📜
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
मज्झिमनिकाये
मूलपण्णास-अट्ठकथा
(पठमो भागो)
गन्थारम्भकथा
करुणासीतलहदयं ¶ ¶ ¶ , पञ्ञापज्जोतविहतमोहतमं;
सनरामरलोकगरुं, वन्दे सुगतं गतिविमुत्तं.
बुद्धोपि बुद्धभावं, भावेत्वा चेव सच्छिकत्वा च;
यं उपगतो गतमलं, वन्दे तमनुत्तरं धम्मं.
सुगतस्स ओरसानं, पुत्तानं मारसेनमथनानं;
अट्ठन्नम्पि समूहं, सिरसा वन्दे अरियसङ्घं.
इति ¶ मे पसन्नमतिनो, रतनत्तयवन्दनामयं पुञ्ञं;
यं सुविहतन्तरायो, हुत्वा तस्सानुभावेन.
मज्झिमपमाणसुत्तङ्कितस्स इध मज्झिमागमवरस्स;
बुद्धानुबुद्धसंवण्णितस्स परवादमथनस्स.
अत्थप्पकासनत्थं, अट्ठकथा आदितो वसिसतेहि;
पञ्चहि या सङ्गीता, अनुसङ्गीता च पच्छापि.
सीहळदीपं पन आभताथ वसिना महामहिन्देन;
ठपिता सीहळभासाय, दीपवासीनमत्थाय.
अपनेत्वान ततोहं, सीहळभासं मनोरमं भासं;
तन्तिनयानुच्छविकं, आरोपेन्तो विगतदोसं.
समयं ¶ अविलोमेन्तो, थेरानं थेरवंसदीपानं;
सुनिपुणविनिच्छयानं, महाविहारे निवासीनं.
हित्वा पुनप्पुनागतमत्थं, अत्थं पकासयिस्सामि;
सुजनस्स च तुट्ठत्थं, चिरट्ठितत्थञ्च धम्मस्स.
सीलकथा ¶ धुतधम्मा, कम्मट्ठानानि चेव सब्बानि;
चरियाविधानसहितो, झानसमापत्तिवित्थारो.
सब्बा च अभिञ्ञायो, पञ्ञासङ्कलननिच्छयो चेव;
खन्धाधातायतनिन्द्रियानि अरियानि चेव चत्तारि.
सच्चानि ¶ पच्चयाकारदेसना सुपरिसुद्धनिपुणनया;
अविमुत्ततन्तिमग्गा, विपस्सनाभावना चेव.
इति पन सब्बं यस्मा, विसुद्धिमग्गे मया सुपरिसुद्धं;
वुत्तं तस्मा भिय्यो, न तं इध विचारयिस्सामि.
‘‘मज्झे विसुद्धिमग्गो, एस चतुन्नम्पि आगमानञ्हि;
ठत्वा पकासयिस्सति, तत्थ यथाभासितमत्थं’’.
इच्चेव कतो तस्मा, तम्पि गहेत्वान सद्धिमेताय;
अट्ठकथाय विजानथ, मज्झिमसङ्गीतिया अत्थन्ति.
निदानकथा
१. तत्थ मज्झिमसङ्गीति नाम पण्णासतो मूलपण्णासा मज्झिमपण्णासा उपरिपण्णासाति पण्णासत्तयसङ्गहा. वग्गतो एकेकाय पण्णासाय पञ्च पञ्च वग्गे कत्वा पन्नरसवग्गसमायोगा. सुत्ततो दियड्ढसुत्तसतं द्वे च सुत्तन्ता. पदतो तेवीसुत्तरपञ्चसताधिकानि असीतिपदसहस्सानि. तेनाहु पोराणा –
‘‘असीतिपदसहस्सानि, भिय्यो पञ्चसतानि च;
पुन तेवीसति वुत्ता, पदमेवं ववत्थित’’न्ति.
अक्खरतो ¶ सत्त अक्खरसतसहस्सानि चत्तालीसञ्च सहस्सानि तेपञ्ञासञ्च अक्खरानि. भाणवारतो असीति भाणवारा तेवीसपदाधिको च उपड्ढभाणवारो. अनुसन्धितो पुच्छानुसन्धि-अज्झासयानुसन्धि-यथानुसन्धिवसेन सङ्खेपतो तिविधो अनुसन्धि. वित्थारतो पनेत्थ तीणि अनुसन्धिसहस्सानि नव च सतानि होन्ति. तेनाहु पोराणा –
‘‘तीणि ¶ सन्धिसहस्सानि, तथा नवसतानि च;
अनुसन्धिनया एते, मज्झिमस्स पकासिता’’ति.
तत्थ पण्णासासु मूलपण्णासा आदि, वग्गेसु मूलपरियायवग्गो, सुत्तेसु मूलपरियायसुत्तं. तस्सापि ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिकं आयस्मता आनन्देन पठममहासङ्गीतिकाले वुत्तं निदानमादि. सा पनेसा पठममहासङ्गीति सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथाय आदिम्हि वित्थारिता. तस्मा सा तत्थ वित्थारितनयेनेव वेदितब्बा.
१. मूलपरियायवग्गो
१. मूलपरियायसुत्तवण्णना
१. यं ¶ ¶ ¶ पनेतं ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिकं निदानं. तत्थ एवन्ति निपातपदं. मेतिआदीनि नामपदानि. उक्कट्ठायं विहरतीति एत्थ वीति उपसग्गपदं, हरतीति आख्यातपदन्ति इमिना ताव नयेन पदविभागो वेदितब्बो.
अत्थतो पन एवं-सद्दो ताव उपमूपदेससम्पहंसनगरहणवचनसम्पटिग्गहाकारनिदस्सनावधारणादिअनेकत्थप्पभेदो. तथाहेस – ‘‘एवं जातेन मच्चेन कत्तब्बं कुसलं बहु’’न्ति एवमादीसु (ध. प. ५३) उपमायं आगतो. ‘‘एवं ते अभिक्कमितब्बं, एवं ते पटिक्कमितब्ब’’न्तिआदीसु (अ. नि. ४.१२२) उपदेसे. ‘‘एवमेतं भगवा, एवमेतं सुगता’’तिआदीसु (अ. नि. ३.६६) सम्पहंसने. ‘‘एवमेवं पनायं वसली यस्मिं वा तस्मिं वा तस्स मुण्डकस्स समणकस्स वण्णं भासती’’तिआदीसु (सं. नि. १.१८७) गरहणे. ‘‘एवं भन्तेति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसु’’न्तिआदीसु (म. नि. १.१) वचनसम्पटिग्गहे. ‘‘एवं ब्याखो अहं, भन्ते, भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’तिआदीसु (म. नि. १.३९८) आकारे. ‘‘एहि त्वं, माणवक, येन समणो आनन्दो तेनुपसङ्कम, उपसङ्कमित्वा मम वचनेन समणं, आनन्दं, अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारं पुच्छ – ‘सुभो माणवो तोदेय्यपुत्तो, भवन्तं आनन्दं, अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारं पुच्छती’ति, एवञ्च वदेहि साधु किर भवं आनन्दो येन सुभस्स माणवस्स तोदेय्यपुत्तस्स निवेसनं, तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’तिआदीसु (दी. नि. १.४४५) निदस्सने. ‘‘तं किं मञ्ञथ, कालामा, इमे धम्मा कुसला वा अकुसला ¶ वाति? अकुसला, भन्ते. सावज्जा वा अनवज्जा वाति? सावज्जा, भन्ते. विञ्ञुगरहिता वा विञ्ञुप्पसत्था वाति? विञ्ञुगरहिता, भन्ते. समत्ता समादिन्ना अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति नो वा, कथं वो एत्थ होतीति? समत्ता, भन्ते, समादिन्ना अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति, एवं नो एत्थ होती’’तिआदीसु (अ. नि. ३.६६) अवधारणे. स्वायमिध आकारनिदस्सनावधारणेसु दट्ठब्बो.
तत्थ ¶ आकारट्ठेन एवंसद्देन एतमत्थं दीपेति – नानानयनिपुणं अनेकज्झासयसमुट्ठानं अत्थब्यञ्जनसम्पन्नं विविधपाटिहारियं धम्मत्थदेसनापटिवेधगम्भीरं सब्बसत्तानं सकसकभासानुरूपतो सोतपथमागच्छन्तं ¶ तस्स भगवतो वचनं सब्बप्पकारेन को समत्थो विञ्ञातुं, सब्बथामेन पन सोतुकामतं जनेत्वापि एवं मे सुतं, मयापि एकेनाकारेन सुतन्ति.
निदस्सनट्ठेन ‘‘नाहं सयम्भू, न मया इदं सच्छिकत’’न्ति अत्तानं परिमोचेन्तो एवं मे सुतं, मयापि एवं सुतन्ति इदानि वत्तब्बं सकलं सुत्तं निदस्सेति.
अवधारणट्ठेन ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं बहुस्सुतानं यदिदं आनन्दो, गतिमन्तानं, सतिमन्तानं, धितिमन्तानं, उपट्ठाकानं यदिदं आनन्दो’’ति (अ. नि. १.२१९-२२३) एवं भगवता, ‘‘आयस्मा आनन्दो अत्थकुसलो धम्मकुसलो ब्यञ्जनकुसलो निरुत्तिकुसलो पुब्बापरकुसलो’’ति (अ. नि. ५.१६९) एवं धम्मसेनापतिना च पसत्थभावानुरूपं अत्तनो धारणबलं दस्सेन्तो सत्तानं सोतुकम्यतं जनेति ‘‘एवं मे सुतं, तञ्च खो अत्थतो वा ब्यञ्जनतो वा अनूनमनधिकं, एवमेव न अञ्ञथा दट्ठब्ब’’न्ति.
मे-सद्दो तीसु अत्थेसु दिस्सति. तथा हिस्स ‘‘गाथाभिगीतं मे अभोजनेय्य’’न्तिआदीसु (सु. नि. ८१) मयाति अत्थो. ‘‘साधु मे, भन्ते भगवा, संखित्तेन धम्मं देसेतू’’तिआदीसु (सं. नि. ४.८८) मय्हन्ति अत्थो. ‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथा’’तिआदीसु ¶ (म. नि. १.२९) ममाति अत्थो. इध पन ‘‘मया सुत’’न्ति च ‘‘मम सुत’’न्ति च अत्थद्वये युज्जति.
सुतन्ति अयं सुत-सद्दो सउपसग्गो च अनुपसग्गो च गमन-विस्सुत-किलिन्न-उपचितानुयोग-सोतविञ्ञेय्य-सोतद्वारानुसारविञ्ञातादिअनेकत्थप्पभेदो. तथा हिस्स ‘‘सेनाय पसुतो’’तिआदीसु गच्छन्तोति अत्थो. ‘‘सुतधम्मस्स पस्सतो’’तिआदीसु (उदा. ११) विस्सुतधम्मस्साति अत्थो, ‘‘अवस्सुता अवस्सुतस्साति’’आदीसु (पाचि. ६५७) किलिन्ना किलिन्नस्साति अत्थो. ‘‘तुम्हेहि पुञ्ञं पसुतं अनप्पक’’न्तिआदीसु (खु. पा. ७.१२) उपचितन्ति ¶ अत्थो. ‘‘ये झानपसुता धीरा’’तिआदीसु (ध. प. १८१) झानानुयुत्ताति अत्थो. ‘‘दिट्ठं सुतं मुत’’न्तिआदीसु (म. नि. १.२४१) सोतविञ्ञेय्यन्ति अत्थो. ‘‘सुतधरो सुतसन्निचयो’’तिआदीसु (म. नि. १.३३९) सोतद्वारानुसारविञ्ञातधरोति अत्थो. इध पनस्स सोतद्वारानुसारेन ‘‘उपधारित’’न्ति वा ‘‘उपधारण’’न्ति वाति ¶ अत्थो. मे-सद्दस्स हि मयाति अत्थे सति ‘‘एवं मया सुतं सोतद्वारानुसारेन उपधारित’’न्ति युज्जति. ममाति अत्थे सति ‘‘एवं मम सुतं सोतद्वारानुसारेन उपधारण’’न्ति युज्जति.
एवमेतेसु तीसु पदेसु एवन्ति सोतविञ्ञाणादिविञ्ञाणकिच्चनिदस्सनं. मेति वुत्तविञ्ञाणसमङ्गिपुग्गलनिदस्सनं. सुतन्ति अस्सवनभावप्पटिक्खेपतो अनूनानधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सनं. तथा एवन्ति तस्सा सोतद्वारानुसारेन पवत्ताय विञ्ञाणवीथिया नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्तिभावप्पकासनं. मेति अत्तप्पकासनं. सुतन्ति धम्मप्पकासनं. अयञ्हेत्थ सङ्खेपो ‘‘नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्ताय विञ्ञाणवीथिया मया न अञ्ञं कतं, इदं पन कतं, अयं धम्मो सुतो’’ति.
तथा एवन्ति निद्दिसितब्बप्पकासनं. मेति पुग्गलप्पकासनं. सुतन्ति पुग्गलकिच्चप्पकासनं. इदं वुत्तं होति – यं सुत्तं निद्दिसिस्सामि, तं मया एवं सुतन्ति.
तथा एवन्ति यस्स चित्तसन्तानस्स नानाकारप्पवत्तिया नानत्थब्यञ्जनग्गहणं होति, तस्स ¶ नानाकारनिद्देसो. एवन्ति हि अयं आकारपञ्ञत्ति, मेति कत्तुनिद्देसो, सुतन्ति विसयनिद्देसो. एत्तावता नानाकारप्पवत्तेन चित्तसन्तानेन तंसमङ्गिनो कत्तुविसये गहणसन्निट्ठानं कतं होति.
अथ वा एवन्ति पुग्गलकिच्चनिद्देसो. सुतन्ति विञ्ञाणकिच्चनिद्देसो. मेति उभयकिच्चयुत्तपुग्गलनिद्देसो. अयं पनेत्थ सङ्खेपो – मया सवनकिच्चविञ्ञाणसमङ्गिना पुग्गलेन विञ्ञाणवसेन लद्धसवनकिच्चवोहारेन सुतन्ति.
तत्थ एवन्ति च मेति च सच्चिकट्ठपरमत्थवसेन अविज्जमानपञ्ञत्ति. किञ्हेत्थ तं परमत्थतो अत्थि, यं एवन्ति वा मेति वा निद्देसं लभेथ? सुतन्ति ¶ विज्जमानपञ्ञत्ति. यञ्हि तमेत्थ सोतेन उपलद्धं, तं परमत्थतो विज्जमानन्ति.
तथा एवन्ति च मेति च तं तं उपादाय वत्तब्बतो उपादापञ्ञत्ति. सुतन्ति दिट्ठादीनि उपनिधाय वत्तब्बतो उपनिधापञ्ञत्ति. एत्थ च एवन्ति वचनेन असम्मोहं दीपेति. न हि सम्मूळ्हो नानप्पकारपटिवेधसमत्थो होति. सुतन्ति वचनेन सुतस्स असम्मोसं दीपेति. यस्स हि सुतं सम्मुट्ठं होति ¶ , न सो कालन्तरेन मया सुतन्ति पटिजानाति. इच्चस्स असम्मोहेन पञ्ञासिद्धि, असम्मोसेन पन सतिसिद्धि. तत्थ पञ्ञा पुब्बङ्गमाय सतिया ब्यञ्जनावधारणसमत्थता, सतिपुब्बङ्गमाय पञ्ञाय अत्थपटिवेधसमत्थता, तदुभयसमत्थतायोगेन अत्थब्यञ्जनसम्पन्नस्स धम्मकोसस्स अनुपालनसमत्थतो धम्मभण्डागारिकत्तसिद्धि.
अपरो नयो – एवन्ति वचनेन योनिसो मनसिकारं दीपेति, अयोनिसो मनसिकरोतो हि नानप्पकारपटिवेधाभावतो. सुतन्ति वचनेन अविक्खेपं दीपेति, विक्खित्तचित्तस्स सवनाभावतो. तथा हि विक्खित्तचित्तो पुग्गलो सब्बसम्पत्तिया वुच्चमानोपि ‘‘न मया सुतं, पुन भणथा’’ति भणति. योनिसो मनसिकारेन चेत्थ अत्तसम्मापणिधिं पुब्बे च कतपुञ्ञतं साधेति, सम्मा अपणिहितत्तस्स पुब्बे अकतपुञ्ञस्स वा तदभावतो. अविक्खेपेन ¶ पन सद्धम्मस्सवनं सप्पुरिसूपनिस्सयञ्च साधेति. न हि विक्खित्तचित्तो सोतुं सक्कोति, न च सप्पुरिसे अनुपस्सयमानस्स सवनं अत्थीति.
अपरो नयो – यस्मा एवन्ति यस्स चित्तसन्तानस्स नानाकारप्पवत्तिया नानत्थब्यञ्जनग्गहणं होति, तस्स नानाकारनिद्देसोति वुत्तं. सो च एवं भद्दको आकारो न सम्मा अप्पणिहितत्तनो पुब्बे अकतपुञ्ञस्स वा होति, तस्मा एवन्ति इमिना भद्दकेन आकारेन पच्छिमचक्कद्वयसम्पत्तिं अत्तनो दीपेति, सुतन्ति सवनयोगेन पुरिमचक्कद्वयसम्पत्तिं. न हि अप्पतिरूपदेसे वसतो सप्पुरिसूपनिस्सयविरहितस्स वा सवनं अत्थि. इच्चस्स पच्छिमचक्कद्वयसिद्धिया आसयसुद्धि सिद्धा होति. पुरिमचक्कद्वयसिद्धिया पयोगसुद्धि. ताय च आसयसुद्धिया अधिगमब्यत्तिसिद्धि, पयोगसुद्धिया आगमब्यत्तिसिद्धि. इति पयोगासयसुद्धस्स ¶ आगमाधिगमसम्पन्नस्स वचनं अरुणुग्गं विय सूरियस्स उदयतो योनिसोमनसिकारो विय च कुसलकम्मस्स अरहति भगवतो वचनस्स पुब्बङ्गमं भवितुन्ति ठाने निदानं ठपेन्तो एवं मे सुतन्तिआदिमाह.
अपरो नयो – एवन्ति इमिना नानप्पकारपटिवेधदीपकेन वचनेन अत्तनो अत्थपटिभानपटिसम्भिदासम्पत्तिसब्भावं दीपेति. सुतन्ति इमिना सोतब्बभेदपटिवेधदीपकेन धम्मनिरुत्तिपटिसम्भिदासम्पत्तिसब्भावं ¶ . एवन्ति च इदं योनिसोमनसिकारदीपकं वचनं भासमानो – ‘‘एते मया धम्मा मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा’’ति दीपेति. सुतन्ति इदं सवनयोगदीपकं वचनं भासमानो – ‘‘बहू मया धम्मा सुता धाता वचसा परिचिता’’ति दीपेति. तदुभयेनपि अत्थब्यञ्जनपारिपूरिं दीपेन्तो सवने आदरं जनेति. अत्थब्यञ्जनपरिपुण्णञ्हि धम्मं आदरेन अस्सुणन्तो महता हिता परिबाहिरो होतीति आदरं जनेत्वा सक्कच्चं धम्मो सोतब्बोति.
‘‘एवं मे सुत’’न्ति इमिना पन सकलेन वचनेन आयस्मा आनन्दो तथागतप्पवेदितं धम्मं अत्तनो अदहन्तो असप्पुरिसभूमिं अतिक्कमति, सावकत्तं पटिजानन्तो सप्पुरिसभूमिं ओक्कमति. तथा असद्धम्मा चित्तं वुट्ठापेति, सद्धम्मे चित्तं पतिट्ठापेति. ‘‘केवलं सुतमेवेतं मया ¶ तस्सेव पन भगवतो वचन’’न्ति दीपेन्तो अत्तानं परिमोचेति, सत्थारं अपदिसति, जिनवचनं अप्पेति, धम्मनेत्तिं पतिट्ठापेति.
अपिच ‘‘एवं मे सुत’’न्ति अत्तना उप्पादितभावं अप्पटिजानन्तो पुरिमवचनं विवरन्तो ‘‘सम्मुखा पटिग्गहितमिदं मया तस्स भगवतो चतुवेसारज्जविसारदस्स दसबलधरस्स आसभट्ठानट्ठायिनो सीहनादनादिनो सब्बसत्तुत्तमस्स धम्मिस्सरस्स धम्मराजस्स धम्माधिपतिनो धम्मदीपस्स धम्मसरणस्स सद्धम्मवरचक्कवत्तिनो सम्मासम्बुद्धस्स वचनं, न एत्थ अत्थे वा धम्मे वा पदे वा ब्यञ्जने वा कङ्खा वा विमति वा कत्तब्बा’’ति सब्बदेवमनुस्सानं इमस्मिं धम्मे अस्सद्धियं विनासेति, सद्धासम्पदं उप्पादेतीति. तेनेतं वुच्चति –
‘‘विनासयति ¶ अस्सद्धं, सद्धं वड्ढेति सासने;
एवं मे सुतमिच्चेवं, वदं गोतमसावको’’ति.
एकन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो. समयन्ति परिच्छिन्ननिद्देसो. एकं समयन्ति अनियमितपरिदीपनं. तत्थ समयसद्दो –
समवाये खणे काले, समूहे हेतुदिट्ठिसु;
पटिलाभे पहाने च, पटिवेधे च दिस्सति.
तथा हिस्स ‘‘अप्पेव नाम स्वेपि उपसङ्कमेय्याम कालञ्च समयञ्च उपादाया’’ति एवमादीसु (दी. नि. १.४४७) समवायो ¶ अत्थो. ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’तिआदीसु (अ. नि. ८.२९) खणो. ‘‘उण्हसमयो परिळाहसमयो’’तिआदीसु (पाचि. ३५८) कालो. ‘‘महासमयो पवनस्मि’’न्तिआदीसु समूहो. ‘‘समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि, भगवा खो सावत्थियं विहरति, भगवापि मं जानिस्सति, ‘भद्दालि, नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय न परिपूरकारी’ति, अयम्पि खो ते, भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसी’’तिआदीसु (म. नि. २.१३५) हेतु ¶ . ‘‘तेन खो पन समयेन उग्गाहमानो परिब्बाजको समणमुण्डिकापुत्तो समयप्पवादके तिन्दुकाचीरे एकसालके मल्लिकाय आरामे पटिवसती’’तिआदीसु (म. नि. २.२६०) दिट्ठि.
‘‘दिट्ठे धम्मे च यो अत्थो, यो चत्थो सम्परायिको;
अत्थाभिसमया धीरो, पण्डितोति पवुच्चती’’ति. –
आदीसु (सं. नि. १.१२९) पटिलाभो. ‘‘सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’तिआदीसु (म. नि. १.२४) पहानं. ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो सङ्खतट्ठो सन्तापट्ठो विपरिणामट्ठो अभिसमयट्ठो’’तिआदीसु (पटि. म. ३.१) पटिवेधो. इध पनस्स कालो अत्थो. तेन संवच्छर-उतु-मासड्ढमास-रत्ति-दिव-पुब्बण्ह-मज्झन्हिक-सायन्ह- पठममज्झिमपच्छिमयाम-मुहुत्तादीसु कालप्पभेदभूतेसु समयेसु एकं समयन्ति दीपेति.
तत्थ किञ्चापि एतेसु संवच्छरादीसु समयेसु यं यं सुत्तं यम्हि यम्हि संवच्छरे उतुम्हि मासे पक्खे रत्तिभागे दिवसभागे वा वुत्तं, सब्बं तं थेरस्स ¶ सुविदितं सुववत्थापितं पञ्ञाय. यस्मा पन ‘‘एवं मे सुतं असुकसंवच्छरे असुकउतुम्हि असुकमासे असुकपक्खे असुकरत्तिभागे असुकदिवसभागे वा’’ति एवं वुत्ते न सक्का सुखेन धारेतुं वा उद्दिसितुं वा उद्दिसापेतुं वा, बहु च वत्तब्बं होति, तस्मा एकेनेव पदेन तमत्थं समोधानेत्वा ‘‘एकं समय’’न्ति आह.
ये वा इमे गब्भोक्कन्तिसमयो जातिसमयो संवेगसमयो अभिनिक्खमनसमयो दुक्करकारिकसमयो मारविजयसमयो अभिसम्बोधिसमयो दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो देसनासमयो परिनिब्बानसमयोति एवमादयो भगवतो देवमनुस्सेसु अतिविय सुप्पकासा अनेककालप्पभेदा एव समया, तेसु समयेसु देसनासमयसङ्खातं ¶ एकं समयन्ति दीपेति. यो चायं ञाणकरुणाकिच्चसमयेसु अरुणाकिच्चसमयो, अत्तहितपरहितपटिपत्तिसमयेसु परहितपटिपत्तिसमयो, सन्निपतितानं करणीयद्वयसमयेसु धम्मिकथासमयो, देसनापटिपत्तिसमयेसु ¶ देसनासमयो, तेसुपि समयेसु अञ्ञतरं सन्धाय ‘‘एकं समय’’न्ति आह.
कस्मा पनेत्थ यथा अभिधम्मे ‘‘यस्मिं समये कामावचर’’न्ति च इतो अञ्ञेसु सुत्तपदेसु ‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेही’’ति च भुम्मवचनेन निद्देसो कतो, विनये च ‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा’’ति करणवचनेन, तथा अकत्वा ‘‘एकं समय’’न्ति उपयोगवचननिद्देसो कतोति. तत्थ तथा इध च अञ्ञथा अत्थसम्भवतो. तत्थ हि अभिधम्मे इतो अञ्ञेसु सुत्तपदेसु च अधिकरणत्थो भावेनभावलक्खणत्थो च सम्भवति. अधिकरणञ्हि कालत्थो च समूहत्थो च समयो, तत्थ वुत्तानं फस्सादिधम्मानं खणसमवायहेतुसङ्खातस्स च समयस्स भावेन तेसं भावो लक्खीयति, तस्मा तदत्थजोतनत्थं तत्थ भुम्मवचननिद्देसो कतो.
विनये च हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवति. यो हि सो सिक्खापदपञ्ञत्तिसमयो सारिपुत्तादीहिपि दुब्बिञ्ञेय्यो, तेन समयेन हेतुभूतेन करणभूतेन च सिक्खापदानि पञ्ञापयन्तो सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुञ्च अपेक्खमानो भगवा तत्थ तत्थ विहासि, तस्मा तदत्थजोतनत्थं तत्थ करणवचनेन निद्देसो कतो.
इध ¶ पन अञ्ञस्मिञ्च एवंजातिके अच्चन्तसंयोगत्थो सम्भवति. यञ्हि समयं भगवा इमं अञ्ञं वा सुत्तन्तं देसेसि, अच्चन्तमेव तं समयं करुणाविहारेन विहासि, तस्मा तदत्थजोतनत्थं इध उपयोगवचननिद्देसो कतोति.
तेनेतं वुच्चति –
‘‘तं तं अत्थमपेक्खित्वा, भुम्मेन करणेन च;
अञ्ञत्र समयो वुत्तो, उपयोगेन सो इधा’’ति.
पोराणा ¶ पन वण्णयन्ति – ‘‘तस्मिं समये’’ति वा – ‘‘तेन समयेना’’ति वा – ‘‘एकं समय’’न्ति ¶ वा अभिलापमत्तभेदो एस, सब्बत्थ भुम्ममेव अत्थोति. तस्मा ‘‘एकं समय’’न्ति वुत्तेपि ‘‘एकस्मिं समये’’ति अत्थो वेदितब्बो.
भगवाति गरु. गरुञ्हि लोके ‘‘भगवा’’ति वदन्ति. अयञ्च सब्बगुणविसिट्ठताय सब्बसत्तानं गरु, तस्मा ‘‘भगवा’’ति वेदितब्बो. पोराणेहिपि वुत्तं –
‘‘भगवाति वचनं सेट्ठं, भगवाति वचनमुत्तमं;
गरुगारवयुत्तो सो, भगवा तेन वुच्चती’’ति.
अपिच –
‘‘भाग्यवा भग्गवा युत्तो, भगेहि च विभत्तवा;
भत्तवा वन्तगमनो, भवेसु भगवा ततो’’ति. –
इमिस्सा गाथाय वसेनस्स पदस्स वित्थारतो अत्थो वेदितब्बो. सो च विसुद्धिमग्गे बुद्धानुस्सतिनिद्देसे वुत्तोयेव.
एत्तावता चेत्थ एवं मे सुतन्ति वचनेन यथासुतं धम्मं दस्सेन्तो भगवतो धम्मसरीरं पच्चक्खं करोति. तेन – ‘‘नयिदं अतिक्कन्तसत्थुकं पावचनं, अयं वो सत्था’’ति सत्थु अदस्सनेन उक्कण्ठितं जनं समस्सासेति.
एकं समयं भगवाति वचनेन तस्मिं समये भगवतो अविज्जमानभावं दस्सेन्तो रूपकायपरिनिब्बानं साधेति. तेन ‘‘एवंविधस्स ¶ नाम अरियधम्मस्स देसको दसबलधरो वजिरसङ्घातसमानकायो, सोपि भगवा परिनिब्बुतो, केन अञ्ञेन जीविते आसा जनेतब्बा’’ति जीवितमदमत्तं जनं संवेजेति, सद्धम्मे चस्स उस्साहं जनेति.
एवन्ति च भणन्तो देसनासम्पत्तिं निद्दिसति. मे सुतन्ति सावकसम्पत्तिं. एकं समयन्ति कालसम्पत्तिं. भगवाति देसकसम्पत्तिं.
उक्कट्ठायं विहरतीति एत्थ उक्काति दीपिका, तञ्च नगरं ‘‘मङ्गलदिवसो सुखणो सुनक्खत्तं ¶ मा अतिक्कमी’’ति रत्तिम्पि उक्कासु ठितासु मापितत्ता उक्कट्ठाति वुच्चति. दण्डदीपिकासु जालेत्वा धारीयमानासु मापितत्ताति वुत्तं होति, तस्सं उक्कट्ठायं. समीपत्थे चेतं भुम्मवचनं. विहरतीति अविसेसेन इरियापथदिब्बब्रह्मअरियविहारेसु ¶ अञ्ञतरविहारसमङ्गिपरिदीपनमेतं. इध पन ठानगमननिसिन्नसयनप्पभेदेसु रियापथेसु अञ्ञतरइरियापथसमायोगपरिदीपनं. तेन ठितोपि गच्छन्तोपि निसिन्नोपि सयानोपि भगवा विहरतिच्चेव वेदितब्बो. सो हि भगवा एकं इरियापथबाधनं अञ्ञेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपरिपतन्तं अत्तभावं हरति पवत्तेति, तस्मा विहरतीति वुच्चति.
सुभगवनेति एत्थ सुभगत्ता सुभगं, सुन्दरसिरिकत्ता सुन्दरकामत्ता चाति वुत्तं होति. तस्स हि वनस्स सिरिसम्पत्तिया मनुस्सा अन्नपानादीनि आदाय दिवसं तत्थेव छणसमज्जउस्सवे करोन्ता भोगसुखं अनुभोन्ति, सुन्दरसुन्दरे चेत्थ कामे पत्थेन्ति ‘‘पुत्तं लभाम, धीतरं लभामा’’ति, तेसं तं तथेव होति, एवं तं सुन्दरसिरिकत्ता सुन्दरकामत्ता च सुभगं. अपिच बहुजनकन्ततायपि सुभगं. वनयतीति वनं, अत्तसम्पदाय सत्तानं भत्तिं कारेति, अत्तनि सिनेहं उप्पादेतीति अत्थो. वनुते इति वा वनं, नानाविधकुसुम-गन्धसम्मोदमत्तकोकिलादिविहङ्गमाभिरुतेहि मन्दमालुतचलितरुक्खसाखाविटपपल्लवपलासेहि च ‘‘एथ मं परिभुञ्जथा’’ति सब्बपाणिनो याचति वियाति अत्थो. सुभगञ्च तं वनञ्चाति सुभगवनं. तस्मिं सुभगवने. वनञ्च नाम रोपिमं, सयंजातन्ति दुविधं. तत्थ वेळुवनजेतवनादीनि ¶ रोपिमानि. अन्धवनमहावनअञ्जनवनादीनि सयं जातानि. इदम्पि सयंजातन्ति वेदितब्बं.
सालराजमूलेति एत्थ सालरुक्खोपि सालोति वुच्चति. यथाह ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गामस्स वा निगमस्स वा अविदूरे महन्तं सालवनं, तञ्चस्स एळण्डेहि सञ्छन्न’’न्ति (म. नि. १.२२५) ‘‘अन्तरेन यमकसालान’’न्ति च (दी. नि. २.१९५) वनप्पतिजेट्ठकरुक्खोपि. यथाह –
‘‘तवेव देव विजिते, तवेवुय्यानभूमिया;
उजुवंसा महासाला, नीलोभासा मनोरमा’’ति. (जा. २.१९.४);
यो ¶ कोचि रुक्खोपि. यथाह ‘‘अथ खो तं, भिक्खवे, मालुवबीजं अञ्ञतरस्मिं सालमूले निपतेय्या’’ति (म. नि. १.४६९). इध ¶ पन वनप्पतिजेट्ठकरुक्खो अधिप्पेतो. राजसद्दो पनस्स तमेव जेट्ठकभावं साधेति. यथाह ‘‘सुप्पतिट्ठितस्स खो ब्राह्मण धम्मिक निग्रोधराजस्सा’’ति (अ. नि. ६.५४). तत्थ द्वेधा समासो, सालानं राजातिपि सालराजा, सालो च सो जेट्ठकट्ठेन राजा च इतिपि सालराजा. मूलन्ति समीपं. अयञ्हि मूलसद्दो, ‘‘मूलानि उद्धरेय्य, अन्तमसो उसिरनाळिमत्तानिपी’’तिआदीसु (अ. नि. ४.१९५) मूलमूले दिस्सति. ‘‘लोभो अकुसलमूल’’न्तिआदीसु (दी. नि. ३.३०५) असाधारणहेतुम्हि. ‘‘याव मज्झन्हिके काले छाया फरति, निवाते पण्णानि पतन्ति, एत्तावता रुक्खमूल’’न्तिआदीसु समीपे. इध पन समीपे अधिप्पेतो, तस्मा सालराजस्स समीपेति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो.
तत्थ सिया – यदि ताव भगवा उक्कट्ठायं विहरति, ‘‘सुभगवने सालराजमूले’’ति न वत्तब्बं, अथ तत्थ विहरति, ‘‘उक्कट्ठाय’’न्ति न वत्तब्बं, न हि सक्का उभयत्थ एकं समयं विहरितुन्ति. न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं.
ननु अवोचुम्ह ‘‘समीपत्थे चेतं भुम्मवचन’’न्ति. तस्मा यथा गङ्गायमुनादीनं समीपे गोयूथानि चरन्तानि ‘‘गङ्गाय चरन्ति, यमुनाय चरन्ती’’ति वुच्चन्ति, एवमिधापि यदिदं उक्कट्ठाय समीपे सुभगवनं सालराजमूलं, तत्थ विहरन्तो वुच्चति ‘‘उक्कट्ठायं विहरति सुभगवने सालराजमूले’’ति. गोचरगामनिदस्सनत्थञ्हिस्स ¶ उक्कट्ठावचनं, पब्बजितानुरूपनिवासट्ठाननिदस्सनत्थं सेसवचनं.
तत्थ उक्कट्ठाकित्तनेन आयस्मा आनन्दो भगवतो गहट्ठानुग्गहकरणं दस्सेति, सुभगवनादिकित्तनेन पब्बजितानुग्गहकरणं. तथा पुरिमेन पच्चयग्गहणतो अत्तकिलमथानुयोगविवज्जनं, पच्छिमेन वत्थुकामप्पहानतो कामसुखल्लिकानुयोगविवज्जनुपायदस्सनं. पुरिमेन च धम्मदेसनाभियोगं, पच्छिमेन विवेकाधिमुत्तिं. पुरिमेन करुणाय उपगमनं, पच्छिमेन पञ्ञाय अपगमनं. पुरिमेन सत्तानं हितसुखनिप्फादनाधिमुत्ततं, पच्छिमेन परहितसुखकरणे निरुपलेपनं. पुरिमेन धम्मिकसुखापरिच्चागनिमित्तं ¶ फासुविहारं, पच्छिमेन उत्तरिमनुस्सधम्मानुयोगनिमित्तं ¶ . पुरिमेन मनुस्सानं उपकारबहुलतं, पच्छिमेन देवानं. पुरिमेन लोके जातस्स लोके संवड्ढभावं, पच्छिमेन लोकेन अनुपलित्ततं. पुरिमेन ‘‘एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं. कतमो एकपुग्गलो, तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति (अ. नि. १.१७०) वचनतो यदत्थं भगवा उप्पन्नो, तदत्थपरिनिप्फादनं, पच्छिमेन यत्थ उप्पन्नो, तदनुरूपविहारं. भगवा हि पठमं लुम्बिनिवने, दुतियं बोधिमण्डेति लोकियलोकुत्तराय उप्पत्तिया वनेयेव उप्पन्नो, तेनस्स वनेयेव विहारं दस्सेतीति एवमादिना नयेनेत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा.
तत्राति देसकालपरिदीपनं. तञ्हि यं समयं विहरति, तत्र समये. यस्मिञ्च सालराजमूले विहरति, तत्र सालराजमूलेति दीपेति. भासितब्बयुत्ते वा देसकाले दीपेति. न हि भगवा अयुत्ते देसे काले वा धम्मं भासति. ‘‘अकालो खो ताव बाहिया’’ति (उदा. १०) आदिचेत्थ साधकं. खोति पदपूरणमत्ते अवधारणे आदिकालत्थे वा निपातो. भगवाति लोकगरुदीपनं. भिक्खूति कथासवनयुत्तपुग्गलवचनं. अपिचेत्थ, ‘‘भिक्खकोति भिक्खु, भिक्खाचरियं अज्झुपगतोति भिक्खू’’तिआदिना (पारा. ४५) नयेन वचनत्थो वेदितब्बो. आमन्तेसीति आलपि अभासि सम्बोधेसीति अयमेत्थ अत्थो. अञ्ञत्र ¶ पन ञापनेपि होति. यथाह ‘‘आमन्तयामि वो, भिक्खवे, पटिवेदयामि वो, भिक्खवे’’ति. पक्कोसनेपि. यथाह ‘‘एहि त्वं भिक्खु मम वचनेन सारिपुत्तं आमन्तेही’’ति (अ. नि. ९.११).
भिक्खवोति आमन्तनाकारदीपनं. तञ्च भिक्खनसीलतादिगुणयोगसिद्धत्ता वुत्तं. भिक्खनसीलतागुणयुत्तोपि हि भिक्खु भिक्खनधम्मतागुणयुत्तोपि. भिक्खने साधुकारितागुणयुत्तोपीति सद्दविदू मञ्ञन्ति. तेन च नेसं भिक्खनसीलतादिगुणयोगसिद्धेन वचनेन हीनाधिकजनसेवितं वुत्तिं पकासेन्तो उद्धतदीनभावनिग्गहं ¶ करोति. भिक्खवोति इमिना च करुणाविप्फारसोम्महदयनयननिपातपुब्बङ्गमेन वचनेन ते अत्तनो मुखाभिमुखे करोति. तेनेव च कथेतुकम्यतादीपकेन वचनेन नेसं सोतुकम्यतं जनेति. तेनेव च सम्बोधनट्ठेन ¶ साधुकं सवनमनसिकारेपि ने नियोजेति. साधुकसवनमनसिकारायत्ता हि सासनसम्पत्ति.
अपरेसुपि देवमनुस्सेसु विज्जमानेसु कस्मा भिक्खूयेव आमन्तेसीति चे. जेट्ठसेट्ठासन्नसदासन्निहितभावतो. सब्बपरिससाधारणा हि भगवतो धम्मदेसना. परिसाय च जेट्ठा भिक्खू, पठमुप्पन्नत्ता. सेट्ठा, अनगारियभावं आदिं कत्वा सत्थुचरियानुविधायकत्ता सकलसासनपटिग्गाहकत्ता च. आसन्ना, तत्थ निसिन्नेसु सत्थुसन्तिकत्ता. सदासन्निहिता, सत्थुसन्तिकावचरत्ताति. अपिच ते धम्मदेसनाय भाजनं, यथानुसिट्ठं पटिपत्तिसब्भावतो. विसेसतो च एकच्चे भिक्खूयेव सन्धाय अयं देसनातिपि ते एव आमन्तेसि.
तत्थ सिया – किमत्थं पन भगवा धम्मं देसेन्तो पठमं भिक्खू आमन्तेसि, न धम्ममेव देसेतीति. सतिजननत्थं. भिक्खू हि अञ्ञं चिन्तेन्तापि विक्खित्तचित्तापि धम्मं पच्चवेक्खन्तापि कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तापि निसिन्ना होन्ति, ते अनामन्तेत्वा धम्मे देसियमाने – ‘‘अयं देसना किन्निदाना किंपच्चया कतमाय अट्ठुप्पत्तिया देसिता’’ति सल्लक्खेतुं असक्कोन्ता दुग्गहितं वा गण्हेय्युं, न वा गण्हेय्युं. तेन नेसं सतिजननत्थं भगवा पठमं आमन्तेत्वा पच्छा धम्मं देसेति.
भदन्तेति ¶ गारववचनमेतं, सत्थुनो पटिवचनदानं वा, अपिचेत्थ भिक्खवोति वदमानो भगवा ते भिक्खू आलपति. भदन्तेति वदमाना ते भगवन्तं पच्चालपन्ति. तथा भिक्खवोति भगवा आभासति. भदन्तेति ते पच्चाभासन्ति. भिक्खवोति पटिवचनं दापेति, भदन्तेति पटिवचनं देन्ति. ते भिक्खूति ये भगवा आमन्तेसि. भगवतो पच्चस्सोसुन्ति भगवतो आमन्तनं पटिअस्सोसुं, अभिमुखा हुत्वा सुणिंसु सम्पटिच्छिंसु पटिग्गहेसुन्ति ¶ अत्थो. भगवा एतदवोचाति भगवा एतं इदानि वत्तब्बं सकलं सुत्तं अवोच.
एत्तावता च यं आयस्मता आनन्देन कमलकुवलयुज्जलविमलसादुरससलिलाय पोक्खरणिया सुखावतरणत्थं निम्मलसिलातलरचनविलाससोभितरतनसोपानं विप्पकिण्णमुत्तातलसदिसवालिकाकिण्णपण्डरभूमिभागं ¶ तित्थं विय सुविभत्तभित्तिविचित्रवेदिकापरिक्खित्तस्स नक्खत्तपथं फुसितुकामताय विय, विजम्भितसमुस्सयस्स पासादवरस्स सुखारोहणत्थं दन्तमय-सण्हमुदुफलक-कञ्चनलताविनद्ध- मणिगणप्पभासमुदयुज्जलसोभं सोपानं विय, सुवण्णवलयानूपुरादिसङ्घट्टनसद्दसम्मिस्सितकथितहसितमधुरस्सरगेहजनविचरितस्स उळारइस्सरियविभवसोभितस्स महाघरस्स सुखप्पवेसनत्थं सुवण्णरजतमणिमुत्तापवाळादिजुतिविस्सरविज्जोतित-सुप्पतिट्ठितविसालद्वारबाहं महाद्वारं विय च अत्थब्यञ्जनसम्पन्नस्स बुद्धानं देसनाञाणगम्भीरभावसंसूचकस्स इमस्स सुत्तस्स सुखावगाहणत्थं कालदेसदेसकवत्थुपरिसापदेसपटिमण्डितं निदानं भासितं, तस्स अत्थवण्णना समत्ता.
सुत्तनिक्खेपवण्णना
इदानि ‘‘सब्बधम्ममूलपरियायं वो’’तिआदिना नयेन भगवता निक्खित्तस्स सुत्तस्स वण्णनाय ओकासो अनुप्पत्तो. सा पनेसा सुत्तवण्णना यस्मा सुत्तनिक्खेपं विचारेत्वा वुच्चमाना पाकटा होति, तस्मा सुत्तनिक्खेपं ताव विचारयिस्साम. चत्तारो हि सुत्तनिक्खेपा अत्तज्झासयो परज्झासयो पुच्छावसिको अट्ठुप्पत्तिकोति.
तत्थ ¶ यानि सुत्तानि भगवा परेहि अनज्झिट्ठो केवलं अत्तनो अज्झासयेनेव कथेसि. सेय्यथिदं, आकङ्खेय्यसुत्तं, वत्थसुत्तं, महासतिपट्ठानसुत्तं, महासळायतनविभङ्गसुत्तं, अरियवंससुत्तं, सम्मप्पधानसुत्तन्तहारको, इद्धिपादइन्द्रियबलबोज्झङ्गमग्गङ्गसुत्तन्तहारकोति एवमादीनि. तेसं अत्तज्झासयो निक्खेपो.
यानि पन ‘‘परिपक्का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा, यंनूनाहं राहुलं उत्तरि आसवानं खये विनेय्य’’न्ति (सं. नि. ४.१२१) एवं परेसं अज्झासयं खन्तिं मनं अभिनीहारं ¶ बुज्झनभावञ्च अवेक्खित्वा परज्झासयवसेन कथितानि. सेय्यथिदं, चूळराहुलोवादसुत्तं, महाराहुलोवादसुत्तं, धम्मचक्कप्पवत्तनं, धातुविभङ्गसुत्तन्ति एवमादीनि. तेसं परज्झासयो निक्खेपो.
भगवन्तं ¶ पन उपसङ्कमित्वा चतस्सो परिसा चत्तारो वण्णा नागा सुपण्णा गन्धब्बा असुरा यक्खा महाराजानो तावतिंसादयो देवा महाब्रह्माति एवमादयो ‘‘बोज्झङ्गा बोज्झङ्गा’’ति, भन्ते, वुच्चन्ति. ‘‘नीवरणा नीवरणा’’ति, भन्ते, वुच्चन्ति. इमे नु खो, भन्ते, पञ्चुपादानक्खन्धा. ‘‘किं सूध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठ’’न्तिआदिना (सु. नि. १८३) नयेन पञ्हं पुच्छन्ति. एवं पुट्ठेन भगवता यानि कथितानि बोज्झङ्गसंयुत्तादीनि. यानि वा पनञ्ञानिपि देवतासंयुत्त-मारसंयुत्त-ब्रह्मसंयुत्त-सक्कपञ्ह-चूळवेदल्ल-महावेदल्ल-सामञ्ञफल- आळवक-सूचिलोम-खरलोमसुत्तादीनि, तेसं पुच्छावसिको निक्खेपो.
यानि पनेतानि उप्पन्नं कारणं पटिच्च कथितानि. सेय्यथिदं, धम्मदायादं चूळसीहनादं चन्दूपमं पुत्तमंसूपमं दारुक्खन्धूपमं अग्गिक्खन्धूपमं फेणपिण्डूपमं पारिच्छत्तकूपमन्ति एवमादीनि. तेसं अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो.
एवमिमेसु चतूसु निक्खेपेसु इमस्स सुत्तस्स अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो. अट्ठुप्पत्तियञ्हि इदं भगवता निक्खित्तं. कतराय अट्ठुप्पत्तिया? परियत्तिं निस्साय उप्पन्ने माने. पञ्चसता किर ब्राह्मणा तिण्णं वेदानं पारगू अपरभागे भगवतो धम्मदेसनं सुत्वा कामेसु आदीनवं नेक्खम्मे च आनिसंसं सम्पस्समाना भगवतो सन्तिके पब्बजित्वा नचिरस्सेव सब्बं बुद्धवचनं उग्गण्हित्वा परियत्तिं निस्साय मानं उप्पादेसुं ‘‘यं यं भगवा कथेति, तं तं मयं खिप्पमेव जानाम, भगवा हि तीणि लिङ्गानि ¶ चत्तारि पदानि सत्त विभत्तियो मुञ्चित्वा ¶ न किञ्चि कथेति, एवं कथिते च अम्हाकं गण्ठिपदं नाम नत्थी’’ति. ते भगवति अगारवा हुत्वा ततो पट्ठाय भगवतो उपट्ठानम्पि धम्मस्सवनम्पि अभिण्हं न गच्छन्ति. भगवा तेसं तं चित्तचारं ञत्वा ‘‘अभब्बा इमे इमं मानखिलं अनुपहच्च मग्गं वा फलं वा सच्छिकातु’’न्ति तेसं सुतपरियत्तिं निस्साय उप्पन्नं मानं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा देसनाकुसलो भगवा मानभञ्जनत्थं सब्बधम्ममूलपरियायन्ति देसनं आरभि.
तत्थ सब्बधम्ममूलपरियायन्ति सब्बेसं धम्मानं मूलपरियायं. सब्बेसन्ति अनवसेसानं. अनवसेसवाचको हि अयं सब्ब-सद्दो. सो येन येन सम्बन्धं गच्छति, तस्स तस्स अनवसेसतं दीपेति. यथा, ‘‘सब्बं रूपं अनिच्चं सब्बा वेदना अनिच्चा सब्बसक्कायपरियापन्नेसु ¶ धम्मेसू’’ति. धम्म-सद्दो पनायं परियत्ति-सच्च-समाधि-पञ्ञा-पकति-सभावसुञ्ञता-पुञ्ञापत्ति-ञेय्यादीसु दिस्सति. ‘‘इध भिक्खु धम्मं परियापुणाति सुत्तं गेय्य’’न्तिआदीसु (अ. नि. ५.७३) हि धम्मसद्दो परियत्तियं वत्तति. ‘‘दिट्ठधम्मो विदितधम्मो’’तिआदीसु (दी. नि. १.२९९) सच्चेसु. ‘‘एवं धम्मा ते भगवन्तो’’तिआदीसु समाधिम्हि.
‘‘यस्सेते चतुरो धम्मा, वानरिन्द यथा तव;
सच्चं धम्मो धिति चागो, दिट्ठं सो अतिवत्तती’’ति. –
आदीसु (जा. १.१.५७) पञ्ञाय.
‘‘जातिधम्मा जराधम्मा, अथो मरणधम्मिनो’’तिआदीसु पकतियं. ‘‘कुसला धम्मा’’तिआदीसु (ध. स. १.तिकमातिका) सभावे. ‘‘तस्मिं खो पन समये धम्मा होन्ती’’तिआदीसु (ध. स. १२१) सुञ्ञतायं. ‘‘धम्मो सुचिण्णो सुखमावहाती’’तिआदीसु (जा. १.१०.१०२) पुञ्ञे. ‘‘द्वे अनियता धम्मा’’तिआदीसु (पारा. ४४३) आपत्तियं. ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ती’’तिआदीसु ञेय्ये. इध पनायं सभावे वत्तति. तत्रायं वचनत्थो – अत्तनो लक्खणं धारेन्तीति धम्मा. मूल-सद्दो वित्थारितो एव. इध पनायं असाधारणहेतुम्हि दट्ठब्बो.
परियायसद्दो ¶ ¶ ‘‘मधुपिण्डिकपरियायोति नं धारेही’’तिआदीसु (म. नि. १.२०५) देसनायं वत्तति. ‘‘अत्थि ख्वेस ब्राह्मण, परियायो, येन मं परियायेन सम्मा वदमानो वदेय्य अकिरियवादो समणो गोतमो’’तिआदीसु (पारा. ३) कारणे. ‘‘कस्स नु खो, आनन्द, अज्ज परियायो भिक्खुनियो ओवदितु’’न्तिआदीसु (म. नि. ३.३९८) वारे. इध पन कारणेपि देसनायम्पि वत्तति. तस्मा ‘‘सब्बधम्ममूलपरियाय’’न्ति एत्थ सब्बेसं धम्मानं असाधारणहेतुसञ्ञितं कारणन्ति वा सब्बेसं धम्मानं कारणदेसनन्ति वा एवं अत्थो दट्ठब्बो. नेय्यत्थत्ता चस्स सुत्तस्स, न चतुभूमकापि सभावधम्मा सब्बधम्माति वेदितब्बा. सक्कायपरियापन्ना पन तेभूमका धम्माव अनवसेसतो वेदितब्बा, अयमेत्थ अधिप्पायोति.
वोति ¶ अयं वो-सद्दो पच्चत्तउपयोगकरणसम्पदानसामिवचनपदपूरणेसु दिस्सति. ‘‘कच्चि पन वो, अनुरुद्धा, समग्गा सम्मोदमाना’’तिआदीसु (म. नि. १.३२६) हि पच्चत्ते दिस्सति. ‘‘गच्छथ, भिक्खवे, पणामेमि वो’’तिआदीसु (म. नि. २.१५७) उपयोगे. ‘‘न वो मम सन्तिके वत्थब्ब’’न्तिआदीसु (म. नि. २.१५७) करणे. ‘‘वनपत्थपरियायं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदीसु (म. नि. १.१९०) सम्पदाने. ‘‘सब्बेसं वो, सारिपुत्त, सुभासित’’न्तिआदीसु (म. नि. १.३४५) सामिवचने. ‘‘ये हि वो अरिया परिसुद्धकायकम्मन्ता’’तिआदीसु (म. नि. १.३५) पदपूरणमत्ते. इध पनायं सम्पदाने दट्ठब्बो.
भिक्खवेति पतिस्सवेन अभिमुखीभूतानं पुनालपनं. देसेस्सामीति देसनापटिजाननं. इदं वुत्तं होति, भिक्खवे, सब्बधम्मानं मूलकारणं तुम्हाकं देसेस्सामि, दुतियेन नयेन कारणदेसनं तुम्हाकं देसेस्सामीति. तं सुणाथाति तमत्थं तं कारणं तं देसनं मया वुच्चमानं सुणाथ. साधुकं मनसि करोथाति एत्थ पन साधुकं साधूति एकत्थमेतं. अयञ्च साधु सद्दो आयाचनसम्पटिच्छनसम्पहंसनसुन्दरदळ्हीकम्मादीसु दिस्सति. ‘‘साधु मे भन्ते भगवा, संखित्तेन धम्मं देसेतू’’तिआदीसु (सं. नि. ४.९५) हि आयाचने दिस्सति. ‘‘साधु, भन्तेति खो सो ¶ भिक्खु भगवतो भासितं ¶ अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा’’तिआदीसु (म. नि. ३.८६) सम्पटिच्छने. ‘‘साधु, साधु सारिपुत्ता’’तिआदीसु (दी. नि. ३.३४९) सम्पहंसने.
‘‘साधु धम्मरुची राजा, साधु पञ्ञाणवा नरो;
साधु मित्तानमद्दुब्भो, पापस्साकरणं सुख’’न्ति.
आदीसु (जा. २.१८.१०१) सुन्दरे. ‘‘तेन हि, ब्राह्मण, साधुकं सुणाही’’तिआदीसु (अ. नि. ५.१९२) साधुकसद्दोयेव दळ्हीकम्मे, आणत्तियन्तिपि वुच्चति. इधापि अयं एत्थेव दळ्हीकम्मे च आणत्तियञ्च अत्थो वेदितब्बो. सुन्दरत्थेपि वत्तति. दळ्हीकरणत्थेन हि दळ्हमिमं धम्मं सुणाथ सुग्गहितं गण्हन्ता. आणत्तिअत्थेन मम आणत्तिया सुणाथ. सुन्दरत्थेन सुन्दरमिमं भद्दकं धम्मं सुणाथाति एवं दीपितं होति.
मनसि ¶ करोथाति आवज्जेथ, समन्नाहरथाति अत्थो, अविक्खित्तचित्ता हुत्वा निसामेथ चित्ते करोथाति अधिप्पायो. इदानेत्थ तं सुणाथाति सोतिन्द्रियविक्खेपवारणमेतं. साधुकं मनसि करोथाति मनसिकारे दळ्हीकम्मनियोजनेन मनिन्द्रियविक्खेपवारणं. पुरिमञ्चेत्थ ब्यञ्जनविपल्लासग्गाहवारणं, पच्छिमं अत्थविपल्लासग्गाहवारणं. पुरिमेन च धम्मस्सवने नियोजेति, पच्छिमेन सुतानं धम्मानं धारणूपपरिक्खादीसु. पुरिमेन च सब्यञ्जनो अयं धम्मो, तस्मा सवनीयोति दीपेति. पच्छिमेन सात्थो, तस्मा मनसि कातब्बोति. साधुकपदं वा उभयपदेहि योजेत्वा यस्मा अयं धम्मो धम्मगम्भीरो देसनागम्भीरो च, तस्मा सुणाथ साधुकं, यस्मा अत्थगम्भीरो पटिवेधगम्भीरो च, तस्मा साधुकं मनसि करोथाति एवं योजना वेदितब्बा.
भासिस्सामीति देसेस्सामि. ‘‘तं सुणाथा’’ति एत्थ पटिञ्ञातं देसनं न संखित्ततोव देसेस्सामि, अपिच खो वित्थारतोपि नं भासिस्सामीति वुत्तं होति, सङ्खेपवित्थारवाचकानि हि एतानि पदानि. यथाह वङ्गीसत्थेरो –
‘‘संखित्तेनपि ¶ देसेति, वित्थारेनपि भासति;
साळिकायिव निग्घोसो, पटिभानं उदीरयी’’ति. (सं. नि. १.२१४);
एवं ¶ वुत्ते उस्साहजाता हुत्वा एवं भन्तेति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं सत्थु वचनं सम्पटिच्छिंसु, पटिग्गहेसुन्ति वुत्तं होति. अथ नेसं भगवा एतदवोच एतं इदानि वत्तब्बं इध भिक्खवोतिआदिकं सकलं सुत्तं अवोच. तत्थ इधाति देसापदेसे निपातो. स्वायं कत्थचि लोकं उपादाय वुच्चति. यथाह – ‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जती’’ति (दी. नि. १.१९०). कत्थचि सासनं. यथाह – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो, इध दुतियो समणो’’ति (अ. नि. ४.२४१). कत्थचि ओकासं. यथाह –
‘‘इधेव तिट्ठमानस्स, देवभूतस्स मे सतो;
पुनरायु च मे लद्धो, एवं जानाहि मारिसा’’ति. (दी. नि. २.३६९);
कत्थचि ¶ पदपूरणमत्तमेव. यथाह ‘‘इधाहं – भिक्खवे, भुत्तावी अस्सं पवारितो’’ति (म. नि. १.३०). इध पन लोकं उपादाय वुत्तोति वेदितब्बो.
२. भिक्खवेति यथापटिञ्ञातं देसनं देसेतुं पुन भिक्खू आलपति. उभयेनापि, भिक्खवे, इमस्मिं लोकेति वुत्तं होति. अस्सुतवा पुथुज्जनोति एत्थ पन आगमाधिगमाभावा ञेय्यो अस्सुतवा इति. यस्स हि खन्धधातुआयतनसच्चपच्चयाकारसतिपट्ठानादीसु उग्गहपरिपुच्छाविनिच्छयरहितत्ता मञ्ञनापटिसेधको नेव आगमो, पटिपत्तिया अधिगन्तब्बस्स अनधिगतत्ता नेव अधिगमो अत्थि. सो आगमाधिगमाभावा ञेय्यो अस्सुतवा इति. स्वायं –
पुथूनं जननादीहि, कारणेहि पुथुज्जनो;
पुथुज्जनन्तोगधत्ता, पुथुवायं जनो इति.
सो हि पुथूनं नानप्पकारानं किलेसादीनं जननादीहि कारणेहि पुथुज्जनो. यथाह – पुथु किलेसे जनेन्तीति पुथुज्जना, पुथु अविहतसक्कायदिट्ठिकाति पुथुज्जना, पुथु सत्थारानं मुखमुल्लोकिकाति पुथुज्जना, पुथु सब्बगतीहि अवुट्ठिताति पुथुज्जना, पुथु नानाभिसङ्खारे अभिसङ्खरोन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानाओघेहि वुय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानासन्तापेहि सन्तप्पन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानापरिळाहेहि परिदय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु पञ्चसु कामगुणेसु रत्ता गिद्धा गधिता ¶ मुच्छिता अज्झोसन्ना लग्गा लगिता पलिबुद्धाति पुथुज्जना, पुथु पञ्चहि नीवरणेहि आवुटा निवुता ¶ ओवुता पिहिता पटिच्छन्ना पटिकुज्जिताति पुथुज्जनाति (महानि. ५१). पुथूनं वा गणनपथमतीतानं अरियधम्मपरम्मुखानं नीचधम्मसमाचारानं जनानं अन्तोगधत्तापि पुथुज्जना. पुथु वा अयं, विसुंयेव सङ्खं गतो, विसंसट्ठो सीलसुतादिगुणयुत्तेहि अरियेहि जनोतिपि पुथुज्जनो. एवमेतेहि ‘‘अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति द्वीहिपि पदेहि येते –
दुवे पुथुज्जना वुत्ता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना;
अन्धो पुथुज्जनो एको, कल्याणेको पुथुज्जनोति. –
द्वे ¶ पुथुज्जना वुत्ता. तेसु अन्धपुथुज्जनो वुत्तो होतीति वेदितब्बो. अरियानं अदस्सावीतिआदीसु अरियाति आरकत्ता किलेसेहि, अनये नइरियनतो, अये इरियनतो, सदेवकेन च लोकेन अरणीयतो बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च बुद्धसावका च वुच्चन्ति, बुद्धा एव वा इध अरिया. यथाह ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे… तथागतो अरियोति वुच्चती’’ति (सं. नि. ५.१०९८). सप्पुरिसाति एत्थ पन पच्चेकबुद्धा तथागतसावका च ‘‘सप्पुरिसा’’ति वेदितब्बा. ते हि लोकुत्तरगुणयोगेन सोभना पुरिसाति सप्पुरिसा. सब्बेव वा एते द्वेधापि वुत्ता. बुद्धापि हि अरिया च सप्पुरिसा च, पच्चेकबुद्धा बुद्धसावकापि. यथाह –
‘‘यो वे कतञ्ञू कतवेदि धीरो,
कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होति;
दुखितस्स सक्कच्च करोति किच्चं,
तथाविधं सप्पुरिसं वदन्ती’’ति. (जा. २.१७.७८);
कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होतीति एत्तावता हि बुद्धसावको वुत्तो, कतञ्ञुतादीहि पच्चेकबुद्धा बुद्धाति. इदानि यो तेसं अरियानं अदस्सनसीलो, न च दस्सने साधुकारी, सो अरियानं अदस्सावीति वेदितब्बो. सो च चक्खुना अदस्सावी ञाणेन अदस्सावीति दुविधो, तेसु ञाणेन अदस्सावी इध अधिप्पेतो. मंसचक्खुना हि दिब्बचक्खुना वा अरिया ¶ दिट्ठापि अदिट्ठाव होन्ति. तेसं चक्खूनं वण्णमत्तग्गहणतो, न अरियभावगोचरतो. सोणसिङ्गालादयोपि च चक्खुना अरिये पस्सन्ति. न च ते अरियानं दस्साविनो.
तत्रिदं ¶ वत्थु – चित्तलपब्बतवासिनो किर खीणासवत्थेरस्स उपट्ठाको वुड्ढपब्बजितो एकदिवसं थेरेन सद्धिं पिण्डाय चरित्वा थेरस्स पत्तचीवरं गहेत्वा पिट्ठितो आगच्छन्तो थेरं पुच्छि ‘‘अरिया नाम, भन्ते, कीदिसा’’ति. थेरो आह ‘‘इधेकच्चो महल्लको अरियानं पत्तचीवरं गहेत्वा वत्तपटिपत्तिं कत्वा सहचरन्तोपि नेव अरिये जानाति, एवं दुज्जाना, आवुसो, अरिया’’ति. एवं वुत्तेपि सो नेव अञ्ञासि. तस्मा न चक्खुना दस्सनं दस्सनं, ञाणेन दस्सनमेव दस्सनं. यथाह ‘‘किं ते, वक्कलि, इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन, यो खो, वक्कलि ¶ , धम्मं पस्सति, सो मं पस्सती’’ति (सं. नि. ३.८७). तस्मा चक्खुना पस्सन्तोपि ञाणेन अरियेहि दिट्ठं अनिच्चादिलक्खणं अपस्सन्तो अरियाधिगतञ्च धम्मं अनधिगच्छन्तो अरियकरधम्मानं अरियभावस्स च अदिट्ठत्ता ‘‘अरियानं अदस्सावी’’ति वेदितब्बो.
अरियधम्मस्स अकोविदोति सतिपट्ठानादिभेदे अरियधम्मे अकुसलो. अरियधम्मे अविनीतोति एत्थ पन –
दुविधो विनयो नाम, एकमेकेत्थ पञ्चधा;
अभावतो तस्स अयं, ‘‘अविनीतो’’ति वुच्चति.
अयञ्हि संवरविनयो पहानविनयोति दुविधो विनयो. एत्थ च दुविधेपि विनये एकमेको विनयो पञ्चधा भिज्जति. संवरविनयोपि हि सीलसंवरो सतिसंवरो ञाणसंवरो खन्तिसंवरो वीरियसंवरोति पञ्चविधो. पहानविनयोपि तदङ्गपहानं विक्खम्भनपहानं समुच्छेदपहानं पटिप्पस्सद्धिपहानं निस्सरणपहानन्ति पञ्चविधो.
तत्थ ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो’’ति (विभ. ५११) अयं सीलसंवरो. ‘‘रक्खति चक्खुन्द्रियं चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जती’’ति (दी. नि. १.२१३; म. नि. १.२९५; सं. नि. ४.२३९; अ. नि. ३.१६) अयं सतिसंवरो.
‘‘यानि ¶ सोतानि लोकस्मिं, (अजिताति भगवा)
सति तेसं निवारणं;
सोतानं संवरं ब्रूमि,
पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति. (सु. नि. १०४१);
अयं ¶ ञाणसंवरो. ‘‘खमो होति सीतस्स उण्हस्सा’’ति (म. नि. १.२३; अ. नि. ४.११४; ६.५८) अयं खन्तिसंवरो. ‘‘उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेती’’ति (म. नि. १.२६; अ. नि. ४.११४; ६.५८) अयं ¶ वीरियसंवरो. सब्बोपि चायं संवरो यथासकं संवरितब्बानं विनेतब्बानञ्च कायदुच्चरितादीनं संवरणतो ‘‘संवरो’’, विनयनतो ‘‘विनयो’’ति वुच्चति. एवं ताव संवरविनयो पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो.
तथा यं नामरूपपरिच्छेदादीसु विपस्सनाञाणेसु पटिपक्खभावतो दीपालोकेनेव तमस्स, तेन तेन विपस्सनाञाणेन तस्स तस्स अनत्थस्स पहानं. सेय्यथिदं, नामरूपववत्थानेन सक्कायदिट्ठिया, पच्चयपरिग्गहेन अहेतुविसमहेतुदिट्ठीनं, तस्सेव अपरभागेन कङ्खावितरणेन कथंकथीभावस्स, कलापसम्मसनेन ‘‘अहं ममा’’ति गाहस्स, मग्गामग्गववत्थानेन अमग्गे मग्गसञ्ञाय, उदयदस्सनेन उच्छेददिट्ठिया, वयदस्सनेन सस्सतदिट्ठिया, भयदस्सनेन सभये अभयसञ्ञाय, आदीनवदस्सनेन अस्सादसञ्ञाय, निब्बिदानुपस्सनाय अभिरतिसञ्ञाय, मुच्चितुकम्यताञाणेन अमुच्चितुकम्यताय, उपेक्खाञाणेन अनुपेक्खाय, अनुलोमेन धम्मट्ठितियं निब्बाने च पटिलोमभावस्स, गोत्रभुना सङ्खारनिमित्तग्गाहस्स पहानं, एतं तदङ्गपहानंनाम.
यं पन उपचारप्पनाभेदेन समाधिना पवत्तिभावनिवारणतो घटप्पहारेनेव उदकपिट्ठे सेवालस्स तेसं तेसं नीवरणादिधम्मानं पहानं, एतं विक्खम्भनपहानं नाम.
यं चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता तंतंमग्गवतो अत्तनो अत्तनो सन्ताने ‘‘दिट्ठिगतानं पहानाया’’तिआदिना (ध. स. २७७) नयेन वुत्तस्स समुदयपक्खिकस्स किलेसगणस्स अच्चन्तं अप्पवत्तिभावेन पहानं, इदं समुच्छेदपहानं नाम. यं पन फलक्खणे पटिप्पस्सद्धत्तं किलेसानं, एतं पटिप्पस्सद्धिपहानं ¶ नाम. यं सब्बसङ्खतनिस्सटत्ता पहीनसब्बसङ्खतं निब्बानं एतं निस्सरणपहानं नाम. सब्बम्पि चेतं पहानं यस्मा चागट्ठेन पहानं, विनयनट्ठेन विनयो, तस्मा ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति. तंतंपहानवतो वा तस्स तस्स विनयस्स सम्भवतोपेतं ¶ ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति. एवं पहानविनयोपि पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो.
एवमयं सङ्खेपतो दुविधो, भेदतो च दसविधो विनयो भिन्नसंवरत्ता पहातब्बस्स च अप्पहीनत्ता ¶ यस्मा एतस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स नत्थि, तस्मा अभावतो तस्स अयं अविनीतोति वुच्चतीति. एस नयो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतोति एत्थपि. निन्नानाकरणञ्हि एतं अत्थतो. यथाह ‘‘येव ते अरिया, तेव ते सप्पुरिसा. येव ते सप्पुरिसा, तेव ते अरिया. यो एव सो अरियानं धम्मो, सो एव सो सप्पुरिसानं धम्मो. यो एव सो सप्पुरिसानं धम्मो, सो एव सो अरियानं धम्मो. येव ते अरियविनया, तेव ते सप्पुरिसविनया. येव ते सप्पुरिसविनया, तेव ते अरियविनया. अरियेति वा सप्पुरिसेति वा, अरियधम्मेति वा सप्पुरिसधम्मेति वा, अरियविनयेति वा सप्पुरिसविनयेति वा एसेसे एके एकत्थे समे समभागे तज्जाते तञ्ञेवा’’ति.
‘‘कस्मा पन भगवा सब्बधम्ममूलपरियायं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’ति वत्वा तं अदेसेत्वाव ‘‘इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी’’ति एवं पुथुज्जनं निद्दिसीति? पुग्गलाधिट्ठानाय धम्मदेसनाय तमत्थं आविकातुं. भगवतो हि धम्माधिट्ठाना धम्मदेसना, धम्माधिट्ठाना पुग्गलदेसना, पुग्गलाधिट्ठाना पुग्गलदेसना, पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसनाति धम्मपुग्गलवसेनेव ताव चतुब्बिधा देसना.
तत्थ, ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना दुक्खा वेदना अदुक्खमसुखा वेदना. इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना’’ति (सं. नि. ४.२५०) एवरूपी धम्माधिट्ठाना धम्मदेसना वेदितब्बा. ‘‘छ धातुयो अयं पुतिसो छ फस्सायतनो अट्ठारस मनोपविचारो चतुराधिट्ठानो’’ति (म. नि. ३.३४३) एवरूपी धम्माधिट्ठाना पुग्गलदेसना. ‘‘तयोमे, भिक्खवे, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना ¶ लोकस्मिं. कतमे तयो? अन्धो एकचक्खु द्विचक्खु. कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो अन्धो’’ति? (अ. नि. ३.२९) एवरूपी पुग्गलाधिट्ठाना पुग्गलदेसना. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुग्गतिभयं? इध, भिक्खवे, एकच्चो इति पटिसञ्चिक्खति, कायदुच्चरितस्स खो पापको विपाको अभिसम्परायं…पे… सुद्धमत्तानं परिहरति. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुग्गतिभय’’न्ति (अ. नि. ४.१२१) एवरूपी ¶ पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसना.
स्वायं ¶ इध यस्मा पुथुज्जनो अपरिञ्ञातवत्थुको, अपरिञ्ञामूलिका च इधाधिप्पेतानं सब्बधम्मानं मूलभूता मञ्ञना होति, तस्मा पुथुज्जनं दस्सेत्वा पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय तमत्थं आविकातुं, ‘‘इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी’’ति एवं पुथुज्जनं निद्दिसीति वेदितब्बो.
सुत्तनिक्खेपवण्णना निट्ठिता.
पथवीवारवण्णना
एवं पुथुज्जनं निद्दिसित्वा इदानि तस्स पथवीआदीसु वत्थूसु सब्बसक्कायधम्मजनितं मञ्ञनं दस्सेन्तो, पथविं पथवितोतिआदिमाह. तत्थ लक्खणपथवी ससम्भारपथवी आरम्मणपथवी सम्मुतिपथवीति चतुब्बिधा पथवी. तासु ‘‘कतमा च, आवुसो, अज्झत्तिका पथवीधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं कक्खळं खरिगत’’न्तिआदीसु (विभ. १७३) वुत्ता लक्खणपथवी. ‘‘पथविं खणेय्य वा खणापेय्य वा’’तिआदीसु (पाचि. ८५) वुत्ता ससम्भारपथवी. ये च केसादयो वीसति कोट्ठासा, अयोलोहादयो च बाहिरा. सा हि वण्णादीहि सम्भारेहि सद्धिं पथवीति ससम्भारपथवी. ‘‘पथवीकसिणमेको सञ्जानाती’’तिआदीसु (दी. नि. ३.३६०) आगता पन आरम्मणपथवी, निमित्तपथवीतिपि वुच्चति. पथवीकसिणज्झानलाभी देवलोके निब्बत्तो आगमनवसेन पथवीदेवताति नामं लभति. अयं सम्मुतिपथवीति वेदितब्बा. सा सब्बापि इध लब्भति. तासु यंकञ्चि पथविं अयं पुथुज्जनो पथवितो सञ्जानाति, पथवीति सञ्जानाति, पथवीभागेन सञ्जानाति, लोकवोहारं गहेत्वा सञ्ञाविपल्लासेन सञ्जानाति पथवीति. एवं पथवीभागं अमुञ्चन्तोयेव वा एतं ‘‘सत्तोति वा सत्तस्सा’’ति वा आदिना नयेन सञ्जानाति. कस्मा एवं सञ्जानातीति न ¶ वत्तब्बं. उम्मत्तको विय हि पुथुज्जनो. सो यंकिञ्चि येन केनचि आकारेन गण्हाति. अरियानं अदस्सावितादिभेदमेव वा एत्थ कारणं. यं वा परतो ‘‘अपरिञ्ञातं तस्सा’’ति वदन्तेन भगवताव वुत्तं.
पथविं पथवितो सञ्ञत्वाति सो तं पथविं एवं विपरीतसञ्ञाय सञ्जानित्वा, ‘‘सञ्ञानिदाना ¶ हि पपञ्चसङ्खा’’ति (सु. नि. ८८०) वचनतो अपरभागे थामपत्तेहि तण्हामानदिट्ठिपपञ्चेहि इध मञ्ञनानामेन वुत्तेहि मञ्ञति कप्पेति विकप्पेति, नानप्पकारतो अञ्ञथा गण्हाति. तेन वुत्तं ‘‘पथविं मञ्ञती’’ति. एवं ¶ मञ्ञतो चस्स ता मञ्ञना ओळारिकनयेन दस्सेतुं ‘‘या अयं केसा लोमा’’तिआदिना नयेन वीसतिभेदा अज्झत्तिका पथवी वुत्ता. या चायं विभङ्गे ‘‘तत्थ कतमा बाहिरा पथवीधातु? यं बाहिरं कक्खळं खरिगतं कक्खळत्तं कक्खळभावो बहिद्धा अनुपादिन्नं. सेय्यथिदं, अयो लोहं तिपु सीसं सज्झं मुत्ता मणि वेळुरियं सङ्खो सिला पवाळं रजतं जातरूपं लोहितङ्को मसारगल्लं तिणं कट्ठं सक्खरा कठलं भूमि पासाणो पब्बतो’’ति (विभ. १७३) एवं बाहिरा पथवी वुत्ता. या च अज्झत्तारम्मणत्तिके निमित्तपथवी, तं गहेत्वा अयमत्थयोजना वुच्चति.
पथविं मञ्ञतीति तीहि मञ्ञनाहि अहं पथवीति मञ्ञति, मम पथवीति मञ्ञति, परो पथवीति मञ्ञति, परस्स पथवीति मञ्ञति, अथ वा अज्झत्तिकं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति, मानमञ्ञनाय मञ्ञति, दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. कथं? अयञ्हि केसादीसु छन्दरागं जनेति केसे अस्सादेति अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. लोमे, नखे, दन्ते, तचं, अञ्ञतरं वा पन रज्जनीयवत्थुं. एवं अज्झत्तिकं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. इति मे केसा सियुं अनागतमद्धानं. इति लोमातिआदिना वा पन नयेन तत्थ नन्दिं समन्नानेति. ‘‘इमिनाहं सीलेन वा…पे… ब्रह्मचरियेन वा एवं सिनिद्धमुदुसुखुमनीलकेसो भविस्सामी’’तिआदिना वा पन नयेन अप्पटिलद्धानं पटिलाभाय चित्तं पणिदहति. एवम्पि अज्झत्तिकं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति.
तथा अत्तनो केसादीनं सम्पत्तिं वा विपत्तिं वा निस्साय मानं जनेति, ‘‘सेय्योहमस्मीति वा सदिसोहमस्मीति वा हीनोहमस्मीति वा’’ति. एवं अज्झत्तिकं ¶ पथविं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्ति (म. नि. २.१८७) आगतनयेन पन केसं ‘‘जीवो’’ति अभिनिविसति. एस नयो लोमादीसु. एवं अज्झत्तिकं पथविं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति.
अथ वा ‘‘या चेव खो पनावुसो, अज्झत्तिका पथवीधातु, या च बाहिरा पथवीधातु, पथवीधातुरेवेसा ¶ , तं नेतं ममा’’ति (म. नि. १.३०२) इमिस्सा पवत्तिया ¶ पच्चनीकनयेन केसादिभेदं पथविं एतं मम एसोहमस्मि एसो मे अत्ताति अभिनिविसति. एवम्पि अज्झत्तिकं पथविं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. एवं ताव अज्झत्तिकं पथविं तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति.
यथा च अज्झत्तिकं एवं बाहिरम्पि. कथं? ‘‘अयञ्हि अयलोहादीसु छन्दरागं जनेति. अयलोहादीनि अस्सादेति अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. मम अयो मम लोहन्तिआदिना नयेन अयादीनि ममायति रक्खति गोपयति, एवं बाहिरं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. इति मे अयलोहादयो सियुं अनागतमद्धानन्ति वा पनेत्थ नन्दिं समन्नानेति, इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा एवं सम्पन्नअयलोहादिउपकरणो भविस्सामी’’ति अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहति. एवम्पि बाहिरं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति.
तथा अत्तनो अयलोहादीनं सम्पत्तिं वा विपत्तिं वा निस्साय मानं जनेति ‘‘इमिनाहं सेय्योस्मीति वा, सदिसोस्मीति वा हीनोस्मीति वा’’ति (विभ. ८३२) एवं बाहिरं पथविं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. अये जीवसञ्ञी हुत्वा पन अयं ‘‘जीवो’’ति अभिनिविसति. एस नयो लोहादीसु. एवं बाहिरं पथविं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति.
अथ वा ‘‘इधेकच्चो पथवीकसिणं अत्ततो समनुपस्सति. यं पथवीकसिणं, सो अहं. यो अहं, तं पथवीकसिणन्ति पथवीकसिणञ्च अत्तञ्च अद्वयं समनुपस्सती’’ति (पटि. म. १.१३१) पटिसम्भिदायं वुत्तनयेनेव निमित्तपथविं ‘‘अत्ता’’ति अभिनिविसति. एवं बाहिरं पथविं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. एवम्पि बाहिरं पथविं तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति. एवं ताव ‘‘पथविं मञ्ञती’’ति एत्थ तिस्सोपि मञ्ञना वेदितब्बा. इतो परं सङ्खेपेनेव कथयिस्साम.
पथविया ¶ मञ्ञतीति एत्थ पथवियाति भुम्मवचनमेतं. तस्मा अहं पथवियाति मञ्ञति, मय्हं ¶ किञ्चनं पलिबोधो पथवियाति मञ्ञति, परो पथवियाति मञ्ञति, परस्स किञ्चनं पलिबोधो पथवियाति मञ्ञतीति अयमेत्थ अत्थो.
अथ वा य्वायं ‘‘कथं रूपस्मिं अत्तानं समनुपस्सति? इधेकच्चो वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, तस्स एवं होति, अयं खो मे अत्ता, सो खो पन मे अत्ता इमस्मिं रूपेति एवं रूपस्मिं वा अत्तानं ¶ समनुपस्सती’’ति (पटि. म. १.१३१) एतस्स अत्थनयो वुत्तो, एतेनेव नयेन वेदनादिधम्मे अत्ततो गहेत्वा ततो अज्झत्तिकबाहिरासु पथवीसु यंकिञ्चि पथविं तस्सोकासभावेन परिकप्पेत्वा सो खो पन मे अयं अत्ता इमिस्सा पथवियाति मञ्ञन्तो पथविया मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स अत्तनि सिनेहं तब्बत्थुकञ्च मानं उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. यदा पन तेनेव नयेन सो खो पनस्स अत्ता पथवियाति मञ्ञति, तदा दिट्ठिमञ्ञना एव युज्जति. इतरायोपि पन इच्छन्ति.
पथवितो मञ्ञतीति एत्थ पन पथवितोति निस्सक्कवचनं. तस्मा सउपकरणस्स अत्तनो वा परस्स वा यथावुत्तप्पभेदतो पथवितो उप्पत्तिं वा निग्गमनं वा पथवितो वा अञ्ञो अत्ताति मञ्ञमानो पथवितो मञ्ञतीति वेदितब्बो, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. अपरे आहु पथवीकसिणं परित्तं भावेत्वा ततो अञ्ञं अप्पमाणं अत्तानं गहेत्वा पथवितो बहिद्धापि मे अत्ताति मञ्ञमानो पथवितो मञ्ञतीति.
पथविं मेति मञ्ञतीति एत्थ पन केवलञ्हि महापथविं तण्हावसेन ममायतीति इमिना नयेन पवत्ता एका तण्हामञ्ञना एव लब्भतीति वेदितब्बा. सा चायं मम केसा, मम लोमा, मम अयो, मम लोहन्ति एवं यथावुत्तप्पभेदाय सब्बायपि अज्झत्तिकबाहिराय पथविया योजेतब्बाति.
पथविं ¶ अभिनन्दतीति वुत्तप्पकारमेव पथविं तण्हादीहि अभिनन्दति, अस्सादेति, परामसति ¶ चाति वुत्तं होति. ‘‘पथविं मञ्ञती’’ति एतेनेव एतस्मिं अत्थे सिद्धे कस्मा एतं वुत्तन्ति चे. अविचारितमेतं पोराणेहि. अयं पन अत्तनो मति, देसनाविलासतो वा आदीनवदस्सनतो वा. यस्सा हि धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता नानानयविचित्रदेसनाविलाससम्पन्नो, अयं सा भगवता सुप्पटिविद्धा. तस्मा पुब्बे मञ्ञनावसेन किलेसुप्पत्तिं दस्सेत्वा इदानि अभिनन्दनावसेन दस्सेन्तो देसनाविलासतो वा इदमाह ¶ . यो वा पथविं मञ्ञति, पथविया मञ्ञति, पथवितो मञ्ञति, पथविं मेति मञ्ञति, सो यस्मा न सक्कोति पथवीनिस्सितं तण्हं वा दिट्ठिं वा पहातुं, तस्मा पथविं अभिनन्दतियेव. यो च पथविं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति, दुक्खञ्च आदीनवोति आदीनवदस्सनतोपि इदमाह. वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘यो, भिक्खवे, पथवीधातुं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति, यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामी’’ति.
एवं पथवीवत्थुकं मञ्ञनं अभिनन्दनञ्च वत्वा इदानि येन कारणेन सो मञ्ञति, अभिनन्दति च, तं कारणं आविकरोन्तो आह तं किस्स हेतु, अपरिञ्ञातं तस्साति वदामीति. तस्सत्थो, सो पुथुज्जनो तं पथविं किस्स हेतु मञ्ञति, केन कारणेन मञ्ञति, अभिनन्दतीति चे. अपरिञ्ञातं तस्साति वदामीति, यस्मा तं वत्थु तस्स अपरिञ्ञातं, तस्माति वुत्तं होति. यो हि पथविं परिजानाति, सो तीहि परिञ्ञाहि परिजानाति ञातपरिञ्ञाय तीरणपरिञ्ञाय पहानपरिञ्ञायाति.
तत्थ कतमा ञातपरिञ्ञा. पथवीधातुं परिजानाति, अयं पथवीधातु अज्झत्तिका, अयं बाहिरा, इदमस्सा लक्खणं, इमानि रसपच्चुपट्ठानपदट्ठानानीति, अयं ञातपरिञ्ञा. कतमा तीरणपरिञ्ञा? एवं ञातं कत्वा पथवीधातुं तीरेति अनिच्चतो दुक्खतो रोगतोति द्वाचत्तालीसाय आकारेहि, अयं तीरणपरिञ्ञा. कतमा पहानपरिञ्ञा? एवं तीरयित्वा अग्गमग्गेन पथवीधातुया छन्दरागं पजहति, अयं पहानपरिञ्ञा.
नामरूपववत्थानं ¶ वा ञातपरिञ्ञा. कलापसम्मसनादिअनुलोमपरियोसाना तीरणपरिञ्ञा. अरियमग्गे ञाणं पहानपरिञ्ञाति. यो पथविं परिजानाति, सो इमाहि तीहि परिञ्ञाहि परिजानाति, अस्स च पुथुज्जनस्स ता परिञ्ञायो नत्थि, तस्मा अपरिञ्ञातत्ता ¶ पथविं मञ्ञति च अभिनन्दति चाति. तेनाह भगवा – इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो…पे… पथविं मञ्ञति, पथविया मञ्ञति, पथवितो मञ्ञति, पथविं मेति मञ्ञति, पथविं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? अपरिञ्ञातं तस्साति वदामी’’ति.
पथवीवारवण्णना निट्ठिता.
आपोवारादिवण्णना
आपं ¶ आपतोति एत्थापि लक्खणससम्भारारम्मणसम्मुतिवसेन चतुब्बिधो आपो. तेसु ‘‘तत्थ, कतमा अज्झत्तिका आपोधातु. यं अज्झत्तं पच्चत्तं आपो आपोगतं, सिनेहो सिनेहगतं बन्धनत्तं रूपस्स अज्झत्तं उपादिन्न’’न्तिआदीसु (विभ. १७४) वुत्तो लक्खणआपो. ‘‘आपोकसिणं उग्गण्हन्तो आपस्मिं निमित्तं गण्हाती’’तिआदीसु वुत्तो ससम्भारापो. सेसं सब्बं पथवियं वुत्तसदिसमेव. केवलं योजनानये पन ‘‘पित्तं सेम्ह’’न्तिआदिना नयेन वुत्ता द्वादसभेदा अज्झत्तिका आपोधातु, ‘‘तत्थ, कतमा बाहिरा आपोधातु? यं बाहिरं आपो आपोगतं, सिनेहो सिनेहगतं बन्धनत्तं रूपस्स बहिद्धा अनुपादिन्नं. सेय्यथिदं, मूलरसो खन्धरसो तचरसो पत्तरसो पुप्फरसो फलरसो खीरं दधि सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणितं भुम्मानि वा उदकानि अन्तलिक्खानि वा’’ति (विभ. १७४) एवं वुत्ता च बाहिरा आपोधातु वेदितब्बा, यो च अज्झत्तारम्मणत्तिके निमित्तआपो.
तेजं तेजतोति इमस्मिं तेजोवारेपि वुत्तनयेनेव वित्थारो वेदितब्बो. योजनानये पनेत्थ ‘‘येन च सन्तप्पति, येन च जीरीयति, येन च परिडय्हति, येन च असितपीतखायितसायितं सम्मा परिणामं गच्छती’’ति (विभ. १७५) एवं वुत्ता चतुप्पभेदा अज्झत्तिका तेजोधातु. ‘‘तत्थ कतमा ¶ बाहिरा तेजोधातु? यं बाहिरं तेजो तेजोगतं उस्मा उस्मागतं उसुमं उसुमगतं बहिद्धा अनुपादिन्नं. सेय्यथिदं, कट्ठग्गि पलालग्गि तिणग्गि गोमयग्गि थुसग्गि सङ्कारग्गि इन्दग्गि अग्गिसन्तापो सूरियसन्तापो कट्ठसन्निचयसन्तापो ¶ तिणसन्निचयसन्तापो धञ्ञसन्निचयसन्तापो भण्डसन्निचयसन्तापो’’ति (विभ. १७५) एवं वुत्ता च बाहिरा तेजोधातु वेदितब्बा.
वायं वायतोति इमस्स वायवारस्सापि योजनानये पन ‘‘उद्धङ्गमा वाता अधोगमा वाता कुच्छिसया वाता कोट्ठासया वाता अङ्गमङ्गानुसारिनो वाता सत्थकवाता खुरकवाता उप्पलकवाता अस्सासो पस्सासो’’ति एवं वुत्ता अज्झत्तिका वायोधातु. ‘‘तत्थ कतमा बाहिरा वायोधातु? यं बाहिरं वायो वायोगतं थम्भितत्तं रूपस्स बहिद्धा अनुपादिन्नं. सेय्यथिदं, पुरत्थिमा वाता पच्छिमा वाता उत्तरा वाता दक्खिणा वाता सरजा वाता अरजा वाता सीता वाता उण्हा वाता परित्ता वाता अधिमत्ता वाता काळवाता वेरम्भवाता ¶ पक्खवाता सुपण्णवाता तालवण्टवाता विधूपनवाता’’ति (विभ. १७६) एवं वुत्ता च बाहिरा वायोधातु वेदितब्बा. सेसं वुत्तनयमेवाति. एत्तावता च य्वायं –
‘‘वुत्तम्हि एकधम्मे, ये धम्मा एकलक्खणा तेन;
वुत्ता भवन्ति सब्बे, इति वुत्तो लक्खणो हारो’’ति. –
एवं नेत्तियं लक्खणो नाम हारो वुत्तो, तस्स वसेन यस्मा चतूसु भूतेसु गहितेसु उपादारूपम्पि गहितमेव भवति, रूपलक्खणं अनतीतत्ता. यञ्च भूतोपादारूपं सो रूपक्खन्धो. तस्मा ‘‘अस्सुतवा पुथुज्जनो पथविं आपं तेजं वायं मञ्ञती’’ति वदन्तेन अत्थतो रूपं अत्ततो समनुपस्सतीतिपि वुत्तं होति. ‘‘पथविया आपस्मिं तेजस्मिं वायस्मिं मञ्ञती’’ति वदन्तेन रूपस्मिं वा अत्तानं समनुपस्सतीति वुत्तम्पि होति. ‘‘पथवितो आपतो तेजतो वायतो मञ्ञती’’ति वदन्तेन रूपतो अञ्ञो अत्ताति सिद्धत्ता रूपवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा रूपं समनुपस्सतीतिपि वुत्तं होति. एवमेता चतस्सो रूपवत्थुका सक्कायदिट्ठिमञ्ञना ¶ वेदितब्बा. तत्थ एका उच्छेददिट्ठि, तिस्सो सस्सतदिट्ठियोति द्वेव दिट्ठियो होन्तीति अयम्पि अत्थविसेसो वेदितब्बो.
आपोवारादिवण्णना निट्ठिता.
भूतवारादिवण्णना
३. एवं ¶ रूपमुखेन सङ्खारवत्थुकं मञ्ञनं वत्वा इदानि ये सङ्खारे उपादाय सत्ता पञ्ञपीयन्ति, तेसु सङ्खारेसु सत्तेसुपि यस्मा पुथुज्जनो मञ्ञनं करोति, तस्मा ते सत्ते निद्दिसन्तो भूते भूततो सञ्जानातीतिआदिमाह. तत्थायं भूतसद्दो पञ्चक्खन्धअमनुस्सधातुविज्जमानखीणासवसत्तरुक्खादीसु दिस्सति. ‘‘भूतमिदन्ति, भिक्खवे, समनुपस्सथा’’तिआदीसु (म. नि. १.४०१) हि अयं पञ्चक्खन्धेसु दिस्सति. ‘‘यानीध भूतानि समागतानी’’ति (सु. नि. २२४) एत्थ अमनुस्सेसु. ‘‘चत्तारो खो, भिक्खु, महाभूता हेतू’’ति (म. नि. ३.८६) एत्थ धातूसु. ‘‘भूतस्मिं पाचित्तिय’’न्तिआदीसु (पाचि. ६९) विज्जमाने. ‘‘यो च कालघसो भूतो’’ति (जा. १.१०.१९०) एत्थ खीणासवे. ‘‘सब्बेव निक्खिपिस्सन्ति भूता लोके समुस्सय’’न्ति (दी. नि. २.२२०) एत्थ सत्तेसु. ‘‘भूतगामपातब्यताया’’ति ¶ (पाचि. ९०) एत्थ रुक्खादीसु. इध पनायं सत्तेसु वत्तति, नो च खो अविसेसेन. चातुमहाराजिकानं हि हेट्ठा सत्ता इध भूताति अधिप्पेता.
तत्थ भूते भूततो सञ्जानातीतिआदि वुत्तनयमेव. भूते मञ्ञतीतिआदीसु पन तिस्सोपि मञ्ञना योजेतब्बा. कथं? अयञ्हि ‘‘सो पस्सति गहपतिं वा गहपतिपुत्तं वा पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितं समङ्गिभूत’’न्ति (अ. नि. ७.५०) वुत्तनयेन भूते सुभा सुखिताति गहेत्वा रज्जति, दिस्वापि ने रज्जति, सुत्वापि, घायित्वापि, सायित्वापि, फुसित्वापि, ञत्वापि. एवं भूते तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘अहो वताहं खत्तियमहासालानं वा सहब्यतं उपपज्जेय्य’’न्तिआदिना (दी. नि. ३.३३७) वा पन नयेन अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहति, एवम्पि भूते तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. अत्तनो पन भूतानञ्च सम्पत्तिविपत्तिं निस्साय अत्तानं वा सेय्यं दहति. भूतेसु च यंकिञ्चि भूतं हीनं अत्तानं वा हीनं, यंकिञ्चि भूतं सेय्यं ¶ . अत्तानं वा भूतेन, भूतं वा अत्तना सदिसं दहति. यथाह ‘‘इधेकच्चो जातिया वा…पे… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना पुब्बकालं परेहि सदिसं अत्तानं दहति. अपरकालं अत्तानं सेय्यं दहति. परे हीने दहति, यो एवरूपो मानो ¶ …पे… अयं वुच्चति मानातिमानो’’ति (विभ. ८७६-८८०). एवं भूते मानमञ्ञनाय मञ्ञति.
भूते पन ‘‘निच्चा धुवा सस्सता अविपरिणामधम्मा’’ति वा ‘‘सब्बे सत्ता सब्बे पाणा सब्बे भूता सब्बे जीवा अवसा अबला अवीरिया नियतिसङ्गतिभावपरिणता छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेन्ती’’ति (दी. नि. १.१६८) वा मञ्ञमानो दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. एवं भूते तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति.
कथं भूतेसु मञ्ञति? तेसु तेसु भूतेसु अत्तनो उपपत्तिं वा सुखुप्पत्तिं वा आकङ्खति. एवं ताव तण्हामञ्ञनाय भूतेसु मञ्ञति. भूतेसु वा उपपत्तिं आकङ्खमानो दानं देति, सीलं समादियति, उपोसथकम्मं करोति. एवम्पि भूतेसु तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. भूते पन समूहग्गाहेन गहेत्वा तत्थ एकच्चे भूते सेय्यतो दहति, एकच्चे सदिसतो वा हीनतो वाति. एवं भूतेसु मानमञ्ञनाय ¶ मञ्ञति. तथा एकच्चे भूते निच्चा धुवाति मञ्ञति. एकच्चे अनिच्चा अधुवाति, अहम्पि भूतेसु अञ्ञतरोस्मीति वा मञ्ञति. एवं भूतेसु दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति.
भूततो मञ्ञतीति एत्थ पन सउपकरणस्स अत्तनो वा परस्स वा यतो कुतोचि भूततो उप्पत्तिं मञ्ञमानो भूततो मञ्ञतीति वेदितब्बो, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. भूते मेति मञ्ञतीति एत्थ पन एका तण्हामञ्ञनाव लब्भति. सा चायं ‘‘मम पुत्ता, मम धीता, मम अजेळका, कुक्कुटसूकरा, हत्थिगवस्सवळवा’’ति एवमादिना नयेन ममायतो पवत्ततीति वेदितब्बा. भूते अभिनन्दतीति एतं वुत्तनयमेव. अपरिञ्ञातं तस्साति एत्थ पन ये सङ्खारे उपादाय भूतानं पञ्ञत्ति, तेसं अपरिञ्ञातत्ता भूता अपरिञ्ञाता होन्तीति वेदितब्बा. योजना पन वुत्तनयेनेव कातब्बा.
एवं ¶ सङ्खेपतो सङ्खारवसेन च सत्तवसेन च मञ्ञनावत्थुं दस्सेत्वा इदानि भूमिविसेसादिना भेदेन वित्थारतोपि तं दस्सेन्तो देवे देवतोतिआदिमाह. तत्थ दिब्बन्ति पञ्चहि ¶ कामगुणेहि अत्तनो वा इद्धियाति देवा, कीळन्ति जोतेन्ति चाति अत्थो. ते तिविधा सम्मुतिदेवा उपपत्तिदेवा विसुद्धिदेवाति. सम्मुतिदेवा नाम राजानो देवियो राजकुमारा. उपपत्तिदेवा नाम चातुमहाराजिके देवे उपादाय ततुत्तरिदेवा. विसुद्धिदेवा नाम अरहन्तो खीणासवा. इध पन उपपत्तिदेवा दट्ठब्बा, नो च खो अविसेसेन. परनिम्मितवसवत्तिदेवलोके मारं सपरिसं ठपेत्वा सेसा छ कामावचरा इध देवाति अधिप्पेता. तत्थ सब्बा अत्थवण्णना भूतवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
पजापतिन्ति एत्थ पन मारो पजापतीति वेदितब्बो. केचि पन ‘‘तेसं तेसं देवानं अधिपतीनं महाराजादीनमेतं अधिवचन’’न्ति वदन्ति. तं देवग्गहणेनेव तेसं गहितत्ता अयुत्तन्ति महाअट्ठकथायं पटिक्खित्तं, मारोयेव पन सत्तसङ्खाताय पजाय अधिपतिभावेन इध पजापतीति अधिप्पेतो. सो कुहिं वसति? परनिम्मितवसवत्तिदेवलोके ¶ . तत्र हि वसवत्तिराजा रज्जं कारेति. मारो एकस्मिं पदेसे अत्तनो परिसाय इस्सरियं पवत्तेन्तो रज्जपच्चन्ते दामरिकराजपुत्तो विय वसतीति वदन्ति. मारग्गहणेनेव चेत्थ मारपरिसायपि गहणं वेदितब्बं. योजनानयो चेत्थ पजापतिं वण्णवन्तं दीघायुकं सुखबहुलं दिस्वा वा सुत्वा वा रज्जन्तो तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘अहो वताहं पजापतिनो सहब्यतं उपपज्जेय्य’’न्तिआदिना वा पन नयेन अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहन्तोपि पजापतिं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. पजापतिभावं पन पत्तो समानो अहमस्मि पजानमिस्सरो अधिपतीति मानं जनेन्तो पजापतिं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘पजापति निच्चो धुवो’’ति वा ‘‘उच्छिज्जिस्सति विनस्सिस्सती’’ति वा ‘‘अवसो अबलो अवीरियो नियतिसङ्गतिभावपरिणतो छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेती’’ति वा मञ्ञमानो पन पजापतिं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञतीति वेदितब्बो.
पजापतिस्मिन्ति एत्थ पन एका दिट्ठिमञ्ञनाव युज्जति. तस्सा एवं पवत्ति वेदितब्बा. इधेकच्चो ‘‘पजापतिस्मिं ये च धम्मा संविज्जन्ति, सब्बे ते निच्चा धुवा ¶ सस्सता अविपरिणामधम्मा’’ति मञ्ञति. अथ वा ‘‘पजापतिस्मिं नत्थि पापं, न तस्मिं पापकानि कम्मानि उपलब्भन्ती’’ति मञ्ञति.
पजापतितोति ¶ एत्थ तिस्सोपि मञ्ञना लब्भन्ति. कथं? इधेकच्चो सउपकरणस्स अत्तनो वा परस्स वा पजापतितो उप्पत्तिं वा निग्गमनं वा मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. पजापतिं मेति एत्थ पन एका तण्हामञ्ञनाव लब्भति. सा चायं ‘‘पजापति मम सत्था मम सामी’’तिआदिना नयेन ममायतो पवत्ततीति वेदितब्बा. सेसं वुत्तनयमेव.
ब्रह्मं ब्रह्मतोति एत्थ ब्रूहितो तेहि तेहि गुणविसेसेहीति ब्रह्मा. अपिच ब्रह्माति महाब्रह्मापि वुच्चति, तथागतोपि ब्राह्मणोपि मातापितरोपि सेट्ठम्पि. ‘‘सहस्सो ब्रह्मा द्विसहस्सो ब्रह्मा’’तिआदीसु (म. नि. ३.१६५-१६६) हि महाब्रह्मा ब्रह्माति वुच्चति. ‘‘ब्रह्माति खो, भिक्खवे ¶ , तथागतस्सेतं अधिवचन’’न्ति एत्थ तथागतो.
‘‘तमोनुदो बुद्धो समन्तचक्खु,
लोकन्तगू सब्बभवातिवत्तो;
अनासवो सब्बदुक्खप्पहीनो,
सच्चव्हयो ब्रह्मे उपासितो मे’’ति. (चूळनि. १०४) –
एत्थ ब्राह्मणो.
‘‘ब्रह्माति मातापितरो, पुब्बाचरियाति वुच्चरे’’ति. (इतिवु. १०६; जा. २.२०.१८१) –
एत्थ मातापितरो. ‘‘ब्रह्मचक्कं पवत्तेती’’ति (म. नि. १.१४८; अ. नि. ५.११) एत्थ सेट्ठं. इध पन पठमाभिनिब्बत्तो कप्पायुको ब्रह्मा अधिप्पेतो. तग्गहणेनेव च ब्रह्मपुरोहितब्रह्मपारिसज्जापि गहिताति वेदितब्बा. अत्थवण्णना पनेत्थ पजापतिवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
आभस्सरवारे ¶ दण्डदीपिकाय अच्चि विय एतेसं सरीरतो आभा छिज्जित्वा छिज्जित्वा पतन्ती विय सरति विसरतीति आभस्सरा. तेसं गहणेन ¶ सब्बापि दुतियज्झानभूमि गहिता, एकतलवासिनो एव चेते सब्बेपि परित्ताभा अप्पमाणाभा आभस्सराति वेदितब्बा.
सुभकिण्हवारे सुभेन ओकिण्णा विकिण्णा सुभेन सरीरप्पभावण्णेन एकग्घना सुवण्णमञ्जूसाय ठपितसम्पज्जलितकञ्चनपिण्डसस्सिरिकाति सुभकिण्हा. तेसं गहणेन सब्बापि ततियज्झानभूमि गहिता. एकतलवासिनो एव चेते सब्बेपि परित्तसुभा अप्पमाणसुभा सुभकिण्हाति वेदितब्बा.
वेहप्फलवारे, विपुला फलाति वेहप्फला. चतुत्थज्झानभूमि ब्रह्मानो वुच्चन्ति. अत्थनययोजना पन इमेसु तीसुपि वारेसु भूतवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
अभिभूवारे अभिभवीति अभिभू. किं अभिभवि? चत्तारो खन्धे अरूपिनो. असञ्ञभवस्सेतं अधिवचनं. असञ्ञसत्ता देवा वेहप्फलेहि सद्धिं एकतलायेव एकस्मिं ओकासे येन इरियापथेन निब्बत्ता, तेनेव यावतायुकं तिट्ठन्ति चित्तकम्मरूपसदिसा हुत्वा. ते इध सब्बेपि अभिभूवचनेन गहिता. केचि अभिभू नाम सहस्सो ब्रह्माति एवमादिना नयेन तत्थ तत्थ अधिपतिब्रह्मानं वण्णयन्ति. ब्रह्मग्गहणेनेव पन तस्स गहितत्ता ¶ अयुत्तमेतन्ति वेदितब्बं. योजनानयो चेत्थ अभिभू वण्णवा दीघायुकोति सुत्वा तत्थ छन्दरागं उप्पादेन्तो अभिभुं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘अहो वताहं अभिभुनो सहब्यतं उपपज्जेय्य’’न्तिआदिना पन नयेन अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहन्तोपि अभिभुं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. अत्तानं हीनतो अभिभुं सेय्यतो दहन्तो पन अभिभुं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘अभिभू निच्चो धुवो’’तिआदिना नयेन परामसन्तो अभिभुं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञतीति वेदितब्बो. सेसं पजापतिवारे वुत्तनयमेव.
भूतवारादिवण्णना निट्ठिता.
आकासानञ्चायतनवारादिवण्णना
४. एवं ¶ भगवा पटिपाटिया देवलोके दस्सेन्तोपि अभिभूवचनेन असञ्ञभवं दस्सेत्वा इदानि यस्मा अयं वट्टकथा, सुद्धावासा च विवट्टपक्खे ठिता, अनागामिखीणासवा एव हि ते देवा. यस्मा वा कतिपयकप्पसहस्सायुका ¶ ते देवा, बुद्धुप्पादकालेयेव होन्ति. बुद्धा पन असङ्खेयेपि कप्पे न उप्पज्जन्ति, तदा सुञ्ञापि सा भूमि होति. रञ्ञो खन्धावारट्ठानं विय हि बुद्धानं सुद्धावासभवो. ते तेनेव च कारणेन विञ्ञाणट्ठितिसत्तावासवसेनपि न गहिता, सब्बकालिका पन इमा मञ्ञना. तस्मा तासं सदाविज्जमानभूमिं दस्सेन्तो सुद्धावासे अतिक्कमित्वा, आकासानञ्चायतनन्तिआदिमाह. तत्थ आकासानञ्चायतनन्ति तब्भूमिका चत्तारो कुसलविपाककिरिया खन्धा. ते च तत्रूपपन्नायेव दट्ठब्बा भवपरिच्छेदकथा अयन्ति कत्वा. एस नयो विञ्ञाणञ्चायतनादीसु. अत्थयोजना पन चतूसुपि एतेसु वारेसु अभिभूवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा. मानमञ्ञना चेत्थ पजापतिवारे वुत्तनयेनापि युज्जति.
आकासानञ्चायतनवारादिवण्णना निट्ठिता.
दिट्ठसुतवारादिवण्णना
५. एवं भूमिविसेसादिना भेदेन वित्थारतोपि मञ्ञनावत्थुं दस्सेत्वा इदानि सब्बमञ्ञनावत्थुभूतं सक्कायपरियापन्नं तेभूमकधम्मभेदं दिट्ठादीहि चतूहि सङ्गण्हित्वा दस्सेन्तो, दिट्ठं दिट्ठतोतिआदिमाह.
तत्थ दिट्ठन्ति मंसचक्खुनापि दिट्ठं, दिब्बचक्खुनापि दिट्ठं. रूपायतनस्सेतं अधिवचनं. तत्थ दिट्ठं मञ्ञतीति दिट्ठं तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति. कथं? रूपायतनं सुभसञ्ञाय सुखसञ्ञाय च पस्सन्तो तत्थ छन्दरागं जनेति, तं अस्सादेति अभिनन्दति. वुत्तम्पि हेतं ¶ भगवता ‘‘इत्थिरूपे, भिक्खवे, सत्ता रत्ता गिद्धा गधिता मुच्छिता अज्झोसन्ना, ते दीघरत्तं सोचन्ति इत्थिरूपवसानुगा’’ति (अ. नि. ५.५५). एवं दिट्ठं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘इति ¶ मे रूपं सिया अनागतमद्धानन्ति वा पनेत्थ नन्दिं समन्नानेति, रूपसम्पदं वा पन आकङ्खमानो दानं देती’’ति वित्थारो. एवम्पि दिट्ठं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. अत्तनो पन परस्स च रूपसम्पत्तिं विपत्तिं निस्साय मानं जनेति. ‘‘इमिनाहं सेय्योस्मी’’ति वा ‘‘सदिसोस्मी’’ति वा ‘‘हीनोस्मी’’ति वाति एवं दिट्ठं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. रूपायतनं पन निच्चं धुवं सस्सतन्ति मञ्ञति, अत्तानं अत्तनियन्ति मञ्ञति, मङ्गलं अमङ्गलन्ति मञ्ञति, एवं दिट्ठं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. एवं दिट्ठं तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति. कथं दिट्ठस्मिं मञ्ञति? रूपस्मिं अत्तानं ¶ समनुपस्सननयेन मञ्ञन्तो दिट्ठस्मिं मञ्ञति. यथा वा धने धञ्ञे. एवं रूपस्मिं रागादयोति मञ्ञन्तोपि दिट्ठस्मिं मञ्ञति. अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिञ्ञेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. एवं दिट्ठस्मिं मञ्ञति. सेसं पथवीवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
सुतन्ति मंससोतेनपि सुतं, दिब्बसोतेनपि सुतं, सद्दायतनस्सेतं अधिवचनं.
मुतन्ति मुत्वा मुनित्वा च गहितं, आहच्च उपगन्त्वाति अत्थो, इन्द्रियानं आरम्मणानञ्च अञ्ञमञ्ञसंसिलेसे विञ्ञातन्ति वुत्तं होति, गन्धरसफोट्ठब्बायतनानमेतं अधिवचनं.
विञ्ञातन्ति मनसा विञ्ञातं, सेसानं सत्तन्नं आयतनानमेतं अधिवचनं धम्मारम्मणस्स वा. इध पन सक्कायपरियापन्नमेव लब्भति. वित्थारो पनेत्थ दिट्ठवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
दिट्ठसुत्तवारादिवण्णना निट्ठिता.
एकत्तवारादिवण्णना
६. एवं सब्बं सक्कायभेदं दिट्ठादीहि चतूहि दस्सेत्वा इदानि तमेव समापन्नकवारेन च असमापन्नकवारेन च द्विधा दस्सेन्तो एकत्तं नानत्तन्तिआदिमाह.
एकत्तन्ति इमिना हि समापन्नकवारं दस्सेति. नानत्तन्ति इमिना असमापन्नकवारं. तेसं ¶ अयं वचनत्थो एकभावो एकत्तं. नानाभावो नानत्तन्ति. योजना पनेत्थ समापन्नकवारं ¶ चतूहि खन्धेहि, असमापन्नकवारञ्च पञ्चहि खन्धेहि भिन्दित्वा ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदिना सासननयेन पथवीवारादीसु वुत्तेन च अट्ठकथानयेन यथानुरूपं वीमंसित्वा वेदितब्बा. केचि पन एकत्तन्ति एकत्तनयं वदन्ति नानत्तन्ति नानत्तनयं. अपरे ‘‘एकत्तसञ्ञी अत्ता होति अरोगो परं मरणा, नानत्तसञ्ञी अत्ता होती’’ति एवं दिट्ठाभिनिवेसं. तं सब्बं इध नाधिप्पेतत्ता अयुत्तमेव होति.
एवं ¶ सब्बं सक्कायं द्विधा दस्सेत्वा इदानि तमेव एकधा सम्पिण्डेत्वा दस्सेन्तो सब्बं सब्बतोतिआदिमाह. योजनानयो पनेत्थ सब्बं अस्सादेन्तो सब्बं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘मया एते सत्ता निम्मिता’’तिआदिना नयेन अत्तना निम्मितं मञ्ञन्तो सब्बं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘सब्बं पुब्बेकतकम्महेतु, सब्बं इस्सरनिम्मानहेतु, सब्बं अहेतुअपच्चया, सब्बं अत्थि, सब्बं नत्थी’’तिआदिना नयेन मञ्ञन्तो सब्बं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञतीति वेदितब्बो. कथं सब्बस्मिं मञ्ञति? इधेकच्चो एवंदिट्ठिको होति ‘‘महा मे अत्ता’’ति. सो सब्बलोकसन्निवासं तस्सोकासभावेन परिकप्पेत्वा सो खो पन मे अयं अत्ता सब्बस्मिन्ति मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स अत्तनि सिनेहं तब्बत्थुकञ्च मानं उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. सेसं पथवीवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
एवं सब्बं सक्कायं एकधा दस्सेत्वा इदानि अपरेनपि नयेन तं एकधा दस्सेन्तो निब्बानं निब्बानतोति आह. तत्थ निब्बानन्ति ‘‘यतो खो, भो, अयं अत्ता पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गिभूतो परिचारेति. एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पत्तो होती’’तिआदिना नयेन पञ्चधा आगतं परमदिट्ठधम्मनिब्बानं वेदितब्बं. तत्थ निब्बानं अस्सादेन्तो तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. तेन निब्बानेन ‘‘अहमस्मि निब्बानं पत्तो’’ति मानं जनेन्तो मानमञ्ञनाय मञ्ञति. अनिब्बानंयेव समानं तं निब्बानतो निच्चादितो च गण्हन्तो दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञतीति वेदितब्बो.
निब्बानतो पन अञ्ञं अत्तानं गहेत्वा सो खो पन मे अयं अत्ता इमस्मिं निब्बानेति ¶ मञ्ञन्तो निब्बानस्मिं मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव ¶ पनस्स अत्तनि सिनेहं तब्बत्थुकञ्च मानं उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. एस नयो निब्बानतो मञ्ञनायपि. तत्रपि हि निब्बानतो अञ्ञं अत्तानं गहेत्वा ‘‘इदं निब्बानं, अयं अत्ता, सो खो पन मे अयं अत्ता इतो निब्बानतो अञ्ञो’’ति मञ्ञन्तो निब्बानतो मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स अत्तनि सिनेहं तब्बत्थुकञ्च मानं उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. ‘‘अहो सुखं मम निब्बान’’न्ति मञ्ञन्तो पन निब्बानं मेति मञ्ञतीति वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयमेव. अयं पनेत्थ अनुगीति –
यादिसो ¶ एस सक्कायो, तथा नं अविजानतो;
पुथुज्जनस्स सक्काये, जायन्ति सब्बमञ्ञना.
जेगुच्छो भिदुरो चायं, दुक्खो अपरिणायको;
तं पच्चनीकतो बालो, गण्हं गण्हाति मञ्ञनं.
सुभतो सुखतो चेव, सक्कायं अनुपस्सतो;
सलभस्सेव अग्गिम्हि, होति तण्हाय मञ्ञना.
निच्चसञ्ञं अधिट्ठाय, सम्पत्तिं तस्स पस्सतो;
गूथादी विय गूथस्मिं, होति मानेन मञ्ञना.
अत्ता अत्तनियो मेति, पस्सतो नं अबुद्धिनो;
आदासे विय बोन्धिस्स, दिट्ठिया होति मञ्ञना.
मञ्ञनाति च नामेतं, सुखुमं मारबन्धनं;
सिथिलं दुप्पमुञ्चञ्च, येन बद्धो पुथुज्जनो.
बहुं ¶ विप्फन्दमानोपि, सक्कायं नातिवत्तति;
समुस्सितं दळ्हत्थम्भं, साव गद्दुलबन्धनो.
स’सो सक्कायमलीनो, जातिया च जराय च;
रोगादीहि च दुक्खेहि, निच्चं हञ्ञति बाळ्हसो.
तं वो वदामि भद्दन्ते, सक्कायं अनुपस्सथ;
असाततो असुभतो, भेदतो च अनत्ततो.
एसो सभावो हेतस्स, पस्सं एवमिमं बुधो;
पहाय मञ्ञना सब्बा, सब्बदुक्खा पमुच्चतीति.
एकत्तवारादिवण्णना निट्ठिता.
पुथुज्जनवसेन ¶ चतुवीसतिपब्बा पठमनयकथा निट्ठिता.
सेक्खवारदुतियनयवण्णना
७. एवं ¶ भगवा पथवीआदीसु वत्थूसु सब्बसक्कायधम्ममूलभूतं पुथुज्जनस्स पवत्तिं दस्सेत्वा इदानि तेस्वेव वत्थूसु सेक्खस्स पवत्तिं दस्सेन्तो योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु सेक्खोतिआदिमाह. तत्थ योति उद्देसवचनं. सोति निद्देसवचनं. पिकारो सम्पिण्डनत्थो अयम्पि धम्मो अनियतोतिआदीसु विय. तेन च आरम्मणसभागेन पुग्गलं सम्पिण्डेति, नो पुग्गलसभागेन, हेट्ठतो हि पुग्गला दिट्ठिविपन्ना, इध दिट्ठिसम्पन्ना, न तेसं सभागता अत्थि. आरम्मणं पन हेट्ठा पुग्गलानम्पि तदेव, इमेसम्पि तदेवाति. तेन वुत्तं ‘‘आरम्मणसभागेन पुग्गलं सम्पिण्डेति नो पुग्गलसभागेना’’ति. योपि सोति इमिना पन सकलेन वचनेन इदानि वत्तब्बं सेक्खं दस्सेतीति वेदितब्बो. भिक्खवे, भिक्खूति इदं वुत्तनयमेव.
सेक्खोति ¶ केनट्ठेन सेक्खो? सेक्खधम्मप्पटिलाभतो सेक्खो. वुत्तञ्हेतं ‘‘कित्तावता नु खो, भन्ते, सेक्खो होतीति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सेक्खाय सम्मादिट्ठिया समन्नागतो होति…पे… सेक्खेन सम्मासमाधिना समन्नागतो होति. एत्तावता खो भिक्खु, सेक्खो होती’’ति (सं. नि. ५.१३). अपिच सिक्खतीतिपि सेक्खो. वुत्तञ्हेतं ‘‘सिक्खतीति खो भिक्खु तस्मा सेक्खोति वुच्चति. किञ्च सिक्खति? अधिसीलम्पि सिक्खति, अधिचित्तम्पि सिक्खति, अधिपञ्ञम्पि सिक्खति, सिक्खतीति खो भिक्खु तस्मा सेक्खोति वुच्चती’’ति (अ. नि. ३.८६).
योपि कल्याणपुथुज्जनो अनुलोमपटिपदाय परिपूरकारी सीलसम्पन्नो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो भोजने मत्तञ्ञू जागरियानुयोगमनुयुत्तो पुब्बरत्तापररत्तं बोधिपक्खियानं धम्मानं भावनानुयोगमनुयुत्तो विहरति – ‘‘अज्ज वा स्वे वा अञ्ञतरं सामञ्ञफलं अधिगमिस्सामी’’ति, सोपि वुच्चति सिक्खतीति सेक्खोति. इमस्मिं पनत्थे पटिवेधप्पत्तोव सेक्खो अधिप्पेतो, नो पुथुज्जनो.
अप्पत्तं मानसं एतेनाति अप्पत्तमानसो. मानसन्ति रागोपि चित्तम्पि अरहत्तम्पि. ‘‘अन्तलिक्खचरो पासो, य्वायं ¶ चरति मानसो’’ति (महाव. ३३; सं. नि. १.१५१) एत्थ हि रागो ¶ मानसं. ‘‘चित्तं मनो मानस’’न्ति (ध. स. ६५) एत्थ चित्तं. ‘‘अप्पत्तमानसो सेक्खो, कालं कयिरा जनेसुता’’ति (सं. नि. १.१५९) एत्थ अरहत्तं. इधापि अरहत्तमेव अधिप्पेतं. तेन अप्पत्तारहत्तोति वुत्तं होति.
अनुत्तरन्ति सेट्ठं, असदिसन्ति अत्थो. चतूहि योगेहि खेमं अननुयुत्तन्ति योगक्खेमं, अरहत्तमेव अधिप्पेतं. पत्थयमानोति द्वे पत्थना तण्हापत्थना च, छन्दपत्थना च. ‘‘पत्थयमानस्स हि पजप्पितानि, पवेधितं वापि पकप्पितेसू’’ति (सु. नि. ९०८) एत्थ तण्हापत्थना.
‘‘छिन्नं पापिमतो सोतं, विद्धस्तं विनळीकतं;
पामोज्जबहुला होथ, खेमं पत्तत्थ भिक्खवो’’ति. (म. नि. १.३५२) –
एत्थ ¶ कत्तुकम्यता कुसलच्छन्दपत्थना. अयमेव इधाधिप्पेता. तेन पत्थयमानोति तं योगक्खेमं पत्तुकामो अधिगन्तुकामो तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारोति वेदितब्बो. विहरतीति अञ्ञं इरियापथदुक्खं अञ्ञेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपरिपतन्तं कायं हरति. अथ वा ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चाति अधिमुच्चन्तो सद्धाय विहरती’’तिआदिनापि निद्देसनयेनेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. पथविं पथवितो अभिजानातीति पथविं पथवीभावेन अभिजानाति, न पुथुज्जनो विय सब्बाकारविपरीताय सञ्ञाय सञ्जानाति. अपिच खो अभिविसिट्ठेन ञाणेन जानाति, एवं पथवीति एतं पथवीभावं अधिमुच्चन्तो एव नं अनिच्चातिपि दुक्खातिपि अनत्तातिपि एवं अभिजानातीति वुत्तं होति. एवञ्च नं अभिञ्ञत्वा पथविं मा मञ्ञीति वुत्तं होति. मञ्ञतीति मञ्ञि. अयं पन मञ्ञी च न मञ्ञी च न वत्तब्बोति. एतस्मिञ्हि अत्थे इदं पदं निपातेत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं. को पनेत्थ अधिप्पायोति. वुच्चते, पुथुज्जनो ¶ ताव सब्बमञ्ञनानं अप्पहीनत्ता मञ्ञतीति वुत्तो. खीणासवो पहीनत्ता न मञ्ञतीति. सेक्खस्स पन दिट्ठिमञ्ञना पहीना, इतरा पन तनुभावं गता, तेन सो मञ्ञतीतिपि न वत्तब्बो पुथुज्जनो विय, न मञ्ञतीतिपि न वत्तब्बो खीणासवो वियाति.
परिञ्ञेय्यं तस्साति तस्स सेक्खस्स तं मञ्ञनावत्थु ओक्कन्तनियामत्ता सम्बोधिपरायणत्ता च तीहि परिञ्ञाहि परिञ्ञेय्यं, अपरिञ्ञेय्यञ्च अपरिञ्ञातञ्च ¶ न होति पुथुज्जनस्स विय, नोपि परिञ्ञातं खीणासवस्स विय. सेसं सब्बत्थ वुत्तनयमेव.
सेक्खवसेन दुतियनयकथा निट्ठिता.
खीणासववारततियादिनयवण्णना
८. एवं पथवीआदीसु वत्थूसु सेक्खस्स पवत्तिं दस्सेत्वा इदानि खीणासवस्स पवत्तिं दस्सेन्तो योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु अरहन्तिआदिमाह. तत्थ योपीति पि-सद्दो सम्पिण्डनत्थो. तेन इध उभयसभागतापि लब्भतीति दस्सेति. सेक्खो हि खीणासवेन अरियपुग्गलत्ता सभागो, तेन पुग्गलसभागता लब्भति, आरम्मणसभागता पन वुत्तनया एव. अरहन्ति आरककिलेसो, दूरकिलेसो पहीनकिलेसोति अत्थो. वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु अरहं होति? आरकास्स होन्ति पापका अकुसला धम्मा संकिलेसिका पोनोब्भविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरहं होती’’ति. (म. नि. १.४३४) खीणासवोति चत्तारो आसवा कामासवो…पे… अविज्जासवो, इमे चत्तारो आसवा अरहतो खीणा पहीना समुच्छिन्ना पटिप्पस्सद्धा, अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा, तेन वुच्चति खीणासवोति.
वुसितवाति गरुसंवासेपि अरियमग्गसंवासेपि दससु अरियवासेसुपि वसि परिवसि वुत्थो परिवुत्थो, सो वुत्थवासो चिण्णचरणोति वुसितवा कतकरणीयोति पुथुज्जनकल्याणकं उपादाय सत्त सेक्खा चतूहि मग्गेहि करणीयं करोन्ति नाम, खीणासवस्स सब्बकरणीयानि कतानि परियोसितानि, नत्थि तस्स उत्तरि करणीयं दुक्खक्खयाधिगमायाति कतकरणीयो. वुत्तम्पि हेतं –
‘‘तस्स ¶ सम्मा विमुत्तस्स, सन्तचित्तस्स भिक्खुनो;
कतस्स पटिचयो नत्थि, करणीयं न विज्जती’’ति. (थेरगा. ६४२);
ओहितभारोति तयो भारा खन्धभारो किलेसभारो अभिसङ्खारभारोति, तस्सिमे तयो भारा ओहिता ओरोपिता निक्खित्ता ¶ पातिता, तेन वुच्चति ओहितभारोति. अनुप्पत्तसदत्थोति अनुप्पत्तो सदत्थं, सकत्थन्ति वुत्तं होति. ककारस्सायं दकारो कतो, सदत्थोति च अरहत्तं वेदितब्बं. तञ्हि अत्तुपनिबन्धनट्ठेन अत्तानं अविजहनट्ठेन अत्तनो परमत्थट्ठेन च अत्तनो अत्थो सकत्थोति वुच्चति.
परिक्खीणभवसंयोजनोति भवसंयोजनानीति दस संयोजनानि कामरागसंयोजनं पटिघमानदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासभवरागइस्सामच्छरियसंयोजनं अविज्जासंयोजनं. इमानि हि सत्ते भवेसु संयोजेन्ति उपनिबन्धन्ति, भवं वा भवेन संयोजेन्ति, तस्मा ‘‘भवसंयोजनानी’’ति वुच्चन्ति. इमानि भवसंयोजनानि अरहतो परिक्खीणानि पहीनानि ञाणग्गिना दड्ढानि, तेन वुच्चति ‘‘परिक्खीणभवसंयोजनो’’ति. सम्मदञ्ञा विमुत्तोति एत्थ सम्मदञ्ञाति सम्मा अञ्ञाय. किं वुत्तं होति – खन्धानं खन्धट्ठं, आयतनानं आयतनट्ठं, धातूनं ¶ धातुट्ठं, दुक्खस्स पीळनट्ठं, समुदयस्स पभवट्ठं, निरोधस्स सन्तट्ठं, मग्गस्स दस्सनट्ठं, सब्बे सङ्खारा अनिच्चाति एवमादिं वा भेदं सम्मा यथाभूतं अञ्ञाय जानित्वा तीरयित्वा तुलयित्वा विभावेत्वा विभूतं कत्वाति.
विमुत्तोति द्वे विमुत्तियो चित्तस्स च विमुत्ति निब्बानञ्च. अरहा सब्बकिलेसेहि विमुत्तचित्तत्ता चित्तविमुत्तियापि विमुत्तो. निब्बानं अधिमुत्तत्ता निब्बानेपि विमुत्तो. तेन वुच्चति ‘‘सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति. परिञ्ञातं तस्साति तस्स अरहतो तं मञ्ञनावत्थु तीहि परिञ्ञाहि परिञ्ञातं. तस्मा सो तं वत्थुं न मञ्ञति, तं वा मञ्ञनं न मञ्ञतीति वुत्तं होति, सेसं वुत्तनयमेव.
निब्बानवारे ¶ पन खया रागस्सातिआदयो तयो वारा वुत्ता. ते पथवीवारादीसुपि वित्थारेतब्बा. अयञ्च परिञ्ञातवारो निब्बानवारेपि वित्थारेतब्बो. वित्थारेन्तेन च परिञ्ञातं तस्साति सब्बपदेहि योजेत्वा पुन खया रागस्स वीतरागत्ताति योजेतब्बं. एस नयो इतरेसु. देसना पन एकत्थ वुत्तं सब्बत्थ वुत्तमेव होतीति संखित्ता.
खया रागस्स वीतरागत्ताति एत्थ च यस्मा बाहिरको कामेसु वीतरागो, न खया रागस्स वीतरागो. अरहा पन खया येव, तस्मा वुत्तं ¶ ‘‘खया रागस्स वीतरागत्ता’’ति. एस नयो दोसमोहेसुपि. यथा च ‘‘परिञ्ञातं तस्साति वदामी’’ति वुत्तेपि परिञ्ञातत्ता सो तं वत्थुं तं वा मञ्ञनं न मञ्ञतीति अत्थो होति, एवमिधापि वीतरागत्ता सो तं वत्थुं तं वा मञ्ञनं न मञ्ञतीति दट्ठब्बो.
एत्थ च परिञ्ञातं तस्साति अयं वारो मग्गभावनापारिपूरिदस्सनत्थं वुत्तो. इतरे पन फलसच्छिकिरियापारिपूरिदस्सनत्थन्ति वेदितब्बा. द्वीहि वा कारणेहि अरहा न मञ्ञति वत्थुस्स च परिञ्ञातत्ता अकुसलमूलानञ्च समुच्छिन्नत्ता. तेनस्स परिञ्ञातवारेन वत्थुनो वत्थुपरिञ्ञं दीपेति, इतरेहि अकुसलमूलसमुच्छेदन्ति. तत्थ पच्छिमेसु तीसु वारेसु अयं विसेसो वेदितब्बो, तीसु हि वारेसु रागे आदीनवं दिस्वा दुक्खानुपस्सी विहरन्तो अप्पणिहितविमोक्खेन विमुत्तो खया रागस्स वीतरागो होति. दोसे आदीनवं दिस्वा अनिच्चानुपस्सी ¶ विहरन्तो अनिमित्तविमोक्खेन विमुत्तो खया दोसस्स वीतदोसो होति. मोहे आदीनवं दिस्वा अनत्तानुपस्सी विहरन्तो सुञ्ञतविमोक्खेन विमुत्तो खया मोहस्स वीतमोहो होतीति.
एवं सन्ते न एको तीहि विमोक्खेहि विमुच्चतीति द्वे वारा न वत्तब्बा सियुन्ति चे, तं न. कस्मा? अनियमितत्ता. अनियमेन हि वुत्तं ‘‘योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु अरह’’न्ति. न पन वुत्तं अप्पणिहितविमोक्खेन वा विमुत्तो, इतरेन वाति, तस्मा यं अरहतो युज्जति, तं सब्बं वत्तब्बमेवाति.
अविसेसेन वा यो कोचि अरहा समानेपि रागादिक्खये विपरिणामदुक्खस्स परिञ्ञातत्ता खया रागस्स वीतरागोति वुच्चति, दुक्खदुक्खस्स परिञ्ञातत्ता खया दोसस्स वीतदोसोति. सङ्खारदुक्खस्स परिञ्ञातत्ता खया मोहस्स वीतमोहोति. इट्ठारम्मणस्स वा परिञ्ञातत्ता खया रागस्स वीतरागो. अनिट्ठारम्मणस्स परिञ्ञातत्ता खया दोसस्स वीतदोसो. मज्झत्तारम्मणस्स परिञ्ञातत्ता ¶ खया मोहस्स वीतमोहो. सुखाय वा वेदनाय रागानुसयस्स समुच्छिन्नत्ता खया रागस्स वीतरागो, इतरासु पटिघमोहानुसयानं समुच्छिन्नत्ता ¶ वीतदोसो वीतमोहो चाति. तस्मा तं विसेसं दस्सेन्तो आह ‘‘खया रागस्स वीतरागत्ता…पे… वीतमोहत्ता’’ति.
खीणासववसेन ततियचतुत्थपञ्चमछट्ठनयकथा निट्ठिता.
तथागतवारसत्तमनयवण्णना
१२. एवं पथवीआदीसु वत्थूसु खीणासवस्स पवत्तिं दस्सेत्वा इदानि अत्तनो पवत्तिं दस्सेन्तो तथागतोपि, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ तथागतोति अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतोति वुच्चति – तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो, तथदस्सिताय तथागतो, तथावादिताय तथागतो, तथाकारिताय तथागतो, अभिभवनट्ठेन तथागतोति.
कथं ¶ भगवा तथा आगतोति तथागतो? यथा सब्बलोकहिताय उस्सुक्कमापन्ना पुरिमका सम्मासम्बुद्धा आगता, यथा विपस्सी भगवा आगतो, यथा सिखी भगवा, यथा वेस्सभू भगवा, यथा ककुसन्धो भगवा, यथा कोणागमनो भगवा, यथा कस्सपो भगवा आगतोति. किं वुत्तं होति? येन अभिनीहारेन एते भगवन्तो आगता, तेनेव अम्हाकम्पि भगवा आगतो.
अथ वा यथा विपस्सी भगवा…पे… यथा कस्सपो भगवा दानपारमिं पूरेत्वा, सीलनेक्खम्मपञ्ञावीरियखन्तिसच्चअधिट्ठानमेत्ताउपेक्खापारमिं पूरेत्वा, इमा दस पारमियो, दस उपपारमियो, दस परमत्थपारमियोति, समतिंस पारमियो पूरेत्वा, अङ्गपरिच्चागं नयनधनरज्जपुत्तदारपरिच्चागन्ति इमे पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजित्वा पुब्बयोगपुब्बचरियधम्मक्खानञातत्थचरियादयो पूरेत्वा, बुद्धिचरियाय कोटिं पत्वा आगतो, तथा अम्हाकम्पि भगवा आगतो.
यथा च विपस्सी भगवा…पे… यथा कस्सपो भगवा चत्तारो सतिपट्ठाने सम्मप्पधाने इद्धिपादे पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेत्वा ब्रूहेत्वा आगतो, तथा अम्हाकं ¶ भगवापि आगतोति तथागतो.
यथेव ¶ लोकम्हि विपस्सिआदयो,
सब्बञ्ञुभावं मुनयो इधागता;
तथा अयं सक्यमुनीपि आगतो,
तथागतो वुच्चति तेन चक्खुमाति.
एवं तथा आगतोति तथागतो.
कथं तथा गतोति तथागतो. यथा सम्पतिजातो विपस्सी भगवा गतो…पे… कस्सपो भगवा गतो. कथञ्च सो गतोति, सो हि सम्पतिजातोव समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठाय उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गतो. यथाह – सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो समेहि ¶ पादेहि पथवियं पतिट्ठहित्वा उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गच्छति सेतम्हि छत्ते अनुधारीयमाने, सब्बा च दिसा अनुविलोकेति, आसभिञ्च वाचं भासति ‘‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठोहमस्मि लोकस्स, सेट्ठोहमस्मि लोकस्स, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति (म. नि. ३.२०७).
तञ्चस्स गमनं तथं अहोसि अवितथं अनेकेसं विसेसाधिगमानं पुब्बनिमित्तभावेन. यञ्हि सो सम्पतिजातोव समेहि पादेहि पतिट्ठहि, इदमस्स चतुरिद्धिपादपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं. उत्तराभिमुखभावो पन सब्बलोकुत्तरभावस्स पुब्बनिमित्तं. सत्तपदवीतिहारो सत्तबोज्झङ्गरतनपटिलाभस्स. ‘‘सुवण्णदण्डा वीतिपतन्ति चामरा’’ति (सु. नि. ६९३) एत्थ वुत्तो चामरुक्खेपो सब्बतित्थियनिम्मथनस्स. सेतच्छत्तधारणं अरहत्तविमुत्तिवरविमलसेतच्छत्तपटिलाभस्स. सब्बदिसानुविलोकनं सब्बञ्ञुतानावरणञाणपटिलाभस्स. आसभीवाचाभासनं अप्पटिवत्तियवरधम्मचक्कप्पवत्तनस्स पुब्बनिमित्तं. तथा अयं भगवापि गतो. तञ्चस्स गमनं तथं अहोसि अवितथं तेसञ्ञेव विसेसाधिगमानं पुब्बनिमित्तभावेन. तेनाहु पोराणा –
‘‘मुहुत्तजातोव गवम्पती यथा,
समेहि पादेहि फुसी वसुन्धरं;
सो विक्कमी सत्त पदानि गोतमो,
सेतञ्च छत्तं अनुधारयुं मरू.
गन्त्वान ¶ ¶ सो सत्त पदानि गोतमो,
दिसा विलोकेसि समा समन्ततो;
अट्ठङ्गुपेतं गिरमब्भुदीरयी,
सीहो यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो’’ति. –
एवं तथा गतोति तथागतो.
अथ ¶ वा यथा विपस्सी भगवा…पे… यथा कस्सपो भगवा, अयम्पि भगवा तथेव नेक्खम्मेन कामच्छन्दं पहाय गतो. अब्यापादेन ब्यापादं, आलोकसञ्ञाय थिनमिद्धं, अविक्खेपेन उद्धच्चकुक्कुच्चं, धम्मववत्थानेन विचिकिच्छं पहाय, ञाणेन अविज्जं पदालेत्वा, पामोज्जेन अरतिं विनोदेत्वा, पठमज्झानेन नीवरणकवाटं उग्घाटेत्वा, दुतियज्झानेन वितक्कविचारधूमं वूपसमेत्वा, ततियज्झानेन पीतिं विराजेत्वा, चतुत्थज्झानेन सुखदुक्खं पहाय, आकासानञ्चायतनसमापत्तिया रूपसञ्ञापटिघसञ्ञानानत्तसञ्ञायो समतिक्कमित्वा, विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिया आकासानञ्चायतनसञ्ञं, आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्तिया विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञं, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिया आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञं समतिक्कमित्वा गतो.
अनिच्चानुपस्सनाय निच्चसञ्ञं पहाय, दुक्खानुपस्सनाय सुखसञ्ञं, अनत्तानुपस्सनाय अत्तसञ्ञं, निब्बिदानुपस्सनाय नन्दिं, विरागानुपस्सनाय रागं, निरोधानुपस्सनाय समुदयं, पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय आदानं, खयानुपस्सनाय घनसञ्ञं, वयानुपस्सनाय आयूहनं, विपरिणामानुपस्सनाय धुवसञ्ञं, अनिमित्तानुपस्सनाय निमित्तं, अप्पणिहितानुपस्सनाय पणिधिं, सुञ्ञतानुपस्सनाय अभिनिवेसं, अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय सारादानाभिनिवेसं, यथाभूतञाणदस्सनेन सम्मोहाभिनिवेसं, आदीनवानुपस्सनाय आलयाभिनिवेसं, पटिसङ्खानुपस्सनाय अप्पटिसङ्खं, विवट्टानुपस्सनाय संयोगाभिनिवेसं, सोतापत्तिमग्गेन दिट्ठेकट्ठे किलेसे भञ्जित्वा, सकदागामिमग्गेन ओळारिके किलेसे पहाय, अनागामिमग्गेन अणुसहगते किलेसे समुग्घाटेत्वा, अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसे समुच्छिन्दित्वा गतो. एवम्पि तथा गतोति तथागतो.
कथं ¶ तथलक्खणं आगतोति तथागतो. पथवीधातुया कक्खळत्तलक्खणं तथं अवितथं. आपोधातुया पग्घरणलक्खणं. तेजोधातुया उण्हत्तलक्खणं. वायोधातुया वित्थम्भनलक्खणं. आकासधातुया असम्फुट्ठलक्खणं ¶ . विञ्ञाणधातुया विजाननलक्खणं.
रूपस्स रुप्पनलक्खणं. वेदनाय वेदयितलक्खणं. सञ्ञाय सञ्जाननलक्खणं. सङ्खारानं अभिसङ्खरणलक्खणं. विञ्ञाणस्स विजाननलक्खणं.
वितक्कस्स ¶ अभिनिरोपनलक्खणं. विचारस्स अनुमज्जनलक्खणं. पीतिया फरणलक्खणं. सुखस्स सातलक्खणं. चित्तेकग्गताय अविक्खेपलक्खणं. फस्सस्स फुसनलक्खणं.
सद्धिन्द्रियस्स अधिमोक्खलक्खणं. वीरियिन्द्रियस्स पग्गहणलक्खणं. सतिन्द्रियस्स उपट्ठानलक्खणं. समाधिन्द्रियस्स अविक्खेपलक्खणं. पञ्ञिन्द्रियस्स पजाननलक्खणं.
सद्धाबलस्स अस्सद्धिये अकम्पियलक्खणं. वीरियबलस्स कोसज्जे. सतिबलस्स मुट्ठसच्चे. समाधिबलस्स उद्धच्चे. पञ्ञाबलस्स अविज्जाय अकम्पियलक्खणं.
सतिसम्बोज्झङ्गस्स उपट्ठानलक्खणं. धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स पविचयलक्खणं. वीरियसम्बोज्झङ्गस्स पग्गहणलक्खणं. पीतिसम्बोज्झङ्गस्स फरणलक्खणं. पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उपसमलक्खणं. समाधिसम्बोज्झङ्गस्स अविक्खेपलक्खणं. उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स पटिसङ्खानलक्खणं.
सम्मादिट्ठिया दस्सनलक्खणं. सम्मासङ्कप्पस्स अभिनिरोपनलक्खणं. सम्मावाचाय परिग्गाहलक्खणं. सम्माकम्मन्तस्स समुट्ठानलक्खणं. सम्माआजीवस्स वोदानलक्खणं. सम्मावायामस्स पग्गहणलक्खणं. सम्मासतिया उपट्ठानलक्खणं. सम्मासमाधिस्स अविक्खेपलक्खणं.
अविज्जाय अञ्ञाणलक्खणं. सङ्खारानं चेतनालक्खणं. विञ्ञाणस्स विजाननलक्खणं. नामस्स नमनलक्खणं. रूपस्स रुप्पनलक्खणं. सळायतनस्स आयतनलक्खणं. फस्सस्स फुसनलक्खणं. वेदनाय वेदयितलक्खणं. तण्हाय हेतुलक्खणं. उपादानस्स गहणलक्खणं. भवस्स आयूहनलक्खणं. जातिया निब्बत्तिलक्खणं. जराय जीरणलक्खणं. मरणस्स चुतिलक्खणं.
धातूनं ¶ सुञ्ञतालक्खणं. आयतनानं आयतनलक्खणं. सतिपट्ठानानं उपट्ठानलक्खणं. सम्मप्पधानानं पदहनलक्खणं. इद्धिपादानं इज्झनलक्खणं. इन्द्रियानं अधिपतिलक्खणं. बलानं अकम्पियलक्खणं. बोज्झङ्गानं निय्यानलक्खणं. मग्गस्स हेतुलक्खणं.
सच्चानं ¶ तथलक्खणं. समथस्स अविक्खेपलक्खणं. विपस्सनाय अनुपस्सनालक्खणं. समथविपस्सनानं एकरसलक्खणं. युगनन्धानं ¶ अनतिवत्तनलक्खणं.
सीलविसुद्धिया संवरलक्खणं. चित्तविसुद्धिया अविक्खेपलक्खणं. दिट्ठिविसुद्धिया दस्सनलक्खणं.
खयेञाणस्स समुच्छेदलक्खणं. अनुप्पादे ञाणस्स पस्सद्धिलक्खणं. छन्दस्स मूललक्खणं. मनसिकारस्स समुट्ठानलक्खणं. फस्सस्स समोधानलक्खणं. वेदनाय समोसरणलक्खणं. समाधिस्स पमुखलक्खणं. सतिया आधिपतेय्यलक्खणं. पञ्ञाय ततुत्तरिलक्खणं. विमुत्तिया सारलक्खणं. अमतोगधस्स निब्बानस्स परियोसानलक्खणं तथं अवितथं. एवं तथलक्खणं ञाणगतिया आगतो अविरज्झित्वा पत्तो अनुप्पत्तोति तथागतो, एवं तथलक्खणं आगतोति तथागतो.
कथं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो? तथधम्मा नाम चत्तारि अरियसच्चानि. यथाह ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि. कतमानि चत्तारि, इदं दुक्खन्ति, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेत’’न्ति (सं. नि. ५.१०५०) वित्थारो. तानि च भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मा तथानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतोति वुच्चति. अभिसम्बुद्धत्थो हि एत्थ गतसद्दो. अपिच जरामरणस्स जातिपच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो…पे… सङ्खारानं अविज्जापच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो. तथा अविज्जाय सङ्खारानं पच्चयट्ठो. सङ्खारानं विञ्ञाणस्स पच्चयट्ठो…पे… जातिया जरामरणस्स पच्चयट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो. तं सब्बं भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मापि तथानं धम्मानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतोति ¶ वुच्चति. एवं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो.
कथं तथदस्सिताय तथागतो? भगवा यं सदेवके लोके…पे… सदेवमनुस्साय अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं चक्खुद्वारे आपाथं आगच्छन्तं रूपारम्मणं नाम अत्थि. तं सब्बाकारतो जानाति, पस्सति. एवं जानता पस्सता च तेन तं इट्ठानिट्ठादिवसेन ¶ वा दिट्ठसुतमुतविञ्ञातेसु लब्भमानकपदवसेन वा ‘‘कतमं तं रूपं रूपायतनं, यं रूपं चतुन्नं महाभूतानं ¶ उपादाय वण्णनिभा सनिदस्सनं सप्पटिघं नीलं पीतक’’न्ति (ध. स. ६१६) आदिना नयेन अनेकेहि नामेहि तेरसहि वारेहि द्वेपञ्ञासाय नयेहि विभज्जमानं तथमेव होति, वितथं नत्थि. एस नयो सोतद्वारादीसुपि आपाथमागच्छन्तेसु सद्दादीसु. वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘यं, भिक्खवे, सदेवकस्स लोकस्स…पे… सदेवमनुस्साय दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं पत्तं परियेसितं अनुविचरितं मनसा, तमहं जानामि, …तमहं अभिञ्ञासिं, तं तथागतस्स विदितं, तं तथागतो न उपट्ठासी’’ति (अ. नि. ४.२४). एवं तथदस्सिताय तथागतो. तत्थ तथदस्सीअत्थे तथागतोति पदसम्भवो वेदितब्बो.
कथं तथावादिताय तथागतो? यं रत्तिं भगवा बोधिमण्डे अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो तिण्णं मारानं मत्थकं मद्दित्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, यञ्च रत्तिं यमकसालानमन्तरे अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि, एत्थन्तरे पञ्चचत्तालीसवस्सपरिमाणे काले पठमबोधियापि मज्झिमबोधियापि पच्छिमबोधियापि यं भगवता भासितं सुत्तं गेय्यं…पे… वेदल्लं, तं सब्बं अत्थतो च ब्यञ्जनतो च अनुपवज्जं अनूनमनधिकं सब्बाकारपरिपुण्णं रागमदनिम्मदनं दोसमोहमदनिम्मदनं, नत्थि तत्थ वालग्गमत्तम्पि पक्खलितं, सब्बं तं एकमुद्दिकाय लञ्छितं विय, एकनाळिया मितं विय, एकतुलाय तुलितं विय च तथमेव होति अवितथं. तेनाह – ‘‘यञ्च, चुन्द, रत्तिं तथागतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झति, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायति, यं एतस्मिं अन्तरे भासति लपति निद्दिसति, सब्बं तं तथेव होति नो अञ्ञथा. तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति (अ. नि. ४.२३). गदअत्थो ¶ हि एत्थ गतसद्दो. एवं तथावादिताय तथागतो. अपिच आगदनं आगदो, वचनन्ति अत्थो. तथो अविपरीतो आगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति एवमेतस्मिं अत्थे पदसिद्धि वेदितब्बा.
कथं ¶ तथाकारिताय तथागतो? भगवतो हि वाचाय कायो अनुलोमेति, कायस्सपि वाचा. तस्मा यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी च होति. एवंभूतस्स चस्स यथा वाचा ¶ , कायोपि तथागतो पवत्तोति अत्थो. यथा च कायो, वाचापि तथा गता पवत्ताति तथागतो. तेनाह ‘‘यथावादी, भिक्खवे, तथागतो तथाकारी, यथाकारी तथावादी. इति यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी, तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति (अ. नि. ४.२३). एवं तथाकारिताय तथागतो.
कथं अभिभवनट्ठेन तथागतो? उपरि भवग्गं हेट्ठा अविचिं परियन्तं कत्वा तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसु सब्बसत्ते अभिभवति, सीलेनपि समाधिनापि पञ्ञायपि विमुत्तियापि विमुत्तिञाणदस्सनेनपि, न तस्स तुला वा पमाणं वा अत्थि, अतुलो अप्पमेय्यो अनुत्तरो राजराजो देवदेवो सक्कानं अतिसक्को ब्रह्मानं अतिब्रह्मा. तेनाह ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे… सदेवमनुस्साय तथागतो अभिभू अनभिभूतो अञ्ञदत्थु दसो वसवत्ती. तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति.
तत्रेवं पदसिद्धि वेदितब्बा, अगदो विय अगदो. को पनेस? देसनाविलासमयो चेव पुञ्ञुस्सयो च. तेन हेस महानुभावो भिसक्को दिब्बागदेन सप्पे विय सब्बपरप्पवादिनो सदेवकञ्च लोकं अभिभवति, इति सब्बलोकाभिभवने तथो अविपरीतो देसनाविलासमयो चेव पुञ्ञस्सयो च अगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति वेदितब्बो. एवं अभिभवनट्ठेन तथागतो.
