📜
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
सुबोधालङ्कारो
१. दोसावबोध-पठमपरिच्छेद
रतनत्तयप्पणाम
मुनिन्दवदनम्भोज, गब्भसम्भवसुन्दरी;
सरणं पाणिनं वाणी, मय्हं पीणयतं मनं.
निमित्त
राम, सम्मा’द्य’लङ्कारा, सन्ति सन्तो पुरातना;
तथापि तु वळञ्जेन्ति, सुद्धमागधिका न ते.
अभिधानादिकं
तेना’पि नाम तोसेय्य, मेते लङ्कारवज्जिते;
अनुरूपेना’लङ्कारे, ने’स मेसो परिस्समो.
येसं न सञ्चिता पञ्ञा, नेकसत्थन्तरो’चिता;
सम्मोह’ब्भाहता वे’ते, नावबुज्झन्ति किञ्चिपि.
किं तेहि पादसुस्सूसा, येसं नत्थि गरूनि’ह;
ये तप्पादरजोकिण्णा, ते’व साधू विवेकिनो.
कब्ब, नाटकनिक्खित्त, नेत्तचित्ता कविज्जना;
यंकिञ्चि रचयन्ते’तं, न विम्हयकरं परं.
तेये’व पटिभावेन्तो, सो’व बन्धो सविम्हयो;
येन तोसेन्ति विञ्ञू ये, तत्थ प्य’विहिता’दरा.
बन्धो ¶ च नाम सद्द,त्था, सहिता दोसवज्जिता;
पज्ज गज्ज विमिस्सानं, भेदेना’यं तिधा भवे.
निबन्धो चा’निबन्धो च, पुन द्विधा निरुप्पते;
तं तु पापेन्त्य’लङ्कारा, विन्दनीयतरत्तनं.
अनवज्जं मुखम्भोज [‘‘अम्भोज’’न्ति पदं पाळियं नत्थि, वारिजवाचकं, सक्कटगन्थतो अनीतं], मनवज्जा च भारती;
अलङ्कता’व सोभन्ते, किं नु ते निर’लङ्कता?
विना गरूपदेसं तं, बालो’लङ्कत्तु मिच्छति;
सम्पापुणे न विञ्ञूहि, हस्सभावं कथं नु सो?
गन्थोपि कविवाचान, मलङ्कार’प्पकासको;
याति तब्बचनीयत्तं, त’ब्बोहारू’पचारतो.
द्विप्पकारा अलङ्कारा, तत्थ सद्द, त्थभेदतो;
सद्दत्था बन्धनामा’व, तंसज्जित तदावलि.
गुणालङ्कारसंयुत्ता, अपि दोसलव’ङ्किता;
पसंसिया न विञ्ञूहि, सा कञ्ञा विय तादिसी.
तेन दोसनिरासो’व, महुस्साहेन साधियो;
निद्दोसा सब्बथा सा’यं, सगुणा न भवेय्य किं?
सा’लङ्कारवियुत्ता’पि, गुणयुत्ता मनोहरा;
निद्दोसा दोसरहिता, गुणयुत्ता वधू विय.
पदे वाक्ये तदत्थे च, दोसा ये विविधा मता;
सो’दाहरण मेतेसं, लक्खणं कथयाम्य’हं.
पददोस उद्देस
विरुद्धत्थन्तरा, झत्थ, किलिट्ठानि, विरोधि च;
नेय्यं, विसेसनापेक्खं, हीनत्थक मनत्थकं.
वाक्यदोस उद्देस
दोसा पदान वाक्यान, मेकत्थं भग्गरीतिकं;
तथा ब्याकिण्ण गाम्मानि, यतिहीनं कमच्चुतं;
अतिवुत्त मपेतत्थं, सबन्धफरुसं तथा.
वाक्यत्थदोसउद्देस
अपक्कमो’ ¶ , चित्यहीनं, भग्गरीति, ससंसयं;
गाम्मं दुट्ठालङ्कतीति, दोसा वाक्यत्थनिस्सिता.
पददोसनिद्देस
विरुद्धत्थन्तरं तञ्हि, यस्स’ञ्ञत्थो विरुज्झति;
अधिप्पेते यथा मेघो, विसदो सुखये जनं.
विसेस्य मधिकं येना, झत्थ मेतं भवे यथा;
ओभासिता’सेसदिसो, खज्जोतो’यं विराजते.
यस्स’त्था’वगमो दुक्खो, पकत्या’दिविभागतो;
किलिट्ठं तं यथा ताय, सो’य मालिङ्ग्यते पिया.
यं किलिट्ठपदं मन्दा, भिधेय्यं यमकादिकं;
किलिट्ठपददोसे’व, तम्पि अन्तो करीयति.
पतीतसद्दरचितं, सिलिट्ठपदसन्धिकं;
पसादगुणसंयुत्तं, यमकं मत मेदिसं.
अब्यपेतं ब्यपेत’ञ्ञ, मावुत्ता’नेकवण्णजं;
यमकं तञ्च पादान, मादि, मज्झ, न्त, गोचरं.
अब्यपेत पठमपादादि यमकं
सुजना’सुजना सब्बे, गुणेनापि विवेकिनो;
विवेकं न समायन्ति, अविवेकिजनन्तिके.
अब्यपेत पठम दुतिय पादादि यमकं
कुसला’कुसला सब्बे, पबला’पबला थवा;
नो याता याव’होसित्तं, सुखदुक्खप्पदा सियुं;
अब्यपेत पठम दुतिय ततियपादादि यमकं.
सादरं सा दरं हन्तु, विहिता विहिता मया;
वन्दना वन्दनामान, भाजने रतनत्तये.
अब्यपेत चतुक्कपादादि यमकं
कमलं क’मलं कत्तुं, वनदो वनदो’म्बरं;
सुगतो सुगतो लोकं, सहितं स हितं करं.
अब्यपेतादियमक ¶ , स्सेसो लेसो निदस्सितो;
ञेय्यानि’मायेव दिसा, य’ञ्ञानि यमकानिपि.
अच्चन्तबहवो तेसं, भेदा सम्भेदयोनियो;
तथापि केचि सुकरा, केचि अच्चन्तदुक्करा.
यमकं तं पहेली [पहेळि (क.)] च, नेकन्तमधुरानि’ति;
उपेक्खियन्ति सब्बानि, सिस्सखेदभया मया.
देसकालकलालोक, ञायागमविरोधि यं;
तं विरोधिपदं चे’त, मुदाहरणतो फुटं.
य दप्पतीत मानीय, वत्तब्बं नेय्य माहु तं;
यथा सब्बापि धवला, दिसा रोचन्ति रत्तियं.
नेदिसं बहु मञ्ञन्ति, सब्बे सब्बत्थ विञ्ञुनो;
दुल्लभा’वगती सद्द, सामत्थियविलङ्घिनी.
सिया विसेसनापेक्खं, यं तं पत्वा विसेसनं;
सात्थकं तं यथा तं सो, भिय्यो पस्सति चक्खुना.
हीनं करे विसेस्यं यं, तं हीनत्थं भवे यथा;
निप्पभी कत खज्जोतो, समुदेति दिवाकरो.
पादपूरणमत्तं यं, अनत्थमिति तं मतं;
यथा हि वन्दे बुद्धस्स, पादपङ्केरुहं पि च.
वाक्यदोस निद्देस
सद्दतो अत्थतो वुत्तं, यत्थ भिय्योपि वुच्चति;
त मेकत्थं यथा’भाति, वारिदो वारिदो अयं.
यथा च
तित्थियङ्कुरबीजानि, जहं दिट्ठिगतानि’ह;
पसादेति पसन्ने’सो, महामुनि महाजने.
आरद्धक्कमविच्छेदा, भग्गरीति भवे यथा;
कापि पञ्ञा, कोपि पगुणो, पकतीपि अहो तव.
पदानं ¶ दुब्बिनिक्खेपा, ब्यामोहो यत्थ जायति;
तं ब्याकिण्णन्ति विञ्ञेय्यं, तदुदाहरणं यथा.
बहुगुणे पणमति, दुज्जनानं प्ययं जनो;
हितं पमुदितो निच्चं, सुगतं समनुस्सरं.
विसिट्ठवचना’पेतं, गाम्मं’त्य’भिमतं यथा;
कञ्ञे कामयमानं मं, न कामयसि किंन्वि’दं?
पदसन्धानतो किञ्चि, दुप्पतीतिकरं भवे;
तम्पि गाम्मं त्य’भिमतं, यथा याभवतो पिया.
वुत्तेसु सूचिते ट्ठाने, पदच्छेदो भवे यति;
यं ताय हीनं तं वुत्तं, यतिहीनन्ति सा पन.
यति सब्बत्थपादन्ते, वुत्तड्ढे च विसेसतो;
पुब्बापरानेकवण्ण, पदमज्झेपि कत्थचि.
