📜

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

मज्झिमनिकाये

मज्झिमपण्णासपाळि

१. गहपतिवग्गो

१. कन्दरकसुत्तं

१. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा चम्पायं विहरति गग्गराय पोक्खरणिया तीरे महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं. अथ खो पेस्सो [पेयो (क.)] च हत्थारोहपुत्तो कन्दरको च परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा पेस्सो हत्थारोहपुत्तो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. कन्दरको पन परिब्बाजको भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं [साराणीयं (सी. स्या. कं पी.)] वीतिसारेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो कन्दरको परिब्बाजको तुण्हीभूतं तुण्हीभूतं भिक्खुसङ्घं अनुविलोकेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्छरियं ¶ , भो गोतम, अब्भुतं, भो गोतम, यावञ्चिदं भोता गोतमेन ¶ सम्मा भिक्खुसङ्घो पटिपादितो! येपि ते, भो गोतम, अहेसुं अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा तेपि भगवन्तो एतपरमंयेव सम्मा भिक्खुसङ्घं पटिपादेसुं – सेय्यथापि एतरहि भोता गोतमेन सम्मा भिक्खुसङ्घो पटिपादितो. येपि ते, भो गोतम, भविस्सन्ति अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा तेपि भगवन्तो एतपरमंयेव सम्मा भिक्खुसङ्घं पटिपादेस्सन्ति – सेय्यथापि एतरहि भोता गोतमेन सम्मा भिक्खुसङ्घो पटिपादितो’’ति.

२. ‘‘एवमेतं ¶ , कन्दरक, एवमेतं, कन्दरक. येपि ते, कन्दरक, अहेसुं अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा तेपि भगवन्तो एतपरमंयेव सम्मा भिक्खुसङ्घं पटिपादेसुं – सेय्यथापि एतरहि मया सम्मा भिक्खुसङ्घो पटिपादितो. येपि ते, कन्दरक, भविस्सन्ति अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा तेपि भगवन्तो एतपरमंयेव सम्मा भिक्खुसङ्घं पटिपादेस्सन्ति – सेय्यथापि एतरहि मया सम्मा भिक्खुसङ्घो पटिपादितो.

‘‘सन्ति हि, कन्दरक, भिक्खू इमस्मिं भिक्खुसङ्घे अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता. सन्ति हि, कन्दरक, भिक्खू इमस्मिं भिक्खुसङ्घे सेक्खा सन्ततसीला सन्ततवुत्तिनो निपका निपकवुत्तिनो; ते चतूसु [निपकवुत्तिनो चतूसु (सी.)] सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता [सुपट्ठितचित्ता (सी. पी. क.)] विहरन्ति. कतमेसु चतूसु? इध, कन्दरक, भिक्खु ¶ काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके ¶ अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्स’’न्ति.

३. एवं वुत्ते, पेस्सो हत्थारोहपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! याव सुपञ्ञत्ता चिमे, भन्ते, भगवता चत्तारो सतिपट्ठाना सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं [सोकपरिद्दवानं (सी. पी.)] समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय. मयम्पि हि, भन्ते, गिही ओदातवसना कालेन कालं इमेसु चतूसु सतिपट्ठानेसु ¶ सुप्पतिट्ठितचित्ता विहराम. इध मयं, भन्ते, काये कायानुपस्सिनो विहराम आतापिनो सम्पजाना सतिमन्तो, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सिनो विहराम आतापिनो सम्पजाना सतिमन्तो, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; चित्ते ¶ चित्तानुपस्सिनो विहराम आतापिनो सम्पजाना सतिमन्तो, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहराम आतापिनो सम्पजाना सतिमन्तो, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! यावञ्चिदं, भन्ते, भगवा एवं मनुस्सगहने एवं मनुस्सकसटे एवं मनुस्ससाठेय्ये ¶ वत्तमाने सत्तानं हिताहितं जानाति. गहनञ्हेतं, भन्ते, यदिदं मनुस्सा; उत्तानकञ्हेतं, भन्ते, यदिदं पसवो. अहञ्हि, भन्ते, पहोमि हत्थिदम्मं सारेतुं. यावतकेन अन्तरेन चम्पं गतागतं करिस्सति सब्बानि तानि साठेय्यानि कूटेय्यानि वङ्केय्यानि जिम्हेय्यानि पातुकरिस्सति. अम्हाकं पन, भन्ते, दासाति वा पेस्साति वा कम्मकराति वा अञ्ञथाव कायेन समुदाचरन्ति अञ्ञथाव वाचाय अञ्ञथाव नेसं चित्तं होति. अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! यावञ्चिदं, भन्ते, भगवा एवं मनुस्सगहने एवं मनुस्सकसटे एवं मनुस्ससाठेय्ये वत्तमाने सत्तानं हिताहितं जानाति. गहनञ्हेतं, भन्ते, यदिदं मनुस्सा; उत्तानकञ्हेतं, भन्ते, यदिदं पसवो’’ति.

४. ‘‘एवमेतं, पेस्स, एवमेतं, पेस्स. गहनञ्हेतं ¶ , पेस्स, यदिदं मनुस्सा; उत्तानकञ्हेतं, पेस्स, यदिदं पसवो. चत्तारोमे, पेस्स, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे चत्तारो? इध, पेस्स, एकच्चो पुग्गलो अत्तन्तपो होति अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो; इध पन, पेस्स, एकच्चो पुग्गलो परन्तपो होति परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो; इध पन, पेस्स, एकच्चो पुग्गलो अत्तन्तपो च होति अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो ¶ ; इध पन, पेस्स, एकच्चो पुग्गलो नेवत्तन्तपो होति नात्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो. सो अनत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो [सीतिभूतो (सी. पी. क.)] सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरति. इमेसं, पेस्स, चतुन्नं पुग्गलानं कतमो ते पुग्गलो चित्तं आराधेती’’ति?

‘‘य्वायं, भन्ते, पुग्गलो अत्तन्तपो अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, अयं मे पुग्गलो चित्तं ¶ नाराधेति. योपायं, भन्ते, पुग्गलो परन्तपो परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो ¶ , अयम्पि मे पुग्गलो चित्तं नाराधेति. योपायं, भन्ते, पुग्गलो अत्तन्तपो च अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, अयम्पि मे पुग्गलो चित्तं नाराधेति. यो च खो अयं, भन्ते, पुग्गलो नेवत्तन्तपो नात्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, सो अनत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरति – अयमेव [अयं (सी. स्या. कं. पी.)] मे पुग्गलो चित्तं आराधेती’’ति.

५. ‘‘कस्मा पन ते, पेस्स, इमे तयो पुग्गला चित्तं नाराधेन्ती’’ति? ‘‘य्वायं, भन्ते, पुग्गलो अत्तन्तपो अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो सो अत्तानं सुखकामं दुक्खपटिक्कूलं आतापेति परितापेति – इमिना मे अयं पुग्गलो ¶ चित्तं नाराधेति. योपायं, भन्ते, पुग्गलो परन्तपो परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो सो परं सुखकामं दुक्खपटिक्कूलं आतापेति परितापेति – इमिना मे अयं पुग्गलो चित्तं नाराधेति. योपायं, भन्ते, पुग्गलो अत्तन्तपो च अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो सो अत्तानञ्च परञ्च सुखकामं दुक्खपटिक्कूलं [सुखकामे दुक्खपटिक्कूले (सी. पी.)] आतापेति परितापेति – इमिना मे अयं पुग्गलो चित्तं नाराधेति. यो च ¶ खो अयं, भन्ते, पुग्गलो नेवत्तन्तपो नात्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो सो अनत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना [विहरति. इमिना (सी. स्या. कं. पी.)] विहरति; सो अत्तानञ्च परञ्च सुखकामं दुक्खपटिक्कूलं नेव आतापेति न परितापेति – इमिना [विहरति. इमिना (सी. स्या. कं. पी.)] मे अयं पुग्गलो चित्तं आराधेति. हन्द, च दानि मयं, भन्ते, गच्छाम; बहुकिच्चा मयं बहुकरणीया’’ति. ‘‘यस्सदानि त्वं, पेस्स, कालं मञ्ञसी’’ति. अथ खो पेस्सो हत्थारोहपुत्तो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि.

६. अथ ¶ खो भगवा अचिरपक्कन्ते पेस्से हत्थारोहपुत्ते भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘पण्डितो, भिक्खवे, पेस्सो हत्थारोहपुत्तो; महापञ्ञो, भिक्खवे, पेस्सो हत्थारोहपुत्तो. सचे, भिक्खवे, पेस्सो हत्थारोहपुत्तो मुहुत्तं निसीदेय्य यावस्साहं इमे चत्तारो पुग्गले वित्थारेन विभजिस्सामि [विभजामि (सी. पी.)], महता अत्थेन संयुत्तो अभविस्स. अपि च, भिक्खवे, एत्तावतापि ¶ पेस्सो हत्थारोहपुत्तो महता अत्थेन संयुत्तो’’ति. ‘‘एतस्स, भगवा, कालो, एतस्स, सुगत, कालो, यं ¶ भगवा इमे चत्तारो पुग्गले वित्थारेन विभजेय्य. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हि, भिक्खवे, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

७. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो अत्तन्तपो अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो अचेलको होति मुत्ताचारो हत्थापलेखनो [हत्थावलेखनो (स्या. कं.)] नएहिभद्दन्तिको नतिट्ठभद्दन्तिको [नएहिभदन्तिको, नतिट्ठभदन्तिको (सी. स्या. कं. पी.)]; नाभिहटं न उद्दिस्सकतं न निमन्तनं सादियति; सो न कुम्भिमुखा पटिग्गण्हाति न कळोपिमुखा [खळोपिमुखो (सी.)] पटिग्गण्हाति न एळकमन्तरं न दण्डमन्तरं न मुसलमन्तरं न द्विन्नं भुञ्जमानानं न गब्भिनिया न पायमानाय न पुरिसन्तरगताय न सङ्कित्तीसु न यत्थ सा उपट्ठितो होति न यत्थ मक्खिका सण्डसण्डचारिनी; न मच्छं न मंसं न सुरं न मेरयं न थुसोदकं पिवति. सो एकागारिको वा होति एकालोपिको, द्वागारिको वा होति द्वालोपिको…पे… सत्तागारिको वा होति सत्तालोपिको; एकिस्सापि दत्तिया यापेति, द्वीहिपि दत्तीहि यापेति…पे… सत्तहिपि दत्तीहि यापेति; एकाहिकम्पि आहारं आहारेति, द्वीहिकम्पि ¶ आहारं आहारेति…पे… सत्ताहिकम्पि आहारं आहारेति – इति एवरूपं अड्ढमासिकं परियायभत्तभोजनानुयोगमनुयुत्तो विहरति. सो ¶ साकभक्खो वा होति, सामाकभक्खो वा होति, नीवारभक्खो वा होति, दद्दुलभक्खो वा होति, हटभक्खो वा होति, कणभक्खो वा होति, आचामभक्खो वा होति, पिञ्ञाकभक्खो वा होति, तिणभक्खो वा होति, गोमयभक्खो वा ¶ होति; वनमूलफलाहारो यापेति पवत्तफलभोजी. सो साणानिपि धारेति, मसाणानिपि धारेति, छवदुस्सानिपि धारेति, पंसुकूलानिपि धारेति, तिरीटानिपि धारेति, अजिनम्पि धारेति, अजिनक्खिपम्पि धारेति, कुसचीरम्पि धारेति, वाकचीरम्पि धारेति, फलकचीरम्पि धारेति, केसकम्बलम्पि धारेति, वाळकम्बलम्पि धारेति, उलूकपक्खम्पि धारेति; केसमस्सुलोचकोपि होति, केसमस्सुलोचनानुयोगमनुयुत्तो, उब्भट्ठकोपि होति आसनपटिक्खित्तो, उक्कुटिकोपि होति उक्कुटिकप्पधानमनुयुत्तो, कण्टकापस्सयिकोपि होति कण्टकापस्सये सेय्यं कप्पेति [पस्स म. नि. १.१५५ महासीहनादसुत्ते]; सायततियकम्पि उदकोरोहनानुयोगमनुयुत्तो विहरति – इति ¶ एवरूपं अनेकविहितं कायस्स आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तो विहरति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो अत्तन्तपो अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो.

८. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो परन्तपो परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ओरब्भिको होति सूकरिको साकुणिको मागविको लुद्दो मच्छघातको चोरो चोरघातको गोघातको बन्धनागारिको ये वा पनञ्ञेपि केचि कुरूरकम्मन्ता. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो परन्तपो परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो.

९. ‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, पुग्गलो अत्तन्तपो च अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो राजा वा होति खत्तियो मुद्धावसित्तो ब्राह्मणो वा महासालो. सो पुरत्थिमेन नगरस्स नवं सन्थागारं [सन्धागारं (टीका)] कारापेत्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा खराजिनं निवासेत्वा सप्पितेलेन कायं अब्भञ्जित्वा मगविसाणेन पिट्ठिं कण्डुवमानो नवं सन्थागारं पविसति सद्धिं महेसिया ब्राह्मणेन च पुरोहितेन. सो तत्थ अनन्तरहिताय भूमिया हरितुपलित्ताय सेय्यं कप्पेति. एकिस्साय गाविया सरूपवच्छाय यं एकस्मिं थने खीरं होति ¶ तेन राजा यापेति, यं दुतियस्मिं थने खीरं होति तेन महेसी यापेति, यं ततियस्मिं थने खीरं होति तेन ब्राह्मणो पुरोहितो यापेति ¶ , यं चतुत्थस्मिं थने खीरं होति तेन अग्गिं जुहति, अवसेसेन वच्छको यापेति. सो एवमाह – ‘एत्तका उसभा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, एत्तका वच्छतरा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, एत्तका वच्छतरियो हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, एत्तका अजा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, एत्तका उरब्भा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, (एत्तका अस्सा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय) [( ) नत्थि सी. पी. पोत्थकेसु], एत्तका रुक्खा छिज्जन्तु यूपत्थाय, एत्तका दब्भा लूयन्तु बरिहिसत्थाया’ति [परिहिं सत्थाय (क.)]. येपिस्स ते होन्ति दासाति वा पेस्साति वा कम्मकराति वा तेपि दण्डतज्जिता ¶ भयतज्जिता अस्सुमुखा रुदमाना परिकम्मानि करोन्ति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो अत्तन्तपो च अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो.

१०. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो नेवत्तन्तपो नात्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, सो अनत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो ¶ सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरति? इध, भिक्खवे, तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा. सो इमं लोकं सदेवकं समारकं सब्रह्मकं सस्समणब्राह्मणिं पजं सदेवमनुस्सं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेति. सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति. तं धम्मं सुणाति गहपति वा गहपतिपुत्तो वा अञ्ञतरस्मिं वा कुले पच्चाजातो. सो तं धम्मं सुत्वा तथागते सद्धं पटिलभति. सो तेन सद्धापटिलाभेन समन्नागतो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सम्बाधो घरावासो रजापथो, अब्भोकासो पब्बज्जा. नयिदं सुकरं अगारं अज्झावसता एकन्तपरिपुण्णं एकन्तपरिसुद्धं सङ्खलिखितं ब्रह्मचरियं चरितुं. यंनूनाहं केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजेय्य’न्ति ¶ . सो अपरेन समयेन अप्पं वा भोगक्खन्धं पहाय, महन्तं वा भोगक्खन्धं पहाय, अप्पं ¶ वा ञातिपरिवट्टं पहाय ¶ , महन्तं वा ञातिपरिवट्टं पहाय, केसमस्सुं ओहारेत्वा, कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजति.

११. ‘‘सो एवं पब्बजितो समानो भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो होति निहितदण्डो निहितसत्थो, लज्जी दयापन्नो सब्बपाणभूतहितानुकम्पी विहरति. अदिन्नादानं पहाय अदिन्नादाना पटिविरतो होति दिन्नादायी दिन्नपाटिकङ्खी, अथेनेन सुचिभूतेन अत्तना विहरति. अब्रह्मचरियं पहाय ब्रह्मचारी होति आराचारी विरतो मेथुना गामधम्मा. मुसावादं पहाय मुसावादा पटिविरतो होति सच्चवादी सच्चसन्धो थेतो पच्चयिको अविसंवादको लोकस्स. पिसुणं वाचं पहाय पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति, इतो सुत्वा न अमुत्र अक्खाता इमेसं भेदाय, अमुत्र वा सुत्वा न इमेसं अक्खाता अमूसं भेदाय – इति भिन्नानं वा सन्धाता सहितानं वा अनुप्पदाता समग्गारामो समग्गरतो समग्गनन्दी समग्गकरणिं वाचं भासिता होति. फरुसं वाचं पहाय फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति, या सा वाचा नेला कण्णसुखा पेमनीया हदयङ्गमा पोरी बहुजनकन्ता बहुजनमनापा तथारूपिं वाचं भासिता होति. सम्फप्पलापं पहाय सम्फप्पलापा पटिविरतो होति कालवादी भूतवादी अत्थवादी धम्मवादी ¶ विनयवादी, निधानवतिं ¶ वाचं भासिता कालेन सापदेसं परियन्तवतिं अत्थसंहितं. सो बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरतो होति, एकभत्तिको होति रत्तूपरतो विरतो विकालभोजना; नच्चगीतवादितविसूकदस्सना पटिविरतो होति; मालागन्धविलेपनधारणमण्डनविभूसनट्ठाना पटिविरतो होति; उच्चासयनमहासयना पटिविरतो होति; जातरूपरजतपटिग्गहणा पटिविरतो होति; आमकधञ्ञपटिग्गहणा पटिविरतो होति; आमकमंसपटिग्गहणा पटिविरतो होति; इत्थिकुमारिकपटिग्गहणा पटिविरतो होति; दासिदासपटिग्गहणा पटिविरतो होति; अजेळकपटिग्गहणा पटिविरतो होति; कुक्कुटसूकरपटिग्गहणा पटिविरतो होति; हत्थिगवस्सवळवपटिग्गहणा पटिविरतो होति; खेत्तवत्थुपटिग्गहणा पटिविरतो होति; दूतेय्यपहिणगमनानुयोगा पटिविरतो होति; कयविक्कया पटिविरतो ¶ होति; तुलाकूटकंसकूटमानकूटा पटिविरतो ¶ होति; उक्कोटनवञ्चननिकतिसाचियोगा [सावियोगा (स्या. कं. क.) साचि कुटिलपरियायो] पटिविरतो होति; छेदनवधबन्धनविपरामोसआलोपसहसाकारा पटिविरतो होति [पस्स म. नि. १.२९३ चूळहत्थिपदोपमे].

‘‘सो सन्तुट्ठो होति कायपरिहारिकेन चीवरेन कुच्छिपरिहारिकेन पिण्डपातेन. सो येन येनेव पक्कमति, समादायेव पक्कमति. सेय्यथापि नाम पक्खी सकुणो येन येनेव डेति, सपत्तभारोव डेति; एवमेव भिक्खु सन्तुट्ठो होति कायपरिहारिकेन चीवरेन कुच्छिपरिहारिकेन पिण्डपातेन. सो येन येनेव पक्कमति, समादायेव पक्कमति ¶ . सो इमिना अरियेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो अज्झत्तं अनवज्जसुखं पटिसंवेदेति.

१२. ‘‘सो चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति. सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये ¶ संवरं आपज्जति. सो इमिना अरियेन इन्द्रियसंवरेन समन्नागतो अज्झत्तं अब्यासेकसुखं पटिसंवेदेति.

‘‘सो अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति.

१३. ‘‘सो ¶ इमिना च अरियेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो, (इमाय च अरियाय सन्तुट्ठिया समन्नागतो,) [पस्स म. नि. १.२९६ चूळहत्थिपदोपमे] इमिना च अरियेन इन्द्रियसंवरेन समन्नागतो, इमिना च अरियेन सतिसम्पजञ्ञेन ¶ समन्नागतो विवित्तं सेनासनं भजति अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्जं. सो पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा. सो ¶ अभिज्झं लोके पहाय विगताभिज्झेन चेतसा विहरति, अभिज्झाय चित्तं परिसोधेति, ब्यापादपदोसं पहाय अब्यापन्नचित्तो विहरति सब्बपाणभूतहितानुकम्पी, ब्यापादपदोसा चित्तं परिसोधेति; थीनमिद्धं पहाय विगतथीनमिद्धो विहरति आलोकसञ्ञी सतो सम्पजानो, थीनमिद्धा चित्तं परिसोधेति; उद्धच्चकुक्कुच्चं पहाय अनुद्धतो विहरति अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो, उद्धच्चकुक्कुच्चा चित्तं परिसोधेति; विचिकिच्छं पहाय तिण्णविचिकिच्छो विहरति अकथंकथी कुसलेसु धम्मेसु, विचिकिच्छाय चित्तं परिसोधेति.

‘‘सो इमे पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति; वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति; पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति ¶ ; सुखस्स च पहाना दुक्खस्स ¶ च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति.

१४. ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि ¶ जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – ‘अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, ¶ सो ततो चुतो इधूपपन्नो’ति. इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति.

१५. ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते सत्तानं चुतूपपातञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने ¶ हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’ति. इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति.

१६. ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ¶ ठिते आनेञ्जप्पत्ते आसवानं खयञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति. ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति. ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति. ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति. ‘इमे आसवा’ति यथाभूतं पजानाति. ‘अयं आसवसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति. ‘अयं आसवनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति ¶ . ‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति. तस्स ¶ एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति, भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो नेवत्तन्तपो नात्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो ¶ . सो अत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरती’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

कन्दरकसुत्तं निट्ठितं पठमं.

२. अट्ठकनागरसुत्तं

१७. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं आयस्मा आनन्दो वेसालियं विहरति बेलुवगामके [वेळुवगामके (स्या. कं. क.)]. तेन खो पन समयेन दसमो गहपति अट्ठकनागरो पाटलिपुत्तं अनुप्पत्तो होति केनचिदेव करणीयेन. अथ खो दसमो गहपति अट्ठकनागरो येन कुक्कुटारामो येन अञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो दसमो गहपति अट्ठकनागरो तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कहं नु खो, भन्ते, आयस्मा आनन्दो एतरहि विहरति? दस्सनकामा हि मयं तं आयस्मन्तं आनन्द’’न्ति. ‘‘एसो, गहपति, आयस्मा आनन्दो वेसालियं विहरति बेलुवगामके’’ति. अथ खो दसमो गहपति अट्ठकनागरो पाटलिपुत्ते तं करणीयं तीरेत्वा येन वेसाली येन बेलुवगामको येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि.

१८. एकमन्तं निसिन्नो खो दसमो गहपति अट्ठकनागरो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते आनन्द, तेन भगवता ¶ जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन एकधम्मो अक्खातो यत्थ भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविमुत्तञ्चेव चित्तं विमुच्चति, अपरिक्खीणा च आसवा परिक्खयं गच्छन्ति ¶ , अननुप्पत्तञ्च अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाती’’ति?

‘‘अत्थि खो, गहपति, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन एकधम्मो अक्खातो यत्थ ¶ भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविमुत्तञ्चेव चित्तं विमुच्चति, अपरिक्खीणा च आसवा परिक्खयं गच्छन्ति, अननुप्पत्तञ्च अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाती’’ति.

‘‘कतमो पन, भन्ते आनन्द, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन एकधम्मो ¶ अक्खातो यत्थ भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविमुत्तञ्चेव चित्तं विमुच्चति, अपरिक्खीणा च आसवा परिक्खयं गच्छन्ति, अननुप्पत्तञ्च अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाती’’ति?

१९. ‘‘इध, गहपति, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘इदम्पि पठमं झानं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं. यं खो पन किञ्चि अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं तदनिच्चं निरोधधम्म’न्ति पजानाति. सो तत्थ ठितो आसवानं खयं पापुणाति. नो चे आसवानं खयं पापुणाति, तेनेव धम्मरागेन ताय धम्मनन्दिया पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको होति तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका. अयम्पि खो, गहपति, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन एकधम्मो अक्खातो यत्थ भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स ¶ विहरतो अविमुत्तञ्चेव चित्तं विमुच्चति, अपरिक्खीणा च आसवा परिक्खयं गच्छन्ति, अननुप्पत्तञ्च अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाति.

२०. ‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं…पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘इदम्पि खो दुतियं झानं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं… ¶ अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाति.

‘‘पुन ¶ ¶ चपरं, गहपति, भिक्खु पीतिया च विरागा…पे… ¶ ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘इदम्पि खो ततियं झानं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं…पे… अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाति.

‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु सुखस्स च पहाना ¶ …पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘इदम्पि खो चतुत्थं झानं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं… अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाति.

‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं [चतुत्थिं (सी. पी.)]. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्याबज्झेन [अब्यापज्झेन (सी. स्या. पी.), अब्यापज्जेन (क.) अङ्गुत्तरतिकनिपातटीका ओलोकेतब्बा] फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयम्पि खो मेत्ताचेतोविमुत्ति अभिसङ्खता अभिसञ्चेतयिता. यं खो पन किञ्चि अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं तदनिच्चं निरोधधम्म’न्ति पजानाति. सो तत्थ ठितो…पे… ¶ अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाति.

‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु करुणासहगतेन चेतसा…पे… मुदितासहगतेन चेतसा…पे… उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्याबज्झेन फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयम्पि खो उपेक्खाचेतोविमुत्ति अभिसङ्खता अभिसञ्चेतयिता. यं खो पन किञ्चि अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं तदनिच्चं निरोधधम्म’न्ति ¶ पजानाति. सो तत्थ ठितो… अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाति.

‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयम्पि खो आकासानञ्चायतनसमापत्ति अभिसङ्खता अभिसञ्चेतयिता. यं खो पन किञ्चि अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं तदनिच्चं ¶ निरोधधम्म’न्ति पजानाति. सो तत्थ ठितो…पे… अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाति.

‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयम्पि खो विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्ति अभिसङ्खता अभिसञ्चेतयिता. यं खो पन किञ्चि अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं तदनिच्चं निरोधधम्म’न्ति पजानाति. सो तत्थ ठितो…पे… अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाति.

‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयम्पि खो आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्ति अभिसङ्खता अभिसञ्चेतयिता. यं खो पन किञ्चि अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं तदनिच्चं निरोधधम्म’न्ति पजानाति. सो तत्थ ठितो आसवानं खयं पापुणाति. नो चे आसवानं खयं पापुणाति, तेनेव धम्मरागेन ताय धम्मनन्दिया पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको होति तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका. अयम्पि खो, गहपति, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन एकधम्मो अक्खातो यत्थ भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो अविमुत्तञ्चेव ¶ चित्तं विमुच्चति, अपरिक्खीणा च आसवा परिक्खयं गच्छन्ति, अननुप्पत्तञ्च अनुत्तरं योगक्खेमं अनुपापुणाती’’ति.

२१. एवं वुत्ते, दसमो गहपति अट्ठकनागरो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘सेय्यथापि, भन्ते आनन्द, पुरिसो एकंव निधिमुखं गवेसन्तो सकिदेव एकादस निधिमुखानि ¶ ¶ अधिगच्छेय्य; एवमेव खो अहं, भन्ते, एकं अमतद्वारं गवेसन्तो सकिदेव [सकिं देव (क.)] एकादस अमतद्वारानि अलत्थं भावनाय. सेय्यथापि, भन्ते, पुरिसस्स अगारं एकादसद्वारं, सो तस्मिं अगारे आदित्ते एकमेकेनपि द्वारेन सक्कुणेय्य ¶ अत्तानं सोत्थिं कातुं; एवमेव खो अहं, भन्ते, इमेसं एकादसन्नं अमतद्वारानं एकमेकेनपि अमतद्वारेन सक्कुणिस्सामि अत्तानं सोत्थिं कातुं. इमेहि नाम, भन्ते, अञ्ञतित्थिया आचरियस्स आचरियधनं परियेसिस्सन्ति, किमङ्गं [किं (सी. पी.)] पनाहं आयस्मतो आनन्दस्स पूजं न करिस्सामी’’ति ¶ ! अथ खो दसमो गहपति अट्ठकनागरो पाटलिपुत्तकञ्च वेसालिकञ्च भिक्खुसङ्घं सन्निपातेत्वा पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि, एकमेकञ्च भिक्खुं पच्चेकं दुस्सयुगेन अच्छादेसि, आयस्मन्तञ्च आनन्दं तिचीवरेन अच्छादेसि, आयस्मतो च आनन्दस्स पञ्चसतविहारं कारापेसीति.

अट्ठकनागरसुत्तं निट्ठितं दुतियं.

३. सेखसुत्तं

२२. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे. तेन खो पन समयेन कापिलवत्थवानं [कपिलवत्थुवासीनं (क.)] सक्यानं नवं सन्थागारं अचिरकारितं होति अनज्झावुट्ठं [अनज्झावुत्थं (सी. स्या. कं. पी.)] समणेन वा ब्राह्मणेन वा केनचि वा मनुस्सभूतेन. अथ खो कापिलवत्थवा सक्या येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो कापिलवत्थवा सक्या भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘इध, भन्ते, कापिलवत्थवानं सक्यानं नवं सन्थागारं अचिरकारितं [अचिरकारितं होति (स्या. कं. क.)] अनज्झावुट्ठं समणेन वा ब्राह्मणेन वा केनचि वा मनुस्सभूतेन. तं, भन्ते, भगवा पठमं परिभुञ्जतु. भगवता पठमं परिभुत्तं पच्छा कापिलवत्थवा सक्या परिभुञ्जिस्सन्ति. तदस्स कापिलवत्थवानं सक्यानं दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति ¶ . अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन. अथ खो कापिलवत्थवा सक्या भगवतो अधिवासनं विदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन नवं सन्थागारं तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा सब्बसन्थरिं सन्थागारं [सब्बसन्थरिं सन्थतं (क.)] सन्थरित्वा आसनानि पञ्ञपेत्वा उदकमणिकं उपट्ठपेत्वा तेलप्पदीपं आरोपेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं ¶ अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठंसु. एकमन्तं ठिता खो कापिलवत्थवा सक्या भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘सब्बसन्थरिं सन्थतं, भन्ते, सन्थागारं, आसनानि पञ्ञत्तानि, उदकमणिको उपट्ठापितो, तेलप्पदीपो आरोपितो. यस्सदानि, भन्ते ¶ , भगवा कालं मञ्ञती’’ति. अथ खो भगवा निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सद्धिं भिक्खुसङ्घेन येन सन्थागारं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा मज्झिमं थम्भं निस्साय पुरत्थाभिमुखो निसीदि. भिक्खुसङ्घोपि खो पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा पच्छिमं भित्तिं निस्साय पुरत्थाभिमुखो निसीदि, भगवन्तंयेव पुरक्खत्वा. कापिलवत्थवापि खो सक्या पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा पुरत्थिमं भित्तिं निस्साय पच्छिमाभिमुखा निसीदिंसु, भगवन्तंयेव पुरक्खत्वा. अथ खो भगवा कापिलवत्थवे सक्ये बहुदेव रत्तिं धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि – ‘‘पटिभातु तं, आनन्द, कापिलवत्थवानं सक्यानं सेखो पाटिपदो [पटिपदो (स्या. कं. क.)]. पिट्ठि ¶ मे आगिलायति; तमहं आयमिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो भगवतो पच्चस्सोसि. अथ खो भगवा चतुग्गुणं सङ्घाटिं पञ्ञापेत्वा दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेसि, पादे पादं अच्चाधाय, सतो सम्पजानो, उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा.

२३. अथ खो आयस्मा आनन्दो महानामं सक्कं आमन्तेसि – ‘‘इध ¶ , महानाम, अरियसावको सीलसम्पन्नो होति, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति, भोजने मत्तञ्ञू होति, जागरियं अनुयुत्तो होति, सत्तहि सद्धम्मेहि समन्नागतो होति, चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी.

२४. ‘‘कथञ्च, महानाम ¶ , अरियसावको सीलसम्पन्नो होति? इध, महानाम, अरियसावको सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु. एवं खो, महानाम, अरियसावको सीलसम्पन्नो होति.

‘‘कथञ्च, महानाम, अरियसावको इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति? इध, महानाम, अरियसावको चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा ¶ पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति. सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जति ¶ . एवं खो, महानाम, अरियसावको इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति.

‘‘कथञ्च, महानाम, अरियसावको भोजने मत्तञ्ञू होति? इध, महानाम, अरियसावको पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘नेव दवाय न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय; यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय विहिंसूपरतिया ब्रह्मचरियानुग्गहाय ¶ . इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति अनवज्जता च फासुविहारो चा’ति. एवं खो, महानाम, अरियसावको भोजने मत्तञ्ञू होति.

‘‘कथञ्च, महानाम, अरियसावको जागरियं अनुयुत्तो होति? इध, महानाम, अरियसावको दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति, रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति, रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेति, पादे पादं अच्चाधाय, सतो सम्पजानो, उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा, रत्तिया पच्छिमं यामं पच्चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. एवं खो, महानाम, अरियसावको जागरियं अनुयुत्तो होति.

२५. ‘‘कथञ्च, महानाम, अरियसावको ¶ सत्तहि सद्धम्मेहि समन्नागतो होति? इध, महानाम, अरियसावको सद्धो होति, सद्दहति तथागतस्स बोधिं – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो ¶ सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. हिरिमा होति, हिरीयति कायदुच्चरितेन वचीदुच्चरितेन मनोदुच्चरितेन, हिरीयति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया. ओत्तप्पी होति, ओत्तप्पति कायदुच्चरितेन ¶ वचीदुच्चरितेन मनोदुच्चरितेन, ओत्तप्पति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया. बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो. ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्था सब्यञ्जना केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता [बहू सुता (?)] होन्ति धाता [धता (सी. स्या. कं. पी.)] वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा. आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. सतिमा होति, परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. पञ्ञवा होति, उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो, अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया. एवं खो, महानाम, अरियसावको सत्तहि सद्धम्मेहि समन्नागतो होति.

२६. ‘‘कथञ्च ¶ , महानाम, अरियसावको चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी? इध, महानाम, अरियसावको विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि, सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज ¶ विहरति; वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं…पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति; पीतिया च विरागा…पे… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति; सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा…पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. एवं खो, महानाम, अरियसावको चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी.

२७. ‘‘यतो खो, महानाम, अरियसावको एवं सीलसम्पन्नो होति, एवं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति, एवं भोजने मत्तञ्ञू होति, एवं जागरियं अनुयुत्तो होति, एवं सत्तहि सद्धम्मेहि समन्नागतो ¶ होति, एवं चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, अयं वुच्चति, महानाम, अरियसावको सेखो पाटिपदो अपुच्चण्डताय ¶ समापन्नो, भब्बो अभिनिब्भिदाय, भब्बो सम्बोधाय, भब्बो अनुत्तरस्स योगक्खेमस्स अधिगमाय. सेय्यथापि, महानाम, कुक्कुटिया अण्डानि अट्ठ वा दस वा द्वादस वा तानास्सु कुक्कुटिया सम्मा अधिसयितानि सम्मा परिसेदितानि सम्मा परिभावितानि, किञ्चापि तस्सा कुक्कुटिया न ¶ एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वतिमे कुक्कुटपोतका पादनखसिखाय वा मुखतुण्डकेन वा अण्डकोसं पदालेत्वा सोत्थिना अभिनिब्भिज्जेय्यु’न्ति, अथ खो भब्बाव ते कुक्कुटपोतका पादनखसिखाय वा मुखतुण्डकेन वा अण्डकोसं पदालेत्वा सोत्थिना अभिनिब्भिज्जितुं. एवमेव खो, महानाम, यतो अरियसावको एवं सीलसम्पन्नो होति, एवं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति, एवं भोजने मत्तञ्ञू होति, एवं जागरियं अनुयुत्तो होति, एवं सत्तहि सद्धम्मेहि समन्नागतो होति, एवं चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, अयं वुच्चति, महानाम, अरियसावको सेखो पाटिपदो अपुच्चण्डताय समापन्नो ¶ , भब्बो अभिनिब्भिदाय, भब्बो सम्बोधाय, भब्बो अनुत्तरस्स योगक्खेमस्स अधिगमाय.

२८. ‘‘स खो सो, महानाम, अरियसावको इमंयेव अनुत्तरं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं आगम्म अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, अयमस्स पठमाभिनिब्भिदा होति कुक्कुटच्छापकस्सेव अण्डकोसम्हा.

‘‘स खो सो, महानाम, अरियसावको इमंये अनुत्तरं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं आगम्म दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति, अयमस्स दुतियाभिनिब्भिदा होति कुक्कुटच्छापकस्सेव अण्डकोसम्हा.

‘‘स खो सो, महानाम, अरियसावको इमंयेव अनुत्तरं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं आगम्म आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं ¶ दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज ¶ विहरति, अयमस्स ततियाभिनिब्भिदा होति कुक्कुटच्छापकस्सेव अण्डकोसम्हा.

२९. ‘‘यम्पि ¶ [यम्पि खो (क.)], महानाम, अरियसावको सीलसम्पन्नो होति, इदम्पिस्स होति चरणस्मिं; यम्पि, महानाम, अरियसावको इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति, इदम्पिस्स होति चरणस्मिं; यम्पि, महानाम, अरियसावको भोजने मत्तञ्ञू होति, इदम्पिस्स होति चरणस्मिं; यम्पि, महानाम, अरियसावको जागरियं अनुयुत्तो होति, इदम्पिस्स होति चरणस्मिं; यम्पि, महानाम, अरियसावको सत्तहि सद्धम्मेहि समन्नागतो होति, इदम्पिस्स होति चरणस्मिं; यम्पि, महानाम, अरियसावको चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, इदम्पिस्स होति चरणस्मिं.

‘‘यञ्च खो, महानाम, अरियसावको अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं ¶ – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, इदम्पिस्स होति विज्जाय; यम्पि, महानाम, अरियसावको दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति, इदम्पिस्स होति विज्जाय. यम्पि, महानाम, अरियसावको आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति, इदम्पिस्स होति विज्जाय.

‘‘अयं ¶ वुच्चति, महानाम, अरियसावको विज्जासम्पन्नो इतिपि चरणसम्पन्नो इतिपि विज्जाचरणसम्पन्नो इतिपि.

३०. ‘‘ब्रह्मुनापेसा, महानाम, सनङ्कुमारेन गाथा भासिता –

‘खत्तियो सेट्ठो जनेतस्मिं, ये गोत्तपटिसारिनो;

विज्जाचरणसम्पन्नो, सो सेट्ठो देवमानुसे’ति.

‘‘सा खो पनेसा, महानाम, ब्रह्मुना सनङ्कुमारेन गाथा सुगीता नो दुग्गीता, सुभासिता नो दुब्भासिता, अत्थसंहिता नो अनत्थसंहिता, अनुमता भगवता’’ति.

अथ ¶ खो भगवा उट्ठहित्वा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि – ‘‘साधु साधु, आनन्द, साधु खो त्वं, आनन्द, कापिलवत्थवानं सक्यानं सेखं पाटिपदं अभासी’’ति.

इदमवोचायस्मा ¶ आनन्दो. समनुञ्ञो सत्था अहोसि. अत्तमना कापिलवत्थवा सक्या आयस्मतो आनन्दस्स भासितं अभिनन्दुन्ति.

सेखसुत्तं निट्ठितं ततियं.

४. पोतलियसुत्तं

३१. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा अङ्गुत्तरापेसु विहरति आपणं नाम अङ्गुत्तरापानं निगमो. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय आपणं पिण्डाय पाविसि. आपणे पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येनञ्ञतरो वनसण्डो तेनुपसङ्कमि दिवाविहाराय. तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा [अज्झोगहेत्वा (सी. स्या. कं.), अज्झोगाहित्वा (पी. क.)] अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले दिवाविहारं निसीदि. पोतलियोपि खो गहपति सम्पन्ननिवासनपावुरणो [पापुरणो (सी. स्या. कं.)] छत्तुपाहनाहि [छत्तुपाहनो (क.)] जङ्घाविहारं अनुचङ्कममानो अनुविचरमानो येन सो वनसण्डो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितं खो पोतलियं गहपतिं भगवा एतदवोच – ‘‘संविज्जन्ति खो, गहपति, आसनानि; सचे आकङ्खसि निसीदा’’ति. एवं वुत्ते, पोतलियो गहपति ‘‘गहपतिवादेन मं समणो गोतमो समुदाचरती’’ति कुपितो अनत्तमनो तुण्ही अहोसि. दुतियम्पि खो भगवा…पे… ¶ ततियम्पि खो भगवा पोतलियं गहपतिं एतदवोच – ‘‘संविज्जन्ति खो, गहपति, आसनानि; सचे आकङ्खसि निसीदा’’ति. ‘‘एवं वुत्ते, पोतलियो गहपति गहपतिवादेन मं समणो गोतमो समुदाचरती’’ति कुपितो अनत्तमनो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘तयिदं, भो ¶ गोतम, नच्छन्नं, तयिदं नप्पतिरूपं, यं मं त्वं गहपतिवादेन समुदाचरसी’’ति. ‘‘ते हि ते, गहपति, आकारा, ते लिङ्गा ¶ , ते निमित्ता यथा तं गहपतिस्सा’’ति. ‘‘तथा हि पन मे, भो गोतम, सब्बे कम्मन्ता पटिक्खित्ता, सब्बे वोहारा समुच्छिन्ना’’ति. ‘‘यथा कथं पन ते, गहपति, सब्बे कम्मन्ता पटिक्खित्ता, सब्बे वोहारा समुच्छिन्ना’’ति? ‘‘इध मे, भो गोतम, यं अहोसि धनं वा धञ्ञं वा रजतं वा जातरूपं वा सब्बं तं पुत्तानं दायज्जं निय्यातं, तत्थाहं अनोवादी अनुपवादी घासच्छादनपरमो विहरामि. एवं खो मे [एवञ्च मे (स्या.), एवं मे (क.)], भो गोतम, सब्बे कम्मन्ता पटिक्खित्ता, सब्बे वोहारा समुच्छिन्ना’’ति. ‘‘अञ्ञथा खो त्वं, गहपति, वोहारसमुच्छेदं वदसि, अञ्ञथा च पन अरियस्स विनये वोहारसमुच्छेदो होती’’ति. ‘‘यथा कथं पन, भन्ते, अरियस्स विनये वोहारसमुच्छेदो होति? साधु मे, भन्ते ¶ , भगवा तथा धम्मं देसेतु यथा अरियस्स विनये वोहारसमुच्छेदो ¶ होती’’ति. ‘‘तेन हि, गहपति, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो पोतलियो गहपति भगवतो पच्चस्सोसि.

३२. भगवा एतदवोच – ‘‘अट्ठ खो इमे, गहपति, धम्मा अरियस्स विनये वोहारसमुच्छेदाय संवत्तन्ति. कतमे अट्ठ? अपाणातिपातं निस्साय पाणातिपातो पहातब्बो; दिन्नादानं निस्साय अदिन्नादानं पहातब्बं; सच्चवाचं [सच्चं वाचं (स्या.)] निस्साय मुसावादो पहातब्बो; अपिसुणं वाचं निस्साय पिसुणा वाचा पहातब्बा; अगिद्धिलोभं निस्साय गिद्धिलोभो पहातब्बो; अनिन्दारोसं निस्साय निन्दारोसो पहातब्बो; अक्कोधूपायासं निस्साय कोधूपायासो पहातब्बो; अनतिमानं निस्साय अतिमानो पहातब्बो. इमे खो, गहपति, अट्ठ धम्मा संखित्तेन वुत्ता, वित्थारेन अविभत्ता, अरियस्स विनये वोहारसमुच्छेदाय संवत्तन्ती’’ति. ‘‘ये मे [ये मे पन (स्या. क.)], भन्ते, भगवता अट्ठ धम्मा संखित्तेन वुत्ता, वित्थारेन अविभत्ता, अरियस्स विनये वोहारसमुच्छेदाय संवत्तन्ति, साधु मे, भन्ते, भगवा इमे अट्ठ धम्मे वित्थारेन [वित्थारेत्वा (क.)] विभजतु अनुकम्पं उपादाया’’ति. ‘‘तेन हि, गहपति, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो पोतलियो गहपति भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

३३. ‘‘‘अपाणातिपातं ¶ ¶ निस्साय पाणातिपातो पहातब्बो’ति इति खो पनेतं वुत्तं किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं ¶ ? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘येसं खो अहं संयोजनानं हेतु पाणातिपाती अस्सं, तेसाहं संयोजनानं पहानाय समुच्छेदाय पटिपन्नो. अहञ्चेव [अहञ्चे (?)] खो पन पाणातिपाती अस्सं, अत्तापि मं उपवदेय्य पाणातिपातपच्चया, अनुविच्चापि मं विञ्ञू [अनुविच्च विञ्ञू (सी. स्या. पी.)] गरहेय्युं पाणातिपातपच्चया, कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा पाणातिपातपच्चया. एतदेव खो पन संयोजनं एतं नीवरणं यदिदं पाणातिपातो. ये च पाणातिपातपच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, पाणातिपाता पटिविरतस्स एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति’. ‘अपाणातिपातं निस्साय पाणातिपातो पहातब्बो’ति – इति यन्तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३४. ‘‘‘दिन्नादानं ¶ निस्साय अदिन्नादानं पहातब्ब’न्ति इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘येसं खो अहं संयोजनानं हेतु अदिन्नादायी अस्सं, तेसाहं संयोजनानं पहानाय समुच्छेदाय पटिपन्नो. अहञ्चेव खो पन अदिन्नादायी अस्सं, अत्तापि मं उपवदेय्य अदिन्नादानपच्चया, अनुविच्चापि मं विञ्ञू गरहेय्युं अदिन्नादानपच्चया, कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा अदिन्नादानपच्चया. एतदेव खो पन संयोजनं एतं नीवरणं यदिदं अदिन्नादानं. ये च अदिन्नादानपच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा अदिन्नादाना ¶ पटिविरतस्स एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति’. ‘दिन्नादानं निस्साय अदिन्नादानं पहातब्ब’न्ति – इति यन्तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३५. ‘‘‘सच्चवाचं निस्साय मुसावादो पहातब्बो’ति इति खो पनेतं वुत्तं किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘येसं खो अहं संयोजनानं हेतु मुसावादी अस्सं, तेसाहं संयोजनानं पहानाय समुच्छेदाय पटिपन्नो. अहञ्चेव खो पन मुसावादी अस्सं, अत्तापि मं उपवदेय्य मुसावादपच्चया, अनुविच्चापि मं विञ्ञू गरहेय्युं मुसावादपच्चया, कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा मुसावादपच्चया. एतदेव खो पन संयोजनं एतं नीवरणं यदिदं ¶ मुसावादो ¶ . ये च मुसावादपच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, मुसावादा पटिविरतस्स एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति’. ‘सच्चवाचं निस्साय मुसावादो पहातब्बो’ति – इति यन्तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३६. ‘‘‘अपिसुणं वाचं निस्साय पिसुणा वाचा पहातब्बा’ति इति खो पनेतं वुत्तं किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘येसं खो अहं संयोजनानं हेतु पिसुणवाचो अस्सं, तेसाहं संयोजनानं पहानाय समुच्छेदाय पटिपन्नो. अहञ्चेव खो पन पिसुणवाचो अस्सं, अत्तापि मं उपवदेय्य पिसुणवाचापच्चया ¶ , अनुविच्चापि मं विञ्ञू गरहेय्युं पिसुणवाचापच्चया, कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा पिसुणवाचापच्चया. एतदेव खो पन संयोजनं एतं नीवरणं यदिदं पिसुणा वाचा. ये च पिसुणवाचापच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, पिसुणाय ¶ वाचाय पटिविरतस्स एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति’. ‘अपिसुणं वाचं निस्साय पिसुणा वाचा पहातब्बा’ति – इति यन्तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३७. ‘‘‘अगिद्धिलोभं निस्साय गिद्धिलोभो पहातब्बो’ति इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘येसं खो अहं संयोजनानं हेतु गिद्धिलोभी अस्सं, तेसाहं संयोजनानं पहानाय समुच्छेदाय पटिपन्नो. अहञ्चेव खो पन गिद्धिलोभी अस्सं, अत्तापि मं उपवदेय्य गिद्धिलोभपच्चया, अनुविच्चापि मं विञ्ञू गरहेय्युं गिद्धिलोभपच्चया, कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा गिद्धिलोभपच्चया. एतदेव खो पन संयोजनं एतं नीवरणं यदिदं गिद्धिलोभो. ये च गिद्धिलोभपच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, गिद्धिलोभा पटिविरतस्स एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति’. ‘अगिद्धिलोभं निस्साय गिद्धिलोभो पहातब्बो’ति – इति यन्तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३८. ‘‘‘अनिन्दारोसं निस्साय निन्दारोसो पहातब्बो’ति इति खो ¶ पनेतं वुत्तं, किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘येसं खो अहं संयोजनानं हेतु निन्दारोसी अस्सं, तेसाहं ¶ संयोजनानं पहानाय ¶ समुच्छेदाय पटिपन्नो. अहञ्चेव खो पन निन्दारोसी अस्सं, अत्तापि मं उपवदेय्य निन्दारोसपच्चया, अनुविच्चापि मं विञ्ञू गरहेय्युं निन्दारोसपच्चया, कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा निन्दारोसपच्चया. एतदेव खो पन संयोजनं एतं नीवरणं यदिदं निन्दारोसो. ये च निन्दारोसपच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, अनिन्दारोसिस्स एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति’. ‘अनिन्दारोसं निस्साय निन्दारोसो पहातब्बो’ति – इति यन्तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३९. ‘‘‘अक्कोधूपायासं निस्साय कोधूपायासो पहातब्बो’ति इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘येसं खो अहं संयोजनानं हेतु कोधूपायासी अस्सं, तेसाहं संयोजनानं पहानाय समुच्छेदाय पटिपन्नो. अहञ्चेव खो पन कोधूपायासी अस्सं, अत्तापि मं उपवदेय्य कोधूपायासपच्चया ¶ , अनुविच्चापि मं विञ्ञू गरहेय्युं कोधूपायासपच्चया, कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा कोधूपायासपच्चया. एतदेव खो पन संयोजनं एतं नीवरणं यदिदं कोधूपायासो. ये च कोधूपायासपच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, अक्कोधूपायासिस्स ¶ एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति’. ‘अक्कोधूपायासं निस्साय कोधूपायासो पहातब्बो’ति – इति यन्तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

४०. ‘‘‘अनतिमानं निस्साय अतिमानो पहातब्बो’ति इति खो पनेतं वुत्तं, किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘येसं खो अहं संयोजनानं हेतु अतिमानी अस्सं, तेसाहं संयोजनानं पहानाय समुच्छेदाय पटिपन्नो. अहञ्चेव खो पन अतिमानी अस्सं, अत्तापि मं उपवदेय्य अतिमानपच्चया, अनुविच्चापि मं विञ्ञू गरहेय्युं अतिमानपच्चया, कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा अतिमानपच्चया. एतदेव खो पन संयोजनं एतं नीवरणं यदिदं अतिमानो. ये च अतिमानपच्चया उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, अनतिमानिस्स एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति’. ‘अनतिमानं निस्साय अतिमानो पहातब्बो’ति – इति यन्तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

४१. ‘‘इमे ¶ ¶ खो, गहपति, अट्ठ धम्मा संखित्तेन वुत्ता, वित्थारेन विभत्ता [अविभत्ता (स्या. क.)], ये अरियस्स विनये वोहारसमुच्छेदाय संवत्तन्ति; न त्वेव ताव अरियस्स विनये सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं वोहारसमुच्छेदो होती’’ति.

