अञ्ञ > ब्याकरण गन्थ-सङ्गहो > बालावतार गण्ठिपदत्थविनिच्छयसार

८. वग्गानं ¶ पठमदुतिया सो चाघोसो. ळन्ताञ्ञे घोसा. घोसाघोससञ्ञा च ‘‘परसमञ्ञा पयोगे’’ति सङ्गहीता. एवं लिङ्ग, सब्बनाम, पद, उपसग्ग, निपात, तद्धित, आख्यात, कम्मप्पवचनीयादिसञ्ञा च.

अंइति ¶ अकारतो परं यो बिन्दु सूयते, तं निग्गहीतं नाम.

बिन्दु ¶ चूळामणाकारो, निग्गहीतन्ति वुच्चते.

केवलस्सा प्पयोगत्ता, अकारो सन्निधीयते.

१०. अ, कवग्ग, हा कण्डजा, इ, चवग्ग, या तालुजा, उ, पवग्गा ओट्ठजा, टवग्ग, र, ळा मुद्धजा, तवग्ग, ल, सा दन्तजा, ए कण्ठतालुजो, ओ कण्ठोट्ठजो, वो दन्तोट्ठजो.

११. लोक ¶ अग्गोइत्यस्मिं – ‘‘पुब्बमधोठित मस्सरं सरेन वियोजये’’ति पुब्बब्यञ्जनं सरतो पुथक्कातब्बं.

अनन्तरे सरे परे सरा लोपं पप्पोन्ति.

‘‘नरे ¶ परं युत्ते’’ति अस्सरो ब्यञ्जनो परक्खरं नेतब्बो लोकग्गो.

सरेत्यस्मिं ¶ ओपसिलेसिको काससत्तमी, ततो वण्णकालब्यवधाने कारियं न होति. यथा-मं अहा सीति, ‘‘पमादमनुयुञ्जन्ती’’त्यादिगाथायं ‘जना अप्पमाद’न्ति च. एवं सब्बसन्धीसु.

अनन्तरं परस्स सरस्स लोपं वक्खति, तस्मानेन पुब्बस्स लोपो ञायति, तेनेव सत्तमीनिद्दिट्ठस्स परतापि गम्यते.

१२. सरेत्यधिकारो. ¶ पन इमे पन इमेतीह-सरा लोपं इत्वेव.

असमानरूपासरम्हा परो सरो वा लुप्यते, पनमे, पनिमे.

सरे लुत्ते परसरस्स क्वचि असवण्णो होतीति इ उ इच्चेतेसं ठानासन्ना ए ओ. बन्धुस्सेव. नोपेति.

१४. तत्र ¶ अयं, यानि इध, बहु उपकारं, सद्धा इध, तथा उपमन्त्येतस्मिं –

सरे लुत्ते परो सरो क्वचि ठानासन्नं दीघं याति. तत्रायं, यानीध, बहूपकारं, सद्धीध, तथूपमं.

सरे लुत्ते पुब्बो च क्वचि दीघं याति. किं सूध.

सरे परे अन्तस्स एकारस्स क्वचि यो आदेसो होति, त्यज्ज, ‘‘दीघ’’न्ति ब्यञ्जने परे क्वचि दीघो, त्याहं.

सरे परे अन्तो कारुकारानं क्वचि वो आदेसो होति. स्वस्स, अन्वेति.

क्वचीति किं. तयस्सु, समेतायस्मा.

सरे परे धस्स क्वचि दो होति. दीघे – इदाहं. क्वचीति किं. इधेव. चकारेन ब्यञ्जनेपि, इध भिक्खवे.

१९. पति अन्तुं, वुत्ति अस्सेतीह –

सरे परे इवण्णस्स यो नवा होति. कत यकारस्स तिस्स ‘‘सब्बो चन्ती’’ति क्वचि चादेसे ‘‘परद्वेभावो ठाने’’ति सरतो परब्यञ्जनस्स ठानासन्नवसा द्वित्तं. पच्चन्तं, वुत्यस्स.

एत्थ ‘‘क्वचि पटि पतिस्से’’ति पतिस्स पटि, वण्णग्गहणं सब्बत्थ रस्सदीघ सङ्गहणत्थं.

सरतो परस्स एवस्सादिएकारो रित्तं नवा याति. पुब्बो च ठानासन्नं रस्सं. यथरिव. यथेव.

२१. न ¶ इमस्स, ति अङ्गिकं, लहु एस्सति, अत्थ अत्थं, इतो आयति, तस्मा इह, सब्भि एव, छ अभिञ्ञा, पुथ एव, पा एवतीह वा त्वेव –

सरे परे यादयो आगमा वा होन्ति, चकारेन गो च. नयिमस्स, तिवङ्गिकं, लहुमेस्सति, अत्तदत्थं, इतोनायति, तस्मातिह, सब्भिरेव, छळभिञा, पुथगेव, ‘‘रस्स’’न्ति ब्यञ्जने परे क्वचि रस्सो. पगेव.

वाति किं. छ अभिञ्ञा, पुथ एव, पा एव.

एत्थ ‘‘सरे क्वची’’ति सरानं पकति होति, सस्सरूपमेव, न विकारोत्यत्थो.

‘‘अब्भो अभी’’ति अभिस्स अब्भो. अब्भुग्गतो.

२३. ब्यञ्जनेत्यधिकारो. क्वचीत्वेव. सो भिक्खु, कच्चि नु त्वं, जानेम तन्तीह –

ब्यञ्जने परे सरानं क्वचि लोपोहोति, तत्र लुत्ते ठाने अकारागमो, चकारेन ओकारुकारापि. सभिक्खु कच्चिनो त्वं, जानेमु तं.

२४. उघोसो ¶ , आखातन्तीह – द्वेभावे ठाने इत्वेव.

वग्गे घोसाघोसानं चतुत्थदुतियानं तब्बग्गे ततियपठमा होन्ति यथासङ्ख्यं युत्ते ठाने, उग्घोसो, रस्से अक्खातं.

२५. पर ¶ सहस्सं, अतिप्पखोतीह – ‘‘क्वचि ओ ब्यञ्जने’’ति ओकारागमो. परोसहस्सं. गागमे च, अतिप्पगोखो.

२६. अव नद्धात्यत्र – ‘‘ओ अवस्से’’ति क्वचि अवस्स ओ. ओनद्धा.

२७. निग्गहीतन्त्यधिकारो ¶ . किं कतो, सं जातो, सं ठितो, तं धनं, तं मित्तन्तिह –

वग्गब्यञ्जने परे बिन्दुस्स तब्बग्गन्तो वा होति. किङ्कतो, सञ्जातो, सण्ठितो, तन्धनं, तम्मित्तं.

२८. वात्यधिकारो ¶ . एवं अस्स, एतं अवोचेतीह –

सरे परे बिन्दुनो म दा वा होन्ति. एवमस्स, एतदवोच.

एकारे, हे च परे बिन्दुनो ञो वा होति. द्वित्ते – तञ्ञेव, तमेव. तञ्हि, तं हि.

यकारे परे तेन सह बिन्दुनो ञो वा होति. द्वित्ते – सञ्ञोगो, संयोगो.

३१. चक्खु अनिच्चं, अव सिरोतीह - आगमो, क्वचित्वेव.

सरे, ब्यञ्जने वा परे क्वचि बिन्द्वागमो होति. चक्खुंअनिच्चं, अवंसिरो.

३२. विदूनं ¶ अग्गं, तासं अहंतीह –

‘‘क्वचि लोपं’’ति सरे बिन्दुलोपो, विदूनग्गं. दीघेतासाहं.

३३. बुद्धानं सासनं, सं रागोतीह –

‘‘ब्यञ्जने चे’’ति बिन्दुलोपो, बुद्धानसासनं. दीघेसारागो.

बिन्दुतो परो सरो वा लुप्यते, बीजंव.

बिन्दुतो परे सरे लुत्ते संयोगो ब्यञ्जनो विनट्ठसंयोगो होतीति पुब्बसलोपो. एवंस.

३६. अनुपदिट्ठानं वुत्तयोगतो.

इधानिद्दिट्ठा ¶ सन्धयो वुत्तानुसारेन ञे य्या, यथा – यदि एवं, बोधि अङ्गातीह – यादेसे इमिना सुत्तेन दयकारसंयोगस्स जो, धयकारसंयोगस्स झो, द्वित्ते – यज्जेवं, बोज्झङ्गा.

परि एसनातीह – यादेसे रकारस्स यो, पय्येस ना.

३८. वण्णानं ¶ बहुत्तं, विपरीतता च.

सरति, इति एव, सा इत्थी, बुसं एव, बहु आबाधो, अधि अभवि, सुखं, दुक्खं, जीवोतीह –

मागमो सकारे अकारस्स उ च, सुमरति.

मादेसे ¶ , पुब्बदीघे च एकारस्स इ. बुसामिव.

वादेसे हवकारविपरिययो. बह्वाबाधो.

अधिस्स क्वचि अद्धो, दीघे-अद्धाभवि.

बिन्दुनो, ओकारस्स च ए. सुखे, दुक्खे, जीवे.

३९. रदानं ¶ ळो, पटिबोधो, परिळाहो.

४०. सरे, ब्यञ्जने वा परे बिन्दुनो क्वचि मो. मम अभासि, बुद्धम सरणं, पुब्बे मो परं न नेतब्बो अयुत्तत्ता.

४१. बिन्दुतो परसरान मञ्ञस्सरतापि.

तं इमिना, एवं इमं, किं अहं तीह-इस्स अ. तदमिना.

इस्स उ, अकारस्स च ए, बिन्दुलोपादो. एवुमं, केहं.

४२. वाक्यसुखुच्चारणत्थं, छन्दहानित्थञ्च वण्णलोपोपि.

