणेति निद्धारणे भूम्मं. महाविपाकानीति विञ्ञाणापेक्खाय नपुंसकनिद्देसो. महाविपाकाति पन पाठे मनोविञ्ञाणधातुयोति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
६२१. यंसङ्खारपच्चयाति यस्स यस्स सङ्खारस्स पच्चयभावेन. यं विञ्ञाणन्ति ‘‘यं यं विञ्ञाण’’न्ति एवं उभयत्थ आमेडितलोपो दट्ठब्बो. ‘‘होती’’ति इमिना कारणभावे विञ्ञाणस्स सब्भावमत्तं पवेदितं, न पवत्तिविसेसोति तं दस्सेन्तो ‘‘एवं पवत्ति वेदितब्बा’’ति आह ¶ . ब्रह्मानम्पि अनिट्ठरूपादिआपाथगमने अकुसलविपाकचक्खुविञ्ञाणादीनि कदाचि उप्पज्जन्तीति ‘‘इमानि तेरस…पे… पवत्तन्ती’’ति वुत्तं. तत्थ पञ्चन्नं खन्धानं वोकारो वित्थारो एत्थाति पञ्चवोकारो, सो एव भवो, एतस्मिं पञ्चवोकारभवे. होति हि भिन्नाधिकरणानम्पि अञ्ञपदत्थसमासो यथा ‘‘उरसिलोमो’’ति. अथ वा यथापच्चयं पवत्तमानेहि पञ्चहि खन्धेहि वोकरीयतीति पञ्चवोकारो, सो एव भवोति सब्बं पुब्बे विय.
‘‘पवत्तियञ्ञेव ¶ पवत्तन्ती’’ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘कथ’’न्तिआदि आरद्धं.
‘‘येभुय्येन लोभसम्पयुत्तजवनावसाने’’ति इदं पटिघविचिकिच्छुद्धच्चसम्पयुत्तानन्तरं सोमनस्ससहगतस्स अनुप्पज्जनतोति केचि, तं न गहेतब्बं. ‘‘चक्खुं अस्सादेति अभिनन्दति, तं आरब्भ रागो उप्पज्जति, दिट्ठि उप्पज्जति…पे… विचिकिच्छा उप्पज्जति, उद्धच्चं उप्पज्जति, अकुसले निरुद्धे विपाको तदारम्मणता उप्पज्जती’’ति वचनतो. इट्ठं चे आरम्मणं, सोमनस्सतदारम्मणं न न उप्पज्जतीति. जवनेन तदारम्मणनियमे सोमनस्ससहगतानन्तरं सोमनस्ससहगतानेव सन्धाय वुत्तन्ति अपरे, तं विचारेतब्बं उपेक्खासहगतकुसलाकुसलजवनानन्तरम्पि सोमनस्सतदारम्मणस्स इच्छितब्बत्ता. उपेक्खासहगतकिरियाजवनानन्तरमेव हि सोमनस्सतदारम्मणं न इच्छन्ति.
यस्मा पन तिहेतुकजवनावसाने च कदाचि अहेतुकं तदारम्मणं होति, तस्मा ‘‘येभुय्येना’’ति वुत्तं. यस्मा एकचित्तक्खणायुकं जवनारम्मणं होति, तदा तत्थ एकमेव तदारम्मणं होतीति कत्वा ‘‘सकिं वा’’ति वुत्तन्ति केचि. अपरे पन तदारम्मणं नाम जवनारम्मणानुभवनकिच्चं, तं एकचित्तक्खणिके तथा आसन्नभेदे आरम्मणे नुप्पज्जति. तस्मा ‘‘सकिं वा’’ति इदं दिरत्ततिरत्तादि विय वचनसिलिट्ठतावसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं, द्विक्खत्तुमेव पन उप्पज्जतीति. ‘‘दिरत्ततिरत्त’’न्ति (पाचि. ५०) एत्थ हि वा-सद्दस्स अभावा वचनसिलिट्ठतामत्तेन दिरत्तग्गहणं कतन्ति युज्जति. ‘‘निरन्तरं तिरत्तदस्सनत्थं वा’’ति इध पन वा-सद्दो विकप्पत्थो वुत्तोति सकिं एव च कदाचि पवत्तिं सन्धाय ‘‘सकिं वा’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं. तेनेव हि सम्मोहविनोदनियं सकिं तदारम्मणप्पवत्तिया विचारेतब्बतं दस्सेन्तेन ‘‘चित्तप्पवत्तिगणनायं पन सब्बद्वारेसु तदारम्मणे द्वे एव चित्तवारा आगता’’ति (विभ. अट्ठ. २२७) वुत्तं.
तत्थ ¶ चित्तप्पवत्तिगणनायन्ति विपाककथायं बलवरूपादिआरम्मणे वुत्तं चित्तप्पवत्तिगणनं सन्धायाह. तत्थ हि द्वेव तदारम्मणुप्पत्तिवारा वुत्ता ¶ . तदेव हि सन्धाय इधापि वुत्तं ‘‘अभिधम्मट्ठकथायं पन तदारम्मणे द्वे चित्तवारा आगता’’ति. अभिधम्मट्ठकथायं अनियतारम्मणट्ठानकिच्चा हुत्वा पवत्तन्तीति (विभ. अट्ठ. २२७) द्वारं अनामसित्वा एव वुत्तं, तं अनन्तरं परतो वुत्तसहेतुकविपाकविञ्ञाणानं सदिससंवण्णनं कातुकामताधिप्पायेन वुत्तं. अहेतुकद्वयादीनञ्हि भवङ्गभूतानं सयमेव द्वारत्ता, चुतिपटिसन्धिभूतानञ्च भवङ्गसङ्खातेन, अञ्ञेन च द्वारेन अनुप्पत्तितो नियतं, अनियतं वा द्वारं एतेसन्ति न सक्का वत्तुन्ति.
अहेतुकद्वयस्स पन सन्तीरणतदारम्मणभूतस्स द्वारं लब्भति, तञ्च अनियतन्ति तम्पि गण्हन्तो ‘‘अनियतद्वारारम्मणट्ठानकिच्चा हुत्वा पवत्तन्ती’’ति आह. तेनेव चेत्थ महाविपाकानम्पि तदारम्मणभूतानं द्वारं लब्भतीति तत्थापि द्वारग्गहणं कतं.
एकस्स सत्तस्स पवत्तो रूपावचरविपाको पथवीकसिणादीसु यस्मिं आरम्मणे पवत्तो, ततो अञ्ञस्मिं तस्स पवत्ति नत्थीति रूपावचरानं नियतारम्मणता वुत्ता. इतरानि आरुप्पविपाकविञ्ञाणानि. नियतं अवत्थुकानीति नियतावत्थुकानि. कसिणुग्घाटिमाकासादीसुयेव आरम्मणेसु पवत्तनतो नियतारम्मणानि. तत्राति पवत्तियं. अस्साति बात्तिंसविधस्स विपाकविञ्ञाणस्स. ते ते सङ्खाराति यथावुत्ता पुञ्ञाभिसङ्खारादिसङ्खारा. कम्मपच्चयेनाति नानाक्खणिककम्मपच्चयेन. उपनिस्सयपच्चयेनाति पकतूपनिस्सयपच्चयेन.
६२२. एवं पवत्तियं विञ्ञाणप्पवत्तिं दस्सेत्वा पटिसन्धियं दस्सेतुं ‘‘यं पन वुत्त’’न्तिआदिमाह. तत्थ अनुरूपाय पटिसन्धियाति अनुरूपेन पटिसन्धिकिच्चेन. तं पन अनुरूपतं सयमेव वक्खति. भवन्तरेन भवन्तरस्स सन्धानं इध पटिसन्धीति तं अचित्तकम्पि अत्थेवाति कत्वा ‘‘कति पटिसन्धियो’’ति पुच्छं कत्वापि ‘‘कति पटिसन्धिचित्तानी’’ति पुच्छा कता. ‘‘केन कत्था’’ति केन चित्तेन कस्मिं भवे.
तत्थाति तेसु एकूनवीसतिया पटिसन्धिचित्तेसु. कुसलविपाकाय अहेतुकमनोविञ्ञाणधातुयाति ¶ सम्बन्धो. नत्थि देवेसु अहेतुका पटिसन्धीति ‘‘मनुस्सलोके’’ति विसेसनं. नपुंसकादीनन्ति आदिसद्देन ¶ मम्मादीनं सङ्गहो. केचि पन एकच्चे अहेतुकपटिसन्धिका अविकलिन्द्रिया हुत्वा थोकं विचारणपकतिकापि होन्तियेव, तस्मा तादिसानम्पि इध आदिसद्देन सङ्गहोति वदन्ति. सङ्खेपतोति समासतो, असुकाय पटिसन्धिया असुकं आरम्मणन्ति विभागं अकत्वाति अत्थो.
सेसानन्ति रूपावचरा पञ्च, पठमततियारुप्पा द्वेति इमासं वुत्तावसेसानं सत्तन्नं पटिसन्धीनं. पच्चुप्पन्नारम्मणं चुतिचित्तं नाम नत्थि पटिसन्धिआरम्मणे एव पवत्तनतो. द्वीसु आरम्मणेसूति अतीतनवत्तब्बवसेन द्वीसु आरम्मणेसु.
६२३. तानीति पुब्बे कतानि कम्मानि. अस्साति आसन्नमरणस्स पुग्गलस्स. ओलम्बन्तीति सायन्हे महन्तानं पब्बतकूटानं छाया विय भूमियं तस्स चित्ते अवलम्बन्ति उपतिट्ठन्ति. तस्मिं निरुद्धेति तस्मिं चुतिचित्ते निरुद्धमत्ते तस्स निरोधसमनन्तरमेव. तदेवाति तंयेव यथावुत्तजवनवीथिया आरम्मणभूतं. अविज्जातण्हादीसु किलेसेसु अनुपच्छिन्नेस्वेव कम्मादिनो उपट्ठानं, तञ्च आरब्भ चित्तसन्तानस्स भवन्तरनिन्नपोणपब्भारता होतीति आह ‘‘अनुपच्छिन्नकिलेसबलविनामित’’न्ति. सन्ताने हि विनामिते तदेकदेसभूतं पटिसन्धिचित्तञ्च विनामितमेव होति, न च एकदेसविनामितभावेन विना सन्तानस्स विनामितता अत्थीति. सब्बत्थ पन दुग्गतिपटिसन्धिनिन्नाय चुतिया पुरिमजवनानि अकुसलानि, इतराय च कुसलानीति निच्छिनन्ति. ‘‘निमित्तस्सादगधितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठति, अनुब्यञ्जनस्सादगधितं वा, तस्मिं चे समये कालं करोति, ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं उपपज्जेय्य निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा’’ति (सं. नि. ४.२३५) हि वुत्तं, तस्मा अकुसलं दुग्गतियं, कुसलञ्च सुगतियं पटिसन्धिया उपनिस्सयो होतीति. अरहतो पन सब्बसो किलेसानं उपच्छिन्नत्ता पटिप्पस्सद्धसब्बभवुस्सुक्कताय कम्मादिनिमित्तं न उपट्ठहति, ततो विज्जमानम्पि कम्मं अलद्धसहायत्ता पटिसन्धिं न जनेति.
वुत्तप्पकारकम्मवसेनाति पापकम्मवसेन, तदुपट्ठापितन्ति अधिप्पायो. ‘‘नरकादीसु अग्गिजालवण्णादिक’’न्ति इदं तंसदिसतावसेन वुत्तं. न ¶ हि सो एव निरयग्गिवण्णादि तदा तस्स ¶ आपाथं आगच्छति. तत्थ अग्गिजालवण्णादिकन्ति आदि-सद्देन वेत्तरणीसिम्बलिअसिपत्तवनादिवण्णं सङ्गण्हाति. नरकादीसूति पन आदि-सद्देन पेततिरच्छानानं निबद्धसञ्चरणट्ठानपरियापन्नवण्णं. मनोद्वारे आपाथमागच्छतीति कम्मबलेन उपट्ठापितवण्णायतनं सुपिनं पस्सन्तस्स विय, दिब्बचक्खुस्स विय च मनोद्वारे एव गोचरभावं गच्छति. एकं आवज्जनं, पञ्च जवनानि, द्वे तदारम्मणानीति तीणि वीथिचित्तानि.
रागादिहेतुभूतं हीनमारम्मणन्ति अकुसलविपाकस्स आरम्मणं भवितुं युत्तं अनिट्ठमारम्मणमाह. तम्पि हि सङ्कप्पनवसेन रागस्सापि हेतु होतीति. अकुसलविपाकजनककम्मसहजातानं वा तंसदिसासन्नचुतिजवनचेतनासहजातानञ्च रागादीनं हेतुभावो एव हीनता. तञ्हि पच्छानुतापजनककम्मानमारम्मणं कम्मवसेन अनिट्ठं अकुसलविपाकस्स आरम्मणं भवेय्य. अञ्ञथा च इट्ठारम्मणे पवत्तस्स अकुसलकम्मस्स विपाको अकुसलकम्मनिमित्तारम्मणो न भवेय्य. न हि अकुसलविपाको इट्ठारम्मणो भवितुं अरहतीति.
पञ्चद्वारे च आपाथं आगच्छन्तं पच्चुप्पन्नं कम्मनिमित्तं आसन्नकतकम्मारम्मणसन्ततियं उप्पन्नं, तंसदिसञ्च दट्ठब्बं. अञ्ञथा तदेव पटिसन्धिआरम्मणूपट्ठापकं, तदेव च पटिसन्धिजनकं भवेय्य. न च पटिसन्धिया उपचारभूतानि विय, एतस्मिं तया पवत्तितब्बन्ति पटिसन्धिया आरम्मणं अनुप्पादेन्तानि विय च पवत्तानि चुतिआसन्नानि जवनानि पटिसन्धिजनकानि भवेय्युं. ‘‘कतत्ता उपचितत्ता’’ति (ध. स. ४३१) हि वुत्तं. तदा च तंसमानवीथियं विय पवत्तमानानि कथं कतूपचितानि सियुं? तदा न अस्सादितानि. न च लोकियानि लोकुत्तरानि विय समानवीथिफलानि होन्ति. ‘‘पुब्बे वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति मिच्छादिट्ठि समत्ता होति समादिन्ना. तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’तिआदिना (म. नि. ३.३०३) सुत्ते मरणकाले समत्ताय समादिन्नाय मिच्छादिट्ठिया, सम्मादिट्ठिया च सहजातचेतनाय पटिसन्धिदानं वुत्तं, न च दुब्बलेहि पञ्चद्वारिकजवनेहि मिच्छादिट्ठि, सम्मादिट्ठि ¶ वा समत्ता होति समादिन्ना. तथा हि वुत्तं सम्मोहविनोदनियं ‘‘सब्बम्पि हेतं कुसलाकुसलधम्मपटिविजाननादिचवनपरियोसानं किच्चं मनोद्वारिकचित्तेनेव होति, न पञ्चद्वारिकेनाति ¶ सब्बस्सपेतस्स किच्चस्स करणे सहजवनकानि वीथिचित्तानि पटिक्खित्तानी’’ति (विभ. अट्ठ. ७६६).
तत्थ हि न किञ्चि धम्मं पटिविजानातीति ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति (ध. प. १-२) एवं वुत्तं एकम्पि कुसलं वा अकुसलं वा न पटिविजानातीति च वुत्तं. येसं पटिविभावनप्पवत्तिया सुखं वा दुक्खं वा अन्वेति, तेसं सा पवत्ति पञ्चद्वारे पटिक्खित्ता. कुसलाकुसलकम्मसमादानञ्च तादिसमेवाति. तदारम्मणानन्तरं पन चवनं, तदनन्तरा च उपपत्ति मनोद्वारिका एव होति, न सहजवनकवीथिचित्तपरियापन्नाति इमिना अधिप्पायेन इध पञ्चद्वारिकतदारम्मणानन्तरा चुति, तदनन्तरा पटिसन्धि च वुत्ताति दट्ठब्बा. तत्थ अवसेसपञ्चचित्तक्खणायुके रूपादिम्हि उप्पन्नं पटिसन्धिं सन्धाय ‘‘पच्चुप्पन्नारम्मणं उपपत्तिचित्तं पच्चुप्पन्नारम्मणस्स भवङ्गस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति, अवसेसएकचित्तक्खणायुके च उप्पन्नं पटिसन्धिं सन्धाय ‘‘पच्चुप्पन्नारम्मणं उपपत्तिचित्तं अतीतारम्मणस्स भवङ्गस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति च वुत्तन्ति वेदितब्बं.
६२४. कण्हपक्खे सुक्कपक्खं ठपेत्वाति एत्थ यथा पुब्बे ‘‘पापकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा’’ति वुत्ते कण्हपक्खे ‘‘अनवज्जकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा’’ति सुक्कपक्खो वुत्तो, एवं ‘‘दुग्गतिपरियापन्नं पटिसन्धिचित्तं, नरकादीसु अग्गिजालवण्णादिकं दुग्गतिनिमित्त’’न्ति च वुत्ते कण्हपक्खे ‘‘सुगतिपरियापन्नं पटिसन्धिचित्तं, मनुस्सलोके रत्तकम्बलसदिसमातुकुच्छिवण्णसङ्खातं, देवलोके वा उय्यानविमानकप्परुक्खादिवण्णसङ्खातं सुगतिनिमित्त’’न्ति एवं सुक्कपक्खं ठपेत्वा सेसं सब्बं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं. अतीतपच्चुप्पन्नारम्मणायाति कम्मकम्मनिमित्तवसेन अतीतारम्मणाय, मातुकुच्छिवण्णादिसुगतिनिमित्तवसेन पच्चुप्पन्नारम्मणाय.
६२५. तञ्च खोति यदेतं ‘‘अनवज्जकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा’’ति अनियमनं कतं, तञ्च खो. कम्मनिमित्तमेव आपाथमागच्छति एकन्ततो ¶ अत्तनो कम्मारम्मणताय महग्गतविपाकस्स. सुद्धाय वाति महग्गतकम्मनिमित्तारम्मणाय जवनवीथिया, तदारम्मणरहितायाति अत्थो, सा पन जवनवीथि महग्गतविपाकस्स उपचारो विय दट्ठब्बा. केचि पन तञ्च वीथिं महग्गतावसानं वदन्ति. ‘‘नवत्तब्बारम्मणा वा’’ति इदं रूपावचरपटिसन्धिं, आरुप्पेसु ¶ च पठमं, ततियञ्च सन्धाय वुत्तं. दुतियचतुत्था पन अतीतारम्मणवचनेनेव गहिता.
मातुकुच्छिवण्णसङ्खातन्तिआदिना वण्णो एव गतिनिमित्तभावेन आगतो. तत्थ सद्दो ताव अनुपादिन्नभावेन सुगतिपरियापन्नताय गतिनिमित्तभावेन अट्ठकथासु नागतोति युत्तमेतं, गन्धादीनं पन अनागमने कारणं वीमंसितब्बं.
अयं तात तवत्थाय बुद्धपूजा करीयतीतिआदीसु पुब्बचेतनावसेन पुञ्ञं होति. सब्बन्तिमजवने वत्तमानस्सापीति वदन्ति.
६२६. ‘‘एतेनानुसारेन आरुप्पचुतियापि अनन्तरा पटिसन्धि वेदितब्बा’’ति इदं कस्मा वुत्तं, ननु ‘‘पथवीकसिणज्झानादिवसेन पटिलद्धमहग्गतस्स सुगतियं ठितस्सा’’ति एवमादिके एव नये अयम्पि पटिसन्धि अवरुद्धाति? न, तत्थ रूपावचरचुतिअनन्तराय एव पटिसन्धिया वुत्तत्ता. तत्थ हि ‘‘पथवीकसिणादिकं वा निमित्तं महग्गतचित्तं वा मनोद्वारे आपाथं आगच्छति, चक्खुसोतानं वा’’तिआदिना तेन वचनेन रूपावचरचुतिया एव अनन्तरा पटिसन्धि वुत्ताति विञ्ञायति. अथापि यथासम्भवयोजनाय अयम्पि पटिसन्धि तत्थेव अवरुद्धा, अरूपावचरचुतिअनन्तरा पन रूपावचरपटिसन्धि नत्थि. अरूपावचरे च उपरूपरि चुतिया अनन्तरा हेट्ठिमा हेट्ठिमा पटिसन्धि नत्थीति चतुत्थारुप्पचुतिया नवत्तब्बारम्मणपटिसन्धि नत्थि. तेन ततो तत्थेव अतीतारम्मणा, कामावचरे च अतीतपच्चुप्पन्नारम्मणा पटिसन्धि. इतराहि च यथासम्भवं अतीतनवत्तब्बारम्मणा आरुप्पपटिसन्धि, अतीतपच्चुप्पन्नारम्मणा च कामावचरपटिसन्धि योजेतब्बाति इमस्स विसेसस्स दस्सनत्थं विसुं उद्धरणं कतं.
६२७. एवं आरम्मणवसेन एकविधाय कामावचरसुगतिचुतिया दुविधा दुग्गतिपटिसन्धि, दुग्गतिचुतिया दुविधा सुगतिपटिसन्धि, कामावचरसुगतिचुतिया द्विएकद्विप्पकारानं कामरूपारूपानं वसेन पञ्चविधा सुगतिपटिसन्धि ¶ , रूपावचरचुतिया तथेव पञ्चविधा, दुविधाय आरुप्पचुतिया पच्चेकं द्विन्नं द्विन्नं कामारुप्पानं वसेन अट्ठविधा च पटिसन्धि ¶ दस्सिता. दुग्गतिचुतिया पन एकविधाय दुग्गतिपटिसन्धि दुविधा न दस्सिता, तं दस्सेतुं ‘‘दुग्गतियं ठितस्स पना’’तिआदि वुत्तं. यथा वुत्ता पन –
द्वे द्वे पञ्चाथ पञ्चट्ठ, द्वे भवालम्बभेदतो;
चुतिया तादिसायेता, चतुवीसति सन्धियो. (विभ. मूलटी. २२७);
६२८. ‘‘कामावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता’’तिआदिना (ध. स. ४३१) नानाक्खणिककम्मपच्चयभावो हेट्ठा दस्सितप्पकारोति उपनिस्सयभावमेव दस्सेन्तो ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदिमाह.
निस्सयपच्चयभूतेन रूपेन सहपवत्तियेवेत्थ विञ्ञाणस्स तेन मिस्सिता, तदभावो अमिस्सिता. यवन्ति एत्थ सत्ता एकजातिसमन्वयेन अञ्ञमञ्ञमिस्सिता होन्तीति योनियो. सुचरितदुच्चरितवसेन गन्तब्बा पापुणितब्बाति गतियो. तिट्ठति एत्थाति ठिति, विञ्ञाणस्स ठिति विञ्ञाणट्ठिति. नानत्तकायनानत्तसञ्ञीतिआदिआवासो एव सत्तेहि आवसितब्बतो सत्तावासो. असञ्ञसत्तावासस्स इध असम्भवतो ‘‘सत्तावासवसेन अट्ठविधं होती’’ति वुत्तं.
६२९. अञ्ञत्र जातिपण्डकपटिसन्धियाति एत्थ पठमकप्पिकपटिसन्धियापीति वत्तब्बं. सापि हि भावेन विनाव उप्पज्जतीति.
ओमतोति अवमतो, अवकंसतोति अत्थो. आदिनाति ‘‘मिस्सं अमिस्स’’न्ति एतस्मिं दुके आदिम्हि वुत्तेन मिस्सविञ्ञाणेन. ओमतो द्वे वा तयो वा दसका उप्पज्जन्तीति गब्भसेय्यकानं वसेन वुत्तं. अञ्ञत्थ पन अनेके कलापा सह उप्पज्जन्ति. ब्रह्मत्तभावेपि हि अनेकगावुतप्पमाणेन अनेके कलापा सह उप्पज्जन्तीति तिंसतो अधिकानेव रूपानि होन्ति. तदहुजातएळकस्स लोमं जातिउण्णाति केचि. हिमवन्तप्पदेसे जातिमन्तएळकलोमं जातिउण्णाति अपरे. गब्भं फालेत्वा गहितएळकलोमं जातिउण्णाति अञ्ञे. इमासु गतीसु इमा योनियो सम्भवन्ति, इमासु न सम्भवन्तीति एवं योनीनं गतिवसेन सम्भवभेदो.
६३०. भुम्मवज्जेसूति ¶ भुम्मदेवानं वज्जनं योनिविभागं पति तेसं मनुस्ससदिसत्ता. योनियो ¶ तिस्सो पुरिमिका न होन्तीति योनित्तयपटिक्खेपेन पच्छिमा योनि अनुञ्ञाताति अत्थतो आपन्नमेव होति. गतित्तयेति मनुस्सपेततिरच्छानसञ्ञिते गतित्तये. तञ्हि एत्थ पुब्बे अनामट्ठं.
च-सद्दो अवुत्तसमुच्चयत्थोति दस्सेतुं ‘‘च-सद्देना’’तिआदि वुत्तं. कस्मा पन निज्झामतण्हिकपेतेसु पुरिमिका तिस्सो योनियो न सन्तीति? असम्भवतो. तासञ्हि निच्चातुरभावतो कामसेवा नत्थीति न ता अण्डजादयो होन्ति. कुच्छियं तासं गब्भो नावतिट्ठति जालसब्भावतोति केचि. अग्गिजालाय सन्तप्पमानसरीरा एता निब्बत्तन्तीति अल्लट्ठानेसु, पुप्फादीसु च सम्भवाभावतो संसेदजतापि तासं नत्थेवाति वदन्ति. तेनाह ‘‘ओपपातिका एव हि ते होन्ती’’ति.
रूपीब्रह्मेसु ताव ओपपातिकयोनिकेसूति ओपपातिकयोनिकेहि रूपीब्रह्मे निद्धारेति. रूपीब्रह्मेसूति हि अधिकरणे भुम्मं, ओपपातिकेसूति निद्धारणे. तेन ‘‘ओपपातिकयोनिकेसू’’ति सामञ्ञतो वुत्तरासितो ‘‘रूपीब्रह्मेसू’’ति विसेसेन तदेकदेसं निद्धारेति. चक्खुसोतवत्थुदसकानं, जीवितनवकस्स चाति एत्थ केचि ‘‘चक्खुसोतवत्थुसत्तकानं, जीवितछक्कस्स चाति चतुन्नं कलापानं वसेन रूपभवे पटिसन्धिविञ्ञाणेन सह सत्तवीसति रूपानि उप्पज्जन्ति, तत्थ गन्धरसाहारानं पटिक्खित्तत्ता’’ति कारणं वत्वा तं समत्थेन्ता ‘‘पाळियञ्हि ‘रूपधातुया उपपत्तिक्खणे ठपेत्वा अञ्ञसत्तानं देवानं पञ्चायतनानि पातुभवन्ति, पञ्च धातुयो पातुभवन्ती’ति (विभ. १०१५-१०१६) वुत्तं, तथा ‘रूपधातुया छ आयतनानि, नव धातुयो’ति सब्बसङ्गहकवसेन तत्थ विज्जमानायतनधातुयो दस्सेतुं वुत्तं. कथावत्थुम्हि च घानायतनादीनं विय गन्धायतनादीनञ्च तत्थ भावो पटिक्खित्तो ‘अत्थि तत्थ घानायतनन्ति? आमन्ता. अत्थि तत्थ गन्धायतनन्ति? न हेवं वत्तब्बे’तिआदिना (कथा. ५२०). न च अफोट्ठब्बायतनानं पथवीधातुआदीनं विय अगन्धरसायतनानं गन्धरसानं तत्थ भावो सक्का वत्तुं, फुसितुं सक्कुणेय्यताविनिमुत्तस्स पथवीआदिसभावस्स विय गन्धरसायतनभावविनिमुत्तस्स गन्धरससभावस्स ¶ अभावा. यदि च घानसम्फस्सादीनं कारणभावो नत्थीति ‘आयतनानी’ति ते न वुच्चेय्युं, धातुसद्दो पन निस्सत्तनिज्जीववाचकोति ‘गन्धधातु रसधातू’ति अवचने कारणं नत्थि, धम्मभावो च तेसं एकन्तेन इच्छितब्बो सभावधारणादिलक्खणतो अञ्ञस्स अभावा. धम्मानञ्च आयतनभावो एकन्तिको ¶ यमके वुत्तो ‘धम्मो आयतनन्ति? आमन्ता’ति (यम. १.आयतनयमक.१३). तस्मा तेसं गन्धरसायतनभावाभावेपि कोचि आयतनभावो वत्तब्बो. यदि च फोट्ठब्बभावतो अञ्ञो पथवीआदिभावो विय गन्धरसभावतो अञ्ञो तेसं कोचि सभावो सिया, तेसं धम्मायतनसङ्गहो. गन्धरसभावे पन आयतनभावे च सति ‘गन्धो च सो आयतनञ्च गन्धायतनं, रसो च सो आयतनञ्च रसायतन’न्ति इदमापन्नमेवाति गन्धरसायतनभावो च न सक्का निवारेतुं. ‘तयो आहारा’ति च वचनतो कबळीकाराहारस्स तत्थ अभावो विञ्ञायति. तस्मा यथा पाळिया अविरोधो होति, तथा रूपगणना कातब्बा. एवञ्हि धम्मता न विलोमिता होती’’ति वदन्ति.
एत्थ वुच्चते – रूपावचरसत्तानं घानजिव्हायतनाभावतो विज्जमानापि गन्धरसा आयतनकिच्चं न करोन्तीति ते अनामसित्वा पाळियं ‘‘पञ्चायतनानि पातुभवन्ती’’ति (विभ. १०१५), ‘‘छ आयतनानी’’ति (विभ. ९९२) च आदि वुत्तं, ‘‘तयो आहारा’’ति च अज्झोहरितब्बस्स आहारस्स अभावेन ओजट्ठमकरूपसमुट्ठापनसङ्खातस्स आहारकिच्चस्स अकरणतो, न सब्बेन सब्बं गन्धरसानं, ओजाय च अभावतो. इति विसयिनो, किच्चस्स च अभावेन विसयो, किच्चवा च धम्मो न वुत्तो. यस्मिञ्हि भवे विसयी नत्थि, तस्मिं तंहेतुको निप्परियायेन विसयस्स आयतनभावो नत्थीति विज्जमानस्सापि अवचनं यथा तत्थेव रूपभवे पथवीतेजोवायोधातूनं फोट्ठब्बायतनभावेन. यस्स पन यत्थ वचनं, तस्स तत्थ विसयीसब्भावहेतुको निप्परियायेन आयतनभावो वुत्तो यथा तत्थेव रूपायतनस्स.
यदि विसयीसब्भावहेतुको विसयस्स निप्परियायेन आयतनभावो, कथमसञ्ञसत्तानं द्वे आयतनानि पातुभवन्तीति, असञ्ञसत्तानञ्हि ¶ चक्खायतनं नत्थि, अचक्खायतनभावेन च नेसं रूपायतनं अञ्ञेसं अविसयोति? नायं विरोधो. येन अधिप्पायेन रूपधातुयं सञ्ञीनं गन्धायतनादीनं अवचनं, तेन रूपायतनस्सापि अवचनन्ति असञ्ञीनं एकं आयतनं वत्तब्बं. यथासकञ्हि इन्द्रियगोचरभावापेक्खाय येसं निप्परियायेन आयतनभावो अत्थि, तेसु निद्दिसियमानेसु तदभावतो रूपधातुयं सञ्ञीनं गन्धादिके विसुं आयतनभावेन अवत्वा धम्मसभावानतिवत्तनतो, मनोविञ्ञाणस्स च विसयभावूपगमनतो धम्मायतनन्तोगधे कत्वा ¶ ‘‘पञ्चायतनानी’’ति पाळियं (विभ. १०१५) वुत्तं. एतदत्थञ्हि ‘‘धम्मायतन’’न्ति सामञ्ञतो नामकरणं, पिट्ठिवट्टकानि वा तानि कत्वा ‘‘पञ्चायतनानी’’ति वुत्तं.
येन च पन अधिप्पायेन असञ्ञीनं रूपायतनं वुत्तं, तेन सञ्ञीनम्पि गन्धादीनं विसुं गहणं कातब्बन्ति इमस्स नयस्स दस्सनत्थं ‘‘असञ्ञसत्तानं देवानं द्वे आयतनानि पातुभवन्ती’’ति (विभ. १०१७) वुत्तं. असतिपि हि तत्थ अत्तनो इन्द्रिये रूपस्स वण्णायतनसभावातिक्कमो नत्थेवाति तं रूपायतनन्त्वेव वुच्चति. इमिना च नयदस्सनेन गन्धादीनि तीणि पक्खिपित्वा सञ्ञीनं अट्ठ आयतनानि, असञ्ञीनं पञ्चाति अयमत्थो दस्सितो होति. एवञ्चेतं सम्पटिच्छितब्बं, अञ्ञथा रूपलोके फुसितुं असक्कुणेय्यताय पथवीआदीनं ब्रह्मानं वचीघोसो एव न सिया. न हि पटिघट्टनानिघंसमन्तरेन सद्दप्पवत्ति अत्थि, न च फुसनसभावानं कत्थचि अफुसनभावता सक्का विञ्ञातुं, फोट्ठब्बायतनसङ्खातस्स च भूतत्तयस्स अभावे रूपभवे रूपायतनादीनम्पि सम्भवो एव न सिया. तस्मा फुसितुं सक्कुणेय्यतायपि पथवीआदीनं तत्थ कायिन्द्रियाभावेन तेसं फोट्ठब्बभावो न वुत्तो. एवञ्च कत्वा रूपधातुयं तेसं सप्पटिघवचनञ्च समत्थितं होति. वुत्तञ्हि ‘‘असञ्ञसत्तानं अनिदस्सनसप्पटिघं एकं महाभूतं पटिच्च द्वे महाभूता’’तिआदि (पट्ठा. २.२२.२०).
पटिघो च नाम भूतत्तयस्स कायप्पसादं पति तन्निस्सयभूतघट्टनाद्वारेन अभिमुखभावो, इध पन तंसभावता. सो च फुसितुं असक्कुणेय्यसभावस्स घट्टनाय अभावतो नत्थि. यदि तत्थ असतिपि विसयिनि रूपायतनं गहेत्वा ‘‘द्वे आयतनानी’’ति वुत्तं, अथ कस्मा ¶ गन्धायतनादीनि गहेत्वा ‘‘पञ्चायतनानी’’ति न वुत्तन्ति? नयदस्सनवसेन देसना पवत्ताति वुत्तोवायमत्थो. अथ वा तत्थ रूपायतनस्सेव वचनं कदाचि अञ्ञभूमिकानं पसादस्स विसयभावं सन्धाय, न पन इतरेसं अभावतो, नापि परियायेनपि आयतनभावाभावतो. असञ्ञीनञ्हि रूपायतनं समानतलवासीनं वेहप्फलानं, उपरिभूमिकानञ्च सुद्धावासानं पसादस्स विसयभावं गच्छति, न पन गन्धरसाति तेसंयेव तत्थ अवचनं युत्तं. कथावत्थुम्हि च निप्परियायेन गन्धायतनादीनं अत्थिभावं पटिजानन्तं सन्धाय पटिसेधो कतो.
यदिपि ¶ चेतं वचनं तत्थ गन्धायतनादीनं अभावविभावनं न होति, अत्थिभावदीपनम्पि पन अञ्ञवचनं नत्थेवाति? नयिदमेवं, अट्ठकथासु तत्थ नेसं अत्थिभावस्स निद्धारेत्वा वुत्तत्ता. यञ्हि अट्ठकथावचनं पाळिया न विरुज्झति, तं पाळि विय पमाणभूतं अगरहिताय आचरियपरम्पराय यावज्जतना आगतत्ता. तत्थ सिया – यं पाळिया न विरुज्झति अट्ठकथावचनं, तं पमाणं, इदं पन विरुज्झतीति? नयिदमेवं, यथा न विरुज्झति, तथा पटिपादितत्ता. चक्खादीनं आयतनानं, तन्निस्सयानञ्च विञ्ञाणानं सत्तसुञ्ञतासन्दस्सनत्थं भगवतो धातुदेसनाति आयतनभावेन वुत्तानंयेव धातुभावदीपनतो धातुभावस्सापि तेसं अवचनं युज्जति एव. तस्मा यथा पाळिया अविरोधो होति, तथा चक्खुदसकादिवसेन इध रूपगणना कताति न एत्थ धम्मताविलोमनासङ्काय ओकासोति वेदितब्बं.
अञ्ञेसु संसेदजओपपातिकयोनिकेसूति रूपीब्रह्मे पन ठपेत्वा अञ्ञेसु ओपपातिकेसु, संसेदजेसु चाति एवमेत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो. ओपपातिकविसेसनञ्हेत्थ अञ्ञग्गहणं, न संसेदजविसेसनं असम्भवतो. सति हि सम्भवे, ब्यभिचारे च विसेसनविसेसितब्बता होति. कामावचरदेवेसु सब्बकालं पटिसन्धिपवत्तीसु यथावुत्ताय सन्ततिया रूपानं लब्भनतो वुत्तं ‘‘तानि च निच्चं देवेसू’’ति. न हि ते कदाचिपि विकलिन्द्रिया, अभावका च होन्तीति. चक्खु नेसं दसन्नं पूरणोति कत्वा चक्खुदसको नाम, असाधारणेन वा चक्खुना लक्खितो दसको चक्खुदसको. एवं सेसाति यथा चक्खुदसको वुत्तो, एवं सेसापि दसका योजेत्वा वेदितब्बा. ‘‘संसेदजूपपातयोनीसु ¶ , अवकंसतो तिंसा’’ति सङ्खेपेन वुत्तमत्थं विवरन्तो ‘‘अवकंसतो पना’’तिआदिमाह, तं पनेतं पाळिया न समेति. न हि पाळियं कामावचरानं संसेदजोपपातिकानं अघानकानं उपपत्ति वुत्ता. धम्महदयविभङ्गे हि ‘‘कामधातुया उपपत्तिक्खणे कस्सचि एकादसायतनानि पातुभवन्ति, कस्सचि दसायतनानि, कस्सचि अपरानि दसायतनानि, कस्सचि नवायतनानि, कस्सचि सत्तायतनानि पातुभवन्ती’’ति वुत्तं, न वुत्तं ‘‘अट्ठायतनानि पातुभवन्ती’’ति (विभ. १००७). यदि हि अघानकस्सापि उपपत्ति सिया, तिक्खत्तुं ‘‘दसायतनानि पातुभवन्ती’’ति वत्तब्बं सिया, तिक्खत्तुञ्च ‘‘नवायतनानि पातुभवन्ती’’ति, न च तं वुत्तं.
तत्थ उपपत्तिक्खणेति पटिसन्धिक्खणे. एकादसाति परिपुण्णायतनस्स सद्दायतनवज्जानि एकादस आयतनानि. कस्सचि दसायतनानीति अन्धस्स चक्खायतनवज्जानि. अपरानि दसायतनानीति ¶ बधिरस्स सोतायतनवज्जानि. नवायतनानीति अन्धबधिरस्स चक्खुसोतायतनवज्जानि. सत्तायतनानीति गब्भसेय्यकस्स रूपगन्धरसकायफोट्ठब्बमनोधम्मायतनवसेन वुत्तं. यदि चक्खुसोतघानविकलोपि उप्पज्जेय्य, तस्स अट्ठेवायतनानि सियुं, न च वुत्तं ‘‘अट्ठायतनानि पातुभवन्ती’’ति. तस्मा नत्थेव चक्खुसोतघानविकलो. सति च अघानकूपपत्तियं पुनपि ‘‘कस्सचि अपरानिपि दसायतनानि पातुभवन्ती’’ति वत्तब्बं सिया. तथा च सति यथा अन्धबधिरस्स वसेन ‘‘कस्सचि नवायतनानि पातुभवन्ती’’ति एकवारं वुत्तं, एवं अन्धाघानकस्स, बधिराघानकस्स च वसेन ‘‘कस्सचि अपरानि नवायतनानि, कस्सचि अपरानिपि नवायतनानि पातुभवन्ती’’ति वत्तब्बं सियाति अत्थो. एवं धातुपातुभावादिपञ्हानिपि वत्तब्बानीति वदन्ति. एत्थ च यथा ‘‘सत्तति उक्कंसतोथ रूपानी’’ति पदं ‘‘संसेदजूपपातयोनीसू’’ति एत्थ योनिद्वयवसेन योजीयति, न एवं ‘‘अवकंसतो तिंसा’’ति इदं. इदं पन संसेदजयोनिवसेनेव योजेतब्बं. एकयोगनिद्दिट्ठस्सापि एकदेसो सम्बन्धं लभतीति संसेदजस्स जच्चन्धबधिरअघानकनपुंसकस्स जिव्हाकायवत्थुदसकानं वसेन तिंस रूपानि उप्पज्जन्तीति वुत्तं, न ओपपातिकस्साति अयमेत्थ अट्ठकथायमधिप्पायो.
ये ¶ पन ‘‘ओपपातिकस्स जच्चन्धबधिरअघानकनपुंसकस्स जिव्हाकायवत्थुदसकानं वसेन तिंस रूपानि उप्पज्जन्तीति महाअट्ठकथायं वुत्त’’न्ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं. सो हि पमादपाठो. एवञ्च कत्वा आयतनयमकवण्णनायं ‘‘कामधातुयं पन अघानको ओपपातिको नत्थि. यदि भवेय्य, ‘कस्सचि अट्ठायतनानि पातुभवन्ती’ति वदेय्या’’ति (यम. अट्ठ. आयतनयमक १८-२१) वुत्तं. अपरे पनाहु ‘‘कस्सचि एकादसायतनानि पातुभवन्तीति याव ‘कस्सचि नवायतनानी’ति पाळि ओपपातिके सन्धाय वुत्ता. तस्मा पुब्बेनापरं अट्ठकथायं अविरोधो सिद्धो. तथा च यथावुत्तपाळिया अयमत्थवण्णना अञ्ञदत्थु संसन्दति समेतियेवा’’ति. यं पनेके वदन्ति ‘‘ओपपातिकग्गहणेन संसेदजापि सङ्गय्हन्ति. तथा हि धम्महदयविभङ्गे ‘कामधातुया उपपत्तिक्खणे कस्सचि एकादसायतनानि पातुभवन्ती’तिआदीनं (विभ. १००७) निद्देसे ‘ओपपातिकानं पेतान’न्तिआदिना (विभ. १००९) ओपपातिकग्गहणमेव कतं, न संसेदजग्गहण’’न्ति, तं परिपुण्णायतनानंयेव संसेदजानं ओपपातिकेसु सङ्गहणवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं. तथा हि वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘संसेदजयोनिका परिपुण्णायतनापरिपुण्णायतनभावेन ओपपातिकसङ्गहं कत्वा वुत्ता’’ति, पधानाय ¶ वा योनिया सब्बं परिपुण्णायतनयोनिं दस्सेतुं ‘‘ओपपातिकानन्ति वुत्त’’न्ति च, इध पन योनिद्वयं सरूपेनेव पकासेतुं, संसेदजयोनिवसेनेव च अवकंसतो रूपपवत्तिं दस्सेतुं ओपपातिकयोनिया इतरं असङ्गहेत्वा ‘‘संसेदजूपपातयोनीसू’’ति वुत्तं. तं सब्बं वीमंसित्वा गहेतब्बं.
उक्कंसावकंसानं पन अन्तरेति ‘‘सत्तति, तिंसा’’ति एवं वुत्तानं रूपस्स उक्कंसावकंसपरिच्छेदानं मज्झे. अनुरूपतो विकप्पो वेदितब्बोति अपायेसु अन्धस्स छ चक्खुदसकाभावतो, तथा बधिरस्स सोतदसकाभावतो, अन्धबधिरस्स पन पञ्च चक्खुसोतदसकाभावतोति एवमादिना नयेन वेदितब्बो. यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं वुत्तमेवाति.
६३१. चुतिपटिसन्धीनं खन्धादीहि अञ्ञमञ्ञसमानता अभेदो. असमानता भेदो.
आरम्मणतोपि ¶ अभिन्नाति चतूसु आरुप्पेसु ततो ततो चवित्वा तत्थ तत्थेव उपपज्जन्तस्स वसेन वुत्तं. तथेव पन हेट्ठा, रूपभवे वा उपपत्ति नत्थि. अरूपभूमितो चवित्वा हेट्ठा उपपत्ति नाम कामभवे एव, तत्थापि तिहेतुकपटिसन्धि एव. रूपभवतो पन चुतो दुहेतुकोपि होतीति वदन्ति. अमहग्गतबहिद्धारम्मणाय चुतिया अनन्तरा महग्गतअज्झत्तारम्मणा दुतियचतुत्थारुप्पपटिसन्धि. एवं नयमत्तस्स दस्सितत्ता वुत्तं, अवुत्तञ्च सब्बं सङ्गहेत्वा आह ‘‘अयं ताव अरूपभूमीसुयेव नयो’’ति. रूपारूपावचरानं उपचारस्स बलवताय ततो चवित्वा दुग्गतियं उपपत्ति नत्थीति ‘‘एकच्चसुगतिचुतिया’’ति आह. एकच्चदुग्गतिपटिसन्धीति एत्थ एकच्चग्गहणस्स पयोजनं मग्गितब्बं. अयं पनेत्थ अधिप्पायो सिया – नानत्तकायनानत्तसञ्ञीसु वुत्ता एकच्चे च विनिपातिका तिहेतुकादिपटिसन्धिका, तेसं पटिसन्धिं विनिपातिकभावेन ‘‘दुग्गतिपटिसन्धी’’ति गहेत्वा सब्बसुगतिचुतिया च सा पटिसन्धि होति, न एकच्चसुगतिचुतिया एवाति तन्निवत्तनत्थं एकच्चदुग्गतिग्गहणं कतं. अपायपटिसन्धि एव हि एकच्चसुगतिचुतिया होति, न सब्बसुगतिचुतियाति. अथ वा दुग्गतिपटिसन्धि दुविधा एकच्चसुगतिचुतिया अनन्तरा, दुग्गतिचुतिया चाति. तत्थ पच्छिमं वज्जेत्वा पुरिमंयेव गहेतुं वुत्तं ‘‘एकच्चदुग्गतिपटिसन्धी’’ति. अहेतुकचुतिया सहेतुकपटिसन्धीति दुहेतुका च तिहेतुका च योजेतब्बा. मण्डूकदेवपुत्तादीनं विय हि अहेतुकचुतिया तिहेतुकपटिसन्धिपि होतीति.
तस्स ¶ तस्स विपरीततो च यथायोगं योजेतब्बन्ति ‘‘एकच्चसुगतिचुतिया एकच्चदुग्गतिपटिसन्धी’’तिआदीसु भेदविसेसेसु ‘‘एकच्चदुग्गतिचुतिया एकच्चदुग्गतिपटिसन्धी’’तिआदिना यं यं युज्जति, तं तं योजेतब्बन्ति अत्थो. युज्जमानमत्तापेक्खनवसेन नपुंसकनिद्देसो कतो. योजेतब्बन्ति वा भावत्थता दट्ठब्बा. ‘‘अमहग्गतबहिद्धारम्मणाय महग्गतअज्झत्तारम्मणा’’तिआदीसु पन विपरीतयोजना न कातब्बा. न हि महग्गतअज्झत्तारम्मणाय चुतिया अरूपभूमीसु अमहग्गतबहिद्धारम्मणा पटिसन्धि अत्थि. ‘‘चतुक्खन्धाय आरुप्पचुतिया अनन्तरा पञ्चक्खन्धा कामावचरपटिसन्धी’’ति एतस्स विपरियायो सयमेव योजितो. ‘‘अतीतारम्मणाय चुतिया पच्चुप्पन्नारम्मणा पटिसन्धी’’ति ¶ एतस्स च विपरियायो नत्थि एव. भेदविसेसो एव च एवं वित्थारेन दस्सितो, अभेदविसेसो पन एकेकस्मिं भेदे तत्थ तत्थेव चुतिपटिसन्धियोजनावसेन वेदितब्बो ‘‘पञ्चक्खन्धाय कामावचरचुतिया पञ्चक्खन्धा कामावचरा…पे… अवितक्कअविचाराय अवितक्काविचारा’’ति. चतुक्खन्धाय पन चतुक्खन्धा सयमेव योजिता. एतेनेव नयेन सक्का विञ्ञातुन्ति पञ्चक्खन्धादीसु अभेदविसेसो न दस्सितोति.
६३२. इतीति एवं वुत्तप्पकारेन. एतं विञ्ञाणं अविज्जादिसहकारिकारणसहितस्स सङ्खारस्स वसेन लद्धप्पच्चयं. बाहिरककप्पितस्स अधिपतिट्ठनकस्स अभावतो रूपारूपधम्ममत्तं. तेनाह ‘‘न सत्तो न जीवो’’ति. उपेतीति वुच्चति तथावोहारमत्तं, अत्थतो पन पच्चयसामग्गिया भवन्तरभावेन उप्पज्जनमत्तन्ति अधिप्पायो. तेनाह ‘‘तस्स चा’’तिआदि. ततो हेतुं विनाति तत्थ हेतुं विना. मनुस्सचुतिपटिसन्धिक्कमेनाति मनुस्सचुतितो मनुस्सपटिसन्धिक्कमेन. एवञ्हि पाकटग्गहणं उभयविसेसनं होति. पाकटता चेत्थ तदासन्नक्खन्धवसेन वेदितब्बा ‘‘चवमाने उपपज्जमाने’’तिआदीसु (दी. नि. १.२४७) विय. मनुस्सचुतिपटिसन्धिक्कमेनाति वा मनुस्सचुतितो यस्स कस्सचि पटिसन्धिक्कमेन. तथा हि वक्खति ‘‘निस्सयं अस्सादयमानं वा अनास्सादयमानं वा’’ति (विसुद्धि. २.६३२).
सरसेनाति सभावेन, परिक्खीणायुसङ्खारतायाति अत्थो. उपक्कमेनाति अत्तना, परेन वा कतेन सीसच्छेदनादिउपक्कमेन. सब्बेसं अङ्गपच्चङ्गसन्धीनं बन्धनानि सब्बङ्गपच्चङ्गसन्धिबन्धनानि, तेसं छेदकानं. सन्निपातन्ति पतनं पवत्ति. हदयप्पदेसोपि अनुक्कमेन ¶ सुस्सित्वा अप्पावसेसो होति, पगेव कायोति आह ‘‘कमेन उपसुस्समाने सरीरे’’ति. तेनेवाह ‘‘तङ्खणावसेसहदयवत्थुसन्निस्सित’’न्ति. ‘‘निरुद्धेसु चक्खादीसू’’ति इदं गब्भसेय्यकानं आयतनानं अनुपुब्बुप्पत्ति विय निरोधोपि अनुपुब्बतो होतीति अधिप्पायेन वुत्तं, अतिमन्दभावूपगमनतं वा सन्धाय ‘‘निरुद्धेसू’’ति वुत्तं, न अनवसेसनिरोधं. पञ्चद्वारिकविञ्ञाणानन्तरम्पि हि पुब्बे चुति दस्सिता. यमके च ‘‘यस्स चक्खायतनं निरुज्झति, तस्स मनायतनं निरुज्झतीति? आमन्ता. यस्स ¶ वा पन मनायतनं निरुज्झति, तस्स चक्खायतनं निरुज्झतीति? सचित्तकानं अचक्खुकानं चवन्तानं तेसं मनायतनं निरुज्झति, नो च तेसं चक्खायतनं निरुज्झति. सचक्खुकानं चवन्तानं तेसं मनायतनञ्च निरुज्झति, चक्खायतनञ्च निरुज्झती’’तिआदिना (यम. १.आयतनयमक.१२०) चक्खायतनादीनं चुतिचित्तेन सह निरोधो वुत्तोति.
हदयवत्थुमत्तेति हदयवत्थुपदेसमत्ते. न हि हदयवत्थुं निस्साय कायिन्द्रियं पवत्तति. हदयवत्थुपि तदा आतपे पक्खित्तहरिततालपण्णं विय अप्पावसेसं होतीति ‘‘तङ्खणावसेसहदयवत्थुसन्निस्सित’’न्ति वुत्तन्ति वदन्ति. इतरवत्थूनं पन सकिच्चासमत्थताय केवलं हदयवत्थुसन्निस्सितमेव, तदा विञ्ञाणं होतीति वुत्तं ‘‘तङ्खणावसेसहदयवत्थुसन्निस्सित’’न्ति. मातुघातादि, महग्गतमञ्ञं वा तादिसं गरुकं नाम. समासेवितं अभिण्हसो कतं. आसन्नं मरणकाले कतं, यदा तदा वा कतम्पि परिब्यत्तं हुत्वा अनुस्सरितं. पुब्बकतं अपरापरियायवेदनीयं. लद्धो अवसेसो अविज्जादिको विञ्ञाणस्स पच्चयो एतेनाति लद्धावसेसपच्चयो, सङ्खारो. एतेन विपच्चितुं कतोकासं यथूपचितं कुसलाकुसलचेतनमाह. कम्मनिमित्तं नाम यं वत्थुं आरम्मणं कत्वा आयूहनकाले कम्मं आयूहति, तं. अतीते कप्पकोटिसतसहस्समत्थकेपि हि कम्मे कते विपच्चनकाले आगन्त्वा कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा उपतिट्ठति. गतिनिमित्तं नाम निब्बत्तनकओकासे एको वण्णो. सो च निरये निब्बत्तनारहस्स ‘‘अग्गिजालवण्णादिको’’तिआदिना हेट्ठा वुत्तोयेव. अविज्जापटिच्छादितादीनवे तस्मिं कम्मादिविसये पटिसन्धिविञ्ञाणस्स आरम्मणभावेन उप्पत्तिट्ठानभूते.
तण्हाय अप्पहीनत्ता एव, पुरिमुप्पन्नाय च सन्ततिया तथापरिणतत्ता पटिसन्धिट्ठानाभिमुखं विञ्ञाणं निन्नपोणपब्भारं हुत्वा पवत्ततीति आह ‘‘तण्हा नामेती’’ति. सहजातसङ्खाराति ¶ चुतिआसन्नजवनविञ्ञाणसहजाता चेतना, सब्बेपि वा फस्सादयो. तस्मिं पटिसन्धिट्ठाने कम्मादिविसये विञ्ञाणं खिपन्ति. खिपन्ता विय तस्मिं विसये पटिसन्धिवसेन विञ्ञाणपतिट्ठानस्स हेतुभावेन पवत्तन्तीति अत्थो. तन्ति तं विञ्ञाणं. चुतिपटिसन्धितदासन्नविञ्ञाणानं सन्ततिवसेन विञ्ञाणन्ति उपनीतेकत्तं ¶ . तण्हाय नामियमानं…पे… पवत्ततीति नमनखिपनपुरिमनिस्सयजहनअपरनिस्सयस्सादननिस्सयरहितपवत्तनानि सन्ततिवसेन तस्सेवेकस्स विञ्ञाणस्स होन्ति, न अञ्ञस्साति दस्सेति. सन्ततिवसेनाति च वदन्तो ‘‘तदेविदं विञ्ञाणं सन्धावति संसरति अनञ्ञ’’न्ति (म. नि. १.३९६) इमञ्च मिच्छागाहं पटिक्खिपति. सति हि नानत्तनये सन्ततिवसेन एकत्तनयो होतीति. एत्थ च ओरिमतीररुक्खविनिबद्धरज्जु विय पुरिमभवत्तभावविनिबद्धं कम्मादिआरम्मणं दट्ठब्बं, पुरिसो विय विञ्ञाणं, तस्स मातिकातिक्कमनिच्छा विय तण्हा, अतिक्कमनपयोगो विय खिपनकसङ्खारा, यथा च सो पुरिसो परतीरे पतिट्ठहमानो परतीररुक्खविनिबद्धं किञ्चि अस्सादयमानो वा अनस्सादयमानो वा केवलं पथवियं सकबलपयोगेहेव पतिट्ठाति, एवमिदम्पि भवन्तरत्तभावविनिबद्धं हदयवत्थुसङ्खातं निस्सयं पञ्चवोकारभवे अस्सादयमानं, चतुवोकारभवे अनस्सादयमानं वा केवलं आरम्मणसम्पयुत्तकम्मेहेव पवत्तति. तत्थ अस्सादयमानन्ति पापुणन्तं, पटिलभमानन्ति अत्थो.
भवन्तरादिपटिसन्धानतोति भवन्तरस्स अञ्ञभवस्स आदिपटिसन्धानभावतो. भवन्तरादयो वा भवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासन्तरानि, तेसं पटिसन्धानतोति अत्थो. तदेतं विञ्ञाणं नापि इधागतं इमस्मिंयेव भवे उप्पन्नत्ता. कम्मन्ति पटिसन्धिजनकं कम्मं. सङ्खाराति चुतिआसन्नजवनविञ्ञाणसहगता खिपनकसङ्खारा. नतीति नमनवसेन पवत्ततण्हा. विसयो कम्मादि.
६३३. सद्दपटिघोसादीनं सतिपि पच्चयपच्चयुप्पन्नभावे सन्तानबन्धो न पाकटोति तेसं एकत्तनानत्तभावं अनामसित्वा अनागमनातीतहेतुसमुप्पादमेव दस्सेन्तो ‘‘एत्थ चा’’तिआदिमाह. सद्दादिहेतुकाति एत्थ पटिघोसो सद्दहेतुको. पदीपो पदीपन्तरादिहेतुको. मुद्दा लञ्छनहेतुका. छाया आदासादिअभिमुखमुखादिहेतुका. होन्ति अञ्ञत्र अगन्त्वाति सद्दादिपच्चयदेसं अनुपगन्त्वा सद्दादिहेतुका होन्ति ततो पुब्बे अभावा. एवं इदम्पि पटिसन्धिविञ्ञाणं न हेतुदेसं गन्त्वा तंहेतुकं होति ततो पुब्बे अभावा. तस्मा न इदं हेतुदेसतो ¶ पुरिमभवतो इधागतं पटिघोसादयो विय सद्दादिदेसतो, नापि तत्थ हेतुना विना उप्पन्नं सद्दादीहि विना ¶ पटिघोसादयो वियाति अत्थो. अथ वा होन्ति अञ्ञत्र अगन्त्वाति पुब्बे पच्चयदेसे सन्निहिता हुत्वा ततो अञ्ञत्र गन्त्वा तप्पच्चया न होन्ति उप्पत्तितो पुब्बे अभावा, नापि सद्दादिपच्चया न होन्ति, एवं इदम्पीति वुत्तनयेनेव योजेतब्बं.
नत्थि एकता एकसन्तानेकत्तेपि अञ्ञस्सेव विञ्ञाणस्स पातुभवनतो. नापि नानता सन्तानबन्धतो पदीपो विय. खणिकाय हि पदीपजालाय सन्तानेकत्तं उपादाय सो एवाति वुच्चति, अत्थकिच्चञ्च साधेति, एवमिधापि दट्ठब्बं. ‘‘यदि ही’’तिआदिना सन्तानबन्धे एकन्तं एकताय, नानताय च अग्गहेतब्बतं, गहणे च दोसं दस्सेति. एस नयोति अतिदेसेन बीजङ्कुरादीसु सब्बहेतुहेतुसमुप्पन्नेसु यथासम्भवं योजना कातब्बाति दस्सेति. इधापि हि हेतुहेतुसमुप्पन्नविञ्ञाणानं एकन्तमेकत्ते सति न मनुस्सगतितो देवगति सम्भूता सिया. एकन्तनानत्ते न कम्मवतो फलं सिया, ततो ‘‘रत्तस्स बीजं रत्तस्स फल’’न्तिआदिकस्स विय ‘‘भूतपुब्बाहं, भन्ते, रोहितस्सो नाम इसि अहोसि’’न्तिआदिकस्स (सं. नि. १.१०७) वोहारस्स लोपो सिया, तस्मा एत्थ सन्तानबन्धेसु हेतुहेतुसमुप्पन्नेसु न एकन्तमेकता वा नानता वा उपगन्तब्बा न गहेतब्बा. एत्थ च एकन्तएकतापटिसेधेन ‘‘सयंकतं सुखं दुक्ख’’न्ति (विभ. मूलटी. २२७) इमं दिट्ठिं निवारेति, एकन्तनानतापटिसेधेन ‘‘परंकतं सुखं दुक्ख’’न्ति (विभ. मूलटी. २२७), हेतुहेतुसमुप्पन्नतावचनेन ‘‘अधिच्चसमुप्पन्न’’न्ति (विभ. मूलटी. २२७) इमं दिट्ठिं निवारेति.
६३४. तत्थाति फलुप्पत्तिट्ठाने. अञ्ञस्साति येन तं कम्मं कतं, ततो अञ्ञस्स. अञ्ञतोति यं तं कम्मं निब्बत्तितं, ततो अञ्ञतो. ‘‘धम्ममत्तं भवन्तरमुपेती’’ति (विसुद्धि. २.६३२; विभ. अट्ठ. २२७; महानि. अट्ठ. २७; पटि. म. अट्ठ. १.१.१०५) वुत्तत्ता फलस्स उपभुञ्जके च असति कस्स तं फलं सियाति अनुयुञ्जेति. तत्राति तस्मिं यथावुत्ते अनुयोगे.
तत्थाति एकसन्ताने. यस्मिं धम्मपुञ्जे कम्मं निब्बत्तं, तस्सेव सन्तानेति अत्थो. एतस्स अत्थस्साति हेतुफलानं अत्थतो अञ्ञत्तेपि तेनेव ¶ हेतुफलभावेन सम्बन्धत्ता तं फलं ‘‘अञ्ञस्स, अञ्ञतो’’ति वा न वत्तब्बन्ति एतस्स अत्थस्स. चतुमधुरअलत्तकरसादिभावना अम्बमातुलुङ्गादिबीजानं ¶ अभिसङ्खारो. एत्थ च अभिसङ्खतं बीजं विय कम्मवा सत्तो, अभिसङ्खारो विय कम्मं, बीजस्स अङ्कुरादिप्पबन्धो विय सत्तस्स पटिसन्धिविञ्ञाणादिप्पबन्धो. तत्थुप्पन्नस्स मधुरस्स रत्तकेसरस्स वा फलस्स वा तस्सेव बीजस्स, ततो एव च अभिसङ्खारतो भावो विय कम्मकारकस्सेव सत्तस्स, तंकम्मतो एव च फलस्स भावो वेदितब्बो. बालसरीरे कतं विज्जापरियापुणनं, सिप्पसिक्खनं, ओसधप्पयोगो च न वुड्ढसरीरं गच्छन्ति. अथ च तन्निमित्तं विज्जापाटवं सिप्पजाननं, अनामयता च वुड्ढसरीरे होन्ति, न च तानि अञ्ञस्स होन्ति तंसन्ततिपरियापन्ने एव वुड्ढसरीरे उप्पज्जनतो, न च यथापयुत्तेन विज्जापरियापुणनादिना विना तानि अञ्ञतो होन्ति तदभावे अभावतो, एवं इधापि सन्ताने यं फलं, एतं नाञ्ञस्स. न च अञ्ञतोति योजेतब्बं. एतेन च सङ्खाराभावे फलाभावमेव दस्सेति, न अञ्ञपच्चयनिवारणं करोति.
यम्पि वुत्तं, तत्थ वदामाति वचनसेसो. तत्थ वा उपभुञ्जके असति सिद्धा भुञ्जकसम्मुतीति सम्बन्धो. फलतीति सम्मुति फलतिसम्मुति.
रुक्खसङ्खातानं धम्मानन्ति रुक्खपञ्ञत्तिया उपादानभूतानं भूतुपादायधम्मानं. तस्माति यस्मा यथा खन्धसन्ताने कुसलाकुसलचेतनुप्पत्तियं ‘‘पुञ्ञं करोति, पापं करोती’’ति कत्तुवोहारो, एवं तस्स फलुप्पत्तियं ‘‘सुखं अनुभवति, दुक्खं अनुभवती’’ति उपभुञ्जकवोहारो, तस्मा न एत्थ खन्धविनिमुत्तेन अञ्ञेन उपभुञ्जकेन नाम कोचि अत्थो अत्थीति.
६३५. एवं सन्तेपीति असङ्कन्तिपातुभावे तत्थ च यथावुत्तदोसपरिहरणे सति, सिद्धेति अत्थो. पवत्तिक्खणेयेवाति सङ्खारानं पवत्तमानक्खणे एव. पवत्तितो पुब्बेति कम्मायूहनक्खणतो पुब्बे, अविज्जमानताय समानत्ता एवं वुत्तं. पच्छा चाति विपच्चनप्पपत्तितो पच्छा च.
अविपक्कविपाका कतत्ता चे पच्चया, विपक्कविपाकानम्पि कतत्तं समानन्ति तेसम्पि फलावहता सियाति आसङ्कानिवत्तनत्थं आह ‘‘न च निच्चं फलावहा’’ति.
‘‘न ¶ ¶ विज्जमानत्ता अविज्जमानत्ता वा’’ति एतेन विज्जमानत्तं, अविज्जमानत्तञ्च निस्साय वुत्तदोसे परिहरति. तस्सा पाटिभोगकिरियाय, भण्डकीणनकिरियाय, इणग्गहणकिरियाय वा करणमत्तं तंकिरियाकरणमत्तं, तदेव तदत्थनिय्यातने पटिभण्डदाने, इणदाने च पच्चयो होति, अफलितनिय्यातनादिफलन्ति अत्थो.
६३६. सम्मोहविघातत्थन्ति बात्तिंसाय विञ्ञाणेसु यथावुत्तसङ्खारानं पटिसन्धियं, पवत्तियञ्च पच्चयभावे विभज्ज अविभाविते पवत्तनकसम्मोहस्स अपनयनत्थं.
पुञ्ञाभिसङ्खारेति निद्धारणे भुम्मं. अविसेसेनाति ‘‘तिहेतुको तिहेतुकस्सा’’तिआदिकं भेदं अकत्वा सामञ्ञतो, पिण्डवसेनाति अत्थो. सब्बत्थ उपनिस्सयपच्चयो बलवकम्मस्स वसेन योजेतब्बो. ‘‘दुब्बलञ्हि कम्मं उपनिस्सयपच्चयो न होती’’ति पट्ठानसंवण्णनाय दस्सितमेतं. रूपावचरपञ्चकुसलचेतनाभेदोति ‘‘ठपेत्वा अभिञ्ञाप्पत्त’’न्ति विसेसेत्वा वत्तब्बं, न वा वत्तब्बं विपाकस्स पच्चयभावकथाय अविपाकारहस्स पसङ्गाभावतो. अभिञ्ञाचेतनाय हि अविपाकता हेट्ठा विभाविता एव. अविसेसेन पनाति एत्थापि एसेव नयो. पञ्चन्नं विपाकविञ्ञाणानन्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
पञ्चन्नन्ति चक्खुसोतविञ्ञाणानं, सम्पटिच्छनमनोधातुया, द्विन्नं सन्तीरणमनोविञ्ञाणधातूनञ्चाति एतेसं पञ्चन्नं. तथेवाति द्वेधा एव. कथं पन इट्ठारम्मणेयेव पवत्तनकानि कुसलविपाकविञ्ञाणानि दुग्गतियं पवत्तन्तीति आह ‘‘निरये महामोग्गल्लानत्थेरस्सा’’तिआदि. थेरो हि तत्थ इद्धिया वस्सं निम्मिनित्वा कतिपयं वेलं निरयग्गिं वूपसमेत्वा तेसं धम्मं देसेति.
स्वेव कामावचरो पुञ्ञाभिसङ्खारो. अविसेसेन पन पुञ्ञाभिसङ्खारोति कामावचरं, रूपावचरञ्चाति दुविधम्पि पुञ्ञाभिसङ्खारं एकज्झं सङ्गण्हाति.
द्वादसाकुसलचेतनाभेदोति एत्थ उद्धच्चसहगतचेतनाय गहणे कारणं न दिस्सति, विचारेतब्बमेतं. एकस्स विञ्ञाणस्स तथेव ¶ पच्चयो पटिसन्धियं, नो पवत्तेति एकस्सेव पच्चयभावनियमो पटिसन्धियं, नो पवत्ते. पवत्ते हि सत्तन्नम्पि पच्चयोति अधिप्पायो.
रूपभवे ¶ चतुन्नन्ति अकुसलविपाकानं चक्खुसोतविञ्ञाणसम्पटिच्छनसन्तीरणानं. तानि पन एकन्ततो अनिट्ठारम्मणानि, रूपभवे च कथं अनिट्ठारम्मणसमायोगोति आह ‘‘सो च खो’’तिआदि. ‘‘तथा कामावचरदेवलोकेपि अनिट्ठरूपादयो नत्थी’’ति इदं येभुय्यवसेन वुत्तं. बहुलञ्हि तेसं इट्ठा एव रूपादयो उपट्ठहन्ति, कदाचि अनिट्ठं. देवानञ्हि केसञ्चिदेव पुब्बनिमित्तपातुभावकालादीसु मिलातमालादिअनिट्ठारम्मणसमायोगो होतीति.
६३७. यत्थ वित्थारप्पकासनं कतं, ततो भवतो पट्ठाय मुखमत्तप्पकासनं कातुकामो आह ‘‘आदितो पट्ठाया’’ति. तेनेव ‘‘द्वीसु भवेसू’’तिआदि वुत्तं. मनुस्सापि केचि अण्डजा, संसेदजा च होन्तीति तदपेक्खाय ‘‘चतूसु योनीसू’’ति वुत्तं. एकत्तकायएकत्तसञ्ञितासामञ्ञेन चतुत्थझानभूमिकापि असञ्ञारुप्पवज्जा चतुत्थिंयेव विञ्ञाणट्ठितिं भजन्ति. एस पुञ्ञाभिसङ्खारो. वुत्तनयेनेवाति ‘‘नानाक्खणिककम्मपच्चयेन चेव उपनिस्सयपच्चयेन चा’’ति वुत्तनयेनेव. यथासम्भवन्ति एकवीसतिकामावचररूपावचरकुसलविपाकेसु चुद्दसन्नं पटिसन्धियं, पवत्ते च, सत्तन्नं पवत्ते एवाति अयं यथासम्भवो.
तादिसेयेवाति नानत्तकायएकत्तसञ्ञीसङ्खातेयेव.
चतुन्नं विञ्ञाणानन्ति भवादयो अपेक्खित्वा वुत्तं. चतूसु अन्तोगधानं पन तिण्णं विञ्ञाणानं तीसु विञ्ञाणट्ठितीसु पच्चयभावो योजेतब्बो. अविञ्ञाणके सत्तावासे सङ्खारपच्चया विञ्ञाणे अलब्भमानेपि तस्स सङ्खारहेतुकत्तं लब्भतेव. तथा हि तत्थ पुञ्ञाभिसङ्खारो कटत्तारूपानं नानाक्खणिककम्मपच्चयेन पच्चयो होति. एतस्मिञ्च मुखमत्तप्पकासने पुञ्ञाभिसङ्खारादीनं दुग्गतिआदीसु पवत्तियं कुसलविपाकादिविञ्ञाणानं पच्चयभावो भवेसु वुत्तनयेनेव विञ्ञायतीति न वुत्तोति वेदितब्बो.
विञ्ञाणपच्चयानामरूपपदवित्थारकथावण्णना
६३८. विभागा ¶ नामरूपानन्ति नामस्स, रूपस्स च पभेदतो.
तत्थ नामस्स ताव पभेदं दस्सेन्तेन कामं विञ्ञाणम्पि नाममेव, पच्चयपच्चयुप्पन्ने पन असङ्करतो ¶ दस्सेतुं ‘‘आरम्मणाभिमुखं नमनतो वेदनादयो तयो खन्धा’’ति वुत्तं. निब्बानस्स पनेत्थ पवत्तिकथायं अप्पच्चयत्ता, नमनट्ठाभावतो च पसङ्गो एव नत्थि. नामनट्ठेन हि तं नामं, न नमनट्ठेन. तेसं नामरूपानं सुखादिवसेन, पथवीआदिवसेन च विभागो.
एकं सत्तावासन्ति असञ्ञसत्तावासं. पुरिमेसु चतूसु, असञ्ञसत्तावासे चाति पञ्चसु.
गब्भसेय्यग्गहणेन जलाबुजा गहिताति ‘‘अण्डजानञ्चा’’ति वुत्तं. अण्डजानञ्च अभावकानन्ति योजेतब्बं. सन्ततिसीसानीति कलापसन्तानमूलानि. यदिपि विकाररूपानि पटिसन्धिक्खणे न सन्ति, लक्खणपरिच्छेदरूपानि पन सन्तीति तानि परमत्थतो अपरिनिप्फन्नानीति वज्जेन्तो आह ‘‘रूपरूपतो’’ति. फस्सादिके सङ्खारक्खन्धभावेन एकत्तं नेत्वा ‘‘तेवीसति धम्मा’’ति वुत्तं. अपनेत्वाति कलापन्तरगते पथवीआदिके समानलक्खणताय अग्गहेत्वा.
तेसन्ति ब्रह्मकायिकादीनं. वित्थारेनाति चतूसुपि सन्ततिसीसेसु रूपानं असङ्खिपनेन.
कामभवे पन यस्मा सेसओपपातिकानन्ति एत्थ किञ्चापि कामभवे ओपपातिका वुत्ता न सन्ति, येन सेसग्गहणं सात्थकं भवेय्य, अण्डजगब्भसेय्यकेहि पन ओपपातिकसंसेदजा सेसा होन्तीति सेसग्गहणं कतन्ति वेदितब्बं. अथ वा ब्रह्मकायिकादिकेहि ओपपातिकेहि वुत्तेहि सेसे सन्धाय ‘‘सेसओपपातिकान’’न्ति आह. ते पन अरूपिनोपि सन्तीति ‘‘कामभवे’’ति वुत्तं. अपरिपुण्णायतनानं पन नामरूपं यथासम्भवं रूपमिस्सकविञ्ञाणनिद्देसे वुत्तनयेन सक्का धम्मगणनतो विञ्ञातुन्ति न वुत्तन्ति दट्ठब्बं.
पटिसन्धिचित्तेन सह पवत्तउतुतोति पटिसन्धिचित्तेन सह उप्पन्नरूपेसु तेजोधातुतो. हदयवत्थुनो तङ्खणुप्पन्नत्ता पटिसन्धिचित्तस्स वत्थुदुब्बलता. तेसं अज्झोहरिताहारेन अनुगते सरीरे ¶ आहारसमुट्ठानं सुट्ठद्धकन्ति सम्बन्धो. नरोति तेनेव मातुकुच्छिगतभावेन तिरोक्खो. अवकंसतो द्वे अट्ठकानेव उतुचित्तसमुट्ठानानि होन्तीति ससद्दकालं सन्धाय ‘‘उक्कंसतो द्विन्नं नवकान’’न्ति वुत्तं. पुब्बेति यं पुब्बे सन्ततिद्वयादिकं सत्तकपरियोसानं रूपं इध वुत्तं, तं एकेकस्स ¶ चित्तस्स तीसु तीसु खणेसु उप्पज्जमानमेव वुत्तन्ति कत्वा आह ‘‘पुब्बे…पे… सत्ततिविध’’न्ति. दुविधम्पि तन्ति उतुसमुट्ठानं, चित्तसमुट्ठानञ्चाति दुविधम्पि तं सद्दं.
सण्ठातुन्ति अद्धनियभावेन ठातुं, अत्तनो पन खणमत्तं तिट्ठतेव. चतुद्दिसा ववत्थापिताति अञ्ञमञ्ञं संसट्ठसीसा मूलेन चतूसु दिसासु ववत्थापिता. अञ्ञमञ्ञं आलिङ्गेत्वा ठिता भिन्नवाहनिका विय च.
६३९. पञ्चवोकारभवे च पवत्तियन्ति रूपाजनककम्मजपञ्चविञ्ञाणप्पवत्तिकालं, सहजातविञ्ञाणपच्चयञ्च सन्धायाह. तदा हि ततो नाममेव होतीति. कम्मविञ्ञाणपच्चया पन तदापि उभयं होतीति सक्का वत्तुं, पच्छाजातविञ्ञाणपच्चया च रूपं उपत्थद्धं होतीति. असञ्ञेसूतिआदि कम्मविञ्ञाणपच्चयं सन्धाय वुत्तं. पञ्चवोकारभवे च पवत्तियन्ति भवङ्गादिजनककम्मतो अञ्ञेन रूपुप्पत्तिकालं, निरोधसमापत्तिकालं, भवङ्गादिउप्पत्तिकालतो अञ्ञकालञ्च सन्धाय वुत्तन्ति युत्तं. भवङ्गादिउप्पत्तिकाले हि तंजनकेन कम्मुना उप्पज्जमानं रूपं, सो च विपाको कम्मविञ्ञाणपच्चयो होतीति सक्का वत्तुं. सहजातविञ्ञाणपच्चयानपेक्खम्पि हि पवत्तियं कम्मेन पवत्तमानं रूपं, नामञ्च न कम्मविञ्ञाणानपेक्खं होतीति. सब्बत्थाति पटिसन्धियं, पवत्ते च. सहजातविञ्ञाणपच्चया नामरूपं, कम्मविञ्ञाणपच्चया नामरूपञ्च यथासम्भवं योजेतब्बं. नामञ्च रूपञ्च नामरूपञ्चाति एत्थ नामरूपसद्दो अत्तनो एकदेसेन नामसद्देन नामसद्दस्स सरूपो, रूपसद्देन च रूपसद्दस्स, तस्मा सरूपानं एकसेसोति एकदेससरूपेकसेसो, नामरूपसद्दस्स ठानं इतरेसञ्च नामरूपसद्दानं अदस्सनन्ति अत्थो.
विपाकतो अञ्ञं अविपाकं. यतो द्विधा मतं, ततो युत्तमेव इदन्ति योजेतब्बं.
कुसलादिचित्तक्खणेति ¶ आदि-सद्देन अकुसलकिरियचित्तक्खणे विय विपाकचित्तक्खणेपि विपाकाजनककम्मसमुट्ठानं सङ्गहितन्ति वेदितब्बं. विपाकचित्तक्खणे पन अभिसङ्खारविञ्ञाणपच्चया पुब्बे वुत्तनयेन उभयञ्च लब्भतीति तादिसविपाकचित्तक्खणवज्जनत्थं ‘‘कुसलादिचित्तक्खणे’’ति वुत्तं.
६४०. सुत्तन्तिकपरियायतोति ¶ पट्ठाने रूपानं उपनिस्सयपच्चयस्स अवुत्तत्ता वुत्तं. सुत्तन्ते पन यस्मिं सति यं होति, असति च न होति, सो तस्स उपनिस्सयो निदानं हेतु पभवोति कत्वा ‘‘विञ्ञाणूपनिसं नामरूप’’न्ति रूपस्स च विञ्ञाणूपनिस्सयता वुत्ता. वनपत्थपरियाये च वनपत्थगामनिगमनगरजनपदपुग्गलूपनिस्सयो इरियापथविहारो, ततो च चीवरादीनं जीवितपरिक्खारानं कसिरेन, अप्पकसिरेन च समुदागमनं वुत्तं, न च वनपत्थादयो आरम्मणूपनिस्सयादिभावं इरियापथानं, चीवरादिसमुदागमनस्स च भजन्ति. तस्मा विना अभावो एव सुत्तन्तिकपरियायतो उपनिस्सयभावो दट्ठब्बो. नामस्स अभिसङ्खारविञ्ञाणं कम्मारम्मणपटिसन्धिआदिकाले आरम्मणपच्चयोव होतीति वत्तब्बमेव नत्थीति रूपस्सेव सुत्तन्तिकपरियायतो एकधाव पच्चयभावो वुत्तो. ससंसयस्स हि रूपस्सेतं पच्चयो होतीति वुत्ते नामस्स होतीति वत्तब्बमेव नत्थीति.
पवत्तस्स पाकटत्ता अपाकटं पटिसन्धिं गहेत्वा पुच्छति ‘‘कथं पनेत’’न्तिआदिना. सुत्ततो नामं, युत्तितो रूपं विञ्ञाणपच्चया होतीति जानितब्बं.
युत्तितो साधेत्वा सुत्तेन तं दळ्हं करोन्तो ‘‘कम्मसमुट्ठानस्सापि ही’’तिआदिमाह. चित्तसमुट्ठानस्सेवाति चित्तसमुट्ठानस्स विय. एत्थ च ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति (म. नि. ३.१२६; सं. नि. २.१, ३९; महाव. १; उदा. १) भासमानेन भगवता यस्मा उपपरिक्खमानानं पण्डितानं परमत्थतो नामरूपमत्तमेव पवत्तमानं दिस्सति, न सत्तो, न जीवो, तस्मा केनचि अप्पटिवत्तियं अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं होति. सुञ्ञतप्पकासनञ्हि धम्मचक्कप्पवत्तनन्ति. अथ वा नामरूपमत्ततावचनेन पवत्तिया दुक्खसच्चमत्तता वुत्ता. दुक्खसच्चप्पकासनेन च तस्स समुदयो, तस्स च निरोधो, निरोधगामिनिपटिपदा च ¶ पकासिता एव होति. अहेतुकस्स दुक्खस्स, हेतुनिरोधा अनिरुज्झनकस्स च अभावा, निरोधस्स च उपायेन विना अनधिगन्तब्बत्ताति चतुसच्चप्पकासनं धम्मचक्कप्पवत्तनं निद्धारेतब्बं.
नामरूपपच्चयासळायतनपदवित्थारकथावण्णना
६४१. तन्ति ¶ नामरूपं. तस्साति सळायतनस्स. तादिसस्सेवाति कतेकसेसस्सेव.
इधापि नामन्ति खन्धत्तयस्सेव गहणे कारणं वुत्तनयमेव. नियमतोति इदञ्च चतुन्नं भूतानं, छन्नं वत्थूनं, जीवितस्स च यथासम्भवं सहजातनिस्सयपुरेजातइन्द्रियादिना सळायतनस्स पवत्तमानस्स एकन्तेन पच्चयभावं सन्धाय वुत्तं. रूपायतनादीनं पन सहजातनिस्सयानुपालनभावो नत्थीति अग्गहणं वेदितब्बं. आरम्मणारम्मणपुरेजातादिभावो च तेसं न ससन्ततिपरियापन्नानमेव, न च चक्खादीनं विय एकप्पहारेनेवाति अनियमतो पच्चयभावो. नियमतो…पे… जीवितिन्द्रियन्ति एवन्ति एत्थ एवं-सद्देन वा रूपायतनादीनम्पि सङ्गहो दट्ठब्बो. छट्ठायतनञ्च सळायतनञ्च सळायतनन्ति एत्थ यदिपि छट्ठायतनसळायतनसद्दानं सद्दतो सरूपता नत्थि, अत्थतो पन सळायतनेकदेसोव छट्ठायतनन्ति एकदेससरूपता अत्थीति एकदेससरूपेकसेसो कतोति वेदितब्बो. अत्थतोपि हि सरूपानं एकदेससरूपेकसेसं इच्छन्ति ‘‘वङ्को च कुटिलो च कुटिला’’ति. तस्मा अत्थतो एकदेससरूपानञ्च एकसेसेन भवितब्बन्ति.
अथ वा छट्ठायतनञ्च मनायतनञ्च छट्ठायतनन्ति वा मनायतनन्ति वा छट्ठायतनञ्च छट्ठायतनञ्च छट्ठायतनन्ति वा मनायतनञ्च मनायतनञ्च मनायतनन्ति वा एकसेसं कत्वा चक्खादीहि सद्धिं ‘‘सळायतन’’न्ति वुत्तन्ति तमेव एकसेसं नाममत्तपच्चयस्स, नामरूपपच्चयस्स च मनायतनस्स वसेन कतं अत्थतो दस्सेन्तो आह ‘‘छट्ठायतनञ्च सळायतनञ्च सळायतनन्ति एवं कतेकसेसस्सा’’ति. यथावुत्तोपि हि एकसेसो अत्थतो छट्ठायतनञ्च सळायतनञ्चाति एवं कतो नाम ¶ होतीति. सब्बत्थ च एकसेसे कते एकवचननिद्देसो कतेकसेसानं सळायतनादिसद्दवचनीयतासामञ्ञवसेन कतोति दट्ठब्बो.
‘‘न अञ्ञथा’’ति एतेन तस्स तस्स नामस्स, रूपस्स च अभावे तं तं आयतनं न होतीति ब्यतिरेकं विभावेति.
यन्ति ¶ यं यं नामं, रूपञ्च. यस्साति यस्स यस्स आयतनस्स. यथाति सहजातादिना येन येन पकारेन. नेय्यन्ति ञेय्यं.
तस्स वसेनाति तस्स हेतुआदिपच्चयस्स वसेन. उक्कंसावकंसोति एत्थ सत्तधा पच्चयभावतो उक्कंसो अट्ठधा पच्चयभावो, ततो नवधा, ततो दसधाति अयं उक्कंसो. अवकंसो पन दसधा पच्चयभावतो नवधा पच्चयभावो, ततो अट्ठधा, ततो सत्तधाति एवं वेदितब्बो, न पन सत्तधा पच्चयभावतो एव द्वेपि उक्कंसावकंसा योजेतब्बा, ततो अवकंसाभावतोति.
विपाकं नामन्ति सम्बन्धो. वुत्तनयेनेवाति सहजातादिवसेन, सत्तधा, हेतुआदिवसेन च. इतरन्ति अविपाकं नामं.
‘‘हदयवत्थुनो सहायं हुत्वा’’ति एतेन अरूपे विय असहायं नामं न होति, हदयवत्थु च नामेन सह छट्ठायतनस्स पच्चयो होतीति एत्तकमेव दस्सेति, न पन यथा हदयवत्थु पच्चयो होति, तथा नामम्पीति अयमत्थो अधिप्पेतो. वत्थु हि नामस्स विप्पयुत्तपच्चयो होति, न नामं. नामञ्च विपाकहेतादिपच्चयो होति, न वत्थूति. पवत्ते अरूपधम्मा कम्मजरूपस्स ठितिप्पत्तस्सेव पच्चया होन्ति, न उप्पज्जमानस्साति विप्पयुत्तअत्थिअविगता च पच्छाजातविप्पयुत्तादयो एव चक्खादीनं योजेतब्बा.
‘‘तत्थेवा’’ति इमिना ‘‘पवत्ते’’ति इदं पच्चामट्ठन्ति आह ‘‘तत्थेव हि पवत्ते’’ति. ‘‘पञ्चवोकारभवे’’ति पन इदं ‘‘पञ्चन्न’’न्ति इमिना दीपितमेवाति. पवत्तियं चक्खायतनादिकस्स नामं विपाकपच्चयो न होति, अत्तना जनितरूपस्सेव होति. पटिसन्धियं पन कम्मसमुट्ठानं चित्तसमुट्ठानसदिसं, तस्मा वत्थुनोपि विपाकपच्चयो होतियेव.
रूपतोति ¶ रूपेसु. यं यं आयतनं उप्पज्जतीति पटिसन्धियं अण्डजजलाबुजानं पञ्चसु आयतनेसु कायायतनमेव उप्पज्जति. इतरेसं यथारहं इतरानिपि.
अवसेसमनायतनस्साति एत्थ ‘‘पञ्चक्खन्धभवे पना’’ति एतस्स अनुवत्तमानत्ता पञ्चवोकारभवे ¶ एव पवत्तमानं पञ्चविञ्ञाणेहि अवसेसं मनायतनं वुत्तन्ति दट्ठब्बं. नामरूपस्स सहजातादिसाधारणपच्चयभावो, सम्पयुत्तादिअसाधारणपच्चयभावो च यथासम्भवं योजेतब्बो. ‘‘रूपपच्चया पञ्चायतनानी’’ति अयम्पि नयो लब्भति निरोधसमापन्नानं वसेन, सो पन अपचुरभावतो येभुय्येन च पटिसन्धियं पच्चयभूतस्सेव नामरूपस्स पवत्तियं पच्चयभावो विभावितोति न दस्सितोति वेदितब्बं.
सळायतनपच्चयाफस्सपदवित्थारकथावण्णना
६४२. बावीसतिया लोकियविपाकविञ्ञाणेहि सम्पयुत्ता बावीसतिलोकियविञ्ञाणसम्पयुत्ता. ततो एव बावीसति.
तत्थाति तस्मिं सळायतने, तेसु छसु आयतनेसूति अत्थो. अज्झत्तन्ति ससन्ततिपरियापन्नमेव गण्हाति. तञ्हि ससन्ततिपरियापन्नकम्मनिब्बत्तं तादिसस्स फस्सस्स पच्चयो होति. रूपादीनि, पन बहिद्धा अनुपादिन्नानि च फस्सस्स आरम्मणं होन्ति, न तानि चक्खादीनि विय ससन्ततिपरियापन्नकम्मकिलेसनिमित्तप्पवत्तिभावेन फस्सस्स पच्चया होन्तीति पठमाचरियवादे न गहितानि, दुतियाचरियवादे पन यथा तथा वा पच्चयभावे सति न सक्का वज्जेतुन्ति गहितानि.
तत्थाति सळायतनपच्चया फस्सपदे. ये ताव आचरिया महाविहारवासिनोव यथा विञ्ञाणं, एवं नामरूपं, सळायतनं, फस्सं, वेदनञ्च पच्चयं, पच्चयुप्पन्नञ्च ससन्ततिपरियापन्नं दीपेन्ता विपाकमेव इच्छन्ति. ‘‘छट्ठायतनपच्चया फस्सो’’ति अभिधम्मभाजनीयपाळि (विभ. २४३) आरुप्पं सन्धाय वुत्ताति ‘‘छट्ठायतनपच्चया फस्सोति पाळिअनुसारतो’’ति वुत्तं.
सब्बे फस्सा न सम्भोन्तीति योजना. यदि सब्बायतनेहि एको फस्सो सम्भवेय्य, ‘‘सळायतनपच्चया फस्सो’’ति एकस्स वचनं युज्जेय्य ¶ , अथापि एकम्हा आयतना सब्बे फस्सा सम्भवेय्युं, तथापि सब्बायतनेहि सब्बफस्ससम्भवतो आयतनभेदेन फस्सभेदो नत्थीति तदभेदवसेन एकस्स वचनं युज्जेय्य, तथा पन असम्भवतो न युत्तन्ति चोदेति ‘‘न सब्बायतनेही’’तिआदिना ¶ . अञ्ञस्सापि वा असम्भवन्तस्स विधानस्स बोधनत्थमेतं वुत्तं ‘‘नापि एकम्हा आयतना सब्बे फस्सा’’ति. ‘‘न सब्बायतनेहि एको फस्सो सम्भोती’’ति इदमेव पन एकफस्सवचनस्सायुत्तत्तदीपकं कारणन्ति वेदितब्बं. निदस्सनवसेन वा एतं वुत्तं. नापि एकम्हा आयतना सब्बे फस्सा सम्भोन्ति, एवं न सब्बायतनेहि एको फस्सो सम्भोति. तस्मा एकस्स वचनं अयुत्तन्ति. परिहारं पन अनेकायतनेहि एकफस्सस्स सम्भवतोति दस्सेन्तो ‘‘तत्रिदं विस्सज्जन’’न्तिआदिमाह. अवसेससम्पयुत्तधम्मायतना फस्सवज्जिता तंसम्पयुत्तचेतसिका धम्मा.
एकोपि अनेकायतनप्पभवो एकोपनेकायतनप्पभवो.
छधा पच्चयत्ते पञ्च विभावये, एकं नवधा पच्चयत्ते, बाहिरानि छ आयतनानि आरम्मणादिना यथासम्भवं पच्चयत्ते विभावयेति सम्बन्धो.
अनेकभेदस्साति कुसलविपाकादिपञ्चद्वारादिवसेन अनेकविधस्स द्विपञ्चविञ्ञाणसम्पयुत्तवज्जस्स विपाकफस्सस्स. तानि चाति रूपायतनादीनि. ‘‘मनो च नेसं गोचरविसयं पच्चनुभोती’’ति (म. नि. १.४५५) हि वुत्तं. तथा चाति पच्चुप्पन्नानि रूपादीनि पच्चुप्पन्नञ्च धम्मायतनपरियापन्नं रूपरूपं सन्धाय वुत्तं. आरम्मणपच्चयमत्तेनाति तं सब्बं अपच्चुप्पन्नं, अञ्ञञ्च धम्मायतनं सन्धाय वुत्तं.
फस्सपच्चयावेदनापदवित्थारकथावण्णना
६४३. द्वारतो सळेवाति पभवसामञ्ञतो एकविधापि उप्पत्तिद्वारतो छ एव होन्तीति छळेव वेदना वुत्ता.
चित्तभेदेन एकूननवुतिविधापि इधाधिप्पेता एव दस्सेतुं ‘‘वेदनासु पना’’तिआदि वुत्तं. ‘‘सेसान’’न्ति एत्थ सम्पटिच्छनसम्पयुत्ताय चक्खुसम्फस्सादयो पञ्च यदिपि अनन्तरादीहि पच्चया होन्ति, अनन्तरादीनं पन ¶ उपनिस्सये अन्तोगधत्ता सन्तीरणतदारम्मणानञ्च साधारणस्स तस्स वसेन ‘‘एकधा’’ति वुत्तं. एकेकस्मिं द्वारे हि चक्खुद्वारादीसु उप्पन्नचक्खुविञ्ञाणादीहि ¶ सहजाता फस्सा सकसकवीथीसु सम्पटिच्छनादीहि सम्पयुत्तवेदनानं, मनोद्वारे तदारम्मणवसेनेव पवत्तानं तेभूमकविपाकवेदनानम्पि सहजातमनोसम्फस्ससङ्खातो सो फस्सो अट्ठधा पच्चयो होतीति योजेतब्बं.
रूपारूपावचरविपाकवेदना पटिसन्धिआदिवसेनेव पवत्तन्ति, कामावचरापि एकच्चाति ‘‘तेभूमकविपाकवेदनानम्पी’’ति वुत्तं. तासम्पि हि सहजातमनोसम्फस्सो अट्ठधाव पच्चयो होति. पच्चयं अनुपादिन्नम्पि केचि इच्छन्तीति ‘‘या पना’’तिआदिना मनोद्वारावज्जनसम्पयुत्तफस्सस्स पच्चयभावो वुत्तो. तञ्च मुखमत्तदस्सनं दट्ठब्बं. एतेन नयेन सब्बस्स अनन्तरस्स, अनानन्तरस्स च फस्सस्स तस्सा तस्सा विपाकवेदनाय उपनिस्सयता योजेतब्बाति.
वेदनापच्चयातण्हापदवित्थारकथावण्णना
६४४. इधाति इमस्मिं लोके, इमस्मिं वा सासने छ तण्हा दीपिता. इधाति वा इमस्मिं वेदनापच्चया तण्हापदे. तत्थाति तासु छसु तण्हासु.
