📜
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
महारहनीति
पण्डितकथा
महारहरहं ¶ सक्य,
मुनिं नीवरणा तण्हा;
मुत्तं मुत्तं सुदस्सनं,
वन्दे बोधिवरं वरं.
मुनिना ¶ मुनिनागेन,
दुट्ठपब्बज्जिता जिता;
यथा यथाअसद्धम्म-
पुरणा पुरणादयो.
तथा तथागतोवादा,
नुगते लोकनीतियं;
कतयोगेन विदूना,
जेय्योवानत्थ कारिनो.
नितीध ¶ जन्तुनं सारो,
मित्ताचरियाच पीतरा;
नीतिमा सुबुद्धि ब्यत्तो,
सुतवा अत्थदस्सिमा.
कविहेरञ्ञका कत्वा,
सुत्तत्तं सत्थकञ्चनं;
गज्जपज्जाद्यालङ्कारं,
करोन्तीध मनोरम्मं.
वुत्यं ¶ विसदञाणस्स,
ञातो अत्थोतरस्स न;
सुरप्पभाय आदासो,
छायं दिस्से न माकरे.
महातेजोपि तेजोयं,
मत्तिकं नमुदुकंकरो;
आपो आपेति मुदुकं,
साधुवाचाच कक्खळं.
मुदुनाव ¶ रिपुं जेति,
मुदुना जेति दारुणं;
नोसिद्धं मुदुना किञ्चि,
यत्वतो मुदुना जये.
चन्दनं सीतलं लोके,
ततो चन्दंव सीतलं;
चन्दनचन्दसीतम्हा,
वाक्यं साधुसुभासितं.
पत्तकल्लोदितं ¶ अप्पं,
वाक्यं सुभासितं भवे;
खुद्दितस्स कदन्नंपि,
सुत्तं सादुरसो सिया.
सत्थकापि बहूवाचा,
नादरा बहुभाणिनो;
सोपकारमुदासीनं,
ननुदिट्ठं नदीजलं.
संसारविसरुक्खस्स ¶ ,
द्वयमेवामतंफलं;
सुभासितस्ससारादो,
साधूहिरसमागमो.
पासाणछत्तं गरुकं,
ततो देवानचिक्खना;
ततो वुड्ढानमोवादो,
ततो बुद्धस्स सासनं;
तुलं ¶ सल्लहुकं लोके,
ततो चपलजातिको;
ततोनोवादिको ततो,
यति धम्मेपमादको.
अह गच्छति हायन्ती,
सत्तानमिध जीवितं;
तस्माहि मापमत्तत्वं,
गच्छन्तु जिनसासने.
पण्डितस्स पसंसाय,
दण्डोबालेन दीयते;
पण्डितो पण्डितेनेव,
वण्णितोव सुवण्णितो.
सतेसु ¶ जायते सूरो,
सहस्सेसुच पण्डितो;
वुत्ता सतसहस्सेसु,
दाता भवतिवा नवा.
भूपत्तंच पण्डितत्तञ्च,
नेवतुल्यं कदाचिपि;
सदेसेपूजितो राजा,
बुद्धो सब्बत्थपूजितो.
क्वातिभारो ¶ समत्थानं,
किंदूरो ब्यवहारिनं;
कोविदेसो सविज्जानं,
कोपरो पियवादिनं.
ननु ते येवसन्ता नो,
सागरा नकुलाचला;
अप्पम्पि मरियादं ये,
संवट्टेवि जहन्तिनो.
पलयेतीतमरियादा ¶ ,
भवन्तिकिर सागरा;
मरियादातिकं साधु,
नइच्छन्ति पलयेपि.
सतं दीघायुकं सब्ब,
सत्तानं सुखकारणं;
असतंपन सब्बेसं,
दुक्खहेतु नसंसयो.
पामोक्खे ¶ सुजने सन्ते,
सब्बेपि सुजना जना;
जातेकस्मिंसारगन्धे,
सब्बे गन्धमया दुमा.
अत्तना यदि एकेन,
विनतेन महाजना;
विनयं यन्ति सब्बेपि,
को तं नासेय्य पण्डितो.
सरीरस्स ¶ गुणानञ्च,
दूरमच्चन्त मन्तरं;
सरीरं खणविद्धंसि,
कप्पन्तिट्ठायिनो गुणा.
यदि निच्चमनिच्चेन,
निमलं मलवाहिना;
यो सो कायेन लभेथ,
किंनलद्धं भवे नुकिं.
धम्मत्थकाममोक्खानं,
पाणं संसिद्धिकारणं;
तन्निघाता किन्नहतं,
रक्खना किन्नरक्खितं.
अत्ता ¶ बन्धु मनुस्सस्स,
रिपु अत्ताव जन्तुनं;
अत्ताव नियतो ञाति,
अत्ताव नियतो रिपु.
अत्तनोपरिचागेन,
यंसितमनुरक्खनं;
करोन्ति सज्जनायेव,
न तं नीतिमता मतं.
तिणानि ¶ भूमिरुदकं,
चतुत्थी वाक्यसुट्ठुता;
एतानि हि सतंगेहे,
नोछिन्दन्ते कदाचिपि.
अम्बुं पिवन्तिनो नज्जो,
रुक्खो खादतिनो फलं;
मेघो क्वचिपि नो सस्सं,
परत्थाय सतंधनं.
सतं फरुसवाचाहि,
नयाति विकतिं मनो;
तिणुक्काहि नसक्काव,
तापेतुं सागरे जलं.
सम्पत्यं ¶ महत्तंचेतो,
भवत्युप्पलकोमलं;
विप्पत्यञ्च महासेले,
सिलासङ्घादकक्कसो.