‘‘यथा कथं पन, भन्ते, अरियस्स विनये सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं वोहारसमुच्छेदो होति? साधु मे, भन्ते, भगवा तथा धम्मं देसेतु यथा अरियस्स ¶ विनये सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं वोहारसमुच्छेदो होती’’ति. ‘‘तेन हि, गहपति, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो पोतलियो गहपति भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

कामादीनवकथा

४२. ‘‘सेय्यथापि ¶ , गहपति, कुक्कुरो जिघच्छादुब्बल्यपरेतो गोघातकसूनं पच्चुपट्ठितो अस्स. तमेनं दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा अट्ठिकङ्कलं सुनिक्कन्तं निक्कन्तं निम्मंसं लोहितमक्खितं उपसुम्भेय्य [उपच्छुभेय्य (सी. पी.), उपच्छूभेय्य (स्या. कं.), उपच्चुम्भेय्य (क.)]. तं किं मञ्ञसि, गहपति, अपि नु खो सो कुक्कुरो अमुं अट्ठिकङ्कलं सुनिक्कन्तं निक्कन्तं निम्मंसं लोहितमक्खितं पलेहन्तो जिघच्छादुब्बल्यं पटिविनेय्या’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘तं किस्स हेतु’’?

‘‘अदुञ्हि, भन्ते, अट्ठिकङ्कलं सुनिक्कन्तं निक्कन्तं निम्मंसं लोहितमक्खितं. यावदेव पन सो कुक्कुरो किलमथस्स विघातस्स भागी अस्साति. एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अट्ठिकङ्कलूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा [बहूपायासा (सी. स्या. कं. पी.)], आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा यायं उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता तं अभिनिवज्जेत्वा, यायं उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता यत्थ सब्बसो लोकामिसूपादाना अपरिसेसा निरुज्झन्ति तमेवूपेक्खं भावेति.

४३. ‘‘सेय्यथापि, गहपति, गिज्झो वा कङ्को वा कुललो वा मंसपेसिं ¶ आदाय उड्डीयेय्य [उड्डयेय्य (स्या. पी.)]. तमेनं गिज्झापि कङ्कापि कुललापि अनुपतित्वा ¶ अनुपतित्वा वितच्छेय्युं विस्सज्जेय्युं [विराजेय्युं (सी. स्या. कं. पी.)]. तं किं मञ्ञसि, गहपति, सचे सो गिज्झो वा कङ्को वा कुललो वा तं मंसपेसिं न खिप्पमेव पटिनिस्सज्जेय्य, सो ततोनिदानं मरणं वा निगच्छेय्य मरणमत्तं वा दुक्ख’’न्ति?

‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘एवमेव ¶ खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘मंसपेसूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति. एवमेतं ¶ यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा यायं उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता तं अभिनिवज्जेत्वा यायं उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता यत्थ सब्बसो लोकामिसूपादाना अपरिसेसा निरुज्झन्ति तमेवूपेक्खं भावेति.

४४. ‘‘सेय्यथापि, गहपति, पुरिसो आदित्तं तिणुक्कं आदाय पटिवातं गच्छेय्य. तं किं मञ्ञसि, गहपति, सचे सो पुरिसो तं आदित्तं तिणुक्कं न खिप्पमेव पटिनिस्सज्जेय्य तस्स सा आदित्ता तिणुक्का हत्थं वा दहेय्य बाहुं वा दहेय्य अञ्ञतरं वा अञ्ञतरं वा अङ्गपच्चङ्गं [दहेय्य. अञ्ञतरं वा अङ्गपच्चङ्ग (सी. पी.)] दहेय्य, सो ततोनिदानं मरणं वा निगच्छेय्य मरणमत्तं वा दुक्ख’’न्ति?

‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘तिणुक्कूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा…पे… तमेवूपेक्खं भावेति.

४५. ‘‘सेय्यथापि ¶ , गहपति, अङ्गारकासु साधिकपोरिसा, पूरा अङ्गारानं वीतच्चिकानं वीतधूमानं. अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खप्पटिक्कूलो. तमेनं द्वे बलवन्तो पुरिसा नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुं उपकड्ढेय्युं. तं किं मञ्ञसि, गहपति, अपि नु सो पुरिसो इतिचितिचेव कायं सन्नामेय्या’’ति?

‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘तं किस्स हेतु’’?

‘‘विदितञ्हि ¶ , भन्ते, तस्स पुरिसस्स इमञ्चाहं अङ्गारकासुं पपतिस्सामि, ततोनिदानं मरणं वा निगच्छिस्सामि मरणमत्तं वा दुक्ख’’न्ति. ‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अङ्गारकासूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा…पे… तमेवूपेक्खं भावेति.

४६. ‘‘सेय्यथापि ¶ , गहपति, पुरिसो सुपिनकं पस्सेय्य आरामरामणेय्यकं वनरामणेय्यकं भूमिरामणेय्यकं पोक्खरणिरामणेय्यकं. सो पटिबुद्धो न किञ्चि पटिपस्सेय्य [पस्सेय्य (सी. स्या. कं. पी.)]. एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सुपिनकूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति…पे… तमेवूपेक्खं भावेति.

४७. ‘‘सेय्यथापि, गहपति, पुरिसो याचितकं भोगं याचित्वा यानं ¶ वा [यानं (स्या. कं. पी.)] पोरिसेय्यं [पोरोसेय्यं (सी. पी. क.), ओरोपेय्य (स्या. कं.)] पवरमणिकुण्डलं. सो तेहि याचितकेहि भोगेहि पुरक्खतो परिवुतो ¶ अन्तरापणं पटिपज्जेय्य. तमेनं जनो दिस्वा एवं वदेय्य – ‘भोगी वत, भो, पुरिसो, एवं किर भोगिनो भोगानि भुञ्जन्ती’ति. तमेनं सामिका यत्थ यत्थेव पस्सेय्युं तत्थ तत्थेव सानि हरेय्युं. तं किं मञ्ञसि, गहपति, अलं नु खो तस्स पुरिसस्स अञ्ञथत्ताया’’ति?

‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘तं किस्स हेतु’’?

‘‘सामिनो हि, भन्ते, सानि हरन्ती’’ति. ‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘याचितकूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति…पे… ¶ तमेवूपेक्खं भावेति.

४८. ‘‘सेय्यथापि, गहपति, गामस्स वा निगमस्स वा अविदूरे तिब्बो वनसण्डो. तत्रस्स रुक्खो सम्पन्नफलो च उपपन्नफलो [उप्पन्नफलो (स्या.)] च, न चस्सु कानिचि फलानि भूमियं पतितानि. अथ पुरिसो आगच्छेय्य फलत्थिको फलगवेसी फलपरियेसनं चरमानो. सो तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा तं रुक्खं पस्सेय्य सम्पन्नफलञ्च उपपन्नफलञ्च. तस्स एवमस्स – ‘अयं खो रुक्खो सम्पन्नफलो च उपपन्नफलो च, नत्थि च कानिचि फलानि भूमियं पतितानि. जानामि खो पनाहं रुक्खं आरोहितुं [आरुहितुं (सी.)]. यंनूनाहं इमं रुक्खं आरोहित्वा यावदत्थञ्च खादेय्यं उच्छङ्गञ्च पूरेय्य’न्ति. सो तं रुक्खं आरोहित्वा यावदत्थञ्च खादेय्य उच्छङ्गञ्च पूरेय्य. अथ ¶ दुतियो पुरिसो आगच्छेय्य फलत्थिको फलगवेसी फलपरियेसनं चरमानो तिण्हं कुठारिं [कुधारिं (स्या. कं. क.)] आदाय. सो तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा ¶ तं रुक्खं पस्सेय्य सम्पन्नफलञ्च उपपन्नफलञ्च. तस्स एवमस्स – ‘अयं खो रुक्खो सम्पन्नफलो च उपपन्नफलो च, नत्थि च कानिचि फलानि भूमियं पतितानि. न खो पनाहं जानामि रुक्खं आरोहितुं. यंनूनाहं इमं रुक्खं मूलतो छेत्वा यावदत्थञ्च खादेय्यं उच्छङ्गञ्च पूरेय्य’न्ति. सो तं रुक्खं मूलतोव छिन्देय्य. तं किं मञ्ञसि, गहपति, अमुको [असु (सी. पी.)] यो सो पुरिसो पठमं रुक्खं आरूळ्हो सचे सो न खिप्पमेव ओरोहेय्य तस्स सो रुक्खो पपतन्तो हत्थं वा भञ्जेय्य पादं वा भञ्जेय्य अञ्ञतरं वा अञ्ञतरं वा अङ्गपच्चङ्गं भञ्जेय्य, सो ततोनिदानं ¶ मरणं वा निगच्छेय्य मरणमत्तं वा दुक्ख’’न्ति?

‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘एवमेव खो, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘रुक्खफलूपमा कामा वुत्ता भगवता बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो’ति. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा यायं उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता तं अभिनिवज्जेत्वा यायं उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता यत्थ सब्बसो लोकामिसूपादाना अपरिसेसा निरुज्झन्ति तमेवूपेक्खं भावेति.

४९. ‘‘स ¶ खो सो, गहपति, अरियसावको इमंयेव अनुत्तरं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं आगम्म अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं ¶ – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति.

‘‘स खो सो, गहपति, अरियसावको इमंयेव अनुत्तरं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं आगम्म दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति.

‘‘स खो सो, गहपति, अरियसावको इमंयेव अनुत्तरं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं आगम्म आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. एत्तावता खो, गहपति, अरियस्स विनये सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं वोहारसमुच्छेदो होति.

५०. ‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, गहपति, यथा अरियस्स विनये सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं वोहारसमुच्छेदो होति, अपि नु त्वं एवरूपं वोहारसमुच्छेदं अत्तनि समनुपस्ससी’’ति? ‘‘को चाहं, भन्ते, को च अरियस्स विनये सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं वोहारसमुच्छेदो! आरका अहं, भन्ते, अरियस्स विनये सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं वोहारसमुच्छेदा. मयञ्हि, भन्ते, पुब्बे अञ्ञतित्थिये परिब्बाजके अनाजानीयेव समाने आजानीयाति अमञ्ञिम्ह, अनाजानीयेव समाने आजानीयभोजनं भोजिम्ह, अनाजानीयेव समाने आजानीयठाने ठपिम्ह; भिक्खू पन मयं, भन्ते, आजानीयेव समाने अनाजानीयाति अमञ्ञिम्ह, आजानीयेव ¶ समाने अनाजानीयभोजनं भोजिम्ह, आजानीयेव समाने अनाजानीयठाने ठपिम्ह; इदानि पन मयं, भन्ते, अञ्ञतित्थिये ¶ परिब्बाजके अनाजानीयेव समाने अनाजानीयाति जानिस्साम, अनाजानीयेव समाने अनाजानीयभोजनं भोजेस्साम, अनाजानीयेव समाने अनाजानीयठाने ठपेस्साम. भिक्खू पन मयं, भन्ते, आजानीयेव समाने आजानीयाति जानिस्साम आजानीयेव समाने आजानीयभोजनं भोजेस्साम, आजानीयेव समाने आजानीयठाने ठपेस्साम. अजनेसि वत मे, भन्ते, भगवा समणेसु समणप्पेमं, समणेसु समणप्पसादं, समणेसु समणगारवं. अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते ¶ ! सेय्यथापि, भन्ते, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं खो, भन्ते, भगवता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भन्ते, भगवन्तं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

पोतलियसुत्तं निट्ठितं चतुत्थं.

५. जीवकसुत्तं

५१. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति जीवकस्स कोमारभच्चस्स अम्बवने. अथ खो जीवको कोमारभच्चो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि ¶ . एकमन्तं निसिन्नो खो जीवको कोमारभच्चो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते – ‘समणं गोतमं उद्दिस्स पाणं आरभन्ति [आरम्भन्ति (क.)], तं समणो गोतमो जानं उद्दिस्सकतं [उद्दिस्सकटं (सी. पी.)] मंसं परिभुञ्जति पटिच्चकम्म’न्ति. ये ते, भन्ते, एवमाहंसु – ‘समणं गोतमं उद्दिस्स पाणं आरभन्ति, तं समणो गोतमो जानं उद्दिस्सकतं मंसं परिभुञ्जति पटिच्चकम्म’न्ति, कच्चि ते, भन्ते, भगवतो वुत्तवादिनो, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खन्ति, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोन्ति, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छती’’ति?

५२. ‘‘ये ¶ ते, जीवक, एवमाहंसु – ‘समणं गोतमं उद्दिस्स पाणं आरभन्ति, तं समणो गोतमो जानं उद्दिस्सकतं मंसं परिभुञ्जति पटिच्चकम्म’न्ति न मे ते वुत्तवादिनो, अब्भाचिक्खन्ति च मं ते असता अभूतेन. तीहि खो अहं, जीवक, ठानेहि मंसं अपरिभोगन्ति वदामि. दिट्ठं, सुतं, परिसङ्कितं – इमेहि खो अहं, जीवक ¶ , तीहि ठानेहि मंसं अपरिभोगन्ति वदामि. तीहि खो अहं, जीवक, ठानेहि मंसं परिभोगन्ति वदामि. अदिट्ठं, असुतं, अपरिसङ्कितं – इमेहि खो अहं, जीवक, तीहि ठानेहि मंसं परिभोगन्ति वदामि.

५३. ‘‘इध, जीवक, भिक्खु अञ्ञतरं गामं वा निगमं वा उपनिस्साय विहरति. सो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्याबज्झेन फरित्वा विहरति. तमेनं गहपति वा गहपतिपुत्तो वा उपसङ्कमित्वा स्वातनाय भत्तेन निमन्तेति. आकङ्खमानोव [आकङ्खमानो (स्या. कं.)], जीवक, भिक्खु अधिवासेति ¶ . सो तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन तस्स गहपतिस्स वा गहपतिपुत्तस्स वा निवेसनं तेनुपसङ्कमति; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदति. तमेनं सो गहपति वा गहपतिपुत्तो वा पणीतेन पिण्डपातेन परिविसति. तस्स न एवं होति – ‘साधु वत मायं [मं + अयं = मायं] गहपति वा गहपतिपुत्तो वा पणीतेन पिण्डपातेन ¶ परिविसेय्याति! अहो वत मायं गहपति वा गहपतिपुत्तो वा आयतिम्पि एवरूपेन पणीतेन पिण्डपातेन परिविसेय्या’ति – एवम्पिस्स न होति. सो तं पिण्डपातं अगथितो [अगधितो (स्या. कं. क.)] अमुच्छितो अनज्झोपन्नो [अनज्झापन्नो (स्या. कं. क.)] आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति. तं किं मञ्ञसि, जीवक ¶ , अपि नु सो भिक्खु तस्मिं समये अत्तब्याबाधाय वा चेतेति, परब्याबाधाय वा चेतेति, उभयब्याबाधाय वा चेतेती’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ननु सो, जीवक, भिक्खु तस्मिं समये अनवज्जंयेव आहारं आहारेती’’ति?

‘‘एवं, भन्ते. सुतं मेतं, भन्ते – ‘ब्रह्मा मेत्ताविहारी’ति. तं मे इदं, भन्ते, भगवा सक्खिदिट्ठो; भगवा हि, भन्ते, मेत्ताविहारी’’ति. ‘‘येन खो, जीवक, रागेन येन दोसेन ¶ येन मोहेन ब्यापादवा अस्स सो रागो सो दोसो सो मोहो तथागतस्स पहीनो उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो [अनभावकतो (सी. पी.), अनभावंगतो (स्या. कं.)] आयतिं अनुप्पादधम्मो. सचे खो ते, जीवक, इदं सन्धाय भासितं अनुजानामि ते एत’’न्ति. ‘‘एतदेव खो पन मे, भन्ते, सन्धाय भासितं’’ [भासितन्ति (स्या.)].

५४. ‘‘इध, जीवक, भिक्खु अञ्ञतरं गामं वा निगमं वा उपनिस्साय विहरति. सो करुणासहगतेन चेतसा…पे… मुदितासहगतेन चेतसा…पे… उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्याबज्झेन फरित्वा विहरति. तमेनं गहपति वा गहपतिपुत्तो वा उपसङ्कमित्वा स्वातनाय भत्तेन निमन्तेति. आकङ्खमानोव, जीवक, भिक्खु अधिवासेति. सो ¶ तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय ¶ येन गहपतिस्स वा गहपतिपुत्तस्स वा निवेसनं तेनुपसङ्कमति; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदति. तमेनं सो गहपति वा गहपतिपुत्तो वा पणीतेन पिण्डपातेन परिविसति. तस्स न एवं होति – ‘साधु वत मायं गहपति वा गहपतिपुत्तो वा पणीतेन पिण्डपातेन परिविसेय्याति! अहो वत मायं गहपति वा गहपतिपुत्तो वा आयतिम्पि ¶ एवरूपेन पणीतेन पिण्डपातेन परिविसेय्या’ति – एवम्पिस्स न होति. सो तं पिण्डपातं अगथितो अमुच्छितो अनज्झोपन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति. तं किं मञ्ञसि, जीवक, अपि नु सो भिक्खु तस्मिं समये अत्तब्याबाधाय वा चेतेति, परब्याबाधाय वा चेतेति, उभयब्याबाधाय वा चेतेती’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ननु सो, जीवक, भिक्खु तस्मिं समये अनवज्जंयेव आहारं आहारेती’’ति?

‘‘एवं, भन्ते. सुतं मेतं, भन्ते – ‘ब्रह्मा उपेक्खाविहारी’ति. तं मे इदं, भन्ते, भगवा सक्खिदिट्ठो; भगवा हि, भन्ते, उपेक्खाविहारी’’ति. ‘‘येन खो, जीवक, रागेन येन दोसेन येन मोहेन विहेसवा अस्स अरतिवा अस्स पटिघवा अस्स सो रागो सो दोसो सो मोहो तथागतस्स पहीनो उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो. सचे खो ते, जीवक, इदं सन्धाय भासितं, अनुजानामि ते ¶ एत’’न्ति. ‘‘एतदेव खो पन मे, भन्ते, सन्धाय भासितं’’.

५५. ‘‘यो ¶ खो, जीवक, तथागतं वा तथागतसावकं वा उद्दिस्स पाणं आरभति सो पञ्चहि ठानेहि बहुं अपुञ्ञं पसवति. यम्पि सो, गहपति, एवमाह – ‘गच्छथ, अमुकं नाम पाणं आनेथा’ति, इमिना पठमेन ठानेन बहुं अपुञ्ञं पसवति. यम्पि सो पाणो गलप्पवेठकेन [गलप्पवेधकेन (बहूसु)] आनीयमानो दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति, इमिना दुतियेन ठानेन बहुं अपुञ्ञं पसवति. यम्पि सो एवमाह – ‘गच्छथ इमं पाणं आरभथा’ति, इमिना ततियेन ठानेन बहुं अपुञ्ञं पसवति. यम्पि सो पाणो आरभियमानो दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति ¶ , इमिना चतुत्थेन ठानेन बहुं अपुञ्ञं पसवति. यम्पि सो तथागतं वा तथागतसावकं वा अकप्पियेन आसादेति, इमिना पञ्चमेन ठानेन बहुं अपुञ्ञं पसवति. यो खो, जीवक, तथागतं वा तथागतसावकं वा उद्दिस्स पाणं आरभति सो इमेहि पञ्चहि ठानेहि बहुं अपुञ्ञं पसवती’’ति.

एवं वुत्ते, जीवको कोमारभच्चो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! कप्पियं वत, भन्ते, भिक्खू आहारं आहारेन्ति ¶ ; अनवज्जं वत, भन्ते, भिक्खू आहारं आहारेन्ति. अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… ¶ उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

जीवकसुत्तं निट्ठितं पञ्चमं.

६. उपालिसुत्तं

५६. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा नाळन्दायं विहरति पावारिकम्बवने. तेन खो पन समयेन निगण्ठो नाटपुत्तो [नाथपुत्तो (सी.), नातपुत्तो (पी.)] नाळन्दायं पटिवसति महतिया निगण्ठपरिसाय सद्धिं. अथ खो दीघतपस्सी निगण्ठो नाळन्दायं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन पावारिकम्बवनं येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितं खो दीघतपस्सिं निगण्ठं भगवा एतदवोच – ‘‘संविज्जन्ति खो, तपस्सि [दीघतपस्सि (स्या. कं. क.)], आसनानि; सचे आकङ्खसि निसीदा’’ति. एवं वुत्ते, दीघतपस्सी निगण्ठो अञ्ञतरं नीचं आसनं गहेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो दीघतपस्सिं निगण्ठं भगवा एतदवोच – ‘‘कति पन, तपस्सि, निगण्ठो नाटपुत्तो कम्मानि पञ्ञपेति पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया’’ति?

‘‘न खो, आवुसो गोतम, आचिण्णं निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स ‘कम्मं, कम्म’न्ति पञ्ञपेतुं; ‘दण्डं, दण्ड’न्ति खो, आवुसो गोतम, आचिण्णं निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स पञ्ञपेतु’’न्ति.

‘‘कति पन, तपस्सि, निगण्ठो नाटपुत्तो दण्डानि पञ्ञपेति पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया’’ति?

‘‘तीणि खो, आवुसो गोतम, निगण्ठो ¶ नाटपुत्तो दण्डानि पञ्ञपेति पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तियाति, सेय्यथिदं – कायदण्डं, वचीदण्डं, मनोदण्ड’’न्ति.

‘‘किं पन, तपस्सि, अञ्ञदेव कायदण्डं, अञ्ञं वचीदण्डं, अञ्ञं मनोदण्ड’’न्ति?

‘‘अञ्ञदेव ¶ , आवुसो गोतम, कायदण्डं, अञ्ञं वचीदण्डं, अञ्ञं मनोदण्ड’’न्ति.

