📜
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
मज्झिमनिकाये
मूलपण्णास-अट्ठकथा
(पठमो भागो)
गन्थारम्भकथा
करुणासीतलहदयं ¶ ¶ ¶ , पञ्ञापज्जोतविहतमोहतमं;
सनरामरलोकगरुं, वन्दे सुगतं गतिविमुत्तं.
बुद्धोपि बुद्धभावं, भावेत्वा चेव सच्छिकत्वा च;
यं उपगतो गतमलं, वन्दे तमनुत्तरं धम्मं.
सुगतस्स ओरसानं, पुत्तानं मारसेनमथनानं;
अट्ठन्नम्पि समूहं, सिरसा वन्दे अरियसङ्घं.
इति ¶ मे पसन्नमतिनो, रतनत्तयवन्दनामयं पुञ्ञं;
यं सुविहतन्तरायो, हुत्वा तस्सानुभावेन.
मज्झिमपमाणसुत्तङ्कितस्स इध मज्झिमागमवरस्स;
बुद्धानुबुद्धसंवण्णितस्स परवादमथनस्स.
अत्थप्पकासनत्थं, अट्ठकथा आदितो वसिसतेहि;
पञ्चहि या सङ्गीता, अनुसङ्गीता च पच्छापि.
सीहळदीपं पन आभताथ वसिना महामहिन्देन;
ठपिता सीहळभासाय, दीपवासीनमत्थाय.
अपनेत्वान ततोहं, सीहळभासं मनोरमं भासं;
तन्तिनयानुच्छविकं, आरोपेन्तो विगतदोसं.
समयं ¶ अविलोमेन्तो, थेरानं थेरवंसदीपानं;
सुनिपुणविनिच्छयानं, महाविहारे निवासीनं.
हित्वा पुनप्पुनागतमत्थं, अत्थं पकासयिस्सामि;
सुजनस्स च तुट्ठत्थं, चिरट्ठितत्थञ्च धम्मस्स.
सीलकथा ¶ धुतधम्मा, कम्मट्ठानानि चेव सब्बानि;
चरियाविधानसहितो, झानसमापत्तिवित्थारो.
सब्बा च अभिञ्ञायो, पञ्ञासङ्कलननिच्छयो चेव;
खन्धाधातायतनिन्द्रियानि अरियानि चेव चत्तारि.
सच्चानि ¶ पच्चयाकारदेसना सुपरिसुद्धनिपुणनया;
अविमुत्ततन्तिमग्गा, विपस्सनाभावना चेव.
इति पन सब्बं यस्मा, विसुद्धिमग्गे मया सुपरिसुद्धं;
वुत्तं तस्मा भिय्यो, न तं इध विचारयिस्सामि.
‘‘मज्झे विसुद्धिमग्गो, एस चतुन्नम्पि आगमानञ्हि;
ठत्वा पकासयिस्सति, तत्थ यथाभासितमत्थं’’.
इच्चेव कतो तस्मा, तम्पि गहेत्वान सद्धिमेताय;
अट्ठकथाय विजानथ, मज्झिमसङ्गीतिया अत्थन्ति.
निदानकथा
१. तत्थ मज्झिमसङ्गीति नाम पण्णासतो मूलपण्णासा मज्झिमपण्णासा उपरिपण्णासाति पण्णासत्तयसङ्गहा. वग्गतो एकेकाय पण्णासाय पञ्च पञ्च वग्गे कत्वा पन्नरसवग्गसमायोगा. सुत्ततो दियड्ढसुत्तसतं द्वे च सुत्तन्ता. पदतो तेवीसुत्तरपञ्चसताधिकानि असीतिपदसहस्सानि. तेनाहु पोराणा –
‘‘असीतिपदसहस्सानि, भिय्यो पञ्चसतानि च;
पुन तेवीसति वुत्ता, पदमेवं ववत्थित’’न्ति.
अक्खरतो ¶ सत्त अक्खरसतसहस्सानि चत्तालीसञ्च सहस्सानि तेपञ्ञासञ्च अक्खरानि. भाणवारतो असीति भाणवारा तेवीसपदाधिको च उपड्ढभाणवारो. अनुसन्धितो पुच्छानुसन्धि-अज्झासयानुसन्धि-यथानुसन्धिवसेन सङ्खेपतो तिविधो अनुसन्धि. वित्थारतो पनेत्थ तीणि अनुसन्धिसहस्सानि नव च सतानि होन्ति. तेनाहु पोराणा –
‘‘तीणि ¶ सन्धिसहस्सानि, तथा नवसतानि च;
अनुसन्धिनया एते, मज्झिमस्स पकासिता’’ति.
तत्थ पण्णासासु मूलपण्णासा आदि, वग्गेसु मूलपरियायवग्गो, सुत्तेसु मूलपरियायसुत्तं. तस्सापि ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिकं आयस्मता आनन्देन पठममहासङ्गीतिकाले वुत्तं निदानमादि. सा पनेसा पठममहासङ्गीति सुमङ्गलविलासिनिया दीघनिकायट्ठकथाय आदिम्हि वित्थारिता. तस्मा सा तत्थ वित्थारितनयेनेव वेदितब्बा.
१. मूलपरियायवग्गो
१. मूलपरियायसुत्तवण्णना
१. यं ¶ ¶ ¶ पनेतं ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिकं निदानं. तत्थ एवन्ति निपातपदं. मेतिआदीनि नामपदानि. उक्कट्ठायं विहरतीति एत्थ वीति उपसग्गपदं, हरतीति आख्यातपदन्ति इमिना ताव नयेन पदविभागो वेदितब्बो.
अत्थतो पन एवं-सद्दो ताव उपमूपदेससम्पहंसनगरहणवचनसम्पटिग्गहाकारनिदस्सनावधारणादिअनेकत्थप्पभेदो. तथाहेस – ‘‘एवं जातेन मच्चेन कत्तब्बं कुसलं बहु’’न्ति एवमादीसु (ध. प. ५३) उपमायं आगतो. ‘‘एवं ते अभिक्कमितब्बं, एवं ते पटिक्कमितब्ब’’न्तिआदीसु (अ. नि. ४.१२२) उपदेसे. ‘‘एवमेतं भगवा, एवमेतं सुगता’’तिआदीसु (अ. नि. ३.६६) सम्पहंसने. ‘‘एवमेवं पनायं वसली यस्मिं वा तस्मिं वा तस्स मुण्डकस्स समणकस्स वण्णं भासती’’तिआदीसु (सं. नि. १.१८७) गरहणे. ‘‘एवं भन्तेति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसु’’न्तिआदीसु (म. नि. १.१) वचनसम्पटिग्गहे. ‘‘एवं ब्याखो अहं, भन्ते, भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’तिआदीसु (म. नि. १.३९८) आकारे. ‘‘एहि त्वं, माणवक, येन समणो आनन्दो तेनुपसङ्कम, उपसङ्कमित्वा मम वचनेन समणं, आनन्दं, अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारं पुच्छ – ‘सुभो माणवो तोदेय्यपुत्तो, भवन्तं आनन्दं, अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारं पुच्छती’ति, एवञ्च वदेहि साधु किर भवं आनन्दो येन सुभस्स माणवस्स तोदेय्यपुत्तस्स निवेसनं, तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’तिआदीसु (दी. नि. १.४४५) निदस्सने. ‘‘तं किं मञ्ञथ, कालामा, इमे धम्मा कुसला वा अकुसला ¶ वाति? अकुसला, भन्ते. सावज्जा वा अनवज्जा वाति? सावज्जा, भन्ते. विञ्ञुगरहिता वा विञ्ञुप्पसत्था वाति? विञ्ञुगरहिता, भन्ते. समत्ता समादिन्ना अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति नो वा, कथं वो एत्थ होतीति? समत्ता, भन्ते, समादिन्ना अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति, एवं नो एत्थ होती’’तिआदीसु (अ. नि. ३.६६) अवधारणे. स्वायमिध आकारनिदस्सनावधारणेसु दट्ठब्बो.
तत्थ ¶ आकारट्ठेन एवंसद्देन एतमत्थं दीपेति – नानानयनिपुणं अनेकज्झासयसमुट्ठानं अत्थब्यञ्जनसम्पन्नं विविधपाटिहारियं धम्मत्थदेसनापटिवेधगम्भीरं सब्बसत्तानं सकसकभासानुरूपतो सोतपथमागच्छन्तं ¶ तस्स भगवतो वचनं सब्बप्पकारेन को समत्थो विञ्ञातुं, सब्बथामेन पन सोतुकामतं जनेत्वापि एवं मे सुतं, मयापि एकेनाकारेन सुतन्ति.
निदस्सनट्ठेन ‘‘नाहं सयम्भू, न मया इदं सच्छिकत’’न्ति अत्तानं परिमोचेन्तो एवं मे सुतं, मयापि एवं सुतन्ति इदानि वत्तब्बं सकलं सुत्तं निदस्सेति.
अवधारणट्ठेन ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं बहुस्सुतानं यदिदं आनन्दो, गतिमन्तानं, सतिमन्तानं, धितिमन्तानं, उपट्ठाकानं यदिदं आनन्दो’’ति (अ. नि. १.२१९-२२३) एवं भगवता, ‘‘आयस्मा आनन्दो अत्थकुसलो धम्मकुसलो ब्यञ्जनकुसलो निरुत्तिकुसलो पुब्बापरकुसलो’’ति (अ. नि. ५.१६९) एवं धम्मसेनापतिना च पसत्थभावानुरूपं अत्तनो धारणबलं दस्सेन्तो सत्तानं सोतुकम्यतं जनेति ‘‘एवं मे सुतं, तञ्च खो अत्थतो वा ब्यञ्जनतो वा अनूनमनधिकं, एवमेव न अञ्ञथा दट्ठब्ब’’न्ति.
मे-सद्दो तीसु अत्थेसु दिस्सति. तथा हिस्स ‘‘गाथाभिगीतं मे अभोजनेय्य’’न्तिआदीसु (सु. नि. ८१) मयाति अत्थो. ‘‘साधु मे, भन्ते भगवा, संखित्तेन धम्मं देसेतू’’तिआदीसु (सं. नि. ४.८८) मय्हन्ति अत्थो. ‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथा’’तिआदीसु ¶ (म. नि. १.२९) ममाति अत्थो. इध पन ‘‘मया सुत’’न्ति च ‘‘मम सुत’’न्ति च अत्थद्वये युज्जति.
सुतन्ति अयं सुत-सद्दो सउपसग्गो च अनुपसग्गो च गमन-विस्सुत-किलिन्न-उपचितानुयोग-सोतविञ्ञेय्य-सोतद्वारानुसारविञ्ञातादिअनेकत्थप्पभेदो. तथा हिस्स ‘‘सेनाय पसुतो’’तिआदीसु गच्छन्तोति अत्थो. ‘‘सुतधम्मस्स पस्सतो’’तिआदीसु (उदा. ११) विस्सुतधम्मस्साति अत्थो, ‘‘अवस्सुता अवस्सुतस्साति’’आदीसु (पाचि. ६५७) किलिन्ना किलिन्नस्साति अत्थो. ‘‘तुम्हेहि पुञ्ञं पसुतं अनप्पक’’न्तिआदीसु (खु. पा. ७.१२) उपचितन्ति ¶ अत्थो. ‘‘ये झानपसुता धीरा’’तिआदीसु (ध. प. १८१) झानानुयुत्ताति अत्थो. ‘‘दिट्ठं सुतं मुत’’न्तिआदीसु (म. नि. १.२४१) सोतविञ्ञेय्यन्ति अत्थो. ‘‘सुतधरो सुतसन्निचयो’’तिआदीसु (म. नि. १.३३९) सोतद्वारानुसारविञ्ञातधरोति अत्थो. इध पनस्स सोतद्वारानुसारेन ‘‘उपधारित’’न्ति वा ‘‘उपधारण’’न्ति वाति ¶ अत्थो. मे-सद्दस्स हि मयाति अत्थे सति ‘‘एवं मया सुतं सोतद्वारानुसारेन उपधारित’’न्ति युज्जति. ममाति अत्थे सति ‘‘एवं मम सुतं सोतद्वारानुसारेन उपधारण’’न्ति युज्जति.
एवमेतेसु तीसु पदेसु एवन्ति सोतविञ्ञाणादिविञ्ञाणकिच्चनिदस्सनं. मेति वुत्तविञ्ञाणसमङ्गिपुग्गलनिदस्सनं. सुतन्ति अस्सवनभावप्पटिक्खेपतो अनूनानधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सनं. तथा एवन्ति तस्सा सोतद्वारानुसारेन पवत्ताय विञ्ञाणवीथिया नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्तिभावप्पकासनं. मेति अत्तप्पकासनं. सुतन्ति धम्मप्पकासनं. अयञ्हेत्थ सङ्खेपो ‘‘नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्ताय विञ्ञाणवीथिया मया न अञ्ञं कतं, इदं पन कतं, अयं धम्मो सुतो’’ति.
तथा एवन्ति निद्दिसितब्बप्पकासनं. मेति पुग्गलप्पकासनं. सुतन्ति पुग्गलकिच्चप्पकासनं. इदं वुत्तं होति – यं सुत्तं निद्दिसिस्सामि, तं मया एवं सुतन्ति.
तथा एवन्ति यस्स चित्तसन्तानस्स नानाकारप्पवत्तिया नानत्थब्यञ्जनग्गहणं होति, तस्स ¶ नानाकारनिद्देसो. एवन्ति हि अयं आकारपञ्ञत्ति, मेति कत्तुनिद्देसो, सुतन्ति विसयनिद्देसो. एत्तावता नानाकारप्पवत्तेन चित्तसन्तानेन तंसमङ्गिनो कत्तुविसये गहणसन्निट्ठानं कतं होति.
अथ वा एवन्ति पुग्गलकिच्चनिद्देसो. सुतन्ति विञ्ञाणकिच्चनिद्देसो. मेति उभयकिच्चयुत्तपुग्गलनिद्देसो. अयं पनेत्थ सङ्खेपो – मया सवनकिच्चविञ्ञाणसमङ्गिना पुग्गलेन विञ्ञाणवसेन लद्धसवनकिच्चवोहारेन सुतन्ति.
तत्थ एवन्ति च मेति च सच्चिकट्ठपरमत्थवसेन अविज्जमानपञ्ञत्ति. किञ्हेत्थ तं परमत्थतो अत्थि, यं एवन्ति वा मेति वा निद्देसं लभेथ? सुतन्ति ¶ विज्जमानपञ्ञत्ति. यञ्हि तमेत्थ सोतेन उपलद्धं, तं परमत्थतो विज्जमानन्ति.
तथा एवन्ति च मेति च तं तं उपादाय वत्तब्बतो उपादापञ्ञत्ति. सुतन्ति दिट्ठादीनि उपनिधाय वत्तब्बतो उपनिधापञ्ञत्ति. एत्थ च एवन्ति वचनेन असम्मोहं दीपेति. न हि सम्मूळ्हो नानप्पकारपटिवेधसमत्थो होति. सुतन्ति वचनेन सुतस्स असम्मोसं दीपेति. यस्स हि सुतं सम्मुट्ठं होति ¶ , न सो कालन्तरेन मया सुतन्ति पटिजानाति. इच्चस्स असम्मोहेन पञ्ञासिद्धि, असम्मोसेन पन सतिसिद्धि. तत्थ पञ्ञा पुब्बङ्गमाय सतिया ब्यञ्जनावधारणसमत्थता, सतिपुब्बङ्गमाय पञ्ञाय अत्थपटिवेधसमत्थता, तदुभयसमत्थतायोगेन अत्थब्यञ्जनसम्पन्नस्स धम्मकोसस्स अनुपालनसमत्थतो धम्मभण्डागारिकत्तसिद्धि.
अपरो नयो – एवन्ति वचनेन योनिसो मनसिकारं दीपेति, अयोनिसो मनसिकरोतो हि नानप्पकारपटिवेधाभावतो. सुतन्ति वचनेन अविक्खेपं दीपेति, विक्खित्तचित्तस्स सवनाभावतो. तथा हि विक्खित्तचित्तो पुग्गलो सब्बसम्पत्तिया वुच्चमानोपि ‘‘न मया सुतं, पुन भणथा’’ति भणति. योनिसो मनसिकारेन चेत्थ अत्तसम्मापणिधिं पुब्बे च कतपुञ्ञतं साधेति, सम्मा अपणिहितत्तस्स पुब्बे अकतपुञ्ञस्स वा तदभावतो. अविक्खेपेन ¶ पन सद्धम्मस्सवनं सप्पुरिसूपनिस्सयञ्च साधेति. न हि विक्खित्तचित्तो सोतुं सक्कोति, न च सप्पुरिसे अनुपस्सयमानस्स सवनं अत्थीति.
अपरो नयो – यस्मा एवन्ति यस्स चित्तसन्तानस्स नानाकारप्पवत्तिया नानत्थब्यञ्जनग्गहणं होति, तस्स नानाकारनिद्देसोति वुत्तं. सो च एवं भद्दको आकारो न सम्मा अप्पणिहितत्तनो पुब्बे अकतपुञ्ञस्स वा होति, तस्मा एवन्ति इमिना भद्दकेन आकारेन पच्छिमचक्कद्वयसम्पत्तिं अत्तनो दीपेति, सुतन्ति सवनयोगेन पुरिमचक्कद्वयसम्पत्तिं. न हि अप्पतिरूपदेसे वसतो सप्पुरिसूपनिस्सयविरहितस्स वा सवनं अत्थि. इच्चस्स पच्छिमचक्कद्वयसिद्धिया आसयसुद्धि सिद्धा होति. पुरिमचक्कद्वयसिद्धिया पयोगसुद्धि. ताय च आसयसुद्धिया अधिगमब्यत्तिसिद्धि, पयोगसुद्धिया आगमब्यत्तिसिद्धि. इति पयोगासयसुद्धस्स ¶ आगमाधिगमसम्पन्नस्स वचनं अरुणुग्गं विय सूरियस्स उदयतो योनिसोमनसिकारो विय च कुसलकम्मस्स अरहति भगवतो वचनस्स पुब्बङ्गमं भवितुन्ति ठाने निदानं ठपेन्तो एवं मे सुतन्तिआदिमाह.
अपरो नयो – एवन्ति इमिना नानप्पकारपटिवेधदीपकेन वचनेन अत्तनो अत्थपटिभानपटिसम्भिदासम्पत्तिसब्भावं दीपेति. सुतन्ति इमिना सोतब्बभेदपटिवेधदीपकेन धम्मनिरुत्तिपटिसम्भिदासम्पत्तिसब्भावं ¶ . एवन्ति च इदं योनिसोमनसिकारदीपकं वचनं भासमानो – ‘‘एते मया धम्मा मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा’’ति दीपेति. सुतन्ति इदं सवनयोगदीपकं वचनं भासमानो – ‘‘बहू मया धम्मा सुता धाता वचसा परिचिता’’ति दीपेति. तदुभयेनपि अत्थब्यञ्जनपारिपूरिं दीपेन्तो सवने आदरं जनेति. अत्थब्यञ्जनपरिपुण्णञ्हि धम्मं आदरेन अस्सुणन्तो महता हिता परिबाहिरो होतीति आदरं जनेत्वा सक्कच्चं धम्मो सोतब्बोति.
‘‘एवं मे सुत’’न्ति इमिना पन सकलेन वचनेन आयस्मा आनन्दो तथागतप्पवेदितं धम्मं अत्तनो अदहन्तो असप्पुरिसभूमिं अतिक्कमति, सावकत्तं पटिजानन्तो सप्पुरिसभूमिं ओक्कमति. तथा असद्धम्मा चित्तं वुट्ठापेति, सद्धम्मे चित्तं पतिट्ठापेति. ‘‘केवलं सुतमेवेतं मया ¶ तस्सेव पन भगवतो वचन’’न्ति दीपेन्तो अत्तानं परिमोचेति, सत्थारं अपदिसति, जिनवचनं अप्पेति, धम्मनेत्तिं पतिट्ठापेति.
अपिच ‘‘एवं मे सुत’’न्ति अत्तना उप्पादितभावं अप्पटिजानन्तो पुरिमवचनं विवरन्तो ‘‘सम्मुखा पटिग्गहितमिदं मया तस्स भगवतो चतुवेसारज्जविसारदस्स दसबलधरस्स आसभट्ठानट्ठायिनो सीहनादनादिनो सब्बसत्तुत्तमस्स धम्मिस्सरस्स धम्मराजस्स धम्माधिपतिनो धम्मदीपस्स धम्मसरणस्स सद्धम्मवरचक्कवत्तिनो सम्मासम्बुद्धस्स वचनं, न एत्थ अत्थे वा धम्मे वा पदे वा ब्यञ्जने वा कङ्खा वा विमति वा कत्तब्बा’’ति सब्बदेवमनुस्सानं इमस्मिं धम्मे अस्सद्धियं विनासेति, सद्धासम्पदं उप्पादेतीति. तेनेतं वुच्चति –
‘‘विनासयति ¶ अस्सद्धं, सद्धं वड्ढेति सासने;
एवं मे सुतमिच्चेवं, वदं गोतमसावको’’ति.
एकन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो. समयन्ति परिच्छिन्ननिद्देसो. एकं समयन्ति अनियमितपरिदीपनं. तत्थ समयसद्दो –
समवाये खणे काले, समूहे हेतुदिट्ठिसु;
पटिलाभे पहाने च, पटिवेधे च दिस्सति.
तथा हिस्स ‘‘अप्पेव नाम स्वेपि उपसङ्कमेय्याम कालञ्च समयञ्च उपादाया’’ति एवमादीसु (दी. नि. १.४४७) समवायो ¶ अत्थो. ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’तिआदीसु (अ. नि. ८.२९) खणो. ‘‘उण्हसमयो परिळाहसमयो’’तिआदीसु (पाचि. ३५८) कालो. ‘‘महासमयो पवनस्मि’’न्तिआदीसु समूहो. ‘‘समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि, भगवा खो सावत्थियं विहरति, भगवापि मं जानिस्सति, ‘भद्दालि, नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय न परिपूरकारी’ति, अयम्पि खो ते, भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसी’’तिआदीसु (म. नि. २.१३५) हेतु ¶ . ‘‘तेन खो पन समयेन उग्गाहमानो परिब्बाजको समणमुण्डिकापुत्तो समयप्पवादके तिन्दुकाचीरे एकसालके मल्लिकाय आरामे पटिवसती’’तिआदीसु (म. नि. २.२६०) दिट्ठि.
‘‘दिट्ठे धम्मे च यो अत्थो, यो चत्थो सम्परायिको;
अत्थाभिसमया धीरो, पण्डितोति पवुच्चती’’ति. –
आदीसु (सं. नि. १.१२९) पटिलाभो. ‘‘सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’तिआदीसु (म. नि. १.२४) पहानं. ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो सङ्खतट्ठो सन्तापट्ठो विपरिणामट्ठो अभिसमयट्ठो’’तिआदीसु (पटि. म. ३.१) पटिवेधो. इध पनस्स कालो अत्थो. तेन संवच्छर-उतु-मासड्ढमास-रत्ति-दिव-पुब्बण्ह-मज्झन्हिक-सायन्ह- पठममज्झिमपच्छिमयाम-मुहुत्तादीसु कालप्पभेदभूतेसु समयेसु एकं समयन्ति दीपेति.
तत्थ किञ्चापि एतेसु संवच्छरादीसु समयेसु यं यं सुत्तं यम्हि यम्हि संवच्छरे उतुम्हि मासे पक्खे रत्तिभागे दिवसभागे वा वुत्तं, सब्बं तं थेरस्स ¶ सुविदितं सुववत्थापितं पञ्ञाय. यस्मा पन ‘‘एवं मे सुतं असुकसंवच्छरे असुकउतुम्हि असुकमासे असुकपक्खे असुकरत्तिभागे असुकदिवसभागे वा’’ति एवं वुत्ते न सक्का सुखेन धारेतुं वा उद्दिसितुं वा उद्दिसापेतुं वा, बहु च वत्तब्बं होति, तस्मा एकेनेव पदेन तमत्थं समोधानेत्वा ‘‘एकं समय’’न्ति आह.
ये वा इमे गब्भोक्कन्तिसमयो जातिसमयो संवेगसमयो अभिनिक्खमनसमयो दुक्करकारिकसमयो मारविजयसमयो अभिसम्बोधिसमयो दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो देसनासमयो परिनिब्बानसमयोति एवमादयो भगवतो देवमनुस्सेसु अतिविय सुप्पकासा अनेककालप्पभेदा एव समया, तेसु समयेसु देसनासमयसङ्खातं ¶ एकं समयन्ति दीपेति. यो चायं ञाणकरुणाकिच्चसमयेसु अरुणाकिच्चसमयो, अत्तहितपरहितपटिपत्तिसमयेसु परहितपटिपत्तिसमयो, सन्निपतितानं करणीयद्वयसमयेसु धम्मिकथासमयो, देसनापटिपत्तिसमयेसु ¶ देसनासमयो, तेसुपि समयेसु अञ्ञतरं सन्धाय ‘‘एकं समय’’न्ति आह.
कस्मा पनेत्थ यथा अभिधम्मे ‘‘यस्मिं समये कामावचर’’न्ति च इतो अञ्ञेसु सुत्तपदेसु ‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेही’’ति च भुम्मवचनेन निद्देसो कतो, विनये च ‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा’’ति करणवचनेन, तथा अकत्वा ‘‘एकं समय’’न्ति उपयोगवचननिद्देसो कतोति. तत्थ तथा इध च अञ्ञथा अत्थसम्भवतो. तत्थ हि अभिधम्मे इतो अञ्ञेसु सुत्तपदेसु च अधिकरणत्थो भावेनभावलक्खणत्थो च सम्भवति. अधिकरणञ्हि कालत्थो च समूहत्थो च समयो, तत्थ वुत्तानं फस्सादिधम्मानं खणसमवायहेतुसङ्खातस्स च समयस्स भावेन तेसं भावो लक्खीयति, तस्मा तदत्थजोतनत्थं तत्थ भुम्मवचननिद्देसो कतो.
विनये च हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवति. यो हि सो सिक्खापदपञ्ञत्तिसमयो सारिपुत्तादीहिपि दुब्बिञ्ञेय्यो, तेन समयेन हेतुभूतेन करणभूतेन च सिक्खापदानि पञ्ञापयन्तो सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुञ्च अपेक्खमानो भगवा तत्थ तत्थ विहासि, तस्मा तदत्थजोतनत्थं तत्थ करणवचनेन निद्देसो कतो.
इध ¶ पन अञ्ञस्मिञ्च एवंजातिके अच्चन्तसंयोगत्थो सम्भवति. यञ्हि समयं भगवा इमं अञ्ञं वा सुत्तन्तं देसेसि, अच्चन्तमेव तं समयं करुणाविहारेन विहासि, तस्मा तदत्थजोतनत्थं इध उपयोगवचननिद्देसो कतोति.
तेनेतं वुच्चति –
‘‘तं तं अत्थमपेक्खित्वा, भुम्मेन करणेन च;
अञ्ञत्र समयो वुत्तो, उपयोगेन सो इधा’’ति.
पोराणा ¶ पन वण्णयन्ति – ‘‘तस्मिं समये’’ति वा – ‘‘तेन समयेना’’ति वा – ‘‘एकं समय’’न्ति ¶ वा अभिलापमत्तभेदो एस, सब्बत्थ भुम्ममेव अत्थोति. तस्मा ‘‘एकं समय’’न्ति वुत्तेपि ‘‘एकस्मिं समये’’ति अत्थो वेदितब्बो.
भगवाति गरु. गरुञ्हि लोके ‘‘भगवा’’ति वदन्ति. अयञ्च सब्बगुणविसिट्ठताय सब्बसत्तानं गरु, तस्मा ‘‘भगवा’’ति वेदितब्बो. पोराणेहिपि वुत्तं –
‘‘भगवाति वचनं सेट्ठं, भगवाति वचनमुत्तमं;
गरुगारवयुत्तो सो, भगवा तेन वुच्चती’’ति.
अपिच –
‘‘भाग्यवा भग्गवा युत्तो, भगेहि च विभत्तवा;
भत्तवा वन्तगमनो, भवेसु भगवा ततो’’ति. –
इमिस्सा गाथाय वसेनस्स पदस्स वित्थारतो अत्थो वेदितब्बो. सो च विसुद्धिमग्गे बुद्धानुस्सतिनिद्देसे वुत्तोयेव.
एत्तावता चेत्थ एवं मे सुतन्ति वचनेन यथासुतं धम्मं दस्सेन्तो भगवतो धम्मसरीरं पच्चक्खं करोति. तेन – ‘‘नयिदं अतिक्कन्तसत्थुकं पावचनं, अयं वो सत्था’’ति सत्थु अदस्सनेन उक्कण्ठितं जनं समस्सासेति.
एकं समयं भगवाति वचनेन तस्मिं समये भगवतो अविज्जमानभावं दस्सेन्तो रूपकायपरिनिब्बानं साधेति. तेन ‘‘एवंविधस्स ¶ नाम अरियधम्मस्स देसको दसबलधरो वजिरसङ्घातसमानकायो, सोपि भगवा परिनिब्बुतो, केन अञ्ञेन जीविते आसा जनेतब्बा’’ति जीवितमदमत्तं जनं संवेजेति, सद्धम्मे चस्स उस्साहं जनेति.
एवन्ति च भणन्तो देसनासम्पत्तिं निद्दिसति. मे सुतन्ति सावकसम्पत्तिं. एकं समयन्ति कालसम्पत्तिं. भगवाति देसकसम्पत्तिं.
उक्कट्ठायं विहरतीति एत्थ उक्काति दीपिका, तञ्च नगरं ‘‘मङ्गलदिवसो सुखणो सुनक्खत्तं ¶ मा अतिक्कमी’’ति रत्तिम्पि उक्कासु ठितासु मापितत्ता उक्कट्ठाति वुच्चति. दण्डदीपिकासु जालेत्वा धारीयमानासु मापितत्ताति वुत्तं होति, तस्सं उक्कट्ठायं. समीपत्थे चेतं भुम्मवचनं. विहरतीति अविसेसेन इरियापथदिब्बब्रह्मअरियविहारेसु ¶ अञ्ञतरविहारसमङ्गिपरिदीपनमेतं. इध पन ठानगमननिसिन्नसयनप्पभेदेसु रियापथेसु अञ्ञतरइरियापथसमायोगपरिदीपनं. तेन ठितोपि गच्छन्तोपि निसिन्नोपि सयानोपि भगवा विहरतिच्चेव वेदितब्बो. सो हि भगवा एकं इरियापथबाधनं अञ्ञेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपरिपतन्तं अत्तभावं हरति पवत्तेति, तस्मा विहरतीति वुच्चति.
सुभगवनेति एत्थ सुभगत्ता सुभगं, सुन्दरसिरिकत्ता सुन्दरकामत्ता चाति वुत्तं होति. तस्स हि वनस्स सिरिसम्पत्तिया मनुस्सा अन्नपानादीनि आदाय दिवसं तत्थेव छणसमज्जउस्सवे करोन्ता भोगसुखं अनुभोन्ति, सुन्दरसुन्दरे चेत्थ कामे पत्थेन्ति ‘‘पुत्तं लभाम, धीतरं लभामा’’ति, तेसं तं तथेव होति, एवं तं सुन्दरसिरिकत्ता सुन्दरकामत्ता च सुभगं. अपिच बहुजनकन्ततायपि सुभगं. वनयतीति वनं, अत्तसम्पदाय सत्तानं भत्तिं कारेति, अत्तनि सिनेहं उप्पादेतीति अत्थो. वनुते इति वा वनं, नानाविधकुसुम-गन्धसम्मोदमत्तकोकिलादिविहङ्गमाभिरुतेहि मन्दमालुतचलितरुक्खसाखाविटपपल्लवपलासेहि च ‘‘एथ मं परिभुञ्जथा’’ति सब्बपाणिनो याचति वियाति अत्थो. सुभगञ्च तं वनञ्चाति सुभगवनं. तस्मिं सुभगवने. वनञ्च नाम रोपिमं, सयंजातन्ति दुविधं. तत्थ वेळुवनजेतवनादीनि ¶ रोपिमानि. अन्धवनमहावनअञ्जनवनादीनि सयं जातानि. इदम्पि सयंजातन्ति वेदितब्बं.
सालराजमूलेति एत्थ सालरुक्खोपि सालोति वुच्चति. यथाह ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गामस्स वा निगमस्स वा अविदूरे महन्तं सालवनं, तञ्चस्स एळण्डेहि सञ्छन्न’’न्ति (म. नि. १.२२५) ‘‘अन्तरेन यमकसालान’’न्ति च (दी. नि. २.१९५) वनप्पतिजेट्ठकरुक्खोपि. यथाह –
‘‘तवेव देव विजिते, तवेवुय्यानभूमिया;
उजुवंसा महासाला, नीलोभासा मनोरमा’’ति. (जा. २.१९.४);
यो ¶ कोचि रुक्खोपि. यथाह ‘‘अथ खो तं, भिक्खवे, मालुवबीजं अञ्ञतरस्मिं सालमूले निपतेय्या’’ति (म. नि. १.४६९). इध ¶ पन वनप्पतिजेट्ठकरुक्खो अधिप्पेतो. राजसद्दो पनस्स तमेव जेट्ठकभावं साधेति. यथाह ‘‘सुप्पतिट्ठितस्स खो ब्राह्मण धम्मिक निग्रोधराजस्सा’’ति (अ. नि. ६.५४). तत्थ द्वेधा समासो, सालानं राजातिपि सालराजा, सालो च सो जेट्ठकट्ठेन राजा च इतिपि सालराजा. मूलन्ति समीपं. अयञ्हि मूलसद्दो, ‘‘मूलानि उद्धरेय्य, अन्तमसो उसिरनाळिमत्तानिपी’’तिआदीसु (अ. नि. ४.१९५) मूलमूले दिस्सति. ‘‘लोभो अकुसलमूल’’न्तिआदीसु (दी. नि. ३.३०५) असाधारणहेतुम्हि. ‘‘याव मज्झन्हिके काले छाया फरति, निवाते पण्णानि पतन्ति, एत्तावता रुक्खमूल’’न्तिआदीसु समीपे. इध पन समीपे अधिप्पेतो, तस्मा सालराजस्स समीपेति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो.
तत्थ सिया – यदि ताव भगवा उक्कट्ठायं विहरति, ‘‘सुभगवने सालराजमूले’’ति न वत्तब्बं, अथ तत्थ विहरति, ‘‘उक्कट्ठाय’’न्ति न वत्तब्बं, न हि सक्का उभयत्थ एकं समयं विहरितुन्ति. न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं.
ननु अवोचुम्ह ‘‘समीपत्थे चेतं भुम्मवचन’’न्ति. तस्मा यथा गङ्गायमुनादीनं समीपे गोयूथानि चरन्तानि ‘‘गङ्गाय चरन्ति, यमुनाय चरन्ती’’ति वुच्चन्ति, एवमिधापि यदिदं उक्कट्ठाय समीपे सुभगवनं सालराजमूलं, तत्थ विहरन्तो वुच्चति ‘‘उक्कट्ठायं विहरति सुभगवने सालराजमूले’’ति. गोचरगामनिदस्सनत्थञ्हिस्स ¶ उक्कट्ठावचनं, पब्बजितानुरूपनिवासट्ठाननिदस्सनत्थं सेसवचनं.
तत्थ उक्कट्ठाकित्तनेन आयस्मा आनन्दो भगवतो गहट्ठानुग्गहकरणं दस्सेति, सुभगवनादिकित्तनेन पब्बजितानुग्गहकरणं. तथा पुरिमेन पच्चयग्गहणतो अत्तकिलमथानुयोगविवज्जनं, पच्छिमेन वत्थुकामप्पहानतो कामसुखल्लिकानुयोगविवज्जनुपायदस्सनं. पुरिमेन च धम्मदेसनाभियोगं, पच्छिमेन विवेकाधिमुत्तिं. पुरिमेन करुणाय उपगमनं, पच्छिमेन पञ्ञाय अपगमनं. पुरिमेन सत्तानं हितसुखनिप्फादनाधिमुत्ततं, पच्छिमेन परहितसुखकरणे निरुपलेपनं. पुरिमेन धम्मिकसुखापरिच्चागनिमित्तं ¶ फासुविहारं, पच्छिमेन उत्तरिमनुस्सधम्मानुयोगनिमित्तं ¶ . पुरिमेन मनुस्सानं उपकारबहुलतं, पच्छिमेन देवानं. पुरिमेन लोके जातस्स लोके संवड्ढभावं, पच्छिमेन लोकेन अनुपलित्ततं. पुरिमेन ‘‘एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं. कतमो एकपुग्गलो, तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति (अ. नि. १.१७०) वचनतो यदत्थं भगवा उप्पन्नो, तदत्थपरिनिप्फादनं, पच्छिमेन यत्थ उप्पन्नो, तदनुरूपविहारं. भगवा हि पठमं लुम्बिनिवने, दुतियं बोधिमण्डेति लोकियलोकुत्तराय उप्पत्तिया वनेयेव उप्पन्नो, तेनस्स वनेयेव विहारं दस्सेतीति एवमादिना नयेनेत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा.
तत्राति देसकालपरिदीपनं. तञ्हि यं समयं विहरति, तत्र समये. यस्मिञ्च सालराजमूले विहरति, तत्र सालराजमूलेति दीपेति. भासितब्बयुत्ते वा देसकाले दीपेति. न हि भगवा अयुत्ते देसे काले वा धम्मं भासति. ‘‘अकालो खो ताव बाहिया’’ति (उदा. १०) आदिचेत्थ साधकं. खोति पदपूरणमत्ते अवधारणे आदिकालत्थे वा निपातो. भगवाति लोकगरुदीपनं. भिक्खूति कथासवनयुत्तपुग्गलवचनं. अपिचेत्थ, ‘‘भिक्खकोति भिक्खु, भिक्खाचरियं अज्झुपगतोति भिक्खू’’तिआदिना (पारा. ४५) नयेन वचनत्थो वेदितब्बो. आमन्तेसीति आलपि अभासि सम्बोधेसीति अयमेत्थ अत्थो. अञ्ञत्र ¶ पन ञापनेपि होति. यथाह ‘‘आमन्तयामि वो, भिक्खवे, पटिवेदयामि वो, भिक्खवे’’ति. पक्कोसनेपि. यथाह ‘‘एहि त्वं भिक्खु मम वचनेन सारिपुत्तं आमन्तेही’’ति (अ. नि. ९.११).
भिक्खवोति आमन्तनाकारदीपनं. तञ्च भिक्खनसीलतादिगुणयोगसिद्धत्ता वुत्तं. भिक्खनसीलतागुणयुत्तोपि हि भिक्खु भिक्खनधम्मतागुणयुत्तोपि. भिक्खने साधुकारितागुणयुत्तोपीति सद्दविदू मञ्ञन्ति. तेन च नेसं भिक्खनसीलतादिगुणयोगसिद्धेन वचनेन हीनाधिकजनसेवितं वुत्तिं पकासेन्तो उद्धतदीनभावनिग्गहं ¶ करोति. भिक्खवोति इमिना च करुणाविप्फारसोम्महदयनयननिपातपुब्बङ्गमेन वचनेन ते अत्तनो मुखाभिमुखे करोति. तेनेव च कथेतुकम्यतादीपकेन वचनेन नेसं सोतुकम्यतं जनेति. तेनेव च सम्बोधनट्ठेन ¶ साधुकं सवनमनसिकारेपि ने नियोजेति. साधुकसवनमनसिकारायत्ता हि सासनसम्पत्ति.
अपरेसुपि देवमनुस्सेसु विज्जमानेसु कस्मा भिक्खूयेव आमन्तेसीति चे. जेट्ठसेट्ठासन्नसदासन्निहितभावतो. सब्बपरिससाधारणा हि भगवतो धम्मदेसना. परिसाय च जेट्ठा भिक्खू, पठमुप्पन्नत्ता. सेट्ठा, अनगारियभावं आदिं कत्वा सत्थुचरियानुविधायकत्ता सकलसासनपटिग्गाहकत्ता च. आसन्ना, तत्थ निसिन्नेसु सत्थुसन्तिकत्ता. सदासन्निहिता, सत्थुसन्तिकावचरत्ताति. अपिच ते धम्मदेसनाय भाजनं, यथानुसिट्ठं पटिपत्तिसब्भावतो. विसेसतो च एकच्चे भिक्खूयेव सन्धाय अयं देसनातिपि ते एव आमन्तेसि.
तत्थ सिया – किमत्थं पन भगवा धम्मं देसेन्तो पठमं भिक्खू आमन्तेसि, न धम्ममेव देसेतीति. सतिजननत्थं. भिक्खू हि अञ्ञं चिन्तेन्तापि विक्खित्तचित्तापि धम्मं पच्चवेक्खन्तापि कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तापि निसिन्ना होन्ति, ते अनामन्तेत्वा धम्मे देसियमाने – ‘‘अयं देसना किन्निदाना किंपच्चया कतमाय अट्ठुप्पत्तिया देसिता’’ति सल्लक्खेतुं असक्कोन्ता दुग्गहितं वा गण्हेय्युं, न वा गण्हेय्युं. तेन नेसं सतिजननत्थं भगवा पठमं आमन्तेत्वा पच्छा धम्मं देसेति.
भदन्तेति ¶ गारववचनमेतं, सत्थुनो पटिवचनदानं वा, अपिचेत्थ भिक्खवोति वदमानो भगवा ते भिक्खू आलपति. भदन्तेति वदमाना ते भगवन्तं पच्चालपन्ति. तथा भिक्खवोति भगवा आभासति. भदन्तेति ते पच्चाभासन्ति. भिक्खवोति पटिवचनं दापेति, भदन्तेति पटिवचनं देन्ति. ते भिक्खूति ये भगवा आमन्तेसि. भगवतो पच्चस्सोसुन्ति भगवतो आमन्तनं पटिअस्सोसुं, अभिमुखा हुत्वा सुणिंसु सम्पटिच्छिंसु पटिग्गहेसुन्ति ¶ अत्थो. भगवा एतदवोचाति भगवा एतं इदानि वत्तब्बं सकलं सुत्तं अवोच.
एत्तावता च यं आयस्मता आनन्देन कमलकुवलयुज्जलविमलसादुरससलिलाय पोक्खरणिया सुखावतरणत्थं निम्मलसिलातलरचनविलाससोभितरतनसोपानं विप्पकिण्णमुत्तातलसदिसवालिकाकिण्णपण्डरभूमिभागं ¶ तित्थं विय सुविभत्तभित्तिविचित्रवेदिकापरिक्खित्तस्स नक्खत्तपथं फुसितुकामताय विय, विजम्भितसमुस्सयस्स पासादवरस्स सुखारोहणत्थं दन्तमय-सण्हमुदुफलक-कञ्चनलताविनद्ध- मणिगणप्पभासमुदयुज्जलसोभं सोपानं विय, सुवण्णवलयानूपुरादिसङ्घट्टनसद्दसम्मिस्सितकथितहसितमधुरस्सरगेहजनविचरितस्स उळारइस्सरियविभवसोभितस्स महाघरस्स सुखप्पवेसनत्थं सुवण्णरजतमणिमुत्तापवाळादिजुतिविस्सरविज्जोतित-सुप्पतिट्ठितविसालद्वारबाहं महाद्वारं विय च अत्थब्यञ्जनसम्पन्नस्स बुद्धानं देसनाञाणगम्भीरभावसंसूचकस्स इमस्स सुत्तस्स सुखावगाहणत्थं कालदेसदेसकवत्थुपरिसापदेसपटिमण्डितं निदानं भासितं, तस्स अत्थवण्णना समत्ता.
सुत्तनिक्खेपवण्णना
इदानि ‘‘सब्बधम्ममूलपरियायं वो’’तिआदिना नयेन भगवता निक्खित्तस्स सुत्तस्स वण्णनाय ओकासो अनुप्पत्तो. सा पनेसा सुत्तवण्णना यस्मा सुत्तनिक्खेपं विचारेत्वा वुच्चमाना पाकटा होति, तस्मा सुत्तनिक्खेपं ताव विचारयिस्साम. चत्तारो हि सुत्तनिक्खेपा अत्तज्झासयो परज्झासयो पुच्छावसिको अट्ठुप्पत्तिकोति.
तत्थ ¶ यानि सुत्तानि भगवा परेहि अनज्झिट्ठो केवलं अत्तनो अज्झासयेनेव कथेसि. सेय्यथिदं, आकङ्खेय्यसुत्तं, वत्थसुत्तं, महासतिपट्ठानसुत्तं, महासळायतनविभङ्गसुत्तं, अरियवंससुत्तं, सम्मप्पधानसुत्तन्तहारको, इद्धिपादइन्द्रियबलबोज्झङ्गमग्गङ्गसुत्तन्तहारकोति एवमादीनि. तेसं अत्तज्झासयो निक्खेपो.
यानि पन ‘‘परिपक्का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा, यंनूनाहं राहुलं उत्तरि आसवानं खये विनेय्य’’न्ति (सं. नि. ४.१२१) एवं परेसं अज्झासयं खन्तिं मनं अभिनीहारं ¶ बुज्झनभावञ्च अवेक्खित्वा परज्झासयवसेन कथितानि. सेय्यथिदं, चूळराहुलोवादसुत्तं, महाराहुलोवादसुत्तं, धम्मचक्कप्पवत्तनं, धातुविभङ्गसुत्तन्ति एवमादीनि. तेसं परज्झासयो निक्खेपो.
भगवन्तं ¶ पन उपसङ्कमित्वा चतस्सो परिसा चत्तारो वण्णा नागा सुपण्णा गन्धब्बा असुरा यक्खा महाराजानो तावतिंसादयो देवा महाब्रह्माति एवमादयो ‘‘बोज्झङ्गा बोज्झङ्गा’’ति, भन्ते, वुच्चन्ति. ‘‘नीवरणा नीवरणा’’ति, भन्ते, वुच्चन्ति. इमे नु खो, भन्ते, पञ्चुपादानक्खन्धा. ‘‘किं सूध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठ’’न्तिआदिना (सु. नि. १८३) नयेन पञ्हं पुच्छन्ति. एवं पुट्ठेन भगवता यानि कथितानि बोज्झङ्गसंयुत्तादीनि. यानि वा पनञ्ञानिपि देवतासंयुत्त-मारसंयुत्त-ब्रह्मसंयुत्त-सक्कपञ्ह-चूळवेदल्ल-महावेदल्ल-सामञ्ञफल- आळवक-सूचिलोम-खरलोमसुत्तादीनि, तेसं पुच्छावसिको निक्खेपो.
यानि पनेतानि उप्पन्नं कारणं पटिच्च कथितानि. सेय्यथिदं, धम्मदायादं चूळसीहनादं चन्दूपमं पुत्तमंसूपमं दारुक्खन्धूपमं अग्गिक्खन्धूपमं फेणपिण्डूपमं पारिच्छत्तकूपमन्ति एवमादीनि. तेसं अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो.
एवमिमेसु चतूसु निक्खेपेसु इमस्स सुत्तस्स अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो. अट्ठुप्पत्तियञ्हि इदं भगवता निक्खित्तं. कतराय अट्ठुप्पत्तिया? परियत्तिं निस्साय उप्पन्ने माने. पञ्चसता किर ब्राह्मणा तिण्णं वेदानं पारगू अपरभागे भगवतो धम्मदेसनं सुत्वा कामेसु आदीनवं नेक्खम्मे च आनिसंसं सम्पस्समाना भगवतो सन्तिके पब्बजित्वा नचिरस्सेव सब्बं बुद्धवचनं उग्गण्हित्वा परियत्तिं निस्साय मानं उप्पादेसुं ‘‘यं यं भगवा कथेति, तं तं मयं खिप्पमेव जानाम, भगवा हि तीणि लिङ्गानि ¶ चत्तारि पदानि सत्त विभत्तियो मुञ्चित्वा ¶ न किञ्चि कथेति, एवं कथिते च अम्हाकं गण्ठिपदं नाम नत्थी’’ति. ते भगवति अगारवा हुत्वा ततो पट्ठाय भगवतो उपट्ठानम्पि धम्मस्सवनम्पि अभिण्हं न गच्छन्ति. भगवा तेसं तं चित्तचारं ञत्वा ‘‘अभब्बा इमे इमं मानखिलं अनुपहच्च मग्गं वा फलं वा सच्छिकातु’’न्ति तेसं सुतपरियत्तिं निस्साय उप्पन्नं मानं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा देसनाकुसलो भगवा मानभञ्जनत्थं सब्बधम्ममूलपरियायन्ति देसनं आरभि.
तत्थ सब्बधम्ममूलपरियायन्ति सब्बेसं धम्मानं मूलपरियायं. सब्बेसन्ति अनवसेसानं. अनवसेसवाचको हि अयं सब्ब-सद्दो. सो येन येन सम्बन्धं गच्छति, तस्स तस्स अनवसेसतं दीपेति. यथा, ‘‘सब्बं रूपं अनिच्चं सब्बा वेदना अनिच्चा सब्बसक्कायपरियापन्नेसु ¶ धम्मेसू’’ति. धम्म-सद्दो पनायं परियत्ति-सच्च-समाधि-पञ्ञा-पकति-सभावसुञ्ञता-पुञ्ञापत्ति-ञेय्यादीसु दिस्सति. ‘‘इध भिक्खु धम्मं परियापुणाति सुत्तं गेय्य’’न्तिआदीसु (अ. नि. ५.७३) हि धम्मसद्दो परियत्तियं वत्तति. ‘‘दिट्ठधम्मो विदितधम्मो’’तिआदीसु (दी. नि. १.२९९) सच्चेसु. ‘‘एवं धम्मा ते भगवन्तो’’तिआदीसु समाधिम्हि.
‘‘यस्सेते चतुरो धम्मा, वानरिन्द यथा तव;
सच्चं धम्मो धिति चागो, दिट्ठं सो अतिवत्तती’’ति. –
आदीसु (जा. १.१.५७) पञ्ञाय.
‘‘जातिधम्मा जराधम्मा, अथो मरणधम्मिनो’’तिआदीसु पकतियं. ‘‘कुसला धम्मा’’तिआदीसु (ध. स. १.तिकमातिका) सभावे. ‘‘तस्मिं खो पन समये धम्मा होन्ती’’तिआदीसु (ध. स. १२१) सुञ्ञतायं. ‘‘धम्मो सुचिण्णो सुखमावहाती’’तिआदीसु (जा. १.१०.१०२) पुञ्ञे. ‘‘द्वे अनियता धम्मा’’तिआदीसु (पारा. ४४३) आपत्तियं. ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ती’’तिआदीसु ञेय्ये. इध पनायं सभावे वत्तति. तत्रायं वचनत्थो – अत्तनो लक्खणं धारेन्तीति धम्मा. मूल-सद्दो वित्थारितो एव. इध पनायं असाधारणहेतुम्हि दट्ठब्बो.
परियायसद्दो ¶ ¶ ‘‘मधुपिण्डिकपरियायोति नं धारेही’’तिआदीसु (म. नि. १.२०५) देसनायं वत्तति. ‘‘अत्थि ख्वेस ब्राह्मण, परियायो, येन मं परियायेन सम्मा वदमानो वदेय्य अकिरियवादो समणो गोतमो’’तिआदीसु (पारा. ३) कारणे. ‘‘कस्स नु खो, आनन्द, अज्ज परियायो भिक्खुनियो ओवदितु’’न्तिआदीसु (म. नि. ३.३९८) वारे. इध पन कारणेपि देसनायम्पि वत्तति. तस्मा ‘‘सब्बधम्ममूलपरियाय’’न्ति एत्थ सब्बेसं धम्मानं असाधारणहेतुसञ्ञितं कारणन्ति वा सब्बेसं धम्मानं कारणदेसनन्ति वा एवं अत्थो दट्ठब्बो. नेय्यत्थत्ता चस्स सुत्तस्स, न चतुभूमकापि सभावधम्मा सब्बधम्माति वेदितब्बा. सक्कायपरियापन्ना पन तेभूमका धम्माव अनवसेसतो वेदितब्बा, अयमेत्थ अधिप्पायोति.
वोति ¶ अयं वो-सद्दो पच्चत्तउपयोगकरणसम्पदानसामिवचनपदपूरणेसु दिस्सति. ‘‘कच्चि पन वो, अनुरुद्धा, समग्गा सम्मोदमाना’’तिआदीसु (म. नि. १.३२६) हि पच्चत्ते दिस्सति. ‘‘गच्छथ, भिक्खवे, पणामेमि वो’’तिआदीसु (म. नि. २.१५७) उपयोगे. ‘‘न वो मम सन्तिके वत्थब्ब’’न्तिआदीसु (म. नि. २.१५७) करणे. ‘‘वनपत्थपरियायं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदीसु (म. नि. १.१९०) सम्पदाने. ‘‘सब्बेसं वो, सारिपुत्त, सुभासित’’न्तिआदीसु (म. नि. १.३४५) सामिवचने. ‘‘ये हि वो अरिया परिसुद्धकायकम्मन्ता’’तिआदीसु (म. नि. १.३५) पदपूरणमत्ते. इध पनायं सम्पदाने दट्ठब्बो.
भिक्खवेति पतिस्सवेन अभिमुखीभूतानं पुनालपनं. देसेस्सामीति देसनापटिजाननं. इदं वुत्तं होति, भिक्खवे, सब्बधम्मानं मूलकारणं तुम्हाकं देसेस्सामि, दुतियेन नयेन कारणदेसनं तुम्हाकं देसेस्सामीति. तं सुणाथाति तमत्थं तं कारणं तं देसनं मया वुच्चमानं सुणाथ. साधुकं मनसि करोथाति एत्थ पन साधुकं साधूति एकत्थमेतं. अयञ्च साधु सद्दो आयाचनसम्पटिच्छनसम्पहंसनसुन्दरदळ्हीकम्मादीसु दिस्सति. ‘‘साधु मे भन्ते भगवा, संखित्तेन धम्मं देसेतू’’तिआदीसु (सं. नि. ४.९५) हि आयाचने दिस्सति. ‘‘साधु, भन्तेति खो सो ¶ भिक्खु भगवतो भासितं ¶ अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा’’तिआदीसु (म. नि. ३.८६) सम्पटिच्छने. ‘‘साधु, साधु सारिपुत्ता’’तिआदीसु (दी. नि. ३.३४९) सम्पहंसने.
‘‘साधु धम्मरुची राजा, साधु पञ्ञाणवा नरो;
साधु मित्तानमद्दुब्भो, पापस्साकरणं सुख’’न्ति.
आदीसु (जा. २.१८.१०१) सुन्दरे. ‘‘तेन हि, ब्राह्मण, साधुकं सुणाही’’तिआदीसु (अ. नि. ५.१९२) साधुकसद्दोयेव दळ्हीकम्मे, आणत्तियन्तिपि वुच्चति. इधापि अयं एत्थेव दळ्हीकम्मे च आणत्तियञ्च अत्थो वेदितब्बो. सुन्दरत्थेपि वत्तति. दळ्हीकरणत्थेन हि दळ्हमिमं धम्मं सुणाथ सुग्गहितं गण्हन्ता. आणत्तिअत्थेन मम आणत्तिया सुणाथ. सुन्दरत्थेन सुन्दरमिमं भद्दकं धम्मं सुणाथाति एवं दीपितं होति.
मनसि ¶ करोथाति आवज्जेथ, समन्नाहरथाति अत्थो, अविक्खित्तचित्ता हुत्वा निसामेथ चित्ते करोथाति अधिप्पायो. इदानेत्थ तं सुणाथाति सोतिन्द्रियविक्खेपवारणमेतं. साधुकं मनसि करोथाति मनसिकारे दळ्हीकम्मनियोजनेन मनिन्द्रियविक्खेपवारणं. पुरिमञ्चेत्थ ब्यञ्जनविपल्लासग्गाहवारणं, पच्छिमं अत्थविपल्लासग्गाहवारणं. पुरिमेन च धम्मस्सवने नियोजेति, पच्छिमेन सुतानं धम्मानं धारणूपपरिक्खादीसु. पुरिमेन च सब्यञ्जनो अयं धम्मो, तस्मा सवनीयोति दीपेति. पच्छिमेन सात्थो, तस्मा मनसि कातब्बोति. साधुकपदं वा उभयपदेहि योजेत्वा यस्मा अयं धम्मो धम्मगम्भीरो देसनागम्भीरो च, तस्मा सुणाथ साधुकं, यस्मा अत्थगम्भीरो पटिवेधगम्भीरो च, तस्मा साधुकं मनसि करोथाति एवं योजना वेदितब्बा.
भासिस्सामीति देसेस्सामि. ‘‘तं सुणाथा’’ति एत्थ पटिञ्ञातं देसनं न संखित्ततोव देसेस्सामि, अपिच खो वित्थारतोपि नं भासिस्सामीति वुत्तं होति, सङ्खेपवित्थारवाचकानि हि एतानि पदानि. यथाह वङ्गीसत्थेरो –
‘‘संखित्तेनपि ¶ देसेति, वित्थारेनपि भासति;
साळिकायिव निग्घोसो, पटिभानं उदीरयी’’ति. (सं. नि. १.२१४);
एवं ¶ वुत्ते उस्साहजाता हुत्वा एवं भन्तेति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं सत्थु वचनं सम्पटिच्छिंसु, पटिग्गहेसुन्ति वुत्तं होति. अथ नेसं भगवा एतदवोच एतं इदानि वत्तब्बं इध भिक्खवोतिआदिकं सकलं सुत्तं अवोच. तत्थ इधाति देसापदेसे निपातो. स्वायं कत्थचि लोकं उपादाय वुच्चति. यथाह – ‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जती’’ति (दी. नि. १.१९०). कत्थचि सासनं. यथाह – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो, इध दुतियो समणो’’ति (अ. नि. ४.२४१). कत्थचि ओकासं. यथाह –
‘‘इधेव तिट्ठमानस्स, देवभूतस्स मे सतो;
पुनरायु च मे लद्धो, एवं जानाहि मारिसा’’ति. (दी. नि. २.३६९);
कत्थचि ¶ पदपूरणमत्तमेव. यथाह ‘‘इधाहं – भिक्खवे, भुत्तावी अस्सं पवारितो’’ति (म. नि. १.३०). इध पन लोकं उपादाय वुत्तोति वेदितब्बो.
२. भिक्खवेति यथापटिञ्ञातं देसनं देसेतुं पुन भिक्खू आलपति. उभयेनापि, भिक्खवे, इमस्मिं लोकेति वुत्तं होति. अस्सुतवा पुथुज्जनोति एत्थ पन आगमाधिगमाभावा ञेय्यो अस्सुतवा इति. यस्स हि खन्धधातुआयतनसच्चपच्चयाकारसतिपट्ठानादीसु उग्गहपरिपुच्छाविनिच्छयरहितत्ता मञ्ञनापटिसेधको नेव आगमो, पटिपत्तिया अधिगन्तब्बस्स अनधिगतत्ता नेव अधिगमो अत्थि. सो आगमाधिगमाभावा ञेय्यो अस्सुतवा इति. स्वायं –
पुथूनं जननादीहि, कारणेहि पुथुज्जनो;
पुथुज्जनन्तोगधत्ता, पुथुवायं जनो इति.
सो हि पुथूनं नानप्पकारानं किलेसादीनं जननादीहि कारणेहि पुथुज्जनो. यथाह – पुथु किलेसे जनेन्तीति पुथुज्जना, पुथु अविहतसक्कायदिट्ठिकाति पुथुज्जना, पुथु सत्थारानं मुखमुल्लोकिकाति पुथुज्जना, पुथु सब्बगतीहि अवुट्ठिताति पुथुज्जना, पुथु नानाभिसङ्खारे अभिसङ्खरोन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानाओघेहि वुय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानासन्तापेहि सन्तप्पन्तीति पुथुज्जना, पुथु नानापरिळाहेहि परिदय्हन्तीति पुथुज्जना, पुथु पञ्चसु कामगुणेसु रत्ता गिद्धा गधिता ¶ मुच्छिता अज्झोसन्ना लग्गा लगिता पलिबुद्धाति पुथुज्जना, पुथु पञ्चहि नीवरणेहि आवुटा निवुता ¶ ओवुता पिहिता पटिच्छन्ना पटिकुज्जिताति पुथुज्जनाति (महानि. ५१). पुथूनं वा गणनपथमतीतानं अरियधम्मपरम्मुखानं नीचधम्मसमाचारानं जनानं अन्तोगधत्तापि पुथुज्जना. पुथु वा अयं, विसुंयेव सङ्खं गतो, विसंसट्ठो सीलसुतादिगुणयुत्तेहि अरियेहि जनोतिपि पुथुज्जनो. एवमेतेहि ‘‘अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति द्वीहिपि पदेहि येते –
दुवे पुथुज्जना वुत्ता, बुद्धेनादिच्चबन्धुना;
अन्धो पुथुज्जनो एको, कल्याणेको पुथुज्जनोति. –
द्वे ¶ पुथुज्जना वुत्ता. तेसु अन्धपुथुज्जनो वुत्तो होतीति वेदितब्बो. अरियानं अदस्सावीतिआदीसु अरियाति आरकत्ता किलेसेहि, अनये नइरियनतो, अये इरियनतो, सदेवकेन च लोकेन अरणीयतो बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च बुद्धसावका च वुच्चन्ति, बुद्धा एव वा इध अरिया. यथाह ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे… तथागतो अरियोति वुच्चती’’ति (सं. नि. ५.१०९८). सप्पुरिसाति एत्थ पन पच्चेकबुद्धा तथागतसावका च ‘‘सप्पुरिसा’’ति वेदितब्बा. ते हि लोकुत्तरगुणयोगेन सोभना पुरिसाति सप्पुरिसा. सब्बेव वा एते द्वेधापि वुत्ता. बुद्धापि हि अरिया च सप्पुरिसा च, पच्चेकबुद्धा बुद्धसावकापि. यथाह –
‘‘यो वे कतञ्ञू कतवेदि धीरो,
कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होति;
दुखितस्स सक्कच्च करोति किच्चं,
तथाविधं सप्पुरिसं वदन्ती’’ति. (जा. २.१७.७८);
कल्याणमित्तो दळ्हभत्ति च होतीति एत्तावता हि बुद्धसावको वुत्तो, कतञ्ञुतादीहि पच्चेकबुद्धा बुद्धाति. इदानि यो तेसं अरियानं अदस्सनसीलो, न च दस्सने साधुकारी, सो अरियानं अदस्सावीति वेदितब्बो. सो च चक्खुना अदस्सावी ञाणेन अदस्सावीति दुविधो, तेसु ञाणेन अदस्सावी इध अधिप्पेतो. मंसचक्खुना हि दिब्बचक्खुना वा अरिया ¶ दिट्ठापि अदिट्ठाव होन्ति. तेसं चक्खूनं वण्णमत्तग्गहणतो, न अरियभावगोचरतो. सोणसिङ्गालादयोपि च चक्खुना अरिये पस्सन्ति. न च ते अरियानं दस्साविनो.
तत्रिदं ¶ वत्थु – चित्तलपब्बतवासिनो किर खीणासवत्थेरस्स उपट्ठाको वुड्ढपब्बजितो एकदिवसं थेरेन सद्धिं पिण्डाय चरित्वा थेरस्स पत्तचीवरं गहेत्वा पिट्ठितो आगच्छन्तो थेरं पुच्छि ‘‘अरिया नाम, भन्ते, कीदिसा’’ति. थेरो आह ‘‘इधेकच्चो महल्लको अरियानं पत्तचीवरं गहेत्वा वत्तपटिपत्तिं कत्वा सहचरन्तोपि नेव अरिये जानाति, एवं दुज्जाना, आवुसो, अरिया’’ति. एवं वुत्तेपि सो नेव अञ्ञासि. तस्मा न चक्खुना दस्सनं दस्सनं, ञाणेन दस्सनमेव दस्सनं. यथाह ‘‘किं ते, वक्कलि, इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन, यो खो, वक्कलि ¶ , धम्मं पस्सति, सो मं पस्सती’’ति (सं. नि. ३.८७). तस्मा चक्खुना पस्सन्तोपि ञाणेन अरियेहि दिट्ठं अनिच्चादिलक्खणं अपस्सन्तो अरियाधिगतञ्च धम्मं अनधिगच्छन्तो अरियकरधम्मानं अरियभावस्स च अदिट्ठत्ता ‘‘अरियानं अदस्सावी’’ति वेदितब्बो.
अरियधम्मस्स अकोविदोति सतिपट्ठानादिभेदे अरियधम्मे अकुसलो. अरियधम्मे अविनीतोति एत्थ पन –
दुविधो विनयो नाम, एकमेकेत्थ पञ्चधा;
अभावतो तस्स अयं, ‘‘अविनीतो’’ति वुच्चति.
अयञ्हि संवरविनयो पहानविनयोति दुविधो विनयो. एत्थ च दुविधेपि विनये एकमेको विनयो पञ्चधा भिज्जति. संवरविनयोपि हि सीलसंवरो सतिसंवरो ञाणसंवरो खन्तिसंवरो वीरियसंवरोति पञ्चविधो. पहानविनयोपि तदङ्गपहानं विक्खम्भनपहानं समुच्छेदपहानं पटिप्पस्सद्धिपहानं निस्सरणपहानन्ति पञ्चविधो.
तत्थ ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो’’ति (विभ. ५११) अयं सीलसंवरो. ‘‘रक्खति चक्खुन्द्रियं चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जती’’ति (दी. नि. १.२१३; म. नि. १.२९५; सं. नि. ४.२३९; अ. नि. ३.१६) अयं सतिसंवरो.
‘‘यानि ¶ सोतानि लोकस्मिं, (अजिताति भगवा)
सति तेसं निवारणं;
सोतानं संवरं ब्रूमि,
पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति. (सु. नि. १०४१);
अयं ¶ ञाणसंवरो. ‘‘खमो होति सीतस्स उण्हस्सा’’ति (म. नि. १.२३; अ. नि. ४.११४; ६.५८) अयं खन्तिसंवरो. ‘‘उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेती’’ति (म. नि. १.२६; अ. नि. ४.११४; ६.५८) अयं ¶ वीरियसंवरो. सब्बोपि चायं संवरो यथासकं संवरितब्बानं विनेतब्बानञ्च कायदुच्चरितादीनं संवरणतो ‘‘संवरो’’, विनयनतो ‘‘विनयो’’ति वुच्चति. एवं ताव संवरविनयो पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो.
तथा यं नामरूपपरिच्छेदादीसु विपस्सनाञाणेसु पटिपक्खभावतो दीपालोकेनेव तमस्स, तेन तेन विपस्सनाञाणेन तस्स तस्स अनत्थस्स पहानं. सेय्यथिदं, नामरूपववत्थानेन सक्कायदिट्ठिया, पच्चयपरिग्गहेन अहेतुविसमहेतुदिट्ठीनं, तस्सेव अपरभागेन कङ्खावितरणेन कथंकथीभावस्स, कलापसम्मसनेन ‘‘अहं ममा’’ति गाहस्स, मग्गामग्गववत्थानेन अमग्गे मग्गसञ्ञाय, उदयदस्सनेन उच्छेददिट्ठिया, वयदस्सनेन सस्सतदिट्ठिया, भयदस्सनेन सभये अभयसञ्ञाय, आदीनवदस्सनेन अस्सादसञ्ञाय, निब्बिदानुपस्सनाय अभिरतिसञ्ञाय, मुच्चितुकम्यताञाणेन अमुच्चितुकम्यताय, उपेक्खाञाणेन अनुपेक्खाय, अनुलोमेन धम्मट्ठितियं निब्बाने च पटिलोमभावस्स, गोत्रभुना सङ्खारनिमित्तग्गाहस्स पहानं, एतं तदङ्गपहानंनाम.
यं पन उपचारप्पनाभेदेन समाधिना पवत्तिभावनिवारणतो घटप्पहारेनेव उदकपिट्ठे सेवालस्स तेसं तेसं नीवरणादिधम्मानं पहानं, एतं विक्खम्भनपहानं नाम.
यं चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता तंतंमग्गवतो अत्तनो अत्तनो सन्ताने ‘‘दिट्ठिगतानं पहानाया’’तिआदिना (ध. स. २७७) नयेन वुत्तस्स समुदयपक्खिकस्स किलेसगणस्स अच्चन्तं अप्पवत्तिभावेन पहानं, इदं समुच्छेदपहानं नाम. यं पन फलक्खणे पटिप्पस्सद्धत्तं किलेसानं, एतं पटिप्पस्सद्धिपहानं ¶ नाम. यं सब्बसङ्खतनिस्सटत्ता पहीनसब्बसङ्खतं निब्बानं एतं निस्सरणपहानं नाम. सब्बम्पि चेतं पहानं यस्मा चागट्ठेन पहानं, विनयनट्ठेन विनयो, तस्मा ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति. तंतंपहानवतो वा तस्स तस्स विनयस्स सम्भवतोपेतं ¶ ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति. एवं पहानविनयोपि पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो.
एवमयं सङ्खेपतो दुविधो, भेदतो च दसविधो विनयो भिन्नसंवरत्ता पहातब्बस्स च अप्पहीनत्ता ¶ यस्मा एतस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स नत्थि, तस्मा अभावतो तस्स अयं अविनीतोति वुच्चतीति. एस नयो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतोति एत्थपि. निन्नानाकरणञ्हि एतं अत्थतो. यथाह ‘‘येव ते अरिया, तेव ते सप्पुरिसा. येव ते सप्पुरिसा, तेव ते अरिया. यो एव सो अरियानं धम्मो, सो एव सो सप्पुरिसानं धम्मो. यो एव सो सप्पुरिसानं धम्मो, सो एव सो अरियानं धम्मो. येव ते अरियविनया, तेव ते सप्पुरिसविनया. येव ते सप्पुरिसविनया, तेव ते अरियविनया. अरियेति वा सप्पुरिसेति वा, अरियधम्मेति वा सप्पुरिसधम्मेति वा, अरियविनयेति वा सप्पुरिसविनयेति वा एसेसे एके एकत्थे समे समभागे तज्जाते तञ्ञेवा’’ति.
‘‘कस्मा पन भगवा सब्बधम्ममूलपरियायं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’ति वत्वा तं अदेसेत्वाव ‘‘इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी’’ति एवं पुथुज्जनं निद्दिसीति? पुग्गलाधिट्ठानाय धम्मदेसनाय तमत्थं आविकातुं. भगवतो हि धम्माधिट्ठाना धम्मदेसना, धम्माधिट्ठाना पुग्गलदेसना, पुग्गलाधिट्ठाना पुग्गलदेसना, पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसनाति धम्मपुग्गलवसेनेव ताव चतुब्बिधा देसना.
तत्थ, ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना दुक्खा वेदना अदुक्खमसुखा वेदना. इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना’’ति (सं. नि. ४.२५०) एवरूपी धम्माधिट्ठाना धम्मदेसना वेदितब्बा. ‘‘छ धातुयो अयं पुतिसो छ फस्सायतनो अट्ठारस मनोपविचारो चतुराधिट्ठानो’’ति (म. नि. ३.३४३) एवरूपी धम्माधिट्ठाना पुग्गलदेसना. ‘‘तयोमे, भिक्खवे, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना ¶ लोकस्मिं. कतमे तयो? अन्धो एकचक्खु द्विचक्खु. कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो अन्धो’’ति? (अ. नि. ३.२९) एवरूपी पुग्गलाधिट्ठाना पुग्गलदेसना. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुग्गतिभयं? इध, भिक्खवे, एकच्चो इति पटिसञ्चिक्खति, कायदुच्चरितस्स खो पापको विपाको अभिसम्परायं…पे… सुद्धमत्तानं परिहरति. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुग्गतिभय’’न्ति (अ. नि. ४.१२१) एवरूपी ¶ पुग्गलाधिट्ठाना धम्मदेसना.
स्वायं ¶ इध यस्मा पुथुज्जनो अपरिञ्ञातवत्थुको, अपरिञ्ञामूलिका च इधाधिप्पेतानं सब्बधम्मानं मूलभूता मञ्ञना होति, तस्मा पुथुज्जनं दस्सेत्वा पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय तमत्थं आविकातुं, ‘‘इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी’’ति एवं पुथुज्जनं निद्दिसीति वेदितब्बो.
सुत्तनिक्खेपवण्णना निट्ठिता.
पथवीवारवण्णना
एवं पुथुज्जनं निद्दिसित्वा इदानि तस्स पथवीआदीसु वत्थूसु सब्बसक्कायधम्मजनितं मञ्ञनं दस्सेन्तो, पथविं पथवितोतिआदिमाह. तत्थ लक्खणपथवी ससम्भारपथवी आरम्मणपथवी सम्मुतिपथवीति चतुब्बिधा पथवी. तासु ‘‘कतमा च, आवुसो, अज्झत्तिका पथवीधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं कक्खळं खरिगत’’न्तिआदीसु (विभ. १७३) वुत्ता लक्खणपथवी. ‘‘पथविं खणेय्य वा खणापेय्य वा’’तिआदीसु (पाचि. ८५) वुत्ता ससम्भारपथवी. ये च केसादयो वीसति कोट्ठासा, अयोलोहादयो च बाहिरा. सा हि वण्णादीहि सम्भारेहि सद्धिं पथवीति ससम्भारपथवी. ‘‘पथवीकसिणमेको सञ्जानाती’’तिआदीसु (दी. नि. ३.३६०) आगता पन आरम्मणपथवी, निमित्तपथवीतिपि वुच्चति. पथवीकसिणज्झानलाभी देवलोके निब्बत्तो आगमनवसेन पथवीदेवताति नामं लभति. अयं सम्मुतिपथवीति वेदितब्बा. सा सब्बापि इध लब्भति. तासु यंकञ्चि पथविं अयं पुथुज्जनो पथवितो सञ्जानाति, पथवीति सञ्जानाति, पथवीभागेन सञ्जानाति, लोकवोहारं गहेत्वा सञ्ञाविपल्लासेन सञ्जानाति पथवीति. एवं पथवीभागं अमुञ्चन्तोयेव वा एतं ‘‘सत्तोति वा सत्तस्सा’’ति वा आदिना नयेन सञ्जानाति. कस्मा एवं सञ्जानातीति न ¶ वत्तब्बं. उम्मत्तको विय हि पुथुज्जनो. सो यंकिञ्चि येन केनचि आकारेन गण्हाति. अरियानं अदस्सावितादिभेदमेव वा एत्थ कारणं. यं वा परतो ‘‘अपरिञ्ञातं तस्सा’’ति वदन्तेन भगवताव वुत्तं.
पथविं पथवितो सञ्ञत्वाति सो तं पथविं एवं विपरीतसञ्ञाय सञ्जानित्वा, ‘‘सञ्ञानिदाना ¶ हि पपञ्चसङ्खा’’ति (सु. नि. ८८०) वचनतो अपरभागे थामपत्तेहि तण्हामानदिट्ठिपपञ्चेहि इध मञ्ञनानामेन वुत्तेहि मञ्ञति कप्पेति विकप्पेति, नानप्पकारतो अञ्ञथा गण्हाति. तेन वुत्तं ‘‘पथविं मञ्ञती’’ति. एवं ¶ मञ्ञतो चस्स ता मञ्ञना ओळारिकनयेन दस्सेतुं ‘‘या अयं केसा लोमा’’तिआदिना नयेन वीसतिभेदा अज्झत्तिका पथवी वुत्ता. या चायं विभङ्गे ‘‘तत्थ कतमा बाहिरा पथवीधातु? यं बाहिरं कक्खळं खरिगतं कक्खळत्तं कक्खळभावो बहिद्धा अनुपादिन्नं. सेय्यथिदं, अयो लोहं तिपु सीसं सज्झं मुत्ता मणि वेळुरियं सङ्खो सिला पवाळं रजतं जातरूपं लोहितङ्को मसारगल्लं तिणं कट्ठं सक्खरा कठलं भूमि पासाणो पब्बतो’’ति (विभ. १७३) एवं बाहिरा पथवी वुत्ता. या च अज्झत्तारम्मणत्तिके निमित्तपथवी, तं गहेत्वा अयमत्थयोजना वुच्चति.
पथविं मञ्ञतीति तीहि मञ्ञनाहि अहं पथवीति मञ्ञति, मम पथवीति मञ्ञति, परो पथवीति मञ्ञति, परस्स पथवीति मञ्ञति, अथ वा अज्झत्तिकं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति, मानमञ्ञनाय मञ्ञति, दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. कथं? अयञ्हि केसादीसु छन्दरागं जनेति केसे अस्सादेति अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. लोमे, नखे, दन्ते, तचं, अञ्ञतरं वा पन रज्जनीयवत्थुं. एवं अज्झत्तिकं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. इति मे केसा सियुं अनागतमद्धानं. इति लोमातिआदिना वा पन नयेन तत्थ नन्दिं समन्नानेति. ‘‘इमिनाहं सीलेन वा…पे… ब्रह्मचरियेन वा एवं सिनिद्धमुदुसुखुमनीलकेसो भविस्सामी’’तिआदिना वा पन नयेन अप्पटिलद्धानं पटिलाभाय चित्तं पणिदहति. एवम्पि अज्झत्तिकं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति.
तथा अत्तनो केसादीनं सम्पत्तिं वा विपत्तिं वा निस्साय मानं जनेति, ‘‘सेय्योहमस्मीति वा सदिसोहमस्मीति वा हीनोहमस्मीति वा’’ति. एवं अज्झत्तिकं ¶ पथविं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्ति (म. नि. २.१८७) आगतनयेन पन केसं ‘‘जीवो’’ति अभिनिविसति. एस नयो लोमादीसु. एवं अज्झत्तिकं पथविं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति.
अथ वा ‘‘या चेव खो पनावुसो, अज्झत्तिका पथवीधातु, या च बाहिरा पथवीधातु, पथवीधातुरेवेसा ¶ , तं नेतं ममा’’ति (म. नि. १.३०२) इमिस्सा पवत्तिया ¶ पच्चनीकनयेन केसादिभेदं पथविं एतं मम एसोहमस्मि एसो मे अत्ताति अभिनिविसति. एवम्पि अज्झत्तिकं पथविं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. एवं ताव अज्झत्तिकं पथविं तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति.
यथा च अज्झत्तिकं एवं बाहिरम्पि. कथं? ‘‘अयञ्हि अयलोहादीसु छन्दरागं जनेति. अयलोहादीनि अस्सादेति अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. मम अयो मम लोहन्तिआदिना नयेन अयादीनि ममायति रक्खति गोपयति, एवं बाहिरं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. इति मे अयलोहादयो सियुं अनागतमद्धानन्ति वा पनेत्थ नन्दिं समन्नानेति, इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा एवं सम्पन्नअयलोहादिउपकरणो भविस्सामी’’ति अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहति. एवम्पि बाहिरं पथविं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति.
तथा अत्तनो अयलोहादीनं सम्पत्तिं वा विपत्तिं वा निस्साय मानं जनेति ‘‘इमिनाहं सेय्योस्मीति वा, सदिसोस्मीति वा हीनोस्मीति वा’’ति (विभ. ८३२) एवं बाहिरं पथविं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. अये जीवसञ्ञी हुत्वा पन अयं ‘‘जीवो’’ति अभिनिविसति. एस नयो लोहादीसु. एवं बाहिरं पथविं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति.
अथ वा ‘‘इधेकच्चो पथवीकसिणं अत्ततो समनुपस्सति. यं पथवीकसिणं, सो अहं. यो अहं, तं पथवीकसिणन्ति पथवीकसिणञ्च अत्तञ्च अद्वयं समनुपस्सती’’ति (पटि. म. १.१३१) पटिसम्भिदायं वुत्तनयेनेव निमित्तपथविं ‘‘अत्ता’’ति अभिनिविसति. एवं बाहिरं पथविं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. एवम्पि बाहिरं पथविं तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति. एवं ताव ‘‘पथविं मञ्ञती’’ति एत्थ तिस्सोपि मञ्ञना वेदितब्बा. इतो परं सङ्खेपेनेव कथयिस्साम.
पथविया ¶ मञ्ञतीति एत्थ पथवियाति भुम्मवचनमेतं. तस्मा अहं पथवियाति मञ्ञति, मय्हं ¶ किञ्चनं पलिबोधो पथवियाति मञ्ञति, परो पथवियाति मञ्ञति, परस्स किञ्चनं पलिबोधो पथवियाति मञ्ञतीति अयमेत्थ अत्थो.