पटिसङ्खाय योनिसोतीह – पुब्बयलोपो, पटिसङ्खायोनिसो.

४३. अलाबूनित्यादो ¶ अकारलोपो. लाबूनि सीदन्ति, सिला प्लवन्ति.

अकरम्हसे तेत्यादो सकारे गरुनो एकारस्स इमिना लहुअकारो, अकरम्हस ते किच्चं.

४५. अक्खरनियमो ¶ छन्दं, गरुलहुनियमो भवे वुत्ति,

दीघो, संयोगादिपुब्बो रस्सो च गरु, लहु तु रस्सो. यथा- आ, अस्स, अं, अ.

एवमञ्ञापि ¶ विञ्ञेय्या, संहिता तन्तिया हिता;

संहिताति च वण्णानं, सन्निधब्यवधानतो.

४७. ‘‘जिनवचनयुत्तं ¶ ही’’ति सब्बत्थाधिकारो.

धातुप्पच्चयविभत्तिवज्जितमत्थयुत्तं सद्दरूपं लिङ्गं नाम, जिनवचनयोग्गं लिङ्गं इध ठपीयति निप्फादीयति च.

तस्मा लिङ्गा परा विभत्तियो होन्ति. चकारेन तासं एकवचनादिपठमादिसञ्ञा च.

‘‘सि यो अं यो ना हि स नं स्मा हि स नं स्मिं सू’’ ति विभत्तियो. सि यो इति पठमा, अं यो इति दुतिया, ना हि इति ततिया, स नं इति चतुत्थी, स्मा हि इति पञ्चमी, स नं इति छट्ठी, स्मिं सु इति सत्तमी.

यो ¶ कम्मकत्तादिवत्तन्तरमप्पत्तो सस्सरूपट्ठो सुद्धो, सो लिङ्गत्थो नाम, तस्साभिधानमत्ते पठमाविभत्ति होति. तस्सापनियमे एकम्हि वत्तब्बे एकवचनं सि, वुच्चते नेनेतिवचनं, एकस्सत्थस्स वचनं एकवचनं. एवं बहुवचनं.

सरलोपो मादेसप्पच्चयादिम्हि सरलोपे तु पकति.

अंआदीसु परेसु सरस्स लोपो होति, तस्मिं कते तु क्वचादिना असवण्णे पत्ते पकति होति.

नये ¶ परं युत्ते. एवमुपरि सरलोपादि. बुद्धो.

अकारन्ता परेसं पठमदुतियायोनीनं यथासङ्ख्यं आए वा होन्ति. बुद्धा.

अभिमुखीकरणमालपनं, तदधिके लिङ्गत्थे पठमा होति.

‘‘आलपने सि गसञ्ञो’’ति सिस्स गसञ्ञा. गेइत्वेव.

गे परे अकारो पितुसत्थुअत्तराजादीनमन्तो च आत्तं याति.

‘‘आकारो वा’’ति गे परे आकारस्स रस्सो वा.

सो सिं स्या च सखातो गस्सेवात्यादिनिद्दिट्ठेहञ्ञे अवण्णिवण्णुवण्णोकारन्ता सेसा, तेहि परे गसी लुप्यन्ते. हे - बुद्ध, बुद्धा. यो - बुद्धा.

यं ¶ करोति, तं कम्मं नाम. तत्थ दुतिया होति. अंबुद्धं. योस्स ए-बुद्धे.

यो करोति, स कत्ता नाम. तत्थ ततिया होति. ना.

स्माहिस्मिन्नं म्हाभिम्हि वा.

सब्बसद्देहि परेसं स्माहिस्मिन्नं यथासङ्ख्यं म्हाभिम्हिइच्चेते वा होन्ति. बुद्धेभि, बुद्धेहि.

येन ¶ वा कयिरते, तं करणं नाम. तत्थ ततिया होति. सब्बं कत्तुसमं.

यस्स दातुकामो रोचते, धारयते वा, तं सम्पदानं नाम. तत्थ चतुत्थी होति. स.

अकारा परस्स चतुत्थेकवचनस्स आयो वा होति. बुद्धाय.

‘‘सागमो ¶ से’’ति से सकारागमो. बुद्धस्स. नं.

सुनंहिसु परेसु सरादीनं दीघो होति. चसद्देन क्वचि न. बुद्धानं.

यस्मादपेति, भयमादत्ते वा, तदपादानं नाम, तत्थ पञ्चमी होति. स्मा.

अकारा परेसं स्मास्मिन्नं आए वा होन्ति. बुद्धा, बुद्धम्हा, बुद्धस्मा. बुद्धेभि, बुद्धेहि.

यस्स ¶ वा परिग्गहो, तं सामी नाम. तत्थ छट्ठी होति. बुद्धस्स. बुद्धानं.

योधारो, तमोकासं नाम. तत्थ सत्तमी होति. स्मिं-बुद्धे, बुद्धम्हि, बुद्धस्मिं. सु-बुद्धेसु.

बुद्धो बुद्ध सुखं ददाति सरतो बुद्धं ततो दुक्करं,

किं बुद्धेन महिद्धयोपि मुनयो बुद्धेन जातासुखी;

बुद्धस्सेव मनं ददे पदमहं बुद्धा लभेय्याच्चुतं,

बुद्धस्सिद्धि न किं करे भवभवे भत्त्यत्थु बुद्धे मम.

५९. इतो ¶ परं ततियापञ्चमीनञ्च चतुत्थीछट्ठीनञ्च सरूपत्ता पञ्चमीछट्ठियो भीयो उपेक्खन्ते.

ब्रह्मादितो सिस्स आ होति. अत्ता.

‘‘योनमानो’’ति ब्रह्मादितो योनं आनोत्तं. अत्तानो.

६२. ‘‘ब्रह्मत्तसखराजादितो ¶ अमान’’न्ति ब्रह्मादितो अंवचनस्स आनं वा होति. अत्तानं, अत्तं. अत्तानो.

६३. अत्तेन, अत्तना. पक्खे-जिनवचनानुरोधेन एनाभावो.

‘‘अत्तान्तो ¶ हिस्मिमनत्तं’’ति हिम्हि अत्तन्तस्स अनो. अत्तनेहि. एवं करणे.

६४. ‘‘सस्स नो’’ति नोकारो. अत्तनो. अत्तानं.

६५. अम्हतुम्हन्तु राजब्रह्मत्तसख सत्थुपितादीहि स्मा नाव.

अम्हादितो स्मा ना इव होति. अत्तना.

६६. ‘‘ततो स्मिन्नी’’ति स्मिनो नि. अत्तनि. ‘‘अनत्त’’न्ति भावनिद्देसेन सुम्हि च अनो. अत्तनेसु.

नाम्हि सविभत्तिस्स राजसद्दस्स रञ्ञा वा होति. रञ्ञा, राजेन.

सुनं हिसु परेसु राजस्स राजु होति, चकारेन क्वचि न.

‘‘सुनंहिसु ¶ चेति’’ दीघे - राजूभि, राजूहि, राजेभि, राजेहि.

‘‘राजस्स रञ्ञो राजिनो से’’ति से रञ्ञो राजिनो होन्ति. रञ्ञो, राजिनो.

‘‘रञ्ञं नम्हि वा’’ति नम्हि रञ्ञं वा. रञ्ञं, राजूनं, राजानं.

६९. स्मास्सनातुल्यत्ता-नाम्हि ¶ रञ्ञा वा. रञ्ञा, राजम्हा, राजस्मा.

७०. ‘‘स्मिम्हि रञ्ञे राजिनी’’ति स्मिम्हि रञ्ञे राजिनि होन्ति. रञ्ञे, राजिनि. राजूसु, राजेसु.

‘‘आ सिम्ही’’ति सिम्हि सविभत्तिस्स न्तुस्स आ. गुणवा.

पठमे योम्हि सविभत्तिस्स न्तुस्स न्तोकारो होति. गुणवन्तो.

सुनंहिसु, योसु, चकारेन अञ्ञेसुपि परेसु न्तुस्सन्तो अत्तं याति. गुणवन्ता.

७२. सविभत्तिस्सेत्यधिकारो ¶ . अंइत्वेव.

गे परे सविभत्तिस्स न्तुस्स अंअआ होन्ति. हेगुणवं,गुणव, गुणवा. यो - गुणवन्तो, गुणवन्ता.

७४. ‘‘तोतिता ¶ सस्मिं नास्वी’’ति सविभत्तिस्स न्तुस्स नाम्हि ता, से तोकारो, स्मिम्हि ति च वा. गुणवता, गुणवन्तेन. गुणवन्तेभि, गुणवन्तेहि.

‘‘नम्हि तं वा’’ति नम्हि न्तुस्स तं वा. गुणवतं, गुणवन्तानं. स्मा नाव.

७६. गुणवति, गुणवन्ते, गुणवन्तम्हि, गुणवन्तस्मिं, गुणवन्तेसु.

‘‘सिम्हि गच्छन्तादीनं न्तसद्दो अ’’न्ति न्तसद्दस्स अंवा, सिलोपो. गच्छं, सिस्स ओ – गच्छन्तो.

वुत्तं हित्वा सेसेसु गच्छन्तादीनं न्तसद्दो न्तु इव दट्ठब्बो. गच्छन्तो, गच्छन्ताइच्चादि.

७८. गच्छन्तादयो ¶ नाम अन्तप्पच्चयन्ता.

‘‘इवण्णुवण्णा झला’’ति इवण्णुवण्णानं यथासङ्ख्यं झलसञ्ञा.

कतो निकारो लोपो च येसं तेसु योसु सरानं दीघो होति. अग्गी. पक्खे-अत्तन्त्वेव.

योसु अकतरस्सो झो अत्तं याति. अग्गयो. तथालपने.

झलपतो अं मो च बिन्दुं यन्ति. अग्गिं. अग्गी, अग्गयो.