‘‘इमेसं पन, तपस्सि, तिण्णं दण्डानं एवं पटिविभत्तानं एवं पटिविसिट्ठानं कतमं दण्डं निगण्ठो नाटपुत्तो महासावज्जतरं पञ्ञपेति पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया ¶ , यदि वा कायदण्डं, यदि वा वचीदण्डं, यदि वा मनोदण्ड’’न्ति?

‘‘इमेसं खो, आवुसो गोतम, तिण्णं दण्डानं एवं पटिविभत्तानं एवं पटिविसिट्ठानं कायदण्डं निगण्ठो नाटपुत्तो महासावज्जतरं पञ्ञपेति पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, नो तथा वचीदण्डं, नो तथा मनोदण्ड’’न्ति.

‘‘कायदण्डन्ति, तपस्सि, वदेसि’’?

‘‘कायदण्डन्ति, आवुसो गोतम, वदामि’’.

‘‘कायदण्डन्ति, तपस्सि, वदेसि’’?

‘‘कायदण्डन्ति, आवुसो गोतम, वदामि’’.

‘‘कायदण्डन्ति, तपस्सि, वदेसि’’?

‘‘कायदण्डन्ति, आवुसो गोतम, वदामी’’ति.

इतिह भगवा दीघतपस्सिं निगण्ठं इमस्मिं कथावत्थुस्मिं यावततियकं पतिट्ठापेसि.

५७. एवं ¶ वुत्ते, दीघतपस्सी निगण्ठो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘त्वं पनावुसो गोतम, कति दण्डानि पञ्ञपेसि पापस्स कम्मस्स किरियाय ¶ पापस्स कम्मस्स पवत्तिया’’ति?

‘‘न ¶ खो, तपस्सि, आचिण्णं तथागतस्स ‘दण्डं, दण्ड’न्ति पञ्ञपेतुं; ‘कम्मं, कम्म’न्ति खो, तपस्सि, आचिण्णं तथागतस्स पञ्ञपेतु’’न्ति?

‘‘त्वं पनावुसो गोतम, कति कम्मानि पञ्ञपेसि पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया’’ति?

‘‘तीणि खो अहं, तपस्सि, कम्मानि पञ्ञपेमि पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, सेय्यथिदं – कायकम्मं, वचीकम्मं, मनोकम्म’’न्ति.

‘‘किं पनावुसो गोतम, अञ्ञदेव कायकम्मं, अञ्ञं वचीकम्मं, अञ्ञं मनोकम्म’’न्ति?

‘‘अञ्ञदेव, तपस्सि, कायकम्मं, अञ्ञं वचीकम्मं, अञ्ञं मनोकम्म’’न्ति.

‘‘इमेसं पनावुसो गोतम, तिण्णं कम्मानं एवं पटिविभत्तानं एवं पटिविसिट्ठानं कतमं कम्मं महासावज्जतरं पञ्ञपेसि पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, यदि वा कायकम्मं, यदि वा वचीकम्मं, यदि वा मनोकम्म’’न्ति?

‘‘इमेसं खो अहं, तपस्सि, तिण्णं कम्मानं एवं पटिविभत्तानं एवं पटिविसिट्ठानं मनोकम्मं महासावज्जतरं पञ्ञपेमि पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, नो तथा कायकम्मं, नो तथा वचीकम्म’’न्ति.

‘‘मनोकम्मन्ति, आवुसो गोतम, वदेसि’’?

‘‘मनोकम्मन्ति, तपस्सि, वदामि’’.

‘‘मनोकम्मन्ति, आवुसो गोतम, वदेसि’’?

‘‘मनोकम्मन्ति, तपस्सि, वदामि’’.

‘‘मनोकम्मन्ति ¶ , आवुसो गोतम, वदेसि’’?

‘‘मनोकम्मन्ति, तपस्सि, वदामी’’ति.

इतिह दीघतपस्सी निगण्ठो भगवन्तं इमस्मिं कथावत्थुस्मिं यावततियकं पतिट्ठापेत्वा उट्ठायासना ¶ येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कमि.

५८. तेन ¶ खो पन समयेन निगण्ठो नाटपुत्तो महतिया गिहिपरिसाय सद्धिं निसिन्नो होति बालकिनिया परिसाय उपालिपमुखाय. अद्दसा खो निगण्ठो नाटपुत्तो दीघतपस्सिं निगण्ठं दूरतोव आगच्छन्तं; दिस्वान दीघतपस्सिं निगण्ठं एतदवोच – ‘‘हन्द, कुतो नु त्वं, तपस्सि, आगच्छसि दिवा दिवस्सा’’ति? ‘‘इतो हि खो अहं, भन्ते, आगच्छामि समणस्स गोतमस्स सन्तिका’’ति. ‘‘अहु पन ते, तपस्सि, समणेन गोतमेन सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति ¶ ? ‘‘अहु खो मे, भन्ते, समणेन गोतमेन सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति. ‘‘यथा कथं पन ते, तपस्सि, अहु समणेन गोतमेन सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति? अथ खो दीघतपस्सी निगण्ठो यावतको अहोसि भगवता सद्धिं कथासल्लापो तं सब्बं निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स आरोचेसि. एवं वुत्ते, निगण्ठो नाटपुत्तो दीघतपस्सिं निगण्ठं एतदवोच – ‘‘साधु साधु, तपस्सि! यथा तं सुतवता सावकेन सम्मदेव सत्थुसासनं आजानन्तेन एवमेव दीघतपस्सिना निगण्ठेन समणस्स गोतमस्स ब्याकतं. किञ्हि सोभति छवो मनोदण्डो इमस्स एवं ओळारिकस्स कायदण्डस्स उपनिधाय! अथ खो कायदण्डोव महासावज्जतरो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, नो तथा वचीदण्डो, नो तथा मनोदण्डो’’ति.

५९. एवं ¶ वुत्ते, उपालि गहपति निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘साधु साधु, भन्ते दीघतपस्सी [तपस्सी (सी. पी.)]! यथा तं सुतवता सावकेन सम्मदेव सत्थुसासनं आजानन्तेन एवमेवं भदन्तेन तपस्सिना समणस्स गोतमस्स ब्याकतं. किञ्हि सोभति छवो मनोदण्डो इमस्स एवं ओळारिकस्स कायदण्डस्स उपनिधाय! अथ खो कायदण्डोव महासावज्जतरो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, नो तथा वचीदण्डो, नो तथा मनोदण्डो. हन्द ¶ चाहं, भन्ते, गच्छामि समणस्स गोतमस्स इमस्मिं कथावत्थुस्मिं वादं आरोपेस्सामि. सचे मे समणो गोतमो तथा पतिट्ठहिस्सति यथा भदन्तेन तपस्सिना पतिट्ठापितं; सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो दीघलोमिकं एळकं लोमेसु गहेत्वा आकड्ढेय्य परिकड्ढेय्य सम्परिकड्ढेय्य, एवमेवाहं समणं गोतमं वादेन वादं आकड्ढिस्सामि परिकड्ढिस्सामि सम्परिकड्ढिस्सामि ¶ . सेय्यथापि नाम बलवा सोण्डिकाकम्मकारो महन्तं सोण्डिकाकिलञ्जं गम्भीरे उदकरहदे पक्खिपित्वा कण्णे गहेत्वा आकड्ढेय्य परिकड्ढेय्य सम्परिकड्ढेय्य, एवमेवाहं समणं गोतमं वादेन वादं आकड्ढिस्सामि परिकड्ढिस्सामि सम्परिकड्ढिस्सामि. सेय्यथापि नाम बलवा सोण्डिकाधुत्तो वालं [थालं (क.)] कण्णे गहेत्वा ओधुनेय्य निद्धुनेय्य निप्फोटेय्य [निच्छादेय्य (सी. पी. क.), निच्चोटेय्य (क.), निप्पोठेय्य (स्या. कं.)], एवमेवाहं समणं गोतमं वादेन वादं ओधुनिस्सामि ¶ निद्धुनिस्सामि निप्फोटेस्सामि ¶ . सेय्यथापि नाम कुञ्जरो सट्ठिहायनो गम्भीरं पोक्खरणिं ओगाहेत्वा साणधोविकं नाम कीळितजातं कीळति, एवमेवाहं समणं गोतमं साणधोविकं मञ्ञे कीळितजातं कीळिस्सामि. हन्द चाहं, भन्ते, गच्छामि समणस्स गोतमस्स इमस्मिं कथावत्थुस्मिं वादं आरोपेस्सामी’’ति. ‘‘गच्छ त्वं, गहपति, समणस्स गोतमस्स इमस्मिं कथावत्थुस्मिं वादं आरोपेहि. अहं वा हि, गहपति, समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेय्यं, दीघतपस्सी वा निगण्ठो, त्वं वा’’ति.

६०. एवं वुत्ते, दीघतपस्सी निगण्ठो निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘न खो मेतं, भन्ते, रुच्चति यं उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेय्य. समणो हि, भन्ते, गोतमो मायावी आवट्टनिं मायं जानाति याय अञ्ञतित्थियानं सावके आवट्टेती’’ति. ‘‘अट्ठानं खो एतं, तपस्सि, अनवकासो यं उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगच्छेय्य. ठानञ्च खो एतं विज्जति यं समणो गोतमो उपालिस्स गहपतिस्स सावकत्तं उपगच्छेय्य. गच्छ, त्वं, गहपति, समणस्स गोतमस्स इमस्मिं कथावत्थुस्मिं वादं आरोपेहि. अहं वा हि, गहपति, समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेय्यं, दीघतपस्सी वा निगण्ठो, त्वं वा’’ति. दुतियम्पि खो दीघतपस्सी…पे… ततियम्पि खो दीघतपस्सी निगण्ठो निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘न खो मेतं, भन्ते, रुच्चति यं उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स वादं ¶ आरोपेय्य. समणो हि, भन्ते, गोतमो मायावी आवट्टनिं मायं जानाति याय अञ्ञतित्थियानं सावके आवट्टेती’’ति. ‘‘अट्ठानं खो एतं, तपस्सि ¶ , अनवकासो यं उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं ¶ उपगच्छेय्य. ठानञ्च खो एतं विज्जति यं समणो गोतमो उपालिस्स गहपतिस्स सावकत्तं उपगच्छेय्य. गच्छ त्वं, गहपति, समणस्स गोतमस्स इमस्मिं कथावत्थुस्मिं वादं आरोपेहि. अहं वा हि, गहपति, समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेय्यं, दीघतपस्सी वा निगण्ठो, त्वं वा’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो उपालि गहपति निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना निगण्ठं नाटपुत्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा ¶ येन पावारिकम्बवनं येन ¶ भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो उपालि गहपति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आगमा नु ख्विध, भन्ते, दीघतपस्सी निगण्ठो’’ति?

‘‘आगमा ख्विध, गहपति, दीघतपस्सी निगण्ठो’’ति.

‘‘अहु खो पन ते, भन्ते, दीघतपस्सिना निगण्ठेन सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति?

‘‘अहु खो मे, गहपति, दीघतपस्सिना निगण्ठेन सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति.

‘‘यथा कथं पन ते, भन्ते, अहु दीघतपस्सिना निगण्ठेन सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति?

अथ खो भगवा यावतको अहोसि दीघतपस्सिना निगण्ठेन सद्धिं कथासल्लापो तं सब्बं उपालिस्स गहपतिस्स आरोचेसि.

६१. एवं वुत्ते, उपालि गहपति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु साधु, भन्ते तपस्सी! यथा तं सुतवता सावकेन सम्मदेव सत्थुसासनं आजानन्तेन एवमेवं दीघतपस्सिना निगण्ठेन भगवतो ब्याकतं. किञ्हि सोभति छवो मनोदण्डो इमस्स एवं ओळारिकस्स कायदण्डस्स उपनिधाय? अथ खो कायदण्डोव महासावज्जतरो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स ¶ कम्मस्स पवत्तिया, नो तथा वचीदण्डो, नो तथा मनोदण्डो’’ति. ‘‘सचे खो त्वं, गहपति, सच्चे पतिट्ठाय मन्तेय्यासि सिया नो एत्थ कथासल्लापो’’ति. ‘‘सच्चे अहं, भन्ते, पतिट्ठाय मन्तेस्सामि; होतु नो एत्थ कथासल्लापो’’ति.

६२. ‘‘तं किं मञ्ञसि, गहपति, इधस्स निगण्ठो आबाधिको दुक्खितो ¶ बाळ्हगिलानो सीतोदकपटिक्खित्तो उण्होदकपटिसेवी. सो सीतोदकं अलभमानो कालङ्करेय्य. इमस्स पन, गहपति, निगण्ठो नाटपुत्तो कत्थूपपत्तिं पञ्ञपेती’’ति?

‘‘अत्थि, भन्ते, मनोसत्ता नाम देवा तत्थ सो उपपज्जति’’.

‘‘तं किस्स हेतु’’?

‘‘असु हि, भन्ते ¶ , मनोपटिबद्धो कालङ्करोती’’ति.

‘‘मनसि करोहि, गहपति [गहपति गहपति मनसि करोहि (सी. स्या. कं.), गहपति मनसि करोहि (क.), गहपति गहपति (पी.)], मनसि करित्वा खो, गहपति, ब्याकरोहि. न खो ते सन्धियति पुरिमेन वा पच्छिमं, पच्छिमेन वा पुरिमं. भासिता खो पन ते, गहपति, एसा वाचा – ‘सच्चे अहं, भन्ते, पतिट्ठाय मन्तेस्सामि, होतु नो एत्थ कथासल्लापो’’’ति. ‘‘किञ्चापि, भन्ते, भगवा एवमाह, अथ खो कायदण्डोव महासावज्जतरो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, नो तथा वचीदण्डो, नो तथा मनोदण्डो’’ति.

६३. ‘‘तं किं मञ्ञसि, गहपति ¶ , इधस्स निगण्ठो नाटपुत्तो चातुयामसंवरसंवुतो सब्बवारिवारितो सब्बवारियुत्तो सब्बवारिधुतो सब्बवारिफुटो. सो अभिक्कमन्तो पटिक्कमन्तो बहू खुद्दके पाणे सङ्घातं आपादेति. इमस्स पन, गहपति, निगण्ठो नाटपुत्तो कं विपाकं पञ्ञपेती’’ति?

‘‘असञ्चेतनिकं, भन्ते, निगण्ठो नाटपुत्तो नो महासावज्जं पञ्ञपेती’’ति.

‘‘सचे ¶ पन, गहपति, चेतेती’’ति?

‘‘महासावज्जं, भन्ते, होती’’ति.

‘‘चेतनं पन, गहपति, निगण्ठो नाटपुत्तो किस्मिं पञ्ञपेती’’ति?

‘‘मनोदण्डस्मिं, भन्ते’’ति.

‘‘मनसि करोहि, गहपति ¶ , मनसि करित्वा खो, गहपति, ब्याकरोहि. न खो ते सन्धियति पुरिमेन वा पच्छिमं, पच्छिमेन वा पुरिमं. भासिता खो पन ते, गहपति, एसा वाचा – ‘सच्चे अहं, भन्ते, पतिट्ठाय मन्तेस्सामि; होतु नो एत्थ कथासल्लापो’’’ति. ‘‘किञ्चापि, भन्ते, भगवा एवमाह, अथ खो कायदण्डोव महासावज्जतरो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, नो तथा वचीदण्डो, नो तथा मनोदण्डो’’ति.

६४. ‘‘तं किं मञ्ञसि, गहपति, अयं नाळन्दा इद्धा चेव फीता च बहुजना आकिण्णमनुस्सा’’ति?

‘‘एवं, भन्ते, अयं नाळन्दा इद्धा चेव फीता च बहुजना आकिण्णमनुस्सा’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गहपति, इध पुरिसो आगच्छेय्य उक्खित्तासिको. सो एवं वदेय्य – ‘अहं यावतिका इमिस्सा नाळन्दाय पाणा ते एकेन खणेन एकेन मुहुत्तेन एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करिस्सामी’ति. तं किं मञ्ञसि, गहपति, पहोति नु खो सो पुरिसो यावतिका इमिस्सा नाळन्दाय पाणा ते एकेन खणेन एकेन मुहुत्तेन ¶ एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं कातु’’न्ति?

‘‘दसपि, भन्ते, पुरिसा, वीसम्पि, भन्ते, पुरिसा, तिंसम्पि, भन्ते, पुरिसा, चत्तारीसम्पि, भन्ते, पुरिसा, पञ्ञासम्पि, भन्ते, पुरिसा नप्पहोन्ति यावतिका इमिस्सा नाळन्दाय पाणा ते एकेन खणेन एकेन मुहुत्तेन एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं कातुं. किञ्हि सोभति एको छवो पुरिसो’’ति!

‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, गहपति ¶ , इध आगच्छेय्य समणो वा ब्राह्मणो वा इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो. सो एवं वदेय्य – ‘अहं इमं नाळन्दं एकेन मनोपदोसेन भस्मं करिस्सामी’ति. तं किं मञ्ञसि, गहपति, पहोति नु खो सो समणो वा ब्राह्मणो वा इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो इमं नाळन्दं एकेन मनोपदोसेन भस्मं कातु’’न्ति ¶ ?

‘‘दसपि, भन्ते, नाळन्दा, वीसम्पि नाळन्दा, तिंसम्पि नाळन्दा, चत्तारीसम्पि नाळन्दा, पञ्ञासम्पि नाळन्दा पहोति सो समणो वा ब्राह्मणो वा इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो एकेन मनोपदोसेन भस्मं कातुं. किञ्हि सोभति एका छवा नाळन्दा’’ति!

‘‘मनसि करोहि, गहपति, मनसि करित्वा खो, गहपति, ब्याकरोहि. न खो ते सन्धियति पुरिमेन वा पच्छिमं, पच्छिमेन वा पुरिमं. भासिता खो पन ते, गहपति, एसा वाचा – ‘सच्चे अहं, भन्ते, पतिट्ठाय मन्तेस्सामि; होतु नो एत्थ कथासल्लापो’’’ति.

‘‘किञ्चापि, भन्ते, भगवा एवमाह, अथ खो कायदण्डोव महासावज्जतरो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया, नो तथा वचीदण्डो, नो तथा मनोदण्डो’’ति.

६५. ‘‘तं किं मञ्ञसि, गहपति, सुतं ते दण्डकीरञ्ञं [दण्डकारञ्ञं (सी. पी.)] कालिङ्गारञ्ञं मज्झारञ्ञं [मेज्झारञ्ञं (सी. स्या. कं. पी.)] मातङ्गारञ्ञं अरञ्ञं अरञ्ञभूत’’न्ति?

‘‘एवं, भन्ते, सुतं मे दण्डकीरञ्ञं कालिङ्गारञ्ञं मज्झारञ्ञं मातङ्गारञ्ञं अरञ्ञं अरञ्ञभूत’’न्ति.

‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, गहपति, किन्ति ते सुतं केन तं दण्डकीरञ्ञं कालिङ्गारञ्ञं मज्झारञ्ञं मातङ्गारञ्ञं अरञ्ञं अरञ्ञभूत’’न्ति?

‘‘सुतं ¶ मेतं, भन्ते, इसीनं मनोपदोसेन तं दण्डकीरञ्ञं कालिङ्गारञ्ञं मज्झारञ्ञं मातङ्गारञ्ञं अरञ्ञं अरञ्ञभूत’’न्ति.

‘‘मनसि करोहि, गहपति, मनसि करित्वा खो, गहपति, ब्याकरोहि. न खो ते सन्धियति पुरिमेन वा पच्छिमं, पच्छिमेन वा पुरिमं. भासिता खो पन ते, गहपति, एसा वाचा – ‘सच्चे अहं, भन्ते, पतिट्ठाय मन्तेस्सामि; होतु नो एत्थ कथासल्लापो’’’ति.

६६. ‘‘पुरिमेनेवाहं ¶ , भन्ते, ओपम्मेन भगवतो अत्तमनो अभिरद्धो. अपि चाहं इमानि भगवतो विचित्रानि पञ्हपटिभानानि सोतुकामो, एवाहं भगवन्तं पच्चनीकं कातब्बं अमञ्ञिस्सं. अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि, भन्ते, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भगवता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भन्ते, भगवन्तं सरणं गच्छामि धम्मञ्च ¶ भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

६७. ‘‘अनुविच्चकारं खो, गहपति, करोहि, अनुविच्चकारो तुम्हादिसानं ¶ ञातमनुस्सानं साधु होती’’ति. ‘‘इमिनापाहं, भन्ते, भगवतो भिय्योसोमत्ताय अत्तमनो अभिरद्धो यं मं भगवा एवमाह – ‘अनुविच्चकारं खो, गहपति, करोहि, अनुविच्चकारो तुम्हादिसानं ञातमनुस्सानं साधु होती’ति. मञ्हि, भन्ते, अञ्ञतित्थिया सावकं लभित्वा केवलकप्पं नाळन्दं पटाकं परिहरेय्युं – ‘उपालि अम्हाकं गहपति सावकत्तं उपगतो’ति. अथ च पन मं भगवा एवमाह – ‘अनुविच्चकारं खो, गहपति, करोहि, अनुविच्चकारो तुम्हादिसानं ञातमनुस्सानं साधु होती’ति. एसाहं, भन्ते, दुतियम्पि भगवन्तं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

६८. ‘‘दीघरत्तं खो ते, गहपति, निगण्ठानं ओपानभूतं कुलं येन नेसं उपगतानं पिण्डकं दातब्बं मञ्ञेय्यासी’’ति. ‘‘इमिनापाहं, भन्ते, भगवतो भिय्योसोमत्ताय अत्तमनो ¶ अभिरद्धो यं मं भगवा एवमाह – ‘दीघरत्तं खो ते, गहपति, निगण्ठानं ओपानभूतं कुलं येन नेसं उपगतानं पिण्डकं दातब्बं मञ्ञेय्यासी’ति. सुतं मेतं, भन्ते, समणो गोतमो एवमाह – ‘मय्हमेव दानं दातब्बं, नाञ्ञेसं दानं दातब्बं; मय्हमेव सावकानं दानं दातब्बं, नाञ्ञेसं सावकानं दानं दातब्बं; मय्हमेव दिन्नं महप्फलं, नाञ्ञेसं दिन्नं महप्फलं; मय्हमेव सावकानं ¶ दिन्नं महप्फलं, नाञ्ञेसं सावकानं दिन्नं महप्फल’न्ति. अथ च पन मं भगवा निगण्ठेसुपि दाने समादपेति. अपि च, भन्ते, मयमेत्थ कालं जानिस्साम. एसाहं, भन्ते, ततियम्पि भगवन्तं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

६९. अथ ¶ खो भगवा उपालिस्स गहपतिस्स अनुपुब्बिं कथं [आनुपुब्बीकथं (सी.), आनुपुब्बिकथं (पी.), अनुपुब्बिकथं (स्या. कं. क.)] कथेसि, सेय्यथिदं – दानकथं सीलकथं सग्गकथं, कामानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं, नेक्खम्मे आनिसंसं पकासेसि. यदा भगवा अञ्ञासि उपालिं गहपतिं कल्लचित्तं ¶ मुदुचित्तं विनीवरणचित्तं उदग्गचित्तं पसन्नचित्तं, अथ या बुद्धानं सामुक्कंसिका धम्मदेसना तं पकासेसि – दुक्खं, समुदयं, निरोधं, मग्गं. सेय्यथापि नाम सुद्धं वत्थं अपगतकाळकं सम्मदेव रजनं पटिग्गण्हेय्य, एवमेव उपालिस्स गहपतिस्स तस्मिंयेव आसने विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’न्ति. अथ खो उपालि गहपति दिट्ठधम्मो पत्तधम्मो विदितधम्मो परियोगाळ्हधम्मो तिण्णविचिकिच्छो विगतकथंकथो वेसारज्जप्पत्तो अपरप्पच्चयो सत्थुसासने भगवन्तं एतदवोच – ‘‘हन्द च दानि मयं, भन्ते, गच्छाम, बहुकिच्चा मयं बहुकरणीया’’ति. ‘‘यस्सदानि त्वं, गहपति, कालं मञ्ञसी’’ति.

७०. अथ खो उपालि गहपति भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा ¶ उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन सकं निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा दोवारिकं आमन्तेसि – ‘‘अज्जतग्गे, सम्म दोवारिक, आवरामि द्वारं निगण्ठानं निगण्ठीनं, अनावटं द्वारं भगवतो भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानं. सचे कोचि निगण्ठो आगच्छति तमेनं त्वं एवं वदेय्यासि – ‘तिट्ठ, भन्ते, मा पाविसि. अज्जतग्गे उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो. आवटं द्वारं निगण्ठानं निगण्ठीनं, अनावटं द्वारं भगवतो भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानं ¶ . सचे ते, भन्ते, पिण्डकेन अत्थो, एत्थेव तिट्ठ, एत्थेव ते आहरिस्सन्ती’’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो दोवारिको उपालिस्स गहपतिस्स पच्चस्सोसि.