तत्थोदाहरणपच्चुदाहरणानि यथा
तं नमे सिरसा चामि, करवण्णं तथागतं;
सकलापि दिसा सिञ्च, तिव सोण्णरसेहि यो.
सरो सन्धिम्हि पुब्बन्तो, विय लोपे विभत्तिया;
अञ्ञथा त्व’ञ्ञथा तत्थ, या’देसादि परा’दि’व.
चादी पुब्बपदन्ता’व, निच्चं पुब्बपदस्सिता;
पादयो निच्चसम्बन्धा, परादीव परेन तु.
सब्बत्थोदाहरणानि यथा
नमे तं सिरसा सब्बो, पमा’तीतं तथागतं;
यस्स लोकग्गतं पत्त, स्सो’पमा न हि युज्जति.
मुनिन्दं तं सदा वन्दा, म्य’नन्तमति मुत्तमं;
यस्स पञ्ञा च मेत्ता च, निस्सीमाति विजम्भति.
चादिपादीसु पच्चुदाहरणानि यथा
महामेत्ता महापञ्ञा, च यत्थ परमोदया;
पणमामि जिनं तं प, वरं वरगुणा’लयं.
पदत्थक्कमतो मुत्तं, कमच्चुत मिदं यथा;
खेत्तं वा देहि गामं वा, देसं वा मम सोभनं.
लोकियत्थ ¶ मतिक्कन्तं, अतिवुत्तं मतं यथा;
अतिसम्बाध माकास, मेतिस्सा थनजम्भने.
समुदायत्थतो’पेतं, तं अपेतत्थकं यथा;
गाविपुत्तो बलिबद्धो, तिणं खादी पिवी जलं.
बन्धे फरुसता यत्थ, तं बन्धफरुसं यथा;
खरा खिला परिक्खीणा, खेत्ते खित्तं फलत्य’लं.
वाक्यत्थदोस निद्देस
ञेय्यं लक्खण मन्वत्थ, वसेना’पक्कमादिनं;
उदाहरण मेतेसं, दानि सन्दस्सयाम्य’हं.
तत्था’पक्कमं यथा
भावना, दान, सीलानि, सम्मा सम्पादितानि’ह;
भोग, सग्गादि, निब्बान, साधनानि न संसयो.
ओचित्यहीनं यथा
पूजनीयतरो लोके, अह मेको निरन्तरं;
मयेकस्मिं गुणा सब्बे, यतो समुदिता अहुं.
यथा च
याचितो’हं कथं नाम, न दज्जाम्य’पि जीवितं;
तथापि पुत्तदानेन, वेधते हदयं मम.
भग्गरीति यथा
इत्थीनं दुज्जनानञ्च, विस्सासो नोपपज्जते;
विसे सिङ्गिम्हि नदियं, रोगे राजकुलम्हि च.
ससंसयं यथा
मुनिन्दचन्दिमा लोक, सरलोलविलोचनो;
जनो’ वक्कन्तपन्थो’व, गोपदस्सनपीणितो.
वाक्यत्थतो दुप्पतीति, करं गाम्मं मतं यथा;
पोसो वीरियवा सो’यं, परं हन्त्वा न विस्समी.
दुट्ठालङ्करणं तेतं [त्वेथं (?)], यत्था’लङ्कारदूसनं;
तस्सा’लङ्कारनिद्देसे, रूप मावि भविस्सति.
कतो’त्र ¶ सङ्खेपनया मया’यं,
दोसान मेसं पवरो विभागो;
एसो’व’लं बोधयितुं कवीनं,
तमत्थि चे खेदकरं परम्पि.
इति सङ्घरक्खितमहासामिविरचिते सुबोधालङ्कारे
दोसावबोधो नाम
पठमो परिच्छेदो.
२. दोसपरिहारावबोध-दुतियपरिच्छेद
कदाचि कविकोसल्ला, विरोधो सकलो प्य’यं;
दोससङ्ख्य मतिक्कम्म, गुणवीथिं विगाहते.
तेन वुत्तविरोधान, मविरोधो यथा सिया;
तथा दोसपरिहारा, वबोधो दानि नीयते.
तत्थ विरुद्धत्थन्तरस्स परिहारो यथा
विन्दन्तं पाकसालीनं, सालीनं दस्सना सुखं;
तं कथं नाम मेघो’यं, विसदो सुखये जनं?
यथा वा
विनायकोपि नागो सि, गोतमोपि महामति;
पणीतोपि रसा’पेतो, चित्ता मे सामि ते गति.
अझ’त्थस्स यथा
कथं तादिगुणाभावे, लोकं तोसेति दुज्जनो?
ओभासितासेसदिसो, खज्जोतो नाम किं भवे?
पहेलिकाय [पहेळिकाय (क.)] मारुळ्हा, न हि दुट्ठा किलिट्ठता;
पिया सुखा’लिङ्गितं क, मालिङ्गति नु नो इति.
यमके नो पयोजेय्य, किलिट्ठपद मिच्छिते;
ततो यमक मञ्ञं तु, सब्ब मेतंमयं विय.
देसविरोधिनो यथा
बोधिसत्तप्पभावेन ¶ , थलेपि जलजान्य’हुं;
नुदन्तानि’व सुचिरा, वासक्लेसं तहिं जले.
कालविरोधिनो यथा
महानुभाव पिसुनो, मुनिनो मन्द मारुतो;
सब्बोतुकमयं वायि, धुनन्तो कुसुमं समं.
कलाविरोधिनो यथा
निमुग्गमानसो बुद्ध, गुणे पञ्चसिखस्सपि;
तन्तिस्सर विरोधो सो, न सम्पीणेति कं जनं?
लोकविरोधिनो यथा
गणये चक्कवाळं सो, चन्दनायपि सीतलं;
सम्बोधि सत्त हदयो, पदित्त’ङ्गारपूरितं.
ञायविरोधिनो यथा
परिच्चत्तभवोपि त्व, मुपनीतभवो असि;
अचिन्त्यगुणसाराय, नमो ते मुनिपुङ्गव.
आगमविरोधिनो यथा
नेवा’लपति केना’पि, वचीविञ्ञत्तितो यति;
सम्पजानमुसावादा, फुसेय्या’पत्तिदुक्कटं.
नेय्यस्स यथा
मरीचिचन्दना’लेप, लाभा सीतमरीचिनो;
इमा सब्बापि धवला, दिसा रोचन्ति निब्भरं.
यथा वा
मनोनुरञ्जनो मार, ङ्गनासिङ्गारविब्भमो;
जिनेना’समनुञ्ञातो, मारस्स हदया’नलो.
विसेसनापेक्खस्स यथा
अपयाता’पराधम्पि, अयं वेरी जनं जनो;
कोधपाटलभूतेन, भिय्यो पस्सति चक्खुना.
हीनत्थस्स यथा
अप्पकानम्पि पापानं, पभावं नासये बुधो;
अपि निप्पभाता’नीत, खज्जोतो होति भाणुमा.
अनत्थस्स यथा
न ¶ पादपूरणत्थाय, पदं योजेय्य कत्थचि,
यथा वन्दे मुनिन्दस्स, पादपङ्केरुहं वरं.
भयकोधपसंसादि, विसेसो तादिसो यदि;
वत्तुं कामीयते दोसो, न तत्थे’कत्थताकतो.
यथा
सप्पो सप्पो! अयं हन्द, निवत्ततु भवं ततो,
यदि जीवितुकामो’सि, कथं त मुपसप्पसि?
भग्गरीतिनो यथा
योकोचि रूपा’तिसयो, कन्ति कापि मनोहरा;
विलासा’तिसयो कोपि,
अहो! बुद्धमहो’दयो.
अब्यामोहकरं बन्धं, अब्याकिण्णं मनोहरं;
अदूरपद विन्यासं, पसंसन्ति कविस्सरा.
यथा
नीलुप्पला’भं नयनं, बन्धुकरुचिरो’धरो;
नासा हेम’ङ्कुसो तेन, जिनो’यं पियदस्सनो.
समतिक्कन्त गाम्मत्तं, कन्त वाचा’भिसङ्खतं;
बन्धनं रसहेतुत्ता, गाम्मत्तं अतिवत्तति.
यथा
दुनोति कामचण्डालो, सो मं सदय निद्दयो;
ईदिसं ब्यसना’पन्नं, सुखीपि कि मुपेक्खसे?
यतिहीनपरिहारो, न पुने’दानि नीयते;
यतो न सवनु’ब्बेगं, हेट्ठा येसं विचारितं.
कमच्चुतस्स यथा
उदारचरितो’सि त्वं, तेने’वा’राधना त्वयि;
देसं वा देहि गामं वा, खेत्तं वा मम सोभनं.