८१. अग्गिना. दीघे-अग्गीभि, अग्गीहि.

८२. ‘‘झलतो सस्स नो वा’’ति सस्स नोत्तं वा. अग्गिनो, अग्गिस्स. अग्गीनं.

८३. ‘‘झलतो चे’’ति स्मास्स ना. अग्गिना.

८४. अग्गिम्हि, अग्गिस्मिं. अग्गीसु.

८५. आदि अग्गीव. स्मिंनो पन ‘‘आदितो ओ चे’’ति अं, ओ च वा. आदि, आदो, आदिम्हि, आदिस्मिं. आदीसु.

‘‘अघो रस्स’’मादिना रस्से सम्पत्ते ‘‘न सिस्मिमनपुंसकानी’’ति सिम्हि अनपुंसकानं न रस्सो. सिलोपो, दण्डी, योलोपे – दण्डी. पक्खे –

कतस्सा झतो योनं नोत्तं होति. दण्डिनो.

८७. ‘‘झलपा रस्स’’न्ति गे परे झलपानं रस्सो. हेदण्डि. दण्डी, दण्डिनो.

‘‘नं झतो कतरस्सा’’ति अंइच्चस्स नं वा. दण्डिनं, दण्डिं. दण्डी, दण्डिनो.

‘‘स्मिन्नी’’ति स्मिनो नि. दण्डिनि. दण्डीसु.

‘‘लतो वो कारो चे’’ति लतो योनं वोत्तं वा.

वेवोसु अकतरस्सो लो अत्तं याति. भिक्खवो, पक्खे – योलोप दीघा. भिक्खू.

‘‘अकतरस्सा लतो य्वालपनस्स वेवो’’ति आलपने योस्स वेवोकारा, अत्तं. भिक्खवे, भिक्खवो, भिक्खू.

९४. भिक्खुं. भिक्खवो, भिक्खू. सेसं अग्गीव.

‘‘लतो ¶ वोकारो चे’’तीह कारग्गहणेन योनं नोत्तं, चकारेन क्वचि वोनोनमभावोव विसेसो. जन्तुनो, जन्तुयो.

‘‘सत्थुपितादीनमा सिस्मिं सिलोपो चे’’ति सत्थाद्यन्तस्स आ, सिलोपो च. सत्था.

सितोञ्ञेसु सत्थाद्यन्तस्स आरो होति.

९९. ‘‘ना आ’’ति आरतो नास्स आ. सत्थारा. सत्थारेभि, सत्थारेहि.

से ¶ सत्थाद्यन्तस्स उ होति सलोपो च वा. सत्थु, सत्थुनो, सत्थुस्स.

‘‘वा नम्ही’’ति नम्हि आरो वा. सत्थारानं.

‘‘सत्थुनात्तञ्चे’’ति नम्हि सत्थाद्यन्तस्स अत्तं वा. दीघेसत्थानं.

१०१. ‘‘ततो स्मिमी’’ति आरतो स्मिनो इ. ‘‘आरो रस्समीकारे’’ति इम्हि आरस्स रस्सो. सत्थरि. सत्थारेसु. एवं नत्तादि.

१०२. पिता ¶ सत्थेव. ‘‘पितादीनमसिम्ही’’ति सितोञ्ञेसु आरस्स रस्सोव विसेसो. पितरो.

नम्हि – पितूनन्तिपि होति. एवं भातुप्पभुतयो.

१०३. अभिभू. रस्से-अभिभुवो. योलोपेअभिभू. सेसं भिक्खूव, रस्सोव विसेसो.

१०४. एवं ¶ सब्बञ्ञू. पुब्बेव योनं नोकारो च. सब्बञ्ञुनो, सब्बञ्ञू.

‘‘योसु चे’’ति गोसद्दोकारस्स आवो, ‘‘ततो योनमो तु’’तीह तुसद्देन योनं ओ. गावो. तथालपने.

अम्हि परे गोसद्दोकारस्स आवअवा होन्ति, चसद्देन हिनंवज्जितेसु सेसेसुपि.

१०७. ‘‘आवस्सु वा’’ति अम्हि आवन्तस्स उत्तं वा, गाह्वं, गावं, गवं. यो-गावो. गावेन, गवेन. गोभि, गोहि.

१०८. ‘‘गाव से’’ति से ओस्स आवो. गावस्स, गवस्स. ‘‘ततो न’’मादो चकारेन नंइच्चस्स अं, ओस्स अवो च. गवं.

१०९. ‘‘सुहिनासु ¶ चे’’तीह चकारेन गोस्स गु च. द्वित्ते-गुन्नं, गोनं. गावा, गवा, गावम्हा, गवम्हा, गावस्मा, गवस्मा. गोभि, गोहि.

११०. गावे, गवे, गावम्हि, गवम्हि, गावस्मिं, गवस्मिं. गावेसु, गवेसु, गोसु.

‘‘आ घो’’ति इत्थियं आकारस्स घसञ्ञा. यो लोपे – कञ्ञा. पक्खे – कञ्ञायो.

११२. ‘‘घते चे’’ति गस्स ए. हे-कञ्ञे. कञ्ञा, कञ्ञायो.

‘‘घतो नादीन’’न्ति नादेकवचनानमायो. कञ्ञाय. कञ्ञाभि, कञ्ञाहि.

घपेहि स्मिनो यं वा होति. कञ्ञायं, कञ्ञाय. कञ्ञासु.

‘‘ते इत्थिख्या पो’’ति इत्थियमिवण्णुवण्णानं पसञ्ञा. योलोपदीघा. रत्ती. पक्खे – रत्तियो. तथालपने.

‘‘पतो या’’ति नादेकवचनानं या. रत्तिया. रत्तीभि, रत्तीहि.

१२२. नदी ¶ . सेसं रत्तीव. अघत्ता रस्सोव विसेसो.

१२४. मातु, धीतु, दुहित्वादयो पितेव.

इत्थियं वत्तमाना अकारन्ततो आपच्चयो होति. सरलोपपकल्यादि. कञ्ञा.

‘‘धातुप्पच्चयविभत्ति वज्जितमत्थवं लिङ्ग’’न्ति वचनतो पच्चयन्तस्सालिङ्गत्ता तद्धितादिसुत्ते चकारेन नाममिव कते – स्यादि. एवं ईइनीसु.

एवं अजा, एळका, कोकिला, अस्सा, मूसिका, बलाका, मन्दा, जराइच्चादि.

इत्थियं ¶ नदादितो वा अनदादितो वा ई होति. नदी, नगरी, कुमारी, ब्राह्मणी, तरुणी, कुक्कुटी, इत्थी इच्चादि.

‘‘मातुलादीनमानत्तमीकारे’’ति ¶ ईम्हि मातुलाद्यन्तस्स आनो. मातुलानीत्यादि.

ईम्हि भवन्तस्स भोतो होति. भोती.

१२७. ‘‘ण ¶ व णिकणेय्य णन्तूही’’ति ई. मानवी, नाविकी, वेनतेय्यी, गोतमी.

१२८. ‘‘न्तुस्स तमीकारे’’ति न्तुस्स तो वा. गुणवती, गुणवन्ती. धितिमती, धितिमन्ती.

न्तस्स न्तुब्यपदेसो. महती, महन्ती.

१२९. पतिभिक्खुराजीकारन्तेहि इनी.

पत्यादीहि ¶ ईकारन्तेहि च इत्थियं इनी होति.

‘‘पतिस्सिनीम्ही’’ति पत्यन्तस्स अत्ते सरलोपादो तुकारेन लोपाभावो. ‘‘वा परो असरूपा’’ति इलोपो, दीघो च. गहपतानी, भिक्खुनी, राजिनी, मेधाविनी, तपस्सिनी, धम्मचारिणी, भयदस्साविनी, भुत्ताविनीत्यादि.

अकारन्तेति नपुंसकेहि सिस्स निचं अं होति. चित्तं.

अकारन्तेहि न पुंसकेहि योनं निच्चं नि होति, निस्स आ. चित्ता. पक्खे – योस्वादिना दीघे – चित्तानि.

१३१. गलोपे – हे – चित्त. चित्ता, चित्तानि.

१३२. चित्तं ¶ . निस्स ए – चित्ते, चित्तानि. सेसं बुद्धोव.

१३४. मनोगणादितो स्मिन्नानमिआ.

मनादितो स्मिन्नानं इआ वा होन्ति.

विभत्यादेसे सरे परे मनादितो सागमो वा होति. मनसा.

मनादितो सस्स ओ होति, चसद्देन स्मास्स आ च. मनसो, मनसा.

मनं सिरं उरं तेजं, रजं ओजं वयं पयं;

यसं तपं वचं चेतं, एवमादि मनोगणो.

‘‘अं नपुंसके’’ति सिम्हि सविभत्तिस्स न्तुस्स अं. गुणवं. न्तुस्स त्ते – गुणवन्तानि.

‘‘योनन्नि नपुंसकेही’’ति योनं नि वा. अट्टीनि. झत्ता योलोपे – अट्ठी. तथालपने.

१४१. अट्ठिं, अट्ठीनि, अट्ठी. सेसं अग्गीव.

अघत्ता रस्सो, दण्डि. योतोञ्ञं पुमेव.

१४४. पुमित्थिलिङ्गा ¶ – घट, कट, यट्ठि, मुट्ठि, सिन्धु, रेणुप्पभुतयो द्विपद चतुप्पद जातिवाचिनो च.

यथा – घटो, ईपच्चये-घटी. एसो यट्ठि, एसा यट्ठिच्चादि.

द्विपदजातिवाचिनो यथा – खत्तियो. आपच्चये- खत्तिया, समणो, ईम्हि-समणीइच्चादि.

चतुप्पदजातिवाचिनो यथा – गजो, आ-गजा, ब्यग्घो, ईम्हि - ब्यग्घीइच्चादि.