अथ वा य्वायं ‘‘कथं रूपस्मिं अत्तानं समनुपस्सति? इधेकच्चो वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, तस्स एवं होति, अयं खो मे अत्ता, सो खो पन मे अत्ता इमस्मिं रूपेति एवं रूपस्मिं वा अत्तानं ¶ समनुपस्सती’’ति (पटि. म. १.१३१) एतस्स अत्थनयो वुत्तो, एतेनेव नयेन वेदनादिधम्मे अत्ततो गहेत्वा ततो अज्झत्तिकबाहिरासु पथवीसु यंकिञ्चि पथविं तस्सोकासभावेन परिकप्पेत्वा सो खो पन मे अयं अत्ता इमिस्सा पथवियाति मञ्ञन्तो पथविया मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स अत्तनि सिनेहं तब्बत्थुकञ्च मानं उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. यदा पन तेनेव नयेन सो खो पनस्स अत्ता पथवियाति मञ्ञति, तदा दिट्ठिमञ्ञना एव युज्जति. इतरायोपि पन इच्छन्ति.
पथवितो मञ्ञतीति एत्थ पन पथवितोति निस्सक्कवचनं. तस्मा सउपकरणस्स अत्तनो वा परस्स वा यथावुत्तप्पभेदतो पथवितो उप्पत्तिं वा निग्गमनं वा पथवितो वा अञ्ञो अत्ताति मञ्ञमानो पथवितो मञ्ञतीति वेदितब्बो, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. अपरे आहु पथवीकसिणं परित्तं भावेत्वा ततो अञ्ञं अप्पमाणं अत्तानं गहेत्वा पथवितो बहिद्धापि मे अत्ताति मञ्ञमानो पथवितो मञ्ञतीति.
पथविं मेति मञ्ञतीति एत्थ पन केवलञ्हि महापथविं तण्हावसेन ममायतीति इमिना नयेन पवत्ता एका तण्हामञ्ञना एव लब्भतीति वेदितब्बा. सा चायं मम केसा, मम लोमा, मम अयो, मम लोहन्ति एवं यथावुत्तप्पभेदाय सब्बायपि अज्झत्तिकबाहिराय पथविया योजेतब्बाति.
पथविं ¶ अभिनन्दतीति वुत्तप्पकारमेव पथविं तण्हादीहि अभिनन्दति, अस्सादेति, परामसति ¶ चाति वुत्तं होति. ‘‘पथविं मञ्ञती’’ति एतेनेव एतस्मिं अत्थे सिद्धे कस्मा एतं वुत्तन्ति चे. अविचारितमेतं पोराणेहि. अयं पन अत्तनो मति, देसनाविलासतो वा आदीनवदस्सनतो वा. यस्सा हि धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता नानानयविचित्रदेसनाविलाससम्पन्नो, अयं सा भगवता सुप्पटिविद्धा. तस्मा पुब्बे मञ्ञनावसेन किलेसुप्पत्तिं दस्सेत्वा इदानि अभिनन्दनावसेन दस्सेन्तो देसनाविलासतो वा इदमाह ¶ . यो वा पथविं मञ्ञति, पथविया मञ्ञति, पथवितो मञ्ञति, पथविं मेति मञ्ञति, सो यस्मा न सक्कोति पथवीनिस्सितं तण्हं वा दिट्ठिं वा पहातुं, तस्मा पथविं अभिनन्दतियेव. यो च पथविं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति, दुक्खञ्च आदीनवोति आदीनवदस्सनतोपि इदमाह. वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘यो, भिक्खवे, पथवीधातुं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति, यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामी’’ति.
एवं पथवीवत्थुकं मञ्ञनं अभिनन्दनञ्च वत्वा इदानि येन कारणेन सो मञ्ञति, अभिनन्दति च, तं कारणं आविकरोन्तो आह तं किस्स हेतु, अपरिञ्ञातं तस्साति वदामीति. तस्सत्थो, सो पुथुज्जनो तं पथविं किस्स हेतु मञ्ञति, केन कारणेन मञ्ञति, अभिनन्दतीति चे. अपरिञ्ञातं तस्साति वदामीति, यस्मा तं वत्थु तस्स अपरिञ्ञातं, तस्माति वुत्तं होति. यो हि पथविं परिजानाति, सो तीहि परिञ्ञाहि परिजानाति ञातपरिञ्ञाय तीरणपरिञ्ञाय पहानपरिञ्ञायाति.
तत्थ कतमा ञातपरिञ्ञा. पथवीधातुं परिजानाति, अयं पथवीधातु अज्झत्तिका, अयं बाहिरा, इदमस्सा लक्खणं, इमानि रसपच्चुपट्ठानपदट्ठानानीति, अयं ञातपरिञ्ञा. कतमा तीरणपरिञ्ञा? एवं ञातं कत्वा पथवीधातुं तीरेति अनिच्चतो दुक्खतो रोगतोति द्वाचत्तालीसाय आकारेहि, अयं तीरणपरिञ्ञा. कतमा पहानपरिञ्ञा? एवं तीरयित्वा अग्गमग्गेन पथवीधातुया छन्दरागं पजहति, अयं पहानपरिञ्ञा.
नामरूपववत्थानं ¶ वा ञातपरिञ्ञा. कलापसम्मसनादिअनुलोमपरियोसाना तीरणपरिञ्ञा. अरियमग्गे ञाणं पहानपरिञ्ञाति. यो पथविं परिजानाति, सो इमाहि तीहि परिञ्ञाहि परिजानाति, अस्स च पुथुज्जनस्स ता परिञ्ञायो नत्थि, तस्मा अपरिञ्ञातत्ता ¶ पथविं मञ्ञति च अभिनन्दति चाति. तेनाह भगवा – इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो…पे… पथविं मञ्ञति, पथविया मञ्ञति, पथवितो मञ्ञति, पथविं मेति मञ्ञति, पथविं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? अपरिञ्ञातं तस्साति वदामी’’ति.
पथवीवारवण्णना निट्ठिता.
आपोवारादिवण्णना
आपं ¶ आपतोति एत्थापि लक्खणससम्भारारम्मणसम्मुतिवसेन चतुब्बिधो आपो. तेसु ‘‘तत्थ, कतमा अज्झत्तिका आपोधातु. यं अज्झत्तं पच्चत्तं आपो आपोगतं, सिनेहो सिनेहगतं बन्धनत्तं रूपस्स अज्झत्तं उपादिन्न’’न्तिआदीसु (विभ. १७४) वुत्तो लक्खणआपो. ‘‘आपोकसिणं उग्गण्हन्तो आपस्मिं निमित्तं गण्हाती’’तिआदीसु वुत्तो ससम्भारापो. सेसं सब्बं पथवियं वुत्तसदिसमेव. केवलं योजनानये पन ‘‘पित्तं सेम्ह’’न्तिआदिना नयेन वुत्ता द्वादसभेदा अज्झत्तिका आपोधातु, ‘‘तत्थ, कतमा बाहिरा आपोधातु? यं बाहिरं आपो आपोगतं, सिनेहो सिनेहगतं बन्धनत्तं रूपस्स बहिद्धा अनुपादिन्नं. सेय्यथिदं, मूलरसो खन्धरसो तचरसो पत्तरसो पुप्फरसो फलरसो खीरं दधि सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणितं भुम्मानि वा उदकानि अन्तलिक्खानि वा’’ति (विभ. १७४) एवं वुत्ता च बाहिरा आपोधातु वेदितब्बा, यो च अज्झत्तारम्मणत्तिके निमित्तआपो.
तेजं तेजतोति इमस्मिं तेजोवारेपि वुत्तनयेनेव वित्थारो वेदितब्बो. योजनानये पनेत्थ ‘‘येन च सन्तप्पति, येन च जीरीयति, येन च परिडय्हति, येन च असितपीतखायितसायितं सम्मा परिणामं गच्छती’’ति (विभ. १७५) एवं वुत्ता चतुप्पभेदा अज्झत्तिका तेजोधातु. ‘‘तत्थ कतमा ¶ बाहिरा तेजोधातु? यं बाहिरं तेजो तेजोगतं उस्मा उस्मागतं उसुमं उसुमगतं बहिद्धा अनुपादिन्नं. सेय्यथिदं, कट्ठग्गि पलालग्गि तिणग्गि गोमयग्गि थुसग्गि सङ्कारग्गि इन्दग्गि अग्गिसन्तापो सूरियसन्तापो कट्ठसन्निचयसन्तापो ¶ तिणसन्निचयसन्तापो धञ्ञसन्निचयसन्तापो भण्डसन्निचयसन्तापो’’ति (विभ. १७५) एवं वुत्ता च बाहिरा तेजोधातु वेदितब्बा.
वायं वायतोति इमस्स वायवारस्सापि योजनानये पन ‘‘उद्धङ्गमा वाता अधोगमा वाता कुच्छिसया वाता कोट्ठासया वाता अङ्गमङ्गानुसारिनो वाता सत्थकवाता खुरकवाता उप्पलकवाता अस्सासो पस्सासो’’ति एवं वुत्ता अज्झत्तिका वायोधातु. ‘‘तत्थ कतमा बाहिरा वायोधातु? यं बाहिरं वायो वायोगतं थम्भितत्तं रूपस्स बहिद्धा अनुपादिन्नं. सेय्यथिदं, पुरत्थिमा वाता पच्छिमा वाता उत्तरा वाता दक्खिणा वाता सरजा वाता अरजा वाता सीता वाता उण्हा वाता परित्ता वाता अधिमत्ता वाता काळवाता वेरम्भवाता ¶ पक्खवाता सुपण्णवाता तालवण्टवाता विधूपनवाता’’ति (विभ. १७६) एवं वुत्ता च बाहिरा वायोधातु वेदितब्बा. सेसं वुत्तनयमेवाति. एत्तावता च य्वायं –
‘‘वुत्तम्हि एकधम्मे, ये धम्मा एकलक्खणा तेन;
वुत्ता भवन्ति सब्बे, इति वुत्तो लक्खणो हारो’’ति. –
एवं नेत्तियं लक्खणो नाम हारो वुत्तो, तस्स वसेन यस्मा चतूसु भूतेसु गहितेसु उपादारूपम्पि गहितमेव भवति, रूपलक्खणं अनतीतत्ता. यञ्च भूतोपादारूपं सो रूपक्खन्धो. तस्मा ‘‘अस्सुतवा पुथुज्जनो पथविं आपं तेजं वायं मञ्ञती’’ति वदन्तेन अत्थतो रूपं अत्ततो समनुपस्सतीतिपि वुत्तं होति. ‘‘पथविया आपस्मिं तेजस्मिं वायस्मिं मञ्ञती’’ति वदन्तेन रूपस्मिं वा अत्तानं समनुपस्सतीति वुत्तम्पि होति. ‘‘पथवितो आपतो तेजतो वायतो मञ्ञती’’ति वदन्तेन रूपतो अञ्ञो अत्ताति सिद्धत्ता रूपवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा रूपं समनुपस्सतीतिपि वुत्तं होति. एवमेता चतस्सो रूपवत्थुका सक्कायदिट्ठिमञ्ञना ¶ वेदितब्बा. तत्थ एका उच्छेददिट्ठि, तिस्सो सस्सतदिट्ठियोति द्वेव दिट्ठियो होन्तीति अयम्पि अत्थविसेसो वेदितब्बो.
आपोवारादिवण्णना निट्ठिता.
भूतवारादिवण्णना
३. एवं ¶ रूपमुखेन सङ्खारवत्थुकं मञ्ञनं वत्वा इदानि ये सङ्खारे उपादाय सत्ता पञ्ञपीयन्ति, तेसु सङ्खारेसु सत्तेसुपि यस्मा पुथुज्जनो मञ्ञनं करोति, तस्मा ते सत्ते निद्दिसन्तो भूते भूततो सञ्जानातीतिआदिमाह. तत्थायं भूतसद्दो पञ्चक्खन्धअमनुस्सधातुविज्जमानखीणासवसत्तरुक्खादीसु दिस्सति. ‘‘भूतमिदन्ति, भिक्खवे, समनुपस्सथा’’तिआदीसु (म. नि. १.४०१) हि अयं पञ्चक्खन्धेसु दिस्सति. ‘‘यानीध भूतानि समागतानी’’ति (सु. नि. २२४) एत्थ अमनुस्सेसु. ‘‘चत्तारो खो, भिक्खु, महाभूता हेतू’’ति (म. नि. ३.८६) एत्थ धातूसु. ‘‘भूतस्मिं पाचित्तिय’’न्तिआदीसु (पाचि. ६९) विज्जमाने. ‘‘यो च कालघसो भूतो’’ति (जा. १.१०.१९०) एत्थ खीणासवे. ‘‘सब्बेव निक्खिपिस्सन्ति भूता लोके समुस्सय’’न्ति (दी. नि. २.२२०) एत्थ सत्तेसु. ‘‘भूतगामपातब्यताया’’ति ¶ (पाचि. ९०) एत्थ रुक्खादीसु. इध पनायं सत्तेसु वत्तति, नो च खो अविसेसेन. चातुमहाराजिकानं हि हेट्ठा सत्ता इध भूताति अधिप्पेता.
तत्थ भूते भूततो सञ्जानातीतिआदि वुत्तनयमेव. भूते मञ्ञतीतिआदीसु पन तिस्सोपि मञ्ञना योजेतब्बा. कथं? अयञ्हि ‘‘सो पस्सति गहपतिं वा गहपतिपुत्तं वा पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितं समङ्गिभूत’’न्ति (अ. नि. ७.५०) वुत्तनयेन भूते सुभा सुखिताति गहेत्वा रज्जति, दिस्वापि ने रज्जति, सुत्वापि, घायित्वापि, सायित्वापि, फुसित्वापि, ञत्वापि. एवं भूते तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘अहो वताहं खत्तियमहासालानं वा सहब्यतं उपपज्जेय्य’’न्तिआदिना (दी. नि. ३.३३७) वा पन नयेन अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहति, एवम्पि भूते तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. अत्तनो पन भूतानञ्च सम्पत्तिविपत्तिं निस्साय अत्तानं वा सेय्यं दहति. भूतेसु च यंकिञ्चि भूतं हीनं अत्तानं वा हीनं, यंकिञ्चि भूतं सेय्यं ¶ . अत्तानं वा भूतेन, भूतं वा अत्तना सदिसं दहति. यथाह ‘‘इधेकच्चो जातिया वा…पे… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना पुब्बकालं परेहि सदिसं अत्तानं दहति. अपरकालं अत्तानं सेय्यं दहति. परे हीने दहति, यो एवरूपो मानो ¶ …पे… अयं वुच्चति मानातिमानो’’ति (विभ. ८७६-८८०). एवं भूते मानमञ्ञनाय मञ्ञति.
भूते पन ‘‘निच्चा धुवा सस्सता अविपरिणामधम्मा’’ति वा ‘‘सब्बे सत्ता सब्बे पाणा सब्बे भूता सब्बे जीवा अवसा अबला अवीरिया नियतिसङ्गतिभावपरिणता छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेन्ती’’ति (दी. नि. १.१६८) वा मञ्ञमानो दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. एवं भूते तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति.
कथं भूतेसु मञ्ञति? तेसु तेसु भूतेसु अत्तनो उपपत्तिं वा सुखुप्पत्तिं वा आकङ्खति. एवं ताव तण्हामञ्ञनाय भूतेसु मञ्ञति. भूतेसु वा उपपत्तिं आकङ्खमानो दानं देति, सीलं समादियति, उपोसथकम्मं करोति. एवम्पि भूतेसु तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. भूते पन समूहग्गाहेन गहेत्वा तत्थ एकच्चे भूते सेय्यतो दहति, एकच्चे सदिसतो वा हीनतो वाति. एवं भूतेसु मानमञ्ञनाय ¶ मञ्ञति. तथा एकच्चे भूते निच्चा धुवाति मञ्ञति. एकच्चे अनिच्चा अधुवाति, अहम्पि भूतेसु अञ्ञतरोस्मीति वा मञ्ञति. एवं भूतेसु दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति.
भूततो मञ्ञतीति एत्थ पन सउपकरणस्स अत्तनो वा परस्स वा यतो कुतोचि भूततो उप्पत्तिं मञ्ञमानो भूततो मञ्ञतीति वेदितब्बो, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. भूते मेति मञ्ञतीति एत्थ पन एका तण्हामञ्ञनाव लब्भति. सा चायं ‘‘मम पुत्ता, मम धीता, मम अजेळका, कुक्कुटसूकरा, हत्थिगवस्सवळवा’’ति एवमादिना नयेन ममायतो पवत्ततीति वेदितब्बा. भूते अभिनन्दतीति एतं वुत्तनयमेव. अपरिञ्ञातं तस्साति एत्थ पन ये सङ्खारे उपादाय भूतानं पञ्ञत्ति, तेसं अपरिञ्ञातत्ता भूता अपरिञ्ञाता होन्तीति वेदितब्बा. योजना पन वुत्तनयेनेव कातब्बा.
एवं ¶ सङ्खेपतो सङ्खारवसेन च सत्तवसेन च मञ्ञनावत्थुं दस्सेत्वा इदानि भूमिविसेसादिना भेदेन वित्थारतोपि तं दस्सेन्तो देवे देवतोतिआदिमाह. तत्थ दिब्बन्ति पञ्चहि ¶ कामगुणेहि अत्तनो वा इद्धियाति देवा, कीळन्ति जोतेन्ति चाति अत्थो. ते तिविधा सम्मुतिदेवा उपपत्तिदेवा विसुद्धिदेवाति. सम्मुतिदेवा नाम राजानो देवियो राजकुमारा. उपपत्तिदेवा नाम चातुमहाराजिके देवे उपादाय ततुत्तरिदेवा. विसुद्धिदेवा नाम अरहन्तो खीणासवा. इध पन उपपत्तिदेवा दट्ठब्बा, नो च खो अविसेसेन. परनिम्मितवसवत्तिदेवलोके मारं सपरिसं ठपेत्वा सेसा छ कामावचरा इध देवाति अधिप्पेता. तत्थ सब्बा अत्थवण्णना भूतवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
पजापतिन्ति एत्थ पन मारो पजापतीति वेदितब्बो. केचि पन ‘‘तेसं तेसं देवानं अधिपतीनं महाराजादीनमेतं अधिवचन’’न्ति वदन्ति. तं देवग्गहणेनेव तेसं गहितत्ता अयुत्तन्ति महाअट्ठकथायं पटिक्खित्तं, मारोयेव पन सत्तसङ्खाताय पजाय अधिपतिभावेन इध पजापतीति अधिप्पेतो. सो कुहिं वसति? परनिम्मितवसवत्तिदेवलोके ¶ . तत्र हि वसवत्तिराजा रज्जं कारेति. मारो एकस्मिं पदेसे अत्तनो परिसाय इस्सरियं पवत्तेन्तो रज्जपच्चन्ते दामरिकराजपुत्तो विय वसतीति वदन्ति. मारग्गहणेनेव चेत्थ मारपरिसायपि गहणं वेदितब्बं. योजनानयो चेत्थ पजापतिं वण्णवन्तं दीघायुकं सुखबहुलं दिस्वा वा सुत्वा वा रज्जन्तो तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘अहो वताहं पजापतिनो सहब्यतं उपपज्जेय्य’’न्तिआदिना वा पन नयेन अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहन्तोपि पजापतिं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. पजापतिभावं पन पत्तो समानो अहमस्मि पजानमिस्सरो अधिपतीति मानं जनेन्तो पजापतिं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘पजापति निच्चो धुवो’’ति वा ‘‘उच्छिज्जिस्सति विनस्सिस्सती’’ति वा ‘‘अवसो अबलो अवीरियो नियतिसङ्गतिभावपरिणतो छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेती’’ति वा मञ्ञमानो पन पजापतिं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञतीति वेदितब्बो.
पजापतिस्मिन्ति एत्थ पन एका दिट्ठिमञ्ञनाव युज्जति. तस्सा एवं पवत्ति वेदितब्बा. इधेकच्चो ‘‘पजापतिस्मिं ये च धम्मा संविज्जन्ति, सब्बे ते निच्चा धुवा ¶ सस्सता अविपरिणामधम्मा’’ति मञ्ञति. अथ वा ‘‘पजापतिस्मिं नत्थि पापं, न तस्मिं पापकानि कम्मानि उपलब्भन्ती’’ति मञ्ञति.
पजापतितोति ¶ एत्थ तिस्सोपि मञ्ञना लब्भन्ति. कथं? इधेकच्चो सउपकरणस्स अत्तनो वा परस्स वा पजापतितो उप्पत्तिं वा निग्गमनं वा मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. पजापतिं मेति एत्थ पन एका तण्हामञ्ञनाव लब्भति. सा चायं ‘‘पजापति मम सत्था मम सामी’’तिआदिना नयेन ममायतो पवत्ततीति वेदितब्बा. सेसं वुत्तनयमेव.
ब्रह्मं ब्रह्मतोति एत्थ ब्रूहितो तेहि तेहि गुणविसेसेहीति ब्रह्मा. अपिच ब्रह्माति महाब्रह्मापि वुच्चति, तथागतोपि ब्राह्मणोपि मातापितरोपि सेट्ठम्पि. ‘‘सहस्सो ब्रह्मा द्विसहस्सो ब्रह्मा’’तिआदीसु (म. नि. ३.१६५-१६६) हि महाब्रह्मा ब्रह्माति वुच्चति. ‘‘ब्रह्माति खो, भिक्खवे ¶ , तथागतस्सेतं अधिवचन’’न्ति एत्थ तथागतो.
‘‘तमोनुदो बुद्धो समन्तचक्खु,
लोकन्तगू सब्बभवातिवत्तो;
अनासवो सब्बदुक्खप्पहीनो,
सच्चव्हयो ब्रह्मे उपासितो मे’’ति. (चूळनि. १०४) –
एत्थ ब्राह्मणो.
‘‘ब्रह्माति मातापितरो, पुब्बाचरियाति वुच्चरे’’ति. (इतिवु. १०६; जा. २.२०.१८१) –
एत्थ मातापितरो. ‘‘ब्रह्मचक्कं पवत्तेती’’ति (म. नि. १.१४८; अ. नि. ५.११) एत्थ सेट्ठं. इध पन पठमाभिनिब्बत्तो कप्पायुको ब्रह्मा अधिप्पेतो. तग्गहणेनेव च ब्रह्मपुरोहितब्रह्मपारिसज्जापि गहिताति वेदितब्बा. अत्थवण्णना पनेत्थ पजापतिवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
आभस्सरवारे ¶ दण्डदीपिकाय अच्चि विय एतेसं सरीरतो आभा छिज्जित्वा छिज्जित्वा पतन्ती विय सरति विसरतीति आभस्सरा. तेसं गहणेन ¶ सब्बापि दुतियज्झानभूमि गहिता, एकतलवासिनो एव चेते सब्बेपि परित्ताभा अप्पमाणाभा आभस्सराति वेदितब्बा.
सुभकिण्हवारे सुभेन ओकिण्णा विकिण्णा सुभेन सरीरप्पभावण्णेन एकग्घना सुवण्णमञ्जूसाय ठपितसम्पज्जलितकञ्चनपिण्डसस्सिरिकाति सुभकिण्हा. तेसं गहणेन सब्बापि ततियज्झानभूमि गहिता. एकतलवासिनो एव चेते सब्बेपि परित्तसुभा अप्पमाणसुभा सुभकिण्हाति वेदितब्बा.
वेहप्फलवारे, विपुला फलाति वेहप्फला. चतुत्थज्झानभूमि ब्रह्मानो वुच्चन्ति. अत्थनययोजना पन इमेसु तीसुपि वारेसु भूतवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
अभिभूवारे अभिभवीति अभिभू. किं अभिभवि? चत्तारो खन्धे अरूपिनो. असञ्ञभवस्सेतं अधिवचनं. असञ्ञसत्ता देवा वेहप्फलेहि सद्धिं एकतलायेव एकस्मिं ओकासे येन इरियापथेन निब्बत्ता, तेनेव यावतायुकं तिट्ठन्ति चित्तकम्मरूपसदिसा हुत्वा. ते इध सब्बेपि अभिभूवचनेन गहिता. केचि अभिभू नाम सहस्सो ब्रह्माति एवमादिना नयेन तत्थ तत्थ अधिपतिब्रह्मानं वण्णयन्ति. ब्रह्मग्गहणेनेव पन तस्स गहितत्ता ¶ अयुत्तमेतन्ति वेदितब्बं. योजनानयो चेत्थ अभिभू वण्णवा दीघायुकोति सुत्वा तत्थ छन्दरागं उप्पादेन्तो अभिभुं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘अहो वताहं अभिभुनो सहब्यतं उपपज्जेय्य’’न्तिआदिना पन नयेन अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहन्तोपि अभिभुं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. अत्तानं हीनतो अभिभुं सेय्यतो दहन्तो पन अभिभुं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘अभिभू निच्चो धुवो’’तिआदिना नयेन परामसन्तो अभिभुं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञतीति वेदितब्बो. सेसं पजापतिवारे वुत्तनयमेव.
भूतवारादिवण्णना निट्ठिता.
आकासानञ्चायतनवारादिवण्णना
४. एवं ¶ भगवा पटिपाटिया देवलोके दस्सेन्तोपि अभिभूवचनेन असञ्ञभवं दस्सेत्वा इदानि यस्मा अयं वट्टकथा, सुद्धावासा च विवट्टपक्खे ठिता, अनागामिखीणासवा एव हि ते देवा. यस्मा वा कतिपयकप्पसहस्सायुका ¶ ते देवा, बुद्धुप्पादकालेयेव होन्ति. बुद्धा पन असङ्खेयेपि कप्पे न उप्पज्जन्ति, तदा सुञ्ञापि सा भूमि होति. रञ्ञो खन्धावारट्ठानं विय हि बुद्धानं सुद्धावासभवो. ते तेनेव च कारणेन विञ्ञाणट्ठितिसत्तावासवसेनपि न गहिता, सब्बकालिका पन इमा मञ्ञना. तस्मा तासं सदाविज्जमानभूमिं दस्सेन्तो सुद्धावासे अतिक्कमित्वा, आकासानञ्चायतनन्तिआदिमाह. तत्थ आकासानञ्चायतनन्ति तब्भूमिका चत्तारो कुसलविपाककिरिया खन्धा. ते च तत्रूपपन्नायेव दट्ठब्बा भवपरिच्छेदकथा अयन्ति कत्वा. एस नयो विञ्ञाणञ्चायतनादीसु. अत्थयोजना पन चतूसुपि एतेसु वारेसु अभिभूवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बा. मानमञ्ञना चेत्थ पजापतिवारे वुत्तनयेनापि युज्जति.
आकासानञ्चायतनवारादिवण्णना निट्ठिता.
दिट्ठसुतवारादिवण्णना
५. एवं भूमिविसेसादिना भेदेन वित्थारतोपि मञ्ञनावत्थुं दस्सेत्वा इदानि सब्बमञ्ञनावत्थुभूतं सक्कायपरियापन्नं तेभूमकधम्मभेदं दिट्ठादीहि चतूहि सङ्गण्हित्वा दस्सेन्तो, दिट्ठं दिट्ठतोतिआदिमाह.
तत्थ दिट्ठन्ति मंसचक्खुनापि दिट्ठं, दिब्बचक्खुनापि दिट्ठं. रूपायतनस्सेतं अधिवचनं. तत्थ दिट्ठं मञ्ञतीति दिट्ठं तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति. कथं? रूपायतनं सुभसञ्ञाय सुखसञ्ञाय च पस्सन्तो तत्थ छन्दरागं जनेति, तं अस्सादेति अभिनन्दति. वुत्तम्पि हेतं ¶ भगवता ‘‘इत्थिरूपे, भिक्खवे, सत्ता रत्ता गिद्धा गधिता मुच्छिता अज्झोसन्ना, ते दीघरत्तं सोचन्ति इत्थिरूपवसानुगा’’ति (अ. नि. ५.५५). एवं दिट्ठं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘इति ¶ मे रूपं सिया अनागतमद्धानन्ति वा पनेत्थ नन्दिं समन्नानेति, रूपसम्पदं वा पन आकङ्खमानो दानं देती’’ति वित्थारो. एवम्पि दिट्ठं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. अत्तनो पन परस्स च रूपसम्पत्तिं विपत्तिं निस्साय मानं जनेति. ‘‘इमिनाहं सेय्योस्मी’’ति वा ‘‘सदिसोस्मी’’ति वा ‘‘हीनोस्मी’’ति वाति एवं दिट्ठं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. रूपायतनं पन निच्चं धुवं सस्सतन्ति मञ्ञति, अत्तानं अत्तनियन्ति मञ्ञति, मङ्गलं अमङ्गलन्ति मञ्ञति, एवं दिट्ठं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञति. एवं दिट्ठं तीहि मञ्ञनाहि मञ्ञति. कथं दिट्ठस्मिं मञ्ञति? रूपस्मिं अत्तानं ¶ समनुपस्सननयेन मञ्ञन्तो दिट्ठस्मिं मञ्ञति. यथा वा धने धञ्ञे. एवं रूपस्मिं रागादयोति मञ्ञन्तोपि दिट्ठस्मिं मञ्ञति. अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिञ्ञेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. एवं दिट्ठस्मिं मञ्ञति. सेसं पथवीवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
सुतन्ति मंससोतेनपि सुतं, दिब्बसोतेनपि सुतं, सद्दायतनस्सेतं अधिवचनं.
मुतन्ति मुत्वा मुनित्वा च गहितं, आहच्च उपगन्त्वाति अत्थो, इन्द्रियानं आरम्मणानञ्च अञ्ञमञ्ञसंसिलेसे विञ्ञातन्ति वुत्तं होति, गन्धरसफोट्ठब्बायतनानमेतं अधिवचनं.
विञ्ञातन्ति मनसा विञ्ञातं, सेसानं सत्तन्नं आयतनानमेतं अधिवचनं धम्मारम्मणस्स वा. इध पन सक्कायपरियापन्नमेव लब्भति. वित्थारो पनेत्थ दिट्ठवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
दिट्ठसुत्तवारादिवण्णना निट्ठिता.
एकत्तवारादिवण्णना
६. एवं सब्बं सक्कायभेदं दिट्ठादीहि चतूहि दस्सेत्वा इदानि तमेव समापन्नकवारेन च असमापन्नकवारेन च द्विधा दस्सेन्तो एकत्तं नानत्तन्तिआदिमाह.
एकत्तन्ति इमिना हि समापन्नकवारं दस्सेति. नानत्तन्ति इमिना असमापन्नकवारं. तेसं ¶ अयं वचनत्थो एकभावो एकत्तं. नानाभावो नानत्तन्ति. योजना पनेत्थ समापन्नकवारं ¶ चतूहि खन्धेहि, असमापन्नकवारञ्च पञ्चहि खन्धेहि भिन्दित्वा ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदिना सासननयेन पथवीवारादीसु वुत्तेन च अट्ठकथानयेन यथानुरूपं वीमंसित्वा वेदितब्बा. केचि पन एकत्तन्ति एकत्तनयं वदन्ति नानत्तन्ति नानत्तनयं. अपरे ‘‘एकत्तसञ्ञी अत्ता होति अरोगो परं मरणा, नानत्तसञ्ञी अत्ता होती’’ति एवं दिट्ठाभिनिवेसं. तं सब्बं इध नाधिप्पेतत्ता अयुत्तमेव होति.
एवं ¶ सब्बं सक्कायं द्विधा दस्सेत्वा इदानि तमेव एकधा सम्पिण्डेत्वा दस्सेन्तो सब्बं सब्बतोतिआदिमाह. योजनानयो पनेत्थ सब्बं अस्सादेन्तो सब्बं तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘मया एते सत्ता निम्मिता’’तिआदिना नयेन अत्तना निम्मितं मञ्ञन्तो सब्बं मानमञ्ञनाय मञ्ञति. ‘‘सब्बं पुब्बेकतकम्महेतु, सब्बं इस्सरनिम्मानहेतु, सब्बं अहेतुअपच्चया, सब्बं अत्थि, सब्बं नत्थी’’तिआदिना नयेन मञ्ञन्तो सब्बं दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञतीति वेदितब्बो. कथं सब्बस्मिं मञ्ञति? इधेकच्चो एवंदिट्ठिको होति ‘‘महा मे अत्ता’’ति. सो सब्बलोकसन्निवासं तस्सोकासभावेन परिकप्पेत्वा सो खो पन मे अयं अत्ता सब्बस्मिन्ति मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स अत्तनि सिनेहं तब्बत्थुकञ्च मानं उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. सेसं पथवीवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
एवं सब्बं सक्कायं एकधा दस्सेत्वा इदानि अपरेनपि नयेन तं एकधा दस्सेन्तो निब्बानं निब्बानतोति आह. तत्थ निब्बानन्ति ‘‘यतो खो, भो, अयं अत्ता पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गिभूतो परिचारेति. एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पत्तो होती’’तिआदिना नयेन पञ्चधा आगतं परमदिट्ठधम्मनिब्बानं वेदितब्बं. तत्थ निब्बानं अस्सादेन्तो तण्हामञ्ञनाय मञ्ञति. तेन निब्बानेन ‘‘अहमस्मि निब्बानं पत्तो’’ति मानं जनेन्तो मानमञ्ञनाय मञ्ञति. अनिब्बानंयेव समानं तं निब्बानतो निच्चादितो च गण्हन्तो दिट्ठिमञ्ञनाय मञ्ञतीति वेदितब्बो.
निब्बानतो पन अञ्ञं अत्तानं गहेत्वा सो खो पन मे अयं अत्ता इमस्मिं निब्बानेति ¶ मञ्ञन्तो निब्बानस्मिं मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव ¶ पनस्स अत्तनि सिनेहं तब्बत्थुकञ्च मानं उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. एस नयो निब्बानतो मञ्ञनायपि. तत्रपि हि निब्बानतो अञ्ञं अत्तानं गहेत्वा ‘‘इदं निब्बानं, अयं अत्ता, सो खो पन मे अयं अत्ता इतो निब्बानतो अञ्ञो’’ति मञ्ञन्तो निब्बानतो मञ्ञति, अयमस्स दिट्ठिमञ्ञना. तस्मिंयेव पनस्स अत्तनि सिनेहं तब्बत्थुकञ्च मानं उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा. ‘‘अहो सुखं मम निब्बान’’न्ति मञ्ञन्तो पन निब्बानं मेति मञ्ञतीति वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयमेव. अयं पनेत्थ अनुगीति –
यादिसो ¶ एस सक्कायो, तथा नं अविजानतो;
पुथुज्जनस्स सक्काये, जायन्ति सब्बमञ्ञना.
जेगुच्छो भिदुरो चायं, दुक्खो अपरिणायको;
तं पच्चनीकतो बालो, गण्हं गण्हाति मञ्ञनं.
सुभतो सुखतो चेव, सक्कायं अनुपस्सतो;
सलभस्सेव अग्गिम्हि, होति तण्हाय मञ्ञना.
निच्चसञ्ञं अधिट्ठाय, सम्पत्तिं तस्स पस्सतो;
गूथादी विय गूथस्मिं, होति मानेन मञ्ञना.
अत्ता अत्तनियो मेति, पस्सतो नं अबुद्धिनो;
आदासे विय बोन्धिस्स, दिट्ठिया होति मञ्ञना.
मञ्ञनाति च नामेतं, सुखुमं मारबन्धनं;
सिथिलं दुप्पमुञ्चञ्च, येन बद्धो पुथुज्जनो.
बहुं ¶ विप्फन्दमानोपि, सक्कायं नातिवत्तति;
समुस्सितं दळ्हत्थम्भं, साव गद्दुलबन्धनो.
स’सो सक्कायमलीनो, जातिया च जराय च;
रोगादीहि च दुक्खेहि, निच्चं हञ्ञति बाळ्हसो.
तं वो वदामि भद्दन्ते, सक्कायं अनुपस्सथ;
असाततो असुभतो, भेदतो च अनत्ततो.
एसो सभावो हेतस्स, पस्सं एवमिमं बुधो;
पहाय मञ्ञना सब्बा, सब्बदुक्खा पमुच्चतीति.
एकत्तवारादिवण्णना निट्ठिता.
पुथुज्जनवसेन ¶ चतुवीसतिपब्बा पठमनयकथा निट्ठिता.
सेक्खवारदुतियनयवण्णना
७. एवं ¶ भगवा पथवीआदीसु वत्थूसु सब्बसक्कायधम्ममूलभूतं पुथुज्जनस्स पवत्तिं दस्सेत्वा इदानि तेस्वेव वत्थूसु सेक्खस्स पवत्तिं दस्सेन्तो योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु सेक्खोतिआदिमाह. तत्थ योति उद्देसवचनं. सोति निद्देसवचनं. पिकारो सम्पिण्डनत्थो अयम्पि धम्मो अनियतोतिआदीसु विय. तेन च आरम्मणसभागेन पुग्गलं सम्पिण्डेति, नो पुग्गलसभागेन, हेट्ठतो हि पुग्गला दिट्ठिविपन्ना, इध दिट्ठिसम्पन्ना, न तेसं सभागता अत्थि. आरम्मणं पन हेट्ठा पुग्गलानम्पि तदेव, इमेसम्पि तदेवाति. तेन वुत्तं ‘‘आरम्मणसभागेन पुग्गलं सम्पिण्डेति नो पुग्गलसभागेना’’ति. योपि सोति इमिना पन सकलेन वचनेन इदानि वत्तब्बं सेक्खं दस्सेतीति वेदितब्बो. भिक्खवे, भिक्खूति इदं वुत्तनयमेव.
सेक्खोति ¶ केनट्ठेन सेक्खो? सेक्खधम्मप्पटिलाभतो सेक्खो. वुत्तञ्हेतं ‘‘कित्तावता नु खो, भन्ते, सेक्खो होतीति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सेक्खाय सम्मादिट्ठिया समन्नागतो होति…पे… सेक्खेन सम्मासमाधिना समन्नागतो होति. एत्तावता खो भिक्खु, सेक्खो होती’’ति (सं. नि. ५.१३). अपिच सिक्खतीतिपि सेक्खो. वुत्तञ्हेतं ‘‘सिक्खतीति खो भिक्खु तस्मा सेक्खोति वुच्चति. किञ्च सिक्खति? अधिसीलम्पि सिक्खति, अधिचित्तम्पि सिक्खति, अधिपञ्ञम्पि सिक्खति, सिक्खतीति खो भिक्खु तस्मा सेक्खोति वुच्चती’’ति (अ. नि. ३.८६).
योपि कल्याणपुथुज्जनो अनुलोमपटिपदाय परिपूरकारी सीलसम्पन्नो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो भोजने मत्तञ्ञू जागरियानुयोगमनुयुत्तो पुब्बरत्तापररत्तं बोधिपक्खियानं धम्मानं भावनानुयोगमनुयुत्तो विहरति – ‘‘अज्ज वा स्वे वा अञ्ञतरं सामञ्ञफलं अधिगमिस्सामी’’ति, सोपि वुच्चति सिक्खतीति सेक्खोति. इमस्मिं पनत्थे पटिवेधप्पत्तोव सेक्खो अधिप्पेतो, नो पुथुज्जनो.
अप्पत्तं मानसं एतेनाति अप्पत्तमानसो. मानसन्ति रागोपि चित्तम्पि अरहत्तम्पि. ‘‘अन्तलिक्खचरो पासो, य्वायं ¶ चरति मानसो’’ति (महाव. ३३; सं. नि. १.१५१) एत्थ हि रागो ¶ मानसं. ‘‘चित्तं मनो मानस’’न्ति (ध. स. ६५) एत्थ चित्तं. ‘‘अप्पत्तमानसो सेक्खो, कालं कयिरा जनेसुता’’ति (सं. नि. १.१५९) एत्थ अरहत्तं. इधापि अरहत्तमेव अधिप्पेतं. तेन अप्पत्तारहत्तोति वुत्तं होति.
अनुत्तरन्ति सेट्ठं, असदिसन्ति अत्थो. चतूहि योगेहि खेमं अननुयुत्तन्ति योगक्खेमं, अरहत्तमेव अधिप्पेतं. पत्थयमानोति द्वे पत्थना तण्हापत्थना च, छन्दपत्थना च. ‘‘पत्थयमानस्स हि पजप्पितानि, पवेधितं वापि पकप्पितेसू’’ति (सु. नि. ९०८) एत्थ तण्हापत्थना.
‘‘छिन्नं पापिमतो सोतं, विद्धस्तं विनळीकतं;
पामोज्जबहुला होथ, खेमं पत्तत्थ भिक्खवो’’ति. (म. नि. १.३५२) –
एत्थ ¶ कत्तुकम्यता कुसलच्छन्दपत्थना. अयमेव इधाधिप्पेता. तेन पत्थयमानोति तं योगक्खेमं पत्तुकामो अधिगन्तुकामो तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारोति वेदितब्बो. विहरतीति अञ्ञं इरियापथदुक्खं अञ्ञेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपरिपतन्तं कायं हरति. अथ वा ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चाति अधिमुच्चन्तो सद्धाय विहरती’’तिआदिनापि निद्देसनयेनेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. पथविं पथवितो अभिजानातीति पथविं पथवीभावेन अभिजानाति, न पुथुज्जनो विय सब्बाकारविपरीताय सञ्ञाय सञ्जानाति. अपिच खो अभिविसिट्ठेन ञाणेन जानाति, एवं पथवीति एतं पथवीभावं अधिमुच्चन्तो एव नं अनिच्चातिपि दुक्खातिपि अनत्तातिपि एवं अभिजानातीति वुत्तं होति. एवञ्च नं अभिञ्ञत्वा पथविं मा मञ्ञीति वुत्तं होति. मञ्ञतीति मञ्ञि. अयं पन मञ्ञी च न मञ्ञी च न वत्तब्बोति. एतस्मिञ्हि अत्थे इदं पदं निपातेत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं. को पनेत्थ अधिप्पायोति. वुच्चते, पुथुज्जनो ¶ ताव सब्बमञ्ञनानं अप्पहीनत्ता मञ्ञतीति वुत्तो. खीणासवो पहीनत्ता न मञ्ञतीति. सेक्खस्स पन दिट्ठिमञ्ञना पहीना, इतरा पन तनुभावं गता, तेन सो मञ्ञतीतिपि न वत्तब्बो पुथुज्जनो विय, न मञ्ञतीतिपि न वत्तब्बो खीणासवो वियाति.
परिञ्ञेय्यं तस्साति तस्स सेक्खस्स तं मञ्ञनावत्थु ओक्कन्तनियामत्ता सम्बोधिपरायणत्ता च तीहि परिञ्ञाहि परिञ्ञेय्यं, अपरिञ्ञेय्यञ्च अपरिञ्ञातञ्च ¶ न होति पुथुज्जनस्स विय, नोपि परिञ्ञातं खीणासवस्स विय. सेसं सब्बत्थ वुत्तनयमेव.
सेक्खवसेन दुतियनयकथा निट्ठिता.
खीणासववारततियादिनयवण्णना
८. एवं पथवीआदीसु वत्थूसु सेक्खस्स पवत्तिं दस्सेत्वा इदानि खीणासवस्स पवत्तिं दस्सेन्तो योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु अरहन्तिआदिमाह. तत्थ योपीति पि-सद्दो सम्पिण्डनत्थो. तेन इध उभयसभागतापि लब्भतीति दस्सेति. सेक्खो हि खीणासवेन अरियपुग्गलत्ता सभागो, तेन पुग्गलसभागता लब्भति, आरम्मणसभागता पन वुत्तनया एव. अरहन्ति आरककिलेसो, दूरकिलेसो पहीनकिलेसोति अत्थो. वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु अरहं होति? आरकास्स होन्ति पापका अकुसला धम्मा संकिलेसिका पोनोब्भविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरहं होती’’ति. (म. नि. १.४३४) खीणासवोति चत्तारो आसवा कामासवो…पे… अविज्जासवो, इमे चत्तारो आसवा अरहतो खीणा पहीना समुच्छिन्ना पटिप्पस्सद्धा, अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा, तेन वुच्चति खीणासवोति.
वुसितवाति गरुसंवासेपि अरियमग्गसंवासेपि दससु अरियवासेसुपि वसि परिवसि वुत्थो परिवुत्थो, सो वुत्थवासो चिण्णचरणोति वुसितवा कतकरणीयोति पुथुज्जनकल्याणकं उपादाय सत्त सेक्खा चतूहि मग्गेहि करणीयं करोन्ति नाम, खीणासवस्स सब्बकरणीयानि कतानि परियोसितानि, नत्थि तस्स उत्तरि करणीयं दुक्खक्खयाधिगमायाति कतकरणीयो. वुत्तम्पि हेतं –
‘‘तस्स ¶ सम्मा विमुत्तस्स, सन्तचित्तस्स भिक्खुनो;
कतस्स पटिचयो नत्थि, करणीयं न विज्जती’’ति. (थेरगा. ६४२);
ओहितभारोति तयो भारा खन्धभारो किलेसभारो अभिसङ्खारभारोति, तस्सिमे तयो भारा ओहिता ओरोपिता निक्खित्ता ¶ पातिता, तेन वुच्चति ओहितभारोति. अनुप्पत्तसदत्थोति अनुप्पत्तो सदत्थं, सकत्थन्ति वुत्तं होति. ककारस्सायं दकारो कतो, सदत्थोति च अरहत्तं वेदितब्बं. तञ्हि अत्तुपनिबन्धनट्ठेन अत्तानं अविजहनट्ठेन अत्तनो परमत्थट्ठेन च अत्तनो अत्थो सकत्थोति वुच्चति.
परिक्खीणभवसंयोजनोति भवसंयोजनानीति दस संयोजनानि कामरागसंयोजनं पटिघमानदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासभवरागइस्सामच्छरियसंयोजनं अविज्जासंयोजनं. इमानि हि सत्ते भवेसु संयोजेन्ति उपनिबन्धन्ति, भवं वा भवेन संयोजेन्ति, तस्मा ‘‘भवसंयोजनानी’’ति वुच्चन्ति. इमानि भवसंयोजनानि अरहतो परिक्खीणानि पहीनानि ञाणग्गिना दड्ढानि, तेन वुच्चति ‘‘परिक्खीणभवसंयोजनो’’ति. सम्मदञ्ञा विमुत्तोति एत्थ सम्मदञ्ञाति सम्मा अञ्ञाय. किं वुत्तं होति – खन्धानं खन्धट्ठं, आयतनानं आयतनट्ठं, धातूनं ¶ धातुट्ठं, दुक्खस्स पीळनट्ठं, समुदयस्स पभवट्ठं, निरोधस्स सन्तट्ठं, मग्गस्स दस्सनट्ठं, सब्बे सङ्खारा अनिच्चाति एवमादिं वा भेदं सम्मा यथाभूतं अञ्ञाय जानित्वा तीरयित्वा तुलयित्वा विभावेत्वा विभूतं कत्वाति.
विमुत्तोति द्वे विमुत्तियो चित्तस्स च विमुत्ति निब्बानञ्च. अरहा सब्बकिलेसेहि विमुत्तचित्तत्ता चित्तविमुत्तियापि विमुत्तो. निब्बानं अधिमुत्तत्ता निब्बानेपि विमुत्तो. तेन वुच्चति ‘‘सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति. परिञ्ञातं तस्साति तस्स अरहतो तं मञ्ञनावत्थु तीहि परिञ्ञाहि परिञ्ञातं. तस्मा सो तं वत्थुं न मञ्ञति, तं वा मञ्ञनं न मञ्ञतीति वुत्तं होति, सेसं वुत्तनयमेव.
निब्बानवारे ¶ पन खया रागस्सातिआदयो तयो वारा वुत्ता. ते पथवीवारादीसुपि वित्थारेतब्बा. अयञ्च परिञ्ञातवारो निब्बानवारेपि वित्थारेतब्बो. वित्थारेन्तेन च परिञ्ञातं तस्साति सब्बपदेहि योजेत्वा पुन खया रागस्स वीतरागत्ताति योजेतब्बं. एस नयो इतरेसु. देसना पन एकत्थ वुत्तं सब्बत्थ वुत्तमेव होतीति संखित्ता.
खया रागस्स वीतरागत्ताति एत्थ च यस्मा बाहिरको कामेसु वीतरागो, न खया रागस्स वीतरागो. अरहा पन खया येव, तस्मा वुत्तं ¶ ‘‘खया रागस्स वीतरागत्ता’’ति. एस नयो दोसमोहेसुपि. यथा च ‘‘परिञ्ञातं तस्साति वदामी’’ति वुत्तेपि परिञ्ञातत्ता सो तं वत्थुं तं वा मञ्ञनं न मञ्ञतीति अत्थो होति, एवमिधापि वीतरागत्ता सो तं वत्थुं तं वा मञ्ञनं न मञ्ञतीति दट्ठब्बो.
एत्थ च परिञ्ञातं तस्साति अयं वारो मग्गभावनापारिपूरिदस्सनत्थं वुत्तो. इतरे पन फलसच्छिकिरियापारिपूरिदस्सनत्थन्ति वेदितब्बा. द्वीहि वा कारणेहि अरहा न मञ्ञति वत्थुस्स च परिञ्ञातत्ता अकुसलमूलानञ्च समुच्छिन्नत्ता. तेनस्स परिञ्ञातवारेन वत्थुनो वत्थुपरिञ्ञं दीपेति, इतरेहि अकुसलमूलसमुच्छेदन्ति. तत्थ पच्छिमेसु तीसु वारेसु अयं विसेसो वेदितब्बो, तीसु हि वारेसु रागे आदीनवं दिस्वा दुक्खानुपस्सी विहरन्तो अप्पणिहितविमोक्खेन विमुत्तो खया रागस्स वीतरागो होति. दोसे आदीनवं दिस्वा अनिच्चानुपस्सी ¶ विहरन्तो अनिमित्तविमोक्खेन विमुत्तो खया दोसस्स वीतदोसो होति. मोहे आदीनवं दिस्वा अनत्तानुपस्सी विहरन्तो सुञ्ञतविमोक्खेन विमुत्तो खया मोहस्स वीतमोहो होतीति.
एवं सन्ते न एको तीहि विमोक्खेहि विमुच्चतीति द्वे वारा न वत्तब्बा सियुन्ति चे, तं न. कस्मा? अनियमितत्ता. अनियमेन हि वुत्तं ‘‘योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु अरह’’न्ति. न पन वुत्तं अप्पणिहितविमोक्खेन वा विमुत्तो, इतरेन वाति, तस्मा यं अरहतो युज्जति, तं सब्बं वत्तब्बमेवाति.
अविसेसेन वा यो कोचि अरहा समानेपि रागादिक्खये विपरिणामदुक्खस्स परिञ्ञातत्ता खया रागस्स वीतरागोति वुच्चति, दुक्खदुक्खस्स परिञ्ञातत्ता खया दोसस्स वीतदोसोति. सङ्खारदुक्खस्स परिञ्ञातत्ता खया मोहस्स वीतमोहोति. इट्ठारम्मणस्स वा परिञ्ञातत्ता खया रागस्स वीतरागो. अनिट्ठारम्मणस्स परिञ्ञातत्ता खया दोसस्स वीतदोसो. मज्झत्तारम्मणस्स परिञ्ञातत्ता ¶ खया मोहस्स वीतमोहो. सुखाय वा वेदनाय रागानुसयस्स समुच्छिन्नत्ता खया रागस्स वीतरागो, इतरासु पटिघमोहानुसयानं समुच्छिन्नत्ता ¶ वीतदोसो वीतमोहो चाति. तस्मा तं विसेसं दस्सेन्तो आह ‘‘खया रागस्स वीतरागत्ता…पे… वीतमोहत्ता’’ति.
खीणासववसेन ततियचतुत्थपञ्चमछट्ठनयकथा निट्ठिता.
तथागतवारसत्तमनयवण्णना
१२. एवं पथवीआदीसु वत्थूसु खीणासवस्स पवत्तिं दस्सेत्वा इदानि अत्तनो पवत्तिं दस्सेन्तो तथागतोपि, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ तथागतोति अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतोति वुच्चति – तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो, तथदस्सिताय तथागतो, तथावादिताय तथागतो, तथाकारिताय तथागतो, अभिभवनट्ठेन तथागतोति.
कथं ¶ भगवा तथा आगतोति तथागतो? यथा सब्बलोकहिताय उस्सुक्कमापन्ना पुरिमका सम्मासम्बुद्धा आगता, यथा विपस्सी भगवा आगतो, यथा सिखी भगवा, यथा वेस्सभू भगवा, यथा ककुसन्धो भगवा, यथा कोणागमनो भगवा, यथा कस्सपो भगवा आगतोति. किं वुत्तं होति? येन अभिनीहारेन एते भगवन्तो आगता, तेनेव अम्हाकम्पि भगवा आगतो.
अथ वा यथा विपस्सी भगवा…पे… यथा कस्सपो भगवा दानपारमिं पूरेत्वा, सीलनेक्खम्मपञ्ञावीरियखन्तिसच्चअधिट्ठानमेत्ताउपेक्खापारमिं पूरेत्वा, इमा दस पारमियो, दस उपपारमियो, दस परमत्थपारमियोति, समतिंस पारमियो पूरेत्वा, अङ्गपरिच्चागं नयनधनरज्जपुत्तदारपरिच्चागन्ति इमे पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजित्वा पुब्बयोगपुब्बचरियधम्मक्खानञातत्थचरियादयो पूरेत्वा, बुद्धिचरियाय कोटिं पत्वा आगतो, तथा अम्हाकम्पि भगवा आगतो.
यथा च विपस्सी भगवा…पे… यथा कस्सपो भगवा चत्तारो सतिपट्ठाने सम्मप्पधाने इद्धिपादे पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गे अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेत्वा ब्रूहेत्वा आगतो, तथा अम्हाकं ¶ भगवापि आगतोति तथागतो.
यथेव ¶ लोकम्हि विपस्सिआदयो,
सब्बञ्ञुभावं मुनयो इधागता;
तथा अयं सक्यमुनीपि आगतो,
तथागतो वुच्चति तेन चक्खुमाति.
एवं तथा आगतोति तथागतो.
कथं तथा गतोति तथागतो. यथा सम्पतिजातो विपस्सी भगवा गतो…पे… कस्सपो भगवा गतो. कथञ्च सो गतोति, सो हि सम्पतिजातोव समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठाय उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गतो. यथाह – सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो समेहि ¶ पादेहि पथवियं पतिट्ठहित्वा उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गच्छति सेतम्हि छत्ते अनुधारीयमाने, सब्बा च दिसा अनुविलोकेति, आसभिञ्च वाचं भासति ‘‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठोहमस्मि लोकस्स, सेट्ठोहमस्मि लोकस्स, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति (म. नि. ३.२०७).
तञ्चस्स गमनं तथं अहोसि अवितथं अनेकेसं विसेसाधिगमानं पुब्बनिमित्तभावेन. यञ्हि सो सम्पतिजातोव समेहि पादेहि पतिट्ठहि, इदमस्स चतुरिद्धिपादपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं. उत्तराभिमुखभावो पन सब्बलोकुत्तरभावस्स पुब्बनिमित्तं. सत्तपदवीतिहारो सत्तबोज्झङ्गरतनपटिलाभस्स. ‘‘सुवण्णदण्डा वीतिपतन्ति चामरा’’ति (सु. नि. ६९३) एत्थ वुत्तो चामरुक्खेपो सब्बतित्थियनिम्मथनस्स. सेतच्छत्तधारणं अरहत्तविमुत्तिवरविमलसेतच्छत्तपटिलाभस्स. सब्बदिसानुविलोकनं सब्बञ्ञुतानावरणञाणपटिलाभस्स. आसभीवाचाभासनं अप्पटिवत्तियवरधम्मचक्कप्पवत्तनस्स पुब्बनिमित्तं. तथा अयं भगवापि गतो. तञ्चस्स गमनं तथं अहोसि अवितथं तेसञ्ञेव विसेसाधिगमानं पुब्बनिमित्तभावेन. तेनाहु पोराणा –
‘‘मुहुत्तजातोव गवम्पती यथा,
समेहि पादेहि फुसी वसुन्धरं;
सो विक्कमी सत्त पदानि गोतमो,
सेतञ्च छत्तं अनुधारयुं मरू.
गन्त्वान ¶ ¶ सो सत्त पदानि गोतमो,
दिसा विलोकेसि समा समन्ततो;
अट्ठङ्गुपेतं गिरमब्भुदीरयी,
सीहो यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो’’ति. –
एवं तथा गतोति तथागतो.
अथ ¶ वा यथा विपस्सी भगवा…पे… यथा कस्सपो भगवा, अयम्पि भगवा तथेव नेक्खम्मेन कामच्छन्दं पहाय गतो. अब्यापादेन ब्यापादं, आलोकसञ्ञाय थिनमिद्धं, अविक्खेपेन उद्धच्चकुक्कुच्चं, धम्मववत्थानेन विचिकिच्छं पहाय, ञाणेन अविज्जं पदालेत्वा, पामोज्जेन अरतिं विनोदेत्वा, पठमज्झानेन नीवरणकवाटं उग्घाटेत्वा, दुतियज्झानेन वितक्कविचारधूमं वूपसमेत्वा, ततियज्झानेन पीतिं विराजेत्वा, चतुत्थज्झानेन सुखदुक्खं पहाय, आकासानञ्चायतनसमापत्तिया रूपसञ्ञापटिघसञ्ञानानत्तसञ्ञायो समतिक्कमित्वा, विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिया आकासानञ्चायतनसञ्ञं, आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्तिया विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञं, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिया आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञं समतिक्कमित्वा गतो.
अनिच्चानुपस्सनाय निच्चसञ्ञं पहाय, दुक्खानुपस्सनाय सुखसञ्ञं, अनत्तानुपस्सनाय अत्तसञ्ञं, निब्बिदानुपस्सनाय नन्दिं, विरागानुपस्सनाय रागं, निरोधानुपस्सनाय समुदयं, पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय आदानं, खयानुपस्सनाय घनसञ्ञं, वयानुपस्सनाय आयूहनं, विपरिणामानुपस्सनाय धुवसञ्ञं, अनिमित्तानुपस्सनाय निमित्तं, अप्पणिहितानुपस्सनाय पणिधिं, सुञ्ञतानुपस्सनाय अभिनिवेसं, अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय सारादानाभिनिवेसं, यथाभूतञाणदस्सनेन सम्मोहाभिनिवेसं, आदीनवानुपस्सनाय आलयाभिनिवेसं, पटिसङ्खानुपस्सनाय अप्पटिसङ्खं, विवट्टानुपस्सनाय संयोगाभिनिवेसं, सोतापत्तिमग्गेन दिट्ठेकट्ठे किलेसे भञ्जित्वा, सकदागामिमग्गेन ओळारिके किलेसे पहाय, अनागामिमग्गेन अणुसहगते किलेसे समुग्घाटेत्वा, अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसे समुच्छिन्दित्वा गतो. एवम्पि तथा गतोति तथागतो.
कथं ¶ तथलक्खणं आगतोति तथागतो. पथवीधातुया कक्खळत्तलक्खणं तथं अवितथं. आपोधातुया पग्घरणलक्खणं. तेजोधातुया उण्हत्तलक्खणं. वायोधातुया वित्थम्भनलक्खणं. आकासधातुया असम्फुट्ठलक्खणं ¶ . विञ्ञाणधातुया विजाननलक्खणं.
रूपस्स रुप्पनलक्खणं. वेदनाय वेदयितलक्खणं. सञ्ञाय सञ्जाननलक्खणं. सङ्खारानं अभिसङ्खरणलक्खणं. विञ्ञाणस्स विजाननलक्खणं.
वितक्कस्स ¶ अभिनिरोपनलक्खणं. विचारस्स अनुमज्जनलक्खणं. पीतिया फरणलक्खणं. सुखस्स सातलक्खणं. चित्तेकग्गताय अविक्खेपलक्खणं. फस्सस्स फुसनलक्खणं.
सद्धिन्द्रियस्स अधिमोक्खलक्खणं. वीरियिन्द्रियस्स पग्गहणलक्खणं. सतिन्द्रियस्स उपट्ठानलक्खणं. समाधिन्द्रियस्स अविक्खेपलक्खणं. पञ्ञिन्द्रियस्स पजाननलक्खणं.
सद्धाबलस्स अस्सद्धिये अकम्पियलक्खणं. वीरियबलस्स कोसज्जे. सतिबलस्स मुट्ठसच्चे. समाधिबलस्स उद्धच्चे. पञ्ञाबलस्स अविज्जाय अकम्पियलक्खणं.
सतिसम्बोज्झङ्गस्स उपट्ठानलक्खणं. धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स पविचयलक्खणं. वीरियसम्बोज्झङ्गस्स पग्गहणलक्खणं. पीतिसम्बोज्झङ्गस्स फरणलक्खणं. पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उपसमलक्खणं. समाधिसम्बोज्झङ्गस्स अविक्खेपलक्खणं. उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स पटिसङ्खानलक्खणं.
सम्मादिट्ठिया दस्सनलक्खणं. सम्मासङ्कप्पस्स अभिनिरोपनलक्खणं. सम्मावाचाय परिग्गाहलक्खणं. सम्माकम्मन्तस्स समुट्ठानलक्खणं. सम्माआजीवस्स वोदानलक्खणं. सम्मावायामस्स पग्गहणलक्खणं. सम्मासतिया उपट्ठानलक्खणं. सम्मासमाधिस्स अविक्खेपलक्खणं.
अविज्जाय अञ्ञाणलक्खणं. सङ्खारानं चेतनालक्खणं. विञ्ञाणस्स विजाननलक्खणं. नामस्स नमनलक्खणं. रूपस्स रुप्पनलक्खणं. सळायतनस्स आयतनलक्खणं. फस्सस्स फुसनलक्खणं. वेदनाय वेदयितलक्खणं. तण्हाय हेतुलक्खणं. उपादानस्स गहणलक्खणं. भवस्स आयूहनलक्खणं. जातिया निब्बत्तिलक्खणं. जराय जीरणलक्खणं. मरणस्स चुतिलक्खणं.
धातूनं ¶ सुञ्ञतालक्खणं. आयतनानं आयतनलक्खणं. सतिपट्ठानानं उपट्ठानलक्खणं. सम्मप्पधानानं पदहनलक्खणं. इद्धिपादानं इज्झनलक्खणं. इन्द्रियानं अधिपतिलक्खणं. बलानं अकम्पियलक्खणं. बोज्झङ्गानं निय्यानलक्खणं. मग्गस्स हेतुलक्खणं.
सच्चानं ¶ तथलक्खणं. समथस्स अविक्खेपलक्खणं. विपस्सनाय अनुपस्सनालक्खणं. समथविपस्सनानं एकरसलक्खणं. युगनन्धानं ¶ अनतिवत्तनलक्खणं.
सीलविसुद्धिया संवरलक्खणं. चित्तविसुद्धिया अविक्खेपलक्खणं. दिट्ठिविसुद्धिया दस्सनलक्खणं.
खयेञाणस्स समुच्छेदलक्खणं. अनुप्पादे ञाणस्स पस्सद्धिलक्खणं. छन्दस्स मूललक्खणं. मनसिकारस्स समुट्ठानलक्खणं. फस्सस्स समोधानलक्खणं. वेदनाय समोसरणलक्खणं. समाधिस्स पमुखलक्खणं. सतिया आधिपतेय्यलक्खणं. पञ्ञाय ततुत्तरिलक्खणं. विमुत्तिया सारलक्खणं. अमतोगधस्स निब्बानस्स परियोसानलक्खणं तथं अवितथं. एवं तथलक्खणं ञाणगतिया आगतो अविरज्झित्वा पत्तो अनुप्पत्तोति तथागतो, एवं तथलक्खणं आगतोति तथागतो.
कथं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो? तथधम्मा नाम चत्तारि अरियसच्चानि. यथाह ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि. कतमानि चत्तारि, इदं दुक्खन्ति, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेत’’न्ति (सं. नि. ५.१०५०) वित्थारो. तानि च भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मा तथानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतोति वुच्चति. अभिसम्बुद्धत्थो हि एत्थ गतसद्दो. अपिच जरामरणस्स जातिपच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो…पे… सङ्खारानं अविज्जापच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो. तथा अविज्जाय सङ्खारानं पच्चयट्ठो. सङ्खारानं विञ्ञाणस्स पच्चयट्ठो…पे… जातिया जरामरणस्स पच्चयट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो. तं सब्बं भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मापि तथानं धम्मानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतोति ¶ वुच्चति. एवं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो.
कथं तथदस्सिताय तथागतो? भगवा यं सदेवके लोके…पे… सदेवमनुस्साय अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं चक्खुद्वारे आपाथं आगच्छन्तं रूपारम्मणं नाम अत्थि. तं सब्बाकारतो जानाति, पस्सति. एवं जानता पस्सता च तेन तं इट्ठानिट्ठादिवसेन ¶ वा दिट्ठसुतमुतविञ्ञातेसु लब्भमानकपदवसेन वा ‘‘कतमं तं रूपं रूपायतनं, यं रूपं चतुन्नं महाभूतानं ¶ उपादाय वण्णनिभा सनिदस्सनं सप्पटिघं नीलं पीतक’’न्ति (ध. स. ६१६) आदिना नयेन अनेकेहि नामेहि तेरसहि वारेहि द्वेपञ्ञासाय नयेहि विभज्जमानं तथमेव होति, वितथं नत्थि. एस नयो सोतद्वारादीसुपि आपाथमागच्छन्तेसु सद्दादीसु. वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘यं, भिक्खवे, सदेवकस्स लोकस्स…पे… सदेवमनुस्साय दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं पत्तं परियेसितं अनुविचरितं मनसा, तमहं जानामि, …तमहं अभिञ्ञासिं, तं तथागतस्स विदितं, तं तथागतो न उपट्ठासी’’ति (अ. नि. ४.२४). एवं तथदस्सिताय तथागतो. तत्थ तथदस्सीअत्थे तथागतोति पदसम्भवो वेदितब्बो.
कथं तथावादिताय तथागतो? यं रत्तिं भगवा बोधिमण्डे अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो तिण्णं मारानं मत्थकं मद्दित्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, यञ्च रत्तिं यमकसालानमन्तरे अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि, एत्थन्तरे पञ्चचत्तालीसवस्सपरिमाणे काले पठमबोधियापि मज्झिमबोधियापि पच्छिमबोधियापि यं भगवता भासितं सुत्तं गेय्यं…पे… वेदल्लं, तं सब्बं अत्थतो च ब्यञ्जनतो च अनुपवज्जं अनूनमनधिकं सब्बाकारपरिपुण्णं रागमदनिम्मदनं दोसमोहमदनिम्मदनं, नत्थि तत्थ वालग्गमत्तम्पि पक्खलितं, सब्बं तं एकमुद्दिकाय लञ्छितं विय, एकनाळिया मितं विय, एकतुलाय तुलितं विय च तथमेव होति अवितथं. तेनाह – ‘‘यञ्च, चुन्द, रत्तिं तथागतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झति, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायति, यं एतस्मिं अन्तरे भासति लपति निद्दिसति, सब्बं तं तथेव होति नो अञ्ञथा. तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति (अ. नि. ४.२३). गदअत्थो ¶ हि एत्थ गतसद्दो. एवं तथावादिताय तथागतो. अपिच आगदनं आगदो, वचनन्ति अत्थो. तथो अविपरीतो आगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति एवमेतस्मिं अत्थे पदसिद्धि वेदितब्बा.
कथं ¶ तथाकारिताय तथागतो? भगवतो हि वाचाय कायो अनुलोमेति, कायस्सपि वाचा. तस्मा यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी च होति. एवंभूतस्स चस्स यथा वाचा ¶ , कायोपि तथागतो पवत्तोति अत्थो. यथा च कायो, वाचापि तथा गता पवत्ताति तथागतो. तेनाह ‘‘यथावादी, भिक्खवे, तथागतो तथाकारी, यथाकारी तथावादी. इति यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी, तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति (अ. नि. ४.२३). एवं तथाकारिताय तथागतो.
कथं अभिभवनट्ठेन तथागतो? उपरि भवग्गं हेट्ठा अविचिं परियन्तं कत्वा तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसु सब्बसत्ते अभिभवति, सीलेनपि समाधिनापि पञ्ञायपि विमुत्तियापि विमुत्तिञाणदस्सनेनपि, न तस्स तुला वा पमाणं वा अत्थि, अतुलो अप्पमेय्यो अनुत्तरो राजराजो देवदेवो सक्कानं अतिसक्को ब्रह्मानं अतिब्रह्मा. तेनाह ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे… सदेवमनुस्साय तथागतो अभिभू अनभिभूतो अञ्ञदत्थु दसो वसवत्ती. तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति.
तत्रेवं पदसिद्धि वेदितब्बा, अगदो विय अगदो. को पनेस? देसनाविलासमयो चेव पुञ्ञुस्सयो च. तेन हेस महानुभावो भिसक्को दिब्बागदेन सप्पे विय सब्बपरप्पवादिनो सदेवकञ्च लोकं अभिभवति, इति सब्बलोकाभिभवने तथो अविपरीतो देसनाविलासमयो चेव पुञ्ञस्सयो च अगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति वेदितब्बो. एवं अभिभवनट्ठेन तथागतो.
अपिच तथाय गतोतिपि तथागतो, तथं गतोतिपि तथागतो. गतोति अवगतो, अतीतो, पत्तो, पटिपन्नोति अत्थो. तत्थ ¶ सकलं लोकं तीरणपरिञ्ञाय तथाय गतो अवगतोति तथागतो. लोकसमुदयं पहानपरिञ्ञाय तथाय गतो अतीतोति तथागतो. लोकनिरोधं सच्छिकिरियाय तथाय गतो पत्तोति तथागतो. लोकनिरोधगामिनिं पटिपदं तथं गतो पटिपन्नोति तथागतो. तेन यं वुत्तं भगवता ‘‘लोको, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकस्मा तथागतो विसंयुत्तो. लोकसमुदयो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकसमुदयो तथागतस्स ¶ पहीनो. लोकनिरोधो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकनिरोधो तथागतस्स सच्छिकतो. लोकनिरोधगामिनी पटिपदा, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धा, लोकनिरोधगामिनी पटिपदा तथागतस्स भाविता. यं, भिक्खवे, सदेवकस्स ¶ लोकस्स…पे… सब्बं तं तथागतेन अभिसम्बुद्धं, तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति (अ. नि. ४.२३). तस्स एवम्पि अत्थो वेदितब्बो. इदम्पि च तथागतस्स तथागतभावदीपने मुखमत्तमेव. सब्बाकारेन पन तथागतोव तथागतस्स तथागतभावं वण्णेय्य.
अरहं सम्मासम्बुद्धोति पदद्वये पन आरकत्ता अरीनं, अरानञ्च हतत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावाति इमेहि ताव कारणेहि अरहन्ति वेदितब्बो.
सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता पन सम्मासम्बुद्धोति. अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारतो पनेतं पदद्वयं विसुद्धिमग्गे बुद्धानुस्सतिवण्णनायं पकासितं.
परिञ्ञातन्तं तथागतस्साति एत्थ पन तं मञ्ञनावत्थु परिञ्ञातं तथागतस्सातिपि अत्थो वेदितब्बो. परिञ्ञातन्तं नाम परिञ्ञातपारं परिञ्ञातावसानं अनवसेसतो परिञ्ञातन्ति वुत्तं होति. बुद्धानञ्हि सावकेहि सद्धिं किञ्चापि तेन तेन मग्गेन किलेसप्पहाने विसेसो नत्थि, परिञ्ञाय पन अत्थि. सावका हि चतुन्नं धातूनं एकदेसमेव सम्मसित्वा निब्बानं पापुणन्ति. बुद्धानं पन अणुप्पमाणम्पि सङ्खारगतं ञाणेन अदिट्ठमतुलितमतीरितमसच्छिकतं नत्थि.
तथागतवारसत्तमनयवण्णना निट्ठिता.
तथागतवारअट्ठमनयवण्णना
१३. नन्दी ¶ दुक्खस्स मूलन्तिआदीसु च नन्दीति पुरिमतण्हा. दुक्खन्ति पञ्चक्खन्धा. मूलन्तिआदि. इति विदित्वाति तं पुरिमभवनन्दिं ‘‘इमस्स दुक्खस्स मूल’’न्ति एवं जानित्वा. भवाति कम्मभवतो. जातीति विपाकक्खन्धा. ते हि यस्मा जायन्ति, तस्मा ‘‘जाती’’ति वुत्ता. जातिसीसेन वा अयं देसना. एतम्पि ‘‘इति विदित्वा’’ति इमिना योजेतब्बं. अयञ्हि एत्थ अत्थो ‘‘कम्मभवतो उपपत्तिभवो होतीति एवञ्च जानित्वा’’ति. भूतस्साति ¶ सत्तस्स. जरामरणन्ति जरा च ¶ मरणञ्च. इदं वुत्तं होति – तेन उपपत्तिभवेन भूतस्स सत्तस्स खन्धानं जरामरणं होतीति एवञ्च जानित्वाति.
एत्तावता यं बोधिरुक्खमूले अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो सम्मसित्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो, तस्स पटिच्चसमुप्पादस्स पटिवेधा मञ्ञनानं अभावकारणं दस्सेन्तो चतुसङ्खेपं तिसन्धिं तियद्धं वीसताकारं तमेव पटिच्चसमुप्पादं दस्सेति.
कथं पन एत्तावता एस सब्बो दस्सितो होतीति. एत्थ हि नन्दीति अयं एको सङ्खेपो. दुक्खस्साति वचनतो दुक्खं दुतियो, भवा जातीति वचनतो भवो ततियो, जातिजरामरणं चतुत्थो. एवं ताव चत्तारो सङ्खेपा वेदितब्बा, कोट्ठासाति अत्थो. तण्हादुक्खानं पन अन्तरं एको सन्धि, दुक्खस्स च भवस्स च अन्तरं दुतियो, भवस्स च जातिया च अन्तरं ततियो. एवं चतुन्नं अङ्गुलीनं अन्तरसदिसा चतुसङ्खेपन्तरा तयो सन्धी वेदितब्बा.
तत्थ नन्दीति अतीतो अद्धा, जातिजरामरणं अनागतो, दुक्खञ्च भवो च पच्चुप्पन्नोति एवं तयो अद्धा वेदितब्बा. अतीते पन पञ्चसु आकारेसु नन्दीवचनेन तण्हा एका आगता, ताय अनागतापि अविज्जासङ्खारउपादानभवा पच्चयलक्खणेन गहिताव होन्ति. जातिजरामरणवचनेन पन येसं खन्धानं तज्जातिजरामरणं, ते वुत्ता येवाति कत्वा आयतिं विञ्ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदना गहिताव होन्ति.
एवमेते ‘‘पुरिमकम्मभवस्मिं मोहो अविज्जा, आयूहना सङ्खारा, निकन्ति तण्हा, उपगमनं उपादानं, चेतना भवो इति इमे पञ्च धम्मा पुरिमकम्मभवस्मिं ¶ इध पटिसन्धिया पच्चया. इध पटिसन्धि विञ्ञाणं, ओक्कन्ति नामरूपं, पसादो आयतनं, फुट्ठो फस्सो, वेदयितं वेदना इति इमे पञ्च धम्मा इधूपपत्तिभवस्मिं पुरेकतस्स कम्मस्स पच्चया. इध परिपक्कत्ता आयतनानं मोहो अविज्जा, आयूहना सङ्खारा, निकन्ति तण्हा, उपगमनमुपादानं, चेतना भवो इति इमे पञ्च धम्मा इध कम्मभवस्मिं आयतिं पटिसन्धिया पच्चया. आयतिं पटिसन्धि विञ्ञाणं, ओक्कन्ति नामरूपं, पसादो आयतनं, फुट्ठो फस्सो ¶ , वेदयितं वेदना इति इमे पञ्च धम्मा आयतिं उपपत्तिभवस्मिं इध ¶ कतस्स कम्मस्स पच्चया’’ति एवं निद्दिट्ठलक्खणा वीसति आकारा इध वेदितब्बा. एवं ‘‘नन्दी दुक्खस्स मूलन्ति इति विदित्वा भवा जाति, भूतस्स जरामरण’’न्ति एत्तावता एस सब्बोपि चतुसङ्खेपो तिसन्धि तियद्धो वीसताकारो पटिच्चसमुप्पादो दस्सितो होतीति वेदितब्बो.
इदानि तस्मा तिह, भिक्खवे…पे… अभिसम्बुद्धोति वदामीति एत्थ अपुब्बपदवण्णनं कत्वा पदयोजनाय अत्थनिगमनं करिस्साम. तस्मा तिहाति तस्मा इच्चेव वुत्तं होति. तिकारहकारा हि निपाता. सब्बसोति अनवसेसवचनमेतं. तण्हानन्ति नन्दीति एवं वुत्तानं सब्बतण्हानं. खयाति लोकुत्तरमग्गेन अच्चन्तक्खया. विरागादीनि खयवेवचनानेव. या हि तण्हा खीणा, विरत्तापि ता भवन्ति निरुद्धापि चत्तापि पटिनिस्सट्ठापि. खयाति वा चतुमग्गकिच्चसाधारणमेतं. ततो पठममग्गेन विरागा, दुतियेन निरोधा, ततियेन चागा, चतुत्थेन पटिनिस्सग्गाति योजेतब्बं. याहि वा तण्हाहि पथविं पथवितो सञ्जानेय्य, तासं खया. याहि पथविं मञ्ञेय्य, तासं विरागा. याहि पथविया मञ्ञेय्य, तासं निरोधा. याहि पथवितो मञ्ञेय्य, तासं चागा. याहि पथविं मेति मञ्ञेय्य, तासं पटिनिस्सग्गा. याहि वा पथविं मञ्ञेय्य, तासं खया…पे… याहि पथविं अभिनन्देय्य, तासं पटिनिस्सग्गाति एवमेत्थ योजना कातब्बा, न किञ्चि विरुज्झति.
अनुत्तरन्ति उत्तरविरहितं सब्बसेट्ठं. सम्मासम्बोधिन्ति सम्मा सामञ्च बोधिं. अथ वा पसत्थं सुन्दरञ्च बोधिं. बोधीति रुक्खोपि मग्गोपि सब्बञ्ञुतञाणम्पि निब्बानम्पि. ‘‘बोधिरुक्खमूले पठमाभिसम्बुद्धो’’ति (महाव. १; उदा. १) च ‘‘अन्तरा ¶ च बोधिं अन्तरा च गय’’न्ति (महाव. ११; म. नि. १.२८५) च आगतट्ठानेहि रुक्खो बोधीति वुच्चति. ‘‘चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्ति (चूळनि. १२१) आगतट्ठाने मग्गो. ‘‘पप्पोति बोधिं वरभूरिमेधसो’’ति (दी. नि. ३.२१७) आगतट्ठाने सब्बञ्ञुतञाणं. ‘‘पत्वान बोधिं अमतं असङ्खत’’न्ति आगतट्ठाने निब्बानं. इध पन भगवतो अरहत्तमग्गञाणं अधिप्पेतं. अपरे सब्बञ्ञुतञाणन्तिपि वदन्ति.
सावकानं ¶ ¶ अरहत्तमग्गो अनुत्तरा बोधि होति न होतीति. न होति. कस्मा? असब्बगुणदायकत्ता. तेसञ्हि कस्सचि अरहत्तमग्गो अरहत्तफलमेव देति, कस्सचि तिस्सो विज्जा, कस्सचि छ अभिञ्ञा, कस्सचि चतस्सो पटिसम्भिदा, कस्सचि सावकपारमीञाणं. पच्चेकबुद्धानम्पि पच्चेकबोधिञाणमेव देति. बुद्धानं पन सब्बगुणसम्पत्तिं देति अभिसेको विय रञ्ञो सब्बलोकिस्सरियभावं. तस्मा अञ्ञस्स कस्सचिपि अनुत्तरा बोधि न होतीति.
अभिसम्बुद्धोति अभिञ्ञासि पटिविज्झि, पत्तो अधिगतोति वुत्तं होति. इति वदामीति इति वदामि आचिक्खामि देसेमि पञ्ञपेमि, पट्ठपेमि विवरामि विभजामि उत्तानीकरोमीति. तत्रायं योजना – तथागतोपि, भिक्खवे…पे… पथविं न मञ्ञति…पे… पथविं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु, नन्दी दुक्खस्स मूलं, भवा जाति, भूतस्स जरामरणन्ति इति विदित्वाति. तत्थ इति विदित्वाति इतिकारो कारणत्थो. तेन इमस्स पटिच्चसमुप्पादस्स विदितत्ता पटिविद्धत्ताति वुत्तं होति. किञ्च भिय्यो – यस्मा च एवमिमं पटिच्चसमुप्पादं विदित्वा तथागतस्स या नन्दीति वुत्ततण्हा सब्बप्पकारा, सा पहीना, तासञ्च तथागतो सब्बसो तण्हानं खया…पे… अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो. तस्मा पथविं न मञ्ञति…पे… पथविं नाभिनन्दतीति वदामीति एवं अभिसम्बुद्धत्ता न मञ्ञति नाभिनन्दतीति वदामीति वुत्तं होति.