अपिच तथाय गतोतिपि तथागतो, तथं गतोतिपि तथागतो. गतोति अवगतो, अतीतो, पत्तो, पटिपन्नोति अत्थो. तत्थ ¶ सकलं लोकं तीरणपरिञ्ञाय तथाय गतो अवगतोति तथागतो. लोकसमुदयं पहानपरिञ्ञाय तथाय गतो अतीतोति तथागतो. लोकनिरोधं सच्छिकिरियाय तथाय गतो पत्तोति तथागतो. लोकनिरोधगामिनिं पटिपदं तथं गतो पटिपन्नोति तथागतो. तेन यं वुत्तं भगवता ‘‘लोको, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकस्मा तथागतो विसंयुत्तो. लोकसमुदयो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकसमुदयो तथागतस्स ¶ पहीनो. लोकनिरोधो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकनिरोधो तथागतस्स सच्छिकतो. लोकनिरोधगामिनी पटिपदा, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धा, लोकनिरोधगामिनी पटिपदा तथागतस्स भाविता. यं, भिक्खवे, सदेवकस्स ¶ लोकस्स…पे… सब्बं तं तथागतेन अभिसम्बुद्धं, तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति (अ. नि. ४.२३). तस्स एवम्पि अत्थो वेदितब्बो. इदम्पि च तथागतस्स तथागतभावदीपने मुखमत्तमेव. सब्बाकारेन पन तथागतोव तथागतस्स तथागतभावं वण्णेय्य.
अरहं सम्मासम्बुद्धोति पदद्वये पन आरकत्ता अरीनं, अरानञ्च हतत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावाति इमेहि ताव कारणेहि अरहन्ति वेदितब्बो.
सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता पन सम्मासम्बुद्धोति. अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारतो पनेतं पदद्वयं विसुद्धिमग्गे बुद्धानुस्सतिवण्णनायं पकासितं.
परिञ्ञातन्तं तथागतस्साति एत्थ पन तं मञ्ञनावत्थु परिञ्ञातं तथागतस्सातिपि अत्थो वेदितब्बो. परिञ्ञातन्तं नाम परिञ्ञातपारं परिञ्ञातावसानं अनवसेसतो परिञ्ञातन्ति वुत्तं होति. बुद्धानञ्हि सावकेहि सद्धिं किञ्चापि तेन तेन मग्गेन किलेसप्पहाने विसेसो नत्थि, परिञ्ञाय पन अत्थि. सावका हि चतुन्नं धातूनं एकदेसमेव सम्मसित्वा निब्बानं पापुणन्ति. बुद्धानं पन अणुप्पमाणम्पि सङ्खारगतं ञाणेन अदिट्ठमतुलितमतीरितमसच्छिकतं नत्थि.
तथागतवारसत्तमनयवण्णना निट्ठिता.
तथागतवारअट्ठमनयवण्णना
१३. नन्दी ¶ दुक्खस्स मूलन्तिआदीसु च नन्दीति पुरिमतण्हा. दुक्खन्ति पञ्चक्खन्धा. मूलन्तिआदि. इति विदित्वाति तं पुरिमभवनन्दिं ‘‘इमस्स दुक्खस्स मूल’’न्ति एवं जानित्वा. भवाति कम्मभवतो. जातीति विपाकक्खन्धा. ते हि यस्मा जायन्ति, तस्मा ‘‘जाती’’ति वुत्ता. जातिसीसेन वा अयं देसना. एतम्पि ‘‘इति विदित्वा’’ति इमिना योजेतब्बं. अयञ्हि एत्थ अत्थो ‘‘कम्मभवतो उपपत्तिभवो होतीति एवञ्च जानित्वा’’ति. भूतस्साति ¶ सत्तस्स. जरामरणन्ति जरा च ¶ मरणञ्च. इदं वुत्तं होति – तेन उपपत्तिभवेन भूतस्स सत्तस्स खन्धानं जरामरणं होतीति एवञ्च जानित्वाति.
एत्तावता यं बोधिरुक्खमूले अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो सम्मसित्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो, तस्स पटिच्चसमुप्पादस्स पटिवेधा मञ्ञनानं अभावकारणं दस्सेन्तो चतुसङ्खेपं तिसन्धिं तियद्धं वीसताकारं तमेव पटिच्चसमुप्पादं दस्सेति.
कथं पन एत्तावता एस सब्बो दस्सितो होतीति. एत्थ हि नन्दीति अयं एको सङ्खेपो. दुक्खस्साति वचनतो दुक्खं दुतियो, भवा जातीति वचनतो भवो ततियो, जातिजरामरणं चतुत्थो. एवं ताव चत्तारो सङ्खेपा वेदितब्बा, कोट्ठासाति अत्थो. तण्हादुक्खानं पन अन्तरं एको सन्धि, दुक्खस्स च भवस्स च अन्तरं दुतियो, भवस्स च जातिया च अन्तरं ततियो. एवं चतुन्नं अङ्गुलीनं अन्तरसदिसा चतुसङ्खेपन्तरा तयो सन्धी वेदितब्बा.
तत्थ नन्दीति अतीतो अद्धा, जातिजरामरणं अनागतो, दुक्खञ्च भवो च पच्चुप्पन्नोति एवं तयो अद्धा वेदितब्बा. अतीते पन पञ्चसु आकारेसु नन्दीवचनेन तण्हा एका आगता, ताय अनागतापि अविज्जासङ्खारउपादानभवा पच्चयलक्खणेन गहिताव होन्ति. जातिजरामरणवचनेन पन येसं खन्धानं तज्जातिजरामरणं, ते वुत्ता येवाति कत्वा आयतिं विञ्ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदना गहिताव होन्ति.
एवमेते ‘‘पुरिमकम्मभवस्मिं मोहो अविज्जा, आयूहना सङ्खारा, निकन्ति तण्हा, उपगमनं उपादानं, चेतना भवो इति इमे पञ्च धम्मा पुरिमकम्मभवस्मिं ¶ इध पटिसन्धिया पच्चया. इध पटिसन्धि विञ्ञाणं, ओक्कन्ति नामरूपं, पसादो आयतनं, फुट्ठो फस्सो, वेदयितं वेदना इति इमे पञ्च धम्मा इधूपपत्तिभवस्मिं पुरेकतस्स कम्मस्स पच्चया. इध परिपक्कत्ता आयतनानं मोहो अविज्जा, आयूहना सङ्खारा, निकन्ति तण्हा, उपगमनमुपादानं, चेतना भवो इति इमे पञ्च धम्मा इध कम्मभवस्मिं आयतिं पटिसन्धिया पच्चया. आयतिं पटिसन्धि विञ्ञाणं, ओक्कन्ति नामरूपं, पसादो आयतनं, फुट्ठो फस्सो ¶ , वेदयितं वेदना इति इमे पञ्च धम्मा आयतिं उपपत्तिभवस्मिं इध ¶ कतस्स कम्मस्स पच्चया’’ति एवं निद्दिट्ठलक्खणा वीसति आकारा इध वेदितब्बा. एवं ‘‘नन्दी दुक्खस्स मूलन्ति इति विदित्वा भवा जाति, भूतस्स जरामरण’’न्ति एत्तावता एस सब्बोपि चतुसङ्खेपो तिसन्धि तियद्धो वीसताकारो पटिच्चसमुप्पादो दस्सितो होतीति वेदितब्बो.
इदानि तस्मा तिह, भिक्खवे…पे… अभिसम्बुद्धोति वदामीति एत्थ अपुब्बपदवण्णनं कत्वा पदयोजनाय अत्थनिगमनं करिस्साम. तस्मा तिहाति तस्मा इच्चेव वुत्तं होति. तिकारहकारा हि निपाता. सब्बसोति अनवसेसवचनमेतं. तण्हानन्ति नन्दीति एवं वुत्तानं सब्बतण्हानं. खयाति लोकुत्तरमग्गेन अच्चन्तक्खया. विरागादीनि खयवेवचनानेव. या हि तण्हा खीणा, विरत्तापि ता भवन्ति निरुद्धापि चत्तापि पटिनिस्सट्ठापि. खयाति वा चतुमग्गकिच्चसाधारणमेतं. ततो पठममग्गेन विरागा, दुतियेन निरोधा, ततियेन चागा, चतुत्थेन पटिनिस्सग्गाति योजेतब्बं. याहि वा तण्हाहि पथविं पथवितो सञ्जानेय्य, तासं खया. याहि पथविं मञ्ञेय्य, तासं विरागा. याहि पथविया मञ्ञेय्य, तासं निरोधा. याहि पथवितो मञ्ञेय्य, तासं चागा. याहि पथविं मेति मञ्ञेय्य, तासं पटिनिस्सग्गा. याहि वा पथविं मञ्ञेय्य, तासं खया…पे… याहि पथविं अभिनन्देय्य, तासं पटिनिस्सग्गाति एवमेत्थ योजना कातब्बा, न किञ्चि विरुज्झति.
अनुत्तरन्ति उत्तरविरहितं सब्बसेट्ठं. सम्मासम्बोधिन्ति सम्मा सामञ्च बोधिं. अथ वा पसत्थं सुन्दरञ्च बोधिं. बोधीति रुक्खोपि मग्गोपि सब्बञ्ञुतञाणम्पि निब्बानम्पि. ‘‘बोधिरुक्खमूले पठमाभिसम्बुद्धो’’ति (महाव. १; उदा. १) च ‘‘अन्तरा ¶ च बोधिं अन्तरा च गय’’न्ति (महाव. ११; म. नि. १.२८५) च आगतट्ठानेहि रुक्खो बोधीति वुच्चति. ‘‘चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्ति (चूळनि. १२१) आगतट्ठाने मग्गो. ‘‘पप्पोति बोधिं वरभूरिमेधसो’’ति (दी. नि. ३.२१७) आगतट्ठाने सब्बञ्ञुतञाणं. ‘‘पत्वान बोधिं अमतं असङ्खत’’न्ति आगतट्ठाने निब्बानं. इध पन भगवतो अरहत्तमग्गञाणं अधिप्पेतं. अपरे सब्बञ्ञुतञाणन्तिपि वदन्ति.
सावकानं ¶ ¶ अरहत्तमग्गो अनुत्तरा बोधि होति न होतीति. न होति. कस्मा? असब्बगुणदायकत्ता. तेसञ्हि कस्सचि अरहत्तमग्गो अरहत्तफलमेव देति, कस्सचि तिस्सो विज्जा, कस्सचि छ अभिञ्ञा, कस्सचि चतस्सो पटिसम्भिदा, कस्सचि सावकपारमीञाणं. पच्चेकबुद्धानम्पि पच्चेकबोधिञाणमेव देति. बुद्धानं पन सब्बगुणसम्पत्तिं देति अभिसेको विय रञ्ञो सब्बलोकिस्सरियभावं. तस्मा अञ्ञस्स कस्सचिपि अनुत्तरा बोधि न होतीति.
अभिसम्बुद्धोति अभिञ्ञासि पटिविज्झि, पत्तो अधिगतोति वुत्तं होति. इति वदामीति इति वदामि आचिक्खामि देसेमि पञ्ञपेमि, पट्ठपेमि विवरामि विभजामि उत्तानीकरोमीति. तत्रायं योजना – तथागतोपि, भिक्खवे…पे… पथविं न मञ्ञति…पे… पथविं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु, नन्दी दुक्खस्स मूलं, भवा जाति, भूतस्स जरामरणन्ति इति विदित्वाति. तत्थ इति विदित्वाति इतिकारो कारणत्थो. तेन इमस्स पटिच्चसमुप्पादस्स विदितत्ता पटिविद्धत्ताति वुत्तं होति. किञ्च भिय्यो – यस्मा च एवमिमं पटिच्चसमुप्पादं विदित्वा तथागतस्स या नन्दीति वुत्ततण्हा सब्बप्पकारा, सा पहीना, तासञ्च तथागतो सब्बसो तण्हानं खया…पे… अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो. तस्मा पथविं न मञ्ञति…पे… पथविं नाभिनन्दतीति वदामीति एवं अभिसम्बुद्धत्ता न मञ्ञति नाभिनन्दतीति वदामीति वुत्तं होति.
अथ वा यस्मा ‘‘नन्दी दुक्खस्स मूल’’न्तिआदिना नयेन पटिच्चसमुप्पादं विदित्वा सब्बसो तण्हा खयं गता, तस्मा तिह, भिक्खवे, तथागतो सब्बसो तण्हानं खया…पे… अभिसम्बुद्धोति वदामि. सो एवं अभिसम्बुद्धत्ता ¶ पथविं न मञ्ञति…पे… नाभिनन्दतीति. यत्थ यत्थ हि यस्माति अवत्वा तस्माति वुच्चति, तत्थ तत्थ यस्माति आनेत्वा योजेतब्बं, अयं सासनयुत्ति. एस नयो सब्बत्थ.
इदमवोच भगवाति इदं निदानावसानतो पभुति याव अभिसम्बुद्धोति वदामीति सकलसुत्तन्तं भगवा परेसं पञ्ञाय अलब्भणेय्यपतिट्ठं परमगम्भीरं सब्बञ्ञुतञाणं दस्सेन्तो एकेन पुथुज्जनवारेन एकेन ¶ सेक्खवारेन चतूहि खीणासववारेहि द्वीहि तथागतवारेहीति अट्ठहि ¶ महावारेहि एकमेकस्मिञ्च वारे पथवीआदीहि चतुवीसतिया अन्तरवारेहि पटिमण्डेत्वा द्वेभाणवारपरिमाणाय तन्तिया अवोच.
एवं विचित्रनयदेसनाविलासयुत्तं पनेतं सुत्तं करविकरुदमञ्जुना कण्णसुखेन पण्डितजनहदयानं अमताभिसेकसदिसेन ब्रह्मस्सरेन भासमानस्सापि. न ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति ते पञ्चसता भिक्खू इदं भगवतो वचनं नानुमोदिंसु. कस्मा? अञ्ञाणकेन. ते किर इमस्स सुत्तस्स अत्थं न जानिंसु, तस्मा नाभिनन्दिंसु. तेसञ्हि तस्मिं समये एवं विचित्रनयदेसनाविलासयुत्तम्पि एतं सुत्तं घनपुथुलेन दुस्सपट्टेन मुखे बन्धं कत्वा पुरतो ठपितमनुञ्ञभोजनं विय अहोसि. ननु च भगवा अत्तना देसितं धम्मं परे ञापेतुं कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि पारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो. सो कस्मा यथा ते न जानन्ति, तथा देसेसीति. वुत्तमिदं इमस्स सुत्तस्स निक्खेपविचारणायं एव ‘‘मानभञ्जनत्थं सब्बधम्ममूलपरियायन्ति देसनं आरभी’’ति, तस्मा न यिध पुन वत्तब्बमत्थि, एवं मानभञ्जनत्थं देसितञ्च पनेतं सुत्तं सुत्वा ते भिक्खू तंयेव किर पथविं दिट्ठिगतिकोपि सञ्जानाति, सेक्खोपि अरहापि तथागतोपि सञ्जानाति. किन्नामिदं कथं नामिदन्ति चिन्तेन्ता पुब्बे मयं भगवता कथितं यंकिञ्चि खिप्पमेव जानाम, इदानि पनिमस्स मूलपरियायस्स अन्तं वा कोटिं वा न जानाम न पस्साम, अहो बुद्धा नाम अप्पमेय्या अतुलाति उद्धटदाठा विय सप्पा निम्मदा हुत्वा बुद्धुपट्ठानञ्च धम्मस्सवनञ्च सक्कच्चं आगमंसु.
तेन ¶ खो पन समयेन भिक्खू धम्मसभायं सन्निसिन्ना इमं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘अहो बुद्धानं आनुभावो, ते नाम ब्राह्मणपब्बजिता तथा मानमदमत्ता भगवता मूलपरियायदेसनाय निहतमाना कता’’ति, अयञ्चरहि तेसं भिक्खूनं अन्तराकथा विप्पकता. अथ ¶ भगवा गन्धकुटिया निक्खमित्वा तङ्खणानुरूपेन पाटिहारियेन धम्मसभायं पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदित्वा ते भिक्खू आह – ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति. ते तमत्थं भगवतो आरोचेसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि अहं इमे एवं मानपग्गहितसिरे विचरन्ते निहतमाने अकासि’’न्ति. ततो इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया इदं अतीतं आनेसि –
भूतपुब्बं ¶ , भिक्खवे, अञ्ञतरो दिसापामोक्खो ब्राह्मणो बाराणसियं पटिवसति तिण्णं वेदानं पारगू सनिघण्टुकेटुभानं साक्खरप्पभेदानं इतिहासपञ्चमानं पदको वेय्याकरणो लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनवयो, सो पञ्चमत्तानि माणवकसतानि मन्ते वाचेति. पण्डिता माणवका बहुञ्च गण्हन्ति लहुञ्च, सुट्ठु च उपधारेन्ति, गहितञ्च तेसं न विनस्सति. सोपि ब्राह्मणो आचरियमुट्ठिं अकत्वा घटे उदकं आसिञ्चन्तो विय सब्बम्पि सिप्पं उग्गण्हापेत्वा ते माणवके एतदवोच ‘‘एत्तकमिदं सिप्पं दिट्ठधम्मसम्परायहित’’न्ति. ते माणवका – ‘‘यं अम्हाकं आचरियो जानाति, मयम्पि तं जानाम, मयम्पि दानि आचरिया एवा’’ति मानं उप्पादेत्वा ततो पभुति आचरिये अगारवा निक्खित्तवत्ता विहरिंसु. आचरियो ञत्वा ‘‘करिस्सामि नेसं माननिग्गह’’न्ति चिन्तेसि. सो एकदिवसं उपट्ठानं आगन्त्वा वन्दित्वा निसिन्ने ते माणवके आह ‘‘ताता पञ्हं पुच्छिस्सामि, कच्चित्थ समत्था कथेतु’’न्ति. ते ‘‘पुच्छथ आचरिय, पुच्छथ आचरिया’’ति सहसाव आहंसु, यथा तं सुतमदमत्ता. आचरियो आह –
‘‘कालो घसति भूतानि, सब्बानेव सहत्तना;
यो च कालघसो भूतो, स भूतपचनिं पची’’ति. (जा. १.१०.१९०) –
विस्सज्जेथ ताता इमं पञ्हन्ति.
ते ¶ चिन्तेत्वा अजानमाना तुण्ही अहेसुं. आचरियो आह ‘‘अलं ताता गच्छथज्ज, स्वे कथेय्याथा’’ति उय्योजेसि. ते दसपि वीसतिपि सम्पिण्डिता हुत्वा न तस्स पञ्हस्स आदिं, न अन्तमद्दसंसु. आगन्त्वा आचरियस्स आरोचेसुं ‘‘न इमस्स पञ्हस्स अत्थं आजानामा’’ति. आचरियो तेसं निग्गहत्थाय इमं गाथमभासि –
‘‘बहूनि ¶ नरसीसानि, लोमसानि ब्रहानि च;
गीवासु पटिमुक्कानि, कोचिदेवेत्थ कण्णवा’’ति. (जा. १.१०.१९१) –
गाथायत्थो – बहूनि नरानं सीसानि दिस्सन्ति, सब्बानि च तानि लोमसानि सब्बानि च महन्तानि ¶ गीवायमेव च ठपितानि, न तालफलं विय हत्थेन गहितानि, नत्थि तेसं इमेहि धम्मेहि नानाकरणं. एत्थ पन कोचिदेव कण्णवाति अत्तानं सन्धायाह. कण्णवाति पञ्ञवा. कण्णच्छिद्दं पन न कस्सचि नत्थि, तं सुत्वा ते माणवका मङ्कुभूता पत्तक्खन्धा अधोमुखा अङ्गुलिया भूमिं विलिखन्ता तुण्ही अहेसुं.
अथ नेसं अहिरिकभावं पस्सित्वा आचरियो ‘‘उग्गण्हथ ताता पञ्ह’’न्ति पञ्हं विस्सज्जेसि. कालोति पुरेभत्तकालोपि पच्छाभत्तकालोपीति एवमादि. भूतानीति सत्ताधिवचनमेतं. कालो हि भूतानं न चम्ममंसादीनि खादति, अपिच खो नेसं आयुवण्णबलानि खेपेन्तो योब्बञ्ञं मद्दन्तो आरोग्यं विनासेन्तो घसति खादतीति वुच्चति. सब्बानेव सहत्तनाति एवं घसन्तो च न किञ्चि वज्जेति, सब्बानेव घसति. न केवलञ्च भूतानियेव, अपिच खो सहत्तना अत्तानम्पि घसति. पुरेभत्तकालो हि पच्छाभत्तकालं न पापुणाति. एस नयो पच्छाभत्तकालादीसु. यो च कालघसो भूतोति खीणासवस्सेतं अधिवचनं. सो हि आयतिं पटिसन्धिकालं खेपेत्वा खादित्वा ठितत्ता ‘‘कालघसो’’ति वुच्चति. स भूतपचनिं पचीति सो यायं तण्हा अपायेसु भूते पचति, तं ञाणग्गिना पचि दय्हि भस्ममकासि, तेन ‘‘भूतपचनिं पची’’ति वुच्चति. ‘‘पजनि’’न्तिपि पाठो. जनिकं निब्बत्तिकन्ति अत्थो.
अथ ते माणवका दीपसहस्सालोकेन विय रत्तिं समविसमं आचरियस्स विस्सज्जनेन पञ्हस्स अत्थं पाकटं दिस्वा ‘‘इदानि मयं यावजीवं गुरुवासं ¶ वसिस्साम, महन्ता एते आचरिया नाम, मयञ्हि बहुस्सुतमानं उप्पादेत्वा चतुप्पदिकगाथायपि अत्थं न जानामा’’ति निहतमाना पुब्बसदिसमेव आचरियस्स वत्तप्पटिपत्तिं कत्वा सग्गपरायणा अहेसुं.
अहं खो, भिक्खवे, तेन समयेन तेसं आचरियो अहोसिं, इमे भिक्खू माणवका. एवं पुब्बेपाहं इमे एवं मानपग्गहितसिरे ¶ विचरन्ते निहतमाने अकासिन्ति.
इमञ्च जातकं सुत्वा ते भिक्खू पुब्बेपि मयं मानेनेव उपहताति भिय्योसोमत्ताय निहतमाना हुत्वा अत्तनो उपकारककम्मट्ठानपरायणा अहेसुं.
ततो ¶ भगवा एकं समयं जनपदचारिकं चरन्तो वेसालिं पत्वा गोतमके चेतिये विहरन्तो इमेसं पञ्चसतानं भिक्खूनं ञाणपरिपाकं विदित्वा इमं गोतमकसुत्तं कथेसि –
‘‘अभिञ्ञायाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमि नो अनभिञ्ञाय, सनिदानाहं…पे… सप्पाटिहारियाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमि नो अप्पाटिहारियं. तस्स मय्हं, भिक्खवे, अभिञ्ञाय धम्मं देसयतो…पे… नो अप्पाटिहारियं. करणीयो ओवादो, करणीया अनुसासनी. अलञ्च पन वो, भिक्खवे, तुट्ठिया अलं अत्तमनताय अलं सोमनस्साय. सम्मासम्बुद्धो भगवा, स्वाक्खातो धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घोति. इदमवोच भगवा, इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने दससहस्सिलोकधातु अकम्पित्था’’ति (अ. नि. ३.१२६).
इदञ्च सुत्तं सुत्वा ते पञ्चसता भिक्खू तस्मिंयेवासने सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणिंसु, एवायं देसना एतस्मिं ठाने निट्ठमगमासीति.
तथागतवारअट्ठमनयवण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
मूलपरियायसुत्तवण्णना निट्ठिता.
२. सब्बासवसुत्तवण्णना
१४. एवं ¶ ¶ मे सुतं…पे… सावत्थियन्ति सब्बासवसुत्तं. तत्रायं अपुब्बपदवण्णना – सावत्थीति सवत्थस्स इसिनो निवासट्ठानभूता नगरी, यथा काकन्दी माकन्दी कोसम्बीति एवं ताव अक्खरचिन्तका. अट्ठकथाचरिया पन भणन्ति ‘‘यंकिञ्चि मनुस्सानं उपभोगपरिभोगं सब्बमेत्थ अत्थीति सावत्थी. सत्थसमायोगे च किं भण्डमत्थीति पुच्छिते सब्बमत्थी’’ति वचनमुपादाय सावत्थी.
‘‘सब्बदा सब्बूपकरणं, सावत्थियं समोहितं;
तस्मा सब्बमुपादाय, सावत्थीति पवुच्चति.
कोसलानं ¶ पुरं रम्मं, दस्सनेय्यं मनोरमं;
दसहि सद्देहि अविवित्तं, अन्नपानसमायुतं.
वुद्धिं वेपुल्लतं पत्तं, इद्धं फीतं मनोरमं;
अळकमन्दाव देवानं, सावत्थिपुरमुत्तम’’न्ति.
तस्सं सावत्थियं. जेतवनेति एत्थ अत्तनो पच्चत्थिकजनं जिनातीति जेतो, रञ्ञा वा अत्तनो पच्चत्थिकजने जिते जातोति जेतो, मङ्गलकम्यताय वा तस्स एवंनाममेव कतन्ति जेतो, जेतस्स वनं जेतवनं. तञ्हि जेतेन राजकुमारेन रोपितं संवद्धितं परिपालितं, सो च तस्स सामी अहोसि. तस्मा जेतवनन्ति वुच्चति, तस्मिं जेतवने. अनाथपिण्डिकस्स आरामेति एत्थ सुदत्तो नाम सो गहपति मातापितूहि कतनामवसेन. सब्बकामसमिद्धिताय पन विगतमलमच्छेरताय करुणादिगुणसमङ्गिताय च निच्चकालं अनाथानं पिण्डमदासि, तेन अनाथपिण्डिकोति सङ्खं गतो. आरमन्ति एत्थ पाणिनो विसेसेन वा पब्बजिताति आरामो, तस्स पुप्फफलादिसोभाय नातिदूरनच्चासन्नतादिपञ्चविधसेनासनङ्गसम्पत्तिया च ततो ततो आगम्म ¶ रमन्ति अभिरमन्ति अनुक्कण्ठिता हुत्वा निवसन्तीति अत्थो. वुत्तप्पकाराय वा सम्पत्तिया तत्थ तत्थ गतेपि अत्तनो अब्भन्तरंयेव आनेत्वा रमेतीति आरामो. सो हि अनाथपिण्डिकेन गहपतिना जेतस्स राजकुमारस्स हत्थतो अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि कोटिसन्थरेन कीणित्वा अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि सेनासनानि कारापेत्वा अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि विहारमहं निट्ठापेत्वा ¶ एवं चतुपञ्ञासहिरञ्ञकोटिपरिच्चागेन बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स निय्यादितो. तस्मा ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामो’’ति वुच्चति. तस्मिं अनाथपिण्डिकस्स आरामे.
एत्थ च ‘‘जेतवने’’ति वचनं पुरिमसामिपरिकित्तनं. ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामे’’ति पच्छिमसामिपरिकित्तनं. किमेतेसं परिकित्तने पयोजनन्ति. पुञ्ञकामानं दिट्ठानुगतिआपज्जनं. तत्र हि द्वारकोट्ठकपासादमापने भूमिविक्कयलद्धा अट्ठारस हिरञ्ञकोटियो अनेककोटिअग्घनका रुक्खा च जेतस्स परिच्चागो, चतुपञ्ञास ¶ कोटियो अनाथपिण्डिकस्स. इति तेसं परिकित्तनेन एवं पुञ्ञकामा पुञ्ञानि करोन्तीति दस्सेन्तो आयस्मा आनन्दो अञ्ञेपि पुञ्ञकामे तेसं दिट्ठानुगतिआपज्जने नियोजेति.
सब्बासवसंवरपरियायं वो, भिक्खवेति कस्मा इदं सुत्तमभासि? तेसं भिक्खूनं उपक्किलेसविसोधनं आदिं कत्वा आसवक्खयाय पटिपत्तिदस्सनत्थं. तत्थ सब्बासवसंवरपरियायन्ति सब्बेसं आसवानं संवरकारणं संवरभूतं कारणं, येन कारणेन ते संवरिता पिदहिता हुत्वा अनुप्पादनिरोधसङ्खातं खयं गच्छन्ति पहीयन्ति नप्पवत्तन्ति, तं कारणन्ति अत्थो. तत्थ आसवन्तीति आसवा, चक्खुतोपि…पे… मनतोपि सन्दन्ति पवत्तन्तीति वुत्तं होति. धम्मतो याव गोत्रभुं ओकासतो याव भवग्गं सवन्तीति वा आसवा, एते धम्मे एतञ्च ओकासं अन्तो करित्वा पवत्तन्तीति अत्थो. अन्तोकरणत्थो हि अयं आकारो. चिरपारिवासियट्ठेन मदिरादयो आसवा, आसवा वियातिपि आसवा. लोकस्मिञ्हि चिरपारिवासिका मदिरादयो आसवाति वुच्चन्ति. यदि च चिरपारिवासियट्ठेन आसवा, एतेयेव भवितुमरहन्ति. वुत्तञ्हेतं ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय, इतो पुब्बे अविज्जा नाहोसी’’तिआदि (अ. नि. १०.६१). आयतं वा संसारदुक्खं सवन्ति पसवन्तीतिपि आसवा. पुरिमानि चेत्थ निब्बचनानि यत्थ किलेसा आसवाति ¶ आगच्छन्ति, तत्थ युज्जन्ति, पच्छिमं कम्मेपि. न केवलञ्च कम्मकिलेसायेव आसवा, अपिच खो नानप्पकारका उप्पद्दवापि. सुत्तेसु हि ‘‘नाहं, चुन्द, दिट्ठधम्मिकानंयेव आसवानं संवराय धम्मं देसेमी’’ति (दी. नि. ३.१८२) एत्थ विवादमूलभूता किलेसा आसवाति आगता.
‘‘येन ¶ देवूपपत्यस्स, गन्धब्बो वा विहङ्गमो;
यक्खत्तं येन गच्छेय्यं, मनुस्सत्तञ्च अब्बजे;
ते मय्हं आसवा खीणा, विद्धस्ता विनळीकता’’ति. (अ. नि. ४.३६); –
एत्थ तेभूमकञ्च कम्मं अवसेसा च अकुसला धम्मा. ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति (पारा. ३९) एत्थ परूपवादविप्पटिसारवधबन्धादयो ¶ चेव अपायदुक्खभूता च नानप्पकारा उपद्दवा. ते पनेते आसवा यत्थ यथा आगता, तत्थ तथा वेदितब्बा.
एते हि विनये ताव ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय, सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति द्वेधा आगता. सळायतने ‘‘तयोमे आवुसो आसवा, कामासवो भवासवो अविज्जासवो’’ति (अ. नि. ६.६३) तिधा आगता. अञ्ञेसु च सुत्तन्तेसु अभिधम्मे च तेयेव दिट्ठासवेन सह चतुधा आगता. निब्बेधिकपरियाये – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा निरयगामिनिया, अत्थि आसवा तिरच्छानयोनिगामिनिया, अत्थि आसवा पेत्तिविसयगामिनिया, अत्थि आसवा मनुस्सलोकगामिनिया, अत्थि आसवा देवलोकगामिनिया’’ति (अ. नि. ६.६३) पञ्चधा आगता. छक्कनिपाते – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बा’’तिआदिना नयेन छधा आगता. इमस्मिं पन सुत्ते तेयेव दस्सनापहातब्बेहि सद्धिं सत्तधा आगताति. अयं ताव आसवपदे वचनत्थो चेव पभेदो च.
संवरपदे पन संवरयतीति संवरो, पिदहति निवारेति पवत्तितुं न देतीति अत्थो. तथा ¶ हि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दिवा पटिसल्लीयन्तेन द्वारं संवरित्वा पटिसल्लीयितु’’न्ति (पारा. ७७), ‘‘सोतानं संवरंब्रऊमि, पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति (सु. नि. १०४१) च आदीसु पिधानट्ठेन संवरमाह. स्वायं संवरो पञ्चविधो होति सीलसंवरो सतिञाण खन्ति वीरियसंवरोति. तत्थ ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो’’ति (विभ. ५११) अयं सीलसंवरो. पातिमोक्खसीलञ्हि ¶ एत्थ संवरोति वुत्तं. ‘‘चक्खुन्द्रिये संवरमापज्जती’’तिआदीसु (दी. नि. १.२१३) सतिसंवरो. सति हेत्थ संवरोति वुत्ता. ‘‘सोतानं संवरं ब्रूमि, पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति अयं ञाणसंवरो. ञाणञ्हेत्थ पिधीयरेति इमिना पिधानट्ठेन संवरोति वुत्तं. ‘‘खमो होति सीतस्स…पे…, उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेती’’तिआदिना (म. नि. १.२४-२६) पन नयेन इधेव खन्तिवीरियसंवरा आगता. तेसञ्च ‘‘सब्बासवसंवरपरियाय’’न्ति इमिना उद्देसेन सङ्गहितत्ता संवरभावो वेदितब्बो.
अपिच पञ्चविधोपि ¶ अयं संवरो इध आगतोयेव, तत्थ खन्तिवीरियसंवरा ताव वुत्तायेव. ‘‘सो तञ्च अनासनं तञ्च अगोचर’’न्ति (म. नि. १.२५) अयं पनेत्थ सीलसंवरो. ‘‘पटिसङ्खा योनिसो चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो’’ति (म. नि. १.२२) अयं सतिसंवरो. सब्बत्थ पटिसङ्खा ञाणसंवरो. अग्गहितग्गहणेन पन दस्सनं पटिसेवना भावना च ञाणसंवरो. परियायन्ति एतेन धम्माति परियायो, उप्पत्तिं निरोधं वा गच्छन्तीति वुत्तं होति. एत्तावता ‘‘सब्बासवसंवरपरियाय’’न्ति एत्थ यं वत्तब्बं, तं वुत्तं होति.
१५. इदानि जानतो अहन्तिआदीसु जानतोति जानन्तस्स. पस्सतोति पस्सन्तस्स. द्वेपि पदानि एकत्थानि, ब्यञ्जनमेव नानं. एवं सन्तेपि जानतोति ञाणलक्खणं उपादाय पुग्गलं निद्दिसति, जाननलक्खणञ्हि ञाणं. पस्सतोति ञाणप्पभावं उपादाय, पस्सनप्पभावञ्हि ञाणं. ञाणसमङ्गी पुग्गलो चक्खुमा विय चक्खुना रूपानि ञाणेन विवटे धम्मे पस्सति. अपिच योनिसोमनसिकारं उप्पादेतुं जानतो, अयोनिसोमनसिकारो यथा न उप्पज्जति, एवं पस्सतोति अयमेत्थ सारो. केचि पनाचरिया बहू पपञ्चे भणन्ति, ते इमस्मिं अत्थे न युज्जन्ति.
आसवानं ¶ खयन्ति आसवप्पहानं आसवानं अच्चन्तक्खयसमुप्पादं खीणाकारं नत्थिभावन्ति अयमेव हि इमस्मिञ्च सुत्ते, ‘‘आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्ति’’न्तिआदीसु (म. नि. १.४३८) च आसवक्खयत्थो. अञ्ञत्थ पन मग्गफलनिब्बानानिपि आसवक्खयोति वुच्चन्ति. तथा हि –
‘‘सेखस्स ¶ सिक्खमानस्स, उजुमग्गानुसारिनो;
खयस्मिं पठमं ञाणं, ततो अञ्ञा अनन्तरा’’ति. (इतिवु. ६२) –
आदीसु मग्गो आसवक्खयोति वुत्तो,
‘‘आसवानं खया समणो होती’’तिआदीसु (म. नि. १.४३८) फलं.
‘‘परवज्जानुपस्सिस्स, निच्चं उज्झानसञ्ञिनो;
आसवा तस्स वड्ढन्ति, आरा सो आसवक्खया’’ति. (ध. प. २५३) –
आदीसु निब्बानं ‘‘आसवक्खयो’’ति वुत्तं.
नो अजानतो नो अपस्सतोति यो पन न जानाति न पस्सति, तस्स नो वदामीति अत्थो. एतेन ये अजानतो अपस्सतोपि संवरादीहियेव ¶ सुद्धिं वदन्ति, ते पटिक्खित्ता होन्ति. पुरिमेन वा पदद्वयेन उपायो वुत्तो, इमिना अनुपायपटिसेधो. सङ्खेपेन चेत्थ ञाणं आसवसंवरपरियायोति दस्सितं होति.
इदानि यं जानतो आसवानं खयो होति, तं दस्सेतुकामो किञ्च, भिक्खवे, जानतोति पुच्छं आरभि, तत्थ जानना बहुविधा. दब्बजातिको एव हि कोचि भिक्खु छत्तं कातुं जानाति, कोचि चीवरादीनं अञ्ञतरं, तस्स ईदिसानि कम्मानि वत्तसीसे ठत्वा करोन्तस्स सा जानना मग्गफलानं पदट्ठानं न होतीति न वत्तब्बा. यो पन सासने पब्बजित्वा वेज्जकम्मादीनि कातुं जानाति, तस्सेवं जानतो आसवा वड्ढन्तियेव, तस्मा यं जानतो ¶ पस्सतो च आसवानं खयो होति, तदेव दस्सेन्तो आह योनिसो च मनसिकारं अयोनिसो च मनसिकारन्ति.
तत्थ योनिसो मनसिकारो नाम उपायमनसिकारो पथमनसिकारो, अनिच्चादीसु अनिच्चन्ति आदिना एव नयेन सच्चानुलोमिकेन वा चित्तस्स आवट्टना अन्वावट्टना आभोगो समन्नाहारो मनसिकारो, अयं वुच्चति योनिसो मनसिकारोति.
अयोनिसो मनसिकारोति अनुपायमनसिकारो उप्पथमनसिकारो. अनिच्चे निच्चन्ति दुक्खे सुखन्ति अनत्तनि अत्ताति असुभे सुभन्ति अयोनिसो मनसिकारो उप्पथमनसिकारो. सच्चप्पटिकुलेन वा चित्तस्स आवट्टना अन्वावट्टना आभोगो ¶ समन्नाहारो मनसिकारो, अयं वुच्चति अयोनिसो मनसिकारोति. एवं योनिसो मनसिकारं उप्पादेतुं जानतो, अयोनिसो मनसिकारो च यथा न उप्पज्जति, एवं पस्सतो आसवानं खयो होति.
इदानि इमस्सेवत्थस्स युत्तिं दस्सेन्तो आह अयोनिसो, भिक्खवे…पे… पहीयन्तीति. तेन किं वुत्तं होति, यस्मा अयोनिसो मनसिकरोतो आसवा उप्पज्जन्ति, योनिसो मनसिकरोतो पहीयन्ति, तस्मा जानितब्बं योनिसो मनसिकारं उप्पादेतुं जानतो, अयोनिसो मनसिकारो च यथा न उप्पज्जति, एवं पस्सतो आसवानं खयो होतीति, अयं तावेत्थ सङ्खेपवण्णना.
अयं पन वित्थारो – तत्थ ‘‘योनिसो अयोनिसो’’ति इमेहि ताव द्वीहि पदेहि आबद्धं होति उपरि सकलसुत्तं. वट्टविवट्टवसेन ¶ हि उपरि सकलसुत्तं वुत्तं. अयोनिसो मनसिकारमूलकञ्च वट्टं, योनिसो मनसिकारमूलकञ्च विवट्टं. कथं? अयोनिसो मनसिकारो हि वड्ढमानो द्वे धम्मे परिपूरेति अविज्जञ्च भवतण्हञ्च. अविज्जाय च सति ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा…पे… दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति. तण्हाय सति तण्हापच्चया उपादानं…पे… समुदयो होती’’ति. एवं अयं अयोनिसो मनसिकारबहुलो पुग्गलो वातवेगाभिघातेन विप्पनट्ठनावा विय गङ्गावट्टे पतितगोकुलं विय चक्कयन्ते युत्तबलिबद्दो ¶ विय च पुनप्पुनं भवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासेसु आवट्टपरिवट्टं करोति, एवं ताव अयोनिसो मनसिकारमूलकं वट्टं.
योनिसो मनसिकारो पन वड्ढमानो – ‘‘योनिसो मनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सती’’ति (सं. नि. ५.५५) वचनतो सम्मादिट्ठिपमुखं अट्ठङ्गिकं मग्गं परिपूरेति. या च सम्मादिट्ठि, सा विज्जाति तस्स विज्जुप्पादा अविज्जानिरोधो, ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो…पे… एवं एतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति (महाव. १) एवं योनिसो मनसिकारमूलकं विवट्टं वेदितब्बं. एवं इमेहि द्वीहि पदेहि आबद्धं होति उपरि सकलसुत्तं.
एवं आबद्धे ¶ चेत्थ यस्मा पुब्बे आसवप्पहानं दस्सेत्वा पच्छा उप्पत्ति वुच्चमाना न युज्जति. न हि पहीना पुन उप्पज्जन्ति. उप्पन्नानं पन पहानं युज्जति, तस्मा उद्देसपटिलोमतोपि ‘‘अयोनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो’’तिआदिमाह.
तत्थ अयोनिसो मनसिकरोतोति वुत्तप्पकारं अयोनिसो मनसिकारं उप्पादयतो. अनुप्पन्ना चेव आसवा उप्पज्जन्तीति एत्थ ये पुब्बे अप्पटिलद्धपुब्बं चीवरादिं वा पच्चयं उपट्ठाकसद्धिविहारिकअन्तेवासिकानं वा अञ्ञतरं मनुञ्ञं वत्थुं पटिलभित्वा, तं सुभं सुखन्ति अयोनिसो मनसिकरोतो, अञ्ञतरञ्ञतरं वा पन अननुभूतपुब्बं आरम्मणं यथा वा तथा वा अयोनिसो मनसिकरोतो आसवा उप्पज्जन्ति, ते अनुप्पन्ना उप्पज्जन्तीति वेदितब्बा, अञ्ञथा हि अनमतग्गे संसारे अनुप्पन्ना नाम आसवा न सन्ति. अनुभूतपुब्बेपि च वत्थुम्हि आरम्मणे वा यस्स पकतिसुद्धिया वा उद्देसपरिपुच्छापरियत्तिनवकम्मयोनिसोमनसिकारानं ¶ वा अञ्ञतरवसेन पुब्बे अनुप्पज्जित्वा पच्छा तादिसेन पच्चयेन सहसा उप्पज्जन्ति, इमेपि अनुप्पन्ना उप्पज्जन्तीति वेदितब्बा. तेसुयेव पन वत्थारम्मणेसु पुनप्पुनं उप्पज्जमाना उप्पन्ना पवड्ढन्तीति वुच्चन्ति. इतो अञ्ञथा हि पठमुप्पन्नानं वड्ढि नाम नत्थि.
योनिसो ¶ च खो, भिक्खवेति एत्थ पन यस्स पकतिसुद्धिया वा सेय्यथापि आयस्मतो महाकस्सपस्स भद्दाय च कापिलानिया, उद्देसपरिपुच्छादीहि वा कारणेहि आसवा नुप्पज्जन्ति, सो च जानाति ‘‘न खो मे आसवा मग्गेन समुग्घातं गता, हन्द नेसं समुग्घाताय पटिपज्जामी’’ति. ततो मग्गभावनाय सब्बे समुग्घातेति. तस्स ते आसवा अनुप्पन्ना न उप्पज्जन्तीति वुच्चन्ति. यस्स पन कारकस्सेव सतो सतिसम्मोसेन सहसा आसवा उप्पज्जन्ति, ततो संवेगमापज्जित्वा योनिसो पदहन्तो ते आसवे समुच्छिन्दति, तस्स उप्पन्ना पहीयन्तीति वुच्चन्ति मण्डलारामवासीमहातिस्सभूतत्थेरस्स विय. सो किर तस्मिंयेव विहारे उद्देसं गण्हाति, अथस्स गामे पिण्डाय चरतो विसभागारम्मणे किलेसो उप्पज्जि, सो तं विपस्सनाय विक्खम्भेत्वा विहारं अगमासि. तस्स सुपिनन्तेपि तं आरम्मणं न उपट्ठासि. सो ‘‘अयं किलेसो वड्ढित्वा अपायसंवत्तनिको होती’’ति संवेगं जनेत्वा आचरियं आपुच्छित्वा विहारा निक्खम्म महासङ्घरक्खितत्थेरस्स सन्तिके ¶ रागपटिपक्खं असुभकम्मट्ठानं गहेत्वा गुम्बन्तरं पविसित्वा पंसुकूलचीवरं सन्थरित्वा निसज्ज अनागामिमग्गेन पञ्चकामगुणिकरागं छिन्दित्वा उट्ठाय आचरियं वन्दित्वा पुनदिवसे उद्देसमग्गं पापुणि. ये पन वत्तमानुप्पन्ना, तेसं पटिपत्तिया पहानं नाम नत्थि.
१६. इदानि ‘‘उप्पन्ना च आसवा पहीयन्ती’’ति इदमेव पदं गहेत्वा ये ते आसवा पहीयन्ति, तेसं नानप्पकारतो अञ्ञम्पि पहानकारणं आविकातुं देसनं वित्थारेन्तो अत्थि, भिक्खवे, आसवा दस्सना पहातब्बातिआदिमाह यथा तं देसनापभेदकुसलो धम्मराजा. तत्थ दस्सना पहातब्बाति दस्सनेन पहातब्बा. एस नयो सब्बत्थ.
दस्सनापहातब्बआसववण्णना
१७. इदानि ¶ तानि पदानि अनुपुब्बतो ब्याकातुकामो ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा दस्सना पहातब्बा’’ति पुच्छं कत्वा मूलपरियायवण्णनायं वुत्तनयेनेव ‘‘इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति पुग्गलाधिट्ठानं देसनं आरभि. तत्थ मनसिकरणीये धम्मे नप्पजानातीति आवज्जितब्बे समन्नाहरितब्बे धम्मे न पजानाति. अमनसिकरणीयेति तब्बिपरीते. एस नयो सेसपदेसुपि. यस्मा पन इमे धम्मा मनसिकरणीया, इमे अमनसिकरणीयाति ¶ धम्मतो नियमो नत्थि, आकारतो पन अत्थि. येना आकारेन मनसिकरियमाना अकुसलुप्पत्तिपदट्ठाना होन्ति, तेनाकारेन न मनसिकातब्बा. येन कुसलुप्पत्तिपदट्ठाना होन्ति, तेनाकारेन मनसिकातब्बा. तस्मा ‘‘य’स्स, भिक्खवे, धम्मे मनसिकरोतो अनुप्पन्नो वा कामासवो’’तिआदिमाह.
तत्थ य’स्साति ये अस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स. मनसिकरोतोति आवज्जयतो समन्नाहरन्तस्स. अनुप्पन्नो वा कामासवोति एत्थ समुच्चयत्थो वासद्दो, न विकप्पत्थो. तस्मा यथा ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा…पे… तथागतो तेसं ¶ अग्गमक्खायती’’ति (इतिवु. ९०) वुत्ते अपदा च द्विपदा चाति अत्थो, यथा च ‘‘भूतानं वा सत्तानं ठितिया सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाया’’ति (म. नि. १.४०२) वुत्ते भूतानञ्च सम्भवेसीनञ्चाति अत्थो, यथा च ‘‘अग्गितो वा उदकतो वा मिथुभेदतो वा’’ति (उदा. ७६) वुत्ते अग्गितो च उदकतो च मिथुभेदतो चाति अत्थो, एवमिधापि अनुप्पन्नो च कामासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो च कामासवो पवड्ढतीति अत्थो दट्ठब्बो. एवं सेसेसु.
एत्थ च कामासवोति पञ्चकामगुणिको रागो. भवासवोति रुपारूपभवे छन्दरागो, झाननिकन्ति च सस्सतुच्छेददिट्ठिसहगता. एवं दिट्ठासवोपि भवासवे एव समोधानं गच्छति. अविज्जासवोति चतूसु सच्चेसु अञ्ञाणं. तत्थ कामगुणे अस्सादतो मनसिकरोतो अनुप्पन्नो च कामासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो च पवड्ढति. महग्गतधम्मे अस्सादतो मनसिकरोतो अनुप्पन्नो च भवासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो च पवड्ढति. तीसु भूमीसु धम्मे चतुविपल्लासपदट्ठानभावेन मनसिकरोतो अनुप्पन्नो च अविज्जासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो च पवड्ढतीति वेदितब्बो. वुत्तनयपच्चनीकतो सुक्कपक्खो वित्थारेतब्बो.
कस्मा ¶ पन तयो एव आसवा इध वुत्ताति. विमोक्खपटिपक्खतो. अप्पणिहितविमोक्खपटिपक्खो हि कामासवो,. अनिमित्तसुञ्ञतविमोक्खपटिपक्खा इतरे. तस्मा इमे तयो आसवे उप्पादेन्ता तिण्णं विमोक्खानं अभागिनो होन्ति, अनुप्पादेन्ता भागिनोति एतमत्थं दस्सेन्तेन तयो एव वुत्ताति वेदितब्बा. दिट्ठासवोपि वा एत्थ वुत्तो येवाति वण्णितमेतं.
तस्स ¶ अमनसिकरणीयानं धम्मानं मनसिकाराति मनसिकारहेतु, यस्मा ते धम्मे मनसि करोति, तस्माति वुत्तं होति. एस नयो दुतियपदेपि. ‘‘अनुप्पन्ना चेव आसवा उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च आसवा पवड्ढन्ती’’ति हेट्ठा वुत्तआसवानंयेव अभेदतो निगमनमेतं.
१८. एत्तावता यो अयं पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय दस्सना पहातब्बे आसवे निद्दिसितुं अस्सुतवा पुथुज्जनो वुत्तो, सो यस्मा ‘‘अयोनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्ना चेव आसवा उप्पज्जन्ती’’ति एवं सामञ्ञतो वुत्तानं अयोनिसो मनसिकारपच्चयानं कामासवादीनम्पि ¶ अधिट्ठानं, तस्मा तेपि आसवे तेनेव पुग्गलेन दस्सेत्वा इदानि दस्सना पहातब्बे आसवे दस्सेन्तो सो एवं अयोनिसो मनसि करोति, अहोसिं नु खो अहन्तिआदिमाह. विचिकिच्छासीसेन चेत्थ दिट्ठासवम्पि दस्सेतुं इमं देसनं आरभि.
तस्सत्थो, यस्स ते इमिना वुत्तनयेन आसवा उप्पज्जन्ति, सो पुथुज्जनो, यो चायं ‘‘अस्सुतवा’’तिआदिना नयेन वुत्तो, सो पुथुज्जनो एवं अयोनिसो अनुपायेन उप्पथेन मनसि करोति. कथं? अहोसिं नु खो…पे…सो कुहिं गामी भविस्सतीति. किं वुत्तं होति, सो एवं अयोनिसो मनसि करोति, यथास्स ‘‘अहं अहोसिं नु खो’’तिआदिना नयेन वुत्ता सोळसविधापि विचिकिच्छा उप्पज्जतीति.
तत्थ अहोसिं नु खो ननु खोति सस्सताकारञ्च अधिच्चसमुप्पत्तिआकारञ्च निस्साय अतीते अत्तनो विज्जमानतं अविज्जमानतञ्च कङ्खति. किं कारणन्ति न वत्तब्बं. उम्मत्तको विय हि बालपुथुज्जनो यथा वा तथा वा पवत्तति. अपिच अयोनिसो मनसिकारोयेवेत्थ कारणं. एवं अयोनिसो मनसिकारस्स पन किं कारणन्ति. स्वेव पुथुज्जनभावो अरियानं अदस्सनादीनि वा. ननु च पुथुज्जनोपि योनिसो मनसि करोतीति. को वा एवमाह न मनसि करोतीति. न पन तत्थ पुथुज्जनभावो कारणं ¶ , सद्धम्मस्सवनकल्याणमित्तादीनि तत्थ कारणानि. न हि मच्छमंसादीनि अत्तनो अत्तनो पकतिया सुगन्धानि, अभिसङ्खारपच्चया पन सुगन्धानिपि होन्ति.
किं ¶ नु खो अहोसिन्ति जातिलिङ्गूपपत्तियो निस्साय खत्तियो नु खो अहोसिं, ब्राह्मणवेस्ससुद्दगहट्ठपब्बजितदेवमनुस्सानं अञ्ञतरोति कङ्खति.
कथं नु खोति सण्ठानाकारं निस्साय दीघो नु खो अहोसिं, रस्सओदातकण्हप्पमाणिकअप्पमाणिकादीनं अञ्ञतरोति कङ्खति. केचि पन इस्सरनिम्मानादिं निस्साय केन नु खो कारणेन अहोसिन्ति हेतुतो कङ्खतीति वदन्ति.
किं हुत्वा किं अहोसिन्ति जातिआदीनि निस्साय खत्तियो हुत्वा नु खो ब्राह्मणो अहोसिं…पे… देवो हुत्वा मनुस्सोति अत्तनो परम्परं कङ्खति. सब्बत्थेव पन अद्धानन्ति कालाधिवचनमेतं.
भविस्सामि ¶ नु खो ननु खोति सस्सताकारञ्च उच्छेदाकारञ्च निस्साय अनागते अत्तनो विज्जमानतं अविज्जमानतञ्च कङ्खति. सेसमेत्थ वुत्तनयमेव.
एतरहि वा पच्चुप्पन्नमद्धानन्ति इदानि वा पटिसन्धिं आदिं कत्वा चुतिपरियन्तं सब्बम्पि वत्तमानकालं गहेत्वा. अज्झत्तं कथंकथी होतीति अत्तनो खन्धेसु विचिकिच्छो होति. अहं नु खोस्मीति अत्तनो अत्थिभावं कङ्खति. युत्तं पनेतन्ति? युत्तं अयुत्तन्ति का एत्थ चिन्ता. अपिचेत्थ इदं वत्थुम्पि उदाहरन्ति. चूळमाताय किर पुत्तो मुण्डो, महामाताय पुत्तो अमुण्डो, तं पुत्तं मुण्डेसुं. सो उट्ठाय अहं नु खो चूळमाताय पुत्तोति चिन्तेसि. एवं अहं नु खोस्मीति कङ्खा होति.
नो नु खोस्मीति अत्तनो नत्थिभावं कङ्खति. तत्रापि इदं वत्थु – एको किर मच्छे गण्हन्तो उदके चिरट्ठानेन सीतिभूतं अत्तनो ऊरुं मच्छोति चिन्तेत्वा पहरि. अपरो सुसानपस्से खेत्तं रक्खन्तो भीतो सङ्कुटितो सयि. सो पटिबुज्झित्वा अत्तनो जण्णुकानि द्वे यक्खाति चिन्तेत्वा पहरि. एवं नो नु खोस्मीति कङ्खति.
किं नु खोस्मीति खत्तियोव समानो अत्तनो खत्तियभावं कङ्खति. एस नयो सेसेसु. देवो ¶ पन समानो देवभावं अजानन्तो नाम नत्थि. सोपि पन ‘‘अहं रूपी नु खो अरूपी नु खो’’तिआदिना नयेन कङ्खति. खत्तियादयो कस्मा न जानन्तीति चे. अपच्चक्खा तेसं तत्थ तत्थ कुले ¶ उप्पत्ति. गहट्ठापि च पोत्थलिकादयो पब्बजितसञ्ञिनो. पब्बजितापि ‘‘कुप्पं नु खो मे कम्म’’न्तिआदिना नयेन गहट्ठसञ्ञिनो. मनुस्सापि च राजानो विय अत्तनि देवसञ्ञिनो होन्ति.
कथं नु खोस्मीति वुत्तनयमेव. केवलञ्चेत्थ अब्भन्तरे जीवो नाम अत्थीति गहेत्वा तस्स सण्ठानाकारं निस्साय दीघो नु खोस्मि, रस्सचतुरंसछळंसअट्ठंससोळसंसादीनं अञ्ञतरप्पकारोति कङ्खन्तो कथं नु खोस्मीति कङ्खतीति वेदितब्बो. सरीरसण्ठानं पन पच्चुप्पन्नं अजानन्तो नाम नत्थि.
कुतो ¶ आगतो, सो कुहिं गामी भविस्सतीति अत्तभावस्स आगतिगतिट्ठानं कङ्खति.
१९. एवं सोळसप्पभेदं विचिकिच्छं दस्सेत्वा इदानि यं इमिना विचिकिच्छासीसेन दिट्ठासवं दस्सेतुं अयं देसना आरद्धा. तं दस्सेन्तो तस्स एवं अयोनिसो मनसिकरोतो छन्नं दिट्ठीनन्तिआदिमाह. तत्थ तस्स पुग्गलस्स यथा अयं विचिकिच्छा उप्पज्जति, एवं अयोनिसो मनसिकरोतो तस्सेव सविचिकिच्छस्स अयोनिसो मनसिकारस्स थामगतत्ता छन्नं दिट्ठीनं अञ्ञतरा दिट्ठि उप्पज्जतीति वुत्तं होति. तत्थ सब्बपदेसु वासद्दो विकप्पत्थो, एवं वा एवं वा दिट्ठि उप्पज्जतीति वुत्तं होति. अत्थि मे अत्ताति चेत्थ सस्सतदिट्ठि सब्बकालेसु अत्तनो अत्थितं गण्हाति. सच्चतो थेततोति भूततो च थिरतो च, ‘‘इदं सच्च’’न्ति भूततो सुट्ठु दळ्हभावेनाति वुत्तं होति. नत्थि मे अत्ताति अयं पन उच्छेददिट्ठि, सतो सत्तस्स तत्थ तत्थ विभवग्गहणतो. अथ वा पुरिमापि तीसु कालेसु अत्थीति गहणतो सस्सतदिट्ठि, पच्चुप्पन्नमेव अत्थीति गण्हन्तो उच्छेददिट्ठि. पच्छिमापि अतीतानागतेसु नत्थीति गहणतो भस्मन्ताहुतियोति गहितदिट्ठिकानं विय, उच्छेददिट्ठि. अतीते एव नत्थीति गण्हन्तो अधिच्चसमुप्पत्तिकस्सेव सस्सतदिट्ठि.
अत्तनाव अत्तानं सञ्जानामीति सञ्ञाक्खन्धसीसेन खन्धे अत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय अवसेसक्खन्धे ¶ सञ्जानतो इमिना अत्तना इमं अत्तानं सञ्जानामीति होति. अत्तनाव अनत्तानन्ति सञ्ञाक्खन्धंयेव अत्ताति गहेत्वा, इतरे चत्तारोपि अनत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय तेसं जानतो एवं होति ¶ . अनत्तनाव अत्तानन्ति सञ्ञाक्खन्धं अनत्ताति. इतरे चत्तारो अत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय तेसं जानतो एवं होति, सब्बापि सस्सतुच्छेददिट्ठियोव.
वदो वेदेय्योतिआदयो पन सस्सतदिट्ठिया एव अभिनिवेसाकारा. तत्थ वदतीति वदो, वचीकम्मस्स कारकोति वुत्तं होति. वेदयतीति वेदेय्यो, जानाति अनुभवति चाति वुत्तं होति. किं वेदेतीति, तत्र तत्र कल्याणपापकानं कम्मानं विपाकं ¶ पटिसंवेदेति. तत्र तत्राति तेसु तेसु योनिगतिट्ठितिनिवासनिकायेसु आरम्मणेसु वा. निच्चोति उप्पादवयरहितो. धुवोति थिरो सारभूतो. सस्सतोति सब्बकालिको. अविपरिणामधम्मोति अत्तनो पकतिभावं अविजहनधम्मो, ककण्टको विय नानप्पकारतं नापज्जति. सस्सतिसमन्ति चन्दसूरियसमुद्दमहापथवीपब्बता लोकवोहारेन सस्सतियोति वुच्चन्ति. सस्सतीहि समं सस्सतिसमं. याव सस्सतियो तिट्ठन्ति, ताव तथेव ठस्सतीति गण्हतो एवंदिट्ठि होति.
इदं वुच्चति, भिक्खवे, दिट्ठिगतन्तिआदीसु. इदन्ति इदानि वत्तब्बस्स पच्चक्खनिदस्सनं. दिट्ठिगतसम्बन्धेन च इदन्ति वुत्तं, न दिट्ठिसम्बन्धेन. एत्थ च दिट्ठियेव दिट्ठिगतं, गूथगतं विय. दिट्ठीसु वा गतमिदं दस्सनं द्वासट्ठिदिट्ठिअन्तोगधत्तातिपि दिट्ठिगतं. दिट्ठिया वा गतं दिट्ठिगतं. इदञ्हि अत्थि मे अत्तातिआदि दिट्ठिया गमनमत्तमेव, नत्थेत्थ अत्ता वा निच्चो वा कोचीति वुत्तं होति. सा चायं दिट्ठि दुन्निग्गमनट्ठेन गहनं. दुरतिक्कमट्ठेन सप्पटिभयट्ठेन च कन्तारो, दुब्भिक्खकन्तारवाळकन्तारादयो विय. सम्मादिट्ठिया विनिविज्झनट्ठेन विलोमनट्ठेन वा विसूकं. कदाचि सस्सतस्स, कदाचि उच्छेदस्स गहणतो विरूपं फन्दितन्ति विप्फन्दितं. बन्धनट्ठेन संयोजनं. तेनाह ‘‘दिट्ठिगहनं…पे… दिट्ठिसंयोजन’’न्ति. इदानिस्स तमेव बन्धनत्थं दस्सेन्तो दिट्ठिसंयोजनसंयुत्तोतिआदिमाह. तस्सायं सङ्खेपत्थो. इमिना दिट्ठिसंयोजनेन संयुत्तो पुथुज्जनो एतेहि जातिआदीहि न परिमुच्चतीति. किं वा बहुना, सकलवट्टदुक्खतोपि न मुच्चतीति.
२०. एवं ¶ ¶ छप्पभेदं दिट्ठासवं दस्सेत्वा यस्मा सीलब्बतपरामासो कामासवादिवचनेनेव दस्सितो होति. कामसुखत्थञ्हि भवसुखभवविसुद्धिअत्थञ्च अविज्जाय अभिभूता इतो बहिद्धा समणब्राह्मणा सीलब्बतानि परामसन्ति, तस्मा तं अदस्सेत्वा दिट्ठिग्गहणेन वा तस्स गहितत्तापि तं अदस्सेत्वाव इदानि यो पुग्गलो दस्सना पहातब्बे आसवे पजहति, तं दस्सेत्वा तेसं आसवानं पहानं दस्सेतुं ¶ पुब्बे वा अयोनिसो मनसिकरोतो पुथुज्जनस्स तेसं उप्पत्तिं दस्सेत्वा इदानि तब्बिपरीतस्स पहानं दस्सेतुं सुतवा च खो, भिक्खवेतिआदिमाह.
तस्सत्थो, याव ‘‘सो इदं दुक्ख’’न्ति आगच्छति, ताव हेट्ठा वुत्तनयेन च वुत्तपच्चनीकतो च वेदितब्बो. पच्चनीकतो च सब्बाकारेन अरियधम्मस्स अकोविदाविनीतपच्चनीकतो अयं ‘‘सुतवा अरियसावको अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो’’ति वेदितब्बो. अपिच खो सिखापत्तविपस्सनतो पभुति याव गोत्रभु, ताव तदनुरूपेन अत्थेन अयं अरियसावकोति वेदितब्बो.
२१. ‘‘सो इदं दुक्खन्ति योनिसो मनसि करोती’’तिआदीसु पन अयं अत्थविभावना, सो चतुसच्चकम्मट्ठानिको अरियसावको तण्हावज्जा तेभूमका खन्धा दुक्खं, तण्हा दुक्खसमुदयो, उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधो, निरोधसम्पापको मग्गोति एवं पुब्बेव आचरियसन्तिके उग्गहितचतुसच्चकम्मट्ठानो अपरेन समयेन विपस्सनामग्गं समारुळ्हो समानो ते तेभूमके खन्धे इदं दुक्खन्ति योनिसो मनसि करोति, उपायेन पथेन समन्नाहरति चेव विपस्सति च. एत्थ हि याव सोतापत्तिमग्गो, ताव मनसिकारसीसेनेव विपस्सना वुत्ता. या पनायं तस्सेव दुक्खस्स समुट्ठापिका पभाविका तण्हा, अयं समुदयोति योनिसो मनसि करोति. यस्मा पन दुक्खञ्च समुदयो च इदं ठानं पत्वा निरुज्झन्ति नप्पवत्तन्ति, तस्मा यदिदं निब्बानं नाम, अयं दुक्खनिरोधोति योनिसो मनसि करोति. निरोधसम्पापकं अट्ठङ्गिकं मग्गं अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति योनिसो मनसि करोति, उपायेन पथेन समन्नाहरति चेव विपस्सति च.
तत्रायं ¶ उपायो, अभिनिवेसो नाम वट्टे होति, विवट्टे नत्थि. तस्मा ‘‘अयं अत्थि इमस्मिं ¶ काये पथवीधातु, आपोधातू’’तिआदिना नयेन सकसन्ततियं चत्तारि भूतानि तदनुसारेन उपादारूपानि च परिग्गहेत्वा अयं रूपक्खन्धोति ववत्थपेति. तं ववत्थापयतो उप्पन्ने तदारम्मणे चित्तचेतसिके धम्मे इमे चत्तारो अरूपक्खन्धाति ववत्थपेति. ततो इमे पञ्चक्खन्धा दुक्खन्ति ववत्थपेति. ते पन सङ्खेपतो ¶ नामञ्च रूपञ्चाति द्वे भागायेव होन्ति. इदञ्च नामरूपं सहेतु सप्पच्चयं उप्पज्जति. तस्स अयं हेतु अयं पच्चयोति अविज्जाभवतण्हाकम्माहारादिके हेतुपच्चये ववत्थपेति. ततो तेसं पच्चयानञ्च पच्चयुप्पन्नधम्मानञ्च याथावसरसलक्खणं ववत्थपेत्वा इमे धम्मा अहुत्वा होन्तीति अनिच्चलक्खणं आरोपेति, उदयब्बयपीळितत्ता दुक्खाति दुक्खलक्खणं आरोपेति. अवसवत्तनतो अनत्ताति अनत्तलक्खणं आरोपेति. एवं तीणि लक्खणानि आरोपेत्वा पटिपाटिया विपस्सनं पवत्तेन्तो सोतापत्तिमग्गं पापुणाति.
तस्मिं खणे चत्तारि सच्चानि एकपटिवेधेनेव पटिविज्झति, एकाभिसमयेन अभिसमेति. दुक्खं परिञ्ञापटिवेधेन पटिविज्झति, समुदयं पहानपटिवेधेन, निरोधं सच्छिकिरियापटिवेधेन, मग्गं भावनापटिवेधेन. दुक्खञ्च परिञ्ञाभिसमयेन अभिसमेति…पे… मग्गं भावनाभिसमयेन अभिसमेति, नो च खो अञ्ञमञ्ञेन ञाणेन. एकञाणेनेव हि एस निरोधं आरम्मणतो, सेसानि किच्चतो पटिविज्झति चेव अभिसमेति च. न हिस्स तस्मिं समये एवं होति – ‘‘अहं दुक्खं परिजानामी’’ति वा…पे… ‘‘मग्गं भावेमी’’ति वा. अपिच ख्वस्स आरम्मणं कत्वा पटिवेधवसेन निरोधं सच्छिकरोतो एवं तं ञाणं दुक्खपरिञ्ञाकिच्चम्पि समुदयपहानकिच्चम्पि मग्गभावनाकिच्चम्पि करोतियेव. तस्सेवं उपायेन योनिसो मनसिकरोतो तीणि संयोजनानि पहीयन्ति, वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठि, अट्ठवत्थुका विचिकिच्छा, ‘‘सीलेन सुद्धि वतेन सुद्धी’’ति सीलब्बतानं परामसनतो सीलब्बतपरामासोति. तत्थ चतूसु आसवेसु सक्कायदिट्ठिसीलब्बतपरामासा दिट्ठासवेन सङ्गहितत्ता आसवा चेव संयोजना च. विचिकिच्छा संयोजनमेव, न आसवो ¶ . ‘‘दस्सना पहातब्बा आसवा’’ति एत्थ परियापन्नत्ता पन आसवाति.
‘‘इमे वुच्चन्ति…पे… पहातब्बा’’ति इमे सक्कायदिट्ठिआदयो दस्सना पहातब्बा नाम ¶ आसवाति दस्सेन्तो आह. अथ वा या अयं छन्नं दिट्ठीनं अञ्ञतरा दिट्ठि उप्पज्जतीति एवं सरूपेनेव सक्कायदिट्ठि विभत्ता. तं सन्धायाह ‘‘इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे’’ति. सा च यस्मा सहजातपहानेकट्ठेहि सद्धिं पहीयति. दिट्ठासवे हि पहीयमाने तंसहजातो चतूसु दिट्ठिसम्पयुत्तचित्तेसु कामासवोपि अविज्जासवोपि पहीयति ¶ . पहानेकट्ठो पन चतूसु दिट्ठिविप्पयुत्तेसु नागसुपण्णादिसमिद्धिपत्थनावसेन उप्पज्जमानो भवासवो. तेनेव सम्पयुत्तो अविज्जासवोपि, द्वीसु दोमनस्सचित्तेसु पाणातिपातादिनिब्बत्तको अविज्जासवोपि, तथा विचिकिच्छाचित्तसम्पयुत्तो अविज्जासवोपीति एवं सब्बथापि अवसेसा तयोपि आसवा पहीयन्ति. तस्मा बहुवचननिद्देसो कतोति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. एस पोराणानं अधिप्पायो.
दस्सना पहातब्बाति दस्सनं नाम सोतापत्तिमग्गो, तेन पहातब्बाति अत्थो. कस्मा सोतापत्तिमग्गो दस्सनं? पठमं निब्बानदस्सनतो. ननु गोत्रभु पठमतरं पस्सतीति? नो न पस्सति. दिस्वा कत्तब्बकिच्चं पन न करोति संयोजनानं अप्पहानतो. तस्मा पस्सतीति न वत्तब्बो. यत्थ कत्थचि राजानं दिस्वापि पण्णाकारं दत्वा किच्चनिप्फत्तिया अदिट्ठत्ता ‘‘अज्जापि राजानं न पस्सामी’’ति वदन्तो गामवासी पुरिसो चेत्थ निदस्सनं.
दस्सनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
संवरापहातब्बआसववण्णना
२२. एवं दस्सनेन पहातब्बे आसवे दस्सेत्वा इदानि तदनन्तरुद्दिट्ठे संवरा पहातब्बे दस्सेतुं, कतमे च, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बाति आह. एवं सब्बत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो. इतो परञ्हि अत्थमत्तमेव वण्णयिस्साम.
ननु च दस्सनेन भावनायाति इमेहि द्वीहि अप्पहातब्बो आसवो नाम नत्थि, अथ कस्मा विसुं संवरादीहि पहातब्बे दस्सेतीति. संवरादीहि पुब्बभागे विक्खम्भिता आसवा चतूहि मग्गेहि समुग्घातं गच्छन्ति, तस्मा तेसं मग्गानं पुब्बभागे इमेहि पञ्चहाकारेहि विक्खम्भनप्पहानं ¶ ¶ दस्सेन्तो एवमाह. तस्मा यो चायं वुत्तो पठमो दस्सनमग्गोयेव, इदानि भावनानामेन वुच्चिस्सन्ति तयो मग्गा, तेसं सब्बेसम्पि अयं पुब्बभागपटिपदाति वेदितब्बा.
तत्थ ¶ इधाति इमस्मिं सासने. पटिसङ्खाति पटिसङ्खाय. तत्थायं सङ्खासद्दो ञाणकोट्ठासपञ्ञत्तिगणनासु दिस्सति. ‘‘सङ्खायेकं पटिसेवती’’तिआदीसु (म. नि. २.१६८) हि ञाणे दिस्सति. ‘‘पपञ्चसञ्ञासङ्खा समुदाचरन्ती’’तिआदीसु (म. नि. १.२०१) कोट्ठासे. ‘‘तेसं तेसं धम्मानं सङ्खा समञ्ञा’’तिआदीसु (ध. स. १३१३) पञ्ञत्तियं. ‘‘न सुकरं सङ्खातु’’न्तिआदीसु (सं. नि. २.१२८) गणनायं. इध पन ञाणे दट्ठब्बो.
पटिसङ्खा योनिसोति हि उपायेन पथेन पटिसङ्खाय ञत्वा पच्चवेक्खित्वाति अत्थो. एत्थ च असंवरे आदीनवपटिसङ्खा योनिसो पटिसङ्खाति वेदितब्बा. सा चायं ‘‘वरं, भिक्खवे, तत्ताय अयोसलाकाय आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय चक्खुन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो’’तिआदिना (सं. नि. ४.२३५) आदित्तपरियायनयेन वेदितब्बा. चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो विहरतीति एत्थ चक्खुमेव इन्द्रियं चक्खुन्द्रियं, संवरणतो संवरो, पिदहनतो थकनतोति वुत्तं होति. सतिया एतं अधिवचनं. चक्खुन्द्रिये संवरो चक्खुन्द्रियसंवरो. तित्थकाको आवाटकच्छपो वनमहिंसोतिआदयो विय.
तत्थ किञ्चापि चक्खुन्द्रिये संवरो वा असंवरो वा नत्थि. न हि चक्खुपसादं निस्साय सति वा मुट्ठसच्चं वा उप्पज्जति. अपिच यदा रूपारम्मणं चक्खुस्स आपाथं आगच्छति, तदा भवङ्गे द्विक्खत्तुं उप्पज्जित्वा निरुद्धे किरियमनोधातु आवज्जनकिच्चं साधयमाना उप्पज्जित्वा निरुज्झति, ततो चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चं, ततो विपाकमनोधातु सम्पटिच्छनकिच्चं, ततो विपाकाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु सन्तीरणकिच्चं, ततो किरियाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु वोट्ठब्बनकिच्चं साधयमाना उप्पज्जित्वा निरुज्झति. तदनन्तरं जवनं जवति.
तत्थपि ¶ नेव भवङ्गसमये, न आवज्जनादीनं अञ्ञतरसमये संवरो वा असंवरो वा अत्थि. जवनक्खणे पन सचे दुस्सील्यं ¶ वा मुट्ठसच्चं वा अञ्ञाणं वा अक्खन्ति वा कोसज्जं वा उप्पज्जति, अयं असंवरो होति. एवं होन्तोपि सो चक्खुन्द्रिये असंवरोति वुच्चति. कस्मा? तस्मिञ्हि सति द्वारम्पि अगुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि. यथा किं ¶ , यथा नगरे चतूसु द्वारेसु असंवुतेसु किञ्चापि अन्तो घरकोट्ठकगब्भादयो सुसंवुता, तथापि अन्तोनगरे सब्बं भण्डं अरक्खितं अगोपितमेव होति. नगरद्वारेन हि पविसित्वा चोरा यदिच्छन्ति, तं करेय्युं, एवमेव जवने दुस्सील्यादीसु उप्पन्नेसु, तस्मिं असंवरे सति द्वारम्पि अगुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपीति.
तस्मिं पन सीलादीसु उप्पन्नेसु द्वारम्पि गुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि. यथा किं? यथा नगरद्वारेसु सुसंवुतेसु किञ्चापि अन्तो घरादयो असंवुता, तथापि अन्तोनगरे सब्बं भण्डं सुरक्खितं सुगोपितमेव होति. नगरद्वारेसु हि पिहितेसु चोरानं पवेसो नत्थि, एवमेव जवने सीलादीसु उप्पन्नेसु द्वारम्पि सुगुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि. तस्मा जवनक्खणे उप्पज्जमानोपि चक्खुन्द्रिये संवरोति वुत्तो. इध चायं सतिसंवरो अधिप्पेतोति वेदितब्बो. चक्खुन्द्रियसंवरेन संवुतो चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो, उपेतोति वुत्तं होति. तथा हि, पातिमोक्खसंवरसंवुतोति इमस्स विभङ्गे ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति…पे… समन्नागतो’’ति (विभ. ५११) वुत्तं. तं एकज्झं कत्वा चक्खुन्द्रियसंवरेन संवुतोति एवमत्थो वेदितब्बो.
अथ वा संवरीति संवुतो, थकेसि पिदहीति वुत्तं होति. चक्खुन्द्रिये संवरसंवुतो चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो, चक्खुन्द्रियसंवरसञ्ञितं सतिकवाटं चक्खुद्वारे, घरद्वारे कवाटं विय संवरि थकेसि पिदहीति वुत्तं होति. अयमेव चेत्थ अत्थो सुन्दरतरो. तथा हि ‘‘चक्खुन्द्रियसंवरं असंवुतस्स विहरतो संवुतस्स विहरतो’’ति एतेसु पदेसु अयमेव अत्थो दिस्सति.
विहरतीति एवं चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो येन केनचि इरियापथविहारेन विहरति. यञ्हिस्सातिआदिम्हि ¶ ¶ यं चक्खुन्द्रियसंवरं अस्स भिक्खुनो असंवुतस्स अथकेत्वा अपिदहित्वा विहरन्तस्साति एवमत्थो वेदितब्बो. अथ वा, ये-कारस्स यन्ति आदेसो. हिकारो च पदपूरणो, ये अस्साति अत्थो.
उप्पज्जेय्युन्ति ¶ निब्बत्तेय्युं. आसवा विघातपरिळाहाति चत्तारो आसवा च अञ्ञे च विघातकरा किलेसपरिळाहा विपाकपरिळाहा च. चक्खुद्वारे हि इट्ठारम्मणं आपाथगतं कामस्सादवसेन अस्सादयतो अभिनन्दतो कामासवो उप्पज्जति, ईदिसं अञ्ञस्मिम्पि सुगतिभवे लभिस्सामीति भवपत्थनाय अस्सादयतो भवासवो उप्पज्जति, सत्तोति वा सत्तस्साति वा गण्हन्तस्स दिट्ठासवो उप्पज्जति, सब्बेहेव सहजातं अञ्ञाणं अविज्जासवोति चत्तारो आसवा उप्पज्जन्ति. तेहि सम्पयुत्ता अपरे किलेसा विघातपरिळाहा, आयतिं वा तेसं विपाका. तेपि हि असंवुतस्सेव विहरतो उप्पज्जेय्युन्ति वुच्चन्ति.
एवंस तेति एवं अस्स ते. एवं एतेन उपायेन न होन्ति, नो अञ्ञथाति वुत्तं होति. एस नयो पटिसङ्खा योनिसो सोतिन्द्रियसंवरसंवुतोतिआदीसु.
इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बाति इमे छसु द्वारेसु चत्तारो चत्तारो कत्वा चतुवीसति आसवा संवरेन पहातब्बाति वुच्चन्ति. सब्बत्थेव चेत्थ सतिसंवरो एव संवरोति वेदितब्बो.
संवरापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
पटिसेवनापहातब्बआसववण्णना
२३. पटिसङ्खा योनिसो चीवरन्तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे सीलकथायं वुत्तमेव. यञ्हिस्साति यं चीवरपिण्डपातादीसु वा अञ्ञतरं अस्स. अप्पटिसेवतोति एवं योनिसो अप्पटिसेवन्तस्स. सेसं वुत्तनयमेव. केवलं पनिध अलद्धं चीवरादिं पत्थयतो लद्धं वा ¶ अस्सादयतो कामासवस्स उप्पत्ति वेदितब्बा. ईदिसं अञ्ञस्मिम्पि सम्पत्तिभवे सुगतिभवे लभिस्सामीति भवपत्थनाय अस्सादयतो भवासवस्स, अहं लभामि न लभामीति वा मय्हं वा इदन्ति अत्तसञ्ञं अधिट्ठहतो दिट्ठासवस्स उप्पत्ति वेदितब्बा. सब्बेहेव पन सहजातो अविज्जासवोति एवं चतुन्नं आसवानं उप्पत्ति विपाकपरिळाहा च नववेदनुप्पादनतोपि वेदितब्बा.
इमे ¶ वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा पटिसेवना पहातब्बाति इमे एकमेकस्मिं पच्चये ¶ चत्तारो चत्तारो कत्वा सोळस आसवा इमिना ञाणसंवरसङ्खातेन पच्चवेक्खणपटिसेवनेन पहातब्बाति वुच्चन्ति.
पटिसेवनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
अधिवासनापहातब्बआसववण्णना
२४. पटिसङ्खा योनिसो खमो होति सीतस्साति उपायेन पथेन पच्चवेक्खित्वा खमो होति सीतस्स सीतं खमति सहति, न अवीरपुरिसो विय अप्पमत्तकेनपि सीतेन चलति कम्पति कम्मट्ठानं विजहति. अपिच खो लोमसनागत्थेरो विय अनप्पकेनापि सीतेन फुट्ठो न चलति न कम्पति, कम्मट्ठानमेव मनसि करोति. थेरो किर चेतियपब्बते पियङ्गुगुहायं पधानघरे विहरन्तो अन्तरट्ठके हिमपातसमये लोकन्तरिकनिरये पच्चवेक्खित्वा कम्मट्ठानं अविजहन्तोव अब्भोकासे वीतिनामेसि. एवं उण्हादीसुपि अत्थयोजना वेदितब्बा.
केवलञ्हि यो भिक्खु अधिमत्तम्पि उण्हं सहति स्वेव थेरो विय, अयं ‘‘खमो उण्हस्सा’’ति वेदितब्बो. थेरो किर गिम्हसमये पच्छाभत्तं बहिचङ्कमे निसीदि. कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तो सेदापिस्स कच्छेहि मुच्चन्ति. अथ नं अन्तेवासिको आह ‘‘इध, भन्ते, निसीदथ, सीतलो ओकासो’’ति. थेरो ‘‘उण्हभयेनेवम्हि आवुसो इध निसिन्नो’’ति अवीचिमहानिरयं पच्चवेक्खित्वा निसीदियेव. उण्हन्ति चेत्थ अग्गिसन्तापोव वेदितब्बो. सूरियसन्तापवसेन पनेतं वत्थु वुत्तं.
यो ¶ च द्वे तयो वारे भत्तं वा पानीयं वा अलभमानोपि अनमतग्गे संसारे अत्तनो पेत्तिविसयूपपत्तिं पच्चवेक्खित्वा अवेधेन्तो कम्मट्ठानं न विजहतियेव. अधिमत्तेहि डंसमकसवातातपसम्फस्सेहि फुट्ठो चापि तिरच्छानूपपत्तिं पच्चवेक्खित्वा अवेधेन्तो कम्मट्ठानं न विजहतियेव. सरीसपसम्फस्सेन फुट्ठो चापि अनमतग्गे संसारे सीहब्यग्घादिमुखेसु अनेकवारं परिवत्तितपुब्बभावं पच्चवेक्खित्वा अवेधेन्तो कम्मट्ठानं न विजहतियेव पधानियत्थेरो विय. अयं ‘‘खमो जिघच्छाय…पे… सरीसपसम्फस्सान’’न्ति वेदितब्बो.
थेरं ¶ किर खण्डचेलविहारे कणिकारपधानियघरे अरियवंसं सुणन्तं घोरविसो सप्पो डंसि. थेरो जानित्वापि पसन्नचित्तो निसिन्नो धम्मंयेव सुणाति. विसवेगो थद्धो अहोसि. थेरो उपसम्पदमण्डलं आदिं कत्वा सीलं पच्चवेक्खित्वा परिसुद्धसीलोहमस्मीति पीतिं उप्पादेसि. सह पीतुप्पादा विसं निवत्तित्वा पथविं पाविसि. थेरो ¶ तत्थेव चित्तेकग्गतं लभित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि.
यो पन अक्कोसवसेन दुरुत्ते दुरुत्तत्तायेव च दुरागते अपि अन्तिमवत्थुसञ्ञिते वचनपथे सुत्वा खन्तिगुणंयेव पच्चवेक्खित्वा न वेधति दीघभाणकअभयत्थेरो विय. अयं ‘‘खमो दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथान’’न्ति वेदितब्बो.
थेरो किर पच्चयसन्तोसभावनारामताय महाअरियवंसप्पटिपदं कथेसि, सब्बो महागामो आगच्छति. थेरस्स महासक्कारो उप्पज्जति. तं अञ्ञतरो महाथेरो अधिवासेतुं असक्कोन्तो दीघभाणको अरियवंसं कथेमीति सब्बरत्तिं कोलाहलं करोसीतिआदीहि अक्कोसि. उभोपि च अत्तनो अत्तनो विहारं गच्छन्ता गावुतमत्तं एकपथेन अगमंसु. सकलगावुतम्पि सो तं अक्कोसियेव. ततो यत्थ द्विन्नं विहारानं मग्गो भिज्जति, तत्थ ठत्वा दीघभाणकत्थेरो तं वन्दित्वा ‘‘एस, भन्ते, तुम्हाकं मग्गो’’ति आह. सो असुणन्तो विय अगमासि. थेरोपि विहारं गन्त्वा पादे पक्खालेत्वा निसीदि. तमेनं अन्तेवासिको ‘‘किं, भन्ते, सकलगावुतं परिभासन्तं न किञ्चि अवोचुत्था’’ति आह. थेरो ‘‘खन्तियेव, आवुसो, मय्हं भारो, न अक्खन्ति. एकपदुद्धारेपि कम्मट्ठानवियोगं न पस्सामी’’ति आह. एत्थ च वचनमेव वचनपथोति वेदितब्बो.
यो ¶ पन उप्पन्ना सारीरिका वेदना दुक्खमनट्ठेन दुक्खा, बहलट्ठेन तिब्बा, फरुसट्ठेन खरा, तिखिणट्ठेन कटुका, अस्सादविरहतो असाता, मनं अवड्ढनतो अमनापा, पाणहरणसमत्थताय पाणहरा अधिवासेतियेव, न वेधति. एवं सभावो होति चित्तलपब्बते पधानियत्थेरो विय. अयं ‘‘उप्पन्नानं…पे… अधिवासनजातिको’’ति वेदितब्बो.
थेरस्स ¶ किर रत्तिं पधानेन वीतिनामेत्वा ठितस्स उदरवातो उप्पज्जि. सो तं अधिवासेतुं असक्कोन्तो आवत्तति परिवत्तति. तमेनं चङ्कमपस्से ठितो पिण्डपातियत्थेरो आह ‘‘आवुसो, पब्बजितो नाम अधिवासनसीलो होती’’ति. सो ‘‘साधु, भन्ते’’ति अधिवासेत्वा निच्चलो सयि. वातो नाभितो याव हदयं फालेति. थेरो वेदनं विक्खम्भेत्वा ¶ विपस्सन्तो मुहुत्तेन अनागामी हुत्वा परिनिब्बायीति.
यञ्हिस्साति सीतादीसु यंकिञ्चि एकधम्मम्पि अस्स. अनधिवासयतोति अनधिवासेन्तस्स अक्खमन्तस्स. सेसं वुत्तनयमेव. आसवुप्पत्ति पनेत्थ एवं वेदितब्बा. सीतेन फुट्ठस्स उण्हं पत्थयन्तस्स कामासवो उप्पज्जति, एवं सब्बत्थ. नत्थि नो सम्पत्तिभवे सुगतिभवे सीतं वा उण्हं वाति भवं पत्थयन्तस्स भवासवो. मय्हं सीतं उण्हन्ति गाहो दिट्ठासवो. सब्बेहेव सम्पयुत्तो अविज्जासवोति.
‘‘इमे वुच्चन्ति…पे… अधिवासना पहातब्बा’’ति इमे सीतादीसु एकमेकस्स वसेन चत्तारो चत्तारो कत्वा अनेके आसवा इमाय खन्तिसंवरसङ्खाताय अधिवासनाय पहातब्बाति वुच्चन्तीति अत्थो. एत्थ च यस्मा अयं खन्ति सीतादिधम्मे अधिवासेति, अत्तनो उपरि आरोपेत्वा वासेतियेव. न असहमाना हुत्वा निरस्सति, तस्मा ‘‘अधिवासना’’ति वुच्चतीति वेदितब्बा.
अधिवासनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
परिवज्जनापहातब्बआसववण्णना
२५. पटिसङ्खा ¶ योनिसो चण्डं हत्थिं परिवज्जेतीति अहं समणोति चण्डस्स हत्थिस्स आसन्ने न ठातब्बं. ततोनिदानञ्हि मरणम्पि सिया मरणमत्तम्पि दुक्खन्ति एवं उपायेन पथेन पच्चयेन पच्चवेक्खित्वा चण्डं हत्थिं परिवज्जेति पटिक्कमति. एस नयो सब्बत्थ. चण्डन्ति च दुट्ठं, वाळन्ति वुत्तं होति. खाणुन्ति खदिरखाणुआदिं. कण्टकट्ठानन्ति कण्टकानं ठानं, यत्थ कण्टका विज्जन्ति, तं ओकासन्ति वुत्तं होति. सोब्भन्ति सब्बतो परिच्छिन्नतटं. पपातन्ति एकतो छिन्नतटं. चन्दनिकन्ति उच्छिट्ठोदकगब्भमलादीनं छड्डनट्ठानं. ओळिगल्लन्ति तेसंयेव ¶ सकद्दमादीनं सन्दनोकासं. तं जण्णुमत्तम्पि असुचिभरितं होति, द्वेपि चेतानि ठानानि अमनुस्सदुट्ठानि होन्ति. तस्मा तानि वज्जेतब्बानि. अनासनेति एत्थ पन अयुत्तं आसनं अनासनं, तं अत्थतो अनियतवत्थुकं रहोपटिच्छन्नासनन्ति वेदितब्बं. अगोचरेति एत्थपि च अयुत्तो गोचरो अगोचरो, सो वेसियादिभेदतो पञ्चविधो. पापके मित्तेति लामके दुस्सीले मित्तपतिरूपके, अमित्ते वा. भजन्तन्ति सेवमानं. विञ्ञू सब्रह्मचारीति पण्डिता बुद्धिसम्पन्ना सब्रह्मचारयो, भिक्खूनमेतं अधिवचनं. ते हि एककम्मं एकुद्देसो ¶ समसिक्खताति इमं ब्रह्मं समानं चरन्ति, तस्मा सब्रह्मचारीति वुच्चन्ति. पापकेसु ठानेसूति लामकेसु ठानेसु. ओकप्पेय्युन्ति सद्दहेय्युं, अधिमुच्चेय्युं ‘‘अद्धा अयमायस्मा अकासि वा करिस्सति वा’’ति.
यञ्हिस्साति हत्थिआदीसु यंकिञ्चि एकम्पि अस्स. सेसं वुत्तनयमेव. आसवुप्पत्ति पनेत्थ एवं वेदितब्बा. हत्थिआदिनिदानेन दुक्खेन फुट्ठस्स सुखं पत्थयतो कामासवो उप्पज्जति. नत्थि नो सम्पत्तिभवे सुगतिभवे ईदिसं दुक्खन्ति भवं पत्थेन्तस्स भवासवो. मं हत्थी मद्दति, मं अस्सोति गाहो दिट्ठासवो. सब्बेहेव सम्पयुत्तो अविज्जासवोति.
इमे वुच्चन्ति…पे… परिवज्जना पहातब्बाति इमे हत्थिआदीसु एकेकस्स वसेन चत्तारो चत्तारो कत्वा अनेके आसवा इमिना सीलसंवरसङ्खातेन परिवज्जनेन पहातब्बाति वुच्चन्तीति वेदितब्बा.
परिवज्जनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
विनोदनापहातब्बआसववण्णना
२६. पटिसङ्खा ¶ योनिसो उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेतीति ‘‘इति पायं वितक्को अकुसलो, इतिपि सावज्जो, इतिपि दुक्खविपाको, सो च खो अत्तब्याबाधाय संवत्तती’’तिआदिना नयेन योनिसो कामवितक्के आदीनवं पच्चवेक्खित्वा तस्मिं तस्मिं आरम्मणे उप्पन्नं जातमभिनिब्बत्तं कामवितक्कं नाधिवासेति, चित्तं आरोपेत्वा न वासेति, अब्भन्तरे वा न वासेतीतिपि अत्थो.
अनधिवासेन्तो किं करोतीति? पजहति छड्डेति.
किं कचवरं विय पिटकेनाति? न हि, अपिच खो नं विनोदेति तुदति विज्झति नीहरति.
किं ¶ बलिबद्दं विय पतोदेनाति? न हि, अथ खो नं ब्यन्तीकरोति विगतन्तं करोति. यथास्स अन्तोपि नावसिस्सति अन्तमसो भङ्गमत्तम्पि, तथा नं करोति.
कथं पन नं तथा करोतीति? अनभावं गमेतीति अनु अनु अभावं गमेति, विक्खम्भनप्पहानेन यथा सुविक्खम्भितो होति, तथा करोतीति वुत्तं होति. एस नयो ब्यापादविहिंसावितक्केसु.
एत्थ च कामवितक्कोति ‘‘यो कामपटिसंयुत्तो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो’’ति विभङ्गे (विभ. ९१०) वुत्तो. एस नयो इतरेसु. उप्पन्नुप्पन्नेति उप्पन्ने उप्पन्ने, उप्पन्नमत्तेयेवाति वुत्तं होति. सकिं वा उप्पन्ने विनोदेत्वा दुतियवारे ¶ अज्झुपेक्खिता न होति, सतक्खत्तुम्पि उप्पन्ने उप्पन्ने विनोदेतियेव. पापके अकुसलेति लामकट्ठेन पापके, अकोसल्लताय अकुसले. धम्मेति तेयेव कामवितक्कादयो सब्बेपि वा नव महावितक्के. तत्थ तयो वुत्ता एव. अवसेसा ‘‘ञातिवितक्को जनपदवितक्को अमरवितक्को परानुद्दयतापटिसंयुत्तो ¶ वितक्को लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो वितक्को अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्को’’ति (महानि. २०७) इमे छ.
यञ्हिस्साति एतेसु वितक्केसु यंकिञ्चि अस्स, सेसं वुत्तनयमेव. कामवितक्को पनेत्थ कामासवो एव. तब्बिसेसो भवासवो. तंसम्पयुत्तो दिट्ठासवो. सब्बवितक्केसु अविज्जासवोति एवं आसवुप्पत्तिपि वेदितब्बा.
इमे वुच्चन्ति…पे… विनोदना पहातब्बाति इमे कामवितक्कादिवसेन वुत्तप्पकारा आसवा इमिना तस्मिं तस्मिं वितक्के आदीनवपच्चवेक्खणसहितेन वीरियसंवरसङ्खातेन विनोदनेन पहातब्बाति वुच्चन्तीति वेदितब्बा.
विनोदनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
भावनापहातब्बआसववण्णना
२७. पटिसङ्खा योनिसो सतिसम्बोज्झङ्गं भावेतीति अभावनाय आदीनवं, भावनाय च आनिसंसं उपायेन पथेन पच्चवेक्खित्वा सतिसम्बोज्झङ्गं ¶ भावेति, एस नयो सब्बत्थ. एत्थ च किञ्चापि इमे उपरिमग्गत्तयसमयसम्भूता लोकुत्तरबोज्झङ्गा एव अधिप्पेता, तथापि आदिकम्मिकानं बोज्झङ्गेसु असम्मोहत्थं लोकियलोकुत्तरमिस्सकेन नेसं नयेन अत्थवण्णनं करिस्सामि. इध पन लोकियनयं पहाय लोकुत्तरनयो एव गहेतब्बो. तत्थ सतिसम्बोज्झङ्गन्तिआदिना नयेन वुत्तानं सत्तन्नं आदिपदानंयेव ताव –
अत्थतो लक्खणादीहि, कमतो च विनिच्छयो;
अनूनाधिकतो चेव, विञ्ञातब्बो विभाविना.
तत्थ सतिसम्बोज्झङ्गे ताव सरणट्ठेन सति. सा पनेसा उपट्ठानलक्खणा, अपिलापनलक्खणा वा. वुत्तम्पि हेतं ‘‘यथा, महाराज, रञ्ञो भण्डागारिको रञ्ञो सापतेय्यं ¶ अपिलापेति, एत्तकं, महाराज, हिरञ्ञं, एत्तकं सुवण्णं, एत्तकं सापतेय्यन्ति, एवमेव खो, महाराज ¶ , सति उप्पज्जमाना कुसलाकुसलसावज्जानवज्जहीनपणीतकण्हसुक्कसप्पटिभागे धम्मे अपिलापेति. इमे चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति (मि. प. २.१.१३) वित्थारो. अपिलापनरसा. किच्चवसेनेव हिस्स एतं लक्खणं थेरेन वुत्तं. असम्मोसरसा वा. गोचराभिमुखभावपच्चुपट्ठाना. सति एव सम्बोज्झङ्गो सतिसम्बोज्झङ्गो. तत्थ बोधिया बोधिस्स वा अङ्गोति बोज्झङ्गो.
किं वुत्तं होति? या हि अयं धम्मसामग्गी, याय लोकियलोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमानाय लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहन-कामसुखत्तकिलमथानुयोग-उच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूताय सतिधम्मविचयवीरियपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासङ्खाताय धम्मसामग्गिया अरियसावको बुज्झतीति कत्वा ‘‘बोधी’’ति वुच्चति. बुज्झतीति किलेससन्ताननिद्दाय उट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोतीति वुत्तं होति. यथाह ‘‘सत्त बोज्झङ्गे भावेत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’’ति. तस्सा धम्मसामग्गिसङ्खाताय बोधिया अङ्गोतिपि बोज्झङ्गो, झानङ्गमग्गङ्गादयो विय.
योपेस ¶ यथावुत्तप्पकाराय एताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति कत्वा अरियसावको ‘‘बोधी’’ति वुच्चति, तस्स बोधिस्स अङ्गोतिपि बोज्झङ्गो, सेनङ्गरथङ्गादयो विय. तेनाहु अट्ठकथाचरिया ‘‘बुज्झनकस्स पुग्गलस्स अङ्गाति वा बोज्झङ्गा’’ति. अपिच ‘‘बोज्झङ्गाति केनट्ठेन बोज्झङ्गा? बोधाय संवत्तन्तीति बोज्झङ्गा, बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, अनुबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, पटिबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, सम्बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा’’तिआदिना (पटि. म. ३.१७) पटिसम्भिदानयेनापि अत्थो वेदितब्बो. पसत्थो सुन्दरो वा बोज्झङ्गोति सम्बोज्झङ्गो. एवं सति एव सम्बोज्झङ्गो सतिसम्बोज्झङ्गो. तं सतिसम्बोज्झङ्गं. एवं ताव एकस्स आदिपदस्स अत्थतो लक्खणादीहि च विनिच्छयो विञ्ञातब्बो.
दुतियादीसु पन चतुसच्चधम्मे विचिनातीति धम्मविचयो. सो पन विचयलक्खणो, ओभासनरसो, असम्मोहपच्चुपट्ठानो. वीरभावतो विधिना ईरयितब्बतो च वीरियं. तं पग्गहलक्खणं ¶ , उपत्थम्भनरसं, अनोसीदनपच्चुपट्ठानं ¶ . पीणयतीति पीति. सा फरणलक्खणा, तुट्ठिलक्खणा वा, कायचित्तानं पीणनरसा, तेसंयेव ओदग्यपच्चुपट्ठाना. कायचित्तदरथपस्सम्भनतो पस्सद्धि. सा उपसमलक्खणा, कायचित्तदरथनिम्मद्दनरसा, आयचित्तानं अपरिप्फन्दनभूतसीतिभावपच्चुपट्ठाना. समाधानतो समाधि. सो अविक्खेपलक्खणो, अविसारलक्खणो वा, चित्तचेतसिकानं सम्पिण्डनरसो, चित्तट्ठितिपच्चुपट्ठानो. अज्झुपेक्खनतो उपेक्खा. सा पटिसङ्खानलक्खणा, समवाहितलक्खणा वा, ऊनाधिकतानिवारणरसा, पक्खपातुपच्छेदरसा वा, मज्झत्तभावपच्चुपट्ठाना. सेसं वुत्तनयमेव. एवं सेसपदानम्पि अत्थतो लक्खणादीहि च विनिच्छयो विञ्ञातब्बो.
कमतोति एत्थ च ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति (सं. नि. ५.२३४) वचनतो सब्बेसं सेसबोज्झङ्गानं उपकारकत्ता सतिसम्बोज्झङ्गोव पठमं वुत्तो. ततो परं ‘‘सो तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनती’’तिआदिना (विभ. ४६९) नयेन सेसबोज्झङ्गानं पुब्बापरियवचने पयोजनं सुत्तेयेव वुत्तं. एवमेत्थ कमतोपि विनिच्छयो विञ्ञातब्बो.
अनूनाधिकतोति कस्मा पन भगवता सत्तेव बोज्झङ्गा वुत्ता अनूना अनधिकाति. लीनुद्धच्चपटिपक्खतो सब्बत्थिकतो च. एत्थ हि तयो ¶ बोज्झङ्गा लीनस्स पटिपक्खा. यथाह – ‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये लीनं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाया’’ति (सं. नि. ५.२३४). तयो उद्धच्चस्स पटिपक्खा. यथाह – ‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये उद्धतं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाया’’ति (सं. नि. ५.२३४). एको पनेत्थ सब्बत्थिको. यथाह – ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति. ‘‘सब्बत्थक’’न्तिपि पाठो, द्विन्नम्पि सब्बत्थ इच्छितब्बन्ति अत्थो. एवं लीनुद्धच्चपटिपक्खतो सब्बत्थिकतो ¶ च सत्तेव बोज्झङ्गा वुत्ता अनूना अनधिकाति, एवमेत्थ अनूनाधिकतोपि विनिच्छयो विञ्ञातब्बो.
एवं ¶ ताव ‘‘सतिसम्बोज्झङ्ग’’न्तिआदिना नयेन वुत्तानं सत्तन्नं आदिपदानंयेव अत्थवण्णनं ञत्वा इदानि भावेति विवेकनिस्सितन्तिआदीसु एवं ञातब्बा. भावेतीति वड्ढेति, अत्तनो चित्तसन्ताने पुनप्पुनं जनेति अभिनिब्बत्तेतीति अत्थो. विवेकनिस्सितन्ति विवेके निस्सितं. विवेकोति विवित्तता. स्वायं तदङ्गविवेको विक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धि निस्सरणविवेकोति पञ्चविधो. तस्स नानत्तं ‘‘अरियधम्मे अविनीतो’’ति एत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. अयमेव हि तत्थ विनयोति वुत्तो. एवं एतस्मिं पञ्चविधे विवेके.
विवेकनिस्सितन्ति तदङ्गविवेकनिस्सितं समुच्छेदविवेकनिस्सितं निस्सरणविवेकनिस्सितञ्च सतिसम्बोज्झङ्गं भावेतीति अयमत्थो वेदितब्बो. तथा हि अयं बोज्झङ्गभावनानुयुत्तो योगी विपस्सनाक्खणे किच्चतो तदङ्गविवेकनिस्सितं, अज्झासयतो निस्सरणविवेकनिस्सितं, मग्गकाले पन किच्चतो समुच्छेदविवेकनिस्सितं, आरम्मणतो निस्सरणविवेकनिस्सितं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति. पञ्चविधविवेकनिस्सितन्तिपि एके, ते हि न केवलं बलवविपस्सनामग्गफलक्खणेसु एव बोज्झङ्गे उद्धरन्ति, विपस्सनापादककसिणज्झानआनापानासुभब्रह्मविहारज्झानेसुपि उद्धरन्ति. न च पटिसिद्धा अट्ठकथाचरियेहि. तस्मा तेसं मतेन एतेसं झानानं पवत्तिक्खणे किच्चतो एव विक्खम्भनविवेकनिस्सितं. यथा ¶ च ‘‘विपस्सनाक्खणे अज्झासयतो निस्सरणविवेकनिस्सित’’न्ति वुत्तं, एवं पटिप्पस्सद्धिविवेकनिस्सितम्पि भावेतीति वत्तुं वट्टति. एस नयो विरागनिस्सितादीसु. विवेकट्ठा एव हि विरागादयो.
केवलञ्हेत्थ वोस्सग्गो दुविधो परिच्चागवोस्सग्गो च पक्खन्दनवोस्सग्गो चाति. तत्थ परिच्चागवोस्सग्गोति विपस्सनाक्खणे च तदङ्गवसेन, मग्गक्खणे च समुच्छेदवसेन किलेसप्पहानं. पक्खन्दनवोस्सग्गोति विपस्सनाक्खणे तन्निन्नभावेन, मग्गक्खणे पन आरम्मणकरणेन निब्बानपक्खन्दनं. तदुभयम्पि इमस्मिं लोकियलोकुत्तरमिस्सके अत्थवण्णनानये वट्टति. तथा हि अयं सतिसम्बोज्झङ्गो यथावुत्तेन पकारेन किलेसे परिच्चजति, निब्बानञ्च पक्खन्दति. वोस्सग्गपरिणामिन्ति ¶ इमिना पन सकलेन वचनेन वोस्सग्गत्तं परिणमन्तं परिणतञ्च परिपच्चन्तं परिपक्कञ्चाति. इदं वुत्तं होति ‘‘अयञ्हि बोज्झङ्गभावनानुयुत्तो भिक्खु यथा सतिसम्बोज्झङ्गो किलेसपरिच्चागवोस्सग्गत्तं निब्बानपक्खन्दनवोस्सग्गत्तञ्च ¶ परिपच्चति, यथा च परिपक्को होति, तथा नं भावेती’’ति. एस नयो सेसबोज्झङ्गेसु.
इध पन निब्बानंयेव सब्बसङ्खतेहि विवित्तत्ता विवेको, सब्बेसं विरागभावतो विरागो, निरोधभावतो निरोधोति वुत्तं. मग्गो एव च वोस्सग्गपरिणामी, तस्मा सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकं आरम्मणं कत्वा पवत्तिया विवेकनिस्सितं. तथा विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं. तञ्च खो अरियमग्गक्खणुप्पत्तिया किलेसानं समुच्छेदतो परिच्चागभावेन च निब्बानपक्खन्दनभावेन च परिणतं परिपक्कन्ति अयमेव अत्थो दट्ठब्बो. एस नयो सेसबोज्झङ्गेसु.
यञ्हिस्साति एतेसु बोज्झङ्गेसु यंकिञ्चि अस्स. सेसं वुत्तनयमेव. आसवुप्पत्तियं पनेत्थ इमेसं उपरिमग्गत्तयसम्पयुत्तानं बोज्झङ्गानं अभावितत्ता ये उप्पज्जेय्युं कामासवो भवासवो अविज्जासवोति तयो आसवा, भावयतो एवंस ते आसवा न होन्तीति अयं नयो वेदितब्बो.
इमे वुच्चन्ति…पे… भावना पहातब्बाति इमे तयो आसवा इमाय मग्गत्तयसम्पयुत्ताय बोज्झङ्गभावनाय पहातब्बाति वुच्चन्तीति वेदितब्बा.
२८. इदानि ¶ इमेहि सत्तहाकारेहि पहीनासवं भिक्खुं थोमेन्तो आसवप्पहाने चस्स आनिसंसं दस्सेन्तो एतेहेव च कारणेहि आसवप्पहाने सत्तानं उस्सुक्कं जनेन्तो यतो खो, भिक्खवे…पे… अन्तमकासि दुक्खस्साति आह. तत्थ यतो खोति सामिवचने तोकारो, यस्स खोति वुत्तं होति. पोराणा पन यस्मिं कालेति वण्णयन्ति. ये आसवा दस्सना पहातब्बाति ये आसवा दस्सनेन पहातब्बा, ते दस्सनेनेव पहीना होन्ति, न अप्पहीनेसुयेव पहीनसञ्ञी होति. एवं सब्बत्थ वित्थारो.
सब्बासवसंवरसंवुतोति सब्बेहि आसवपिधानेहि पिहितो, सब्बेसं वा आसवानं पिधानेहि पिहितो. अच्छेच्छि ¶ तण्हन्ति सब्बम्पि तण्हं छिन्दि, संछिन्दि समुच्छिन्दि. विवत्तयि ¶ संयोजनन्ति दसविधम्पि संयोजनं परिवत्तयि निम्मलमकासि. सम्माति हेतुना कारणेन. मानाभिसमयाति मानस्स दस्सनाभिसमया पहानाभिसमया च. अरहत्तमग्गो हि किच्चवसेन मानं पस्सति, अयमस्स दस्सनाभिसमयो. तेन दिट्ठो पन सो तावदेव पहीयति दिट्ठविसेन दिट्ठसत्तानं जीवितं विय. अयमस्स पहानाभिसमयो.
अन्तमकासि दुक्खस्साति एवं अरहत्तमग्गेन सम्मा मानस्स दिट्ठत्ता पहीनत्ता च ये इमे ‘‘कायबन्धनस्स अन्तो जीरति (चूळव. २७८). हरितन्तं वा’’ति (म. नि. १.३०४) एवं वुत्तअन्तिममरियादन्तो च, ‘‘अन्तमिदं, भिक्खवे, जीविकान’’न्ति (इतिवु. ९१; सं. नि. ३.८०) एवं वुत्तलामकन्तो च, ‘‘सक्कायो एको अन्तो’’ति (अ. नि. ६.६१) एवं वुत्तकोट्ठासन्तो च, ‘‘एसेवन्तो दुक्खस्स सब्बपच्चयसङ्खया’’ति (सं. नि. २.५१) एवं वुत्तकोटन्तो चाति एवं चत्तारो अन्ता, तेसु सब्बस्सेव वट्टदुक्खस्स अन्तं चतुत्थकोटिसङ्खातं अन्तिमकोटिसङ्खातं अन्तमकासि परिच्छेदं परिवटुमं अकासि. अन्तिमसमुस्सयमत्तावसेसं दुक्खं अकासीति वुत्तं होति.
अत्तमना ते भिक्खूति सकमना तुट्ठमना, पीतिसोमनस्सेहि वा सम्पयुत्तमना हुत्वा. भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति इदं दुक्खस्स अन्तकिरियापरियोसानं ¶ भगवतो भासितं सुकथितं सुलपितं, एवमेतं भगवा एवमेतं सुगताति मत्थकेन सम्पटिच्छन्ता अब्भनुमोदिंसूति.
सेसमेत्थ यं न वुत्तं, तं पुब्बे वुत्तत्ता च सुविञ्ञेय्यत्ता च न वुत्तं. तस्मा सब्बं वुत्तानुसारेन अनुपदसो पच्चवेक्खितब्बं.
भावनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
सब्बासवसुत्तवण्णना निट्ठिता.
३. धम्मदायादसुत्तवण्णना
२९. एवं ¶ मे सुतन्ति धम्मदायादसुत्तं. यस्मा पनस्स अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो, तस्मा तं दस्सेत्वा वस्स अपुब्बपदवण्णनं करिस्साम. कतराय च पनिदं अट्ठुप्पत्तिया निक्खित्तन्ति. लाभसक्कारे. भगवतो किर महालाभसक्कारो उप्पज्जि. यथा तं चत्तारो असङ्ख्येय्ये पूरितदानपारमीसञ्चयस्स. सब्बदिसासु यमकमहामेघो ¶ वुट्ठहित्वा महोघं विय सब्बपारमियो एकस्मिं अत्तभावे विपाकं दस्सामाति सम्पिण्डिता विय लाभसक्कारमहोघं निब्बत्तयिंसु. ततो ततो अन्नपानयानवत्थमालागन्धविलेपनादिहत्था खत्तियब्राह्मणादयो आगन्त्वा – ‘‘कहं बुद्धो, कहं भगवा, कहं देवदेवो, नरासभो, पुरिससीहो’’ति भगवन्तं परियेसन्ति. सकटसतेहिपि पच्चये आहरित्वा ओकासं अलभमाना समन्ता गावुतप्पमाणम्पि सकटधुरेन सकटधुरमाहच्चतिट्ठन्ति चेव अनुबन्धन्ति च. अन्धकविन्दब्राह्मणादयो विय. सब्बं खन्धके तेसु तेसु सुत्तेसु च आगतनयेनेव वेदितब्बं. यथा च भगवतो, एवं भिक्खुसङ्घस्सापि.
वुत्तम्पि चेतं – ‘‘तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होति गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं, भिक्खुसङ्घोपि खो सक्कतो होति…पे… परिक्खारान’’न्ति (उदा. १४). तथा – ‘‘यावता ¶ खो, चुन्द, एतरहि सङ्घो वा गणो वा लोके उप्पन्नो, नाहं, चुन्द, अञ्ञं एकसङ्घम्पि समनुपस्सामि, एवं लाभग्गयसग्गपत्तं, यथरिव, चुन्द, भिक्खुसङ्घो’’ति (दी. नि. ३.१७६).
स्वायं भगवतो च भिक्खुसङ्घस्स च उप्पन्नो लाभसक्कारो एकतो हुत्वा द्विन्नं महानदीनं उदकमिव अप्पमेय्यो अहोसि. कमेन भिक्खू पच्चयगरुका पच्चयबाहुलिका अहेसुं. पच्छाभत्तम्पि तेलमधुफाणितादीसु आहटेसु गण्डिंयेव पहरित्वा ‘‘अम्हाकं आचरियस्स देथ, उपज्झायस्स देथा’’ति उच्चासद्दमहासद्दं करोन्ति. सा च नेसं पवत्ति भगवतोपि ¶ पाकटा अहोसि. ततो भगवा अननुच्छविकन्ति धम्मसंवेगं उप्पादेत्वा चिन्तेसि –
‘‘पच्चया अकप्पियाति न सक्का सिक्खापदं पञ्ञपेतुं. पच्चयपटिबद्धा हि कुलपुत्तानं समणधम्मवुत्ति. हन्दाहं धम्मदायादपटिपदं देसेमि. सा सिक्खाकामानं कुलपुत्तानं सिक्खापदपञ्ञत्ति विय भविस्सति नगरद्वारे ठपितसब्बकायिकआदासो विय च, यथा हि नगरद्वारे ठपिते सब्बकायिके आदासे चत्तारो वण्णा अत्तनो छायं दिस्वा वज्जं पहाय निद्दोसा होन्ति, एवमेव सिक्खाकामा कुलपुत्ता पयोगमण्डनेन अत्तानं मण्डेतुकामा इमं सब्बकायिकादासूपमं ¶ देसनं आवज्जित्वा आमिसदायादपटिपदं वज्जेत्वा धम्मदायादपटिपदं पूरेन्ता खिप्पमेव जातिजरामरणस्स अन्तं करिस्सन्ती’’ति. इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया इदं सुत्तं अभासि.
तत्थ धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथ, मा आमिसदायादाति धम्मस्स मे दायादा, भिक्खवे, भवथ, मा आमिसस्स. यो मय्हं धम्मो, तस्स पटिग्गाहका भवथ, यञ्च खो मय्हं आमिसं, तस्स मा पटिग्गाहका भवथाति वुत्तं होति. तत्थ धम्मोपि दुविधो – निप्परियायधम्मो, परियायधम्मोति. आमिसम्पि दुविधं – निप्परियायामिसं, परियायामिसन्ति. कथं? मग्गफलनिब्बानभेदो हि नवविधोपि लोकुत्तरधम्मो निप्परियायधम्मो निब्बत्तितधम्मो, न येन केनचि परियायेन कारणेन वा लेसेन वा धम्मो. यं पनिदं विवट्टूपनिस्सितं कुसलं, सेय्यथिदं, इधेकच्चो ¶ विवट्टं पत्थेन्तो दानं देति, सीलं समादियति, उपोसथकम्मं करोति, गन्धमालादीहि वत्थुपूजं करोति, धम्मं सुणाति देसेति झानसमापत्तियो निब्बत्तेति, एवं करोन्तो अनुपुब्बेन निप्परियायधम्मं अमतं निब्बानं पटिलभति, अयं परियायधम्मो. तथा चीवरादयो चत्तारो पच्चया निप्परियायामिसमेव, न अञ्ञेन परियायेन कारणेन वा लेसेन वा आमिसं. यं पनिदं वट्टगामिकुसलं, सेय्यथिदं, इधेकच्चो वट्टं पत्थेन्तो सम्पत्तिभवं इच्छमानो दानं देति…पे… समापत्तियो निब्बत्तेति, एवं करोन्तो अनुपुब्बेन देवमनुस्ससम्पत्तिं पटिलभति, इदं परियायामिसं नाम.
तत्थ निप्परियायधम्मोपि भगवतोयेव सन्तको. भगवता हि कथितत्ता भिक्खू ¶ मग्गफलनिब्बानानि अधिगच्छन्ति. वुत्तम्पि चेतं ‘‘सो हि ब्राह्मण भगवा अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जनेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्ञू मग्गविदू मग्गकोविदो. मग्गानुगा च पन एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्नागता’’ति (म. नि. ३.७९) च – ‘‘सो हावुसो, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो’’ति (म. नि. १.२०३) च. परियायधम्मोपि भगवतोयेव सन्तको. भगवता ¶ हि कथितत्ता एवं जानन्ति ‘‘विवट्टं पत्थेत्वा दानं देन्तो…पे… समापत्तियो निब्बत्तेन्तो अनुक्कमेन अमतं निब्बानं पटिलभती’’ति. निप्परियायामिसम्पि च भगवतोयेव सन्तकं. भगवता हि अनुञ्ञातत्तायेव भिक्खूहि जीवकवत्थुं आदिं कत्वा पणीतचीवरं लद्धं. यथाह ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, गहपतिचीवरं. यो इच्छति, पंसुकूलिको होतु, यो इच्छति, गहपतिचीवरं सादियतु. इतरीतरेनपाहं, भिक्खवे, सन्तुट्ठिंयेव वण्णेमी’’ति (महाव. ३३७).
पुब्बे च भिक्खू पणीतपिण्डपातं नालत्थुं. सपदानपिण्डियालोपभोजना एवाहेसुं. तेहि राजगहे विहरन्तेन भगवता – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सङ्घभत्तं उद्देसभत्तं निमन्तनं सलाकभत्तं पक्खिकं ¶ उपोसथिकं पाटिपदिक’’न्ति (चूळव. ३२५) एवं अनुञ्ञातत्तायेव पणीतभोजनं लद्धं. तथा सेनासनं. पुब्बे हि अकतपब्भाररुक्खमूलादिसेनासनायेव भिक्खू अहेसुं. ते ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्च लेणानी’’ति (चूळव. २९४) एवं भगवता अनुञ्ञातत्तायेव विहारो अड्ढयोगो पासादो हम्मियं गुहाति इमानि सेनासनानि लभिंसु. पुब्बे च मुत्तहरीतकेनेव भेसज्जं अकंसु. ते भगवतायेव – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्च भेसज्जानि, सेय्यथिदं, सप्पि, नवनीतं, तेलं, मधु, फाणित’’न्ति (महाव. २६०) एवमादिना नयेन अनुञ्ञातत्ता नानाभेसज्जानि लभिंसु.
परियायामिसम्पि भगवतोयेव सन्तकं. भगवता हि कथितत्ता येव जानन्ति – ‘‘सम्पत्तिभवं पत्थेन्तो दानं दत्वा सीलं…पे… समापत्तियो निब्बत्तेत्वा अनुक्कमेन परियायामिसं दिब्बसम्पत्तिं मनुस्ससम्पत्तिं पटिलभती’’ति. तदेव, यस्मा निप्परियायधम्मोपि परियायधम्मोपि ¶ निप्परियायामिसम्पि परियायामिसम्पि भगवतोयेव सन्तकं, तस्मा तत्थ अत्तनो सामिभावं दस्सेन्तो आह – ‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथ मा आमिसदायादा’’ति.
यो मय्हं सन्तको दुविधोपि धम्मो, तस्स दायादा भवथ. यञ्च खो एतं मय्हमेव सन्तकं आमिसं, तस्स ¶ दायादा मा भवथ. धम्मकोट्ठासस्सेव सामिनो भवथ, मा आमिसकोट्ठासस्स. यो हि जिनसासने पब्बजित्वा पच्चयपरमो विहरति चतूसु तण्हुप्पादेसु सन्दिस्समानो निक्खित्तधुरो धम्मानुधम्मप्पटिपत्तियं, अयं आमिसदायादो नाम. तादिसा मा भवथ. यो पन अनुञ्ञातपच्चयेसु अप्पिच्छतादीनि निस्साय पटिसङ्खा सेवमानो पटिपत्तिपरमो विहरति चतूसु अरियवंसेसु सन्दिस्समानो, अयं धम्मदायादो नाम. तादिसा भवथाति वुत्तं होति.
इदानि येसं तत्थ एतदहोसि, भविस्सति वा अनागतमद्धानं ‘‘किं नु खो भगवा सावकानं अलाभत्थिको एवमाहा’’ति, तेसं अतिपणीतलाभत्थिको अहं एवं वदामीति दस्सेतुमाह अत्थि मे तुम्हेसु…पे… नो आमिसदायादाति.
तस्सायमत्थो ¶ – अत्थि मे तुम्हेसु अनुकम्पा अनुद्दया हितेसिता, केन नु खो कारणेन केन उपायेन सावका धम्मदायादा अस्सु धम्मकोट्ठाससामिनो, नो आमिसदायादाति. अयं पन अधिप्पायो, पस्सति किर भगवा आमिसगरुकानं आमिसे उपक्खलितानं अतीतकाले ताव कपिलस्स भिक्खुनो, ‘‘सङ्घाटिपि आदित्ता होती’’तिआदिना (पारा. २३०; सं. नि. २.२१८) नयेन आगतपापभिक्खुभिक्खुनीसिक्खमानादीनञ्च अनेकसतानं अपायपरिपूरणत्तं अत्तनो सासने पब्बजितानञ्च देवदत्तादीनं. धम्मगरुकानं पन सारिपुत्तमोग्गल्लानमहाकस्सपादीनं अभिञ्ञापटिसम्भिदादिगुणप्पटिलाभं. तस्मा तेसं अपाया परिमुत्तिं सब्बगुणसम्पत्तिञ्च इच्छन्तो आह – ‘‘अत्थि मे तुम्हेसु अनुकम्पा किन्ति मे सावका धम्मदायादा भवेय्युं, नो आमिसदायादा’’ति. पच्चयगरुको च चतुपरिसन्तरे कूटकहापणो विय निब्बुतङ्गारो विय च नित्तेजो निप्पभो होति. ततो विवत्तितचित्तो धम्मगरुको ¶ तेजवा सीहोव अभिभुय्यचारी, तस्मापि एवमाह – ‘‘अत्थि मे…पे… नो आमिसदायादा’’ति.
एवं ‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथ, मा आमिसदायादा’’ति इदं अनुकम्पाय पणीततरं लाभं इच्छन्तेन वुत्तं, नो अलाभत्थिकेनाति सावेत्वा इदानि इमस्स ओवादस्स अकरणे आदीनवं दस्सेन्तो आह ‘‘तुम्हे च मे, भिक्खवे…पे… नो धम्मदायादा’’ति. तत्थ तुम्हेपि तेन ¶ आदिया भवेय्याथाति तुम्हेपि तेन आमिसदायादभावेन नो धम्मदायादभावेन आदिया भवेय्याथ. अपदिसितब्बा विसुं कातब्बा ववत्थपेतब्बा, विञ्ञूहि गारय्हा भवेय्याथाति वुत्तं होति. किन्ति? आमिसदायादा सत्थुसावका विहरन्ति, नो धम्मदायादाति.
अहम्पि तेन आदियो भवेय्यन्ति अहम्पि तेन तुम्हाकं आमिसदायादभावेन नो धम्मदायादभावेन गारय्हो भवेय्यं. किन्ति? आमिस…पे… दायादाति. इदं भगवा तेसं अतीव मुदुकरणत्थमाह. अयञ्हि एत्थ अधिप्पायो – सचे, भिक्खवे, तुम्हे आमिसलोला चरिस्सथ, तत्थ विञ्ञू मं गरहिस्सन्ति ‘‘कथञ्हि नाम सब्बञ्ञू समानो अत्तनो सावके ¶ धम्मदायादे नो आमिसदायादे कातुं न सक्कोती’’ति. सेय्यथापि नाम अनाकप्पसम्पन्ने भिक्खू दिस्वा आचरियुपज्झाये गरहन्ति ‘‘कस्सिमे सद्धिविहारिका, कस्सन्तेवासिका’’ति; सेय्यथा वा पन कुलकुमारके वा कुलकुमारिकायो वा दुस्सीले पापधम्मे दिस्वा मातापितरो गरहन्ति ‘‘कस्सिमे पुत्ता, कस्स धीतरो’’ति; एवमेव मं विञ्ञू गरहिस्सन्ति ‘‘कथञ्हि नाम सब्बञ्ञू समानो अत्तनो सावके धम्मदायादे नो आमिसदायादे कातुं न सक्कोती’’ति.
एवं इमस्स ओवादस्स अकरणे आदीनवं दस्सेत्वा करणे आनिसंसं दस्सेन्तो तुम्हे च मेतिआदिमाह. तत्थ अहम्पि तेन न आदियो भवेय्यन्ति सेय्यथापि नाम वत्तपरिपूरके दहरभिक्खू उद्देसपरिपुच्छासम्पन्ने वस्ससतिकत्थेरे विय आकप्पसम्पन्ने दिस्वा, कस्स सद्धिविहारिका, कस्सन्तेवासिकाति, असुकस्साति, ‘‘पतिरूपं थेरस्स, पटिबलो वत ओवदितुं अनुसासितु’’न्ति आचरियुपज्झाया न आदिया न गारय्हा भवन्ति, एवमेव अहम्पि तेन तुम्हाकं धम्मदायादभावेन नो आमिसदायादभावेन कस्स सावका नालकपटिपदं ¶ तुवट्टकपटिपदं चन्दूपमपटिपदं रथविनीतपटिपदं महागोसिङ्गसालपटिपदं महासुञ्ञतपटिपदं पटिपन्ना चतुपच्चयसन्तोसभावनारामअरियवंसेसु सक्खिभूता पच्चयगेधतो विवत्तमानसा अब्भा मुत्तचन्दसमा विहरन्तीति; ‘‘समणस्स ¶ गोतमस्सा’’ति वुत्ते ‘‘सब्बञ्ञू वत भगवा, असक्खि वत सावके आमिसदायादपटिपदं छड्डापेत्वा धम्मदायादपटिपत्तिपूरके कातु’’न्ति विञ्ञूनं न आदियो न गारय्हो भवेय्यन्ति. एवमिमस्मिं पदे अधिप्पायं ञत्वा सेसं कण्हपक्खे वुत्तनयपच्चनीकेन वेदितब्बं. एवं इमस्स ओवादस्स करणे आनिसंसं दस्सेत्वा इदानि तं ओवादं निय्यातेन्तो आह – ‘‘तस्मा तिह मे, भिक्खवे…पे… नो आमिसदायादा’’ति.
३०. एवमिमं ओवादं निय्यातेत्वा इदानि तस्सा धम्मदायादपटिपत्तिया परिपूरकारिं थोमेतुं इधाहं, भिक्खवेतिआदिमाह. भगवतो हि थोमनं सुत्वापि होन्तियेव तदत्थाय पटिपज्जितारो.
तत्थ ¶ इधाति निपातपदमेतं. भुत्तावीति भुत्तवा, कतभत्तकिच्चोति वुत्तं होति. पवारितोति यावदत्थपवारणाय पवारितो, यावदत्थं भुञ्जित्वा पटिक्खित्तभोजनो तित्तोवाति वुत्तं होति. चतुब्बिधा हि पवारणा वस्संवुट्ठपवारणा पच्चयपवारणा अनतिरित्तपवारणा यावदत्थपवारणाति. तत्थ, ‘‘अनुजानामि भिक्खवे, वस्संवुट्ठानं भिक्खूनं तीहि ठानेहि पवारेतु’’न्ति (महाव. २०९) अयं वस्संवुट्ठपवारणा. ‘‘इच्छामहं, भन्ते, सङ्घं चतुमासं भेसज्जेन पवारेतु’’न्ति (पाचि. ३०३) च ‘‘अञ्ञत्र पुनपवारणाय अञ्ञत्र निच्चपवारणाया’’ति (पाचि. ३०७) च अयं पच्चयपवारणा. ‘‘पवारितो नाम असनं पञ्ञायति, भोजनं पञ्ञायति, हत्थपासे ठितो अभिहरति, पटिक्खेपो पञ्ञायति, एसो पवारितो नामा’’ति (पाचि. २३९) अयं अनतिरित्तपवारणा. ‘‘पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसी’’ति (दी. नि. १.२९७, ३५८) अयं यावदत्थपवारणा. अयमिध अधिप्पेता. तेन वुत्तं ‘‘पवारितोति यावदत्थपवारणाय पवारितो’’ति.
परिपुण्णोति भोजनेन परिपुण्णो. परियोसितोति परियोसितभोजनो, उत्तरपदलोपो दट्ठब्बो ¶ . यावतकं भुञ्जितब्बं, तावतकं भुत्तं होति, अवसिता मे भोजनकिरियाति अत्थो. सुहितोति धातो, जिघच्छादुक्खाभावेन वा सुखितोति वुत्तं होति. यावदत्थोति यावतको ¶ मे भोजनेन अत्थो, सो सब्बो पत्तोति. एत्थ च पुरिमानं तिण्णं पच्छिमानि साधकानि. यो हि परियोसितो, सो भुत्तावी होति. यो च सुहितो, सो यावदत्थपवारणाय पवारितो. यो यावदत्थो, सो परिपुण्णोति. पुरिमानि वा पच्छिमानं. यस्मा हि भुत्तावी, तस्मा परियोसितो. यस्मा पवारितो, तस्मा सुहितो. यस्मा परिपुण्णो, तस्मा यावदत्थोति. सब्बञ्चेतं परिकप्पेत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं.
सियाति एकंसे च विकप्पने च. ‘‘पथवीधातु सिया अज्झत्तिका, सिया बाहिरा’’ति (म. नि. ३.३४९) एकंसे. ‘‘सिया अञ्ञतरस्स भिक्खुनो आपत्ति वीतिक्कमो’’ति (म. नि. ३.३९) विकप्पने. इध उभयम्पि वट्टति. अतिरेकोव अतिरेकधम्मो. तथा छड्डनीय धम्मो. अधिको च छड्डेतब्बो च, न अञ्ञं किञ्चि कातब्बोति ¶ अत्थो. अथाति तम्हि काले. जिघच्छादुब्बल्यपरेताति जिघच्छाय च दुब्बल्येन च परेता फुट्ठा अनुगता च अट्ठपि दसपि दिवसानि. तत्थ केचि जिघच्छितापि न दुब्बला होन्ति, सक्कोन्ति जिघच्छं सहितुं. इमे पन न तादिसाति दस्सेतुं उभयमाह. त्याहन्ति ते अहं. सचे आकङ्खथाति यदि इच्छथ.
अप्पहरितेति अप्परुळ्हहरिते, यस्मिं ठाने पिण्डपातज्झोत्थरणेन विनस्सनधम्मानि तिणानि नत्थि, तस्मिन्ति अत्थो. तेन नित्तिणञ्च महातिणगहनं च, यत्थ सकटेनपि छड्डिते पिण्डपाते तिणानि न विनस्सन्ति, तञ्च ठानं परिग्गहितं होति. भूतगामसिक्खापदस्स हि अविकोपनत्थमेतं वुत्तं.
अप्पाणकेति निप्पाणके पिण्डपातज्झोत्थरणेन मरितब्बपाणकरहिते वा महाउदकक्खन्धे. परित्तोदके एव हि भत्तपक्खेपेन आळुलिते सुखुमपाणका मरन्ति, न महातळाकादीसूति. पाणकानुरक्खणत्थञ्हि एतं वुत्तं. ओपिलापेस्सामीति निमुज्जापेस्सामि.
तत्रेकस्साति तेसु द्वीसु एकस्स. यो इमं धम्मदेसनं सुट्ठु सुतवा पुनप्पुनं आवज्जेति च ¶ , तं सन्धायाह वुत्तं खो पनेतन्ति. अयं वुत्त-सद्दो केसोहारणेपि दिस्सति ‘‘कापटिको माणवो दहरो वुत्तसिरो’’तिआदीसु (म. नि. २.४२६). रोपितेपि ‘‘यथा सारदिकं बीजं, खेत्ते वुत्तं विरूहती’’तिआदीसु ¶ (जा. १.३.३१). कथितेपि ‘‘वुत्तमिदं भगवता, वुत्तमिदं अरहता’’तिआदीसु. इध पन कथिते दट्ठब्बो. कथितं खो पनेतन्ति अयञ्हिस्स अत्थो. आमिसञ्ञतरन्ति चतुन्नं पच्चयामिसानं अञ्ञतरं, एकन्ति अत्थो. यदिदन्ति निपातो, सब्बलिङ्गविभत्तिवचनेसु तादिसोव तत्थ तत्थ अत्थतो परिणामेतब्बो. इध पनास्स यो एसोति अत्थो. यो एसो पिण्डपातो नाम. इदं आमिसञ्ञतरन्ति वुत्तं होति. यंनूनाहन्ति साधु वताहं. एवन्ति यथा इदानि इमं खणं वीतिनामेमि, एवमेव रत्तिन्दिवं. वीतिनामेय्यन्ति खेपेय्यं अतिवत्तापेय्यं.
सो तं पिण्डपातन्ति सो तं सदेवकेन लोकेन सिरसा सम्पटिच्छितब्बरूपं सुगतातिरित्तम्पि पिण्डपातं अभुञ्जित्वा धम्मदायादभावं आकङ्खमानो ¶ आदित्तसीसूपमं पच्चवेक्खित्वा तेनेव जिघच्छादुब्बल्येन एवं तं रत्तिन्दिवं वीतिनामेय्य.
अथ दुतियस्साति इमस्मिं पन वारे एस सङ्खेपो, सचे सो भिक्खु, यंनूनाहं…पे… वीतिनामेय्यन्ति चिन्तेन्तो एवम्पि चिन्तेय्य, पब्बजितेन खो वाळमिगाकुले अरञ्ञे भेसज्जं विय पञ्चकामगुणवाळाकुले गामे पिण्डपातोपि दुक्खं परियेसितुं. अयं पन पिण्डपातो इति परियेसनादीनवविमुत्तो च सुगतातिरित्तो चाति उभतो सुजातखत्तियकुमारो विय होति, येहि च पञ्चहि कारणेहि पिण्डपातो न परिभुञ्जितब्बो होति. सेय्यथिदं, पुग्गलं गरहित्वा न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘अलज्जिपुग्गलस्स सन्तको’’ति. अपरिसुद्धउप्पत्तिताय न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘भिक्खुनिपरिपाचनअसन्तसम्भावनुप्पन्नो’’ति. सामिकानुकम्पाय न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘पिण्डपातसामिको भिक्खु जिघच्छितो’’ति. सो धातो तस्सेव अन्तेवासिकादीसु अनुकम्पाय न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘अन्तेवासिका अञ्ञे वा तप्पटिबद्धा जिघच्छिता’’ति, तेपि धाता सुहिता, अपिच खो अस्सद्धताय न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘पिण्डपातसामिको भिक्खु अस्सद्धो’’ति. तेहि च कारणेहि अयं विमुत्तो. भगवा हि लज्जीनं अग्गो, परिसुद्धुप्पत्तिको पिण्डपातो, भगवा च धातो सुहितो, पच्चासीसकोपि अञ्ञो पुग्गलो नत्थि, ये लोके सद्धा, भगवा तेसं अग्गोति एवं चिन्तेत्वा ¶ च सो तं पिण्डपातं भुञ्जित्वा…पे… वीतिनामेय्य. एत्तावता ¶ योपि अभुञ्जित्वा समणधम्मं करोति, सोपि भुञ्जितब्बकमेव पिण्डपातं न भुत्तो होति. योपि भुञ्जित्वा समणधम्मं करोति, सोपि भुञ्जितब्बकमेव भुत्तो होति. नत्थि पिण्डपाते विसेसो. पुग्गले पन अत्थि विसेसो. तस्मा तं दस्सेन्तो किञ्चापि सोतिआदिमाह.
तत्थ किञ्चापीति अनुजाननप्पसंसनत्थे निपातो. किं अनुजानाति? तस्स भिक्खुनो तं अनवज्जपरिभोगं. किं पसंसति? भुत्वा समणधम्मकरणं. इदं वुत्तं होति यदिपि सो भिक्खु एवं भुञ्जितब्बमेव भुञ्जित्वा कातब्बमेव करेय्य. अथ खो असुयेव मे पुरिमो भिक्खूति यो पुरिमो भिक्खु तम्पि पिण्डपातं पटिक्खिपित्वा समणधम्मं करोति, सोयेव मम द्वीसु सूरेसु सूरतरो विय द्वीसु पण्डितेसु पण्डिततरो विय च पुज्जतरो ¶ च पासंसतरो च, दुतियभिक्खुतो अतिरेकेन पूजनीयो च पसंसनीयो चाति वुत्तं होति.
इदानि तमत्थं कारणेन साधेन्तो तं किस्स हेतूतिआदिमाह. तस्सत्थो, तत्थ सिया तुम्हाकं, कस्मा सो भिक्खु भगवतो पुज्जतरो च पासंसतरो चाति? तञ्हि तस्साति यस्मा तं पिण्डपातपटिक्खिपनं तस्स भिक्खुनो दीघरत्तं अप्पिच्छताय…पे… वीरियारम्भाय संवत्तिस्सति. कथं? तस्स हि सचे अपरेन समयेन पच्चयेसु अत्रिच्छता वा पापिच्छता वा महिच्छता वा उप्पज्जिस्सति. ततो नं इमिना पिण्डपातपटिक्खेपङ्कुसेन निवारेस्सति ‘‘अरे त्वं सुगतातिरित्तम्पि पिण्डपातं पटिक्खिपित्वा ईदिसं इच्छं उप्पादेसी’’ति एवं पच्चवेक्खमानो. एस नयो असन्तुट्ठिया असंलेखस्स चुप्पन्नस्स निवारणे. एवं तावस्स अप्पिच्छताय सन्तुट्ठिया संलेखाय संवत्तिस्सति.
सुभरतायाति एत्थ अयं संवण्णना – इधेकच्चो अत्तनोपि उपट्ठाकानम्पि दुब्भरो होति दुप्पोसो. एकच्चो अत्तनोपि उपट्ठाकानम्पि सुभरो होति सुपोसो. कथं? यो हि अम्बिलादीनि लद्धा अनम्बिलादीनि परियेसति, अञ्ञस्स घरे लद्धं अञ्ञस्स घरे छड्डेन्तो सब्बं गामं विचरित्वा रित्तपत्तोव विहारं पविसित्वा निपज्जति, अयं अत्तनो दुब्भरो. यो पन सालिमंसोदनादीनं पत्ते पूरेत्वा दिन्नेपि दुम्मुखभावं अनत्तमनभावमेव च दस्सेति, तेसं वा सम्मुखाव तं पिण्डपातं ‘‘किं तुम्हेहि दिन्न’’न्ति अपसादेन्तो ¶ सामणेरगहट्ठादीनम्पि देति ¶ , अयं उपट्ठाकानं दुब्भरो. एतं दिस्वा मनुस्सा दूरतो परिवज्जन्ति दुब्भरो भिक्खु न सक्का पोसितुन्ति. यो पन यंकिञ्चि लूखं वा पणीतं वा लद्धा तुट्ठचित्तोव भुञ्जित्वा विहारं गन्त्वा अत्तनो कम्मं करोति, अयं अत्तनो सुभरो. यो च परेसम्पि अप्पं वा बहुं वा लूखं वा पणीतं वा दानं अहीळेत्वा अत्तमनो विप्पसन्नमुखो हुत्वा तेसं सम्मुखाव परिभुञ्जित्वा याति, अयं उपट्ठाकानं सुभरो. एतं दिस्वा मनुस्सा अतिविय विस्सत्था होन्ति – ‘‘अम्हाकं भदन्तो सुभरो थोकेनपि तुस्सति, मयमेव नं पोसिस्सामा’’ति पटिञ्ञं कत्वा पोसेन्ति.
तत्थ सचे अपरेन समयेन अस्स अत्तनो वा उपट्ठाकानं वा दुब्भरतानयेन चित्तं उप्पज्जिस्सति. ततो नं इमिना पिण्डपातपटिक्खेपङ्कुसेन निवारेस्सति – ‘‘अरे त्वं सुगतातिरित्तम्पि पिण्डपातं पटिक्खिपित्वा ईदिसं ¶ चित्तं उप्पादेसी’’ति एवं पच्चवेक्खमानो, एवमस्स सुभरताय संवत्तिस्सति. सचे पनस्स कोसज्जं उप्पज्जिस्सति, तम्पि एतेनेवङ्कुसेन निवारेस्सति – ‘‘अरे त्वं नाम तदा सुगतातिरित्तम्पि पिण्डपातं पटिक्खिपित्वा तथा जिघच्छादुब्बल्यपरेतोपि समणधम्मं कत्वा अज्ज कोसज्जमनुयुञ्जसी’’ति एवं पच्चवेक्खमानो, एवमस्स वीरियारम्भाय संवत्तिस्सति. एवमस्स इदं पिण्डपातपटिक्खिपनं दीघरत्तं अप्पिच्छताय…पे… वीरियारम्भाय संवत्तिस्सति. एवमस्सिमे पञ्च गुणा परिपूरा दस कथावत्थूनि परिपूरेस्सन्ति.
कथं? अत्र हि पाळियंयेव अप्पिच्छतासन्तुट्ठितावीरियारम्भवसेन तीणि आगतानि, सेसानि सल्लेखेन सङ्गहितानि. इदञ्हि सब्बकथावत्थूनं नाममेव, यदिदं सल्लेखो. यथाह – ‘‘या च खो अयं, आनन्द, कथा अभिसल्लेखिका चेतोविनीवरणसप्पाया एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. सेय्यथिदं, अप्पिच्छकथा’’ति (म. नि. ३.१८९, १९२) वित्थारो. एवं इमे पञ्च गुणा परिपूरा दस कथावत्थूनि परिपूरेस्सन्ति. दस कथावत्थूनि परिपूरानि तिस्सो सिक्खा परिपूरेस्सन्ति.
कथं? एतेसु हि अप्पिच्छकथा सन्तोसकथा असंसग्गकथा सीलकथाति इमा चतस्सो कथा अधिसीलसिक्खासङ्गहितायेव ¶ . पविवेककथा वीरियारम्भकथा समाधिकथाति इमा तिस्सो अधिचित्तसिक्खसङ्गहिता ¶ . पञ्ञाकथा विमुत्तिकथा विमुत्तिञाणदस्सनकथाति इमा तिस्सो अधिपञ्ञासिक्खासङ्गहिताति. एवं दस कथावत्थूनि परिपूरानि तिस्सो सिक्खा परिपूरेस्सन्ति. तिस्सो सिक्खा परिपूरा पञ्च असेक्खधम्मक्खन्धे परिपूरेस्सन्ति.
कथं? परिपूरा हि अधिसीलसिक्खा असेक्खो सीलक्खन्धोयेव होति, अधिचित्तसिक्खा असेक्खो समाधिक्खन्धो, अधिपञ्ञासिक्खा असेक्खा पञ्ञा-विमुत्ति-विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धा एवाति एवं तिस्सो सिक्खा परिपूरा पञ्च असेक्खधम्मक्खन्धे परिपूरेस्सन्ति. पञ्च धम्मक्खन्धा परिपूरा अमतं निब्बानं परिपूरेस्सन्ति. सेय्यथापि उपरिपब्बते पावुस्सको महामेघो अभिवुट्ठो ¶ पब्बतकन्दरसरसाखा परिपूरेति. ता परिपूरा कुसोब्भे, कुसोब्भा महासोब्भे, महासोब्भा कुन्नदियो, कुन्नदियो महानदियो, महानदियो महासमुद्दसागरं परिपूरेन्ति; एवमेव तस्स भिक्खुनो इमे पञ्च गुणा परिपूरा दस कथावत्थुनि आदिं कत्वा याव अमतं निब्बानं परिपूरेस्सन्ति. एवमयं भिक्खु धम्मदायादपटिपदं पटिपन्नो परमधम्मदायादं लभतीति एतमत्थं सम्पस्समानो भगवा ‘‘तं किस्स हेतु तञ्हि तस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो’’तिआदिमाह.
एवं तस्स भिक्खुनो पुज्जतरपासंसतरभावं कारणेन साधेत्वा इदानि ते भिक्खू तथत्ताय सन्नियोजेन्तो तस्मा तिह मे भिक्खवेतिआदिमाह. किं वुत्तं होति, यस्मा यो तं पिण्डपातं भुञ्जित्वा समणधम्मं करेय्य, सो इमेहि पञ्चहि मूलगुणेहि परिबाहिरो. यो पन अभुञ्जित्वा करेय्य, सो इमेसं भागी होति – ‘‘तस्मा तिह मे, भिक्खवे…पे… नो आमिसदायादा’’ति.
इदमवोच भगवाति इदं निदानपरियोसानतो पभुति याव नो आमिसदायादाति सुत्तप्पदेसं भगवा अवोच. इदं वत्वान सुगतोति इदञ्च सुत्तप्पदेसं वत्वाव सोभनाय पटिपदाय गतत्ता सुगतोति सङ्खं पत्तोयेव भगवा. उट्ठायासना विहारं पाविसी पञ्ञत्तवरबुद्धासनतो उट्ठहित्वा विहारं अत्तनो महागन्धकुटिं पाविसि असम्भिन्नाय एव परिसाय. कस्मा ¶ धम्मथोमनत्थं.
बुद्धा ¶ किर अपरिनिट्ठिताय देसनाय विहारं पविसन्ता द्वीहि कारणेहि पविसन्ति पुग्गलथोमनत्थं वा धम्मथोमनत्थं वा. पुग्गलथोमनत्थं पविसन्तो एवं चिन्तेसि – ‘‘इमं मया संखित्तेन उद्देसं उद्दिट्ठं, वित्थारेन अविभत्तं, धम्मपटिग्गाहका भिक्खू उग्गहेत्वा आनन्दं वा कच्चानं वा उपसङ्कमित्वा पुच्छिस्सन्ति, ते मय्हं ञाणेन संसन्देत्वा कथेस्सन्ति, ततो धम्मपटिग्गाहका पुन मं पुच्छिस्सन्ति, तेसं अहं सुकथितं, भिक्खवे, आनन्देन सुकथितं कच्चानेन, मं चेपि तुम्हे एतमत्थं पुच्छेय्याथ, अहम्पि नं एवमेव ब्याकरेय्यन्ति एवं ते पुग्गले थोमेस्सामि, ततो तेसु गारवं जनेत्वा भिक्खू उपसङ्कमिस्सन्ति, तेपि भिक्खू अत्थे च धम्मे च ¶ नियोजेस्सन्ति, ते तेहि नियोजिता तिस्सो सिक्खा परिपूरेन्ता दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ती’’ति.
धम्मथोमनत्थं पविसन्तो एवं चिन्तेसि, यथा इधेव चिन्तेसि – ‘‘मयि विहारं पविट्ठे तमेव आमिसदायादं गरहन्तो धम्मदायादञ्च थोमेन्तो इमिस्संयेव परिसति निसिन्नो सारिपुत्तो धम्मं देसेस्सति, एवं द्विन्नम्पि अम्हाकं एकज्झासयाय मतिया देसिता अयं देसना अग्गा च गरुका च भविस्सति पासाणच्छत्तसदिसा. चतुरोघनित्थरणट्ठेन तित्थे ठपिता नावा विय मग्गगमनट्ठेन चतुयुत्तआजञ्ञरथो विय च भविस्सति. यथा च ‘एवं करोन्तस्स अयं दण्डो’ति परिसति आणं ठपेत्वा उट्ठायासना पासादं आरुळ्हे राजिनि तत्थेव निसिन्नो सेनापति तं रञ्ञा ठपितं आणं पवत्तेति; एवम्पि मया ठपितं देसनं इमिस्संयेव परिसति निसिन्नो सारिपुत्तो थोमेत्वा देसेस्सति, एवं द्विन्नम्पि अम्हाकं मतिया देसिता अयं देसना बलवतरा मज्झन्हिकसूरियो विय पज्जलिस्सती’’ति. एवमिध धम्मथोमनत्थं उट्ठायासना विहारं पाविसि.
ईदिसेसु च ठानेसु भगवा निसिन्नासनेयेव अन्तरहितो चित्तगतिया विहारं पविसतीति वेदितब्बो. यदि हि कायगतिया गच्छेय्य, सब्बा परिसा भगवन्तं परिवारेत्वा गच्छेय्य, सा एकवारं भिन्ना पुन दुस्सन्निपाता भवेय्याति भगवा चित्तगतिया एव पाविसि.