अतिवुत्तस्स यथा
मुनिन्दचन्दसम्भूत, यसोरासिमरीचिनं;
सकलोप्य’य माकासो, ना’वकासो विजम्भने.
वाक्यं ¶ ब्यापन्नचित्तानं, अपेतत्थं अनिन्दितं;
तेनु’म्मत्तादिकानं तं, वचना’ञ्ञत्र दुस्सति.
यथा
समुद्दो पीयते सो’य, मह’मज्ज जरातुरो;
इमे गज्जन्ति जीमूता, सक्कस्से’रावणो पियो.
सुखुमाला’विरोधित्त, दित्तभावप्पभावितं;
बन्धनं बन्धफरुस, दोसं संदूसयेय्य तं.
यथा
पस्सन्ता रूपविभवं, सुणन्ता मधुरं गिरं;
चरन्ति साधू सम्बुद्ध, काले केळिपरम्मुखा.
अपक्कमस्स यथा
भावना, दान, सीलानि, सम्मा सम्पादितानि’ह;
निब्बान, भोग, सग्गादि, साधनानि न संसयो.
उद्दिट्ठविसयो कोचि, विसेसो तादिसो यदि;
अनु’द्दिट्ठेसु नेव’त्थि, दोसो कमविलङ्घने.
यथा
कुसला’कुसलं अब्या, कत’मिच्चेसु पच्छिमं;
अब्याकतं पाकदं न, पाकदं पठमद्वयं.
सगुणाना’विकरणे, कारणे सति तादिसे;
ओचित्यहीनता’पत्ति, नत्थि भूतत्थसंसिनो.
ओचित्यं नाम विञ्ञेय्यं, लोके विख्यात मादरा;
तत्थो’पदेसपभवा, सुजना कविपुङ्गवा.
विञ्ञातोचित्यविभवो, चित्यहीनं परिहरे;
ततो’चित्यस्स सम्पोसे,
रसपोसो सिया कते.
यथा
यो मारसेन मासन्न, मासन्नविजयु’स्सवो;
तिणायपि न मञ्ञित्थ, सो वो देतु जयं जिनो.
आरद्धकत्तुकम्मादि, कमा’तिक्कमलङ्घने;
भग्गरीतिविरोधो’यं, गतिं न क्वा’पि विन्दति.
यथा
सुजन’ञ्ञान मित्थीनं, ¶ विस्सासो नो’पपज्जते;
विसस्स सिङ्गिनो रोग, नदीराजकुलस्स च.
यथा
भेसज्जे विहिते सुद्ध, बुद्धादिरतनत्तये;
पसाद माचरे निच्चं, सज्जने सगुणेपि च.
ससंसयस्स यथा
मुनिन्दचन्दिमा’लोक, रस लोल विलोचनो;
जनो’वक्कन्तपन्थो’व, रंसिदस्सनपीणितो.
संसयाये’व यंकिञ्चि, यदि कीळादिहेतुना;
पयुज्जते न दोसो’व, ससंसयसमप्पितो.
यथा
याते दुतियं निलयं, गरुम्हि सकगेहतो;
पापुणेय्याम नियतं, सुख’मज्झयना’दिना.
सुभगा भगिनी सा’यं, एतस्सि’च्चेवमादिकं;
न ‘गाम्म’मिति निद्दिट्ठं, कवीहि सकलेहिपि.
दुट्ठा’लङ्कारविगमे, सोभना’लङ्कतिक्कमो;
अलङ्कारपरिच्छेदे, आविभावं गमिस्सति.
दोसे परीहरितु मेस वरो’पदेसो,
सत्थन्तरानुसरणेन कतो मयेवं;
विञ्ञायि’मं गरुवरान’धिक’प्पसादा,
दोसे परं परिहरेय्य यसोभिलासी.
इति सङ्घरक्खितमहासामिविरचिते सुबोधालङ्कारे
दोसपरिहारावबोधो नाम
दुतियो परिच्छेदो.
३. गुणावबोध-ततियपरिच्छेद
अनुसन्धि
सम्भवन्ति ¶ गुणा यस्मा, दोसाने’व’मतिक्कमे;
दस्सेस्सं ते ततो दानि, सद्दे सम्भूसयन्ति ये.
सद्दालङ्कार उद्देस
पसादो’जो, मधुरता, समता, सुखुमालता;
सिलेसो’दरता, कन्ति, अत्थब्यत्ति, समाधयो.
सद्दालङ्कार पयोजन
गुणेहे’तेहि सम्पन्नो, बन्धो कविमनोहरो;
सम्पादियति कत्तूनं, कित्ति मच्चन्तनिम्मलं.
सद्दालङ्कार निद्देस
अदूराहितसम्बन्ध, सुभगा या पदा’वलि;
सुपसिद्धा’भिधेय्या’यं, पसादं जनये यथा.
अलङ्करोन्ता वदनं, मुनिनो’धररंसियो;
सोभन्ते’रुणरंसी’व, सम्पतन्ता’म्बुजो’दरे.
ओजो समासबाहुल्य, मेसो गज्जस्स जीवितं;
पज्जेप्य’ना’कुलो सो’यं,
कन्तो कामीयते यथा.
मुनिन्द मन्द सञ्जात, हास चन्दन लिम्पिता;
पल्लवा धवला तस्से, वेको ना’धरपल्लवो.
पदा’भिधेय्यविसयं, समास ब्यास सम्भवं;
यं पारिणत्यं होती’ह, सोपि ओजो’व तं यथा.
जोतयित्वान सद्धम्मं, सन्तारेत्वा सदेवके;
जलित्वा अग्गिखन्धो’व, निब्बुतो सो ससावको.
मत्थकट्ठी मतस्सा’पि, रजोभावं वजन्तु मे;
यतो पुञ्ञेन ते सेन्तु, जिन पाद’म्बुजद्वये.
इच्चत्र ¶ निच्चप्पणति, गेधो साधु पदिस्सति;
जायते’यं गुणो तिक्ख, पञ्ञानमभियोगतो.
मधुरत्तं पदासत्ति, र’नुप्पासवसा द्विधा;
सिया समसुति पुब्बा, वण्णा’वुत्ति परो यथा.
यदा एसो’भिसम्बोधिं, सम्पत्तो मुनिपुङ्गवो;
तदा पभुति धम्मस्स, लोके जातो महु’स्सवो.
मुनिन्दमन्दहासा ते, कुन्द सन्दोहविब्भमा;
दिसन्त मनुधावन्ति, हसन्ता चन्दकन्तियो.
सब्बकोमलवण्णेहि, ना’नुप्पासो पसंसियो;
यथा’यं मालतीमाला, लिन लोला’लिमालिनी.
मुदूहि वा केवलेहि, केवलेहि फुटेहि वा,
मिस्सेहि वा तिधा होति, वण्णेहि समता यथा.
केवलमुदुसमता
कोकिला’लापसंवादी, मुनिन्दा’लापविब्भमो;
हदयङ्गमतं याति, सतं देति च निब्बुतिं.
केवलफुटसमता
सम्भावनीयसम्भावं, भगवन्तं भवन्तगुं;
भवन्तसाधना’कङ्खी, को न सम्भावये विभुं.
मिस्सकसमता
लद्धचन्दनसंसग्ग, सुगन्धि मलया’निलो;
मन्द मायाति भीतो’व, मुनिन्दमुखमारुता.
अनिट्ठुर’क्खर’प्पाया, सब्बकोमल निस्सटा;
किच्छमुच्चारणा’पेत, ब्यञ्जना सुखुमालता.
पस्सन्ता रूपविभवं, सुणन्ता मधुरं गिरं;
चरन्ति साधू [साधु (सी-छन्धानुरक्खणत्थं)] सम्बुद्ध, काले केळिपरम्मुखा.
अलङ्कारविहीना’पि, सतं सम्मुखते’दिसी;
आरोहति विसेसेन, रमणीया त’दुज्जला.
रोमञ्च ¶ पिञ्छ रचना, साधु वादाहितद्धनी;
लळन्ति’मे मुनिमेघु, म्मदा साधु सिखावला.
सुखुमालत्त मत्थे’व, पदत्थविसयम्पि च;
यथा मतादिसद्देसु, कित्तिसेसादिकित्तनं.
सिलिट्ठ पद संसग्ग, रमणीय गुणा’लयो;
सबन्धगारवो सो’यं, सिलेसो नाम तं यथा.
बालि’न्दुविब्भम’च्छेदि, नखरा’वलि कन्तिभि;
सा मुनिन्दपद’म्भोज, कन्ति वो वलिता’वतं.
उक्कंसवन्तो योकोचि, गुणो यदि पतीयते;
उदारो’यं भवे तेन, सनाथा बन्धपद्धति.
पादम्भोज रजो लित्त, गत्ता ये तव गोतम;
अहो! ते जन्तवो यन्ति, सब्बथा निरजत्तनं.