अथ वा यस्मा ‘‘नन्दी दुक्खस्स मूल’’न्तिआदिना नयेन पटिच्चसमुप्पादं विदित्वा सब्बसो तण्हा खयं गता, तस्मा तिह, भिक्खवे, तथागतो सब्बसो तण्हानं खया…पे… अभिसम्बुद्धोति वदामि. सो एवं अभिसम्बुद्धत्ता ¶ पथविं न मञ्ञति…पे… नाभिनन्दतीति. यत्थ यत्थ हि यस्माति अवत्वा तस्माति वुच्चति, तत्थ तत्थ यस्माति आनेत्वा योजेतब्बं, अयं सासनयुत्ति. एस नयो सब्बत्थ.
इदमवोच भगवाति इदं निदानावसानतो पभुति याव अभिसम्बुद्धोति वदामीति सकलसुत्तन्तं भगवा परेसं पञ्ञाय अलब्भणेय्यपतिट्ठं परमगम्भीरं सब्बञ्ञुतञाणं दस्सेन्तो एकेन पुथुज्जनवारेन एकेन ¶ सेक्खवारेन चतूहि खीणासववारेहि द्वीहि तथागतवारेहीति अट्ठहि ¶ महावारेहि एकमेकस्मिञ्च वारे पथवीआदीहि चतुवीसतिया अन्तरवारेहि पटिमण्डेत्वा द्वेभाणवारपरिमाणाय तन्तिया अवोच.
एवं विचित्रनयदेसनाविलासयुत्तं पनेतं सुत्तं करविकरुदमञ्जुना कण्णसुखेन पण्डितजनहदयानं अमताभिसेकसदिसेन ब्रह्मस्सरेन भासमानस्सापि. न ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति ते पञ्चसता भिक्खू इदं भगवतो वचनं नानुमोदिंसु. कस्मा? अञ्ञाणकेन. ते किर इमस्स सुत्तस्स अत्थं न जानिंसु, तस्मा नाभिनन्दिंसु. तेसञ्हि तस्मिं समये एवं विचित्रनयदेसनाविलासयुत्तम्पि एतं सुत्तं घनपुथुलेन दुस्सपट्टेन मुखे बन्धं कत्वा पुरतो ठपितमनुञ्ञभोजनं विय अहोसि. ननु च भगवा अत्तना देसितं धम्मं परे ञापेतुं कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि पारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो. सो कस्मा यथा ते न जानन्ति, तथा देसेसीति. वुत्तमिदं इमस्स सुत्तस्स निक्खेपविचारणायं एव ‘‘मानभञ्जनत्थं सब्बधम्ममूलपरियायन्ति देसनं आरभी’’ति, तस्मा न यिध पुन वत्तब्बमत्थि, एवं मानभञ्जनत्थं देसितञ्च पनेतं सुत्तं सुत्वा ते भिक्खू तंयेव किर पथविं दिट्ठिगतिकोपि सञ्जानाति, सेक्खोपि अरहापि तथागतोपि सञ्जानाति. किन्नामिदं कथं नामिदन्ति चिन्तेन्ता पुब्बे मयं भगवता कथितं यंकिञ्चि खिप्पमेव जानाम, इदानि पनिमस्स मूलपरियायस्स अन्तं वा कोटिं वा न जानाम न पस्साम, अहो बुद्धा नाम अप्पमेय्या अतुलाति उद्धटदाठा विय सप्पा निम्मदा हुत्वा बुद्धुपट्ठानञ्च धम्मस्सवनञ्च सक्कच्चं आगमंसु.
तेन ¶ खो पन समयेन भिक्खू धम्मसभायं सन्निसिन्ना इमं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘अहो बुद्धानं आनुभावो, ते नाम ब्राह्मणपब्बजिता तथा मानमदमत्ता भगवता मूलपरियायदेसनाय निहतमाना कता’’ति, अयञ्चरहि तेसं भिक्खूनं अन्तराकथा विप्पकता. अथ ¶ भगवा गन्धकुटिया निक्खमित्वा तङ्खणानुरूपेन पाटिहारियेन धम्मसभायं पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदित्वा ते भिक्खू आह – ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति. ते तमत्थं भगवतो आरोचेसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि अहं इमे एवं मानपग्गहितसिरे विचरन्ते निहतमाने अकासि’’न्ति. ततो इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया इदं अतीतं आनेसि –
भूतपुब्बं ¶ , भिक्खवे, अञ्ञतरो दिसापामोक्खो ब्राह्मणो बाराणसियं पटिवसति तिण्णं वेदानं पारगू सनिघण्टुकेटुभानं साक्खरप्पभेदानं इतिहासपञ्चमानं पदको वेय्याकरणो लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनवयो, सो पञ्चमत्तानि माणवकसतानि मन्ते वाचेति. पण्डिता माणवका बहुञ्च गण्हन्ति लहुञ्च, सुट्ठु च उपधारेन्ति, गहितञ्च तेसं न विनस्सति. सोपि ब्राह्मणो आचरियमुट्ठिं अकत्वा घटे उदकं आसिञ्चन्तो विय सब्बम्पि सिप्पं उग्गण्हापेत्वा ते माणवके एतदवोच ‘‘एत्तकमिदं सिप्पं दिट्ठधम्मसम्परायहित’’न्ति. ते माणवका – ‘‘यं अम्हाकं आचरियो जानाति, मयम्पि तं जानाम, मयम्पि दानि आचरिया एवा’’ति मानं उप्पादेत्वा ततो पभुति आचरिये अगारवा निक्खित्तवत्ता विहरिंसु. आचरियो ञत्वा ‘‘करिस्सामि नेसं माननिग्गह’’न्ति चिन्तेसि. सो एकदिवसं उपट्ठानं आगन्त्वा वन्दित्वा निसिन्ने ते माणवके आह ‘‘ताता पञ्हं पुच्छिस्सामि, कच्चित्थ समत्था कथेतु’’न्ति. ते ‘‘पुच्छथ आचरिय, पुच्छथ आचरिया’’ति सहसाव आहंसु, यथा तं सुतमदमत्ता. आचरियो आह –
‘‘कालो घसति भूतानि, सब्बानेव सहत्तना;
यो च कालघसो भूतो, स भूतपचनिं पची’’ति. (जा. १.१०.१९०) –
विस्सज्जेथ ताता इमं पञ्हन्ति.
ते ¶ चिन्तेत्वा अजानमाना तुण्ही अहेसुं. आचरियो आह ‘‘अलं ताता गच्छथज्ज, स्वे कथेय्याथा’’ति उय्योजेसि. ते दसपि वीसतिपि सम्पिण्डिता हुत्वा न तस्स पञ्हस्स आदिं, न अन्तमद्दसंसु. आगन्त्वा आचरियस्स आरोचेसुं ‘‘न इमस्स पञ्हस्स अत्थं आजानामा’’ति. आचरियो तेसं निग्गहत्थाय इमं गाथमभासि –
‘‘बहूनि ¶ नरसीसानि, लोमसानि ब्रहानि च;
गीवासु पटिमुक्कानि, कोचिदेवेत्थ कण्णवा’’ति. (जा. १.१०.१९१) –
गाथायत्थो – बहूनि नरानं सीसानि दिस्सन्ति, सब्बानि च तानि लोमसानि सब्बानि च महन्तानि ¶ गीवायमेव च ठपितानि, न तालफलं विय हत्थेन गहितानि, नत्थि तेसं इमेहि धम्मेहि नानाकरणं. एत्थ पन कोचिदेव कण्णवाति अत्तानं सन्धायाह. कण्णवाति पञ्ञवा. कण्णच्छिद्दं पन न कस्सचि नत्थि, तं सुत्वा ते माणवका मङ्कुभूता पत्तक्खन्धा अधोमुखा अङ्गुलिया भूमिं विलिखन्ता तुण्ही अहेसुं.
अथ नेसं अहिरिकभावं पस्सित्वा आचरियो ‘‘उग्गण्हथ ताता पञ्ह’’न्ति पञ्हं विस्सज्जेसि. कालोति पुरेभत्तकालोपि पच्छाभत्तकालोपीति एवमादि. भूतानीति सत्ताधिवचनमेतं. कालो हि भूतानं न चम्ममंसादीनि खादति, अपिच खो नेसं आयुवण्णबलानि खेपेन्तो योब्बञ्ञं मद्दन्तो आरोग्यं विनासेन्तो घसति खादतीति वुच्चति. सब्बानेव सहत्तनाति एवं घसन्तो च न किञ्चि वज्जेति, सब्बानेव घसति. न केवलञ्च भूतानियेव, अपिच खो सहत्तना अत्तानम्पि घसति. पुरेभत्तकालो हि पच्छाभत्तकालं न पापुणाति. एस नयो पच्छाभत्तकालादीसु. यो च कालघसो भूतोति खीणासवस्सेतं अधिवचनं. सो हि आयतिं पटिसन्धिकालं खेपेत्वा खादित्वा ठितत्ता ‘‘कालघसो’’ति वुच्चति. स भूतपचनिं पचीति सो यायं तण्हा अपायेसु भूते पचति, तं ञाणग्गिना पचि दय्हि भस्ममकासि, तेन ‘‘भूतपचनिं पची’’ति वुच्चति. ‘‘पजनि’’न्तिपि पाठो. जनिकं निब्बत्तिकन्ति अत्थो.
अथ ते माणवका दीपसहस्सालोकेन विय रत्तिं समविसमं आचरियस्स विस्सज्जनेन पञ्हस्स अत्थं पाकटं दिस्वा ‘‘इदानि मयं यावजीवं गुरुवासं ¶ वसिस्साम, महन्ता एते आचरिया नाम, मयञ्हि बहुस्सुतमानं उप्पादेत्वा चतुप्पदिकगाथायपि अत्थं न जानामा’’ति निहतमाना पुब्बसदिसमेव आचरियस्स वत्तप्पटिपत्तिं कत्वा सग्गपरायणा अहेसुं.
अहं खो, भिक्खवे, तेन समयेन तेसं आचरियो अहोसिं, इमे भिक्खू माणवका. एवं पुब्बेपाहं इमे एवं मानपग्गहितसिरे ¶ विचरन्ते निहतमाने अकासिन्ति.
इमञ्च जातकं सुत्वा ते भिक्खू पुब्बेपि मयं मानेनेव उपहताति भिय्योसोमत्ताय निहतमाना हुत्वा अत्तनो उपकारककम्मट्ठानपरायणा अहेसुं.
ततो ¶ भगवा एकं समयं जनपदचारिकं चरन्तो वेसालिं पत्वा गोतमके चेतिये विहरन्तो इमेसं पञ्चसतानं भिक्खूनं ञाणपरिपाकं विदित्वा इमं गोतमकसुत्तं कथेसि –
‘‘अभिञ्ञायाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमि नो अनभिञ्ञाय, सनिदानाहं…पे… सप्पाटिहारियाहं, भिक्खवे, धम्मं देसेमि नो अप्पाटिहारियं. तस्स मय्हं, भिक्खवे, अभिञ्ञाय धम्मं देसयतो…पे… नो अप्पाटिहारियं. करणीयो ओवादो, करणीया अनुसासनी. अलञ्च पन वो, भिक्खवे, तुट्ठिया अलं अत्तमनताय अलं सोमनस्साय. सम्मासम्बुद्धो भगवा, स्वाक्खातो धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घोति. इदमवोच भगवा, इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने दससहस्सिलोकधातु अकम्पित्था’’ति (अ. नि. ३.१२६).
इदञ्च सुत्तं सुत्वा ते पञ्चसता भिक्खू तस्मिंयेवासने सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणिंसु, एवायं देसना एतस्मिं ठाने निट्ठमगमासीति.
तथागतवारअट्ठमनयवण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
मूलपरियायसुत्तवण्णना निट्ठिता.
२. सब्बासवसुत्तवण्णना
१४. एवं ¶ ¶ मे सुतं…पे… सावत्थियन्ति सब्बासवसुत्तं. तत्रायं अपुब्बपदवण्णना – सावत्थीति सवत्थस्स इसिनो निवासट्ठानभूता नगरी, यथा काकन्दी माकन्दी कोसम्बीति एवं ताव अक्खरचिन्तका. अट्ठकथाचरिया पन भणन्ति ‘‘यंकिञ्चि मनुस्सानं उपभोगपरिभोगं सब्बमेत्थ अत्थीति सावत्थी. सत्थसमायोगे च किं भण्डमत्थीति पुच्छिते सब्बमत्थी’’ति वचनमुपादाय सावत्थी.
‘‘सब्बदा सब्बूपकरणं, सावत्थियं समोहितं;
तस्मा सब्बमुपादाय, सावत्थीति पवुच्चति.
कोसलानं ¶ पुरं रम्मं, दस्सनेय्यं मनोरमं;
दसहि सद्देहि अविवित्तं, अन्नपानसमायुतं.
वुद्धिं वेपुल्लतं पत्तं, इद्धं फीतं मनोरमं;
अळकमन्दाव देवानं, सावत्थिपुरमुत्तम’’न्ति.
तस्सं सावत्थियं. जेतवनेति एत्थ अत्तनो पच्चत्थिकजनं जिनातीति जेतो, रञ्ञा वा अत्तनो पच्चत्थिकजने जिते जातोति जेतो, मङ्गलकम्यताय वा तस्स एवंनाममेव कतन्ति जेतो, जेतस्स वनं जेतवनं. तञ्हि जेतेन राजकुमारेन रोपितं संवद्धितं परिपालितं, सो च तस्स सामी अहोसि. तस्मा जेतवनन्ति वुच्चति, तस्मिं जेतवने. अनाथपिण्डिकस्स आरामेति एत्थ सुदत्तो नाम सो गहपति मातापितूहि कतनामवसेन. सब्बकामसमिद्धिताय पन विगतमलमच्छेरताय करुणादिगुणसमङ्गिताय च निच्चकालं अनाथानं पिण्डमदासि, तेन अनाथपिण्डिकोति सङ्खं गतो. आरमन्ति एत्थ पाणिनो विसेसेन वा पब्बजिताति आरामो, तस्स पुप्फफलादिसोभाय नातिदूरनच्चासन्नतादिपञ्चविधसेनासनङ्गसम्पत्तिया च ततो ततो आगम्म ¶ रमन्ति अभिरमन्ति अनुक्कण्ठिता हुत्वा निवसन्तीति अत्थो. वुत्तप्पकाराय वा सम्पत्तिया तत्थ तत्थ गतेपि अत्तनो अब्भन्तरंयेव आनेत्वा रमेतीति आरामो. सो हि अनाथपिण्डिकेन गहपतिना जेतस्स राजकुमारस्स हत्थतो अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि कोटिसन्थरेन कीणित्वा अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि सेनासनानि कारापेत्वा अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि विहारमहं निट्ठापेत्वा ¶ एवं चतुपञ्ञासहिरञ्ञकोटिपरिच्चागेन बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स निय्यादितो. तस्मा ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामो’’ति वुच्चति. तस्मिं अनाथपिण्डिकस्स आरामे.
एत्थ च ‘‘जेतवने’’ति वचनं पुरिमसामिपरिकित्तनं. ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामे’’ति पच्छिमसामिपरिकित्तनं. किमेतेसं परिकित्तने पयोजनन्ति. पुञ्ञकामानं दिट्ठानुगतिआपज्जनं. तत्र हि द्वारकोट्ठकपासादमापने भूमिविक्कयलद्धा अट्ठारस हिरञ्ञकोटियो अनेककोटिअग्घनका रुक्खा च जेतस्स परिच्चागो, चतुपञ्ञास ¶ कोटियो अनाथपिण्डिकस्स. इति तेसं परिकित्तनेन एवं पुञ्ञकामा पुञ्ञानि करोन्तीति दस्सेन्तो आयस्मा आनन्दो अञ्ञेपि पुञ्ञकामे तेसं दिट्ठानुगतिआपज्जने नियोजेति.
सब्बासवसंवरपरियायं वो, भिक्खवेति कस्मा इदं सुत्तमभासि? तेसं भिक्खूनं उपक्किलेसविसोधनं आदिं कत्वा आसवक्खयाय पटिपत्तिदस्सनत्थं. तत्थ सब्बासवसंवरपरियायन्ति सब्बेसं आसवानं संवरकारणं संवरभूतं कारणं, येन कारणेन ते संवरिता पिदहिता हुत्वा अनुप्पादनिरोधसङ्खातं खयं गच्छन्ति पहीयन्ति नप्पवत्तन्ति, तं कारणन्ति अत्थो. तत्थ आसवन्तीति आसवा, चक्खुतोपि…पे… मनतोपि सन्दन्ति पवत्तन्तीति वुत्तं होति. धम्मतो याव गोत्रभुं ओकासतो याव भवग्गं सवन्तीति वा आसवा, एते धम्मे एतञ्च ओकासं अन्तो करित्वा पवत्तन्तीति अत्थो. अन्तोकरणत्थो हि अयं आकारो. चिरपारिवासियट्ठेन मदिरादयो आसवा, आसवा वियातिपि आसवा. लोकस्मिञ्हि चिरपारिवासिका मदिरादयो आसवाति वुच्चन्ति. यदि च चिरपारिवासियट्ठेन आसवा, एतेयेव भवितुमरहन्ति. वुत्तञ्हेतं ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय, इतो पुब्बे अविज्जा नाहोसी’’तिआदि (अ. नि. १०.६१). आयतं वा संसारदुक्खं सवन्ति पसवन्तीतिपि आसवा. पुरिमानि चेत्थ निब्बचनानि यत्थ किलेसा आसवाति ¶ आगच्छन्ति, तत्थ युज्जन्ति, पच्छिमं कम्मेपि. न केवलञ्च कम्मकिलेसायेव आसवा, अपिच खो नानप्पकारका उप्पद्दवापि. सुत्तेसु हि ‘‘नाहं, चुन्द, दिट्ठधम्मिकानंयेव आसवानं संवराय धम्मं देसेमी’’ति (दी. नि. ३.१८२) एत्थ विवादमूलभूता किलेसा आसवाति आगता.
‘‘येन ¶ देवूपपत्यस्स, गन्धब्बो वा विहङ्गमो;
यक्खत्तं येन गच्छेय्यं, मनुस्सत्तञ्च अब्बजे;
ते मय्हं आसवा खीणा, विद्धस्ता विनळीकता’’ति. (अ. नि. ४.३६); –
एत्थ तेभूमकञ्च कम्मं अवसेसा च अकुसला धम्मा. ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति (पारा. ३९) एत्थ परूपवादविप्पटिसारवधबन्धादयो ¶ चेव अपायदुक्खभूता च नानप्पकारा उपद्दवा. ते पनेते आसवा यत्थ यथा आगता, तत्थ तथा वेदितब्बा.
एते हि विनये ताव ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय, सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति द्वेधा आगता. सळायतने ‘‘तयोमे आवुसो आसवा, कामासवो भवासवो अविज्जासवो’’ति (अ. नि. ६.६३) तिधा आगता. अञ्ञेसु च सुत्तन्तेसु अभिधम्मे च तेयेव दिट्ठासवेन सह चतुधा आगता. निब्बेधिकपरियाये – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा निरयगामिनिया, अत्थि आसवा तिरच्छानयोनिगामिनिया, अत्थि आसवा पेत्तिविसयगामिनिया, अत्थि आसवा मनुस्सलोकगामिनिया, अत्थि आसवा देवलोकगामिनिया’’ति (अ. नि. ६.६३) पञ्चधा आगता. छक्कनिपाते – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बा’’तिआदिना नयेन छधा आगता. इमस्मिं पन सुत्ते तेयेव दस्सनापहातब्बेहि सद्धिं सत्तधा आगताति. अयं ताव आसवपदे वचनत्थो चेव पभेदो च.
संवरपदे पन संवरयतीति संवरो, पिदहति निवारेति पवत्तितुं न देतीति अत्थो. तथा ¶ हि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दिवा पटिसल्लीयन्तेन द्वारं संवरित्वा पटिसल्लीयितु’’न्ति (पारा. ७७), ‘‘सोतानं संवरंब्रऊमि, पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति (सु. नि. १०४१) च आदीसु पिधानट्ठेन संवरमाह. स्वायं संवरो पञ्चविधो होति सीलसंवरो सतिञाण खन्ति वीरियसंवरोति. तत्थ ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो’’ति (विभ. ५११) अयं सीलसंवरो. पातिमोक्खसीलञ्हि ¶ एत्थ संवरोति वुत्तं. ‘‘चक्खुन्द्रिये संवरमापज्जती’’तिआदीसु (दी. नि. १.२१३) सतिसंवरो. सति हेत्थ संवरोति वुत्ता. ‘‘सोतानं संवरं ब्रूमि, पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति अयं ञाणसंवरो. ञाणञ्हेत्थ पिधीयरेति इमिना पिधानट्ठेन संवरोति वुत्तं. ‘‘खमो होति सीतस्स…पे…, उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेती’’तिआदिना (म. नि. १.२४-२६) पन नयेन इधेव खन्तिवीरियसंवरा आगता. तेसञ्च ‘‘सब्बासवसंवरपरियाय’’न्ति इमिना उद्देसेन सङ्गहितत्ता संवरभावो वेदितब्बो.
अपिच पञ्चविधोपि ¶ अयं संवरो इध आगतोयेव, तत्थ खन्तिवीरियसंवरा ताव वुत्तायेव. ‘‘सो तञ्च अनासनं तञ्च अगोचर’’न्ति (म. नि. १.२५) अयं पनेत्थ सीलसंवरो. ‘‘पटिसङ्खा योनिसो चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो’’ति (म. नि. १.२२) अयं सतिसंवरो. सब्बत्थ पटिसङ्खा ञाणसंवरो. अग्गहितग्गहणेन पन दस्सनं पटिसेवना भावना च ञाणसंवरो. परियायन्ति एतेन धम्माति परियायो, उप्पत्तिं निरोधं वा गच्छन्तीति वुत्तं होति. एत्तावता ‘‘सब्बासवसंवरपरियाय’’न्ति एत्थ यं वत्तब्बं, तं वुत्तं होति.
१५. इदानि जानतो अहन्तिआदीसु जानतोति जानन्तस्स. पस्सतोति पस्सन्तस्स. द्वेपि पदानि एकत्थानि, ब्यञ्जनमेव नानं. एवं सन्तेपि जानतोति ञाणलक्खणं उपादाय पुग्गलं निद्दिसति, जाननलक्खणञ्हि ञाणं. पस्सतोति ञाणप्पभावं उपादाय, पस्सनप्पभावञ्हि ञाणं. ञाणसमङ्गी पुग्गलो चक्खुमा विय चक्खुना रूपानि ञाणेन विवटे धम्मे पस्सति. अपिच योनिसोमनसिकारं उप्पादेतुं जानतो, अयोनिसोमनसिकारो यथा न उप्पज्जति, एवं पस्सतोति अयमेत्थ सारो. केचि पनाचरिया बहू पपञ्चे भणन्ति, ते इमस्मिं अत्थे न युज्जन्ति.
आसवानं ¶ खयन्ति आसवप्पहानं आसवानं अच्चन्तक्खयसमुप्पादं खीणाकारं नत्थिभावन्ति अयमेव हि इमस्मिञ्च सुत्ते, ‘‘आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्ति’’न्तिआदीसु (म. नि. १.४३८) च आसवक्खयत्थो. अञ्ञत्थ पन मग्गफलनिब्बानानिपि आसवक्खयोति वुच्चन्ति. तथा हि –
‘‘सेखस्स ¶ सिक्खमानस्स, उजुमग्गानुसारिनो;
खयस्मिं पठमं ञाणं, ततो अञ्ञा अनन्तरा’’ति. (इतिवु. ६२) –
आदीसु मग्गो आसवक्खयोति वुत्तो,
‘‘आसवानं खया समणो होती’’तिआदीसु (म. नि. १.४३८) फलं.
‘‘परवज्जानुपस्सिस्स, निच्चं उज्झानसञ्ञिनो;
आसवा तस्स वड्ढन्ति, आरा सो आसवक्खया’’ति. (ध. प. २५३) –
आदीसु निब्बानं ‘‘आसवक्खयो’’ति वुत्तं.
नो अजानतो नो अपस्सतोति यो पन न जानाति न पस्सति, तस्स नो वदामीति अत्थो. एतेन ये अजानतो अपस्सतोपि संवरादीहियेव ¶ सुद्धिं वदन्ति, ते पटिक्खित्ता होन्ति. पुरिमेन वा पदद्वयेन उपायो वुत्तो, इमिना अनुपायपटिसेधो. सङ्खेपेन चेत्थ ञाणं आसवसंवरपरियायोति दस्सितं होति.
इदानि यं जानतो आसवानं खयो होति, तं दस्सेतुकामो किञ्च, भिक्खवे, जानतोति पुच्छं आरभि, तत्थ जानना बहुविधा. दब्बजातिको एव हि कोचि भिक्खु छत्तं कातुं जानाति, कोचि चीवरादीनं अञ्ञतरं, तस्स ईदिसानि कम्मानि वत्तसीसे ठत्वा करोन्तस्स सा जानना मग्गफलानं पदट्ठानं न होतीति न वत्तब्बा. यो पन सासने पब्बजित्वा वेज्जकम्मादीनि कातुं जानाति, तस्सेवं जानतो आसवा वड्ढन्तियेव, तस्मा यं जानतो ¶ पस्सतो च आसवानं खयो होति, तदेव दस्सेन्तो आह योनिसो च मनसिकारं अयोनिसो च मनसिकारन्ति.
तत्थ योनिसो मनसिकारो नाम उपायमनसिकारो पथमनसिकारो, अनिच्चादीसु अनिच्चन्ति आदिना एव नयेन सच्चानुलोमिकेन वा चित्तस्स आवट्टना अन्वावट्टना आभोगो समन्नाहारो मनसिकारो, अयं वुच्चति योनिसो मनसिकारोति.
अयोनिसो मनसिकारोति अनुपायमनसिकारो उप्पथमनसिकारो. अनिच्चे निच्चन्ति दुक्खे सुखन्ति अनत्तनि अत्ताति असुभे सुभन्ति अयोनिसो मनसिकारो उप्पथमनसिकारो. सच्चप्पटिकुलेन वा चित्तस्स आवट्टना अन्वावट्टना आभोगो ¶ समन्नाहारो मनसिकारो, अयं वुच्चति अयोनिसो मनसिकारोति. एवं योनिसो मनसिकारं उप्पादेतुं जानतो, अयोनिसो मनसिकारो च यथा न उप्पज्जति, एवं पस्सतो आसवानं खयो होति.
इदानि इमस्सेवत्थस्स युत्तिं दस्सेन्तो आह अयोनिसो, भिक्खवे…पे… पहीयन्तीति. तेन किं वुत्तं होति, यस्मा अयोनिसो मनसिकरोतो आसवा उप्पज्जन्ति, योनिसो मनसिकरोतो पहीयन्ति, तस्मा जानितब्बं योनिसो मनसिकारं उप्पादेतुं जानतो, अयोनिसो मनसिकारो च यथा न उप्पज्जति, एवं पस्सतो आसवानं खयो होतीति, अयं तावेत्थ सङ्खेपवण्णना.
अयं पन वित्थारो – तत्थ ‘‘योनिसो अयोनिसो’’ति इमेहि ताव द्वीहि पदेहि आबद्धं होति उपरि सकलसुत्तं. वट्टविवट्टवसेन ¶ हि उपरि सकलसुत्तं वुत्तं. अयोनिसो मनसिकारमूलकञ्च वट्टं, योनिसो मनसिकारमूलकञ्च विवट्टं. कथं? अयोनिसो मनसिकारो हि वड्ढमानो द्वे धम्मे परिपूरेति अविज्जञ्च भवतण्हञ्च. अविज्जाय च सति ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा…पे… दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति. तण्हाय सति तण्हापच्चया उपादानं…पे… समुदयो होती’’ति. एवं अयं अयोनिसो मनसिकारबहुलो पुग्गलो वातवेगाभिघातेन विप्पनट्ठनावा विय गङ्गावट्टे पतितगोकुलं विय चक्कयन्ते युत्तबलिबद्दो ¶ विय च पुनप्पुनं भवयोनिगतिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासेसु आवट्टपरिवट्टं करोति, एवं ताव अयोनिसो मनसिकारमूलकं वट्टं.
योनिसो मनसिकारो पन वड्ढमानो – ‘‘योनिसो मनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सती’’ति (सं. नि. ५.५५) वचनतो सम्मादिट्ठिपमुखं अट्ठङ्गिकं मग्गं परिपूरेति. या च सम्मादिट्ठि, सा विज्जाति तस्स विज्जुप्पादा अविज्जानिरोधो, ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो…पे… एवं एतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति (महाव. १) एवं योनिसो मनसिकारमूलकं विवट्टं वेदितब्बं. एवं इमेहि द्वीहि पदेहि आबद्धं होति उपरि सकलसुत्तं.
एवं आबद्धे ¶ चेत्थ यस्मा पुब्बे आसवप्पहानं दस्सेत्वा पच्छा उप्पत्ति वुच्चमाना न युज्जति. न हि पहीना पुन उप्पज्जन्ति. उप्पन्नानं पन पहानं युज्जति, तस्मा उद्देसपटिलोमतोपि ‘‘अयोनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो’’तिआदिमाह.
तत्थ अयोनिसो मनसिकरोतोति वुत्तप्पकारं अयोनिसो मनसिकारं उप्पादयतो. अनुप्पन्ना चेव आसवा उप्पज्जन्तीति एत्थ ये पुब्बे अप्पटिलद्धपुब्बं चीवरादिं वा पच्चयं उपट्ठाकसद्धिविहारिकअन्तेवासिकानं वा अञ्ञतरं मनुञ्ञं वत्थुं पटिलभित्वा, तं सुभं सुखन्ति अयोनिसो मनसिकरोतो, अञ्ञतरञ्ञतरं वा पन अननुभूतपुब्बं आरम्मणं यथा वा तथा वा अयोनिसो मनसिकरोतो आसवा उप्पज्जन्ति, ते अनुप्पन्ना उप्पज्जन्तीति वेदितब्बा, अञ्ञथा हि अनमतग्गे संसारे अनुप्पन्ना नाम आसवा न सन्ति. अनुभूतपुब्बेपि च वत्थुम्हि आरम्मणे वा यस्स पकतिसुद्धिया वा उद्देसपरिपुच्छापरियत्तिनवकम्मयोनिसोमनसिकारानं ¶ वा अञ्ञतरवसेन पुब्बे अनुप्पज्जित्वा पच्छा तादिसेन पच्चयेन सहसा उप्पज्जन्ति, इमेपि अनुप्पन्ना उप्पज्जन्तीति वेदितब्बा. तेसुयेव पन वत्थारम्मणेसु पुनप्पुनं उप्पज्जमाना उप्पन्ना पवड्ढन्तीति वुच्चन्ति. इतो अञ्ञथा हि पठमुप्पन्नानं वड्ढि नाम नत्थि.
योनिसो ¶ च खो, भिक्खवेति एत्थ पन यस्स पकतिसुद्धिया वा सेय्यथापि आयस्मतो महाकस्सपस्स भद्दाय च कापिलानिया, उद्देसपरिपुच्छादीहि वा कारणेहि आसवा नुप्पज्जन्ति, सो च जानाति ‘‘न खो मे आसवा मग्गेन समुग्घातं गता, हन्द नेसं समुग्घाताय पटिपज्जामी’’ति. ततो मग्गभावनाय सब्बे समुग्घातेति. तस्स ते आसवा अनुप्पन्ना न उप्पज्जन्तीति वुच्चन्ति. यस्स पन कारकस्सेव सतो सतिसम्मोसेन सहसा आसवा उप्पज्जन्ति, ततो संवेगमापज्जित्वा योनिसो पदहन्तो ते आसवे समुच्छिन्दति, तस्स उप्पन्ना पहीयन्तीति वुच्चन्ति मण्डलारामवासीमहातिस्सभूतत्थेरस्स विय. सो किर तस्मिंयेव विहारे उद्देसं गण्हाति, अथस्स गामे पिण्डाय चरतो विसभागारम्मणे किलेसो उप्पज्जि, सो तं विपस्सनाय विक्खम्भेत्वा विहारं अगमासि. तस्स सुपिनन्तेपि तं आरम्मणं न उपट्ठासि. सो ‘‘अयं किलेसो वड्ढित्वा अपायसंवत्तनिको होती’’ति संवेगं जनेत्वा आचरियं आपुच्छित्वा विहारा निक्खम्म महासङ्घरक्खितत्थेरस्स सन्तिके ¶ रागपटिपक्खं असुभकम्मट्ठानं गहेत्वा गुम्बन्तरं पविसित्वा पंसुकूलचीवरं सन्थरित्वा निसज्ज अनागामिमग्गेन पञ्चकामगुणिकरागं छिन्दित्वा उट्ठाय आचरियं वन्दित्वा पुनदिवसे उद्देसमग्गं पापुणि. ये पन वत्तमानुप्पन्ना, तेसं पटिपत्तिया पहानं नाम नत्थि.
१६. इदानि ‘‘उप्पन्ना च आसवा पहीयन्ती’’ति इदमेव पदं गहेत्वा ये ते आसवा पहीयन्ति, तेसं नानप्पकारतो अञ्ञम्पि पहानकारणं आविकातुं देसनं वित्थारेन्तो अत्थि, भिक्खवे, आसवा दस्सना पहातब्बातिआदिमाह यथा तं देसनापभेदकुसलो धम्मराजा. तत्थ दस्सना पहातब्बाति दस्सनेन पहातब्बा. एस नयो सब्बत्थ.
दस्सनापहातब्बआसववण्णना
१७. इदानि ¶ तानि पदानि अनुपुब्बतो ब्याकातुकामो ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा दस्सना पहातब्बा’’ति पुच्छं कत्वा मूलपरियायवण्णनायं वुत्तनयेनेव ‘‘इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो’’ति पुग्गलाधिट्ठानं देसनं आरभि. तत्थ मनसिकरणीये धम्मे नप्पजानातीति आवज्जितब्बे समन्नाहरितब्बे धम्मे न पजानाति. अमनसिकरणीयेति तब्बिपरीते. एस नयो सेसपदेसुपि. यस्मा पन इमे धम्मा मनसिकरणीया, इमे अमनसिकरणीयाति ¶ धम्मतो नियमो नत्थि, आकारतो पन अत्थि. येना आकारेन मनसिकरियमाना अकुसलुप्पत्तिपदट्ठाना होन्ति, तेनाकारेन न मनसिकातब्बा. येन कुसलुप्पत्तिपदट्ठाना होन्ति, तेनाकारेन मनसिकातब्बा. तस्मा ‘‘य’स्स, भिक्खवे, धम्मे मनसिकरोतो अनुप्पन्नो वा कामासवो’’तिआदिमाह.
तत्थ य’स्साति ये अस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स. मनसिकरोतोति आवज्जयतो समन्नाहरन्तस्स. अनुप्पन्नो वा कामासवोति एत्थ समुच्चयत्थो वासद्दो, न विकप्पत्थो. तस्मा यथा ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा…पे… तथागतो तेसं ¶ अग्गमक्खायती’’ति (इतिवु. ९०) वुत्ते अपदा च द्विपदा चाति अत्थो, यथा च ‘‘भूतानं वा सत्तानं ठितिया सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाया’’ति (म. नि. १.४०२) वुत्ते भूतानञ्च सम्भवेसीनञ्चाति अत्थो, यथा च ‘‘अग्गितो वा उदकतो वा मिथुभेदतो वा’’ति (उदा. ७६) वुत्ते अग्गितो च उदकतो च मिथुभेदतो चाति अत्थो, एवमिधापि अनुप्पन्नो च कामासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो च कामासवो पवड्ढतीति अत्थो दट्ठब्बो. एवं सेसेसु.
एत्थ च कामासवोति पञ्चकामगुणिको रागो. भवासवोति रुपारूपभवे छन्दरागो, झाननिकन्ति च सस्सतुच्छेददिट्ठिसहगता. एवं दिट्ठासवोपि भवासवे एव समोधानं गच्छति. अविज्जासवोति चतूसु सच्चेसु अञ्ञाणं. तत्थ कामगुणे अस्सादतो मनसिकरोतो अनुप्पन्नो च कामासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो च पवड्ढति. महग्गतधम्मे अस्सादतो मनसिकरोतो अनुप्पन्नो च भवासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो च पवड्ढति. तीसु भूमीसु धम्मे चतुविपल्लासपदट्ठानभावेन मनसिकरोतो अनुप्पन्नो च अविज्जासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो च पवड्ढतीति वेदितब्बो. वुत्तनयपच्चनीकतो सुक्कपक्खो वित्थारेतब्बो.
कस्मा ¶ पन तयो एव आसवा इध वुत्ताति. विमोक्खपटिपक्खतो. अप्पणिहितविमोक्खपटिपक्खो हि कामासवो,. अनिमित्तसुञ्ञतविमोक्खपटिपक्खा इतरे. तस्मा इमे तयो आसवे उप्पादेन्ता तिण्णं विमोक्खानं अभागिनो होन्ति, अनुप्पादेन्ता भागिनोति एतमत्थं दस्सेन्तेन तयो एव वुत्ताति वेदितब्बा. दिट्ठासवोपि वा एत्थ वुत्तो येवाति वण्णितमेतं.
तस्स ¶ अमनसिकरणीयानं धम्मानं मनसिकाराति मनसिकारहेतु, यस्मा ते धम्मे मनसि करोति, तस्माति वुत्तं होति. एस नयो दुतियपदेपि. ‘‘अनुप्पन्ना चेव आसवा उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च आसवा पवड्ढन्ती’’ति हेट्ठा वुत्तआसवानंयेव अभेदतो निगमनमेतं.
१८. एत्तावता यो अयं पुग्गलाधिट्ठानाय देसनाय दस्सना पहातब्बे आसवे निद्दिसितुं अस्सुतवा पुथुज्जनो वुत्तो, सो यस्मा ‘‘अयोनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्ना चेव आसवा उप्पज्जन्ती’’ति एवं सामञ्ञतो वुत्तानं अयोनिसो मनसिकारपच्चयानं कामासवादीनम्पि ¶ अधिट्ठानं, तस्मा तेपि आसवे तेनेव पुग्गलेन दस्सेत्वा इदानि दस्सना पहातब्बे आसवे दस्सेन्तो सो एवं अयोनिसो मनसि करोति, अहोसिं नु खो अहन्तिआदिमाह. विचिकिच्छासीसेन चेत्थ दिट्ठासवम्पि दस्सेतुं इमं देसनं आरभि.
तस्सत्थो, यस्स ते इमिना वुत्तनयेन आसवा उप्पज्जन्ति, सो पुथुज्जनो, यो चायं ‘‘अस्सुतवा’’तिआदिना नयेन वुत्तो, सो पुथुज्जनो एवं अयोनिसो अनुपायेन उप्पथेन मनसि करोति. कथं? अहोसिं नु खो…पे…सो कुहिं गामी भविस्सतीति. किं वुत्तं होति, सो एवं अयोनिसो मनसि करोति, यथास्स ‘‘अहं अहोसिं नु खो’’तिआदिना नयेन वुत्ता सोळसविधापि विचिकिच्छा उप्पज्जतीति.
तत्थ अहोसिं नु खो ननु खोति सस्सताकारञ्च अधिच्चसमुप्पत्तिआकारञ्च निस्साय अतीते अत्तनो विज्जमानतं अविज्जमानतञ्च कङ्खति. किं कारणन्ति न वत्तब्बं. उम्मत्तको विय हि बालपुथुज्जनो यथा वा तथा वा पवत्तति. अपिच अयोनिसो मनसिकारोयेवेत्थ कारणं. एवं अयोनिसो मनसिकारस्स पन किं कारणन्ति. स्वेव पुथुज्जनभावो अरियानं अदस्सनादीनि वा. ननु च पुथुज्जनोपि योनिसो मनसि करोतीति. को वा एवमाह न मनसि करोतीति. न पन तत्थ पुथुज्जनभावो कारणं ¶ , सद्धम्मस्सवनकल्याणमित्तादीनि तत्थ कारणानि. न हि मच्छमंसादीनि अत्तनो अत्तनो पकतिया सुगन्धानि, अभिसङ्खारपच्चया पन सुगन्धानिपि होन्ति.
किं ¶ नु खो अहोसिन्ति जातिलिङ्गूपपत्तियो निस्साय खत्तियो नु खो अहोसिं, ब्राह्मणवेस्ससुद्दगहट्ठपब्बजितदेवमनुस्सानं अञ्ञतरोति कङ्खति.
कथं नु खोति सण्ठानाकारं निस्साय दीघो नु खो अहोसिं, रस्सओदातकण्हप्पमाणिकअप्पमाणिकादीनं अञ्ञतरोति कङ्खति. केचि पन इस्सरनिम्मानादिं निस्साय केन नु खो कारणेन अहोसिन्ति हेतुतो कङ्खतीति वदन्ति.
किं हुत्वा किं अहोसिन्ति जातिआदीनि निस्साय खत्तियो हुत्वा नु खो ब्राह्मणो अहोसिं…पे… देवो हुत्वा मनुस्सोति अत्तनो परम्परं कङ्खति. सब्बत्थेव पन अद्धानन्ति कालाधिवचनमेतं.
भविस्सामि ¶ नु खो ननु खोति सस्सताकारञ्च उच्छेदाकारञ्च निस्साय अनागते अत्तनो विज्जमानतं अविज्जमानतञ्च कङ्खति. सेसमेत्थ वुत्तनयमेव.
एतरहि वा पच्चुप्पन्नमद्धानन्ति इदानि वा पटिसन्धिं आदिं कत्वा चुतिपरियन्तं सब्बम्पि वत्तमानकालं गहेत्वा. अज्झत्तं कथंकथी होतीति अत्तनो खन्धेसु विचिकिच्छो होति. अहं नु खोस्मीति अत्तनो अत्थिभावं कङ्खति. युत्तं पनेतन्ति? युत्तं अयुत्तन्ति का एत्थ चिन्ता. अपिचेत्थ इदं वत्थुम्पि उदाहरन्ति. चूळमाताय किर पुत्तो मुण्डो, महामाताय पुत्तो अमुण्डो, तं पुत्तं मुण्डेसुं. सो उट्ठाय अहं नु खो चूळमाताय पुत्तोति चिन्तेसि. एवं अहं नु खोस्मीति कङ्खा होति.
नो नु खोस्मीति अत्तनो नत्थिभावं कङ्खति. तत्रापि इदं वत्थु – एको किर मच्छे गण्हन्तो उदके चिरट्ठानेन सीतिभूतं अत्तनो ऊरुं मच्छोति चिन्तेत्वा पहरि. अपरो सुसानपस्से खेत्तं रक्खन्तो भीतो सङ्कुटितो सयि. सो पटिबुज्झित्वा अत्तनो जण्णुकानि द्वे यक्खाति चिन्तेत्वा पहरि. एवं नो नु खोस्मीति कङ्खति.
किं नु खोस्मीति खत्तियोव समानो अत्तनो खत्तियभावं कङ्खति. एस नयो सेसेसु. देवो ¶ पन समानो देवभावं अजानन्तो नाम नत्थि. सोपि पन ‘‘अहं रूपी नु खो अरूपी नु खो’’तिआदिना नयेन कङ्खति. खत्तियादयो कस्मा न जानन्तीति चे. अपच्चक्खा तेसं तत्थ तत्थ कुले ¶ उप्पत्ति. गहट्ठापि च पोत्थलिकादयो पब्बजितसञ्ञिनो. पब्बजितापि ‘‘कुप्पं नु खो मे कम्म’’न्तिआदिना नयेन गहट्ठसञ्ञिनो. मनुस्सापि च राजानो विय अत्तनि देवसञ्ञिनो होन्ति.
कथं नु खोस्मीति वुत्तनयमेव. केवलञ्चेत्थ अब्भन्तरे जीवो नाम अत्थीति गहेत्वा तस्स सण्ठानाकारं निस्साय दीघो नु खोस्मि, रस्सचतुरंसछळंसअट्ठंससोळसंसादीनं अञ्ञतरप्पकारोति कङ्खन्तो कथं नु खोस्मीति कङ्खतीति वेदितब्बो. सरीरसण्ठानं पन पच्चुप्पन्नं अजानन्तो नाम नत्थि.
कुतो ¶ आगतो, सो कुहिं गामी भविस्सतीति अत्तभावस्स आगतिगतिट्ठानं कङ्खति.
१९. एवं सोळसप्पभेदं विचिकिच्छं दस्सेत्वा इदानि यं इमिना विचिकिच्छासीसेन दिट्ठासवं दस्सेतुं अयं देसना आरद्धा. तं दस्सेन्तो तस्स एवं अयोनिसो मनसिकरोतो छन्नं दिट्ठीनन्तिआदिमाह. तत्थ तस्स पुग्गलस्स यथा अयं विचिकिच्छा उप्पज्जति, एवं अयोनिसो मनसिकरोतो तस्सेव सविचिकिच्छस्स अयोनिसो मनसिकारस्स थामगतत्ता छन्नं दिट्ठीनं अञ्ञतरा दिट्ठि उप्पज्जतीति वुत्तं होति. तत्थ सब्बपदेसु वासद्दो विकप्पत्थो, एवं वा एवं वा दिट्ठि उप्पज्जतीति वुत्तं होति. अत्थि मे अत्ताति चेत्थ सस्सतदिट्ठि सब्बकालेसु अत्तनो अत्थितं गण्हाति. सच्चतो थेततोति भूततो च थिरतो च, ‘‘इदं सच्च’’न्ति भूततो सुट्ठु दळ्हभावेनाति वुत्तं होति. नत्थि मे अत्ताति अयं पन उच्छेददिट्ठि, सतो सत्तस्स तत्थ तत्थ विभवग्गहणतो. अथ वा पुरिमापि तीसु कालेसु अत्थीति गहणतो सस्सतदिट्ठि, पच्चुप्पन्नमेव अत्थीति गण्हन्तो उच्छेददिट्ठि. पच्छिमापि अतीतानागतेसु नत्थीति गहणतो भस्मन्ताहुतियोति गहितदिट्ठिकानं विय, उच्छेददिट्ठि. अतीते एव नत्थीति गण्हन्तो अधिच्चसमुप्पत्तिकस्सेव सस्सतदिट्ठि.
अत्तनाव अत्तानं सञ्जानामीति सञ्ञाक्खन्धसीसेन खन्धे अत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय अवसेसक्खन्धे ¶ सञ्जानतो इमिना अत्तना इमं अत्तानं सञ्जानामीति होति. अत्तनाव अनत्तानन्ति सञ्ञाक्खन्धंयेव अत्ताति गहेत्वा, इतरे चत्तारोपि अनत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय तेसं जानतो एवं होति ¶ . अनत्तनाव अत्तानन्ति सञ्ञाक्खन्धं अनत्ताति. इतरे चत्तारो अत्ताति गहेत्वा सञ्ञाय तेसं जानतो एवं होति, सब्बापि सस्सतुच्छेददिट्ठियोव.
वदो वेदेय्योतिआदयो पन सस्सतदिट्ठिया एव अभिनिवेसाकारा. तत्थ वदतीति वदो, वचीकम्मस्स कारकोति वुत्तं होति. वेदयतीति वेदेय्यो, जानाति अनुभवति चाति वुत्तं होति. किं वेदेतीति, तत्र तत्र कल्याणपापकानं कम्मानं विपाकं ¶ पटिसंवेदेति. तत्र तत्राति तेसु तेसु योनिगतिट्ठितिनिवासनिकायेसु आरम्मणेसु वा. निच्चोति उप्पादवयरहितो. धुवोति थिरो सारभूतो. सस्सतोति सब्बकालिको. अविपरिणामधम्मोति अत्तनो पकतिभावं अविजहनधम्मो, ककण्टको विय नानप्पकारतं नापज्जति. सस्सतिसमन्ति चन्दसूरियसमुद्दमहापथवीपब्बता लोकवोहारेन सस्सतियोति वुच्चन्ति. सस्सतीहि समं सस्सतिसमं. याव सस्सतियो तिट्ठन्ति, ताव तथेव ठस्सतीति गण्हतो एवंदिट्ठि होति.
इदं वुच्चति, भिक्खवे, दिट्ठिगतन्तिआदीसु. इदन्ति इदानि वत्तब्बस्स पच्चक्खनिदस्सनं. दिट्ठिगतसम्बन्धेन च इदन्ति वुत्तं, न दिट्ठिसम्बन्धेन. एत्थ च दिट्ठियेव दिट्ठिगतं, गूथगतं विय. दिट्ठीसु वा गतमिदं दस्सनं द्वासट्ठिदिट्ठिअन्तोगधत्तातिपि दिट्ठिगतं. दिट्ठिया वा गतं दिट्ठिगतं. इदञ्हि अत्थि मे अत्तातिआदि दिट्ठिया गमनमत्तमेव, नत्थेत्थ अत्ता वा निच्चो वा कोचीति वुत्तं होति. सा चायं दिट्ठि दुन्निग्गमनट्ठेन गहनं. दुरतिक्कमट्ठेन सप्पटिभयट्ठेन च कन्तारो, दुब्भिक्खकन्तारवाळकन्तारादयो विय. सम्मादिट्ठिया विनिविज्झनट्ठेन विलोमनट्ठेन वा विसूकं. कदाचि सस्सतस्स, कदाचि उच्छेदस्स गहणतो विरूपं फन्दितन्ति विप्फन्दितं. बन्धनट्ठेन संयोजनं. तेनाह ‘‘दिट्ठिगहनं…पे… दिट्ठिसंयोजन’’न्ति. इदानिस्स तमेव बन्धनत्थं दस्सेन्तो दिट्ठिसंयोजनसंयुत्तोतिआदिमाह. तस्सायं सङ्खेपत्थो. इमिना दिट्ठिसंयोजनेन संयुत्तो पुथुज्जनो एतेहि जातिआदीहि न परिमुच्चतीति. किं वा बहुना, सकलवट्टदुक्खतोपि न मुच्चतीति.
२०. एवं ¶ ¶ छप्पभेदं दिट्ठासवं दस्सेत्वा यस्मा सीलब्बतपरामासो कामासवादिवचनेनेव दस्सितो होति. कामसुखत्थञ्हि भवसुखभवविसुद्धिअत्थञ्च अविज्जाय अभिभूता इतो बहिद्धा समणब्राह्मणा सीलब्बतानि परामसन्ति, तस्मा तं अदस्सेत्वा दिट्ठिग्गहणेन वा तस्स गहितत्तापि तं अदस्सेत्वाव इदानि यो पुग्गलो दस्सना पहातब्बे आसवे पजहति, तं दस्सेत्वा तेसं आसवानं पहानं दस्सेतुं ¶ पुब्बे वा अयोनिसो मनसिकरोतो पुथुज्जनस्स तेसं उप्पत्तिं दस्सेत्वा इदानि तब्बिपरीतस्स पहानं दस्सेतुं सुतवा च खो, भिक्खवेतिआदिमाह.
तस्सत्थो, याव ‘‘सो इदं दुक्ख’’न्ति आगच्छति, ताव हेट्ठा वुत्तनयेन च वुत्तपच्चनीकतो च वेदितब्बो. पच्चनीकतो च सब्बाकारेन अरियधम्मस्स अकोविदाविनीतपच्चनीकतो अयं ‘‘सुतवा अरियसावको अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो’’ति वेदितब्बो. अपिच खो सिखापत्तविपस्सनतो पभुति याव गोत्रभु, ताव तदनुरूपेन अत्थेन अयं अरियसावकोति वेदितब्बो.
२१. ‘‘सो इदं दुक्खन्ति योनिसो मनसि करोती’’तिआदीसु पन अयं अत्थविभावना, सो चतुसच्चकम्मट्ठानिको अरियसावको तण्हावज्जा तेभूमका खन्धा दुक्खं, तण्हा दुक्खसमुदयो, उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधो, निरोधसम्पापको मग्गोति एवं पुब्बेव आचरियसन्तिके उग्गहितचतुसच्चकम्मट्ठानो अपरेन समयेन विपस्सनामग्गं समारुळ्हो समानो ते तेभूमके खन्धे इदं दुक्खन्ति योनिसो मनसि करोति, उपायेन पथेन समन्नाहरति चेव विपस्सति च. एत्थ हि याव सोतापत्तिमग्गो, ताव मनसिकारसीसेनेव विपस्सना वुत्ता. या पनायं तस्सेव दुक्खस्स समुट्ठापिका पभाविका तण्हा, अयं समुदयोति योनिसो मनसि करोति. यस्मा पन दुक्खञ्च समुदयो च इदं ठानं पत्वा निरुज्झन्ति नप्पवत्तन्ति, तस्मा यदिदं निब्बानं नाम, अयं दुक्खनिरोधोति योनिसो मनसि करोति. निरोधसम्पापकं अट्ठङ्गिकं मग्गं अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति योनिसो मनसि करोति, उपायेन पथेन समन्नाहरति चेव विपस्सति च.
तत्रायं ¶ उपायो, अभिनिवेसो नाम वट्टे होति, विवट्टे नत्थि. तस्मा ‘‘अयं अत्थि इमस्मिं ¶ काये पथवीधातु, आपोधातू’’तिआदिना नयेन सकसन्ततियं चत्तारि भूतानि तदनुसारेन उपादारूपानि च परिग्गहेत्वा अयं रूपक्खन्धोति ववत्थपेति. तं ववत्थापयतो उप्पन्ने तदारम्मणे चित्तचेतसिके धम्मे इमे चत्तारो अरूपक्खन्धाति ववत्थपेति. ततो इमे पञ्चक्खन्धा दुक्खन्ति ववत्थपेति. ते पन सङ्खेपतो ¶ नामञ्च रूपञ्चाति द्वे भागायेव होन्ति. इदञ्च नामरूपं सहेतु सप्पच्चयं उप्पज्जति. तस्स अयं हेतु अयं पच्चयोति अविज्जाभवतण्हाकम्माहारादिके हेतुपच्चये ववत्थपेति. ततो तेसं पच्चयानञ्च पच्चयुप्पन्नधम्मानञ्च याथावसरसलक्खणं ववत्थपेत्वा इमे धम्मा अहुत्वा होन्तीति अनिच्चलक्खणं आरोपेति, उदयब्बयपीळितत्ता दुक्खाति दुक्खलक्खणं आरोपेति. अवसवत्तनतो अनत्ताति अनत्तलक्खणं आरोपेति. एवं तीणि लक्खणानि आरोपेत्वा पटिपाटिया विपस्सनं पवत्तेन्तो सोतापत्तिमग्गं पापुणाति.
तस्मिं खणे चत्तारि सच्चानि एकपटिवेधेनेव पटिविज्झति, एकाभिसमयेन अभिसमेति. दुक्खं परिञ्ञापटिवेधेन पटिविज्झति, समुदयं पहानपटिवेधेन, निरोधं सच्छिकिरियापटिवेधेन, मग्गं भावनापटिवेधेन. दुक्खञ्च परिञ्ञाभिसमयेन अभिसमेति…पे… मग्गं भावनाभिसमयेन अभिसमेति, नो च खो अञ्ञमञ्ञेन ञाणेन. एकञाणेनेव हि एस निरोधं आरम्मणतो, सेसानि किच्चतो पटिविज्झति चेव अभिसमेति च. न हिस्स तस्मिं समये एवं होति – ‘‘अहं दुक्खं परिजानामी’’ति वा…पे… ‘‘मग्गं भावेमी’’ति वा. अपिच ख्वस्स आरम्मणं कत्वा पटिवेधवसेन निरोधं सच्छिकरोतो एवं तं ञाणं दुक्खपरिञ्ञाकिच्चम्पि समुदयपहानकिच्चम्पि मग्गभावनाकिच्चम्पि करोतियेव. तस्सेवं उपायेन योनिसो मनसिकरोतो तीणि संयोजनानि पहीयन्ति, वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठि, अट्ठवत्थुका विचिकिच्छा, ‘‘सीलेन सुद्धि वतेन सुद्धी’’ति सीलब्बतानं परामसनतो सीलब्बतपरामासोति. तत्थ चतूसु आसवेसु सक्कायदिट्ठिसीलब्बतपरामासा दिट्ठासवेन सङ्गहितत्ता आसवा चेव संयोजना च. विचिकिच्छा संयोजनमेव, न आसवो ¶ . ‘‘दस्सना पहातब्बा आसवा’’ति एत्थ परियापन्नत्ता पन आसवाति.
‘‘इमे वुच्चन्ति…पे… पहातब्बा’’ति इमे सक्कायदिट्ठिआदयो दस्सना पहातब्बा नाम ¶ आसवाति दस्सेन्तो आह. अथ वा या अयं छन्नं दिट्ठीनं अञ्ञतरा दिट्ठि उप्पज्जतीति एवं सरूपेनेव सक्कायदिट्ठि विभत्ता. तं सन्धायाह ‘‘इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे’’ति. सा च यस्मा सहजातपहानेकट्ठेहि सद्धिं पहीयति. दिट्ठासवे हि पहीयमाने तंसहजातो चतूसु दिट्ठिसम्पयुत्तचित्तेसु कामासवोपि अविज्जासवोपि पहीयति ¶ . पहानेकट्ठो पन चतूसु दिट्ठिविप्पयुत्तेसु नागसुपण्णादिसमिद्धिपत्थनावसेन उप्पज्जमानो भवासवो. तेनेव सम्पयुत्तो अविज्जासवोपि, द्वीसु दोमनस्सचित्तेसु पाणातिपातादिनिब्बत्तको अविज्जासवोपि, तथा विचिकिच्छाचित्तसम्पयुत्तो अविज्जासवोपीति एवं सब्बथापि अवसेसा तयोपि आसवा पहीयन्ति. तस्मा बहुवचननिद्देसो कतोति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. एस पोराणानं अधिप्पायो.
दस्सना पहातब्बाति दस्सनं नाम सोतापत्तिमग्गो, तेन पहातब्बाति अत्थो. कस्मा सोतापत्तिमग्गो दस्सनं? पठमं निब्बानदस्सनतो. ननु गोत्रभु पठमतरं पस्सतीति? नो न पस्सति. दिस्वा कत्तब्बकिच्चं पन न करोति संयोजनानं अप्पहानतो. तस्मा पस्सतीति न वत्तब्बो. यत्थ कत्थचि राजानं दिस्वापि पण्णाकारं दत्वा किच्चनिप्फत्तिया अदिट्ठत्ता ‘‘अज्जापि राजानं न पस्सामी’’ति वदन्तो गामवासी पुरिसो चेत्थ निदस्सनं.
दस्सनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
संवरापहातब्बआसववण्णना
२२. एवं दस्सनेन पहातब्बे आसवे दस्सेत्वा इदानि तदनन्तरुद्दिट्ठे संवरा पहातब्बे दस्सेतुं, कतमे च, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बाति आह. एवं सब्बत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो. इतो परञ्हि अत्थमत्तमेव वण्णयिस्साम.
ननु च दस्सनेन भावनायाति इमेहि द्वीहि अप्पहातब्बो आसवो नाम नत्थि, अथ कस्मा विसुं संवरादीहि पहातब्बे दस्सेतीति. संवरादीहि पुब्बभागे विक्खम्भिता आसवा चतूहि मग्गेहि समुग्घातं गच्छन्ति, तस्मा तेसं मग्गानं पुब्बभागे इमेहि पञ्चहाकारेहि विक्खम्भनप्पहानं ¶ ¶ दस्सेन्तो एवमाह. तस्मा यो चायं वुत्तो पठमो दस्सनमग्गोयेव, इदानि भावनानामेन वुच्चिस्सन्ति तयो मग्गा, तेसं सब्बेसम्पि अयं पुब्बभागपटिपदाति वेदितब्बा.
तत्थ ¶ इधाति इमस्मिं सासने. पटिसङ्खाति पटिसङ्खाय. तत्थायं सङ्खासद्दो ञाणकोट्ठासपञ्ञत्तिगणनासु दिस्सति. ‘‘सङ्खायेकं पटिसेवती’’तिआदीसु (म. नि. २.१६८) हि ञाणे दिस्सति. ‘‘पपञ्चसञ्ञासङ्खा समुदाचरन्ती’’तिआदीसु (म. नि. १.२०१) कोट्ठासे. ‘‘तेसं तेसं धम्मानं सङ्खा समञ्ञा’’तिआदीसु (ध. स. १३१३) पञ्ञत्तियं. ‘‘न सुकरं सङ्खातु’’न्तिआदीसु (सं. नि. २.१२८) गणनायं. इध पन ञाणे दट्ठब्बो.
पटिसङ्खा योनिसोति हि उपायेन पथेन पटिसङ्खाय ञत्वा पच्चवेक्खित्वाति अत्थो. एत्थ च असंवरे आदीनवपटिसङ्खा योनिसो पटिसङ्खाति वेदितब्बा. सा चायं ‘‘वरं, भिक्खवे, तत्ताय अयोसलाकाय आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय चक्खुन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो’’तिआदिना (सं. नि. ४.२३५) आदित्तपरियायनयेन वेदितब्बा. चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो विहरतीति एत्थ चक्खुमेव इन्द्रियं चक्खुन्द्रियं, संवरणतो संवरो, पिदहनतो थकनतोति वुत्तं होति. सतिया एतं अधिवचनं. चक्खुन्द्रिये संवरो चक्खुन्द्रियसंवरो. तित्थकाको आवाटकच्छपो वनमहिंसोतिआदयो विय.
तत्थ किञ्चापि चक्खुन्द्रिये संवरो वा असंवरो वा नत्थि. न हि चक्खुपसादं निस्साय सति वा मुट्ठसच्चं वा उप्पज्जति. अपिच यदा रूपारम्मणं चक्खुस्स आपाथं आगच्छति, तदा भवङ्गे द्विक्खत्तुं उप्पज्जित्वा निरुद्धे किरियमनोधातु आवज्जनकिच्चं साधयमाना उप्पज्जित्वा निरुज्झति, ततो चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चं, ततो विपाकमनोधातु सम्पटिच्छनकिच्चं, ततो विपाकाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु सन्तीरणकिच्चं, ततो किरियाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु वोट्ठब्बनकिच्चं साधयमाना उप्पज्जित्वा निरुज्झति. तदनन्तरं जवनं जवति.
तत्थपि ¶ नेव भवङ्गसमये, न आवज्जनादीनं अञ्ञतरसमये संवरो वा असंवरो वा अत्थि. जवनक्खणे पन सचे दुस्सील्यं ¶ वा मुट्ठसच्चं वा अञ्ञाणं वा अक्खन्ति वा कोसज्जं वा उप्पज्जति, अयं असंवरो होति. एवं होन्तोपि सो चक्खुन्द्रिये असंवरोति वुच्चति. कस्मा? तस्मिञ्हि सति द्वारम्पि अगुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि. यथा किं ¶ , यथा नगरे चतूसु द्वारेसु असंवुतेसु किञ्चापि अन्तो घरकोट्ठकगब्भादयो सुसंवुता, तथापि अन्तोनगरे सब्बं भण्डं अरक्खितं अगोपितमेव होति. नगरद्वारेन हि पविसित्वा चोरा यदिच्छन्ति, तं करेय्युं, एवमेव जवने दुस्सील्यादीसु उप्पन्नेसु, तस्मिं असंवरे सति द्वारम्पि अगुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपीति.
तस्मिं पन सीलादीसु उप्पन्नेसु द्वारम्पि गुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि. यथा किं? यथा नगरद्वारेसु सुसंवुतेसु किञ्चापि अन्तो घरादयो असंवुता, तथापि अन्तोनगरे सब्बं भण्डं सुरक्खितं सुगोपितमेव होति. नगरद्वारेसु हि पिहितेसु चोरानं पवेसो नत्थि, एवमेव जवने सीलादीसु उप्पन्नेसु द्वारम्पि सुगुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि. तस्मा जवनक्खणे उप्पज्जमानोपि चक्खुन्द्रिये संवरोति वुत्तो. इध चायं सतिसंवरो अधिप्पेतोति वेदितब्बो. चक्खुन्द्रियसंवरेन संवुतो चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो, उपेतोति वुत्तं होति. तथा हि, पातिमोक्खसंवरसंवुतोति इमस्स विभङ्गे ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति…पे… समन्नागतो’’ति (विभ. ५११) वुत्तं. तं एकज्झं कत्वा चक्खुन्द्रियसंवरेन संवुतोति एवमत्थो वेदितब्बो.
अथ वा संवरीति संवुतो, थकेसि पिदहीति वुत्तं होति. चक्खुन्द्रिये संवरसंवुतो चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो, चक्खुन्द्रियसंवरसञ्ञितं सतिकवाटं चक्खुद्वारे, घरद्वारे कवाटं विय संवरि थकेसि पिदहीति वुत्तं होति. अयमेव चेत्थ अत्थो सुन्दरतरो. तथा हि ‘‘चक्खुन्द्रियसंवरं असंवुतस्स विहरतो संवुतस्स विहरतो’’ति एतेसु पदेसु अयमेव अत्थो दिस्सति.
विहरतीति एवं चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो येन केनचि इरियापथविहारेन विहरति. यञ्हिस्सातिआदिम्हि ¶ ¶ यं चक्खुन्द्रियसंवरं अस्स भिक्खुनो असंवुतस्स अथकेत्वा अपिदहित्वा विहरन्तस्साति एवमत्थो वेदितब्बो. अथ वा, ये-कारस्स यन्ति आदेसो. हिकारो च पदपूरणो, ये अस्साति अत्थो.
उप्पज्जेय्युन्ति ¶ निब्बत्तेय्युं. आसवा विघातपरिळाहाति चत्तारो आसवा च अञ्ञे च विघातकरा किलेसपरिळाहा विपाकपरिळाहा च. चक्खुद्वारे हि इट्ठारम्मणं आपाथगतं कामस्सादवसेन अस्सादयतो अभिनन्दतो कामासवो उप्पज्जति, ईदिसं अञ्ञस्मिम्पि सुगतिभवे लभिस्सामीति भवपत्थनाय अस्सादयतो भवासवो उप्पज्जति, सत्तोति वा सत्तस्साति वा गण्हन्तस्स दिट्ठासवो उप्पज्जति, सब्बेहेव सहजातं अञ्ञाणं अविज्जासवोति चत्तारो आसवा उप्पज्जन्ति. तेहि सम्पयुत्ता अपरे किलेसा विघातपरिळाहा, आयतिं वा तेसं विपाका. तेपि हि असंवुतस्सेव विहरतो उप्पज्जेय्युन्ति वुच्चन्ति.
एवंस तेति एवं अस्स ते. एवं एतेन उपायेन न होन्ति, नो अञ्ञथाति वुत्तं होति. एस नयो पटिसङ्खा योनिसो सोतिन्द्रियसंवरसंवुतोतिआदीसु.
इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बाति इमे छसु द्वारेसु चत्तारो चत्तारो कत्वा चतुवीसति आसवा संवरेन पहातब्बाति वुच्चन्ति. सब्बत्थेव चेत्थ सतिसंवरो एव संवरोति वेदितब्बो.
संवरापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
पटिसेवनापहातब्बआसववण्णना
२३. पटिसङ्खा योनिसो चीवरन्तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे सीलकथायं वुत्तमेव. यञ्हिस्साति यं चीवरपिण्डपातादीसु वा अञ्ञतरं अस्स. अप्पटिसेवतोति एवं योनिसो अप्पटिसेवन्तस्स. सेसं वुत्तनयमेव. केवलं पनिध अलद्धं चीवरादिं पत्थयतो लद्धं वा ¶ अस्सादयतो कामासवस्स उप्पत्ति वेदितब्बा. ईदिसं अञ्ञस्मिम्पि सम्पत्तिभवे सुगतिभवे लभिस्सामीति भवपत्थनाय अस्सादयतो भवासवस्स, अहं लभामि न लभामीति वा मय्हं वा इदन्ति अत्तसञ्ञं अधिट्ठहतो दिट्ठासवस्स उप्पत्ति वेदितब्बा. सब्बेहेव पन सहजातो अविज्जासवोति एवं चतुन्नं आसवानं उप्पत्ति विपाकपरिळाहा च नववेदनुप्पादनतोपि वेदितब्बा.
इमे ¶ वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा पटिसेवना पहातब्बाति इमे एकमेकस्मिं पच्चये ¶ चत्तारो चत्तारो कत्वा सोळस आसवा इमिना ञाणसंवरसङ्खातेन पच्चवेक्खणपटिसेवनेन पहातब्बाति वुच्चन्ति.
पटिसेवनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
अधिवासनापहातब्बआसववण्णना
२४. पटिसङ्खा योनिसो खमो होति सीतस्साति उपायेन पथेन पच्चवेक्खित्वा खमो होति सीतस्स सीतं खमति सहति, न अवीरपुरिसो विय अप्पमत्तकेनपि सीतेन चलति कम्पति कम्मट्ठानं विजहति. अपिच खो लोमसनागत्थेरो विय अनप्पकेनापि सीतेन फुट्ठो न चलति न कम्पति, कम्मट्ठानमेव मनसि करोति. थेरो किर चेतियपब्बते पियङ्गुगुहायं पधानघरे विहरन्तो अन्तरट्ठके हिमपातसमये लोकन्तरिकनिरये पच्चवेक्खित्वा कम्मट्ठानं अविजहन्तोव अब्भोकासे वीतिनामेसि. एवं उण्हादीसुपि अत्थयोजना वेदितब्बा.
केवलञ्हि यो भिक्खु अधिमत्तम्पि उण्हं सहति स्वेव थेरो विय, अयं ‘‘खमो उण्हस्सा’’ति वेदितब्बो. थेरो किर गिम्हसमये पच्छाभत्तं बहिचङ्कमे निसीदि. कम्मट्ठानं मनसिकरोन्तो सेदापिस्स कच्छेहि मुच्चन्ति. अथ नं अन्तेवासिको आह ‘‘इध, भन्ते, निसीदथ, सीतलो ओकासो’’ति. थेरो ‘‘उण्हभयेनेवम्हि आवुसो इध निसिन्नो’’ति अवीचिमहानिरयं पच्चवेक्खित्वा निसीदियेव. उण्हन्ति चेत्थ अग्गिसन्तापोव वेदितब्बो. सूरियसन्तापवसेन पनेतं वत्थु वुत्तं.
यो ¶ च द्वे तयो वारे भत्तं वा पानीयं वा अलभमानोपि अनमतग्गे संसारे अत्तनो पेत्तिविसयूपपत्तिं पच्चवेक्खित्वा अवेधेन्तो कम्मट्ठानं न विजहतियेव. अधिमत्तेहि डंसमकसवातातपसम्फस्सेहि फुट्ठो चापि तिरच्छानूपपत्तिं पच्चवेक्खित्वा अवेधेन्तो कम्मट्ठानं न विजहतियेव. सरीसपसम्फस्सेन फुट्ठो चापि अनमतग्गे संसारे सीहब्यग्घादिमुखेसु अनेकवारं परिवत्तितपुब्बभावं पच्चवेक्खित्वा अवेधेन्तो कम्मट्ठानं न विजहतियेव पधानियत्थेरो विय. अयं ‘‘खमो जिघच्छाय…पे… सरीसपसम्फस्सान’’न्ति वेदितब्बो.
थेरं ¶ किर खण्डचेलविहारे कणिकारपधानियघरे अरियवंसं सुणन्तं घोरविसो सप्पो डंसि. थेरो जानित्वापि पसन्नचित्तो निसिन्नो धम्मंयेव सुणाति. विसवेगो थद्धो अहोसि. थेरो उपसम्पदमण्डलं आदिं कत्वा सीलं पच्चवेक्खित्वा परिसुद्धसीलोहमस्मीति पीतिं उप्पादेसि. सह पीतुप्पादा विसं निवत्तित्वा पथविं पाविसि. थेरो ¶ तत्थेव चित्तेकग्गतं लभित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि.
यो पन अक्कोसवसेन दुरुत्ते दुरुत्तत्तायेव च दुरागते अपि अन्तिमवत्थुसञ्ञिते वचनपथे सुत्वा खन्तिगुणंयेव पच्चवेक्खित्वा न वेधति दीघभाणकअभयत्थेरो विय. अयं ‘‘खमो दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथान’’न्ति वेदितब्बो.
थेरो किर पच्चयसन्तोसभावनारामताय महाअरियवंसप्पटिपदं कथेसि, सब्बो महागामो आगच्छति. थेरस्स महासक्कारो उप्पज्जति. तं अञ्ञतरो महाथेरो अधिवासेतुं असक्कोन्तो दीघभाणको अरियवंसं कथेमीति सब्बरत्तिं कोलाहलं करोसीतिआदीहि अक्कोसि. उभोपि च अत्तनो अत्तनो विहारं गच्छन्ता गावुतमत्तं एकपथेन अगमंसु. सकलगावुतम्पि सो तं अक्कोसियेव. ततो यत्थ द्विन्नं विहारानं मग्गो भिज्जति, तत्थ ठत्वा दीघभाणकत्थेरो तं वन्दित्वा ‘‘एस, भन्ते, तुम्हाकं मग्गो’’ति आह. सो असुणन्तो विय अगमासि. थेरोपि विहारं गन्त्वा पादे पक्खालेत्वा निसीदि. तमेनं अन्तेवासिको ‘‘किं, भन्ते, सकलगावुतं परिभासन्तं न किञ्चि अवोचुत्था’’ति आह. थेरो ‘‘खन्तियेव, आवुसो, मय्हं भारो, न अक्खन्ति. एकपदुद्धारेपि कम्मट्ठानवियोगं न पस्सामी’’ति आह. एत्थ च वचनमेव वचनपथोति वेदितब्बो.
यो ¶ पन उप्पन्ना सारीरिका वेदना दुक्खमनट्ठेन दुक्खा, बहलट्ठेन तिब्बा, फरुसट्ठेन खरा, तिखिणट्ठेन कटुका, अस्सादविरहतो असाता, मनं अवड्ढनतो अमनापा, पाणहरणसमत्थताय पाणहरा अधिवासेतियेव, न वेधति. एवं सभावो होति चित्तलपब्बते पधानियत्थेरो विय. अयं ‘‘उप्पन्नानं…पे… अधिवासनजातिको’’ति वेदितब्बो.
थेरस्स ¶ किर रत्तिं पधानेन वीतिनामेत्वा ठितस्स उदरवातो उप्पज्जि. सो तं अधिवासेतुं असक्कोन्तो आवत्तति परिवत्तति. तमेनं चङ्कमपस्से ठितो पिण्डपातियत्थेरो आह ‘‘आवुसो, पब्बजितो नाम अधिवासनसीलो होती’’ति. सो ‘‘साधु, भन्ते’’ति अधिवासेत्वा निच्चलो सयि. वातो नाभितो याव हदयं फालेति. थेरो वेदनं विक्खम्भेत्वा ¶ विपस्सन्तो मुहुत्तेन अनागामी हुत्वा परिनिब्बायीति.
यञ्हिस्साति सीतादीसु यंकिञ्चि एकधम्मम्पि अस्स. अनधिवासयतोति अनधिवासेन्तस्स अक्खमन्तस्स. सेसं वुत्तनयमेव. आसवुप्पत्ति पनेत्थ एवं वेदितब्बा. सीतेन फुट्ठस्स उण्हं पत्थयन्तस्स कामासवो उप्पज्जति, एवं सब्बत्थ. नत्थि नो सम्पत्तिभवे सुगतिभवे सीतं वा उण्हं वाति भवं पत्थयन्तस्स भवासवो. मय्हं सीतं उण्हन्ति गाहो दिट्ठासवो. सब्बेहेव सम्पयुत्तो अविज्जासवोति.
‘‘इमे वुच्चन्ति…पे… अधिवासना पहातब्बा’’ति इमे सीतादीसु एकमेकस्स वसेन चत्तारो चत्तारो कत्वा अनेके आसवा इमाय खन्तिसंवरसङ्खाताय अधिवासनाय पहातब्बाति वुच्चन्तीति अत्थो. एत्थ च यस्मा अयं खन्ति सीतादिधम्मे अधिवासेति, अत्तनो उपरि आरोपेत्वा वासेतियेव. न असहमाना हुत्वा निरस्सति, तस्मा ‘‘अधिवासना’’ति वुच्चतीति वेदितब्बा.
अधिवासनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
परिवज्जनापहातब्बआसववण्णना
२५. पटिसङ्खा ¶ योनिसो चण्डं हत्थिं परिवज्जेतीति अहं समणोति चण्डस्स हत्थिस्स आसन्ने न ठातब्बं. ततोनिदानञ्हि मरणम्पि सिया मरणमत्तम्पि दुक्खन्ति एवं उपायेन पथेन पच्चयेन पच्चवेक्खित्वा चण्डं हत्थिं परिवज्जेति पटिक्कमति. एस नयो सब्बत्थ. चण्डन्ति च दुट्ठं, वाळन्ति वुत्तं होति. खाणुन्ति खदिरखाणुआदिं. कण्टकट्ठानन्ति कण्टकानं ठानं, यत्थ कण्टका विज्जन्ति, तं ओकासन्ति वुत्तं होति. सोब्भन्ति सब्बतो परिच्छिन्नतटं. पपातन्ति एकतो छिन्नतटं. चन्दनिकन्ति उच्छिट्ठोदकगब्भमलादीनं छड्डनट्ठानं. ओळिगल्लन्ति तेसंयेव ¶ सकद्दमादीनं सन्दनोकासं. तं जण्णुमत्तम्पि असुचिभरितं होति, द्वेपि चेतानि ठानानि अमनुस्सदुट्ठानि होन्ति. तस्मा तानि वज्जेतब्बानि. अनासनेति एत्थ पन अयुत्तं आसनं अनासनं, तं अत्थतो अनियतवत्थुकं रहोपटिच्छन्नासनन्ति वेदितब्बं. अगोचरेति एत्थपि च अयुत्तो गोचरो अगोचरो, सो वेसियादिभेदतो पञ्चविधो. पापके मित्तेति लामके दुस्सीले मित्तपतिरूपके, अमित्ते वा. भजन्तन्ति सेवमानं. विञ्ञू सब्रह्मचारीति पण्डिता बुद्धिसम्पन्ना सब्रह्मचारयो, भिक्खूनमेतं अधिवचनं. ते हि एककम्मं एकुद्देसो ¶ समसिक्खताति इमं ब्रह्मं समानं चरन्ति, तस्मा सब्रह्मचारीति वुच्चन्ति. पापकेसु ठानेसूति लामकेसु ठानेसु. ओकप्पेय्युन्ति सद्दहेय्युं, अधिमुच्चेय्युं ‘‘अद्धा अयमायस्मा अकासि वा करिस्सति वा’’ति.
यञ्हिस्साति हत्थिआदीसु यंकिञ्चि एकम्पि अस्स. सेसं वुत्तनयमेव. आसवुप्पत्ति पनेत्थ एवं वेदितब्बा. हत्थिआदिनिदानेन दुक्खेन फुट्ठस्स सुखं पत्थयतो कामासवो उप्पज्जति. नत्थि नो सम्पत्तिभवे सुगतिभवे ईदिसं दुक्खन्ति भवं पत्थेन्तस्स भवासवो. मं हत्थी मद्दति, मं अस्सोति गाहो दिट्ठासवो. सब्बेहेव सम्पयुत्तो अविज्जासवोति.
इमे वुच्चन्ति…पे… परिवज्जना पहातब्बाति इमे हत्थिआदीसु एकेकस्स वसेन चत्तारो चत्तारो कत्वा अनेके आसवा इमिना सीलसंवरसङ्खातेन परिवज्जनेन पहातब्बाति वुच्चन्तीति वेदितब्बा.
परिवज्जनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
विनोदनापहातब्बआसववण्णना
२६. पटिसङ्खा ¶ योनिसो उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेतीति ‘‘इति पायं वितक्को अकुसलो, इतिपि सावज्जो, इतिपि दुक्खविपाको, सो च खो अत्तब्याबाधाय संवत्तती’’तिआदिना नयेन योनिसो कामवितक्के आदीनवं पच्चवेक्खित्वा तस्मिं तस्मिं आरम्मणे उप्पन्नं जातमभिनिब्बत्तं कामवितक्कं नाधिवासेति, चित्तं आरोपेत्वा न वासेति, अब्भन्तरे वा न वासेतीतिपि अत्थो.