३१. एवं ¶ पविट्ठे पन भगवति भगवतो अधिप्पायानुरूपं तं धम्मं थोमेतुकामो तत्र खो ¶ आयस्मा सारिपुत्तो…पे…एतदवोच. तत्थ आयस्माति पियवचनमेतं. सारिपुत्तोति तस्स थेरस्स नामं, तञ्च खो मातितो, न पितितो. रूपसारिया हि ब्राह्मणिया सो पुत्तो, तस्मा सारिपुत्तोति वुच्चति. अचिरपक्कन्तस्साति पक्कन्तस्स सतो नचिरेन. आवुसो, भिक्खवेति एत्थ पन बुद्धा भगवन्तो सावके आलपन्ता भिक्खवेति आलपन्ति. सावका पन बुद्धेहि सदिसा मा होमाति आवुसोति पठमं वत्वा पच्छा भिक्खवेति भणन्ति. बुद्धेहि च आलपितो भिक्खुसङ्घो भदन्तेति पटिवचनं देति, सावकेहि आवुसोति.
कित्तावता ¶ नु खो, आवुसोति एत्थ कित्तावताति परिच्छेदवचनं, कित्तकेनाति वुत्तं होति. नुकारो पुच्छायं. खोकारो निपातमत्तं. सत्थु पविवित्तस्स विहरतोति, तीहि विवेकेहि कायचित्तउपधिविवेकेहि सत्थुनो विहरन्तस्स. विवेकं नानुसिक्खन्तीति तिण्णं विवेकानं अञ्ञतरम्पि नानुसिक्खन्ति, आमिसदायादाव होन्तीति इममत्थं आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू पुच्छि. एस नयो सुक्कपक्खेपि.
एवं वुत्ते तमत्थं सोतुकामा भिक्खू दूरतोपि खोतिआदिमाहंसु. तत्थ दूरतोपीति तिरोरट्ठतोपि तिरोजनपदतोपि अनेकयोजनगणनतोपीति वुत्तं होति. सन्तिकेति समीपे. अञ्ञातुन्ति जानितुं बुज्झितुं. आयस्मन्तंयेव सारिपुत्तं पटिभातूति आयस्मतोयेव सारिपुत्तस्स भागो होतु, आयस्मा पन सारिपुत्तो अत्तनो भागं कत्वा विभजतूति वुत्तं होति. आयस्मतो हि भागो यदिदं अत्थक्खानं, अम्हाकं पन सवनं भागोति अयमेत्थ अधिप्पायो, एवं सद्दलक्खणेन समेति. केचि पन भणन्ति ‘‘पटिभातूति दिस्सतू’’ति. अपरे ‘‘उपट्ठातू’’ति. धारेस्सन्तीति उग्गहेस्सन्ति परियापुणिस्सन्ति. ततो नेसं कथेतुकामो थेरो तेन हीतिआदिमाह. तत्थ तेनाति कारणवचनं. हिकारो निपातो. यस्मा सोतुकामात्थ, यस्मा च मय्हं भारं आरोपयित्थ, तस्मा सुणाथाति वुत्तं होति. तेपि भिक्खू थेरस्स वचनं सम्पटिच्छिंसु, तेनाह ‘‘एवमावुसोति…पे…पच्चस्सोसु’’न्ति.
अथ नेसं, आमिसदायादं गरहन्तेन भगवता ‘‘तुम्हेपि तेन आदिया भवेय्याथा’’ति एकेनेवाकारेन ¶ वुत्तमत्थं तीहि आकारेहि दस्सेन्तो आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच – ‘‘इधावुसो ¶ , सत्थु पविवित्तस्स विहरतो…पे… एत्तावता खो, आवुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ती’’ति.
एत्तावता यञ्च भगवा आमिसदायादपटिपदं गरहन्तो ‘‘तुम्हेपि तेन आदिया भवेय्याथा’’ति आह, यञ्च अत्तना पुच्छं पुच्छि ‘‘कित्तावता नु खो…पे… नानुसिक्खन्ती’’ति, तस्स वित्थारतो अत्थो सुविभत्तो होति. सो च खो भगवतो आदियभावं अनामसित्वाव. भगवतोयेव हि युत्तं सावके अनुग्गण्हन्तस्स ‘‘अहम्पि ¶ तेन आदियो भविस्सामी’’ति वत्तुं, न सावकानं. एस नयो सुक्कपक्खेपि, अयं तावेत्थ अनुसन्धिक्कमयोजना.
अयं पनत्थवण्णना इधाति इमस्मिं सासने, सत्थु पविवित्तस्साति सत्थुनो तीहि विवेकेहि अच्चन्तपविवित्तस्स. विवेकं नानुसिक्खन्तीति कायविवेकं नानुसिक्खन्ति, न परिपूरेन्तीति वुत्तं होति. यदि पन तिविधं विवेकं सन्धाय वदेय्य, पुच्छाय अविसेसो सिया. ब्याकरणपक्खो हि अयं. तस्मा इमिना पदेन कायविवेकं, ‘‘येसञ्च धम्मान’’न्तिआदिना चित्तविवेकं, ‘‘बाहुलिका’’तिआदिना उपधिविवेकञ्च दस्सेतीति एवमेत्थ सङ्खेपतो अत्थो वेदितब्बो.
येसञ्च धम्मानन्ति लोभादयो सन्धायाह, ये परतो ‘‘तत्रावुसो लोभो च पापको’’तिआदिना नयेन वक्खति. नप्पजहन्तीति न परिच्चजन्ति, चित्तविवेकं न परिपूरेन्तीति वुत्तं होति. बाहुलिकाति चीवरादिबाहुल्लाय पटिपन्ना. सासनं सिथिलं गण्हन्तीति साथलिका. ओक्कमने पुब्बङ्गमाति एत्थ ओक्कमनं वुच्चन्ति अवगमनट्ठेन पञ्च नीवरणानि, तेन पञ्चनीवरणपुब्बङ्गमाति वुत्तं होति. पविवेकेति उपधिविवेके निब्बाने. निक्खित्तधुराति ओरोपितधुरा, तदधिगमाय आरम्भम्पि अकुरुमानाति, एत्तावता उपधिविवेकं न परिपूरेन्तीति वुत्तं होति.
एत्तावता अनियमेनेव वत्वा इदानि देसनं नियमेन्तो ‘‘तत्रावुसो’’तिआदिमाह. कस्मा? सावका ‘‘तीहि ठानेही’’ति एवञ्हि अनियमेत्वाव वुच्चमाने ‘‘कम्पि मञ्ञे भणति ¶ , न अम्हे’’ति उदासिनापि होन्ति. ‘‘थेरा नवा मज्झिमा’’ति एवं पन नियमेत्वा वुच्चमाने अम्हे भणतीति आदरं करोन्ति ¶ . यथा रञ्ञा ‘‘अमच्चेहि नगरवीथियो सोधेतब्बा’’ति वुत्तेपि ‘‘केन नु खो सोधेतब्बा’’ति मञ्ञमाना न सोधेन्ति, अत्तनो अत्तनो घरद्वारं सोधेतब्बन्ति पन भेरिया निक्खन्ताय सब्बे मुहुत्तेन सोधेन्ति च अलङ्करोन्ति च, एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं.
तत्थ तत्राति तेसु सावकेसु. थेराति दसवस्से उपादाय वुच्चन्ति. तीहि ठानेहीति तीहि कारणेहि. अयञ्हि ठानसद्दो इस्सरियट्ठितिखणकारणेसु दिस्सति. ‘‘किं पनायस्मा देवानमिन्दो कम्मं कत्वा ¶ इमं ठानं पत्तो’’तिआदीसु हि इस्सरिये दिस्सति. ‘‘ठानकुसलो होति अक्खणवेधी’’तिआदीसु ठितियं. ‘‘ठानसोवेतं तथागतं पटिभाती’’तिआदीसु (म. नि. २.८७) खणे. ‘‘ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो’’तिआदीसु (विभ. ८०९; म. नि. १.१४८) कारणे. इध पन कारणेयेव. कारणञ्हि यस्मा तत्थ फलं तिट्ठति तदायत्तवुत्तिभावेन, तस्मा ठानन्ति वुच्चति.
इमिना पठमेन ठानेन थेरा भिक्खू गारय्हाति एत्थ गारय्हाति गरहितब्बा. थेरा नाम समाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि न उपेन्ति, गामन्तसेनासनं न मुञ्चन्ति, सङ्गणिकारामतं वड्ढेन्ता विहरन्ति, कायविवेकम्पि न परिपूरेन्ति, नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति एवं निन्दितब्बा होन्ति, इमं निन्दं आवुसो लभन्तीति दस्सेति. दुतियेन ठानेनाति एत्थापि इमे नाम आवुसो थेरापि समाना येसं धम्मानं सत्था पहानमाह, ते लोभादिधम्मे न जहन्ति, अच्छरासङ्घातमत्तम्पि एकमन्तं निसीदित्वा चित्तेकग्गतं न लभन्ति, नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति एवं निन्दितब्बा होन्ति, इमं निन्दं आवुसो लभन्तीति दस्सेतीति एवं योजना कातब्बा. ततियेन ठानेनाति एत्थापि इमे नामावुसो, थेरापि समाना इतरीतरेन न यापेन्ति, चीवरपत्तसेनासनपूतिकायमण्डनानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति उपधिविवेकं अपूरयमाना, नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति एवं निन्दितब्बा होन्ति, इमं निन्दं, आवुसो, लभन्तीति दस्सेतीति एवं योजना वेदितब्बा. एस नयो मज्झिमनववारेसु.
अयं पन विसेसो. मज्झिमाति पञ्चवस्से उपादाय याव नव वस्सा वुच्चन्ति. नवाति ¶ ऊनपञ्चवस्सा वुच्चन्ति. यथा च तत्थ नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति वुत्तं, एवमिध ¶ नवकाले कीदिसा अहेसुं, थेरकाले कीदिसा भविस्सन्ति, मज्झिमथेरकाले कीदिसा भविस्सन्तीति वत्वा योजेतब्बं.
३२. इमस्मिञ्च कण्हपक्खे वुत्तपच्चनीकनयेन सुक्कपक्खे अत्थो वेदितब्बो. अयं पनेत्थ सङ्खेपो. इमे वत थेरापि समाना योजनपरम्पराय अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि सेवन्ति, गामन्तसेनासनं उपगन्तुं युत्तकालेपि न उपगच्छन्ति, एवं जिण्णसरीरापि आरद्धवीरिया ¶ पच्चयदायकानं पसादं जनेन्ति, नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति इमिना पठमेन ठानेन थेरा पासंसा भवन्ति, पसंसं लभन्ति. लोभादयो पहाय चित्तविवेकं पूरेन्ति, अयम्पि महाथेरो सद्धिविहारिकअन्तेवासिकपरिवारितो हुत्वा निसीदितुं युत्तकालेपि ईदिसेपि वये वत्तमाने भत्तकिच्चं कत्वा पविट्ठो सायं निक्खमति, सायं पविट्ठो पातो निक्खमति, कसिणपरिकम्मं करोति, समापत्तियो निब्बत्तेति, मग्गफलानि अधिगच्छति, सब्बथापि चित्तविवेकं पूरेतीति इमिना दुतियेन ठानेन थेरा भिक्खू पासंसा भवन्ति, पसंसं लभन्ति. यस्मिं काले थेरस्स पट्टदुकूलकोसेय्यादीनि सुखसम्फस्सानि लहुचीवरादीनि युत्तानि, तस्मिम्पि नाम काले अयं महाथेरो पंसुकूलानि धारेति, असिथिलं सासनं गहेत्वा विगतनीवरणो फलसमापत्तिं अप्पेत्वा उपधिविवेकं परिपूरयमानो विहरति, नवमज्झिमकाले कीदिसो अहोसीति इमिना ततियेन ठानेन थेरा पासंसा भवन्ति, पसंसं लभन्तीति. एस नयो मज्झिमनववारेसु.
३३. तत्रावुसोति को अनुसन्धि, एवं नवहाकारेहि आमिसदायादपटिपदं गरहन्तो, नवहि धम्मदायादपटिपदं थोमेन्तो, अट्ठारसहाकारेहि देसनं निट्ठापेत्वा, ये ते ‘‘येसञ्च धम्मानं सत्था पहानमाह, ते च धम्मे न पजहन्ती’’ति एवं पहातब्बधम्मा वुत्ता. ते सरूपतो ‘‘इमे ते’’ति दस्सेतुमिदं ‘‘तत्रावुसो, लोभो चा’’तिआदिमाह, अयं अनुसन्धि.
अपिच हेट्ठा परियायेनेव धम्मो कथितो. आमिसं पन परियायेनपि निप्परियायेनपि कथितं. इदानि निप्परियायधम्मं लोकुत्तरमग्गं कथेतुमिदमाह. अयं पेत्थ अनुसन्धि.
तत्थ ¶ तत्राति अतीतदेसनानिदस्सनं, ‘‘सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ती’’तिआदिना नयेन वुत्तदेसनायन्ति वुत्तं होति. लोभो च पापको, दोसो च पापकोति इमे द्वे धम्मा पापका लामका, इमे पहातब्बाति ¶ दस्सेति. तत्थ लुब्भनलक्खणो लोभो. दुस्सनलक्खणो दोसो. तेसु लोभो आमिसदायादस्स पच्चयानं लाभे होति, दोसो अलाभे. लोभेन ¶ अलद्धं पत्थेति, दोसेन अलभन्तो विघातवा होति. लोभो च देय्यधम्मे होति, दोसो अदायके वा अमनुञ्ञदायके वा. लोभेन नवतण्हामूलके धम्मे परिपूरेति, दोसेन पञ्च मच्छरियानि.
इदानि तेसं पहानूपायं दस्सेन्तो लोभस्स च पहानायातिआदिमाह. तस्सत्थो, तस्स पन पापकस्स लोभस्स च दोसस्स च पहानाय. अत्थि मज्झिमा पटिपदाति मग्गं सन्धाय इदं वुत्तं. मग्गो हि लोभो एको अन्तो, दोसो एको अन्तोति एते द्वे अन्ते न उपेति, न उपगच्छति, विमुत्तो एतेहि अन्तेहि, तस्मा ‘‘मज्झिमा पटिपदा’’ति वुच्चति. एतेसं मज्झे भवत्ता ‘‘मज्झिमा, पटिपज्जितब्बतो च पटिपदाति. तथा कामसुखल्लिकानुयोगो एको अन्तो, अत्तकिलमथानुयोगो एको अन्तो, सस्सतं एको अन्तो, उच्छेदो एको अन्तोति पुरिमनयेनेव वित्थारेतब्बं.
चक्खुकरणीतिआदीहि पन तमेव पटिपदं थोमेति. सा हि सच्चानं दस्सनाय संवत्तति दस्सनपरिणायकट्ठेनाति चक्खुकरणी. सच्चानं ञाणाय संवत्तति विदितकरणट्ठेनाति ञाणकरणी. रागादीनञ्च वूपसमनतो उपसमाय संवत्तति. चतुन्नम्पि सच्चानं अभिञ्ञेय्यभावदस्सनतो अभिञ्ञाय संवत्तति. सम्बोधोति मग्गो, तस्सत्थाय संवत्तनतो सम्बोधाय संवत्तति. मग्गोयेव हि मग्गत्थाय संवत्तति मग्गेन कातब्बकिच्चकरणतो. निब्बानं नाम अप्पच्चयं तस्स पन सच्छिकिरियाय पच्चक्खकम्माय संवत्तनतो निब्बानाय संवत्ततीति वुच्चति. अयमेत्थ सारो. इतो अञ्ञथा वण्णना पपञ्चा.
इदानि तं मज्झिमं पटिपदं सरूपतो दस्सेतुकामो ‘‘कतमा च सा’’ति पुच्छित्वा ‘‘अयमेवा’’तिआदिना नयेन विस्सज्जेति.
तत्थ ¶ अयमेवाति अवधारणवचनं, अञ्ञमग्गप्पटिसेधनत्थं, बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं साधारणभावदस्सनत्थञ्च. वुत्तञ्चेतं ‘‘एसेव ¶ मग्गो नत्थञ्ञो दस्सनस्स विसुद्धिया’’ति (ध. प. २७४). स्वायं किलेसानं आरकत्तापि अरियो. अरिपहानाय संवत्ततीतिपि अरियेन देसितोतिपि अरियभावप्पटिलाभाय संवत्ततीतिपि अरियो. अट्ठहि अङ्गेहि उपेतत्ता ¶ अट्ठङ्गिको, न च अङ्गविनिमुत्तो पञ्चङ्गिकतूरियादीनि विय. किलेसे मारेन्तो गच्छति, मग्गति वा निब्बानं, मग्गीयति वा निब्बानत्थिकेहि, गम्मति वा तेहि पटिपज्जीयतीति मग्गो. सेय्यथिदन्ति निपातो, तस्स कतमो सो इति चेति अत्थो, कतमानि वा तानि अट्ठङ्गानीति. एकमेकञ्हि अङ्गं मग्गोयेव. यथाह ‘‘सम्मादिट्ठि मग्गो चेव हेतु चा’’ति (ध. स. १०३९). पोराणापि भणन्ति – ‘‘दस्सनमग्गो सम्मादिट्ठि, अभिनिरोपनमग्गो सम्मासङ्कप्पो…पे… अविक्खेपमग्गो सम्मासमाधी’’ति.
सम्मादिट्ठादीसु चेतेसु सम्मा दस्सनलक्खणा सम्मादिट्ठि. सम्मा अभिनिरोपनलक्खणो सम्मासङ्कप्पो. सम्मा परिग्गहलक्खणा सम्मावाचा. सम्मा समुट्ठानलक्खणो सम्माकम्मन्तो. सम्मा वोदानलक्खणो सम्माआजीवो. सम्मा पग्गहलक्खणो सम्मावायामो. सम्मा उपट्ठानलक्खणा सम्मासति. सम्मा समाधानलक्खणो सम्मासमाधि. निब्बचनम्पि नेसं सम्मा पस्सतीति सम्मादिट्ठीति एतेनेव नयेन वेदितब्बं.
तत्थ सम्मादिट्ठि उप्पज्जमाना मिच्छादिट्ठिं तप्पच्चनीयकिलेसे च अविज्जञ्च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च पस्सति, ते च खो असम्मोहतो, नो आरम्मणतो, तस्मा ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति वुच्चति.
सम्मासङ्कप्पो मिच्छासङ्कप्पं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा अभिनिरोपेति, तस्मा ‘‘सम्मासङ्कप्पो’’ति वुच्चति.
सम्मावाचा मिच्छावाचं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा परिग्गण्हाति, तस्मा ‘‘सम्मावाचा’’ति वुच्चति.
सम्माकम्मन्तो ¶ मिच्छाकम्मन्तं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा ¶ समुट्ठापेति, तस्मा ‘‘सम्माकम्मन्तो’’ति वुच्चति.
सम्माआजीवो ¶ मिच्छाआजीवं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा वोदापेति, तस्मा ‘‘सम्माआजीवो’’ति वुच्चति.
सम्मावायामो मिच्छावायामं तप्पच्चनीयकिलेसे च कोसज्जञ्च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा पग्गण्हाति, तस्मा ‘‘सम्मावायामो’’ति वुच्चति.
सम्मासति मिच्छासतिं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा उपट्ठापेति, तस्मा ‘‘सम्मासती’’ति वुच्चति.
सम्मासमाधि मिच्छासमाधिं तप्पच्चनीयकिलेसे च उद्धच्चञ्च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा समाधियति, तस्मा ‘‘सम्मासमाधी’’ति वुच्चति.
इदानि अयं खो सा, आवुसोति तमेव पटिपदं निगमेन्तो आह. तस्सत्थो, य्वायं चत्तारोपि लोकुत्तरमग्गे एकतो कत्वा कथितो ‘‘अट्ठङ्गिको मग्गो’’, अयं खो सा, आवुसो…पे… निब्बानाय संवत्ततीति.
एवं पहातब्बधम्मेसु लोभदोसे तप्पहानुपायञ्च दस्सेत्वा इदानि अञ्ञेपि पहातब्बधम्मे तेसं पहानुपायञ्च दस्सेन्तो तत्रावुसो, कोधो चातिआदिमाह. तत्थ कुज्झनलक्खणो कोधो, चण्डिक्कलक्खणो वा, आघातकरणरसो, दुस्सनपच्चुपट्ठानो. उपनन्धनलक्खणो उपनाहो, वेर अप्पटिनिस्सज्जनरसो, कोधानुपबन्धभावपच्चुपट्ठानो. वुत्तञ्चेतं – ‘‘पुब्बकाले कोधो, अपरकाले उपनाहो’’तिआदि (विभ. ८९१).
परगुणमक्खनलक्खणो मक्खो, तेसं विनासनरसो, तदवच्छादनपच्चुपट्ठानो. युगग्गाहलक्खणो ¶ पळासो, परगुणेहि अत्तनो गुणानं समीकरणरसो, परेसं गुणप्पमाणेन उपट्ठानपच्चुपट्ठानो.
परसम्पत्तिखीयनलक्खणा इस्सा, तस्सा अक्खमनलक्खणा वा, तत्थ अनभिरतिरसा, ततो विमुखभावपच्चुपट्ठाना. अत्तनो सम्पत्तिनिगूहनलक्खणं ¶ मच्छेरं, अत्तनो सम्पत्तिया परेहि साधारणभावअसुखायनरसं, सङ्कोचनपच्चुपट्ठानं.
कतपापपटिच्छादनलक्खणा माया, तस्स निगूहनरसा, तदावरणपच्चुपट्ठाना. अत्तनो अविज्जमानगुणपकासनलक्खणं साठेय्यं, तेसं समुदाहरणरसं, सरीराकारेहिपि तेसं विभूतकरणपच्चुपट्ठानं.
चित्तस्स उद्धुमातभावलक्खणो ¶ थम्भो, अप्पतिस्सयवुत्तिरसो, अमद्दवतापच्चुपट्ठानो. करणुत्तरियलक्खणो सारम्भो, विपच्चनीकतारसो, अगारवपच्चुपट्ठानो.
उण्णतिलक्खणो मानो, अहंकाररसो, उद्धुमातभावपच्चुपट्ठानो. अब्भुण्णतिलक्खणो अतिमानो, अतिविय अहङ्काररसो. अच्चुद्धुमातभावपच्चुपट्ठानो.
मत्तभावलक्खणो मदो, मदग्गाहणरसो, उम्मादपच्चुपट्ठानो. पञ्चसु कामगुणेसु चित्तवोस्सग्गलक्खणो पमादो, वोस्सग्गानुप्पदानरसो, सतिविप्पवासपच्चुपट्ठानोति एवं इमेसं धम्मानं लक्खणादीनि वेदितब्बानि. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन ‘‘तत्थ कतमो कोधो’’तिआदिना विभङ्गे (विभ. ८९१) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
विसेसतो चेत्थ आमिसदायादो अत्तना अलभन्तो अञ्ञस्स लाभिनो कुज्झति, तस्स सकिं उप्पन्नो कोधो कोधोयेव, ततुत्तरि उपनाहो. सो एवं कुद्धो उपनय्हन्तो च सन्तेपि अञ्ञस्स लाभिनो गुणे मक्खेति, अहम्पि तादिसोति च युगग्गाहं गण्हाति, अयमस्स मक्खो च पळासो च, एवं मक्खी पळासी तस्स लाभसक्कारादीसु किं इमस्स इमिनाति इस्सति पदुस्सति, अयमस्स इस्सा. सचे पनस्स काचि सम्पत्ति होति, तस्सा तेन साधारणभावं ¶ न सहति, इदमस्स मच्छेरं. लाभहेतु खो पन अत्तनो सन्तेपि दोसे पटिच्छादेति, अयमस्स माया. असन्तेपि गुणे पकासेति. इदमस्स साठेय्यं. सो एवं पटिपन्नो सचे यथाधिप्पायं लाभं लभति, तेन थद्धो होति अमुदुचित्तो, नयिदं एवं कातब्बन्ति ओवदितुं असक्कुणेय्यो, अयमस्स थम्भो. सचे पन नं कोचि किञ्चि वदति ‘‘नयिदं एवं कातब्ब’’न्ति, तेन सारद्धचित्तो होति भाकुटिकमुखो ‘‘को मे ¶ त्व’’न्ति पसय्ह भाणी, अयमस्स सारम्भो. ततो थम्भेन ‘‘अहमेव सेय्यो’’ति अत्तानं मञ्ञन्तो मानी होति. सारम्भेन ‘‘के इमे’’ति परे अतिमञ्ञन्तो अतिमानी, अयमस्स मानो च अतिमानो च. सो तेहि मानातिमानेहि जातिमदादिअनेकरूपं मदं जनेति. मत्तो समानो कामगुणादिभेदेसु वत्थूसु पमज्जति, अयमस्स मदो च पमादो चाति.
एवं आमिसदायादो अपरिमुत्तो होति इमेहि पापकेहि धम्मेहि अञ्ञेहि च एवरूपेहि. एवं तावेत्थ पहातब्बधम्मा वेदितब्बा. पहानुपायो ¶ पाठतो च अत्थतो च सब्बत्थ निब्बिसेसोयेव.
ञाणपरिचयपाटवत्थं पनेत्थ अयं भेदो च कमो च भावनानयो च वेदितब्बो. तत्थ भेदो ताव, अयञ्हि मज्झिमा पटिपदा कदाचि अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो होति, कदाचि सत्तङ्गिको. अयञ्हि लोकुत्तरपठमज्झानवसेन उप्पज्जमानो अट्ठङ्गिको मग्गो होति, अवसेसज्झानवसेन सत्तङ्गिको. उक्कट्ठनिद्देसतो पनिध अट्ठङ्गिकोति वुत्तो. इतो परञ्हि मग्गङ्गं नत्थि. एवं तावेत्थ भेदो वेदितब्बो.
यस्मा पन सब्बकुसलानं सम्मादिट्ठि सेट्ठा, यथाह ‘‘पञ्ञा हि सेट्ठा कुसला वदन्ती’’ति (जा. २.१७.८१). कुसलवारे च पुब्बङ्गमा, यथाह ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि पुब्बङ्गमा होति, सम्मादिट्ठिं सम्मादिट्ठीति पजानाति, मिच्छादिट्ठिं मिच्छादिट्ठीति पजानाती’’ति (म. नि. ३.१३६) वित्थारो. यथा चाह ‘‘विज्जा च खो, भिक्खवे, पुब्बङ्गमा कुसलानं धम्मानं समापत्तिया’’ति. तप्पभवाभिनिब्बत्तानि सेसङ्गानि, यथाह ‘‘सम्मादिट्ठिस्स सम्मासङ्कप्पो पहोति…पे… सम्मासतिस्स सम्मासमाधि पहोती’’ति (म. नि. ३.१४१). तस्मा ¶ इमिना कमेन एतानि अङ्गानि वुत्तानीति एवमेत्थ कमो वेदितब्बो.
भावनानयोति कोचि समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावेति, कोचि विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं. कथं? इधेकच्चो पठमं उपचारसमाधिं वा अप्पनासमाधिं वा उप्पादेति, अयं समथो; सो तञ्च तंसम्पयुत्ते च धम्मे अनिच्चादीहि विपस्सति, अयं विपस्सना. इति पठमं समथो, पच्छा विपस्सना. तेन वुच्चति ‘‘समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावेती’’ति. तस्स समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावयतो मग्गो सञ्जायति, सो तं मग्गं आसेवति ¶ भावेति बहुलीकरोति, तस्स तं मग्गं आसेवतो भावयतो बहुलीकरोतो संयोजनानि पहीयन्ति, अनुसया ब्यन्तीहोन्ति, एवं समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावेति.
इध पनेकच्चो वुत्तप्पकारं समथं अनुप्पादेत्वाव पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चादीहि विपस्सति, अयं ¶ विपस्सना. तस्स विपस्सनापारिपूरिया तत्थ जातानं धम्मानं वोस्सग्गारम्मणतो उप्पज्जति चित्तस्स एकग्गता, अयं समथो. इति पठमं विपस्सना पच्छा समथो. तेन वुच्चति ‘‘विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावेती’’ति. तस्स विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावयतो मग्गो सञ्जायति, सो तं मग्गं आसेवति…पे… बहुलीकरोति, तस्स तं मग्गं आसेवतो…पे… अनुसया ब्यन्तीहोन्ति (अ. नि. ४.१७०; पटि. म. २.१), एवं विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावेति.
समथपुब्बङ्गमं पन विपस्सनं भावयतोपि विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावयतोपि लोकुत्तरमग्गक्खणे समथविपस्सना युगनद्धाव होन्ति. एवमेत्थ भावनानयो वेदितब्बोति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
धम्मदायादसुत्तवण्णना निट्ठिता.
४. भयभेरवसुत्तवण्णना
३४. एवं ¶ मे सुतन्ति भयभेरवसुत्तं. तत्रायं अपुब्बपदवण्णना – अथाति अविच्छेदनत्थे निपातो. खोति अवधारणत्थे, भगवतो सावत्थियं विहारे अविच्छिन्नेयेवाति वुत्तं होति. जाणुस्सोणीति नेतं तस्स मातापितूहि कतनामं, अपिच खो ठानन्तरपटिलाभलद्धं. जाणुस्सोणिट्ठानं किर नामेतं पुरोहितट्ठानं, तं तस्स रञ्ञा दिन्नं, तस्मा ‘‘जानुस्सोणी’’ति वुच्चति. ब्रह्मं अणतीति ब्राह्मणो, मन्ते सज्झायतीति अत्थो. इदमेव हि जातिब्राह्मणानं निरुत्तिवचनं. अरिया पन बाहितपापत्ता ब्राह्मणाति वुच्चन्ति.
येन ¶ भगवा तेनुपसङ्कमीति येनाति भुम्मत्थे करणवचनं, तस्मा यत्थ भगवा, तत्थ उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. येन वा कारणेन भगवा देवमनुस्सेहि उपसङ्कमितब्बो, तेन कारणेन उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. केन च कारणेन भगवा उपसङ्कमितब्बो? नानप्पकारगुणविसेसाधिगमाधिप्पायेन, सादुफलूपभोगाधिप्पायेन ¶ दिजगणेहि निच्चफलितमहारुक्खो विय.
उपसङ्कमीति च गतोति वुत्तं होति. उपसङ्कमित्वाति उपसङ्कमनपरियोसानदीपनं. अथ वा एवं गतो ततो आसन्नतरं ठानं भगवतो समीपसङ्खातं गन्त्वातिपि वुत्तं होति. भगवता सद्धिं सम्मोदीति यथा खमनीयादीनि पुच्छन्तो भगवा तेन, एवं सोपि भगवता सद्धिं समप्पवत्तमोदो अहोसि, सीतोदकं विय उण्होदकेन सम्मोदितं एकीभावं अगमासि. याय च ‘‘कच्चि ते, भो गोतम, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि भोतो गोतमस्स गोतमसावकानञ्च अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारो’’तिआदिकाय कथाय सम्मोदि, तं पीतिपामोज्जसङ्खातसम्मोदजननतो सम्मोदितुं युत्तभावतो च सम्मोदनीयं, अत्थब्यञ्जनमधुरताय सुचिरम्पि कालं सारेतुं निरन्तरं पवत्तेतुं अरहरूपतो सरितब्बभावतो च साराणीयं. सुय्यमानसुखतो च सम्मोदनीयं, अनुस्सरियमानसुखतो च सारणीयं. तथा ब्यञ्जनपरिसुद्धताय सम्मोदनीयं, अत्थपरिसुद्धताय सारणीयन्ति एवं अनेकेहि परियायेहि सम्मोदनीयं ¶ कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा परियोसापेत्वा निट्ठापेत्वा येनत्थेन आगतो, तं पुच्छितुकामो एकमन्तं निसीदि.
एकमन्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो, ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ती’’तिआदीसु (अ. नि. ४.७०) विय. तस्मा यथा निसिन्नो एकमन्तं निसिन्नो होति, तथा निसीदीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. भुम्मत्थे वा एतं उपयोगवचनं. निसीदीति उपाविसि. पण्डिता हि पुरिसा गरुट्ठानियं उपसङ्कमित्वा आसनकुसलताय एकमन्तं निसीदन्ति, अयञ्च नेसं अञ्ञतरो, तस्मा एकमन्तं निसीदि.
कथं निसिन्नो पन एकमन्तं निसिन्नो होतीति. छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा. सेय्यथिदं, अतिदूरं अच्चासन्नं उपरिवातं उन्नतपदेसं अतिसम्मुखं अतिपच्छाति. अतिदूरे निसिन्नो हि सचे कथेतुकामो होति, उच्चासद्देन ¶ कथेतब्बं होति. अच्चासन्ने निसिन्नो सङ्घट्टनं करोति. उपरिवाते निसिन्नो सरीरगन्धेन बाधति. उन्नतप्पदेसे निसिन्नो अगारवं पकासेति. अतिसम्मुखा निसिन्नो सचे दट्ठुकामो ¶ होति, चक्खुना चक्खुं आहच्च दट्ठब्बं होति. अतिपच्छा निसिन्नो सचे दट्ठुकामो होति, गीवं पसारेत्वा दट्ठब्बं होति. तस्मा अयम्पि एते छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा निसीदि, तेन वुत्तं ‘‘एकमन्तं निसीदी’’ति.
येमेति ये इमे. कुलपुत्ताति दुविधा कुलपुत्ता जातिकुलपुत्ता आचारकुलपुत्ता. तत्थ ‘‘तेन खो पन समयेन रट्ठपालो नाम कुलपुत्तो तस्मिंयेव थुल्लकोट्ठिके अग्गकुलस्स पुत्तो’’ति (म. नि. २.२९४) एवं आगता उच्चाकुलप्पसुता जातिकुलपुत्ता नाम. ‘‘ये ते कुलपुत्ता सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता’’ति (म. नि. ३.७८) एवं आगता पन यत्थ कत्थचि कुले पसुतापि आचारसम्पन्ना आचारकुलपुत्ता नाम. इध पन द्वीहिपि कारणेहि कुलपुत्तायेव.
सद्धाति सद्धाय. अगारस्माति अगारतो. अनगारियन्ति पब्बज्जं भिक्खुभावञ्च. पब्बज्जापि हि नत्थेत्थ अगारियन्ति अनगारिया, अगारस्स हितं कसिगोरक्खादिकम्ममेत्थ नत्थीति अत्थो. भिक्खुपि नत्थेतस्स अगारन्ति अनगारो, अनगारस्स भावो अनगारियं. पब्बजिताति ¶ उपगता, एवं सब्बथापि अनगारियसङ्खातं पब्बज्जं भिक्खुभावं वा उपगताति वुत्तं होति. पुब्बङ्गमोति पुरतो गामी नायको. बहुकारोति हितकिरियाय बहूपकारो. भवं तेसं गोतमो समादपेताति ते कुलपुत्ते भवं गोतमो अधिसीलादीनि गाहेता सिक्खापेता. सा जनताति सो जनसमूहो. दिट्ठानुगतिं आपज्जतीति दस्सनानुगतिं पटिपज्जति, यन्दिट्ठिको भवं गोतमो यंखन्तिको यंरुचिको, तेपि तन्दिट्ठिका होन्ति तंखन्तिका तंरुचिकाति अत्थो.
कस्मा पनायं एवमाहाति? एस किर पुब्बे अनेके कुलपुत्ते अगारमज्झे वसन्ते देवपुत्ते विय पञ्चहि कामगुणेहि परिचारियमाने अन्तो च बहि च सुसंविहितारक्खे दिस्वा, ते अपरेन समयेन भगवतो मधुररसं धम्मदेसनं सुत्वा सद्धाय घरा निक्खम्म पब्बजित्वा घासच्छादनपरमताय ¶ सन्तुट्ठे आरञ्ञकेसु सेनासनेसु केनचि अरक्खियमानेपि अनुस्सङ्कितापरिसङ्किते हट्ठपहट्ठे ¶ उदग्गुदग्गे अद्दस, दिस्वा च इमेसं कुलपुत्तानं ‘‘अयं फासुविहारो कं निस्साय उप्पन्नो’’ति चिन्तेन्तो ‘‘समणं गोतम’’न्ति भगवति पसादं अलत्थ. सो तं पसादं निवेदेतुं भगवतो सन्तिकं आगतो, तस्मा एवमाह.
अथस्स भगवा तं वचनं सम्पटिच्छन्तो अब्भनुमोदन्तो च एवमेतं ब्राह्मणातिआदिमाह. वचनसम्पटिच्छनानुमोदनत्थोयेव हि एत्थ अयं एवन्ति निपातो. ममं उद्दिस्साति मं उद्दिस्स. सद्धाति सद्धायेव. न इणट्ठा न भयट्टातिआदीनि सन्धायाह. ईदिसानंयेव हि भगवा पुब्बङ्गमो, न इतरेसं. दुरभिसम्भवानि हीति सम्भवितुं दुक्खानि दुस्सहानि, न सक्का अप्पेसक्खेहि अज्झोगाहितुन्ति वुत्तं होति. अरञ्ञवनपत्थानीति अरञ्ञानि च वनपत्थानि च. तत्थ किञ्चापि अभिधम्मे निप्परियायेन, ‘‘निक्खमित्वा बहि इन्दखिला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति वुत्तं, तथापि यन्तं ‘‘पञ्चधनुसतिकं पच्छिम’’न्ति आरञ्ञिकङ्गनिप्फादकं सेनासनं वुत्तं, तदेव अधिप्पेतन्ति वेदितब्बं.
वनपत्थन्ति गामन्तं अतिक्कमित्वा मनुस्सानं अनुपचारट्ठानं, यत्थ न कसीयति न वपीयति. वुत्तम्पि चेतं ‘‘वनपत्थन्ति दूरानमेतं सेनासनानं अधिवचनं, वनपत्थन्ति वनसण्डानमेतं सेनासनानं, वनपत्थन्ति भिंसनकानमेतं, वनपत्थन्ति सलोमहंसानमेतं, वनपत्थन्ति ¶ परियन्तानमेतं, वनपत्थन्ति न मनुस्सूपचारानमेतं सेनासनानं अधिवचन’’न्ति. एत्थ च परियन्तानन्ति इममेकं परियायं ठपेत्वा सेसपरियायेहि वनपत्थानि वेदितब्बानी. पन्तानीति परियन्तानि अतिदूरानि. दुक्करं पविवेकन्ति कायविवेकं दुक्करं. दुरभिरमन्ति अभिरमितुं न सुखं. एकत्तेति एकीभावे. किं दस्सेति? कायविवेके कतेपि तत्थ चित्तं अभिरमापेतुं दुक्करं. द्वयंद्वयारामो हि अयं लोकोति. हरन्ति ¶ मञ्ञेति हरन्ति विय घसन्ति विय. मनोति मनं. समाधिं अलभमानस्साति उपचारसमाधिं वा अप्पनासमाधिं वा अलभन्तस्स. किं दस्सेति? ईदिसस्स भिक्खुनो तिणपण्णमिगादिसद्देहि विविधेहि च भिंसनकेहि वनानि चित्तं विक्खिपन्ति मञ्ञेति, सब्बं ब्राह्मणो सद्धापब्बजितानं कुलपुत्तानं अरञ्ञवासे (विभ. ५२९) विम्हितो आह.
कायकम्मन्तवारकथा
३५. अथस्स ¶ भगवा पुरिमनयेनेव ‘‘एवमेतं ब्राह्मणा’’तिआदीहि तं तं वचनं सम्पटिच्छित्वा अब्भनुमोदित्वा च यस्मा सोळससु ठानेसु आरम्मणपरिग्गहरहितानंयेव तादिसानि सेनासनानि दुरभिसम्भवानि, न तेसु आरम्मणपरिग्गाहयुत्तानं, अत्तना च बोधिसत्तो समानो तादिसो अहोसि, तस्मा अत्तनो तादिसानं सेनासनानं दुरभिसम्भवतं दस्सेतुं, मय्हम्पि खोतिआदिमाह.
तत्थ पुब्बेव सम्बोधाति सम्बोधतो पुब्बेव, अरियमग्गप्पत्तितो अपरभागेयेवाति वुत्तं होति. अनभिसम्बुद्धस्साति अप्पटिविद्धचतुसच्चस्स. बोधिसत्तस्सेव सतोति बुज्झनकसत्तस्सेव सम्मासम्बोधिं अधिगन्तुं अरहसत्तस्सेव सतो, बोधिया वा सत्तस्सेव लग्गस्सेव सतो. दीपङ्करस्स हि भगवतो पादमूले अट्ठधम्मसमोधानेन अभिनीहारसमिद्धितो पभुति तथागतो बोधिया सत्तो लग्गो ‘‘पत्तब्बा मया एसा’’ति तदधिगमाय परक्कमं अमुञ्चन्तोयेव आगतो, तस्मा बोधिसत्तोति वुच्चति. तस्स मय्हन्ति तस्स एवं बोधिसत्तस्सेव सतो मय्हं. ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वाति ये केचि पब्बज्जूपगता वा भोवादिनो वा.
अपरिसुद्धकायकम्मन्ताति अपरिसुद्धेन पाणातिपातादिना कायकम्मन्तेन समन्नागता. अपरिसुद्धकायकम्मन्तसन्दोसहेतूति ¶ अपरिसुद्धस्स कायकम्मन्तसङ्खातस्स अत्तनो दोसस्स हेतु, अपरिसुद्धकायकम्मन्तकारणाति वुत्तं होति. हवेति एकंसवचने निपातो. अकुसलन्ति सावज्जं अक्खेमञ्च. भयभेरवन्ति भयञ्च भेरवञ्च. चित्तुत्रासस्स च भयानकारम्मणस्स चेतं अधिवचनं. तत्र ¶ भयं सावज्जट्ठेन अकुसलं, भेरवं अक्खेमट्ठेनाति वेदितब्बं. अव्हायन्तीति पक्कोसन्ति. कथं? ते हि पाणातिपातादीनि कत्वा ‘‘मयं अयुत्तमकम्हा, सचे नो ते जानेय्युं, येसं अपरज्झिम्हा, इदानि अनुबन्धित्वा अनयब्यसनं आपादेय्यु’’न्ति अरञ्ञं पविसित्वा गच्छन्तरे वा गुम्बन्तरे वा निसीदन्ति. ते ‘‘अप्पमत्तकम्पि तिणसद्दं वा पण्णसद्दं वा सुत्वा, इदानिम्हा नट्ठा’’ति तसन्ति वित्तसन्ति, आगन्त्वा परेहि परिवारिता विय बद्धा वधिता विय च होन्ति. एवं तं भयभेरवं अत्तनि समारोपनट्ठेन अव्हायन्ति पक्कोसन्ति.
न ¶ खो पनाहं…पे… पटिसेवामीति अहं खो पन अपरिसुद्धकायकम्मन्तो हुत्वा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि न पटिसेवामि. ये हि वोति एत्थ वोति निपातमत्तं. अरिया वुच्चन्ति बुद्धा च बुद्धसावका च. परिसुद्धकायकम्मन्ताति ईदिसा हुत्वा. तेसमहं अञ्ञतरोति तेसं अहम्पि एको अञ्ञतरो. बोधिसत्तो हि गहट्ठोपि पब्बजितोपि परिसुद्धकायकम्मन्तोव होति. भिय्योति अतिरेकत्थे निपातो. पल्लोमन्ति पन्नलोमतं, खेमं सोत्थिभावन्ति अत्थो. आपादिन्ति आपज्जिं, अतिरेकं सोत्थिभावं अतिरेकेन वा सोत्थिभावमापज्जिन्ति वुत्तं होति. अरञ्ञे विहारायाति अरञ्ञे विहारत्थाय.
कायकम्मन्तवारकथा निट्ठिता.
वचीकम्मन्तवारादिवण्णना
३६. एस नयो सब्बत्थ. अयं पन विसेसो, वचीकम्मन्तवारे ताव अपरिसुद्धवचीकम्मन्ताति अपरिसुद्धेन मुसावादादिना वचीकम्मन्तेन समन्नागता. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते मुसावादेन परस्स अत्थं भञ्जित्वा, पिसुणवाचाय मित्तभेदं कत्वा फरुसवाचाय परेसं परिसमज्झे मम्मानि तुदित्वा निरत्थकवाचाय परसत्तानं कम्मन्ते नासेत्वा ¶ ‘‘मयं अयुत्तमकम्हा, सचे नो ते जानेय्युं, येसं अपरज्झिम्हा, इदानि अनुबन्धित्वा अनयब्यसनं पापेय्यु’’न्ति अरञ्ञं पविसित्वा गच्छन्तरे वा गुम्बन्तरे वा निसीदन्ति. ते ‘‘अप्पमत्तकम्पि तिणसद्दं वा पण्णसद्दं वा सुत्वा इदानिम्हा नट्ठा’’ति तसन्ति वित्तसन्ति आगन्त्वा परेहि परिवारिता विय बद्धा वधिता विय च होन्ति. एवं तं भयभेरवं ¶ अत्तनि समारोपनट्ठेन अव्हायन्ति, पक्कोसन्ति.
मनोकम्मन्तवारे अपरिसुद्धमनोकम्मन्ताति अपरिसुद्धेन अभिज्झादिना मनोकम्मन्तेन समन्नागता. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते परेसं रक्खितगोपितेसु भण्डेसु अभिज्झाविसमलोभं उप्पादेत्वा परस्स कुज्झित्वा परसत्ते मिच्छादस्सनं गाहापेत्वा मयं अयुत्तमकम्हा…पे… अत्तनि समारोपनट्ठेन अव्हायन्ति पक्कोसन्ति.
आजीववारे ¶ अपरिसुद्धाजीवाति अपरिसुद्धेन वेज्जकम्मदूतकम्मवड्ढिपयोगादिना एकवीसतिअनेसनभेदेन आजीवेन समन्नागता. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते एवं जीविकं कप्पेत्वा सुणन्ति – ‘‘सासनसोधका किर तेपिटका भिक्खू सासनं सोधेतुं निक्खन्ता, अज्ज वा स्वे वा इधागमिस्सन्ती’’ति अरञ्ञं पविसित्वा गच्छन्तरे वा…पे… तसन्ति वित्तसन्ति. ते हि आगन्त्वा परिवारेत्वा गहिता विय ओदातवत्थनिवासिता विय च होन्तीति. सेसं तादिसमेव.
३७. इतो परं अभिज्झालूतिआदीसु किञ्चापि अभिज्झाब्यापादा मनोकम्मन्तेन सङ्गहिता तथापि नीवरणवसेन पुन वुत्ताति वेदितब्बा. तत्थ अभिज्झालूति परभण्डादिअभिज्झायनसीला. कामेसु तिब्बसारागाति वत्थुकामेसु बहलकिलेसरागा, ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते अववत्थितारम्मणा होन्ति, तेसं अववत्थितारम्मणानं अरञ्ञे विहरन्तानं दिवा दिट्ठं रत्तिं भयभेरवं हुत्वा उपट्ठाति – ‘‘ते आकुलचित्ता अप्पमत्तकेनपि तसन्ति वित्तसन्ति, रज्जुं वा लतं वा दिस्वा सप्पसञ्ञिनो होन्ति, खाणुं दिस्वा यक्खसञ्ञिनो, थलं वा पब्बतं वा दिस्वा हत्थिसञ्ञिनो सप्पादीहि अनयब्यसनं आपादिता विय होन्ती’’ति. सेसं तादिसमेव.
३८. ब्यापन्नचित्ताति ¶ पकतिभावविजहनेन विपन्नचित्ता. किलेसानुगतञ्हि चित्तं पकतिभावं विजहति, पुराणभत्तब्यञ्जनं विय पूतिकं होति. पदुट्ठमनसङ्कप्पाति पदुट्ठचित्तसङ्कप्पा, अभद्रकेन परेसं अनत्थजनकेन चित्तसङ्कप्पेन समन्नागताति वुत्तं होति. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? भयभेरवाव्हायनं ¶ इतो पभुति अभिज्झालुवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. यत्थ पन विसेसो भविस्सति, तत्थ वक्खाम. न खो पनाहं ब्यापन्नचित्तोति एत्थ पन मेत्तचित्तो अहं हितचित्तोति दस्सेति, ईदिसा हि बोधिसत्ता होन्ति. एवं सब्बत्थ वुत्तदोसपटिपक्खवसेन बोधिसत्तस्स गुणा वण्णेतब्बा.
३९. थिनमिद्धपरियुट्ठिताति चित्तगेलञ्ञभूतेन थिनेन सेसनामकायगेलञ्ञभूतेन मिद्धेन च परियुट्ठिता, अभिभूता गहिताति वुत्तं होति. ते निद्दाबहुला होन्ति.
४०. उद्धताति ¶ उद्धच्चपकतिका विप्फन्दमानचित्ता, उद्धच्चेन हि एकारम्मणे चित्तं विप्फन्दति धजयट्ठियं वातेन पटाका विय. अवूपसन्तचित्ताति अनिब्बुतचित्ता, इध कुक्कुच्चं गहेतुं वट्टति.
४१. कङ्खी विचिकिच्छीति एत्थ एकमेविदं पञ्चमं नीवरणं. किं नु खो इदन्ति आरम्मणं कङ्खनतो कङ्खा, इदमेविदन्ति निच्छेतुं असमत्थभावतो विचिकिच्छाति वुच्चति, तेन समन्नागता समणब्राह्मणा ‘‘कङ्खी विचिकिच्छी’’ति वुत्ता.
४२. अत्तुक्कंसनका परवम्भीति ये अत्तानं उक्कंसेन्ति उक्खिपन्ति, उच्चे ठाने ठपेन्ति, परञ्च वम्भेन्ति गरहन्ति निन्दन्ति, नीचे ठाने ठपेन्ति, तेसमेतं अधिवचनं. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते परेहि ‘‘असुको च किर असुको च अत्तानं उक्कंसेन्ति, अम्हे गरहन्ति, दासे विय करोन्ति, गण्हथ ने’’ति अनुबद्धा पलायित्वा अरञ्ञं पविसित्वा गच्छन्तरे वा गुम्बन्तरे वाति कायकम्मन्तसदिसं वित्थारेतब्बं.
४३. छम्भीति कायथम्भनलोमहंसनकरेन थम्भेन समन्नागता. भीरुकजातिकाति भीरुकपकतिका, गामदारका विय भयबहुला असूरा कातराति वुत्तं होति.
४४. लाभसक्कारसिलोकन्ति ¶ एत्थ लब्भतीति लाभो, चतुन्नं पच्चयानमेतं अधिवचनं. सक्कारोति सुन्दरकारो, पच्चया एव हि पणीतपणीता सुन्दरसुन्दरा च अभिसङ्खरित्वा कता सक्काराति वुच्चन्ति. या च परेहि अत्तनो गारवकिरिया पुप्फादीहि वा पूजा. सिलोकोति वण्णभणनं एतं ¶ , लाभञ्च सक्कारञ्च सिलोकञ्च लाभसक्कारसिलोकं. निकामयमानाति पत्थयमाना. भयभेरवाव्हायनं अभिज्झालुवारसदिसमेव. तदत्थदीपकं पनेत्थ पियगामिकवत्थुं कथेन्ति –
एको किर पियगामिको नाम भिक्खु समादिन्नधुतङ्गानं भिक्खूनं लाभं दिस्वा ‘‘अहम्पि धुतङ्गं समादियित्वा लाभं उप्पादेमी’’ति चिन्तेत्वा सोसानिकङ्गं समादाय सुसाने वसति. अथेकदिवसं एको कम्ममुत्तो जरग्गवो दिवा गोचरे चरित्वा रत्तिं तस्मिं सुसाने पुप्फगुम्बे सीसं कत्वा रोमन्थयमानो अट्ठासि. पियगामिको रत्तिं चङ्कमना निक्खन्तो ¶ तस्स हनुसद्दं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘अद्धा मं लाभगिद्धो एस सुसाने वसतीति ञत्वा देवराजा विहेठेतुं आगतो’’ति, सो जरग्गवस्स पुरतो अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘सप्पुरिस देवराज अज्ज मे एकरत्तिं खम, स्वे पट्ठाय न एवं करिस्सामी’’ति नमस्समानो सब्बरत्तिं याचन्तो अट्ठासि. ततो सूरिये उट्ठिते तं दिस्वा कत्तरयट्ठिया पहरित्वा पलापेसि ‘‘सब्बरत्तिं मं भिंसापेसी’’ति.
४५. कुसीताति कोसज्जानुगता. हीनवीरियाति हीना वीरियेन विरहिता वियुत्ता, निब्बीरियाति वुत्तं होति. तत्थ कुसीता कायिकवीरियारम्भविरहिता होन्ति, हीनवीरिया चेतसिकवीरियारम्भविरहिता. ते आरम्मणववत्थानमत्तम्पि कातुं न सक्कोन्ति. तेसं अववत्थितारम्मणानन्ति सब्बं पुब्बसदिसमेव.
४६. मुट्ठस्सतीति नट्ठस्सती. असम्पजानाति पञ्ञारहिता, इमस्स च पटिपक्खे ‘‘उपट्ठितस्सतीहमस्मी’’ति वचनतो सतिभाजनियमेवेतं. पञ्ञा पनेत्थ सतिदुब्बल्यदीपनत्थं वुत्ता. दुविधा हि सति पञ्ञासम्पयुत्ता पञ्ञाविप्पयुत्ता च. तत्थ पञ्ञासम्पयुत्ता बलवती, विप्पयुत्ता दुब्बला, तस्मा यदापि तेसं सति होति, तदापि असम्पजानन्ता मुट्ठस्सतीयेव ते, दुब्बलाय सतिया सतिकिच्चाभावतोति एतमत्थं दीपेतुं ‘‘असम्पजाना’’ति वुत्तं. ते एवं ¶ मुट्ठस्सती असम्पजाना आरम्मणववत्थानमत्तम्पि कातुं न सक्कोन्तीति सब्बं पुब्बसदिसमेव.
४७. असमाहिताति उपचारप्पनासमाधिविरहिता. विब्भन्तचित्ताति उब्भन्तचित्ता. समाधिविरहेन लद्धोकासेन उद्धच्चेन तेसं समाधिविरहानं चित्तं नानारम्मणेसु ¶ परिब्भमति, वनमक्कटो विय वनसाखासु उद्धच्चेन एकारम्मणे विप्फन्दति. पुब्बे वुत्तनयेनेन ते एवं असमाहिता विब्भन्तचित्ता आरम्मणववत्थानमत्तम्पि कातुं न सक्कोन्तीति सब्बं पुब्बसदिसमेव.
४८. दुप्पञ्ञाति निप्पञ्ञानमेतं अधिवचनं. पञ्ञा पन दुट्ठा नाम नत्थि. एळमूगाति एलमुखा, ख-कारस्स ग-कारो कतो. लालमुखाति वुत्तं होति. दुप्पञ्ञानञ्हि कथेन्तानं लाला मुखतो गलति, लाला च एलाति ¶ वुच्चति. यथाह ‘‘पस्सेलमूगं उरगं दुज्जिव्ह’’न्ति. तस्मा ते ‘‘एळमूगा’’ति वुच्चन्ति. ‘‘एलमुखा’’तिपि पाठो. ‘‘एलमुगा’’ति केचि पठन्ति, अपरे ‘‘एलमुका’’तिपि, सब्बत्थ ‘‘एलमुखा’’ति अत्थो. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते दुप्पञ्ञा एळमूगा आरम्मणववत्थानमत्तम्पि कातुं न सक्कोन्ति. तेसं अववत्थितारम्मणानं अरञ्ञे विहरन्तानं दिवा दिट्ठं रत्तिं भयभेरवं हुत्वा उपट्ठाति ‘‘ते आकुलचित्ता अप्पमत्तकेनपि तसन्ति वित्तसन्ति, रज्जुं वा लतं वा दिस्वा सप्पसञ्ञिनो होन्ति, खाणुं दिस्वा यक्खसञ्ञिनो, थलं वा पब्बतं वा दिस्वा हत्थिसञ्ञिनो सप्पादीहि अनयव्यसनं आपादिता विय होन्ती’’ति. एवं तं भयभेरवं अत्तनि समारोपनट्ठेन अव्हायन्ति पक्कोसन्ति. पञ्ञासम्पन्नोहमस्मीति एत्थ पञ्ञासम्पन्नोति पञ्ञाय सम्पन्नो समन्नागतो, नो च खो विपस्सनापञ्ञाय, न मग्गपञ्ञाय, अपिच खो पन इमेसु सोळससु ठानेसु आरम्मणववत्थानपञ्ञायाति अत्थो. सेसं सब्बत्थ वुत्तनयमेवाति.
वचीकम्मन्तवारादिवण्णना निट्ठिता.
सोळसट्ठानारम्मणपरिग्गहो निट्ठितो.
भयभेरवसेनासनादिवण्णना
४९. तस्स ¶ मय्हन्ति को अनुसन्धि? बोधिसत्तो किर इमानि सोळसारम्मणानि परिग्गण्हन्तो च भयभेरवं अदिस्वा भयभेरवं नाम एवरूपासु रत्तीसु एवरूपे सेनासने च पञ्ञायति, हन्द नं तत्थापि गवेसिस्सामीति भयभेरवगवेसनमकासि, एतमत्थं भगवा इदानि ब्राह्मणस्स दस्सेन्तो तस्स मय्हन्तिआदिमाह.
तत्थ या ताति उभयमेतं रत्तीनंयेव उद्देसनिद्देसवचनं. अभिञ्ञाताति ¶ एत्थ अभीति लक्खणत्थे उपसग्गो. तस्मा अभिञ्ञाताति चन्दपारिपूरिया चन्दपरिक्खयेनाति एवमादीहि लक्खणेहि ञाताति वेदितब्बा. अभिलक्खिताति एत्थ उपसग्गमत्तमेव, तस्मा अभिलक्खिताति लक्खणीया इच्चेव अत्थो, उपोसथसमादानधम्मस्सवनपूजासक्कारादिकरणत्थं लक्खेतब्बा सल्लक्खेतब्बा उपलक्खेतब्बाति वुत्तं होति.
चातुद्दसीति ¶ पक्खस्स पठमदिवसतो पभुति चतुद्दसन्नं पूरणी एका रत्ति. एवं पञ्चदसी अट्ठमी च. पक्खस्साति सुक्कपक्खस्स कण्हपक्खस्स च. एता तिस्सो तिस्सो कत्वा छ रत्तियो, तस्मा सब्बत्थ पक्खवचनं योजेतब्बं ‘‘पक्खस्स चातुद्दसी पक्खस्स पञ्चदसी पक्खस्स अट्ठमी’’ति. अथ पञ्चमी कस्मा न गहिताति? असब्बकालिकत्ता. बुद्धे किर भगवति अनुप्पन्नेपि उप्पज्जित्वा अपरिनिब्बुतेपि पञ्चमी अनभिलक्खितायेव, परिनिब्बुते पन धम्मसङ्गाहकत्थेरा चिन्तेसुं ‘‘धम्मस्सवनं चिरेन होती’’ति. ततो सम्मन्नित्वा पञ्चमीति धम्मस्सवनदिवसं ठपेसुं, ततो पभुति सा अभिलक्खिता जाता, एवं असब्बकालिकत्ता एत्थ न गहिताति.
तथारूपासूति तथाविधासु. आरामचेतियानीति पुप्फारामफलारामादयो आरामा एव आरामचेतियानि. चित्तीकतट्ठेन हि चेतियानीति वुच्चन्ति, पूजनीयट्ठेनाति वुत्तं होति. वनचेतियानीति बलिहरणवनसण्डसुभगवनदेवसालवनादीनि वनानियेव वनचेतियानि. रुक्खचेतियानीति गामनिगमादिद्वारेसु पूजनीयरुक्खायेव रुक्खचेतियानि. लोकिया हि दिब्बाधिवत्थाति वा मञ्ञमाना तेसुयेव वा दिब्बसञ्ञिनो हुत्वा आरामवनरुक्खे चित्तीकरोन्ति ¶ , पूजेन्ति, तेन ते सब्बेपि चेतियानीति वुच्चन्ति. भिंसनकानीति भयजनकानि, पस्सतोपि सुणतोपि भयं जनेन्ति. सलोमहंसानीति सहेव लोमहंसेन वत्तन्ति, पविसमानस्सेव लोमहंसजननतो. अप्पेव नाम पस्सेय्यन्ति अपि नाम तं भयभेरवं पस्सेय्यमेव. अपरेन समयेनाति, ‘‘एतदहोसि यंनूनाह’’न्ति एवं चिन्तितकालतो पट्ठाय अञ्ञेन कालेन.
तत्थ च मे ब्राह्मण विहरतोति ¶ तथारूपेसु सेनासनेसु यं यं मनुस्सानं आयाचनउपहारकरणारहं यक्खट्ठानं पुप्फधूपमंसरुहिरवसामेदपिहकपप्फाससुरामेरयादीहि ओकिण्णकिलिन्नधरणितलं एकनिपातं विय यक्खरक्खसपिसाचानं, यं दिवापि पस्सन्तानं हदयं मञ्ञे फलति, तं ठानं सन्धायाह ‘‘तत्थ च मे, ब्राह्मण, विहरतो’’ति. मगो वा आगच्छतीति सिङ्गानि वा खुरानि वा कोट्टेन्तो गोकण्णखग्गदीपिवराहादिभेदो मगो वा आगच्छति, सब्बचतुप्पदानञ्हि इध मगोति नामं. कत्थचि पन काळसिङ्गालोपि वुच्चति. यथाह –
‘‘उसभस्सेव ¶ ते खन्धो, सीहस्सेव विजम्भितं;
मगराज नमो त्यत्थु, अपि किञ्चि लभामसे’’ति. (जा. १.३.१३३);
मोरो वा कट्ठं पातेतीति मोरो वा सुक्खकट्ठं रुक्खतो चालेत्वा पातेति. मोरग्गहणेन च इध सब्बपक्खिग्गहणं अधिप्पेतं, तेन यो कोचि पक्खीति वुत्तं होति. अथ वा मोरो वाति वा सद्देन अञ्ञो वा कोचि पक्खीति. एस नयो पुरिमे मगग्गहणेपि. वातो वा पण्णकसटं एरेतीति वातो वा पण्णकचवरं घट्टेति. एतं नून तं भयभेरवं आगच्छतीति यमेतं आगच्छति, तं भयभेरवं नूनाति. इतो पभुति च आरम्मणमेव भयभेरवन्ति वेदितब्बं. परित्तस्स च अधिमत्तस्स च भयस्स आरम्मणत्ता सुखारम्मणं रूपं सुखमिव. किं नु खो अहं अञ्ञदत्थु भयपटिकङ्खी विहरामीति अहं खो किं कारणं एकंसेनेव भयं आकङ्खमानो इच्छमानो हुत्वा विहरामि.
यथाभूतं यथाभूतस्साति येन येन इरियापथेन भूतस्स भवितस्स सतो वत्तमानस्स समङ्गीभूतस्स ¶ वा. मेति मम सन्तिके. तथाभूतं तथाभूतो वाति तेन तेनेव इरियापथेन भूतो भवितो सन्तो वत्तमानो समङ्गीभूतो वाति अत्थो. सो खो अहं…पे… पटिविनेमीति बोधिसत्तस्स किर चङ्कमन्तस्स तस्मिं मगसिङ्गखुरसद्दादिभेदे भयभेरवारम्मणे आगते नेव महासत्तो तिट्ठति, न ¶ निसीदति न सयति, अथ खो चङ्कमन्तोव परिवीमंसन्तो परिविचिनन्तो भयभेरवं न पस्सति, मगसिङ्गखुरसद्दादिमत्तमेव चेतं होति, सो तं ञत्वा इदं नामेतं, न भयभेरवन्ति ततो तिट्ठति वा निसीदति वा सयति वा. एतमत्थं दस्सेन्तो ‘‘सो खो अह’’न्तिआदिमाह. एस नयो सब्बपेय्यालेसु. इतो परञ्च इरियापथपटिपाटिया अवत्वा आसन्नपटिपाटिया इरियापथा वुत्ताति वेदितब्बा, चङ्कमन्तस्स हि भयभेरवे आगते न ठितो न निसिन्नो न निपन्नो ठितस्सापि आगते न चङ्कमीति एवं तस्स आसन्नपटिपाटिया वुत्ताति.
भयभेरवसेनासनादिवण्णना निट्ठिता.
असम्मोहविहारवण्णना
५०. एवं ¶ भिंसनकेसुपि ठानेसु अत्तनो भयभेरवाभावं दस्सेत्वा इदानि झायीनं सम्मोहट्ठानेसु अत्तनो असम्मोहविहारं दस्सेतुं सन्ति खो पन, ब्राह्मणातिआदिमाह.
तत्थ सन्तीति अत्थि संविज्जन्ति उपलब्भन्ति. रत्तिंयेव समानन्ति रत्तिंयेव सन्तं, दिवाति सञ्जानन्तीति ‘‘दिवसो अय’’न्ति सञ्जानन्ति. दिवायेव समानन्ति दिवसंयेव सन्तं. रत्तीति सञ्जानन्तीति ‘‘रत्ति अय’’न्ति सञ्जानन्ति. कस्मा पनेते एवंसञ्ञिनो होन्तीति. वुट्ठानकोसल्लाभावतो वा सकुणरुततो वा. कथं? इधेकच्चो ओदातकसिणलाभी दिवा परिकम्मं कत्वा दिवा समापन्नो दिवायेव वुट्ठहामीति मनसिकारं उप्पादेति, नो च खो अद्धानपरिच्छेदे कुसलो होति. सो दिवसं अतिक्कमित्वा रत्तिभागे वुट्ठाति. ओदातकसिणफरणवसेन चस्स विसदं होति विभूतं सुविभूतं. सो, दिवा वुट्ठहामीति उप्पादितमनसिकारताय ओदातकसिणफरणविसदविभूतताय च रत्तिंयेव समानं दिवाति सञ्जानाति. इध पनेकच्चो नीलकसिणलाभी रत्तिं परिकम्मं कत्वा रत्तिं समापन्नो रत्तिंयेव वुट्ठहामीति ¶ मनसिकारं उप्पादेति, नो च खो अद्धानपरिच्छेदे कुसलो होति. सो रत्तिं अतिक्कमित्वा दिवसभागे वुट्ठाति. नीलकसिणफरणवसेन चस्स अविसदं होति अविभूतं. सो रत्तिं वुट्ठहामीति उप्पादितमनसिकारताय नीलकसिणफरणाविसदाविभूतताय च दिवायेव समानं रत्तीति सञ्जानाति. एवं ताव वुट्ठानकोसल्लाभावतो एवंसञ्ञिनो होन्ति.
सकुणरुततो पन इधेकच्चो अन्तोसेनासने निसिन्नो होति. अथ दिवा रवनकसकुणा काकादयो चन्दालोकेन दिवाति ¶ मञ्ञमाना रत्तिं रवन्ति, अञ्ञेहि वा कारणेहि. सो तेसं सद्दं सुत्वा रत्तिंयेव समानं दिवाति सञ्जानाति. इध पनेकच्चो पब्बतन्तरे गम्भीराय घनवनप्पटिच्छन्नाय गिरिगुहाय सत्ताहवद्दलिकाय वत्तमानाय अन्तरहितसूरियालोके काले निसिन्नो होति. अथ रत्तिं रवनकसकुणा उलूकादयो मज्झन्हिकसमयेपि तत्थ तत्थ समन्धकारे निलीना रत्तिसञ्ञाय वा अञ्ञेहि वा कारणेहि रवन्ति. सो तेसं सद्दं सुत्वा दिवायेव समानं रत्तीति सञ्जानाति. एवं सकुणरुततो एवंसञ्ञिनो होन्तीति. इदमहन्ति इदं अहं एवं सञ्जाननं ¶ . सम्मोहविहारस्मिं वदामीति सम्मोहविहारपरियापन्नं अन्तोगधं, सम्मोहविहारानं अञ्ञतरं वदामीति वुत्तं होति.
अहं खो पन ब्राह्मण…पे… सञ्जानामीति पाकटो बोधिसत्तस्स रत्तिन्दिवपरिच्छेदो सत्ताहवद्दलेपि चन्दिमसूरियेसु अदिस्समानेसुपि जानातियेव ‘‘एत्तकं पुरेभत्तकालो गतो, एत्तकं पच्छाभत्तकालो, एत्तकं पठमयामो, एत्तकं मज्झिमयामो, एत्तकं पच्छिमयामो’’ति, तस्मा एवमाह. अनच्छरियञ्चेतं यं पूरितपारमी बोधिसत्तो एवं जानाति. पदेसञाणे ठितानं सावकानम्पि हि रत्तिन्दिवपरिच्छेदो पाकटो होति.
कल्याणियमहाविहारे किर गोदत्तत्थेरो द्वङ्गुलकाले भत्तं गहेत्वा अङ्गुलकाले भुञ्जति. सूरिये अदिस्समानेपि पातोयेव सेनासनं पविसित्वा ताय वेलाय निक्खमति. एकदिवसं आरामिका ‘‘स्वे थेरस्स निक्खमनकाले पस्सामा’’ति भत्तं सम्पादेत्वा कालत्थम्भमूले निसीदिंसु. थेरो द्वङ्गुलकालेयेव निक्खमति. ततो पभुति किर सूरिये अदिस्समानेपि थेरस्स निक्खमनसञ्ञाय एव भेरिं आकोटेन्ति.
अजगरविहारेपि ¶ काळदेवत्थेरो अन्तोवस्से यामगण्डिकं पहरति, आचिण्णमेतं थेरस्स. न च यामयन्तनाळिकं पयोजेति, अञ्ञे भिक्खू पयोजेन्ति. अथ निक्खन्ते पठमे यामे थेरे मुग्गरं गहेत्वा ठितमत्तेयेव एकं द्वे वारे पहरन्तेयेव वा यामयन्तं पतति, एवं तीसु यामेसु समणधम्मं कत्वा थेरो पातोयेव गामं पविसित्वा पिण्डपातं आदाय विहारं आगन्त्वा भोजनवेलाय ¶ पत्तं गहेत्वा दिवा विहारट्ठानं गन्त्वा समणधम्मं करोति. भिक्खू कालत्थम्भं दिस्वा थेरस्स अदिस्वा आगमनत्थाय पेसेन्ति. सो भिक्खु थेरं दिवा विहारट्ठाना निक्खमन्तमेव वा अन्तरामग्गे वा पस्सति. एवं पदेसञाणे ठितानं सावकानम्पि रत्तिन्दिवपरिच्छेदो पाकटो होति, किमङ्गं पन बोधिसत्तानन्ति.
यं खो तं ब्राह्मण…पे… वदेय्याति एत्थ पन ‘‘यं खो तं, ब्राह्मण, असम्मोहधम्मो सत्तो लोके उप्पन्नो…पे… सुखाय देवमनुस्सान’’न्ति वचनं ¶ वदमानो कोचि सम्मा वदेय्य, सम्मा वदमानो सिया, न वितथवादी अस्स. ममेव तं वचनं वदमानो सम्मा वदेय्य, सम्मा वदमानो सिया, न वितथवादी अस्साति एवं पदसम्बन्धो वेदितब्बो.
तत्थ असम्मोहधम्मोति असम्मोहसभावो. लोकेति मनुस्सलोके. बहुजनहितायाति बहुजनस्स हितत्थाय, पञ्ञासम्पत्तिया दिट्ठधम्मिकसम्परायिकहितूपदेसकोति. बहुजनसुखायाति बहुजनस्स सुखत्थाय, चागसम्पत्तिया उपकरणसुखस्स दायकोति. लोकानुकम्पायाति लोकस्स अनुकम्पत्थाय, मेत्ताकरुणासम्पत्तिया मातापितरो विय लोकस्स रक्खिता गोपयिताति. अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानन्ति इध देवमनुस्सग्गहणेन च भब्बपुग्गलवेनेय्यसत्तेयेव गहेत्वा तेसं निब्बानमग्गफलाधिगमाय अत्तनो उप्पत्तिं दस्सेतीति वेदितब्बो. अत्थायाति हि वुत्ते परमत्थत्थाय निब्बानायाति वुत्तं होति. हितायाति वुत्ते तं सम्पापकमग्गत्थायाति वुत्तं होति, निब्बानसम्पापकमग्गतो हि उत्तरि हितं नाम नत्थि. सुखायाति वुत्ते फलसमापत्तिसुखत्थायाति वुत्तं होति, ततो उत्तरि सुखाभावतो. वुत्तञ्चेतं ‘‘अयं समाधि पच्चुप्पन्नसुखो चेव आयतिञ्च सुखविपाको’’ति (दी. नि. ३.३५५; अ. नि. ५.२७; विभ. ८०४).
असम्मोहविहारवण्णना निट्ठिता.
पुब्बभागपटिपदादिवण्णना
५१. एवं ¶ भगवा बुद्धगुणपटिलाभावसानं अत्तनो असम्मोहविहारं ब्राह्मणस्स दस्सेत्वा इदानि याय पटिपदाय तं कोटिप्पत्तं असम्मोहविहारं अधिगतो, तं पुब्बभागतो पभुति दस्सेतुं आरद्धं खो पन मे ब्राह्मणातिआदिमाह.
केचि पनाहु ‘‘इमं असम्मोहविहारं सुत्वा ब्राह्मणस्स चित्तमेवं उप्पन्नं ‘काय नु खो पटिपदाय इमं पत्तो’ति, तस्स चित्तमञ्ञाय इमायाहं पटिपदाय इमं उत्तमं असम्मोहविहारं पत्तोति दस्सेन्तो एवमाहा’’ति.
तत्थ ¶ ¶ आरद्धं खो पन मे, ब्राह्मण, वीरियं अहोसीति, ब्राह्मण, न मया अयं उत्तमो असम्मोहविहारो कुसीतेन मुट्ठस्सतिना सारद्धकायेन विक्खित्तचित्तेन वा अधिगतो, अपिच खो तदधिगमाय आरद्धं खो पन मे वीरियं अहोसि, बोधिमण्डे निसिन्नेन मया चतुरङ्गवीरियं आरद्धं अहोसि, पग्गहितं असिथिलप्पवत्तितन्ति वुत्तं होति. आरद्धत्तायेव च मेतं असल्लीनं अहोसि.
उपट्ठिता सति असम्मुट्ठाति न केवलञ्च वीरियमेव, सतिपि मे आरम्मणाभिमुखीभावेन उपट्ठिता अहोसि. उपट्ठितत्तायेव च असम्मुट्ठा. पस्सद्धो कायोति कायचित्तप्पस्सद्धिसम्भवेन कायोपि मे पस्सद्धो अहोसि. तत्थ यस्मा नामकाये पस्सद्धे रूपकायोपि पस्सद्धोयेव होति, तस्मा नामकायो रूपकायोति अविसेसेत्वाव पस्सद्धो कायोति वुत्तं. असारद्धोति सो च खो पस्सद्धत्तायेव असारद्धो, विगतदरथोति वुत्तं होति. समाहितं चित्तं एकग्गन्ति चित्तम्पि मे सम्मा आहितं सुट्ठु ठपितं अप्पितं विय अहोसि. समाहितत्ता एव च एकग्गं अचलं निप्फन्दनन्ति, एत्तावता झानस्स पुब्बभागपटिपदा कथिता होति.
इदानि इमाय पटिपदाय अधिगतं पठमज्झानं आदिं कत्वा विज्जात्तयपरियोसानं विसेसं दस्सेन्तो सो खो अहन्तिआदिमाह. तत्थ विविच्चेव कामेहि…पे… चतुत्थज्झानं उपसम्पज्ज ¶ विहासिन्ति एत्थ ताव यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे पथवीकसिणकथायं वुत्तं. केवलञ्हि तत्थ ‘‘उपसम्पज्ज विहरती’’ति आगतं, इध ‘‘विहासि’’न्ति, अयमेव विसेसो. किं कत्वा पन भगवा इमानि झानानि उपसम्पज्ज विहासीति, कम्मट्ठानं भावेत्वा. कतरं? आनापानस्सतिकम्मट्ठानं.
इमानि च पन चत्तारि झानानि केसञ्चि चित्तेकग्गतत्थानि होन्ति, केसञ्चि विपस्सनापादकानि, केसञ्चि अभिञ्ञापादकानि, केसञ्चि निरोधपादकानि, केसञ्चि भवोक्कमनत्थानि. तत्थ खीणासवानं चित्तेकग्गतत्थानि होन्ति. ते हि समापज्जित्वा ¶ एकग्गचित्ता सुखं दिवसं विहरिस्सामाति इच्चेवं कसिणपरिकम्मं कत्वा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेन्ति. सेक्खपुथुज्जनानं समापत्तितो वुट्ठाय समाहितेन चित्तेन विपस्सिस्सामाति निब्बत्तेन्तानं विपस्सनापादकानि होन्ति. ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा अभिञ्ञापादकज्झानं समापज्जित्वा समापत्तितो वुट्ठाय ‘‘एकोपि ¶ हुत्वा बहुधा होती’’ति (दी. नि. १.२३८; पटि. म. १.१०२) वुत्तनया अभिञ्ञायो पत्थेन्ता निब्बत्तेन्ति, तेसं अभिञ्ञापादकानि होन्ति. ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा सत्ताहं अचित्ता हुत्वा दिट्ठेव धम्मे निरोधं निब्बानं पत्वा सुखं विहरिस्सामाति निब्बत्तेन्ति, तेसं निरोधपादकानि होन्ति. ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा अपरिहीनज्झाना ब्रह्मलोके उप्पज्जिस्सामाति निब्बत्तेन्ति, तेसं भवोक्कमनत्थानि होन्ति.
भगवता पनिदं चतुत्थज्झानं बोधिरुक्खमूले निब्बत्तितं, तं तस्स विपस्सनापादकञ्चेव अहोसि अभिञ्ञापादकञ्च सब्बकिच्चसाधकञ्च, सब्बलोकियलोकुत्तरगुणदायकन्ति वेदितब्बं.
पुब्बभागपटिपदादिवण्णना निट्ठिता.
पुब्बेनिवासकथावण्णना
५२. येसञ्च ¶ गुणानं दायकं अहोसि, तेसं एकदेसं दस्सेन्तो सो एवं समाहिते चित्तेतिआदिमाह. तत्थ द्विन्नं विज्जानं अनुपदवण्णना चेव भावनानयो च विसुद्धिमग्गे वित्थारितो. केवलञ्हि तत्थ ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते…पे… अभिनिन्नामेती’’ति वुत्तं, इध ‘‘अभिनिन्नामेसि’’न्ति. अयं खो मे ब्राह्मणाति अयञ्च अप्पनावारो तत्थ अनागतोति अयमेव विसेसो. तत्थ सोति सो अहं. अभिनिन्नामेसिन्ति अभिनीहरिं. अभिनिन्नामेसिन्ति च वचनतो सोति एत्थ सो अहन्ति एवमत्थो वेदितब्बो.
यस्मा चिदं भगवतो वसेन पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं आगतं, तस्मा ‘‘सो ततो चुतो इधूपपन्नो’’ति एत्थ एवं योजना वेदितब्बा. एत्थ हि सो ततो चुतोति पटिनिवत्तन्तस्स पच्चवेक्खणं. तस्मा इधूपपन्नोति इमिस्सा इधूपपत्तिया अनन्तरं. अमुत्र उदपादिन्ति तुसितभवनं सन्धायाहाति वेदितब्बो. तत्रापासिं एवंनामोति तत्रापि तुसितभवने सेतकेतु नाम देवपुत्तो अहोसिं. एवंगोत्तोति ताहि देवताहि सद्धिं एकगोत्तो. एवंवण्णोति सुवण्णवण्णो. एवमाहारोति दिब्बसुधाहारो. एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति एवं दिब्बसुखपटिसंवेदी. दुक्खं पन सङ्खारदुक्खमत्तमेव ¶ . एवमायुपरियन्तोति एवं सत्तपञ्ञासवस्सकोटिसट्ठिवस्ससतसहस्सायुपरियन्तो. सो ¶ ततो चुतोति सो अहं ततो तुसितभवनतो चुतो. इधूपपन्नोति इध महामायाय देविया कुच्छिम्हि निब्बत्तो.
अयं खो मे ब्राह्मणातिआदीसु मेति मया. विज्जाति विदितकरणट्ठेन विज्जा. किं विदितं करोति? पुब्बेनिवासं. अविज्जाति तस्सेव पुब्बेनिवासस्स अविदितकरणट्ठेन तप्पटिच्छादको मोहो वुच्चति. तमोति स्वेव मोहो पटिच्छादकट्ठेन ‘‘तमो’’ति वुच्चति. आलोकोति सायेव विज्जा ओभासकरणट्ठेन ‘‘आलोको’’ति वुच्चति. एत्थ च विज्जा अधिगताति अयं अत्थो, सेसं पसंसावचनं. योजना पनेत्थ अयं खो मे विज्जा अधिगता, तस्स मे अधिगतविज्जस्स अविज्जा विहता, विनट्ठाति अत्थो. कस्मा? यस्मा विज्जा उप्पन्ना. एस नयो इतरस्मिम्पि पदद्वये.
यथा ¶ तन्ति एत्थ यथाति ओपम्मे. तन्ति निपातो. सतिया अविप्पवासेन अप्पमत्तस्स. वीरियातापेन आतापिनो. काये च जीविते च अनपेक्खताय पहितत्तस्स, पेसितत्तस्साति अत्थो. इदं वुत्तं होति ‘‘यथा अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविज्जा विहञ्ञेय्य, विज्जा उप्पज्जेय्य. तमो विहञ्ञेय्य, आलोको उप्पज्जेय्य. एवमेव मम अविज्जा विहता, विज्जा उप्पन्ना. तमो विहतो, आलोको उप्पन्नो. एतस्स मे पधानानुयोगस्स अनुरूपमेव फलं लद्ध’’न्ति.
पुब्बेनिवासकथावण्णना निट्ठिता.
दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना
५३. चुतूपपातकथायं यस्मा इध भगवतो वसेन पाळि आगता, तस्मा ‘‘पस्सामि पजानामी’’ति वुत्तं, अयं विसेसो. सेसं विसुद्धिमग्गे वुत्तसदिसमेव.
एत्थ पन विज्जाति दिब्बचक्खुञाणविज्जा. अविज्जाति सत्तानं चुतिपटिसन्धिपटिच्छादिका अविज्जा. सेसं वुत्तनयमेवाति. यस्मा च पूरितपारमीनं महासत्तानं परिकम्मकिच्चं नाम नत्थि. ते हि चित्ते अभिनिन्नामितमत्तेयेव अनेकविहितं ¶ पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्ति, दिब्बेन चक्खुना सत्ते पस्सन्ति. तस्मा यो तत्थ परिकम्मं आदिं कत्वा भावनानयो वुत्तो, न तेन इध अत्थोति.
दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना निट्ठिता.
आसवक्खयञाणकथावण्णना
५४. ततियविज्जाय सो एवं समाहिते चित्तेति विपस्सनापादकं चतुत्थज्झानचित्तं वेदितब्बं. आसवानं खयञाणायाति ¶ अरहत्तमग्गञाणत्थाय. अरहत्तमग्गो हि आसवविनासनतो आसवानं खयोति वुच्चति, तत्र चेतं ञाणं, तप्परियापन्नत्ताति. चित्तं अभिनिन्नामेसिन्ति ¶ विपस्सनाचित्तं अभिनीहरिं. सो इदं दुक्खन्ति एवमादीसु ‘‘एत्तकं दुक्खं, न इतो भिय्यो’’ति सब्बम्पि दुक्खसच्चं सरसलक्खणपटिवेधेन यथाभूतं अब्भञ्ञासिं जानिं पटिविज्झिं. तस्स च दुक्खस्स निब्बत्तिकं तण्हं अयं दुक्खसमुदयोति. तदुभयम्पि यं ठानं पत्वा निरुज्झति, तं तेसं अप्पवत्तिं निब्बानं अयं दुक्खनिरोधोति. तस्स सम्पापकं अरियमग्गं अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति सरसलक्खणपटिवेधेन यथाभूतं अब्भञ्ञासिं जानिं पटिविज्झिन्ति एवमत्थो वेदितब्बो.
एवं सरूपतो सच्चानि दस्सेत्वा इदानि किलेसवसेन परियायतो दस्सेन्तो इमे आसवातिआदिमाह. तस्स मे एवं जानतो एवं पस्सतोति तस्स मय्हं एवं जानन्तस्स एवं पस्सन्तस्स. सह विपस्सनाय कोटिप्पत्तं मग्गं कथेति. कामासवाति कामासवतो. विमुच्चित्थाति इमिना फलक्खणं दस्सेति, मग्गक्खणे हि चित्तं विमुच्चति, फलक्खणे विमुत्तं होति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणन्ति इमिना पच्चवेक्खणञाणं दस्सेति. खीणा जातीतिआदीहि तस्स भूमिं, तेन हि ञाणेन भगवा पच्चवेक्खन्तो ‘‘खीणा जाती’’तिआदीनि अब्भञ्ञासि. कतमा पन भगवतो जाति खीणा, कथञ्च नं अब्भञ्ञासीति? न तावस्स अतीता जाति खीणा, पुब्बेव खीणत्ता, न अनागता, अनागते वायामाभावतो, न पच्चुप्पन्ना, विज्जमानत्ता. या पन मग्गस्स अभावितत्ता उप्पज्जेय्य एकचतुपञ्चवोकारभवेसु एकचतुपञ्चक्खन्धभेदा जाति, सा मग्गस्स भावितत्ता अनुप्पादधम्मतं आपज्जनेन खीणा, तं सो मग्गभावनाय पहीनकिलेसे पच्चवेक्खित्वा ‘‘किलेसाभावे विज्जमानम्पि कम्मं आयतिं अप्पटिसन्धिकं होती’’ति जानन्तो अब्भञ्ञासि.
वुसितन्ति ¶ वुत्थं परिवुत्थं, कतं चरितं निट्ठितन्ति अत्थो. ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं, पुथुज्जनकल्याणकेन हि सद्धिं सत्तसेक्खा ब्रह्मचरियवासं वसन्ति नाम, खीणासवो वुत्थवासो. तस्मा भगवा अत्तनो ब्रह्मचरियवासं पच्चवेक्खन्तो ‘‘वुसितं ब्रह्मचरिय’’न्ति अब्भञ्ञासि. कतं करणीयन्ति चतूसु ¶ सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञापहानसच्छिकिरियाभावनावसेन सोळसविधम्पि किच्चं निट्ठापितन्ति अत्थो. पुथुज्जनकल्याणकादयो हि तं किच्चं करोन्ति, खीणासवो कतकरणीयो. तस्मा भगवा अत्तनो करणीयं पच्चवेक्खन्तो ‘‘कतं करणीय’’न्ति अब्भञ्ञासि.
नापरं ¶ इत्थत्तायाति इदानि पुन इत्थभावाय एवंसोळसकिच्चभावाय, किलेसक्खयाय वा मग्गभावनाकिच्चं मे नत्थीति अब्भञ्ञासि. अथ वा इत्थत्तायाति इत्थभावतो इमस्मा एवंपकारा इदानि वत्तमानक्खन्धसन्ताना अपरं खन्धसन्तानं मय्हं नत्थि. इमे पन पञ्चक्खन्धा परिञ्ञाता तिट्ठन्ति छिन्नमूलका रुक्खा विय. ते चरिमकविञ्ञाणनिरोधेन अनुपादानो विय जातवेदो निब्बायिस्सन्तीति अब्भञ्ञासि.
इदानि एवं पच्चवेक्खणञाणपरिग्गहितं आसवानं खयञाणाधिगमं ब्राह्मणस्स दस्सेन्तो, अयं खो मे ब्राह्मणातिआदिमाह. तत्थ विज्जाति अरहत्तमग्गञाणविज्जा. अविज्जाति चतुसच्चपटिच्छादिका अविज्जा. सेसं वुत्तनयमेव. एत्तावता च पुब्बेनिवासञाणेन अतीतंसञाणं, दिब्बचक्खुना पच्चुप्पन्नानागतंसञाणं, आसवक्खयेन सकललोकियलोकुत्तरगुणन्ति एवं तीहि विज्जाहि सब्बेपि सब्बञ्ञुगुणे सङ्गहेत्वा पकासेन्तो अत्तनो असम्मोहविहारं ब्राह्मणस्स दस्सेसि.
आसवक्खयञाणकथावण्णना निट्ठिता.
अरञ्ञवासकारणवण्णना
५५. एवं वुत्ते किर ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘समणो गोतमो सब्बञ्ञुतं पटिजानाति, अज्जापि च अरञ्ञवासं न विजहति, अत्थि नु ख्वस्स अञ्ञम्पि किञ्चि करणीय’’न्ति. अथस्स भगवा अज्झासयं विदित्वा इमिना अज्झासयानुसन्धिना, सिया खो पन तेतिआदिमाह. तत्थ सिया खो पन ते, ब्राह्मण, एवमस्साति, ब्राह्मण, कदाचि तुय्हं एवं भवेय्य. न खो पनेतं ब्राह्मण एवं दट्ठब्बन्ति एतं खो पन, ब्राह्मण, तया मय्हं पन्तसेनासनपटिसेवनं ¶ अवीतरागादितायाति एवं न दट्ठब्बं. एवं पन्तसेनासनपटिसेवने अकारणं पटिक्खिपित्वा कारणं दस्सेन्तो द्वे खो अहन्तिआदिमाह. तत्थ अत्थोयेव अत्थवसो. तस्मा द्वे खो अहं, ब्राह्मण, अत्थवसेति अहं खो, ब्राह्मण, द्वे अत्थे द्वे कारणानि सम्पस्समानोति वुत्तं होति. अत्तनो च दिट्ठधम्मसुखविहारन्ति एत्थ दिट्ठधम्मो नाम अयं पच्चक्खो अत्तभावो. सुखविहारो नाम चतुन्नम्पि इरियापथविहारानं फासुता, एककस्स हि ¶ ¶ अरञ्ञे अन्तमसो उच्चारपस्सावकिच्चं उपादाय सब्बेव इरियापथा फासुका होन्ति, तस्मा दिट्ठधम्मस्स सुखविहारन्ति अयमत्थो वेदितब्बो. पच्छिमञ्च जनतं अनुकम्पमानोति कथं अरञ्ञवासेन पच्छिमा जनता अनुकम्पिता होति? सद्धापब्बजिता हि कुलपुत्ता भगवतो अरञ्ञवासं दिस्वा भगवापि नाम अरञ्ञसेनासनानि न मुञ्चति, यस्स नेवत्थि परिञ्ञातब्बं न पहातब्बं न भावेतब्बं न सच्छिकातब्बं, किमङ्गं पन मयन्ति चिन्तेत्वा तत्थ वसितब्बमेव मञ्ञिस्सन्ति. एवं खिप्पमेव दुक्खस्सन्तकरा भविस्सन्ति. एवं पच्छिमा जनता अनुकम्पिता होति. एतमत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘पच्छिमञ्च जनतं अनुकम्पमानो’’ति.
अरञ्ञवासकारणवण्णना निट्ठिता.
देसनानुमोदनावण्णना
५६. तं सुत्वा अत्तमनो ब्राह्मणो अनुकम्पितरूपातिआदिमाह. तत्थ अनुकम्पितरूपाति अनुकम्पितजातिका अनुकम्पितसभावा. जनताति जनसमूहो. यथा तं अरहता सम्मासम्बुद्धेनाति यथा अरहं सम्मासम्बुद्धो अनुकम्पेय्य, तथेव अनुकम्पितरूपाति.
एवञ्च पन वत्वा पुन तं भगवतो धम्मदेसनं अब्भनुमोदमानो भगवन्तं एतदवोच अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतमाति. तत्थायं अभिक्कन्तसद्दो खयसुन्दराभिरूपअब्भनुमोदनेसु दिस्सति. ‘‘अभिक्कन्ता, भन्ते, रत्ति, निक्खन्तो पठमो यामो, चिरनिसिन्नो भिक्खुसङ्घो’’तिआदीसु (चूळव. ३८३; अ. नि. ८.२०) हि खये दिस्सति. ‘‘अयं इमेसं चतुन्नं पुग्गलानं अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’तिआदीसु (अ. नि. ४.१००) सुन्दरे.
‘‘को ¶ मे वन्दति पादानि, इद्धिया यससा जलं;
अभिक्कन्तेन वण्णेन, सब्बा ओभासयं दिसा’’ति. –
आदीसु (वि. व. ८५७) अभिरूपे. ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते’’तिआदीसु (दी. नि. १.२५०; पारा. १५) अब्भनुमोदने ¶ . इधापि अब्भनुमोदनेयेव. यस्मा च अब्भनुमोदने, तस्मा साधु साधु भो, गोतमाति वुत्तं होतीति वेदितब्बं.
‘‘भये कोधे पसंसायं, तुरिते कोतूहलच्छरे;
हासे सोके पसादे च, करे आमेडितं बुधो’’ति. –
इमिना च लक्खणेन इध पसादवसेन पसंसावसेन चायं द्विक्खत्तुं वुत्तोति वेदितब्बो. अथ ¶ वा अभिक्कन्तन्ति अभिकन्तं. अतिइट्ठं अतिमनापं, अतिसुन्दरन्ति वुत्तं होति.
तत्थ एकेन अभिक्कन्तसद्देन देसनं थोमेति, एकेन अत्तनो पसादं. अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – अभिक्कन्तं, भो गोतम, यदिदं भोतो गोतमस्स धम्मदेसना, अभिक्कन्तं यदिदं भोतो गोतमस्स धम्मदेसनं आगम्म मम पसादोति. भगवतोयेव वा वचनं द्वे द्वे अत्थे सन्धाय थोमेति – भोतो गोतमस्स वचनं अभिक्कन्तं दोसनासनतो, अभिक्कन्तं गुणाधिगमनतो, तथा सद्धाजननतो, पञ्ञाजननतो, सात्थतो, सब्यञ्जनतो, उत्तानपदतो, गम्भीरत्थतो, कण्णसुखतो, हदयङ्गमतो, अनत्तुक्कंसनतो, अपरवम्भनतो, करुणासीतलतो, पञ्ञावदाततो, आपाथरमणीयतो, विमद्दक्खमतो, सुय्यमानसुखतो, वीमंसीयमानहिततोति एवमादीहि योजेतब्बं.
ततो परम्पि चतूहि उपमाहि देसनंयेव थोमेति. तत्थ निक्कुज्जितन्ति अधोमुखठपितं, हेट्ठामुखजातं वा. उक्कुज्जेय्याति उपरि मुखं करेय्य. पटिच्छन्नन्ति तिणपण्णादिच्छादितं. विवरेय्याति उग्घाटेय्य. मूळ्हस्साति दिसामूळ्हस्स. मग्गं आचिक्खेय्याति हत्थे गहेत्वा ‘‘एस मग्गो’’ति वदेय्य. अन्धकारेति काळपक्खचातुद्दसीअड्ढरत्तघनवनसण्डमेघपटलेहि चतुरङ्गे तमे, अयं ताव अनुत्तानपदत्थो.
अयं पन अधिप्पाययोजना – यथा कोचि निक्कुज्जितं उक्कुज्जेय्य, एवं सद्धम्मविमुखं असद्धम्मे पतितं मं असद्धम्मा वुट्ठापेन्तेन, यथा पटिच्छन्नं विवरेय्य ¶ . एवं कस्सपस्स भगवतो सासनन्तरधानतो पभुति मिच्छादिट्ठिगहनपटिच्छन्नं सासनं विवरन्तेन, यथा ¶ मूळ्हस्स मग्गं आचिक्खेय्य, एवं कुम्मग्गमिच्छामग्गप्पटिपन्नस्स मे सग्गमोक्खमग्गं आचिक्खन्तेन, यथा अन्धकारे तेलपज्जोतं धारेय्य, एवं मोहन्धकारे निमुग्गस्स मे बुद्धादिरतनरूपानि अपस्सतो तप्पटिच्छादकमोहन्धकारविद्धंसकदेसनापज्जोतधारणेन मय्हं भोता गोतमेन एतेहि परियायेहि पकासितत्ता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितोति.
देसनानुमोदनावण्णना निट्ठिता.
पसन्नाकारवण्णना
एवं देसनं थोमेत्वा इमाय देसनाय रतनत्तयपसन्नचित्तो पसन्नाकारं करोन्तो एसाहन्तिआदिमाह. तत्थ एसाहन्ति एसो अहं. भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामीति भवं मे गोतमो सरणं परायणं, अघस्स ताता ¶ , हितस्स च विधाताति इमिना अधिप्पायेन भवन्तं गोतमं गच्छामि, भजामि, सेवामि, पयिरुपासामि, एवं वा जानामि, बुज्झामीति. येसञ्हि धातूनं गतिअत्थो, बुद्धिपि तेसं अत्थो. तस्मा गच्छामीति इमस्स जानामि, बुज्झामीति अयमत्थो वुत्तो. धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्चाति एत्थ पन अधिगतमग्गे सच्छिकतनिरोधे यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने च अपायेसु अपतमाने धारेतीति धम्मो, सो अत्थतो अरियमग्गो चेव निब्बानञ्च. वुत्तञ्हेतं – ‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (अ. नि. ४.३४) वित्थारो. न केवलञ्च अरियमग्गो चेव निब्बानञ्च, अपिच खो अरियफलेहि सद्धिं परियत्तिधम्मोपि. वुत्तञ्हेतं छत्तमाणवकविमाने –
‘‘रागविरागमनेजमसोकं, धम्ममसङ्खतमप्पटिकूलं;
मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तं, धम्ममिमं सरणत्थमुपेही’’ति. (वि. व. ८८७);
एत्थ रागविरागोति मग्गो कथितो. अनेजमसोकन्ति फलं. धम्ममसङ्खतन्ति निब्बानं. अप्पटिकूलं मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तन्ति पिटकत्तयेन विभत्ता सब्बधम्मक्खन्धाति. दिट्ठिसीलसङ्घातेन ¶ संहतोति सङ्घो, सो अत्थतो अट्ठ अरियपुग्गलसमूहो. वुत्तञ्हेतं तस्मिंयेव विमाने.
‘‘यत्थ ¶ च दिन्नमहप्फलमाहु, चतूसु सुचीसु पुरिसयुगेसु;
अट्ठ च पुग्गल धम्मदसा ते, सङ्घमिमं सरणत्थमुपेही’’ति. (वि. व. ८८८);
भिक्खूनं सङ्घो भिक्खुसङ्घो. एत्तावता ब्राह्मणो तीणि सरणगमनानि पटिवेदेसि.
पसन्नाकारवण्णना निट्ठिता.
सरणगमनकथावण्णना
इदानि तेसु सरणगमनेसु कोसल्लत्थं सरणं, सरणगमनं. यो च सरणं गच्छति, सरणगमनप्पभेदो ¶ , सरणगमनस्स फलं, संकिलेसो, भेदोति अयं विधि वेदितब्बो. सेय्यथिदं – पदत्थतो ताव हिंसतीति सरणं, सरणगतानं तेनेव सरणगमनेन भयं सन्तासं दुक्खं दुग्गतिपरिकिलेसं हनति विनासेतीति अत्थो, रतनत्तयस्सेवेतं अधिवचनं.
अथ वा हिते पवत्तनेन अहिता च निवत्तनेन सत्तानं भयं हिंसति बुद्धो. भवकन्तारा उत्तारणेन अस्सासदानेन च धम्मो. अप्पकानम्पि कारानं विपुलफलपटिलाभकरणेन सङ्घो. तस्मा इमिनापि परियायेन रतनत्तयं सरणं. तप्पसादतग्गरुताहि विहतकिलेसो तप्परायणताकारप्पवत्तो चित्तुप्पादो सरणगमनं. तंसमङ्गिसत्तो सरणं गच्छति, वुत्तप्पकारेन चित्तुप्पादेन एतानि मे तीणि सरणानि सरणं, एतानि परायणन्ति एवं उपेतीति अत्थो. एवं ताव सरणं सरणगमनं यो च सरणं गच्छतीति इदं तयं वेदितब्बं.
सरणगमनप्पभेदे पन दुविधं सरणगमनं लोकुत्तरं लोकियञ्च. तत्थ लोकुत्तरं दिट्ठसच्चानं ¶ मग्गक्खणे सरणगमनुपक्किलेससमुच्छेदेन आरम्मणतो निब्बानारम्मणं हुत्वा किच्चतो सकलेपि रतनत्तये इज्झति. लोकियं पुथुज्जनानं सरणगमनुपक्किलेसविक्खम्भनेन आरम्मणतो बुद्धादिगुणारम्मणं हुत्वा इज्झति, तं अत्थतो बुद्धादीसु वत्थूसु सद्धापटिलाभो, सद्धामूलिका च सम्मादिट्ठि दससु पुञ्ञकिरियवत्थूसु दिट्ठिजुकम्मन्ति वुच्चति.
तयिदं चतुधा पवत्तति अत्तसन्निय्यातनेन तप्परायणताय सिस्सभावूपगमनेन पणिपातेनाति. तत्थ अत्तसन्निय्यातनं नाम ‘‘अज्ज ¶ आदिं कत्वा अहं अत्तानं बुद्धस्स निय्यातेमि, धम्मस्स, सङ्घस्सा’’ति एवं बुद्धादीनं अत्तपरिच्चजनं. तप्परायणता नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं बुद्धपरायणो, धम्मपरायणो, सङ्घपरायणो इति मं धारेथा’’ति एवं तप्परायणभावो. सिस्सभावूपगमनं नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं बुद्धस्स अन्तेवासिको, धम्मस्स, सङ्घस्साति मं धारेथा’’ति एवं सिस्सभावूपगमो. पणिपातो नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं अभिवादनपच्चुट्ठानअञ्जलिकम्मसामीचिकम्मं बुद्धादीनंयेव तिण्णं वत्थूनं करोमि, इति मं धारेथा’’ति एवं बुद्धादीसु ¶ परमनिपच्चकारो. इमेसञ्हि चतुन्नं आकारानं अञ्ञतरम्पि करोन्तेन गहितंयेव होति सरणगमनं.
अपिच भगवतो अत्तानं परिच्चजामि, धम्मस्स, सङ्घस्स अत्तानं परिच्चजामि. जीवितं परिच्चजामि, परिच्चत्तोयेव मे अत्ता, परिच्चत्तंयेव मे जीवितं, जीवितपरियन्तिकं बुद्धं सरणं गच्छामि, बुद्धो मे सरणं लेणं ताणन्ति एवम्पि अत्तसन्निय्यातनं वेदितब्बं. ‘‘सत्थारञ्च वताहं पस्सेय्यं भगवन्तमेव पस्सेय्यं, सुगतञ्च वताहं पस्सेय्यं भगवन्तमेव पस्सेय्यं, सम्मासम्बुद्धञ्च वताहं पस्सेय्यं भगवन्तमेव पस्सेय्य’’न्ति (सं. नि. २.१५४) एवम्पि महाकस्सपस्स सरणगमनं विय सिस्सभावूपगमनं दट्ठब्बं.
‘‘सो अहं विचरिस्सामि, गामा गामं पुरा पुरं;
नमस्समानो सम्बुद्धं, धम्मस्स च सुधम्मत’’न्ति. (सु. नि. १९४; सं. नि. १.२४६) –
एवम्पि आळवकादीनं सरणगमनं विय तप्परायणता वेदितब्बा. ‘‘अथ खो ब्रह्मायु ब्राह्मणो ¶ उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवतो पादानि मुखेन च परिचुम्बति, पाणीहि च परिसम्बाहति, नामञ्च सावेति ब्रह्मायु अहं, भो गोतम, ब्राह्मणो, ब्रह्मायु अहं, भो गोतम, ब्राह्मणो’’ति (म. नि. २.३९४) एवम्पि पणिपातो दट्ठब्बो.
सो पनेस ञातिभयाचरियदक्खिणेय्यवसेन चतुब्बिधो होति. तत्थ दक्खिणेय्यपणिपातेन सरणगमनं होति, न इतरेहि. सेट्ठवसेनेव हि सरणं गय्हति, सेट्ठवसेन भिज्जति, तस्मा यो साकियो ¶ वा कोलियो वा ‘‘बुद्धो अम्हाकं ञातको’’ति वन्दति, अग्गहितमेव होति सरणं. यो वा ‘‘समणो गोतमो राजपूजितो महानुभावो, अवन्दियमानो अनत्थम्पि करेय्या’’ति भयेन वन्दति, अग्गहितमेव होति सरणं. यो वा बोधिसत्तकाले भगवतो सन्तिके किञ्चि उग्गहितं सरमानो बुद्धकाले वा –
‘‘एकेन भोगे भुञ्जेय्य, द्वीहि कम्मं पयोजये;
चतुत्थञ्च निधापेय्य, आपदासु भविस्सती’’ति. (दी. नि. ३.२६५) –
एवरूपं अनुसासनिं उग्गहेत्वा ‘‘आचरियो मे’’ति वन्दति, अग्गहितमेव ¶ होति सरणं. यो पन ‘‘अयं लोके अग्गदक्खिणेय्यो’’ति वन्दति, तेनेव गहितं होति सरणं.
एवं गहितसरणस्स च उपासकस्स वा उपासिकाय वा अञ्ञतित्थियेसु पब्बजितम्पि ञातिं ‘‘ञातको मे अय’’न्ति वन्दतो सरणगमनं न भिज्जति, पगेव अपब्बजितं. तथा राजानं भयवसेन वन्दतो, सो हि रट्ठपूजितत्ता अवन्दियमानो अनत्थम्पि करेय्याति. तथा यंकिञ्चि सिप्पं सिक्खापकं तित्थियं ‘‘आचरियो मे अय’’न्ति वन्दतोपि न भिज्जतीति एवं सरणगमनप्पभेदो वेदितब्बो.
एत्थ च लोकुत्तरस्स सरणगमनस्स चत्तारि सामञ्ञफलानि विपाकफलं, सब्बदुक्खक्खयो आनिसंसफलं. वुत्तञ्हेतं –
‘‘यो ¶ च बुद्धञ्च धम्मञ्च, सङ्घञ्च सरणं गतो;
चत्तारि अरियसच्चानि, सम्मप्पञ्ञाय पस्सति.
दुक्खं दुक्खसमुप्पादं, दुक्खस्स च अतिक्कमं;
अरियञ्चट्ठङ्गिकं मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं.
एतं खो सरणं खेमं, एतं सरणमुत्तमं;
एतं सरणमागम्म, सब्बदुक्खा पमुच्चती’’ति. (ध. प. १९०-१९२);
अपिच निच्चतो अनुपगमनादिवसेन पेतस्स आनिसंसफलं वेदितब्बं. वुत्तञ्हेतं, ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो कञ्चि सङ्खारं निच्चतो उपगच्छेय्य, सुखतो उपगच्छेय्य, कञ्चि धम्मं अत्ततो उपगच्छेय्य, मातरं जीविता वोरोपेय्य, पितरं अरहन्तं ¶ जीविता वोरोपेय्य, दुट्ठचित्तो तथागतस्स लोहितं उप्पादेय्य, सङ्घं भिन्देय्य, अञ्ञं सत्थारं उद्दिसेय्य, नेतं ठानं विज्जती’’ति (म. नि. ३.१२८; अ. नि. १.२६८-२७६).
लोकियस्स पन सरणगमनस्स भवसम्पदापि भोगसम्पदापि फलमेव. वुत्तञ्हेतं –
‘‘येकेचि बुद्धं सरणं गतासे,
न ते गमिस्सन्ति अपायभूमिं;
पहाय मानुसं देहं,
देवकायं परिपूरेस्सन्ती’’ति. (सं. नि. १.३७);
अपरम्पि ¶ वुत्तं ‘‘अथ खो सक्को देवानमिन्दो असीतिया देवतासहस्सेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो, तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच ‘साधु खो देवानमिन्द बुद्धं सरणगमनं होति, बुद्धं सरणगमनहेतु खो देवानमिन्द एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं ¶ उपपज्जन्ती’ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति दिब्बेन आयुना दिब्बेन वण्णेन सुखेन यसेन आधिपतेय्येन दिब्बेहि रूपेहि सद्देहि गन्धेहि रसेहि फोट्ठब्बेही’’ति (सं. नि. ४.३४१). एस नयो धम्मे सङ्घे च. अपिच वेलामसुत्तादिवसेनापि (अ. नि. ९.२०) सरणगमनस्स फलविसेसो वेदितब्बो. एवं सरणगमनफलं वेदितब्बं.
तत्थ लोकियसरणगमनं तीसु वत्थूसु अञ्ञाणसंसयमिच्छाञाणादीहि संकिलिस्सति, न महाजुतिकं होति, न महाविप्फारं. लोकुत्तरस्स नत्थि संकिलेसो. लोकियस्स च सरणगमनस्स दुविधो भेदो सावज्जो अनवज्जो च. तत्थ सावज्जो अञ्ञसत्थारादीसु अत्तसन्निय्यातनादीहि होति, सो अनिट्ठफलो. अनवज्जो कालं किरियाय, सो अविपाकत्ता अफलो. लोकुत्तरस्स पन नेवत्थि भेदो. भवन्तरेपि हि अरियसावको अञ्ञसत्थारं न उद्दिसतीति एवं सरणगमनस्स संकिलेसो च भेदो च वेदितब्बोति. उपासकं मं भवं गोतमो धारेतूति मं भवं गोतमो ‘‘उपासको अय’’न्ति एवं धारेतु, जानातूति अत्थो.
सरणगमनकथावण्णना निट्ठिता.
उपासकविधिकथावण्णना
उपासकविधिकोसल्लत्थं ¶ पनेत्थ को उपासको, कस्मा उपासकोति वुच्चति, किमस्स सीलं, को आजीवो, का विपत्ति, का सम्पत्तीति इदं पकिण्णकं वेदितब्बं.
तत्थ को उपासकोति यो कोचि तिसरणगतो गहट्ठो. वुत्तञ्हेतं – ‘‘यतो खो महानाम उपासको बुद्धं सरणं गतो होति, धम्मं सरणं गतो होति, सङ्घं सरणं गतो होति. एत्तावता खो महानाम उपासको होती’’ति (सं. नि. ५.१०३३).
कस्मा उपासकोति रतनत्तयस्स उपासनतो. सो हि बुद्धं उपासतीति उपासको. धम्मं, सङ्घं उपासतीति उपासको.
किमस्स ¶ सीलन्ति पञ्च वेरमणियो. यथाह ‘‘यतो खो महानाम उपासको पाणातिपाता पटिविरतो होति अदिन्नादाना ¶ , कामेसु मिच्छाचारा, मुसावादा, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो होति. एत्तावता खो महानाम उपासको सीलवा होती’’ति (सं. नि. ५.१०३३).
को आजीवोति पञ्च मिच्छावणिज्जा पहाय धम्मेन समेन जीवितकप्पनं. वुत्तञ्हेतं ‘‘पञ्चिमा, भिक्खवे, वणिज्जा उपासकेन अकरणीया. कतमा पञ्च? सत्थवणिज्जा, सत्तवणिज्जा, मंसवणिज्जा, मज्जवणिज्जा, विसवणिज्जा. इमा खो, भिक्खवे, पञ्च वणिज्जा उपासकेन अकरणीया’’ति (अ. नि. ५.१७७).
का विपत्तीति या तस्सेव सीलस्स च आजीवस्स च विपत्ति, अयमस्स विपत्ति. अपिच याय एस चण्डालो चेव होति मलञ्च पतिकुट्ठो च. सापिस्स विपत्तीति वेदितब्बा. ते च अत्थतो अस्सद्धियादयो पञ्च धम्मा होन्ति. यथाह ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो उपासको उपासकचण्डालो च होति उपासकमलञ्च उपासकपतिकुट्ठो च. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो होति, दुस्सीलो होति, कोतूहलमङ्गलिको होति, मङ्गलं पच्चेति नो कम्मं, इतो च बहिद्धा दक्खिणेय्यं परियेसति तत्थ च पुब्बकारं करोती’’ति (अ. नि. ५.१७५).
का ¶ सम्पत्तीति या चस्स सीलसम्पदा च आजीवसम्पदा च, सा सम्पत्ति. ये चस्स रतनभावादिकरा सद्धादयो पञ्च धम्मा. यथाह ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो उपासको उपासकरतनञ्च होति उपासकपदुमञ्च उपासकपुण्डरीकञ्च. कतमेहि पञ्चहि? सद्धो होति, सीलवा होति, न कोतूहलमङ्गलिको होति, कम्मं पच्चेति नो मङ्गलं, न इतो बहिद्धा दक्खिणेय्यं गवेसति, इध च पुब्बकारं करोती’’ति (अ. नि. ५.१७५).
अज्जतग्गेति एत्थ अयं अग्गसद्दो आदिकोटिकोट्ठाससेट्ठेसु दिस्सति. ‘‘अज्जतग्गे, सम्म दोवारिक, आवरामि द्वारं निगण्ठानं निगण्ठीन’’न्तिआदीसु (म. नि. २.७०) हि आदिम्हि ¶ दिस्सति. ‘‘तेनेव अङ्गुलग्गेन तं अङ्गुलग्गं परामसेय्य, (कथा. ४४१) उच्छग्गं वेळग्ग’’न्तिआदीसु कोटियं. ‘‘अम्बिलग्गं वा मधुरग्गं वा तित्तकग्गं वा (सं. नि. ५.३७४), अनुजानामि, भिक्खवे, विहारग्गेन वा परिवेणग्गेन वा भाजेतु’’न्तिआदीसु (चूळव. ३१८) कोट्ठासे. ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा…पे… तथागतो तेसं अग्गमक्खायती’’तिआदीसु (अ. नि. ४.३४) सेट्ठे. इध पनायं ¶ आदिम्हि दट्ठब्बो. तस्मा अज्जतग्गेति अज्जतं आदिं कत्वा, एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. अज्जतन्ति अज्जभावं. अज्जदग्गेति वा पाठो, द-कारो पदसन्धिकरो, अज्ज अग्गं कत्वाति अत्थो.
पाणुपेतन्ति पाणेहि उपेतं, याव मे जीवितं पवत्तति, ताव उपेतं. अनञ्ञसत्थुकं तीहि सरणगमनेहि सरणं गतं उपासकं कप्पियकारकं मं भवं गोतमो धारेतु जानातु. अहञ्हि सचेपि मे तिखिणेन असिना सीसं छिन्देय्य, नेव बुद्धं ‘‘न बुद्धो’’ति वा धम्मं ‘‘न धम्मो’’ति वा, सङ्घं ‘‘न सङ्घो’’ति वा वदेय्यन्ति. एवं अत्तसन्निय्यातनेन सरणं गन्त्वा चतूहि च पच्चयेहि पवारेत्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा पक्कामीति.
उपासकविधिकथावण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
भयभेरवसुत्तवण्णना निट्ठिता.
५. अनङ्गणसुत्तवण्णना
५७. एवं ¶ ¶ मे सुतं…पे… आयस्मा सारिपुत्तोति अनङ्गणसुत्तं. तत्रायं अनुत्तानपदवण्णना – यथा चेत्थ, एवं सब्बसुत्तेसु. तस्मा इतो परं एत्तकम्पि अवत्वा अपुब्बपदवण्णनंयेव करिस्साम.
चत्तारोति गणनपरिच्छेदो. पुग्गलाति सत्ता नरा पोसा. एत्तावता च पुग्गलवादी महाथेरोति न गहेतब्बं, अयञ्हि आयस्मा बुद्धपुत्तानं सेट्ठो, सो बुद्धस्स भगवतो देसनं अविलोमेन्तोयेव देसेति.
सम्मुतिपरमत्थदेसनाकथावण्णना
बुद्धस्स भगवतो दुविधा देसना सम्मुतिदेसना, परमत्थदेसना चाति. तत्थ पुग्गलो सत्तो इत्थी पुरिसो खत्तियो ब्राह्मणो देवो मारोति एवरूपा सम्मुतिदेसना. अनिच्चं दुक्खं अनत्ता, खन्धा धातू आयतनानि सतिपट्ठानाति एवरूपा परमत्थदेसना.
तत्थ भगवा ये सम्मुतिवसेन देसनं सुत्वा अत्थं पटिविज्झित्वा मोहं पहाय विसेसं अधिगन्तुं समत्था, तेसं सम्मुतिदेसनं देसेति. ये पन परमत्थवसेन देसनं सुत्वा अत्थं पटिविज्झित्वा मोहं पहाय विसेसमधिगन्तुं समत्था, तेसं परमत्थदेसनं देसेति. तत्थायं उपमा, यथा हि देसभासाकुसलो तिण्णं वेदानं अत्थसंवण्णनको आचरियो ये दमिळभासाय वुत्ते ¶ अत्थं जानन्ति, तेसं दमिळभासाय आचिक्खति. ये अन्धकभासादीसु अञ्ञतराय, तेसं ताय ताय भासाय. एवं ते माणवका छेकं ब्यत्तं आचरियमागम्म खिप्पमेव सिप्पं उग्गण्हन्ति. तत्थ आचरियो विय बुद्धो भगवा. तयो वेदा विय कथेतब्बभावेन ठितानि तीणि पिटकानि. देसभासाकोसल्लमिव सम्मुतिपरमत्थकोसल्लं. नानादेसभासा माणवका विय सम्मुतिपरमत्थदेसनापटिविज्झनसमत्था वेनेय्यसत्ता. आचरियस्स ¶ दमिळभासादिआचिक्खनं विय भगवतो सम्मुतिपरमत्थवसेन देसना वेदितब्बा. आह चेत्थ –
‘‘दुवे सच्चानि अक्खासि, सम्बुद्धो वदतं वरो;
सम्मुतिं परमत्थञ्च, ततियं नूपलब्भति.
सङ्केतवचनं ¶ सच्चं, लोकसम्मुतिकारणा;
परमत्थवचनं सच्चं, धम्मानं भूतकारणा.
तस्मा वोहारकुसलस्स, लोकनाथस्स सत्थुनो;
सम्मुतिं वोहरन्तस्स, मुसावादो न जायती’’ति.
अपिच अट्ठहि कारणेहि भगवा पुग्गलकथं कथेति – हिरोत्तप्पदीपनत्थं, कम्मस्सकतादीपनत्थं, पच्चत्तपुरिसकारदीपनत्थं, आनन्तरियदीपनत्थं, ब्रह्मविहारदीपनत्थं, पुब्बेनिवासदीपनत्थं, दक्खिणाविसुद्धिदीपनत्थं, लोकसम्मुतिया अप्पहानत्थञ्चाति. ‘‘खन्धधातुआयतनानि हिरीयन्ति ओत्तप्पन्ती’’ति हि वुत्ते महाजनो न जानाति, सम्मोहमापज्जति, पटिसत्तु होति ‘‘किमिदं खन्धधातुआयतनानि हिरीयन्ति ओत्तप्पन्ति नामा’’ति. ‘‘इत्थी हिरीयति ओत्तप्पति पुरिसो खत्तियो ब्राह्मणो देवो मारो’’ति वुत्ते पन जानाति, न सम्मोहमापज्जति, न पटिसत्तु होति. तस्मा भगवा हिरोत्तप्पदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
‘‘खन्धा कम्मस्सका धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा कम्मस्सकतादीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
‘‘वेळुवनादयो महाविहारा खन्धेहि कारापिता धातूहि आयतनेही’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा पच्चत्तपुरिसकारदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
‘‘खन्धा ¶ मातरं जीविता वोरोपेन्ति पितरं अरहन्तं रुहिरुप्पादकम्मं ¶ करोन्ति, सङ्घभेदकम्मं करोन्ति, धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा आनन्तरियदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति. ‘‘खन्धा मेत्तायन्ति धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा ब्रह्मविहारदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
‘‘खन्धा पुब्बेनिवासमनुस्सरन्ति धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा पुब्बेनिवासदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति. ‘‘खन्धा दानं पटिग्गण्हन्ति धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि महाजनो न जानाति, सम्मोहमापज्जति, पटिसत्तु होति ‘‘किमिदं खन्धधातुआयतनानि पटिग्गण्हन्ति नामा’’ति. ‘‘पुग्गला पटिग्गण्हन्ति सीलवन्तो कल्याणधम्मा’’ति वुत्ते पन जानाति, न सम्मोहमापज्जति, न पटिसत्तु होति. तस्मा भगवा दक्खिणाविसुद्धिदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
लोकसम्मुतिञ्च ¶ बुद्धा भगवन्तो नप्पजहन्ति, लोकसमञ्ञाय लोकनिरुत्तियं लोकाभिलापे ठितायेव धम्मं देसेन्ति. तस्मा भगवा लोकसम्मुतिया अप्पहानत्थम्पि पुग्गलकथं कथेति. तस्मा अयम्पि आयस्मा लोकवोहारकुसलताय बुद्धस्स भगवतो देसनं अविलोमेन्तो लोकसम्मुतियं ठत्वाव चत्तारोमे, आवुसो, पुग्गलाति आह. तस्मा एत्थ परमत्थवसेन अग्गहेत्वा सम्मुतिवसेनेव पुग्गलो वेदितब्बो.
सन्तो संविज्जमानाति लोकसङ्केतवसेन अत्थि उपलब्भमाना. लोकस्मिन्ति सत्तलोके. साङ्गणोव समानोतिआदीसु पन अङ्गणन्ति कत्थचि किलेसा वुच्चन्ति. यथाह ‘‘तत्थ कतमानि तीणि अङ्गणानि? रागो अङ्गणं, दोसो अङ्गणं, मोहो अङ्गण’’न्ति (विभ. ९२४). कत्थचि यंकिञ्चि मलं वा पङ्को वा, यथाह ‘‘तस्सेव रजस्स वा अङ्गणस्स वा पहानाय वायमती’’ति. कत्थचि तथारूपो भूमिभागो, सो बोधियङ्गणं चेतियङ्गणन्तिआदीनं वसेन वेदितब्बो. इध पन नानप्पकारा तिब्बकिलेसा ‘‘अङ्गण’’न्ति अधिप्पेता. तथा हि वक्खति ‘‘पापकानं खो एतं, आवुसो, अकुसलानं इच्छावचरानं अधिवचनं, यदिदं अङ्गण’’न्ति (म. नि. १.६०). सह अङ्गणेन साङ्गणो.
साङ्गणोव ¶ समानोति सकिलेसोयेव सन्तो ¶ . अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गणन्ति यथाभूतं नप्पजानातीति मय्हं अत्तनो चित्तसन्ताने किलेसो अत्थीतिपि न जानाति. ‘‘इमे किलेसा नाम कक्खळा वाळा जहितब्बा न गहितब्बा विसदुट्ठसल्लसदिसा’’ति एवं याथावसरसतोपि न जानाति. यो अत्थीति च जानाति, एवञ्च जानाति. सो ‘‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गणन्ति यथाभूतं पजानाती’’ति वुच्चति. यस्स पन न च मग्गेन समूहता किलेसा, न च उप्पज्जन्ति येन वा तेन वा वारितत्ता, अयमिध अनङ्गणोति अधिप्पेतो. नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गणन्ति यथाभूतं नप्पजानातीति ‘‘मय्हं किलेसा येन वा तेन वा वारितत्ता नत्थि, न मग्गेन समूहतत्ता’’ति न जानाति, ‘‘ते उप्पज्जमाना महाअनत्थं करिस्सन्ति कक्खळा वाळा विसदुट्ठसल्लसदिसा’’ति एवं याथावसरसतोपि न जानाति. यो पन ‘‘इमिना कारणेन नत्थी’’ति च जानाति, एवञ्च जानाति, सो ‘‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गणन्ति यथाभूतं पजानाती’’ति वुच्चति ¶ . तत्राति तेसु चतूसु पुग्गलेसु, तेसु वा द्वीसु साङ्गणेसु, य्वायन्ति यो अयं, यायन्तिपि पाठो.
५८. को नु खो, आवुसो, सारिपुत्त, हेतु को पच्चयोति उभयेनापि कारणमेव पुच्छति. येनिमेसन्ति येन हेतुना येन पच्चयेन इमेसं द्विन्नं एको सेट्ठपुरिसो एको हीनपुरिसोति अक्खायति, सो को हेतु को पच्चयोति एवमेत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो. तत्थ किञ्चापि ‘‘नप्पजानाति पजानाती’’ति एवं वुत्तं, पजानना नप्पजाननाति इदमेव उभयं हेतु चेव पच्चयो च.
५९. थेरो पन अत्तनो विचित्रपटिभानताय तं पाकटतरं कत्वा दस्सेतुं पुन तत्रावुसोतिआदिमाह. तत्थ तस्सेतं पाटिकङ्खन्ति तस्स पुग्गलस्स एतं पाटिकङ्खितब्बं. इदमेव एस पापुणिस्सति, न अञ्ञन्ति इच्छितब्बं, अवस्सं भावीति वुत्तं होति. ‘‘न छन्दं जनेस्सती’’तिआदिना नयेन वुत्तं अछन्दजननादिं सन्धायाह.
तत्थ च न छन्दं जनेस्सतीति अप्पजानन्तो तस्स अङ्गणस्स पहानत्थं कत्तुकम्यताछन्दं न जनेस्सति. न वायमिस्सतीति ततो बलवतरं वायामं न करिस्सति, न वीरियं आरभिस्सतीति थामगतवीरियं पन नेव आरभिस्सति, न पवत्तेस्सतीति वुत्तं होति. साङ्गणोति इमेहि रागादीहि अङ्गणेहि ¶ साङ्गणो. संकिलिट्ठचित्तोति तेहियेव सुट्ठुतरं ¶ किलिट्ठचित्तो मलीनचित्तो विबाधितचित्तो उपतापितचित्तो च हुत्वा. कालं करिस्सतीति मरिस्सति.
सेय्यथापीति यथा नाम. कंसपातीति कंसलोहभाजनं. आभताति आनीता. आपणा वा कम्मारकुला वाति आपणतो वा कंसपातिकारकानं कम्मारानं घरतो वा. रजेनाति आगन्तुकरजेन पंसुआदिना. मलेनाति तत्थेव उट्ठितेन लोहमलेन. परियोनद्धाति सञ्छन्ना. न चेव परिभुञ्जेय्युन्ति उदकखादनीयपक्खिपनादीहि परिभोगं न करेय्युं. न च परियोदपेय्युन्ति धोवनघंसनादीहि न परिसुद्धं कारापेय्युं. रजापथेति रजपथे. अयमेव वा पाठो, रजस्स आगमनट्ठाने वा वुट्ठानुट्ठाने वा हेट्ठामञ्चे वा थुसकोट्ठके वा भाजनन्तरे वा, यत्थ रजेन ओकिरीयतीति अत्थो. संकिलिट्ठतरा अस्स मलग्गहिताति एत्थ रजापथे निक्खिपनेन संकिलिट्ठतरा, अपरिभोगापरियोदपनेहि ¶ मलग्गहिततराति वुत्तं होति, पटिपुच्छावचनञ्चेतं. तेनस्स एवमत्थो वेदितब्बो, आवुसो, सा कंसपाति एवं करीयमाना अपरेन कालेन संकिलिट्ठतरा च मलग्गहिततरा च मत्तिकपातीति वा कंसपातीति वा इतिपि दुज्जाना भवेय्य नु खो नोति, थेरो तं पटिजानन्तो आह ‘‘एवमावुसो’’ति. पुन धम्मसेनापति ओपम्मं सम्पटिपादेन्तो, एवमेव खोतिआदिमाह. तत्थेवं ओपम्मसंसन्दना वेदितब्बा – किलिट्ठकंसपातिसदिसो साङ्गणो पुग्गलो. संकिलिट्ठकंसपातिया नपरिभुञ्जनमादिं कत्वा रजापथनिक्खेपो विय तस्स पुग्गलस्स पब्बज्जं लभमानस्स वेज्जकम्मादीसु पसुतपुग्गलसन्तिके पब्बज्जापटिलाभो. संकिलिट्ठकंसपातिया पुन संकिलिट्ठतरभावो विय तस्स पुग्गलस्स अनुक्कमेन आचरियुपज्झायानं अनुसिक्खतो वेज्जकम्मादिकरणं, एत्थ ठितस्स साङ्गणकालकिरिया. अथ वा अनुक्कमेन दुक्कटदुब्भासितवीतिक्कमनं, एत्थ ठितस्स साङ्गणकालकिरिया. अथ वा अनुक्कमेन पाचित्तियथुल्लच्चयवीतिक्कमनं, सङ्घादिसेसवीतिक्कमनं, पाराजिकवीतिक्कमनं, मातुघातादिआनन्तरियकरणं, एत्थ ठितस्स साङ्गणकालकिरियाति.
संकिलिट्ठचित्तो कालं करिस्सतीति एत्थ च अकुसलचित्तेन कालं करिस्सतीति न एवमत्थो दट्ठब्बो. सब्बसत्ता हि पकतिचित्तेन भवङ्गचित्तेनेव कालं करोन्ति. अयं ¶ पन अविसोधेत्वा चित्तसन्तानं कालं करिस्सतीति एतमत्थं सन्धाय एवं वुत्तोति वेदितब्बो.
दुतियवारे ¶ परियोदपेय्युन्ति धोवनघंसनसण्हछारिकापरिमज्जनादीहि परिसुद्धं आदासमण्डलसदिसं करेय्युं. न च नं रजापथेति पुब्बे वुत्तप्पकारे ठाने अनिक्खिपित्वा करण्डमञ्जूसादीसु वा ठपेय्युं, पलिवेठेत्वा वा नागदन्ते लगेय्युं. सेसं वुत्तनयानुसारेनेव गहेतब्बं.
उपमासंसन्दना चेत्थ एवं वेदितब्बा – किलिट्ठकंसपातिसदिसो साङ्गणो भब्बपुग्गलो. किलिट्ठकंसपातिया परिभुञ्जनमादिं कत्वा सुद्धट्ठाने ठपनं विय तस्स पुग्गलस्स पब्बज्जं लभमानस्स पेसलभिक्खूनं सन्तिके पब्बज्जापटिलाभो. ये ओवदन्ति अनुसासन्ति अप्पमत्तकम्पि पमादं दिस्वा दण्डकम्मं कत्वा पुनप्पुनं सिक्खापेन्ति, संकिलिट्ठकंसपातिया अपरकाले ¶ परिसुद्धपरियोदातभावो विय तस्स पुग्गलस्स आचरियुपज्झायानं अनुसिक्खतो अनुक्कमेन सम्मावत्तपटिपत्ति, एत्थ ठितस्स अनङ्गणकालकिरिया. अथ वा अनुक्कमेन परिसुद्धे सीले पतिट्ठाय अत्तनो अनुरूपं बुद्धवचनं उग्गण्हित्वा धुतङ्गानि समादाय अत्तनो अनुकूलकम्मट्ठानं गहेत्वा गामन्तसेनासनवासं मुञ्चित्वा पन्तसेनासनवासो, एत्थ ठितस्स अनङ्गणकालकिरिया. अथ वा अनुक्कमेन कसिणपरिकम्मं कत्वा अट्ठसमापत्तिनिब्बत्तनेन किलेसविक्खम्भनं, विपस्सनापादकज्झाना वुट्ठाय विपस्सनाय किलेसानं तदङ्गनिवारणं, सोतापत्तिफलाधिगमो…पे… अरहत्तसच्छिकिरियाति एत्थ ठितस्स अच्चन्तं अनङ्गणकालकिरिया एव.
ततियवारे सुभनिमित्तन्ति रागट्ठानियं इट्ठारम्मणं. मनसि करिस्सतीति तस्मिं विपन्नस्सति तं निमित्तं आवज्जिस्सति. तस्स सुभनिमित्तस्स मनसिकाराति तस्स पुग्गलस्स सुभनिमित्तमनसिकारकारणा. अनुद्धंसेस्सतीति हिंसिस्सति अधिभविस्सति. रागो हि उप्पज्जन्तो कुसलवारं पच्छिन्दित्वा सयमेव अकुसलजवनं हुत्वा तिट्ठन्तो कुसलचित्तं अनुद्धंसेतीति वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयानुसारेनेव गहेतब्बं.
ओपम्मसंसन्दना पनेत्थ एवं वेदितब्बा – परिसुद्धकंसपातिसदिसो पकतिया ¶ अप्पकिलेसो अनङ्गणपुग्गलो. परिसुद्धकंसपातिया नपरिभुञ्जनं आदिं कत्वा रजापथे निक्खेपो विय तस्स पुग्गलस्स पब्बज्जं लभमानस्साति इतो परं सब्बं पठमवारसदिसमेव.
चतुत्थवारे ¶ सुभनिमित्तं न मनसि करिस्सतीति तस्मिं सतिविरहाभावतो तं निमित्तं नावज्जिस्सति, सेसं दुतियवारानुसारेन वेदितब्बं. ‘‘अयं खो, आवुसो’’तिआदि ‘‘को नु खो, आवुसो’’तिआदिम्हि वुत्तनयमेव.
६०. इदानि तं अङ्गणं नानप्पकारतो पाकटं कारापेतुकामेनायस्मता महामोग्गल्लानेन ‘‘अङ्गणं अङ्गण’’न्तिआदिना नयेन पुट्ठो तं ब्याकरोन्तो पापकानं खो एतं, आवुसोतिआदिमाह. तत्थ इच्छावचरानन्ति इच्छाय अवचरानं, इच्छावसेन ओतिण्णानं पवत्तानं नानप्पकारानं कोपअप्पच्चयानन्ति अत्थो. यं इधेकच्चस्साति येन इधेकच्चस्स एवं इच्छा उप्पज्जेय्य, तं ठानं तं कारणं विज्जति अत्थि, उपलब्भतीति ¶ वुत्तं होति. आपन्नो अस्सन्ति आपन्नो भवेय्यं. न च मं भिक्खू जानेय्युन्ति भिक्खू च मं न जानेय्युं. किं पनेत्थ ठानं, लाभत्थिकता. लाभत्थिको हि भिक्खु पकतियापि च कतपुञ्ञो मनुस्सेहि सक्कतो गरुकतो एवं चिन्तेति ‘‘आपत्तिं आपन्नं भिक्खुं थेरा ञत्वा मज्झिमानं आरोचेन्ति, ते नवकानं, नवका विहारे विघासादादीनं, ते ओवादं आगतानं भिक्खुनीनं, एवं कमेन चतस्सो परिसा जानन्ति. एवमस्स लाभन्तरायो होति. अहो वताहं आपत्तिञ्च वत आपन्नो अस्सं, न च मं भिक्खू जानेय्यु’’न्ति.
यं तं भिक्खुं भिक्खू जानेय्युन्ति येन कारणेन तं भिक्खुं अञ्ञे भिक्खू जानेय्युं, तं कारणं विज्जति खो पन अत्थियेव, नो नत्थि. थेरा हि ञत्वा मज्झिमानं आरोचेन्ति. एवं सो पुब्बे वुत्तनयेन चतूसु परिसासु पाकटो होति. एवं पाकटो च अयसाभिभूतो गामसतम्पि पविसित्वा उम्मारसतेसु ठानेसु उञ्छित्वा यथाधोतेन पत्तेन निक्खमति. ततो जानन्ति मं भिक्खू आपत्तिं आपन्नोति तेहि चम्हि एवं नासितोति चिन्तेत्वा, इति सो कुपितो होति अप्पतीतो सो इमिना कारणेन कुपितो चेव होति कोधाभिभूतो अप्पतीतो च दोमनस्साभिभूतो.
यो चेव खो ¶ , आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो उभयमेतं अङ्गणन्ति, आवुसो, यो चायं सङ्खारक्खन्धसङ्गहितो कोपो, यो च वेदनाक्खन्धसङ्गहितो अप्पच्चयो, एतं उभयं अङ्गणन्ति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. इदञ्च तादिसानं पुग्गलानं वसेन वुत्तं. लोभो पन इमस्स अङ्गणस्स पुब्बभागवसेन, मोहो सम्पयोगवसेनापि गहितोयेव होति.
अनुरहो ¶ मन्ति पुरिमसदिसमेव भिक्खुं गहेत्वा विहारपच्चन्ते सेनासनं पवेसेत्वा द्वारं थकेत्वा चोदेन्ते इच्छति. ठानं खो पनेतन्ति एतं कारणं विज्जति, यं तं भिक्खुं चतुपरिसमज्झे आनेत्वा ब्यत्ता विनीता ‘‘तया असुकम्हि नाम ठाने वेज्जकम्मं कत’’न्तिआदिना नयेन चोदेय्युं. सो चतूसु परिसासु पाकटो होति. एवं पाकटो च अयसाभिभूतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव.
सप्पटिपुग्गलोति ¶ समानो पुग्गलो. समानोति सापत्तिको. पटिपुग्गलोति चोदको. अयं सापत्तिकेनेव चोदनं इच्छति, त्वम्पि इमञ्चिमञ्च आपत्तिं आपन्नो, तं ताव पटिकरोहि पच्छा मं चोदेस्ससीति वत्तुं सक्काति मञ्ञमानो. अपिच जातिआदीहिपि समानो पुग्गलो सप्पटिपुग्गलो. अयञ्हि अत्तनो जातिया कुलेन बाहुसच्चेन ब्यत्तताय धुतङ्गेनाति एवमादीहिपि समानेनेव चोदनं इच्छति, तादिसेन वुत्तं नातिदुक्खं होतीति मञ्ञमानो. अप्पटिपुग्गलोति एत्थ अयुत्तो पटिपुग्गलो अप्पटिपुग्गलो. इमेहि आपत्तादीहि असदिसत्ता पटिसत्तु पटिसल्लो चोदको भवितुं अयुत्तोति वुत्तं होति. इति सो कुपितोति इति सो इमाय अप्पटिपुग्गलचोदनाय एवं कुपितो होति.
चतुत्थवारे अहो वताति ‘‘अहो वत रे अम्हाकं पण्डितका, अहो वत रे अम्हाकं बहुस्सुतका तेविज्जका’’ति (दी. नि. १.२९१) गरहायं दिस्सति. ‘‘अहो वत मं दहरंयेव समानं रज्जे अभिसिञ्चेय्यु’’न्ति (महाव. ५७) पत्थनायं. इध पत्थनायमेव. पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वाति पुनप्पुनं पुच्छित्वा. अयं भिक्खु लाभत्थिको भगवतो अत्तानं पटिपुच्छितब्बं इच्छति, तञ्च खो अनुमतिपुच्छाय, नो मग्गं वा फलं वा विपस्सनं वा अन्तरं कत्वा. अयञ्हि पस्सति भगवन्तं सारिपुत्तादयो महाथेरे ‘‘तं किं मञ्ञसि, सारिपुत्त, मोग्गल्लान, कस्सप ¶ , राहुल चक्खुं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति एवं परिसमज्झे पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वा धम्मं देसेन्तं, मनुस्से च ‘‘तेस पण्डिता थेरा सत्थु चित्तं आराधेन्ती’’ति वण्णं भणन्ते, लाभसक्कारञ्च उपहरन्ते. तस्मा तं लाभसक्कारं इच्छन्तो एवं चिन्तेत्वा निखणित्वा ठपितखाणु विय भगवतो पुरतोव होति.
इति सो कुपितोति अथ भगवा तं अमनसिकरित्वाव अञ्ञं थेरं पटिपुच्छित्वा धम्मं देसेति ¶ , तेन सो कुपितो होति भगवतो च थेरस्स च. कथं भगवतो कुप्पति? ‘‘अहं पब्बजितकालतो पभुति गन्धकुटिपरिवेणतो बहिनिक्खमनं न जानामि, सब्बकालं छायाव न विजहामि, मं नाम पुच्छित्वा धम्मदेसनामत्तम्पि नत्थि. तंमुहुत्तं दिट्ठमत्तकमेव थेरं पुच्छित्वा धम्मं देसेती’’ति एवं भगवतो कुप्पति. कथं थेरस्स कुप्पति? ‘‘अयं महल्लकत्थेरो भगवतो पुरतो खाणु ¶ विय निसीदति, कदा नु खो इमं धम्मकम्मिका अभब्बट्ठानं पापेत्वा नीहरिस्सन्ति, अयञ्हि यदि इमस्मिं विहारे न भवेय्य, अवस्सं भगवा मया सद्धिं सल्लपेय्या’’ति एवं थेरस्स कुप्पति.
पुरक्खत्वा पुरक्खत्वाति पुरतो पुरतो कत्वा, सम्परिवारेत्वाति वुत्तं होति. अयम्पि लाभत्थिकोयेव, अयञ्हि पस्सति बहुस्सुते भिक्खू महापरिवारेन गामं पविसन्ते, चेतियं वन्दन्ते, तेसञ्च तं सम्पत्तिं दिस्वा उपासके पसन्ने पसन्नाकारं करोन्ते. तस्मा एवं इच्छति. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति भिक्खूनं थेरस्स च. कथं भिक्खूनं? ‘‘इमे यदेव मय्हं उप्पज्जति चीवरं वा पिण्डपातो वा, तं गहेत्वा परिभुञ्जन्ति, मय्हं पन पत्तचीवरं गहेत्वा पिट्ठितो आगच्छन्तोपि नत्थी’’ति एवं भिक्खूनं कुप्पति. कथं थेरस्स? ‘‘एसो महल्लकत्थेरो तेसु तेसु ठानेसु सयमेव पञ्ञायति, कुदास्सु नाम नं धम्मकम्मिका निक्कड्ढिस्सन्ति, इमस्मिं असति अवस्सं मंयेव परिवारेस्सन्ती’’ति.
भत्तग्गेति भोजनट्ठाने. अग्गासनन्ति सङ्घत्थेरासनं. अग्गोदकन्ति दक्खिणोदकं. अग्गपिण्डन्ति सङ्घत्थेरपिण्डं. सब्बत्थ वा अग्गन्ति पणीताधिवचनमेतं. तत्थ अहमेव लभेय्यन्ति इच्छा नातिमहासावज्जा. न अञ्ञो भिक्खु लभेय्याति पन अतिमहासावज्जा ¶ . अयम्पि लाभत्थिको पासादिको होति चीवरधारणादीहि, कदाचि पब्बजति, कदाचि विब्भमति. तेन सो पुब्बे लद्धपुब्बं आसनादिं पच्छा अलभन्तो एवं चिन्तेसि. न सो भिक्खु लभेय्याति न सो भिक्खु थेरानं अग्गासनादीसु तदनुसारेन मज्झिमानं अञ्ञेसञ्च नवानं कदाचि यं वा तं वा सब्बनिहीनं आसनादिं लभति. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति मनुस्सानञ्च थेरानञ्च. कथं मनुस्सानं? ‘‘इमे मङ्गलादीसु मं निस्साय भिक्खू लभन्ति, एते, ‘भन्ते, एत्तके भिक्खू गहेत्वा अम्हाकं अनुकम्पं करोथा’ति वदन्ति, इदानि तंमुहुत्तं दिट्ठमत्तकं महल्लकत्थेरं गहेत्वा गता, होतु इदानि, नेसं किच्चे उप्पन्ने जानिस्सामी’’ति एवं ¶ मनुस्सानं कुप्पति. कथं थेरानं? ‘‘इमे नाम यदि न भवेय्युं, मंयेव मनुस्सा निमन्तेय्यु’’न्ति एवं थेरानं कुप्पति.
अनुमोदेय्यन्ति ¶ अनुमोदनं करेय्यं. अयम्पि लाभत्थिको यं वा तं वा खण्डानुमोदनं जानाति, ‘‘सो अनुमोदनट्ठाने बहू मातुगामा आगच्छन्ति, ता मं सञ्जानित्वा ततो पभुति थालकभिक्खं दस्सन्ती’’ति पत्थेन्तो एवं चिन्तेसि. ठानन्ति बहुस्सुतानं अनुमोदना भारो, तेन बहुस्सुतो अनुमोदेय्याति वुत्तं होति. कुपितोति अयम्पि तीसु ठानेसु कुप्पति मनुस्सानं थेरस्स धम्मकथिकस्स च. कथं मनुस्सानं? ‘‘इमे पुब्बे मंयेव उपसङ्कमित्वा याचन्ति ‘अम्हाकं नागत्थेरो अम्हाकं सुमनत्थेरो अनुमोदतू’ति, अज्ज पन नावोचु’’न्ति एवं मनुस्सानं कुप्पति. कथं थेरस्स? ‘‘अयं सङ्घत्थेरो ‘तुम्हाकं कुलुपकं नागत्थेरं सुमनत्थेरं उपसङ्कमथ, अयं अनुमोदिस्सती’ति न भणती’’ति एवं थेरस्स कुप्पति. कथं धम्मकथिकस्स? ‘‘थेरेन वुत्तमत्तेयेव पहारं लद्धकुक्कुटो विय तुरिततुरितं वस्सति, इमं नाम निक्कड्ढन्ता नत्थि, इमस्मिञ्हि असति अहमेव अनुमोदेय्य’’न्ति एवं धम्मकथिकस्स कुप्पति.
आरामगतानन्ति विहारे सन्निपतितानं. अयम्पि लाभत्थिको यं वा तं वा खण्डधम्मकथं जानाति, सो पस्सति तादिसेसु ठानेसु द्वियोजनतियोजनतो सन्निपतित्वा भिक्खू सब्बरत्तिकानि धम्मस्सवनानि सुणन्ते, तुट्ठचित्ते ¶ च दहरे वा सामणेरे वा साधु साधूति महासद्देन साधुकारं देन्ते, ततो दुतियदिवसे अन्तोगामगते भिक्खू उपासका पुच्छन्ति ‘‘के, भन्ते, धम्मं कथेसु’’न्ति. ते भणन्ति ‘‘असुको च असुको चा’’ति. तं सुत्वा पसन्ना मनुस्सा धम्मकथिकानं महासक्कारं करोन्ति. सो तं इच्छमानो एवं चिन्तेसि. ठानन्ति बहुस्सुतानं विनिच्छयकुसलानं धम्मदेसना भारो, तेन बहुस्सुतो देसेय्याति वुत्तं होति. कुपितोति चतुप्पदिकं गाथम्पि वत्तुं ओकासं अलभमानो कुपितो होति अत्तनो मन्दभावस्स ‘‘अहञ्हि मन्दो दुप्पञ्ञो कुतो लभिस्सामि देसेतु’’न्ति.
भिक्खुनीनन्ति ओवादत्थं वा उद्देसत्थं वा परिपुच्छत्थं वा पूजाकरणत्थं वा आरामं आगन्त्वा सन्निपतितभिक्खुनीनं. अयम्पि लाभत्थिको, तस्सेवं होति इमा महाकुला पब्बजिता भिक्खुनियो, तासु कुलेसु पविसेत्वा निसिन्नासु मनुस्सा पुच्छिस्सन्ति ‘‘कस्स सन्तिके ¶ ओवादं वा उद्देसं वा परिपुच्छं वा गण्हथा’’ति. ततो वक्खन्ति ‘‘असुको नाम अय्यो ¶ बहुस्सुतो, तस्स देथ करोथा’’ति, तेनस्स एवं इच्छा उप्पज्जति. ठानन्ति ओवादादयो नाम बहुस्सुतानं भारो, तेन बहुस्सुतो देसेय्याति वुत्तं होति. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति, तासञ्च भिक्खुनीनं ‘‘इमा पुब्बे मं निस्साय उपोसथप्पवारणादीनि लभन्ति, ता इदानि तंमुहुत्तं दिट्ठमत्तकमहल्लकत्थेरस्स सन्तिकं गता’’ति. धम्मकथिकस्स च ‘‘एस इमासं सहसा ओवादं अदासियेवा’’ति.
उपासकानन्ति, आरामगतानं उपासकानं. निस्सट्ठकम्मन्ता नाम महाउपासका होन्ति, ते पुत्तभातुकानं कम्मं निय्यातेत्वा धम्मं सुणन्ता विचरन्ति, अयं तेसं देसेतुं इच्छति, किं कारणा? इमे पसीदित्वा उपासिकानम्पि आरोचेस्सन्ति, ततो सद्धिं उपासिकाहि मय्हमेव लाभसक्कारं उपहरिस्सन्तीति. ठानं बहुस्सुतेनेव योजेतब्बं. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति, उपासकानञ्च ‘‘इमे अञ्ञत्थ सुणन्ति, अम्हाकं कुलुपकस्स सन्तिके सुणामाति नागच्छन्ति, होतु इदानि, तेसं उप्पन्ने किच्चे जानिस्सामी’’ति धम्मकथिकस्स च, ‘‘अयमेतेसं देसेती’’ति.
उपासिकानन्ति ¶ आरामगतानं. उपासिका नाम आसनपूजादिकरणत्थं वा उपोसथदिवसे वा धम्मस्सवनत्थं सन्निपतिता. सेसं उपासकवारे वुत्तनयमेव.
सक्करेय्युन्ति सक्कच्चञ्च करेय्युं, सुन्दरञ्च करेय्युं. इमिना अत्तनि कारं करीयमानं सक्कच्चं कतञ्च सुन्दरञ्च पत्थेति. गरुं करेय्युन्ति भारियं करेय्युं. इमिना भिक्खूहि अत्तानं गरुट्ठाने ठपीयमानं पत्थेति. मानेय्युन्ति पियायेय्युं. पूजेय्युन्ति एवं सक्करोन्ता गरुं करोन्ता मानेन्ता पच्चयेहि पूजेय्युन्ति पच्चयपूजं पत्थेति. ठानन्ति ‘‘पियो गरु भावनियो’’ति वुत्तप्पकारो बहुस्सुतो च सीलवा च एतं विधिं अरहति तेन भिक्खू एवरूपं एवं करेय्युन्ति वुत्तं होति. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति भिक्खूनञ्च ‘‘इमे एतं सक्करोन्ती’’ति थेरस्स च ‘‘इमस्मिं असति मंयेव सक्करेय्यु’’न्ति. एस नयो इतो परेसु तीसु वारेसु.