एकेकाय सस्सतदिट्ठिसहगताय, उच्छेददिट्ठिसहगताय च तण्हाय तदभिनन्दनानुगुणो रूपादीसु पवत्तिआकारो, केवलं कामस्सादवसेन पवत्तिया विसिट्ठाकारत्ता वुत्तप्पवत्तिआकारतो तण्हाय तिविधता.
ममत्तेनाति सम्पियायनेन, अस्सादनतण्हाय इच्चेव वुत्तं होति. तत्थ पुत्तो विय वेदना दट्ठब्बा, खीरादयो विय वेदनाय पच्चयभूता रूपादयो, खीरादिदायिका धाति विय रूपादिछळारम्मणदायका चित्तकारादयो छ. तत्थ सुखसम्फस्सवत्थदायको तन्तवायो, वेज्जो रसायतनोजावसेन, तदुपत्थम्भितजीवितवसेन च धम्मारम्मणस्स दायकोति दट्ठब्बो. सब्बापेसा अट्ठसतप्पभेदापि.
आरम्मणपच्चयो उप्पज्जमानाय आरम्मणमत्तमेव होति, न उपनिस्सयो विय उप्पादकोति उप्पादकस्स उपनिस्सयस्सेव वसेन ‘‘एकधावा’’ति ¶ वुत्तं. उपनिस्सयेन वा आरम्मणूपनिस्सयो ¶ सङ्गहितो. तेन च आरम्मणभावेन तंसभागो अञ्ञोपि आरम्मणपच्चयभावो दीपितो होतीति उपनिस्सयवसेनेव पच्चयभावो वुत्तोति वेदितब्बो.
‘‘यस्मा वा’’तिआदिना न केवलं विपाकसुखवेदना एव, तिस्सोपि पन वेदना विपाका विसेसेन तण्हाय उपनिस्सयपच्चयो, अविसेसेन इतरा चाति दस्सेति. उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्चेव भासिताति तस्मा सापि भिय्यो इच्छनवसेन तण्हाय उपनिस्सयोति अधिप्पायो. उपेक्खा पन अकुसलविपाकभूता अनिट्ठत्ता दुक्खे अवरोधेतब्बा, इतरा इट्ठत्ता सुखेति सा दुक्खं विय, सुखं विय च उपनिस्सयपच्चयो होतीति सक्का वत्तुं. ‘‘वेदनापच्चया तण्हा’’ति वचनेन सब्बस्स वेदनावतो पच्चयस्स अत्थिताय तण्हुप्पत्तिप्पसङ्गे तन्निवारणत्थमाह ‘‘वेदनापच्चया चापी’’तिआदि.
ननु ‘‘अनुसयसहाया वेदना तण्हाय पच्चयो’’ति वचनस्स अभावा अतिप्पसङ्गनिवत्तिं न सक्का कातुन्ति? न, वट्टकथाय पवत्तत्ता. वट्टस्स च अनुसयविरहे अभावतो अनुसयसहिताव पच्चयोति अत्थतो वुत्तमेवेतं होतीति. अथ वा ‘‘अविज्जापच्चया’’ति अनुवत्तमानत्ता अनुसयसहिताव पच्चयोति विञ्ञायति. वेदनापच्चया तण्हाति चेत्थ वेदनापच्चया एव तण्हा, न वेदनाय विनाति अयं नियमो इच्छितो, न वेदनापच्चया तण्हा होतियेवाति, तस्मा अतिप्पसङ्गो एत्थ नत्थि एवाति.
वुसीमतोति वुसितवतो, वुसितब्रह्मचरियवासस्साति अत्थो. वुस्सतीति वा वुसीति मग्गो वुच्चति, सो एतस्स वुत्थो अत्थीति वुसीमा, उक्कट्ठनिद्देसेन अरहा. अग्गफलं वा परिनिट्ठितवासत्ता ‘‘वुसी’’ति वुच्चति, तं एतस्स अत्थीति वुसीमा.
तण्हापच्चयाउपादानपदवित्थारकथावण्णना
६४५. अत्थविभागो अत्थस्स विभजना. वत्थुसङ्खातं कामन्ति कामगुणसञ्ञितं रूपादिआरम्मणमाह. उपादियतीति कामवसेन गण्हाति, दळ्हं अस्सादेतीति अत्थो. कामं उपादियतीति एत्थ कम्मसाधनो कामसद्दो ¶ , कामो च सोति एत्थ कत्तुसाधनो किलेसकामस्स अधिप्पेतत्ता. उपादानसद्दो पन उभयत्थापि कत्तुसाधनोव. दळ्हत्थो भुसत्थो. यथा भुसो आयासो ¶ उपायासो, भुसं कुट्ठं उपकुट्ठं, एवं इधापीति आह ‘‘उपायासउपकुट्ठादीसु विया’’ति. पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि उपादियतीति पुरिमदिट्ठिं सस्सतभावेन गण्हन्ती उपादियति, पुरिमदिट्ठिआकारेन वा उत्तरदिट्ठि उप्पज्जमाना तेनेव पुरिमदिट्ठिं दळ्हं करोन्ती तं उपादियतीति वुत्ता. अथ वा पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि उपादियतीति ‘‘सस्सतो अत्ता’’ति (दी. नि. १.३१) इदं पुरिमदिट्ठिं उपादियमानं उत्तरदिट्ठिं निदस्सेतुं वुत्तं. यथा हि एसा दळ्हीकरणवसेन पुरिमं उत्तरा उपादियति, एवं ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिकापीति (म. नि. १.४४५; २.९४; ३.९१, ११६, १३६; ध. स. १२२१; विभ. ९३८). अत्तग्गहणं पन अत्तवादुपादानन्ति न इदं दिट्ठुपादानदस्सनन्ति दट्ठब्बं. लोको चाति वा अत्तग्गहणविनिमुत्तं गहणं दिट्ठुपादानभूतं इध पुरिमदिट्ठिउत्तरदिट्ठिवचनेहि वुत्तन्ति वेदितब्बं.
सीलब्बतं उपादियतीति एत्थ असुद्धिमग्गगोसीलादिसमादानवसेन सीलं, अवीतिक्कमनवसेन वतं. उभयथापि वा सीलं, तपोकम्मभावेन गहितताय वतं, गवादिपकतिभावना. अत्तनो वा गवादिभावाधिट्ठानं सीलं, ‘‘गच्छन्तो भक्खेति, तिट्ठन्तो मुत्तेती’’तिआदिना गवादिकिरियाकरणं वतं. तंतंअकिच्चसम्मततो वा निवत्ति सीलं, तंसमादानवतोवेस भोजनकिच्चकरणादिविसेसपटिपत्ति वतं, तं सीलब्बतं असुद्धिमग्गं ‘‘सुद्धिमग्गो’’ति परामसन्तो तथा अभिनिविसन्तो उपादियति, तं गाहं दळ्हं गण्हातीति अत्थो. सीलब्बतसहचरितं परामासं सीलब्बतन्ति गहेत्वा आह ‘‘सीलब्बतञ्च तं उपादानञ्चा’’ति. गोसीलगोवतादीनीति च तथाभूतं दिट्ठिं वदति. तेनेवाह ‘‘सयमेव उपादानानी’’ति. अभिनिवेसतोति अभिनिवेसभावतो, अभिनिविसनतो वा. अत्तवादुपादानन्ति ‘‘अत्ता’’ति वादस्स पञ्ञापनस्स, गहणस्स च कारणभूता दिट्ठीति अत्थो. अत्तवादमत्तमेवाति अत्तस्स अभावा ‘‘अत्ता’’ति इदं वचनमत्तमेव. उपादियन्तीति दळ्हं गण्हन्ति. कथं? ‘‘अत्ता’’ति. ‘‘अत्ता’’ति हि अभिनिविसन्ता वचनमत्तमेव दळ्हं कत्वा गण्हन्तीति अत्थोति. एवं ‘‘अत्तवादमत्तमेव उपादियन्ती’’ति वुत्तं ¶ . अत्तवादमत्तन्ति वा वाचावत्थुमत्तमेवाह. वाचावत्थुमत्तमेव हि ‘‘अत्ता’’ति उपादियन्ति अत्तस्स अभावाति.
‘‘धम्मसङ्खेपवित्थारे पन कामुपादानं सङ्खेपतो तण्हादळ्हत्तं, सेसुपादानत्तयं दिट्ठिमत्तमेव, वित्थारतो पना’’ति एवं धम्मसङ्खेपवित्थारसमुदायतो तदवयवभूतं सङ्खेपं, वित्थारञ्च निद्धारेतीति. धम्मसङ्खेपवित्थारेति निद्धारणे भुम्मं दट्ठब्बं. कामेसूति पञ्चसु कामगुणेसु ¶ . कामच्छन्दोति कामसङ्खातो छन्दो, न कत्तुकम्यताछन्दो, न च धम्मच्छन्दो. कामनवसेन, रञ्जनवसेन च कामोयेव रागो कामरागो, एवं सब्बत्थ कामत्थं विदित्वा कामो एव नन्दनट्ठेन कामनन्दी, तण्हायनट्ठेन कामोयेव कामतण्हा, सिनेहनट्ठेन कामो एव कामस्नेहो, परिदय्हनट्ठेन कामपरिळाहो, मुच्छनट्ठेन काममुच्छा, गिलित्वा परिनिट्ठापनट्ठेन कामज्झोसानं वेदितब्बं. अप्पत्तविसयपत्थना तण्हा आरम्मणे परितस्सनभावतो, सम्पत्तविसयग्गहणं उपादानं आरम्मणे दळ्हग्गाहभावतो. अप्पिच्छतापटिपक्खा तण्हा विसयाभिमुखभावतो, सन्तुट्ठिपटिपक्खा उपादानं तण्हादळ्हत्तं हुत्वा अत्रिच्छताभावतो. परियेसनदुक्खमूला तण्हा अप्पत्तविसयपत्थनाभावतो, आरक्खदुक्खमूलं उपादानं सम्पत्तविसयग्गहणभावतो.
नत्थि दिन्नन्तिआदीसु दिन्नन्ति दानमाह, तं अफलत्ता रूपं विय दानं नाम न होतीति पटिक्खिपति. यिट्ठं वुच्चति महाविजितयञ्ञसदिसो महायागो. हुतन्ति आहुनपाहुनमङ्गलकिरिया. तत्थ आमन्तेत्वा हवनं दानं आहुनं, पाहुनानं अतिथीनं अतिथिकिरिया पाहुनं, आवाहादीसु मङ्गलत्थं दानं मङ्गलकिरिया, दस कुसलकम्मपथा सुकतकम्मानि नाम, दस अकुसलकम्मपथा दुक्कटकम्मानि नाम, फलं विपाकोति निस्सन्दादिफलञ्चेव निप्परियायविपाको च नत्थीति योजना. यथा चेत्थ, एवं ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदीसुपि फलविपाकपटिक्खेपोव दट्ठब्बो. नत्थि अयं लोकोति परलोके ठितो इमं लोकं ‘‘नत्थी’’ति गण्हाति. इमं हि लोकं अवेक्खित्वा परलोको, परञ्च लोकं अवेक्खित्वा अयं लोको होति गन्तब्बतो, आगन्तब्बतो चाति परलोकतो इधागमनस्स अभावा तत्थेव उच्छिज्जनतो चित्तेन परलोके ठितो इमं लोकं ‘‘नत्थी’’ति गण्हातीति अत्थो. न हि अयं दिट्ठि परलोके ठितस्सेव होतीति. नत्थि परलोकोति इधलोके ¶ ठितो परलोकं ‘‘नत्थी’’ति गण्हाति. इधापि वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो. अयं वा एत्थ अत्थो – संसरणप्पदेसो इधलोको, परलोको च नाम कोचि नत्थि संसरणस्स अभावा तत्थ तत्थेव उच्छिज्जनतोति.
पुरिमभवतो पच्छिमभवे उपपतनं उपपातो, सो येसं सीलं, ते ओपपातिका. ते पन चवनकउपपज्जनकसत्ता नत्थीति दस्सेन्तो आह ‘‘नत्थि सत्ता ओपपातिका’’ति. नत्थि लोके समण…पे… पवेदेन्तीति अनुलोमपटिपदं पटिपन्नत्ता सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना धम्मिकसमणब्राह्मणा ¶ लोकस्मिं नत्थि, ये इमञ्च लोकं, परञ्च लोकं अत्तना एव अभिविसिट्ठेन ञाणेन पच्चक्खतो ञत्वा पवेदनसमत्था सब्बञ्ञुबुद्धा नाम नत्थीति दस्सेति. रूपं अत्ततो समनुपस्सतीतिआदीसु वत्तब्बं हेट्ठा वुत्तमेव.
पकतिअणुआदीनं सस्सतग्गाहपुब्बङ्गमो, सरीरस्स उच्छेदग्गाहपुब्बङ्गमो च तेसं गाहानं सामिभूतो कोचि सस्सतो, उच्छिज्जमानो वा अत्ता अत्थीति अत्तग्गाहो कदाचि होतीति ‘‘येभुय्येना’’ति वुत्तं. स्वायं अत्तग्गाहो अत्थतो खन्धारम्मणो एव दट्ठब्बो. येभुय्येन पठमं अत्तवादुपादानन्तिआदिनाव सम्बन्धो. यदिपि भवरागजवनवीथि पठमं पवत्तति गहितपटिसन्धिकस्स भवनिकन्तिया पवत्तितब्बत्ता, सो पन भवरागो तण्हादळ्हत्तं न होतीति मञ्ञमानो न कामुपादानस्स पठमुप्पत्तिमाह.
तण्हा कामुपादानन्ति पन विभागस्स अकरणे सब्बापि तण्हा कामुपादानं, करणेपि वा कामरागतो अञ्ञापि तण्हा दळ्हभावं पत्ता कामुपादानन्ति तस्स अरहत्तमग्गवज्झता वुत्ता.
उप्पत्तिट्ठानभूता चित्तुप्पादा विसयो. पञ्चुपादानक्खन्धा आलयो. तत्थ रमतीति आलयरामा, पजा. तेनेव सा आलयरामता ससन्ताने, परसन्ताने च पाकटा होति. कामानन्ति वत्थुकामानं. ‘‘सुखदुक्खं कम्मुना होती’’ति अग्गहेत्वा कोतूहलमङ्गलादिबहुलो होति. सा कोतूहलमङ्गलादिबहुलता. अस्स कामुपादानवतो. तन्ति दिट्ठुपादानं, अनत्तनि धम्ममत्ते ‘‘अत्ता’’ति मिच्छाभिनिवेसस्स सुखुमतरधम्मुपादानताय सुखुमता वुत्ता. उपनिस्सयवचनेन आरम्मणानन्तरपकतूपनिस्सया ¶ वुत्ताति अनन्तरपच्चयादीनम्पि सङ्गहो कतो होति.
उपादानपच्चयाभवपदवित्थारकथावण्णना
६४६. अत्थतोति वचनत्थतो. धम्मतोति सभावधम्मतो. सात्थतोति सात्थकतो, पुब्बे वुत्तस्सपि पुन वचनस्स सप्पयोजनतो. भेदसङ्गहाति भेदतो सङ्गहतो, विभागतो चेव विभत्तस्स सङ्खिपनतो चाति अत्थो. यं यस्स पच्चयोति यं यं उपादानं यस्स यस्स भवस्स पच्चयो होति, ततो चाति अत्थो.
भवतीति ¶ भवोति फलवोहारेन कम्मभवो वुत्तो. उपपत्तिभवनिब्बचनमेव हि द्वयस्सपि साधारणं कत्वा वुत्तं, भवति एतस्मा उपपत्तिभवोति वा. दुतियो पन कम्मभवो सत्तस्स पुनब्भवभावेन सविसेसं भवतीति भवो. ततो एव न सब्बस्स भवन्तरस्स, तंहेतुनो वा भवभावप्पसङ्गो. दुविधेनाति द्वीहि आकारेहि पवत्तितोति अत्थो. दुविधेनाति वा पच्चत्तत्थे करणवचनं, दुविधोति वुत्तं होति. अत्थीति संविज्जति.
६४७. अत्तनो पच्चयेहि करीयतीति कम्मं, अत्तनो फलं करोतीति कम्मन्ति केचि, ‘‘कम्म’’न्ति एवं वत्तब्बा कम्मसङ्खाता. परित्तभूमकोति कामभूमको. महाभूमकोति महग्गतभूमको. सब्बन्ति अनवसेसं. भवं गच्छति, गमेति चाति भवगामि. गच्छतीति च निप्फादनसमत्थतावसेन, अत्तनो पवत्तिकाले भवाभिमुखं हुत्वा पवत्ततीति अत्थो, निब्बत्तनमेव वा गमनं अधिप्पेतं. ‘‘भवगामी’’ति च एतेन कम्मक्खयकरं कम्मं निवत्तेति. अयञ्हि वट्टकथा, तञ्च विवट्टनिस्सितन्ति. अपुञ्ञाभिसङ्खारोति द्वादस चेतनाति उद्धच्चसहगतचेतनायपि गहणं ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति एत्थ विय वेदितब्बं. ‘‘भवपच्चया जाती’’ति एत्थ पन ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्ति (म. नि. ३.१२६; महाव. १; सं. नि. २.१; उदा. १; नेत्ति. २४) एत्थ विय सापि अपनेतब्बा. मन्दबहुविपाकताति अप्पमहाविपाकता.
‘‘सब्बम्पि भवगामिकम्मन्ति इमिना चेतनासम्पयुत्ता अभिज्झादयो वुत्ता’’ति एतेन आचयगामिताय तेसं कम्मसङ्खातता वुत्ताति कम्मभवपरियापन्नतं ¶ परियायेन वदति, निप्परियायेन पन चेतनाव कम्मभवो. वुत्तञ्हि ‘‘कम्मभवो तीहि खन्धेहि एकेनायतनेन एकाय धातुया सम्पयुत्तो, एकेन खन्धेन एकेनायतनेन एकाय धातुया केहिचि सम्पयुत्तो’’ति (धातु. २४४). उपपत्तिभवो तीहिपि तिकेहि वुत्तो उपादिन्नक्खन्धोव. यथाह ‘‘उपपत्तिभवो… कामभवो… सञ्ञाभवो… पञ्चवोकारभवो पञ्चहि खन्धेहि एकादसहायतनेहि सत्तरसहि धातूहि सङ्गहितो’’तिआदि (धातु. ६७). यदि हि अनुपादिन्नकानम्पि गहणं सिया, ‘‘द्वादसहि आयतनेहि अट्ठारसहि धातूही’’ति वत्तब्बं सियाति. कामतण्हाय कामेतब्बतो कामनिस्सयताय भोगा विय, कामसहचरितताय ‘‘कुन्ता पचरन्ती’’ति विय, कामारम्मणताय ‘‘सुखं रूप’’न्ति विय, कामपच्चयट्ठानताय ‘‘सुखो सग्गो’’ति विय कामाति अवीचिपरनिम्मितवसवत्तिपरिच्छिन्ना उपादिन्नक्खन्धा वुच्चन्ति ¶ . रूपाविरागतो यं निस्सिता, तदुपचारेन ‘‘मञ्चा घोसन्ती’’ति विय, ‘‘फन्दनदेवता’’ति विय च ‘‘रूप’’न्ति वुच्चन्ति ब्रह्मकायिकाकनिट्ठपरिच्छिन्ना उपादिन्नक्खन्धा.
रूपमेव भवो रूपभवो, तथा अरूपन्ति आकासानञ्चायतनभवग्गपरिच्छिन्ना चत्तारो उपादिन्नक्खन्धा वुच्चन्ति. अरूपमेव भवो अरूपभवो. कामो एव भवोति कामभवो, सो पन यस्मा यथावुत्तेनत्थेन ‘‘कामो’’ति वत्तब्बो होति, तस्मा ‘‘कामसङ्खातो भवो’’ति वुत्तं. कामावचरसञ्ञितो वा भवो ‘‘कामसङ्खातो भवो’’ति वुत्तो. तथा रूपारूपभवोति आह ‘‘एस नयो रूपारूपभवेसू’’ति. सञ्ञावतं भवोति एत्थ वन्तु-सद्दस्स लोपो दट्ठब्बो. तस्स वा अत्थे अकारं कत्वा ‘‘सञ्ञभवो’’तिपि पाठो. तेनाह ‘‘सञ्ञावा’’तिआदि. वोकिण्णोति एतेन वोकारसद्दस्स कम्मसाधनतमाह. वोकिरीयति पसारीयति वित्थारीयतीति वोकारो, वोकिरणं वा वोकारो, सो एकस्सेव खन्धस्स वसेन पवत्तत्ता ‘‘एको वोकारो’’ति वुत्तो, पसटुप्पत्तीति अत्थो.
६४८. किञ्चापि भवनिद्देसे ‘‘सब्बम्पि भवगामिकम्मं कम्मभवो’’ति (विभ. २३४) इमिना चेतनासम्पयुत्तधम्मापि वुत्ता. पुञ्ञाभिसङ्खारादयोवाति पन अवधारणं ¶ पच्चयधम्मविसेसेपि अत्थप्पभेदेन सङ्खारभवग्गहणेसु अत्थेव विसेसोति दस्सनत्थं कतं. तेनाह ‘‘एवं सन्तेपी’’तिआदि. सङ्खारभवानं धम्मभेदतो न सङ्खारा एव पुन वुत्ताति ‘‘सात्थकमेविदं पुनवचन’’न्ति एतं अयुत्तन्ति चे? न, भवेकदेसभावेन सङ्खारानं भवोति पुन वुत्तत्ता. परेन वा धम्मविसेसं अग्गहेत्वा पुनवचनं चोदितन्ति चोदकाभिलासवसेन ‘‘सात्थकमेविदं पुनवचन’’न्ति वुत्तं.
६४९. कामभवादिनिब्बत्तकस्स कम्मस्स कामभवादिभावो फलवोहारेन अट्ठकथायं वुत्तो. सहजातविञ्ञाणस्सपि पच्चयभूतं अविज्जाहेतुकं सङ्खारग्गहणेन यं किञ्चि कम्मं पुब्बे वुत्तं, इध पन ‘‘सब्बम्पि भवगामिकम्म’’न्ति (विभ. २३४) वचनतो भवस्स निब्बत्तकं उपादानहेतुकं विपच्चनाय कतोकासमेव भवोति अधिप्पेतो. यं कामुपादानपच्चया रूपभवनिब्बत्तकं, अरूपभवनिब्बत्तकञ्च कम्मं करीयति, सो कम्मभवो, तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवोति इममत्थं ‘‘एस नयो रूपारूपभवेसू’’ति अतिदिसति. द्वे कामभवाति ¶ कामकम्मभवो, कामूपपत्तिभवोति द्वे कामभवा. एवं ‘‘द्वे रूपभवा, द्वे अरूपभवा’’ति एत्थापि. अन्तोगधे हि विसुं अग्गहेत्वा अब्भन्तरगते एव कत्वा कामभवादिके कम्मूपपत्तिभववसेन दुगुणे कत्वा आह ‘‘छ भवा’’ति.
अविसेसेनाति उपादानवसेन भेदं अकत्वा. उपादानभेदाकरणेनेव च द्वादसप्पभेदस्स सङ्गहवसेन सङ्गहतो ‘‘छ भवा’’ति वुत्तं. अनुपगम्माति अनिस्साय, अनामसित्वाति अत्थो.
६५०. गोसीलेन, कुक्कुरसीलेन च समत्तेन समादिन्नेन गुन्नं, कुक्कुरानञ्च सहब्यता वुत्ताति ‘‘सीलब्बतुपादानवतो झानभावना न इज्झती’’ति मञ्ञमाना तेन रूपारूपभवा न होन्तीति केचि वदन्ति. वक्खमानेन पन पकारेन पच्चयभावतो ‘‘तं न गहेतब्ब’’न्ति आह. असुद्धिमग्गे च सुद्धिमग्गपरामसनं सीलब्बतुपादानन्ति सुद्धिमग्गपरामसनेन रूपारूपावचरज्झानानं निब्बत्तनं न न युज्जतीति.
अनुस्सववसेनाति ‘‘सेतवधयज्जं आलभते भूतिकामो’’ति आदिन्नअनुस्सववसेन, यथा इमे मनुस्सलोके कामा समिद्धा, एवं देवलोके ¶ इतो समिद्धतराति दिट्ठानुसारेन वा. पुराणभारतसीताहरणपसुबन्धविधिआदिसवनं अस्सद्धम्मस्सवनं. आदि-सद्देन असप्पुरिसूपनिस्सयं पुब्बे च अकतपुञ्ञतं, अत्तमिच्छापणिधिञ्च सङ्गण्हाति. कायदुच्चरितादीनिपीति अत्तनो अधिप्पेतानं कामानं अनुपायभूतानिपि कायदुच्चरितादीनि करोति, चिरसग्गादिअत्थं युद्धादिवसेनाति अधिप्पायो. सन्दिट्ठिके वा पन रज्जसेनापतिट्ठानादिसङ्गहे कामे. तदन्तोगधा एवाति तस्मिं दुच्चरितनिब्बत्ते, सुचरितनिब्बत्ते च कामभवे अन्तोगधा एवाति अत्थो. अन्तोगधाति च सञ्ञाभवपञ्चवोकारभवानं एकदेसेन अन्तोगधत्ता वुत्तं. न हि ते निरवसेसा कामभवे अन्तोगधाति.
सप्पभेदस्साति सुगतिदुग्गतिमनुस्सादिप्पभेदवतो.
कामावचरसम्पत्तिभवे पठमदुतियउच्छेदवादवसेन, रूपभवे ततियउच्छेदवादवसेन, अरूपभवे सेसउच्छेदवादवसेन अयमत्ता सुउच्छिन्नो होतीति तदुपगं कम्मं करोतीति आह ‘‘अयं ¶ अत्ता नामा’’तिआदि. तत्थ सुउच्छिन्नोति सकलवट्टदुक्खसमुच्छेदेन सुट्ठु उच्छिन्नो, अपुनब्भवुप्पत्तिको होतीति अत्थो.
‘‘कामावचरसम्पत्तिभवे’’ति इदं पठमदिट्ठधम्मनिब्बानवादवसेन वुत्तं, सेसं इतरदिट्ठधम्मनिब्बानवादवसेन. तत्थ किञ्चापि पाळियं (दी. नि. १.९३ आदयो) रूपावचरज्झानवसेनेव उपरि चत्तारो दिट्ठधम्मनिब्बानवादा आगता, दिट्ठिगतिको पन यं किञ्चि गहेत्वा यथा तथा अभिनिविसतीति अरूपभवग्गहणं, अरूपज्झानानम्पि वा चतुत्थझानसङ्गहतो अरूपभवग्गहणं, सन्तसुखताय वा तंसमङ्गिनो सुखितभावसामञ्ञतो. विगतपरिळाहोति यथाभिलासितविसयूपहारेन, पहानेन च वूपसन्तकामरागपरिळाहो, दिट्ठेव धम्मे निब्बानप्पत्तोति अत्थो.
सुद्धिमग्गपरामसनवसेन पवत्तितं यं किञ्चि लोकियं सीलं, झानञ्च सीलब्बतमिच्चेव इधाधिप्पेतन्ति आह ‘‘इदं सीलब्बतं नामा’’तिआदि. कमेन अवत्वा सीलब्बतुपादानस्स अन्ते भवपच्चयतावचनं अत्तवादुपादानं विय अभिण्हं असमुदाचारतो, अत्तवादुपादाननिमित्तत्ता च.
कम्मभवेति ¶ निद्धारणे भुम्मं. हेतुपच्चयप्पभेदेहीति एत्थ मग्गपच्चयो च वत्तब्बो. दिट्ठुपादानादीनि हि सहजातकम्मभवस्स मग्गपच्चया होन्तीति, तस्मा तानि सहजातादीसु हेतुपच्चयं अपनीय मग्गपच्चयं पक्खिपित्वा सत्तधा पच्चया होन्तीति वेदितब्बानि. सब्बानि पन अनन्तरसमनन्तरअनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतासेवनपच्चयेहि पच्चया होन्ति. नानन्तरस्स उपनिस्सयपच्चयेन पच्चया होन्ति. कदाचि आरम्मणपच्चयादिनापि, तं पन उपनिस्सयपच्चयेनेव सङ्गहेत्वा वुत्तं ‘‘विप्पयुत्तस्स पन उपनिस्सयपच्चयेनेवा’’ति.
भवपच्चयाजातिआदिपदवित्थारकथावण्णना
६५१. जातीतिआदीसूति आदि-सद्देन ‘‘जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ती’’ति (म. नि. ३.१२६; सं. नि. २.१; महाव. १; उदा. १; नेत्ति. २४) सब्बं सङ्गण्हाति. तेनाह ‘‘जातिआदीन’’न्तिआदि. उपपत्तिभवुप्पत्तियेव ¶ जातीति आह ‘‘न उपपत्तिभवो’’ति. जायमानस्स पन जाति जातीति उपपत्तिभवोपि असति अभावा जातिया पच्चयोति सक्का वत्तुं. जायमानरूपपदट्ठानतापि हि रूपजातिया वुत्ता ‘‘उपचितरूपपदट्ठानो उपचयो, अनुप्पबन्धरूपपदट्ठाना सन्तती’’ति (ध. स. अट्ठ. ६४१).
जातानं खन्धानं उञ्ञातता, अभिमतता च हीनपणीतता. अनिट्ठञ्हि हीनं, इट्ठं पणीतं. आदि-सद्देन सुवण्णदुब्बण्णहीनुत्तमादिं सङ्गण्हाति. यमकानम्पि सतन्ति यमकभावेन निब्बत्तानम्पि समानानं. सो च सत्तानं विसेसो. भिन्नसन्तानिकस्स विसेसकारणस्स सब्बेन सब्बं अभावतो ‘‘अज्झत्तसन्ताने’’ति वुत्तं. अञ्ञस्स कारणस्स अभावतोति अत्तसन्तानगततो अञ्ञस्स विसेसकारणस्स अनुपलब्भमानत्ता, सति च तस्मिं सब्बदा सब्बेसं अभावतोति पसङ्गस्स दुन्निवारणतो कारणे अविसिट्ठे फलविसेसस्स अयुज्जमानकत्ता. तेनाह ‘‘कम्मभवहेतुकोवा’’ति.
तेन तेनाति ञातिब्यसनादिना जरामरणतो अञ्ञेन दुक्खधम्मेन. जरामरणनिमित्तञ्हि उप्पन्ना सोकादयो जरामरणाभिसम्बन्धा, तदञ्ञे अनभिसम्बन्धा. उपनिस्सयकोटियाति उपनिस्सयंसेन, उपनिस्सयलेसेनाति ¶ अत्थो. यो हि पट्ठाने अनागतो सति भावा, असति च अभावा सुत्तन्तपरियायेन उपनिस्सयो, सो ‘‘उपनिस्सयकोटी’’ति वुच्चति. पच्चयमहापदेसो किरेसो, यदिदं उपनिस्सयोति.
भवचक्ककथावण्णना
६५२. न केवलं सोकादीनंयेव जाति पच्चयो होति, सोकादीनं पन पच्चयत्ता अविज्जायपि पच्चयो एवाति दस्सेतुं ‘‘यस्मा पना’’तिआदि आरद्धं. एत्थाति पटिच्चसमुप्पाददेसनायं. अविदितादि मिदन्ति म-कारो पदसन्धिकरो. सततन्ति सब्बकालं याव अग्गमग्गाधिगमा. समितन्ति सङ्गतं, अब्बोच्छिन्नन्ति अत्थो.
तेसूति सोकादीसु. सिद्धेसूति लब्भमानेसु. सिद्धा होति अविज्जा अविनाभावतो.
कामयानस्साति ¶ कामयमानस्स, कामो वा यानं एतस्साति कामयानो, तस्स कामवसेन यायमानस्साति अत्थो. छन्दजातस्साति जाततण्हाछन्दस्स. परिहायन्तीति विगच्छन्ति. रुप्पतीति सोकादिना कुप्पति.
परियुट्ठानताय तिट्ठनसीलो परियुट्ठानट्ठायी. ‘‘परियुट्ठट्ठायिनो’’ति वा पाठो. तत्थ परियुट्ठातीति परियुट्ठं, दिट्ठिपरियुट्ठानं, तेन तिट्ठतीति परियुट्ठट्ठायीति अत्थो दट्ठब्बो.
पञ्च पुब्बनिमित्तानीति ‘‘माला मिलायन्ति, वत्थानि किलिस्सन्ति, कच्छेहि सेदा मुच्चन्ति, काये वेवण्णियं ओक्कमति, देवो देवासने नाभिरमती’’ति (इतिवु. ८३) वुत्तानि पञ्च मरणपुब्बनिमित्तानीति अत्थो. तानि हि दिस्वा कम्मनिब्बत्तक्खन्धसङ्खाते उपपत्तिभवे भवच्छन्दबलेन देवानं बलवसोको उप्पज्जतीति.
बालोति अविद्वा. तेन अविज्जाय कारणभावं दस्सेति. तिविधं दुक्खन्ति तस्सारुप्पकथासवन, कम्मकारणादस्सन, मरणकालकम्मोपट्ठाननिदानं सोकादिदुक्खं.
आसवे साधेन्तीति आसवे गमेन्ति बोधेन्तीति अत्थो.
एवं ¶ सतीति एवं भवचक्कस्स अविदितादिताय अनादिभावे सति. आदिमत्तकथनन्ति अविज्जावसेन आदिसब्भावकथनं. आदि एतस्स अत्थीति हि आदिमं, भवचक्कं. तस्स भावो आदिमत्तं, तस्स कथनं आदिमत्तकथनं. विसेसनिवत्तिअत्थो वा मत्तसद्दो, सति अनादिभावे अविज्जा आदिम्हि, मज्झे, परियोसाने च सब्बत्थ सियाति आदिमत्ताय अविज्जाय कथनं विरुज्झतीति अत्थो. ‘‘अविज्जा पधाना’’ति वत्वा तस्सा पधानभावं दस्सेतुं ‘‘अविज्जाग्गहणेना’’तिआदि आरद्धं. तत्थ अविज्जाग्गहणेनाति अविज्जाय उप्पादनेन, अप्पहानेन वा, अत्तनो सन्ताने सन्निहितभावकरणेनाति अत्थो. कम्मादीनीति कम्मविपाकवट्टानि. पलिबोधेन्तीति नानादुक्खपरिब्यूळ्हे संसारचारके निरोधेन्ति. तेहीति किलेसकम्मविपाकवट्टेहि. वट्टस्स कारणभावेन पधानत्ता ‘‘पधानधम्मो’’ति अविज्जा कथिता.
ततो अविज्जादितो. ब्रह्मादिनाति आदि-सद्देन पजापतिस्सरपुरिसादिके सङ्गण्हाति. वदतीति ¶ वदो, तं तं हिताहितं पवत्ताति अत्थो. वेदेति, वेदियतीति वा वेदेय्यो, सुखादिं अनुभवति, सब्बविसये वा जानाति, ‘‘सुखितो दुक्खितो’’तिआदिना अत्तना, परेहि च जानाति, ञायति चाति अत्थो. ब्रह्मादिना वा अत्तना वाति वा-सद्दो च-सद्दत्थो. तेनाह ‘‘कारकवेदकरहित’’न्ति च-सद्दत्थसमासं.
द्वादसविधसुञ्ञतासुञ्ञन्ति अविज्जादीनं द्वादसन्नं सुञ्ञसभावानं सुञ्ञताय सुञ्ञं द्वादसविधसुञ्ञतासुञ्ञं, धुवभावादिसुञ्ञताय वा चतुब्बिधम्पि सुञ्ञतं एकं कत्वा द्वादसङ्गगतत्ता द्वादसविधाति ताय द्वादससुञ्ञताय सुञ्ञन्ति अत्थो.
६५३. पुब्बन्ताहरणतोति पुब्बन्ततो अतीतकोट्ठासतो पच्चुप्पन्नविपाकस्स आहरणतो. वेदनावसानं परिच्छिन्नं एकं भवचक्कं होति. भवचक्केकदेसोपि हि भवचक्कन्ति वुच्चति. वेदना वा तण्हासहायाय अविज्जाय पच्चयो होतीति वेदनातो अविज्जा, अविज्जातो सङ्खाराति सम्बज्झनतो वेदनावसानं भवचक्कं परिपुण्णमेवाति ¶ दट्ठब्बं. अविज्जाग्गहणेन वा तण्हुपादानानि तदविनाभावतो. सङ्खारग्गहणेन भवो, विञ्ञाणादिग्गहणेन जातिजरामरणानि, सोकादयो च गहिताति एवम्पि वेदनावसानं भवचक्कन्ति युत्तमेवेतं. एवं तण्हामूलके च योजेतब्बं. द्विन्नम्पि हि अञ्ञमञ्ञानुप्पवेसो होतीति. अविज्जा धम्मसभावं पटिच्छादेत्वा विपरीताभिनिवेसं कारेन्ती दिट्ठिचरिते संसारे नयति, तेसं वा संसारं सङ्खारादिपवत्तिं नयति पवत्तेतीति संसारनायिका वुत्ता. तण्हाय तण्हाचरितानं संसारनायिकाभावे वत्तब्बमेव नत्थि.
पठमं भवचक्कं. फलुप्पत्तियाति कत्तुअत्थे करणवचनं, करणत्थे एव वा. विञ्ञाणादिपच्चुप्पन्नफलुप्पत्ति हि इध दिट्ठा, अदिट्ठानं पुरिमभवे अत्तनो हेतूनं अविज्जासङ्खारानं फलं अनुप्पादेत्वा अनुपच्छिज्जनं पकासेति, पकासनस्स वा करणं होतीति. अथ वा पुरिमभवचक्कं दुतियेन सम्बन्धं वुत्तन्ति वेदनासङ्खातस्स फलस्स उप्पत्तिया तण्हादीनं हेतूनं अनुपच्छेदं पकासेति, तस्मा फलुप्पत्तिया कारणभूताय पठमस्स भवचक्कस्स हेतूनं अनुपच्छेदप्पकासनतोति अत्थो. सङ्खारादीनमेव वा फलानं उप्पत्तिया अविज्जादीनं हेतूनं फलं अजनेत्वा अनुपच्छेदमेव, विञ्ञाणादिहेतूनं वा सङ्खारादीनं अनुप्पबन्धमेव पकासेति पठमं भवचक्कं, न दुतियं विय परियोसानम्पीति ‘‘फलुप्पत्तिया हेतूनं ¶ अनुपच्छेदप्पकासनतो’’ति वुत्तं. अनुपुब्बपवत्तिदीपनतोति ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्तिआदिना (म. नि. ३.१२६; सं. नि. २.१; उदा. १) धम्मानं अनुपुब्बतो पवत्तिया दीपनतो. ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति हि एत्थ अपरिपुण्णायतनं कललरूपं वत्वा ततो उद्धं ‘‘नामरूपपच्चया सळायतन’’न्ति सळायतनप्पवत्ति वुत्ता. सहुप्पत्तिदीपनतोति ‘‘उपादानपच्चया भवो, भवपच्चया जाती’’ति वा उपपत्तिक्खन्धानं एकज्झं उप्पत्तिया दीपनतो. न हि एत्थ पठमे विय भवचक्के आयतनानं कमेन उप्पत्ति वुत्ता.
६५४. हेतुआदिपुब्बका तयो सन्धी एतस्साति हेतुफलहेतुपुब्बकतिसन्धि, भवचक्कं. हेतुफलहेतुफलवसेन चतुप्पभेदो अङ्गानं सङ्गहो एतस्साति चतुभेदसङ्गहं. सरूपतो अवुत्तापि तस्मिं ¶ तस्मिं सङ्गहे आकिरीयन्ति अविज्जासङ्खारादिग्गहणेहि पकासीयन्तीति आकारा. अतीतहेतुआदीनं वा पकारा आकारा. किलेसकम्मविपाका विपाककिलेसकम्मेहि सम्बन्धा हुत्वा पुनप्पुनं परिवत्तन्तीति तेसु वट्टनामं आरोपेत्वा ‘‘तिवट्ट’’न्ति वुत्तं, वट्टेकदेसत्ता वा ‘‘वट्टानी’’ति वुत्तानि.
सन्धीनं आदिपरियोसानववत्थिताति सन्धीनं पुब्बापरववत्थिताति अत्थो.
परितस्सतीति तं तं वत्थुं परिग्गहकरणवसेन तस्सति, तण्हायतीति अत्थो. उपादियतीति दळ्हगाहं गण्हाति. पुरिमकम्मभवस्मिन्ति पुरिमकम्मभवे सति.
तस्स च सब्भावो करियमानता एवाति आह ‘‘कम्मभवे करियमानेति अत्थो’’ति. दुक्खादीसु मोहोति दुक्खादीनं आदीनवपटिच्छादको अप्पहीनो मोहो. आयूहनाति सम्पिण्डनका दानादिकिरियाय पवत्तनका. एकं आवज्जनं एतेसन्ति एकावज्जना, तेसु एकावज्जनेसु. सत्तमे चेतना भवो. ‘‘या काचि वा पन चेतना भवो, सम्पयुत्ता आयूहना सङ्खारा’’ति इदं यथादस्सिताय धम्मट्ठितिञाणभाजनीये वुत्ताय पटिसम्भिदापाळिया (पटि. म. १.४५) वसेन वुत्तं. तत्थ हि ‘‘चेतना भवो’’ति आगता. भवनिद्देसे पन ‘‘सात्थतो’’ति एत्थ ‘‘चेतनाव सङ्खारा, भवो पन चेतनासम्पयुत्तापी’’ति विभङ्गपाळिवसेन दस्सितं. ‘‘तत्थ कतमो पुञ्ञाभिसङ्खारो? कुसला चेतना कामावचरा’’तिआदिना हि सङ्खारानं ¶ चेतनाभावो विभङ्गपाळियं (विभ. २२६) वुत्तो. तत्थ पटिसम्भिदापाळियं ‘‘चेतनासम्पयुत्ता विपाकधम्मत्ता सविपाकेन आयूहनसङ्खातेन सङ्खताभिसङ्खरणकिच्चेन सङ्खारा’’ति वुत्ता. विभङ्गपाळियं ‘‘सब्बम्पि भवगामिकम्मं कम्मभवो’’ति (विभ. २३४) भवस्स पच्चयभावेन भवगामिभावतो, कम्मसंसट्ठसहायताय कम्मभावतो च उपपत्तिभवं भावेन्तीति ‘‘भवो’’ति वुत्ता. उपपत्तिभवभावनाकिच्चं पन चेतनाय सातिसयन्ति पटिसम्भिदापाळिया चेतना ‘‘भवो’’ति वुत्ता. भवाभिसङ्खरणकिच्चं चेतनाय सातिसयन्ति विभङ्गपाळियं ‘‘कुसला चेतना’’तिआदिना (विभ. २२६) चेतना ‘‘सङ्खारा’’ति वुत्ता. तस्मा तेन तेन परियायेन ¶ उभयं उभयत्थ वत्तुं युत्तन्ति नत्थेत्थ विरोधो. तस्स फले उपपत्तिभवे निकामनाति ‘‘तस्स सुतं होति ‘चातुमहाराजिका देवा दीघायुका वण्णवन्तो सुखबहुला’ति’’आदिसुतानुसारेन भाविनि उपपत्तिभवे अभिकङ्खना. गहणन्ति कामुपादानं किच्चेनाह. परामसनन्ति इतरानि. आयूहनावसानेति तीसुपि अत्थविकप्पेसु वुत्तस्स आयूहनस्स अवसाने.
इधाति इमस्मिं पच्चुप्पन्नभवे. भवन्तरस्स अतीतभवस्स इमिना पच्चुप्पन्नभवेन पटिसन्धानं भवन्तरपटिसन्धानं, भवन्तरभावेन वा पटिसन्धानं भवन्तरपटिसन्धानं, तस्स वसेन. यं पटिसन्धीति वुच्चति, तं विञ्ञाणन्ति सम्बन्धो. तथा हि विञ्ञाणं ‘‘पटिसन्धानपच्चुपट्ठान’’न्ति वुच्चति. गब्भेति मातुकुच्छियं, गब्भावत्थायं वा.
द्वीसु अत्थविकप्पेसु वुत्ते आयूहनसङ्खारे ‘‘तस्स पुब्बभागा’’ति आह, ततिये अत्थविकप्पे वुत्ते ‘‘तंसम्पयुत्ता’’ति. तंसम्पयुत्ता अविज्जा गहिताव होतीति सम्बन्धो. दहरस्स चित्तप्पवत्ति भवङ्गबहुला येभुय्येन भवन्तरजनककम्मायूहनसमत्था न होतीति ‘‘इध पटिपक्कत्ता आयतनान’’न्ति वुत्तं. ‘‘कम्मकरणकाले सम्मोहो दस्सितो’’ति एतेन कम्मस्स पच्चयभूतं सम्मोहं दस्सेति, न कम्मसम्पयुत्तमेव.
‘‘तत्थ पुरिमभवस्मिं पञ्च कम्मसम्भारा, एतरहि पञ्च विपाकधम्मा, एतरहि पञ्च कम्मसम्भारा, अनागते पञ्च विपाकधम्माति दस धम्मा कम्मं, दस धम्मा विपाको, इति द्वीसु ठानेसु कम्मं, कम्मवट्टं, द्वीसु ठानेसु विपाको, विपाकवट्टन्ति कम्मसङ्खेपो च विपाकसङ्खेपो ¶ च, कम्मभवो च विपाकभवो च कम्मवट्टञ्च विपाकवट्टञ्च, कम्मपवत्तञ्च विपाकपवत्तञ्च, कम्मसन्तति च विपाकसन्तति च, किरिया चेव किरियाफलञ्चाति –
‘‘एवं समुप्पन्नमिदं सहेतुकं,
दुक्खं अनिच्चं चलमित्तरद्धुवं;
धम्मेहि धम्मा पभवन्ति हेतुसो,
न हेत्थ अत्ताव परोव विज्जति.
‘‘धम्मा धम्मे सञ्जनेन्ति, हेतुसम्भारपच्चया;
हेतूनञ्च निरोधाय, धम्मो बुद्धेन देसितो.
‘‘हेतूसु ¶ उपरुद्धेसु, छिन्नं वट्टं न वट्टति;
एवं दुक्खन्तकिरियाय, ब्रह्मचरियिध विज्जति;
सत्ते च नुपलब्भन्ते, नेवुच्छेदो न सस्सत’’न्ति. (विभ. अट्ठ. २४२);
तत्थ कम्मानेव विपाकं सम्भरन्ति वड्ढेन्तीति कम्मसम्भारा, कम्मं वा सङ्खारभवा, तदुपकारकानि अविज्जातण्हुपादानानि कम्मसम्भारा. पटिसन्धिदायको वा भवो कम्मं, तदूपकारका यथावुत्ता आयूहनसङ्खारा, अविज्जादयो च कम्मसम्भाराति कम्मञ्च कम्मसम्भारा च कम्मसम्भाराति एकसेसवसेन कम्मसम्भारग्गहणं वेदितब्बं. दस धम्मा कम्मन्ति अविज्जादयोपि कम्मसहायताय कम्मसरिक्खका, तदूपकारा चाति ‘‘कम्म’’न्ति वुत्ता. सङ्खिप्पन्ति एत्थ अविज्जादयो, विञ्ञाणादयो चाति सङ्खेपो, कम्मं, विपाको च. ‘‘कम्मं विपाको’’ति एवं सङ्खिपीयतीति वा सङ्खेपो, अविज्जादयो, विञ्ञाणादयो च. सङ्खेपभावसामञ्ञेन पन एकवचनं कतन्ति दट्ठब्बं, सङ्खेपसद्दो वा भागाधिवचनन्ति कम्मभागो कम्मसङ्खेपो.
एवं समुप्पन्नन्ति कम्मतोपि विपाको. तत्थापि ‘‘अविज्जातो सङ्खारा’’ति एवं समुप्पन्नं, तिसन्धिआदिवसेन वा समुप्पन्नं इदं भवचक्कन्ति अत्थो. इत्तरन्ति गमनधम्मं, विनस्सधम्मन्ति ¶ अत्थो. तेन उप्पादवयवन्ततादीपकेन अनिच्चसद्देन, विकारापत्तिदीपकेन चलसद्देन च अदीपितं कालन्तरट्ठायिताभावं विभावेति. अद्धुवन्ति एतेन थिरभावाभावनिस्सारतं. हेतु एव सम्भारा हेतुसम्भारा. ‘‘ठानसो हेतुसो’’ति (कथा. ३५५; पटि. म. १.४४) एत्थ एवं वुत्तं वा ठानं, अञ्ञम्पि तस्स तस्स साधारणं कारणं सम्भारो, असाधारणं हेतु. एवन्ति एवं हेतुतो धम्ममत्तसम्भवे, हेतुनिरोधा च वट्टच्छेदे धम्मे च तंनिरोधाय देसिते सतीति अत्थो. ब्रह्मचरियं इध ब्रह्मचरियिध सत्ते चाति एत्थ च-सद्दो ‘‘एवं ब्रह्मचरियञ्च विज्जति, सस्सतुच्छेदा च न होन्ती’’ति समुच्चयत्थो. एवञ्हि हेतुआयत्ते धम्ममत्तसम्भवे सत्तो नुपलब्भति, तस्मिञ्च उपलब्भन्ते सस्सतो, उच्छेदो वा सियाति नुपलब्भन्ते तस्मिं नेव उच्छेदो न सस्सतन्ति वुत्तं होति.
६५५. सच्चप्पभवतोति सच्चतो, सच्चानं वा पभवतो च.
कुसलाकुसलं ¶ कम्मन्ति वट्टकथाय वत्तमानत्ता सासवन्ति विञ्ञायति. अविसेसेनाति ‘‘चेतना चेतनासम्पयुत्तका’’ति विसेसं अकत्वा, सब्बम्पि तं कुसलाकुसलं कम्मं समुदयसच्चन्ति वुत्तन्ति अत्थो. ‘‘तण्हा च…पे… अवसेसा च सासवा कुसला धम्मा’’ति (विभ. २०८-२१०) हि चेतनाचेतनासम्पयुत्तविसेसं अकत्वा वुत्तन्ति, अरियसच्चविसेसं वा अकत्वा समुदयसच्चन्ति वुत्तन्ति अत्थो. सच्चविभङ्गे हि सब्बेपि किलेसा सब्बम्पि भवगामिकम्मं ‘‘समुदयसच्च’’न्ति वुत्तं. दुतियसच्चं पभवो एतस्साति दुतियसच्चपभवं. उपादानपच्चया भवोति उपपत्तिभवस्स, कम्मभवस्स च अधिप्पेतत्ता वुत्तं ‘‘पठमदुतियसच्चद्वय’’न्ति.
६५६. वत्थूसूति आरम्मणेसु, दुक्खादीसु वा पटिच्छादेतब्बेसु वत्थूसु. सम्मोहेतीति धम्मसभावं जानितुं पटिविज्झितुं अदेन्ती तस्स पटिच्छादनवसेन सम्मोहेति. वत्थुन्ति इध आरम्मणं अधिप्पेतं. अञ्ञमञ्ञञ्च उपत्थम्भेति अञ्ञमञ्ञसन्निस्सयेन विना ठातुं असक्कोन्ता द्वे नळकलापा विय. सविसयेति यथासकं विसये रूपायतनादिके. जायमानानं खन्धानं विकारभावेन लब्भमाना जाति ते जनेन्ती विय होतीति वुत्तं ‘‘खन्धे च जनेती’’ति. तेनाह ‘‘तेसं अभिनिब्बत्तिभावेन पवत्तत्ता’’ति. पाकभेदभावञ्च अधितिट्ठतीति एत्थापि ‘‘खन्धे जनेती’’ति एत्थ वुत्तनयेनेव अत्थो गहेतब्बो. पाकभेदवसेन वत्ततिच्चेव अत्थो ¶ . पच्चतीति पाको, भिज्जतीति भेदो, पाको च भेदो च पाकभेदं, तस्स भावं पच्चनं, भिज्जनञ्चाति अत्थो. सोकादीनं अधिट्ठानत्ताति तेसं कारणत्ता, तेहि सिद्धाय अविज्जाय सहितेहि सङ्खारेहि पच्चयो च होति भवन्तरपातुभावायाति अधिप्पायो. चुतिचित्तं वा पटिसन्धिविञ्ञाणस्स अनन्तरपच्चयो होतीति ‘‘पच्चयो च होति भवन्तरपातुभावाया’’ति वुत्तं. तं पन चुतिचित्तं अविज्जासङ्खाररहितं भवन्तरस्स पच्चयो न होतीति ससहायत्तदस्सनत्थमाह ‘‘सोकादीनं अधिट्ठानत्ता’’ति. द्वेधाति अत्तनो अत्तनो सरसेन, धम्मन्तरपच्चयभावेन चाति द्वेधा द्वेधा. ब्यापनिच्छालोपेन हि निद्देसो.
६५७. ‘‘अविज्जापच्चया ¶ सङ्खारा’’ति एतेन सङ्खारानं पच्चयुप्पन्नतादस्सनेन ‘‘को नु खो अभिसङ्खरोतीति एस नो कल्लो पञ्हो’’ति दस्सेति, तेनेतं कारकदस्सननिवारणं. अत्ता भवतो भवन्तरं सङ्कमतीति दस्सनं अत्तसङ्कन्तिदस्सनं, तं सङ्खारपच्चया विञ्ञाणुप्पत्तिवचनेन निवारितं होति. पञ्चन्नं खन्धानं अभेदतो एको अत्ताति गहणं घनसञ्ञा, तं यमकतालकन्दं भिन्दन्तेन विय ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूपमत्तमेत’’न्ति वचनेन निवारितं होति. ‘‘एवमादिदस्सननिवारण’’न्ति एतेन ‘‘सोचति परिदेवति दुक्खितो’’तिआदिदस्सननिवारणमाह. सोकादयोपि हि पच्चयायत्ता अवसवत्तिनोति ‘‘जातिपच्चया जरामरणं सोक…पे… सम्भवन्ती’’ति (म. नि. ३.१२६; सं. नि. २.१; उदा. १) एतेन वुत्तमेवाति. मिच्छादस्सननिवारणतोपीति कारकदस्सनादिनानाविधमिच्छाभिनिवेसनिवारणतोपि.
६५८. ‘‘सलक्खणसामञ्ञलक्खणवसेना’’ति एतेन सब्बप्पकारेन धम्मानं याथावतो अदस्सनमाह तदुभयविनिमुत्तस्स धम्मेसु परमत्थतो पस्सितब्बभावस्स अभावतो. उपक्खलनं विय दुक्खुप्पत्तिहेतुतो. पतनं विय भवन्तरपपाततो. गण्डपातुभावो विय दुक्खतासूलयोगतो, किलेसासुचिपग्घरणतो च. गण्डभेदपीळका वियाति भेदनत्थं पच्चमाने गण्डे तस्स उपरि जायमाना खुद्दकपीळका विय, गण्डस्स वा अनेकधाभेदे पीळका विय. घट्टनं विय सङ्घट्टनरसताय फस्सो. घट्टनदुक्खं वियाति घट्टनतो जातं दुक्खं विय तिविधदुक्खतावसेन तिस्सन्नम्पि वेदनानं दुक्खभावतो. पटिकाराभिलासो वियाति समुदायस्स एकदेसनिदस्सनभावेनाह. असप्पायग्गहणं विय बहुविधानत्थुप्पत्तिनिमित्ततो. असप्पायलेपनं विय दुक्खहेतुनो ससन्ताने सन्निधापनतो. गण्डविकारपातुभावो विय अत्तभावगण्डस्स निब्बत्तिविकारभावतो ¶ , तन्निमित्तञ्चस्स सूनभावादिसम्भवतो. सूनतासरागपुब्बग्गहणादयो हि गण्डविकारा. सरसतो गण्डस्स भिज्जनं पाकेन विना न होतीति भेदग्गहणेनेवस्स पाकोपि गहितोति कत्वा आह ‘‘गण्डभेदो विय जरामरण’’न्ति. गण्डस्स वा विसदिसापत्ति, भिज्जनञ्च गण्डभेदो, तत्थ विसदिसापत्ति पाकोति वेदितब्बं.
उपमाहि ¶ भवचक्कं विञ्ञापेन्तेन एकाधिट्ठानेहि उपमाविसेसेहि तं विञ्ञापेत्वा इदानि नानाधिट्ठानेहि विञ्ञापेतुं ‘‘यस्मा वा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ पटलाभिभूतचक्खुको रूपानि न पस्सति, किञ्चि पस्सन्तोपि विपरीतं पस्सति, एवं अविज्जाभिभूतो दुक्खादीनि न पटिपज्जति न पस्सति, मिच्छा वा पटिपज्जतीति पटलं विय अविज्जा. कोसकारकिमि विय अत्तनाव कतत्ता, वट्टस्स अत्तनो एव परिब्भमनकारणत्ता च कोसप्पदेसा विय सङ्खारा. सङ्खारपरिग्गहं विना पतिट्ठं अलभमानं विञ्ञाणं परिणायकपरिग्गहं विना पतिट्ठं अलभमानो राजकुमारो वियाति परिग्गहेन विना पतिट्ठालाभो एत्थ उपमोपमेय्यसामञ्ञं. उपपत्तिनिमित्तन्ति कम्मादिआरम्मणमाह. परिकप्पनतोति आरम्मणकरणतो, सम्पयुत्तेन वा वितक्केन वितक्कनतो. देवमनुस्समिगविहङ्गादिविविधप्पकारताय माया विय नामरूपं. पतिट्ठाविसेसेन वुद्धिविसेसापत्तितो वनप्पगुम्बो विय सळायतनं. आयतनानं विसयिविसयभूतानं अञ्ञमञ्ञाभिमुखभावो आयतनघट्टनं. ततो आयतनघट्टनतो द्वयसङ्घट्टनुप्पत्तितो, वेदनादुक्खहेतुतो च अग्गि विय फस्सो. सपरिळाहतो दाहो विय वेदना. उपरूपरि तण्हापवड्ढनतो लोणूदकपानं विय विसयानुभवनं. आरम्मणे पातुकम्यताभावतो पिपासा विय तण्हा. तदस्सुपादानन्ति तं अभिलासकरणं तण्हादिट्ठाभिनन्दनं अस्स तंसमङ्गिनो पुग्गलस्स, तदस्स वा भवेय्य उपादानं. ब्यसनावहताय अजाननतो भवुपादानं मच्छस्स बळिसुपादानं विय. एत्थ च सङ्खारादीनं कोसप्पदेसपरिणायकादीहि द्वीहि द्वीहि सदिसताय द्वे द्वे उपमा वुत्ताति वेदितब्बा.
६५९. कोचि अगम्भीरो एव गम्भीरो विय खायति पुराणतिणपण्णादिभरितो पब्बतसङ्खेपे जलासयो विय, न एवमयं. अयं पन गम्भीरोव हुत्वा ओभासति पकासति दिस्सतीति गम्भीरावभासो. यथारहन्ति अत्थादिवसेन यथानुरूपं.
जातितो जरामरणं न न होति, होति एवाति अवधारणे सिद्धे ‘‘सिया नु खो जरामरणं ¶ जातितो, अञ्ञतोपी’’ति आसङ्कायं तदासङ्कानिवत्तनत्थं ‘‘न च जातिं विना अञ्ञतो होती’’ति वुत्तं. तत्थ अञ्ञग्गहणं जातिया पटियोगीविसयं, न अञ्ञमत्तविसयं ¶ ‘‘जातिं विना’’ति वचनतो. तेनस्स नाञ्ञं जातिया सहकारीकारणभूतं निवत्तितं होति. एस नयो इतो परेसुपि. इत्थन्ति इदं पकारं, इमिना पकारेनाति अत्थो. जातिपच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठोति जातिपच्चयसम्भूतं हुत्वा सहितस्स अत्तनो पच्चयानुरूपस्स उद्धं उद्धं आगतभावो, अनुप्पवत्तट्ठोति अत्थो. अथ वा सम्भूतट्ठो च समुदागतट्ठो च सम्भूतसमुदागतट्ठो. ‘‘न जातितो जरामरणं न होति, न च जातिं विना अञ्ञतो होती’’ति हि जातिपच्चयसम्भूतट्ठो वुत्तो. इत्थञ्च जातितो समुदागच्छतीति जातिपच्चयसमुदागतट्ठो, या या जाति यथा यथा पच्चयो होति, तदनुरूपपातुभावोति अत्थो.
तत्थ ‘‘न जातितो जरामरणं न होती’’ति इमिना जरामरणस्स जातिपच्चयताय अवितथतं दस्सेति, ‘‘न जातिं विना अञ्ञतो जरामरणं होती’’ति इमिना अनञ्ञथत्तं, ‘‘इत्थञ्च जातितो समुदागच्छती’’ति इमिना तथतं. तेन च यथा पच्चयधम्मा अत्तनो पच्चयुप्पन्नानं पच्चयभावे, तथा अवितथा अनञ्ञथा, एवं पच्चयुप्पन्नधम्मापि तब्भावेति दस्सेति. एस नयो सेसेसुपि. ‘‘हेतुफले ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति एतेन वचनेन अत्थस्स हेतुफलभावो कथं ञातब्बोति? ‘‘अत्थपटिसम्भिदा’’ति एतस्स समासपदस्स अवयवपदत्थं दस्सेन्तेन ‘‘हेतुफले ञाण’’न्ति वुत्तत्ता. ‘‘अत्थे पटिसम्भिदा अत्थपटिसम्भिदा’’ति एत्थ हि ‘‘अत्थे’’ति एतस्स अत्थं दस्सेन्तेन ‘‘हेतुफले’’ति वुत्तं, ‘‘पटिसम्भिदा’’ति एतस्स अत्थं दस्सेन्तेन ‘‘ञाण’’न्ति, तस्मा हेतुफलअत्थसद्दा एकत्था, ञाणपटिसम्भिदा चाति इममत्थं वदन्तेन साधितो अत्थस्स हेतुफलभावो.
येनाकारेनाति येन पवत्तिआकारेन. सभावधम्मा हि पच्चयविसेससिद्धेन पवत्तिआकारेन विसिट्ठाकारा होन्ति. तेनाह ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथमागच्छन्ती’’ति (महानि. १५६; चूळनि. मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५). यदवत्थाति याय अवत्थाय अवत्थिता. अवत्थाविसेसवन्तो हि धम्मा तेन तेन अवत्थाविसेसेन तं तं अत्थकिच्चं साधेतुं समत्था होन्ति. स्वायं पवत्तिआकारो, अवत्थाविसेसो च अविज्जायपि अनुपचितकुसलसम्भारेहि दुरवबोधतो एव ञाणेन अलब्भनेय्यपतिट्ठो ¶ ¶ चाति आह ‘‘तस्स…पे… गम्भीरो’’ति. तस्स आकारस्स, अवत्थाय च. हेतुम्हि ञाणन्ति एत्थ हेतुनो धम्मपरियायता वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
अस्साति पटिच्चसमुप्पादस्स. तेन तेन कारणेनाति तेन तेन वेनेय्यानं बुज्झनानुगुणतासङ्खातेन कारणेन. तत्थाति तस्मिं देसनप्पकारे. अनुलोमपटिलोमतोति नयिध पच्चयुप्पादा पच्चयुप्पन्नुप्पादसङ्खातं अनुलोमं, पच्चयनिरोधा पच्चयुप्पन्ननिरोधसङ्खातञ्च पटिलोममाह. आदितो पन अन्तगमनमनुलोमं, अन्ततो च आदिगमनं पटिलोममाह. आदितो पट्ठाय अनुलोमदेसनाय, अन्ततो पट्ठाय पटिलोमदेसनाय च तिसन्धिचतुसङ्खेपं. ‘‘इमे चत्तारो आहारा किंनिदाना’’तिआदिकाय (सं. नि. २.११) वेमज्झतो पट्ठाय पटिलोमदेसनाय, ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना’’तिआदिकाय (म. नि. १.२०४, ४००; म. नि. ३.४२१, ४२५-४२६; सं. नि. २.४३-४५; २.४.६०; कथा. ४६५, ४६७) अनुलोमदेसनाय च द्विसन्धितिसङ्खेपं. ‘‘संयोजनीयेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो विहरतो तण्हा पवड्ढति, तण्हापच्चया उपादान’’न्तिआदीसु (सं. नि. २.५३, ५७) एकसन्धिद्विसङ्खेपं. कत्थचि एकङ्गोपि च पटिच्चसमुप्पादो देसितो, सो ‘‘तत्र, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको’’तिआदिना (सं. नि. २.६२) दस्सितो एव.
अविज्जादीनं सभावो पटिविज्झीयतीति पटिवेधो. वुत्तं हेतं अट्ठकथायं ‘‘तेसं तेसं वा तत्थ तत्थ वुत्तधम्मानं पटिविज्झितब्बो सलक्खणसङ्खातो अविपरीतसभावो पटिवेधो’’ति (ध. स. अट्ठ. निदानकथा). जाननलक्खणस्स ञाणस्स पटिपक्खभूतो अविज्जाय अञ्ञाणट्ठो. आरम्मणस्स पच्चक्खकरणेन दस्सनभूतस्स पटिपक्खभूतो अदस्सनट्ठो. येन पनेसा दुक्खादीनं याथावसरसं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा तिट्ठति, सो तस्सा सच्चासम्पटिवेधट्ठो. अपुञ्ञाभिसङ्खारेकदेसो सरागो, अञ्ञो विरागो. रागस्स वा अपटिपक्खभावतो रागपवड्ढको अपुञ्ञाभिसङ्खारो सब्बोपि सरागो, इतरो ¶ तप्पटिपक्खभावतो विरागो. ‘‘दीघरत्तं हेतं, भिक्खवे, अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स अज्झोसितं ममायितं परामट्ठं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’ति (सं. नि. २.६२) अत्तपरामासस्स विञ्ञाणं विसेसतो वत्थु वुत्तन्ति विञ्ञाणस्स सुञ्ञतट्ठो गम्भीरो. अत्ता विजानाति संसरतीति सब्यापारतासङ्कन्ति अभिनिवेसबलवताय अब्यापारट्ठअसङ्कन्तिपटिसन्धिपातुभावट्ठा ¶ च गम्भीरा. नामरूपस्स पटिसन्धिक्खणे एकुप्पादो, पवत्तियं विसुं विसुं यथारहं एकुप्पादो, नामस्स रूपेन, रूपस्स च नामेन असम्पयोगतो विनिब्भोगो, नामस्स नामेन, रूपस्स च रूपेन, एकच्चस्स एकच्चेन अविनिब्भोगो योजेतब्बो. एकुप्पादेकनिरोधे हि अविनिब्भोगे अधिप्पेते सो रूपस्स च एककलापवुत्तिनो लब्भति. अथ वा एकचतुवोकारभवेसु नामरूपानं असहवत्तनतो अञ्ञमञ्ञविनिब्भोगो, पञ्चवोकारभवे सहवत्तनतो अविनिब्भोगो च वेदितब्बो.
अधिपतियट्ठो नाम इध इन्द्रियपच्चयभावो. ‘‘लोकोपेसो द्वारापेसा खेत्तम्पेत’’न्ति (ध. स. ५९८-५९९) वुत्ता लोकादिअत्था चक्खादीसु पञ्चसु योजेतब्बा. मनायतनस्सापि लुज्जनतो, मनोसम्फस्सादीनं द्वारखेत्तभावतो च एते अत्था सम्भवन्ति एव. आपाथगतानं रूपादीनं पकासनयोग्यतालक्खणं ओभासनं चक्खादीनं विसयिभावो, मनायतनस्स विजाननं. सङ्घट्टनट्ठो विसेसतो चक्खुसम्फस्सादीनं पञ्चन्नं, इतरे छन्नम्पि योजेतब्बा. फुसनञ्च फस्सस्स सभावो, सङ्घट्टनं रसो, इतरे उपट्ठानाकारा. आरम्मणरसानुभवनट्ठो रसवसेन वुत्तो, वेदयितट्ठो लक्खणवसेन. सुखदुक्खमज्झत्तभावा यथाक्कमं तिस्सन्नं वेदनानं सभाववसेन वुत्ता. अत्ता वेदयतीति अभिनिवेसस्स बलवताय निज्जीवट्ठो वेदनाय गम्भीरो. निज्जीवाय वा वेदनाय वेदयितं निज्जीववेदयितं, निज्जीववेदयितमेव अत्थो निज्जीववेदयितट्ठो. सप्पीतिकतण्हाय अभिनन्दितट्ठो, बलवतरतण्हाय गिलित्वा परिनिट्ठापनं अज्झोसानट्ठो. इतरो साधारणवसेन वेदितब्बो. आदानग्गहणाभिनिवेसट्ठा चतुन्नम्पि उपादानानं समाना, परामासट्ठो वुत्तो दिट्ठुपादानादीनमेव, तथा दुरतिक्कमट्ठो. ‘‘दिट्ठिकन्तारो’’ति (ध. स. ३९२) हि वचनतो दिट्ठीनं दुरतिक्कमता, दळ्हग्गहणत्ता ¶ वा चतुन्नम्पि दुरतिक्कमट्ठो योजेतब्बो. दुरतिक्कमतायपि हि तण्हाय समुद्दट्ठो वुत्तो. योनिगतिठितिनिवासेसुखिपनन्ति समासे भुम्मवचनस्स अलोपो दट्ठब्बो. एवञ्हि तेन आयूहनाभिसङ्खरणपदानं समासो होति. जरामरणङ्गं मरणप्पधानन्ति मरणट्ठा एव खयादयो गम्भीराति दस्सिता. नवनवानञ्हि खयेन खण्डिच्चादिपरिपक्कप्पवत्ति जराति, खयट्ठो वा जराय वुत्तोति दट्ठब्बो. नवभावापगमो हि खयोति वत्तुं युत्तोति. विपरिणामट्ठो द्विन्नम्पि. सन्ततिवसेन वा जराय खयवयभावो, सम्मुतिखणिकवसेन मरणस्स भेदविपरिणामता योजेतब्बा.
६६०. अत्थनयाति अत्थानं नया, अविज्जादिअत्थेहि एकत्तादी सकेन भावेन नयन्ति गमेन्तीति ¶ एकत्तादयो, तेसं नयाति वुत्ता. नीयन्तीति हि नयाति. अत्था एव वा एकत्तादिभावेन नीयमाना ञायमाना अत्थनयाति वुत्ता. नीयन्ति एतेहीति वा नया, एकत्तादीहि च अत्था ‘‘एक’’न्तिआदिना नीयन्ति, तस्मा एकत्तादयो अत्थानं नयाति अत्थनया.
अङ्कुरादिभावेनाति अङ्कुरपत्तनाळखन्धसाखापल्लवपलासादिभावेन पवत्तमाने अवयवे एकज्झं गहेत्वा सन्तानानुपच्छेदेन बीजं रुक्खभावं पत्तं रुक्खभावेन पवत्तं तञ्च एकत्तेन वुच्चतीति सन्तानानुपच्छेदो यथा एकत्तं, एवं इधापि अविज्जासङ्खारादिहेतुहेतुसमुप्पन्नानं सन्तानानुपच्छेदो एकसन्ततिपतितता एकत्तनयोति दस्सेति. ‘‘हेतुफलसम्बन्धेना’’ति एतेन सन्तानानुपच्छेदं विभावेति. सतिपि हि हेतुफलानं परमत्थतो भेदे हेतुभावेन, फलभावेन च तेसं सम्बन्धभावोयेवेत्थ सन्तानानुपच्छेदो, यतो यस्मिं सन्ताने कम्मं निब्बत्तं, तत्थेव फलुप्पत्तीति कतस्स विनासो, अकतस्स अब्भागमो च नत्थीति. एकत्तग्गहणतोति हेतुफलानं भेदं अनुपधारेत्वा हेतुं, फलञ्च अभिन्नं कत्वा उभिन्नं एकभावस्स अभेदस्स गहणेन. ‘‘तदेव विञ्ञाणं सन्धावति संसरती’’तिआदिना सस्सतदिट्ठिं उपादियति.
लक्खणववत्थानन्ति सभावववत्थानं हेतुनो, फलस्स च भिन्नसभावतावबोधो. भिन्नसन्तानस्सेवाति सम्बन्धरहितस्स नानत्तस्स गहणतो ¶ अञ्ञो मतो, अञ्ञो जातो, तस्मा ‘‘सत्तन्तरो उच्छिन्नो, सत्तन्तरो उप्पन्नो’’ति गण्हन्तो उच्छेददिट्ठिं उपादियति.
अम्हेहि उप्पादेतब्बन्ति आनेत्वा सम्बन्धो. ब्यापाराभावो अनभिसन्धिताय अब्यावटता. सम्मा पस्सन्तोति ‘‘निरीहा निज्जीवा धम्ममत्ता’’ति पस्सन्तो. सभावो एव नियमो सभावनियमो ‘‘ससम्भारग्गिनो उद्धमुखता, ससम्भारवायुनो तिरियगमन’’न्ति एवमादि विय. तेन सिद्धो यथासकं पच्चयुप्पन्नस्स हेतुभावो. ‘‘कस्सचि कत्तुनो अभावा न काचि किरिया फलपबन्धिनी’’ति अकिरियदिट्ठिं उपादियति.
‘‘खीरतो दधि, न उदकतो, तिलतो तेलं, न वालिकतो’’ति सब्बतो सब्बसम्भवाभावदस्सनेन अहेतुकदिट्ठिं हेतुअनुरूपमेव फलं पस्सन्तो अकिरियदिट्ठिं पजहति. यतो कुतोचीति यदि अञ्ञस्मा अञ्ञस्स उप्पत्ति सिया, वालिकतो तेलस्स, उच्छुतो खीरस्स ¶ कस्मा उप्पत्ति न सिया, तस्मा न कोचि कस्सचि हेतु अत्थीति अहेतुकदिट्ठिं, अविज्जमानेपि हेतुम्हि नियतताय तिलगावीसुक्कसोणितादीहि तेलखीरसरीरादीनि पवत्तन्तीति नियतिवादञ्च उपादियतीति विञ्ञातब्बं यथारहं.
६६१. कस्मा? यस्मा इदञ्हि भवचक्कं अपदालेत्वा संसारभयमतीतो न कोचि सुपिनन्तरेपि अत्थीति सम्बन्धो. अगाधं अप्पतिट्ठं दुरतियानं दुरतिक्कमं. असनिविचक्कमिवाति असनिमण्डलमिव. तञ्हि निम्मथनमेव, नानिम्मथनं पवत्तति, एवं भवचक्कम्पि एकन्तदुक्खुप्पादनतोव ‘‘निच्चनिम्मथन’’न्ति वुत्तं.
ञाणासिना अपदालेत्वा संसारभयमतीतो नत्थीति एतस्स साधकसुत्तं दस्सेन्तो ‘‘वुत्तम्पि चेत’’न्तिआदिमाह. तन्तूनं आकुलकं तन्ताकुलकं, तन्ताकुलकमिव जाता तन्ताकुलकजाता, किलेसकम्मविपाकेहि अतिविय जटिताति अत्थो. कुलिया सकुणिया नीडं कुलिकं, तं विय जाता कुलिकुण्डिकजाता. मुञ्चा विय, पब्बजा विय च भूता जाता मुञ्जपब्बजभूता. तदुभयं ¶ किर तिणं आकुलं जटितं हुत्वा वड्ढति. वड्ढिया अभावतो अपायं, दुक्खगतिभावतो दुग्गतिं, सुखसमुस्सयतो विनिपतितत्ता विनिपातञ्च, चतुब्बिधं अपायं ‘‘खन्धानञ्च पटिपाटी’’तिआदिना (विसुद्धि. २.६१९; दी. नि. अट्ठ. २.९५ आपसादनावण्णना; सं. नि. अट्ठ. २.२.६०; अ. नि. अट्ठ. २.४.१९९; विभ. अट्ठ. २२६ सङ्खारपदनिद्देस; ध. स. अट्ठ. निदानकथा; सु. नि. अट्ठ. २.५२३; उदा. अट्ठ. ३९; इतिवु. अट्ठ. १४, ५८; थेरगा. अट्ठ. १.६७, ९९; पटि. म. अट्ठ. २.१.११७; चूळनि. अट्ठ. ६; बु. वं. अट्ठ. २.५८) वुत्तं संसारञ्च नातिवत्तति. संसारो एव वा सब्बो इध वड्ढिअपगमादिअत्थेहि अपायादिनामको वुत्तो केवलं दुक्खक्खन्धभावतो.
पञ्ञाभूमिनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति सत्तरसमपरिच्छेदवण्णना.
१८. दिट्ठिविसुद्धिनिद्देसवण्णना
नामरूपपरिग्गहकथावण्णना
६६२. या ¶ ¶ विसुद्धियो सम्पादेतब्बाति सम्बन्धो. इमेसु यथाविचारितेसु खन्धादीसु विपस्सनाय भूमिभूतेसु धम्मेसु. गन्थस्स उग्गण्हनं वाचुग्गतकरणं उग्गहो, परितो सब्बथापि अत्थस्स ञातुमिच्छा परिपुच्छा, सवनुपपरिक्खादिवसेन तदत्थस्स मनसिकारविधि, तदुभयवसेन यस्मा तत्थपि ञाणं स्वासेवितं होति, तस्मा वुत्तं ‘‘उग्गहपरिपुच्छावसेन ञाणपरिचयं कत्वा’’ति, खन्धादीसु सुतमयं ञाणं उप्पादेत्वाति अत्थो. वित्थारितमेव, तस्मा तत्थ वित्थारितनयानुसारेन सीलविसुद्धि सम्पादेतब्बाति अधिप्पायो. उपचारसमाधिपि अप्पनासमाधि विय विपस्सनाय अधिट्ठानभावतो चित्तविसुद्धियेवाति आह ‘‘सउपचारा’’ति. वेदितब्बाति अत्तनो सन्ताने निब्बत्तनवसेनेव वेदितब्बा. एवञ्हि ता पच्चक्खतो विदिता नाम होन्ति, तस्मा वेदितब्बा सम्पादेतब्बाति वुत्तं होति. वेदितब्बाति वा समापत्तिसुखाधिगमवसेन अनुभवितब्बाति अत्थो. न हि केवलेन जाननमत्तेन चित्तविसुद्धियं पतिट्ठितो नाम होति, न च तत्थ अपतिट्ठाय उपरिविसुद्धिं सम्पादेतुं सक्काति.
नामरूपानं याथावदस्सनन्ति नामस्स, रूपस्स च विभज्ज यथाभूतसभावदस्सनं. नामग्गहणेन चेत्थ वेदनादीनं चतुन्नं तेभूमकानं खन्धानं गहणं, न ‘‘विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति एत्थ विय विञ्ञाणं विना, नापि ‘‘नामञ्च रूपञ्चा’’ति (दी. नि. ३.३०४, ३५२; ध. स. दुकमातिका १०९) एत्थ विय सनिब्बानेहि लोकुत्तरक्खन्धेहि सद्धिन्ति दट्ठब्बं.
६६३. याति पज्जति एतेनाति यानं, समथोव यानं समथयानं, तं एतस्स अत्थीति समथयानिको. झाने, झानूपचारे वा पतिट्ठाय विपस्सनं अनुयुञ्जन्तस्सेतं नामं, तेन समथयानिकेन ¶ . ‘‘ठपेत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतन’’न्ति इदं भवग्गधम्मानं आदिकम्मिकस्स दुप्परिग्गहताय वुत्तं. लक्खणरसादिवसेन परिग्गहेतब्बा ञाणेन परिच्छिज्ज गहेतब्बा, परिग्गहविधि पन खन्धनिद्देसे (विसुद्धि. २.४२१ आदयो) वुत्ता एवाति अधिप्पायो. आरम्मणाभिमुखनमनं आरम्मणेन विना अप्पवत्ति, तेन नमनट्ठेन, नामकरणट्ठेन ¶ वा. वेदनादयो हि अरूपधम्मा सब्बदापि च फस्सादिनामकत्ता पथवीआदयो विय केसकुम्भादिनामन्तरानापज्जनतो अत्तनाव कतनामताय नामकरणट्ठेन ‘‘नाम’’न्ति वुच्चन्ति. अथ वा अधिवचनसम्फस्सो विय अधिवचनं नामं अन्तरेन अनुपचितसम्भारानं गहणं न गच्छन्तीति नामायत्तग्गहणताय वेदनादयो ‘‘नाम’’न्ति वुच्चन्ति, रूपं पन विनापि नामसवनं अत्तनो रुप्पनसभावेनेव गहणं गच्छति. ववत्थापेतब्बन्ति असङ्करतो ठपेतब्बं, अञ्ञमञ्ञं, रूपेन च अमिस्सितं कत्वा चित्ते ठपेतब्बन्ति अत्थो.
नामरूपपरिग्गहो च नाम यावदेव तस्स पटिनिस्सज्जनत्थन्ति तदनुरूपमेव निदस्सनं दस्सेन्तो ‘‘यथा नामा’’तिआदिमाह. रुप्पनतोति एत्थ रुप्पनट्ठो ‘‘सीतादिविरोधिपच्चयसन्निपाते विसदिसुप्पत्ती’’तिआदिना (विसुद्धि. महाटी. २.४३२) खन्धनिद्देसवण्णनायं वुत्तोयेव. एवं विसुं नामपरिग्गहं, रूपपरिग्गहञ्च दस्सेत्वा इदानि एकज्झं नामरूपपरिग्गहं दस्सेतुं ‘‘ततो नमनलक्खण’’न्तिआदि वुत्तं.
६६४. इति अरूपमुखेन विपस्सनाभिनिवेसं दस्सेत्वा इदानि रूपमुखेन तं दस्सेन्तो ‘‘सुद्धविपस्सनायानिको पना’’तिआदिमाह. तत्थ समथयानिकस्स समथमुखेन विपस्सनाभिनिवेसो, विपस्सनायानिकस्स पन समथं अनिस्सायाति आह ‘‘सुद्धविपस्सनायानिको’’ति, समथभावनाय अमिस्सितविपस्सनायानवाति अत्थो. अयमेव वा समथयानिकोति यथावुत्तो समथयानिको एव वा. तेन समथयानिकस्सापि रूपमुखेन विपस्सनाभिनिवेसो लब्भति, न अरूपमुखेनेवाति दस्सेति. तेसं तेसं धातुपरिग्गहमुखानन्ति ‘‘यं थद्धलक्खणं, अयं पथवीधातू’’तिआदिना (विसुद्धि. १.३०८) सङ्खेपमनसिकारादिवसेन वुत्तेसु तेरससु धातुपरिग्गहमुखेसु. कम्मसमुट्ठानो नाम केसो चम्मब्भन्तरगतो. तत्थेवाति तस्मिंयेव कम्मसमुट्ठाने केसे. कायप्पसादस्स विय भावस्सापि सकलसरीरब्यापिताय ‘‘भावस्स अत्थिताया’’ति वुत्तं. पुन तत्थेवाति तस्मिंयेव केससञ्ञिते रूपसमुदाये. अपरानिपीति पुब्बे वुत्तानि कम्मसमुट्ठानानि वीसति, इमानि आहारसमुट्ठानादीनि चतुवीसति ¶ रूपानीति सब्बानिपि चतुचत्तालीस, तञ्च ¶ खो तत्थ लब्भमानसन्ततिसीससामञ्ञेन वेदितब्बं. ‘‘चतुचत्तालीसा’’ति च इदं सद्दस्स अनियतत्ता वुत्तं. न हि सब्बकालं उतुचित्ततो रूपं उप्पज्जन्तं ससद्दमेव उप्पज्जतीति. एवन्ति यथा केसे, एवं लोमादीसु चतुसमुट्ठानिकेसु. चतुवीसतिकोट्ठासेसूति द्वत्तिंसाय कोट्ठासेसु वक्खमाने अट्ठ कोट्ठासे अपनेत्वा चतुवीसतिकोट्ठासेसु. सेदादीनं आतपूपतापादिना, चित्तविकारेन च उप्पज्जनतो ते उतुचित्तसमुट्ठाना वुत्ता.
द्वत्तिंसकोट्ठासगतेसु रूपेसु पाकटेसु जातेसु तदञ्ञानिपि पाकटानि होन्तीति तानिपि दस्सेतुं ‘‘अपरे’’तिआदि वुत्तं. तत्थ अपरे दस आकाराति तेजोवायोकोट्ठासवसेन अपरे दस आकारा. कम्मजेति भूतकथनं, न विसेसनं असितादिपरिपाचकस्स तेजस्स अकम्मजस्स अभावतो. तथा चित्तजेति च एकन्तचित्तसमुट्ठानत्ता अस्सासपस्सासानन्ति केचि, तं न, अचित्तजसन्ताने पवत्तानं उतुजभावतो. अब्भन्तरट्ठा एव हि ते चित्तजा, न बहिद्धा, तस्मा तत्थ ‘‘चित्तजे’’ति इदं विसेसनमेव, अयञ्च अत्थो हेट्ठा आनापानकथायं वुत्तोयेव. सेसेसूति सन्तप्पनादिवसेन चेव उद्धङ्गमादिवसेन च पवत्तेसु तेजोवायोकोट्ठासेसु.
चक्खुदसकादीसु पधानरूपं चक्खादयोति तेसु लब्भमानं वत्थुद्वारभावं अवयवकिच्चं समुदाये आरोपेत्वा वुत्तं ‘‘वत्थुद्वारवसेन पञ्च चक्खुदसकादयो’’ति. वत्थुवसेन हदयवत्थुदसकञ्चाति योजेतब्बं, एकयोगनिद्दिट्ठानम्पि एकदेसो अनुवत्ततीति. सब्बानिपीति यथावुत्तगणनायं चतुन्नवुतिचतुसताधिकानि सहस्सरूपरूपानि. कोट्ठासावयवानं पन तदवयवकलापानञ्च भेदे गय्हमाने अतिविय ततो बहुतरो रूपभेदो होति, सो पन भेदो इध आदिकम्मिकस्स दुप्परिग्गहोति न गहेतब्बो.
कामं वत्थुवसेनापि अरूपधम्मा पाकटा होन्ति, द्वारवसेन पन परिग्गहो अनाकुलोति कत्वा वुत्तं ‘‘द्वारवसेन अरूपधम्मा पाकटा होन्ती’’ति ¶ . सब्बसङ्गाहिकवसेन ‘‘एकासीति लोकियचित्तानी’’ति वुत्तं, लाभिनो एव पन महग्गतचित्तानि सुपाकटानि होन्ति. अविसेसेनाति साधारणतो. फस्सादयो हि सत्त चेतसिका चक्खुविञ्ञाणादीहिपि उप्पज्जनतो सब्बचित्तुप्पादसाधारणा. सब्बेपि तेति एकासीति लोकियचित्तानि, तंसम्पयुत्तफस्सादयोति ¶ सब्बेपि ते अरूपधम्मे. आरम्मणादिविभागेन पन चित्तुप्पादभेदे गय्हमाने ततो बहुतरो एव होति, सो पन इध नाधिप्पेतो.
६६५. अस्स चक्खुपसादस्स निस्सयभूता पन चतस्सो धातुयोति सम्बन्धो. सहजातरूपानि तस्स चक्खुपसादस्स इच्चेव सम्बन्धो. तत्थेवाति तस्मिंयेव ससम्भारचक्खुपदेसे. अनुपादिन्नरूपानीति पुब्बे वुत्तरूपानं उपादिन्नरूपत्ता वुत्तं, अकम्मजरूपानीति अत्थो. सेसानीति पठमं चक्खुनो वुत्तत्ता ततो सेसानि, तेन पन सद्धिं चतुपञ्ञास रूपानि होन्ति. चक्खुदसकादीसु एकस्सपि अग्गहेतब्बतो ‘‘अवसेसानि तेचत्तालीस रूपानी’’ति वुत्तं. सद्दस्स अनियतत्ता तं अग्गहेत्वा ‘‘तेचत्तालीस रूपानी’’ति वत्वा पुन उतुचित्तसमुट्ठाने द्वे सद्दे गहेत्वा ‘‘पञ्चचत्तालीसा’’ति केचिवादो दस्सितो.
अवसेसरूपानीति ‘‘दस धातुयो’’ति वुत्ते द्वादस रूपधम्मे ठपेत्वा अवसेसानि छ निप्फन्नरूपानि. रूपरूपानेव हि इध परिग्गय्हन्ति, न रूपपरिच्छेदविकारलक्खणानि. चक्खुसन्निस्सयरूपारम्मणभावसामञ्ञेन, चित्तभावसामञ्ञेन च कुसलाकुसलविपाकताय दुविधम्पि चक्खुविञ्ञाणं चित्तन्त्वेव वुत्तं. एवन्ति इमिना ‘‘चक्खुं निस्साया’’तिआदिना वुत्तं, अवुत्तञ्च ‘‘सोतं निस्साया’’तिआदिकं सङ्गण्हाति. मनोविञ्ञाणधातूति एत्थपि ‘‘एका’’ति पदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं ‘‘एका मनोविञ्ञाणधातू’’ति. अड्ढेन एकादस अड्ढेकादस, अड्ढं वा एकादसमं एतासन्ति अड्ढेकादस. अड्ढट्ठमाति एत्थापि एसेव नयो.
६६६. चक्खुधातुयं वुत्तनयेनेवाति ‘‘यं लोको सेतकण्हमण्डलविचित्त’’न्तिआदिना (विसुद्धि. २.६६५) वुत्तनयेन.
६६७. इध भिक्खु इमस्मिं सरीरेति अज्झत्तं विपस्सनाभिनिवेसदस्सनवसेन वुत्तं. तेनेव हि एकस्सेव भावस्स गहितत्ता ‘‘सत्तरस ¶ रूपानि सम्मसनुपगानी’’ति आह. सम्मसितुं सक्कुणेय्यानि सम्मसनं उपगच्छन्तीति सम्मसनुपगानि, सम्मसनीयानीति अत्थो. आकार-ग्गहणेन विञ्ञत्तिद्वयं वुत्तं, विकार-ग्गहणेन लहुतादित्तयं, इतरेन आकासधातूति वदन्ति. आकार-ग्गहणेन पन विञ्ञत्तिद्वयेन सद्धिं लक्खणरूपमाह. तम्पि हि रूपानं उप्पज्जनादिआकारमत्तन्ति. अन्तरपरिच्छेदोति तंतंकलापानं असङ्करकारणताय अन्तरभूतो परिच्छेदो ¶ . यदि न सम्मसनुपगानि, आकारादिमत्तानि च, कथं रूपानीति आह ‘‘अपिच खो’’तिआदि.
६६८. एवं द्वाचत्तालीसाय कोट्ठासानं वसेन वित्थारतो रूपपरिग्गहं तदनुसारेन वित्थारतो एव नामपरिग्गहं विभावेत्वा ततो संखित्तसंखित्ततरसंखित्ततमवसेन, अट्ठारसधातुवसेन, द्वादसायतनवसेन, पञ्चक्खन्धवसेन च रूपारूपपरिग्गहं दस्सेत्वा अतिसंखित्तनयेनापि दस्सेतुं ‘‘यं किञ्चि रूप’’न्तिआदि वुत्तं.
यथा च धातुआदिवसेन, एवं इन्द्रियसच्चपटिच्चसमुप्पादवसेनपि रूपारूपपरिग्गहो वेदितब्बो. कथं? इन्द्रियवसेन ताव चक्खादीनि पञ्च, इत्थिपुरिसिन्द्रियानि चाति सत्त इन्द्रियानि रूपं, मनिन्द्रियं, पञ्च वेदनिन्द्रियानि, सद्धादीनि पञ्च चाति एकादस नामं, जीवितिन्द्रियं नामञ्च रूपञ्च, पच्छिमानि तीणि इध अनधिप्पेतानि लोकुत्तरत्ता. दुक्खसच्चं नामञ्च रूपञ्च, समुदयसच्चं नामं, इतरानि इध नाधिप्पेतानि लोकुत्तरत्ता. पच्चयाकारे आदितो तीणि अङ्गानि नामं, चतुत्थपञ्चमानि नामञ्च रूपञ्च, छट्ठसत्तमअट्ठमनवमानि नामं, दसमं नामञ्चेव नामरूपञ्च, पच्छिमानि द्वे पच्चेकं नामञ्च रूपञ्चाति एवं तत्थ तत्थ वुत्तनयानुसारेन इन्द्रियसच्चपच्चयाकारवसेनपि नामरूपपरिग्गहो कातब्बो. एवं पन नामरूपपरिग्गहस्स विभागेन कथने पयोजनं हेट्ठा वुत्तमेव.
६६९. कामं वेदनादीसु अरूपधम्मेसु न उत्तरुत्तरा विय पुरिमपुरिमा सुखुमा, तथापि सङ्घट्टनेन विकारआपज्जनके रूपधम्मे उपादाय सब्बेपि ते सुखुमा एवाति आह ‘‘सुखुमत्ता अरूपं न उपट्ठाती’’ति. सम्मसितब्बन्ति सम्मदेव लक्खणादितो वीमंसितब्बं. मनसिकातब्बन्ति तथा चित्ते ठपेतब्बं. परिग्गहेतब्बन्ति परिच्छेदकारिकाय पञ्ञाय परिच्छिज्ज गहेतब्बं. ववत्थपेतब्बन्ति अञ्ञमञ्ञं असङ्करतो विनिच्छितब्बं. अस्साति योगिनो ¶ . सुविक्खालितन्ति सुविसोधितं. आदिकम्मिकस्स हि कम्मट्ठानं परिग्गण्हन्तस्स याव धम्मा सुपरिब्यत्तं न उपतिट्ठन्ति, ताव ते तप्पटिच्छादकसम्मोहबलेन अभिभूता अविसुद्धा नाम होन्ति, असङ्करतो उपट्ठानाभावतो अञ्ञमञ्ञञ्च जटिता. यदा पन सम्मसनादिविधिना तं विभूतं होति, तदा ते सुविक्खालिता, निज्जटा च नाम होन्ति. तेनाह ‘‘यथा यथा ही’’तिआदि. आदिकम्मिकस्स अरूपधम्मा येभुय्येन रूपधम्मे आरब्भ पवत्तनाकारेन ¶ गहणं गच्छन्तीति कत्वा वुत्तं ‘‘तदारम्मणा अरूपधम्मा’’ति. तेनेव हि हेट्ठा ‘‘तस्सेवं परिग्गहितरूपस्स द्वारवसेन अरूपधम्मा पाकटा होन्ती’’ति वुत्तं, न वत्थुवसेनाति.