१४५. पुमनपुंसकलिङ्गा ¶ – धम्म, कम्म, ब्रह्म, कुसुम सङ्गम, पदुम, अस्सम, विहार, सरीर, सुवण्ण, वण्ण, कहापण, भवन, भुवन, योब्बन, भुसन, आसन, सयन, ओदन, आकास, उपवास, मास, दिवस, रस, थल, फल, रट्ठ अम्बु, मध्वादयो.

१४६. इत्थिनपुंसकलिङ्गा – नगर, अच्चिप्पमुखा.

१४७. सब्बलिङ्गा ¶ – तट पुट पत्त मण्डल कलसा दयो, नामीकता, सब्बनामानि च. यथा – तटो, ईम्हि – तटी, तटमिच्चादि.

नामीकता यथा – देवदत्तो, आ – देवदत्ता देवदत्तमिच्चादि.

१४८. सब्ब ¶ , कतर, कतम, उभय, इतर, अञ्ञ, अञ्ञतर, अञ्ञतम, पुब्ब, पर, अपर, दक्खिण, उत्तर, एक, य, त, एत, इम, अमु, किं, तुम्ह, अम्ह-इति सब्बनामानि.

सब्बादीनमकारतो ¶ परो पठमो यो एत्तं याति सब्बे.

‘‘तयो नेव च सब्बनामेही’’ति निसेधा सस्मास्मिन्नं आय आ ए न होन्ति. सब्बस्स.

सब्बादितो नंइच्चस्स संसानं होन्ति.

नम्हि सब्बादीनमकारस्स ए होति. सब्बेसं, सब्बेसानं.

१४९. इत्थियं ¶ आ, सब्बा कञ्ञाव. अयं विसेसो. वात्वेव.

घपसञ्ञातो सब्बादितो स्मिंसानं संसा वा होन्ति.

‘‘संसास्वेकवचनेसु चे’’ति सागमो.

एकवचनसंसासु घो रस्सं याति. सब्बस्सा, सब्बाय. सब्बासं, सब्बासानं. सब्बस्सं, सब्बायं. सब्बासु.

घपञ्ञाहि सब्बादीहि स्मिनो आय या न होन्ति.

१५०. नपुंसके ¶ – सब्बं. सब्बानि. एवं दुतिया.

सब्बादयो नपुंसके ततियादीसु सकसकपुमसमा. एवं य - सद्दन्ता.

१५१. पुब्बपरापरेहि तु स्मिनो ‘‘यदनुपपन्ना निपातना सिज्झन्ती’’ति अनित्थियं ए वा. पुब्बे, पुब्बस्मिंइच्चादि.

एकसद्दो सङ्ख्यातुल्यञ्ञासहायत्थो. यदा सङ्ख्यत्थो, तदेकवचनो, अञ्ञत्थ सब्बवचनो च.

सिम्हि अनपुंसकानं एततइच्चेतेसं तकारस्स स होति. सो.

तिलिङ्गेसु ¶ सब्बादीनं तकारस्स नो वा होति. ने, ते. सेसं सब्बसमं, नत्तंव विसेसो.

१५३. इत्थियं – सा, ना, नायो, ता, तायोइच्चादि.

ताएताइमाहि सस्स स्सायो वा होति.

एकवचनसंसासु तासद्दस्स आ इत्तं वा याति. तिस्साय, तिस्सा, तस्सा, ताय. तासं, तासानं. तिस्सं, तस्सं, तायं. तासु.

एकवचनसंसासु एताइमानमन्तस्स इ होति. एतिस्साय, एतिसा, एताय. एतासं, एतासानं. एतिस्सं, एतस्सं, एतायं. एतासु. सेसं सब्बाव.

‘‘अनपुंसकस्सायं सिम्ही’’ति इमस्स अयं. सिलोपो. अयं, इमे. इमं, इमे.

‘‘अनिमि नाम्हि चे’’ति इमस्स अनो, इमि च. अनेन, इमिना.

‘‘सब्बस्सिमस्से वा’’ति सुनंहिसु एवा. एहि, इमेहि. वा स्मासस्मिंसंसास्वत्तन्त्वेव.

सस्मास्मिंसंसासु ¶ इमस्स अत्तं वा होति. अस्स, इमस्स. एसं, एसानं, इमेसं, इमेसानं. अस्मा, इमम्हा, इमस्मा. एहि, इमेहि. अस्मिं, इमम्हि, इमस्मिं. एसु, इमेसु.

अत्तपक्खे – ‘‘न तिमेहि कताकारेही’’ति स्मास्मिन्नं म्हाम्हि न सिज्झन्ते.

१५९. इत्थियं – अयं. सेसं एताव, संसास्वत्तंव विसेसो.

१६०. नपुंसके – सविभत्तिस्स वात्वेव.

‘‘इमस्सिदमंसिसु नपुंसके’’ति इमस्स इदं वा. इदं, इमं इमे, इमानि. एवं दुतिया.

‘‘अमुस्स मो सं’’ति मस्स सो वा, सिलोपो. असु.

‘‘सब्बतो को’’ति सब्बनामतो कागमो. ‘‘सो’’ति ओ, अमुको, पक्खे – अमु. अमू, अमुयो.

पुब्बेव ¶ योनं वोकारो न. अमुं. अमू, अमुयो. सेसं भिक्खूव सब्बादिकारियाञ्ञत्र.

१६२. इत्थियं – असु. सेसं यागुसमं. विसेसोयं – अमुस्सा, अमुया. अमूसं, अमूसानं. अमुस्सं, अमुयं. अमूसु.

१६३. नपुंसके – सविभत्तिस्स अंसिसु नपुंसकेत्वेव.

‘‘अमुस्सादुं’’ति अदुं. अदुं. अमू, अमूनि. एवं दुतिया.

१६४. ‘‘सेसेसु चे’’ति सब्बत्थ किस्स को. को, का, कं इच्चादि. लिङ्गत्तये सब्बसमो.

सविभत्तिस्स तुम्हम्हानन्त्यधिकारो.

सिम्हि सविभत्तीनं तुम्हम्हानं त्वं अहं होन्ति. चसद्देन तुम्हस्स तुवं च. त्वं, तुवं, अहं. यो – तुम्हे.

‘‘मयं योम्हि पठमे’’ति अम्हस्स मयं होति. मयं.

१६६. ‘‘तंममम्ही’’ति अम्हि तं मं होन्ति.

‘‘तवं ममञ्च नवा’’ति अम्हि तवं ममञ्च नवा.

‘‘तुम्हस्स तुवं त्वमम्ही’’ति तुम्हस्स तुवं, त्वञ्च. तं, तवं, तुवं, त्वं, मं, ममं.

‘‘वा योप्पठमो’’ति दुतियायोस्स आकं वा. तुम्हाकं, तुम्हे. अम्हाकं, अम्हे.

१६७. ‘‘नाम्हि तया मया’’ति नाम्हि तया मया होन्ति. ‘‘तयातयीनं तकारो त्वत्तंवा’’ति तस्स त्वो वा. त्वया, तया, मया. तुम्हेहि, अम्हेहि.

१६८. ‘‘तव ¶ मम से’’ति से तव मम होन्ति.

‘‘तुय्हं मय्हं चे’’ति से तुय्हं मय्हञ्च.

‘‘अम्हस्स ममं सविभत्तिस्स से’’ति से अम्हस्स ममं च. तव, तुय्हं, तुम्हं, मम, मय्हं, अम्हं, ममं.

‘‘तुम्हम्हेहि नमाकं’’ति नंवचनस्स आकं. तुम्हाकं, अम्हाकं. स्मानाव.

१६९. ‘‘तुम्हाम्हानं तयि मयी’’ति स्मिम्हि तयि मयि होन्ति. त्वे कते - त्वयि, तयि, मयि, तुम्हेसु, अम्हेसु. लिङ्गत्तये समं.

पदतो दुतिया चतुत्थी छट्ठीसु वोनो.

अत्थज्जोतका वण्णा पदं, दुतिया चतुत्थी छट्ठी बहुवचनेसु परेसु पदस्मा परेसं सविभत्तीनं तुम्हाम्हानं वोनोकारा नवा होन्ति.

रक्खतु ¶ वो, पस्सतु नो, ददाति वो, ददाहि नो, सद्धा वो, सत्था नो.

‘‘तेमेकवचनेसु चे’’ति चतुत्थीछट्ठेकवचनेसु ते मे होन्ति. ददामि ते, ददाहि मे, इदं ते, अयं मे.

‘‘नअम्ही’’ति ¶ अम्हि निसेधो. पस्सेथ तं, अजिनि मं.

‘‘वा ततिये चे’’ति ततियेकवचने ते मे वा होन्ति. कतं ते तया वा. कतं मे मया वा.

‘‘बहुवचनेसु वोनो’’ति ततियाबहुवचनेसु वो नो होन्ति. बहुवचने पठमे योम्हि च. कतं वो, कतं नो, गामं वो गच्छेय्याथ, गामं नो गच्छेय्याम.

१७३. द्वादयो ¶ अट्ठारसन्ता बहुवचनन्ता.

सविभत्तिस्स, इत्थिपुमनपुंसकसङ्ख्यन्ति चाधिकारो.

‘‘योसु द्विन्नं द्वे चे’’ति द्विस्स द्वे होति. द्वे, द्वे, द्वीभि, द्वीहि.

नम्हि द्वादितो नकारागमो होति. द्विन्नं, द्वीसु, लिङ्गत्तये समं.

१७४. तिचतुन्नं तिस्सो चतस्सो तयो चत्तारो तीणि चत्तारि.

योसु इत्थिपुमनपुंसकेसु सविभत्तीनं तिचतुन्नं तिस्सो चतस्सो आदयो होन्ति. तयो, तयो, तीभि, तीहि, तिन्नं.