७१. अस्सोसि खो दीघतपस्सी निगण्ठो – ‘‘उपालि किर गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो’’ति. अथ खो दीघतपस्सी निगण्ठो येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, उपालि किर गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो’’ति. ‘‘अट्ठानं खो एतं, तपस्सि ¶ , अनवकासो यं उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगच्छेय्य. ठानञ्च खो एतं विज्जति यं समणो गोतमो उपालिस्स गहपतिस्स सावकत्तं उपगच्छेय्या’’ति ¶ . दुतियम्पि खो दीघतपस्सी निगण्ठो…पे… ततियम्पि खो दीघतपस्सी निगण्ठो निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते ¶ …पे… उपालिस्स गहपतिस्स सावकत्तं उपगच्छेय्या’’ति. ‘‘हन्दाहं, भन्ते, गच्छामि याव जानामि यदि वा उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो यदि वा नो’’ति. ‘‘गच्छ त्वं, तपस्सि, जानाहि यदि वा उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो यदि वा नो’’ति.

७२. अथ खो दीघतपस्सी निगण्ठो येन उपालिस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो दोवारिको दीघतपस्सिं निगण्ठं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान दीघतपस्सिं निगण्ठं एतदवोच – ‘‘तिट्ठ, भन्ते, मा पाविसि. अज्जतग्गे उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो. आवटं द्वारं निगण्ठानं निगण्ठीनं, अनावटं द्वारं भगवतो भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानं ¶ . सचे ते, भन्ते, पिण्डकेन अत्थो, एत्थेव तिट्ठ, एत्थेव ते आहरिस्सन्ती’’ति. ‘‘न मे, आवुसो, पिण्डकेन अत्थो’’ति वत्वा ततो पटिनिवत्तित्वा येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘सच्चंयेव खो, भन्ते, यं उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो. एतं खो ते अहं, भन्ते, नालत्थं न खो मे, भन्ते, रुच्चति यं उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेय्य. समणो हि, भन्ते, गोतमो मायावी आवट्टनिं मायं जानाति याय अञ्ञतित्थियानं सावके आवट्टेतीति. आवट्टो खो ते, भन्ते, उपालि गहपति समणेन गोतमेन आवट्टनिया मायाया’’ति. ‘‘अट्ठानं खो एतं, तपस्सि, अनवकासो ¶ यं उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगच्छेय्य. ठानञ्च खो एतं विज्जति यं समणो गोतमो उपालिस्स गहपतिस्स सावकत्तं उपगच्छेय्या’’ति. दुतियम्पि खो दीघतपस्सी निगण्ठो निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘सच्चंयेव, भन्ते…पे… ¶ उपालिस्स गहपतिस्स सावकत्तं उपगच्छेय्या’’ति. ततियम्पि खो दीघतपस्सी निगण्ठो निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘सच्चंयेव खो, भन्ते…पे… ¶ उपालिस्स गहपतिस्स सावकत्तं उपगच्छेय्या’’ति. ‘‘हन्द चाहं ¶ , तपस्सि, गच्छामि याव चाहं सामंयेव जानामि यदि वा उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो यदि वा नो’’ति.

अथ खो निगण्ठो नाटपुत्तो महतिया निगण्ठपरिसाय सद्धिं येन उपालिस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो दोवारिको निगण्ठं नाटपुत्तं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘तिट्ठ, भन्ते, मा पाविसि. अज्जतग्गे उपालि गहपति समणस्स गोतमस्स सावकत्तं उपगतो. आवटं द्वारं निगण्ठानं निगण्ठीनं, अनावटं द्वारं भगवतो भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानं. सचे ते, भन्ते, पिण्डकेन अत्थो, एत्थेव तिट्ठ, एत्थेव ते आहरिस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हि, सम्म दोवारिक, येन उपालि गहपति तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा उपालिं गहपतिं एवं वदेहि – ‘निगण्ठो, भन्ते, नाटपुत्तो महतिया निगण्ठपरिसाय सद्धिं बहिद्वारकोट्ठके ठितो; सो ते दस्सनकामो’’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो दोवारिको निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स पटिस्सुत्वा येन उपालि गहपति तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा उपालिं गहपतिं एतदवोच – ‘‘निगण्ठो, भन्ते, नाटपुत्तो महतिया निगण्ठपरिसाय सद्धिं ¶ बहिद्वारकोट्ठके ठितो; सो ते दस्सनकामो’’ति. ‘‘तेन हि, सम्म दोवारिक, मज्झिमाय द्वारसालाय आसनानि पञ्ञपेही’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो दोवारिको उपालिस्स गहपतिस्स पटिस्सुत्वा मज्झिमाय द्वारसालाय आसनानि पञ्ञपेत्वा येन उपालि गहपति तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा उपालिं गहपतिं एतदवोच – ‘‘पञ्ञत्तानि खो, भन्ते, मज्झिमाय द्वारसालाय आसनानि. यस्सदानि कालं मञ्ञसी’’ति.

७३. अथ खो उपालि गहपति येन मज्झिमा ¶ द्वारसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा यं तत्थ आसनं अग्गञ्च सेट्ठञ्च उत्तमञ्च पणीतञ्च तत्थ सामं निसीदित्वा दोवारिकं आमन्तेसि ¶ – ‘‘तेन हि, सम्म दोवारिक, येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा निगण्ठं नाटपुत्तं एवं वदेहि – ‘उपालि, भन्ते, गहपति एवमाह – पविस किर, भन्ते, सचे आकङ्खसी’’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो दोवारिको उपालिस्स गहपतिस्स पटिस्सुत्वा येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘उपालि, भन्ते, गहपति एवमाह – ‘पविस किर, भन्ते, सचे आकङ्खसी’’’ति. अथ ¶ खो निगण्ठो नाटपुत्तो महतिया निगण्ठपरिसाय सद्धिं येन मज्झिमा द्वारसाला तेनुपसङ्कमि. अथ खो उपालि गहपति – यं सुदं पुब्बे यतो पस्सति निगण्ठं नाटपुत्तं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वान ततो पच्चुग्गन्त्वा यं तत्थ आसनं अग्गञ्च सेट्ठञ्च उत्तमञ्च पणीतञ्च तं उत्तरासङ्गेन ¶ सम्मज्जित्वा [पमज्जित्वा (सी. पी.)] परिग्गहेत्वा निसीदापेति सो – दानि यं तत्थ आसनं अग्गञ्च सेट्ठञ्च उत्तमञ्च पणीतञ्च तत्थ सामं निसीदित्वा निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘संविज्जन्ति खो, भन्ते, आसनानि; सचे आकङ्खसि, निसीदा’’ति. एवं वुत्ते, निगण्ठो नाटपुत्तो उपालिं गहपतिं एतदवोच – ‘‘उम्मत्तोसि त्वं, गहपति, दत्तोसि त्वं, गहपति! ‘गच्छामहं, भन्ते, समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेस्सामी’ति गन्त्वा महतासि वादसङ्घाटेन पटिमुक्को आगतो. सेय्यथापि, गहपति, पुरिसो अण्डहारको गन्त्वा उब्भतेहि अण्डेहि आगच्छेय्य, सेय्यथा वा पन गहपति पुरिसो अक्खिकहारको गन्त्वा उब्भतेहि अक्खीहि आगच्छेय्य; एवमेव खो त्वं, गहपति, ‘गच्छामहं, भन्ते, समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेस्सामी’ति गन्त्वा महतासि वादसङ्घाटेन पटिमुक्को आगतो. आवट्टोसि खो त्वं, गहपति, समणेन गोतमेन आवट्टनिया मायाया’’ति.

७४. ‘‘भद्दिका, भन्ते, आवट्टनी माया; कल्याणी, भन्ते, आवट्टनी माया; पिया मे, भन्ते, ञातिसालोहिता इमाय आवट्टनिया आवट्टेय्युं; पियानम्पि मे अस्स ञातिसालोहितानं दीघरत्तं हिताय सुखाय; सब्बे चेपि, भन्ते, खत्तिया इमाय आवट्टनिया आवट्टेय्युं; सब्बेसानम्पिस्स खत्तियानं दीघरत्तं हिताय ¶ सुखाय; सब्बे चेपि, भन्ते, ब्राह्मणा…पे… वेस्सा…पे… सुद्दा इमाय आवट्टनिया आवट्टेय्युं; सब्बेसानम्पिस्स सुद्दानं ¶ दीघरत्तं हिताय सुखाय; सदेवको चेपि, भन्ते, लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा इमाय आवट्टनिया आवट्टेय्युं; सदेवकस्सपिस्स लोकस्स समारकस्स सब्रह्मकस्स सस्समणब्राह्मणिया ¶ पजाय सदेवमनुस्साय दीघरत्तं हिताय सुखायाति. तेन हि, भन्ते, उपमं ते करिस्सामि. उपमाय पिधेकच्चे विञ्ञू पुरिसा भासितस्स अत्थं आजानन्ति.

७५. ‘‘भूतपुब्बं ¶ , भन्ते, अञ्ञतरस्स ब्राह्मणस्स जिण्णस्स वुड्ढस्स महल्लकस्स दहरा माणविका पजापती अहोसि गब्भिनी उपविजञ्ञा. अथ खो, भन्ते, सा माणविका तं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘गच्छ त्वं, ब्राह्मण, आपणा मक्कटच्छापकं किणित्वा आनेहि, यो मे कुमारकस्स कीळापनको भविस्सती’ति. एवं वुत्ते, सो ब्राह्मणो तं माणविकं एतदवोच – ‘आगमेहि ताव, भोति, याव विजायति. सचे त्वं, भोति, कुमारकं विजायिस्ससि, तस्सा ते अहं आपणा मक्कटच्छापकं किणित्वा आनेस्सामि, यो ते कुमारकस्स कीळापनको भविस्सति. सचे पन त्वं, भोति, कुमारिकं विजायिस्ससि, तस्सा ते अहं आपणा मक्कटच्छापिकं किणित्वा आनेस्सामि, या ते कुमारिकाय कीळापनिका भविस्सती’ति. दुतियम्पि खो, भन्ते, सा माणविका…पे… ¶ ततियम्पि खो, भन्ते, सा माणविका तं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘गच्छ त्वं, ब्राह्मण, आपणा मक्कटच्छापकं किणित्वा आनेहि, यो मे कुमारकस्स कीळापनको भविस्सती’ति. अथ खो, भन्ते, सो ब्राह्मणो तस्सा माणविकाय सारत्तो पटिबद्धचित्तो आपणा मक्कटच्छापकं किणित्वा आनेत्वा तं माणविकं एतदवोच – ‘अयं ते, भोति, आपणा मक्कटच्छापको ¶ किणित्वा आनीतो, यो ते कुमारकस्स कीळापनको भविस्सती’ति. एवं वुत्ते, भन्ते, सा माणविका तं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘गच्छ त्वं, ब्राह्मण, इमं मक्कटच्छापकं आदाय येन रत्तपाणि रजतपुत्तो तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा रत्तपाणिं रजकपुत्तं एवं वदेहि – इच्छामहं, सम्म रत्तपाणि, इमं मक्कटच्छापकं पीतावलेपनं नाम रङ्गजातं रजितं आकोटितपच्चाकोटितं उभतोभागविमट्ठ’न्ति.

‘‘अथ खो, भन्ते, सो ब्राह्मणो तस्सा माणविकाय सारत्तो पटिबद्धचित्तो तं मक्कटच्छापकं आदाय येन रत्तपाणि ¶ रजकपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा रत्तपाणिं रजकपुत्तं एतदवोच – ‘इच्छामहं, सम्म रत्तपाणि, इमं मक्कटच्छापकं पीतावलेपनं नाम रङ्गजातं रजितं आकोटितपच्चाकोटितं उभतोभागविमट्ठ’न्ति. एवं वुत्ते, भन्ते, रत्तपाणि रजकपुत्तो तं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘अयं खो ते, मक्कटच्छापको रङ्गक्खमो हि खो, नो आकोटनक्खमो ¶ , नो विमज्जनक्खमो’ति. एवमेव खो, भन्ते, बालानं निगण्ठानं वादो रङ्गक्खमो ¶ हि खो बालानं नो पण्डितानं, नो अनुयोगक्खमो, नो विमज्जनक्खमो. अथ खो, भन्ते, सो ब्राह्मणो अपरेन समयेन नवं दुस्सयुगं आदाय येन रत्तपाणि रजकपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा रत्तपाणिं रजकपुत्तं एतदवोच – ‘इच्छामहं, सम्म रत्तपाणि, इमं नवं दुस्सयुगं पीतावलेपनं नाम रङ्गजातं रजितं आकोटितपच्चाकोटितं उभतोभागविमट्ठ’न्ति. एवं वुत्ते, भन्ते, रत्तपाणि रजकपुत्तो तं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘इदं खो ते, भन्ते, नवं दुस्सयुगं रङ्गक्खमञ्चेव आकोटनक्खमञ्च विमज्जनक्खमञ्चा’ति. एवमेव खो, भन्ते, तस्स भगवतो वादो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स रङ्गक्खमो चेव पण्डितानं नो बालानं, अनुयोगक्खमो च विमज्जनक्खमो चा’’ति.

‘‘सराजिका खो, गहपति, परिसा एवं जानाति – ‘उपालि गहपति निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स सावको’ति. कस्स तं, गहपति, सावकं धारेमा’’ति? एवं ¶ वुत्ते, उपालि गहपति उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं ¶ पणामेत्वा निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोच – ‘‘तेन हि, भन्ते, सुणोहि यस्साहं सावको’’ति –

७६.

‘‘धीरस्स विगतमोहस्स, पभिन्नखीलस्स विजितविजयस्स;

अनीघस्स सुसमचित्तस्स, वुद्धसीलस्स साधुपञ्ञस्स;

वेसमन्तरस्स [वेस्सन्तरस्स (सी. पी.)] विमलस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि.

‘‘अकथंकथिस्स तुसितस्स, वन्तलोकामिसस्स मुदितस्स;

कतसमणस्स मनुजस्स, अन्तिमसारीरस्स नरस्स;

अनोपमस्स विरजस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि.

‘‘असंसयस्स कुसलस्स, वेनयिकस्स सारथिवरस्स;

अनुत्तरस्स रुचिरधम्मस्स, निक्कङ्खस्स पभासकस्स [पभासकरस्स (सी. स्या. पी.)];

मानच्छिदस्स वीरस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि.

‘‘निसभस्स ¶ अप्पमेय्यस्स, गम्भीरस्स मोनपत्तस्स;

खेमङ्करस्स वेदस्स, धम्मट्ठस्स संवुतत्तस्स;

सङ्गातिगस्स मुत्तस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि.

‘‘नागस्स ¶ पन्तसेनस्स, खीणसंयोजनस्स मुत्तस्स;

पटिमन्तकस्स [पटिमन्तस्स (क.)] धोनस्स, पन्नधजस्स वीतरागस्स;

दन्तस्स निप्पपञ्चस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि.

‘‘इसिसत्तमस्स अकुहस्स, तेविज्जस्स ब्रह्मपत्तस्स;

न्हातकस्स [नहातकस्स (सी. स्या. पी.)] पदकस्स, पस्सद्धस्स विदितवेदस्स;

पुरिन्ददस्स सक्कस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि.

‘‘अरियस्स भावितत्तस्स, पत्तिपत्तस्स वेय्याकरणस्स;

सतिमतो विपस्सिस्स, अनभिनतस्स नो अपनतस्स;

अनेजस्स वसिप्पत्तस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि ¶ .

‘‘समुग्गतस्स [सम्मग्गतस्स (सी. स्या. पी.)] झायिस्स, अननुगतन्तरस्स सुद्धस्स;

असितस्स हितस्स [अप्पहीनस्स (सी. पी.), अप्पभीतस्स (स्या.)], पविवित्तस्स अग्गप्पत्तस्स;

तिण्णस्स तारयन्तस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि.

‘‘सन्तस्स भूरिपञ्ञस्स, महापञ्ञस्स वीतलोभस्स;

तथागतस्स सुगतस्स, अप्पटिपुग्गलस्स असमस्स;

विसारदस्स निपुणस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मि.

‘‘तण्हच्छिदस्स बुद्धस्स, वीतधूमस्स अनुपलित्तस्स;

आहुनेय्यस्स यक्खस्स, उत्तमपुग्गलस्स अतुलस्स;

महतो यसग्गपत्तस्स, भगवतो तस्स सावकोहमस्मी’’ति.

७७. ‘‘कदा ¶ सञ्ञूळ्हा पन ते, गहपति, इमे समणस्स गोतमस्स वण्णा’’ति? ‘‘सेय्यथापि, भन्ते, नानापुप्फानं महापुप्फरासि ¶ , तमेनं दक्खो मालाकारो वा मालाकारन्तेवासी वा विचित्तं मालं गन्थेय्य; एवमेव खो, भन्ते, सो भगवा अनेकवण्णो अनेकसतवण्णो. को हि, भन्ते, वण्णारहस्स वण्णं न करिस्सती’’ति? अथ खो निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स भगवतो सक्कारं असहमानस्स तत्थेव उण्हं लोहितं मुखतो उग्गच्छीति [उग्गञ्छि (सी. स्या. पी.)].

उपालिसुत्तं निट्ठितं छट्ठं.

७. कुक्कुरवतिकसुत्तं

७८. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोलियेसु विहरति हलिद्दवसनं नाम कोलियानं निगमो. अथ खो पुण्णो च कोलियपुत्तो गोवतिको अचेलो च सेनियो कुक्कुरवतिको येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. अचेलो पन सेनियो कुक्कुरवतिको भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा कुक्कुरोव पलिकुज्जित्वा [पलिकुण्ठित्वा (स्या. कं.), पलिगुण्ठित्वा (क.)] एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अयं ¶ , भन्ते, अचेलो सेनियो कुक्कुरवतिको दुक्करकारको छमानिक्खित्तं भोजनं भुञ्जति. तस्स तं कुक्कुरवतं दीघरत्तं समत्तं समादिन्नं. तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘अलं, पुण्ण, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’’ति. दुतियम्पि खो पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको…पे… ततियम्पि खो पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अयं, भन्ते, अचेलो सेनियो कुक्कुरवतिको दुक्करकारको छमानिक्खित्तं भोजनं भुञ्जति. तस्स तं कुक्कुरवतं दीघरत्तं समत्तं समादिन्नं. तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति?

७९. ‘‘अद्धा खो ते अहं, पुण्ण, न लभामि. अलं, पुण्ण, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छीति; अपि च त्याहं ब्याकरिस्सामि. इध, पुण्ण, एकच्चो कुक्कुरवतं भावेति परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, कुक्कुरसीलं भावेति परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, कुक्कुरचित्तं भावेति परिपुण्णं अब्बोकिण्णं ¶ , कुक्कुराकप्पं भावेति परिपुण्णं अब्बोकिण्णं. सो कुक्कुरवतं भावेत्वा परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, कुक्कुरसीलं भावेत्वा परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, कुक्कुरचित्तं भावेत्वा परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, कुक्कुराकप्पं भावेत्वा परिपुण्णं अब्बोकिण्णं कायस्स भेदा परं मरणा कुक्कुरानं सहब्यतं उपपज्जति. सचे खो पनस्स एवंदिट्ठि होति – ‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवञ्ञतरो वा’ति, सास्स [सायं (क.)] होति मिच्छादिट्ठि. मिच्छादिट्ठिस्स [मिच्छादिट्ठिकस्स (सी.)] खो अहं, पुण्ण, द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं वदामि ¶ – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इति खो, पुण्ण, सम्पज्जमानं ¶ कुक्कुरवतं कुक्कुरानं सहब्यतं उपनेति, विपज्जमानं निरय’’न्ति. एवं वुत्ते, अचेलो सेनियो कुक्कुरवतिको परोदि, अस्सूनि पवत्तेसि.

अथ खो भगवा पुण्णं कोलियपुत्तं गोवतिकं एतदवोच – ‘‘एतं ¶ खो ते अहं, पुण्ण, नालत्थं. अलं, पुण्ण, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’’ति. ‘‘नाहं, भन्ते, एतं रोदामि यं मं भगवा एवमाह; अपि च मे इदं, भन्ते, कुक्कुरवतं दीघरत्तं समत्तं समादिन्नं. अयं, भन्ते, पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको. तस्स तं गोवतं दीघरत्तं समत्तं समादिन्नं. तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘अलं, सेनिय, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’’ति. दुतियम्पि खो अचेलो सेनियो…पे… ततियम्पि खो अचेलो सेनियो कुक्कुरवतिको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अयं, भन्ते, पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको. तस्स तं गोवतं दीघरत्तं समत्तं समादिन्नं. तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति?

८०. ‘‘अद्धा खो ते अहं, सेनिय, न लभामि. अलं, सेनिय, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छीति; अपि च त्याहं ब्याकरिस्सामि. इध, सेनिय, एकच्चो गोवतं भावेति परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, गोसीलं भावेति परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, गोचित्तं भावेति परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, गवाकप्पं [ग्वाकप्पं (क.)] भावेति परिपुण्णं अब्बोकिण्णं. सो गोवतं भावेत्वा परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, गोसीलं भावेत्वा परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, गोचित्तं भावेत्वा परिपुण्णं अब्बोकिण्णं, गवाकप्पं भावेत्वा परिपुण्णं अब्बोकिण्णं कायस्स भेदा परं मरणा गुन्नं सहब्यतं उपपज्जति. सचे खो ¶ पनस्स एवंदिट्ठि होति – ‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवञ्ञतरो वा’ति ¶ , सास्स होति मिच्छादिट्ठि. मिच्छादिट्ठिस्स खो अहं, सेनिय, द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं वदामि – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इति खो, सेनिय, सम्पज्जमानं गोवतं गुन्नं सहब्यतं उपनेति, विपज्जमानं निरय’’न्ति. एवं वुत्ते, पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको परोदि, अस्सूनि पवत्तेसि.

अथ खो भगवा अचेलं सेनियं कुक्कुरवतिकं एतदवोच – ‘‘एतं खो ते अहं, सेनिय ¶ , नालत्थं. अलं, सेनिय, तिट्ठतेतं; मा मं ¶ एतं पुच्छी’’ति. ‘‘नाहं, भन्ते, एतं रोदामि यं मं भगवा एवमाह; अपि च मे इदं, भन्ते, गोवतं दीघरत्तं समत्तं समादिन्नं. एवं पसन्नो अहं, भन्ते, भगवति; पहोति भगवा तथा धम्मं देसेतुं यथा अहं चेविमं गोवतं पजहेय्यं, अयञ्चेव अचेलो सेनियो कुक्कुरवतिको तं कुक्कुरवतं पजहेय्या’’ति. ‘‘तेन हि, पुण्ण, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

८१. ‘‘चत्तारिमानि, पुण्ण, कम्मानि मया सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदितानि. कतमानि चत्तारि? अत्थि, पुण्ण, कम्मं कण्हं कण्हविपाकं; अत्थि, पुण्ण, कम्मं सुक्कं सुक्कविपाकं; अत्थि, पुण्ण, कम्मं कण्हसुक्कं कण्हसुक्कविपाकं; अत्थि, पुण्ण, कम्मं अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं, कम्मक्खयाय संवत्तति ¶ .

‘‘कतमञ्च, पुण्ण, कम्मं कण्हं कण्हविपाकं? इध, पुण्ण, एकच्चो सब्याबज्झं [सब्यापज्झं (सी. स्या. कं.)] कायसङ्खारं अभिसङ्खरोति, सब्याबज्झं वचीसङ्खारं अभिसङ्खरोति, सब्याबज्झं मनोसङ्खारं अभिसङ्खरोति. सो सब्याबज्झं कायसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा, सब्याबज्झं वचीसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा, सब्याबज्झं मनोसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा, सब्याबज्झं लोकं उपपज्जति. तमेनं सब्याबज्झं लोकं उपपन्नं समानं सब्याबज्झा फस्सा फुसन्ति. सो सब्याबज्झेहि फस्सेहि फुट्ठो समानो सब्याबज्झं वेदनं वेदेति एकन्तदुक्खं, सेय्यथापि सत्ता नेरयिका ¶ . इति खो, पुण्ण, भूता भूतस्स उपपत्ति होति; यं करोति तेन उपपज्जति, उपपन्नमेनं फस्सा फुसन्ति. एवंपाहं, पुण्ण, ‘कम्मदायादा सत्ता’ति वदामि. इदं वुच्चति, पुण्ण, कम्मं कण्हं कण्हविपाकं.