अनधिवासेन्तो किं करोतीति? पजहति छड्डेति.
किं कचवरं विय पिटकेनाति? न हि, अपिच खो नं विनोदेति तुदति विज्झति नीहरति.
किं ¶ बलिबद्दं विय पतोदेनाति? न हि, अथ खो नं ब्यन्तीकरोति विगतन्तं करोति. यथास्स अन्तोपि नावसिस्सति अन्तमसो भङ्गमत्तम्पि, तथा नं करोति.
कथं पन नं तथा करोतीति? अनभावं गमेतीति अनु अनु अभावं गमेति, विक्खम्भनप्पहानेन यथा सुविक्खम्भितो होति, तथा करोतीति वुत्तं होति. एस नयो ब्यापादविहिंसावितक्केसु.
एत्थ च कामवितक्कोति ‘‘यो कामपटिसंयुत्तो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो’’ति विभङ्गे (विभ. ९१०) वुत्तो. एस नयो इतरेसु. उप्पन्नुप्पन्नेति उप्पन्ने उप्पन्ने, उप्पन्नमत्तेयेवाति वुत्तं होति. सकिं वा उप्पन्ने विनोदेत्वा दुतियवारे ¶ अज्झुपेक्खिता न होति, सतक्खत्तुम्पि उप्पन्ने उप्पन्ने विनोदेतियेव. पापके अकुसलेति लामकट्ठेन पापके, अकोसल्लताय अकुसले. धम्मेति तेयेव कामवितक्कादयो सब्बेपि वा नव महावितक्के. तत्थ तयो वुत्ता एव. अवसेसा ‘‘ञातिवितक्को जनपदवितक्को अमरवितक्को परानुद्दयतापटिसंयुत्तो ¶ वितक्को लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो वितक्को अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्को’’ति (महानि. २०७) इमे छ.
यञ्हिस्साति एतेसु वितक्केसु यंकिञ्चि अस्स, सेसं वुत्तनयमेव. कामवितक्को पनेत्थ कामासवो एव. तब्बिसेसो भवासवो. तंसम्पयुत्तो दिट्ठासवो. सब्बवितक्केसु अविज्जासवोति एवं आसवुप्पत्तिपि वेदितब्बा.
इमे वुच्चन्ति…पे… विनोदना पहातब्बाति इमे कामवितक्कादिवसेन वुत्तप्पकारा आसवा इमिना तस्मिं तस्मिं वितक्के आदीनवपच्चवेक्खणसहितेन वीरियसंवरसङ्खातेन विनोदनेन पहातब्बाति वुच्चन्तीति वेदितब्बा.
विनोदनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
भावनापहातब्बआसववण्णना
२७. पटिसङ्खा योनिसो सतिसम्बोज्झङ्गं भावेतीति अभावनाय आदीनवं, भावनाय च आनिसंसं उपायेन पथेन पच्चवेक्खित्वा सतिसम्बोज्झङ्गं ¶ भावेति, एस नयो सब्बत्थ. एत्थ च किञ्चापि इमे उपरिमग्गत्तयसमयसम्भूता लोकुत्तरबोज्झङ्गा एव अधिप्पेता, तथापि आदिकम्मिकानं बोज्झङ्गेसु असम्मोहत्थं लोकियलोकुत्तरमिस्सकेन नेसं नयेन अत्थवण्णनं करिस्सामि. इध पन लोकियनयं पहाय लोकुत्तरनयो एव गहेतब्बो. तत्थ सतिसम्बोज्झङ्गन्तिआदिना नयेन वुत्तानं सत्तन्नं आदिपदानंयेव ताव –
अत्थतो लक्खणादीहि, कमतो च विनिच्छयो;
अनूनाधिकतो चेव, विञ्ञातब्बो विभाविना.
तत्थ सतिसम्बोज्झङ्गे ताव सरणट्ठेन सति. सा पनेसा उपट्ठानलक्खणा, अपिलापनलक्खणा वा. वुत्तम्पि हेतं ‘‘यथा, महाराज, रञ्ञो भण्डागारिको रञ्ञो सापतेय्यं ¶ अपिलापेति, एत्तकं, महाराज, हिरञ्ञं, एत्तकं सुवण्णं, एत्तकं सापतेय्यन्ति, एवमेव खो, महाराज ¶ , सति उप्पज्जमाना कुसलाकुसलसावज्जानवज्जहीनपणीतकण्हसुक्कसप्पटिभागे धम्मे अपिलापेति. इमे चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति (मि. प. २.१.१३) वित्थारो. अपिलापनरसा. किच्चवसेनेव हिस्स एतं लक्खणं थेरेन वुत्तं. असम्मोसरसा वा. गोचराभिमुखभावपच्चुपट्ठाना. सति एव सम्बोज्झङ्गो सतिसम्बोज्झङ्गो. तत्थ बोधिया बोधिस्स वा अङ्गोति बोज्झङ्गो.
किं वुत्तं होति? या हि अयं धम्मसामग्गी, याय लोकियलोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमानाय लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहन-कामसुखत्तकिलमथानुयोग-उच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूताय सतिधम्मविचयवीरियपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासङ्खाताय धम्मसामग्गिया अरियसावको बुज्झतीति कत्वा ‘‘बोधी’’ति वुच्चति. बुज्झतीति किलेससन्ताननिद्दाय उट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोतीति वुत्तं होति. यथाह ‘‘सत्त बोज्झङ्गे भावेत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’’ति. तस्सा धम्मसामग्गिसङ्खाताय बोधिया अङ्गोतिपि बोज्झङ्गो, झानङ्गमग्गङ्गादयो विय.
योपेस ¶ यथावुत्तप्पकाराय एताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति कत्वा अरियसावको ‘‘बोधी’’ति वुच्चति, तस्स बोधिस्स अङ्गोतिपि बोज्झङ्गो, सेनङ्गरथङ्गादयो विय. तेनाहु अट्ठकथाचरिया ‘‘बुज्झनकस्स पुग्गलस्स अङ्गाति वा बोज्झङ्गा’’ति. अपिच ‘‘बोज्झङ्गाति केनट्ठेन बोज्झङ्गा? बोधाय संवत्तन्तीति बोज्झङ्गा, बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, अनुबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, पटिबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, सम्बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा’’तिआदिना (पटि. म. ३.१७) पटिसम्भिदानयेनापि अत्थो वेदितब्बो. पसत्थो सुन्दरो वा बोज्झङ्गोति सम्बोज्झङ्गो. एवं सति एव सम्बोज्झङ्गो सतिसम्बोज्झङ्गो. तं सतिसम्बोज्झङ्गं. एवं ताव एकस्स आदिपदस्स अत्थतो लक्खणादीहि च विनिच्छयो विञ्ञातब्बो.
दुतियादीसु पन चतुसच्चधम्मे विचिनातीति धम्मविचयो. सो पन विचयलक्खणो, ओभासनरसो, असम्मोहपच्चुपट्ठानो. वीरभावतो विधिना ईरयितब्बतो च वीरियं. तं पग्गहलक्खणं ¶ , उपत्थम्भनरसं, अनोसीदनपच्चुपट्ठानं ¶ . पीणयतीति पीति. सा फरणलक्खणा, तुट्ठिलक्खणा वा, कायचित्तानं पीणनरसा, तेसंयेव ओदग्यपच्चुपट्ठाना. कायचित्तदरथपस्सम्भनतो पस्सद्धि. सा उपसमलक्खणा, कायचित्तदरथनिम्मद्दनरसा, आयचित्तानं अपरिप्फन्दनभूतसीतिभावपच्चुपट्ठाना. समाधानतो समाधि. सो अविक्खेपलक्खणो, अविसारलक्खणो वा, चित्तचेतसिकानं सम्पिण्डनरसो, चित्तट्ठितिपच्चुपट्ठानो. अज्झुपेक्खनतो उपेक्खा. सा पटिसङ्खानलक्खणा, समवाहितलक्खणा वा, ऊनाधिकतानिवारणरसा, पक्खपातुपच्छेदरसा वा, मज्झत्तभावपच्चुपट्ठाना. सेसं वुत्तनयमेव. एवं सेसपदानम्पि अत्थतो लक्खणादीहि च विनिच्छयो विञ्ञातब्बो.
कमतोति एत्थ च ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति (सं. नि. ५.२३४) वचनतो सब्बेसं सेसबोज्झङ्गानं उपकारकत्ता सतिसम्बोज्झङ्गोव पठमं वुत्तो. ततो परं ‘‘सो तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनती’’तिआदिना (विभ. ४६९) नयेन सेसबोज्झङ्गानं पुब्बापरियवचने पयोजनं सुत्तेयेव वुत्तं. एवमेत्थ कमतोपि विनिच्छयो विञ्ञातब्बो.
अनूनाधिकतोति कस्मा पन भगवता सत्तेव बोज्झङ्गा वुत्ता अनूना अनधिकाति. लीनुद्धच्चपटिपक्खतो सब्बत्थिकतो च. एत्थ हि तयो ¶ बोज्झङ्गा लीनस्स पटिपक्खा. यथाह – ‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये लीनं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाया’’ति (सं. नि. ५.२३४). तयो उद्धच्चस्स पटिपक्खा. यथाह – ‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये उद्धतं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाया’’ति (सं. नि. ५.२३४). एको पनेत्थ सब्बत्थिको. यथाह – ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति. ‘‘सब्बत्थक’’न्तिपि पाठो, द्विन्नम्पि सब्बत्थ इच्छितब्बन्ति अत्थो. एवं लीनुद्धच्चपटिपक्खतो सब्बत्थिकतो ¶ च सत्तेव बोज्झङ्गा वुत्ता अनूना अनधिकाति, एवमेत्थ अनूनाधिकतोपि विनिच्छयो विञ्ञातब्बो.
एवं ¶ ताव ‘‘सतिसम्बोज्झङ्ग’’न्तिआदिना नयेन वुत्तानं सत्तन्नं आदिपदानंयेव अत्थवण्णनं ञत्वा इदानि भावेति विवेकनिस्सितन्तिआदीसु एवं ञातब्बा. भावेतीति वड्ढेति, अत्तनो चित्तसन्ताने पुनप्पुनं जनेति अभिनिब्बत्तेतीति अत्थो. विवेकनिस्सितन्ति विवेके निस्सितं. विवेकोति विवित्तता. स्वायं तदङ्गविवेको विक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धि निस्सरणविवेकोति पञ्चविधो. तस्स नानत्तं ‘‘अरियधम्मे अविनीतो’’ति एत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. अयमेव हि तत्थ विनयोति वुत्तो. एवं एतस्मिं पञ्चविधे विवेके.
विवेकनिस्सितन्ति तदङ्गविवेकनिस्सितं समुच्छेदविवेकनिस्सितं निस्सरणविवेकनिस्सितञ्च सतिसम्बोज्झङ्गं भावेतीति अयमत्थो वेदितब्बो. तथा हि अयं बोज्झङ्गभावनानुयुत्तो योगी विपस्सनाक्खणे किच्चतो तदङ्गविवेकनिस्सितं, अज्झासयतो निस्सरणविवेकनिस्सितं, मग्गकाले पन किच्चतो समुच्छेदविवेकनिस्सितं, आरम्मणतो निस्सरणविवेकनिस्सितं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति. पञ्चविधविवेकनिस्सितन्तिपि एके, ते हि न केवलं बलवविपस्सनामग्गफलक्खणेसु एव बोज्झङ्गे उद्धरन्ति, विपस्सनापादककसिणज्झानआनापानासुभब्रह्मविहारज्झानेसुपि उद्धरन्ति. न च पटिसिद्धा अट्ठकथाचरियेहि. तस्मा तेसं मतेन एतेसं झानानं पवत्तिक्खणे किच्चतो एव विक्खम्भनविवेकनिस्सितं. यथा ¶ च ‘‘विपस्सनाक्खणे अज्झासयतो निस्सरणविवेकनिस्सित’’न्ति वुत्तं, एवं पटिप्पस्सद्धिविवेकनिस्सितम्पि भावेतीति वत्तुं वट्टति. एस नयो विरागनिस्सितादीसु. विवेकट्ठा एव हि विरागादयो.
केवलञ्हेत्थ वोस्सग्गो दुविधो परिच्चागवोस्सग्गो च पक्खन्दनवोस्सग्गो चाति. तत्थ परिच्चागवोस्सग्गोति विपस्सनाक्खणे च तदङ्गवसेन, मग्गक्खणे च समुच्छेदवसेन किलेसप्पहानं. पक्खन्दनवोस्सग्गोति विपस्सनाक्खणे तन्निन्नभावेन, मग्गक्खणे पन आरम्मणकरणेन निब्बानपक्खन्दनं. तदुभयम्पि इमस्मिं लोकियलोकुत्तरमिस्सके अत्थवण्णनानये वट्टति. तथा हि अयं सतिसम्बोज्झङ्गो यथावुत्तेन पकारेन किलेसे परिच्चजति, निब्बानञ्च पक्खन्दति. वोस्सग्गपरिणामिन्ति ¶ इमिना पन सकलेन वचनेन वोस्सग्गत्तं परिणमन्तं परिणतञ्च परिपच्चन्तं परिपक्कञ्चाति. इदं वुत्तं होति ‘‘अयञ्हि बोज्झङ्गभावनानुयुत्तो भिक्खु यथा सतिसम्बोज्झङ्गो किलेसपरिच्चागवोस्सग्गत्तं निब्बानपक्खन्दनवोस्सग्गत्तञ्च ¶ परिपच्चति, यथा च परिपक्को होति, तथा नं भावेती’’ति. एस नयो सेसबोज्झङ्गेसु.
इध पन निब्बानंयेव सब्बसङ्खतेहि विवित्तत्ता विवेको, सब्बेसं विरागभावतो विरागो, निरोधभावतो निरोधोति वुत्तं. मग्गो एव च वोस्सग्गपरिणामी, तस्मा सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकं आरम्मणं कत्वा पवत्तिया विवेकनिस्सितं. तथा विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं. तञ्च खो अरियमग्गक्खणुप्पत्तिया किलेसानं समुच्छेदतो परिच्चागभावेन च निब्बानपक्खन्दनभावेन च परिणतं परिपक्कन्ति अयमेव अत्थो दट्ठब्बो. एस नयो सेसबोज्झङ्गेसु.
यञ्हिस्साति एतेसु बोज्झङ्गेसु यंकिञ्चि अस्स. सेसं वुत्तनयमेव. आसवुप्पत्तियं पनेत्थ इमेसं उपरिमग्गत्तयसम्पयुत्तानं बोज्झङ्गानं अभावितत्ता ये उप्पज्जेय्युं कामासवो भवासवो अविज्जासवोति तयो आसवा, भावयतो एवंस ते आसवा न होन्तीति अयं नयो वेदितब्बो.
इमे वुच्चन्ति…पे… भावना पहातब्बाति इमे तयो आसवा इमाय मग्गत्तयसम्पयुत्ताय बोज्झङ्गभावनाय पहातब्बाति वुच्चन्तीति वेदितब्बा.
२८. इदानि ¶ इमेहि सत्तहाकारेहि पहीनासवं भिक्खुं थोमेन्तो आसवप्पहाने चस्स आनिसंसं दस्सेन्तो एतेहेव च कारणेहि आसवप्पहाने सत्तानं उस्सुक्कं जनेन्तो यतो खो, भिक्खवे…पे… अन्तमकासि दुक्खस्साति आह. तत्थ यतो खोति सामिवचने तोकारो, यस्स खोति वुत्तं होति. पोराणा पन यस्मिं कालेति वण्णयन्ति. ये आसवा दस्सना पहातब्बाति ये आसवा दस्सनेन पहातब्बा, ते दस्सनेनेव पहीना होन्ति, न अप्पहीनेसुयेव पहीनसञ्ञी होति. एवं सब्बत्थ वित्थारो.
सब्बासवसंवरसंवुतोति सब्बेहि आसवपिधानेहि पिहितो, सब्बेसं वा आसवानं पिधानेहि पिहितो. अच्छेच्छि ¶ तण्हन्ति सब्बम्पि तण्हं छिन्दि, संछिन्दि समुच्छिन्दि. विवत्तयि ¶ संयोजनन्ति दसविधम्पि संयोजनं परिवत्तयि निम्मलमकासि. सम्माति हेतुना कारणेन. मानाभिसमयाति मानस्स दस्सनाभिसमया पहानाभिसमया च. अरहत्तमग्गो हि किच्चवसेन मानं पस्सति, अयमस्स दस्सनाभिसमयो. तेन दिट्ठो पन सो तावदेव पहीयति दिट्ठविसेन दिट्ठसत्तानं जीवितं विय. अयमस्स पहानाभिसमयो.
अन्तमकासि दुक्खस्साति एवं अरहत्तमग्गेन सम्मा मानस्स दिट्ठत्ता पहीनत्ता च ये इमे ‘‘कायबन्धनस्स अन्तो जीरति (चूळव. २७८). हरितन्तं वा’’ति (म. नि. १.३०४) एवं वुत्तअन्तिममरियादन्तो च, ‘‘अन्तमिदं, भिक्खवे, जीविकान’’न्ति (इतिवु. ९१; सं. नि. ३.८०) एवं वुत्तलामकन्तो च, ‘‘सक्कायो एको अन्तो’’ति (अ. नि. ६.६१) एवं वुत्तकोट्ठासन्तो च, ‘‘एसेवन्तो दुक्खस्स सब्बपच्चयसङ्खया’’ति (सं. नि. २.५१) एवं वुत्तकोटन्तो चाति एवं चत्तारो अन्ता, तेसु सब्बस्सेव वट्टदुक्खस्स अन्तं चतुत्थकोटिसङ्खातं अन्तिमकोटिसङ्खातं अन्तमकासि परिच्छेदं परिवटुमं अकासि. अन्तिमसमुस्सयमत्तावसेसं दुक्खं अकासीति वुत्तं होति.
अत्तमना ते भिक्खूति सकमना तुट्ठमना, पीतिसोमनस्सेहि वा सम्पयुत्तमना हुत्वा. भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति इदं दुक्खस्स अन्तकिरियापरियोसानं ¶ भगवतो भासितं सुकथितं सुलपितं, एवमेतं भगवा एवमेतं सुगताति मत्थकेन सम्पटिच्छन्ता अब्भनुमोदिंसूति.
सेसमेत्थ यं न वुत्तं, तं पुब्बे वुत्तत्ता च सुविञ्ञेय्यत्ता च न वुत्तं. तस्मा सब्बं वुत्तानुसारेन अनुपदसो पच्चवेक्खितब्बं.
भावनापहातब्बआसववण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
सब्बासवसुत्तवण्णना निट्ठिता.
३. धम्मदायादसुत्तवण्णना
२९. एवं ¶ मे सुतन्ति धम्मदायादसुत्तं. यस्मा पनस्स अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो, तस्मा तं दस्सेत्वा वस्स अपुब्बपदवण्णनं करिस्साम. कतराय च पनिदं अट्ठुप्पत्तिया निक्खित्तन्ति. लाभसक्कारे. भगवतो किर महालाभसक्कारो उप्पज्जि. यथा तं चत्तारो असङ्ख्येय्ये पूरितदानपारमीसञ्चयस्स. सब्बदिसासु यमकमहामेघो ¶ वुट्ठहित्वा महोघं विय सब्बपारमियो एकस्मिं अत्तभावे विपाकं दस्सामाति सम्पिण्डिता विय लाभसक्कारमहोघं निब्बत्तयिंसु. ततो ततो अन्नपानयानवत्थमालागन्धविलेपनादिहत्था खत्तियब्राह्मणादयो आगन्त्वा – ‘‘कहं बुद्धो, कहं भगवा, कहं देवदेवो, नरासभो, पुरिससीहो’’ति भगवन्तं परियेसन्ति. सकटसतेहिपि पच्चये आहरित्वा ओकासं अलभमाना समन्ता गावुतप्पमाणम्पि सकटधुरेन सकटधुरमाहच्चतिट्ठन्ति चेव अनुबन्धन्ति च. अन्धकविन्दब्राह्मणादयो विय. सब्बं खन्धके तेसु तेसु सुत्तेसु च आगतनयेनेव वेदितब्बं. यथा च भगवतो, एवं भिक्खुसङ्घस्सापि.
वुत्तम्पि चेतं – ‘‘तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होति गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं, भिक्खुसङ्घोपि खो सक्कतो होति…पे… परिक्खारान’’न्ति (उदा. १४). तथा – ‘‘यावता ¶ खो, चुन्द, एतरहि सङ्घो वा गणो वा लोके उप्पन्नो, नाहं, चुन्द, अञ्ञं एकसङ्घम्पि समनुपस्सामि, एवं लाभग्गयसग्गपत्तं, यथरिव, चुन्द, भिक्खुसङ्घो’’ति (दी. नि. ३.१७६).
स्वायं भगवतो च भिक्खुसङ्घस्स च उप्पन्नो लाभसक्कारो एकतो हुत्वा द्विन्नं महानदीनं उदकमिव अप्पमेय्यो अहोसि. कमेन भिक्खू पच्चयगरुका पच्चयबाहुलिका अहेसुं. पच्छाभत्तम्पि तेलमधुफाणितादीसु आहटेसु गण्डिंयेव पहरित्वा ‘‘अम्हाकं आचरियस्स देथ, उपज्झायस्स देथा’’ति उच्चासद्दमहासद्दं करोन्ति. सा च नेसं पवत्ति भगवतोपि ¶ पाकटा अहोसि. ततो भगवा अननुच्छविकन्ति धम्मसंवेगं उप्पादेत्वा चिन्तेसि –
‘‘पच्चया अकप्पियाति न सक्का सिक्खापदं पञ्ञपेतुं. पच्चयपटिबद्धा हि कुलपुत्तानं समणधम्मवुत्ति. हन्दाहं धम्मदायादपटिपदं देसेमि. सा सिक्खाकामानं कुलपुत्तानं सिक्खापदपञ्ञत्ति विय भविस्सति नगरद्वारे ठपितसब्बकायिकआदासो विय च, यथा हि नगरद्वारे ठपिते सब्बकायिके आदासे चत्तारो वण्णा अत्तनो छायं दिस्वा वज्जं पहाय निद्दोसा होन्ति, एवमेव सिक्खाकामा कुलपुत्ता पयोगमण्डनेन अत्तानं मण्डेतुकामा इमं सब्बकायिकादासूपमं ¶ देसनं आवज्जित्वा आमिसदायादपटिपदं वज्जेत्वा धम्मदायादपटिपदं पूरेन्ता खिप्पमेव जातिजरामरणस्स अन्तं करिस्सन्ती’’ति. इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया इदं सुत्तं अभासि.
तत्थ धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथ, मा आमिसदायादाति धम्मस्स मे दायादा, भिक्खवे, भवथ, मा आमिसस्स. यो मय्हं धम्मो, तस्स पटिग्गाहका भवथ, यञ्च खो मय्हं आमिसं, तस्स मा पटिग्गाहका भवथाति वुत्तं होति. तत्थ धम्मोपि दुविधो – निप्परियायधम्मो, परियायधम्मोति. आमिसम्पि दुविधं – निप्परियायामिसं, परियायामिसन्ति. कथं? मग्गफलनिब्बानभेदो हि नवविधोपि लोकुत्तरधम्मो निप्परियायधम्मो निब्बत्तितधम्मो, न येन केनचि परियायेन कारणेन वा लेसेन वा धम्मो. यं पनिदं विवट्टूपनिस्सितं कुसलं, सेय्यथिदं, इधेकच्चो ¶ विवट्टं पत्थेन्तो दानं देति, सीलं समादियति, उपोसथकम्मं करोति, गन्धमालादीहि वत्थुपूजं करोति, धम्मं सुणाति देसेति झानसमापत्तियो निब्बत्तेति, एवं करोन्तो अनुपुब्बेन निप्परियायधम्मं अमतं निब्बानं पटिलभति, अयं परियायधम्मो. तथा चीवरादयो चत्तारो पच्चया निप्परियायामिसमेव, न अञ्ञेन परियायेन कारणेन वा लेसेन वा आमिसं. यं पनिदं वट्टगामिकुसलं, सेय्यथिदं, इधेकच्चो वट्टं पत्थेन्तो सम्पत्तिभवं इच्छमानो दानं देति…पे… समापत्तियो निब्बत्तेति, एवं करोन्तो अनुपुब्बेन देवमनुस्ससम्पत्तिं पटिलभति, इदं परियायामिसं नाम.
तत्थ निप्परियायधम्मोपि भगवतोयेव सन्तको. भगवता हि कथितत्ता भिक्खू ¶ मग्गफलनिब्बानानि अधिगच्छन्ति. वुत्तम्पि चेतं ‘‘सो हि ब्राह्मण भगवा अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जनेता, अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्ञू मग्गविदू मग्गकोविदो. मग्गानुगा च पन एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्नागता’’ति (म. नि. ३.७९) च – ‘‘सो हावुसो, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो’’ति (म. नि. १.२०३) च. परियायधम्मोपि भगवतोयेव सन्तको. भगवता ¶ हि कथितत्ता एवं जानन्ति ‘‘विवट्टं पत्थेत्वा दानं देन्तो…पे… समापत्तियो निब्बत्तेन्तो अनुक्कमेन अमतं निब्बानं पटिलभती’’ति. निप्परियायामिसम्पि च भगवतोयेव सन्तकं. भगवता हि अनुञ्ञातत्तायेव भिक्खूहि जीवकवत्थुं आदिं कत्वा पणीतचीवरं लद्धं. यथाह ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, गहपतिचीवरं. यो इच्छति, पंसुकूलिको होतु, यो इच्छति, गहपतिचीवरं सादियतु. इतरीतरेनपाहं, भिक्खवे, सन्तुट्ठिंयेव वण्णेमी’’ति (महाव. ३३७).
पुब्बे च भिक्खू पणीतपिण्डपातं नालत्थुं. सपदानपिण्डियालोपभोजना एवाहेसुं. तेहि राजगहे विहरन्तेन भगवता – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सङ्घभत्तं उद्देसभत्तं निमन्तनं सलाकभत्तं पक्खिकं ¶ उपोसथिकं पाटिपदिक’’न्ति (चूळव. ३२५) एवं अनुञ्ञातत्तायेव पणीतभोजनं लद्धं. तथा सेनासनं. पुब्बे हि अकतपब्भाररुक्खमूलादिसेनासनायेव भिक्खू अहेसुं. ते ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्च लेणानी’’ति (चूळव. २९४) एवं भगवता अनुञ्ञातत्तायेव विहारो अड्ढयोगो पासादो हम्मियं गुहाति इमानि सेनासनानि लभिंसु. पुब्बे च मुत्तहरीतकेनेव भेसज्जं अकंसु. ते भगवतायेव – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्च भेसज्जानि, सेय्यथिदं, सप्पि, नवनीतं, तेलं, मधु, फाणित’’न्ति (महाव. २६०) एवमादिना नयेन अनुञ्ञातत्ता नानाभेसज्जानि लभिंसु.
परियायामिसम्पि भगवतोयेव सन्तकं. भगवता हि कथितत्ता येव जानन्ति – ‘‘सम्पत्तिभवं पत्थेन्तो दानं दत्वा सीलं…पे… समापत्तियो निब्बत्तेत्वा अनुक्कमेन परियायामिसं दिब्बसम्पत्तिं मनुस्ससम्पत्तिं पटिलभती’’ति. तदेव, यस्मा निप्परियायधम्मोपि परियायधम्मोपि ¶ निप्परियायामिसम्पि परियायामिसम्पि भगवतोयेव सन्तकं, तस्मा तत्थ अत्तनो सामिभावं दस्सेन्तो आह – ‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथ मा आमिसदायादा’’ति.
यो मय्हं सन्तको दुविधोपि धम्मो, तस्स दायादा भवथ. यञ्च खो एतं मय्हमेव सन्तकं आमिसं, तस्स ¶ दायादा मा भवथ. धम्मकोट्ठासस्सेव सामिनो भवथ, मा आमिसकोट्ठासस्स. यो हि जिनसासने पब्बजित्वा पच्चयपरमो विहरति चतूसु तण्हुप्पादेसु सन्दिस्समानो निक्खित्तधुरो धम्मानुधम्मप्पटिपत्तियं, अयं आमिसदायादो नाम. तादिसा मा भवथ. यो पन अनुञ्ञातपच्चयेसु अप्पिच्छतादीनि निस्साय पटिसङ्खा सेवमानो पटिपत्तिपरमो विहरति चतूसु अरियवंसेसु सन्दिस्समानो, अयं धम्मदायादो नाम. तादिसा भवथाति वुत्तं होति.
इदानि येसं तत्थ एतदहोसि, भविस्सति वा अनागतमद्धानं ‘‘किं नु खो भगवा सावकानं अलाभत्थिको एवमाहा’’ति, तेसं अतिपणीतलाभत्थिको अहं एवं वदामीति दस्सेतुमाह अत्थि मे तुम्हेसु…पे… नो आमिसदायादाति.
तस्सायमत्थो ¶ – अत्थि मे तुम्हेसु अनुकम्पा अनुद्दया हितेसिता, केन नु खो कारणेन केन उपायेन सावका धम्मदायादा अस्सु धम्मकोट्ठाससामिनो, नो आमिसदायादाति. अयं पन अधिप्पायो, पस्सति किर भगवा आमिसगरुकानं आमिसे उपक्खलितानं अतीतकाले ताव कपिलस्स भिक्खुनो, ‘‘सङ्घाटिपि आदित्ता होती’’तिआदिना (पारा. २३०; सं. नि. २.२१८) नयेन आगतपापभिक्खुभिक्खुनीसिक्खमानादीनञ्च अनेकसतानं अपायपरिपूरणत्तं अत्तनो सासने पब्बजितानञ्च देवदत्तादीनं. धम्मगरुकानं पन सारिपुत्तमोग्गल्लानमहाकस्सपादीनं अभिञ्ञापटिसम्भिदादिगुणप्पटिलाभं. तस्मा तेसं अपाया परिमुत्तिं सब्बगुणसम्पत्तिञ्च इच्छन्तो आह – ‘‘अत्थि मे तुम्हेसु अनुकम्पा किन्ति मे सावका धम्मदायादा भवेय्युं, नो आमिसदायादा’’ति. पच्चयगरुको च चतुपरिसन्तरे कूटकहापणो विय निब्बुतङ्गारो विय च नित्तेजो निप्पभो होति. ततो विवत्तितचित्तो धम्मगरुको ¶ तेजवा सीहोव अभिभुय्यचारी, तस्मापि एवमाह – ‘‘अत्थि मे…पे… नो आमिसदायादा’’ति.
एवं ‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथ, मा आमिसदायादा’’ति इदं अनुकम्पाय पणीततरं लाभं इच्छन्तेन वुत्तं, नो अलाभत्थिकेनाति सावेत्वा इदानि इमस्स ओवादस्स अकरणे आदीनवं दस्सेन्तो आह ‘‘तुम्हे च मे, भिक्खवे…पे… नो धम्मदायादा’’ति. तत्थ तुम्हेपि तेन ¶ आदिया भवेय्याथाति तुम्हेपि तेन आमिसदायादभावेन नो धम्मदायादभावेन आदिया भवेय्याथ. अपदिसितब्बा विसुं कातब्बा ववत्थपेतब्बा, विञ्ञूहि गारय्हा भवेय्याथाति वुत्तं होति. किन्ति? आमिसदायादा सत्थुसावका विहरन्ति, नो धम्मदायादाति.
अहम्पि तेन आदियो भवेय्यन्ति अहम्पि तेन तुम्हाकं आमिसदायादभावेन नो धम्मदायादभावेन गारय्हो भवेय्यं. किन्ति? आमिस…पे… दायादाति. इदं भगवा तेसं अतीव मुदुकरणत्थमाह. अयञ्हि एत्थ अधिप्पायो – सचे, भिक्खवे, तुम्हे आमिसलोला चरिस्सथ, तत्थ विञ्ञू मं गरहिस्सन्ति ‘‘कथञ्हि नाम सब्बञ्ञू समानो अत्तनो सावके ¶ धम्मदायादे नो आमिसदायादे कातुं न सक्कोती’’ति. सेय्यथापि नाम अनाकप्पसम्पन्ने भिक्खू दिस्वा आचरियुपज्झाये गरहन्ति ‘‘कस्सिमे सद्धिविहारिका, कस्सन्तेवासिका’’ति; सेय्यथा वा पन कुलकुमारके वा कुलकुमारिकायो वा दुस्सीले पापधम्मे दिस्वा मातापितरो गरहन्ति ‘‘कस्सिमे पुत्ता, कस्स धीतरो’’ति; एवमेव मं विञ्ञू गरहिस्सन्ति ‘‘कथञ्हि नाम सब्बञ्ञू समानो अत्तनो सावके धम्मदायादे नो आमिसदायादे कातुं न सक्कोती’’ति.
एवं इमस्स ओवादस्स अकरणे आदीनवं दस्सेत्वा करणे आनिसंसं दस्सेन्तो तुम्हे च मेतिआदिमाह. तत्थ अहम्पि तेन न आदियो भवेय्यन्ति सेय्यथापि नाम वत्तपरिपूरके दहरभिक्खू उद्देसपरिपुच्छासम्पन्ने वस्ससतिकत्थेरे विय आकप्पसम्पन्ने दिस्वा, कस्स सद्धिविहारिका, कस्सन्तेवासिकाति, असुकस्साति, ‘‘पतिरूपं थेरस्स, पटिबलो वत ओवदितुं अनुसासितु’’न्ति आचरियुपज्झाया न आदिया न गारय्हा भवन्ति, एवमेव अहम्पि तेन तुम्हाकं धम्मदायादभावेन नो आमिसदायादभावेन कस्स सावका नालकपटिपदं ¶ तुवट्टकपटिपदं चन्दूपमपटिपदं रथविनीतपटिपदं महागोसिङ्गसालपटिपदं महासुञ्ञतपटिपदं पटिपन्ना चतुपच्चयसन्तोसभावनारामअरियवंसेसु सक्खिभूता पच्चयगेधतो विवत्तमानसा अब्भा मुत्तचन्दसमा विहरन्तीति; ‘‘समणस्स ¶ गोतमस्सा’’ति वुत्ते ‘‘सब्बञ्ञू वत भगवा, असक्खि वत सावके आमिसदायादपटिपदं छड्डापेत्वा धम्मदायादपटिपत्तिपूरके कातु’’न्ति विञ्ञूनं न आदियो न गारय्हो भवेय्यन्ति. एवमिमस्मिं पदे अधिप्पायं ञत्वा सेसं कण्हपक्खे वुत्तनयपच्चनीकेन वेदितब्बं. एवं इमस्स ओवादस्स करणे आनिसंसं दस्सेत्वा इदानि तं ओवादं निय्यातेन्तो आह – ‘‘तस्मा तिह मे, भिक्खवे…पे… नो आमिसदायादा’’ति.
३०. एवमिमं ओवादं निय्यातेत्वा इदानि तस्सा धम्मदायादपटिपत्तिया परिपूरकारिं थोमेतुं इधाहं, भिक्खवेतिआदिमाह. भगवतो हि थोमनं सुत्वापि होन्तियेव तदत्थाय पटिपज्जितारो.
तत्थ ¶ इधाति निपातपदमेतं. भुत्तावीति भुत्तवा, कतभत्तकिच्चोति वुत्तं होति. पवारितोति यावदत्थपवारणाय पवारितो, यावदत्थं भुञ्जित्वा पटिक्खित्तभोजनो तित्तोवाति वुत्तं होति. चतुब्बिधा हि पवारणा वस्संवुट्ठपवारणा पच्चयपवारणा अनतिरित्तपवारणा यावदत्थपवारणाति. तत्थ, ‘‘अनुजानामि भिक्खवे, वस्संवुट्ठानं भिक्खूनं तीहि ठानेहि पवारेतु’’न्ति (महाव. २०९) अयं वस्संवुट्ठपवारणा. ‘‘इच्छामहं, भन्ते, सङ्घं चतुमासं भेसज्जेन पवारेतु’’न्ति (पाचि. ३०३) च ‘‘अञ्ञत्र पुनपवारणाय अञ्ञत्र निच्चपवारणाया’’ति (पाचि. ३०७) च अयं पच्चयपवारणा. ‘‘पवारितो नाम असनं पञ्ञायति, भोजनं पञ्ञायति, हत्थपासे ठितो अभिहरति, पटिक्खेपो पञ्ञायति, एसो पवारितो नामा’’ति (पाचि. २३९) अयं अनतिरित्तपवारणा. ‘‘पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसी’’ति (दी. नि. १.२९७, ३५८) अयं यावदत्थपवारणा. अयमिध अधिप्पेता. तेन वुत्तं ‘‘पवारितोति यावदत्थपवारणाय पवारितो’’ति.
परिपुण्णोति भोजनेन परिपुण्णो. परियोसितोति परियोसितभोजनो, उत्तरपदलोपो दट्ठब्बो ¶ . यावतकं भुञ्जितब्बं, तावतकं भुत्तं होति, अवसिता मे भोजनकिरियाति अत्थो. सुहितोति धातो, जिघच्छादुक्खाभावेन वा सुखितोति वुत्तं होति. यावदत्थोति यावतको ¶ मे भोजनेन अत्थो, सो सब्बो पत्तोति. एत्थ च पुरिमानं तिण्णं पच्छिमानि साधकानि. यो हि परियोसितो, सो भुत्तावी होति. यो च सुहितो, सो यावदत्थपवारणाय पवारितो. यो यावदत्थो, सो परिपुण्णोति. पुरिमानि वा पच्छिमानं. यस्मा हि भुत्तावी, तस्मा परियोसितो. यस्मा पवारितो, तस्मा सुहितो. यस्मा परिपुण्णो, तस्मा यावदत्थोति. सब्बञ्चेतं परिकप्पेत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं.
सियाति एकंसे च विकप्पने च. ‘‘पथवीधातु सिया अज्झत्तिका, सिया बाहिरा’’ति (म. नि. ३.३४९) एकंसे. ‘‘सिया अञ्ञतरस्स भिक्खुनो आपत्ति वीतिक्कमो’’ति (म. नि. ३.३९) विकप्पने. इध उभयम्पि वट्टति. अतिरेकोव अतिरेकधम्मो. तथा छड्डनीय धम्मो. अधिको च छड्डेतब्बो च, न अञ्ञं किञ्चि कातब्बोति ¶ अत्थो. अथाति तम्हि काले. जिघच्छादुब्बल्यपरेताति जिघच्छाय च दुब्बल्येन च परेता फुट्ठा अनुगता च अट्ठपि दसपि दिवसानि. तत्थ केचि जिघच्छितापि न दुब्बला होन्ति, सक्कोन्ति जिघच्छं सहितुं. इमे पन न तादिसाति दस्सेतुं उभयमाह. त्याहन्ति ते अहं. सचे आकङ्खथाति यदि इच्छथ.
अप्पहरितेति अप्परुळ्हहरिते, यस्मिं ठाने पिण्डपातज्झोत्थरणेन विनस्सनधम्मानि तिणानि नत्थि, तस्मिन्ति अत्थो. तेन नित्तिणञ्च महातिणगहनं च, यत्थ सकटेनपि छड्डिते पिण्डपाते तिणानि न विनस्सन्ति, तञ्च ठानं परिग्गहितं होति. भूतगामसिक्खापदस्स हि अविकोपनत्थमेतं वुत्तं.
अप्पाणकेति निप्पाणके पिण्डपातज्झोत्थरणेन मरितब्बपाणकरहिते वा महाउदकक्खन्धे. परित्तोदके एव हि भत्तपक्खेपेन आळुलिते सुखुमपाणका मरन्ति, न महातळाकादीसूति. पाणकानुरक्खणत्थञ्हि एतं वुत्तं. ओपिलापेस्सामीति निमुज्जापेस्सामि.
तत्रेकस्साति तेसु द्वीसु एकस्स. यो इमं धम्मदेसनं सुट्ठु सुतवा पुनप्पुनं आवज्जेति च ¶ , तं सन्धायाह वुत्तं खो पनेतन्ति. अयं वुत्त-सद्दो केसोहारणेपि दिस्सति ‘‘कापटिको माणवो दहरो वुत्तसिरो’’तिआदीसु (म. नि. २.४२६). रोपितेपि ‘‘यथा सारदिकं बीजं, खेत्ते वुत्तं विरूहती’’तिआदीसु ¶ (जा. १.३.३१). कथितेपि ‘‘वुत्तमिदं भगवता, वुत्तमिदं अरहता’’तिआदीसु. इध पन कथिते दट्ठब्बो. कथितं खो पनेतन्ति अयञ्हिस्स अत्थो. आमिसञ्ञतरन्ति चतुन्नं पच्चयामिसानं अञ्ञतरं, एकन्ति अत्थो. यदिदन्ति निपातो, सब्बलिङ्गविभत्तिवचनेसु तादिसोव तत्थ तत्थ अत्थतो परिणामेतब्बो. इध पनास्स यो एसोति अत्थो. यो एसो पिण्डपातो नाम. इदं आमिसञ्ञतरन्ति वुत्तं होति. यंनूनाहन्ति साधु वताहं. एवन्ति यथा इदानि इमं खणं वीतिनामेमि, एवमेव रत्तिन्दिवं. वीतिनामेय्यन्ति खेपेय्यं अतिवत्तापेय्यं.
सो तं पिण्डपातन्ति सो तं सदेवकेन लोकेन सिरसा सम्पटिच्छितब्बरूपं सुगतातिरित्तम्पि पिण्डपातं अभुञ्जित्वा धम्मदायादभावं आकङ्खमानो ¶ आदित्तसीसूपमं पच्चवेक्खित्वा तेनेव जिघच्छादुब्बल्येन एवं तं रत्तिन्दिवं वीतिनामेय्य.
अथ दुतियस्साति इमस्मिं पन वारे एस सङ्खेपो, सचे सो भिक्खु, यंनूनाहं…पे… वीतिनामेय्यन्ति चिन्तेन्तो एवम्पि चिन्तेय्य, पब्बजितेन खो वाळमिगाकुले अरञ्ञे भेसज्जं विय पञ्चकामगुणवाळाकुले गामे पिण्डपातोपि दुक्खं परियेसितुं. अयं पन पिण्डपातो इति परियेसनादीनवविमुत्तो च सुगतातिरित्तो चाति उभतो सुजातखत्तियकुमारो विय होति, येहि च पञ्चहि कारणेहि पिण्डपातो न परिभुञ्जितब्बो होति. सेय्यथिदं, पुग्गलं गरहित्वा न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘अलज्जिपुग्गलस्स सन्तको’’ति. अपरिसुद्धउप्पत्तिताय न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘भिक्खुनिपरिपाचनअसन्तसम्भावनुप्पन्नो’’ति. सामिकानुकम्पाय न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘पिण्डपातसामिको भिक्खु जिघच्छितो’’ति. सो धातो तस्सेव अन्तेवासिकादीसु अनुकम्पाय न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘अन्तेवासिका अञ्ञे वा तप्पटिबद्धा जिघच्छिता’’ति, तेपि धाता सुहिता, अपिच खो अस्सद्धताय न परिभुञ्जितब्बो होति ‘‘पिण्डपातसामिको भिक्खु अस्सद्धो’’ति. तेहि च कारणेहि अयं विमुत्तो. भगवा हि लज्जीनं अग्गो, परिसुद्धुप्पत्तिको पिण्डपातो, भगवा च धातो सुहितो, पच्चासीसकोपि अञ्ञो पुग्गलो नत्थि, ये लोके सद्धा, भगवा तेसं अग्गोति एवं चिन्तेत्वा ¶ च सो तं पिण्डपातं भुञ्जित्वा…पे… वीतिनामेय्य. एत्तावता ¶ योपि अभुञ्जित्वा समणधम्मं करोति, सोपि भुञ्जितब्बकमेव पिण्डपातं न भुत्तो होति. योपि भुञ्जित्वा समणधम्मं करोति, सोपि भुञ्जितब्बकमेव भुत्तो होति. नत्थि पिण्डपाते विसेसो. पुग्गले पन अत्थि विसेसो. तस्मा तं दस्सेन्तो किञ्चापि सोतिआदिमाह.
तत्थ किञ्चापीति अनुजाननप्पसंसनत्थे निपातो. किं अनुजानाति? तस्स भिक्खुनो तं अनवज्जपरिभोगं. किं पसंसति? भुत्वा समणधम्मकरणं. इदं वुत्तं होति यदिपि सो भिक्खु एवं भुञ्जितब्बमेव भुञ्जित्वा कातब्बमेव करेय्य. अथ खो असुयेव मे पुरिमो भिक्खूति यो पुरिमो भिक्खु तम्पि पिण्डपातं पटिक्खिपित्वा समणधम्मं करोति, सोयेव मम द्वीसु सूरेसु सूरतरो विय द्वीसु पण्डितेसु पण्डिततरो विय च पुज्जतरो ¶ च पासंसतरो च, दुतियभिक्खुतो अतिरेकेन पूजनीयो च पसंसनीयो चाति वुत्तं होति.
इदानि तमत्थं कारणेन साधेन्तो तं किस्स हेतूतिआदिमाह. तस्सत्थो, तत्थ सिया तुम्हाकं, कस्मा सो भिक्खु भगवतो पुज्जतरो च पासंसतरो चाति? तञ्हि तस्साति यस्मा तं पिण्डपातपटिक्खिपनं तस्स भिक्खुनो दीघरत्तं अप्पिच्छताय…पे… वीरियारम्भाय संवत्तिस्सति. कथं? तस्स हि सचे अपरेन समयेन पच्चयेसु अत्रिच्छता वा पापिच्छता वा महिच्छता वा उप्पज्जिस्सति. ततो नं इमिना पिण्डपातपटिक्खेपङ्कुसेन निवारेस्सति ‘‘अरे त्वं सुगतातिरित्तम्पि पिण्डपातं पटिक्खिपित्वा ईदिसं इच्छं उप्पादेसी’’ति एवं पच्चवेक्खमानो. एस नयो असन्तुट्ठिया असंलेखस्स चुप्पन्नस्स निवारणे. एवं तावस्स अप्पिच्छताय सन्तुट्ठिया संलेखाय संवत्तिस्सति.
सुभरतायाति एत्थ अयं संवण्णना – इधेकच्चो अत्तनोपि उपट्ठाकानम्पि दुब्भरो होति दुप्पोसो. एकच्चो अत्तनोपि उपट्ठाकानम्पि सुभरो होति सुपोसो. कथं? यो हि अम्बिलादीनि लद्धा अनम्बिलादीनि परियेसति, अञ्ञस्स घरे लद्धं अञ्ञस्स घरे छड्डेन्तो सब्बं गामं विचरित्वा रित्तपत्तोव विहारं पविसित्वा निपज्जति, अयं अत्तनो दुब्भरो. यो पन सालिमंसोदनादीनं पत्ते पूरेत्वा दिन्नेपि दुम्मुखभावं अनत्तमनभावमेव च दस्सेति, तेसं वा सम्मुखाव तं पिण्डपातं ‘‘किं तुम्हेहि दिन्न’’न्ति अपसादेन्तो ¶ सामणेरगहट्ठादीनम्पि देति ¶ , अयं उपट्ठाकानं दुब्भरो. एतं दिस्वा मनुस्सा दूरतो परिवज्जन्ति दुब्भरो भिक्खु न सक्का पोसितुन्ति. यो पन यंकिञ्चि लूखं वा पणीतं वा लद्धा तुट्ठचित्तोव भुञ्जित्वा विहारं गन्त्वा अत्तनो कम्मं करोति, अयं अत्तनो सुभरो. यो च परेसम्पि अप्पं वा बहुं वा लूखं वा पणीतं वा दानं अहीळेत्वा अत्तमनो विप्पसन्नमुखो हुत्वा तेसं सम्मुखाव परिभुञ्जित्वा याति, अयं उपट्ठाकानं सुभरो. एतं दिस्वा मनुस्सा अतिविय विस्सत्था होन्ति – ‘‘अम्हाकं भदन्तो सुभरो थोकेनपि तुस्सति, मयमेव नं पोसिस्सामा’’ति पटिञ्ञं कत्वा पोसेन्ति.
तत्थ सचे अपरेन समयेन अस्स अत्तनो वा उपट्ठाकानं वा दुब्भरतानयेन चित्तं उप्पज्जिस्सति. ततो नं इमिना पिण्डपातपटिक्खेपङ्कुसेन निवारेस्सति – ‘‘अरे त्वं सुगतातिरित्तम्पि पिण्डपातं पटिक्खिपित्वा ईदिसं ¶ चित्तं उप्पादेसी’’ति एवं पच्चवेक्खमानो, एवमस्स सुभरताय संवत्तिस्सति. सचे पनस्स कोसज्जं उप्पज्जिस्सति, तम्पि एतेनेवङ्कुसेन निवारेस्सति – ‘‘अरे त्वं नाम तदा सुगतातिरित्तम्पि पिण्डपातं पटिक्खिपित्वा तथा जिघच्छादुब्बल्यपरेतोपि समणधम्मं कत्वा अज्ज कोसज्जमनुयुञ्जसी’’ति एवं पच्चवेक्खमानो, एवमस्स वीरियारम्भाय संवत्तिस्सति. एवमस्स इदं पिण्डपातपटिक्खिपनं दीघरत्तं अप्पिच्छताय…पे… वीरियारम्भाय संवत्तिस्सति. एवमस्सिमे पञ्च गुणा परिपूरा दस कथावत्थूनि परिपूरेस्सन्ति.
कथं? अत्र हि पाळियंयेव अप्पिच्छतासन्तुट्ठितावीरियारम्भवसेन तीणि आगतानि, सेसानि सल्लेखेन सङ्गहितानि. इदञ्हि सब्बकथावत्थूनं नाममेव, यदिदं सल्लेखो. यथाह – ‘‘या च खो अयं, आनन्द, कथा अभिसल्लेखिका चेतोविनीवरणसप्पाया एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. सेय्यथिदं, अप्पिच्छकथा’’ति (म. नि. ३.१८९, १९२) वित्थारो. एवं इमे पञ्च गुणा परिपूरा दस कथावत्थूनि परिपूरेस्सन्ति. दस कथावत्थूनि परिपूरानि तिस्सो सिक्खा परिपूरेस्सन्ति.
कथं? एतेसु हि अप्पिच्छकथा सन्तोसकथा असंसग्गकथा सीलकथाति इमा चतस्सो कथा अधिसीलसिक्खासङ्गहितायेव ¶ . पविवेककथा वीरियारम्भकथा समाधिकथाति इमा तिस्सो अधिचित्तसिक्खसङ्गहिता ¶ . पञ्ञाकथा विमुत्तिकथा विमुत्तिञाणदस्सनकथाति इमा तिस्सो अधिपञ्ञासिक्खासङ्गहिताति. एवं दस कथावत्थूनि परिपूरानि तिस्सो सिक्खा परिपूरेस्सन्ति. तिस्सो सिक्खा परिपूरा पञ्च असेक्खधम्मक्खन्धे परिपूरेस्सन्ति.
कथं? परिपूरा हि अधिसीलसिक्खा असेक्खो सीलक्खन्धोयेव होति, अधिचित्तसिक्खा असेक्खो समाधिक्खन्धो, अधिपञ्ञासिक्खा असेक्खा पञ्ञा-विमुत्ति-विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धा एवाति एवं तिस्सो सिक्खा परिपूरा पञ्च असेक्खधम्मक्खन्धे परिपूरेस्सन्ति. पञ्च धम्मक्खन्धा परिपूरा अमतं निब्बानं परिपूरेस्सन्ति. सेय्यथापि उपरिपब्बते पावुस्सको महामेघो अभिवुट्ठो ¶ पब्बतकन्दरसरसाखा परिपूरेति. ता परिपूरा कुसोब्भे, कुसोब्भा महासोब्भे, महासोब्भा कुन्नदियो, कुन्नदियो महानदियो, महानदियो महासमुद्दसागरं परिपूरेन्ति; एवमेव तस्स भिक्खुनो इमे पञ्च गुणा परिपूरा दस कथावत्थुनि आदिं कत्वा याव अमतं निब्बानं परिपूरेस्सन्ति. एवमयं भिक्खु धम्मदायादपटिपदं पटिपन्नो परमधम्मदायादं लभतीति एतमत्थं सम्पस्समानो भगवा ‘‘तं किस्स हेतु तञ्हि तस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो’’तिआदिमाह.
एवं तस्स भिक्खुनो पुज्जतरपासंसतरभावं कारणेन साधेत्वा इदानि ते भिक्खू तथत्ताय सन्नियोजेन्तो तस्मा तिह मे भिक्खवेतिआदिमाह. किं वुत्तं होति, यस्मा यो तं पिण्डपातं भुञ्जित्वा समणधम्मं करेय्य, सो इमेहि पञ्चहि मूलगुणेहि परिबाहिरो. यो पन अभुञ्जित्वा करेय्य, सो इमेसं भागी होति – ‘‘तस्मा तिह मे, भिक्खवे…पे… नो आमिसदायादा’’ति.
इदमवोच भगवाति इदं निदानपरियोसानतो पभुति याव नो आमिसदायादाति सुत्तप्पदेसं भगवा अवोच. इदं वत्वान सुगतोति इदञ्च सुत्तप्पदेसं वत्वाव सोभनाय पटिपदाय गतत्ता सुगतोति सङ्खं पत्तोयेव भगवा. उट्ठायासना विहारं पाविसी पञ्ञत्तवरबुद्धासनतो उट्ठहित्वा विहारं अत्तनो महागन्धकुटिं पाविसि असम्भिन्नाय एव परिसाय. कस्मा ¶ धम्मथोमनत्थं.
बुद्धा ¶ किर अपरिनिट्ठिताय देसनाय विहारं पविसन्ता द्वीहि कारणेहि पविसन्ति पुग्गलथोमनत्थं वा धम्मथोमनत्थं वा. पुग्गलथोमनत्थं पविसन्तो एवं चिन्तेसि – ‘‘इमं मया संखित्तेन उद्देसं उद्दिट्ठं, वित्थारेन अविभत्तं, धम्मपटिग्गाहका भिक्खू उग्गहेत्वा आनन्दं वा कच्चानं वा उपसङ्कमित्वा पुच्छिस्सन्ति, ते मय्हं ञाणेन संसन्देत्वा कथेस्सन्ति, ततो धम्मपटिग्गाहका पुन मं पुच्छिस्सन्ति, तेसं अहं सुकथितं, भिक्खवे, आनन्देन सुकथितं कच्चानेन, मं चेपि तुम्हे एतमत्थं पुच्छेय्याथ, अहम्पि नं एवमेव ब्याकरेय्यन्ति एवं ते पुग्गले थोमेस्सामि, ततो तेसु गारवं जनेत्वा भिक्खू उपसङ्कमिस्सन्ति, तेपि भिक्खू अत्थे च धम्मे च ¶ नियोजेस्सन्ति, ते तेहि नियोजिता तिस्सो सिक्खा परिपूरेन्ता दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ती’’ति.
धम्मथोमनत्थं पविसन्तो एवं चिन्तेसि, यथा इधेव चिन्तेसि – ‘‘मयि विहारं पविट्ठे तमेव आमिसदायादं गरहन्तो धम्मदायादञ्च थोमेन्तो इमिस्संयेव परिसति निसिन्नो सारिपुत्तो धम्मं देसेस्सति, एवं द्विन्नम्पि अम्हाकं एकज्झासयाय मतिया देसिता अयं देसना अग्गा च गरुका च भविस्सति पासाणच्छत्तसदिसा. चतुरोघनित्थरणट्ठेन तित्थे ठपिता नावा विय मग्गगमनट्ठेन चतुयुत्तआजञ्ञरथो विय च भविस्सति. यथा च ‘एवं करोन्तस्स अयं दण्डो’ति परिसति आणं ठपेत्वा उट्ठायासना पासादं आरुळ्हे राजिनि तत्थेव निसिन्नो सेनापति तं रञ्ञा ठपितं आणं पवत्तेति; एवम्पि मया ठपितं देसनं इमिस्संयेव परिसति निसिन्नो सारिपुत्तो थोमेत्वा देसेस्सति, एवं द्विन्नम्पि अम्हाकं मतिया देसिता अयं देसना बलवतरा मज्झन्हिकसूरियो विय पज्जलिस्सती’’ति. एवमिध धम्मथोमनत्थं उट्ठायासना विहारं पाविसि.
ईदिसेसु च ठानेसु भगवा निसिन्नासनेयेव अन्तरहितो चित्तगतिया विहारं पविसतीति वेदितब्बो. यदि हि कायगतिया गच्छेय्य, सब्बा परिसा भगवन्तं परिवारेत्वा गच्छेय्य, सा एकवारं भिन्ना पुन दुस्सन्निपाता भवेय्याति भगवा चित्तगतिया एव पाविसि.
३१. एवं ¶ पविट्ठे पन भगवति भगवतो अधिप्पायानुरूपं तं धम्मं थोमेतुकामो तत्र खो ¶ आयस्मा सारिपुत्तो…पे…एतदवोच. तत्थ आयस्माति पियवचनमेतं. सारिपुत्तोति तस्स थेरस्स नामं, तञ्च खो मातितो, न पितितो. रूपसारिया हि ब्राह्मणिया सो पुत्तो, तस्मा सारिपुत्तोति वुच्चति. अचिरपक्कन्तस्साति पक्कन्तस्स सतो नचिरेन. आवुसो, भिक्खवेति एत्थ पन बुद्धा भगवन्तो सावके आलपन्ता भिक्खवेति आलपन्ति. सावका पन बुद्धेहि सदिसा मा होमाति आवुसोति पठमं वत्वा पच्छा भिक्खवेति भणन्ति. बुद्धेहि च आलपितो भिक्खुसङ्घो भदन्तेति पटिवचनं देति, सावकेहि आवुसोति.
कित्तावता ¶ नु खो, आवुसोति एत्थ कित्तावताति परिच्छेदवचनं, कित्तकेनाति वुत्तं होति. नुकारो पुच्छायं. खोकारो निपातमत्तं. सत्थु पविवित्तस्स विहरतोति, तीहि विवेकेहि कायचित्तउपधिविवेकेहि सत्थुनो विहरन्तस्स. विवेकं नानुसिक्खन्तीति तिण्णं विवेकानं अञ्ञतरम्पि नानुसिक्खन्ति, आमिसदायादाव होन्तीति इममत्थं आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू पुच्छि. एस नयो सुक्कपक्खेपि.
एवं वुत्ते तमत्थं सोतुकामा भिक्खू दूरतोपि खोतिआदिमाहंसु. तत्थ दूरतोपीति तिरोरट्ठतोपि तिरोजनपदतोपि अनेकयोजनगणनतोपीति वुत्तं होति. सन्तिकेति समीपे. अञ्ञातुन्ति जानितुं बुज्झितुं. आयस्मन्तंयेव सारिपुत्तं पटिभातूति आयस्मतोयेव सारिपुत्तस्स भागो होतु, आयस्मा पन सारिपुत्तो अत्तनो भागं कत्वा विभजतूति वुत्तं होति. आयस्मतो हि भागो यदिदं अत्थक्खानं, अम्हाकं पन सवनं भागोति अयमेत्थ अधिप्पायो, एवं सद्दलक्खणेन समेति. केचि पन भणन्ति ‘‘पटिभातूति दिस्सतू’’ति. अपरे ‘‘उपट्ठातू’’ति. धारेस्सन्तीति उग्गहेस्सन्ति परियापुणिस्सन्ति. ततो नेसं कथेतुकामो थेरो तेन हीतिआदिमाह. तत्थ तेनाति कारणवचनं. हिकारो निपातो. यस्मा सोतुकामात्थ, यस्मा च मय्हं भारं आरोपयित्थ, तस्मा सुणाथाति वुत्तं होति. तेपि भिक्खू थेरस्स वचनं सम्पटिच्छिंसु, तेनाह ‘‘एवमावुसोति…पे…पच्चस्सोसु’’न्ति.
अथ नेसं, आमिसदायादं गरहन्तेन भगवता ‘‘तुम्हेपि तेन आदिया भवेय्याथा’’ति एकेनेवाकारेन ¶ वुत्तमत्थं तीहि आकारेहि दस्सेन्तो आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच – ‘‘इधावुसो ¶ , सत्थु पविवित्तस्स विहरतो…पे… एत्तावता खो, आवुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ती’’ति.
एत्तावता यञ्च भगवा आमिसदायादपटिपदं गरहन्तो ‘‘तुम्हेपि तेन आदिया भवेय्याथा’’ति आह, यञ्च अत्तना पुच्छं पुच्छि ‘‘कित्तावता नु खो…पे… नानुसिक्खन्ती’’ति, तस्स वित्थारतो अत्थो सुविभत्तो होति. सो च खो भगवतो आदियभावं अनामसित्वाव. भगवतोयेव हि युत्तं सावके अनुग्गण्हन्तस्स ‘‘अहम्पि ¶ तेन आदियो भविस्सामी’’ति वत्तुं, न सावकानं. एस नयो सुक्कपक्खेपि, अयं तावेत्थ अनुसन्धिक्कमयोजना.
अयं पनत्थवण्णना इधाति इमस्मिं सासने, सत्थु पविवित्तस्साति सत्थुनो तीहि विवेकेहि अच्चन्तपविवित्तस्स. विवेकं नानुसिक्खन्तीति कायविवेकं नानुसिक्खन्ति, न परिपूरेन्तीति वुत्तं होति. यदि पन तिविधं विवेकं सन्धाय वदेय्य, पुच्छाय अविसेसो सिया. ब्याकरणपक्खो हि अयं. तस्मा इमिना पदेन कायविवेकं, ‘‘येसञ्च धम्मान’’न्तिआदिना चित्तविवेकं, ‘‘बाहुलिका’’तिआदिना उपधिविवेकञ्च दस्सेतीति एवमेत्थ सङ्खेपतो अत्थो वेदितब्बो.
येसञ्च धम्मानन्ति लोभादयो सन्धायाह, ये परतो ‘‘तत्रावुसो लोभो च पापको’’तिआदिना नयेन वक्खति. नप्पजहन्तीति न परिच्चजन्ति, चित्तविवेकं न परिपूरेन्तीति वुत्तं होति. बाहुलिकाति चीवरादिबाहुल्लाय पटिपन्ना. सासनं सिथिलं गण्हन्तीति साथलिका. ओक्कमने पुब्बङ्गमाति एत्थ ओक्कमनं वुच्चन्ति अवगमनट्ठेन पञ्च नीवरणानि, तेन पञ्चनीवरणपुब्बङ्गमाति वुत्तं होति. पविवेकेति उपधिविवेके निब्बाने. निक्खित्तधुराति ओरोपितधुरा, तदधिगमाय आरम्भम्पि अकुरुमानाति, एत्तावता उपधिविवेकं न परिपूरेन्तीति वुत्तं होति.
एत्तावता अनियमेनेव वत्वा इदानि देसनं नियमेन्तो ‘‘तत्रावुसो’’तिआदिमाह. कस्मा? सावका ‘‘तीहि ठानेही’’ति एवञ्हि अनियमेत्वाव वुच्चमाने ‘‘कम्पि मञ्ञे भणति ¶ , न अम्हे’’ति उदासिनापि होन्ति. ‘‘थेरा नवा मज्झिमा’’ति एवं पन नियमेत्वा वुच्चमाने अम्हे भणतीति आदरं करोन्ति ¶ . यथा रञ्ञा ‘‘अमच्चेहि नगरवीथियो सोधेतब्बा’’ति वुत्तेपि ‘‘केन नु खो सोधेतब्बा’’ति मञ्ञमाना न सोधेन्ति, अत्तनो अत्तनो घरद्वारं सोधेतब्बन्ति पन भेरिया निक्खन्ताय सब्बे मुहुत्तेन सोधेन्ति च अलङ्करोन्ति च, एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं.
तत्थ तत्राति तेसु सावकेसु. थेराति दसवस्से उपादाय वुच्चन्ति. तीहि ठानेहीति तीहि कारणेहि. अयञ्हि ठानसद्दो इस्सरियट्ठितिखणकारणेसु दिस्सति. ‘‘किं पनायस्मा देवानमिन्दो कम्मं कत्वा ¶ इमं ठानं पत्तो’’तिआदीसु हि इस्सरिये दिस्सति. ‘‘ठानकुसलो होति अक्खणवेधी’’तिआदीसु ठितियं. ‘‘ठानसोवेतं तथागतं पटिभाती’’तिआदीसु (म. नि. २.८७) खणे. ‘‘ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो’’तिआदीसु (विभ. ८०९; म. नि. १.१४८) कारणे. इध पन कारणेयेव. कारणञ्हि यस्मा तत्थ फलं तिट्ठति तदायत्तवुत्तिभावेन, तस्मा ठानन्ति वुच्चति.
इमिना पठमेन ठानेन थेरा भिक्खू गारय्हाति एत्थ गारय्हाति गरहितब्बा. थेरा नाम समाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि न उपेन्ति, गामन्तसेनासनं न मुञ्चन्ति, सङ्गणिकारामतं वड्ढेन्ता विहरन्ति, कायविवेकम्पि न परिपूरेन्ति, नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति एवं निन्दितब्बा होन्ति, इमं निन्दं आवुसो लभन्तीति दस्सेति. दुतियेन ठानेनाति एत्थापि इमे नाम आवुसो थेरापि समाना येसं धम्मानं सत्था पहानमाह, ते लोभादिधम्मे न जहन्ति, अच्छरासङ्घातमत्तम्पि एकमन्तं निसीदित्वा चित्तेकग्गतं न लभन्ति, नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति एवं निन्दितब्बा होन्ति, इमं निन्दं आवुसो लभन्तीति दस्सेतीति एवं योजना कातब्बा. ततियेन ठानेनाति एत्थापि इमे नामावुसो, थेरापि समाना इतरीतरेन न यापेन्ति, चीवरपत्तसेनासनपूतिकायमण्डनानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति उपधिविवेकं अपूरयमाना, नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति एवं निन्दितब्बा होन्ति, इमं निन्दं, आवुसो, लभन्तीति दस्सेतीति एवं योजना वेदितब्बा. एस नयो मज्झिमनववारेसु.
अयं पन विसेसो. मज्झिमाति पञ्चवस्से उपादाय याव नव वस्सा वुच्चन्ति. नवाति ¶ ऊनपञ्चवस्सा वुच्चन्ति. यथा च तत्थ नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति वुत्तं, एवमिध ¶ नवकाले कीदिसा अहेसुं, थेरकाले कीदिसा भविस्सन्ति, मज्झिमथेरकाले कीदिसा भविस्सन्तीति वत्वा योजेतब्बं.
३२. इमस्मिञ्च कण्हपक्खे वुत्तपच्चनीकनयेन सुक्कपक्खे अत्थो वेदितब्बो. अयं पनेत्थ सङ्खेपो. इमे वत थेरापि समाना योजनपरम्पराय अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि सेवन्ति, गामन्तसेनासनं उपगन्तुं युत्तकालेपि न उपगच्छन्ति, एवं जिण्णसरीरापि आरद्धवीरिया ¶ पच्चयदायकानं पसादं जनेन्ति, नवमज्झिमकाले कीदिसा अहेसुन्ति इमिना पठमेन ठानेन थेरा पासंसा भवन्ति, पसंसं लभन्ति. लोभादयो पहाय चित्तविवेकं पूरेन्ति, अयम्पि महाथेरो सद्धिविहारिकअन्तेवासिकपरिवारितो हुत्वा निसीदितुं युत्तकालेपि ईदिसेपि वये वत्तमाने भत्तकिच्चं कत्वा पविट्ठो सायं निक्खमति, सायं पविट्ठो पातो निक्खमति, कसिणपरिकम्मं करोति, समापत्तियो निब्बत्तेति, मग्गफलानि अधिगच्छति, सब्बथापि चित्तविवेकं पूरेतीति इमिना दुतियेन ठानेन थेरा भिक्खू पासंसा भवन्ति, पसंसं लभन्ति. यस्मिं काले थेरस्स पट्टदुकूलकोसेय्यादीनि सुखसम्फस्सानि लहुचीवरादीनि युत्तानि, तस्मिम्पि नाम काले अयं महाथेरो पंसुकूलानि धारेति, असिथिलं सासनं गहेत्वा विगतनीवरणो फलसमापत्तिं अप्पेत्वा उपधिविवेकं परिपूरयमानो विहरति, नवमज्झिमकाले कीदिसो अहोसीति इमिना ततियेन ठानेन थेरा पासंसा भवन्ति, पसंसं लभन्तीति. एस नयो मज्झिमनववारेसु.
३३. तत्रावुसोति को अनुसन्धि, एवं नवहाकारेहि आमिसदायादपटिपदं गरहन्तो, नवहि धम्मदायादपटिपदं थोमेन्तो, अट्ठारसहाकारेहि देसनं निट्ठापेत्वा, ये ते ‘‘येसञ्च धम्मानं सत्था पहानमाह, ते च धम्मे न पजहन्ती’’ति एवं पहातब्बधम्मा वुत्ता. ते सरूपतो ‘‘इमे ते’’ति दस्सेतुमिदं ‘‘तत्रावुसो, लोभो चा’’तिआदिमाह, अयं अनुसन्धि.
अपिच हेट्ठा परियायेनेव धम्मो कथितो. आमिसं पन परियायेनपि निप्परियायेनपि कथितं. इदानि निप्परियायधम्मं लोकुत्तरमग्गं कथेतुमिदमाह. अयं पेत्थ अनुसन्धि.
तत्थ ¶ तत्राति अतीतदेसनानिदस्सनं, ‘‘सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ती’’तिआदिना नयेन वुत्तदेसनायन्ति वुत्तं होति. लोभो च पापको, दोसो च पापकोति इमे द्वे धम्मा पापका लामका, इमे पहातब्बाति ¶ दस्सेति. तत्थ लुब्भनलक्खणो लोभो. दुस्सनलक्खणो दोसो. तेसु लोभो आमिसदायादस्स पच्चयानं लाभे होति, दोसो अलाभे. लोभेन ¶ अलद्धं पत्थेति, दोसेन अलभन्तो विघातवा होति. लोभो च देय्यधम्मे होति, दोसो अदायके वा अमनुञ्ञदायके वा. लोभेन नवतण्हामूलके धम्मे परिपूरेति, दोसेन पञ्च मच्छरियानि.
इदानि तेसं पहानूपायं दस्सेन्तो लोभस्स च पहानायातिआदिमाह. तस्सत्थो, तस्स पन पापकस्स लोभस्स च दोसस्स च पहानाय. अत्थि मज्झिमा पटिपदाति मग्गं सन्धाय इदं वुत्तं. मग्गो हि लोभो एको अन्तो, दोसो एको अन्तोति एते द्वे अन्ते न उपेति, न उपगच्छति, विमुत्तो एतेहि अन्तेहि, तस्मा ‘‘मज्झिमा पटिपदा’’ति वुच्चति. एतेसं मज्झे भवत्ता ‘‘मज्झिमा, पटिपज्जितब्बतो च पटिपदाति. तथा कामसुखल्लिकानुयोगो एको अन्तो, अत्तकिलमथानुयोगो एको अन्तो, सस्सतं एको अन्तो, उच्छेदो एको अन्तोति पुरिमनयेनेव वित्थारेतब्बं.
चक्खुकरणीतिआदीहि पन तमेव पटिपदं थोमेति. सा हि सच्चानं दस्सनाय संवत्तति दस्सनपरिणायकट्ठेनाति चक्खुकरणी. सच्चानं ञाणाय संवत्तति विदितकरणट्ठेनाति ञाणकरणी. रागादीनञ्च वूपसमनतो उपसमाय संवत्तति. चतुन्नम्पि सच्चानं अभिञ्ञेय्यभावदस्सनतो अभिञ्ञाय संवत्तति. सम्बोधोति मग्गो, तस्सत्थाय संवत्तनतो सम्बोधाय संवत्तति. मग्गोयेव हि मग्गत्थाय संवत्तति मग्गेन कातब्बकिच्चकरणतो. निब्बानं नाम अप्पच्चयं तस्स पन सच्छिकिरियाय पच्चक्खकम्माय संवत्तनतो निब्बानाय संवत्ततीति वुच्चति. अयमेत्थ सारो. इतो अञ्ञथा वण्णना पपञ्चा.
इदानि तं मज्झिमं पटिपदं सरूपतो दस्सेतुकामो ‘‘कतमा च सा’’ति पुच्छित्वा ‘‘अयमेवा’’तिआदिना नयेन विस्सज्जेति.
तत्थ ¶ अयमेवाति अवधारणवचनं, अञ्ञमग्गप्पटिसेधनत्थं, बुद्धपच्चेकबुद्धबुद्धसावकानं साधारणभावदस्सनत्थञ्च. वुत्तञ्चेतं ‘‘एसेव ¶ मग्गो नत्थञ्ञो दस्सनस्स विसुद्धिया’’ति (ध. प. २७४). स्वायं किलेसानं आरकत्तापि अरियो. अरिपहानाय संवत्ततीतिपि अरियेन देसितोतिपि अरियभावप्पटिलाभाय संवत्ततीतिपि अरियो. अट्ठहि अङ्गेहि उपेतत्ता ¶ अट्ठङ्गिको, न च अङ्गविनिमुत्तो पञ्चङ्गिकतूरियादीनि विय. किलेसे मारेन्तो गच्छति, मग्गति वा निब्बानं, मग्गीयति वा निब्बानत्थिकेहि, गम्मति वा तेहि पटिपज्जीयतीति मग्गो. सेय्यथिदन्ति निपातो, तस्स कतमो सो इति चेति अत्थो, कतमानि वा तानि अट्ठङ्गानीति. एकमेकञ्हि अङ्गं मग्गोयेव. यथाह ‘‘सम्मादिट्ठि मग्गो चेव हेतु चा’’ति (ध. स. १०३९). पोराणापि भणन्ति – ‘‘दस्सनमग्गो सम्मादिट्ठि, अभिनिरोपनमग्गो सम्मासङ्कप्पो…पे… अविक्खेपमग्गो सम्मासमाधी’’ति.
सम्मादिट्ठादीसु चेतेसु सम्मा दस्सनलक्खणा सम्मादिट्ठि. सम्मा अभिनिरोपनलक्खणो सम्मासङ्कप्पो. सम्मा परिग्गहलक्खणा सम्मावाचा. सम्मा समुट्ठानलक्खणो सम्माकम्मन्तो. सम्मा वोदानलक्खणो सम्माआजीवो. सम्मा पग्गहलक्खणो सम्मावायामो. सम्मा उपट्ठानलक्खणा सम्मासति. सम्मा समाधानलक्खणो सम्मासमाधि. निब्बचनम्पि नेसं सम्मा पस्सतीति सम्मादिट्ठीति एतेनेव नयेन वेदितब्बं.
तत्थ सम्मादिट्ठि उप्पज्जमाना मिच्छादिट्ठिं तप्पच्चनीयकिलेसे च अविज्जञ्च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च पस्सति, ते च खो असम्मोहतो, नो आरम्मणतो, तस्मा ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति वुच्चति.
सम्मासङ्कप्पो मिच्छासङ्कप्पं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा अभिनिरोपेति, तस्मा ‘‘सम्मासङ्कप्पो’’ति वुच्चति.
सम्मावाचा मिच्छावाचं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा परिग्गण्हाति, तस्मा ‘‘सम्मावाचा’’ति वुच्चति.
सम्माकम्मन्तो ¶ मिच्छाकम्मन्तं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा ¶ समुट्ठापेति, तस्मा ‘‘सम्माकम्मन्तो’’ति वुच्चति.
सम्माआजीवो ¶ मिच्छाआजीवं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा वोदापेति, तस्मा ‘‘सम्माआजीवो’’ति वुच्चति.
सम्मावायामो मिच्छावायामं तप्पच्चनीयकिलेसे च कोसज्जञ्च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा पग्गण्हाति, तस्मा ‘‘सम्मावायामो’’ति वुच्चति.
सम्मासति मिच्छासतिं तप्पच्चनीयकिलेसे च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा उपट्ठापेति, तस्मा ‘‘सम्मासती’’ति वुच्चति.
सम्मासमाधि मिच्छासमाधिं तप्पच्चनीयकिलेसे च उद्धच्चञ्च पजहति, निब्बानञ्च आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च सम्मा समाधियति, तस्मा ‘‘सम्मासमाधी’’ति वुच्चति.
इदानि अयं खो सा, आवुसोति तमेव पटिपदं निगमेन्तो आह. तस्सत्थो, य्वायं चत्तारोपि लोकुत्तरमग्गे एकतो कत्वा कथितो ‘‘अट्ठङ्गिको मग्गो’’, अयं खो सा, आवुसो…पे… निब्बानाय संवत्ततीति.
एवं पहातब्बधम्मेसु लोभदोसे तप्पहानुपायञ्च दस्सेत्वा इदानि अञ्ञेपि पहातब्बधम्मे तेसं पहानुपायञ्च दस्सेन्तो तत्रावुसो, कोधो चातिआदिमाह. तत्थ कुज्झनलक्खणो कोधो, चण्डिक्कलक्खणो वा, आघातकरणरसो, दुस्सनपच्चुपट्ठानो. उपनन्धनलक्खणो उपनाहो, वेर अप्पटिनिस्सज्जनरसो, कोधानुपबन्धभावपच्चुपट्ठानो. वुत्तञ्चेतं – ‘‘पुब्बकाले कोधो, अपरकाले उपनाहो’’तिआदि (विभ. ८९१).
परगुणमक्खनलक्खणो मक्खो, तेसं विनासनरसो, तदवच्छादनपच्चुपट्ठानो. युगग्गाहलक्खणो ¶ पळासो, परगुणेहि अत्तनो गुणानं समीकरणरसो, परेसं गुणप्पमाणेन उपट्ठानपच्चुपट्ठानो.
परसम्पत्तिखीयनलक्खणा इस्सा, तस्सा अक्खमनलक्खणा वा, तत्थ अनभिरतिरसा, ततो विमुखभावपच्चुपट्ठाना. अत्तनो सम्पत्तिनिगूहनलक्खणं ¶ मच्छेरं, अत्तनो सम्पत्तिया परेहि साधारणभावअसुखायनरसं, सङ्कोचनपच्चुपट्ठानं.
कतपापपटिच्छादनलक्खणा माया, तस्स निगूहनरसा, तदावरणपच्चुपट्ठाना. अत्तनो अविज्जमानगुणपकासनलक्खणं साठेय्यं, तेसं समुदाहरणरसं, सरीराकारेहिपि तेसं विभूतकरणपच्चुपट्ठानं.
चित्तस्स उद्धुमातभावलक्खणो ¶ थम्भो, अप्पतिस्सयवुत्तिरसो, अमद्दवतापच्चुपट्ठानो. करणुत्तरियलक्खणो सारम्भो, विपच्चनीकतारसो, अगारवपच्चुपट्ठानो.
उण्णतिलक्खणो मानो, अहंकाररसो, उद्धुमातभावपच्चुपट्ठानो. अब्भुण्णतिलक्खणो अतिमानो, अतिविय अहङ्काररसो. अच्चुद्धुमातभावपच्चुपट्ठानो.
मत्तभावलक्खणो मदो, मदग्गाहणरसो, उम्मादपच्चुपट्ठानो. पञ्चसु कामगुणेसु चित्तवोस्सग्गलक्खणो पमादो, वोस्सग्गानुप्पदानरसो, सतिविप्पवासपच्चुपट्ठानोति एवं इमेसं धम्मानं लक्खणादीनि वेदितब्बानि. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन ‘‘तत्थ कतमो कोधो’’तिआदिना विभङ्गे (विभ. ८९१) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
विसेसतो चेत्थ आमिसदायादो अत्तना अलभन्तो अञ्ञस्स लाभिनो कुज्झति, तस्स सकिं उप्पन्नो कोधो कोधोयेव, ततुत्तरि उपनाहो. सो एवं कुद्धो उपनय्हन्तो च सन्तेपि अञ्ञस्स लाभिनो गुणे मक्खेति, अहम्पि तादिसोति च युगग्गाहं गण्हाति, अयमस्स मक्खो च पळासो च, एवं मक्खी पळासी तस्स लाभसक्कारादीसु किं इमस्स इमिनाति इस्सति पदुस्सति, अयमस्स इस्सा. सचे पनस्स काचि सम्पत्ति होति, तस्सा तेन साधारणभावं ¶ न सहति, इदमस्स मच्छेरं. लाभहेतु खो पन अत्तनो सन्तेपि दोसे पटिच्छादेति, अयमस्स माया. असन्तेपि गुणे पकासेति. इदमस्स साठेय्यं. सो एवं पटिपन्नो सचे यथाधिप्पायं लाभं लभति, तेन थद्धो होति अमुदुचित्तो, नयिदं एवं कातब्बन्ति ओवदितुं असक्कुणेय्यो, अयमस्स थम्भो. सचे पन नं कोचि किञ्चि वदति ‘‘नयिदं एवं कातब्ब’’न्ति, तेन सारद्धचित्तो होति भाकुटिकमुखो ‘‘को मे ¶ त्व’’न्ति पसय्ह भाणी, अयमस्स सारम्भो. ततो थम्भेन ‘‘अहमेव सेय्यो’’ति अत्तानं मञ्ञन्तो मानी होति. सारम्भेन ‘‘के इमे’’ति परे अतिमञ्ञन्तो अतिमानी, अयमस्स मानो च अतिमानो च. सो तेहि मानातिमानेहि जातिमदादिअनेकरूपं मदं जनेति. मत्तो समानो कामगुणादिभेदेसु वत्थूसु पमज्जति, अयमस्स मदो च पमादो चाति.