इदानि रूपपरिग्गहो अरूपपरिग्गहस्स उपायो, उपत्थम्भो चाति यथावुत्तमत्थं उपमाहि पकासेतुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं. मुखनिमित्तन्ति मुखस्स पटिबिम्बं. तत्रिदं उपमासंसन्दनं – चक्खुमा पुरिसो विय योगावचरो, तस्स चक्खु विय योगिनो कम्मट्ठानपरिग्गाहकञाणं, आदासं विय रूपपरिग्गहो, मुखनिमित्तं विय अरूपपरिग्गहो, आदासस्स अपरिसुद्धकालो विय रूपपरिग्गहस्स अविक्खालितकालो, तदा मुखनिमित्तस्स अपञ्ञायनं विय रूपपरिग्गहस्स अविसुद्धताय अरूपधम्मानं अनुपट्ठानं, आदासस्स पुनप्पुनं परिमज्जनं विय रूपपरिग्गहस्स पुनप्पुनं विसोधनं, सुपरिमज्जिते आदासे सुब्यत्तं मुखनिमित्तस्स पञ्ञायनं विय सुविक्खालिते निज्जटे रूपपरिग्गहे अरूपधम्मानं सुट्ठु उपट्ठानन्ति. इमिना नयेन तेलत्थिकोपमादीसुपि यथारहं उपमासंसन्दनं वेदितब्बं. तिलपिट्ठन्ति तिलचुण्णं. कतकट्ठिन्ति कतकबीजं. कललकद्दमन्ति तनुकद्दमं.
तप्पच्चनीककिलेसाति तस्स अरूपधम्मपरिग्गाहकञाणस्स विबन्धभावेन पटिपक्खभूता सम्मोहादिकिलेसा. उच्छुआदिउपमासु इदं मुखमत्तस्स दस्सनं – यथा उच्छुरसं गहेतुकामो उच्छूनि उच्छुयन्ते पक्खिपित्वा एकवारं द्विवारं यन्तक्कमनमत्तेन उच्छुरसे अनिक्खमन्ते न उच्छूनि छड्डेत्वा गच्छति, यथा वा चोरे गहेत्वा तेहि कतकम्मं जानितुकामो द्वत्तिप्पहारमत्तेन तेसु तमत्थं अकथेन्तेसु न ते मुञ्चति, यथा वा पन गोदम्मको गोणं दमेतुकामो धुरे तं योजेत्वा एकवारं द्विवारं तस्मिं पथेन अगच्छन्ते न विस्सज्जेति, यथा ¶ च दधिं मन्थेत्वा नवनीतं गहेतुकामो दधिकलसियं मन्थं पक्खिपित्वा सकिं, द्विक्खत्तुं वा मन्थस्स भमनमत्तेन नवनीते अनुप्पज्जन्ते न दधिं छड्डेति, यथा वा पन मच्छे पचित्वा खादितुकामो एकवारं द्विवारं अग्गिदानमत्तेन मच्छेसु अपच्चन्तेसु न ते छड्डेति. ‘‘अथ खो नं पुनप्पुनं परिमज्जती’’ति एत्थ वुत्तनयानुसारेन ‘‘अथ खो नं उच्छुयन्ते पुनप्पुनं उप्पीळेती’’तिआदिना सब्बत्थ उपमत्थो योजेतब्बो.
अरूपधम्मानं उपट्ठानाकारकथावण्णना
६७०. आकिरीयन्ति ¶ अभिमुखा होन्ति एतेहीति आकारा, अरूपधम्मानं उपट्ठानस्स मुखभूता फुसनानुभवनविजाननप्पकाराति आह ‘‘अरूपधम्मा तीहि आकारेहि उपट्ठहन्ती’’तिआदि. आरम्मणे पवत्तमानेसु चित्तचेतसिकेसु असतिपि पुब्बापरिये फुसनलक्खणो फस्सो, तत्थ सब्बपठमं अभिनिपतन्तो विय होतीति वुत्तं ‘‘पठमाभिनिपातो फस्सो’’ति. तेनस्स फुसनाकारेन सुपाकटभावेन उपट्ठानं दस्सेति. फस्से पन उपट्ठिते यस्मिं आरम्मणे सो फस्सो, तस्स अनुभवनलक्खणा वेदना, सञ्जाननलक्खणा सञ्ञा, आयूहनलक्खणा चेतना, पटिविजाननलक्खणं विञ्ञाणन्ति इमेपि पाकटा होन्तीति आह ‘‘तंसम्पयुत्ता वेदना’’तिआदि. एवं सलक्खणसङ्खेपतो चतुधातुववत्थानवसेन फस्समुखेन अरूपपरिग्गहं दस्सेत्वा इदानि वित्थारतो चतुधातुववत्थानवसेन तं दस्सेतुं ‘‘तथा केसे’’तिआदि वुत्तं. तत्थ केसे पथवीधातूति केससङ्खाते पथवीकोट्ठासे पथवीधातु. लक्खणविभत्तितो हि धातुववत्थानदस्सनमेतं.
पुनपि द्विन्नं धातुववत्थानानं वसेन वेदनामुखेन अरूपपरिग्गहं दस्सेतुं ‘‘एकस्सा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ तस्स रसानुभवनकवेदनाति थद्धभावसङ्खातस्स फोट्ठब्बसभावस्स अनुभवनवसेन पवत्तवेदना.
अपरस्साति एत्थापि वुत्तनयेनेव सम्बन्धो वेदितब्बो. तत्थ आरम्मणपटिविजाननन्ति थद्धतासङ्खातफोट्ठब्बारम्मणपटिविजाननं. कायद्वाराभिनिहतं, केवलं वा मनोद्वारिकजवनविञ्ञाणमाह. तञ्हि ‘‘पथवीधातु ¶ कक्खळलक्खणा’’ति पटिविजानाति, इतरं पन कक्खळलक्खणपटिविजाननमत्तमेवाति.
एतेनेव उपायेनाति य्वायं सलक्खणसङ्खेपतो, सलक्खणविभत्तितो च धातुववत्थानवसेन रूपपरिग्गहं दस्सेत्वा तत्थ ठितस्स फस्सादिमुखेन अरूपपरिग्गण्हनुपायो दस्सितो, एतेनेव उपायेन. कम्मसमुट्ठानकेसेति चतुसमुट्ठानकेसतो निद्धारिते कम्मसमुट्ठानकेसे. कक्खळलक्खणातिआदिना नयेनाति आदि-सद्देन न केवलं ‘‘पग्घरणलक्खणा आपोधातू’’तिआदिना लक्खणविसेसेन सद्धिं धात्वन्तरानियेव, अथ खो एकसमुट्ठानादिभेदानि कोट्ठासन्तरानिपीति ¶ दट्ठब्बं. तेनेवाह ‘‘द्वाचत्तालीसाय धातुकोट्ठासेसू’’ति. सब्बं नयभेदं अनुगन्त्वाति य्वायं द्वाचत्तालीसाय धातुकोट्ठासेसु पथवीधातुआदीनं लक्खणादितो ववत्थापनवसेन नानाविधो रूपपरिग्गहनयो वुत्तो, तं सब्बं नयभेदं नयविसेसं अनुगन्त्वा, चक्खुधातुआदीसु रूपपरिग्गहमुखेसु अरूपपरिग्गहदस्सनवसेन योजना कातब्बाति अधिप्पायो. तत्रिदं योजनामुखमत्तदस्सनं – एकस्स ताव ‘‘चक्खुधातु रूपाभिघातारहभूतप्पसादलक्खणा, दट्ठुकामतानिदानकम्मसमुट्ठानभूतप्पसादलक्खणा वा’’तिआदिना (ध. स. अट्ठ. ६००) नयेन धातुयो परिग्गण्हन्तस्स ‘‘पठमाभिनिपातो फस्सो, तंसम्पयुत्ता वेदना’’ति सब्बं योजेतब्बं. तथा ‘‘यथावुत्तलक्खणाय चक्खुधातुया रसानुभवनकवेदना वेदनाक्खन्धो’’तिआदि योजेतब्बं. तथा ‘‘यथावुत्तलक्खणा चक्खुधातू’’ति, ‘‘आरम्मणपटिविजाननं विञ्ञाणं विञ्ञाणक्खन्धो’’तिआदिना सब्बं योजेतब्बं. आयतनादिवसेन रूपपरिग्गहमुखेसुपि एसेव नयो.
६७१. यथा नाम हेट्ठिमझानं सुभावितं वसीभावं पापितमेव उपरिझानस्स पादकं पदट्ठानं होति, न पटिलद्धमत्तं, एवं रूपपरिग्गहो सुविसुद्धो निज्जटो निग्गुम्बो एव अरूपपरिग्गहस्स पादकं पदट्ठानं होति, न अविसुद्धो, तस्मा रूपारूपस्स एकदेसेपि अनुपट्ठिते सो अविसुद्धो एव नाम होति, पगेव बहूसु अनुपट्ठितेसूति दस्सेन्तो आह ‘‘सचे ही’’तिआदि. पब्बतेय्या गावी विय बाला अब्यत्ता अखेत्तञ्ञू.
खग्गेनाति ¶ खग्गग्गेन. समुग्गन्ति मञ्जूसासदिसं महासमुग्गं. अपरिग्गहितकम्मट्ठानस्स अविभत्तं विय उपट्ठहन्तम्पि नामरूपं विभत्तसभावमेव, तस्स च विभागो कम्मट्ठानपरिग्गहेसु पाकटो होतीति च दस्सनत्थं समुग्गविवरणं, यमकतालकन्दफालनञ्च निदस्सनभावेन वुत्तं. यमकतालकन्दञ्हि भिन्नसन्तानम्पि अभिन्नं विय उपट्ठाति, एवं रूपारूपधम्माति. सब्बेपि तेभूमके धम्मे नामञ्च रूपञ्चाति द्वेधा ववत्थपेतीति एत्थ किञ्चापि सब्ब-सद्दो अनवसेसपरियादायको, नामरूपभावो पन अञ्ञमञ्ञविधुरोति न तदुभयं समुदायवसेन परिसमापयेतब्बं, तस्मा ‘‘यदेत्थ नमनलक्खणं, तं नामं. यं रुप्पनलक्खणं, तं रूप’’न्ति एवं द्वेधा ववत्थपेतीति अत्थो. एवं ववत्थपेन्तोयेव च तदुभयविनिमुत्तस्स तेभूमकधम्मेसु कस्सचि धम्मस्स अभावतो ‘‘सब्बेपि तेभूमकधम्मे नामञ्च रूपञ्चाति द्वेधा ववत्थपेती’’ति वुच्चति. ‘‘नामञ्च रूपञ्चा’’ति एतेनेव ¶ तस्स दुविधभावे सिद्धे ‘‘द्वेधा ववत्थपेती’’ति इदं नामरूपविनिमुत्तस्स अञ्ञस्स अभावदस्सनत्थं. तेनेवाह ‘‘नामरूपमत्ततो उद्ध’’न्तिआदि. ‘‘सब्बेपि तेभूमके धम्मे’’ति पन सब्बग्गहणञ्चेत्थ सम्मसमनुपगस्स धम्मस्स अनवसेसेतब्बताय वुत्तं. तञ्हि अनवसेसतो परिञ्ञेय्यं एकंसतो विरज्जितब्बं, ततो च चित्तं विराजयं पमोचेतब्बं. तेनाह भगवा –
‘‘सब्बं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं तत्थ चित्तं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. सब्बञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं तत्थ चित्तं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति (सं. नि. ४.२६-२७).
यदि तेभूमकं धम्मजातं अनवसेसतो गहितं ‘‘नामरूप’’न्ति, यं इतो बाहिरकेहि पदत्थभावेन परिकप्पितं, सेय्यथिदं – पकतिआदि द्रब्यादि जीवादि कायादि. तत्थ कथं पटिपज्जितब्बन्ति? उम्मत्तकविपल्लाससदिसे असम्मासम्बुद्धपवेदिते का तत्थ अञ्ञा पटिपत्ति अञ्ञत्र अज्झुपेक्खनतो. अथ वा तेपि नामरूपन्तोगधभावाभाववसेन निच्छिता एवाति वेदितब्बा. कथं? पकति, महा, अहंकारो, तम्मत्तानि, इन्द्रियानि, भूतानि, पुरिसोति एते पकतिआदयो. तत्थ समभावेन पवत्तमानानं सत्तरजतमसङ्खातानं सुखदुक्खमोहानं समुदायो पकति, पधानन्ति च वुच्चति. सत्तमत्तसम्पवेदनीयो महा, बुद्धीति केचि. सत्तरजादीसु ¶ अभिमानो अहंकारो, अस्मिमत्ताति केचि. सद्दफस्सरूपरसगन्धा तम्मत्तानि अञ्ञमञ्ञविसिट्ठानं पथवीआदीनं एकुत्तरतादस्सनतो एकुत्तरानि तम्मत्तानीति विज्झवासिएकलक्खणेहि तम्मत्तेहि एकलक्खणा विसेसा सजियन्ति, सुखुमभावेन पन नेसं सम्पवेसनतो एकुत्तरताति केचि. सोतादीनि पञ्च सवनादिवुत्तिकानि बुद्धिन्द्रियानि, वचनादानविचरणुस्सग्गानन्दकिच्चानि वाचादीनि पञ्च कम्मिन्द्रियानि. मनो अन्तोकरणं, इतरं बाहिरकरणं. गन्धादीहि आरद्धानि पथवीउदकअग्गिवायुआकासानि भूतानि, चेतनासभावो पुरिसोति एवं पकतिआदीनि सरूपतो वेदितब्बानि.
तत्थ हि पकति ताव सुखदुक्खमोहमत्तताय नामं, समविसमभावापत्तितो अनिच्चा, दुक्खा, सङ्खता च आपन्ना. महापि ‘‘तस्मा अलिङ्गतो लिङ्गविसेसामत्तो महा उप्पज्जती’’ति वचनतो, बुद्धिभावानुजाननतो च नामं, अनिच्चं, सङ्खतमेव च आपन्नं. ‘‘तस्मा ¶ महतो छ विसेसा सजियन्ती’’ति सक्कते वचनतो ‘‘अस्मी’’ति गहणनिमित्तभावानुजाननेन अहंकारो अभिमानोति कत्वा नामं, ततो एव अनिच्चसङ्खतभावापत्ति चस्स सिद्धा. इतरं तम्मत्तपञ्चकं गन्धरसरूपफस्ससद्दभावानुजाननतो रूपं, अरूपन्ति पन कापिलानं मिच्छाभिनिवेसमत्तं. ते हि सोळस विसेसा पञ्च भूतानि, एकादसिन्द्रियानि भूतेहि भूतविसेसानीति गन्धादितम्मत्तेहि तन्निस्सयानि पथवीआपोतेजोवायोआकाससङ्खातानि भूतानि इच्छितानि. ‘‘तब्बिसेसा च नानाजातिका अहंकारतो च इन्द्रियानी’’ति वचनतो सोतकायचक्खुजिव्हाघानवाचापाणिपादपायूपत्थानि चेव मनो चाति एकादसिन्द्रियानि.
तत्थ मनो नामं, इतरानि सब्बानि रूपं. वाचाति चेत्थ अत्थावजोतकस्स अक्खरसमुदायस्स गहणं. इमेसं पन धम्मिनो धम्मस्स अनञ्ञत्थस्स इच्छितत्ता सिद्धाव अनिच्चता परिणामपक्खे, अभिब्यत्तिपक्खेपि यदि तब्बिसयञाणुप्पादेन अभिब्यञ्जनं सिद्धाव अनिच्चता, अथ ततो पुब्बेपि ञाणं अत्थेव. अक्खब्यत्तिवादो पन सियाति इदमेत्थ दिसामत्तं. द्रब्यगुणकम्मसामञ्ञविसेससमवाया द्रब्यादिका. तत्थ पथवी आपो ¶ तेजो वायु आकासो कालो दिसा अत्ता मनोति नव द्रब्यानि. सद्द रूप रस गन्ध फस्स सङ्खा परिमाणानि पुथूत्व संयोग वियोग परत्वा परत्व बुद्धि सुख दुक्ख इच्छा दोस पयत्त गुरुत्व द्रवत्व स्नेह वेगा सङ्खारा दिट्ठा चेति एवमेते तेवीसति गुणा. उक्खेपनं अवक्खेपनमाकुचनं पसारणं गमनमिति पञ्च कम्मानि. अञ्ञमञ्ञविसिट्ठेसु अविसिट्ठमभिधानं पच्चयो होति. सं-इति यतो द्रब्यगुणकम्मेसु सा अत्थि एवाति एतं महासामञ्ञं. पथवीआदीसु अनुवत्तिब्यावुत्तिबुद्धिनिमित्तं द्रब्यत्वादि, तं यथा द्रब्यत्व गुणत्व कम्मत्व घटत्वादि, एसो सामञ्ञविसेसो. इह तन्तेसु पटो, कपालेसु घटोति इहेति यतो हेतुहेतुफलानं सम्बन्धो समवायोति वुत्तो, समवायोति एवमेते द्रब्यादिका.
तत्थ पथवी आप तेज वायू भूतरूपं, आकासं तेसं अभावमत्तं, परिच्छेदो वा, चन्दसूरियादिपरिवत्तनं, धम्मप्पवत्तिञ्च उपादाय पञ्ञत्तिमत्तं कालो. तथा दिसा, अत्ता च. मनो नामं. सद्दरूपरसगन्धा रूपमेव. तथा फस्सो भूतत्तयसभावतो. सङ्खा एकादिका तं तं उपादाय पञ्ञत्तिमत्तं. तथा अवयवसमुदाये गुणविसेसवसेन, सण्ठानविसेसवसेन वा महन्तं दीघं, तब्बिपरियायतो अणु रस्सन्ति भिन्नलक्खणदेसेसु पुथुत्वन्ति. भिन्नदेसजानं सहभावे संयोगोति. तदपाये वियोगोति. समानदिसादेसगतानं रूपानं महदब्बन्तरानं वसेन परमपरन्ति ¶ पञ्ञत्तिमत्तं. बुद्धिसुखदुक्खइच्छादोसपयत्ता नाममेव. गुरुत्व द्रवत्व स्नेहवेगा रूपधम्मानं पवत्तिविसेसतो गहेतब्बाकारा. इतरो सङ्खारो ञाणस्स पवत्तिविसेसो. अदिट्ठोपि धम्माधम्मभावतो नाममेव. उक्खेपनं अवक्खेपनं आकुचनं पसारणं गमनन्ति रूपधम्मानं पवत्तिमत्तं. सदिसासदिसतायं सामञ्ञविसेससञ्ञा, अयुत्तसम्बन्धे समवायसमञ्ञाति द्रब्यादीनम्पि नामरूपन्तोगधता दट्ठब्बा.
जीवाजीवबन्ध पुञ्ञ पापासव संवरनिज्जरविमोक्खा जीवादिका. तत्थ जीवोति अत्ता. पुग्गलधम्माधम्माकासकालेसु अजीवसञ्ञा. तेसु सद्दफस्सरूपरसगन्धसण्ठानबन्धभेदसुखुमपरअपराघातप्पभाच्छायोज्जाकतमानि पुग्गललक्खणन्ति पुग्गलो रूपं रूपधम्मानं पवत्तिआकारमत्ततो. धम्माधम्मा जीवपुग्गलानं गतिट्ठितिमत्तताय तदविसिट्ठा ¶ . आकासकाला पञ्ञत्तिमत्तं. बन्धो ‘‘कम्मपुग्गलन्तरसंयोगो’’ति वचनतो तेहि अनञ्ञो. पुञ्ञपापानि नामन्ति पाकटमेव. ‘‘कम्मपुग्गलानमासवो’’ति वचनतो पुञ्ञापुञ्ञसम्भवे आसवसमञ्ञाति ततो अविसिट्ठो आसवो. ‘‘आसवनिरोधो संवरो’’ति वचनतो पटिपक्खेन पुञ्ञापुञ्ञनिरोधो संवरो. ‘‘कम्मफलप्पवत्तिया पकतिया अप्पवत्ति निज्जरो’’ति वचनतो विपाकनिरोधनिमित्तं निज्जरो. मोक्खोपि ‘‘सब्बकम्मविमोक्खो’’ति वचनतो कम्मपुग्गलजीववियोगो. तत्थ कम्मपुग्गलानं सद्दादिलक्खणताय रूपमत्तता पुञ्ञापुञ्ञमत्तताय अरूपता. जीवो च अरूपमत्तमेवाति अयं द्रब्यमोक्खो. भावमोक्खो पन जीवस्स रागादिभावापरिणामो रागादयो नाममेवाति जीवादयोपि नामरूपन्तोगधा एव.
कायप्पवत्तिगतिजातिबन्धापवग्गा कायादिका. तत्थ पथवीआपतेजवायुअत्तसुखदुक्खेसु कायसमञ्ञा. तदविसिट्ठा पवत्तिगतिजातिबन्धापवग्गा, ‘‘भावोति अत्थो, कायोति अनत्थन्तर’’न्ति वचनतो कायतो अञ्ञं किञ्चि नत्थि. ‘‘पवत्तिसञ्ञा किरियासंयोगविभागेसू’’ति वचनतो गतिआदिप्पकारेन पवत्ता पथवीआदयो एव पवत्ति उपचारो. ‘‘तस्मिं अनत्थन्तर’’न्ति वचनतो कायतो अनञ्ञा सुरमनुजपेततिरच्छाननरकूपपत्तियो गतियो. तासु पुरिमापुरिमाविसिट्ठो गतीसु जातस्स निच्छयोपि पवत्तिमत्तन्ति ततो अनञ्ञा कण्हनीलरत्तपीतसुक्कअतिसुक्कसङ्खाता जातियो. ता उत्तरुत्तरविसिट्ठा अञ्ञाणमोहरागदोसतत्वासन्दस्सनप्पाया सुक्कजाति, अन्ता अच्चन्तविमुत्ता अवगाहितत्वा चाति सुक्कजाति ¶ . ‘‘दोसेसु बन्धसमञ्ञा’’ति वचनतो अञ्ञाणादिलक्खणस्स बन्धस्स जीवतो अनञ्ञता. अञ्ञाणादिदोसाभावतो अपवग्गसिद्धीति कायादयोपि नामरूपमत्तमेव.
योपि तत्थ तत्थ ‘‘पुरिसो अत्ता जीवो’’तिआदिपरियायेहि वुत्तो अत्तपदत्थो, सोपि यथारहं नामरूपमत्तं उपादाय पञ्ञत्तो, नामरूपमत्तमेव वा. तेन वुत्तं ‘‘तेपि नामरूपन्तोगधभावाभाववसेन निच्छिता एवा’’ति.
सम्बहुलसुत्तन्तसंसन्दनाकथावण्णना
६७२. सोति ¶ सो विपस्सनाकम्मिको योगावचरो. एवन्ति वुत्तप्पकारपरामसनं. याथावसरसतोति यथाभूतसभावतो. नामरूपं ववत्थपेत्वा एतमत्थं संसन्देत्वा ववत्थपेतीति सम्बन्धो. लोकसमञ्ञायपि पहानत्थाय, पगेव ‘‘सत्तो जीवो’’ति पवत्तनकमिच्छाभिनिवेसस्साति अधिप्पायो. नामरूपमत्तताय अविनिच्छतत्ता, सन्तानादिघनभेदस्स च अकतत्ता अभिनिवेसेन विना समूहेकत्तग्गहणवसेन ‘‘सत्तो’’ति पवत्तो सम्मोहो सत्तसम्मोहो. तस्स विक्खम्भना असम्मोहभूमि. सम्बहुलसुत्तन्तवसेनाति ‘‘यथापी’’तिआदिना इध वुत्तानं, अवुत्तानञ्च ‘‘रूपञ्च हिदं, महालि, अत्ता अभविस्स, नयिदं रूपं आबाधाय संवत्तेय्या’’ति (सं. नि. ३.५९; महाव. २०) एवमादिना सम्बहुलानं सुत्तन्तानं वसेन. ‘‘नामरूपमत्तमेवा’’तिआदिना वुत्तमेवत्थं सन्धायाह ‘‘एतमत्थ’’न्ति.
अङ्गसम्भाराति अङ्गसम्भारहेतु. तन्निमित्तं तं अमुञ्चित्वा सति एव तस्मिं ‘‘सत्तो’’ति वोहारो.
अगारन्त्वेवाति यथा कट्ठादीनि पटिच्च उपादाय तेसं नामं विस्सज्जेत्वा अगारमिच्चेव सङ्खं समञ्ञं गच्छति, एवं अट्ठिआदीनि पटिच्च उपादाय तेसं नामं विस्सज्जेत्वा रूपं सरीरमिच्चेव सङ्खं गच्छतीति योजना.
दुक्खमेव सम्भोतीति दुक्खदुक्खतादिभेदं तिविधं दुक्खमेव सम्भवति, यथापच्चयं उप्पज्जति, तदेव दुक्खं खणट्ठितिपबन्धट्ठितिवसेन तिट्ठति चेव खणनिरोधआयुक्खयनिरोधादिवसेन ¶ निरुज्झति चाति अत्थो. इदानि दुक्खमेवाति एवकारेन निवत्तितमत्थं दस्सेतुं ‘‘नाञ्ञत्रा’’तिआदि वुत्तं. तस्सत्थो – यथावुत्तं दुक्खं ठपेत्वा ततो अञ्ञं किञ्चि धम्मजातं न सम्भवति, यो ‘‘सत्तो’’ति वा ‘‘जीवो’’ति वा वुच्चेय्य, सब्बेन सब्बं अभावा कुतो तस्स निरोधोति.
उपमाहिनामरूपविभावनाकथावण्णना
६७३. एकेनाकारेन सण्ठितेसूति येन पकारेन अक्खादीसु सन्निविट्ठेसु रथसमञ्ञा, तेन एकेन आकारेन समवट्ठितेसु एकज्झं रासिकतेसु ¶ . एवमेवन्ति सन्निवेसविसिट्ठे अवयवसमुदाये सन्तानवसेन पवत्तमाने यथा ‘‘रथो गेहं मुट्ठि वीणा सेना नगरं रुक्खो’’ति वोहारमत्तं, परमत्थतो पन रथादि नाम किञ्चि नत्थि, एवमेवं. उपादानक्खन्धेसूति उपादानक्खन्धसञ्ञितेसु रूपारूपधम्मेसु समुदितेसु सन्तानवसेन पवत्तमानेसु ‘‘सत्तो जीवो’’ति वोहारमत्तं, परमत्थतो पन सत्तो वा जीवो वा नत्थीति याथावतो जाननं. इदं यथाभूतदस्सनं ‘‘दिट्ठिविसुद्धी’’ति वुच्चति.
६७४. तस्साति सत्तोति गहितस्स अत्तनो. विनासन्ति निरुद्धस्स विनासं. अविनासन्ति अविनस्सनं, निच्चतन्ति अत्थो. द्वयवसेनेव हि अत्तवादिनो ठिता, सस्सतो अत्ता, उच्छिज्जतीति वा, एकच्चसस्सतवादोपि एत्थेव समवरुद्धोति. अविनासं अनुजानन्तोति बुद्धिआदीनं धम्मानं विनासं इच्छन्तोपि ‘‘धम्मी निच्चो कूटट्ठो’’ति अत्तनो विनासाभावं अनुजानन्तो. सस्सतेति सस्सतगाहे. पतति कतविनासअकतब्भागमादिदोसप्पसङ्गतोति अधिप्पायो. खीरन्वयस्साति खीरस्स अन्वयभूतस्स, फलभूतस्साति अत्थो. तदन्वयस्साति तस्स अत्तनो अन्वयभूतस्स अञ्ञस्स कस्सचि अभावतो. ओलीयति नामाति ‘‘सस्सतो अत्ता’’ति अभिनिवेसेन भवाभिरतो हुत्वा भवनिरोधतो सङ्कोचनं आपज्जन्तो भवेयेव निलीयति नाम. अतिधावति नामाति तत्थ तत्थेव हि भवे अत्ता उच्छिज्जतीति उच्छेदवादी ‘‘उच्छिज्जति अत्ता’’ति गण्हन्तो परं मरणा सन्तं भवं ‘‘नत्थी’’ति अतिक्कमन्तो अतिधावति नामाति वदन्ति. किलेसनिरोधे पन कम्मस्स अविपच्चनतो भवनिरोधे इच्छितब्बे तथा अग्गहेत्वा ‘‘तं तं भवविसेसं आगम्म अत्ता उच्छिज्जतीति एवं भवनिरोधो होती’’ति गण्हन्तो तं अतिधावति नाम.
परियुट्ठिताति ¶ अभिभूता. चक्खुमन्तोति यथाभूतदस्सनसङ्खातेन ञाणचक्खुना चक्खुमन्तो.
कामभवादिभेदो भवो आरमितब्बट्ठेन आरामो एतेसन्ति भवारामा. तस्मिं भवे रता अभिरताति भवरता. भवे सम्मोदं आपन्नाति भवसम्मुदिता. तीहिपि पदेहि भवस्सादगधितताव वुत्ता. चित्तं न पक्खन्दतीति भवस्सादगधितत्ता एव भवनिरोधावहे धम्मे चित्तं न ¶ अनुप्पविसति. नप्पसीदतीति न ओकप्पति. न सन्तिट्ठतीति न पतिट्ठहति. नाधिमुच्चतीति न अधिमुच्चति.
अट्टीयमानाति दुक्खापियमाना. हरायमानाति लज्जमाना. जिगुच्छमानाति हीळेन्ता. विभवन्ति उच्छेदं. अभिनन्दन्तीति वुत्तअभिनन्दनाकारदस्सनं ‘‘यतो किर भो’’तिआदि.
भूतन्ति खन्धपञ्चकं. तञ्हि यथासकं पच्चयेहि जातत्ता, परमत्थतो विज्जमानत्ता च भूतन्ति वुच्चति. भूततोति यथाभूतसभावतो, सलक्खणतो, सामञ्ञलक्खणतो च.
६७५. एवं सत्तगाहतो अवलीयनातिधावनदोसे, यथाभूतदस्सनतो निब्बिदादिगुणे च सुत्तवसेनेव दस्सेत्वा इदानि नामरूपमत्तेपि गमनादिअत्तकिच्चसिद्धिं दस्सेतुं ‘‘तस्मा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ तस्माति यस्मा ‘‘अस्मी’’ति वा ‘‘अह’’न्ति वा गाहस्स वत्थुभूतो सत्तो नाम नत्थि, परमत्थतो नामरूपमत्तमेव, तस्मा. सचे कोचि अत्ता नाम नत्थि, कथमिध नामरूपमत्ते गमनादिअत्तकिच्चसिद्धीति चोदनं सन्धायाह ‘‘दारुयन्त’’न्तिआदि. ‘‘खायती’’ति एतेन यथा निज्जीवे दारुमययन्ते अब्भन्तरे वत्तमानस्स जीवस्स वसेन सईहस्स सब्यापारस्स विय उपट्ठानमत्तं पच्चयविसेसतो, एवं निज्जीवे नामरूपमत्ते पच्चयविसेसतो गमनादिअत्तकिच्चसिद्धीति सईहस्स सब्यापारस्स विय उपट्ठानन्ति दस्सेति.
सच्चतोति भूततो, परमत्थतोति अत्थो. सुञ्ञं जीवेन यन्तमिव अभिसङ्खतं पच्चयवसेन पवत्तीति अधिप्पायो. दुक्खस्स पुञ्जो निच्चातुरताय तिणकट्ठसदिसो अत्तसुञ्ञतायाति अत्थो. एतं नामरूपं.
यमकन्ति ¶ युगळकं. सो च खो यमकभावो अञ्ञमञ्ञसन्निस्सितभावेनाति आह ‘‘उभो अञ्ञोञ्ञनिस्सिता’’ति. ततो एव च एकस्मिं भिज्जमानस्मिं उभो भिज्जन्ति. न हि कदाचि पञ्चवोकारभवे रूपे निरुज्झन्ते अरूपं अनिरुज्झन्तं, अरूपे वा निरुज्झन्ते रूपं अनिरुज्झन्तं अत्थि. स्वायं भङ्गो पच्चया पच्चयनिरोधेनेव, नामरूपनिरोधोति अत्थो. पच्चयाति वा पच्चयभूता, अञ्ञमञ्ञस्स पच्चया होन्तापि उभो भिज्जन्तियेवाति अत्थो.
६७६. दण्डाभिहतन्ति ¶ विसेसनेन दण्डं, दण्डाभिघातस्स पच्चयं पुरिसवायामञ्च दस्सेति, भेरिया पन विसेसितब्बता सद्दस्स असाधारणकारणताय. तेनेव हि ‘‘अञ्ञा भेरी’’ति भेरीयेव गहिता, न दण्डादयो. अदिस्समानरूपताय सद्दं नामट्ठानियं कत्वा ‘‘एवमेव’’न्तिआदिना उपमासंसन्दनं करोति.
न चक्खुतो जायरेति न चक्खायतनतो निग्गच्छनवसेन जायन्ति. न हि चक्खायतनस्स पच्चयभावूपगमनतो पुब्बे फस्सपञ्चमका लब्भन्ति, न च पदेसवन्तो, येन ते ततो निग्गच्छेय्युं. तेनेवाह ‘‘पुञ्जो नत्थि अनागते’’ति (महानि. १०). न रूपतोति एत्थापि एसेव नयो. ‘‘नो च उभिन्नमन्तरा’’ति इदं पन तेसं अरूपधम्मत्ता अप्पदेसताय वुत्तं. केवलं पन यस्मिं खणे पच्चयसमवायो, तदा उप्पज्जनमत्तमेवाति आह ‘‘हेतुं पटिच्च पभवन्ति सङ्खता’’ति, चक्खुरूपालोकमनसिकारादिभेदं धम्मजातं निस्साय पच्चयभूतं कारणं लभित्वा तेहि समेच्च सम्भूय कतत्ता सङ्खता फस्सादयो धम्मा उप्पज्जन्तीति अत्थो. तस्सा पन धम्मानं उप्पत्तिया पाकटं रूपधम्मपवत्तिं दस्सेन्तो ‘‘यथापि सद्दो पहटाय भेरिया’’ति आह. फस्सपञ्चमग्गहणञ्चेत्थ पाकटअरूपधम्मानं दस्सनं. सेसगाथासुपि एसेव नयो.
वत्थुरूपाति हदयवत्थुतो. तन्निस्सयानं अरूपधम्मानं बहुभेदत्ता सामञ्ञवोहारेन ते दस्सेतुं ‘‘सङ्खता’’ति वुत्तं.
६७७. नित्तेजन्ति तेजहीनं आनुभावरहितं. यथा पन तं नित्तेजं, तं दस्सेतुं ‘‘न खादती’’तिआदि वुत्तं. न हि अञ्ञथा सद्दहनुस्सहनादीसु नामं ‘‘नित्तेज’’न्ति सक्का वत्तुं, नापि रूपं सन्धारणाबन्धनादीसु. तेनेव हि ‘‘रूपं नित्तेज’’न्ति वत्वा ‘‘न हि तस्स खादितुकामता’’तिआदि वुत्तं. ‘‘अथ खो’’तिआदिना ब्यतिरेकवसेनापि नामरूपानं नित्तेजतंयेव ¶ विभावेति. अञ्ञमञ्ञसन्निस्सयेन हि नामरूपस्स अत्तकिच्चसिद्धिपि पच्चेकं असमत्थताविभावनमेव. तथा हि नामरूपस्स अत्तसुञ्ञता, निरीहता, ब्यापारविरहता च सुट्ठुतरं पाकटा होन्ति.
कथं पन पच्चेकं असमत्थानं समुदितभावे समत्थता होति? असामग्गियं अहेतूनं सामग्गियम्पि अहेतुभावापत्तितो. न हि पच्चेकं ¶ दट्ठुं असक्कोन्तानं अन्धानं सतम्पि सहस्सम्पि समुदितं दट्ठुं सक्कोतीति चोदनं सन्धायाह ‘‘इमस्स पनत्थस्सा’’तिआदि. इमं उपमं उदाहरन्ति अट्ठकथाचरिया उपमायपि असिद्धस्स अत्थस्स साधेतब्बतो. तेनेवाह ‘‘उपमं ते करिस्सामि, उपमायपिधेकच्चे विञ्ञू पुरिसा भासितस्स अत्थं जानन्ती’’ति (सं. नि. २.६७). तुट्ठहट्ठोति यदिपाहं चक्खुकरणीयं कातुं न सक्कोमि, पादकरणीयं पन कातुं सक्कोमि, त्वञ्च चक्खुकरणीयं, तस्मा अम्हाकं उभिन्नं सहितानञ्च वसेन इच्छितदेससम्पत्ति सिज्झतीति तुट्ठहट्ठो जच्चन्धो. तत्थ जच्चन्धोतिआदि उपमोपमेय्यसंसन्दनं. धम्मानं अत्तलाभो परपटिबद्धोति वत्तब्बमेव नत्थि ततो पुब्बे अविज्जमानत्ता, पटिलद्धत्तलाभस्सापि परपटिबद्धमेव अत्थकिच्चन्ति दस्सेतुं ‘‘न सकेन तेजेन उप्पज्जति, न तासु तासु किरियासु पवत्तती’’ति वुत्तं. तेसं नामरूपानं अञ्ञमञ्ञं निस्साय उप्पत्ति वा पवत्ति वा न च न होतीति जच्चन्धपीठसप्पिउपमाय साधितमत्थं निगमेन्तो ‘‘असामग्गियं अहेतूनं सामग्गियम्पि अहेतुकभावापत्तितो’’ति यथावुत्तस्स हेतुनो अनेकन्तिकभावं विभावेति.
परधम्मवसानुवत्तिनोति परेसं अत्ततो अञ्ञेसं हेतुपच्चयसङ्खातानं धम्मानं वसेन अनुवत्तनसीला. अत्तदुब्बलाति अत्तना दुब्बला असमत्था. परपच्चयतोति परेसं धम्मानं पच्चयभावतो. एतेन जनकपच्चयं वदति. तेनेवाह ‘‘जायरे’’ति. परआरम्मणतोति परेसं धम्मानं आरम्मणभावतो. एतेन उपत्थम्भकपच्चयं वदति. पच्चयग्गहणं वा रूपापेक्खं, आरम्मणग्गहणं नामापेक्खं. ‘‘परधम्मेही’’ति इदं आरम्मणपच्चयानं विसेसनं. पुरिमत्थेन हि वुत्तमेवत्थं पच्छिमत्थेन पाकटं करोति. पभाविताति उप्पादिता.
नावायन्तिकूपमायपि नामरूपानं अवसवत्तितं विभावेतुं ‘‘यथापी’’तिआदिना तिस्सो गाथा वुत्ता. निस्सायाति पतिट्ठाय. यन्तीति गच्छन्ति. मनुस्से निस्सायाति नेतुभूते नियामककम्मकारकादिमनुस्से अपस्साय. न हि तेसं अरणग्गहणलङ्कारसण्ठापनउदकुस्सिञ्चनादिकिरियाय ¶ विना नावा इच्छितदेसं पापुणाति. उभोति अञ्ञमञ्ञं नावं निस्साय मनुस्सा, मनुस्से निस्साय नावाति अत्थो.
एवन्ति ¶ वुत्तप्पकारेन. नानानयेहीति पठमादीनं सत्तन्नं झानानं, तेसं उपचारानञ्च वसेन चुद्दस अरूपपरिग्गहमुखानि, चतुधातुववत्थाने वुत्तानं तेरसन्नं धातुपरिग्गहमुखानं धातायतनखन्धमहाभूतवसेन, इध वुत्तानं अवुत्तानञ्च इन्द्रियसच्चपटिच्चसमुप्पन्नानं वसेन समवीसति रूपपरिग्गहमुखानि, तानि पच्चेकं ‘‘फस्सो वेदना चित्त’’न्ति इमेसं सम्मुखभावेन उपट्ठितानं तिण्णं अरूपधम्मानं वसेन तिगुणितानि समसट्ठि, चुद्दस अरूपपरिग्गहमुखानि, तानि चाति चतुसत्ततिया नामरूपपरिग्गहनयेहि चेव सम्बहुलसुत्तन्तरथगेहमुट्ठिवीणासेनारुक्खदारुयन्तनळकलापिभेरिजच्चन्धपङ्गुळनावामनुस्सूपमाहि च नामरूपपमत्तताववत्थापननयेहि च. सत्तसञ्ञं अभिभवित्वाति अनादिकालभावितं खन्धपञ्चके अत्तगाहं विक्खम्भेत्वा. नामरूपानं याथावदस्सनन्ति ‘‘इदं नामं, एत्तकं नामं, न इतो भिय्यो. इदं रूपं, एत्तकं रूपं, न इतो भिय्यो’’ति च तेसं लक्खणसल्लक्खणमुखेन धम्ममत्तभावदस्सनं. अत्तदिट्ठिमलविसोधनतो दिट्ठिविसुद्धीति वेदितब्बं. एतस्सेवाति नामरूपस्स याथावदस्सनस्सेव.
दिट्ठिविसुद्धिनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति अट्ठारसमपरिच्छेदवण्णना.
१९. कङ्खावितरणविसुद्धिनिद्देसवण्णना
पच्चयपरिग्गहकथावण्णना
६७८. अनन्तरनिद्दिट्ठाय ¶ ¶ दिट्ठिविसुद्धिया विसयभावेन दस्सितत्ता ‘‘एतस्सेवा’’ति वुत्तं, न तदञ्ञतो विसेसनत्थं तदञ्ञस्सेव अभावतो. अज्झत्तं वा हि विपस्सनाभिनिवेसो होतु बहिद्धा वा, अज्झत्तसिद्धियं पन लक्खणतो सब्बम्पि नामरूपं अनवसेसतो परिग्गहितमेव होतीति. पच्चयपरिग्गहेनाति हेतुम्हि करणवचनं. पच्चयपरिग्गहहेतु हिस्स अद्धत्तयकङ्खावितरणं होतीति, करणे वा एतं करणवचनं पच्चयपरिग्गहस्स साधकतमभावतो कङ्खावितरणकिरियाय. यदा हिस्स सुपरिसुद्धो निज्जटो निग्गुम्बो पच्चयपरिग्गहो सिज्झति, तदानेन कङ्खा वितरीयतीति. वितरित्वाति अतिक्कमित्वा, विक्खम्भेत्वाति अत्थो. तं पन ञाणं तथाधिगतं वसीभावप्पत्तं झानं विय योगिनो सन्ताने पबन्धवसेन पवत्ततीति कत्वा वुत्तं ‘‘ठितं ञाण’’न्ति.
तन्ति कङ्खावितरणविसुद्धिं. तं सम्पादेतुकामो आपज्जतीति सम्बन्धो. याथावतो दिट्ठं नामरूपं तिविधदुक्खतायोगतो रोगो विय. पच्चया चस्स रोगसमुट्ठानं विय उपट्ठहन्तीति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘यथा नाम…पे… परियेसती’’ति आह. संसारदुक्खनिमुग्गस्स सन्तानस्स ततो विमोचेतुकामतावसेन अनुकम्पितब्बता लब्भतीति तमत्थं दस्सेतुं ‘‘यथा वा पना’’तिआदि वुत्तं. एवमेव ठिते यदेके वदन्ति ‘‘अनुकम्पेतब्बकुमारकदस्सनेन तस्स मातापितुआवज्जनं इध अनुदाहरणं निरोधेतब्बताय नामरूपस्स अनुकम्पितब्बताभावतो’’ति, तदपाहतं होति. अवस्सञ्चेतं एवं इच्छितब्बं, अञ्ञथा वेनेय्यपुग्गलसन्ताने सत्थु महाकरुणापवत्ति एव विचारेतब्बा सिया. मन्दबुद्धिताय मन्दं. वुड्ढतरोपि कोचि मन्दबुद्धि होतीति ततो विसेसनत्थं ‘‘कुमार’’न्ति वुत्तं. यो कोचि पठमवये वत्तमानो ‘‘कुमारो’’ति वुच्चतीति ततो विसेसनत्थं ‘‘दहर’’न्ति वुत्तं. एवम्पि यो आधावित्वा परिधावित्वा विचारणको तरुणदारको, सोपि ¶ ‘‘दहरो’’ति ¶ वुच्चतीति ततो निवत्तनत्थं ‘‘उत्तानसेय्यक’’न्ति वुत्तं. चतूहिपि पदेहि करुणायितब्बतंयेव दस्सेति. आपज्जतीति करोति.
यथा पनस्स हेतुपच्चयपरियेसनापत्ति होति, तं दस्सेतुं ‘‘सो’’तिआदि वुत्तं. तत्थ ब्यतिरेकमुखेन अत्थो साधितो सम्मदेव साधितो होतीति अहेतुकभावं ताव पटिक्खिपन्तो ‘‘न ताविदं नामरूपं अहेतुक’’न्ति वत्वा तत्थ कारणमाह ‘‘सब्बत्था’’तिआदिना. हेतुमन्तरेन सति सम्भवे सब्बधम्मानं हेतुअभावो समानोति सब्बसमानता सिया, तथा च सति सोतपदेसादीसु, बहिद्धा च चक्खुविञ्ञाणादिहेतुअभावोति सब्बत्थ, चक्खादीनं उप्पत्तितो पुब्बे, परिभेदतो उद्धञ्च हेतुअभावोति सब्बदा च अन्धादीनं अरूपीनं, असञ्ञीनञ्च हेतुअभावोति सब्बेसञ्च चक्खुविञ्ञाणादीहि भवितब्बं, हेतुअभावा विसेसतो तञ्च नत्थीति आह ‘‘सब्बत्थ सब्बदा सब्बेसञ्च एकसदिसभावापत्तितो’’ति. निदस्सनमत्तञ्चेतं यदिदं ‘‘चक्खुविञ्ञाणादीसु ही’’ति. यत्तका लोके विसेसा, तेहि सब्बेसं, सब्बकालञ्च भवितब्बन्ति अधिप्पायो. आदि-सद्देन वा तेसम्पि गहणं कतमेवाति दट्ठब्बं. तस्मा अहेतुकभावे विसिट्ठताय असम्भवो एवाति सब्बत्थ एकसदिसभावापत्तितो, सब्बदा एकसदिसभावापत्तितो, सब्बेसं एकसदिसभावापत्तितोति पच्चेकं सम्बन्धो वेदितब्बो. एवं अहेतुभावे पटिसिद्धे विसमहेतुवादी वदेय्य ‘‘न इदं अहेतुकं किञ्चरहि सहेतुकं, केन पन हेतुना सहेतुकन्ति? इस्सरादिना’’ति.
आदि-सद्देन पकतिपुरिसपजापतिकालादीनं गहणं वेदितब्बं, तं पटिक्खिपन्तो आह ‘‘न इस्सरादिहेतुक’’न्तिआदि. न नामरूपं इस्सरादिहेतुकं नामरूपतो अञ्ञस्स अनुपलब्भमानत्ता इस्सरपकतिआदिनमेव अभावतो. यदि पन असतो इस्सरादितो नामरूपस्स उप्पत्ति, एवं सति सा एव सब्बत्थ सब्बदा सब्बेसं एकसदिसता आपज्जति. अथ नामरूपमत्तमेव इस्सरादिहेतुकं, नामरूपञ्च अहुत्वा सम्भवन्तं, हुत्वा च विनस्सन्तं दिस्सतीति इस्सरादीहिपि तादिसेहि भवितब्बं. तथा च तदपि सप्पच्चयं सङ्खतमेवाति तस्सापि पच्चयपरिग्गहो कातब्बो. अथ ¶ तं नुप्पज्जति, अहेतुकता तस्स आपन्ना. तेनाह ‘‘अहेतुकभावापत्तितो’’ति.
अपिच न इस्सरादिहेतुकं नामरूपं. किं कारणं? कमेन उप्पत्तितो. यदि हि एवं निच्चं ¶ इस्सरादिसञ्ञितं कम्मकिलेसिन्द्रियारम्मणादिनिरपेक्खकारणम्पि सिया, सब्बेसंयेव एकज्झं उप्पत्ति सिया, यत्तकेहि ततो उप्पज्जितब्बं. कस्मा? कारणस्स सन्निहितभावतो. यदि पन तस्स इच्छावसेन तस्स उप्पत्तिं परिकप्पेय्युं, तासञ्च इच्छानं एकज्झं उप्पत्तियं को विबन्धो. अथ अञ्ञम्पि किञ्चि कम्मकिलेसिन्द्रियारम्मणादिअपेक्खितब्बं अत्थीति चे? तदेव हेतु कारणं, किमञ्ञेन अदिट्ठसामत्थियेन परिकप्पितेन पयोजनं? दिट्ठञ्हि कम्मादीनं सामत्थियं तदञ्ञपच्चयसन्निधानेपि तदभावे अभावतो. यथा हि रूपालोकमनसिकारसन्निधानेपि चक्खुनो अभावे चक्खुविञ्ञाणस्स अभावं, भावे च भावं दिस्वा चक्खुनो चक्खुविञ्ञाणुप्पादनसमत्थता अत्थीति विञ्ञायति. यथा च य्वायं यमकानम्पि समानानं जनकजननीसुक्कसोणितादिबाहिरपच्चयसमभावेपि सत्तानं हीनपणीततादिविसेसो दिस्सति, सो च ससन्ताने तादिसस्स अञ्ञस्स हेतुनो अभावा कम्मकिलेसहेतुकोति तस्स तत्थ समत्थता अत्थीति विञ्ञायति, न एवमिस्सरादिकस्स. कारणस्स हि भावाभावे फलस्स भावाभावेहि कारणस्स समत्थता विञ्ञायेय्य. न च सन्निहिते तदकारणस्स नामरूपस्स इस्सरादिवेकल्लेन कत्थचि अनुप्पत्ति दिट्ठा, तस्मा अकारणमिस्सरो.
अथापि सग्गो एवं इस्सरादिहेतुको वुच्चेय्य, सोपि सग्गप्पकारो सब्बकालं ततो निब्बत्तेय्य. न हि सन्निहितकारणस्स फलस्स अनुप्पत्ति युत्ता. निच्चे च सति अञ्ञनिरपेक्खकारणे सग्गस्स आदियेव न युत्तो, याव इस्सरादिकं कारणं, ताव सब्बस्स अत्थिभावप्पसङ्गतो. अथापि वदेय्य ‘‘अञ्ञेपि यथारहं पच्चया होन्तियेव, इस्सरादिकम्पि तेसं सहकारीकारणं होती’’ति. यदेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. यदि परो वदेय्य ‘‘इध बुद्धिपुब्बो भावानं रचनाविसेसो दिट्ठो, यथा तं घटगेहादीनं. अत्थि च अज्झत्तिकबाहिरानं सरीरपदुमादीनं रचनाविसेसो, तस्मा तेनापि बुद्धिपुब्बेन भवितब्बं. यस्स च सो बुद्धिपुब्बो, सो इस्सरादिको, तस्मा तेन नामरूपसञ्ञितस्स लोकस्स कारणेन भवितब्ब’’न्ति. तयिदं असिद्धं, रचिता सरीरपदुमादयोति ¶ तत्थेव उप्पन्नत्ता. उप्पन्नस्स हि सन्निवेसवसेन तथा तथा पट्ठपनं ‘‘रचना’’ति वुच्चति. अनेकन्तिको चायं अबुद्धिपुब्बस्सापि दिट्ठत्ता. दिट्ठो हि न्हारुआदीनं अग्गिसंयोगेन रचनाविसेसो, तथा विसुस्सन्तानं पुब्बचम्मादीनं. यदि पनायमिस्सरादिको गवस्सजगद्रभादीनं करीसावत्ते पटिमहुतं रचेय्य, उम्मत्तो विय विक्खित्तो सिया. किञ्चायं लोकं सज्जेन्तो अत्तत्थं वा सज्जेय्य लोकत्थं वा.
तत्थ ¶ च यदि पुरिमो मक्खो कतकिच्चो न सिया लोकेन साधेतब्बस्स अत्थिभावतो. अथ दुतियो, कस्मा लोकस्स अहितदुक्खावहं पापं निरयादिं, जरामरणादिञ्च सजति? अथ तदुभयं अनामसित्वा कीळत्थं सजति. कीळा च नाम रतिअत्था होति. विना कीळाय रतिं अजानन्तानं रतिअत्थञ्च कीळमारभन्तो रतियं इस्सरो अनिस्सरो सिया. अथ पयोजननिरपेक्खो, सब्बकालं सजेय्य, तस्स चायं सजनसमत्थता अहेतुका वा सिया सहेतुका वा. अहेतुका चे, सब्बेसं सिया सहेतुका वा. अहेतुका चे, सब्बेसम्पि सिया. अथ सहेतुका, सो चस्स हेतु परतो वा सम्भूतो सिया अत्ततो वा. तत्थ परतो चे सम्भूतो, यदस्स सो लद्धो, तस्सायं वेय्यावच्चकरसदिसो सिया. अथ अत्ततो तदुप्पत्तितो पुब्बे अयं कीदिसो लोको चाति सब्बमिदं आलुनविसिणं आकुलब्याकुलं गोयूथेन गतमग्गसदिसफेणपिण्डसमं अविमद्दक्खमं असारं. तिट्ठतु पसङ्गो, यथाधिकतमेव वण्णयिस्साम. तस्माति यस्मा इदं नामरूपं न अहेतुकं, नापि इस्सरादिविसमहेतुकं, तस्मा. तेति हेतुपच्चया.
६७९. ओळारिकत्ता, सुपाकटत्ता च रूपस्स पच्चयपरिग्गहो सुकरोति ‘‘इमस्स ताव रूपकायस्सा’’तिआदिना पठमं तस्स पच्चयपरिग्गहविधिं आरभति. तत्थ यथा नामरूपस्स पच्चयपरिग्गहो अहेतुविसमहेतुवादनिवत्तिया होति, एवं निब्बिदाविरागावहभावेन तत्थ अभिरतिनिवत्तियापि इच्छितब्बोति तं गब्भसेय्यकवसेन दस्सेन्तो निब्बत्तट्ठानस्स सुचिभावपटिसेधनमुखेन असुचिभावं विभावेतुं ‘‘अयं कायो’’तिआदिमाह. तत्थ उप्पलादीनि असुचिट्ठाने निब्बत्तानिपि ¶ सयं सुचिसम्मतानेवाति तंदस्सनत्थं अब्भन्तरग्गहणं. तेनाह भगवा –
‘‘यथा सङ्कारधानस्मिं, उज्झितस्मिं महापथे;
पदुमं तत्थ जायेथ, सुचिगन्धं मनोरम’’न्ति. (ध. प. ५८);
‘‘निब्बत्तती’’ति इदं मातुकुच्छियं पटिसन्धिपवत्तीसु रूपकायस्स निब्बत्तनसामञ्ञतो गहेत्वा वुत्तं, न पठमाभिनिब्बत्तिमत्तं. एवञ्च कत्वा आहारस्स उपत्थम्भकपच्चयतावचनं, उदरपटलस्स पच्छतो करणादिवचनं, दुग्गन्धजेगुच्छपटिक्कूलतावचनञ्च समत्थितं होति. एवमवट्ठिते यदेकच्चेहि पिट्ठितो, पुरतो च करणं किं सिया पटिसन्धिकालेतिआदि वुत्तं, तं ¶ अपाहतं होति. ‘‘निब्बत्तकत्ता’’ति इमिना बीजं विय अङ्कुरस्स अविज्जादयो रूपकायस्स असाधारणकारणताय हेतूति दस्सेति. ‘‘उपत्थम्भकत्ता’’ति इमिना पन अङ्कुरस्स पथवीसलिलपारिसिआदयो विय आहारो साधारणकारणताय पच्चयोति दस्सेति.
पञ्च धम्मा हेतुपच्चयाति अविज्जादयो पञ्च धम्मा यथारहं हेतु च पच्चयो चाति अत्थो. भवेसु विज्जमानदोसपटिच्छादनपत्थना दळ्हग्गाहभावेन सङ्खारभवानं हेतुभूता जनकसहायताय भवनिकन्ति तंसहजातआसन्नकारणत्ता अभिसङ्खारिका, अपस्सयभूता चाति ‘‘माता विय दारकस्स उपनिस्सया’’ति वुत्ता. यथा पितु जनितसुक्के पुत्तस्स उप्पत्तीति पिता जनको, एवं कम्मं सत्तस्स उप्पादकत्ता जनकं वुत्तं. यथा धाति जातस्स दारकस्स पोसनवसेन सन्धारिका, एवं आहारो उप्पन्नस्स कायस्साति सन्धारको वुत्तो.
कामञ्चेत्थ अविज्जादयो नामकायस्सापि पच्चयो, पकारन्तरेन पन तस्स पाकटं पच्चयपरिग्गहविधिं दस्सेतुं ‘‘चक्खुञ्च पटिच्चा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ चक्खुञ्चाति च-सद्दो समुच्चयत्थो. तेन चक्खुविञ्ञाणस्स आवज्जनादिअज्झत्तं सब्बं पच्चयजातं सङ्गण्हाति. रूपे चाति पन च-सद्देन यथा बहुलं बाहिररूपं चक्खुविञ्ञाणस्स आरम्मणपच्चयो, एवं अञ्ञम्पि बाहिरं पच्चयजातं सङ्गण्हाति. पटिच्चाति पच्चयभूतं ¶ लद्धाति अत्थो. तेन चक्खुस्स निस्सयपुरेजातइन्द्रियविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन, रूपस्स आरम्मणपुरेजातअत्थिअविगतवसेन, इतरेसञ्च सङ्गहितानं अनन्तरादिसहजातादिवसेन पच्चयभावं दस्सेति. वचनभेदे पन कारणं हेट्ठा वुत्तमेव. आदि-सद्देन च फस्सादीनं विय सहपच्चयेहि सोतविञ्ञाणादीनं सङ्गहो वेदितब्बो ‘‘तिण्णं सङ्गति फस्सो’’तिआदिपाठस्स (म. नि. १.२०४; ३.४२१, ४२५-४२६; सं. नि. २.४३-४५; कथा. ४६५, ४६७) विय ‘‘सोतञ्च पटिच्चा’’तिआदिपाठस्स सङ्गहितत्ता. एवं सम्मसनुपगं सब्बं नामं सहपच्चयेन सङ्गहितं होति. तेनाह ‘‘नामकायस्स पच्चयपरिग्गहं करोती’’ति.
पवत्तिं दिस्वाति एतरहि पवत्तिं दिस्वा. एवन्ति इमिना न केवलं सप्पच्चयतामत्तमेव पच्चामट्ठं, अथ खो यादिसेहि पच्चयेहि एतरहि पवत्तति, तादिसेहि अविज्जादिपच्चयेहेव अतीतेपि पवत्तित्थाति पच्चयसदिसतापि पच्चामट्ठाति दट्ठब्बं.
६८०. पुब्बन्तन्ति ¶ अतीतं खन्धप्पबन्धकोट्ठासं. आरब्भाति उद्दिस्स. अहोसिं नु खो, न नु खो अहोसिन्ति सस्सताकारं, अधिच्चसमुप्पत्तिआकारञ्च निस्साय अतीते अत्तनो विज्जमानतं, अविज्जमानतञ्च कङ्खति. किं नु खो अहोसिन्ति जातिलिङ्गूपपत्तियो निस्साय ‘‘खत्तियो नु खो अहोसिं, ब्राह्मणादीसु गहट्ठादीसु देवादीसु अञ्ञतरो नु खो’’ति कङ्खति. कथं नु खोति सण्ठानाकारं निस्साय ‘‘दीघो नु खो अहोसिं, रस्सओदातकाळपमाणिकअप्पमाणिकादीनम्पि अञ्ञतरो’’ति कङ्खति. इस्सरनिम्मानादिं निस्साय ‘‘केन नु खो पकारेन अहोसि’’न्ति निब्बत्ताकारतो कङ्खतीति च वदन्ति. किं हुत्वा किं अहोसिन्ति जातिआदिं निस्साय ‘‘खत्तियो हुत्वा नु खो ब्राह्मणो अहोसिं…पे… देवो हुत्वा नु खो मनुस्सो अहोसि’’न्ति अत्तनो अपरापरुप्पत्तिं कङ्खति. सब्बत्थेव च अद्धानन्ति कालाधिवचनं. भविस्सामि नु खोति सस्सताकारं, उच्छेदाकारञ्च निस्साय अनागते अत्तनो विज्जमानतं, अविज्जमानतञ्च कङ्खति. सेसमेत्थ वुत्तनयमेव. एतरहि वा पन पच्चुप्पन्नं अद्धानन्ति इदानि वा पटिसन्धिमादिं कत्वा चुतिपरियन्तं सब्बम्पि वत्तमानकालं. अज्झत्तं कथंकथी होतीति अत्तनो खन्धेसु विचिकिच्छा होति. अहं नु खोस्मीति अत्तनो अत्थिभावं कङ्खति. अयुत्तं ¶ पनेतन्ति. युत्तं अयुत्तन्ति का एत्थ चिन्ता. उम्मत्तको विय हि बालपुथुज्जनो. नो नु खोस्मीति अत्तनो नत्थिभावं कङ्खति. किं नु खोस्मीति खत्तियोव समानो अत्तनो खत्तियभावं कङ्खति. एस नयो सेसेसु. कथं नु खोस्मिन्ति वुत्तनयमेव. केवलञ्हेत्थ ‘‘अब्भन्तरे जीवो नाम अत्थी’’ति गहेत्वा तस्स दीघादिभावं कङ्खन्तो ‘‘कथं नु खोस्मि’’न्ति कङ्खतीति वेदितब्बो. पच्चुप्पन्नं पन अत्तनो सरीरसण्ठानं अजानन्तो नाम नत्थि. कुतो आगतो, सो कुहिं गामी भविस्सतीति अत्तभावस्स आगतिगतिट्ठानं कङ्खति. सा सब्बापि पहीयतीति सा यथावुत्ता सोळसविधापि विचिकिच्छा विक्खम्भनवसेन पहीयति.
६८१. कुसलादिभेदतो सब्बप्पकारस्सापि नामस्स साधारणो पच्चयोति, ततो पवत्तितो मनसिकारादिको कुसलादिभेदतो सब्बप्पकारस्सापि नामस्स असाधारणो पच्चयोति च योजेतब्बं. कुसलादिभेदतोति कुसलाकुसलविपाककिरियभेदतो. तस्सापि सोमनस्ससहगतादिअञ्ञतरभेदवसेन सब्बप्पकारस्सापि. यं एकन्ततो छद्वारिकं, तम्पि छद्वारग्गहणेनेव गहितं यथा छट्ठारम्मणं छळारम्मणग्गहणेनातिपि वुत्तं ‘‘सब्बप्पकारस्सापी’’ति. ततोति चक्खुरूपादितो. मनसिकारादिकोति योनिसोमनसिकारअयोनिसोमनसिकारादिको ¶ , कम्मभवङ्गादिको च. कामञ्चेत्थ द्वारच्छक्कयोनिसोमनसिकारादिवसेन नामस्सेव साधारणो, असाधारणो च पच्चयो वुत्तो, तं पन अविसेसवसेन वुत्तं. विसेसतो पन कम्मं विपाकनामस्स, कम्मसमुट्ठानरूपानञ्च चित्तं चेतसिकनामस्स, चित्तसमुट्ठानरूपानञ्च साधारणो पच्चयो, यथावुत्तस्सेव च नामस्स, रूपस्स च तदञ्ञनामरूपापेक्खाय असाधारणो पच्चयो. तथा सभागो, उतुसभागो च आहारो तंसमुट्ठानरूपानं साधारणो पच्चयो, तदञ्ञापेक्खाय असाधारणोति रूपस्सापि साधारणो, असाधारणो च पच्चयो यथारहं निद्धारेतब्बो. पच्चयपरिग्गहो नाम अनधिगतारहत्तेन कातब्बोति तदपेक्खाय ‘‘योनिसोमनसिकारसद्धम्मस्सवनादिको कुसलस्सेवा’’ति वुत्तं. आदि-सद्देन सप्पुरिसूपनिस्सयस्स, चतुन्नम्पि वा सम्पत्तिचक्कानं सङ्गहो दट्ठब्बो. विपरीतो अकुसलस्साति वचनतो यथा योनिसोमनसिकारादिविपरीतो अकुसलस्सेव ¶ पच्चयो, तथा योनिसोमनसिकारादि कुसलस्सेव पच्चयो होतीति अत्थो. यस्स वा कुसलं सम्भवति, अकुसलं सम्भवति, कुसलाकुसलानि वा, तस्साति अत्थसिद्धमेतं. कम्मादिकोति आदि-सद्देन अविज्जादयो विय गतिकालादयोपि सङ्गहिताति दट्ठब्बा. भवङ्गादिकोति भवङ्गसन्तीरणपरित्तकिरियारहत्तादिको. तत्थ भवङ्गं पञ्चद्वारमनोद्वारावज्जनकिरियानं, सन्तीरणं वोट्ठब्बनस्स, परित्तकिरिया यथारहं परित्तमहग्गतकिरियानं, अरहत्तं आवज्जनवज्जानं सब्बकिरियानं पच्चयोति वेदितब्बं.
कम्मन्ति चेतनाव अधिप्पेता, सा च खो कुसलाकुसला. वुत्तञ्हेतं ‘‘कुसलाकुसलचेतना विपाकानं खन्धानं, कटत्ता च रूपानं कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.४२७). न चित्तं विय ससम्पयुत्ता. चित्तञ्हेत्थ ससम्पयुत्तं अधिप्पेतं ‘‘हेतू हेतुसम्पयुत्तकानं धम्मानं, तंसमुट्ठानानञ्च रूपानं हेतुपच्चयेन पच्चयो’’तिआदिवचनतो (पट्ठा. १.१.१). तत्थाति तेसु कम्मादीसु रूपजनकपच्चयेसु. अतीततो एव कम्मतो फलं उप्पज्जति, न वत्तमानतोति वुत्तं ‘‘कम्मं अतीतमेव कम्मसमुट्ठानस्स रूपस्स पच्चयो’’ति. यदि हि पच्चुप्पन्नतो कम्मतो फलं उप्पज्जेय्य, आयूहनक्खणे एव फलेन उप्पज्जितब्बं भवेय्य, न च तं दिट्ठमिच्छितं वा. न हि लोके कुदाचनं करियमानमेव कम्मं फलं देन्तं दिट्ठं, तथारूपो वा आगमो अत्थीति. ननु च इदमपि न दिट्ठं, यं विनट्ठतो हेतुतो फलं उप्पज्जमानं, मतो वा कुक्कुटो वस्सन्तोति? सच्चमदिट्ठं रूपधम्मानं पबन्धविच्छेदे, इदं पन अरूपं पबन्धोपि अत्थीति उपमा न संसन्दति. कम्मतो हि अतीततो ¶ एव कम्मस्स कतत्ता, उपचितत्ता च फलं उप्पज्जति. वुत्तञ्हेतं ‘‘कामावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं चक्खुविञ्ञाणं उप्पन्नं होती’’तिआदि (ध. स. ४३१). यस्मा अनन्तरादिपच्चयलाभतो उप्पादक्खणे एव चित्तस्स बलवता, तस्मा तं उप्पज्जमानमेव रूपं जनेतीति आह ‘‘चित्तं चित्तसमुट्ठानस्स उप्पज्जमान’’न्ति. रूपस्स पच्चयो होतीति सम्बन्धो. यस्मा पन रूपस्स ठितिक्खणे बलवता पच्छाजातादिपच्चयलाभतो, तस्मा वुत्तं ‘‘उतुआहारा…पे… होन्ती’’ति, बाहिरं उतुं, आहारञ्च पच्चयं लभित्वा अत्तनो ठितिक्खणे उतुआहारा रूपं जनेन्तीति अत्थो.
एवन्ति ¶ ‘‘साधारणासाधारणवसेना’’तिआदिना वुत्तप्पकारेन.
६८२. सङ्खारानन्ति सङ्खतसङ्खारानं. भङ्गन्ति मरणं. जरामरणं नाम जातिया सतीतिआदि फलदस्सनानुपुब्बिया हेतुदस्सनक्कमेन नामरूपस्स पच्चयपरिग्गहो सुकरोति कत्वा दस्सितो. तत्थ भवे सतीति कम्मभवे सति.
६८३. पुब्बे वित्थारेत्वा दस्सितअनुलोमपटिच्चसमुप्पादवसेनाति परियोसानतो पट्ठाय पटिलोमनयेन आदिपापनवसेन वित्थारेत्वा दस्सितअनुलोमपटिच्चसमुप्पादवसेन. ‘‘असति जातिया नत्थि जरामरण’’न्तिआदिना (सं. नि. २.४) हि पटिलोमवसेन दस्सिते पच्चयाकारे ‘‘यस्स अभावा यस्स अभावो, सो तस्स पच्चयो’’ति ब्यतिरेकतो, अन्वयतो च नामरूपस्स पच्चयपरिग्गहो सुकरोति.
६८४. पुरिमकम्मभवस्मिं मोहोतिआदि वुत्तत्थमेव. कम्मसहायत्ता किलेसवट्टं कम्मवट्टे पक्खित्वा वुत्तं ‘‘कम्मवट्टविपाकवट्टवसेना’’ति.
६८५. दिट्ठधम्मो वुच्चति पच्चक्खभूतो पच्चुप्पन्नो अत्तभावो, तत्थ वेदितब्बफलं कम्मं दिट्ठधम्मवेदनीयं. पच्चुप्पन्नभवतो अनन्तरं वेदितब्बफलं कम्मं उपपज्जवेदनीयं. अपरापरियायेति दिट्ठधम्मानन्तरानागततो अञ्ञस्मिं अत्तभावपरियाये अत्तभावपरिवत्ते. अहोसिकम्मन्ति अहोसि एव कम्मं, न तस्स विपाको अहोसि, ‘‘अत्थि, भविस्सति वा’’ति एवं वत्तब्बकम्मं. पटिपक्खेहि अनभिभूतताय, पच्चयविसेसेन पटिलद्धविसेसताय च बलवभावं पत्ता तादिसस्स ¶ पुब्बाभिसङ्खारस्स वसेन सातिसया हुत्वा पवत्ता पठमजवनचेतना तस्मिंयेव अत्तभावे फलदायिनी दिट्ठधम्मवेदनीया नाम. सा हि वुत्ताकारेन बलवति जवनसन्ताने गुणविसेसयुत्तेसु उपकारापकारवसप्पवत्तिया, आसेवनालाभेन अप्पविपाकताय च पठमजवनचेतना इतरद्वयं विय पवत्तसन्तानुपरमापेक्खं, ओकासलाभापेक्खञ्च कम्मं न होतीति इधेव पुप्फमत्तं विय पवत्तिविपाकमत्तं फलं देति. तथा असक्कोन्तन्ति कम्मस्स विपाकदानं नाम उपधिपयोगादिपच्चयन्तरसमवायेनेव होतीति तदभावतो ¶ तस्मिंयेव अत्तभावे विपाकं दातुं असक्कोन्तं. अत्थसाधिकाति दानादिपाणातिपातादिअत्थस्स निप्फादिका. का पन साति आह ‘‘सत्तमजवनचेतना’’ति. सा हि सन्निट्ठापकचेतना वुत्तनयेन पटिलद्धविसेसा, पुरिमजवनचेतनाहि लद्धासेवना च समाना अनन्तरत्तभावे विपाकदायिनी उपपज्जवेदनीयकम्मं नाम. ‘‘सति संसारप्पवत्तिया’’ति इमिना असति संसारप्पवत्तियं अहोसिकम्मपक्खे तिट्ठति विपच्चनोकासस्स अभावतोति दीपेति.
६८६. यं गरुकन्ति यं अकुसलं महासावज्जं, कुसलं महानुभावं कम्मं. यं बहुलन्ति यं बहुलं अभिण्हसो कतं समासेवितं. मरणकाले अनुस्सरितन्ति परिब्यत्तभावेन मरणस्स आसन्नकाले अनुस्सरितं. आसन्नकाले कते वत्तब्बमेव नत्थीति हि वुत्तं. ‘‘पुनप्पुनं लद्धासेवन’’न्ति इमिना ‘‘यं बहुल’’न्ति वुत्तकम्मतो विसेसेति. तथा दिट्ठधम्मवेदनीयं निवत्तेति पटिसन्धिआकड्ढनानुजाननतो. पटिसन्धिजनकवसेन हि गरुकादिकम्मचतुक्कं वुत्तं.
तत्थ गरुकं सब्बपठमं विपच्चति. तथा हि तं गरुकन्ति वुत्तं. गरुके असति बहुलीकतं, तस्मिं असति आसन्नं, तस्मिम्पि असति ‘‘कटत्ता वा पना’’ति वुत्तं पुरिमजातीसु कतकम्मं विपच्चति. बहुलासन्नपुब्बकतेसु च बलाबलं वा जानितब्बं, पापतो पापन्तरं, कल्याणञ्च, कल्याणतो च कल्याणन्तरं, पापञ्च, बहुलीकततो च महतो च पुब्बकतादि, अप्पञ्च. बहुलानुस्सरणेन विप्पटिसारादिजननतो पटिपक्खस्स अपरिपुण्णताय आरद्धविपाकस्स कम्मस्स, कम्मसेसस्स वा अपरापरियाये वेदनीयस्स अपरिक्खीणताय सन्ततिया परिणामविसेसतोति तेहि तेहि कारणेहि आहितबलं पठमं विपच्चति. महानारदकस्सपजातके विदेहरञ्ञो सेनापति अलातो, बीजको दासो, राजकञ्ञा रुचा च एत्थ निदस्सनं. तथा हि वुत्तं भगवता –
‘‘तत्रानन्द ¶ , य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाती…पे… मिच्छादिट्ठि कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. पुब्बे वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं ¶ , मरणकाले वास्स होति मिच्छादिट्ठि समत्ता समादिन्ना, तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. यञ्च खो सो इध पाणातिपाती होति…पे… मिच्छादिट्ठि होति, तस्स दिट्ठे वा धम्मे विपाकं पटिसंवेदेति उपपज्ज वा अपरे वा परियाये.
‘‘तत्रानन्द, य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाती…पे… मिच्छादिट्ठि कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. पुब्बे वास्स तं कतं होति कल्याणकम्मं सुखवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति कल्याणकम्मं सुखवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति सम्मादिट्ठि समत्ता समादिन्ना, तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. यञ्च खो सो इध पाणातिपाती होति…पे… मिच्छादिट्ठि होति, तस्स दिट्ठे वा धम्मे विपाकं पटिसंवेदेति उपपज्ज वा अपरे वा परियाये.
‘‘तत्रानन्द, य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाता पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. पुब्बे वास्स तं कतं होति कल्याणकम्मं सुखवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति कल्याणकम्मं सुखवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति सम्मादिट्ठि समत्ता समादिन्ना, तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. यञ्च खो सो इध पाणातिपाता पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि होति, तस्स दिट्ठे वा धम्मे विपाकं पटिसंवेदेति उपपज्ज वा अपरे वा परियाये.
‘‘तत्रानन्द, य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाता पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि कायस्स भेदा परं…पे… निरयं उपपज्जति. पुब्बे वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति मिच्छादिट्ठि समत्ता समादिन्ना, तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं ¶ …पे… निरयं उपपज्जति. यञ्च खो सो इध पाणातिपाता पटिविरतो होति…पे… सम्मादिट्ठि ¶ होति, तस्स दिट्ठे वा धम्मे विपाकं पटिसंवेदेति उपपज्ज वा अपरे वा परियाये’’ति (म. नि. ३.३०३).
किं बहुना यं तं तथागतस्स महाकम्मविभङ्गञाणं, तस्सेवायं विसयो, यदिदं तस्स तस्स कम्मस्स तेन तेन कारणेन पुब्बापरविपाकता सामत्थियं.
६८७. पटिसन्धिदानादिवसेन विपाकसन्तानस्स निब्बत्तकं जनकं. तेनाह ‘‘तं पटिसन्धियम्पि पवत्तेपि रूपारूपविपाकक्खन्धे जनेती’’ति. सुखदुक्खसन्तानस्स, नामरूपप्पबन्धस्स वा चिरतरप्पवत्तिहेतुभूतं उपत्थम्भकं. तेनाह ‘‘सुखदुक्खं उपत्थम्भेति, अद्धानं पवत्तेती’’ति. उपपीळकं सुखदुक्खप्पबन्धे पवत्तमाने सणिकं सणिकं तं हापेति. तेनाह ‘‘सुखदुक्खं पीळेति बाधति, अद्धानं पवत्तितुं न देती’’ति. घातेत्वाति उपच्छिन्दित्वा. कम्मस्स उपच्छिन्दनं नाम तस्स विपाकपटिबाहनमेवाति आह ‘‘तस्स विपाकं पटिबाहित्वा’’ति. तञ्च अत्तनो विपाकुप्पत्तिया ओकासकरणन्ति वुत्तं ‘‘अत्तनो विपाकस्स ओकासं करोती’’ति. विपच्चनाय कतोकासं कम्मं विपक्कमेव नाम होतीति आह ‘‘एवं पन कम्मेन कते ओकासे तं विपाकं उप्पन्नं नाम वुच्चती’’ति. उपपीळकं अञ्ञस्स विपाकं उपच्छिन्दति, न सयं अत्तनो विपाकं देति. उपघातकं पन दुब्बलं कम्मं उपच्छिन्दित्वा अत्तनो विपाकं उप्पादेतीति अयमेतेसं विसेसो. बव्हाबाधतादिपच्चयूपनिपातेन विपाकस्स विबाधकं उपपीळकं, तथा विपाकस्सेव उपच्छेदकं उपघातकं. कम्मं उपघातेत्वा अत्तनो विपाकस्स ओकासकरणेन विपच्चने सति जनकमेव सिया, जनकादिभावो नाम विपाकं पति इच्छितब्बो, न कम्मं पतीति विपाकस्सेव उपघातकता युत्ता विय दिस्सति, वीमंसितब्बं.
कम्मन्तरन्ति कम्मविसेसो कम्मानं बलाबलभेदो. विपाकन्तरन्ति विपाकविसेसो, तस्स हीनपणीततादिभेदो. अपरो नयो – यस्मिं कम्मे कते पटिसन्धियं, पवत्ते च विपाककटत्तारूपानं उप्पत्ति होति, तं जनकं. यस्मिं पन कते अञ्ञेन जनितस्स इट्ठस्स वा अनिट्ठस्स वा फलस्स विबाधकविच्छेदकपच्चयानुप्पत्तिया, उपब्रूहनपच्चयुप्पत्तिया च जनकानुभावानुरूपं परिपोसचिरतरप्पबन्धा होन्ति, तं उपत्थम्भकं. जनकेन ¶ निब्बत्तितं कुसलफलं वा अकुसलफलं वा येन पच्चनीकभूतेन रोगधातुसमतादिनिमित्तताय बाधीयति, तं उपपीळकं ¶ . येन पन कम्मुना जनकसामत्थियवसेन चिरतरप्पबन्धारहम्पि समानं फलं विच्छेदकपच्चयुप्पत्तिया उपहञ्ञति विच्छिज्जति, तं उपघातकं. तत्थ केचि दुतियस्स कुसलभावं इत्थन्नामगतस्स अप्पाबाधदीघायुकतासंवत्तनवसेन, पच्छिमानं द्विन्नं अकुसलभावं बव्हाबाधअप्पायुकतासंवत्तनवसेन वण्णेन्ति. देवदत्तादीनं, पन नागादीनं, इतो अनुपदिन्नेन यापनकपेतानञ्च नरकादीसु अकुसलविपाकुपत्थम्भनुपपीळनुपघातकानि न न सन्तीति चतुन्नम्पि अकुसलाकुसलभावो न विरुज्झति. बुद्धावेणिकताय असाधारणस्सेव ञाणस्स गोचरभावतो कम्मन्तरादि ‘‘असाधारणं सावकेही’’ति वुत्तं. एकदेसतो जानितब्बं अनवसेसतो जानितुं न सक्का अविसयत्ता. सब्बेन सब्बं अजानने पच्चयपरिग्गहो न परिपूरतीति.
६८८. यथावुत्तं कम्मं वत्तमानविपाकप्पबन्धनिमित्तमेव अधिप्पेतन्ति कम्मेकदेसताय ‘‘द्वादसविधं कम्मं कम्मवट्टे पक्खिपित्वा’’ति वुत्तं. किलेसवट्टम्पि कम्मसहायताय कम्मवट्टपक्खिकमेव कत्वा आह ‘‘कम्मवट्टविपाकवट्टवसेना’’ति. यादिसतो पच्चयतो पच्चुप्पन्ने अद्धाने नामरूपस्स पवत्ति, तादिसतो एव इतरस्मिम्पि अद्धद्वयेति यथा अतीतानागते नयं नेति, तं दस्सेन्तो ‘‘इद’’न्तिआदिमाह. तत्थ अनागतेपि कम्मवट्टविपाकवट्टवसेनेवाति एत्थ वुत्तं एव-सद्दं ‘‘एतरहि अतीतेपी’’ति एत्थापि आनेत्वा वत्तब्बं अद्धत्तयेपि किरियाकिरियफलमत्ततादस्सनपरत्ता चोदनाय. इति कम्मञ्चेवातिआदि वुत्तस्सेवत्थस्स निगमनवसेन वुत्तं. अपरापरं वट्टनट्ठेन वट्टं. तथा पवत्तनं पवत्तं. हेतुफलभावेन सम्बन्धतीति सन्तति, पबन्धो. करणट्ठेन, पच्चयेहि करीयतीति वा किरिया.
कम्माति कम्मतो. सम्भवति एतस्माति सम्भवो, कम्मं सम्भवो एतस्साति कम्मसम्भवो, विपाको.
कारणसामग्गियं दानादीहि साधितकिरियाय वत्तमानाय कारणमत्ते कत्तुवोहारोति आह ‘‘नेव कारणतो उद्धं कारकं पस्सती’’ति. करोतीति हि कारकं. विपाकपटिसंवेदकं न पस्सतीति सम्बन्धो ¶ . कामं बालापि ‘‘कारको पटिसंवेदको’’ति वदन्ता अत्थतो पञ्ञत्तिमत्तमेव वदन्ति, ते पन विपरीताभिनिवेसवसेनापि वदन्तीति तं अप्पमाणन्ति आह ‘‘समञ्ञामत्तेन पण्डिता वोहरन्ती’’ति.
६८९. एवेतन्ति ¶ एवंविधं एतं दस्सनं, सम्मदस्सनं, अविपरीतदस्सनन्ति अत्थो. बीजरुक्खादिकानंवाति यथा बीजतो रुक्खो, रुक्खतो पुन बीजन्ति अनादिकालिकत्ता बीजरुक्खसन्तानस्स पुब्बकोटि नत्थि, एवं कम्मपच्चया विपाको, विपाकपच्चया कम्मन्ति अनादिकालिकत्ता कम्मविपाकसन्तानस्स पुब्बकोटि न पञ्ञायति. आदि-सद्देन ‘‘कुक्कुटिया अण्डं, अण्डतो कुक्कुटी, पुनपि कुक्कुटिया अण्ड’’न्ति एवमादिं सङ्गण्हाति. अनागतेपि संसारेति यथा अतीते, एवं अनागतेपि अद्धाने ‘‘खन्धानञ्च पटिपाटी’’तिआदिना (विसुद्धि. २.६१९; दी. नि. अट्ठ. २.९५ अपसादनावण्णना; सं. नि. अट्ठ. २.२.६०; अ. नि. अट्ठ. २.४.१९९; ध. स. अट्ठ. निदानकथा; विभ. अट्ठ. २२६ सङ्खारपदनिद्देस; सु. नि. अट्ठ. २.५२३; उदा. अट्ठ. ३९; इतिवु. अट्ठ. १४, ५८; थेरगा. अट्ठ. १.६७, ९९; पटि. म. अट्ठ. २.१.११७; चूळनि. अट्ठ. ६; बु. वं. अट्ठ. २.५८) वुत्ते संसारे सति कम्मविपाकानं अप्पवत्तं न दिस्सति, कम्मविपाकानं अप्पवत्ति न दिस्सति, पवत्तति एवाति अत्थो.
एतमत्थन्ति ‘‘कम्मस्स कारको नत्थी’’तिआदिना (विसुद्धि. २.६८९) वुत्तमत्थं. असयंवसीति न सयंवसिनो, मिच्छाभिनिवेसपरवसाति अत्थो. अञ्ञमञ्ञविरोधिताति इतरीतरविरोधिता, दिट्ठियो, दिट्ठिया वा अञ्ञमञ्ञेन विरोधिता विरुद्धा.
गम्भीरञाणगोचरताय गम्भीरं. तथा निपुणं. सत्तसुञ्ञताय, अञ्ञमञ्ञसभावसुञ्ञताय च सुञ्ञं. पच्चयन्ति नामरूपस्स पच्चयं, तप्पच्चयपटिवेधेनेव च सब्बं पटिविद्धं होतीति. कम्मं नत्थि विपाकम्हीतिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव.
पच्चयसुञ्ञं फलन्ति यथावुत्तमत्थं उपमाय विभावेतुं ‘‘यथा न सूरिये’’तिआदि वुत्तं. तेसन्ति सूरियादीनं. सोति अग्गि. सम्भारेहीति आतपादीहि कारणेहि.
यदि ¶ च हेतु च फलञ्च अञ्ञमञ्ञरहितं, कथं हेतुतो फलं निब्बत्ततीति आह ‘‘कम्मञ्च खो उपादाया’’ति. न केवलं कम्मफलमेव सुञ्ञं कत्तुरहितं, सब्बम्पि धम्मजातं कारकरहितन्ति दस्सेतुं ‘‘न हेत्थ देवो’’ति गाथा वुत्ता. हेतुसम्भारपच्चयाति हेतुसमूहनिमित्तं, हेतुपच्चयनिमित्तं वा.
६९०. चुतिपटिसन्धिवसेन ¶ विदिता होन्तीति कम्मवट्टविपाकवट्टवसेन पच्चयपरिग्गहस्स कतत्ता चुतिपटिसन्धिवसेन विदिता होन्तीति वदन्ति. वुत्तनयेन पन सप्पच्चयनामरूपस्स दस्सनेन तीसु अद्धासु पहीनविचिकिच्छस्स अद्धत्तयपरियापन्ना धम्मा अतीतपच्चुप्पन्नानागतभवेसु च चुतिपटिसन्धिवसेन विदिता होन्ति, न अनुपदधम्मवसेन तथापरिग्गहस्स अकतत्ता. सास्स होति ञातपरिञ्ञाति याय नामरूपपरिग्गहं, तस्स च पच्चयपरिग्गहं करोति, सा अस्स योगिनो ‘‘इदं नामं, एत्तकं नाम’’न्तिआदिना, ‘‘तस्स अयं पच्चयो, एत्तको पच्चयो’’तिआदिना च परिच्छेदवसेन ञातवती पञ्ञाति कत्वा ञातपरिञ्ञा.
इदानि येन कारणेन अद्धत्तयपरियापन्ना धम्मा चुतिपटिसन्धिवसेन विदिता होन्ति, तं दस्सेतुं ‘‘सो एवं पजानाती’’तिआदि वुत्तं. तेन धम्मानं भवन्तरसङ्कमो नाम न कदाचिपि अत्थि, तत्थ तत्थेव निरुज्झनतोति दस्सेति. सज्झाय मन्तोदकपान मुखमण्डन पदीपसीखूपमाहि तमेव धम्मानं सङ्कमाभावं विभावेतुं ‘‘अपिच खो’’तिआदिमाह.
मनोधातुअनन्तरन्ति किरियमनोधातुया अनन्तरं लब्भमानं चक्खुविञ्ञाणं. न चेव आगतन्ति किरियमनोधातुतो न चेव आगतं किरियमनोधातुयं चक्खुविञ्ञाणस्स अभावतो. नापि न निब्बत्तं अनन्तरन्ति किरियमनोधातुतो अनागच्छन्तम्पि पच्चयसामग्गिलाभेन ततो अनन्तरं नापि न निब्बत्तं, निब्बत्तमेव होति. यथायं पवत्तियं चित्तप्पवत्ति, तथेव पटिसन्धिम्हि वत्तते चित्तसन्तति, चुतिचित्ततो अनागच्छन्तम्पि पटिसन्धिचित्तं ततो अनन्तरं नापि न निब्बत्तति, पच्चयसामग्गिवसेन निब्बत्ततेवाति अत्थो. सन्ततिगहणेन चेत्थ कुतोचि आगमाभावमेव विभावेति. हेतुफलभावेन हि सम्बन्धताति धम्मप्पवत्ति सन्ततीति. तेनाह ‘‘पुरिमं भिज्जते चित्त’’न्तिआदि. पुरिमन्ति चुतिचित्तं. भिज्जतेति ¶ निरुज्झति. पच्छिमन्ति पटिसन्धिचित्तं. ततोति चुतिचित्ततो अनन्तरमेव जायति. यत्थ हि चुतिचित्ततो दूरेपि कालन्तरेपि उप्पज्जमानं पटिसन्धिचित्तं अनन्तरमेव जायतीति वुच्चति. तस्मा तेसं अन्तरिका नत्थि तेसं चुतिपटिसन्धिचित्तानं ब्यवधायकं किञ्चि नत्थि. वीचि तेसं न विज्जतीति तस्सेव वेवचनं. इतोति चुतिचित्ततो अनन्तरं न च गच्छति किञ्चि चित्तं. तञ्हि ससम्पयुत्तधम्मं तथेव निरुज्झति. पटिसन्धि चाति पटिसन्धिविञ्ञाणञ्च अञ्ञमेव यथापच्चयं जायति निब्बत्ततीति पुनपि सङ्कमाभावमेव विभावेन्तो सप्पच्चयनामरूपदस्सनं निगमेति.
६९१. नामरूपग्गहणेन ¶ , तस्स च पच्चयधम्मग्गहणेन अग्गहितस्स तेभूमकधम्मस्स अभावतो ‘‘विदितसब्बधम्मस्सा’’ति वुत्तं. न चेत्थ लोकुत्तरधम्मा अधिगता. थामगतं होति अनेकाकारवोकारपच्चयपरिग्गहविधिनो अनुट्ठितत्ता. सुट्ठुतरं पहीयति तियद्धगतधम्मप्पवत्तिया विगतसम्मोहत्ता. सा एवाति सोळसविधा कङ्खा एव. यस्मा एत्थ ‘‘बुद्धो, धम्मो, सङ्घो, सिक्खा’’ति च कङ्खाय गोचरभूता लोकिया धम्मा अधिप्पेता. न हि लोकुत्तरधम्मे आरब्भ किलेसा पवत्तितुं सक्कोन्ति. पुब्बन्तोति अतीता खन्धायतनधातुयो. अपरन्तोति अनागता. पुब्बन्तापरन्तोति तदुभयं, अद्धापच्चुप्पन्नं वा तदुभयभागयुत्तत्ता. एवं बुद्धादिग्गहणेन, पटिच्चसमुप्पन्नधम्मग्गहणेन च गहितो अट्ठमो कङ्खाविसयो नामरूपमत्तं, इदप्पच्चयताग्गहणेन पन तस्स पच्चयो गहितो, तस्मा सोळसवत्थुकाय कङ्खाय पहीनाय अट्ठवत्थुका कङ्खा अप्पतिट्ठाव होतीति आह ‘‘न केवलञ्च…पे… पहीयतियेवा’’ति.
दिट्ठेकट्ठत्ता विचिकिच्छाय यथा दिट्ठि समुच्छिज्जमाना विचिकिच्छाय सद्धिंयेव समुच्छिज्जति, एवं विचिकिच्छा विक्खम्भियमाना दिट्ठिया सद्धिंयेव विक्खम्भीयतीति आह ‘‘द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि विक्खम्भन्ती’’ति. अत्ताभिनिवेसूपनिस्सया हि ‘‘अहोसिं नु खो अह’’न्तिआदि (म. नि. १.१८; सं. नि. २.२०) नयप्पवत्ता सोळसवत्थुका कङ्खा, सा एव च पुब्बन्तादिवत्थुकभावेन वुत्ता. अत्ताभिनिवेसवत्थुकानि च द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि, बुद्धादिवत्थुका च कङ्खा तदेकट्ठाति. धरीयन्ति ¶ अत्तनो पच्चयेहीति धम्मा, तिट्ठति एत्थ तदायत्तवुत्तिताय फलन्ति ठिति, धम्मानं ठिति धम्मट्ठिति, पच्चयधम्मो. अथ वा धम्मोति कारणं ‘‘धम्मपटिसम्भिदा’’तिआदीसु (विभ. ७१८ आदयो) विय, धम्मस्स ठिति सभावो, धम्मतो च अञ्ञो सभावो नत्थीति पच्चयधम्मानं पच्चयभावो धम्मट्ठिति, धम्मट्ठितियं ञाणं धम्मट्ठितिञाणं. सङ्खारानं यं यं भूतं अनिच्चतादि यथाभूतं, तत्थ ञाणन्ति यथाभूतञाणं. सम्मा पस्सतीति सम्मादस्सनं.
अविज्जा पच्चयोति अविज्जा हेतुआदिवसेन सङ्खारानं यथारहं पच्चयो. ततो एव सङ्खारा पच्चयसमुप्पन्ना. उभोपेतेति यस्मा अविज्जापि आसवादिवसेन पच्चयसम्भूताव, तस्मा अविज्जा सङ्खाराति उभयेपि एते धम्मा पच्चयसमुप्पन्ना. इतीति एवं. पच्चयपरिग्गहे पञ्ञाति पच्चयानं परिच्छिज्ज गहणवसेन पवत्ता पञ्ञा. वुत्तनयेन धम्मट्ठितिञाणं.
निमित्तन्ति ¶ सङ्खारनिमित्तं, अत्थतो पञ्चक्खन्धा. ते हि घनसञ्ञापवत्तिया वत्थुभावतो निमित्तं, सविग्गहभावेन उपट्ठानतो वा. यस्मा अनिच्चता नाम सङ्खारानं अविपरीताकारो. तत्थ निच्चताय लेसस्सापि अभावतो अनिच्चतो पस्सन्तो यथाभूतं जानाति. तञ्च ञाणं अविपरीतग्गहणताय सम्मादस्सनं. तंसमङ्गिना च पच्चुप्पन्नेसु विय अतीतानागतेसुपि नयं नेन्तेन ते सुपरिविदिता होन्ति.