अत्थं महन्तमापज्ज,
विज्जं सम्पत्तिमेवच;
चरेय्यामानथद्धोयो,
पण्डितो सो पवुच्चति.
नालब्भमभिपत्थेन्ति ¶ ,
नट्ठम्पि नचसोचरे;
विप्पत्यञ्च नमुय्हन्ति,
येनरा तेव पण्डितो.
गण्ठिट्ठाने एकपदे,
नातिमञ्ञेय्य पण्डितो;
किं अक्को वेळुपब्भारो,
तिमहादीपभानुदो.
गुणदोसेसुमेकेन,
नत्थि कोचि विवज्जितो;
सुखुमालस्स पदुमस्स,
नळा भवति कक्कसा.
सुमहन्तानि ¶ सत्थानि,
धारयन्तो बहुस्सुता;
छेत्तारो संसयानन्तु,
किलन्ते लोभमोहता.
दोसम्पि सगुणे दिस्वा,
गुणवादी वदन्तिनो;
न लोको विज्जमानम्पि,
चन्दे पस्सति लञ्छनं.
निपुणे ¶ सुतमेसेय्य,
विचिनित्वा सुतत्थिको;
भत्तं हुक्खलियं पक्कं,
भाजनंपि तथा भवे.
गुणा कुब्बन्ति दूतत्तं,
दूरेपि वसतं सतं;
केतके गन्ध घासाय,
गच्छन्ति भमरा सयं.
पण्डितो सुतसम्पन्नो,
यत्थअत्थीति चेसुतो;
महुस्साहेन तंठानं,
गन्तब्बं सुतरेसिना.
सब्बसुतं ¶ मधीयेथ,
हीनमुक्कट्ठ मज्झिमं;
सब्बस्सअत्थं जानेय्य,
नच सब्बं पयोजये;
होति तादिसकोकालो,
यत्थ अत्थावहं सुतं.
ठितो चिरत्तनं नीरे,
सक्खरो नन्तरंसुतो;
दब्भो नीरन्तिके जातो,
सब्बकालन्तरंसुतो.
वसुं ¶ गण्हन्ति दूरट्ठा,
पब्बते रतनोचिते;
न मिलक्खा समीपट्ठा,
एवं बाला बहुस्सुते.
हिरञ्ञेन मिगानंव,
सुसीलंपि असीलिनो;
अधम्मिकस्स धम्मेन,
बालानंपि सुतेन किं.
सुतेन ¶ हदयट्ठेन,
खलो नेवसुसीलवा;
मधुना कोटरट्ठेन,
निम्बो किं मधुरायते.
सकिंपि विञ्ञु धीरेन,
करोति सहसङ्गमं;
अत्तत्थञ्च परत्थञ्च,
निब्बानन्तं सुखं लभे.
हंसो मज्झे नकाकानं,
सीहो गुन्नं नसोभति;
गद्रभानं तुरङ्गोनो,
बालानञ्च नपण्डितो.
आकिण्णोपि ¶ असब्भीव,
असंसट्ठोव भद्दको;
बहुना सन्नजातेन,
गच्छे नुम्मत्तकेनिध.
नदीतिरे खतेकूपे,
अरणीतालवण्टके;
नवदे आपादि नत्थीति,
मुखेच वचनं तथा.
सुतसन्निच्चया ¶ धीरा,
तुण्हिभूता अपुच्छिता;
पुण्णा सुभासितेनापि,
घण्डाद्यघटितायथा.
अपुट्ठो पण्डितो भेरी,
पज्जुन्नो होति पुच्छितो;
बालो पुट्ठो अपुट्ठोच,
बहुं विकत्तते सदा.
सम्पन्नगुणा लङ्कारो,
सब्बसत्त हितावहो;
नचरेय्य परत्तत्थं,
कुतो सो पण्डितो भवे.
सपरत्थं ¶ चरे धीरो,
असक्कोन्तो सकं चरे;
तथापिच असक्कोन्तो,
पापात्तानं वियोजये.
बालेचुम्मत्तके भूपे,
गुरुमातापितूस्वपि;
नदोसं करिया पञ्ञो,
सङ्घेच जेट्ठभातरि.
अत्थनासं ¶ मनोतापं,
घरेदुच्चरितानिच;
वञ्चनं अवमानञ्च,
मतिमा नपकासये.
परदानं जनेत्तीव,
लेट्टुव परदब्बकं;
अत्ताव सब्बभूतानि,
यो पस्सति सो पस्सति.
परूपवादे पधिरो,
परवज्जेस्वलोचनो;
पङ्गुलो अञ्ञनारीसु,
दुस्सकप्पेस्वचेतनो.
सब्बं सुणाति सोतेन,
सब्बं पस्सति चक्खुना;
नचदिट्ठं सुतं धीरो,
सब्बं उच्चितुमरहति.
चक्खुमस्स यथाअन्धो,
सोतवा पधिरोयथा;
पञ्ञावास्स यथामूगो,
बलवा दुब्बलोरिव;
अथ अत्थेसमुप्पन्ने,
सयेथ मतसायितं.
पापमित्ते ¶ विवज्जेत्वा,
भजेय्यु त्तमपुग्गलं;
ओवादेचस्स तिट्ठेय्य,
पत्थेन्तो अचलंसुखं.
सुसुसा सुतवड्ढनं,
सुतं पञ्ञायवड्ढनं;
पञ्ञाय अत्थं जानाति,
ञातो अत्थो सुखावहो.