पणीतानं ¶ ¶ चीवरानन्ति पट्टदुकूलपट्टुण्णकोसेय्यादीनं महग्घसुखुमसुखसम्फस्सानं चीवरानं. इधापि अहमेव लाभी अस्सन्ति इच्छा नातिमहासावज्जा. न अञ्ञो भिक्खु लाभी अस्साति पन महासावज्जा.
पणीतानं पिण्डपातानन्ति सप्पितेलमधुसक्करादिपूरितानं सेट्ठपिण्डपातानं. पणीतानं सेनासनानन्ति अनेकसतसहस्सग्घनकानं मञ्चपीठादीनं पणीतानं. गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानन्ति सप्पितेलमधुफाणितादीनं उत्तमभेसज्जानं. सब्बत्थापि ठानं बहुस्सुतेहि पुञ्ञवन्तेहि च योजेतब्बं. कुपितोति सब्बत्थापि द्वीसु ठानेसु कुप्पति, मनुस्सानञ्च ‘‘इमेसं नाम परिचितभावोपि नत्थि, दीघरत्तं एकतो वसन्तस्स पंसुकूलत्थाय वा पिण्डपातत्थाय वा सप्पितेलादिकारणा वा घरपटिपाटिया चरन्तस्सापि मे एकदिवसम्पि किञ्चि पणीतं पच्चयं न देन्ति. आगन्तुकं महल्लकं पन दिस्वाव यं इच्छति, तं देन्ती’’ति, थेरस्स च ‘‘अयम्पि महल्लको इमेसं अत्तानं दस्सेन्तोयेव चरति, कुदास्सु नाम नं धम्मकम्मिका निक्कड्ढेय्युं, एवं इमस्मिं असति अहमेव लाभी अस्स’’न्ति.
इमेसं खो, एतं आवुसोति इमेसं हेट्ठा एकूनवीसतिवारेहि वुत्तानं इच्छावचरानं.
६१. दिस्सन्ति चेव सूयन्ति चाति ¶ न इच्छावचरा चक्खुना दिस्सन्ति, न सोतेन सूयन्ति, मनोविञ्ञाणविसयत्ता. अप्पहीनइच्छावचरस्स पन पुग्गलस्स इच्छावचरवसेन पवत्तकायकम्मं दिस्वा दिट्ठा विय वचीकम्मं सुत्वा सुता विय च होन्ति, तेन वुत्तं ‘‘दिस्सन्ति चेव सूयन्ति चा’’ति. पच्चक्खकाले दिस्सन्ति, ‘‘असुको किर भिक्खु ईदिसो’’ति तिरोक्खकाले सूयन्ति. किञ्चापीति अनुग्गहगरहवचनं. तेन आरञ्ञिकत्तं अनुग्गण्हाति, इच्छावचरानं अप्पहानं गरहति.
तत्रायं योजना, किञ्चापि सो भिक्खु गामन्तसेनासनं पटिक्खिपित्वा आरञ्ञिको होति, अन्ते पन्तसेनासने वसति, इमे चस्स एत्तका इच्छावचरा अप्पहीना. किञ्चापि सो अतिरेकलाभं पटिक्खिपित्वा पिण्डपातिको ¶ होति. किञ्चापि सो लोलुप्पचारं वज्जेत्वा सपदानचारी होति. किञ्चापि सो गहपतिचीवरं पटिक्खिपित्वा पंसुकूलिको होति.
लूखचीवरधरोति ¶ एत्थ पन लूखन्ति सत्थलूखं सुत्तलूखं रजनलूखन्ति तीहि कारणेहि लूखं वेदितब्बं. तत्थ सत्थेन खण्डाखण्डिकं छिन्नं सत्थलूखं नाम, तं अग्घेन परिहायति, थूलदीघसुत्तकेन सिब्बितं सुत्तलूखं नाम, तं फस्सेन परिहायति खरसम्फस्सं होति. रजनेन रत्तं रजनलूखं नाम, तं वण्णेन परिहायति दुब्बण्णं होति. किञ्चापि सो भिक्खु एवं सत्थलूखसुत्तलूखरजनलूखचीवरधरो होति, इमे चस्स एत्तका इच्छावचरा अप्पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च, अथ खो नं विञ्ञू सब्रह्मचारी नेव सक्करोन्ति…पे… न पूजेन्तीति. तं किस्स हेतूति एत्थ तन्ति निपातमत्तं, किस्स हेतूति किं कारणा. ते हि तस्स…पे… सूयन्ति च यस्मा तस्स ते पापका सूयन्ति चाति वुत्तं होति. इमेसं इच्छावचरानं अप्पहीनत्ताति अयमेत्थ अधिप्पायो.
इदानि तमत्थं उपमाय पाकटं करोन्तो सेय्यथापीतिआदिमाह. तत्थ कुणपन्ति मतकळेवरं. अहिस्स कुणपं अहिकुणपं. एवं इतरानि. अतिपटिकूलजिगुच्छनीयभावतो चेत्थ इमानेव तीणि वुत्तानीति वेदितब्बानि. अञ्ञेसञ्हि सससूकरादीनं कुणपं मनुस्सा कटुकभण्डादीहि अभिसङ्खरित्वा परिभुञ्जन्तिपि. इमेसं पन कुणपं अभिनवम्पि जिगुच्छन्तियेव, को पन वादो कालातिक्कमेन पूतिभूते. रचयित्वाति वड्ढेत्वा, परिपूरेत्वाति अत्थो, कुणपं गहेत्वा कंसपातियं पक्खिपित्वाति वुत्तं होति. अञ्ञिस्साति अपराय. पटिकुज्जित्वाति पिदहित्वा ¶ . अन्तरापणन्ति आपणानमन्तरे महाजनसंकिण्णं रच्छामुखं. पटिपज्जेय्युन्ति गच्छेय्युं. जञ्ञजञ्ञं वियाति चोक्खचोक्खं विय मनापमनापं विय. अपिच वधुकापण्णाकारं वियाति वुत्तं होति. वधुकाति जनेत्ति वुच्चति, तस्सा नीयमानं पण्णाकारं जञ्ञं, उभयत्थापि आदरवसेन वा पसंसावसेन वा पुनरुत्तं. ‘‘जञ्ञजञ्ञं ब्या’’तिपि पाठो.
अपापुरित्वाति विवरित्वा. तस्स सह दस्सनेन अमनापता च सण्ठहेय्याति तस्स कुणपस्स दस्सनेन सहेव तस्स जनस्स अमनापता ¶ तिट्ठेय्य. अमनापताति च ‘‘अमनापमिद’’न्ति उप्पन्नचित्तचेतसिकानमेतं अधिवचनं. एस नयो पटिकुल्यजेगुच्छतासु. जिघच्छितानम्पीति छातानम्पि. न भोत्तुकम्यता अस्साति भुञ्जितुकामता न भवेय्य. पगेव सुहितानन्ति धातानं पन पठमतरमेव भुञ्जितुकामता न भवेय्याति वुत्तं होति.
तत्रायं ¶ उपमासंसन्दना – परिसुद्धकंसपातिसदिसं इमस्स पब्बज्जालिङ्गं, कुणपरचनं विय इच्छावचरानं अप्पहानं, अपरकंसपातिया पटिकुज्झनं विय आरञ्ञिकङ्गादीहि इच्छावचरप्पटिच्छादनं, कंसपातिं विवरित्वा कुणपदस्सनेन जनस्स अमनापता विय आरञ्ञिकङ्गादीनि अनादियित्वा इच्छावचरदस्सनेन सब्रह्मचारीनं असक्कारकरणादिताति.
६२. सुक्कपक्खे पन, किञ्चापीति अनुग्गहपसंसावचनं, तेन आरञ्ञिकत्तं अनुग्गण्हाति, इच्छावचरप्पहानं पसंसति. नेमन्तनिकोति निमन्तनपटिग्गाहको. विचितकाळकन्ति विचिनित्वा अपनीतकाळकं. अनेकसूपं अनेकब्यञ्जनन्ति एत्थ सूपो नाम हत्थहारियो वुच्चति. ब्यञ्जनन्ति उत्तरिभङ्गं, तेन मच्छमंसमुग्गसूपादीहि अनेकसूपं, नानप्पकारमंसादिब्यञ्जनेहि अनेकब्यञ्जनन्ति वुत्तं होति. सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
उपमासंसन्दने च सालिवरभत्तरचनं विय इच्छावचरप्पहानं, अपरकंसपातिया पटिकुज्झनं विय अप्पिच्छतासमुट्ठानेहि गामन्तविहारादीहि इच्छावचरप्पहानप्पटिच्छादकं, कंसपातिं विवरित्वा सालिवरभत्तदस्सनेन जनस्स मनापता ¶ विय गामन्तविहारादीनि अनादियित्वा इच्छावचरप्पहानदस्सनेन सब्रह्मचारीनं सक्कारकरणादिता वेदितब्बा.
६३. उपमा मं, आवुसो सारिपुत्त, पटिभातीति मय्हं, आवुसो सारिपुत्त, उपमा उपट्ठाति. एकं उपमं वत्तुकामो अहन्ति अधिप्पायो. पटिभातु तन्ति तुय्हं पटिभातु उपट्ठातु, वद त्वन्ति अधिप्पायो. एकमिदाहन्ति एत्थ इदाति निपातमत्तं, एकस्मिं समये अहन्ति वुत्तं होति, भुम्मत्थे उपयोगवचनं. राजगहे विहरामि गिरिब्बजेति, राजगहन्ति तस्स नगरस्स नामं. समन्ततो पन गिरिपरिक्खेपेन वजो विय सण्ठितत्ता गिरिब्बजन्ति वुच्चति. तस्मिं नगरे विहरामि, तं निस्साय अहं ¶ विहरामीति वुत्तं होति. अथ ख्वाहन्ति अथ खो अहं. एत्थ च अथाति अञ्ञाधिकारवचनारम्भे निपातो. खोति पदपूरणमत्ते. पुब्बण्हसमयन्ति दिवसस्स पुब्बभागसमयं. पुब्बण्हसमयेति अत्थो, पुब्बण्हे वा समयं पुब्बण्हसमयं, पुब्बण्हे एकं खणन्ति वुत्तं होति, एवं अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं लब्भति. निवासेत्वाति परिदहित्वा, विहारनिवासनपरिवत्तनवसेनेतं वेदितब्बं. गामप्पवेसनत्थाय वा सण्ठपेत्वा निवासनवसेन, न हि सो ततो पुब्बे अनिवत्थो अहोसि.
पत्तचीवरमादायाति ¶ पत्तं हत्थेन चीवरं कायेन आदियित्वा. पिण्डायाति पिण्डपातत्थाय. समीतीति तस्स नामं. यानकारपुत्तोति रथकारपुत्तो. पण्डुपुत्तोति पण्डुस्स पुत्तो. आजीवकोति नग्गसमणको. पुराणयानकारपुत्तोति पोराणयानकारकुलस्स पुत्तो. पच्चुपट्ठितोति उपगन्त्वा ठितो. वङ्कं नाम एकतो कुटिलं. जिम्हं नाम सप्पगतमग्गसदिसं. दोसन्ति फेग्गुविसमगण्ठिकादि. यथा यथाति कालत्थे निपातो, यदा यदा यस्मिं तस्मिं कालेति वुत्तं होति. तथा तथाति अयम्पि कालत्थोयेव, तस्मिं तस्मिं कालेति वुत्तं होति. सो अत्तनो सुत्तानुलोमेन चिन्तेसि, इतरो तेन चिन्तितक्खणे चिन्तितट्ठानमेव तच्छति. अत्तमनोति सकमनो तुट्ठमनो पीतिसोमनस्सेहि गहितमनो. अत्तमनवाचं निच्छारेसीति अत्तमनताय वाचं ¶ , अत्तमनभावस्स वा युत्तं वाचं निच्छारेसि उदीरयि, पब्याहरीति वुत्तं होति. हदया हदयं मञ्ञे अञ्ञायाति चित्तेन चित्तं जानित्वा विय.
अस्सद्धाति बुद्धधम्मसङ्घेसु सद्धाविरहिता. जीविकत्थाति इणभयादीहि पीळिता बहि जीवितुं असक्कोन्ता इध जीविकत्थिका हुत्वा. न सद्धाति न सद्धाय. सठा मायाविनोति मायासाठेय्येहि युत्ता. केतबिनोति सिक्खितकेराटिका, निप्फन्नथामगतसाठेय्याति वुत्तं होति. साठेय्यञ्हि अभूतगुणदस्सनतो अभूतभण्डगुणदस्सनसमं कत्वा ‘‘केराटिय’’न्ति वुच्चति. उन्नळाति उग्गतनळा, उट्ठिततुच्छमानाति वुत्तं होति ¶ . चपलाति पत्तचीवरमण्डनादिना चापल्लेन युत्ता. मुखराति मुखखरा, खरवचनाति वुत्तं होति, विकिण्णवाचाति असंयतवचना, दिवसम्पि निरत्थकवचनप्पलापिनो. इन्द्रियेसु अगुत्तद्वाराति छसु इन्द्रियेसु असंवुतकम्मद्वारा. भोजने अमत्तञ्ञुनोति भोजने या मत्ता जानितब्बा परियेसनपटिग्गहणपरिभोगेसु युत्तता, तस्सा अजाननका. जागरियं अननुयुत्ताति जागरे अननुयुत्ता. सामञ्ञे अनपेक्खवन्तोति समणधम्मे निरपेक्खा, धम्मानुधम्मप्पटिपत्तिरहिताति अत्थो. सिक्खाय न तिब्बगारवाति सिक्खापदेसु बहुलगारवा न होन्ति, आपत्तिवीतिक्कमबहुला वा. बाहुलिकातिआदि धम्मदायादे वुत्तं, कुसीतातिआदि भयभेरवे. धम्मपरियायेनाति धम्मदेसनाय.
सद्धा अगारस्माति पकतियापि सद्धा, पब्बजितापि सद्धाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता. पिवन्ति मञ्ञे घसन्ति मञ्ञेति पिवन्ति विय घसन्ति विय. अत्तमनवाचं निच्छारेन्ता वचसा पिवन्ति विय, अब्भनुमोदन्ता मनसा घसन्ति विय. साधु वताति सुन्दरं वत ¶ . सब्रह्मचारीति रस्सम्पि वट्टति दीघम्पि. रस्से सति सारिपुत्तस्स उपरि होति, दीघे सति सब्रह्मचारीनं. यदा सारिपुत्तस्स उपरि होति, तदा सब्रह्मचारी सारिपुत्तो अम्हे अकुसला वुट्ठापेत्वाति अत्थो. यदा सब्रह्मचारीनं, तदा सब्रह्मचारयो अकुसला वुट्ठापेत्वाति अत्थो. दहरोति तरुणो. युवाति योब्बनभावे ठितो. मण्डनकजातिकोति ¶ अलङ्कारकसभावो. तत्थ कोचि तरुणोपि युवा न होति यथा अतितरुणो, कोचि युवापि मण्डनकजातिको न होति यथा उपसन्तसभावो, आलसियब्यसनादीहि वा अभिभूतो, इध पन दहरो चेव युवा च मण्डनकजातिको च अधिप्पेतो, तस्मा एवमाह. उप्पलादीनि लोकसम्मतत्ता वुत्तानि. इतिह तेति एवं ते. उभो महानागाति द्वेपि महानागा, द्वेपि हि एते अग्गसावका ‘‘महानागा’’ति वुच्चन्ति. तत्रायं वचनत्थो, छन्दादीहि न गच्छन्तीति नागा, तेन तेन मग्गेन पहीने किलेसे न आगच्छन्तीति नागा, नानप्पकारकं आगुं न करोन्तीति नागा, अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारो पन महानिद्देसे (महानि. ८०) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. अपिच –
‘‘आगुं ¶ न करोति किञ्चि लोके,
सब्बसंयोगे विसज्ज बन्धनानि;
सब्बत्थ न सज्जती विमुत्तो,
नागो तादि पवुच्चते तथत्ता’’ति. (सु. नि. ५२७; महानि. ८०);
एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. महन्ता नागा महानागा, अञ्ञेहि खीणासवनागेहि पुज्जतरा च पासंसतरा चाति अत्थो. अञ्ञमञ्ञस्साति अञ्ञो अञ्ञस्स. समनुमोदिंसूति समं अनुमोदिंसु. तत्थ इमाय उपमाय महामोग्गल्लानो अनुमोदि, पटिभातु तं आवुसोति धम्मसेनापति. तेन वुत्तं ‘‘अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं समनुमोदिंसू’’ति.
सम्मुतिपरमत्थदेसनाकथावण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
अनङ्गणसुत्तवण्णना निट्ठिता.
६. आकङ्खेय्यसुत्तवण्णना
६४. एवं ¶ मे सुतन्ति आकङ्खेय्यसुत्तं. तत्थ सम्पन्नसीलाति तिविधं सम्पन्नं परिपुण्णसमङ्गिमधुरवसेन. तत्थ –
‘‘सम्पन्नं सालिकेदारं, सुवा भुञ्जन्ति कोसिय;
पटिवेदेमि ते ब्रह्मे, न नं वारेतुमुस्सहे’’ति. (जा. १.१४.१);
इदं परिपुण्णसम्पन्नं नाम. ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो सम्पन्नो समन्नागतो’’ति (विभ. ५११) इदं समङ्गिसम्पन्नं ¶ नाम. ‘‘इमिस्सा, भन्ते, महापथविया हेट्ठिमतलं सम्पन्नं, सेय्यथापि खुद्दमधुं अनेळकं, एवमस्साद’’न्ति (पारा. १७) इदं मधुरसम्पन्नं नाम. इध पन परिपुण्णसम्पन्नम्पि समङ्गिसम्पन्नम्पि वट्टति. तस्मा सम्पन्नसीलाति परिपुण्णसीला हुत्वातिपि सीलसमङ्गिनो हुत्वातिपि एवमेत्थ अत्थो वेदिब्बो. सीलन्ति केनट्ठेन सीलं? सीलनट्ठेन सीलं. तस्स वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे वुत्ता.
तत्थ ¶ ‘‘परिपुण्णसीला’’ति इमिना अत्थेन खेत्तदोसविगमेन खेत्तपारिपूरी विय सीलदोसविगमेन सीलपारिपूरी वुत्ता होति. यथा हि खेत्तं बीजखण्डं वप्पखण्डं उदकखण्डं ऊसखण्डन्ति चतुदोससमन्नागतं अपरिपूरं होति.
तत्थ बीजखण्डं नाम यत्थ अन्तरन्तरा बीजानि खण्डानि वा पूतीनि वा होन्ति, तानि यत्थ वपन्ति, तत्थ सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति. वप्पखण्डं नाम यत्थ अकुसलो बीजानि वपन्तो अन्तरन्तरा निपातेति. एवञ्हि सब्बत्थ सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति. उदकखण्डं नाम यत्थ कत्थचि उदकं अतिबहु वा न वा होति, तत्रापि हि सस्सानि न उट्ठेन्ति, खेत्तं खण्डं होति. ऊसखण्डं नाम यत्थ कस्सको किस्मिञ्चि पदेसे नङ्गलेन ¶ भूमिं चत्तारो पञ्च वारे कसन्तो अतिगम्भीरं करोति, ततो ऊसं उप्पज्जति, तत्रापि हि सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति, तादिसञ्च खेत्तं न महप्फलं होति न महानिसंसं, तत्रापि हि बहुम्पि वपित्वा अप्पं लभति. इमेसं पन चतुन्नं दोसानं विगमा खेत्तं परिपुण्णं होति. तादिसञ्च खेत्तं महप्फलं होति महानिसंसं. एवमेव खण्डं छिद्दं सबलं कम्मासन्ति चतुदोससमन्नागतं सीलं अपरिपूरं होति. तादिसञ्च सीलं न महप्फलं होति, न महानिसंसं. इमेसं पन चतुन्नं दोसानं विगमा सीलखेत्तं परिपुण्णं होति, तादिसञ्च सीलं महप्फलं होति महानिसंसं.
‘‘सीलसमङ्गिनो’’ति इमिना पनत्थेन सीलेन समङ्गिभूता समोधानं गता समन्नागता हुत्वा विहरथाति इदमेव वुत्तं होति. तत्थ द्वीहि कारणेहि सम्पन्नसीलता होति सीलविपत्तिया च आदीनवदस्सनेन सीलसम्पत्तिया ¶ च आनिसंसदस्सनेन. तदुभयम्पि विसुद्धिमग्गे वित्थारितं.
तत्थ ‘‘सम्पन्नसीला’’ति एत्तावता किर भगवा चतुपारिसुद्धिसीलं उद्दिसित्वा ‘‘पातिमोक्खसंवरसंवुता’’ति इमिना तत्थ जेट्ठकसीलं वित्थारेत्वा दस्सेसीति दीपविहारवासी सुमनत्थेरो आह. अन्तेवासिको पनस्स तेपिटकचूळनागत्थेरो आह – उभयत्थापि पातिमोक्खसंवरो भगवता वुत्तो, पातिमोक्खसंवरोयेव हि सीलं. इतरानि पन तीणि सीलन्ति वुत्तट्ठानं नाम अत्थीति अननुजानन्तो वत्वा आह ¶ – ‘‘इन्द्रियसंवरो नाम छद्वाररक्खामत्तकमेव, आजीवपारिसुद्धि धम्मेन समेन पच्चयुप्पत्तिमत्तकं, पच्चयनिस्सितं पटिलद्धपच्चये इदमत्थन्ति पच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जनमत्तकं. निप्परियायेन पातिमोक्खसंवरोव सीलं. यस्स सो भिन्नो, अयं छिन्नसीसो विय पुरिसो हत्थपादे सेसानि रक्खिस्सतीति न वत्तब्बो. यस्स पन सो अरोगो, अयं अच्छिन्नसीसो विय पुरिसो जीवितं सेसानि पुन पाकतिकानि कत्वा रक्खितुं सक्कोति. तस्मा ‘सम्पन्नसीला’ति इमिना पातिमोक्खसंवरं उद्दिसित्वा ‘सम्पन्नपातिमोक्खा’ति तस्सेव वेवचनं वत्वा तं वित्थारेत्वा दस्सेन्तो ‘पातिमोक्खसंवरसंवुता’तिआदिमाहा’’ति.
तत्थ पातिमोक्खसंवरसंवुताति पातिमोक्खसंवरेन समन्नागता. आचारगोचरसम्पन्नाति आचारेन ¶ च गोचरेन च सम्पन्ना. अणुमत्तेसूति अप्पमत्तकेसु. वज्जेसूति अकुसलधम्मेसु. भयदस्सावीति भयदस्सिनो. समादायाति सम्मा आदियित्वा. सिक्खथ सिक्खापदेसूति सिक्खापदेसु तं तं सिक्खापदं समादियित्वा सिक्खथ. अपिच समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसूति यंकिञ्चि सिक्खाकोट्ठासेसु सिक्खितब्बं कायिकं वाचसिकञ्च, तं सब्बं समादाय सिक्खथाति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पन सब्बानेतानि पातिमोक्खसंवरादीनि पदानि विसुद्धिमग्गे वुत्तानि.
६५. आकङ्खेय्य चेति इदं कस्मा आरद्धं? सीलानिसंसदस्सनत्थं. सचेपि अचिरपब्बजितानं वा दुप्पञ्ञानं ¶ वा एवमस्स ‘‘भगवा सीलं पूरेथाति वदति, को नु खो सीलपूरणे आनिसंसो, को विसेसो, का वड्ढी’’ति? तेसं सत्तरस आनिसंसे दस्सेतुं एवमाह. अप्पेव नाम एतं सब्रह्मचारीनं पियमनापतादिआसवक्खयपरियोसानं आनिसंसं सुत्वापि सीलं परिपूरेय्युन्ति. विसकण्टकवाणिजो विय. विसकण्टकवाणिजो नाम गुळवाणिजो वुच्चति.
सो किर गुळफाणितखण्डसक्खरादीनि सकटेनादाय पच्चन्तगामं गन्त्वा ‘‘विसकण्टकं गण्हथ, विसकण्टकं गण्हथा’’ति उग्घोसेसि. तं सुत्वा गामिका ‘‘विसं नाम कक्खळं, यो नं खादति, सो मरति, कण्टकम्पि विज्झित्वा मारेति, उभोपेते कक्खळा, को एत्थ आनिसंसो’’ति गेहद्वारानि थकेसुं, दारके च पलापेसुं. तं दिस्वा वाणिजो ¶ ‘‘अवोहारकुसला इमे गामिका, हन्द ने उपायेन गण्हापेमी’’ति ‘‘अतिमधुरं गण्हथ, अतिसादुं गण्हथ, गुळं फाणितं सक्खरं समग्घं लब्भति, कूटमासककूटकहापणादीहिपि लब्भती’’ति उग्घोसेसि. तं सुत्वा गामिका हट्ठतुट्ठा आगन्त्वा बहुम्पि मूलं दत्वा गहेसुं. तत्थ वाणिजस्स ‘‘विसकण्टकं गण्हथा’’ति उग्घोसनं विय भगवतो ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ…पे… समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसू’’ति वचनं. ‘‘उभोपेते कक्खळा, को एत्थ आनिसंसो’’ति गामिकानं चिन्तनं विय भगवा ‘‘सम्पन्नसीला विहरथा’’ति आह, ‘‘सीलञ्च नामेतं कक्खळं फरुसं खिड्डादिपच्चनीकं, को नु खो सम्पन्नसीलानं आनिसंसो’’ति भिक्खूनं चिन्तनं. अथ तस्स वाणिजस्स ‘‘अतिमधुरं गण्हथा’’तिआदिवचनं विय ¶ भगवतो पियमनापतादिआसवक्खयपरियोसानं सत्तरसआनिसंसप्पकासनत्थं ‘‘आकङ्खेय्य चे’’तिआदिवचनं वेदितब्बं.
तत्थ आकङ्खेय्य चेति यदि आकङ्खेय्य यदि इच्छेय्य. पियो च अस्सन्ति पियचक्खूहि सम्पस्सितब्बो, सिनेहुप्पत्तिया पदट्ठानभूतो भवेय्यन्ति वुत्तं होति. मनापोति तेसं मनवड्ढनको, तेसं वा मनेन पत्तब्बो, मेत्तचित्तेन फरितब्बोति वुत्तं होति. गरूति तेसं गरुट्ठानियो पासाणच्छत्तसदिसो. भावनीयोति ‘‘अद्धा अयमायस्मा जानं जानाति पस्सं पस्सती’’ति एवं सम्भावनीयो. सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति चतुपारिसुद्धिसीलेसुयेव परिपूरकारी अस्स, अनूनेन परिपूरिताकारेन समन्नागतो ¶ भवेय्याति वुत्तं होति. अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तोति अत्तनो चित्तसमथे युत्तो, एत्थ हि अज्झत्तन्ति वा अत्तनोति वा एतं एकत्थं, ब्यञ्जनमेव नानं. भुम्मत्थे पनेतं समथन्ति उपयोगवचनं. अनूति इमिना उपसग्गेन योगे सिद्धं. अनिराकतज्झानोति बहि अनीहटज्झानो, अविनासितज्झानो वा, नीहरणविनासत्थञ्हि इदं निराकरणं नाम. थम्भं निरंकत्वा निवातवुत्तीतिआदीसु चस्स पयोगो दट्ठब्बो.
विपस्सनाय समन्नागतोति सत्तविधाय अनुपस्सनाय युत्तो, सत्तविधा अनुपस्सना नाम अनिच्चानुपस्सना दुक्खानुपस्सना अनत्तानुपस्सना निब्बिदानुपस्सना विरागानुपस्सना निरोधानुपस्सना पटिनिस्सग्गानुपस्सनाति. ता विसुद्धिमग्गे वित्थारिता. ब्रूहेता सुञ्ञागारानन्ति वड्ढेता ¶ सुञ्ञागारानं, एत्थ च समथविपस्सनावसेन कम्मट्ठानं गहेत्वा रत्तिन्दिवं सुञ्ञागारं पविसित्वा निसीदमानो भिक्खु ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति वेदितब्बो. एकभूमकादिपासादे कुरुमानोपि पन नेव सुञ्ञागारानं ब्रूहेताति दट्ठब्बोति.
एत्तावता च यथा तण्हाविचरितदेसना पठमं तण्हावसेन आरद्धापि तण्हापदट्ठानत्ता मानदिट्ठीनं मानदिट्ठियो ओसरित्वा कमेन पपञ्चत्तयदेसना जाता, एवमयं देसना पठमं अधिसीलसिक्खावसेन आरद्धापि सीलपदट्ठानत्ता समथविपस्सनानं समथविपस्सनायो ओसरित्वा कमेन सिक्खत्तयदेसना जाताति वेदितब्बा.
एत्थ ¶ हि ‘‘सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी’’ति एत्तावता अधिसीलसिक्खा वुत्ता. ‘‘अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो’’ति एत्तावता अधिचित्तसिक्खा, ‘‘विपस्सनाय समन्नागतो’’ति एत्तावता अधिपञ्ञासिक्खा, ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति इमिना पन समथवसेन सुञ्ञागारवड्ढने अधिचित्तसिक्खा, विपस्सनावसेन अधिपञ्ञासिक्खाति एवं द्वेपि सिक्खा सङ्गहेत्वा वुत्ता. एत्थ च ‘‘अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो’’ति इमेहि पदेहि सीलानुरक्खिका एव चित्तेकग्गता कथिता. ‘‘विपस्सनाया’’ति इमिना पदेन सीलानुरक्खिको सङ्खारपरिग्गहो.
कथं ¶ चित्तेकग्गता सीलमनुरक्खति? यस्स हि चित्तेकग्गता नत्थि, सो ब्याधिम्हि उप्पन्ने विहञ्ञति, सो ब्याधिविहतो विक्खित्तचित्तो सीलं विनासेत्वापि ब्याधिवूपसमं कत्ता होति. यस्स पन चित्तेकग्गता अत्थि, सो तं ब्याधिदुक्खं विक्खम्भेत्वा समापत्तिं समापज्जति, समापन्नक्खणे दुक्खं दूरापकतं होति, बलवतरसुखमुप्पज्जति. एवं चित्तेकग्गता सीलं अनुरक्खति.
कथं सङ्खारपरिग्गहो सीलमनुरक्खति? यस्स हि सङ्खारपरिग्गहो नत्थि, तस्स ‘‘मम रूपं मम विञ्ञाण’’न्ति अत्तभावे बलवममत्तं होति, सो तथारूपेसु दुब्भिक्खब्याधिभयादीसु सम्पत्तेसु सीलं विनासेत्वापि अत्तभावं पोसेता होति. यस्स पन सङ्खारपरिग्गहो अत्थि, तस्स अत्तभावे बलवममत्तं वा सिनेहो वा न होति, सो तथारूपेसु दुब्भिक्खब्याधिभयादीसु सम्पत्तेसु सचेपिस्स अन्तानि बहि निक्खमन्ति, सचेपि ¶ उस्सुस्सति विसुस्सति, खण्डाखण्डिको वा होति सतधापि सहस्सधापि, नेव सीलं विनासेत्वा अत्तभावं पोसेता होति. एवं सङ्खारपरिग्गहो सीलमनुरक्खति. ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति इमिना पन तस्सेव उभयस्स ब्रूहना वड्ढना सातच्चकिरिया दस्सिता.
एवं भगवा यस्मा ‘‘सब्रह्मचारीनं पियो चस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चा’’ति इमे चत्तारो धम्मे आकङ्खन्तेन नत्थञ्ञं किञ्चि कातब्बं, अञ्ञदत्थु सीलादिगुणसमन्नागतेन भवितब्बं, इदिसो हि सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो गरु भावनीयो. वुत्तम्पि हेतं –
‘‘सीलदस्सनसम्पन्नं ¶ , धम्मट्ठं सच्चवादिनं;
अत्तनो कम्म कुब्बानं, तं जनो कुरुते पिय’’न्ति. (ध. प. २१७);
तस्मा ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो चस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चाति सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… सुञ्ञागारान’’न्ति वत्वा इदानि यस्मा पच्चयलाभादिं पत्थयन्तेनापि इदमेव करणीयं, न अञ्ञं किञ्चि, तस्मा ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु लाभी अस्स’’न्तिआदिमाह. न चेत्थ भगवा लाभनिमित्तं सीलादिपरिपूरणं कथेतीति वेदितब्बो. भगवा हि घासेसनं ¶ छिन्नकथो न वाचं पयुत्तं भणेति, एवं सावके ओवदति, सो कथं लाभनिमित्तं सीलादिपरिपूरणं कथेस्सति, पुग्गलज्झासयवसेन पनेतं वुत्तं. येसञ्हि एवं अज्झासयो भवेय्य ‘‘सचे मयं चतूहि पच्चयेहि न किलमेय्याम, सीलादिं पूरेतुं सक्कुणेय्यामा’’ति, तेसं अज्झासयवसेन भगवा एवमाह. अपिच रसानिसंसो एस सीलस्स, यदिदं चत्तारो पच्चया नाम. तथा हि पण्डितमनुस्सा कोट्ठादीसु ठपितं नीहरित्वा पुत्तादीनम्पि अदत्वा अत्तनापि अपरिभुञ्जित्वा सीलवन्तानं देन्तीति सीलस्स सरसानिसंसदस्सनत्थं पेतं वुत्तं.
ततियवारे येसाहन्ति येसं अहं. तेसं ते काराति तेसं देवानं वा मनुस्सानं वा ते मयि कता पच्चयदानकारा. देवापि हि सीलादिगुणयुत्तानं पच्चये देन्ति, न केवलं मनुस्सायेव, सक्को विय आयस्मतो महाकस्सपस्स. महप्फला महानिसंसाति उभयमेतं अत्थतो एकं, ब्यञ्जनमेव नानं. महन्तं वा लोकियसुखं फलन्तीति महप्फला ¶ . महतो लोकुत्तरसुखस्स च पच्चया होन्तीति महानिसंसा. सीलादिगुणयुत्तस्स हि कटच्छुभिक्खापि पञ्चरतनमत्ताय भूमिया पण्णसालापि कत्वा दिन्ना अनेकानि कप्पसहस्सानि दुग्गतिविनिपाततो रक्खति, परियोसाने च अमताय परिनिब्बानधातुयापच्चयो होति. ‘‘खीरोदनं अहमदासि’’न्तिआदीनि (वि. व. ४१३) चेत्थ वत्थूनि, सकलमेव वा पेतवत्थु विमानवत्थु च साधकं. तस्मा पच्चयदायकेहि अत्तनि कतानं कारानं महप्फलतं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति.
चतुत्थवारे ञातीति सस्सुससुरपक्खिका. सालोहिताति एकलोहितसम्बद्धा पीतिपितामहादयो ¶ . पेताति पेच्चभावं गता. कालङ्कताति मता. तेसं तन्ति तेसं तं मयि पसन्नचित्ततं वा पसन्नेन चित्तेन अनुस्सरणं वा. यस्स हि भिक्खुनो कालङ्कतो पिता वा माता वा ‘‘अम्हाकं ञातको थेरो सीलवा कल्याणधम्मो’’ति पसन्नचित्तो हुत्वा तं भिक्खुं अनुस्सरति, तस्स सो चित्तप्पसादोपि तं अनुस्सरणमत्तम्पि महप्फलं महानिसंसमेव होति, अनेकानि कप्पसतसहस्सानि ¶ दुग्गतितो वारेतुं अन्ते च अमतं पापेतुं समत्थमेव होति. वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘ये ते, भिक्खवे, भिक्खू सीलसम्पन्ना समाधिसम्पन्ना पञ्ञा, विमुत्ति, विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्ना, दस्सनंपाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामि. सवनं, अनुस्सतिं, अनुपब्बज्जं, उपसङ्कमनं, पयिरुपासनंपाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामी’’ति (इतिवु. १०४). तस्मा ञातिसालोहितानं अत्तनि चित्तप्पसादस्स अनुस्सतिया च महप्फलतं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव, भवितब्बन्ति दस्सेति.
६६. पञ्चमवारे अरतिरतिसहो अस्सन्ति अरतिया रतिया च सहो अभिभविता अज्झोत्थरिता भवेय्यं. एत्थ च अरतीति अधिकुसलेसु धम्मेसु पन्तसेनासनेसु च उक्कण्ठा. रतीति पञ्चकामगुणरति. न च मं अरति सहेय्याति मञ्च अरति न अभिभवेय्य न मद्देय्य न अज्झोत्थरेय्य. उप्पन्नन्ति जातं निब्बत्तं. सीलादिगुणयुत्तो हि अरतिञ्च रतिञ्च सहति अज्झोत्थरति मद्दित्वा तिट्ठति. तस्मा ईदिसं अत्तानं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति.
छट्ठवारे ¶ भयं चित्तुत्रासोपि आरम्मणम्पि. भेरवं आरम्मणमेव. सेसं पञ्चमवारे वुत्तनयमेव. सीलादिगुणयुत्तो हि भयभेरवं सहति अज्झोत्थरति मद्दित्वा तिट्ठति अरियकोटियवासीमहादत्तत्थेरो विय.
थेरो किर मग्गं पटिपन्नो अञ्ञतरं पासादिकं अरञ्ञं दिस्वा ‘‘इधेवज्ज समणधम्मं कत्वा गमिस्सामी’’ति मग्गा ओक्कम्म अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले सङ्घाटिं पञ्ञपेत्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि. रुक्खदेवताय दारका थेरस्स सीलतेजेन सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता विस्सरमकंसु. देवतापि रुक्खं चालेसि. थेरो अचलोव निसीदि. सा देवता धूमायि, पज्जलि, नेव सक्खि थेरं चालेतुं, ततो उपासकवण्णेनागन्त्वा वन्दित्वा अट्ठासि. ‘‘को ¶ एसो’’ति वुत्ता ‘‘अहं, भन्ते, एतस्मिं रुक्खे अधिवत्था देवता’’ति अवोच. त्वं एते विकारे अकासीति. आम भन्तेति. कस्माति च वुत्ता आह – ‘‘तुम्हाकं, भन्ते ¶ , सीलतेजेन दारका सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता विस्सरमकंसु, साहं तुम्हे पलापेतुं एवमकासि’’न्ति. थेरो आह – ‘‘अथ कस्मा इध, भन्ते, मा वसथ, मय्हं अफासूति पटिकच्चेव नावचासि. इदानि पन मा किञ्चि अवच, अरियकोटियमहादत्तो अमनुस्सभयेन गतोति वचनतो लज्जामि, तेनाहं इधेव वसिस्सं, त्वं पन अज्जेकदिवसं यत्थ कत्थचि वसाही’’ति. एवं सीलादिगुणयुत्तो भयभेरवसहो होति. तस्मा ईदिसमत्तानं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति.
सत्तमवारे आभिचेतसिकानन्ति अभिचेतोति अभिक्कन्तं विसुद्धचित्तं वुच्चति, अधिचित्तं वा, अभिचेतसि जातानि आभिचेतसिकानि, अभिचेतो सन्निस्सितानीति वा आभिचेतसिकानि. दिट्ठधम्मसुखविहारानन्ति दिट्ठधम्मे सुखविहारानं. दिट्ठधम्मोति पच्चक्खो अत्तभावो वुच्चति, तत्थ सुखविहारभूतानन्ति अत्थो, रूपावचरज्झानानमेतं अधिवचनं. तानि हि अप्पेत्वा निसिन्ना झायिनो इमस्मिंयेव अत्तभावे असंकिलिट्ठं नेक्खम्मसुखं विन्दन्ति, तस्मा ‘‘दिट्ठधम्मसुखविहारानी’’ति वुच्चन्ति. निकामलाभीति निकामेन लाभी अत्तनो इच्छावसेन लाभी, इच्छितिच्छितक्खणे ¶ समापज्जितुं समत्थोति वुत्तं होति. अकिच्छलाभीति सुखेनेव पच्चनीकधम्मे विक्खम्भेत्वा समापज्जितुं समत्थोति वुत्तं होति. अकसिरलाभीति अकसिरानं विपुलानं लाभी, यथापरिच्छेदेयेव वुट्ठातुं समत्थोति वुत्तं होति. एकच्चो हि लाभीयेव होति, न पन सक्कोति इच्छितिच्छितक्खणे समापज्जितुं. एकच्चो सक्कोति तथा समापज्जितुं, पारिबन्धिके पन किच्छेन विक्खम्भेति. एकच्चो तथा समापज्जति, पारिबन्धिके च अकिच्छेनेव विक्खम्भेति, न सक्कोति नाळिकायन्तं विय यथापरिच्छेदेयेव च वुट्ठातुं. यो पन इमं तिविधम्पि सम्पदं इच्छति, सोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति.
एवं अभिञ्ञापादके झाने वुत्ते किञ्चापि अभिञ्ञानं वारो आगतो, अथ खो नं भगवा अग्गहेत्वाव यस्मा न केवलं अभिञ्ञापादकज्झानानि च अभिञ्ञायोयेव च सीलानं ¶ आनिसंसो, अपिच खो चत्तारि आरुप्पझानानिपि ¶ तयो च हेट्ठिमा अरियमग्गा, तस्मा तं सब्बं परियादियित्वा दस्सेतुं आकङ्खेय्य चे…पे… ये ते सन्ताति एवमादिमाह.
तत्थ सन्ताति अङ्गसन्तताय चेव आरम्मणसन्तताय च. विमोक्खाति पच्चनीकधम्मेहि विमुत्तत्ता आरम्मणे च अधिमुत्तत्ता. अतिक्कम्म रूपेति रूपावचरज्झाने अतिक्कमित्वा, ये ते विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे सन्ताति पदसम्बन्धो, इतरथा हि अतिक्कम्म रूपे किं करोतीति न पञ्ञायेय्युं. आरुप्पाति आरम्मणतो च विपाकतो च रूपविरहिता. कायेन फुसित्वाति नामकायेन फुसित्वा पापुणित्वा, अधिगन्त्वाति वुत्तं होति. सेसं वुत्तानमेव. इदं वुत्तं होति ‘‘योपि भिक्खु इमे विमोक्खे फुसित्वा विहरितुकामो, सोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी’’ति.
६७. नवमवारे तिण्णं संयोजनानन्ति सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामाससङ्खातानं तिण्णं बन्धनानं. तानि हि संयोजेन्ति खन्धगतिभवादीहि खन्धगतिभवादयो, कम्मं वा फलेन, तस्मा संयोजनानीति वुच्चन्ति, बन्धनानीति अत्थो. परिक्खयाति परिक्खयेन. सोतापन्नोति सोतं ¶ आपन्नो. सोतोति च मग्गस्सेतं अधिवचनं. सोतापन्नोति तंसमङ्गिपुग्गलस्स. यथाह ‘‘सोतो सोतोति हिदं, सारिपुत्त, वुच्चति. कतमो नु खो, सारिपुत्त, सोतोति? अयमेव हि, भन्ते, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो. सेय्यथिदं, सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधीति. सोतापन्नो सोतापन्नोति हिदं, सारिपुत्त, वुच्चति. कतमो नु खो, सारिपुत्त, सोतापन्नोति? यो हि, भन्ते, इमिना अट्ठङ्गिकेन मग्गेन समन्नागतो, अयं वुच्चति सोतापन्नो, योयं आयस्मा एवंनामो एवंगोत्तो’’ति. इध पन मग्गेन फलस्स नामं दिन्नं, तस्मा फलट्ठो ‘‘सोतापन्नो’’ति वेदितब्बो. अविनिपातधम्मोति विनिपातेतीति विनिपातो, नास्स विनिपातो धम्मोति अविनिपातधम्मो, न अत्तानं अपाये विनिपातसभावोति वुत्तं होति. कस्मा? ये धम्मा अपायगमनिया, तेसं पहीनत्ता. सम्बोधि परं अयनं गति अस्साति सम्बोधिपरायणो, उपरिमग्गत्तयं अवस्सं सम्पापकोति ¶ अत्थो. कस्मा? पटिलद्धपठममग्गत्ता. सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरणारीति.
दसमवारे ¶ पठममग्गेन परिक्खीणानिपि तीणि संयोजनानि सकदागामिमग्गस्स वण्णभणनत्थं वुत्तानि. रागदोसमोहानं तनुत्ताति एतेसं तनुभावेन, तनुत्तकरणेनाति वुत्तं होति. तत्थ द्वीहि कारणेहि तनुत्तं वेदितब्बं अधिच्चुप्पत्तिया च परियुट्ठानमन्दताय च. सकदागामिस्स हि वट्टानुसारिमहाजनस्सेव किलेसा अभिण्हं न उप्पज्जन्ति, कदाचि करहचि उप्पज्जन्ति विरळाकारा हुत्वा, विरळवापिते खेत्ते अङ्कुरा विय. उप्पज्जमानापि च वट्टानुसारिमहाजनस्सेव मद्दन्ता फरन्ता छादेन्ता अन्धकारं करोन्ता न उप्पज्जन्ति, मन्दमन्दा उप्पज्जन्ति तनुकाकारा हुत्वा, अब्भपटलमिव मक्खिकापत्तमिव च.
तत्थ केचि थेरा भणन्ति ‘‘सकदागामिस्स किलेसा किञ्चापि चिरेन उप्पज्जन्ति, बहलाव उप्पज्जन्ति, तथा हिस्स पुत्ता च धीतरो च दिस्सन्ती’’ति, एतं पन अप्पमाणं. पुत्तधीतरो हि अङ्गपच्चङ्गपरामसनमत्तेनपि होन्तीति. द्वीहियेव कारणेहिस्स किलेसानं तनुत्तं वेदितब्बं अधिच्चुप्पत्तिया च परियुट्ठानमन्दताय चाति.
सकदागामीति ¶ सकिं आगमनधम्मो. सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वाति एकवारंयेव इमं मनुस्सलोकं पटिसन्धिवसेन आगन्त्वा. योपि हि इध सकदागामिमग्गं भावेत्वा इधेव परिनिब्बाति, सोपि इध न गहितो. योपि इध मग्गं भावेत्वा देवेसु उपपज्जित्वा तत्थेव परिनिब्बाति. योपि देवलोके मग्गं भावेत्वा तत्थेव परिनिब्बाति. योपि देवलोके मग्गं भावेत्वा इधेव मनुस्सलोके निब्बत्तित्वा परिनिब्बाति. यो पन इध मग्गं भावेत्वा देवलोके निब्बत्तो, तत्थ यावतायुकं ठत्वा पुन इधेव उपपज्जित्वा परिनिब्बाति, अयमिध गहितोति वेदितब्बो. दुक्खस्सन्तं करेय्यन्ति वट्टदुक्खस्स परिच्छेदं करेय्यं. सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति.
एकादसमवारे पञ्चन्नन्ति गणनपरिच्छेदो. ओरम्भागियानन्ति ओरं वुच्चति हेट्ठा, हेट्ठाभागियानन्ति अत्थो, कामावचरलोके उप्पत्तिपच्चयानन्ति अधिप्पायो. संयोजनानन्ति बन्धनानं, तानि कामरागब्यापादसंयोजनेहि ¶ सद्धिं पुब्बे वुत्तसंयोजनानेव वेदितब्बानि. यस्स हि एतानि अप्पहीनानि, सो किञ्चापि भवग्गे उप्पन्नो होति, अथ खो आयुपरिक्खया कामावचरे निब्बत्ततियेव, गिलितबलिसमच्छूपमो स्वायं पुग्गलो दीघसुत्तकेन पादे ¶ बद्धविहङ्गूपमो चाति वेदितब्बो. पुब्बे वुत्तानम्पि चेत्थ वचनं वण्णभणनत्थमेवाति वेदितब्बं. ओपपातिकोति सेसयोनिपटिक्खेपवचनमेतं. तत्थपरिनिब्बायीति तत्थेव ब्रह्मलोके परिनिब्बायी. अनावत्तिधम्मो तस्मा लोकाति ततो ब्रह्मलोका पटिसन्धिवसेन पुन अनावत्तिसभावो. सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति.
६८. एवं अनागामिमग्गे वुत्ते किञ्चापि चतुत्थमग्गस्स वारो आगतो, अथ खो नं भगवा अग्गहेत्वाव यस्मा न केवला आसवक्खयाभिञ्ञा एव सीलानं आनिसंसो, अपिच खो लोकियपञ्चाभिञ्ञायोपि, तस्मा तापि दस्सेतुं, यस्मा च आसवक्खये कथिते देसना निट्ठिता होति, एवञ्च सति इमेसं गुणानं अकथितत्ता अयं कथा मुण्डाभिञ्ञाकथा नाम भवेय्य, तस्मा च अभिञ्ञापारिपूरिं कत्वा दस्सेतुम्पि, यस्मा च अनागामिमग्गे ठितस्स सुखेन इद्धिविकुप्पना ¶ इज्झति, समाधिपरिबन्धानं कामरागब्यापादानं समूहतत्ता, अनागामी हि सीलेसु च समाधिम्हि च परिपूरकारी, तस्मा युत्तट्ठानेयेव लोकियाभिञ्ञायो दस्सेतुम्पि ‘‘आकङ्खेय्य चे…पे… अनेकविहित’’न्ति एवमादिमाहाति अयमनुसन्धि.
तत्थ ‘‘अनेकविहितं इद्धिविध’’न्तिआदिना नयेन आगतानं पञ्चन्नम्पि लोकियाभिञ्ञानं पाळिवण्णना सद्धिं भावनानयेन विसुद्धिमग्गे वुत्ता.
६९. छट्ठाभिञ्ञाय आसवानं खयाति अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसानं खया. अनासवन्ति आसवविरहितं. चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिन्ति एत्थ चेतोवचनेन अरहत्तफलसम्पयुत्तोव समाधि, पञ्ञावचनेन तंसम्पयुत्ता पञ्ञाव वुत्ता. तत्थ च समाधि रागतो विमुत्तत्ता चेतोविमुत्ति, पञ्ञा अविज्जाय विमुत्तत्ता पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा. वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘यो हिस्स, भिक्खवे, समाधि, तदस्स समाधिन्द्रियं. या हिस्स, भिक्खवे, पञ्ञा, तदस्स पञ्ञिन्द्रियं. इति खो, भिक्खवे ¶ , रागविरागा चेतोविमुत्ति, अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ती’’ति, अपिचेत्थ समथफलं चेतोविमुत्ति, विपस्सनाफलं पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा.
दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे. सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वाति अत्तनोयेव पञ्ञाय पच्चक्खं ¶ कत्वा, अपरपच्चयेन ञत्वाति अत्थो. उपसम्पज्ज विहरेय्यन्ति पापुणित्वा सम्पादेत्वा विहरेय्यं. सीलेस्वेवाति एवं सब्बासवे निद्धुनित्वा चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं अधिगन्तुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति.
एवं भगवा सीलानिसंसकथं याव अरहत्ता कथेत्वा इदानि सब्बम्पि तं सीलानिसंसं सम्पिण्डेत्वा दस्सेन्तो निगमनं आह ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे…पे… इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. तस्सायं सङ्खेपत्थो, ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ…पे… समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसू’’ति इति यं तं मया पुब्बे एवं वुत्तं, इदं सब्बम्पि सम्पन्नसीलो भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो, गरु भावनीयो पच्चयानं लाभी, पच्चयदायकानं महप्फलकरो, पुब्बञातीनं अनुस्सरणचेतनाय फलमहत्तकरो, अरतिरतिसहो, भयभेरवसहो, रूपावचरज्झानानं अरूपावचरज्झानानञ्च लाभी, हेट्ठिमानि तीणि सामञ्ञफलानि पञ्च लोकियाभिञ्ञा आसवक्खयञाणन्ति च इमे च गुणे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्ता ¶ होति, एतं पटिच्च इदं सन्धाय वुत्तन्ति. इदमवोच भगवा, अत्तमना ते भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
आकङ्खेय्यसुत्तवण्णना निट्ठिता.
७. वत्थसुत्तवण्णना
७०. एवं ¶ मे सुतन्ति वत्थसुत्तं. तत्थ सेय्यथापि, भिक्खवे, वत्थन्ति उपमावचनमेवेतं. उपमं करोन्तो च भगवा कत्थचि पठमंयेव उपमं दस्सेत्वा पच्छा अत्थं दस्सेति, कत्थचि ¶ पठममत्थं दस्सेत्वा पच्छा उपमं, कत्थचि उपमाय अत्थं परिवारेत्वा दस्सेति, कत्थचि अत्थेन उपमं.
तथा हेस – ‘‘सेय्यथापिस्सु, भिक्खवे, द्वे अगारा सद्वारा, तत्थ चक्खुमा पुरिसो मज्झे ठितो पस्सेय्या’’ति (म. नि. ३.२६१) सकलम्पि देवदूतसुत्तं उपमं पठमं दस्सेत्वा पच्छा अत्थं दस्सेन्तो आह. ‘‘तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति, सेय्यथापि आकासे’’तिआदिना (दी. नि. १.२३८; पटि. म. १.१०२) पन नयेन सकलम्पि इद्धिविधमत्थं पठमं दस्सेत्वा पच्छा उपमं दस्सेन्तो आह. ‘‘सेय्यथापि ब्राह्मणपुरिसो सारत्थिको सारगवेसी’’तिआदिनाव (म. नि. १.३१८) नयेन सकलम्पि चूळसारोपमसुत्तं उपमाय अत्थं परिवारेत्वा दस्सेन्तो आह. ‘‘इध पन, भिक्खवे, एकच्चे कुलपुत्ता धम्मं परियापुणन्ति सुत्तं…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो अलगद्दत्थिको’’तिआदिना (म. नि. १.२३८) नयेन सकलम्पि अलगद्दसुत्तं महासारोपमसुत्तन्ति एवमादीनि सुत्तानि अत्थेन उपमं परिवारेत्वा दस्सेन्तो आह.
स्वायं इध पठमं उपमं दस्सेत्वा पच्छा अत्थं दस्सेति. कस्मा पनेवं भगवा दस्सेतीति? पुग्गलज्झासयेन वा देसनाविलासेन वा. ये हि पुग्गला पठमं उपमं दस्सेत्वा वुच्चमानमत्थं सुखेन पटिविज्झन्ति, तेसं ¶ पठमं उपमं दस्सेति. एस नयो सब्बत्थ. यस्सा च धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता देसनाविलासं पत्तो होति, तस्सा सुप्पटिविद्धा. तस्मा एस देसनाविलासम्पत्तो धम्मिस्सरो धम्मराजा, सो यथा यथा इच्छति, तथा तथा धम्मं देसेतीति एवं इमिना पुग्गलज्झासयेन वा देसनाविलासेन वा एवं दस्सेतीति वेदितब्बो.
तत्थ ¶ वत्थन्ति पकतिपरिसुद्धं वत्थं. संकिलिट्ठं मलग्गहितन्ति आगन्तुकेन पंसुरजादिना संकिलेसेन संकिलिट्ठं, सेदजल्लिकादिना मलेन गहितत्ता मलग्गहितं. रङ्गजातेति एत्थ रङ्गमेव रङ्गजातं. उपसंहरेय्याति उपनामेय्य. यदि नीलकायाति नीलकाय वा, नीलकत्थाय वाति वुत्तं होति. एवं सब्बत्थ. रजको हि नीलकत्थाय उपसंहरन्तो कंसनीलपलासनीलादिके नीलरङ्गे उपसंहरति. पीतकत्थाय उपसंहरन्तो कणिकारपुप्फसदिसे पीतकरङ्गे. लोहितकत्थाय उपसंहरन्तो बन्धुजीवकपुप्फसदिसे ¶ लोहितकरङ्गे. मञ्जिट्ठकत्थाय उपसंहरन्तो कणवीरपुप्फसदिसे मन्दरत्तरङ्गे. तेन वुत्तं ‘‘यदि नीलकाय…पे… यदि मञ्जिट्ठकाया’’ति.
दुरत्तवण्णमेवस्साति दुट्ठु रञ्जितवण्णमेव अस्स. अपरिसुद्धवण्णमेवस्साति नीलवण्णोपिस्स परिसुद्धो न भवेय्य, सेसवण्णोपि. तादिसञ्हि वत्थं नीलकुम्भिया पक्खित्तम्पि सुनीलं न होति, सेसकुम्भीसु पक्खित्तम्पि पीतकादिवण्णं न होति, मिलातनील कुरण्ड-कणिकार-बन्धुजीवक-कणवीरपुप्फवण्णमेव होति. तं किस्स हेतूति तं वत्थं किस्स हेतु किं कारणा ईदिसं होति, तस्मिं वा वत्थे रङ्गजातं किस्स हेतु ईदिसं दुरत्तवण्णं अपरिसुद्धवण्णं होतीति? यस्मा पनस्स वत्थस्स संकिलिट्ठभावोयेवेत्थ कारणं, न अञ्ञं किञ्चि, तस्मा ‘‘अपरिसुद्धत्ता, भिक्खवे, वत्थस्सा’’ति आह.
एवमेव खोति उपमासम्पटिपादनं. चित्ते संकिलिट्ठेति चित्तम्हि संकिलिट्ठम्हि. कस्मा पन भगवा संकिलिट्ठवत्थेन ओपम्मं अकासीति चे, वायाममहप्फलदस्सनत्थं. यथा हि आगन्तुकेहि मलेहि संकिलिट्ठं वत्थं पकतिया पण्डरत्ता पुन धोवीयमानं पण्डरं होति, न तत्थ जातिकाळके विय एळकलोमे वायामो निप्फलो होति, एवं चित्तम्पि आगन्तुकेहि किलेसेहि संकिलिट्ठं. पकतिया पन तं सकलेपि पटिसन्धिभवङ्गवारे पण्डरमेव. यथाह – ‘‘पभस्सरमिदं, भिक्खवे, चित्तं, तञ्च ¶ खो आगन्तुकेहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठ’’न्ति (अ. नि. १.५१). तं विसोधीयमानं सक्का पभस्सरतरं कातुं, न तत्थ वायामो निप्फलोति एवं वायाममहप्फलदस्सनत्थं संकिलिट्ठवत्थेन ओपम्मं अकासीति वेदितब्बो.
दुग्गति पाटिकङ्खाति ईदिसे चित्ते दुग्गति पाटिकङ्खितब्बा, दुग्गतिं एव एस पापुणिस्सति ¶ , नाञ्ञन्ति एवं दुग्गति इच्छितब्बा, अवस्सं भावीति वुत्तं होति. सा चायं दुग्गति नाम पटिपत्तिदुग्गति, गतिदुग्गतीति दुविधा होति. पटिपत्तिदुग्गतिपि अगारियपटिपत्तिदुग्गति, अनगारियपटिपत्तिदुग्गतीति दुविधा होति.
अगारियो हि संकिलिट्ठचित्तो पाणम्पि ¶ हनति, अदिन्नम्पि आदियति, सकलेपि दस अकुसलकम्मपथे पूरेति, अयमस्स अगारियपटिपत्तिदुग्गति. सो तत्थ ठितो कायस्स भेदा निरयम्पि गच्छति, तिरच्छानयोनिम्पि, पेत्तिविसयम्पि गच्छति, अयमस्स गतिदुग्गति.
अनगारियोपि इमस्मिं सासने पब्बजितो संकिलिट्ठचित्तो दूतेय्यपहिणगमनं गच्छति, वेज्जकम्मं करोति, सङ्घभेदाय चेतियभेदाय परक्कमति, वेळुदानादीहि जीविकं कप्पेति, सकलम्पि अनाचारं अगोचरञ्च परिपूरेति, अयमस्स अनगारियपटिपत्तिदुग्गति.सो तत्थ ठितो कायस्स भेदा निरयम्पि गच्छति, तिरच्छानयोनिम्पि, पेत्तिविसयम्पि गच्छति समणयक्खो नाम होति समणपेतो, आदित्तेहि सङ्घाटिआदीहि सम्पज्जलितकायो अट्टस्सरं करोन्तो विचरति, अयमस्स गतिदुग्गति.
सेय्यथापीति सुक्कपक्खं दस्सेतुमारद्धो, तस्सत्थो कण्हपक्खे वुत्तपच्चनीकेनेव वेदितब्बो. एत्थापि च सुगति नाम पटिपत्तिसुगति गतिसुगतीति दुविधा होति. पटिपत्तिसुगतिपि अगारियपटिपत्तिसुगति अनगारियपटिपत्तिसुगतीति दुविधा होति. अगारियो हि परिसुद्धचित्तो पाणातिपातापि विरमति, अदिन्नादानापि, सकलेपि दस कुसलकम्मपथे परिपूरेति, अयमस्स अगारियपटिपत्तिसुगति. सो तत्थ ठितो कायस्स भेदा मनुस्समहन्ततम्पि देवमहन्ततम्पि उपपज्जति, अयमस्स गतिसुगति.
अनगारियोपि ¶ इमस्मिं सासने पब्बजित्वा परिसुद्धचित्तो चतुपारिसुद्धिसीलं सोधेति, तेरस धुतङ्गानि समादियति, अट्ठतिंसारम्मणेसु अत्तनो अनुकूलकम्मट्ठानं गहेत्वा पन्तसेनासने पटिसेवमानो कसिणपरिकम्मं कत्वा झानसमापत्तियो निब्बत्तेति, सोतापत्तिमग्गं भावेति…पे… अनागामिमग्गं भावेति, अयमस्स अनगारियपटिपत्तिसुगति. सो तत्थ ठितो कायस्स भेदा मनुस्सलोके वा तीसु महाकुलेसु, छसु वा कामावचरदेवेसु, दससु वा ब्रह्मभवनेसु ¶ , पञ्चसु वा सुद्धावासेसु, चतूसु वा आरुप्पेसु उपपज्जति, अयमस्स गतिसुगतीति.
७१. एवं संकिलिट्ठे चित्ते दुग्गति पाटिकङ्खा, असंकिलिट्ठे च सुगतीति वत्वा इदानि येहि उपक्किलेसेहि चित्तं संकिलिट्ठं होति, ते दस्सेन्तो कतमे च, भिक्खवे, चित्तस्स उपक्किलेसा ¶ ? अभिज्झा विसमलोभोतिआदिमाह.
तत्थ सकभण्डे छन्दरागो अभिज्झा, परभण्डे विसमलोभो. अथ वा सकभण्डे वा परभण्डे वा होतु, युत्तपत्तट्ठाने छन्दरागो अभिज्झा, अयुत्तापत्तट्ठाने विसमलोभो. थेरो पनाह ‘‘किस्स विनिब्भोगं करोथ, युत्ते वा अयुत्ते वा होतु, ‘रागो विसमं दोसो विसमं मोहो विसम’न्ति (विभ. ९२४) वचनतो न कोचि लोभो अविसमो नाम, तस्मा लोभोयेव अभिज्झायनट्ठेन अभिज्झा, विसमट्ठेन विसमं, एकत्थमेतं ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति. सो पनेस अभिज्झाविसमलोभो उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
यथा चेस, एवं नवविधआघातवत्थुसम्भवो ब्यापादो. दसविधआघातवत्थुसम्भवो कोधो. पुनप्पुनं चित्तपरियोनन्धनो उपनाहो. अगारियस्स वा अनगारियस्स वा सुकतकरणविनासनो मक्खो. अगारियोपि हि केनचि अनुकम्पकेन दलिद्दो समानो उच्चे ठाने ठपितो, अपरेन समयेन ‘‘किं तया मय्हं कत’’न्ति तस्स सुकतकरणं विनासेति. अनगारियोपि सामणेरकालतो पभुति ¶ आचरियेन वा उपज्झायेन वा चतूहि पच्चयेहि उद्देसपरिपुच्छाहि च अनुग्गहेत्वा धम्मकथानयपकरणकोसल्लादीनि सिक्खापितो, अपरेन समयेन राजराजमहामत्तादीहि सक्कतो गरुकतो आचरियुपज्झायेसु अचित्तीकतो चरमानो ‘‘अयं अम्हेहि दहरकाले एवं अनुग्गहितो संवड्ढितो च, अथ पनिदानि निस्सिनेहो जातो’’ति वुच्चमानो ‘‘किं मय्हं तुम्हेहि कत’’न्ति तेसं सुकतकरणं विनासेति, तस्स सो सुकतकरणविनासनो मक्खो उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
यथा ¶ चायं, एवं बहुस्सुतेपि पुग्गले अज्झोत्थरित्वा ‘‘ईदिसस्स चेव बहुस्सुतस्स अनियता गति, तव वा मम वा को विसेसो’’तिआदिना नयेन उप्पज्जमानो युगग्गाहगाही पळासो. परेसं सक्कारादीनि खीयना इस्सा. अत्तनो सम्पत्तिया परेहि साधारणभावं असहमानं मच्छरियं. वञ्चनिकचरियभूता माया. केराटिकभावेन उप्पज्जमानं साठेय्यं. केराटिको हि आयतनमच्छो विय होति. आयतनमच्छो नाम किर मच्छानं नङ्गुट्ठं दस्सेति सप्पानं सीसं ¶ , ‘‘तुम्हेहि सदिसो अह’’न्ति जानापेतुं. एवमेव केराटिको पुग्गलो यं यं सुत्तन्तिकं वा आभिधम्मिकं वा उपसङ्कमति, तं तं एवं वदति ‘‘अहं तुम्हाकं बद्धचरो, तुम्हे मय्हं अनुकम्पका, नाहं तुम्हे मुञ्चामी’’ति ‘‘एवमेते ‘सगारवो अयं अम्हेसु सप्पतिस्सो’ति मञ्ञिस्सन्ती’’ति. तस्सेतं केराटिकभावेन उप्पज्जमानं साठेय्यं उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
यथा चेतं, एवं वातभरितभस्तसदिसथद्धभावपग्गहितसिरअनिवातवुत्तिकारकरणो थम्भो. तदुत्तरिकरणो सारम्भो. सो दुविधेन लब्भति अकुसलवसेन चेव कुसलवसेन च. तत्थ अगारियस्स परेन कतं अलङ्कारादिं दिस्वा तद्दिगुणकरणेन उप्पज्जमानो, अनगारियस्स च यत्तकं यत्तकं परो परियापुणाति वा कथेति वा, मानवसेन तद्दिगुणतद्दिगुणकरणेन उप्पज्जमानो अकुसलो. अगारियस्स पन परं एकं सलाकभत्तं देन्तं दिस्वा अत्तना द्वे वा तीणि वा दातुकामताय उप्पज्जमानो, अनगारियस्स च परेन एकनिकाये ¶ गहिते मानं अनिस्साय केवलं तं दिस्वा अत्तना आलसियं अभिभुय्य द्वे निकाये गहेतुकामताय उप्पज्जमानो कुसलो. इध पन अकुसलो अधिप्पेतो. अयञ्हि उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
यथा चायं, एवं जातिआदीनि निस्साय चित्तस्स उण्णतिवसेन पवत्तमानो मानो, अच्चुण्णतिवसेन अतिमानो, मदग्गहणाकारो मदो, कामगुणेसु चित्तवोस्सग्गवसेन उप्पज्जमानो पमादो उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
कस्मा ¶ पन भगवा उपक्किलेसं दस्सेन्तो लोभमादिं कत्वा दस्सेतीति? तस्स पठमुप्पत्तितो. सब्बसत्तानञ्हि यत्थ कत्थचि उपपन्नानं अन्तमसो सुद्धावासभूमियम्पि सब्बपठमं भवनिकन्तिवसेन लोभो उप्पज्जति, ततो अत्तनो अत्तनो अनुरूपपच्चयं पटिच्च यथासम्भवं इतरे, न च एते सोळसेव चित्तस्स उपक्किलेसा, एतेन पन नयेन सब्बेपि किलेसा गहितायेव होन्तीति वेदितब्बा.
७२. एत्तावता ¶ संकिलेसं दस्सेत्वा इदानि वोदानं दस्सेन्तो स खो सो, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ इति विदित्वाति एवं जानित्वा. पजहतीति समुच्छेदप्पहानवसेन अरियमग्गेन पजहति. तत्थ किलेसपटिपाटिया मग्गपटिपाटियाति द्विधा पहानं वेदितब्बं. किलेसपटिपाटिया ताव अभिज्झाविसमलोभो थम्भो सारम्भो मानो अतिमानो मदोति इमे छ किलेसा अरहत्तमग्गेन पहीयन्ति. ब्यापादो कोधो उपनाहो पमादोति इमे चत्तारो किलेसा अनागामिमग्गेन पहीयन्ति. मक्खो पळासो इस्सा मच्छरियं माया साठेय्यन्ति इमे छ सोतापत्तिमग्गेन पहीयन्तीति. मग्गपटिपाटिया पन, सोतापत्तिमग्गेन मक्खो पळासो इस्सा मच्छरियं माया साठेय्यन्ति इमे छ पहीयन्ति. अनागामिमग्गेन ब्यापादो कोधो उपनाहो पमादोति इमे चत्तारो. अरहत्तमग्गेन अभिज्झाविसमलोभो थम्भो सारम्भो मानो अतिमानो मदोति इमे छ पहीयन्तीति.
इमस्मिं ¶ पन ठाने इमे किलेसा सोतापत्तिमग्गवज्झा वा होन्तु, सेसमग्गवज्झा वा, अथ खो अनागामिमग्गेनेव पहानं सन्धाय ‘‘अभिज्झाविसमलोभं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहती’’तिआदिमाहाति वेदितब्बा. अयमेत्थ पवेणिमग्गागतो सम्भवो, सो च उपरि चतुत्थमग्गस्सेव निद्दिट्ठत्ता युज्जति, ततियमग्गेन पहीनावसेसानञ्हि विसमलोभादीनं तेन पहानं होति, सेसानं इमिनाव. येपि हि सोतापत्तिमग्गेन पहीयन्ति, तेपि तंसमुट्ठापकचित्तानं अप्पहीनत्ता अनागामिमग्गेनेव सुप्पहीना होन्तीति. केचि पन पठममग्गेन चेत्थ पहानं वण्णयन्ति, तं पुब्बापरेन न सन्धियति. केचि विक्खम्भनप्पहानम्पि, तं तेसं इच्छामत्तमेव.
७३. यतो ¶ खो, भिक्खवेति एत्थ यतोति यम्हि काले. पहीनो होतीति अनागामिमग्गक्खणे पहानं सन्धायेवाह.
७४. सो बुद्धे अवेच्चप्पसादेनाति एतं ‘‘यतो खो, भिक्खवे, अभिज्झाविसमलोभो पहीनो होति, सो बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होती’’ति एवं एकमेकेन पदेन योजेतब्बं. इमस्स हि भिक्खुनो अनागामिमग्गेन लोकुत्तरप्पसादो आगतो, अथस्स अपरेन समयेन बुद्धगुणे धम्मगुणे सङ्घगुणे च अनुस्सरतो लोकियो उप्पज्जति, तमस्स सब्बम्पि लोकियलोकुत्तरमिस्सकं ¶ पसादं दस्सेन्तो भगवा ‘‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेना’’तिआदिमाह.
तत्थ अवेच्चप्पसादेनाति बुद्धधम्मसङ्घगुणानं याथावतो ञातत्ता अचलेन अच्चुतेन पसादेन. इदानि यथा तस्स भिक्खुनो अनुस्सरतो सो अवेच्चप्पसादो उप्पन्नो, तं विधिं दस्सेन्तो ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना नयेन तीणि अनुस्सतिट्ठानानि वित्थारेसि. तेसं अत्थवण्णना सब्बाकारेन विसुद्धिमग्गे अनुस्सतिकथायं वुत्ता.
७५. एवमस्स लोकियलोकुत्तरमिस्सकं पसादं दस्सेत्वा इदानि किलेसप्पहानं अवेच्चप्पसादसमन्नागतञ्च पच्चवेक्खतो उप्पज्जमानं सोमनस्सादिआनिसंसं ¶ दस्सेन्तो यथोधि खो पनस्सातिआदिमाह. अनागामिस्स हि पच्चन्ते वुट्ठितं चोरुपद्दवं वूपसमेत्वा तं पच्चवेक्खतो महानगरे वसन्तस्स रञ्ञो विय इमे चिमे च मम किलेसा पहीनाति अत्तनो किलेसप्पहानं पच्चवेक्खतो बलवसोमनस्सं उप्पज्जति. तं दस्सेन्तो भगवा ‘‘यथोधि खो पनस्सा’’तिआदिमाह.
तस्सत्थो – य्वायं अनागामी भिक्खु एवं ‘‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति…पे… धम्मे…पे… सङ्घे…पे… अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति, तस्स यथोधि खो चत्तं होति पटिनिस्सट्ठं, सकसकओधिवसेन चत्तमेव होति, तं तं किलेसजातं वन्तं मुत्तं पहीनं पटिनिस्सट्ठं. सकसकओधिवसेनाति द्वे ओधी किलेसोधि च मग्गोधि च. तत्थ किलेसोधिवसेनापि ये किलेसा यं मग्गवज्झा, ते अञ्ञमग्गवज्झेहि अमिस्सा हुत्वा सकेनेव ओधिना पहीना. मग्गोधिवसेनापि ये किलेसा येन मग्गेन पहातब्बा, तेन तेयेव पहीना ¶ होन्ति. एवं सकसकओधिवसेन तं तं किलेसजातं चत्तमेव होति पटिनिस्सट्ठं, तं पच्चवेक्खित्वा च लद्धसोमनस्सो ततुत्तरिपि सो ‘‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतोम्ही’’ति लभति अत्थवेदन्ति सम्बन्धो.
यतोधि ¶ खोतिपि पाठो. तस्स वसेन अयमत्थो, अस्स भिक्खुनो यतोधि खो पन चत्तं होति पटिनिस्सट्ठं. तत्थ यतोति कारणवचनं, यस्माति वुत्तं होति. ओधीति हेट्ठा तयो मग्गा वुच्चन्ति. कस्मा? ते हि ओधिं कत्वा कोट्ठासं कत्वा उपरिमग्गेन पहातब्बकिलेसे ठपेत्वा पजहन्ति, तस्मा ओधीति वुच्चन्ति. अरहत्तमग्गो पन किञ्चि किलेसं अनवसेसेत्वा पजहति, तस्मा अनोधीति वुच्चति. इमस्स च भिक्खुनो हेट्ठामग्गत्तयेन चत्तं. तेन वुत्तं ‘‘यतोधि खो पनस्स चत्तं होती’’ति. तत्थ खो पनाति निपातमत्तं. अयं पन पिण्डत्थो. यस्मा अस्स ओधि चत्तं होति पटिनिस्सट्ठं, तस्मा तं पच्चवेक्खित्वा च लद्धसोमनस्सो ततुत्तरिपि सो ‘‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतोम्ही’’ति लभति अत्थवेदन्ति यथापाळि नेतब्बं.
तत्थ चत्तन्ति इदं सकभावपरिच्चजनवसेन वुत्तं. वन्तन्ति इदं पन अनादियनभावदस्सनवसेन. मुत्तन्ति इदं सन्ततितो विनिमोचनवसेन. पहीनन्ति इदं मुत्तस्सपि क्वचि अनवट्ठानदस्सनवसेन. पटिनिस्सट्ठन्ति इदं पुब्बे आदिन्नपुब्बस्स ¶ पटिनिस्सग्गदस्सनवसेन पटिमुखं वा निस्सट्ठभावदस्सनवसेन भावनाबलेन अभिभुय्य निस्सट्ठभावदस्सनवसेनाति वुत्तं होति. लभति अत्थवेदं लभति धम्मवेदन्ति एत्थ बुद्धादीसु अवेच्चप्पसादोयेव अरणीयतो अत्थो, उपगन्तब्बतोति वुत्तं होति. धारणतो धम्मो, विनिपतितुं अप्पदानतोति वुत्तं होति. वेदोति गन्थोपि ञाणम्पि सोमनस्सम्पि. ‘‘तिण्णं वेदानं पारगू’’तिआदीसु (दी. नि. १.२५६) हि गन्थो ‘‘वेदो’’ति वुच्चति. ‘‘यं ब्राह्मणं वेदगुमाभिजञ्ञा, अकिञ्चनं कामभावे असत्त’’न्तिआदीसु (सु. नि. १०६५) ञाणं. ‘‘ये वेदजाता विचरन्ति लोके’’तिआदीसु सोमनस्सं. इध पन सोमनस्सञ्च सोमनस्ससम्पयुत्तञाणञ्च अधिप्पेतं, तस्मा ‘‘लभति अत्थवेदं लभति धम्मवेदन्ति अवेच्चप्पसादारम्मणसोमनस्सञ्च सोमनस्समयञाणञ्च लभती’’ति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो.
अथ ¶ वा अत्थवेदन्ति अवेच्चप्पसादं पच्चवेक्खतो उप्पन्नं वुत्तप्पकारमेव वेदं. धम्मवेदन्ति ¶ अवेच्चप्पसादस्स हेतुं ओधिसो किलेसप्पहानं पच्चवेक्खतो उप्पन्नं वुत्तप्पकारमेव वेदन्ति एवम्पि एत्थ अत्थो वेदितब्बो. वुत्तञ्हेतं ‘‘हेतुम्हि ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, हेतुफले ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ. ७१८-७१९). धम्मूपसंहितं पामोज्जन्ति तमेव अत्थञ्च धम्मञ्च अत्थधम्मानिसंसभूतं वेदञ्च पच्चवेक्खतो उप्पन्नं पामोज्जं. तञ्हि अनवज्जलक्खणेन पच्चवेक्खणाकारप्पवत्तेन धम्मेन उपसञ्हितन्ति वुच्चति. पमुदितस्स पीति जायतीति इमिना पामोज्जेन पमुदितस्स निरामिसा पीति जायति. पीतिमनस्साति ताय पीतिया पीणितमनस्स. कायो पस्सम्भतीति कायोपि पस्सद्धो होति वूपसन्तदरथो. पस्सद्धकायो सुखन्ति एवं वूपसन्तकायदरथो चेतसिकं सुखं पटिसंवेदेति. चित्तं समाधियतीति चित्तं सम्मा आधियति अप्पितं विय अचलं तिट्ठति.
७६. एवमस्स किलेसप्पहानं अवेच्चप्पसादसमन्नागतं पच्चवेक्खतो उप्पज्जमानं सोमनस्सादिआनिसंसं दस्सेत्वा इदानि ‘‘यथोधि खो पन मे’’ति वारेन तस्स पच्चवेक्खणाय पवत्ताकारं पकासेत्वा तस्सेव ¶ अनागामिमग्गानुभावसूचकं फलं दस्सेन्तो स खो सो, भिक्खवेतिआदिमाह.
तत्थ एवंसीलोति तस्स अनागामिमग्गसम्पयुत्तं सीलक्खन्धं दस्सेति. एवंधम्मो एवंपञ्ञोति तंसम्पयुत्तमेव समाधिक्खन्धं पञ्ञाक्खन्धञ्च दस्सेति. सालीनन्ति लोहितसालिगन्धसालिआदीनं अनेकरूपानं. पिण्डपातन्ति ओदनं. विचितकाळकन्ति अपनीतकाळकं. नेवस्स तं होति अन्तरायायाति तस्स एवंविधस्स भिक्खुनो तं वुत्तप्पकारपिण्डपातभोजनं मग्गस्स वा फलस्स वा नेव अन्तरायाय होति, पटिलद्धगुणस्स हि तं किमन्तरायं करिस्सति? योपिस्स अप्पटिलद्धो चतुत्थमग्गो च फलं च तप्पटिलाभाय विपस्सनं आरभतोपि नेवस्स तं होति अन्तरायाय, अन्तरायं कातुं असमत्थमेव होति. कस्मा? वुत्तप्पकारसीलधम्मपञ्ञासङ्गहेन मग्गेन विसुद्धचित्तत्ता.
यस्मा ¶ चेत्थ एतदेव कारणं, तस्मा तदनुरूपं उपमं दस्सेन्तो सेय्यथापीतिआदिमाह.
तत्थ ¶ अच्छन्ति विप्पसन्नं. परिसुद्धं मलविगमेन. परियोदातं पभस्सरताय. उक्कामुखन्ति सुवण्णकारानं मूसामुखं. सुवण्णकारानं मूसा हि इध उक्का, अञ्ञत्थ पन दीपिकादयोपि वुच्चन्ति. ‘‘उक्कासु धारीयमानासू’’ति (दी. नि. १.१५९) हि आगतट्ठाने दीपिका ‘‘उक्का’’ति वुच्चति. ‘‘उक्कं बन्धेय्य, उक्कं बन्धित्वा उक्कामुखं आलिम्पेय्या’’ति (म. नि. ३.३६०) आगतट्ठाने अङ्गारकपल्लं. ‘‘कम्मारानं यथा उक्का, अन्तो झायति नो बही’’ति (जा. २.२२.६४९) आगतट्ठाने कम्मारुद्धनं. ‘‘एवंविपाको उक्कापातो भविस्सती’’ति (दी. नि. १.२४) आगतट्ठाने वातवेगो ‘‘उक्का’’ति वुच्चति. इमस्मिं पन ठाने अञ्ञेसु च एवरूपेसु ‘‘सण्डासेन जातरूपं गहेत्वा उक्कामुखे पक्खिपती’’ति आगतट्ठानेसु सुवण्णकारानं मूसा ‘‘उक्का’’ति वेदितब्बा.
तत्रायं उपमासंसन्दना – संकिलिट्ठवत्थं विय हि संकिलिट्ठजातरूपं विय च इमस्स भिक्खुनो पुथुज्जनकाले कामरागादिमलानुगतं चित्तं दट्ठब्बं. अच्छोदकं विय उक्कामुखं विय च अनागामिमग्गो. तं उदकं उक्कामुखञ्च ¶ आगम्म वत्थसुवण्णानं परिसुद्धता विय तस्स भिक्खुनो वुत्तप्पकारसीलधम्मपञ्ञासङ्गहं अनागामिमग्गं आगम्म विसुद्धचित्तताति.
७७. सो मेत्तासहगतेन चेतसाति यथानुसन्धिवसेन देसना आगता. तयो हि अनुसन्धी पुच्छानुसन्धि अज्झासयानुसन्धि यथानुसन्धीति. तत्थ ‘‘एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच ‘सिया नु खो, भन्ते, बहिद्धा असति परितस्सना’ति? ‘सिया भिक्खू’ति भगवा अवोचा’’ति (म. नि. १.२४२). एवं पुच्छन्तानं विस्सज्जितसुत्तवसेन पुच्छानुसन्धि वेदितब्बो. ‘‘सिया खो पन ते ब्राह्मण एवमस्स, अज्जापि नून समणो गोतमो अवीतरागो’’ति (म. नि. १.५५) एवं परेसं अज्झासयं विदित्वा वुत्तस्स सुत्तस्स वसेन अज्झासयानुसन्धि वेदितब्बो. येन पन धम्मेन आदिम्हि देसना उट्ठिता, तस्स धम्मस्स अनुरूपधम्मवसेन वा पटिपक्खवसेन वा येसु सुत्तेसु उपरि देसना आगच्छति, तेसं वसेन यथानुसन्धि वेदितब्बो ¶ . सेय्यथिदं, आकङ्खेय्यसुत्ते हेट्ठा सीलेन देसना उट्ठिता, उपरि छ अभिञ्ञा आगता. ककचूपमे हेट्ठा अक्खन्तिया उट्ठिता, उपरि ककचूपमोवादो आगतो. अलगद्दे हेट्ठा दिट्ठिपरिदीपनेन उट्ठिता, उपरि तिपरिवट्टसुञ्ञतापकासना आगता, चूळअस्सपुरे हेट्ठा किलेसपरिदीपनेन उट्ठिता, उपरि ब्रह्मविहारा ¶ आगता. कोसम्बियसुत्ते हेट्ठा भण्डनेन उट्ठिता, उपरि सारणीयधम्मा आगता. इमस्मिम्पि वत्थसुत्ते हेट्ठा किलेसपरिदीपनेन उट्ठिता, उपरि ब्रह्मविहारा आगता. तेन वुत्तं ‘‘यथानुसन्धिवसेन देसना आगता’’ति. ब्रह्मविहारेसु पन अनुपदवण्णना च भावनानयो च सब्बो सब्बाकारेन विसुद्धिमग्गे वुत्तो.
७८. एवं भगवा अभिज्झादीनं उपक्किलेसानं पटिपक्खभूतं सब्बसो च कामरागब्यापादप्पहानेन विहतपच्चत्थिकत्ता लद्धपदट्ठानं तस्स अनागामिनो ब्रह्मविहारभावनं दस्सेत्वा इदानिस्स अरहत्ताय विपस्सनं दस्सेत्वा अरहत्तप्पत्तिं दस्सेतुं सो अत्थि इदन्तिआदिमाह.
तस्सत्थो – सो अनागामी एवं भावितब्रह्मविहारो एतेसं ब्रह्मविहारानं यतो कुतोचि वुट्ठाय ते एव ब्रह्मविहारधम्मे नामवसेन ¶ तेसं निस्सयं हदयवत्थुं वत्थुनिस्सयानि भूतानीति इमिना नयेन भूतुपादायधम्मे रूपवसेन च ववत्थपेत्वा अत्थि इदन्ति पजानाति, एत्तावतानेन दुक्खसच्चववत्थानं कतं होति. ततो तस्स दुक्खस्स समुदयं पटिविज्झन्तो अत्थि हीनन्ति पजानाति, एत्तावतानेन समुदयसच्चववत्थानं कतं होति. ततो तस्स पहानुपायं विचिनन्तो अत्थि पणीतन्ति पजानाति, एत्तावतानेन मग्गसच्चववत्थानं कतं होति. ततो तेन मग्गेन अधिगन्तब्बट्ठानं विचिनन्तो अत्थि उत्तरि इमस्स सञ्ञागतस्स निस्सरणन्ति पजानाति, इमस्स मया अधिगतस्स ब्रह्मविहारसञ्ञागतस्स उत्तरि निस्सरणं निब्बानं अत्थीति एवं पजानातीति अधिप्पायो, एत्तावतानेन निरोधसच्चववत्थानं कतं होति. तस्स एवं जानतो एवं पस्सतोति तस्स विपस्सनापञ्ञाय एवं चतूहि ¶ आकारेहि चत्तारि सच्चानि जानतो, मग्गपञ्ञाय एवं पस्सतो, भयभेरवे वुत्तनयेनेव कामासवापि चित्तं विमुच्चति…पे… इत्थत्तायाति पजानातीति.
एवं याव अरहत्ता देसनं पापेत्वा इदानि यस्मा तस्सं परिसति न्हानसुद्धिको ब्राह्मणो निसिन्नो, सो एवं न्हानसुद्धिया वण्णं वुच्चमानं सुत्वा पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिस्सतीति भगवता विदितो, तस्मा तस्स चोदनत्थाय ‘‘अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु ¶ सिनातो अन्तरेन सिनानेना’’ति इमं पाटियेक्कं अनुसन्धिमाह. तत्थ अन्तरेन सिनानेनाति अब्भन्तरेन किलेसवुट्ठानसिनानेन.
७९. सुन्दरिकभारद्वाजोति भारद्वाजो नाम सो ब्राह्मणो अत्तनो गोत्तवसेन, सुन्दरिकाय पन नदिया सिनातस्स पापप्पहानं होतीति अयमस्स दिट्ठि, तस्मा ‘‘सुन्दरिकभारद्वाजो’’ति वुच्चति. सो तं भगवतो वचनं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘मयं सिनानसुद्धिं वण्णेम, समणोपि गोतमो तथेव वण्णेति, समानच्छन्दो दानि एस अम्हेही’’ति. अथ भगवन्तं बाहुकं नदिं गन्त्वा तं तत्थ पापं पवाहेत्वा आगतं विय मञ्ञमानो आह ‘‘गच्छति पन भवं गोतमो बाहुकं नदिं सिनायितु’’न्ति? भगवा तस्स गच्छामीति वा न गच्छामीति वा अवत्वायेव ब्राह्मणस्स दिट्ठिसमुग्घातं कत्तुकामो ‘‘किं ब्राह्मण बाहुकाय नदिया ¶ , किं बाहुका नदी करिस्सती’’ति आह. तस्सत्थो किं पयोजनं बाहुकाय, किं सा करिस्सति? असमत्था सा कस्सचि अत्थाय, किं तत्थ गमिस्सामीति?
अथ ब्राह्मणो तं पसंसन्तो लोक्खसम्मतातिआदिमाह. तत्थ लोक्खसम्मताति लूखभावसम्मता, लूखभावन्ति चोक्खभावं, विसुद्धिभावं देतीति एवं सम्मताति वुत्तं होति. लोक्यसम्मतातिपि पाठो. तस्सत्थो, सेट्ठं लोकं गमयतीति एवं सम्मताति. पुञ्ञसम्मताति पुञ्ञन्ति सम्मता. पवाहेतीति गमयति विसोधेति. गाथाहि अज्झभासीति गाथाहि अभासि. गाथा च वुच्चमाना तदत्थदीपनत्थमेव वा गाथारुचिकानं वुच्चति, विसेसत्थदीपनत्थं वा. इध पनेता उभयत्थदीपनत्थं वुत्ताति ¶ वेदितब्बा.
बाहुकन्ति इदमेव हि एत्थ वचनं तदत्थदीपकं, सेसानि विसेसत्थदीपकानि. यथेव हि बाहुकं, एवं अधिकक्कादीनिपि लोको गच्छति न्हानेन पापं पवाहेतुं. तत्थ ये तेसं ठानानं आसन्ना होन्ति, ते दिवसस्स तिक्खत्तुं न्हायन्ति. ये दूरा, ते यथाक्कमं द्विक्खत्तुं सकिं एकदिवसन्तरं, एवं याव संवच्छरन्तरं न्हायन्ति. ये पन सब्बथापि गन्तुं न सक्कोन्ति, ते घटेहिपि ततो उदकं आहरापेत्वा न्हायन्ति. सब्बञ्चेतं निरत्थकं, तस्मा इमं विसेसत्थं दीपेतुं अधिकक्कादीनिपीति आह.
तत्थ ¶ अधिकक्कन्ति न्हानसम्भारवसेन लद्धवोहारं एकं तित्थं वुच्चति. गयातिपि मण्डलवापिसण्ठानं तित्थमेव वुच्चति. पयागाति एतम्पि गङ्गाय एकं तित्थमेव महापनादस्स रञ्ञो गङ्गायं निमुग्गपासादस्स सोपानसम्मुखट्ठानं, बाहुका सुन्दरिका सरस्सती बाहुमतीति इमा पन चतस्सो नदियो. बालोति दुप्पञ्ञो. पक्खन्दोति पविसन्तो. न सुज्झतीति किलेससुद्धिं न पापुणाति, केवलं रजोजल्लमेव पवाहेति.
किं सुन्दरिका करिस्सतीति सुन्दरिका किलेसविसोधने किं करिस्सति? न किञ्चि कातुं समत्थाति अधिप्पायो. एस नयो पयागबाहुकासु. इमेहि च तीहि पदेहि वुत्तेहि इतरानिपि चत्तारि लक्खणाहारनयेन वुत्तानेव होन्ति, तस्मा यथेव सुन्दरिका पयागा ¶ बाहुका न किञ्चि करोन्ति, तथा अधिकक्कादयोपीति वेदितब्बा.
वेरिन्ति पाणातिपातादिपञ्चवेरसमन्नागतं. कतकिब्बिसन्ति कतलुद्दकम्मं. न हि नं सोधयेति सुन्दरिका वा पयागा वा बाहुका वा न सोधये, न सोधेतीति वुत्तं होति. पापकम्मिनन्ति पापकेहि वेरकिब्बिसकम्मेहि युत्तं, लामककम्मे युत्तं वा वेरकिब्बिसभावं अप्पत्तेहि खुद्दकेहिपि पापेहि युत्तन्ति वुत्तं होति.
सुद्धस्साति ¶ निक्किलेसस्स. सदा फग्गूति निच्चम्पि फग्गुनीनक्खत्तमेव. फग्गुनमासे किर ‘‘उत्तरफग्गुनदिवसे यो न्हायति, सो संवच्छरं कतपापं सोधेती’’ति एवं दिट्ठिको सो ब्राह्मणो, तेनस्स भगवा तं दिट्ठिं पटिहनन्तो आह ‘‘सुद्धस्स वे सदा फग्गू’’ति. निक्किलेसस्स निच्चं फग्गुनीनक्खत्तं, इतरो किं सुज्झतीति? उपोसथो सदाति सुद्धस्स च चातुद्दसपन्नरसादीसु उपोसथङ्गानि असमादियतोपि निच्चमेव उपोसथो. सुद्धस्स सुचिकम्मस्साति निक्किलेसताय सुद्धस्स सुचीहि च कायकम्मादीहि समन्नागतस्स. सदा सम्पज्जते वतन्ति ईदिसस्स च कुसलूपसञ्हितं वतसमादानम्पि निच्चं सम्पन्नमेव होतीति. इधेव सिनाहीति इमस्मिंयेव मम सासने सिनाहि. किं वुत्तं होति? ‘‘सचे अज्झत्तिककिलेसमलप्पवाहनं इच्छसि, इधेव मम सासने अट्ठङ्गिकमग्गसलिलेन सिनाहि, अञ्ञत्र हि इदं नत्थी’’ति.
इदानिस्स ¶ सप्पायदेसनावसेन तीसुपि द्वारेसु सुद्धिं दस्सेन्तो सब्बभूतेसु करोहि खेमतन्तिआदिमाह. तत्थ खेमतन्ति अभयं हितभावं, मेत्तन्ति वुत्तं होति. एतेनस्स मनोद्वारसुद्धि दस्सिता होति.
सचे मुसा न भणसीति एतेनस्स वचीद्वारसुद्धि. सचे पाणं न हिंससि सचे अदिन्नं नादियसीति एतेहि कायद्वारसुद्धि. सद्दहानो अमच्छरीति एतेहि पन नं एवं परिसुद्धद्वारं सद्धासम्पदाय चागसम्पदाय च नियोजेसि. किं काहसि गयं गन्त्वा, उदपानोपि ते गयाति अयं पन उपड्ढगाथा, सचे सब्बभूतेसु खेमतं करिस्ससि, मुसा न भणिस्ससि, पाणं न हनिस्ससि, अदिन्नं नादियिस्ससि, सद्धहानो अमच्छरी भविस्ससि, किं काहसि गयं गन्त्वा उदपानोपि ते गया ¶ , गयायपि हि ते न्हायन्तस्स उदपानेपि इमाय एव पटिपत्तिया किलेससुद्धि, सरीरमलसुद्धि पन उभयत्थ समाति एवं योजेतब्बं. यस्मा च लोके गया सम्मततरा, तस्मा तस्स भगवा ‘‘गच्छति पन भवं गोतमो बाहुक’’न्ति पुट्ठोपि ‘‘किं काहसि बाहुकं गन्त्वा’’ति अवत्वा ‘‘किं काहसि गयं गन्त्वा’’ति आहाति वेदितब्बो.
८०. एवं वुत्तेति एवमादि भयभेरवे वुत्तत्ता पाकटमेव. एको वूपकट्ठोतिआदीसु पन एको कायविवेकेन ¶ . वूपकट्ठो चित्तविवेकेन. अप्पमत्तो कम्मट्ठाने सति अविजहनेन. आतापी कायिकचेतसिकवीरियसङ्खातेन आतापेन. पहितत्तो काये च जीविते च अनपेक्खताय. विहरन्तो अञ्ञतरइरियापथविहारेन. नचिरस्सेवाति पब्बज्जं उपादाय वुच्चति. कुलपुत्ताति दुविधा कुलपुत्ता जातिकुलपुत्ता च आचारकुलपुत्ता च, अयं पन उभयथापि कुलपुत्तो. अगारस्माति घरा. अगारस्स हितं अगारियं, कसिगोरक्खादिकुटुम्बपोसनकम्मं वुच्चति, नत्थि एत्थ अगारियन्ति अनगारियं, पब्बज्जायेतं अधिवचनं. पब्बजन्तीति उपगच्छन्ति उपसङ्कमन्ति. तदनुत्तरन्ति तं अनुत्तरं. ब्रह्मचरियपरियोसानन्ति मग्गब्रह्मचरियस्स परियोसानं, अरहत्तफलन्ति वुत्तं होति. तस्स हि अत्थाय कुलपुत्ता पब्बजन्ति. दिट्ठेव धम्मेति तस्मिंयेव अत्तभावे. सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वाति अत्तनायेव पञ्ञाय पच्चक्खं कत्वा, अपरप्पच्चयं कत्वाति अत्थो. उपसम्पज्ज विहासीति पापुणित्वा सम्पादेत्वा विहासीति, एवं विहरन्तो च खीणा जाति…पे… अब्भञ्ञासि. एतेनस्स पच्चवेक्खणभूमिं दस्सेति.
कतमा ¶ पनस्स जाति खीणा? कथञ्च नं अब्भञ्ञासीति? वुच्चते, कामञ्चेतं भयभेरवेपि वुत्तं, तथापि नं इध पठमपुरिसवसेन योजनानयस्स दस्सनत्थं पुन सङ्खेपतो भणाम. न तावस्स अतीता जाति खीणा, पुब्बेव खीणत्ता. न अनागता, तत्थ वायामाभावतो. न पच्चुप्पन्ना, विज्जमानत्ता. मग्गस्स पन अभावितत्ता या उप्पज्जेय्य एकचतुपञ्चवोकारभवेसु एकचतुपञ्चक्खन्धप्पभेदा जाति, सा मग्गस्स भावितत्ता अनुप्पादधम्मतं आपज्जनेन खीणा, तं सो मग्गभावनाय पहीनकिलेसे पच्चवेक्खित्वा किलेसाभावे विज्जमानम्पि कम्मं आयतिं अप्पटिसन्धिकं होतीति जानन्तो जानाति.
वुसितन्ति ¶ वुत्थं परिवुत्थं, कतं चरितं निट्ठापितन्ति अत्थो. ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं. कतं करणीयन्ति चतूसु सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञापहानसच्छिकिरियभावनावसेन सोळसविधम्पि किच्चं निट्ठापितन्ति अत्थो. नापरं इत्थत्तायाति इदानि पुनइत्थभावाय ¶ एवंसोळसकिच्चभावाय, किलेसक्खयाय वा मग्गभावना नत्थीति. अथ वा, इत्थत्तायाति इत्थभावतो इमस्मा एवंपकारा इदानि वत्तमानक्खन्धसन्ताना अपरं खन्धसन्तानं नत्थि. इमे पन पञ्चक्खन्धा परिञ्ञाता तिट्ठन्ति, छिन्नमूलको रुक्खो वियाति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरोति एको. अरहतन्ति अरहन्तानं, भगवतो सावकानं अरहतं अब्भन्तरो अहोसीति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
वत्थसुत्तवण्णना निट्ठिता.
८. सल्लेखसुत्तवण्णना
८१. एवं ¶ मे सुतन्ति सल्लेखसुत्तं. तत्थ महाचुन्दोति तस्स थेरस्स नामं. सायन्हसमयन्ति सायन्हकाले. पटिसल्लाना वुट्ठितोति एत्थ पटिसल्लानन्ति तेहि तेहि सत्तसङ्खारेहि पटिनिवत्तित्वा सल्लानं निलीयनं, एकीभावो पविवेकोति वुत्तं होति. यो ततो वुट्ठितो, सो पटिसल्लाना वुट्ठितो नाम होति. अयं पन यस्मा पटिसल्लानानं उत्तमतो फलसमापत्तितो वुट्ठासि, तस्मा ‘‘पटिसल्लाना वुट्ठितो’’ति वुत्तो. भगवन्तं अभिवादेत्वाति समदसनखुज्जलविभूसितेन सिरसा भगवन्तं सक्कच्चं वन्दित्वा, अभिवादापेत्वा वा ‘‘सुखी भव, चुन्दा’’ति एवं वचीभेदं कारापेत्वा, भगवा पन किर वन्दितो समानो सुवण्णदुन्दुभिसदिसं गीवं पग्गय्ह कण्णसुखं पेमनियं अमताभिसेकसदिसं ब्रह्मघोसं निच्छारेन्तो ‘‘सुखी होही’’ति तस्स तस्स नामं गहेत्वा वदति, एतं आचिण्णं तथागतानं. तत्रिदं साधकसुत्तं, ‘‘सक्को, भन्ते, देवानमिन्दो सामच्चो सपरिजनो भगवतो पादे सिरसा वन्दतीति, सुखी होतु पञ्चसिख सक्को देवानमिन्दो सामच्चो सपरिजनो, सुखकामा हि देवा मनुस्सा असुरा नागा गन्धब्बा, ये चञ्ञे ¶ सन्ति पुथुकाया’’ति. एवञ्च पन तथागता एवरूपे महेसक्खे यक्खे अभिवदन्तीति.
या इमाति इदानि वत्तब्बाभिमुखं करोन्तो विय आह. अनेकविहिताति नानप्पकारा. दिट्ठियोति मिच्छादिट्ठियो ¶ . लोके उप्पज्जन्तीति सत्तेसु पातुभवन्ति. अत्तवादप्पटिसंयुत्ताति ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदिनयप्पवत्तेन अत्तवादेन पटिसंयुत्ता, ता वीसति भवन्ति. लोकवादप्पटिसंयुत्ताति ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’तिआदिनयप्पवत्तेन लोकवादेन पटिसंयुत्ता, ता अट्ठ होन्ति सस्सतो, असस्सतो, सस्सतो च असस्सतो च, नेव सस्सतो नासस्सतो, अन्तवा, अनन्तवा, अन्तवा च अनन्तवा च, नेवन्तवा नानन्तवा अत्ता च लोको चाति एवं पवत्तत्ता.
आदिमेवातिआदीसु अयमत्थो किं नु खो भन्ते आदिमेव मनसिकरोन्तस्स अप्पत्वापि सोतापत्तिमग्गं ¶ विपस्सनामिस्सकपठममनसिकारमेव मनसिकरोन्तस्स भिक्खुनो एवमेतासं एत्तकेनेव उपायेन एतासं दिट्ठीनं पहानञ्च पटिनिस्सग्गो च होतीति. इदञ्च थेरो अत्तना अनधिमानिकोपि समानो अधिमानिकानं अधिमानप्पहानत्थं अधिमानिको विय हुत्वा पुच्छतीति वेदितब्बो. अपरे पनाहु ‘‘थेरस्स अन्तेवासिका आदिमनसिकारेनेव दिट्ठीनं समुच्छेदप्पहानं होतीति एवंसञ्ञिनोपि, समापत्तिविहारा सल्लेखविहाराति एवंसञ्ञिनोपि अत्थि. सो तेसं अत्थाय भगवन्तं पुच्छती’’ति.
८२. अथस्स भगवा तासं दिट्ठीनं पहानूपायं दस्सेन्तो या इमातिआदिमाह. तत्थ यत्थ चेता दिट्ठियो उप्पज्जन्तीतिआदि पञ्चक्खन्धे सन्धाय वुत्तं. एतेसु हि एता दिट्ठियो उप्पज्जन्ति. यथाह ‘‘रूपे खो, भिक्खवे, सति रूपं अभिनिविस्स एवं दिट्ठि उप्पज्जति, सो अत्ता सो लोको सो पेच्च भविस्सामि निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो’’ति (सं. नि. ३.१५२) वित्थारो. आरम्मणवसेन पन एकवचनं कत्वा यत्थ चाति आह, यस्मिं आरम्मणे उप्पज्जन्तीति वुत्तं होति. एत्थ च उप्पज्जन्ति अनुसेन्ति समुदाचरन्तीति इमेसं एवं नानाकरणं वेदितब्बं. जातिवसेन हि अजाता जायमाना उप्पज्जन्तीति वुच्चन्ति. पुनप्पुनं आसेविता थामगता ¶ अप्पटिविनीता अनुसेन्तीति. कायवचीद्वारं सम्पत्ता समुदाचरन्तीति, इदमेतेसं नानाकरणं. तं नेतं ममातिआदीसु तं पञ्चक्खन्धप्पभेदं आरम्मणमेतं मय्हं न होति, अहम्पि एसो न ¶ अस्मि, एसो मे अत्तापि न होतीति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतोति एवं ताव पदत्थो वेदितब्बो.
यस्मा पन एत्थ एतं ममाति तण्हागाहो, तञ्च गण्हन्तो अट्ठसततण्हाविचरितप्पभेदं तण्हापपञ्चं गण्हाति. एसोहमस्मीति मानगाहो, तञ्च गण्हन्तो नवप्पभेदं मानपपञ्चं गण्हाति. एसो मे अत्ताति दिट्ठिगाहो, तञ्च गण्हन्तो द्वासट्ठिदिट्ठिगतप्पभेदं दिट्ठिपपञ्चं गण्हाति. तस्मा नेतं ममाति वदन्तो भगवा यथावुत्तप्पभेदं तण्हापपञ्चं पटिक्खिपति. नेसोहमस्मीति मानपपञ्चं. न मेसो अत्ताति दिट्ठिपपञ्चं. दिट्ठेकट्ठायेव चेत्थ तण्हामाना वेदितब्बा. एवमेतन्ति एवं ‘‘नेतं ममा’’तिआदिना आकारेन एतं खन्धपञ्चकं. यथाभूतन्ति यथा सभावं, यथा अत्थीति वुत्तं होति. खन्धपञ्चकञ्हि एतेनेव आकारेन अत्थि. ममन्तिआदिना पन गय्हमानम्पि तेनाकारेन नेवत्थीति अधिप्पायो. सम्मप्पञ्ञाय पस्सतोति सोतापत्तिमग्गपञ्ञापरियोसानाय ¶ विपस्सनापञ्ञाय सुट्ठु पस्सन्तस्स. एवमेतासन्ति एतेन उपायेन एतासं. पहानं पटिनिस्सग्गोति उभयम्पेतं समुच्छेदप्पहानस्सेवाधिवचनं.
एवं भगवा आदिमनसिकारेनेव दिट्ठीनं पहानं होति नु खो नोति आयस्मता महाचुन्देन अधिमानिकानं वसेन पञ्हं पुट्ठो सोतापत्तिमग्गेन दिट्ठिप्पहानं दस्सेत्वा इदानि सयमेव अधिमानिकानं झानं विभजन्तो ठानं खो पनेतन्तिआदिमाह. तत्थ अधिमानिका नाम येसं अप्पत्ते पत्तसञ्ञाय अधिमानो उप्पज्जति, स्वायं उप्पज्जमानो नेव लोकवट्टानुसारीनं बालपुथुज्जनानं उप्पज्जति, न अरियसावकानं. न हि सोतापन्नस्स ‘‘सकदागामी अह’’न्ति अधिमानो उप्पज्जति, न सकदागामिस्स ‘‘अनागामी अह’’न्ति, न अनागामिनो ‘‘अरहा अह’’न्ति, कारकस्सेव पन समथवसेन वा विपस्सनावसेन वा विक्खम्भितकिलेसस्स निच्चं युत्तपयुत्तस्स आरद्धविपस्सकस्स उप्पज्जति. तस्स हि समथविक्खम्भितानं वा विपस्सनाविक्खम्भितानं वा किलेसानं समुदाचारं अपस्सतो ‘‘सोतापन्नो ¶ अहन्ति वा, सकदागामी, अनागामी ¶ , अरहा अह’’न्ति वा अधिमानो उप्पज्जति, तलङ्गरतिस्सपब्बतवासिधम्मदिन्नत्थेरेन ओवादियमानत्थेरानं विय.
थेरस्स किर अचिरूपसम्पन्नस्सेव ओवादे ठत्वा बहू भिक्खू विसेसं अधिगच्छिंसु. तं पवत्तिं सुत्वा तिस्समहाविहारवासी भिक्खुसङ्घो ‘‘न अट्ठाननियोजको थेरोति थेरं आनेथा’’ति सम्बहुले भिक्खू पाहेसि. ते गन्त्वा, ‘‘आवुसो, धम्मदिन्न भिक्खुसङ्घो तं पक्कोसापेती’’ति आहंसु. सो आह ‘‘किं पन तुम्हे, भन्ते, अत्तानं गवेसथ पर’’न्ति? अत्तानं सप्पुरिसाति, सो तेसं कम्मट्ठानमदासि, सब्बेव अरहत्तं पापुणिंसु. भिक्खुसङ्घो पुन अञ्ञे भिक्खू पाहेसि, एवं यावततियं पहिता सब्बेपि तत्थेव अरहत्तं पत्वा विहरिंसु.
ततो सङ्घो गतगता नागच्छन्तीति अञ्ञतरं वुड्ढपब्बजितं पाहेसि. सो गन्त्वा च, ‘‘भन्ते, धम्मदिन्न तिक्खत्तुं तिस्समहाविहारवासी भिक्खुसङ्घो तुय्हं सन्तिके पेसेसि, त्वं नाम सङ्घस्स आणं गरुं न करोसि, नागच्छसी’’ति आह. थेरो किमेतन्ति पण्णसालं अप्पविसित्वाव पत्तचीवरं गाहापेत्वा तावदेव निक्खमि, सो अन्तरामग्गे हङ्कनविहारं पाविसि. तत्थ चेको महाथेरो सट्ठिवस्सातीतो अधिमानेन अरहत्तं पटिजानाति. थेरो तं उपसङ्कमित्वा ¶ वन्दित्वा पटिसन्थारं कत्वा अधिगमं पुच्छि. थेरो आह ‘‘आम धम्मदिन्न, यं पब्बजितेन कातब्बं, चिरकतं तं मया, अतीतसट्ठिवस्सोम्हि एतरही’’ति. किं, भन्ते, इद्धिम्पि वळञ्जेथाति. आम धम्मदिन्नाति. साधु वत, भन्ते, हत्थिं तुम्हाकं पटिमुखं आगच्छन्तं मापेथाति. साधावुसोति थेरो सब्बसेतं सत्तप्पतिट्ठं तिधापभिन्नं नङ्गुट्ठं बीजयमानं सोण्डं मुखे पक्खिपित्वा द्वीहि दन्तेहि विज्झितुकामं विय पटिमुखं आगच्छन्तं महाहत्थिं मापेसि. सो तं अत्तनायेव मापितं हत्थिं दिस्वा भीतो पलायितुं आरभि. तदाव अत्तानं ‘‘नाहं अरहा’’ति ञत्वा धम्मदिन्नस्स पादमूले उक्कुटिकं निसीदित्वा ‘‘पतिट्ठा मे होहि, आवुसो’’ति आह. धम्मदिन्नो ‘‘मा, भन्ते, सोचि, मा अनत्तमनो अहोसि, कारकानंयेव अधिमानो उप्पज्जती’’ति ¶ थेरं समस्सासेत्वा कम्मट्ठानमदासि. थेरो तस्सोवादे ठत्वा अरहत्तं पापुणि.
चित्तलपब्बतेपि ¶ तादिसोव थेरो वसति. धम्मदिन्नो तम्पि उपसङ्कमित्वा तथेव पुच्छि. सोपि तथेव ब्याकासि. ततो नं धम्मदिन्नो किं, भन्ते, इद्धिम्पि वळञ्जेथाति आह. आमावुसोति. साधु वत, भन्ते, एकं पोक्खरणिं मापेथाति. थेरो मापेसि. एत्थ, भन्ते, पदुमगुम्बं मापेथाति. तम्पि मापेसि. पदुमगुम्बे महापदुमं मापेथाति. तम्पि मापेसि. एतस्मिं पदुमगुम्बे ठत्वा मधुरस्सरेन गायन्तं नच्चन्तञ्च एकं इत्थिविग्गहं मापेथाति. तम्पि मापेसि. सो एतं, भन्ते, पुनप्पुनं उपनिज्झायथाति वत्वा सयं पासादं पाविसि. थेरस्स तं उपनिज्झायतो सट्ठिवस्सानि विक्खम्भितकिलेसा चलिंसु, सो तदा अत्तानं ञत्वा पुरिमत्थेरो विय धम्मदिन्नत्थेरस्स सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा अरहत्तं पापुणि.
धम्मदिन्नोपि अनुपुब्बेन तिस्समहाविहारं अगमासि. तस्मिञ्च समये थेरा चेतियङ्गणं सम्मज्जित्वा बुद्धारम्मणं पीतिं उप्पादेत्वा निसिन्ना होन्ति, एतं किर तेसं वत्तं. तेन नेसं एकोपि ‘‘इध पत्तचीवरं ठपेही’’ति धम्मदिन्नं वत्ता पुच्छितापि नाहोसि. धम्मदिन्नो एसो भवेय्याति ञत्वा पन पञ्हं पुच्छिंसु. सो पुच्छितपञ्हे तिण्हेन असिना कुमुदनाळकलापं विय छिन्दित्वा पादङ्गुलिया महापथविं पहरि. भन्ते अयं अचेतना महापथवीपि धम्मदिन्नस्स गुणं जानाति. तुम्हे पन न जानित्थाति च वत्वा इमं गाथमाह –
‘‘अचेतनायं ¶ पथवी, विजानाति गुणागुणं;
सचेतनाथ खो भन्ते, न जानाथ गुणागुण’’न्ति.
तावदेव च आकासे अब्भुग्गन्त्वा तलङ्गरतिस्सपब्बतमेव अगमासि. एवं कारकस्सेव अधिमानो उप्पज्जति. तस्मा भगवा तादिसानं भिक्खूनं वसेन झानं विभजन्तो ठानं खो पनेतन्तिआदिमाह.
तस्सत्थो, अत्थेतं कारणं, नो नत्थि. येन इधेकच्चो भिक्खु बाहिरपरिब्बाजकेहि ¶ साधारणं विविच्चेव कामेहि…पे… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरेय्य, यं पन तस्स एवमस्स सल्लेखेन विहरामीति, यं पटिपत्तिविधानं किलेसे संलिखति, तेनाहं विहरामीति, तं न युज्जति, न ¶ हि अधिमानिकस्स भिक्खुनो झानं सल्लेखो वा सल्लेखपटिपदा वा होति. कस्मा? अविपस्सनापादकत्ता. न हि सो झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय सङ्खारे सम्मसति, झानं पनस्स चित्तेकग्गमत्तं करोति, दिट्ठधम्मसुखविहारो होति. तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो भगवा ‘‘न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा वुच्चन्ति, दिट्ठधम्मसुखविहारा एते अरियस्स विनये वुच्चन्ती’’ति आह.
तत्थ एतेति झानधम्मवसेन बहुवचनं वेदितब्बं, एते पठमज्झानधम्माति वुत्तं होति. समापत्तिवसेन वा, एकम्पि हि पठमज्झानं पुनप्पुनं समापत्तिवसेन पवत्तत्ता बहुत्तं गच्छति. आरम्मणवसेन वा, एकम्पि हि पठमज्झानं पथवीकसिणादीसु पवत्तिवसेन बहुत्तं गच्छतीति. एस नयो दुतियततियचतुत्थज्झानेसु. आरुप्पझानेसु पन आरम्मणभेदाभावतो पुरिमकारणद्वयवसेनेव बहुवचनं वेदितब्बं.
यस्मा चेतेसं अङ्गानिपि सन्तानि आरम्मणानिपि, निब्बुतानि चेव सुखुमानि चाति वुत्तं होति, तस्मा तानि सन्ता एते विहाराति एवं वुत्तानीति वेदितब्बानि. अयं ताव तेसं चतुन्नम्पि साधारणा वण्णना. विसेसवण्णना पन ‘‘सब्बसो रूपसञ्ञान’’न्तिआदिपदानुसारतो वत्तब्बा सिया. सा विसुद्धिमग्गे सब्बाकारेन वुत्तायेव.
८३. एवं ¶ यस्मा अधिमानिकस्स भिक्खुनो झानविहारो अविपस्सनापादकत्ता सल्लेखविहारो न होति, न हि सो झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय सङ्खारे सम्मसति, चित्तेकग्गकरो दिट्ठधम्मे सुखविहारो पनस्स होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो रूपज्झानानि च अरूपज्झानानि च विभजित्वा इदानि च यत्थ सल्लेखो कातब्बो चतुचत्तालीसाय आकारेहि, तञ्च वत्थुं तञ्च सल्लेखं दस्सेन्तो इध खो पन वोतिआदिमाह.
कस्मा पन ‘‘अट्ठहि समापत्तीहि अविहिंसादयो सल्लेखा’’ति वुत्ता? लोकुत्तरपादकत्ता. बाहिरकानञ्हि अट्ठ समापत्तियो वट्टपादकायेव. सासने ¶ सरणगमनम्पि लोकुत्तरपादकं, पगेव अविहिंसादयो. इमिनायेव च सुत्तेन वेदितब्बं ‘‘यथा बाहिरकस्स अट्ठसमापत्तिलाभिनो पञ्चाभिञ्ञस्सापि दिन्नदानतो सासने तिसरणगतस्स ¶ दिन्नदानं महप्फलतरं होती’’ति. इदञ्हि सन्धाय दक्खिणाविसुद्धिसुत्ते ‘‘बाहिरके कामेसु वीतरागे दानं दत्वा कोटिसतसहस्सगुणा पाटिकङ्खितब्बा. सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने दानं दत्वा असङ्खेय्या अप्पमेय्या दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा, को पन वादो सोतापन्ने’’ति वुत्तं (म. नि. ३.३७९). सरणगमनतो पट्ठाय हि तत्थ सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो अधिप्पेतोति, अयं तावेत्थ पाळियोजना.
अनुपदवण्णनायं पन इधाति विहिंसादिवत्थुदीपनमेतं. खो पनाति निपातमत्तं. वोति करणत्थे सामिवचनं, अयं पन सङ्खेपत्थो, यदेतं ‘‘परे विहिंसका भविस्सन्ती’’तिआदिना नयेन विहिंसादिवत्थुं वदाम. इध, चुन्द, तुम्हेहि सल्लेखो कातब्बोति.
एवं सङ्खेपतो वत्वा इदानि वित्थारेन्तो ‘‘परे विहिंसका भविस्सन्ति, मयमेत्थ अविहिंसका भविस्सामाति सल्लेखो करणीयो’’तिआदिमाह.
तत्थ परेति ये केचि इमं सल्लेखमननुयुत्ता. विहिंसका भविस्सन्तीति पाणिना वा लेड्डुना वातिआदीहि सत्तानं विहेसका भविस्सन्ति. मयमेत्थ अविहिंसका भविस्सामाति मयं पन यत्थेव वत्थुस्मिं परे एवं विहिंसका भविस्सन्ति, एत्थेव अविहिंसका भविस्साम, अविहिंसं उप्पादेत्वा विहरिस्साम. इति सल्लेखो करणीयोति एवं तुम्हेहि सल्लेखो कातब्बो ¶ . सल्लेखोति च इध अविहिंसाव वेदितब्बा. अविहिंसा हि विहिंसं सल्लेखति, तं छिन्दति, तस्मा सल्लेखोति वुच्चति. एस नयो सब्बत्थ. अयं पन विसेसो. परे मिच्छादिट्ठीति एत्थ कम्मपथानं अन्तमिच्छादिट्ठिञ्च मिच्छत्तानं आदिमिच्छादिट्ठिञ्च मिस्सेत्वा दिट्ठि वुत्ताति वेदितब्बा. तथा मयमेत्थ सम्मादिट्ठीति वुत्तट्ठाने सम्मादिट्ठि. एत्थ च कम्मपथकथा वित्थारतो सम्मादिट्ठिसुत्ते आवि भविस्सति. मिच्छत्तेसु मिच्छादिट्ठिआदयो द्वेधावितक्के.
अयं पनेत्थ सङ्खेपो, पाणं अतिपातेन्तीति पाणातिपाती ¶ पाणघातकाति अत्थो. अदिन्नं आदियन्तीति अदिन्नादायी, परस्स हारिनोति अत्थो. अब्रह्मं हीनं लामकधम्मं चरन्तीति अब्रह्मचारी, मेथुनधम्मप्पटिसेवकाति ¶ अत्थो. ब्रह्मं सेट्ठं पटिपदं चरन्तीति ब्रह्मचारी, मेथुना पटिविरताति अत्थो. एत्थ च ब्रह्मचरियं सल्लेखोति वेदितब्बं. ब्रह्मचरियञ्हि अब्रह्मचरियं सल्लेखति. मुसा वदन्तीति मुसावादी, परेसं अत्थभञ्जनकं तुच्छं अलिकं वाचं भासितारोति अत्थो. पिसुणा वाचा एतेसन्ति पिसुणवाचा. परेसं मम्मच्छेदिका फरुसा वाचा एतेसन्ति फरुसवाचा. सम्फं निरत्थकवचनं पलपन्तीति सम्फप्पलापी. अभिज्झायन्तीति अभिज्झालू, परभण्डलुब्भनसीलाति अत्थो. ब्यापन्नं पूतिभूतं चित्तमेतेसन्ति ब्यापन्नचित्ता. मिच्छा पापिका विञ्ञुगरहिता एतेसं दिट्ठीति मिच्छादिट्ठी, कम्मपथपरियापन्नाय नत्थि दिन्नन्तिआदिवत्थुकाय, मिच्छत्तपरियापन्नाय अनिय्यानिकदिट्ठिया च समन्नागताति अत्थो. सम्मा सोभना विञ्ञुप्पसत्था एतेसं दिट्ठीति सम्मादिट्ठी, कम्मपथपरियापन्नाय अत्थि दिन्नन्तिआदिकाय कम्मस्सकतादिट्ठिया, सम्मत्तपरियापन्नाय मग्गदिट्ठिया च समन्नागताति अत्थो.
मिच्छासङ्कप्पाति अयाथावअनिय्यानिकअकुसलसङ्कप्पा. एस नयो मिच्छावाचातिआदीसु. अयं पन विसेसो, मिच्छासङ्कप्पादयो विय हि मिच्छासति नाम पाटिएक्को कोचि धम्मो नत्थि, अतीतं पन चिन्तयतो पवत्तानं चतुन्नम्पि अकुसलक्खन्धानमेतं अधिवचनं. यम्पि वुत्तं भगवता – ‘‘अत्थेसा, भिक्खवे, अनुस्सति, नेसा नत्थीति वदामि, पुत्तलाभं वा, भिक्खवे, अनुस्सरतो, धनलाभं वा, भिक्खवे, अनुस्सरतो, यसलाभं वा, भिक्खवे, अनुस्सरतो’’ति, तम्पि तं तं चिन्तेन्तस्स सतिपतिरूपकेन उप्पत्तिं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं ¶ . मिच्छाञाणीति एत्थ च मिच्छाञाणन्ति पापकिरियासु उपायचिन्तावसेन पापं कत्वा ‘‘सुकतं मया’’ति पच्चवेक्खणाकारेन च उप्पन्नो मोहो वेदितब्बो, तेन समन्नागता पुग्गला मिच्छाञाणी. सम्माञाणीति एत्थ पन एकूनवीसतिभेदं ¶ पच्चवेक्खणाञाणं ‘‘सम्माञाण’’न्ति वुच्चति, तेन समन्नागता पुग्गला सम्माञाणी. मिच्छाविमुत्तीति अविमुत्तायेव समाना ‘‘विमुत्ता मय’’न्ति एवंसञ्ञिनो, अविमुत्तियं वा विमुत्तिसञ्ञिनो. तत्रायं वचनत्थो, मिच्छा पापिका विपरीता विमुत्ति एतेसं अत्थीति मिच्छाविमुत्ती. मिच्छाविमुत्तीति च यथावुत्तेनाकारेन पवत्तानं अकुसलक्खन्धानमेतं अधिवचनं. फलसम्पयुत्तानि पन सम्मादिट्ठिआदीनि अट्ठङ्गानि ठपेत्वा सेसधम्मा सम्माविमुत्तीति वेदितब्बा. सा च मिच्छाविमुत्तिं सल्लिखित्वा ठितत्ता सल्लेखोति ¶ वेदितब्बा. तत्थ नियोजेन्तो आह ‘‘मयमेत्थ सम्माविमुत्ती भविस्सामाति सल्लेखो करणीयो’’ति.
इतो परानि तीणि नीवरणवसेन वुत्तानि. अभिज्झालू ब्यापन्नचित्ताति एवं कम्मपथेसु वुत्तत्ता पनेत्थ पठमानि द्वे नीवरणानि न वुत्तानीति वेदितब्बानि. तत्थ थिनमिद्धेन परियुट्ठिता अभिभूताति थिनमिद्धपरियुट्ठिता. उद्धच्चेन समन्नागताति उद्धता. विचिनन्ता किच्छन्ति न सक्कोन्ति सन्निट्ठानं कातुन्ति विचिकिच्छी. कोधनातिआदीनि दस चित्तस्स उपक्किलेसवसेन वुत्तानि. तत्थ कोधादीसु यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं धम्मदायादवत्थसुत्तेसु वुत्तं. अयं पनेत्थ वचनत्थो – कोधनाति कुज्झनसीला. उपनाहीति उपनाहनसीला, उपनाहो वा एतेसं अत्थीति उपनाही. तथा मक्खी पलासी च. इस्सन्तीति इस्सुकी. मच्छरायन्तीति मच्छरी, मच्छेरं वा एतेसं अत्थीति मच्छरी. सठयन्तीति सठा, न सम्मा भासन्तीति वुत्तं होति, केराटिकयुत्तानमेतं अधिवचनं. माया एतेसं अत्थीति मायावी. थम्भसमङ्गिताय थद्धा. अतिमानयोगेन अतिमानी. वुत्तपच्चनीकनयेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो.
दुब्बचाति वत्तुं दुक्खा किञ्चि वुच्चमाना न सहन्ति. तब्बिपरीता सुवचा. देवदत्तादिसदिसा पापका मित्ता एतेसन्ति पापमित्ता. बुद्धा वा सारिपुत्तादिसदिसा वा कल्याणा मित्ता एतेसन्ति कल्याणमित्ता. कायदुच्चरितादीसु चित्तवोस्सग्गवसेन पमत्ता. विपरीता अप्पमत्ताति वेदितब्बा. इमानि ¶ तीणि पकिण्णकवसेन वुत्तानि. अस्सद्धातिआदीनि सत्त असद्धम्मवसेन. तत्थ तीसु वत्थूसु सद्धा एतेसं नत्थीति अस्सद्धा. सुक्कपक्खे ¶ सद्दहन्तीति सद्धा, सद्धा वा एतेसं अत्थीतिपि सद्धा. नत्थि एतेसं हिरीति अहिरिका, अकुसलसमापत्तिया अजिगुच्छमानानमेतं अधिवचनं. हिरी एतेसं मने, हिरिया वा युत्तमनाति हिरिमना. न ओत्तप्पन्तीति अनोत्तप्पी, अकुसलसमापत्तिया न भायन्तीति वुत्तं होति. तब्बिपरीता ओत्तप्पी. अप्पं सुतमेतेसन्ति अप्पस्सुता, अप्पन्ति च थोकन्ति न गहेतब्बं, नत्थीति गहेतब्बं. ‘‘अप्पस्सुता’’ति हि निस्सुता सुतविरहिता वुच्चन्ति. बहु सुतमेतेसन्ति बहुस्सुता, तथागतभासितं एकम्पि गाथं याथावतो ञत्वा अनुरूपपटिपन्नानमेतं अधिवचनं. कुच्छिता सीदन्तीति कुसीता, हीनवीरियानमेतं अधिवचनं. आरद्धं ¶ वीरियमेतेसन्ति आरद्धवीरिया, सम्मप्पधानयुत्तानमेतं अधिवचनं, मुट्ठा सति एतेसन्ति मुट्ठस्सती, नट्ठस्सतीति वुत्तं होति. उपट्ठिता सति एतेसन्ति उपट्ठितस्सती, निच्चं आरम्मणाभिमुखप्पवत्तसतीनमेतं अधिवचनं. दुट्ठा पञ्ञा एतेसन्ति दुप्पञ्ञा, नट्ठपञ्ञाति वुत्तं होति. पञ्ञाय सम्पन्नाति पञ्ञासम्पन्ना, पञ्ञाति च इध विपस्सनापञ्ञा वेदितब्बा. विपस्सनासम्भारो हि परिपूरो इमस्मिं ठाने आगतो, तस्मा विपस्सनापञ्ञाव अयन्ति पोराणानं आणा.
इदानि एकमेव लोकुत्तरगुणानं अन्तरायकरं अनिय्यानिकदिट्ठिं तीहाकारेहि दस्सेन्तो सन्दिट्ठिपरामासीतिआदिमाह. तत्थ सन्दिट्ठिं परामसन्तीति सन्दिट्ठिपरामासी. आधानं गण्हन्तीति आधानग्गाही, आधानन्ति दळ्हं वुच्चति, दळ्हग्गाहीति अत्थो. युत्तकारणं दिस्वाव लद्धिं पटिनिस्सज्जन्तीति पटिनिस्सग्गी, दुक्खेन किच्छेन कसिरेन बहुम्पि कारणं दस्सेत्वा न सक्का पटिनिस्सग्गं कातुन्ति दुप्पटिनिस्सग्गी, ये अत्तनो उप्पन्नं दिट्ठिं इदमेव सच्चन्ति दळ्हं गण्हित्वा अपि बुद्धादीहि कारणं दस्सेत्वा वुच्चमाना न पटिनिस्सज्जन्ति, तेसमेतं अधिवचनं. तादिसा हि पुग्गला यं यदेव धम्मं वा अधम्मं वा गण्हन्ति, तं सब्बं ‘‘एवं अम्हाकं आचरियेहि कथितं, एवं अम्हेहि ¶ सुत’’न्ति कुम्मोव अङ्गानि सके कपाले अन्तोयेव समोदहन्ति, कुम्भीलग्गाहं गण्हन्ति न विस्सज्जन्ति. वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो.
८४. एवं चतुचत्तालीसाय आकारेहि सल्लेखं दस्सेत्वा इदानि तस्मिं सल्लेखे चित्तुप्पादस्सापि बहूपकारतं दस्सेतुं चित्तुप्पादम्पि खो अहन्तिआदिमाह.
तस्सत्थो ¶ , अहं, चुन्द, कुसलेसु धम्मेसु चित्तुप्पादम्पि बहूपकारं वदामि, या पनेता कायेन च वाचाय च अनुविधियना, यथा पठमं चित्तं उप्पन्नं, तथेव तेसं धम्मानं कायेन करणं, वाचाय च ‘‘करोथा’’ति आणापनं वा, उग्गहपरिपुच्छादीनि वा, तत्थ वादोयेव को, एकन्तबहूपकारायेव हि ता अनुविधियनाति दस्सेति. कस्मा पनेत्थ चित्तुप्पादोपि बहूपकारोति? एकन्तहितसुखावहत्ता अनुविधियनानं हेतुत्ता च.
‘‘दानं ¶ दस्सामी’’ति हि चित्तुप्पादो सयम्पि एकन्तहितसुखावहो अनुविधियनानम्पि हेतु, एवञ्हि उप्पन्नचित्तत्तायेव दुतियदिवसे महावीथिं पिदहित्वा महामण्डपं कत्वा भिक्खुसतस्स वा भिक्खुसहस्सस्स वा दानं देति, ‘‘भिक्खुसङ्घं निमन्तेथ पूजेथ परिविसथा’’ति परिजने आणापेति. एवं ‘‘सङ्घस्स चीवरं सेनासनं भेसज्जं दस्सामी’’ति चित्तुप्पादो सयम्पि एकन्तहितसुखावहो अनुविधियनानम्पि हेतु, एवं उप्पन्नचित्तत्तायेव हि चीवरादीनि अभिसङ्खरोति देति दापेति च. एस नयो सरणगमनादीसु.
‘‘सरणं गच्छामी’’ति हि चित्तं उप्पादेत्वाव पच्छा कायेन वा वाचाय वा सरणं गण्हाति. तथा ‘‘पञ्चङ्गं अट्ठङ्गं दसङ्गं वा सीलं समादियिस्सामी’’ति चित्तं उप्पादेत्वा कायेन वा वाचाय वा समादियति, ‘‘पब्बजित्वा चतूसु सीलेसु पतिट्ठहिस्सामी’’ति च चित्तं उप्पादेत्वा कायेन वाचाय च पूरेतब्बं सीलं पूरेति. ‘‘बुद्धवचनं उग्गहेस्सामी’’ति चित्तं उप्पादेत्वाव एकं वा निकायं द्वे वा तयो वा चत्तारो वा पञ्च वा निकाये वाचाय उग्गण्हाति. एवं धुतङ्गसमादान-कम्मट्ठानुग्गह-कसिणपरिकम्म-झानसमापत्तिविपस्सनामग्गफल- पच्चेकबोधि-सम्मासम्बोधिवसेन नेतब्बं.
‘‘बुद्धो भविस्सामी’’ति हि चित्तुप्पादो सयम्पि एकन्तहितसुखावहो अनुविधियनानम्पि हेतु, एवञ्हि उप्पन्नचित्तत्तायेव ¶ अपरेन समयेन कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्खेय्यानि कायेन वाचाय च पारमियो पूरेत्वा सदेवकं लोकं तारेन्तो विचरति. एवं सब्बत्थ चित्तुप्पादोपि बहूपकारो. कायवाचाहि पन अनुविधियना अतिबहूपकारायेवाति वेदितब्बा.
एवं ¶ कुसलेसु धम्मेसु चित्तुप्पादस्सापि बहूपकारतं दस्सेत्वा इदानि तत्थ नियोजेन्तो ‘‘तस्मा तिह चुन्दा’’तिआदिमाह. तं अत्थतो पाकटमेव.
८५. एवं चतुचत्तालीसाय आकारेहि दस्सिते सल्लेखे चित्तुप्पादस्सापि बहूपकारतं दस्सेत्वा इदानि तस्सेव सल्लेखस्स हिताधिगमाय मग्गभावं दस्सेन्तो सेय्यथापीतिआदिमाह.
तस्सत्थो ¶ , यथा नाम, चुन्द, खाणुकण्टकपासाणादीहि विसमो मग्गो भवेय्य, तस्स परिक्कमनाय परिवज्जनत्थाय अञ्ञो सुपरिकम्मकतो विय भूमिभागो समो मग्गो भवेय्य, यथा च रुक्खमूलपासाणपपातकुम्भीलमकरादि परिब्याकुलं विसमं तित्थमस्स, तस्स परिक्कमनाय परिवज्जनत्थाय अञ्ञं अविसमं अनुपुब्बगम्भीरं सोपानफलकसदिसं तित्थं भवेय्य, यं पटिपन्नो सुखेनेव तं नदिं वा तळाकं वा अज्झोगाहेत्वा न्हायेय्य वा उत्तरेय्य वा, एवमेव खो, चुन्द, विसममग्गविसमतित्थसदिसाय विहिंसाय समन्नागतस्स विहिंसकपुग्गलस्स सममग्गसमतित्थसदिसा अविहिंसा होति परिक्कमनाय. यथेव हि विसममग्गतित्थपरिवज्जनत्थाय समो मग्गो च तित्थञ्च पटियत्तं, एवं विहिंसापरिवज्जनत्थाय अविहिंसा पटियत्ता, यं पटिपन्नो सुखेनेव मनुस्सगतिं वा देवगतिं वा अज्झोगाहेत्वा सम्पत्तिं वा अनुभवेय्य उत्तरेय्य वा लोका. एतेनेव उपायेन सब्बपदानि योजेतब्बानि.
८६. एवं तस्सेव हिताधिगमाय मग्गभावं दस्सेत्वा इदानि उपरिभागङ्गमनीयतं दस्सेन्तो, सेय्यथापीतिआदिमाह.
तस्सत्थो, यथा नाम, चुन्द, ये केचि अकुसला धम्मा पटिसन्धिया जनका वा अजनका वा, दिन्नायपि पटिसन्धिया विपाकजनका वा अजनका वा, सब्बे ते जातिवसेन अधोभागङ्गमनीयाति एवंनामाव होन्ति, विपाककाले अनिट्ठाकन्तविपाकत्ता. यथा च ये केचि कुसला धम्मा ¶ पटिसन्धिया जनका वा अजनका वा दिन्नायपि पटिसन्धिया विपाकजनका वा अजनका वा, सब्बे ते जातिवसेन उपरिभागङ्गमनीयाति एवंनामाव होन्ति, विपाककाले इट्ठकन्तविपाकत्ता, एवमेव खो, चुन्द, विहिंसकस्स…पे… उपरिभागायाति. तत्रायं ओपम्मसंसन्दना – यथा सब्बे अकुसला अधोभागङ्गमनीया, एवं विहिंसकस्स ¶ एका विहिंसापि. यथा च सब्बे कुसला उपरिभागङ्गमनीया, एवं अविहिंसकस्स एका अविहिंसापि. एतेनेव उपायेन अकुसलं अकुसलेन कुसलञ्च कुसलेन उपमेतब्बं, अयं किरेत्थ अधिप्पायोति.
८७. एवं तस्सेव सल्लेखस्स उपरिभागङ्गमनीयतं दस्सेत्वा इदानि परिनिब्बापने समत्थभावं दस्सेतुं सो वत चुन्दातिआदिमाह. तत्थ ¶ सोति वुत्तप्पकारपुग्गलनिद्देसो. तस्स योति इमं उद्देसवचनं आहरित्वा यो अत्तना पलिपपलिपन्नो, सो वत, चुन्द, परं पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सतीति एवं सब्बपदेसु सम्बन्धो वेदितब्बो. पलिपपलिपन्नोति गम्भीरकद्दमे निमुग्गो वुच्चति, नो च खो अरियस्स विनये. अरियस्स पन विनये पलिपन्ति पञ्च कामगुणा वुच्चन्ति. पलिपन्नोति तत्थ निमुग्गो बालपुथुज्जनो, तस्मा एवमेत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा. यथा, चुन्द, कोचि पुरिसो याव नासिकग्गा गम्भीरे कद्दमे निमुग्गो अपरं तत्थेव निमुग्गं हत्थे वा सीसे वा गहेत्वा उद्धरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति, न हि तं कारणमत्थि, येन सो तं उद्धरित्वा थले पतिट्ठपेय्य, एवमेव यो अत्तना पञ्चकामगुणपलिपे पलिपन्नो, सो वत परं तथेव पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति.
तत्थ सिया अयुत्तमेतं, पुथुज्जनानम्पि भिक्खुभिक्खुनीउपासकउपासिकानं धम्मदेसनं सुत्वा होन्तियेव धम्मं अभिसमेतारो, तस्मा पलिपपलिपन्नो उद्धरतीति, तं न तथा दट्ठब्बं. भगवायेव हि तत्थ उद्धरति, पसंसामत्तमेव पन धम्मकथिका लभन्ति रञ्ञा पहितलेखवाचको विय. यथा हि रञ्ञो पच्चन्तजनपदे पहितं लेखं तत्थ मनुस्सा लेखं वाचेतुं अजानन्ता यो वाचेतुं जानाति, तेन वाचापेत्वा तमत्थं सुत्वा ‘‘रञ्ञो आणा’’ति आदरेन सम्पादेन्ति, न च नेसं ¶ होति ‘‘लेखवाचकस्स अयं आणा’’ति. लेखवाचको पन ‘‘विस्सट्ठाय वाचाय वाचेसि अनेलगळाया’’ति पसंसामत्तमेव लभति, एवमेव किञ्चापि सारिपुत्तपभुतयो धम्मकथिका धम्मं देसेन्ति, अथ खो लिखितपण्णवाचको विय ते होन्ति. भगवतोयेव पन सा धम्मदेसना रञ्ञो आणा विय. ये च तं सुत्वा धम्मं अभिसमेन्ति, ते भगवायेव उद्धरतीति वेदितब्बा. धम्मकथिका पन ‘‘विस्सट्ठाय वाचाय धम्मं देसेन्ति अनेलगळाया’’ति पसंसामत्तमेव लभन्तीति. तस्मा युत्तमेवेतन्ति. वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो.
अदन्तो ¶ अविनीतो अपरिनिब्बुतोति एत्थ पन अनिब्बिसताय अदन्तो. असिक्खितविनयताय अविनीतो. अनिब्बुतकिलेसताय अपरिनिब्बुतोति वेदितब्बो. सो तादिसो परं दमेस्सति, निब्बिसं करिस्सति ¶ , विनेस्सति वा तिस्सो सिक्खा सिक्खापेस्सति, परिनिब्बापेस्सति वा तस्स किलेसे निब्बापेस्सतीति नेतं ठानं विज्जति. वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो.
एवमेव खो, चुन्द, विहिंसकस्स…पे… परिनिब्बानायाति एत्थ पन एवमत्थो वेदितब्बो – यथा हि अत्तना अपलिपपलिपन्नो परं पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सति, दन्तो दमेस्सति, विनीतो विनेस्सति, परिनिब्बुतो परिनिब्बापेस्सतीति ठानमेतं विज्जतीति. किं पन तन्ति? अपलिपपलिपन्नत्तं, दन्तत्तं विनीतत्तं परिनिब्बुतत्तञ्च, एवमेव खो, चुन्द, विहिंसकस्स पुरिसपुग्गलस्स अविहिंसा होति परिनिब्बानाय. किं वुत्तं होति? यो अत्तना अविहिंसको, तस्स या अविहिंसा, अयं या एसा विहिंसकस्स परस्स विहिंसा, तस्सा परिनिब्बानाय होति, अत्तना हि अविहिंसको परस्स विहिंसाचेतनं निब्बापेस्सतीति ठानमेतं विज्जति. किं पन तन्ति? अविहिंसकत्तमेव. यञ्हि येन अत्तना अधिगतं होति, सो परं तदत्थाय समादपेतुं सक्कोतीति.
अथ वा यथा अत्तना अपलिपन्नो दन्तो विनीतो परिनिब्बुतो परं पलिपपलिपन्नं अदन्तं अविनीतं अपरिनिब्बुतञ्च उद्धरिस्सति दमेस्सति विनेस्सति परिनिब्बापेस्सतीति ठानमेतं विज्जति, एवमेव विहिंसकस्स पुरिसपुग्गलस्स विहिंसापहानाय मग्गं भावयतो उप्पन्ना अविहिंसा होति परिनिब्बानाय. परिनिब्बुतो विय हि अपरिनिब्बुतं अविहिंसाचेतनाव विहिंसाचेतनं परिनिब्बापेतुं ¶ समत्था. एतमत्थं दस्सेन्तो ‘‘एवमेव खो, चुन्दा’’तिआदिमाहाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. यथा चेत्थ, एवं सब्बपदेसु. अतिवित्थारभयेन पन अनुपदयोजना न कताति.
८८. एवं तस्स परिनिब्बापने समत्थभावं दस्सेत्वा इदानि तं देसनं निगमेत्वा धम्मपटिपत्तियं नियोजेतुं इति खो, चुन्दातिआदिमाह. तत्थ सल्लेखपरियायोति सल्लेखकारणं. एस नयो सब्बत्थ एत्थ अविहिंसादयो एव विहिंसादीनं सल्लेखनतो सल्लेखकारणं ¶ . तेसं वसेन चित्तस्स उप्पादेतब्बतो चित्तुपादकारणं, विहिंसादि, परिक्कमनस्स हेतुतो परिक्कमनकारणं, उपरिभागनिप्फादनतो उपरिभागकारणं ¶ , विहिंसादीनं परिनिब्बापनतो परिनिब्बानकारणन्ति वेदितब्बा. हितेसिनाति हितं एसन्तेन. अनुकम्पकेनाति अनुकम्पमानेन. अनुकम्पं उपादायाति अनुकम्पं चित्तेन परिग्गहेत्वा, परिच्चातिपि वुत्तं होति. कतं वो तं मयाति तं मया इमे पञ्च परियाये दस्सेन्तेन तुम्हाकं कतं. एत्तकमेव हि अनुकम्पकस्स सत्थु किच्चं, यदिदं अविपरीतधम्मदेसना. इतो परं पन पटिपत्ति नाम सावकानं किच्चं. तेनाह एतानि, चुन्द, रुक्खमूलानि…पे… अम्हाकं अनुसासनीति.
तत्थ च रुक्खमूलानीति इमिना रुक्खमूलसेनासनं दस्सेति. सुञ्ञागारानीति इमिना जनविवित्तट्ठानं. उभयेनापि च योगानुरूपसेनासनमाचिक्खति, दायज्जं निय्यातेति. झायथाति आरम्मणूपनिज्झानेन अट्ठतिंसारम्मणानि, लक्खणूपनिज्झानेन च अनिच्चादितो खन्धायतनादीनि उपनिज्झायथ, समथञ्च विपस्सनञ्च वड्ढेथाति वुत्तं होति. मा पमादत्थाति मा पमज्जित्थ. मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थाति ये हि पुब्बे दहरकाले, आरोग्यकाले, सत्तसप्पायादिसम्पत्तिकाले, सत्थु सम्मुखीभावकाले च योनिसोमनसिकारविरहिता रत्तिन्दिवं मङ्गुलभत्ता हुत्वा सेय्यसुखं मिद्धसुखमनुभोन्ता पमज्जन्ति, ते पच्छा जराकाले, रोगकाले, मरणकाले, विपत्तिकाले, सत्थु परिनिब्बुतकाले च तं पुब्बे पमादविहारं अनुस्सरन्ता, सप्पटिसन्धिकालकिरियञ्च भारियं सम्पस्समाना विप्पटिसारिनो होन्ति, तुम्हे पन तादिसा मा अहुवत्थाति एतमत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘मा ¶ पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्था’’ति. अयं वो अम्हाकं अनुसासनीति अयं अम्हाकं सन्तिका ‘‘झायथ मा पमादत्था’’ति तुम्हाकं अनुसासनी, ओवादोति वुत्तं होति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
सल्लेखसुत्तवण्णना निट्ठिता.
९. सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णना
८९. एवं ¶ मे सुतन्ति सम्मादिट्ठिसुत्तं. तत्थ ‘‘सम्मादिट्ठि सम्मादिट्ठीति, आवुसो, वुच्चति, कित्तावता नु खो, आवुसो’’ति वा ‘‘कतमं पनावुसो ¶ , अकुसल’’न्ति वा एवं यत्तका थेरेन पुच्छा वुत्ता, सब्बा कथेतुकम्यता पुच्छा एव.
तत्थ यस्मा जानन्तापि सम्मादिट्ठीति वदन्ति अजानन्तापि बाहिरकापि सासनिकापि अनुस्सवादिवसेनापि अत्तपच्चक्खेनापि, तस्मा तं बहूनं वचनं उपादाय द्विक्खत्तुं आमसन्तो ‘‘सम्मादिट्ठि सम्मादिट्ठीति, आवुसो, वुच्चती’’ति आह. अयञ्हि एत्थ अधिप्पायो, अपरेहिपि सम्मादिट्ठीति वुच्चति, अथापरेहिपि सम्मादिट्ठीति वुच्चति, स्वायं एवं वुच्चमानो अत्थञ्च लक्खणञ्च उपादाय कित्तावता नु खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होतीति. तत्थ सम्मादिट्ठीति सोभनाय पसत्थाय च दिट्ठिया समन्नागतो. यदा पन धम्मेयेव अयं सम्मादिट्ठिसद्दो वत्तति, तदास्स सोभना पसत्था च दिट्ठि सम्मादिट्ठीति एवमत्थो वेदितब्बो.
सा चायं सम्मादिट्ठि दुविधा होति लोकिया लोकुत्तराति. तत्थ कम्मस्सकताञाणं सच्चानुलोमिकञाणञ्च लोकिया सम्मादिट्ठि, सङ्खेपतो वा सब्बापि सासवा पञ्ञा. अरियमग्गफलसम्पयुत्ता पञ्ञा लोकुत्तरा सम्मादिट्ठि. पुग्गलो पन तिविधो होति पुथुज्जनो सेक्खो असेक्खो च. तत्थ पुथुज्जनो दुविधो होति बाहिरको सासनिको च. तत्थ बाहिरको कम्मवादी कम्मस्सकतादिट्ठिया सम्मादिट्ठि होति, नो सच्चानुलोमिकाय अत्तदिट्ठिपरामासकत्ता. सासनिको द्वीहिपि. सेक्खो नियताय सम्मादिट्ठिया सम्मादिट्ठि. असेक्खो असेक्खाय. इध पन नियताय निय्यानिकाय लोकुत्तरकुसलसम्मादिट्ठिया समन्नागतो ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति अधिप्पेतो. तेनेवाह ‘‘उजुगतास्स दिट्ठि धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति, लोकुत्तरकुसलसम्मादिट्ठियेव हि अन्तद्वयमनुपगम्म उजुभावेन गतत्ता ¶ , कायवङ्कादीनि च सब्बवङ्कानि समुच्छिन्दित्वा गतत्ता उजुगता होति, तायेव ¶ च दिट्ठिया समन्नागतो नवप्पकारेपि लोकुत्तरधम्मे अवेच्चप्पसादेन अचलप्पसादेन समन्नागतो होति, सब्बदिट्ठिगहनानि च विनिब्बेठेन्तो सब्बकिलेसे पजहन्तो जातिसंसारा निक्खमन्तो पटिपत्तिं परिनिट्ठपेन्तो अरियेन मग्गेन आगतो इमं सम्बुद्धप्पवेदितं अमतोगधं निब्बानसङ्खातं सद्धम्मन्ति वुच्चति.