‘‘इण्णमिण्णन्नं तीहि सङ्ख्याही’’ति तिसद्दतो नंइच्चस्स इण्णं इण्णन्नं च. तिण्णं, तिण्णन्नं, तीसु.

१७५. इत्थियं-तिस्सो ¶ , तिस्सो, तीभि, तीहि.

‘‘नो चा’’दो चकारेन नम्हि स्संआगमो, वग्गन्तेतिस्सनं, तीसु.

‘‘ओसरे चे’’तीह चकारेन योसु उस्स उरो. ‘‘ततो योनमोतू’’तीह तुकारेन योनं ओ. चतुरो. एवं दुतिया. चतूहि, चतुन्नं, चतूसु.

१७८. इत्थियं ¶ , चतस्सो, चतस्सो, चतूहि. पुब्बेव स्संआगमो. यदादिना उस्स अत्तं. चतस्सन्नं, चतूसु.

१८०. ‘‘पञ्चादीन मकारो’’ति योसु सविभत्तिस्स पञ्चाद्यन्तस्स अत्तं. पञ्च, पञ्च.

‘‘पञ्चादीन मत्तं’’ति सुनंहिसु पञ्चाद्यन्तस्स अत्तं. एदीघानमपवादोयं. पञ्चहि, पञ्चन्नं, पञ्चसु. लिङ्गत्तये समं.

१८१. एवं छ सत्त अट्ठ नव दसादयो अट्ठारसन्ता.

१८२. वीसत्यादयो ¶ आनवुतिया इत्थिलिङ्गा एकवचनन्ता, वीसति रत्तीव. एवं तिंसति.

चत्तालीसं पञ्ञासं सद्देहि परासं सब्बासं विभत्तीनं ‘‘सब्बासमा’’दोतीह आदिसद्देन लोपो, सट्ठि वीसती व. एवं सत्तति असीति नवुति.

सतं नपुंसकमेकवचनन्तं. एवं सहस्सादि.

१८३. रासिभेदे ¶ तु सब्बत्थ बहुवचनम्पि. यथा-द्वेवीसतियो बुद्धदन्ता. तिस्सो वीसतियो दिनघटिका. एवमञ्ञत्र.

एसेसो एतन्तिप्पसिद्धि, लोकस्स होति यत्थत्थेसु.

थीपुमनपुंसकानित्युच्चन्ते, तानिमानि लोकेनात्था.

लिङ्गतो पञ्चम्यत्थे क्वचि तोप्पच्चयो होति.

‘‘त्वादयो विभत्तिसञ्ञायो’’ति तोप्पभुतिदान्यन्तानं विभत्तिसञ्ञा. तस्मा तदन्तानम्पि विभत्यन्तत्ता पदत्तं सिद्धन्ति न पुन विभत्ति. चोरस्मा चोरतो. एवं पितितो, एत्थ ‘‘पितादीन मसिम्हि’’ त्यत्रासिम्हिग्गहणेन तोम्हि पितादीनं उस्स इ.

थंआदीसु परेसु इमस्स इ होति. इतो.

‘‘सब्बस्सेतस्साकारो वा’’ति तोथेस्वेतस्स अत्तं वा, अतो, एत्तो. पक्खे- ‘‘सरलोपा’’दिना अकारलोपो.

‘‘त्रतोथेसु ¶ चे’’ति किस्स कु. कुतो.

‘‘क्वचि तो’’ति सुत्तद्विधाकरणेन सत्तम्यत्थे च तो होति, आदिस्मिं, आदितो.

१८५. ‘‘त्रथ ¶ सत्तमिया सब्बनामेही’’ति सत्तम्यत्थे त्रथप्पच्चया होन्ति. सब्बस्मिं, सब्बत्र, सब्बत्थ, द्वित्तं. एवं अत्र, अत्थ. एत्थ ‘‘त्रे निच्च’’न्ति पुब्बे एतस्स अ. कुत्र, कुत्थ.

१८६. ‘‘किस्मा वो चे’’ति वप्पच्चयो. ‘‘किस्स क वेचे’’ति को, ककाराकारलोपो. क्व.

१८७. ‘‘हिं हं हिञ्चन’’न्ति कस्मा हिं आदिपच्चया. ‘‘कु हिं हंसु चे’’ति किस्स कु. चकारेन हिञ्चनं दाचनंसु च. कुहिं, कुहं, कुहिञ्चनं.

१८८. ‘‘तम्हा चे’’ति हिंहं. तहिं, तहं.

१९०. ‘‘इमस्मा ¶ हधा चे’’ति हधा. इह, इध.

१९१. ‘‘सब्बतो धी’’ति धि. सब्बधि.

‘‘किंसब्बञ्ञेकयकुहि दादाचन’’न्ति किं आदितो दा, दाचनं च. कस्मिं काले कदा, कुदाचनं.

‘‘सब्बस्स सो दाम्हि वा’’ति सब्बस्स सो वा. सदा, सब्बदा.

१९३. ‘‘तम्हा दानि चे’’ति दानि, दा च. तदानि, तदा.

१९४. यदादिना इमसद्दा, समानापरेहि च यथासङ्ख्यं ज्ज ज्जुप्पच्चया, इम, समानानं अ, सा च. अज्ज, सज्जु, अपरज्जु.

१९५. ‘‘इमस्मा ¶ रहिधुनादानि चे’’ति रह्यादिप्पच्चया. ‘‘एत रहिम्ही’’ति इमस्स एतो. एतरहि.

‘‘अ धुनाम्हि चे’’ति इमस्स अ. अधुना, इदानि.

सब्बासमावुसोपसग्गनिपातादीहि च.

एतेहि परा सब्बा विभत्ती लुप्यन्ते. त्वं आवुसो, तुम्हे आवुसो.

प ¶ परा नि नी उ दु सं वि अव अनु परि अधि अभि पति सु आ अति अपि अप उप एते वीसत्युपसग्गा.

च न व वा मा हि धि चि कु तु नु चे रे हे स्वे वे वो खो नो तो यं नं तं किं हन्द किर एव कीव याव ताव वत वथ अथ अङ्ग इङ्घ तग्घ आम नाम नून पुन पन आह सह सक्का लब्भा हेट्ठा आरा दूरा दिवा नवा विना नाना अद्धा मुधा मिच्छा पच्छा आवि सक्खि सच्चि सच्छि बहि यदि इति किन्ति अत्थि सोत्थि खलु ननु किमु अस्सु यग्घे सचे हवे सुवे अरे पुरे नमो तिरो अधो अथो अहो रहो हीयो भीयो अन्तो पातो सुदं कल्लं एवं धुवं अलं हलं सयं सायं समं सामं कामं पारं ओरं चिरं हुरं अहं सहं उच्चं नीचं सकिं सद्धिं, अथवा अन्तरा आरका बाहिरा बहिद्धा यावता तावता समन्ता सामन्ता आमन्ता सम्मुखा चरहि तरहि सम्पति आयति उपरि यावदे तावदे तिरियं सनिकं ससक्कं एत्तावता परम्मुखा कित्तावता एतरहि अञ्ञदत्थु सेय्यथिदं अप्पेवनाम भीयोसोमत्ताय इच्चादयो निपाता.

१९८. सदिसा ¶ ये तिलिङ्गेसु, सब्बासु च विभत्तीसु.

वचनेसु च सब्बेसु, ते निपाताति कित्तिता.

यथा ¶ – उच्चं रुक्खो, लता, घरं वा, उच्चं रुक्खो. हे रुक्ख, रुक्खं, रुक्खेन, रुक्खस्स, रुक्खस्मा, रुक्खे वा इच्चादि. उच्चं रुक्खो, रुक्खा वा इच्चादि. एवं लता, घरानि.

तं यथा – अधिअन्तोसद्देहि सत्तमी. सयंसद्दा ततिया, छट्ठी च. नमोसद्दा पठमा, दुतिया च. पारंसद्दा सत्तमी. दिवासद्दा पठमा, दुतिया, सत्तमी च. हेट्ठासद्दा सत्तमी. उच्चंसद्दा सब्बापि. पसद्दा च चसद्दा च पठमा, हेसद्दा आलपने पठमा. तथाञ्ञेहिपि.

२००. उपसग्गा ¶ सब्बेपि सद्दन्तरेन सह पयुज्जन्ते. निपाता तु केचि विसुम्पि. यथा – पहारो, पहरति, सा च सो च भासति वा करोति वा, सोत्थित्यादि.

२०१. एकेकलिङ्गं ¶ द्विलिङ्गं, तिलिङ्गं चाप्यलिङ्गिकं.

चतुधेति नामं नामं, नमत्यत्थन्ति कित्तितं.

२०२. नामानं ¶ समासो युत्तत्थोत्यधिकारो. समासोति भिन्नत्थानं पदान मेकत्थता. युत्तत्थोति अञ्ञमञ्ञसम्बन्धत्थो.

विभासात्यधिकातब्बं ¶ वाक्यत्थं.

२०३. ‘‘महन्तो च सो वीरो चा’’ति वाक्ये –

द्विपदे तुल्याधिकरणे कम्मधारयो.

भिन्नप्पवत्तिनिमित्ता ¶ सद्दा एकस्मिं वत्थुनि पवत्ता तुल्याधिकरणा, विसेसनविसेसस्सभूता समानाधिकरणा द्वे पदा यदा समस्यन्ते, तदा सो समासो कम्मधारयो

नाम ¶ , इध वा समाससुत्तानि सञ्ञाद्वारेन समासविधायकानि.

अग्गहितविसेसना ¶ बुद्धि विसेस्सम्हि न उप्पज्जतीति विसेसनं पुब्बं होति, समासेनेव तुल्याधिकरणत्तस्स वुत्तत्ता तप्पकासनत्थं पयुत्ता समासतो अतिरित्ता च सो इच्चेते ‘‘वुत्तट्ठानमप्पयोगो’’ति ञाया नप्पयुज्जन्ते. एवमञ्ञत्र.