एवं जिना’नुभावस्स, समुक्कंसो’त्र दिस्सति;
पञ्ञवा विधिना’नेन, चिन्तये पर मीदिसं.
उदारो सोपि विञ्ञेय्यो, यं पसत्थ विसेसनं;
यथा कीळासरो लीला, हासो हेमङ्गदा’दयो.
लोकिय’त्था’न’तिक्कन्ता, कन्ता सब्बजनानपि;
कन्ति नामा’तिवुत्तस्स, वुत्ता सा परिहारतो.
यथा मुनिन्द इच्चादि.
अत्थब्यत्ता’भिधेय्यस्सा,
नेय्यता सद्दतो’त्थतो;
सा’यं तदुभया नेय्य, परिहारे पदस्सिता;
यथा मरीचिच्चादि च, मनोनुरञ्जनोच्चादि.
पुन अत्थेन यथा
सभावा’मलता धीर, मुधा पादनखेसु ते;
यतो ते’वनता’नन्त, मोळिच्छाया जहन्ति नो.
‘बन्धसारो’ति मञ्ञन्ति, यं समग्गापि विञ्ञुनो;
दस्सना’वसरं पत्तो, समाधि नाम’यं गुणो.
अञ्ञधम्मो ततो’ञ्ञत्थ, लोकसीमा’नुरोधतो;
सम्मा आधीयते’च्चे’सो, ‘समाधी’ति निरुच्चति.
समाधि उद्देस
अपाणे ¶ पाणीनं धम्मो, सम्मा आधीयते क्वचि,;
निरूपे रूपयुत्तस्स, निरसे सरसस्स, च.
अद्रवे द्रवयुत्तस्स, अकत्तरिपि कत्तुता,;
कठिनस्सा’सरीरे,पि, रूपं तेसं कमा सिया.
समाधिनिद्देस
अपाणे पाणीनं धम्मो
उण्णा पुण्णि’न्दुना नाथ! दिवापि सह सङ्गमा;
विनिद्दा सम्पमोदन्ति, मञ्ञे कुमुदिनी तव.
निरुपे रूपयुत्तस्स
दयारसेसु मुज्जन्ता, जना’मतरसेस्वि’व;
सुखिता हतदोसा ते, नाथ! पाद’म्बुजा’नता.
निरसे सरसस्स
मधुरेपि गुणे धीर, न’प्पसीदन्ति ये तव;
कीदिसी मनसोवुत्ति, तेसं खारगुणान भो’.
अद्रवे द्रवयुत्तस्स
सब्बत्थसिद्ध! चूळक, पुटपेय्या महागुणा;
दिसा समन्ता धावन्ति, कुन्दसोभा स लक्खणा.
अकत्तरिपि कत्तुता
मारा’रिबलविस्सट्ठा, कुण्ठा नानाविधा’युधा;
लज्जमाना’ञ्ञवेसेन, जिन! पादा’नता तव.
कठिनस्सा सरीरे
मुनिन्दभाणुमा कालो,
दितो बोधो’दया’चले;
सद्धम्मरंसिना भाति, भिन्द मन्दतमं परं.
वमनु’ग्गिरनाद्ये’तं, गुणवुत्य’परिच्चुतं;
अतिसुन्दर मञ्ञं तु, कामं विन्दति गाम्मतं.
कन्तीनं वमनब्याजा, मुनिपादनखा’वली;
चन्दकन्ती पिवन्ती’व, निप्पभं तं करोन्तियो.
अचित्तकत्तुकं ¶ रुच्य [रुच्च (सी.)], मिच्चेवं गुणकम्मतं;
सचित्तकत्तुकं पे’तं, गुणकम्मं यदु’त्तमं.
उग्गिरन्तो’व सस्नेह, रसं जिनवरो जने;
भासन्तो मधुरं धम्मं, कं न सप्पीणये जनं.
यो सद्दसत्थकुसलो कुसलो निघण्डु,
छन्दोअलङ्कतिसु निच्चकता’भियोगो;
सो’यं कवित्तविकलोपि कवीसु सङ्ख्य,
मोग्गय्ह विन्दति हि कित्ति’ ममन्दरूपं.
इति सङ्घरक्खितमहासामिविरचिते सुबोधालङ्कारे
गुणावबोधो नाम
ततियो परिच्छेदो.
४. अत्थालङ्कारावबोध-चतुत्थपरिच्छेद
अत्थालङ्कारसहिता, सगुणा बन्धपद्धति;
अच्चन्तकन्ता कन्ता [यतो अच्चन्तकन्ता (क.)] व वुच्चन्ते ते ततो’धुना.
सभाव, वङ्कवुत्तीनं, भेदा द्विधा अलंक्रिया;
पठमा तत्थ वत्थूनं, नानावत्था’विभाविनी.
यथा
लीला विकन्ति सुभगो, दिसा थिर विलोकनो;
बोधिसत्तङ्कुरो भासं, विरोचि वाच मासभिं.
वुत्ति वत्थुसभावस्स, या’ञ्ञथा सा’परा भवे;
तस्सा’नन्तविकप्पत्ता, होति बीजो’पदस्सनं.
वङ्कवुत्ति अत्थालङ्कार
उद्देस
तत्था’तिसय, उपमा, रूपका, वुत्ति, दीपकं,;
अक्खेपो, त्थन्तरन्यासो, ब्यतिरेको, विभावना.
हेतु ¶ , क्कमो, पियतरं, समास, परिकप्पना;
समाहितं, परियाय, वुत्ति, ब्याजोपवण्णनं.
विसेस, रुळ्हाहङ्कारा, सिलेसो, तुल्ययोगिता;
निदस्सनं, महन्तत्तं, वञ्चना, प्पकतत्थुति,.
एकावलि, अञ्ञमञ्ञं, सहवुत्ति, विरोधिता;
परिवुत्ति, ब्भमो, भावो, मिस्स, मासी, रसी, इति.
एते भेदा समुद्दिट्ठा, भावो जीवित मुच्चते;
वङ्कवुत्तीसु पोसेसि, सिलेसो तु सिरिं परं.
निद्देस
पकासका विसेसस्स, सिया’तिसयवुत्ति या;
लोका’तिक्कन्तविसया, लोकिया,ति च सा द्विधा.
लोकियातिसयस्से’ते,
भेदा ये जातिआदयो;
पटिपादीयते त्व’ज्ज, लोकातिक्कन्तगोचरा.
पिवन्ति देहकन्ती ये, नेत्तञ्जलिपुटेन ते;
ना’लं हन्तुं जिने’सं त्वं, तण्हं तण्हाहरोपि किं?
उपमानो’पमेय्यानं, सधम्मत्तं सियो’पमा;
सद्द, त्थगम्मा, वाक्यत्थ, विसया,ति च सा भिधा.
समास, पच्चये, वा’दी, सद्दा तेसं वसा तिधा;
सद्दगम्मा समासेन, मुनिन्दो चन्दिमा’ननो.
आयादी पच्चया तेहि, वदनं पङ्कजायते;
मुनिन्दनयन द्वन्दं, नीलुप्पलदलीयति.
इवादी इव, वा, तुल्य, समान, निभ, सन्निभा;
यथा, सङ्कास, तुलित, प्पकास, पतिरूपका.
सरी, सरिक्ख, संवादी, विरोधि, सदिसा, विय;
पटिपक्ख, पच्चनीका, सपक्खो, पमितो, पमा.
पटिबिम्ब, पटिच्छन्न, सरूप, सम, समिता;
सवण्णा, भा, पटिनिधि, सधम्मा, दि सलक्खणा.
जयत्य ¶ , क्कोसति, हसति, पतिगज्जति, दूभति;
उसूयत्य, वजानाति, निन्दति, स्सति, रुन्धति.
तस्स चोरेति सोभग्गं, तस्स कन्तिं विलुम्पति;
तेन सद्धिं विवदति, तुल्यं तेना’धिरोहति.
कच्छं विगाहते, तस्स, त मन्वेत्य, नुबन्धति;
तंसीलं, तंनिसेधेति, तस्स चा’नुकरोति, मे.
उपमानो’पमेय्यानं, सधम्मत्तं विभाविभि;
इमेहि उपमाभेदा, केचि निय्यन्ति सम्पति.
विकासिपदुमं’वा’ति, सुन्दरं सुगता’ननं;
इति धम्मोपमा नाम, तुल्यधम्मनिदस्सना.
धम्महीना ‘‘मुख’म्भोज, सदिसं मुनिनो’’इति;
विपरीतो’पमा ‘‘तुल्य, माननेन’म्बुजं तव’’.
तवा’नन’मिव’म्भोजं, अम्भोज’मिव ते मुखं;
अञ्ञमञ्ञोपमा सा’यं, अञ्ञमञ्ञोपमानतो.