अनिच्चता च नाम उप्पत्तिमतो, उप्पादो च पच्चयवसेनाति अनिच्चता सिज्झमाना सङ्खारानं सप्पच्चयतं साधेन्ती यथावुत्तकङ्खप्पहानाय संवत्ततीति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘अनिच्चतो…पे… पहीयती’’ति आह. तत्थ तदन्वयेनाति पच्चक्खतो दिट्ठस्स अनुगमनेन. एत्थाति यथादिट्ठेसु धम्मेसु. दुक्खतो मनसि करोन्तोतिआदीसुपि एसेव नयो. पवत्तन्ति उपादिन्नक्खन्धप्पवत्तं. तञ्हि किलेसाभिसङ्खारेहि पवत्तितत्ता सातिसयं दुक्खभावेन उपट्ठाति. पवत्तन्ति ठाननिसज्जादिवसेन दुक्खदुक्खतादिवसेन च सङ्खारप्पवत्तन्ति अपरे. ‘‘निमित्तं, पवत्त’’न्ति च वुत्ते अज्झत्तबहिद्धासन्तानसञ्ञिते सब्बस्मिं सप्पच्चये नामरूपे याथावतो पवत्ता एकाव पञ्ञा परियायवसेन ‘‘यथाभूतञाण’’न्तिपि ‘‘सम्मादस्सन’’न्तिपि तत्थ कङ्खाविक्खम्भनेन ‘‘कङ्खावितरणा’’तिपि वुच्चति. यथा ‘‘रुक्खो पादपो तरू’’ति इममत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘यञ्च यथाभूतञाण’’न्तिआदि.
परमत्थतो ¶ सासने अस्सासो नाम अरियफलं, पतिट्ठा नाम अरियमग्गो, अयं पन अनधिगतमग्गफलोपि तदधिगमुपायपटिपत्तियं ठितत्ता लद्धस्सासो विय, लद्धपतिट्ठो विय च होतीति वुत्तं ‘‘लद्धस्सासो लद्धपतिट्ठो’’ति. अपरिहीनकङ्खावितरणविसुद्धिको विपस्सको लोकियाहि सीलसमाधिपञ्ञासम्पदाहि समन्नागतत्ता उत्तरि अप्पटिविज्झन्तो सुगतिपरायणो च होतीति वुत्तं ‘‘नियतगतिको’’ति. ततो एव चूळसोतापन्नो नाम होति. सोतापन्नो हि खीणापायदुग्गतिविनिपातोति.
अथ वा लद्धस्सासो दिट्ठिविसुद्धिसमधिगमेन. नामरूपपरिच्छेदेन हि खन्धादिके सभावसरसतो सल्लक्खेत्वा सासने धम्मुपसंहितपामोज्जप्पटिलाभेन लद्धस्सासो होति. लद्धपतिट्ठो कङ्खावितरणविसुद्धिसमधिगमेन. सप्पच्चयनामरूपदस्सनेन हि परिमद्दितदिट्ठिकण्टको विनिद्धतअहेतुविसमहेतुवादो यथासकं पच्चयेहेव धम्ममत्तं जानित्वा सासने ¶ पतिट्ठितसद्धो लद्धपतिट्ठो नाम होति. नामरूपववत्थानेन दुक्खसच्चं, धम्मट्ठितिञाणेन समुदयसच्चं, तस्सेव अपरभागेन अनिच्चतो मनसिकारादिविधिना मग्गसच्चञ्च अभिञ्ञाय पवत्तिया दुक्खभावं दिस्वा अप्पवत्ते निरोधे एकंसेनेव निन्नज्झासयताय लोकियेनेव ञाणेन चतुन्नं अरियसच्चानं अधिगतत्ता अपायेसु अभब्बुप्पत्तिको, सोतापन्नभूमियं भब्बुप्पत्तिको च होतीति वुत्तं ‘‘नियतगतिको’’ति. तेनाह ‘‘चूळसोतापन्नो नाम होती’’ति.
तस्माति यस्मा एवं महानिसंसमेतं यथाभूतञाणं, तस्मा. सदाति सब्बकालं रत्तिञ्चेव दिवा च. सब्बसोति निब्बत्तकहेतुआदिपरिग्गण्हनवसेन सब्बप्पकारेन.
कङ्खावितरणविसुद्धिनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति एकूनवीसतिमपरिच्छेदवण्णना.
२०. मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसवण्णना
सम्मसनञाणकथावण्णना
६९२. एवं ¶ ¶ मग्गञ्च अमग्गञ्च ञत्वा ठितं ञाणन्ति अयं उपक्किलेसविनिमुत्ता वीथिपटिपन्ना विपस्सनापञ्ञा अरियमग्गस्स पुब्बभागमग्गो, अयं ओभासादिभेदो दसविधो उपक्किलेसो न मग्गोति एवं मग्गञ्च अमग्गञ्च याथावतो ववत्थपेत्वा ठितं ञाणं.
अतीतादिवसेन अनेकभेदभिन्ने धम्मे कलापतो सङ्खिपित्वा सम्मसनं कलापसम्मसनं, अयं किर जम्बुदीपवासीनं अभिलापो. ‘‘यं किञ्चि रूप’’न्तिआदिना (म. नि. १.३६१; २.११३; ३.८६; अ. नि. ४.१८१) नयेन हि धम्मानं विपस्सना नयविपस्सना, अयं किर तम्बपण्णिदीपवासीनं अभिलापो. तेनेवाह ‘‘कलापसम्मसनसङ्खाताय नयविपस्सनाया’’ति. ताव-सद्दो कमत्थो, तेन सम्मसनप्पकारानं बहुभेदतं दीपेति. बहुभावतो हि तेसं पठमं नयविपस्सनाय योगारम्भं अनुसासति ‘‘नयविपस्सनाय ताव योगो करणीयो’’ति. कस्माति चोदकवचनं. तस्सायं अधिप्पायो – यदि मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि सम्पादेतब्बा, अथ कस्मा ‘‘नयविपस्सनाय आदितो योगो कातब्बो’’ति वुत्तन्ति. इतरो तस्सायं अधिगमूपायोति दस्सेन्तो ‘‘आरद्धविपस्सकस्सा’’तिआदिमाह. तेनेतं दस्सेति ‘‘विपस्सनाय सति उदयब्बयञाणुप्पादो, उदयब्बयञाणे सति ओभासादिउपक्किलेससम्भवो, ततो मग्गामग्गववत्थानं, तस्मा तस्स आदितोव आरम्भस्स सम्भवो नत्थीति विपस्सना पठमं आरद्धब्बा’’ति. एवम्पि पठमं नयविपस्सनाव कस्मा आरद्धब्बाति आह ‘‘विपस्सनाय च कलापसम्मसनं आदी’’ति. तञ्हि अतीतादिभेदभिन्नानं धम्मानं सङ्खिपित्वा ववत्थानवसेन पवत्तनतो आदिकम्मिकस्स सुकरं सम्मसनन्ति आदिभूतं.
तस्माति ¶ आदिभूतत्ता. अथ वा तस्माति यस्मा आरद्धविपस्सकस्स…पे… कलापसम्मसनं आदि, तस्मा. एतन्ति कलापसम्मसनं. अपिचातिआदि कलापसम्मसनस्सेव विपस्सनाय आदिभावे उपचयहेतुदस्सनं. उदयब्बयञाणपरियोसाना तीरणपरिञ्ञा, असम्पत्ते ¶ एव च उदयब्बयञाणे मग्गामग्गववत्थानं होतीति आह ‘‘तीरणपरिञ्ञाय वत्तमानाया’’ति. कलापसम्मसने ताव योगो कातब्बोति एत्थापि तस्सेव पठमारम्भे कारणं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. यस्मा कलापसम्मसनं नाम एकविसुद्धियम्पि न अन्तोगधं, एकच्चे च तं अनामसित्वाव विपस्सनाचारं वण्णेन्ति. एवं सन्तेपि तं सुत्तन्तेसु एकदेसेन, अनवसेसतो च दस्सितं. पटिसम्भिदायं आदिकम्मिकानं मनसिकारसुकरताय विपस्सनाय आदिभावेन ठपितं. विपस्सन्तस्स च ओभासादीसु उप्पन्नेसु मग्गामग्गञाणसम्भवो, तस्मा ‘‘तं सम्पादेतुकामेना’’तिआदिना अयं विचारो कतोति दट्ठब्बं.
६९३. तत्राति तस्मिं तीरणपरिञ्ञाय ञातपरिञ्ञानन्तरभावे, तासु वा परिञ्ञासु. विनिच्छयोति सरूपतो, किच्चतो, भूमितो च सन्निट्ठानं. लोकुत्तरापि पुरिमस्मिं सच्चद्वये मग्गसम्पयुत्ता तिविधापि परिञ्ञा किच्चवसेन लब्भतीति ‘‘लोकियपरिञ्ञा’’ति विसेसेत्वा वुत्तं. सभावधम्मानं लक्खणसल्लक्खणतो ञेय्यअभिमुखा पञ्ञा अभिञ्ञापञ्ञा. ञातट्ठेति ञातभावनिमित्तं. अभिञ्ञेय्यस्स जाननहेतु ‘‘ञाण’’न्ति वुच्चति. परिञ्ञापञ्ञाति अनिच्चादिलक्खणानि परिच्छिज्ज जाननपञ्ञा. तीरणट्ठेति सम्मसनभावहेतु. पहानपञ्ञाति पहातब्बस्स पजहनपञ्ञा. वेदयितादिलक्खणविधुरताय रुप्पनलक्खणं पच्चत्तलक्खणं वुत्तं. तेसंयेव पच्चत्तलक्खणसल्लक्खणवसेन गहितधम्मानंयेव. यथा पथवीफस्सादीनं कक्खळफुसनादिलक्खणानि तीसुपि खणेसु सल्लक्खितब्बानि पटिनियतरूपताय सभावसिद्धानेव हुत्वा गय्हन्ति, न एवमनिच्चतादिलक्खणानि. तानि पन भङ्गुदयब्बयपीळावसवत्तनाकारमुखेन गहेतब्बतो समारोपितरूपानि विय गय्हन्तीति वुत्तं ‘‘सामञ्ञलक्खणं आरोपेत्वा’’ति. लोकियपरिञ्ञानंयेव अधिप्पेतत्ता लक्खणारम्मणिकविपस्सनाव ‘‘पहानपरिञ्ञा’’ति वुत्ता.
सङ्खारपटिच्छेदतोति नामरूपववत्थानतो, या ‘‘दिट्ठिविसुद्धी’’ति वुत्ता. केचि पन ‘‘खन्धादीनं विपस्सनाय भूमिभावतो सब्बोपि खन्धादिविचारो सङ्खारपरिच्छेदो’’ति वदन्ति. ‘‘पच्चत्तलक्खणपटिवेधस्सेव आधिपच्च’’न्ति इमिना नामरूपपच्चयपरिग्गहपञ्ञानं तीरणपहानासमत्थतं ¶ दस्सेति ¶ . तासम्पि पन ‘‘नमनलक्खणं नामं, रुप्पनलक्खणं रूप’’न्ति अरूपरूपानं साधारणाकारसल्लक्खणवसेन पवत्तिया एकेनाकारेन तीरणपरियायो, दिट्ठिकङ्खाविक्खम्भनेन पहानपरियायो लब्भतीति सिया तीरणपहानेसुपि आधिपच्चन्ति वदन्ति. उक्कट्ठनिद्देसेन पन यथा दिट्ठिविसुद्धियाव सङ्खारपरिच्छेदता, एवं लक्खणारम्मणिकविपस्सनाय एव तीरणपहानकिच्चता वेदितब्बा. एवं हि तिस्सोपि परिञ्ञा ववत्थिता होन्ति, अञ्ञथा सङ्कारो सिया. तीरणपरिञ्ञाय भूमि तत्थ पञ्ञाय अनिच्चतादिलक्खणसन्तीरणतो. तेनाह ‘‘एतस्मिं…पे… आधिपच्च’’न्ति. कामं उदयब्बयञाणम्पि कञ्चि मिच्छाभिनिवेसं पजहति, तस्स पन अथामगतत्ता न सातिसयं पहानन्ति वुत्तं ‘‘भङ्गानुपस्सनं आदिं कत्वा उपरि पहानपरिञ्ञाय भूमी’’ति. अनिच्चतो अनुपस्सन्तोति अनिच्चाकारतो सङ्खारे अनुपस्सन्तो सम्मसन्तो. निच्चसञ्ञन्ति ‘‘ते निच्चा सस्सता’’ति पवत्तं मिच्छासञ्ञं. सञ्ञासीसेन दिट्ठिचित्तानम्पि गहणं दट्ठब्बं. एसेव नयो इतो परेसुपि. निब्बिन्दन्तोति अनिच्चानुपस्सनादिसम्भूताय निब्बिदानुपस्सनाय सङ्खारे निब्बिज्जनवसेन पस्सन्तो. नन्दिन्ति सप्पीतिकतण्हं. विरज्जन्तोति विरागानुपस्सनाय विरज्जनवसेन यथा सङ्खारेसु रागो नुप्पज्जति, एवं अनुपस्सन्तो. तथाभूतो हि रागं पजहतीति वुच्चति. निरोधेन्तोति निरोधानुपस्सनाय यथा सङ्खारा निरुज्झन्तियेव, न आयतिं पुनब्भववसेन उप्पज्जन्ति, एवं अनुपस्सन्तो. तथाभूतो हि सङ्खारानं समुदयं पजहति नाम अनुप्पत्तिधम्मतापादनतो. पटिनिस्सज्जन्तोति पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय यथा सङ्खारा न पुन आदियन्ति, एवं वोस्सज्जन्तो. तेनाह ‘‘आदानं पजहती’’ति, निच्चादिवसेन वा गहणं विस्सज्जेतीति अत्थो. साधितत्ताति सम्पादितत्ता. इतराति तीरणपहानपरिञ्ञा. एवं परिञ्ञा निद्दिसित्वा परिञ्ञाक्कमवसेनपि कङ्खावितरणानन्तरं ‘‘कलापसम्मसने योगो कातब्बो’’ति य्वायमत्थो वुत्तो, तं निगमवसेन पच्चाहरन्तो ‘‘तेन वुत्त’’न्तिआदिमाह, तं वुत्तत्थमेव.
६९४. तत्राति तस्मिं कलापसम्मसने विभावेतब्बे, तस्स वा कलापसम्मसनस्स आदिभावे. अयं पाळीति दस्सियमानं पटिसम्भिदामग्गपाळिमाह. तत्थ सङ्खिपित्वा ववत्थाने पञ्ञाति अतीतादिभेदभिन्ने धम्मे ¶ एकतो सङ्गहेत्वा अनिच्चादिवसेन विनिच्छये साधेतब्बे तंसाधनीया पञ्ञा. सम्मसने अनिच्चतादिवसेन तीरणे ञाणन्ति पवुच्चति, सा कथं होतीति अत्थो. ववत्थाने सम्मसनेति च निप्फादेतब्बे भुम्मवचनं. यं किञ्चि रूपन्तिआदीनि पदानि ¶ हेट्ठा वुत्तत्थानेव. सब्बं रूपं अनिच्चतो ववत्थपेतीतिआदीनि पन यस्मा परतो वण्णियिस्सन्ति, तस्मा तत्थेव नेसं अत्थं विभावयिस्साम.
पाळिववत्थानं पन एवं वेदितब्बं – एत्थ हि आदिकम्मिकानं विपस्सनामनसिकारसुखत्थं ‘‘यं किञ्चि रूप’’न्तिआदिना पठमं ताव पञ्चक्खन्धा अतीतादिविभागमुखेन गहिता, ते पन खन्धा यस्मा द्वारारम्मणेहि सद्धिं द्वारप्पवत्तधम्मवसेन विभागं लब्भन्ति, तस्मा तदनन्तरं द्वारछक्कादिवसेन दस छक्का गहिता. यस्मा पन लक्खणेसु अनत्तलक्खणं दुक्खविभागं, तस्मा तस्स विभावनाय छ धातुयो गहिता. ततो येसु कसिणेसु इतो बाहिरकानं अत्ताभिनिवेसो, तानि इमेसं झानानं आरम्मणभावेन उपट्ठानाकारमत्तानीति दस्सनत्थं दस कसिणानि गहितानि. ततो दुक्खानुपस्सनाय परिवारभावेन पटिक्कूलाकारवसेन द्वत्तिंस कोट्ठासा गहिता. पुब्बे खन्धवसेन सङ्खेपतो गहिता धम्मा नातिसङ्खेपवित्थारनयेन, वित्थारनयेन च मनसि कातब्बाति दस्सनत्थं द्वादसायतनानि, अट्ठारस धातुयो च गहिता. तेसु इमे धम्मा सतिपि सुञ्ञनिरीहअब्यापारभावे धम्मसभावतो आधिपच्चवसेन पवत्तन्तीति अनत्तलक्खणविभावनत्थं इन्द्रियानि गहितानि. एवं अनेकभेदभिन्नापिमे धम्मा भूमित्तयपरियापन्नताय तिविधाव होन्तीति दस्सनत्थं तिस्सो धातुयो गहिता.
एत्तावता निमित्तं दस्सेत्वा पवत्तं दस्सेतुं कामभवादयो नव भवा गहिता. एत्तके अभिञ्ञेय्यविसेसे पवत्तमनसिकारकोसल्लेन सण्हसुखुमेसु निब्बत्तितमहग्गतधम्मेसु मनसिकारो पवत्तेतब्बोति दस्सनत्थं झानप्पमञ्ञारुप्पानि गहितानि. तत्थ झानानि नाम वुत्तावसेसारम्मणानि रूपावचरज्झानानि. पच्चयपच्चयुप्पन्नविभागतो इमे धम्मा भिन्दित्वा मनसि कातब्बाति दस्सनत्थं पटिच्चसमुप्पादङ्गानि गहितानि. पच्चयाकारमनसिकारो हि लक्खणत्तयं सुखेन, सुट्ठुतरञ्च विभावेति, तस्मा पच्छतो गहितो. एवमेते सम्मसनीयभावेन गहिता ¶ खन्धादिवसेन कोट्ठासतो पञ्चवीसतिविधा. पभेदतो पन अतीतादिभेदं अनामसित्वाव गय्हमाना द्वीहि ऊनानि द्वेसतानि होन्ति.
तत्थ अनिच्चतो ववत्थपेतीतिआदिको पठमो लक्खणववत्थापनवारो. अनिच्चं खयट्ठेनातिआदिको दुतियो हेतुवारो लक्खणानं हेतुकित्तनतो. अनिच्चं सङ्खतन्तिआदिको पन हेतुपतिट्ठापनवारो ¶ पाकटभावसल्लक्खणतो. खयट्ठेनाति हि खयसभावतो यस्मा रूपं खयसभावं उप्पज्जित्वा खयं वयं भेदं गच्छति, तस्मा अनिच्चन्ति अत्थो. भयट्ठेनाति भायितब्बभावतो यस्मा रूपं पभङ्गुरताय भयानकं, तस्मा दुक्खन्ति. तेनाह भगवा ‘‘यदनिच्चं, तं दुक्ख’’न्ति (सं. नि. ३०.१५, ४५, ४६, ७६, ८५; २.४.१४; पटि. म. २.१०). असारकट्ठेनाति असारकभावतो, अत्तसारविरहतोति अत्थो. ततियवारे पन ‘‘रूपं अनिच्च’’न्ति वत्वा तस्स हेतुं पतिट्ठापेतुं ‘‘सङ्खत’’न्तिआदि वुत्तं. यस्मा समेच्च सम्भूय पच्चयेहि कतं, अनुरूपे च पच्चये पटिच्च, न विना तेहि समं, सम्मा च उप्पन्नं, तस्मा खयवयविरागनिरोधधम्मन्ति. न हि पच्चयनिब्बत्तं अनिरुज्झनकं नाम अत्थि. तेनाह भगवा ‘‘यं तं रूपं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जीति नेतं ठानं विज्जती’’ति (सं. नि. ५.३७९). एतेन अनिच्चा पथवीधातु पच्चयनिब्बत्तत्ता तदञ्ञं पच्चयनिब्बत्तं वियाति दस्सेति. एस नयो सेसधम्मेसुपि.
इदानि अन्वयतो, ब्यतिरेकतो च सङ्खतधम्मानं अनिच्चतं पतिट्ठापेतुं ‘‘जातिपच्चया’’तिआदि वुत्तं. अनिच्चलक्खणस्सेव चेत्थ पतिट्ठापनं तस्मिं पतिट्ठापिते सेसलक्खणद्वयस्सपि पतिट्ठापनसिद्धितो.
इमिना पेय्यालेन इमे धम्मरासयो संखित्ताति सम्बन्धो. ‘‘द्वारारम्मणेहि सद्धिं द्वारप्पवत्ता धम्मा, पञ्चक्खन्धा’’ति इदं अभिञ्ञेय्यनिद्देसे ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अभिञ्ञेय्य’’न्तिआदिना (पटि. म. १.३; सं. नि. ४.४६) द्वारारम्मणेहि सद्धिं द्वारप्पवत्ते धम्मे दस्सेत्वा तेसं पञ्चहि खन्धेहि सङ्गहिततं दस्सेतुं ‘‘रूपं अभिञ्ञेय्यं…पे… विञ्ञाणं अभिञ्ञेय्य’’न्ति आगतत्ता वुत्तं. पटिसम्भिदायं (पटि. म. १.४८) पन ‘‘यं किञ्चि रूप’’न्तिआदिना पठमं पञ्चक्खन्धे दस्सेत्वा ‘‘चक्खु’’न्तिआदिना द्वारारम्मणेहि सद्धिं द्वारप्पवत्ता धम्मा दस्सिता. तथादस्सने कारणं हेट्ठा वुत्तमेव.
कस्मा ¶ पनेत्थ इमे धम्मरासयो संखित्ताति पाळियं वित्थारतो आगतत्ताति दस्सेन्तो ‘‘वुत्तं हेत’’न्तिआदिमाह. तेनेवाह ‘‘तं तत्थ…पे… संखित्त’’न्ति. तत्थ तन्ति अभिञ्ञेय्यं. एत्थाति अभिञ्ञेय्यनिद्देसे. ‘‘विञ्ञाणं मनो धम्मा’’तिआदिना तत्थ तत्थ कोट्ठासे ये लोकुत्तरधम्मा आगता. केचि पन ‘‘एत्थाति पटिसम्भिदाय’’न्ति वदन्ति, तं न ¶ सुन्दरं. सम्मसनुपगा एव हि धम्मा पटिसम्भिदायं गहिता सम्मसनवारस्स अधिप्पेतत्ता, न अभिञ्ञेय्यनिद्देसे (पटि. म. १.३; सं. नि. ४.४६) विय सब्बेव अभिञ्ञेय्या धम्मा. ये रूपारूपधम्मा. यस्साति योगिनो. तेसु तेन सम्मसनं आरभितब्बं यथापाकटं विपस्सनाभिनिवेसोति कत्वा. पच्छा पन अनुपट्ठहन्तेपि उपायेन उपट्ठहापेत्वा अनवसेसतोव सम्मसितब्बा.
६९५. ‘‘अतीतं रूपं अनिच्च’’न्तिआदिना अनिच्चतो सम्मसनस्स अतीतादिविभागा पवत्तिट्ठानभूताति आह ‘‘एकादसहि ओकासेही’’ति. ववत्थापनं नाम सन्निट्ठानं. अनिच्चतो सन्निट्ठानञ्चेत्थ ‘‘अनिच्च’’न्ति विपस्सनावाति आह ‘‘अनिच्चन्ति सम्मसती’’ति.
कथन्ति सम्मसनाकारो पुच्छितोति तं परतो इधेव पाळियं दुतियवारे वुत्तनयेनेवाति सङ्खेपेनेव विस्सज्जेति. इदानि तमत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘वुत्तञ्हेत’’न्तिआदिमाह. तत्थ ही-ति हेतुअत्थे निपातो. यस्मा ‘‘रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेना’’ति एवं वुत्तं, तस्मा इमिना वुत्तनयेन अनिच्चन्ति सम्मसतीति योजना.
एवम्पि सङ्खेपोयेवाति विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘एसा’’तिआदि वुत्तं. अतीतेति अतीते भवे. आदिकम्मिकस्स हि इदं सम्मसनविधानं, तस्मा भववसेन अद्धाभेदो अधिप्पेतो. तेनाह ‘‘नयिमं भवं सम्पत्तन्ती’’ति. एत्थ इति-सद्दो हेतुअत्थो. इदं वुत्तं होति – यं अतीतभवे परियापन्नं रूपं, तं अतीतेयेव भवे खीणं, ततो न इमं भवं सम्पत्तं, तस्मा अनिच्चं खयट्ठेन खयसभावत्ताति सम्मसतीति. एस नयो यं अनागतन्तिआदीसुपि.
यं ¶ बहिद्धा, तम्पि बहिद्धा एव खीयति, न अज्झत्तभावं गच्छतीति अनिच्चं खयट्ठेनाति, यं ओळारिकं, तम्पि तत्थेव खीयतीति अनिच्चं खयट्ठेनातिआदिना योजेतब्बं.
इदं सब्बम्पीति इदं अतीतादिभेदस्स रूपस्स सम्मसनतो सब्बं एकादसविधम्पि सम्मसनं एकं सम्मसनं अनिच्चतो सम्मसनन्ति कत्वा.
तन्ति तं एकादसविधम्पि रूपं. सप्पटिभयतायाति भयानकताय. भयावहं होतीति अप्पहीनविपल्लासस्स ¶ ‘‘अहं विनस्सामि, मम सन्तकं विनस्सती’’ति चिन्तेन्तस्स भयजनकं होति. सीहोपमसुत्ते देवानं वियाति सीहोपमसुत्ते देसियमाने देवानं विय. तत्थ हि –
‘‘यदा तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो…पे… सो धम्मं देसेति ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो. इति वेदना… इति सञ्ञा… इति सङ्खारा… इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति. येपि ते, भिक्खवे, देवा दीघायुका वण्णवन्तो सुखबहुला उच्चेसु विमानेसु चिरट्ठितिका, तेपि तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा येभुय्येन भयं संवेगं सन्तासं आपज्जन्ति ‘अनिच्चाव किर भो मयं समाना निच्चम्हाति अमञ्ञिम्ह, अद्धुवाव…पे… असस्सताव किर भो मयं समाना सस्सतम्हाति अमञ्ञिम्ह, मयम्पि किर भो अनिच्चा अद्धुवा असस्सता सक्कायपरियापन्ना’’’ति (सं. नि. ३.७८; अ. नि. ४.३३) –
एवं देवानं भयुप्पत्ति आगता.
खन्धपञ्चकं, तदेकदेसो वा अत्तवादीहि ‘‘अत्ता’’ति परिकप्पीयति, तञ्च एकन्ततो अनिच्चं, दुक्खञ्चाति आह ‘‘यञ्हि अनिच्चं, तं दुक्ख’’न्तिआदि. तीसु दुक्खतासु सङ्खारदुक्खताव ब्यापिनी, ‘‘यदनिच्चं, तं दुक्ख’’न्ति च अधिप्पेताति वुत्तं ‘‘अनिच्चतं वा उदयब्बयपटिपीळनं वा’’ति. अत्ता अभविस्साति ‘‘कारको वेदको सयंवसी’’ति एवंभूतो अत्ता अभविस्साति अधिप्पायो. एवञ्हि सति रूपस्स आबाधाय संवत्तनं अयुज्जमानकं सिया. यथा रूपक्खन्धे अभेदतो तिविधं सम्मसनं, भेदतो तेत्तिंसविधं, एवं वेदनाक्खन्धादीसुपीति इममत्थं ‘‘एस नयो’’ति ¶ अतिदिसति. तेन खन्धवसेन ताव भेदतो पञ्चसट्ठिअधिका सतं सम्मसनवारा दस्सिता होन्ति. इमिना नयेन द्वारछक्कादीसुपि यथारहं सम्मसनभेदो वेदितब्बो.
६९६. नियमतो सङ्खतादिभेदं होतीति एकंसेन सङ्खततादिविसेसवन्तं होति असङ्खतादिसभावे अनिच्चताय असम्भवतो. अस्साति अनिच्चस्स. परियायदस्सनत्थन्ति वेवचनदस्सनत्थं, तं पन ‘‘खयधम्म’’न्तिआदीनं वसेन वेदितब्बं, न पुरिमानं तिण्णं. न हि ¶ तदेव तस्स परियायो होति, नापि सङ्खतपटिच्चसमुप्पन्नपदानि हुत्वा अभावदीपनतो पाकभावदीपनतो. पाकभावदीपनेन पन अनिच्चताय साधनपक्खे तिट्ठन्ति. तेनेव हि सब्बेसं पदानं परियायताभावतो ‘‘नानाकारेहि वा’’ति विकप्पन्तरं गहितं. मनसिकारप्पवत्तीदस्सनत्थन्ति अनिच्चताय उपब्रूहनमनसिकारपवत्तिदस्सनत्थं.
चत्तारीसाकारअनुपस्सनाकथावण्णना
६९७. सोति योगावचरो. तस्साति यथावुत्तभेदस्स अनिच्चतादिसम्मसनस्स. थिरभावत्थायाति दळ्हभावत्थाय अनिच्चादिआकारस्स पुनप्पुनं मनसिकारो विय बहुलीकारभावतो. यं तं भगवता एतस्स विभङ्गे अनिच्चादिसम्मसनं वुत्तन्ति सम्बन्धो. अनुलोमिकन्ति अरियमग्गाधिगमस्स अनुकूलं. खन्तिन्ति ञाणखन्तिं. ञाणञ्हि विसयसभावं ओगाहेत्वा ववत्थाने खमति सहतीति खन्तीति वुच्चति. सम्मत्तनियामन्ति अरियमग्गं. सो हि सम्मादिट्ठिआदिसम्मत्तञ्चेव अनिवत्तिधम्मताय नियामो चाति वुच्चति. ‘‘आदिना नयेना’’ति इमिना ‘‘पञ्चक्खन्धे दुक्खतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति, खन्धानं निरोधो सुखं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमती’’ति (पटि. म. ३.३८) एवमादिको पाठसेसो रोगादिपटिपक्खयोजनावसेन वित्थारेतब्बो. ‘‘खन्धानं निरोधो निच्चं निब्बान’’न्ति वचनेन सङ्खारानं दुक्खरोगतादिपटिपक्खो निब्बानस्स सुखारोग्यादिभावो ‘‘आदिना नयेना’’ति एत्थ नयग्गहणेन दीपितोति. अवसेसो सब्बो पाठो पकासितो एव होतीति.
कामञ्चेतं ¶ चत्तारीसाय आकारेहि सम्मसनं अनुलोमञाणे भावेतब्बविधानं. तेनाह ‘‘अनुलोमञाणं विभजन्तेन…पे… वुत्त’’न्ति, इतो पट्ठाय पन कतपरिचयस्सेव किच्चावहं होतीति इधापि वुत्तन्तीति दट्ठब्बं. तस्सापीति न केवलं कलापसम्मसनस्सेव, अथ खो यथादस्सितस्स चत्तालीसप्पभेदस्स अनिच्चादिसम्मसनस्सपि. तञ्हि अनुलोमिकखन्तिपटिलाभाय, सम्मत्तनियामोक्कमनाय च संवत्तनतो एकंसतो इच्छितब्बं. वुत्तञ्हि –
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु कञ्चि सङ्खारं निच्चतो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति नेतं ठानं विज्जति, अनुलोमिकाय खन्तिया ¶ असमन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति, सम्मत्तनियामं अनोक्कममानो सोतापत्तिफलं वा…पे… अरहत्तं वा सच्छिकरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति. सो वत, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसङ्खारे अनिच्चतो समनुपस्सन्तो’’ति (अ. नि. ६.९८; पटि. म. ३.३६) –
आदि सुक्कपक्खो वित्थारेतब्बो. तथा ‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु कञ्चि सङ्खारं सुखतो, दुक्खतो, कञ्चि धम्मं अत्ततो, अनत्ततो’’ति (पटि. म. ३.३६) वित्थारेतब्बो.
६९८. एकेकं खन्धं अनिच्चादिसम्मसनस्स वसेन सम्मसतीति सम्बन्धो. तस्स पन सम्मसनस्स पञ्चन्नं खन्धानं साधारणताय ‘‘एकेकं खन्ध’’न्ति वुत्तं. अनच्चन्तिकतायाति अच्चन्तिकताभावतो, असस्सततायाति अत्थो. सस्सतञ्हि अच्चन्तिकं पराय कोटिया अभावतो. आदिअन्तवन्ततायाति पुब्बापरकोटिवन्तताय, उदयब्बयधम्मतोति अत्थो. अनिच्चतो सम्मसतीति सम्बन्धो. एस नयो सब्बत्थ.
अनिच्चतोति च अद्धुवतो. एतञ्हि न निच्चं, खणिकताय असदाभाविताय वा न इच्चं न उपगन्तब्बन्ति अनिच्चं. उप्पादवयपटिपीळनतायाति उप्पादेन, वयेन च पति पति खणे खणे तंसमङ्गिनो विबाधनसभावत्ता, तेहि वा सयमेव विबाधेतब्बत्ता. उदयब्बयवन्तो हि धम्मा अभिण्हं तेहि पटिपीळिता एव होन्ति, या पीळना ‘‘सङ्खारदुक्खता’’ति वुच्चति. दुक्खवत्थुतायाति ¶ तिविधस्सापि दुक्खस्स, संसारदुक्खस्स च अधिट्ठानभावतो. पच्चययापनीयतायाति यथारहं पच्चयेहि यापेतब्बताय. रोगमूलतायाति मूलब्याधि विय अनुबन्धब्याधीनं मूलभावतो, पदद्वयेनापि याप्यरोगसदिसतोति दस्सेति. याप्यब्याधि हि रोगो इतरो आबाधोति. दुक्खतासूलयोगितायाति तिविधदुक्खतासङ्खातेन रुज्जनेन युज्जताय. किलेसासुचिपग्घरणतायाति यथारहमारम्मणवसेन, समन्नागमवसेन च रागादिकिलेसासुचिविस्सन्दनतो. अहुत्वा सम्भवतो उप्पत्तिया उद्धुमातता.
अन्तोतुदनतायाति अब्भन्तरे तुदनतो. दुक्खवेदनादयो विय हि इमे सङ्खारा अत्तभावस्स अब्भन्तरगता एव उदयब्बयवसेन तुदन्ति. अरियमग्गसण्डासेन विना नीहरितुं असक्कुणेय्यताय दुन्नीहरणीयता तण्हादिट्ठाभिनिवेसदळ्हभावतो. अघन्ति पापं विय अरियजनेहि ¶ विगरहितब्बं. सत्तानं अनत्थजननतो अवड्ढिआवहं, पापस्स च वत्थुभूतं खन्धपञ्चकन्ति आह ‘‘विगरह…पे… अघतो’’ति. असेरिभावजनकतायाति परवसताजननतो. यथा गिलानो अञ्ञेहि संवेसनवुट्ठापनादिना परपटिबद्धसरीरवुत्तिको असेरी, एवमेतेपि असेरिभावजनका. अवसतायाति अवसवत्तनतो. यथा परोसतन्तो पुरिसो परस्स वसं न गच्छति, एवं सुभसुखादिभावेन वसे वत्तेतुं असक्कुणेय्यतो. अविधेय्यतायाति ‘‘मा जीरथ, मा मीयथा’’तिआदिना विधातुं असक्कुणेय्यतो. पलुज्जनतायाति ब्याधिआदीहि पकारेहि छिज्जनतो विनस्सनतो. तेहि एव वा आब्यसनतो. ब्यसनत्थो हि लोकसद्दो, पसद्दो भुसत्थो दट्ठब्बो. ब्याधिआदीहि च खन्धानं ब्यसनन्ति. ब्यसनावहभावेन एतीति ईति, आगन्तुकानं अकुसलपक्खियानं ब्यसनहेतूनं एतं अधिवचनं. खन्धा च एदिसाति आह ‘‘अनेकब्यसनावहताय ईतितो’’ति.
उपद्दवतीति उपद्दवो, अनत्थं जनेन्तो अभिभवति अज्झोत्थरतीति अत्थो, राजदण्डादीनं एतं अधिवचनं. खन्धा च एदिसाति वुत्तं ‘‘अविदितानं…पे… उपद्दवतो’’ति. दिट्ठधम्मिकसम्परायिकभयावहतो, अभयपटिपक्खतो च खन्धा भयन्ति आह ‘‘सब्बभयानं…पे… भयतो’’ति. बहिद्धा ञातिब्यसनादीहि, अज्झत्तं रागादीहि अनत्थेहि उपसज्जनट्ठेन, उपसग्गसदिसताय ¶ च उपसग्गो. उपसग्गोति च देवतूपसंहारवसेन पवत्तो ब्याधिआदिअनत्थो. सो अत्थकामेन मुहुत्तम्पि न अज्झुपेक्खितब्बो होति. तेन वुत्तं ‘‘अनेकेहि…पे… उपसग्गतो’’ति. दोसूपसट्ठतायाति आरम्मणतो, सम्पयोगतो च रागादिदोसेहि उपेतताय. लोकधम्मा लाभादिहेतुका अनुनयपटिघा, तेहि, ब्याधिआदीहि च अनवट्ठितता पचलितता.
उपक्कमेनाति अत्तनो, परस्स वा पयोगेन. सरसेनाति सभावेन. पभङ्गुपगमनसीलता भिदुरता. सब्बावत्थनिपातितायाति रुक्खफलं विय अतितरुणकालतो पट्ठाय सब्बासु अवत्थासु निपतनसीलताय. अनिपतस्सपि सब्बेन सब्बं असारताय थिरभावस्स अभावताय. थिरञ्हि धुवं नाम होति. तायितुं रक्खितुं असमत्थताय न तायनोति अतायनो, तब्भावो अतायनता. ताणासीसाय उपगतस्स अलब्भनेय्यखेमता. दुक्खभीतिया उपलीयनाधिप्पायेन अल्लीयितुं. दुक्खनिवत्तनं लेणकिच्चं. जातिआदिभयानं हिंसनं विधमनं भयसारकत्तं. यथापरिकप्पितेहीति परमत्थतो अविज्जमानेहि बालेहि परिकप्पितप्पकारेहि. रित्ततायाति विवित्तताय, विरहिततायाति ¶ अत्थो. अन्तोसाराभावो रित्तता. सा एव च तुच्छताति आह ‘‘रित्ततायेव तुच्छतो’’ति. अप्पकत्ताति परित्तत्ता, लामकत्ता वा. धुवसाराभावादीहि सद्धिं अत्तसाराभावं रित्तपदेन वत्वा निब्बत्तितमत्तसाराभावमेव सुञ्ञपदेन दस्सेतुं ‘‘सामि…पे… सुञ्ञतो’’ति वुत्तं. यथा केनचि सामिआदिलक्खणेन अत्तना सुञ्ञा एते, एवं सयम्पि अतंसभावोति आह ‘‘सयञ्च…पे… अनत्ततो’’ति. न अत्ताति हि अनत्ताति.
पवत्तिदुक्खतायाति भवपवत्तिदुक्खभावतो. भवपवत्ति च पञ्चन्नं खन्धानं अनिच्चादिआकारेन पवत्तनमेव, सो च आदीनवो. यथाह ‘‘यं, भिक्खवे, पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा. अयं, भिक्खवे, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु आदीनवो’’ति. तेनाह ‘‘दुक्खस्स च आदीनवताया’’ति. आदीनन्ति भावनपुंसकनिद्देसो यथा ‘‘एकमन्त’’न्ति (दी. नि. १.१६५), अतिविय कपणन्ति अत्थो. भुसत्थो हि अयं आ-कारो. यथा ¶ ‘‘द्विधा छिद्दकं विच्छिद्दक’’न्ति एत्थ द्वि-सद्दस्स अत्थे वि-सद्दो, एवमिधापीति आह ‘‘द्वेधा परिणामपकतिताय विपरिणामधम्मतो’’ति. विपरिणामो च विपरीतसभावापत्ति. दुब्बलतायाति सरसभिदुरताय बलाभावतो. दुब्बलम्पि किञ्चि मुदुकम्मञ्ञाभावेन दुप्पधंसिया. इमे पन सुपधंसिया एवाति आह ‘‘फेग्गु विय सुखभञ्जनीयताय चा’’ति. अघस्स पापस्स हेतुता अघहेतुता. खन्धपटिबद्धमेव हि सब्बं किब्बिसन्ति. इमे रूपादयो सुखहेतु, न दुक्खहेतूति जनितविस्सासानं हननसीलताय, खन्धेसु हि ‘‘एतं ममा’’ति गाहवसेन सत्ता ब्यसनं पापुणन्ति, विस्सासं वा हनन्तीति विस्सासघातिनो, तब्भावतो.
विगतभवतायाति अपगतवड्ढिताय. विभवतण्हा, विभवदिट्ठि च विभवो उत्तरपदलोपेन, ततो विभवतो, पितुसदिसस्स वा सभावहेतुनो विभवतो विनासतो सम्भूतताय. आसवानं आरम्मणादिना पच्चयभावो आसवपदट्ठानता. बीजादिको असाधारणो हेतु, भूतसलिलादिको साधारणो पच्चयो. एस नयो अज्झत्तेपि. तेहि समेच्च सम्भूय कतो सङ्खतो. मच्चुमारस्स अधिट्ठानभावेन, किलेसमारस्स पच्चयभावेन संवड्ढनतो आमिसभूतता, खन्धापि खन्धानं आमिसभूता पच्चयभावेन संवड्ढनतो, तदन्तोगधा अभिसङ्खारा. देवपुत्तमारस्स पन ‘‘ममेत’’न्ति अधिमानवसेन आमिसभावोति खन्धादिमारानम्पि इमेसं यथारहं आमिसभूतता वत्तब्बा. धम्मसद्दो ‘‘जातिधम्मान’’न्तिआदीसु (म. नि. ३.३७३; पटि. म. १.३३) विय पकतिअत्थो ¶ , ‘‘धम्मपटिसम्भिदा’’तिआदीसु (विभ. ७१८ आदयो) विय हेतुअत्थो चाति आह ‘‘जातिजराब्याधिमरणपकतिताय, सोकपरिदेवउपायासहेतुताया’’ति. संकिलेसत्तयग्गहणेन तदेकट्ठानं दसन्नं किलेसवत्थूनम्पि सङ्गहो दट्ठब्बो. तदारम्मणापि हि धम्मा तदनतिवत्तनतो संकिलेसिका एव. तथा खुद्दा, तण्हा, जटादीसु सरीरस्स, संकिलेसस्स च सङ्गहो दट्ठब्बो.
चत्तारीसापि सम्मसनानि तीसु अनुपस्सनासु अन्तोगधानेवाति तदन्तोगधभावं दस्सेतुं ‘‘एत्थ ही’’तिआदि वुत्तं. अनिच्चानुपस्सनानि सरूपतो ¶ , परियायतो च अनिच्चभावविभावनतो. एस नयो इतरेसुपि. ‘‘असारकतो’’ति इदं निच्चसाराभावविभावनं.
एत्तावता कलापतो धम्मे सङ्गहेत्वा नयतो सम्मसनमत्तं दस्सितं, न ताव अनुपदधम्मविपस्सना विहिताति ‘‘सम्मसनारम्भविधान’’न्ति. वुत्तं.
इन्द्रियतिक्खकारणनवककथावण्णना
६९९. एकच्चस्स तिक्खिन्द्रियस्स महापञ्ञस्स नयविपस्सनावसेनेव उदयब्बयञाणं उप्पज्जति, इतरस्स नुप्पज्जति. तं सन्धाय ‘‘यस्स पन…पे… न सम्पज्जती’’ति वुत्तं. उदयब्बयञाणुप्पत्ति हि इध नयविपस्सनाय सम्पज्जनन्ति अधिप्पेतं. तेन ‘‘नवहाकारेहि इन्द्रियानि तिक्खानि भवन्ति…पे… अन्तरा च अब्बोसानेना’’ति एवं वुत्तानं नवन्नं आकारानं वसेन इन्द्रियानि तिक्खानि कत्वा सप्पायानि सेवमानेन सम्मसितब्बन्ति सम्बन्धो.
तेनाति योगिना. नवहाकारेहीति वक्खमानेहि नवहि आकारेहि. इन्द्रियानीति सद्धादीनि इन्द्रियानि. तिक्खानीति तिखिणानि विसदानि सूरानि. उप्पन्नुप्पन्नानन्ति खणे खणे उप्पन्नानं उप्पन्नानं. सङ्खारानन्ति विपस्सियमानानं रूपारूपधम्मानं. खयमेवाति पठमं उप्पादं दिस्वा तं मुञ्चित्वा खयमेव भङ्गमेव पस्सति. तस्स तथाखयदस्सनपसुतस्स विपस्सनापञ्ञा तिक्खा सूरा वहति, इतरानि च इन्द्रियानि. तत्थाति खयदस्सने. सक्कच्चकिरियायाति आदरकारिताय, यथा खयदस्सनपरमेनेव विपस्सनाञाणं पवत्तति, एवं तं आदरजातो सम्पादेति. सातच्चकिरियायाति अविच्छेदकिरियाय, यथा विपस्सनाञाणं खयदस्सनवसेन निरन्तरमेव पवत्तति, एवं युत्तप्पयुत्तो नं सम्पादेति. सप्पायकिरियायाति अनुरूपकिरियाय आवासादिसत्तविधसप्पायासेवनकिरियाय ¶ . निमित्तग्गाहेनाति यथा मनसिकरोन्तस्स विपस्सनासमाधि उप्पन्नो, तस्स आकारस्स सल्लक्खणवसेन समथनिमित्तग्गहणेन सम्पादेतीति सम्बन्धो. अनुपवत्तनतायाति अनुरूपतो पवत्तनेन भावनाचित्तस्स लीनभावे पीतिवीरियधम्मविचयसम्बोज्झङ्गानं उद्धतभावे पस्सद्धिसमाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गानं ब्रूहनेनाति अत्थो. काये च जीविते च अनपेक्खतन्ति अत्तनो काये असुचिभावेन बाहिरकअविञ्ञाणककुणपे ¶ विय जीविते अहितावहपच्चत्थिके विय निरपेक्खचित्तं उपट्ठपेति. तत्थ च अभिभुय्य नेक्खम्मेनाति तस्मिं कायचित्ते अनपेक्खभावेन इन्द्रियानं तिक्खभावापादनेन उप्पन्नं उप्पन्नं दुक्खं वीरियेन अभिभवित्वा भावनं सम्पादेति. अन्तराति यथाधिप्पेताय भावनासिद्धिया अन्तराव. अब्बोसानेनाति असङ्कोचनेन.
एवं वुत्तानन्ति एवं ‘‘नवहाकारेहि इन्द्रियानि तिक्खानि भवन्ती’’तिआदिना अट्ठकथायं वुत्तानं. एत्थ च यथा नाम सुखुमानं मुत्तापवाळादीनं विज्झने सुखुमतरेन वेधनेन भवितब्बं, एवमेव सण्हसुखुमानं रूपारूपधम्मानं, पच्चयस्स च परिग्गण्हने तिक्खेन ञाणेन भवितब्बं. तेसं पन खयवयदस्सने तिक्खतरेन भवितब्बं. तिक्खतरता चस्स निसानसिलायं सण्हमट्ठताय करणेन विय फरसुधाराय निसितभावापादनेन इन्द्रियानं तिक्खभावापादनेन साधेतब्बा. तञ्च येहि नवहि आकारेहि होति, तेसु खणिकानं सङ्खारानं खणे खणे भिज्जनाकारदस्सनं पठमं वुत्तं ‘‘उप्पन्नुप्पन्नानं सङ्खारानं खयमेव पस्सती’’ति. असति ञाणस्स तिक्खतरभावे तदभावतो सेसिन्द्रियतिक्खता तस्स सम्भारभावतो वुत्ता, अविनाभावतो वा. सक्कच्चकिरियादिग्गहणं पन तस्स उपायदस्सनं. असप्पायानि भोजनादीनि अनुपयुज्जनादिवसेन वज्जेत्वा सप्पायानि मत्तसो सेवमानेन. रूपारूपधम्मानं अच्चन्तविधुरताय एकज्झं असम्मसितब्बत्ता, तथा सम्मसनस्स च इध अनधिप्पेतत्ता ‘‘कालेन रूपं सम्मसितब्बं, कालेन अरूप’’न्ति वुत्तं. तत्थापि च रूपस्स ओळारिकताय सुविञ्ञेय्यत्ता पठमं सम्मसितब्बता वुत्ता. निब्बत्ति पस्सितब्बाति पठमं ताव आगमानुसारतो अनुमानवसेन दट्ठब्बा. ततो परं अनुक्कमेन बलप्पत्ते भावनाञाणे पच्चक्खतोपि दिस्सतीति.
रूपनिब्बत्तिपस्सनाकारकथावण्णना
७००. सब्बेसन्ति ¶ कामावचरादिअण्डजादिभेदभिन्नानं सब्बेसं सत्तानं. पठमं कम्मतो निब्बत्तति तंमूलकत्ता उतुजादिरूपानं. परतो पवत्तनककायदसकादिवसेन लब्भमानं पबन्धत्तयं, सन्ततिसीसं वा सन्धाय ‘‘तिसन्ततिवसेना’’ति वुत्तं.
दन्धं ¶ मन्दं चिरेन निरोधो एतस्साति दन्धनिरोधं सत्तरसचित्तक्खणायुकत्ता. तेनाह ‘‘गरुपरिवत्ती’’ति. तेनाति तस्मा, यस्मा ‘‘ततो सीघतरं खो, भिक्खवे, आयुसङ्खारा खीयन्ती’’ति (सं. नि. २.२२८) वचनतो रूपधम्मापि इत्तरकाला एव, अरूपधम्मा पन तेहि सातिसयं इत्तरकाला, तस्मा आह भगवाति अत्थो. यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा विचारितमेव. तेहि सदिसाति चित्तस्स उप्पादभङ्गक्खणेहि सदिसा. सब्बेसम्पि हि सङ्खारानं उप्पादभङ्गक्खणेसु विसदिसता नत्थि, समानकालाव ते. ठानप्पत्तन्ति ठितिक्खणप्पत्तं. तेनाति दुतियभवङ्गचित्तेन. वत्थुरूपं एकस्स चित्तस्स निस्सयो हुत्वा अञ्ञस्स न होति ठपेत्वा मरणासन्नं, तस्मा वुत्तं ‘‘तेन सद्धि’’न्तिआदि.
एवं पटिसन्धितो पट्ठाय याव चुतिचित्तस्स उप्पत्ति, तं दस्सेत्वा इदानि निरोधं दस्सेतुं ‘‘पटिसन्धिचित्तस्सा’’तिआदि आरद्धं. तत्थ ठानक्खणेति पटिसन्धिचित्तस्स ठितिक्खणे. याव पवत्ति नाम अत्थीति याव संसारप्पवत्ति नाम अत्थि, याव वा चित्तस्स पवत्ति नाम अत्थि. असञ्ञूपपत्तियञ्हि नत्थि चित्तप्पवत्तीति. रूपूपपत्तियं संसेदजा ओपपातिकसदिसाति ओपपातिकानंयेव गहणं. ओपपातिकानम्पीति पि-सद्देन वा संसेदजे सम्पिण्डेति. सत्तसन्ततिवसेनाति चक्खुदसकादीनं सत्तन्नं सन्ततिसीसानं वसेन.
७०१. तत्थाति कम्मतो रूपपवत्तियं. नानाक्खणिककम्मपच्चयभूतंयेव इध कम्मन्ति अधिप्पेतन्ति आह ‘‘कम्मं नाम कुसलाकुसलचेतना’’ति. जीवितनवकं चक्खुदसकादिअन्तोगधमेव कत्वा ‘‘समसत्ततिरूप’’न्ति वुत्तं. तं वा चक्खुदसकादि विय सुखपरिग्गहं न होतीति. तदेवाति यथावुत्तं विपाकक्खन्धकटत्तारूपमाह. कम्मञ्हि कम्मजस्स जनकं, परिपाचकम्पि होति जीवितिन्द्रियस्स, कम्मजग्गिनो च वसेन अनुरक्खणसब्भावतो, आहारादिपटिलाभहेतुताय उपत्थम्भकनिमित्ततो च. तेनाह ‘‘उपत्थम्भकपच्चयोपि होती’’ति. उपत्थम्भकपच्चयता ¶ चस्स उपनिस्सयपच्चयवसेनेव वेदितब्बा. कम्मं पच्चयो एतस्साति कम्मपच्चयं, तदेव चित्तं, तं समुट्ठानं एतस्साति कम्मपच्चयचित्तसमुट्ठानं. विपाकचेतसिकानम्पि कम्मपच्चयचित्तसमुट्ठानता वत्तब्बा, न वा वत्तब्बा कम्मसमुट्ठानकम्मपच्चयग्गहणेन गहितत्ता. ठानप्पत्ता ओजा अञ्ञं ओजट्ठमकं समुट्ठापेति आहारानुगते सरीरेति गहेतब्बं.
तत्रापीति ¶ कम्मसमुट्ठानाहारसमुट्ठानेपि ओजट्ठमके. चतस्सो वा पञ्च वा पवत्तियो घटेतीति सदिससन्ततिवसेन चतस्सो वा पञ्च वा रूपकलापप्पवत्तियो सन्तानेति. बाहिरपच्चयविसेसेन पन विसदिसा बहूपि पवत्तियो घटेतीति वदन्ति. यथा कम्मपच्चयाहारसमुट्ठाने पवेणिघटना, एवं कम्मपच्चयउतुसमुट्ठानेपीति तं दस्सेतुं ‘‘कम्मपच्चयउतुसमुट्ठानं नामा’’तिआदि वुत्तं. एत्थ च यथा तत्थ तत्थ कोट्ठासे परम्परप्पवत्तिं दस्सेन्तेन अकम्मजा दुतियादिपवत्तियो असम्भेदेन दस्सिता, एवं कम्मजाहारसमुट्ठानउतुवसेन, कम्मजउतुसमुट्ठानाहारवसेन, कम्मपच्चयचित्तजाहारउतुसमुट्ठानउतुआहारवसेन च सम्भेदवसेनापि रूपप्पवत्ति दस्सेतब्बाति वदन्ति. तत्थ कम्मजतो पवत्तआहारा विसेसपच्चयलाभे सति यथावुत्तपरिमाणाहि पवत्तीहि उद्धम्पि पवत्तियो न घटेन्तीति न सक्का वत्तुं. तथा हि ‘‘दस द्वादस वारे पवत्तिं घटेती’’ति (विसुद्धि. २.७०३), ‘‘एवं दीघम्पि अद्धानं अनुपादिन्नपक्खे ठत्वापि उतुसमुट्ठानं पवत्तति एवा’’ति (विसुद्धि. २.७०४) च वक्खति.
७०२. जनकाजनका मताति पुरिमका तिकोट्ठाससङ्गहिता जनका, पच्छिमकोट्ठासिका ‘‘सोळसा’’ति वुत्ता अजनकाति मता ञाता. कुसलकिरियतोति कुसलतो च किरियतो च. इरियाय कायिककिरियाय पवत्तिट्ठानताय पथभावतो इरियापथो, गमनादि, अत्थतो तदवत्था रूपप्पवत्ति. कामञ्चेत्थ रूपविनिमुत्तो इरियापथो, विञ्ञत्ति च नत्थि, तथापि न सब्बं रूपसमुट्ठापकचित्तं इरियापथूपत्थम्भकं, विञ्ञत्तिविकारुप्पादकञ्च होति. यं पन चित्तं विञ्ञत्तिजनकं, तं एकंसतो इतरस्स जनकं अविनाभावतो, तथा इरियापथूपत्थम्भकं रूपस्स. एतस्स विसेसस्स दस्सनत्थं ‘‘रूपं, इरियापथं, विञ्ञत्तिञ्चा’’ति समुच्चयो कतो. विपाकवज्जानीति एत्थ विपाकाभिञ्ञाद्वयवज्जानीति वत्तब्बं तदञ्ञेसंयेव सेसग्गहणेन गहेतब्बत्ता. न वा वत्तब्बं सेसग्गहणेनेव अभिञ्ञाचित्तानम्पि निवत्तेतब्बतो. न विञ्ञत्तिं जनयन्ति ¶ महग्गतकुसलादीनं सन्तभावेन अविप्फारिकभावतो. विप्फारिकमेव हि कामावचरकुसलादिविञ्ञत्तिं समुट्ठापेति, इरियापथूपत्थम्भकानि पन होन्ति सतिपि सन्तभावे झानवेगेन सउस्साहत्ता, यतो तेसं जवनकिच्चता. पञ्च भवङ्गचित्तानीति ¶ सम्बन्धो. रूपमेव जनयन्ति, न इरियापथं निरुस्साहसन्तभावेन परिदुब्बलभावतो. किरियामयचित्तेहि अविमिस्सभवङ्गप्पवत्तिकाले खन्धादिसरीरावयवानं निच्चलभावेनावट्ठानं. तथा हि अब्बोकिण्णे भवङ्गे पवत्तमाने अङ्गानि ओसीदन्ति पविट्ठानि विय होन्ति. ‘‘द्वत्तिंसा’’ति पन आदिना वुत्तेसु जागरणचित्तेसु वत्तमानेसु अङ्गानि उपत्थद्धानि यथापवत्तइरियापथभावेनेव पवत्तन्तीति. द्वेपञ्चविञ्ञाणानि सब्बदुब्बलताय रूपं न जनेन्ति. पटिसन्धिचित्तं वत्थुदुब्बलताय. खीणासवानं चुतिचित्तन्ति एत्थ –
‘‘कामावचरानं पच्छिमचित्तस्स उप्पादक्खणे यस्स चित्तस्स अनन्तरा कामावचरानं पच्छिमचित्तं उप्पज्जिस्सति, रूपावचरे अरूपावचरे पच्छिमभविकानं, ये च रूपावचरं अरूपावचरं उपपज्जित्वा परिनिब्बायिस्सन्ति, तेसं चवन्तानं तेसं वचीसङ्खारो निरुज्झिस्सति, नो च तेसं कायसङ्खारो निरुज्झिस्सती’’ति (यम. २.सङ्खारयमक.८८) –
पन वचनतो अञ्ञेसम्पि चुतिचित्तं रूपं न समुट्ठापेतीति विञ्ञायति. न हि रूपसमुट्ठापकचित्तस्स गब्भगततादिविबन्धाभावे कायसङ्खारासमुट्ठापने कारणं अत्थि, न च युत्तं चुतो च चित्तसमुट्ठानरूपञ्चस्स पवत्तति, नापि ‘‘चुतिचित्तं रूपं समुट्ठापेती’’ति पाळि अत्थि, ‘‘खीणासवान’’न्ति, पन विसेसनं अप्पटिसन्धिकनिरोधेन निरुज्झन्तस्स तेसं चुतिचित्तस्स रूपसमुट्ठापनं पाकटन्ति कत्वा कतन्ति दट्ठब्बं. सोळस चित्तानीति परिच्छिज्ज गहणं तेसं रूपजनने एकंसतो नियमेतब्बत्ता, अञ्ञानि पन बहूनि अरूपे उप्पन्नानि अनोकासगतत्ता रूपं न जनेन्तियेव. न ठितिक्खणे, भङ्गक्खणे वा रूपं जनेन्तीति सम्बन्धो. उप्पादक्खणे पन बलवं अनन्तरादिपच्चयलाभतो.
यथा पथवीआदयो रूपधम्मा चित्तहेतुका चित्तसमुट्ठाना, एवं वेदनादयोपीति वुत्तं ‘‘चित्तसमुट्ठानं नाम तयो अरूपिनो खन्धा, सद्दनवक’’न्तिआदि. तेनेवाह – ‘‘कतमे धम्मा चित्तसमुट्ठाना? वेदनाक्खन्धो सञ्ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो कायविञ्ञत्ति वचीविञ्ञत्ती’’ति (ध. स. १२०१, १५३५). तत्थ ¶ कायविञ्ञत्तिआदीनं चित्तसमुट्ठानता परियायतो वुत्ताति वेदितब्बा तेसं अनिप्फन्नत्ता. ‘‘एवं वुत्तं चतुसमुट्ठानरूप’’न्ति इमिना अतंसमुट्ठानस्सेव चित्तजरूपस्स चित्तपच्चयता दस्सिता. यथा पन कम्मपच्चयं दस्सितं ¶ , एवं चित्तपच्चये गय्हमाने तंसमुट्ठानरूपस्स, सहजातवेदनादीनञ्च चित्तपच्चयता सिया. चित्तसमुट्ठानचित्तपच्चये पन असङ्करतो दस्सेतुं पच्छाजातपच्चयवसेनेव चित्तपच्चयं उद्धटन्ति दट्ठब्बं. चित्तसमुट्ठानउतुआहारेहि कम्मसमुट्ठानउतुआहारा बलवन्तो होन्तीति तेसं वसेन चतुपञ्चपवत्तिघटनं वुत्तं, चित्तसमुट्ठानानं पन वसेन द्वत्तिप्पवत्तिघटनं तंपाकतिकचित्तवसेन, महग्गतानुत्तरचित्तवसेन पन बहुतरापि पवत्तियो इच्छितब्बा. तंनिब्बत्तानं चित्तजरूपानं उळारपणीतभावतो.
७०३. ‘‘उपादिन्नं कम्मजरूपं पच्चयं लभित्वा’’ति एतेन बहिद्धा अनुपादिन्नओजा रूपाहरणकिच्चं न करोतीति दस्सेति. पच्चयलाभो चस्स कम्मजभूतसन्निस्सयतावसेनाति आह ‘‘तत्थ पतिट्ठाया’’ति. तत्थ कम्मपच्चयचित्तसमुट्ठानादिरूपस्सपि कम्ममूलकत्ता सिया कम्मजपरियायोति तंनिवत्तनत्थं ‘‘उपादिन्न’’न्ति विसेसेत्वा वुत्तं. आहारपच्चयस्स आहारो न केवलं उपत्थम्भकोव, अथ खो जनकोपीति दस्सेतुं ‘‘चतुसमुट्ठानरूप’’न्ति वुत्तं. ‘‘दस द्वादस वारे’’ति वत्वा कथं इमस्सेव दस द्वादस वारे पवत्तिघटनाति अनुयोगं सन्धायाह ‘‘एकदिवसं परिभुत्ताहारो’’तिआदि. दारकस्स सरीरं फरित्वाति नाभिमूलानुगताहि रसहरणीहि फरित्वा, अञ्ञथा जलाबुअन्तरिके काये मक्खनावसेन न सम्माविनियोगो आहारस्स सम्भवतीति.
उपादिन्नको अनुपादिन्नकोति दुविधे आहारे पुब्बे अनुपादिन्नको आहारपच्चयआहारो दस्सितोति इतरं दस्सेतुं ‘‘कम्मजाहारो’’तिआदि वुत्तं. तं कम्मपच्चयाहारसमुट्ठाने वुत्तनयमेव. तेनाह ‘‘चतस्सो वा पञ्च वा पवत्तियो घटेती’’ति. आहारपच्चयउतुनोपि उतुपच्चयाहारस्स विय दस द्वादस वारे पवत्तिघटना वेदितब्बा. वुत्तनयत्ता न उद्धतन्ति वदन्ति. सेसानन्ति कम्मचित्तउतुसमुट्ठानानं तिसन्ततिरूपानं. कबळीकाराहारो हि अञ्ञाहारसमुट्ठितस्स, तिसन्ततिरूपानञ्च उपत्थम्भकवसेन अत्तना उप्पादितस्स जनको हुत्वा पच्चयो होति. एवं आहारपच्चयो होन्तोयेव अत्थिअविगतवसेनापि पच्चयो होति, निस्सयभावो पन पट्ठाननयेन नत्थि. आहारपच्चया पवत्तमानानि रूपानि आहारनिस्सयानि ¶ ¶ नाम होन्तीति सुत्तन्तनयेन वुत्तोति दट्ठब्बो. परतो उतुनो निस्सयजोतनायपि एसेव नयो.
७०४. कम्मसमुट्ठानादिवसेन चतुब्बिधायपि तेजोधातुया रूपुप्पादने समत्थभावतो ‘‘उतु नाम चतुसमुट्ठाना तेजोधातू’’ति वुत्तं. एस दुविधो होतीति एस उतु तेजोधातुभावाविसेसेपि तिक्खमन्दताविसेसेन उण्हो, सीतोति दुविधो होति. यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा विचारितमेव. यदिपि उतु उपादिन्नकेन विनापि रूपं समुट्ठापेति, इन्द्रियबद्धे पन तेन विना तस्स रूपुप्पादनं नत्थीति आह ‘‘उपादिन्नकं पच्चयं लभित्वा’’ति. तेनाह ‘‘चतुसमुट्ठानो उतू’’ति. उतुसमुट्ठानोयेव हि उतु उपादिन्नकेन विना रूपं समुट्ठापेति. उतुपच्चयं नाम चतुसमुट्ठानिकं रूपं. यञ्हि उतुसमुट्ठानं पन्नरसविधं रूपं, यञ्च तदञ्ञतिसन्ततिरूपं, तस्स सब्बस्सपि सभागो उतुउपत्थम्भकपच्चयो होतीति. यस्मा विसभागो उतु हिमादि विय पदुमादीनं विसदिसरूपुप्पत्तिहेतुभूतं पुरिमरूपं विनासेन्तं विय होति, तस्मा सभागं, विसभागञ्च एकज्झं गहेत्वा वुत्तं ‘‘उतु चतुसमुट्ठानिकरूपानं पवत्तिया च विनासस्स च पच्चयो होती’’ति.
दीघम्पि अद्धानन्ति ‘‘दस द्वादस वारे’’ति अञ्ञस्स वुत्तपरिच्छेदतो दीघम्पि कालं. उतु हि सभागसन्ततिवसेन लद्धपच्चयं चिरतरम्पि कालं सदिसाकारं रूपप्पवत्तिं सन्तानेति उपादिन्नकसन्निस्सयेन विना, पगेव इतरथा. तेनाह ‘‘अनुपादिन्नपक्खे ठत्वापी’’ति, मंसविनिमुत्तकेसलोमनखचम्मखिलतिलकादिवसेन जीवमानसरीरे अञ्ञत्थ मतकळेवरादिवसेनाति अधिप्पायो. रूपस्स निब्बत्तिया दिट्ठाय तस्स भङ्गोपि दिट्ठोयेव होति इत्तरकालत्ता धम्मप्पवत्तियाति आह ‘‘निब्बत्तिं पस्सन्तो कालेन रूपं सम्मसति नामा’’ति. न हि निब्बत्तिमत्तदस्सनं सम्मसनं नाम होति, उदयब्बयदस्सनञ्च अधिकतन्ति. एस नयो इतो परेसुपि निब्बत्तिग्गहणेसु.
अरूपनिब्बत्तिपस्सनाकारकथावण्णना
७०५. लोकियचित्तुप्पादवसेनेवाति अवधारणं इतरस्स अविसयत्ता.
निब्बत्तति ¶ ¶ तंतंभववसेन. तदेव एकूनवीसतिप्पभेदं चित्तं भवङ्गवसेन निब्बत्ततीति सम्बन्धो. तथा चुतिवसेन तदारम्मणवसेनाति एत्थापि. तत्थाति तेसु एकूनवीसतिचित्तुप्पादेसु. अनन्तरचित्ततो पट्ठायातिआदिनापि पवत्तियेव वुत्ता.
सो पन पटिसन्धिचित्तानंयेव पवत्तियं पवत्तनाकारोति सुद्धप्पवत्तिचित्तानं उप्पत्तिं दस्सेन्तो ‘‘पवत्ते पना’’तिआदिमाह. असम्भिन्नत्ताति अविनट्ठत्ता. ‘‘असम्भिन्नत्ता चक्खुस्सा’’तिआदिना सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘चक्खुपसादस्स ही’’तिआदि वुत्तं. ‘‘ठितिप्पत्तमेवा’’ति इमिना यथा निरुज्झमानं रूपं कस्सचि पच्चयो न होति, एवं उप्पज्जमानम्पीति दस्सेति. चक्खुविञ्ञाणं उप्पज्जतीति सम्बन्धो. एवं सेसेसुपि. कामावचरकुसलाकुसलकिरियचित्तेसु एकं वा पञ्च, सत्त वा जवनानि हुत्वा उप्पज्जतीति सम्बन्धो. उपेक्खासहगताहेतुकं चित्तं वाति वा-सद्दं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. वोट्ठब्बनञ्हि सन्धाय एवं वुत्तं, तं पन दुतियमोघवारवसेन वेदितब्बं. पञ्च जवनानि सुत्तमुच्छितादिकाले, सत्त पाकतिककाले वेदितब्बानि. जवनारम्मणानुरूपन्ति ‘‘तिहेतुकं चे जवनं, तिहेतुकं, द्विहेतुकं वा’’तिआदिना, ‘‘इट्ठं चे आरम्मणं, सोमनस्ससहगत’’न्तिआदिना च जवनस्स, आरम्मणस्स च अनुरूपं. सेसद्वारेसूति सोतद्वारादिसेसद्वारेसु.
अनुक्कमेनाति उदयब्बयञाणाधिगमानुक्कमेन पञ्ञाभावनं सम्पादेति अरहत्तं अधिगच्छति.
रूपसत्तकसम्मसनकथावण्णना
७०६. रूपेसु मनसिकारसत्तकं रूपसत्तकं, रूपधम्मेसु सत्तहाकारेहि मनसि कारोतीति अत्थो. एवं अरूपसत्तकम्पि वेदितब्बं. इमेहि आकारेहीति इमेहि आदाननिक्खेपनमनसिकारादिप्पकारेहि, इमेहि वा यथावुत्तकोट्ठासेहि. आरोपेत्वाति तिलक्खणं आरोपेत्वा.
आदाननिक्खेपनतोति भवस्स गहणविस्सज्जनतो, जातितो, मरणतो चाति अत्थो. वयोवुड्ढत्थगामितोति वयसा वुड्ढस्स अत्थगामिभावतो, अत्थङ्गमतो इच्चेव अत्थो. आहारतोति आहारहेतु ¶ ¶ , रूपस्स पच्चयभूतआहारतोति अत्थो. अयलोहादिभूमिपासाणादिभेदं विविधवण्णसण्ठानं कम्मानपेक्खं सभावसिद्धं रूपं धम्मतारूपं. सत्ताति सत्तधा सत्तहाकारेहि. विपस्सतीति तं तं कोट्ठासं तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सति सम्मसति.
‘‘भारादानं दुखं लोके’’ति वचनतो खन्धभारस्स आदितो गहणन्ति कत्वा ‘‘आदानन्ति पटिसन्धी’’ति आह. ‘‘सब्बेव निक्खिपिस्सन्ति, भूता लोके समुस्सय’’न्ति (दी. नि. २.२२०; सं. नि. १.१८६) पन वचनतो खन्धभारनिक्खेपोति कत्वा ‘‘निक्खेपनन्ति चुती’’ति वुत्तं. ‘‘यो चिरं जीवति, सो वस्ससत’’न्ति (दी. नि. २.७; सं. नि. १.१४५-१४६; अ. नि. ७.७४) वचनतो ततो ऊनाधिकभावो अप्पमाणन्ति वुत्तं ‘‘एकं वस्ससतं परिच्छिन्दित्वा’’ति. एत्थन्तरे सब्बे सङ्खाराति एतस्मिं आदाननिक्खेपन्तरे पवत्ता सब्बे भूतुपादायरूपप्पभेदा सङ्खारा. रूपधम्मेसु हि इदं सम्मसनविधानन्ति. ‘‘अनिच्चा’’ति गहितमत्तं युत्तितो हदये पतिट्ठापनत्थं ‘‘कस्मा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ उप्पादवयवत्तितोति उप्पज्जनवसेन, निरुज्झनवसेन च पवत्तनतो, अहुत्वा सम्भवतो हुत्वा वयूपगमनतोति अत्थो. विपरिणामतोति सन्तानस्स पुरिमुत्तरविसदिसभावतोति वदन्ति. तं वस्ससतपरिच्छिन्ने रूपे इदं सम्मसनन्ति अधिप्पायेनेव वुत्तं सिया, जरामरणेन विपरिणामेतब्बतोति अत्थो. असतिपि धम्मभेदे अवत्थाभेदो इच्छितब्बो. न हि उप्पादावत्था एव भङ्गावत्थाति युत्ता. तथा हि वुत्तं ‘‘जराय चेव मरणेन चाति द्वेधा परिणामपकतिताया’’ति. सभावविगमो एव वा एत्थ विपरिणामो. खणिकता तावकालिकता. निच्चसभावाभावो एव निच्चपटिक्खेपो. अनिच्चधम्मा हि तेनेव अत्तनो सभावेन जानन्तानं निच्चतं पटिक्खिपन्ति नाम. यतो न निच्चन्ति अनिच्चं, उप्पादक्खणे यदवत्था सङ्खारा, न तदवत्था ठितिक्खणेति अवत्थन्तरप्पत्तिया ञायति तेसं किलमनाकारोति आह ‘‘ठितियं जराय किलमन्ती’’ति, स्वायमत्थो पाकटजराय वेदितब्बो. ये पन सङ्खारानं ठितिं न सम्पटिच्छन्ति, तत्थ वत्तब्बं हेट्ठा वुत्तमेव. धम्मानं सभावो नाम दुरतिक्कमो जरानन्तरं भङ्गोति आह ‘‘जरं पत्वा अवस्सं भिज्जन्ती’’ति. तस्माति यस्मा उप्पादजराभङ्गवसेन ¶ सङ्खारानं निरन्तरबाधता, ततो च नेसं दुस्सहताय दुक्खमता, तिस्सन्नं दुक्खतानं, संसारदुक्खस्स च अधिट्ठानताय दुक्खवत्थुता, तस्मा. अभिण्ह…पे… दुक्खाति योजना.
‘‘सुखपटिक्खेपतो’’ति ¶ इदं वुत्तनयमेव. ठितिं मा पापुणन्तु, उप्पज्जमानाकारेनेव पवत्तन्तूति अधिप्पायो. ‘‘उप्पन्ना’’ति इमिना उप्पादक्खणसमङ्गिता वुत्ता. ठानप्पत्ता मा जीरन्तूति कस्मा वुत्तं, ननु अत्थतो ठिति एव जराति? सच्चमेतं, जरावसेन पन यो किलमथो, सो इध जराग्गहणेन गहितोति दट्ठब्बं. मा भिज्जन्तूति निच्चतं आसीसति. कस्सचि धम्मिस्सरस्सापि भगवतो वसवत्तिभावो नत्थि. न हि लक्खणञ्ञथत्तं केनचि कातुं सक्का. भावञ्ञथत्तमेव हि इद्धिविसयो. सुञ्ञा सङ्खारा तेन तीसु ठानेसु वसवत्तनाकारेन. तस्माति वुत्तकारणपरामसनं. सुञ्ञतोति निवासीकारकवेदकअधिट्ठायकविरहेन ततो सुञ्ञतो, न निस्सभावतोति एकच्चपरिकप्पितसभावसुञ्ञतो. अस्सामिकतोति सामिभूतस्स कस्सचि अभावतो. एतेन अनत्तनियतं दस्सेति. अवसवत्तितोति यथावुत्तवसवत्तिभावाभावतो. अत्तपटिक्खेपतोति परपरिकप्पितस्स अत्तनो पटिक्खिपनतो. ‘‘सुञ्ञतो’’तिआदिना हि धम्मानं बाहिरकपरिकप्पितअत्तविरहो वुत्तो, इमिना पन अतंसभावतो अत्ता न होतीति.
७०७. एत्थ च ‘‘उप्पादवयवत्तितो’’तिआदिना चतूहि कारणेहि अनिच्चा, ‘‘अभिण्हसम्पटिपीळनतो’’तिआदिना चतूहि कारणेहि दुक्खा, ‘‘सुञ्ञतो’’तिआदिना चतूहि कारणेहि अनत्ताति रूपधम्मे निरुळ्हं लक्खणत्तयं पुब्बे अत्तना असल्लक्खितं सल्लक्खेत्वा सम्मसन्तो तं तत्थ आरोपेतीति वुच्चति. तथा पनानेन आदाननिक्खेपनवसेन सम्मसितत्ता आह ‘‘रूपे तिलक्खणं आरोपेत्वा’’ति.
तत्थ च यस्मा अनिच्चलक्खणग्गहणपुब्बकं दुक्खलक्खणग्गहणं, दुक्खलक्खणग्गहणपुब्बकं वा अनत्तलक्खणग्गहणं. अनिच्चलक्खणञ्चेत्थ रूपभेदेन दस्सियमानं यथोळारिकतो दीपेतब्बन्ति तं वस्ससतपरिच्छेदेन पठमं दस्सेन्तेन वस्ससतं ठितस्स ‘‘दस वा वीसति वा’’तिआदिना ¶ विभजित्वा अनुक्कमेन यावउद्धरणादिकोट्ठासवसेन रूपस्स भङ्गं दिस्वा ततो ‘‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’’ति तिलक्खणारोपनं वयोवुड्ढत्थङ्गमतो सम्मसनन्ति दस्सेतुं ‘‘तमेव वस्ससत’’न्तिआदिना वयवसेन रूपस्स सम्मसनविधि आरद्धो. तत्थ यस्मा ओळारिकवसेनेवायं आदितो रूपभेदो गय्हति, तस्मा न वस्ससतं समकोट्ठासवसेन विभत्तं, मज्झिमावत्थाय वा तथारूपत्ता मज्झिमवये एकं वस्सं वड्ढितं.
७०८. मन्दताबाहुल्लेन ¶ पवत्तं वस्सानं दसकं मन्ददसकं. एस नयो सेसेसुपि.
तदाति पठमे वस्सदसके. सोति पुग्गलो. चपलोति अनवट्ठितकिरियताय तरलो. तेन मोमूहभावतो विसेसेति. न हेस नवमदसके विय मोमूहभावेन मन्दो, अथ खो चपलतायाति. तेनाह ‘‘कुमारको’’ति. ततिये दसके मंसपारिपूरिया यथारहं छविवण्णो विप्पसीदतीति आह ‘‘वण्णायतनं वेपुल्लं पापुणाती’’ति. चतुत्थे दसके अट्ठीनं, न्हारूनञ्च थिरभावप्पत्तिया बलञ्च थामो च वेपुल्लं पापुणाति. पञ्चमे दसके योब्बनमदस्स दूरीभावेन येभुय्येन किलेसतनुताय पञ्ञा यथारहं सुविसदा होति. खिड्डाय रति खिड्डारति. कपल्लिकादिनिस्सयविसेसेन पदीपस्स सुद्धतादि विय निस्सयविसेसेन पञ्चमछट्ठदसकेसु पञ्ञाय बुद्धिहानियो वेदितब्बा. पुरतो पब्भारो होति कटिसन्धिगीवासन्धीनं वसेन रस्सस्सापि, पगेव दीघस्स. पब्भारोति च गरुभावेन पलम्बको. मोमूहो होति सतिपञ्ञाविप्पवासतो. सयनबहुलोव होति ठानादिवसेन सरीरभारं वहितुं असक्कोन्तो.
७०९. तिण्णं तिण्णं वस्सानन्ति येभुय्यताय वुत्तं. चतुवस्सिकोपि हि एको कोट्ठासो होतीति. द्विसतं कोट्ठासे कत्वा एकेकअयनवसेनातिपि वेदितब्बं.
वस्साने पवत्तरूपन्ति सम्बन्धो.
तं ¶ पन वस्सानं द्विधा समत्तं, न पुब्बे विय चतुमासन्ति आह ‘‘द्वेमास’’न्ति. अच्चन्तसंयोगे चेतं उपयोगवचनं. सो पन वस्सानो उतु सावणपोट्ठपादमासा, अस्सयुजकत्तिकमासा सरदो, मिगसिरफुस्समासा हेमन्तो, माघफग्गुनमासा सिसिरो, चित्तवेसाखमासा वसन्तो, जेट्ठासळ्हमासा गिम्हो उतूति वेदितब्बो. छ कोट्ठासे कत्वाति दसदसनाटिकावसेन छ कोट्ठासे कत्वा.
७१०. अभिमुखं पुरतो कमनं अभिक्कमो. पटिनिवत्तनवसेन कमनं पटिक्कमो. आमुखं लोकनं आलोकनं. विविधं इतो चितो च लोकनं विलोकनं. हत्थपादानं सङ्कुचनं समिञ्जनं. आयमनं पसारणं.
पादुद्धरणकालेति ¶ दुतियपादुद्धरणकाले. पादस्साति उद्धटपादस्स. ओमत्ताति सत्तितो हीनप्पमाणा. तेनाह ‘‘मन्दा’’ति. इतराति तेजोवायोधातुयो. यथा पादस्स उद्धरणं सिज्झति, तथा पवत्तचित्तसमुट्ठानरूपेसु एकंसतो तेजोवायोधातूनं अधिमत्तता इच्छितब्बा सल्लहुकसभावताय तासं. ततो एव च इतरासं ओमत्तता गरुसभावत्ता. तंसम्बन्धत्ता पन सेसं तिसमुट्ठानरूपं तग्गतिकमेव होति. कायवचीविञ्ञत्तिपवत्तियं वायोपथवीअधिमत्तता इमस्स अत्थस्स निदस्सनन्ति दट्ठब्बं. पुरतो हरणे, पच्छतो हरणे च उद्धरणे विय सल्लहुकसभावरूपप्पवत्तीति तासंयेव द्विन्नं धातूनं अधिमत्तता इच्छितब्बाति आह ‘‘तथा अतिहरणवीतिहरणेसू’’ति. यथा उद्धरणादीसु सल्लहुकसभावत्ता पच्छिमानं द्विन्नं धातूनं किच्चं अधिकं होति, इतरासं हीनं, एवं वोस्सज्जनादीसु तीसु गरुसभावत्ता पुरिमानं द्विन्नं किच्चं अधिकं होति, इतरासं हीनन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘वोस्सज्जने’’तिआदि.
तदुपादायरूपानीति ता धातुयो निस्साय पवत्तउपादारूपानि. एत्थेवाति उद्धरणेयेव. तेनाह ‘‘अतिहरणं अप्पत्वा’’ति. इतीति एवं. तत्थ तत्थाति तस्मिं तस्मिं उद्धरणादिकोट्ठासे. पब्बं पब्बन्तिआदि ¶ तेसं धम्मानं कोट्ठासन्तरसङ्कराभावदस्सनं. तटतटायन्ताति तटतटायन्ति विय, तेन नेसं पवत्तिक्खणस्स इत्तरतं दस्सेति.
७११. अस्साति सम्मसनस्स. दारुतिणुक्कादीसूति दारुउक्कातिणुक्कादीसु. ‘‘किं अन्धबाल एकघनं सततं सब्बदाभाविं एकन्ति मञ्ञसी’’ति अधिप्पायेनाह ‘‘किमेत्थ मनाप’’न्ति. इदम्पीति यदिदं तेलवट्टिक्खयेन पदीपस्स अपञ्ञायनं वुत्तं, इदम्पि. अङ्गुलङ्गुलन्तरेति अङ्गुलिया मितं अङ्गुलन्ति अङ्गुलप्पमाणे पदेसेति अत्थो. तन्तुनो अवयवलेसभूतं परमसुखुमभावप्पत्तं अंसुं सन्धायाह ‘‘अंसुं पन मुञ्चित्वा’’ति.
तत्थातिआदि उपमासंसन्दनं. तत्थ कामं उपमेय्ये विय उपमायं पाकटो कालभेदो नत्थि, एककोट्ठासगतं पन कोट्ठासन्तरं न पापुणातीति एत्तावता उपमाभावो वेदितब्बो. उपमायम्पि वा ताव यावाति कालस्स भेदमत्ता लब्भतेवाति तस्सा गहणे कालभेदवसेनापि उपमा योजेतब्बा.
७१२. पुब्बे आदाननिक्खेपादिवसेन चतुसन्ततिरूपं सङ्घरित्वा दस्सितं, इदानि आहारसमुट्ठानादिवसेन ¶ भिन्दित्वा दस्सेन्तो ‘‘तदेव रूपं विसङ्खरित्वा’’तिआदिमाह. तत्थ विसङ्खरित्वा विभजित्वा. ‘‘विसङ्घरित्वा’’ति वा पाठो, अयमेवत्थो. आहारमयन्ति आहारेन निब्बत्तं. झत्तन्ति मिलातं. किलन्तन्ति खिन्नं. धातन्ति तित्तं. पीणितन्ति मंसूपचयसम्पत्तिया पीणितं. ततो एव मुदु. सिनिद्धन्ति सिनिद्धच्छविताय सण्हं. ततो एव फस्सवन्तं.
७१३. उण्हकाले समुट्ठितं रूपन्ति उण्हसन्तापेन सन्तत्तं रूपं सन्धायाह. सीतउतुनाति सप्पायेन सीतउतुना.
७१४. आयतनद्वारवसेनाति आयतनसङ्खातद्वारवसेन. कम्मद्वारनिवत्तनत्थं आयतनग्गहणं. कायद्वारेति पसादकायद्वारे. मनोद्वारं नाम सावज्जनं भवङ्गं. तस्स निस्सयभावतो हदयवत्थुं सन्धाय निस्सितवोहारेन ‘‘मनोद्वारे’’ति वुत्तं, यत्थ मनोद्वारुप्पत्ति.
७१५. सोमनस्सितदोमनस्सितवसेनाति ¶ सोमनस्सितदोमनस्सितपुग्गलवसेन, सोमनस्सितदोमनस्सितकालवसेन वा.
अयमत्थोति अयं इदानि वुच्चमानो सङ्खारानं अतिइत्तरखणतासङ्खातो अत्थो.
जीवितन्ति जीवितिन्द्रियं. सुखदुक्खाति सुखदुक्खवेदना. उपेक्खापि हि सुखदुक्खासु एव अन्तोगधा इट्ठानिट्ठभावतो. अत्तभावोति जीवितवेदनाविञ्ञाणानि ठपेत्वा अवसिट्ठधम्मा वुत्ता. सञ्ञाति केचि. केवलाति अत्तना निच्चभावेन वा अवोमिस्सा. एकचित्तसमायुत्ताति एकेकेन चित्तेन सहिता. लहुसो वत्तते खणोति वुत्तनयेन एकचित्तक्खणिकताय लहुको अतिइत्तरो जीवितादीनं खणो वत्तति.
चुल्लासीतिसहस्सानि कप्पन्ति चतुरासीतिसहस्सपरिमाणं कप्पं, अच्चन्तसंयोगे एतं उपयोगवचनं. कप्पन्ति च सामञ्ञवसेन एकवचनं. मरूति देवा. द्वीहि चित्तेहि समोहिताति एवं चिरजीविनोपि ते द्वीहि चित्तेहि सहिता हुत्वा न तिट्ठन्ति. इदं वुत्तं होति ¶ – तेसम्पि सन्ताने जीवितादीनि द्वीहि चित्तेहि सह न तिट्ठन्ति, एकेन चित्तेन सह उप्पन्नानि तेनेव सह निरुज्झनतो याव दुतिया न तिट्ठन्तीति.
ये निरुद्धा मरन्तस्साति चवन्तस्स सत्तस्स चुतिचित्तेन सद्धिं निरुद्धाति वत्तब्बा ये खन्धा. तिट्ठमानस्स वा इधाति ये वा इध पवत्तियं तिट्ठन्तस्स धरन्तस्स भङ्गप्पत्तिया निरुद्धक्खन्धा. सब्बेपि सदिसा ते सब्बेपि एकसदिसा अत्थङ्गता अप्पटिसन्धिका पुन आगन्त्वा पटिसन्धानाभावेन विगता. यथा हि चुतिक्खन्धा न निब्बत्तन्ति, एवं ततो पुब्बेपि खन्धा. तस्मा एकचित्तक्खणिकं सत्तानं जीवितन्ति अधिप्पायो.
अनन्तरा च ये भग्गाति ये सङ्खारा अनन्तरमेव भग्गा निरुद्धा. ये च भग्गा अनागतेति ये च सङ्खारा अनागते भग्गा भञ्जनसीला भिज्जिस्सन्ति. तदन्तरा निरुद्धानन्ति तेसं अतीतानागतानं अन्तरा वेमज्झे पच्चुप्पन्नतं पत्वा निरुद्धानं भग्गानं. वेसमं नत्थि लक्खणेति तेसं तिविधानम्पि भङ्गलक्खणनिमित्तं विसमता विसदिसता नत्थि.
अनिब्बत्तेन ¶ न जातोति अनुप्पन्नेन चित्तेन जातो न होति, अजातो नाम होति. पच्चुप्पन्नेन वत्तमानेन चित्तेन जीवति जीवमानो नाम होति. चित्तभङ्गा मतो लोकोति चुतिचित्तस्स विय सब्बस्सपि तस्स तस्स चित्तस्स भङ्गप्पत्तिया अयं लोको परमत्थतो मतो नाम होति निरुद्धस्स अप्पटिसन्धिकत्ता. एवं सन्तेपि पञ्ञत्ति परमत्थिया यायं तं तं सन्तं सनिस्सयं चित्तं उपादाय ‘‘तिस्सो जीवति, फुस्सो जीवती’’ति एवं वचनप्पवत्तिया विसयभूता सन्तानपञ्ञत्ति, सा एत्थ परमत्थिया परमत्थभूता. तथा हि वदन्ति ‘‘नामगोत्तं न जीरती’’ति (सं. नि. १.७६).
अनिधानगता भग्गाति ये भग्गा, न ते कत्थचि निधानं गता, अथ खो अभावमेव गता. पुञ्जो नत्थि अनागते यतो आगच्छेय्युं वत्तमानभावं. निब्बत्ता येपीति ये पटिलद्धत्तभावा पच्चुप्पन्ना, तेपि आरग्गे सासपूपमा तिट्ठन्ति. यथा नाम सूचियं ठितायं सासपो खित्तो तस्सा सिखं फुट्ठमत्तो विगच्छति न तिट्ठति, एवं सङ्खारा उप्पज्जित्वा भिज्जन्ति, न तेसं अवट्ठानं अत्थीति.
भङ्गो ¶ नेसं पुरक्खतोति तेसं निब्बत्तधम्मानं भङ्गो नाम पुरतो एव कतो, एकंसभावी न अपसक्कतीति अत्थो. पुराणेहीति पुरिमकेहि अतीतेहि.
अदस्सनतोति अपस्सितब्बतो. आयन्तीति आगच्छन्ति. ‘‘उप्पज्जन्ती’’ति इमिनापि कुतोचि रासितो आगमनाभावमेवाह. भग्गा गच्छन्तुदस्सनन्ति भग्गापि कत्थचि उपगमनाभावतो सब्बेन सब्बं अदस्सनं अभावमेव गच्छन्ति. तत्थ निदस्सनमाह ‘‘विज्जुप्पादो…पे… वयन्ति चा’’ति.
७१६. ‘‘विवट्टकप्पतो पट्ठाय उप्पज्जनकरूप’’न्ति इमिना सयमेव उप्पज्जनकधम्मताय ‘‘धम्मतारूप’’न्ति अन्वत्थनामतं दस्सेति. अयलोहादीसु अयो नाम काळलोहं. लोहं नाम जातिलोहं विजातिलोहं कित्तिमलोहं पिसाचलोहन्ति चतुब्बिधं. तत्थ अयो रजतं सुवण्णं तिपु सीसं तम्बलोहं वेकन्तकलोहन्ति इमानि सत्त जातिलोहानि. नागनासिकलोहं विजातिलोहं. कंसलोहं वट्टलोहं ¶ हारकूटन्ति तीणि कित्तिमलोहानि. मोरक्खकादि पिसाचलोहं. तत्थ तम्बलोहं वेकन्तकन्ति इमेहि द्वीहि जातिलोहेहि सद्धिं सेसं सब्बम्पि इध ‘‘लोह’’न्ति गहितन्ति. तिपूति सेततिपु. सीसन्ति काळतिपु. सुवण्णं आकरुप्पन्नरसविद्धादिभेदं. मुत्ता सामुद्दिकमुत्तादि. मणीति वेळुरियलोहितङ्गमसारगल्लानि ठपेत्वा अवसेसो सब्बो मणिविसेसो. वेळुरियो वंसवण्णमणि. सङ्खो सामुद्दिकसङ्खो. सिलाति काळसिलापण्डुसिलादिभेदा सब्बापि रतनसम्मतसिला. पवाळं नाम वट्टुमं विद्धमं. लोहितङ्गं रत्तमणि. मसारगल्लं कबरमणि. भूमिआदयो पाकटाव. तदस्साति तं धम्मतारूपं अस्स योगिनो.
तरुणपल्लववण्णन्ति अम्बादीनं तरुणपल्लवेन समानवण्णं. सभागरूपसन्ततिन्ति वण्णादिना समानभागं रूपसन्तानं. अनुप्पबन्धापयमानन्ति हेतुफलपरम्पराय सम्बन्धनवसेन पवत्तन्ति.
सोति योगी. तन्ति असोकरुक्खपण्णं. परिग्गहेत्वाति ञाणेन परिच्छिज्ज गहेत्वा. इमिना नयेनाति इमिना असोकपण्णे वुत्तेन नयेन. सब्बम्पि अयलोहादिभेदं धम्मतारूपं. तम्पि हि सीतकाले सीतलं, उण्हकाले सूरियसन्तापेन उण्हतरं होति. तत्थ सीतभावेन पवत्तं ¶ रूपं उण्हं उण्हभावेन पवत्तं रूपं सीतं न पापुणाति. तत्थ तत्थेव तटतटायन्तं भिज्जतीतिआदिना योजेतब्बं.
अरूपसत्तकसम्मसनकथावण्णना
यस्मा तत्थ फस्सपञ्चमका धम्मा सब्बचित्तुप्पादसाधारणा सुपाकटा, सुविञ्ञेय्या च, तस्मा तेसं वसेन दस्सेन्तो ‘‘कलापतोति फस्सपञ्चमका धम्मा’’ति आह. ये इमे सम्मसने उप्पन्ना फस्सपञ्चमका धम्मा, सब्बे ते विनट्ठाति सम्बन्धो.
पवत्तं चित्तन्ति सत्तसु ठानेसु सम्मसनवसेन पवत्तं चित्तं. सम्मसन्तोति एकज्झं गहेत्वा सम्मसन्तो. तं युत्ततरन्ति तं अरियवंसकथायं वुत्तं युत्ततरं आसन्नभावेन विभूततरं रूपसत्तके सम्मसनं सह गहेत्वा सम्मसनस्स वुत्तत्ता. अपिच रूपसत्तके सम्मसनस्स ¶ रूपधम्मेसु सातिसयं घनविनिब्भोगं कत्वा पवत्तत्ता तब्बिसयं अरूपसम्मसनं सातिसयं अनिच्चादिलक्खणप्पटिवेधाय सम्पवत्ततीति तं युत्ततरं, न पन अपुब्बकेसादिसम्मसनं कत्वा तब्बिसयं पवत्तितं. तथा सति कम्मट्ठानं नवं नवं एव सिया, पुब्बे गहितं सम्मसनविसयं छड्डेत्वा अञ्ञस्स सम्मसनविसयस्स गण्हनतो. सेसानिपीति यमकतो सम्मसनादीनिपि. तेनेवाति अरियवंसकथानयेनेव.