‘‘कतमञ्च, पुण्ण, कम्मं सुक्कं सुक्कविपाकं? इध, पुण्ण, एकच्चो अब्याबज्झं कायसङ्खारं अभिसङ्खरोति, अब्याबज्झं वचीसङ्खारं अभिसङ्खरोति, अब्याबज्झं मनोसङ्खारं अभिसङ्खरोति. सो अब्याबज्झं कायसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा, अब्याबज्झं वचीसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा, अब्याबज्झं मनोसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा अब्याबज्झं लोकं उपपज्जति. तमेनं अब्याबज्झं लोकं उपपन्नं ¶ समानं अब्याबज्झा फस्सा फुसन्ति. सो अब्याबज्झेहि फस्सेहि फुट्ठो ¶ समानो अब्याबज्झं वेदनं वेदेति एकन्तसुखं, सेय्यथापि देवा सुभकिण्हा. इति खो ¶ , पुण्ण, भूता भूतस्स उपपत्ति होति; यं करोति तेन उपपज्जति, उपपन्नमेनं फस्सा फुसन्ति. एवंपाहं, पुण्ण, ‘कम्मदायादा सत्ता’ति वदामि. इदं वुच्चति, पुण्ण, कम्मं सुक्कं सुक्कविपाकं.

‘‘कतमञ्च, पुण्ण, कम्मं कण्हसुक्कं कण्हसुक्कविपाकं? इध, पुण्ण, एकच्चो सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि कायसङ्खारं अभिसङ्खरोति, सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि वचीसङ्खारं अभिसङ्खरोति, सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि मनोसङ्खारं अभिसङ्खरोति. सो सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि कायसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा, सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि वचीसङ्खारं अभिङ्खरित्वा, सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि मनोसङ्खारं अभिसङ्खरित्वा सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि लोकं उपपज्जति. तमेनं सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि लोकं उपपन्नं समानं सब्याबज्झापि अब्याबज्झापि फस्सा फुसन्ति. सो सब्याबज्झेहिपि अब्याबज्झेहिपि फस्सेहि फुट्ठो समानो सब्याबज्झम्पि अब्याबज्झम्पि वेदनं वेदेति वोकिण्णसुखदुक्खं, सेय्यथापि मनुस्सा एकच्चे च देवा एकच्चे च विनिपातिका. इति खो, पुण्ण, भूता भूतस्स उपपत्ति होति; यं करोति तेन उपपज्जति. उपपन्नमेनं फस्सा फुसन्ति. एवंपाहं, पुण्ण, ‘कम्मदायादा सत्ता’ति वदामि. इदं वुच्चति, पुण्ण, कम्मं कण्हसुक्कं कण्हसुक्कविपाकं.

‘‘कतमञ्च ¶ , पुण्ण, कम्मं अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं, कम्मक्खयाय संवत्तति? तत्र, पुण्ण, यमिदं ¶ कम्मं कण्हं कण्हविपाकं तस्स पहानाय या चेतना, यमिदं [यम्पिदं (सी. पी.)] कम्मं सुक्कं सुक्कविपाकं तस्स पहानाय या चेतना, यमिदं [यम्पिदं (सी. पी.)] कम्मं कण्हसुक्कं कण्हसुक्कविपाकं तस्स पहानाय या चेतना – इदं वुच्चति, पुण्ण, कम्मं अकण्हं असुक्कं अकण्हअसुक्कविपाकं, कम्मक्खयाय संवत्ततीति. इमानि खो, पुण्ण, चत्तारि कम्मानि मया सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदितानी’’ति.

८२. एवं वुत्ते, पुण्णो कोलियपुत्तो गोवतिको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि, भन्ते…पे… उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं ¶ सरणं गत’’न्ति. अचेलो ¶ पन सेनियो कुक्कुरवतिको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि, भन्ते…पे… पकासितो. एसाहं, भन्ते, भगवन्तं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. लभेय्याहं, भन्ते, भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति. ‘‘यो खो, सेनिय ¶ , अञ्ञतित्थियपुब्बो इमस्मिं धम्मविनये आकङ्खति पब्बज्जं, आकङ्खति उपसम्पदं सो चत्तारो मासे परिवसति. चतुन्नं मासानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्ति, उपसम्पादेन्ति भिक्खुभावाय. अपि च मेत्थ पुग्गलवेमत्तता विदिता’’ति.

‘‘सचे, भन्ते, अञ्ञतित्थियपुब्बा इमस्मिं धम्मविनये आकङ्खन्ता पब्बज्जं आकङ्खन्ता उपसम्पदं ते चत्तारो मासे परिवसन्ति चतुन्नं मासानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्ति उपसम्पादेन्ति भिक्खुभावाय, अहं चत्तारि वस्सानि परिवसिस्सामि. चतुन्नं वस्सानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्तु, उपसम्पादेन्तु भिक्खुभावाया’’ति. अलत्थ खो अचेलो सेनियो कुक्कुरवतिको भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदं. अचिरूपसम्पन्नो खो पनायस्मा सेनियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो ¶ आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो खो पनायस्मा सेनियो अरहतं अहोसीति.

कुक्कुरवतिकसुत्तं निट्ठितं सत्तमं.

८. अभयराजकुमारसुत्तं

८३. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो अभयो राजकुमारो येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा निगण्ठं नाटपुत्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो अभयं राजकुमारं निगण्ठो नाटपुत्तो एतदवोच – ‘‘एहि त्वं, राजकुमार, समणस्स गोतमस्स वादं ¶ आरोपेहि. एवं ते कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छिस्सति – ‘अभयेन राजकुमारेन समणस्स गोतमस्स एवं महिद्धिकस्स एवं महानुभावस्स वादो आरोपितो’’’ति. ‘‘यथा कथं पनाहं, भन्ते, समणस्स गोतमस्स एवं महिद्धिकस्स एवं महानुभावस्स वादं आरोपेस्सामी’’ति? ‘‘एहि त्वं, राजकुमार, येन समणो गोतमो तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा समणं गोतमं एवं वदेहि – ‘भासेय्य नु खो, भन्ते, तथागतो तं वाचं या सा वाचा परेसं अप्पिया अमनापा’ति? सचे ते समणो गोतमो एवं पुट्ठो एवं ब्याकरोति – ‘भासेय्य, राजकुमार, तथागतो तं वाचं या सा वाचा परेसं अप्पिया अमनापा’ति, तमेनं त्वं एवं वदेय्यासि – ‘अथ किञ्चरहि ते, भन्ते, पुथुज्जनेन नानाकरणं? पुथुज्जनोपि हि तं वाचं भासेय्य या सा वाचा परेसं अप्पिया अमनापा’ति. सचे ¶ पन ते समणो गोतमो एवं पुट्ठो एवं ब्याकरोति – ‘न, राजकुमार, तथागतो तं वाचं भासेय्य या सा वाचा परेसं ¶ अप्पिया अमनापा’ति, तमेनं त्वं एवं वदेय्यासि – ‘अथ किञ्चरहि ते, भन्ते, देवदत्तो ब्याकतो – ‘‘आपायिको देवदत्तो, नेरयिको देवदत्तो, कप्पट्ठो देवदत्तो, अतेकिच्छो देवदत्तो’’ति? ताय च पन ते वाचाय देवदत्तो कुपितो अहोसि अनत्तमनो’ति. इमं खो ते, राजकुमार, समणो गोतमो उभतोकोटिकं पञ्हं पुट्ठो समानो नेव सक्खिति उग्गिलितुं न सक्खिति ओगिलितुं. सेय्यथापि नाम पुरिसस्स अयोसिङ्घाटकं कण्ठे विलग्गं, सो नेव सक्कुणेय्य उग्गिलितुं न सक्कुणेय्य ओगिलितुं; एवमेव खो ते, राजकुमार, समणो गोतमो इमं उभतोकोटिकं पञ्हं पुट्ठो समानो नेव सक्खिति उग्गिलितुं न सक्खिति ओगिलितु’’न्ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो अभयो राजकुमारो निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना निगण्ठं नाटपुत्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि.

८४. एकमन्तं ¶ निसिन्नस्स खो अभयस्स राजकुमारस्स सूरियं [सुरियं (सी. स्या. कं. पी.)] उल्लोकेत्वा एतदहोसि – ‘‘अकालो खो अज्ज भगवतो वादं आरोपेतुं ¶ . स्वे दानाहं सके निवेसने भगवतो वादं आरोपेस्सामी’’ति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अधिवासेतु मे, भन्ते, भगवा स्वातनाय अत्तचतुत्थो भत्त’’न्ति. अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन. अथ ¶ खो अभयो राजकुमारो भगवतो अधिवासनं विदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो भगवा तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन अभयस्स राजकुमारस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो अभयो राजकुमारो भगवन्तं पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि. अथ खो अभयो राजकुमारो भगवन्तं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं अञ्ञतरं नीचं आसनं गहेत्वा एकमन्तं निसीदि.

८५. एकमन्तं निसिन्नो खो अभयो राजकुमारो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘भासेय्य नु खो, भन्ते, तथागतो तं वाचं या सा वाचा परेसं अप्पिया अमनापा’’ति? ‘‘न ख्वेत्थ, राजकुमार, एकंसेना’’ति. ‘‘एत्थ, भन्ते, अनस्सुं निगण्ठा’’ति. ‘‘किं पन त्वं, राजकुमार, एवं वदेसि – ‘एत्थ ¶ , भन्ते, अनस्सुं निगण्ठा’’’ति? ‘‘इधाहं, भन्ते, येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा निगण्ठं नाटपुत्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिं. एकमन्तं निसिन्नं खो मं, भन्ते, निगण्ठो नाटपुत्तो एतदवोच – ‘एहि त्वं, राजकुमार, समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेहि. एवं ते कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छिस्सति – अभयेन राजकुमारेन समणस्स गोतमस्स एवं महिद्धिकस्स एवं महानुभावस्स वादो आरोपितो’ति. एवं वुत्ते, अहं, भन्ते, निगण्ठं नाटपुत्तं एतदवोचं – ‘यथा कथं पनाहं ¶ , भन्ते, समणस्स गोतमस्स एवं महिद्धिकस्स एवं महानुभावस्स वादं आरोपेस्सामी’ति? ‘एहि त्वं, राजकुमार, येन समणो गोतमो तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा समणं गोतमं एवं वदेहि – भासेय्य नु खो, भन्ते, तथागतो तं वाचं या सा वाचा परेसं अप्पिया अमनापाति? सचे ते समणो गोतमो एवं पुट्ठो एवं ब्याकरोति – भासेय्य, राजकुमार, तथागतो तं वाचं या सा वाचा परेसं अप्पिया अमनापाति, तमेनं त्वं एवं वदेय्यासि – अथ किञ्चरहि ते, भन्ते, पुथुज्जनेन नानाकरणं? पुथुज्जनोपि हि तं वाचं भासेय्य ¶ या सा वाचा परेसं अप्पिया अमनापाति. सचे पन ते समणो गोतमो एवं पुट्ठो एवं ब्याकरोति – न, राजकुमार, तथागतो तं वाचं भासेय्य या सा ¶ वाचा परेसं अप्पिया अमनापाति, तमेनं त्वं एवं वदेय्यासि – अथ किञ्चरहि ते, भन्ते, देवदत्तो ब्याकतो – आपायिको देवदत्तो, नेरयिको देवदत्तो, कप्पट्ठो देवदत्तो, अतेकिच्छो देवदत्तोति? ताय च पन ते वाचाय देवदत्तो कुपितो अहोसि अनत्तमनोति. इमं खो ते, राजकुमार, समणो गोतमो उभतोकोटिकं पञ्हं पुट्ठो समानो ¶ नेव सक्खिति उग्गिलितुं न सक्खिति ओगिलितुं. सेय्यथापि नाम पुरिसस्स अयोसिङ्घाटकं कण्ठे विलग्गं, सो नेव सक्कुणेय्य उग्गिलितुं न सक्कुणेय्य ओगिलितुं; एवमेव खो ते, राजकुमार, समणो गोतमो इमं उभतोकोटिकं पञ्हं पुट्ठो समानो नेव सक्खिति उग्गिलितुं न सक्खिति ओगिलितु’’’न्ति.

८६. तेन खो पन समयेन दहरो कुमारो मन्दो उत्तानसेय्यको अभयस्स राजकुमारस्स अङ्के निसिन्नो होति. अथ खो भगवा अभयं राजकुमारं एतदवोच – ‘‘तं किं ¶ मञ्ञसि, राजकुमार, सचायं कुमारो तुय्हं वा पमादमन्वाय धातिया वा पमादमन्वाय कट्ठं वा कठलं [कथलं (क.)] वा मुखे आहरेय्य, किन्ति नं करेय्यासी’’ति? ‘‘आहरेय्यस्साहं, भन्ते. सचे, भन्ते, न सक्कुणेय्यं आदिकेनेव आहत्तुं [आहरितुं (स्या. कं.)], वामेन हत्थेन सीसं परिग्गहेत्वा [पग्गहेत्वा (सी.)] दक्खिणेन हत्थेन वङ्कङ्गुलिं करित्वा सलोहितम्पि आहरेय्यं. तं किस्स हेतु? अत्थि मे, भन्ते, कुमारे अनुकम्पा’’ति. ‘‘एवमेव खो, राजकुमार, यं तथागतो वाचं जानाति अभूतं अतच्छं अनत्थसंहितं सा च परेसं अप्पिया अमनापा, न तं तथागतो वाचं भासति. यम्पि तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अनत्थसंहितं सा च परेसं अप्पिया अमनापा, तम्पि तथागतो वाचं न भासति. यञ्च खो तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अत्थसंहितं सा च परेसं अप्पिया अमनापा, तत्र कालञ्ञू तथागतो होति तस्सा वाचाय वेय्याकरणाय. यं तथागतो वाचं जानाति अभूतं अतच्छं ¶ अनत्थसंहितं सा च परेसं पिया मनापा, न तं तथागतो वाचं भासति. यम्पि तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अनत्थसंहितं सा च परेसं पिया मनापा तम्पि तथागतो वाचं न भासति. यञ्च तथागतो वाचं जानाति भूतं तच्छं अत्थसंहितं सा ¶ च परेसं पिया मनापा, तत्र कालञ्ञू तथागतो होति तस्सा वाचाय वेय्याकरणाय. तं किस्स हेतु? अत्थि, राजकुमार, तथागतस्स सत्तेसु अनुकम्पा’’ति.

८७. ‘‘येमे, भन्ते, खत्तियपण्डितापि ब्राह्मणपण्डितापि गहपतिपण्डितापि समणपण्डितापि पञ्हं अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति, पुब्बेव नु खो, एतं, भन्ते ¶ , भगवतो चेतसो परिवितक्कितं होति ‘ये मं उपसङ्कमित्वा एवं पुच्छिस्सन्ति तेसाहं एवं पुट्ठो एवं ब्याकरिस्सामी’ति, उदाहु ठानसोवेतं तथागतं पटिभाती’’ति?

‘‘तेन हि, राजकुमार, तञ्ञेवेत्थ पटिपुच्छिस्सामि, यथा ते खमेय्य तथा नं ब्याकरेय्यासि. तं किं मञ्ञसि, राजकुमार, कुसलो त्वं रथस्स अङ्गपच्चङ्गान’’न्ति?

‘‘एवं, भन्ते, कुसलो अहं रथस्स अङ्गपच्चङ्गान’’न्ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, राजकुमार, ये तं उपसङ्कमित्वा एवं पुच्छेय्युं – ‘किं नामिदं रथस्स अङ्गपच्चङ्ग’न्ति? पुब्बेव नु खो ते एतं चेतसो परिवितक्कितं ¶ अस्स ‘ये मं उपसङ्कमित्वा एवं पुच्छिस्सन्ति तेसाहं एवं पुट्ठो एवं ब्याकरिस्सामी’ति, उदाहु ठानसोवेतं पटिभासेय्या’’ति?

‘‘अहञ्हि, भन्ते, रथिको सञ्ञातो कुसलो रथस्स अङ्गपच्चङ्गानं. सब्बानि मे रथस्स अङ्गपच्चङ्गानि सुविदितानि. ठानसोवेतं मं पटिभासेय्या’’ति ¶ .

‘‘एवमेव खो, राजकुमार, ये ते खत्तियपण्डितापि ब्राह्मणपण्डितापि गहपतिपण्डितापि समणपण्डितापि पञ्हं अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति, ठानसोवेतं तथागतं पटिभाति. तं किस्स हेतु? सा हि, राजकुमार, तथागतस्स धम्मधातु सुप्पटिविद्धा यस्सा धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता ठानसोवेतं तथागतं पटिभाती’’ति.

एवं वुत्ते, अभयो राजकुमारो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

अभयराजकुमारसुत्तं निट्ठितं अट्ठमं.

९. बहुवेदनीयसुत्तं

८८. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो पञ्चकङ्गो थपति येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘कति नु खो, भन्ते उदायि, वेदना वुत्ता भगवता’’ति? ‘‘तिस्सो खो, थपति [गहपति (स्या. कं. पी.)], वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा ¶ खो, थपति, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता’’ति. एवं वुत्ते, पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता; द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते, अदुक्खमसुखा वेदना सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. दुतियम्पि खो आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं एतदवोच – ‘‘न खो, गहपति, द्वे वेदना वुत्ता भगवता; तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, थपति, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता’’ति. दुतियम्पि खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता; द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते ¶ , अदुक्खमसुखा वेदना सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. ततियम्पि खो आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं एतदवोच – ‘‘न खो, थपति, द्वे वेदना वुत्ता भगवता; तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, थपति, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता’’ति. ततियम्पि खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता, द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते, अदुक्खमसुखा वेदना सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. नेव खो सक्खि आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं सञ्ञापेतुं न पनासक्खि पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं सञ्ञापेतुं.

८९. अस्सोसि ¶ खो आयस्मा आनन्दो आयस्मतो उदायिस्स पञ्चकङ्गेन थपतिना सद्धिं इमं कथासल्लापं. अथ खो आयस्मा आनन्दो ¶ येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो यावतको अहोसि आयस्मतो उदायिस्स पञ्चकङ्गेन थपतिना सद्धिं कथासल्लापो तं सब्बं भगवतो आरोचेसि. एवं वुत्ते, भगवा आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘सन्तञ्ञेव खो, आनन्द, परियायं पञ्चकङ्गो थपति उदायिस्स नाब्भनुमोदि, सन्तञ्ञेव ¶ च पन परियायं उदायी पञ्चकङ्गस्स थपतिस्स नाब्भनुमोदि. द्वेपानन्द, वेदना वुत्ता मया परियायेन ¶ , तिस्सोपि वेदना वुत्ता मया परियायेन, पञ्चपि वेदना वुत्ता मया परियायेन, छपि वेदना वुत्ता मया परियायेन, अट्ठारसपि वेदना वुत्ता मया परियायेन, छत्तिंसपि वेदना वुत्ता मया परियायेन, अट्ठसतम्पि वेदना वुत्ता मया परियायेन. एवं परियायदेसितो खो, आनन्द, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, आनन्द, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं न समनुजानिस्सन्ति न समनुमञ्ञिस्सन्ति न समनुमोदिस्सन्ति तेसमेतं पाटिकङ्खं – भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरिस्सन्ति. एवं परियायदेसितो खो, आनन्द, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, आनन्द, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं समनुजानिस्सन्ति समनुमञ्ञिस्सन्ति समनुमोदिस्सन्ति तेसमेतं पाटिकङ्खं – समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरिस्सन्ति’’.

९०. ‘‘पञ्च खो इमे, आनन्द, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे… घानविञ्ञेय्या गन्धा…पे… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा ¶ पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया – इमे खो, आनन्द, पञ्च कामगुणा. यं खो, आनन्द, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं इदं वुच्चति कामसुखं.

‘‘यो खो, आनन्द, एवं वदेय्य – ‘एतपरमं सत्ता सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति, इदमस्स नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं ¶ सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति ¶ . इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘यो खो, आनन्द, एवं वदेय्य – ‘एतपरमं सत्ता सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति, इदमस्स नानुजानामि. तं ¶ किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा…पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘यो खो, आनन्द, एवं वदेय्य…पे…. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु पीतिया च विरागा…पे… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘यो खो, आनन्द, एवं वदेय्य…पे…. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सुखस्स च पहाना…पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘यो खो, आनन्द, एवं वदेय्य…पे…. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च ¶ ? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा, पटिघसञ्ञानं ¶ अत्थङ्गमा, नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘यो खो, आनन्द, एवं वदेय्य…पे…. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘यो खो, आनन्द, एवं वदेय्य…पे…. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘यो ¶ ¶ खो, आनन्द, एवं वदेय्य…पे…. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘यो खो, आनन्द, एवं वदेय्य – ‘एतपरमं सत्ता सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति, इदमस्स नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं ¶ समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

९१. ‘‘ठानं खो पनेतं, आनन्द, विज्जति यं अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं वदेय्युं ¶ – ‘सञ्ञावेदयितनिरोधं समणो गोतमो आह; तञ्च सुखस्मिं पञ्ञपेति. तयिदं किंसु, तयिदं कथंसू’ति? एवंवादिनो, आनन्द, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘न खो, आवुसो, भगवा सुखंयेव वेदनं सन्धाय सुखस्मिं पञ्ञपेति; अपि च, आवुसो, यत्थ यत्थ सुखं उपलब्भति यहिं यहिं तं तं तथागतो सुखस्मिं पञ्ञपेती’’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा आनन्दो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

बहुवेदनीयसुत्तं निट्ठितं नवमं.

१०. अपण्णकसुत्तं

९२. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसलेसु चारिकं चरमानो महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं येन साला नाम कोसलानं ब्राह्मणगामो तदवसरि. अस्सोसुं खो सालेय्यका ब्राह्मणगहपतिका – ‘‘समणो खलु भो गोतमो सक्यपुत्तो सक्यकुला पब्बजितो कोसलेसु चारिकं चरमानो महता ¶ भिक्खुसङ्घेन सद्धिं सालं ¶ अनुप्पत्तो. तं खो पन भवन्तं गोतमं एवं कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. सो इमं लोकं सदेवकं समारकं सब्रह्मकं सस्समणब्राह्मणिं पजं सदेवमनुस्सं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेति. सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति. साधु खो पन तथारूपानं अरहतं दस्सनं होती’’ति. अथ खो सालेय्यका ब्राह्मणगहपतिका येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा अप्पेकच्चे भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. अप्पेकच्चे भगवता सद्धिं सम्मोदिंसु; सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. अप्पेकच्चे येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. अप्पेकच्चे ¶ भगवतो सन्तिके नामगोत्तं सावेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. अप्पेकच्चे तुण्हीभूता एकमन्तं निसीदिंसु.

९३. एकमन्तं निसिन्ने खो सालेय्यके ब्राह्मणगहपतिके भगवा एतदवोच – ‘‘अत्थि पन वो, गहपतयो, कोचि मनापो सत्था यस्मिं वो आकारवती सद्धा पटिलद्धा’’ति? ‘‘नत्थि खो नो, भन्ते, कोचि मनापो सत्था यस्मिं नो आकारवती सद्धा पटिलद्धा’’ति. ‘‘मनापं वो, गहपतयो, सत्थारं अलभन्तेहि अयं अपण्णको धम्मो समादाय वत्तितब्बो. अपण्णको हि, गहपतयो, धम्मो समत्तो समादिन्नो, सो वो भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाय. कतमो च, गहपतयो, अपण्णको धम्मो’’?