‘‘यदि किञ्चि भवे’म्भोजं, लोचन’ब्भमुविब्भमं;
धारेतुं मुखसोभं तं, तवे’’ति अब्भुतोपमा.
‘‘सुगन्धि सोभा सम्बन्धी, सिसिरं’सु विरोधि च;
मुखं तव’म्बुजंवे’ति’’, सा सिलेसोपमा मता.
सरूपसद्दवाच्चत्ता, सा सन्तानोपमा यथा;
बाला’वु’य्यानमाला’यं, सा’लका’ननसोभिनी.
खयी चन्दो, बहुरजं, पदुमं, तेहि ते मुखं;
समानम्पि समुक्कंसि, त्य’यं निन्दोपमा मता.
असमत्थो मुखेनि’न्दु, जिन! ते पटिगज्जितुं;
जळो कलङ्की’ति अयं, पटिसेधोपमा सिया.
‘‘कच्छं चन्दारविन्दानं, अतिक्कम्म मुखं तव;
अत्तना’व समं जात’’, मित्य’साधारणोपमा.
‘‘सब्ब’म्भोज’प्पभासारो, रासिभूतो’व कत्थचि;
तवा’ननं विभाती’’ति, होता’भूतोपमा अयं.
पतीयते’त्थगम्मा तु, सद्दसामत्थिया क्वचि;
समास, प्पच्चये, वादि, सद्दयोगं विना अपि.
भिङ्गाने’मानि ¶ चक्खूनि, ना’म्बुजं मुख’मेवि’दं;
सुब्यत्तसदिसत्तेन, सा सरूपोपमा मता.
‘‘मये’व मुखसोभा’स्से, त्यल’मिन्दु! विकत्थना;
यतो’म्बुजेपि सा’त्थीति’’, परिकप्पोपमा अयं.
‘‘किं वा’म्बुज’न्तोभन्तालि, किं लोलनयनं मुखं;
मम दोलायते चित्त’’, मिच्च’यं संसयोपमा.
किञ्चि वत्थुं पदस्सेत्वा, सधम्मस्सा’भिधानतो;
साम्यप्पतीतिसब्भावा, पतिवत्थुपमा यथा.
जनेसु जायमानेसु, ने’कोपि जिनसादिसो;
दुतियो ननु नत्थे’व, पारिजातस्स पादपो.
वाक्यत्थेने’व वाक्यत्थो, यदि कोचू’पमीयते;
इवयुत्ता, वियुत्तत्ता, सा वाक्यत्थोपमा द्विधा.
इवयुत्ता
जिनो संक्लेसतत्तानं, आविभूतो जनान’यं;
घम्मसन्तापतत्तानं, घम्मकाले’म्बुदो विय.
इववियुत्ता
मुनिन्दानन माभाति, विलासेकमनोहरं;
उद्धं समुग्गतस्सा’पि, किं ते चन्द विजम्भना.
समुब्बेजेति धीमन्तं, भिन्नलिङ्गादिकं तु यं;
उपमादूसनाया’ल, मेतं कत्थचि तं यथा.
हंसी’वा’यं ससी भिन्न, लिङ्गा, कासं सरानि’व;
विजाति वचना, हीना, सा’व भत्तो भटो’धिपे.
‘‘खज्जोतो भाणुमाली’व, विभाति’’त्यधिकोपमा;
अफुट्ठत्था ‘‘बलम्बोधि, सागरो विय संखुभि.’’
‘‘चन्दे कलङ्को भिङ्गो’वे’, त्यु’पमापेक्खिनी अयं;
खण्डिता केरवा’कारो, सकलङ्को निसाकरो.
इच्चेवमादिरूपेसु, भवन्ति विगता’दरा;
करोन्ति चा’दरं धीरा, पयोगे क्वचि दे’व तु.
इत्थीयं’वा’जनो याति, वदत्ये’सा पुमा विय;
पियो पाणा इवा’यं मे, विज्जा धन’मिव’च्चिता.
भवं ¶ विय महीपाल, देवराजा विरोचते;
अल’मंसुमतो कच्छं, तेजसा रोहितुं अयं.
उपमानो’पमेय्यानं, अभेदस्स निरूपना;
उपमा’व तिरोभूत, भेदा रूपक मुच्चते.
असेस वत्थु विसयं, एकदेस विवुत्ति [विवत्ति (टीका)], च;
तं द्विधा पुन पच्चेकं, समासादिवसा तिधा.
असेसवत्थुविसयसमास
अङ्गुलिदल संसोभिं, नखदीधिति केसरं;
सिरसा न पिलन्धन्ति, के मुनिन्द पद’म्बुजं.
असेसवत्थुविसयअसमास
रतनानि गुणा भूरी, करुणा सीतलं जलं;
गम्भीरत्त मगाधत्तं, पच्चक्खो’यं जिनो’म्बुधि.
असेसवत्थुविसयमिस्सक
चन्दिका मन्दहासा ते, मुनिन्द! वदनि’न्दुनो;
पबोधयत्य’यं साधु, मनो कुमुद काननं.
असेसवत्थुविसये, पभेदो रूपके अयं;
एकदेसविवुत्तिम्हि, भेदो दानि पवुच्चति.
एकदेसविवुत्तिसमास
विलास हास कुसुमं, रुचिरा’धर पल्लवं;
सुखं के वा न विन्दन्ति, पस्सन्ता मुनिनो मुखं.
एकदेसविवुत्तिअसमास
पादद्वन्दं मुनिन्दस्स, ददातु विजयं तव;
नखरंसी परं कन्ता, यस्स पापजयद्धजा.
एकदेसविवुत्तिमिस्सक
सुनिम्मलकपोलस्स, मुनिन्द वदनि’न्दुनो;
साधु’प्पबुद्ध हदयं, जातं केरव काननं.
रूपकानि ¶ बहून्ये’व [टीकायं उद्धटं युत्तरूपकं सितपुप्फुजलं लोल, नेत्तभिङ्ग तवा’ननं; कस्स नाम मनो धीर, नाकड्ढति मनोहरं;], युत्ता, युत्तादिभेदतो;
विसुं न तानि वुत्तानि, एत्थे’व’न्तोगधानि’ति.
‘‘चन्दिमा’कासपदुम’’, मिच्चेतं खण्डरूपकं;
दुट्ठ, ‘‘मम्बोरुहवनं, नेत्तानि’च्चा’’दि सुन्दरं.
परियन्तो विकप्पानं, रूपकस्सो’पमाय च;
नत्थि यं तेन विञ्ञेय्यं, अवुत्त मनुमानतो.
पुनप्पुन मुच्चारणं [पुनप्पुनुच्चारणं यं (सी. क.)], यमत्थस्स, पदस्स च;
उभयेसञ्च विञ्ञेय्या, सा’य’मावुत्ति नामतो.
अत्थावुत्ति
मनो हरति सब्बेसं, आददाति दिसा दस;
गण्हाति निम्मलत्तञ्च, यसोरासि जिनस्स’यं.
पदावुत्ति
विभासेन्ति दिसा सब्बा, मुनिनो देहकन्तियो;
विभा सेन्ति च सब्बापि, चन्दादीनं हता विय.
उभयावुत्ति
जित्वा विहरति क्लेस, रिपुं लोके जिनो अयं;
विहरत्य’रिवग्गो’यं, रासिभूतो’व दुज्जने.
एकत्थ वत्तमानम्पि, सब्बवाक्यो’पकारकं;
दीपकं नाम तं चादि, मज्झ, न्तविसयं तिधा.
आदि दीपक
अकासि बुद्धो वेनेय्य, बन्धून ममितो’दयं;
सब्बपापेहि च समं, नेकतित्थियमद्दनं.
मज्झे दीपक
दस्सनं मुनिनो साधु, जनानं जायते’मतं;
तद’ञ्ञेसं तु जन्तूनं, विसं निच्चो’पतापनं.
अन्तदीपक
अच्चन्त ¶ कन्त लावण्य, चन्दा’तप मनोहरो;
जिना’ननि’न्दु इन्दु च, कस्स ना’नन्दको भवे.
मालादीपक
होता’विप्पटिसाराय, सीलं, पामोज्जहेतु सो;
तं पीतिहेतु, सा चा’यं, पस्सद्ध्या’दि पसिद्धिया.
इच्चा’दिदीपकत्तेपि, पुब्बं पुब्ब मपेक्खिनी;
वाक्यमाला पवत्ताति, तं मालादीपकं मतं.
अनेने’व’प्पकारेन, सेसान मपि दीपके;
विकप्पानं विधातब्बा, नुगति सुद्धबुद्धिभि.
विसेस वचनि’च्छायं, निसेधवचनं तु यं;
अक्खेपो नाम सोयञ्च, तिधा कालप्पभेदतो.