तेसं युत्तत्थानं समासानं पुब्बुत्तरपदानं विभत्ती लुप्यन्ते, चकारेन क्वचि न.

ततो महन्त वीर इति च रूपप्पसङ्गे –

विभत्तीसु ¶ लुत्तासु सरन्तस्स पुब्बभूतस्स, परभूतस्स च अस्स समासपदस्स पकति होतीतीह लुत्ताकारा पुनानीयन्ते.

‘‘महतं ¶ महा तुल्याधिकरणे पदे’’ति महन्तस्स महा.

तद्धित समास कितका नामंवातवेतुनादीसु च.

तद्धितादयो नामं इव दट्ठब्बा तवेप्पभुतिपच्चये वज्जेत्वा.

ततो ¶ वत्तिच्छाय स्यादि. महावीरो, महावीराइच्चादि.

२०४. कम्मधारयो ¶ द्वन्दो च, तप्पुरिसो च लाभिनो.

तयो परपदे लिङ्गं, बहुब्बीहि पदन्तरे.

२०५. रत्ता च सा पटी चाति रत्तपटी, महन्ती च सा सद्धा चाति महासद्धा. एत्थ ‘‘कम्मधारयसञ्ञे चे’’ति पुब्बपदे पुमेव कते आईपच्चयानं निवुत्ति.

२०६. नीलञ्च तं उप्पलञ्चाति नीलुप्पलं, सत्थीव सत्थि, सत्थि च सा सामा चाति सत्थिसामा. मुखमेव चन्दो मुखचन्दो.

विसेसनविसेस्सानं ¶ यथेच्छत्ता क्वचि विसेसनं परं होति, खत्तियभूतोइच्चादि, इच्छा च यथातन्ति.

२०७. नसद्दा सि, तस्स लोपो. न सुरो असुरो.

एत्थ कम्मधारये कते – ‘‘उभे तप्पुरिसा’’ति तप्पुरिससञ्ञा. ‘‘अत्तन्नस्स तप्पुरिसे’’ति नस्स अ. न अस्सो अनस्सो. एत्थ ‘‘सरे अन’’ति नस्स अन.

२०८. ‘‘नामानं ¶ समासो’’ति सुत्ते द्विधाकते अयुत्तत्थानम्पि क्वचि समासो. न पुन गेय्या अपुनगेय्या गाथेत्यादि. एत्थ गेय्येन सम्बन्धो न-सद्दो अयुत्तत्थेनापि पुनेन योगविभागबला समस्यते.

एत्थ ‘‘सङ्ख्यापुब्बो दिगू’’ति कम्मधारयस्स दिगुसञ्ञा. ‘दिगुस्सेकत्तं’’ति एकत्तं, नपुंसकत्तञ्च.

दुतियन्तादयो परपदेहि नामेहि यदा समस्यन्ते, तदा सो समासो तप्पुरिसो नाम.

‘‘पस्स वासिट्ठ गामं, गतो तिस्सो सावत्थिं’’त्य त्रायुत्तत्थताय न समासो. तथा ञ्ञत्र ञेय्यं.

किच्चन्तेहि भीयो अधिकत्थवचने.

तब्ब, अनीय, ण्य, तेय्य, रिच्चप्पच्चया किच्चा. थुतिनिन्दत्थमज्झारोपितत्थं वचनं अधिकत्थवचनं. सोणलेय्यो कूपोइच्चादि. सोणेहि यथा लिय्हते, तथा पुण्णत्ता थुति. तेहि उच्छिट्ठत्ता निन्दा च.

दधिना उपसित्तं भोजनं दधिभोजनं, समासपदेनेव उपसित्तक्रियाय कथना नत्थेत्थायुत्तत्थता. उपसित्तसद्दाप्पयोगो पुब्बेव.

२१२. करणे ¶ तु-असिना कलहो असिकलहो.

२१३. बुद्धस्स देय्यं बुद्धद्देय्यं, परस्सपदं, एत्थ विभत्यलोपो. एवं अत्तनोपदमिच्चादि.

२१४. चोरस्मा ¶ भयं चोरभयं. एवं बद्धनमुत्तोच्चादि.

‘‘ब्राह्मणस्स कण्हा दन्ता’’ इच्चत्र दन्तापेक्खा छट्ठीति कण्हेन सम्बन्धाभावा न समासो. यदा तु कण्हा च ते दन्ता चेति कम्मधारयो, तदा छट्ठी कण्हदन्तापेक्खाति ब्राह्मणकण्हदन्ताति समासो होतेव.

२१६. ‘‘रञ्ञो ¶ मागधस्स धन’’ न्त्यत्र रञ्ञोति छट्ठी धन मपेक्खते, न मागधं. राजा एव मागधसद्देन वुच्चतेति भेदाभावा सम्बन्धाभावोति तुल्याधिकरणेन मागधेन सह राजा न समस्यते. द्विट्ठो हि सम्बन्धो.

रञ्ञो ¶ अस्सो पुरिसो चे’’ त्य त्र रञ्ञो अस्सो, रञ्ञो पुरिसो ति च पच्चेकं सम्बन्धतो सापेक्खता अत्थीति न समासो. ‘‘अस्सो च पुरिसो चा’’ति द्वन्दे कते तु राजस्सपुरिसाति होतेव, अञ्ञानपेक्खत्ता.

‘‘रञ्ञो गरुपुत्तो’’ इच्चत्र राजापेक्खिनोपि गरुनो

पुत्तेन ¶ सह समासो, गमकत्ता. गमकत्तम्पि समासस्स निबन्धनं. तत्थ गरुनो पुत्तोति विग्गहो, एवमञ्ञत्र.

क्वचि निन्दायं - कूपे मण्डूको विय कूपमण्डूको. एवं नगरकाको इच्चादि. अत्रोपमाय निन्दा गम्यते.

अन्तेवासिको त्यादो विभत्त्यलोपो.

२१८. अञ्ञपदत्थेसु बहुब्बीहि.

अप्पठमन्तान ¶ मञ्ञेसं पदानं अत्थेसु द्वे वा बहूनि वा नामानि यदा समस्यन्ते, तदा सो समासो बहुब्बीहि नाम.

आगता समणा यं सा आगतसमणो, विहारो.

२१९. जितानि ¶ इन्द्रियानि येन सो जितिन्द्रियो, भगवा. आहितो अग्गि येन सो आहितग्गि. अग्याहितो वात्यादो यथेच्छं विसेसनस्स परता.

२२०. करणे तु-छिन्नो रुक्खो येन सो छिन्नरुक्खो, फरसु.

२२१. दिन्नो सुङ्को यस्स सो दिन्नसुङ्को, राजा.

२२२. निग्गता जना यस्मा सो निग्गतजनो, गामो.

२२३. दस ¶ बलानि यस्स सो दसबलो, भगवा. नत्थि समो यस्स सो असमो. एत्थ ‘‘अत्तन्नस्सा’’ति योगविभागेन नस्स अ.

पहूता जिव्हा यस्स सो पहूतजिव्हो, महन्ती पञ्ञा यस्स सो महापञ्ञो. द्वीसु ‘‘इत्थियम्भासितपुमित्थीपुमाव चे’’ति पुम्भावातिदेसा पुब्बुत्तरपदेसु आईप्पच्चयानमभावो.

२२४. ‘‘क्वचि ¶ समासन्तगतानमकारन्तो’’ति अन्तस्स अत्तं. कारग्गहणेन आ इ च. इत्थियमिवण्णन्ता, त्वन्तेहि च कप्पच्चयोपि. यथा - विसालं अक्खि यस्स सो विसालक्खो, पच्चक्खधम्मा, सिलोपो. सोभनो गन्धो यस्स सो ¶ सुगन्धि. बहुकन्तिको, बहुनदिको, समुद्दो. एत्थ यदादिना रस्सो. बहुकत्तुको. मत्ता बहवो मातङ्गा यस्मिं तं मत्तबहुमातङ्गं, वनं.

२२५. सुवण्णस्स ¶ विय वण्णो यस्स सो सुवण्णवण्णो. वजिरं पाणिम्हि यस्स सो वजिरपाणि. उरसि लोमानि यस्स सो उरसिलोमो. एत्थ विभत्यलोपो.

‘‘अत्थेसू’’ति बहुत्तग्गहणेन क्वचि पठमन्तानम्पि. सह हेतुना यो वत्तते सो सहेतुको, ‘‘यदा’’ दिना सहस्स सो.

२२६. सत्त ¶ वा अट्ठ वा सत्तट्ठ, मासा, एत्थञ्ञपदत्थो वा सद्दस्सत्थो. दक्खिणस्सा च पुब्बस्सा च दिसाय यं अन्तरालं, सा दक्खिणपुब्बा, दिसा.

अप्पठमन्तानन्ति किं, देसितो बुद्धेन यो धम्मो.

२२७. नामानं समुच्चयो द्वन्दो.

समुच्चयो ¶ , ति पिण्डीकरणं एकविभत्तिकानं नामानं यो समुच्चयो, सो द्वन्दो नाम, इदं सुत्तं बहुवचनविसयं.

चन्दो च सूरियो च चन्दसूरिया. तिट्ठन्ति त्यादि-

क्रियासम्बन्धसामञ्ञतो ¶ अत्थेत्थापेकत्थता, एवं नरनारियो, अक्खरपदानि.

२२८. तथा द्वन्दे पाणि तुरिय योग्ग सेनङ्ग खुद्दजन्तुक विविध विरुद्ध विसभागत्थादीनञ्च.