यतो खोति कालपरिच्छेदवचनमेतं, यस्मिं कालेति वुत्तं होति. अकुसलञ्च पजानातीति दसाकुसलकम्मपथसङ्खातं अकुसलञ्च ¶ पजानाति, निरोधारम्मणाय पजाननाय किच्चवसेन ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति पटिविज्झन्तो अकुसलं पजानाति. अकुसलमूलञ्च पजानातीति तस्स मूलपच्चयभूतं अकुसलमूलञ्च पजानाति, तेनेव पकारेन ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति पटिविज्झन्तो. एस नयो कुसलञ्च कुसलमूलञ्चाति एत्थापि. यथा चेत्थ, एवं इतो परेसु सब्बवारेसु किच्चवसेनेव वत्थुपजानना वेदितब्बा. एत्तावतापीति एत्तकेन इमिना अकुसलादिप्पजाननेनापि. सम्मादिट्ठि होतीति वुत्तप्पकाराय लोकुत्तरसम्मादिट्ठिया समन्नागतो होति. उजुगतास्स…पे… इमं सद्धम्मन्ति एत्तावता संखित्तदेसना निट्ठिता होति. देसनायेव चेसा संखित्ता, तेसं पन भिक्खूनं वित्थारवसेनेव सम्मामनसिकारप्पटिवेधो वेदितब्बो.
दुतियवारे पन देसनापि वित्थारेन मनसिकारप्पटिवेधोपि वित्थारेनेव वुत्तोति वेदितब्बो. तत्थ ‘‘संखित्तदेसनाय द्वे हेट्ठिममग्गा, वित्थारदेसनाय द्वे उपरिममग्गा कथिता’’ति भिक्खू आहंसु वित्थारदेसनावसाने ‘‘सब्बसो रागानुसयं पहाया’’तिआदिवचनं सम्पस्समाना. थेरो पनाह ‘‘संखित्तदेसनायपि चत्तारो मग्गा रासितो कथिता, वित्थारदेसनायपी’’ति. या चायं ¶ इध संखित्तवित्थारदेसनासु विचारणा आविकता, सा सब्बवारेसु इध वुत्तनयेनेव वेदितब्बा. अपुब्बानुत्तानपदवण्णनामत्तमेव हि इतो परं करिस्साम.
अकुसलकम्मपथवण्णना
तत्थ पठमवारस्स ताव वित्थारदेसनाय ‘‘पाणातिपातो खो, आवुसो, अकुसल’’न्तिआदीसु अकोसल्लप्पवत्तिया अकुसलं वेदितब्बं, परतो वत्तब्बकुसलप्पटिपक्खतो ¶ वा. तं लक्खणतो सावज्जदुक्खविपाकं संकिलिट्ठं वा. अयं तावेत्थ साधारणपदवण्णना.
असाधारणेसु पन पाणस्स अतिपातो पाणातिपातो, पाणवधो पाणघातोति वुत्तं होति. पाणोति चेत्थ वोहारतो सत्तो, परमत्थतो जीवितिन्द्रियं. तस्मिं पन पाणे पाणसञ्ञिनो जीवितिन्द्रियुपच्छेदकउपक्कमसमुट्ठापिका कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारप्पवत्ता वधकचेतना पाणातिपातो. सो गुणविरहितेसु तिरच्छानगतादीसु पाणेसु खुद्दके पाणे अप्पसावज्जो, महासरीरे ¶ महासावज्जो. कस्मा? पयोगमहन्तताय. पयोगसमत्तेपि वत्थुमहन्तताय. गुणवन्तेसु मनुस्सादीसु अप्पगुणे पाणे अप्पसावज्जो, महागुणे महासावज्जो. सरीरगुणानं पन समभावे सति किलेसानं उपक्कमानञ्च मुदुताय अप्पसावज्जो, तिब्बताय महासावज्जोति वेदितब्बो. तस्स पञ्च सम्भारा होन्ति पाणो, पाणसञ्ञिता, वधकचित्तं, उपक्कमो, तेन मरणन्ति. छ पयोगा साहत्थिको, आणत्तिको, निस्सग्गियो, थावरो, विज्जामयो, इद्धिमयोति. इमस्मिं पनेत्थ वित्थारीयमाने अतिपपञ्चो होति, तस्मा नं न वित्थारयाम, अञ्ञञ्च एवरूपं. अत्थिकेहि पन समन्तपासादिकं विनयट्ठकथं (पारा. अट्ठ. २.१७२) ओलोकेत्वा गहेतब्बो.
अदिन्नस्स आदानं अदिन्नादानं, परस्स हरणं थेय्यं, चोरिकाति वुत्तं होति. तत्थ अदिन्नन्ति परपरिग्गहितं, यत्थ परो यथाकामकारितं आपज्जन्तो अदण्डारहो अनुपवज्जो च होति. तस्मिं पन परपरिग्गहिते परपरिग्गहितसञ्ञिनो तदादायकउपक्कमसमुट्ठापिका थेय्यचेतना अदिन्नादानं. तं हीने परसन्तके अप्पसावज्जं ¶ , पणीते महासावज्जं. कस्मा? वत्थुपणीतताय. वत्थुसमत्ते सति गुणाधिकानं सन्तके वत्थुस्मिं महासावज्जं. तं तं गुणाधिकं उपादाय ततो ततो हीनगुणस्स सन्तके वत्थुस्मिं अप्पसावज्जं. तस्स पञ्च सम्भारा होन्ति परपरिग्गहितं, परपरिग्गहितसञ्ञिता, थेय्यचित्तं, उपक्कमो, तेन हरणन्ति. छ पयोगा साहत्थिकादयोव. ते च खो यथानुरूपं थेय्यावहारो, पसय्हावहारो, पटिच्छन्नावहारो, परिकप्पावहारो, कुसावहारोति इमेसं अवहारानं वसेन पवत्ताति अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारो पन समन्तपासादिकायं (पारा. अट्ठ. १.९२) वुत्तो.
कामेसुमिच्छाचारोति ¶ एत्थ पन कामेसूति मेथुनसमाचारेसु. मिच्छाचारोति एकन्तनिन्दितो लामकाचारो. लक्खणतो पन असद्धम्माधिप्पायेन कायद्वारप्पवत्ता अगमनीयट्ठानवीतिक्कमचेतना कामेसुमिच्छाचारो.
तत्थ अगमनीयट्ठानं नाम पुरिसानं ताव मातुरक्खिता, पितुरक्खिता, मातापितुरक्खिता, भातुरक्खिता, भगिनिरक्खिता, ञातिरक्खिता, गोत्तरक्खिता, धम्मरक्खिता, सारक्खा, सपरिदण्डाति मातुरक्खितादयो दस ¶ ; धनक्कीता, छन्दवासिनी, भोगवासिनी, पटवासिनी, ओदपत्तकिनी, ओभटचुम्बटा, दासी च भरिया च, कम्मकारी च भरिया च, धजाहता, मुहुत्तिकाति एता च धनक्कीतादयो दसाति वीसति इत्थियो. इत्थीसु पन द्विन्नं सारक्खासपरिदण्डानं, दसन्नञ्च धनक्कीतादीनन्ति द्वादसन्नं इत्थीनं अञ्ञे पुरिसा, इदं अगमनीयट्ठानं नाम. सो पनेस मिच्छाचारो सीलादिगुणरहिते अगमनीयट्ठाने अप्पसावज्जो, सीलादिगुणसम्पन्ने महासावज्जो. तस्स चत्तारो सम्भारा अगमनीयवत्थु, तस्मिं सेवनचित्तं, सेवनपयोगो, मग्गेनमग्गप्पटिपत्तिअधिवासनन्ति. एको पयोगो साहत्थिको एव.
मुसाति ¶ विसंवादनपुरेक्खारस्स अत्थभञ्जको वचीपयोगो कायपयोगो वा. विसंवादनाधिप्पायेन पनस्स परविसंवादनककायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो. अपरो नयो मुसाति अभूतं अतच्छं वत्थु. वादोति तस्स भूततो तच्छतो विञ्ञापनं. लक्खणतो पन अतथं वत्थुं तथतो परं विञ्ञापेतुकामस्स तथाविञ्ञत्तिसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो. सो यमत्थं भञ्जति, तस्स अप्पताय अप्पसावज्जो, महन्तताय महासावज्जो. अपिच गहट्ठानं अत्तनो सन्तकं अदातुकामताय नत्थीतिआदिनयप्पवत्तो अप्पसावज्जो, सक्खिना हुत्वा अत्थभञ्जनत्थं वुत्तो महासावज्जो. पब्बजितानं अप्पकम्पि तेलं वा सप्पिं वा लभित्वा हसाधिप्पायेन ‘‘अज्ज गामे तेलं नदीमञ्ञे सन्दती’’ति पुराणकथानयेन पवत्तो अप्पसावज्जो, अदिट्ठंयेव पन दिट्ठन्तिआदिना नयेन वदन्तानं महासावज्जो. तस्स चत्तारो सम्भारा होन्ति अतथं वत्थु, विसंवादनचित्तं, तज्जो वायामो, परस्स तदत्थविजाननन्ति. एको पयोगो साहत्थिकोव. सो कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा वाचाय वा विसंवादककिरियाकरणे ¶ दट्ठब्बो. ताय चे किरियाय परो तमत्थं जानाति, अयं किरियासमुट्ठापिकचेतनाक्खणेयेव मुसावादकम्मुना बज्झति.
पिसुणा वाचातिआदीसु याय वाचाय यस्स तं वाचं भासति, तस्स हदये अत्तनो पियभावं परस्स च सुञ्ञभावं करोति, सा पिसुणा वाचा. याय पन अत्तानम्पि परम्पि फरुसम्पि करोति, सा वाचा सयम्पि फरुसा नेव कण्णसुखा न हदयसुखा वा, अयं फरुसा वाचा. येन ¶ सम्फं पलपति निरत्थकं, सो सम्फप्पलापो. तेसं मूलभूता चेतनापि पिसुणावाचादिनाममेव लभति, सा एव च इध अधिप्पेताति. तत्थ संकिलिट्ठचित्तस्स परेसं वा भेदाय अत्तनो पियकम्यताय वा कायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना पिसुणा वाचा. सा यस्स भेदं करोति, तस्स अप्पगुणताय अप्पसावज्जा, महागुणताय महासावज्जा. तस्सा चत्तारो सम्भारा भिन्दितब्बो परो, ‘‘इति इमे नाना भविस्सन्ति विना भविस्सन्ती’’ति भेदपुरेक्खारता वा, ‘‘अहं ¶ पियो भविस्सामि विस्सासिको’’ति पियकम्यता वा, तज्जो वायामो, तस्स तदत्थविजाननन्ति.
परस्स मम्मच्छेदककायवचीपयोगसमुट्ठापिका एकन्तफरुसा चेतना फरुसा वाचा. तस्स आविभावत्थमिदं वत्थु – एको किर दारको मातुवचनं अनादियित्वा अरञ्ञं गच्छति, तं माता निवत्तेतुं असक्कोन्ती ‘‘चण्डा तं महिंसी अनुबन्धतू’’ति अक्कोसि. अथस्स तत्थेव अरञ्ञे महिंसी उट्ठासि. दारको ‘‘यं मम माता मुखेन कथेसि तं मा होतु, यं चित्तेन चिन्तेसि तं होतू’’ति सच्चकिरियमकासि. महिंसी तत्थेव बद्धा विय अट्ठासि. एवं मम्मच्छेदकोपि पयोगो चित्तसण्हताय फरुसा वाचा न होति. मातापितरो हि कदाचि पुत्तके एवम्पि वदन्ति ‘‘चोरा वो खण्डाखण्डिकं करोन्तू’’ति, उप्पलपत्तम्पि च नेसं उपरि पतन्तं न इच्छन्ति. आचरियुपज्झाया च कदाचि निस्सितके एवं वदन्ति ‘‘किं इमे अहिरिका अनोत्तप्पिनो चरन्ति निद्धमथ ने’’ति. अथ खो नेसं आगमाधिगमसम्पत्तिं इच्छन्ति. यथा च चित्तसण्हताय फरुसा वाचा न होति, एवं वचनसण्हताय अफरुसा वाचापि न होति. न हि मारापेतुकामस्स ‘‘इमं सुखं सयापेथा’’ति वचनं अफरुसा वाचा होति. चित्तफरुसताय पनेसा फरुसा वाचाव. सा यं ¶ सन्धाय पवत्तिता, तस्स अप्पगुणताय अप्पसावज्जा, महागुणताय महासावज्जा. तस्सा तयो सम्भारा अक्कोसितब्बो परो, कुपितचित्तं, अक्कोसनाति.
अनत्थविञ्ञापककायवचीपयोगसमुट्ठापिका अकुसलचेतना सम्फप्पलापो. सो आसेवनमन्दताय अप्पसावज्जो, आसेवनमहन्तताय महासावज्जो. तस्स द्वे सम्भारा भारतयुद्धसीताहरणादिनिरत्थककथापुरेक्खारता, तथारूपीकथाकथनन्ति.
अभिज्झायतीति ¶ अभिज्झा, परभण्डाभिमुखी हुत्वा तन्निन्नताय पवत्ततीति अत्थो. सा ‘‘अहो वत इदं ममस्सा’’ति एवं परभण्डाभिज्झायनलक्खणा. अदिन्नादानं विय अप्पसावज्जा च महासावज्जा च. तस्सा द्वे सम्भारा परभण्डं, अत्तनो परिणामनञ्च. परभण्डवत्थुके हि लोभे उप्पन्नेपि न ताव कम्मपथभेदो होति, याव ‘‘अहो वतीदं ममस्सा’’ति अत्तनो न परिणामेति.
हितसुखं ब्यापादयतीति ब्यापादो. सो परविनासाय मनोपदोसलक्खणो ¶ , फरुसा वाचा विय अप्पसावज्जो महासावज्जो च. तस्स द्वे सम्भारा परसत्तो च, तस्स च विनासचिन्ता. परसत्तवत्थुके हि कोधे उप्पन्नेपि न ताव कम्मपथभेदो होति, याव ‘‘अहो वतायं उच्छिज्जेय्य विनस्सेय्या’’ति तस्स विनासं न चिन्तेति.
यथाभुच्चगहणाभावेन मिच्छा पस्सतीति मिच्छादिट्ठि. सा ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिना नयेन विपरीतदस्सनलक्खणा. सम्फप्पलापो विय अप्पसावज्जा महासावज्जा च. अपिच अनियता अप्पसावज्जा, नियता महासावज्जा. तस्सा द्वे सम्भारा वत्थुनो च गहिताकारविपरीतता, यथा च तं गण्हाति, तथाभावेन तस्सुपट्ठानन्ति.
इमेसं पन दसन्नं अकुसलकम्मपथानं धम्मतो कोट्ठासतो आरम्मणतो वेदनातो मूलतोति पञ्चहाकारेहि विनिच्छयो वेदितब्बो.
तत्थ ¶ धम्मतोति एतेसु हि पटिपाटिया सत्त, चेतनाधम्माव होन्ति, अभिज्झादयो तयो चेतनासम्पयुत्ता.
कोट्ठासतोति पटिपाटिया सत्त, मिच्छादिट्ठि चाति इमे अट्ठ कम्मपथा एव होन्ति, नो मूलानि. अभिज्झाब्यापादा कम्मपथा चेव मूलानि च. अभिज्झा हि मूलं पत्वा लोभो अकुसलमूलं होति. ब्यापादो दोसो अकुसलमूलं.
आरम्मणतोति पाणातिपातो जीवितिन्द्रियारम्मणतो सङ्खारारम्मणो होति. अदिन्नादानं सत्तारम्मणं वा सङ्खारारम्मणं वा. मिच्छाचारो फोट्ठब्बवसेन सङ्खारारम्मणो. सत्तारम्मणोतिपि एके. मुसावादो सत्तारम्मणो वा सङ्खारारम्मणो वा. तथा पिसुणा वाचा. फरुसा वाचा सत्तारम्मणाव. सम्फप्पलापो दिट्ठसुतमुतविञ्ञातवसेन सत्तारम्मणो ¶ वा सङ्खारारम्मणो वा, तथा अभिज्झा. ब्यापादो सत्तारम्मणोव. मिच्छादिट्ठि तेभूमकधम्मवसेन सङ्खारारम्मणा.
वेदनातोति पाणातिपातो दुक्खवेदनो होति. किञ्चापि हि राजानो चोरं दिस्वा हसमानापि ‘‘गच्छथ नं घातेथा’’ति वदन्ति, सन्निट्ठापकचेतना पन नेसं दुक्खसम्पयुत्ताव होति. अदिन्नादानं तिवेदनं. मिच्छाचारो सुखमज्झत्तवसेन द्विवेदनो, सन्निट्ठापकचित्ते पन मज्झत्तवेदनो न होति. मुसावादो तिवेदनो, तथा पिसुणा वाचा. फरुसा वाचा दुक्खवेदनाव. सम्फप्पलापो तिवेदनो ¶ . अभिज्झा सुखमज्झत्तवसेन द्विवेदना, तथा मिच्छादिट्ठि. ब्यापादो दुक्खवेदनो.
मूलतोति पाणातिपातो दोसमोहवसेन द्विमूलको होति. अदिन्नादानं दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन वा. मिच्छाचारो लोभमोहवसेन. मुसावादो दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन वा, तथा पिसुणा वाचा सम्फप्पलापो च. फरुसा वाचा दोसमोहवसेन. अभिज्झा मोहवसेन एकमूला, तथा ब्यापादो. मिच्छादिट्ठि लोभमोहवसेन द्विमूलाति.
लोभो अकुसलमूलन्तिआदीसु लुब्भतीति लोभो. दुस्सतीति दोसो. मुय्हतीति मोहो. तेसु लोभो सयञ्च अकुसलो सावज्जदुक्खविपाकट्ठेन, इमेसञ्च पाणातिपातादीनं अकुसलानं ¶ केसञ्चि सम्पयुत्तप्पभावकट्ठेन केसञ्चि उपनिस्सयपच्चयट्ठेन मूलन्ति अकुसलमूलं. वुत्तम्पि चेतं ‘‘रत्तो खो आवुसो रागेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो पाणम्पि हनती’’तिआदि. दोसमोहानं अकुसलमूलभावेपि एसेव नयो.
अकुसलकम्मपथवण्णना निट्ठिता.
कुसलकम्मपथवण्णना
पाणातिपाता वेरमणी कुसलन्तिआदीसु पाणातिपातादयो वुत्तत्था एव. वेरं मणतीति वेरमणी, वेरं पजहतीति अत्थो. विरमति वा एताय करणभूताय, विकारस्स वेकारं कत्वापि वेरमणी. अयं तावेत्थ ब्यञ्जनतो वण्णना. अत्थतो पन वेरमणीति कुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति. या ‘‘पाणातिपाता विरमन्तस्स, या तस्मिं समये ¶ पाणातिपाता आरति विरती’’ति एवं वुत्ता कुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति, सा भेदतो तिविधो होति सम्पत्तविरति समादानविरति समुच्छेदविरतीति. तत्थ असमादिन्नसिक्खापदानं अत्तनो जातिवयबाहुसच्चादीनि पच्चवेक्खित्वा ‘‘अयुत्तं अम्हाकं एवरूपं कातु’’न्ति सम्पत्तवत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति सम्पत्तविरतीति वेदितब्बा सीहळदीपे चक्कनउपासकस्स विय.
तस्स किर दहरकालेयेव मातुया रोगो उप्पज्जि. वेज्जेन च ‘‘अल्लससमंसं लद्धुं वट्टती’’ति वुत्तं. ततो चक्कनस्स भाता ‘‘गच्छ तात खेत्तं आहिण्डाही’’ति चक्कनं पेसेसि. सो तत्थ गतो. तस्मिञ्च समये एको ससो तरुणसस्सं खादितुं आगतो होति, सो तं दिस्वा वेगेन धावेन्तो वल्लिया बद्धो ‘‘किरि किरी’’ति सद्दमकासि. चक्कनो तेन सद्देन गन्त्वा तं गहेत्वा चिन्तेसि ‘‘मातु ¶ भेसज्जं करोमी’’ति. पुन चिन्तेसि ‘‘न मेतं पतिरूपं, य्वाहं मातु जीवितकारणा परं जीविता वोरोपेय्य’’न्ति. अथ नं ‘‘गच्छ अरञ्ञे ससेहि सद्धिं तिणोदकं परिभुञ्जा’’ति मुञ्चि. भातरा च ‘‘किं तात ससो लद्धो’’ति पुच्छितो तं पवत्तिं आचिक्खि. ततो नं भाता परिभासि. सो मातुसन्तिकं गन्त्वा ‘‘यतोहं ¶ जातो, नाभिजानामि सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपेता’’ति सच्चं वत्वा अधिट्ठासि. तावदेवस्स माता अरोगा अहोसि.
समादिन्नसिक्खापदानं पन सिक्खापदसमादाने च ततुत्तरि च अत्तनो जीवितम्पि परिच्चजित्वा वत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति समादानविरतीति वेदितब्बा उत्तरवड्ढमानपब्बतवासीउपासकस्स विय.
सो किर अम्बरियविहारवासीपिङ्गलबुद्धरक्खितत्थेरस्स सन्तिके सिक्खापदानि गहेत्वा खेत्तं कस्सति. अथस्स गोणो नट्ठो, सो तं गवेसन्तो उत्तरवड्ढमानपब्बतं आरुहि, तत्र नं महासप्पो अग्गहेसि. सो चिन्तेसि ‘‘इमायस्स तिखिणवासिया सीसं छिन्दामी’’ति. पुन चिन्तेसि ‘‘न मेतं पतिरूपं, य्वाहं भावनीयस्स गरुनो सन्तिके सिक्खापदं गहेत्वा भिन्देय्य’’न्ति. एवं यावततियं चिन्तेत्वा ‘‘जीवितं ¶ परिच्चजामि, न सिक्खापद’’न्ति अंसे ठपितं तिखिणदण्डवासिं अरञ्ञे छड्डेसि. तावदेव नं महावाळो मुञ्चित्वा अगमासीति.
अरियमग्गसम्पयुत्ता पन विरति समुच्छेदविरतीति वेदितब्बा. यस्सा उप्पत्तितो पभुति ‘‘पाणं घातेस्सामी’’ति अरियपुग्गलानं चित्तम्पि न उप्पज्जतीति. सा पनायं विरति कोसल्लप्पवत्तिया कुसलन्ति वुत्ता. कुच्छितसयनतो वा कुसन्ति लद्धवोहारं दुस्सील्यं लुनातीतिपि कुसलं. कतमञ्चावुसो कुसलन्ति इमस्स पन पञ्हस्स अननुरूपत्ता कुसलाति न वुत्ता.
यथा च अकुसलानं, एवं इमेसम्पि कुसलकम्मपथानं धम्मतो कोट्ठासतो आरम्मणतो वेदनातो मूलतोति पञ्चहाकारेहि विनिच्छयो वेदितब्बो.
तत्थ धम्मतोति एतेसु हि पटिपाटिया सत्त चेतनापि वट्टन्ति, विरतियोपि. अन्ते तयो चेतनासम्पयुत्ताव.
कोट्ठासतोति ¶ पटिपाटिया सत्त कम्मपथा एव, नो मूलानि. अन्ते तयो कम्मपथा चेव ¶ मूलानि च. अनभिज्झा हि मूलं पत्वा अलोभो कुसलमूलं होति. अब्यापादो अदोसो कुसलमूलं. सम्मादिट्ठि अमोहो कुसलमूलं.
आरम्मणतोति पाणातिपातादीनं आरम्मणानेव एतेसं आरम्मणानि, वीतिक्कमितब्बतोयेव हि वेरमणी नाम होति. यथा पन निब्बानारम्मणो अरियमग्गो किलेसे पजहति, एवं जीवितिन्द्रियादिआरम्मणापेते कम्मपथा पाणातिपातादीनि दुस्सील्यानि पजहन्तीति वेदितब्बा.
वेदनातोति सब्बे सुखवेदना वा होन्ति, मज्झत्तवेदना वा. कुसलं पत्वा हि दुक्खवेदना नाम नत्थि.
मूलतोति पटिपाटिया सत्त कम्मपथा ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स अलोभअदोसअमोहवसेन तिमूला होन्ति. ञाणविप्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स द्विमूला. अनभिज्झा ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स ¶ द्विमूला. ञाणविप्पयुत्तचित्तेन एकमूला. अलोभो पन अत्तनाव अत्तनो मूलं न होति, अब्यापादेपि एसेव नयो. सम्मादिट्ठि अलोभादोसवसेन द्विमूलावाति.
अलोभो कुसलमूलन्तिआदीसु न लोभोति अलोभो, लोभपटिपक्खस्स धम्मस्सेतं अधिवचनं. अदोसामोहेसुपि एसेव नयो. तेसु अलोभो सयञ्च कुसलं, इमेसञ्च पाणातिपाता वेरमणीआदीनं कुसलानं केसञ्चि सम्पयुत्तप्पभावकट्ठेन केसञ्चि उपनिस्सयपच्चयट्ठेन मूलन्ति कुसलमूलं. अदोसामोहानम्पि कुसलमूलभावे एसेव नयो.
इदानि सब्बम्पि तं सङ्खेपेन च वित्थारेन च देसितमत्थं निगमेन्तो यतो खो आवुसोतिआदिअप्पनावारमाह. तत्थ एवं अकुसलं पजानातीति एवं यथानिद्दिट्ठदसाकुसलकम्मपथवसेन अकुसलं पजानाति. एवं अकुसलमूलन्तिआदीसुपि एसेव नयो. एत्तावता एकेन नयेन चतुसच्चकम्मट्ठानिकस्स याव अरहत्ता निय्यानं कथितं होति. कथं? एत्थ हि ठपेत्वा अभिज्झं दस अकुसलकम्मपथा च कुसलकम्मपथा च दुक्खसच्चं. अभिज्झा च लोभो अकुसलमूलञ्चाति इमे द्वे धम्मा निप्परियायेन समुदयसच्चं. परियायेन पन सब्बेपि कम्मपथा दुक्खसच्चं. सब्बानि कुसलाकुसलमूलानि समुदयसच्चं. उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं ¶ . दुक्खं परिजानन्तो समुदयं पजहमानो निरोधं ¶ पजानन्तो अरियमग्गो मग्गसच्चन्ति इति द्वे सच्चानि सरूपेन वुत्तानि, द्वे आवत्तहारवसेन वेदितब्बानि.
सो सब्बसो रागानुसयं पहायाति सो एवं अकुसलादीनि पजानन्तो सब्बाकारेन रागानुसयं पजहित्वा. पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वाति पटिघानुसयञ्च सब्बाकारेनेव नीहरित्वाति वुत्तं होति. एत्तावता अनागामिमग्गो कथितो. अस्मीति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वाति पञ्चसु खन्धेसु कञ्चि धम्मं अनवकारीकरित्वा ‘‘अस्मी’’ति इमिना समूहग्गहणाकारेन पवत्तं दिट्ठिमानानुसयं समुग्घाटेत्वा.
तत्थ दिट्ठिमानानुसयन्ति दिट्ठिसदिसं मानानुसयन्ति वुत्तं होति. अयञ्हि मानानुसयो अस्मीति पवत्तत्ता दिट्ठिसदिसो होति, तस्मा एवं वुत्तो ¶ . इमञ्च अस्मिमानं वित्थारतो विञ्ञातुकामेन खन्धियवग्गे खेमकसुत्तं (सं. नि. ३.८९) ओलोकेतब्बन्ति.
अविज्जं पहायाति वट्टमूलं अविज्जं पजहित्वा. विज्जं उप्पादेत्वाति तस्सा अविज्जाय समुग्घाटिकं अरहत्तमग्गविज्जं उप्पादेत्वा. एत्तावता अरहत्तमग्गो कथितो. दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होतीति अस्मिंयेव अत्तभावे वट्टदुक्खस्स परिच्छेदकरो होति. एत्तावतापि खो, आवुसोति देसनं निय्यातेति, इमाय कम्मपथदेसनाय वुत्तमनसिकारप्पटिवेधवसेनपीति वुत्तं होति. सेसं वुत्तनयमेव. एवं अनागामिमग्गअरहत्तमग्गेहि देसनं निट्ठपेसीति.
कुसलकम्मपथवण्णना निट्ठिता.
आहारवारवण्णना
९०. साधावुसोति खो…पे… आगतो इमं सद्धम्मन्ति एवं आयस्मतो सारिपुत्तस्स कुसलाकुसलमुखेन चतुसच्चदेसनं सुत्वा तं आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं ‘‘साधावुसो’’ति इमिना वचनेन ते भिक्खू अभिनन्दित्वा इमस्सेव वचनस्स समुट्ठापकेन चित्तेन अनुमोदित्वा वचसा सम्पटिच्छित्वा चेतसा सम्पियायित्वाति वुत्तं होति. इदानि यस्मा थेरो नानप्पकारेन ¶ चतुसच्चदेसनं देसेतुं पटिबलो, यथाह ‘‘सारिपुत्तो, भिक्खवे, पहोति चत्तारि अरियसच्चानि वित्थारेन आचिक्खितुं देसेतु’’न्ति यस्मा वा उत्तरिम्पि देसेतुकामोव हुत्वा ‘‘एत्तावतापि खो’’ति ¶ अवच, तस्मा अपरेनपि नयेन सच्चदेसनं सोतुकामा ते भिक्खू आयस्मन्तं सारिपुत्तं उत्तरिं पञ्हं अपुच्छिंसु. तेन सयमेव पुच्छित्वा विस्सज्जितपञ्हतो उत्तरिं सिया खो पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो भवेय्य अञ्ञम्पि कारणन्ति इमिना नयेन अञ्ञं अतिरेकं पञ्हं पुच्छिंसु, पुरिमपञ्हस्स वा उपरिभागे पुच्छिंसूति वुत्तं होति. अथ नेसं ब्याकरमानो थेरो सिया, आवुसोतिआदिमाह. तत्थायं अनुत्तानपदवण्णना, आहारन्ति पच्चयं. पच्चयो हि आहरति अत्तनो फलं, तस्मा ‘‘आहारो’’ति वुच्चति.
भूतानं ¶ वा सत्तानन्तिआदीसु भूताति सञ्जाता, निब्बत्ता. सम्भवेसीनन्ति ये सम्भवं जातिं निब्बत्तिं एसन्ति गवेसन्ति. तत्थ चतूसु योनीसु अण्डजजलाबुजा सत्ता याव अण्डकोसं वत्थिकोसञ्च न भिन्दन्ति, ताव सम्भवेसिनो नाम. अण्डकोसं वत्थिकोसञ्च भिन्दित्वा बहि निक्खन्ता भूता नाम. संसेदजा ओपपातिका च पठमचित्तक्खणे सम्भवेसिनो नाम. दुतियचित्तक्खणतो पभुति भूता नाम. येन येन वा इरियापथेन जायन्ति, याव ते ततो अञ्ञं न पापुणन्ति, ताव सम्भवेसिनो नाम. ततो परं भूता नाम.
अथ वा भूताति जाता अभिनिब्बत्ता, ये भूतायेव न पुन भविस्सन्तीति सङ्ख्यं गच्छन्ति, तेसं खीणासवानमेतं अधिवचनं. सम्भवमेसन्तीति सम्भवेसिनो. अप्पहीनभवसंयोजनत्ता आयतिम्पि सम्भवं एसन्तानं सेक्खपुथुज्जनानमेतं अधिवचनं. एवं सब्बथापि इमेहि द्वीहि पदेहि सब्बसत्ते परियादियति. वासद्दो चेत्थ सम्पिण्डनत्थो, तस्मा भूतानञ्च सम्भवेसीनञ्चाति अयमत्थो वेदितब्बो.
ठितियाति ठितत्थं. अनुग्गहायाति अनुग्गहत्थं उपकारत्थं. वचनभेदो चेस, अत्थो पन द्विन्नम्पि पदानं एकोयेव. अथ वा ठितियाति तस्स तस्स सत्तस्स उप्पन्नधम्मानं अनुप्पबन्धवसेन अविच्छेदाय. अनुग्गहायाति अनुप्पन्नानं उप्पादाय. उभोपि चेतानि भूतानं ठितिया चेव अनुग्गहाय च. सम्भवेसीनं वा ठितिया चेव अनुग्गहाय चाति एवं उभयत्थ ¶ दट्ठब्बानि. कबळीकारो आहारोति कबळं कत्वा अज्झोहरितब्बतो ¶ कबळीकारो आहारो, ओदनकुम्मासादिवत्थुकाय ओजायेतं अधिवचनं. ओळारिको वा सुखुमो वाति वत्थुओळारिकताय ओळारिको, वत्थुसुखुमताय सुखुमो. सभावेन पन सुखुमरूपपरियापन्नत्ता कबळीकारो आहारो सुखुमोव होति. सापि चस्स वत्थुतो ओळारिकता सुखुमता च उपादायुपादाय वेदितब्बा.
कुम्भीलानञ्हि आहारं उपादाय मोरानं आहारो सुखुमो. कुम्भीला किर पासाणे गिलन्ति. ते च नेसं कुच्छिप्पत्ताव विलीयन्ति. मोरा सप्पविच्छिकादिपाणे खादन्ति. मोरानं पन आहारं उपादाय तरच्छानं आहारो सुखुमो. ते किर तिवस्सछड्डितानि विसाणानि चेव अट्ठीनि च खादन्ति. तानि च नेसं खेळेन तेमितमत्तेनेव कन्दमूलं विय ¶ मुदुकानि होन्ति. तरच्छानम्पि आहारं उपादाय हत्थीनं आहारो सुखुमो. तेपि नानारुक्खसाखायो खादन्ति. हत्थीनं आहारतो गवयगोकण्णमिगादीनं आहारो सुखुमो. ते किर निस्सारानि नानारुक्खपण्णादीनि खादन्ति. तेसम्पि आहारतो गुन्नं आहारो सुखुमो. ते अल्लसुक्खतिणानि खादन्ति. तेसं आहारतो ससानं आहारो सुखुमो. ससानं आहारतो सकुणानं आहारो सुखुमो. सकुणानं आहारतो पच्चन्तवासीनं आहारो सुखुमो. पच्चन्तवासीनं आहारतो गामभोजकानं आहारो सुखुमो. गामभोजकानं आहारतो राजराजमहामत्तानं आहारो सुखुमो. तेसम्पि आहारतो चक्कवत्तिनो आहारो सुखुमो. चक्कवत्तिनो आहारतो भुम्मदेवानं आहारो सुखुमो. भुम्मदेवानं आहारतो चातुमहाराजिकानं आहारो सुखुमो. एवं याव परनिम्मितवसवत्तीनं आहारो वित्थारेतब्बो, तेसं आहारो सुखुमोत्वेव निट्ठं पत्तो.
एत्थ च ओळारिके वत्थुस्मिं ओजा परित्ता होति दुब्बला, सुखुमे बलवती. तथा हि एकपत्तपूरम्पि यागुं पीवतो मुहुत्तेनेव जिघच्छितो होति, यंकञ्चिदेव खादितुकामो. सप्पिं पन पसटमत्तं पिवित्वा दिवसं अभोत्तुकामो होति. तत्थ वत्थु परिस्समं विनोदेति, न पन सक्कोति पालेतुं. ओजा पालेति, न सक्कोति परिस्समं विनोदेतुं. द्वे पन एकतो हुत्वा परिस्समञ्चेव विनोदेन्ति पालेन्ति चाति.
फस्सो ¶ ¶ दुतियोति चक्खुसम्फस्सादि छब्बिधोपि फस्सो. एतेसु चतूसु आहारेसु दुतियो आहारोति वेदितब्बो. देसनानयो एव चेस. तस्मा इमिना नाम कारणेन दुतियो वा ततियो वाति इदमेत्थ न गवेसितब्बं. मनोसञ्चेतनाति चेतना एव वुच्चति. विञ्ञाणन्ति यंकिञ्चि चित्तं.
एत्थाह, यदि पच्चयट्ठो आहारट्ठो, अथ कस्मा अञ्ञेसुपि सत्तानं पच्चयेसु विज्जमानेसु इमेयेव चत्तारो वुत्ताति? वुच्चते, अज्झत्तिकसन्ततिया ¶ विसेसपच्चयत्ता. विसेसपच्चयो हि कबळीकाराहारभक्खानं सत्तानं रूपकायस्स कबळीकारो आहारो. नामकाये वेदनाय फस्सो, विञ्ञाणस्स मनोसञ्चेतना, नामरूपस्स विञ्ञाणं. यथाह –
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठति, अनाहारो नो तिट्ठति. तथा फस्सपच्चया वेदना, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति.
को पनेत्थ आहारो, किं आहरतीति? कबळीकाराहारो ओजट्ठमकरूपानि आहरति. फस्साहारो तिस्सो वेदना, मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे, विञ्ञाणाहारो पटिसन्धिनामरूपन्ति.
कथं? कबळीकाराहारो ताव मुखे ठपितमत्तोयेव अट्ठ रूपानि समुट्ठापेति. दन्तविचुण्णितं पन अज्झोहरियमानं एकेकं सित्थं अट्ठट्ठ रूपानि समुट्ठापेतियेव. एवं ओजट्ठमकरूपानि आहरति.
फस्साहारो पन सुखवेदनियो फस्सो उप्पज्जमानो सुखवेदनं आहरति, तथा दुक्खवेदनियो दुक्खं, अदुक्खमसुखवेदनियो अदुक्खमसुखन्ति एवं सब्बथापि फस्साहारो तिस्सो वेदना आहरति.
मनोसञ्चेतनाहारो ¶ कामभवूपगं कम्मं कामभवं आहरति, रूपारूपभवूपगानि तं तं भवं. एवं सब्बथापि मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे आहरति.
विञ्ञाणाहारो पन ये च पटिसन्धिक्खणे तंसम्पयुत्तका तयो खन्धा, यानि च तिसन्ततिवसेन तिंसरूपानि उप्पज्जन्ति, सहजातादिपच्चयनयेन तानि आहरतीति वुच्चति. एवं विञ्ञाणाहारो पटिसन्धिनामरूपं आहरतीति.
एत्थ च मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे आहरतीति सासवा कुसलाकुसलचेतनाव वुत्ता. विञ्ञाणं पटिसन्धिनामरूपं आहरतीति पटिसन्धिविञ्ञाणमेव वुत्तं ¶ . अविसेसेन पन तंसम्पयुत्ततंसमुट्ठानधम्मानं आहरणतो पेते आहाराति वेदितब्बा.
एतेसु ¶ चतूसु आहारेसु कबळीकाराहारो उपत्थम्भेन्तो आहारकिच्चं साधेति. फस्सो फुसन्तोयेव, मनोसञ्चेतना आयूहमानाव. विञ्ञाणं विजानन्तमेव.
कथं? कबळीकाराहारो हि उपत्थम्भेन्तोयेव कायट्ठपनेन सत्तानं ठितिया होति. कम्मजनितोपि हि अयं कायो कबळीकाराहारेन उपत्थम्भितो दसपि वस्सानि वस्ससतम्पि याव आयुपरिमाणं तिट्ठति. यथा किं? यथा मातुया जनितोपि दारको धातिया थञ्ञादीनि पायेत्वा पोसियमानोव चिरं तिट्ठति, यथा चुपत्थम्भेन उपत्थम्भितगेहं. वुत्तम्पि चेतं –
‘‘यथा महाराज गेहे पतन्ते अञ्ञेन दारुना उपत्थम्भेन्ति, अञ्ञेन दारुना उपत्थम्भितं सन्तं एवं तं गेहं न पतति, एवमेव खो महाराज अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठती’’ति.
एवं कबळीकारो आहारो उपत्थम्भेन्तो आहारकिच्चं साधेति. एवं साधेन्तोपि च कबळीकारो आहारो द्विन्नं रूपसन्ततीनं पच्चयो होति आहारसमुट्ठानस्स च उपादिन्नस्स च. कम्मजानं अनुपालको हुत्वा पच्चयो होति. आहारसमुट्ठानानं जनको हुत्वा पच्चयो होति.
फस्सो ¶ पन सुखादिवत्थुभूतं आरम्मणं फुसन्तोयेव सुखादिवेदनापवत्तनेन सत्तानं ठितिया होति. मनोसञ्चेतना कुसलाकुसलकम्मवसेन आयूहमानायेव भवमूलनिप्फादनतो सत्तानं ठितिया होति. विञ्ञाणं विजानन्तमेव नामरूपप्पवत्तनेन सत्तानं ठितिया होति.
एवं उपत्थम्भनादिवसेन आहारकिच्चं साधयमानेसु पनेतेसु चत्तारि भयानि दट्ठब्बानि. सेय्यथिदं, कबळीकाराहारे निकन्तियेव भयं, फस्से उपगमनमेव, मनोसञ्चेतनाय आयूहनमेव, विञ्ञाणे अभिनिपातोयेव भयन्ति. किं कारणा? कबळीकाराहारे हि निकन्तिं कत्वा सीतादीनं पुरेक्खता सत्ता आहारत्थाय मुद्दागणनादिकम्मानि करोन्ता अनप्पकं दुक्खं निगच्छन्ति. एकच्चे च इमस्मिं सासने ¶ पब्बजित्वापि वेज्जकम्मादिकाय अनेसनाय आहारं परियेसन्ता दिट्ठेपि धम्मे गारय्हा होन्ति. सम्परायेपि तस्स सङ्घाटिपि आदित्ता सम्पज्जलितातिआदिना लक्खणसंयुत्ते वुत्तनयेन समणपेता होन्ति. इमिनाव ताव कारणेन कबळीकाराहारे निकन्तियेव भयन्ति वेदितब्बा.
फस्सं उपगच्छन्तापि ¶ फस्सस्सादिनो परेसं रक्खितगोपितेसु दारादीसु भण्डेसु अपरज्झन्ति. ते सह भण्डेन भण्डसामिका गहेत्वा खण्डाखण्डिकं वा छिन्दित्वा सङ्कारकूटेसु छड्डेन्ति. रञ्ञो वा निय्यातेन्ति. ततो ने राजा विविधा कम्मकारणा कारापेति. कायस्स च भेदा दुग्गति नेसं पाटिकङ्खा होति. इति फस्सस्सादमूलकं दिट्ठधम्मिकम्पि सम्परायिकम्पि भयं सब्बमागतमेव होति. इमिना कारणेन फस्साहारे उपगमनमेव भयन्ति वेदितब्बं.
कुसलाकुसलकम्मायूहनेनेव पन तम्मूलकं तीसु भवेसु भयं सब्बमागतंयेव होति. इमिना कारणेन मनोसञ्चेतनाहारे आयूहनमेव भयन्ति वेदितब्बं.
पटिसन्धिविञ्ञाणञ्च यस्मिं यस्मिं ठाने अभिनिपतति, तस्मिं तस्मिं ठाने पटिसन्धिनामरूपं गहेत्वाव निब्बत्तति, तस्मिञ्च निब्बत्ते सब्बभयानि निब्बत्तानियेव होन्ति, तम्मूलकत्ताति, इमिना कारणेन विञ्ञाणाहारे अभिनिपातोयेव भयन्ति वेदितब्बो.
एवं ¶ सभयेसु पन इमेसु आहारेसु सम्मासम्बुद्धो कबळीकाराहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, द्वे जायम्पतिका’’तिआदिना (सं. नि. २.६३) नयेन पुत्तमंसूपमं देसेसि. फस्साहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गावी निच्चम्मा’’तिआदिना नयेन निच्चम्मगावूपमं देसेसि. मनोसञ्चेतनाहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अङ्गारकासू’’तिआदिना नयेन अङ्गारकासूपमं देसेसि. विञ्ञाणाहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, चोरं आगुचारि’’न्तिआदिना नयेन सत्तिसताहतूपमं देसेसि.
तत्रायं भूतमत्थं कत्वा सङ्खेपतो अत्थयोजना, द्वे किर जायम्पतिका पुत्तं गहेत्वा परित्तेन पाथेय्येन योजनसतिकं कन्तारमग्गं ¶ पटिपज्जिंसु. तेसं पञ्ञास योजनानि गन्त्वा पाथेय्यं निट्ठासि. ते खुप्पिपासातुरा विरळच्छायायं निसीदिंसु. ततो पुरिसो भरियं आह ‘‘भद्दे इतो समन्ता पञ्ञास योजनानि गामो वा निगमो वा नत्थि, तस्मा यं तं पुरिसेन कातब्बं बहुम्पि कसिगोरक्खादिकम्मं, न दानि सक्का तं मया कातुं, एहि मं मारेत्वा उपड्ढमंसं खादित्वा उपड्ढं पाथेय्यं ¶ कत्वा पुत्तेन सद्धिं कन्तारं नित्थराही’’ति. सापि आह ‘‘सामि मया दानि यं तं इत्थिया कातब्बं बहुम्पि सुत्तकन्तनादिकम्मं, तं कातुं न सक्का, एहि मं मारेत्वा उपड्ढमंसं खादित्वा उपड्ढं पाथेय्यं कत्वा पुत्तेन सद्धिं कन्तारं नित्थराही’’ति. ततो सो तं आह ‘‘भद्दे मातुगाममरणेन द्विन्नं मरणं पञ्ञायति. न हि मन्दो कुमारो मातरं विना जीवितुं सक्कोति. यदि पन मयं जीवाम, पुन दारकं लभेय्याम, हन्द दानि पुत्तकं मारेत्वा मंसं गहेत्वा कन्तारं नित्थरामा’’ति.
ततो माता पुत्तमाह ‘‘तात पितु सन्तिकं गच्छाही’’ति. सो अगमासि. अथस्स पिता ‘‘मया पुत्तकं पोसेस्सामीति कसिगोरक्खादीहि अनप्पकं दुक्खमनुभूतं, न सक्कोमि पुत्तं मारेतुं, त्वंयेव तव पुत्तकं मारेही’’ति वत्वा ‘‘तात मातुसन्तिकमेव गच्छाही’’ति आह. सो अगमासि. अथस्स मातापि ‘‘मया पुत्तं पत्थेन्तिया गोवतकुक्कुरवतदेवतायाचनादीहिपि ताव अनप्पकं दुक्खं अनुभूतं, को पन वादो कुच्छिना परिहरन्तिया? न सक्काहं पुत्तं मारेतु’’न्ति वत्वा ‘‘तात पितुसन्तिकंयेव गच्छाही’’ति आह. एवं सो द्विन्नं अन्तरा गच्छन्तोयेव मतो. ते तं दिस्वा परिदेवित्वा पुब्बे ¶ वुत्तनयेनेव मंसानि गहेत्वा खादन्ता पक्कमिंसु. तेसं सो पुत्तमंसाहारो नवहि कारणेहि पटिकुलत्ता नेव दवाय होति, न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय, केवलं कन्तारनित्थरणत्थायेव होति.
कतमेहि नवहि कारणेहि पटिकूलोति चे? सजातिमंसताय ञातिमंसताय पुत्तमंसताय पियपुत्तमंसताय तरुणमंसताय आमकमंसताय अगोरसमंसताय अलोणताय अधूपिततायाति. तस्मा यो भिक्खु कबळीकाराहारं एवं पुत्तमंससदिसं पस्सति ¶ , सो तत्थ निकन्तिं परियादियति. अयं ताव पुत्तमंसूपमायं अत्थयोजना.
निच्चम्मगावूपमायं पन यथा सा गावी गीवतो याव खुरा, ताव चम्मं उद्दालेत्वा मुत्ता यं यदेव निस्साय तिट्ठति, तत्थ पाणकेहि खज्जमाना दुक्खस्सेवाधिकरणं होति, एवं फस्सोपि यं यदेव वत्थुं आरम्मणं वा निस्साय तिट्ठति, तंतंवत्थारम्मणसम्भवस्स वेदयितदुक्खस्स अधिकरणमेव होति. तस्मा यो भिक्खु फस्साहारं एवं निच्चम्मगाविसदिसं पस्सति ¶ , सो तत्थ निकन्तिं परियादियति, अयं निच्चम्मगावूपमायं अत्थयोजना.
अङ्गारकासूपमायं पन यथा सा अङ्गारकासु, एवं महापरिळाहट्ठेन तयो भवा. यथा नानाबाहासु गहेत्वा तत्थ उपकड्ढका द्वे पुरिसा, एवं भवेसु उपकड्ढनट्ठेन मनोसञ्चेतना. तस्मा यो भिक्खु मनोसञ्चेतनाहारं एवं अङ्गारकासूपकड्ढकपुरिससदिसं पस्सति, सो तत्थ निकन्तिं परियादियति, अयं अङ्गारकासूपमायं अत्थयोजना.
सत्तिसताहतूपमायं पन येन सो पुरिसो पुब्बण्हसमये सत्तिसतेन हञ्ञति, तमस्स सरीरे वणमुखसतं कत्वा अन्तरा अट्ठत्वा विनिविज्झित्वा अपरभागेयेव पतति, एवं इतरानि द्वे सत्तिसतानि, एवमस्स पतितोकासे अपतित्वा अपतित्वा गताहि सत्तीहि सब्बसरीरं छिद्दावछिद्दमेव होति, तस्स एकवणमुखेपि उप्पन्नस्स दुक्खस्स पमाणं नत्थि, को पन वादो तीसु वणमुखसतेसु? तत्थ सत्तिनिपातकालो विय पटिसन्धिविञ्ञाणनिब्बत्तकालो. वणमुखजननं विय खन्धजननं. वणमुखेसु दुक्खवेदनुप्पादो विय ¶ जातेसु खन्धेसु वट्टमूलकनानाविधदुक्खुप्पादो. अपरो नयो, आगुचारी पुरिसो विय पटिसन्धिविञ्ञाणं. तस्स सत्तिघातेहि उप्पन्नवणमुखानि विय विञ्ञाणपच्चया नामरूपं. वणमुखपच्चया तस्स पुरिसस्स कक्खळदुक्खुप्पादो विय नामरूपपच्चया विञ्ञाणस्स द्वत्तिंसकम्मकारणअट्ठनवुतिरोगादिवसेन नानप्पकारकदुक्खुप्पादो दट्ठब्बो. तस्मा यो भिक्खु विञ्ञाणाहारं एवं सत्तिसताहतसदिसं पस्सति. सो तत्थ निकन्तिं परियादियति, अयं सत्तिसताहतूपमायं अत्थयोजना.
सो ¶ एवं इमेसु आहारेसु निकन्तिं परियादियन्तो चत्तारोपि आहारे परिजानाति, येसु परिञ्ञातेसु सब्बम्पि परिञ्ञातं वत्थु परिञ्ञातमेव होति. वुत्तञ्हेतं भगवता –
‘‘कबळीकारे, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते पञ्चकामगुणिको रागो परिञ्ञातो होति. पञ्चकामगुणिके रागे परिञ्ञाते नत्थि तं संयोजनं, येन संयोजनेन संयुत्तो अरियसावको पुन इमं लोकं आगच्छेय्य. फस्से, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते तिस्सो वेदना परिञ्ञाता होन्ति. तीसु ¶ वेदनासु परिञ्ञातासु अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति वदामि. मनोसञ्चेतनाय, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते तिस्सो तण्हा परिञ्ञाता होन्ति. तीसु तण्हासु परिञ्ञातासु अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति वदामि. विञ्ञाणे, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते नामरूपं परिञ्ञातं होति. नामरूपे परिञ्ञाते अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति वदामी’’ति (सं. नि. २.६३).
तण्हासमुदया आहारसमुदयोति पुरिमतण्हासमुदया पटिसन्धिकानं आहारानं समुदयो निब्बत्तो होतीति अत्थो. कथं? पटिसन्धिक्खणे हि तिसन्ततिवसेन उप्पन्नसमतिंसरूपब्भन्तरे जाता ओजा अत्थि. अयं तण्हापच्चया निब्बत्तो उपादिन्नककबळीकाराहारो. पटिसन्धिचित्तसम्पयुत्ता पन फस्सचेतना सयञ्च चित्तं विञ्ञाणन्ति इमे तण्हापच्चया निब्बत्ता उपादिन्नकफस्समनोसञ्चेतना विञ्ञाणाहाराति. एवं ताव पुरिमतण्हासमुदया पटिसन्धिकानं आहारानं समुदयो वेदितब्बो. यस्मा पनिध उपादिन्नकापि अनुपादिन्नकापि आहारा मिस्सेत्वा कथिता, तस्मा अनुपादिन्नकानम्पि एवं तण्हासमुदया आहारसमुदयो वेदितब्बो ¶ . अट्ठलोभसहगतचित्तसमुट्ठितेसु हि रूपेसु ओजा अत्थि, अयं सहजाततण्हापच्चया निब्बत्तो अनुपादिन्नककबळीकाराहारो. लोभसहगतचित्तसम्पयुत्ता पन फस्सचेतना सयञ्च चित्तं विञ्ञाणन्ति इमे तण्हापच्चया निब्बत्ता अनुपादिन्नकफस्समनोसञ्चेतना विञ्ञाणाहाराति.
तण्हानिरोधा ¶ आहारनिरोधोति इमिस्सा उपादिन्नकानञ्च अनुपादिन्नकानञ्च आहारानं पच्चयभूताय तण्हाय निरोधेन आहारनिरोधो पञ्ञायति. सेसं वुत्तनयमेव. अयं पन विसेसो, इध चत्तारिपि सच्चानि सरूपेनेव वुत्तानि. यथा च इध, एवं इतो उत्तरिम्पि सब्बवारेसूति. तस्मा सब्बत्थ असम्मुय्हन्तेन सच्चानि उद्धरितब्बानि. सब्बवारेसु च ‘‘एत्तावतापि खो आवुसो’’ति इदं देसनानिय्यातनं तत्थ तत्थ देसितधम्मवसेन योजेतब्बं. तस्स इध ताव अयं योजना एत्तावतापीति इमाय आहारदेसनाय वुत्तमनसिकारप्पटिवेधवसेनापीति वुत्तं होति. एस नयो सब्बत्थापि.
आहारवारवण्णना निट्ठिता.
सच्चवारवण्णना
९१. इदानि ¶ ‘‘साधावुसो’’ति पुरिमनयेनेव थेरस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा ते भिक्खू उत्तरिम्पि पञ्हं पुच्छिंसु. थेरो च नेसं अञ्ञेनपि परियायेन ब्याकासि. एस नयो इतो परेसुपि सब्बवारेसु. तस्मा इतो परं एवरूपानि वचनानि अनामसित्वा येन येन परियायेन ब्याकरोति, तस्स तस्सेव अत्थं वण्णयिस्साम. इमस्स पन वारस्स सङ्खेपदेसनायं दुक्खञ्च पजानातीति एत्थ दुक्खन्ति दुक्खसच्चं. वित्थारदेसनायं पन यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे सच्चनिद्देसे वुत्तमेवाति.
सच्चवारवण्णना निट्ठिता.
जरामरणवारवण्णना
९२. इतो ¶ परं पटिच्चसमुप्पादवसेन देसना होति. तत्थ जरामरणवारे ताव तेसं तेसन्ति अयं सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसोति ञातब्बो. या देवदत्तस्स जरा, या सोमदत्तस्स जराति एवञ्हि दिवसम्पि कथेन्तस्स नेव सत्ता परियादानं ¶ गच्छन्ति. इमेहि पन द्वीहि पदेहि न कोचि सत्तो अपरियादिन्नो होति. तस्मा वुत्तं ‘‘अयं सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो’’ति.
तम्हि तम्हीति अयं गतिजातिवसेन अनेकेसं निकायानं साधारणनिद्देसो. सत्तनिकायेति साधारणनिद्देसेन निद्दिट्ठस्स सरूपनिदस्सनं. जरा जीरणतातिआदीसु पन जराति सभावनिद्देसो. जीरणताति आकारनिद्देसो. खण्डिच्चन्तिआदयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा. पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसा. अयञ्हि जराति इमिना पदेन सभावतो दीपिता, तेनस्सायं सभावनिद्देसो. जीरणताति इमिना आकारतो. तेनस्सायं आकारनिद्देसो. खण्डिच्चन्ति इमिना कालातिक्कमे दन्तनखानं खण्डितभावकरणकिच्चतो. पालिच्चन्ति इमिना केसलोमानं पलितभावकरणकिच्चतो. वलित्तचताति इमिना मंसं मिलापेत्वा तचे वलित्तभावकरणकिच्चतो दीपिता. तेनस्सा इमे खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा. तेहि इमेसं विकारानं दस्सनवसेन पाकटीभूता पाकटजरा दस्सिता. यथेव हि उदकस्स वा अग्गिनो वा वातस्स वा तिणरुक्खादीनं सम्भग्गपलिभग्गताय वा झामताय वा गतमग्गो पाकटो होति, न च सो गतमग्गो ¶ तानेव उदकादीनि, एवमेव जराय दन्तादीसु खण्डिच्चादिवसेन गतमग्गो पाकटो, चक्खुं उम्मीलेत्वापि गय्हति. न च खण्डिच्चादीनेव जरा, न हि जरा चक्खुविञ्ञेय्या होति.
आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाकोति इमेहि पन पदेहि कालातिक्कमेयेव अभिब्यत्तताय आयुक्खयचक्खादिइन्द्रियपरिपाकसञ्ञिताय पकतिया दीपिता. तेनस्सिमे पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसाति वेदितब्बा.
तत्थ यस्मा जरं पत्तस्स आयु हायति, तस्मा जरा ‘‘आयुनो संहानी’’ति फलूपचारेन वुत्ता ¶ . यस्मा च दहरकाले सुप्पसन्नानि सुखुमम्पि अत्तनो विसयं सुखेनेव गण्हनसमत्थानि चक्खादीनि इन्द्रियानि जरं पत्तस्स परिपक्कानि आलुळितानि अविसदानि ओळारिकम्पि अत्तनो विसयं गहेतुं असमत्थानि होन्ति, तस्मा ‘‘इन्द्रियानं परिपाको’’तिपि फलूपचारेनेव ¶ वुत्ता. सा पनायं एवं निद्दिट्ठा सब्बापि जरा पाकटा पटिच्छन्नाति दुविधा होति.
तत्थ दन्तादीसु खण्डभावादिदस्सनतो रूपधम्मेसु जरा पाकटजरा नाम. अरूपधम्मेसु पन तादिसस्स विकारस्स अदस्सनतो पटिच्छन्नजरा नाम. तत्थ य्वायं खण्डादिभावो दिस्सति, सो तादिसानं दन्तादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता वण्णोयेव, तं चक्खुना दिस्वा मनोद्वारेन चिन्तेत्वा ‘‘इमे दन्ता जराय पहटा’’ति जरं जानाति उदकट्ठाने बद्धानि गोसीसादीनि ओलोकेत्वा हेट्ठा उदकस्स अत्थिभावं जाननं विय. पुन अवीचि सवीचीति एवम्पि दुविधा होति. तत्थ मणिकनकरजतपवाळसूरियादीनं मन्ददसकादीसु पाणीनं विय पुप्फफलपल्लवादीसु च अपाणीनं विय अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं दुविञ्ञेय्यत्ता जरा अवीचिजरा नाम, निरन्तरजराति अत्थो. ततो अञ्ञेसु पन यथावुत्तेसु अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता जरा सवीचिजरा नामाति वेदितब्बा.
इतो परं, तेसं तेसन्तिआदि वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. चुति चवनतातिआदीसु पन चुतीति चवनकवसेन वुच्चति, एकचतुपञ्चक्खन्धानं सामञ्ञवचनमेतं. चवनताति भाववचनेन लक्खणनिदस्सनं. भेदोति चुतिक्खन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपनं. अन्तरधानन्ति घटस्सेव भिन्नस्स भिन्नानं चुतिक्खन्धानं येन केनचि परियायेन ठानाभावपरिदीपनं. मच्चु मरणन्ति मच्चुसङ्खातं मरणं. तेन समुच्छेदमरणादीनि निसेधेति. कालो नाम अन्तको, तस्स किरियाति कालकिरिया. एतेन लोकसम्मुतिया मरणं दीपेति.
इदानि परमत्थेन ¶ दीपेतुं, खन्धानं भेदोतिआदिमाह. परमत्थेन हि खन्धायेव भिज्जन्ति, न सत्तो नाम कोचि मरति. खन्धेसु पन भिज्जमानेसु सत्तो मरति, भिन्नेसु मतोति वोहारो होति.
एत्थ ¶ च चतुवोकारवसेन खन्धानं भेदो, एकवोकारवसेन कळेवरस्स निक्खेपो. चतुवोकारवसेन वा खन्धानं भेदो, सेसद्वयवसेन कळेवरस्स निक्खेपो वेदितब्बो. कस्मा? भवद्वयेपि रूपकायसङ्खातस्स कळेवरस्स सम्भवतो. अथ वा यस्मा च चातुमहाराजिकादीसु खन्धा भिज्जन्तेव, न किञ्चि निक्खिपन्ति, तस्मा तेसं वसेन ¶ खन्धानं भेदो, मनुस्सादीसु कळेवरस्स निक्खेपो. एत्थ च कळेवरस्स निक्खेपकारणतो मरणं कळेवरस्स निक्खेपोति वुत्तन्ति एवमत्थो दट्ठब्बो.
इति अयञ्च जरा इदञ्च मरणं. इदं वुच्चतावुसोति इदं उभयम्पि एकतो कत्वा जरामरणन्ति कथीयति. सेसं वुत्तनयमेवाति.
जरामरणवारवण्णना निट्ठिता.
जातिवारवण्णना
९३. जातिवारे जाति सञ्जातीतिआदीसु जायनट्ठेन जाति, सा अपरिपुण्णायतनवसेन युत्ता. सञ्जायनट्ठेन सञ्जाति, सा परिपुण्णायतनवसेन युत्ता. ओक्कमनट्ठेन ओक्कन्ति, सा अण्डजजलाबुजवसेन युत्ता. ते हि अण्डकोसञ्च वत्थिकोसञ्च ओक्कमन्ता पविसन्ता विय पटिसन्धिं गण्हन्ति. अभिनिब्बत्तनट्ठेन अभिनिब्बत्ति, सा संसेदजओपपातिकवसेन युत्ता, ते हि पाकटायेव हुत्वा निब्बत्तन्ति. अयं ताव वोहारदेसना.
इदानि परमत्थदेसना होति. खन्धायेव हि परमत्थतो पातुभवन्ति, न सत्तो. तत्थ च खन्धानन्ति एकवोकारभवे एकस्स चतुवोकारभवे चतुन्नं पञ्चवोकारभवे पञ्चन्नम्पि गहणं वेदितब्बं. पातुभावोति उप्पत्ति. आयतनानन्ति एत्थ तत्र तत्र उप्पज्जमानायतनवसेनेव सङ्गहो वेदितब्बो. पटिलाभोति सन्ततियं पातुभावोयेव. पातुभवन्तानेव हि तानि पटिलद्धानि नाम होन्ति. अयं वुच्चतावुसो जातीति इमिना पदेन वोहारतो परमत्थतो च देसिताय जातिया निगमनं करोतीति. भवसमुदयाति एत्थ पन जातिया पच्चयभूतो कम्मभवो वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयमेवाति.
जातिवारवण्णना निट्ठिता.
भववारवण्णना
९४. भववारे ¶ ¶ ¶ कामभवोति कम्मभवो च उपपत्तिभवो च. तत्थ कम्मभवो नाम कामभवूपगं कम्ममेव. तञ्हि उपपत्तिभवस्स कारणत्ता ‘‘सुखो बुद्धानमुप्पादो (ध. प. १९४) दुक्खो पापस्स उच्चयो’’तिआदीनि (ध. प. ११७) विय फलवोहारेन भवोति वुत्तं. उपपत्तिभवो नाम तेन कम्मेन निब्बत्तं उपादिन्नखन्धपञ्चकं. तञ्हि तत्थ भवतीति कत्वा भवोति वुत्तं. एवं सब्बथापि इदं कम्मञ्च उपपत्ति च उभयम्पेतमिध ‘‘कामभवो’’ति वुत्तं. एस नयो रूपारूपभवेसु. उपादानसमुदयाति एत्थ पन उपादानं कुसलकम्मभवस्स उपनिस्सयवसेनेव पच्चयो होति. अकुसलकम्मभवस्स उपनिस्सयवसेनपि सहजातादिवसेनपि. उपपत्तिभवस्स पन सब्बस्सापि उपनिस्सयवसेनेव. सेसं वुत्तनयमेवाति.
भववारवण्णना निट्ठिता.
उपादानवारवण्णना
९५. उपादानवारे कामुपादानन्तिआदीसु वत्थुकामं उपादियति एतेन, सयं वा तं उपादियतीति कामुपादानं. कामो च सो उपादानञ्चाति वा कामुपादानं. उपादानन्ति दळ्हग्गहणं वुच्चति. दळ्हत्थो हि एत्थ उपसद्दो, ‘‘उपायास उपकट्ठा’’तिआदीसु विय पञ्चकामगुणिकरागस्सेतं अधिवचनं. अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारतो पनेतं ‘‘तत्थ कतमं कामुपादानं, यो कामेसु कामच्छन्दो’’ति (ध. स. १२२०; विभ. ९३८) वुत्तनयेन वेदितब्बं.
तथा दिट्ठि च सा उपादानञ्चाति दिट्ठुपादानं. अथ वा दिट्ठिं उपादियति, उपादियन्ति वा एतेन दिट्ठिन्ति दिट्ठुपादानं. उपादियति हि पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि. उपादियन्ति च ताय दिट्ठिं. यथाह ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्तिआदि (म. नि. ३.२७), सीलब्बतुपादानअत्तवादुपादानवज्जस्स सब्बदिट्ठिगतस्सेतं ¶ अधिवचनं. अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारतो पनेतं ‘‘तत्थ कतमं दिट्ठुपादानं नत्थि दिन्न’’न्ति (ध. स. १२२०; विभ. ९३८) वुत्तनयेन वेदितब्बं.
तथा ¶ सीलब्बतं उपादियन्ति एतेन, सयं वा तं उपादियति, सीलब्बतञ्च तं उपादानञ्चाति वा सीलब्बतुपादानं. गोसीलगोवतादीनि हि एवं सुद्धीति अभिनिवेसतो सयमेव उपादानानि अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारतो पनेतं ‘‘तत्थ कतमं सीलब्बतुपादानं, इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं सीलेन ¶ सुद्धी’’ति वुत्तनयेन वेदितब्बं.
इदानि वदन्ति एतेनाति वादो. उपादियन्ति एतेनाति उपादानं. किं वदन्ति, उपादियन्ति वा? अत्तानं. अत्तनो वादुपादानं अत्तवादुपादानं. अत्तवादमत्तमेव वा अत्ताति उपादियति एतेनाति अत्तवादुपादानं, वीसतिवत्थुकाय सक्कायदिट्ठिया एतं अधिवचनं. अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारतो पनेतं ‘‘तत्थ कतमं अत्तवादुपादानं, इध अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी’’ति (ध. स. १२२३) वुत्तनयेन वेदितब्बं.
तण्हासमुदयाति एत्थ तण्हा कामुपादानस्स उपनिस्सयवसेन अनन्तरसमनन्तरनत्थिविगतासेवनवसेन वा पच्चयो. अवसेसानं पन सहजातादिवसेनापि. सेसं वुत्तनयमेवाति.
उपादानवारवण्णना निट्ठिता.
तण्हावारवण्णना
९६. तण्हावारे रूपतण्हा…पे… धम्मतण्हाति एवं चक्खुद्वारादीसु जवनवीथियं पवत्ताय तण्हाय ‘‘सेट्ठिपुत्तो ब्राह्मणपुत्तो’’ति एवमादीसु पितितो नामं विय पितिसदिसारम्मणतो नामं. एत्थ च रूपारम्मणा तण्हा, रूपे तण्हाति रूपतण्हा. सा कामरागभावेन रूपं अस्सादेन्ती पवत्तमाना कामतण्हा. सस्सतदिट्ठिसहगतरागभावेन रूपं निच्चं धुवं सस्सतन्ति एवं अस्सादेन्ती पवत्तमाना भवतण्हा. उच्छेददिट्ठिसहगतरागभावेन रूपं ¶ उच्छिज्जति विनस्सति पेच्च न भविस्सतीति एवं अस्सादेन्ती पवत्तमाना विभवतण्हाति एवं तिविधा होति. यथा च रूपतण्हा, तथा सद्दतण्हादयोपीति एतानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि होन्ति. तानि अज्झत्तरूपादीसु अट्ठारस, बहिद्धारूपादीसु अट्ठारसाति छत्तिंस. इति अतीतानि छत्तिंस, अनागतानि छत्तिंस, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंसाति अट्ठसतं. ‘‘अज्झत्तिकस्सुपादाय ‘अस्मी’ति होति ¶ , ‘इत्थस्मी’ति ¶ होती’’ति (विभ. ९७३-९७४) वा एवमादीना अज्झत्तिकरूपादिनिस्सितानि अट्ठारस, ‘‘बाहिरस्सुपादाय ‘इमिना अस्मी’ति होति, ‘इमिना इत्थस्मी’ति होती’’ति वा (विभ. ९७५) एवमादिना बाहिररूपादिनिस्सितानि अट्ठारसाति छत्तिंस. इति अतीतानि छत्तिंस, अनागतानि छत्तिंस, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंसाति एवम्पि अट्ठसततण्हाविचरितानि होन्ति. पुन सङ्गहे करीयमाने रूपादीसु आरम्मणेसु छळेव तण्हाकाया तिस्सोयेव कामतण्हादयो होन्तीति एवं –
निद्देसत्थेन निद्देस-वित्थारा वित्थारस्स च;
पुन सङ्गहतो तण्हा, विञ्ञातब्बा विभाविनाति.
वेदनासमुदयाति एत्थ पन वेदनाति विपाकवेदना अधिप्पेता. सा कथं छसु द्वारेसु तण्हाय पच्चयो होतीति चे? अस्सादनीयतो. सुखाय हि वेदनाय अस्सादनेन सत्ता वेदनं ममायन्ता वेदनाय तण्हं उप्पादेत्वा वेदनारागरत्ता हुत्वा चक्खुद्वारे इट्ठमेव रूपं पत्थेन्ति, लद्धा च नं अस्सादेन्ति, आरम्मणदायकानञ्च चित्तकारादीनं सक्कारं करोन्ति. तथा सोतद्वारादीसु इट्ठे च सद्दादयो पत्थेन्ति, लद्धा च ने अस्सादेन्ति, आरम्मणदायकानञ्च वीणावादक-गन्धिकसूद-तन्तवाय-नानाविधसिप्पसन्दस्सकादीनं सक्कारं करोन्ति. यथा किं? यथा पुत्तसिनेहेन पुत्तं ममायन्ता धातिया सक्कारं करोन्ति, सप्पायसप्पिखीरादीनियेव नं पायेन्ति चेव भोजेन्ति च. सेसं वुत्तनयमेव.
तण्हावारवण्णना निट्ठिता.
वेदनावारवण्णना
९७. वेदनावारे ¶ वेदनाकायाति वेदनासमूहा. चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे… मनोसम्फस्सजा वेदनाति एतं ‘‘चक्खुसम्फस्सजा वेदना अत्थि कुसला, अत्थि अकुसला, अत्थि अब्याकता’’ति (विभ. ३४) एवं विभङ्गे आगतत्ता चक्खुद्वारादीसु पवत्तानं कुसलाकुसलाब्याकतवेदनानं ‘‘सारिपुत्तो, मन्ताणिपुत्तो’’ति एवमादीसु मातितो नामं विय मातिसदिसवत्थुतो नामं. वचनत्थो पनेत्थ चक्खुसम्फस्सहेतु ¶ जाता वेदना चक्खुसम्फस्सजा वेदनाति. एस नयो सब्बत्थ. अयं तावेत्थ सब्बसङ्गाहिककथा ¶ . विपाकवसेन पन चक्खुद्वारे द्वे चक्खुविञ्ञाणानि, द्वे मनोधातुयो, तिस्सो मनोविञ्ञाणधातुयोति एताहि सम्पयुत्तवसेन वेदना वेदितब्बा. एस नयो सोतद्वारादीसु. मनोद्वारे मनोविञ्ञाणधातुसम्पयुत्ताव.
फस्ससमुदयाति एत्थ पन पञ्चद्वारे पञ्चवत्थुकवेदनानं सहजातचक्खुसम्फस्सादिसमुदया समुदयो होति. अवसेसानं चक्खुसम्फस्सादयो उपनिस्सयादिवसेन पच्चया. मनोद्वारे तदारम्मणवेदनानं अद्वारिकानञ्च पटिसन्धिभवङ्गचुतिवेदनानं सहजातमनोसम्फस्ससमुदया समुदयो होतीति वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयमेव.
वेदनावारवण्णना निट्ठिता.
फस्सवारवण्णना
९८. फस्सवारे चक्खुसम्फस्सोति चक्खुम्हि सम्फस्सो. एस नयो सब्बत्थ. चक्खुसम्फस्सो…पे… कायसम्फस्सोति एत्तावता च कुसलाकुसलविपाका पञ्चवत्थुका दस सम्फस्सा वुत्ता होन्ति. मनोसम्फस्सोति इमिना सेसा बावीसति लोकियविपाकमनसम्पयुत्तफस्सा. सळायतनसमुदयाति छन्नं चक्खादीनं आयतनानं समुदयेन इमस्स छब्बिधस्सापि सम्फस्सस्स समुदयो होतीति वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयमेवाति.
फस्सवारवण्णना निट्ठिता.
सळायतनवारवण्णना
९९. सळायतनवारे ¶ चक्खायतनन्तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे खन्धनिद्देसे चेव आयतननिद्देसे च वुत्तनयमेव. नामरूपसमुदयाति एत्थ पन यं नामं यञ्च रूपं, यञ्च नामरूपं यस्स आयतनस्स पच्चयो होति, तस्स वसेन विसुद्धिमग्गे पटिच्चसमुप्पादनिद्देसे वुत्तनयेन नामरूपसमुदया सळायतनसमुदयो वेदितब्बो. सेसं वुत्तप्पकारमेवाति.
सळायतनवारवण्णना निट्ठिता.
नामरूपवारवण्णना
१००. नामरूपवारे नमनलक्खणं नामं. रुप्पनलक्खणं रूपं. वित्थारवारे पनस्स वेदनाति वेदनाक्खन्धो. सञ्ञाति सञ्ञाक्खन्धो. चेतना फस्सो मनसिकारोति सङ्खारक्खन्धो वेदितब्बो. कामञ्च अञ्ञेपि सङ्खारक्खन्धसङ्गहिता ¶ धम्मा सन्ति, इमे पन तयो सब्बदुब्बलेसुपि चित्तेसु सन्ति. तस्मा एतेसंयेव वसेनेत्थ सङ्खारक्खन्धोपि दस्सितो. चत्तारि च महाभूतानीति ¶ एत्थ चत्तारीति गणनपरिच्छेदो. महाभूतानीति पथवीआपतेजवायानमेतं अधिवचनं. येन पन कारणेन तानि महाभूतानीति वुच्चन्ति, यो चेत्थ अञ्ञो विनिच्छयनयो, सो सब्बो विसुद्धिमग्गे रूपक्खन्धनिद्देसे वुत्तो.
चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायाति एत्थ पन चतुन्नन्ति उपयोगत्थे सामिवचनं, चत्तारि च महाभूतानीति वुत्तं होति. उपादायाति उपादियित्वा, गहेत्वाति अत्थो. निस्सायातिपि एके. वत्तमानन्ति अयञ्चेत्थ पाठसेसो. समूहत्थे वा एतं सामिवचनं. तेन चतुन्नञ्च महाभूतानं समूहं उपादाय पवत्तमानं रूपन्ति अयमत्थो वेदितब्बो. एवं सब्बत्थापि यानि चत्तारि पथवीआदीनि महाभूतानि, यञ्च चतुन्नं महाभूतानं उपादाय वत्तमानं चक्खायतनादिभेदेन अभिधम्मपाळियमेव वुत्तं तेवीसतिविधं रूपं, तं सब्बम्पि ‘‘रूप’’न्ति वेदितब्बं. विञ्ञाणसमुदयाति एत्थ पन यं विञ्ञाणं यस्स नामस्स यस्स च रूपस्स यस्स च ¶ नामरूपस्स पच्चयो होति, तस्स वसेन विसुद्धिमग्गे पटिच्चसमुप्पादनिद्देसे वुत्तनयेनेव विञ्ञाणसमुदया नामरूपसमुदयो वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयमेवाति.
नामरूपवारवण्णना निट्ठिता.
विञ्ञाणवारवण्णना
१०१. विञ्ञाणवारे चक्खुविञ्ञाणन्ति चक्खुम्हि विञ्ञाणं, चक्खुतो वा जातं विञ्ञाणन्ति चक्खुविञ्ञाणं. एवं सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणानि. इतरं पन मनोयेव विञ्ञाणन्ति मनोविञ्ञाणं. द्विपञ्चविञ्ञाणवज्जस्स तेभूमकविपाकचित्तस्सेतं अधिवचनं. सङ्खारसमुदयाति एत्थ पन यो सङ्खारो यस्स विञ्ञाणस्स पच्चयो होति, तस्स वसेन सङ्खारसमुदया विञ्ञाणसमुदयो वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयमेवाति.
विञ्ञाणवारवण्णना निट्ठिता.
सङ्खारवारवण्णना
१०२. सङ्खारवारे अभिसङ्खरणलक्खणो सङ्खारो. वित्थारवारे पनस्स कायसङ्खारोति कायतो पवत्तसङ्खारो, कायद्वारे चोपनवसेन ¶ पवत्तानं कामावचरकुसलतो अट्ठन्नं, अकुसलतो द्वादसन्नन्ति वीसतिया कायसञ्चेतनानमेतं ¶ अधिवचनं. वचीसङ्खारोति वचितो पवत्तसङ्खारो, वचीद्वारे वचनभेदवसेन पवत्तानं वीसतिया एव वचीसञ्चेतनानमेतं अधिवचनं. चित्तसङ्खारोति चित्ततो पवत्तसङ्खारो, कायवचीद्वारे चोपनं अकत्वा रहो निसीदित्वा चिन्तयन्तस्स पवत्तानं लोकियकुसलाकुसलवसेन एकूनतिंसमनोसञ्चेतनानमेतं अधिवचनं. अविज्जासमुदयाति एत्थ पन कुसलानं उपनिस्सयवसेन अकुसलानं सहजातादिवसेनापि अविज्जापच्चयो होतीति वेदितब्बा. सेसं वुत्तनयमेवाति.
सङ्खारवारवण्णना निट्ठिता.
अविज्जावारवण्णना
१०३. अविज्जावारे ¶ दुक्खे अञ्ञाणन्ति दुक्खसच्चे अञ्ञाणं, मोहस्सेतं अधिवचनं. एस नयो समुदये अञ्ञाणन्तिआदीसु. तत्थ चतूहि कारणेहि दुक्खे अञ्ञाणं वेदितब्बं अन्तोगधतो वत्थुतो आरम्मणतो पटिच्छादनतो च. तथा हि तं दुक्खसच्चपरियापन्नत्ता दुक्खे अन्तोगधं, दुक्खसच्चञ्चस्स निस्सयपच्चयभावेन वत्थु, आरम्मणपच्चयभावेन आरम्मणं, दुक्खसच्चञ्च एतं पटिच्छादेति, तस्स याथावलक्खणप्पटिवेधनिवारणेन, ञाणप्पवत्तिया चेत्थ अप्पदानेन.
समुदये अञ्ञाणं तीहि कारणेहि वेदितब्बं वत्थुतो आरम्मणतो पटिच्छादनतो च. निरोधे पटिपदायञ्च अञ्ञाणं एकेनेव कारणेन वेदितब्बं पटिच्छादनतो. निरोधपटिपदाय हि पटिच्छादकमेव अञ्ञाणं तेसं याथावलक्खणप्पटिवेधनिवारणेन, तेसु च ञाणप्पवत्तिया अप्पदानेन. न पन तत्थ अन्तोगधं, तस्मिं सच्चद्वये अपरियापन्नत्ता. न तस्स तं सच्चद्वयं वत्थु, असहजातत्ता. नारम्मणं, तदारब्भ अप्पवत्तनतो. पच्छिमञ्हि सच्चद्वयं गम्भीरत्ता दुद्दसं, न चेत्थ अन्धभूतं अञ्ञाणं पवत्तति. पुरिमं पन वञ्चनियट्ठेन सभावलक्खणस्स दुद्दसत्ता गम्भीरं, तत्थ विपल्लासग्गाहवसेन पवत्तति.
अपिच दुक्खेति एत्तावता सङ्गहतो वत्थुतो आरम्मणतो किच्चतो च अविज्जा दीपिता. दुक्खसमुदयेति एत्तावता वत्थुतो आरम्मणतो ¶ किच्चतो च. दुक्खनिरोधे दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदायाति एत्तावता किच्चतो. अविसेसतो पन अञ्ञाणन्ति एतेन सभावतो निद्दिट्ठाति ञातब्बा. आसवसमुदयाति एत्थ पन कामासवभवासवा सहजातादिवसेन अविज्जाय पच्चया होन्ति. अविज्जासवो उपनिस्सयवसेनेव. पुब्बुप्पन्ना चेत्थ अविज्जा अविज्जासवोति ¶ वेदितब्बा. सा अपरापरुप्पन्नाय अविज्जाय उपनिस्सयपच्चयो होति. सेसं वुत्तनयमेवाति.
अविज्जावारवण्णना निट्ठिता.
आसववारवण्णना
१०४. आसववारे ¶ अविज्जासमुदयाति एत्थ अविज्जा कामासवभवासवानं सहजातादिवसेन पच्चयो होति. अविज्जासवस्स उपनिस्सयवसेनेव. अपरापरुप्पन्ना चेत्थ अविज्जा अविज्जासवोति वेदितब्बा. पुब्बुप्पन्ना अविज्जायेवस्स अपरापरुप्पन्नस्स अविज्जासवस्स उपनिस्सयपच्चयो होति. सेसं वुत्तनयमेवाति. अयं वारो या एसा पटिच्चसमुप्पादपदेसु जेट्ठिका अविज्जा, तस्सापि पच्चयदस्सनवसेन वुत्तो. एवं वुत्तेन वारेन संसारस्स अनमतग्गता साधिता होति. कथं? आसवसमुदयेन हि अविज्जासमुदयो. अविज्जासमुदयेनापि आसवसमुदयो. एवं आसवा अविज्जाय अविज्जापि आसवानं पच्चयोति कत्वा पुब्बकोटि न पञ्ञायति अविज्जाय, तस्सा अपञ्ञायनतो संसारस्स अनमतग्गता सिद्धा होतीति.
एवं सब्बेपिमे इमस्मिं सुत्ते कम्मपथवारो आहारवारो दुक्खवारो जरा-मरण-जाति-भव-उपादान-तण्हा-वेदना-फस्स-सळायतन-नामरूप- विञ्ञाण-सङ्खार-अविज्जा-आसववारोति सोळसवारा वुत्ता.
तेसु एकेकस्स वारस्स सङ्खेपवित्थारवसेन द्विधा विभत्ता द्वत्तिंसट्ठानानि होन्ति. इति इमस्मिं सुत्ते इमेसु द्वत्तिंसट्ठानेसु चत्तारि सच्चानि कथितानि. एतेसंयेव वित्थारवसेन वुत्तेसु सोळससु ठानेसु अरहत्तं कथितं. थेरस्स पन मतेन द्वत्तिंसायपि ठानेसु चत्तारि सच्चानि चत्तारो च मग्गा कथिताति. इति सकलेपि पञ्चमहानिकायसङ्गहिते बुद्धवचने नत्थि तं सुत्तं, यत्थ द्वत्तिंसक्खत्तुं चत्तारि सच्चानि द्वत्तिंसक्खत्तुञ्च अरहत्तं पकासितं अञ्ञत्र इमम्हा सम्मादिट्ठिसुत्ताति.
इदमवोचायस्मा ¶ सारिपुत्तोति इदं द्वत्तिंसाय चतुसच्चपरियायेहि द्वत्तिंसाय अरहत्तपरियायेहीति चतुसट्ठिया कारणेहि अलङ्करित्वा सम्मादिट्ठिसुत्तं आयस्मा सारिपुत्तो अवोच, अत्तमना ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दुन्ति.
आसववारवण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णना निट्ठिता.
१०. सतिपट्ठानसुत्तवण्णना
१०५. एवं ¶ ¶ मे सुतन्ति सतिपट्ठानसुत्तं. तत्थ कुरूसु विहरतीति कुरुनामका जानपदिनो राजकुमारा, तेसं निवासो एकोपि जनपदो रुळ्हीसद्देन कुरूति वुच्चति, तस्मिं कुरूसु जनपदे. अट्ठकथाचरिया पनाहु – मन्धातुकाले तीसु दीपेसु मनुस्सा जम्बुदीपो नाम बुद्धपच्चेकबुद्धमहासावकचक्कवत्तिपभुतीनं उत्तमपुरिसानं उप्पत्तिभूमि उत्तमदीपो अतिरमणीयोति सुत्वा रञ्ञा मन्धातुचक्कवत्तिना चक्करतनं पुरक्खत्वा चत्तारो दीपे अनुसंयायन्तेन सद्धिं आगमंसु. ततो राजा परिणायकरतनं पुच्छि –
‘‘अत्थि नु खो मनुस्सलोकतो रमणीयतरं ठान’’न्ति?
‘‘कस्मा देव एवं भणसि?
‘‘किं न पस्ससि चन्दिमसूरियानं आनुभावं?
‘‘ननु एतेसं ठानं इतो रमणीयतर’’न्ति?
राजा चक्करतनं पुरक्खत्वा तत्थ अगमासि. चत्तारो महाराजानो ‘‘मन्धातुमहाराजा आगतो’’ति सुत्वाव ‘‘महिद्धिको महानुभावो राजा न सक्का युद्धेन पटिबाहितु’’न्ति सकरज्जं निय्यातेसुं. सो तं गहेत्वा पुन पुच्छि – ‘‘अत्थि नु खो इतो रमणीयतरं ठान’’न्ति. अथस्स तावतिंसभवनं कथयिंसु – ‘‘तावतिंसभवनं, देव, रमणीयतरं, तत्थ सक्कस्स देवरञ्ञो इमे चत्तारो महाराजानो परिचारका दोवारिकभूमियं तिट्ठन्ति. सक्को देवराजा महिद्धिको महानुभावो. तस्सिमानि पन उपभोगट्ठानानि, योजनसहस्सुब्बेधो वेजयन्तपासादो, पञ्चयोजनसतुब्बेधा सुधम्मा देवसभा, दियड्ढयोजनसतिको वेजयन्तरथो, तथा एरावणो हत्थी, दिब्बरुक्खसहस्सपटिमण्डितं ¶ नन्दनवनं चित्तलतावनं फारुसकवनं मिस्सकवनं ¶ . योजनसतुब्बेधो पारिच्छत्तको कोविळारो, तस्स हेट्ठा सट्ठियोजनायामा पण्णासयोजनवित्थता पञ्चदसयोजनुब्बेधा जयसुमनपुप्फवण्णा पण्डुकम्बलसिला, यस्सा मुदुताय सक्कस्स निसीदतो उपड्ढकायो अनुपविसती’’ति.
तं सुत्वा राजा तत्थ गन्तुकामो चक्करतनं अब्भुक्किरि ¶ . तं आकासे पतिट्ठासि सद्धिं चतुरङ्गिनिया सेनाय. अथ द्विन्नं देवलोकानं वेमज्झतो चक्करतनं ओतरित्वा पथवियं पतिट्ठासि सद्धिं परिणायकरतनप्पमुखाय चतुरङ्गिनिया सेनाय. राजा एककोव तावतिंसभवनं अगमासि. सक्को ‘‘मन्धाता आगतो’’ति सुत्वाव तस्स पच्चुग्गमनं कत्वा – ‘‘स्वागतं ते, महाराज, सकं ते, महाराज. अनुसास, महाराजा’’ति वत्वा सद्धिं नाटकेहि रज्जं द्वेभागे कत्वा एकं भागमदासि. रञ्ञो तावतिंसभवने पतिट्ठितमत्तस्सेव मनुस्सभावो विगच्छि, देवभावो पातुरहोसि.
तस्स किर सक्केन सद्धिं पण्डुकम्बलसिलायं निसिन्नस्स अक्खिनिमिसमत्तेन नानत्तं पञ्ञायति. तं असल्लक्खेन्ता देवा सक्कस्स च तस्स च नानत्ते मुय्हन्ति. सो तत्थ दिब्बसम्पत्तिं अनुभवमानो याव छत्तिंस सक्का उप्पज्जित्वा चुता, ताव रज्जं कारेत्वा अतित्तोयेव कामेहि ततो चवित्वा अत्तनो उय्याने पतिट्ठितो वातातपेन फुट्ठगत्तो कालमकासि.
चक्करतने पन पथवियं पतिट्ठिते परिणायकरतनं सुवण्णपट्टे मन्धातुउपाहनं लिखापेत्वा इदं मन्धातुरज्जन्ति रज्जमनुसासि. तेपि तीहि दीपेहि आगतमनुस्सा पुन गन्तुं असक्कोन्ता परिणायकरतनं उपसङ्कमित्वा ‘‘देव मयं रञ्ञो आनुभावेन आगता, इदानि गन्तुं न सक्कोम, वसनट्ठानं नो देही’’ति याचिंसु. सो तेसं एकेकं जनपदमदासि. तत्थ पुब्बविदेहतो आगतमनुस्सेहि आवसितपदेसो तायेव पुरिमसञ्ञाय विदेहरट्ठन्ति नामं लभि. अपरगोयानतो आगतमनुस्सेहि आवसितपदेसो अपरन्तजनपदोति नामं लभि. उत्तरकुरुतो आगतमनुस्सेहि आवसितपदेसो कुरुरट्ठन्ति नामं लभीति ¶ . बहुके पन गामनिगमादयो उपादाय बहुवचनेन वोहरीयति. तेन वुत्तं ‘‘कुरूसु विहरती’’ति.
कम्मासधम्मं ¶ नाम कुरूनं निगमोति. कम्मासधम्मन्ति एत्थ केचि ध-कारस्स द-कारेन अत्थं वण्णयन्ति. कम्मासो एत्थ दमितोति कम्मासदम्मो. कम्मासोति कम्मासपादो पोरिसादो वुच्चति. तस्स किर पादे खाणुकेन विद्धट्ठाने वणो रुहन्तो चित्तदारुसदिसो हुत्वा रुहि, तस्मा कम्मासपादोति पञ्ञायित्थ ¶ . सो च तस्मिं ओकासे दमितो पोरिसादभावतो पटिसेधितो. केन? महासत्तेन. कतरस्मिं जातकेति? महासुतसोमजातकेति एके. इमे पन थेरा जयद्दिसजातकेति वदन्ति. तदा हि महासत्तेन कम्मासपादो दमितो. यथाह –
‘‘पुत्तो यदा होमि जयद्दिसस्स,
पञ्चालरट्ठाधिपतिस्स अत्रजो;
चजित्वान पाणं पितरं पमोचयिं,
कम्मासपादम्पि चहं पसादयि’’न्ति.
केचि पन ध-कारेनेव अत्थं वण्णयन्ति. कुरुरट्ठवासीनं किर कुरुवत्तधम्मो तस्मिं कम्मासो जातो, तस्मा तं ठानं कम्मासो एत्थ धम्मो जातोति कम्मासधम्मन्ति वुच्चति. तत्थ निविट्ठनिगमस्सापि एतदेव नामं. भुम्मवचनेन कस्मा न वुत्तन्ति? अवसनोकासतो. भगवतो किर तस्मिं निगमे वसनोकासो कोचि विहारो नाहोसि. निगमतो पन अपक्कम्म अञ्ञतरस्मिं उदकसम्पन्ने रमणीये भूमिभागे महावनसण्डो अहोसि. तत्थ भगवा विहासि. तं निगमं गोचरगामं कत्वा, तस्मा एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो ‘‘कुरूसु विहरति कम्मासधम्मं नाम कुरूनं निगमो, तं गोचरगामं कत्वा’’ति.
उद्देसवारकथावण्णना
१०६. एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गोति. कस्मा भगवा इदं सुत्तमभासि? कुरुरट्ठवासीनं गम्भीरदेसनापटिग्गहणसमत्थताय. कुरुरट्ठवासिनो किर भिक्खू भिक्खुनियो उपासका उपासिकायो उतुपच्चयादिसम्पन्नत्ता तस्स रट्ठस्स सप्पायउतुपच्चयसेवनेन निच्चं ¶ कल्लसरीरा कल्लचित्ता च होन्ति. ते चित्तसरीरकल्लताय अनुग्गहितपञ्ञाबला गम्भीरकथं परिग्गहेतुं समत्था होन्ति. तेन तेसं भगवा इमं गम्भीरदेसनापटिग्गहणसमत्थतं सम्पस्सन्तो एकवीसतिया ¶ ठानेसु कम्मट्ठानं अरहत्ते पक्खिपित्वा इदं गम्भीरत्थं सतिपट्ठानसुत्तं अभासि. यथा हि पुरिसो सुवण्णचङ्कोटकं लभित्वा तत्थ नानापुप्फानि पक्खिपेय्य, सुवण्णमञ्जूसं ¶ वा पन लभित्वा सत्तरतनानि पक्खिपेय्य, एवं भगवा कुरुरट्ठवासिपरिसं लभित्वा गम्भीरदेसनं देसेसि. तेनेवेत्थ अञ्ञानिपि गम्भीरत्थानि दीघनिकाये महानिदानं महासतिपट्ठानं इमस्मिं मज्झिमनिकाये सारोपमं रुक्खूपमं रट्ठपालं मागण्डियं आनेञ्जसप्पायन्ति अञ्ञानिपि सुत्तानि देसेसि.
अपिच तस्मिं जनपदे चतस्सो परिसा पकतियाव सतिपट्ठानभावनानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति, अन्तमसो दासकम्मकरपरिजनापि सतिपट्ठानप्पटिसंयुत्तमेव कथं कथेन्ति. उदकतित्थसुत्तकन्तनट्ठानादीसुपि निरत्थककथा नाम न पवत्तति. सचे काचि इत्थी ‘‘अम्म त्वं कतरं सतिपट्ठानभावनं मनसिकरोसी’’ति पुच्छिता ‘‘न किञ्ची’’ति वदति. तं गरहन्ति ‘‘धिरत्थु तव जीवितं, जीवमानापि त्वं मतसदिसा’’ति. अथ नं ‘‘मा दानि पुन एवमकासी’’ति ओवदित्वा अञ्ञतरं सतिपट्ठानं उग्गण्हापेन्ति. या पन ‘‘अहं असुकं सतिपट्ठानं मनसिकरोमी’’ति वदति. तस्सा ‘‘साधु साधू’’ति साधुकारं दत्वा ‘‘तव जीवितं सुजीवितं, त्वं नाम मनुस्सत्तं पत्ता, तवत्थाय सम्मासम्बुद्धो उप्पन्नो’’तिआदीहि पसंसन्ति. न केवलञ्चेत्थ मनुस्सजातियायेव सतिपट्ठानमनसिकारयुत्ता, ते निस्साय विहरन्ता तिरच्छानगतापि. तत्रिदं वत्थु – एको किर नटको सुवपोतकं गहेत्वा सिक्खापेन्तो विचरति. सो भिक्खुनुपस्सयं उपनिस्साय वसित्वा गमनकाले सुवपोतकं पमुस्सित्वा गतो. तं सामणेरियो गहेत्वा पटिजग्गिंसु. बुद्धरक्खितोतिस्स नामं अकंसु. तं एकदिवसं पुरतो निसिन्नं दिस्वा महाथेरी आह – ‘‘बुद्धरक्खिता’’ति?
किं अय्येति.
अत्थि कोचि तव मनसिकारोति?
नत्थि अय्येति.
आवुसो ¶ , पब्बजितानं सन्तिके वसन्तेन नाम विस्सट्ठअत्तभावेन भवितुं न वट्टति, कोचिदेव ¶ मनसिकारो इच्छितब्बो, त्वं पन अञ्ञं न सक्खिस्ससि ‘‘अट्ठि अट्ठी’’ति ¶ सज्झायं करोहीति. सो थेरिया ओवादे ठत्वा ‘‘अट्ठि अट्ठी’’ति सज्झायन्तो चरति.
तं एकदिवसं पातोव तोरणग्गे निसीदित्वा बालातपं तपमानं एको सकुणो नखपञ्जरेन अग्गहेसि. सो ‘‘किरि किरी’’ति सद्दमकासि. सामणेरियो सुत्वा ‘‘अय्ये बुद्धरक्खितो सकुणेन गहितो, मोचेम न’’न्ति लेड्डुआदीनि गहेत्वा अनुबन्धित्वा मोचेसुं. तं आनेत्वा पुरतो ठपितं थेरी आह –
‘‘बुद्धरक्खित, सकुणेन गहितकाले किं चिन्तेसी’’ति?
न अय्ये अञ्ञं चिन्तेसिं, ‘‘अट्ठिपुञ्जोव अट्ठिपुञ्जं गहेत्वा गच्छति, कतरस्मिम्पि ठाने विप्पकिरिस्सती’’ति एवं अय्ये अट्ठिपुञ्जमेव चिन्तेसिन्ति.
साधु साधु, बुद्धरक्खित, अनागते भवक्खयस्स ते पच्चयो भविस्सतीति. एवं तत्थ तिरच्छानगतापि सतिपट्ठानमनसिकारयुत्ता, तस्मा नेसं भगवा सतिपट्ठानबुद्धिमेव जनेन्तो इदं सुत्तं अभासि.
तत्थ एकायनोति एकमग्गो. मग्गस्स हि –
‘‘मग्गो पन्थो पथो पज्जो, अञ्जसं वटुमायनं;
नावा उत्तरसेतू च, कुल्लो च भिसिसङ्कमो’’ति. (चूळनि. १०१) –
बहूनि नामानि. स्वायं इध अयननामेन वुत्तो. तस्मा एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गोति एत्थ एकमग्गो अयं, भिक्खवे, मग्गो, न द्वेधापथभूतोति एवमत्थो दट्ठब्बो. अथ वा एकेन अयितब्बोति एकायनो. एकेनाति गणसङ्गणिकं पहाय वूपकट्ठेन पविवित्तचित्तेन. अयितब्बोति पटिपज्जितब्बो. अयन्ति वा एतेनाति अयनो, संसारतो निब्बानं गच्छन्तीति अत्थो ¶ . एकस्स अयनो एकायनो, एकस्साति सेट्ठस्स. सब्बसत्तानं सेट्ठो च भगवा, तस्मा भगवतोति वुत्तं होति. किञ्चापि हि तेन अञ्ञेपि अयन्ति, एवं सन्तेपि भगवतोव सो अयनो तेन उप्पादितत्ता. यथाह ‘‘सो हि, ब्राह्मण, भगवा अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता’’तिआदि (म. नि. ३.७९). अयतीति वा अयनो, गच्छति पवत्ततीति अत्थो. एकस्मिं अयनोति एकायनो, इमस्मिंयेव धम्मविनये पवत्तति, न अञ्ञत्राति वुत्तं होति. यथाह ¶ ‘‘इमस्मिं खो, सुभद्द, धम्मविनये अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उपलब्भती’’ति (दी. नि. २.२१४). देसनाभेदोयेव हेसो, अत्थो पनेको. अपिच ¶ एकं अयतीति एकायनो. पुब्बभागे नानामुखभावनानयप्पवत्तोपि अपरभागे एकं निब्बानमेव गच्छतीति वुत्तं होति. यथाह ब्रह्मा सहम्पति –
‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी,
मग्गं पजानाति हितानुकम्पी;
एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे,
तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति. (सं. नि. ५.४०९);
केचि पन ‘‘न पारं दिगुणं यन्ती’’ति गाथानयेन यस्मा एकवारं निब्बानं गच्छति. तस्मा ‘‘एकायनो’’ति वदन्ति, तं न युज्जति. इमस्स हि अत्थस्स सकिं अयनोति इमिना ब्यञ्जनेन भवितब्बं. यदि पन एकं अयनमस्स एका गति पवत्तीति एवमत्थं योजेत्वा वुच्चेय्य, ब्यञ्जनं युज्जेय्य, अत्थो पन उभयथापि न युज्जति. कस्मा? इध पुब्बभागमग्गस्स अधिप्पेतत्ता. कायादिचतुआरम्मणप्पवत्तो हि पुब्बभागसतिपट्ठानमग्गो इध अधिप्पेतो, न लोकुत्तरो. सो च अनेकवारम्पि अयति, अनेकञ्चस्स अयनं होति.
पुब्बेपि च इमस्मिं पदे महाथेरानं साकच्छा अहोसियेव. तिपिटकचूळनागत्थेरो ‘‘पुब्बभागसतिपट्ठानमग्गो’’ति आह. आचरियो पनस्स तिपिटकचूळसुमत्थेरो ‘‘मिस्सकमग्गो’’ति आह. पुब्बभागो भन्तेति. मिस्सको आवुसोति. आचरिये पुनप्पुनं भणन्ते अप्पटिबाहित्वा तुण्ही अहोसि. पञ्हं अविनिच्छिनित्वाव उट्ठहिंसु. अथाचरियत्थेरो न्हानकोट्ठकं गच्छन्तो ‘‘मया मिस्सकमग्गो कथितो, चूळनागो पुब्बभागोति आदाय वोहरति ¶ , को नु खो एत्थ निच्छयो’’ति सुत्तन्तं आदितो पट्ठाय परिवत्तेन्तो ‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य सत्त वस्सानी’’ति इमस्मिं ठाने सल्लक्खेसि, लोकुत्तरमग्गो उप्पज्जित्वा सत्त वस्सानि तिट्ठमानो नाम नत्थि, मया वुत्तो मिस्सकमग्गो न लब्भति, चूळनागेन दिट्ठो पुब्बभागमग्गोव लब्भतीति ञत्वा अट्ठमियं धम्मस्सवने सङ्घुट्ठे अगमासि.
पोराणकत्थेरा ¶ ¶ किर पियधम्मस्सवना होन्ति. सद्दं सुत्वाव ‘‘अहं पठमं, अहं पठम’’न्ति एकप्पहारेनेव ओसरन्ति. तस्मिञ्च दिवसे चूळनागत्थेरस्स वारो. तेन धम्मासने निसीदित्वा वीजनिं गहेत्वा पुब्बगाथासु वुत्तासु थेरस्स आसनपिट्ठियं ठितस्स एतदहोसि ‘‘रहो निसीदित्वा न वक्खामी’’ति. पोराणकत्थेरा हि अनुसूयका होन्ति, न अत्तनो रुचिमेव उच्छुभारं विय एवं उक्खिपित्वा विचरन्ति, कारणमेव गण्हन्ति, अकारणं विस्सज्जेन्ति. तस्मा थेरो ‘‘आवुसो चूळनागा’’ति आह. सो आचरियस्स विय सद्दोति धम्मं ठपेत्वा ‘‘किं भन्ते’’ति आह. आवुसो चूळनाग मया वुत्तो मिस्सकमग्गो न लब्भति, तया वुत्तो पुब्बभागसतिपट्ठानमग्गोव लब्भतीति.
थेरो चिन्तेसि ‘‘अम्हाकं आचरियो सब्बपरियत्तिको तेपिटको सुतबुद्धो, एवरूपस्सपि नाम भिक्खुनो अयं पञ्हो आलुळेति, अनागते मम भातिका इमं पञ्हं आलुळेस्सन्तीति सुत्तं गहेत्वा इमं पञ्हं निच्चलं करिस्सामी’’ति पटिसम्भिदामग्गतो ‘‘एकायनमग्गो वुच्चति पुब्बभागसतिपट्ठानमग्गो –
‘‘मग्गानट्ठङ्गिको सेट्ठो, सच्चानं चतुरो पदा;
विरागो सेट्ठो धम्मानं, द्विपदानञ्च चक्खुमा.
एसेव मग्गो नत्थञ्ञो, दस्सनस्स विसुद्धिया;
एतञ्हि तुम्हे पटिपज्जथ, मारसेनप्पमद्दनं;
एतञ्हि तुम्हे पटिपन्ना, दुक्खस्सन्तं करिस्सथा’’ति. (ध. प. २७३-२७५) –
सुत्तं ¶ आहरित्वा ठपेसि.
मग्गोति केनट्ठेन मग्गो? निब्बानगमनट्ठेन निब्बानत्थिकेहि मग्गनियट्ठेन च. सत्तानं विसुद्धियाति रागादीहि मलेहि अभिज्झाविसमलोभादीहि च उपक्किलेसेहि किलिट्ठचित्तानं सत्तानं विसुद्धत्थाय. तथा हि इमिनाव मग्गेन इतो सतसहस्सकप्पाधिकानं चतुन्नं ¶ असङ्ख्येय्यानं उपरि एकस्मिञ्ञेव कप्पे निब्बत्ते तण्हङ्करमेधङ्करसरणङ्करदीपङ्करनामके बुद्धे आदिं कत्वा सक्यमुनिपरियोसाना अनेके सम्मासम्बुद्धा अनेकसता पच्चेकबुद्धा गणनपथं वीतिवत्ता अरियसावका चाति इमे ¶ सत्ता सब्बे चित्तमलं पवाहेत्वा परमविसुद्धिं पत्ता. रूपमलवसेन पन संकिलेसवोदानपञ्ञत्तियेव नत्थि. तथा हि –
रूपेन संकिलिट्ठेन, संकिलिस्सन्ति माणवा;
रूपे सुद्धे विसुज्झन्ति, अनक्खातं महेसिना.
चित्तेन संकिलिट्ठेन, संकिलिस्सन्ति माणवा;
चित्ते सुद्धे विसुज्झन्ति, इति वुत्तं महेसिना.
यथाह ‘‘चित्तसंकिलेसा, भिक्खवे, सत्ता संकिलिस्सन्ति, चित्तवोदाना विसुज्झन्ती’’ति (सं. नि. ३.१००). तञ्च चित्तवोदानं इमिना सतिपट्ठानमग्गेन होति. तेनाह ‘‘सत्तानं विसुद्धिया’’ति.
सोकपरिदेवानं समतिक्कमायाति सोकस्स च परिदेवस्स च समतिक्कमाय, पहानायाति अत्थो. अयञ्हि मग्गो भावितो सन्ततिमहामत्तादीनं विय सोकसमतिक्कमाय, पटाचारादीनं विय च परिदेवसमतिक्कमाय च संवत्तति. तेनाह ‘‘सोकपरिदेवानं समतिक्कमाया’’ति. किञ्चापि हि सन्ततिमहामत्तो –
‘‘यं ¶ पुब्बे तं विसोधेहि, पच्छा ते माहु किञ्चनं;
मज्झे चे नो गहेस्ससि, उपसन्तो चरिस्ससी’’ति. (सु. नि. ९५५);
इमं गाथं सुत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्तो.
पटाचारा –
‘‘न सन्ति पुत्ता ताणाय, न पिता नापि बन्धवा;
अन्तकेनाधिपन्नस्स, नत्थि ञातीसु ताणता’’ति. (ध. प. २८८);
इमं गाथं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठिता. यस्मा पन कायवेदनाचित्तधम्मेसु कञ्चि धम्मं अनामसित्वा भावना नाम नत्थि, तस्मा तेपि इमिनाव मग्गेन सोकपरिदेवे समतिक्कन्ताति वेदितब्बा.
दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमायाति कायिकदुक्खस्स ¶ च चेतसिकदोमनस्सस्स चाति इमेसं द्विन्नं अत्थङ्गमाय, निरोधायाति अत्थो. अयञ्हि मग्गो भावितो तिस्सत्थेरादीनं विय दुक्खस्स, सक्कादीनं विय च दोमनस्सस्स अत्थङ्गमाय संवत्तति.
तत्रायं ¶ अत्थदीपना – सावत्थियं किर तिस्सो नाम कुटुम्बिकपुत्तो चत्तालीस हिरञ्ञकोटियो पहाय पब्बजित्वा अगामके अरञ्ञे विहरति. तस्स कनिट्ठभातुभरिया ‘‘गच्छथ नं जीविता वोरोपेथा’’ति पञ्चसते चोरे पेसेसि. ते गन्त्वा थेरं परिवारेत्वा निसीदिंसु. थेरो आह ‘‘कस्मा आगतत्थ उपासका’’ति? तं जीविता वोरोपेस्सामाति. पाटिभोगं मे उपासका गहेत्वा अज्जेकरत्तिं जीवितं देथाति. को ते, समण, इमस्मिं ठाने पाटिभोगो भविस्सतीति? थेरो महन्तं पासाणं गहेत्वा द्वे ऊरुट्ठीनि भिन्दित्वा ‘‘वट्टति उपासका पाटिभोगो’’ति आह. ते अपक्कमित्वा चङ्कमनसीसे अग्गिं कत्वा निपज्जिंसु. थेरस्स वेदनं विक्खम्भेत्वा सीलं पच्चवेक्खतो परिसुद्धं सीलं निस्साय पीतिपामोज्जं उप्पज्जि ¶ . ततो अनुक्कमेन विपस्सनं वड्ढेन्तो तियामरत्तिं समणधम्मं कत्वा अरुणुग्गमने अरहत्तं पत्तो इमं उदानं उदानेसि –
‘‘उभो पादानि भिन्दित्वा, सञ्ञपेस्सामि वो अहं;
अट्टियामि हरायामि, सरागमरणं अहं.
एवाहं चिन्तयित्वान, यथाभूतं विपस्सिसं;
सम्पत्ते अरुणुग्गम्हि, अरहत्तमपापुणि’’न्ति.
अपरेपि तिंस भिक्खू भगवतो सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा अरञ्ञविहारे वस्सं उपगन्त्वा ‘‘आवुसो, तियामरत्तिं समणधम्मोव कातब्बो, न अञ्ञमञ्ञस्स सन्तिकं आगन्तब्ब’’न्ति वत्वा विहरिंसु. तेसं समणधम्मं कत्वा पच्चूससमये पचलायन्तानं एको ब्यग्घो आगन्त्वा एकेकं भिक्खुं गहेत्वा गच्छति. न कोचि ‘‘मं ब्यग्घो गण्ही’’ति वाचम्पि निच्छारेसि. एवं पञ्चसु दससु भिक्खूसु खादितेसु उपोसथदिवसे ‘‘इतरे, आवुसो, कुहि’’न्ति पुच्छित्वा ञत्वा च ‘‘इदानि गहितेन, गहितोम्हीति वत्तब्ब’’न्ति वत्वा विहरिंसु.
अथ अञ्ञतरं दहरभिक्खुं पुरिमनयेनेव ब्यग्घो गण्हि. सो ‘‘ब्यग्घो, भन्ते’’ति आह. भिक्खू कत्तरदण्डे च उक्कायो च गहेत्वा मोचेस्सामाति अनुबन्धिंसु. ब्यग्घो भिक्खूनं अगतिं छिन्नतटट्ठानं ¶ आरुय्ह तं भिक्खुं पादङ्गुट्ठकतो पट्ठाय खादितुं आरभि. इतरेपि ‘‘इदानि ¶ , सप्पुरिस, अम्हेहि कत्तब्बं नत्थि, भिक्खूनं विसेसो नाम एवरूपे ठाने पञ्ञायती’’ति आहंसु. सो ब्यग्घमुखे निपन्नोव तं वेदनं विक्खम्भेत्वा विपस्सनं वड्ढेन्तो याव गोप्फका खादितसमये सोतापन्नो हुत्वा, याव जण्णुका खादितसमये सकदागामी, याव नाभिया खादितसमये अनागामी हुत्वा, हदयरूपे अखादितेयेव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा इमं उदानं उदानेसि –
‘‘सीलवा ¶ वतसम्पन्नो, पञ्ञवा सुसमाहितो;
मुहुत्तं पमादमन्वाय, ब्यग्घेनोरुद्धमानसो.
पञ्जरस्मिं गहेत्वान, सिलाय उपरीकतो;
कामं खादतु मं ब्यग्घो, भक्खो कायो अमित्तानं;
पटिलद्धे कम्मट्ठाने, मरणं हेहिति भद्दक’’न्ति.
अपरोपि पीतमल्लत्थेरो नाम गिहिकाले तीसु रज्जेसु पटाकं गहेत्वा तम्बपण्णिदीपं आगम्म राजानं दिस्वा रञ्ञा कतानुग्गहो एकदिवसं किलञ्जकापणसालद्वारेन गच्छन्तो ‘‘रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ, तं वो पहीनं दीघरत्तं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति (सं. नि. ३.३३-३४) नतुम्हाकवग्गं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘नेव किर रूपं अत्तनो, न वेदना’’ति. सो तंयेव अङ्कुसं कत्वा निक्खमित्वा महाविहारं गन्त्वा पब्बज्जं याचित्वा पब्बजितो उपसम्पन्नो द्वेमातिका पगुणं कत्वा तिंस भिक्खू गहेत्वा गबलवालियअङ्गणं गन्त्वा समणधम्ममकासि. पादेसु अवहन्तेसु जण्णुकेहि चङ्कमति. तमेनं रत्तिं एको मिगलुद्दको मिगोति मञ्ञमानो सत्तिया पहरि. सत्ति विनिविज्झित्वा गता. सो तं सत्तिं हरापेत्वा पहारमुखानि तिणवट्टिया पूरापेत्वा पासाणपिट्ठियं अत्तानं निसीदापेत्वा ओकासं कारेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा उक्कासितसद्देन आगतानं भिक्खूनं ब्याकरित्वा इमं उदानं उदानेसि –
‘‘भासितं ¶ बुद्धसेट्ठस्स, सब्बलोकग्गवादिनो;
न तुम्हाकमिदं रूपं, तं जहेय्याथ भिक्खवो.
अनिच्चा ¶ वत सङ्खारा, उप्पादवयधम्मिनो;
उप्पज्जित्वा निरुज्झन्ति, तेसं वूपसमो सुखो’’ति.
अथ नं भिक्खू आहंसु ‘‘सचे, भन्ते, सम्मासम्बुद्धो अरोगो अभविस्सा, अद्धा ते मुद्धमत्थके ¶ हत्थं पसारेत्वा सीसं परामसेय्या’’ति. एत्तावता अयं मग्गो तिस्सत्थेरादीनं विय दुक्खस्स अत्थङ्गमाय संवत्तति.
सक्को पन देवानमिन्दो अत्तनो पञ्चविधं पुब्बनिमित्तं दिस्वा मरणभयसन्तज्जितो दोमनस्सजातो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छि. सो उपेक्खापञ्हविस्सज्जनावसाने असीतिसहस्साहि देवताहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि. सा चस्स उपपत्ति पुन पाकतिकाव अहोसि.
सुब्रह्मापि देवपुत्तो अच्छरासहस्सपरिवारो सग्गसम्पत्तिं अनुभोति, तत्थ पञ्चसता अच्छरायो रुक्खतो पुप्फानि ओचिनन्तियो चवित्वा निरये उपपन्ना. सो ‘‘किं इमा चिरायन्ती’’ति उपधारेन्तो तासं निरये निब्बत्तभावं दिस्वा ‘‘कित्तकं नु खो मम आयू’’ति उपपरिक्खन्तो अत्तनोपि आयुपरिक्खयं विदित्वा तत्थेव निरये निब्बत्तनभावं दिस्वा भीतो अतिविय दोमनस्सजातो हुत्वा ‘‘इमं मे दोमनस्सं सत्था विनयिस्सति न अञ्ञो’’ति अवसेसा पञ्चसता अच्छरायो गहेत्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छि –
‘‘निच्चं उत्रस्तमिदं चित्तं, निच्चं उब्बिग्गिदं मनो;
अनुप्पन्नेसु किच्छेसु, अथो उप्पतितेसु च;
सचे अत्थि अनुत्रस्तं, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति. (सं. नि. १.९८);
ततो नं भगवा आह –
‘‘नाञ्ञत्र बोज्झा तपसा, नाञ्ञत्रिन्द्रियसंवरा;
नाञ्ञत्र सब्बनिस्सग्गा, सोत्थिं पस्सामि पाणिन’’न्ति. (सं. नि. १.९८);
सो ¶ देसनापरियोसाने पञ्चहि अच्छरासतेहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठाय तं सम्पत्तिं ¶ थावरं कत्वा देवलोकमेव अगमासीति ¶ . एवमयं मग्गो भावितो सक्कादीनं विय दोमनस्सस्स अत्थङ्गमाय संवत्ततीति वेदितब्बो.
ञायस्स अधिगमायाति ञायो वुच्चति अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, तस्स अधिगमाय, पत्तियाति वुत्तं होति. अयञ्हि पुब्बभागे लोकियो सतिपट्ठानमग्गो भावितो लोकुत्तरस्स मग्गस्स अधिगमाय संवत्तति. तेनाह ‘‘ञायस्स अधिगमाया’’ति. निब्बानस्स सच्छिकिरियायाति तण्हावानविरहितत्ता निब्बानन्ति लद्धनामस्स अमतस्स सच्छिकिरियाय, अत्तपच्चक्खतायाति वुत्तं होति. अयञ्हि मग्गो भावितो अनुपुब्बेन निब्बानसच्छिकिरियं साधेति. तेनाह ‘‘निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति.
तत्थ किञ्चापि ‘‘सत्तानं विसुद्धिया’’ति वुत्ते सोकसमतिक्कमादीनि अत्थतो सिद्धानेव होन्ति, ठपेत्वा पन सासनयुत्तिकोविदे अञ्ञेसं न पाकटानि, न च भगवा पठमं सासनयुत्तिकोविदं जनं कत्वा पच्छा धम्मं देसेति. तेन तेनेव पन सुत्तेन तं तं अत्थं ञापेति. तस्मा इध यं यं अत्थं एकायनमग्गो साधेति, तं तं पाकटं कत्वा दस्सेन्तो ‘‘सोकपरिदेवानं समतिक्कमाया’’तिआदिमाह. यस्मा वा या सत्तानं विसुद्धि एकायनमग्गेन संवत्तति, सा सोकपरिदेवानं समतिक्कमेन होति, सोकपरिदेवानं समतिक्कमो दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमेन, दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमो ञायस्साधिगमेन, ञायस्साधिगमो निब्बानस्स सच्छिकिरियाय. तस्मा इमम्पि कमं दस्सेन्तो ‘‘सत्तानं विसुद्धिया’’ति वत्वा ‘‘सोकपरिदेवानं समतिक्कमाया’’तिआदिमाह.
अपिच वण्णभणनमेतं एकायनमग्गस्स. यथेव हि भगवा ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेस्सामि, यदिदं छछक्कानी’’ति (म. नि. ३.४२०) छछक्कदेसनाय अट्ठहि पदेहि वण्णं अभासि, यथा च अरियवंसदेसनाय ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, अरियवंसा अग्गञ्ञा रत्तञ्ञा वंसञ्ञा पोराणा असंकिण्णा असंकिण्णपुब्बा न ¶ संकीयन्ति, न संकीयिस्सन्ति, अप्पटिकुट्ठा समणेहि ब्राह्मणेहि विञ्ञूही’’ति ¶ (अ. नि. ४.२८) नवहि ¶ पदेहि वण्णं अभासि, एवं इमस्सपि एकायनमग्गस्स सत्तानं विसुद्धियातिआदीहि सत्तहि पदेहि वण्णं अभासि.
कस्मा इति चे? तेसं भिक्खूनं उस्साहजननत्थं. वण्णभासनञ्हि सुत्वा ते भिक्खू ‘‘अयं किर मग्गो हदयसन्तापभूतं सोकं, वाचाविप्पलापभूतं परिदेवं, कायिकअसातभूतं दुक्खं, चेतसिकअसातभूतं दोमनस्सन्ति चत्तारो उपद्दवे हनति, विसुद्धिं ञायं निब्बानन्ति तयो विसेसे आवहती’’ति उस्साहजाता इमं धम्मदेसनं उग्गहेतब्बं परियापुणितब्बं धारेतब्बं वाचेतब्बं, इमञ्च मग्गं भावेतब्बं मञ्ञिस्सन्ति. इति तेसं भिक्खूनं उस्साहजननत्थं वण्णं अभासि, कम्बलवाणिजादयो कम्बलादीनं वण्णं विय.
यथा हि सतसहस्सग्घनिकपण्डुकम्बलवाणिजेन कम्बलं गण्हथाति उग्घोसितेपि असुककम्बलोति न ताव मनुस्सा जानन्ति. केसकम्बलवालकम्बलादयोपि हि दुग्गन्धा खरसम्फस्सा कम्बलात्वेव वुच्चन्ति. यदा पन तेन गन्धारको रत्तकम्बलो सुखुमो उज्जलो सुखसम्फस्सोति उग्घोसितं होति, तदा ये पहोन्ति, ते गण्हन्ति. ये न पहोन्ति, तेपि दस्सनकामा होन्ति, एवमेवं ‘‘एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गो’’ति वुत्तेपि असुकमग्गोति न ताव पाकटो होति. नानप्पकारका हि अनिय्यानमग्गापि मग्गात्वेव वुच्चन्ति. ‘‘सत्तानं विसुद्धिया’’तिआदिम्हि पन वुत्ते ‘‘अयं किर मग्गो चत्तारो उपद्दवे हनति, तयो विसेसे आवहती’’ति उस्साहजाता इमं धम्मदेसनं उग्गहेतब्बं परियापुणितब्बं धारेतब्बं वाचेतब्बं, इमञ्च मग्गं भावेतब्बं मञ्ञिस्सन्तीति वण्णं भासन्तो ‘‘सत्तानं विसुद्धिया’’तिआदिमाह. यथा च सतसहस्सग्घनिकपण्डुकम्बलवाणिजोपमा, एवं रत्तजम्बुनदसुवण्णउदकप्पसादकमणिरतनसुविसुद्धमुत्तारतनधोतपवाळादिवाणिजूपमादयोपेत्थ आहरितब्बा.
यदिदन्ति निपातो, ये इमेति अयमस्स अत्थो. चत्तारोति गणनपरिच्छेदो, तेन न ततो हेट्ठा न उद्धन्ति सतिपट्ठानपरिच्छेदं दीपेति. सतिपट्ठानाति तयो सतिपट्ठाना सतिगोचरोपि, तिधा पटिपन्नेसु सावकेसु ¶ सत्थुनो पटिघानुनयवीतिवत्ततापि, सतिपि. ‘‘चतुन्नं ¶ , भिक्खवे, सतिपट्ठानानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि, तं सुणाथ…पे…. को च, भिक्खवे, कायस्स समुदयो? आहारसमुदया कायसमुदयो’’तिआदीसु (सं. नि. ३.४०८) हि ¶ सतिगोचरो सतिपट्ठानन्ति वुच्चति. तथा ‘‘कायो पट्ठानं, नो सति. सति पट्ठानञ्चेव सति चा’’तिआदीसुपि (पटि. म. ३.३५). तस्सत्थो – पतिट्ठाति अस्मिन्ति पट्ठानं. का पतिट्ठाति? सति. सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानं. पधानट्ठानन्ति वा पट्ठानं. सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानं, हत्थिट्ठानअस्सट्ठानादीनि विय. ‘‘तयो सतिपट्ठाना, यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहती’’ति (म. नि. ३.३११) एत्थापि तिधा पटिपन्नेसु सावकेसु सत्थुनो पटिघानुनयवीतिवत्तता ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुत्ता. तस्सत्थो – पट्ठपेतब्बतो पट्ठानं, पवत्तयितब्बतोति अत्थो. केन पट्ठपेतब्बतोति? सतिया. सतिया पट्ठानं सतिपट्ठानन्ति. ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ती’’तिआदीसु (सं. नि. ५.९८९) पन सतियेव ‘‘सतिपट्ठान’’न्ति वुच्चति. तस्सत्थो – पतिट्ठातीति पट्ठानं, उपट्ठाति ओक्कन्तित्वा पक्खन्दित्वा पवत्ततीति अत्थो. सतियेव पट्ठानं सतिपट्ठानं. अथ वा सरणट्ठेन सति, उपट्ठानट्ठेन पट्ठानं. इति सति च सा पट्ठानञ्चातिपि सतिपट्ठानं. इदमिध अधिप्पेतं.
यदि एवं, कस्मा ‘‘सतिपट्ठाना’’ति बहुवचनं? सतिबहुत्ता. आरम्मणभेदेन हि बहुका एता सतियो. अथ मग्गोति कस्मा एकवचनं? मग्गट्ठेन एकत्ता. चतस्सोपि हि एता सतियो मग्गट्ठेन एकत्तं गच्छन्ति. वुत्तञ्हेतं ‘‘मग्गोति केनट्ठेन मग्गो? निब्बानगमनट्ठेन, निब्बानत्थिकेहि मग्गनीयट्ठेन चा’’ति. चतस्सोपि चेता अपरभागे कायादीसु आरम्मणेसु किच्चं साधयमाना निब्बानं गच्छन्ति. आदितो पट्ठाय च निब्बानत्थिकेहि मग्गीयन्ति, तस्मा चतस्सोपि एको मग्गोति वुच्चन्ति ¶ . एवञ्च सति वचनानुसन्धिना सानुसन्धिकाव देसना होति, ‘‘मारसेनप्पमद्दनं वो, भिक्खवे, मग्गं देसेस्सामि, तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, मारसेनप्पमद्दनो मग्गो? यदिदं सत्तबोज्झङ्गा’’तिआदीसु (सं. नि. ५.२२४) विय हि यथा मारसेनप्पमद्दनोति च सत्तबोज्झङ्गाति च अत्थतो ¶ एकं, ब्यञ्जनमेवेत्थ नानं. एवं एकायनमग्गोति च चत्तारो सतिपट्ठानाति च अत्थतो एकं, ब्यञ्जनमेवेत्थ नानं. तस्मा मग्गट्ठेन एकत्ता एकवचनं, आरम्मणभेदेन सतिबहुत्ता बहुवचनं वेदितब्बं.
कस्मा पन भगवता चत्तारोव सतिपट्ठाना वुत्ता अनूना अनधिकाति? वेनेय्यहितत्ता ¶ . तण्हाचरितदिट्ठिचरितसमथयानिकविपस्सनायानिकेसु हि मन्दतिक्खवसेन द्वेधा द्वेधा पवत्तेसु वेनेय्येसु मन्दस्स तण्हाचरितस्स ओळारिकं कायानुपस्सनासतिपट्ठानं विसुद्धिमग्गो, तिक्खस्स सुखुमं वेदनानुपस्सनं सतिपट्ठानं. दिट्ठिचरितस्सापि मन्दस्स नातिप्पभेदगतं चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानं विसुद्धिमग्गो, तिक्खस्स अतिप्पभेदगतं धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानं. समथयानिकस्स च मन्दस्स अकिच्छेन अधिगन्तब्बनिमित्तं पठमं सतिपट्ठानं विसुद्धिमग्गो, तिक्खस्स ओळारिकारम्मणे असण्ठहनतो दुतियं. विपस्सनायानिकस्सपि मन्दस्स नातिप्पभेदगतारम्मणं ततियं, तिक्खस्स अतिप्पभेदगतारम्मणं चतुत्थं. इति चत्तारोव वुत्ता अनूना अनधिकाति.
सुभसुखनिच्चअत्तभावविपल्लासपहानत्थं वा. कायो हि असुभो, तत्थ च सुभविपल्लासविपल्लत्था सत्ता, तेसं तत्थ असुभभावदस्सनेन तस्स विपल्लासस्स पहानत्थं पठमं सतिपट्ठानं वुत्तं. सुखं निच्चं अत्ताति गहितेसुपि च वेदनादीसु वेदना दुक्खा, चित्तं अनिच्चं, धम्मा अनत्ता, तेसु च सुखनिच्चअत्तविपल्लासविपल्लत्था सत्ता, तेसं तत्थ दुक्खादिभावदस्सनेन तेसं विपल्लासानं पहानत्थं सेसानि तीणि वुत्तानीति एवं सुभसुखनिच्चअत्तभावविपल्लासपहानत्थं वा चत्तारोव वुत्ता अनूना अनधिकाति वेदितब्बा.
न केवलञ्च विपल्लासपहानत्थमेव, अथ खो चतुरोघयोगासवगन्थउपादानअगतिपहानत्थम्पि ¶ चतुब्बिधाहारपरिञ्ञत्थञ्च चत्तारोव वुत्ताति वेदितब्बा. अयं ताव पकरणनयो.
अट्ठकथायं पन सरणवसेन चेव एकत्तसमोसरणवसेन च एकमेव सतिपट्ठानं आरम्मणवसेन चत्तारोति एतदेव वुत्तं. यथा हि चतुद्वारे नगरे पाचीनतो आगच्छन्ता पाचीनदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा पाचीनद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, दक्खिणतो पच्छिमतो उत्तरतो आगच्छन्ता उत्तरदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा उत्तरद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं. नगरं विय हि निब्बानमहानगरं ¶ . द्वारं विय अट्ठङ्गिको लोकुत्तरमग्गो. पाचीनदिसादयो विय कायादयो.
यथा ¶ पाचीनतो आगच्छन्ता पाचीनदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा पाचीनद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं कायानुपस्सनामुखेन आगच्छन्ता चुद्दसविधेन कायानुपस्सनं भावेत्वा कायानुपस्सनाभावनानुभावनिब्बत्तेन अरियमग्गेन एकं निब्बानमेव ओसरन्ति.
यथा दक्खिणतो आगच्छन्ता दक्खिणदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा दक्खिणद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं वेदनानुपस्सनामुखेन आगच्छन्ता नवविधेन वेदनानुपस्सनं भावेत्वा वेदनानुपस्सनाभावनानुभावनिब्बत्तेन अरियमग्गेन एकं निब्बानमेव ओसरन्ति.
यथा पच्छिमतो आगच्छन्ता पच्छिमदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा पच्छिमद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं चित्तानुपस्सनामुखेन आगच्छन्ता सोळसविधेन चित्तानुपस्सनं भावेत्वा चित्तानुपस्सनाभावनानुभावनिब्बत्तेन अरियमग्गेन एकं निब्बानमेव ओसरन्ति.
यथा उत्तरतो आगच्छन्ता उत्तरदिसाय उट्ठानकं भण्डं गहेत्वा उत्तरद्वारेन नगरमेव पविसन्ति, एवं धम्मानुपस्सनामुखेन आगच्छन्ता पञ्चविधेन धम्मानुपस्सनं भावेत्वा धम्मानुपस्सनाभावनानुभावनिब्बत्तेन अरियमग्गेन एकं निब्बानमेव ओसरन्ति.
एवं सरणवसेन चेव एकत्तसमोसरणवसेन च एकमेव सतिपट्ठानं आरम्मणवसेन चत्तारोव वुत्ताति वेदितब्बा.
कतमे ¶ चत्तारोति कथेतुकम्यता पुच्छा. इधाति इमस्मिं सासने. भिक्खवेति धम्मपटिग्गाहकपुग्गलालपनमेतं. भिक्खूति पटिपत्तिसम्पादकपुग्गलनिदस्सनमेतं. अञ्ञेपि च देवमनुस्सा पटिपत्तिं सम्पादेन्तियेव, सेट्ठत्ता पन पटिपत्तिया भिक्खुभावदस्सनतो च, ‘‘भिक्खू’’ति आह. भगवतो हि अनुसासनिं सम्पटिच्छन्तेसु भिक्खु सेट्ठो, सब्बप्पकाराय अनुसासनिया भाजनभावतो, तस्मा सेट्ठत्ता ‘‘भिक्खू’’ति आह. तस्मिं गहिते पन सेसा गहिताव होन्ति राजगमनादीसु राजग्गहणेन सेसपरिसा विय. यो च इमं पटिपत्तिं पटिपज्जति, सो भिक्खु नाम होतीति ¶ पटिपत्तिया भिक्खुभावदस्सनतोपि ‘‘भिक्खू’’ति आह ¶ . पटिपन्नको हि देवो वा होतु मनुस्सो वा, ‘‘भिक्खू’’ति सङ्खं गच्छतियेव. यथाह –
‘‘अलङ्कतो चेपि समं चरेय्य,
सन्तो दन्तो नियतो ब्रह्मचारी;
सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं,
सो ब्राह्मणो सो समणो स भिक्खू’’ति. (ध. प. १४२);
कायेति रूपकाये. रूपकायो हि इध अङ्गपच्चङ्गानं केसादीनञ्च धम्मानं समूहट्ठेन हत्थिकायरथकायादयो विय कायोति अधिप्पेतो. यथा च समूहट्ठेन, एवं कुच्छितानं आयट्ठेन. कुच्छितानञ्हि परमजेगुच्छानं सो आयोतिपि कायो. आयोति उप्पत्तिदेसो. तत्रायं वचनत्थो, आयन्ति ततोति आयो. के आयन्ति? कुच्छिता केसादयो. इति कुच्छितानं आयोति कायो. कायानुपस्सीति कायमनुपस्सनसीलो, कायं वा अनुपस्समानो.
‘‘काये’’ति च वत्वापि पुन ‘‘कायानुपस्सी’’ति दुतियं कायग्गहणं असम्मिस्सतो ववत्थानघनविनिब्भोगादिदस्सनत्थं कतन्ति वेदितब्बं. तेन न काये वेदनानुपस्सी वा, चित्तधम्मानुपस्सी वा, अथ खो कायानुपस्सीयेवाति कायसङ्खाते वत्थुस्मिं कायानुपस्सनाकारस्सेव दस्सनेन असम्मिस्सतो ववत्थानं दस्सितं होति. तथा न काये अङ्गपच्चङ्गविमुत्तएकधम्मानुपस्सी, नापि केसलोमादिविनिमुत्तइत्थिपुरिसानुपस्सी. योपि चेत्थ केसलोमादिको भूतुपादायसमूहसङ्खातो कायो ¶ , तत्थपि न भूतुपादायविनिमुत्तएकधम्मानुपस्सी, अथ खो रथसम्भारानुपस्सको विय अङ्गपच्चङ्गसमूहानुपस्सी, नगरावयवानुपस्सको विय केसलोमादिसमूहानुपस्सी, कदलिक्खन्धपत्तवट्टिविनिब्भुजनको विय रित्तमुट्ठिविनिवेठको विय च भूतुपादायसमूहानुपस्सीयेवाति नानप्पकारतो समूहवसेनेव कायसङ्खातस्स वत्थुनो दस्सनेन घनविनिब्भोगो दस्सितो होति. न हेत्थ यथावुत्तसमूहविनिमुत्तो कायो वा इत्थी वा पुरिसो वा अञ्ञो वा कोचि धम्मो दिस्सति ¶ , यथावुत्तधम्मसमूहमत्तेयेव पन तथा तथा सत्ता मिच्छाभिनिवेसं करोन्ति. तेनाहु पोराणा –
‘‘यं ¶ पस्सति न तं दिट्ठं, यं दिट्ठं तं न पस्सति;
अपस्सं बज्झते मूळ्हो, बज्झमानो न मुच्चती’’ति. –
घनविनिब्भोगादिदस्सनत्थन्ति वुत्तं. आदिसद्देन चेत्थ अयम्पि अत्थो वेदितब्बो – अयञ्हि एकस्मिं काये कायानुपस्सीयेव, न अञ्ञधम्मानुपस्सी. किं वुत्तं होति? यथा अनुदकभूतायपि मरीचिया उदकानुपस्सिनो होन्ति, न एवं अनिच्चदुक्खानत्तअसुभभूतेयेव इमस्मिं काये निच्चसुखअत्तसुभभावानुपस्सी, अथ खो कायानुपस्सी अनिच्चदुक्खानत्तअसुभाकारसमूहानुपस्सीयेवाति. अथ वा य्वायं परतो ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु अरञ्ञगतो वा…पे… सो सतोव अस्ससती’’तिआदिना नयेन अस्सासपस्सासादिचुण्णिकजातअट्ठिकपरियोसानो कायो वुत्तो, यो च ‘‘इधेकच्चो पथविकायं अनिच्चतो अनुपस्सति आपोकायं तेजोकायं वायोकायं केसकायं लोमकायं छविकायं चम्मकायं मंसकायं रुहिरकायं नहारुकायं अट्ठिकायं अट्ठिमिञ्जकाय’’न्ति पटिसम्भिदायं (पटि. म. ३.३५) कायो वुत्तो, तस्स सब्बस्स इमस्मिंयेव काये अनुपस्सनतो ‘‘काये कायानुपस्सी’’ति एवम्पि अत्थो दट्ठब्बो.
अथ वा काये अहन्ति वा ममन्ति वा एवं गहेतब्बस्स यस्स कस्सचि अननुपस्सनतो तस्स तस्सेव पन केसालोमादिकस्स नानाधम्मसमूहस्स अनुपस्सनतो काये केसादिधम्मसमूहसङ्खातकायानुपस्सीति एवमत्थो दट्ठब्बो. अपिच ‘‘इमस्मिं काये अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो’’तिआदिना नयेन ¶ पटिसम्भिदायं आगतनयस्स सब्बस्सेव अनिच्चलक्खणादिनो आकारसमूहसङ्खातस्स कायस्सानुपस्सनतोपि ‘‘काये कायानुपस्सी’’ति एवम्पि अत्थो दट्ठब्बो.
तथा हि अयं काये कायानुपस्सनापटिपदं पटिपन्नो भिक्खु इमं कायं अनिच्चानुपस्सनादीनं सत्तन्नं अनुपस्सनानं वसेन अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो. दुक्खतो अनुपस्सति, नो सुखतो. अनत्ततो ¶ अनुपस्सति, नो अत्ततो. निब्बिन्दति, नो नन्दति. विरज्जति, नो रज्जति. निरोधेति, नो समुदेति. पटिनिस्सज्जति, नो आदियति. सो तं अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति, दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं ¶ पजहति, अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं पजहति, निब्बिन्दन्तो नन्दिं पजहति, विरज्जन्तो रागं पजहति, निरोधेन्तो समुदयं पजहति, पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहतीति वेदितब्बो.
विहरतीति इरियति. आतापीति तीसु भवेसु किलेसे आतापेतीति आतापो, वीरियस्सेतं नामं. आतापो अस्स अत्थीति आतापी. सम्पजानोति सम्पजञ्ञसङ्खातेन ञाणेन समन्नागतो. सतिमाति कायपरिग्गाहिकाय सतिया समन्नागतो. अयं पन यस्मा सतिया आरम्मणं परिग्गहेत्वा पञ्ञाय अनुपस्सति, न हि सतिविरहितस्स अनुपस्सना नाम अत्थि. तेनेवाह ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति (सं. नि. ५.२३४). तस्मा एत्थ ‘‘काये कायानुपस्सी विहरती’’ति एत्तावता कायानुपस्सनासतिपट्ठानकम्मट्ठानं वुत्तं होति. अथ वा यस्मा अनातापिनो अन्तोसङ्खेपो अन्तरायकरो होति, असम्पजानो उपायपरिग्गहे अनुपायपरिवज्जने च सम्मुय्हति, मुट्ठस्सति उपायापरिच्चागे अनुपायापरिग्गहे च असमत्थो होति, तेनस्स तं कम्मट्ठानं न सम्पज्जति, तस्मा येसं धम्मानं आनुभावेन तं सम्पज्जति. तेसं दस्सनत्थं ‘‘आतापी सम्पजानो सतिमाति इदं वुत्त’’न्ति वेदितब्बं.
इति कायानुपस्सनासतिपट्ठानं सम्पयोगङ्गञ्चस्स दस्सेत्वा इदानि पहानङ्गं दस्सेतुं विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सन्ति वुत्तं. तत्थ विनेय्याति तदङ्गविनयेन वा विक्खम्भनविनयेन वा विनयित्वा. लोकेति तस्मिंयेव ¶ काये. कायो हि इध लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोकोति अधिप्पेतो. यस्मा पनस्स न कायमत्तेयेव अभिज्झादोमनस्सं पहीयति, वेदनादीसुपि पहीयतियेव, तस्मा ‘‘पञ्चपि उपादानक्खन्धा लोको’’ति विभङ्गे (विभ. ३६२) वुत्तं. लोकसङ्खातत्ता वा तेसं धम्मानं अत्थुद्धारनयेनेतं वुत्तं. यं पनाह ‘‘तत्थ कतमो लोको? स्वेव कायो लोको’’ति. अयमेवेत्थ अत्थो, तस्मिं लोके अभिज्झादोमनस्सं विनेय्याति एवं सम्बन्धो दट्ठब्बो. यस्मा पनेत्थ अभिज्झागहणेन कामच्छन्दो ¶ , दोमनस्सग्गहणेन ब्यापादो सङ्गहं गच्छति, तस्मा नीवरणपरियापन्नबलवधम्मद्वयदस्सनेन नीवरणप्पहानं वुत्तं होतीति वेदितब्बं.
विसेसेन ¶ चेत्थ अभिज्झाविनयेन कायसम्पत्तिमूलकस्स अनुरोधस्स, दोमनस्सविनयेन पन कायविपत्तिमूलकस्स विरोधस्स, अभिज्झाविनयेन च काये अभिरतिया, दोमनस्सविनयेन कायभावनाय अनभिरतिया, अभिज्झाविनयेन काये अभूतानं सुभसुखभावादीनं पक्खेपस्स, दोमनस्सविनयेन च काये भूतानं असुभासुखभावादीनं अपनयनस्स च पहानं वुत्तं. तेन योगावचरस्स योगानुभावो योगसमत्थता च दीपिता होति. योगानुभावो हि एस, यदिदं अनुरोधविरोधविप्पमुत्तो अरतिरतिसहो अभूतपक्खेपभूतापनयनविरहितो च होति. अनुरोधविरोधविप्पमुत्तो चेस अरतिरतिसहो अभूतं अपक्खिपन्तो भूतञ्च अनपनेन्तो योगसमत्थो होतीति.
अपरो नयो ‘‘काये कायानुपस्सी’’ति एत्थ अनुपस्सनाय कम्मट्ठानं वुत्तं. ‘‘विहरती’’ति एत्थ वुत्तविहारेन कम्मट्ठानिकस्स कायपरिहरणं. ‘‘आतापी’’तिआदीसु आतापेन सम्मप्पधानं, सतिसम्पजञ्ञेन सब्बत्थिककम्मट्ठानं, कम्मट्ठानपरिहरणूपायो वा, सतिया वा कायानुपस्सनावसेन पटिलद्धसमथो, सम्पजञ्ञेन विपस्सना, अभिज्झादोमनस्सविनयेन भावनाफलं वुत्तन्ति वेदितब्बं.
विभङ्गे पन ‘‘अनुपस्सी’’ति तत्थ कतमा अनुपस्सना? या पञ्ञा पजानना…पे… सम्मादिट्ठि. अयं वुच्चति अनुपस्सना. इमाय अनुपस्सनाय उपेतो होति समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो सम्पन्नो समन्नागतो. तेन वुच्चति अनुपस्सीति.
विहरतीति इरियति ¶ वत्तति पालेति यपेति यापेति चरति विहरति. तेन वुच्चति विहरतीति.
आतापीति तत्थ कतमो आतापो? यो चेतसिको वीरियारम्भो…पे… सम्मावायामो. अयं वुच्चति आतापो. इमिना आतापेन उपेतो होति…पे… समन्नागतो. तेन वुच्चति आतापीति.
सम्पजानोति ¶ तत्थ कतमं सम्पजञ्ञं? या पञ्ञा पजानना…पे… सम्मादिट्ठि. इदं वुच्चति ¶ सम्पजञ्ञं. इमिना सम्पजञ्ञेन उपेतो होति…पे… समन्नागतो. तेन वुच्चति सम्पजानोति.
सतिमाति तत्थ कतमा सति? या सति अनुस्सति…पे… सम्मासति. अयं वुच्चति सति. इमाय सतिया उपेतो होति…पे… समन्नागतो. तेन वुच्चति सतिमाति.
विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सन्ति तत्थ कतमो लोको? स्वेव कायो लोको, पञ्चपि उपादानक्खन्धा लोको. अयं वुच्चति लोको. तत्थ कतमा अभिज्झा? यो रागो सारागो अनुनयो अनुरोधो नन्दी नन्दीरागो चित्तस्स सारागो, अयं वुच्चति अभिज्झा. तत्थ कतमं दोमनस्सं? यं चेतसिकं असातं, चेतसिकं दुक्खं, चेतोसम्फस्सजं असातं…पे… दुक्खा वेदना. इदं वुच्चति दोमनस्सं. इति अयञ्च अभिज्झा इदञ्च दोमनस्सं इमम्हि लोके विनीता होन्ति पटिविनीता सन्ता वूपसन्ता समिता वूपसमिता अत्थङ्गता अब्भत्थङ्गता अप्पिता ब्यप्पिता सोसिता विसोसिता ब्यन्तीकता, तेन वुच्चति विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सन्ति (विभ. ३५६) एवमेतेसं पदानमत्थो वुत्तो. तेन सह अयं अट्ठकथानयो यथा संसन्दति, एवं वेदितब्बो. अयं ताव कायानुपस्सनासतिपट्ठानुद्देसस्स अत्थवण्णना.
वेदनासु… चित्ते… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति…पे… विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सन्ति एत्थ पन वेदनानुपस्सीति एवमादीसु वेदनादीनं पुन वचने पयोजनं कायानुपस्सनायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. वेदनासु वेदनानुपस्सी, चित्ते चित्तानुपस्सी, धम्मेसु धम्मानुपस्सीति एत्थ पन वेदनाति तिस्सो वेदना, ता च लोकिया एव. चित्तम्पि लोकियं, तथा धम्मा. तेसं विभागो निद्देसवारे पाकटो भविस्सति. केवलं पनिध यथा वेदना अनुपस्सितब्बा, तथा अनुपस्सन्तो वेदनासु वेदनानुपस्सीति वेदितब्बो. एस नयो चित्तधम्मेसुपि. कथञ्च वेदना अनुपस्सितब्बाति? सुखा ताव वेदना ¶ दुक्खतो, दुक्खा सल्लतो, अदुक्खमसुखा अनिच्चतो. यथाह –
‘‘यो ¶ ¶ सुखं दुक्खतो अद्द, दुक्खमद्दक्खि सल्लतो;
अदुक्खमसुखं सन्तं, अदक्खि नं अनिच्चतो;
स वे सम्मद्दसो भिक्खु, उपसन्तो चरिस्सती’’ति. (सं. नि. ४.२५३);
सब्बा एव चेता दुक्खातिपि अनुपस्सितब्बा. वुत्तञ्हेतं ‘‘यंकिञ्चि वेदयितं, सब्बं तं दुक्खस्मिन्ति वदामी’’ति (सं. नि. ४.२५९). सुखदुक्खतोपि च अनुपस्सितब्बा. यथाह ‘‘सुखा वेदना ठितिसुखा विपरिणामदुक्खा’’ति (म. नि. १.४६४) सब्बं वित्थारेतब्बं. अपिच अनिच्चादिसत्तानुपस्सनावसेनपि अनुपस्सितब्बा. सेसं निद्देसवारेयेव पाकटं भविस्सति. चित्तधम्मेसुपि चित्तं ताव आरम्मणाधिपतिसहजातभूमिकम्मविपाककिरियादिनानत्तभेदानं अनिच्चादिसत्तानुपस्सनानं निद्देसवारे आगतसरागादिभेदानञ्च वसेन अनुपस्सितब्बं. धम्मा सलक्खणसामञ्ञलक्खणानं सुञ्ञतधम्मस्स अनिच्चादिसत्तानुपस्सनानं निद्देसवारे आगतसन्तासन्तादिभेदानञ्च वसेन अनुपस्सितब्बा. सेसं वुत्तनयमेव. कामञ्चेत्थ यस्स कायसङ्खाते लोके अभिज्झादोमनस्सं पहीनं, तस्स वेदनादिलोकेसुपि तं पहीनमेव. नानापुग्गलवसेन पन नानाचित्तक्खणिकसतिपट्ठानभावनावसेन च सब्बत्थ वुत्तं. यतो वा एकत्थ पहीनं सेसेसुपि पहीनं होति. तेनेवस्स तत्थ पहानदस्सनत्थम्पि एवं वुत्तन्ति वेदितब्बन्ति.
उद्देसवारकथावण्णना निट्ठिता.
कायानुपस्सनाआनापानपब्बवण्णना
१०७. इदानि सेय्यथापि नाम छेको विलीवकारको थूलकिलञ्जसण्हकिलञ्जचङ्कोटकपेळापुटादीनि उपकरणानि कत्तुकामो एकं महावेणुं लभित्वा चतुधा भिन्दित्वा ततो एकेकं वेणुखण्डं गहेत्वा फालेत्वा तं तं उपकरणं करेय्य, एवमेव भगवा सतिपट्ठानदेसनाय सत्तानं अनेकप्पकारविसेसाधिगमं कत्तुकामो एकमेव सम्मासतिं ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरती’’तिआदिना ¶ नयेन आरम्मणवसेन ¶ चतुधा भिन्दित्वा ततो एकेकं सतिपट्ठानं गहेत्वा विभजन्तो ‘‘कथञ्च भिक्खवे’’तिआदिना नयेन निद्देसवारं वत्तुमारद्धो.