एकाकी’ नेकसेनं तं, मारं स विजयी जिनो;
कथं त मथवा तस्स, पारमीबल मीदिसं.
अतीतक्खेपो.
किं चित्ते’जासमुग्घातं, अपत्तो’स्मीति खिज्जसे;
पणामो ननु सो ये’व, सकिम्पि सुगते गतो.
वत्तमानक्खेपो.
सच्चं न ते गमिस्सन्ति, सिवं सुजनगोचरं;
मिच्छादिट्ठि परिक्कन्त [परिकन्त (क.)], मानसा ये सुदुज्जना.
अनागतक्खेपो.
ञेय्यो अत्थन्तरन्यासो, यो, ञ्ञवाक्यत्थसाधनो;
सब्बब्यापी विसेसट्ठो, हिविसिट्ठ’स्स भेदतो.
हि रहित सब्बब्यापी
तेपि लोकहिता सत्ता, सूरियो चन्दिमा अपि;
अत्थं पस्स गमिस्सन्ति, नियमो केन लङ्घ्यते.
हि सहित सब्बब्यापी
सत्था देवमनुस्सानं, वसी सोपि मुनिस्सरो;
गतो’व निब्बुतिं सब्बे, सङ्खारा न हि सस्सता.
हि रहित विसेसट्ठ
जिनो ¶ संसारकन्तारा, जनं पापेति [पापेसि (क.)] निब्बुतिं;
ननु युत्ता गति सा’यं, वेसारज्ज समङ्गिनं.
हि सहित विसेसट्ठ
सुरत्तं ते’धरफुटं, जिन! रञ्जेति मानसं;
सयं रागपरीता हि, परे रञ्जेन्ति सङ्गते.
वाच्चे गम्मे थ वत्थूनं, सदिसत्ते पभेदनं;
ब्यतिरेको’य’मप्ये’को, भयभेदा चतुब्बिधो.
वाच्चएकब्यतिरेक
गम्भीरत्त महत्तादि, गुणा जलधिना जिन!;
तुल्यो त्व मसि भेदो तु, सरीरेने’दिसेन ते.
वाच्च उभयब्यतिरेक
महासत्ता’तिगम्भीरा, सागरो सुगतोपि च;
सागरो’ञ्जनसङ्कासो, जिनो चामीकरज्जुति.
गम्म एकब्यतिरेक
न सन्तापापहं नेवि, च्छितदं मिगलोचनं;
मुनिन्द! नयनद्वन्दं, तव तग्गुण भूसितं.
गम्मउभयब्यतिरेक
मुनिन्दानन मम्भोज, मेसं नानत्त मीदिसं;
सुवुत्ता’मतसन्दायी, वदनं ने’दिस’म्बुजं.
पसिद्धं कारणं यत्थ, निवत्तेत्वा’ ञाकारणं;
साभाविकत्त मथवा, विभाब्यं सा विभावना.
कारणन्तरविभावना
अनञ्जिता’सितं नेत्तं, अधरो रञ्जिता’रुणो;
समानता भमु चा’यं, जिना’नावञ्चिता तव.
साभाविक विभावना
न होति खलु दुज्जन्य, मपि दुज्जनसङ्गमे;
सभावनिम्मलतरे, साधुजन्तून चेतसि.
जनको ¶ , ञापको चेति, दुविधा हेतवो सियुं;
पटिसङ्खरणं तेसं, अलङ्कारतायो’दितं.
भावा’भाव किच्चवसा, चित्तहेतुवसापि च;
भेदा’नन्ता इदं तेसं, मुखमत्त निदस्सनं.
परमत्थपकासे’क, रसा सब्बमनोहरा;
मुनिनो देसना’यं मे, कामं तोसेति मानसं.
भावकिच्चो कारकहेतु.
धीरेहि सह संवासा, सद्धम्मस्सा’भियोगतो;
निग्गहेनि’न्द्रियानञ्च, दुक्खस्सु’पसमो सिया.
अभावकिच्चो कारकहेतु.
मुनिन्द’चन्द संवादि, कन्तभावो’पसोभिना;
मुखेने’व सुबोधं ते, मनं पापा’भिनिस्सटं.
भावकिच्चो ञापकहेतु.
साधुहत्था’रविन्दानि, सङ्कोचयति ते कथं;
मुनिन्द! चरणद्वन्द, रागबाला’तपो फुसं?
अयुत्तकारी चित्तहेतु.
सङ्कोचयन्ति जन्तूनं, पाणिपङ्केरुहानि’ह;
मुनिन्द! चरणद्वन्द, नख चन्दान’ मंसवो.
युत्तकारी चित्तहेतु.
उद्दिट्ठानं पदत्थानं, अनुद्देसो यथाक्कमं;
‘सङ्ख्यान’मिति निद्दिट्ठं, यथासङ्ख्यं कमोपि च.
आलाप हास लीळाहि, मुनिन्द! विजया तव;
कोकिला कुमुदानि चो, पसेवन्ते वनं जलं.
सिया पियतरं नाम, अत्थरूपस्स कस्सचि;
पियस्सा’तिसयेने’तं, यं होति पटिपादनं.
पीतिया मे समुप्पन्ना, सन्त! सन्दस्सना तव;
कालेना’यं भवे पीति, तवे’व पुन दस्सना.
वण्णितेनो’पमानेन, वुत्या’धिप्पेत वत्थुनो;
समासवुत्ति नामा’यं, अत्थ सङ्खेप रूपतो.
सा’यं ¶ विसेस्यमत्तेन, भिन्ना’भिन्नविसेसना;
अत्थे’व अपरा प्य’त्थि, भिन्ना’भिन्नविसेसना.
अभिन्नविसेसन
विसुद्धा’मतसन्दायी, पसत्थरतना’लयो;
गम्भीरो चा’य’ मम्बोधि, पुञ्ञेना’पादितो मया.
भिन्नाभिन्नविसेसन
इच्छित’त्थपदो सारो, फलपुप्फो’पसोभितो;
सच्छायो’य’मपुब्बोव कप्परुक्खो समुट्ठितो.
सागरत्तेन सद्धम्मो, रुक्खत्तेनो’दितो जिनो;
सब्बे साधारणा धम्मा, पुब्बत्रा’ञ्ञत्र तु’त्तयं.
वत्थुनो’ञ्ञप्पकारेन, ठिता वुत्ति तद’ञ्ञथा;
परिकप्पीयते यत्थ, सा होति परिकप्पना.
उपमा’ब्भन्तरत्तेन, किरियादिवसेन च;
कमेनो’दाहरिस्सामि, विविधा परिकप्पना.
उपमाब्भन्तरपरिकप्पना
इच्छाभङ्गा’तुरा’सीना, ता’तिनिच्चल मच्छरा;
वसं नेन्ति’व धीरं तं, तदा योगा’भियोगतो.
क्रियापरिकप्पना
गजं मारो समारुळ्हो, युद्धाय’च्चन्त’मुन्नतं;
मग्ग मन्वेसती नून, जिनभीतो पलायितुं.
गुणपरिकप्पना
मुनिन्द! पादद्वन्दे ते, चारु राजिव सुन्दरे;
मञ्ञे पापा’भि’सम्मद्द, जातसोणेन सोणिमा.
मञ्ञे, सङ्के, धुवं, नून, मिव, मिच्चेव मादिहि;
सा’यं ब्यञ्जीयते क्वा’पि, क्वा’पि वाक्येन गम्यते.
गम्मपरिकप्पना
दया सञ्जात सरसा, देहा निक्खन्तकन्तियो;
पीणेन्ता जिन! ते साधु, जनं सरसतं नयुं.
आरब्भन्तस्स ¶ यंकिञ्चि, कत्तुं पुञ्ञवसा पुन;
साधन’न्तरलाभो यो, तं वदन्ति समाहितं.
मारा’रिभङ्गा’भिमुख, मानसो तस्स सत्थुनो;
महामही महारवं, रवी’य’मुपकारिका.
अवत्वा’भिमतं तस्स, सिद्धिया दस्सन’ञ्ञथा;
वदन्ति तं ‘परियाय, वुत्ती’ति सुचिबुद्धयो.
विवट’ङ्गणनिक्खित्तं, धन’मारक्ख वज्जितं;
धनकाम! यथाकामं, तुवं गच्छ यदिच्छसि.
थुतिं करोति निन्दन्तो, विय तं ब्याजवण्णनं;
दोसा’भासा गुणा एव, यन्ति सन्निधि मत्र हि.
सञ्चालेतु मलं त्वं’सि, भुसं कुवलया’खिलं;
विसेसं तावता नाथ!, गुणानं ते वदाम किं?
विसेसि’च्छायं दब्बस्स, क्रिया, जाति, गुणस्स च;
वेकल्लदस्सनं यत्र, विसेसो नाम यं भवे.