पामोज्ज ¶ करणं ठानं,
पसंसावहनंसुखं;
फलानिसंसो भावेति,
वहन्तो पोरिस्संधुरं.
अतिसीतं अतिउण्हं,
अतिसाय मिदंअहु;
इति विसट्ठ कम्मन्ते,
खणा अच्चन्ति माणवे.
योच ¶ सीतञ्च उण्हञ्च,
तिणातियो नमञ्ञति;
करं पुरिस किच्चानि,
सो सुखा नविहायति.
यसलाभं जिगीसन्तं,
नरं वज्जेन्ति दूरतो;
अपत्थेत्वान ते तस्मा,
तंमग्गं मग्गये बुधो.
देसमोसज्ज गच्छन्ति,
सीहा सप्पुरिसा गजा;
तत्थेव निधनं यन्ति,
काका कापुरिसा मिगा.
यस्मिंदेसे ¶ नसम्मारो,
नपिति नचबन्धवा;
नचविज्जागमो कोचि,
नतत्थ वसती वस्से.
धनवा गणको राजा,
नदी वेज्जा इमेजना;
यत्थ पञ्च नविज्जन्ते,
न तत्थवसती वसे.
असनं ¶ भयमन्तानं,
मच्चानं मरणं भयं;
उत्तमानन्तुसब्बेसं,
अवमानं परं भयं.
अमानना यत्थ सिया,
सन्तानं अवमानना;
हीनसमाननावापि,
न तत्थवसति वसे.
यत्थालसोच दक्खोच,
सूरो भीरुच पूजितो;
न सन्ता तत्थ वस्सन्ति,
अविसेसकरेन को.
दुक्खो ¶ निवासो सम्बाधे,
ठाने असुचिसङ्कटे;
ततो रिम्हिपियानन्ते,
ततोच अकतञ्ञुनं.
सिङ्गीनं पञ्चहत्थेन,
सतेन वाजिनं चजे;
हत्थीनन्तु सहस्सेन,
देसचागेन दुज्जने.
चजे ¶ एकं कुलस्सत्थं,
गामस्सत्थं कुलं चजे;
गामं जनपदस्सत्थं;
अत्तत्थं पथवी चजे.
चलत्येकेनपादेन,
तिट्ठत्येकेन पण्डितो;
असमिख्यपरंठानं,
पुब्बमायनंनचजे.
ठानभट्ठा ¶ नसोभन्ति,
दन्ताकेसान खानरा;
मतिमा इतिविञ्ञाय,
सठानं नचजे लहुं.
चजे धनं अङ्गवरस्सहेतु,
अङ्गं चजे जिवितं रक्खमानो;
अङ्गं धनं जिवितञ्चापि सब्बं,
चजे नरो धम्म मनुस्सरन्तो.
सोतं ¶ सुतेनेव न कुण्डलेन,
दानेन पाणी नतु कङ्कणेन;
आभाति कायो पुरिसुत्तमस्स,
परोपकारेन न चन्दनेन.
सम्भेदकथा
सत्थ ¶ कप्पविचारेन,
कालो गच्छति धीमतं;
ब्यसनेन असाधूनं,
निद्दाय कलहेनवा.
सोकठानसहस्सानि,
भयठानसतानिच;
दिवसेदिवसे मुळ्हं,
आवीसन्ति नपण्डितं.
अतिदीघो ¶ महामुळ्हो,
मज्झिमोच विचक्खणो;
वासुदेवं पुरक्खित्वा,
सब्बेवामनका सट्ठा.
न लोके सोभते मुळ्हो,
केवलत्तपसंसको;
अपि सम्पिहिते कूपे,
कतविज्जो पकासते.
मदन्तदमनं सत्थं,
खलानं कुरुते मदं;
चक्खुसङ्खारकं तेजं,
उलुङ्कान मिवन्धकं.
अत्यप्पमपि ¶ साधूनं,
सिलालेखेव तिट्ठते;
जलेलेखेव नीचानं,
यं कतं तंपि नस्सति.
दब्बमप्पंपि साधूनं,
जलं कूपेव निस्सयो;
बहुत्तंपि असाधूनं,
नच वारिव अण्णवे.
दुट्ठचित्तो ¶ पनाहिस्स,
कोधो पासाणलिक्खितो;
कुज्झितब्बे सुजनस्स,
जलेलेखा चिरट्ठितो.
बालस्स जीवितं पापं,
मितरस्सि तरं भवे;
जनकायस्स राजाव,
राजधम्मोव राजुनं.
सप्पादानं बली सीहो,
पुळावको ततो किप्पीलिका,
नरा ततो बली राजा,
सब्बेस मन्तको बली.
भूपोण्णव ¶ ग्गि थी सिप्पि,
अभिज्झालुचपुग्गलो;
एतेसंपि महिच्छानं,
महिच्छिता अनिच्चता.
निद्दालुको असन्तुट्ठो,
अकतञ्ञूच भीरुको;
सक्कुणन्तिन साचारं,
सिक्खितुं ते कदाचिपि.
निद्दालु ¶ कामरामोच,
सुखितो भोगवालसो;
निच्छन्तो कम्मरामो च,
सत्तेते सत्थवज्जिता.
समिद्धो धनधञ्ञेन,
कट्ठो दकतिणग्गिहि;
सब्बतो दुग्गतेनट्ठो,
तस्मा नदुक्कतं करे.
पुञ्ञपापफलं ¶ यो चे,
नसद्धहति सच्चतो;
सो वे खिप्पंव अत्तानं,
आदासतलमानये.
सम्परायिकमत्थं यो,
नसद्धहति चेपिसो;
आवासे सग्ग गामीनं,
माक्कभे किंनपस्सति.