७१८. तम्पि चित्तन्ति आदाननिक्खेपतो सम्मसनवसेन पवत्तचित्तुप्पादम्पि. चित्तसीसेन हि निद्देसो. एस नयो सब्बत्थ. यमकतो सम्मसति नाम नामरूपधम्मे आरब्भ युगळवसेन सम्मसनस्स पवत्तनतो. अयञ्हि पुब्बे रूपसत्तकवसेन सम्मसित्वा ठितोपि इदानि आदाननिक्खेपादिवसेन सम्मसित्वाव तं सम्मसति. खणिकतो सम्मसनादीसुपि एसेव नयो.
७१९. एतम्पीति एतं चतुत्थसम्मसनचित्तम्पि. पठमचित्तन्ति आदाननिक्खेपादिवसेन रूपं ¶ सम्मसितचित्तं, यं रूपपरिग्गाहकचित्तन्ति अधिप्पेतं. सम्मसितसम्मसितचित्तसम्मसनेन तेसं खणिकभावस्स विभावनतो इदं सम्मसनं ‘‘खणिकतो सम्मसन’’न्ति वुत्तं.
७२०. इदमेव च सम्मसनं दिगुणितं अनेकसम्मसनपटिपाटिसम्भवतो ‘‘पटिपाटितो सम्मसन’’न्ति वुत्तं. वट्टेय्याति सम्भवेय्य. तथा सति पटिपाटिसम्मसनपसुता एव भावना सिया, न मूलकम्मट्ठानुपकारी, न चायं समापत्तिचारो. यस्मा च तत्तकेन रूपधम्मेसु, अरूपधम्मेसु च अनिच्चादिलक्खणानि सुट्ठु विभूतानि होन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘याव दसमचित्तसम्मसना…पे… ठपेतब्ब’’न्ति. ठपेतब्बन्ति च न एकादसमं द्वादसमेन सम्मसितब्बन्ति पटिपाटितो सम्मसनस्स परिच्छेददस्सनपरं, न ततो सम्मसनतो ओरमनदस्सनपरं, तस्मा पुनपि रूपं परिग्गहेत्वा याव दसमचित्तसम्मसना भावनमनुयुञ्जतेव. वुत्तन्ति अरियवंसकथायं वुत्तं.
७२१. विसुं सम्मसननयो नाम नत्थीति अनिच्चादिमनसिकारविनिमुत्तो अञ्ञो विपस्सनामनसिकारो नत्थि. विपस्सनाय च दिट्ठिआदिविक्खम्भना इध दिट्ठिउग्घाटनादयोति अधिप्पेता. विपस्सनाय एव हि पवत्तिविसेसेन ¶ दिट्ठिउग्घाटनादयो इज्झन्तीति दस्सेन्तो ‘‘यं पनेत’’न्तिआदिमाह. तत्थ सत्तसञ्ञाति सत्ता अत्थीति उप्पज्जनकसञ्ञा. दुब्बलाय अत्तदिट्ठिया सहगतसञ्ञातिपि वदन्ति. सत्तसञ्ञं उग्घाटितचित्तेनाति सत्तसञ्ञाय विक्खम्भनवसेन पवत्तचित्तेन दिट्ठि नुप्पज्जति, सञ्ञाविपल्लासहेतुउप्पज्जनका चित्तदिट्ठिविपल्लासा तदभावेन होन्तीति. मानो नाम यो दिट्ठूपनिस्सयो अपायगमनीयो, सो दिट्ठिया विक्खम्भिताय विक्खम्भितो एव होति, दिट्ठिया समुच्छिन्नाय समुच्छिज्जनतोति आह ‘‘दिट्ठिउग्घाटित…पे… मानो नुप्पज्जती’’ति. मानो विक्खम्भियमानो तण्हाय पवत्तिं निवारेति, अभिमतविसयेसु एव तण्हाय पवत्तनतोति वुत्तं ‘‘मानसमुग्घाटित…पे… तण्हा नुप्पज्जती’’ति. तण्हाति इध सुखुमा निकन्ति अधिप्पेताति आह ‘‘तण्हाय…पे… परियादिन्ना नाम होती’’ति.
अयं नयोति इदानि वुच्चमानो सम्मसनविधि.
मम विपस्सनाति इमस्सापि अत्तनियसञ्ञिताय विपस्सनाय सामिभूतो अत्ता परामसीयतीति ¶ दिट्ठिगाहताति तथा ‘‘गण्हतो हि दिट्ठिसमुग्घाटनं नाम न होती’’ति वुत्तं. कामञ्चायं दिट्ठिविसुद्धिकङ्खावितरणविसुद्धिसमधिगमेन विसुद्धदिट्ठिको, मग्गेन पन असमुग्घाटितत्ता अनोळारिकाय च दिट्ठिया वसेनेवं वुत्तं.
सुट्ठूति सम्मा. मनापन्ति च किरियाविसेसनं, मनवड्ढनाकारेनाति अत्थो. उभयेनापि विपस्सनाविसयं अधिमानमाह. तेन वुत्तं ‘‘मानसमुग्घाटो नाम न होती’’ति.
विपस्सितुं सक्कोमीति तत्थ समत्थतापदेसेन गुणविसेसयोगतो विपस्सनाय अस्सादेतब्बता दस्सीयति, चित्तं विपस्सितुं सक्कोमि. तस्मा विपस्सन्तो एव कालं वीतिनामेस्सामीति विपस्सनं अस्सादेन्तस्साति योजना.
यस्मा दिट्ठिसमुग्घाटनं नामेत्थ विसेसतो अनत्तानुपस्सनाय होति, तस्मा तं दस्सेन्तेन ‘‘सचे सङ्खारा’’तिआदिना अनत्तानुपस्सनाविधिं वत्वा यस्मा पन अनत्ततो अनुपस्सन्तेन सङ्खारा अनिच्चतोपि ¶ दुक्खतोपि अनुपस्सितब्बा एव तदुपब्रूहनतो, तस्मा ‘‘हुत्वा अभावट्ठेना’’तिआदि वुत्तं.
यस्मा मानसमुग्घाटनं नाम अनिच्चानुपस्सनाय होति. खणे खणे भिज्जनके सङ्खारे पस्सन्तस्स कुतो मानस्स अवसरो. अनिच्चसञ्ञा भावेतब्बा अस्मिमानसमुग्घाटायाति हि वुत्तं.
यस्मा निकन्तिपरियादानं नाम दुक्खानुपस्सनाय होति. न हि सभावतो, दुक्खवत्थुतो च दुक्खभूते सङ्खारे पस्सन्तस्स तत्थ ईसकम्पि अभिरतो होति. अस्सादानुपस्सिनो हि तत्थ तण्हा उप्पज्जेय्य. सेसं अनत्तलक्खणे वुत्तनयमेव. अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – वुत्तनयेन पटिपाटितो सम्मसनं पसुतस्स योगिनो यदा अनत्तानुपस्सना तिक्खा सूरा विसदा पवत्तति, इतरा द्वेपि तदनुगतिका, तदानेन दिट्ठिउग्घाटनं कतं होति. अत्तदिट्ठिमूलिका हि सब्बा दिट्ठियो. अनत्तानुपस्सना च अत्तदिट्ठिया उजुपटिपक्खा.
यदा पन अनिच्चानुपस्सना तिक्खा सूरा विसदा पवत्तति, इतरा द्वेपि तदनुगतिका ¶ , तदानेन मानसमुग्घाटनं कतं होति. सति हि निच्चगाहे मानजप्पना ‘‘इदं निच्चं, इदं धुव’’न्तिआदिना (म. नि. १.५०१) बकब्रह्मुनो विय. अनिच्चानुपस्सना च निच्चगाहस्स उजुपटिपक्खा.
यदा पन दुक्खानुपस्सना तिक्खा सूरा विसदा पवत्तति, इतरा द्वेपि तदनुगतिका, तदानेन निकन्तिपरियादानं कतं होति. सति हि सुखसञ्ञाय तण्हागाहोव, दुक्खानुपस्सना च निकन्तिया उजुपटिपक्खा. एवं तिस्सन्नं अनुपस्सनानं किच्चविसेसवसेन दिट्ठिउग्घाटनादीनि होन्ति. तेन वुत्तं ‘‘इति अयं विपस्सना अत्तनो अत्तनो ठानेयेव तिट्ठती’’ति. अनुपस्सनानं यथारहं सककिच्चकरणञ्हि सकट्ठानेयेव ठानं, तस्मा विसुं सम्मसननयो नत्थीति न वत्तब्बन्ति अधिप्पायो.
७२२. सब्बाकारतोति इध विय एकदेसेन अवत्वा सब्बाकारतो सरूपतो, किच्चतो च अनवसेसतो वत्तब्बा. इधेवाति तीरणपरिञ्ञायमेव. एकच्चानंयेवेत्थ अनुपस्सनानं पटिलाभोति आह ‘‘एकदेसं पटिविज्झन्तो’’ति, ता पन सयमेव सरूपतो दस्सेस्सति ¶ . तप्पटिपक्खे धम्मेति या अनुपस्सना इध सम्भवन्ति, तासं पटिपक्खे धम्मे निच्चसञ्ञादिके पजहति विक्खम्भेति.
खयानुपस्सनन्ति सङ्खारानं खणभङ्गानुपस्सनं. भावेन्तोति वड्ढेन्तो. घनसञ्ञन्ति सन्ततिसमूहकिच्चारम्मणानं वसेन एकत्तग्गहणं. खयानुपस्सनन्ति हुत्वा अभावानुपस्सनन्ति वदन्ति. याय पञ्ञाय घनविनिब्भोगं कत्वा ‘‘अनिच्चं खयट्ठेना’’ति (पटि. म. १.४८) पस्सति, सा खयानुपस्सना. भङ्गानुपस्सनतो पट्ठाय तस्सा पारिपूरीति घनसञ्ञाय पहानं होति, ततो पुब्बे अपरिपुण्णताय तं न होति. एवमञ्ञत्थापीति परिपुण्णापरिपुण्णता पहानतीरणपरिञ्ञासु विपस्सनापञ्ञाय दट्ठब्बा. पच्चक्खतो, अन्वयतो च सङ्खारानं भङ्गं दिस्वा तत्थेव भङ्गसङ्खाते निरोधे अधिमुत्तता वयानुपस्सना, ताय आयूहनं पजहति. यदत्थं, याय च आयूहति, तस्मिं पवत्ते तण्हाय चस्स चित्तं न नमतीति. तेन वुत्तं ‘‘वयानुपस्सनं भावेन्तो आयूहनं पजहती’’ति. जातस्स जरामरणेहि द्विधा परिणामदस्सनं, रूपसत्तकादिवसेन वा परिग्गहितस्स तंतंपरिच्छेदतो परं अञ्ञभावदस्सनं विपरिणामानुपस्सना, ताय धुवसञ्ञं थिरभावगहणं पजहति.
अनिमित्तानुपस्सनादयो ¶ अनिच्चानुपस्सनादयो एव. निमित्तन्ति सन्ततियं, समूहे च एकत्तसञ्ञाय गय्हमानं कालन्तरावट्ठायिभावेन, निच्चभावेन च सङ्खारानं सकिच्चपरिच्छेदताय सविग्गहं विय उपट्ठानमत्तं. पणिधिन्ति सुखपत्थनं, रागादिपणिधिं वा, अत्थतो तण्हावसेन सङ्खारेसु निन्नतं. अभिनिवेसन्ति अत्ताभिनिवेसं. एतेसञ्हि निमित्तादीनं पटिपक्खभावेन अनिच्चानुपस्सनादयो अनिमित्तादिनामेहि वुत्ताति अनिच्चानुपस्सनादीहि पहातब्बा निच्चसञ्ञादयो विय निमित्तग्गाहादयोव पटिपक्खाति दट्ठब्बा. रूपादिआरम्मणं ञत्वा तदारम्मणस्स चित्तस्स भङ्गं दिस्वा सङ्खारा एव भिज्जन्ति, सङ्खारानं मरणं, न अञ्ञो कोचि अत्थीति भङ्गवसेन सुञ्ञतं गहेत्वा पवत्ता विपस्सना अधिपञ्ञा च सा धम्मेसु च विपस्सनाति अधिपञ्ञाधम्मविपस्सना, ताय निच्चसारादिआदानवसेन पवत्तं अभिनिवेसं सतण्हं दिट्ठिं पजहति. यथाभूतञाणदस्सनं नाम सप्पच्चयनामरूपदस्सनं. तेन ‘‘अहोसिं नु खो अहमतीतमद्धान’’न्ति ¶ (म. नि. १.१८; सं. नि. २.२०) एवमादिकं, ‘‘इस्सरतो लोको सम्भवती’’ति एवमादिकञ्च सम्मोहाभिनिवेसं पजहति. भयतुपट्ठानवसेन उप्पन्नं सब्बभवादीसु आदीनवदस्सनञाणं आदीनवानुपस्सना, ताय कस्सचिपि आलयनिस्सयअदस्सनतो आलयाभिनिवेसं तथापवत्तं तण्हं पजहति. सङ्खारानं मुञ्चनस्स उपायभूतं पटिसङ्खाञाणं पटिसङ्खानुपस्सना, ताय अनिच्चादीसु अप्पटिसङ्खातत्ता पटिसङ्खानस्स पटिपक्खभूतं अविज्जं पजहति. सङ्खारुपेक्खा, अनुलोमञाणञ्च विवट्टानुपस्सना. तस्सा हि वसेन तस्स पदुमपलासे उदकबिन्दु विय सब्बसङ्खारेहि चित्तं पतिलीयति पतिकुटति, तस्मा ताय संयोगाभिनिवेसं कामसंयोगादिकिलेसप्पवत्तिं पजहति. अनिच्चानुपस्सनादयो सत्त अनुपस्सना हेट्ठा अत्थतो विभत्ताति, परतो च संवण्णीयन्तीति इध न वुत्ता.
तासूति अट्ठारससु महाविपस्सनासु. इमिनाति योगिना. तस्माति अनिच्चादिलक्खणत्तयवसेन सङ्खारानं दिट्ठत्ता. तंदस्सनञ्हि अनिच्चादिअनुपस्सनाति. पटिविद्धाति पटिलद्धा. यदग्गेन हि ञाणेन सविसयो पटिविद्धो, तदग्गेन तं पटिलद्धं नाम होति. ब्यञ्जनमेव नानं यथा ‘‘रुक्खो पादपो तरू’’ति. तापि अनिमित्तापणिहितसुञ्ञतानुपस्सना.
सब्बापि विपस्सना, तस्मा एकदेसेन पटिविद्धा होन्तीति अधिप्पायो. कङ्खावितरणविसुद्धिया ¶ एव सङ्गहितं, तस्मा तं पगेव सिद्धन्ति अत्थो. तेनाह ‘‘इदम्पि द्वयं पटिविद्धमेव होती’’ति. सेसेसु निब्बिदानुपस्सनादीसु दससु. ‘‘किञ्चि पटिविद्धं किञ्चि अप्पटिविद्ध’’न्ति इमिना तेसं एकदेसपटिवेधमाह. अनिच्चानुपस्सनाय हि सिद्धाय निरोधानुपस्सना, खयानुपस्सना, वयानुपस्सना, विपरिणामानुपस्सना च एकदेसेन सिद्धा नाम होन्ति, दुक्खानुपस्सनाय सिद्धाय निब्बिदानुपस्सना, आदीनवानुपस्सना च, अनत्तानुपस्सनाय सिद्धाय इतराति.
उदयब्बयञाणकथावण्णना
७२३. परतो ¶ पटिपदाञाणदस्सनकथायं अब्भादिविगमेन आकासस्स विय, पङ्कमलविगमेन उदकस्स विय, काळकापगमेन सुवण्णस्स विय संकिलेसविगमेन ञाणस्स परिसुद्धीति आह ‘‘निच्चसञ्ञादीनं पहानेन विसुद्धञाणो’’ति. अनेकाकारवोकारसङ्खारेसु लक्खणत्तयसल्लक्खणसम्मसनस्स कतत्ता वुत्तं ‘‘सम्मसनञाणस्स पारं गन्त्वा’’ति. तत्थ सम्मसनञाणस्साति नयविपस्सनासङ्खातस्स कलापसम्मसनञाणस्स. तस्सेव हि थिरभावाय इतरे सम्मसनविसेसाति वदन्ति. सम्मसनञाणस्साति वा कलापसम्मसनादिसम्मसनञाणस्स. अनुपदधम्मविपस्सनाय सदिसा हि सा. ताय हि दिट्ठिउग्घाटनादि सम्भवतीति. वित्थारतो भावनाविधानं परतो वत्तुकामो ‘‘सङ्खेपतो ताव आरभती’’ति आह. सङ्खेपतो हि आरम्भो आदिकम्मिकस्स सुकरो. तत्राति सङ्खेपेन आरम्भे.
कथन्ति कथेतुकम्यतापुच्छा. यं ‘‘पच्चुप्पन्नानं…पे… उदयब्बयानुपस्सने ञाण’’न्ति वुत्तं, तं कथं ञातब्बन्ति चेति अत्थो. सन्ततिपच्चुप्पन्ने, खणपच्चुप्पन्ने वा धम्मे उदयब्बयदस्सनाभिनिवेसो कातब्बो, न अतीतानागतेति वुत्तं ‘‘पच्चुप्पन्नानं धम्मान’’न्ति. उदयदस्सनञ्चेत्थ यावदेव वयदस्सनत्थन्ति वयदस्सनस्स पधानतं दस्सेतुं ‘‘विपरिणामानुपस्सने पञ्ञा’’ति वत्वा तं पन वयदस्सनं उदयदस्सनपुब्बकन्ति आह ‘‘उदयब्बयानुपस्सने ञाण’’न्ति.
जातन्ति निब्बत्तं पटिलद्धत्तभावं. अयं हि जातसद्दो खणत्तयसमङ्गितं सन्धाय वुत्तो ‘‘ये धम्मा जाता भूता’’तिआदीसु (ध. स. १०४६) विय, न अतीतं
‘‘ये ¶ ते जाता न ते सन्ति, ये न जाता तत्थेव ते;
लद्धत्तभावा नो भग्गा, तेव सन्ति सभावतो’’ति. –
आदीसु विय, नापि जाततामत्तं ‘‘यं तं जातं भूतं सङ्खत’’न्तिआदीसु विय. तेनाह ‘‘जातं रूपं पच्चुप्पन्न’’न्ति (दी. नि. २.२०७; सं. नि. ५.३७९), पच्चुप्पन्नरूपं नाम जातं खणत्तयपरियापन्नन्ति अत्थो. तं पन आदितो दुप्परिग्गहन्ति सन्ततिपच्चुप्पन्नवसेन विपस्सनाभिनिवेसो कातब्बो. तस्साति रूपस्स. पच्चयलक्खणपपञ्चं ¶ अनामसित्वा निब्बत्तिलक्खणं उदयोति निब्बत्तनसञ्ञितं सङ्खतलक्खणं उदयो उप्पादो. विपरिणामलक्खणं वयोति विपरिणामसञ्ञितं सङ्खतलक्खणं वयो विनासो. अनुपस्सनाञाणन्ति या उदयस्स, वयस्स च अनुपेक्खना, तं ञाणं. किञ्चापि कलापसम्मसनादीसु जातिजरामरणसीसेन जातिजरामरणवन्तो धम्मा वुत्ता, इध पन उदयब्बयञाणनिद्देसे ‘‘जाति पच्चुप्पन्ना, तस्सा निब्बत्तिलक्खणं उदयो, विपरिणामलक्खणं वयो’’तिआदिना (पटि. म. १.४९) वुच्चमाने जातिजरामरणानं जातिजरामरणवन्तता, निप्फन्नता च अनुञ्ञाता विय होतीति तं परिहरितुं पटिच्चसमुप्पादङ्गेसु भवपरियोसानाव देसना कता.
सोति योगी. इमिना पाळिनयेनाति इमाय ‘‘जातं रूपं पच्चुप्पन्न’’न्तिआदिना दस्सिताय पाळिगतिया. जातिन्ति न पसूतिं, न च पठमाभिनिब्बत्तिमत्तं, अथ खो उप्पादं निब्बत्तिविकारं. स्वायं विकारो यस्मा सङ्खारानं अभिनवावट्ठानजरा विय नवभावापगमोति आह ‘‘अभिनवाकार’’न्ति. समनुपस्सतीति सम्बन्धो. अनुप्पन्नस्स रासि वा निचयो वा नत्थि यतो आगच्छेय्य उप्पज्जमानं अलद्धत्तभावस्स सब्बेन सब्बं अविज्जमानत्ता. तेनाह ‘‘उप्पज्जमान…पे… नत्थी’’ति. यथा अनागते अद्धनि इमे धम्मा सब्बेन सब्बं नत्थि, एवं अतीतेपि अद्धनीति दस्सेन्तो ‘‘निरुज्झमानस्सापी’’तिआदिं वत्वा अविज्जमानानंयेव रूपारूपधम्मानं हेतुपच्चयसमवाये उप्पादो, उप्पज्जित्वा च सब्बसो अभावूपगमोति इममत्थं समुदायगतं तदेकदेसभूताय उपमाय विभावेतुं ‘‘यथा पना’’तिआदि वुत्तं. तत्थ रासितोति रासिभावेन समुस्सितो पुञ्जो रासि. यथा तथा पिण्डिभूतो निचयो. भूमियं निदहित्वा ठपितं निधानं. उपवीणेति एतेनाति उपवीणं, वीणावादनं.
७२४. एवं ¶ सङ्खेपतो उदयब्बयमनसिकारविधिं दस्सेत्वा इदानि वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘पुन यानी’’तिआदि वुत्तं. तत्थ अविज्जासमुदयाति अविज्जाय उप्पादा, अत्थिभावाति अत्थो. निरोधविरोधीहि उप्पादो अत्थिभाववाचकोपि होतीति वुत्तोवायमत्थो. तस्मा पुरिमभवसिद्धाय अविज्जाय सति इमस्मिं भवे रूपस्स उप्पादो होतीति ¶ अत्थो. पच्चयसमुदयट्ठेनाति पच्चयस्स उप्पन्नभावेन, अत्थिभावतोति अत्थो. अविज्जादीहि च तीहि अतीतकालिकानि तेसं सहकारीकारणभूतानि उपादानादीनिपि गहितानेवाति दट्ठब्बं.
पवत्तिपच्चयेसु कबळीकाराहारस्स बलवताय सो एव गहितो ‘‘आहारसमुदया’’ति. तस्मिं पन गहिते पवत्तिपच्चयतासामञ्ञेन उतुचित्तानिपि गहितानेव होन्तीति चतुसमुट्ठानिकरूपस्स पच्चयतो उदयदस्सनं विभावितमेवाति दट्ठब्बं. अविज्जातण्हुपनिस्सयसहितेनेव कम्मुना रूपकायस्स निब्बत्ति. असति च अविज्जुपनिस्सयाय भवनिकन्तिया जातिया असम्भवो एवाति. यथा च रूपस्स अविज्जातण्हुपनिस्सयता, एवं वेदनादीनम्पि दट्ठब्बा. आहारो पन उप्पन्नस्स रूपस्स पोसको, कबळीकाराहारस्स अधिप्पेतत्ता, कामधाताधिट्ठानत्ता च देसनाय. उक्कंसनिद्देसेन वा आहारग्गहणं. ‘‘निब्बत्तिलक्खण’’न्तिआदिना कालवसेन उदयदस्सनमाह. तत्थ अद्धानवसेन पगेव उदयं पस्सित्वा ठितो इध सन्ततिवसेन दिस्वा अनुक्कमेन खणवसेन पस्सति. पञ्च लक्खणानीति ¶ अविज्जा तण्हा कम्मं आहारोति इमेसं पच्चयानं अत्थितासङ्खातलक्खणानि चेव रूपस्स निब्बत्तिलक्खणञ्चाति इमानि पञ्च लक्खणानि. तेसं अत्थिता हि रूपस्स उदयो लक्खीयति एतेहीति लक्खणानीति वुच्चन्ति. निब्बत्ति पन सङ्खतलक्खणमेवाति.
अविज्जानिरोधा रूपनिरोधोति अग्गमग्गञाणेन अविज्जाय अनुप्पादनिरोधतो अनागतस्स रूपस्स अनुप्पादनिरोधो होति पच्चयाभावे अभावतो. पच्चयनिरोधट्ठेनाति अविज्जासङ्खातस्स अनागते उप्पज्जनकरूपपच्चयस्स निरुद्धभावेन. तण्हानिरोधा कम्मनिरोधाति एत्थापि एसेव नयो. आहारनिरोधाति पवत्तिपच्चयस्स कबळीकाराहारस्स अभावे. रूपनिरोधोति तंसमुट्ठानरूपस्स अभावो होति. सेसं हेट्ठा वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बं. विपरिणामलक्खणन्ति भङ्गकालवसेन तेसं वयदस्सनं. तस्मा तं अद्धावसेन पगेव पस्सित्वा ठितो इध सन्ततिवसेन दिस्वा अनुक्कमेन खणवसेन पस्सति. पञ्च लक्खणानीति इध अविज्जादीनं चतुन्नं पच्चयानं अनुप्पादनिरोधो, रूपस्स खणनिरोधो चाति इमानि पञ्च लक्खणानि. तेसञ्हि अनुप्पादनिरोधो, रूपस्स अच्चन्तनिरोधो लक्खीयति एतेहीति लक्खणानीति वुच्चन्ति.
विपरिणामो ¶ सङ्खतलक्खणमेव. एस नयो वेदनाक्खन्धादीसु. अयं पन विसेसो – ‘‘फुट्ठो वेदेति, फुट्ठो सञ्जानाति, फुट्ठो चेतेती’’ति (सं. नि. ४.९३), ‘‘फस्सपच्चया वेदना, चक्खुसम्फस्सजा वेदना, सञ्ञा, चेतना’’ति, च वचनतो फस्सो वेदना (विभ. २३१) सञ्ञा सङ्खारक्खन्धानं पवत्तिपच्चयो, तंनिरोधा च तेसं निरोधो, महापदान (दी. नि. २.६०) महानिदानसुत्तेसु, अभिधम्मे च अञ्ञमञ्ञपच्चयवारे ‘‘नामरूपपच्चया विञ्ञाण’’न्ति (कथा. ७१९) वचनतो नामरूपं विञ्ञाणस्स पवत्तिपच्चयो, तंनिरोधा तस्स निरोधोति वुत्तं ‘‘फस्ससमुदया वेदनासमुदयो’’तिआदि.
एत्थ च केचि ताव आहु ‘‘अरूपक्खन्धानं उदयब्बयदस्सनं अद्धासन्ततिवसेनेव, न खणवसेना’’ति. तेसं मतेन खणतो उदयब्बयदस्सनमेव न सिया. अपरे पनाहु ‘‘पच्चयतो उदयब्बयदस्सने अतीतादिविभागं अनामसित्वा सब्बसाधारणतो अविज्जादिपच्चया वेदनासम्भवं लब्भमानतं पस्सति, न उप्पादं. अविज्जादिअभावे च तस्सा असम्भवं अलब्भमानतं पस्सति, न भङ्गं. खणतो उदयब्बयदस्सने पच्चुप्पन्नानं उप्पादं, भङ्गञ्च पस्सती’’ति, तं युत्तं. सन्ततिवसेन हि रूपारूपधम्मे उदयतो, वयतो च मनसि करोन्तस्स अनुक्कमेन भावनाय बलप्पत्तकाले ञाणस्स तिक्खविसदभावप्पत्तिया खणतो उदयब्बया उपट्ठहन्तीति. अयञ्हि पठमं पच्चयतो उदयब्बयं मनसि करोन्तो अविज्जादिके पच्चयधम्मे विस्सज्जेत्वा उदयब्बयवन्ते खन्धे गहेत्वा तेसं पच्चयतो उदयब्बयदस्सनमुखेन खणतोपि उदयब्बयं मनसि करोति.
तस्स यदा ञाणं तिक्खं विसदं हुत्वा पवत्तति, तदा रूपारूपधम्मा खणे खणे उप्पज्जन्ता, भिज्जन्ता च हुत्वा उपट्ठहन्ति. तेन वुत्तं ‘‘एवम्पि रूपस्स उदयो’’तिआदि. तत्थ एवम्पि रूपस्स उदयोति एवं वुत्तनयेन अविज्जासमुदयापि. तण्हा…पे… कम्म…पे… आहारसमुदयापि रूपस्स सम्भवो. एवम्पि रूपस्स वयोति एवं वुत्तनयेनेव अविज्जानिरोधापि तण्हा…पे… आहारनिरोधापि रूपस्स वयो अनुप्पादोति पच्चयतो वित्थारेन मनसिकारं करोति ¶ . एवम्पि रूपं उदेतीति एवं वुत्तनयेन निब्बत्तिलक्खणं पस्सन्तोपि कम्मसमुट्ठानरूपम्पि आहारउतुचित्तसमुट्ठानरूपम्पि उदेति उप्पज्जति निप्पज्जतीति. एवं वुत्तनयेनेव विपरिणामलक्खणं पस्सन्तो कम्मसमुट्ठानरूपम्पि आहारउतुचित्तसमुट्ठानरूपम्पि ¶ वेति निरुज्झतीति खणतो वित्थारेन मनसिकारं करोतीति योजना.
७२५. एवं मनसि करोतो न याव उदयब्बयञाणं उप्पज्जति, ताव उदयब्बया सुट्ठु पाकटा न होन्तीति कत्वा वुत्तं ‘‘इति किरिमे धम्मा…पे… पटिवेन्ती’’ति, नयदस्सनवसेन वा एवं वुत्तं. पठमञ्हि पच्चुप्पन्नधम्मानं उदयब्बयं दिस्वा अथ अतीतानागते नयं नेति. दुक्खादिसच्चप्पभेदा, अनुलोमादिपटिच्चसमुप्पादप्पभेदा, एकत्तादिनयप्पभेदा, अनिच्चतादिलक्खणप्पभेदा च सच्चपटिच्चसमुप्पादनयलक्खणप्पभेदा. पटिच्चसमुप्पादग्गहणेनेव चेत्थ पटिच्चसमुप्पन्नधम्मानम्पि गहणं, तेसम्पि अत्तनो फलं पति पटिच्च समुप्पादभावतो.
७२६. यन्ति करणे पच्चत्तवचनं, येन ञाणेनाति अत्थं वदन्ति. यन्ति वा किरियापरामसनं. खन्धानं समुदयं पस्सति, खन्धानं निरोधं पस्सतीति एत्थ यदेतं दस्सनन्ति अत्थो. यं पनाति एत्थापि एसेव नयो. एत्थ च यथा अविज्जादिसमुदयनिरोधतो खन्धानं समुदयनिरोधस्स अञ्ञत्ता ‘‘अविज्जासमुदया रूपसमुदयो’’तिआदिवचनभेदो (पटि. म. १.५०) कतो, न एवं निब्बत्तिविपरिणामलक्खणेहि खन्धानं उदयब्बयस्स भेदो अत्थि अभिन्नाधिकरणत्ताति ‘‘निब्बत्तिलक्खणविपरिणामलक्खणानि पस्सन्तो खन्धानं उदयब्बयं पस्सती’’ति वचनभेदं अकत्वा वुत्तं. उप्पत्तिक्खणेयेव हीति हि-सद्दो हेतुअत्थो. यस्मा उप्पादक्खणेयेव निब्बत्तिलक्खणं, भङ्गक्खणेयेव च विपरिणामलक्खणं, तस्मा तानि पस्सन्तो खणतो खन्धानं उदयब्बये पस्सति नामाति ‘‘यं पना’’तिआदिना वुत्तमेवत्थं पाकटतरं करोति.
७२७. इच्चस्सेवन्ति एत्थ इति-सद्दो हेतुअत्थो. यस्मा ‘‘अविज्जा समुदया’’तिआदि पच्चयतो खन्धानं उदयब्बयदस्सनं, ‘‘निब्बत्तिलक्खण’’न्तिआदि खणतो, तस्माति अत्थो. अस्साति योगिनो. एवन्ति वुत्तप्पकारपरामसनं. ये पन ‘‘इच्चस्स पच्चयतो’’ति पठन्ति, तेसं इतीति वुत्तप्पकारपरामसनं. जनकावबोधतोति खन्धानं जनकस्स अविज्जादिपच्चयस्स अवबुज्झनतो ¶ . जातिदुक्खावबोधतोति जातिसङ्खातस्स दुक्खस्स अवबुज्झनतो. दुक्खसच्चं पाकटं होति एकदेसदस्सनेन पब्बतसमुद्दादिदस्सनकानं ¶ विय. मरणदुक्खावबोधतोति एत्थापि एसेव नयो. ‘‘पच्चयानुप्पादेना’’ति एतेन पच्चयानं अनुप्पादनिरोधो इध पच्चयनिरोधोति दस्सेति. पच्चयवतन्ति पच्चयतो उप्पज्जनकानं. यञ्चस्स उदयब्बयदस्सनन्ति यं अस्स योगिनो पच्चयतो, खणतो च उदयब्बयानं दस्सनं. तत्थ असम्मोहो, तप्पधानो वा वितक्कादिधम्मपुञ्जो मग्गो वायं लोकिकोति निय्यानानुलोमतो लोकिको मग्गो एवायं. इति तस्मा मग्गसच्चं पाकटं होति सभावावबोधतो. तेनाह ‘‘तत्र सम्मोहविघाततो’’ति, तदङ्गवसेनाति अत्थो. अथ वा यथावुत्तो सम्मादिट्ठिसङ्खातो मग्गो अरियमग्गस्स उपायभूतो असम्मोहसभावो अत्तानम्पि पकासेति पदीपो वियाति मग्गसच्चं पाकटं होति. स्वायं पाकटभावो मोहन्धकारविधमनेनाति आह ‘‘तत्र सम्मोहविघाततो’’ति.
७२८. ‘‘अविज्जापच्चया’’तिआदिको अनुलोमो पटिच्चसमुप्पादो पवत्तिया अनुलोमनतो. ‘‘अविज्जासमुदया’’तिआदिना अविज्जादीसु सन्तेसूति अयमत्थो वुत्तोति आह ‘‘इमस्मिं सति इदं होतीति अवबोधतो’’ति. पवत्तिया विलोमनतो ‘‘अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा’’तिआदिको पटिलोमो पटिच्चसमुप्पादो. ते च सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना ‘‘जरामरणं, भिक्खवे, अनिच्चं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्न’’न्तिआदिवचनतो (सं. नि. २.२०). पटिच्चसमुप्पन्नस्स च पाकटता पच्चयाकारपाकटताय एव ‘‘इमस्सेतं फल’’न्ति अवबोधतो.
७२९. पुरिमपुरिमानं निरोधो उत्तरुत्तरानं उप्पादानुबन्धोति अयमत्थो पच्चयतो उदयदस्सनेन सिज्झमानो एकत्तनयाधिगमाय होति. यतो ‘‘अञ्ञो करोति, अञ्ञो पटिसंवेदयती’’तिआदि (सं. नि. २.१७) वोहारसिद्धिया उच्छेददिट्ठिया अनोकासता. तेनाह ‘‘हेतुफलसम्बन्धेना’’तिआदि. सङ्खारा खणे खणे उप्पज्जन्तीति अयमत्थो खणतो उदयदस्सनेन सिज्झमानो नानत्तनयाधिगमाय होति. यतो पच्चयपच्चयुप्पन्नानं सभावभेदावबोधतो ‘‘सो करोति, सो पटिसंवेदयती’’तिआदिनयप्पवत्ताय सस्सतदिट्ठिया अनोकासता. तेनाह ‘‘खणतो उदयदस्सनेना’’तिआदि. पच्चयतो ¶ उदयब्बयदस्सनेन पच्चये सति फलस्स भावो, असति अभावोति इमस्स अत्थस्स सिद्धिया अत्थितामत्तेनेव ते धम्मा कारणन्ति अब्यापारनयो पाकटो होति. यतो अत्तदिट्ठिया अनोकासता वसवत्तिताय अलब्भनेय्यतो ¶ . तेन वुत्तं ‘‘धम्मान’’न्तिआदि. अवसवत्तिभावो परायत्तता, सा च सप्पच्चयताय वेदितब्बा. पच्चयतो उदयदस्सनेन तेहि तेहि पच्चयेहि इमे धम्मा उप्पज्जन्ति, उप्पज्जमाना च पच्चयानुरूपमेव उप्पज्जन्तीति हेतुफलस्स हेतुअनुरूपतो सिद्धिया अकिरियदिट्ठिया अनोकासतावाति आह ‘‘पच्चयतो पना’’तिआदि. सति कारणे कुतो अकिरियवादो. करोतीति हि कारणं.
७३०. पच्चयतो उदयं पस्सतो पच्चये सति सभावे सति फलस्स सम्भवोति अत्थितामत्तेन उपकारकताति सङ्खतानं निरीहता, असति च अभावोति पच्चयाधीनवुत्तिता च विञ्ञायमाना अत्तसुञ्ञतं विभावेतीति आह ‘‘पच्चयतो चस्स…पे… तावबोधतो’’ति. अनिच्चलक्खणं पाकटं होति खणतो उदयब्बयदस्सनेन सङ्खारानं उदयब्बयतो परिच्छिन्नताय विञ्ञायमानत्ता. तेनाह ‘‘हुत्वा अभावावबोधतो’’ति. उप्पज्जित्वा निरुज्झनञ्हि हुत्वा अभावो. पुब्बन्तापरन्तविवेको अतीतानागतभावसुञ्ञता. न हि सङ्खारा खणत्तयतो पुब्बे, पच्छा च विज्जन्ति, तस्मा पुब्बन्तापरन्तविवेकावबोधतोति आदिअन्तवन्ततापटिवेधतोति अत्थो. दुक्खलक्खणम्पि पाकटं होति उदयब्बयदस्सनेनाति सम्बन्धो. उप्पज्जित्वा भिज्जन्ता सङ्खारा उप्पादतो उद्धं जराभङ्गावत्थन्तरुप्पत्तिया निरन्तरं विबाधीयन्तेव. सा च नेसं विबाधियमानता सम्मा उदयब्बयदस्सनेन विभूता होतीति आह ‘‘दुक्ख…पे… बोधतो’’ति.
सभावलक्खणम्पीति उदयब्बयदस्सनेन न केवलं अनिच्चदुक्खलक्खणमेव, अथ खो पथवीफस्सादीनं कक्खळफुसनादिसञ्ञितं सभावसङ्खातं लक्खणम्पि पाकभावविद्धं सभावावच्छिन्नं पाकटं होति. तेनाह ‘‘उदयब्बयपरिच्छिन्नावबोधतो’’ति. सभावलक्खणेति सभावसञ्ञिते लक्खणे, तंतंधम्मानं सलक्खणे. सङ्खतलक्खणस्स तावकालिकत्तम्पीति उप्पादादिसङ्खतलक्खणस्स उप्पादक्खणादिपरित्तकालिकतापि खणन्तरानवट्ठानतो ¶ तस्स. तेनाह ‘‘उदयक्खणे’’तिआदि. उदयवयमत्तग्गहणञ्चेत्थ उदयब्बयदस्सनवसेनेव इमस्स ञाणस्स पवत्तनतो, न ठितिक्खणस्स अभावा.
७३१. न केवलञ्च निच्चनवा, अथ खो परित्तकालट्ठायिनो. कथन्ति आह ‘‘सूरियुग्गमने’’तिआदि. तत्थ उदके दण्डेन कतलेखा उदके दण्डराजि. उस्सावबिन्दुआदयो पञ्च किच्चापि उत्तरुत्तरि अतिपरित्तट्ठायिभावदस्सनत्थं निदस्सिता, तथापि ते दन्धनिरोधा एव ¶ निदस्सिता, ततोपि लहुतरनिरोधत्ता सङ्खारानं. तथा हि गमनस्सादानं देवपुत्तानं हेट्ठुपरियायेन पटिमुखं धावन्तानं सिरसि पादे च बन्धखुरधारा सन्निपाततोपि सीघतरो रूपधम्मानं निरोधो वुत्तो, पगेव अरूपधम्मानं. न केवलं निच्चनवा, नापि परित्तकालट्ठायिनोव, अथ खो असारा. कथन्ति आह ‘‘माया’’तिआदि. मायादयो हि मणिआदिवसेन दिस्समाना अतंसभावताय असारा. तत्थ मन्तोसधभाविता इन्दजालादिका माया. मिगतण्हिका मरीचि. सुपिनमेव सुपिनन्तं. मण्डलाकारेन आविज्झियमानं अलातमेव अलातचक्कं. गन्धब्बदेवपुत्तानं कीळनिच्छावसेन नगरं विय आकासे उपट्ठानमत्तं गन्धब्बनगरं.
एत्तावताति य्वायं ‘‘जातं रूपं पच्चुप्पन्न’’न्तिआदिपाळिनयानुसारेन (पटि. म. १.४९), ‘‘यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्न’’न्तिआदिपाळिनयानुसारेन (म. नि. १.३४७, ३६१; २.११३; ३.८६, ८९; पटि. म. १.४८) वा याव उदयब्बयपटिवेधा भावनाविधि आरद्धो, एत्तावता. कलापसम्मसनादिकोपि हि सब्बो भावनाविधि उदयब्बयञाणुप्पादनस्सेव, न परिसपरिसरीरकरबन्धोति. वयधम्ममेवाति भिज्जनसभावमेव. वयं उपेति अत्तनो धम्मताय. यञ्हि उपक्कमेन विनस्सतीति वुच्चति, तम्पि अत्तनो धम्मताय एव विनस्सति अहेतुकत्ता विनासस्स. उपक्कमहेतु पन विसदिसुप्पादो होति. इमिना आकारेनाति ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति (सं. नि. ५.१०८१; महाव. १६; पटि. म. २.३०) हि वुत्तं, तस्मा वयं अनालम्बित्वापि ‘‘वयधम्ममेव उप्पज्जती’’ति उदयस्स, ‘‘उप्पन्नञ्च इदं वयं उपेती’’ति वयस्स च इमिना यथावुत्तेन पच्चक्खकरणाकारेन. अधुना उप्पन्नं, न ताव बलप्पत्तन्ति आह ‘‘तरुणविपस्सनाञाण’’न्ति. कलापसम्मसनादिवसेन पवत्तं ¶ सम्मसनं न निप्परियायेन विपस्सनासमञ्ञं लभति, उदयब्बयानुपस्सनादिवसेन पवत्तमेव लभतीति आह ‘‘यस्साधिगमा आरद्धविपस्सकोति सङ्खं गच्छती’’ति.
विपस्सनुपक्किलेसकथावण्णना
७३२. इमाय उदयब्बयानुपस्सनासङ्खाताय तरुणविपस्सनाय वसेन, न आरद्धविपस्सनानं भङ्गानुपस्सनादिसङ्खाताय तरुणविपस्सनाय, नापि निब्बिदानुपस्सनादिसङ्खाताय ¶ बलवविपस्सनाय वसेनाति अत्थो. न हि तदा विपस्सनुपक्किलेसा उप्पज्जन्तीति. आरद्धविपस्सकस्साति च आरद्धविपस्सकस्सेवाति एव-कारो लुत्तनिद्दिट्ठो. तेनाह ‘‘विपस्सनुपक्किलेसा ही’’तिआदि. दिट्ठिगाहादिवत्थुभावेन विपस्सनं उपक्किलेसन्तीति विपस्सनुपक्किलेसा. ‘‘अरियसावकस्सा’’ति इदं उक्कट्ठनिद्देसेन वुत्तं बलवविपस्सनापत्तस्सापि अनुप्पज्जनतो. विप्पटिपन्नकस्साति सीलविपत्तिआदिवसेन यथा तथा विप्पटिपन्नकस्स. तस्स पन पटिपत्तिया गरहितब्बतं दस्सेन्तो ‘‘विप्पटिपन्नकस्सा’’ति आह. च-सद्दो उपरिपदद्वयेपि योजेतब्बो. निक्खित्तकम्मट्ठानस्साति विपस्सनं आरभित्वा अन्तरा वोसानं आपन्नस्स. कुसीतपुग्गलस्साति सीलसम्पन्नस्सेव कोसज्जेन भावनं अननुयुञ्जन्तस्स. अथ वा विप्पटिपन्नकस्साति विपस्सनाभावनासङ्खाताय सम्मापटिपत्तिया अभावेन विगरहितपटिपत्तिकस्स. विपस्सनापटिपत्तियेव हि ससम्भारा पुब्बभागे सम्मापटिपत्ति, तदञ्ञा विप्पटिपत्ति, सा च तत्थ निक्खित्तधुरस्स होति. निक्खित्तधुरता च कोसज्जेनाति वुत्तं ‘‘निक्खित्तकम्मट्ठानस्स कुसीतपुग्गलस्सा’’ति. युत्तप्पयुत्तस्साति योगेन ञाणेन भावनमनुयुञ्जन्तस्स. सा पन युत्तप्पयुत्तता समथवसेनापि होतीति आह ‘‘आरद्धविपस्सकस्सा’’ति. उप्पज्जन्तियेव न नुप्पज्जन्ति अञ्ञथा मग्गामग्गञाणस्सेव असम्भवतो.
ओभासादीसु ‘‘अरियधम्मो’’ति पवत्तं उद्धच्चं विक्खेपो धम्मुद्धच्चं, तेन धम्मुद्धच्चेन विपस्सनावीथितो उक्कमनेन विरूपं गहितं पवत्तितं मानसं धम्मुद्धच्चविग्गहितमानसं. ओभासो धम्मोति कारणूपचारेनाह, ईदिसं ओभासं विस्सज्जेन्तो मम अरियमग्गोति अत्थो. ओभासं आवज्जति ‘‘निब्बान’’न्ति वा ‘‘मग्गो’’ति वा ‘‘फल’’न्ति वा. निब्बानन्ति गण्हन्तो ¶ तत्थ पवत्तधम्मे मग्गफलभावेन गण्हाति, ञाणादिके पन मग्गफलभावेनेव गण्हाति. ततो विक्खेपो उद्धच्चन्ति ततो ओभासहेतु यो विक्खेपो, तं उद्धच्चन्ति अत्थो. ‘‘उद्धच्चेन विग्गहितमानसो’’ति सङ्खेपतो वुत्तमत्थं विवरितुं ‘‘अनिच्चतो’’तिआदि वुत्तं.
तत्थ अनिच्च…पे… नप्पजानाति ‘‘मग्गं पत्तोस्मी’’ति सञ्ञाय अनिच्चतादिवसेन मनसिकारस्सेव अभावतो. अयञ्च अत्थो –
‘‘यो हि कोचि, आवुसो, भिक्खु वा भिक्खुनी वा मम सन्तिके अरहत्तप्पत्तिं ¶ ब्याकरोति, सब्बो सो चतूहि मग्गेहि, एतेसं वा अञ्ञतरेन. कतमेहि चतूहि? इधावुसो, भिक्खु समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावेति, तस्स समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावयतो मग्गो सञ्जायति, सो तं मग्गं आसेवति भावेति बहुलीकरोति. तस्स तं मग्गं आसेवतो…पे… करोतो संयोजनानि पहीयन्ति अनुसया ब्यन्तीहोन्ति.
‘‘पुन चपरं, आवुसो, भिक्खु विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावेति…पे… समथविपस्सनं युगनद्धं भावेति…पे….
‘‘पुन चपरं, आवुसो, भिक्खुनो धम्मुद्धच्चविग्गहितं मानसं होति, होति सो, आवुसो, समयो यं तं चित्तं अज्झत्तमेव सन्तिट्ठति सन्निसीदति एकोदि होति समाधियति, तस्स मग्गो सञ्जायति…पे… अनुसया ब्यन्तीहोन्ती’’ति (अ. नि. ४.१७०) –
इमिना सुत्तपदेनेव वेदितब्बो. एत्थ हि चतुत्थमग्गविस्सज्जने यथावुत्तमग्गफलनिब्बानधम्मा धम्मो. तत्थ उद्धच्चं ‘‘अधिगतमग्गादिकोहमस्मी’’ति अमग्गादीसु विक्खेपो धम्मुद्धच्चं, तेन उपद्दुतं विग्गहितमानसं होति. निकन्ति ओभासादीसु अपेक्खा सुखुमरूपा तण्हा, सा विपस्सनाभिरतिआकारेन उपट्ठहन्ती अधिमानिकेन ‘‘धम्मो’’ति गय्हतीति आह ‘‘निकन्ति ‘धम्मो’ति निकन्तिं आवज्जती’’ति.
७३३. विपस्सनोभासोति विपस्सनाचित्तसमुट्ठितं, ससन्ततिपतितं उतुसमुट्ठानञ्च भासुरं रूपं. तत्थ विपस्सनाचित्तसमुट्ठितं योगिनो ¶ सरीरट्ठमेव पभस्सरं हुत्वा तिट्ठति, इतरं सरीरं मुञ्चित्वा ञाणानुभावानुरूपं समन्ततो पत्थरति, तं तस्सेव पञ्ञायति, तेन फुट्ठोकासे रूपगतम्पि पस्सति, पस्सन्तो च चक्खुविञ्ञाणेन पस्सति, उदाहु मनोविञ्ञाणेनाति वीमंसितब्बन्ति वदन्ति. दिब्बचक्खुलाभिनो विय तं मनोविञ्ञाणविञ्ञेय्यमेवाति वुत्तं विय दिस्सतीति. विपस्सनावीथि नाम पटिपाटिया पवत्तमाना विपस्सनाव. उक्कन्ता नाम होति योगिना ‘‘मग्गप्पत्तोम्ही’’ति अधिमानेन विस्सट्ठत्ता, तस्स वा ¶ योगिनो विपस्सना ततो एव वीथि उक्कन्ता नाम होति. मूलकम्मट्ठानन्ति विपस्सनमेवाह.
वेमत्ततायाति अप्पविपुलतावसेन विसदिसताय. अस्साति ओभासस्स. द्वीहि कुट्टेहि परिच्छिन्नं गेहं द्विकुट्टगेहं. तस्स किर अब्भन्तरेपि एका भित्ति होति बहिपि, उभिन्नं अन्तरे अनुपरियायपथं होति, सायन्हे तत्थ सन्थरितानि पञ्चवण्णानि कुसुमानि, विसदञाणस्स ओभासेन फरितट्ठाने रूपगतञ्च दिब्बचक्खुनो विय पञ्ञायन्ति. तेन वुत्तं ‘‘भन्ते मय्ह’’न्तिआदि.
एवं ओभासस्स वेमत्तताय वत्थुं दस्सेत्वा चिरकालविप्पलम्बने वत्थुं दस्सेतुं ‘‘अयं पना’’तिआदि वुत्तं. तत्थ अयं पन विपस्सनुपक्किलेसोति वक्खमानप्पकारं सन्धायाह, न सब्बं. सोति सो समथविपस्सनालाभी अधिमानिको.
दिवासनेति दिवाट्ठाने निसीदितब्बआसने. पठमं ‘‘पञ्हं पुच्छिस्सामी’’ति चिन्तितत्ता वुत्तं ‘‘पञ्हं, भन्ते, पुच्छितुं आगतोम्ही’’ति.
पच्छा उपायेन पुथुज्जनभावं विञ्ञापेत्वा कम्मट्ठाने नियोजेस्सामीति चिन्तितत्ता वुत्तं ‘‘अवस्सयो भविस्सामिच्चेवाहं आगतो’’ति, तस्स च पधानत्ता सावधारणं कत्वा वुत्तं. अयं धम्मोति अयं अरियमग्गानुगतो पटिसम्भिदाधम्मोति थेरस्स अज्झासयवसेन वदति. समाधिन्ति अभिञ्ञासमाधिं. अञ्चितकण्णोति निच्चलट्ठपितकण्णपुटो. पलायितुं आरद्धो भयेन. तेनाह ‘‘थेरो किर दोसचरितो’’ति. दोसचरितस्स हि सूरस्सापि सहसा भयं उप्पज्जति. तेनस्स खीणासवत्थेरो अज्झासयं ञत्वा ‘‘इमिना उपायेन पुथुज्जनभावं जानापेस्सामी’’ति ¶ हत्थिनिम्मापनादिमकासि. दोसचरितत्ता हि थेरो खिप्पं पटिविज्झि. खिप्पविरागी हि दोसचरितो.
७३४. तस्साति उदयब्बयञाणं मत्थकं पापेन्तस्स योगिनो. ‘‘एवम्पि रूपं उदेति, एवम्पि रूपं वेती’’तिआदिना उदयब्बयानुपस्सनमेवेत्थ तुलनं, तीरणञ्च वेदितब्बं. यथा देवानमिन्देन खित्तं वजिरं अमोघं, अप्पटिहतञ्च होति, एवमिदम्पि ञाणं निपुणं उदयब्बयदस्सनेति ¶ वुत्तं ‘‘विस्सट्ठइन्दवजिरमिवा’’तिआदि. तत्थ तिखिणन्ति अकुण्ठं. सूरन्ति तेजवन्तं. अतिविसदन्ति निसितभावेन अतिविय पटुतरं ञाणं उप्पज्जति. तथा हिनेन योगी ‘‘मग्गप्पत्तोस्मी’’ति मञ्ञति.
विपस्सनापीतीति विपस्सनाचित्तसम्पयुत्ता पीति. खुद्दकादयो पीतियो हेट्ठा वण्णिता एव. यस्मा उदयब्बयानुपस्सनाय वीथिपटिपन्नाय अनुक्कमेन पञ्च पीतियो उप्पज्जन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘अयं पञ्च…पे… उप्पज्जती’’ति. मत्थकप्पत्तेन पन उदयब्बयञाणेन सद्धिं फरणापीतियेव होति. उपचारप्पनाक्खणतो अञ्ञदापि हि फरणापीति होतियेव. तेनाह ‘‘सकलसरीरं पूरयमाना उप्पज्जती’’ति.
पस्सद्धिआदीनि छ युगळकानि अञ्ञमञ्ञावियोगिनीति पस्सद्धिया उप्पन्नाय इतरापि उप्पन्ना एव होन्तीति किच्चदस्सनमुखेन ता सब्बापि दस्सेन्तो ‘‘कायचित्तानं नेव दरथो, न गारव’’न्तिआदिमाह. तत्थ कायग्गहणेन रूपकायस्सपि गहणं वेदितब्बं, न वेदनादिक्खन्धत्तयस्सेव. कायप्पस्सद्धिआदयो हि रूपकायस्सापि दरथादिनिम्मद्दिकाति. कायचित्तानि पस्सद्धानि…पे… उजुकानियेव होन्ति तेसं अपस्सद्धादिभावस्स हेतुभूतानं उद्धच्चादिथिनमिद्धादिदिट्ठिमानादिसेसनीवरणादिअस्सद्धियादिमायासाथेय्यादिसंकिलेसधम्मानं विधमनवसेन तदा विपस्सनाचित्तुप्पादस्स पवत्तनतो. तस्मिं समयेति तस्मिं उदयब्बयञाणुप्पत्तिसमये. मनुस्सानं अयन्ति मानुसी, मनुस्सयोग्गा कामसुखरति, तादिसेहि मनुस्सविसेसेहि अनुभवितब्बतानतिवत्तनतो दिब्बा रतिपि सङ्गहिता, मानुसीसदिसताय कामसुखभावेन दिब्बा रतिपि वा, तस्सा अतिक्कन्तताय न मानुसीति अमानुसी.
सुञ्ञागारन्ति ¶ यं किञ्चि विवित्तं सेनासनं, विपस्सनं एव वा. सापि हि निच्चभावादिसुञ्ञताय, योगिनो सुखसन्निस्सयताय च ‘‘सुञ्ञागार’’न्ति वत्तब्बतं लभति. चित्तस्स अनुपस्सनकरानं किलेसानं विगमेन सन्तचित्तस्स. संसारे भयस्स इक्खनेन भिक्खुनो. सम्मा ञायेन रूपारूपधम्मानं उदयब्बयानुपस्सनादिवसेन विपस्सतो. सम्मसतो अनारद्धविपस्सनानं मनुस्सानं अविसयताय अमानुसी. विपस्सनापीतिसुखसञ्ञिता रति होतीति अयमेत्थ गाथाय सङ्खेपत्थो. दुतियगाथा पन उदयब्बयञाणमेव सन्धाय वुत्ता. तत्थ यतो यतोति रूपतो वा अरूपतो वा.
विपस्सनासुखन्ति ¶ विपस्सनाचित्तसम्पयुत्तं चेतसिकसुखं. यस्मा तंसमुट्ठितेहि अतिपणीतरूपेहि सब्बो कायो परिफुटो, परिब्रूहितो च होति. तस्मा वुत्तं ‘‘सकलसरीरं अभिसन्दयमान’’न्ति.
अधिमोक्खोति सद्धा, न येवापनकाधिमोक्खोति अधिप्पायो. सा चेत्थ न कम्मफलं, रतनत्तयं वा सद्दहनवसेन पवत्ता, अथ खो किलेसकालुस्सियापगमेन सम्पयुत्तानं अतिविय पसन्नभावहेतुभूता. तेनाह ‘‘विपस्सनासम्पयुत्ता…पे… सद्धा उप्पज्जती’’ति.
पुरिमुप्पन्नभावनाबलसंसिद्धं समप्पवत्तं वीरियं सम्पयुत्तधम्मानं संकिलेसपक्खतो कोसज्जतो पग्गण्हनतो पग्गहो. तेनाह ‘‘पग्गहोति वीरिय’’न्तिआदि.
सुपट्ठिताति सभावसल्लक्खणेन आरम्मणे सुट्ठु उपट्ठिता. सुपतिट्ठिताति पटिपक्खविगमेन तेन अचलनीयताय सुट्ठु पतिट्ठिता. ततो एव निखाता विय अचला. अचलभावेनेव पब्बतराजसदिसाति तीहिपि पदेहि सुपतिट्ठितमेव दस्सेति. सोति योगावचरो. यं यं ठानन्ति यं यं अत्तनो उपतिट्ठानट्ठानं रूपं वा अरूपं वा. ओक्खन्दित्वाति अनुपविसित्वा. पक्खिन्दित्वाति तस्सेव वेवचनं. दिब्बचक्खुनो परिभण्डभूतस्स यथाकम्मूपगञाणस्स उपट्ठहन्ते परलोकसञ्ञिते सत्ते सन्धायाह ‘‘दिब्बचक्खुनो परलोको विया’’ति न दिब्बचक्खुनो परलोकविसयत्ता. वण्णायतनविसयञ्हि तन्ति. अस्स सति उपट्ठाति खायति, उपतिट्ठतीति वा अत्थो. यदग्गेन हि सति आरम्मणं ओक्खन्दित्वा ¶ उपतिट्ठति, तदग्गेन आरम्मणम्पिस्स ओक्खन्दित्वा उपतिट्ठतीति वुच्चति.
विचिनितविसयत्ता सङ्खारानं विचिनने मज्झत्तभावेन ठिता विपस्सनुपेक्खा. सा पन अत्थतो तथापवत्ता तत्रमज्झत्तुपेक्खाव. मनोद्वारावज्जनचित्तसम्पयुत्ता चेतना आवज्जने अज्झुपेक्खनवसेन पवत्तिया ‘‘आवज्जनुपेक्खा’’ति वुत्ता. उदयब्बयानं सुट्ठुतरं उपट्ठानतो तदनुपस्सनायं मज्झत्तभूता इध विपस्सनुपेक्खा नाम. ते पन उदयब्बया सब्बसङ्खारानन्ति आह ‘‘सब्बसङ्खारेसु मज्झत्तभूता’’ति. आवज्जनाय इन्दवजिरतत्तनाराचसदिसता, सूरतिक्खभावो च सब्बञ्ञुतञ्ञाणपुरेचरा विय तदनुचरञाणस्स तथाभावेन दट्ठब्बा.
विपस्सनानिकन्तीति ¶ विपस्सनाय निकामना अपेक्खा. ओभासादयो विपस्सनाय विजम्भनभूता तस्सा अलङ्कारो विय होन्तीति आह ‘‘ओभासादिपटिमण्डिताया’’ति. आलयन्ति अपेक्खं. सुखुमा, सन्ताकाराति सुखुमाकारा, सन्ताकारा च, सा चस्सा सुखुमसन्ताकारता भावनाय सातिसयप्पवत्तिया, यतो किलेसभावोपिस्सा दुविञ्ञेय्यो होति. तेनाह ‘‘या निकन्ति किलेसोति…पे… होती’’ति.
एतेसुपीति यथादस्सितेसु ञाणादीसुपि. ‘‘अञ्ञतरस्मिं उप्पन्ने’’ति इदं उप्पन्ने अञ्ञतरस्मिं ‘‘मग्गप्पत्तोम्ही’’तिआदिग्गहणदस्सनत्थं वुत्तं, न अञ्ञतरञ्ञतरस्सेव उप्पज्जनतो. न वापि हि उपक्किलेसा एकक्खणेपि उप्पज्जन्ति, पच्चवेक्खणा पन विसुं विसुं होति. ‘‘न वत मे इतो पुब्बे एवरूपा निकन्ति उप्पन्नपुब्बा’’ति इदं धम्मसभावदस्सनवसेन वुत्तं, न पन तदा योगिनो तथाचित्तप्पवत्तिवसेन. न हि सो तदा तं ‘‘निकन्ती’’ति जानाति, तथा सति तब्बिसयस्स ‘‘मग्गप्पत्तोम्ही’’तिआदिग्गहणस्स असम्भवो एव. तस्मा एवमस्स सिया ‘‘न वत मे एवरूपा भावनाभिरति उप्पन्नपुब्बा, अद्धा मग्गप्पत्तोम्ही’’ति.
७३५. उपक्किलेसवत्थुतायाति निप्परियायतो दिट्ठिमानतण्हा इध उपक्किलेसा तेसं वत्थुताय उप्पत्तिट्ठानताय. न सभावतोति आह ‘‘न अकुसलत्ता’’ति. यथा पन ओभासादयो, एवं निकन्तिपि दिट्ठिगाहादीनं ¶ ठानं होतीति वुत्तं ‘‘उपक्किलेसवत्थु चा’’ति. वत्थुवसेनेवाति गाहे अनामसित्वा गाहानं वत्थुतावसेनेव. अत्तवादी हि ‘‘अहंबुद्धिनिबन्धनो’’ति परिकप्पितो अत्ता ओभासस्स सामिभूतो ‘‘ममा’’ति सामिवचनस्स विसयभावेन गहितोति आह ‘‘मम ओभासो उप्पन्नोति गण्हतो हि दिट्ठिगाहो’’ति. ओभासस्स मनापग्गहणमुखेन तेन अत्तानं सेय्यादितो दहतीति वुत्तं ‘‘मनापो वत ओभासो उप्पन्नोति गण्हतो मानगाहो’’ति. अस्सादयतोति सम्पियायतो. तेसन्ति दिट्ठिगाहादिसञ्ञितानं उपक्किलेसानं वसेन. ओभासादीसूति ओभासादिनिमित्तं. कम्पनं यथारद्धविपस्सनाय अट्ठत्वा विक्खेपापत्ति, सा च ओभासादीसु तण्हादिगाहोति दस्सेन्तो ‘‘ओभासादीसु कम्पति…पे… समनुपस्सती’’ति आह.
ओभासनिमित्तं चित्तं विकम्पतीति सम्बन्धो. ओभासे वा विसयभूते उपक्किलेसेहि चित्तं ¶ विकम्पतीति योजना. तेनाह ‘‘येहि चित्तं पवेधती’’ति. सेसेसुपि एसेव नयो. उपट्ठानेति सतियं. उपेक्खाय चाति विपस्सनुपेक्खाय च.
मग्गामग्गववत्थानकथावण्णना
७३६. कुसलो पनातिआदीसु कम्मट्ठानकोसल्लयोगेन कुसलो. परिपक्कञाणताय पण्डितो. आगमब्यत्तिया ब्यत्तो. उपक्किलेसतब्बिसोधनेसु आदीनवानिसंसावबोधयोगतो बुद्धिसम्पन्नो. अयं खो सोति यो सो आचरियेन कम्मट्ठानदानकाले उदयब्बयञाणुप्पत्तिसमये उप्पज्जतीति वुत्तो, अयं खो सो ओभासो उप्पन्नोति उपक्किलेसवत्थुभावववत्थानं दस्सेत्वा इदानिस्स विपस्सनाय विसयभावूपनयनविधिं दस्सेन्तो ‘‘सो खो पना’’तिआदिमाह. तत्थ पठमनये अनिच्चलक्खणविभावनमेव दस्सितं, तस्मिं सिद्धे इतरम्पि लक्खणद्वयं सिद्धमेव होति. दुतियनये पन ओभासादिके निस्साय उप्पज्जनकदिट्ठिगाहादीनं उग्घाटनसमुग्घाटनपरियादानवसेन मनसिकारविधिं दस्सेतुं ‘‘सचे ओभासो अत्ता भवेय्या’’तिआदि वुत्तं. अरूपसत्तके ‘‘सचे सङ्खारा अत्ता भवेय्यु’’न्तिआदि ¶ (विसुद्धि. २.७२१) सब्बसङ्खारसङ्गण्हनवसेन सामञ्ञतो वुत्तं, इध ओभासादिवसेन सङ्खारे विभज्ज वुत्तं. सेसो मनसिकारविधि तत्थ वुत्तनयोवाति आह ‘‘सब्बं अरूपसत्तके वुत्तनयेन वित्थारेतब्ब’’न्ति.
ओभासं ‘‘नेतं ममा’’ति समनुपस्सन्तो तण्हागाहतो चित्तं विसोधेति, ‘‘नेसोहमस्मी’’ति समनुपस्सन्तो मानगाहतो, ‘‘न मेसो अत्ता’’ति समनुपस्सन्तो दिट्ठिगाहतो. तेनाह ‘‘ओभासं नेतं ममा’’तिआदि. एस नयो ञाणादीसुपि.
इमानि दस ठानानीति इमानि यथावुत्तानि ओभासादीनि दस उपक्किलेसकारणानि. पञ्ञा यस्स परिच्चिताति यस्स योगिनो पञ्ञा ओभासादीसु अनिच्चतादिग्गहणवसेन परिचितवती परिग्गहेत्वा उपपरिक्खित्वा ठिता. धम्मुद्धच्चस्स समग्गभावजाननेन धम्मुद्धच्चकुसलो होति.
वीथिपटिपन्नन्ति उदयब्बयानुपस्सनावसेन विपस्सनावीथिपटिपन्नं.
दिट्ठिविसुद्धियन्ति ¶ दिट्ठिविसुद्धियं अधिगतायं, दिट्ठिविसुद्धिञाणेन वा दिट्ठिया विसोधने दुक्खसच्चस्स ववत्थानं कतं होति दुक्खसच्चपरियापन्नस्स नामरूपस्स ववत्थानतो. नामरूपस्स पच्चया नामरूपसमुदयपक्खियाति आह ‘‘कङ्खा…पे… समुदयसच्चस्स ववत्थानं कत’’न्ति. अभिधम्मनयेन हि सब्बकिलेसा, कम्मञ्च समुदयसच्चं. इमिस्सन्ति इमायं. सम्माति अविपरीतं. मग्गस्साति अरियमग्गस्स उपायभूतमग्गस्स.
मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति वीसतिमपरिच्छेदवण्णना.
२१. पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसवण्णना
उपक्किलेसविमुत्तउदयब्बयञाणकथावण्णना
७३७. विपस्सनाचारस्स ¶ ¶ मत्थकप्पत्तिया सङ्खारुपेक्खाञाणं सिखाप्पत्ता विपस्सना. सिखाप्पत्ति पनस्स उदयब्बयञाणादीनं अत्तट्ठमानंवसेन जाताति आह ‘‘अट्ठन्नं पन ञाणानं वसेन सिखाप्पत्ता विपस्सना’’ति. ओळारिकोळारिकस्स सच्चपटिच्छादकमोहतमस्स विगमनेन सच्चप्पटिवेधानुकूलत्ता ‘‘सच्चानुलोमिकञाण’’न्ति अनुलोमञाणमाह. तानि पन ञाणानि सरूपतो दस्सेतुं ‘‘अट्ठन्नन्ति चा’’तिआदि आरद्धं. तत्थ उदयब्बयदस्सनेन सङ्खारानं अनिच्चलक्खणं, तदनुसारेन इतरलक्खणानि च विभावेन्तीयेव उदयब्बयानुपस्सना पवत्ततीति कत्वा ‘‘वीथिपटिपन्नविपस्सनासङ्खातं उदयब्बयानुपस्सनाञाण’’न्ति वुत्तन्ति केचि. तयिदं तस्स सब्बसो तीरणपरिञ्ञाभावमेव मञ्ञमानेहि वुत्तं. किञ्चापि हि उदयब्बयञाणं तीरणपरिञ्ञन्तोगधमेव, उदयब्बयादीनं पन जाननट्ठेन, पच्चक्खतो दस्सनट्ठेन च ञाणदस्सनानि, उदयब्बयञाणादीनि. तानियेव पटिपक्खतो विसुद्धत्ता ञाणदस्सनविसुद्धि, सा एव अरियमग्गो पटिपज्जति एतायाति पटिपदा चाति पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धीति वुत्तं. तं पन उप्पन्नमत्तं अप्पगुणं सन्धाय वुत्तं. पगुणञ्हि निच्चसञ्ञादिपहानसिद्धिया पहानपरिञ्ञाय अधिट्ठानभूतं. यतो तदविगमेन अट्ठारससु महाविपस्सनासु एकच्चा अधिगता एव होन्ति. न हि उदयब्बयानं पच्चक्खतो पटिवेधेन विना सामञ्ञाकारानं तीरणमत्तेन सातिसयं पटिपक्खपहानं सम्भवति. असति च पटिपक्खपहाने कुतो ञाणादीनं वजिरमिव अविहतवेगता, तिखिणविसदादिता वा. तस्मा पगुणभावप्पत्तं उदयब्बयञाणं पहानपरिञ्ञापक्खियमेव दट्ठब्बं. सब्बसङ्खारानं भङ्गस्सेव अनुपस्सना भङ्गानुपस्सना, तदेव ञाणं भङ्गानुपस्सनाञाणं. यथाभूतदस्सावी भायति एतस्माति भयं, तेभूमकधम्मा, तेसु भयतो उपट्ठितेसु भायितब्बाकारगाहिञाणं भयतुपट्ठानञाणं. मुञ्चितुं इच्छतीति मुञ्चितुकम्यं, चित्तं, पुग्गलो वा, तस्स भावो मुञ्चितुकम्यता ¶ , तदेव ञाणं मुञ्चितुकम्यताञाणं. पुन ¶ पटिसङ्खानाकारेन पवत्तं ञाणं पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं. निरपेक्खताय सङ्खारानं उपेक्खनवसेन पवत्तञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणं. तस्माति यस्मा उपक्किलेसविमुत्तं उदयब्बयञाणादिनवविधञाणं पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धि, तस्मा.
७३८. ‘‘उपक्किलेसविमुत्त’’न्ति विसेसनेन विभावितमत्थं अनवबुज्झन्तो चोदको ‘‘पुन उदयब्बयञाणे योगो किमत्थियो’’ति पुच्छति. तत्थ किमत्थियोति किं पयोजनो निरत्थको, पगेव निब्बत्तितत्ता पक्कस्स पचनं वियाति अधिप्पायो. अथ वा लक्खणसल्लक्खणादिहेतुपटिपाटिग्गहणवसेन तमत्थं ञापेतुकामो आचरियोव कथेतुकम्यतावसेन ‘‘किमत्थियो’’ति पुच्छति. लक्खणसल्लक्खणत्थोति अनिच्चादिलक्खणानं सम्मदेव उपधारणत्थो. तत्थ कारणं दस्सेन्तो ‘‘उदयब्बयञाणं ही’’तिआदिमाह. ननु च उदयब्बयञाणं नाम सङ्खारानं उदयब्बयमेव पस्सति, न अनिच्चादिलक्खणत्तयं, तेन कथं अनिच्चतादिलक्खणत्तयसल्लक्खणं होतीति? न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं ‘‘उदयब्बयञाणं लक्खणत्तयविसयं होती’’ति. उदयब्बये पन पटिविद्धे अनिच्चलक्खणं पाकटं हुत्वा उपट्ठाति. ततो ‘‘यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता’’ति (सं. नि. ३.१५; ४५, ७७; ४.१, ४; पटि. म. २.१०) इतरलक्खणम्पि. अथ वा उदयब्बयग्गहणेन हुत्वा अभावाकारो, अभिण्हसम्पटिपीळनाकारो, अवसवत्तनाकारो च विभूततरो होतीति कारणभावेन उदयब्बयञाणे योगस्स लक्खणत्तयसल्लक्खणत्थता वेदितब्बा, न सम्मुखेनेव. हेट्ठाति मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धितो हेट्ठा. तञ्हि ओभासादिउप्पत्तिहेतुताय तिक्खं विसदं हुत्वा पवत्तम्पि दिट्ठिआदीहि उपक्किलिट्ठत्ता कुण्ठं अविसदमेव जातं. तेनाह ‘‘दसहि…पे… नासक्खी’’ति.
७३९. अमनसिकाराति हेतुम्हि निस्सक्कवचनं. ‘‘किस्स अमनसिकारा’’ति हि इदं ‘‘केन पटिच्छन्नत्ता’’ति पुच्छितस्स पटिच्छादकस्स हेतुपुच्छा. सन्ततिया हिस्स पटिच्छन्नत्ता अनिच्चलक्खणं न उपट्ठाति, सा च सन्तति उदयब्बयामनसिकारेन पटिच्छादिका जाता. इरियापथेहि पटिच्छन्नत्ता दुक्खलक्खणं न उपट्ठाति, ते च इरियापथा अभिण्हसम्पटिपीळनामनसिकारेन पटिच्छादका जाता. घनेन पटिच्छन्नत्ता अनत्तलक्खणं ¶ न उपट्ठाति, ते च घना नानाधातुविनिब्भोगामनसिकारेन पटिच्छादका जाताति. उदयब्बयं पस्सतो ¶ न उदयावत्था वयावत्थं पापुणाति, वयावत्था वा उदयावत्थं. अञ्ञोव उदयक्खणो, अञ्ञोव वयक्खणोति एकोपि धम्मो खणवसेन भेदतो उपट्ठाति, पगेव अतीतादिकोति आह ‘‘उदयब्बयं पन…पे… उपट्ठाती’’ति. तत्थ सन्ततिया विकोपितायाति पुब्बापरियेन पवत्तमानानं धम्मानं अञ्ञोञ्ञभावसल्लक्खणेन सन्ततिया उग्घाटिताय. न हि सम्मदेव उदयब्बयं सल्लक्खेन्तस्स धम्मा सम्बन्धभावेन उपट्ठहन्ति, अथ खो अयोसलाका विय असम्बन्धभावेनाति सुट्ठुतरं अनिच्चलक्खणं पाकटं होति.
अभिण्हसम्पटिपीळनं मनसि कत्वाति यथापरिग्गहितउदयब्बयवसेन सङ्खारानं निरन्तरं पटिपीळियमानतं विबाधियमानतं मनसि करित्वा. इरियापथे उग्घाटितेति इरियापथे लब्भमानदुक्खपटिच्छादकभावे उग्घाटिते. एकस्मिञ्हि इरियापथे उप्पन्नस्स दुक्खस्स विनोदकं इरियापथन्तरं तस्स पटिच्छादकं विय होति, एवं सेसापीति इरियापथानं तंतंदुक्खपटिच्छादकभावे याथावतो ञाते तेसं दुक्खपटिच्छादकभावो उग्घाटितो नाम होति सङ्खारानं निरन्तरं दुक्खाभितुन्नताय पाकटभावतो. तेनाह ‘‘दुक्खलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाती’’ति. नानाधातुयोति नानाविधा पथवीआदिधातुयो नानाविधे सभावधम्मे. विनिब्भुजित्वाति ‘‘अञ्ञा पथवीधातु, अञ्ञा आपोधातू’’तिआदिना, ‘‘अञ्ञो फस्सो, अञ्ञा वेदना’’तिआदिना च विसुं विसुं कत्वा. घनविनिब्भोगे कतेति समूहघने, किच्चारम्मणघने च पभेदिते. या हेसा अञ्ञमञ्ञूपत्थद्धेसु समुदितेसु रूपारूपधम्मेसु एकत्ताभिनिवेसवसेन अपरिमद्दितसङ्खारेहि गय्हमाना समूहघनता, तथा तेसं तेसं धम्मानं किच्चभेदस्स सतिपि पटिनियतभावे एकतो गय्हमाना किच्चघनता, तथा सारम्मणधम्मानं सतिपि आरम्मणकरणभेदे एकतो गय्हमाना आरम्मणघनता च, ता धातूसु ञाणेन विनिब्भुजित्वा दिस्समाना हत्थेन परिमज्जियमानो फेणपिण्डो विय विलयं गच्छन्ति, ‘‘यथापच्चयं पवत्तमाना सुञ्ञा एते धम्मा धम्ममत्ता’’ति अनत्तलक्खणं पाकटतरं होति. तेन वुत्तं ‘‘नानाधातुयो…पे… उपट्ठाती’’ति.
७४०. धुवभावपटिक्खेपतो ¶ न निच्चन्ति अनिच्चं, खन्धपञ्चकं. यथाह ‘‘रूपं खो, राध, अनिच्चं, वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनिच्च’’न्ति (सं. नि. ३.१७२). तत्थ कारणं वदन्तो ‘‘उप्पादवयञ्ञथत्तभावा’’ति आह. उप्पादो निब्बत्तिलक्खणं, वयो विपरिणामलक्खणं, अञ्ञथत्तं जरा, तेसं सब्भावतोति अत्थो. हुत्वा अभावतोति ¶ उप्पज्जित्वा विनस्सनतो. एत्थ च पुरिमेन जातिजरामरणसब्भावतो अनिच्चन्ति दस्सेति, दुतियेन पाकभावविद्धंसाभावतो. यस्स भावेन खन्धपञ्चकं ‘‘अनिच्च’’न्ति वुच्चति, तं अनिच्चलक्खणन्ति दस्सेतुं ‘‘उप्पादवयञ्ञथत्त’’न्तिआदि वुत्तं. तेन हि तं ‘‘अनिच्च’’न्ति लक्खीयति. आकारविकारोति आकारविकति. अभावाकारो हि विकतिरूपेन लब्भति, विरूपत्ता न उप्पादाकारो. आकारविकारोति वा आकारविसेसो. हुत्वा अभावो हि पाकभावतो भिन्नो विद्धंसाभावत्ता तत्थ च अनिच्चलक्खणं निरुळ्हं. अनिच्चाकारो हि दुक्खानत्ताकारेहि विय उप्पादाकारतो च विसिट्ठो. तथा हि सद्दस्स विद्धंसाभावो सङ्खतभावेनपि साधीयति.
सङ्खतभावो च अत्थतो उप्पादवन्तता. उप्पादो च पाकभावसाधिता धरमानावत्था. इमिना नयेन दुक्खानत्तालक्खणानि वेदितब्बानि. अपिच यथा निच्चपटिक्खेपतो अनिच्चन्ति निच्चाकारपटिक्खेपतो यथावुत्तो अभावाकारसङ्खातो अनिच्चाकारो अनिच्चलक्खणं, एवं सुखपटिक्खेपतो दुक्खन्ति सुखाकारपटिक्खेपतो अभिण्हपटिपीळनाकारसङ्खातो दुक्खाकारो दुक्खलक्खणं, तथा अत्तपटिक्खेपतो अनत्ताति अत्ताकारपटिक्खेपतो अवसवत्तनाकारसङ्खातो अनत्ताकारो अनत्तलक्खणन्ति दट्ठब्बं. ते यिमे तयोपि आकारा असभावधम्मत्ता खन्धपरियापन्ना न होन्ति. खन्धेहि विना अनुपलब्भनीयतो खन्धविनिमुत्तापि न होन्ति. खन्धे पन उपादाय वोहारवसेन लब्भमाना तदादीनवविभावनाय विसेसकारणभूता तज्जापञ्ञत्तिविसेसाति वेदितब्बा.
तयिदं सब्बम्पीति यथावुत्तलक्खणत्तयञ्चेव लक्खितब्बञ्च खन्धपञ्चकं. ‘‘उदयब्बयानुपस्सनाञाणेन याथावसरसतो सल्लक्खेती’’ति इदं तदत्थे तब्बोहारवसेन वुत्तं. उदयब्बयञाणत्थञ्हि लक्खणारम्मणिकविपस्सना ‘‘उदयब्बयञाण’’न्ति कथिता. न हि उदयब्बयञाणं दुक्खलक्खणादिविसयं ¶ . तब्बिसयत्ते वा उदयब्बयञाणमेव न सिया, उदयब्बयञाणं पन तिक्खं, विसदञ्च कातुकामेन लक्खणत्तयतीरणमेव कातब्बं. परिकम्मसदिसञ्हेतं तस्स. एस नयो सेसञाणेसुपीति.
उपक्किलेसविमुत्तउदयब्बयञाणं निट्ठितं.
भङ्गानुपस्सनाञाणकथावण्णना
७४१. वहतीति ¶ पवत्तति. ञाणस्स तिक्खभावो भावनाय पगुणभावेन. पगुणा च भावना विक्खेपाभावतो आरम्मणे अप्पिता विय पवत्ततीति ञाणस्स तिक्खभावेन सङ्खारानं लहुउपट्ठानता दस्सिता. सङ्खारेसु पन उदयब्बयवसेन लहुं लहुं उपट्ठहन्तेसु उदयदस्सनञ्च ‘‘उप्पादवतो विनासो’’ति यावदेव वयदस्सनत्थं तस्स निब्बिदावहत्ताति वये एवस्स आभोगसमन्नाहारो मनसिकारो पवत्तति, तेन उप्पादादिं मुञ्चित्वा वयमेवारब्भ ञाणं उप्पज्जति. तेन वुत्तं ‘‘उप्पादं वा’’तिआदि. तत्थ उप्पादन्ति निब्बत्तिविकारं. ठितिन्ति ठितिप्पत्तं, जरन्ति अत्थो. पवत्तन्ति उपादिन्नकप्पवत्तं. निमित्तन्ति सङ्खारनिमित्तं. यं सङ्खारानं समुदयादिघनवसेन, सकिच्चपरिच्छेदताय च सविग्गहानं विय उपट्ठानं, तं सङ्खारनिमित्तं. केचि पन ‘‘पवत्तं नाम सङ्खारानं अविच्छेदेन पवत्तनं उप्पादोव, निमित्तं नाम उप्पन्नानं विज्जमानता ठानपरम्परा, तस्मा उप्पादमेव गण्हाति चे, पवत्तं गण्हाति नाम. ठितिंयेव गण्हाति चे, निमित्तं गण्हाति नामा’’ति वदन्ति, तं ‘‘उप्पादं वा’’तिआदिवचनेन विरुज्झति. न हि असति भेदे विकप्पो युत्तो. न सम्पापुणाति अग्गहणतो. किं पन सम्पापुणातीति आह ‘‘खय…पे… सन्तिट्ठती’’ति. तत्थ निरोधसद्दो अनुप्पादेपि दिस्सतीति भेदसद्देन विसेसितं, भेदसद्दो विसेसवाचकोपि होतीति वयसद्देन विसेसितं, सोपि अनिरोधवाचकोपि अत्थीति खयसद्देन विसेसितं, खयवयभेदसङ्खाते खणिकनिरोधेति अत्थो. सति सन्तिट्ठतीति सतिसीसेन ञाणमाह. एतस्मिं ठानेति उपक्किलेसविनिमुत्तस्स उदयब्बयञाणस्स तिक्खभावापत्तियं वुत्तनयेन उदयम्पि मुञ्चित्वा वयस्सेव मनसिकारकाले.
आरम्मणपटिसङ्खाति रूपवेदनादिआरम्मणं खयवयवसेनेव पटिसङ्खाय. यकारलोपेन हि निद्देसो ‘‘सयं अभिञ्ञा’’तिआदीसु (दी. नि. १.२८, ४०५) विय. यथावुत्तस्स ¶ वा आरम्मणस्स खयवयभेदवसेन पटिसङ्खा आरम्मणपटिसङ्खा. भङ्गानुपस्सनेति यो तदारम्मणस्स चित्तस्स भङ्गो, तस्स अनुपस्सने. पञ्ञाति पकारतो जानना. यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं इदानेव संवण्णीयति.
७४२. यं किञ्चि आरम्मणन्ति रूपं याव जरामरणन्ति विपस्सितब्बभावेन गहितं सब्बं सङ्खारगतमाह ¶ . पटिसङ्खानं नाम जाननं, तञ्च भङ्गानुपस्सनाय अधिप्पेतत्ता भङ्गतो दस्सनमेवाति आह ‘‘जानित्वा खयतो वयतो दिस्वाति अत्थो’’ति. तस्स ञाणस्साति सम्बन्धो.
रूपारम्मणमेव रूपारम्मणता यथा ‘‘देवो एव देवता’’ति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘रूपारम्मणं चित्त’’न्ति वुत्तं. रूपारम्मणताति वा भुम्मत्थे पच्चत्तवचनन्ति दस्सेन्तो ‘‘अथ वा रूपारम्मणभावे’’ति आह. अपरेन चित्तेन भङ्गं अनुपस्सतीति विपस्सनाविसयं भङ्गानुपस्सनमाह. एवञ्हि भङ्गानुपस्सना पगुणा होति, आरम्मणञ्चस्स विभूततरं हुत्वा उपट्ठाति. ञातन्ति आरम्मणमाह अनुपस्सनावसेन ञातत्ता. ञाणन्ति अनुपस्सनाञाणं. उभोपि विपस्सतीति तदुभयम्पि खयतो वयतो विपस्सतीति. अयं हेत्थ सङ्खेपत्थो – रूपस्स याव जरामरणस्स खयतो वयतो दस्सनं आरम्मणपटिसङ्खातं, दस्सनकञाणस्स खयतो वयतो दस्सनं आरम्मणपटिसङ्खाय भङ्गस्स अनुपस्सनन्ति उभयत्थ पञ्ञा. पुरिमं वा तदभावे अभावतो पच्छिमायं पक्खिपित्वा पच्छिमा एव पञ्ञा विपस्सने ञाणन्ति.
एत्थाति ‘‘तस्स चित्तस्स…पे… भङ्गं अनुपस्सती’’ति एत्थ. अनेकेहि आकारेहीति अनिच्चतो अनुपस्सनादीहि अनेकेहि आकारेहि. अनु-सद्दो ‘‘भिय्यो’’ति एतस्मिं अत्थेति आह ‘‘पुनप्पुनं पस्सती’’ति.
इध सङ्खतधम्मो नाम जातिजरामरणपकतिको, तस्स जाति आदिकोटि, जरा मज्झिमकोटि, मरणं ओसानकोटि. तत्थ किञ्चापि उप्पादादितिविधम्पि सङ्खतलक्खणताय अनिच्चलक्खणं, तथापि जातिजरासु दिट्ठासु न तथा अनिच्चलक्खणं पाकटं हुत्वा उपट्ठाति यथा वयक्खणेति आह ‘‘भङ्गो नाम अनिच्चताय परमा कोटी’’ति, उत्तमा कोटि ¶ परियोसानकोटीति अत्थो. यथा हि जराधम्मं, मरणधम्ममेव च जायतीति जाति अनिच्चताय आदि कोटि, तथा जातिधम्मं, मरणधम्ममेव च जीरतीति जरा मज्झिमा कोटि, जातिधम्मं, जराधम्ममेव च भिज्जतीति भङ्गो परमा कोटीति. अनिच्चतो अनुपस्सतीति न कलापतो सम्मसन्तो विय ‘‘अनिच्चं खयट्ठेना’’ति (पटि. म. १.४८) अनुमानवसेन, नापि आरद्धविपस्सको विय उदयग्गहणपुब्बकवयदस्सनवसेन, अथ खो उदयब्बयञाणानुभावेन पच्चक्खतो उपट्ठितेसु उदयवयेसु वुत्तनयेन उदयं मुञ्चित्वा भङ्गदस्सनवसेनेव अनिच्चतो अनुपस्सति, एवं अनुपस्सतो पनस्स निच्चगाहस्स लेसोपि नत्थीति ¶ आह ‘‘नो निच्चतो’’ति. तथा हेस निच्चसञ्ञं पजहतीति वुच्चति. एत्थ च ‘‘अनिच्चतो एव अनुपस्सती’’ति एव-कारो लुत्तनिद्दिट्ठोति तेन निवत्तितमत्थं दस्सेतुं ‘‘नो निच्चतो’’ति वुत्तं. न चेत्थ दुक्खतो अनुपस्सनादिनिवत्तनमासङ्कितब्बं पटियोगीनिवत्तनपरत्ता, एव-कारस्स उपरि देसनारुळ्हत्ता च तासं. दुक्खतो अनुपस्सतीतिआदीसुपि एसेव नयो.
अनिच्चतो ताव अनुपस्सना भङ्गानुपस्सकस्स युत्ता ‘‘भङ्गो नाम अनिच्चताय परमा कोटी’’ति, दुक्खादितो पन कथन्ति आह ‘‘अनिच्चस्स दुक्खत्ता’’तिआदि. एतेन यं अनिच्चं, तं एकन्ततो दुक्खं अनत्ता, ततो च न अभिनन्दनियादिरूपं. तस्मा उपरि निब्बत्तेतब्बतो ञाणपरिकम्मत्थञ्च इतरासम्पि छन्नं अनुपस्सनानं वसेन अनुपस्सतीति दस्सेति. केचि पनेत्थ ‘‘अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतोतिआदिना विसुं दस्सनकिच्चं नत्थि, भङ्गदस्सनेनेव सब्बं दिट्ठं होती’’ति वदन्ति, तं भङ्गानुपस्सनाय मत्थकप्पत्तियं युत्तं, ततो पन पुब्बभागे अनेकाकारवोकारा अनुपस्सना इच्छितब्बाव. अञ्ञथा ‘‘अनिच्चतो अनुपस्सती’’तिआदिका (पटि. म. १.५१) पाळि, ‘‘अनेकेहि आकारेहि पुनप्पुनं पस्सती’’ति आगता तस्सा अट्ठकथा च विरोधिता सिया. तदेव अनिच्चतो दिट्ठमेव सब्बसङ्खारगतं.
न तं अभिनन्दितब्बन्ति तं सङ्खारगतं तण्हादिट्ठाभिनन्दनवसेन ‘‘एतं मम, एसो मे अत्ता’’ति न अभिनन्दितब्बं. न तत्थ रञ्जितब्बन्ति तत्थ सङ्खारगते रञ्जनवसेन न पवत्तितब्बं, कामरागो, भवरागो वा न पवत्तेतब्बोति ¶ अत्थो. रागं निरोधेतीति रागं विक्खम्भननिरोधं पापेति, विक्खम्भेतीति अत्थो. तेनाह ‘‘लोकिकेनेव ताव ञाणेना’’ति. सति च विक्खम्भने कथं समुदयोति आह ‘‘नो समुदेति, समुदयं न करोती’’ति.
एवं विरत्तोति एवं भङ्गानुपस्सनानुसारेन विरत्तो. यथा दिट्ठं सम्पति उपट्ठितं सङ्खारगतं निरोधेति निरोधं मनसि करोति, अदिट्ठम्पि अतीतानागतं अन्वयञाणवसेन यथा इदं एतरहि, एवं इतरेपीति अनुमिनन्तो निरोधेति मनसिकतस्सापि निरोधं करोति. नो समुदेतीति एत्थापि एसेव नयो, नो समुदयं मनसि करोतीति अत्थो.
एवं पटिपन्नोति एवं वुत्तप्पकारेन अनिच्चानुपस्सनादिवसेन पटिपन्नो. सद्धिं खन्धाभिसङ्खारेहि ¶ किलेसानं परिच्चजनतोति खन्धेहि, अभिसङ्खारेहि च सह किलेसानं पजहनतो. किलेसे हि पजहन्तो तन्निमित्तककम्मं, ततो निब्बत्तनके खन्धे च पजहति नाम. सङ्खतदोसदस्सनेनाति सङ्खतधम्मेसु अनिच्चदुक्खतादिआदीनवदस्सनेन. तब्बिपरीतेति निच्चसुखादिसभावे. तन्निन्नतायाति तदधिमुत्तताय. पटिनिस्सग्गसद्दो परिच्चागत्थो, पक्खन्दनत्थो चाति पटिनिस्सग्गस्स दुविधता वुत्ता. तत्थ पक्खन्दनं अधिमुच्चनं. यथावुत्तेनाति तदङ्गादिप्पहानप्पकारेन, तन्निन्नप्पकारेन च. निब्बत्तनवसेनाति उप्पादनवसेन. निब्बत्तेन्तो हि किलेसे आदियतीति ते अनिब्बत्तेन्तो किलेसे न आदियति नाम. अदोसदस्सितावसेनाति दोसानं अदस्साविभावेन. सङ्खतारम्मणं आदियतीति योजना. अनादीनवदस्सिताय हि सङ्खारे आदियतीति आदीनवदस्सिताय ते न आदियति न गण्हाति.
७४३. अस्साति योगिनो. तेहि ञाणेहीति अनिच्चानुपस्सनादिञाणेहि. तन्ति पहानं. निच्चसञ्ञन्ति निच्चगाहं, सञ्ञासीसेन निद्देसो. सुखसञ्ञं अत्तसञ्ञन्ति एत्थापि एसेव नयो. सप्पीतिकं तण्हन्ति सउप्पिलावितं अभिपत्थनं.
७४४. ‘‘वत्थुसङ्कमना’’ति एत्थ विपस्सनाय पवत्तिट्ठानभावतो रूपादिआरम्मणं ‘‘वत्थू’’ति अधिप्पेतन्ति दस्सेन्तो ‘‘रूपस्सा’’तिआदिमाह. तत्थ सङ्कमनाति विपस्सनाभावसामञ्ञतो एकत्तनयेन वुत्तं ¶ , अञ्ञथा अञ्ञदेव रूपभङ्गविसयं ञाणं, अञ्ञदेव तदारम्मणचित्तभङ्गविसयन्ति कुतो सङ्कमना. पञ्ञाविवट्टनायपि एसेव नयो. पञ्ञायाति उदयब्बयदस्सनवसेन पवत्तमानाय विपस्सनापञ्ञाय. वयस्सेव गहणवसेन उदयतो विनिवट्टना. तेनाह ‘‘उदयं पहाय वये सन्तिट्ठना’’ति. ‘‘अनन्तरमेव आवज्जनसमत्थता’’ति इमिना भङ्गानुपस्सनाय पगुणबलवभावमाह.
७४५. उभोति दिट्ठादिट्ठभावेन द्वेपि आरम्मणानि. एकववत्थनाति खणभङ्गुरताय समानाति ववत्थापना.