न रथा, न च मातङ्गा, न हया, न पदातयो;
जितो मारारि मुनिना, सम्भारावज्जनेन हि.
दब्बविसेसवुत्ति.
न बद्धा भूकुटि, नेव, फुरितो दसनच्छदो;
मारारिभङ्गं चा’कासि, मुनि वीरो वरो सयं.
क्रियाविसेसवुत्ति.
न दिसासु ब्यात्ता [तता (क.)] रंसि,
ना’लोको लोकपत्थटो;
तथाप्य’न्धतमहरं, परं साधुसुभासितं.
जातिविसेसवुत्ति.
न खरं, न हि वा थद्धं, मुनिन्द! वचनं तव;
तथापि गाळ्हं खणति, निम्मूलं जनतामदं.
गुणविसेसवुत्ति
दस्सीयते’तिरित्तं ¶ तु, सूरवीरत्तनं यहिं;
वदन्ति विञ्ञूवचनं, रुळ्हाहङ्कार मीदिसं.
दमे नन्दोपनन्दस्स, किं मे ब्यापारदस्सना?
पुत्ता मे पादसम्भत्ता, सज्जा सन्ते’व तादिसे.
सिलेसो वचना’नेका, भिधेय्ये’कपदायुतं;
अभिन्नपदवाक्यादि, वसा तेधा’य मीरितो.
अन्धतमहरो हारी, समारुळ्हो महोदयं;
राजते रंसिमाली’यं, भगवा बोधयं जने.
अभिन्नपदवाक्यसिलेसो.
सारदा’मलका’भासो, समानीत परिक्खयो;
कुमुदा’करसम्बोधो, पीणेति जनतं सुधी.
भिन्नपदवाक्यसिलेसो.
समाहित’त्तविनयो, अहीन मद मद्दनो;
सुगतो विसदं पातु, पाणिनं सो विनायको.
भिन्नाभिन्नपदवाक्यसिलेसो.
विरुद्धा, विरुद्धा, भिन्न, कम्मा, नियमवा, परो;
नियम’क्खेपवचनो, अविरोधि, विरोध्य’पि.
ओचित्य सम्पोसकादि, सिलेसो, पदजा’दि [पदजाति (क.)] पि;
एसं निदस्सनेस्वे’व, रूप मावि भविस्सति.
विरुद्धकम्मसिलेस
सवसे वत्तयं लोकं, अखिलं कल्लविग्गहो;
पराभवति मारारि, धम्मराजा विजम्भते.
अविरुद्धकम्मसिलेस
सभावमधुरं पुञ्ञ विसेसो’दय सम्भवं;
सुणन्ति वाचं मुनिनो, जना पस्सन्ति चा’मतं.
अभिन्नकम्मसिलेस
अन्धकारा’पहाराय ¶ , सभाव मधुराय च;
मनो पीणेति जन्तूनं, जिनो वाचाय भाय च.
नियमवन्तसिलेस
केस’क्खीनं’व कण्हत्तं, भमूनंयेव वङ्कता;
पाणिपादा’धरानं’व, मुनिन्दस्सा’भिरत्तता.
नियमक्खेपसिलेस
पाणिपादा’धरेस्वे’व, सारागो तव दिस्सति;
दिस्सते सो’य मथवा, नाथ! साधुगुणेस्व’पि.
अविरोधिसिलेस
सलक्खणो’तिसुभगो, तेजस्सी नियतो’दयो;
लोकेसो जितसंक्लेसो,
विभाति समणिस्सरो.
विरोधिसिलेस
असमोपि समो लोके,
लोकेसोपि नरुत्तमो;
सदयो प्य’दयो पापे, चित्ता’यं मुनिनो गति.
ओचित्यसम्पोसकपदसिलेस
संसारदुक्खो’पहता, वनता जनता त्वयि;
सुख मिच्छित मच्चन्तं, अमतन्दद! विन्दति.
गुणयुत्तेहि वत्थूहि, समं कत्वान कस्सचि;
संकित्तनं भवति यं, सा मता तुल्ययोगिता.
सम्पत्तसम्मदो लोको, सम्पत्ता’लोकसम्पदो;
उभोहि रंसिमाली च, भगवा च तमोनुदो.
अत्थन्तरं साधयता, किञ्चि तं सदिसं फलं;
दस्सीयते असन्तं वा, सन्तं वा तं निदस्सनं.
असन्तफलनिदस्सन
उदया ¶ समणिन्दस्स, यन्ति पापा पराभवं;
धम्मराजविरुद्धानं, सूचयन्ता दुर’न्ततं.
सन्तफलनिदस्सन
सिरो निक्खित्त चरणो, च्छरियान’म्बुजान’यं;
परम’ब्भुततं लोके, विञ्ञापेत’त्तनो जिनो.
विभूतिया महन्तत्तं, अधिप्पायस्स वा सिया;
परमुक्कंसतं यातं, तं महन्तत्त मीरितं.
विभूतिमहन्तत्त
किरीट रतन’च्छाया, नुविद्धा’तप वारणो;
पुरा परं सिरिं विन्दि, बोधिसत्तो’ भिनिक्खमा.
अधिप्पायमहन्तत्त
सत्तो सम्बोधियं बोधि, सत्तो सत्तहिताय सो;
हित्वा स्नेहरसाबन्ध, मपि राहुलमातरं.
गोपेत्वा वण्णनीयं यं, किञ्चि दस्सीयते परं;
असमं वा समं तस्स, यदि सा वञ्चना मता.
असमवञ्चना
पुरतो न सहस्सेसु, न पञ्चेसु च तादिनो;
मारो परेसु तस्से’सं, सहस्सं दसवड्ढितं.
समवञ्चना
विवाद मनुयुञ्जन्तो, मुनिन्दवदनि’न्दुना;
सम्पुण्णो चन्दिमा ना’यं, छत्त मेतं मनोभुनो.
परानुवत्तनादीहि, निब्बिन्देनि’ह या कता;
थुति र’प्पकते सा’यं, सिया अप्पकतत्थुति.
सुखं जीवन्ति हरिणा, वनेस्व’परसेविनो;
अनायासो पलाभेहि, जलदब्भङ्कुरादिभि.
उत्तरं उत्तरं यत्थ, पुब्बपुब्बविसेसनं;
सिया एकावलि सा’यं, द्विधा विधि, निसेधतो.
विधिएकावलि
पादा ¶ नखालि रुचिरा, नखालि रंसि भासुरा;
रंसीतमोपहाने’क, रसा सोभन्ति सत्थुनो.
निसेधएकावलि
असन्तुट्ठो यति नेव,
सन्तोसो ना’लयाहतो;
ना’लयो यो स जन्तूनं, ना’नन्त ब्यसना वहो.
यहिं भूसिय भूसत्तं, अञ्ञमञ्ञं तु वत्थुनं;
विना’व सदिसत्तं तं, अञ्ञमञ्ञविभूसनं.
ब्यामं’सु मण्डलं तेन, मुनिना लोकबन्धुना;
महन्तिं विन्दती कन्तिं, सोपि तेनेव तादिसिं.
कथनं सहभावस्स, क्रियाय च, गुणस्स च;
‘सहवुत्ती’ति विञ्ञेय्यं, त’दुदाहरणं यथा.
क्रियासहवुत्ति
जलन्ति चन्दरंसीहि, समं सत्थु नखं सवो;
विजम्भति च चन्देन, समं तम्मुखचन्दिमा.
गुणसहवुत्ति
जिनो’दयेन मलीनं, सह दुज्जन चेतसा;
पापं दिसा सुविमला, सह सज्जन चेतसा.
विरोधीनं पद’त्थानं, यत्थ संसग्गदस्सनं;
समुक्कंसा’भिधानत्थं, मता सा’यं विरोधिता.
गुणा सभाव मधुरा, अपि लोके’क बन्धुनो;
सेविता पाप सेवीनं, सम्पदूसेन्ति मानसं.
यस्स कस्स चि दानेन, यस्स कस्स चि वत्थुनो;
विसिट्ठस्स य मादानं, ‘परिवुत्ती’ति सा मता.
पुरा परेसं दत्वान, मनुञ्ञं नयनादिकं;
मुनिना समनुप्पत्ता, दानि सब्बञ्ञुतासिरी [मुनिन्द! समनुप्पत्तो, दानि सब्बञ्ञुतासिरिं (क.)].
किञ्चि ¶ दिस्वान विञ्ञाता, पटिपज्जति तंसमं;
संसया’पगतं वत्थुं, यत्थ सो’यं भमो मतो.
समं दिसासु’ज्जलासु, जिन पाद नखं’सुना;
पस्सन्ता अभिनन्दन्ति, चन्दा’तप मना जना.
पवुच्चते यं नामादि, कवीनं भावबोधनं;
येन केनचि वण्णेन, भावो नामा’य मीरितो.