विविधेनाकारेन विरुद्धा विविधविरुद्धा, सभागा सदिसा, विविधा च ते सभागा चेति विसभागा. यथा दिगुसमासे, तथा द्वन्दे पाण्यङ्गत्थादीनं एकत्तं, नपुंसकत्तञ्च होति.

चक्खुसोतं, गीतवादितं, युगनङ्गलं, हत्थस्सं, असिचम्मं, डंसमकसं, कोकालूकं.

नामरूपं ¶ , नामं नमनलक्खणं, रूपं रुप्पनलक्खणं. एवमेते धम्मा लक्खणतो विविधा, परमत्थतो सभागा च.

आदिसद्देनाञ्ञत्थापि ¶ . यथा - भिन्नलिङ्गानं - इत्थिपुमं. यदादिना रस्सो, दासिदासं, पत्तचीवरं. गङ्गासोणं.

सङ्ख्यापरिमाणानं - तिकचतुक्कं.

लुद्दकानं - साकुन्तिक मागविकं.

एकज्झायनब्राह्मणानं - कठकालापं इच्चादि.

२२९. विभासा रुक्ख तिण पसु धन धञ्ञ जनपदादीनञ्च.

द्वन्दे ¶ रुक्खादीनं एकत्तं नपुंसकत्तञ्च वा होति.

धवखदिरं, धवखदिरा, मुञ्जपब्बजं, मुञ्जपब्बजा, अजेळकं, अजेळका, हिरञ्ञसुवण्णं, हिरञ्ञसुवण्णानि, सालियवं, सालियवा.

आदिसद्देन अञ्ञेसुपि वा. यथा – निच्चविरोधीनमद्दब्बानं - कुसलाकुसलं, कुसलाकुसलानि.

दिसानं - पुब्बापरं, पुब्बापरा इच्चादि.

२३०. अधिसद्दा ¶ स्मिं, तस्स लोपो. अधिसद्देन तुल्याधिकरणत्ता इत्थिसद्दापिस्मिं. निच्चसमासत्ता आधारभूतायमित्थियन्ति पदन्तरेन विग्गहो. अधि इत्थियन्ति ठिते –

उपसग्गनिपातपुब्बको अब्ययीभावो.

उपसग्गादिपुब्बको सद्दो विभत्यत्थादीसु समासो होति, अब्ययीभावसञ्ञो च.

‘‘सो नपुंसकलिङ्गो’’ति अब्ययीभावो नपुंसकलिङ्गो, यदादिना एकवचनो च.

‘‘सरो ¶ रस्सो नपुंसके’’ति रस्सो.

अनकारन्ता अब्ययीभावा परा सब्बा विभत्ती लुज्जरे. अधित्थि, विभत्तीनमत्थो आधारादि.

इधाधिसद्दो आधारेवत्तते, अधित्थिइच्चेतं पदं इत्थिय मिच्चेतमत्थं वदति.

समीपं ¶ नगरस्स उपनगरं. ‘‘अंविभत्तीनमकारन्तब्ययीभावा’’ति विभत्तीनं क्वचि अं.

अभावो मक्खिकानं निम्मक्खिकं रस्सो. अनुपुब्बो थेरानं अनुथेरं, अनतिक्कम्म सत्तिं यथासत्ति.

ये ¶ ये बुड्ढा यथाबुड्ढं, विच्छायं.

यत्तको परिच्छेदो जीवस्स यावजीवं, अवधारणे.

आ पब्बता खेत्तं आपब्बतं खेत्तं, मरियादायं, वज्जमाना सीमा मरियादा, पब्बतं विनात्यत्थो.

आ जलन्ता सीतं आजलन्तं सीतं, अभिविधिम्हि, गय्हमाना सीमा अभिविधि, जलन्तेन सहेत्यत्थो.

आसद्दयोगे ‘‘धातुनामा’’दिना अपादानविधानेनेव वाक्यम्पि सिद्धं. तथाञ्ञत्र.

२३१. ‘‘उत्तमो ¶ वीरो पवीरो’’ इच्चादो पन पुब्बपदत्थप्पधानत्ताभावाब्ययीभावाभावो कम्मधारयोएव. एवं विसिट्ठो धम्मो अभिधम्मो. कुच्छितं अन्नं कदन्नं. एत्त्थ ¶ ‘‘कद कुस्सा’’ति सरे कुस्स कदादेसो.

अप्पकं लवणं कालवणं, एत्थ ‘‘काप्पत्थेसु चा’’ति कुस्स का, बहुवचनेनाञ्ञत्रापि क्वचि. कुच्छितो पुरिसो कापुरिसो, कुपुरिसो वा, एवमसुरादि.

पुब्बपरूभयमञ्ञपदत्थ - प्पधानाब्ययीभाव समासो;

कम्मधारयक तप्पुरिसा द्वे, द्वेन्दो च बहुब्बीहि च ञेय्या.

छट्ठन्ता ¶ सद्दा ‘‘तस्सापच्च’’मिच्चस्मिं अत्थे णो वा होति. वाति वाक्यत्थं. णेनेवापच्चत्थस्स वुत्तत्ता अपच्चसद्दाप्पयोगो.

‘‘तेसं विभत्या’’ दो तेसंगहणेन विभत्तिलोपो. तथोत्तरत्र.

‘‘तेसं णो लोपं’’ति पच्चयानं णस्स लोपो.

‘‘वुद्धादिसरस्स वा संयोगन्तस्स सणे चे’’ति सणकारे परे असंयोगन्तस्सादिसरस्स वुद्धि.

अकारिवण्णुवण्णानं आएओवुद्धियो होन्ति, चसद्देन क्वचि न.

सरलोपादि, तद्धितत्ता नाममिव कते स्यादि.

तद्धिताभिधेय्यलिङ्ग–विभत्तिवचना ¶ सियुं.

समूहभावजा भीयो, सकत्थे ण्यो नपुंसके.

ता तुत्थियं निपाता ते, धामिथंपच्चयन्तका.

वसिट्ठस्सापच्चं ¶ पोसो वासिट्ठो, इत्थी वासिट्ठी, नपुंसकं वासिट्ठं. विकप्पविधानतो तद्धितेन समासस्साच्चन्तं बाधाया भावा वसिट्ठा पच्चन्तिपि होति.

नपुंसकेन वापीति, सद्दसत्थविदू विदुं.

वच्छादितो गोत्तगणतो णायनो णानो च वा होति.

अपच्चं पपुत्तप्पभुति गोत्तं. कच्चस्सापच्चं कच्चायनो, कच्चानो वा. संयोगन्तत्ता न वुद्धि.

२३४. ‘‘णेय्यो ¶ कत्तिकादीही’’ति णेय्यो, विनताय अपच्चं वेनतेय्यो विनतेय्यो वा. न पक्खे वुद्धि, णेय्योति योगविभागेन ‘‘तस्स दीयते’’ त्यत्थेपि णेय्यो, दक्खिणा दीयते यस्स सो दक्खिणेय्यो.

अकारन्ततो ¶ अपच्चे णि वा होति, पुन वासद्देन णिको, अकारन्ता अनकारन्ता च बोपि.

दक्खि, सक्यपुत्तिको, मण्डब्बो, भातुब्बो. द्वित्तं.

२३६. ‘‘णवो ¶ पग्वादीही’’ ति णवो. मनुनो अपच्चं माणवो.

२३७. ‘‘णेर ¶ विधवादितो’’ति णेरो, सामणेरो.

२३८. ‘‘येन ¶ वा संसट्ठं तरति चरति वहति णिको’’ति णिको. वाकारेन नेकत्थेनेकपच्चया च. घतेन संसट्ठो घातिको, ओदनो. उळूपेन तरतीति ओळूपिको, उळूपिको वा, न पक्खे वुद्धि.

सकटेन चरतीति साकटिको. सीसेन वहतीति सीसिको, न वुद्धि.

इत्थिलिङ्गतो एय्यको, णको च. चम्पायं जातो चम्पेय्यको. एवं बाराणसेय्यको. णको – कुसिनारायं वसतीति कोसिनारको. जनपदतो णको च – मगधेसु वसति, तेसं इस्सरो वा मागधको.

तज्जातिया ¶ विसिट्ठत्थे आजानीयो. अस्सजातिया विसिट्ठो अस्साजानीयो. ञो - अग्गन्ति जानितब्बं अग्गञ्ञं, द्वित्तं.

२३९. तमधीते तेन कतादिसन्निधाननियोगसिप्पभण्ड जीविकत्थेसु च.

तं ¶ अधीते इच्चादीस्वत्थेसु आदिसद्देन हतादीसु च णिको वा होति. अभिधम्ममधीतेति आभिधम्मिको, अभिधम्मिको वा, न पक्खे वुद्धि. वचसा कतं कम्मं वाचसिकं. एवं मानसिकं, एत्थ –

‘‘स ¶ सरे वागमो’’तीहानुवत्तितादिसद्देन सागमो.

सरीरे सन्निधाना वेदना सारीरिका. द्वारे नियुत्तो दोवारिको, एत्थ- ‘‘मायूनमागमो ठाने’’ति वकारतो पुब्बे ओकारागमो.

सिप्पन्ति ¶ गीतादिकला, वीणा अस्स सिप्पन्ति वेणिको, अत्र वीणेति वीणावादनं. गन्धो अस्स भण्डन्ति गन्धिको, मगे हन्त्वा जीवतीति मागविको, वकारागमो. जालेन हतो जालिको, सुत्तेन बद्धो सुत्तिको, चापो अस्स आयुधन्ति चापिको, वातो अस्स आबाधो अत्थीति वा वातिको, बुद्धे पसन्नो बुद्धिको, वत्थेन कीतं भण्डं वत्थिकं.

कुम्भो ¶ अस्स परिमाणं, त मरहति, तेसं रासि वा कुम्भिको. अक्खेन दिब्बतीति अक्खिको, मगधेसु वसति, जातोति वा मागधिको इच्चादि.