संविज्जमानम्हीति पच्चक्खतो उपलब्भमाने पच्चुप्पन्ने. विसुद्धदस्सनोति भङ्गदस्सनस्स परिबन्धविधमनेन विसुद्धञाणो, सुविसुद्धभङ्गदस्सनोति अत्थो. तदन्वयं नेतीति तस्स पच्चुप्पन्नसङ्खारभङ्गदस्सिनो ञाणस्स अन्वयं अनुगतभूतं ञाणं पवत्तेति. कत्थ पन पवत्तेतीति ¶ आह ‘‘अतीतनागते’’ति, अतीते, अनागते च सङ्खारगते. सब्बेपीतिआदि तस्स पवत्तनाकारदस्सनं.
भङ्गसङ्खाते निरोधे, न निब्बानसङ्खातेति अधिप्पायो. एसाति या आरम्मणन्वयेन उभो दिट्ठादिट्ठे खणभङ्गुरताय एकभावेन ववत्थापना, एसा वयलक्खणे विपरिणामलक्खणे विपस्सना भङ्गानुपस्सनाति अत्थो.
७४६. आरम्मणञ्च पटिसङ्खातिआदि भङ्गानुपस्सनाय दुप्पटिविज्झत्ता वुत्तस्सेवत्थस्स दळ्हीकरणं. तयिदं भङ्गदस्सनं सङ्खारानं अवसवत्तनावबोधनेन अनत्तलक्खणपटिवेधायाति तं दस्सेन्तो ‘‘सुञ्ञतो च उपट्ठान’’न्ति आह. आरम्मणस्स हि भङ्गारम्मणचित्तस्स च भङ्गमनुपस्सतो विसेसतो सङ्खारा सुञ्ञा हुत्वा उपट्ठहन्ति. तेनाह ‘‘तस्सेव’’न्तिआदि.
न चत्थि अञ्ञोति एत्थ इमस्मिं लोके अञ्ञो खन्धविनिमुत्तो अत्ता नाम कोचि नत्थि. तेसं खयं पस्सतीति तेसं धम्मानं खणे खणे उपट्ठहन्तं भङ्गं पस्सति. यथावुत्ताय अप्पमादपटिपत्तिया अप्पमत्तो. यथा किं? मणिंव विज्झं वजिरेन योनिसो यथा नाम कुसलो पुरिसो उपायेन मणिं विज्झन्तो मणिस्स छिद्दमेव पस्सति मनसि करोति ¶ , न मणिस्स वण्णादिं, एवमेव सङ्खारानं निरन्तरं भङ्गमेव योनिसो मनसि करोति, न सङ्खारेति अधिप्पायो. यथा वा वजिरेन मणिं विज्झन्तस्स विद्धट्ठानं न पुन रुहति, एवं वजिरसदिसेन भङ्गानुपस्सनाञाणेन भङ्गे दिट्ठे न पुन निच्चगाहो रुहति, एवं भङ्गमेव पस्सतीति अत्थो.
या च आरम्मणपटिसङ्खाति ‘‘रूपारम्मणता चित्तं उप्पज्जित्वा भिज्जति, तं आरम्मणं पटिसङ्खा’’ति (पटि. म. १.५१) एवमागता या च आरम्मणपटिसङ्खा, ‘‘तस्स चित्तस्स भङ्गं अनुपस्सती’’ति एवं वुत्ता या च भङ्गानुपस्सना, ‘‘सङ्खाराव भिज्जन्ति, तेसं भेदो मरणं, न अञ्ञो कोचि अत्थी’’ति एवं वुत्तं यञ्च सुञ्ञतो उपट्ठानं, अयं एवं तिधा वुत्तापि अधिपञ्ञाविपस्सना नामाति अत्थो.
७४७. अनिच्चानुपस्सनादीसूति अनिच्चदुक्खानत्तानुपस्सनासु. निब्बिदादीसूति निब्बिदाविरागनिरोधपटिनिस्सग्गानुपस्सनासु ¶ . तयो उपट्ठानेति अनिच्चादिवसेन तिविधे उपट्ठाने. खयतो वयतो उपट्ठानञ्हि अनिच्चतो उपट्ठानं, भयतो उपट्ठानं दुक्खतो, सुञ्ञतो उपट्ठानं अनत्ततोति. दिट्ठीसूति दिट्ठिनिमित्तं न वेधति. ता हि असंहीरताय न चलति.
७४८. दुब्बलभाजनस्स वियाति तिन्तआममत्तिकाभाजनस्स विय भेदमेव पस्सतीति सम्बन्धो. एत्थ च दुब्बलभाजनूपमा सरसभिदुरतादस्सनत्थं, विप्पकिरियमानसुखुमरजूपमा अञ्ञमञ्ञं असम्बन्धतादस्सनत्थं, भिज्जियमानतिलूपमा खणे खणे भिज्जनकभावदस्सनत्थन्ति दट्ठब्बा. भेदमेवाति विनासमेव पस्सति उप्पादादीनं अग्गहणतो. एवमेवाति यथा उदकबुब्बुळकानि उदकतलादिपच्चयं पटिच्च उप्पन्नानि न चिरट्ठितिकानि सीघं सीघं भिज्जन्ति, एवमेव सब्बे रूपारूपधम्मा कम्मादिपच्चयं पटिच्च उप्पन्ना खणट्ठितिका सीघं सीघं भिज्जन्तीति भेदमेव पस्सति. तुरिततुरितञ्हि नेसं भेददस्सनत्थं ‘‘भिज्जन्ति भिज्जन्ती’’ति आमेडितवचनं.
मरीचिपि इत्तरकालिकाव, निस्सयपबन्धवसेन पन चिरतरुपट्ठानन्ति ‘‘यथा पस्से मरीचिक’’न्ति वुत्तं, न अयाथावुपट्ठानतोव. लोकन्ति खन्धलोकं. मच्चुराजा न पस्सति अरहत्ताधिगमेन पुनब्भवाभावतो.
७४९. भवदिट्ठिप्पहानन्ति ¶ सस्सतदिट्ठिया विक्खम्भनं. न हि निरन्तरं भङ्गमेव पस्सतो सस्सतदिट्ठिया अवसरो अत्थि. ततो एव जीविते निरालयत्ता जीवितनिकन्तिपरिच्चागो. सदाति सब्बकालं रत्तिन्दिवं. भावनाय युत्तप्पयुत्तता. इच्छाचारानं दूरीभावतो विसुद्धाजीविता. उस्सुक्कप्पहानं किच्चाकिच्चेसु अब्यावटता तिब्बसंवेगत्ता. विगतभयता कुतोचिपि निब्भयता अत्तसिनेहाभावतो. खन्तिसोरच्चपटिलाभो अनिच्चताय सुदिट्ठत्ता. पन्तसेनासनेसु अधिकुसलेसु च अरतिया, कामगुणेसु रतिया च सहनतो अभिभवनतो अरतिरतिसहनता.
इमानि अट्ठग्गुणमुत्तमानीति लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं. म-कारो च पदसन्धिकरो, भवदिट्ठिप्पहानादिके इमे अट्ठ उत्तमानिसंसेति अत्थो. तहिन्ति तत्थ भङ्गानुपस्सनायन्ति अत्थो.
भङ्गानुपस्सनाञाणं निट्ठितं.
भयतुपट्ठानञाणकथावण्णना
७५०. सब्बसङ्खारानन्ति ¶ तेभूमकानं सब्बसङ्खारानं. अधिकारवसेन हि पदेससब्बविसयो इध सब्बसद्दो. आसेवन्तस्साति आदरवसेन सेवन्तस्स पवत्तेन्तस्स. भावेन्तस्साति वड्ढेन्तस्स ब्रूहेन्तस्स. बहुलीकरोन्तस्साति पुनप्पुनं करोन्तस्स युञ्जन्तस्स. पभेदकाति खणे खणे भिज्जनवसेन पभेदका. आजीविका ब्याधिआदिनिमित्तं मरितुकामस्स, अमरितुकामस्सापि सूरस्स भायितब्बम्पि न भयतो उपट्ठातीति ‘‘सुखेन जीवितुकामस्स भीरुकपुरिसस्सा’’ति वुत्तं. यथा भीरुकजातिकस्स सीहादयो सन्तासनिमित्तं भयानकभावतो, तथा योगिनो भङ्गतो दिस्समाना सङ्खाराति आह ‘‘सीह…पे… उपट्ठहन्ती’’ति. पच्चुप्पन्नाति अद्धापच्चुप्पन्ना ओळारिका दीघतरपबन्धा, खणपच्चुप्पन्ना सुखुमतरा इत्तरकाला, सन्ततिपच्चुप्पन्ना मज्झिमा इध आदितो परिग्गहेतब्बा. भयतो भायितब्बतो उपतिट्ठनकेसु ञाणं भयतुपट्ठानञाणं.
यथा ¶ इत्थिया पुत्तानं सीसस्स छिन्नता छिज्जमानता गय्हमाना भयावहा, एवं योगिनो तियद्धगतानं सङ्खारानं निरोधा गय्हमानाति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘एकिस्सा किर इत्थिया’’तिआदि वुत्तं.
यथा पूतिभूतं ओदनादि न सभावेन तिट्ठति विनस्सति, एवं यस्सा इत्थिया विजातविजाता पुत्ता न जीवन्ति मरन्ति एव, सा ‘‘पूतिपजा’’ति वुत्ता. पूतिपजाग्गहणञ्चेत्थ विसेसतो गब्भगतमरणचिन्तादस्सनेन योगिनो अनागतसङ्खारनिरोधसन्निट्ठानदस्सनत्थं. अतीतपच्चुप्पन्नसङ्खारनिरोधो हिस्स सुपाकटो एवाति न सो उपमाय साधेतब्बो. अन्तिमभविकस्स च योगिनो सत्तक्खत्तुं परमादिभाविनो अतीते दुक्खबहुताय, अनागतदुक्खपरित्तताय च दस्सनत्थं बहुपजाव इत्थी निदस्सिता.
तत्थ यथा तस्सा नव पुत्ता मता, एवं अज्झत्तादिप्पभेदा अतीता सङ्खारा, वुसितपुब्बा वा नव सत्तावासा दट्ठब्बा, मीयमानपुत्तो विय पच्चुप्पन्ना सङ्खारा, पवत्तमानो वा सत्तावासो दट्ठब्बो. अजातपुत्तो विय अनागता सङ्खारा, भावी वा सत्तावासो दट्ठब्बो. एवमवट्ठिते यदेके दसपुत्तमातरं अग्गहेत्वा नवपुत्तमातुग्गहणं सात्थकन्ति वदन्ति, तदपाहतं होति ¶ . दारकानं मरणस्स चिरकालिकत्ता मरणानुस्सरणन्ति वुत्तं. गब्भगतो अप्पच्चक्खताय भावीपक्खेयेव तिट्ठतीति अधिप्पायेन कुच्छिगतो अनागतसङ्खारट्ठानियो वुत्तो. एतस्मिं खणेति भङ्गदस्सनमुखेन सङ्खारानं भयानकभावेन उपट्ठानक्खणे.
७५१. न भायति ञाणस्स भायनाकारेन अप्पवत्तनतो. पटिघचित्तुप्पादवसेन हि भायनं, ञाणं पन भायितब्बवत्थुं भायितब्बन्ति याथावतो जानाति. तेनाह ‘‘अतीता…पे… तीरणमत्तमेवा’’ति, तिस्सो अङ्गारकासुयो अतितापेन तिक्खमज्झमुदुभेदाति अधिप्पायो. कामभवादीनञ्हि तिण्णं भवानं निदस्सनभावेन तासं गहणं, तथा खदिरादिसूलत्तयस्स अप्पणीतादिभावतो. तेनाह ‘‘केवलं ही’’तिआदि. अस्साति ञाणस्स. ब्यसनापन्नाति नानाविधविपुलानत्थपतिता. भयतोति भायितब्बतो.
सङ्खारनिमित्तन्ति ¶ ‘‘सङ्खारानं समूहादिघनवसेन, सकिच्चपरिच्छेदताय च सविग्गहानं विय उपट्ठान’’न्ति वुत्तोवायमत्थो. सङ्खारानं पन तथा उपट्ठानं सङ्खारविनिमुत्तं न होतीति आह ‘‘अतीता…पे… अधिवचन’’न्ति. मरणमेवाति भङ्गमेव. तेनाति भङ्गदस्सनेन. खणे खणे भङ्गमेव पस्सतो हि निमित्तसञ्ञितं सङ्खारगतं अनिच्चताय वुत्तनयेन सप्पटिभयं हुत्वा उपट्ठाति. पवत्तं नाम कामं सब्बा भवपवत्ति, मत्थकप्पत्ताय पन भङ्गानुपस्सनाय सब्बभवेसु अभिण्हसम्पटिपीळनस्स सुट्ठुतरं उपट्ठानतो सन्तसुखाभिमतापि भवा दुक्खसभावताय भयतो उपट्ठहन्तीति दस्सनत्थं ‘‘पवत्तन्ति रूपारूपभवपवत्ती’’तिआदि वुत्तं. उभयन्ति निमित्तं, पवत्तञ्च. द्वयम्पि हि तं अत्तसुञ्ञमेव हुत्वा उपट्ठहतीति.
भयतुपट्ठानञाणं निट्ठितं.
आदीनवानुपस्सनाञाणकथावण्णना
७५२. ताणन्ति सङ्खारहेतुका अनत्ततो रक्खणं. नेव पञ्ञायति सब्बभवादीनं सादीनवताय एकसदिसत्ता. लेणन्ति तस्स परिहरणताणाय उपलीयनं. गतीति तदत्थं गन्तब्बट्ठानं. पटिसरणन्ति तस्सेव पटिसरणट्ठानं. पत्थनाति आसीसना न होति. एतेन ‘‘नेतं ¶ ममा’’ति तण्हागाहाभावमाह. परामासोति दिट्ठिपरामासो. तेन ‘‘एसो मे अत्ता’’ति दिट्ठिगाहाभावमाह. तण्हागाहाभावेनेव चेत्थ ‘‘एसोहमस्मी’’ति मानगाहाभावोपि वुत्तोयेव होति, वा-सद्दग्गहणेन वा.
इदानि पत्थनादीनमभावे कारणं दस्सेतुं ‘‘तयो भवा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ तयो भवा अङ्गारकासुयो विय जातिआदिदुक्खाधिट्ठानभावेन महाभितापताय. चत्तारो महाभूता कट्ठमुखपूतिमुखअग्गिमुखसत्थमुखसङ्खाता घोरविसआसीविसा विय कायस्स थद्धताविस्सन्दनदाहच्छेददुक्खविधानतो विसेसतो, अविसेसतो पन आसयतो, विसविकारतो, अनत्थदानतो, दुरुपचारतो, दुरासदतो, अकतञ्ञुतो, अविसेसकारितो, अनेकादीनवूपद्दवतो च. ‘‘चत्तारो आसीविसा उग्गतेजा घोरविसाति खो, भिक्खवे ¶ , चतुन्नेतं महाभूतानं अधिवचन’’न्ति (सं. नि. ४.२३८) हि वुत्तं. पञ्चक्खन्धा एकक्खन्धभेदे अञ्ञक्खन्धानवट्ठानतो. अञ्ञमञ्ञाघातनतो, मरणदुक्खावहनतो च उक्खित्तासिकवधका विय. वुत्तम्पि चेतं ‘‘उक्खित्तासिको वधकोति खो, भिक्खवे, पञ्चन्नेतं उपादानक्खन्धानं अधिवचन’’न्ति. छ अज्झत्तिकायतनानि अत्तत्तनियभावेन गहितानिपि ततो रित्तभावतो सुञ्ञगामो विय भोजनादिगय्हुपगमेत्थ अत्थीति पविट्ठसुञ्ञगामो विय. तथा हि वुत्तं –
‘‘सुञ्ञगामोति खो, भिक्खवे, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं. चक्खुतो चेपि नं, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो मेधावी उपपरिक्खेय्य, रित्तकञ्ञेव खायति, तुच्छकञ्ञेव खायति, सुञ्ञकञ्ञेव खायती’’ति (सं. नि. ४.२३८) –
आदि. छ बाहिरायतनानि गामघातकचोरा विय सब्बथापि घातकभावतो. तेनेवाह ‘‘चोरा गामघातकाति खो, भिक्खवे, छन्नेतं बाहिरानं आयतनानं अधिवचनं. चक्खु, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेसु रूपेसू’’तिआदि. रागग्गिआदीहि एकादसहि अग्गीहि. वुत्तञ्हेतं –
‘‘चक्खु, भिक्खवे, आदित्तं. केन आदित्तं? रागग्गिना दोसग्गिना मोहग्गिना जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेही’’ति (सं. नि. ४.२८) –
आदि ¶ . सङ्खारानं गण्डादिसदिसता हेट्ठा वुत्तायेव. निरस्सादाति अस्सादेतब्बरहिता दुक्खसभावत्ता. निरसाति सम्पत्तिरहिता विपत्तिपरियोसानत्ता. सब्बत्थ यथा हेट्ठा निरस्सादा निरसा महाआदीनवरासिभूता हुत्वा उपट्ठहन्तीति सम्बन्धो, एवं उपरिपि ‘‘सवाळकमिव वनगहन’’न्तिआदीसु तं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
ससद्दूलाति सब्यग्घा. गाहा कुम्भिलादयो. रक्खसो दकरक्खसो. ‘‘निरसं निरस्साद’’न्ति इमिना आदीनवस्स अब्बोकिण्णतं दस्सेति. तथा हिस्स योगिनो सब्बेसु भवादीसु सब्बेपि सङ्खारा निस्सग्गतो निरन्तरं सप्पटिभयाव हुत्वा उपट्ठहन्ति. यञ्च सप्पटिभयं, तं सादीनवं. तेनाह ‘‘तस्सेव’’न्तिआदि.
यन्ति ¶ आदीनवञाणं. इदं वुत्तन्ति इदं दसवत्थुकं द्वादसवारपटिमण्डितं अन्वयब्यतिरेकवसेन तस्सेव पदभाजनं पटिसम्भिदायं वुत्तं.
उप्पादो भयन्ति सङ्खारानं उप्पादो अखेमट्ठेन भयवत्थुताय भयं. उप्पादमूलकञ्हि सब्बं तं सब्बवत्थुकन्ति सब्यसनं. पवत्तं भयन्तिआदीसुपि एसेव नयो. नत्थि एतस्स उप्पादो, न वा एतस्मिं अधिगते सङ्खारानं आयतिं उप्पादोति अनुप्पादो, निब्बानं. तञ्च सब्बसो भयाभावतो परमस्सासभूतत्ता निब्भयट्ठेन खेमन्ति. सन्तिपदेति सब्बसङ्खारूपसमभूते अमतपदे. अप्पवत्तन्तिआदीहिपि पवत्तादिपटिक्खेपमुखेन निब्बानमेव वदति. पवत्तियं आदीनवं दिस्वा तदनन्तरमेव निवत्तियं आनिसंसदस्सनवसेन सीघं विपस्सनं उस्सुक्कापेन्तानं वसेन ‘‘उप्पादो भयं, अनुप्पादो खेम’’न्ति ततियवारो वुत्तो. एसेव नयो छट्ठवारादीसुपि. एत्थ च उप्पादो विसेसो, भयं विसेसितब्बं सामञ्ञभावतोति सतिपि द्विन्नं पदानं समानाधिकरणभावे लिङ्गभेदो गहितो. यथा ‘‘दुक्खसमुदयो अरियसच्च’’न्ति (दी. नि. ३.३५४; म. नि. ३.३७४). एस नयो ‘‘गति भय’’न्तिआदीसुपि.
उप्पादो सङ्खाराति एत्थ पन सब्बेसं सङ्खारानं उप्पादं सामञ्ञेन गहेत्वा सङ्खारा भेदतो विहिता सब्बत्थकमेव तेसं विभागतो विपस्सियमानत्ताति वचनभेदो कतो.
आयूहनं पटिसन्धिं ‘‘दुक्ख’’न्ति पस्सतीति सम्बन्धो. ञाणं आदीनवे इदन्ति आदीनवे विसयभूते ¶ इदं पञ्चवत्थुकं ञाणं वेदितब्बं. ञाणं सन्तिपदेति सन्तिपदे निन्नादिभावेन ठितं इदं ञाणन्ति अत्थो.
७५३. कम्मपच्चया पच्चुप्पन्नभवे उप्पज्जमानानं सङ्खारानं उप्पादो पाकटतरो हुत्वा उपट्ठातीति आह ‘‘पुरिमकम्मपच्चया इध उप्पत्ती’’ति. पवत्तं नाम इध पवत्तियं धम्मप्पवत्तीति आह ‘‘उप्पन्नस्स पवत्ती’’ति. सब्बम्पीति तियद्धगतं रूपारूपं अज्झत्तबहिद्धादिविभागं सब्बम्पि. कम्मन्ति एतरहि पवत्तं कम्मं. एत्थ च उप्पादपवत्तआयूहनग्गहणेन पच्चुप्पन्नद्धपरियापन्ना सङ्खारा गहिता, पटिसन्धिग्गहणेन अनागतद्धपरियापन्ना उपादित्ता. उप्पादग्गहणेन च अतीतद्धपरियापन्ना कम्मसङ्खारा उल्लिङ्गत्ता. निमित्तग्गहणेन पन सब्बेपि गहिता. याय गतिया सा पटिसन्धि होति सा ¶ निरयादिभेदा गति सुचरितदुच्चरितवसेन गन्तब्बत्ता, सा पनत्थतो तंतंकम्मनियमिता भवसमञ्ञारहा विपाकक्खन्धा, कटत्ता च रूपन्ति वेदितब्बा. खन्धानं निब्बत्तनन्ति सब्बेसम्पि खन्धानं निब्बत्तनं. पाकटा एव सच्चविभङ्गे लक्खणादिवसेन निद्दिट्ठत्ता. वत्थुवसेनाति आरम्मणसङ्खातपवत्तिट्ठानवसेन. यदि ते पञ्चेव वत्थुभावेन इच्छिता, अथ कस्मा सेसा वुत्ताति आह ‘‘सेसा तेसं वेवचनवसेना’’ति. तेन विपस्सकानं ञाणविप्फारस्स विसयसंवड्ढनत्थं देसना वड्ढिताति दस्सेति.
अन्वयतो दस्सितस्स आदीनवञाणस्स ब्यतिरेकतो दस्सनत्थं पटिपक्खञाणदस्सनं ‘‘यत्थ उप्पादो नत्थि, तत्थ सब्बेन सब्बं भयम्पि नत्थी’’ति. ‘‘भयतुपट्ठानेन वा’’तिआदिना पवत्तिं दस्सेत्वा निवत्तिदस्सनं बुद्धानं, अनुबुद्धानञ्च आचिण्णमेतं यथा पुरिमं सच्चद्वयं दस्सेत्वा निरोधसच्चदेसनाति दस्सेति. यथा लोके कस्सचि आदीनवदस्सनं निरत्थकम्पि होति, न तथा इदं, इदं पन सात्थकमेवाति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘यस्मा वा’’तिआदि वुत्तं. तप्पटिपक्खनिन्नं चित्तं होति दाहाभिभूतस्स सीतनिन्नता विय सुट्ठु दिट्ठादीनवतो एकंसेन मुञ्चितुकम्यताभावतो.
भयन्ति भायितब्बं. ‘‘नियमतो दुक्ख’’न्ति एतेनस्स दुक्खभावेन भायितब्बताति भायितब्बता दुक्खभावं न ब्यभिचरतीति दस्सेति. वट्टामिसं उपादिन्नक्खन्धाति वदन्ति. तिविधम्पि वट्टं, वट्टसन्निस्सितञ्च वट्टामिसं. किलेसेहि आमसितब्बतो लोकामिसं, पञ्च कामगुणा ¶ . किलेसा एव किलेसामिसं. सङ्खारमत्तमेवाति एत्थ एव-सद्देन विसङ्खारं निवत्तेति. न हि तत्थ सामिसतालेसोपि अत्थीति. मत्त-सद्देन पन अपरिपुण्णतं विभावेति. न हि सब्बसङ्खारगतं सामिसन्ति. तस्माति ‘‘भय’’न्ति वुत्तस्स दुक्खादिभावेन नियतत्ता. यदि यं भयं, तं दुक्खादिसभावमेव, तथा सति भयादीसु एकेनेव अत्थसिद्धि. कस्मा सब्बानि गहितानीति अनुयोगं मनसि कत्वा आह ‘‘एवं सन्तेपी’’तिआदि. यथा तेसु एव सङ्खारेसु अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो पवत्तिवसेन आकारनानत्ततो अनुपस्सनानानत्तं, एवं भयाकारादिआकारनानत्ततो पवत्तिवसेनेवेत्थ ञाणस्स नानत्तं ¶ . तत्थ भयाकारेन पवत्तं ञाणं भयतुपट्ठानञाणं, इतराकारवसेन पवत्तं आदीनवञाणन्ति दट्ठब्बं.
यस्मा आदीनवञाणस्स विसयभावेन वुत्ता पन्नरसापि अत्था उप्पादादीसु पञ्चस्वेव अन्तोगधा, तत्थ च ञाणं अन्वयब्यतिरेकवसेन पवत्तनतो दसविधं होति. तस्मा आह ‘‘दस ञाणे पजानाती’’ति. पजाननञ्च सातिसयं विसयगतसम्मोहविगमेन असम्मूळ्हं, अत्तनिपि असम्मूळ्हमेवाति अत्तानम्पि पजानन्तं विय होतीति कत्वा वुत्तं. तेनाह ‘‘पटिविज्झति सच्छिकरोती’’ति. द्विन्नन्ति द्वीसु कुसलसद्दयोगेन हि भुम्मत्थे सामिवचनं यथा ‘‘कुसला नच्चगीतस्सा’’ति (जा. २.२२.९४). कुसलताति करणे पच्चत्तवचनन्ति आह ‘‘द्विन्नं कुसलताया’’ति. द्विन्नन्ति वा द्विन्नं ञाणानं वसेनाति अत्थो. पवत्तिया याथावतो दिट्ठताय तप्पटिपक्खतो सन्तिपदं सुविनिच्छितमेव हुत्वा उपट्ठाति. तेनस्स चित्तं परमदिट्ठधम्मनिब्बानादिमिच्छागाहवसेन न विचलति. तत्थ सुपरिदिट्ठादीनवत्ताति आह ‘‘नानादिट्ठीसु न कम्पती’’तिआदि. सेसमेत्थ उत्तानत्थमेव.
आदीनवानुपस्सनाञाणं निट्ठितं.
निब्बिदानुपस्सनाञाणकथावण्णना
७५४. सङ्खारगतेति सब्बस्मिं तेभूमके सङ्खारे. निब्बिन्दतीति ञाणनिब्बिदेन निब्बेदं आपज्जति. तथाभूतो च तत्थ उक्कण्ठन्तो, अनभिरमन्तो च नाम होतीति वुत्तं ‘‘उक्कण्ठति नाभिरमती’’ति.
तत्थ ¶ अनभिरमणस्स उपमं दस्सेतुं ‘‘सेय्यथापी’’तिआदि वुत्तं. अनोतत्तदहं परिक्खिपित्वा ठितेसु द्वियोजनसतुब्बेधेसु यथाक्कमं सानुअञ्जनरजतसुवण्णसत्तरतनमयेसुगन्धमादनकाळकेलाससुदस्सनचित्तकूटभेदेसु पञ्चसु हिमवतो महासिखरेसु पच्छिमो चित्तकूटपब्बतो नाम. सीहपपातादीसु सत्तसु महासरेसु.
सुवण्णपञ्जरेति ¶ सुवण्णमये सीहपञ्जरे. पक्खित्तोति निरुद्धो. तिविधे सुगतिभवेति कामसुगतिआदिके तिविधे सम्पत्तिभवे.
हत्थपादवालवत्थिकोसेहि भूमिफुसनेहि सत्तहि पतिट्ठितोति सत्तपतिट्ठो. नगरमज्झे नाभिरमति द्वारपञ्जरनाळनादिअवबाधनभयेन. दिट्ठेति अधिमुत्तिपुब्बकेन अन्वयदस्सनेन दिट्ठे. तेनाह ‘‘तन्निन्नतप्पोणतप्पब्भारमानसो’’ति.
निब्बिदानुपस्सनाञाणं निट्ठितं.
७५५. तं पनेतन्ति निब्बिदाञाणमाह. ञाणद्वयेनाति भयतुपट्ठानादीनवानुपस्सनाञाणद्वयेन. यस्मा भयतो दिस्समाना एव सङ्खारा महादीनवा, निब्बिन्दितब्बा च हुत्वा उपट्ठहन्ति, तस्मा एकम्पि तं ञाणं तथाभावनाबलप्पत्तिया अवत्थाविसेसयुत्तं तिविधकिच्चसामत्थियवन्तं होतीति वुत्तं ‘‘अत्थतो एक’’न्ति. तेनाह ‘‘सब्बसङ्खारे’’तिआदि.
तयिदं तासं अनुपस्सनानं मत्थकप्पत्तिवसेन वुत्तं, आदिम्हि पन भिन्नसभावा एव पवत्तन्ति. उप्पादेसीति पात्वाकासि, विभावेसीति अत्थो.
मुञ्चितुकम्यताञाणकथावण्णना
७५६. न सज्जति बह्वादीनवताय दिट्ठत्ता. मुञ्चितुकामं निस्सरितुकामं होति अनादिकालिकस्स खन्धस्स परिञ्ञायमानत्ता. मुञ्चितुकामता ततो अत्तानं निब्बेधेतुकामता निस्सरितुकामता अपगन्तुकामता. पञ्जरपक्खित्तोति पञ्जरेन समोरुद्धो. एवमादयोति आदि-सद्देन आदित्तअङ्गारउपसट्ठदेसब्याळसापदाकुलवनगहनादीनं सङ्गहो दट्ठब्बो.
मुञ्चितुकम्यताञाणं निट्ठितं.
पटिसङ्खानुपस्सनाञाणकथावण्णना
७५७. ‘‘सब्बभव ¶ ¶ …पे… मुञ्चितुकामो’’ति वत्वा पुन सब्बस्मा सङ्खारगताति सब्बग्गहणं सातिसयमुत्तिदस्सनत्थं अधिकवचनं अञ्ञमत्थं बोधेतीति. यञ्हि सङ्खारेहि अननुबन्धस्स मुञ्चनं, तं सातिसयं मुञ्चनं. तं पन वुच्चमानाय पटिसङ्खानुपस्सनाय होतीति तं दस्सेतुं ‘‘पुन ते एवं सङ्खारे’’तिआदि वुत्तं. तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारपरिग्गण्हनं पुब्बेपि कतन्ति पुनग्गहणं. भवादिगतस्स सङ्खारस्स अपरितुलितस्स अभावतो ‘‘ते’’ति वुत्तं. अनुपस्सनाकारस्स अपुब्बस्सपि अत्थिताय ‘‘एव’’न्ति वुत्तं. इदानि वुच्चमानाकारेनाति हि अत्थो. सङ्खारानं परिग्गण्हनं नाम परिपुण्णलक्खणवसेनेव होतीति ‘‘तिलक्खणं आरोपेत्वा’’ति वुत्तं.
अनच्चन्तिकतोतिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. पठमेन आदि-सद्देन ‘‘आदिअन्तवन्ततो निच्चपटिक्खेपतो’’ति एवमादीनं सङ्गहो.
दुतियेन ‘‘उदयब्बयपटिपीळनतो सुखपटिक्खेपतो’’ति एवमादीनं सङ्गहो.
अजञ्ञतोति अमनुञ्ञतो, असोभनतो वा. जेगुच्छतोति ‘‘धी’’ति जिगुच्छितब्बतो. पटिक्कूलतोति अभिरुचिया पटिलोमनेन पटिक्कूलभावतो. न मण्डनेन हता अमण्डनहता, अमण्डनेन सक्का एतेसं सुभभावं हन्तुन्ति अत्थो. अमण्डनेन वा तेसं असुभता पाकटा होतीति अमण्डनहता. मण्डनेन वा न हन्तब्बसभावा ‘‘असूरियपस्सा’’ति विय अमण्डनहता. ततो अमण्डनहतभावतोति रूपसङ्खारे सन्धाय वदति. विरूपतोति असुन्दरतो. पटिघसंयोजनवत्थुताय पस्सन्ते अत्तनि बन्धतीति बीभच्छं अतिविय विरूपं. यं दिट्ठमत्तमेव दोमनस्सुप्पत्तिनिमित्तं होति. अजञ्ञजिगुच्छनीयता हि गूथं विय परिच्चजितब्बं वा बीभच्छं. इध आदि-सद्देन ‘‘असुचितो अमनापतो’’ति एवमादीनं सङ्गहो.
चतुत्थेन आदि-सद्देन ‘‘अपरिणायकतो अत्तपटिक्खेपतो’’ति एवमादीनं सङ्गहो.
७५८. अयन्ति ¶ ¶ योगावचरो. मुञ्चनस्साति पुन अननुबन्धनत्थं सुमुत्तमुञ्चनस्स. उपायसम्पादनत्थन्ति अनिच्चादिवसेन सुट्ठु परिग्गण्हनं परिमद्दना उपायो, तस्स साधनत्थं.
मच्छगहणत्थं उदके तत्थ तत्थ खिपन्ति एतन्ति खिप्पं, मच्छानं गहणकूटपं. ओड्डापेसीति ओसारेसि, खिपीति अत्थो. सप्पन्ति कण्हसप्पं. गहणेति यथागहितं सप्पं अछड्डेत्वा गहणे. हत्थं निब्बेठेत्वाति सप्पेन अत्तनो भोगेन वेठितं हत्थपदेसं निब्बेठेत्वा मोचेत्वा. आविज्झित्वा आवेठिकप्पहापनेन भमेत्वा. निस्सज्जित्वाति छड्डेत्वा.
तत्थातिआदि उपमासंसन्दनं. तत्थ आदितोवाति विञ्ञुतं पत्तकाले. घनविनिब्भोगं कत्वाति कम्मट्ठानं गहेत्वा समूहादिघनग्गहणं भिन्दित्वा. सुमुत्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ती’’तिआदीसु (अ. नि. ४.७०) विय. सङ्खारानं निच्चादिआकारेन उपट्ठातुं असमत्थता अनिच्चसञ्ञादिभेदाय विपस्सनाय सातिसयं बलवभावप्पत्तिया, सा च सङ्खारानं अनिच्चादिआकारस्स सुट्ठुतरं सल्लक्खणेनाति आह ‘‘तिलक्खणारोपनेन…पे… पापेत्वा’’ति. यथा हि निब्बुद्धकरणे बलवतरेन पटिमल्लेन तत्थ तत्थ मुट्ठिप्पहारादिना विमथितो इतरो तेन युज्झितुं असमत्थतं पापितो होति. न केवलं असमत्थतं पापितोव होति, अथ खो मरणमत्तं दुक्खं वा मरणं वा पापुणाति, एवमेतेपि सङ्खारा एवं दुब्बलभावं पापिता उपरिञाणानुभावेन निब्बिसेवनतं, सब्बसो भङ्गञ्च पापुणन्तीति.
७५९. एत्तावताति एवं ‘‘अनच्चन्तिकतो’’तिआदिना परोचत्तालीसाय आकारेहि सङ्खारानं अनिच्चादिभावसल्लक्खणवसप्पवत्तेन पटिसङ्खानेन.
अनिच्चतो मनसिकरोतोतिआदीसु यं वत्तब्बं, तं भयतुपट्ठानकथायं (विसुद्धि. २.७५०) वुत्तनयमेव.
अयं पन विसेसो – ‘‘पटिसङ्खा’’ति पदस्स ‘‘जानित्वा’’ति अत्थं वत्वा पटिसङ्खानुप्पज्जनकिरियानं समानखणत्ता असतिपि पुब्बापरकालत्ते सद्दवोहारमत्तेन एवं वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘काम’’न्तिआदिमाह. तेन ‘‘कुसलं ¶ धम्मं पटिच्च कुसलो धम्मो उप्पज्जति हेतुपच्चया ¶ (पट्ठा. १.१.५३), निहन्त्वा तिमिरं सब्बं, उग्गतोयं दिवाकरो’’ति च एवमादीसु विय समानकालवसेनायं सद्दपयोगोति. तथा मनञ्च धम्मे च पठमं पटिच्च पच्छा न मनोविञ्ञाणस्स उप्पत्ति, एवमिधापीति दस्सेतुं ‘‘मनञ्च पटिच्चा’’तिआदि वुत्तं. एदिसो सद्दपयोगो येभुय्येन लोके पुब्बकालवसेनेव दिस्सतीति पुब्बकालवसेनेव इधापि तं दस्सेतुं ‘‘एकत्तनयेन वा…पे… वेदितब्ब’’न्ति आह. तस्सत्थो – अपरापरं उप्पन्नेसु ञाणेसु पुरिमस्स वसेन पटिसङ्खानकिरिया, तदञ्ञस्स वसेन उप्पज्जनकिरिया च योजेतब्बा, न च तानि भेदतो अपेक्खितब्बानि एकसन्तानपतितताय एकत्तनयवसेन गहितत्ताति. इतरस्मिं पदद्वयेति ‘‘पवत्तं पटिसङ्खा, निमित्तञ्च पवत्तञ्च पटिसङ्खा’’ति इमस्मिं पदद्वये.
पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं निट्ठितं.
सङ्खारुपेक्खाञाणकथावण्णना
७६०. सङ्खारानं अनिच्चदुक्खाकारादिपरिग्गण्हनवसेन पवत्तम्पि पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं विसेसतो अनत्ताकारपरिग्गण्हनपधानन्ति वुत्तं ‘‘सब्बे सङ्खारा सुञ्ञाति परिग्गहेत्वा’’तिआदि. तस्मिञ्हि सति सच्चसम्पटिवेधो इज्झति, न असति. तदभावतो हि अनिच्चदुक्खलक्खणपञ्ञापकम्पि सरभङ्गसत्थारादीनं सासनं अनिय्यानिकमेव जातं. अथ वा तेसं निच्चसारादीहि रित्तकं सन्धाय ‘‘सब्बे सङ्खारा सुञ्ञाति परिग्गहेत्वा’’ति वुत्तं. यञ्हि यतो रित्तकं, तं तेन सुञ्ञन्ति. सङ्खारानं अत्तसुञ्ञताय दुविञ्ञेय्यभावतो अनेकवारं पटिविद्धायपि सुञ्ञतानुपस्सनाय दळ्हीभावापादनत्थं ‘‘पुन सुञ्ञमिद’’न्तिआदि आरद्धं. तत्थ यदग्गेन सङ्खारा अनत्तता, तदग्गेन अनत्तनिया. सति हि अत्तनि अत्तनियेन भवितब्बन्ति वुत्तं ‘‘सुञ्ञमिदं अत्तेन वा अत्तनियेन वा’’ति. द्विकोटिकन्ति द्विअंसिकं, अत्तानं नेव दिस्वा ञाणचक्खुना पच्चक्खतो, अनुमानतो च तस्स अनुपलब्भनीयतोति अधिप्पायो. परं अञ्ञं सत्तं, सङ्खारं वा परिक्खारभावे अत्तनो सुखदुक्खसाधनभावे ठितं न दिस्वाति योजना. पुन परिग्गण्हातीति सम्बन्धो. एत्थाति एतस्मिं सुञ्ञतानुपस्सनाधिकारे.
क्वचीति ¶ ¶ कत्थचि ठाने, काले, धम्मे वा. अथ वा क्वचीति अज्झत्तं, बहिद्धा वा. अत्तनो अत्तानन्ति सकत्तानं. ‘‘अयं खो भवं ब्रह्मा महाब्रह्मा…पे… सेट्ठो सजिता वसी पिता भूतभब्यान’’न्तिआदिना (दी. नि. १.४२) परेहि परिकप्पितं अत्तानञ्च कस्सचि किञ्चनभूतं न पस्सतीति दस्सेन्तो ‘‘कस्सची’’तिआदिमाह. तत्थ परस्साति ‘‘परजाति, परो पुरिसो’’ति च एवं गहितस्स. न च मम क्वचनीति एत्थ मम-सद्दो अट्ठाने पयुत्तोति आह ‘‘मम-सद्दं ताव ठपेत्वा’’ति. परस्स चाति अत्ततो अञ्ञस्स. ‘‘परो पुरिसो’’ति एवंभूतो अत्थो ममत्थाय ठितो, तस्स वसेन मय्हं सब्बं सिज्झतीति एवं एकच्चदिट्ठिगतिकपरिकप्पितवसेन परं अत्तानं तञ्च अत्तनो किञ्चनभूतं न पस्सतीति दस्सेन्तो ‘‘न च क्वचनी’’तिआदिमाह. एत्थ च नाहं क्वचनीति सकअत्तनो अभावं पस्सति. न कस्सचि किञ्चनतस्मिन्ति सकअत्तनो एव कस्सचि अनत्तनियतं पस्सति. न च ममाति एतं द्वयं यथासङ्ख्यं सम्बन्धितब्बं. अत्थीति पच्चेकं. न च क्वचनि परस्स अत्ता अत्थीति परस्स अत्तनो अभावं पस्सति. तस्स परस्स अत्तनो मम किञ्चनता न चत्थीति परस्स अत्तनो अनत्तनियतं पस्सति. एवं अज्झत्तं, बहिद्धा च खन्धानं अत्तत्तनियसुञ्ञता सुद्धसङ्खारपुञ्जता चतुकोटिकसुञ्ञतापरिग्गण्हनेन दिट्ठा होति. तेन वुत्तं ‘‘एवमय’’न्तिआदि.
७६१. ‘‘छहाकारेही’’तिआदिना निद्देसादीसु तत्थ तत्थ आगते पकारे सुञ्ञतानुपस्सनाय परिब्रूहनं सङ्गहेत्वा दस्सेति. तत्थ छहाकारेहीति छहि गहणाकारेहि, गहेतब्बाकारेहि वा. निच्चेनाति ‘‘निच्चो’’ति परिकप्पितेन अत्तना वा अञ्ञेन वा केनचि. निच्चेनाति वा निच्चभावेन. धुवादयो ‘‘निच्चो’’ति गहितस्सेव गहेतब्बाकारा. तब्बिभागेन हि इमस्स छक्कता. तत्थ निच्चता नाम कूटट्ठता. धुवभावो थिरता. सदा भाविता सस्सतता. निब्बिकारता अविपरिणामधम्मता. याव जरामरणाति पेय्यालं अकत्वा परियोसानपदमेव दस्सेति.
७६२. न सारन्ति असारं, नत्थि एतस्स सारन्ति निस्सारं. सारतो अपगतं, सारं वा ततो अपगतन्ति सारापगतं. केचि पनेत्थ ¶ ‘‘निच्चसारसारेन वा सुखसारसारेन वा अत्तसारसारेन वा’’ति पाळीति अधिप्पायेन ‘‘असारं निस्सारं सारापगत’’न्ति पदत्तयं एको सुञ्ञतापरिग्गहाकारो, अञ्ञथा सत्तेव आकारा सियुं, न अट्ठाति वदन्ति. अपरे पन ‘‘सुभसारसारेनातिपि ¶ पाळियं अत्थीति ‘असारं निस्सारं सारापगत’न्ति इदं पदत्तयं ‘निच्चसारसारेना’तिआदीसु पच्चेकं योजेतब्ब’’न्ति वदन्ति. सेतवच्छोति सेतवरुणको. ‘‘मिनरुक्खो’’तिपि वदन्ति. पाळिभद्दकोति किंसुको.
७६३. निच्चसारादीनं अभावतो रित्ततो पस्सति. परित्ततो, लामकत्ता वा तुच्छतो. अत्तसाराभावेन सुञ्ञतो. सयं अनत्तताय अनत्ततो. इस्सरियस्स अभावतो, केनचि इस्सरियं कारेतुं असक्कुणेय्यताय च अनिस्सरियतो. फेणपिण्डेन भाजनादिं कातुकामस्स विय रूपस्स निच्चतादिं कातुकामस्स तं न सिज्झति, सकइच्छावसेन वा काचि किरिया नत्थीति अकामकारियतो. ‘‘एवं रूपं होतु, मा एव’’न्ति अलब्भनीयतो. सयं अञ्ञस्स वसे न वत्तति, नापि अञ्ञं अत्तनो वसे वत्तेतीति अवसवत्तकतो. यस्मिं सन्ताने सयं तस्स परो विय अविधेय्यताय परतो. कारकादि विय कारणेहि, फलेन च विवित्ततो. न हि कारणेन फलं, फलेन वा कारणं सगब्भं तिट्ठति. एस नयो वेदनादीसुपि.
७६४. रूपं न सत्तोतिआदीसु यो लोकवोहारेन सत्तो, रूपं सो न होतीति अयमत्थो इध नाधिप्पेतो तस्सावुत्तसिद्धत्ता. न हि लोको रूपमत्तं ‘‘सत्तो’’ति वोहरति, बाहिरकपरिकप्पितो पन अत्ता ‘‘सत्तो’’ति अधिप्पेतो. सो हि तेहि रूपादीसु सत्तविसत्तताय परेसं सञ्जापनट्ठेन ‘‘सत्तो’’ति वुच्चति, रूपं सो न होतीति अत्थो. सुञ्ञतापरिग्गण्हनञ्हेतन्ति. एस नयो न जीवोतिआदीसुपि. तत्थ जीवनट्ठेन जीवो. नरनट्ठेन नेतुभावेन नरो. ‘‘अहमस्मी’’ति मानुप्पत्तिट्ठानताय मानो एत्थ वाति पवत्ततीति मानवो. थियति एत्थ गब्भोति इत्थी. पधानभावेन पुरि सेतीति पुरिसो ¶ . आहितो अहंमानो एत्थाति अत्ता. पच्चत्तं तस्स तस्स अहंकारवत्थुताय ‘‘अह’’न्ति च दिट्ठिगतिकेहि अत्ता वुच्चति, रूपं पन तादिसं न होतीति सुञ्ञतापरिग्गण्हनविधिं दस्सेतुं ‘‘रूपं न सत्तो’’तिआदि वुत्तं. तस्मा अट्ठहिपि पदेहि रूपस्स अत्तसुञ्ञताव दस्सिता. इतरेहि चतूहि तस्स किञ्चनताभावो. तत्थ न ममाति मय्हं अत्तनो सन्तकं न होति, तथा अञ्ञस्स अत्तनो सन्तकं न होति, कस्सचिपि अत्तनो सन्तकं न होति अत्तनोयेव अभावतो. ‘‘न अत्तनिय’’न्ति पदेन पकासितो एवत्थो परियायन्तरेहि तीहिपि पदेहि पकासितो. एस नयो वेदनादीसुपि.
७६५. हेट्ठा ¶ कलापसम्मसनस्स दळ्हभावाय वुत्तसम्मसननयापि सुञ्ञतानुपस्सनाय दळ्हभावाय संवत्तन्तीति दस्सेन्तो ‘‘तीरणपरिञ्ञावसेना’’तिआदिमाह. तत्थ भयस्स अहिंसनेन असरणतो. ‘‘सरण’’न्ति गहेतुं अयुत्तताय असरणीभूततो. ‘‘अनस्सादतो’’ति इदं पाळियं नत्थि. सति च तेचत्तालीस आकारा सियुं. रूपप्पवत्तियं सब्बादीनवूपलद्धिया आदीनवतो. ‘‘समुदयतो अत्थङ्गमतो’’ति इदं द्वयं यथा अनिच्चतो दस्सनं पनाळिकाय, निच्चसारविरहदीपनेन वा सुञ्ञताविभावनं होति, एवं सुञ्ञताविभावनन्ति कत्वा वुत्तं. तथा ‘‘यं खो रूपं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं रूपस्स अस्सादो’’ति (सं. नि. ३.२६) दस्सनं पच्चयपच्चयुप्पन्नताविभावनेन सुञ्ञताविभावनं. ‘‘यं रूपं अनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अयं रूपस्स आदीनवो’’ति (सं. नि. ३.२६) च दस्सनं निच्चतादिसुञ्ञताभावनतो. तथा ‘‘यो रूपे छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं रूपस्स निस्सरण’’न्ति एवं समुदयादिदस्सनानं, इतरेसञ्च यथारहं सुञ्ञतानुपस्सनानुब्रूहनता दट्ठब्बा. यं पन आदीनवतो दस्सनं, पुब्बे वत्वापि पुन वचनं अस्सादपटिक्खेपतो दस्सनं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं. सेसं हेट्ठा वुत्तनयमेव. वेदनादीसुपि द्वाचत्तालीस आकारा नेतब्बाति आह ‘‘वेदनं…पे… विञ्ञाणं अनिच्चतो…पे… निस्सरणतो पस्सती’’ति.
वुत्तम्पि च निद्देसे एतं सुञ्ञतापरिग्गण्हनकथासन्दस्सनं ‘‘असुकाय पाळिया अयं निद्देसो’’ति दस्सनत्थं, तस्स फलसन्दस्सनत्थञ्च.
७६६. एवं ¶ तीरणपरिञ्ञावसेन पच्चेकं खन्धेसु द्वाचत्तालीसाय आकारेहि सुञ्ञतं परिग्गहेत्वापि तिविधानुपस्सनावसेनेव भावनं अनुयुञ्जन्तस्स सङ्खारुपेक्खाञाणुप्पत्तीति दस्सेन्तो ‘‘एवं सुञ्ञतो’’तिआदिमाह. तत्थ परिग्गण्हन्तोति सम्मसन्तो. भयञ्च नन्दिञ्च विप्पहायाति अज्झुपेक्खकताय सङ्खारानं विपत्तिं निस्साय उप्पज्जनकभयञ्चेव तेसं सम्पत्तिं निस्साय उप्पज्जनकपीतिञ्च पजहित्वा. अथ वा भयतुपट्ठानवसेन उप्पज्जनकञाणभयञ्च सम्मसनवसेन उप्पज्जनकपीतिसङ्खातं नन्दिञ्च पहाय. न हि सब्बसो सुञ्ञताय दिट्ठाय भयनन्दीनं अवसरो अत्थि, अथ खो उपेक्खाव सण्ठाति. तेनाह ‘‘सङ्खारेसु उदासीनो होती’’ति. तत्थ येन मिच्छागाहेन अनुदासीनता सिया, तदभावं दस्सेन्तो ‘‘अहन्ति वा ममन्ति वा न गण्हाती’’ति आह. इदानिस्स उदासीनताय उपमं दस्सेन्तो ‘‘विस्सट्ठभरियो विय पुरिसो’’तिआदिमाह.
तत्थ ¶ अनुदासीनतापुब्बिका उदासीनता वुच्चमाना इध ओपम्मत्थं फरतीति दस्सेतुं ‘‘इट्ठा कन्ता’’तिआदि वुत्तं. अतिविय नं ममायेय्य इत्थीनं साठेय्यकूटेय्यवङ्केय्यादीनं अजाननतो. मुञ्चितुकामो हुत्वाति मुञ्चितुकामोव हुत्वा, तं विस्सज्जेय्य निरपेक्खताय वसेनेवाति अधिप्पायो. अयं योगावचरो. मुञ्चितुकामताय उद्धं याव सङ्खारुपेक्खाञाणं न उप्पज्जति, ताव पवत्ता विपस्सना पटिसङ्खानुपस्सना एवाति आह ‘‘पटिसङ्खानुपस्सनाय सङ्खारे परिग्गण्हन्तो’’ति.
पतिलीयतीति एकपस्सेन निलीयति निलीनं विय होति. पतिकुटतीति सङ्कुचति. पटिवट्टतीति विवट्टति. न सम्पसारियतीति न विसरति, अभिरतिवसेन न पक्खन्दतीति अत्थो.
इच्चस्साति इति एवं अस्स योगिनो.
७६७. तिक्खविसदसूरभावेन सङ्खारेसु अज्झुपेक्खने सिज्झमाने तं पनेतं सङ्खारुपेक्खाञाणं अनेकवारं पवत्तमानं परिपाकगमनेन अनुलोमञाणस्स पच्चयभावं गच्छन्तं निब्बानं सन्ततो पस्सति नाम. तथाभूतञ्च सब्बं सङ्खारप्पवत्तं विस्सज्जेत्वा निब्बानमेव पक्खन्दति नाम. तयिदं इध ञाणं अनुलोमगोत्रभुञाणेहि सद्धिं एकत्तं नेत्वा वुत्तं एकत्तनयवसेन ¶ . नो चे निब्बानं सन्ततो पस्सतीति ताव सङ्खारुपेक्खाञाणस्स अपरिपक्कतमेवाह. समुद्दं तरन्तीति सामुद्दिका, संयत्तिका. दिसाजाननको काको दिसाकाको, लक्खणमत्तञ्चेतं यो कोचि तादिसो सकुन्तो वेदितब्बो. विदेसन्ति अदेसं समुद्दे अपरिचितट्ठानं. अनुगन्त्वाति अनु अनु गन्त्वा.
तयिदं विपस्सनाञाणं. पिट्ठं वट्टयमानं वियाति थूलथूलतो विवेचनवसेन निप्फोटियमानं सण्हं सण्हं पिट्ठचुण्णं विय. निब्बट्टितकप्पासन्ति निब्बट्टितबीजं कप्पासं. विहनमानं वियाति धनुकेन विहञ्ञमानं विय. उपमाद्वयेनपि पुनप्पुनं सम्मसनेन विपस्सनाञाणस्स सुखुमतरभावापत्तिमाह. यथा यथा हि विपस्सनाभावनाबलेन तिक्खा, विसदा, सूरा च होति, तथा तथा सुखुमतरापि होतीति. सङ्खारविचिननेति पविचयस्स सिखाप्पत्तताय सङ्खारेसु विय तेसं विचिननेपि उदासीनं हुत्वा तिविधानुपस्सनावसेन तिट्ठति पकारन्तरस्स अभावतो. ¶ ‘‘सत्तधा अट्ठारसधा’’तिआदिना विभत्तापि हि अनुपस्सनापकारा अनिच्चानुपस्सनादीस्वेव तीसु अन्तोगधाति मत्थकप्पत्ता विपस्सना तासं एव वसेन तिट्ठति.
७६८. तत्राति तस्मिं विमोक्खमुखभावापज्जने, अरियपुग्गलविभागपच्चयत्थे च. इदं विपस्सनाञाणं. तिण्णं इन्द्रियानन्ति सद्धिन्द्रियसमाधिन्द्रियपञ्ञिन्द्रियानं. आधिपतेय्यवसेनाति सम्पयुत्तधम्मानं अधिपतिभाववसेन. अनिच्चानुपस्सनाबहुलस्स हि सद्धिन्द्रियं बलवं होति, दुक्खानुपस्सनाबहुलस्स समाधिन्द्रियं, अनत्तानुपस्सनाबहुलस्स पञ्ञिन्द्रियन्ति तिस्सन्नं अनुपस्सनानं वसेन बलवतरभावं पत्तानि इमानि तीणि इन्द्रियानि विमोक्खमुखभावं आपादेन्तीति आह ‘‘तिविधानुपस्सना…पे… आपज्जति नामा’’ति. तिविधविमोक्खमुखभावन्ति एत्थ के पन तयो विमोक्खा, कानि वा तीणि विमोक्खमुखानीति अन्तोलीने अनुयोगे विमोक्खमुखाधीनत्ता विमोक्खाधिगमस्स विमोक्खमुखानि ताव दस्सेन्तो ‘‘तिस्सो हि…पे… वुच्चन्ती’’ति वत्वा अयञ्च अत्थो पाळितो एव विञ्ञायतीति दस्सेन्तो ‘‘यथाहा’’तिआदिमाह.
लोकनिय्यानायाति ¶ लोकतो निक्खमनाय, सत्तलोकस्स वा वट्टदुक्खतो निक्खमनाय. परिच्छेदपरिवटुमतोति उदयब्बयवसेन परिच्छेदतो चेव परिवटुमतो च. समनुपस्सनतायाति सम्मदेव अनु अनु पस्सनाय संवत्तन्तीति सम्बन्धो. अनिच्चानुपस्सना हि सङ्खारे आदितो उदयेन, अन्ततो वयेन परिच्छिन्ने पस्सति. आदिअन्तवन्तताय हि ते अनिच्चाति. अनिमित्ताय च धातुयाति सब्बसङ्खारनिमित्तविरहतो ‘‘अनिमित्ता’’ति लद्धनामाय असङ्खताय धातुया. चित्तसम्पक्खन्दनतायाति परिच्छिन्दित्वा अनुलोमञाणादिभावेन सम्मदेव अधिचित्तस्स अनुपविसनत्थाय. अप्पणिहितायाति रागपणिधिआदीनं अभावेन ‘‘अप्पणिहिता’’ति लद्धनामाय. सुञ्ञतायाति अत्तसुञ्ञताय ‘‘सुञ्ञता’’ति लद्धनामाय.
गतिन्ति निब्बत्तिं. सङ्खारानं सभावविभावनेन संवेजियमानं चित्तं सम्मापटिपत्तियं समुत्तेजितं नाम होतीति आह ‘‘मनोसमुत्तेजनतायाति चित्तसंवेजनताया’’ति. ममंकारेन अत्तनियसञ्ञितस्स वत्थुनो सामिभूतो अत्ता पठमं परामसीयति, ततो अत्तनियन्ति आह ‘‘नाहं, न ममाति एवं अनत्ततो समनुपस्सनताया’’ति. तीणि पदानीति परिच्छेदपरिवटुम, मनोसमुत्तेजन, समनुपस्सनपदानीति वदन्ति, ‘‘सब्बसङ्खारे’’तिआदीनि पन तीणि वाक्यानि तीणि ¶ पदानीति वेदितब्बानि. तेनेवाति अनिच्चानुपस्सनादीनं वसेन तेसं तिण्णं पदानं वुत्तत्ता एव. पञ्हविस्सज्जनेति ‘‘अनिच्चतो मनसि करोतो कथं सङ्खारा उपट्ठहन्ती’’ति पञ्हस्स विस्सज्जने.
७६९. एवं विमोक्खमुखानि दस्सेत्वा इदानि विमोक्खे दस्सेतुं ‘‘कतमे पना’’तिआदि वुत्तं. अनिच्चतो मनसि करोन्तोति अनिच्चानुपस्सनं अनुयुञ्जन्तो. अधिमोक्खबहुलोति सद्धिन्द्रियबहुलो. यस्स विसेसतो अनिच्चानुपस्सना तिक्खा सूरा होति, तस्स सद्धिन्द्रियं अधिमत्तं होति. ‘‘अनिच्चा सङ्खारा’’ति हि आदितो सद्धामत्तकेन पटिपज्जित्वा विपस्सनाय उक्कंसगताय तरुपल्लवादीसु विय मणिकनकादीसुपि तेसं अनिच्चतं सातिसयं पच्चक्खतो पस्सतो ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा’’ति सत्थरि सद्धा बलवती पवत्ततीति सो अधिमोक्खबहुलो, अधिमत्तसद्धो च होति. तस्स अनिच्चानुपस्सनाबहुलताय अनिच्चाकारतो ¶ वुट्ठानं होतीति सो ‘‘अनिमित्तं विमोक्खं पटिलभती’’ति वुत्तं. पस्सद्धिबहुलोति दुक्खानुपस्सनं अनुयुञ्जन्तो ‘‘दुक्खा सङ्खारा, तप्पटिपक्खतो सुखो निरोधो’’ति च मनसिकारवसेन निब्बानस्स सन्तपणीतसुखभावं अधिमुच्चन्तो अभिण्हं पीतिपामोज्जसमायोगतो पस्सद्धिबहुलो होति. ततो च अधिमत्तसमाधिन्द्रियपटिलाभेन रागपणिधिया दूरीभावतो अप्पणिहितविमोक्खसमधिगमो होतीति वुत्तं ‘‘दुक्खतो…पे… पटिलभती’’ति. वेदबहुलोति अनत्तानुपस्सनं अनुयुञ्जन्तो अत्तसुञ्ञताय निपुणञाणविसयत्ता ञाणबहुलो होति. ततो च अधिमत्तपञ्ञिन्द्रियपटिलाभेन मोहस्स दूरीभावतो सुञ्ञतविमोक्खसमधिगमो होतीति आह ‘‘अनत्ततो…पे… पटिलभती’’ति.
यो अनिच्चानुपस्सनाय निमित्तवसेन सङ्खारे परिग्गहेत्वा विपस्सनं अनुयुञ्जन्तो यत्थ इदं सङ्खारनिमित्तं सब्बसो नत्थि, तं ‘‘अनिमित्तं निब्बान’’न्ति अनिमित्ताकारेन अधिमुच्चन्तो वुट्ठानगामिनिमग्गेन घटेति. तस्स मग्गो अनिमित्ततो निब्बानं सच्छिकरोतीति वुच्चतीति आह ‘‘अनिमित्ताकारेन निब्बानं आरम्मणं कत्वा पवत्तो अरियमग्गो’’ति. स्वायं निब्बानस्स अनिमित्ताकारो नेव मग्गेन कतो, न विपस्सनाय, अथ खो सभावसिद्धो. तदारम्मणताय च मग्गो अनिमित्तोति वुच्चतीति दस्सेन्तो आह ‘‘अनिमित्ताय धातुया उप्पन्नत्ता अनिमित्तो’’ति. यो दुक्खानुपस्सनावसेन पणिधिया दूरीभावकरणेन अप्पणिहितं अधिमुच्चन्तो ¶ , यो अनत्तानुपस्सनावसेन अत्तूपलद्धिया दूरीभावकरणेन सुञ्ञतं अधिमुच्चन्तोति च आदिना योजेतब्बं. तेनाह ‘‘एतेनेव नयेना’’तिआदि.
७७०. यदि अरियमग्गो तिविधम्पि विमोक्खनामं लभति, अथ कस्मा अभिधम्मे विमोक्खद्वयमेव आगतन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘यं पना’’तिआदि. तत्थ तन्ति अभिधम्मे विमोक्खद्वयवचनं. निप्परियायतो विपस्सनागमनं सन्धायाति उजुकमेव विपस्सनतो मग्गस्स नामागमनं सन्धाय वुत्तं. कस्मा? अनिमित्तविपस्सना आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स नामं दातुं न सक्कोति. कामं सुत्ते ‘‘अनिमित्तञ्च भावेहि, मानानुसयमुज्जहा’’ति (सु. नि. ३४४) अनिमित्तविपस्सना कथिता, सा पन निच्चनिमित्तधुवनिमित्तअत्तनिमित्तानि ¶ उग्घाटेन्तीपि सयं निमित्तधम्मेसु एव चरतीति सनिमित्ताव होतीति. अपिच अभिधम्मो नाम परमत्थदेसना, अनिमित्तमग्गस्स च परमत्थतो हेतुवेकल्लमेव. अनिच्चानुपस्सनावसेन हि अनिमित्तविमोक्खो कथितो. तत्थ च सद्धिन्द्रियं अधिमत्तं होति, तं अरियमग्गे एकङ्गम्पि न होति, अमग्गङ्गत्ता अत्तनो मग्गस्स नामं दातुं न सक्कोति. इतरेसु दुक्खानुपस्सनाय वसेन अप्पणिहितविमोक्खो, अनत्तानुपस्सनाय वसेन सुञ्ञतविमोक्खो.
तेसु अप्पणिहितविमोक्खेन समाधिन्द्रियं, सुञ्ञतविमोक्खेन पञ्ञिन्द्रियं अधिमत्तं होतीति तानि अरियमग्गस्स अङ्गत्ता अत्तनो मग्गस्स नामं दातुं सक्कोन्ति, न अनिमित्तमग्गो तदभावतोति केचि. ये पन वदन्ति ‘‘अनिमित्तमग्गो आगमनतो नामं अलभन्तोपि सगुणतो च आरम्मणतो च नामं लभती’’ति, तेसं मतेन अप्पणिहितसुञ्ञतमग्गापि सगुणतो एव, आरम्मणतो एव च नामं लभेय्युन्ति? तं अयुत्तं. कस्मा? मग्गो हि द्वीहि कारणेहि नामं लभति सरसतो च पच्चनीकतो चाति, सभावतो च पटिपक्खतो चाति अत्थो. अप्पणिहितमग्गो हि रागपणिधिआदीहि विमुत्तो, सुञ्ञतमग्गो रागादीहि सुञ्ञो एवाति ते सरसतो नामं लभन्ति. तथा अप्पणिहितमग्गो पणिधिस्स पटिपक्खो, सुञ्ञतमग्गो अत्ताभिनिवेसस्स एवाति ते पच्चनीकतो नामं लभन्ति, अनिमित्तमग्गो पन रागादिनिमित्तानं, निच्चनिमित्तादीनं वा अभावेन सरसतो एव नामं लभति, नो पच्चनीकतो. न हि सो सङ्खारनिमित्तारम्मणाय अनिच्चानुपस्सनाय पटिपक्खो, सा ¶ पनस्स अनुलोमभावे ठिताति सब्बथापि अभिधम्मपरियायेन अनिमित्तमग्गो न लब्भति. तेन वुत्तं ‘‘तं निप्परियायतो विपस्सनागमनं सन्धाया’’ति.
यस्मा सुत्तन्तपरियायेन अनिमित्तमग्गो लब्भति. वुट्ठानगामिनी हि विपस्सना यं यं सम्मसन्ती वुट्ठानं गच्छति, तस्स तस्स वसेन आगमनीयट्ठाने ठत्वा अत्तनो मग्गस्स नामं देति, तत्थ अनिच्चतो वुट्ठहन्तस्स मग्गो अनिमित्तो होति, दुक्खतो वुट्ठहन्तस्स अप्पणिहितो, अनत्ततो वुट्ठहन्तस्स सुञ्ञतो, तस्मा सुत्तन्तसंवण्णना एसाति कत्वा इध तयोपि विमोक्खा उद्धटा. यं पन पटिसम्भिदामग्गे अभिनिवेसनिमित्तपणिधिमुञ्चनं उपादाय तिस्सन्नम्पि अनुपस्सनानं तदागमनवसेन तदन्वयस्स मग्गस्स च सुञ्ञतविमोक्खादिभावो निद्दिट्ठो, तस्स परियायभावे ¶ वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेतुं ‘‘विपस्सनाञाणं ही’’तिआदि वुत्तं. विपस्सनाञाणं पटिसम्भिदामग्गे ‘‘अप्पणिहितो, विमोक्खो’’ति च किञ्चापि वुत्तन्ति सम्बन्धो.
अनिच्चानुपस्सनाञाणन्ति ‘‘अनिच्चा सङ्खारा’’ति अनुपस्सनावसेन पवत्तञाणं. निच्चतो अभिनिवेसं मुञ्चतीति ‘‘ते निच्चा’’ति निच्चाकारतो पवत्तमिच्छाभिनिवेसविद्धंसनवसेन, तदन्वयं पन मग्गञाणं समुच्छेदवसेन मुञ्चति. इतीति तस्मा. अनिच्चाभिनिवेसतो रित्तताय, विमुत्तताय च सुञ्ञतो विमोक्खो. सेसपदेसुपि एसेव नयो.
तन्ति तिविधं विपस्सनाञाणं. तत्थ यस्स परियायतो, यस्स च निप्परियायतो नामलाभो, तं दस्सेतुं ‘‘सङ्खारनिमित्तस्सा’’तिआदि वुत्तं. न निप्परियायेन, अथ खो परियायेनाति अत्थो. तस्माति निप्परियायकथाभावतो. विमोक्खद्वयमेव वुत्तं अभिधम्मेति अधिप्पायो. एत्थाति एतस्मिं विपस्सनाधिकारे. ‘‘तिविधविमोक्खमुखभावं आपज्जित्वा’’ति एतस्मिं वा उद्देसवचने.
७७१. तेसं विभागायाति तेसं यथावुत्तानं सत्तन्नं अरियपुग्गलानं सद्धानुसारिआदिभावेन विभत्तसभावताय.
७७२. सद्धिन्द्रियं पटिलभतीति सद्धानुसारिभाविताकारणभूतं अधिमत्तं सद्धिन्द्रियं पटिलभति. अधिमोक्खबहुलताय, सद्धिन्द्रियाधिमत्तताय च कारणं हेट्ठा वुत्तमेव. अपिच अयमेत्थ ¶ सङ्खेपत्थो – अनिच्चाकारसल्लक्खणस्स सद्धाभिबुद्धिया उपनिस्सयभावतो तदन्वये मग्गे सद्धा तिक्खतरा होति, तेन अट्ठमको सद्धानुसारी नाम होति. सेसेसु सत्तसु ठानेसूति पठमफलतो पट्ठाय याव अग्गफला सत्तसु ठानेसु. ‘‘सत्तसु ठानेसू’’ति कस्मा वुत्तं, ननु सेसेसु छसु ठानेसु सद्धाविमुत्तो, अग्गफले पन सचायं अरूपज्झानलाभी, उभतोभागविमुत्तो होति, नो चे अरूपज्झानलाभी, पञ्ञाविमुत्तो, न सद्धाविमुत्तो. अभिधम्मे हि –
‘‘कतमो च पुग्गलो सद्धाविमुत्तो? इधेकच्चो पुग्गलो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति. तथागतप्पवेदिता चस्स धम्मा पञ्ञाय दिट्ठा ¶ होन्ति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ति, नो च खो यथादिट्ठिप्पत्तस्स. अयं वुच्चति पुग्गलो सद्धाविमुत्तो’’ति (पु. प. २०८) –
एकच्चासवपरिक्खयवचनतो सद्धाविमुत्तस्स सेक्खभावो विञ्ञायति, न असेक्खभावो. अट्ठकथायञ्च ‘‘द्वे धुरानि, द्वे अभिनिवेसा, द्वे सीसानी’’ति वचनतो नत्थि अरहतो सद्धाविमुत्तताति? सच्चमेतं निप्परियायतो. निप्परियायकथा हि अभिधम्मो, इध पन परियायेन एवं वुत्तं. यदि परियायतो अरहतो सद्धाविमुत्तता, को पन सो परियायो? सद्धाविमुत्तन्वयता. यो हि अग्गमग्गक्खणे सद्धाविमुत्तो होति, सो अग्गफलक्खणेपि तदन्वयताय सद्धाविमुत्तोति पटिसम्भिदामग्गे परियायेन वुत्तोति इधापि तथेव वुत्तं. अथ वा सद्धाविमुत्तसदिसताय अरहा सद्धाविमुत्तो. का पनेत्थ सदिसता? यथा सद्धाविमुत्तस्स सेक्खस्स किलेसक्खयो कुण्ठेन असिना कदलिच्छेदसदिसो ‘‘नो च खो यथादिट्ठिप्पत्तस्सा’’ति वचनतो, एवं तदन्वयस्सापि अरहतोति अयमेत्थ सदिसता. किं पन नेसं किलेसपहाने नानत्तं अत्थीति? नत्थि. अथ कस्मा सद्धाविमुत्तो दिट्ठिप्पत्तं न पापुणातीति? आगमनीयनानत्तेन. दिट्ठिप्पत्तो हि आगमनम्हि किलेसे विक्खम्भेन्तो अप्पकसिरेन अकिलमन्तो विक्खम्भेतुं सक्कोति, सद्धाविमुत्तो किच्छेन कसिरेन विक्खम्भेतुं सक्कोति. अपिच पञ्ञायपि नेसं वेमत्तता. सा च यावतिका लब्भतेवाति वदन्ति. एवञ्च कत्वा पठममग्गादीसु सतिपि इन्द्रियसमत्ते सद्धादीनं तिक्खतावचनम्पि समत्थितं होति.
७७३. सोति ¶ दुक्खतो वुट्ठितो. सब्बत्थाति अट्ठसुपि ठानेसु. ननु च अट्ठकथायं ‘‘द्वे धुरानी’’ति नियमितत्ता पठममग्गक्खणे सद्धानुसारी वा सिया, धम्मानुसारी वा? इध न सद्धानुसारी युत्तो, कायसक्खितापि अरहतो नत्थि. अभिधम्मे हि –
‘‘कतमो च पुग्गलो कायसक्खी? इधेकच्चो पुग्गलो अट्ठ विमोक्खे कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ति. अयं वुच्चति पुग्गलो कायसक्खी’’ति (पु. प. २०८) –
एकच्चासवपरिक्खयवचनतो ¶ कायसक्खिनो सेक्खभावोव विञ्ञायतीति? सच्चमेतं निप्परियायतो, इध पन परियायेन वुत्तं. को पन सो परियायोति? कायसक्खिसदिसता. उपचाररूपज्झानसमाधितो हि सातिसयं अरूपसमाधिसम्फस्सं लद्धा निब्बत्तीति एकच्चासवपरिक्खयं उपादाय ‘‘कायसक्खी’’ति वत्तब्बपुग्गलेन सातिसयसमाधिसम्फस्सतदधिट्ठानासवपरिक्खयसामञ्ञं अपेक्खित्वा कायसक्खी विय कायसक्खीति अरहा पटिसम्भिदामग्गे वुत्तोति इधापि तमेव नयं गहेत्वा अरहतोपि कायसक्खिता वुत्ता. सुत्तन्तसंवण्णना हेसाति. निप्परियायेन पन पठमफलतो पट्ठाय छसु ठानेसु कायसक्खी नाम होति, सो च खो अट्ठसमापत्तिलाभी, न विपस्सनायानिको सुक्खविपस्सको, उपचारमत्तलाभी, रूपज्झानमत्तलाभी वा. पस्सद्धिबहुलोति च पस्सद्धिसीसेन समाधि वुत्तोति सातिसयसमाधिलाभी समथयानिकोव अधिप्पेतो, समथयानिकस्सेव च कायसक्खिभावो हेट्ठा वुत्तो. अरूपज्झानन्ति चतुब्बिधं अरूपज्झानं. तत्थ पन एकम्पि लद्धा अरहत्तं पत्तो उभतोभागविमुत्तो एव होतीति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘अरूपज्झान’’मिच्चेव वुत्तं, न ‘‘चत्तारि अरूपज्झानानी’’ति. तेनायं चतुन्नं अरूपसमापत्तीनं, निरोधसमापत्तिया च वसेन पञ्चविधो होति. एस नयो कायसक्खिम्हिपि. द्वीहि भागेहि द्वे वारे विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तो.
७७४. पञ्ञवतो निपुणतरा, गम्भीरा च अत्था पाकटा हुत्वा उपट्ठहन्तीति अनत्ततो मनसि करोतो वेदबहुलता, पञ्ञिन्द्रियपटिलाभो च वुत्तो. धम्मानुसारी होति पञ्ञिन्द्रियस्स अधिमत्तत्ता. पञ्ञा हि इध ‘‘धम्मो’’ति अधिप्पेता ‘‘सच्चं धम्मो धिति चागो’’तिआदीसु विय (जा. १.१.५७).
७७५. यस्सा ¶ पाळिया वसेन इध अरियपुग्गलस्स सद्धाविमुत्तादिभावो वुत्तो, तं पाळिं दस्सेतुं ‘‘वुत्तं हेत’’न्तिआदि आरद्धं, तं सुविञ्ञेय्यमेव.
७७६. ‘‘सद्धिन्द्रियस्स अधिमत्तत्ता सद्धाविमुत्तो’’ति एवमादिअत्थस्स साधकं अपरम्पि वुत्तं. ‘‘सद्दहन्तो विमुत्तो’’ति एतेन सब्बथा अविमुत्तस्स ¶ सद्धामत्तेन विमुत्तभावदस्सनेन सद्धाविमुत्तस्स सेक्खभावमेव विभावेति. सद्धाविमुत्तोति वा सद्धाय अधिमुत्तोति अत्थो.
फुट्ठन्तं सच्छिकतोति फुट्ठानं अनन्तरं फुट्ठन्तो, फुट्ठानं अरूपज्झानानं अनन्तरो कालोति अधिप्पायो, अच्चन्तसंयोगे चेतं उपयोगवचनं, फुट्ठानन्तरकालमेव सच्छिकरणूपायेन सच्छिकातब्बं सच्छाकासीति वुत्तं होति. भावनपुंसकं वा एतं यथा ‘‘एकमन्त’’न्ति (पारा. २). यो हि अरूपज्झानेन रूपकायतो, नामकायेकदेसतो च विक्खम्भनविमोक्खेन विमुत्तो, तेन निरोधसङ्खातो विमोक्खो आलोचितो पकासितो विय होति, न पन कायेन सच्छिकतो, निरोधं पन आरम्मणं कत्वा एकच्चेसु आसवेसु खेपितेसु तेन सो सच्छिकतोव होति. तस्मा सो सच्छिकातब्बं यथाआलोचितं नामकायेन सच्छाकासीति कायसक्खीति वुच्चति, न तु विमुत्तो एकच्चानं आसवानं अपरिक्खीणत्ता. दिट्ठन्तं पत्तोति दस्सनसङ्खातस्स सोतापत्तिमग्गञाणस्स अनन्तरं पत्तोति वुत्तं होति. पठमफलतो पट्ठाय हि याव अग्गमग्गा दिट्ठिप्पत्तोति. ‘‘दिट्ठिया पत्तो’’ति वा पाठो, चतुसच्चदस्सनसङ्खाताय दिट्ठिया निरोधं पत्तोति अत्थो. इमे च सद्धाविमुत्तादयो तयो परमत्थतो अपरियोसितञाणकिच्चाति तं नयं दस्सेतुं ‘‘सद्दहन्तो विमुच्चती’’तिआदि वुत्तं. झानफस्सन्ति सातिसयं झानफस्सं. तेन अरूपज्झानफस्सो सङ्गहितो होति.
‘‘दुक्खा सङ्खाराति ञातं होती’’ति इमिना दुक्खसच्चपटिवेधमाह, ‘‘सुखो निरोधोति ञातं होती’’ति इमिना निरोधसच्चपटिवेधं. तदुभयेन च समुदयमग्गसच्चपटिवेधं नानन्तरियकभावतो. ‘‘ञातं होती’’ति इमिना दुतियमग्गकिच्चं, ‘‘दिट्ठं होती’’ति इमिना ततियमग्गकिच्चं, ‘‘विदितं होती’’ति इमिना चतुत्थमग्गकिच्चं, ‘‘सच्छिकत’’न्ति इमिना पठमफलकिच्चं, ‘‘फुसित’’न्ति इमिना सेसफलद्वयकिच्चं. इति दिट्ठिप्पत्तस्स मग्गफलञाणब्यापारदस्सनानि इमानि पदानीति वदन्ति.
७७७. इतरेसूति ¶ सद्धानुसारिआदिपदेसु. सद्धं अनुसरतीति आगमनीयट्ठाने ठितं सद्धं अनुगच्छति. यथा सा तिक्खा सूरा अहोसि ¶ , मग्गक्खणेपि तदनुरूपमेव पवत्तेतीति अत्थो. सद्धाय वा अनुसरतीति सद्धाय कारणभूताय सच्चपटिवेधस्स अनुरूपं सरति गच्छति, पटिपज्जतीति अत्थो. द्वीहिपि अत्थविकप्पेहि सद्धाय अधिमत्ततंयेव विभावेति. धम्मानुसारीति एत्थापि एसेव नयो. उभतोभागविमुत्तोति द्वीहि भागेहि द्वे वारे विमुत्तो, रूपकायतो च नामकायतो च विक्खम्भनवसेन, समुच्छेदवसेन च विमुत्तोति अत्थो. अरूपज्झानेन रूपकायतो च नामकायेकदेसतो च विमुत्तो, अरियमग्गेन नामकायतो विमुत्तोति उभोहि भागेहि द्वे वारे विमुत्तत्ता उभतोभागविमुत्तो. पजानन्तो विमुत्तोति पठमज्झानफस्सेन विना परिजाननादिप्पकारेहि चत्तारि अरियसच्चानि जानन्तो पटिविज्झन्तो तेसं किच्चानं मत्थकप्पत्तिया निट्ठितकिच्चताय विसेसेन मुत्तोति विमुत्तो.
अयं पनेत्थ निप्परियायतो सङ्खेपकथा – यस्स अनिच्चाकारतो वुट्ठानं होति, सो अधिमोक्खबहुलो सद्धिन्द्रियस्स तिक्खभावेन पठममग्गक्खणे सद्धानुसारी नाम होति, मज्झे छसु ठानेसु सद्धाविमुत्तो. अग्गफलक्खणे पञ्ञाविमुत्तो नाम होति. तथा यस्स दुक्खाकारतो वुट्ठानं होति, तस्स पस्सद्धिबहुलताय समाधिन्द्रियं अधिमत्तं होति दुक्खुपनिसाय सद्धायपि तिब्बतरत्ता, धुरनियमतो च. सोपि पठममग्गक्खणे सद्धानुसारी एव होति, मज्झे छसु ठानेसु सद्धाविमुत्तो, अन्ते पञ्ञाविमुत्तो च होति. यस्स पन अनत्ताकारतो वुट्ठानं होति, सो वेदबहुलो पञ्ञिन्द्रियस्स तिक्खभावेन पठममग्गक्खणे धम्मानुसारी एव होति, मज्झे छसु ठानेसु दिट्ठिप्पत्तो, अन्ते पञ्ञाविमुत्तो एव होति. इमे पन न अट्ठविमोक्खलाभिनो, अट्ठविमोक्खलाभी पन पठममग्गक्खणे सद्धानुसारी वा धम्मानुसारी वा सिया. मज्झे छसु ठानेसु कायसक्खी, परियोसाने उभतोभागविमुत्तोति.
सङ्खारुपेक्खाञाणं.
७७८. यं तं विमोक्खमुखभावं आपज्जित्वा सत्तअरियपुग्गलविभागाय च पच्चयो होतीति वुत्तं, तं पनेतं सङ्खारुपेक्खाञाणं. पुरिमेन ञाणद्वयेनाति मुञ्चितुकम्यतापटिसङ्खानुपस्सनाञाणद्वयेन अत्थतो ¶ एकं, पवत्तिआकारभेदतो नानन्ति अधिप्पायो. यथावुत्तमत्थं अट्ठकथाय, पाळिया च साधेतुं ‘‘तेनाहू’’तिआदि वुत्तं. मुञ्चितुकम्यतामुञ्चनुपायकरणञाणानिपि सङ्खारेसु उदासीनभावेनेव पवत्तनतो सङ्खारुपेक्खासमञ्ञानेव होन्तीति ¶ वुत्तं ‘‘इदं सङ्खारुपेक्खाञाणं एकमेव तीणि नामानि लभती’’ति. तेन सङ्खारुपेक्खावोहारो मुञ्चितुकम्यतादिञाणसमुदायविसयोति दस्सेति.
७८०. उप्पादादीनीति उप्पादपवत्तादिअपदेसेन वुत्ते सङ्खारे. परिच्चजितुकामताति तप्पटिबन्धछन्दरागप्पहानेन विस्सज्जितुकामता. पटिसङ्खानन्ति पुनप्पुनं तीरणं. मुञ्चित्वाति निरालयभावापत्तिया अपेक्खाविस्सज्जनवसेन विस्सज्जित्वा. अवसानेति तथाकरणस्स उत्तरकालं. याव निब्बानसम्पक्खन्दना न इज्झति, ताव विचिननेपि उदासीनताय ञाणस्स सन्तानवसेन पवत्तिं सन्धायाह ‘‘अज्झुपेक्खनं सन्तिट्ठना’’ति. एवन्ति अज्झुपेक्खनाकारसामञ्ञतो ‘‘मुञ्चितुकम्यता च सा सन्तिट्ठना चा’’ति वुत्ताकारेन.
७८१. इमे धम्माति इमे ञाणसङ्खाता धम्मा, ञाणपरियायो वा इध धम्म-सद्दो, तस्मा इमानि ञाणानीति अत्थो. एकत्ताति एकसभावा.
७८२. वुट्ठानगामिनी होति वुट्ठानगमनतो. सङ्खारुपेक्खादिञाणत्तयस्साति सङ्खारुपेक्खानुलोमगोत्रभुसञ्ञितस्स ञाणत्तयस्स. किच्चवसेन पवत्तिट्ठानवसेनपि लोकियञाणानं उपरि ठितत्ता वुत्तं ‘‘उत्तमभावं पत्तत्ता’’ति. निमित्तभूततोति विपस्सनाय आरम्मणभूततो खन्धपञ्चकतो. तेनाह ‘‘अभिनिविट्ठवत्थुतो’’ति. तञ्हि विपस्सनाय गोचरकरणसङ्खातेन अभिनिवेसेन अभिनिविट्ठवत्थुन्ति पवुच्चति. तं पनेतं ससन्ततिपरियापन्नम्पि परतो दिट्ठिताय ‘‘बहिद्धा’’ति वुत्तं. तदेव हि ‘‘बहिद्धा सब्बनिमित्तानी’’ति तत्थ तत्थ वुच्चति. अज्झत्तपवत्ततोति ससन्ताने मिच्छादिट्ठिपवत्तनआदितो, तदनुवत्तककिलेसक्खन्धेहि च. तञ्हि ससन्ततियं किलेसप्पवत्तभावतो, तन्निमित्तं असति मग्गभावनाय उप्पज्जनकउपादिन्नक्खन्धपवत्तभावतो च तथा वुत्तं. वुट्ठहनञ्च नेसं आरम्मणाकरणं, आयतिं अनुप्पत्तिधम्मतापादनञ्च. घटियति अत्तनो अनन्तरमेव मग्गसमुप्पत्तितो.
७८३. तत्राति ¶ तस्मिं ‘‘अभिनिविट्ठवत्थुतो वुट्ठहनतो’’ति सङ्खेपवचने. अज्झत्तबहिद्धा रूपारूपपपञ्चक्खन्धलक्खणत्तयवसेन अयं मातिका उद्देसो. अज्झत्तं अभिनिविसित्वाति ससन्ततिपरियापन्नेसु खन्धेसु विपस्सनं पट्ठपेत्वा. ‘‘अज्झत्ता वुट्ठाती’’ति इदं ¶ वुट्ठानगामिनिया अज्झत्तधम्मारम्मणत्ता परियायतो वुत्तं, निप्परियायतो पन मग्गो सब्बतोपि वुट्ठाति. बहिद्धा वुट्ठातीतिआदीसुपि एसेव नयो. एकप्पहारेनाति एकज्झं, तं पन अज्झत्तादिविभागं अकत्वा ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति (दी. नि. १.२९८; सं. नि. ५.१०८१; महाव. १६; पटि. म. २.३०) अविभागेन वुट्ठानगामिनिया पवत्तिवसेन वेदितब्बं, तयिदं सत्थु सम्मुखा देसनानुसारेन ञाणं पेसेन्तस्स ञाणुत्तरस्स सम्भवतीति वदन्ति.
७८४. सुद्धअज्झत्तदस्सनमत्तेनेव मग्गवुट्ठानं न होति ममंकारवत्थुनोपि परिञ्ञेय्यत्ता मग्गसङ्खातं वुट्ठानं, मग्गेन वा वुट्ठानं मग्गवुट्ठानं.
७८५. रासिं कत्वाति भूतुपादायवसेन दुविधं अन्तरभेदवसेन अनेकभेदम्पि ‘‘रुप्पनट्ठेन रूप’’न्ति पिण्डतो गहेत्वा. यथा रूपे विपस्सनाभिनिवेसो येभुय्येन विपस्सनायानिकस्स, एवं अरूपे विपस्सनाभिनिवेसो येभुय्येन समथयानिकस्स होति. अभिनिवेसोति च विपस्सनाय पुब्बभागे कत्तब्बनामरूपपरिच्छेदो वेदितब्बो. तस्मा पठमं रूपपरिग्गण्हनं रूपे अभिनिवेसो. एस नयो सेसेसुपि.
७८६. यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्मन्ति कामं उदयब्बयपरिग्गण्हनं अभिनिवेसोति दस्सितं, यथाउपट्ठिते पन रूपारूपधम्मे, तेसञ्च पच्चये परिग्गहेत्वा सङ्खेपेनेव विपस्सनाञाणं चारेन्तो ञाणुत्तरो यथानिसिन्नोव ञाणपटिपाटिया खिप्पमेव सच्चानि पटिविज्झन्तो एकप्पहारेन पञ्चहि खन्धेहि वुट्ठाति नाम. अञ्ञथा एकेनेव लोकियचित्तेन पञ्चन्नं खन्धानं परिग्गहपरिजाननादीनं असम्भवतो. न हि सनिदस्सनसप्पटिघादिं एकज्झं आरम्मणं कातुं सक्का. यस्स पन एकवारं ञाणेन फस्सितं, पुन तं फस्सितब्बमेव, तादिसस्स वसेन वुत्तन्ति वदन्ति.
७८८. एत्थ ¶ च अभिनिवेसो अकारणं वुट्ठानमेव पमाणं, तस्मा हेट्ठा वुत्तविमोक्खअरियपुग्गलविभागापि वुट्ठानवसेन सम्भवन्तीति दस्सेतुं ‘‘एत्थ च योपी’’तिआदि आरद्धं. तत्थ तयोपि जनाति वुट्ठानवसेन भेदे असतिपि अभिनिवेसवसेनेव लद्धं भेदं गहेत्वा वुत्तं.
७८९. सद्धिं ¶ पुरिमपच्छिमञाणेहीति भयतुपट्ठानादिपुरिमञाणेहि चेव गोत्रभुआदिपच्छिमञाणेहि च सह. उद्दानन्ति उद्देसो.
यत्थ कत्थचि…पे… वट्टेय्युं तंतंञाणट्ठानियस्स उपमावत्थुनो लब्भनतो. इमस्मिं पन ठानेति इमस्मिं वुट्ठानगामिनिविपस्सनापदेसे. सब्बन्ति सब्बं ञाणं, सब्बं वा ञाणकिच्चं पाकटं होति वेमज्झे ठत्वा विभावियमानत्ता. वुत्ता विसुद्धिकथायं.
७९०. निलीयित्वाति उपविसित्वा. परामसित्वाति वीमंसित्वा.
गय्हुपगं अदिस्वाति गहणयोग्गं निच्चसारादिं अदिस्वा. चित्तस्स वङ्कभावकरानं मायादीनं सुट्ठु विक्खम्भनेन अनुलोमस्स उजुकसाखासदिसता. निब्बानालोचनतो गोत्रभुञाणस्स उद्धं उल्लोकनसदिसता. अप्पतिट्ठे निब्बाने पतिट्ठितत्ता मग्गञाणस्स आकासे उप्पतनसदिसता.
७९१. सप्पविस्सज्जनं विय गोत्रभुञाणं सब्बसङ्खारगतं विस्सज्जित्वा निब्बानस्स आलम्बनतो. आगतमग्गं ओलोकेन्तस्स ठानं विय मग्गञाणं असम्मोहपटिवेधवसेन अत्तनोपि दस्सनतो. अभयट्ठाने ठानन्ति अभयट्ठानं सम्पत्तमाह, न तस्स पापुणपटिपत्तिं.
७९२. अत्तत्थादीनं अनवबुज्झनतो ‘‘अहं, ममा’’ति गहणस्स निद्दोक्कमनसदिसता. मुञ्चितुकम्यताग्गहणेनेव पटिसङ्खा सन्तिट्ठनापि गहिता. तिस्सन्नम्पि तासं संसारतो निक्खमनाधिमुत्तताय निक्खमनमग्गोलोकनसदिसता. मग्गे दिट्ठे मग्गपटिपत्ति विय अनुलोमे सिद्धे मग्गो सिद्धो एवाति अनुलोमस्स मग्गदस्सनसदिसता. सङ्खारनिमित्ततो निक्खन्तत्ता आदित्तघरतो निक्खमनं विय गोत्रभुञाणं. वेगेन गमनं ¶ विय मग्गञाणं विस्सज्जेतब्बगहेतब्बपदेसेसु साधनकिच्चविसेसयोगतो.
७९३. परतो न ममायितब्बतो च पस्सितब्बानं खन्धानं ‘‘अहं, ममा’’ति गहणस्स राजगोणानं सकगहणसदिसता वुत्ता.
७९४. सभये ¶ अभयदस्सनहेतुताय खन्धानं ‘‘अहं, ममा’’ति गहणस्स यक्खिनिया संवाससदिसता. सुसानविजहनं विय सङ्खारसुसानं विजहित्वा निब्बानारम्मणवसेन पवत्तं गोत्रभु.
७९५. पुत्तगिद्धिनीति पुत्तवच्छला. ओत्तप्पमानाति सारज्जयमाना. ओळारिकओळारिकलोभक्खन्धादिविक्खम्भनेन सङ्खारपरिच्चजनतो अनुलोमस्स तत्थेव दारकोरोपनसदिसता.
७९६. वुट्ठानगामिनिया…पे… दस्सनत्थं वुत्ता, न पुरिमासु विय भयतुपट्ठानादीसु ठितस्स भायनादिआकारदस्सनत्थन्ति अधिप्पायो. अपरापरुप्पत्तितो, चिरानुबन्धतो, दुस्सहतो च वट्टदुक्खसदिसं जिघच्छादुक्खन्ति आह ‘‘संसारवट्टजिघच्छाया’’ति. कायगतासति एव भोजनं कायगतासतिभोजनं. सा पनेत्थ मग्गसम्पयुत्ता सम्मासति कायानुपस्सनादिकिच्चसाधनवसेन अमतरसपरिभोगताय च ‘‘अमतरसं कायगतासतिभोजन’’न्ति वुत्ता. तेनाह भगवा ‘‘अमतं ते, भिक्खवे, परिभुञ्जन्ति, ये कायगतासतिं परिभुञ्जन्ती’’तिआदि (अ. नि. १.६००).
फलरसामलकसिङ्गीवेरमुग्गमासादि अनेकङ्गसम्भारं.
कपणासेरिभावादिकरणेन तण्हासिनेहस्स सीतसदिसता. मग्गतेजन्ति अरियमग्गसङ्खातं इन्दग्गिं.
रागग्गिआदयो एकादसग्गी वूपसमन्ति एत्थाति एकादसग्गिवूपसमं, निब्बानं.
अन्धकारपरेतोति चतुरङ्गसमन्नागतेन अन्धकारेन किञ्चि अत्तत्थं वा परत्थं वा कातुं असक्कुणेय्यभावेन अभिभूतो. ञाणमयो आलोको एतिस्साति ञाणालोका, मग्गभावना.
अमतभूतं ¶ , अमतभावसाधकं वा ओसधं अमतोसधं, निब्बानं. हेट्ठा अत्तना वुत्तमेव सङ्खारुपेक्खाब्यापारं निगमनवसेन दस्सेन्तो ‘‘तेन वुत्त’’न्तिआदिमाह.
७९७. निरालयताय ¶ तण्हावसेन भवादीसु अविसटज्झासयो हुत्वा ततो सङ्कुचितचित्तो पतिलीनभावेन चरति पवत्ततीति पतिलीनचरो, तस्स पतिलीनचरस्स. संसारे भयस्स इक्खनताय भिक्खुनो कायचित्तविवेकसिद्धिया विवित्तमासनं भजमानस्स. सामग्गियन्ति युत्तं, पतिरूपन्ति अत्थो. भवनेति कामभवादिके तिविधेपि भवे. सो हि इध भवनट्ठेन भवन्ति वुत्तो. न दस्सयेति अनुप्पज्जनवसेन न दस्सेय्य. तस्स तं अदस्सनं सामग्गियन्ति बुद्धादयो अरिया आहूति योजना.