एवं आमिसदायादो अपरिमुत्तो होति इमेहि पापकेहि धम्मेहि अञ्ञेहि च एवरूपेहि. एवं तावेत्थ पहातब्बधम्मा वेदितब्बा. पहानुपायो ¶ पाठतो च अत्थतो च सब्बत्थ निब्बिसेसोयेव.
ञाणपरिचयपाटवत्थं पनेत्थ अयं भेदो च कमो च भावनानयो च वेदितब्बो. तत्थ भेदो ताव, अयञ्हि मज्झिमा पटिपदा कदाचि अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो होति, कदाचि सत्तङ्गिको. अयञ्हि लोकुत्तरपठमज्झानवसेन उप्पज्जमानो अट्ठङ्गिको मग्गो होति, अवसेसज्झानवसेन सत्तङ्गिको. उक्कट्ठनिद्देसतो पनिध अट्ठङ्गिकोति वुत्तो. इतो परञ्हि मग्गङ्गं नत्थि. एवं तावेत्थ भेदो वेदितब्बो.
यस्मा पन सब्बकुसलानं सम्मादिट्ठि सेट्ठा, यथाह ‘‘पञ्ञा हि सेट्ठा कुसला वदन्ती’’ति (जा. २.१७.८१). कुसलवारे च पुब्बङ्गमा, यथाह ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि पुब्बङ्गमा होति, सम्मादिट्ठिं सम्मादिट्ठीति पजानाति, मिच्छादिट्ठिं मिच्छादिट्ठीति पजानाती’’ति (म. नि. ३.१३६) वित्थारो. यथा चाह ‘‘विज्जा च खो, भिक्खवे, पुब्बङ्गमा कुसलानं धम्मानं समापत्तिया’’ति. तप्पभवाभिनिब्बत्तानि सेसङ्गानि, यथाह ‘‘सम्मादिट्ठिस्स सम्मासङ्कप्पो पहोति…पे… सम्मासतिस्स सम्मासमाधि पहोती’’ति (म. नि. ३.१४१). तस्मा ¶ इमिना कमेन एतानि अङ्गानि वुत्तानीति एवमेत्थ कमो वेदितब्बो.
भावनानयोति कोचि समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावेति, कोचि विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं. कथं? इधेकच्चो पठमं उपचारसमाधिं वा अप्पनासमाधिं वा उप्पादेति, अयं समथो; सो तञ्च तंसम्पयुत्ते च धम्मे अनिच्चादीहि विपस्सति, अयं विपस्सना. इति पठमं समथो, पच्छा विपस्सना. तेन वुच्चति ‘‘समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावेती’’ति. तस्स समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावयतो मग्गो सञ्जायति, सो तं मग्गं आसेवति ¶ भावेति बहुलीकरोति, तस्स तं मग्गं आसेवतो भावयतो बहुलीकरोतो संयोजनानि पहीयन्ति, अनुसया ब्यन्तीहोन्ति, एवं समथपुब्बङ्गमं विपस्सनं भावेति.
इध पनेकच्चो वुत्तप्पकारं समथं अनुप्पादेत्वाव पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चादीहि विपस्सति, अयं ¶ विपस्सना. तस्स विपस्सनापारिपूरिया तत्थ जातानं धम्मानं वोस्सग्गारम्मणतो उप्पज्जति चित्तस्स एकग्गता, अयं समथो. इति पठमं विपस्सना पच्छा समथो. तेन वुच्चति ‘‘विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावेती’’ति. तस्स विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावयतो मग्गो सञ्जायति, सो तं मग्गं आसेवति…पे… बहुलीकरोति, तस्स तं मग्गं आसेवतो…पे… अनुसया ब्यन्तीहोन्ति (अ. नि. ४.१७०; पटि. म. २.१), एवं विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावेति.
समथपुब्बङ्गमं पन विपस्सनं भावयतोपि विपस्सनापुब्बङ्गमं समथं भावयतोपि लोकुत्तरमग्गक्खणे समथविपस्सना युगनद्धाव होन्ति. एवमेत्थ भावनानयो वेदितब्बोति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
धम्मदायादसुत्तवण्णना निट्ठिता.
४. भयभेरवसुत्तवण्णना
३४. एवं ¶ मे सुतन्ति भयभेरवसुत्तं. तत्रायं अपुब्बपदवण्णना – अथाति अविच्छेदनत्थे निपातो. खोति अवधारणत्थे, भगवतो सावत्थियं विहारे अविच्छिन्नेयेवाति वुत्तं होति. जाणुस्सोणीति नेतं तस्स मातापितूहि कतनामं, अपिच खो ठानन्तरपटिलाभलद्धं. जाणुस्सोणिट्ठानं किर नामेतं पुरोहितट्ठानं, तं तस्स रञ्ञा दिन्नं, तस्मा ‘‘जानुस्सोणी’’ति वुच्चति. ब्रह्मं अणतीति ब्राह्मणो, मन्ते सज्झायतीति अत्थो. इदमेव हि जातिब्राह्मणानं निरुत्तिवचनं. अरिया पन बाहितपापत्ता ब्राह्मणाति वुच्चन्ति.
येन ¶ भगवा तेनुपसङ्कमीति येनाति भुम्मत्थे करणवचनं, तस्मा यत्थ भगवा, तत्थ उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. येन वा कारणेन भगवा देवमनुस्सेहि उपसङ्कमितब्बो, तेन कारणेन उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. केन च कारणेन भगवा उपसङ्कमितब्बो? नानप्पकारगुणविसेसाधिगमाधिप्पायेन, सादुफलूपभोगाधिप्पायेन ¶ दिजगणेहि निच्चफलितमहारुक्खो विय.
उपसङ्कमीति च गतोति वुत्तं होति. उपसङ्कमित्वाति उपसङ्कमनपरियोसानदीपनं. अथ वा एवं गतो ततो आसन्नतरं ठानं भगवतो समीपसङ्खातं गन्त्वातिपि वुत्तं होति. भगवता सद्धिं सम्मोदीति यथा खमनीयादीनि पुच्छन्तो भगवा तेन, एवं सोपि भगवता सद्धिं समप्पवत्तमोदो अहोसि, सीतोदकं विय उण्होदकेन सम्मोदितं एकीभावं अगमासि. याय च ‘‘कच्चि ते, भो गोतम, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि भोतो गोतमस्स गोतमसावकानञ्च अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारो’’तिआदिकाय कथाय सम्मोदि, तं पीतिपामोज्जसङ्खातसम्मोदजननतो सम्मोदितुं युत्तभावतो च सम्मोदनीयं, अत्थब्यञ्जनमधुरताय सुचिरम्पि कालं सारेतुं निरन्तरं पवत्तेतुं अरहरूपतो सरितब्बभावतो च साराणीयं. सुय्यमानसुखतो च सम्मोदनीयं, अनुस्सरियमानसुखतो च सारणीयं. तथा ब्यञ्जनपरिसुद्धताय सम्मोदनीयं, अत्थपरिसुद्धताय सारणीयन्ति एवं अनेकेहि परियायेहि सम्मोदनीयं ¶ कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा परियोसापेत्वा निट्ठापेत्वा येनत्थेन आगतो, तं पुच्छितुकामो एकमन्तं निसीदि.
एकमन्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो, ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिवत्तन्ती’’तिआदीसु (अ. नि. ४.७०) विय. तस्मा यथा निसिन्नो एकमन्तं निसिन्नो होति, तथा निसीदीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. भुम्मत्थे वा एतं उपयोगवचनं. निसीदीति उपाविसि. पण्डिता हि पुरिसा गरुट्ठानियं उपसङ्कमित्वा आसनकुसलताय एकमन्तं निसीदन्ति, अयञ्च नेसं अञ्ञतरो, तस्मा एकमन्तं निसीदि.
कथं निसिन्नो पन एकमन्तं निसिन्नो होतीति. छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा. सेय्यथिदं, अतिदूरं अच्चासन्नं उपरिवातं उन्नतपदेसं अतिसम्मुखं अतिपच्छाति. अतिदूरे निसिन्नो हि सचे कथेतुकामो होति, उच्चासद्देन ¶ कथेतब्बं होति. अच्चासन्ने निसिन्नो सङ्घट्टनं करोति. उपरिवाते निसिन्नो सरीरगन्धेन बाधति. उन्नतप्पदेसे निसिन्नो अगारवं पकासेति. अतिसम्मुखा निसिन्नो सचे दट्ठुकामो ¶ होति, चक्खुना चक्खुं आहच्च दट्ठब्बं होति. अतिपच्छा निसिन्नो सचे दट्ठुकामो होति, गीवं पसारेत्वा दट्ठब्बं होति. तस्मा अयम्पि एते छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा निसीदि, तेन वुत्तं ‘‘एकमन्तं निसीदी’’ति.
येमेति ये इमे. कुलपुत्ताति दुविधा कुलपुत्ता जातिकुलपुत्ता आचारकुलपुत्ता. तत्थ ‘‘तेन खो पन समयेन रट्ठपालो नाम कुलपुत्तो तस्मिंयेव थुल्लकोट्ठिके अग्गकुलस्स पुत्तो’’ति (म. नि. २.२९४) एवं आगता उच्चाकुलप्पसुता जातिकुलपुत्ता नाम. ‘‘ये ते कुलपुत्ता सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता’’ति (म. नि. ३.७८) एवं आगता पन यत्थ कत्थचि कुले पसुतापि आचारसम्पन्ना आचारकुलपुत्ता नाम. इध पन द्वीहिपि कारणेहि कुलपुत्तायेव.
सद्धाति सद्धाय. अगारस्माति अगारतो. अनगारियन्ति पब्बज्जं भिक्खुभावञ्च. पब्बज्जापि हि नत्थेत्थ अगारियन्ति अनगारिया, अगारस्स हितं कसिगोरक्खादिकम्ममेत्थ नत्थीति अत्थो. भिक्खुपि नत्थेतस्स अगारन्ति अनगारो, अनगारस्स भावो अनगारियं. पब्बजिताति ¶ उपगता, एवं सब्बथापि अनगारियसङ्खातं पब्बज्जं भिक्खुभावं वा उपगताति वुत्तं होति. पुब्बङ्गमोति पुरतो गामी नायको. बहुकारोति हितकिरियाय बहूपकारो. भवं तेसं गोतमो समादपेताति ते कुलपुत्ते भवं गोतमो अधिसीलादीनि गाहेता सिक्खापेता. सा जनताति सो जनसमूहो. दिट्ठानुगतिं आपज्जतीति दस्सनानुगतिं पटिपज्जति, यन्दिट्ठिको भवं गोतमो यंखन्तिको यंरुचिको, तेपि तन्दिट्ठिका होन्ति तंखन्तिका तंरुचिकाति अत्थो.
कस्मा पनायं एवमाहाति? एस किर पुब्बे अनेके कुलपुत्ते अगारमज्झे वसन्ते देवपुत्ते विय पञ्चहि कामगुणेहि परिचारियमाने अन्तो च बहि च सुसंविहितारक्खे दिस्वा, ते अपरेन समयेन भगवतो मधुररसं धम्मदेसनं सुत्वा सद्धाय घरा निक्खम्म पब्बजित्वा घासच्छादनपरमताय ¶ सन्तुट्ठे आरञ्ञकेसु सेनासनेसु केनचि अरक्खियमानेपि अनुस्सङ्कितापरिसङ्किते हट्ठपहट्ठे ¶ उदग्गुदग्गे अद्दस, दिस्वा च इमेसं कुलपुत्तानं ‘‘अयं फासुविहारो कं निस्साय उप्पन्नो’’ति चिन्तेन्तो ‘‘समणं गोतम’’न्ति भगवति पसादं अलत्थ. सो तं पसादं निवेदेतुं भगवतो सन्तिकं आगतो, तस्मा एवमाह.
अथस्स भगवा तं वचनं सम्पटिच्छन्तो अब्भनुमोदन्तो च एवमेतं ब्राह्मणातिआदिमाह. वचनसम्पटिच्छनानुमोदनत्थोयेव हि एत्थ अयं एवन्ति निपातो. ममं उद्दिस्साति मं उद्दिस्स. सद्धाति सद्धायेव. न इणट्ठा न भयट्टातिआदीनि सन्धायाह. ईदिसानंयेव हि भगवा पुब्बङ्गमो, न इतरेसं. दुरभिसम्भवानि हीति सम्भवितुं दुक्खानि दुस्सहानि, न सक्का अप्पेसक्खेहि अज्झोगाहितुन्ति वुत्तं होति. अरञ्ञवनपत्थानीति अरञ्ञानि च वनपत्थानि च. तत्थ किञ्चापि अभिधम्मे निप्परियायेन, ‘‘निक्खमित्वा बहि इन्दखिला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति वुत्तं, तथापि यन्तं ‘‘पञ्चधनुसतिकं पच्छिम’’न्ति आरञ्ञिकङ्गनिप्फादकं सेनासनं वुत्तं, तदेव अधिप्पेतन्ति वेदितब्बं.
वनपत्थन्ति गामन्तं अतिक्कमित्वा मनुस्सानं अनुपचारट्ठानं, यत्थ न कसीयति न वपीयति. वुत्तम्पि चेतं ‘‘वनपत्थन्ति दूरानमेतं सेनासनानं अधिवचनं, वनपत्थन्ति वनसण्डानमेतं सेनासनानं, वनपत्थन्ति भिंसनकानमेतं, वनपत्थन्ति सलोमहंसानमेतं, वनपत्थन्ति ¶ परियन्तानमेतं, वनपत्थन्ति न मनुस्सूपचारानमेतं सेनासनानं अधिवचन’’न्ति. एत्थ च परियन्तानन्ति इममेकं परियायं ठपेत्वा सेसपरियायेहि वनपत्थानि वेदितब्बानी. पन्तानीति परियन्तानि अतिदूरानि. दुक्करं पविवेकन्ति कायविवेकं दुक्करं. दुरभिरमन्ति अभिरमितुं न सुखं. एकत्तेति एकीभावे. किं दस्सेति? कायविवेके कतेपि तत्थ चित्तं अभिरमापेतुं दुक्करं. द्वयंद्वयारामो हि अयं लोकोति. हरन्ति ¶ मञ्ञेति हरन्ति विय घसन्ति विय. मनोति मनं. समाधिं अलभमानस्साति उपचारसमाधिं वा अप्पनासमाधिं वा अलभन्तस्स. किं दस्सेति? ईदिसस्स भिक्खुनो तिणपण्णमिगादिसद्देहि विविधेहि च भिंसनकेहि वनानि चित्तं विक्खिपन्ति मञ्ञेति, सब्बं ब्राह्मणो सद्धापब्बजितानं कुलपुत्तानं अरञ्ञवासे (विभ. ५२९) विम्हितो आह.
कायकम्मन्तवारकथा
३५. अथस्स ¶ भगवा पुरिमनयेनेव ‘‘एवमेतं ब्राह्मणा’’तिआदीहि तं तं वचनं सम्पटिच्छित्वा अब्भनुमोदित्वा च यस्मा सोळससु ठानेसु आरम्मणपरिग्गहरहितानंयेव तादिसानि सेनासनानि दुरभिसम्भवानि, न तेसु आरम्मणपरिग्गाहयुत्तानं, अत्तना च बोधिसत्तो समानो तादिसो अहोसि, तस्मा अत्तनो तादिसानं सेनासनानं दुरभिसम्भवतं दस्सेतुं, मय्हम्पि खोतिआदिमाह.
तत्थ पुब्बेव सम्बोधाति सम्बोधतो पुब्बेव, अरियमग्गप्पत्तितो अपरभागेयेवाति वुत्तं होति. अनभिसम्बुद्धस्साति अप्पटिविद्धचतुसच्चस्स. बोधिसत्तस्सेव सतोति बुज्झनकसत्तस्सेव सम्मासम्बोधिं अधिगन्तुं अरहसत्तस्सेव सतो, बोधिया वा सत्तस्सेव लग्गस्सेव सतो. दीपङ्करस्स हि भगवतो पादमूले अट्ठधम्मसमोधानेन अभिनीहारसमिद्धितो पभुति तथागतो बोधिया सत्तो लग्गो ‘‘पत्तब्बा मया एसा’’ति तदधिगमाय परक्कमं अमुञ्चन्तोयेव आगतो, तस्मा बोधिसत्तोति वुच्चति. तस्स मय्हन्ति तस्स एवं बोधिसत्तस्सेव सतो मय्हं. ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वाति ये केचि पब्बज्जूपगता वा भोवादिनो वा.
अपरिसुद्धकायकम्मन्ताति अपरिसुद्धेन पाणातिपातादिना कायकम्मन्तेन समन्नागता. अपरिसुद्धकायकम्मन्तसन्दोसहेतूति ¶ अपरिसुद्धस्स कायकम्मन्तसङ्खातस्स अत्तनो दोसस्स हेतु, अपरिसुद्धकायकम्मन्तकारणाति वुत्तं होति. हवेति एकंसवचने निपातो. अकुसलन्ति सावज्जं अक्खेमञ्च. भयभेरवन्ति भयञ्च भेरवञ्च. चित्तुत्रासस्स च भयानकारम्मणस्स चेतं अधिवचनं. तत्र ¶ भयं सावज्जट्ठेन अकुसलं, भेरवं अक्खेमट्ठेनाति वेदितब्बं. अव्हायन्तीति पक्कोसन्ति. कथं? ते हि पाणातिपातादीनि कत्वा ‘‘मयं अयुत्तमकम्हा, सचे नो ते जानेय्युं, येसं अपरज्झिम्हा, इदानि अनुबन्धित्वा अनयब्यसनं आपादेय्यु’’न्ति अरञ्ञं पविसित्वा गच्छन्तरे वा गुम्बन्तरे वा निसीदन्ति. ते ‘‘अप्पमत्तकम्पि तिणसद्दं वा पण्णसद्दं वा सुत्वा, इदानिम्हा नट्ठा’’ति तसन्ति वित्तसन्ति, आगन्त्वा परेहि परिवारिता विय बद्धा वधिता विय च होन्ति. एवं तं भयभेरवं अत्तनि समारोपनट्ठेन अव्हायन्ति पक्कोसन्ति.
न ¶ खो पनाहं…पे… पटिसेवामीति अहं खो पन अपरिसुद्धकायकम्मन्तो हुत्वा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि न पटिसेवामि. ये हि वोति एत्थ वोति निपातमत्तं. अरिया वुच्चन्ति बुद्धा च बुद्धसावका च. परिसुद्धकायकम्मन्ताति ईदिसा हुत्वा. तेसमहं अञ्ञतरोति तेसं अहम्पि एको अञ्ञतरो. बोधिसत्तो हि गहट्ठोपि पब्बजितोपि परिसुद्धकायकम्मन्तोव होति. भिय्योति अतिरेकत्थे निपातो. पल्लोमन्ति पन्नलोमतं, खेमं सोत्थिभावन्ति अत्थो. आपादिन्ति आपज्जिं, अतिरेकं सोत्थिभावं अतिरेकेन वा सोत्थिभावमापज्जिन्ति वुत्तं होति. अरञ्ञे विहारायाति अरञ्ञे विहारत्थाय.
कायकम्मन्तवारकथा निट्ठिता.
वचीकम्मन्तवारादिवण्णना
३६. एस नयो सब्बत्थ. अयं पन विसेसो, वचीकम्मन्तवारे ताव अपरिसुद्धवचीकम्मन्ताति अपरिसुद्धेन मुसावादादिना वचीकम्मन्तेन समन्नागता. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते मुसावादेन परस्स अत्थं भञ्जित्वा, पिसुणवाचाय मित्तभेदं कत्वा फरुसवाचाय परेसं परिसमज्झे मम्मानि तुदित्वा निरत्थकवाचाय परसत्तानं कम्मन्ते नासेत्वा ¶ ‘‘मयं अयुत्तमकम्हा, सचे नो ते जानेय्युं, येसं अपरज्झिम्हा, इदानि अनुबन्धित्वा अनयब्यसनं पापेय्यु’’न्ति अरञ्ञं पविसित्वा गच्छन्तरे वा गुम्बन्तरे वा निसीदन्ति. ते ‘‘अप्पमत्तकम्पि तिणसद्दं वा पण्णसद्दं वा सुत्वा इदानिम्हा नट्ठा’’ति तसन्ति वित्तसन्ति आगन्त्वा परेहि परिवारिता विय बद्धा वधिता विय च होन्ति. एवं तं भयभेरवं ¶ अत्तनि समारोपनट्ठेन अव्हायन्ति, पक्कोसन्ति.
मनोकम्मन्तवारे अपरिसुद्धमनोकम्मन्ताति अपरिसुद्धेन अभिज्झादिना मनोकम्मन्तेन समन्नागता. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते परेसं रक्खितगोपितेसु भण्डेसु अभिज्झाविसमलोभं उप्पादेत्वा परस्स कुज्झित्वा परसत्ते मिच्छादस्सनं गाहापेत्वा मयं अयुत्तमकम्हा…पे… अत्तनि समारोपनट्ठेन अव्हायन्ति पक्कोसन्ति.
आजीववारे ¶ अपरिसुद्धाजीवाति अपरिसुद्धेन वेज्जकम्मदूतकम्मवड्ढिपयोगादिना एकवीसतिअनेसनभेदेन आजीवेन समन्नागता. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते एवं जीविकं कप्पेत्वा सुणन्ति – ‘‘सासनसोधका किर तेपिटका भिक्खू सासनं सोधेतुं निक्खन्ता, अज्ज वा स्वे वा इधागमिस्सन्ती’’ति अरञ्ञं पविसित्वा गच्छन्तरे वा…पे… तसन्ति वित्तसन्ति. ते हि आगन्त्वा परिवारेत्वा गहिता विय ओदातवत्थनिवासिता विय च होन्तीति. सेसं तादिसमेव.
३७. इतो परं अभिज्झालूतिआदीसु किञ्चापि अभिज्झाब्यापादा मनोकम्मन्तेन सङ्गहिता तथापि नीवरणवसेन पुन वुत्ताति वेदितब्बा. तत्थ अभिज्झालूति परभण्डादिअभिज्झायनसीला. कामेसु तिब्बसारागाति वत्थुकामेसु बहलकिलेसरागा, ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते अववत्थितारम्मणा होन्ति, तेसं अववत्थितारम्मणानं अरञ्ञे विहरन्तानं दिवा दिट्ठं रत्तिं भयभेरवं हुत्वा उपट्ठाति – ‘‘ते आकुलचित्ता अप्पमत्तकेनपि तसन्ति वित्तसन्ति, रज्जुं वा लतं वा दिस्वा सप्पसञ्ञिनो होन्ति, खाणुं दिस्वा यक्खसञ्ञिनो, थलं वा पब्बतं वा दिस्वा हत्थिसञ्ञिनो सप्पादीहि अनयब्यसनं आपादिता विय होन्ती’’ति. सेसं तादिसमेव.
३८. ब्यापन्नचित्ताति ¶ पकतिभावविजहनेन विपन्नचित्ता. किलेसानुगतञ्हि चित्तं पकतिभावं विजहति, पुराणभत्तब्यञ्जनं विय पूतिकं होति. पदुट्ठमनसङ्कप्पाति पदुट्ठचित्तसङ्कप्पा, अभद्रकेन परेसं अनत्थजनकेन चित्तसङ्कप्पेन समन्नागताति वुत्तं होति. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? भयभेरवाव्हायनं ¶ इतो पभुति अभिज्झालुवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. यत्थ पन विसेसो भविस्सति, तत्थ वक्खाम. न खो पनाहं ब्यापन्नचित्तोति एत्थ पन मेत्तचित्तो अहं हितचित्तोति दस्सेति, ईदिसा हि बोधिसत्ता होन्ति. एवं सब्बत्थ वुत्तदोसपटिपक्खवसेन बोधिसत्तस्स गुणा वण्णेतब्बा.
३९. थिनमिद्धपरियुट्ठिताति चित्तगेलञ्ञभूतेन थिनेन सेसनामकायगेलञ्ञभूतेन मिद्धेन च परियुट्ठिता, अभिभूता गहिताति वुत्तं होति. ते निद्दाबहुला होन्ति.
४०. उद्धताति ¶ उद्धच्चपकतिका विप्फन्दमानचित्ता, उद्धच्चेन हि एकारम्मणे चित्तं विप्फन्दति धजयट्ठियं वातेन पटाका विय. अवूपसन्तचित्ताति अनिब्बुतचित्ता, इध कुक्कुच्चं गहेतुं वट्टति.
४१. कङ्खी विचिकिच्छीति एत्थ एकमेविदं पञ्चमं नीवरणं. किं नु खो इदन्ति आरम्मणं कङ्खनतो कङ्खा, इदमेविदन्ति निच्छेतुं असमत्थभावतो विचिकिच्छाति वुच्चति, तेन समन्नागता समणब्राह्मणा ‘‘कङ्खी विचिकिच्छी’’ति वुत्ता.
४२. अत्तुक्कंसनका परवम्भीति ये अत्तानं उक्कंसेन्ति उक्खिपन्ति, उच्चे ठाने ठपेन्ति, परञ्च वम्भेन्ति गरहन्ति निन्दन्ति, नीचे ठाने ठपेन्ति, तेसमेतं अधिवचनं. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते परेहि ‘‘असुको च किर असुको च अत्तानं उक्कंसेन्ति, अम्हे गरहन्ति, दासे विय करोन्ति, गण्हथ ने’’ति अनुबद्धा पलायित्वा अरञ्ञं पविसित्वा गच्छन्तरे वा गुम्बन्तरे वाति कायकम्मन्तसदिसं वित्थारेतब्बं.
४३. छम्भीति कायथम्भनलोमहंसनकरेन थम्भेन समन्नागता. भीरुकजातिकाति भीरुकपकतिका, गामदारका विय भयबहुला असूरा कातराति वुत्तं होति.
४४. लाभसक्कारसिलोकन्ति ¶ एत्थ लब्भतीति लाभो, चतुन्नं पच्चयानमेतं अधिवचनं. सक्कारोति सुन्दरकारो, पच्चया एव हि पणीतपणीता सुन्दरसुन्दरा च अभिसङ्खरित्वा कता सक्काराति वुच्चन्ति. या च परेहि अत्तनो गारवकिरिया पुप्फादीहि वा पूजा. सिलोकोति वण्णभणनं एतं ¶ , लाभञ्च सक्कारञ्च सिलोकञ्च लाभसक्कारसिलोकं. निकामयमानाति पत्थयमाना. भयभेरवाव्हायनं अभिज्झालुवारसदिसमेव. तदत्थदीपकं पनेत्थ पियगामिकवत्थुं कथेन्ति –
एको किर पियगामिको नाम भिक्खु समादिन्नधुतङ्गानं भिक्खूनं लाभं दिस्वा ‘‘अहम्पि धुतङ्गं समादियित्वा लाभं उप्पादेमी’’ति चिन्तेत्वा सोसानिकङ्गं समादाय सुसाने वसति. अथेकदिवसं एको कम्ममुत्तो जरग्गवो दिवा गोचरे चरित्वा रत्तिं तस्मिं सुसाने पुप्फगुम्बे सीसं कत्वा रोमन्थयमानो अट्ठासि. पियगामिको रत्तिं चङ्कमना निक्खन्तो ¶ तस्स हनुसद्दं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘अद्धा मं लाभगिद्धो एस सुसाने वसतीति ञत्वा देवराजा विहेठेतुं आगतो’’ति, सो जरग्गवस्स पुरतो अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘सप्पुरिस देवराज अज्ज मे एकरत्तिं खम, स्वे पट्ठाय न एवं करिस्सामी’’ति नमस्समानो सब्बरत्तिं याचन्तो अट्ठासि. ततो सूरिये उट्ठिते तं दिस्वा कत्तरयट्ठिया पहरित्वा पलापेसि ‘‘सब्बरत्तिं मं भिंसापेसी’’ति.
४५. कुसीताति कोसज्जानुगता. हीनवीरियाति हीना वीरियेन विरहिता वियुत्ता, निब्बीरियाति वुत्तं होति. तत्थ कुसीता कायिकवीरियारम्भविरहिता होन्ति, हीनवीरिया चेतसिकवीरियारम्भविरहिता. ते आरम्मणववत्थानमत्तम्पि कातुं न सक्कोन्ति. तेसं अववत्थितारम्मणानन्ति सब्बं पुब्बसदिसमेव.
४६. मुट्ठस्सतीति नट्ठस्सती. असम्पजानाति पञ्ञारहिता, इमस्स च पटिपक्खे ‘‘उपट्ठितस्सतीहमस्मी’’ति वचनतो सतिभाजनियमेवेतं. पञ्ञा पनेत्थ सतिदुब्बल्यदीपनत्थं वुत्ता. दुविधा हि सति पञ्ञासम्पयुत्ता पञ्ञाविप्पयुत्ता च. तत्थ पञ्ञासम्पयुत्ता बलवती, विप्पयुत्ता दुब्बला, तस्मा यदापि तेसं सति होति, तदापि असम्पजानन्ता मुट्ठस्सतीयेव ते, दुब्बलाय सतिया सतिकिच्चाभावतोति एतमत्थं दीपेतुं ‘‘असम्पजाना’’ति वुत्तं. ते एवं ¶ मुट्ठस्सती असम्पजाना आरम्मणववत्थानमत्तम्पि कातुं न सक्कोन्तीति सब्बं पुब्बसदिसमेव.
४७. असमाहिताति उपचारप्पनासमाधिविरहिता. विब्भन्तचित्ताति उब्भन्तचित्ता. समाधिविरहेन लद्धोकासेन उद्धच्चेन तेसं समाधिविरहानं चित्तं नानारम्मणेसु ¶ परिब्भमति, वनमक्कटो विय वनसाखासु उद्धच्चेन एकारम्मणे विप्फन्दति. पुब्बे वुत्तनयेनेन ते एवं असमाहिता विब्भन्तचित्ता आरम्मणववत्थानमत्तम्पि कातुं न सक्कोन्तीति सब्बं पुब्बसदिसमेव.
४८. दुप्पञ्ञाति निप्पञ्ञानमेतं अधिवचनं. पञ्ञा पन दुट्ठा नाम नत्थि. एळमूगाति एलमुखा, ख-कारस्स ग-कारो कतो. लालमुखाति वुत्तं होति. दुप्पञ्ञानञ्हि कथेन्तानं लाला मुखतो गलति, लाला च एलाति ¶ वुच्चति. यथाह ‘‘पस्सेलमूगं उरगं दुज्जिव्ह’’न्ति. तस्मा ते ‘‘एळमूगा’’ति वुच्चन्ति. ‘‘एलमुखा’’तिपि पाठो. ‘‘एलमुगा’’ति केचि पठन्ति, अपरे ‘‘एलमुका’’तिपि, सब्बत्थ ‘‘एलमुखा’’ति अत्थो. ते कथं भयभेरवं अव्हायन्ति? ते दुप्पञ्ञा एळमूगा आरम्मणववत्थानमत्तम्पि कातुं न सक्कोन्ति. तेसं अववत्थितारम्मणानं अरञ्ञे विहरन्तानं दिवा दिट्ठं रत्तिं भयभेरवं हुत्वा उपट्ठाति ‘‘ते आकुलचित्ता अप्पमत्तकेनपि तसन्ति वित्तसन्ति, रज्जुं वा लतं वा दिस्वा सप्पसञ्ञिनो होन्ति, खाणुं दिस्वा यक्खसञ्ञिनो, थलं वा पब्बतं वा दिस्वा हत्थिसञ्ञिनो सप्पादीहि अनयव्यसनं आपादिता विय होन्ती’’ति. एवं तं भयभेरवं अत्तनि समारोपनट्ठेन अव्हायन्ति पक्कोसन्ति. पञ्ञासम्पन्नोहमस्मीति एत्थ पञ्ञासम्पन्नोति पञ्ञाय सम्पन्नो समन्नागतो, नो च खो विपस्सनापञ्ञाय, न मग्गपञ्ञाय, अपिच खो पन इमेसु सोळससु ठानेसु आरम्मणववत्थानपञ्ञायाति अत्थो. सेसं सब्बत्थ वुत्तनयमेवाति.
वचीकम्मन्तवारादिवण्णना निट्ठिता.
सोळसट्ठानारम्मणपरिग्गहो निट्ठितो.
भयभेरवसेनासनादिवण्णना
४९. तस्स ¶ मय्हन्ति को अनुसन्धि? बोधिसत्तो किर इमानि सोळसारम्मणानि परिग्गण्हन्तो च भयभेरवं अदिस्वा भयभेरवं नाम एवरूपासु रत्तीसु एवरूपे सेनासने च पञ्ञायति, हन्द नं तत्थापि गवेसिस्सामीति भयभेरवगवेसनमकासि, एतमत्थं भगवा इदानि ब्राह्मणस्स दस्सेन्तो तस्स मय्हन्तिआदिमाह.
तत्थ या ताति उभयमेतं रत्तीनंयेव उद्देसनिद्देसवचनं. अभिञ्ञाताति ¶ एत्थ अभीति लक्खणत्थे उपसग्गो. तस्मा अभिञ्ञाताति चन्दपारिपूरिया चन्दपरिक्खयेनाति एवमादीहि लक्खणेहि ञाताति वेदितब्बा. अभिलक्खिताति एत्थ उपसग्गमत्तमेव, तस्मा अभिलक्खिताति लक्खणीया इच्चेव अत्थो, उपोसथसमादानधम्मस्सवनपूजासक्कारादिकरणत्थं लक्खेतब्बा सल्लक्खेतब्बा उपलक्खेतब्बाति वुत्तं होति.
चातुद्दसीति ¶ पक्खस्स पठमदिवसतो पभुति चतुद्दसन्नं पूरणी एका रत्ति. एवं पञ्चदसी अट्ठमी च. पक्खस्साति सुक्कपक्खस्स कण्हपक्खस्स च. एता तिस्सो तिस्सो कत्वा छ रत्तियो, तस्मा सब्बत्थ पक्खवचनं योजेतब्बं ‘‘पक्खस्स चातुद्दसी पक्खस्स पञ्चदसी पक्खस्स अट्ठमी’’ति. अथ पञ्चमी कस्मा न गहिताति? असब्बकालिकत्ता. बुद्धे किर भगवति अनुप्पन्नेपि उप्पज्जित्वा अपरिनिब्बुतेपि पञ्चमी अनभिलक्खितायेव, परिनिब्बुते पन धम्मसङ्गाहकत्थेरा चिन्तेसुं ‘‘धम्मस्सवनं चिरेन होती’’ति. ततो सम्मन्नित्वा पञ्चमीति धम्मस्सवनदिवसं ठपेसुं, ततो पभुति सा अभिलक्खिता जाता, एवं असब्बकालिकत्ता एत्थ न गहिताति.
तथारूपासूति तथाविधासु. आरामचेतियानीति पुप्फारामफलारामादयो आरामा एव आरामचेतियानि. चित्तीकतट्ठेन हि चेतियानीति वुच्चन्ति, पूजनीयट्ठेनाति वुत्तं होति. वनचेतियानीति बलिहरणवनसण्डसुभगवनदेवसालवनादीनि वनानियेव वनचेतियानि. रुक्खचेतियानीति गामनिगमादिद्वारेसु पूजनीयरुक्खायेव रुक्खचेतियानि. लोकिया हि दिब्बाधिवत्थाति वा मञ्ञमाना तेसुयेव वा दिब्बसञ्ञिनो हुत्वा आरामवनरुक्खे चित्तीकरोन्ति ¶ , पूजेन्ति, तेन ते सब्बेपि चेतियानीति वुच्चन्ति. भिंसनकानीति भयजनकानि, पस्सतोपि सुणतोपि भयं जनेन्ति. सलोमहंसानीति सहेव लोमहंसेन वत्तन्ति, पविसमानस्सेव लोमहंसजननतो. अप्पेव नाम पस्सेय्यन्ति अपि नाम तं भयभेरवं पस्सेय्यमेव. अपरेन समयेनाति, ‘‘एतदहोसि यंनूनाह’’न्ति एवं चिन्तितकालतो पट्ठाय अञ्ञेन कालेन.
तत्थ च मे ब्राह्मण विहरतोति ¶ तथारूपेसु सेनासनेसु यं यं मनुस्सानं आयाचनउपहारकरणारहं यक्खट्ठानं पुप्फधूपमंसरुहिरवसामेदपिहकपप्फाससुरामेरयादीहि ओकिण्णकिलिन्नधरणितलं एकनिपातं विय यक्खरक्खसपिसाचानं, यं दिवापि पस्सन्तानं हदयं मञ्ञे फलति, तं ठानं सन्धायाह ‘‘तत्थ च मे, ब्राह्मण, विहरतो’’ति. मगो वा आगच्छतीति सिङ्गानि वा खुरानि वा कोट्टेन्तो गोकण्णखग्गदीपिवराहादिभेदो मगो वा आगच्छति, सब्बचतुप्पदानञ्हि इध मगोति नामं. कत्थचि पन काळसिङ्गालोपि वुच्चति. यथाह –
‘‘उसभस्सेव ¶ ते खन्धो, सीहस्सेव विजम्भितं;
मगराज नमो त्यत्थु, अपि किञ्चि लभामसे’’ति. (जा. १.३.१३३);
मोरो वा कट्ठं पातेतीति मोरो वा सुक्खकट्ठं रुक्खतो चालेत्वा पातेति. मोरग्गहणेन च इध सब्बपक्खिग्गहणं अधिप्पेतं, तेन यो कोचि पक्खीति वुत्तं होति. अथ वा मोरो वाति वा सद्देन अञ्ञो वा कोचि पक्खीति. एस नयो पुरिमे मगग्गहणेपि. वातो वा पण्णकसटं एरेतीति वातो वा पण्णकचवरं घट्टेति. एतं नून तं भयभेरवं आगच्छतीति यमेतं आगच्छति, तं भयभेरवं नूनाति. इतो पभुति च आरम्मणमेव भयभेरवन्ति वेदितब्बं. परित्तस्स च अधिमत्तस्स च भयस्स आरम्मणत्ता सुखारम्मणं रूपं सुखमिव. किं नु खो अहं अञ्ञदत्थु भयपटिकङ्खी विहरामीति अहं खो किं कारणं एकंसेनेव भयं आकङ्खमानो इच्छमानो हुत्वा विहरामि.
यथाभूतं यथाभूतस्साति येन येन इरियापथेन भूतस्स भवितस्स सतो वत्तमानस्स समङ्गीभूतस्स ¶ वा. मेति मम सन्तिके. तथाभूतं तथाभूतो वाति तेन तेनेव इरियापथेन भूतो भवितो सन्तो वत्तमानो समङ्गीभूतो वाति अत्थो. सो खो अहं…पे… पटिविनेमीति बोधिसत्तस्स किर चङ्कमन्तस्स तस्मिं मगसिङ्गखुरसद्दादिभेदे भयभेरवारम्मणे आगते नेव महासत्तो तिट्ठति, न ¶ निसीदति न सयति, अथ खो चङ्कमन्तोव परिवीमंसन्तो परिविचिनन्तो भयभेरवं न पस्सति, मगसिङ्गखुरसद्दादिमत्तमेव चेतं होति, सो तं ञत्वा इदं नामेतं, न भयभेरवन्ति ततो तिट्ठति वा निसीदति वा सयति वा. एतमत्थं दस्सेन्तो ‘‘सो खो अह’’न्तिआदिमाह. एस नयो सब्बपेय्यालेसु. इतो परञ्च इरियापथपटिपाटिया अवत्वा आसन्नपटिपाटिया इरियापथा वुत्ताति वेदितब्बा, चङ्कमन्तस्स हि भयभेरवे आगते न ठितो न निसिन्नो न निपन्नो ठितस्सापि आगते न चङ्कमीति एवं तस्स आसन्नपटिपाटिया वुत्ताति.
भयभेरवसेनासनादिवण्णना निट्ठिता.
असम्मोहविहारवण्णना
५०. एवं ¶ भिंसनकेसुपि ठानेसु अत्तनो भयभेरवाभावं दस्सेत्वा इदानि झायीनं सम्मोहट्ठानेसु अत्तनो असम्मोहविहारं दस्सेतुं सन्ति खो पन, ब्राह्मणातिआदिमाह.
तत्थ सन्तीति अत्थि संविज्जन्ति उपलब्भन्ति. रत्तिंयेव समानन्ति रत्तिंयेव सन्तं, दिवाति सञ्जानन्तीति ‘‘दिवसो अय’’न्ति सञ्जानन्ति. दिवायेव समानन्ति दिवसंयेव सन्तं. रत्तीति सञ्जानन्तीति ‘‘रत्ति अय’’न्ति सञ्जानन्ति. कस्मा पनेते एवंसञ्ञिनो होन्तीति. वुट्ठानकोसल्लाभावतो वा सकुणरुततो वा. कथं? इधेकच्चो ओदातकसिणलाभी दिवा परिकम्मं कत्वा दिवा समापन्नो दिवायेव वुट्ठहामीति मनसिकारं उप्पादेति, नो च खो अद्धानपरिच्छेदे कुसलो होति. सो दिवसं अतिक्कमित्वा रत्तिभागे वुट्ठाति. ओदातकसिणफरणवसेन चस्स विसदं होति विभूतं सुविभूतं. सो, दिवा वुट्ठहामीति उप्पादितमनसिकारताय ओदातकसिणफरणविसदविभूतताय च रत्तिंयेव समानं दिवाति सञ्जानाति. इध पनेकच्चो नीलकसिणलाभी रत्तिं परिकम्मं कत्वा रत्तिं समापन्नो रत्तिंयेव वुट्ठहामीति ¶ मनसिकारं उप्पादेति, नो च खो अद्धानपरिच्छेदे कुसलो होति. सो रत्तिं अतिक्कमित्वा दिवसभागे वुट्ठाति. नीलकसिणफरणवसेन चस्स अविसदं होति अविभूतं. सो रत्तिं वुट्ठहामीति उप्पादितमनसिकारताय नीलकसिणफरणाविसदाविभूतताय च दिवायेव समानं रत्तीति सञ्जानाति. एवं ताव वुट्ठानकोसल्लाभावतो एवंसञ्ञिनो होन्ति.
सकुणरुततो पन इधेकच्चो अन्तोसेनासने निसिन्नो होति. अथ दिवा रवनकसकुणा काकादयो चन्दालोकेन दिवाति ¶ मञ्ञमाना रत्तिं रवन्ति, अञ्ञेहि वा कारणेहि. सो तेसं सद्दं सुत्वा रत्तिंयेव समानं दिवाति सञ्जानाति. इध पनेकच्चो पब्बतन्तरे गम्भीराय घनवनप्पटिच्छन्नाय गिरिगुहाय सत्ताहवद्दलिकाय वत्तमानाय अन्तरहितसूरियालोके काले निसिन्नो होति. अथ रत्तिं रवनकसकुणा उलूकादयो मज्झन्हिकसमयेपि तत्थ तत्थ समन्धकारे निलीना रत्तिसञ्ञाय वा अञ्ञेहि वा कारणेहि रवन्ति. सो तेसं सद्दं सुत्वा दिवायेव समानं रत्तीति सञ्जानाति. एवं सकुणरुततो एवंसञ्ञिनो होन्तीति. इदमहन्ति इदं अहं एवं सञ्जाननं ¶ . सम्मोहविहारस्मिं वदामीति सम्मोहविहारपरियापन्नं अन्तोगधं, सम्मोहविहारानं अञ्ञतरं वदामीति वुत्तं होति.
अहं खो पन ब्राह्मण…पे… सञ्जानामीति पाकटो बोधिसत्तस्स रत्तिन्दिवपरिच्छेदो सत्ताहवद्दलेपि चन्दिमसूरियेसु अदिस्समानेसुपि जानातियेव ‘‘एत्तकं पुरेभत्तकालो गतो, एत्तकं पच्छाभत्तकालो, एत्तकं पठमयामो, एत्तकं मज्झिमयामो, एत्तकं पच्छिमयामो’’ति, तस्मा एवमाह. अनच्छरियञ्चेतं यं पूरितपारमी बोधिसत्तो एवं जानाति. पदेसञाणे ठितानं सावकानम्पि हि रत्तिन्दिवपरिच्छेदो पाकटो होति.
कल्याणियमहाविहारे किर गोदत्तत्थेरो द्वङ्गुलकाले भत्तं गहेत्वा अङ्गुलकाले भुञ्जति. सूरिये अदिस्समानेपि पातोयेव सेनासनं पविसित्वा ताय वेलाय निक्खमति. एकदिवसं आरामिका ‘‘स्वे थेरस्स निक्खमनकाले पस्सामा’’ति भत्तं सम्पादेत्वा कालत्थम्भमूले निसीदिंसु. थेरो द्वङ्गुलकालेयेव निक्खमति. ततो पभुति किर सूरिये अदिस्समानेपि थेरस्स निक्खमनसञ्ञाय एव भेरिं आकोटेन्ति.
अजगरविहारेपि ¶ काळदेवत्थेरो अन्तोवस्से यामगण्डिकं पहरति, आचिण्णमेतं थेरस्स. न च यामयन्तनाळिकं पयोजेति, अञ्ञे भिक्खू पयोजेन्ति. अथ निक्खन्ते पठमे यामे थेरे मुग्गरं गहेत्वा ठितमत्तेयेव एकं द्वे वारे पहरन्तेयेव वा यामयन्तं पतति, एवं तीसु यामेसु समणधम्मं कत्वा थेरो पातोयेव गामं पविसित्वा पिण्डपातं आदाय विहारं आगन्त्वा भोजनवेलाय ¶ पत्तं गहेत्वा दिवा विहारट्ठानं गन्त्वा समणधम्मं करोति. भिक्खू कालत्थम्भं दिस्वा थेरस्स अदिस्वा आगमनत्थाय पेसेन्ति. सो भिक्खु थेरं दिवा विहारट्ठाना निक्खमन्तमेव वा अन्तरामग्गे वा पस्सति. एवं पदेसञाणे ठितानं सावकानम्पि रत्तिन्दिवपरिच्छेदो पाकटो होति, किमङ्गं पन बोधिसत्तानन्ति.
यं खो तं ब्राह्मण…पे… वदेय्याति एत्थ पन ‘‘यं खो तं, ब्राह्मण, असम्मोहधम्मो सत्तो लोके उप्पन्नो…पे… सुखाय देवमनुस्सान’’न्ति वचनं ¶ वदमानो कोचि सम्मा वदेय्य, सम्मा वदमानो सिया, न वितथवादी अस्स. ममेव तं वचनं वदमानो सम्मा वदेय्य, सम्मा वदमानो सिया, न वितथवादी अस्साति एवं पदसम्बन्धो वेदितब्बो.
तत्थ असम्मोहधम्मोति असम्मोहसभावो. लोकेति मनुस्सलोके. बहुजनहितायाति बहुजनस्स हितत्थाय, पञ्ञासम्पत्तिया दिट्ठधम्मिकसम्परायिकहितूपदेसकोति. बहुजनसुखायाति बहुजनस्स सुखत्थाय, चागसम्पत्तिया उपकरणसुखस्स दायकोति. लोकानुकम्पायाति लोकस्स अनुकम्पत्थाय, मेत्ताकरुणासम्पत्तिया मातापितरो विय लोकस्स रक्खिता गोपयिताति. अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानन्ति इध देवमनुस्सग्गहणेन च भब्बपुग्गलवेनेय्यसत्तेयेव गहेत्वा तेसं निब्बानमग्गफलाधिगमाय अत्तनो उप्पत्तिं दस्सेतीति वेदितब्बो. अत्थायाति हि वुत्ते परमत्थत्थाय निब्बानायाति वुत्तं होति. हितायाति वुत्ते तं सम्पापकमग्गत्थायाति वुत्तं होति, निब्बानसम्पापकमग्गतो हि उत्तरि हितं नाम नत्थि. सुखायाति वुत्ते फलसमापत्तिसुखत्थायाति वुत्तं होति, ततो उत्तरि सुखाभावतो. वुत्तञ्चेतं ‘‘अयं समाधि पच्चुप्पन्नसुखो चेव आयतिञ्च सुखविपाको’’ति (दी. नि. ३.३५५; अ. नि. ५.२७; विभ. ८०४).
असम्मोहविहारवण्णना निट्ठिता.
पुब्बभागपटिपदादिवण्णना
५१. एवं ¶ भगवा बुद्धगुणपटिलाभावसानं अत्तनो असम्मोहविहारं ब्राह्मणस्स दस्सेत्वा इदानि याय पटिपदाय तं कोटिप्पत्तं असम्मोहविहारं अधिगतो, तं पुब्बभागतो पभुति दस्सेतुं आरद्धं खो पन मे ब्राह्मणातिआदिमाह.
केचि पनाहु ‘‘इमं असम्मोहविहारं सुत्वा ब्राह्मणस्स चित्तमेवं उप्पन्नं ‘काय नु खो पटिपदाय इमं पत्तो’ति, तस्स चित्तमञ्ञाय इमायाहं पटिपदाय इमं उत्तमं असम्मोहविहारं पत्तोति दस्सेन्तो एवमाहा’’ति.
तत्थ ¶ ¶ आरद्धं खो पन मे, ब्राह्मण, वीरियं अहोसीति, ब्राह्मण, न मया अयं उत्तमो असम्मोहविहारो कुसीतेन मुट्ठस्सतिना सारद्धकायेन विक्खित्तचित्तेन वा अधिगतो, अपिच खो तदधिगमाय आरद्धं खो पन मे वीरियं अहोसि, बोधिमण्डे निसिन्नेन मया चतुरङ्गवीरियं आरद्धं अहोसि, पग्गहितं असिथिलप्पवत्तितन्ति वुत्तं होति. आरद्धत्तायेव च मेतं असल्लीनं अहोसि.
उपट्ठिता सति असम्मुट्ठाति न केवलञ्च वीरियमेव, सतिपि मे आरम्मणाभिमुखीभावेन उपट्ठिता अहोसि. उपट्ठितत्तायेव च असम्मुट्ठा. पस्सद्धो कायोति कायचित्तप्पस्सद्धिसम्भवेन कायोपि मे पस्सद्धो अहोसि. तत्थ यस्मा नामकाये पस्सद्धे रूपकायोपि पस्सद्धोयेव होति, तस्मा नामकायो रूपकायोति अविसेसेत्वाव पस्सद्धो कायोति वुत्तं. असारद्धोति सो च खो पस्सद्धत्तायेव असारद्धो, विगतदरथोति वुत्तं होति. समाहितं चित्तं एकग्गन्ति चित्तम्पि मे सम्मा आहितं सुट्ठु ठपितं अप्पितं विय अहोसि. समाहितत्ता एव च एकग्गं अचलं निप्फन्दनन्ति, एत्तावता झानस्स पुब्बभागपटिपदा कथिता होति.
इदानि इमाय पटिपदाय अधिगतं पठमज्झानं आदिं कत्वा विज्जात्तयपरियोसानं विसेसं दस्सेन्तो सो खो अहन्तिआदिमाह. तत्थ विविच्चेव कामेहि…पे… चतुत्थज्झानं उपसम्पज्ज ¶ विहासिन्ति एत्थ ताव यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे पथवीकसिणकथायं वुत्तं. केवलञ्हि तत्थ ‘‘उपसम्पज्ज विहरती’’ति आगतं, इध ‘‘विहासि’’न्ति, अयमेव विसेसो. किं कत्वा पन भगवा इमानि झानानि उपसम्पज्ज विहासीति, कम्मट्ठानं भावेत्वा. कतरं? आनापानस्सतिकम्मट्ठानं.
इमानि च पन चत्तारि झानानि केसञ्चि चित्तेकग्गतत्थानि होन्ति, केसञ्चि विपस्सनापादकानि, केसञ्चि अभिञ्ञापादकानि, केसञ्चि निरोधपादकानि, केसञ्चि भवोक्कमनत्थानि. तत्थ खीणासवानं चित्तेकग्गतत्थानि होन्ति. ते हि समापज्जित्वा ¶ एकग्गचित्ता सुखं दिवसं विहरिस्सामाति इच्चेवं कसिणपरिकम्मं कत्वा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेन्ति. सेक्खपुथुज्जनानं समापत्तितो वुट्ठाय समाहितेन चित्तेन विपस्सिस्सामाति निब्बत्तेन्तानं विपस्सनापादकानि होन्ति. ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा अभिञ्ञापादकज्झानं समापज्जित्वा समापत्तितो वुट्ठाय ‘‘एकोपि ¶ हुत्वा बहुधा होती’’ति (दी. नि. १.२३८; पटि. म. १.१०२) वुत्तनया अभिञ्ञायो पत्थेन्ता निब्बत्तेन्ति, तेसं अभिञ्ञापादकानि होन्ति. ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा सत्ताहं अचित्ता हुत्वा दिट्ठेव धम्मे निरोधं निब्बानं पत्वा सुखं विहरिस्सामाति निब्बत्तेन्ति, तेसं निरोधपादकानि होन्ति. ये पन अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा अपरिहीनज्झाना ब्रह्मलोके उप्पज्जिस्सामाति निब्बत्तेन्ति, तेसं भवोक्कमनत्थानि होन्ति.
भगवता पनिदं चतुत्थज्झानं बोधिरुक्खमूले निब्बत्तितं, तं तस्स विपस्सनापादकञ्चेव अहोसि अभिञ्ञापादकञ्च सब्बकिच्चसाधकञ्च, सब्बलोकियलोकुत्तरगुणदायकन्ति वेदितब्बं.
पुब्बभागपटिपदादिवण्णना निट्ठिता.
पुब्बेनिवासकथावण्णना
५२. येसञ्च ¶ गुणानं दायकं अहोसि, तेसं एकदेसं दस्सेन्तो सो एवं समाहिते चित्तेतिआदिमाह. तत्थ द्विन्नं विज्जानं अनुपदवण्णना चेव भावनानयो च विसुद्धिमग्गे वित्थारितो. केवलञ्हि तत्थ ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते…पे… अभिनिन्नामेती’’ति वुत्तं, इध ‘‘अभिनिन्नामेसि’’न्ति. अयं खो मे ब्राह्मणाति अयञ्च अप्पनावारो तत्थ अनागतोति अयमेव विसेसो. तत्थ सोति सो अहं. अभिनिन्नामेसिन्ति अभिनीहरिं. अभिनिन्नामेसिन्ति च वचनतो सोति एत्थ सो अहन्ति एवमत्थो वेदितब्बो.
यस्मा चिदं भगवतो वसेन पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं आगतं, तस्मा ‘‘सो ततो चुतो इधूपपन्नो’’ति एत्थ एवं योजना वेदितब्बा. एत्थ हि सो ततो चुतोति पटिनिवत्तन्तस्स पच्चवेक्खणं. तस्मा इधूपपन्नोति इमिस्सा इधूपपत्तिया अनन्तरं. अमुत्र उदपादिन्ति तुसितभवनं सन्धायाहाति वेदितब्बो. तत्रापासिं एवंनामोति तत्रापि तुसितभवने सेतकेतु नाम देवपुत्तो अहोसिं. एवंगोत्तोति ताहि देवताहि सद्धिं एकगोत्तो. एवंवण्णोति सुवण्णवण्णो. एवमाहारोति दिब्बसुधाहारो. एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति एवं दिब्बसुखपटिसंवेदी. दुक्खं पन सङ्खारदुक्खमत्तमेव ¶ . एवमायुपरियन्तोति एवं सत्तपञ्ञासवस्सकोटिसट्ठिवस्ससतसहस्सायुपरियन्तो. सो ¶ ततो चुतोति सो अहं ततो तुसितभवनतो चुतो. इधूपपन्नोति इध महामायाय देविया कुच्छिम्हि निब्बत्तो.
अयं खो मे ब्राह्मणातिआदीसु मेति मया. विज्जाति विदितकरणट्ठेन विज्जा. किं विदितं करोति? पुब्बेनिवासं. अविज्जाति तस्सेव पुब्बेनिवासस्स अविदितकरणट्ठेन तप्पटिच्छादको मोहो वुच्चति. तमोति स्वेव मोहो पटिच्छादकट्ठेन ‘‘तमो’’ति वुच्चति. आलोकोति सायेव विज्जा ओभासकरणट्ठेन ‘‘आलोको’’ति वुच्चति. एत्थ च विज्जा अधिगताति अयं अत्थो, सेसं पसंसावचनं. योजना पनेत्थ अयं खो मे विज्जा अधिगता, तस्स मे अधिगतविज्जस्स अविज्जा विहता, विनट्ठाति अत्थो. कस्मा? यस्मा विज्जा उप्पन्ना. एस नयो इतरस्मिम्पि पदद्वये.
यथा ¶ तन्ति एत्थ यथाति ओपम्मे. तन्ति निपातो. सतिया अविप्पवासेन अप्पमत्तस्स. वीरियातापेन आतापिनो. काये च जीविते च अनपेक्खताय पहितत्तस्स, पेसितत्तस्साति अत्थो. इदं वुत्तं होति ‘‘यथा अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविज्जा विहञ्ञेय्य, विज्जा उप्पज्जेय्य. तमो विहञ्ञेय्य, आलोको उप्पज्जेय्य. एवमेव मम अविज्जा विहता, विज्जा उप्पन्ना. तमो विहतो, आलोको उप्पन्नो. एतस्स मे पधानानुयोगस्स अनुरूपमेव फलं लद्ध’’न्ति.
पुब्बेनिवासकथावण्णना निट्ठिता.
दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना
५३. चुतूपपातकथायं यस्मा इध भगवतो वसेन पाळि आगता, तस्मा ‘‘पस्सामि पजानामी’’ति वुत्तं, अयं विसेसो. सेसं विसुद्धिमग्गे वुत्तसदिसमेव.
एत्थ पन विज्जाति दिब्बचक्खुञाणविज्जा. अविज्जाति सत्तानं चुतिपटिसन्धिपटिच्छादिका अविज्जा. सेसं वुत्तनयमेवाति. यस्मा च पूरितपारमीनं महासत्तानं परिकम्मकिच्चं नाम नत्थि. ते हि चित्ते अभिनिन्नामितमत्तेयेव अनेकविहितं ¶ पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्ति, दिब्बेन चक्खुना सत्ते पस्सन्ति. तस्मा यो तत्थ परिकम्मं आदिं कत्वा भावनानयो वुत्तो, न तेन इध अत्थोति.
दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना निट्ठिता.
आसवक्खयञाणकथावण्णना
५४. ततियविज्जाय सो एवं समाहिते चित्तेति विपस्सनापादकं चतुत्थज्झानचित्तं वेदितब्बं. आसवानं खयञाणायाति ¶ अरहत्तमग्गञाणत्थाय. अरहत्तमग्गो हि आसवविनासनतो आसवानं खयोति वुच्चति, तत्र चेतं ञाणं, तप्परियापन्नत्ताति. चित्तं अभिनिन्नामेसिन्ति ¶ विपस्सनाचित्तं अभिनीहरिं. सो इदं दुक्खन्ति एवमादीसु ‘‘एत्तकं दुक्खं, न इतो भिय्यो’’ति सब्बम्पि दुक्खसच्चं सरसलक्खणपटिवेधेन यथाभूतं अब्भञ्ञासिं जानिं पटिविज्झिं. तस्स च दुक्खस्स निब्बत्तिकं तण्हं अयं दुक्खसमुदयोति. तदुभयम्पि यं ठानं पत्वा निरुज्झति, तं तेसं अप्पवत्तिं निब्बानं अयं दुक्खनिरोधोति. तस्स सम्पापकं अरियमग्गं अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति सरसलक्खणपटिवेधेन यथाभूतं अब्भञ्ञासिं जानिं पटिविज्झिन्ति एवमत्थो वेदितब्बो.
एवं सरूपतो सच्चानि दस्सेत्वा इदानि किलेसवसेन परियायतो दस्सेन्तो इमे आसवातिआदिमाह. तस्स मे एवं जानतो एवं पस्सतोति तस्स मय्हं एवं जानन्तस्स एवं पस्सन्तस्स. सह विपस्सनाय कोटिप्पत्तं मग्गं कथेति. कामासवाति कामासवतो. विमुच्चित्थाति इमिना फलक्खणं दस्सेति, मग्गक्खणे हि चित्तं विमुच्चति, फलक्खणे विमुत्तं होति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणन्ति इमिना पच्चवेक्खणञाणं दस्सेति. खीणा जातीतिआदीहि तस्स भूमिं, तेन हि ञाणेन भगवा पच्चवेक्खन्तो ‘‘खीणा जाती’’तिआदीनि अब्भञ्ञासि. कतमा पन भगवतो जाति खीणा, कथञ्च नं अब्भञ्ञासीति? न तावस्स अतीता जाति खीणा, पुब्बेव खीणत्ता, न अनागता, अनागते वायामाभावतो, न पच्चुप्पन्ना, विज्जमानत्ता. या पन मग्गस्स अभावितत्ता उप्पज्जेय्य एकचतुपञ्चवोकारभवेसु एकचतुपञ्चक्खन्धभेदा जाति, सा मग्गस्स भावितत्ता अनुप्पादधम्मतं आपज्जनेन खीणा, तं सो मग्गभावनाय पहीनकिलेसे पच्चवेक्खित्वा ‘‘किलेसाभावे विज्जमानम्पि कम्मं आयतिं अप्पटिसन्धिकं होती’’ति जानन्तो अब्भञ्ञासि.
वुसितन्ति ¶ वुत्थं परिवुत्थं, कतं चरितं निट्ठितन्ति अत्थो. ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं, पुथुज्जनकल्याणकेन हि सद्धिं सत्तसेक्खा ब्रह्मचरियवासं वसन्ति नाम, खीणासवो वुत्थवासो. तस्मा भगवा अत्तनो ब्रह्मचरियवासं पच्चवेक्खन्तो ‘‘वुसितं ब्रह्मचरिय’’न्ति अब्भञ्ञासि. कतं करणीयन्ति चतूसु ¶ सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञापहानसच्छिकिरियाभावनावसेन सोळसविधम्पि किच्चं निट्ठापितन्ति अत्थो. पुथुज्जनकल्याणकादयो हि तं किच्चं करोन्ति, खीणासवो कतकरणीयो. तस्मा भगवा अत्तनो करणीयं पच्चवेक्खन्तो ‘‘कतं करणीय’’न्ति अब्भञ्ञासि.
नापरं ¶ इत्थत्तायाति इदानि पुन इत्थभावाय एवंसोळसकिच्चभावाय, किलेसक्खयाय वा मग्गभावनाकिच्चं मे नत्थीति अब्भञ्ञासि. अथ वा इत्थत्तायाति इत्थभावतो इमस्मा एवंपकारा इदानि वत्तमानक्खन्धसन्ताना अपरं खन्धसन्तानं मय्हं नत्थि. इमे पन पञ्चक्खन्धा परिञ्ञाता तिट्ठन्ति छिन्नमूलका रुक्खा विय. ते चरिमकविञ्ञाणनिरोधेन अनुपादानो विय जातवेदो निब्बायिस्सन्तीति अब्भञ्ञासि.
इदानि एवं पच्चवेक्खणञाणपरिग्गहितं आसवानं खयञाणाधिगमं ब्राह्मणस्स दस्सेन्तो, अयं खो मे ब्राह्मणातिआदिमाह. तत्थ विज्जाति अरहत्तमग्गञाणविज्जा. अविज्जाति चतुसच्चपटिच्छादिका अविज्जा. सेसं वुत्तनयमेव. एत्तावता च पुब्बेनिवासञाणेन अतीतंसञाणं, दिब्बचक्खुना पच्चुप्पन्नानागतंसञाणं, आसवक्खयेन सकललोकियलोकुत्तरगुणन्ति एवं तीहि विज्जाहि सब्बेपि सब्बञ्ञुगुणे सङ्गहेत्वा पकासेन्तो अत्तनो असम्मोहविहारं ब्राह्मणस्स दस्सेसि.
आसवक्खयञाणकथावण्णना निट्ठिता.
अरञ्ञवासकारणवण्णना
५५. एवं वुत्ते किर ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘समणो गोतमो सब्बञ्ञुतं पटिजानाति, अज्जापि च अरञ्ञवासं न विजहति, अत्थि नु ख्वस्स अञ्ञम्पि किञ्चि करणीय’’न्ति. अथस्स भगवा अज्झासयं विदित्वा इमिना अज्झासयानुसन्धिना, सिया खो पन तेतिआदिमाह. तत्थ सिया खो पन ते, ब्राह्मण, एवमस्साति, ब्राह्मण, कदाचि तुय्हं एवं भवेय्य. न खो पनेतं ब्राह्मण एवं दट्ठब्बन्ति एतं खो पन, ब्राह्मण, तया मय्हं पन्तसेनासनपटिसेवनं ¶ अवीतरागादितायाति एवं न दट्ठब्बं. एवं पन्तसेनासनपटिसेवने अकारणं पटिक्खिपित्वा कारणं दस्सेन्तो द्वे खो अहन्तिआदिमाह. तत्थ अत्थोयेव अत्थवसो. तस्मा द्वे खो अहं, ब्राह्मण, अत्थवसेति अहं खो, ब्राह्मण, द्वे अत्थे द्वे कारणानि सम्पस्समानोति वुत्तं होति. अत्तनो च दिट्ठधम्मसुखविहारन्ति एत्थ दिट्ठधम्मो नाम अयं पच्चक्खो अत्तभावो. सुखविहारो नाम चतुन्नम्पि इरियापथविहारानं फासुता, एककस्स हि ¶ ¶ अरञ्ञे अन्तमसो उच्चारपस्सावकिच्चं उपादाय सब्बेव इरियापथा फासुका होन्ति, तस्मा दिट्ठधम्मस्स सुखविहारन्ति अयमत्थो वेदितब्बो. पच्छिमञ्च जनतं अनुकम्पमानोति कथं अरञ्ञवासेन पच्छिमा जनता अनुकम्पिता होति? सद्धापब्बजिता हि कुलपुत्ता भगवतो अरञ्ञवासं दिस्वा भगवापि नाम अरञ्ञसेनासनानि न मुञ्चति, यस्स नेवत्थि परिञ्ञातब्बं न पहातब्बं न भावेतब्बं न सच्छिकातब्बं, किमङ्गं पन मयन्ति चिन्तेत्वा तत्थ वसितब्बमेव मञ्ञिस्सन्ति. एवं खिप्पमेव दुक्खस्सन्तकरा भविस्सन्ति. एवं पच्छिमा जनता अनुकम्पिता होति. एतमत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘पच्छिमञ्च जनतं अनुकम्पमानो’’ति.
अरञ्ञवासकारणवण्णना निट्ठिता.
देसनानुमोदनावण्णना
५६. तं सुत्वा अत्तमनो ब्राह्मणो अनुकम्पितरूपातिआदिमाह. तत्थ अनुकम्पितरूपाति अनुकम्पितजातिका अनुकम्पितसभावा. जनताति जनसमूहो. यथा तं अरहता सम्मासम्बुद्धेनाति यथा अरहं सम्मासम्बुद्धो अनुकम्पेय्य, तथेव अनुकम्पितरूपाति.
एवञ्च पन वत्वा पुन तं भगवतो धम्मदेसनं अब्भनुमोदमानो भगवन्तं एतदवोच अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतमाति. तत्थायं अभिक्कन्तसद्दो खयसुन्दराभिरूपअब्भनुमोदनेसु दिस्सति. ‘‘अभिक्कन्ता, भन्ते, रत्ति, निक्खन्तो पठमो यामो, चिरनिसिन्नो भिक्खुसङ्घो’’तिआदीसु (चूळव. ३८३; अ. नि. ८.२०) हि खये दिस्सति. ‘‘अयं इमेसं चतुन्नं पुग्गलानं अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’तिआदीसु (अ. नि. ४.१००) सुन्दरे.
‘‘को ¶ मे वन्दति पादानि, इद्धिया यससा जलं;
अभिक्कन्तेन वण्णेन, सब्बा ओभासयं दिसा’’ति. –
आदीसु (वि. व. ८५७) अभिरूपे. ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते’’तिआदीसु (दी. नि. १.२५०; पारा. १५) अब्भनुमोदने ¶ . इधापि अब्भनुमोदनेयेव. यस्मा च अब्भनुमोदने, तस्मा साधु साधु भो, गोतमाति वुत्तं होतीति वेदितब्बं.
‘‘भये कोधे पसंसायं, तुरिते कोतूहलच्छरे;
हासे सोके पसादे च, करे आमेडितं बुधो’’ति. –
इमिना च लक्खणेन इध पसादवसेन पसंसावसेन चायं द्विक्खत्तुं वुत्तोति वेदितब्बो. अथ ¶ वा अभिक्कन्तन्ति अभिकन्तं. अतिइट्ठं अतिमनापं, अतिसुन्दरन्ति वुत्तं होति.
तत्थ एकेन अभिक्कन्तसद्देन देसनं थोमेति, एकेन अत्तनो पसादं. अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – अभिक्कन्तं, भो गोतम, यदिदं भोतो गोतमस्स धम्मदेसना, अभिक्कन्तं यदिदं भोतो गोतमस्स धम्मदेसनं आगम्म मम पसादोति. भगवतोयेव वा वचनं द्वे द्वे अत्थे सन्धाय थोमेति – भोतो गोतमस्स वचनं अभिक्कन्तं दोसनासनतो, अभिक्कन्तं गुणाधिगमनतो, तथा सद्धाजननतो, पञ्ञाजननतो, सात्थतो, सब्यञ्जनतो, उत्तानपदतो, गम्भीरत्थतो, कण्णसुखतो, हदयङ्गमतो, अनत्तुक्कंसनतो, अपरवम्भनतो, करुणासीतलतो, पञ्ञावदाततो, आपाथरमणीयतो, विमद्दक्खमतो, सुय्यमानसुखतो, वीमंसीयमानहिततोति एवमादीहि योजेतब्बं.
ततो परम्पि चतूहि उपमाहि देसनंयेव थोमेति. तत्थ निक्कुज्जितन्ति अधोमुखठपितं, हेट्ठामुखजातं वा. उक्कुज्जेय्याति उपरि मुखं करेय्य. पटिच्छन्नन्ति तिणपण्णादिच्छादितं. विवरेय्याति उग्घाटेय्य. मूळ्हस्साति दिसामूळ्हस्स. मग्गं आचिक्खेय्याति हत्थे गहेत्वा ‘‘एस मग्गो’’ति वदेय्य. अन्धकारेति काळपक्खचातुद्दसीअड्ढरत्तघनवनसण्डमेघपटलेहि चतुरङ्गे तमे, अयं ताव अनुत्तानपदत्थो.
अयं पन अधिप्पाययोजना – यथा कोचि निक्कुज्जितं उक्कुज्जेय्य, एवं सद्धम्मविमुखं असद्धम्मे पतितं मं असद्धम्मा वुट्ठापेन्तेन, यथा पटिच्छन्नं विवरेय्य ¶ . एवं कस्सपस्स भगवतो सासनन्तरधानतो पभुति मिच्छादिट्ठिगहनपटिच्छन्नं सासनं विवरन्तेन, यथा ¶ मूळ्हस्स मग्गं आचिक्खेय्य, एवं कुम्मग्गमिच्छामग्गप्पटिपन्नस्स मे सग्गमोक्खमग्गं आचिक्खन्तेन, यथा अन्धकारे तेलपज्जोतं धारेय्य, एवं मोहन्धकारे निमुग्गस्स मे बुद्धादिरतनरूपानि अपस्सतो तप्पटिच्छादकमोहन्धकारविद्धंसकदेसनापज्जोतधारणेन मय्हं भोता गोतमेन एतेहि परियायेहि पकासितत्ता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितोति.
देसनानुमोदनावण्णना निट्ठिता.
पसन्नाकारवण्णना
एवं देसनं थोमेत्वा इमाय देसनाय रतनत्तयपसन्नचित्तो पसन्नाकारं करोन्तो एसाहन्तिआदिमाह. तत्थ एसाहन्ति एसो अहं. भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामीति भवं मे गोतमो सरणं परायणं, अघस्स ताता ¶ , हितस्स च विधाताति इमिना अधिप्पायेन भवन्तं गोतमं गच्छामि, भजामि, सेवामि, पयिरुपासामि, एवं वा जानामि, बुज्झामीति. येसञ्हि धातूनं गतिअत्थो, बुद्धिपि तेसं अत्थो. तस्मा गच्छामीति इमस्स जानामि, बुज्झामीति अयमत्थो वुत्तो. धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्चाति एत्थ पन अधिगतमग्गे सच्छिकतनिरोधे यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने च अपायेसु अपतमाने धारेतीति धम्मो, सो अत्थतो अरियमग्गो चेव निब्बानञ्च. वुत्तञ्हेतं – ‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (अ. नि. ४.३४) वित्थारो. न केवलञ्च अरियमग्गो चेव निब्बानञ्च, अपिच खो अरियफलेहि सद्धिं परियत्तिधम्मोपि. वुत्तञ्हेतं छत्तमाणवकविमाने –
‘‘रागविरागमनेजमसोकं, धम्ममसङ्खतमप्पटिकूलं;
मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तं, धम्ममिमं सरणत्थमुपेही’’ति. (वि. व. ८८७);
एत्थ रागविरागोति मग्गो कथितो. अनेजमसोकन्ति फलं. धम्ममसङ्खतन्ति निब्बानं. अप्पटिकूलं मधुरमिमं पगुणं सुविभत्तन्ति पिटकत्तयेन विभत्ता सब्बधम्मक्खन्धाति. दिट्ठिसीलसङ्घातेन ¶ संहतोति सङ्घो, सो अत्थतो अट्ठ अरियपुग्गलसमूहो. वुत्तञ्हेतं तस्मिंयेव विमाने.
‘‘यत्थ ¶ च दिन्नमहप्फलमाहु, चतूसु सुचीसु पुरिसयुगेसु;
अट्ठ च पुग्गल धम्मदसा ते, सङ्घमिमं सरणत्थमुपेही’’ति. (वि. व. ८८८);
भिक्खूनं सङ्घो भिक्खुसङ्घो. एत्तावता ब्राह्मणो तीणि सरणगमनानि पटिवेदेसि.
पसन्नाकारवण्णना निट्ठिता.
सरणगमनकथावण्णना
इदानि तेसु सरणगमनेसु कोसल्लत्थं सरणं, सरणगमनं. यो च सरणं गच्छति, सरणगमनप्पभेदो ¶ , सरणगमनस्स फलं, संकिलेसो, भेदोति अयं विधि वेदितब्बो. सेय्यथिदं – पदत्थतो ताव हिंसतीति सरणं, सरणगतानं तेनेव सरणगमनेन भयं सन्तासं दुक्खं दुग्गतिपरिकिलेसं हनति विनासेतीति अत्थो, रतनत्तयस्सेवेतं अधिवचनं.
अथ वा हिते पवत्तनेन अहिता च निवत्तनेन सत्तानं भयं हिंसति बुद्धो. भवकन्तारा उत्तारणेन अस्सासदानेन च धम्मो. अप्पकानम्पि कारानं विपुलफलपटिलाभकरणेन सङ्घो. तस्मा इमिनापि परियायेन रतनत्तयं सरणं. तप्पसादतग्गरुताहि विहतकिलेसो तप्परायणताकारप्पवत्तो चित्तुप्पादो सरणगमनं. तंसमङ्गिसत्तो सरणं गच्छति, वुत्तप्पकारेन चित्तुप्पादेन एतानि मे तीणि सरणानि सरणं, एतानि परायणन्ति एवं उपेतीति अत्थो. एवं ताव सरणं सरणगमनं यो च सरणं गच्छतीति इदं तयं वेदितब्बं.
सरणगमनप्पभेदे पन दुविधं सरणगमनं लोकुत्तरं लोकियञ्च. तत्थ लोकुत्तरं दिट्ठसच्चानं ¶ मग्गक्खणे सरणगमनुपक्किलेससमुच्छेदेन आरम्मणतो निब्बानारम्मणं हुत्वा किच्चतो सकलेपि रतनत्तये इज्झति. लोकियं पुथुज्जनानं सरणगमनुपक्किलेसविक्खम्भनेन आरम्मणतो बुद्धादिगुणारम्मणं हुत्वा इज्झति, तं अत्थतो बुद्धादीसु वत्थूसु सद्धापटिलाभो, सद्धामूलिका च सम्मादिट्ठि दससु पुञ्ञकिरियवत्थूसु दिट्ठिजुकम्मन्ति वुच्चति.
तयिदं चतुधा पवत्तति अत्तसन्निय्यातनेन तप्परायणताय सिस्सभावूपगमनेन पणिपातेनाति. तत्थ अत्तसन्निय्यातनं नाम ‘‘अज्ज ¶ आदिं कत्वा अहं अत्तानं बुद्धस्स निय्यातेमि, धम्मस्स, सङ्घस्सा’’ति एवं बुद्धादीनं अत्तपरिच्चजनं. तप्परायणता नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं बुद्धपरायणो, धम्मपरायणो, सङ्घपरायणो इति मं धारेथा’’ति एवं तप्परायणभावो. सिस्सभावूपगमनं नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं बुद्धस्स अन्तेवासिको, धम्मस्स, सङ्घस्साति मं धारेथा’’ति एवं सिस्सभावूपगमो. पणिपातो नाम ‘‘अज्ज आदिं कत्वा अहं अभिवादनपच्चुट्ठानअञ्जलिकम्मसामीचिकम्मं बुद्धादीनंयेव तिण्णं वत्थूनं करोमि, इति मं धारेथा’’ति एवं बुद्धादीसु ¶ परमनिपच्चकारो. इमेसञ्हि चतुन्नं आकारानं अञ्ञतरम्पि करोन्तेन गहितंयेव होति सरणगमनं.
अपिच भगवतो अत्तानं परिच्चजामि, धम्मस्स, सङ्घस्स अत्तानं परिच्चजामि. जीवितं परिच्चजामि, परिच्चत्तोयेव मे अत्ता, परिच्चत्तंयेव मे जीवितं, जीवितपरियन्तिकं बुद्धं सरणं गच्छामि, बुद्धो मे सरणं लेणं ताणन्ति एवम्पि अत्तसन्निय्यातनं वेदितब्बं. ‘‘सत्थारञ्च वताहं पस्सेय्यं भगवन्तमेव पस्सेय्यं, सुगतञ्च वताहं पस्सेय्यं भगवन्तमेव पस्सेय्यं, सम्मासम्बुद्धञ्च वताहं पस्सेय्यं भगवन्तमेव पस्सेय्य’’न्ति (सं. नि. २.१५४) एवम्पि महाकस्सपस्स सरणगमनं विय सिस्सभावूपगमनं दट्ठब्बं.
‘‘सो अहं विचरिस्सामि, गामा गामं पुरा पुरं;
नमस्समानो सम्बुद्धं, धम्मस्स च सुधम्मत’’न्ति. (सु. नि. १९४; सं. नि. १.२४६) –
एवम्पि आळवकादीनं सरणगमनं विय तप्परायणता वेदितब्बा. ‘‘अथ खो ब्रह्मायु ब्राह्मणो ¶ उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवतो पादानि मुखेन च परिचुम्बति, पाणीहि च परिसम्बाहति, नामञ्च सावेति ब्रह्मायु अहं, भो गोतम, ब्राह्मणो, ब्रह्मायु अहं, भो गोतम, ब्राह्मणो’’ति (म. नि. २.३९४) एवम्पि पणिपातो दट्ठब्बो.