महन्तं वट्टरुक्खादिं,
खुद्दबीजं बहूफलं;
सक्खिकत्वा उदिक्खेय्य,
पुञ्ञपापकरो नरो.
यस्स ¶ सल्लहुकं होति,
गुरुसक्कारमाननं;
तस्स सल्लहुकायेव,
विज्जासम्पत्तिसम्पदा.
उपज्झाचरियानञ्च,
मातापितूनमेवच;
सक्कच्चं योनुपट्ठाति,
सुतो तस्सपितादिसो.
देसे देसे कुलानीच,
देसेदेसे च बन्धवो;
तादिसं सहजा यत्थ,
देसं पस्सामिनेवतु.
पुत्तंवा ¶ भातरं दुट्ठं,
अनुसासेय्य नोजहे;
किंनु छेज्जं करंपादं,
लित्तं असुचिना सिया;
बहुपुत्ते पिताएको,
अवस्सं पोसेति सदा;
बहुपुत्ता नसक्कोन्ति,
पोसेतुं पितरेककं.
अतिजातमनुजातं ¶ ,
पुत्तमिच्छन्ति पण्डिता;
अवजातं नइच्छन्ति,
योहोति कुलगन्धनो.
पञ्चठानानि सम्पस्सं,
पुत्तमिच्छन्ति पण्डिता;
जातोवा नो भरिस्सति,
किच्चंवा नो करिस्सति.
कुलवंसो ¶ चिरं तिट्ठे,
दायज्जं पटिपच्चति;
अथवापन पेतानं,
दक्खिणंनुपदस्सति.
अन्तोजातो धनक्कीतो,
दासब्योपगतो सयं;
दासाकरमरानीतो,
च्चेवन्ते चतुधा सियुं.
दासा पञ्चेव चोरय्य-
सखञात्यत्तसदिसा;
तथा विञ्ञूहि विञ्ञेय्या,
मित्तादाराच बन्धवा.
तयोव ¶ पण्डिता सत्थे,
अहमेवातिवादीच,
अहमपिति वादीच,
नाहन्तिच इमेतयो.
विना सत्थं नगच्छेय्य,
सूरो सङ्कामभूमियं;
पण्डितद्धगू वाणिज्जो,
विदेसगमनो तथा.
सम्मा ¶ उपपरिक्खित्वा,
अक्खरेसु पदेसुच;
चोरघातो सिया सिस्सो,
गुरु चोरट्टकारको.
साधुत्तं सुजनसमागमा खलानं,
साधूनं नखलसमागमा खलत्तं;
आमोदंकुसुमभवंदधातिभूमि,
भूगन्धं नच कुसुमानि धारयन्ति.
सट्ठेन ¶ मित्तं कलुसेन धम्मं,
परोपतापेन समिद्धिभावं;
सुखेन विज्जं फरुसेन नारिं,
इच्छन्ति ये ते नवपण्डिताव.
मित्तकथा
कत्वान ¶ कुसलंकम्मं,
कत्वाचा कुसलं पुरे;
सुखितदुक्खिता होन्ति,
सो बालो यो नपस्सति.
सयंकतेन पापेन,
अनिट्ठं लभते फलं;
ते मे सो मे जनेन्तीति,
पुनागुं कुरुते जळो.
कालखेपेन ¶ हापेति,
दानसीलादिकं जळो;
अथिरम्पि थिरं मञ्ञे,
अत्तानं सस्सतीसमं.
बालोव पापकं कत्वा,
नतंछट्टेतुमुस्सहे;
किं ब्यग्घतादि गच्छन्तो,
पदं मक्खेतुमुस्सहे.
परनस्सनतो नट्ठो,
पुरेव परनासको;
सीघंवा दस्सनं याति,
तिणं पासादज्झापकं.
भोजना ¶ मेथुना निद्दा,
गवे पोसेच विज्जति;
विज्जा विसेसो पोसस्स,
ततोहीनो गोसमो भवे.
मुळ्हसिस्सो पदेसेन,
कुनारीभरणेनच;
खलसत्थूहिसंयोगा,
पण्डितोप्यवसीदति.
द्वेचिमेकण्टका ¶ तिक्खा,
सरीरसोभिता कामे;
निधनो योच कामेति,
योचकुप्पत्यनिस्सारो.
निधनोचापि कामेति,
दुब्बलो कलहंपियो;
मन्दसत्थो विवादत्थि,
तिविधं मुळ्हलक्खणं.
अप्पसुतो सुते अप्पे,
बहुंमञ्ञति मानवो;
सिन्धुदकम पस्सन्तो,
कूपेतोयंव मण्डुको.
तदमिनापि ¶ जानाति,
सोब्भेसु पदरेसुच;
सुनन्ता यन्ति कुसुम्भा,
तुण्हीयन्ति महोदधि.
यं ऊनकं तं सुनति,
यं पूरं सन्तमेव तं;
अड्ढकुम्भूपमो बालो,
रहतो पूरोव पण्डितो.
बुधेहिभासमानोपि ¶ ,
खलो बहुतकेतवो;
घंसियमानो अङ्गारो,
निलमत्तं नगच्छति.
चारुता परदाराय,
धनं लोकतप्पतिया;
पसुतं साधुनासाय,
खले खलतरा गुणा.
इतो ¶ हस्सतरं लोके,
किञ्चि तस्स नविज्जति;
दुज्जनोतिच यंआह,
सज्जनं दुज्जनो सयं.
रोगण्डचङ्कुरो तेजो,
विसमस्सतरो घणो;
अविनासिय समन्ति,
न खलोच सनिस्सयं.