९४. ‘‘सन्ति ¶ , गहपतयो, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं; नत्थि सुकतदुक्कटानं [सुकटदुक्कटानं (सी. स्या. कं. पी.)] कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको; नत्थि माता, नत्थि पिता; नत्थि सत्ता ओपपातिका; नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता [समग्गता (क.)] सम्मा पटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’ति. तेसंयेव खो, गहपतयो, समणब्राह्मणानं ¶ एके समणब्राह्मणा ¶ उजुविपच्चनीकवादा. ते एवमाहंसु – ‘अत्थि दिन्नं, अत्थि यिट्ठं, अत्थि हुतं; अत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको; अत्थि अयं लोको, अत्थि परो लोको; अत्थि माता, अत्थि पिता; अत्थि सत्ता ¶ ओपपातिका; अत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मा पटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’ति. तं किं मञ्ञथ, गहपतयो – ‘ननुमे समणब्राह्मणा अञ्ञमञ्ञस्स उजुविपच्चनीकवादा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

९५. ‘‘तत्र, गहपतयो, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं…पे… ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’ति तेसमेतं पाटिकङ्खं? यमिदं [यदिदं (क.)] कायसुचरितं, वचीसुचरितं, मनोसुचरितं – इमे तयो कुसले धम्मे अभिनिवज्जेत्वा [अभिनिब्बज्जेत्वा (स्या. कं.), अभिनिब्बिज्जित्वा (क.)] यमिदं [यदिदं (क.)] कायदुच्चरितं, वचीदुच्चरितं, मनोदुच्चरितं – इमे तयो अकुसले धम्मे समादाय वत्तिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? न हि ते भोन्तो समणब्राह्मणा पस्सन्ति अकुसलानं धम्मानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं, कुसलानं धम्मानं नेक्खम्मे आनिसंसं वोदानपक्खं. सन्तंयेव पन परं लोकं ‘नत्थि परो लोको’ तिस्स दिट्ठि होति; सास्स होति मिच्छादिट्ठि. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘नत्थि परो लोको’ति सङ्कप्पेति; स्वास्स होति मिच्छासङ्कप्पो. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘नत्थि परो लोको’ति वाचं भासति; सास्स होति मिच्छावाचा. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘नत्थि परो लोको’ति आह; ये ते अरहन्तो परलोकविदुनो तेसमयं पच्चनीकं करोति. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘नत्थि परो लोको’ति परं ¶ सञ्ञापेति [पञ्ञापेति (क.)]; सास्स होति असद्धम्मसञ्ञत्ति [अस्सद्धम्मपञ्ञत्ति (क.)]. ताय च पन असद्धम्मसञ्ञत्तिया अत्तानुक्कंसेति, परं वम्भेति. इति पुब्बेव खो पनस्स सुसील्यं पहीनं होति, दुस्सील्यं पच्चुपट्ठितं – अयञ्च मिच्छादिट्ठि मिच्छासङ्कप्पो मिच्छावाचा अरियानं पच्चनीकता असद्धम्मसञ्ञत्ति अत्तुक्कंसना परवम्भना. एवमस्सिमे [एवं’सि’मे’ (सी. स्या. कं. पी.)] अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति मिच्छादिट्ठिपच्चया.

‘‘तत्र ¶ ¶ ¶ , गहपतयो, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सचे खो नत्थि परो लोको एवमयं भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा सोत्थिमत्तानं करिस्सति; सचे खो अत्थि परो लोको एवमयं भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जिस्सति. कामं खो पन माहु परो लोको, होतु नेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं; अथ च पनायं भवं पुरिसपुग्गलो दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं गारय्हो – दुस्सीलो पुरिसपुग्गलो मिच्छादिट्ठि नत्थिकवादो’ति. सचे खो अत्थेव परो लोको, एवं इमस्स भोतो पुरिसपुग्गलस्स उभयत्थ कलिग्गहो – यञ्च दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं गारय्हो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जिस्सति. एवमस्सायं अपण्णको धम्मो दुस्समत्तो समादिन्नो, एकंसं फरित्वा तिट्ठति, रिञ्चति कुसलं ठानं.

९६. ‘‘तत्र ¶ , गहपतयो, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘अत्थि दिन्नं…पे… ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’ति तेसमेतं पाटिकङ्खं? यमिदं कायदुच्चरितं, वचीदुच्चरितं, मनोदुच्चरितं – इमे तयो अकुसले धम्मे अभिनिवज्जेत्वा यमिदं कायसुचरितं, वचीसुचरितं, मनोसुचरितं – इमे तयो कुसले धम्मे समादाय वत्तिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? पस्सन्ति हि ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलानं धम्मानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं, कुसलानं धम्मानं नेक्खम्मे आनिसंसं वोदानपक्खं. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘अत्थि परो लोको’ तिस्स दिट्ठि होति; सास्स होति सम्मादिट्ठि. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘अत्थि परो लोको’ति सङ्कप्पेति; स्वास्स होति सम्मासङ्कप्पो. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘अत्थि परो लोको’ति वाचं भासति; सास्स होति सम्मावाचा. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘अत्थि परो लोको’ति आह; ये ते अरहन्तो परलोकविदुनो तेसमयं न पच्चनीकं करोति. सन्तंयेव खो पन परं लोकं ‘अत्थि परो लोको’ति परं ¶ सञ्ञापेति; सास्स होति सद्धम्मसञ्ञत्ति. ताय च पन सद्धम्मसञ्ञत्तिया नेवत्तानुक्कंसेति, न परं वम्भेति. इति पुब्बेव खो पनस्स दुस्सील्यं पहीनं होति, सुसील्यं पच्चुपट्ठितं – अयञ्च सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा अरियानं अपच्चनीकता सद्धम्मसञ्ञत्ति अनत्तुक्कंसना ¶ ¶ अपरवम्भना. एवमस्सिमे अनेके कुसला धम्मा सम्भवन्ति सम्मादिट्ठिपच्चया.

‘‘तत्र, गहपतयो, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सचे खो अत्थि परो लोको ¶ , एवमयं भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सति. कामं खो पन माहु परो लोको, होतु नेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं; अथ च पनायं भवं पुरिसपुग्गलो दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं पासंसो – सीलवा पुरिसपुग्गलो सम्मादिट्ठि अत्थिकवादो’ति. सचे खो अत्थेव परो लोको, एवं इमस्स भोतो पुरिसपुग्गलस्स उभयत्थ कटग्गहो – यञ्च दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं पासंसो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सति. एवमस्सायं अपण्णको धम्मो सुसमत्तो समादिन्नो, उभयंसं फरित्वा तिट्ठति, रिञ्चति अकुसलं ठानं.

९७. ‘‘सन्ति, गहपतयो, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘करोतो कारयतो, छिन्दतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो [पाणमतिमापयतो (सी. पी.), पाणमतिपातापयतो (स्या. कं.), पाणमतिपापयतो (क.)], अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा ¶ भणतो; करोतो न करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो, छिन्दन्तो छेदापेन्तो, पचन्तो पाचेन्तो; नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो, यजन्तो यजापेन्तो; नत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन [सच्चवाचेन (क.)] नत्थि पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति. तेसंयेव खो, गहपतयो, समणब्राह्मणानं एके समणब्राह्मणा उजुविपच्चनीकवादा ¶ ते एवमाहंसु – ‘करोतो कारयतो, छिन्दतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो ¶ सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा भणतो; करोतो करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो, छिन्दन्तो छेदापेन्तो, पचन्तो पाचेन्तो; अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो, यजन्तो ¶ यजापेन्तो; अत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन ¶ दमेन संयमेन सच्चवज्जेन अत्थि पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति. तं किं मञ्ञथ, गहपतयो, ननुमे समणब्राह्मणा अञ्ञमञ्ञस्स उजुविपच्चनीकवादा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

९८. ‘‘तत्र, गहपतयो, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘करोतो कारयतो, छिन्दतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा भणतो; करोतो न करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो…पे… दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन नत्थि पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति तेसमेतं पाटिकङ्खं? यमिदं कायसुचरितं, वचीसुचरितं, मनोसुचरितं – इमे तयो कुसले धम्मे अभिनिवज्जेत्वा यमिदं कायदुच्चरितं, वचीदुच्चरितं, मनोदुच्चरितं – इमे तयो अकुसले धम्मे समादाय वत्तिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? न हि ते भोन्तो समणब्राह्मणा पस्सन्ति अकुसलानं धम्मानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं, कुसलानं धम्मानं नेक्खम्मे ¶ आनिसंसं वोदानपक्खं. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘नत्थि किरिया’ तिस्स दिट्ठि होति; सास्स होति मिच्छादिट्ठि. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘नत्थि किरिया’ति सङ्कप्पेति; स्वास्स होति ¶ मिच्छासङ्कप्पो. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘नत्थि किरिया’ति वाचं भासति; सास्स होति मिच्छावाचा. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘नत्थि किरिया’ति आह, ये ते अरहन्तो किरियवादा तेसमयं पच्चनीकं करोति. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘नत्थि किरिया’ति परं सञ्ञापेति; सास्स होति असद्धम्मसञ्ञत्ति. ताय च पन असद्धम्मसञ्ञत्तिया अत्तानुक्कंसेति, परं वम्भेति. इति पुब्बेव खो पनस्स सुसील्यं पहीनं होति, दुस्सील्यं पच्चुपट्ठितं – अयञ्च ¶ मिच्छादिट्ठि मिच्छासङ्कप्पो मिच्छावाचा अरियानं पच्चनीकता असद्धम्मसञ्ञत्ति अत्तुक्कंसना परवम्भना. एवमस्सिमे अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति मिच्छादिट्ठिपच्चया.

‘‘तत्र, गहपतयो, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सचे खो नत्थि किरिया, एवमयं भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा सोत्थिमत्तानं करिस्सति; सचे खो अत्थि किरिया एवमयं ¶ भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जिस्सति. कामं खो पन माहु किरिया, होतु नेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं; अथ च पनायं भवं पुरिसपुग्गलो दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं गारय्हो – दुस्सीलो पुरिसपुग्गलो ¶ मिच्छादिट्ठि अकिरियवादो’ति. सचे खो अत्थेव किरिया, एवं इमस्स भोतो पुरिसपुग्गलस्स उभयत्थ कलिग्गहो – यञ्च दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं गारय्हो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जिस्सति. एवमस्सायं अपण्णको धम्मो दुस्समत्तो समादिन्नो, एकंसं फरित्वा तिट्ठति, रिञ्चति कुसलं ठानं.

९९. ‘‘तत्र, गहपतयो, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘करोतो कारयतो, छिन्दतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा भणतो; करोतो करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो, छिन्दन्तो ¶ छेदापेन्तो, पचन्तो पाचेन्तो, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो, यजन्तो यजापेन्तो, अत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन अत्थि पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति तेसमेतं पाटिकङ्खं? यमिदं कायदुच्चरितं, वचीदुच्चरितं ¶ , मनोदुच्चरितं – इमे तयो अकुसले धम्मे अभिनिवज्जेत्वा यमिदं कायसुचरितं, वचीसुचरितं, मनोसुचरितं – इमे तयो कुसले धम्मे समादाय वत्तिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? पस्सन्ति हि ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलानं धम्मानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं, कुसलानं धम्मानं नेक्खम्मे आनिसंसं वोदानपक्खं. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘अत्थि किरिया’ तिस्स दिट्ठि होति; सास्स होति सम्मादिट्ठि. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘अत्थि किरिया’ति सङ्कप्पेति; स्वास्स होति सम्मासङ्कप्पो. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘अत्थि किरिया’ति वाचं भासति; सास्स होति सम्मावाचा. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘अत्थि किरिया’ति आह; ये ते अरहन्तो किरियवादा तेसमयं न पच्चनीकं करोति. सन्तंयेव खो पन किरियं ‘अत्थि किरिया’ति परं सञ्ञापेति; सास्स ¶ होति सद्धम्मसञ्ञत्ति. ताय ¶ च पन सद्धम्मसञ्ञत्तिया नेवत्तानुक्कंसेति, न परं वम्भेति. इति पुब्बेव खो पनस्स दुस्सील्यं पहीनं होति, सुसील्यं पच्चुपट्ठितं – अयञ्च सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा अरियानं अपच्चनीकता सद्धम्मसञ्ञत्ति अनत्तुक्कंसना अपरवम्भना. एवमस्सिमे अनेके कुसला धम्मा सम्भवन्ति सम्मादिट्ठिपच्चया.

‘‘तत्र, गहपतयो, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सचे खो अत्थि किरिया, एवमयं भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सति. कामं खो पन माहु ¶ किरिया, होतु नेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं; अथ च पनायं भवं पुरिसपुग्गलो दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं पासंसो – सीलवा पुरिसपुग्गलो सम्मादिट्ठि किरियवादो’ति. सचे खो अत्थेव किरिया, एवं इमस्स भोतो पुरिसपुग्गलस्स उभयत्थ कटग्गहो – यञ्च दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं पासंसो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सति. एवमस्सायं अपण्णको धम्मो सुसमत्तो समादिन्नो, उभयंसं फरित्वा तिट्ठति, रिञ्चति अकुसलं ठानं.

१००. ‘‘सन्ति ¶ , गहपतयो, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाय; अहेतू अप्पच्चया सत्ता संकिलिस्सन्ति. नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं विसुद्धिया; अहेतू अप्पच्चया सत्ता विसुज्झन्ति. नत्थि बलं, नत्थि वीरियं [विरियं (सी. स्या. कं. पी.)], नत्थि पुरिसथामो, नत्थि पुरिसपरक्कमो; सब्बे सत्ता सब्बे पाणा सब्बे भूता सब्बे जीवा अवसा अबला अवीरिया नियतिसंगतिभावपरिणता छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेन्ती’ति. तेसंयेव खो, गहपतयो, समणब्राह्मणानं एके समणब्राह्मणा उजुविपच्चनीकवादा. ते एवमाहंसु – ‘अत्थि हेतु, अत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाय; सहेतू सप्पच्चया सत्ता संकिलिस्सन्ति. अत्थि हेतु, अत्थि पच्चयो सत्तानं विसुद्धिया; सहेतू सप्पच्चया सत्ता विसुज्झन्ति. अत्थि बलं, अत्थि वीरियं, अत्थि ¶ पुरिसथामो, अत्थि पुरिसपरक्कमो; न सब्बे सत्ता सब्बे पाणा सब्बे भूता सब्बे जीवा अवसा अबला अवीरिया [अत्थि पुरिसपरक्कमो, सब्बे सत्ता… सवसा सबला सवीरिया (स्या. कं. क.)] नियतिसंगतिभावपरिणता छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेन्ती’ति. तं किं मञ्ञथ, गहपतयो, ननुमे ¶ समणब्राह्मणा अञ्ञमञ्ञस्स उजुविपच्चनीकवादा’ति? ‘एवं, भन्ते’.

१०१. ‘‘तत्र ¶ , गहपतयो, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाय; अहेतू अप्पच्चया सत्ता संकिलिस्सन्ति. नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं विसुद्धिया; अहेतू अप्पच्चया सत्ता विसुज्झन्ति. नत्थि बलं, नत्थि वीरियं, नत्थि पुरिसथामो, नत्थि पुरिसपरक्कमो; सब्बे सत्ता सब्बे पाणा सब्बे भूता सब्बे जीवा अवसा अबला अवीरिया नियतिसंगतिभावपरिणता छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेन्ती’ति तेसमेतं पाटिकङ्खं? यमिदं कायसुचरितं, वचीसुचरितं, मनोसुचरितं – इमे तयो कुसले धम्मे अभिनिवज्जेत्वा यमिदं कायदुच्चरितं, वचीदुच्चरितं, मनोदुच्चरितं – इमे तयो अकुसले धम्मे समादाय वत्तिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? न हि ते भोन्तो समणब्राह्मणा पस्सन्ति अकुसलानं धम्मानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं, कुसलानं धम्मानं नेक्खम्मे आनिसंसं वोदानपक्खं. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘नत्थि ¶ हेतू’ तिस्स दिट्ठि होति; सास्स होति मिच्छादिट्ठि. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘नत्थि हेतू’ति सङ्कप्पेति ¶ ; स्वास्स होति मिच्छासङ्कप्पो. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘नत्थि हेतू’ति वाचं भासति; सास्स होति मिच्छावाचा. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘नत्थि हेतू’ति आह; ये ते अरहन्तो हेतुवादा तेसमयं पच्चनीकं करोति. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘नत्थि हेतू’ति परं सञ्ञापेति; सास्स होति असद्धम्मसञ्ञत्ति. ताय च पन असद्धम्मसञ्ञत्तिया अत्तानुक्कंसेति, परं वम्भेति. इति पुब्बेव खो पनस्स सुसील्यं पहीनं होति, दुस्सील्यं पच्चुपट्ठितं – अयञ्च मिच्छादिट्ठि मिच्छासङ्कप्पो मिच्छावाचा अरियानं पच्चनीकता असद्धम्मसञ्ञत्ति अत्तानुक्कंसना परवम्भना. एवमस्सिमे अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति मिच्छादिट्ठिपच्चया.

‘‘तत्र, गहपतयो, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सचे खो नत्थि हेतु, एवमयं भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा परं मरणा सोत्थिमत्तानं करिस्सति; सचे खो अत्थि हेतु, एवमयं भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जिस्सति. कामं खो पन माहु हेतु, होतु नेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं; अथ च पनायं भवं पुरिसपुग्गलो दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं गारय्हो – दुस्सीलो पुरिसपुग्गलो मिच्छादिट्ठि अहेतुकवादो’ति. सचे खो अत्थेव हेतु, एवं इमस्स भोतो पुरिसपुग्गलस्स उभयत्थ कलिग्गहो ¶ – यञ्च दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं गारय्हो, यञ्च कायस्स भेदा ¶ परं ¶ मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जिस्सति. एवमस्सायं अपण्णको धम्मो दुस्समत्तो समादिन्नो, एकंसं फरित्वा तिट्ठति, रिञ्चति कुसलं ठानं.

१०२. ‘‘तत्र, गहपतयो, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘अत्थि हेतु, अत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाय; सहेतू सप्पच्चया सत्ता संकिलिस्सन्ति. अत्थि हेतु, अत्थि पच्चयो सत्तानं विसुद्धिया; सहेतू सप्पच्चया सत्ता विसुज्झन्ति. अत्थि बलं, अत्थि वीरियं, अत्थि पुरिसथामो, अत्थि पुरिसपरक्कमो; न सब्बे सत्ता सब्बे पाणा सब्बे भूता सब्बे जीवा अवसा अबला अवीरिया नियतिसंगतिभावपरिणता छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेन्ती’ति तेसमेतं पाटिकङ्खं? यमिदं कायदुच्चरितं, वचीदुच्चरितं, मनोदुच्चरितं – इमे तयो ¶ अकुसले धम्मे अभिनिवज्जेत्वा यमिदं कायसुचरितं, वचीसुचरितं, मनोसुचरितं – इमे तयो कुसले धम्मे समादाय वत्तिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? पस्सन्ति हि ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलानं धम्मानं आदीनवं ओकारं संकिलेसं, कुसलानं धम्मानं नेक्खम्मे आनिसंसं वोदानपक्खं. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘अत्थि हेतू’ तिस्स दिट्ठि होति; सास्स होति सम्मादिट्ठि. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘अत्थि हेतू’ति सङ्कप्पेति; स्वास्स होति सम्मासङ्कप्पो. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘अत्थि हेतू’ति वाचं भासति; सास्स होति सम्मावाचा. सन्तंयेव खो पन हेतुं ¶ ‘अत्थि हेतू’ति आह, ये ते अरहन्तो हेतुवादा तेसमयं न पच्चनीकं करोति. सन्तंयेव खो पन हेतुं ‘अत्थि हेतू’ति परं सञ्ञापेति; सास्स होति सद्धम्मसञ्ञत्ति. ताय च पन सद्धम्मसञ्ञत्तिया नेवत्तानुक्कंसेति, न परं वम्भेति. इति पुब्बेव खो पनस्स दुस्सील्यं पहीनं होति, सुसील्यं पच्चुपट्ठितं – अयञ्च सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा अरियानं अपच्चनीकता सद्धम्मसञ्ञत्ति अनत्तुक्कंसना अपरवम्भना. एवमस्सिमे अनेके कुसला धम्मा सम्भवन्ति सम्मादिट्ठिपच्चया.

‘‘तत्र, गहपतयो, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सचे खो अत्थि हेतु, एवमयं भवं पुरिसपुग्गलो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सति. कामं खो पन माहु हेतु, होतु नेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं; अथ च पनायं भवं पुरिसपुग्गलो दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं पासंसो – सीलवा पुरिसपुग्गलो सम्मादिट्ठि हेतुवादो’ति. सचे खो अत्थि हेतु ¶ , एवं इमस्स भोतो पुरिसपुग्गलस्स उभयत्थ कटग्गहो ¶ – यञ्च दिट्ठेव धम्मे विञ्ञूनं पासंसो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सति. एवमस्सायं अपण्णको धम्मो सुसमत्तो समादिन्नो, उभयंसं फरित्वा तिट्ठति, रिञ्चति अकुसलं ठानं.

१०३. ‘‘सन्ति, गहपतयो, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो ¶ – ‘नत्थि सब्बसो आरुप्पा’ति. तेसंयेव खो, गहपतयो, समणब्राह्मणानं एके समणब्राह्मणा उजुविपच्चनीकवादा. ते एवमाहंसु – ‘अत्थि सब्बसो आरुप्पा’ति. तं किं मञ्ञथ, गहपतयो, ननुमे समणब्राह्मणा अञ्ञमञ्ञस्स उजुविपच्चनीकवादा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘तत्र ¶ , गहपतयो, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ये खो ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि सब्बसो आरुप्पा’ति, इदं मे अदिट्ठं; येपि ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘अत्थि सब्बसो आरुप्पा’ति, इदं मे अविदितं. अहञ्चेव [अहञ्चे (?)] खो पन अजानन्तो अपस्सन्तो एकंसेन आदाय वोहरेय्यं – इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञन्ति, न मेतं अस्स पतिरूपं. ये खो ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि सब्बसो आरुप्पा’ति, सचे तेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं, ठानमेतं विज्जति – ये ते देवा रूपिनो मनोमया, अपण्णकं मे तत्रूपपत्ति भविस्सति. ये पन ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘अत्थि सब्बसो आरुप्पा’ति, सचे तेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं, ठानमेतं विज्जति – ये ते देवा अरूपिनो सञ्ञामया, अपण्णकं मे तत्रूपपत्ति भविस्सति. दिस्सन्ति खो पन रूपाधिकरणं [रूपकारणा (क.)] दण्डादान-सत्थादान-कलह-विग्गह-विवाद-तुवंतुवं-पेसुञ्ञ-मुसावादा. ‘नत्थि खो पनेतं सब्बसो अरूपे’’’ति. सो इति ¶ पटिसङ्खाय रूपानंयेव निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति.

१०४. ‘‘सन्ति, गहपतयो, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि सब्बसो भवनिरोधो’ति. तेसंयेव खो, गहपतयो, समणब्राह्मणानं एके समणब्राह्मणा उजुविपच्चनीकवादा. ते एवमाहंसु – ‘अत्थि सब्बसो ¶ भवनिरोधो’ति. तं किं मञ्ञथ, गहपतयो, ननुमे समणब्राह्मणा अञ्ञमञ्ञस्स उजुविपच्चनीकवादा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘तत्र, गहपतयो, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ये खो ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि सब्बसो भवनिरोधो’ति, इदं मे अदिट्ठं; येपि ते भोन्तो समणब्राह्मणा ¶ एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘अत्थि सब्बसो भवनिरोधो’ति, इदं मे अविदितं. अहञ्चेव खो पन अजानन्तो अपस्सन्तो एकंसेन आदाय वोहरेय्यं – इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञन्ति, न मेतं अस्स पतिरूपं. ये खो ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि सब्बसो भवनिरोधो’ति, सचे तेसं भवतं ¶ समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं, ठानमेतं विज्जति – ये ते देवा अरूपिनो सञ्ञामया अपण्णकं मे तत्रूपपत्ति भविस्सति. ये पन ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘अत्थि सब्बसो भवनिरोधो’ति, सचे तेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं वचनं, ठानमेतं विज्जति – यं दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायिस्सामि ¶ . ये खो ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘नत्थि सब्बसो भवनिरोधो’ति, तेसमयं दिट्ठि सारागाय [सरागाय (स्या. कं.)] सन्तिके, संयोगाय सन्तिके, अभिनन्दनाय सन्तिके, अज्झोसानाय सन्तिके, उपादानाय सन्तिके. ये पन ते भोन्तो समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘अत्थि सब्बसो भवनिरोधो’ति, तेसमयं दिट्ठि असारागाय सन्तिके, असंयोगाय सन्तिके, अनभिनन्दनाय सन्तिके, अनज्झोसानाय सन्तिके, अनुपादानाय सन्तिके’’’ति. सो इति पटिसङ्खाय भवानंयेव निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति.

१०५. ‘‘चत्तारोमे, गहपतयो, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे चत्तारो? इध, गहपतयो, एकच्चो पुग्गलो अत्तन्तपो होति अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो. इध, गहपतयो, एकच्चो पुग्गलो परन्तपो होति परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो. इध, गहपतयो, एकच्चो पुग्गलो अत्तन्तपो च होति अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो. इध, गहपतयो, एकच्चो पुग्गलो नेवत्तन्तपो होति नात्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो; सो अनत्तन्तपो ¶ अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरति.

१०६. ‘‘कतमो च, गहपतयो, पुग्गलो अत्तन्तपो अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो ¶ ? इध, गहपतयो, एकच्चो पुग्गलो अचेलको होति मुत्ताचारो हत्थापलेखनो…पे… [वित्थारो म. नि. २.६-७ कन्दरकसुत्ते] इति एवरूपं अनेकविहितं कायस्स आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तो विहरति. अयं वुच्चति, गहपतयो, पुग्गलो अत्तन्तपो अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो.