२४०. ण रागा तेन रत्तं तस्सेदमञ्ञत्थेसु च.

तेन ¶ रत्तं त्याद्यत्थेसु णो वा होति. कसावेन रत्तं कासावं.

एवं ¶ नीलं पीतमिच्चादि. न वुद्धि, महिसस्स इदं माहिसं, सिङ्गं.

एवं ¶ राजपोरिसं, एत्थ ‘‘अयुवण्णानञ्चा’’ दो पुन वुद्धिग्गहणेन उत्तरपदस्स वुद्धि. मगधेहि आगतो, तत्र जातो, तेसं इस्सरो, ते अस्स निवासोति वा मागधो, कत्तिकादीहि युत्तो कत्तिको, मासो.

बुद्धो ¶ अस्स देवताति बुद्धो. ब्याकरणं अवेच्च अधीतेति वेय्याकरणो. एत्थ ‘‘मायूनमा’’दिना यकारतो पुब्बे ए आगमो, यस्स द्वित्तं. सगरेहि निब्बत्तो सागरोइच्चादि.

जातादीसु ¶ इमो इयो च होति, चसद्देन कियो च. पच्छा जातो पच्छिमो, मनुस्सजातिया जातो मनुस्सजातियो. अन्ते नियुत्तो अन्तिमो, अन्तियो.

एवं अन्धकियो. पुत्तो अस्स अत्थीति पुत्तिमो, पुत्तियो. एवं कप्पियो.

२४२. ‘‘तदस्सट्ठानमीयो ¶ चे’’ति ईयो, चकारेन हिताद्यत्थेपि, बन्धनस्स ठानं बन्धनीयं, चङ्कमनस्स हितं चङ्कमनीयं.

२४३. ‘‘आलु ¶ तब्बहुले’’ति आलु. अभिज्झाबहुलो अभिज्झालु.

२४४. विसेसे तरतमिस्सिकियिट्ठा.

अयमेतेसं ¶ अतिसयेन पापोति पापतरो, पापतमो, पापिस्सिको, पापियो, पापिट्ठो वा.

‘‘वुद्धस्स ¶ जो इयिट्ठेसू’’ति वुद्धस्स जादेसे – ‘‘सरलोपा’’दो पकतिग्गहणेन पकत्यभावा इस्स ए. जेय्यो, जेट्ठो.

एवं ‘‘पसत्थस्स सो चे’’ति सादेसे सेय्यो, सेट्ठो.

२४५. ‘‘तदस्सत्थीति ¶ वी चे’’ति वी. मेधा अस्स अत्थीति मेधावी.

२४६. एवं ¶ ‘‘तपादितो सी’’ति सी, द्वित्तं, तपस्सी.

२४७. ‘‘दण्डादितो ¶ इक ई’’ति इको, ई च. दण्डिको, दण्डी.

२४८. ‘‘गुणादितो वन्तू’’ति वन्तु. गुणवा, पञ्ञवा. यदादिना रस्सो.

२४९. ‘‘सत्यादीहि ¶ मन्तू’’ति मन्तु. सतिमा, भानुमा.

२५०. ‘‘आयुस्सुकारास्मन्तुम्ही’’ति ¶ उस्स अस. आयस्मा.

२५१. ‘‘सद्धादितो ण’’ इति णो. सद्धो.

२५२. ‘‘तप्पकतिवचने ¶ मयो’’ति मयो. सुवण्णेन पकतं सोवण्णमयं, सुवण्णमयं वा. पक्खे - यदादिना वुद्धि.

विभत्तिलोपे मनादीनमन्तस्स ओ होति. मनोमयं.

‘‘द्वितीहि तियो’’ति तियो, ‘‘तिये दुतापि चे’’ति द्वितीनं दुता. द्विन्नं पूरणो दुतियो, एवं ततियो.

२५४. ‘‘चतुच्छेहि थठा’’ति थठा. चतुत्थो, छट्ठो.

२५५. तेसमड्ढूपपदेन अड्ढुड्ढ दिवड्ढ दियड्ढाड्ढतिया.

चतुत्थ ¶ दुतिय ततियानं अड्ढूपपदेन सह अड्ढुड्ढ दिवड्ढ दियड्ढाड्ढतिया होन्ति.

अड्ढेन चतुत्थो अड्ढुड्ढो, अड्ढेन दुतियो दिवड्ढो, दियड्ढो वा, अड्ढेन ततियो अड्ढतियो.

२५६. ‘‘सङ्ख्यापूरणे ¶ मो’’ति मो, पञ्चमो. इत्थियं पञ्चन्नं पूरणी पञ्चमी.

सङ्ख्याने उत्तरपदे द्विएकअट्ठइच्चेतेस मन्तस्स आ वा होति. एकादस पञ्चीव. एवं द्वादस.

यदादिना तिस्स तेआदेसे ‘‘एकादितो दस्स र सङ्ख्याने’’ति दससद्दे दस्स रो. तेरस.

२५७. ‘‘चतूपपदस्स ¶ लोपो तुत्तरपदादिचस्स चुचोपि नवा’’ति चतुसद्दे तुस्स लोपो चस्स चु च. चुद्दस.

‘‘दसे सो निच्चञ्चे’’ति छस्स सोआदेसे – ‘‘ळ दरानं’’ति दससद्दे दस्स ळो. सोळस, अट्ठारस.

२५८. ‘‘वीसति ¶ दसेसु बा द्विस्स तू’’ति द्विस्स बा. बावीसति, एकादसन्नं पूरणो एकादसमो.

२५९. ‘‘एकादितो दसस्सी’’ति इत्थियं ई. एकादसी इच्चादि.

‘‘द्वादितो कोनेकत्थे चे’’ति को, द्वे परिमाणानि अस्सेति द्विकं. एवं तिकादि.

२६०. ‘‘समूहत्थे ¶ कण्णा’’ति कण च, णो च. मनुस्सानं समूहो मानुस्सको, मानुस्सो वा.

णे कते – ‘‘झलानमियुवा सरे वा’’ तीह वाकारेन इस्स अयादेसे – द्वयं, तयं. एवं ‘‘गामजनबन्धुसहायादीहि ता’’ति ता. गामता, नागरता.

भावत्थे ण्यत्तता होन्ति. तुसद्देन त्तनो च. सकत्थादीसुपि ण्यो, सकत्थे ता च.

२६३. यथा ¶ – चन्दस्स भावो चन्दत्तं. इह नामवसा चन्दसद्दो चन्दद्दब्बे वत्तते, निमित्तस्स रूपानुगतञ्च ञाणं. एवं मनुस्सत्तन्ति मनुस्सजातिवसा. यदादिना ईस्स रस्से – दण्डित्तन्ति दण्डद्दब्बसम्बन्धा. पाचकत्तन्ति पचनक्रियासम्बन्धा. नीलत्तन्ति नीलगुणवसा.

एवं ण्यादीसुपि यथायोगं ञेय्यं. ण्यो.

ये ¶ परे अवण्णो लुप्यते, चकारेन इकारोपि.

यवतं तलणदकारानं ब्यञ्जनानि चलञ जकारत्त’’न्ति यकारयुत्तानं तादीनं चादयो, कारग्गहणेन सकपभमादितो परयकारस्स पुब्बेन सह क्वचि पुब्बरूपञ्च, द्वित्तं. पण्डिच्चं, कोसल्लं, सामञ्ञं, सोहज्जं, पोरिस्सं, नेपक्कं, सारुप्पं, ओसब्भं, ओपम्मं.

इउइच्चेतेसं आ होति, रिकारागमो च ठाने.

आरिस्सं ¶ . एवं मुदुता, अरहता, न्तस्स यदादिना लोपो.

पुथुज्जनत्तनं, अकिञ्चनमेव आकिञ्चञ्ञं, कुण्डनिया अपच्चं कोण्डञ्ञो, एत्थ वुद्धादो वाकारेन संयोगन्तस्सापि वुद्धि.

पदाय ¶ हितं पज्जं, धनायं संवत्तनिकं धञ्ञं, सतितो सम्भूतं सच्चं, इलोपो, तीसु न वुद्धि. देवो एव देवता.

२६४. ‘‘ण ¶ विसमादीही’’ति भावे णो. वेसमं. उजुनो भावो अज्जवं. एत्थ उस्स आत्ते परूकारस्स यदादिना अवो.

२६५. ‘‘रमणीयादितो ¶ कण्ति कण. मानञ्ञकं.

२६६. ‘‘विभागे ¶ धा चे’’ति धा, चकारेन सोप्पच्चयो च. एकेन विभागेन एकधा, निपातत्ता सिलोपो. पदविभागेन पदसो.

२६७. ‘‘सब्बनामेहि पकारवचने तु था’’ति था. तुकारेन थत्ता च. सब्बो पकारो, सब्बेन पकारेन वा सब्बथा. एवं अञ्ञथत्ता.

२६८. ‘‘किमिमेहि ¶ थ’’न्ति थं, कादेसे-कथं. इआदेसे-इत्थं, थन्ति योगविभागेन थं-बहुत्थं.

२६९. अमलिनं मलिनं करोतीत्याद्यत्थे-अभूततब्भावे गम्यमाने करभूयोगे सति नामतो यदादिना ईप्पच्चयो, मलिनीकरोति सेतं. अभस्मनो भस्मनो करणन्ति भस्मीकरणं कट्ठस्स. अमलिनो मलिनो भवतीति मलिनीभवति सेतो. ईप्पच्चयन्तोपि निपातो. अभूततब्भावेति किं, घटं करोति, घटो भवति.

करभूयोगेति ¶ किं, अमलिनो मलिनो जायते.

अवत्थावतोवत्थया, भूतस्सञ्ञाय वत्थुनो.

तायावत्थाय भवनं, अभूततब्भवं विदुं.