नविना ¶ परवादेन,
रमन्ते दुज्जना खलु;
न सा सब्बरसे भुत्वा,
विना वच्चे नतुस्सति.
तप्पते याति सन्धानं,
दवो भवति वनतं;
मुदुं दुज्जनचित्तं किं,
लोहेन उपमीयते.
तस्मा दुज्जनसंसग्गं,
आसीविस मिवोरगं;
आरका परिवज्जेय्य,
भूतिकामो विचक्खणो.
दुज्जनेन ¶ हि संसग्गो,
सत्तुतापि नयुज्जते;
तत्तो दहति अङ्गारो,
सन्तातु कालतंकरो.
दुज्जनो वज्जनीयोव,
विज्जायालङ्कतोपि चे;
मणिना लङ्कतो सन्तो,
सप्पो किं नभयङ्करो.
अग्गिनो ¶ दहतो दायं,
सखाभवति मालुतो;
सोव दीपंतु नासेति,
खले नत्थेव मित्तता.
नस्मसे कतपापम्हि,
नस्मसे अलिकवादिनि;
नस्मसेत्तत्थपञ्ञम्हि,
अतिसन्तेपि नस्मसे.
मारेतुं कित्तका सक्का,
दुज्जना गगणूपमा;
मारिता कोधचित्तेतु,
मारितो होन्ति दुज्जना.
भूमि ¶ कण्टकसंकिण्णा,
छादितुं नेवसक्यते;
उपाहन मत्तकेन,
छन्ना भवति मेदनी.
सत्ता सदापसेवन्ति,
सोदकं वापिआदिकं;
सभोगं सधनञ्चेवं,
तुच्छाचे ते जहन्ति ते.
धनहीनं ¶ चजे मित्तो,
पुत्तदारा सहोदरा;
अत्थवन्तंव सेवन्ति,
अत्थो लोके महासखा.
न रूपिनी न पञ्ञाणो,
नकुलीनो पधानता;
काले विपत्तिसम्पत्ते,
धनिमाव विसेसता.
कल्याणमित्तं ¶ कन्तारं,
युद्धं सभायं भासितुं;
असत्था गन्तु मिच्छन्ति,
मुळ्हा तेचतुरोजना.
अहिता पटिसेधोच,
हितेसुच पयोजनं;
ब्यसनेस्व परिच्चागो,
सङ्खेपा मित्तलक्खणं.
आतुरे ब्यसनेपत्ते,
दुब्भिक्खे सत्तु विग्गहे;
राजद्वारे सुसानेच,
यो तिट्ठति सबन्धवो.
सो ¶ बन्धु यो हितेयुत्तो,
सो पिता यो तु पोसको;
सो ञाति यत्र विसासो,
सा भरिया यत्र निब्बूति.
हितेसिनो सुमित्तोच,
विञ्ञूच दुल्लभा जना;
यथो सधंच सादुंच,
रोगहारीच सुजनो.
अगरुको ¶ अनालस्सो,
असट्ठोच सच्चवा सुचि;
अलुद्धो अत्थकामोच,
एदिसो सुहदुत्तमो.
यो धुवानि परिच्चज्ज,
अधूवान्युपसेवति;
धुवापि तस्स नस्सन्ति,
अधुवेसु कथावका.
लुद्धमत्थेनगण्हेय्य ¶ ,
थद्ध मञ्जलिकम्मुना;
छन्दानुवत्तिया मुळ्हं,
यथाभूतेन पण्डितं.
उत्तमं पाणिपातेन,
सूरं भेदेन विजये;
निचं दब्बपदानेन,
विक्कमेन समं जये.
यस्सयस्स हि योभावो,
तेनतेन हि तंनरं;
अनुपविस्स मेधावी,
खिप्पमत्तवसं नये.
येन ¶ इच्छति सम्बन्धं,
तेन तीणि नकारये;
विवाद मत्थसम्बन्धं,
परोक्खे दारदस्सनं.
अच्चाभिक्खणसंसग्गा,
असम्मोसरणेनच;
एतेन मित्ता जीरन्ति,
अकाले याचनायच.
तस्मा ¶ नाभिक्खणं गच्छे,
नचगच्छे चिराचिरं;
कालेन याचं याचेय्य,
एवं मित्ता नजीरये.
एते भिय्यो समं यन्ति,
सन्धि तेसं नजीरति;
यो अधिप्पन्नं सहति,
योच जानाति देसनं.
सचे सन्ता विवादन्ति,
खिप्पं सन्धिरये पुन;
बाला पत्ताव भिज्जन्ति,
न ते समथमज्झगुं.
येनमित्तेन ¶ संसग्गो,
योगक्खेमो विहीयति;
पुब्बेव ज्झाभवन्तस्स,
रक्खे अक्खिव पण्डितो.
येनमित्तेन संसग्गा,
योगक्खेमो पवड्ढति;
करेय्यत्तसमं वुत्ति,
सब्बकिच्चेसु पण्डितो.
गुणो ¶ सब्बञ्ञुतुल्योपि,
सीदते को अनिस्सयो;
अनग्घ मपिमाणिक्कं,
हेमं निस्साय सोभते.
पब्बेपब्बे कमेनुच्छु,
विसेसरसिवग्गतो;
तथा सुमित्तिको साधु,
विपरितोव दुज्जनो.
तेनेव मुनिना वुत्तं,
येकेचिलोकियाधम्मा;
तथा निब्बानगामीनो,
सन्ति लोकुत्तराधम्मा.
कल्याणमित्त ¶ १ मागम्म,
सब्बे ते होन्ति पाणिनं;
तस्मा कल्याणमित्तेसु,
कातब्बो आदरो सदा.