सो पनेस ञातिभयाचरियदक्खिणेय्यवसेन चतुब्बिधो होति. तत्थ दक्खिणेय्यपणिपातेन सरणगमनं होति, न इतरेहि. सेट्ठवसेनेव हि सरणं गय्हति, सेट्ठवसेन भिज्जति, तस्मा यो साकियो ¶ वा कोलियो वा ‘‘बुद्धो अम्हाकं ञातको’’ति वन्दति, अग्गहितमेव होति सरणं. यो वा ‘‘समणो गोतमो राजपूजितो महानुभावो, अवन्दियमानो अनत्थम्पि करेय्या’’ति भयेन वन्दति, अग्गहितमेव होति सरणं. यो वा बोधिसत्तकाले भगवतो सन्तिके किञ्चि उग्गहितं सरमानो बुद्धकाले वा –
‘‘एकेन भोगे भुञ्जेय्य, द्वीहि कम्मं पयोजये;
चतुत्थञ्च निधापेय्य, आपदासु भविस्सती’’ति. (दी. नि. ३.२६५) –
एवरूपं अनुसासनिं उग्गहेत्वा ‘‘आचरियो मे’’ति वन्दति, अग्गहितमेव ¶ होति सरणं. यो पन ‘‘अयं लोके अग्गदक्खिणेय्यो’’ति वन्दति, तेनेव गहितं होति सरणं.
एवं गहितसरणस्स च उपासकस्स वा उपासिकाय वा अञ्ञतित्थियेसु पब्बजितम्पि ञातिं ‘‘ञातको मे अय’’न्ति वन्दतो सरणगमनं न भिज्जति, पगेव अपब्बजितं. तथा राजानं भयवसेन वन्दतो, सो हि रट्ठपूजितत्ता अवन्दियमानो अनत्थम्पि करेय्याति. तथा यंकिञ्चि सिप्पं सिक्खापकं तित्थियं ‘‘आचरियो मे अय’’न्ति वन्दतोपि न भिज्जतीति एवं सरणगमनप्पभेदो वेदितब्बो.
एत्थ च लोकुत्तरस्स सरणगमनस्स चत्तारि सामञ्ञफलानि विपाकफलं, सब्बदुक्खक्खयो आनिसंसफलं. वुत्तञ्हेतं –
‘‘यो ¶ च बुद्धञ्च धम्मञ्च, सङ्घञ्च सरणं गतो;
चत्तारि अरियसच्चानि, सम्मप्पञ्ञाय पस्सति.
दुक्खं दुक्खसमुप्पादं, दुक्खस्स च अतिक्कमं;
अरियञ्चट्ठङ्गिकं मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं.
एतं खो सरणं खेमं, एतं सरणमुत्तमं;
एतं सरणमागम्म, सब्बदुक्खा पमुच्चती’’ति. (ध. प. १९०-१९२);
अपिच निच्चतो अनुपगमनादिवसेन पेतस्स आनिसंसफलं वेदितब्बं. वुत्तञ्हेतं, ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो कञ्चि सङ्खारं निच्चतो उपगच्छेय्य, सुखतो उपगच्छेय्य, कञ्चि धम्मं अत्ततो उपगच्छेय्य, मातरं जीविता वोरोपेय्य, पितरं अरहन्तं ¶ जीविता वोरोपेय्य, दुट्ठचित्तो तथागतस्स लोहितं उप्पादेय्य, सङ्घं भिन्देय्य, अञ्ञं सत्थारं उद्दिसेय्य, नेतं ठानं विज्जती’’ति (म. नि. ३.१२८; अ. नि. १.२६८-२७६).
लोकियस्स पन सरणगमनस्स भवसम्पदापि भोगसम्पदापि फलमेव. वुत्तञ्हेतं –
‘‘येकेचि बुद्धं सरणं गतासे,
न ते गमिस्सन्ति अपायभूमिं;
पहाय मानुसं देहं,
देवकायं परिपूरेस्सन्ती’’ति. (सं. नि. १.३७);
अपरम्पि ¶ वुत्तं ‘‘अथ खो सक्को देवानमिन्दो असीतिया देवतासहस्सेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो, तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच ‘साधु खो देवानमिन्द बुद्धं सरणगमनं होति, बुद्धं सरणगमनहेतु खो देवानमिन्द एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं ¶ उपपज्जन्ती’ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति दिब्बेन आयुना दिब्बेन वण्णेन सुखेन यसेन आधिपतेय्येन दिब्बेहि रूपेहि सद्देहि गन्धेहि रसेहि फोट्ठब्बेही’’ति (सं. नि. ४.३४१). एस नयो धम्मे सङ्घे च. अपिच वेलामसुत्तादिवसेनापि (अ. नि. ९.२०) सरणगमनस्स फलविसेसो वेदितब्बो. एवं सरणगमनफलं वेदितब्बं.
तत्थ लोकियसरणगमनं तीसु वत्थूसु अञ्ञाणसंसयमिच्छाञाणादीहि संकिलिस्सति, न महाजुतिकं होति, न महाविप्फारं. लोकुत्तरस्स नत्थि संकिलेसो. लोकियस्स च सरणगमनस्स दुविधो भेदो सावज्जो अनवज्जो च. तत्थ सावज्जो अञ्ञसत्थारादीसु अत्तसन्निय्यातनादीहि होति, सो अनिट्ठफलो. अनवज्जो कालं किरियाय, सो अविपाकत्ता अफलो. लोकुत्तरस्स पन नेवत्थि भेदो. भवन्तरेपि हि अरियसावको अञ्ञसत्थारं न उद्दिसतीति एवं सरणगमनस्स संकिलेसो च भेदो च वेदितब्बोति. उपासकं मं भवं गोतमो धारेतूति मं भवं गोतमो ‘‘उपासको अय’’न्ति एवं धारेतु, जानातूति अत्थो.
सरणगमनकथावण्णना निट्ठिता.
उपासकविधिकथावण्णना
उपासकविधिकोसल्लत्थं ¶ पनेत्थ को उपासको, कस्मा उपासकोति वुच्चति, किमस्स सीलं, को आजीवो, का विपत्ति, का सम्पत्तीति इदं पकिण्णकं वेदितब्बं.
तत्थ को उपासकोति यो कोचि तिसरणगतो गहट्ठो. वुत्तञ्हेतं – ‘‘यतो खो महानाम उपासको बुद्धं सरणं गतो होति, धम्मं सरणं गतो होति, सङ्घं सरणं गतो होति. एत्तावता खो महानाम उपासको होती’’ति (सं. नि. ५.१०३३).
कस्मा उपासकोति रतनत्तयस्स उपासनतो. सो हि बुद्धं उपासतीति उपासको. धम्मं, सङ्घं उपासतीति उपासको.
किमस्स ¶ सीलन्ति पञ्च वेरमणियो. यथाह ‘‘यतो खो महानाम उपासको पाणातिपाता पटिविरतो होति अदिन्नादाना ¶ , कामेसु मिच्छाचारा, मुसावादा, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो होति. एत्तावता खो महानाम उपासको सीलवा होती’’ति (सं. नि. ५.१०३३).
को आजीवोति पञ्च मिच्छावणिज्जा पहाय धम्मेन समेन जीवितकप्पनं. वुत्तञ्हेतं ‘‘पञ्चिमा, भिक्खवे, वणिज्जा उपासकेन अकरणीया. कतमा पञ्च? सत्थवणिज्जा, सत्तवणिज्जा, मंसवणिज्जा, मज्जवणिज्जा, विसवणिज्जा. इमा खो, भिक्खवे, पञ्च वणिज्जा उपासकेन अकरणीया’’ति (अ. नि. ५.१७७).
का विपत्तीति या तस्सेव सीलस्स च आजीवस्स च विपत्ति, अयमस्स विपत्ति. अपिच याय एस चण्डालो चेव होति मलञ्च पतिकुट्ठो च. सापिस्स विपत्तीति वेदितब्बा. ते च अत्थतो अस्सद्धियादयो पञ्च धम्मा होन्ति. यथाह ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो उपासको उपासकचण्डालो च होति उपासकमलञ्च उपासकपतिकुट्ठो च. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो होति, दुस्सीलो होति, कोतूहलमङ्गलिको होति, मङ्गलं पच्चेति नो कम्मं, इतो च बहिद्धा दक्खिणेय्यं परियेसति तत्थ च पुब्बकारं करोती’’ति (अ. नि. ५.१७५).
का ¶ सम्पत्तीति या चस्स सीलसम्पदा च आजीवसम्पदा च, सा सम्पत्ति. ये चस्स रतनभावादिकरा सद्धादयो पञ्च धम्मा. यथाह ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो उपासको उपासकरतनञ्च होति उपासकपदुमञ्च उपासकपुण्डरीकञ्च. कतमेहि पञ्चहि? सद्धो होति, सीलवा होति, न कोतूहलमङ्गलिको होति, कम्मं पच्चेति नो मङ्गलं, न इतो बहिद्धा दक्खिणेय्यं गवेसति, इध च पुब्बकारं करोती’’ति (अ. नि. ५.१७५).
अज्जतग्गेति एत्थ अयं अग्गसद्दो आदिकोटिकोट्ठाससेट्ठेसु दिस्सति. ‘‘अज्जतग्गे, सम्म दोवारिक, आवरामि द्वारं निगण्ठानं निगण्ठीन’’न्तिआदीसु (म. नि. २.७०) हि आदिम्हि ¶ दिस्सति. ‘‘तेनेव अङ्गुलग्गेन तं अङ्गुलग्गं परामसेय्य, (कथा. ४४१) उच्छग्गं वेळग्ग’’न्तिआदीसु कोटियं. ‘‘अम्बिलग्गं वा मधुरग्गं वा तित्तकग्गं वा (सं. नि. ५.३७४), अनुजानामि, भिक्खवे, विहारग्गेन वा परिवेणग्गेन वा भाजेतु’’न्तिआदीसु (चूळव. ३१८) कोट्ठासे. ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा…पे… तथागतो तेसं अग्गमक्खायती’’तिआदीसु (अ. नि. ४.३४) सेट्ठे. इध पनायं ¶ आदिम्हि दट्ठब्बो. तस्मा अज्जतग्गेति अज्जतं आदिं कत्वा, एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. अज्जतन्ति अज्जभावं. अज्जदग्गेति वा पाठो, द-कारो पदसन्धिकरो, अज्ज अग्गं कत्वाति अत्थो.
पाणुपेतन्ति पाणेहि उपेतं, याव मे जीवितं पवत्तति, ताव उपेतं. अनञ्ञसत्थुकं तीहि सरणगमनेहि सरणं गतं उपासकं कप्पियकारकं मं भवं गोतमो धारेतु जानातु. अहञ्हि सचेपि मे तिखिणेन असिना सीसं छिन्देय्य, नेव बुद्धं ‘‘न बुद्धो’’ति वा धम्मं ‘‘न धम्मो’’ति वा, सङ्घं ‘‘न सङ्घो’’ति वा वदेय्यन्ति. एवं अत्तसन्निय्यातनेन सरणं गन्त्वा चतूहि च पच्चयेहि पवारेत्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा पक्कामीति.
उपासकविधिकथावण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
भयभेरवसुत्तवण्णना निट्ठिता.
५. अनङ्गणसुत्तवण्णना
५७. एवं ¶ ¶ मे सुतं…पे… आयस्मा सारिपुत्तोति अनङ्गणसुत्तं. तत्रायं अनुत्तानपदवण्णना – यथा चेत्थ, एवं सब्बसुत्तेसु. तस्मा इतो परं एत्तकम्पि अवत्वा अपुब्बपदवण्णनंयेव करिस्साम.
चत्तारोति गणनपरिच्छेदो. पुग्गलाति सत्ता नरा पोसा. एत्तावता च पुग्गलवादी महाथेरोति न गहेतब्बं, अयञ्हि आयस्मा बुद्धपुत्तानं सेट्ठो, सो बुद्धस्स भगवतो देसनं अविलोमेन्तोयेव देसेति.
सम्मुतिपरमत्थदेसनाकथावण्णना
बुद्धस्स भगवतो दुविधा देसना सम्मुतिदेसना, परमत्थदेसना चाति. तत्थ पुग्गलो सत्तो इत्थी पुरिसो खत्तियो ब्राह्मणो देवो मारोति एवरूपा सम्मुतिदेसना. अनिच्चं दुक्खं अनत्ता, खन्धा धातू आयतनानि सतिपट्ठानाति एवरूपा परमत्थदेसना.
तत्थ भगवा ये सम्मुतिवसेन देसनं सुत्वा अत्थं पटिविज्झित्वा मोहं पहाय विसेसं अधिगन्तुं समत्था, तेसं सम्मुतिदेसनं देसेति. ये पन परमत्थवसेन देसनं सुत्वा अत्थं पटिविज्झित्वा मोहं पहाय विसेसमधिगन्तुं समत्था, तेसं परमत्थदेसनं देसेति. तत्थायं उपमा, यथा हि देसभासाकुसलो तिण्णं वेदानं अत्थसंवण्णनको आचरियो ये दमिळभासाय वुत्ते ¶ अत्थं जानन्ति, तेसं दमिळभासाय आचिक्खति. ये अन्धकभासादीसु अञ्ञतराय, तेसं ताय ताय भासाय. एवं ते माणवका छेकं ब्यत्तं आचरियमागम्म खिप्पमेव सिप्पं उग्गण्हन्ति. तत्थ आचरियो विय बुद्धो भगवा. तयो वेदा विय कथेतब्बभावेन ठितानि तीणि पिटकानि. देसभासाकोसल्लमिव सम्मुतिपरमत्थकोसल्लं. नानादेसभासा माणवका विय सम्मुतिपरमत्थदेसनापटिविज्झनसमत्था वेनेय्यसत्ता. आचरियस्स ¶ दमिळभासादिआचिक्खनं विय भगवतो सम्मुतिपरमत्थवसेन देसना वेदितब्बा. आह चेत्थ –
‘‘दुवे सच्चानि अक्खासि, सम्बुद्धो वदतं वरो;
सम्मुतिं परमत्थञ्च, ततियं नूपलब्भति.
सङ्केतवचनं ¶ सच्चं, लोकसम्मुतिकारणा;
परमत्थवचनं सच्चं, धम्मानं भूतकारणा.
तस्मा वोहारकुसलस्स, लोकनाथस्स सत्थुनो;
सम्मुतिं वोहरन्तस्स, मुसावादो न जायती’’ति.
अपिच अट्ठहि कारणेहि भगवा पुग्गलकथं कथेति – हिरोत्तप्पदीपनत्थं, कम्मस्सकतादीपनत्थं, पच्चत्तपुरिसकारदीपनत्थं, आनन्तरियदीपनत्थं, ब्रह्मविहारदीपनत्थं, पुब्बेनिवासदीपनत्थं, दक्खिणाविसुद्धिदीपनत्थं, लोकसम्मुतिया अप्पहानत्थञ्चाति. ‘‘खन्धधातुआयतनानि हिरीयन्ति ओत्तप्पन्ती’’ति हि वुत्ते महाजनो न जानाति, सम्मोहमापज्जति, पटिसत्तु होति ‘‘किमिदं खन्धधातुआयतनानि हिरीयन्ति ओत्तप्पन्ति नामा’’ति. ‘‘इत्थी हिरीयति ओत्तप्पति पुरिसो खत्तियो ब्राह्मणो देवो मारो’’ति वुत्ते पन जानाति, न सम्मोहमापज्जति, न पटिसत्तु होति. तस्मा भगवा हिरोत्तप्पदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
‘‘खन्धा कम्मस्सका धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा कम्मस्सकतादीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
‘‘वेळुवनादयो महाविहारा खन्धेहि कारापिता धातूहि आयतनेही’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा पच्चत्तपुरिसकारदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
‘‘खन्धा ¶ मातरं जीविता वोरोपेन्ति पितरं अरहन्तं रुहिरुप्पादकम्मं ¶ करोन्ति, सङ्घभेदकम्मं करोन्ति, धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा आनन्तरियदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति. ‘‘खन्धा मेत्तायन्ति धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा ब्रह्मविहारदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
‘‘खन्धा पुब्बेनिवासमनुस्सरन्ति धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. तस्मा भगवा पुब्बेनिवासदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति. ‘‘खन्धा दानं पटिग्गण्हन्ति धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि महाजनो न जानाति, सम्मोहमापज्जति, पटिसत्तु होति ‘‘किमिदं खन्धधातुआयतनानि पटिग्गण्हन्ति नामा’’ति. ‘‘पुग्गला पटिग्गण्हन्ति सीलवन्तो कल्याणधम्मा’’ति वुत्ते पन जानाति, न सम्मोहमापज्जति, न पटिसत्तु होति. तस्मा भगवा दक्खिणाविसुद्धिदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति.
लोकसम्मुतिञ्च ¶ बुद्धा भगवन्तो नप्पजहन्ति, लोकसमञ्ञाय लोकनिरुत्तियं लोकाभिलापे ठितायेव धम्मं देसेन्ति. तस्मा भगवा लोकसम्मुतिया अप्पहानत्थम्पि पुग्गलकथं कथेति. तस्मा अयम्पि आयस्मा लोकवोहारकुसलताय बुद्धस्स भगवतो देसनं अविलोमेन्तो लोकसम्मुतियं ठत्वाव चत्तारोमे, आवुसो, पुग्गलाति आह. तस्मा एत्थ परमत्थवसेन अग्गहेत्वा सम्मुतिवसेनेव पुग्गलो वेदितब्बो.
सन्तो संविज्जमानाति लोकसङ्केतवसेन अत्थि उपलब्भमाना. लोकस्मिन्ति सत्तलोके. साङ्गणोव समानोतिआदीसु पन अङ्गणन्ति कत्थचि किलेसा वुच्चन्ति. यथाह ‘‘तत्थ कतमानि तीणि अङ्गणानि? रागो अङ्गणं, दोसो अङ्गणं, मोहो अङ्गण’’न्ति (विभ. ९२४). कत्थचि यंकिञ्चि मलं वा पङ्को वा, यथाह ‘‘तस्सेव रजस्स वा अङ्गणस्स वा पहानाय वायमती’’ति. कत्थचि तथारूपो भूमिभागो, सो बोधियङ्गणं चेतियङ्गणन्तिआदीनं वसेन वेदितब्बो. इध पन नानप्पकारा तिब्बकिलेसा ‘‘अङ्गण’’न्ति अधिप्पेता. तथा हि वक्खति ‘‘पापकानं खो एतं, आवुसो, अकुसलानं इच्छावचरानं अधिवचनं, यदिदं अङ्गण’’न्ति (म. नि. १.६०). सह अङ्गणेन साङ्गणो.
साङ्गणोव ¶ समानोति सकिलेसोयेव सन्तो ¶ . अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गणन्ति यथाभूतं नप्पजानातीति मय्हं अत्तनो चित्तसन्ताने किलेसो अत्थीतिपि न जानाति. ‘‘इमे किलेसा नाम कक्खळा वाळा जहितब्बा न गहितब्बा विसदुट्ठसल्लसदिसा’’ति एवं याथावसरसतोपि न जानाति. यो अत्थीति च जानाति, एवञ्च जानाति. सो ‘‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गणन्ति यथाभूतं पजानाती’’ति वुच्चति. यस्स पन न च मग्गेन समूहता किलेसा, न च उप्पज्जन्ति येन वा तेन वा वारितत्ता, अयमिध अनङ्गणोति अधिप्पेतो. नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गणन्ति यथाभूतं नप्पजानातीति ‘‘मय्हं किलेसा येन वा तेन वा वारितत्ता नत्थि, न मग्गेन समूहतत्ता’’ति न जानाति, ‘‘ते उप्पज्जमाना महाअनत्थं करिस्सन्ति कक्खळा वाळा विसदुट्ठसल्लसदिसा’’ति एवं याथावसरसतोपि न जानाति. यो पन ‘‘इमिना कारणेन नत्थी’’ति च जानाति, एवञ्च जानाति, सो ‘‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गणन्ति यथाभूतं पजानाती’’ति वुच्चति ¶ . तत्राति तेसु चतूसु पुग्गलेसु, तेसु वा द्वीसु साङ्गणेसु, य्वायन्ति यो अयं, यायन्तिपि पाठो.
५८. को नु खो, आवुसो, सारिपुत्त, हेतु को पच्चयोति उभयेनापि कारणमेव पुच्छति. येनिमेसन्ति येन हेतुना येन पच्चयेन इमेसं द्विन्नं एको सेट्ठपुरिसो एको हीनपुरिसोति अक्खायति, सो को हेतु को पच्चयोति एवमेत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो. तत्थ किञ्चापि ‘‘नप्पजानाति पजानाती’’ति एवं वुत्तं, पजानना नप्पजाननाति इदमेव उभयं हेतु चेव पच्चयो च.
५९. थेरो पन अत्तनो विचित्रपटिभानताय तं पाकटतरं कत्वा दस्सेतुं पुन तत्रावुसोतिआदिमाह. तत्थ तस्सेतं पाटिकङ्खन्ति तस्स पुग्गलस्स एतं पाटिकङ्खितब्बं. इदमेव एस पापुणिस्सति, न अञ्ञन्ति इच्छितब्बं, अवस्सं भावीति वुत्तं होति. ‘‘न छन्दं जनेस्सती’’तिआदिना नयेन वुत्तं अछन्दजननादिं सन्धायाह.
तत्थ च न छन्दं जनेस्सतीति अप्पजानन्तो तस्स अङ्गणस्स पहानत्थं कत्तुकम्यताछन्दं न जनेस्सति. न वायमिस्सतीति ततो बलवतरं वायामं न करिस्सति, न वीरियं आरभिस्सतीति थामगतवीरियं पन नेव आरभिस्सति, न पवत्तेस्सतीति वुत्तं होति. साङ्गणोति इमेहि रागादीहि अङ्गणेहि ¶ साङ्गणो. संकिलिट्ठचित्तोति तेहियेव सुट्ठुतरं ¶ किलिट्ठचित्तो मलीनचित्तो विबाधितचित्तो उपतापितचित्तो च हुत्वा. कालं करिस्सतीति मरिस्सति.
सेय्यथापीति यथा नाम. कंसपातीति कंसलोहभाजनं. आभताति आनीता. आपणा वा कम्मारकुला वाति आपणतो वा कंसपातिकारकानं कम्मारानं घरतो वा. रजेनाति आगन्तुकरजेन पंसुआदिना. मलेनाति तत्थेव उट्ठितेन लोहमलेन. परियोनद्धाति सञ्छन्ना. न चेव परिभुञ्जेय्युन्ति उदकखादनीयपक्खिपनादीहि परिभोगं न करेय्युं. न च परियोदपेय्युन्ति धोवनघंसनादीहि न परिसुद्धं कारापेय्युं. रजापथेति रजपथे. अयमेव वा पाठो, रजस्स आगमनट्ठाने वा वुट्ठानुट्ठाने वा हेट्ठामञ्चे वा थुसकोट्ठके वा भाजनन्तरे वा, यत्थ रजेन ओकिरीयतीति अत्थो. संकिलिट्ठतरा अस्स मलग्गहिताति एत्थ रजापथे निक्खिपनेन संकिलिट्ठतरा, अपरिभोगापरियोदपनेहि ¶ मलग्गहिततराति वुत्तं होति, पटिपुच्छावचनञ्चेतं. तेनस्स एवमत्थो वेदितब्बो, आवुसो, सा कंसपाति एवं करीयमाना अपरेन कालेन संकिलिट्ठतरा च मलग्गहिततरा च मत्तिकपातीति वा कंसपातीति वा इतिपि दुज्जाना भवेय्य नु खो नोति, थेरो तं पटिजानन्तो आह ‘‘एवमावुसो’’ति. पुन धम्मसेनापति ओपम्मं सम्पटिपादेन्तो, एवमेव खोतिआदिमाह. तत्थेवं ओपम्मसंसन्दना वेदितब्बा – किलिट्ठकंसपातिसदिसो साङ्गणो पुग्गलो. संकिलिट्ठकंसपातिया नपरिभुञ्जनमादिं कत्वा रजापथनिक्खेपो विय तस्स पुग्गलस्स पब्बज्जं लभमानस्स वेज्जकम्मादीसु पसुतपुग्गलसन्तिके पब्बज्जापटिलाभो. संकिलिट्ठकंसपातिया पुन संकिलिट्ठतरभावो विय तस्स पुग्गलस्स अनुक्कमेन आचरियुपज्झायानं अनुसिक्खतो वेज्जकम्मादिकरणं, एत्थ ठितस्स साङ्गणकालकिरिया. अथ वा अनुक्कमेन दुक्कटदुब्भासितवीतिक्कमनं, एत्थ ठितस्स साङ्गणकालकिरिया. अथ वा अनुक्कमेन पाचित्तियथुल्लच्चयवीतिक्कमनं, सङ्घादिसेसवीतिक्कमनं, पाराजिकवीतिक्कमनं, मातुघातादिआनन्तरियकरणं, एत्थ ठितस्स साङ्गणकालकिरियाति.
संकिलिट्ठचित्तो कालं करिस्सतीति एत्थ च अकुसलचित्तेन कालं करिस्सतीति न एवमत्थो दट्ठब्बो. सब्बसत्ता हि पकतिचित्तेन भवङ्गचित्तेनेव कालं करोन्ति. अयं ¶ पन अविसोधेत्वा चित्तसन्तानं कालं करिस्सतीति एतमत्थं सन्धाय एवं वुत्तोति वेदितब्बो.
दुतियवारे ¶ परियोदपेय्युन्ति धोवनघंसनसण्हछारिकापरिमज्जनादीहि परिसुद्धं आदासमण्डलसदिसं करेय्युं. न च नं रजापथेति पुब्बे वुत्तप्पकारे ठाने अनिक्खिपित्वा करण्डमञ्जूसादीसु वा ठपेय्युं, पलिवेठेत्वा वा नागदन्ते लगेय्युं. सेसं वुत्तनयानुसारेनेव गहेतब्बं.
उपमासंसन्दना चेत्थ एवं वेदितब्बा – किलिट्ठकंसपातिसदिसो साङ्गणो भब्बपुग्गलो. किलिट्ठकंसपातिया परिभुञ्जनमादिं कत्वा सुद्धट्ठाने ठपनं विय तस्स पुग्गलस्स पब्बज्जं लभमानस्स पेसलभिक्खूनं सन्तिके पब्बज्जापटिलाभो. ये ओवदन्ति अनुसासन्ति अप्पमत्तकम्पि पमादं दिस्वा दण्डकम्मं कत्वा पुनप्पुनं सिक्खापेन्ति, संकिलिट्ठकंसपातिया अपरकाले ¶ परिसुद्धपरियोदातभावो विय तस्स पुग्गलस्स आचरियुपज्झायानं अनुसिक्खतो अनुक्कमेन सम्मावत्तपटिपत्ति, एत्थ ठितस्स अनङ्गणकालकिरिया. अथ वा अनुक्कमेन परिसुद्धे सीले पतिट्ठाय अत्तनो अनुरूपं बुद्धवचनं उग्गण्हित्वा धुतङ्गानि समादाय अत्तनो अनुकूलकम्मट्ठानं गहेत्वा गामन्तसेनासनवासं मुञ्चित्वा पन्तसेनासनवासो, एत्थ ठितस्स अनङ्गणकालकिरिया. अथ वा अनुक्कमेन कसिणपरिकम्मं कत्वा अट्ठसमापत्तिनिब्बत्तनेन किलेसविक्खम्भनं, विपस्सनापादकज्झाना वुट्ठाय विपस्सनाय किलेसानं तदङ्गनिवारणं, सोतापत्तिफलाधिगमो…पे… अरहत्तसच्छिकिरियाति एत्थ ठितस्स अच्चन्तं अनङ्गणकालकिरिया एव.
ततियवारे सुभनिमित्तन्ति रागट्ठानियं इट्ठारम्मणं. मनसि करिस्सतीति तस्मिं विपन्नस्सति तं निमित्तं आवज्जिस्सति. तस्स सुभनिमित्तस्स मनसिकाराति तस्स पुग्गलस्स सुभनिमित्तमनसिकारकारणा. अनुद्धंसेस्सतीति हिंसिस्सति अधिभविस्सति. रागो हि उप्पज्जन्तो कुसलवारं पच्छिन्दित्वा सयमेव अकुसलजवनं हुत्वा तिट्ठन्तो कुसलचित्तं अनुद्धंसेतीति वेदितब्बो. सेसं वुत्तनयानुसारेनेव गहेतब्बं.
ओपम्मसंसन्दना पनेत्थ एवं वेदितब्बा – परिसुद्धकंसपातिसदिसो पकतिया ¶ अप्पकिलेसो अनङ्गणपुग्गलो. परिसुद्धकंसपातिया नपरिभुञ्जनं आदिं कत्वा रजापथे निक्खेपो विय तस्स पुग्गलस्स पब्बज्जं लभमानस्साति इतो परं सब्बं पठमवारसदिसमेव.
चतुत्थवारे ¶ सुभनिमित्तं न मनसि करिस्सतीति तस्मिं सतिविरहाभावतो तं निमित्तं नावज्जिस्सति, सेसं दुतियवारानुसारेन वेदितब्बं. ‘‘अयं खो, आवुसो’’तिआदि ‘‘को नु खो, आवुसो’’तिआदिम्हि वुत्तनयमेव.
६०. इदानि तं अङ्गणं नानप्पकारतो पाकटं कारापेतुकामेनायस्मता महामोग्गल्लानेन ‘‘अङ्गणं अङ्गण’’न्तिआदिना नयेन पुट्ठो तं ब्याकरोन्तो पापकानं खो एतं, आवुसोतिआदिमाह. तत्थ इच्छावचरानन्ति इच्छाय अवचरानं, इच्छावसेन ओतिण्णानं पवत्तानं नानप्पकारानं कोपअप्पच्चयानन्ति अत्थो. यं इधेकच्चस्साति येन इधेकच्चस्स एवं इच्छा उप्पज्जेय्य, तं ठानं तं कारणं विज्जति अत्थि, उपलब्भतीति ¶ वुत्तं होति. आपन्नो अस्सन्ति आपन्नो भवेय्यं. न च मं भिक्खू जानेय्युन्ति भिक्खू च मं न जानेय्युं. किं पनेत्थ ठानं, लाभत्थिकता. लाभत्थिको हि भिक्खु पकतियापि च कतपुञ्ञो मनुस्सेहि सक्कतो गरुकतो एवं चिन्तेति ‘‘आपत्तिं आपन्नं भिक्खुं थेरा ञत्वा मज्झिमानं आरोचेन्ति, ते नवकानं, नवका विहारे विघासादादीनं, ते ओवादं आगतानं भिक्खुनीनं, एवं कमेन चतस्सो परिसा जानन्ति. एवमस्स लाभन्तरायो होति. अहो वताहं आपत्तिञ्च वत आपन्नो अस्सं, न च मं भिक्खू जानेय्यु’’न्ति.
यं तं भिक्खुं भिक्खू जानेय्युन्ति येन कारणेन तं भिक्खुं अञ्ञे भिक्खू जानेय्युं, तं कारणं विज्जति खो पन अत्थियेव, नो नत्थि. थेरा हि ञत्वा मज्झिमानं आरोचेन्ति. एवं सो पुब्बे वुत्तनयेन चतूसु परिसासु पाकटो होति. एवं पाकटो च अयसाभिभूतो गामसतम्पि पविसित्वा उम्मारसतेसु ठानेसु उञ्छित्वा यथाधोतेन पत्तेन निक्खमति. ततो जानन्ति मं भिक्खू आपत्तिं आपन्नोति तेहि चम्हि एवं नासितोति चिन्तेत्वा, इति सो कुपितो होति अप्पतीतो सो इमिना कारणेन कुपितो चेव होति कोधाभिभूतो अप्पतीतो च दोमनस्साभिभूतो.
यो चेव खो ¶ , आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो उभयमेतं अङ्गणन्ति, आवुसो, यो चायं सङ्खारक्खन्धसङ्गहितो कोपो, यो च वेदनाक्खन्धसङ्गहितो अप्पच्चयो, एतं उभयं अङ्गणन्ति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. इदञ्च तादिसानं पुग्गलानं वसेन वुत्तं. लोभो पन इमस्स अङ्गणस्स पुब्बभागवसेन, मोहो सम्पयोगवसेनापि गहितोयेव होति.
अनुरहो ¶ मन्ति पुरिमसदिसमेव भिक्खुं गहेत्वा विहारपच्चन्ते सेनासनं पवेसेत्वा द्वारं थकेत्वा चोदेन्ते इच्छति. ठानं खो पनेतन्ति एतं कारणं विज्जति, यं तं भिक्खुं चतुपरिसमज्झे आनेत्वा ब्यत्ता विनीता ‘‘तया असुकम्हि नाम ठाने वेज्जकम्मं कत’’न्तिआदिना नयेन चोदेय्युं. सो चतूसु परिसासु पाकटो होति. एवं पाकटो च अयसाभिभूतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव.
सप्पटिपुग्गलोति ¶ समानो पुग्गलो. समानोति सापत्तिको. पटिपुग्गलोति चोदको. अयं सापत्तिकेनेव चोदनं इच्छति, त्वम्पि इमञ्चिमञ्च आपत्तिं आपन्नो, तं ताव पटिकरोहि पच्छा मं चोदेस्ससीति वत्तुं सक्काति मञ्ञमानो. अपिच जातिआदीहिपि समानो पुग्गलो सप्पटिपुग्गलो. अयञ्हि अत्तनो जातिया कुलेन बाहुसच्चेन ब्यत्तताय धुतङ्गेनाति एवमादीहिपि समानेनेव चोदनं इच्छति, तादिसेन वुत्तं नातिदुक्खं होतीति मञ्ञमानो. अप्पटिपुग्गलोति एत्थ अयुत्तो पटिपुग्गलो अप्पटिपुग्गलो. इमेहि आपत्तादीहि असदिसत्ता पटिसत्तु पटिसल्लो चोदको भवितुं अयुत्तोति वुत्तं होति. इति सो कुपितोति इति सो इमाय अप्पटिपुग्गलचोदनाय एवं कुपितो होति.
चतुत्थवारे अहो वताति ‘‘अहो वत रे अम्हाकं पण्डितका, अहो वत रे अम्हाकं बहुस्सुतका तेविज्जका’’ति (दी. नि. १.२९१) गरहायं दिस्सति. ‘‘अहो वत मं दहरंयेव समानं रज्जे अभिसिञ्चेय्यु’’न्ति (महाव. ५७) पत्थनायं. इध पत्थनायमेव. पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वाति पुनप्पुनं पुच्छित्वा. अयं भिक्खु लाभत्थिको भगवतो अत्तानं पटिपुच्छितब्बं इच्छति, तञ्च खो अनुमतिपुच्छाय, नो मग्गं वा फलं वा विपस्सनं वा अन्तरं कत्वा. अयञ्हि पस्सति भगवन्तं सारिपुत्तादयो महाथेरे ‘‘तं किं मञ्ञसि, सारिपुत्त, मोग्गल्लान, कस्सप ¶ , राहुल चक्खुं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति एवं परिसमज्झे पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वा धम्मं देसेन्तं, मनुस्से च ‘‘तेस पण्डिता थेरा सत्थु चित्तं आराधेन्ती’’ति वण्णं भणन्ते, लाभसक्कारञ्च उपहरन्ते. तस्मा तं लाभसक्कारं इच्छन्तो एवं चिन्तेत्वा निखणित्वा ठपितखाणु विय भगवतो पुरतोव होति.
इति सो कुपितोति अथ भगवा तं अमनसिकरित्वाव अञ्ञं थेरं पटिपुच्छित्वा धम्मं देसेति ¶ , तेन सो कुपितो होति भगवतो च थेरस्स च. कथं भगवतो कुप्पति? ‘‘अहं पब्बजितकालतो पभुति गन्धकुटिपरिवेणतो बहिनिक्खमनं न जानामि, सब्बकालं छायाव न विजहामि, मं नाम पुच्छित्वा धम्मदेसनामत्तम्पि नत्थि. तंमुहुत्तं दिट्ठमत्तकमेव थेरं पुच्छित्वा धम्मं देसेती’’ति एवं भगवतो कुप्पति. कथं थेरस्स कुप्पति? ‘‘अयं महल्लकत्थेरो भगवतो पुरतो खाणु ¶ विय निसीदति, कदा नु खो इमं धम्मकम्मिका अभब्बट्ठानं पापेत्वा नीहरिस्सन्ति, अयञ्हि यदि इमस्मिं विहारे न भवेय्य, अवस्सं भगवा मया सद्धिं सल्लपेय्या’’ति एवं थेरस्स कुप्पति.
पुरक्खत्वा पुरक्खत्वाति पुरतो पुरतो कत्वा, सम्परिवारेत्वाति वुत्तं होति. अयम्पि लाभत्थिकोयेव, अयञ्हि पस्सति बहुस्सुते भिक्खू महापरिवारेन गामं पविसन्ते, चेतियं वन्दन्ते, तेसञ्च तं सम्पत्तिं दिस्वा उपासके पसन्ने पसन्नाकारं करोन्ते. तस्मा एवं इच्छति. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति भिक्खूनं थेरस्स च. कथं भिक्खूनं? ‘‘इमे यदेव मय्हं उप्पज्जति चीवरं वा पिण्डपातो वा, तं गहेत्वा परिभुञ्जन्ति, मय्हं पन पत्तचीवरं गहेत्वा पिट्ठितो आगच्छन्तोपि नत्थी’’ति एवं भिक्खूनं कुप्पति. कथं थेरस्स? ‘‘एसो महल्लकत्थेरो तेसु तेसु ठानेसु सयमेव पञ्ञायति, कुदास्सु नाम नं धम्मकम्मिका निक्कड्ढिस्सन्ति, इमस्मिं असति अवस्सं मंयेव परिवारेस्सन्ती’’ति.
भत्तग्गेति भोजनट्ठाने. अग्गासनन्ति सङ्घत्थेरासनं. अग्गोदकन्ति दक्खिणोदकं. अग्गपिण्डन्ति सङ्घत्थेरपिण्डं. सब्बत्थ वा अग्गन्ति पणीताधिवचनमेतं. तत्थ अहमेव लभेय्यन्ति इच्छा नातिमहासावज्जा. न अञ्ञो भिक्खु लभेय्याति पन अतिमहासावज्जा ¶ . अयम्पि लाभत्थिको पासादिको होति चीवरधारणादीहि, कदाचि पब्बजति, कदाचि विब्भमति. तेन सो पुब्बे लद्धपुब्बं आसनादिं पच्छा अलभन्तो एवं चिन्तेसि. न सो भिक्खु लभेय्याति न सो भिक्खु थेरानं अग्गासनादीसु तदनुसारेन मज्झिमानं अञ्ञेसञ्च नवानं कदाचि यं वा तं वा सब्बनिहीनं आसनादिं लभति. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति मनुस्सानञ्च थेरानञ्च. कथं मनुस्सानं? ‘‘इमे मङ्गलादीसु मं निस्साय भिक्खू लभन्ति, एते, ‘भन्ते, एत्तके भिक्खू गहेत्वा अम्हाकं अनुकम्पं करोथा’ति वदन्ति, इदानि तंमुहुत्तं दिट्ठमत्तकं महल्लकत्थेरं गहेत्वा गता, होतु इदानि, नेसं किच्चे उप्पन्ने जानिस्सामी’’ति एवं ¶ मनुस्सानं कुप्पति. कथं थेरानं? ‘‘इमे नाम यदि न भवेय्युं, मंयेव मनुस्सा निमन्तेय्यु’’न्ति एवं थेरानं कुप्पति.
अनुमोदेय्यन्ति ¶ अनुमोदनं करेय्यं. अयम्पि लाभत्थिको यं वा तं वा खण्डानुमोदनं जानाति, ‘‘सो अनुमोदनट्ठाने बहू मातुगामा आगच्छन्ति, ता मं सञ्जानित्वा ततो पभुति थालकभिक्खं दस्सन्ती’’ति पत्थेन्तो एवं चिन्तेसि. ठानन्ति बहुस्सुतानं अनुमोदना भारो, तेन बहुस्सुतो अनुमोदेय्याति वुत्तं होति. कुपितोति अयम्पि तीसु ठानेसु कुप्पति मनुस्सानं थेरस्स धम्मकथिकस्स च. कथं मनुस्सानं? ‘‘इमे पुब्बे मंयेव उपसङ्कमित्वा याचन्ति ‘अम्हाकं नागत्थेरो अम्हाकं सुमनत्थेरो अनुमोदतू’ति, अज्ज पन नावोचु’’न्ति एवं मनुस्सानं कुप्पति. कथं थेरस्स? ‘‘अयं सङ्घत्थेरो ‘तुम्हाकं कुलुपकं नागत्थेरं सुमनत्थेरं उपसङ्कमथ, अयं अनुमोदिस्सती’ति न भणती’’ति एवं थेरस्स कुप्पति. कथं धम्मकथिकस्स? ‘‘थेरेन वुत्तमत्तेयेव पहारं लद्धकुक्कुटो विय तुरिततुरितं वस्सति, इमं नाम निक्कड्ढन्ता नत्थि, इमस्मिञ्हि असति अहमेव अनुमोदेय्य’’न्ति एवं धम्मकथिकस्स कुप्पति.
आरामगतानन्ति विहारे सन्निपतितानं. अयम्पि लाभत्थिको यं वा तं वा खण्डधम्मकथं जानाति, सो पस्सति तादिसेसु ठानेसु द्वियोजनतियोजनतो सन्निपतित्वा भिक्खू सब्बरत्तिकानि धम्मस्सवनानि सुणन्ते, तुट्ठचित्ते ¶ च दहरे वा सामणेरे वा साधु साधूति महासद्देन साधुकारं देन्ते, ततो दुतियदिवसे अन्तोगामगते भिक्खू उपासका पुच्छन्ति ‘‘के, भन्ते, धम्मं कथेसु’’न्ति. ते भणन्ति ‘‘असुको च असुको चा’’ति. तं सुत्वा पसन्ना मनुस्सा धम्मकथिकानं महासक्कारं करोन्ति. सो तं इच्छमानो एवं चिन्तेसि. ठानन्ति बहुस्सुतानं विनिच्छयकुसलानं धम्मदेसना भारो, तेन बहुस्सुतो देसेय्याति वुत्तं होति. कुपितोति चतुप्पदिकं गाथम्पि वत्तुं ओकासं अलभमानो कुपितो होति अत्तनो मन्दभावस्स ‘‘अहञ्हि मन्दो दुप्पञ्ञो कुतो लभिस्सामि देसेतु’’न्ति.
भिक्खुनीनन्ति ओवादत्थं वा उद्देसत्थं वा परिपुच्छत्थं वा पूजाकरणत्थं वा आरामं आगन्त्वा सन्निपतितभिक्खुनीनं. अयम्पि लाभत्थिको, तस्सेवं होति इमा महाकुला पब्बजिता भिक्खुनियो, तासु कुलेसु पविसेत्वा निसिन्नासु मनुस्सा पुच्छिस्सन्ति ‘‘कस्स सन्तिके ¶ ओवादं वा उद्देसं वा परिपुच्छं वा गण्हथा’’ति. ततो वक्खन्ति ‘‘असुको नाम अय्यो ¶ बहुस्सुतो, तस्स देथ करोथा’’ति, तेनस्स एवं इच्छा उप्पज्जति. ठानन्ति ओवादादयो नाम बहुस्सुतानं भारो, तेन बहुस्सुतो देसेय्याति वुत्तं होति. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति, तासञ्च भिक्खुनीनं ‘‘इमा पुब्बे मं निस्साय उपोसथप्पवारणादीनि लभन्ति, ता इदानि तंमुहुत्तं दिट्ठमत्तकमहल्लकत्थेरस्स सन्तिकं गता’’ति. धम्मकथिकस्स च ‘‘एस इमासं सहसा ओवादं अदासियेवा’’ति.
उपासकानन्ति, आरामगतानं उपासकानं. निस्सट्ठकम्मन्ता नाम महाउपासका होन्ति, ते पुत्तभातुकानं कम्मं निय्यातेत्वा धम्मं सुणन्ता विचरन्ति, अयं तेसं देसेतुं इच्छति, किं कारणा? इमे पसीदित्वा उपासिकानम्पि आरोचेस्सन्ति, ततो सद्धिं उपासिकाहि मय्हमेव लाभसक्कारं उपहरिस्सन्तीति. ठानं बहुस्सुतेनेव योजेतब्बं. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति, उपासकानञ्च ‘‘इमे अञ्ञत्थ सुणन्ति, अम्हाकं कुलुपकस्स सन्तिके सुणामाति नागच्छन्ति, होतु इदानि, तेसं उप्पन्ने किच्चे जानिस्सामी’’ति धम्मकथिकस्स च, ‘‘अयमेतेसं देसेती’’ति.
उपासिकानन्ति ¶ आरामगतानं. उपासिका नाम आसनपूजादिकरणत्थं वा उपोसथदिवसे वा धम्मस्सवनत्थं सन्निपतिता. सेसं उपासकवारे वुत्तनयमेव.
सक्करेय्युन्ति सक्कच्चञ्च करेय्युं, सुन्दरञ्च करेय्युं. इमिना अत्तनि कारं करीयमानं सक्कच्चं कतञ्च सुन्दरञ्च पत्थेति. गरुं करेय्युन्ति भारियं करेय्युं. इमिना भिक्खूहि अत्तानं गरुट्ठाने ठपीयमानं पत्थेति. मानेय्युन्ति पियायेय्युं. पूजेय्युन्ति एवं सक्करोन्ता गरुं करोन्ता मानेन्ता पच्चयेहि पूजेय्युन्ति पच्चयपूजं पत्थेति. ठानन्ति ‘‘पियो गरु भावनियो’’ति वुत्तप्पकारो बहुस्सुतो च सीलवा च एतं विधिं अरहति तेन भिक्खू एवरूपं एवं करेय्युन्ति वुत्तं होति. कुपितोति अयम्पि द्वीसु ठानेसु कुप्पति भिक्खूनञ्च ‘‘इमे एतं सक्करोन्ती’’ति थेरस्स च ‘‘इमस्मिं असति मंयेव सक्करेय्यु’’न्ति. एस नयो इतो परेसु तीसु वारेसु.
पणीतानं ¶ ¶ चीवरानन्ति पट्टदुकूलपट्टुण्णकोसेय्यादीनं महग्घसुखुमसुखसम्फस्सानं चीवरानं. इधापि अहमेव लाभी अस्सन्ति इच्छा नातिमहासावज्जा. न अञ्ञो भिक्खु लाभी अस्साति पन महासावज्जा.
पणीतानं पिण्डपातानन्ति सप्पितेलमधुसक्करादिपूरितानं सेट्ठपिण्डपातानं. पणीतानं सेनासनानन्ति अनेकसतसहस्सग्घनकानं मञ्चपीठादीनं पणीतानं. गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानन्ति सप्पितेलमधुफाणितादीनं उत्तमभेसज्जानं. सब्बत्थापि ठानं बहुस्सुतेहि पुञ्ञवन्तेहि च योजेतब्बं. कुपितोति सब्बत्थापि द्वीसु ठानेसु कुप्पति, मनुस्सानञ्च ‘‘इमेसं नाम परिचितभावोपि नत्थि, दीघरत्तं एकतो वसन्तस्स पंसुकूलत्थाय वा पिण्डपातत्थाय वा सप्पितेलादिकारणा वा घरपटिपाटिया चरन्तस्सापि मे एकदिवसम्पि किञ्चि पणीतं पच्चयं न देन्ति. आगन्तुकं महल्लकं पन दिस्वाव यं इच्छति, तं देन्ती’’ति, थेरस्स च ‘‘अयम्पि महल्लको इमेसं अत्तानं दस्सेन्तोयेव चरति, कुदास्सु नाम नं धम्मकम्मिका निक्कड्ढेय्युं, एवं इमस्मिं असति अहमेव लाभी अस्स’’न्ति.
इमेसं खो, एतं आवुसोति इमेसं हेट्ठा एकूनवीसतिवारेहि वुत्तानं इच्छावचरानं.
६१. दिस्सन्ति चेव सूयन्ति चाति ¶ न इच्छावचरा चक्खुना दिस्सन्ति, न सोतेन सूयन्ति, मनोविञ्ञाणविसयत्ता. अप्पहीनइच्छावचरस्स पन पुग्गलस्स इच्छावचरवसेन पवत्तकायकम्मं दिस्वा दिट्ठा विय वचीकम्मं सुत्वा सुता विय च होन्ति, तेन वुत्तं ‘‘दिस्सन्ति चेव सूयन्ति चा’’ति. पच्चक्खकाले दिस्सन्ति, ‘‘असुको किर भिक्खु ईदिसो’’ति तिरोक्खकाले सूयन्ति. किञ्चापीति अनुग्गहगरहवचनं. तेन आरञ्ञिकत्तं अनुग्गण्हाति, इच्छावचरानं अप्पहानं गरहति.
तत्रायं योजना, किञ्चापि सो भिक्खु गामन्तसेनासनं पटिक्खिपित्वा आरञ्ञिको होति, अन्ते पन्तसेनासने वसति, इमे चस्स एत्तका इच्छावचरा अप्पहीना. किञ्चापि सो अतिरेकलाभं पटिक्खिपित्वा पिण्डपातिको ¶ होति. किञ्चापि सो लोलुप्पचारं वज्जेत्वा सपदानचारी होति. किञ्चापि सो गहपतिचीवरं पटिक्खिपित्वा पंसुकूलिको होति.
लूखचीवरधरोति ¶ एत्थ पन लूखन्ति सत्थलूखं सुत्तलूखं रजनलूखन्ति तीहि कारणेहि लूखं वेदितब्बं. तत्थ सत्थेन खण्डाखण्डिकं छिन्नं सत्थलूखं नाम, तं अग्घेन परिहायति, थूलदीघसुत्तकेन सिब्बितं सुत्तलूखं नाम, तं फस्सेन परिहायति खरसम्फस्सं होति. रजनेन रत्तं रजनलूखं नाम, तं वण्णेन परिहायति दुब्बण्णं होति. किञ्चापि सो भिक्खु एवं सत्थलूखसुत्तलूखरजनलूखचीवरधरो होति, इमे चस्स एत्तका इच्छावचरा अप्पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च, अथ खो नं विञ्ञू सब्रह्मचारी नेव सक्करोन्ति…पे… न पूजेन्तीति. तं किस्स हेतूति एत्थ तन्ति निपातमत्तं, किस्स हेतूति किं कारणा. ते हि तस्स…पे… सूयन्ति च यस्मा तस्स ते पापका सूयन्ति चाति वुत्तं होति. इमेसं इच्छावचरानं अप्पहीनत्ताति अयमेत्थ अधिप्पायो.
इदानि तमत्थं उपमाय पाकटं करोन्तो सेय्यथापीतिआदिमाह. तत्थ कुणपन्ति मतकळेवरं. अहिस्स कुणपं अहिकुणपं. एवं इतरानि. अतिपटिकूलजिगुच्छनीयभावतो चेत्थ इमानेव तीणि वुत्तानीति वेदितब्बानि. अञ्ञेसञ्हि सससूकरादीनं कुणपं मनुस्सा कटुकभण्डादीहि अभिसङ्खरित्वा परिभुञ्जन्तिपि. इमेसं पन कुणपं अभिनवम्पि जिगुच्छन्तियेव, को पन वादो कालातिक्कमेन पूतिभूते. रचयित्वाति वड्ढेत्वा, परिपूरेत्वाति अत्थो, कुणपं गहेत्वा कंसपातियं पक्खिपित्वाति वुत्तं होति. अञ्ञिस्साति अपराय. पटिकुज्जित्वाति पिदहित्वा ¶ . अन्तरापणन्ति आपणानमन्तरे महाजनसंकिण्णं रच्छामुखं. पटिपज्जेय्युन्ति गच्छेय्युं. जञ्ञजञ्ञं वियाति चोक्खचोक्खं विय मनापमनापं विय. अपिच वधुकापण्णाकारं वियाति वुत्तं होति. वधुकाति जनेत्ति वुच्चति, तस्सा नीयमानं पण्णाकारं जञ्ञं, उभयत्थापि आदरवसेन वा पसंसावसेन वा पुनरुत्तं. ‘‘जञ्ञजञ्ञं ब्या’’तिपि पाठो.
अपापुरित्वाति विवरित्वा. तस्स सह दस्सनेन अमनापता च सण्ठहेय्याति तस्स कुणपस्स दस्सनेन सहेव तस्स जनस्स अमनापता ¶ तिट्ठेय्य. अमनापताति च ‘‘अमनापमिद’’न्ति उप्पन्नचित्तचेतसिकानमेतं अधिवचनं. एस नयो पटिकुल्यजेगुच्छतासु. जिघच्छितानम्पीति छातानम्पि. न भोत्तुकम्यता अस्साति भुञ्जितुकामता न भवेय्य. पगेव सुहितानन्ति धातानं पन पठमतरमेव भुञ्जितुकामता न भवेय्याति वुत्तं होति.
तत्रायं ¶ उपमासंसन्दना – परिसुद्धकंसपातिसदिसं इमस्स पब्बज्जालिङ्गं, कुणपरचनं विय इच्छावचरानं अप्पहानं, अपरकंसपातिया पटिकुज्झनं विय आरञ्ञिकङ्गादीहि इच्छावचरप्पटिच्छादनं, कंसपातिं विवरित्वा कुणपदस्सनेन जनस्स अमनापता विय आरञ्ञिकङ्गादीनि अनादियित्वा इच्छावचरदस्सनेन सब्रह्मचारीनं असक्कारकरणादिताति.
६२. सुक्कपक्खे पन, किञ्चापीति अनुग्गहपसंसावचनं, तेन आरञ्ञिकत्तं अनुग्गण्हाति, इच्छावचरप्पहानं पसंसति. नेमन्तनिकोति निमन्तनपटिग्गाहको. विचितकाळकन्ति विचिनित्वा अपनीतकाळकं. अनेकसूपं अनेकब्यञ्जनन्ति एत्थ सूपो नाम हत्थहारियो वुच्चति. ब्यञ्जनन्ति उत्तरिभङ्गं, तेन मच्छमंसमुग्गसूपादीहि अनेकसूपं, नानप्पकारमंसादिब्यञ्जनेहि अनेकब्यञ्जनन्ति वुत्तं होति. सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
उपमासंसन्दने च सालिवरभत्तरचनं विय इच्छावचरप्पहानं, अपरकंसपातिया पटिकुज्झनं विय अप्पिच्छतासमुट्ठानेहि गामन्तविहारादीहि इच्छावचरप्पहानप्पटिच्छादकं, कंसपातिं विवरित्वा सालिवरभत्तदस्सनेन जनस्स मनापता ¶ विय गामन्तविहारादीनि अनादियित्वा इच्छावचरप्पहानदस्सनेन सब्रह्मचारीनं सक्कारकरणादिता वेदितब्बा.
६३. उपमा मं, आवुसो सारिपुत्त, पटिभातीति मय्हं, आवुसो सारिपुत्त, उपमा उपट्ठाति. एकं उपमं वत्तुकामो अहन्ति अधिप्पायो. पटिभातु तन्ति तुय्हं पटिभातु उपट्ठातु, वद त्वन्ति अधिप्पायो. एकमिदाहन्ति एत्थ इदाति निपातमत्तं, एकस्मिं समये अहन्ति वुत्तं होति, भुम्मत्थे उपयोगवचनं. राजगहे विहरामि गिरिब्बजेति, राजगहन्ति तस्स नगरस्स नामं. समन्ततो पन गिरिपरिक्खेपेन वजो विय सण्ठितत्ता गिरिब्बजन्ति वुच्चति. तस्मिं नगरे विहरामि, तं निस्साय अहं ¶ विहरामीति वुत्तं होति. अथ ख्वाहन्ति अथ खो अहं. एत्थ च अथाति अञ्ञाधिकारवचनारम्भे निपातो. खोति पदपूरणमत्ते. पुब्बण्हसमयन्ति दिवसस्स पुब्बभागसमयं. पुब्बण्हसमयेति अत्थो, पुब्बण्हे वा समयं पुब्बण्हसमयं, पुब्बण्हे एकं खणन्ति वुत्तं होति, एवं अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं लब्भति. निवासेत्वाति परिदहित्वा, विहारनिवासनपरिवत्तनवसेनेतं वेदितब्बं. गामप्पवेसनत्थाय वा सण्ठपेत्वा निवासनवसेन, न हि सो ततो पुब्बे अनिवत्थो अहोसि.
पत्तचीवरमादायाति ¶ पत्तं हत्थेन चीवरं कायेन आदियित्वा. पिण्डायाति पिण्डपातत्थाय. समीतीति तस्स नामं. यानकारपुत्तोति रथकारपुत्तो. पण्डुपुत्तोति पण्डुस्स पुत्तो. आजीवकोति नग्गसमणको. पुराणयानकारपुत्तोति पोराणयानकारकुलस्स पुत्तो. पच्चुपट्ठितोति उपगन्त्वा ठितो. वङ्कं नाम एकतो कुटिलं. जिम्हं नाम सप्पगतमग्गसदिसं. दोसन्ति फेग्गुविसमगण्ठिकादि. यथा यथाति कालत्थे निपातो, यदा यदा यस्मिं तस्मिं कालेति वुत्तं होति. तथा तथाति अयम्पि कालत्थोयेव, तस्मिं तस्मिं कालेति वुत्तं होति. सो अत्तनो सुत्तानुलोमेन चिन्तेसि, इतरो तेन चिन्तितक्खणे चिन्तितट्ठानमेव तच्छति. अत्तमनोति सकमनो तुट्ठमनो पीतिसोमनस्सेहि गहितमनो. अत्तमनवाचं निच्छारेसीति अत्तमनताय वाचं ¶ , अत्तमनभावस्स वा युत्तं वाचं निच्छारेसि उदीरयि, पब्याहरीति वुत्तं होति. हदया हदयं मञ्ञे अञ्ञायाति चित्तेन चित्तं जानित्वा विय.
अस्सद्धाति बुद्धधम्मसङ्घेसु सद्धाविरहिता. जीविकत्थाति इणभयादीहि पीळिता बहि जीवितुं असक्कोन्ता इध जीविकत्थिका हुत्वा. न सद्धाति न सद्धाय. सठा मायाविनोति मायासाठेय्येहि युत्ता. केतबिनोति सिक्खितकेराटिका, निप्फन्नथामगतसाठेय्याति वुत्तं होति. साठेय्यञ्हि अभूतगुणदस्सनतो अभूतभण्डगुणदस्सनसमं कत्वा ‘‘केराटिय’’न्ति वुच्चति. उन्नळाति उग्गतनळा, उट्ठिततुच्छमानाति वुत्तं होति ¶ . चपलाति पत्तचीवरमण्डनादिना चापल्लेन युत्ता. मुखराति मुखखरा, खरवचनाति वुत्तं होति, विकिण्णवाचाति असंयतवचना, दिवसम्पि निरत्थकवचनप्पलापिनो. इन्द्रियेसु अगुत्तद्वाराति छसु इन्द्रियेसु असंवुतकम्मद्वारा. भोजने अमत्तञ्ञुनोति भोजने या मत्ता जानितब्बा परियेसनपटिग्गहणपरिभोगेसु युत्तता, तस्सा अजाननका. जागरियं अननुयुत्ताति जागरे अननुयुत्ता. सामञ्ञे अनपेक्खवन्तोति समणधम्मे निरपेक्खा, धम्मानुधम्मप्पटिपत्तिरहिताति अत्थो. सिक्खाय न तिब्बगारवाति सिक्खापदेसु बहुलगारवा न होन्ति, आपत्तिवीतिक्कमबहुला वा. बाहुलिकातिआदि धम्मदायादे वुत्तं, कुसीतातिआदि भयभेरवे. धम्मपरियायेनाति धम्मदेसनाय.
सद्धा अगारस्माति पकतियापि सद्धा, पब्बजितापि सद्धाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता. पिवन्ति मञ्ञे घसन्ति मञ्ञेति पिवन्ति विय घसन्ति विय. अत्तमनवाचं निच्छारेन्ता वचसा पिवन्ति विय, अब्भनुमोदन्ता मनसा घसन्ति विय. साधु वताति सुन्दरं वत ¶ . सब्रह्मचारीति रस्सम्पि वट्टति दीघम्पि. रस्से सति सारिपुत्तस्स उपरि होति, दीघे सति सब्रह्मचारीनं. यदा सारिपुत्तस्स उपरि होति, तदा सब्रह्मचारी सारिपुत्तो अम्हे अकुसला वुट्ठापेत्वाति अत्थो. यदा सब्रह्मचारीनं, तदा सब्रह्मचारयो अकुसला वुट्ठापेत्वाति अत्थो. दहरोति तरुणो. युवाति योब्बनभावे ठितो. मण्डनकजातिकोति ¶ अलङ्कारकसभावो. तत्थ कोचि तरुणोपि युवा न होति यथा अतितरुणो, कोचि युवापि मण्डनकजातिको न होति यथा उपसन्तसभावो, आलसियब्यसनादीहि वा अभिभूतो, इध पन दहरो चेव युवा च मण्डनकजातिको च अधिप्पेतो, तस्मा एवमाह. उप्पलादीनि लोकसम्मतत्ता वुत्तानि. इतिह तेति एवं ते. उभो महानागाति द्वेपि महानागा, द्वेपि हि एते अग्गसावका ‘‘महानागा’’ति वुच्चन्ति. तत्रायं वचनत्थो, छन्दादीहि न गच्छन्तीति नागा, तेन तेन मग्गेन पहीने किलेसे न आगच्छन्तीति नागा, नानप्पकारकं आगुं न करोन्तीति नागा, अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारो पन महानिद्देसे (महानि. ८०) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. अपिच –
‘‘आगुं ¶ न करोति किञ्चि लोके,
सब्बसंयोगे विसज्ज बन्धनानि;
सब्बत्थ न सज्जती विमुत्तो,
नागो तादि पवुच्चते तथत्ता’’ति. (सु. नि. ५२७; महानि. ८०);
एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो. महन्ता नागा महानागा, अञ्ञेहि खीणासवनागेहि पुज्जतरा च पासंसतरा चाति अत्थो. अञ्ञमञ्ञस्साति अञ्ञो अञ्ञस्स. समनुमोदिंसूति समं अनुमोदिंसु. तत्थ इमाय उपमाय महामोग्गल्लानो अनुमोदि, पटिभातु तं आवुसोति धम्मसेनापति. तेन वुत्तं ‘‘अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं समनुमोदिंसू’’ति.
सम्मुतिपरमत्थदेसनाकथावण्णना निट्ठिता.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
अनङ्गणसुत्तवण्णना निट्ठिता.
६. आकङ्खेय्यसुत्तवण्णना
६४. एवं ¶ मे सुतन्ति आकङ्खेय्यसुत्तं. तत्थ सम्पन्नसीलाति तिविधं सम्पन्नं परिपुण्णसमङ्गिमधुरवसेन. तत्थ –
‘‘सम्पन्नं सालिकेदारं, सुवा भुञ्जन्ति कोसिय;
पटिवेदेमि ते ब्रह्मे, न नं वारेतुमुस्सहे’’ति. (जा. १.१४.१);
इदं परिपुण्णसम्पन्नं नाम. ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो सम्पन्नो समन्नागतो’’ति (विभ. ५११) इदं समङ्गिसम्पन्नं ¶ नाम. ‘‘इमिस्सा, भन्ते, महापथविया हेट्ठिमतलं सम्पन्नं, सेय्यथापि खुद्दमधुं अनेळकं, एवमस्साद’’न्ति (पारा. १७) इदं मधुरसम्पन्नं नाम. इध पन परिपुण्णसम्पन्नम्पि समङ्गिसम्पन्नम्पि वट्टति. तस्मा सम्पन्नसीलाति परिपुण्णसीला हुत्वातिपि सीलसमङ्गिनो हुत्वातिपि एवमेत्थ अत्थो वेदिब्बो. सीलन्ति केनट्ठेन सीलं? सीलनट्ठेन सीलं. तस्स वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे वुत्ता.
तत्थ ¶ ‘‘परिपुण्णसीला’’ति इमिना अत्थेन खेत्तदोसविगमेन खेत्तपारिपूरी विय सीलदोसविगमेन सीलपारिपूरी वुत्ता होति. यथा हि खेत्तं बीजखण्डं वप्पखण्डं उदकखण्डं ऊसखण्डन्ति चतुदोससमन्नागतं अपरिपूरं होति.
तत्थ बीजखण्डं नाम यत्थ अन्तरन्तरा बीजानि खण्डानि वा पूतीनि वा होन्ति, तानि यत्थ वपन्ति, तत्थ सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति. वप्पखण्डं नाम यत्थ अकुसलो बीजानि वपन्तो अन्तरन्तरा निपातेति. एवञ्हि सब्बत्थ सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति. उदकखण्डं नाम यत्थ कत्थचि उदकं अतिबहु वा न वा होति, तत्रापि हि सस्सानि न उट्ठेन्ति, खेत्तं खण्डं होति. ऊसखण्डं नाम यत्थ कस्सको किस्मिञ्चि पदेसे नङ्गलेन ¶ भूमिं चत्तारो पञ्च वारे कसन्तो अतिगम्भीरं करोति, ततो ऊसं उप्पज्जति, तत्रापि हि सस्सं न उट्ठेति, खेत्तं खण्डं होति, तादिसञ्च खेत्तं न महप्फलं होति न महानिसंसं, तत्रापि हि बहुम्पि वपित्वा अप्पं लभति. इमेसं पन चतुन्नं दोसानं विगमा खेत्तं परिपुण्णं होति. तादिसञ्च खेत्तं महप्फलं होति महानिसंसं. एवमेव खण्डं छिद्दं सबलं कम्मासन्ति चतुदोससमन्नागतं सीलं अपरिपूरं होति. तादिसञ्च सीलं न महप्फलं होति, न महानिसंसं. इमेसं पन चतुन्नं दोसानं विगमा सीलखेत्तं परिपुण्णं होति, तादिसञ्च सीलं महप्फलं होति महानिसंसं.
‘‘सीलसमङ्गिनो’’ति इमिना पनत्थेन सीलेन समङ्गिभूता समोधानं गता समन्नागता हुत्वा विहरथाति इदमेव वुत्तं होति. तत्थ द्वीहि कारणेहि सम्पन्नसीलता होति सीलविपत्तिया च आदीनवदस्सनेन सीलसम्पत्तिया ¶ च आनिसंसदस्सनेन. तदुभयम्पि विसुद्धिमग्गे वित्थारितं.
तत्थ ‘‘सम्पन्नसीला’’ति एत्तावता किर भगवा चतुपारिसुद्धिसीलं उद्दिसित्वा ‘‘पातिमोक्खसंवरसंवुता’’ति इमिना तत्थ जेट्ठकसीलं वित्थारेत्वा दस्सेसीति दीपविहारवासी सुमनत्थेरो आह. अन्तेवासिको पनस्स तेपिटकचूळनागत्थेरो आह – उभयत्थापि पातिमोक्खसंवरो भगवता वुत्तो, पातिमोक्खसंवरोयेव हि सीलं. इतरानि पन तीणि सीलन्ति वुत्तट्ठानं नाम अत्थीति अननुजानन्तो वत्वा आह ¶ – ‘‘इन्द्रियसंवरो नाम छद्वाररक्खामत्तकमेव, आजीवपारिसुद्धि धम्मेन समेन पच्चयुप्पत्तिमत्तकं, पच्चयनिस्सितं पटिलद्धपच्चये इदमत्थन्ति पच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जनमत्तकं. निप्परियायेन पातिमोक्खसंवरोव सीलं. यस्स सो भिन्नो, अयं छिन्नसीसो विय पुरिसो हत्थपादे सेसानि रक्खिस्सतीति न वत्तब्बो. यस्स पन सो अरोगो, अयं अच्छिन्नसीसो विय पुरिसो जीवितं सेसानि पुन पाकतिकानि कत्वा रक्खितुं सक्कोति. तस्मा ‘सम्पन्नसीला’ति इमिना पातिमोक्खसंवरं उद्दिसित्वा ‘सम्पन्नपातिमोक्खा’ति तस्सेव वेवचनं वत्वा तं वित्थारेत्वा दस्सेन्तो ‘पातिमोक्खसंवरसंवुता’तिआदिमाहा’’ति.
तत्थ पातिमोक्खसंवरसंवुताति पातिमोक्खसंवरेन समन्नागता. आचारगोचरसम्पन्नाति आचारेन ¶ च गोचरेन च सम्पन्ना. अणुमत्तेसूति अप्पमत्तकेसु. वज्जेसूति अकुसलधम्मेसु. भयदस्सावीति भयदस्सिनो. समादायाति सम्मा आदियित्वा. सिक्खथ सिक्खापदेसूति सिक्खापदेसु तं तं सिक्खापदं समादियित्वा सिक्खथ. अपिच समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसूति यंकिञ्चि सिक्खाकोट्ठासेसु सिक्खितब्बं कायिकं वाचसिकञ्च, तं सब्बं समादाय सिक्खथाति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पन सब्बानेतानि पातिमोक्खसंवरादीनि पदानि विसुद्धिमग्गे वुत्तानि.
६५. आकङ्खेय्य चेति इदं कस्मा आरद्धं? सीलानिसंसदस्सनत्थं. सचेपि अचिरपब्बजितानं वा दुप्पञ्ञानं ¶ वा एवमस्स ‘‘भगवा सीलं पूरेथाति वदति, को नु खो सीलपूरणे आनिसंसो, को विसेसो, का वड्ढी’’ति? तेसं सत्तरस आनिसंसे दस्सेतुं एवमाह. अप्पेव नाम एतं सब्रह्मचारीनं पियमनापतादिआसवक्खयपरियोसानं आनिसंसं सुत्वापि सीलं परिपूरेय्युन्ति. विसकण्टकवाणिजो विय. विसकण्टकवाणिजो नाम गुळवाणिजो वुच्चति.
सो किर गुळफाणितखण्डसक्खरादीनि सकटेनादाय पच्चन्तगामं गन्त्वा ‘‘विसकण्टकं गण्हथ, विसकण्टकं गण्हथा’’ति उग्घोसेसि. तं सुत्वा गामिका ‘‘विसं नाम कक्खळं, यो नं खादति, सो मरति, कण्टकम्पि विज्झित्वा मारेति, उभोपेते कक्खळा, को एत्थ आनिसंसो’’ति गेहद्वारानि थकेसुं, दारके च पलापेसुं. तं दिस्वा वाणिजो ¶ ‘‘अवोहारकुसला इमे गामिका, हन्द ने उपायेन गण्हापेमी’’ति ‘‘अतिमधुरं गण्हथ, अतिसादुं गण्हथ, गुळं फाणितं सक्खरं समग्घं लब्भति, कूटमासककूटकहापणादीहिपि लब्भती’’ति उग्घोसेसि. तं सुत्वा गामिका हट्ठतुट्ठा आगन्त्वा बहुम्पि मूलं दत्वा गहेसुं. तत्थ वाणिजस्स ‘‘विसकण्टकं गण्हथा’’ति उग्घोसनं विय भगवतो ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ…पे… समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसू’’ति वचनं. ‘‘उभोपेते कक्खळा, को एत्थ आनिसंसो’’ति गामिकानं चिन्तनं विय भगवा ‘‘सम्पन्नसीला विहरथा’’ति आह, ‘‘सीलञ्च नामेतं कक्खळं फरुसं खिड्डादिपच्चनीकं, को नु खो सम्पन्नसीलानं आनिसंसो’’ति भिक्खूनं चिन्तनं. अथ तस्स वाणिजस्स ‘‘अतिमधुरं गण्हथा’’तिआदिवचनं विय ¶ भगवतो पियमनापतादिआसवक्खयपरियोसानं सत्तरसआनिसंसप्पकासनत्थं ‘‘आकङ्खेय्य चे’’तिआदिवचनं वेदितब्बं.
तत्थ आकङ्खेय्य चेति यदि आकङ्खेय्य यदि इच्छेय्य. पियो च अस्सन्ति पियचक्खूहि सम्पस्सितब्बो, सिनेहुप्पत्तिया पदट्ठानभूतो भवेय्यन्ति वुत्तं होति. मनापोति तेसं मनवड्ढनको, तेसं वा मनेन पत्तब्बो, मेत्तचित्तेन फरितब्बोति वुत्तं होति. गरूति तेसं गरुट्ठानियो पासाणच्छत्तसदिसो. भावनीयोति ‘‘अद्धा अयमायस्मा जानं जानाति पस्सं पस्सती’’ति एवं सम्भावनीयो. सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति चतुपारिसुद्धिसीलेसुयेव परिपूरकारी अस्स, अनूनेन परिपूरिताकारेन समन्नागतो ¶ भवेय्याति वुत्तं होति. अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तोति अत्तनो चित्तसमथे युत्तो, एत्थ हि अज्झत्तन्ति वा अत्तनोति वा एतं एकत्थं, ब्यञ्जनमेव नानं. भुम्मत्थे पनेतं समथन्ति उपयोगवचनं. अनूति इमिना उपसग्गेन योगे सिद्धं. अनिराकतज्झानोति बहि अनीहटज्झानो, अविनासितज्झानो वा, नीहरणविनासत्थञ्हि इदं निराकरणं नाम. थम्भं निरंकत्वा निवातवुत्तीतिआदीसु चस्स पयोगो दट्ठब्बो.
विपस्सनाय समन्नागतोति सत्तविधाय अनुपस्सनाय युत्तो, सत्तविधा अनुपस्सना नाम अनिच्चानुपस्सना दुक्खानुपस्सना अनत्तानुपस्सना निब्बिदानुपस्सना विरागानुपस्सना निरोधानुपस्सना पटिनिस्सग्गानुपस्सनाति. ता विसुद्धिमग्गे वित्थारिता. ब्रूहेता सुञ्ञागारानन्ति वड्ढेता ¶ सुञ्ञागारानं, एत्थ च समथविपस्सनावसेन कम्मट्ठानं गहेत्वा रत्तिन्दिवं सुञ्ञागारं पविसित्वा निसीदमानो भिक्खु ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति वेदितब्बो. एकभूमकादिपासादे कुरुमानोपि पन नेव सुञ्ञागारानं ब्रूहेताति दट्ठब्बोति.
एत्तावता च यथा तण्हाविचरितदेसना पठमं तण्हावसेन आरद्धापि तण्हापदट्ठानत्ता मानदिट्ठीनं मानदिट्ठियो ओसरित्वा कमेन पपञ्चत्तयदेसना जाता, एवमयं देसना पठमं अधिसीलसिक्खावसेन आरद्धापि सीलपदट्ठानत्ता समथविपस्सनानं समथविपस्सनायो ओसरित्वा कमेन सिक्खत्तयदेसना जाताति वेदितब्बा.
एत्थ ¶ हि ‘‘सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी’’ति एत्तावता अधिसीलसिक्खा वुत्ता. ‘‘अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो’’ति एत्तावता अधिचित्तसिक्खा, ‘‘विपस्सनाय समन्नागतो’’ति एत्तावता अधिपञ्ञासिक्खा, ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति इमिना पन समथवसेन सुञ्ञागारवड्ढने अधिचित्तसिक्खा, विपस्सनावसेन अधिपञ्ञासिक्खाति एवं द्वेपि सिक्खा सङ्गहेत्वा वुत्ता. एत्थ च ‘‘अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो’’ति इमेहि पदेहि सीलानुरक्खिका एव चित्तेकग्गता कथिता. ‘‘विपस्सनाया’’ति इमिना पदेन सीलानुरक्खिको सङ्खारपरिग्गहो.
कथं ¶ चित्तेकग्गता सीलमनुरक्खति? यस्स हि चित्तेकग्गता नत्थि, सो ब्याधिम्हि उप्पन्ने विहञ्ञति, सो ब्याधिविहतो विक्खित्तचित्तो सीलं विनासेत्वापि ब्याधिवूपसमं कत्ता होति. यस्स पन चित्तेकग्गता अत्थि, सो तं ब्याधिदुक्खं विक्खम्भेत्वा समापत्तिं समापज्जति, समापन्नक्खणे दुक्खं दूरापकतं होति, बलवतरसुखमुप्पज्जति. एवं चित्तेकग्गता सीलं अनुरक्खति.
कथं सङ्खारपरिग्गहो सीलमनुरक्खति? यस्स हि सङ्खारपरिग्गहो नत्थि, तस्स ‘‘मम रूपं मम विञ्ञाण’’न्ति अत्तभावे बलवममत्तं होति, सो तथारूपेसु दुब्भिक्खब्याधिभयादीसु सम्पत्तेसु सीलं विनासेत्वापि अत्तभावं पोसेता होति. यस्स पन सङ्खारपरिग्गहो अत्थि, तस्स अत्तभावे बलवममत्तं वा सिनेहो वा न होति, सो तथारूपेसु दुब्भिक्खब्याधिभयादीसु सम्पत्तेसु सचेपिस्स अन्तानि बहि निक्खमन्ति, सचेपि ¶ उस्सुस्सति विसुस्सति, खण्डाखण्डिको वा होति सतधापि सहस्सधापि, नेव सीलं विनासेत्वा अत्तभावं पोसेता होति. एवं सङ्खारपरिग्गहो सीलमनुरक्खति. ‘‘ब्रूहेता सुञ्ञागारान’’न्ति इमिना पन तस्सेव उभयस्स ब्रूहना वड्ढना सातच्चकिरिया दस्सिता.
एवं भगवा यस्मा ‘‘सब्रह्मचारीनं पियो चस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चा’’ति इमे चत्तारो धम्मे आकङ्खन्तेन नत्थञ्ञं किञ्चि कातब्बं, अञ्ञदत्थु सीलादिगुणसमन्नागतेन भवितब्बं, इदिसो हि सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो गरु भावनीयो. वुत्तम्पि हेतं –
‘‘सीलदस्सनसम्पन्नं ¶ , धम्मट्ठं सच्चवादिनं;
अत्तनो कम्म कुब्बानं, तं जनो कुरुते पिय’’न्ति. (ध. प. २१७);
तस्मा ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो चस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चाति सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… सुञ्ञागारान’’न्ति वत्वा इदानि यस्मा पच्चयलाभादिं पत्थयन्तेनापि इदमेव करणीयं, न अञ्ञं किञ्चि, तस्मा ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु लाभी अस्स’’न्तिआदिमाह. न चेत्थ भगवा लाभनिमित्तं सीलादिपरिपूरणं कथेतीति वेदितब्बो. भगवा हि घासेसनं ¶ छिन्नकथो न वाचं पयुत्तं भणेति, एवं सावके ओवदति, सो कथं लाभनिमित्तं सीलादिपरिपूरणं कथेस्सति, पुग्गलज्झासयवसेन पनेतं वुत्तं. येसञ्हि एवं अज्झासयो भवेय्य ‘‘सचे मयं चतूहि पच्चयेहि न किलमेय्याम, सीलादिं पूरेतुं सक्कुणेय्यामा’’ति, तेसं अज्झासयवसेन भगवा एवमाह. अपिच रसानिसंसो एस सीलस्स, यदिदं चत्तारो पच्चया नाम. तथा हि पण्डितमनुस्सा कोट्ठादीसु ठपितं नीहरित्वा पुत्तादीनम्पि अदत्वा अत्तनापि अपरिभुञ्जित्वा सीलवन्तानं देन्तीति सीलस्स सरसानिसंसदस्सनत्थं पेतं वुत्तं.
ततियवारे येसाहन्ति येसं अहं. तेसं ते काराति तेसं देवानं वा मनुस्सानं वा ते मयि कता पच्चयदानकारा. देवापि हि सीलादिगुणयुत्तानं पच्चये देन्ति, न केवलं मनुस्सायेव, सक्को विय आयस्मतो महाकस्सपस्स. महप्फला महानिसंसाति उभयमेतं अत्थतो एकं, ब्यञ्जनमेव नानं. महन्तं वा लोकियसुखं फलन्तीति महप्फला ¶ . महतो लोकुत्तरसुखस्स च पच्चया होन्तीति महानिसंसा. सीलादिगुणयुत्तस्स हि कटच्छुभिक्खापि पञ्चरतनमत्ताय भूमिया पण्णसालापि कत्वा दिन्ना अनेकानि कप्पसहस्सानि दुग्गतिविनिपाततो रक्खति, परियोसाने च अमताय परिनिब्बानधातुयापच्चयो होति. ‘‘खीरोदनं अहमदासि’’न्तिआदीनि (वि. व. ४१३) चेत्थ वत्थूनि, सकलमेव वा पेतवत्थु विमानवत्थु च साधकं. तस्मा पच्चयदायकेहि अत्तनि कतानं कारानं महप्फलतं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति.