तत्थ ¶ कथञ्चातिआदि वित्थारेतुकम्यता पुच्छा. अयं पनेत्थ सङ्खेपत्थो – भिक्खवे, केन च पकारेन भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरतीति? एस नयो सब्बपुच्छावारेसु. इध, भिक्खवे, भिक्खूति, भिक्खवे, इमस्मिं सासने भिक्खु. अयञ्हेत्थ इध-सद्दो सब्बप्पकारकायानुपस्सनानिब्बत्तकस्स पुग्गलस्स सन्निस्सयभूतसासनपरिदीपनो अञ्ञसासनस्स तथाभावपटिसेधनो च. वुत्तञ्हेतं ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो…पे… सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (म. नि. १.१३९). तेन वुत्तं ‘‘इमस्मिं सासने भिक्खू’’ति.
‘‘अरञ्ञगतो वा…पे… सुञ्ञागारगतो वा’’ति इदमस्स सतिपट्ठानभावनानुरूपसेनासनपरिग्गहपरिदीपनं. इमस्स हि भिक्खुनो दीघरत्तं रूपादीसु आरम्मणेसु अनुविसटं चित्तं कम्मट्ठानवीथिं ओतरितुं न इच्छति, कूटगोणयुत्तरथो विय उप्पथमेव धावति, तस्मा सेय्यथापि नाम गोपो कूटधेनुया सब्बं खीरं पिवित्वा वड्ढितं कूटवच्छं दमेतुकामो धेनुतो अपनेत्वा एकमन्ते महन्तं थम्भं निखणित्वा तत्थ योत्तेन बन्धेय्य. अथस्स सो वच्छो इतो चितो च विप्फन्दित्वा पलायितुं असक्कोन्तो तमेव थम्भं उपनिसीदेय्य वा उपनिपज्जेय्य वा, एवमेव इमिनापि भिक्खुना दीघरत्तं रूपारम्मणादिरसपानवड्ढितं दुट्ठचित्तं दमेतुकामेन रूपादिआरम्मणतो अपनेत्वा अरञ्ञं वा रुक्खमूलं वा सुञ्ञागारं वा पवेसेत्वा तत्थ सतिपट्ठानारम्मणत्थम्भे सतियोत्तेन बन्धितब्बं. एवमस्स तं चित्तं इतो चितो च विप्फन्दित्वापि पुब्बे आचिण्णारम्मणं अलभमानं सतियोत्तं छिन्दित्वा पलायितुं असक्कोन्तं तमेवारम्मणं उपचारप्पनावसेन उपनिसीदति चेव उपनिपज्जति च. तेनाहु पोराणा –
‘‘यथा थम्भे निबन्धेय्य, वच्छं दमं नरो इध;
बन्धेय्येवं सकं चित्तं, सतियारम्मणे दळ्ह’’न्ति.
एवमस्स तं सेनासनं भावनानुरूपं होति. तेन वुत्तं ‘‘इदमस्स सतिपट्ठानभावनानुरूपसेनासनपरिग्गहपरिदीपन’’न्ति.
अपिच ¶ ¶ ¶ यस्मा इदं कायानुपस्सनाय मुद्धभूतं सब्बबुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं विसेसाधिगमदिट्ठधम्मसुखविहारपदट्ठानं आनापानस्सतिकम्मट्ठानं इत्थिपुरिसहत्थिअस्सादिसद्दसमाकुलं गामन्तं अपरिच्चजित्वा न सुकरं सम्पादेतुं, सद्दकण्टकत्ता झानस्स. अगामके पन अरञ्ञे सुकरं योगावचरेन इदं कम्मट्ठानं परिग्गहेत्वा आनापानचतुत्थज्झानं निब्बत्तेत्वा तदेव झानं पादकं कत्वा सङ्खारे सम्मसित्वा अग्गफलं अरहत्तं पापुणितुं. तस्मास्स अनुरूपसेनासनं दस्सेन्तो भगवा ‘‘अरञ्ञगतो वा’’तिआदिमाह.
वत्थुविज्जाचरियो विय हि भगवा. सो यथा वत्थुविज्जाचरियो नगरभूमिं पस्सित्वा सुट्ठु उपपरिक्खित्वा ‘‘एत्थ नगरं मापेथा’’ति उपदिसति, सोत्थिना च नगरे निट्ठिते राजकुलतो महासक्कारं लभति, एवमेव योगावचरस्स अनुरूपं सेनासनं उपपरिक्खित्वा ‘‘एत्थ कम्मट्ठानं अनुयुञ्जितब्ब’’न्ति उपदिसति. ततो तत्थ कम्मट्ठानं अनुयुञ्जन्तेन योगिना अनुक्कमेन अरहत्ते पत्ते ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा’’ति महन्तं सक्कारं लभति.
अयं पन भिक्खु दीपिसदिसोति वुच्चति. यथा हि महादीपिराजा अरञ्ञे तिणगहनं वा वनगहनं वा पब्बतगहनं वा निस्साय निलीयित्वा वनमहिंसगोकण्णसूकरादयो मिगे गण्हाति, एवमेव अयं अरञ्ञादीसु कम्मट्ठानं अनुयुञ्जन्तो भिक्खु यथाक्कमेन चत्तारो मग्गे चेव चत्तारि अरियफलानि च गण्हाति. तेनाहु पोराणा –
‘‘यथापि दीपिको नाम, निलीयित्वा गण्हती मिगे;
तथेवायं बुद्धपुत्तो, युत्तयोगो विपस्सको;
अरञ्ञं पविसित्वान, गण्हाति फलमुत्तम’’न्ति.
तेनस्स परक्कमजवयोग्गभूमिं अरञ्ञसेनासनं दस्सेन्तो भगवा ‘‘अरञ्ञगतो वा’’तिआदिमाह. इतो परं इमस्मिं ताव आनापानपब्बे यं वत्तब्बं सिया, तं विसुद्धिमग्गे वुत्तमेव.
तस्स ¶ पन इमेसं ‘‘दीघं वा अस्ससन्तो दीघं अस्ससामीति पजानाति…पे… पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामीति सिक्खती’’ति एवं वुत्तानं ¶ अस्सासपस्सासानं वसेन सिक्खतो अस्सासपस्सासनिमित्ते ¶ चत्तारि झानानि उप्पज्जन्ति. सो झाना वुट्ठहित्वा अस्सासपस्सासे वा परिग्गण्हाति झानङ्गानि वा. तत्थ अस्सासपस्सासकम्मिको ‘‘इमे अस्सासपस्सासा किं निस्सिता, वत्थुं निस्सिता, वत्थु नाम करजकायो, करजकायो नाम चत्तारि महाभूतानि उपादारूपञ्चा’’ति एवं रूपं परिग्गण्हाति, ततो तदारम्मणे फस्सपञ्चमके नामन्ति एवं नामरूपं परिग्गहेत्वा तस्स पच्चयं परियेसन्तो अविज्जादिपटिच्चसमुप्पादं दिस्वा ‘‘पच्चयपच्चयुप्पन्नधम्ममत्तमेवेतं, अञ्ञो सत्तो वा पुग्गलो वा नत्थी’’ति वितिण्णकङ्खो सप्पच्चयनामरूपे तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सनं वड्ढेन्तो अनुक्कमेन अरहत्तं पापुणाति. इदं एकस्स भिक्खुनो याव अरहत्ता निय्यानमुखं.
झानकम्मिकोपि ‘‘इमानि झानङ्गानि किं निस्सितानि, वत्थुं निस्सितानि. वत्थु नाम करजकायोति झानङ्गानि नामं, करजकायो रूप’’न्ति नामरूपं ववत्थपेत्वा तस्स पच्चयं परियेसन्तो अविज्जादिपच्चयाकारं दिस्वा ‘‘पच्चयपच्चयुप्पन्नधम्ममत्तमेवेतं, अञ्ञो सत्तो वा पुग्गलो वा नत्थी’’ति वितिण्णकङ्खो सप्पच्चयनामरूपे तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सनं वड्ढेन्तो अनुक्कमेन अरहत्तं पापुणाति, इदं एकस्स भिक्खुनो याव अरहत्ता निय्यानमुखं.
इति अज्झत्तं वाति एवं अत्तनो वा अस्सासपस्सासकाये कायानुपस्सी विहरति. बहिद्धा वाति परस्स वा अस्सासपस्सासकाये. अज्झत्तबहिद्धा वाति कालेन अत्तनो, कालेन परस्स अस्सासपस्सासकाये. एतेनस्स पगुणकम्मट्ठानं अट्ठपेत्वा अपरापरं सञ्चरणकालो कथितो. एकस्मिं काले पनिदं उभयं न लब्भति.
समुदयधम्मानुपस्सी वाति यथा नाम कम्मारभस्तञ्च गग्गरनाळिञ्च तज्जञ्च वायामं पटिच्च वातो अपरापरं सञ्चरति, एवं भिक्खुनो करजकायञ्च नासापुटञ्च चित्तञ्च पटिच्च अस्सासपस्सासकायो अपरापरं सञ्चरति. कायादयो धम्मा समुदयधम्मा, ते पस्सन्तो ‘‘समुदयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरती’’ति वुच्चति. वयधम्मानुपस्सी वाति यथा भस्ताय अपनीताय गग्गरनाळिया भिन्नाय तज्जे च वायामे असति सो वातो नप्पवत्तति ¶ , एवमेव काये भिन्ने नासापुटे विद्धस्ते चित्ते ¶ च निरुद्धे अस्सासपस्सासकायो नाम नप्पवत्ततीति कायादिनिरोधा अस्सासपस्सासनिरोधोति एवं पस्सन्तो ‘‘वयधम्मानुपस्सी ¶ वा कायस्मिं विहरती’’ति वुच्चति. समुदयवयधम्मानुपस्सी वाति कालेन समुदयं, कालेन वयं अनुपस्सन्तो. अत्थि कायोति वा पनस्साति कायोव अत्थि, न सत्तो, न पुग्गलो, न इत्थी, न पुरिसो, न अत्ता, न अत्तनियं, नाहं, न मम, न कोचि, न कस्सचीति एवमस्स सति पच्चुपट्ठिता होति.
यावदेवाति पयोजनपरिच्छेदववत्थापनमेतं. इदं वुत्तं होति – या सति पच्चुपट्ठिता होति, सा न अञ्ञत्थाय. अथ खो यावदेव ञाणमत्ताय अपरापरं उत्तरुत्तरि ञाणपमाणत्थाय चेव सतिपमाणत्थाय च, सतिसम्पजञ्ञानं वुड्ढत्थायाति अत्थो. अनिस्सितो च विहरतीति तण्हानिस्सयदिट्ठिनिस्सयानं वसेन अनिस्सितो विहरति. न च किञ्चि लोके उपादियतीति लोकस्मिं किञ्चि रूपं वा…पे… विञ्ञाणं वा ‘‘अयं मे अत्ता वा अत्तनियं वा’’ति न गण्हाति. एवम्पीति उपरिअत्थं उपादाय सम्पिण्डनत्थो पिकारो. इमिना पन पदेन भगवा आनापानपब्बदेसनं निय्यातेत्वा दस्सेति.
तत्थ अस्सासपस्सासपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चं, तस्सा समुट्ठापिका पुरिमतण्हा समुदयसच्चं, उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं, दुक्खपरिजाननो समुदयपजहनो निरोधारम्मणो अरियमग्गो मग्गसच्चं. एवं चतुसच्चवसेन उस्सक्कित्वा निब्बुतिं पापुणातीति इदमेकस्स अस्सासपस्सासवसेन अभिनिविट्ठस्स भिक्खुनो याव अरहत्ता निय्यानमुखन्ति.
आनापानपब्बवण्णना निट्ठिता.
इरियापथपब्बवण्णना
१०८. एवं अस्सासपस्सासवसेन कायानुपस्सनं विभजित्वा इदानि इरियापथवसेन विभजितुं पुन चपरन्तिआदिमाह. तत्थ कामं सोणसिङ्गालादयोपि गच्छन्ता ‘‘गच्छामा’’ति जानन्ति. न पनेतं एवरूपं जाननं सन्धाय वुत्तं. एवरूपञ्हि जाननं सत्तूपलद्धिं न पजहति ¶ ¶ , अत्तसञ्ञं न उग्घाटेति ¶ , कम्मट्ठानं वा सतिपट्ठानभावना वा न होति. इमस्स पन भिक्खुनो जाननं सत्तूपलद्धिं पजहति, अत्तसञ्ञं उग्घाटेति, कम्मट्ठानञ्चेव सतिपट्ठानभावना च होति. इदञ्हि ‘‘को गच्छति, कस्स गमनं, किं कारणा गच्छती’’ति एवं सम्पजाननं सन्धाय वुत्तं. ठानादीसुपि एसेव नयो.
तत्थ को गच्छतीति न कोचि सत्तो वा पुग्गलो वा गच्छति. कस्स गमनन्ति न कस्सचि सत्तस्स वा पुग्गलस्स वा गमनं. किं कारणा गच्छतीति चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेन गच्छति. तस्मा एस एवं पजानाति ‘‘गच्छामी’’ति चित्तं उप्पज्जति, तं वायं जनेति, वायो विञ्ञत्तिं जनेति, चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेन सकलकायस्स पुरतो अभिनीहारो गमनन्ति वुच्चति. ठानादीसुपि एसेव नयो.
तत्रापि हि ‘‘तिट्ठामी’’ति चित्तं उप्पज्जति, तं वायं जनेति, वायो विञ्ञत्तिं जनेति, चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेन सकलकायस्स कोटितो पट्ठाय उस्सितभावो ठानन्ति वुच्चति. ‘‘निसीदामी’’ति चित्तं उप्पज्जति, तं वायं जनेति, वायो विञ्ञत्तिं जनेति, चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेन हेट्ठिमकायस्स समिञ्जनं उपरिमकायस्स उस्सितभावो निसज्जाति वुच्चति. ‘‘सयामी’’ति चित्तं उप्पज्जति, तं वायं जनेति, वायो विञ्ञत्तिं जनेति, चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेन सकलसरीरस्स तिरियतो पसारणं सयनन्ति वुच्चतीति.
तस्स एवं पजानतो एवं होति ‘‘सत्तो गच्छति सत्तो तिट्ठती’’ति वुच्चति. अत्थि पन कोचि सत्तो गच्छन्तो वा ठितो वा नत्थि. यथा पन ‘‘सकटं गच्छति सकटं तिट्ठती’’ति वुच्चति, न च किञ्चि सकटं नाम गच्छन्तं वा तिट्ठन्तं वा अत्थि. चत्तारो पन गोणे योजेत्वा छेकम्हि सारथिम्हि पाजेन्ते ‘‘सकटं गच्छति सकटं तिट्ठती’’ति वोहारमत्तमेव होति, एवमेव अजाननट्ठेन सकटं विय कायो. गोणा विय चित्तजवाता. सारथि विय चित्तं. गच्छामि तिट्ठामीति चित्ते उप्पन्ने वायोधातु विञ्ञत्तिं जनयमाना उप्पज्जति, चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेन गमनादीनि पवत्तन्ति. ततो ‘‘सत्तो गच्छति, सत्तो ¶ तिट्ठति, अहं गच्छामि, अहं तिट्ठामी’’ति वोहारमत्तं होतीति. तेनाह –
‘‘नावा ¶ ¶ मालुतवेगेन, जियावेगेन तेजनं;
यथा याति तथा कायो, याति वाताहतो अयं.
यन्तं सुत्तवसेनेव, चित्तसुत्तवसेनिदं;
पयुत्तं काययन्तम्पि, याति ठाति निसीदति.
को नाम एत्थ सो सत्तो, यो विना हेतुपच्चये;
अत्तनो आनुभावेन, तिट्ठे वा यदि वा वजे’’ति.
तस्मा एवं हेतुपच्चयवसेनेव पवत्तानि गमनादीनि सल्लक्खेन्तो एस गच्छन्तो वा गच्छामीति पजानाति, ठितो वा, निसिन्नो वा, सयानो वा सयानोम्हीति पजानातीति वेदितब्बो.
यथा यथा वा पनस्स कायो पणिहितो होति, तथा तथा नं पजानातीति सब्बसङ्गाहिकवचनमेतं. इदं वुत्तं होति – येन येन वा आकारेन तस्स कायो ठितो होति, तेन तेन नं पजानाति. गमनाकारेन ठितं गच्छतीति पजानाति. ठाननिसज्जासयनाकारेन ठितं सयानोति पजानातीति.
इति अज्झत्तं वाति एवं अत्तनो वा चतुइरियापथपरिग्गण्हनेन काये कायानुपस्सी विहरति. बहिद्धा वाति परस्स वा चतुइरियापथपरिग्गण्हनेन. अज्झत्तबहिद्धा वाति कालेन अत्तनो, कालेन परस्स चतुइरियापथपरिग्गण्हनेन काये कायानुपस्सी विहरति. समुदयधम्मानुपस्सी वातिआदीसु पन ‘‘अविज्जासमुदया रूपसमुदयो’’तिआदिना (पटि. म. १.४९) नयेन पञ्चहाकारेहि रूपक्खन्धस्स समुदयो च वयो च नीहरितब्बो. तञ्हि सन्धाय इध ‘‘समुदयधम्मानुपस्सी वा’’तिआदि वुत्तं. अत्थि कायोति वा पनस्सातिआदि वुत्तसदिसमेव.
इध पन चतुइरियापथपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चं, तस्सा समुट्ठापिका पुरिमतण्हा समुदयसच्चं ¶ , उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं, दुक्खपरिजाननो समुदयपजहनो निरोधारम्मणो अरियमग्गो मग्गसच्चं. एवं ¶ चतुसच्चवसेन उस्सक्कित्वा निब्बुतिं पापुणातीति इदमेकस्स चतूइरियापथपरिग्गाहकस्स भिक्खुनो याव अरहत्ता निय्यानमुखन्ति.
इरियापथपब्बवण्णना निट्ठिता.
चतुसम्पजञ्ञपब्बवण्णना
१०९. एवं ¶ इरियापथवसेन कायानुपस्सनं विभजित्वा इदानि चतुसम्पजञ्ञवसेन विभजितुं पुन चपरन्तिआदिमाह. तत्थ अभिक्कन्ते पटिक्कन्तेति एत्थ ताव अभिक्कन्तं वुच्चति गमनं. पटिक्कन्तं निवत्तनं. तदुभयम्पि चतूसु इरियापथेसु लब्भति. गमने ताव पुरतो कायं अभिहरन्तो अभिक्कमति नाम. पटिनिवत्तेन्तो पटिक्कमति नाम. ठानेपि ठितकोव कायं पुरतो ओनामेन्तो अभिक्कमति नाम. पच्छतो अपनामेन्तो पटिक्कमति नाम. निसज्जायपि निसिन्नकोव आसनस्स पुरिमअङ्गाभिमुखो संसरन्तो अभिक्कमति नाम. पच्छिमअङ्गप्पदेसं पच्छा संसरन्तो पटिक्कमति नाम. निपज्जायपि एसेव नयो.
सम्पजानकारी होतीति सम्पजञ्ञेन सब्बकिच्चकारी, सम्पजञ्ञमेव वा कारी. सो हि अभिक्कन्तादीसु सम्पजञ्ञं करोतेव, न कत्थचि सम्पजञ्ञविरहितो होति. तत्थ सात्थकसम्पजञ्ञं सप्पायसम्पजञ्ञं गोचरसम्पजञ्ञं असम्मोहसम्पजञ्ञन्ति चतुब्बिधं सम्पजञ्ञं. तत्थ अभिक्कमनचित्ते उप्पन्ने चित्तवसेनेव अगन्त्वा ‘‘किं नु मे एत्थ गतेन अत्थो अत्थि नत्थी’’ति अत्थानत्थं परिग्गण्हित्वा अत्थपरिग्गहणं सात्थकसम्पजञ्ञं. तत्थ च अत्थोति चेतियदस्सनबोधिदस्सनसङ्घदस्सनथेरदस्सनअसुभदस्सनादिवसेन धम्मतो वड्ढि. चेतियं वा बोधिं वा दिस्वापि हि बुद्धारम्मणं सङ्घदस्सनेन सङ्घारम्मणं पीतिं उप्पादेत्वा तदेव खयवयतो सम्मसन्तो अरहत्तं पापुणाति. थेरे दिस्वा तेसं ओवादे पतिट्ठाय असुभं दिस्वा तत्थ पठमज्झानं उप्पादेत्वा तदेव खयवयतो सम्मसन्तो अरहत्तं पापुणाति. तस्मा एतेसं दस्सनं सात्थकं. केचि पन ‘‘आमिसतोपि वड्ढि अत्थोयेव, तं निस्साय ब्रह्मचरियानुग्गहाय पटिपन्नत्ता’’ति वदन्ति.
तस्मिं ¶ पन गमने सप्पायासप्पायं परिग्गण्हित्वा सप्पायपरिग्गहणं सप्पायसम्पजञ्ञं. सेय्यथिदं, चेतियदस्सनं ताव सात्थकं. सचे पन चेतियस्स ¶ महापूजाय दसद्वादसयोजनन्तरे परिसा सन्निपतन्ति. अत्तनो विभवानुरूपं इत्थियोपि पुरिसापि अलङ्कतप्पटियत्ता चित्तकम्मरूपकानि विय सञ्चरन्ति. तत्र चस्स इट्ठे आरम्मणे ¶ लोभो, अनिट्ठे पटिघो, असमपेक्खने मोहो उप्पज्जति, कायसंसग्गापत्तिं वा आपज्जति, जीवितब्रह्मचरियानं वा अन्तरायो होति, एवं तं ठानं असप्पायं होति. वुत्तप्पकारअन्तरायाभावे सप्पायं. बोधिदस्सनेपि एसेव नयो. सङ्घदस्सनम्पि सात्थं. सचे पन अन्तोगामे महामण्डपं कारेत्वा सब्बरत्तिं धम्मस्सवनं कारेन्तेसु मनुस्सेसु वुत्तप्पकारेनेव जनसन्निपातो चेव अन्तरायो च होति, एवं तं ठानं असप्पायं. अन्तरायाभावे सप्पायं. महापरिसपरिवारानं थेरानं दस्सनेपि एसेव नयो.
असुभदस्सनम्पि सात्थं. तदत्थदीपनत्थञ्च इदं वत्थु – एको किर दहरभिक्खु सामणेरं गहेत्वा दन्तकट्ठत्थाय गतो. सामणेरो मग्गा ओक्कमित्वा पुरतो गच्छन्तो असुभं दिस्वा पठमज्झानं निब्बत्तेत्वा तदेव पादकं कत्वा सङ्खारे सम्मसन्तो तीणि फलानि सच्छिकत्वा उपरिमग्गत्थाय कम्मट्ठानं परिग्गहेत्वा अट्ठासि. दहरो तं अपस्सन्तो ‘‘सामणेरा’’ति पक्कोसि. सो ‘‘मया पब्बजितदिवसतो पट्ठाय भिक्खुना सद्धिं द्वे कथा नाम न कथितपुब्बा. अञ्ञस्मिम्पि दिवसे उपरिविसेसं निब्बत्तेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘किं, भन्ते’’ति पटिवचनं अदासि. एहीति च वुत्ते एकवचनेनेव आगन्त्वा ‘‘भन्ते, इमिना ताव मग्गेन गन्त्वा मया ठितोकासे मुहुत्तं पुरत्थाभिमुखो ठत्वा ओलोकेथा’’ति आह. सो तथा कत्वा तेन पत्तविसेसमेव पापुणि. एवं एकं असुभं द्विन्नं जनानं अत्थाय जायति. एवं सात्थम्पि पनेतं पुरिसस्स मातुगामासुभं असप्पायं. मातुगामस्स च पुरिसासुभं सभागमेव सप्पायन्ति एवं सप्पायपरिग्गहणं सप्पायसम्पजञ्ञं नाम.
एवं परिग्गहितसात्थसप्पायस्स पन अट्ठतिंसाय कम्मट्ठानेसु अत्तनो चित्तरुचितकम्मट्ठानसङ्खातं गोचरं उग्गहेत्वा भिक्खाचारगोचरे तं गहेत्वा गमनं गोचरसम्पजञ्ञं नाम. तस्साविभावत्थं इदं चतुक्कं वेदितब्बं. इधेकच्चो भिक्खु हरति न पच्चाहरति ¶ , एकच्चो न हरति पच्चाहरति ¶ , एकच्चो नेव ¶ हरति न पच्चाहरति, एकच्चो हरति च पच्चाहरति च.
तत्थ यो भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेत्वा तथा रत्तिया पठमं यामं मज्झिमे यामे सेय्यं कप्पेत्वा पच्छिमयामेपि निसज्जाचङ्कमेहि वीतिनामेत्वा पगेव चेतियङ्गणबोधियङ्गणवत्तं कत्वा बोधिरुक्खे उदकं अभिसिञ्चित्वा पानीयं परिभोजनीयं पच्चुपट्ठपेत्वा आचरियुपज्झायवत्तादीनि सब्बानि खन्धकवत्तानि समादाय वत्तति. सो सरीरपरिकम्मं कत्वा सेनासनं पविसित्वा द्वे तयो पल्लङ्के उसुमं गाहापेन्तो कम्मट्ठानं अनुयुञ्जित्वा भिक्खाचारवेलाय उट्ठहित्वा कम्मट्ठानसीसेनेव पत्तचीवरमादाय सेनासनतो निक्खमित्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तोव चेतियङ्गणं गन्त्वा सचे बुद्धानुस्सतिकम्मट्ठानं होति, तं अविस्सज्जेत्वाव चेतियङ्गणं पविसति. अञ्ञं चे कम्मट्ठानं होति, सोपानपादमूले ठत्वा हत्थेन गहितभण्डं विय तं ठपेत्वा बुद्धारम्मणं पीतिं गहेत्वा चेतियङ्गणं आरुय्ह महन्तं चेतियं चे, तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा चतूसु ठानेसु वन्दितब्बं. खुद्दकं चेतियं चे, तथेव पदक्खिणं कत्वा अट्ठसु ठानेसु वन्दितब्बं. चेतियं वन्दित्वा बोधियङ्गणं पत्तेनापि बुद्धस्स भगवतो सम्मुखा विय निपच्चकारं दस्सेत्वा बोधि वन्दितब्बो. सो एवं चेतियञ्च बोधिञ्च वन्दित्वा पटिसामितट्ठानं गन्त्वा पटिसामितभण्डकं हत्थेन गण्हन्तो विय निक्खित्तकम्मट्ठानं गहेत्वा गामसमीपे कम्मट्ठानसीसेनेव चीवरं पारुपित्वा गामं पिण्डाय पविसति.
अथ नं मनुस्सा दिस्वा ‘‘अय्यो नो आगतो’’ति पच्चुग्गन्त्वा पत्तं गहेत्वा आसनसालायं वा गेहे वा निसीदापेत्वा यागुं दत्वा याव भत्तं न निट्ठाति, ताव पादे धोवित्वा तेलेन मक्खेत्वा पुरतो निसीदित्वा पञ्हं वा पुच्छन्ति, धम्मं वा सोतुकामा होन्ति. सचेपि न कथापेन्ति, जनसङ्गहत्थं धम्मकथा नाम कातब्बायेवाति अट्ठकथाचरिया वदन्ति. धम्मकथा हि कम्मट्ठानविनिमुत्ता नाम नत्थि ¶ . तस्मा कम्मट्ठानसीसेनेव धम्मं कथेत्वा कम्मट्ठानसीसेनेव आहारं परिभुञ्जित्वा अनुमोदनं कत्वा निवत्तियमानेहिपि मनुस्सेहि अनुगतोव गामतो निक्खमित्वा तत्थेव निवत्तेत्वा मग्गं पटिपज्जति. अथ नं पुरेतरं ¶ निक्खमित्वा बहिगामे ¶ कतभत्तकिच्चा सामणेरदहरभिक्खू दिस्वा पच्चुग्गन्त्वा पत्तचीवरमस्स गण्हन्ति.
पोराणा भिक्खू किर ‘‘न अम्हाकं उपज्झायो आचरियो’’ति मुखं उल्लोकेत्वा वत्तं करोन्ति. सम्पत्तपरिच्छेदेनेव करोन्ति. ते तं पुच्छन्ति ‘‘भन्ते, एते मनुस्सा तुम्हाकं किं होन्ति मातुपक्खतो सम्बन्धा पितिपक्खतो’’ति. किं दिस्वा पुच्छथाति. तुम्हेसु एतेसं पेमं बहुमानन्ति. आवुसो, यं मातापितूहिपि दुक्करं, तं एते अम्हाकं करोन्ति, पत्तचीवरम्पि नो एतेसं सन्तकमेव, एतेसं आनुभावेन नेव भये भयं, न छातके छातकं जानाम, एदिसा नाम अम्हाकं उपकारिनो नत्थीति तेसं गुणे कथेन्तो गच्छति, अयं वुच्चति हरति न पच्चाहरतीति.
यस्स पन पगेव वुत्तप्पकारं वत्तपटिपत्तिं करोन्तस्स कम्मजतेजो पज्जलति, अनुपादिन्नकं मुञ्चित्वा उपादिन्नकं गण्हाति, सरीरतो सेदा मुच्चन्ति, कम्मट्ठानवीथिं नारोहति, सो पगेव पत्तचीवरमादाय वेगसाव चेतियं वन्दित्वा गोरूपानं निक्खमनवेलायमेव गामं यागुभिक्खाय पविसित्वा यागुं लभित्वा आसनसालं गन्त्वा पिवति. अथस्स द्वत्तिक्खत्तुं अज्झोहरणमत्तेनेव कम्मजतेजो उपादिन्नकं मुञ्चित्वा अनुपादिन्नकं गण्हाति. घटसतेन न्हातो विय तेजोधातुपरिळाहनिब्बापनं पत्वा कम्मट्ठानसीसेन यागुं परिभुञ्जित्वा पत्तञ्च मुखञ्च धोवित्वा अन्तराभत्ते कम्मट्ठानं मनसिकत्वा अवसेसट्ठाने पिण्डाय चरित्वा कम्मट्ठानसीसेन आहारं परिभुञ्जित्वा ततो पट्ठाय पोङ्खानुपोङ्खं उपट्ठहमानं कम्मट्ठानं गहेत्वाव आगच्छति, अयं वुच्चति न हरति पच्चाहरतीति. एदिसा च भिक्खू यागुं पिवित्वा विपस्सनं आरभित्वा बुद्धसासने अरहत्तं पत्ता ¶ नाम गणनपथं वीतिवत्ता, सीहळदीपेयेव तेसु तेसु गामेसु आसनसालायं न तं आसनं अत्थि, यत्थ यागुं पिवित्वा अरहत्तप्पत्तभिक्खू नत्थीति.
यो पन पमादविहारी होति निक्खित्तधुरो, सब्बवत्तानि भिन्दित्वा पञ्चविधचेतोखिलविनिबन्धचित्तो विहरन्तो ‘‘कम्मट्ठानं नाम अत्थी’’तिपि सञ्ञं अकत्वा गामं ¶ पिण्डाय पविसित्वा अननुलोमिकेन गिहिसंसग्गेन संसट्ठो चरित्वा च भुञ्जित्वा च तुच्छो निक्खमति, अयं वुच्चति नेव हरति न पच्चाहरतीति.
यो ¶ पनायं हरति च पच्चाहरति चाति वुत्तो, सो गतपच्चागतिकवत्तवसेन वेदितब्बो. अत्तकामा हि कुलपुत्ता सासने पब्बजित्वा दसपि वीसम्पि तिंसम्पि चत्तालीसम्पि पञ्ञासम्पि सतम्पि एकतो वसन्ता कतिकवत्तं कत्वा विहरन्ति, आवुसो, तुम्हे न इणट्ठा न भयट्टा न जीविकापकता पब्बजिता, दुक्खा मुच्चितुकामा पनेत्थ पब्बजिता, तस्मा गमने उप्पन्नकिलेसं गमनेयेव निग्गण्हथ, ठाने, निसज्जायं, सयने उप्पन्नकिलेसं सयनेयेव निग्गण्हथाति. ते एवं कतिकवत्तं कत्वा भिक्खाचारं गच्छन्ता अड्ढउसभउसभअड्ढगावुतगावुतन्तरेसु पासाणा होन्ति. ताय सञ्ञाय कम्मट्ठानं मनसिकरोन्ताव गच्छन्ति. सचे कस्सचि गमने किलेसो उप्पज्जति, तत्थेव नं निग्गण्हाति. तथा असक्कोन्तो तिट्ठति. अथस्स पच्छतो आगच्छन्तोपि तिट्ठति. सो ‘‘अयं भिक्खु तुय्हं उप्पन्नवितक्कं जानाति, अननुच्छविकं ते एत’’न्ति अत्तानं पटिचोदेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा तत्थेव अरियभूमिं ओक्कमति. तथा असक्कोन्तो निसीदति. अथस्स पच्छतो आगच्छन्तोपि निसीदतीति सोयेव नयो. अरियभूमिं ओक्कमितुं असक्कोन्तोपि तं किलेसं विक्खम्भेत्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तोव गच्छति. न कम्मट्ठानविप्पयुत्तेन चित्तेन पादं उद्धरति. उद्धरति चे, पटिनिवत्तेत्वा पुरिमपदेसं येव एति आळिन्दकवासी महाफुस्सदेवत्थेरो विय.
सो किर एकूनवीसतिवस्सानि गतपच्चागतिकवत्तं पूरेन्तो एव विहासि. मनुस्सापि ¶ सुदं अन्तरामग्गे कसन्ता च वपन्ता च मद्दन्ता च कम्मानि च करोन्ता थेरं तथागच्छन्तं दिस्वा ‘‘अयं थेरो पुनप्पुनं निवत्तित्वा गच्छति. किं नु खो मग्गमूळ्हो उदाहु किञ्चि पमुट्ठो’’ति समुल्लपन्ति. सो तं अनादियित्वा कम्मट्ठानयुत्तचित्तेनेव समणधम्मं करोन्तो वीसतिवस्सब्भन्तरे अरहत्तं पापुणि. अरहत्तप्पत्तदिवसेयेवस्स चङ्कमनकोटियं अधिवत्था देवता अङ्गुलीहि दीपं उज्जालेत्वा अट्ठासि. चत्तारोपि महाराजानो सक्को च देवानमिन्दो ब्रह्मा च सहम्पति उपट्ठानं अगमंसु. तञ्च ओभासं दिस्वा वनवासीमहातिस्सत्थेरो तं दुतियदिवसे पुच्छि ‘‘रत्तिभागे आयस्मतो सन्तिके ओभासो अहोसि, किं सो ओभासो’’ति ¶ . थेरो विक्खेपं करोन्तो ‘‘ओभासो नाम दीपोभासोपि होति मणिओभासोपी’’ति एवमादिमाह. ततो ¶ पटिच्छादेथ तुम्हेति निबद्धो आमाति पटिजानित्वा आरोचेसि कालवल्लिमण्डपवासी महानागत्थेरो विय च.
सोपि किर गतपच्चागतिकवत्तं पूरेन्तो पठमं ताव भगवतो महापधानं पूजेस्सामीति सत्त वस्सानि ठानचङ्कमनमेव अधिट्ठासि. पुन सोळस वस्सानि गतपच्चागतिकवत्तं पूरेत्वा अरहत्तं पापुणि. सो कम्मट्ठानयुत्तेनेव चित्तेन पादं उद्धरन्तो वियुत्तेन उद्धते पटिनिवत्तन्तो गामस्स समीपं गन्त्वा ‘‘गावी नु पब्बजितो नू’’ति आसङ्कनीयपदेसे ठत्वा चीवरं पारुपित्वा कच्छकन्तरतो उदकेन पत्तं धोवित्वा उदकगण्डूसं करोति. किं कारणा? मा मे भिक्खं दातुं वन्दितुं वा आगते मनुस्से दीघायुका होथाति वचनमत्तेनापि कम्मट्ठानविक्खेपो अहोसीति. अज्ज, भन्ते, कतिमीति दिवसं वा भिक्खुगणनं वा पञ्हे वा पुच्छितो पन उदकं गिलित्वा आरोचेसि. सचे दिवसादिपुच्छका न होन्ति, निक्खमनवेलाय गामद्वारे निट्ठुभित्वाव याति कलम्बतित्थविहारे वस्सूपगतपञ्ञासभिक्खू विय.
ते किर आसाळ्हीपुण्णमायं कतिकवत्तं अकंसु ‘‘अरहत्तं अप्पत्वा अञ्ञमञ्ञं न आलपिस्सामा’’ति. गामञ्च पिण्डाय पविसन्ता उदकगण्डूसं कत्वा पविसिंसु. दिवसादीसु ¶ पुच्छितेसु वुत्तनयेनेव पटिपज्जिंसु. तत्थ मनुस्सा निट्ठुभनं दिस्वा जानिंसु, ‘‘अज्जेको आगतो, अज्ज द्वे’’ति. एवञ्च चिन्तेसुं ‘‘किं नु खो एते अम्हेहियेव सद्धिं न सल्लपन्ति, उदाहु अञ्ञमञ्ञम्पि, यदि अञ्ञमञ्ञं न सल्लपन्ति, अद्धा विवादजाता भविस्सन्ति, एथ ने अञ्ञमञ्ञं खमापेस्सामा’’ति सब्बे विहारं गन्त्वा पञ्ञासाय भिक्खुसु द्वेपि भिक्खू एकोकासे नाद्दसंसु. ततो यो तेसु चक्खुमा पुरिसो, सो आह ‘‘न भो कलहकारकानं ओकासो ईदिसो होति, सुसम्मट्ठं चेतियङ्गणं बोधियङ्गणं, सुनिक्खित्ता सम्मज्जनियो, सूपट्ठपितं पानीयं परिभोजनीय’’न्ति. ते ततोव निवत्ता, तेपि भिक्खू अन्तोतेमासेयेव अरहत्तं पत्वा महापवारणाय विसुद्धिपवारणं पवारेसुं.
एवं कालवल्लिमण्डपवासी महानागत्थेरो विय कलम्बतित्थविहारे वस्सूपगतभिक्खू विय ¶ च कम्मट्ठानयुत्तेनेव चित्तेन पादं उद्धरन्तो गामसमीपं ¶ पत्वा उदकगण्डूसं कत्वा वीथियो सल्लक्खेत्वा यत्थ सुरासोण्डधुत्तादयो कलहकारका चण्डहत्थिअस्सादयो वा नत्थि, तं वीथिं पटिपज्जति. तत्थ च पिण्डाय चरमानो न तुरिततुरितो विय जवेन गच्छति. न हि जवेन पिण्डपातियधुतङ्गं नाम किञ्चि अत्थि. विसमभूमिभागप्पत्तं पन उदकसकटं विय निच्चलो हुत्वा गच्छति. अनुघरं पविट्ठो च तं दातुकामं वा अदातुकामं वा सल्लक्खेतुं तदनुरूपं कालं आगमेन्तो भिक्खं गहेत्वा अन्तोगामे वा बहिगामे वा विहारमेव वा आगन्त्वा यथाफासुके पतिरूपे ओकासे निसीदित्वा कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तो आहारे पटिकूलसञ्ञं उपट्ठापेत्वा अक्खब्भञ्जनवणलेपनपुत्तमंसूपमावसेन नं पच्चवेक्खन्तो अट्ठङ्गसमन्नागतं आहारं आहारेति, नेव दवाय न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय. भुत्तावी च उदककिच्चं कत्वा मुहुत्तं भत्तकिलमथं पटिप्पस्सम्भेत्वा यथा पुरेभत्तं, एवं पच्छाभत्तं. यथा पुरिमयामं, एवं पच्छिमयामञ्च कम्मट्ठानमेव मनसि करोति, अयं वुच्चति हरति च पच्चाहरति चाति.
इदं ¶ पन हरणपच्चाहरणसङ्खातं गतपच्चागतिकवत्तं पूरेन्तो यदि उपनिस्सयसम्पन्नो होति. पठमवये एव अरहत्तं पापुणाति. नो चे पठमवये पापुणाति, अथ मज्झिमवये. नो चे मज्झिमवये पापुणाति, अथ पच्छिमवये. नो चे पच्छिमवये पापुणाति, अथ मरणसमये. नो चे मरणसमये पापुणाति, अथ देवपुत्तो हुत्वा. नो चे देवपुत्तो हुत्वा पापुणाति, अनुप्पन्ने बुद्धे निब्बत्तो पच्चेकबोधिं सच्छिकरोति. नो चे पच्चेकबोधिं सच्छिकरोति, अथ बुद्धानं सम्मुखीभावे खिप्पाभिञ्ञो वा होति सेय्यथापि थेरो बाहियो दारुचीरियो, महापञ्ञो वा सेय्यथापि थेरो सारिपुत्तो, महिद्धिको वा सेय्यथापि थेरो महामोग्गल्लानो, धुतङ्गधरो वा सेय्यथापि थेरो महाकस्सपो, दिब्बचक्खुको वा सेय्यथापि थेरो अनुरुद्धो, विनयधरो वा सेय्यथापि थेरो उपालि, धम्मकथिको वा सेय्यथापि थेरो पुण्णो मन्ताणिपुत्तो, आरञ्ञिको वा सेय्यथापि थेरो रेवतो, बहुस्सुतो वा सेय्यथापि थेरो आनन्दो, सिक्खाकामो वा सेय्यथापि थेरो राहुलो बुद्धपुत्तोति. इति इमस्मिं चतुक्के य्वायं हरति च पच्चाहरति च, तस्स गोचरसम्पजञ्ञं सिखापत्तं होति.
अभिक्कमादीसु ¶ पन असम्मुय्हनं असम्मोहसम्पजञ्ञं. तं एवं वेदितब्बं – इध भिक्खु अभिक्कमन्तो ¶ वा पटिक्कमन्तो वा यथा अन्धपुथुज्जना अभिक्कमादीसु ‘‘अत्ता अभिक्कमति, अत्तना अभिक्कमो निब्बत्तितो’’ति वा ‘‘अहं अभिक्कमामि, मया अभिक्कमो निब्बत्तितो’’ति वा सम्मुय्हन्ति. तथा असम्मुय्हन्तो ‘‘अभिक्कमामी’’ति चित्ते उप्पज्जमाने तेनेव चित्तेन सद्धिं चित्तसमुट्ठाना वायोधातु विञ्ञत्तिं जनयमाना उप्पज्जति, इति चित्तकिरियवायोधातुविप्फारवसेन अयं कायसम्मतो अट्ठिसङ्घातो अभिक्कमति, तस्सेवं अभिक्कमतो एकेकपादुद्धरणे पथवीधातु आपोधातूति द्वे धातुयो ओमत्ता होन्ति मन्दा, इतरा द्वे अधिमत्ता होन्ति बलवतियो, तथा अतिहरणवीतिहरणेसु. वोस्सज्जने तेजोवायोधातुयो ओमत्ता होन्ति मन्दा, इतरा द्वे अधिमत्ता होन्ति बलवतियो. तथा सन्निक्खेपनसन्निरुम्भनेसु. तत्थ उद्धरणे पवत्ता ¶ रूपारूपधम्मा अतिहरणं न पापुणन्ति. तथा अतिहरणे पवत्ता वीतिहरणं, वीतिहरणे पवत्ता वोस्सज्जनं, वोस्सज्जने पवत्ता सन्निक्खेपनं, सन्निक्खेपने पवत्ता सन्निरुम्भनं न पापुणन्ति. तत्थ तत्थेव पब्बं पब्बं सन्धि सन्धि ओधि ओधि हुत्वा तत्तकपाले पक्खित्ततिलानि विय पटपटायन्ता भिज्जन्ति. तत्थ को एको अभिक्कमति? कस्स वा एकस्स अभिक्कमनं? परमत्थतो हि धातूनंयेव गमनं, धातूनं ठानं, धातूनं निसज्जनं, धातूनं सयनं, तस्मिं तस्मिञ्हि कोट्ठासे सद्धिं रूपेन –
अञ्ञं उप्पज्जते चित्तं, अञ्ञं चित्तं निरुज्झति;
अवीचिमनुसम्बन्धो, नदीसोतोव वत्ततीति.
एवं अभिक्कमादीसु असम्मुय्हनं असम्मोहसम्पजञ्ञं नामाति;
निट्ठितो अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होतीति पदस्स अत्थो;
आलोकिते विलोकितेति एत्थ पन आलोकितं नाम पुरतो पेक्खनं. विलोकितं नाम अनुदिसापेक्खनं. अञ्ञानिपि हेट्ठा उपरि पच्छतो पेक्खनवसेन ओलोकितउल्लोकितापलोकितानि नाम ¶ होन्ति, तानि इध न गहितानि. सारुप्पवसेन पन इमानेव द्वे गहितानि, इमिना वा मुखेन सब्बानिपि तानि गहितानेवाति.
तत्थ ¶ ‘‘आलोकेस्सामी’’ति चित्ते उप्पन्ने चित्तवसेनेव अनोलोकेत्वा अत्थपरिग्गहणं सात्थकसम्पजञ्ञं. तं आयस्मन्तं नन्दं कायसक्खिं कत्वा वेदितब्बं. वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सचे, भिक्खवे, नन्दस्स पुरत्थिमा दिसा आलोकेतब्बा होति, सब्बं चेतसा समन्नाहरित्वा नन्दो पुरत्थिमं दिसं आलोकेति, एवं मे पुरत्थिमं दिसं आलोकयतो न अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युन्ति इति सो तत्थ सम्पजानो होति, सचे, भिक्खवे, नन्दस्स पच्छिमा दिसा, उत्तरा दिसा, दक्खिणा दिसा, उद्धं, अधो, अनुदिसा आलोकेतब्बा होति, सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा नन्दो अनुदिसं आलोकेति. एवं मे अनुदिसं आलोकयतो…पे… सम्पजानो होती’’ति (अ. नि. ८.९).
अपिच इधापि पुब्बे वुत्तचेतियदस्सनादिवसेनेव सात्थकता च सप्पायता च वेदितब्बा. कम्मट्ठानस्स पन अविजहनमेव गोचरसम्पजञ्ञं. तस्मा खन्धधातुआयतनकम्मट्ठानिकेहि अत्तनो कम्मट्ठानवसेनेव, कसिणादिकम्मट्ठानिकेहि ¶ वा पन कम्मट्ठानसीसेनेव आलोकनविलोकनं कातब्बं. अब्भन्तरे अत्ता नाम आलोकेता वा विलोकेता वा नत्थि, आलोकेस्सामीति पन चित्ते उप्पज्जमाने तेनेव चित्तेन सद्धिं चित्तसमुट्ठाना वायोधातु विञ्ञत्तिं जनयमाना उप्पज्जति. इति चित्तकिरियवायोधातुविप्फारवसेनेव हेट्ठिमं अक्खिदलं अधो सीदति, उपरिमं उद्धं लङ्घेति, कोचि यन्तकेन विवरन्तो नाम नत्थि, ततो चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चं साधेन्तं उप्पज्जतीति. एवं सम्पजाननं पनेत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञं नाम.
अपिच मूलपरिञ्ञाआगन्तुकतावकालिकभाववसेनपेत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं. मूलपरिञ्ञावसेन ताव –
भवङ्गावज्जनञ्चेव, दस्सनं सम्पटिच्छनं;
सन्तीरणं वोट्ठब्बनं, जवनं भवति सत्तमं.
तत्थ भवङ्गं उपपत्तिभवस्स अङ्गकिच्चं साधयमानं पवत्तति, तं आवट्टेत्वा किरियमनोधातु आवज्जनकिच्चं साधयमाना, तन्निरोधा चक्खुविञ्ञाणं ¶ दस्सनकिच्चं साधयमानं ¶ , तन्निरोधा विपाकमनोधातु सम्पटिच्छनकिच्चं साधयमाना, तन्निरोधा विपाकमनोविञ्ञाणधातु सन्तीरणकिच्चं साधयमाना, तन्निरोधा किरियमनोविञ्ञाणधातु वोट्ठब्बपनकिच्चं साधयमाना, तन्निरोधा सत्तक्खत्तुं जवनं जवति. तत्थ पठमजवनेपि ‘‘अयं इत्थी, अयं पुरिसो’’ति रज्जनदुस्सनमुय्हनवसेन आलोकितविलोकितं न होति. दुतियजवनेपि…पे… सत्तमजवनेपि. एतेसु पन युद्धमण्डले योधेसु विय हेट्ठुपरियवसेन भिज्जित्वा पतितेसु ‘‘अयं इत्थी, अयं पुरिसो’’ति रज्जनादिवसेन आलोकितविलोकितं होति. एवं तावेत्थ मूलपरिञ्ञावसेन असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
चक्खुद्वारे पन रूपे आपाथगते भवङ्गचलनतो उद्धं सककिच्चं निप्फादनवसेन आवज्जनादीसु उप्पज्जित्वा निरुद्धेसु अवसाने जवनं उप्पज्जति. तं पुब्बे उप्पन्नानं आवज्जनादीनं गेहभूते चक्खुद्वारे आगन्तुकपुरिसो विय होति. तस्स यथा परगेहे किञ्चि याचितुं पविट्ठस्स आगन्तुकपुरिसस्स गेहसामिकेसु तुण्हीमासिनेसु आणाकरणं न युत्तं. एवं आवज्जनादीनं गेहभूते चक्खुद्वारे ¶ आवज्जनादीसुपि अरज्जन्तेसु अदुस्सन्तेसु अमुय्हन्तेसु च रज्जनदुस्सनमुय्हनं अयुत्तन्ति एवं आगन्तुकभाववसेन असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
यानि पन तानि चक्खुद्वारे वोट्ठब्बपनपरियोसानानि चित्तानि उप्पज्जन्ति, तानि सद्धिं सम्पयुत्तधम्मेहि तत्थ तत्थेव भिज्जन्ति, अञ्ञमञ्ञं न पस्सन्तीति इत्तरानि तावकालिकानि होन्ति. तत्थ यथा एकस्मिं घरे सब्बेसु मानुसकेसु मतेसु अवसेसस्स एकस्स तङ्खणेञ्ञेव मरणधम्मस्स न युत्ता नच्चगीतादीसु अभिरति नाम, एवमेव एकद्वारे ससम्पयुत्तेसु आवज्जनादीसु तत्थ तत्थेव मतेसु अवसेसस्स तङ्खणेञ्ञेव मरणधम्मस्स जवनस्सापि रज्जनदुस्सनमुय्हनवसेन अभिरति नाम न युत्ताति एवं तावकालिकभाववसेन असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
अपिच खन्धायतनधातुपच्चयपच्चवेक्खणवसेनपेतं वेदितब्बं. एत्थ हि चक्खु चेव रूपञ्च रूपक्खन्धो, दस्सनं विञ्ञाणक्खन्धो, तंसम्पयुत्ता वेदना वेदनाक्खन्धो, सञ्ञा सञ्ञाक्खन्धो, फस्सादिका सङ्खारक्खन्धो. एवमेतेसं ¶ पञ्चन्नं खन्धानं समवाये आलोकनविलोकनं ¶ पञ्ञायति. तत्थ को एको आलोकेति, को विलोकेति? तथा चक्खु चक्खायतनं, रूपं रूपायतनं, दस्सनं मनायतनं, वेदनादयो सम्पयुत्तधम्मा धम्मायतनं. एवमेतेसं चतुन्नं आयतनानं समवाये आलोकनविलोकनं पञ्ञायति. तत्थ को एको आलोकेति, को विलोकेति? तथा चक्खु चक्खुधातु, रूपं रूपधातु, दस्सनं चक्खुविञ्ञाणधातु, तंसम्पयुत्ता वेदनादयो धम्मधातु. एवमेतासं चतुन्नं धातूनं समवाये आलोकनविलोकनं पञ्ञायति. तत्थ को एको आलोकेति, को विलोकेति? तथा चक्खु निस्सयपच्चयो, रूपं आरम्मणपच्चयो, आवज्जनं अनन्तरसमनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतपच्चयो, आलोको उपनिस्सयपच्चयो वेदनादयो सहजातपच्चयो. एवमेतेसं पच्चयानं समवाये आलोकनविलोकनं पञ्ञायति. तत्थ को एको आलोकेति, को विलोकेतीति? एवमेत्थ खन्धायतनधातुपच्चयपच्चवेक्खणवसेनपि ¶ असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
समिञ्जिते पसारितेति पब्बानं समिञ्जनपसारणे. तत्थ चित्तवसेनेव समिञ्जनपसारणं अकत्वा हत्थपादानं समिञ्जनपसारणपच्चया अत्थानत्थं परिग्गहेत्वा अत्थपरिग्गहणं सात्थकसम्पजञ्ञं. तत्थ हत्थपादे अतिचिरं समिञ्जेत्वा पसारेत्वा एव वा ठितस्स खणे खणे वेदना उप्पज्जन्ति, चित्तं एकग्गं न लभति, कम्मट्ठानं परिपतति, विसेसं नाधिगच्छति. काले समिञ्जेन्तस्स काले पसारेन्तस्स पन ता वेदना न उप्पज्जन्ति, चित्तं एकग्गं होति, कम्मट्ठानं फातिं गच्छति, विसेसमधिगच्छतीति एवं अत्थानत्थपरिग्गहणं वेदितब्बं.
अत्थे पन सतिपि सप्पायासप्पायं परिग्गण्हित्वा सप्पायपरिग्गहणं सप्पायसम्पजञ्ञं. तत्रायं नयो – महाचेतियङ्गणे किर दहरभिक्खू सज्झायं गण्हन्ति. तेसं पिट्ठिपस्से दहरभिक्खुनियो धम्मं सुणन्ति. तत्रेको दहरो हत्थं पसारेन्तो कायसंसग्गं पत्वा तेनेव कारणेन गिही जातो. अपरोपि भिक्खु पादं पसारेन्तो अग्गिम्हि पसारेसि, अट्ठिं आहच्च पादो झायि. अपरो वम्मिके पसारेसि, सो आसीविसेन दट्ठो. अपरो चीवरकुटिदण्डके पसारेसि, तं मणिसप्पो ¶ डंसि. तस्मा एवरूपे असप्पाये अपसारेत्वा सप्पाये पसारेतब्बं. इदमेत्थ सप्पायसम्पजञ्ञं.
गोचरसम्पजञ्ञं ¶ पन महाथेरवत्थुना दीपेतब्बं – महाथेरो किर दिवाट्ठाने निसिन्नो अन्तेवासिकेहि सद्धिं कथयमानो सहसा हत्थं समिञ्जेत्वा पुन यथाठाने ठपेत्वा सणिकं समिञ्जेसि. तं अन्तेवासिका पुच्छिंसु ‘‘कस्मा भन्ते सहसा हत्थं समिञ्जेत्वा पुन यथाठाने ठपेत्वा सणिकं समिञ्जयित्था’’ति. यतो पट्ठायाहं, आवुसो, कम्मट्ठानं मनसिकातुं आरद्धो, न मे कम्मट्ठानं मुञ्चित्वा हत्थो समिञ्जितपुब्बो, इदानि पन तुम्हेहि सद्धिं कथयमानेन कम्मट्ठानं मुञ्चित्वा समिञ्जितो, तस्मा पुन यथाठाने ठपेत्वा समिञ्जेसिन्ति. साधु, भन्ते, भिक्खुना नाम एवरूपेन ¶ भवितब्बन्ति. एवमेत्थापि कम्मट्ठानाविजहनमेव गोचरसम्पजञ्ञन्ति वेदितब्बं.
अब्भन्तरे अत्ता नाम कोचि समिञ्जेन्तो वा पसारेन्तो वा नत्थि. वुत्तप्पकारचित्तकिरियवायोधातुविप्फारेन पन सुत्तकड्ढनवसेन दारुयन्तस्स हत्थपादलळनं विय समिञ्जनपसारणं होतीति एवं परिजाननं पनेत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञन्ति वेदितब्बं.
सङ्घाटिपत्तचीवरधारणेति एत्थ सङ्घाटिचीवरानं निवासनपारुपनवसेन पत्तस्स भिक्खापटिग्गहणादिवसेन परिभोगो धारणं नाम. तत्थ सङ्घाटिचीवरधारणे ताव निवासेत्वा पारुपित्वा च पिण्डाय चरतो आमिसलाभो ‘‘सीतस्स पटिघाताया’’तिआदिना नयेन भगवता वुत्तप्पकारोयेव च अत्थो अत्थो नाम. तस्स वसेन सात्थकसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
उण्हपकतिकस्स पन दुब्बलस्स च चीवरं सुखुमं सप्पायं. सीतालुकस्स घनं दुपट्टं. विपरीतं असप्पायं. यस्स कस्सचि जिण्णं असप्पायमेव. अग्गळादिदाने हिस्स तं पलिबोधकरं होति. तथा पट्टुण्णदुकूलादिभेदं लोभनीयचीवरं. तादिसञ्हि अरञ्ञे एककस्स निवासन्तरायकरं जीवितन्तरायकरं वापि होति. निप्परियायेन पन यं निमित्तकम्मादिमिच्छाजीववसेन उप्पन्नं, यञ्चस्स सेवमानस्स अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, तं असप्पायं. विपरीतं सप्पायं ¶ . तस्स वसेनेत्थ सप्पायसम्पजञ्ञं, कम्मट्ठानाविजहनवसेनेव च गोचरसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
अब्भन्तरे अत्ता नाम कोचि चीवरं पारुपन्तो नत्थि. वुत्तप्पकारचित्तकिरियवायोधातुविप्फारेनेव ¶ पन चीवरपारुपनं होति. तत्थ चीवरम्पि अचेतनं, कायोपि अचेतनो. चीवरं न जानाति ‘‘मया कायो पारुतो’’ति. कायोपि न जानाति ‘‘अहं चीवरेन पारुतो’’ति, धातुयोव धातुसमूहं पटिच्छादेन्ति पटपिलोतिकाय पोत्थकरूपपटिच्छादने विय. तस्मा नेव सुन्दरं चीवरं लभित्वा सोमनस्सं कातब्बं, न असुन्दरं लभित्वा दोमनस्सं. नागवम्मिकचेतियरुक्खादीसु ¶ हि केचि मालागन्धधूमवत्थादीहि सक्कारं करोन्ति, केचि गूथमुत्तकद्दमदण्डसत्थप्पहारादीहि असक्कारं, न ते नागवम्मिकरुक्खादयो सोमनस्सं वा दोमनस्सं वा करोन्ति; एवमेव नेव सुन्दरं चीवरं लभित्वा सोमनस्सं कातब्बं, न असुन्दरं लभित्वा दोमनस्सन्ति एवं पवत्तपटिसङ्खानवसेन पनेत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
पत्तधारणेपि पत्तं सहसाव अग्गहेत्वा इमं गहेत्वा पिण्डाय चरमानो भिक्खं लभिस्सामीति एवं पत्तगहणपच्चया पटिलभितब्बअत्थवसेन सात्थकसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
किसदुब्बलसरीरस्स पन गरु पत्तो असप्पायो. यस्स कस्सचि चतुपञ्चगण्डिकाहतो दुब्बिसोधनीयो असप्पायोव. दुद्धोतपत्तो हि न वट्टति, तं धोवन्तस्सेव चस्स पलिबोधो होति. मणिवण्णपत्तो पन लोभनीयो चीवरे वुत्तनयेनेव असप्पायो. निमित्तकम्मादिवसेन लद्धो पन यञ्चस्स सेवमानस्स अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, अयं एकन्तअसप्पायोव. विपरीतो सप्पायो. तस्स वसेनेत्थ सप्पायसम्पजञ्ञं, कम्मट्ठानाविजहनवसेनेव च गोचरसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
अब्भन्तरे अत्ता नाम कोचि पत्तं गण्हन्तो नत्थि. वुत्तप्पकारचित्तकिरियवायोधातुविप्फारेनेव पन पत्तग्गहणं नाम होति. तत्थ पत्तोपि अचेतनो, हत्थापि अचेतना. पत्तो न जानाति ‘‘अहं हत्थेहि गहितो’’ति. हत्थापि न जानन्ति ‘‘पत्तो अम्हेहि गहितो’’ति. धातुयोव ¶ धातुसमूहं गण्हन्ति सण्डासेन अग्गिवण्णपत्तग्गहणे वियाति एवं पवत्तपटिसङ्खानवसेनेत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
अपिच यथा छिन्नहत्थपादे वणमुखेहि पग्घरितपुब्बलोहितकिमिकुले नीलमक्खिकसम्परिकिण्णे अनाथसालायं निपन्ने अनाथमनुस्से दिस्वा दयालुका पुरिसा तेसं वणपट्टचोळकानि ¶ चेव कपालादीहि च भेसज्जानि उपनामेन्ति. तत्थ चोळकानिपि केसञ्चि सण्हानि, केसञ्चि थूलानि पापुणन्ति. भेसज्जकपालकानिपि केसञ्चि सुसण्ठानानि, केसञ्चि दुस्सण्ठानानि पापुणन्ति, न ते तत्थ सुमना वा दुम्मना वा होन्ति. वणप्पटिच्छादनमत्तेनेव हि चोळकेन भेसज्जपटिग्गहणमत्तेनेव च कपालकेन ¶ तेसमत्थो, एवमेव यो भिक्खु वणचोळकं विय चीवरं, भेसज्जकपालकं विय पत्तं, कपाले भेसज्जमिव च पत्ते लद्धं भिक्खं सल्लक्खेति. अयं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे असम्मोहसम्पजञ्ञेन उत्तमसम्पजानकारीति वेदितब्बो.
असितादीसु असितेति पिण्डपातभोजने. पीतेति यागुआदिपाने. खायितेति पिट्ठखज्जकादिखादने. सायितेति मधुफाणितादिसायने. तत्थ ‘‘नेव दवाया’’तिआदिना नयेन वुत्तो अट्ठविधोपि अत्थो अत्थो नाम. तस्स वसेन सात्थकसम्पजञ्ञं वेदितब्बं. लूखपणीततित्तमधुरादीसु पन येन भोजनेन यस्स अफासु होति, तं तस्स असप्पायं. यं पन निमित्तकम्मादिवसेन पटिलद्धं, यञ्चस्स भुञ्जतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, तं एकन्तअसप्पायमेव. विपरीतं सप्पायं. तस्स वसेनेत्थ सप्पायसम्पजञ्ञं, कम्मट्ठानाविजहनवसेनेव च गोचरसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
अब्भन्तरे अत्ता नाम कोचि भुञ्जको नत्थि, वुत्तप्पकारचित्तकिरियवायोधातुविप्फारवसेनेव पन पत्तपटिग्गहणं नाम होति. चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेनेव हत्थस्स पत्ते ओतारणं नाम होति. चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेनेव आलोपकरणं आलोपउद्धरणं मुखविवरणञ्च होति. न कोचि कुञ्चिकाय यन्तकेन च हनुकट्ठीनि विवरति, चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेनेव आलोपस्स मुखे ठपनं, उपरिदन्तानं मुसलकिच्चसाधनं, हेट्ठादन्तानं उदुक्खलकिच्चसाधनं, जिव्हाय हत्थकिच्चसाधनञ्च होति.
इति ¶ तं तत्थ अग्गजिव्हाय तनुकखेळो मूलजिव्हाय बहलखेळो मक्खेति. तं हेट्ठादन्तउदुक्खले जिव्हाहत्थपरिवत्तितं खेळउदकतेमितं उपरिदन्तमुसलसञ्चुण्णितं कोचि कटच्छुना वा दब्बिया वा अन्तोपवेसेन्तो नाम नत्थि, वायोधातुयाव पविसति. पविट्ठं पविट्ठं कोचि पलालसन्थरं कत्वा धारेन्तो नाम नत्थि, वायोधातुवसेनेव तिट्ठति. ठितं ठितं ¶ कोचि उद्धनं कत्वा अग्गिं जालेत्वा पचन्तो नाम नत्थि, तेजोधातुयाव पच्चति. पक्कं पक्कं ¶ कोचि दण्डेन वा यट्ठिया वा बहि नीहारको नाम नत्थि, वायोधातुयेव नीहरति.
इति वायोधातु अतिहरति च वीतिहरति च धारेति च परिवत्तेति च सञ्चुण्णेति विसोसेति च नीहरति च. पथवीधातु धारेति च परिवत्तेति च सञ्चुण्णेति च विसोसेति च. आपोधातु सिनेहेति च अल्लत्तञ्च अनुपालेति. तेजोधातु अन्तोपविट्ठं परिपाचेति. आकासधातु अञ्जसो होति. विञ्ञाणधातु तत्थ तत्थ सम्मापयोगमन्वाय आभुजतीति एवंपवत्तपटिसङ्खानवसेनेत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
अपिच गमनतो परियेसनतो परिभोगतो आसयतो निधानतो अपरिपक्कतो परिपक्कतो फलतो निस्सन्दतो सम्मक्खणतोति एवं दसविधपटिकूलभावपच्चवेक्खणतोपेत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं. वित्थारकथा पनेत्थ विसुद्धिमग्गे आहारपटिकूलसञ्ञानिद्देसतो गहेतब्बा.
उच्चारपस्सावकम्मेति उच्चारस्स च पस्सावस्स च करणे. तत्थ पत्तकाले उच्चारपस्सावं अकरोन्तस्स सकलसरीरतो सेदा मुच्चन्ति, अक्खीनि भमन्ति, चित्तं न एकग्गं होति, अञ्ञे च रोगा उप्पज्जन्ति. करोन्तस्स पन सब्बं तं न होतीति अयमेत्थ अत्थो. तस्स वसेन सात्थकसम्पजञ्ञं वेदितब्बं. अट्ठाने उच्चारपस्सावं करोन्तस्स पन आपत्ति होति, अयसो वड्ढति, जीवितन्तरायो होति. पतिरूपे ठाने करोन्तस्स सब्बं तं न होतीति इदमेत्थ सप्पायं. तस्स वसेन सप्पायसम्पजञ्ञं, कम्मट्ठानाविजहनवसेनेव च गोचरसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
अब्भन्तरे ¶ अत्ता नाम कोचि उच्चारपस्सावं करोन्तो नत्थि. चित्तकिरियवायोधातुविप्फारेनेव पन उच्चारपस्सावकम्मं होति. यथा पन पक्के गण्डे गण्डभेदेन पुब्बलोहितं अकामताय निक्खमति, यथा च अतिभरिता उदकभाजना उदकं अकामताय निक्खमति, एवं पक्कासयमुत्तवत्थीसु सन्निचिता उच्चारपस्सावा वायुवेगसमुप्पीळिता ¶ अकामतायपि निक्खमन्ति. सो पनायं एवं निक्खमन्तो उच्चारपस्सावो नेव तस्स भिक्खुनो अत्तनो होति, न परस्स. केवलं सरीरनिस्सन्दोव ¶ होति. यथा किं? यथा उदककुम्भतो पुराणउदकं छड्डेन्तस्स नेव तं अत्तनो होति, न परेसं. केवलं पटिजग्गनमत्तमेव होति. एवंपवत्तपटिसङ्खानवसेनेत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञं वेदितब्बं.
गतादीसु गतेति गमने. ठितेति ठाने. निसिन्नेति निसज्जाय. सुत्तेति सयने. जागरितेति जागरणे. भासितेति कथने. तुण्हीभावेति अकथने. ‘‘गच्छन्तो वा गच्छामीति पजानाति, ठितो वा ठितोम्हीति पजानाति, निसिन्नो वा निसिन्नोम्हीति पजानाति, सयानो वा सयानोम्हीति पजानाती’’ति इमस्मिञ्हि ठाने अद्धानइरियापथा कथिता. ‘‘अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते आलोकिते विलोकिते समिञ्जिते पसारिते’’ति इमस्मिं मज्झिमा. ‘‘गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते’’ति इध पन खुद्दकचुण्णिकइरियापथा कथिता. तस्मा एतेसुपि वुत्तनयेनेव सम्पजानकारिता वेदितब्बा.
तिपिटकमहासीवत्थेरो पनाह – यो चिरं गन्त्वा वा चङ्कमित्वा वा अपरभागे ठितो इति पटिसञ्चिक्खति ‘‘चङ्कमनकाले पवत्ता रूपारूपधम्मा एत्थेव निरुद्धा’’ति, अयं गते सम्पजानकारी नाम. यो सज्झायं वा करोन्तो पञ्हं वा विस्सज्जेन्तो कम्मट्ठानं वा मनसिकरोन्तो चिरं ठत्वा अपरभागे निसिन्नो इति पटिसञ्चिक्खति ‘‘ठितकाले पवत्ता रूपारूपधम्मा एत्थेव निरुद्धा’’ति, अयं ठिते सम्पजानकारी नाम. यो सज्झायादिकरणवसेनेव चिरं निसीदित्वा अपरभागे निपन्नो इति पटिसञ्चिक्खति ‘‘निसिन्नकाले पवत्ता रूपारूपधम्मा एत्थेव निरुद्धा’’ति, अयं निसिन्ने सम्पजानकारी नाम. यो पन निपन्नको सज्झायं वा करोन्तो कम्मट्ठानं वा मनसिकरोन्तो निद्दं ओक्कमित्वा अपरभागे वुट्ठाय ¶ इति पटिसञ्चिक्खति ‘‘सयनकाले पवत्ता रूपारूपधम्मा एत्थेव निरुद्धा’’ति, अयं सुत्ते जागरिते च सम्पजानकारी नाम. किरियमयचित्तानञ्हि अप्पवत्तं सुत्तं नाम, पवत्तं जागरितं नामाति. यो पन भासमानो ‘‘अयं सद्दो नाम ओट्ठे च पटिच्च दन्ते च जिव्हञ्च तालुञ्च पटिच्च चित्तस्स तदनुरूपं पयोगं पटिच्च जायती’’ति सतो सम्पजानो भासति, चिरं वा पन कालं सज्झायं वा कत्वा धम्मं वा कथेत्वा कम्मट्ठानं ¶ वा परिवत्तेत्वा पञ्हं वा विस्सज्जेत्वा अपरभागे तुण्हीभूतो ¶ इति पटिसञ्चिक्खति ‘‘भासितकाले उप्पन्ना रूपारूपधम्मा एत्थेव निरुद्धा’’ति, अयं भासिते सम्पजानकारी नाम. यो तुण्हीभूतो चिरं धम्मं वा कम्मट्ठानं वा मनसिकत्वा अपरभागे इति पटिसञ्चिक्खति ‘‘तुण्हीभूतकाले पवत्ता रूपारूपधम्मा एत्थेव निरुद्धा, उपादारूपपवत्तिया सति भासति नाम, असति तुण्ही भवति नामा’’ति, अयं तुण्हीभावे सम्पजानकारी नामाति.
तयिदं महासीवत्थेरेन वुत्तं असम्मोहधुरं इमस्मिं सतिपट्ठानसुत्ते अधिप्पेतं. सामञ्ञफले पन सब्बम्पि चतुब्बिधं सम्पजञ्ञं लब्भति. तस्मा विसेसतो एत्थ असम्मोहसम्पजञ्ञस्सेव वसेन सम्पजानकारिता वेदितब्बा. सम्पजानकारी सम्पजानकारीति च सब्बपदेसु सतिसम्पयुत्तस्सेव सम्पजञ्ञस्स वसेनत्थो वेदितब्बो. विभङ्गप्पकरणे पन, ‘‘सतो सम्पजानो अभिक्कमति, सतो सम्पजानो पटिक्कमती’’ति (विभ. ५२३) एवमेतानि पदानि विभत्तानेव.
इति अज्झत्तं वाति एवं चतुसम्पजञ्ञपरिग्गहणेन अत्तनो वा काये, परस्स वा काये, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स काये कायानुपस्सी विहरति. इध समुदयवयधम्मानुपस्सीतिआदीसु रूपक्खन्धस्सेव समुदयो च वयो च नीहरितब्बो. सेसं वुत्तसदिसमेव.
इध चतुसम्पजञ्ञपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चं, तस्सा समुट्ठापिका पुरिमतण्हा समुदयसच्चं, उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं, वुत्तप्पकारो अरियमग्गो मग्गसच्चं. एवं चतुसच्चवसेन उस्सक्कित्वा निब्बुतिं पापुणातीति इदमेकस्स ¶ चतुसम्पजञ्ञपरिग्गाहकस्स भिक्खुनो वसेन याव अरहत्ता निय्यानमुखन्ति.
चतुसम्पजञ्ञपब्बवण्णना निट्ठिता.
पटिकूलमनसिकारपब्बवण्णना
११०. एवं ¶ चतुसम्पजञ्ञवसेन कायानुपस्सनं विभजित्वा इदानि पटिकूलमनसिकारवसेन विभजितुं पुन चपरन्तिआदिमाह. तत्थ इममेव कायन्तिआदीसु यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं सब्बाकारेन वित्थारतो विसुद्धिमग्गे कायगतासतिकम्मट्ठाने वुत्तं. उभतोमुखाति हेट्ठा च उपरि चाति द्वीहि मुखेहि युत्ता. नानाविहितस्साति ¶ नानाविधस्स.
इदं पनेत्थ ओपम्मसंसन्दनं – उभतोमुखा पुतोळि विय हि चातुमहाभूतिको कायो, तत्थ मिस्सेत्वा पक्खित्तनानाविधधञ्ञं विय केसादयो द्वत्तिंसाकारा, चक्खुमा पुरिसो विय योगावचरो, तस्स तं पुतोळिं मुञ्चित्वा पच्चवेक्खतो नानाविधधञ्ञस्स पाकटकालो विय योगिनो द्वत्तिंसाकारस्स विभूताकारो वेदितब्बो.
इति अज्झत्तं वाति एवं केसादिपरिग्गहणेन अत्तनो वा काये, परस्स वा काये, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स काये कायानुपस्सी विहरति, इतो परं वुत्तनयमेव. केवलञ्हि इध द्वत्तिंसाकारपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं पुरिमसदिसमेवाति.
पटिकूलमनसिकारपब्बवण्णना निट्ठिता.
धातुमनसिकारपब्बवण्णना
१११. एवं पटिकूलमनसिकारवसेन कायानुपस्सनं विभजित्वा इदानि धातुमनसिकारवसेन विभजितुं पुन चपरन्तिआदिमाह. तत्रायं ओपम्मसंसन्दनेन ¶ सद्धिं अत्थवण्णना – यथा कोचि गोघातको वा तस्सेव वा भत्तवेतनभतो अन्तेवासिको गाविं वधित्वा विनिविज्झित्वा चतस्सो दिसा गतानं महापथानं वेमज्झट्ठानसङ्खाते चतुमहापथे कोट्ठासं कोट्ठासं कत्वा निसिन्नो अस्स, एवमेव भिक्खु चतुन्नं इरियापथानं येन केनचि आकारेन ¶ ठितत्ता यथाठितं, यथाठितत्ता च यथापणिहितं कायं – ‘‘अत्थि इमस्मिं काये पथवीधातु…पे… वायोधातू’’ति एवं पच्चवेक्खति.
किं वुत्तं होति – यथा गोघातकस्स गाविं पोसेन्तस्सापि आघातनं आहरन्तस्सापि आहरित्वा तत्थ बन्धित्वा ठपेन्तस्सापि वधेन्तस्सापि वधितं मतं पस्सन्तस्सापि तावदेव गावीति सञ्ञा न अन्तरधायति, याव नं पदालेत्वा बीलसो न विभजति. विभजित्वा निसिन्नस्स पन ¶ गावीति सञ्ञा अन्तरधायति, मंससञ्ञा पवत्तति, नास्स एवं होति ‘‘अहं गाविं विक्किणामि, इमे गाविं हरन्ती’’ति. अथ ख्वस्स ‘‘अहं मंसं विक्किणामि, इमे मंसं हरन्ति’’च्चेव होति, एवमेव इमस्सापि भिक्खुनो पुब्बे बालपुथुज्जनकाले गिहिभूतस्सापि पब्बजितस्सापि तावदेव सत्तोति वा पुग्गलोति वा सञ्ञा न अन्तरधायति, याव इममेव कायं यथाठितं यथापणिहितं घनविनिब्भोगं कत्वा धातुसो न पच्चवेक्खति. धातुसो पच्चवेक्खतो पनस्स सत्तसञ्ञा अन्तरधायति, धातुवसेनेव चित्तं सन्तिट्ठति. तेनाह भगवा – ‘‘इममेव कायं यथाठितं यथापणिहितं धातुसो पच्चवेक्खति, अत्थि इमस्मिं काये पथवीधातु आपोधातु तेजोधातु वायोधातूति. सेय्यथापि, भिक्खवे, दक्खो गोघातको वा…पे… वायोधातू’’ति.
गोघातको विय हि योगी, गावीति सञ्ञा विय सत्तसञ्ञा, चतुमहापथो विय चतुइरियापथो, बीलसो विभजित्वा निसिन्नभावो विय धातुसो पच्चवेक्खणन्ति अयमेत्थ पाळिवण्णना, कम्मट्ठानकथा पन विसुद्धिमग्गे वित्थारिता.
इति अज्झत्तं वाति एवं चतुधातुपरिग्गहणेन अत्तनो वा काये, परस्स वा काये, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स काये कायानुपस्सी ¶ विहरति. इतो परं वुत्तनयमेव. केवलञ्हि इध चतुधातुपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं पुरिमसदिसमेवाति.
धातुमनसिकारपब्बवण्णना निट्ठिता.
नवसिवथिकपब्बवण्णना
११२. एवं ¶ धातुमनसिकारवसेन कायानुपस्सनं विभजित्वा इदानि नवहि सिवथिकपब्बेहि विभजितुं, पुन चपरन्तिआदिमाह. तत्थ सेय्यथापि पस्सेय्याति यथा पस्सेय्य. सरीरन्ति मतसरीरं. सिवथिकाय छड्डीतन्ति सुसाने अपविद्धं. एकाहं मतस्स अस्साति एकाहमतं. द्वीहं मतस्स अस्साति द्वीहमतं. तीहं मतस्स अस्साति तीहमतं. भस्ता विय वायुना उद्धं जीवितपरियादाना यथानुक्कमं समुग्गतेन सूनभावेन उद्धुमातत्ता उद्धुमातकं. विनीलं ¶ वुच्चति विपरिभिन्नवण्णं. विलीनमेव विनीलकं. पटिकूलत्ता वा कुच्छितं विनीलन्ति विनीलकं. मंसुस्सदट्ठानेसु रत्तवण्णस्स पुब्बसन्निचयट्ठानेसु सेतवण्णस्स येभुय्येन च नीलवण्णस्स नीलट्ठानेसु नीलसाटकपारुतस्सेव छवसरीरस्सेतं अधिवचनं. परिभिन्नट्ठानेहि नवहि वा वणमुखेहि विसन्दमानं पुब्बं विपुब्बं. विपुब्बमेव विपुब्बकं, पटिकूलत्ता वा कुच्छितं विपुब्बन्ति विपुब्बकं. विपुब्बकं जातं तथाभावं गतन्ति विपुब्बकजातं.
सो इममेव कायन्ति सो भिक्खु इमं अत्तनो कायं तेन कायेन सद्धिं ञाणेन उपसंहरति उपनेति. कथं? अयम्पि खो कायो एवंधम्मो एवंभावी एवंअनतीतोति. इदं वुत्तं होति – आयु, उस्मा, विञ्ञाणन्ति इमेसं तिण्णं धम्मानं अत्थिताय अयं कायो ठानगमनादिखमो होति इमेसं पन विगमा अयम्पि एवंधम्मो एवंपूतिकसभावोयेव, एवंभावी एवंउद्धुमातादिभेदो भविस्सति, एवंअनतीतो एवंउद्धुमातादिभावं अनतिक्कन्तोति.
इति अज्झत्तं वाति एवं उद्धुमातादिपरिग्गहणेन अत्तनो वा काये, परस्स वा काये, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स काये कायानुपस्सी विहरति.
खज्जमानन्ति ¶ उदरादीसु निसीदित्वा उदरमंसओट्ठमंसअक्खिकूटादीनि लुञ्चित्वा लुञ्चित्वा खादियमानं. समंसलोहितन्ति सेसावसेसमंसलोहितयुत्तं. निमंसलोहितमक्खितन्ति मंसे खीणेपि लोहितं न सुस्सति, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘निमंसलोहितमक्खित’’न्ति. अञ्ञेनाति अञ्ञेन दिसाभागेन. हत्थट्ठिकन्ति चतुसट्ठिभेदम्पि हत्थट्ठिकं पाटियेक्कं विप्पकिण्णं. पादट्ठिकादीसुपि एसेव नयो. तेरोवस्सिकानीति अतिक्कन्तसंवच्छरानि. पूतीनीति अब्भोकासे ठितानि ¶ वातातपवुट्ठिसम्फस्सेन तेरोवस्सिकानेव पूतीनि होन्ति. अन्तोभूमिगतानि पन चिरतरं तिट्ठन्ति. चुण्णकजातानीति चुण्णं चुण्णं हुत्वा विप्पकिण्णानि. सब्बत्थ सो इममेवाति वुत्तनयेन खज्जमानादीनं वसेन योजना कातब्बा.
इति अज्झत्तं वाति एवं खज्जमानादिपरिग्गहणेन याव चुण्णकभावा अत्तनो ¶ वा काये, परस्स वा काये, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स काये कायानुपस्सी विहरति.
इध पन ठत्वा नवसिवथिका समोधानेतब्बा. ‘‘एकाहमतं वा’’तिआदिना नयेन वुत्ता सब्बापि एका, ‘‘काकेहि वा खज्जमान’’न्तिआदिका एका, ‘‘अट्ठिकसङ्खलिकं समंसलोहितं न्हारुसम्बन्ध’’न्ति एका, ‘‘निमंसलोहितमक्खितं न्हारुसम्बन्ध’’न्ति एका, ‘‘अपगतमंसलोहितं न्हारुसम्बन्ध’’न्ति एका, ‘‘अट्ठिकानि अपगतसम्बन्धानी’’तिआदिका एका, ‘‘अट्ठिकानि सेतानि सङ्खवण्णपटिभागानी’’ति एका, ‘‘पुञ्जकितानि तेरोवस्सिकानी’’ति एका, ‘‘पूतीनि चुण्णकजातानी’’ति एका.
एवं खो, भिक्खवेति इदं नवसिवथिका दस्सेत्वा कायानुपस्सनं निट्ठपेन्तो आह. तत्थ नवसिवथिकपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चं, तस्सा समुट्ठापिका पुरिमतण्हा समुदयसच्चं, उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं, दुक्खपरिजाननो समुदयपजहनो निरोधारम्मणो अरियमग्गो मग्गसच्चं. एवं चतुसच्चवसेनेव उस्सक्कित्वा निब्बुतिं पापुणातीति इदं नवसिवथिकपरिग्गाहकानं भिक्खूनं याव अरहत्ता निय्यानमुखन्ति.
नवसिवथिकपब्बवण्णना निट्ठिता.
एत्तावता च आनापानपब्बं इरियापथपब्बं चतुसम्पजञ्ञपब्बं पटिकूलमनसिकारपब्बं धातुमनसिकारपब्बं नवसिवथिकपब्बानीति चुद्दसपब्बा कायानुपस्सना निट्ठिता होति.
तत्थ ¶ ¶ आनापानपब्बं पटिकूलमनसिकारपब्बन्ति इमानेव द्वे अप्पनाकम्मट्ठानानि. सिवथिकानं पन आदीनवानुपस्सनावसेन वुत्तत्ता सेसानि द्वादसापि उपचारकम्मट्ठानानेवाति.
कायानुपस्सना निट्ठिता.
वेदनानुपस्सनावण्णना
११३. एवं भगवा चुद्दसविधेन कायानुपस्सनासतिपट्ठानं कथेत्वा इदानि नवविधेन वेदनानुपस्सनं कथेतुं कथञ्च, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ सुखं वेदनन्ति कायिकं वा चेतसिकं वा सुखं वेदनं वेदयमानो ‘‘अहं सुखं वेदनं वेदयामी’’ति पजानातीति अत्थो. तत्थ कामं उत्तानसेय्यकापि दारका थञ्ञपिवनादिकाले सुखं वेदयमाना ‘‘सुखं वेदयामा’’ति पजानन्ति, न पनेतं एवरूपं जाननं सन्धाय वुत्तं. एवरूपं जाननं हि सत्तूपलद्धिं न जहति, सत्तसञ्ञं न उग्घाटेति, कम्मट्ठानं वा सतिपट्ठानभावना वा न होति. इमस्स पन भिक्खुनो जाननं सत्तूपलद्धिं जहति ¶ , सत्तसञ्ञं उग्घाटेति, कम्मट्ठानं चेव सतिपट्ठानभावना च होति. इदञ्हि ‘‘को वेदयति, कस्स वेदना, किं कारणा वेदना’’ति एवं सम्पजानवेदियनं सन्धाय वुत्तं.
तत्थ को वेदयतीति न कोचि सत्तो वा पुग्गलो वा वेदयति. कस्स वेदनाति न कस्सचि सत्तस्स वा पुग्गलस्स वा वेदना. किं कारणा वेदनाति वत्थुआरम्मणाव पनस्स वेदना. तस्मा एस एवं पजानाति – ‘‘तं तं सुखादीनं वत्थुं आरम्मणं कत्वा वेदनाव वेदयति. तं पन वेदनापवत्तिं उपादाय ‘अहं वेदयामी’ति वोहारमत्तं होती’’ति. एवं वेदनाव वत्थुं आरम्मणं कत्वा वेदनाव वेदयतीति सल्लक्खेन्तो एस ‘‘सुखं वेदनं वेदयामी’’ति पजानातीति वेदितब्बो. चित्तलपब्बते अञ्ञतरो थेरो विय. थेरो किर अफासुककाले बलववेदनाय नित्थुनन्तो अपरापरं परिवत्तति. तमेको दहरो आह ‘‘कतरं वो, भन्ते, ठानं रुज्जती’’ति. आवुसो, पाटियेक्कं रुज्जनट्ठानं नाम नत्थि, वत्थुं आरम्मणं कत्वा वेदनाव वेदयतीति. एवं जाननकालतो ¶ पट्ठाय अधिवासेतुं वट्टति नो, भन्तेति. अधिवासेमि आवुसोति. अधिवासना, भन्ते, सेय्याति. थेरो अधिवासेसि. ततो वातो ¶ याव हदया फालेसि, मञ्चके अन्तानि रासिकतानि अहेसुं. थेरो दहरस्स दस्सेसि ‘‘वट्टतावुसो, एत्तका अधिवासना’’ति. दहरो तुण्ही अहोसि. थेरो वीरियसमतं योजेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणित्वा समसीसी हुत्वा परिनिब्बायि.
यथा च सुखं, एवं दुक्खं…पे… निरामिसं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयमानो ‘‘निरामिसं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयामी’’ति पजानाति. इति भगवा रूपकम्मट्ठानं कथेत्वा अरूपकम्मट्ठानं कथेन्तो वेदनावसेन कथेसि. दुविधञ्हि कम्मट्ठानं रूपकम्मट्ठानञ्च अरूपकम्मट्ठानञ्च. रूपपरिग्गहो अरूपपरिग्गहोतिपि एतदेव वुच्चति. तत्थ भगवा रूपकम्मट्ठानं कथेन्तो सङ्खेपमनसिकारवसेन वा वित्थारमनसिकारवसेन वा चतुधातुववत्थानं कथेसि. तदुभयम्पि सब्बाकारतो विसुद्धिमग्गे दस्सितमेव.
अरूपकम्मट्ठानं ¶ पन कथेन्तो येभुय्येन वेदनावसेन कथेति. तिविधो हि अरूपकम्मट्ठाने अभिनिवेसो फस्सवसेन वेदनावसेन चित्तवसेनाति. कथं? एकच्चस्स हि संखित्तेन वा वित्थारेन वा परिग्गहिते रूपकम्मट्ठाने तस्मिं आरम्मणे चित्तचेतसिकानं पठमाभिनिपातो तं आरम्मणं फुसन्तो उप्पज्जमानो फस्सो पाकटो होति. एकच्चस्स तं आरम्मणं अनुभवन्ती उप्पज्जमाना वेदना पाकटा होति. एकच्चस्स तं आरम्मणं परिग्गहेत्वा विजानन्तं उप्पज्जमानं विञ्ञाणं पाकटं होति. तत्थ यस्स फस्सो पाकटो होति, सोपि ‘‘न केवलं फस्सोव उप्पज्जति, तेन सद्धिं तदेव आरम्मणं अनुभवमाना वेदनापि उप्पज्जति, सञ्जाननमाना सञ्ञापि, चेतयमाना चेतनापि, विजाननमानं विञ्ञाणम्पि उप्पज्जती’’ति फस्सपञ्चमकेयेव परिग्गण्हाति. यस्स वेदना पाकटा होति. सो ‘‘न केवलं वेदनाव उप्पज्जति, ताय सद्धिं तदेवारम्मणं फुसमानो फस्सोपि उप्पज्जति, सञ्जाननमाना सञ्ञापि, चेतयमाना चेतनापि, विजाननमानं विञ्ञाणम्पि उप्पज्जती’’ति फस्सपञ्चमकेयेव परिग्गण्हाति. यस्स विञ्ञाणं पाकटं होति, सो ‘‘न केवलं विञ्ञाणमेव उप्पज्जति, तेन सद्धिं तदेवारम्मणं फुसमानो फस्सोपि ¶ उप्पज्जति, अनुभवमाना वेदनापि, सञ्जाननमाना सञ्ञापि, चेतयमाना चेतनापि उप्पज्जती’’ति फस्सपञ्चमकेयेव परिग्गण्हाति.
सो ¶ ‘‘इमे फस्सपञ्चमका धम्मा किं निस्सिता’’ति उपधारेन्तो ‘‘वत्थुं निस्सिता’’ति पजानाति. वत्थु नाम करजकायो, यं सन्धाय वुत्तं ‘‘इदञ्च मे विञ्ञाणं एत्थ सितं एत्थ पटिबद्ध’’न्ति (दी. नि. १.२३४,२३५; म. नि. २.२५२). सो अत्थतो भूतानि चेव उपादारूपानि च. एवमेत्थ ‘‘वत्थु रूपं, फस्सपञ्चमका नाम’’न्ति नामरूपमत्तमेव पस्सति. रूपं चेत्थ रूपक्खन्धो, नामं चत्तारो अरूपिनो खन्धाति पञ्चक्खन्धमत्तं होति. नामरूपविनिमुत्ता हि पञ्चक्खन्धा, पञ्चक्खन्धविनिमुत्तञ्च नामरूपं नत्थि.
सो ‘‘इमे पञ्चक्खन्धा किं हेतुका’’ति उपपरिक्खन्तो ‘‘अविज्जादिहेतुका’’ति पस्सति. ततो पच्चयो चेव पच्चयुप्पन्नञ्च इदं, अञ्ञो सत्तो वा पुग्गलो वा नत्थि, सुद्धसङ्खारपुञ्जमत्तमेवाति सप्पच्चयनामरूपवसेन तिलक्खणं आरोपेत्वा विपस्सनापटिपाटिया ‘‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’’ति सम्मसन्तो विचरति.
सो ¶ ‘‘अज्ज अज्जा’’ति पटिवेधं आकङ्खमानो तथारूपे दिवसे उतुसप्पाय पुग्गलसप्पाय भोजनसप्पाय धम्मस्सवनसप्पायं लभित्वा एकपल्लङ्केन निसिन्नो विपस्सनं मत्थकं पापेत्वा अरहत्ते पतिट्ठाति. एवं इमेसम्पि तिण्णं जनानं याव अरहत्ता कम्मट्ठानं कथितं होति.
इध पन भगवा अरूपकम्मट्ठानं कथेन्तो वेदनावसेन कथेसि. फस्सवसेन वा हि विञ्ञाणवसेन वा कथीयमानं न पाकटं होति, अन्धकारं विय खायति. वेदनावसेन पन पाकटं होति. कस्मा? वेदनानं उप्पत्तिपाकटताय. सुखदुक्खवेदनानञ्हि उप्पत्ति पाकटा. यदा सुखं उप्पज्जति, सकलसरीरं खोभेन्तं मद्दन्तं फरमानं अभिसन्दयमानं सतधोतं सप्पिं खादापयन्तं विय सतपाकतेलं मक्खयमानं विय घटसहस्सेन परिळाहं निब्बापयमानं विय ‘‘अहो सुखं अहो सुख’’न्ति वाचं निच्छारयमानमेव उप्पज्जति. यदा दुक्खं उप्पज्जति, सकलसरीरं खोभेन्तं मद्दन्तं फरमानं अभिसन्दयमानं तत्तफालं पवेसेन्तं विय विलीनतम्बलोहेन आसिञ्चन्तं विय सुक्खतिणवनप्पतिम्हि अरञ्ञे दारुउक्काकलापं खिपमानं विय ¶ ‘‘अहो दुक्खं अहो दुक्ख’’न्ति विप्पलापयमानमेव उप्पज्जति. इति सुखदुक्खवेदनानं उप्पत्ति पाकटा होति.
अदुक्खमसुखा ¶ पन दुद्दीपना अन्धकाराव अविभूता. सा सुखदुक्खानं अपगमे सातासातप्पटिक्खेपवसेन मज्झत्ताकारभूता अदुक्खमसुखा वेदनाति नयतो गण्हन्तस्स पाकटा होति. यथा किं? यथा अन्तरा पिट्ठिपासाणं आरोहित्वा पलातस्स मिगस्स अनुपथं गच्छन्तो मिगलुद्दको पिट्ठिपासाणस्स ओरभागेपि परभागेपि पदं दिस्वा मज्झे अपस्सन्तोपि ‘‘इतो आरुळ्हो, इतो ओरुळ्हो, मज्झे पिट्ठिपासाणे इमिना पदेसेन गतो भविस्सती’’ति नयतो जानाति, एवं आरुळ्हट्ठाने पदं विय हि सुखवेदनाय उप्पत्ति पाकटा होति. ओरुळ्हट्ठाने पदं विय दुक्खवेदनाय उप्पत्ति पाकटा होति. ‘‘इतो आरुय्ह इतो ओरुय्ह मज्झे एवं गतो’’ति नयतो गहणं विय सुखदुक्खानं अपगमे सातासातप्पटिक्खेपवसेन मज्झत्ताकारभूता अदुक्खमसुखा वेदनाति नयतो ¶ गण्हन्तस्स पाकटा होति. एवं भगवा पठमं रूपकम्मट्ठानं कथेत्वा पच्छा अरूपकम्मट्ठानं वेदनावसेन निब्बत्तेत्वाव दस्सेसि.
न केवलञ्च इधेव एवं दस्सेसि, चूळतण्हासङ्खये, महातण्हासङ्खये, चूळवेदल्ले, महावेदल्ले, रट्ठपालसुत्ते, मागण्डियसुत्ते, धातुविभङ्गे, आनेञ्जसप्पाये, दीघनिकायम्हि महानिदाने, सक्कपञ्हे, महासतिपट्ठाने, संयुत्तम्हि चूळनिदानसुत्ते, रुक्खोपमे, परिवीमंसनसुत्ते, सकले वेदनासंयुत्तेति एवं अनेकेसु सुत्तेसु पठमं रूपकम्मट्ठानं कथेत्वा पच्छा अरूपकम्मट्ठानं वेदनावसेन निब्बत्तेत्वा दस्सेसि. यथा च तेसु, एवं इमस्मिम्पि सतिपट्ठानसुत्ते पठमं रूपकम्मट्ठानं कथेत्वा पच्छा अरूपकम्मट्ठानं वेदनावसेन निब्बत्तेत्वा दस्सेसि.
तत्थ सुखं वेदनन्तिआदीसु अयं अपरोपि पजाननपरियायो – सुखं वेदनं वेदयामीति पजानातीति सुखवेदनाक्खणे दुक्खाय वेदनाय अभावतो सुखं वेदनं वेदयमानो ‘‘सुखं वेदनं वेदयामी’’ति पजानाति. तेन या पुब्बे अनुभूतपुब्बा दुक्खा वेदना, तस्सा इदानि अभावतो इमिस्सा च सुखाय वेदनाय इतो पठमं अभावतो ¶ वेदना नाम अनिच्चा अधुवा विपरिणामधम्मा, इतिह तत्थ सम्पजानो होति.
वुत्तम्पि चेतं भगवता –
‘‘यस्मिं ¶ अग्गिवेस्सन समये सुखं वेदनं वेदेति, नेव तस्मिं समये दुक्खं वेदनं वेदेति, न अदुक्खमसुखं वेदनं वेदेति, सुखंयेव तस्मिं समये वेदनं वेदेति, यस्मिं अग्गिवेस्सन समये दुक्खं…पे… अदुक्खमसुखं वेदनं वेदेति, नेव तस्मिं समये सुखं वेदनं वेदेति, न दुक्खं वेदनं वेदेति, अदुक्खमसुखञ्ञेव तस्मिं समये वेदनं वेदेति. सुखापि खो अग्गिवेस्सन वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा. दुक्खापि खो…पे… अदुक्खमसुखापि खो अग्गिवेस्सन वेदना अनिच्चा…पे… निरोधधम्मा. एवं पस्सं अग्गिवेस्सन सुतवा अरियसावको सुखायपि वेदनाय दुक्खायपि वेदनाय अदुक्खमसुखायपि ¶ वेदनाय निब्बिन्दति, निब्बिन्दं विरज्जति, विरागा विमुच्चति, विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति (म. नि. २.२०५).
सामिसं वा सुखन्तिआदीसु सामिसा सुखा नाम पञ्चकामगुणामिसनिस्सिता छ गेहसितसोमनस्सवेदना. निरामिसा सुखा नाम छ नेक्खम्मसितसोमनस्सवेदना. सामिसा दुक्खा नाम छ गेहसितदोमनस्सवेदना. निरामिसा दुक्खा नाम छ नेक्खम्मसितदोमनस्सवेदना. सामिसा अदुक्खमसुखा नाम छ गेहसितउपेक्खा वेदना. निरामिसा अदुक्खमसुखा नाम छ नेक्खम्मसितउपेक्खा वेदना. तासं विभागो उपरिपण्णासके पाळियं आगतोयेव.
इति अज्झत्तं वाति एवं सुखवेदनादिपरिग्गहणेन अत्तनो वा वेदनासु, परस्स वा वेदनासु, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति. समुदयवयधम्मानुपस्सी वाति एत्थ पन ‘‘अविज्जासमुदया वेदनासमुदयो’’तिआदीहि (पटि. म. १.५०) पञ्चहि पञ्चहि आकारेहि वेदनानं समुदयञ्च वयञ्च पस्सन्तो समुदयधम्मानुपस्सी वा ¶ वेदनासु विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा वेदनासु विहरति, कालेन समुदयधम्मानुपस्सी वा, कालेन वयधम्मानुपस्सी वा वेदनासु विहरतीति वेदितब्बो. इतो परं कायानुपस्सनायं वुत्तनयमेव.
केवलञ्हि ¶ इध वेदनापरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा वेदनापरिग्गाहकस्स भिक्खुनो निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं तादिसमेवाति.
वेदनानुपस्सना निट्ठिता.
चित्तानुपस्सनावण्णना
११४. एवं नवविधेन वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानं कथेत्वा इदानि सोळसविधेन चित्तानुपस्सनं कथेतुं कथञ्च, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ सरागन्ति अट्ठविधं लोभसहगतं. वीतरागन्ति लोकियकुसलाब्याकतं. इदं पन यस्मा सम्मसनं न धम्मसमोधानं, तस्मा इध एकपदेपि लोकुत्तरं न लब्भति. सेसानि चत्तारि अकुसलचित्तानि नेव पुरिमपदं, न पच्छिमपदं भजन्ति. सदोसन्ति दुविधं दोससहगतं ¶ . वीतदोसन्ति लोकियकुसलाब्याकतं. सेसानि दसाकुसलचित्तानि नेव पुरिमं पदं, न पच्छिमं पदं भजन्ति. समोहन्ति विचिकिच्छासहगतञ्चेव उद्धच्चसहगतञ्चाति दुविधं. यस्मा पन मोहो सब्बाकुसलेसु उप्पज्जति, तस्मा तानिपि इध वट्टन्तियेव. इमस्मिंयेव हि दुके द्वादसाकुसलचित्तानि परियादिण्णानीति. वीतमोहन्ति लोकियकुसलाब्याकतं. संखित्तन्ति थिनमिद्धानुपतितं, एतञ्हि संकुटितचित्तं नाम. विक्खित्तन्ति उद्धच्चसहगतं, एतञ्हि पसटचित्तं नाम.
महग्गतन्ति रूपारूपावचरं. अमहग्गतन्ति कामावचरं. सउत्तरन्ति कामावचरं. अनुत्तरन्ति रूपावचरञ्च अरूपावचरञ्च. तत्रापि सउत्तरं रूपावचरं, अनुत्तरं अरूपावचरमेव. समाहितन्ति यस्स अप्पनासमाधि उपचारसमाधि वा अत्थि. असमाहितन्ति उभयसमाधिविरहितं. विमुत्तन्ति तदङ्गविक्खम्भनविमुत्तीहि विमुत्तं. अविमुत्तन्ति उभयविमुत्तिविरहितं, समुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणविमुत्तीनं पन इध ओकासोव नत्थि.
इति ¶ अज्झत्तं वाति एवं सरागादिपरिग्गहणेन यस्मिं यस्मिं खणे यं यं चित्तं पवत्तति, तं तं सल्लक्खेन्तो अत्तनो वा चित्ते, परस्स वा चित्ते, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति. समुदयवयधम्मानुपस्सीति एत्थ पन ‘‘अविज्जासमुदया ¶ विञ्ञाणसमुदयो’’ति (पटि. म. १.५०) एवं पञ्चहि पञ्चहि आकारेहि विञ्ञाणस्स समुदयो च वयो च नीहरितब्बो. इतो परं वुत्तनयमेव.
केवलञ्हि इध चित्तपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा चित्तपरिग्गाहकस्स भिक्खुनो निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं तादिसमेवाति.
चित्तानुपस्सनावण्णना निट्ठिता.
धम्मानुपस्सना नीवरणपब्बवण्णना
११५. एवं सोळसविधेन चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानं कथेत्वा इदानि पञ्चविधेन धम्मानुपस्सनं कथेतुं कथञ्च, भिक्खवेतिआदिमाह. अपिच भगवता कायानुपस्सनाय सुद्धरूपपरिग्गहो कथितो, वेदनाचित्तानुपस्सनाहि सुद्धअरूपपरिग्गहो. इदानि रूपारूपमिस्सकपरिग्गहं कथेतुं ‘‘कथञ्च, भिक्खवे’’तिआदिमाह ¶ . कायानुपस्सनाय वा रूपक्खन्धपरिग्गहोव कथितो, वेदनानुपस्सनाय वेदनाक्खन्धपरिग्गहोव, चित्तानुपस्सनाय विञ्ञाणक्खन्धपरिग्गहोवाति इदानि सञ्ञासङ्खारक्खन्धपरिग्गहम्पि कथेतुं ‘‘कथञ्च, भिक्खवे’’तिआदिमाह.
तत्थ सन्तन्ति अभिण्हसमुदाचारवसेन संविज्जमानं. असन्तन्ति असमुदाचारवसेन वा पहीनत्ता वा अविज्जमानं. यथा चाति येन कारणेन कामच्छन्दस्स उप्पादो होति. तञ्च पजानातीति तञ्च कारणं पजानाति. इमिना नयेन सब्बपदेसु अत्थो वेदितब्बो.
तत्थ सुभनिमित्ते अयोनिसोमनसिकारेन कामच्छन्दस्स उप्पादो होति. सुभनिमित्तं नाम सुभम्पि सुभनिमित्तं, सुभारम्मणम्पि सुभनिमित्तं. अयोनिसोमनसिकारो नाम अनुपायमनसिकारो उप्पथमनसिकारो अनिच्चे निच्चन्ति वा दुक्खे सुखन्ति वा अनत्तनि अत्ताति वा असुभे ¶ सुभन्ति वा मनसिकारो, तं तत्थ बहुलं पवत्तयतो कामच्छन्दो उप्पज्जति. तेनाह भगवा – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, सुभनिमित्तं, तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो ¶ , अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स उप्पादाय उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
असुभनिमित्ते पन योनिसोमनसिकारेनस्स पहानं होति. असुभनिमित्तं नाम असुभम्पि असुभारम्मणम्पि. योनिसोमनसिकारो नाम उपायमनसिकारो पथमनसिकारो अनिच्चे अनिच्चन्ति वा दुक्खे दुक्खन्ति वा अनत्तनि अनत्ताति वा असुभे असुभन्ति वा मनसिकारो, तं तत्थ बहुलं पवत्तयतो कामच्छन्दो पहीयति. तेनाह भगवा – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, असुभनिमित्तं, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स अनुप्पादाय उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स पहानाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
अपिच छ धम्मा कामच्छन्दस्स पहानाय संवत्तन्ति असुभनिमित्तस्स उग्गहो असुभभावनानुयोगो इन्द्रियेसु ¶ गुत्तद्वारता भोजने मत्तञ्ञुता कल्याणमित्तता सप्पायकथाति. दसविधञ्हि असुभनिमित्तं उग्गण्हन्तस्सापि कामच्छन्दो पहीयति, भावेन्तस्सापि, इन्द्रियेसु पिहितद्वारस्सापि, चतुन्नं पञ्चन्नं आलोपानं ओकासे सति उदकं पिवित्वा यापनसीलताय भोजने मत्तञ्ञुनोपि. तेनेतं वुत्तं –
‘‘चत्तारो पञ्च आलोपे, अभुत्वा उदकं पिवे;
अलं फासुविहाराय, पहितत्तस्स भिक्खुनो’’ति. (थेरगा. ९८३);
असुभकम्मिकतिस्सत्थेरसदिसे असुभभावनारते कल्याणमित्ते सेवन्तस्सापि कामच्छन्दो पहीयति, ठाननिसज्जादीसु दसअसुभनिस्सितसप्पायकथायपि पहीयति. तेन वुत्तं ‘‘छ धम्मा कामच्छन्दस्स पहानाय संवत्तन्ती’’ति. इमेहि पन छहि धम्मेहि पहीनस्स कामच्छन्दस्स अरहत्तमग्गेन आयतिं अनुप्पादो होतीति पजानाति.
पटिघनिमित्ते अयोनिसोमनसिकारेन पन ब्यापादस्स उप्पादो होति. तत्थ पटिघम्पि पटिघनिमित्तं, पटिघारम्मणम्पि पटिघनिमित्तं. अयोनिसोमनसिकारो सब्बत्थ एकलक्खणोव. तं ¶ तस्मिं निमित्ते बहुलं पवत्तयतो ¶ ब्यापादो उप्पज्जति. तेनाह भगवा – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, पटिघनिमित्तं, तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स उप्पादाय उप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
मेत्ताय पन चेतोविमुत्तिया योनिसोमनसिकारेनस्स पहानं होति. तत्थ तत्थ ‘‘मेत्ता’’ति वुत्ते अप्पनापि उपचारोपि वट्टति. ‘‘चेतोविमुत्ती’’ति अप्पनाव. योनिसोमनसिकारो वुत्तलक्खणोव. तं तत्थ बहुलं पवत्तयतो ब्यापादो पहीयति. तेनाह भगवा – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, मेत्ता चेतोविमुत्ति, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स अनुप्पादाय उप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स पहानाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
अपिच छ धम्मा ब्यापादस्स पहानाय संवत्तन्ति ¶ मेत्तानिमित्तस्स उग्गहो मेत्ताभावनानुयोगो कम्मस्सकतापच्चवेक्खणा पटिसङ्खानबहुता कल्याणमित्तता सप्पायकथाति. ओधिसकअनोधिसकदिसाफरणानञ्हि अञ्ञतरवसेन मेत्तं उग्गण्हन्तस्सापि ब्यापादो पहीयति, ओधिसो अनोधिसो दिसाफरणवसेन मेत्तं भावेन्तस्सापि. ‘‘त्वं एतस्स कुद्धो किं करिस्ससि, किमस्स सीलादीनि नासेतुं सक्खिस्ससि, ननु त्वं अत्तनो कम्मेन आगन्त्वा अत्तनो कम्मेनेव गमिस्ससि, परस्स कुज्झनं नाम वीतच्चितङ्गार-तत्तअयसलाक-गूथादीनि गहेत्वा परं पहरितुकामतासदिसं होति. एसोपि तव कुद्धो किं करिस्सति, किं ते सीलादीनि विनासेतुं सक्खिस्सति, एस अत्तनो कम्मेनेव आगन्त्वा अत्तनो कम्मेन गमिस्सति, अप्पटिच्छितपहेणकं विय पटिवातं खित्तरजोमुट्ठि विय च एतस्सेवेस कोधो मत्थके पतिस्सती’’ति एवं अत्तनो च परस्स च कम्मस्सकतं पच्चवेक्खतोपि, उभयकम्मस्सकतं पच्चवेक्खित्वा पटिसङ्खाने ठितस्सापि, अस्सगुत्तत्थेरसदिसे मेत्ताभावनारते कल्याणमित्ते सेवन्तस्सापि ब्यापादो पहीयति. ठाननिसज्जादीसु मेत्तानिस्सितसप्पायकथायपि पहीयति. तेन वुत्तं ‘‘छ धम्मा ब्यापादस्स पहानाय संवत्तन्ती’’ति. इमेहि पन छहि धम्मेहि पहीनस्स ब्यापादस्स अनागामिमग्गेन आयतिं अनुप्पादो होतीति पजानाति.
अरतिआदीसु ¶ ¶ अयोनिसोमनसिकारेन थिनमिद्धस्स उप्पादो होति. अरति नाम उक्कण्ठिता. तन्दी नाम कायालसियता. विजम्भिता नाम कायविनामना. भत्तसम्मदो नाम भत्तमुच्छा भत्तपरिळाहो. चेतसो लीनत्तं नाम चित्तस्स लीनाकारो. इमेसु अरतिआदीसु अयोनिसोमनसिकारं बहुलं पवत्तयतो थिनमिद्धं उप्पज्जति. तेनाह – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, अरति तन्दी विजम्भिता भत्तसम्मदो चेतसो लीनत्तं, तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स उप्पादाय उप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
आरम्भधातुआदीसु पन योनिसोमनसिकारेनस्स पहानं होति. आरम्भधातु नाम पठमारम्भवीरियं. निक्कमधातु नाम कोसज्जतो निक्खन्तताय ¶ ततो बलवतरं. परक्कमधातु नाम परं परं ठानं अक्कमनतो ततोपि बलवतरं. इमस्मिं तिप्पभेदे वीरिये योनिसोमनसिकारं बहुलं पवत्तयतो थिनमिद्धं पहीयति. तेनाह – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आरम्भधातु निक्कमधातु परक्कमधातु, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स अनुप्पादाय उप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स पहानाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
अपिच छ धम्मा थिनमिद्धस्स पहानाय संवत्तन्ति, अतिभोजने निमित्तग्गाहो इरियापथसम्परिवत्तनता आलोकसञ्ञामनसिकारो अब्भोकासवासो कल्याणमित्तता सप्पायकथाति. आहरहत्थकतत्रवट्टकअलंसाटककाकमासकभुत्तवमितकभोजनं भुञ्जित्वा रत्तिट्ठाने दिवाट्ठाने निसिन्नस्स हि समणधम्मं करोतो थिनमिद्धं महाहत्थी विय ओत्थरन्तं आगच्छति. चतुपञ्चआलोपओकासं पन ठपेत्वा पानीयं पिवित्वा यापनसीलस्स भिक्खुनो तं न होतीति एवं अतिभोजने निमित्तं गण्हन्तस्सापि थिनमिद्धं पहीयति. यस्मिं इरियापथे थिनमिद्धं ओक्कमति, ततो अञ्ञं परिवत्तेन्तस्सापि, रत्तिं चन्दालोकदीपालोकउक्कालोके दिवा सूरियालोकं मनसिकरोन्तस्सापि, अब्भोकासे वसन्तस्सापि, महाकस्सपत्थेरसदिसे पहीनथिनमिद्धे कल्याणमित्ते सेवन्तस्सापि थिनमिद्धं पहीयति. ठाननिसज्जादीसु धुतङ्गनिस्सितसप्पायकथायपि पहीयति. तेन वुत्तं ‘‘छ धम्मा थिनमिद्धस्स पहानाय ¶ संवत्तन्ती’’ति ¶ . इमेहि पन छहि धम्मेहि पहीनस्स थिनमिद्धस्स अरहत्तमग्गेन आयतिं अनुप्पादो होतीति पजानाति.
चेतसो अवूपसमे अयोनिसोमनसिकारेन उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादो होति. अवूपसमो नाम अवूपसन्ताकारो. उद्धच्चकुक्कुच्चमेवेतं अत्थतो. तत्थ अयोनिसोमनसिकारं बहुलं पवत्तयतो उद्धच्चकुक्कुच्चं उप्पज्जति. तेनाह ‘‘अत्थि, भिक्खवे, चेतसो अवूपसमो, तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादाय उप्पन्नस्स ¶ वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
समाधिसङ्खाते पन चेतसो वूपसमे योनिसोमनसिकारेनस्स पहानं होति. तेनाह – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, चेतसो वूपसमो, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स अनुप्पादाय उप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स पहानाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
अपिच छ धम्मा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स पहानाय संवत्तन्ति बहुस्सुतता परिपुच्छकता विनये पकतञ्ञुता वुद्धसेविता कल्याणमित्तता सप्पायकथाति. बाहुसच्चेनपि हि एकं वा द्वे वा तयो वा चत्तारो वा पञ्च वा निकाये पाळिवसेन च अत्थवसेन च उग्गण्हन्तस्सापि उद्धच्चकुक्कुच्चं पहीयति. कप्पियाकप्पियपरिपुच्छाबहुलस्सापि, विनयपञ्ञत्तियं चिण्णवसिभावताय पकतञ्ञुनोपि, वुद्धे महल्लकत्थेरे उपसङ्कमन्तस्सापि, उपालित्थेरसदिसे विनयधरे कल्याणमित्ते सेवन्तस्सापि उद्धच्चकुक्कुच्चं पहीयति. ठाननिसज्जादीसु कप्पियाकप्पियनिस्सितसप्पायकथायपि पहीयति. तेन वुत्तं – ‘‘छ धम्मा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स पहानाय संवत्तन्ती’’ति. इमेहि पन छहि धम्मेहि पहीने उद्धच्चकुक्कुच्चे उद्धच्चस्स अरहत्तमग्गेन कुक्कुच्चस्स अनागामिमग्गेन आयतिं अनुप्पादो होतीति पजानाति.
विचिकिच्छाट्ठानीयेसु धम्मेसु अयोनिसोमनसिकारेन विचिकिच्छाय उप्पादो होति. विचिकिच्छाट्ठानीया ¶ धम्मा नाम पुनप्पुनं विचिकिच्छाय कारणत्ता विचिकिच्छाव. तत्थ अयोनिसोमनसिकारं बहुलं पवत्तयतो विचिकिच्छा उप्पज्जति. तेनाह – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, विचिकिच्छाट्ठानीया धम्मा ¶ , तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय उप्पादाय उप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय भिय्योभावाय वेपुल्लाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
कुसलादीसु धम्मेसु योनिसोमनसिकारेन पनस्सा पहानं होति. तेनाह – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, कुसलाकुसला धम्मा सावज्जानवज्जा धम्मा सेवितब्बासेवितब्बा धम्मा हीनप्पणीता धम्मा कण्हसुक्कसप्पटिभागा धम्मा, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो ¶ , अयमाहारो अनुप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय अनुप्पादाय उप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय पहानाया’’ति (सं. नि. ५.२३२).
अपिच छ धम्मा विचिकिच्छाय पहानाय संवत्तन्ति बहुस्सुतता परिपुच्छकता विनये पकतञ्ञुता अधिमोक्खबहुलता कल्याणमित्तता सप्पायकथाति. बाहुसच्चेनपि हि एकं वा…पे… पञ्च वा निकाये पाळिवसेन अत्थवसेन च उग्गण्हन्तस्सापि विचिकिच्छा पहीयति. तीणि रतनानि आरब्भ परिपुच्छाबहुलस्सापि, विनये चिण्णवसिभावस्सापि, तीसु रतनेसु ओकप्पनियसद्धासङ्खातअधिमोक्खबहुलस्सापि, सद्धाधिमुत्ते वक्कलित्थेरसदिसे कल्याणमित्ते सेवन्तस्सापि विचिकिच्छा पहीयति. ठाननिसज्जादीसु तिण्णं रतनानं गुणनिस्सितसप्पायकथायपि पहीयति. तेन वुत्तं – ‘‘छ धम्मा विचिकिच्छाय पहानाय संवत्तन्ती’’ति. इमेहि पन छहि धम्मेहि पहीनाय विचिकिच्छाय सोतापत्तिमग्गेन आयतिं अनुप्पादो होतीति पजानाति.
इति अज्झत्तं वाति एवं पञ्चनीवरणपरिग्गहणेन अत्तनो वा धम्मेसु, परस्स वा धम्मेसु, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति. समुदयवया पनेत्थ सुभनिमित्त असुभनिमित्तादीसु अयोनिसोमनसिकारयोनिसोमनसिकारवसेन पञ्चसु नीवरणेसु वुत्तनयेन नीहरितब्बा. इतो परं वुत्तनयमेव.
केवलञ्हि ¶ इध नीवरणपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा नीवरणपरिग्गाहकस्स भिक्खुनो निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं तादिसमेवाति.
नीवरणपब्बवण्णना निट्ठिता.
खन्धपब्बवण्णना
११६. एवं ¶ पञ्चनीवरणवसेन धम्मानुपस्सनं विभजित्वा इदानि पञ्चक्खन्धवसेन विभजितुं पुन चपरन्तिआदिमाह. तत्थ पञ्चसु उपादानक्खन्धेसूति उपादानस्स खन्धा उपादानक्खन्धा, उपादानस्स पच्चयभूता धम्मपुञ्जा धम्मरासयोति अत्थो. अयमेत्थ सङ्खेपो ¶ . वित्थारतो पन खन्धकथा विसुद्धिमग्गे वुत्ता. इति रूपन्ति ‘‘इदं रूपं, एत्तकं रूपं, न इतो परं रूपं अत्थी’’ति सभावतो रूपं पजानाति. वेदनादीसुपि एसेव नयो. अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारेन पन रूपादीनि विसुद्धिमग्गे खन्धकथायमेव वुत्तानि. इति रूपस्स समुदयोति एवं अविज्जासमुदयादिवसेन पञ्चहाकारेहि रूपस्स समुदयो. इति रूपस्स अत्थङ्गमोति एवं अविज्जानिरोधादिवसेन पञ्चहाकारेहि रूपस्स अत्थङ्गमो, वेदनादीसुपि एसेव नयो. अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे उदयब्बयञाणकथायं वुत्तो.
इति अज्झत्तं वाति एवं पञ्चक्खन्धपरिग्गहणेन अत्तनो वा धम्मेसु, परस्स वा धम्मेसु, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति. समुदयवया पनेत्थ ‘‘अविज्जासमुदया रूपसमुदयो’’तिआदीनं (पटि. म. १.५०) पञ्चसु खन्धेसु वुत्तानं पञ्ञासाय लक्खणानं वसेन नीहरितब्बा. इतो परं वुत्तनयमेव.
केवलञ्हि इध खन्धपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा खन्धपरिग्गाहकस्स भिक्खुनो निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं तादिसमेवाति.
खन्धपब्बवण्णना निट्ठिता.
आयतनपब्बवण्णना
११७. एवं ¶ पञ्चक्खन्धवसेन धम्मानुपस्सनं विभजित्वा इदानि आयतनवसेन विभजितुं पुन चपरन्तिआदिमाह. तत्थ छसु अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसूति चक्खु सोतं घानं जिव्हा कायो मनोति इमेसु छसु अज्झत्तिकेसु रूपं सद्दो गन्धो रसो फोट्ठब्बो धम्माति इमेसु छसु ¶ बाहिरेसु. चक्खुं च पजानातीति चक्खुपसादं याथावसरसलक्खणवसेन पजानाति. रूपे च पजानातीति बहिद्धा चतुसमुट्ठानिकरूपञ्च याथावसरसलक्खणवसेन पजानाति. यञ्च तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति संयोजनन्ति यञ्च तं चक्खुं चेव रूपे चाति उभयं पटिच्च कामरागसंयोजनं पटिघ-मान-दिट्ठि-विचिकिच्छा-सीलब्बतपरामास-भवराग-इस्सा-मच्छरियाविज्जासंयोजनन्ति दसविधं संयोजनं उप्पज्जति, तञ्च याथावसरसलक्खणवसेन पजानाति.
कथं ¶ पनेतं उप्पज्जतीति? चक्खुद्वारे ताव आपाथगतं इट्ठारम्मणं कामस्सादवसेन अस्सादयतो अभिनन्दतो कामरागसंयोजनं उप्पज्जति. अनिट्ठारम्मणे कुज्झतो पटिघसंयोजनं उप्पज्जति. ‘‘ठपेत्वा मं न कोचि अञ्ञो एतं आरम्मणं विभावेतुं समत्थो अत्थी’’ति मञ्ञतो मानसंयोजनं उप्पज्जति. ‘‘एतं रूपारम्मणं निच्चं धुव’’न्ति गण्हतो दिट्ठिसंयोजनं उप्पज्जति. ‘‘एतं रूपारम्मणं सत्तो नु खो, सत्तस्स नु खो’’ति विचिकिच्छतो विचिकिच्छासंयोजनं उप्पज्जति. ‘‘सम्पत्तिभवे वत नो इदं सुलभं जात’’न्ति भवं पत्थेन्तस्स भवरागसंयोजनं उप्पज्जति. ‘‘आयतिम्पि एवरूपं सीलब्बतं समादियित्वा सक्का लद्धु’’न्ति सीलब्बतं समादियन्तस्स सीलब्बतपरामाससंयोजनं उप्पज्जति. ‘‘अहो वत एतं रूपारम्मणं अञ्ञे न लभेय्यु’’न्ति उसूयतो इस्सासंयोजनं उप्पज्जति. अत्तना लद्धं रूपारम्मणं अञ्ञस्स मच्छरायतो मच्छरियसंयोजनं उप्पज्जति. सब्बेहेव सहजातअञ्ञाणवसेन अविज्जासंयोजनं उप्पज्जति.
यथा च अनुप्पन्नस्साति येन कारणेन असमुदाचारवसेन अनुप्पन्नस्स तस्स दसविधस्सापि संयोजनस्स उप्पादो होति, तञ्च कारणं पजानाति. यथा च उप्पन्नस्साति अप्पहीनट्ठेन पन समुदाचारवसेन वा उप्पन्नस्स तस्स दसविधस्सापि संयोजनस्स येन कारणेन पहानं होति, तञ्च कारणं पजानाति. यथा च पहीनस्साति तदङ्गविक्खम्भनप्पहानवसेन ¶ पहीनस्सापि तस्स दसविधस्स संयोजनस्स येन कारणेन आयतिं अनुप्पादो होति, तञ्च पजानाति. केन कारणेन पनस्स आयतिं अनुप्पादो होति? दिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासइस्सामच्छरियभेदस्स ताव पञ्चविधस्स संयोजनस्स सोतापत्तिमग्गेन ¶ आयतिं अनुप्पादो होति. कामरागपटिघसंयोजनद्वयस्स ओळारिकस्स सकदागामिमग्गेन, अणुसहगतस्स अनागामिमग्गेन, मानभवरागाविज्जासंयोजनत्तयस्स अरहत्तमग्गेन आयतिं अनुप्पादो होति.
सोतञ्च पजानाति सद्दे चा तिआदीसुपि एसेव नयो. अपिचेत्थ आयतनकथा वित्थारतो ¶ विसुद्धिमग्गे आयतननिद्देसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
इति अज्झत्तं वाति एवं अज्झत्तिकायतनपरिग्गहणेन अत्तनो वा धम्मेसु, बाहिरायतनपरिग्गहणेन परस्स वा धम्मेसु, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति. समुदयवया पनेत्थ ‘‘अविज्जासमुदया चक्खुसमुदयो’’ति रूपायतनस्स रूपक्खन्धे, अरूपायतनेसु मनायतनस्स विञ्ञाणक्खन्धे, धम्मायतनस्स सेसक्खन्धेसु वुत्तनयेन नीहरितब्बा. लोकुत्तरधम्मा न गहेतब्बा. इतो परं वुत्तनयमेव.
केवलञ्हि इध आयतनपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा आयतनपरिग्गाहकस्स भिक्खुनो निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं तादिसमेवाति.
आयतनपब्बवण्णना निट्ठिता.
बोज्झङ्गपब्बवण्णना
११८. एवं छ अज्झत्तिकबाहिरायतनवसेन धम्मानुपस्सनं विभजित्वा इदानि बोज्झङ्गवसेन विभजितुं पुन चपरन्ति आदिमाह. तत्थ बोज्झङ्गेसूति बुज्झनकसत्तस्स अङ्गेसु. सन्तन्ति पटिलाभवसेन संविज्जमानं. सतिसम्बोज्झङ्गन्ति सतिसङ्खातं सम्बोज्झङ्गं. एत्थ हि सम्बुज्झति आरद्धविपस्सकतो पट्ठाय योगावचरोति सम्बोधि, याय वा सो सतिआदिकाय सत्तधम्मसामग्गिया ¶ सम्बुज्झति किलेसनिद्दातो उट्ठाति, सच्चानि वा पटिविज्झति, सा धम्मसामग्गी सम्बोधि. तस्स सम्बोधिस्स, तस्सा वा सम्बोधिया अङ्गन्ति सम्बोज्झङ्गं. तेन वुत्तं ‘‘सतिसङ्खातं सम्बोज्झङ्ग’’न्ति. सेससम्बोज्झङ्गेसुपि इमिनाव नयेन वचनत्थो वेदितब्बो.
असन्तन्ति ¶ अप्पटिलाभवसेन अविज्जमानं. यथा च अनुप्पन्नस्सातिआदीसु पन सतिसम्बोज्झङ्गस्स ताव – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया संवत्तती’’ति (सं. नि. ५.१८३) एवं उप्पादो होति ¶ . तत्थ सतियेव सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा. योनिसोमनसिकारो वुत्तलक्खणोयेव, तं तत्थ बहुलं पवत्तयतो सतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति.
अपिच चत्तारो धम्मा सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय संवत्तन्ति सतिसम्पजञ्ञं मुट्ठस्सतिपुग्गलपरिवज्जनता उपट्ठितस्सतिपुग्गलसेवनता तदधिमुत्तताति. अभिक्कन्तादीसु हि सत्तसु ठानेसु सतिसम्पजञ्ञेन भत्तनिक्खित्तकाकसदिसे मुट्ठस्सतिपुग्गले परिवज्जनेन तिस्सदत्तत्थेरअभयत्थेरसदिसे उपट्ठितस्सतिपुग्गले सेवनेन ठाननिसज्जादीसु सतिसमुट्ठापनत्थं निन्नपोणपब्भारचित्तताय च सतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति. एवं चतूहि कारणेहि उप्पन्नस्स पनस्स अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होतीति पजानाति.
धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स पन – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, कुसलाकुसला धम्मा…पे… कण्हसुक्कसप्पटिभागा धम्मा, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया संवत्तती’’ति (सं. नि. ५.२३२) एवं उप्पादो होति.
अपिच सत्त धम्मा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय संवत्तन्ति परिपुच्छकता वत्थुविसदकिरिया इन्द्रियसमत्तपटिपादना दुप्पञ्ञपुग्गलपरिवज्जना पञ्ञवन्तपुग्गलसेवना गम्भीरञाणचरियपच्चवेक्खणा तदधिमुत्तताति. तत्थ परिपुच्छकताति खन्धधातुआयतनइन्द्रियबलबोज्झङ्गमग्गङ्गझानङ्गसमथविपस्सनानं अत्थसन्निस्सितपरिपुच्छाबहुलता.
वत्थुविसदकिरियाति ¶ अज्झत्तिकबाहिरानं वत्थूनं विसदभावकरणं. यदा हिस्स केसनखलोमा अतिदीघा होन्ति, सरीरं वा उस्सन्नदोसञ्चेव सेदमलमक्खितञ्च, तदा अज्झत्तिकं वत्थु अविसदं होति अपरिसुद्धं ¶ . यदा पन चीवरं जिण्णं किलिट्ठं दुग्गन्धं होति, सेनासनं वा उक्लापं, तदा बाहिरं वत्थु अविसदं होति अपरिसुद्धं. तस्मा केसादिच्छेदापनेन उद्धंविरेचनअधोविरेचनादीहि सरीरसल्लहुकभावकरणेन ¶ उच्छादनन्हापनेन च अज्झत्तिकं वत्थु विसदं कातब्बं.
सूचिकम्मधोवनरजनपरिभण्डकरणादीहि बाहिरं वत्थु विसदं कातब्बं. एतस्मिञ्हि अज्झत्तिकबाहिरे वत्थुस्मिं अविसदे उप्पन्नेसु चित्तचेतसिकेसु ञाणम्पि अपरिसुद्धं होति, अपरिसुद्धानि दीपकपल्लकवट्टितेलानि निस्साय उप्पन्नदीपसिखाय ओभासो विय. विसदे पन अज्झत्तिकबाहिरे वत्थुम्हि उप्पन्नेसु चित्तचेतसिकेसु ञाणम्पि विसदं होति, परिसुद्धानि दीपकपल्लकवट्टितेलानि निस्साय उप्पन्नदीपसिखाय ओभासो विय. तेन वुत्तं – ‘‘वत्थुविसदकिरिया धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय संवत्तती’’ति.
इन्द्रियसमत्तपटिपादना नाम सद्धादीनं इन्द्रियानं समभावकरणं. सचे हिस्स सद्धिन्द्रियं बलवं होति, इतरानि मन्दानि. ततो वीरियिन्द्रियं पग्गहकिच्चं, सतिन्द्रियं उपट्ठानकिच्चं, समाधिन्द्रियं अविक्खेपकिच्चं, पञ्ञिन्द्रियं दस्सनकिच्चं कातुं न सक्कोति. तस्मा तं धम्मसभावपच्चवेक्खणेन वा यथा वा मनसिकरोतो बलवं जातं, तथा अमनसिकारेन हापेतब्बं. वक्कलित्थेरस्स वत्थु चेत्थ निदस्सनं. सचे पन वीरियिन्द्रियं बलवं होति, अथ नेव सद्धिन्द्रियं अधिमोक्खकिच्चं कातुं सक्कोति, न इतरानि इतरकिच्चभेदं. तस्मा तं पस्सद्धादिभावनाय हापेतब्बं. तत्रापि सोणत्थेरस्स वत्थु दस्सेतब्बं. एवं सेसेसुपि एकस्स बलवभावे सति इतरेसं अत्तनो किच्चेसु असमत्थता वेदितब्बा.
विसेसतो पनेत्थ सद्धापञ्ञानं समाधिवीरियानं च समतं पसंसन्ति. बलवसद्धो हि मन्दपञ्ञो मुधापसन्नो होति, अवत्थुस्मिं पसीदति. बलवपञ्ञो मन्दसद्धो केराटिकपक्खं भजति. भेसज्जसमुट्ठितो विय रोगो अतेकिच्छो होति. चित्तुप्पादमत्तेनेव कुसलं होतीति अतिधावित्वा दानादीनि अकरोन्तो निरये उप्पज्जति. उभिन्नं समताय वत्थुस्मिंयेव पसीदति ¶ . बलवसमाधिं पन मन्दवीरियं समाधिस्स कोसज्जपक्खत्ता कोसज्जं अधिभवति. बलववीरियं मन्दसमाधिं वीरियस्स उद्धच्चपक्खत्ता ¶ उद्धच्चं अधिभवति ¶ . समाधि पन वीरियेन संयोजितो कोसज्जे पतितुं न लभति. वीरियं समाधिना संयोजितं उद्धच्चे पतितुं न लभति. तस्मा तदुभयं समं कातब्बं. उभयसमताय हि अप्पना होति.
अपिच समाधिकम्मिकस्स बलवतीपि सद्धा वट्टति. एवं सद्दहन्तो ओकप्पेन्तो अप्पनं पापुणिस्सति. समाधिपञ्ञासु पन समाधिकम्मिकस्स एकग्गता बलवती वट्टति, एवञ्हि सो अप्पनं पापुणाति. विपस्सनाकम्मिकस्स पञ्ञा बलवती वट्टति, एवञ्हि सो लक्खणप्पटिवेधं पापुणाति. उभिन्नं पन समतायपि अप्पना होतियेव. सति पन सब्बत्थ बलवती वट्टति. सति हि चित्तं उद्धच्चपक्खिकानं सद्धावीरियपञ्ञानं वसेन उद्धच्चपाततो, कोसज्जपक्खिकेन च समाधिना कोसज्जपाततो रक्खति. तस्मा सा लोणधूपनं विय सब्बब्यञ्जनेसु सब्बकम्मिकअमच्चो विय च सब्बराजकिच्चेसु सब्बत्थ इच्छितब्बा. तेनाह – ‘‘सति च पन सब्बत्थिका वुत्ता भगवता. किं कारणा? चित्तञ्हि सति पटिसरणं, आरक्खपच्चुपट्ठाना च सति, न च विना सतिया चित्तस्स पग्गहनिग्गहो होती’’ति.
दुप्पञ्ञपुग्गलपरिवज्जना नाम खन्धादिभेदे अनोगाळ्हपञ्ञानं दुम्मेधपुग्गलानं आरकाव परिवज्जनं. पञ्ञवन्तपुग्गलसेवना नाम समपञ्ञासलक्खणपरिग्गाहिकाय उदयब्बयपञ्ञाय समन्नागतपुग्गलसेवना. गम्भीरञाणचरियपच्चवेक्खणा नाम गम्भीरेसु खन्धादीसु पवत्ताय गम्भीरपञ्ञाय पभेदपच्चवेक्खणा. तदधिमुत्तता नाम ठाननिसज्जादीसु धम्मविचयसम्बोज्झङ्गसमुट्ठापनत्थं निन्नपोणपब्भारचित्तता. एवं उप्पन्नस्स पनस्स अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होतीति पजानाति.
वीरियसम्बोज्झङ्गस्स – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आरब्भधातु निक्कमधातु परक्कमधातु, तत्थ योनिसो मनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया संवत्तती’’ति (सं. नि. ५.२३२) एवं उप्पादो होति.
अपिच ¶ ¶ एकादस धम्मा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय ¶ संवत्तन्ति अपायभयपच्चवेक्खणता आनिसंसदस्साविता गमनवीथिपच्चवेक्खणता पिण्डपातापचायनता दायज्जमहत्तपच्चवेक्खणता सत्थुमहत्तपच्चवेक्खणता जातिमहत्तपच्चवेक्खणता सब्रह्मचारिमहत्तपच्चवेक्खणता कुसीतपुग्गलपरिवज्जनता आरद्धवीरियपुग्गलसेवनता तदधिमुत्तताति.
तत्थ निरयेसु पञ्चविधबन्धनकम्मकारणतो पट्ठाय महादुक्खं अनुभवनकालेपि, तिरच्छानयोनियं जालक्खिपकुमीनादीहि गहितकालेपि, पाजनकण्टकादिप्पहारतुन्नस्स पन सकटवाहनादिकालेपि, पेत्तिविसये अनेकानिपि वस्ससहस्सानि एकं बुद्धन्तरम्पि खुप्पिपासाहि आतुरितकालेपि, कालकञ्जिकअसुरेसु सट्ठिहत्थअसीतिहत्थप्पमाणेन अट्ठिचम्ममत्तेनेव अत्तभावेन वातातपादिदुक्खानुभवनकालेपि न सक्का वीरियसम्बोज्झङ्गं उप्पादेतुं. अयमेव ते भिक्खु कालो वीरियकरणायाति एवं अपायभयं पच्चवेक्खन्तस्सापि वीरियसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति.
‘‘न सक्का कुसीतेन नवलोकुत्तरधम्मं लद्धुं, आरद्धवीरियेनेव सक्का अयमानिसंसो वीरियस्सा’’ति एवं आनिसंसदस्साविनोपि उप्पज्जति. ‘‘सब्बबुद्धपच्चेकबुद्धमहासावकेहि ते गतमग्गो गन्तब्बो, सो च न सक्का कुसीतेन गन्तु’’न्ति एवं गमनवीथिं पच्चवेक्खन्तस्सापि उप्पज्जति. ‘‘ये तं पिण्डपातादीहि उपट्ठहन्ति, इमे ते मनुस्सा नेव ञातका, न दासकम्मकरा, नापि ‘तं निस्साय जीविस्सामा’ति ते पणीतानि पिण्डपातादीनि देन्ति, अथ खो अत्तनो कारानं महप्फलतं पच्चासीसमाना देन्ति, सत्थारापि ‘अयं इमे पच्चये परिभुञ्जित्वा कायदळ्हीबहुलो सुखं विहरिस्सती’ति न एवं सम्पस्सता तुय्हं पच्चया अनुञ्ञाता, अथ खो ‘अयं इमे परिभुञ्जमानो समणधम्मं कत्वा वट्टदुक्खतो मुच्चिस्सती’ति ते पच्चया अनुञ्ञाता, सो दानि त्वं कुसीतो विहरन्तो न तं पिण्डं अपचायिस्ससि, आरद्धवीरियस्सेव हि पिण्डपातापचायनं नाम होती’’ति एवं पिण्डपातापचायनं पच्चवेक्खन्तस्सापि उप्पज्जति महामित्तत्थेरस्स ¶ विय.
थेरो ¶ किर कस्सकलेणे नाम पटिवसति. तस्स च गोचरगामे एका महाउपासिका थेरं ¶ पुत्तं कत्वा पटिजग्गति. सा एकदिवसं अरञ्ञं गच्छन्ती धीतरं आह – ‘‘अम्म असुकस्मिं ठाने पुराणतण्डुला, असुकस्मिं खीरं, असुकस्मिं सप्पि, असुकस्मिं फाणितं, तव भातिकस्स अय्यमित्तस्स आगतकाले भत्तं पचित्वा खीरसप्पिफाणितेहि सद्धिं देहि, त्वं च भुञ्जेय्यासि, अहं पन हिय्यो पक्कं पारिवासिकभत्तं कञ्जिकेन भुत्ताम्ही’’ति. दिवा किं भुञ्जिस्ससि अम्माति? साकपण्णं पक्खिपित्वा कणतण्डुलेहि अम्बिलयागुं पचित्वा ठपेहि अम्माति.
थेरो चीवरं पारुपित्वा पत्तं नीहरन्तोव तं सद्दं सुत्वा अत्तानं ओवदि – ‘‘महाउपासिका किर कञ्जियेन पारिवासिकभत्तं भुञ्जि, दिवापि कणपण्णम्बिलयागुं भुञ्जिस्सति, तुय्हं अत्थाय पन पुराणतण्डुलादीनि आचिक्खति, तं निस्साय खो पनेसा नेव खेत्तं न वत्थुं न भत्तं न वत्थं पच्चासीसति, तिस्सो पन सम्पत्तियो पत्थयमाना देति, त्वं एतिस्सा ता सम्पत्तियो दातुं सक्खिस्ससि न सक्खिस्ससीति, अयं खो पन पिण्डपातो तया सरागेन सदोसेन समोहेन न सक्का गण्हितुन्ति पत्तं थविकाय पक्खिपित्वा गण्ठिकं मुञ्चित्वा निवत्तित्वा कस्सकलेणमेव गन्त्वा पत्तं हेट्ठामञ्चे चीवरं चीवरवंसे ठपेत्वा अरहत्तं अपापुणित्वा न निक्खमिस्सामी’’ति वीरियं अधिट्ठहित्वा निसीदि. दीघरत्तं अप्पमत्तो हुत्वा निवुत्थभिक्खु विपस्सनं वड्ढेत्वा पुरेभत्तमेव अरहत्तं पत्वा विकसितं विय पदुमं महाखीणासवो सितं करोन्तोव निक्खमि. लेणद्वारे रुक्खम्हि अधिवत्था देवता –
‘‘नमो ते पुरिसाजञ्ञ, नमो ते पुरिसुत्तम;
यस्स ते आसवा खीणा, दक्खिणेय्योसि मारिसा’’ति. –
एवं उदानं उदानेत्वा ‘‘भन्ते, पिण्डाय पविट्ठानं तुम्हादिसानं अरहन्तानं भिक्खं दत्वा महल्लकित्थियो दुक्खा मुच्चिस्सन्ती’’ति आह.
थेरो ¶ उट्ठहित्वा द्वारं विवरित्वा कालं ओलोकेन्तो पातोयेवाति ञत्वा पत्तचीवरमादाय गामं पाविसि. दारिकापि भत्तं सम्पादेत्वा ‘‘इदानि मे भाता आगमिस्सति ¶ , इदानि आगमिस्सती’’ति द्वारं ओलोकयमाना निसीदि. सा थेरे घरद्वारं सम्पत्ते पत्तं गहेत्वा सप्पिफाणितयोजितस्स खीरपिण्डपातस्स पूरेत्वा हत्थे ठपेसि. थेरो ‘‘सुखं होतू’’ति अनुमोदनं कत्वा पक्कामि. सापि तं ओलोकयमानाव ¶ अट्ठासि. थेरस्स हि तदा अतिविय परिसुद्धो छविवण्णो अहोसि, विप्पसन्नानि इन्द्रियानि, मुखं बन्धना पमुत्ततालपक्कं विय अतिविय विरोचित्थ. महाउपासिका अरञ्ञा आगन्त्वा ‘‘किं अम्म, भातिको ते आगतो’’ति पुच्छि. सा सब्बं तं पवत्तिं आरोचेसि. सा उपासिका ‘‘अज्ज मे पुत्तस्स पब्बजितकिच्चं मत्थकं पत्त’’न्ति ञत्वा ‘‘अभिरमति ते अम्म भाता बुद्धसासने न उक्कण्ठती’’ति आह.
‘‘महन्तं खो पनेतं सत्थु दायज्जं, यदिदं सत्तअरियधनं नाम, तं न सक्का कुसीतेन गहेतुं. यथा हि विप्पटिपन्नं पुत्तं मातापितरो ‘अयं अम्हाकं अपुत्तो’ति परिबाहिरं करोन्ति, सो तेसं अच्चयेन दायज्जं न लभति, एवं कुसीतोपि इदं अरियधनदायज्जं न लभति, आरद्धवीरियोव लभती’’ति दायज्जमहत्ततं पच्चवेक्खतोपि उप्पज्जति. ‘‘महा खो पन ते सत्था, सत्थुनो हि मातुकुच्छिस्मिं पटिसन्धिग्गहणकालेपि अभिनिक्खमनेपि अभिसम्बोधियम्पि धम्मचक्कप्पवत्तनयमकपाटिहारियदेवोरोहण-आयुसङ्खारवोस्सज्जनेसुपि परिनिब्बानकालेपि दससहस्सिलोकधातु कम्पित्थ, युत्तं नु ते एवरूपस्स सत्थुनो सासने ‘पब्बजित्वा कुसीतेन भवितु’’’न्ति एवं सत्थुमहत्तं पच्चवेक्खतोपि उप्पज्जति.
जातियापि – ‘‘त्वं इदानि न लामकजातिको, असम्भिन्नाय महासम्मतपवेणिया आगतो, उक्काकराजवंसे जातोसि, सुद्धोधनमहाराजस्स महामायादेविया च नत्ता, राहुलभद्दस्स कनिट्ठो, तया नाम एवरूपेन जिनपुत्तेन हुत्वा न युत्तं कुसीतेन विहरितु’’न्ति एवं जातिमहत्तं पच्चवेक्खतोपि उप्पज्जति. ‘‘सारिपुत्तमोग्गल्लाना चेव असीति च महासावका वीरियेनेव लोकुत्तरधम्मं पटिविज्झिंसु, त्वं एतेसं सब्रह्मचारीनं ¶ मग्गं पटिपज्जिस्ससि न पटिपज्जिस्ससी’’ति एवं सब्रह्मचारिमहत्तं पच्चवेक्खतोपि उप्पज्जति. कुच्छिं पूरेत्वा ठितअजगरसदिसे विस्सट्ठकायिकचेतसिकवीरिये कुसीतपुग्गले परिवज्जन्तस्सापि, आरद्धवीरिये पहितत्ते पुग्गले सेवन्तस्सापि, ठाननिसज्जादीसु वीरियुप्पादनत्थं ¶ निन्नपोणपब्भारचित्तस्सापि उप्पज्जति. एवं उप्पन्नस्स पनस्स अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होतीति पजानाति.
पीतिसम्बोज्झङ्गस्स – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, पीतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स ¶ उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया संवत्तती’’ति (सं. नि. ५.२३२) एवं उप्पादो होति. तत्थ पीतियेव पीतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा नाम, तस्स उप्पादकमनसिकारो योनिसोमनसिकारो नाम.
अपिच एकादस धम्मा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय संवत्तन्ति बुद्धानुस्सति धम्मसङ्घसीलचागदेवतानुस्सति उपसमानुस्सति लूखपुग्गलपरिवज्जनता सिनिद्धपुग्गलसेवनता पसादनीयसुत्तन्तपच्चवेक्खणता तदधिमुत्तताति.
बुद्धगुणे अनुस्सरन्तस्सापि हि याव उपचारा सकलसरीरं फरमानो पीतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति. धम्मसङ्घगुणे अनुस्सरन्तस्सापि, दीघरत्तं अखण्डं कत्वा रक्खितं चतुपारिसुद्धिसीलं पच्चवेक्खन्तस्सापि, गिहिनो दससीलपञ्चसीलं पच्चवेक्खन्तस्सापि, दुब्भिक्खभयादीसु पणीतं भोजनं सब्रह्मचारीनं दत्वा ‘‘एवं नाम अदम्हा’’ति चागं पच्चवेक्खन्तस्सापि, गिहिनोपि एवरूपे काले सीलवन्तानं दिन्नदानं पच्चवेक्खन्तस्सापि, येहि गुणेहि समन्नागता देवता देवत्तं पत्ता, तथारूपानं गुणानं अत्तनि अत्थितं पच्चवेक्खन्तस्सापि, ‘‘समापत्तिया विक्खम्भिता किलेसा सट्ठिपि, सत्ततिपि वस्सानि न समुदाचरन्ती’’ति पच्चवेक्खन्तस्सापि, चेतियदस्सनबोधिदस्सनथेरदस्सनेसु असक्कच्चकिरियाय संसूचितलूखभावे बुद्धादीसु ¶ पसादसिनेहाभावेन गद्रभपिट्ठे रजसदिसे लूखपुग्गले परिवज्जन्तस्सापि, बुद्धादीसु पसादबहुले मुदुचित्ते सिनिद्धपुग्गले सेवन्तस्सापि, रतनत्तयगुणपरिदीपके पसादनीये सुत्तन्ते पच्चवेक्खन्तस्सापि, ठाननिसज्जादीसु पीतिउप्पादनत्थं निन्नपोणपब्भारचित्तस्सापि उप्पज्जति. एवं उप्पन्नस्स पनस्स अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होतीति पजानाति.
पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स ¶ – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, कायपस्सद्धि चित्तपस्सद्धि, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया संवत्तती’’ति एवं उप्पादो होति.
अपिच सत्त धम्मा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय संवत्तन्ति पणीतभोजनसेवनता उतुसुखसेवनता इरियापथसुखसेवनता मज्झत्तपयोगता ¶ सारद्धकायपुग्गलपरिवज्जनता पस्सद्धकायपुग्गलसेवनता तदधिमुत्तताति.
पणीतञ्हि सिनिद्धं सप्पायभोजनं भुञ्जन्तस्सापि, सीतुण्हेसु उतूसु ठानादीसु इरियापथेसु सप्पायं उतुं च इरियापथं च सेवन्तस्सापि पस्सद्धि उप्पज्जति. यो पन महापुरिसजातिको सब्बउतुइरियापथक्खमोव होति, न तं सन्धायेतं वुत्तं. यस्स सभागविसभागता अत्थि, तस्सेव विसभागे उतुइरियापथे वज्जेत्वा सभागे सेवन्तस्सापि उप्पज्जति. मज्झत्तपयोगो वुच्चति अत्तनो च परस्स च कम्मस्सकतापच्चवेक्खणा, इमिना मज्झत्तपयोगेन उप्पज्जति. यो लेड्डुदण्डादीहि परं विहेठयमानोव विचरति. एवरूपं सारद्धकायं पुग्गलं परिवज्जन्तस्सापि, संयतपादपाणिं पस्सद्धकायं पुग्गलं सेवन्तस्सापि, ठाननिसज्जादीसु पस्सद्धिउप्पादनत्थाय निन्नपोणपब्भारचित्तस्सापि उप्पज्जति. एवं उप्पन्नस्स पनस्स अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होतीति पजानाति.
समाधिसम्बोज्झङ्गस्स – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, समथनिमित्तं अब्यग्गनिमित्तं, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स ¶ उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया संवत्तती’’ति (सं. नि. ५.२३२) एवं उप्पादो होति. तत्थ समथोव समथनिमित्तं, अविक्खेपट्ठेन च अब्यग्गनिमित्तन्ति.