यो वे कतञ्ञू कतवेदिको धिरो,
कल्याणमित्तो दळ्हभत्तिच होति;
दुक्खितस्स सक्कच्चं करेति किच्चं,
तथाविधं सप्पुरिसाति वदन्ति.
यस्सहि ¶ धम्मं पुरिसो विजञ्ञा,
येचस्स कङ्खं विनयन्ति सन्तो;
तञ्हिस्स दीपञ्च परायनञ्च,
न तेन मित्तं जिरयेथ पञ्ञो.
नायककथा
कस्सको ¶ वाणिजोमच्चो,
समणो सुतसीलवा;
तेसु विपुलजातेसु,
रट्ठंपि विपुलं सिया.
तेसु दुब्बलजातेसु,
रट्ठंपि दुब्बलं सिया;
तस्मा रट्ठंपि विपुलं,
धारये रट्ठसारवा.
महारुक्खस्स ¶ फलिनो,
आमं छिन्दति यो फलं;
रसञ्चस्स नजानाति,
बीजञ्चस्स विनस्सति.
महारुक्खुपमं रट्ठं,
यो अधम्मेन सासति;
रसञ्चस्स नजानाति,
रट्ठञ्चापि विनस्सति.
महारुक्खस्स फलिनो,
पक्कं छिन्दति यो फलं;
रसञ्चस्स विजानाति,
बीजञ्चस्स ननस्सति.
महारुक्खुपमं ¶ रट्ठं,
धम्मेन यो पसासति;
रसञ्चस्स विजानाति,
रट्ठञ्चापि ननस्सति.
जनप्पदञ्च योराजा,
अधम्मेन पसासति;
सब्बो सधिहि सोराजा,
विरुद्धो होति खत्तियो.
तथेव ¶ निगमे हिंसं,
ये युत्ता कयविक्कये;
सुङ्कदानबलीकारे,
स कोसेन विरुज्झति.
महारवरखेत्तेसु,
सङ्ग, मे कतनिस्समे;
उस्सिते हिंसयं राजा,
सबलेन विरुज्झति.
तथेव इसयो हिंसो,
संयमे ब्रह्मचारियो;
अधम्मचारि खत्तीयो,
सो सग्गेन विरुज्झति.
सयंकता ¶ नपरेन,
महानज्जो जुवकता;
इस्सरेन तथा रञ्ञा,
सरट्ठे अधिपच्चता.
पापंवापि हि पुञ्ञंवा,
पधानो यं करोतिचे;
लोकोपेवं करोत्येव,
तं विजानेय्य पण्डितो.
कच्छपीनञ्च ¶ मच्छीनं,
कुक्कुटीनञ्च धेनूनं;
पुत्तपोसा यथाहोति,
तथा मच्चेसु राजूनं.
अनायका विनस्सन्ति,
नस्सन्ति बहुनायका;
थीनायका विनस्सन्ति,
नस्सन्ति सुसुनायका.
बहुवो ¶ यत्थ नेतारो,
सब्बे पण्डितमानिनो;
सब्बे महत्तमिच्छन्ति,
कतं नेसं विनस्सति.
नोदयाय विनासाय,
बहुनायकता भूसं;
नोमिलन्ति विनस्सन्ति,
पद्मा न्यक्केहिसत्तहि.
असन्तुट्ठो यती नट्ठो,
सन्तुट्ठोच महीपति;
सलज्जा गणिका नट्ठा,
निलज्जातु कुलङ्गना.
न ¶ गणस्स ग्गतो गच्छे,
सिद्धे कम्मे समंफलं;
कम्मविप्पत्ति चेहोति,
मुखरो तत्र हञ्ञते.
पधिरो च तपस्सीनि,
सूरो रणवणो तथा;
मज्जपो पतिथी राजा,
एते नसद्दहामहं.
जानेय्य ¶ पेसने भच्चं,
बन्धवापि भयागते;
आपदासु तथा मित्तं,
दारञ्च विभवक्खये.
रणा पच्चागतं सूरं,
धनञ्च घरमागतं;
जिण्ण मन्नं पसंसेय्य,
दारञ्च गतयोब्बनं.
सद्धापेमेसु सन्तेसु,
नगणे मासकं सतं;
सद्धावेमेस्व सन्तेसु,
मासकंपि सतं गणे.
अदन्तदमनं ¶ दानं,
दानं सब्बत्थसाधकं;
दानेन पियवाचेन,
उन्नमन्ति नमन्तिच.
दानं सिनेहभेसज्जं,
मच्छेरं दुस्सनोसधं;
दानं यसस्सभोसज्जं,
मच्छेरं कप्पनोसधं.
दुब्भिक्खे ¶ अन्नदातंच,
सुभिक्खेच हिरञ्ञदं;
भयेचाभयतादानं,
सग्गेपि बहु मञ्ञते.
सतंचक्खु सतंकण्णा,
नायकस्स सुता सदा;
तथापि अन्धपधीरो;
एसा नायकधम्मता.
खमा जागरियु ट्ठानं,
संविभागो दयिक्खणा;
नायकस्स गुणाएते,
इच्छितब्बा हितत्थिना.
परिभूतो ¶ मुदू होति,
अतितिक्खोच वेरवा;
एतञ्चउभयं ञत्वा,
अनुमज्झं समाचरे.
नेकन्तमुदुना सक्का,
एकन्ततिखिणेनवा;
अत्तं महन्ते ठपेतुं,
तस्मा उभय माचरे.