चतुत्थवारे ञातीति सस्सुससुरपक्खिका. सालोहिताति एकलोहितसम्बद्धा पीतिपितामहादयो ¶ . पेताति पेच्चभावं गता. कालङ्कताति मता. तेसं तन्ति तेसं तं मयि पसन्नचित्ततं वा पसन्नेन चित्तेन अनुस्सरणं वा. यस्स हि भिक्खुनो कालङ्कतो पिता वा माता वा ‘‘अम्हाकं ञातको थेरो सीलवा कल्याणधम्मो’’ति पसन्नचित्तो हुत्वा तं भिक्खुं अनुस्सरति, तस्स सो चित्तप्पसादोपि तं अनुस्सरणमत्तम्पि महप्फलं महानिसंसमेव होति, अनेकानि कप्पसतसहस्सानि ¶ दुग्गतितो वारेतुं अन्ते च अमतं पापेतुं समत्थमेव होति. वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘ये ते, भिक्खवे, भिक्खू सीलसम्पन्ना समाधिसम्पन्ना पञ्ञा, विमुत्ति, विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्ना, दस्सनंपाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामि. सवनं, अनुस्सतिं, अनुपब्बज्जं, उपसङ्कमनं, पयिरुपासनंपाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामी’’ति (इतिवु. १०४). तस्मा ञातिसालोहितानं अत्तनि चित्तप्पसादस्स अनुस्सतिया च महप्फलतं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव, भवितब्बन्ति दस्सेति.
६६. पञ्चमवारे अरतिरतिसहो अस्सन्ति अरतिया रतिया च सहो अभिभविता अज्झोत्थरिता भवेय्यं. एत्थ च अरतीति अधिकुसलेसु धम्मेसु पन्तसेनासनेसु च उक्कण्ठा. रतीति पञ्चकामगुणरति. न च मं अरति सहेय्याति मञ्च अरति न अभिभवेय्य न मद्देय्य न अज्झोत्थरेय्य. उप्पन्नन्ति जातं निब्बत्तं. सीलादिगुणयुत्तो हि अरतिञ्च रतिञ्च सहति अज्झोत्थरति मद्दित्वा तिट्ठति. तस्मा ईदिसं अत्तानं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति.
छट्ठवारे ¶ भयं चित्तुत्रासोपि आरम्मणम्पि. भेरवं आरम्मणमेव. सेसं पञ्चमवारे वुत्तनयमेव. सीलादिगुणयुत्तो हि भयभेरवं सहति अज्झोत्थरति मद्दित्वा तिट्ठति अरियकोटियवासीमहादत्तत्थेरो विय.
थेरो किर मग्गं पटिपन्नो अञ्ञतरं पासादिकं अरञ्ञं दिस्वा ‘‘इधेवज्ज समणधम्मं कत्वा गमिस्सामी’’ति मग्गा ओक्कम्म अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले सङ्घाटिं पञ्ञपेत्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि. रुक्खदेवताय दारका थेरस्स सीलतेजेन सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता विस्सरमकंसु. देवतापि रुक्खं चालेसि. थेरो अचलोव निसीदि. सा देवता धूमायि, पज्जलि, नेव सक्खि थेरं चालेतुं, ततो उपासकवण्णेनागन्त्वा वन्दित्वा अट्ठासि. ‘‘को ¶ एसो’’ति वुत्ता ‘‘अहं, भन्ते, एतस्मिं रुक्खे अधिवत्था देवता’’ति अवोच. त्वं एते विकारे अकासीति. आम भन्तेति. कस्माति च वुत्ता आह – ‘‘तुम्हाकं, भन्ते ¶ , सीलतेजेन दारका सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्ता विस्सरमकंसु, साहं तुम्हे पलापेतुं एवमकासि’’न्ति. थेरो आह – ‘‘अथ कस्मा इध, भन्ते, मा वसथ, मय्हं अफासूति पटिकच्चेव नावचासि. इदानि पन मा किञ्चि अवच, अरियकोटियमहादत्तो अमनुस्सभयेन गतोति वचनतो लज्जामि, तेनाहं इधेव वसिस्सं, त्वं पन अज्जेकदिवसं यत्थ कत्थचि वसाही’’ति. एवं सीलादिगुणयुत्तो भयभेरवसहो होति. तस्मा ईदिसमत्तानं इच्छन्तेनापि सीलादिगुणयुत्तेनेव भवितब्बन्ति दस्सेति.
सत्तमवारे आभिचेतसिकानन्ति अभिचेतोति अभिक्कन्तं विसुद्धचित्तं वुच्चति, अधिचित्तं वा, अभिचेतसि जातानि आभिचेतसिकानि, अभिचेतो सन्निस्सितानीति वा आभिचेतसिकानि. दिट्ठधम्मसुखविहारानन्ति दिट्ठधम्मे सुखविहारानं. दिट्ठधम्मोति पच्चक्खो अत्तभावो वुच्चति, तत्थ सुखविहारभूतानन्ति अत्थो, रूपावचरज्झानानमेतं अधिवचनं. तानि हि अप्पेत्वा निसिन्ना झायिनो इमस्मिंयेव अत्तभावे असंकिलिट्ठं नेक्खम्मसुखं विन्दन्ति, तस्मा ‘‘दिट्ठधम्मसुखविहारानी’’ति वुच्चन्ति. निकामलाभीति निकामेन लाभी अत्तनो इच्छावसेन लाभी, इच्छितिच्छितक्खणे ¶ समापज्जितुं समत्थोति वुत्तं होति. अकिच्छलाभीति सुखेनेव पच्चनीकधम्मे विक्खम्भेत्वा समापज्जितुं समत्थोति वुत्तं होति. अकसिरलाभीति अकसिरानं विपुलानं लाभी, यथापरिच्छेदेयेव वुट्ठातुं समत्थोति वुत्तं होति. एकच्चो हि लाभीयेव होति, न पन सक्कोति इच्छितिच्छितक्खणे समापज्जितुं. एकच्चो सक्कोति तथा समापज्जितुं, पारिबन्धिके पन किच्छेन विक्खम्भेति. एकच्चो तथा समापज्जति, पारिबन्धिके च अकिच्छेनेव विक्खम्भेति, न सक्कोति नाळिकायन्तं विय यथापरिच्छेदेयेव च वुट्ठातुं. यो पन इमं तिविधम्पि सम्पदं इच्छति, सोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति.
एवं अभिञ्ञापादके झाने वुत्ते किञ्चापि अभिञ्ञानं वारो आगतो, अथ खो नं भगवा अग्गहेत्वाव यस्मा न केवलं अभिञ्ञापादकज्झानानि च अभिञ्ञायोयेव च सीलानं ¶ आनिसंसो, अपिच खो चत्तारि आरुप्पझानानिपि ¶ तयो च हेट्ठिमा अरियमग्गा, तस्मा तं सब्बं परियादियित्वा दस्सेतुं आकङ्खेय्य चे…पे… ये ते सन्ताति एवमादिमाह.
तत्थ सन्ताति अङ्गसन्तताय चेव आरम्मणसन्तताय च. विमोक्खाति पच्चनीकधम्मेहि विमुत्तत्ता आरम्मणे च अधिमुत्तत्ता. अतिक्कम्म रूपेति रूपावचरज्झाने अतिक्कमित्वा, ये ते विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे सन्ताति पदसम्बन्धो, इतरथा हि अतिक्कम्म रूपे किं करोतीति न पञ्ञायेय्युं. आरुप्पाति आरम्मणतो च विपाकतो च रूपविरहिता. कायेन फुसित्वाति नामकायेन फुसित्वा पापुणित्वा, अधिगन्त्वाति वुत्तं होति. सेसं वुत्तानमेव. इदं वुत्तं होति ‘‘योपि भिक्खु इमे विमोक्खे फुसित्वा विहरितुकामो, सोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी’’ति.
६७. नवमवारे तिण्णं संयोजनानन्ति सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामाससङ्खातानं तिण्णं बन्धनानं. तानि हि संयोजेन्ति खन्धगतिभवादीहि खन्धगतिभवादयो, कम्मं वा फलेन, तस्मा संयोजनानीति वुच्चन्ति, बन्धनानीति अत्थो. परिक्खयाति परिक्खयेन. सोतापन्नोति सोतं ¶ आपन्नो. सोतोति च मग्गस्सेतं अधिवचनं. सोतापन्नोति तंसमङ्गिपुग्गलस्स. यथाह ‘‘सोतो सोतोति हिदं, सारिपुत्त, वुच्चति. कतमो नु खो, सारिपुत्त, सोतोति? अयमेव हि, भन्ते, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो. सेय्यथिदं, सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधीति. सोतापन्नो सोतापन्नोति हिदं, सारिपुत्त, वुच्चति. कतमो नु खो, सारिपुत्त, सोतापन्नोति? यो हि, भन्ते, इमिना अट्ठङ्गिकेन मग्गेन समन्नागतो, अयं वुच्चति सोतापन्नो, योयं आयस्मा एवंनामो एवंगोत्तो’’ति. इध पन मग्गेन फलस्स नामं दिन्नं, तस्मा फलट्ठो ‘‘सोतापन्नो’’ति वेदितब्बो. अविनिपातधम्मोति विनिपातेतीति विनिपातो, नास्स विनिपातो धम्मोति अविनिपातधम्मो, न अत्तानं अपाये विनिपातसभावोति वुत्तं होति. कस्मा? ये धम्मा अपायगमनिया, तेसं पहीनत्ता. सम्बोधि परं अयनं गति अस्साति सम्बोधिपरायणो, उपरिमग्गत्तयं अवस्सं सम्पापकोति ¶ अत्थो. कस्मा? पटिलद्धपठममग्गत्ता. सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरणारीति.
दसमवारे ¶ पठममग्गेन परिक्खीणानिपि तीणि संयोजनानि सकदागामिमग्गस्स वण्णभणनत्थं वुत्तानि. रागदोसमोहानं तनुत्ताति एतेसं तनुभावेन, तनुत्तकरणेनाति वुत्तं होति. तत्थ द्वीहि कारणेहि तनुत्तं वेदितब्बं अधिच्चुप्पत्तिया च परियुट्ठानमन्दताय च. सकदागामिस्स हि वट्टानुसारिमहाजनस्सेव किलेसा अभिण्हं न उप्पज्जन्ति, कदाचि करहचि उप्पज्जन्ति विरळाकारा हुत्वा, विरळवापिते खेत्ते अङ्कुरा विय. उप्पज्जमानापि च वट्टानुसारिमहाजनस्सेव मद्दन्ता फरन्ता छादेन्ता अन्धकारं करोन्ता न उप्पज्जन्ति, मन्दमन्दा उप्पज्जन्ति तनुकाकारा हुत्वा, अब्भपटलमिव मक्खिकापत्तमिव च.
तत्थ केचि थेरा भणन्ति ‘‘सकदागामिस्स किलेसा किञ्चापि चिरेन उप्पज्जन्ति, बहलाव उप्पज्जन्ति, तथा हिस्स पुत्ता च धीतरो च दिस्सन्ती’’ति, एतं पन अप्पमाणं. पुत्तधीतरो हि अङ्गपच्चङ्गपरामसनमत्तेनपि होन्तीति. द्वीहियेव कारणेहिस्स किलेसानं तनुत्तं वेदितब्बं अधिच्चुप्पत्तिया च परियुट्ठानमन्दताय चाति.
सकदागामीति ¶ सकिं आगमनधम्मो. सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वाति एकवारंयेव इमं मनुस्सलोकं पटिसन्धिवसेन आगन्त्वा. योपि हि इध सकदागामिमग्गं भावेत्वा इधेव परिनिब्बाति, सोपि इध न गहितो. योपि इध मग्गं भावेत्वा देवेसु उपपज्जित्वा तत्थेव परिनिब्बाति. योपि देवलोके मग्गं भावेत्वा तत्थेव परिनिब्बाति. योपि देवलोके मग्गं भावेत्वा इधेव मनुस्सलोके निब्बत्तित्वा परिनिब्बाति. यो पन इध मग्गं भावेत्वा देवलोके निब्बत्तो, तत्थ यावतायुकं ठत्वा पुन इधेव उपपज्जित्वा परिनिब्बाति, अयमिध गहितोति वेदितब्बो. दुक्खस्सन्तं करेय्यन्ति वट्टदुक्खस्स परिच्छेदं करेय्यं. सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति.
एकादसमवारे पञ्चन्नन्ति गणनपरिच्छेदो. ओरम्भागियानन्ति ओरं वुच्चति हेट्ठा, हेट्ठाभागियानन्ति अत्थो, कामावचरलोके उप्पत्तिपच्चयानन्ति अधिप्पायो. संयोजनानन्ति बन्धनानं, तानि कामरागब्यापादसंयोजनेहि ¶ सद्धिं पुब्बे वुत्तसंयोजनानेव वेदितब्बानि. यस्स हि एतानि अप्पहीनानि, सो किञ्चापि भवग्गे उप्पन्नो होति, अथ खो आयुपरिक्खया कामावचरे निब्बत्ततियेव, गिलितबलिसमच्छूपमो स्वायं पुग्गलो दीघसुत्तकेन पादे ¶ बद्धविहङ्गूपमो चाति वेदितब्बो. पुब्बे वुत्तानम्पि चेत्थ वचनं वण्णभणनत्थमेवाति वेदितब्बं. ओपपातिकोति सेसयोनिपटिक्खेपवचनमेतं. तत्थपरिनिब्बायीति तत्थेव ब्रह्मलोके परिनिब्बायी. अनावत्तिधम्मो तस्मा लोकाति ततो ब्रह्मलोका पटिसन्धिवसेन पुन अनावत्तिसभावो. सीलेस्वेवाति ईदिसो होतुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति.
६८. एवं अनागामिमग्गे वुत्ते किञ्चापि चतुत्थमग्गस्स वारो आगतो, अथ खो नं भगवा अग्गहेत्वाव यस्मा न केवला आसवक्खयाभिञ्ञा एव सीलानं आनिसंसो, अपिच खो लोकियपञ्चाभिञ्ञायोपि, तस्मा तापि दस्सेतुं, यस्मा च आसवक्खये कथिते देसना निट्ठिता होति, एवञ्च सति इमेसं गुणानं अकथितत्ता अयं कथा मुण्डाभिञ्ञाकथा नाम भवेय्य, तस्मा च अभिञ्ञापारिपूरिं कत्वा दस्सेतुम्पि, यस्मा च अनागामिमग्गे ठितस्स सुखेन इद्धिविकुप्पना ¶ इज्झति, समाधिपरिबन्धानं कामरागब्यापादानं समूहतत्ता, अनागामी हि सीलेसु च समाधिम्हि च परिपूरकारी, तस्मा युत्तट्ठानेयेव लोकियाभिञ्ञायो दस्सेतुम्पि ‘‘आकङ्खेय्य चे…पे… अनेकविहित’’न्ति एवमादिमाहाति अयमनुसन्धि.
तत्थ ‘‘अनेकविहितं इद्धिविध’’न्तिआदिना नयेन आगतानं पञ्चन्नम्पि लोकियाभिञ्ञानं पाळिवण्णना सद्धिं भावनानयेन विसुद्धिमग्गे वुत्ता.
६९. छट्ठाभिञ्ञाय आसवानं खयाति अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसानं खया. अनासवन्ति आसवविरहितं. चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिन्ति एत्थ चेतोवचनेन अरहत्तफलसम्पयुत्तोव समाधि, पञ्ञावचनेन तंसम्पयुत्ता पञ्ञाव वुत्ता. तत्थ च समाधि रागतो विमुत्तत्ता चेतोविमुत्ति, पञ्ञा अविज्जाय विमुत्तत्ता पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा. वुत्तञ्चेतं भगवता ‘‘यो हिस्स, भिक्खवे, समाधि, तदस्स समाधिन्द्रियं. या हिस्स, भिक्खवे, पञ्ञा, तदस्स पञ्ञिन्द्रियं. इति खो, भिक्खवे ¶ , रागविरागा चेतोविमुत्ति, अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ती’’ति, अपिचेत्थ समथफलं चेतोविमुत्ति, विपस्सनाफलं पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा.
दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे. सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वाति अत्तनोयेव पञ्ञाय पच्चक्खं ¶ कत्वा, अपरपच्चयेन ञत्वाति अत्थो. उपसम्पज्ज विहरेय्यन्ति पापुणित्वा सम्पादेत्वा विहरेय्यं. सीलेस्वेवाति एवं सब्बासवे निद्धुनित्वा चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं अधिगन्तुकामोपि सीलेस्वेवस्स परिपूरकारीति.
एवं भगवा सीलानिसंसकथं याव अरहत्ता कथेत्वा इदानि सब्बम्पि तं सीलानिसंसं सम्पिण्डेत्वा दस्सेन्तो निगमनं आह ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे…पे… इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. तस्सायं सङ्खेपत्थो, ‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ…पे… समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसू’’ति इति यं तं मया पुब्बे एवं वुत्तं, इदं सब्बम्पि सम्पन्नसीलो भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो, गरु भावनीयो पच्चयानं लाभी, पच्चयदायकानं महप्फलकरो, पुब्बञातीनं अनुस्सरणचेतनाय फलमहत्तकरो, अरतिरतिसहो, भयभेरवसहो, रूपावचरज्झानानं अरूपावचरज्झानानञ्च लाभी, हेट्ठिमानि तीणि सामञ्ञफलानि पञ्च लोकियाभिञ्ञा आसवक्खयञाणन्ति च इमे च गुणे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्ता ¶ होति, एतं पटिच्च इदं सन्धाय वुत्तन्ति. इदमवोच भगवा, अत्तमना ते भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
आकङ्खेय्यसुत्तवण्णना निट्ठिता.
७. वत्थसुत्तवण्णना
७०. एवं ¶ मे सुतन्ति वत्थसुत्तं. तत्थ सेय्यथापि, भिक्खवे, वत्थन्ति उपमावचनमेवेतं. उपमं करोन्तो च भगवा कत्थचि पठमंयेव उपमं दस्सेत्वा पच्छा अत्थं दस्सेति, कत्थचि ¶ पठममत्थं दस्सेत्वा पच्छा उपमं, कत्थचि उपमाय अत्थं परिवारेत्वा दस्सेति, कत्थचि अत्थेन उपमं.
तथा हेस – ‘‘सेय्यथापिस्सु, भिक्खवे, द्वे अगारा सद्वारा, तत्थ चक्खुमा पुरिसो मज्झे ठितो पस्सेय्या’’ति (म. नि. ३.२६१) सकलम्पि देवदूतसुत्तं उपमं पठमं दस्सेत्वा पच्छा अत्थं दस्सेन्तो आह. ‘‘तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति, सेय्यथापि आकासे’’तिआदिना (दी. नि. १.२३८; पटि. म. १.१०२) पन नयेन सकलम्पि इद्धिविधमत्थं पठमं दस्सेत्वा पच्छा उपमं दस्सेन्तो आह. ‘‘सेय्यथापि ब्राह्मणपुरिसो सारत्थिको सारगवेसी’’तिआदिनाव (म. नि. १.३१८) नयेन सकलम्पि चूळसारोपमसुत्तं उपमाय अत्थं परिवारेत्वा दस्सेन्तो आह. ‘‘इध पन, भिक्खवे, एकच्चे कुलपुत्ता धम्मं परियापुणन्ति सुत्तं…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो अलगद्दत्थिको’’तिआदिना (म. नि. १.२३८) नयेन सकलम्पि अलगद्दसुत्तं महासारोपमसुत्तन्ति एवमादीनि सुत्तानि अत्थेन उपमं परिवारेत्वा दस्सेन्तो आह.
स्वायं इध पठमं उपमं दस्सेत्वा पच्छा अत्थं दस्सेति. कस्मा पनेवं भगवा दस्सेतीति? पुग्गलज्झासयेन वा देसनाविलासेन वा. ये हि पुग्गला पठमं उपमं दस्सेत्वा वुच्चमानमत्थं सुखेन पटिविज्झन्ति, तेसं ¶ पठमं उपमं दस्सेति. एस नयो सब्बत्थ. यस्सा च धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता देसनाविलासं पत्तो होति, तस्सा सुप्पटिविद्धा. तस्मा एस देसनाविलासम्पत्तो धम्मिस्सरो धम्मराजा, सो यथा यथा इच्छति, तथा तथा धम्मं देसेतीति एवं इमिना पुग्गलज्झासयेन वा देसनाविलासेन वा एवं दस्सेतीति वेदितब्बो.
तत्थ ¶ वत्थन्ति पकतिपरिसुद्धं वत्थं. संकिलिट्ठं मलग्गहितन्ति आगन्तुकेन पंसुरजादिना संकिलेसेन संकिलिट्ठं, सेदजल्लिकादिना मलेन गहितत्ता मलग्गहितं. रङ्गजातेति एत्थ रङ्गमेव रङ्गजातं. उपसंहरेय्याति उपनामेय्य. यदि नीलकायाति नीलकाय वा, नीलकत्थाय वाति वुत्तं होति. एवं सब्बत्थ. रजको हि नीलकत्थाय उपसंहरन्तो कंसनीलपलासनीलादिके नीलरङ्गे उपसंहरति. पीतकत्थाय उपसंहरन्तो कणिकारपुप्फसदिसे पीतकरङ्गे. लोहितकत्थाय उपसंहरन्तो बन्धुजीवकपुप्फसदिसे ¶ लोहितकरङ्गे. मञ्जिट्ठकत्थाय उपसंहरन्तो कणवीरपुप्फसदिसे मन्दरत्तरङ्गे. तेन वुत्तं ‘‘यदि नीलकाय…पे… यदि मञ्जिट्ठकाया’’ति.
दुरत्तवण्णमेवस्साति दुट्ठु रञ्जितवण्णमेव अस्स. अपरिसुद्धवण्णमेवस्साति नीलवण्णोपिस्स परिसुद्धो न भवेय्य, सेसवण्णोपि. तादिसञ्हि वत्थं नीलकुम्भिया पक्खित्तम्पि सुनीलं न होति, सेसकुम्भीसु पक्खित्तम्पि पीतकादिवण्णं न होति, मिलातनील कुरण्ड-कणिकार-बन्धुजीवक-कणवीरपुप्फवण्णमेव होति. तं किस्स हेतूति तं वत्थं किस्स हेतु किं कारणा ईदिसं होति, तस्मिं वा वत्थे रङ्गजातं किस्स हेतु ईदिसं दुरत्तवण्णं अपरिसुद्धवण्णं होतीति? यस्मा पनस्स वत्थस्स संकिलिट्ठभावोयेवेत्थ कारणं, न अञ्ञं किञ्चि, तस्मा ‘‘अपरिसुद्धत्ता, भिक्खवे, वत्थस्सा’’ति आह.
एवमेव खोति उपमासम्पटिपादनं. चित्ते संकिलिट्ठेति चित्तम्हि संकिलिट्ठम्हि. कस्मा पन भगवा संकिलिट्ठवत्थेन ओपम्मं अकासीति चे, वायाममहप्फलदस्सनत्थं. यथा हि आगन्तुकेहि मलेहि संकिलिट्ठं वत्थं पकतिया पण्डरत्ता पुन धोवीयमानं पण्डरं होति, न तत्थ जातिकाळके विय एळकलोमे वायामो निप्फलो होति, एवं चित्तम्पि आगन्तुकेहि किलेसेहि संकिलिट्ठं. पकतिया पन तं सकलेपि पटिसन्धिभवङ्गवारे पण्डरमेव. यथाह – ‘‘पभस्सरमिदं, भिक्खवे, चित्तं, तञ्च ¶ खो आगन्तुकेहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठ’’न्ति (अ. नि. १.५१). तं विसोधीयमानं सक्का पभस्सरतरं कातुं, न तत्थ वायामो निप्फलोति एवं वायाममहप्फलदस्सनत्थं संकिलिट्ठवत्थेन ओपम्मं अकासीति वेदितब्बो.
दुग्गति पाटिकङ्खाति ईदिसे चित्ते दुग्गति पाटिकङ्खितब्बा, दुग्गतिं एव एस पापुणिस्सति ¶ , नाञ्ञन्ति एवं दुग्गति इच्छितब्बा, अवस्सं भावीति वुत्तं होति. सा चायं दुग्गति नाम पटिपत्तिदुग्गति, गतिदुग्गतीति दुविधा होति. पटिपत्तिदुग्गतिपि अगारियपटिपत्तिदुग्गति, अनगारियपटिपत्तिदुग्गतीति दुविधा होति.
अगारियो हि संकिलिट्ठचित्तो पाणम्पि ¶ हनति, अदिन्नम्पि आदियति, सकलेपि दस अकुसलकम्मपथे पूरेति, अयमस्स अगारियपटिपत्तिदुग्गति. सो तत्थ ठितो कायस्स भेदा निरयम्पि गच्छति, तिरच्छानयोनिम्पि, पेत्तिविसयम्पि गच्छति, अयमस्स गतिदुग्गति.
अनगारियोपि इमस्मिं सासने पब्बजितो संकिलिट्ठचित्तो दूतेय्यपहिणगमनं गच्छति, वेज्जकम्मं करोति, सङ्घभेदाय चेतियभेदाय परक्कमति, वेळुदानादीहि जीविकं कप्पेति, सकलम्पि अनाचारं अगोचरञ्च परिपूरेति, अयमस्स अनगारियपटिपत्तिदुग्गति.सो तत्थ ठितो कायस्स भेदा निरयम्पि गच्छति, तिरच्छानयोनिम्पि, पेत्तिविसयम्पि गच्छति समणयक्खो नाम होति समणपेतो, आदित्तेहि सङ्घाटिआदीहि सम्पज्जलितकायो अट्टस्सरं करोन्तो विचरति, अयमस्स गतिदुग्गति.
सेय्यथापीति सुक्कपक्खं दस्सेतुमारद्धो, तस्सत्थो कण्हपक्खे वुत्तपच्चनीकेनेव वेदितब्बो. एत्थापि च सुगति नाम पटिपत्तिसुगति गतिसुगतीति दुविधा होति. पटिपत्तिसुगतिपि अगारियपटिपत्तिसुगति अनगारियपटिपत्तिसुगतीति दुविधा होति. अगारियो हि परिसुद्धचित्तो पाणातिपातापि विरमति, अदिन्नादानापि, सकलेपि दस कुसलकम्मपथे परिपूरेति, अयमस्स अगारियपटिपत्तिसुगति. सो तत्थ ठितो कायस्स भेदा मनुस्समहन्ततम्पि देवमहन्ततम्पि उपपज्जति, अयमस्स गतिसुगति.
अनगारियोपि ¶ इमस्मिं सासने पब्बजित्वा परिसुद्धचित्तो चतुपारिसुद्धिसीलं सोधेति, तेरस धुतङ्गानि समादियति, अट्ठतिंसारम्मणेसु अत्तनो अनुकूलकम्मट्ठानं गहेत्वा पन्तसेनासने पटिसेवमानो कसिणपरिकम्मं कत्वा झानसमापत्तियो निब्बत्तेति, सोतापत्तिमग्गं भावेति…पे… अनागामिमग्गं भावेति, अयमस्स अनगारियपटिपत्तिसुगति. सो तत्थ ठितो कायस्स भेदा मनुस्सलोके वा तीसु महाकुलेसु, छसु वा कामावचरदेवेसु, दससु वा ब्रह्मभवनेसु ¶ , पञ्चसु वा सुद्धावासेसु, चतूसु वा आरुप्पेसु उपपज्जति, अयमस्स गतिसुगतीति.
७१. एवं संकिलिट्ठे चित्ते दुग्गति पाटिकङ्खा, असंकिलिट्ठे च सुगतीति वत्वा इदानि येहि उपक्किलेसेहि चित्तं संकिलिट्ठं होति, ते दस्सेन्तो कतमे च, भिक्खवे, चित्तस्स उपक्किलेसा ¶ ? अभिज्झा विसमलोभोतिआदिमाह.
तत्थ सकभण्डे छन्दरागो अभिज्झा, परभण्डे विसमलोभो. अथ वा सकभण्डे वा परभण्डे वा होतु, युत्तपत्तट्ठाने छन्दरागो अभिज्झा, अयुत्तापत्तट्ठाने विसमलोभो. थेरो पनाह ‘‘किस्स विनिब्भोगं करोथ, युत्ते वा अयुत्ते वा होतु, ‘रागो विसमं दोसो विसमं मोहो विसम’न्ति (विभ. ९२४) वचनतो न कोचि लोभो अविसमो नाम, तस्मा लोभोयेव अभिज्झायनट्ठेन अभिज्झा, विसमट्ठेन विसमं, एकत्थमेतं ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति. सो पनेस अभिज्झाविसमलोभो उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
यथा चेस, एवं नवविधआघातवत्थुसम्भवो ब्यापादो. दसविधआघातवत्थुसम्भवो कोधो. पुनप्पुनं चित्तपरियोनन्धनो उपनाहो. अगारियस्स वा अनगारियस्स वा सुकतकरणविनासनो मक्खो. अगारियोपि हि केनचि अनुकम्पकेन दलिद्दो समानो उच्चे ठाने ठपितो, अपरेन समयेन ‘‘किं तया मय्हं कत’’न्ति तस्स सुकतकरणं विनासेति. अनगारियोपि सामणेरकालतो पभुति ¶ आचरियेन वा उपज्झायेन वा चतूहि पच्चयेहि उद्देसपरिपुच्छाहि च अनुग्गहेत्वा धम्मकथानयपकरणकोसल्लादीनि सिक्खापितो, अपरेन समयेन राजराजमहामत्तादीहि सक्कतो गरुकतो आचरियुपज्झायेसु अचित्तीकतो चरमानो ‘‘अयं अम्हेहि दहरकाले एवं अनुग्गहितो संवड्ढितो च, अथ पनिदानि निस्सिनेहो जातो’’ति वुच्चमानो ‘‘किं मय्हं तुम्हेहि कत’’न्ति तेसं सुकतकरणं विनासेति, तस्स सो सुकतकरणविनासनो मक्खो उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
यथा ¶ चायं, एवं बहुस्सुतेपि पुग्गले अज्झोत्थरित्वा ‘‘ईदिसस्स चेव बहुस्सुतस्स अनियता गति, तव वा मम वा को विसेसो’’तिआदिना नयेन उप्पज्जमानो युगग्गाहगाही पळासो. परेसं सक्कारादीनि खीयना इस्सा. अत्तनो सम्पत्तिया परेहि साधारणभावं असहमानं मच्छरियं. वञ्चनिकचरियभूता माया. केराटिकभावेन उप्पज्जमानं साठेय्यं. केराटिको हि आयतनमच्छो विय होति. आयतनमच्छो नाम किर मच्छानं नङ्गुट्ठं दस्सेति सप्पानं सीसं ¶ , ‘‘तुम्हेहि सदिसो अह’’न्ति जानापेतुं. एवमेव केराटिको पुग्गलो यं यं सुत्तन्तिकं वा आभिधम्मिकं वा उपसङ्कमति, तं तं एवं वदति ‘‘अहं तुम्हाकं बद्धचरो, तुम्हे मय्हं अनुकम्पका, नाहं तुम्हे मुञ्चामी’’ति ‘‘एवमेते ‘सगारवो अयं अम्हेसु सप्पतिस्सो’ति मञ्ञिस्सन्ती’’ति. तस्सेतं केराटिकभावेन उप्पज्जमानं साठेय्यं उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
यथा चेतं, एवं वातभरितभस्तसदिसथद्धभावपग्गहितसिरअनिवातवुत्तिकारकरणो थम्भो. तदुत्तरिकरणो सारम्भो. सो दुविधेन लब्भति अकुसलवसेन चेव कुसलवसेन च. तत्थ अगारियस्स परेन कतं अलङ्कारादिं दिस्वा तद्दिगुणकरणेन उप्पज्जमानो, अनगारियस्स च यत्तकं यत्तकं परो परियापुणाति वा कथेति वा, मानवसेन तद्दिगुणतद्दिगुणकरणेन उप्पज्जमानो अकुसलो. अगारियस्स पन परं एकं सलाकभत्तं देन्तं दिस्वा अत्तना द्वे वा तीणि वा दातुकामताय उप्पज्जमानो, अनगारियस्स च परेन एकनिकाये ¶ गहिते मानं अनिस्साय केवलं तं दिस्वा अत्तना आलसियं अभिभुय्य द्वे निकाये गहेतुकामताय उप्पज्जमानो कुसलो. इध पन अकुसलो अधिप्पेतो. अयञ्हि उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
यथा चायं, एवं जातिआदीनि निस्साय चित्तस्स उण्णतिवसेन पवत्तमानो मानो, अच्चुण्णतिवसेन अतिमानो, मदग्गहणाकारो मदो, कामगुणेसु चित्तवोस्सग्गवसेन उप्पज्जमानो पमादो उप्पज्जित्वा चित्तं दूसेति, ओभासितुं न देति. तस्मा ‘‘चित्तस्स उपक्किलेसो’’ति वुच्चति.
कस्मा ¶ पन भगवा उपक्किलेसं दस्सेन्तो लोभमादिं कत्वा दस्सेतीति? तस्स पठमुप्पत्तितो. सब्बसत्तानञ्हि यत्थ कत्थचि उपपन्नानं अन्तमसो सुद्धावासभूमियम्पि सब्बपठमं भवनिकन्तिवसेन लोभो उप्पज्जति, ततो अत्तनो अत्तनो अनुरूपपच्चयं पटिच्च यथासम्भवं इतरे, न च एते सोळसेव चित्तस्स उपक्किलेसा, एतेन पन नयेन सब्बेपि किलेसा गहितायेव होन्तीति वेदितब्बा.
७२. एत्तावता ¶ संकिलेसं दस्सेत्वा इदानि वोदानं दस्सेन्तो स खो सो, भिक्खवेतिआदिमाह. तत्थ इति विदित्वाति एवं जानित्वा. पजहतीति समुच्छेदप्पहानवसेन अरियमग्गेन पजहति. तत्थ किलेसपटिपाटिया मग्गपटिपाटियाति द्विधा पहानं वेदितब्बं. किलेसपटिपाटिया ताव अभिज्झाविसमलोभो थम्भो सारम्भो मानो अतिमानो मदोति इमे छ किलेसा अरहत्तमग्गेन पहीयन्ति. ब्यापादो कोधो उपनाहो पमादोति इमे चत्तारो किलेसा अनागामिमग्गेन पहीयन्ति. मक्खो पळासो इस्सा मच्छरियं माया साठेय्यन्ति इमे छ सोतापत्तिमग्गेन पहीयन्तीति. मग्गपटिपाटिया पन, सोतापत्तिमग्गेन मक्खो पळासो इस्सा मच्छरियं माया साठेय्यन्ति इमे छ पहीयन्ति. अनागामिमग्गेन ब्यापादो कोधो उपनाहो पमादोति इमे चत्तारो. अरहत्तमग्गेन अभिज्झाविसमलोभो थम्भो सारम्भो मानो अतिमानो मदोति इमे छ पहीयन्तीति.
इमस्मिं ¶ पन ठाने इमे किलेसा सोतापत्तिमग्गवज्झा वा होन्तु, सेसमग्गवज्झा वा, अथ खो अनागामिमग्गेनेव पहानं सन्धाय ‘‘अभिज्झाविसमलोभं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहती’’तिआदिमाहाति वेदितब्बा. अयमेत्थ पवेणिमग्गागतो सम्भवो, सो च उपरि चतुत्थमग्गस्सेव निद्दिट्ठत्ता युज्जति, ततियमग्गेन पहीनावसेसानञ्हि विसमलोभादीनं तेन पहानं होति, सेसानं इमिनाव. येपि हि सोतापत्तिमग्गेन पहीयन्ति, तेपि तंसमुट्ठापकचित्तानं अप्पहीनत्ता अनागामिमग्गेनेव सुप्पहीना होन्तीति. केचि पन पठममग्गेन चेत्थ पहानं वण्णयन्ति, तं पुब्बापरेन न सन्धियति. केचि विक्खम्भनप्पहानम्पि, तं तेसं इच्छामत्तमेव.
७३. यतो ¶ खो, भिक्खवेति एत्थ यतोति यम्हि काले. पहीनो होतीति अनागामिमग्गक्खणे पहानं सन्धायेवाह.
७४. सो बुद्धे अवेच्चप्पसादेनाति एतं ‘‘यतो खो, भिक्खवे, अभिज्झाविसमलोभो पहीनो होति, सो बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होती’’ति एवं एकमेकेन पदेन योजेतब्बं. इमस्स हि भिक्खुनो अनागामिमग्गेन लोकुत्तरप्पसादो आगतो, अथस्स अपरेन समयेन बुद्धगुणे धम्मगुणे सङ्घगुणे च अनुस्सरतो लोकियो उप्पज्जति, तमस्स सब्बम्पि लोकियलोकुत्तरमिस्सकं ¶ पसादं दस्सेन्तो भगवा ‘‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेना’’तिआदिमाह.
तत्थ अवेच्चप्पसादेनाति बुद्धधम्मसङ्घगुणानं याथावतो ञातत्ता अचलेन अच्चुतेन पसादेन. इदानि यथा तस्स भिक्खुनो अनुस्सरतो सो अवेच्चप्पसादो उप्पन्नो, तं विधिं दस्सेन्तो ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना नयेन तीणि अनुस्सतिट्ठानानि वित्थारेसि. तेसं अत्थवण्णना सब्बाकारेन विसुद्धिमग्गे अनुस्सतिकथायं वुत्ता.
७५. एवमस्स लोकियलोकुत्तरमिस्सकं पसादं दस्सेत्वा इदानि किलेसप्पहानं अवेच्चप्पसादसमन्नागतञ्च पच्चवेक्खतो उप्पज्जमानं सोमनस्सादिआनिसंसं ¶ दस्सेन्तो यथोधि खो पनस्सातिआदिमाह. अनागामिस्स हि पच्चन्ते वुट्ठितं चोरुपद्दवं वूपसमेत्वा तं पच्चवेक्खतो महानगरे वसन्तस्स रञ्ञो विय इमे चिमे च मम किलेसा पहीनाति अत्तनो किलेसप्पहानं पच्चवेक्खतो बलवसोमनस्सं उप्पज्जति. तं दस्सेन्तो भगवा ‘‘यथोधि खो पनस्सा’’तिआदिमाह.
तस्सत्थो – य्वायं अनागामी भिक्खु एवं ‘‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति…पे… धम्मे…पे… सङ्घे…पे… अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति, तस्स यथोधि खो चत्तं होति पटिनिस्सट्ठं, सकसकओधिवसेन चत्तमेव होति, तं तं किलेसजातं वन्तं मुत्तं पहीनं पटिनिस्सट्ठं. सकसकओधिवसेनाति द्वे ओधी किलेसोधि च मग्गोधि च. तत्थ किलेसोधिवसेनापि ये किलेसा यं मग्गवज्झा, ते अञ्ञमग्गवज्झेहि अमिस्सा हुत्वा सकेनेव ओधिना पहीना. मग्गोधिवसेनापि ये किलेसा येन मग्गेन पहातब्बा, तेन तेयेव पहीना ¶ होन्ति. एवं सकसकओधिवसेन तं तं किलेसजातं चत्तमेव होति पटिनिस्सट्ठं, तं पच्चवेक्खित्वा च लद्धसोमनस्सो ततुत्तरिपि सो ‘‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतोम्ही’’ति लभति अत्थवेदन्ति सम्बन्धो.
यतोधि ¶ खोतिपि पाठो. तस्स वसेन अयमत्थो, अस्स भिक्खुनो यतोधि खो पन चत्तं होति पटिनिस्सट्ठं. तत्थ यतोति कारणवचनं, यस्माति वुत्तं होति. ओधीति हेट्ठा तयो मग्गा वुच्चन्ति. कस्मा? ते हि ओधिं कत्वा कोट्ठासं कत्वा उपरिमग्गेन पहातब्बकिलेसे ठपेत्वा पजहन्ति, तस्मा ओधीति वुच्चन्ति. अरहत्तमग्गो पन किञ्चि किलेसं अनवसेसेत्वा पजहति, तस्मा अनोधीति वुच्चति. इमस्स च भिक्खुनो हेट्ठामग्गत्तयेन चत्तं. तेन वुत्तं ‘‘यतोधि खो पनस्स चत्तं होती’’ति. तत्थ खो पनाति निपातमत्तं. अयं पन पिण्डत्थो. यस्मा अस्स ओधि चत्तं होति पटिनिस्सट्ठं, तस्मा तं पच्चवेक्खित्वा च लद्धसोमनस्सो ततुत्तरिपि सो ‘‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतोम्ही’’ति लभति अत्थवेदन्ति यथापाळि नेतब्बं.
तत्थ चत्तन्ति इदं सकभावपरिच्चजनवसेन वुत्तं. वन्तन्ति इदं पन अनादियनभावदस्सनवसेन. मुत्तन्ति इदं सन्ततितो विनिमोचनवसेन. पहीनन्ति इदं मुत्तस्सपि क्वचि अनवट्ठानदस्सनवसेन. पटिनिस्सट्ठन्ति इदं पुब्बे आदिन्नपुब्बस्स ¶ पटिनिस्सग्गदस्सनवसेन पटिमुखं वा निस्सट्ठभावदस्सनवसेन भावनाबलेन अभिभुय्य निस्सट्ठभावदस्सनवसेनाति वुत्तं होति. लभति अत्थवेदं लभति धम्मवेदन्ति एत्थ बुद्धादीसु अवेच्चप्पसादोयेव अरणीयतो अत्थो, उपगन्तब्बतोति वुत्तं होति. धारणतो धम्मो, विनिपतितुं अप्पदानतोति वुत्तं होति. वेदोति गन्थोपि ञाणम्पि सोमनस्सम्पि. ‘‘तिण्णं वेदानं पारगू’’तिआदीसु (दी. नि. १.२५६) हि गन्थो ‘‘वेदो’’ति वुच्चति. ‘‘यं ब्राह्मणं वेदगुमाभिजञ्ञा, अकिञ्चनं कामभावे असत्त’’न्तिआदीसु (सु. नि. १०६५) ञाणं. ‘‘ये वेदजाता विचरन्ति लोके’’तिआदीसु सोमनस्सं. इध पन सोमनस्सञ्च सोमनस्ससम्पयुत्तञाणञ्च अधिप्पेतं, तस्मा ‘‘लभति अत्थवेदं लभति धम्मवेदन्ति अवेच्चप्पसादारम्मणसोमनस्सञ्च सोमनस्समयञाणञ्च लभती’’ति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो.
अथ ¶ वा अत्थवेदन्ति अवेच्चप्पसादं पच्चवेक्खतो उप्पन्नं वुत्तप्पकारमेव वेदं. धम्मवेदन्ति ¶ अवेच्चप्पसादस्स हेतुं ओधिसो किलेसप्पहानं पच्चवेक्खतो उप्पन्नं वुत्तप्पकारमेव वेदन्ति एवम्पि एत्थ अत्थो वेदितब्बो. वुत्तञ्हेतं ‘‘हेतुम्हि ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, हेतुफले ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ. ७१८-७१९). धम्मूपसंहितं पामोज्जन्ति तमेव अत्थञ्च धम्मञ्च अत्थधम्मानिसंसभूतं वेदञ्च पच्चवेक्खतो उप्पन्नं पामोज्जं. तञ्हि अनवज्जलक्खणेन पच्चवेक्खणाकारप्पवत्तेन धम्मेन उपसञ्हितन्ति वुच्चति. पमुदितस्स पीति जायतीति इमिना पामोज्जेन पमुदितस्स निरामिसा पीति जायति. पीतिमनस्साति ताय पीतिया पीणितमनस्स. कायो पस्सम्भतीति कायोपि पस्सद्धो होति वूपसन्तदरथो. पस्सद्धकायो सुखन्ति एवं वूपसन्तकायदरथो चेतसिकं सुखं पटिसंवेदेति. चित्तं समाधियतीति चित्तं सम्मा आधियति अप्पितं विय अचलं तिट्ठति.
७६. एवमस्स किलेसप्पहानं अवेच्चप्पसादसमन्नागतं पच्चवेक्खतो उप्पज्जमानं सोमनस्सादिआनिसंसं दस्सेत्वा इदानि ‘‘यथोधि खो पन मे’’ति वारेन तस्स पच्चवेक्खणाय पवत्ताकारं पकासेत्वा तस्सेव ¶ अनागामिमग्गानुभावसूचकं फलं दस्सेन्तो स खो सो, भिक्खवेतिआदिमाह.
तत्थ एवंसीलोति तस्स अनागामिमग्गसम्पयुत्तं सीलक्खन्धं दस्सेति. एवंधम्मो एवंपञ्ञोति तंसम्पयुत्तमेव समाधिक्खन्धं पञ्ञाक्खन्धञ्च दस्सेति. सालीनन्ति लोहितसालिगन्धसालिआदीनं अनेकरूपानं. पिण्डपातन्ति ओदनं. विचितकाळकन्ति अपनीतकाळकं. नेवस्स तं होति अन्तरायायाति तस्स एवंविधस्स भिक्खुनो तं वुत्तप्पकारपिण्डपातभोजनं मग्गस्स वा फलस्स वा नेव अन्तरायाय होति, पटिलद्धगुणस्स हि तं किमन्तरायं करिस्सति? योपिस्स अप्पटिलद्धो चतुत्थमग्गो च फलं च तप्पटिलाभाय विपस्सनं आरभतोपि नेवस्स तं होति अन्तरायाय, अन्तरायं कातुं असमत्थमेव होति. कस्मा? वुत्तप्पकारसीलधम्मपञ्ञासङ्गहेन मग्गेन विसुद्धचित्तत्ता.
यस्मा ¶ चेत्थ एतदेव कारणं, तस्मा तदनुरूपं उपमं दस्सेन्तो सेय्यथापीतिआदिमाह.
तत्थ ¶ अच्छन्ति विप्पसन्नं. परिसुद्धं मलविगमेन. परियोदातं पभस्सरताय. उक्कामुखन्ति सुवण्णकारानं मूसामुखं. सुवण्णकारानं मूसा हि इध उक्का, अञ्ञत्थ पन दीपिकादयोपि वुच्चन्ति. ‘‘उक्कासु धारीयमानासू’’ति (दी. नि. १.१५९) हि आगतट्ठाने दीपिका ‘‘उक्का’’ति वुच्चति. ‘‘उक्कं बन्धेय्य, उक्कं बन्धित्वा उक्कामुखं आलिम्पेय्या’’ति (म. नि. ३.३६०) आगतट्ठाने अङ्गारकपल्लं. ‘‘कम्मारानं यथा उक्का, अन्तो झायति नो बही’’ति (जा. २.२२.६४९) आगतट्ठाने कम्मारुद्धनं. ‘‘एवंविपाको उक्कापातो भविस्सती’’ति (दी. नि. १.२४) आगतट्ठाने वातवेगो ‘‘उक्का’’ति वुच्चति. इमस्मिं पन ठाने अञ्ञेसु च एवरूपेसु ‘‘सण्डासेन जातरूपं गहेत्वा उक्कामुखे पक्खिपती’’ति आगतट्ठानेसु सुवण्णकारानं मूसा ‘‘उक्का’’ति वेदितब्बा.
तत्रायं उपमासंसन्दना – संकिलिट्ठवत्थं विय हि संकिलिट्ठजातरूपं विय च इमस्स भिक्खुनो पुथुज्जनकाले कामरागादिमलानुगतं चित्तं दट्ठब्बं. अच्छोदकं विय उक्कामुखं विय च अनागामिमग्गो. तं उदकं उक्कामुखञ्च ¶ आगम्म वत्थसुवण्णानं परिसुद्धता विय तस्स भिक्खुनो वुत्तप्पकारसीलधम्मपञ्ञासङ्गहं अनागामिमग्गं आगम्म विसुद्धचित्तताति.
७७. सो मेत्तासहगतेन चेतसाति यथानुसन्धिवसेन देसना आगता. तयो हि अनुसन्धी पुच्छानुसन्धि अज्झासयानुसन्धि यथानुसन्धीति. तत्थ ‘‘एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच ‘सिया नु खो, भन्ते, बहिद्धा असति परितस्सना’ति? ‘सिया भिक्खू’ति भगवा अवोचा’’ति (म. नि. १.२४२). एवं पुच्छन्तानं विस्सज्जितसुत्तवसेन पुच्छानुसन्धि वेदितब्बो. ‘‘सिया खो पन ते ब्राह्मण एवमस्स, अज्जापि नून समणो गोतमो अवीतरागो’’ति (म. नि. १.५५) एवं परेसं अज्झासयं विदित्वा वुत्तस्स सुत्तस्स वसेन अज्झासयानुसन्धि वेदितब्बो. येन पन धम्मेन आदिम्हि देसना उट्ठिता, तस्स धम्मस्स अनुरूपधम्मवसेन वा पटिपक्खवसेन वा येसु सुत्तेसु उपरि देसना आगच्छति, तेसं वसेन यथानुसन्धि वेदितब्बो ¶ . सेय्यथिदं, आकङ्खेय्यसुत्ते हेट्ठा सीलेन देसना उट्ठिता, उपरि छ अभिञ्ञा आगता. ककचूपमे हेट्ठा अक्खन्तिया उट्ठिता, उपरि ककचूपमोवादो आगतो. अलगद्दे हेट्ठा दिट्ठिपरिदीपनेन उट्ठिता, उपरि तिपरिवट्टसुञ्ञतापकासना आगता, चूळअस्सपुरे हेट्ठा किलेसपरिदीपनेन उट्ठिता, उपरि ब्रह्मविहारा ¶ आगता. कोसम्बियसुत्ते हेट्ठा भण्डनेन उट्ठिता, उपरि सारणीयधम्मा आगता. इमस्मिम्पि वत्थसुत्ते हेट्ठा किलेसपरिदीपनेन उट्ठिता, उपरि ब्रह्मविहारा आगता. तेन वुत्तं ‘‘यथानुसन्धिवसेन देसना आगता’’ति. ब्रह्मविहारेसु पन अनुपदवण्णना च भावनानयो च सब्बो सब्बाकारेन विसुद्धिमग्गे वुत्तो.
७८. एवं भगवा अभिज्झादीनं उपक्किलेसानं पटिपक्खभूतं सब्बसो च कामरागब्यापादप्पहानेन विहतपच्चत्थिकत्ता लद्धपदट्ठानं तस्स अनागामिनो ब्रह्मविहारभावनं दस्सेत्वा इदानिस्स अरहत्ताय विपस्सनं दस्सेत्वा अरहत्तप्पत्तिं दस्सेतुं सो अत्थि इदन्तिआदिमाह.
तस्सत्थो – सो अनागामी एवं भावितब्रह्मविहारो एतेसं ब्रह्मविहारानं यतो कुतोचि वुट्ठाय ते एव ब्रह्मविहारधम्मे नामवसेन ¶ तेसं निस्सयं हदयवत्थुं वत्थुनिस्सयानि भूतानीति इमिना नयेन भूतुपादायधम्मे रूपवसेन च ववत्थपेत्वा अत्थि इदन्ति पजानाति, एत्तावतानेन दुक्खसच्चववत्थानं कतं होति. ततो तस्स दुक्खस्स समुदयं पटिविज्झन्तो अत्थि हीनन्ति पजानाति, एत्तावतानेन समुदयसच्चववत्थानं कतं होति. ततो तस्स पहानुपायं विचिनन्तो अत्थि पणीतन्ति पजानाति, एत्तावतानेन मग्गसच्चववत्थानं कतं होति. ततो तेन मग्गेन अधिगन्तब्बट्ठानं विचिनन्तो अत्थि उत्तरि इमस्स सञ्ञागतस्स निस्सरणन्ति पजानाति, इमस्स मया अधिगतस्स ब्रह्मविहारसञ्ञागतस्स उत्तरि निस्सरणं निब्बानं अत्थीति एवं पजानातीति अधिप्पायो, एत्तावतानेन निरोधसच्चववत्थानं कतं होति. तस्स एवं जानतो एवं पस्सतोति तस्स विपस्सनापञ्ञाय एवं चतूहि ¶ आकारेहि चत्तारि सच्चानि जानतो, मग्गपञ्ञाय एवं पस्सतो, भयभेरवे वुत्तनयेनेव कामासवापि चित्तं विमुच्चति…पे… इत्थत्तायाति पजानातीति.
एवं याव अरहत्ता देसनं पापेत्वा इदानि यस्मा तस्सं परिसति न्हानसुद्धिको ब्राह्मणो निसिन्नो, सो एवं न्हानसुद्धिया वण्णं वुच्चमानं सुत्वा पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिस्सतीति भगवता विदितो, तस्मा तस्स चोदनत्थाय ‘‘अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु ¶ सिनातो अन्तरेन सिनानेना’’ति इमं पाटियेक्कं अनुसन्धिमाह. तत्थ अन्तरेन सिनानेनाति अब्भन्तरेन किलेसवुट्ठानसिनानेन.
७९. सुन्दरिकभारद्वाजोति भारद्वाजो नाम सो ब्राह्मणो अत्तनो गोत्तवसेन, सुन्दरिकाय पन नदिया सिनातस्स पापप्पहानं होतीति अयमस्स दिट्ठि, तस्मा ‘‘सुन्दरिकभारद्वाजो’’ति वुच्चति. सो तं भगवतो वचनं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘मयं सिनानसुद्धिं वण्णेम, समणोपि गोतमो तथेव वण्णेति, समानच्छन्दो दानि एस अम्हेही’’ति. अथ भगवन्तं बाहुकं नदिं गन्त्वा तं तत्थ पापं पवाहेत्वा आगतं विय मञ्ञमानो आह ‘‘गच्छति पन भवं गोतमो बाहुकं नदिं सिनायितु’’न्ति? भगवा तस्स गच्छामीति वा न गच्छामीति वा अवत्वायेव ब्राह्मणस्स दिट्ठिसमुग्घातं कत्तुकामो ‘‘किं ब्राह्मण बाहुकाय नदिया ¶ , किं बाहुका नदी करिस्सती’’ति आह. तस्सत्थो किं पयोजनं बाहुकाय, किं सा करिस्सति? असमत्था सा कस्सचि अत्थाय, किं तत्थ गमिस्सामीति?
अथ ब्राह्मणो तं पसंसन्तो लोक्खसम्मतातिआदिमाह. तत्थ लोक्खसम्मताति लूखभावसम्मता, लूखभावन्ति चोक्खभावं, विसुद्धिभावं देतीति एवं सम्मताति वुत्तं होति. लोक्यसम्मतातिपि पाठो. तस्सत्थो, सेट्ठं लोकं गमयतीति एवं सम्मताति. पुञ्ञसम्मताति पुञ्ञन्ति सम्मता. पवाहेतीति गमयति विसोधेति. गाथाहि अज्झभासीति गाथाहि अभासि. गाथा च वुच्चमाना तदत्थदीपनत्थमेव वा गाथारुचिकानं वुच्चति, विसेसत्थदीपनत्थं वा. इध पनेता उभयत्थदीपनत्थं वुत्ताति ¶ वेदितब्बा.
बाहुकन्ति इदमेव हि एत्थ वचनं तदत्थदीपकं, सेसानि विसेसत्थदीपकानि. यथेव हि बाहुकं, एवं अधिकक्कादीनिपि लोको गच्छति न्हानेन पापं पवाहेतुं. तत्थ ये तेसं ठानानं आसन्ना होन्ति, ते दिवसस्स तिक्खत्तुं न्हायन्ति. ये दूरा, ते यथाक्कमं द्विक्खत्तुं सकिं एकदिवसन्तरं, एवं याव संवच्छरन्तरं न्हायन्ति. ये पन सब्बथापि गन्तुं न सक्कोन्ति, ते घटेहिपि ततो उदकं आहरापेत्वा न्हायन्ति. सब्बञ्चेतं निरत्थकं, तस्मा इमं विसेसत्थं दीपेतुं अधिकक्कादीनिपीति आह.
तत्थ ¶ अधिकक्कन्ति न्हानसम्भारवसेन लद्धवोहारं एकं तित्थं वुच्चति. गयातिपि मण्डलवापिसण्ठानं तित्थमेव वुच्चति. पयागाति एतम्पि गङ्गाय एकं तित्थमेव महापनादस्स रञ्ञो गङ्गायं निमुग्गपासादस्स सोपानसम्मुखट्ठानं, बाहुका सुन्दरिका सरस्सती बाहुमतीति इमा पन चतस्सो नदियो. बालोति दुप्पञ्ञो. पक्खन्दोति पविसन्तो. न सुज्झतीति किलेससुद्धिं न पापुणाति, केवलं रजोजल्लमेव पवाहेति.
किं सुन्दरिका करिस्सतीति सुन्दरिका किलेसविसोधने किं करिस्सति? न किञ्चि कातुं समत्थाति अधिप्पायो. एस नयो पयागबाहुकासु. इमेहि च तीहि पदेहि वुत्तेहि इतरानिपि चत्तारि लक्खणाहारनयेन वुत्तानेव होन्ति, तस्मा यथेव सुन्दरिका पयागा ¶ बाहुका न किञ्चि करोन्ति, तथा अधिकक्कादयोपीति वेदितब्बा.
वेरिन्ति पाणातिपातादिपञ्चवेरसमन्नागतं. कतकिब्बिसन्ति कतलुद्दकम्मं. न हि नं सोधयेति सुन्दरिका वा पयागा वा बाहुका वा न सोधये, न सोधेतीति वुत्तं होति. पापकम्मिनन्ति पापकेहि वेरकिब्बिसकम्मेहि युत्तं, लामककम्मे युत्तं वा वेरकिब्बिसभावं अप्पत्तेहि खुद्दकेहिपि पापेहि युत्तन्ति वुत्तं होति.
सुद्धस्साति ¶ निक्किलेसस्स. सदा फग्गूति निच्चम्पि फग्गुनीनक्खत्तमेव. फग्गुनमासे किर ‘‘उत्तरफग्गुनदिवसे यो न्हायति, सो संवच्छरं कतपापं सोधेती’’ति एवं दिट्ठिको सो ब्राह्मणो, तेनस्स भगवा तं दिट्ठिं पटिहनन्तो आह ‘‘सुद्धस्स वे सदा फग्गू’’ति. निक्किलेसस्स निच्चं फग्गुनीनक्खत्तं, इतरो किं सुज्झतीति? उपोसथो सदाति सुद्धस्स च चातुद्दसपन्नरसादीसु उपोसथङ्गानि असमादियतोपि निच्चमेव उपोसथो. सुद्धस्स सुचिकम्मस्साति निक्किलेसताय सुद्धस्स सुचीहि च कायकम्मादीहि समन्नागतस्स. सदा सम्पज्जते वतन्ति ईदिसस्स च कुसलूपसञ्हितं वतसमादानम्पि निच्चं सम्पन्नमेव होतीति. इधेव सिनाहीति इमस्मिंयेव मम सासने सिनाहि. किं वुत्तं होति? ‘‘सचे अज्झत्तिककिलेसमलप्पवाहनं इच्छसि, इधेव मम सासने अट्ठङ्गिकमग्गसलिलेन सिनाहि, अञ्ञत्र हि इदं नत्थी’’ति.
इदानिस्स ¶ सप्पायदेसनावसेन तीसुपि द्वारेसु सुद्धिं दस्सेन्तो सब्बभूतेसु करोहि खेमतन्तिआदिमाह. तत्थ खेमतन्ति अभयं हितभावं, मेत्तन्ति वुत्तं होति. एतेनस्स मनोद्वारसुद्धि दस्सिता होति.
सचे मुसा न भणसीति एतेनस्स वचीद्वारसुद्धि. सचे पाणं न हिंससि सचे अदिन्नं नादियसीति एतेहि कायद्वारसुद्धि. सद्दहानो अमच्छरीति एतेहि पन नं एवं परिसुद्धद्वारं सद्धासम्पदाय चागसम्पदाय च नियोजेसि. किं काहसि गयं गन्त्वा, उदपानोपि ते गयाति अयं पन उपड्ढगाथा, सचे सब्बभूतेसु खेमतं करिस्ससि, मुसा न भणिस्ससि, पाणं न हनिस्ससि, अदिन्नं नादियिस्ससि, सद्धहानो अमच्छरी भविस्ससि, किं काहसि गयं गन्त्वा उदपानोपि ते गया ¶ , गयायपि हि ते न्हायन्तस्स उदपानेपि इमाय एव पटिपत्तिया किलेससुद्धि, सरीरमलसुद्धि पन उभयत्थ समाति एवं योजेतब्बं. यस्मा च लोके गया सम्मततरा, तस्मा तस्स भगवा ‘‘गच्छति पन भवं गोतमो बाहुक’’न्ति पुट्ठोपि ‘‘किं काहसि बाहुकं गन्त्वा’’ति अवत्वा ‘‘किं काहसि गयं गन्त्वा’’ति आहाति वेदितब्बो.
८०. एवं वुत्तेति एवमादि भयभेरवे वुत्तत्ता पाकटमेव. एको वूपकट्ठोतिआदीसु पन एको कायविवेकेन ¶ . वूपकट्ठो चित्तविवेकेन. अप्पमत्तो कम्मट्ठाने सति अविजहनेन. आतापी कायिकचेतसिकवीरियसङ्खातेन आतापेन. पहितत्तो काये च जीविते च अनपेक्खताय. विहरन्तो अञ्ञतरइरियापथविहारेन. नचिरस्सेवाति पब्बज्जं उपादाय वुच्चति. कुलपुत्ताति दुविधा कुलपुत्ता जातिकुलपुत्ता च आचारकुलपुत्ता च, अयं पन उभयथापि कुलपुत्तो. अगारस्माति घरा. अगारस्स हितं अगारियं, कसिगोरक्खादिकुटुम्बपोसनकम्मं वुच्चति, नत्थि एत्थ अगारियन्ति अनगारियं, पब्बज्जायेतं अधिवचनं. पब्बजन्तीति उपगच्छन्ति उपसङ्कमन्ति. तदनुत्तरन्ति तं अनुत्तरं. ब्रह्मचरियपरियोसानन्ति मग्गब्रह्मचरियस्स परियोसानं, अरहत्तफलन्ति वुत्तं होति. तस्स हि अत्थाय कुलपुत्ता पब्बजन्ति. दिट्ठेव धम्मेति तस्मिंयेव अत्तभावे. सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वाति अत्तनायेव पञ्ञाय पच्चक्खं कत्वा, अपरप्पच्चयं कत्वाति अत्थो. उपसम्पज्ज विहासीति पापुणित्वा सम्पादेत्वा विहासीति, एवं विहरन्तो च खीणा जाति…पे… अब्भञ्ञासि. एतेनस्स पच्चवेक्खणभूमिं दस्सेति.
कतमा ¶ पनस्स जाति खीणा? कथञ्च नं अब्भञ्ञासीति? वुच्चते, कामञ्चेतं भयभेरवेपि वुत्तं, तथापि नं इध पठमपुरिसवसेन योजनानयस्स दस्सनत्थं पुन सङ्खेपतो भणाम. न तावस्स अतीता जाति खीणा, पुब्बेव खीणत्ता. न अनागता, तत्थ वायामाभावतो. न पच्चुप्पन्ना, विज्जमानत्ता. मग्गस्स पन अभावितत्ता या उप्पज्जेय्य एकचतुपञ्चवोकारभवेसु एकचतुपञ्चक्खन्धप्पभेदा जाति, सा मग्गस्स भावितत्ता अनुप्पादधम्मतं आपज्जनेन खीणा, तं सो मग्गभावनाय पहीनकिलेसे पच्चवेक्खित्वा किलेसाभावे विज्जमानम्पि कम्मं आयतिं अप्पटिसन्धिकं होतीति जानन्तो जानाति.
वुसितन्ति ¶ वुत्थं परिवुत्थं, कतं चरितं निट्ठापितन्ति अत्थो. ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं. कतं करणीयन्ति चतूसु सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञापहानसच्छिकिरियभावनावसेन सोळसविधम्पि किच्चं निट्ठापितन्ति अत्थो. नापरं इत्थत्तायाति इदानि पुनइत्थभावाय ¶ एवंसोळसकिच्चभावाय, किलेसक्खयाय वा मग्गभावना नत्थीति. अथ वा, इत्थत्तायाति इत्थभावतो इमस्मा एवंपकारा इदानि वत्तमानक्खन्धसन्ताना अपरं खन्धसन्तानं नत्थि. इमे पन पञ्चक्खन्धा परिञ्ञाता तिट्ठन्ति, छिन्नमूलको रुक्खो वियाति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरोति एको. अरहतन्ति अरहन्तानं, भगवतो सावकानं अरहतं अब्भन्तरो अहोसीति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
वत्थसुत्तवण्णना निट्ठिता.
८. सल्लेखसुत्तवण्णना
८१. एवं ¶ मे सुतन्ति सल्लेखसुत्तं. तत्थ महाचुन्दोति तस्स थेरस्स नामं. सायन्हसमयन्ति सायन्हकाले. पटिसल्लाना वुट्ठितोति एत्थ पटिसल्लानन्ति तेहि तेहि सत्तसङ्खारेहि पटिनिवत्तित्वा सल्लानं निलीयनं, एकीभावो पविवेकोति वुत्तं होति. यो ततो वुट्ठितो, सो पटिसल्लाना वुट्ठितो नाम होति. अयं पन यस्मा पटिसल्लानानं उत्तमतो फलसमापत्तितो वुट्ठासि, तस्मा ‘‘पटिसल्लाना वुट्ठितो’’ति वुत्तो. भगवन्तं अभिवादेत्वाति समदसनखुज्जलविभूसितेन सिरसा भगवन्तं सक्कच्चं वन्दित्वा, अभिवादापेत्वा वा ‘‘सुखी भव, चुन्दा’’ति एवं वचीभेदं कारापेत्वा, भगवा पन किर वन्दितो समानो सुवण्णदुन्दुभिसदिसं गीवं पग्गय्ह कण्णसुखं पेमनियं अमताभिसेकसदिसं ब्रह्मघोसं निच्छारेन्तो ‘‘सुखी होही’’ति तस्स तस्स नामं गहेत्वा वदति, एतं आचिण्णं तथागतानं. तत्रिदं साधकसुत्तं, ‘‘सक्को, भन्ते, देवानमिन्दो सामच्चो सपरिजनो भगवतो पादे सिरसा वन्दतीति, सुखी होतु पञ्चसिख सक्को देवानमिन्दो सामच्चो सपरिजनो, सुखकामा हि देवा मनुस्सा असुरा नागा गन्धब्बा, ये चञ्ञे ¶ सन्ति पुथुकाया’’ति. एवञ्च पन तथागता एवरूपे महेसक्खे यक्खे अभिवदन्तीति.
या इमाति इदानि वत्तब्बाभिमुखं करोन्तो विय आह. अनेकविहिताति नानप्पकारा. दिट्ठियोति मिच्छादिट्ठियो ¶ . लोके उप्पज्जन्तीति सत्तेसु पातुभवन्ति. अत्तवादप्पटिसंयुत्ताति ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदिनयप्पवत्तेन अत्तवादेन पटिसंयुत्ता, ता वीसति भवन्ति. लोकवादप्पटिसंयुत्ताति ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’तिआदिनयप्पवत्तेन लोकवादेन पटिसंयुत्ता, ता अट्ठ होन्ति सस्सतो, असस्सतो, सस्सतो च असस्सतो च, नेव सस्सतो नासस्सतो, अन्तवा, अनन्तवा, अन्तवा च अनन्तवा च, नेवन्तवा नानन्तवा अत्ता च लोको चाति एवं पवत्तत्ता.
आदिमेवातिआदीसु अयमत्थो किं नु खो भन्ते आदिमेव मनसिकरोन्तस्स अप्पत्वापि सोतापत्तिमग्गं ¶ विपस्सनामिस्सकपठममनसिकारमेव मनसिकरोन्तस्स भिक्खुनो एवमेतासं एत्तकेनेव उपायेन एतासं दिट्ठीनं पहानञ्च पटिनिस्सग्गो च होतीति. इदञ्च थेरो अत्तना अनधिमानिकोपि समानो अधिमानिकानं अधिमानप्पहानत्थं अधिमानिको विय हुत्वा पुच्छतीति वेदितब्बो. अपरे पनाहु ‘‘थेरस्स अन्तेवासिका आदिमनसिकारेनेव दिट्ठीनं समुच्छेदप्पहानं होतीति एवंसञ्ञिनोपि, समापत्तिविहारा सल्लेखविहाराति एवंसञ्ञिनोपि अत्थि. सो तेसं अत्थाय भगवन्तं पुच्छती’’ति.
८२. अथस्स भगवा तासं दिट्ठीनं पहानूपायं दस्सेन्तो या इमातिआदिमाह. तत्थ यत्थ चेता दिट्ठियो उप्पज्जन्तीतिआदि पञ्चक्खन्धे सन्धाय वुत्तं. एतेसु हि एता दिट्ठियो उप्पज्जन्ति. यथाह ‘‘रूपे खो, भिक्खवे, सति रूपं अभिनिविस्स एवं दिट्ठि उप्पज्जति, सो अत्ता सो लोको सो पेच्च भविस्सामि निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो’’ति (सं. नि. ३.१५२) वित्थारो. आरम्मणवसेन पन एकवचनं कत्वा यत्थ चाति आह, यस्मिं आरम्मणे उप्पज्जन्तीति वुत्तं होति. एत्थ च उप्पज्जन्ति अनुसेन्ति समुदाचरन्तीति इमेसं एवं नानाकरणं वेदितब्बं. जातिवसेन हि अजाता जायमाना उप्पज्जन्तीति वुच्चन्ति. पुनप्पुनं आसेविता थामगता ¶ अप्पटिविनीता अनुसेन्तीति. कायवचीद्वारं सम्पत्ता समुदाचरन्तीति, इदमेतेसं नानाकरणं. तं नेतं ममातिआदीसु तं पञ्चक्खन्धप्पभेदं आरम्मणमेतं मय्हं न होति, अहम्पि एसो न ¶ अस्मि, एसो मे अत्तापि न होतीति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतोति एवं ताव पदत्थो वेदितब्बो.
यस्मा पन एत्थ एतं ममाति तण्हागाहो, तञ्च गण्हन्तो अट्ठसततण्हाविचरितप्पभेदं तण्हापपञ्चं गण्हाति. एसोहमस्मीति मानगाहो, तञ्च गण्हन्तो नवप्पभेदं मानपपञ्चं गण्हाति. एसो मे अत्ताति दिट्ठिगाहो, तञ्च गण्हन्तो द्वासट्ठिदिट्ठिगतप्पभेदं दिट्ठिपपञ्चं गण्हाति. तस्मा नेतं ममाति वदन्तो भगवा यथावुत्तप्पभेदं तण्हापपञ्चं पटिक्खिपति. नेसोहमस्मीति मानपपञ्चं. न मेसो अत्ताति दिट्ठिपपञ्चं. दिट्ठेकट्ठायेव चेत्थ तण्हामाना वेदितब्बा. एवमेतन्ति एवं ‘‘नेतं ममा’’तिआदिना आकारेन एतं खन्धपञ्चकं. यथाभूतन्ति यथा सभावं, यथा अत्थीति वुत्तं होति. खन्धपञ्चकञ्हि एतेनेव आकारेन अत्थि. ममन्तिआदिना पन गय्हमानम्पि तेनाकारेन नेवत्थीति अधिप्पायो. सम्मप्पञ्ञाय पस्सतोति सोतापत्तिमग्गपञ्ञापरियोसानाय ¶ विपस्सनापञ्ञाय सुट्ठु पस्सन्तस्स. एवमेतासन्ति एतेन उपायेन एतासं. पहानं पटिनिस्सग्गोति उभयम्पेतं समुच्छेदप्पहानस्सेवाधिवचनं.
एवं भगवा आदिमनसिकारेनेव दिट्ठीनं पहानं होति नु खो नोति आयस्मता महाचुन्देन अधिमानिकानं वसेन पञ्हं पुट्ठो सोतापत्तिमग्गेन दिट्ठिप्पहानं दस्सेत्वा इदानि सयमेव अधिमानिकानं झानं विभजन्तो ठानं खो पनेतन्तिआदिमाह. तत्थ अधिमानिका नाम येसं अप्पत्ते पत्तसञ्ञाय अधिमानो उप्पज्जति, स्वायं उप्पज्जमानो नेव लोकवट्टानुसारीनं बालपुथुज्जनानं उप्पज्जति, न अरियसावकानं. न हि सोतापन्नस्स ‘‘सकदागामी अह’’न्ति अधिमानो उप्पज्जति, न सकदागामिस्स ‘‘अनागामी अह’’न्ति, न अनागामिनो ‘‘अरहा अह’’न्ति, कारकस्सेव पन समथवसेन वा विपस्सनावसेन वा विक्खम्भितकिलेसस्स निच्चं युत्तपयुत्तस्स आरद्धविपस्सकस्स उप्पज्जति. तस्स हि समथविक्खम्भितानं वा विपस्सनाविक्खम्भितानं वा किलेसानं समुदाचारं अपस्सतो ‘‘सोतापन्नो ¶ अहन्ति वा, सकदागामी, अनागामी ¶ , अरहा अह’’न्ति वा अधिमानो उप्पज्जति, तलङ्गरतिस्सपब्बतवासिधम्मदिन्नत्थेरेन ओवादियमानत्थेरानं विय.
थेरस्स किर अचिरूपसम्पन्नस्सेव ओवादे ठत्वा बहू भिक्खू विसेसं अधिगच्छिंसु. तं पवत्तिं सुत्वा तिस्समहाविहारवासी भिक्खुसङ्घो ‘‘न अट्ठाननियोजको थेरोति थेरं आनेथा’’ति सम्बहुले भिक्खू पाहेसि. ते गन्त्वा, ‘‘आवुसो, धम्मदिन्न भिक्खुसङ्घो तं पक्कोसापेती’’ति आहंसु. सो आह ‘‘किं पन तुम्हे, भन्ते, अत्तानं गवेसथ पर’’न्ति? अत्तानं सप्पुरिसाति, सो तेसं कम्मट्ठानमदासि, सब्बेव अरहत्तं पापुणिंसु. भिक्खुसङ्घो पुन अञ्ञे भिक्खू पाहेसि, एवं यावततियं पहिता सब्बेपि तत्थेव अरहत्तं पत्वा विहरिंसु.
ततो सङ्घो गतगता नागच्छन्तीति अञ्ञतरं वुड्ढपब्बजितं पाहेसि. सो गन्त्वा च, ‘‘भन्ते, धम्मदिन्न तिक्खत्तुं तिस्समहाविहारवासी भिक्खुसङ्घो तुय्हं सन्तिके पेसेसि, त्वं नाम सङ्घस्स आणं गरुं न करोसि, नागच्छसी’’ति आह. थेरो किमेतन्ति पण्णसालं अप्पविसित्वाव पत्तचीवरं गाहापेत्वा तावदेव निक्खमि, सो अन्तरामग्गे हङ्कनविहारं पाविसि. तत्थ चेको महाथेरो सट्ठिवस्सातीतो अधिमानेन अरहत्तं पटिजानाति. थेरो तं उपसङ्कमित्वा ¶ वन्दित्वा पटिसन्थारं कत्वा अधिगमं पुच्छि. थेरो आह ‘‘आम धम्मदिन्न, यं पब्बजितेन कातब्बं, चिरकतं तं मया, अतीतसट्ठिवस्सोम्हि एतरही’’ति. किं, भन्ते, इद्धिम्पि वळञ्जेथाति. आम धम्मदिन्नाति. साधु वत, भन्ते, हत्थिं तुम्हाकं पटिमुखं आगच्छन्तं मापेथाति. साधावुसोति थेरो सब्बसेतं सत्तप्पतिट्ठं तिधापभिन्नं नङ्गुट्ठं बीजयमानं सोण्डं मुखे पक्खिपित्वा द्वीहि दन्तेहि विज्झितुकामं विय पटिमुखं आगच्छन्तं महाहत्थिं मापेसि. सो तं अत्तनायेव मापितं हत्थिं दिस्वा भीतो पलायितुं आरभि. तदाव अत्तानं ‘‘नाहं अरहा’’ति ञत्वा धम्मदिन्नस्स पादमूले उक्कुटिकं निसीदित्वा ‘‘पतिट्ठा मे होहि, आवुसो’’ति आह. धम्मदिन्नो ‘‘मा, भन्ते, सोचि, मा अनत्तमनो अहोसि, कारकानंयेव अधिमानो उप्पज्जती’’ति ¶ थेरं समस्सासेत्वा कम्मट्ठानमदासि. थेरो तस्सोवादे ठत्वा अरहत्तं पापुणि.
चित्तलपब्बतेपि ¶ तादिसोव थेरो वसति. धम्मदिन्नो तम्पि उपसङ्कमित्वा तथेव पुच्छि. सोपि तथेव ब्याकासि. ततो नं धम्मदिन्नो किं, भन्ते, इद्धिम्पि वळञ्जेथाति आह. आमावुसोति. साधु वत, भन्ते, एकं पोक्खरणिं मापेथाति. थेरो मापेसि. एत्थ, भन्ते, पदुमगुम्बं मापेथाति. तम्पि मापेसि. पदुमगुम्बे महापदुमं मापेथाति. तम्पि मापेसि. एतस्मिं पदुमगुम्बे ठत्वा मधुरस्सरेन गायन्तं नच्चन्तञ्च एकं इत्थिविग्गहं मापेथाति. तम्पि मापेसि. सो एतं, भन्ते, पुनप्पुनं उपनिज्झायथाति वत्वा सयं पासादं पाविसि. थेरस्स तं उपनिज्झायतो सट्ठिवस्सानि विक्खम्भितकिलेसा चलिंसु, सो तदा अत्तानं ञत्वा पुरिमत्थेरो विय धम्मदिन्नत्थेरस्स सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा अरहत्तं पापुणि.
धम्मदिन्नोपि अनुपुब्बेन तिस्समहाविहारं अगमासि. तस्मिञ्च समये थेरा चेतियङ्गणं सम्मज्जित्वा बुद्धारम्मणं पीतिं उप्पादेत्वा निसिन्ना होन्ति, एतं किर तेसं वत्तं. तेन नेसं एकोपि ‘‘इध पत्तचीवरं ठपेही’’ति धम्मदिन्नं वत्ता पुच्छितापि नाहोसि. धम्मदिन्नो एसो भवेय्याति ञत्वा पन पञ्हं पुच्छिंसु. सो पुच्छितपञ्हे तिण्हेन असिना कुमुदनाळकलापं विय छिन्दित्वा पादङ्गुलिया महापथविं पहरि. भन्ते अयं अचेतना महापथवीपि धम्मदिन्नस्स गुणं जानाति. तुम्हे पन न जानित्थाति च वत्वा इमं गाथमाह –
‘‘अचेतनायं ¶ पथवी, विजानाति गुणागुणं;
सचेतनाथ खो भन्ते, न जानाथ गुणागुण’’न्ति.
तावदेव च आकासे अब्भुग्गन्त्वा तलङ्गरतिस्सपब्बतमेव अगमासि. एवं कारकस्सेव अधिमानो उप्पज्जति. तस्मा भगवा तादिसानं भिक्खूनं वसेन झानं विभजन्तो ठानं खो पनेतन्तिआदिमाह.
तस्सत्थो, अत्थेतं कारणं, नो नत्थि. येन इधेकच्चो भिक्खु बाहिरपरिब्बाजकेहि ¶ साधारणं विविच्चेव कामेहि…पे… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरेय्य, यं पन तस्स एवमस्स सल्लेखेन विहरामीति, यं पटिपत्तिविधानं किलेसे संलिखति, तेनाहं विहरामीति, तं न युज्जति, न ¶ हि अधिमानिकस्स भिक्खुनो झानं सल्लेखो वा सल्लेखपटिपदा वा होति. कस्मा? अविपस्सनापादकत्ता. न हि सो झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय सङ्खारे सम्मसति, झानं पनस्स चित्तेकग्गमत्तं करोति, दिट्ठधम्मसुखविहारो होति. तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो भगवा ‘‘न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा वुच्चन्ति, दिट्ठधम्मसुखविहारा एते अरियस्स विनये वुच्चन्ती’’ति आह.
तत्थ एतेति झानधम्मवसेन बहुवचनं वेदितब्बं, एते पठमज्झानधम्माति वुत्तं होति. समापत्तिवसेन वा, एकम्पि हि पठमज्झानं पुनप्पुनं समापत्तिवसेन पवत्तत्ता बहुत्तं गच्छति. आरम्मणवसेन वा, एकम्पि हि पठमज्झानं पथवीकसिणादीसु पवत्तिवसेन बहुत्तं गच्छतीति. एस नयो दुतियततियचतुत्थज्झानेसु. आरुप्पझानेसु पन आरम्मणभेदाभावतो पुरिमकारणद्वयवसेनेव बहुवचनं वेदितब्बं.
यस्मा चेतेसं अङ्गानिपि सन्तानि आरम्मणानिपि, निब्बुतानि चेव सुखुमानि चाति वुत्तं होति, तस्मा तानि सन्ता एते विहाराति एवं वुत्तानीति वेदितब्बानि. अयं ताव तेसं चतुन्नम्पि साधारणा वण्णना. विसेसवण्णना पन ‘‘सब्बसो रूपसञ्ञान’’न्तिआदिपदानुसारतो वत्तब्बा सिया. सा विसुद्धिमग्गे सब्बाकारेन वुत्तायेव.