अपिच एकादस धम्मा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय संवत्तन्ति वत्थुविसदकिरियता इन्द्रियसमत्तपटिपादनता निमित्तकुसलता समये चित्तस्स पग्गहणता समये चित्तस्स निग्गहणता ¶ समये सम्पहंसनता समये अज्झुपेक्खनता असमाहितपुग्गलपरिवज्जनता समाहितपुग्गलसेवनता झानविमोक्खपच्चवेक्खणता तदधिमुत्तताति. तत्थ वत्थुविसदकिरियता च इन्द्रियसमत्तपटिपादनता च वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
निमित्तकुसलता नाम कसिणनिमित्तस्स उग्गहणकुसलता. समये चित्तस्स पग्गहणताति यस्मिं समये अतिसिथिलवीरियतादीहि लीनं चित्तं होति, तस्मिं समये धम्मविचयवीरियसम्बोज्झङ्गसमुट्ठापनेन तस्स पग्गहणं. समये चित्तस्स निग्गहणताति यस्मिं समये अच्चारद्धवीरियतादीहि ¶ उद्धतं चित्तं होति, तस्मिं समये पस्सद्धिसमाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गसमुट्ठापनेन तस्स निग्गहणं. समये सम्पहंसनताति यस्मिं समये चित्तं पञ्ञापयोगमन्दताय वा उपसमसुखानधिगमेन वा निरस्सादं होति, तस्मिं समये अट्ठसंवेगवत्थुपच्चवेक्खणेन संवेजेति. अट्ठ संवेगवत्थूनि नाम जातिजराब्याधिमरणानि चत्तारि, अपायदुक्खं पञ्चमं, अतीते वट्टमूलकं दुक्खं, अनागते वट्टमूलकं दुक्खं, पच्चुप्पन्ने आहारपरियेट्ठिमूलकं दुक्खन्ति. रतनत्तयगुणानुस्सरणेन च पसादं जनेति. अयं वुच्चति ‘‘समये सम्पहंसनता’’ति.
समये अज्झुपेक्खनता नाम यस्मिं समये सम्मापटिपत्तिं आगम्म अलीनं अनुद्धतं अनिरस्सादं आरम्मणे समप्पवत्तं समथवीथिपटिपन्नं चित्तं होति, तदास्स पग्गहनिग्गहसम्पहंसनेसु न ब्यापारं आपज्जति सारथि विय समप्पवत्तेसु. अस्सेसु. अयं वुच्चति ‘‘समये अज्झुपेक्खनता’’ति. असमाहितपुग्गलपरिवज्जनता नाम उपचारं वा अप्पनं वा अप्पत्तानं विक्खित्तचित्तानं पुग्गलानं आरका परिवज्जनं. समाहितपुग्गलसेवनता नाम उपचारेन वा अप्पनाय वा समाहितचित्तानं ¶ सेवना भजना पयिरुपासना. तदधिमुत्तता नाम ठाननिसज्जादीसु समाधिउप्पादनत्थंयेव निन्नपोणपब्भारचित्तता. एवञ्हि पटिपज्जतो एस उप्पज्जति. एवं उप्पन्नस्स पनस्स अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होतीति पजानाति.
उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, उपेक्खासम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा, तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो, अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया संवत्तती’’ति ¶ (सं. नि. ५.२३२) एवं उप्पादो होति. तत्थ उपेक्खायेव उपेक्खासम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा नाम.
अपिच पञ्च धम्मा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय संवत्तन्ति सत्तमज्झत्तता सङ्खारमज्झत्तता सत्तसङ्खारकेलायनपुग्गलपरिवज्जनता सत्तसङ्खारमज्झत्तपुग्गलसेवनता तदधिमुत्तताति.
तत्थ द्वीहाकारेहि सत्तमज्झत्ततं समुट्ठापेति – ‘‘त्वं अत्तनो कम्मेन आगन्त्वा अत्तनो कम्मेन गमिस्ससि, एसोपि अत्तनो कम्मेन आगन्त्वा ¶ अत्तनो कम्मेन गमिस्सति, त्वं कं केलायसी’’ति एवं कम्मस्सकतापच्चवेक्खणेन च, ‘‘परमत्थतो सत्तोयेव नत्थि, सो त्वं कं केलायसी’’ति एवं निस्सत्तपच्चवेक्खणेन च. द्वीहेवाकारेहि सङ्खारमज्झत्ततं समुट्ठापेति – ‘‘इदं चीवरं अनुपुब्बेन वण्णविकारं चेव जिण्णभावं च उपगन्त्वा पादपुञ्छनचोळकं हुत्वा यट्ठिकोटिया छड्डनीयं भविस्सति, सचे पनस्स सामिको भवेय्य, नास्स एवं विनस्सितुं ददेय्या’’ति एवं असामिकभावं पच्चवेक्खणेन, ‘‘अनद्धनियं इदं तावकालिक’’न्ति एवं तावकालिकतापच्चवेक्खणेन च. यथा च चीवरे, एवं पत्तादीसुपि योजना कातब्बा.
सत्तसङ्खारकेलायनपुग्गलपरिवज्जनताति एत्थ यो पुग्गलो गिहि वा अत्तनो पुत्तधीतादिके, पब्बजितो वा अत्तनो अन्तेवासिकसमानुपज्झायकादिके ममायति, सहत्थेनेव नेसं केसच्छेदनसूचिकम्मचीवरधोवनरजनपत्तपचनादीनि करोति, मुहुत्तम्पि अपस्सन्तो ‘‘असुको सामणेरो कुहिं, असुको दहरो कुहि’’न्ति भन्तमिगो विय इतो चितो च आलोकेति ¶ , अञ्ञेन केसच्छेदनादीनं अत्थाय ‘‘मुहुत्तं ताव असुकं पेसेथा’’ति याचीयमानोपि ‘‘अम्हेपि तं अत्तनो कम्मं न कारेम, तुम्हे तं गहेत्वा किलमेस्सथा’’ति न देति. अयं सत्तकेलायनो नाम. यो पन पत्तचीवरथालककत्तरयट्ठिआदीनि ममायति, अञ्ञस्स हत्थेन परामसितुम्पि न देति, तावकालिकं याचितो ‘‘मयम्पि इदं ममायन्ता न परिभुञ्जाम, तुम्हाकं किं दस्सामा’’ति वदति. अयं सङ्खारकेलायनो नाम. यो पन तेसु द्वीसुपि वत्थूसु मज्झत्तो उदासिनो. अयं सत्तसङ्खारमज्झत्तो नाम. इति अयं उपेक्खासम्बोज्झङ्गो एवरूपं सत्तसङ्खारकेलायनं पुग्गलं आरका परिवज्जन्तस्सापि, सत्तसङ्खारमज्झत्तपुग्गलं सेवन्तस्सापि, ठाननिसज्जादीसु ¶ तदुप्पादनत्थं निन्नपोणपब्भारचित्तस्सापि उप्पज्जति. एवं उप्पन्नस्स पनस्स अरहत्तमग्गेन भावनापारिपूरी होतीति पजानाति.
इति अज्झत्तं वाति एवं अत्तनो वा सत्त सम्बोज्झङ्गे परिग्गण्हित्वा, परस्स वा, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स बोज्झङ्गे परिग्गण्हित्वा ¶ धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति. समुदयवया पनेत्थ बोज्झङ्गानं निब्बत्तिनिरोधवसेन वेदितब्बा. इतो परं वुत्तनयमेव.
केवलञ्हि इध बोज्झङ्गपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा बोज्झङ्गपरिग्गाहकस्स भिक्खुनो निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं तादिसमेवाति.
बोज्झङ्गपब्बवण्णना निट्ठिता.
चतुसच्चपब्बवण्णना
११९. एवं सत्तबोज्झङ्गवसेन धम्मानुपस्सनं विभजित्वा इदानि चतुसच्चवसेन विभजितुं पुन चपरन्तिआदिमाह.
तत्थ इदं दुक्खन्ति यथाभूतं पजानातीति ठपेत्वा तण्हं तेभूमके धम्मे ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथासभावतो पजानाति, तस्सेव खो पन दुक्खस्स जनिकं समुट्ठापिकं पुरिमतण्हं ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति, उभिन्नं अप्पवत्तिं निब्बानं ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति, दुक्खपरिजाननं समुदयपजहनं निरोधसच्छिकरणं अरियमग्गं ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथासभावतो पजानातीति अत्थो. अवसेसा अरियसच्चकथा विसुद्धिमग्गे वित्थारितायेव.
इति अज्झत्तं वाति एवं अत्तनो वा चत्तारि सच्चानि ¶ परिग्गण्हित्वा, परस्स वा, कालेन वा अत्तनो, कालेन वा परस्स चत्तारि सच्चानि परिग्गण्हित्वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति. समुदयवया पनेत्थ चतुन्नं सच्चानं यथासम्भवतो उप्पत्तिनिवत्तिवसेन वेदितब्बा. इतो परं वुत्तनयमेव.
केवलञ्हि ¶ इध चतुसच्चपरिग्गाहिका सति दुक्खसच्चन्ति एवं योजनं कत्वा सच्चपरिग्गाहकस्स भिक्खुनो निय्यानमुखं वेदितब्बं. सेसं तादिसमेवाति.
चतुसच्चपब्बवण्णना निट्ठिता.
एत्तावता ¶ आनापानं चतुइरियापथं चतुसम्पजञ्ञं द्वत्तिंसाकारं चतुधातुववत्थानं नवसिवथिका वेदनानुपस्सना चित्तानुपस्सना नीवरणपरिग्गहो खन्धपरिग्गहो आयतनपरिग्गहो बोज्झङ्गपरिग्गहो सच्चपरिग्गहोति एकवीसति कम्मट्ठानानि वुत्तानि. तेसु आनापानं द्वत्तिंसाकारो नवसिवथिकाति एकादस अप्पनाकम्मट्ठानानि होन्ति. दीघभाणकमहासीवत्थेरो पन ‘‘नवसिवथिका आदीनवानुपस्सनावसेन वुत्ता’’ति आह. तस्मा तस्स मतेन द्वेयेव अप्पनाकम्मट्ठानानि, सेसानि उपचारकम्मट्ठानानि. किं पनेतेसु सब्बेसु अभिनिवेसो जायतीति? न जायति. इरियापथसम्पजञ्ञनीवरणबोज्झङ्गेसु हि अभिनिवेसो न जायति, सेसेसु जायतीति. महासीवत्थेरो पनाह – ‘‘एतेसुपि अभिनिवेसो जायति, अयञ्हि अत्थि नु खो मे चत्तारो इरियापथा, उदाहु नत्थि, अत्थि नु खो मे चतुसम्पजञ्ञं, उदाहु नत्थि, अत्थि नु खो मे पञ्चनीवरणा, उदाहु नत्थि, अत्थि नु खो मे सत्तबोज्झङ्गा, उदाहु नत्थीति एवं परिग्गण्हाति, तस्मा सब्बत्थ अभिनिवेसो जायती’’ति.
१३७. यो हि कोचि, भिक्खवेति यो हि कोचि भिक्खु वा भिक्खुनी वा उपासको वा उपासिका वा. एवं भावेय्याति आदितो पट्ठाय वुत्तेन भावनानुक्कमेन भावेय्य. पाटिकङ्खन्ति पटिकङ्खितब्बं, अवस्सं भावीति अत्थो. अञ्ञाति अरहत्तं. सति वा उपादिसेसेति उपादानसेसे वा सति ¶ अपरिक्खीणे. अनागामिताति अनागामिभावो.
एवं सत्तन्नं वस्सानं वसेन सासनस्स निय्यानिकभावं दस्सेत्वा पुन ततो अप्पतरेपि काले दस्सेन्तो ‘‘तिट्ठन्तु, भिक्खवे’’तिआदिमाह. सब्बम्पि चेतं मज्झिमस्सेव नेय्यपुग्गलस्स वसेन वुत्तं. तिक्खपञ्ञं पन सन्धाय – ‘‘पातो अनुसिट्ठो सायं विसेसं अधिगमिस्सति, सायं अनुसिट्ठो पातो विसेसं अधिगमिस्सती’’ति (म. नि. २.३४५) वुत्तं.
इति ¶ ¶ भगवा ‘‘एवंनिय्यानिकं, भिक्खवे, मम सासन’’न्ति दस्सेत्वा एकवीसतियापि ठानेसु अरहत्तनिकूटेन देसितं देसनं निय्यातेन्तो ‘‘एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गो…पे… इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति आह. सेसं उत्तानत्थमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
सतिपट्ठानसुत्तवण्णना निट्ठिता.
पठमवग्गवण्णना निट्ठिता.
२. सीहनादवग्गो
१. चूळसीहनादसुत्तवण्णना
१३९. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतन्ति चूळसीहनादसुत्तं. यस्मा पनस्स अत्थुप्पत्तिको निक्खेपो, तस्मा तं दस्सेत्वा चस्स अनुपुब्बपदवण्णनं करिस्साम. कतराय पनिदं अत्थुप्पत्तिया निक्खित्तन्ति? लाभसक्कारपच्चया तित्थियपरिदेविते. भगवतो किर धम्मदायादसुत्ते वुत्तनयेन महालाभसक्कारो उप्पज्जि. चतुप्पमाणिको हि अयं लोकसन्निवासो, रूपप्पमाणो रूपप्पसन्नो, घोसप्पमाणो घोसप्पसन्नो, लूखप्पमाणो लूखप्पसन्नो, धम्मप्पमाणो धम्मप्पसन्नोति इमेसं पुग्गलानं वसेन चतुधा ठितो.
तेसं इदं नानाकरणं – कतमो च पुग्गलो रूपप्पमाणो रूपप्पसन्नो? इधेकच्चो पुग्गलो आरोहं वा पस्सित्वा परिणाहं वा पस्सित्वा सण्ठानं वा पस्सित्वा पारिपूरिं वा पस्सित्वा तत्थ पमाणं गहेत्वा पसादं जनेति, अयं वुच्चति पुग्गलो रूपप्पमाणो रूपप्पसन्नो.
कतमो च पुग्गलो घोसप्पमाणो घोसप्पसन्नो? इधेकच्चो पुग्गलो परवण्णनाय परथोमनाय परपसंसनाय परवण्णहारिकाय, तत्थ पमाणं गहेत्वा पसादं जनेति, अयं वुच्चति पुग्गलो घोसप्पमाणो घोसप्पसन्नो.
कतमो च पुग्गलो लूखप्पमाणो लूखप्पसन्नो? इधेकच्चो पुग्गलो चीवरलूखं वा पस्सित्वा पत्तलूखं वा पस्सित्वा, सेनासनलूखं वा पस्सित्वा विविधं वा दुक्करकारिकं पस्सित्वा ¶ तत्थ पमाणं गहेत्वा पसादं जनेति, अयं ¶ वुच्चति पुग्गलो लूखप्पमाणो लूखप्पसन्नो.
कतमो च पुग्गलो धम्मप्पमाणो धम्मप्पसन्नो? इधेकच्चो पुग्गलो सीलं वा पस्सित्वा समाधिं वा पस्सित्वा पञ्ञं वा पस्सित्वा तत्थ पमाणं गहेत्वा पसादं जनेति, अयं वुच्चति पुग्गलो धम्मप्पमाणो धम्मप्पसन्नोति.
इमेसु ¶ चतूसु पुग्गलेसु रूपप्पमाणोपि भगवतो आरोहपरिणाहसण्ठानपारिपूरिवण्णपोक्खरतं, असीतिअनुब्यञ्जनप्पटिमण्डितत्ता नानारतनविचित्तमिव सुवण्णमहापटं, द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणसमाकिण्णताय तारागणसमुज्जलं विय गगनतलं सब्बफालिफुल्लं विय च योजनसतुब्बेधं पारिच्छत्तकं अट्ठारसरतनुब्बेधं ब्यामप्पभापरिक्खेपं सस्सिरिकं अनोपमसरीरं दिस्वा सम्मासम्बुद्धेयेव पसीदति.
घोसप्पमाणोपि, भगवता कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियो पूरिता अङ्गपरिच्चागो पुत्तदारपरिच्चागो, रज्जपरिच्चागो अत्तपरिच्चागो नयनपरिच्चागो च कतोतिआदिना नयेन पवत्तं घोसं सुत्वा सम्मासम्बुद्धेयेव पसीदति.
लूखप्पमाणोपि भगवतो चीवरलूखं दिस्वा ‘‘सचे भगवा अगारं अज्झावसिस्स, कासिकवत्थमेव अधारयिस्स. पब्बजित्वा पनानेन साणपंसुकूलचीवरेन सन्तुस्समानेन भारियं कत’’न्ति सम्मासम्बुद्धेयेव पसीदति. पत्तलूखम्पि दिस्वा – ‘‘इमिना अगारं अज्झावसन्तेन रत्तवरसुवण्णभाजनेसु चक्कवत्तिभोजनारहं सुगन्धसालिभोजनं परिभुत्तं, पब्बजित्वा पन पासाणमयं पत्तं आदाय उच्चनीचकुलद्वारेसु सपदानं पिण्डाय चरित्वा लद्धपिण्डियालोपेन सन्तुस्समानो भारियं करोती’’ति सम्मासम्बुद्धेयेव पसीदति. सेनासनलूखं दिस्वापि – ‘‘अयं अगारं अज्झावसन्तो तिण्णं उतूनं अनुच्छविकेसु तीसु पासादेसु तिविधनाटकपरिवारो दिब्बसम्पत्तिं विय रज्जसिरिं अनुभवित्वा इदानि पब्बज्जूपगतो रुक्खमूलसेनासनादीसु दारुफलकसिलापट्टपीठमञ्चकादीहि सन्तुस्समानो भारियं करोती’’ति सम्मासम्बुद्धेयेव ¶ पसीदति. दुक्करकारिकमस्स दिस्वापि – ‘‘छब्बस्सानि नाम मुग्गयूसकुलत्थयूसहरेणुयूसादीनं पसटमत्तेन यापेस्सति, अप्पाणकं ¶ झानं झायिस्सति, सरीरे च जीविते च अनपेक्खो विहरिस्सति, अहो दुक्करकारको भगवा’’ति सम्मासम्बुद्धेयेव पसीदति.
धम्मप्पमाणोपि ¶ भगवतो सीलगुणं समाधिगुणं पञ्ञागुणं झानविमोक्खसमाधिसमापत्तिसम्पदं अभिञ्ञापारिपूरिं यमकपाटिहारियं देवोरोहणं पाथिकपुत्तदमनादीनि च अनेकानि अच्छरियानि दिस्वा सम्मासम्बुद्धेयेव पसीदति, ते एवं पसन्ना भगवतो महन्तं लाभसक्कारं अभिहरन्ति. तित्थियानं पन बावेरुजातके काकस्स विय लाभसक्कारो परिहायित्थ. यथाह –
‘‘अदस्सनेन मोरस्स, सिखिनो मञ्जुभाणिनो;
काकं तत्थ अपूजेसुं, मंसेन च फलेन च.
यदा च सरसम्पन्नो, मोरो बावेरुमागमा;
अथ लाभो च सक्कारो, वायसस्स अहायथ.
याव नुप्पज्जति बुद्धो, धम्मराजा पभङ्करो;
ताव अञ्ञे अपूजेसुं, पुथू समणब्राह्मणे.
यदा च सरसम्पन्नो, बुद्धो धम्ममदेसयि;
अथ लाभो च सक्कारो, तित्थियानं अहायथा’’ति. (जा. १.४.१५३-१५६);
ते एवं पहीनलाभसक्कारा रत्तिं एकद्वङ्गुलमत्तं ओभासेत्वापि सूरियुग्गमने खज्जोपनका विय हतप्पभा अहेसुं.
यथा ¶ हि खज्जोपनका, काळपक्खम्हि रत्तिया;
निदस्सयन्ति ओभासं, एतेसं विसयो हि सो.
यदा च रस्मिसम्पन्नो, अब्भुदेति पभङ्करो;
अथ खज्जुपसङ्घानं, पभा अन्तरधायति.
एवं खज्जुपसदिसा, तित्थियापि पुथू इध;
काळपक्खूपमे लोके, दीपयन्ति सकं गुणं.
यदा च बुद्धो लोकस्मिं, उदेति अमितप्पभो;
निप्पभा तित्थिया होन्ति, सूरिये खज्जुपका यथाति.
ते एवं निप्पभा हुत्वा कच्छुपिळकादीहि किण्णसरीरा परमपारिजुञ्ञपत्ता येन बुद्धो येन धम्मो येन सङ्घो येन च महाजनस्स सन्निपातो, तेन ¶ तेन गन्त्वा अन्तरवीथियम्पि ¶ सिङ्घाटकेपि चतुक्केपि सभायम्पि ठत्वा परिदेवन्ति –
‘‘किं भो समणोयेव गोतमो समणो, मयं अस्समणा; समणस्सेव गोतमस्स सावका समणा, अम्हाकं सावका अस्समणा? समणस्सेव गोतमस्स सावकानञ्चस्स दिन्नं महप्फलं, न अम्हाकं, सावकानञ्च नो दिन्नं महप्फलं? ननु समणोपि गोतमो समणो, मयम्पि समणा. समणस्सपि गोतमस्स सावका समणा, अम्हाकम्पि सावका समणा. समणस्सपि गोतमस्स सावकानञ्चस्स दिन्नं महप्फलं, अम्हाकम्पि सावकानञ्च नो दिन्नं महप्फलञ्चेव? समणस्सपि गोतमस्स सावकानञ्चस्स देथ करोथ, अम्हाकम्पि सावकानञ्च नो देथ सक्करोथ? ननु समणो गोतमो पुरिमानि दिवसानि उप्पन्नो, मयं पन लोके उप्पज्जमानेयेव उप्पन्ना’’ति.
एवं नानप्पकारं विरवन्ति. अथ भिक्खू भिक्खुनियो उपासका उपासिकायोति चतस्सो परिसा तेसं सद्दं सुत्वा भगवतो आरोचेसुं ‘‘तित्थिया भन्ते इदञ्चिदञ्च कथेन्ती’’ति ¶ . तं सुत्वा भगवा – ‘‘मा तुम्हे, भिक्खवे, तित्थियानं वचनेन ‘अञ्ञत्र समणो अत्थी’ति सञ्ञिनो अहुवत्था’’ति वत्वा अञ्ञतित्थियेसु समणभावं पटिसेधेन्तो इधेव च अनुजानन्तो इमिस्सा अत्थुप्पत्तिया इधेव, भिक्खवे, समणोति इदं सुत्तं अभासि.
तत्थ इधेवाति इमस्मिंयेव सासने. अयं पन नियमो सेसपदेसुपि वेदितब्बो. दुतियादयोपि हि समणा इधेव, न अञ्ञत्थ. समणोति सोतापन्नो. तेनेवाह – ‘‘कतमो च, भिक्खवे, पठमो समणो? इध, भिक्खवे, भिक्खु तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्नो होति अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो, अयं, भिक्खवे, पठमो समणो’’ति (अ. नि. ४.२४१).
दुतियोति सकदागामी. तेनेवाह – ‘‘कतमो च? भिक्खवे, दुतियो समणो. इध, भिक्खवे, भिक्खु तिण्णं संयोजनानं परिक्खया रागदोसमोहानं ¶ तनुत्ता सकदागामी होति, सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करोति. अयं, भिक्खवे, दुतियो समणो’’ति.
ततियोति अनागामी. तेनेवाह – ‘‘कतमो च, भिक्खवे, ततियो समणो? इध, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको होति तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा ¶ लोका. अयं, भिक्खवे, ततियो समणो’’ति.
चतुत्थोति अरहा. तेनेवाह – ‘‘कतमो च, भिक्खवे, चतुत्थो समणो? इध, भिक्खवे, भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. अयं, भिक्खवे, चतुत्थो समणो’’ति (अ. नि. ४.२४१). इति इमस्मिं ठाने चत्तारो फलट्ठकसमणाव अधिप्पेता.
सुञ्ञाति रित्ता तुच्छा. परप्पवादाति चत्तारो सस्सतवादा, चत्तारो एकच्चसस्सतिका, चत्तारो अन्तानन्तिका, चत्तारो अमराविक्खेपिका, द्वे अधिच्चसमुप्पन्निका, सोळस सञ्ञीवादा, अट्ठ असञ्ञीवादा, अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा, सत्त उच्छेदवादा, पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति इमे सब्बेपि ब्रह्मजाले आगता द्वासट्ठि दिट्ठियो. इतो बाहिरानं परेसं ¶ वादा परप्पवादा नाम. ते सब्बेपि इमेहि चतूहि फलट्ठकसमणेहि सुञ्ञा, न हि ते एत्थ सन्ति. न केवलञ्च एतेहेव सुञ्ञा, चतूहि पन मग्गट्ठकसमणेहिपि चतुन्नं मग्गानं अत्थाय आरद्धविपस्सकेहिपीति द्वादसहिपि समणेहि सुञ्ञा एव. इममेव अत्थं सन्धाय भगवता महापरिनिब्बाने वुत्तं –
‘‘एकूनतिंसो वयसा सुभद्द,
यं पब्बजिं किं कुसलानुएसी;
वस्सानि पञ्ञास समाधिकानि,
यतो अहं पब्बजितो सुभद्द;
ञायस्स धम्मस्स पदेसवत्ती,
इतो बहिद्धा समणोपि नत्थि.
‘‘दुतियोपि समणो नत्थि, ततियोपि समणो नत्थि, चतुत्थोपि समणो नत्थि. सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (दी. नि. २.२१४).
एत्थ ¶ हि पदेसवत्तीति आरद्धविपस्सको अधिप्पेतो. तस्मा सोतापत्तिमग्गस्स आरद्धविपस्सकं मग्गट्ठं फलट्ठन्ति तयोपि एकतो कत्वा समणोपि नत्थीति आह. सकदागामिमग्गस्स आरद्धविपस्सकं मग्गट्ठं फलट्ठन्ति तयोपि एकतो कत्वा दुतियोपि समणो नत्थीति आह. इतरेसुपि द्वीसु एसेव नयो.
कस्मा पनेते अञ्ञत्थ नत्थीति? अखेत्तताय. यथा हि न आरग्गे सासपो तिट्ठति, न उदकपिट्ठे अग्गि जलति, न पिट्ठिपासाणे बीजानि रुहन्ति, एवमेव बाहिरेसु तित्थायतनेसु ¶ न इमे समणा उप्पज्जन्ति, इमस्मिंयेव पन सासने उप्पज्जन्ति. कस्मा? खेत्तताय. तेसं अखेत्तता च खेत्तता च अरियमग्गस्स अभावतो च भावतो च वेदितब्बा. तेनाह भगवा –
‘‘यस्मिं खो, सुभद्द, धम्मविनये अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो न उपलब्भति, समणोपि तत्थ ¶ न उपलब्भति, दुतियोपि तत्थ समणो न उपलब्भति, ततियोपि तत्थ समणो न उपलब्भति, चतुत्थोपि तत्थ समणो न उपलब्भति. यस्मिञ्च खो, सुभद्द, धम्मविनये अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उपलब्भति, समणोपि तत्थ उपलब्भति, दुतियोपि तत्थ…पे…. चतुत्थोपि तत्थ समणो उपलब्भति. इमस्मिं खो, सुभद्द, धम्मविनये अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उपलब्भति, इधेव, सुभद्द, समणो, इध दुतियो समणो, इध ततियो समणो, इध चतुत्थो समणो, सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (दी. नि. २.२१४).
एवं यस्मा तित्थायतनं अखेत्तं, सासनं खेत्तं, तस्मा यथा सुरत्तहत्थपादो सूरकेसरको सीहो मिगराजा न सुसाने वा सङ्कारकूटे वा पटिवसति, तियोजनसहस्सवित्थतं पन हिमवन्तं अज्झोगाहेत्वा मणिगुहायंयेव पटिवसति. यथा च छद्दन्तो नागराजा न गोचरियहत्थिकुलादीसु नवसु नागकुलेसु उप्पज्जति, छद्दन्तकुलेयेव उप्पज्जति. यथा च वलाहको अस्सराजा न गद्रभकुले वा घोटककुले वा उप्पज्जति, सिन्धुया तीरे पन सिन्धवकुलेयेव उप्पज्जति. यथा च सब्बकामददं मनोहरं मणिरतनं न सङ्कारकूटे ¶ वा पंसुपब्बतादीसु वा उप्पज्जति, वेपुल्लपब्बतब्भन्तरेयेव उप्पज्जति. यथा च तिमिरपिङ्गलो मच्छराजा न खुद्दकपोक्खरणीसु उप्पज्जति, चतुरासीतियोजनसहस्सगम्भीरे महासमुद्देयेव उप्पज्जति. यथा च दियड्ढयोजनसतिको सुपण्णराजा न गामद्वारे एरण्डवनादीसु पटिवसति, महासमुद्दं पन अज्झोगाहेत्वा सिम्बलिदहवनेयेव पटिवसति. यथा च धतरट्ठो सुवण्णहंसो न गामद्वारे आवाटकादीसु पटिवसति, नवुतिहंससहस्सपरिवारो हुत्वा चित्तकूटपब्बतेयेव पटिवसति. यथा च चतुद्दीपिस्सरो चक्कवत्तिराजा ¶ न नीचकुले उप्पज्जति, असम्भिन्नजातिखत्तियकुलेयेव पन उप्पज्जति. एवमेव इमेसु समणेसु एकसमणोपि न अञ्ञतित्थायतने उप्पज्जति, अरियमग्गपरिक्खित्ते पन बुद्धसासनेयेव उप्पज्जति. तेनाह भगवा ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो…पे… सुञ्ञा परप्पवादा समणेहि समणेभि अञ्ञेही’’ति.
सम्मा सीहनादं नदथाति एत्थ सम्माति हेतुना नयेन कारणेन. सीहनादन्ति सेट्ठनादं अभीतनादं अप्पटिनादं. इमेसञ्हि चतुन्नं समणानं इधेव अत्थिताय अयं नादो सेट्ठनादो नाम होति उत्तमनादो. ‘‘इमे समणा इधेव अत्थी’’ति वदन्तस्स अञ्ञतो भयं वा आसङ्का ¶ वा नत्थीति अभीतनादो नाम होति. ‘‘अम्हाकम्पि सासने इमे समणा अत्थी’’ति पूरणादीसु एकस्सापि उट्ठहित्वा वत्तुं असमत्थताय अयं नादो अप्पटिनादो नाम होति. तेन वुत्तं ‘‘सीहनादन्ति सेट्ठनादं अभीतनादं अप्पटिनाद’’न्ति.
१४०. ठानं खो पनेतं विज्जतीति इदं खो पन कारणं विज्जति. यं अञ्ञतित्थियाति येन कारणेन अञ्ञतित्थिया. एत्थ च तित्थं जानितब्बं, तित्थकरो जानितब्बो तित्थिया जानितब्बा, तित्थियसावका जानितब्बा. तित्थंनाम द्वासट्ठि दिट्ठियो. एत्थ हि सत्ता तरन्ति उप्पलवन्ति उम्मुज्जनिमुज्जं करोन्ति, तस्मा तित्थन्ति वुच्चन्ति. तासं दिट्ठीनं उप्पादेता तित्थकरो नाम. तस्स लद्धिं गहेत्वा पब्बजिता तित्थिया नाम. तेसं पच्चयदायका तित्थियसावकाति वेदितब्बा. परिब्बाजकाति गिहिबन्धनं पहाय पब्बज्जूपगता. अस्सासोति अवस्सयो पतिट्ठा उपत्थम्भो. बलन्ति थामो. येन तुम्हेति येन अस्सासेन वा बलेन वा एवं वदेथ.
अत्थि ¶ खो नो, आवुसो, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेनाति एत्थ अयं सङ्खेपत्थो – यो सो भगवा समतिंस पारमियो पूरेत्वा सब्बकिलेसे भञ्जित्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, तेन भगवता तेसं तेसं सत्तानं आसयानुसयं जानता, हत्थतले ठपितं आमलकं विय सब्बं ञेय्यधम्मं पस्सता. अपिच पुब्बेनिवासादीहि जानता, दिब्बेन चक्खुना पस्सता. तीहि विज्जाहि ¶ छहि वा पन अभिञ्ञाहि जानता, सब्बत्थ अप्पटिहतेन समन्तचक्खुना पस्सता. सब्बधम्मजाननसमत्थाय पञ्ञाय जानता, सब्बसत्तानं चक्खुविसयातीतानि तिरोकुट्टादिगतानि वापि रूपानि अतिविसुद्धेन मंसचक्खुना पस्सता. अत्तहितसाधिकाय समाधिपदट्ठानाय पटिवेधपञ्ञाय जानता, परहितसाधिकाय करुणापदट्ठानाय देसनापञ्ञाय पस्सता. अरीनं हतत्ता पच्चयादीनं अरहत्ता च अरहता, सम्मा सामञ्च सच्चानं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धेन. अन्तरायिकधम्मे वा जानता, निय्यानिकधम्मे पस्सता. किलेसारीनं हतत्ता अरहता, सम्मा सामं सब्बधम्मानं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धेनाति, एवं चतुवेसारज्जवसेन चतूहि आकारेहि थोमितेन चत्तारो धम्मा अक्खाता, ये मयं अत्तनि सम्पस्समाना एवं वदेम, न राजराजमहामत्तादीनं उपत्थम्भं कायबलन्ति.
सत्थरि ¶ पसादोति ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना नयेन बुद्धगुणे अनुस्सरन्तानं उप्पन्नप्पसादो. धम्मे पसादोति ‘‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो’’तिआदिना नयेन धम्मगुणे अनुस्सरन्तानं उप्पन्नप्पसादो. सीलेसु परिपूरकारिताति अरियकन्तेसु सीलेसु परिपूरकारिता. अरियकन्तसीलानि नाम पञ्चसीलानि. तानि हि भवन्तरगतोपि अरियसावको अत्तनो अरियसावकभावं अजानन्तोपि न वीतिक्कमति. सचेपि हि नं कोचि वदेय्य – ‘‘इमं सकलं चक्कवत्तिरज्जं सम्पटिच्छित्वा खुद्दकमक्खिकं जीविता वोरोपेही’’ति, अट्ठानमेतं, यं सो तस्स वचनं करेय्य. एवं अरियानं सीलानि कन्तानि पियानि मनापानि. तानि सन्धाय वुत्तं ‘‘सीलेसु परिपूरकारिता’’ति.
सहधम्मिका खो पनाति भिक्खु भिक्खुनी सिक्खमाना सामणेरो सामणेरी उपासको उपासिकाति एते सत्त सहधम्मचारिनो. एतेसु हि भिक्खु भिक्खूहि सद्धिं सहधम्मं चरति समानसिक्खताय. तथा ¶ भिक्खुनी भिक्खुनीहि…पे… उपासिका उपासिकाहि, सोतापन्नो सोतापन्नेहि, सकदागामी…पे… अनागामीहि सहधम्मं चरति. तस्मा सब्बेपेते सहधम्मिकाति वुच्चन्ति. अपिचेत्थ अरियसावकायेव अधिप्पेता. तेसञ्हि ¶ भवन्तरेपि मग्गदस्सनम्हि विवादो नत्थि, तस्मा ते अच्चन्तं एकधम्मचारिताय सहधम्मिका. इमिना, ‘‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो’’तिआदिना नयेन सङ्घं अनुस्सरन्तानं उप्पन्नप्पसादो कथितो. एत्तावता चत्तारि सोतापन्नस्स अङ्गानि कथितानि होन्ति.
इमे खो नो, आवुसोति, आवुसो, इमे चत्तारो धम्मा तेन भगवता अम्हाकं अस्सासो चेव बलञ्चाति अक्खाता, ये मयं अत्तनि सम्पस्समाना एवं वदेम.
१४१. यो अम्हाकं सत्थाति इमिना पूरणकस्सपादिके छ सत्थारो अपदिस्सन्ति. यथा पन इदानि सासने आचरियुपज्झायादीसु ‘‘अम्हाकं आचरियो, अम्हाकं उपज्झायो’’ति गेहसितपेमं होति. एवरूपं पेमं सन्धाय ‘‘सत्थरि पसादो’’ति वदन्ति. थेरो पनाह – ‘‘यस्मा सत्था नाम न एकस्स, न द्विन्नं होति, सदेवकस्स लोकस्स एकोव सत्था, तस्मा तित्थिया ‘अम्हाकं सत्था’ ति एकपदेनेव सत्थारं विसुं कत्वा इमिनाव पदेन विरुद्धा पराजिता’’ति. धम्मे पसादोति इदं पन यथा इदानि सासने ‘‘अम्हाकं दीघनिकायो अम्हाकं ¶ मज्झिमनिकायो’’ति ममायन्ति, एवं अत्तनो अत्तनो परियत्तिधम्मे गेहसितपेमं सन्धाय वदन्ति. सीलेसूति अजसीलगोसीलमेण्डकसीलकुक्कुरसीलादीसु. इध नो आवुसोति एत्थ इधाति पसादं सन्धाय वदन्ति. को अधिप्पयासोति को अधिकप्पयोगो. यदिदन्ति यमिदं तुम्हाकञ्चेव अम्हाकञ्च नानाकरणं वदेय्याथ. तं किं नाम? तुम्हाकम्पि हि चतूसु ठानेसु पसादो, अम्हाकम्पि. ननु एतस्मिं पसादे तुम्हे च अम्हे च द्वेधा भिन्नसुवण्णं विय एकसदिसाति वाचाय समधुरा हुत्वा अट्ठंसु.
अथ नेसं तं समधुरतं भिन्दन्तो भगवा एवं वादिनोतिआदिमाह. तत्थ एका निट्ठाति या तस्स पसादस्स परियोसानभूता ¶ निट्ठा, किं सा एका, उदाहु पुथूति एवं पुच्छथाति वदति. यस्मा पन तस्मिं तस्मिं समये निट्ठं अपञ्ञपेन्तो नाम नत्थि, ब्राह्मणानञ्हि ब्रह्मलोको निट्ठा, महातापसानं आभस्सरा, परिब्बाजकानं सुभकिण्हा, आजीवकानं ‘‘अनन्तमानसो’’ति एवं परिकप्पितो असञ्ञीभवो ¶ . इमस्मिं सासने पन अरहत्तं निट्ठा. सब्बेव चेते अरहत्तमेव निट्ठाति वदन्ति. दिट्ठिवसेन पन ब्रह्मलोकादीनि पञ्ञपेन्ति. तस्मा अत्तनो अत्तनो लद्धिवसेन एकमेव निट्ठं पञ्ञपेन्ति, तं दस्सेतुं भगवा सम्मा ब्याकरमानातिआदिमाह.
इदानि भिक्खूनम्पि एका निट्ठा, तित्थियानम्पि एका निट्ठाति द्वीसु अट्टकारकेसु विय ठितेसु भगवा अनुयोगवत्तं दस्सेन्तो सा पनावुसो, निट्ठा सरागस्स, उदाहु वीतरागस्सातिआदिमाह. तत्थ यस्मा रागरत्तादीनं निट्ठा नाम नत्थि. यदि सिया, सोणसिङ्गालादीनम्पि सियाति इमं दोसं पस्सन्तानं तित्थियानं ‘‘वीतरागस्स आवुसो सा निट्ठा’’तिआदिना नयेन ब्याकरणं दस्सितं.
तत्थ विद्दसुनोति पण्डितस्स. अनुरुद्धपटिविरुद्धस्साति रागेन अनुरुद्धस्स कोधेन पटिविरुद्धस्स. पपञ्चारामस्स पपञ्चरतिनोति एत्थ आरमन्ति एत्थाति आरामो. पपञ्चो आरामो अस्साति पपञ्चारामो. पपञ्चे रति अस्साति पपञ्चरति. पपञ्चोति च मत्तपमत्ताकारभावेन पवत्तानं तण्हादिट्ठिमानानमेतं अधिवचनं. इध पन तण्हादिट्ठियोव अधिप्पेता. सरागस्सातिआदीसु पञ्चसु ठानेसु एकोव किलेसो आगतो. तस्स आकारतो नानत्तं ¶ वेदितब्बं. सरागस्साति हि वुत्तट्ठाने पञ्चकामगुणिकरागवसेन गहितो. सतण्हस्साति भवतण्हावसेन. सउपादानस्साति गहणवसेन. अनुरुद्धपटिविरुद्धस्साति युगळवसेन. पपञ्चारामस्साति पपञ्चुप्पत्तिदस्सनवसेन. सरागस्साति वा एत्थ अकुसलमूलवसेन गहितो. सतण्हस्साति एत्थ तण्हापच्चया उपादानदस्सनवसेन. सेसं पुरिमसदिसमेव. थेरो पनाह ‘‘कस्मा एवं विद्धंसेथ? एकोयेव हि अयं लोभो रज्जनवसेन रागोति वुत्तो. तण्हाकरणवसेन तण्हा. गहणट्ठेन उपादानं. युगळवसेन अनुरोधपटिविरोधो. पपञ्चुप्पत्तिदस्सनट्ठेन पपञ्चो’’ति.
१४२. इदानि ¶ इमेसं किलेसानं मूलभूतं दिट्ठिवादं दस्सेन्तो द्वेमा, भिक्खवे, दिट्ठियोतिआदिमाह.
तत्थ भवदिट्ठीति सस्सतदिट्ठि. विभवदिट्ठीति उच्छेददिट्ठि. भवदिट्ठिं अल्लीनाति तण्हादिट्ठिवसेन सस्सतदिट्ठिं अल्लीना. उपगताति ¶ तण्हादिट्ठिवसेनेव उपगता. अज्झोसिताति तण्हादिट्ठिवसेनेव अनुपविट्ठा. विभवदिट्ठिया ते पटिविरुद्धाति ते सब्बे उच्छेदवादीहि सद्धिं – ‘‘तुम्हे अन्धबाला न जानाथ, सस्सतो अयं लोको, नायं लोको उच्छिज्जती’’ति पटिविरुद्धा निच्चं कलहभण्डनपसुता विहरन्ति. दुतियवारेपि एसेव नयो.
समुदयञ्चातिआदीसु द्वे दिट्ठीनं समुदया खणिकसमुदयो पच्चयसमुदयो च. खणिकसमुदयो दिट्ठीनं निब्बत्ति. पच्चयसमुदयो अट्ठ ठानानि. सेय्यथिदं, खन्धापि दिट्ठिट्ठानं, अविज्जापि, फस्सोपि, सञ्ञापि, वितक्कोपि, अयोनिसोमनसिकारोपि, पापमित्तोपि, परतोघोसोपि दिट्ठिट्ठानं. ‘‘खन्धा हेतु खन्धा पच्चयो दिट्ठीनं उपादाय समुट्ठानट्ठेन. एवं खन्धापि दिट्ठिट्ठानं. अविज्जा… फस्सो… सञ्ञा… वितक्को… अयोनिसोमनसिकारो… पापमित्तो… परतोघोसो हेतु, परतोघोसो पच्चयो दिट्ठीनं उपादाय समुट्ठानट्ठेन. एवं परतोघोसोपि दिट्ठिट्ठानं’’ (पटि. म. १.१२४). अत्थङ्गमापि द्वेयेव खणिकत्थङ्गमो पच्चयत्थङ्गमो च. खणिकत्थङ्गमो नाम खयो वयो भेदो परिभेदो अनिच्चता अन्तरधानं. पच्चयत्थङ्गमो नाम सोतापत्तिमग्गो. सोतापत्तिमग्गो हि दिट्ठिट्ठानसमुग्घातोति वुत्तो.
अस्सादन्ति ¶ दिट्ठिमूलकं आनिसंसं. यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘यंदिट्ठिको सत्था होति, तंदिट्ठिका सावका होन्ति. यंदिट्ठिका सत्थारं सावका सक्करोन्ति, गरुं करोन्ति, मानेन्ति, पूजेन्ति, लभन्ति ततोनिदानं चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं. अयं, भिक्खवे, दिट्ठिया दिट्ठधम्मिको आनिसंसो’’ति. आदीनवन्ति दिट्ठिग्गहणमूलकं उपद्दवं. सो वग्गुलिवतं उक्कुटिकप्पधानं कण्टकापस्सयता पञ्चातपतप्पनं सानुपपातपतनं केसमस्सुलुञ्चनं अप्पोणकं झानन्तिआदीनं वसेनं वेदितब्बो. निस्सरणन्ति दिट्ठीनं निस्सरणं नाम निब्बानं. यथाभूतं ¶ नप्पजानन्तीति ये एतं सब्बं यथासभावं न जानन्ति. न परिमुच्चन्ति दुक्खस्माति सकलवट्टदुक्खतो ¶ न परिमुच्चन्ति. इमिना एतेसं निट्ठा नाम नत्थीति दस्सेति. परिमुच्चन्ति दुक्खस्माति सकलवट्टदुक्खतो परिमुच्चन्ति. इमिना एतेसं निट्ठा नाम अत्थीति द्विन्नं अट्टकारकानं अट्टं छिन्दन्तो विय सासनस्मिंयेव निट्ठाय अत्थितं पतिट्ठपेति.
१४३. इदानि दिट्ठिच्छेदनं दस्सेन्तो चत्तारिमानि, भिक्खवे, उपादानानीतिआदिमाह. तेसं वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे वुत्तायेव.
सब्बुपादानपरिञ्ञावादा पटिजानमानाति मयं सब्बेसं उपादानानं परिञ्ञं समतिक्कमं वदामाति एवं पटिजानमाना. न सम्मा सब्बुपादानपरिञ्ञन्ति सब्बेसं उपादानानं समतिक्कमं सम्मा न पञ्ञपेन्ति. केचि कामुपादानमत्तस्स परिञ्ञं पञ्ञपेन्ति. केचि दिट्ठुपादानमत्तस्स पञ्ञपेन्ति, केचि सीलब्बतुपादानस्सापि. अत्तवादुपादानस्स पन परिञ्ञं पञ्ञपेन्तो नाम नत्थि. तेसं पन भेदं दस्सेन्तो कामुपादानस्स परिञ्ञं पञ्ञपेन्तीतिआदिमाह. तत्थ सब्बेपि कामुपादानस्स परिञ्ञं पञ्ञपेन्तियेव, छन्नवुति पासण्डापि हि ‘‘कामा खो पब्बजितेन न सेवितब्बा’’ति वत्थुपटिसेवनं कामं कप्पतीति न पञ्ञपेन्ति, अकप्पियमेव कत्वा पञ्ञपेन्ति. ये पन सेवन्ति, ते थेय्येन सेवन्ति. तेन वुत्तं ‘‘कामुपादानस्स परिञ्ञं पञ्ञपेन्ती’’ति.
यस्मा ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदीनि गहेत्वा चरन्ति. ‘‘सीलेन सुद्धि वतेन सुद्धि, भावनाय सुद्धी’’ति गण्हन्ति, अत्तुपलद्धिं न पजहन्ति, तस्मा न दिट्ठुपादानस्स, न सीलब्बतुपादानस्स ¶ , न अत्तवादुपादानस्स परिञ्ञं पञ्ञपेन्ति. तं किस्स हेतूति तं अपञ्ञापनं एतेसं किस्स हेतु, किं कारणा? इमानि हि ते भोन्तोति यस्मा ते भोन्तो इमानि तीणि कारणानि यथासभावतो न जानन्तीति अत्थो. ये पनेत्थ द्विन्नं परिञ्ञानं पञ्ञापनकारणं दिट्ठिञ्चेव सीलब्बतञ्च ‘‘एतं पहातब्ब’’न्ति यथासभावतो जानन्ति. ते सन्धाय परतो द्वे वारा वुत्ता. तत्थ ये ‘‘अत्थि दिन्न’’न्तिआदीनि गण्हन्ति, ते दिट्ठुपादानस्स परिञ्ञं पञ्ञपेन्ति. ये पन ‘‘न सीलेन सुद्धि, न वतेन सुद्धि, न ¶ भावनाय सुद्धी’’ति गण्हन्ति, ते सीलब्बतुपादानस्स परिञ्ञं पञ्ञपेन्ति. अत्तवादुपादानस्स परिञ्ञं पन एकोपि पञ्ञपेतुं न सक्कोति. अट्ठसमापत्तिलाभिनोपि हि चन्दिमसूरिये पाणिना ¶ परिमज्जित्वा चरमानापि च तित्थिया तिस्सो परिञ्ञा पञ्ञपेन्ति. अत्तवादं मुञ्चितुं न सक्कोन्ति. तस्मा पुनप्पुनं वट्टस्मिंयेव पतन्ति. पथविजिगुच्छनससको विय हि एते.
तत्थायं अत्थसल्लापिका उपमा – पथवी किर ससकं आह – ‘‘भो ससका’’ति. ससको आह – ‘‘को एसो’’ति. ‘‘कस्मा ममेव उपरि सब्बइरियापथे कप्पेन्तो उच्चारपस्सावं करोन्तो मं न जानासी’’ति. ‘‘सुट्ठु तया अहं दिट्ठो, मया अक्कन्तट्ठानम्पि अङ्गुलग्गेहि फुट्ठट्ठानं विय होति, विस्सट्ठउदकं अप्पमत्तकं, करीसं कतकफलमत्तं. हत्थिअस्सादीहि पन अक्कन्तट्ठानम्पि महन्तं, पस्सावोपि नेसं घटमत्तो होति, उच्चारोपि पच्छिमत्तो होति, अलं मय्हं तया’’ति उप्पतित्वा अञ्ञस्मिं ठाने पतितो. ततो नं पथवी आह – ‘‘अरे दूरं गतोपि ननु मय्हं उपरियेव पतितोसी’’ति. सो पुन तं जिगुच्छन्तो उप्पतित्वा अञ्ञत्थ पतितो, एवं वस्ससहस्सम्पि उप्पतित्वा पतमानो ससको पथविं मुञ्चितुं न सक्कोति. एवमेवं तित्थिया सब्बूपादानपरिञ्ञं पञ्ञपेन्तोपि कामुपादानादीनं तिण्णंयेव समतिक्कमं पञ्ञपेन्ति. अत्तवादं पन मुञ्चितुं न सक्कोन्ति, असक्कोन्ता पुनप्पुनं वट्टस्मिंयेव पतन्तीति.
एवं यं तित्थिया समतिक्कमितुं न सक्कोन्ति, तस्स वसेन दिट्ठिच्छेदवादं वत्वा इदानि पसादपच्छेदवादं दस्सेन्तो एवरूपे खो, भिक्खवे, धम्मविनयेतिआदिमाह. तत्थ धम्मविनयेति धम्मे चेव विनये च, उभयेनपि अनिय्यानिकसासनं दस्सेति. ‘‘यो सत्थरि पसादो ¶ सो न सम्मग्गतो’’ति अनिय्यानिकसासनम्हि हि सत्था कालं कत्वा सीहोपि होति, ब्यग्घोपि होति, दीपिपि अच्छोपि तरच्छोपि. सावका पनस्स मिगापि सूकरापि पसदापि होन्ति, सो ‘‘इमे मय्हं पुब्बे उपट्ठाका पच्चयदायका’’ति खन्तिं वा मेत्तं वा अनुद्दयं वा अकत्वा तेसं उपरि पतित्वा लोहितं पिवति, थूलथूलमंसानिपि खादति. सत्था वा पन बिळारो होति, सावका ¶ कुक्कुटा वा मूसिका वा. अथ ने वुत्तनयेनेव अनुकम्पं अकत्वा खादति. अथ वा सत्था निरयपालो होति, सावका नेरयिकसत्ता. सो ‘‘इमे मय्हं पुब्बे उपट्ठाका पच्चयदायका’’ति अनुकम्पं अकत्वा विविधा कम्मकारणा करोति, आदित्तेपि रथे योजेति, अङ्गारपब्बतम्पि आरोपेति, लोहकुम्भियम्पि खिपति ¶ , अनेकेहिपि दुक्खधम्मेहि सम्पयोजेति. सावका वा पन कालं कत्वा सीहादयो होन्ति, सत्था मिगादीसु अञ्ञतरो. ते ‘‘इमं मयं पुब्बे चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहिम्हा, सत्था नो अय’’न्ति तस्मिं खन्तिं वा मेत्तं वा अनुद्दयं वा अकत्वा वुत्तनयेनेव अनयब्यसनं पापेन्ति. एवं अनिय्यानिकसासने यो सत्थरि पसादो, सो न सम्मग्गतो होति, कञ्चि कालं गन्त्वापि पच्छा विनस्सतियेव.
यो धम्मे पसादोति अनिय्यानिकसासनस्मिञ्हि धम्मे पसादो नाम, उग्गहितपरियापुट – धारितवाचित्तमत्तके तन्तिधम्मे पसादो होति, वट्टमोक्खो पनेत्थ नत्थि. तस्मा यो एत्थ पसादो, सो पुनप्पुनं वट्टमेव गम्भीरं करोतीति सासनस्मिं असम्मग्गतो असभावतो अक्खायति.
या सीलेसु परिपूरकारिताति यापि च अनिय्यानिकसासने अजसीलादीनं वसेन परिपूरकारिता, सापि यस्मा वट्टमोक्खं भवनिस्सरणं न सम्पापेति, सम्पज्जमाना पन तिरच्छानयोनिं आवहति, विपच्चमाना निरयं, तस्मा सा न सम्मग्गता अक्खायति. या सहधम्मिकेसूति अनिय्यानिकसासनस्मिञ्हि ये सहधम्मिका, तेसु यस्मा एकच्चे कालं कत्वा सीहादयोपि होन्ति, एकच्चे मिगादयो, तत्थ सीहादिभूता ‘‘इमे अम्हाकं सहधम्मिका अहेसु’’न्ति मिगादिभूतेसु खन्तिआदीनि अकत्वा पुब्बे वुत्तनयेनेव नेसं महादुक्खं उप्पादेन्ति. तस्मा एत्थ सहधम्मिकेसु पियमनापतापि असम्मग्गता अक्खायति.
इदं पन सब्बम्पि कारणभेदं एकतो कत्वा दस्सेन्तो भगवा तं किस्स हेतु? एवञ्हेतं ¶ , भिक्खवे, होतीतिआदिमाह. तत्रायं संखेपत्थो – एवञ्हेतं, भिक्खवे, होति, यं मया वुत्तं ‘‘यो सत्थरि पसादो सो न सम्मग्गतो अक्खायती’’तिआदि, तं एवमेव होति. कस्मा? यस्मा ते पसादादयो दुरक्खाते धम्मविनये ¶ …पे… असम्मासम्बुद्धप्पवेदितेति, एत्थ हि यथा तन्ति कारणत्थे निपातो. तत्थ दुरक्खातेति दुक्कथिते, दुक्खथितत्तायेव दुप्पवेदिते. सो पनेस यस्मा मग्गफलत्थाय न निय्याति, तस्मा अनिय्यानिको. रागादीनं उपसमाय असंवत्तनतो अनुपसमसंवत्तनिको. न सम्मासम्बुद्धेन सब्बञ्ञुना ¶ पवेदितोति असम्मासम्बुद्धप्पवेदितो. तस्मिं अनिय्यानिके अनुपसमसंवत्तनिके असम्मासम्बुद्धप्पवेदिते. एत्तावता भगवा तित्थियेसु पसादो सुरापीतसिङ्गाले पसादो विय निरत्थकोति दस्सेति.
एको किर काळसिङ्गालो रत्तिं नगरं पविट्ठो सुराजल्लिकं खादित्वा पुन्नागवने निपज्जित्वा निद्दायन्तो सूरियुग्गमने पबुज्झित्वा चिन्तेसि ‘‘इमस्मिं काले न सक्का गन्तुं, बहू अम्हाकं वेरिनो, एकं वञ्चेतुं वट्टती’’ति. सो एकं ब्राह्मणं गच्छन्तं दिस्वा इमं वञ्चेस्सामीति ‘‘अय्य ब्राह्मणा’’ति आह. को एसो ब्राह्मणं पक्कोसतीति. ‘‘अहं, सामी, इतो ताव एहीति. किं भोति? मं बहिगामं नेहि, अहं ते द्वे कहापणसतानि दस्सामीति. सोपि नयिस्सामीति तं पादेसु गण्हि. अरे बाल ब्राह्मण, न मय्हं कहापणा छड्डितका अत्थि, दुल्लभा कहापणा, साधुकं मं गण्हाहीति. कथं भो गण्हामीति? उत्तरासङ्गेन गण्ठिकं कत्वा अंसे लग्गेत्वा गण्हाहीति. ब्राह्मणो तं तथा गहेत्वा दक्खिणद्वारसमीपट्ठानं गन्त्वा एत्थ ओतारेमीति पुच्छि. कतरट्ठानं नाम एतन्ति? महाद्वारं एतन्ति. अरे बाल, ब्राह्मण, किं तव ञातका अन्तरद्वारे कहापणं ठपेन्ति, परतो मं हरा’’ति. सो पुनप्पुनं थोकं थोकं गन्त्वा ‘‘एत्थ ओतारेमि एत्थ ओतारेमी’’ति पुच्छित्वा तेन तज्जितो खेमट्ठानं गन्त्वा तत्थ ओतारेहीति वुत्तो ओतारेत्वा साटकं गण्हि. काळसिङ्गालो आह ‘‘अहं ते द्वे कहापणसतानि दस्सामीति अवोचं. मय्हं पन कहापणा बहू, न द्वे कहापणसतानेव, याव अहं कहापणे आहरामि, ताव त्वं सूरियं ओलोकेन्तो तिट्ठा’’ति वत्वा थोकं गन्त्वा निवत्तेत्वा पुन ब्राह्मणं आह ‘‘अय्य ब्राह्मण मा इतो ओलोकेहि, सूरियमेव ओलोकेन्तो तिट्ठा’’ति. एवञ्च पन वत्वा केतकवनं पविसित्वा यथारुचिं पक्कन्तो. ब्राह्मणस्सपि सूरियं ¶ ओलोकेन्तस्सेव नलाटतो चेव कच्छेहि च सेदा मुच्चिंसु. अथ नं रुक्खदेवता आह –
‘‘सद्दहासि ¶ सिङ्गालस्स, सुरापीतस्स ब्राह्मण;
सिप्पिकानं सतं नत्थि, कुतो कंससता दुवे’’ति. (जा. १.१.११३);
एवं यथा काळसिङ्गाले पसादो निरत्थको, एवं तित्थियेसुपीति.
१४४. अनिय्यानिकसासने ¶ पसादस्स निरत्थकभावं दस्सेत्वा निय्यानिकसासने तस्स सात्थकतं दस्सेतुं तथागतो च खो, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ कामुपादानस्स परिञ्ञं पञ्ञपेतीति अरहत्तमग्गेन कामुपादानस्स पहानपरिञ्ञं समतिक्कमं पञ्ञपेति, इतरेसं तिण्णं उपादानानं सोतापत्तिमग्गेन परिञ्ञं पञ्ञपेति. एवरूपे खो, भिक्खवे, धम्मविनयेति, भिक्खवे, एवरूपे धम्मे च विनये च. उभयेनपि निय्यानिकसासनं दस्सेति. सत्थरि पसादोति एवरूपे सासने यो सत्थरि पसादो, सो सम्मग्गतो अक्खायति, भवदुक्खनिस्सरणाय संवत्तति.
तत्रिमानि वत्थूनि – भगवा किर वेदियकपब्बते इन्दसालगुहायं पटिवसति. अथेको उलूकसकुणो भगवति गामं पिण्डाय पविसन्ते उपड्ढमग्गं अनुगच्छति, निक्खमन्ते उपड्ढमग्गं पच्चुग्गमनं करोति. सो एकदिवसं सम्मासम्बुद्धं सायन्हसमये भिक्खुसङ्घपरिवुतं निसिन्नं पब्बता ओरुय्ह वन्दित्वा पक्खे पणामेत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह सीसं हेट्ठा कत्वा दसबलं नमस्समानो अट्ठासि. भगवा तं ओलोकेत्वा सितं पात्वाकासि. आनन्दत्थेरो ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो सितस्स पातुकम्माया’’ति पुच्छि. ‘‘पस्सानन्द, इमं उलूकसकुणं, अयं मयि च भिक्खुसङ्घे च चित्तं पसादेत्वा सतसहस्सकप्पे देवेसु च मनुस्सेसु च संसरित्वा सोमनस्सो नाम पच्चेकबुद्धो भविस्सती’’ति आह –
उलूकमण्डलक्खिक, वेदियके चिरदीघवासिक;
सुखितोसि त्वं अय्य कोसिय, कालुट्ठितं पस्ससि बुद्धवरं.
मयि ¶ ¶ चित्तं पसादेत्वा, भिक्खुसङ्घे अनुत्तरे;
कप्पानं सतसहस्सानि, दुग्गतेसो न गच्छति.
देवलोका चवित्वान, कुसलमूलेन चोदितो;
भविस्सति अनन्तञाणो, सोमनस्सोति विस्सुतोति.
अञ्ञानिपि चेत्थ राजगहनगरे सुमनमालाकारवत्थु महाभेरिवादकवत्थु मोरजिकवत्थु वीणावादकवत्थु सङ्खधमकवत्थूति एवमादीनि वत्थूनि ¶ वित्थारेतब्बानि. एवं निय्यानिकसासने सत्थरि पसादो सम्मग्गतो होति.
धम्मे पसादोति निय्यानिकसासनम्हि धम्मे पसादो सम्मग्गतो होति. सरमत्ते निमित्तं गहेत्वा सुणन्तानं तिरच्छानगतानम्पि सम्पत्तिदायको होति, परमत्थे किं पन वत्तब्बं. अयमत्थो मण्डूकदेवपुत्तादीनं वत्थुवसेन वेदितब्बो.
सीलेसु परिपूरकारिताति निय्यानिकसासनम्हि सीलेसु परिपूरकारितापि सम्मग्गता होति, सग्गमोक्खसम्पत्तिं आवहति. तत्थ छत्तमाणवकवत्थुसामणेरवत्थुआदीनि दीपेतब्बानि.
सहधम्मिकेसूति निय्यानिकसासने सहधम्मिकेसु पियमनापतापि सम्मग्गता होति, महासम्पत्तिं आवहति. अयमत्थो विमानपेतवत्थूहि दीपेतब्बो. वुत्तञ्हेतं –
‘‘खीरोदनमहमदासिं, भिक्खुनो पिण्डाय चरन्तस्स…पे…
फाणितं…पे… उच्छुखण्डिकं… तिम्बरुसकं… कक्कारिकं…
एळालुकं… वल्लिपक्कं… फारुसकं… हत्थपताकं…
साकमुट्ठिं ¶ … पुप्फकमुट्ठिं… मूलकं… निम्बमुट्ठिं…
अम्बिकञ्जिकं… दोणिनिम्मज्जनिं… कायबन्धनं…
अंसबद्धकं… आयोगपट्टं… विधूपनं… तालवण्टं…
मोरहत्थं… छत्तं… उपाहनं… पूवं मोदकं…
सक्खलिकं ¶ अहमदासिं, भिक्खुनो पिण्डाय चरन्तस्स…पे…
तस्सा मे पस्स विमानं, अच्छरा कामवण्णिनीहमस्मी’’ति (वि. व. ४०६).
तं किस्स हेतूतिआदि वुत्तनयानुसारेनेव योजेत्वा वेदितब्बं.
१४५. इदानि ¶ येसं उपादानानं तित्थिया न सम्मा परिञ्ञं पञ्ञपेन्ति, तथागतो पञ्ञपेति, तेसं पच्चयं दस्सेतुं इमे च, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ किंनिदानातिआदीसु निदानादीनि सब्बानेव कारणवेवचनानि. कारणञ्हि यस्मा फलं निदेति हन्द, नं गण्हथाति अप्पेति विय, तस्मा निदानन्ति वुच्चति. यस्मा तं ततो जायति समुदेति पभवति, तस्मा समुदयो, जाति, पभवोति वुच्चति. अयं पनेत्थ पदत्थो – किं निदानं एतेसन्ति किंनिदाना. को समुदयो एतेसन्ति किंसमुदया. का जाति एतेसन्ति किंजातिका. को पभवो एतेसन्ति किंपभवा. यस्मा पन तेसं तण्हा यथावुत्तेन अत्थेन निदानञ्चेव समुदयो च जाति च पभवो च, तस्मा ‘‘तण्हानिदाना’’तिआदिमाह. एवं सब्बपदेसु अत्थो वेदितब्बो. यस्मा पन भगवा न केवलं उपादानस्सेव पच्चयं जानाति, उपादानस्स पच्चयभूताय तण्हायपि, तण्हादिपच्चयानं वेदनादीनम्पि पच्चयं जानातियेव, तस्मा तण्हा चायं, भिक्खवेतिआदिमाह.
यतो ¶ च खोति यस्मिं काले. अविज्जा पहीना होतीति वट्टमूलिका अविज्जा अनुप्पादनिरोधेन पहीना होति. विज्जा उप्पन्नाति अरहत्तमग्गविज्जा उप्पन्ना. सो अविज्जाविरागा विज्जुप्पादाति. सो भिक्खु अविज्जाय च पहीनत्ता विज्जाय च उप्पन्नत्ता. नेव कामुपादानं उपादियतीति नेव कामुपादानं गण्हाति न उपेति, न सेसानि उपादानानि. अनुपादियं न परितस्सतीति एवं किञ्चि उपादानं अग्गण्हन्तो तण्हापरितस्सनाय न परितस्सति. अपरितस्सन्ति अपरितस्सन्तो तण्हं अनुप्पादेन्तो. पच्चत्तंयेव परिनिब्बायतीति सयमेव किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बायति. एवमस्स आसवक्खयं दस्सेत्वा इदानि खीणासवस्स भिक्खुनो पच्चवेक्खणं दस्सेन्तो खीणा जातीतिआदिमाह. तं वुत्तत्थमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
चूळसीहनादसुत्तवण्णना निट्ठिता.
२. महासीहनादसुत्तवण्णना
वेसालिनगरवण्णना
१४६. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतन्ति महासीहनादसुत्तं. तत्थ वेसालियन्ति एवंनामके नगरे. तं किर अपरापरं विसालीभूतताय ‘‘वेसाली’’ति सङ्खं गतं. तत्रायं अनुपुब्बकथा – बाराणसिरञ्ञो किर अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि गब्भो सण्ठासि. सा ञत्वा रञ्ञो निवेदेसि. राजा गब्भपरिहारं अदासि. सा सम्मा परिहरीयमाना गब्भपरिपाककाले विजायनघरं पाविसि. पुञ्ञवन्तीनं पच्चूससमये गब्भवुट्ठानं होति, सा च तासं अञ्ञतरा, तेन पच्चूससमये अलत्तकपटलबन्धुजीवकपुप्फसदिसं मंसपेसिं विजायि. ततो ‘‘अञ्ञा देवियो सुवण्णबिम्बसदिसे पुत्ते विजायन्ति, अग्गमहेसी मंसपेसिन्ति रञ्ञो पुरतो मम अवण्णो उप्पज्जेय्या’’ति चिन्तेत्वा तेन अवण्णभयेन तं मंसपेसिं एकस्मिं भाजने पक्खिपित्वा पटिकुज्जित्वा राजमुद्दिकाय लञ्छेत्वा गङ्गाय सोते पक्खिपापेसि. मनुस्सेहि छड्डितमत्ते देवता आरक्खं संविदहिंसु. सुवण्णपट्टकञ्चेत्थ जातिहिङ्गुलकेन ‘‘बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसिया पजा’’ति लिखित्वा बन्धिंसु. ततो तं भाजनं ऊमिभयादीहि अनुपद्दुतं गङ्गासोतेन पायासि.
तेन च समयेन अञ्ञतरो तापसो गोपालककुलं निस्साय गङ्गातीरे विहरति. सो पातोव गङ्गं ओतिण्णो तं भाजनं आगच्छन्तं दिस्वा पंसुकूलसञ्ञाय अग्गहेसि. अथेत्थ तं अक्खरपट्टिकं राजमुद्दिकालञ्छनं च दिस्वा मुञ्चित्वा तं मंसपेसिं अद्दस, दिस्वानस्स एतदहोसि ‘‘सिया गब्भो, तथा हिस्स दुग्गन्धपूतिकभावो नत्थी’’ति. अस्समं नेत्वा सुद्धे ओकासे ठपेसि. अथ अड्ढमासच्चयेन द्वे मंसपेसियो अहेसुं. तापसो दिस्वा साधुतरं ठपेसि. ततो पुन अड्ढमासच्चयेन एकमेकिस्सा मंसपेसिया हत्थपादसीसानमत्थाय पञ्च पञ्च पिळका उट्ठहिंसु. अथ ततो अड्ढमासच्चयेन एका मंसपेसि सुवण्णबिम्बसदिसो दारको, एका दारिका अहोसि.
तेसु ¶ तापसस्स पुत्तसिनेहो उप्पज्जि, अङ्गुट्ठकतो चस्स खीरं निब्बत्ति. ततो पभुति च ¶ खीरभत्तं अलभित्थ, सो भत्तं भुञ्जित्वा खीरं दारकानं मुखे ¶ आसिञ्चति. तेसं उदरं यं यं पविसति, तं तं सब्बं मणिभाजनगतं विय दिस्सति, एवं निच्छवी अहेसुं. अपरे आहु ‘‘सिब्बेत्वा ठपिता विय नेसं अञ्ञमञ्ञं लीना छवि अहोसी’’ति. एवं ते निच्छविताय वा लीनच्छविताय वा लिच्छवीति पञ्ञायिंसु.
तापसो दारके पोसेन्तो उस्सूरे गामं सिक्खाय पविसति, अतिदिवा पटिक्कमति. तस्स तं ब्यापारं ञत्वा गोपालका आहंसु – ‘‘भन्ते, पब्बजितानं दारकपोसनं पलिबोधो, अम्हाकं दारके देथ, मयं पोसेस्साम, तुम्हे अत्तनो कम्मं करोथा’’ति. तापसो साधूति पटिस्सुणि. गोपालका दुतियदिवसे मग्गं समं कत्वा पुप्फेहि ओकिरित्वा धजपटाका उस्सापेत्वा तूरियेहि वज्जमानेहि अस्समं आगता. तापसो – ‘‘महापुञ्ञा दारका अप्पमादेन वड्ढेथ, वड्ढेत्वा च अञ्ञमञ्ञं आवाहविवाहं करोथ, पञ्चगोरसेन राजानं तोसेत्वा भूमिभागं गहेत्वा नगरं मापेथ, तत्थ कुमारं अभिसिञ्चथा’’ति वत्वा दारके अदासि. ते साधूति पटिस्सुणित्वा दारके नेत्वा पोसेसुं.
दारका वुद्धिमन्वाय कीळन्ता विवादट्ठानेसु अञ्ञे गोपालकदारके हत्थेनपि पादेनपि पहरन्ति. ते रोदन्ति. ‘‘किस्स रोदथा’’ति च मातापितूहि वुत्ता ‘‘इमे निम्मातापितिका तापसपोसिता अम्हे अतिपहरन्ती’’ति वदन्ति. ततो तेसं मातापितरो ‘‘इमे दारका अञ्ञे दारके विनासेन्ति दुक्खापेन्ति, न इमे सङ्गहेतब्बा, वज्जेतब्बा इमे’’ति आहंसु. ततो पभुति किर सो पदेसो वज्जीति वुच्चति योजनसतिको परिमाणेन. अथ तं पदेसं गोपालका राजानं तोसेत्वा अग्गहेसुं. तत्थ च नगरं मापेत्वा सोळसवस्सुद्देसिकं कुमारं अभिसिञ्चित्वा राजानं अकंसु. ताय चस्स दारिकाय सद्धिं विवाहं कत्वा कतिकं अकंसु ‘‘बाहिरकदारिका न आनेतब्बा, इतो दारिका न कस्सचि दातब्बा’’ति. तेसं पठमसंवासेन द्वे दारका जाता धीता च पुत्तो च. एवं सोळसक्खत्तुं द्वे द्वे जाता. ततो तेसं दारकानं यथाक्कमं वड्ढन्तानं आरामुय्याननिवासट्ठानपरिवारसम्पत्तिं गहेतुं अप्पहोन्ता नगरं तिक्खत्तुं गावुतन्तरेन गावुतन्तरेन ¶ परिक्खिपिंसु ¶ . तस्स पुनप्पुनं विसालीकतत्ता वेसालीत्वेव नामं जातं. तेन वुत्तं ‘‘वेसालियन्ति एवं नामके नगरे’’ति.
०१ बहिनगरेति ¶ नगरस्स बहि, न अम्बपालिवनं विय अन्तोनगरस्मिं. अयं पन जीवकम्बवनं विय नगरस्स बहिद्धा वनसण्डो. तेन वुत्तं ‘‘बहिनगरे’’ति. अपरपुरेति पुरस्स अपरे, पच्छिमदिसायन्ति अत्थो. वनसण्डेति सो किर वनसण्डो नगरस्स पच्छिमदिसायं गावुतमत्ते ठाने. तत्थ मनुस्सा भगवतो गन्धकुटिं कत्वा तं परिवारेत्वा भिक्खूनं रत्तिट्ठानदिवाट्ठानचङ्कमलेणकुटिमण्डपादीनि पतिट्ठपेसुं, भगवा तत्थ विहरति. तेन वुत्तं ‘‘अपरपुरे वनसण्डे’’ति. सुनक्खत्तोति तस्स नामं. लिच्छवीनं पन पुत्तत्ता लिच्छविपुत्तोति वुत्तो. अचिरपक्कन्तोति विब्भमित्वा गिहिभावूपगमनेन अधुनापक्कन्तो. परिसतीति परिसमज्झे. उत्तरिमनुस्सधम्माति एत्थ मनुस्सधम्मा नाम दसकुसलकम्मपथा. ते पटिसेधेतुं न सक्कोति. कस्मा? उपारम्भभया. वेसालियञ्हि बहू मनुस्सा रतनत्तये पसन्ना बुद्धमामका धम्ममामका सङ्घमामका. ते दसकुसलकम्मपथमत्तम्पि नत्थि समणस्स गोतमस्साति वुत्ते त्वं कत्थ भगवन्तं पाणं हनन्तं अद्दस, कत्थ अदिन्नं आदियन्तन्तिआदीनि वत्वा अत्तनो पमाणं न जानासि? किं दन्ता मे अत्थीति पासाणसक्खरा खादसि, अहिनङ्गुट्ठे गण्हितुं वायमसि, ककचदन्तेसु पुप्फावळिकं कीळितुं इच्छसि? मुखतो ते दन्ते पातेस्सामाति वदेय्युं. सो तेसं उपारम्भभया एवं वत्तुं न सक्कोति.
वेसालिनगरवण्णना निट्ठिता.
उत्तरिमनुस्सधम्मादिवण्णना
ततो उत्तरिं पन विसेसाधिगमं पटिसेधेन्तो उत्तरि मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसोति आह.
तत्थ अलमरियं ञातुन्ति अलमरियो, अरियभावाय समत्थोति वुत्तं होति. ञाणदस्सनमेव ञाणदस्सनविसेसो. अलमरियो च सो ञाणदस्सनविसेसो चाति अलमरियञाणदस्सनविसेसो. ञाणदस्सनन्ति दिब्बचक्खुपि विपस्सनापि मग्गोपि फलम्पि पच्चवेक्खणञाणम्पि ¶ सब्बञ्ञुतञ्ञाणम्पि वुच्चति. ‘‘अप्पमत्तो समानो ञाणदस्सनं आराधेती’’ति (म. नि. १.३११) हि एत्थ दिब्बचक्खु ञाणदस्सनं नाम. ‘‘ञाणदस्सनाय ¶ चित्तं अभिनीहरति ¶ अभिनिन्नामेती’’ति (दी. नि. १.२३५) एत्थ विपस्सनाञाणं. ‘‘अभब्बा ते ञाणदस्सनाय अनुत्तराय सम्बोधाया’’ति (अ. नि. ४.१९६) एत्थ मग्गो. ‘‘अयमञ्ञो उत्तरि मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसो अधिगतो फासु विहारो’’ति (म. नि. १.३२८) एत्थ फलं. ‘‘ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि, अकुप्पा मे चेतोविमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति (महाव. १६) एत्थ पच्चवेक्खणञाणं. ‘‘ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि सत्ताहकालङ्कतो आळारो काळामो’’ति (म. नि. २.३४०) एत्थ सब्बञ्ञुतञ्ञाणं. इध पन लोकुत्तरमग्गो अधिप्पेतो. तञ्हि सो भगवतो पटिसेधेति.
तक्कपरियाहतन्ति इमिना आचरियं पटिबाहति. एवं किरस्स अहोसि – समणेन गोतमेन आचरिये उपसङ्कमित्वा सुखुमं धम्मन्तरं गहितं नाम नत्थि, तक्कपरियाहतं पन तक्केत्वा एवं भविस्सति एवं भविस्सतीति तक्कपरियाहतं धम्मं देसेतीति. वीमंसानुचरितन्ति इमिना चस्स लोकियपञ्ञं अनुजानाति. समणो गोतमो पञ्ञवा, सो तं पञ्ञासङ्खातं इन्दवजिरूपमं वीमंसं एवं वट्टिस्सति, एवं वट्टिस्सतीति इतो चितो च अनुचरापेत्वा वीमंसाय अनुचरितं धम्मं देसेति. सयंपटिभानन्ति इमिनास्स धम्मेसु पच्चक्खभावं पटिबाहति. एवं हिस्स अहोसि – समणस्स गोतमस्स सुखुमं धम्मन्तरं विपस्सना वा मग्गो वा फलं वा पच्चवेक्खणा वा नत्थि, अयं पन लद्धपरिसो, राजानं चक्कवत्तिं विय नं चत्तारो वण्णा परिवारेन्ति, सुफुसितं पनस्स दन्तावरणं, मुदुका जिव्हा, मधुरो सरो, अनेलगळा वाचा, सो यं यदेवस्स उपट्ठाति, तं तं गहेत्वा सयंपटिभानं कथेन्तो महाजनं रञ्जेतीति.
यस्स च ख्वास्स अत्थाय धम्मो देसितोति यस्स च खो अत्थाय अस्स धम्मो देसितो. सेय्यथिदं, रागपटिघातत्थाय असुभकम्मट्ठानं, दोसप्पटिघातत्थाय मेत्ताभावना, मोहपटिघातत्थाय पञ्च धम्मा, वितक्कूपच्छेदाय ¶ आनापानस्सति.
सो निय्याति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयायाति सो धम्मो यो तं यथादेसितं करोति, तस्स तक्करस्स सम्मा हेतुना नयेन कारणेन वट्टदुक्खक्खयाय निय्याति गच्छति तमत्थं साधेतीति ¶ दीपेति ¶ . इदं पनेस न अत्तनो अज्झासयेन वदति. बुद्धानञ्हि धम्मो अनिय्यानिकोति एवमेवं पवेदेय्य, न पन सक्कोति वत्तुं. कस्मा? उपारम्भभया. वेसालियञ्हि बहू सोतापन्न-सकदागामि-अनागामिउपासका. ते एवं वदेय्युं ‘‘सुनक्खत्त त्वं भगवता देसितधम्मो अनिय्यानिकोति वदसि, यदि अयं धम्मो अनिय्यानिको, इमस्मिं नगरे इमे कस्मा एत्तका सोतापन्ना जाता, एत्तका सकदागामी, एत्तका अनागामीति पुब्बे वुत्तनयेन उपारम्भं करेय्यु’’न्ति. सो इमिना उपारम्भभयेन अनिय्यानिकोति वत्तुं असक्कोन्तो अज्जुनेन विस्सट्ठकण्डं विय अस्स धम्मो अमोघो निय्याति, अब्भन्तरे पनस्स किञ्चि नत्थीति वदति.
अस्सोसि खोति वेसालियं ब्राह्मणकुलसेट्ठिकुलादीसु तत्थ तत्थ परिसमज्झे एवं भासमानस्स तं वचनं सुणि, न पन पटिसेधेसि. कस्मा? कारुञ्ञताय. एवं किरस्स अहोसि अयं कुद्धो झायमानं वेळुवनं विय पक्खित्तलोणं उद्धनं विय च कोधवसेन पटपटायति, मया पटिबाहितो पन मयिपि आघातं बन्धिस्सति, एवमस्स तथागते च मयि चाति द्वीसु जनेसु आघातो अतिभारियो भविस्सतीति कारुञ्ञताय न पटिसेधेसि. अपि चस्स एवं अहोसि, बुद्धानं अवण्णकथनं नाम पुण्णचन्दे दोसारोपनसदिसं, को इमस्स कथं गण्हिस्सति? सयमेव खेळे पच्छिन्ने मुखे सुक्खे ओरमिस्सतीति इमिना कारणेन न पटिसेधेसि. पिण्डपातपटिक्कन्तोति पिण्डपातपरियेसनतो अपगतो.
१४७. कोधनोति चण्डो फरुसो. मोघपुरिसोति तुच्छपुरिसो. यस्स हि तस्मिं अत्तभावे मग्गफलानं उपनिस्सयो नत्थि, तं बुद्धा ‘‘मोघपुरिसो’’ति वदन्ति. उपनिस्सये सतिपि तस्मिं खणे मग्गे वा फले वा असति ‘‘मोघपुरिसो’’ति वदन्तियेव. इमस्स पन तस्मिं अत्तभावे मग्गफलानं ¶ उपनिस्सयो समुच्छिन्नोयेव, तेन तं ‘‘मोघपुरिसो’’ति आह. कोधा च पनस्स एसा वाचा भासिताति एसा च पनस्स वाचा कोधेन भासिता.
कस्मा ¶ पनेस भगवतो कुद्धोति? अयञ्हि पुब्बे भगवन्तं उपसङ्कमित्वा दिब्बचक्खुपरिकम्मं पुच्छि. अथस्स भगवा कथेसि. सो दिब्बचक्खुं निब्बत्तेत्वा आलोकं वड्ढेत्वा देवलोके ओलोकेन्तो नन्दनवनचित्तलतावनफारुसकवनमिस्सकवनेसु दिब्बसम्पत्तिं अनुभवमाने ¶ देवपुत्ते च देवधीतरो च दिस्वा एतेसं एवरूपाय अत्तभावसम्पत्तिया ठितानं कीवमधुरो नु खो सद्दो भविस्सतीति सद्दं सोतुकामो हुत्वा दसबलं उपसङ्कमित्वा दिब्बसोतधातुपरिकम्मं पुच्छि. भगवा पनस्स दिब्बसोतधातुया उपनिस्सयो नत्थीति ञत्वा परिकम्मं न कथेसि. न हि बुद्धा उपनिस्सयविरहित तस्स परिकम्मं कथेन्ति. सो भगवति आघातं बन्धित्वा चिन्तेसि ‘‘अहं समणं गोतमं पठमं दिब्बचक्खुपरिकम्मं पुच्छिं, सो ‘मय्हं तं सम्पज्जतु वा मा वा सम्पज्जतू’ति कथेसि. अहं पन पच्चत्तपुरिसकारेन तं निब्बत्तेत्वा दिब्बसोतधातुपरिकम्मं पुच्छिं, तं मे न कथेसि. अद्धास्स एवं होति ‘अयं राजपब्बजितो दिब्बचक्खुञाणं निब्बत्तेत्वा दिब्बसोतधातुञाणं निब्बत्तेत्वा चेतोपरियञाणं निब्बत्तेत्वा आसवानं खयञाणं निब्बत्तेत्वा मया समसमो भविस्सती’ति इस्सामच्छरियवसेन मय्हं न कथेती’’ति. भिय्योसो आघातं बन्धित्वा कासायानि छड्डेत्वा गिहिभावं पत्वापि न तुण्हीभूतो विचरति. दसबलं पन असता तुच्छेन अब्भाचिक्खन्तो विचरति. तेनाह भगवा ‘‘कोधा च पनस्स एसा वाचा भासिता’’ति.
वण्णो हेसो, सारिपुत्ताति, सारिपुत्त, तथागतेन सतसहस्सकप्पाधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि पारमियो पूरेन्तेन एतदत्थमेव वायामो कतो ‘‘देसनाधम्मो मे निय्यानिको भविस्सती’’ति. तस्मा यो एवं वदेय्य, सो वण्णंयेव तथागतस्स भासति. वण्णो हेसो, सारिपुत्त, तथागतस्स गुणो एसो तथागतस्स, न अगुणोति दस्सेति.
अयम्पि ¶ हि नाम सारिपुत्तातिआदिना किं दस्सेति? सुनक्खत्तेन पटिसिद्धस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स अत्तनि अत्थितं दस्सेति. भगवा किर अयं, सारिपुत्त, सुनक्खत्तो मोघपुरिसो नत्थि तथागतस्स उत्तरिमनुस्सधम्मोति वदति. मय्हञ्च सब्बञ्ञुतञ्ञाणं नाम अत्थि, इद्धिविधञाणं नाम अत्थि, दिब्बसोतधातुञाणं नाम अत्थि, चेतोपरियञाणं नाम अत्थि, दसबलञाणं ¶ नाम अत्थि, चतुवेसारज्जञाणं नाम अत्थि, अट्ठसु परिसासु अकम्पनञाणं नाम अत्थि, चतुयोनिपरिच्छेदकञाणं नाम अत्थि, पञ्चगतिपरिच्छेदकञाणं नाम अत्थि, सब्बेपि चेते उत्तरिमनुस्सधम्मायेव. एवरूपेसु उत्तरिमनुस्सधम्मेसु एकस्सापि विजाननसमत्थं धम्मन्वयमत्तम्पि नाम एतस्स मोघपुरिसस्स न भविस्सतीति एतमत्थं दस्सेतुं अयम्पि हि नाम सारिपुत्तातिआदिना नयेन इमं देसनं आरभि. तत्थ अन्वेतीति अन्वयो, जानाति ¶ , अनुबुज्झतीति अत्थो. धम्मस्स अन्वयो धम्मन्वयो, तं तं सब्बञ्ञुतञ्ञाणादिधम्मं जाननपञ्ञायेतं अधिवचनं. ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदीहि एवरूपम्पि नाम मय्हं सब्बञ्ञुतञ्ञाणसङ्खातं उत्तरिमनुस्सधम्मं विज्जमानमेव अत्थीति जानितुं तस्स मोघपुरिसस्स धम्मन्वयोपि न भविस्सतीति दस्सेति. इद्धिविधञाणादीसुपि एवं योजना वेदितब्बा.
उत्तरिमनुस्सधम्मादिवण्णना निट्ठिता.
दसबलञाणादिवण्णना
१४८. एत्थ च किञ्चापि चेतोपरियञाणानन्तरं तिस्सो विज्जा वत्तब्बा सियुं, यस्मा पन तासु वुत्तासु उपरि दसबलञाणं न परिपूरति, तस्मा ता अवत्वा तथागतस्स दसबलञाणं परिपूरं कत्वा दस्सेन्तो दस खो पनिमानि सारिपुत्तातिआदिमाह. तत्थ तथागतबलानीति अञ्ञेहि असाधारणानि तथागतस्सेव बलानि. यथा वा पुब्बबुद्धानं बलानि पुञ्ञुस्सयसम्पत्तिया आगतानि, तथा आगतबलानीतिपि अत्थो. तत्थ दुविधं तथागतबलं कायबलञ्च ञाणबलञ्च. तेसु कायबलं हत्थिकुलानुसारेन वेदितब्बं. वुत्तञ्हेतं पोराणेहि –
‘‘कालावकञ्च गङ्गेय्यं, पण्डरं तम्बपिङ्गलं;
गन्धमङ्गलहेमञ्च, उपोसथछद्दन्तिमे दसा’’ति.
इमानि ¶ हि दस हत्थिकुलानि. तत्थ कालावकन्ति पकतिहत्थिकुलं दट्ठब्बं. यं दसन्नं पुरिसानं कायबलं, तं एकस्स कालावकहत्थिनो. यं दसन्नं कालावकानं बलं, तं एकस्स गङ्गेय्यस्स. यं दसन्नं गङ्गेय्यानं, तं एकस्स पण्डरस्स. यं दसन्नं पण्डरानं, तं एकस्स तम्बस्स. यं दसन्नं तम्बानं, तं एकस्स पिङ्गलस्स. यं दसन्नं पिङ्गलानं, तं एकस्स गन्धहत्थिनो. यं दसन्नं गन्धहत्थीनं, तं एकस्स मङ्गलस्स. यं दसन्नं मङ्गलानं, तं एकस्स हेमवतस्स. यं दसन्नं हेमवतानं, तं एकस्स उपोसथस्स. यं ¶ दसन्नं उपोसथानं, तं एकस्स छद्दन्तस्स. यं दसन्नं छद्दन्तानं तं एकस्स तथागतस्स. नारायनसङ्घातबलन्तिपि इदमेव वुच्चति ¶ . तदेतं पकतिहत्थिगणनाय हत्थीनं कोटिसहस्सानं पुरिसगणनाय दसन्नं पुरिसकोटिसहस्सानं बलं होति. इदं ताव तथागतस्स कायबलं.
ञाणबलं पन पाळियं ताव आगतमेव. दसबलञाणं, चतुवेसारज्जञाणं, अट्ठसु परिसासु अकम्पनञाणं, चतुयोनिपरिच्छेदकञाणं, पञ्चगतिपरिच्छेदकञाणं. संयुत्तके (सं. नि. २.३४) आगतानि तेसत्तति ञाणानि सत्तसत्तति ञाणानीति एवं अञ्ञानिपि अनेकानि ञाणसहस्सानि, एतं ञाणबलं नाम. इधापि ञाणबलमेव अधिप्पेतं. ञाणञ्हि अकम्पियट्ठेन उपत्थम्भनट्ठेन च बलन्ति वुत्तं.
येहि बलेहि समन्नागतोति येहि दसहि ञाणबलेहि उपेतो समुपेतो. आसभं ठानन्ति सेट्ठट्ठानं उत्तमट्ठानं. आसभा वा पुब्बबुद्धा, तेसं ठानन्ति अत्थो. अपिच गवसतजेट्ठको उसभो, गवसहस्सजेट्ठको वसभो. वजसतजेट्ठको वा उसभो, वजसहस्सजेट्ठको वसभो. सब्बगवसेट्ठो सब्बपरिस्सयसहो सेतो पासादिको महाभारवहो असनिसतसद्देहिपि अकम्पनियो निसभो, सो इध उसभोति अधिप्पेतो. इदम्पि हि तस्स परियायवचनं. उसभस्स इदन्ति आसभं. ठानन्ति चतूहि पादेहि पथविं उप्पीळेत्वा अचलट्ठानं. इदं पन आसभं वियाति आसभं. यथेव हि निसभसङ्खातो उसभो उसभबलेन समन्नागतो चतूहि पादेहि पथविं उप्पीळेत्वा ¶ अचलट्ठानेन तिट्ठति, एवं तथागतोपि दसहि तथागतबलेहि समन्नागतो चतूहि वेसारज्जपादेहि अट्ठपरिसपथविं उप्पीळेत्वा सदेवके लोके केनचि पच्चत्थिकेन पच्चामित्तेन अकम्पियो अचलट्ठानेन तिट्ठति. एवं तिट्ठमानोव तं आसभं ठानं पटिजानाति, उपगच्छति न पच्चक्खाति अत्तनि आरोपेति. तेन वुत्तं ‘‘आसभं ठानं पटिजानाती’’ति.
परिसासूति अट्ठसु परिसासु. सीहनादं नदतीति सेट्ठनादं अभीतनादं नदति, सीहनादसदिसं वा नादं नदति. अयमत्थो सीहनादसुत्तेन ¶ दीपेतब्बो. यथा वा सीहो सहनतो हननतो च सीहोति वुच्चति, एवं तथागतो लोकधम्मानं सहनतो परप्पवादानञ्च हननतो सीहोति वुच्चति. एवं वुत्तस्स सीहस्स नादं सीहनादं. तत्थ यथा सीहो सीहबलेन समन्नागतो सब्बत्थ विसारदो विगतलोमहंसो सीहनादं नदति, एवं तथागतसीहोपि तथागतबलेहि समन्नागतो अट्ठसु ¶ परिसासु विसारदो विगतलोमहंसो इति रूपन्तिआदिना नयेन नानाविधदेसनाविलाससम्पन्नं सीहनादं नदति. तेन वुत्तं ‘‘परिसासु सीहनादं नदती’’ति. ब्रह्मचक्कं पवत्तेतीति एत्थ ब्रह्मन्ति सेट्ठं उत्तमं विसिट्ठं. चक्क-सद्दो पनायं –
सम्पत्तियं लक्खणे च, रथङ्गे इरियापथे;
दाने रतनधम्मूर-चक्कादीसु च दिस्सति;
धम्मचक्के इध मतो, तञ्च द्वेधा विभावये.
‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, चक्कानि, येहि समन्नागतानं देवमनुस्सान’’न्तिआदीसु (अ. नि. ४.३१) हि अयं सम्पत्तियं दिस्सति. ‘‘पादतलेसु चक्कानि जातानी’’ति (दी. नि. २.३५) एत्थ लक्खणे. ‘‘चक्कंव वहतो पद’’न्ति (ध. प. १) एत्थ रथङ्गे. ‘‘चतुचक्कं नवद्वार’’न्ति (सं. नि. १.२९) एत्थ इरियापथे. ‘‘ददं भुञ्ज मा च पमादो, चक्कं पवत्तय सब्बपाणिन’’न्ति (जा. १.७.१४९) एत्थ दाने. ‘‘दिब्बं चक्करतनं पातुरहोसी’’ति (दी. नि. २.२४३) एत्थ रतनचक्के. ‘‘मया पवत्तितं चक्क’’न्ति (सु. नि. ५६२) एत्थ धम्मचक्के. ‘‘इच्छाहतस्स पोसस्स, चक्कं भमति मत्थके’’ति (जा. १.१.१०४; १.५.१०३) एत्थ उरचक्के. ‘‘खुरपरियन्तेन चेपि चक्केना’’ति (दी. नि. १.१६६) एत्थ ¶ पहरणचक्के. ‘‘असनिविचक्क’’न्ति (दी. नि. ३.६१; सं. नि. २.१६२) एत्थ असनिमण्डले. इध पनायं धम्मचक्के अधिप्पेतो.
तं पन धम्मचक्कं दुविधं होति पटिवेधञाणञ्चेव देसनाञाणञ्च. तत्थ पञ्ञापभावितं अत्तनो अरियबलावहं पटिवेधञाणं. करुणापभावितं सावकानं अरियबलावहं देसनाञाणं. तत्थ पटिवेधञाणं उप्पज्जमानं उप्पन्नन्ति दुविधं. तञ्हि अभिनिक्खमनतो याव अरहत्तमग्गा उप्पज्जमानं, फलक्खणे उप्पन्नं नाम. तुसितभवनतो वा याव महाबोधिपल्लङ्के ¶ अरहत्तमग्गा उप्पज्जमानं, फलक्खणे उप्पन्नं नाम. दीपङ्करदसबलतो पट्ठाय वा याव अरहत्तमग्गा उप्पज्जमानं, फलक्खणे उप्पन्नं नाम. देसनाञाणम्पि पवत्तमानं पवत्तन्ति दुविधं. तञ्हि याव अञ्ञातकोण्डञ्ञस्स सोतापत्तिमग्गा पवत्तमानं, फलक्खणे पवत्तं नाम. तेसु पटिवेधञाणं ¶ लोकुत्तरं, देसनाञाणं लोकियं. उभयम्पि पनेतं अञ्ञेहि असाधारणं, बुद्धानंयेव ओरसञाणं.
इदानि येहि बलेहि समन्नागतो तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, यानि आदितोव ‘‘दस खो पनिमानि, सारिपुत्त, तथागतस्स तथागतबलानी’’ति निक्खित्तानि, तानि वित्थारतो दस्सेतुं कतमानि दस? इध, सारिपुत्त, तथागतो ठानञ्च ठानतोतिआदिमाह. तत्थ ठानञ्च ठानतोति कारणञ्च कारणतो. कारणञ्हि यस्मा तत्थ फलं तिट्ठति तदायत्तवुत्तियाय उप्पज्जति चेव पवत्तति च, तस्मा ठानन्ति वुच्चति. तं भगवा ‘‘ये ये धम्मा येसं येसं धम्मानं हेतू पच्चया उप्पादाय, तं तं ठानं. ये ये धम्मा येसं येसं धम्मानं न हेतू न पच्चया उप्पादाय, तं तं अट्ठान’’न्ति पजानन्तो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति. अभिधम्मे पनेतं, ‘‘तत्थ कतमं तथागतस्स ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं ञाण’’न्तिआदिना (विभ. ८०९) नयेन वित्थारितमेव. यम्पीति येन ञाणेन. इदम्पि, सारिपुत्त, तथागतस्साति इदम्पि ठानाट्ठानञाणं तथागतस्स तथागतबलं नाम होतीति अत्थो. एवं सब्बपदेसु योजना वेदितब्बा.
कम्मसमादानानन्ति ¶ समादियित्वा कतानं कुसलाकुसलकम्मानं, कम्ममेव वा कम्मसमादानं. ठानसो हेतुसोति पच्चयतो चेव हेतुतो च. तत्थ गतिउपधिकालपयोगा विपाकस्स ठानं. कम्मं हेतु. इमस्स पन ञाणस्स वित्थारकथा ‘‘अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्ती’’तिआदिना (विभ. ८१०) नयेन अभिधम्मे आगतायेव.
सब्बत्थगामिनिन्ति सब्बगतिगामिनिं अगतिगामिनिञ्च. पटिपदन्ति मग्गं. यथाभूतं पजानातीति बहूसुपि मनुस्सेसु एकमेव पाणं घातेन्तेसु इमस्स ¶ चेतना निरयगामिनी भविस्सति, इमस्स चेतना तिरच्छानयोनिगामिनीति इमिना नयेन एकवत्थुस्मिम्पि कुसलाकुसलचेतनासङ्खातानं पटिपत्तीनं अविपरीततो सभावं जानाति. इमस्स च ञाणस्स वित्थारकथा ‘‘तत्थ कतमं तथागतस्स सब्बत्थगामिनिं पटिपदं यथाभूतं ञाणं? इध तथागतो अयं ¶ मग्गो अयं पटिपदा निरयगामीति पजानाती’’तिआदिना (विभ. ८११) नयेन अभिधम्मे आगतायेव.
अनेकधातुन्ति चक्खुधातुआदीहि कामधातुआदीहि वा धातूहि बहुधातुं. नानाधातुन्ति तासंयेव धातूनं विलक्खणताय नानप्पकारधातुं. लोकन्ति खन्धायतनधातुलोकं. यथाभूतं पजानातीति तासं तासं धातूनं अविपरीततो सभावं पटिविज्झति. इदम्पि ञाणं ‘‘तत्थ कतमं तथागतस्स अनेकधातुनानाधातुलोकं यथाभूतं ञाणं, इध तथागतो खन्धनानत्तं पजानाती’’तिआदिना नयेन अभिधम्मे वित्थारितमेव.
नानाधिमुत्तिकतन्ति हीनादीहि अधिमुत्तीहि नानाधिमुत्तिकभावं. इदम्पि ञाणं, ‘‘तत्थ कतमं तथागतस्स सत्तानं नानाधिमुत्तिकतं यथाभूतं ञाणं, इध तथागतो पजानाति सन्ति सत्ता हीनाधिमुत्तिका’’ति आदिना नयेन अभिधम्मे वित्थारितमेव.
परसत्तानन्ति पधानसत्तानं. परपुग्गलानन्ति ततो परेसं हीनसत्तानं. एकत्थमेव वा एतं ¶ पदद्वयं. वेनेय्यवसेन पन द्वेधा वुत्तं. इन्द्रियपरोपरियत्तन्ति सद्धादीनं इन्द्रियानं परभावं अपरभावञ्च, वुद्धिञ्च हानिञ्चाति अत्थो. इमस्सपि ञाणस्स वित्थारकथा – ‘‘तत्थ कतमं तथागतस्स परसत्तानं परपुग्गलानं इन्द्रियपरोपरियत्तं यथाभूतं ञाणं, इध तथागतो सत्तानं आसयं पजानाति अनुसयं पजानाती’’तिआदिना (विभ. ८१४) नयेन अभिधम्मे आगतायेव.
झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनन्ति पठमादीनं चतुन्नं झानानं रूपी रूपानि पस्सतीतिआदीनं अट्ठन्नं विमोक्खानं सवितक्कसविचारादीनं तिण्णं समाधीनं पठमज्झानसमापत्तिआदीनञ्च नवन्नं अनुपुब्बसमापत्तीनं. संकिलेसन्ति हानभागियधम्मं. वोदानन्ति विसेसभागियधम्मं. वुट्ठानन्ति ‘‘वोदानम्पि वुट्ठानं. तम्हा ¶ तम्हा समाधिम्हा वुट्ठानम्पि वुट्ठान’’न्ति (विभ. ८२८) एवं वुत्तपगुणज्झानञ्चेव भवङ्गफलसमापत्तियो च. हेट्ठिमं हेट्ठिमञ्हि पगुणज्झानं उपरिमस्स उपरिमस्स पदट्ठानं होति. तस्मा ‘‘वोदानम्पि वुट्ठान’’न्ति वुत्तं. भवङ्गेन पन सब्बज्झानेहि वुट्ठानं होति. फलसमापत्तिया निरोधसमापत्तितो ¶ वुट्ठानं होति. तं सन्धाय ‘‘तम्हा तम्हा समाधिम्हा वुट्ठानम्पि वुट्ठान’’न्ति वुत्तं. इदम्पि ञाणं ‘‘तत्थ कतमं तथागतस्स झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुट्ठानं यथाभूतं ञाणं, झायीति चत्तारो झायी, अत्थेकच्चो झायी सम्पत्तिंयेव समानं विपत्तीति पच्चेती’’तिआदिना (विभ. ८२८) नयेन अभिधम्मे वित्थारितं. सत्तन्नं ञाणानं वित्थारकथाविनिच्छयो सम्मोहविनोदनियं विभङ्गट्ठकथायं वुत्तो. पुब्बेनिवासानुस्सतिदिब्बचक्खुञाणकथा विसुद्धिमग्गे वित्थारिता. आसवक्खयकथा भयभेरवे.
१४९. इमानि खो सारिपुत्ताति यानि पुब्बे ‘‘दस खो पनिमानि, सारिपुत्त, तथागतस्स तथागतबलानी’’ति अवोचं, इमानि तानीति अप्पनं करोति. तत्थ ¶ परवादीकथा होति – दसबलञाणं नाम पाटियेक्कं नत्थि, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्सेवायं पभेदोति. तं न तथा दट्ठब्बं. अञ्ञमेव हि दसबलञाणं, अञ्ञं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं. दसबलञाणञ्हि सकसककिच्चमेव जानाति. सब्बञ्ञुतञाणं तम्पि ततो अवसेसम्पि पजानाति. दसबलञाणेसु हि पठमं कारणाकारणमेव जानाति. दुतियं कम्मन्तरविपाकन्तरमेव. ततियं कम्मपरिच्छेदमेव. चतुत्थं धातुनानत्तकारणमेव. पञ्चमं सत्तानं अज्झासयाधिमुत्तिमेव. छट्ठं इन्द्रियानं तिक्खमुदुभावमेव. सत्तमं झानादीहि सद्धिं तेसं संकिलेसादिमेव. अट्ठमं पुब्बेनिवुत्थखन्धसन्ततिमेव. नवमं सत्तानं चुतिपटिसन्धिमेव. दसमं सच्चपरिच्छेदमेव. सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पन एतेहि जानितब्बञ्च ततो उत्तरिञ्च पजानाति. एतेसं पन किच्चं न सब्बं करोति. तञ्हि झानं हुत्वा अप्पेतुं न सक्कोति, इद्धि हुत्वा विकुब्बितुं न सक्कोति, मग्गो हुत्वा किलेसे खेपेतुं न सक्कोति. अपिच परवादी एवं पुच्छितब्बो – ‘‘दसबलञाणं नाम एतं सवितक्कसविचारं अवितक्कविचारमत्तं अवितक्कअविचारं कामावचरं रूपावचरं अरूपावचरं लोकियं लोकुत्तर’’न्ति? जानन्तो पटिपाटिया सत्त ञाणानि सवितक्कसविचारानीति वक्खति. ततो परानि द्वे ¶ अवितक्कअविचारानीति वक्खति. आसवक्खयञाणं सिया सवितक्कसविचारं, सिया अवितक्कविचारमत्तं, सिया अवितक्कअविचारन्ति वक्खति. तथा पटिपाटिया सत्त कामावचरानि, ततो परानि द्वे रूपावचरानि, अवसाने एकं लोकुत्तरन्ति वक्खति, सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पन सवितक्कसविचारमेव कामावचरमेव लोकियमेवाति वक्खति.
एवमेत्थ ¶ अनुपदवण्णनं कत्वा इदानि यस्मा तथागतो पठमंयेव ठानाट्ठानञाणेन वेनेय्यसत्तानं आसवक्खयाधिगमस्स चेव अनधिगमस्स च ठानाट्ठानभूतं किलेसावरणाभावं पस्सति, लोकियसम्मादिट्ठिट्ठानदस्सनतो नियतमिच्छादिट्ठिट्ठानाभावदस्सनतो च. अथ नेसं कम्मविपाकञाणेन विपाकावरणाभावं पस्सति, तिहेतुकपटिसन्धिदस्सनतो. सब्बत्थगामिनीपटिपदाञाणेन ¶ कम्मावरणाभावं पस्सति, अनन्तरियकम्माभावदस्सनतो. एवं अनावरणानं अनेकधातुनानाधातुञाणेन अनुकूलधम्मदेसनत्थं चरियविसेसं पस्सति, धातुवेमत्तदस्सनतो. अथ नेसं नानाधिमुत्तिकताञाणेन अधिमुत्तिं पस्सति, पयोगं अनादियित्वापि अधिमुत्तिवसेन धम्मदेसनत्थं. अथेवं दिट्ठाधिमुत्तीनं यथासत्ति यथाबलं धम्मं देसेतुं इन्द्रियपरोपरियत्तञाणेन इन्द्रियपरोपरियत्तं पस्सति, सद्धादीनं तिक्खमुदुभावदस्सनतो. एवं परिञ्ञातिन्द्रियपरोपरियत्ता पन ते सचे दूरे होन्ति, पठमज्झानादीसु वसीभूतत्ता इद्धिविसेसेन ते खिप्पं उपगच्छति. उपगन्त्वा च नेसं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणेन पुब्बजातिभावनं, दिब्बचक्खुञाणानुभावतो पत्तब्बेन चेतोपरियञाणेन सम्पति चित्तविसेसं पस्सन्तो आसवक्खयञाणानुभावेन आसवक्खयगामिनिया पटिपदाय विगतसम्मोहत्ता आसवक्खयाय धम्मं देसेति. तस्मा इमिना अनुक्कमेन इमानि दसबलानि वुत्तानीति वेदितब्बानि.
तं, सारिपुत्त, वाचं अप्पहायातिआदीसु पुन एवरूपिं वाचं न वक्खामीति वदन्तो तं वाचं पजहति नाम. पुन एवरूपं चित्तं न उप्पादेस्सामीति चिन्तेन्तो चित्तं पजहति नाम. पुन एवरूपं दिट्ठिं न गण्हिस्सामीति पजहन्तो दिट्ठिं पटिनिस्सज्जति नाम, तथा अकरोन्तो नेव पजहति, न पटिनिस्सज्जति. सो यथाभतं निक्खित्तो एवं निरयेति यथा निरयपालेहि आहरित्वा निरये ठपितो, एवं निरये ठपितोयेवाति वेदितब्बो.
इदानिस्स ¶ अत्थसाधकं उपमं दस्सेन्तो सेय्यथापीतिआदिमाह. तत्थ सीलसम्पन्नोतिआदीसु लोकियलोकुत्तरा सीलसमाधिपञ्ञा वेदितब्बा. लोकुत्तरवसेनेव विनिवत्तेतुम्पि वट्टति. अयञ्हि सम्मावाचाकम्मन्ताजीवेहि सीलसम्पन्नो, सम्मावायामसतिसमाधीहि समाधिसम्पन्नो, सम्मादिट्ठिसङ्कप्पेहि पञ्ञासम्पन्नो, सो एवं सीलादिसम्पन्नो भिक्खु यथा दिट्ठेव धम्मे इमस्मिंयेव अत्तभावे अञ्ञं आराधेति अरहत्तं पापुणाति, एवंसम्पदमिदं, सारिपुत्त, वदामि इमम्पि ¶ कारणं एवरूपमेव ¶ . यथा हि मग्गानन्तरं अविरज्झित्वाव फलं निब्बत्तति, एवमेव इमस्सापि पुग्गलस्स चुतिअनन्तरं अविरज्झित्वाव निरये पटिसन्धि होतीति दस्सेति. सकलस्मिञ्हि बुद्धवचने इमाय उपमाय गाळ्हतरं कत्वा वुत्तउपमा नाम नत्थि.
१५०. वेसारज्जानीति एत्थ सारज्जपटिपक्खो वेसारज्जं, चतूसु ठानेसु सारज्जाभावं पच्चवेक्खन्तस्स उप्पन्नसोमनस्समयञाणस्सेतं नामं. सम्मासम्बुद्धस्स ते पटिजानतोति अहं सम्मासम्बुद्धो, सब्बे धम्मा मया अभिसम्बुद्धाति एवं पटिजानतो तव. अनभिसम्बुद्धाति इमे नाम धम्मा तया अनभिसम्बुद्धा. तत्र वताति तेसु वत अनभिसम्बुद्धाति एवं दस्सितधम्मेसु. सहधम्मेनाति सहेतुना सकारणेन वचनेन सुनक्खत्तो विय विप्पलपन्तो अप्पमाणं. निमित्तमेतन्ति एत्थ पुग्गलोपि धम्मोपि निमित्तन्ति अधिप्पेतो. तं पुग्गलं न पस्सामि, यो मं पटिचोदेस्सति, तं धम्मं न पस्सामि, यं दस्सेत्वा अयं नाम धम्मो तया अनभिसम्बुद्धोति मं पटिचोदेस्सतीति अयमेत्थ अत्थो. खेमप्पत्तोति खेमं पत्तो, सेसपदद्वयं इमस्सेव वेवचनं. सब्बञ्हेतं वेसारज्जञाणमेव सन्धाय वुत्तं. दसबलस्स हि अयं नाम धम्मो तया अनभिसम्बुद्धोति चोदकं पुग्गलं वा चोदनाकारणं अनभिसम्बुद्धधम्मं वा अपस्सतो सभावबुद्धोयेव वा समानो अहं बुद्धोस्मीति वदामीति पच्चवेक्खन्तस्स बलवतरं सोमनस्सं उप्पज्जति. तेन सम्पयुत्तं ञाणं वेसारज्जं नाम. तं सन्धाय ‘‘खेमप्पत्तो’’तिआदिमाह. एवं सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो.
अन्तरायिका धम्माति एत्थ पन अन्तरायं करोन्तीति अन्तरायिका, ते अत्थतो सञ्चिच्च वीतिक्कन्ता सत्त आपत्तिक्खन्धा. सञ्चिच्च वीतिक्कन्तञ्हि अन्तमसो दुक्कट-दुब्भासितम्पि मग्गफलानं अन्तरायं करोति. इध पन मेथुनधम्मो ¶ अधिप्पेतो. मेथुनं सेवतो हि यस्स कस्सचि निस्संसयमेव मग्गफलानं अन्तरायो होति. यस्स खो पन तेसु अत्थायाति रागक्खयादीसु यस्स अत्थाय. धम्मो देसितोति असुभभावनादिधम्मो कथितो ¶ . तत्र वत मन्ति तस्मिं अनिय्यानिकधम्मे मं. सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
दसबलञाणादिवण्णना निट्ठिता.
अट्ठपरिसवण्णना
१५१. ‘‘अट्ठ ¶ खो इमा सारिपुत्ता’’ति इदं कस्मा आरद्धं? वेसारज्जञाणस्स बलदस्सनत्थं. यथा हि ब्यत्तं परिसं अज्झोगाहेत्वा विञ्ञूनं चित्तं आराधनसमत्थाय कथाय धम्मकथिकस्स छेकभावो पञ्ञायति, एवं इमा अट्ठ परिसा पत्वा वेसारज्जञाणस्स वेसारज्जभावो सक्का ञातुन्ति वेसारज्जञाणस्स बलं दस्सेन्तो, अट्ठ खो इमा सारिपुत्तातिआदिमाह.
तत्थ खत्तियपरिसाति खत्तियानं सन्निपतित्वा निसिन्नट्ठानं, एस नयो सब्बत्थ. मारकायिकानं पन सन्निपतित्वा निसिन्नट्ठानं मारपरिसा वेदितब्बा, न मारानं. सब्बापि चेता परिसा उग्गट्ठानदस्सनवसेन गहिता. मनुस्सा हि ‘‘एत्थ राजा निसिन्नो’’ति पकतिवचनम्पि वत्तुं न सक्कोन्ति, कच्छेहि सेदा मुच्चन्ति. एवं उग्गा खत्तियपरिसा. ब्राह्मणा तीसु वेदेसु कुसला होन्ति, गहपतयो नानावोहारेसु चेव अक्खरचिन्ताय च. समणा सकवादपरवादेसु कुसला होन्ति. तेसं मज्झे धम्मकथाकथनं नाम अतिविय भारो. अमनुस्सापि उग्गा होन्ति. अमनुस्सोति हि वुत्तमत्तेपि मनुस्सानं सकलसरीरं सङ्कम्पति, तेसं रूपं वा दिस्वा सद्दं वा सुत्वा सत्ता विसञ्ञिनो होन्ति. एवं अमनुस्सपरिसा उग्गा. तासुपि धम्मकथाकथनं नाम अतिविय भारो. इति उग्गट्ठानदस्सनवसेन ता गहिताति वेदितब्बा.
अज्झोगाहतीति अनुपविसति. अनेकसतं खत्तियपरिसन्ति बिम्बिसारसमागम ञातिसमागम लिच्छवीसमागमसदिसं. अञ्ञेसुपि चक्कवाळेसु लब्भतियेव. किं पन भगवा अञ्ञानि चक्कवाळानिपि गच्छतीति? आम गच्छति. कीदिसो हुत्वा? यादिसा ते, तादिसोयेव. तेनेवाह ‘‘अभिजानामि ¶ खो पनाहं, आनन्द, अनेकसतं खत्तियपरिसं उपसङ्कमिता, तत्थ यादिसको तेसं ¶ वण्णो होति, तादिसको मय्हं वण्णो होति. यादिसको तेसं सरो होति, तादिसको मय्हं सरो होति. धम्मिया कथाय सन्दस्सेमि समादपेमि समुत्तेजेमि सम्पहंसेमि. भासमानञ्च मं न जानन्ति ‘को नु खो अयं भासति देवो वा मनुस्सो वा’ति. धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा अन्तरधायामि ¶ . अन्तरहितञ्च मं न जानन्ति ‘को नु खो अयं अन्तरहितो देवो वा मनुस्सो वा’’’ति (दी. नि. २.१७२).
खत्तिया केयूरङ्गदमालागन्धादिविभूसिता नानाविरागवसना आमुक्कमणिकुण्डला मोळिधरा होन्ति. किं भगवापि एवं अत्तानं मण्डेति? ते च ओदातापि होन्ति काळापि मंगुलच्छवीपि. किं सत्थापि एवरूपो होतीति? सत्था अत्तनो पब्बजितवसेनेव गच्छति, तेसं पन तादिसो हुत्वा उपट्ठाति, गन्त्वा राजासने निसिन्नं अत्तानं दस्सेति, तेसं ‘‘अज्ज अम्हाकं राजा अतिविय विरोचती’’ति होति. ते च भिन्नस्सरापि होन्ति गग्गस्सरापि काकस्सरापि. सत्था ब्रह्मस्सरेनेव धम्मं कथेति. तादिसको मय्हं सरो होतीति इदं पन भासन्तरं सन्धाय कथितं. मनुस्सानं पन तं सुत्वा ‘‘अज्ज राजा मधुरेन सरेन कथेती’’ति होति. कथेत्वा पक्कन्ते च भगवति पुन राजानं आगतं दिस्वा ‘‘को नु खो अय’’न्ति वीमंसा उप्पज्जति.
इदं वुत्तं होति – को नु खो अयं इमस्मिं ठाने इदानेव मागधभासाय सीहळभासाय मधुरेन सरेन कथेन्तो अन्तरहितो, किं देवो, उदाहु मनुस्सोति? किमत्थं पनेवं अजानन्तानं धम्मं देसेतीति? वासनत्थाय. एवं सुतोपि हि धम्मो अनागते पच्चयो होतियेवाति अनागतं पटिच्च देसेतीति.
सन्निसिन्नपुब्बन्ति सङ्गम्म निसिन्नपुब्बं. सल्लपितपुब्बन्ति आलापसल्लापो कतपुब्बो. साकच्छाति धम्मसाकच्छापि समापज्जितपुब्बा. अनेकसतं ब्राह्मणपरिसन्तिआदीनम्पि सोणदण्डसमागमादिवसेन चेव अञ्ञचक्कवाळवसेन च सम्भवो वेदितब्बो.
अट्ठपरिसवण्णना निट्ठिता.
चतुयोनिवण्णना
१५२. चतस्सो ¶ खो इमा, सारिपुत्त, योनियोति एत्थ योनीति खन्धकोट्ठासस्सपि कारणस्सपि पस्सावमग्गस्सपि नामं. ‘‘चतस्सो नागयोनियो चतस्सो सुपण्णयोनियो’’ति (सं. नि. ३.३४२, ३९२) एत्थ ¶ हि खन्धकोट्ठासो योनि नाम. ‘‘योनि हेसा ¶ भूमिज फलस्स अधिगमाया’’ति (म. नि. २.२२७) एत्थ कारणं. ‘‘न चाहं ब्राह्मणं ब्रूमि, योनिजं मत्तिसम्भव’’न्ति (म. नि. २.४५७; ध. प. ३९६) एत्थ पस्सावमग्गो. इध पन खन्धकोट्ठासो योनीति अधिप्पेतो. तत्थ अण्डे जाता अण्डजा. जलाबुम्हि जाता जलाबुजा. संसेदे जाता संसेदजा. विना एतेहि कारणेहि उप्पतित्वा विय निब्बत्ता अभिनिब्बत्ताति ओपपातिका. अभिनिब्भिज्ज जायन्तीति भिन्दित्वा निक्खमनवसेन जायन्ति. पूतिकुणपे वातिआदीहि अनिट्ठट्ठानानेव दस्सितानि. इट्ठेसुपि सप्पितेलमधुफाणितादीसु सत्ता जायन्ति एव. देवातिआदीसु चातुमहाराजिकतो पट्ठाय उपरिदेवा ओपपातिकाव होन्ति. भूमदेवा पन चतुयोनिका. एकच्चे च मनुस्साति मनुस्सेसु केचि देवा विय ओपपातिका च होन्ति. येभुय्येन पनेते जलाबुजाव, अण्डजापि एत्थ कोन्तपुत्ता द्वेभातियत्थेरा विय, संसेदजापि पदुमगब्भे निब्बत्तपोक्खरसातिब्राह्मणपदुमवतिदेवीआदयो विय, एवं विनिपातिकेसु निज्झामतण्हिकपेता नेरयिका विय ओपपातिकायेव, अवसेसा चतुयोनिकापि होन्ति. यथा ते एवं यक्खापि सब्बचतुप्पदपक्खिजातिदीघजातिआदयोपि सब्बे चतुयोनिकायेव.
चतुयोनिवण्णना निट्ठिता.
पञ्चगतिवण्णना
१५३. पञ्च खो इमा, सारिपुत्त, गतियोति एत्थ सुकतदुक्कटकम्मवसेन गन्तब्बाति गतियो. अपिच गतिगति निब्बत्तिगति अज्झासयगति विभवगति निप्फत्तिगतीति बहुविधा गति नाम. तत्थ ‘‘तं गतिं पेच्च गच्छामी’’ति (अ. नि. ४.१८४) च, ‘‘यस्स गतिं न जानन्ति, देवा गन्धब्बमानुसा’’ति (ध. प. ४२०) च अयं गतिगति नाम. ‘‘इमेसं खो अहं भिक्खूनं सीलवन्तानं नेव जानामि गतिं वा अगतिं वा’’ति (म. नि. १.५०८) अयं निब्बत्तिगति नाम. ‘‘एवम्पि खो ते अहं ब्रह्मे ¶ गतिं च पजानामि जुतिञ्च पजानामी’’ति (म. नि. १.५०३) अयं अज्झासयगति नाम. ‘‘विभवो गति धम्मानं, निब्बानं अरहतो गती’’ति (परि. ३३९) अयं विभवगति नाम. ‘‘द्वेयेव गतियो भवन्ति ¶ अनञ्ञा’’ति (दी. नि. १.२५८; २.३४) अयं निप्फत्तिगति नाम. तासु इध गतिगति अधिप्पेता.
निरयोतिआदीसु ¶ निरतिअत्थेन निरस्सादट्ठेन निरयो. तिरियं अञ्छिताति तिरच्छाना. तेसं योनि तिरच्छानयोनि. पेच्चभावं पत्तानं विसयोति पेत्तिविसयो. मनसो उस्सन्नत्ता मनुस्सा. पञ्चहि कामगुणेहि अत्तनो अत्तनो आनुभावेहि च दिब्बन्तीति देवा. निरयञ्चाहं, सारिपुत्तातिआदीसु निरयोति सद्धिं ओकासेन खन्धा. तिरच्छानयोनिं चातिआदीसुपि एसेव नयो. मग्गं पटिपदन्ति उभयेनापि वुत्तगतिसंवत्तनिक कम्ममेव दस्सेति. यथा च पटिपन्नोति येन मग्गेन याय पटिपदाय पटिपन्नोति उभयम्पि एकतो कत्वा निद्दिसति. अपायन्तिआदीसु वड्ढिसङ्खाता सुखसङ्खाता वा अया अपेतत्ता अपायो. दुक्खस्स गति पटिसरणन्ति दुग्गति. दुक्कटकारिनो एत्थ विनिपतन्तीति विनिपातो. निब्बानञ्चाहन्ति इदं पन न केवलं गतिगतिमेव, गतिनिस्सरणं निब्बानम्पि जानामीति दस्सनत्थमाह. इध मग्गो पटिपदाति उभयेनापि अरियमग्गोव वुत्तो.
पञ्चगतिवण्णना निट्ठिता.
ञाणप्पवत्ताकारवण्णना
१५४. इदानि यथावुत्तेसु सत्तसु ठानेसु अट्ठसु ठानेसु अत्तनो ञाणप्पवत्ताकारं दस्सेन्तो इधाहं, सारिपुत्तातिआदिमाह.
तत्थ एकन्तदुक्खाति निच्चदुक्खा निरन्तरदुक्खा. तिब्बाति बहला. कटुकाति खरा. सेय्यथापीतिआदीनि ओपम्मदस्सनत्थं वुत्तानि. तत्थ कासूति आवाटोपि वुच्चति रासिपि.
‘‘किन्नु सन्तरमानोव, कासुं खणसि सारथि;
पुट्ठो मे सम्म अक्खाहि, किं कासुया करिस्ससी’’ति. (जा. २.२२.३) –
एत्थ ¶ हि आवाटो कासु नाम.
‘‘अङ्गारकासुं ¶ अपरे फुनन्ति, नरा रुदन्ता परिदड्ढगत्ता’’ति. (जा. २.२२.४६२) –
एत्थ रासि. इध पन आवाटो अधिप्पेतो. तेनेवाह ‘‘साधिकपोरिसा’’ति. तत्थ साधिकं पोरिसं पमाणं अस्साति साधिकपोरिसा, अतिरेकपञ्चरतनाति अत्थो. वीतच्चिकानं वीतधूमानन्ति एतं परिळाहस्स बलवभावदीपनत्थं वुत्तं, अच्चिया वा सति धूमे वा सति, वातो समुट्ठाति, तेन परिळाहो न बलवा होति. घम्मपरेतोति घम्मानुगतो ¶ . तसितोति जाततण्हो. पिपासितोति उदकं पातुकामो. एकायनेन मग्गेनाति एकपथेनेव मग्गेन, अनुक्कमनियेन उभोसु पस्सेसु निरन्तरकण्टकरुक्खगहनेन. पणिधायाति अङ्गारकासुयं पत्थना नाम नत्थि, अङ्गारकासुं आरब्भ पन इरियापथस्स ठपितत्ता एवं वुत्तं.
एवमेव खोति एत्थ इदं ओपम्मसंसन्दनं – अङ्गारकासु विय हि निरयो दट्ठब्बो. अङ्गारकासुमग्गो विय निरयूपगं कम्मं. मग्गारुळ्हो विय कम्मसमङ्गी पुग्गलो. चक्खुमा पुरिसो विय दिब्बचक्खुको भगवा. यथा सो पुरिसो मग्गारुळ्हं दिस्वा विजानाति ‘‘अयं इमिना मग्गेन गन्त्वा अङ्गारकासुयं पतिस्सती’’ति, एवमेवं भगवा पाणातिपातादीसु यंकिञ्चि कम्मं आयूहन्तं एवं जानाति ‘‘अयं इमं कम्मं कत्वा निरये निब्बत्तिस्सत्ती’’ति. यथा सो पुरिसो अपरभागे तं अङ्गारकासुया पतितं पस्सति, एवमेव भगवा अपरभागे ‘‘सो पुरिसो तं कम्मं कत्वा कुहिं निब्बत्तो’’ति आलोकं वड्ढेत्वा दिब्बचक्खुना ओलोकेन्तो निरये निब्बत्तं पस्सति पञ्चविधबन्धनादिमहादुक्खं अनुभवन्तं. तत्थ किञ्चापि तस्स कम्मायूहनकाले अञ्ञो वण्णो, निरये निब्बत्तस्स अञ्ञो. अथापि ‘‘सो सत्तो तं कम्मं कत्वा कत्थ निब्बत्तो’’ति ओलोकेन्तस्स अनेकसहस्सानं सत्तानं मज्झे ठितोपि ‘‘अयं सो’’ति सोयेव सत्तो आपाथं आगच्छति, ‘‘दिब्बचक्खुबलं नाम एत’’न्ति वदन्ति.
दुतियउपमायं यस्मा अङ्गारकासुयं विय गूथकूपे परिळाहो नत्थि, तस्मा ‘‘एकन्तदुक्खा’’ति अवत्वा ‘‘दुक्खा’’तिआदिमाह. एत्थापि पुरिमनयेनेव ओपम्मसंसन्दनं वेदितब्बं ¶ . इमम्पि हि पुग्गलं भगवा हत्थियोनिआदीसु ¶ यत्थ कत्थचि निब्बत्तं वधबन्धनआकड्ढनविकड्ढनादीहि महादुक्खं अनुभवमानं पस्सतियेव.
ततियउपमायं तनुपत्तपलासोति न अब्भपटलं विय तनुपण्णो, विरळपण्णत्तं पनस्स सन्धाय इदं वुत्तं. कबरच्छायोति विरळच्छायो. दुक्खबहुलाति पेत्तिविसयस्मिञ्हि ¶ दुक्खमेव बहुलं, सुखं परित्तं कदाचि अनुभवितब्बं होति, तस्मा एवमाह. एत्थापि पुरिमनयेनेव ओपम्मसंसन्दनं वेदितब्बं.
चतुत्थउपमायं बहलपत्तपलासोति निरन्तरपण्णो पत्तसञ्छन्नो. सन्तच्छायोति पासाणच्छत्तं विय घनच्छायो. सुखबहुला वेदनाति मनुस्सलोके खत्तियकुलादीसु सुखबहुला वेदना वेदयितब्बा होति, ता वेदयमानं निपन्नं वा निसिन्नं वा पस्सामीति दस्सेति. इधापि ओपम्मसंसन्दनं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं.
पञ्चमउपमायं पासादोति दीघपासादो. उल्लित्तावलित्तन्ति अन्तो चेव उल्लित्तं बहि च अवलित्तं. फुसितग्गळन्ति द्वारबाहाहि सद्धिं सुपिहितकवाटं. गोनकत्थतोति चतुरङ्गुलाधिकलोमेन काळकोजवेन अत्थतो. पटिकत्थतोति उण्णामयेन सेतअत्थरणेन अत्थतो. पटलिकत्थतोति घनपुप्फकेन उण्णामयअत्थरणेन अत्थतो. कदलिमिगपवरपच्चत्थरणोति कदलिमिगचम्ममयेन उत्तमपच्चत्थरणेन अत्थतो. तं किर पच्चत्थरणं सेतवत्थस्स उपरि कदलिमिगचम्मं अत्थरित्वा सिब्बेत्वा करोन्ति. सउत्तरच्छदोति सह उत्तरच्छदेन, उत्तरिबद्धेन रत्तवितानेन सद्धिन्ति अत्थो. उभतोलोहितकूपधानोति सीसूपधानञ्च पादूपधानञ्चाति पल्लङ्कस्स उभतो ठपितलोहितकूपधानो. इधापि उपमासंसन्दनं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं.
अयं पनेत्थ अपरभागयोजना, यथा सो पुरिसो मग्गारुळ्हमेव जानाति ‘‘अयं एतेन मग्गेन गन्त्वा पासादं आरुय्ह कूटागारं पविसित्वा पल्लङ्के निसीदिस्सति वा निपज्जिस्सति वा’’ति, एवमेवं भगवा दानादीसु पुञ्ञकिरियवत्थूसु यंकिञ्चि कुसलकम्मं आयूहन्तंयेव पुग्गलं दिस्वा ‘‘अयं इमं कत्वा देवलोके निब्बत्तिस्सती’’ति जानाति. यथा सो पुरिसो अपरभागे ¶ ¶ तं पासादं आरुय्ह कूटागारं पविसित्वा पल्लङ्के निसिन्नं वा निपन्नं वा एकन्तसुखं निरन्तरसुखं वेदनं वेदयमानं पस्सति, एवमेवं भगवा अपरभागे ‘‘सो तं कल्याणं कत्वा कुहिं निब्बत्तो’’ति आलोकं वड्ढेत्वा दिब्बचक्खुना ओलोकेन्तो देवलोके ¶ निब्बत्तं पस्सति, नन्दनवनादीसु अच्छरासङ्घपरिवुतं दिब्बसम्पत्तिं अनुभवमानं.
ञाणप्पवत्ताकारवण्णना निट्ठिता.
आसवक्खयवारवण्णना
आसवक्खयवारे ‘‘दिब्बेन चक्खुना’’ति अवत्वा ‘‘तमेनं पस्सामी’’ति वुत्तं. तं कस्माति चे? नियमाभावा. इमञ्हि पुग्गलं दिब्बचक्खुनापि पस्सिस्सति, चेतोपरियञाणेनापि जानिस्सति, सब्बञ्ञुतञ्ञाणेनपि जानिस्सतियेव. एकन्तसुखा वेदनाति इदं किञ्चापि देवलोकसुखेन सद्धिं ब्यञ्जनतो एकं, अत्थतो पन नाना होति. देवलोकसुखञ्हि रागपरिळाहादीनं अत्थिताय न एकन्तेनेव सुखं. निब्बानसुखं पन सब्बपरिळाहानं वूपसमाय सब्बाकारेन एकन्तसुखं. उपमायम्पि ‘‘यथा पासादे एकन्तसुखा’’ति वुत्तं. तं मग्गपरिळाहस्स अवूपसन्तताय छातज्झत्तताय पिपासाभिभूतताय च न एकन्तमेव सुखं. वनसण्डे पन पोक्खरणियं ओरुय्ह रजोजल्लस्स पवाहितत्ता मग्गदरथस्स वूपसन्तताय भिसमूलखादनेन चेव मधुरोदकपानेन च खुप्पिपासानं विनीतताय उदकसाटकं परिवत्तेत्वा मट्ठदुकूलं निवासेत्वा तण्डुलत्थविकं उस्सीसके कत्वा उदकसाटकं पीळेत्वा हदये ठपेत्वा मन्दमन्देन च वातेन बीजयमानस्स निपन्नत्ता सब्बाकारेन एकन्तसुखं होति.
एवमेव खोति एत्थ इदं ओपम्मसंसन्दनं – पोक्खरणी विय हि अरियमग्गो दट्ठब्बो. पोक्खरणिमग्गो विय पुब्बभागपटिपदा. मग्गारुळ्हो विय पटिपदासमङ्गीपुग्गलो. चक्खुमा पुरिसो विय दिब्बचक्खु भगवा. वनसण्डो विय निब्बानं. यथा सो पुरिसो मग्गारुळ्हं दिस्वाव जानाति ‘‘अयं इमिना मग्गेन गन्त्वा पोक्खरणियं न्हत्वा रमणीये वनसण्डे रुक्खमूले निसीदिस्सति वा निपज्जिस्सति वा’’ति, एवमेवं भगवा पटिपदं पूरेन्तमेव नामरूपं ¶ परिच्छिन्दन्तमेव पच्चयपरिग्गहं करोन्तमेव लक्खणारम्मणाय विपस्सनाय कम्मं करोन्तमेव जानाति ‘‘अयं इमं पटिपदं पूरेत्वा सब्बआसवे खेपेत्वा अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिन्ति एवं वुत्तं फलसमापत्तिं उपसम्पज्ज ¶ विहरिस्सती’’ति. यथा ¶ सो पुरिसो अपरभागे तायं पोक्खरणियं न्हत्वा वनसण्डं पविसित्वा निसिन्नं वा निपन्नं वा एकन्तसुखं वेदनं वेदयमानं पस्सति, एवमेव भगवा अपरभागे तं पुग्गलं पटिपदं पूरेत्वा मग्गं भावेत्वा फलं सच्छिकत्वा निरोधसयनवरगतं निब्बानारम्मणं फलसमापत्तिं अप्पेत्वा एकन्तसुखं वेदनं वेदयमानं पस्सति.
आसवक्खयवारवण्णना निट्ठिता.
दुक्करकारिकादिसुद्धिवण्णना
१५५. ‘‘अभिजानामि खो पनाहं, सारिपुत्त, चतुरङ्गसमन्नागत’’न्ति इदं कस्मा आरद्धं? पाटियेक्कं अनुसन्धिवसेन आरद्धं. अयं किर सुनक्खत्तो दुक्करकारिकाय सुद्धि होतीति एवं लद्धिको. अथस्स भगवा मया एकस्मिं अत्तभावे ठत्वा चतुरङ्गसमन्नागतं दुक्करं कतं, दुक्करकारको नाम मया सदिसो नत्थि. दुक्करकारेन सुद्धिया सति अहमेव सुद्धो भवेय्यन्ति दस्सेतुं इमं देसनं आरभि. अपिच अयं सुनक्खत्तो दुक्करकारिकाय पसन्नो, सो चस्स पसन्नभावो, ‘‘अद्दसा खो, भग्गव, सुनक्खत्तो लिच्छविपुत्तो अचेलं कोरक्खत्तियं चतुक्कुण्डिकं छमानिकिण्णं भक्खसं मुखेन खादन्तं मुखेन भुञ्जन्तं. दिस्वानस्स एतदहोसि ‘साधु रूपो वत, भो, अयं समणो चतुक्कुण्डिको छमानिकिण्णं भक्खसं मुखेनेव खादति, मुखेनेव भुञ्जती’’’ति एवमादिना पाथिकसुत्ते (दी. नि. ३.७) आगतनयेन वेदितब्बो.
अथ भगवा अयं दुक्करकारिकाय पसन्नो, मया च एतस्मिं अत्तभावे ठत्वा चतुरङ्गसमन्नागतं दुक्करं कतं, दुक्करकारे पसीदन्तेनापि अनेन मयि पसीदितब्बं सिया, सोपिस्स पसादो मयि नत्थीति दस्सेन्तो इमं देसनं आरभि.
तत्र ¶ ब्रह्मचरियन्ति दानम्पि वेय्यावच्चम्पि सिक्खापदम्पि ब्रह्मविहारापि धम्मदेसनापि मेथुनविरतिपि सदारसन्तोसोपि उपोसथोपि अरियमग्गोपि सकलसासनम्पि अज्झासयोपि वीरियम्पि वुच्चति.
‘‘किं ¶ ते वतं किं पन ब्रह्मचरियं,
किस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको;
इद्धी जुती बलवीरियूपपत्ति,
इदञ्च ते नाग महाविमानं.
अहञ्च ¶ भरिया च मनुस्सलोके,
सद्धा उभो दानपती अहुम्हा;
ओपानभूतं मे घरं तदासि,
सन्तप्पिता समणब्राह्मणा च.
तं मे वतं तं पन ब्रह्मचरियं,
तस्स सुचिण्णस्स अयं विपाको;
इद्धी जुती बलवीरियूपपत्ति,
इदञ्च मे धीर महाविमान’’न्ति. (जा. २.२२.१५९२, १५९३, १५९५) –
इमस्मिञ्हि पुण्णकजातके दानं ब्रह्मचरियन्ति वुत्तं.
‘‘केन पाणि कामददो, केन पाणि मधुस्सवो;
केन ते ब्रह्मचरियेन, पुञ्ञं पाणिम्हि इज्झति.
तेन पाणि कामददो, तेन पाणि मधुस्सवो;
तेन मे ब्रह्मचरियेन, पुञ्ञं पाणिम्हि इज्झती’’ति. (पे. व. २७५) –
इमस्मिं ¶ अङ्कुरपेतवत्थुस्मिं वेय्यावच्चं ब्रह्मचरियन्ति वुत्तं. ‘‘एवं खो तं, भिक्खवे, तित्तिरियं नाम ब्रह्मचरियं अहोसी’’ति (चूळव. ३११) इमस्मिं तित्तिरजातके पञ्चसिक्खापदं ब्रह्मचरियन्ति वुत्तं. ‘‘तं खो पन मे पञ्चसिख ब्रह्मचरियं नेव निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय, यावदेव ब्रह्मलोकूपपत्तिया’’ति (दी. नि. २.३२९) इमस्मिं महागोविन्दसुत्ते ब्रह्मविहारा ब्रह्मचरियन्ति वुत्तं. ‘‘एकस्मिं ब्रह्मचरियस्मिं, सहस्सं मच्चुहायिन’’न्ति (सं. नि. १.१८४) एत्थ धम्मदेसना ब्रह्मचरियन्ति वुत्ता. ‘‘परे अब्रह्मचारी भविस्सन्ति, मयमेत्थ ब्रह्मचारी भविस्सामा’’ति (म. नि. १.८३) सल्लेखसुत्ते मेथुनविरति ब्रह्मचरियन्ति वुत्ता.
‘‘मयञ्च ¶ भरिया नातिक्कमाम,
अम्हे च भरिया नातिक्कमन्ति;
अञ्ञत्र ताहि ब्रह्मचरियं चराम,
तस्मा हि अम्हं दहरा न मीयरे’’ति. (जा. १.१०.९७) –
महाधम्मपालजातके सदारसन्तोसो ब्रह्मचरियन्ति वुत्तो.
‘‘हीनेन ब्रह्मचरियेन, खत्तिये उपपज्जति;
मज्झिमेन च देवत्तं, उत्तमेन विसुज्झती’’ति. (जा. १.८.७५) –
एवं ¶ निमिजातके अत्तदमनवसेन कतो अट्ठङ्गिको उपोसथो ब्रह्मचरियन्ति वुत्तो. ‘‘इदं खो पन मे, पञ्चसिख, ब्रह्मचरियं एकन्तनिब्बिदाय विरागाय…पे… अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति (दी. नि. २.३२९) महागोविन्दसुत्तस्मिञ्ञेव अरियमग्गो ब्रह्मचरियन्ति वुत्तो. ‘‘तयिदं ब्रह्मचरियं इद्धञ्चेव फीतञ्च वित्थारिकं बाहुजञ्ञं पुथुभूतं याव देवमनुस्सेहि सुप्पकासित’’न्ति (दी. नि. ३.१७४) पासादिकसुत्ते सिक्खत्तयसङ्गहं सासनं ब्रह्मचरियन्ति वुत्तं.
‘‘अपि ¶ अतरमानानं, फलासाव समिज्झति;
विपक्कब्रह्मचरियोस्मि, एवं जानाहि गामणी’’ति. (जा. १.१.८) –
एत्थ अज्झासयो ब्रह्मचरियन्ति वुत्तो. इध पन वीरियं ब्रह्मचरियन्ति अधिप्पेतं. वीरियब्रह्मचरियस्स हि इदमेव सुत्तं. तदेतं एकस्मिं अत्तभावे चतुब्बिधस्स दुक्करस्स कतत्ता चतुरङ्गसमन्नागतन्ति वुत्तं.
तपस्सी सुदं होमीति सुदन्ति निपातमत्तं, तपनिस्सितको होमीति अत्थो. परमतपस्सीति परमो तपस्सी, तपनिस्सितकानं उत्तमो. लूखो सुदं होमीति लूखो होमि. जेगुच्छीति पापजेगुच्छिको. पविवित्तो सुदं होमीति पविवित्तो अहं होमि. तत्रास्सु मे इदं, सारिपुत्ताति तत्र चतुरङ्गे ब्रह्मचरिये इदं मम तपस्सिताय होति, तपनिस्सितकभावे मय्हं इदं अचेलकादितपस्सितकत्तं होतीति दस्सेति.
तत्थ ¶ अचेलकोति निच्चेलो नग्गो. मुत्ताचारोति विसट्ठाचारो, उच्चारकम्मादीसु लोकियकुलपुत्ताचारेन विरहितो, ठितकोव उच्चारं करोमि, पस्सावं करोमि, खादामि भुञ्जामि च. हत्थापलेखनोति हत्थे पिण्डम्हि ठिते जिव्हाय हत्थं अपलिखामि, उच्चारं वा कत्वा हत्थस्मिञ्ञेव दण्डकसञ्ञी हुत्वा हत्थेन अपलिखामीति दस्सेति. ते किर दण्डकं सत्तोति पञ्ञपेन्ति, तस्मा तेसं पटिपदं पूरेन्तो एवमकासि. भिक्खागहणत्थं एहि भद्दन्तेति वुत्तो न एतीति न एहिभद्दन्तिको. तेन हि तिट्ठ भद्दन्तेति वुत्तोपि न तिट्ठतीति न तिट्ठभद्दन्तिको. तदुभयम्पि ¶ तित्थिया एवं एतस्स वचनं कतं भविस्सतीति न करोन्ति. अहम्पि एवं अकासिन्ति दस्सेति. अभिहटन्ति पुरेतरं गहेत्वा आहटं भिक्खं. उद्दिस्सकतन्ति इदं तुम्हे उद्दिस्स कतन्ति एवं आरोचितभिक्खं. न निमन्तनन्ति असुकं नाम कुलं वा वीथिं वा गामं वा पविसेय्याथाति एवं निमन्तितभिक्खम्पि न सादियामि न गण्हामि.
न कुम्भिमुखाति कुम्भितो उद्धरित्वा दिय्यमानं भिक्खं न गण्हामि. न कळोपिमुखाति कळोपीति उक्खलि वा पच्छि वा. ततोपि न गण्हामि. कस्मा? कुम्भिकळोपियो ¶ मं निस्साय कटच्छुना पहारं लभन्तीति. न एळकमन्तरन्ति उम्मारं अन्तरं कत्वा दिय्यमानं न गण्हामि. कस्मा? अयं मं निस्साय अन्तरकरणं लभतीति. दण्डमुसलेसुपि एसेव नयो. न द्विन्नन्ति द्वीसु भुञ्जमानेसु एकस्मिं उट्ठाय देन्ते न गण्हामि. कस्मा? कबळन्तरायो होतीति. न गब्भिनियातिआदीसु पन गब्भिनिया कुच्छियं दारको किलमति, पायन्तिया दारकस्स खीरन्तरायो होति, पुरिसन्तरगताय रतिअन्तरायो होतीति न गण्हामि. न संकित्तीसूति संकित्तेत्वा कतभत्तेसु. दुब्भिक्खसमये किर अचेलकसावका अचेलकानं अत्थाय ततो ततो तण्डुलादीनि समादपेत्वा भत्तं पचन्ति. उक्कट्ठाचेलको ततोपि न पटिग्गण्हाति.
न यत्थ साति यत्थ सुनखो पिण्डं लभिस्सामीति उपट्ठितो होति, तत्थ तस्स अदत्वा आहटं न गण्हामि. कस्मा? एतस्स पिण्डन्तरायो होतीति. सण्डसण्डचारिनीति समूहसमूहचारिनी, सचे हि अचेलकं दिस्वा इमस्स भिक्खं दस्सामाति मानुसका भत्तगेहं पविसन्ति. तेसु च पविसन्तेसु कळोपिमुखादीसु निलीना मक्खिका उप्पतित्वा सण्डसण्डा चरन्ति. ततो ¶ आहटं भिक्खं न गण्हामि. कस्मा? मं निस्साय मक्खिकानं गोचरन्तरायो जातोति, अहम्पि तथा अकासिं. न थुसोदकन्ति सब्बसस्ससम्भारेहि कतं लोणसोवीरकं. एत्थ च सुरापानमेव सावज्जं, अयं पन सब्बेसुपि सावज्जसञ्ञी.
एकागारिकोति यो एकस्मिञ्ञेव गेहे भिक्खं लभित्वा निवत्तति. एकालोपिकोति यो एकेनेव आलोपेन यापेति. द्वागारिकादीसुपि एसेव नयो. एकिस्सापि दत्तियाति एकाय ¶ दत्तिया. दत्ति नाम एका खुद्दकपाति होति, यत्थ अग्गभिक्खं पक्खिपित्वा ठपेन्ति. एकाहिकन्ति एकदिवसन्तरिकं. अद्धमासिकन्ति अद्धमासन्तरिकं. परियायभत्तभोजनन्ति वारभत्तभोजनं. एकाहवारेन द्वीहवारेन सत्ताहवारेन अड्ढमासवारेनाति एवं दिवसवारेन आभतं भत्तभोजनं.
साकभक्खोति अल्लसाकभक्खो. सामाकभक्खोति सामाकतण्डुलभक्खो. नीवारादीसु नीवारा नाम ताव अरञ्ञे सयंजातवीहिजाति. दद्दुलन्ति चम्मकारेहि चम्मं लिखित्वा छड्डितकसटं. हटं वुच्चति सिलेसोपि सेवालोपि कणिकारादिरुक्खनिय्यासोपि. कणन्ति कुण्डकं ¶ . आचामोति भत्तउक्खलिकाय लग्गो झामओदनो, तं छड्डितट्ठाने गहेत्वा खादति. ‘‘ओदनकञ्जिय’’न्तिपि वदन्ति. पिञ्ञाकादयो पाकटा एव. पवत्तफलभोजीति पतितफलभोजी.
साणानीति साणवाकचोळानि. मसाणानीति मिस्सकचोळानि. छवदुस्सानीति मतसरीरतो छड्डितवत्थानि. एरकतिणादीनि वा गन्थेत्वा कतनिवासनानि. पंसुकूलानीति पथवियं छड्डितनन्तकानि. तिरितानीति रुक्खत्तचवत्थानि. अजिनन्ति अजिनमिगचम्मं. अजिनक्खिपन्ति तदेव मज्झे फालितं. सखुरकन्तिपि वदन्ति. कुसचीरन्ति कुसतिणं गन्थेत्वा कतचीरं. वाकचीरफलकचीरेसुपि एसेव नयो. केसकम्बलन्ति मनुस्सकेसेहि कतकम्बलं. यं सन्धाय वुत्तं ‘‘यानि कानिचि, भिक्खवे, तन्तावुतानं वत्थानं, केसकम्बलो तेसं पटिकुट्ठो अक्खायति. केसकम्बलो, भिक्खवे, सीते सीतो, उण्हे उण्हो, दुब्बण्णो दुग्गन्धो दुक्खसम्फसो’’ति (अ. नि. ३.१३८). वालकम्बलन्ति अस्सवालादीहि कतकम्बलं. उलूकपक्खकन्ति उलूकपत्तानि गन्थेत्वा कतनिवासनं. उब्भट्ठकोति उद्धं ठितको. उक्कुटिकप्पधानमनुयुत्तोति उक्कुटिकवीरियं अनुयुत्तो, गच्छन्तोपि उक्कुटिकोव हुत्वा उप्पतित्वा ¶ उप्पतित्वा गच्छति. कण्टकापस्सयिकोति ¶ अयकण्टके वा पकतिकण्टके वा भूमियं कोट्टेत्वा तत्थ चम्मं अत्थरित्वा ठानचङ्कमादीनि करोमीति दस्सेति. सेय्यन्ति सयन्तोपि तत्थेव सेय्यं कप्पेमि. सायं ततियमस्साति सायततियकं. पातो मज्झन्हिके सायन्ति दिवसस्स तिक्खत्तुं पापं पवाहेस्सामीति उदकोरोहनानुयोगं अनुयुत्तो विहरामीति दस्सेति.