ननु तेये’व सन्तानो, सागरा न कुलाचला;
मनम्पि मरियादं ये, संवट्टेपि जहन्ति नो.
अङ्गङ्गि भावा सदिस, बलभावा च बन्धने;
संसग्गो’लङ्कतीनं यो, तं ‘मिस्स’न्ति पवुच्चति.
अङ्गङ्गीभावमिस्स
पसत्था मुनिनो पाद, नख रंसि महानदी;
अहो! गाळ्हं निमुग्गेपि, सुखयत्ये’व ते जने.
सदिस बल भाव मिस्स
वेसो सभाव मधुरो, रूपं नेत्त रसायनं;
मधू’व मुनिनो वाचा, न सम्पीणेति कं जनं.
आसी नाम सिया’त्थस्स, इट्ठस्सा’सीसनं यथा;
तिलोके’कगति नाथो,
पातु लोक मपायतो.
रस’प्पतीति जनकं, जायते यं विभूसनं;
‘रसवन्त’न्ति तं ञेय्यं, रसवन्त विधानतो.
रागा’नत’ब्भुत सरोज मुखं धराय,
पादा तिलोकगरुनो’धिक बन्धरागा;
आदाय निच्चसरसेन करेन गाळ्हं,
सञ्चुम्बयन्ति सतता’हित सम्भमेन.
इच्चा’नुगम्म ¶ पुरिमाचरिया’नुभावं,
सङ्खेपतो निगदितो’य मलङ्कतीनं;
भेदो’परूपरि कवीहि विकप्पियानं,
को नाम पस्सितु मलं खलु तास मन्तं.
इति सङ्घरक्खितमहासामि विरचिते सुबोधालङ्कारे
अत्थालङ्कारावबोधो नाम
चतुत्थो परिच्छेदो.
५. भावावबोध-पञ्चमपरिच्छेद
पटिभानवता लोक, वोहार’मनुसारिना;
ततो’चित्य समुल्लास, वेदिना कविना परं.
ठायिसम्बन्धिनो भाव, विभावा सा’नुभावका;
सम्बज्झन्ति निबन्धा ते, रस’स्सादाय साधुनं.
भावअधिप्पाय
चित्त वुत्ति विसेसा तु, भावयन्ति रसे यतो;
रत्यादयो ततो भाव, सद्देन परिकित्तिता.
ठायीभावअधिप्पाय
विरोधिना’ञ्ञभावेन, यो भावो न तिरोहितो;
सीलेन तिट्ठति’च्चेसो, ‘ठायीभावो’ति सद्दितो.
ठायीभावप्पभेदउद्देस
रति, हस्सो, च सोको, च,
कोधु, स्साहा, भयं,पि च;
जिगुच्छा, विम्हयो, चेव, समो च नव ठायिनो.
ब्यभिचारीभावअधिप्पाय
तिरोभावा, विभावा’दि, विसेसना’भिमुख्यतो;
ये ते चरन्ति सीलेन, ते होन्ति ब्यभिचारिनो.
ब्यभिचारिभावपभेद
निब्बेदो ¶ , तक्क, सङ्का, सम,
धिति, जळता, दीनतु, ग्गा, लसत्तं,
सुत्तं, तासो, गिलानु, स्सुक, हरिस,
सति, स्सा, विसादा, बहित्था [बहिद्धा (क.)];
चिन्ता, गब्बा, पमारो, मरिस, मद,
मतु, म्माद, मोहा, विबोधो,
निद्दा, वेगा, सबिलं, मरण,
चपलता [सचपला (क.)], ब्याधि, तेत्तिंस मेते.
सत्तिकभावअधिप्पाय
समाहित’त्त’प्पभवं, सत्तं [सत्वं (क.)] तेनो’पपादिता;
सत्तिका [सात्विका (क.)] प्य’नुभावत्ते, विसुं भावा भवन्ति ते.
सत्तिकभावप्पभेद
थम्भो, पळय, रोमञ्चा, तथा सेद, स्सु, वेपथु;
वेवण्णियं, विसरता, भावा’ट्ठे’ते तु सत्तिका.
यदा रत्यादयो भावा, ठितिसीला न होन्ति चे;
तदा सब्बेपि ते भावा, भवन्ति ब्यभिचारिनो.
विभावो कारणं तेसु, प्पत्तियु’द्दीपने तथा;
यो सिया बोधको तेसं,
अनुभावो’य मीरितो.
नेकहेतुं मनोवुत्ति, विसेसञ्च विभावितुं;
भावं विभावा’नुभावा, वण्णिया बन्धने फुटं.
सविभावा’नुभावेहि, भावा ते ते यथारहं;
वण्णनीया यथो’चित्यं, लोकरूपा’नुगामिना.
चित्त ¶ वुत्ति विसेसत्ता, मानसा सत्तिका’ङ्गतो;
बहि निस्सट सेदादि, अनुभावेहि वण्णिया.
रसअधिप्पाय
सामाजिकान मानन्दो, यो बन्धत्था’नुसारिनं;
रसीयतीति तञ्ञूहि, रसो नामा’य’मीरितो.
रसप्पभेद
सविभावा, नुभावेहि, सत्तिक,ब्यभिचारिभि;
अस्सादियत्त मानीय, मानो ठाये’व सो रसो.
सिङ्गार,हस्स,करुणा, रुद्द,वीर,भयानका;
बीभच्छ,ब्भुत,सन्ता, च, रसा ठायीन नुक्कमा.
दुक्खरूपे’य’ मानन्दो, कथं नु करुणादिके?
सिया सोतूनमानन्दो,
सोको वेस्सन्तरस्स हि.
ठायीभाव निद्देस रतिट्ठायीभाव
रम्म,देस, कला, काल, वेसादि, पटिसेवना;
युवान’ञ्ञोञ्ञरत्तानं, पमोदो रति रुच्चते.
युत्या भावानुभावा ते, निबन्धा पोसयन्ति नं;
सोप्य’योग, विप्पयोग, सम्भोगानं वसा तिधा.
हस्सट्ठायीभाव
विकारा’कतिआदीहि, अत्तनो थ परस्स वा;
हस्सो निद्दा, समा’लस्य, मुच्छादि,ब्यभिचारिभि;
परिपोसे सिया हस्सो, भिय्यो’त्थिपभुतीनं सो.
हस्सप्पभेद
सित मिह विकासि नयनं,
किञ्चा’लक्खिय दिजं तु तं हसितं;
मधुरस्सरं विहसितं, अंससिरोकम्पमुपहसितं.
अपहसितं ¶ सजल’क्खि, विक्खित्तङ्गं भवत्य’तिहसितं;
द्वे द्वे कथिता चे’सं,
जेट्ठे [मज्झे’धमेति एत्थ मज्झे अधमेति पदच्छेदो] मज्झे’धमे च कमसो.
करुणट्ठायीभाव
सोकरूपो तु करुणो, निट्ठप्पत्ति’ट्ठ नासतो;
तत्था’नुभावा रुदित, पळय,त्थम्भकादयो;
विसादा,लस्य,मरण, चिन्ता’दी ब्यभिचारिनो.
रुद्दट्ठायीभाव
कोधो मच्छरिया’दीहि, पोसे तास, मदादिभि;
नयना’रुणतादीहि, रुद्दो नाम रसो भवे.
वीरट्ठायीभाव
पताप, विक्कमा’दीहु, स्साहो ‘वीरो’ति सञ्ञितो;
रण,दान,दयायोगा, वीरो’यं तिविधो भवे;
तेवा’नुभावा धिति,म, त्या’दयो ब्यभिचारिनो.
भयट्ठायीभाव
विकारा,सनि,सत्ता’दि, भयु’क्कंसो भयानको;
सेदा’दयो नुभावे’त्थ, तासा’दी ब्यभिचारिनो.
जिगुच्छाट्ठायीभाव
जिगुच्छा रुधिरा’दीहि, पूत्या’दीहि विरागतो;
बीभच्छो खोभनु’ब्बेगी, कमेन करुणायुतो;
नासा विकूणनादीहि, सङ्कादीहि’स्स पोसनं.
विम्हयट्ठायीभाव
अति लोक पदत्थेहि, विम्हयो’यं रसो’ब्भुतो;
तस्सा’नुभावा सेद,स्सु, साधुवादा’दयो सियुं;
तासा,वेग,धिति,प्पञ्ञा, होन्ते’त्थ ब्यभिचारिनो.
समट्ठायीभाव
ठायीभावो समो मेत्ता, दया,मोदा’दि सम्भवो;
भावादीहि त’दुक्कंसो, सन्तो सन्त निसेवितो.
इति सङ्घरक्खित महासामिविरचिते सुबोधालङ्कारे
रसभावा’वबोधो नाम
पञ्चमो परिच्छेदो.
सुबोधालङ्कारो समत्तो.