पिट्ठितो ¶ क्कं निसेवेय्य,
कुच्छिनातु हुतासनं;
सामिकं सब्बभावेन,
परलोकं अमायाय.
नसेवे फरुसंसामिं,
तंपि सेवेन मच्छरिं;
ततो पग्गण्हकंसेवे,
सेवे निग्गण्हकं ततो;
न सा राजा यो अजेय्यं जिनाति,
न सो सखायो सखारं जिनाति;
न सा भरिया पतिनो विरोधति,
न ते वुत्ता ये नभरन्ति जिण्णकं.
न ¶ सा सभा यत्थ नसन्ति सन्तो,
न ते सन्तो ये नवदन्ति धम्मं;
रागञ्च दोसञ्च पहाय मोहं,
धम्मं भणन्ताव भवन्ति सन्तो.
सुतस्स रक्खा सतताभियोगो;
कुलस्स वत्तं पुरिसस्स विज्जा;
रञ्ञो पमादो पसमोधनस्स,
थीनन्तु जानामि न जातु रक्खं.
इत्थिकथा
नमातरा ¶ धीतुया वापि,
भगीनिया विचक्खणो;
नविवित्तासने मन्ते,
नारी मायाविनीननु.
विज्जुतानञ्च लोलत्तं,
सत्थानञ्चतितिक्खणं;
सीघतं वायुतेजानं,
अनुकुब्बन्ति नारियो.
द्विगुणो थीन माहारो,
बुद्धिचापि चतुग्गुणो;
छगुणो होति वायामो,
कामोत्व ट्ठ गुणोभवे.
एकमेकायइत्थीया,
अट्ठट्ठपतिनो सियुं;
सूराच बलवन्तोच,
सब्बाकामरसाहरा;
करेय्य नवमे छन्दं,
उन्नत्ता हि नपूरति.
लपन्ति ¶ सद्धिमञ्ञेन,
पस्सन्तञ्ञं सविब्भमा;
चित्तकं चिन्तयन्तञ्ञं,
नारीनंनाम को पियो.
जिव्हासहस्सिको यो हि,
जीवे वस्ससतं नरो;
तेन निकम्मुनो वुत्तो,
थीदोसो किंखयंगतो.
अग्गि आपो थियो मुळ्हो,
सप्पो राजकुलानिच;
पयतनापगन्तब्बो,
मच्चुपाणहरानिति.
इत्थीनं ¶ दुज्जना नञ्च,
विसासोनोपपज्जते;
वीसस्स सिङ्गिनो रोग,
नदीराजकुलस्सच.
सत्थं सुनिच्छितमतीपि विचिन्तनीयं,
स्वाराधितोप्य वनिपो परिसङ्कनीयो;
हत्थङ्गतापि युवतीपरिरक्खनीया,
सत्थावनीपयुवतीसु कुतोवसित्थं.
अयुत्तकम्मारद्धनं विरोधो,
सङ्घस्स युद्धञ्च महाबलेहि;
विस्सासकम्मं पमादासु निच्चं,
द्वारानिमच्चुस्स वदन्ति पञ्ञा.
वातं जालेन नरो परामसे,
ओसिञ्चे सागरं एकपाणिना;
सकेनतालेन जनेय्य घोसं,
यो सब्बभावं पमदासु ओसजे.
इत्थीपि ¶ हि एकच्चिया,
सेय्या वुत्ताव मुनिना;
भण्डान मुत्तमं इत्थी,
अग्गुपट्ठायिकातिच.
यो नं भरति सब्बदा,
निच्चं आतापि उस्सुको;
सब्बकामहरं पोसं,
भत्तारं नातिमञ्ञति.
नाचापि ¶ सोत्थि भत्तारं,
इस्साचारेन रोसये;
भत्तुच गरुनोसब्बे,
पटिपूजेति पण्डितो.
उट्ठायिका अनालासा,
सङ्गहितपरिज्जना;
भत्तु मनापं चरति,
भत्तकं अनुरक्खति.
एवं वत्तति यानारी,
भत्तुछन्दवसानुगा;
मनापानाम तेदेवा,
यत्थ सा उपपज्जति.
कोकिलानं ¶ सरो रूपं,
नारीरूपं पतिब्बतं;
विज्जा रूप मरूपानं,
खमा रूपं तपस्सीनं.
आनेय कुलजं पञ्ञो,
विरूपमपि कञ्ञकं;
हीनायपि सुरूपाय,
विवाहंसदिसं करे.
विसम्हामतमादेय्य ¶ ,
अमज्जम्हापिकञ्चनं;
निचम्हाप्युत्तमाविज्जा,
रतनित्थीपिदुकुला.
बालित्थी मक्खिकातुण्डं,
इसीनञ्च कमण्डलुं;
सेतम्बु फलं तम्बुलं,
नोच्छिट्ठमुपजायते.
बालक्को पण्णधूमोच,
वुद्धित्थी पल्ललोदकं;
आयुक्खयकरं निच्चं,
रत्तोच दधिभोजनं.
थियो ¶ सेवेय्य नच्चन्तं,
सादुं भुञ्जेय्यनाहितं;
पूजये मानये वुद्धे,
गुरुं मायाय नोभजे.
आचारो कुल माख्याति,
देस माख्याति भासितं;
सम्भवो पेम माख्याति,
देह माख्यातिभोजनं.
देहीतिवचनाद्वारा ¶ ,
देहट्ठापञ्चदेवता;
सज्ज नियन्ति धी कित्ति,
हिरी सिरी मतीपिच.
देहीतिवचनं दुक्खं,
नत्थीतिवचनं तथा;
वाक्यंदेहीतिनत्थीति,
माभवेय्य भवेभवे.