नियमेत्वाति नियतं एकंसिकं कत्वा. बोज्झङ्गविसेसं, मग्गङ्गविसेसं, झानङ्गविसेसं, पटिपदाविसेसं, विमोक्खविसेसन्ति विसेससद्दो पच्चेकं योजेतब्बो. विसेसन्ति छसत्तभावो सत्तट्ठभावो पञ्चादिभावोति इमं यथाक्कमं बोज्झङ्गादीनं अरियमग्गे लब्भमानभेदं. पादकज्झानन्ति मग्गस्स आसन्नवुट्ठानगामिनिया विपस्सनाय पदट्ठानभूतं झानं. विपस्सनाय आरम्मणभूताति मग्गासन्नाय एव वुट्ठानगामिनिया विपस्सनाय गोचरभूता विपस्सिता. पुग्गलज्झासयोति उभिन्नं भेदे सति विपस्सकस्स अज्झासयो. एत्थ च पठमं केचीति वुत्तो तिपिटकचूळनागत्थेरो. दुतियं केचीति वुत्तो मोरवापीवासिमहादत्तत्थेरो. ततियं केचीति वुत्तो तिपिटकचूळाभयत्थेरो.
तेसम्पि वादेसु अयं पुब्बभागवुट्ठानगामिनिविपस्सना नियमेतियेवाति वेदितब्बा. कस्मा? विपस्सनानियमेनेव हि पठमत्थेरवादेपि अपादकपठमज्झानपादकमग्गा पठमज्झानिकाव होन्ति, इतरे च दुतियज्झानिकादिमग्गा पादकज्झानविपस्सनानियमेहि तंतंझानिकाव ततो ततो दुतियादिपादकज्झानतो उप्पन्नस्स सङ्खारुपेक्खाञाणस्स पादकज्झानातिक्कन्तानं अङ्गानं असमापज्जितुकामताविरागभावनाभावतो, इतरस्स च अतब्भावतो. यथा हि मग्गासन्नाय विपस्सनाय सोमनस्ससहगतत्ते मग्गस्स पठमादिझानिकता च उपेक्खासहगतत्ते पञ्चमज्झानिकता एव च होति, ततो च बोज्झङ्गादीनं ¶ विसेसोति तेसं नियमने आसन्नकारणं, पधानकारणञ्च वुट्ठानगामिनिविपस्सना, न एवं पादकज्झानादयो. यस्मा पन पादकज्झानेन विना विपस्सनाव इमं यथावुत्तविसेसं नियमेतुं न सक्कोति, वुत्तनयेन पन पधानकारणं होतियेव, तस्मा ‘‘वुट्ठानगामिनिविपस्सनाव नियमेती’’ति अवत्वा ‘‘वुट्ठानगामिनिविपस्सना नियमेतियेवा’’ति वुत्तं. एवं सेसवादेसुपि विपस्सनानियमो यथासम्भवं योजेतब्बो. यथा हि पादकज्झानातिक्कन्तानं अङ्गानं असमापज्जितुकामताविरागभावनाभूता ¶ वुट्ठानगामिनिविपस्सना अधिट्ठानभूतेन पादकज्झानेन आहितविसेसा मग्गस्स बोज्झङ्गादिविसेसनियामिका होति, एवं आरम्मणभूतसम्मसितज्झानातिक्कन्तानं अङ्गानं जिगुच्छनाकारविरागभावनाभूता सम्मसितज्झानेन आहितविसेसा, उभयसब्भावे अज्झासयवसेन ततो अञ्ञतरेन आहितविसेसा च वुट्ठानगामिनिविपस्सना मग्गस्स बोज्झङ्गादिविसेसं नियमेतीति.
७९८. तत्र तस्मिं बोज्झङ्गादिविसेसनियमने. अझानलाभी सुद्धविपस्सनायानिकोव सुक्खविपस्सको. सो हि झानसिनेहेन विपस्सनाय असिनिद्धभावतो सुक्खा लूखा विपस्सना एतस्साति सुक्खविपस्सकोति वुच्चति. पकिण्णकसङ्खारेति पादकज्झानतो अञ्ञे सङ्खारे. तेन पादकज्झानसङ्खारेसु सम्मसितेसु वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेति. ‘‘पठमं झानं पादकं कत्वा’’ति हि वुत्तं. एत्थ च सुक्खविपस्सकादिग्गहणं विपस्सनानियमस्स एकन्तिकभावदस्सनत्थं. न हि वुट्ठानगामिनिं विना केवलं पादकज्झानादयो नियमहेतू दिट्ठा, वुट्ठानगामिनी पन पादकज्झानादीनं अभावेपि सुक्खविपस्सकादीनं मग्गस्स पठमज्झानिकभावहेतु, तस्मा सा बोज्झङ्गादिविसेसनियमने एकन्तिकहेतूति. इदानि यथावुत्तमत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘तेसं ही’’तिआदि वुत्तं. अयं विसेसोति अयं झानादीनं चतुरङ्गिकादिविसेसो, न पुब्बे विय विपस्सनानियमेनेव, अथ खो पादकज्झाननियमेन चेव विपस्सनानियमेन च. तेसम्पीति पञ्चकनये दुतियततियचतुत्थज्झानानि पादकानि कत्वा उप्पादितमग्गानम्पि. ‘‘आसन्नपदेसे’’ति इमिना विपस्सकेन अन्तरन्तरा पविट्ठसमापत्तिया वसेन अयं विसेसो नत्थीति दस्सेति.
७९९. तत्रापि ¶ चाति दुतियत्थेरवादेपि. तंतंसमापत्तिसदिसता तंतंसम्मसितसङ्खारविपस्सनानियमेहि होति. तत्रापि हि विपस्सना तंतंविरागाविरागभावनाभावेन सोमनस्ससहगता, उपेक्खासहगता च हुत्वा झानङ्गादिनियमं मग्गस्स करोतीति एवं विपस्सनानियमो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
८००. तन्ति तंतंझानसदिसभवं. स्वायमत्थो पादकज्झानसम्मसितज्झानुपनिस्सयेहि विना अज्झासयमत्तेन असिज्झनं उपनिस्सयेन विना सङ्कप्पमत्तेन सकदागामिफलादीनं असिज्झनदीपकेन नन्दकोवादेन दीपेतब्बो. तत्थ हि यथा सोतापन्नायपि परिपुण्णसङ्कप्पतं वदन्तेन ¶ भगवता ‘‘यस्स यस्स उपनिस्सयो अत्थि, तस्स तस्सेव अज्झासयो नियामको, नाञ्ञस्सा’’ति तेन तेन परिपुण्णसङ्कप्पता होति, न ततो परं, सङ्कप्पसब्भावे सतिपि असिज्झनतोति अयमत्थो दीपितो, एवमिधापि यस्स यस्स दुतियादिझानिकस्स मग्गस्स यथावुत्तो उपनिस्सयो अत्थि, तस्स तस्सेव अज्झासयो नियामको, नाञ्ञस्स सतिपि तस्मिं असिज्झनतो. इमस्मिं पन वादे पादकसम्मसितज्झानुपनिस्सयसब्भावे अज्झासयो एकन्तेन होति तंतंफलूपनिस्सयसब्भावे तंतंसङ्कप्पो वियाति तदभावाभावतो ‘‘अज्झासयो नियमेती’’ति वुत्तं. एत्थापीति ततियत्थेरवादेपि. वुत्तनयेनेवाति ‘‘यतो यतो समापत्तितो वुट्ठाया’’तिआदिना वुत्तनयेन. तस्मा ‘‘तत्रापि हि विपस्सना’’तिआदिना इध वुत्तनयेन तदत्थो वेदितब्बो.
८०१. एवं विपस्सनाय बोज्झङ्गादिनियामिकतं दस्सेत्वा इदानि पटिपदादिनियामिकतं दस्सेन्तो ‘‘सचे पनाय’’न्तिआदिमाह. तत्थ अयन्ति सङ्खारुपेक्खा वुत्ता. सापि हि कामं ‘‘इमं वारं रोचेसु’’न्ति एत्थ कलापसम्मसनावसाने उदयब्बयानुपस्सनाय पवत्तमानाय उप्पन्नस्स विपस्सनुपक्किलेसस्स तिक्खत्तुं विक्खम्भनेन किच्छतावारं दुक्खापटिपदाति रोचेसुन्ति वदन्ति, अट्ठकथायं पन ‘‘विपस्सनाञाणे तिक्खे सूरे पसन्ने वहन्ते उप्पन्नं विपस्सनानिकन्तिं दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो परियादियती’’ति वुत्तत्ता पुब्बभागे मुञ्चितुकम्यतादिभावेन पवत्तमाना ¶ सङ्खारुपेक्खा अत्तनो पटिपक्खे किच्छेन कसिरेन विक्खम्भेन्ती दुक्खापटिपदापक्खेयेव तिट्ठतीति. तेनाह ‘‘आदितो किलेसे विक्खम्भयमाना’’तिआदि. केचि पन ‘‘येन ञाणेन विपस्सनुपक्किलेसा विक्खम्भिता, तेन सद्धिं इदं ञाणं एकत्तनयवसेन एकं कत्वा ‘आदितो किलेसे विक्खम्भयमाना’ति वुत्त’’न्ति वदन्ति. सप्पयोगेनाति चित्तप्पयोगसङ्खातेन सउस्साहनेन. ससङ्खारेनाति तस्सेव वेवचनं. उभयेनापि विक्खम्भनस्स किच्छसिद्धिमेव वदति. विपरियायेनाति अदुक्खेन अप्पयोगेन असङ्खारेन. मग्गसञ्ञितं इच्छितट्ठानं अनुगन्त्वा परिवसति विप्पवसति एत्थाति परिवासो, विपस्सना परिवासो एतस्स अत्थीति विपस्सनापरिवासो, मग्गपातुभावो, तं पन सीघं कुरुमाना खिप्पाभिञ्ञा नाम होतीति वुत्तं ‘‘सणिक’’न्ति. कुरुमाना अयं सङ्खारुपेक्खाति योजना. यतो मग्गो आगच्छति, तं आगमनीयट्ठानं, तस्मिं आगमनीयट्ठाने. मग्गस्स पभवट्ठाने ठत्वा नामं देतीति सम्बन्धो. दुक्खापटिपदादन्धाभिञ्ञादिविपस्सनानयो अञ्ञो, अञ्ञो एव मग्गोति आह ‘‘अत्तनो अत्तनो मग्गस्सा’’ति. तेन आगमनतो लद्धनामेन ‘‘दुक्खापटिपदा ¶ दन्धाभिञ्ञा’’तिआदीनि चत्तारि नामानि लभति. न हि मग्गस्स सरसतो एदिसं नामं अत्थि.
सा पनायं वुत्तप्पभेदा पटिपदा. नाना होतीति विसुं विसुं होति. एकस्स भिक्खुनो चतूसुपि मग्गेसु एकाव होतीति नियमो नत्थि चलनतो. अहेसुन्ति वुत्तं, अम्हाकं भगवन्तं सन्धाय होन्तीति पन वत्तब्बं. सब्बेसम्पि हि सम्मासम्बुद्धानं चत्तारोपि मग्गा सुखापटिपदा खिप्पाभिञ्ञाव होन्तीति. पटिपदापसङ्गेन अधिपतिम्पि दस्सेतुं ‘‘यथा चा’’तिआदि वुत्तं. अधिपतयोति छन्दादिअधिपतयो. पुब्बाभिसङ्खारानुरूपञ्हि मग्गो पच्चेकं छन्दाधिपतेय्यो वा होति वीरियादीसु अञ्ञतराधिपतेय्यो वा, न कस्सचि नियमो अत्थि. तेनाह ‘‘कस्सचि भिक्खुनो’’तिआदि.
८०२. पुब्बे वुत्तप्पकारतो सातिसयं कत्वा अनवसेसतो मग्गस्स नामलाभे कारणं दस्सेतुं ‘‘अपिचा’’तिआदि वुत्तं. तत्थ सरसेनाति सभावेन अत्तनो पवत्तिविसेसेन. पच्चनीकेनाति पटिपक्खवसेन. सगुणेनाति अत्तनो गुणवसेन.
कामञ्चेत्थ ¶ यथा आगमनेन विना सगुणेन, आरम्मणेन च मग्गस्स नामलाभो अववत्थितो, एवं पच्चनीकेन विना सरसेनेव नामलाभो, तथापि सरसादयो पच्चेकं नामलाभस्स कारणमेवाति दस्सेतुं ‘‘सरसेन वा’’तिआदिना सब्बत्थ अनियमत्थो वा-सद्दो वुत्तो. ते च असङ्करतो दस्सेतुं ‘‘सचे ही’’तिआदि आरद्धं. तत्थ सम्मसित्वाति सम्मसनहेतु. हेतुअत्थो हि अयं त्वा-सद्दो ‘‘घतं पिवित्वा बलं होति, सीहं दिस्वा भयं होती’’तिआदीसु विय, मग्गकत्तुकाय वुट्ठानकिरियाय एकन्तिकहेतुभूता सङ्खारुपेक्खा फलूपचारेन ‘‘वुट्ठाती’’ति वुत्ता. यस्मा वा सङ्खारुपेक्खाति वुट्ठानगामिनिया एतं उपलक्खणं, तदन्तोगधञ्च गोत्रभुञाणं निमित्ततो वुट्ठाति, तस्मा वुत्तं एकत्तनयेन ‘‘सम्मसित्वा वुट्ठाती’’ति. अनिमित्तविमोक्खेन विमुच्चतीति अनिमित्तसञ्ञितेन विमुच्चनेन विमुच्चति, ‘‘मग्गो’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. विमुच्चतीति वा तंसमङ्गी अरियपुग्गलो. सेसद्वयेपि एसेव नयो. इदं सरसतो नामं नामाति इदं निमित्तादिविरहतो अनिमित्तं अप्पणिहितं सुञ्ञतन्ति तिविधम्पि मग्गस्स सभावतो सिद्धनामं नाम.
एसाति ¶ मग्गो. सो च खो पुब्बभागमग्गेन सद्धिं एकं कत्वा वुत्तो एकत्तनयेन. इदं पच्चनीकतो नामं नामाति इदं निच्चनिमित्तादीनं पणिधिया, अत्तसञ्ञाय च पहानवसेन लद्धं मग्गस्स अनिमित्तादिनामत्तयं पटिपक्खतो सिद्धनामं नाम.
सुञ्ञत्ताति विवित्तत्ता. न हि मग्गे रागादयो सन्ति. रूपनिमित्तादीनन्ति रूपनिमित्तवेदनानिमित्तादीनं गहेतब्बानन्ति अधिप्पायो. रागनिमित्तादीनन्ति एत्थापि एसेव नयो. सविग्गहानं विय उपट्ठानञ्हेत्थ निमित्तन्ति अधिप्पेतं. इदमस्स सगुणतो नामन्ति इदं रागादिविवित्तत्ता रूपनिमित्तादिपणिधिआदिअभाववसेन अस्स मग्गस्स सगुणतो सिद्धं नामं.
स्वायन्ति सो अयं मग्गो. सुञ्ञतन्ति सब्बसङ्खारसुञ्ञतो, अत्तसुञ्ञतो च सुञ्ञतं. सब्बसङ्खारनिमित्ताभावतो अनिमित्तं. तण्हापणिधिआदीनं अभावेन अप्पणिहितं. इदमस्स आरम्मणतो नामन्ति यथा सुखारम्मणं रूपं ‘‘सुख’’न्ति वुच्चति, एवं सुञ्ञतादिनामस्स निब्बानस्स ¶ आरम्मणकरणतो इदं अस्स मग्गस्स सुञ्ञतादिभेदं आरम्मणतो सिद्धं नामं.
८०३. अनत्तानुपस्सना अत्तसुञ्ञताय दिट्ठत्ता सरसतो सुञ्ञता नाम. तस्सा सुञ्ञताविपस्सनाय मग्गो विपस्सनागमनेन सुञ्ञतो. अनिमित्ता नाम निच्चनिमित्तादीनं उग्घाटनतो. इदं पन मग्गस्स अनिमित्तनामं न अभिधम्मपरियायेन लब्भति. किं कारणं? अभिधम्मे सरसं अनामसित्वा पच्चनीकतो नामलाभतो. यो हि सगुणारम्मणेहि नामलाभो, सो सरसप्पधानो होति, सरसेनेव च नामलाभे सब्बमग्गानं सुञ्ञतादिभावोति ववत्थानं न सिया. तस्मा अभिधम्मे सतिपि द्वीहिपि कारणेहि अनिमित्तनामलाभे पच्चनीकतोव नामववत्थानकरणं गय्हतीति तदभावा न लब्भति. अथ वा न लब्भतीति अञ्ञनिरपेक्खेहि सगुणारम्मणेहि न लब्भति. किं कारणं? अभिधम्मे सरसपच्चनीकेहि सहितेहि नामलाभतो. पच्चनीकञ्हि ववत्थानकरणं अनपेक्खित्वा केवलस्स सरसस्स नामहेतुभावो अभिधम्मे नत्थि, अववत्थानापत्तितो. तस्मा अत्ताभिनिवेसपणिधिपटिपक्खविपस्सनानुलोमा मग्गा सतिपि सरसन्तरे पच्चनीकसहितेन सरसेन नामं लभन्ति. अनिमित्तमग्गस्स पन विपस्सना निमित्तपटिपक्खा न होति, सयं निमित्तग्गहणतो निमित्तग्गहणानिवारणाति तदनुलोमो मग्गोपि न निमित्तस्स पटिपक्खो. यदि सिया, निमित्तगतविपस्सनायपि पटिपक्खो सिया, तस्मा विज्जमानोपि सरसो ववत्थानकरपच्चनीकाभावा अभिधम्मे अनिमित्तनामदायको ¶ न गय्हतीति. यदि एवं, अनिच्चानुपस्सनानुलोमो मग्गो अभिधम्मे असङ्गहितो सियाति? न, सुद्धिकपटिपदानये तस्स सङ्गहितत्ता. तस्मा एव हि सो वुत्तो. सुत्तन्ते पन परियायदेसनत्ता सगुणारम्मणमत्तेनपि नामं गय्हतीति आह ‘‘सुत्तन्तपरियायेन लब्भती’’ति. यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. आगमनवसेनपि मग्गस्स अनिमित्तनामं लब्भतियेवाति दस्सेतुं ‘‘तत्रा ही’’तिआदि वुत्तं. आगमनीयट्ठानेति आगमनपटिपदाठाने. सेसं वुत्तनयत्ता उत्तानमेवाति.
सङ्खारुपेक्खाञाणं निट्ठितं.
अनुलोमञाणकथावण्णना
८०४. अधिमोक्खसद्धाति ¶ पसादभूतो वत्थुगतो निच्छयो अधिमोक्खो. तस्मा तथाभूता भावनाविसेसेन किच्चतो अधिमत्तताय बलवतरा निब्बत्तति. सुपग्गहितन्ति सुट्ठु पग्गहितं. असल्लीनं पटुतरभावेन पटिपक्खविधमनसमत्थं वीरियं होति. सूपट्ठिताति तिक्खतरताय आरम्मणाभिमुखभावेन सुट्ठु उपट्ठिता सति होति. सुसमाहितन्ति पस्सद्धिसुखानं सातिसयताय सुट्ठु समाहितं आरम्मणे सम्मदेव ठपितं अप्पितं विय होति. तिक्खतराति अनुलोमञाणुप्पत्तिया पच्चयो भवितुं समत्थभावेन सातिसयं तिक्खा सूरा. सङ्खारानं विचिननेपि मज्झत्तभूतसङ्खारुपेक्खा पञ्ञा उप्पज्जति. अनिच्चाति वा…पे… सम्मसित्वा भवङ्गं ओतरतीति अनिच्चादीसु एकेनाकारेन सम्मसन्ती सत्तक्खत्तुं पवत्तित्वा भिज्जन्ती भवङ्गं ओतिण्णा नाम होति ततो परं भवङ्गस्स वारोति कत्वा. सङ्खारुपेक्खाय कतनयेनेवाति अनिच्चादिना आलम्बनकरणनयेनेव, न सम्मसितनयेन. तेनाह ‘‘आरम्मणं कुरुमान’’न्ति. आवट्टेत्वाति निवत्तेत्वा चित्तस्स भवङ्गवसेन वत्तितुं अदत्वा. विसदिसचित्तपवत्तिसङ्खाताय वीचिया अभावेन अवीचिका, चित्तसन्तति. किरियमनोधातुया हि भवङ्गे आवट्टिते किरियमयचित्तपवत्तिविपाकचित्तुप्पत्तिया सवीचिका सन्तरा, न एवं मनोद्वारावज्जनेनाति वुत्तं ‘‘अवीचिकं चित्तसन्ततिं अनुप्पबन्धमान’’न्ति. तथेवाति यथा अतीतासु द्वत्तिंसजवनवीथीसु सङ्खारुपेक्खा ‘‘अनिच्चा’’ति वा ‘‘दुक्खा’’ति वा ‘‘अनत्ता’’ति वा सङ्खारे आरम्मणमकासि, तथेव. परिकम्मन्ति वुच्चति मग्गस्स परिकम्मत्ता पटिसङ्खारकत्ता ¶ . उपचारन्ति वुच्चति मग्गस्स आसन्नत्ता, समीपचारिकत्ता वा. अनुलोमत्तं सयमेव वदति.
अयञ्च नयो कामं मग्गवीथियं पठमजवनस्स पटिसङ्खरणट्ठो, दुतियस्स ततो आसन्नट्ठो, ततियस्स हेट्ठिमुपरिमानं अनुलोमट्ठो च युत्तोति वुत्तो, तथापि सब्बेसम्पि इमा समञ्ञा सम्भवन्तीति दस्सेतुं ‘‘अविसेसेन पना’’तिआदि वुत्तं. तत्थ आसेवनन्ति आदरेन सेवनं. पुरिमभागपच्छिमभागानन्ति हेट्ठिमानं, उपरिमानञ्च धम्मकोट्ठासानं. अट्ठन्नन्ति उदयब्बयञाणादीनं अट्ठन्नं. सब्बापि विपस्सना लक्खणत्तयसम्मसनकिच्चाव ¶ , इदम्पि तथेवाति वुत्तं ‘‘तथकिच्चताया’’ति. उपरीति मग्गे. बोधिपक्खियधम्मानं तथकिच्चताय अनुलोमेति सम्मोसादिपटिपक्खविधमनतो. इदानि अनुलोमञाणस्स तदुभयकिच्चानुलोमं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘तञ्ही’’तिआदि वुत्तं. तत्थ अनुलोमञाणं सच्चपटिच्छादकमोहक्खन्धादीनं सातिसयं विधमनेन लोकियञाणेसु उक्कंसपरियन्तगतं, ततो एव हेट्ठा निब्बत्तितउदयब्बयञाणादीनम्पि किच्चं पटिपक्खदूरीभावेन अत्थतो साधेन्तमेव हुत्वा पवत्तति, तथापवत्तमानञ्च तेसं किच्चं अनुलोमेन्तं विय होतीति आह ‘‘उदयब्बयवन्तानं…पे… तथकिच्चताय अनुलोमेती’’ति. तत्थ ‘‘भयतो उपट्ठित’’न्ति इमिनापि आरम्मणसीसेन ञाणब्यापारमेव वदति सप्पटिभयानं सङ्खारानं यथासभावदस्सनदीपनतो. सेसेसु पन सत्तसुपि ठानेसु ञाणब्यापारोव दस्सितो. यस्मा एतं अनुलोमञाणं अनिच्चादीसु अञ्ञतरलक्खणवसेनेव सङ्खारे आरब्भ पवत्तति, तस्मा वुत्तं ‘‘अनिच्चलक्खणादिवसेन सङ्खारे आरब्भ पवत्तत्ता’’ति. ताय पटिपत्तियाति या सा अनुलोमञाणस्स थूलथूलसच्चपटिच्छादकसंकिलेसविक्खम्भनपटिपत्ति, ताय. न हि अनुलोमञाणे तथा अनुप्पन्ने गोत्रभुञाणं निब्बानं आलम्बितुं सक्कोति, गोत्रभुञाणे वा अनुप्पन्ने मग्गञाणं उप्पज्जतीति.
वुत्तमत्थं ओपम्मेन पाकटतरं कातुं ‘‘यथा ही’’तिआदि वुत्तं. तत्थ अट्ठन्नं वोहारिकमहामत्तानं अगतिगमनं पहाय तंतंविनिच्छयकरणं विय अट्ठन्नं ञाणानं यथासकं पटिपक्खं पहाय सङ्खारेसु उदयब्बयादिपटिपत्ति, रञ्ञो मज्झत्तभावो विय अनुलोमञाणस्स पुरिमपच्छिमधम्मकोट्ठासस्स अनुकूलता. तेनेवाति हेट्ठिमञाणानं अनुलोमनमुखेन उपरिबोधिपक्खियानं अनुलोमनतोयेव. सच्चानुलोमिकन्ति वुच्चति मग्गसच्चस्स अनुलोमिकत्ता.
अनुलोमञाणं निट्ठितं.
वुट्ठानगामिनीविपस्सनाकथावण्णना
८०५. किञ्चि ¶ ¶ असङ्खतारम्मणम्पि ञाणं वुट्ठानगामिनिया एकसङ्गहन्ति कत्वा ‘‘सङ्खारारम्मणाया’’ति विसेसनं कतं. तञ्हि विसेसतो वुट्ठानं अरियमग्गं गच्छति उपेतीति वुट्ठानगामिनीति वत्तब्बतं लभति. तेनाह ‘‘सब्बेन सब्ब’’न्तिआदि. असम्मोहत्थन्ति तत्थ तत्थ सुत्ते परियायन्तरेहि आगताय सम्मोहाभावत्थं. सुत्तसंसन्दनाति सुत्तानं तेसं तेसं सुत्तपदानं अनुसन्दानं.
ये लोकिये सङ्खारे आरब्भ अनुलोमपरियोसाना वुट्ठानगामिनिविपस्सना पवत्तति, तंसन्निस्सिता तप्पटिबद्धा तण्हा तेहि विना अप्पवत्तनतो तम्मया नाम, तम्मयाव तम्मयता, तम्मया वा तण्हासम्पयुत्ता खन्धा, तेसं भावो तम्मयता, सा एव तण्हा. तप्पटिपक्खा वुट्ठानगामिनिविपस्सना अतम्मयता. तेन वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘तम्मयता नाम तण्हा, तस्सा परियादियनतो वुट्ठानगामिनिविपस्सना अतम्मयताति वुच्चती’’ति (म. नि. अट्ठ. ३.३१०). निस्सायाति तं अतम्मयतं निस्सयं कत्वा, भावेत्वाति अत्थो. एकत्ताति एत्थ अयं पाळि ‘‘अत्थि, भिक्खवे, उपेक्खा रूपेसु…पे… फोट्ठब्बेसु, अयं, भिक्खवे, उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता’’ति (म. नि. ३.३१०), सयम्पि नानासभावा, नानारम्मणनिस्सिता चाति अत्थो. सा पन समाधिसम्पयुत्ता विपस्सनुपेक्खा वेदितब्बा. ‘‘अत्थि, भिक्खवे, उपेक्खा आकासानञ्चायतननिस्सिता…पे… नेवसञ्ञानासञ्ञायतननिस्सिता, अयं, भिक्खवे, उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता’’ति (म. नि. ३.३१०). या हि तंतंअरूपचित्तुप्पादपरियापन्ना उपेक्खा, सा एकसभावत्ता, एकारम्मणत्ता च एकत्ता, एकत्तसिता चाति वुच्चति, सा पन तंतंझानसहगतवेदनुपेक्खा च तदारम्मणविपस्सनुपेक्खा चाति वदन्ति. तं पजहथाति तदारम्मणकिलेसपहानेन पजहथ. तेनाह ‘‘तं समतिक्कमथा’’ति.
निब्बिदाति वुट्ठानगामिनी. तत्थ हि सुत्ते विरज्जतीति मग्गकिच्चमाह, विमुच्चतीति फलकिच्चं.
सुसिमसुत्तं ¶ ¶ निदानवग्गे. तत्थ धम्मट्ठितिञाणं वुट्ठानगामिनीति वुत्ता धम्मट्ठितियं पटिच्चसमुप्पादे असम्मुय्हनवसेन पवत्तनतो. निब्बाने ञाणन्ति मग्गञाणमाह.
सञ्ञा खो, पोट्ठपादाति एत्थ कामं ‘‘सञ्ञा’’इच्चेव वुच्चति, पुब्बे पन ‘‘सञ्ञग्गं फुसती’’ति वुत्तत्ता आह ‘‘सञ्ञग्गन्ति वुत्ता’’ति.
पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धीति तदेकदेसभूता वुट्ठानगामिनी वुत्ता. समुदायेसु हि पवत्ता वोहारा अवयवेसुपि पवत्तन्तीति. पारिसुद्धिपधानियङ्गन्ति पारिसुद्धिया पधानकारणं.
तीहि नामेहीति अनुलोमगोत्रभुवोदानसङ्खातेहि तीहि नामेहि.
कित्तिताति थोमिता अरियमग्गाधिट्ठानताय. महन्तानं सीलक्खन्धादीनं एसनट्ठेन महेसिना सम्मासम्बुद्धेन. सन्तकिलेसताय सन्ता. योगन्ति भावनं, भावनाभियोगं वा.
पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति एकवीसतिमपरिच्छेदवण्णना.
२२. ञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसवण्णना
पठममग्गञाणकथावण्णना
८०६. इदानि ¶ ¶ ञाणदस्सनविसुद्धिया निद्देसे अनुप्पत्ते सा यस्स ञाणस्स अनन्तरं उप्पज्जति, तं ताव दस्सेन्तो ‘‘इतो परं गोत्रभुञाणं होती’’ति आह. इतो परन्ति इतो अनुलोमञाणतो उपरि. तन्ति गोत्रभुञाणं. नेव पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिं भजति अनिच्चादिवसेन सङ्खारानं अग्गहणतो. न ञाणदस्सनविसुद्धिं भजति सतिपि निब्बानारम्मणत्ते किलेसानं अखेपनतो. ततो एवेतं विञ्ञाणधातूनं विसयं उद्देसन्तं दस्सनकिच्चं करोन्तं किरियमनोधातु विय मग्गस्स आवज्जनट्ठानियं वुच्चति. अन्तराति छट्ठसत्तमविसुद्धीनं वेमज्झे. अब्बोहारिकमेव होति उभयविसुद्धिलक्खणताभावतो. तथापि वुट्ठानगामिनिया परियोसानताय विपस्सनापक्खिकं. तेनेवस्स तंसोतपतितता. तेनाह ‘‘विपस्सनासोते…पे… सङ्खं गच्छती’’ति. एतेनस्स पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिभजनं दस्सेति. सोतस्स अरियस्सआदितो पज्जनं सोतापत्ति, सो एव मग्गो, सोतं वा अरियं आदितो पज्जति अधिगच्छतीति सोतापत्ति, पठमको. तस्स मग्गो सोतापत्तिमग्गो. पटिसन्धिवसेन सकिदेव इमं मनुस्सलोकं आगच्छतीति सकदागामी, तस्स मग्गो सकदागामिमग्गो. पटिसन्धिवसेन कामभवं न आगच्छतीति अनागामी, तस्स मग्गो अनागामिमग्गो. किलेसादीनं हननादिना अरहं, अग्गमग्गट्ठो. तस्स भावो अरहत्तं, सो एव मग्गोति अरहत्तमग्गो. चतूसु मग्गेसु ञाणं एकज्झं गहेत्वा ञाणदस्सनविसुद्धि नाम.
तेहि तीहिपीति हेट्ठा तिण्णं अनुलोमञाणानं वुत्तत्ता वुत्तं, तीसु वा द्विन्नं अन्तोगधत्ता. तीहिपीति वा विकप्पन्तरसम्पिण्डनत्थो पि-सद्दो, तेन तीहिपि द्वीहिपीति वुत्तं होति. अत्तनो बलानुरूपेनाति अत्तनो अत्तनो आनुभावानुकूलं. पठमञ्हि अनुलोमञाणं सब्बोळारिकं, दुतियं ततो नातिओळारिकं, ततियं ततो नातिओळारिकं तमं अन्तरधापेति. अथ वा बलानुरूपेनाति हेट्ठा ¶ सङ्खारुपेक्खाय आहितबलानुरूपेन ¶ . पुब्बाभिसङ्खारवसेन हि अनुलोमञाणस्सापि मग्गञाणस्स विय सद्धाविमुत्तदिट्ठिप्पत्तानं पवत्तिआकारसिद्धो अत्थेव मुदुतिक्खताविसेसो. पलिबोधतो उपट्ठाति पलिबोधभावपटिच्छादकस्स तमस्स अन्तरधापितत्ता. ‘‘आसेवनन्ते’’ति इमिना दुतियस्स वा ततियस्स वा अनुलोमञाणस्स अनन्तरं गोत्रभुञाणुप्पत्ति, न पठमस्साति दस्सेति तस्स अनासेवनत्ता. न हि अलद्धासेवनं गोत्रभुञाणं उप्पादेतुं सक्कोति. निमित्तादिविरहतो, तब्बिधुरतो च ‘‘अनिमित्त’’न्तिआदिना निब्बानं विसेसितं. पुथुज्जनगोत्तन्ति अरियेहि असम्मिस्सं पुथुज्जनसमञ्ञं. गोत्तन्ति हि एकवंसजानं समाना समञ्ञा, एवं इधापीति. पुथुज्जनसङ्खन्ति तस्सेव वेवचनं, पुथुज्जनभूमिन्ति पुथुज्जनवत्थुं. एकन्तिकताय एकवारमेव च उप्पज्जनतो अपुनरावट्टकं.
बहिद्धा वुट्ठानविवट्टनेति असङ्खतधातुया बहिभावतो बहिद्धासञ्ञिता सङ्खारगता वुट्ठानभूते विवट्टने निप्फज्जमाने पञ्ञा. अभिभुय्यतीति अभिभवति. पक्खन्दतीति अनुपविसति. एत्थ च ‘‘उप्पादं अभिभुय्यती’’तिआदिना पुथुज्जनगोत्ताभिभवनं तदतिक्कमनमाह. ‘‘अनुप्पादं पक्खन्दती’’तिआदिना अरियगोत्तभावनं तदुभयभावतो.
८०७. एकावज्जनानं नानावीथिता नत्थीति न तंनिसेधनाय एकवीथिग्गहणं, अथ खो नानारम्मणानम्पि एकावज्जनानं नानावीथिता नत्थीति दस्सनत्थन्ति दट्ठब्बं. महामातिकन्ति महन्तं उदकवाहकं. लङ्घित्वाति अनोतरन्तो एव अतिक्कमित्वा. उल्लङ्घित्वाति उपरिभागेनेव लङ्घित्वा. निन्नपोणपब्भारता उत्तरुत्तरविसिट्ठा निन्नताव.
अट्ठहि ञाणेहि अनुक्कमेन आहितविसेसं अनुलोमञाणं निब्बानारम्मणस्स ञाणस्स पच्चयो भवितुं समत्थं जातन्ति आह ‘‘उदयब्बयानुपस्सनादिना वेगेन धावित्वा’’ति. रूपं अनेकसन्ततिसम्बन्धताय अनेकवट्टरचिता रज्जु विय होतीति वुत्तं ‘‘रूपरज्जुं वा’’ति. अत्तभावस्स रुक्खट्ठानियताय वुत्तत्ता तंसम्बन्धदण्डट्ठानियता वेदनादीसु एकस्सेव युत्ता, न वेदनादिसमुदायस्साति वुत्तं ‘‘वेदनादीसु अञ्ञतरदण्डं वा’’ति. अनुलोमावज्जनेनाति अनुलोमस्स आवज्जनेन. येन आवज्जनेन अनुलोमञाणं उप्पज्जति, तेन तं आरम्मणं. ‘‘पठमेन अनुलोमचित्तेन उल्लङ्घित्वा’’ति इदं सक्कायतीरस्स तस्स अतिक्कमनारम्भताय ¶ वुत्तं. ‘‘दुतियेन निब्बाननिन्नपोणपब्भारमानसो’’ति इदं तस्स सब्बसङ्खारतो सातिसयं अलग्गं हुत्वा ¶ विसङ्खारे अल्लीनभावतो वुत्तं. निब्बाने आरम्मणकरणवसेन पतति योगावचरो. एकारम्मणेति एकवारंयेव आलम्बिते आरम्मणे. तेनाह ‘‘अलद्धासेवनताया’’ति. तेन एकारम्मणे आसेवना उपकारवती, न तथा नानारम्मणेति दस्सेति.
८०८. तत्राति अनुलोमगोत्रभूनं इतरीतरकिच्चाकरणे. नक्खत्तयोगन्ति नक्खत्तेन चन्दस्स योगं, नक्खत्तयोगविभावनियं वा कालं, दिवसन्ति अत्थो.
तत्थातिआदि उपमासंसन्दनं.
एवं निब्बत्ताहीति अनुलोमञाणानि विय सङ्खारे अनालम्बित्वा अहं विय निब्बानारम्मणे वत्ताहीति मग्गस्स गोत्रभुना दिन्नसञ्ञामुञ्चनं, अनुबन्धनञ्च निब्बानारम्मणकरणमेव सन्धाय वुत्तं.
८०९. तत्राति तस्मिं गोत्रभुना दिन्नसञ्ञं अमुञ्चित्वा विय तेन गहितारम्मणेयेव वत्तित्वा मग्गस्स लोभक्खन्धादिनिब्बिज्झने. उसुं असति खिप्पतीति इस्सासो, धनुग्गहो. सरगोचरट्ठानं नाम अट्ठउसभमत्तं. तञ्च खो दूरे पातिनो मज्झिमपुरिसस्स वसेन चतुहत्थाय यट्ठिया वीसतियट्ठि उसभं, तेन अट्ठउसभमत्ते पदेसे हत्थवसेन चत्तारीसाधिकछसतहत्थे पदेसे. फलकसतन्ति असनसारमयं फलकसतं. कुम्भकारचक्कसदिसे चक्कयन्ते. आविज्झित्वाति भमेत्वा. दण्डकघट्टनाय उप्पादेतब्बसद्दो दण्डकसञ्ञा. फलकसतविनिविज्झनस्स पच्चयभूता दण्डकसञ्ञा विय गोत्रभुञाणं लोभक्खन्धादिनिब्बिज्झनस्स मग्गञाणस्स पच्चयभावतो. इस्सासो विय मग्गञाणं निब्बिज्झितब्बनिविज्झनतो.
८१०. अट्ठमभवतो पट्ठाय निब्बत्तनकं अनमतग्गसंसारवट्टदुक्खसमुद्दं सोसेति. सद्धाधनं सीलधनं हिरिधनं ओत्तप्पधनं सुतधनं चागधनं पञ्ञाधनन्ति इमेसं सत्तन्नं अरियधनानं. सम्मुखीभावन्ति पच्चक्खसिद्धिं. पाणातिपातादिपञ्चवेरानि ¶ चेव पञ्चवीसतिमहाभयानि चाति सब्बवेरभयानि. अञ्ञेसञ्च रतनत्तये निविट्ठसद्धादीनं. समुदाये पवत्तो सोतापत्तिमग्गसद्दो तदेकदेसेपि पवत्ततीति आह ‘‘सोतापत्तिमग्गेन सम्पयुत्तं ञाण’’न्ति.
पठममग्गञाणं निट्ठितं.
सोतापन्नपुग्गलकथावण्णना
८११. तस्सेव ¶ सोतापत्तिमग्गचित्तस्स. कामञ्चेत्थ नातितिक्खपञ्ञस्स द्वे, तिक्खपञ्ञस्स तीणि फलचित्तानि होन्ति, अविसेसतो पन गहितस्स मग्गस्स वसेन ‘‘द्वे, तीणि वा’’ति वुत्तं. समाधिमानन्तरिकञ्ञमाहूति यं अत्तनो पवत्तिसमनन्तरं नियमेनेव फलप्पदानतो आनन्तरिकसमाधीति आहूति अत्थो. अनन्तरमेव पवत्तनकं फलं अनन्तरं, तत्थ नियुत्तो, तं वा पयोजनं एतस्साति आनन्तरिको, मग्गो.
आसेवनन्तेति आसेवनतो अन्ते, आसेवनलाभिनो अनुलोमञाणस्स अनन्तरन्ति अत्थो. लद्धासेवनमेव अनुलोमं गोत्रभुं उप्पादेति. उपरि पन छ, सत्त वा जवनानि पवत्तन्ति, तस्मा चत्तारि फलचित्तानि होन्तीति वदेय्याति आह ‘‘सत्तचित्तपरमा च एकावज्जनवीथी’’ति.
तं पन न सारतो पच्चेतब्बन्ति योजना. यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव.
८१२. एत्तावताति पठममग्गानन्तरं फलस्स उप्पत्तिमक्केन. भुसं पमत्तोपीति देवरज्जचक्कवत्तिरज्जादिपमादट्ठानं आगम्म भुसं पमत्तोपि. येसं यथावुत्तआवज्जनजवनचित्तानं उप्पत्तिया एस सोतापन्नो पच्चवेक्खति नामाति अधिप्पायो.
एतेनेव पसङ्गेन सेसानं अरियानं पच्चवेक्खणानि दस्सेतुं ‘‘यथा चा’’तिआदि वुत्तं.
उक्कट्ठपरिच्छेदोयेव ¶ चेसो, यदिदं पञ्चन्नं, चतुन्नञ्च पच्चवेक्खणानं दस्सनन्ति अत्थो. ‘‘अभावेनेवा’’ति एतेन पहीनावसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणसमत्थता कस्सचि होति, कस्सचि न होतीति दस्सेति. लोभो एव लोभधम्मो.
दुतियमग्गञाणकथावण्णना
८१३. कामरागब्यापादानं तनुभावायाति एतेसं किलेसानं तनुभावत्थं. तत्थ द्वीहि कारणेहि तनुभावो अधिच्चुप्पत्तिया, परियुट्ठानमन्दताय च. सकदागामिस्स हि वट्टानुसारिमहाजनस्स ¶ विय किलेसा अभिण्हं न उप्पज्जन्ति, कदाचि कदाचि विरळाकारा हुत्वा उप्पज्जन्ति. तथा उप्पज्जन्तापि मद्दन्ता छादेन्ता अन्धकारं करोन्ता न उप्पज्जन्ति, द्वीहि पन मग्गेहि पहीनत्ता मन्दमन्दा तनुकाकारा हुत्वा उप्पज्जन्ति. केचि पन ‘‘सकदागामिस्सापि किलेसा चिरेन उप्पज्जन्ति, उप्पज्जन्तापि बहलाव उप्पज्जन्ति. तथा हिस्स पुत्तधीतरो दिस्सन्ती’’ति, तं अकारणं वत्थुपटिसेवनेन विनापि गब्भग्गहणसब्भावतो. तस्मा वुत्तनयेनेव द्वीहि कारणेहि तेसं तनुभावो वेदितब्बो. दुतियायाति गणनवसेनपि दुतियाय, उप्पत्तिवसेनपि दुतियाय भूमिया. पत्तियाति सामञ्ञफलस्स पटिलाभाय. तञ्हि सम्पयुत्तानं निस्सयभावतो ते धम्मा भवन्ति एत्थाति भूमि. यस्मा वा समानेपि लोकुत्तरभावे सयम्पि भवति उप्पज्जति, न निब्बानं विय अपातुभूतं, तस्मापि ‘‘भूमी’’ति वुच्चति. योगं करोतीति विपस्सनाभियोगं करोति. ‘‘नवहाकारेहि इन्द्रियानि तिक्खानि भवन्ती’’तिआदिना (विसुद्धि. २.६९९) वुत्तनयेनेव यदग्गेन इन्द्रियानं तिक्खतं सम्पादेति, तदग्गेन बलानि, बोज्झङ्गानि च पटुतरभावं आपादेन्तो इन्द्रियबलबोज्झङ्गानि समोधानेत्वा लक्खणत्तयतीरणवसेन ञाणेन परिमद्दति. तत्थ अपरापरं ञाणं चारेन्तो परिवत्तेति. तेनाह ‘‘विपस्सनावीथिं ओगाहती’’ति. वुत्तनयेनेवाति उदयब्बयञाणादीनं उप्पादने वुत्तनयेन. गोत्रभुअनन्तरन्ति एत्थ गोत्रभु विय गोत्रभु. पठममग्गपुरेचारिकञाणञ्हि पुथुज्जनगोत्ताभिभवनतो, अरियगोत्तभवनतो च निप्परियायतो गोत्रभूति वुच्चति, इदं पन तंसदिसताय परियायतो गोत्रभु. एकच्चसंकिलेसविसुद्धिया ¶ , पन अच्चन्तविसुद्धिया आरम्मणकरणतो च वोदानन्ति वुच्चति. तेनाह पट्ठाने ‘‘अनुलोमं वोदानस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा १.१.४१७). यस्मा पन पटिसम्भिदामग्गे उप्पादादिअभिभवनत्थं उपादाय ‘‘अट्ठ गोत्रभुधम्मा समाधिवसेन उप्पज्जन्ति, दस गोत्रभुधम्मा विपस्सनावसेन उप्पज्जन्ती’’तिआदीसु (पटि. म. १.६०) गोत्रभुनामेनेवेतं आगतं, तस्मा इधापि ‘‘गोत्रभुअनन्तर’’न्ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं.
दुतियञाणं निट्ठितं.
ततियमग्गञाणकथावण्णना
८१४. सकिदेवाति ¶ एकवारंयेव. ‘‘इमं लोकं आगन्त्वा’’ति इमिना पञ्चसु सकदागामीसु चत्तारो वज्जेत्वा एकोव गहितो. एकच्चो इध सकदागामिफलं पत्वा इधेव लोके परिनिब्बाति, एकच्चो इध पत्वा देवलोके परिनिब्बाति, एकच्चो देवलोके पत्वा तत्थेव परिनिब्बाति, एकच्चो देवलोके पत्वा इधूपपज्जित्वा परिनिब्बाति. इमे चत्तारोपि इध न गहिता. यो पन इध पत्वा देवलोके यावतायुकं वसित्वा पुन इधूपपज्जित्वा परिनिब्बाति, अयं एकोव इध गहितोति वेदितब्बो.
कामरागब्यापादानं अनवसेसप्पहानायाति तेसंयेव सकदागामिमग्गेन तनुकतानं संयोजनानं निरवसेसप्पहानाय. पटिसन्धिवसेन कामभवस्स अनागमनतो अनागामी.
ततियञाणं निट्ठितं.
चतुत्थमग्गञाणकथावण्णना
८१५. ओपपातिकोति उपपातयोनिको. इमिनास्स गब्भसेय्या पटिक्खित्ता. तत्थ परिनिब्बायीति तत्थ सुद्धावासे परिनिब्बायिता. अनावत्तिधम्मो तस्मा लोकाति पटिसन्धिग्गहणवसेन तस्मा लोका इध ¶ अनावत्तनसभावो, बुद्धदस्सनधम्मस्सवनानं पनत्थाय आगमनं होतियेव.
रूपरागअरूपरागमानउद्धच्चअविज्जानं अनवसेसप्पहानायाति एतेसं पञ्चन्नं उद्धम्भागियसंयोजनानं निस्सेसप्पजहनत्थाय. तत्थ रूपभवे छन्दरागो रूपरागो. अरूपभवे छन्दरागो अरूपरागो. मानो अरहत्तमग्गवज्झमानो. तथा उद्धच्चाविज्जा.
चतुत्थञाणं निट्ठितं.
अरहन्तपुग्गलकथावण्णना
८१६. महाखीणासवोति ¶ महानुभावतानिबन्धनं पूजावचनमेतं, न उपादायवचनं यथा ‘‘महामोग्गल्लानो’’ति. न हि चूळखीणासवो नाम अत्थि. अन्तिमदेहं धारेतीति अन्तिमदेहधारी. खन्धकिलेसाभिसङ्खारभारानं ओहितत्ता ओरोपितत्ता ओहितभारो. अनुप्पत्तो सदत्थं सकत्थन्ति अनुप्पत्तसदत्थो. सदत्थोति च अरहत्तं वेदितब्बं. तञ्हि अत्तुपनिबन्धनट्ठेन, अत्तानं अविजहनट्ठेन, अत्तनो परमत्थट्ठेन च अत्तनो अत्थत्ता सकत्थोति वुच्चति. परिक्खीणानि दसपि भवसंयोजनानि एतस्साति परिक्खीणभवसंयोजनो. खन्धादिअत्थं सम्मा अञ्ञाय विमुत्तोति सम्मदञ्ञाविमुत्तो. अग्गो च सो दक्खिणेय्यो च, अग्गदक्खिणं वा अरहतीति अग्गदक्खिणेय्यो.
बोधिपक्खियकथावण्णना
८१७. चतुन्नं मग्गञाणानं वसेन चतुञाणाय. आनुभावविजाननत्थन्ति सतिपट्ठानपारिपूरिआदिकस्स आनुभावस्स बोधनत्थं.
परिपुण्णा बोधिपक्खिया एतस्साति परिपुण्णबोधिपक्खियो, मग्गो. तस्स भावो परिपुण्णबोधिपक्खियभावो. वुट्ठानबलेहि सम्पयुत्तताव वुट्ठानबलसमायोगो, ये संयोजनादयो येन पठममग्गादिना पहातब्बा.
८१८. बुज्झनट्ठेन ¶ वा बोधो, मग्गचित्तुप्पादो. तस्स बुज्झनकिरियाय अनुगुणभावतो पक्खे भवाति बोधिपक्खिया.
८१९. तेसु बोधिपक्खियेसु. आरम्मणेसूति कायादिआरम्मणेसु. ओक्खन्दित्वाति अनुपविसित्वा. पक्खन्दित्वाति तस्सेव वेवचनं. उपट्ठानतोति असुभाकारादिग्गहणवसेन उपगन्त्वा अवट्ठानतो. कायादीसु असुभाकारादिग्गहणं पुब्बभागसतिपट्ठानवसेन सुभसञ्ञादिपहानकिच्चसाधनं मग्गसतिपट्ठानवसेन वेदितब्बं. तत्थ हि एकाव सति चतुकिच्चसाधनवसेन पवत्तति.
८२०. पदहन्तीति ¶ वायमन्ति, कायचित्तानि पग्गण्हन्ति वा. असोभाहेतूनं संकिलेसधम्मानं पजहनेन, सोभाहेतूनञ्च वोदानधम्मानं भावनेन सोभनं, सुन्दरन्ति अत्थो. सेट्ठभावावहनतोति पासंसतमभावसाधनतो. पधानभावकारणतोति उत्तमभावहेतुतो.
८२१. पुब्बे वुत्तेनाति इद्धिविधञाणनिद्देसे (विसुद्धि. २.३६९) वुत्तेन. इज्झनट्ठो निप्फज्जनट्ठो, पटिलाभसम्पदा वा, येन वा इज्झन्ति इद्धा वुद्धा उक्कंसगता होन्ति, तं इज्झनं. समाधिपधानसङ्खारपमुखा मग्गधम्मा इध ‘‘इद्धी’’ति अधिप्पेता. पुब्बङ्गमट्ठो अधिपतिपच्चयभावो. तस्मा सोतापत्तिमग्गो इज्झतीति इद्धि, तस्मा सम्पयुत्ता छन्दादयो पुब्बङ्गमट्ठेन पादो. तस्सा एव फलभूताय वुट्ठानगामिनिया छन्दादयो पुब्बभागकारणट्ठेन पादो. सोति इद्धिपादो. इमे लोकुत्तरावाति इमे यथावुत्ता छन्दादयो उत्तरचूळभाजनीये आगतनयेन लोकुत्तरा वेदितब्बा. छन्दादिअधिपतिवसेन पटिलद्धधम्मापि फस्सादयो इद्धिपादा होन्तीति अत्थो. कामञ्चेत्थ इद्धिपादो नो अधिपति, अधिपति वा नो इद्धिपादो नाम नत्थि, यथा पन एकस्मिं रज्जे रज्जारहेसु चतूसु राजकुमारेसु एकस्मिं काले एकोव रज्जमनुसासति, न सब्बे, एवं एकमेकस्मिं चित्तुप्पादे एकोव अधिपति, इद्धिपादो च होतीति वेदितब्बो.
८२२. अस्सद्धियं ¶ सद्धापटिपक्खा अकुसला धम्मा, अवत्थुगतो पसादपतिरूपको मिच्छाधिमोक्खो वा. कोसज्जं थिनमिद्धपधानो अकुसलचित्तुप्पादो. पमादो सतिसम्मोसो तथापवत्ता अकुसला खन्धा. अभिभवनसङ्खातेन अधिपतियट्ठेनाति अस्सद्धियादीनं अभिभवनतो अभिभवनन्ति वत्तब्बेन अधिमोक्खपग्गहउपट्ठानअविक्खेपपजाननस्स एकलक्खणेन सम्पयुत्तधम्मेसु अधिपतियट्ठेन. अस्सद्धियादीहि चाति च-सद्दो समुच्चयत्थो अट्ठानप्पयुत्तो, तस्मा अकम्पियट्ठेन च सम्पयुत्तधम्मेसु थिरभावेन च बलन्ति एवमेत्थ अधिप्पायो वेदितब्बो.
८२३. बुज्झनकसत्तस्साति चतुन्नं अरियसच्चानं पटिविज्झनकसत्तस्स. यो हेसो लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमानाय सतिआदिधम्मसामग्गिया करणभूताय बुज्झति किलेससन्ताननिद्दाय उट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोतीति ¶ बोधीति वुच्चति अरियसावको, तस्स बोधिस्स बुज्झनकसत्तस्स अङ्गाति बोज्झङ्गा. निय्यानिकट्ठेनाति वट्टतो निस्सरणट्ठेन.
८२४. पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भन्तीति सम्बन्धो. चुद्दसविधेनाति आनापानइरियापथचतुसम्पजञ्ञपटिक्कूलमनसिकारधातुमनसिकारपब्बानि, नव सिवथिकपब्बानि चाति एवं चुद्दसविधेन. कायं परिग्गण्हतो च कायानुपस्सनासतिपट्ठानं लब्भति, न वेदनादयो परिग्गण्हतो. एस नयो सेसेसुपि. ‘‘सुखं वेदन’’न्तिआदिनाति वा ‘‘सामिस’’न्तिआदिनाति वा ‘‘निरामिस’’न्तिआदिनाति वा एवं नवविधेन. सरागदोसमोहसंखित्तमहग्गतसमाहितसउत्तरविमुत्तपदानं सपटिपक्खानं वसेन सोळसविधेन. नीवरणुपादानक्खन्धायतनबोज्झङ्गसच्चपब्बानं वसेन पञ्चविधेन. इमस्मिं अत्तभावेति पच्चुप्पन्ने अत्तभावे. अनुप्पन्नपुब्बन्ति अत्तनो अभूतपुब्बं. परस्स उप्पन्नं अकुसलं दिस्वा तन्निमित्तञ्च वधबन्धारहादीनीति अधिप्पायो. तस्साति तादिसस्स. भवति हि तंसदिसेपि तब्बोहारो यथा ‘‘तानियेव ओसधानी’’ति. तस्स पहानायाति एत्थापि एसेव नयो. झानविपस्सना इतो अञ्ञस्मिं अत्तभावे उप्पन्नपुब्बापि सियुन्ति वुत्तं ‘‘इमस्मिं अत्तभावे अनुप्पन्नपुब्ब’’न्ति, छन्दिद्धिपादसम्मावाचानंयेव गहणं. तेसु वुत्तेसु सेसिद्धिपादसेसविरतियो अत्थतो ¶ वुत्ताव होन्तीति लक्खणहारवसेन अयमत्थो वेदितब्बो. एवं नानाचित्तेसु लब्भन्ति पुब्बभागे एते सतिपट्ठानसम्मप्पधानइद्धिपादा. चतुन्नं ञाणानन्ति चतुन्नं अरियमग्गञाणानं. कामं सब्बेपि बोधिपक्खियधम्मा मग्गचित्तुप्पादपरियापन्नाव, तथापि सातिसयो सम्मप्पधानब्यापारो मग्गक्खणेति वुत्तं ‘‘फलक्खणे ठपेत्वा चत्तारो सम्मप्पधाने’’ति. अवसेसा तेत्तिंस लब्भन्ति, ते च खो परियायतो, न निप्परियायतोति अधिप्पायो.
८२५. सेसेसु पनाति इद्धिपादादीसु पञ्चसु कोट्ठासेसु. यथा सतिवीरियेसु ‘‘सतिपट्ठानं सम्मप्पधान’’न्ति सङ्खिपनवसेन हापनं, ‘‘कायानुपस्सना’’तिआदिविभागदस्सनवसेन वड्ढनं अत्थि, ईदिसं हापनवड्ढनं नत्थीति अत्थो.
८२६. इदानि सब्बेसु एव यथारहं लब्भमानविभागदस्सनत्थं ‘‘अपिचा’’तिआदि आरद्धं. तत्थ तेसूति सत्ततिंसाय बोधिपक्खियधम्मेसु. छद्धाति एकधा द्वेधा चतुधा पञ्चधा अट्ठधा नवधाति एवं छप्पकारेन ते भवन्ति.
छन्दिद्धिपादादिवसेनाति ¶ छन्दो छन्दिद्धिपादवसेनेव, चित्तं चित्तिद्धिपादवसेनेव, पीतिपस्सद्धिउपेक्खा बोज्झङ्गवसेनेव, सङ्कप्पादयो मग्गवसेनेवाति एवं नव एकविधाव होन्ति.
चुद्दसेव असम्भिन्नाति सति वीरियं छन्दो चित्तं पञ्ञा सद्धा समाधि पीति पस्सद्धि उपेक्खा सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवोति इमे असम्भिन्ना पदन्तरसम्भेदेन विना अग्गहितग्गहणेन गय्हमाना चुद्दसेव च सभावधम्मा. चुद्दसाति च उक्कंसपरिच्छेदेन वुत्तं. तञ्च खो पठमज्झानिकमग्गचित्तुप्पादवसेन, दुतियज्झानिके पन सम्मासङ्कप्पाभावतो तेरस, ततियचतुत्थपञ्चमज्झानिकेसु पीतिसम्बोज्झङ्गाभावतो द्वादस होन्ति. ‘‘सत्ततिंसप्पभेदतो’’ति इदम्पि उक्कंसवसेनेव वुत्तं, अवकंसतो पन वुत्तनयेन एकस्मिं खणे छत्तिंस, पञ्चतिंस होन्ति, चतुन्नं अधिपतीनं एकज्झं अनुप्पज्जनतो एकस्मिं खणे एकस्सेव इद्धिपादस्स सम्भवोति द्वत्तिंस च होन्तीति वेदितब्बं.
सत्ततिंसपभेदतो ¶ कथन्ति आह ‘‘सकिच्चनिप्फादनतो’’तिआदि, एकच्चस्स सभावतो एकस्सापि अत्तनो आनुभावानुरूपकायानुपस्सनादितंतंकिच्चसाधनतोति अत्थो. सरूपेन च वुत्तितोति अभेदस्स चित्तिद्धिपादादिकस्स सरूपेनेव पवत्तनतो च.
एत्थाति ञाणदस्सनविसुद्धियं. कस्मा पन बोधिपक्खियेसु झानकोट्ठासो न गहितो, ननु झानरहितो अरियमग्गो नत्थीति? सच्चं नत्थि, ततो एव न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं ‘‘बोधिपक्खियेसु झानं न गहित’’न्ति लक्खणूपनिज्झानलक्खणस्स झानस्स मग्गग्गहणेनेव गहितत्ता. तञ्हि सन्धाय ‘‘यस्मिं समये लोकुत्तरं झानं भावेती’’तिआदि (ध. स. २७७, ३४३ आदयो) वुत्तं. आरम्मणूपनिज्झानलक्खणस्स पनेत्थ सम्भवो एव नत्थि. अपरो नयो – कस्मा पन बोधिपक्खियेसु झानकोट्ठासो न गहितो, ननु झानरहितो अरियमग्गो नत्थि, न च तं पटिपदा विय एकन्तपुब्बभागियं, नापि एकच्चपटिसम्भिदा विय मग्गनिस्सन्दो, अथ खो मग्गचित्तुप्पादपरियापन्नो, यतो ‘‘लोकुत्तरं झानं भावेती’’ति (ध. स. २७७, ३४३ आदयो) वुत्तं, मग्गमग्गपरिवारधम्मा च बोधिपक्खियधम्माति? वुच्चते – यं ताव वुत्तं झानरहितो अरियमग्गो नत्थी’’ति, तत्थ न अरियमग्गसम्पयोगमत्तेन झानस्स बोधिपक्खियता ¶ लब्भति अतिप्पसङ्गतो. आहारादीनम्पि हि बोधिपक्खियता आपज्जेय्याति. एतेन मग्गचित्तुप्पादपरियापन्नता बोधिपक्खियभावस्स अकारणन्ति दस्सितं होति.
यं पन वुत्तं ‘‘मग्गमग्गपरिवारधम्मा च बोधिपक्खिया’’ति, तत्थ परिवारट्ठो किं सहपवत्तिअत्थो, उदाहु परिक्खारट्ठोति? यदि पुरिमो पक्खो, सो पगेव निल्लोचितो. अथ दुतियो, इदं विचारेतब्बं. कथं पवत्तमानं झानं मग्गस्स परिक्खारो? यदि सहजातादिपच्चयभावेन, एवं सति फस्सादीनम्पि मग्गपरिक्खारता आपज्जति. अथ पटिपक्खविधंसनेन, न सब्बे झानधम्मा पटिपक्खविधंसनसमत्था. न हि विचारो, वेदना च कस्सचि संकिलेसधम्मस्स उजुपटिपक्खभावेन पवत्तन्ति. यं पन पेटके ‘‘सुखं उद्धच्चकुक्कुच्चस्स, विचारो विचिकिच्छाय पटिपक्खो’’ति वुत्तं, तं परियायेन वुत्तं. न हि सुखं सयं उद्धच्चकुक्कुच्चस्स पटिपक्खो, पटिपक्खस्स पन समाधिस्स पच्चयताय पटिपक्खो. न च विचारो पञ्ञा विय, अधिमोक्खो विय वा विचिकिच्छाय पटिपक्खो, पटिपक्खस्स पटिरूपताय पन पटिपक्खो ¶ वुत्तो. तथा पीतिपि न ब्यापादस्स अदोसो विय उजुपटिपक्खो, अदोससम्पयोगतो पन पटिपक्खो वुत्तो. तेन वुत्तं ‘‘तं परियायेन वुत्त’’न्ति. वितक्कसमाधयो एव पन झानधम्मेसु उजुकं पटिपक्खविधंसनसमत्थाति पटिपक्खविद्धंसनसमत्थस्स परिपुण्णस्स झानकोट्ठासस्स अभावतो न चस्स बोधिपक्खियेसु सङ्गहो कतो. यस्मा पन सम्मासङ्कप्पो, सम्मासमाधि च मग्गपरियापन्ना झानधम्मा, तस्मा ते सन्धाय तंसम्पयुत्तताय वा इतरेपि गहेत्वा परियायेन वुत्तं पाळियं ‘‘यस्मिं समये लोकुत्तरं झानं भावेति निय्यानिक’’न्तिआदि (ध. स. २७७).
वुट्ठानबलसमायोगकथावण्णना
८२७. वुट्ठानं निमित्ततो, पवत्ततो च वुट्ठानं. बलसमायोगो समथविपस्सनाबलेहि सम्पयुत्तता. परिञ्ञाभिसमयादिवसेन दुक्खादीसु विसेसदस्सनट्ठेन मग्गपञ्ञापि विपस्सनाति वुच्चतीति ‘‘लोकियविपस्सना’’ति विसेसेत्वा वुत्तं. तेनेवाह ‘‘वुट्ठानट्ठेन समथविपस्सनं युगनद्धं भावेती’’ति (पटि. म. २.५). निमित्तारम्मणत्ता नेवनिमित्ता वुट्ठाति, पवत्ति…पे… छिन्दनतो न पवत्ता वुट्ठातीति योजना. तत्थ निमित्ततो वुट्ठानं सङ्खारनिमित्तं निस्सज्जित्वा निब्बानारम्मणकरणं. पवत्ततो वुट्ठानं हेतुनिरोधेन आयतिं विपाकप्पवत्तस्स ¶ अनुप्पवत्तिधम्मतापादनं. तेनाह ‘‘समुदयस्स असमुच्छिन्दनतो पवत्ता न वुट्ठाती’’ति.
दुभतोति उभतो, द-कारागमं कत्वा एवं वुत्तं. दुभाति वा पदन्तरमेवेतं उभयसद्देन समानत्थं. दस्सनट्ठेनाति परिञ्ञाभिसमयादिलक्खणेन चतुसच्चदस्सनट्ठेन. मिच्छादिट्ठियाति द्वासट्ठिप्पभेदायपि मिच्छादिट्ठिया. तदनुवत्तककिलेसेहीति अपायगमनीयताय तस्सा मिच्छादिट्ठिया अनुवत्तकेहि विचिकिच्छादिकिलेसेहि. खन्धेहीति एत्थापि तदनुवत्तकसद्दो आनेत्वा सम्बन्धितब्बो. ते च मिच्छादिट्ठिआदिपच्चया उप्पज्जनारहा वेदितब्बा. मिच्छासङ्कप्पातिआदीसुपि तदनुवत्तककिलेसेहि च खन्धेहि च वुट्ठाति. बहिद्धा च सब्बनिमित्तेहि वुट्ठातीति पाळि संखित्ता. यथा मिच्छादिट्ठिमिच्छासङ्कप्पा, एवं मिच्छावाचादयोपि अपायगमनीया एव वेदितब्बा. मिच्छावाचाकम्मन्ताजीवा चेतनासभावा. मिच्छासति तथापवत्ता चत्तारो खन्धा. उपरिमग्गत्तये सम्मादिट्ठि तंतंमग्गवज्झा ¶ मानतो वुट्ठाति. सो हि ‘‘अहमस्मी’’ति पवत्तिया दिट्ठिट्ठानियो, मिच्छामग्गतो पनेत्थ वुट्ठानं अनुद्धरित्वा तंतंमग्गवज्झसंयोजनानुसयेहेव वुट्ठानं उद्धटं.
अणुसहगताति अणुभावं गता पत्ता, तनुभूताति अत्थो.
८२८. एवं वुट्ठानं दस्सेत्वा इदानि बलसमायोगं दस्सेतुं ‘‘लोकियानञ्चा’’तिआदि वुत्तं. समथबलं अधिकं होति समाधिभावनाभावतो. विपस्सनाबलं अधिकं होति ञाणुत्तरत्ता विपस्सनाभावनाय. समानभावेन युगे नद्धा बद्धा विय होन्तीति युगनद्धा. तेनाह ‘‘अञ्ञमञ्ञं अनतिवत्तनट्ठेना’’ति, किच्चतो अनूनाधिकभावेनाति अत्थो. ततो एव समायोगोति समपरिच्छेदयोगोति अत्थो.
समाधिपटिपक्खदस्सनत्थं ‘‘उद्धच्चसहगतकिलेसेही’’ति वुत्तं, उद्धच्चपधानेहि किलेसेहीति अधिप्पायो. अविक्खेपो समाधीति समुच्छिन्दनेन विक्खेपस्स उजुपटिपक्खभूतो समाधि. निरोधगोचरोति निब्बानारम्मणो. वुट्ठानट्ठेनाति वुट्ठानकभावेन निमित्ततो, पवत्ततो च वुट्ठहमानवसेन. एकरसाति समानकिच्चा.
पहातब्बधम्मपहानकथावण्णना
८२९. ये ¶ धम्माति ये संकिलेसधम्मा. संयोजनादीसु संयोजनट्ठेन बन्धनट्ठेन संयोजनानि, विबाधनट्ठेन, उपतापनट्ठेन वा किलेसा, मिच्छासभावाति मिच्छत्ता, लोके धम्मा लोकपरियापन्ना धम्माति लोकधम्मा, मच्छेरस्स भावो, कम्मं वाति मच्छरियं, विपरीतट्ठेन विपल्लासा, गन्थनट्ठेन गन्था, अयुत्ता गतीति अगति, आसवन्तीति आसवा, ओहनन्तीति ओघा, योजनट्ठेन योगा, नीवरन्तीति नीवरणानि, धम्मसभावं अतिक्कम्म परतो आमसन्तीति परामासा, भुसं आदियन्तीति उपादानानि, अप्पहीनभावेन सन्ताने अनु अनु सेन्तीति अनुसया, मलीनभावकरणट्ठेन मला, अकुसलकम्मानि च तानि सुगतिदुग्गतीनं, तत्थ निब्बत्तनकसुखदुक्खानञ्च पथा चाति अकुसलकम्मपथा, चित्तं उप्पज्जति एत्थाति चित्तुप्पादो, चित्तचेतसिकरासि ¶ , अकुसलो च सो चित्तुप्पादो चाति अकुसलचित्तुप्पादोति अकुसलसद्दं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
खन्धेहि खन्धानन्ति इधलोकक्खन्धेहि परलोकक्खन्धानं. यावञ्हि तेति ते रूपरागादयो याव पवत्तन्ति न समुच्छिज्जन्ति, ताव एतेसं खन्धफलदुक्खानं अनुपरमो अविच्छेदोति. एतेन तेसं संयोजनत्थं विभावेति. उद्धन्ति रूपारूपभवेसु, ततियमग्गुप्पत्तिया वा उद्धं. उद्धं भजन्तीति उद्धंभागा, रूपारूपभवा, तेसं अविच्छेदहेतुताय हितानि उद्धंभागियानि.
किलिस्सन्ति, किलेसेन्ति चाति दुविधम्पि अत्थं दस्सेन्तो ‘‘सयं संकिलिट्ठत्ता’’तिआदिमाह.
मिच्छाविमुत्ति ‘‘लोकथूपिकादीसु मोक्खो’’ति पवत्तमिच्छाविमोक्खो. अभिनिविसनादिवसेन मिच्छा विपरीतं न सम्मा पवत्तनतो मिच्छाञाणं मोहोव.
लोकप्पवत्तियाति खन्धप्पवत्तियं सति. अनुपरमधम्मकत्ताति पुञ्ञपापवसेन अपरापरं अविच्छिज्जनतो. ‘‘लाभहेतुको लाभो’’तिआदिना कारणोपचारेन.
आवासे मच्छरियं, आवासहेतुकं वा मच्छरियं आवासमच्छरियं.
तयोति ¶ वत्थुं अभिन्दित्वा वुत्तं, भिन्दित्वा पन वुच्चमाने द्वादस होन्ति.
गन्थकरणं कारणभावेन पटिबद्धताकरणं गन्थनन्ति तं रूपकायेपि लब्भतीति आह ‘‘नामकायस्स चेव रूपकायस्स चा’’ति. तत्थ ब्यापादस्सापि अभिसज्जनुपनय्हवसेन पवत्तनतो गन्थनट्ठो वेदितब्बो, यतो तस्स पटिघसंयोजनभावो वुत्तो.
छन्ददोसमोहभयेहीति छन्ददोसमोहभयहेतु. तञ्हीति अकत्तब्बकरणं, कत्तब्बाकरणञ्च.
सवनाति पवत्तनतो. सवनतोति किलेसासुचिभावेन विस्सन्दनतो. पुन सवनतोति पसवनतो.
आकड्ढनट्ठेन ¶ , दुरुत्तरणट्ठेन चाति एतेन ओघा विय ओघाति दस्सेति. आरम्मणेन, दुक्खेन च वियोगस्स अप्पदानसङ्खातेन योजनट्ठेन योगाति दस्सेति, संकिलेसकरणट्ठेनाति अत्थो. तेसञ्ञेवाति कामरागादीनंयेव. ते हि सोतवसेन वत्तमाना सोतो विय सोतपतिते सत्ते अपायसमुद्दं पापेन्ति, संसारसमुद्दतो च सीसं उक्खिपितुं न देन्ति, यथागहितञ्च आरम्मणं विस्सज्जितुं न देन्ति, यादिसञ्च पापं कत्वा दुक्खप्पत्ते पुनपि तादिसेन योजेन्ति.
चित्तस्साति कुसलचित्तस्स, विसेसतो झानचित्तस्स. आदितो वरणं आवरणं. किलेसवासनं नेत्वा वरणं नीवरणं. कुट्टकवाटादीहि विय पिदहनं पटिच्छादनं, तं पन कुसलादीनि सङ्गण्हितुं, परिञ्ञातुं, ञातुञ्च अप्पदानवसेन दट्ठब्बं.
तस्स तस्स धम्मस्स सभावन्ति कायादिकस्स तस्स तस्स धम्मस्स असुभादिसभावं. अभूतं सभावन्ति सुभादिसभावं.
थामगतट्ठेनाति थामगतभावेन. थामगतन्ति च अनञ्ञसाधारणो कामरागादीनं सभावो दट्ठब्बो. येन ते एव भगवता ‘‘अनुसया’’ति वुत्ता. अनुसयनञ्च मग्गेन अप्पहीनभावेन पच्चयसमवाये उप्पज्जनारहता. तेनाह ‘‘पुनप्पुनं कामरागादीनं उप्पत्तिहेतुभावेन अनुसेन्तियेवा’’ति.
दुम्मोचनीयभावेन ¶ पवत्तिं सन्धायाह ‘‘तेलञ्जनकललं विया’’ति.
८३०. सेसाति अनपायगमनीया. सुखुमा कामरागपटिघाति सम्बन्धो. चतुत्थञाणवज्झा एवाति अवधारणेन पठमञाणादिवज्झता निवत्तीयति. तयिदं नियमदस्सनं अञ्ञत्थापि नेतब्बन्ति दस्सेन्तो ‘‘परतो’’तिआदिमाह. तत्थ ‘‘नियमं न करिस्सामा’’ति एतेन नियमे अकते हेट्ठिममग्गवज्झतापि अनुञ्ञाता एव होतीति.
लोभ…पे… चतुत्थञाणवज्झानीतिआदीसु पठमञाणादीहि हतापायगमनीयादिभावानीति अधिप्पायो वेदितब्बो. आदिसद्देन ओळारिकसुखुमता गहिता.
यसेति परिवारे.
अगतीसु ¶ छन्दादयो किञ्चापि उपरिमग्गवज्झा, तथापि तंमूलकस्स अकत्तब्बकरणस्स, कत्तब्बाकरणस्स च अपायगमनीयताय पठममग्गवज्झा.
कताकताकुसलाकुसलविसयं यं विप्पटिसारभूतं कुक्कुच्चं, तं इध ततियञाणवज्झं वुत्तं. यं पन ‘‘कुक्कुच्चपकतताय आपत्तिमापज्जती’’ति (पाचि. अट्ठ. ४३८; कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना) वुत्तं कुक्कुच्चं, तं सन्धाय ‘‘कुक्कुच्चविचिकिच्छा सोतापत्तिमग्गेन पहीयन्ती’’ति (ध. स. अट्ठ. ११७६) अट्ठसालिनियं वुत्तं. तस्मा द्विन्नं वचनानं अधिप्पायो वेदितब्बो. अञ्ञेसुपि एदिसेसु ठानेसु अधिप्पायो मग्गितब्बो, न विरोधतो पच्चेतब्बो. ओळारिकानवसेसप्पहानं वा सन्धाय कुक्कुच्चस्स पठमततियञाणवज्झता वुत्ताति वेदितब्बं. ‘‘भगवता पटिक्खित्तं अनुवसित्वा अनुवसित्वा आवसथपिण्डं भुञ्जितु’’न्ति, ‘‘कुक्कुच्चायन्तो न पटिग्गहेसी’’ति (पाचि. २०४) पन आगतं कुक्कुच्चं, न नीवरणं अरहतो उप्पज्जनतो, नीवरणपटिरूपकं पन ‘‘कप्पति न कप्पती’’ति वीमंसनभूतं विनयकुक्कुच्चं नाम, तं तथापवत्तचित्तुप्पादोव.
कामरागपटिघानुसया अणुसहगता ततियञाणवज्झा. ओळारिकानं पन दुतियञाणवज्झता हेट्ठा वुत्तनयाव.
चित्तुप्पादग्गहणेन ¶ चेत्थ मक्खपळासमायासाठेय्यपमादथम्भसारम्भादीनं सङ्गहो कतोति दट्ठब्बं.
८३१. अफलो वायामोति एत्थ अतीतानं ताव पजहने अफलो होतु वायामो निरुद्धत्ता, अनागतानं पन कथन्ति तेसम्पि वक्खमानं अविपरीतमत्थं अजानन्तो नत्थितामत्तं गहेत्वा चोदेति, तथापि ‘‘अफलो’’ति पुब्बे पहातब्बानं नत्थिताय चोदना कता, इदानि पहानस्स. यदि हि पहानं अत्थि, कथं पहातब्बा सन्ति? अथ पहातब्बा सन्ति, कथं पहानं होति? पहातब्बा च सन्ति, पहानञ्च होतीति विप्पटिसिद्धमेतं. कस्मा? पहातब्बेसु सन्तेसु पहानस्स असम्भवतो तदुपगो वायामो अफलो आलोकतमानं सहावट्ठाने सति आलोकस्स अफलता विय. अथापि कथञ्चि पहानं सिया? संकिलेसिका च मग्गभावना आपज्जति पहातब्बपहायकानं सहावट्ठानतो ¶ . विप्पयुत्तता वा किलेसानं चित्तविप्पयुत्तसङ्खारवादीनं विप्पयुत्तसङ्खारानं वियाति अधिप्पायो. तं पन नेसं वादीनं यथा मतिमत्तं, एवमिधापीति दस्सेन्तो आह ‘‘न च पच्चुप्पन्नकिलेसो चित्तविप्पयुत्तो नाम अत्थी’’ति. अरूपधम्मा हि एकवत्थुकादिभावेन वत्तमाना खणत्तयपरियापन्ना पच्चुप्पन्ना, ते कथं चित्तेन विप्पयुत्ता नाम सियुं, तस्मा नत्थेव विप्पयुत्तता किलेसानं. आवेणिकाति असाधारणा, सयमेव उप्पादिता पाळि अनारुळ्हाति अधिप्पायो. पाळियंयेव हि पटिक्खित्तन्ति सम्बन्धो. स्वायं पुग्गलो. हञ्चीति यदि.
विनिबद्धोति मानेन पत्थद्धचित्तो. परामट्ठोति मिच्छाभिनिविट्ठो. थामगतोति थामगतकिलेसो थिरभावगतानुसयो. तेन हि नत्थि मग्गभावनाति यस्मा तीसुपि कालेसु किलेसानं पहानं न युज्जति, तिकालिका च किलेसा, तस्मा नत्थि मग्गभावना, ताय साधेतब्बं किच्चं नत्थीति अत्थो. ‘‘न हि नत्थि मग्गभावना’’तिआदिना चतुक्खत्तुं वुत्तस्स पटिक्खेपस्स पटिक्खेपो. इदं वुत्तं ‘‘पाळियंयेव ही’’तिआदिं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
एवमेवाति यथा अजातफले तरुणरुक्खे मूले छिन्ने असति छेदने आयतिं उप्पज्जनारहानि छेदनपच्चया अनुप्पज्जमानानि विनट्ठानि नाम होन्ति, एवमेव मग्गभावनाय असति उप्पज्जनारहा किलेसा मग्गभावनाय अनुप्पज्जमाना ‘‘पहीना’’ति वुच्चन्तीति उपमासंसन्दनं वेदितब्बं. उप्पादोति उप्पादसीसेन उप्पादवन्तो खन्धा वुत्ता. अनुप्पादेति ¶ निब्बाने. अजातायेव न जायन्ति, तस्मा पहीना नाम होन्तीति ‘‘नत्थि किलेसप्पहान’’न्ति परवादिना कतो पटिक्खेपो ‘‘न ही’’ति पटिक्खित्तो. ते पन नेव उप्पज्जित्वा विगता, नापि भविस्सन्ति, न च उप्पन्नाति ‘‘अतीते किलेसे पजहती’’तिआदि न वत्तब्बन्ति दस्सेति. हेतुनिरोधाति दुक्खहेतूनं किलेसानं निरोधा. दुक्खनिरोधोति आयतिं उप्पज्जनकदुक्खस्स निरोधो. उप्पादपवत्तनिमित्तायूहना पच्चुप्पन्नभववसेन गहिता.
८३२. एतेनाति ‘‘अजातायेव न जायन्ती’’तिआदिवचनेन. विपस्सनाय आरम्मणभूतं उपादानक्खन्धपञ्चकसङ्खातं भूमिपवत्तिट्ठानं लद्धवन्तो भूमिलद्धा यथा ‘‘अग्गिआहितो’’ति, लद्धभूमिकाति अत्थो ¶ . वत्तमानादिउप्पन्नविधुरताय भूमिलद्धुप्पन्ना एव नाम तेति वुत्तं.
८३३. अनुभवित्वा, भवित्वा च अपगतं भूतापगतं. अनुभूतभूता हि भूततासामञ्ञेन भूतसद्देन वुत्ता. सामञ्ञमेव हि उपसग्गेन विसेसीयतीति. अनुभूतसद्दो च कम्मवचनिच्छाय अभावतो अनुभावकवाचको दट्ठब्बो. विकप्पगाहवसेन रागादीहि, तब्बिपक्खेहि च अकुसलं, कुसलञ्च आरम्मणरसं अनुभवति, न विपाको कम्मवेगक्खित्तत्ता, नापि किरिया अहेतुकानं अतिदुब्बलताय, सहेतुकानञ्च खीणकिलेसस्स छळङ्गुपेक्खावतो उप्पज्जमानानं अतिसन्तवुत्तित्ता. एत्थ च पुरिमनये कुसलाकुसलमेव वत्तुं अधिप्पायवसेन ‘‘भूतापगत’’न्ति वुत्तं. यं ‘‘उप्पन्नानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया’’ति (सं. नि. ५.६५१-६६२; विभ. ३९०-३९१) एत्थ ‘‘उप्पन्न’’न्ति गहेत्वा तंसदिसानं पहानं, वुद्धि च वुत्ता. पच्छिमनये च-सद्देन कुसलाकुसलञ्च आकड्ढित्वा सब्बं सङ्खतं वुत्तं भुत्वापगतभावाभिधानाधिप्पायेन. विपच्चितुं ओकासकरणवसेन उप्पत्तितं अतीतं कम्मञ्च ततो उप्पज्जितुं आरद्धो विपाको च अनागतो ओकासकतुप्पन्नोति वुत्तो ओकासो कतो एतेन, ओकासो कतो एतस्साति च अत्थद्वयवसेन, यं उप्पन्नसद्देन विनापि विञ्ञायमानं उप्पन्नं सन्धाय ‘‘नाहं, भिक्खवे, सञ्चेतनिकानं कम्मान’’न्तिआदि (अ. नि. १०.२१७, २१९) वुत्तं.
तासु तासु भूमीसूति मनुस्सदेवादिअत्तभावसङ्खातेसु उपादानक्खन्धेसु. तस्मिं तस्मिं सन्ताने ¶ अनुप्पत्तिधम्मतं अनापादितताय असमूहतं. असमूहतत्तायेव हिस्स नत्थीति नवत्तब्बताय उप्पन्नवोहारो.
८३४. ‘‘का भूमि, को वा भूमिलद्धो’’ति आसङ्कं निवत्तेतुं ‘‘एत्थ चा’’तिआदि आरद्धं. ‘‘विपस्सनाय आरम्मणभूता’’ति एतेन खन्धानं अपरिञ्ञाततं दस्सेति, न आरम्मणभावमत्तं तेभूमकग्गहणेनेव तस्स सिद्धत्ता. अपरिञ्ञाता हि खन्धा किलेसानं भूमीति अधिप्पेता. खन्धेसु वत्थुभूतेसु. आरम्मणवसेनाति आरम्मणकरणवसेन. अतीतानागते, पगेव पच्चुप्पन्नेति अधिप्पायो. तन्ति तं अञ्ञसन्तानगतं ¶ किलेसजातं. ततो अञ्ञस्मिं सन्ताने आरम्मणकरणमत्तेन भूमिलद्धं नाम यदि सियाति सम्बन्धो. तस्साति किलेसजातस्स. अप्पहेय्यतो परसन्ततिपतितत्ता न कोचि भवमूलं पजहेय्य. भूमिलद्धञ्हि अनुसयितं नाम होतीति अधिप्पायो. वत्थुवसेनाति उप्पत्तिट्ठानवसेन. यत्थ यत्थ भवे, सन्ताने वा. परिञ्ञातानं अभूमिभावतो ‘‘अपरिञ्ञाता’’ति वुत्तं. उप्पादतो पभुतीति तेसं खन्धानं उप्पज्जनतो पट्ठाय. किलेसानं अप्पहीनभावं ठपेत्वा अञ्ञस्स कारणस्स अभावतो तेसु खन्धेसु किलेसजातं अनुसेति, तस्मा तं अनुसयितं किलेसजातं, तेनेव अनुसयनसङ्खातेन अप्पहीनट्ठेन भूमिलद्धन्ति वेदितब्बं.
८३५. तत्थ च भूमिभूतेसु खन्धेसु न सब्बे सब्बेसं वत्थू होन्ति, अथ खो विसेसो अत्थीति तं दस्सेन्तो आह ‘‘यस्स येसू’’तिआदि. तत्थ यस्साति यस्स पुग्गलस्स. येसूति सतिपि अज्झत्तभावसामञ्ञे येसु अतीतादिकामावचरादिभेदभिन्नेसु खन्धेसु. ते एव यथानुसयिता खन्धा. किं पनेते किलेसा आरम्मणं करोन्ता विय परिच्छिज्ज परिच्छिज्ज अनुसेन्तीति? यतो ते एव खन्धा तेसं किलेसानं वत्थूति वुत्ता, न हेव खो अनुसयानं वत्थुं परिच्छिज्ज पवत्ति अत्थि. अतीतादिकामावचरादिवसेन पन यथापरिच्छिन्ने वत्थुस्मिं यो किलेसानं अप्पहीनट्ठो, सो परिच्छिज्ज पवत्तो विय होतीति ‘‘अतीतक्खन्धेसू’’तिआदि वुत्तं. तेन वत्थुवसेन भूमिलद्धं होतीति वत्थुभेदेन सिया तस्स भेदोति दस्सेति. तथाववत्थितभावतो एव हि ‘‘अञ्ञतरो लोलजातिको तं रसपथविं अङ्गुलिया सायी’’तिआदिवचनं (दी. नि. ३.१२०) कामावचरक्खन्धेसु अनुसयितानं रसतण्हादीनं रूपारूपावचरक्खन्धे अतिक्कमित्वा पुन कामावचरक्खन्धवत्थुकतं विभावेति. तेनाह ‘‘तथा कामावचरक्खन्धेसू’’तिआदि ¶ . यथा चेत्थ रूपारूपावचरक्खन्धे अतिक्कमित्वा पवत्ति, एवं कामावचरक्खन्धे अतिक्कमित्वा पवत्ति होतीति आह ‘‘एस नयो रूपारूपावचरेसू’’ति.
परियुट्ठानाभिभवनवसेन च किलेसानं अनुसयनट्ठो अनुमीयति तदभावे अभावतो. यस्स ये अनुसया पहीना, तेसं वत्थु तेन ¶ समतिक्कन्तं परिञ्ञातत्ताति कुतो नेसं भूमिसमञ्ञाति दस्सेतुं वुत्तं ‘‘सोतापन्नादीसु पना’’तिआदि. इध वट्टमूलकिलेसाति अनुसया अधिप्पेता, न अविज्जा, भवतण्हा च. यं किञ्चि चेतनाचेतसिकभेदं, कायिकादिभेदं वा. इतीति एवं, अप्पहीनानुसयत्ताति अधिप्पायो. अस्साति पुथुज्जनस्स. ते पनेते अनुसया अतीतादिकामावचरादिवसेन यथापरिच्छिन्ने तत्थ तत्थ वत्थुस्मिं अनुसयन्तापि ते ते पञ्चुपादानक्खन्धे अविभागेनेव वत्थुं कत्वा अनुसेन्तीति दस्सेन्तो ‘‘तस्सेतं वट्टमूल’’न्तिआदिमाह.
८३६. इदानि तमत्थं अन्वयब्यतिरेकवसेन उपमाय विभावेतुं ‘‘पथवीरसादि विया’’तिआदि वुत्तं. रुक्खगच्छलतादीनं पच्चयभूतो ससम्भारपथविया रसो पथवीरसो. आपोरसेपि एसेव नयो. साखा नाम खुद्दकसाखा. पसाखो विटपो. रुक्खपवेणिन्ति रुक्खपरापरं. सन्तानयमानेति अपरापरं अनुप्पबन्धन्ते.
मण्डूककण्टकोति एको मच्छकण्टकोति वदन्ति. अनुपादानोति पहीनचतुरुपादानो, रूपादीसु वा किञ्चिपि अगण्हन्तो.
८३७. इध समुदाचारो नाम लद्धत्तलाभताति खणत्तयसमङ्गिसमुदाचारुप्पन्नन्ति आह ‘‘वत्तमानुप्पन्नमेव समुदाचारुप्पन्न’’न्ति. पुब्बभागे अनुप्पज्जमानम्पीति तस्मिं आपाथगते आरम्मणे आदितो पवत्तजवनवारेसु अनुप्पज्जमानम्पि. अधिग्गहितत्ताति अयोनिसोमनसिकारेन अभिरुय्ह गहितत्ता, दळ्हं गहितत्ताति अत्थो. अपरभागेति अपरस्मिं कालभागे, कालन्तरेति अत्थो. एकन्तेन उप्पत्तितोति पच्चयसमवाये सति तथा अयोनिसोमनसिकारस्स तत्थ निब्बत्तत्ता नियमेन उप्पज्जनतो. कल्याणिगामेति एवंनामके गामे. रोहणे किर अभिरूपानं इत्थीनं उप्पत्तिट्ठानताय सो गामो तथा वुच्चति. चित्तसन्ततिमनारुळ्हन्ति पच्चुप्पन्नतं पटिसेधेति. ‘‘उप्पत्तिनिवारकस्स हेतुनो अभावा’’ति एतेन पच्चये ¶ सति पच्चयसमवाये उप्पज्जनारहताय अविक्खम्भितस्स उप्पन्नतापरियायोति दस्सेति. ननु च असमूहतुप्पन्नम्पि पच्चये सति उप्पज्जनारहमेव? सच्चमेतं, पहानविसेसभावकतो ¶ पन नेसं भेदो. यथा अविक्खम्भितासमूहतभूमिलद्धुप्पन्नं सति पच्चयसमवाये उप्पज्जनारहं, एवं आरम्मणाधिग्गहितुप्पन्नम्पीति तिविधस्सापि भूमिलद्धेन एकसङ्गहता वुत्ता.
८३८. अकुसलम्पि भूतापगतुप्पन्नं अतीतत्ता न पहातब्बं, तथा एकच्चं ओकासकतुप्पन्नं इतरं अप्पहातब्बतो, सेसद्वयं खणत्तयसमङ्गिभावतोति आह ‘‘अमग्गवज्झत्ता’’ति. केनचीति चतूसु मग्गञाणेसु केनचि. तस्साति यथावुत्तस्स चतुब्बिधस्सपि उप्पन्नस्स. तं उप्पन्नभावं विनासयमानन्ति अनुप्पत्तिधम्मतापादनेन उप्पज्जनारहतं विनासेन्तं. पठमं लोकियञाणेन यथाबलं पहीनमेव लोकुत्तरञाणं पजहतीति लोकियग्गहणं कतं.
परिञ्ञादिकिच्चकथावण्णना
८३९. सच्चाभिसमयकालस्मिन्ति चतुन्नं अरियसच्चानं पटिविज्झनक्खणे. वुत्तानीति ‘‘दुक्खं परिञ्ञेय्य’’न्तिआदिना (सं. नि. ५.१०९९), ‘‘यो, भिक्खवे, दुक्खं पस्सती’’तिआदिना (सं. नि. ५.११००) च वुत्तानि. यथासभावेनाति अविपरीतसभावेन. ‘‘जानितब्बानी’’ति वत्वा तेसं जाननविधिं उपमावसेन अट्ठकथायं ताव वुत्तनयेन दस्सेतुं ‘‘वुत्तं हेत’’न्तिआदि वुत्तं.
तत्थ यथा पदीपोतिआदि एकस्स ञाणस्स एकक्खणे चत्तारि किच्चानि कथं सम्भवन्ति. न हि तादिसं किञ्चि लोके दिट्ठं अत्थि, न च वचनं लब्भतीति अन्तोलीनचोदनं मनसि कत्वा वुत्तं ‘‘परिञ्ञाभिसमयेना’’ति. अनवसेसतो परिच्छिज्ज जाननसङ्खातेन पटिविज्झनेन अभिसमेति असम्मोहवसेन पटिविज्झति. पहानाभिसमयेनाति समुच्छेदप्पहानसङ्खातेन पटिविज्झनेन असम्मोहतो अभिसमेति. मग्गं भावनाभिसमयेनाति मग्गञाणं सम्मासङ्कप्पादिसेसमग्गं सहजातादिपच्चयतावसेन भावनाभिसमयेन. अभिसमेति पुब्बभागभावनासम्भूतेन अरियमग्गभावनासङ्खातेन पटिविज्झनेन अभिसमेति अट्ठङ्गिकं मग्गं असम्मोहतो ¶ पटिविज्झति. मग्गञाणञ्हि सम्पयुत्तधम्मेसु सम्मोहं विद्धंसेन्तं अत्तनिपि सम्मोहं विद्धंसेतियेव. निरोधन्ति निब्बानं. सच्छिकिरियाभिसमयेनाति पच्चक्खकरणसङ्खातेन पटिविज्झनेन. पापुणातीति ¶ अधिगच्छति. स्वायं अधिगमो दस्सनपटिवेधोति आह ‘‘पस्सति पटिविज्झती’’ति.
‘‘निरोधं…पे… पटिविज्झती’’ति एतेन निरोधसच्चमेकं आरम्मणपटिवेधेन चत्तारिपि सच्चानि असम्मोहपटिवेधेन मग्गञाणं पटिविज्झतीति एवं युत्तिवसेन विभावितं एकपटिवेधं आगमेनपि साधेतुं ‘‘वुत्तम्पि चेत’’न्तिआदि वुत्तं. ‘‘सब्बं वेदितब्ब’’न्ति इमिना ‘‘यो दुक्खसमुदयं पस्सति, सो दुक्खम्पि पस्सती’’तिआदिना (सं. नि. ५.११००) आगतं समुदयं सच्चादिमूलकं योजनं सङ्गण्हाति.