८३. एवं ¶ यस्मा अधिमानिकस्स भिक्खुनो झानविहारो अविपस्सनापादकत्ता सल्लेखविहारो न होति, न हि सो झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय सङ्खारे सम्मसति, चित्तेकग्गकरो दिट्ठधम्मे सुखविहारो पनस्स होति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो रूपज्झानानि च अरूपज्झानानि च विभजित्वा इदानि च यत्थ सल्लेखो कातब्बो चतुचत्तालीसाय आकारेहि, तञ्च वत्थुं तञ्च सल्लेखं दस्सेन्तो इध खो पन वोतिआदिमाह.
कस्मा पन ‘‘अट्ठहि समापत्तीहि अविहिंसादयो सल्लेखा’’ति वुत्ता? लोकुत्तरपादकत्ता. बाहिरकानञ्हि अट्ठ समापत्तियो वट्टपादकायेव. सासने ¶ सरणगमनम्पि लोकुत्तरपादकं, पगेव अविहिंसादयो. इमिनायेव च सुत्तेन वेदितब्बं ‘‘यथा बाहिरकस्स अट्ठसमापत्तिलाभिनो पञ्चाभिञ्ञस्सापि दिन्नदानतो सासने तिसरणगतस्स ¶ दिन्नदानं महप्फलतरं होती’’ति. इदञ्हि सन्धाय दक्खिणाविसुद्धिसुत्ते ‘‘बाहिरके कामेसु वीतरागे दानं दत्वा कोटिसतसहस्सगुणा पाटिकङ्खितब्बा. सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने दानं दत्वा असङ्खेय्या अप्पमेय्या दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा, को पन वादो सोतापन्ने’’ति वुत्तं (म. नि. ३.३७९). सरणगमनतो पट्ठाय हि तत्थ सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो अधिप्पेतोति, अयं तावेत्थ पाळियोजना.
अनुपदवण्णनायं पन इधाति विहिंसादिवत्थुदीपनमेतं. खो पनाति निपातमत्तं. वोति करणत्थे सामिवचनं, अयं पन सङ्खेपत्थो, यदेतं ‘‘परे विहिंसका भविस्सन्ती’’तिआदिना नयेन विहिंसादिवत्थुं वदाम. इध, चुन्द, तुम्हेहि सल्लेखो कातब्बोति.
एवं सङ्खेपतो वत्वा इदानि वित्थारेन्तो ‘‘परे विहिंसका भविस्सन्ति, मयमेत्थ अविहिंसका भविस्सामाति सल्लेखो करणीयो’’तिआदिमाह.
तत्थ परेति ये केचि इमं सल्लेखमननुयुत्ता. विहिंसका भविस्सन्तीति पाणिना वा लेड्डुना वातिआदीहि सत्तानं विहेसका भविस्सन्ति. मयमेत्थ अविहिंसका भविस्सामाति मयं पन यत्थेव वत्थुस्मिं परे एवं विहिंसका भविस्सन्ति, एत्थेव अविहिंसका भविस्साम, अविहिंसं उप्पादेत्वा विहरिस्साम. इति सल्लेखो करणीयोति एवं तुम्हेहि सल्लेखो कातब्बो ¶ . सल्लेखोति च इध अविहिंसाव वेदितब्बा. अविहिंसा हि विहिंसं सल्लेखति, तं छिन्दति, तस्मा सल्लेखोति वुच्चति. एस नयो सब्बत्थ. अयं पन विसेसो. परे मिच्छादिट्ठीति एत्थ कम्मपथानं अन्तमिच्छादिट्ठिञ्च मिच्छत्तानं आदिमिच्छादिट्ठिञ्च मिस्सेत्वा दिट्ठि वुत्ताति वेदितब्बा. तथा मयमेत्थ सम्मादिट्ठीति वुत्तट्ठाने सम्मादिट्ठि. एत्थ च कम्मपथकथा वित्थारतो सम्मादिट्ठिसुत्ते आवि भविस्सति. मिच्छत्तेसु मिच्छादिट्ठिआदयो द्वेधावितक्के.
अयं पनेत्थ सङ्खेपो, पाणं अतिपातेन्तीति पाणातिपाती ¶ पाणघातकाति अत्थो. अदिन्नं आदियन्तीति अदिन्नादायी, परस्स हारिनोति अत्थो. अब्रह्मं हीनं लामकधम्मं चरन्तीति अब्रह्मचारी, मेथुनधम्मप्पटिसेवकाति ¶ अत्थो. ब्रह्मं सेट्ठं पटिपदं चरन्तीति ब्रह्मचारी, मेथुना पटिविरताति अत्थो. एत्थ च ब्रह्मचरियं सल्लेखोति वेदितब्बं. ब्रह्मचरियञ्हि अब्रह्मचरियं सल्लेखति. मुसा वदन्तीति मुसावादी, परेसं अत्थभञ्जनकं तुच्छं अलिकं वाचं भासितारोति अत्थो. पिसुणा वाचा एतेसन्ति पिसुणवाचा. परेसं मम्मच्छेदिका फरुसा वाचा एतेसन्ति फरुसवाचा. सम्फं निरत्थकवचनं पलपन्तीति सम्फप्पलापी. अभिज्झायन्तीति अभिज्झालू, परभण्डलुब्भनसीलाति अत्थो. ब्यापन्नं पूतिभूतं चित्तमेतेसन्ति ब्यापन्नचित्ता. मिच्छा पापिका विञ्ञुगरहिता एतेसं दिट्ठीति मिच्छादिट्ठी, कम्मपथपरियापन्नाय नत्थि दिन्नन्तिआदिवत्थुकाय, मिच्छत्तपरियापन्नाय अनिय्यानिकदिट्ठिया च समन्नागताति अत्थो. सम्मा सोभना विञ्ञुप्पसत्था एतेसं दिट्ठीति सम्मादिट्ठी, कम्मपथपरियापन्नाय अत्थि दिन्नन्तिआदिकाय कम्मस्सकतादिट्ठिया, सम्मत्तपरियापन्नाय मग्गदिट्ठिया च समन्नागताति अत्थो.
मिच्छासङ्कप्पाति अयाथावअनिय्यानिकअकुसलसङ्कप्पा. एस नयो मिच्छावाचातिआदीसु. अयं पन विसेसो, मिच्छासङ्कप्पादयो विय हि मिच्छासति नाम पाटिएक्को कोचि धम्मो नत्थि, अतीतं पन चिन्तयतो पवत्तानं चतुन्नम्पि अकुसलक्खन्धानमेतं अधिवचनं. यम्पि वुत्तं भगवता – ‘‘अत्थेसा, भिक्खवे, अनुस्सति, नेसा नत्थीति वदामि, पुत्तलाभं वा, भिक्खवे, अनुस्सरतो, धनलाभं वा, भिक्खवे, अनुस्सरतो, यसलाभं वा, भिक्खवे, अनुस्सरतो’’ति, तम्पि तं तं चिन्तेन्तस्स सतिपतिरूपकेन उप्पत्तिं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं ¶ . मिच्छाञाणीति एत्थ च मिच्छाञाणन्ति पापकिरियासु उपायचिन्तावसेन पापं कत्वा ‘‘सुकतं मया’’ति पच्चवेक्खणाकारेन च उप्पन्नो मोहो वेदितब्बो, तेन समन्नागता पुग्गला मिच्छाञाणी. सम्माञाणीति एत्थ पन एकूनवीसतिभेदं ¶ पच्चवेक्खणाञाणं ‘‘सम्माञाण’’न्ति वुच्चति, तेन समन्नागता पुग्गला सम्माञाणी. मिच्छाविमुत्तीति अविमुत्तायेव समाना ‘‘विमुत्ता मय’’न्ति एवंसञ्ञिनो, अविमुत्तियं वा विमुत्तिसञ्ञिनो. तत्रायं वचनत्थो, मिच्छा पापिका विपरीता विमुत्ति एतेसं अत्थीति मिच्छाविमुत्ती. मिच्छाविमुत्तीति च यथावुत्तेनाकारेन पवत्तानं अकुसलक्खन्धानमेतं अधिवचनं. फलसम्पयुत्तानि पन सम्मादिट्ठिआदीनि अट्ठङ्गानि ठपेत्वा सेसधम्मा सम्माविमुत्तीति वेदितब्बा. सा च मिच्छाविमुत्तिं सल्लिखित्वा ठितत्ता सल्लेखोति ¶ वेदितब्बा. तत्थ नियोजेन्तो आह ‘‘मयमेत्थ सम्माविमुत्ती भविस्सामाति सल्लेखो करणीयो’’ति.
इतो परानि तीणि नीवरणवसेन वुत्तानि. अभिज्झालू ब्यापन्नचित्ताति एवं कम्मपथेसु वुत्तत्ता पनेत्थ पठमानि द्वे नीवरणानि न वुत्तानीति वेदितब्बानि. तत्थ थिनमिद्धेन परियुट्ठिता अभिभूताति थिनमिद्धपरियुट्ठिता. उद्धच्चेन समन्नागताति उद्धता. विचिनन्ता किच्छन्ति न सक्कोन्ति सन्निट्ठानं कातुन्ति विचिकिच्छी. कोधनातिआदीनि दस चित्तस्स उपक्किलेसवसेन वुत्तानि. तत्थ कोधादीसु यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं धम्मदायादवत्थसुत्तेसु वुत्तं. अयं पनेत्थ वचनत्थो – कोधनाति कुज्झनसीला. उपनाहीति उपनाहनसीला, उपनाहो वा एतेसं अत्थीति उपनाही. तथा मक्खी पलासी च. इस्सन्तीति इस्सुकी. मच्छरायन्तीति मच्छरी, मच्छेरं वा एतेसं अत्थीति मच्छरी. सठयन्तीति सठा, न सम्मा भासन्तीति वुत्तं होति, केराटिकयुत्तानमेतं अधिवचनं. माया एतेसं अत्थीति मायावी. थम्भसमङ्गिताय थद्धा. अतिमानयोगेन अतिमानी. वुत्तपच्चनीकनयेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो.
दुब्बचाति वत्तुं दुक्खा किञ्चि वुच्चमाना न सहन्ति. तब्बिपरीता सुवचा. देवदत्तादिसदिसा पापका मित्ता एतेसन्ति पापमित्ता. बुद्धा वा सारिपुत्तादिसदिसा वा कल्याणा मित्ता एतेसन्ति कल्याणमित्ता. कायदुच्चरितादीसु चित्तवोस्सग्गवसेन पमत्ता. विपरीता अप्पमत्ताति वेदितब्बा. इमानि ¶ तीणि पकिण्णकवसेन वुत्तानि. अस्सद्धातिआदीनि सत्त असद्धम्मवसेन. तत्थ तीसु वत्थूसु सद्धा एतेसं नत्थीति अस्सद्धा. सुक्कपक्खे ¶ सद्दहन्तीति सद्धा, सद्धा वा एतेसं अत्थीतिपि सद्धा. नत्थि एतेसं हिरीति अहिरिका, अकुसलसमापत्तिया अजिगुच्छमानानमेतं अधिवचनं. हिरी एतेसं मने, हिरिया वा युत्तमनाति हिरिमना. न ओत्तप्पन्तीति अनोत्तप्पी, अकुसलसमापत्तिया न भायन्तीति वुत्तं होति. तब्बिपरीता ओत्तप्पी. अप्पं सुतमेतेसन्ति अप्पस्सुता, अप्पन्ति च थोकन्ति न गहेतब्बं, नत्थीति गहेतब्बं. ‘‘अप्पस्सुता’’ति हि निस्सुता सुतविरहिता वुच्चन्ति. बहु सुतमेतेसन्ति बहुस्सुता, तथागतभासितं एकम्पि गाथं याथावतो ञत्वा अनुरूपपटिपन्नानमेतं अधिवचनं. कुच्छिता सीदन्तीति कुसीता, हीनवीरियानमेतं अधिवचनं. आरद्धं ¶ वीरियमेतेसन्ति आरद्धवीरिया, सम्मप्पधानयुत्तानमेतं अधिवचनं, मुट्ठा सति एतेसन्ति मुट्ठस्सती, नट्ठस्सतीति वुत्तं होति. उपट्ठिता सति एतेसन्ति उपट्ठितस्सती, निच्चं आरम्मणाभिमुखप्पवत्तसतीनमेतं अधिवचनं. दुट्ठा पञ्ञा एतेसन्ति दुप्पञ्ञा, नट्ठपञ्ञाति वुत्तं होति. पञ्ञाय सम्पन्नाति पञ्ञासम्पन्ना, पञ्ञाति च इध विपस्सनापञ्ञा वेदितब्बा. विपस्सनासम्भारो हि परिपूरो इमस्मिं ठाने आगतो, तस्मा विपस्सनापञ्ञाव अयन्ति पोराणानं आणा.
इदानि एकमेव लोकुत्तरगुणानं अन्तरायकरं अनिय्यानिकदिट्ठिं तीहाकारेहि दस्सेन्तो सन्दिट्ठिपरामासीतिआदिमाह. तत्थ सन्दिट्ठिं परामसन्तीति सन्दिट्ठिपरामासी. आधानं गण्हन्तीति आधानग्गाही, आधानन्ति दळ्हं वुच्चति, दळ्हग्गाहीति अत्थो. युत्तकारणं दिस्वाव लद्धिं पटिनिस्सज्जन्तीति पटिनिस्सग्गी, दुक्खेन किच्छेन कसिरेन बहुम्पि कारणं दस्सेत्वा न सक्का पटिनिस्सग्गं कातुन्ति दुप्पटिनिस्सग्गी, ये अत्तनो उप्पन्नं दिट्ठिं इदमेव सच्चन्ति दळ्हं गण्हित्वा अपि बुद्धादीहि कारणं दस्सेत्वा वुच्चमाना न पटिनिस्सज्जन्ति, तेसमेतं अधिवचनं. तादिसा हि पुग्गला यं यदेव धम्मं वा अधम्मं वा गण्हन्ति, तं सब्बं ‘‘एवं अम्हाकं आचरियेहि कथितं, एवं अम्हेहि ¶ सुत’’न्ति कुम्मोव अङ्गानि सके कपाले अन्तोयेव समोदहन्ति, कुम्भीलग्गाहं गण्हन्ति न विस्सज्जन्ति. वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो.
८४. एवं चतुचत्तालीसाय आकारेहि सल्लेखं दस्सेत्वा इदानि तस्मिं सल्लेखे चित्तुप्पादस्सापि बहूपकारतं दस्सेतुं चित्तुप्पादम्पि खो अहन्तिआदिमाह.
तस्सत्थो ¶ , अहं, चुन्द, कुसलेसु धम्मेसु चित्तुप्पादम्पि बहूपकारं वदामि, या पनेता कायेन च वाचाय च अनुविधियना, यथा पठमं चित्तं उप्पन्नं, तथेव तेसं धम्मानं कायेन करणं, वाचाय च ‘‘करोथा’’ति आणापनं वा, उग्गहपरिपुच्छादीनि वा, तत्थ वादोयेव को, एकन्तबहूपकारायेव हि ता अनुविधियनाति दस्सेति. कस्मा पनेत्थ चित्तुप्पादोपि बहूपकारोति? एकन्तहितसुखावहत्ता अनुविधियनानं हेतुत्ता च.
‘‘दानं ¶ दस्सामी’’ति हि चित्तुप्पादो सयम्पि एकन्तहितसुखावहो अनुविधियनानम्पि हेतु, एवञ्हि उप्पन्नचित्तत्तायेव दुतियदिवसे महावीथिं पिदहित्वा महामण्डपं कत्वा भिक्खुसतस्स वा भिक्खुसहस्सस्स वा दानं देति, ‘‘भिक्खुसङ्घं निमन्तेथ पूजेथ परिविसथा’’ति परिजने आणापेति. एवं ‘‘सङ्घस्स चीवरं सेनासनं भेसज्जं दस्सामी’’ति चित्तुप्पादो सयम्पि एकन्तहितसुखावहो अनुविधियनानम्पि हेतु, एवं उप्पन्नचित्तत्तायेव हि चीवरादीनि अभिसङ्खरोति देति दापेति च. एस नयो सरणगमनादीसु.
‘‘सरणं गच्छामी’’ति हि चित्तं उप्पादेत्वाव पच्छा कायेन वा वाचाय वा सरणं गण्हाति. तथा ‘‘पञ्चङ्गं अट्ठङ्गं दसङ्गं वा सीलं समादियिस्सामी’’ति चित्तं उप्पादेत्वा कायेन वा वाचाय वा समादियति, ‘‘पब्बजित्वा चतूसु सीलेसु पतिट्ठहिस्सामी’’ति च चित्तं उप्पादेत्वा कायेन वाचाय च पूरेतब्बं सीलं पूरेति. ‘‘बुद्धवचनं उग्गहेस्सामी’’ति चित्तं उप्पादेत्वाव एकं वा निकायं द्वे वा तयो वा चत्तारो वा पञ्च वा निकाये वाचाय उग्गण्हाति. एवं धुतङ्गसमादान-कम्मट्ठानुग्गह-कसिणपरिकम्म-झानसमापत्तिविपस्सनामग्गफल- पच्चेकबोधि-सम्मासम्बोधिवसेन नेतब्बं.
‘‘बुद्धो भविस्सामी’’ति हि चित्तुप्पादो सयम्पि एकन्तहितसुखावहो अनुविधियनानम्पि हेतु, एवञ्हि उप्पन्नचित्तत्तायेव ¶ अपरेन समयेन कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्खेय्यानि कायेन वाचाय च पारमियो पूरेत्वा सदेवकं लोकं तारेन्तो विचरति. एवं सब्बत्थ चित्तुप्पादोपि बहूपकारो. कायवाचाहि पन अनुविधियना अतिबहूपकारायेवाति वेदितब्बा.
एवं ¶ कुसलेसु धम्मेसु चित्तुप्पादस्सापि बहूपकारतं दस्सेत्वा इदानि तत्थ नियोजेन्तो ‘‘तस्मा तिह चुन्दा’’तिआदिमाह. तं अत्थतो पाकटमेव.
८५. एवं चतुचत्तालीसाय आकारेहि दस्सिते सल्लेखे चित्तुप्पादस्सापि बहूपकारतं दस्सेत्वा इदानि तस्सेव सल्लेखस्स हिताधिगमाय मग्गभावं दस्सेन्तो सेय्यथापीतिआदिमाह.
तस्सत्थो ¶ , यथा नाम, चुन्द, खाणुकण्टकपासाणादीहि विसमो मग्गो भवेय्य, तस्स परिक्कमनाय परिवज्जनत्थाय अञ्ञो सुपरिकम्मकतो विय भूमिभागो समो मग्गो भवेय्य, यथा च रुक्खमूलपासाणपपातकुम्भीलमकरादि परिब्याकुलं विसमं तित्थमस्स, तस्स परिक्कमनाय परिवज्जनत्थाय अञ्ञं अविसमं अनुपुब्बगम्भीरं सोपानफलकसदिसं तित्थं भवेय्य, यं पटिपन्नो सुखेनेव तं नदिं वा तळाकं वा अज्झोगाहेत्वा न्हायेय्य वा उत्तरेय्य वा, एवमेव खो, चुन्द, विसममग्गविसमतित्थसदिसाय विहिंसाय समन्नागतस्स विहिंसकपुग्गलस्स सममग्गसमतित्थसदिसा अविहिंसा होति परिक्कमनाय. यथेव हि विसममग्गतित्थपरिवज्जनत्थाय समो मग्गो च तित्थञ्च पटियत्तं, एवं विहिंसापरिवज्जनत्थाय अविहिंसा पटियत्ता, यं पटिपन्नो सुखेनेव मनुस्सगतिं वा देवगतिं वा अज्झोगाहेत्वा सम्पत्तिं वा अनुभवेय्य उत्तरेय्य वा लोका. एतेनेव उपायेन सब्बपदानि योजेतब्बानि.
८६. एवं तस्सेव हिताधिगमाय मग्गभावं दस्सेत्वा इदानि उपरिभागङ्गमनीयतं दस्सेन्तो, सेय्यथापीतिआदिमाह.
तस्सत्थो, यथा नाम, चुन्द, ये केचि अकुसला धम्मा पटिसन्धिया जनका वा अजनका वा, दिन्नायपि पटिसन्धिया विपाकजनका वा अजनका वा, सब्बे ते जातिवसेन अधोभागङ्गमनीयाति एवंनामाव होन्ति, विपाककाले अनिट्ठाकन्तविपाकत्ता. यथा च ये केचि कुसला धम्मा ¶ पटिसन्धिया जनका वा अजनका वा दिन्नायपि पटिसन्धिया विपाकजनका वा अजनका वा, सब्बे ते जातिवसेन उपरिभागङ्गमनीयाति एवंनामाव होन्ति, विपाककाले इट्ठकन्तविपाकत्ता, एवमेव खो, चुन्द, विहिंसकस्स…पे… उपरिभागायाति. तत्रायं ओपम्मसंसन्दना – यथा सब्बे अकुसला अधोभागङ्गमनीया, एवं विहिंसकस्स ¶ एका विहिंसापि. यथा च सब्बे कुसला उपरिभागङ्गमनीया, एवं अविहिंसकस्स एका अविहिंसापि. एतेनेव उपायेन अकुसलं अकुसलेन कुसलञ्च कुसलेन उपमेतब्बं, अयं किरेत्थ अधिप्पायोति.
८७. एवं तस्सेव सल्लेखस्स उपरिभागङ्गमनीयतं दस्सेत्वा इदानि परिनिब्बापने समत्थभावं दस्सेतुं सो वत चुन्दातिआदिमाह. तत्थ ¶ सोति वुत्तप्पकारपुग्गलनिद्देसो. तस्स योति इमं उद्देसवचनं आहरित्वा यो अत्तना पलिपपलिपन्नो, सो वत, चुन्द, परं पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सतीति एवं सब्बपदेसु सम्बन्धो वेदितब्बो. पलिपपलिपन्नोति गम्भीरकद्दमे निमुग्गो वुच्चति, नो च खो अरियस्स विनये. अरियस्स पन विनये पलिपन्ति पञ्च कामगुणा वुच्चन्ति. पलिपन्नोति तत्थ निमुग्गो बालपुथुज्जनो, तस्मा एवमेत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा. यथा, चुन्द, कोचि पुरिसो याव नासिकग्गा गम्भीरे कद्दमे निमुग्गो अपरं तत्थेव निमुग्गं हत्थे वा सीसे वा गहेत्वा उद्धरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति, न हि तं कारणमत्थि, येन सो तं उद्धरित्वा थले पतिट्ठपेय्य, एवमेव यो अत्तना पञ्चकामगुणपलिपे पलिपन्नो, सो वत परं तथेव पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति.
तत्थ सिया अयुत्तमेतं, पुथुज्जनानम्पि भिक्खुभिक्खुनीउपासकउपासिकानं धम्मदेसनं सुत्वा होन्तियेव धम्मं अभिसमेतारो, तस्मा पलिपपलिपन्नो उद्धरतीति, तं न तथा दट्ठब्बं. भगवायेव हि तत्थ उद्धरति, पसंसामत्तमेव पन धम्मकथिका लभन्ति रञ्ञा पहितलेखवाचको विय. यथा हि रञ्ञो पच्चन्तजनपदे पहितं लेखं तत्थ मनुस्सा लेखं वाचेतुं अजानन्ता यो वाचेतुं जानाति, तेन वाचापेत्वा तमत्थं सुत्वा ‘‘रञ्ञो आणा’’ति आदरेन सम्पादेन्ति, न च नेसं ¶ होति ‘‘लेखवाचकस्स अयं आणा’’ति. लेखवाचको पन ‘‘विस्सट्ठाय वाचाय वाचेसि अनेलगळाया’’ति पसंसामत्तमेव लभति, एवमेव किञ्चापि सारिपुत्तपभुतयो धम्मकथिका धम्मं देसेन्ति, अथ खो लिखितपण्णवाचको विय ते होन्ति. भगवतोयेव पन सा धम्मदेसना रञ्ञो आणा विय. ये च तं सुत्वा धम्मं अभिसमेन्ति, ते भगवायेव उद्धरतीति वेदितब्बा. धम्मकथिका पन ‘‘विस्सट्ठाय वाचाय धम्मं देसेन्ति अनेलगळाया’’ति पसंसामत्तमेव लभन्तीति. तस्मा युत्तमेवेतन्ति. वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो.
अदन्तो ¶ अविनीतो अपरिनिब्बुतोति एत्थ पन अनिब्बिसताय अदन्तो. असिक्खितविनयताय अविनीतो. अनिब्बुतकिलेसताय अपरिनिब्बुतोति वेदितब्बो. सो तादिसो परं दमेस्सति, निब्बिसं करिस्सति ¶ , विनेस्सति वा तिस्सो सिक्खा सिक्खापेस्सति, परिनिब्बापेस्सति वा तस्स किलेसे निब्बापेस्सतीति नेतं ठानं विज्जति. वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो.
एवमेव खो, चुन्द, विहिंसकस्स…पे… परिनिब्बानायाति एत्थ पन एवमत्थो वेदितब्बो – यथा हि अत्तना अपलिपपलिपन्नो परं पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सति, दन्तो दमेस्सति, विनीतो विनेस्सति, परिनिब्बुतो परिनिब्बापेस्सतीति ठानमेतं विज्जतीति. किं पन तन्ति? अपलिपपलिपन्नत्तं, दन्तत्तं विनीतत्तं परिनिब्बुतत्तञ्च, एवमेव खो, चुन्द, विहिंसकस्स पुरिसपुग्गलस्स अविहिंसा होति परिनिब्बानाय. किं वुत्तं होति? यो अत्तना अविहिंसको, तस्स या अविहिंसा, अयं या एसा विहिंसकस्स परस्स विहिंसा, तस्सा परिनिब्बानाय होति, अत्तना हि अविहिंसको परस्स विहिंसाचेतनं निब्बापेस्सतीति ठानमेतं विज्जति. किं पन तन्ति? अविहिंसकत्तमेव. यञ्हि येन अत्तना अधिगतं होति, सो परं तदत्थाय समादपेतुं सक्कोतीति.
अथ वा यथा अत्तना अपलिपन्नो दन्तो विनीतो परिनिब्बुतो परं पलिपपलिपन्नं अदन्तं अविनीतं अपरिनिब्बुतञ्च उद्धरिस्सति दमेस्सति विनेस्सति परिनिब्बापेस्सतीति ठानमेतं विज्जति, एवमेव विहिंसकस्स पुरिसपुग्गलस्स विहिंसापहानाय मग्गं भावयतो उप्पन्ना अविहिंसा होति परिनिब्बानाय. परिनिब्बुतो विय हि अपरिनिब्बुतं अविहिंसाचेतनाव विहिंसाचेतनं परिनिब्बापेतुं ¶ समत्था. एतमत्थं दस्सेन्तो ‘‘एवमेव खो, चुन्दा’’तिआदिमाहाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो. यथा चेत्थ, एवं सब्बपदेसु. अतिवित्थारभयेन पन अनुपदयोजना न कताति.
८८. एवं तस्स परिनिब्बापने समत्थभावं दस्सेत्वा इदानि तं देसनं निगमेत्वा धम्मपटिपत्तियं नियोजेतुं इति खो, चुन्दातिआदिमाह. तत्थ सल्लेखपरियायोति सल्लेखकारणं. एस नयो सब्बत्थ एत्थ अविहिंसादयो एव विहिंसादीनं सल्लेखनतो सल्लेखकारणं ¶ . तेसं वसेन चित्तस्स उप्पादेतब्बतो चित्तुपादकारणं, विहिंसादि, परिक्कमनस्स हेतुतो परिक्कमनकारणं, उपरिभागनिप्फादनतो उपरिभागकारणं ¶ , विहिंसादीनं परिनिब्बापनतो परिनिब्बानकारणन्ति वेदितब्बा. हितेसिनाति हितं एसन्तेन. अनुकम्पकेनाति अनुकम्पमानेन. अनुकम्पं उपादायाति अनुकम्पं चित्तेन परिग्गहेत्वा, परिच्चातिपि वुत्तं होति. कतं वो तं मयाति तं मया इमे पञ्च परियाये दस्सेन्तेन तुम्हाकं कतं. एत्तकमेव हि अनुकम्पकस्स सत्थु किच्चं, यदिदं अविपरीतधम्मदेसना. इतो परं पन पटिपत्ति नाम सावकानं किच्चं. तेनाह एतानि, चुन्द, रुक्खमूलानि…पे… अम्हाकं अनुसासनीति.
तत्थ च रुक्खमूलानीति इमिना रुक्खमूलसेनासनं दस्सेति. सुञ्ञागारानीति इमिना जनविवित्तट्ठानं. उभयेनापि च योगानुरूपसेनासनमाचिक्खति, दायज्जं निय्यातेति. झायथाति आरम्मणूपनिज्झानेन अट्ठतिंसारम्मणानि, लक्खणूपनिज्झानेन च अनिच्चादितो खन्धायतनादीनि उपनिज्झायथ, समथञ्च विपस्सनञ्च वड्ढेथाति वुत्तं होति. मा पमादत्थाति मा पमज्जित्थ. मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थाति ये हि पुब्बे दहरकाले, आरोग्यकाले, सत्तसप्पायादिसम्पत्तिकाले, सत्थु सम्मुखीभावकाले च योनिसोमनसिकारविरहिता रत्तिन्दिवं मङ्गुलभत्ता हुत्वा सेय्यसुखं मिद्धसुखमनुभोन्ता पमज्जन्ति, ते पच्छा जराकाले, रोगकाले, मरणकाले, विपत्तिकाले, सत्थु परिनिब्बुतकाले च तं पुब्बे पमादविहारं अनुस्सरन्ता, सप्पटिसन्धिकालकिरियञ्च भारियं सम्पस्समाना विप्पटिसारिनो होन्ति, तुम्हे पन तादिसा मा अहुवत्थाति एतमत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘मा ¶ पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्था’’ति. अयं वो अम्हाकं अनुसासनीति अयं अम्हाकं सन्तिका ‘‘झायथ मा पमादत्था’’ति तुम्हाकं अनुसासनी, ओवादोति वुत्तं होति.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
सल्लेखसुत्तवण्णना निट्ठिता.
९. सम्मादिट्ठिसुत्तवण्णना
८९. एवं ¶ मे सुतन्ति सम्मादिट्ठिसुत्तं. तत्थ ‘‘सम्मादिट्ठि सम्मादिट्ठीति, आवुसो, वुच्चति, कित्तावता नु खो, आवुसो’’ति वा ‘‘कतमं पनावुसो ¶ , अकुसल’’न्ति वा एवं यत्तका थेरेन पुच्छा वुत्ता, सब्बा कथेतुकम्यता पुच्छा एव.
तत्थ यस्मा जानन्तापि सम्मादिट्ठीति वदन्ति अजानन्तापि बाहिरकापि सासनिकापि अनुस्सवादिवसेनापि अत्तपच्चक्खेनापि, तस्मा तं बहूनं वचनं उपादाय द्विक्खत्तुं आमसन्तो ‘‘सम्मादिट्ठि सम्मादिट्ठीति, आवुसो, वुच्चती’’ति आह. अयञ्हि एत्थ अधिप्पायो, अपरेहिपि सम्मादिट्ठीति वुच्चति, अथापरेहिपि सम्मादिट्ठीति वुच्चति, स्वायं एवं वुच्चमानो अत्थञ्च लक्खणञ्च उपादाय कित्तावता नु खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होतीति. तत्थ सम्मादिट्ठीति सोभनाय पसत्थाय च दिट्ठिया समन्नागतो. यदा पन धम्मेयेव अयं सम्मादिट्ठिसद्दो वत्तति, तदास्स सोभना पसत्था च दिट्ठि सम्मादिट्ठीति एवमत्थो वेदितब्बो.
सा चायं सम्मादिट्ठि दुविधा होति लोकिया लोकुत्तराति. तत्थ कम्मस्सकताञाणं सच्चानुलोमिकञाणञ्च लोकिया सम्मादिट्ठि, सङ्खेपतो वा सब्बापि सासवा पञ्ञा. अरियमग्गफलसम्पयुत्ता पञ्ञा लोकुत्तरा सम्मादिट्ठि. पुग्गलो पन तिविधो होति पुथुज्जनो सेक्खो असेक्खो च. तत्थ पुथुज्जनो दुविधो होति बाहिरको सासनिको च. तत्थ बाहिरको कम्मवादी कम्मस्सकतादिट्ठिया सम्मादिट्ठि होति, नो सच्चानुलोमिकाय अत्तदिट्ठिपरामासकत्ता. सासनिको द्वीहिपि. सेक्खो नियताय सम्मादिट्ठिया सम्मादिट्ठि. असेक्खो असेक्खाय. इध पन नियताय निय्यानिकाय लोकुत्तरकुसलसम्मादिट्ठिया समन्नागतो ‘‘सम्मादिट्ठी’’ति अधिप्पेतो. तेनेवाह ‘‘उजुगतास्स दिट्ठि धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति, लोकुत्तरकुसलसम्मादिट्ठियेव हि अन्तद्वयमनुपगम्म उजुभावेन गतत्ता ¶ , कायवङ्कादीनि च सब्बवङ्कानि समुच्छिन्दित्वा गतत्ता उजुगता होति, तायेव ¶ च दिट्ठिया समन्नागतो नवप्पकारेपि लोकुत्तरधम्मे अवेच्चप्पसादेन अचलप्पसादेन समन्नागतो होति, सब्बदिट्ठिगहनानि च विनिब्बेठेन्तो सब्बकिलेसे पजहन्तो जातिसंसारा निक्खमन्तो पटिपत्तिं परिनिट्ठपेन्तो अरियेन मग्गेन आगतो इमं सम्बुद्धप्पवेदितं अमतोगधं निब्बानसङ्खातं सद्धम्मन्ति वुच्चति.
यतो खोति कालपरिच्छेदवचनमेतं, यस्मिं कालेति वुत्तं होति. अकुसलञ्च पजानातीति दसाकुसलकम्मपथसङ्खातं अकुसलञ्च ¶ पजानाति, निरोधारम्मणाय पजाननाय किच्चवसेन ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति पटिविज्झन्तो अकुसलं पजानाति. अकुसलमूलञ्च पजानातीति तस्स मूलपच्चयभूतं अकुसलमूलञ्च पजानाति, तेनेव पकारेन ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति पटिविज्झन्तो. एस नयो कुसलञ्च कुसलमूलञ्चाति एत्थापि. यथा चेत्थ, एवं इतो परेसु सब्बवारेसु किच्चवसेनेव वत्थुपजानना वेदितब्बा. एत्तावतापीति एत्तकेन इमिना अकुसलादिप्पजाननेनापि. सम्मादिट्ठि होतीति वुत्तप्पकाराय लोकुत्तरसम्मादिट्ठिया समन्नागतो होति. उजुगतास्स…पे… इमं सद्धम्मन्ति एत्तावता संखित्तदेसना निट्ठिता होति. देसनायेव चेसा संखित्ता, तेसं पन भिक्खूनं वित्थारवसेनेव सम्मामनसिकारप्पटिवेधो वेदितब्बो.
दुतियवारे पन देसनापि वित्थारेन मनसिकारप्पटिवेधोपि वित्थारेनेव वुत्तोति वेदितब्बो. तत्थ ‘‘संखित्तदेसनाय द्वे हेट्ठिममग्गा, वित्थारदेसनाय द्वे उपरिममग्गा कथिता’’ति भिक्खू आहंसु वित्थारदेसनावसाने ‘‘सब्बसो रागानुसयं पहाया’’तिआदिवचनं सम्पस्समाना. थेरो पनाह ‘‘संखित्तदेसनायपि चत्तारो मग्गा रासितो कथिता, वित्थारदेसनायपी’’ति. या चायं ¶ इध संखित्तवित्थारदेसनासु विचारणा आविकता, सा सब्बवारेसु इध वुत्तनयेनेव वेदितब्बा. अपुब्बानुत्तानपदवण्णनामत्तमेव हि इतो परं करिस्साम.
अकुसलकम्मपथवण्णना
तत्थ पठमवारस्स ताव वित्थारदेसनाय ‘‘पाणातिपातो खो, आवुसो, अकुसल’’न्तिआदीसु अकोसल्लप्पवत्तिया अकुसलं वेदितब्बं, परतो वत्तब्बकुसलप्पटिपक्खतो ¶ वा. तं लक्खणतो सावज्जदुक्खविपाकं संकिलिट्ठं वा. अयं तावेत्थ साधारणपदवण्णना.
असाधारणेसु पन पाणस्स अतिपातो पाणातिपातो, पाणवधो पाणघातोति वुत्तं होति. पाणोति चेत्थ वोहारतो सत्तो, परमत्थतो जीवितिन्द्रियं. तस्मिं पन पाणे पाणसञ्ञिनो जीवितिन्द्रियुपच्छेदकउपक्कमसमुट्ठापिका कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारप्पवत्ता वधकचेतना पाणातिपातो. सो गुणविरहितेसु तिरच्छानगतादीसु पाणेसु खुद्दके पाणे अप्पसावज्जो, महासरीरे ¶ महासावज्जो. कस्मा? पयोगमहन्तताय. पयोगसमत्तेपि वत्थुमहन्तताय. गुणवन्तेसु मनुस्सादीसु अप्पगुणे पाणे अप्पसावज्जो, महागुणे महासावज्जो. सरीरगुणानं पन समभावे सति किलेसानं उपक्कमानञ्च मुदुताय अप्पसावज्जो, तिब्बताय महासावज्जोति वेदितब्बो. तस्स पञ्च सम्भारा होन्ति पाणो, पाणसञ्ञिता, वधकचित्तं, उपक्कमो, तेन मरणन्ति. छ पयोगा साहत्थिको, आणत्तिको, निस्सग्गियो, थावरो, विज्जामयो, इद्धिमयोति. इमस्मिं पनेत्थ वित्थारीयमाने अतिपपञ्चो होति, तस्मा नं न वित्थारयाम, अञ्ञञ्च एवरूपं. अत्थिकेहि पन समन्तपासादिकं विनयट्ठकथं (पारा. अट्ठ. २.१७२) ओलोकेत्वा गहेतब्बो.
अदिन्नस्स आदानं अदिन्नादानं, परस्स हरणं थेय्यं, चोरिकाति वुत्तं होति. तत्थ अदिन्नन्ति परपरिग्गहितं, यत्थ परो यथाकामकारितं आपज्जन्तो अदण्डारहो अनुपवज्जो च होति. तस्मिं पन परपरिग्गहिते परपरिग्गहितसञ्ञिनो तदादायकउपक्कमसमुट्ठापिका थेय्यचेतना अदिन्नादानं. तं हीने परसन्तके अप्पसावज्जं ¶ , पणीते महासावज्जं. कस्मा? वत्थुपणीतताय. वत्थुसमत्ते सति गुणाधिकानं सन्तके वत्थुस्मिं महासावज्जं. तं तं गुणाधिकं उपादाय ततो ततो हीनगुणस्स सन्तके वत्थुस्मिं अप्पसावज्जं. तस्स पञ्च सम्भारा होन्ति परपरिग्गहितं, परपरिग्गहितसञ्ञिता, थेय्यचित्तं, उपक्कमो, तेन हरणन्ति. छ पयोगा साहत्थिकादयोव. ते च खो यथानुरूपं थेय्यावहारो, पसय्हावहारो, पटिच्छन्नावहारो, परिकप्पावहारो, कुसावहारोति इमेसं अवहारानं वसेन पवत्ताति अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारो पन समन्तपासादिकायं (पारा. अट्ठ. १.९२) वुत्तो.
कामेसुमिच्छाचारोति ¶ एत्थ पन कामेसूति मेथुनसमाचारेसु. मिच्छाचारोति एकन्तनिन्दितो लामकाचारो. लक्खणतो पन असद्धम्माधिप्पायेन कायद्वारप्पवत्ता अगमनीयट्ठानवीतिक्कमचेतना कामेसुमिच्छाचारो.
तत्थ अगमनीयट्ठानं नाम पुरिसानं ताव मातुरक्खिता, पितुरक्खिता, मातापितुरक्खिता, भातुरक्खिता, भगिनिरक्खिता, ञातिरक्खिता, गोत्तरक्खिता, धम्मरक्खिता, सारक्खा, सपरिदण्डाति मातुरक्खितादयो दस ¶ ; धनक्कीता, छन्दवासिनी, भोगवासिनी, पटवासिनी, ओदपत्तकिनी, ओभटचुम्बटा, दासी च भरिया च, कम्मकारी च भरिया च, धजाहता, मुहुत्तिकाति एता च धनक्कीतादयो दसाति वीसति इत्थियो. इत्थीसु पन द्विन्नं सारक्खासपरिदण्डानं, दसन्नञ्च धनक्कीतादीनन्ति द्वादसन्नं इत्थीनं अञ्ञे पुरिसा, इदं अगमनीयट्ठानं नाम. सो पनेस मिच्छाचारो सीलादिगुणरहिते अगमनीयट्ठाने अप्पसावज्जो, सीलादिगुणसम्पन्ने महासावज्जो. तस्स चत्तारो सम्भारा अगमनीयवत्थु, तस्मिं सेवनचित्तं, सेवनपयोगो, मग्गेनमग्गप्पटिपत्तिअधिवासनन्ति. एको पयोगो साहत्थिको एव.
मुसाति ¶ विसंवादनपुरेक्खारस्स अत्थभञ्जको वचीपयोगो कायपयोगो वा. विसंवादनाधिप्पायेन पनस्स परविसंवादनककायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो. अपरो नयो मुसाति अभूतं अतच्छं वत्थु. वादोति तस्स भूततो तच्छतो विञ्ञापनं. लक्खणतो पन अतथं वत्थुं तथतो परं विञ्ञापेतुकामस्स तथाविञ्ञत्तिसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो. सो यमत्थं भञ्जति, तस्स अप्पताय अप्पसावज्जो, महन्तताय महासावज्जो. अपिच गहट्ठानं अत्तनो सन्तकं अदातुकामताय नत्थीतिआदिनयप्पवत्तो अप्पसावज्जो, सक्खिना हुत्वा अत्थभञ्जनत्थं वुत्तो महासावज्जो. पब्बजितानं अप्पकम्पि तेलं वा सप्पिं वा लभित्वा हसाधिप्पायेन ‘‘अज्ज गामे तेलं नदीमञ्ञे सन्दती’’ति पुराणकथानयेन पवत्तो अप्पसावज्जो, अदिट्ठंयेव पन दिट्ठन्तिआदिना नयेन वदन्तानं महासावज्जो. तस्स चत्तारो सम्भारा होन्ति अतथं वत्थु, विसंवादनचित्तं, तज्जो वायामो, परस्स तदत्थविजाननन्ति. एको पयोगो साहत्थिकोव. सो कायेन वा कायप्पटिबद्धेन वा वाचाय वा विसंवादककिरियाकरणे ¶ दट्ठब्बो. ताय चे किरियाय परो तमत्थं जानाति, अयं किरियासमुट्ठापिकचेतनाक्खणेयेव मुसावादकम्मुना बज्झति.
पिसुणा वाचातिआदीसु याय वाचाय यस्स तं वाचं भासति, तस्स हदये अत्तनो पियभावं परस्स च सुञ्ञभावं करोति, सा पिसुणा वाचा. याय पन अत्तानम्पि परम्पि फरुसम्पि करोति, सा वाचा सयम्पि फरुसा नेव कण्णसुखा न हदयसुखा वा, अयं फरुसा वाचा. येन ¶ सम्फं पलपति निरत्थकं, सो सम्फप्पलापो. तेसं मूलभूता चेतनापि पिसुणावाचादिनाममेव लभति, सा एव च इध अधिप्पेताति. तत्थ संकिलिट्ठचित्तस्स परेसं वा भेदाय अत्तनो पियकम्यताय वा कायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना पिसुणा वाचा. सा यस्स भेदं करोति, तस्स अप्पगुणताय अप्पसावज्जा, महागुणताय महासावज्जा. तस्सा चत्तारो सम्भारा भिन्दितब्बो परो, ‘‘इति इमे नाना भविस्सन्ति विना भविस्सन्ती’’ति भेदपुरेक्खारता वा, ‘‘अहं ¶ पियो भविस्सामि विस्सासिको’’ति पियकम्यता वा, तज्जो वायामो, तस्स तदत्थविजाननन्ति.
परस्स मम्मच्छेदककायवचीपयोगसमुट्ठापिका एकन्तफरुसा चेतना फरुसा वाचा. तस्स आविभावत्थमिदं वत्थु – एको किर दारको मातुवचनं अनादियित्वा अरञ्ञं गच्छति, तं माता निवत्तेतुं असक्कोन्ती ‘‘चण्डा तं महिंसी अनुबन्धतू’’ति अक्कोसि. अथस्स तत्थेव अरञ्ञे महिंसी उट्ठासि. दारको ‘‘यं मम माता मुखेन कथेसि तं मा होतु, यं चित्तेन चिन्तेसि तं होतू’’ति सच्चकिरियमकासि. महिंसी तत्थेव बद्धा विय अट्ठासि. एवं मम्मच्छेदकोपि पयोगो चित्तसण्हताय फरुसा वाचा न होति. मातापितरो हि कदाचि पुत्तके एवम्पि वदन्ति ‘‘चोरा वो खण्डाखण्डिकं करोन्तू’’ति, उप्पलपत्तम्पि च नेसं उपरि पतन्तं न इच्छन्ति. आचरियुपज्झाया च कदाचि निस्सितके एवं वदन्ति ‘‘किं इमे अहिरिका अनोत्तप्पिनो चरन्ति निद्धमथ ने’’ति. अथ खो नेसं आगमाधिगमसम्पत्तिं इच्छन्ति. यथा च चित्तसण्हताय फरुसा वाचा न होति, एवं वचनसण्हताय अफरुसा वाचापि न होति. न हि मारापेतुकामस्स ‘‘इमं सुखं सयापेथा’’ति वचनं अफरुसा वाचा होति. चित्तफरुसताय पनेसा फरुसा वाचाव. सा यं ¶ सन्धाय पवत्तिता, तस्स अप्पगुणताय अप्पसावज्जा, महागुणताय महासावज्जा. तस्सा तयो सम्भारा अक्कोसितब्बो परो, कुपितचित्तं, अक्कोसनाति.
अनत्थविञ्ञापककायवचीपयोगसमुट्ठापिका अकुसलचेतना सम्फप्पलापो. सो आसेवनमन्दताय अप्पसावज्जो, आसेवनमहन्तताय महासावज्जो. तस्स द्वे सम्भारा भारतयुद्धसीताहरणादिनिरत्थककथापुरेक्खारता, तथारूपीकथाकथनन्ति.
अभिज्झायतीति ¶ अभिज्झा, परभण्डाभिमुखी हुत्वा तन्निन्नताय पवत्ततीति अत्थो. सा ‘‘अहो वत इदं ममस्सा’’ति एवं परभण्डाभिज्झायनलक्खणा. अदिन्नादानं विय अप्पसावज्जा च महासावज्जा च. तस्सा द्वे सम्भारा परभण्डं, अत्तनो परिणामनञ्च. परभण्डवत्थुके हि लोभे उप्पन्नेपि न ताव कम्मपथभेदो होति, याव ‘‘अहो वतीदं ममस्सा’’ति अत्तनो न परिणामेति.
हितसुखं ब्यापादयतीति ब्यापादो. सो परविनासाय मनोपदोसलक्खणो ¶ , फरुसा वाचा विय अप्पसावज्जो महासावज्जो च. तस्स द्वे सम्भारा परसत्तो च, तस्स च विनासचिन्ता. परसत्तवत्थुके हि कोधे उप्पन्नेपि न ताव कम्मपथभेदो होति, याव ‘‘अहो वतायं उच्छिज्जेय्य विनस्सेय्या’’ति तस्स विनासं न चिन्तेति.
यथाभुच्चगहणाभावेन मिच्छा पस्सतीति मिच्छादिट्ठि. सा ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिना नयेन विपरीतदस्सनलक्खणा. सम्फप्पलापो विय अप्पसावज्जा महासावज्जा च. अपिच अनियता अप्पसावज्जा, नियता महासावज्जा. तस्सा द्वे सम्भारा वत्थुनो च गहिताकारविपरीतता, यथा च तं गण्हाति, तथाभावेन तस्सुपट्ठानन्ति.
इमेसं पन दसन्नं अकुसलकम्मपथानं धम्मतो कोट्ठासतो आरम्मणतो वेदनातो मूलतोति पञ्चहाकारेहि विनिच्छयो वेदितब्बो.
तत्थ ¶ धम्मतोति एतेसु हि पटिपाटिया सत्त, चेतनाधम्माव होन्ति, अभिज्झादयो तयो चेतनासम्पयुत्ता.
कोट्ठासतोति पटिपाटिया सत्त, मिच्छादिट्ठि चाति इमे अट्ठ कम्मपथा एव होन्ति, नो मूलानि. अभिज्झाब्यापादा कम्मपथा चेव मूलानि च. अभिज्झा हि मूलं पत्वा लोभो अकुसलमूलं होति. ब्यापादो दोसो अकुसलमूलं.
आरम्मणतोति पाणातिपातो जीवितिन्द्रियारम्मणतो सङ्खारारम्मणो होति. अदिन्नादानं सत्तारम्मणं वा सङ्खारारम्मणं वा. मिच्छाचारो फोट्ठब्बवसेन सङ्खारारम्मणो. सत्तारम्मणोतिपि एके. मुसावादो सत्तारम्मणो वा सङ्खारारम्मणो वा. तथा पिसुणा वाचा. फरुसा वाचा सत्तारम्मणाव. सम्फप्पलापो दिट्ठसुतमुतविञ्ञातवसेन सत्तारम्मणो ¶ वा सङ्खारारम्मणो वा, तथा अभिज्झा. ब्यापादो सत्तारम्मणोव. मिच्छादिट्ठि तेभूमकधम्मवसेन सङ्खारारम्मणा.
वेदनातोति पाणातिपातो दुक्खवेदनो होति. किञ्चापि हि राजानो चोरं दिस्वा हसमानापि ‘‘गच्छथ नं घातेथा’’ति वदन्ति, सन्निट्ठापकचेतना पन नेसं दुक्खसम्पयुत्ताव होति. अदिन्नादानं तिवेदनं. मिच्छाचारो सुखमज्झत्तवसेन द्विवेदनो, सन्निट्ठापकचित्ते पन मज्झत्तवेदनो न होति. मुसावादो तिवेदनो, तथा पिसुणा वाचा. फरुसा वाचा दुक्खवेदनाव. सम्फप्पलापो तिवेदनो ¶ . अभिज्झा सुखमज्झत्तवसेन द्विवेदना, तथा मिच्छादिट्ठि. ब्यापादो दुक्खवेदनो.
मूलतोति पाणातिपातो दोसमोहवसेन द्विमूलको होति. अदिन्नादानं दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन वा. मिच्छाचारो लोभमोहवसेन. मुसावादो दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन वा, तथा पिसुणा वाचा सम्फप्पलापो च. फरुसा वाचा दोसमोहवसेन. अभिज्झा मोहवसेन एकमूला, तथा ब्यापादो. मिच्छादिट्ठि लोभमोहवसेन द्विमूलाति.
लोभो अकुसलमूलन्तिआदीसु लुब्भतीति लोभो. दुस्सतीति दोसो. मुय्हतीति मोहो. तेसु लोभो सयञ्च अकुसलो सावज्जदुक्खविपाकट्ठेन, इमेसञ्च पाणातिपातादीनं अकुसलानं ¶ केसञ्चि सम्पयुत्तप्पभावकट्ठेन केसञ्चि उपनिस्सयपच्चयट्ठेन मूलन्ति अकुसलमूलं. वुत्तम्पि चेतं ‘‘रत्तो खो आवुसो रागेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो पाणम्पि हनती’’तिआदि. दोसमोहानं अकुसलमूलभावेपि एसेव नयो.
अकुसलकम्मपथवण्णना निट्ठिता.
कुसलकम्मपथवण्णना
पाणातिपाता वेरमणी कुसलन्तिआदीसु पाणातिपातादयो वुत्तत्था एव. वेरं मणतीति वेरमणी, वेरं पजहतीति अत्थो. विरमति वा एताय करणभूताय, विकारस्स वेकारं कत्वापि वेरमणी. अयं तावेत्थ ब्यञ्जनतो वण्णना. अत्थतो पन वेरमणीति कुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति. या ‘‘पाणातिपाता विरमन्तस्स, या तस्मिं समये ¶ पाणातिपाता आरति विरती’’ति एवं वुत्ता कुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति, सा भेदतो तिविधो होति सम्पत्तविरति समादानविरति समुच्छेदविरतीति. तत्थ असमादिन्नसिक्खापदानं अत्तनो जातिवयबाहुसच्चादीनि पच्चवेक्खित्वा ‘‘अयुत्तं अम्हाकं एवरूपं कातु’’न्ति सम्पत्तवत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति सम्पत्तविरतीति वेदितब्बा सीहळदीपे चक्कनउपासकस्स विय.
तस्स किर दहरकालेयेव मातुया रोगो उप्पज्जि. वेज्जेन च ‘‘अल्लससमंसं लद्धुं वट्टती’’ति वुत्तं. ततो चक्कनस्स भाता ‘‘गच्छ तात खेत्तं आहिण्डाही’’ति चक्कनं पेसेसि. सो तत्थ गतो. तस्मिञ्च समये एको ससो तरुणसस्सं खादितुं आगतो होति, सो तं दिस्वा वेगेन धावेन्तो वल्लिया बद्धो ‘‘किरि किरी’’ति सद्दमकासि. चक्कनो तेन सद्देन गन्त्वा तं गहेत्वा चिन्तेसि ‘‘मातु ¶ भेसज्जं करोमी’’ति. पुन चिन्तेसि ‘‘न मेतं पतिरूपं, य्वाहं मातु जीवितकारणा परं जीविता वोरोपेय्य’’न्ति. अथ नं ‘‘गच्छ अरञ्ञे ससेहि सद्धिं तिणोदकं परिभुञ्जा’’ति मुञ्चि. भातरा च ‘‘किं तात ससो लद्धो’’ति पुच्छितो तं पवत्तिं आचिक्खि. ततो नं भाता परिभासि. सो मातुसन्तिकं गन्त्वा ‘‘यतोहं ¶ जातो, नाभिजानामि सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपेता’’ति सच्चं वत्वा अधिट्ठासि. तावदेवस्स माता अरोगा अहोसि.
समादिन्नसिक्खापदानं पन सिक्खापदसमादाने च ततुत्तरि च अत्तनो जीवितम्पि परिच्चजित्वा वत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति समादानविरतीति वेदितब्बा उत्तरवड्ढमानपब्बतवासीउपासकस्स विय.
सो किर अम्बरियविहारवासीपिङ्गलबुद्धरक्खितत्थेरस्स सन्तिके सिक्खापदानि गहेत्वा खेत्तं कस्सति. अथस्स गोणो नट्ठो, सो तं गवेसन्तो उत्तरवड्ढमानपब्बतं आरुहि, तत्र नं महासप्पो अग्गहेसि. सो चिन्तेसि ‘‘इमायस्स तिखिणवासिया सीसं छिन्दामी’’ति. पुन चिन्तेसि ‘‘न मेतं पतिरूपं, य्वाहं भावनीयस्स गरुनो सन्तिके सिक्खापदं गहेत्वा भिन्देय्य’’न्ति. एवं यावततियं चिन्तेत्वा ‘‘जीवितं ¶ परिच्चजामि, न सिक्खापद’’न्ति अंसे ठपितं तिखिणदण्डवासिं अरञ्ञे छड्डेसि. तावदेव नं महावाळो मुञ्चित्वा अगमासीति.
अरियमग्गसम्पयुत्ता पन विरति समुच्छेदविरतीति वेदितब्बा. यस्सा उप्पत्तितो पभुति ‘‘पाणं घातेस्सामी’’ति अरियपुग्गलानं चित्तम्पि न उप्पज्जतीति. सा पनायं विरति कोसल्लप्पवत्तिया कुसलन्ति वुत्ता. कुच्छितसयनतो वा कुसन्ति लद्धवोहारं दुस्सील्यं लुनातीतिपि कुसलं. कतमञ्चावुसो कुसलन्ति इमस्स पन पञ्हस्स अननुरूपत्ता कुसलाति न वुत्ता.
यथा च अकुसलानं, एवं इमेसम्पि कुसलकम्मपथानं धम्मतो कोट्ठासतो आरम्मणतो वेदनातो मूलतोति पञ्चहाकारेहि विनिच्छयो वेदितब्बो.
तत्थ धम्मतोति एतेसु हि पटिपाटिया सत्त चेतनापि वट्टन्ति, विरतियोपि. अन्ते तयो चेतनासम्पयुत्ताव.
कोट्ठासतोति ¶ पटिपाटिया सत्त कम्मपथा एव, नो मूलानि. अन्ते तयो कम्मपथा चेव ¶ मूलानि च. अनभिज्झा हि मूलं पत्वा अलोभो कुसलमूलं होति. अब्यापादो अदोसो कुसलमूलं. सम्मादिट्ठि अमोहो कुसलमूलं.
आरम्मणतोति पाणातिपातादीनं आरम्मणानेव एतेसं आरम्मणानि, वीतिक्कमितब्बतोयेव हि वेरमणी नाम होति. यथा पन निब्बानारम्मणो अरियमग्गो किलेसे पजहति, एवं जीवितिन्द्रियादिआरम्मणापेते कम्मपथा पाणातिपातादीनि दुस्सील्यानि पजहन्तीति वेदितब्बा.
वेदनातोति सब्बे सुखवेदना वा होन्ति, मज्झत्तवेदना वा. कुसलं पत्वा हि दुक्खवेदना नाम नत्थि.
मूलतोति पटिपाटिया सत्त कम्मपथा ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स अलोभअदोसअमोहवसेन तिमूला होन्ति. ञाणविप्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स द्विमूला. अनभिज्झा ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स ¶ द्विमूला. ञाणविप्पयुत्तचित्तेन एकमूला. अलोभो पन अत्तनाव अत्तनो मूलं न होति, अब्यापादेपि एसेव नयो. सम्मादिट्ठि अलोभादोसवसेन द्विमूलावाति.
अलोभो कुसलमूलन्तिआदीसु न लोभोति अलोभो, लोभपटिपक्खस्स धम्मस्सेतं अधिवचनं. अदोसामोहेसुपि एसेव नयो. तेसु अलोभो सयञ्च कुसलं, इमेसञ्च पाणातिपाता वेरमणीआदीनं कुसलानं केसञ्चि सम्पयुत्तप्पभावकट्ठेन केसञ्चि उपनिस्सयपच्चयट्ठेन मूलन्ति कुसलमूलं. अदोसामोहानम्पि कुसलमूलभावे एसेव नयो.
इदानि सब्बम्पि तं सङ्खेपेन च वित्थारेन च देसितमत्थं निगमेन्तो यतो खो आवुसोतिआदिअप्पनावारमाह. तत्थ एवं अकुसलं पजानातीति एवं यथानिद्दिट्ठदसाकुसलकम्मपथवसेन अकुसलं पजानाति. एवं अकुसलमूलन्तिआदीसुपि एसेव नयो. एत्तावता एकेन नयेन चतुसच्चकम्मट्ठानिकस्स याव अरहत्ता निय्यानं कथितं होति. कथं? एत्थ हि ठपेत्वा अभिज्झं दस अकुसलकम्मपथा च कुसलकम्मपथा च दुक्खसच्चं. अभिज्झा च लोभो अकुसलमूलञ्चाति इमे द्वे धम्मा निप्परियायेन समुदयसच्चं. परियायेन पन सब्बेपि कम्मपथा दुक्खसच्चं. सब्बानि कुसलाकुसलमूलानि समुदयसच्चं. उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं ¶ . दुक्खं परिजानन्तो समुदयं पजहमानो निरोधं ¶ पजानन्तो अरियमग्गो मग्गसच्चन्ति इति द्वे सच्चानि सरूपेन वुत्तानि, द्वे आवत्तहारवसेन वेदितब्बानि.
सो सब्बसो रागानुसयं पहायाति सो एवं अकुसलादीनि पजानन्तो सब्बाकारेन रागानुसयं पजहित्वा. पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वाति पटिघानुसयञ्च सब्बाकारेनेव नीहरित्वाति वुत्तं होति. एत्तावता अनागामिमग्गो कथितो. अस्मीति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वाति पञ्चसु खन्धेसु कञ्चि धम्मं अनवकारीकरित्वा ‘‘अस्मी’’ति इमिना समूहग्गहणाकारेन पवत्तं दिट्ठिमानानुसयं समुग्घाटेत्वा.
तत्थ दिट्ठिमानानुसयन्ति दिट्ठिसदिसं मानानुसयन्ति वुत्तं होति. अयञ्हि मानानुसयो अस्मीति पवत्तत्ता दिट्ठिसदिसो होति, तस्मा एवं वुत्तो ¶ . इमञ्च अस्मिमानं वित्थारतो विञ्ञातुकामेन खन्धियवग्गे खेमकसुत्तं (सं. नि. ३.८९) ओलोकेतब्बन्ति.
अविज्जं पहायाति वट्टमूलं अविज्जं पजहित्वा. विज्जं उप्पादेत्वाति तस्सा अविज्जाय समुग्घाटिकं अरहत्तमग्गविज्जं उप्पादेत्वा. एत्तावता अरहत्तमग्गो कथितो. दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होतीति अस्मिंयेव अत्तभावे वट्टदुक्खस्स परिच्छेदकरो होति. एत्तावतापि खो, आवुसोति देसनं निय्यातेति, इमाय कम्मपथदेसनाय वुत्तमनसिकारप्पटिवेधवसेनपीति वुत्तं होति. सेसं वुत्तनयमेव. एवं अनागामिमग्गअरहत्तमग्गेहि देसनं निट्ठपेसीति.
कुसलकम्मपथवण्णना निट्ठिता.
आहारवारवण्णना
९०. साधावुसोति खो…पे… आगतो इमं सद्धम्मन्ति एवं आयस्मतो सारिपुत्तस्स कुसलाकुसलमुखेन चतुसच्चदेसनं सुत्वा तं आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं ‘‘साधावुसो’’ति इमिना वचनेन ते भिक्खू अभिनन्दित्वा इमस्सेव वचनस्स समुट्ठापकेन चित्तेन अनुमोदित्वा वचसा सम्पटिच्छित्वा चेतसा सम्पियायित्वाति वुत्तं होति. इदानि यस्मा थेरो नानप्पकारेन ¶ चतुसच्चदेसनं देसेतुं पटिबलो, यथाह ‘‘सारिपुत्तो, भिक्खवे, पहोति चत्तारि अरियसच्चानि वित्थारेन आचिक्खितुं देसेतु’’न्ति यस्मा वा उत्तरिम्पि देसेतुकामोव हुत्वा ‘‘एत्तावतापि खो’’ति ¶ अवच, तस्मा अपरेनपि नयेन सच्चदेसनं सोतुकामा ते भिक्खू आयस्मन्तं सारिपुत्तं उत्तरिं पञ्हं अपुच्छिंसु. तेन सयमेव पुच्छित्वा विस्सज्जितपञ्हतो उत्तरिं सिया खो पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो भवेय्य अञ्ञम्पि कारणन्ति इमिना नयेन अञ्ञं अतिरेकं पञ्हं पुच्छिंसु, पुरिमपञ्हस्स वा उपरिभागे पुच्छिंसूति वुत्तं होति. अथ नेसं ब्याकरमानो थेरो सिया, आवुसोतिआदिमाह. तत्थायं अनुत्तानपदवण्णना, आहारन्ति पच्चयं. पच्चयो हि आहरति अत्तनो फलं, तस्मा ‘‘आहारो’’ति वुच्चति.
भूतानं ¶ वा सत्तानन्तिआदीसु भूताति सञ्जाता, निब्बत्ता. सम्भवेसीनन्ति ये सम्भवं जातिं निब्बत्तिं एसन्ति गवेसन्ति. तत्थ चतूसु योनीसु अण्डजजलाबुजा सत्ता याव अण्डकोसं वत्थिकोसञ्च न भिन्दन्ति, ताव सम्भवेसिनो नाम. अण्डकोसं वत्थिकोसञ्च भिन्दित्वा बहि निक्खन्ता भूता नाम. संसेदजा ओपपातिका च पठमचित्तक्खणे सम्भवेसिनो नाम. दुतियचित्तक्खणतो पभुति भूता नाम. येन येन वा इरियापथेन जायन्ति, याव ते ततो अञ्ञं न पापुणन्ति, ताव सम्भवेसिनो नाम. ततो परं भूता नाम.
अथ वा भूताति जाता अभिनिब्बत्ता, ये भूतायेव न पुन भविस्सन्तीति सङ्ख्यं गच्छन्ति, तेसं खीणासवानमेतं अधिवचनं. सम्भवमेसन्तीति सम्भवेसिनो. अप्पहीनभवसंयोजनत्ता आयतिम्पि सम्भवं एसन्तानं सेक्खपुथुज्जनानमेतं अधिवचनं. एवं सब्बथापि इमेहि द्वीहि पदेहि सब्बसत्ते परियादियति. वासद्दो चेत्थ सम्पिण्डनत्थो, तस्मा भूतानञ्च सम्भवेसीनञ्चाति अयमत्थो वेदितब्बो.
ठितियाति ठितत्थं. अनुग्गहायाति अनुग्गहत्थं उपकारत्थं. वचनभेदो चेस, अत्थो पन द्विन्नम्पि पदानं एकोयेव. अथ वा ठितियाति तस्स तस्स सत्तस्स उप्पन्नधम्मानं अनुप्पबन्धवसेन अविच्छेदाय. अनुग्गहायाति अनुप्पन्नानं उप्पादाय. उभोपि चेतानि भूतानं ठितिया चेव अनुग्गहाय च. सम्भवेसीनं वा ठितिया चेव अनुग्गहाय चाति एवं उभयत्थ ¶ दट्ठब्बानि. कबळीकारो आहारोति कबळं कत्वा अज्झोहरितब्बतो ¶ कबळीकारो आहारो, ओदनकुम्मासादिवत्थुकाय ओजायेतं अधिवचनं. ओळारिको वा सुखुमो वाति वत्थुओळारिकताय ओळारिको, वत्थुसुखुमताय सुखुमो. सभावेन पन सुखुमरूपपरियापन्नत्ता कबळीकारो आहारो सुखुमोव होति. सापि चस्स वत्थुतो ओळारिकता सुखुमता च उपादायुपादाय वेदितब्बा.
कुम्भीलानञ्हि आहारं उपादाय मोरानं आहारो सुखुमो. कुम्भीला किर पासाणे गिलन्ति. ते च नेसं कुच्छिप्पत्ताव विलीयन्ति. मोरा सप्पविच्छिकादिपाणे खादन्ति. मोरानं पन आहारं उपादाय तरच्छानं आहारो सुखुमो. ते किर तिवस्सछड्डितानि विसाणानि चेव अट्ठीनि च खादन्ति. तानि च नेसं खेळेन तेमितमत्तेनेव कन्दमूलं विय ¶ मुदुकानि होन्ति. तरच्छानम्पि आहारं उपादाय हत्थीनं आहारो सुखुमो. तेपि नानारुक्खसाखायो खादन्ति. हत्थीनं आहारतो गवयगोकण्णमिगादीनं आहारो सुखुमो. ते किर निस्सारानि नानारुक्खपण्णादीनि खादन्ति. तेसम्पि आहारतो गुन्नं आहारो सुखुमो. ते अल्लसुक्खतिणानि खादन्ति. तेसं आहारतो ससानं आहारो सुखुमो. ससानं आहारतो सकुणानं आहारो सुखुमो. सकुणानं आहारतो पच्चन्तवासीनं आहारो सुखुमो. पच्चन्तवासीनं आहारतो गामभोजकानं आहारो सुखुमो. गामभोजकानं आहारतो राजराजमहामत्तानं आहारो सुखुमो. तेसम्पि आहारतो चक्कवत्तिनो आहारो सुखुमो. चक्कवत्तिनो आहारतो भुम्मदेवानं आहारो सुखुमो. भुम्मदेवानं आहारतो चातुमहाराजिकानं आहारो सुखुमो. एवं याव परनिम्मितवसवत्तीनं आहारो वित्थारेतब्बो, तेसं आहारो सुखुमोत्वेव निट्ठं पत्तो.
एत्थ च ओळारिके वत्थुस्मिं ओजा परित्ता होति दुब्बला, सुखुमे बलवती. तथा हि एकपत्तपूरम्पि यागुं पीवतो मुहुत्तेनेव जिघच्छितो होति, यंकञ्चिदेव खादितुकामो. सप्पिं पन पसटमत्तं पिवित्वा दिवसं अभोत्तुकामो होति. तत्थ वत्थु परिस्समं विनोदेति, न पन सक्कोति पालेतुं. ओजा पालेति, न सक्कोति परिस्समं विनोदेतुं. द्वे पन एकतो हुत्वा परिस्समञ्चेव विनोदेन्ति पालेन्ति चाति.
फस्सो ¶ ¶ दुतियोति चक्खुसम्फस्सादि छब्बिधोपि फस्सो. एतेसु चतूसु आहारेसु दुतियो आहारोति वेदितब्बो. देसनानयो एव चेस. तस्मा इमिना नाम कारणेन दुतियो वा ततियो वाति इदमेत्थ न गवेसितब्बं. मनोसञ्चेतनाति चेतना एव वुच्चति. विञ्ञाणन्ति यंकिञ्चि चित्तं.
एत्थाह, यदि पच्चयट्ठो आहारट्ठो, अथ कस्मा अञ्ञेसुपि सत्तानं पच्चयेसु विज्जमानेसु इमेयेव चत्तारो वुत्ताति? वुच्चते, अज्झत्तिकसन्ततिया ¶ विसेसपच्चयत्ता. विसेसपच्चयो हि कबळीकाराहारभक्खानं सत्तानं रूपकायस्स कबळीकारो आहारो. नामकाये वेदनाय फस्सो, विञ्ञाणस्स मनोसञ्चेतना, नामरूपस्स विञ्ञाणं. यथाह –
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठति, अनाहारो नो तिट्ठति. तथा फस्सपच्चया वेदना, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति.
को पनेत्थ आहारो, किं आहरतीति? कबळीकाराहारो ओजट्ठमकरूपानि आहरति. फस्साहारो तिस्सो वेदना, मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे, विञ्ञाणाहारो पटिसन्धिनामरूपन्ति.
कथं? कबळीकाराहारो ताव मुखे ठपितमत्तोयेव अट्ठ रूपानि समुट्ठापेति. दन्तविचुण्णितं पन अज्झोहरियमानं एकेकं सित्थं अट्ठट्ठ रूपानि समुट्ठापेतियेव. एवं ओजट्ठमकरूपानि आहरति.
फस्साहारो पन सुखवेदनियो फस्सो उप्पज्जमानो सुखवेदनं आहरति, तथा दुक्खवेदनियो दुक्खं, अदुक्खमसुखवेदनियो अदुक्खमसुखन्ति एवं सब्बथापि फस्साहारो तिस्सो वेदना आहरति.
मनोसञ्चेतनाहारो ¶ कामभवूपगं कम्मं कामभवं आहरति, रूपारूपभवूपगानि तं तं भवं. एवं सब्बथापि मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे आहरति.
विञ्ञाणाहारो पन ये च पटिसन्धिक्खणे तंसम्पयुत्तका तयो खन्धा, यानि च तिसन्ततिवसेन तिंसरूपानि उप्पज्जन्ति, सहजातादिपच्चयनयेन तानि आहरतीति वुच्चति. एवं विञ्ञाणाहारो पटिसन्धिनामरूपं आहरतीति.
एत्थ च मनोसञ्चेतनाहारो तयो भवे आहरतीति सासवा कुसलाकुसलचेतनाव वुत्ता. विञ्ञाणं पटिसन्धिनामरूपं आहरतीति पटिसन्धिविञ्ञाणमेव वुत्तं ¶ . अविसेसेन पन तंसम्पयुत्ततंसमुट्ठानधम्मानं आहरणतो पेते आहाराति वेदितब्बा.
एतेसु ¶ चतूसु आहारेसु कबळीकाराहारो उपत्थम्भेन्तो आहारकिच्चं साधेति. फस्सो फुसन्तोयेव, मनोसञ्चेतना आयूहमानाव. विञ्ञाणं विजानन्तमेव.
कथं? कबळीकाराहारो हि उपत्थम्भेन्तोयेव कायट्ठपनेन सत्तानं ठितिया होति. कम्मजनितोपि हि अयं कायो कबळीकाराहारेन उपत्थम्भितो दसपि वस्सानि वस्ससतम्पि याव आयुपरिमाणं तिट्ठति. यथा किं? यथा मातुया जनितोपि दारको धातिया थञ्ञादीनि पायेत्वा पोसियमानोव चिरं तिट्ठति, यथा चुपत्थम्भेन उपत्थम्भितगेहं. वुत्तम्पि चेतं –
‘‘यथा महाराज गेहे पतन्ते अञ्ञेन दारुना उपत्थम्भेन्ति, अञ्ञेन दारुना उपत्थम्भितं सन्तं एवं तं गेहं न पतति, एवमेव खो महाराज अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठती’’ति.
एवं कबळीकारो आहारो उपत्थम्भेन्तो आहारकिच्चं साधेति. एवं साधेन्तोपि च कबळीकारो आहारो द्विन्नं रूपसन्ततीनं पच्चयो होति आहारसमुट्ठानस्स च उपादिन्नस्स च. कम्मजानं अनुपालको हुत्वा पच्चयो होति. आहारसमुट्ठानानं जनको हुत्वा पच्चयो होति.
फस्सो ¶ पन सुखादिवत्थुभूतं आरम्मणं फुसन्तोयेव सुखादिवेदनापवत्तनेन सत्तानं ठितिया होति. मनोसञ्चेतना कुसलाकुसलकम्मवसेन आयूहमानायेव भवमूलनिप्फादनतो सत्तानं ठितिया होति. विञ्ञाणं विजानन्तमेव नामरूपप्पवत्तनेन सत्तानं ठितिया होति.
एवं उपत्थम्भनादिवसेन आहारकिच्चं साधयमानेसु पनेतेसु चत्तारि भयानि दट्ठब्बानि. सेय्यथिदं, कबळीकाराहारे निकन्तियेव भयं, फस्से उपगमनमेव, मनोसञ्चेतनाय आयूहनमेव, विञ्ञाणे अभिनिपातोयेव भयन्ति. किं कारणा? कबळीकाराहारे हि निकन्तिं कत्वा सीतादीनं पुरेक्खता सत्ता आहारत्थाय मुद्दागणनादिकम्मानि करोन्ता अनप्पकं दुक्खं निगच्छन्ति. एकच्चे च इमस्मिं सासने ¶ पब्बजित्वापि वेज्जकम्मादिकाय अनेसनाय आहारं परियेसन्ता दिट्ठेपि धम्मे गारय्हा होन्ति. सम्परायेपि तस्स सङ्घाटिपि आदित्ता सम्पज्जलितातिआदिना लक्खणसंयुत्ते वुत्तनयेन समणपेता होन्ति. इमिनाव ताव कारणेन कबळीकाराहारे निकन्तियेव भयन्ति वेदितब्बा.
फस्सं उपगच्छन्तापि ¶ फस्सस्सादिनो परेसं रक्खितगोपितेसु दारादीसु भण्डेसु अपरज्झन्ति. ते सह भण्डेन भण्डसामिका गहेत्वा खण्डाखण्डिकं वा छिन्दित्वा सङ्कारकूटेसु छड्डेन्ति. रञ्ञो वा निय्यातेन्ति. ततो ने राजा विविधा कम्मकारणा कारापेति. कायस्स च भेदा दुग्गति नेसं पाटिकङ्खा होति. इति फस्सस्सादमूलकं दिट्ठधम्मिकम्पि सम्परायिकम्पि भयं सब्बमागतमेव होति. इमिना कारणेन फस्साहारे उपगमनमेव भयन्ति वेदितब्बं.
कुसलाकुसलकम्मायूहनेनेव पन तम्मूलकं तीसु भवेसु भयं सब्बमागतंयेव होति. इमिना कारणेन मनोसञ्चेतनाहारे आयूहनमेव भयन्ति वेदितब्बं.
पटिसन्धिविञ्ञाणञ्च यस्मिं यस्मिं ठाने अभिनिपतति, तस्मिं तस्मिं ठाने पटिसन्धिनामरूपं गहेत्वाव निब्बत्तति, तस्मिञ्च निब्बत्ते सब्बभयानि निब्बत्तानियेव होन्ति, तम्मूलकत्ताति, इमिना कारणेन विञ्ञाणाहारे अभिनिपातोयेव भयन्ति वेदितब्बो.
एवं ¶ सभयेसु पन इमेसु आहारेसु सम्मासम्बुद्धो कबळीकाराहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, द्वे जायम्पतिका’’तिआदिना (सं. नि. २.६३) नयेन पुत्तमंसूपमं देसेसि. फस्साहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गावी निच्चम्मा’’तिआदिना नयेन निच्चम्मगावूपमं देसेसि. मनोसञ्चेतनाहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अङ्गारकासू’’तिआदिना नयेन अङ्गारकासूपमं देसेसि. विञ्ञाणाहारे निकन्तिपरियादानत्थं ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, चोरं आगुचारि’’न्तिआदिना नयेन सत्तिसताहतूपमं देसेसि.
तत्रायं भूतमत्थं कत्वा सङ्खेपतो अत्थयोजना, द्वे किर जायम्पतिका पुत्तं गहेत्वा परित्तेन पाथेय्येन योजनसतिकं कन्तारमग्गं ¶ पटिपज्जिंसु. तेसं पञ्ञास योजनानि गन्त्वा पाथेय्यं निट्ठासि. ते खुप्पिपासातुरा विरळच्छायायं निसीदिंसु. ततो पुरिसो भरियं आह ‘‘भद्दे इतो समन्ता पञ्ञास योजनानि गामो वा निगमो वा नत्थि, तस्मा यं तं पुरिसेन कातब्बं बहुम्पि कसिगोरक्खादिकम्मं, न दानि सक्का तं मया कातुं, एहि मं मारेत्वा उपड्ढमंसं खादित्वा उपड्ढं पाथेय्यं ¶ कत्वा पुत्तेन सद्धिं कन्तारं नित्थराही’’ति. सापि आह ‘‘सामि मया दानि यं तं इत्थिया कातब्बं बहुम्पि सुत्तकन्तनादिकम्मं, तं कातुं न सक्का, एहि मं मारेत्वा उपड्ढमंसं खादित्वा उपड्ढं पाथेय्यं कत्वा पुत्तेन सद्धिं कन्तारं नित्थराही’’ति. ततो सो तं आह ‘‘भद्दे मातुगाममरणेन द्विन्नं मरणं पञ्ञायति. न हि मन्दो कुमारो मातरं विना जीवितुं सक्कोति. यदि पन मयं जीवाम, पुन दारकं लभेय्याम, हन्द दानि पुत्तकं मारेत्वा मंसं गहेत्वा कन्तारं नित्थरामा’’ति.
ततो माता पुत्तमाह ‘‘तात पितु सन्तिकं गच्छाही’’ति. सो अगमासि. अथस्स पिता ‘‘मया पुत्तकं पोसेस्सामीति कसिगोरक्खादीहि अनप्पकं दुक्खमनुभूतं, न सक्कोमि पुत्तं मारेतुं, त्वंयेव तव पुत्तकं मारेही’’ति वत्वा ‘‘तात मातुसन्तिकमेव गच्छाही’’ति आह. सो अगमासि. अथस्स मातापि ‘‘मया पुत्तं पत्थेन्तिया गोवतकुक्कुरवतदेवतायाचनादीहिपि ताव अनप्पकं दुक्खं अनुभूतं, को पन वादो कुच्छिना परिहरन्तिया? न सक्काहं पुत्तं मारेतु’’न्ति वत्वा ‘‘तात पितुसन्तिकंयेव गच्छाही’’ति आह. एवं सो द्विन्नं अन्तरा गच्छन्तोयेव मतो. ते तं दिस्वा परिदेवित्वा पुब्बे ¶ वुत्तनयेनेव मंसानि गहेत्वा खादन्ता पक्कमिंसु. तेसं सो पुत्तमंसाहारो नवहि कारणेहि पटिकुलत्ता नेव दवाय होति, न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय, केवलं कन्तारनित्थरणत्थायेव होति.
कतमेहि नवहि कारणेहि पटि