बोधयन्ति नयाचन्ति,
देहीति पच्छिमाजना;
पस्स वत्थुमदानस्स,
माभवतूति ईदिसो.
महा ¶ अत्यप्पकं याति,
निगुणे गुणवापिह;
अट्ठानट्ठेय्यभावेन,
गजिन्दोइव दब्बके.
महन्तं निस्सयंकत्वा,
खुद्दोप्यतिमहा भवे;
हेमपब्बतमापज्ज,
सोवण्णाकिर पक्खिनो.
बहून ¶ मप्पसारानं,
एकिभावो हिदुज्जयो;
तिणेन वट्टते रज्जु,
ताय नागोपि बन्धते.
असहायो समत्थोपि,
तेजसि किं करिस्सति;
निवातसण्ठितो अग्गि,
सयमेवूपसम्मति.
खन्तुं तपनजोतेजो,
सक्काहोति न वण्णजो;
भूपादीहि कतोदण्डो,
सक्काहोति न भच्चजो.
थीसंसग्गे ¶ कुतोसुद्धो,
मंसभक्खे कुतोदया;
सुरापाणे कुतोसच्चं,
पकोधम्हि कुतोतपो.
थीया गुय्हं नसंसेय्य,
अमित्तस्सच पण्डितो;
योचा मिस्सेन संहीरो,
हदयत्थेनो योनरो.
गुय्हमत्थ ¶
सम्बोधयति योनरो;
मन्तभेदभया तस्स,
दासभूतो तितिक्खति.
वहे अमित्त खन्धेन,
यावकाले अनागते;
तम्हेव चागते काले,
भिन्दे घटमि वुप्पले.
खलं ¶ सालं पसुं खेत्तं,
गन्त्वाचस्स अभिक्खणं;
मितं धञ्ञं निधापेय्य,
मितञ्च पाचये घरे.
कोधं लोभं मदं मानं,
तन्दिं मिस्सं पमत्तकं;
सोण्ठंनिद्धालुकं मक्खं,
मच्छेरञ्च जहे बुधो.
कोधो ¶ अब्भन्तरे जातो,
धूवं नासेति कोधनं;
वत्थालङ्कारपुण्णायं,
मञ्जूसायं सिखीयथा.
उप्पज्जते सचे कोधो;
आवज्जे ककचूपमं;
उप्पज्जे चे रसे तण्हा,
पुत्तमंसूपमं सरे.
गुण मद्धिसमं मक्खे,
परेन कलहे सति;
अद्धिसमं पकासेति,
अणुमत्तंववज्जकं.
तस्सेव ¶ तेन पापीयो,
यो कुद्धं पटिकुज्झति;
कुद्ध मपटिकुज्झन्तो,
सङ्गामं जेति दुज्जयं.
रागोनाम मनोसल्लं,
गुणत्थवरतक्करो;
राहु विज्जाससङ्कस्स,
तपोधनहुतासनो.
पमादो ¶ जायते मदा,
पमादा जायते खयो;
खया पदोसा जायन्ति,
मदं किं नजहे बुधो.
नमन्ति फलिनोरुक्खा,
नमन्ति विबुधाजना;
सुक्खकट्ठञ्च मुळ्होच,
भिज्जतेव ननमन्ति.
ठाने ¶ वुद्धान मोकासं,
ददे वुद्धापचायिको;
ननु तालो अजीवोपि,
समीप ञ्ञे परोनतो.
गरुकातब्बपोसेसु,
निच्चवुत्तिं करोति यो;
निचत्तं सो पहन्तान,
उत्तमत्ते पतिट्ठति.
यत्थ पोसं नजानन्ति,
जातिया विनयेन वा;
न तत्थ मानं करिया,
वस मञ्ञातकेजने.
अञ्ञातवासं ¶ वसता,
जातवेदसमेनापि;
खमितब्बं सपञ्ञेन,
अपि दासस्स तज्जितं.
धनधञ्ञापयोगेसु,
तथा विज्जागमेसुच;
दूतेच ब्यवहारेच,
चत्तलज्जो सदा भवे.
नहि ¶ कोचि कते किच्चे,
कत्तारं सम्मपेक्खते;
तस्मा सब्बानिकम्मानि,
सावसेसानि कारये.
इणसेसो अग्गिसेसो,
सत्तुसेसो तयोइमे;
पुनप्पुनंपि वड्ढन्ति,
तस्मा सेसं नकारये.
नत्थि विज्जासमं वित्तं,
नत्थि ब्याधिसमो रिपु;
नत्थि अत्तसमं पेमं,
नत्थि कम्मपरं बलं.
अत्तना ¶ कुरुते लक्खी,
अलक्खीचापि अत्तना;
नहि लक्खी अलक्खीच,
अञ्ञो अञ्ञस्स कुरुते.
सयं आयं वयं रञ्ञा,
सयं जञ्ञा कताकतं;
अत्तनाव भवक्खेय्य,
कतानि अकतानिच.
उपकारं ¶ हितेनेव,
सत्तुना सत्तु मुद्धरे;
पादलग्गं करट्ठेन,
कण्टकेन कण्टकं.
नमे नमन्तस्स भजे भजन्तं,
किच्चानि क्रुपस्स करेय्य किच्चं;
ना नत्थकामस्स करेय्य अत्थं,
असम्भजन्तंपि नसम्भजेय्य.
चजे ¶ चजन्तं नवतं करिया,
अपेतचित्तेन नसम्भजेय्य;
दिजो दुमं खीणफल मञत्वा,
अञ्ञं सपेक्खेय्य महाति लोको.