न चेतं कालन्तरदस्सनं सन्धाय वुत्तं, अथ खो एकपटिवेधमेवाति दस्सेन्तेन ‘‘मग्गसमङ्गिस्स ञाणं, दुक्खेपेतं ञाण’’न्तिआदिना (विभ. ७९४; पटि. म. १.१०९) अपरं सुत्तपदं आनीतं. तथा हि ‘‘यो नु खो, आवुसो, दुक्खं पस्सति, दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सति…पे… पटिपदम्पि सो पस्सती’’ति (सं. नि. ५.११००) एकसच्चदस्सनसमङ्गिनो अञ्ञसच्चदस्सनसमङ्गिभावविचारणाय तमत्थं साधेतुं आयस्मता गवम्पतित्थेरेन वुत्तं, पच्चेकञ्च सच्चत्तयदस्सनयोजना कता. अञ्ञथा कमाभिसमये पुरिमदिट्ठस्स पुन अदस्सनतो समुदयादिं पस्सतो दुक्खादिदस्सनं पुन अवत्तब्बं सिया, वुच्चमाने च सब्बदस्सनं दस्सनन्तरपरमन्ति दस्सनानुपरमो एव सियाति.
निस्सयभावहेतुताय दुक्खपरिञ्ञाय वट्टिझापनसदिसता, पटिपक्खविद्धंसनताय समुदयप्पहानस्स अन्धकारविधमनसदिसता, ञाणालोकपरिब्रूहनताय मग्गभावनाय आलोकविद्धंसनसदिसता, तेन तेन मग्गेन यथा यथा निरोधस्स सच्छिकिरिया, तथा तथा किलेसस्नेहपरियादानं होतीति निरोधसच्छिकिरियाय स्नेहपरियादानसदिसता कारणूपचारेन वुत्ता.
८४०. ओभासेतीति पकासेति. किलेसपटिप्पस्सद्धिन्ति सब्बकिलेसदरथपरिळाहवूपसमभावतो किलेसानं पटिप्पस्सद्धिभूतं.
८४१. अप्पेतीति ¶ पप्पोति. दुक्खपरिञ्ञाय सक्कायतीरसमतिक्कमभावतो ओरिमतीरप्पहानसदिसता, मग्गभावनाय सत्तत्तिंसबोधिपक्खियधम्मावहनताय भण्डवहनसदिसता.
८४२. पवत्तं ¶ ञाणं अस्साति पवत्तञाणो, मग्गो. अस्स मग्गस्स.
तथट्ठेनाति तथसभावेन, पीळनादिअविपरीतसभावेनाति अत्थो. एकपटिवेधानीति एकज्झं पटिविज्झितब्बाकारानि.
दुक्खस्स पीळनट्ठोतिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा बुद्धानुस्सतिवण्णनायं (विसुद्धि. महाटी. १.१४४) वुत्तमेव. एकसङ्गहितानीति एकेनेव सङ्गहितानि. केन? तथट्ठेन, सच्चट्ठेनाति अत्थो. यं एकसङ्गहितन्तिआदि ञाणस्स एकपटिवेधदस्सनं. मग्गञाणञ्हि निरोधमेव आरम्मणं करोन्तम्पि यो सो दुक्खादीसु तच्छाविपल्लासभूतभावसङ्खातो सच्चट्ठो, तप्पटिच्छादकसम्मोहविद्धंसनेन तं याथावतो पटिविज्झन्तं पच्चक्खं करोन्तमेव पवत्तति. यतो अपरभागे पीळनादयो सोळसपि सच्चट्ठा अरियस्स हत्थामलकं विय याथावतो उपट्ठहन्ति.
८४३. अत्थाति ञाणेन अरणीयतो अत्थाति लद्धसमञ्ञा आकारा. अञ्ञसच्चदस्सनवसेनाति समुदयादिसच्चन्तरदस्सनवसेन. आविभावतोति पकासभावतो. इदं वुत्तं होति – ये आकारा दुक्खादीसु सभाववसेन, सच्चन्तरदस्सनवसेन च आविभवन्ति, ते पीळनादयो चत्तारोयेवाति सोळसेव वुत्ता, न अञ्ञेति. अयमत्थो इधाधिप्पेतोति कथमिदं विञ्ञायतीति आह ‘‘तत्थ कतमं दुक्खे ञाण’’न्तिआदि. तेनेतं दस्सेति – यस्मा पाळियं विसुं विसुं आरम्मणकरणवसेनपि सच्चञाणं वुत्तं किच्चनिब्बत्तिवसेनपि, तस्मा विञ्ञायति ‘‘सभावतो, सच्चन्तरदस्सनतो च सच्चानं आकारा आविभवन्ती’’ति.
किच्चनिब्बत्तिवसेन दस्सनं आविभावतो दस्सनसदिसन्ति तं अनामसित्वा इतरमेव दस्सेन्तो ‘‘तत्था’’तिआदिमाह. तत्थाति तेसु द्वीसु दस्सनेसु. आयूहितन्ति पिण्डवसेन निब्बत्तितं. यञ्हि किञ्चि पच्चयुप्पन्नं नाम, सब्बं तं समुदितमेव निब्बत्ततीति. सङ्खतन्ति पच्चयन्तरेहि समेच्च सम्भूय कतं. रासिकतन्ति पुञ्जकतं. अनेकमेव हि पच्चयुप्पन्नं एकज्झं ¶ निब्बत्तमानं अत्तनो पच्चयेहि रासिकतं विय होतीति. तस्माति समुदयेन आयूहितत्ता. अस्साति दुक्खसच्चस्स. यस्मिं सन्ताने उप्पन्नो ¶ , तस्स किलेससन्तापहरो. सयम्पि किलेसपरिळाहाभावतो सुसीतलो. सन्तापट्ठो आविभवति उळारदस्सनेन तदञ्ञस्स अनुळारभावो वियाति दस्सेन्तो आह ‘‘आयस्मतो’’तिआदि. अविपरिणामधम्मस्स निच्चसभावस्स वत्तब्बमेव नत्थि पटिपक्खतो आविभवनाकारस्स सुखसिद्धितो.
निदानट्ठो आविभवति इदमस्स निददातीति. संयोगपलिबोधट्ठा पटिपक्खवसेन आविभवनाकाराति दस्सेन्तो आह ‘‘विसंयोगभूतस्सा’’तिआदि. किलेसदुक्खेहि संयोजनट्ठो संयोगट्ठो. संसारचारके पलिबुद्धनट्ठो पलिबोधट्ठो.
किलेससङ्गणिकादिवसेन अविवेकभूतस्स. विवेकट्ठो उपधिविवेकता. सब्बसङ्खारविवित्तता असङ्खतभावोति एवं अच्छरियब्भुतसभावोपि अरियमग्गो सङ्खतो एव, अयमेव च एको असङ्खतोति निरोधस्स असङ्खतभावो सुपाकटो होति. दुक्खं विसं मरणधम्मतो तस्स अगदभूतं अमतं निब्बानं.
‘‘मग्गो’’ति सम्भावेतब्बतं पत्तो सुखुमसन्तभावेन उपट्ठितो निकन्तिभूतोपि नायं समुदयो हेतु निब्बानस्स पत्तिया. अयं अरियमग्गो हेतूति मग्गामग्गञाणदस्सने वुत्तनयेन मग्गस्स हेतुट्ठो आविभवति. निरोधदस्सनेनाति अतिविय निपुणस्स परमगम्भीरस्स निरोधसच्चस्स दस्सनेन. तेनाह ‘‘परमसुखुमानी’’तिआदि. दुक्खदस्सनेनाति अतिविय आदीनवप्पत्तिया विपुलतरादीनवस्स दुक्खसच्चस्स दस्सनेन. तप्पटिपक्खतो आधिपतेय्यट्ठो. तेनाह ‘‘अनेकरोगातुर…पे… उळारभावो विया’’ति. एवमेते यथारहं अन्वयतो, ब्यतिरेकतो च सच्चेसु आविभवनाकारा विभाविता.
एकेकस्साति एकेकस्स अत्थस्स, पीळनायूहननिस्सरणनिय्यानट्ठे सन्धायाह. तिण्णं तिण्णन्ति सङ्खतादिअत्थे. ये पन वादिनो. नानाभिसमयन्ति नानाञाणेन अभिसमयं, चतुन्नं सच्चानं नानाक्खणे नानाञाणेन पटिविज्झनन्ति अत्थो. यदि हि मग्गञाणस्स चतूसु सच्चेसु नानाभिसमयो सिया, दुक्खदस्सनादीहि पठममग्गादीहि पहातब्बानं संयोजनत्तयादीनं ¶ एकदेसप्पहानं आपज्जति. तथा च सति एकदेससोतापत्तिमग्गट्ठतादिप्पसङ्गो. तंतंदस्सनानन्तरञ्च ¶ तंतंफलेन भवितब्बन्ति तंतंपहेय्यकिलेसपटिप्पस्सद्धिभूतानं फलानं मग्गानं विय चतुक्कता सिया. तथा च सति एकदेससोतापन्नतादिप्पसङ्गो. किञ्च भिय्यो – यदि मग्गञाणस्स नानाभिसमयो सिया, अञ्ञेन ञाणेन दुक्खं पस्सति. अञ्ञेन समुदयं, अञ्ञेन निरोधं, अञ्ञेन मग्गं, एवं सति मग्गकिच्चं अपरिपुण्णमेव सिया. मग्गदस्सनेन हि द्वयगति, तेनेव वा तस्स दस्सनं, अञ्ञेन वाति. तत्थ पठमो ताव पक्खो न युज्जति अत्तनि पवत्तिया असम्भवतो. न हि तेनेव अङ्गुलग्गेन तमेव परामसितुं सक्का. अथ अञ्ञेन अनवट्ठानप्पसङ्गो ‘‘येन मग्गं पस्सति, सोपि मग्गो. तम्पि येन पस्सति, सोपि मग्गो’’ति. तस्मा एकाभिसमयतो यथावुत्तो असम्मोहपटिवेधोव युत्तो. अपिच परिच्छिन्दितब्बं, समुच्छिन्दितब्बञ्च सच्चद्वयं आरब्भ पवत्तमानस्स मग्गञाणस्स परिच्छिन्दनसमुच्छिन्दनानि न सम्भवन्ति ततो अनिस्सरणतो. न हि दुक्खपरिञ्ञासमुदयप्पहानानि दुक्खसमुदयसच्चारम्मणेन ञाणेन कातुं सक्कुणेय्यानि. निब्बानारम्मणेन पन तत्थ, इतरद्वये च सम्मोहं विद्धंसेन्तेन सक्का कातुन्ति एकाभिसमयो एव युत्तो. अयं पन अत्थो पाळियं आगतो एवाति ‘‘तेसं उत्तरं अभिधम्मे कथावत्थुस्मिं वुत्तमेवा’’ति.
परिञ्ञादिप्पभेदकथावण्णना
८४५. अभिञ्ञापञ्ञातिआदीनं अत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव. अपिच सुतमयाय, चिन्तामयाय, एकच्चभावनामयाय च अभिविसिट्ठाय पञ्ञाय ञाता अभिञ्ञाता. आवेणिका भूमि परिञ्ञन्तरानं अविसयभावतो. न हि नामरूपपरिच्छेदपच्चयपरिग्गहणवसेन तीरणपरिञ्ञादीनं पवत्ति अत्थि.
८४६. अनुलोमञाणम्पि अनिच्चादिवसेनेव सङ्खारे आरब्भ पवत्तति, पगेव पटिसङ्खानुपस्सनादयोति आह ‘‘याव अनुलोमा आवेणिका भूमी’’ति. कामञ्चेत्थ तीरणपरिञ्ञाभूमियं ञातप्पहानपरिञ्ञायोपि लद्धावसरा, तत्थ पन यथा तीरणपरिञ्ञा सातिसयं किच्चकारी, न तथा इतराति आवेणिकग्गहणं.
८४७. निप्परियायेन ¶ पहानपरिञ्ञा नाम मग्गञाणन्ति ‘‘याव मग्गञाणा भूमी’’ति वुत्तं ¶ . अयं इध अधिप्पेताति इध अभिसमयकाले किच्चविचारे अयं पहानपरिञ्ञा अधिप्पेता तदत्थत्ता सेसपरिञ्ञानं. तेनाह ‘‘यस्मा वा’’तिआदि.
तदत्थायेवाति पहानपरिञ्ञत्था एव. अथ वा तदत्थायेवाति पहानत्था एव. अथ वा तदत्थायेवाति मग्गत्था एव. ञाततीरणपरिञ्ञा हि यावदेव मग्गाधिगमत्थाय पवत्ता. नियमतो ञाता चेव तीरिता च होन्ति ञाततीरितभावेहि विना पहानाभावतो, पहानसिद्धियञ्च ञाततीरितभावसिद्धितो. मग्गञाणञ्हि दुक्खे परिञ्ञाभिसमयवसेन पवत्तमानं तस्स सभावलक्खणं विय सामञ्ञलक्खणम्पि पटिविज्झतीति वुच्चति तप्पटिच्छादकसम्मोहविद्धंसनतो. तेनाह ‘‘परिञ्ञत्तयम्पि…पे… वेदितब्ब’’न्ति.
८४८. परिञ्ञा वियाति तिविधतासामञ्ञं निदस्सेति, न परिञ्ञापहातब्बतासामञ्ञं विक्खम्भनप्पहानस्स अरिपञ्ञाकिच्चभावतो. कामच्छन्दादयो यथा न चित्तं परियुट्ठाय तिट्ठन्ति, एवं परियुट्ठानस्स निसेधनं अप्पवत्तिकरणं विक्खम्भनं, विक्खम्भनमेव पहानं विक्खम्भनप्पहानं. पाकटत्ताति ‘‘अयं अब्यापन्नचित्तो विगतथिनमिद्धो’’तिआदिना (अ. नि. ४.१९८) परेसम्पि पाकटत्ता. ‘‘न सहसा चित्तं अज्झोत्थरन्ती’’ति इदं पटिलद्धमत्तस्स झानस्स वसेन वुत्तं, सुभाविते पन पगुणज्झाने याव चरिमकचित्तम्पि न अज्झोत्थरन्तेव. अथ वा झानस्स पुब्बभागेपीति झानाधिगमत्थाय पुब्बभागपटिपत्तिया. पच्छाभागेपीति झानं लभित्वा अञ्ञकिच्चप्पसुतस्सपि. वितक्कादयोति वितक्कविचारपीतिसुखरूपसञ्ञादयो. दुतियज्झानादीनं पटिपक्खा दुतियादीसु अप्पितेसुयेव विक्खम्भन्ति, ततो ततो वुट्ठितमत्तस्स पन पवत्तन्ति परित्तचित्तवसेनेव वुट्ठहनतो.
८४९. ‘‘पदीपेन अन्धकारस्स विया’’ति इदं पटिपक्खेन पहीनभावदस्सनत्थं वुत्तं. पटिपक्खो हि पदीपो अन्धकारस्स, घटप्पहारो पन सेवालस्स न पटिपक्खो, केवलं पवत्तिनिवारणमत्तमेव करोतीति. तेन असतिपि उजुविपच्चनीकताय दुतियज्झानादीनं वितक्कादीनं विक्खम्भनस्स तं निदस्सनं सुट्ठुतरं युज्जति. ‘‘विपस्सनाय अवयवभूतेना’’ति इदं इधाधिकततदङ्गप्पहानस्स ¶ दस्सनत्थं वुत्तं. सीलविसोधनादिनापि हि तदङ्गप्पहानं होतियेवाति. ञाणङ्गेनाति ञाणसङ्खातेन कारणेन. तदङ्गेन तदङ्गस्स पहानं तदङ्गप्पहानं. सति विज्जमाने खन्धपञ्चकसङ्खाते काये, सयं वा तत्थ सति दिट्ठि सक्कायदिट्ठि, ‘‘रूपं अत्ततो ¶ समनुपस्सती’’तिआदिना (सं. नि. ३.८१; ४.३४५) नयेन वुत्ता अत्तानुदिट्ठि. सोळसवत्थुका, अट्ठवत्थुका च कङ्खाव मलं कङ्खामलं. समूहगाहस्साति ‘‘अत्ता अत्तनिय’’न्ति एवं पवत्तसमूहगहणस्स पहानं कलापसम्मसनेन एकादससु ओकासेसु पक्खिपित्वा विकिरणवसेन खन्धानं दस्सनतो. अस्सादसञ्ञायाति पञ्चक्खन्धे अस्सादनवसेन पवत्तमिच्छासञ्ञाय. अप्पटिसङ्खानस्साति पटिसङ्खानपटिपक्खस्स मोहस्स. अनुपेक्खनस्साति अपेक्खाय. सङ्खारेसु निच्चादिगाहो सच्चपटिलोमगाहो मग्गसच्चाधिगमस्स विलोमनतो. सादीनवेसु अनादीनवसञ्ञिता, अनादीनवे च सादीनवसञ्ञिता सच्चपटिलोमगाहोति च वदन्ति.
एवं विसुद्धिक्कमेन तदङ्गप्पहानं दस्सेत्वा इदानि अट्ठारसमहाविपस्सनावसेनपि तं दस्सेतुं ‘‘यं वा पना’’तिआदि वुत्तं. तत्थ यं वा पन पहानन्ति सम्बन्धो.
८५०. वुत्तमेव ‘‘सब्बं सङ्खारगतं अनिच्चतो अनुपस्सती’’तिआदिना (विसुद्धि. २.७४२).
सन्ततिसमूहकिच्चारम्मणानं वसेन घनग्गहणं घनसञ्ञा, तस्सा घनसञ्ञाय.
निरोधे अधिमुत्तता, तायाति तियद्धगतानं सङ्खारानं निरोधमेव दिस्वा तत्थ अधिमुच्चनवसेन पवत्तपञ्ञा, ताय. आयूहनस्साति अभिसङ्खरणस्स.
तं तं परिच्छेदन्ति आदाननिक्खेपादिकं तं तं परिच्छेदं. अञ्ञथापवत्तिदस्सनन्ति वुत्तपरिच्छेदतो पुब्बे, पच्छा च अञ्ञाकारप्पवत्तिया दस्सनं, अवत्थाविसेसप्पवत्तिदस्सनं वा. धुवसञ्ञायाति थिरभावग्गहणस्स.
सारादानाभिनिवेसस्साति ¶ असारेसु सारगहणाभिनिवेसस्स.
संसयमिच्छाञाणानं वसेन सम्मुय्हनं सम्मोहो, सो एव अभिनिवेसोति सम्मोहाभिनिवेसो. सङ्खारेसु लेणताणभावग्गहणं आलयाभिनिवेसो, अत्थतो भवनिकन्ति.
यथा ¶ चित्तं सङ्खारे मुञ्चित्वा विवट्टं निब्बानं पक्खन्दति, तथा पवत्तनतो सङ्खारुपेक्खा च अनुलोमञ्च ‘‘विवट्टानुपस्सना’’ति वुत्तं. निविट्ठभावेन ओगाळ्हभावेन पवत्तसंयोजनादिकिलेसा एव किलेसाभिनिवेसो. निब्बेधभागियं समाधिन्ति विपस्सनासमाधिमाह.
८५१. असनिविचक्कं असनिमण्डलं. एवं पहानन्ति अनुप्पत्तिधम्मतापादनमाह. कम्मकिलेसानं, सब्बेसम्पि वा सङ्खारानं खयं निरोधं गच्छतीति खयगामी, अरियमग्गो. लोकुत्तरग्गहणेनेव सिद्धेपि खयगामिग्गहणं वण्णभणनत्थं. समुच्छेदप्पहानमेवाति अवधारणं निप्परियायतं उपादाय. तदत्थानेवाति समुच्छेदप्पहानत्थानेव. तेन विक्खम्भनतदङ्गप्पहानानं मग्गसम्भारतमाह तेहि विना असिज्झनतो. अथ वा तदत्थानेवाति मग्गत्थानेव. तेन तदत्थताय तेसं तंकिच्चतं दस्सेति. तेनाह ‘‘तस्मा’’तिआदि. तमेवत्थं उपमाय दस्सेतुं ‘‘पटिराजानं वधित्वा’’तिआदि वुत्तं. यम्पि ततो पुब्बे कतन्ति यं ततोरज्जप्पत्तितो पुब्बे कतं पच्चन्तसाधनदुग्गविद्धंसनादि. यथा इदञ्चिदञ्च रञ्ञा कतन्तियेव वुच्चति, एवं लोकियञाणेन साधितानिपि विक्खम्भनतदङ्गप्पहानानि समुच्छेदप्पहानवसेन पवत्तस्स मग्गस्स किच्चभावेन वुच्चन्ति, तदत्थताय, तेसं तंसन्ततिपतितताय च मग्गस्साति वेदितब्बा.
८५२. लोकियस्स, लोकिया वा सच्छिकिरिया लोकियसच्छिकिरिया. एवं लोकुत्तरसच्छिकिरिया वेदितब्बा. लाभीम्हीति लाभी अम्हि. तथा वसीम्हीति एत्थापि. पच्चक्खतो ञाणफस्सेनाति पच्चक्खतो आरम्मणकरणसङ्खातेन ञाणफस्सनेन. ‘‘पच्चक्खतो’’ति च इमिना अनुमानतो आरम्मणकरणं निवत्तेति, ‘‘ईदिसमिद’’न्ति पच्चवेक्खणवसेन पच्चक्खतो जाननं हेत्थ ‘‘ञाणफस्सो’’ति अधिप्पेतो. फस्सिताति ञाणेन फुट्ठा.
झानमग्गफलानि ¶ विय अत्तनो सन्ताने अनुप्पादेत्वापि तप्पटिच्छादकसम्मोहविद्धंसनवसेन तथाविद्धंसनपवत्तञाणं अपरप्पच्चयञाणं.
पस्सन्तो पच्चक्खतो जानन्तो. अमतोगधन्ति अमतपरियापन्नं, अमतसङ्खातन्ति अत्थो.
सोतापत्तिमग्गो पठमं निब्बानदस्सनतो दस्सनं, तेन दस्सनेन सच्छिकिरिया दस्सनसच्छिकिरिया. किञ्चापि गोत्रभुञाणं ततो पठमतरं निब्बानं पस्सति, आलम्बनकरणतो ¶ दिस्वा कत्तब्बकिच्चाकरणतो पन न दस्सनन्ति वुच्चति. सा दुविधापीति सा दस्सनभावनावसेन दुविधापि सच्छिकिरिया. दस्सनभावनावसेनाति दस्सनमग्गभावनामग्गवसेन. तेन अमग्गवसेन पवत्तनिब्बानस्स पच्चवेक्खणसच्छिकिरियं निवत्तेति. निब्बानस्साति पन इमिना मग्गफलेसु पच्चवेक्खणसच्छिकिरियं. इमस्स ञाणस्साति इमस्स यथाधिगतस्स लोकुत्तरञाणस्स.
८५३. अभिमताति अधिप्पेता. भावना नाम उप्पादना, सन्तानपरिभावना चाति तदुभयं दस्सेन्तो ‘‘लोकियान’’न्तिआदिमाह. यदग्गेन हि लोकिया कुसलादयो उप्पादिता, वड्ढिता च, तदग्गेनस्स सीलभावना, कायभावना, चित्तभावना, पञ्ञाभावना च लोकिया निप्फादिता होति, ताय च सन्तानोपि परिभावितोति. तासु लोकियलोकुत्तरभावनासु इध ञाणदस्सनविसुद्धिकथायं लोकुत्तरभावना अधिप्पेता, न इतरा तस्सा सम्भारभावतो. चतुब्बिधम्पेतं ञाणन्ति एतं चतुब्बिधम्पि अरियमग्गञाणं लोकुत्तरानि सम्मावाचादिभेदानि सीलादीनि उप्पादेति. कथं? सहजातादिपच्चयताय. सीलादीनीति एत्थ आदि-सद्देन समाधिस्स गहणं, न पञ्ञाय. न हि तदेव तं उप्पादेति, मग्गचित्तुप्पादो पन उप्पादेति. तदन्तोगधभावा सम्मासङ्कप्पो. सो हि पञ्चक्खन्धसङ्गहितोति वदन्ति. सीलादीनीति वा फलसीलादीनम्पि गहणन्ति पञ्ञायपि गहणं युज्जतियेव. सहजातपच्चयादितायाति एत्थ आदि-सद्देन अनन्तरपच्चयादितायपि सङ्गहो दट्ठब्बो. तेहि च सन्तानं वासेतीति तेहि समुच्छिन्दनपटिपस्सम्भनवसेन पवत्तेहि लोकुत्तरेहि सीलादीहि अरियपुग्गलो अत्तनो सन्तानं परिभावेति. यं निस्साय परावुत्तीति वदन्ति. यथा परिञ्ञत्तयम्पि ¶ पहानत्तयम्पि मग्गञाणस्स किच्चन्ति वुत्तं परियायेन, न एवमिध. इध पन लोकुत्तरभावनाव अस्स मग्गञाणस्स किच्चं. न हेत्थ भावनाय परियायो लब्भतीति अवधारणं. तेन लोकियभावनं निवत्तेति.
एवं सरूपेनेव आगतायाति ‘‘चित्तं भावय’’न्ति समाधि विय चित्तसीसेन अनागन्त्वा ‘‘पञ्ञं भावय’’न्ति एवं सरूपेनेव आगताय पञ्ञाय. यं वुत्तं उद्देसवसेन. एत्तावता तं वित्थारितं होति. अयञ्च पञ्हो विस्सज्जितो होतीति सम्बन्धो.
ञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति बावीसतिमपरिच्छेदवण्णना.
२३. पञ्ञाभावनानिसंसनिद्देसवण्णना
आनिसंसपकासनावण्णना
८५४. अनेकसतानिसंसा ¶ ¶ सावकबोधिआदिविपुलोदातगुणविसेसावहत्ता. वित्थारतोति नयदस्सनं अकत्वा ‘‘अयम्पि पञ्ञाभावनाय आनिसंसो, अयम्पी’’ति अनुपददस्सनवसेन वित्थारतो पकासेतुं न सुकरं अतिबहुभावतो. अस्साति पञ्ञाभावनाय. नानाकिलेसविद्धंसनन्ति सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छादिवसेन नानाविधानं किलेसधम्मानं तदङ्गादिवसेन पजहनं. अरियफलरसानुभवनन्ति सोतापत्तिफलादिफलसुखपटिसंवेदनं.
नानाकिलेसविद्धंसनकथावण्णना
८५५. ‘‘अरियफलरसानुभवन’’न्ति एतेनेव किलेसानं पटिप्पस्सद्धिप्पहानं दीपीयतीति ‘‘अरियमग्गक्खणे’’ति विसेसवचनं, तब्भावभावतो वा. सिद्धे हि समुच्छेदप्पहाने पटिप्पस्सद्धिप्पहानं सिद्धमेव होतीति.
भीमवेगानुपतिताति सकलं लोकं भिन्दन्तेन विय भीमेन भयानकेन वेगेन सहसा पतिता. सिलुच्चयेति पब्बते सेलपुथुले. सतेजुज्जलमण्डलोति सरदकालसमिद्धेन अत्तनो तेजसा समुज्जलदुद्दिक्खमण्डलो. वधबन्धनादिदुग्गतिपरिपक्किलेसादिजातिआदिसब्बानत्थविधायकं. सन्दिट्ठिकन्ति पच्चक्खभूतं. जञ्ञाति जानेय्य. इधाति इमिस्सं पञ्ञाभावनायं.
फलसमापत्तिकथावण्णना
८५६. अरियस्स ¶ मग्गस्स फलं अरियफलं, अरियञ्च तं विसुद्धत्ता फलञ्चातिपि अरियफलं, तस्स रसो, पटिप्पस्सद्धिविमुत्तिसुखं, अनुभवनं निब्बानारम्मणस्स तस्स पटिसेवनं. तत्राति तेसु द्वीसु आकारेसु. अस्साति अरियफलस्स.
८५७. संयोजनेसु ¶ पहीनेसु सब्बेपि किलेसा पहीनायेव होन्तीति संयोजनानंयेव गहणं. संयोजनप्पहानमत्तमेव अरियमग्गस्स फलं नाम, न अञ्ञं किञ्चि अत्थन्तरं विपाकभूतन्ति अधिप्पायो. तेनाह ‘‘फलं नाम न कोचि अञ्ञो धम्मो अत्थी’’ति. के पनेतं वदन्तीति? अन्धकादयो. ते हि ‘‘अरहत्तं अरहत्तन्ति, आवुसो, वुच्चति…पे… मोहक्खयो’’ति (सं. नि. ४.३१५) सुत्तपदस्स अत्थं अञ्ञथा गहेत्वा निप्परियायतो ‘‘अरहत्तं नाम किञ्चि नत्थि, किलेसप्पहानमेव तथा वोहरीयती’’ति वदन्ता सेसफलेपि पटिक्खिपन्ति. इदं सुत्तम्पीति पटिसम्भिदामग्गपाळिमाह. पकट्ठो उक्कट्ठो योगोति पयोगो, अरियमग्गो, पयोगनिमित्तं जातकिलेसानं पटिप्पस्सद्धि पयोगपटिप्पस्सद्धि. या पन अरियमग्गस्स भावितत्ता लब्भमानापि यस्सा विपाकपञ्ञाय निप्पज्जमानाय निप्पज्जति, सा पटिप्पस्सद्धियं निप्फादेतब्बायं पञ्ञाति पटिप्पस्सद्धिपञ्ञाति वुत्ता. सम्मादिट्ठि मिच्छादिट्ठिया वुट्ठातीति सम्मादिट्ठिया उजुविपच्चनीकदस्सनवसेन वत्वा तदञ्ञतोपि वुट्ठानं दस्सेतुं ‘‘तदनुवत्तककिलेसेही’’ति वुत्तं, तस्सा मिच्छादिट्ठिया सम्पयोगतो, उपनिस्सयतो च अनुवत्तककिलेसेहि. तेन तदेकट्ठप्पहानमाह. खन्धेहीति तदनुवत्तकक्खन्धेहि, ताय मिच्छादिट्ठिया सम्पयुत्तक्खन्धेहि चेव तप्पच्चया आयतिं उप्पज्जनक्खन्धेहि चाति अत्थो. बहिद्धा च सब्बनिमित्तेहीति यथावुत्तकिलेसक्खन्धेहि बहिद्धाभूतेहि विपस्सनाय गोचरभूतेहि सब्बसङ्खारनिमित्तेहि.
एवं मग्गकिच्चं दस्सेत्वा इदानि तस्स वसेन फलं दस्सेतुं ‘‘तम्पयोगपटिप्पस्सद्धत्ता’’तिआदि वुत्तं. तत्थ तम्पयोगपटिप्पस्सद्धत्ताति तस्स अज्झत्तबहिद्धा वुट्ठानादिपयोगस्स पटिप्पस्सद्धत्ता. मग्गो हि निमित्ततो, पवत्ततो च वुट्ठहन्तो किलेसे पजहतीति अत्तनो खणे तं पयोगं करोति नाम, फलक्खणे पनस्स सो पयोगो पटिप्पस्सद्धो वूपसन्तो नाम होति. तेन वुत्तं ‘‘तम्पयोगपटिप्पस्सद्धत्ता’’ति. उप्पज्जतीति मग्गानन्तरं ¶ द्विक्खत्तुं वा तिक्खत्तुं वा उप्पज्जति. फलसमापत्तिकाले पन बहुक्खत्तुं, निरोधा वुट्ठहन्तस्स द्विक्खत्तुं उप्पज्जति. सब्बम्पि यथावुत्तपयोगपटिप्पस्सद्धिनिमित्तं उप्पज्जनतो ‘‘तम्पयोगपटिप्पस्सद्धत्ता उप्पज्जती’’ति वुत्तं. मग्गस्सेतं फलन्ति यथावुत्ता विपाका सम्मादिट्ठि नाम, एतं अरियमग्गस्स ¶ फलन्ति वेदितब्बं. वित्थारेतब्बन्ति ‘‘सोतापत्तिमग्गक्खणे अभिनिरोपनट्ठेन सम्मासङ्कप्पो मिच्छासङ्कप्पा’’तिआदिना (पटि. म. १.६३) सङ्कप्पादिवसेन, सेसमग्गवसेन च वित्थारतो वेदितब्बं.
चत्तारि च सामञ्ञफलानि, इमे धम्मा अप्पमाणारम्मणाति अप्पमाणारम्मणताय मग्गेहि निब्बिसेसताय. तथा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसङ्खातो महग्गतो धम्मो निरोधतो वुट्ठानवेलायं अप्पमाणस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयोति अरियफलस्स अनन्तरपच्चयताय च दीपनाति एवमादीनिपि एत्थ अरियफलस्स सभावधम्मभावेन अत्थिताय साधकानि, न यथादस्सितपटिसम्भिदामग्गपाळियेवाति अधिप्पायो.
८५८. फलसमापत्तियन्ति फलपवत्तिसङ्खाताय समापत्तियं. अस्साति अरियफलस्स. सरूपकत्तुकारणाकारट्ठितिवुट्ठानानन्तरवसेन इदं पञ्हाकम्मं.
८५९. अरियफलस्स निरोधे अप्पनाति अरियस्स फलझानस्स निब्बाने आरम्मणभूते अप्पनाकारेन पवत्ति.
८६०. सब्बेपि पुथुज्जनाति झानसमापत्तिलाभिनोपि पुथुज्जना न समापज्जन्ति, पगेव इतरे. अरिया सब्बेपि फलसमापत्तिं समापज्जन्तीति कामं सामञ्ञजोतना, सा पन विसेसनिविट्ठायेव होति. अधिगतत्ताति पन हेतुकित्तनं. उपरिमानम्पि हेट्ठिमाय लोकियसमापत्तिया विय समापज्जनं साधेन्तं विय ठितन्ति तं निवत्तेन्तो ‘‘उपरिमा पना’’तिआदिमाह. तत्थ उपरिमाति सकदागामिआदयो. हेट्ठिमन्ति सोतापत्तिफलादिं. न समापज्जन्ति सतिपि अधिगतत्ते. कस्माति चे? कारणमाह ‘‘पुग्गलन्तरभावूपगमनेन पटिप्पस्सद्धत्ता’’ति. एतेन उपरिमो अरियो हेट्ठिमं फलसमापत्तिं समापज्जति अत्तना अधिगतत्ता, यथा तं लोकियसमापत्तिन्ति, एवं पवत्तं हेतुं ब्यभिचारेति. न हि लोकियज्झानेसु पुग्गलन्तरभावूपगमनं नाम अत्थि विसेसाभावतो. इध पन असमुग्घाटितकम्मकिलेसनिरोधनेन ¶ पुथुज्जनेहि विय सोतापन्नस्स, सोतापन्नादीहि सकदागामिआदीनं पुग्गलन्तरभावूपगमनं अत्थि. यतो हेट्ठिमा हेट्ठिमा फलधम्मा उपरूपरि मग्गधम्मेहि ¶ निवत्तिता पटिपक्खेहि विय अभिभूता अप्पवत्तिधम्मतंयेव आपन्ना. तेनाह ‘‘पटिप्पस्सद्धत्ता’’ति.
अपिच कुसलकिरियपवत्ति नाम अञ्ञादिसी, विपाकपवत्ति च अञ्ञादिसी, अनन्तरफलत्ता च लोकुत्तरकुसलानं हेट्ठिमतो उपरिमो भवन्तरगतो विय होति. तंतंफलवसेनेव हि अरियानं सोतापन्नादिनामलाभो. ते सचे अञ्ञफलसमङ्गिनोपि होन्ति, सोतापन्नादिनामम्पि तेसं अवट्ठितं सिया, तेन तेन झानेन गहितपटिसन्धिको वियाति तस्स तस्स अरियस्स तं तं फलं भवङ्गसदिसन्ति न उपरिमस्स हेट्ठिमफलसमङ्गिताय लेसोपि सम्भवति, कुतो तस्स समापज्जनन्ति दट्ठब्बं. हेट्ठिमा च उपरिमन्ति हेट्ठिमा च सोतापन्नादयो अरिया उपरिमं सकदागामिफलादिं न समापज्जन्तीति सम्बन्धो. तत्थ कारणमाह ‘‘अनधिगतत्ता’’ति. न हि अनधिगतसमापत्तिं समापज्जितुं सक्का.
‘‘अत्तनो अत्तनोयेव पन फलं समापज्जन्ती’’ति इमिना सब्बेपि अरिया अत्तनो अत्तनो फलसमापत्तिं समापज्जन्तीति अत्थे आपन्ने तत्थ केसञ्चि मतिभेदं दस्सेतुं ‘‘केचि पना’’तिआदि वुत्तं. एते हि समाधिस्मिं परिपूरकारिनोति यस्मा हि ते ‘‘उपरिमा द्वे’’ति वुत्ता अनागामिनो, अरहन्तो च समाधिस्मिं परिपूरकारिनो, इतरे पन सीलेसु परिपूरकारिनो, तस्मा द्वे एव फलसमापत्तिं समापज्जन्तीति. न हि समाधिपारिपूरिया विना समापत्तिवळञ्जनं सम्भवतीति अधिप्पायो. तन्ति ‘‘समाधिस्मिं परिपूरकारिनो’’ति तेहि वुत्तकारणं. अकारणमेवाति अयुत्तियेव. कस्माति चे? आह ‘‘पुथुज्जनस्सापी’’तिआदि. तस्सत्थो – सब्बसो असमुच्छिन्नकिलेसस्स पुथुज्जनस्सापि अत्तना पटिलद्धलोकियसमापत्तिसमापज्जनं लब्भति, किमङ्गं पन समुच्छिन्नेकच्चकिलेसानं हेट्ठिमानं अरियानं, तस्मा तेसं समाधिस्मिं अपरिपूरकारिता अत्तनो फलसमापत्तिं असमापज्जनस्स अकारणन्ति. युत्तिचिन्ता नाम पाळिअनारुळ्हे अत्थे युत्ता, अयं पनत्थो पाळिआरुळ्होति कारणापदेसे अनादरकरणमुखेन पाळिं दस्सेन्तो ‘‘किञ्चेत्था’’तिआदिमाह. सोतापत्तिमग्गपटिलाभत्थायाति सोतापत्तिमग्गस्स समधिगमाय. सोतापत्तिफलसमापत्तत्थायाति सोतापत्तिफलसमापत्तिया समापज्जनत्थं. एस नयो सेसेसुपि.
एत्थ ¶ ¶ च ‘‘सुञ्ञतविहारसमापत्तत्थाय अनिमित्तविहारसमापत्तत्थाया’’तिआदिना सरूपतो उद्धटत्ता ततो पुब्बे आगता मग्गफलवारा अप्पणिहितवसेन वुत्ता. तत्थ अनत्तानुपस्सनामुखेन, अनिच्चानुपस्सनामुखेन च पवत्तानं फलसमापत्तीनं पुरेचरा गोत्रभुधम्मा नवदसभावेन वुत्ताति वेदितब्बा. ‘‘सोतापत्तिफलसमापत्तत्थाया’’तिआदिना पन चतूसुपि फलेसु एकसदिसं देसनाय आगतत्ता सोतापन्नसकदागामिनोपि अत्तनो फलं समापज्जन्तीति विञ्ञायति. मग्गानन्तरफलवसेन तं वुत्तन्ति च न सक्का वत्तुं विपस्सनावसेन दसन्नं गोत्रभुधम्मानं दस्सनवसेन देसनाय आरद्धत्ता, मग्गवारेनेव च तदत्थसिद्धितो. न च मग्गानन्तरं फलं ‘‘फलसमापत्ती’’ति वुच्चति विसुं परिकम्माभावतो. तस्मा फलसमापत्तिवचनेनेव सोतापन्नादीनम्पि फलसमापत्तिसमापज्जनं सिद्धं. तेनाह ‘‘तस्मा’’तिआदि.
८६१. पयोजनम्पि तदत्थाय पटिपत्तिया कारणं होति तन्निमित्तं पटिपज्जनतोति ‘‘कस्मा समापज्जन्ती’’ति कारणं पुच्छित्वा ‘‘दिट्ठधम्मसुखविहारत्थ’’न्ति पयोजनं विस्सज्जितं. कस्माति वा सम्पदाने निस्सक्कवचनं, किस्साति वुत्तं होति. दिट्ठधम्मसुखविहारत्थन्ति दिट्ठेव धम्मे किलेसदरथपरिळाहवूपसमेन सन्तेन सुखविहारेन विहरणत्थं. सतिपि विपाकभावे परिकम्मेन विना अनुप्पज्जनतो फलसमापत्तिधम्मानं तस्स तस्स अरियस्स रुचिवसेनेव पवत्ति, यतो नेसं साधिपतिताति आह ‘‘अद्धान…पे… समापज्जन्ती’’ति.
८६२. द्वीहि आकारेहीति द्वीहि कारणेहि. यथा हि लोकियज्झानानं समधिगमो सम्पयोगसमङ्गिभावेन सिज्झमानो पहानङ्गसमतिक्कममुखेन वुच्चति तथा समधिगन्तब्बत्ता, एवं फलसमापत्तिपि निब्बानमनसिकारेन सिज्झमाना तदञ्ञारम्मणामनसिकारमुखेन वुच्चति सब्बसङ्खारतो विनिवट्टितमानसतावसेन समिज्झनतो. तेनाह ‘‘निब्बानतो’’तिआदि. उदयब्बयञाणादिञाणपरम्परवसेन हि सब्बफलचित्तं सङ्खारतो सब्बसो निब्बिन्नविरत्तचित्तस्स ततो विनिस्सटनिब्बानारम्मणं पवत्तति. एवं पवत्तमानञ्च तं निब्बानतो अञ्ञस्स आरम्मणस्स अमनसिकारा, निब्बानस्स च मनसिकारा पवत्ततीति वुच्चति.
अनिमित्ताय ¶ चेतोविमुत्तियाति अनिमित्तविमोक्खद्वयाय फलसमापत्तिया, अनिच्चानुपस्सनामुखेन ¶ वा समापज्जितब्बाय फलसमापत्तिया. समापत्तियाति समापज्जनत्थाय. सब्बनिमित्तानन्ति रूपादिसब्बसङ्खारनिमित्तानं. अमनसिकारोति आदीनवतो दिस्वा विस्सट्ठताय अनावज्जनं असमन्नाहारो. अनिमित्ताय च धातुया मनसिकारोति सब्बसङ्खारनिमित्ताभावतो अनिमित्ताय. केहिचि पच्चयेहि न सङ्खतत्ता च असङ्खताति लद्धनामाय असङ्खताय धातुया फलसमापत्तिसहजातेन मनसिकारेन मनसिकरणं, तस्सा वा धातुया फलसमापत्तिचित्तसङ्खाते मनसिकरणं.
८६३. उदयब्बयादिवसेनाति उदयब्बयभङ्गभयतुपट्ठानादिवसेन पवत्तनकानं नवन्नम्पि ञाणानं ब्यापारं वदति. तेनाह ‘‘पवत्तानुपुब्बविपस्सनस्सा’’ति. सङ्खारारम्मणगोत्रभुञाणानन्तरन्ति सङ्खारारम्मणस्स ‘‘वोदान’’न्ति लद्धनामस्स गोत्रभुञाणस्स अनन्तरं. कस्मा पनेत्थ गोत्रभुञाणं मग्गञाणपुरेचारिकं विय निब्बानारम्मणं न होतीति? फलधम्मानं अनिय्यानिकभावतो. अरियमग्गधम्मा एव हि निय्यानिका. वुत्तञ्हेतं ‘‘कतमे धम्मा निय्यानिका? चत्तारो मग्गा अपरियापन्ना’’ति (ध. स. १२९५, १६०९). तस्मा एकन्तेन निय्यानिकसभावस्स उभतोवुट्ठानभावेन पवत्तमानस्स मग्गञाणस्स अनन्तरपच्चयभूतेन ञाणेन निमित्ततो वुट्ठितेनेव भवितब्बन्ति तस्स निब्बानारम्मणता युत्ता, न पन अरियमग्गस्स भावितत्ता तस्स विपाकभावेन पवत्तमानानं किलेसानं असमुच्छिन्दनतो अनिय्यानिकत्ता अवुट्ठानसभावानं फलञाणानं पुरेचारिकञाणस्स कदाचिपि निब्बानारम्मणता उभयत्थ अनुलोमञाणानं अतुल्याकारतो. अरियमग्गवीथियञ्हि अनुलोमञाणानि अनिब्बिद्धपुब्बानं थूलथूललोभक्खन्धादीनं सातिसयं पदालनेन लोकियञाणेसु उक्कंसपारमिप्पत्तानि मग्गञाणानुगुणानि उप्पज्जन्ति. फलसमापत्तिवीथियं पन तानि तेन तेन मग्गेन तेसं तेसं किलेसानं समुच्छिन्नत्ता तत्थ किलेसविक्खम्भने निरुस्सुक्कानि केवलं अरियानं फलसमापत्तिसुखसमङ्गिभावस्स परिकम्ममत्तानि हुत्वा उप्पज्जन्तीति न तेसं कुतोचि वुट्ठानसम्भवो, यतो नेसं परियोसानञाणं सङ्खारनिमित्तवुट्ठानतो निब्बानारम्मणं सिया.
एवञ्च ¶ कत्वा ‘‘सेक्खस्स अत्तनो फलसमापत्तिवळञ्जनत्थाय उदयब्बयादिवसेन सङ्खारे सम्मसन्तस्स विपस्सनाञाणानुपुब्बिया फलमेव उप्पज्जति, न मग्गो’’ति इदञ्च अट्ठकथावचनं समत्थितं होति. तेनाह ‘‘सेक्खस्सापि फलमेव उप्पज्जति, न मग्गो’’ति. निब्बानारम्मणे अप्पनज्झानवसेन यथापरिच्छिन्नकालं निरन्तरं फलचित्तस्सेव पवत्तनं समापज्जनं ¶ फलसमापत्तीति आह ‘‘फलसमापत्तिवसेन निरोधे चित्तं अप्पेती’’ति. यदि अनुपुब्बविपस्सनानं वसेन फलसमापत्तिसमापज्जनं, तेन नीहारेन सेक्खस्स उपरिमग्गेनापि भवितब्बन्ति अनुयोगं सन्धायाह ‘‘फलसमापत्तिनिन्नताया’’तिआदि. तेन अञ्ञोयेव विपस्सनाचारो अरियमग्गावहो, अञ्ञो फलसमापत्तिआवहोति दस्सेति, स्वायं विपस्सनाय विभागो वुत्तो एव. ये पनाति अभयगिरिवासिनो सन्धायाह. ते हि मग्गफलविपस्सनाय आलोळेत्वा वदन्ति. तेनेव हि ‘‘एवं सती’’तिआदि वुत्तं. अरहा पच्चेकबुद्धो भविस्सति यदि इतरत्थापि विपस्सना तदत्थाय संवत्तेय्याति अधिप्पायो. पाळिवसेनेव च पटिक्खित्तन्ति ‘‘दस गोत्रभुधम्मा विपस्सनावसेन उप्पज्जन्ती’’ति मग्गत्था फलत्था विपस्सना विसुं कत्वा पवत्तपाळिवसेनेव तेसं वचनं पटिक्खित्तन्तिपि न गहेतब्बं, अञ्ञथा ‘‘दस गोत्रभुधम्मा’’ति वचनं विरुज्झेय्याति. इदमेव पन गहेतब्बन्ति वुत्तस्सेवत्थस्स निगमनं. फलञ्चस्सातिआदि महग्गतविपाकानं विय लोकुत्तरविपाकानञ्च कुसलसरिक्खतादस्सनं. झानतो सरिक्खतादस्सनेनेव चेत्थ बोज्झङ्गमग्गङ्गवसेनापि सरिक्खता दस्सितायेवाति वेदितब्बं.
८६४. ठितियाति पबन्धट्ठितिया. यथापरिच्छिन्नकालञ्हि समापत्तिया पबन्धवसेनावट्ठानं इध ठितीति. ‘‘चन्दे वा सूरिये वा एत्तकं ठानं गते वुट्ठहिस्सामी’’ति कालावधिग्गहणवसेन समापज्जनं चित्तस्स अभिसङ्खरणं अभिसङ्खारो.
८६५. सब्बानेवेतानीति रूपनिमित्तादिसब्बानेव एतानि एकतो कामं न मनसि करोति असम्भवतो. सब्बसङ्गाहिकवसेनाति अनवसेसपरियादानवसेन. समुदायसद्दा हि अवयवेसुपि पवत्तन्ति ¶ , अवयवब्यतिरेकेन च समुदायो न लब्भतीति अवयवगतम्पि किच्चं समुदायवसेन वुत्तं. तस्माति सब्बेसं सङ्खारनिमित्तानं एकतो मनसिकाराभावतो. यस्मा भवङ्गचित्ते उप्पन्ने फलसमापत्तितो वुट्ठितो नाम होति, तस्मा वुत्तं ‘‘यं भवङ्गस्सा’’तिआदि. भवङ्गस्स आरम्मणं नाम कम्मादि. मनसि करोतोति भवङ्गसहगतेन मनसिकारेन मनसि करोतो, तं वा आरम्मणं भवङ्गमनसि करोतो.
८६६. फलस्स फलमेव वा अनन्तरं होति पुरिमस्स पुरिमस्स पच्छिमं पच्छिमं. भवङ्गं ¶ वा सब्बपच्छिमस्स. फलानन्तरं मग्गवीथियं, फलसमापत्तियञ्च. ‘‘येन फलेन निरोधा वुट्ठानं होती’’ति इदं फलुप्पत्तिया निरोधा वुट्ठानभावतो वुत्तं. तन्ति निरोधावुट्ठानभावेन वुत्तं अनागामिफलं वा अग्गफलं वा. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनानन्तरन्ति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनस्स कुसलस्स, किरियस्स वा अनन्तरं सतिपि सत्ताहातिक्कमे विजातियेन अन्तरिकत्ता.
पटिप्पस्सद्धदरथन्ति सब्बसो पस्सद्धकिलेसदरथं. अमतारम्मणन्ति निब्बानारम्मणं. सुभन्ति असोभनताय किलेसस्सापि अभावतो सोभनं. तण्हासङ्खातं लोकामिसं वन्तं छड्डितं एतेनाति वन्तलोकामिसं. वूपसन्तकिलेसताय, सुसन्तताय च सन्तं. येन धम्मेन योगतो समणो नाम होति, तस्स अरियमग्गसङ्खातस्स सामञ्ञस्स फलन्ति सामञ्ञफलं.
ओजवन्तेनाति सभावसम्पन्नेन. सुचिनाति किलेसासुचिविरहतो परिसुद्धेन. सुखेनाति अनुत्तरसुखेन. अभिसन्दितन्ति सब्बसो लूखभावापगमनेन सिनेहितं. सातातिसातेनाति महग्गतसाततो, लोकुत्तरकुसलसाततो च अतिविय सातेन मधुरेन. मग्गसुखतोपि हि फलसुखं सन्ततरताय पणीततरं. अमतेन सम्मोदितं. ‘‘मधुं विया’’ति इमिना सातातिसाततंयेव विभावेति.
तस्स अरियस्स फलस्स रसभूतं सारभूतं तं सुखं पञ्ञं भावेत्वा यस्मा पण्डितो विन्दति पटिलभतीति योजना.
निरोधसमापत्तिकथावण्णना
८६७. तत्राति ¶ तस्मिं ‘‘निरोधसमापत्तिया समापज्जनसमत्थता’’ति संखित्तवचने. इदं सरूपादिवसेन पञ्हाकम्मं. कत्थाति कस्मिं भवे.
८६८. अनुपुब्बनिरोधवसेनाति विपस्सनानुगता अट्ठ समापत्तियो आरोहन्तेन तंतंपटिपक्खनिरोधमुखेन तिण्णं सङ्खारानं अनुपुब्बतो निरोधवसेन. यथापरिच्छिन्नकालं या चित्तचेतसिकानं अप्पवत्ति, अयं निरोधसमापत्तीति अत्थो. के समापज्जन्ति, के न समापज्जन्तीति ¶ कामं समापज्जनसमत्था पधानताय पठमं पुच्छिता, तब्बिस्सज्जनं पन गरुभावतो पच्छा विस्सज्जेतुं असमापज्जनके ताव दस्सेन्तो ‘‘सब्बेपि…पे… न समापज्जन्ती’’ति आह यथा ‘‘वामं मुञ्च, दक्खिणं गण्हा’’ति. तत्थ ‘‘सब्बेपी’’ति इदं पुथुज्जनादीनं तिण्णं विसेसनं. ते हि अट्ठन्नं समापत्तीनं लाभिनोपि अलाभिनो विय समाधिस्मिं अपरिपूरकारिताय निरोधं समापज्जितुं न सक्कोन्ति. कामच्छन्दादिसमुच्छिन्दनेन हि समाधिस्मिं परिपूरकारिता, न झानाधिगममत्तेन. अनागामिनो, अरहन्तोति एत्थ सुक्खविपस्सका च अनागामिनो, सुक्खविपस्सका च अरहन्तोति सुक्खविपस्सकसद्दो पच्चेकं योजेतब्बो. उभयेपि चेते सतिपि विपस्सनाबले समाधिबलस्स अभावतो निरोधं न समापज्जन्ति. अनुपुब्बविहारसम्भवतञ्ञेवेत्थ समाधिबलं इच्छितब्बं. पुरिमका पन तयो सतिपि समाधिबले विपस्सनाबलस्स अभावतो, अपरिपुण्णत्ता च समापज्जितुं न सक्कोन्ति. अपरिपुण्णता चस्स सङ्खारानं न सम्मा परिमद्दितत्ता. अट्ठ समापत्ति…पे… समापज्जन्ती’’ति वत्वा तत्थ कारणं पाळिवसेनेव दस्सेतुं ‘‘द्वीहि बलेही’’तिआदि वुत्तं. तयो च सङ्खारानन्ति एत्थ तयोति सामिअत्थे पच्चत्तवचनं, तिण्णन्ति अत्थो. ञाणचरियाहीति ञाणप्पवत्तीहि. निरोधसमापत्तियाति निरोधसमापज्जनाय ञाणं. अयञ्च सम्पदाति अयं बलद्वयसमन्नागमादिका यथावुत्तनिरोधसमापत्तिआवहा सम्पत्ति. अनागामिखीणासवेति अनागामिनो चेव खीणासवे च.
८६९. समथबलन्ति कामच्छन्दादिके पच्चनीकधम्मे समेतीति समथो, सो एव पटिपक्खेहि अकम्पियट्ठेन बलं. अनिच्चादिवसेन विविधेहि ¶ आकारेहि पस्सतीति विपस्सना, सा एव वुत्तनयेन बलन्ति विपस्सनाबलं. नेक्खम्मवसेनातिआदीसु कामच्छन्दविक्खम्भनस्स नेक्खम्मसङ्कप्पस्स, अलोभपधानस्स वा तथापवत्तकुसलचित्तुप्पादस्स वसेन चित्तस्स एकग्गतासङ्खातो यो अविक्खेपो, तं समथबलं. ब्यापादविक्खम्भनस्स अब्यापादवितक्कस्स, अदोसपधानस्स वा तथापवत्तकुसलचित्तुप्पादस्स वसेनेव. थिनमिद्धविक्खम्भिकाय विभूतं कत्वा मनसिकरणेन उपट्ठितआलोकसञ्ञाय वसेन. उद्धच्चविक्खम्भनस्स अविक्खेपस्स समाधानस्स वसेन. सकलमिच्छावितक्कविक्खम्भनस्स सिखापत्तआनापानस्सतिसिद्धपटिनिस्सग्गानुपस्सिअस्सासपस्सासानं वसेन चित्तस्स एकग्गतासङ्खातो यो अविक्खेपो, तं समथबलन्ति अत्थयोजना.
एवं ¶ उपचारस्स झानस्स वसेन समथबलं दस्सेत्वा इदानि तं अट्ठन्नं समापत्तीनं वसेन पटिपक्खेहि अनभिभवनीयताय च बलप्पत्तिवसेन दस्सेतुं ‘‘पठमज्झानेना’’तिआदि वुत्तं. तत्थ नीवरणेति नीवरणनिमित्तं नीवरणपच्चया. न कम्पति झानसमङ्गिपुग्गलो, झानसम्पयुत्तसमाधि वा. सो हि विसेसतो इध ‘‘समथबल’’न्ति अधिप्पेतो. तथा हि केनट्ठेन समथबलन्ति बलट्ठो पुच्छितो. उद्धच्चेति उद्धच्चनिमित्तं. उद्धच्चसहगतकिलेसेति उद्धच्चेन सम्पयुत्तमोहअहिरिकादिकिलेसहेतु. खन्धेति उद्धच्चसम्पयुत्तचतुक्खन्धनिमित्तं. न कम्पतीतिआदीनि अञ्ञमञ्ञवेवचनानि. कम्पनं वा ठानापगमो. चलनं परिब्भमनं. वेधनं सन्धावनं. उद्धच्चे न कम्पति, उद्धच्चसहगतकिलेसे न चलति, उद्धच्चसहगतक्खन्धे न वेधतीति वा योजेतब्बं. उद्धच्चग्गहणञ्चेत्थ समथस्स उजुपटिपक्खताय तदभिभवेन बलप्पत्तिदस्सनत्थं. तेनेतं अट्ठन्नम्पि समापत्तीनं साधारणतो किच्चातिसयदस्सनं दट्ठब्बं. इदं समथबलन्ति यायं नेक्खम्मादिवसेन लद्धाय चित्तेकग्गताय नीवरणादीहि अकम्पनीयता, तानि च अभिभवित्वा अवट्ठानं, इदं समथबलं.
इदानि विपस्सनाबलं निद्दिसन्तो यस्मा विपस्सना सङ्खेपतो सत्तहि अनुपस्सनाहि सङ्गहिता, तस्मा ततो ततो समापत्तितो वुट्ठाय तासं वसेन अनुपस्सना कातब्बा, तत्तकेनेव चेत्थ अनुपस्सनाकिच्चं परिपुण्णं होतीति ‘‘अनिच्चानुपस्सना विपस्सनाबलं…पे… पटिनिस्सग्गानुपस्सना विपस्सनाबल’’न्ति सरूपतो दस्सेत्वा पुन ता हेट्ठा ¶ वुत्तनयेन विसयविभागेन दस्सेतुं ‘‘रूपे अनिच्चानुपस्सना’’तिआदि वुत्तं. इधापि पटिपक्खेहि अनभिभवनीयताव बलट्ठोति दस्सेतुं ‘‘केनट्ठेन विपस्सनाबल’’न्तिआदि आरद्धं. तत्थ अविज्जायाति द्वादससु अकुसलचित्तुप्पादेसु अविज्जानिमित्तं. अविज्जासहगतकिलेसेति अविज्जाय सम्पयुत्तलोभदोसादिकिलेसवत्थुनिमित्तं. सेसं हेट्ठा वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यमेव. अविज्जग्गहणञ्चेत्थ विपस्सनाय उजुपटिपक्खताय तदभिभवेन बलप्पत्तिदस्सनत्थं. तेनेतं सत्तन्नम्पि अनुपस्सनानं साधारणतो किच्चातिसयदस्सनं दट्ठब्बं. इदं विपस्सनाबलन्ति यायं अनिच्चानुपस्सनादिवसेन लद्धस्स विपस्सनाञाणस्स निच्चसञ्ञादिनिमित्तं अकम्पनीयता, ता च अभिभवित्वा अवट्ठानं, इदं विपस्सनाबलं.
वितक्कविचारा वचीसङ्खारा वाचं सङ्खरोन्ति पवत्तेन्तीति कत्वा. तेनाह ‘‘पुब्बे खो, आवुसो विसाख, वितक्केत्वा विचारेत्वा पच्छा वाचं भिन्दति, तस्मा वितक्कविचारा वचीसङ्खारो’’ति ¶ (म. नि. १.४६३; सं. नि. ४.३४८). ते पन दुतियज्झाने वूपसन्ता होन्तीति आह ‘‘दुतियज्झानं…पे… पटिप्पस्सद्धा होन्ती’’ति. कायेन सङ्खरीयन्तीति कायसङ्खारा, अस्सासपस्सासा. तथा हि वुत्तं ‘‘अस्सासपस्सासा खो, आवुसो विसाख, कायिका एते धम्मा कायप्पटिबद्धा, तस्मा अस्सासपस्सासा कायसङ्खारो’’ति (म. नि. १.४६३; सं. नि. ४.३४८). ते पन यस्मा चतुत्थज्झाने वूपसन्ता होन्ति, तस्मा आह ‘‘चतुत्थज्झानं…पे… पटिप्पस्सद्धा होन्ती’’ति. चित्तेन सङ्खरीयन्तीति चित्तसङ्खारा, सञ्ञा वेदना. तथा हि वुत्तं ‘‘सञ्ञा च वेदना च चेतसिका एते धम्मा चित्तप्पटिबद्धा, तस्मा सञ्ञा च वेदना च चित्तसङ्खारो’’ति (सं. नि. १.४६३; सं. नि. ४.३४८). ते पन यस्मा निरोधं समापन्नस्स वूपसमन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘सञ्ञावेदयित…पे… पटिप्पस्सद्धा होन्ती’’ति.
ञाणचरियासु विवट्टानुपस्सनाग्गहणेनेव तस्स आदिभूता सेसानुपस्सनापि गहिताव होन्ति तदविनाभावतो. मग्गो ञाणचरिया, फलसमापत्ति ञाणचरियाति मग्गफलसमापत्तीनं ञाणचरियाभाववचनं मग्गफलधम्मानं ञाणपधानत्ता, ञाणेन वा इन्द्रियाधिपतिहेतुमग्गपच्चयादिवसेन सातिसयपच्चयभूतेन सेसा मग्गफलधम्मा चरिता पवत्तिताति कत्वा तथा वुत्तं. समाधिचरियासुपि एसेव नयो ¶ . इमाहि सोळसहीति अट्ठन्नं अनुपस्सनानं, अट्ठन्नञ्च मग्गफलञाणानं वसेन इमाहि सोळसहि ञाणपवत्तीहि.
नवहि समाधिचरियाहीति अट्ठ समापत्तियो अट्ठ समाधिचरिया, तासं उपचारसमाधि उपचारसमाधिभावनासामञ्ञेन एका समाधिचरियाति एवं नवहि समाधिचरियाहि. तेनाह ‘‘पठमज्झानं समाधिचरिया’’तिआदि. पठमज्झानपटिलाभत्थाय वितक्को चातिआदि नानावज्जनुपचारवसेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं, उपरिसमापत्तीनम्पि उपचारस्स तथेव वुत्तत्ता. न हि एकावज्जने चतुत्थज्झानादिउपचारे पीतिआदयो सम्भवन्ति. एत्थ च ‘‘पठमज्झानपटिलाभत्थाया’’तिआदिवचनेन उपचारसमाधिस्सापि पारिपूरी इच्छितब्बाति दस्सेति. किं पनेत्थ समथबलसमाधिचरियानं नानत्तं, किं वा विपस्सनाबललोकियञाणचरियानं? यथा समथबलेपि ‘‘नेक्खम्मवसेना’’तिआदिना उपचारसमाधिना सद्धिं अट्ठसु समापत्तीसु अप्पनासमाधियेव वुत्तो, तथा समाधिचरियासु, विपस्सनाबललोकियञाणचरियासु च विपस्सनाव वुत्ताति? किञ्चापि वुत्ता, विवट्टानुपस्सना पन पुरेचरञाणादिविपस्सनाबले अवुत्ता ¶ एव ञाणचरियासु वुत्ता. अपिच पटिपक्खेहि अकम्पियट्ठो बलट्ठो, पञ्चन्नं वसीभावानं वसेन सुचिण्णता चरियट्ठो, एतेनेव समथबलसमाधिचरियानम्पि नानत्तं संवण्णितन्ति दट्ठब्बं.
वसीभावता पञ्ञाति एत्थ वसो एतस्स अत्थीति वसी, तस्स भावो वसीभावो, सा एव वसीभावता. ‘‘वसियो’’ति पन पाळियं इत्थिलिङ्गवसेन वुत्तत्ता तायो दस्सेतुं ‘‘वसीति पञ्च वसियो’’तिआदि वुत्तं. तत्थ झानं आवज्जन्तस्स निरन्तरं झानङ्गेसु चित्तप्पवत्तनसमत्थता आवज्जनवसी. समापज्जितुकामस्स सीघं झानं समापज्जनसमत्थता समापज्जनवसी. अच्छरामत्तं वा कतिपयच्छरामत्तं वा खणं झानं ठपेतुं समत्थता अधिट्ठानवसी. तथेव लहुं वुट्ठातुं समत्थता वुट्ठानवसी. पच्चवेक्खणवसी पन आवज्जनवसिया एव सिज्झति. पच्चवेक्खणजवनानेव हि तत्थ आवज्जनानन्तरानीति. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन हेट्ठा आगतो एव. अयञ्च वसीभावो समाधिचरियानं वसेन वुत्तो. ञाणचरियासु पन लोकुत्तरानं ञाणचरियानं वसीभावापादनकिच्चं नाम नत्थि. पटिपक्खस्स सुविहतत्ता सभावसिद्धो तत्थ ¶ वसीभावो, लोकियानं पन पगुणबलवभावापादनेन वसीभावो लब्भतेव.
८७०. उक्कट्ठनिद्देसोति अनवसेसनिद्देसो. चुद्दसहि ञाणचरियाहि होति अग्गमग्गफलानं अनधिगतत्ताति. यदि एवन्ति यदि उक्कट्ठनिद्देसवसेन ‘‘सोळसहि ञाणचरियाही’’ति वुत्तं, ततो अवकंसवसेनपि इच्छितब्बं, एवं सन्ते किं न होति निरोधसमापज्जनन्ति अधिप्पायो. पञ्च कामगुणा वत्थुभूता एतस्स सन्तीति पञ्चकामगुणिको, कामरागो. अप्पहीनत्ता असमुच्छिन्नत्ता. न हि कामरागस्स विक्खम्भनप्पहानमत्तं निरोधस्स अधिट्ठानं भवितुं सक्कोति. तस्माति समाधिपारिपन्थिकस्स कामरागस्स सुपहीनत्ता. एतेन कामं मग्गफलञाणचरिया लोकियञाणसमाधिचरिया विय निरोधसमापज्जने सरूपेन न विनियुज्जन्ति तदा अप्पवत्तनतो, तस्स तस्स पन पटिपक्खस्स समुच्छिन्दनेन बलचरियानं विसेसपच्चयताय निरोधसमापत्तिया अधिट्ठानं होतीति दस्सेति. एसाति अनागामी. इदञ्हि ‘‘निरोधा वुट्ठहन्तस्सा’’तिआदिवचनं अनागामिनोव निरोधा वुट्ठानं सन्धाय वुत्तं ‘‘नेवसञ्ञानासञ्ञायतनकुसल’’न्ति (पट्ठा. १.१.४१७) वचनतो, अञ्ञथा ‘‘नेवसञ्ञानासञ्ञायतनकिरिया’’ति (पट्ठा. १.१.४१७) वुच्चेय्य.
८७१. ‘‘पञ्चवोकारभवे’’ति ¶ कस्मा वुत्तं, ननु चतुवोकारभवेपि अरूपज्झानवसेन यथारहं अनुपुब्बसमापत्ति लब्भतीति? कामं लब्भति, सा पन ‘‘अनुपुब्बसमापत्ती’’ति न वुच्चति एकदेसभावतो. अट्ठसमापत्तिवसेनेव च ‘‘अनुपुब्बसमापत्ती’’ति वुच्चतीति दस्सेन्तो आह ‘‘पठमज्झानादीनं उप्पत्ति नत्थी’’ति. वत्थुस्स अभावाति हदयवत्थुनो अभावाति वदन्ति, करजकायसङ्खातस्स पन वत्थुनो अभावाति अत्थो. यदि हि आरुप्पे निरोधं समापज्जेय्य, चित्तचेतसिकानं, अञ्ञस्स च कस्सचि अभावतो अपञ्ञत्तिकोव भवेय्य अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुतसदिसो. किञ्चायं उपादाय निरोधं समापन्नोति वुच्चेय्य, किं वा एताय वत्थुचिन्ताय. अङ्गवेकल्लतोव नत्थि आरुप्पे निरोधसमापत्तिसमापज्जनं.
८७२. सङ्खारानं ¶ पवत्तिभेदेति सङ्खतधम्मानं खणे खणे उप्पज्जने, भिज्जने च, तेसं वा कुसलादिभेदभिन्ने यथारहं तीहि दुक्खताहि उपद्दुते पवत्तिविभागे. चित्तचेतसिकविगमेहि रूपधम्मेसु लब्भमानापि सङ्खारदुक्खता अब्बोहारिकतं आपज्जति. उक्कण्ठित्वाति निब्बिन्दित्वा. निब्बानं पत्वाति अनुपादिसेसनिब्बानं पत्वा विय. सुखन्ति निद्दुक्खं.
८७३. समथविपस्सनावसेनाति युगनद्धानं विय अञ्ञमञ्ञूपकारिताय सहितानं वसेन. उस्सक्कित्वाति उक्कंसं पत्वा याव नेवसञ्ञानासञ्ञायतना, याव च अनुलोमञाणा आरुहित्वा. निरोधयतोति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापज्जित्वा तं निरोधेन्तस्स. अञ्ञस्स कस्सचिपि चित्तस्स अनुप्पज्जनेन एवमस्सा निरोधसमापत्तिया समापज्जनं होति. ‘‘यो ही’’तिआदिना ‘‘समथविपस्सनावसेना’’ति वुत्तमेवत्थं ब्यतिरेकमुखेन विवरति. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिं पत्वा तिट्ठति तदुद्धं सुद्धसमथविपस्सनाय अभावतो. यो विपस्सनावसेनेव उस्सक्कति सचे अरियो फलसमापत्तत्थिको, सो अत्तनो फलसमापत्तिं पत्वा तिट्ठति. अथ पुथुज्जनो, सेखो वा मग्गत्थिको ताय चे विपस्सनाय मग्गं पत्वा फले ठितो, सोपि फलसमापत्तिं पत्वा तिट्ठतिच्चेव वुच्चति. सोति उभयवसेन पटिपन्नो. तन्ति निरोधसमापत्तिं.
८७४. येन फलद्वयसमन्नागमादिना निरोधं समापज्जितुं समत्थो होति, सो विधि पगेव विभावितोति समापज्जनाकारमेव दस्सेन्तो ‘‘कतभत्तकिच्चो’’तिआदिमाह. तञ्हि सब्बासम्पि ¶ भावनानं साधारणं पुब्बकिच्चं. तत्थ सङ्खारेति तस्मिं पठमज्झाने, पठमज्झानचित्तुप्पादे वा सङ्खारे.
‘‘विपस्सती’’ति वुत्तं, कीदिसी पनेत्थ विपस्सना इच्छितब्बाति तं निद्धारणत्थं ‘‘विपस्सना पनेसा’’तिआदिना तमेव विपस्सनं तिधा भिन्दित्वा दस्सेति. मन्दा चे विपस्सना, दन्धाभिञ्ञं मग्गं साधेति. तिक्खा चे, खिप्पाभिञ्ञन्ति अयं मन्दतिक्खताय विसेसो. लक्खणप्पत्ता पन विपस्सना मग्गस्स पच्चयो होतियेवाति इममत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘सङ्खार…पे… होतियेवा’’ति. तिक्खाव वट्टति सङ्खारारम्मणेपि सति सब्बसङ्खारेहि विवट्टनाकारेनेव पवत्तनतो, मग्गो विय विसङ्खारगतस्स फलस्स ¶ पच्चयभावतो च. तेनाह ‘‘मग्गभावनासदिसा’’ति. यस्मा अतिमन्दा समथादिका सङ्खारानं निरोधने असमत्था समथनिट्ठा होति, अतितिक्खा ञाणादिका सातिसयं सङ्खारेसु दोसदस्सने फलसमापत्तिनिट्ठा होति, तस्मा वुत्तं ‘‘नातिमन्दनातितिक्खा वट्टती’’ति. एस निरोधसमापज्जनको. ते सङ्खारेति ते पठमज्झानसङ्खारे.
‘‘तथेवा’’ति इमिना ‘‘नातिमन्दाय नातितिक्खाया’’ति इममत्थं आकड्ढति. एस नयो सेसेसुपि. ‘‘आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जित्वा वुट्ठाय तत्थ सङ्खारे तथेव विपस्सती’’ति वत्तब्बं, हेट्ठा वुत्तनयत्ता पन तं अवत्वा ‘‘चतुब्बिधं पुब्बकिच्चं करोति’’च्चेव वुत्तन्ति केचि, तं तेसं मतिमत्तं. विपस्सनाचारतो हि समाधिचारो, तस्मा समापत्तितो वुट्ठाय पुब्बकिच्चं कातब्बं. तथा हि परतोपि ‘‘आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जित्वा वुट्ठाय इमं पुब्बकिच्चं कत्वा’’तिआदिं (विसुद्धि. २.८७९) वक्खति, न पन ‘‘तत्थ सङ्खारे तथेव विपस्सित्वा’’ति. नानाबद्धअविकोपनन्ति अत्तना असम्बद्धस्स परिक्खारस्स अविनासनं. यथा तं न विनस्सति, तथा अधिट्ठानं. सङ्घपटिमाननन्ति सङ्घस्स पटिमाननावज्जनं. सत्थुपक्कोसनन्ति सत्थु पक्कोसनावज्जनं. अद्धानपरिच्छेदन्ति जीवितद्धानपरिच्छेदं पुब्बकिच्चं करोतीति सम्बन्धो.
८७५. अधिट्ठातब्बन्ति चित्तं उप्पादेतब्बं. तथा चित्तुप्पादनमेव हेत्थ अधिट्ठानं.
चित्तजरूपादीनं अनुप्पज्जनतो, पच्छाजातपच्चयादिउपत्थम्भाभावतो च सत्ताहमेव तथा सरीरं ¶ पवत्तति, ततो परं किलमतीति सत्ताहमेव परिच्छिन्दित्वा निरोधं समापज्जन्तीति वदन्ति.
समापत्तिवसेनेवाति निरोधसमापत्तिवसेनेव. नं अग्गिआदिअन्तरायं रक्खति समापन्नको अधिट्ठानवसेनाति अधिप्पायो. आयस्मतो सञ्जीवस्सातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा इद्धिकथायं (विसुद्धि. २.३७४) वुत्तमेव.
८७६. एतस्साति ¶ निरोधं समापज्जन्तस्स, निरोधसमापज्जनस्स वा. तस्मिं समयेति तस्मिं तस्स भिक्खुनो उपसङ्कमनसमये वुट्ठातियेव. कालपरिच्छेदसदिसञ्हेतं.
एवं गरुकाति अग्गिआदीहिपि अनभिभवनीयं निरोधं समापन्नं समापत्तितो वुट्ठापनतो एवं गरुका हि सङ्घस्स आणा नाम, तस्मा अत्तनो हितसुखं आकङ्खन्तेन जीवितहेतुपि सङ्घस्स आणा न अतिक्कमितब्बाति अधिप्पायो.
८७७. न पक्कोसति ‘‘सत्था तं, आवुसो, आमन्तेती’’ति. ‘‘वुट्ठहिस्सामी’’ति आवज्जितब्बन्ति सम्बन्धो.
८७८. जीवितद्धानस्साति अत्तनो जीवितकालस्स जीवितप्पवत्तिया. आयु एव आयुसङ्खारा. ‘‘आयुउस्माविञ्ञाणानी’’ति च वदन्ति, ते चस्स पकतिचित्तस्सेव आरम्मणं होन्ति. अन्तोनिरोधे मरणं नत्थि चरिमभवङ्गेन मीयनतो. आवज्जित्वाव समापज्जितब्बं ‘‘सहसा मरणं मा अहोसी’’ति. सहसा हि मरणे अञ्ञब्याकरणभिक्खुओवाददानसासनानुभावदीपनानं अनिस्सरो सिया, अनागामिनो वा अग्गमग्गानधिगमो सिया. अवसेसन्ति नानाबद्धअविकोपनादितिविधम्पि पुब्बकिच्चं. वुत्तं अट्ठकथायं.
८७९. किञ्चापि ‘‘एकं वा द्वे वा’’ति अनियमेत्वा विय वुत्तं, द्वे वारे एव पन नियमतो वदन्ति. चित्तवारेति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनचित्तवारे. निरोधं फुसतीति अचित्तकभावमेवाह. निरोधस्स पयोगत्ताति चित्तनिरोधाय पयोगभावतो, बलद्वयसम्भरणादिपयोगस्स चित्तनिरोधत्ताति अत्थो. समथविपस्सनाबलसमन्नागमो, ञाणसमाधिचरियावसीभावो चेत्थ ¶ अञ्ञमञ्ञानतिवत्तनवसेनेव इच्छितब्बोति आह ‘‘द्वे समथविपस्सनाधम्मे युगनद्धे कत्वा’’ति. अनुपुब्बनिरोधस्स पयोगोति पठमज्झानादीनं, तदनुपस्सनानञ्च अनुपुब्बतो निरोधनस्सायं पयोगो. इदं वुत्तनयेन अट्ठसमापत्तिआरोहनं न नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिया समापज्जनस्स. तस्मा द्विन्नं चित्तानं उपरि चित्तानि न पवत्तन्तीति योजना.
परतो ¶ अचित्तको भवितुं न सक्कोतीति सकलं यथापरिच्छिन्नकालं अचित्तको भवितुं न सक्कोति. तञ्च खो सङ्घपटिमाननसत्थुपक्कोसनअद्धानपरिच्छेदावज्जनानं अकरणेन, न नानाबद्धअविकोपनस्स. तस्स हि अकरणेन कदाचि केवलं तादिसस्स परिक्खारस्स अविनासो न सिया, न निरोधसमापत्तिविबन्धो. अयञ्च अत्थो महानागत्थेरवत्थुना विभावितो एव. एवं सन्ते तीहि आकारेहि निरोधसमापत्तिया वुट्ठानं होतीति आपज्जति, तस्मा तं न सारतो पच्चेतब्बं. पटिनिवत्तित्वा पुन आकिञ्चञ्ञायतनेयेव पतिट्ठातीति इमिना समापत्तिया विबन्धे जाते एवं होतीति दस्सेति, अविबन्धेनेव पन यथापरिच्छिन्नकालवीतिक्कमने फलचित्तुप्पत्तिया वुट्ठानं होति. एवञ्च कत्वा गम्भीरकन्दरोरुळ्हतत्तपासाणक्कन्तपुरिसनिदस्सनम्पि समत्थितं होतीति केचि वदन्ति. अपरे पन ‘‘पुब्बकिच्चस्स अकतत्ता नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापन्नमत्तोव ‘पटिनिवत्तित्वा आकिञ्चञ्ञायतने पतिट्ठाती’ति वुत्तत्ता सङ्घपटिमाननादिएकच्चपुब्बकिच्चाकरणे अङ्गवेकल्लतो निरोधसमापत्तिसमापज्जनं न इज्झतेवा’’ति वदन्ति. वत्तसदिसञ्हेतं निरोधसमापत्तिया, यदिदं पुब्बकिच्चकरणं. तस्मा तत्थ यं गरुतरं, तस्स अकरणं समापज्जनं विबन्धतीति अपरे. वीमंसित्वा गहेतब्बं. ‘‘आकिञ्चञ्ञायतने पतिट्ठाती’’ति च इदं पुन आकिञ्चञ्ञायतनस्स समापज्जितब्बत्ता वुत्तं. समापज्जित्वा हि वुट्ठाय पुब्बकिच्चस्स कातब्बत्ता.
यथा पनातिआदि कतपुब्बकिच्चतासामञ्ञेन उपमासंसन्दनं.
८८०. अस्साति निरोधसमापत्तिया. ‘‘कालपरिच्छेदवसेना’’तिआदिना चतूहि आकारेहि निरोधसमापत्तिया ठानं दस्सेति.
८८२. विवेकनिन्नन्ति ¶ निस्सरणविवेकनिन्नं, पगेव सङ्खारविमुखताय, फलचित्तुप्पत्तिया चाति वेदितब्बं.
८८३. ऊसङ्खारत्तयपटिप्पस्सद्धिया, अवसेसचेतसिकविञ्ञाणाभावेन रूपधम्ममत्तावसेसताय च मतनिरोधसमापन्नानं अविसेसं गहेत्वा पुच्छा ‘‘मतस्स च समापन्नस्स च को विसेसो’’ति. कामं नेसं सङ्खारत्तयपटिप्पस्सद्धिआदीहि ¶ अविसेसो, रूपधम्ममत्तावसेसताय पन आयुउस्माइन्द्रियानं अपगमानपगमनं विसेसोति दस्सेतुं ‘‘य्वाय’’न्तिआदि वुत्तं.
८८४. सभावतोति सभावधम्मतो, परमत्थतोति अत्थो. परमत्थतो हि विज्जमानानं सङ्खतादिभावेन वत्तब्बतं लभति, न अविज्जमानं. समापज्जन्तस्स वसेनाति यस्मा समापज्जन्तस्स अरियपुग्गलस्स समथविपस्सनाधम्मे युगनद्धे कत्वा अट्ठ समापत्तियो आरोहन्तस्स अनुक्कमेन सङ्खारानं पटिप्पस्सम्भनपयोगनिब्बत्तिया निरोधसमापत्ति निप्फन्ना नाम होति, तस्मा तं पयोगनिब्बत्तिं उपादाय ‘‘निप्फन्ना’’ति वत्तुं वट्टति.
सङ्खारवूपसमतो, सन्तधम्मसमन्वयतो च सन्तं. अरियेहि एव निसेवितब्बत्ता अरियनिसेवितं. तिस्सन्नम्पि दुक्खतानं निब्बुतभावतो निब्बानमिति सङ्खं उपागतं. अरियं पञ्ञन्ति सुविसुद्धं मग्गफलपञ्ञं. इमिस्सापीति निरोधसमापत्तिया. समापत्तिसमत्थताति समापज्जनसमत्थता.
आहुनेय्यभावादिसिद्धिकथावण्णना
८८५. आहुनेय्यभावादिसिद्धीति आहुनेय्यपाहुनेय्यदक्खिणेय्यअञ्जलिकरणीयअनुत्तरपुञ्ञक्खेत्तभावसिद्धि. अविसेसेनाति दस्सनमग्गपञ्ञादिविसेसेन विना, एतिस्सा लोकुत्तरपञ्ञाय. आनेत्वा हुनितब्बन्ति आहुनं, दूरतोपि आनेत्वा दातब्बदानं, तं पटिग्गहेतुं युत्तोति आहुनेय्यो. पाहुनं वुच्चति आगन्तुकदानं, तं पटिग्गहेतुं युत्तोति पाहुनेय्यो. दक्खिणं अरहतीति दक्खिणेय्यो, अञ्जलिकरणं अञ्जलिकम्मं, तं अरहतीति अञ्जलिकरणीयो. अनुत्तरं उत्तमं सत्तानं पुञ्ञविरुहनट्ठानन्ति अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्साति अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारो पन हेट्ठा वुत्तोयेव.
८८६. मन्दाय ¶ विपस्सनाय आगतोति अतिक्खाय विपस्सनाय वसेन पठममग्गपञ्ञं भावेत्वा सोतापन्नभावं आगतो. सद्धादीनं मुदूनं इन्द्रियानं वसेन मुदिन्द्रियोपि समानो. सत्तक्खत्तुपरमोति सत्तक्खत्तुं परमा भवूपपत्ति अत्तभावग्गहणं, ततो परं अट्ठमं भवं नादियतीति ¶ सत्तक्खत्तुपरमो. संसरित्वाति पटिसन्धिग्गहणवसेन अपरापरं गन्त्वा. दुक्खस्सन्तं करोतीति वट्टदुक्खस्स परियन्तं परियोसानं करोति. अयं कालेन देवलोकस्स, कालेन मनुस्सलोकस्साति मिस्सकस्स भवस्स वसेन ‘‘सत्तसुगतिभवे संसरित्वा’’ति वुत्तो. कुलतो कुलं गच्छतीति कोलंकोलो. सोतापत्तिफलसच्छिकिरियतो पट्ठाय हि नीचकुले उपपत्ति नाम नत्थि, महाभोगकुलेसुयेव निब्बत्ततीति अत्थो. द्वे वा तीणि वा कुलानीति देवमनुस्सवसेन द्वे वा तयो वा भवे. इति अयम्पि मिस्सकभवेनेव कथितो. देसनामत्तमेव चेतं ‘‘द्वे वा तीणि वा’’ति. याव छट्ठभवा संसरन्तोपि कोलंकोलोव होति. अत्तभावग्गहणसङ्खातं एकंयेव खन्धबीजं एतस्स अत्थीति एकबीजी. ‘‘मानुसकं भव’’न्ति इदम्पि देसनामत्तं. ‘‘देवभवं निब्बत्तेती’’तिपि वत्तुं वट्टतियेव. को पनेतेसं इमं पभेदं नियमेतीति? तिण्णं मग्गानं विपस्सना. सचे हि उपरि तिण्णं मग्गानं विपस्सना बलवती होति, एकबीजी नाम होति. ततो मन्दाय कोलंकोलो, ततो मन्दतराय सत्तक्खत्तुपरमो.
८८७. पटिसन्धिवसेन सकिं आगच्छतीति सकदागामी. सकिदेवाति एकवारंयेव. ‘‘इमं लोकं आगन्त्वा’’ति इमिना पञ्चसु सकदागामीसु चत्तारो वज्जेत्वा एकोव गहितो. एकच्चो हि इध सकदागामिफलं पत्वा इधेव परिनिब्बाति, एकच्चो इध पत्वा देवलोके परिनिब्बाति, एकच्चो देवलोके पत्वा तत्थेव परिनिब्बाति, एकच्चो देवलोके पत्वा इधूपपज्जित्वा परिनिब्बाति. इमे चत्तारोपि इध न गहिता. यो पन इध पत्वा देवलोके यावतायुकं वसित्वा पुन इधूपपज्जित्वा परिनिब्बाति, अयं इध गहितो.
८८८. पटिसन्धिवसेन इध अनागमनतो अनागामी. इन्द्रियवेमत्ततावसेनाति सद्धादीनं विमुत्तिपरिपाचकइन्द्रियानं परोपरियत्तेन. पञ्चधा इध विहाय निट्ठो होतीति सो अनागामी अन्तरापरिनिब्बायिआदिभावेन पञ्चपकारेन इमं लोकं पजहित्वा परिनिब्बायनको होति. आयुवेमज्झस्स अन्तरायेव किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बायनतो अन्तरापरिनिब्बायी ¶ . उपहच्चाति वा उपगन्त्वा कालकिरियं. अप्पयोगेनाति अधिमत्तपयोगेन विना अप्पकसिरेनेव तिक्खिन्द्रियताय ¶ सुखेनेव. सप्पयोगेनाति एत्थ वुत्तविपरियायेन अत्थो वेदितब्बो. उद्धं वा हि भावेन उद्धमस्स तण्हासोतं, वट्टसोतं वाति उद्धंसोतो. उद्धं वा गन्त्वा पटिलभितब्बतो उद्धमस्स मग्गसोतन्ति उद्धंसोतो. पटिसन्धिवसेन अकनिट्ठभवं गच्छतीति अकनिट्ठगामी.
यत्थुपपन्नोति अविहादीसु यत्थ यत्थ उपपन्नो. इमेसं पन अनागामीनं पभेदजाननत्थं उद्धंसोतअकनिट्ठगामिचतुक्कं वेदितब्बं – यो हि अविहतो पट्ठाय चत्तारो देवलोके सोधेत्वा अकनिट्ठं गन्त्वा परिनिब्बाति, अयं उद्धंसोतो अकनिट्ठगामी नाम. यो पन हेट्ठा तयो देवलोके सोधेत्वा सुदस्सीदेवलोके ठत्वा परिनिब्बाति, अयं उद्धंसोतो नअकनिट्ठगामी नाम. यो इतो अकनिट्ठमेव गन्त्वा परिनिब्बाति, अयं नउद्धंसोतो अकनिट्ठगामी नाम. यो पन हेट्ठा चतूसु देवलोकेसु तत्थ तत्थेव परिनिब्बाति, अयं नउद्धंसोतो नअकनिट्ठगामी नाम. एते पन अविहेसु उपपन्नसमनन्तरा आयुवेमज्झं अप्पत्वा, पत्वा च परिनिब्बायनवसेन तयो अन्तरापरिनिब्बायिनो, एको उपहच्चपरिनिब्बायी, एको उद्धंसोतोति पञ्च. ते असङ्खारससङ्खारपरिनिब्बायिविभागेन दस होन्ति. तथा अतप्पसुदस्ससुदस्सीसूति चत्तारो दसका चत्तालीसं. अकनिट्ठे पन उद्धंसोतो नत्थि. तयो अन्तरापरिनिब्बायिनो, एको उपहच्चपरिनिब्बायीति चत्तारो. ते असङ्खारससङ्खारपरिनिब्बायिविभागेन अट्ठाति अट्ठचत्तालीसं अनागामिनो.
सोतापन्ना पन पटिपदाभेदेन चत्तारो सत्तक्खत्तुपरमा, चत्तारो कोलंकोला, चत्तारो एकबीजिनोति सद्धाधुरेन पटिपन्ना द्वादस, तथा पञ्ञाधुरेनाति चतुवीसति.
सकदागामिनो सुञ्ञतविमोक्खेन विमुत्ता पटिपदावसेन चत्तारो, तथा अनिमित्तअप्पणिहितविमोक्खेहीति द्वादस.
८८९. तथा अरहन्तो. ते पन द्वादस पञ्ञाविमुत्ता, द्वादस उभतोभागविमुत्ता, द्वादस तेविज्जा, द्वादस छळभिञ्ञा, द्वादस पटिसम्भिदाप्पत्ताति ¶ समसट्ठि होन्ति. एवमेते सद्धिं पच्चेकसम्बुद्धसम्मासम्बुद्धेहि छचत्तालीसाधिकसतं अरिया. यस्मा तेसं अरियभावसिद्धि अरियाय पञ्ञाभावनाय, तेन वुत्तं ‘‘आहुनेय्यभावादिसिद्धिपि इमिस्सा लोकुत्तरपञ्ञाभावनाय आनिसंसो’’ति. लोकियविज्जाभिञ्ञाहि विनापि उभतोभागविमुत्तता होतीति ¶ उभतोभागविमुत्तो विसुं गहितो. यं सन्धाय वुत्तन्ति यं चतुत्थमग्गपञ्ञाभावनं सन्धाय हेट्ठा सङ्खेपतो गाथावण्णनायं वुत्तं, तं पन वुत्ताकारं निगमनवसेन दस्सेतुं ‘‘मग्गक्खणे’’तिआदि वुत्तं. कामं चतूसुपि मग्गक्खणेसु तं जटं विजटेति नाम, फलक्खणेसुपि यथारहं विजटितजटो, अग्गफलक्खणेयेव पन सब्बसो विजटितजटो, ततो परं विजटेतब्बाय जटाय अभावतो. तेनेत्थ हेट्ठा हेट्ठिममग्गपञ्ञाभावनानिसंसस्स वुत्तत्ताव चतुत्थमग्गपञ्ञाभावनावसेन अत्थो वुत्तो.
रतिन्ति अभिरतिं, अभिरुचिन्ति अत्थो. तत्थाति अरियाय पञ्ञाभावनाय.
८९०. इमिस्सा गाथायाति इमिस्सं गाथायं. गाथा हि अत्तनो अत्थभूतस्स विसुद्धिमग्गस्स आधारभावेन वुत्ता, सामिवचनं वा एतं अत्थस्स तंसम्बन्धिभावतो.
पञ्ञाभावनानिसंसनिद्देसवण्णना निट्ठिता.
इति तेवीसतिमपरिच्छेदवण्णना.
निगमनकथावण्णना
८९१. इमिस्सा ¶ दानि गाथायातिआदीनं गाथानं अत्थो हेट्ठा वुत्तो एव. स्वायं ‘‘विसुद्धिमग्गं भासिस्स’’न्ति एवं पटिञ्ञातो विसुद्धिमग्गो एत्तावता भासितो होतीति सम्बन्धो.
८९२. तत्थातिआदीसु अयं पदसम्बन्धेन सद्धिं सङ्खेपत्थो – तेसं ‘‘सीले पतिट्ठाया’’तिगाथायं वुत्तानं सीलादिप्पभेदानं अत्थानं पञ्चन्नम्पि महानिकायानं अट्ठकथानये अट्ठकथातन्तियं तत्थ तत्थ वुत्तो यो विनिच्छयो, येभुय्येन तं सब्बं समाहरित्वा समानेत्वा निकायन्तरस्स निकायगतवाददोससङ्करेहि मुत्तो सो निच्छयो यस्मा पकासितो, तस्मा विसुद्धिकामेहि योगीहि एतस्मिं विसुद्धिमग्गे आदरो करणीयोयेवाति.
निगमनगाथायो
सुविसुद्धसमाचारो, विसुद्धनयमण्डितं;
विसुद्धिमग्गं लोकस्स, यदच्चन्तविसुद्धिया.
अभासि करुणावेग-समुस्साहितमानसो;
महेसि विपुलोदात-विसुद्धिमतिपाटवो.
तस्स अत्थं पकासेतुं, कथामग्गं पुरातनं;
निस्साय या समारद्धा, अत्थसंवण्णना मया.
आयाचितो सिद्धगाम-परिवेणनिवासिना;
थेरेन दाठनागेन, सुद्धाचारेन धीमता.
सा एसा परमत्थानं, तत्थ तत्थ यथारहं;
निधानतो परमत्थ-मञ्जूसा नाम नामतो.
सम्पत्ता परिनिट्ठानं, अनाकुलविनिच्छया;
अट्ठासीतिप्पमाणाय, पाळिया भाणवारतो.
इति तं सङ्खरोन्तेन, यं तं अधिगतं मया;
पुञ्ञं तस्सानुभावेन, लोकनाथस्स सासने.
ओगाहेत्वा विसुद्धाय, सीलादिपटिपत्तिया;
सब्बेपि देहिनो होन्तु, विमुत्तिरसभागिनो.
चिरं ¶ तिट्ठतु लोकस्मिं, सम्मासम्बुद्धसासनं;
तस्मिं सगारवा निच्चं, होन्तु सब्बेपि पाणिनो.
सम्मा वस्सतु कालेन, देवो राजा महीपति;
सद्धम्मनिरतो लोकं, धम्मेनेव पसासतूति.
बदरतित्थविहारवासिना आचरियधम्मपालेन कता
परमत्थमञ्जूसा नाम विसुद्धिमग्गमहाटीका समत्ता.
विसुद्धिमग्ग-महाटीका समत्ता.