१५६. नेकवस्सगणिकन्ति नेकवस्सगणसञ्जातं. रजोजल्लन्ति रजमलं, इदं अत्तनो रजोजल्लकवतसमादानकालं सन्धाय वदति. जेगुच्छिस्मिन्ति पापजिगुच्छनभावे. याव उदकबिन्दुम्हिपीति याव उदकथेवकेपि मम दया पच्चुपट्ठिता होति, को पन वादो अञ्ञेसु सक्खरकठलदण्डकवालिकादीसु. ते किर उदकबिन्दुं च एते च सक्खरकठलादयो खुद्दकपाणाति पञ्ञपेन्ति. तेनाह ‘‘याव उदकबिन्दुम्हिपि मे दया पच्चुपट्ठिता होती’’ति. उदकबिन्दुम्पि न हनामि न विनासेमि, किं कारणा. माहं खुद्दके पाणे विसमगते सङ्घातं आपादेसिन्ति. निन्नथलतिणग्गरुक्खसाखादीसु विसमट्ठाने गते उदकबिन्दुसङ्खाते खुद्दकपाणे सङ्घातं ¶ वधं मा आपादेसिन्ति. एतमत्थं ‘‘सतोव अभिक्कमामी’’ति दस्सेति. अचेलकेसु किर भूमिं अक्कन्तकालतो पभुति सीलवा नाम नत्थि. भिक्खाचारं गच्छन्तापि दुस्सीलाव हुत्वा गच्छन्ति, उपट्ठाकानं गेहे भुञ्जन्तापि दुस्सीलाव हुत्वा भुञ्जन्ति. आगच्छन्तापि दुस्सीलाव हुत्वा आगच्छन्ति. यदा पन मोरपिञ्छेन फलकं सम्मज्जित्वा सीलं अधिट्ठाय निसीदन्ति, तदा सीलवन्ता नाम होन्ति.
वनकम्मिकन्ति कन्दमूलफलाफलादीनं अत्थाय वने विचरन्तं. वनेन वनन्ति वनतो वनं, एस नयो सब्बत्थ. संपतामीति गच्छामि. आरञ्ञकोति अरञ्ञे जातवुद्धो, इदं अत्तनो आजीवककालं सन्धाय वदति. बोधिसत्तो किर पासण्डपरिग्गण्हणत्थाय तं पब्बज्जं पब्बजि, निरत्थकभावं पन ञत्वापि न उप्पब्बज्जितो, बोधिसत्ता हि यं यं ठानं उपेन्ति, ततो अनिवत्तितधम्मा होन्ति, पब्बजित्वा पन मा मं कोचि अद्दसाति ततोव अरञ्ञं पविट्ठो. तेनेवाह ‘‘मा मं ते अद्दसंसु अहञ्च मा ते अद्दस’’न्ति.
गोट्ठाति ¶ गोवजा. पट्ठितगावोति निक्खन्तगावो. तत्थ चतुक्कुण्डिकोति वनन्तेयेव ठितो गोपालकानं गावीहि सद्धिं अपगतभावं दिस्वा ¶ द्वे हत्थे द्वे च जण्णुकानि भूमियं ठपेत्वा एवं चतुक्कुण्डिको उपसङ्कमित्वाति अत्थो. तानि सुदं आहारेमीति महल्लकवच्छकानं गोमयानि कसटानि निरोजानि होन्ति, तस्मा तानि वज्जेत्वा यानि तरुणवच्छकानं खीरपानेनेव वड्ढन्तानं सओजानि गोमयानि तानि कुच्छिपूरं खादित्वा पुन वनसण्डमेव पविसति. तं सन्धायाह ‘‘तानि सुदं आहारेमी’’ति. यावकीवञ्च मेति यत्तकं कालं मम सकं मुत्तकरीसं अपरिक्खीणं होति. याव मे द्वारवळञ्जो पवत्तित्थ, ताव तदेव आहारेमीति अत्थो. काले पन गच्छन्ते गच्छन्ते परिक्खीणमंसलोहितो उपच्छिन्नद्वारवळञ्जो वच्छकानं गोमयानि आहारेमि. महाविकटभोजनस्मिन्ति महन्ते विकटभोजने, अपकतिभोजनेति अत्थो.
१५७. तत्रास्सुदं, सारिपुत्त, भिंसनकस्स वनसण्डस्स भिंसनकतस्मिं होतीति. तत्राति पुरिमवचनापेक्खनं. सुदन्ति पदपूरणमत्ते निपातो. सारिपुत्ताति आलपनं. अयं पनेत्थ अत्थयोजना – तत्राति यं वुत्तं अञ्ञतरं भिंसनकं वनसण्डन्ति, तत्र यो सो भिंसनको वनसण्डो ¶ वुत्तो, तस्स भिंसनकस्स वनसण्डस्स भिंसनकतस्मिं होति, भिंसनककिरियाय होतीति अत्थो. किं होति? इदं होति, यो कोचि अवीतरागो…पे… लोमानि हंसन्तीति.
अथ वा तत्राति सामिअत्थे भुम्मं. सु इति निपातो. किं सु नाम ते भोन्तो समणब्राह्मणातिआदीसु विय. इदन्ति अधिप्पेतमत्थं पच्चक्खं विय कत्वा दस्सनवचनं. सुदन्ति सु इदं, सन्धिवसेन इकारलोपो वेदितब्बो. चक्खुन्द्रियं इत्थिन्द्रियं अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं किं सूधवित्तन्तिआदीसु विय. अयं पनेत्थ अत्थयोजना, तस्स, सारिपुत्त, भिंसनकस्स वनसण्डस्स भिंसनकतस्मिं इदंसु होतीति. भिंसनकतस्मिन्ति भिंसनकभावेति अत्थो. एकस्स तकारस्स लोपो दट्ठब्बो. ‘‘भिंसनकत्तस्मि’’न्तियेव वा पाठो ¶ , भिंसनकताय इति वा वत्तब्बे लिङ्गविपल्लासो कतो, निमित्तत्थे चेतं भुम्मवचनं. तस्मा एवं सम्बन्धो वेदितब्बो, भिंसनकभावे इदंसु होति, भिंसनकभावनिमित्तं भिंसनकभावहेतु, भिंसनकभावपच्चया इदंसु होति. यो कोचि अवीतरागो तं वनसण्डं पविसति. येभुय्येन लोमानि हंसन्ति ¶ बहुतरानि लोमानि हंसन्ति, उद्धं मुखानि सूचिसदिसानि कण्टकसदिसानि च हुत्वा तिट्ठन्ति, अप्पानि न हंसन्ति, बहुतरानं वा सत्तानं हंसन्ति, अप्पकानं अतिसूरपुरिसानं न हंसन्तीति.
अन्तरट्ठकाति माघमासस्स अवसाने चतस्सो, फग्गुणमासस्स आदिम्हि चतस्सोति एवं उभिन्नं अन्तरे अट्ठरत्ति. अब्भोकासेति महासत्तो हिमपातसमये रत्तिं अब्भोकासे विहरति, अथस्स लोमकूपेसु आवुतमुत्ता विय हिमबिन्दूनि तिट्ठन्ति, सरीरं सेतदुकूलपारुतं विय होति. दिवा वनसण्डेति दिवा हिमबिन्दूसु सूरियातपसम्फस्सेन विगतेसु अस्सासोपि भवेय्य, अयं पन सूरिये उग्गच्छन्तेयेव वनसण्डं पविसति, तत्रापिस्स सूरियातपेन पग्घरन्तं हिमं सरीरेयेव पतति. दिवा अब्भोकासे विहरामि रत्तिं वनसण्डेति गिम्हकाले किरेस दिवा अब्भोकासे विहासि, तेनस्स कच्छेहि सेदधारा मुच्चिंसु, रत्तिं अस्सासो भवेय्य, अयं पन सूरिये अत्थं गच्छन्तेयेव वनसण्डं पविसति. अथस्स दिवा गहितउस्मे वनसण्डे अङ्गारकासुयं पक्खित्तो विय अत्तभावो परिदय्हित्थ. अनच्छरियाति अनुअच्छरिया. पटिभासीति उपट्ठासि.
सोतत्तोति ¶ दिवा आतपेन रत्तिं वनउस्माय सुतत्तो. सोसिन्नोति रत्तिं हिमेन दिवा हिमोदकेन सुट्ठु तिन्तो. भिंसनकेति भयजनके. नग्गोति निच्चेलो. निवासनपारुपने हि सति सीतं वा उण्हं वा न अतिबाधेय्य, तम्पि मे नत्थीति दस्सेति. न चग्गिमासिनोति अग्गिम्पि न उपगतो. एसनापसुतोति सुद्धिएसनत्थाय पसुतो, पयुत्तो. मुनीति, तदा अत्तानं मुनीति कत्वा कथेति.
छवट्ठिकानीति उपड्ढदड्ढानि अट्ठीनि. उपधायाति यथा सीसूपधानञ्च पादूपधानञ्च पञ्ञायति, एवं सन्थरित्वा तत्थ सेय्यं कप्पेमीति दस्सेति. गामण्डलाति ¶ गोपालदारका. ते किर बोधिसत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा, सुमेध, त्वं इमस्मिं ठाने कस्मा निसिन्नो, कथेहीति वदन्ति. बोधिसत्तो अधोमुखो निसीदति, न कथेति. अथ नं ते अकथेतुं न दस्सामाति परिवारेत्वा ओट्ठुभन्ति सरीरे खेळं पातेन्ति. बोधिसत्तो ¶ एवम्पि न कथेति. अथ नं त्वं न कथेसीति ओमुत्तेन्ति पस्सावमस्स उपरि विस्सज्जेन्ति. बोधिसत्तो एवम्पि न कथेतियेव. ततो नं कथेहि कथेहीति पंसुकेन ओकिरन्ति. बोधिसत्तो एवम्पि न कथेतियेव. अथस्स न कथेसीति दण्डकसलाका गहेत्वा कण्णसोतेसु पवेसेन्ति. बोधिसत्तो दुक्खा तिब्बा कटुका वेदना अधिवासेन्तो कस्सचि किञ्चि न करिस्सामीति मतको विय अच्छति. तेनाह ‘‘न खो पनाहं, सारिपुत्त, अभिजानामि तेसु पापकं चित्तं उप्पादेता’’ति. न मया तेसु पापकं चित्तम्पि उप्पादितन्ति अत्थो. उपेक्खाविहारस्मिं होतीति उपेक्खाविहारो होति. विहारो एव हि विहारस्मिन्ति वुत्तो. तेनेव च ‘‘इदंसु मे’’ति एत्थापि अयंसु मेति एवं अत्थो वेदितब्बो. इमिना नयेन अञ्ञानिपि एवरूपानि पदानि वेदितब्बानि. इमिना इतो एकनवुतिकप्पे पूरितं उपेक्खाविहारं दस्सेति. यं सन्धायाह –
‘‘सुखपत्तो न रज्जामि, दुक्खे न होमि दुम्मनो;
सब्बत्थ तुलितो होमि, एसा मे उपेक्खापारमी’’ति.
दुक्करकारिकादिसुद्धिवण्णना निट्ठिता.
आहारसुद्धिवण्णना
१५८. आहारेन ¶ सुद्धीति कोलादिना एकच्चेन परित्तकआहारेन सक्का सुज्झितुन्ति एवंदिट्ठिनो होन्ति. एवमाहंसूति एवं वदन्ति. कोलेहीति पदरेहि. कोलोदकन्ति कोलानि मद्दित्वा कतपानकं. कोलविकतिन्ति कोलसाळवकोलपूवकोलगुळादिकोलविकारं. एतपरमोति एतं पमाणं परमं अस्साति एतपरमो. तदा एकनवुतिकप्पमत्थके पन न बेलुवपक्कतालपक्कपमाणो कोलो होति, यं एतरहि कोलस्स पमाणं, एत्तकोव होतीति अत्थो.
१५९. अधिमत्तकसिमानन्ति अतिविय किसभावं. आसीतिकपब्बानि वा काळपब्बानि वाति यथा आसीतिकवल्लिया वा काळवल्लिया वा सन्धिट्ठानेसु मिलायित्वा मज्झे उन्नतुन्नतानि होन्ति, एवं मय्हं अङ्गपच्चङ्गानि होन्तीति दस्सेति. ओट्ठपदन्ति ¶ यथा ओट्ठस्स पदं मज्झे गम्भीरं होति, एवमेवं बोधिसत्तस्स मिलाते मंसलोहिते वच्चद्वारस्स अन्तोपविट्ठत्ता आनिसदं मज्झे गम्भीरं होति. अथस्स भूमियं निसिन्नट्ठानं सरपोङ्खेन ¶ अक्कन्तं विय मज्झे उन्नतं होति. वट्टनावळीति यथा रज्जुया आवुनित्वा कता वट्टनावळी वट्टनानं अन्तरन्तरा निन्ना होति, वट्टनट्ठानेसु उन्नता, एवं पिट्ठिकण्टको उन्नतावनतो होति, जरसालाय गोपानसियोति जिण्णसालाय गोपानसियो, ता वंसतो मुच्चित्वा मण्डले पतिट्ठहन्ति, मण्डलतो मुच्चित्वा भूमियन्ति; एवं एका उपरि होति, एका हेट्ठाति ओलुग्गविलुग्गा भवन्ति. बोधिसत्तस्स पन न एवं फासुळियो, तस्स हि लोहिते छिन्ने मंसे मिलाते फासुळन्तरेहि चम्मानि हेट्ठा ओतिण्णानि, तं सन्धायेतं वुत्तं.
ओक्खायिकाति हेट्ठा अनुपविट्ठा. तस्स किर लोहिते छिन्ने मंसे मिलाते अक्खिआवाटका मत्थलुङ्गं आहच्च अट्ठंसु, तेनस्स एवरूपा अक्खितारका अहेसुं. आमकच्छिन्नोति अतितरुणकाले छिन्नो, सो हि वातातपेन संफुसति चेव मिलायति च. यावस्सु मे, सारिपुत्ताति, सारिपुत्त, मय्हं उदरच्छवि याव पिट्ठिकण्टकं अल्लीना होति. अथ वा यावस्सु मे, सारिपुत्त, भारियभारिया अहोसि दुक्करकारिका, मय्हं उदरच्छवि याव पिट्ठिकण्टकं अल्लीना अहोसीति एवमेत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो. पिट्ठिकण्टकंयेव परिग्गण्हामीति ¶ सहउदरच्छविं गण्हामि. उदरच्छविंयेव परिग्गण्हामीति सहपिट्ठिकण्टकं गण्हामि. अवकुज्जो पपतामीति तस्स हि उच्चारपस्सावत्थाय निसिन्नस्स पस्सावो नेव निक्खमति, वच्चं पन एकं द्वे कटकट्ठिमत्तं निक्खमति. बलवदुक्खं उप्पादेति. सरीरतो सेदा मुच्चन्ति, तत्थेव अवकुज्जो भूमियं पतति. तेनाह ‘‘अवकुज्जो पपतामी’’ति. तमेव कायन्ति तं एकनवुतिकप्पमत्थके कायं. महासच्चकसुत्ते पन पच्छिमभविककायं सन्धाय इममेव कायन्ति आह. पूतिमूलानीति मंसे वा लोहिते वा सति तिट्ठन्ति. तस्स पन अभावे चम्मखण्डे लोमानि विय हत्थेयेव लग्गन्ति, तं सन्धायाह ‘‘पूतिमूलानि लोमानि कायस्मा पतन्ती’’ति.
अलमरियञाणदस्सनविसेसन्ति ¶ अरियभावं कातुं समत्थं लोकुत्तरमग्गं. इमिस्सायेव अरियाय पञ्ञायाति विपस्सनापञ्ञाय अनधिगमा. यायं अरियाति या अयं मग्गपञ्ञा अधिगता. इदं वुत्तं होति – यथा एतरहि विपस्सनापञ्ञाय अधिगतत्ता मग्गपञ्ञा अधिगता, एवं एकनवुतिकप्पमत्थके ¶ विपस्सनापञ्ञाय अनधिगतत्ता लोकुत्तरमग्गपञ्ञं नाधिगतोस्मीति, मज्झिमभाणकत्थेरा पनाहु, इमिस्सायेवाति वुत्तपञ्ञापि यायं अरियाति वुत्तपञ्ञापि मग्गपञ्ञायेव. अथ ने भिक्खू आहंसु ‘‘एवं सन्ते मग्गस्स अनधिगतत्ता मग्गं नाधिगतोस्मीति इदं वुत्तं होति, भन्ते’’ति. आवुसो, किञ्चापि दीपेतुं न सक्कोमि, द्वेपि पन मग्गपञ्ञायेवाति, एतदेव चेत्थ युत्तं. इतरथा हि या अयन्ति निद्देसो अननुरूपो सिया.
आहारसुद्धिवण्णना निट्ठिता.
संसारसुद्धिआदिवण्णना
१६०. संसारेन सुद्धीति बहुकं संसरित्वा सुज्झन्तीति वदन्ति. उपपत्तिया सुद्धीति बहुकं उपपज्जित्वा सुज्झन्तीति वदन्ति. आवासेन सुद्धीति बहूसु ठानेसु वसित्वा सुज्झन्तीति वदन्ति. तीसुपि ठानेसु संसरणकवसेन संसारो. उपपज्जनकवसेन उपपत्ति. वसनकवसेन आवासोति खन्धायेव वुत्ता. यञ्ञेनाति बहुयागे यजित्वा सुज्झन्तीति वदन्ति. मुद्धावसित्तेनाति ¶ तीहि सङ्खेहि खत्तियाभिसेकेन मुद्धनि अभिसित्तेन. अग्गिपारिचरियायाति बहुअग्गिपरिचरणेन सुज्झन्तीति वदन्ति.
१६१. दहरोति तरुणो. युवाति योब्बनेन समन्नागतो. सुसुकाळकेसोति सुट्ठु काळकेसो. भद्रेन योब्बनेन समन्नागतोति इमिनास्स येन योब्बनेन समन्नागतो युवा, तं योब्बनं भद्दं लद्धकन्ति दस्सेति. पठमेन वयसाति पठमवयो नाम तेत्तिंस वस्सानि, तेन समन्नागतोति अत्थो, पञ्ञावेय्यत्तियेनाति पञ्ञावेय्यत्तिभावेन. जिण्णोति जराजिण्णो. वुद्धोति वड्ढित्वा ठितअङ्गपच्चङ्गो. महल्लकोति जातिमहल्लको. अद्धगतोति बहुअद्धानं गतो चिरकालातिक्कन्तो. वयो अनुप्पत्तोति वस्ससतस्स ततियकोट्ठासं पच्छिमवयं अनुप्पत्तो. आसीतिको मे वयो वत्ततीति इमं किर सुत्तं भगवा परिनिब्बानसंवच्छरे कथेसि. तस्मा एवमाह. परमायाति उत्तमाय. सतियातिआदीसु पदसतम्पि पदसहस्सम्पि वदन्तस्सेव गहणसमत्थता ¶ सति नाम. तदेव आधारणउपनिबन्धनसमत्थता गति नाम. एवं गहितं धारितं सज्झायं कातुं ¶ समत्थवीरियं धिति नाम. तस्स अत्थञ्च कारणञ्च दस्सनसमत्थता पञ्ञावेय्यत्तियं नाम.
दळ्हधम्मा धनुग्गहोति दळ्हं धनुं गहेत्वा ठितो इस्सासो. दळ्हधनु नाम द्विसहस्सथामं वुच्चति, द्विसहस्सथामं नाम यस्स आरोपितस्स जियाबद्धो लोहसीसादीनं भारो दण्डे गहेत्वा याव कण्डप्पमाणा उक्खित्तस्स पथवितो मुच्चति. सिक्खितोति दस द्वादस वस्सानि आचरियकुले उग्गहितसिप्पो. कतहत्थोति कोचि सिप्पमेव उग्गण्हाति. कतहत्थो न होति, अयं पन कतहत्थो चिण्णवसीभावो. कतूपासनोति राजकुलादीसु दस्सितसिप्पो. लहुकेन असनेनाति अन्तो सुसिरं कत्वा तूलादीनि पूरेत्वा कतलाखापरिकम्मेन सल्लहुककण्डेन. एवं कतञ्हि एकउसभगामी द्वे उसभानि गच्छति, अट्ठउसभगामी सोळसउसभानि गच्छति. अप्पकसिरेनाति निदुक्खेन. अतिपातेय्याति अतिक्कमेय्य. एवं अधिमत्तसतिमन्तोति यथा सो धनुग्गहो तं विदत्थिचतुरङ्गुलछायं सीघं एव अतिक्कमेति, एवं पदसतम्पि पदसहस्सम्पि उग्गहेतुं उपधारेतुं सज्झायितुं अत्थकारणानि च उपपरिक्खितुं समत्थाति अत्थो. अञ्ञत्र असितपीतखायितसायिताति असितपीतादीनि हि भगवतापि कातब्बानि होन्ति, भिक्खूहिपि. तस्मा तेसं करणमत्तकालं ठपेत्वाति दस्सेति.
अपरियादिन्नायेवाति ¶ अपरिक्खीणायेव. सचे हि एको भिक्खु कायानुपस्सनं पुच्छति, अञ्ञो वेदनानुपस्सनं, अञ्ञो चित्तानुपस्सनं, अय्यो धम्मानुपस्सनं. इमिना पुट्ठं अहं पुच्छिस्सामीति एको एकं न ओलोकेति. एवं सन्तेपि तेसं वारो पञ्ञायति. एवं बुद्धानं पन वारो न पञ्ञायति, विदत्थिचतुरङ्गुलछायं अतिक्कमतो पुरेतरंयेव भगवा चुद्दसविधेन कायानुपस्सनं, नवविधेन वेदनानुपस्सनं, सोळसविधेन चित्तानुपस्सनं, पञ्चविधेन धम्मानुपस्सनं कथेति. तिट्ठन्तु वा ताव एते चत्तारो. सचे हि अञ्ञे चत्तारो सम्मप्पधानेसु, अञ्ञे इद्धिपादेसु, अञ्ञे पञ्च इन्द्रियेसु, अञ्ञे पञ्च बलेसु, अञ्ञे सत्त बोज्झङ्गेसु, अञ्ञे अट्ठ मग्गङ्गेसु पञ्हं पुच्छेय्युं, तम्पि भगवा ¶ कथेय्य. तिट्ठन्तु वा एते अट्ठ. सचे अञ्ञे सत्ततिंस जना बोधिपक्खियेसु पञ्हं ¶ पुच्छेय्युं, तम्पि भगवा तावदेव कथेय्य. कस्मा? यावता हि लोकियमहाजना एकं पदं कथेन्ति. ताव आनन्दत्थेरो अट्ठ पदानि कथेति. आनन्दत्थेरे पन एकं पदं कथेन्तेयेव भगवा सोळसपदानि कथेति. कस्मा? भगवतो हि जिव्हा मुदुका दन्तावरणं सुफुसितं वचनं अगलितं भवङ्गपरिवासो लहुको. तेनाह ‘‘अपरियादिन्नायेवस्स, सारिपुत्त, तथागतस्स धम्मदेसना’’ति.
तत्थ धम्मदसेनाति तन्तिठपना. धम्मपदब्यञ्जनन्ति पाळिया पदब्यञ्जनं, तस्स तस्स अत्थस्स ब्यञ्जनकं अक्खरं. पञ्हपटिभानन्ति पञ्हब्याकरणं. इमिना किं दस्सेति? तथागतो पुब्बे दहरकाले अक्खरानि सम्पिण्डेत्वा पदं वत्तुं सक्कोति, पदानि सम्पिण्डेत्वा गाथं वत्तुं सक्कोति, चतुअक्खरेहि वा अट्ठअक्खरेहि वा सोळसअक्खरेहि वा पदेहि युत्ताय गाथाय अत्थं वत्तुं सक्कोति. इदानि पन महल्लककाले अक्खरानि सम्पिण्डेत्वा पदं वा, पदानि सम्पिण्डेत्वा गाथं वा, गाथाय अत्थं वा वत्तुं न सक्कोतीति एवं नत्थि. दहरकाले च महल्लककाले च सब्बमेतं तथागतस्स अपरियादिन्नमेवाति इमं दस्सेति. मञ्चकेन चेपि मन्ति इदं बुद्धबलदीपनत्थमेव परिकप्पेत्वा आह. दसबलं पन मञ्चके आरोपेत्वा गामनिगमराजधानियो परिहरणकालो नाम नत्थि. तथागता हि पञ्चमे आयुकोट्ठासे खण्डिच्चादीहि अनभिभूता सुवण्णवण्णसरीरस्स वेवण्णिये अननुप्पत्ते देवमनुस्सानं पियमनापकालेयेव परिनिब्बायन्ति.
१६२. नागसमालोति तस्स थेरस्स नामं. पठमबोधियञ्हि वीसतिवस्सब्भन्तरे उपवाननागितमेघियत्थेरा ¶ विय अयम्पि भगवतो उपट्ठाको अहोसि. बीजयमानोति मन्दमन्देन तालवण्टवातेन भगवतो उतुसुखं समुट्ठापयमानो. एतदवोचाति सकलसुत्तन्तं सुत्वा भगवतो पुब्बचरितं दुक्करकारकं आगम्म पसन्नो एतं ‘‘अच्छरियं भन्ते’’तिआदिवचनं अवोच. तत्थ अच्छरं पहरितुं युत्तन्ति अच्छरियं. अभूतपुब्बं भूतन्ति अब्भुतं. उभयेनपि अत्तनो विम्हयमेव ¶ दीपेति. को नामो अयं भन्तेति इदं भद्दको वतायं धम्मपरियायो, हन्दस्स भगवन्तं आयाचित्वा नामं गण्हापेमीति अधिप्पायेन आह. अथस्स भगवा नामं गण्हन्तो तस्मा तिह त्वन्तिआदिमाह. तस्सत्थो, यस्मा इदं सुत्तं सुत्वा तव लोमानि हट्ठानि, तस्मा तिह त्वं ¶ , नागसमाल, इमं धम्मपरियायं ‘‘लोमहंसन परियायो’’त्वेव नं धारेहीति.
संसारसुद्धिआदिवण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
महासीहनादसुत्तवण्णना निट्ठिता.
३. महादुक्खक्खन्धसुत्तवण्णना
१६३. एवं ¶ मे सुतन्ति महादुक्खक्खन्धसुत्तं. तत्थ विनयपरियायेन तयो जना सम्बहुलाति वुच्चन्ति, ततो परं सङ्घो. सुत्तन्तपरियायेन तयो तयो एव, ततो उद्धं सम्बहुलाति वुच्चन्ति. इध सुत्तन्तपरियायेन सम्बहुलाति वेदितब्बा. पिण्डाय पाविसिंसूति पविट्ठा, ते पन न ताव पविट्ठा, पविसिस्सामाति निक्खन्तत्ता पन पविसिंसूति वुत्ता. यथा गामं गमिस्सामीति निक्खन्तपुरिसो तं गामं अप्पत्तोपि ‘‘कुहिं इत्थन्नामो’’ति वुत्ते ‘‘गामं गतो’’ति वुच्चति, एवं. परिब्बाजकानं आरामोति जेतवनतो अविदूरे अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो अत्थि, तं सन्धाय एवमाहंसु. समणो, आवुसोति, आवुसो, तुम्हाकं सत्था समणो गोतमो. कामानं परिञ्ञन्ति कामानं पहानं समतिक्कमं पञ्ञपेति. रूपवेदनासुपि एसेव नयो.
तत्थ तित्थिया सकसमयं जानन्ता कामानं परिञ्ञं पञ्ञपेय्युं पठमज्झानं वदमाना, रूपानं परिञ्ञं पञ्ञपेय्युं अरूपभवं वदमाना, वेदनानं परिञ्ञं पञ्ञपेय्युं असञ्ञभवं वदमाना. ते पन ‘‘इदं नाम पठमज्झानं अयं रूपभवो अयं अरूपभवो’’तिपि न जानन्ति. ते पञ्ञपेतुं असक्कोन्तापि केवलं ‘‘पञ्ञपेम पञ्ञपेमा’’ति वदन्ति. तथागतो कामानं परिञ्ञं अनागामिमग्गेन पञ्ञपेति, रूपवेदनानं अरहत्तमग्गेन ¶ . ते एवं महन्ते विसेसे विज्जमानेपि इध नो, आवुसो, को विवेसोतिआदिमाहंसु.
तत्थ इधाति इमस्मिं पञ्ञापने. धम्मदेसनाय वा धम्मदेसनन्ति यदिदं समणस्स वा गोतमस्स धम्मदेसनाय सद्धिं अम्हाकं धम्मदेसनं, अम्हाकं वा धम्मदेसनाय सद्धिं समणस्स गोतमस्स धम्मदेसनं आरब्भ नानाकरणं वुच्चेथ, तं किन्नामाति वदन्ति. दुतियपदेपि एसेव नयो ¶ . इति वेमज्झे भिन्नसुवण्णं विय सासनेन सद्धिं अत्तनो लद्धिवचनमत्तेन समधुरं ठपयिंसु. नेव अभिनन्दिंसूति एवमेतन्ति न सम्पटिच्छिंसु. नप्पटिक्कोसिंसूति नयिदं एवन्ति नप्पटिसेधेसुं. कस्मा? ते किर तित्थिया नाम अन्धसदिसा, जानित्वा वा अजानित्वा वा कथेय्युन्ति ¶ नाभिनन्दिंसु, परिञ्ञन्ति वचनेन ईसकं सासनगन्धो अत्थीति नप्पटिक्कोसिंसु. जनपदवासिनो वा ते सकसमयपरसमयेसु न सुट्ठु कुसलातिपि उभयं नाकंसु.
१६५. न चेव सम्पायिस्सन्तीति सम्पादेत्वा कथेतुं न सक्खिस्सन्ति. उत्तरिञ्च विघातन्ति असम्पायनतो उत्तरिम्पि दुक्खं आपज्जिस्सन्ति. सम्पादेत्वा कथेतुं असक्कोन्तानं नाम हि दुक्खं उप्पज्जति. यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मिन्ति एत्थ यथाति कारणवचनं, तन्ति निपातमत्तं. यस्मा अविसये पञ्हो पुच्छितो होतीति अत्थो. सदेवकेति सह देवेहि सदेवके. समारकादीसुपि एसेव नयो. एवं तीणि ठानानि लोके पक्खिपित्वा द्वे पजायाति पञ्चहिपि सत्तलोकमेव परियादियित्वा एतस्मिं सदेवकादिभेदे लोके तं देवं वा मनुस्सं वा न पस्सामीति दीपेति. इतो वा पन सुत्वाति इतो वा पन मम सासनतो सुत्वा अतथागतोपि अतथागतसावकोपि आराधेय्य परितोसेय्य. अञ्ञथा आराधनं नाम नत्थीति दस्सेति.
१६६. इदानि अत्तनो तेसं पञ्हानं वेय्याकरणेन चित्ताराधनं दस्सेन्तो को च, भिक्खवेतिआदिमाह. कामगुणाति कामयितब्बट्ठेन कामा. बन्धनट्ठेन गुणा. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, अहतानं वत्थानं द्विगुणं सङ्घाटि’’न्ति (महाव. ३४८) एत्थ हि पटलट्ठो गुणट्ठो. ‘‘अच्चेन्ति ¶ काला तरयन्ति रत्तियो, वयोगुणा अनुपुब्बं जहन्ती’’ति (सं. नि. १.४) एत्थ रासट्ठो गुणट्ठो. ‘‘सतगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा’’ति (म. नि. ३.३७९) एत्थ आनिसंसट्ठो गुणट्ठो. ‘‘अन्तं अन्तगुणं (खु. पा. ३ द्वत्तिंसाकारे; दी. नि. २.३७७) कयिरा मालागुणे बहू’’ति (ध. प. ५३) एत्थ बन्धनट्ठो गुणट्ठो. इधापि एसेव अधिप्पेतो, तेन वुत्तं ‘‘बन्धनट्ठेन गुणा’’ति. चक्खुविञ्ञेय्याति ¶ चक्खुविञ्ञाणेन पस्सितब्बा. एतेनुपायेन सोतविञ्ञेय्यादीसुपि अत्थो वेदितब्बो. इट्ठाति परियिट्ठा वा होन्तु मा वा, इट्ठारम्मणभूताति अत्थो. कन्ताति कमनीया. मनापाति मनवड्ढनका. पियरूपाति पियजातिका. कामूपसंहिताति आरम्मणं कत्वा उप्पज्जमानेन कामेन उपसंहिता. रजनीयाति रज्जनिया, रागुप्पत्तिकारणभूताति अत्थो.
१६७. यदि मुद्दायातिआदीसु मुद्दाति अङ्गुलिपब्बेसु सञ्ञं ठपेत्वा हत्थमुद्दा. गणनाति अच्छिद्दगणना. सङ्खानन्ति पिण्डगणना. याय खेत्तं ओलोकेत्वा इध एत्तका वीही भविस्सन्ति ¶ , रुक्खं ओलोकेत्वा इध एत्तकानि फलानि भविस्सन्ति, आकासं ओलोकेत्वा इमे आकासे सकुणा एत्तका नाम भविस्सन्तीति जानन्ति.
कसीति कसिकम्मं. वणिज्जाति जङ्घवणिज्जथलवणिज्जादिवणिप्पथो. गोरक्खन्ति अत्तनो वा परेसं वा गावो रक्खित्वा पञ्चगोरसविक्कयेन जीवनकम्मं. इस्सत्थो वुच्चति आवुधं गहेत्वा उपट्ठानकम्मं. राजपोरिसन्ति आवुधेन राजकम्मं कत्वा उपट्ठानं. सिप्पञ्ञतरन्ति गहितावसेसं हत्थिअस्ससिप्पादि. सीतस्स पुरक्खतोति लक्खं विय सरस्स सीतस्स पुरतो, सीतेन बाधीयमानोति अत्थो. उण्हेपि एसेव नयो. डंसादीसु डंसाति पिङ्गलमक्खिका. मकसाति सब्बमक्खिका, सरीसपाति ये केचि सरित्वा गच्छन्ति. रिस्समानोति रुप्पमानो, घट्टियमानो. मीयमानोति मरमानो. अयं, भिक्खवेति, भिक्खवे, अयं मुद्दादीहि जीविककप्पनं आगम्म सीतादिपच्चयो आबाधो. कामानं आदीनवोति कामेसु उपद्दवो, उपस्सग्गोति अत्थो. सन्दिट्ठिकोति पच्चक्खो ¶ सामं पस्सितब्बो. दुक्खक्खन्धोति दुक्खरासि. कामहेतूतिआदीसु पच्चयट्ठेन कामा अस्स हेतूति कामहेतु. मूलट्ठेन कामा निदानमस्साति कामनिदानो. लिङ्गविपल्लासेन पन कामनिदानन्ति वुत्तो. कारणट्ठेन कामा अधिकरणं अस्साति कामाधिकरणो. लिङ्गविपल्लासेनेव पन कामाधिकरणन्ति वुत्तो. कामानमेव हेतूति इदं नियमवचनं, कामपच्चया उप्पज्जतियेवाति अत्थो.
उट्ठहतोति ¶ आजीवसमुट्ठापकवीरियेन उट्ठहन्तस्स. घटतोति तं वीरियं पुब्बेनापरं घटेन्तस्स. वायमतोति वायामं परक्कमं पयोगं करोन्तस्स. नाभिनिप्फज्जन्तीति न निप्फज्जन्ति, हत्थं नाभिरुहन्ति. सोचतीति चित्ते उप्पन्नबलवसोकेन सोचति. किलमतीति काये उप्पन्नदुक्खेन किलमति. परिदेवतीति वाचाय परिदेवति. उरत्ताळिन्ति उरं ताळेत्वा. कन्दतीति रोदति. सम्मोहं आपज्जतीति विसञ्ञी विय सम्मूळ्हो होति. मोघन्ति तुच्छं. अफलोति निप्फलो. आरक्खाधिकरणन्ति आरक्खकारणा. किन्तीति केन नु खो उपायेन. यम्पि मेति यम्पि मय्हं कसिकम्मादीनि कत्वा उप्पादितं धनं अहोसि. तम्पि नो नत्थीति तम्पि अम्हाकं इदानि नत्थि.
१६८. पुन चपरं, भिक्खवे, कामहेतूतिआदिनापि कारणं दस्सेत्वाव आदीनवं दीपेति. तत्थ ¶ कामहेतूति कामपच्चया राजानोपि राजूहि विवदन्ति. कामनिदानन्ति भावनपुंसकं, कामे निदानं कत्वा विवदन्तीति अत्थो. कामाधिकरणन्तिपि भावनपुंसकमेव, कामे अधिकरणं कत्वा विवदन्तीति अत्थो. कामानमेव हेतूति गामनिगमनगरसेनापतिपुरोहितट्ठानन्तरादीनं कामानमेव हेतु विवदन्तीति अत्थो. उपक्कमन्तीति पहरन्ति. असिचम्मन्ति असिञ्चेव खेटकफलकादीनि च. धनुकलापं सन्नय्हित्वाति धनुं गहेत्वा सरकलापं सन्नय्हित्वा. उभतोब्यूळन्ति उभतो रासिभूतं. पक्खन्दन्तीति पविसन्ति. उसूसूति कण्डेसु. विज्जोतलन्तेसूति विपरिवत्तन्तेसु. ते तत्थाति ते तस्मिं सङ्गामे.
अद्दावलेपना ¶ उपकारियोति चेत्थ मनुस्सा पाकारपादं अस्सखुरसण्ठानेन इट्ठकाहि चिनित्वा उपरि सुधाय लिम्पन्ति. एवं कता पाकारपादा उपकारियोति वुच्चन्ति. ता तिन्तेन कललेन सित्ता अद्दावलेपना नाम होन्ति. पक्खन्दन्तीति तासं हेट्ठा तिखिणअयसूलादीहि विज्झीयमानापि पाकारस्स पिच्छिलभावेन आरोहितुं असक्कोन्तापि उपधावन्तियेव. छकणकायाति कुथितगोमयेन. अभिवग्गेनाति सतदन्तेन. तं अट्ठदन्ताकारेन कत्वा ‘‘नगरद्वारं भिन्दित्वा ¶ पविसिस्सामा’’ति आगते उपरिद्वारे ठिता तस्स बन्धनयोत्तानि छिन्दित्वा तेन अभिवग्गेन ओमद्दन्ति.
१६९. सन्धिम्पि छिन्दन्तीति घरसन्धिम्पि छिन्दन्ति. निल्लोपन्ति गामे पहरित्वा महाविलोपं करोन्ति. एकागारिकन्ति पण्णासमत्तापि सट्ठिमत्तापि परिवारेत्वा जीवग्गाहं गहेत्वा आहरापेन्ति. परिपन्थेपि तिट्ठन्तीति पन्थदूहनकम्मं करोन्ति. अड्ढदण्डकेहीति मुग्गरेहि पहारसाधनत्थं वा चतुहत्थदण्डं द्वेधा छेत्वा गहितदण्डकेहि. बिलङ्गथालिकन्ति कञ्जियउक्खलिकम्मकारणं, तं करोन्ता सीसकपालं उप्पाटेत्वा तत्तं अयोगुळं सण्डासेन गहेत्वा तत्थ पक्खिपन्ति, तेन मत्थलुङ्गं पक्कुथित्वा उपरि उत्तरति. सङ्खमुण्डिकन्ति सङ्खमुण्डकम्मकारणं, तं करोन्ता उत्तरोट्ठउभतोकण्णचूळिकगळवाटपरिच्छेदेन चम्मं छिन्दित्वा सब्बकेसे एकतो गण्ठिं कत्वा दण्डकेन वल्लित्वा उप्पाटेन्ति, सह केसेहि चम्मं उट्ठहति. ततो सीसकटाहं थूलसक्खराहि घंसित्वा धोवन्ता सङ्खवण्णं करोन्ति.
राहुमुखन्ति राहुमुखकम्मकारणं, तं करोन्ता सङ्कुना मुखं विवरित्वा अन्तोमुखे दीपं जालेन्ति ¶ ¶ . कण्णचूळिकाहि वा पट्ठाय मुखं निखादनेन खणन्ति. लोहितं पग्घरित्वा मुखं पूरेति. जोतिमालिकन्ति सकलसरीरं तेलपिलोतिकाय वेठेत्वा आलिम्पन्ति. हत्थपज्जोतिकन्ति हत्थे तेलपिलोतिकाय वेठेत्वा दीपं विय जालेन्ति. एरकवत्तिकन्ति एरकवत्तकम्मकारणं, तं करोन्ता गीवतो पट्ठाय चम्मबद्धे कन्तित्वा गोप्फके ठपेन्ति. अथ नं योत्तेहि बन्धित्वा कड्ढन्ति. सो अत्तनो चम्मबद्धे अक्कमित्वा अक्कमित्वा पतति. चीरकवासिकन्ति चीरकवासिककम्मकारणं, तं करोन्ता तथेव चम्मबद्धे कन्तित्वा कटियं ठपेन्ति. कटितो पट्ठाय कन्तित्वा गोप्फकेसु ठपेन्ति. उपरिमेहि हेट्ठिमसरीरं चीरकनिवासननिवत्थं विय होति. एणेय्यकन्ति एणेय्यककम्मकारणं. तं करोन्ता उभोसु कप्परेसु च जाणूसु च अयवलयानि दत्वा अयसूलानि कोट्टेन्ति. सो चतूहि अयसूलेहि भूमियं पतिट्ठहति. अथ नं परिवारेत्वा अग्गिं करोन्ति. ‘‘एणेय्यको जोतिपरिग्गहो यथा’’ति ¶ आगतट्ठानेपि इदमेव वुत्तं. तं कालेन कालं सूलानि अपनेत्वा चतूहि अट्ठिकोटीहियेव ठपेन्ति. एवरूपा कारणा नाम नत्थि.
बळिसमंसिकन्ति उभतोमुखेहि बळिसेहि पहरित्वा चम्ममंसन्हारूनि उप्पाटेन्ति. कहापणिकन्ति सकलसरीरं तिण्हाहि वासीहि कोटितो पट्ठाय कहापणमत्तं कहापणमत्तं पातेन्ता कोट्टेन्ति. खारापतच्छिकन्ति सरीरं तत्थ तत्थ आवुधेहि पहरित्वा कोच्छेहि खारं घंसन्ति. चम्मसंसन्हारूनि पग्घरित्वा सवन्ति. अट्ठिकसङ्खलिकाव तिट्ठति. पलिघपरिवत्तिकन्ति एकेन पस्सेन निपज्जापेत्वा कण्णच्छिद्दे अयसूलं कोट्टेत्वा पथविया एकाबद्धं करोन्ति. अथ नं पादे गहेत्वा आविज्झन्ति. पलालपीठकन्ति छेको कारणिको छविचम्मं अच्छिन्दित्वा निसदपोतेहि अट्ठीनि भिन्दित्वा केसेसु गहेत्वा उक्खिपन्ति. मंसरासियेव होति, अथ नं केसेहेव परियोनन्धित्वा गण्हन्ति. पलालवट्टिं विय कत्वा पन वेठेन्ति. सुनखेहिपीति ¶ कतिपयानि दिवसानि आहारं अदत्वा छातकेहि सुनखेहि खादापेन्ति. ते मुहुत्तेन अट्ठिसङ्खलिकमेव करोन्ति. सम्परायिकोति सम्पराये दुतियत्तभावे विपाकोति अत्थो.
१७०. छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानन्ति निब्बानं. निब्बानञ्हि आगम्म कामेसु छन्दरागो विनीयति चेव पहीयति च, तस्मा निब्बानं छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानन्ति च वुत्तं. सामं वा कामे परिजानिस्सन्तीति सयं वा ते कामे तीहि परिञ्ञाहि परिजानिस्सन्ति. तथत्तायाति तथभावाय. यथापटिपन्नोति याय पटिपदाय पटिपन्नो.
१७१. खत्तियकञ्ञा ¶ वातिआदि अपरित्तेन विपुलेन कुसलेन गहितपटिसन्धिकं वत्थालङ्कारादीनि लभनट्ठाने निब्बत्तं दस्सेतुं वुत्तं. पन्नरसवस्सुद्देसिकाति पन्नरसवस्सवया. दुतियपदेपि एसेव नयो. वयपदेसं कस्मा गण्हाति? वण्णसम्पत्तिदस्सनत्थं. मातुगामस्स हि दुग्गतकुले निब्बत्तस्सापि एतस्मिं काले थोकं थोकं वण्णायतनं पसीदति. पुरिसानं पन वीसतिवस्सकाले पञ्चवीसतिवस्सकाले पसन्नं होति. नातिदीघातिआदीहि छदोसविरहितं सरीरसम्पत्तिं दीपेति. वण्णनिभाति वण्णोयेव.
जिण्णन्ति ¶ जराजिण्णं. गोपानसिवङ्कन्ति गोपानसी विय वङ्कं. भोग्गन्ति भग्गं, इमिनापिस्स वङ्कभावमेव दीपेति. दण्डपरायणन्ति दण्डपटिसरणं दण्डदुतियं. पवेधमानन्ति कम्पमानं. आतुरन्ति जरातुरं. खण्डदन्तन्ति जिण्णभावेन खण्डितदन्तं. पलितकेसन्ति पण्डरकेसं. विलूनन्ति लुञ्चित्वा गहितकेसं विय खल्लाटं. खलितसिरन्ति महाखल्लाटसीसं. वलिनन्ति सञ्जातवलिं. तिलकाहतगत्तन्ति सेतकाळतिलकेहि विकिण्णसरीरं. आबाधिकन्ति ब्याधिकं. दुक्खितन्ति दुक्खपत्तं.
बाळ्हगिलानन्ति अधिमत्तगिलानं. सिवथिकाय छड्डितन्ति आमकसुसाने पातितं. सेसमेत्थ सतिपट्ठाने वुत्तमेव. इधापि निब्बानंयेव छन्दरागविनयो.
१७३. नेव तस्मिं समये अत्तब्याबाधायाति तस्मिं समये अत्तनोपि दुक्खत्थाय न चेतेति. अब्याबज्झंयेवाति निद्दुक्खमेव ¶ .
१७४. यं, भिक्खवे, वेदना अनिच्चाति, भिक्खवे, यस्मा वेदना अनिच्चा, तस्मा अयं अनिच्चादिआकारोव वेदनाय आदीनवोति अत्थो, निस्सरणं वुत्तप्पकारमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
महादुक्खक्खन्धसुत्तवण्णना निट्ठिता.
४. चूळदुक्खक्खन्धसुत्तवण्णना
१७५. एवं ¶ मे सुतन्ति चूळदुक्खक्खन्धसुत्तं. तत्थ सक्केसूति एवंनामके जनपदे. सो हि जनपदो सक्यानं राजकुमारानं वसनट्ठानत्ता सक्यात्वेव सङ्ख्यं गतो. सक्यानं पन उप्पत्ति अम्बट्ठसुत्ते आगताव. कपिलवत्थुस्मिन्ति एवंनामके नगरे. तञ्हि कपिलस्स इसिनो निवासट्ठाने कतत्ता कपिलवत्थूति वुत्तं, तं गोचरगामं कत्वा. निग्रोधारामेति निग्रोधो नाम सक्को, सो ञातिसमागमकाले कपिलवत्थुं आगते भगवति अत्तनो आरामे विहारं कारेत्वा भगवतो निय्यातेसि, तस्मिं विहरतीति अत्थो. महानामोति अनुरुद्धत्थेरस्स भाता भगवतो चुळपितुपुत्तो. सुद्धोदनो ¶ सुक्कोदनो सक्कोदनो धोतोदनो अमितोदनोति इमे पञ्च जना भातरो. अमिता नाम देवी तेसं भगिनी. तिस्सत्थेरो तस्सा पुत्तो. तथागतो च नन्दत्थेरो च सुद्धोदनस्स पुत्ता, महानामो च अनुरुद्धत्थेरो च सुक्कोदनस्स. आनन्दत्थेरो अमितोदनस्स, सो भगवतो कनिट्ठो. महानामो महल्लकतरो सकदागामी अरियसावको.
दीघरत्तन्ति मय्हं सकदागामिफलुप्पत्तितो पट्ठाय चिररत्तं जानामीति दस्सेति. लोभधम्माति लोभसङ्खाता धम्मा, नानप्पकारकं लोभंयेव सन्धाय वदति. इतरेसुपि द्वीसु एसेव नयो. परियादाय तिट्ठन्तीति खेपेत्वा तिट्ठन्ति. इदञ्हि परियादानं नाम ‘‘सब्बं हत्थिकायं परियादियित्वा सब्बं अस्सकायं सब्बं रथकायं सब्बं पत्तिकायं परियादियित्वा जीवन्तंयेव नं ओसज्जेय्य’’न्ति (सं. नि. १.१२६) एत्थ गहणे आगतं. ‘‘अनिच्चसञ्ञा, भिक्खवे, भाविता बहुलीकता सब्बं ¶ कामरागं परियादियती’’ति (सं. नि. ३.१०२) एत्थ खेपने. इधापि खेपने अधिप्पेतं. तेन वुत्तं ‘‘परियादियित्वाति खेपेत्वा’’ति.
येन मे एकदा लोभधम्मापीति येन मय्हं एकेकस्मिं काले लोभधम्मापि चित्तं परियादाय तिट्ठन्तीति पुच्छति. अयं किर राजा ‘‘सकदागामिमग्गेन लोभदोसमोहा निरवसेसा पहीयन्ती’’ति सञ्ञी अहोसि, अयं ‘‘अप्पहीनं मे अत्थी’’तिपि जानाति, अप्पहीनकं ¶ उपादाय पहीनकम्पि पुन पच्छतोवावत्ततीति सञ्ञी होति. अरियसावकस्स एवं सन्देहो उप्पज्जतीति? आम उप्पज्जति. कस्मा? पण्णत्तिया अकोविदत्ता. ‘‘अयं किलेसो असुकमग्गवज्झो’’ति इमिस्सा पण्णत्तिया अकोविदस्स हि अरियसावकस्सपि एवं होति. किं तस्स पच्चवेक्खणा नत्थीति? अत्थि. सा पन न सब्बेसं परिपुण्णा होति. एको हि पहीनकिलेसमेव पच्चवेक्खति. एको अवसिट्ठकिलेसमेव, एको मग्गमेव, एको फलमेव, एको निब्बानमेव. इमासु पन पञ्चसु पच्चवेक्खणासु एकं वा द्वे वा नो लद्धुं न वट्टति. इति यस्स पच्चवेक्खणा न परिपुण्णा, तस्स मग्गवज्झकिलेसपण्णत्तियं अकोविदत्ता एवं होति.
१७६. सो ¶ एव खो तेति सोयेव लोभो दोसो मोहो च तव सन्ताने अप्पहीनो, त्वं पन पहीनसञ्ञी अहोसीति दस्सेति. सो च हि तेति सो तुय्हं लोभदोसमोहधम्मो. कामेति दुविधे कामे. न परिभुञ्जेय्यासीति मयं विय पब्बजेय्यासीति दस्सेति.
१७७. अप्पस्सादाति परित्तसुखा. बहुदुक्खाति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकदुक्खमेवेत्थ बहुकं. बहुपायासाति दिट्ठधम्मिकसम्परायिको उपायासकिलेसोयेवेत्थ बहु. आदीनवोति दिट्ठधम्मिकसम्परायिको उपद्दवो. एत्थ भिय्योति एतेसु कामेसु अयं आदीनवोयेव बहु. अस्सादो पन हिमवन्तं उपनिधाय सासपो विय अप्पो, परित्तको. इति चेपि महानामाति महानाम एवं चेपि अरियसावकस्स. यथाभूतन्ति यथासभावं. सम्मा नयेन कारणेन पञ्ञाय सुट्ठु दिट्ठं होतीति दस्सेति. तत्थ पञ्ञायाति विपस्सनापञ्ञाय, हेट्ठामग्गद्वयञाणेनाति अत्थो. सो ¶ चाति सो एव मग्गद्वयेन दिट्ठकामादीनवो अरियसावको. पीतिसुखन्ति इमिना सप्पीतिकानि द्वे झानानि दस्सेति. अञ्ञं वा ततो सन्ततरन्ति ततो झानद्वयतो सन्ततरं अञ्ञं उपरिझानद्वयञ्चेव मग्गद्वयञ्च. नेव ताव अनावट्टी कामेसु होतीति अथ खो सो द्वे मग्गे पटिविज्झित्वा ठितोपि अरियसावको उपरि झानानं वा मग्गानं वा अनधिगतत्ता नेव ताव कामेसु अनावट्टी होति, अनावट्टिनो अनाभोगो न होति. आवट्टिनो साभोगोयेव होति. कस्मा? चतूहि झानेहि विक्खम्भनप्पहानस्स, द्वीहि मग्गेहि समुच्छेदप्पहानस्स अभावा.
मय्हम्पि ¶ खोति न केवलं तुय्हेव, अथ खो मय्हम्पि. पुब्बेव सम्बोधाति मग्गसम्बोधितो पठमतरमेव. पञ्ञाय सुदिट्ठं होतीति एत्थ ओरोधनाटका पजहनपञ्ञा अधिप्पेता. पीतिसुखं नाज्झगमन्ति सप्पीतिकानि द्वे झानानि न पटिलभिं. अञ्ञं वा ततो सन्ततरन्ति इध उपरि झानद्वयं चेव चत्तारो च मग्गा अधिप्पेता. पच्चञ्ञासिन्ति पटिअञ्ञासिं.
१७९. एकमिदाहं महानाम समयन्ति कस्मा आरद्धं? अयं पाटियेक्को अनुसन्धि. हेट्ठा कामानं अस्सादोपि आदीनवोपि कथितो ¶ , निस्सरणं न कथितं, तं कथेतुं अयं देसना आरद्धा. कामसुखल्लिकानुयोगो हि एको अन्तो अत्तकिलमथानुयोगो एकोति इमेहि अन्तेहि मुत्तं मम सासनन्ति उपरि फलसमापत्तिसीसेन सकलसासनं दस्सेतुम्पि अयं देसना आरद्धा.
गिज्झकूटे पब्बतेति तस्स पब्बतस्स गिज्झसदिसं कूटं अत्थि, तस्मा गिज्झकूटोति वुच्चति. गिज्झा वा तस्स कूटेसु निवसन्तीतिपि गिज्झकूटोति वुच्चति. इसिगिलिपस्सेति इसिगिलिपब्बतस्स पस्से. काळसिलायन्ति काळवण्णे पिट्ठिपासाणे. उब्भट्ठका होन्तीति उद्धंयेव ठितका होन्ति अनिसिन्ना. ओपक्कमिकाति उब्भट्ठकादिना अत्तनो उपक्कमेन निब्बत्तिता. निगण्ठो, आवुसोति अञ्ञं कारणं वत्तुं असक्कोन्ता निगण्ठस्स उपरि पक्खिपिंसु. सब्बञ्ञू सब्बदस्सावीति ¶ सो अम्हाकं सत्था अतीतानागतपच्चुप्पन्नं सब्बं जानाति पस्सतीति दस्सेति. अपरिसेसं ञाणदस्सनं पटिजानातीति सो अम्हाकं सत्था अपरिसेसं धम्मं जानन्तो अपरिसेससङ्खातं ञाणदस्सनं पटिजानाति, पटिजानन्तो च एवं पटिजानाति ‘‘चरतो च मे तिट्ठतो च…पे… पच्चुपट्ठित’’न्ति. तत्थ सततन्ति निच्चं. समितन्ति तस्सेव वेवचनं.
१८०. किं पन तुम्हे, आवुसो, निगण्ठा जानाथ एत्तकं वा दुक्खं निज्जिण्णन्ति इदं भगवा पुरिसो नाम यं करोति, तं जानाति. वीसतिकहापणे इणं गहेत्वा दस दत्वा ‘‘दस मे दिन्ना दस अवसिट्ठा’’ति जानाति, तेपि दत्वा ‘‘सब्बं दिन्न’’न्ति जानाति. खेत्तस्स ततियभागं लायित्वा ‘‘एको भागो लायितो, द्वे अवसिट्ठा’’ति जानाति. पुन एकं लायित्वा ¶ ‘‘द्वे लायिता, एको अवसिट्ठो’’ति जानाति. तस्मिम्पि लायिते ‘‘सब्बं निट्ठित’’न्ति जानाति, एवं सब्बकिच्चेसु कतञ्च अकतञ्च जानाति, तुम्हेहिपि तथा ञातब्बं सियाति दस्सेति. अकुसलानं धम्मानं पहानन्ति इमिना अकुसलं पहाय कुसलं भावेत्वा सुद्धन्तं पत्तो निगण्ठो नाम तुम्हाकं सासने अत्थीति पुच्छति.
एवं सन्तेति तुम्हाकं एवं अजाननभावे सति. लुद्दाति लुद्दाचारा. लोहितपाणिनोति पाणे जीविता वोरोपेन्ता लोहितेन मक्खितपाणिनो. पाणं हि हनन्तस्सपि यस्स लोहितेन पाणि न मक्खियति ¶ , सोपि लोहितपाणीत्वेव वुच्चति. कुरूरकम्मन्ताति दारुणकम्मा. मातरि पितरि धम्मिकसमणब्राह्मणादीसु च कतापराधा. मागविकादयो वा कक्खळकम्मा.
न खो, आवुसो, गोतमाति इदं निगण्ठा ‘‘अयं अम्हाकं वादे दोसं देति, मयम्पिस्स दोसं आरोपेमा’’ति मञ्ञमाना आरभिंसु. तस्सत्थो, ‘‘आवुसो, गोतम यथा तुम्हे पणीतचीवरानि धारेन्ता सालिमंसोदनं भुञ्जन्ता देवविमानवण्णाय गन्धकुटिया वसमाना सुखेन सुखं अधिगच्छथ, न एवं सुखेन सुखं अधिगन्तब्बं. यथा पन मयं उक्कुटिकप्पधानादीहि नानप्पकारणं दुक्खं अनुभवाम, एवं दुक्खेन सुखं अधिगन्तब्ब’’न्ति. सुखेन च हावुसोति इदं सचे सुखेन च सुखं अधिगन्तब्बं सिया. राजा अधिगच्छेय्याति दस्सनत्थं वुत्तं ¶ . तत्थ मागधोति मगधरट्ठस्स इस्सरो. सेनियोति तस्स नामं. बिम्बीति अत्तभावस्स नामं. सो तस्स सारभूतो दस्सनीयो पासादिको अत्तभावसमिद्धिया बिम्बिसारोति वुच्चति. सुखविहारितरोति इदं ते निगण्ठा रञ्ञो तीसु पासादेसु तिविधवयेहि नाटकेहि सद्धिं सम्पत्तिअनुभवनं सन्धाय वदन्ति. अद्धाति एकंसेन. सहसा अप्पटिसङ्खाति साहसं कत्वा, अप्पच्चवेक्खित्वाव यथा रत्तो रागवसेन दुट्ठो दोसवसेन मूळ्हो मोहवसेन भासति, एवमेवं वाचा भासिताति दस्सेति.
तत्थ पटिपुच्छिस्सामीति तस्मिं अत्थे पुच्छिस्सामि. यथा वो खमेय्याति यथा तुम्हाकं रुच्चेय्य. पहोतीति सक्कोति.
अनिञ्जमानोति अचलमानो. एकन्तसुखं पटिसंवेदीति निरन्तरसुखं पटिसंवेदी. ‘‘अहं खो ¶ , आवुसो, निगण्ठा पहोमि…पे… एकन्तसुखं पटिसंवेदी’’ति इदं अत्तनो फलसमापत्तिसुखं दस्सेन्तो आह. एत्थ च कथापतिट्ठापनत्थं राजवारे सत्त आदिं कत्वा पुच्छा कता. सत्त रत्तिन्दिवानि नप्पहोतीति हि वुत्ते छ पञ्च चत्तारीति सुखं पुच्छितुं होति. सुद्धवारे पन सत्ताति वुत्ते पुन छ पञ्च चत्तारीति वुच्चमानं अनच्छरियं होति, तस्मा एकं आदिं कत्वा देसना कता. सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
चूळदुक्खक्खन्धसुत्तवण्णना निट्ठिता.
५. अनुमानसुत्तवण्णना
१८१. एवं ¶ ¶ मे सुतन्ति अनुमानसुत्तं. तत्थ भग्गेसूति एवंनामके जनपदे, वचनत्थो पनेत्थ वुत्तानुसारेनेव वेदितब्बो. सुसुमारगिरेति एवंनामके नगरे. तस्स किर नगरस्स वत्थुपरिग्गहदिवसे अविदूरे उदकरहदे सुंसुमारो सद्दमकासि, गिरं निच्छारेसि. अथ नगरे निट्ठिते सुंसुमारगिरं त्वेवस्स नामं अकंसु. भेसकळावनेति भेसकळानामके वने. ‘‘भेसगळावने’’तिपि पाठो. मिगदायेति तं वनं मिगपक्खीनं अभयदिन्नट्ठाने जातं, तस्मा मिगदायोति वुच्चति.
पवारेतीति ¶ इच्छापेति. वदन्तूति ओवादानुसासनिवसेन वदन्तु, अनुसासन्तूति अत्थो. वचनीयोम्हीति अहं तुम्हेहि वत्तब्बो, अनुसासितब्बो ओवदितब्बोति अत्थो. सो च होति दुब्बचोति सो च दुक्खेन वत्तब्बो होति, वुत्तो न सहति. दोवचस्सकरणेहीति दुब्बचभावकारकेहि उपरि आगतेहि सोळसहि धम्मेहि. अप्पदक्खिणग्गाही अनुसासनिन्ति यो हि वुच्चमानो तुम्हे मं कस्मा वदथ, अहं अत्तनो कप्पियाकप्पियं सावज्जानवज्जं अत्थानत्थं जानामीति वदति. अयं अनुसासनिं पदक्खिणतो न गण्हाति, वामतो गण्हाति, तस्मा अप्पदक्खिणग्गाहीति वुच्चति.
पापिकानं इच्छानन्ति लामकानं असन्तसम्भवनपत्थनानं. पटिप्फरतीति पटिविरुद्धो, पच्चनीको हुत्वा तिट्ठति, अपसादेतीति किं नु खो तुय्हं बालस्स अब्यत्तस्स भणितेन, त्वम्पि नाम भणितब्बं मञ्ञिस्ससीति एवं घट्टेति. पच्चारोपेतीति, त्वम्पि खोसि इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो, तं ताव पटिकरोहीति एवं पटिआरोपेति.
अञ्ञेनञ्ञं पटिचरतीति अञ्ञेन कारणेन वचनेन वा अञ्ञं कारणं वचनं वा पटिच्छादेति. ‘‘आपत्तिं आपन्नोसी’’ति वुत्ते ‘‘को आपन्नो, किं आपन्नो, किस्मिं आपन्नो, कं भणथ, किं भणथा’’ति वा वदति. ‘‘एवरूपं किञ्चि तया दिट्ठ’’न्ति वुत्ते ‘‘न सुणामी’’ति ¶ सोतं वा उपनेति. बहिद्धा कथं अपनामेतीति ‘‘इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नोसी’’ति पुट्ठो ‘‘पाटलिपुत्तं गतोम्ही’’ति वत्वा पुन ‘‘न तव पाटलिपुत्तगमनं पुच्छाम, आपत्तिं ¶ पुच्छामा’’ति वुत्ते ‘‘ततो राजगेहं गतोम्ही’’ति, राजगेहं वा याहि ब्राह्मणगेहं वा, आपत्तिं आपन्नोसीति. तत्थ मे सूकरमंसं लद्धन्तिआदीनि वदन्तो कथं बहिद्धा विक्खिपति.
अपदानेति अत्तनो चरियाय. न सम्पायतीति, आवुसो, त्वं कुहिं वससि, कं निस्साय वससीति वा, यं त्वं वदेसि ‘‘मया एस आपत्तिं आपज्जन्नो दिट्ठो’’ति. त्वं तस्मिं समये किं करोसि, अयं किं करोति, कत्थ वा त्वं अच्छसि कत्थ वा अयन्तिआदिना नयेन चरियं पुट्ठो सम्पादेत्वा कथेतुं न सक्कोति.
१८३. तत्रावुसोति ¶ , आवुसो, तेसु सोळससु धम्मेसु. अत्तनाव अत्तानं एवं अनुमिनितब्बन्ति एवं अत्तनाव अत्ता अनुमेतब्बो तुलेतब्बो तीरेतब्बो.
१८४. पच्चवेक्खितब्बन्ति पच्चवेक्खितब्बो. अहोरत्तानुसिक्खिनाति दिवापि रत्तिम्पि सिक्खन्तेन, रतिञ्च दिवा च कुसलेसु धम्मेसु सिक्खन्तेन पीतिपामोज्जमेव उप्पादेतब्बन्ति अत्थो.
अच्छे वा उदकपत्तेति पसन्ने वा उदकभाजने. मुखनिमित्तन्ति मुखपटिबिम्बं. रजन्ति आगन्तुकरजं. अङ्गणन्ति तत्थ जातकं तिलकं वा पिळकं वा. सब्बेपिमे पापके अकुसले धम्मे पहीनेति इमिना सब्बप्पहानं कथेसि. कथं? एत्तका अकुसला धम्मा पब्बजितस्स नानुच्छविकाति पटिसङ्खानं उप्पादयतो हि पटिसङ्खानप्पहानंकथितं होति. सीलं पदट्ठानं कत्वा कसिणपरिकम्मं आरभित्वा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेन्तस्स विक्खम्भनप्पहानं कथितं. समापत्तिं पदट्ठानं कत्वा विपस्सनं वड्ढेन्तस्स तदङ्गप्पहानं कथितं. विपस्सनं वड्ढेत्वा मग्गं भावेन्तस्स समुच्छेदप्पहानं कथितं. फले आगते पटिप्पस्सद्धिप्पहानं, निब्बाने आगते निस्सरणप्पहानन्ति एवं इमस्मिं सुत्ते सब्बप्पहानं कथितंव होति.
इदञ्हि ¶ सुत्तं भिक्खुपातिमोक्खं नामाति पोराणा वदन्ति. इदं दिवसस्स तिक्खत्तुं पच्चवेक्खितब्बं. पातो एव वसनट्ठानं पविसित्वा निसिन्नेन ‘‘इमे एत्तका किलेसा अत्थि नु खो मय्हं नत्थी’’ति पच्चवेक्खितब्बा. सचे अत्थीति पस्सति, तेसं पहानाय वायमितब्बं. नो चे पस्सति, सुपब्बजितोस्मीति ¶ अत्तमनेन भवितब्बं. भत्तकिच्चं कत्वा रत्तिट्ठाने वा दिवाट्ठाने वा निसीदित्वापि पच्चवेक्खितब्बं. सायं वसनट्ठाने निसीदित्वापि पच्चवेक्खितब्बं. तिक्खत्तुं असक्कोन्तेन द्वे वारे पच्चवेक्खितब्बं. द्वे वारे असक्कोन्तेन पन अवस्सं एकवारं पच्चवेक्खितब्बं, अप्पच्चवेक्खितुं न वट्टतीति वदन्ति. सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
अनुमानसुत्तवण्णना निट्ठिता.
६. चेतोखिलसुत्तवण्णना
१८५. एवं ¶ ¶ मे सुतन्ति चेतोखिलसुत्तं. तत्थ चेतोखिलाति चित्तस्स थद्धभावा कचवरभावा खाणुकभावा. चेतसो विनिबन्धाति चित्तं बन्धित्वा मुट्ठियं कत्वा विय गण्हन्तीति चेतसो विनिबन्धा. वुद्धिन्तिआदीसु सीलेन वुद्धिं, मग्गेन विरुळ्हिं, निब्बानेन वेपुल्लं. सीलसमाधीहि वा वुद्धिं, विपस्सनामग्गेहि विरुळ्हिं, फलनिब्बानेहि वेपुल्लं. सत्थरि कङ्खतीति सत्थु सरीरे वा गुणे वा कङ्खति. सरीरे कङ्खमानो द्वत्तिंसवरलक्खणप्पटिमण्डितं नाम सरीरं अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति, गुणे कङ्खमानो अतीतानागतपच्चुप्पन्नजाननसमत्थं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति. विचिकिच्छतीति विचिनन्तो किच्छति, दुक्खं आपज्जति, विनिच्छेतुं न सक्कोति. नाधिमुच्चतीति एवमेतन्ति अधिमोक्खं न पटिलभति. न सम्पसीदतीति गुणेसु ओतरित्वा निब्बिचिकिच्छभावेन पसीदितुं, अनाविलो भवितुं न सक्कोति. आतप्पायाति किलेससन्तापकवीरियकरणत्थाय. अनुयोगायाति पुनप्पुनं योगाय. सातच्चायाति सततकिरियाय पधानायाति पदहनत्थाय. अयं पठमो चेतोखिलोति अयं सत्थरि विचिकिच्छासङ्खातो पठमो चित्तस्स थद्धभावो, एवमेतस्स भिक्खुनो अप्पहीनो होति. धम्मेति परियत्तिधम्मे च पटिवेधधम्मे च. परियत्तिधम्मे कङ्खमानो, तेपिटकं बुद्धवचनं चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानीति वदन्ति, अत्थि नु खो एतं नत्थीति कङ्खति. पटिवेधधम्मे कङ्खमानो विपस्सनानिस्सन्दो मग्गो नाम, मग्गनिस्सन्दो फलं नाम, सब्बसङ्खारपटिनिस्सग्गो निब्बानं नामाति वदन्ति. तं अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति. सङ्घे कङ्खतीति सुप्पटिपन्नोतिआदीनं पदानं वसेन एवरूपं पटिपदं पटिपन्ना ¶ चत्तारो मग्गट्ठा चत्तारो फलट्ठाति अट्ठन्नं पुग्गलानं समूहभूतो सङ्घो नाम, सो अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति. सिक्खाय कङ्खमानो अधिसीलसिक्खा नाम अधिचित्तसिक्खा नाम अधिपञ्ञासिक्खा ¶ नामाति वदन्ति. सा अत्थि नु खो नत्थीति कङ्खति. अयं पञ्चमोति अयं सब्रह्मचारीसु कोपसङ्खातो पञ्चमो चित्तस्स थद्धभावो कचवरभावो खाणुकभावो.
१८६. विनिबन्धेसु ¶ कामेति वत्थुकामेपि किलेसकामेपि. कायेति अत्तनो काये. रूपेति बहिद्धा रूपे. यावदत्थन्ति यत्तकं इच्छति, तत्तकं. उदरावदेहकन्ति उदरपूरं. तञ्हि उदरं अवदेहनतो उदरावदेहकन्ति वुच्चति. सेय्यसुखन्ति मञ्चपीठसुखं, उतुसुखं वा. पस्ससुखन्ति यथा सम्परिवत्तकं सयन्तस्स दक्खिणपस्सवामपस्सानं सुखं होति, एवं उप्पन्नसुखं. मिद्धसुखन्ति निद्दासुखं. अनुयुत्तोति युत्तपयुत्तो विहरति.
पणिधायाति पत्थयित्वा. सीलेनातिआदीसु सीलन्ति चतुपारिसुद्धिसीलं. वतन्ति वतसमादानं. तपोति तपचरणं. ब्रह्मचरियन्ति मेथुनविरति. देवो वा भविस्सामीति महेसक्खदेवो वा भविस्सामि. देवञ्ञतरो वापि अप्पेसक्खदेवेसु वा अञ्ञतरो.
१८९. इद्धिपादेसु छन्दं निस्साय पवत्तो समाधि छन्दसमाधि. पधानभूता सङ्खारा पधानसङ्खारा. समन्नागतन्ति तेहि धम्मेहि उपेतं. इद्धिया पादं, इद्धिभूतं वा पादन्ति इद्धिपादं. सेसेसुपि एसेव नयो, अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारो पन इद्धिपादविभङ्गे आगतो येव. विसुद्धिमग्गेपिस्स अत्थो दीपितो. इति इमेहि चतूहि इद्धिपादेहि विक्खम्भनप्पहानं कथितं. उस्सोळ्हीयेव पञ्चमीति एत्थ उस्सोळ्हीति सब्बत्थ कत्तब्बवीरियं दस्सेति. उस्सोळ्हीपन्नरसङ्गसमन्नागतोति पञ्च चेतोखिलप्पहानानि पञ्च विनिबन्धप्पहानानि चत्तारो इद्धिपादा उस्सोळ्हीति एवं उस्सोळ्हिया सद्धिं पन्नरसहि अङ्गेहि समन्नागतो. भब्बोति अनुरूपो, अनुच्छविको. अभिनिब्भिदायाति ञाणेन किलेसभेदाय. सम्बोधायाति चतुमग्गसम्बोधाय. अनुत्तरस्साति सेट्ठस्स. योगक्खेमस्साति चतूहि योगेहि खेमस्स अरहत्तस्स. अधिगमायाति पटिलाभाय. सेय्यथाति ओपम्मत्थे निपातो. पीति सम्भावनत्थे. उभयेनपि सेय्यथापि नाम, भिक्खवेति दस्सेति ¶ .
कुक्कुटिया ¶ अण्डानि अट्ठ वा दस वा द्वादस वाति एत्थ पन किञ्चापि कुक्कुटिया वुत्तप्पकारतो ऊनाधिकानिपि अण्डानि होन्ति, वचनसिलिट्ठताय पन एवं वुत्तं. एवञ्हि लोके सिलिट्ठं वचनं होति. तानस्सूति तानि अस्सु, भवेय्युन्ति अत्थो. कुक्कुटिया सम्मा अधिसयितानीति ताय जनेत्तिया कुक्कुटिया पक्खे पसारेत्वा तेसं उपरि सयन्तिया सम्मा अधिसयितानि. सम्मा परिसेदितानीति कालेन कालं उतुं गाहापेन्तिया सुट्ठु समन्ततो सेदितानि ¶ उस्मीकतानि. सम्मा परिभावितानीति कालेन कालं सुट्ठु समन्ततो भावितानि, कुक्कुटगन्धं गाहापितानीति अत्थो. किञ्चापि तस्सा कुक्कुटियाति तस्सा कुक्कुटिया इमं तिविधकिरियाकरणेन अप्पमादं कत्वा किञ्चापि न एवं इच्छा उप्पज्जेय्य. अथ खो भब्बाव तेति अथ खो ते कुक्कुटपोतका वुत्तनयेन सोत्थिना अभिनिब्भिज्जितुं भब्बाव. ते हि यस्मा ताय कुक्कुटिया एवं तीहाकारेहि तानि अण्डानि परिपालीयमानानि न पूतीनि होन्ति. योपि नेसं अल्लसिनेहो, सोपि परियादानं गच्छति, कपालं तनुकं होति, पादनखसिखा च मुखतुण्डकञ्च खरं होति, सयं परिपाकं गच्छति, कपालस्स तनुत्ता बहि आलोको अन्तो पञ्ञायति, तस्मा ‘‘चिरं वत मयं सङ्कुटितहत्थपादा सम्बाधे सयिम्हा, अयञ्च बहि आलोको दिस्सति, एत्थ दानि नो सुखविहारो भविस्सती’’ति निक्खमितुकामा हुत्वा कपालं पादेन पहरन्ति, गीवं पसारेन्ति, ततो तं कपालं द्वेधा भिज्जति. अथ ते पक्खे विधुनन्ता तङ्खणानुरूपं विरवन्ता निक्खमन्तियेव, निक्खमित्वा च गामक्खेत्तं उपसोभयमाना विचरन्ति.
एवमेव खोति इदं ओपम्मसम्पटिपादनं. तं एवं अत्थेन संसन्देत्वा वेदितब्बं – तस्सा कुक्कुटिया अण्डेसु तिविधकिरियाकरणं विय हि इमस्स भिक्खुनो उस्सोळ्हीपन्नरसेहि अङ्गेहि समन्नागतभावो. कुक्कुटिया तिविधकिरियासम्पादनेन अण्डानं अपूतिभावो विय पन्नरसङ्गसमन्नागतस्स भिक्खुनो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन विपस्सनाञाणस्स अपरिहानि. तस्सा तिविधकिरियाकरणेन अण्डानं अल्लसिनेहपरियादानं विय तस्स भिक्खुनो तिविधानुपस्सनासम्पादनेन भवत्तयानुगतनिकन्तिसिनेहपरियादानं ¶ . अण्डकलापानं तनुभावो विय ¶ भिक्खुनो अविज्जण्डकोसस्स तनुभावो. कुक्कुटपोतकानं पादनखमुतुण्डकानं थद्धखरभावो विय भिक्खुनो विपस्सनाञाणस्स तिक्खखरविप्पसन्नसूरभावो. कुक्कुटपोतकानं परिणामकालो विय भिक्खुनो विपस्सनाञाणस्स परिणामकालो वड्ढितकालो गब्भग्गहणकालो. कुक्कुटपोतकानं पादनखसिखाय वा मुखतुण्डकेन वा अण्डकोसं पदालेत्वा पक्खे पप्फोटेत्वा सोत्थिना अभिनिक्खमनकालो विय तस्स भिक्खुनो विपस्सनाञाणगब्भं गण्हापेत्वा विचरन्तस्स तज्जातिकं उतुसप्पायं वा भोजनसप्पायं वा पुग्गलसप्पायं वा धम्मस्सवनसप्पायं वा लभित्वा एकासने निसिन्नस्सेव विपस्सनं वड्ढेन्तस्स अनुपुब्बाधिगतेन अरहत्तमग्गेन अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा अभिञ्ञापक्खे पप्फोटेत्वा सोत्थिना ¶ अरहत्तप्पत्तकालो वेदितब्बो. यथा पन कुक्कुटपोतकानं परिणतभावं ञत्वा मातापि अण्डकोसं भिन्दति, एवं तथारूपस्स भिक्खुनो ञाणपरिपाकं ञत्वा सत्थापि –
‘‘उच्छिन्द सिनेहमत्तनो, कुमुदं सारदिकंव पाणिना;
सन्तिमग्गमेव ब्रूहय, निब्बानं सुगतेन देसित’’न्ति. (ध. प. २८५) –
आदिना नयेन ओभासं फरित्वा गाथाय अविज्जण्डकोसं पहरति, सो गाथापरियोसाने अविज्जाण्डकोसं भिन्दित्वा अरहत्तं पापुणाति. ततो पट्ठाय यथा ते कुक्कुटपोतका गामक्खेत्तं उपसोभयमाना तत्थ तत्थ विचरन्ति, एवं अयम्पि महाखीणासवो निब्बानरम्मणं फलसमापत्तिं अप्पेत्वा सङ्घारामं उपसोभयमानो विचरति.
इति इमस्मिं सुत्ते चत्तारि पहानानि कथितानि. कथं? चेतोखिलानञ्हि चेतोविनिबन्धानं पहानेन पटिसङ्खानप्पपहानं कथितं, इद्धिपादेहि विक्खम्भनप्पहानं कथित, मग्गे आगते समुच्छेदप्पहानं कथितं, फले आगते पटिप्पस्सद्धिप्पहानं कथितं. सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
चेतोखिलसुत्तवण्णना निट्ठिता.
७. वनपत्थपरियायसुत्तवण्णना
१९०. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतन्ति वनपत्थपरियायं. तत्थ वनपत्थपरियायन्ति वनपत्थकारणं, वनपत्थदेसनं वा.
१९१. वनपत्थं उपनिस्साय विहरतीति मनुस्सूपचारातिक्कन्तं वनसण्डसेनासनं निस्साय समणधम्मं करोन्तो विहरति. अनुपट्ठितातिआदीसु पुब्बे अनुपट्ठिता सति तं उपनिस्साय विहरतोपि न उपट्ठाति, पुब्बे असमाहितं चित्तं न समाधियति, पुब्बे अपरिक्खीणा आसवा न परिक्खयं गच्छन्ति, पुब्बे अननुप्पत्तं अनुत्तरं योगक्खेमसङ्खातं अरहत्तञ्च न पापुणातीति अत्थो. जीवितपरिक्खाराति जीवितसम्भारा. समुदानेतब्बाति समाहरितब्बा. कसिरेन समुदागच्छन्तीति दुक्खेन उप्पज्जन्ति. रत्तिभागं वा दिवसभागं वाति रत्तिकोट्ठासे वा दिवसकोट्ठासे वा. एत्थ च रत्तिभागे पटिसञ्चिक्खमानेन ञत्वा रत्तिंयेव पक्कमितब्बं, रत्तिं चण्डवाळादीनं परिबन्धे सति अरुणुग्गमनं आगमेतब्बं. दिवसभागे ञत्वा दिवाव पक्कमितब्बं, दिवा परिबन्धे सति सूरियत्थङ्गमनं आगमेतब्बं.
१९२. सङ्खापीति एवं समणधम्मस्स अनिप्फज्जनभावं जानित्वा. अनन्तरवारे पन सङ्खापीति एवं समणधम्मस्स निप्फज्जनभावं जानित्वा.
१९४. यावजीवन्ति याव जीवितं पवत्तति, ताव वत्थब्बमेव.
१९५. सो पुग्गलोति पदस्स नानुबन्धितब्बोति इमिना सम्बन्धो. अनापुच्छाति इध पन तं पुग्गलं अनापुच्छा पक्कमितब्बन्ति अत्थो.
१९७. सङ्खापीति एवं समणधम्मस्स अनिप्फज्जनभावं ञत्वा सो पुग्गलो नानुबन्धितब्बो, तं आपुच्छा पक्कमितब्बं.
१९८. अपि ¶ पनुज्जमानेनापीति अपि निक्कड्ढीयमानेनापि. एवरूपो हि पुग्गलो सचेपि दारुकलापसतं वा उदकघटसतं वा वालिकम्बणसतं वा दण्डं आहरापेति, मा इध वसीति निक्कड्ढापेति वा, तं तं खमापेत्वा यावजीवं वत्थब्बमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
वनपत्थपरियायसुत्तवण्णना निट्ठिता.
८. मधुपिण्डिकसुत्तवण्णना
१९९. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतन्ति मधुपिण्डिकसुत्तं. तत्थ महावनन्ति हिमवन्तेन सद्धिं एकाबद्धं अरोपिमं जातिवनं, न यथा वेसालियं रोपितारोपितमिस्सकं. दिवाविहारायाति दिवा पटिसल्लानत्थाय. बेलुवलट्ठिकायाति तरुणबेलुवरुक्खस्स. दण्डपाणीति न जरादुब्बलताय दण्डहत्थो. अयञ्हि तरुणो पठमवये ठितो, दण्डचित्तताय पन सुवण्णदण्डं गहेत्वा विचरति, तस्मा दण्डपाणीति वुत्तो. जङ्घाविहारन्ति जङ्घाकिलमथविनोदनत्थं जङ्घाचारं. अनुचङ्कममानो अनुविचरमानोति आरामदस्सन-वनदस्सन-पब्बतदस्सनादीनं अत्थाय इतो चितो च विचरमानो. अधिच्चनिक्खमनो किरेस कदाचि देव निक्खमित्वा एवं विचरति. दण्डमोलुब्भाति दण्डं ओलुम्भित्वा गोपालकदारको विय दण्डं पुरतो ठपेत्वा दण्डमत्थके द्वे हत्थे पतिट्ठापेत्वा पिट्ठिपाणिं हनुकेन उप्पीळेत्वा एकमन्तं अट्ठासि.
२००. किंवादीति किंदिट्ठिको. किमक्खायीति किं कथेति. अयं राजा भगवन्तं अवन्दित्वा पटिसन्थारमत्तकमेव कत्वा पञ्हं पुच्छति. तम्पि न अञ्ञातुकामताय, अचित्तीकारेन पुच्छति. कस्मा? देवदत्तस्स पक्खिको किरेस. देवदत्तो अत्तनो सन्तिकं आगच्छमाने तथागते भिन्दति. सो किर एवं वदेति ‘‘समणो गोतमो अम्हाकं कुलेन सद्धिं वेरी, न नो कुलस्स वुद्धिं इच्छति. भगिनीपि मे चक्कवत्तिपरिभोगा, तं पहाय ‘नस्सतेसा’ति निक्खमित्वा पब्बजि. भागिनेय्योपि मे चक्कवत्तिबीजन्ति ञत्वा अम्हाकं कुलस्स वड्ढिया अतुस्सन्तो ‘नस्सतेत’न्ति तम्पि दहरकालेयेव पब्बाजेसि. अहं पन तेन विना वत्तितुं असक्कोन्तो अनुपब्बजितो. एवं पब्बजितम्पि मं पब्बजितदिवसतो पट्ठाय न उजुकेहि अक्खीहि ओलोकेति. परिसमज्झे भासन्तोपि महाफरसुना पहरन्तो विय आपायिको देवदत्तोतिआदीनि भासती’’ति. एवं अयम्पि राजा देवदत्तेन भिन्नो, तस्मा एवमकासि.
अथ ¶ भगवा यथा अयं राजा मया पञ्हे पुच्छिते न कथेतीति वत्तुं न लभति, यथा ¶ च भासितस्स अत्थं न जानाति, एवमस्स ¶ कथेस्सामीति तस्सानुच्छविकं कथेन्तो यथावादी खोतिआदिमाह.
तत्थ न केनचि लोके विग्गय्ह तिट्ठतीति लोके केनचि सद्धिं विग्गाहिककथं न करोति न विवदति. तथागतो हि लोकेन सद्धिं न विवदति; लोको पन तथागतेन सद्धिं अनिच्चन्ति वुत्ते निच्चन्ति वदमानो, दुक्खं, अनत्ता, असुभन्ति वुत्ते सुभन्ति वदमानो विवदति. तेनेवाह ‘‘नाहं, भिक्खवे, लोकेन विवदामि, लोकोव खो, भिक्खवे, मया विवदति, तथा न, भिक्खवे, धम्मवादी केनचि लोकस्मिं विवदति, अधम्मवादीव खो, भिक्खवे, विवदती’’ति (सं. नि. ३.९४). यथाति येन कारणेन. कामेहीति वत्थुकामेहिपि किलेसकामेहिपि. तं ब्राह्मणन्ति तं खीणासवं ब्राह्मणं. अकथंकथिन्ति निब्बिचिकिच्छं. छिन्नकुक्कुच्चन्ति विप्पटिसारकुक्कुच्चस्स चेव हत्थपादकुक्कुच्चस्स च छिन्नत्ता छिन्नकुक्कुच्चं. भवाभवेति पुनप्पुनब्भवे, हीनपणीते वा भवे, पणीतो हि भवो वुद्धिप्पत्तो अभवोति वुच्चति. सञ्ञाति किलेससञ्ञा. किलेसायेव वा इध सञ्ञानामेन वुत्ता, तस्मा येन कारणेन कामेहि विसंयुत्तं विहरन्तं तं लोके निन्नावादिं खीणासवब्राह्मणं किलेससञ्ञा नानुसेन्ति, तञ्च कारणं अहं वदामीति अयमेत्थ अत्थो. इति भगवा अत्तनो खीणासवभावं दीपेति. निल्लाळेत्वाति नीहरित्वा कीळापेत्वा. तिविसाखन्ति तिसाखं. नलाटिकन्ति वलिभङ्गं नलाटे तिस्सो राजियो दस्सेन्तो वलिभङ्गं वुट्ठापेत्वाति अत्थो. दण्डमोलुब्भाति दण्डं उप्पीळेत्वा. ‘‘दण्डमालुब्भा’’तिपि पाठो, गहेत्वा पक्कामीति अत्थो.
२०१. अञ्ञतरोति नामेन अपाकटो एको भिक्खु. सो किर अनुसन्धिकुसलो, भगवता यथा दण्डपाणी न जानाति, तथा मया कथितन्ति वुत्ते किन्ति नु खो भगवता अविञ्ञेय्यं कत्वा पञ्हो कथितोति अनुसन्धिं गहेत्वा दसबलं याचित्वा इमं पञ्हं भिक्खुसङ्घस्स पाकटं करिस्सामीति उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा दसनखसमुज्जलं ¶ अञ्जलिं पग्गय्ह किंवादी पन, भन्ते भगवातिआदिमाह.
यतोनिदानन्ति ¶ भावनपुंसकं एतं, येन कारणेन यस्मिं कारणे सतीति अत्थो. पपञ्चसञ्ञासङ्खाति एत्थ सङ्खाति कोट्ठासो. पपञ्चसञ्ञाति तण्हामानदिट्ठिपपञ्चसम्पयुत्ता सञ्ञा ¶ , सञ्ञानामेन वा पपञ्चायेव वुत्ता. तस्मा पपञ्चकोट्ठासाति अयमेत्थ अत्थो. समुदाचरन्तीति पवत्तन्ति. एत्थ चे नत्थि अभिनन्दितब्बन्ति यस्मिं द्वादसायतनसङ्खाते कारणे सति पपञ्चसञ्ञासङ्खा समुदाचरन्ति, एत्थ एकायतनम्पि चे अभिनन्दितब्बं अभिवदितब्बं अज्झोसितब्बं नत्थीति अत्थो. तत्थ अभिनिन्दितब्बन्ति अहं ममन्ति अभिनन्दितब्बं. अभिवदितब्बन्ति अहं ममाति वत्तब्बं. अज्झोसितब्बन्ति अज्झोसित्वा गिलित्वा परिनिट्ठपेत्वा गहेतब्बयुत्तं. एतेनेत्थ तण्हादीनंयेव अप्पवत्तिं कथेति. एसेवन्तोति अयं अभिनन्दनादीनं नत्थिभावोव रागानुसयादीनं अन्तो. एसेव नयो सब्बत्थ.
दण्डादानादीसु पन याय चेतनाय दण्डं आदियति, सा दण्डादानं. याय सत्थं आदियति परामसति, सा सत्थादानं. मत्थकप्पत्तं कलहं. नानागाहमत्तं विग्गहं. नानावादमत्तं विवादं. तुवं तुवन्ति एवं पवत्तं तुवं तुवं. पियसुञ्ञकरणं पेसुञ्ञं. अयथासभावं मुसावादं करोति, सा मुसावादोति वेदितब्बा. एत्थेतेति एत्थ द्वादससु आयतनेसु एते किलेसा. किलेसा हि उप्पज्जमानापि द्वादसायतनानि निस्साय उप्पज्जन्ति, निरुज्झमानापि द्वादससु आयतनेसुयेव निरुज्झन्ति. एवं यत्थुप्पन्ना, तत्थेव निरुद्धा होन्ति. स्वायमत्थो समुदयसच्चपञ्हेन दीपेतब्बो –
‘‘सा खो पनेसा तण्हा कत्थ उप्पज्जमाना उप्पज्जति, कत्थ निविसमाना निविसती’’ति वत्वा – ‘‘यं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति. किञ्च लोके पियरूपं सातरूपं? चक्खु लोके पियरूपं सातरूप’’न्तिआदिना (विभ. २०३) नयेन द्वादससुयेव आयतनेसु तस्सा उप्पत्ति च निरोधो च वुत्तो. यथेव च तण्हा द्वादससु आयतनेसु उप्पज्जित्वा ¶ निब्बानं आगम्म निरुद्धापि आयतनेसु पुन समुदाचारस्स अभावतो आयतनेसुयेव निरुद्धाति वुत्ता, एवमिमेपि पापका अकुसला धम्मा आयतनेसु निरुज्झन्तीति वेदितब्बा. अथ वा य्वायं अभिनन्दनादीनं अभावोव रागानुसयादीनं ¶ अन्तोति वुत्तो. एत्थेते रागानुसयादीनं अन्तोति लद्धवोहारे निब्बाने पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. यञ्हि यत्थ नत्थि, तं तत्थ निरुद्धं नाम होति, स्वायमत्थो निरोधपञ्हेन दीपेतब्बो. वुत्तञ्हेतं ‘‘दुतियं झानं समापन्नस्स ¶ वितक्कविचारा वचीसङ्खारा पटिप्पस्सद्धा होन्ती’’तिआदि (पटि. म. १.८३).
२०२. सत्थु चेव संवण्णितोति सत्थारा च पसंसितो. विञ्ञूनन्ति इदम्पि करणत्थे सामिवचनं, पण्डितेहि सब्रह्मचारीहि च सम्भावितोति अत्थो. पहोतीति सक्कोति.
२०३. अतिक्कम्मेव मूलं अतिक्कम्म खन्धन्ति सारो नाम मूले वा खन्धे वा भवेय्य, तम्पि अतिक्कमित्वाति अत्थो. एवंसम्पदन्ति एवंसम्पत्तिकं, ईदिसन्ति अत्थो. अतिसित्वाति अतिक्कमित्वा. जानं जानातीति जानितब्बमेव जानाति. पस्सं पस्सतीति पस्सितब्बमेव पस्सति. यथा वा एकच्चो विपरीतं गण्हन्तो जानन्तोपि न जानाति, पस्सन्तोपि न पस्सति, न एवं भगवा. भगवा पन जानन्तो जानातियेव, पस्सन्तो पस्सतियेव. स्वायं दस्सनपरिणायकट्ठेन चक्खुभूतो. विदितकरणट्ठेन ञाणभूतो. अविपरीतसभावट्ठेन परियत्तिधम्मप्पवत्तनतो वा हदयेन चिन्तेत्वा वाचाय निच्छारितधम्ममयोति धम्मभूतो. सेट्ठट्ठेन ब्रह्मभूतो. अथ वा चक्खु विय भूतोति चक्खुभूतोति एवमेतेसु पदेसु अत्थो वेदितब्बो. स्वायं धम्मस्स वत्तनतो वत्ता. पवत्तापनतो पवत्ता. अत्थं नीहरित्वा दस्सनसमत्थताय अत्थस्स निन्नेता. अमताधिगमाय पटिपत्तिं ददातीति अमतस्स दाता. अगरुं कत्वाति पुनप्पुनं आयाचापेन्तोपि हि गरुं करोति नाम, अत्तनो सावकपारमीञाणे ठत्वा सिनेरूपादतो वालुकं उद्धरमानो विय दुब्बिञ्ञेय्यं कत्वा कथेन्तोपि गरुं करोतियेव नाम. एवं अकत्वा अम्हे पुनप्पुनं अयाचापेत्वा सुविञ्ञेय्यम्पि नो कत्वा कथेहीति वुत्तं होति.
२०४. यं ¶ खो नो आवुसोति एत्थ किञ्चापि ‘‘यं खो वो’’ति वत्तब्बं सिया, ते पन भिक्खू अत्तना सद्धिं सङ्गण्हन्तो ‘‘यं खो नो’’ति आह. यस्मा वा उद्देसोव तेसं उद्दिट्ठोव. भगवा पन थेरस्सापि तेसम्पि ¶ भगवाव. तस्मा भगवाति पदं सन्धायपि एवमाह, यं खो अम्हाकं भगवा तुम्हाकं संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वाति अत्थो.
चक्खुञ्चावुसोतिआदीसु अयमत्थो, आवुसो, निस्सयभावेन चक्खुपसादञ्च आरम्मणभावेन ¶ चतुसमुट्ठानिकरूपे च पटिच्च चक्खुविञ्ञाणं नाम उप्पज्जति. तिण्णं सङ्गति फस्सोति तेसं तिण्णं सङ्गतिया फस्सो नाम उप्पज्जति. तं फस्सं पटिच्च सहजातादिवसेन फस्सपच्चया वेदना उप्पज्जति. ताय वेदनाय यं आरम्मणं वेदेति, तदेव सञ्ञा सञ्जानाति, यं सञ्ञा सञ्जानाति, तदेव आरम्मणं वितक्को वितक्केति. यं वितक्को वितक्केति, तदेवारम्मणं पपञ्चो पपञ्चेति. ततोनिदानन्ति एतेहि चक्खुरूपादीहि कारणेहि. पुरिसं पपञ्चसञ्ञासङ्खा समुदाचरन्तीति तं अपरिञ्ञातकारणं पुरिसं पपञ्चकोट्ठासा अभिभवन्ति, तस्स पवत्तन्तीति अत्थो. तत्थ फस्सवेदनासञ्ञा चक्खुविञ्ञाणेन सहजाता होन्ति. वितक्को चक्खुविञ्ञाणानन्तरादीसु सवितक्कचित्तेसु दट्ठब्बो. पपञ्चसङ्खा जवनेन सहजाता होन्ति. यदि एवं कस्मा अतीतानागतग्गहणं कतन्ति? तथा उप्पज्जनतो. यथेव हि एतरहि चक्खुद्वारिको पपञ्चो चक्खुञ्च रूपे च फस्सवेदनासञ्ञावितक्के च पटिच्च उप्पन्नो, एवमेवं अतीतानागतेसुपि चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु तस्सुप्पत्तिं दस्सेन्तो एवमाह.
सोतञ्चावुसोतिआदीसुपि एसेव नयो. छट्ठद्वारे पन मनन्ति भवङ्गचित्तं. धम्मेति तेभूमकधम्मारम्मणं. मनोविञ्ञाणन्ति आवज्जनं वा जवनं वा. आवज्जने गहिते फस्सवेदनासञ्ञावितक्का आवज्जनसहजाता होन्ति. पपञ्चो जवनसहजातो. जवने गहिते सहावज्जनकं भवङ्ग मनो नाम होति, ततो फस्सादयो सब्बेपि जवनेन सहजाताव. मनोद्वारे पन यस्मा अतीतादिभेदं सब्बम्पि आरम्मणं होति, तस्मा अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसूति इदं युत्तमेव.
इदानि ¶ वट्टं दस्सेन्तो सो वतावुसोति देसनं आरभि. फस्सपञ्ञत्तिं पञ्ञपेस्सतीति फस्सो नाम एको धम्मो उप्पज्जतीति एवं फस्सपञ्ञत्तिं पञ्ञपेस्सति, दस्सेस्सतीति अत्थो. एस नयो सब्बत्थ. एवं इमस्मिं सति इदं होतीति द्वादसायतनवसेन सकलं वट्टं दस्सेत्वा इदानि द्वादसायतनपटिक्खेपवसेन विवट्टं दस्सेन्तो सो वतावुसो चक्खुस्मिं ¶ असतीति देसनं आरभि. तत्थ वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो.
एवं पञ्हं विस्सज्जेत्वा इदानि सावकेन पञ्हो कथितोति मा निक्कङ्खा अहुवत्थ, अयं ¶ भगवा सब्बञ्ञुतञाणतुलं गहेत्वा निसिन्नो, इच्छमाना तमेव उपसङ्कमित्वा निक्कङ्खा होथाति उय्योजेन्तो आकङ्खमाना च पनातिआदिमाह.
२०५. इमेहि आकारेहीति इमेहि कारणेहि पपञ्चुप्पत्तिया पाटियेक्ककारणेहि चेव वट्टविवट्टकारणेहि च. इमेहि पदेहीति इमेहि अक्खरसम्पिण्डनेहि. ब्यञ्जनेहीति पाटियेक्कअक्खरेहि. पण्डितोति पण्डिच्चेन समन्नागतो. चतूहि वा कारणेहि पण्डितो धातुकुसलो आयतनकुसलो पच्चयाकारकुसलो कारणाकारणकुसलोति. महापञ्ञोति महन्ते अत्थे महन्ते धम्मे महन्ता निरुत्तियो महन्तानि पटिभानानि परिग्गहणसमत्थाय महापञ्ञाय समन्नागतो. यथा तं महाकच्चानेनाति यथा महाकच्चानेन ब्याकतं, तं सन्धाय तन्ति वुत्तं. यथा महाकच्चानेन ब्याकतं, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्येन्ति अत्थो.
मधुपिण्डिकन्ति महन्तं गुळपूवं बद्धसत्तुगुळकं वा. असेचनकन्ति असेचितब्बकं. सप्पिफाणितमधुसक्करादीसु इदं नामेत्थ मन्दं इदं बहुकन्ति न वत्तब्बं समयोजितरसं. चेतसोति चिन्तकजातिको. दब्बजातिकोति पण्डितसभावो. को नामो अयन्ति इदं थेरो अतिभद्दको अयं धम्मपरियायो, दसबलस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणेनेवस्स नामं गण्हापेस्सामीति चिन्तेत्वा आह. तस्माति यस्मा मधुपिण्डिको विय मधुरो, तस्मा मधुपिण्डिकपरियायोत्वेव नं धारेहीति वदति. सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
मधुपिण्डिकसुत्तवण्णना निट्ठिता.
९. द्वेधावितक्कसुत्तवण्णना
२०६. ¶ ¶ ¶ मे सुतन्ति द्वेधावितक्कसुत्तं. तत्थ द्विधा कत्वा द्विधा कत्वाति द्वे द्वे भागे कत्वा. कामवितक्कोति कामपटिसंयुत्तो वितक्को. ब्यापादवितक्कोति ब्यापादपटिसंयुत्तो वितक्को. विहिंसावितक्कोति विहिंसापटिसंयुत्तो वितक्को. एकं भागन्ति अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिको वा सुखुमो वा सब्बो पायं वितक्को अकुसलपक्खिकोयेवाति तयोपि कामब्यापादविहिंसावितक्के एकं कोट्ठासमकासिं. कामेहि निस्सटो नेक्खम्मपटिसंयुत्तो वितक्को नेक्खम्मवितक्को नाम, सो याव पठमज्झाना वट्टति. अब्यापादपटिसंयुत्तो वितक्को अब्यापादवितक्को, सो मेत्तापुब्बभागतो पट्ठाय याव पठमज्झाना वट्टति. अविहिंसापटिसंयुत्तो वितक्को अविहिंसावितक्को, सो करुणापुब्बभागतो पट्ठाय याव पठमज्झाना वट्टति. दुतियं भागन्ति सब्बोपायं कुसलपक्खिकोयेवाति दुतियं कोट्ठासमकासिं. इमिना बोधिसत्तस्स वितक्कनिग्गहणकालो कथितो.
बोधिसत्तस्स हि छब्बस्सानि पधानं पदहन्तस्स नेक्खम्मवितक्कादयो पुञ्जपुञ्जा महानदियं ओघा विय पवत्तिंसु. सतिसम्मोसेन पन सहसा कामवितक्कादयो उप्पज्जित्वा कुसलवारं पच्छिन्दित्वा सयं अकुसलजवनवारा हुत्वा तिट्ठन्ति. ततो बोधिसत्तो चिन्तेसि – ‘‘मय्हं इमे कामवितक्कादयो कुसलवारं पच्छिन्दित्वा तिट्ठन्ति, हन्दाहं इमे वितक्के द्वे भागे कत्वा विहरामी’’ति कामवितक्कादयो अकुसलपक्खिकाति एकं भागं करोति नेक्खम्मवितक्कादयो कुसलपक्खिकाति एकं. अथ पुन चिन्तेसि – ‘‘अकुसलपक्खतो आगतं वितक्कं मन्तेन कण्हसप्पं उप्पीळेत्वा गण्हन्तो विय अमित्तं गीवाय अक्कमन्तो विय च निग्गहेस्सामि, नास्स वड्ढितुं दस्सामि. कुसलपक्खतो आगतं वितक्कं मेघसमये मेघं विय सुखेत्ते सालकल्याणिपोतकं विय च सीघं वड्ढेस्सामी’’ति. सो तथा कत्वा अकुसलवितक्के निग्गण्हि, कुसलवितक्के वड्ढेसि. एवं इमिना बोधिसत्तस्स वितक्कनिग्गहणनकालो कथितोति वेदितब्बो.
२०७. इदानि ¶ ¶ यथास्स ते वितक्का उप्पज्जिंसु, यथा च ने निग्गहेसि, तं दस्सेन्तो तस्स मय्हं, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ अप्पमत्तस्साति सतिया ¶ अविप्पवासे ठितस्स. आतापिनोति आतापवीरियवन्तस्स. पहितत्तस्साति पेसितचित्तस्स. उप्पज्जति कामवितक्कोति बोधिसत्तस्स छब्बस्सानि पधानं पदहतो रज्जसुखं वा आरब्भ, पासादे वा नाटकानि वा ओरोधे वा किञ्चिदेव वा सम्पत्तिं आरब्भ कामवितक्को नाम न उप्पन्नपुब्बो. दुक्करकारिकाय पनस्स आहारूपच्छेदेन अधिमत्तकसिमानं पत्तस्स एतदहोसि – ‘‘न सक्का आहारूपच्छेदेन विसेसं निब्बत्तेतुं, यंनूनाहं ओळारिकं आहारं आहारेय्य’’न्ति. सो उरुवेलं पिण्डाय पाविसि. मनुस्सा – ‘‘महापुरिसो पुब्बे आहरित्वा दिन्नम्पि न गण्हि, अद्धास्स इदानि मनोरथो मत्थकं पत्तो, तस्मा सयमेव आगतो’’ति पणीतपणीतं आहारं उपहरिंसु. बोधिसत्तस्स अत्तभावो नचिरस्सेव पाकतिको अहोसि. जराजिण्णत्तभावो हि सप्पायभोजनं लभित्वापि पाकतिको न होति. बोधिसत्तो पन दहरो. तेनस्स सप्पायभोजनं भुञ्जतो अत्तभावो न चिरस्सेव पाकतिको जातो, विप्पसन्नानि इन्द्रियानि, परिसुद्धो छविवण्णो, समुग्गततारागणं विय नभं परिपुण्णद्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणप्पटिमण्डितसरीरं अहोसि. सो तं ओलोकेत्वा ‘‘ताव किलन्तो नाम अत्तभावो एवं पटिपाकतिको जातो’’ति चिन्तेत्वा अत्तनो पञ्ञामहन्तताय एवं परित्तकम्पि वितक्कं गहेत्वा कामवितक्कोति अकासि.
पण्णसालाय पुरतो निसिन्नो चमरपसदगवयरोहितमिगादिके मगगणे मनुञ्ञसद्दरवने मोरवनकुक्कुटादिके पक्खिगणे नीलुप्पलकुमुदकमलादिसञ्छन्नानि पल्ललानि नानाकुसुमसञ्छन्नविटपा वनराजियो मणिक्खन्धनिम्मलजलपवाहञ्च नदिं नेरञ्जरं पस्सति. तस्स एवं होति ‘‘सोभना वतिमे मिगजाता पक्खिगणा पल्ललानि वनराजियो नदी नेरञ्जरा’’ति. सो तम्पि एवं परित्तकं वितक्कं गहेत्वा कामवितक्कमकासि, तेनाह ‘‘उप्पज्जति कामवितक्को’’ति.
अत्तब्याबाधायपीति ¶ अत्तदुक्खायपि. एसेवनयो सब्बत्थ. किं पन महासत्तस्स उभयदुक्खाय संवत्तनकवितक्को नाम अत्थीति? नत्थि. अपरिञ्ञायं ठितस्स पन वितक्को याव उभयब्याबाधाय संवत्ततीति एतानि तीणि नामानि लभति, तस्मा एवमाह. पञ्ञानिरोधिकोति ¶ अनुप्पन्नाय ¶ लोकियलोकुत्तराय पञ्ञाय उप्पज्जितुं न देति, लोकियपञ्ञं पन अट्ठसमापत्तिपञ्चाभिञ्ञावसेन उप्पन्नम्पि समुच्छिन्दित्वा खिपतीति पञ्ञानिरोधिको. विघातपक्खिकोति दुक्खकोट्ठासिको. असङ्खतं निब्बानं नाम, तं पच्चक्खं कातुं न देतीति अनिब्बानसंवत्तनिको. अब्भत्थं गच्छतीति खयं नत्थिभावं गच्छति. उदकपुप्फुळको विय निरुज्झति. पजहमेवाति पजहिमेव. विनोदमेवाति नीहरिमेव. ब्यन्तमेव नं अकासिन्ति विगतन्तं निस्सेसं परिवटुमं परिच्छिन्नमेव नं अकासिं.
२०८. ब्यापादवितक्कोति न बोधिसत्तस्स परूपघातप्पटिसंयुत्तो नाम वितक्को चित्ते उप्पज्जति, अथस्स अतिवस्सअच्चुण्हअतिसीतादीनि पन पटिच्च चित्तविपरिणामभावो होति, तं सन्धाय ‘‘ब्यापादवितक्को’’ति आह. विहिंसावितक्कोति न महासत्तस्स परेसं दुक्खुप्पादनप्पटिसंयुत्तो वितक्को उप्पज्जति, चित्ते पन उद्धताकारो अनेकग्गताकारो होति, तं गहेत्वा विहिंसावितक्कमकासि. पण्णसालाद्वारे निसिन्नो हि सीहब्यग्घादिके वाळमिगे सूकरादयो खुद्दमिगे विहिंसन्ते पस्सति. अथ बोधिसत्तो इमस्मिम्पि नाम अकुतोभये अरञ्ञे इमेसं तिरच्छानगतानं पच्चत्थिका उप्पज्जन्ति, बलवन्तो दुब्बले खादन्ति, बलवन्तखादिता वत्तन्तीति कारुञ्ञं उप्पादेति. अञ्ञेपि बिळारादयो कुक्कुटमूसिकादीनि खादन्ते पस्सति, गामं पिण्डाय पविट्ठो मनुस्से राजकम्मिकेहि उपद्दुते वधबन्धादीनि अनुभवन्ते अत्तनो कसिवणिज्जादीनि कम्मानि कत्वा जीवितुं न लभन्तीति कारुञ्ञं उप्पादेति, तं सन्धाय ‘‘उप्पज्जति विहिंसावितक्को’’ति आह. तथा तथाति तेन तेन आकारेन. इदं वुत्तं होति – कामवितक्कादीसु यं यं वितक्केति, यं यं वितक्कं पवत्तेति, तेन तेने चस्साकारेन कामवितक्कादिभावो चेतसो ¶ न हि होतीति. पहासि नेक्खम्मवितक्कन्ति नेक्खम्मवितक्कं पजहति. बहुलमकासीति बहुलं करोति. तस्स तं कामवितक्काय चित्तन्ति तस्स तं चित्तं कामवितक्कत्थाय. यथा कामवितक्कसम्पयुत्तं ¶ होति, एवमेवं नमतीति अत्थो. सेसपदेसुपि एसेव नयो.
इदानि अत्थदीपिकं उपमं दस्सेन्तो सेय्यथापी तिआदिमाह. तत्थ किट्ठसम्बाधेति सस्ससम्बाधे. आकोटेय्याति उजुकं पिट्ठियं पहरेय्य. पटिकोटेय्याति तिरियं फासुकासु पहरेय्य. सन्निरुन्धेय्याति आवरित्वा तिट्ठेय्य. सन्निवारेय्याति इतो चितो च गन्तुं न ददेय्य ¶ . ततोनिदानन्ति तेन कारणेन, एवं अरक्खितानं गुन्नं परेसं सस्सखादनकारणेनाति अत्थो. बालो हि गोपालोको एवं गावो अरक्खमानो ‘‘अयं अम्हाकं भत्तवेतनं खादति, उजुं गावो रक्खितुम्पि न सक्कोति, कुलेहि सद्धिं वेरं गण्हापेती’’ति गोसामिकानम्पि सन्तिका वधादीनि पापुणाति, किट्ठसामिकानम्पि. पण्डितो पन इमानि चत्तारि भयानि सम्पस्सन्तो गावो साधुकं रक्खति, तं सन्धायेतं वुत्तं. आदीनवन्ति उपद्दवं. ओकारन्ति लामकं, खन्धेसु वा ओतारं. संकिलेसन्ति किलिट्ठभावं. नेक्खम्मेति नेक्खम्मम्हि. आनिसंसन्ति विसुद्धिपक्खं. वोदानपक्खन्ति इदं तस्सेव वेवचनं, कुसलानं धम्मानं नेक्खम्मम्हि विसुद्धिपक्खं अद्दसन्ति अत्थो.
२०९. नेक्खम्मन्ति च कामेहि निस्सटं सब्बकुसलं, एकधम्मे सङ्गय्हमाने निब्बानमेव. तत्रिदं ओपम्मसंसन्दनं – किट्ठसम्बाधं विय हि रूपादिआरम्मणं, कूटगावो विय कूटचित्तं, पण्डितगोपालको विय बोधिसत्तो, चतुब्बिधभयं विय अत्तपरूभयब्याबाधाय संवत्तनवितक्को, पण्डितगोपालकस्स चतुब्बिधं भयं दिस्वा किट्ठसम्बाधे अप्पमादेन गोरक्खणं विय बोधिसत्तस्स छब्बस्सानि पधानं पदहतो अत्तब्याबाधादिभयं दिस्वा रूपादीसु आरम्मणेसु यथा कामवितक्कादयो न उप्पज्जन्ति, एवं चित्तरक्खणं. पञ्ञावुद्धिकोतिआदीसु अनुप्पन्नाय लोकियलोकुत्तरपञ्ञाय उप्पादाय, उप्पन्नाय च वुद्धिया संवत्ततीति ¶ पञ्ञावुद्धिको. न दुक्खकोट्ठासाय संवत्ततीति अविघातपक्खिको. निब्बानधातुसच्छिकिरियाय संवत्ततीति निब्बानसंवत्तनिको. रत्तिं चेपि नं, भिक्खवे, अनुवितक्केय्यन्ति सकलरत्तिं चेपि तं वितक्कं पवत्तेय्यं. ततोनिदानन्ति तंमूलकं. ओहञ्ञेय्याति उग्घातीयेय्य, उद्धच्चाय संवत्तेय्याति ¶ अत्थो. आराति दूरे. समाधिम्हाति उपचारसमाधितोपि अप्पनासमाधितोपि. सो खो अहं, भिक्खवे, अज्झत्तमेव चित्तन्ति सो अहं, भिक्खवे, मा मे चित्तं समाधिम्हा दूरे होतूति अज्झत्तमेव चित्तं सण्ठपेमि, गोचरज्झत्ते ठपेमीति अत्थो. सन्निसादेमीति तत्थेव च नं सन्निसीदापेमि. एकोदिं करोमीति एकग्गं करोमि. समादहामीति सम्मा आदहामि, सुट्ठु आरोपेमीति अत्थो. मा मे चित्तं ऊहञ्ञीति मा मय्हं चित्तं उग्घातीयित्थ, मा उद्धच्चाय संवत्ततूति अत्थो.
२१०. उप्पज्जति अब्यापादवितक्को…पे… अविहिंसावितक्कोति एत्थ यो सो इमाय हेट्ठा ¶ वुत्ततरुणविपस्सनाय सद्धिं उप्पन्नवितक्को कामपच्चनीकट्ठेन नेक्खम्मवितक्कोति वुत्तो. सोयेव ब्यापादपच्चनीकट्ठेन अब्यापादवितक्कोति च विहिंसापच्चनीकट्ठेन अविहिंसावितक्कोति च वुत्तो.
एत्तावता बोधिसत्तस्स समापत्तिं निस्साय विपस्सनापट्ठपनकालो कथितो. यस्स हि समाधिपि तरुणो, विपस्सनापि. तस्स विपस्सनं पट्ठपेत्वा अतिचिरं निसिन्नस्स कायो किलमति, अन्तो अग्गि विय उट्ठहति, कच्छेहि सेदा मुच्चन्ति, मत्थकतो उसुमवट्टि विय उट्ठहति, चित्तं हञ्ञति विहञ्ञति विप्फन्दति. सो पुन समापत्तिं समापज्जित्वा तं परिदमेत्वा मुदुकं कत्वा समस्सासेत्वा पुन विपस्सनं पट्ठपेति. तस्स पुन अतिचिरं निसिन्नस्स तथेव होति. सो पुन समापत्तिं समापज्जित्वा तथेव करोति. विपस्सनाय हि बहूपकारा समापत्ति.
यथा योधस्स फलककोट्ठको नाम बहूपकारो होति, सो तं निस्साय सङ्गामं पविसति, तत्थ हत्थीहिपि अस्सेहिपि योधेहिपि सद्धिं कम्मं कत्वा आवुधेसु वा खीणेसु भुञ्जितुकामतादिभावे ¶ वा सति निवत्तित्वा फलककोट्ठकं पविसित्वा आवुधानिपि गण्हाति, विस्समतिपि, भुञ्जतिपि, पानीयम्पि पिवति, सन्नाहम्पि पटिसन्नय्हति, तं तं कत्वा पुन सङ्गामं पविसति, तत्थ कम्मं कत्वा पुन उच्चारादिपीळितो वा केनचिदेव वा करणीयेन फलककोट्ठकं पविसति. तत्थ सन्थम्भित्वा पुन ¶ सङ्गामं पविसति, एवं योधस्स फलककोट्ठको विय विपस्सनाय बहूपकारा समापत्ति.
समापत्तिया पन सङ्गामनित्थरणकयोधस्स फलककोट्ठकतोपि विपस्सना बहूपकारतरा. किञ्चापि हि समापत्तिं निस्साय विपस्सनं पट्ठपेति, विपस्सना पन थामजाता समापत्तिम्पि रक्खति. थामजातं करोति.
यथा हि थले नावम्पि नावाय भण्डम्पि सकटभारं करोन्ति. उदकं पत्वा पन सकटम्पि सकटभण्डम्पि युत्तगोणेपि नावाभारं करोन्ति. नावा तिरियं सोतं छिन्दित्वा सोत्थिना सुपट्टनं गच्छति, एवमेवं किञ्चापि समापत्तिं निस्साय विपस्सनं पट्ठपेति, विपस्सना ¶ पन थामजाता समापत्तिम्पि रक्खति, थामजातं करोति. थलं पत्वा सकटं विय हि समापत्ति. उदकं पत्वा नावा विय विपस्सना. इति बोधिसत्तस्स एत्तावता समापत्तिं निस्साय विपस्सनापट्ठपनकालो कथितोति वेदितब्बो.
यञ्ञदेवातिआदि कण्हपक्खे वुत्तानुसारेनेव वेदितब्बं, इधापि अत्थदीपिकं उपमं दस्सेतुं सेय्यथापीतिआदिमाह. तत्थ गामन्तसम्भतेसूति गामन्तं आहटेसु. सतिकरणीयमेव होतीति एता गावोति सतिउप्पादनमत्तमेव कातब्बं होति. इतो चितो च गन्त्वा आकोटनादिकिच्चं नत्थि. एते धम्माति एते समथविपस्सना धम्माति सतुप्पादनमत्तमेव कातब्बं होति. इमिना बोधिसत्तस्स समथविपस्सनानं थामजातकालो कथितो. तदा किरस्स समापत्तिं अप्पनत्थाय निसिन्नस्स अट्ठ समापत्तियो एकावज्जनेन आपाथं आगच्छन्ति, विपस्सनं पट्ठपेत्वा निसिन्नो सत्त अनुपस्सना एकप्पहारेनेव आरुळ्हो होति.
२१५. सेय्यथापीति इध किं दस्सेति? अयं पाटियेक्को अनुसन्धि, सत्तानञ्हि हितूपचारं अत्तनो सत्थुभावसम्पदञ्च ¶ दस्सेन्तो भगवा इमं देसनं आरभि. तत्थ अरञ्ञेति अटवियं. पवनेति वनसण्डे. अत्थतो हि इदं द्वयं एकमेव, पठमस्स पन दुतियं वेवचनं. अयोगक्खेमकामोति चतूहि योगेहि खेमं निब्भयट्ठानं अनिच्छन्तो भयमेव इच्छन्तो ¶ . सोवत्थिकोति सुवत्थिभावावहो. पीतिगमनीयोति तुट्ठिं गमनीयो. ‘‘पीतगमनीयो’’ति वा पाठो. पिदहेय्याति साखादीहि थकेय्य. विवरेय्याति विसदमुखं कत्वा विवटं करेय्य. कुम्मग्गन्ति उदकवनपब्बतादीहि सन्निरुद्धं अमग्गं. ओदहेय्य ओकचरन्ति तेसं ओके चरमानं विय एकं दीपकमिगं एकस्मिं ठाने ठपेय्य. ओकचारिकन्ति दीघरज्जुया बन्धितंयेव मिगिं.
मिगलुद्दको हि अरञ्ञं मिगानं वसनट्ठानं गन्त्वा ‘‘इध वसन्ति, इमिना मग्गेन निक्खमन्ति, एत्थ चरन्ति, एत्थ पिवन्ति, इमिना मग्गेन पविसन्ती’’ति सल्लक्खेत्वा मग्गं पिधाय कुम्मग्गं विवरित्वा ओकचरञ्च ओकचारिकञ्च ठपेत्वा सयं पटिच्छन्नट्ठाने सत्तिं गहेत्वा तिट्ठति. अथ सायन्हसमये मिगा अकुतोभये अरञ्ञे चरित्वा पानीयं पिवित्वा मिगपोतकेहि सद्धिं कीळमाना वसनट्ठानसन्तिकं आगन्त्वा ओकचरञ्च ओकचारिकञ्च दिस्वा ¶ ‘‘सहायका नो आगता भविस्सन्ती’’ति निरासङ्का पविसन्ति, ते मग्गं पिहितं दिस्वा ‘‘नायं मग्गो, अयं मग्गो भविस्सती’’ति कुम्मग्गं पटिपज्जन्ति. मिगलुद्दको न ताव किञ्चि करोति, पविट्ठेसु पन सब्बपच्छिमं सणिकं पहरति. सो उत्तसति, ततो सब्बे उत्तसित्वा ‘‘भयं उप्पन्न’’न्ति पुरतो ओलोकेन्ता उदकेन वा वनेन वा पब्बतेन वा सन्निरुद्धं मग्गं दिस्वा उभोहि पस्सेहि अङ्गुलिसङ्खलिकं विय गहनवनं पविसितुं असक्कोन्ता पविट्ठमग्गेनेव निक्खमितुं आरभन्ति. लुद्दको तेसं निवत्तनभावं ञत्वा आदितो पट्ठाय तिंसम्पि चत्तालीसम्पि मिगे घातेति. इदं सन्धाय एवञ्हि सो, भिक्खवे, महामिगसङ्घो अपरेन समयेन अनयब्यसनं आपज्जेय्याति वुत्तं.
‘‘नन्दीरागस्सेतं अधिवचनं, अविज्जायेतं अधिवचन’’न्ति एत्थ यस्मा इमे सत्ता अविज्जाय अञ्ञाणा हुत्वा नन्दीरागेन आबन्धित्वा रूपारम्मणादीनि उपनीता वट्टदुक्खसत्तिया ¶ घातं लभन्ति. तस्मा भगवा ओकचरं नन्दीरागोति, ओकचारिकं अविज्जाति कत्वा दस्सेसि.
मिगलुद्दको हि एकदापि तेसं साखाभङ्गेन सरीरं पुञ्छित्वा मनुस्सगन्धं अपनेत्वा ओकचरं एकस्मिं ठाने ठपेत्वा ओकचारिकं सह रज्जुया विस्सज्जेत्वा अत्तानं पटिच्छादेत्वा सत्तिं आदाय ओकचरस्स सन्तिके तिट्ठति, ओकचारिका मिगगणस्स चरणट्ठानाभिमुखी गच्छति ¶ . तं दिस्वा मिगा सीसानि उक्खिपित्वा तिट्ठन्ति, सापि सीसं उक्खिपित्वा तिट्ठति, ते ‘‘अम्हाकं समजातिका अय’’न्ति गोचरं गण्हन्ति. सापि तिणानि खादन्ती विय सणिकं उपगच्छति. आरञ्ञिको यूथपतिमिगो तस्सा वातं लभित्वा सकभरियं विस्सज्जेत्वा तदभिमुखो होति.
सत्तानञ्हि नवनवमेव पियं होति. ओकचारिका आरञ्ञिकस्स मिगस्स अच्चासन्नभावं अदत्वा तदभिमुखीव पच्छतो पटिक्कमित्वा ओकचरस्स सन्तिकं गच्छति, यत्थ यत्थस्सा रज्जु लग्गति, तत्थ तत्थ खुरेन पहरित्वा मोचेति, आरञ्ञिको मिगो ओकचरं दिस्वा ओकचारिकाय सम्मत्तो हुत्वा ओकचरे उसूयं कत्वा पिट्ठिं नामेत्वा सीसं कम्पेन्तो तिट्ठति, तस्मिं खणे सत्तिं जिव्हाय लेहन्तोपि ‘‘किं एत’’न्ति न जानाति, ओकचरोपि ¶ सचस्स उपरिभागेन तं मिगं पहरितुं सुखं होति, पिट्ठिं नामेति. सचस्स हेट्ठाभागेन पहरितुं सुखं होति, हदयं उन्नामेति. अथ लुद्दको आरञ्ञिकं मिगं सत्तिया पहरित्वा तत्थेव घातेत्वा मंसं आदाय गच्छति. एवमेव यथा सो मिगो ओकचारिकाय सम्मत्तो ओकचरे उसूयं कत्वा सत्तिं जिव्हाय लेहन्तोपि किञ्चि न जानाति, तथा इमे सत्ता अविज्जाय सम्मत्ता अन्धभूता किञ्चि अजानन्ता रूपादीसु नन्दीरागं उपगम्म वट्टदुक्खसत्तिया वधं लभन्तीति भगवा ओकचरं नन्दीरागोति, ओकचारिकं अविज्जाति कत्वा दस्सेसि.
इति खो, भिक्खवे, विवटो मया खेमो मग्गोति इति खो, भिक्खवे, मया इमेसं सत्तानं हितचरणेन सम्मासम्बोधिं पत्वा अहं बुद्धोस्मीति तुण्हीभूतेन अनिसीदित्वा धम्मचक्कप्पवत्तनतो पट्ठाय धम्मं देसेन्तेन विवटो खेमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, पिहितो कुम्मग्गो ¶ , अञ्ञातकोण्डञ्ञादीनं भब्बपुग्गलानं ऊहतो ओकचरो नन्दीरागो द्वेधा छेत्वा पातितो, नासिता ओकचारिका अविज्जा सब्बेन सब्बं समुग्घातिताति अत्तनो हितूपचारं दस्सेसि. सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
द्वेधावितक्कसुत्तवण्णना निट्ठिता.
१०. वितक्कसण्ठानसुत्तवण्णना
२१६. एवं ¶ ¶ मे सुतन्ति वितक्कसण्ठानसुत्तं. तत्थ अधिचित्तमनुयुत्तेनाति दसकुसलकम्मपथवसेन उप्पन्नं चित्तं चित्तमेव, विपस्सनापादकअट्ठसमापत्तिचित्तं ततो चित्ततो अधिकं चित्तन्ति अधिचित्तं. अनुयुत्तेनाति तं अधिचित्तं अनुयुत्तेन, तत्थ युत्तप्पयुत्तेनाति अत्थो.
तत्रायं भिक्खु पुरेभत्तं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्तो निसीदनं आदाय असुकस्मिं रुक्खमूले वा वनसण्डे वा पब्बतपादे वा पब्भारे वा समणधम्मं करिस्सामीति निक्खमन्तोपि, तत्थ गन्त्वा हत्थेहि वा पादेहि वा निसज्जट्ठानतो तिणपण्णानि अपनेन्तोपि अधिचित्तं अनुयुत्तोयेव. निसीदित्वा पन हत्थपादे धोवित्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा मूलकम्मट्ठानं गहेत्वा विहरन्तोपि अधिचित्तं अनुयुत्तोयेव.
निमित्तानीति कारणानि. कालेन कालन्ति समये समये. न नु च कम्मट्ठानं नाम मुहुत्तम्पि अछड्डेत्वा निरन्तरं मनसिकातब्बं, कस्मा भगवा ‘‘कालेन काल’’न्ति आहाति. पाळियञ्हि अट्ठतिंस कम्मट्ठानानि विभत्तानि, तेसु भिक्खुना अत्तनो चित्तरुचितं कम्मट्ठानं गहेत्वा निसिन्नेन याव कोचिदेव उपक्किलेसो नुप्पज्जति, ताव इमेसं निमित्तानं मनसिकारकिच्चं नत्थि. यदा पन उप्पज्जति, तदा इमानि गहेत्वा चित्ते उप्पन्नं अब्बुदं नीहरितब्बन्ति दस्सेन्तो एवमाह.
छन्दूपसंहिताति छन्दसहगता रागसम्पयुत्ता. इमेसं पन तिण्णं वितक्कानं खेत्तञ्च आरम्मणञ्च जानितब्बं. तत्थ छन्दूपसञ्हितानं अट्ठ ¶ लोभसहगतचित्तानि खेत्तं, दोसूपसञ्हितानं द्वे दोमनस्ससहगतानि, मोहूपसञ्हितानं द्वादसपि अकुसलचित्तानि. विचिकिच्छाउद्धच्चसम्पयुत्तचित्तानि पन द्वे एतेसं पाटिपुग्गलिकं खेत्तं. सब्बेसम्पि सत्ता चेव सङ्खारा च आरम्मणं, इट्ठानिट्ठअसमपेक्खितेसु हि सत्तेसु च सङ्खारेसु च ते उप्पज्जन्ति ¶ . अञ्ञम्पि निमित्तं मनसिकातब्बं कुसलूपसंहितन्ति ततो निमित्ततो अञ्ञं कुसलनिस्सितं निमित्तं मनसिकातब्बं. तत्थ अञ्ञं निमित्तं नाम छन्दूपसञ्हिते वितक्के सत्तेसु उप्पन्ने असुभभावना अञ्ञं निमित्तं नाम. सङ्खारेसु उप्पन्ने अनिच्चमनसिकारो अञ्ञं निमित्तं ¶ नाम. दोसूपसञ्हिते सत्तेसु उप्पन्ने मेत्ताभावना अञ्ञं निमित्तं नाम. सङ्खारेसु उप्पन्ने धातुमनसिकारो अञ्ञं निमित्तं नाम. मोहूपसञ्हिते यत्थ कत्थचि उप्पन्ने पञ्चधम्मूपनिस्सयो अञ्ञं निमित्तं नाम.
इमस्स हत्था वा सोभना पादा वातिआदिना नयेन हि सत्तेसु लोभे उप्पन्ने असुभतो उपसंहरितब्बं. किम्हि सारत्तोसि? केसेसु सारत्तोसि. लोमेसु…पे… मुत्तेसु सारत्तोसि. अयं अत्तभावो नाम तीहि अट्ठिसतेहि उस्सापितो, नवहि न्हारुसतेहि आबद्धो, नवहि मंसपेसिसतेहि अनुलित्तो, अल्लचम्मेन परियोनद्धो, छविरागेन पटिच्छन्नो, नवहि वणमुखेहि नवनवुतिलोमकूपसहस्सेहि च असुचि पग्घरति, कुणपपूरितो, दुग्गन्धो, जेगुच्छो, पटिकूलो, द्वत्तिंसकुणपसञ्चयो, नत्थेत्थ सारं वा वरं वाति एवं असुभतो उपसंहरन्तस्स सत्तेसु उप्पन्नो लोभो पहीयति, तेनस्स असुभतो उपसंहरणं अञ्ञं निमित्तं नाम होति.
पत्तचीवरादीसु सङ्खारेसु लोभे उप्पन्ने द्वीहाकारेहि सङ्खारमज्झत्ततं समुट्ठापेतीति सतिपट्ठानवण्णनायं वुत्तनयेन अस्सामिकतावकालिकभाववसेन मनसिकरोतो सो पहीयति. तेनस्स अनिच्चतो मनसिकारो अञ्ञं निमित्तं नाम होति. सत्तेसु दोसे उप्पन्ने पन आघातविनयककचोपमोवादादीनं वसेन मेत्ता भावेतब्बा, तं भावयतो दोसो पहीयति, तेनस्स मेत्ताभावना अञ्ञं निमित्तं नाम होति. खाणुकण्टकतिणपण्णादीसु ¶ पन दोसे उप्पन्ने त्वं कस्स कुप्पसि, किं पथवीधातुया, उदाहु आपोधातुया, को वा पनायं कुप्पति नाम, किं पथवीधातु उदाहु आपोधातूतिआदिना नयेन धातुमनसिकारं करोन्तस्स दोसो पहीयति. तेनस्स धातुमनसिकारो अञ्ञं निमित्तं नाम होति.
मोहे पन यत्थ कत्थचि उप्पन्ने –
‘‘गरूसंवासो ¶ उद्देसो, उद्दिट्ठपरिपुच्छनं;
कालेन धम्मस्सवनं, ठानाट्ठानविनिच्छयो;
पञ्च धम्मूपनिस्साय, मोहधातु पहीयती’’ति. –
इमे ¶ पञ्च धम्मा उपनिस्सितब्बा. गरुं उपनिस्साय विहरन्तो हि भिक्खु – ‘‘आचरियो गामप्पवेसनं अनापुच्छन्तस्स पत्तकाले वत्तं अकरोन्तस्स घटसतउदकाहरणादिदण्डकम्मं करोती’’ति यत्तप्पटियत्तो होति, अथस्स मोहो पहीयति. उद्देसं गण्हन्तोपि – ‘‘आचरियो उद्देसकाले उद्देसं अग्गण्हन्तस्स असाधुकं सज्झायन्तस्स च दण्डकम्मं करोती’’ति यत्तप्पटियत्तो होति, एवम्पिस्स मोहो पहीयति. गरुभावनीये भिक्खू उपसंकमित्वा ‘‘इदं भन्ते कथं इमस्स को अत्थो’’ति परिपुच्छन्तो कंखं विनोदेति, एवम्पिस्स मोहो पहीयति. कालेन धम्मसवनट्ठानं गन्त्वा सक्कच्चं धम्मं सुणन्तस्सापि तेसु तेसु ठानेसु अत्थो पाकटो होति. एवम्पिस्स मोहो पहीयति. इदमस्स कारणं, इदं न कारणन्ति ठानाट्ठानविनिच्छये छेको होति, एवम्पिस्स मोहो पहीयति. तेनस्स पञ्चधम्मूपनिस्सयो अञ्ञं निमित्तं नाम होति.
अपिच अट्ठतिंसाय आरम्मणेसु यंकिञ्चि भावेन्तस्सापि इमे वितक्का पहीयन्ति एव. इमानि पन निमित्तानि उजुविपच्चनीकानि पटिपक्खभूतानि. इमेहि पहीना रागादयो सुप्पहीना होन्ति. यथा हि अग्गिं अल्लकट्ठेहिपि पंसूहिपि साखादीहिपि पोथेत्वा निब्बापेन्तियेव, उदकं पन अग्गिस्स उजुविपच्चनीकं, तेन निब्बुतो सुनिब्बुतो होति, एवमिमेहि निमित्तेहि पहीना रागादयो सुप्पहीना होन्ति. तस्मा एतानि कथितानीति वेदितब्बानि.
कुसलूपसंहितन्ति ¶ कुसलनिस्सितं कुसलस्स पच्चयभूतं. अज्झत्तमेवाति गोचरज्झत्तंयेव. पलगण्डोति वड्ढकी. सुखुमाय आणियाति यं आणिं नीहरितुकामो होति, ततो सुखुमतराय सारदारुआणिया. ओळारिकं आणिन्ति चन्दफलके वा सारफलके वा आकोटितं विसमाणिं. अभिनिहनेय्याति मुग्गरेन आकोटेन्तो हनेय्य. अभिनीहरेय्याति एवं अभिनिहनन्तो फलकतो नीहरेय्य. अभिनिवसेय्याति इदानि बहु निक्खन्ताति ञत्वा हत्थेन चालेत्वा ¶ निक्कड्ढेय्य ¶ . तत्थ फलकं विय चित्तं, फलके विसमाणी विय अकुसलवितक्का, सुखुमाणी विय अञ्ञं असुभभावनादिकुसलनिमित्तं, सुखुमाणिया ओळारिकाणिनीहरणं विय असुभभावनादीहि कुसलनिमित्तेहि तेसं वितक्कानं नीहरणं.
२१७. अहिकुणपेनातिआदि अतिजेगुच्छपटिकूलकुणपदस्सनत्थं वुत्तं. कण्ठे आसत्तेनाति केनचिदेव पच्चत्थिकेन आनेत्वा कण्ठे बद्धेन पटिमुक्केन. अट्टियेय्याति अट्टो दुक्खितो भवेय्य. हरायेय्याति लज्जेय्य. जिगुच्छेय्याति सञ्जातजिगुच्छो भवेय्य.
पहीयन्तीति एवं इमिनापि कारणेन एते अकुसला धम्मा सावज्जा दुक्खविपाकाति अत्तनो पञ्ञाबलेन उपपरिक्खतो अहिकुणपादीनि विय जिगुच्छन्तस्स पहीयन्ति. यो पन अत्तनो पञ्ञाबलेन उपपरिक्खितुं न सक्कोति, तेन आचरियं वा उपज्झायं वा अञ्ञतरं वा गरुट्ठानियं सब्रह्मचारिं सङ्घत्थेरं वा उपसङ्कमित्वा घण्डिं पहरित्वा भिक्खुसङ्घमेव वा सन्निपातेत्वा आरोचेतब्बं, बहुनञ्हि सन्निपाते भविस्सतेव एको पण्डितमनुस्सो, स्वायं एवं एतेसु आदीनवो दट्ठब्बोति कथेस्सति, कायविच्छिन्दनीयकथादीहि वा पन ते वितक्के निग्गण्हिस्सतीति.
२१८. असतिअमनसिकारो आपज्जितब्बोति नेव सो वितक्को सरितब्बो न मनसिकातब्बो, अञ्ञविहितकेन भवितब्बं. यथा हि रूपं अपस्सितुकामो पुरिसो अक्खीनि निमीलेय्य, एवमेव मूलकम्मट्ठानं गहेत्वा निसिन्नेन भिक्खुना चित्तम्हि ¶ वितक्के उप्पन्ने अञ्ञविहितकेन भवितब्बं. एवमस्स सो वितक्को पहीयति, तस्मिं पहीने पुन कम्मट्ठानं गहेत्वा निसीदितब्बं.
सचे न पहीयति, उग्गहितो धम्मकथापबन्धो होति, सो महासद्देन सज्झायितब्बो. एवम्पि चे अञ्ञविहितकस्स सतो सो न पहीयति. थविकाय मुट्ठिपोत्थको होति, यत्थ च बुद्धवण्णापि धम्मवण्णापि लिखिता होन्ति, तं नीहरित्वा वाचेन्तेन अञ्ञविहितकेन भवितब्बं. एवम्पि चे न पहीयति, थविकतो अरणिसहितानि नीहरित्वा ‘‘अयं ¶ उत्तरारणी अयं अधरारणी’’ति आवज्जेन्तेन अञ्ञविहितकेन भवितब्बं. एवम्पि चे न पहीयति, सिपाटिकं ¶ नीहरित्वा ‘‘इदं आरकण्टकं नाम, अयं पिप्फलको नाम, इदं नखच्छेदनं नाम, अयं सूचि नामा’’ति परिक्खारं समन्नानेन्तेन अञ्ञविहितकेन भवितब्बं. एवम्पि चे न पहीयति, सूचिं गहेत्वा चीवरे जिण्णट्ठानं सिब्बन्तेन अञ्ञविहितकेन भवितब्बं. एवं याव न पहीयति, ताव तं तं कुसलकम्मं करोन्तेन अञ्ञविहितकेन भवितब्बं. पहीने पुन मूलकम्मट्ठानं गहेत्वा निसीदितब्बं, नवकम्मं पन न पट्ठपेतब्बं. कस्मा? वितक्के पच्छिन्ने कम्मट्ठानमनसिकारस्स ओकासो न होति.
पोराणकपण्डिता पन नवकम्मं कत्वापि वितक्कं पच्छिन्दिंसु. तत्रिदं वत्थु – तिस्ससामणेरस्स किर उपज्झायो तिस्समहाविहारे वसति. तिस्ससामणेरो ‘‘भन्ते उक्कण्ठितोम्ही’’ति आह. अथ नं थेरो ‘‘इमस्मिं विहारे न्हानउदकं दुल्लभं, मं गहेत्वा चित्तलपब्बतं गच्छाही’’ति आह. सो तथा अकासि. तत्थ नं थेरो आह ‘‘अयं विहारो अच्चन्तसङ्घिको, एकं पुग्गलिकट्ठानं करोही’’ति. सो साधु भन्तेति आदितो पट्ठाय संयुत्तनिकायं पब्भारसोधनं तेजोधातुकसिणपरिकम्मन्ति तीणीपि एकतो आरभित्वा कम्मट्ठानं अप्पनं पापेसि, संयुत्तनिकायं परियोसापेसि, लेणकम्मं निट्ठापेसि, सब्बं कत्वा उपज्झायस्स सञ्ञं अदासि. उपज्झायो ‘‘दुक्खेन ते सामणेर कतं, अज्ज ताव त्वंयेव वसाही’’ति आह. सो तं रत्तिं लेणे वसन्तो उतुसप्पायं लभित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं ¶ पत्वा तत्थेव परिनिब्बायि. तस्स धातुयो गहेत्वा चेतियं अकंसु. अज्जापि तिस्सत्थेरचेतियन्ति पञ्ञायति. इदं पब्बं असतिपब्बं नाम.
२१९. इमस्मिं ठत्वा वितक्के निग्गण्हितुं असक्कोन्तो इध ठत्वा निग्गण्हिस्सतीति वितक्कमूलभेदं पब्बं दस्सेन्तो पुन तस्स चे भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ वितक्कसङ्खारसण्ठानं मनसिकातब्बन्ति सङ्खरोतीति सङ्खारो, पच्चयो, कारणं मूलन्ति अत्थो. सन्तिट्ठति एत्थाति सण्ठानं, वितक्कसङ्खारस्स सण्ठानं वितक्कसङ्खारसण्ठानं, तं मनसिकातब्बन्ति. इदं वुत्तं होति, अयं वितक्को किं हेतु किं पच्चया किं कारणा उप्पन्नोति वितक्कानं मूलञ्च मूलमूलञ्च मनसिकातब्बन्ति. किं नु खो अहं सीघं ¶ गच्छामीति केन नु खो कारणेन अहं सीघं गच्छामि? यंनूनाहं सणिकं गच्छेय्यन्ति किं मे इमिना सीघगमनेन, सणिकं गच्छिस्सामीति ¶ चिन्तेसि. सो सणिकं गच्छेय्याति सो एवं चिन्तेत्वा सणिकं गच्छेय्य. एस नयो सब्बत्थ.
तत्थ तस्स पुरिसस्स सीघगमनकालो विय इमस्स भिक्खुनो वितक्कसमारुळ्हकालो. तस्स सणिकगमनकालो विय इमस्स वितक्कचारपच्छेदनकालो. तस्स ठितकालो विय इमस्स वितक्कचारे पच्छिन्ने मूलकम्मट्ठानं चित्तोतरणकालो. तस्स निसिन्नकालो विय इमस्स विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तप्पत्तकालो. तस्स निपन्नकालो विय इमस्स निब्बानारम्मणाय फलसमापत्तिया दिवसं वीतिवत्तनकालो. तत्थ इमे वितक्का किं हेतुका किं पच्चयाति वितक्कानं मूलमूलं गच्छन्तस्स वितक्कचारो सिथिलो होति. तस्मिं सिथिलीभूते मत्थकं गच्छन्ते वितक्का सब्बसो निरुज्झन्ति. अयमत्थो दुद्दुभजातकेनपि दीपेतब्बो –
ससकस्स किर बेलुवरुक्खमूले निद्दायन्तस्स बेलुवपक्कं वण्टतो छिज्जित्वा कण्णमूले पतितं. सो तस्स सद्देन ‘‘पथवी भिज्जती’’ति सञ्ञाय उट्ठहित्वा वेगेन पलायि. तं दिस्वा पुरतो अञ्ञेपि चतुप्पदा पलायिंसु. तदा बोधिसत्तो सीहो होति. सो चिन्तेसि – ‘‘अयं पथवी नाम कप्पविनासे भिज्जति, अन्तरा पथवीभेदो नाम नत्थि, यंनूनाहं ¶ मूलमूलं गन्त्वा अनुविज्जेय्य’’न्ति. सो हत्थिनागतो पट्ठाय याव ससकं पुच्छि ‘‘तया, तात, पथवी भिज्जमाना दिट्ठा’’ति. ससो ‘‘आम देवा’’ति आह. सीहो ‘‘एहि, भो, दस्सेही’’ति. ससो ‘‘न सक्कोमि सामी’’ति. ‘‘एहि, रे, मा भायी’’ति सण्हमुदुकेन गहेत्वा गतो ससो रुक्खस्स अविदूरे ठत्वा –
‘‘दुद्दुभायति भद्दन्ते, यस्मिं देसे वसामहं;
अहम्पेतं न जानामि, किमेतं दुद्दुभायती’’ति. (जा. १.४.८५) –
गाथमाह. बोधिसत्तो ‘‘त्वं एत्थेव तिट्ठा’’ति रुक्खमूलं गन्त्वा ससकस्स निपन्नट्ठानं अद्दस, बेलुवपक्कं अद्दस, उद्धं ओलेकेत्वा वण्टं अद्दस, दिस्वा ‘‘अयं ससो एत्थ निपन्नो, निद्दायमानो इमस्स कण्णमूले ¶ पतितस्स सद्देन ‘पथवी भिज्जती’ति एवंसञ्ञी हुत्वा पलायी’’ति ¶ ञत्वा तं कारणं ससं पुच्छि. ससो ‘‘आम, देवा’’ति आह. बोधिसत्तो इमं गाथमाह –
‘‘बेलुव पतितं सुत्वा, दुद्दुभन्ति ससो जवि;
ससस्स वचनं सुत्वा, सन्तत्ता मिगवाहिनी’’ति. (जा. १.४.८६);
ततो बोधिसत्तो ‘‘मा भायथा’’ति मिगगणे अस्सासेसि. एवं वितक्कानं मूलमूलं गच्छन्तस्स वितक्का पहीयन्ति.
२२०. इमस्मिं वितक्कमूलभेदपब्बे ठत्वा वितक्के निग्गण्हितुं असक्कोन्तेन पन एवं निग्गण्हितब्बाति अपरम्पि कारणं दस्सेन्तो पुन तस्स चे, भिक्खवेतिआदिमाह.
दन्तेभिदन्तमाधायाति हेट्ठादन्ते उपरिदन्तं ठपेत्वा. चेतसा चित्तन्ति कुसलचित्तेन अकुसलचित्तं अभिनिग्गण्हितब्बं. बलवा पुरिसोति यथा थामसम्पन्नो महाबलो पुरिसो दुब्बलं पुरिसं सीसे वा गले वा खन्धे वा गहेत्वा अभिनिग्गण्हेय्य अभिनिप्पीळेय्य अभिसन्तापेय्य सन्तत्तं किलन्तं मुच्छापरेतं विय करेय्य, एवमेव भिक्खुना वितक्केहि सद्धिं पटिमल्लेन हुत्वा ‘‘के च तुम्हे को चाह’’न्ति अभिभवित्वा – ‘‘कामं तचो च न्हारु च अट्ठि च अवसिस्सतु सरीरे उपसुस्सतु मंसलोहित’’न्ति (अ. नि. २.५) एवं महावीरियं ¶ पग्गय्ह वितक्का निग्गण्हितब्बाति दस्सेन्तो इम अत्थदीपिकं उपमं आहरि.
२२१. यतो खो, भिक्खवेति इदं परियादानभाजनियं नाम, तं उत्तानत्थमेव. यथा पन सत्थाचरियो तिरोरट्ठा आगतं राजपुत्तं पञ्चावुधसिप्पं उग्गण्हापेत्वा ‘‘गच्छ, अत्तनो रट्ठे रज्जं गण्ह. सचे ते अन्तरामग्गे चोरा उट्ठहन्ति, धनुना कम्मं कत्वा गच्छ. सचे ते धनु नस्सति वा भिज्जति वा सत्तिया असिना’’ति एवं पञ्चहिपि आवुधेहि कत्तब्बं दस्सेत्वा उय्योजेति. सो तथा कत्वा सकरट्ठं गन्त्वा रज्जं गहेत्वा रज्जसिरिं अनुभोति. एवमेवं भगवा अधिचित्तमनुयुत्तं भिक्खुं अरहत्तगहणत्थाय उय्योजेन्तो – ‘‘सचस्स अन्तरा अकुसलवितक्का उप्पज्जन्ति, अञ्ञनिमित्तपब्बे ठत्वा ते निग्गण्हित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं ¶ ¶ पापुणिस्सति. तत्थ असक्कोन्तो आदीनवपब्बे ठत्वा, तत्रापि असक्कोन्तो असतिपब्बे ठत्वा, तत्रापि असक्कोन्तो वितक्कमूलभेदपब्बे ठत्वा, तत्रापि असक्कोन्तो अभिनिग्गण्हनपब्बे ठत्वा वितक्के निग्गण्हित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणिस्सती’’ति इमानि पञ्च पब्बानि देसेसि.
वसी वितक्कपरियायपथेसूति वितक्कचारपथेसु चिण्णवसी पगुणवसीति वुच्चति. यं वितक्कं आकङ्खिस्सतीति इदं अस्स वसीभावाकारदस्सनत्थं वुत्तं. अयञ्हि पुब्बे यं वितक्कं वितक्केतुकामो होति, तं न वितक्केति. यं न वितक्केतुकामो होति, तं वितक्केति. इदानि पन वसीभूतत्ता यं वितक्कं वितक्केतुकामो होति, तंयेव वितक्केति. यं न वितक्केतुकामो, न तं वितक्केति. तेन वुत्तं ‘‘यं वितक्कं आकङ्खिस्सति, तं वितक्कं वितक्केस्सति. यं वितक्कं नाकङ्खिस्सति, न तं वितक्कं वितक्खेस्सती’’ति. अच्छेच्छि तण्हन्तिआदि सब्बासवसुत्ते वुत्तमेवाति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
वितक्कसण्ठानसुत्तवण्णना निट्ठिता.
दुतियवग्गवण्णना निट्ठिता.
मूलपण्णासट्ठकथाय पठमो भागो निट्ठितो.