‘‘कतमो ¶ ¶ च, गहपतयो, पुग्गलो परन्तपो परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? इध, गहपतयो, एकच्चो पुग्गलो ओरब्भिको होति सूकरिको…पे… ये वा पनञ्ञेपि केचि कुरूरकम्मन्ता. अयं वुच्चति, गहपतयो, पुग्गलो परन्तपो परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो.

‘‘कतमो च, गहपतयो, पुग्गलो अत्तन्तपो च अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? इध, गहपतयो, एकच्चो पुग्गलो राजा वा होति खत्तियो मुद्धावसित्तो…पे… तेपि दण्डतज्जिता भयतज्जिता अस्सुमुखा रुदमाना परिकम्मानि करोन्ति. अयं वुच्चति, गहपतयो, पुग्गलो अत्तन्तपो च अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो.

‘‘कतमो च, गहपतयो, पुग्गलो नेवत्तन्तपो नात्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो; सो अनत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरति? इध, गहपतयो, तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो…पे… सो इमे पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो ¶ उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं…पे… ततियं झानं… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति.

‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे ¶ परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते सत्तानं ¶ चुतूपपातञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति. सो एवं समाहिते ¶ चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते आसवानं खयञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘अयं आसवनिरोधगामिनी ¶ पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति. तस्स एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति, भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. अयं वुच्चति, गहपतयो, पुग्गलो नेवत्तन्तपो नात्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो; सो अनत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरती’’ति.

एवं वुत्ते, सालेय्यका ब्राह्मणगहपतिका भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य ‘चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्ती’ति; एवमेवं भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एते मयं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छाम धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासके नो भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गते’’ति.

अपण्णकसुत्तं निट्ठितं दसमं.

गहपतिवग्गो निट्ठितो पठमो.

तस्सुद्दानं –

कन्दरनागरसेखवतो ¶ च, पोतलियो पुन जीवकभच्चो;

उपालिदमथो कुक्कुरअभयो, बहुवेदनीयापण्णकतो दसमो.

२. भिक्खुवग्गो

१. अम्बलट्ठिकराहुलोवादसुत्तं

१०७. ¶ ¶ एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन आयस्मा राहुलो अम्बलट्ठिकायं विहरति. अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन अम्बलट्ठिका येनायस्मा राहुलो तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो आयस्मा राहुलो भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान आसनं पञ्ञापेसि, उदकञ्च पादानं. निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने. निसज्ज पादे पक्खालेसि. आयस्मापि खो राहुलो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि.

१०८. अथ खो भगवा परित्तं उदकावसेसं उदकाधाने ठपेत्वा आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘पस्ससि नो त्वं, राहुल, इमं परित्तं उदकावसेसं उदकाधाने ठपित’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘एवं परित्तकं खो, राहुल, तेसं सामञ्ञं येसं नत्थि सम्पजानमुसावादे लज्जा’’ति. अथ खो भगवा परित्तं उदकावसेसं छड्डेत्वा आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘पस्ससि नो त्वं, राहुल, परित्तं उदकावसेसं छड्डित’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘एवं छड्डितं खो, राहुल, तेसं सामञ्ञं येसं नत्थि सम्पजानमुसावादे लज्जा’’ति. अथ खो भगवा ¶ तं उदकाधानं निक्कुज्जित्वा आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘पस्ससि नो त्वं, राहुल, इमं उदकाधानं निक्कुज्जित’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘एवं निक्कुज्जितं खो, राहुल, तेसं सामञ्ञं येसं नत्थि सम्पजानमुसावादे लज्जा’’ति. अथ खो भगवा तं उदकाधानं उक्कुज्जित्वा आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘पस्ससि नो त्वं, राहुल, इमं उदकाधानं रित्तं तुच्छ’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘एवं रित्तं तुच्छं खो, राहुल, तेसं सामञ्ञं येसं नत्थि ¶ सम्पजानमुसावादे लज्जाति. सेय्यथापि, राहुल, रञ्ञो नागो ईसादन्तो उरूळ्हवा [उब्बूळ्हवा (सी. पी.)] अभिजातो सङ्गामावचरो सङ्गामगतो पुरिमेहिपि पादेहि कम्मं करोति, पच्छिमेहिपि पादेहि कम्मं करोति, पुरिमेनपि कायेन कम्मं करोति, पच्छिमेनपि कायेन कम्मं करोति, सीसेनपि कम्मं करोति, कण्णेहिपि ¶ कम्मं करोति, दन्तेहिपि कम्मं करोति, नङ्गुट्ठेनपि कम्मं ¶ करोति; रक्खतेव सोण्डं. तत्थ हत्थारोहस्स एवं होति – ‘अयं खो रञ्ञो नागो ईसादन्तो उरूळ्हवा अभिजातो सङ्गामावचरो सङ्गामगतो पुरिमेहिपि पादेहि कम्मं करोति, पच्छिमेहिपि पादेहि कम्मं करोति…पे… नङ्गुट्ठेनपि कम्मं करोति; रक्खतेव सोण्डं ¶ . अपरिच्चत्तं खो रञ्ञो नागस्स जीवित’न्ति. यतो खो, राहुल, रञ्ञो नागो ईसादन्तो उरूळ्हवा अभिजातो सङ्गामावचरो सङ्गामगतो पुरिमेहिपि पादेहि कम्मं करोति, पच्छिमेहिपि पादेहि कम्मं करोति…पे… नङ्गुट्ठेनपि कम्मं करोति, सोण्डायपि कम्मं करोति, तत्थ हत्थारोहस्स एवं होति – ‘अयं खो रञ्ञो नागो ईसादन्तो उरूळ्हवा अभिजातो सङ्गामावचरो सङ्गामगतो पुरिमेहिपि पादेहि कम्मं करोति, पच्छिमेहिपि पादेहि कम्मं करोति, पुरिमेनपि कायेन कम्मं करोति, पच्छिमेनपि कायेन कम्मं करोति, सीसेनपि कम्मं करोति, कण्णेहिपि कम्मं करोति, दन्तेहिपि कम्मं करोति, नङ्गुट्ठेनपि कम्मं करोति, सोण्डायपि कम्मं करोति. परिच्चत्तं खो रञ्ञो नागस्स जीवितं. नत्थि दानि किञ्चि रञ्ञो नागस्स अकरणीय’न्ति. एवमेव खो, राहुल, यस्स कस्सचि सम्पजानमुसावादे नत्थि लज्जा, नाहं तस्स किञ्चि पापं अकरणीयन्ति वदामि. तस्मातिह ते, राहुल, ‘हस्सापि न मुसा भणिस्सामी’ति – एवञ्हि ते, राहुल, सिक्खितब्बं.

१०९. ‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, किमत्थियो आदासो’’ति? ‘‘पच्चवेक्खणत्थो, भन्ते’’ति. ‘‘एवमेव खो, राहुल, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा कायेन कम्मं कत्तब्बं, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा वाचाय कम्मं कत्तब्बं, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा मनसा कम्मं कत्तब्बं. यदेव ¶ त्वं, राहुल, कायेन कम्मं कत्तुकामो अहोसि, तदेव ते कायकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं कायेन कम्मं कत्तुकामो इदं मे कायकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तेय्य, परब्याबाधायपि संवत्तेय्य, उभयब्याबाधायपि संवत्तेय्य – अकुसलं इदं कायकम्मं दुक्खुद्रयं [दुक्खुन्द्रयं, दुक्खुदयं (क.)] दुक्खविपाक’न्ति? सचे त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं कायेन कम्मं कत्तुकामो इदं मे कायकम्मं अत्तब्याबाधायपि ¶ संवत्तेय्य, परब्याबाधायपि संवत्तेय्य, उभयब्याबाधायपि ¶ संवत्तेय्य – अकुसलं इदं कायकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, एवरूपं ते, राहुल, कायेन कम्मं ससक्कं न करणीयं [संसक्कं न च करणीयं (क.)]. सचे ¶ पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं कायेन कम्मं कत्तुकामो इदं मे कायकम्मं नेवत्तब्याबाधायपि संवत्तेय्य, न परब्याबाधायपि संवत्तेय्य, न उभयब्याबाधायपि संवत्तेय्य – कुसलं इदं कायकम्मं सुखुद्रयं सुखविपाक’न्ति, एवरूपं ते, राहुल, कायेन कम्मं करणीयं.

‘‘करोन्तेनपि ते, राहुल, कायेन कम्मं तदेव ते कायकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं कायेन कम्मं करोमि इदं मे कायकम्मं अत्तब्याबाधायपि ¶ संवत्तति, परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं कायकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति? सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं कायेन कम्मं करोमि इदं मे कायकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति, परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं कायकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, पटिसंहरेय्यासि त्वं, राहुल, एवरूपं कायकम्मं. सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं कायेन कम्मं करोमि इदं मे कायकम्मं नेवत्तब्याबाधायपि ¶ संवत्तति, न परब्याबाधायपि संवत्तति, न उभयब्याबाधायपि संवत्तति – कुसलं इदं कायकम्मं सुखुद्रयं सुखविपाक’न्ति, अनुपदज्जेय्यासि त्वं, राहुल, एवरूपं कायकम्मं.

‘‘कत्वापि ते, राहुल, कायेन कम्मं तदेव ते कायकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं कायेन कम्मं अकासिं इदं मे कायकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति [संवत्ति (पी.)], परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं कायकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति? सचे खो त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं कायेन कम्मं अकासिं, इदं मे कायकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति, परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं कायकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, एवरूपं ते, राहुल, कायकम्मं सत्थरि वा विञ्ञूसु वा सब्रह्मचारीसु ¶ देसेतब्बं, विवरितब्बं, उत्तानीकातब्बं; देसेत्वा विवरित्वा उत्तानीकत्वा आयतिं संवरं ¶ आपज्जितब्बं ¶ . सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं कायेन कम्मं अकासिं इदं मे कायकम्मं नेवत्तब्याबाधायपि संवत्तति, न परब्याबाधायपि संवत्तति, न उभयब्याबाधायपि संवत्तति – कुसलं इदं कायकम्मं सुखुद्रयं सुखविपाक’न्ति, तेनेव त्वं, राहुल, पीतिपामोज्जेन विहरेय्यासि अहोरत्तानुसिक्खी कुसलेसु धम्मेसु.

११०. ‘‘यदेव त्वं, राहुल, वाचाय कम्मं कत्तुकामो अहोसि, तदेव ते वचीकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं वाचाय कम्मं कत्तुकामो इदं मे वचीकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तेय्य, परब्याबाधायपि संवत्तेय्य, उभयब्याबाधायपि संवत्तेय्य – अकुसलं इदं वचीकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति? सचे त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं वाचाय कम्मं कत्तुकामो इदं मे वचीकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तेय्य, परब्याबाधायपि संवत्तेय्य, उभयब्याबाधायपि संवत्तेय्य – अकुसलं इदं वचीकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, एवरूपं ते, राहुल, वाचाय कम्मं ससक्कं न करणीयं. सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं वाचाय कम्मं कत्तुकामो इदं मे वचीकम्मं नेवत्तब्याबाधायपि संवत्तेय्य, न परब्याबाधायपि संवत्तेय्य – कुसलं इदं वचीकम्मं सुखुद्रयं सुखविपाक’न्ति, एवरूपं ते, राहुल, वाचाय कम्मं करणीयं.

‘‘करोन्तेनपि, राहुल, वाचाय कम्मं तदेव ते वचीकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं वाचाय कम्मं करोमि इदं मे वचीकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति, परब्याबाधायपि ¶ संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं वचीकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति? सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं वाचाय कम्मं करोमि इदं मे वचीकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति, परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं वचीकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, पटिसंहरेय्यासि त्वं, राहुल, एवरूपं वचीकम्मं. सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं वाचाय कम्मं करोमि इदं मे वचीकम्मं ¶ नेवत्तब्याबाधायपि संवत्तति, न परब्याबाधायपि संवत्तति, न ¶ उभयब्याबाधायपि संवत्तति ¶ – कुसलं इदं वचीकम्मं सुखुद्रयं सुखविपाक’न्ति, अनुपदज्जेय्यासि, त्वं राहुल, एवरूपं वचीकम्मं.

‘‘कत्वापि ते, राहुल, वाचाय कम्मं तदेव ते वचीकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं वाचाय कम्मं अकासिं इदं मे वचीकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति [संवत्ति (सी. पी.)], परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं वचीकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति? सचे खो त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं वाचाय कम्मं अकासिं इदं मे वचीकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति, परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं वचीकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, एवरूपं ते, राहुल, वचीकम्मं सत्थरि वा विञ्ञूसु वा सब्रह्मचारीसु देसेतब्बं, विवरितब्बं, उत्तानीकत्तब्बं ¶ ; देसेत्वा विवरित्वा उत्तानीकत्वा आयतिं संवरं आपज्जितब्बं. सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं वाचाय कम्मं अकासिं इदं मे वचीकम्मं नेवत्तब्याबाधायपि संवत्तति, न परब्याबाधायपि संवत्तति, न उभयब्याबाधायपि संवत्तति – कुसलं इदं वचीकम्मं सुखुद्रयं सुखविपाक’न्ति, तेनेव त्वं, राहुल, पीतिपामोज्जेन विहरेय्यासि अहोरत्तानुसिक्खी कुसलेसु धम्मेसु.

१११. ‘‘यदेव त्वं, राहुल, मनसा कम्मं कत्तुकामो अहोसि, तदेव ते मनोकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं मनसा कम्मं कत्तुकामो इदं मे मनोकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तेय्य, परब्याबाधायपि संवत्तेय्य, उभयब्याबाधायपि संवत्तेय्य – अकुसलं इदं मनोकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति? सचे त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं मनसा कम्मं कत्तुकामो इदं मे मनोकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तेय्य, परब्याबाधायपि संवत्तेय्य, उभयब्याबाधायपि संवत्तेय्य – अकुसलं इदं मनोकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, एवरूपं ते, राहुल, मनसा कम्मं ससक्कं न करणीयं. सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं ¶ इदं मनसा कम्मं कत्तुकामो इदं मे मनोकम्मं नेवत्तब्याबाधायपि संवत्तेय्य, न परब्याबाधायपि ¶ संवत्तेय्य, न उभयब्याबाधायपि संवत्तेय्य – कुसलं इदं मनोकम्मं ¶ सुखुद्रयं ¶ सुखविपाक’न्ति, एवरूपं ते, राहुल, मनसा कम्मं करणीयं.

‘‘करोन्तेनपि ते, राहुल, मनसा कम्मं तदेव ते मनोकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं मनसा कम्मं करोमि इदं मे मनोकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति, परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं मनोकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति? सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं मनसा कम्मं करोमि इदं मे मनोकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति, परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं मनोकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, पटिसंहरेय्यासि त्वं, राहुल, एवरूपं मनोकम्मं. सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं मनसा कम्मं करोमि इदं मे मनोकम्मं नेवत्तब्याबाधायपि संवत्तति, न परब्याबाधायपि संवत्तति, न उभयब्याबाधायपि संवत्तति – कुसलं इदं मनोकम्मं सुखुद्रयं सुखविपाक’न्ति, अनुपदज्जेय्यासि त्वं, राहुल, एवरूपं मनोकम्मं.

‘‘कत्वापि ते, राहुल, मनसा कम्मं तदेव ते मनोकम्मं पच्चवेक्खितब्बं – ‘यं नु खो अहं इदं मनसा कम्मं अकासिं इदं मे मनोकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति [संवत्ति (सी. पी.)], परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं मनोकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति? सचे खो त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं ¶ खो अहं इदं मनसा कम्मं अकासिं इदं मे मनोकम्मं अत्तब्याबाधायपि संवत्तति, परब्याबाधायपि संवत्तति, उभयब्याबाधायपि संवत्तति – अकुसलं इदं मनोकम्मं दुक्खुद्रयं दुक्खविपाक’न्ति, एवरूपं पन [एवरूपे (सी. पी.), एवरूपे पन (स्या. कं.)] ते, राहुल, मनोकम्मं [मनोकम्मे (सी. स्या. कं. पी.)] अट्टीयितब्बं हरायितब्बं जिगुच्छितब्बं; अट्टीयित्वा हरायित्वा जिगुच्छित्वा आयतिं संवरं आपज्जितब्बं. सचे पन त्वं, राहुल, पच्चवेक्खमानो एवं जानेय्यासि – ‘यं खो अहं इदं मनसा कम्मं अकासिं ¶ इदं मे मनोकम्मं नेवत्तब्याबाधायपि संवत्तति, न परब्याबाधायपि संवत्तति, न उभयब्याबाधायपि संवत्तति – कुसलं इदं मनोकम्मं सुखुद्रयं सुखविपाक’न्ति, तेनेव त्वं, राहुल, पीतिपामोज्जेन विहरेय्यासि अहोरत्तानुसिक्खी कुसलेसु धम्मेसु.

११२. ‘‘ये ¶ ¶ हि केचि, राहुल, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा कायकम्मं परिसोधेसुं, वचीकम्मं परिसोधेसुं, मनोकम्मं परिसोधेसुं, सब्बे ते एवमेवं पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा कायकम्मं परिसोधेसुं, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा वचीकम्मं परिसोधेसुं, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा मनोकम्मं परिसोधेसुं. येपि हि केचि, राहुल, अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा कायकम्मं परिसोधेस्सन्ति, वचीकम्मं परिसोधेस्सन्ति, मनोकम्मं परिसोधेस्सन्ति, सब्बे ते एवमेवं पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा कायकम्मं परिसोधेस्सन्ति, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा वचीकम्मं परिसोधेस्सन्ति ¶ , पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा मनोकम्मं परिसोधेस्सन्ति. येपि हि केचि, राहुल, एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा कायकम्मं परिसोधेन्ति, वचीकम्मं परिसोधेन्ति, मनोकम्मं परिसोधेन्ति, सब्बे ते एवमेवं पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा कायकम्मं परिसोधेन्ति, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा वचीकम्मं परिसोधेन्ति, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा मनोकम्मं परिसोधेन्ति. तस्मातिह, राहुल, ‘पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा कायकम्मं परिसोधेस्सामि, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा वचीकम्मं परिसोधेस्सामि, पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा मनोकम्मं परिसोधेस्सामी’ति – एवञ्हि ते, राहुल, सिक्खितब्ब’’न्ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा राहुलो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

अम्बलट्ठिकराहुलोवादसुत्तं निट्ठितं पठमं.

२. महाराहुलोवादसुत्तं

११३. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पाविसि. आयस्मापि खो ¶ राहुलो पुब्बण्हसमयं ¶ निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय भगवन्तं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि. अथ खो भगवा अपलोकेत्वा आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘यं किञ्चि, राहुल, रूपं – अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा – सब्बं रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्ब’’न्ति. ‘‘रूपमेव नु खो, भगवा, रूपमेव नु खो, सुगता’’ति? ‘‘रूपम्पि, राहुल, वेदनापि, राहुल, सञ्ञापि, राहुल, सङ्खारापि, राहुल, विञ्ञाणम्पि, राहुला’’ति. अथ खो आयस्मा राहुलो ‘‘को नज्ज [को नुज्ज (स्या. कं.)] भगवता सम्मुखा ओवादेन ओवदितो गामं पिण्डाय पविसिस्सती’’ति ततो पटिनिवत्तित्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा. अद्दसा खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं राहुलं अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसिन्नं पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा ¶ . दिस्वान आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘आनापानस्सतिं, राहुल, भावनं भावेहि. आनापानस्सति, राहुल, भावना भाविता बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा’’ति.

११४. अथ खो आयस्मा राहुलो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा राहुलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं भाविता नु खो, भन्ते, आनापानस्सति, कथं बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा’’ति? ‘‘यं किञ्चि, राहुल, अज्झत्तं पच्चत्तं कक्खळं खरिगतं उपादिन्नं, सेय्यथिदं – केसा लोमा नखा दन्ता तचो मंसं न्हारु [नहारु (सी. स्या. कं. पी.)] अट्ठि अट्ठिमिञ्जं वक्कं हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं, यं ¶ वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं कक्खळं खरिगतं उपादिन्नं – अयं वुच्चति, राहुल, अज्झत्तिका पथवीधातु [पठवीधातु (सी. स्या. कं. पी.)]. या चेव खो पन अज्झत्तिका पथवीधातु या च बाहिरा पथवीधातु, पथवीधातुरेवेसा. तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं ¶ यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा पथवीधातुया निब्बिन्दति, पथवीधातुया चित्तं विराजेति’’.

११५. ‘‘कतमा ¶ च, राहुल, आपोधातु? आपोधातु सिया अज्झत्तिका, सिया बाहिरा. कतमा च, राहुल, अज्झत्तिका आपोधातु ¶ ? यं अज्झत्तं पच्चत्तं आपो आपोगतं उपादिन्नं, सेय्यथिदं – पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्तं, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं आपो आपोगतं उपादिन्नं – अयं वुच्चति, राहुल, अज्झत्तिका आपोधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका आपोधातु या च बाहिरा आपोधातु आपोधातुरेवेसा. तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा आपोधातुया निब्बिन्दति, आपोधातुया चित्तं विराजेति.

११६. ‘‘कतमा च, राहुल, तेजोधातु? तेजोधातु सिया अज्झत्तिका, सिया बाहिरा. कतमा च, राहुल, अज्झत्तिका तेजोधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं तेजो तेजोगतं उपादिन्नं, सेय्यथिदं – येन च सन्तप्पति येन च जीरीयति येन च परिडय्हति येन च असितपीतखायितसायितं सम्मा परिणामं गच्छति, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं तेजो तेजोगतं उपादिन्नं – अयं वुच्चति, राहुल, अज्झत्तिका तेजोधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका तेजोधातु या च बाहिरा तेजोधातु तेजोधातुरेवेसा. तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा तेजोधातुया निब्बिन्दति, तेजोधातुया चित्तं विराजेति.

११७. ‘‘कतमा ¶ च, राहुल, वायोधातु? वायोधातु सिया अज्झत्तिका, सिया बाहिरा. कतमा च, राहुल, अज्झत्तिका वायोधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं वायो वायोगतं उपादिन्नं, सेय्यथिदं – उद्धङ्गमा वाता, अधोगमा वाता, कुच्छिसया वाता, कोट्ठासया [कोट्ठसया (सी. पी.)] वाता ¶ , अङ्गमङ्गानुसारिनो वाता, अस्सासो पस्सासो, इति यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं वायो वायोगतं उपादिन्नं – अयं वुच्चति, राहुल, अज्झत्तिका वायोधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका वायोधातु या च बाहिरा वायोधातु वायोधातुरेवेसा. तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि ¶ , न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय ¶ दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा वायोधातुया निब्बिन्दति, वायोधातुया चित्तं विराजेति.

११८. ‘‘कतमा च, राहुल, आकासधातु? आकासधातु सिया अज्झत्तिका, सिया बाहिरा. कतमा च, राहुल, अज्झत्तिका आकासधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं आकासं आकासगतं उपादिन्नं, सेय्यथिदं – कण्णच्छिद्दं नासच्छिद्दं मुखद्वारं, येन च असितपीतखायितसायितं अज्झोहरति, यत्थ च असितपीतखायितसायितं सन्तिट्ठति, येन च असितपीतखायितसायितं अधोभागं [अधोभागा (सी. स्या. कं. पी.)] निक्खमति, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं आकासं आकासगतं, अघं अघगतं, विवरं विवरगतं, असम्फुट्ठं, मंसलोहितेहि उपादिन्नं ¶ [आकासगतं उपादिन्नं (सी. पी.)] – अयं वुच्चति, राहुल, अज्झत्तिका आकासधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका आकासधातु या च बाहिरा आकासधातु आकासधातुरेवेसा. तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा आकासधातुया चित्तं निब्बिन्दति, आकासधातुया चित्तं विराजेति.

११९. ‘‘पथवीसमं, राहुल, भावनं भावेहि. पथवीसमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति. सेय्यथापि, राहुल, पथविया सुचिम्पि निक्खिपन्ति, असुचिम्पि निक्खिपन्ति, गूथगतम्पि निक्खिपन्ति, मुत्तगतम्पि निक्खिपन्ति, खेळगतम्पि निक्खिपन्ति, पुब्बगतम्पि निक्खिपन्ति, लोहितगतम्पि निक्खिपन्ति, न च तेन पथवी अट्टीयति वा हरायति वा जिगुच्छति वा; एवमेव खो त्वं, राहुल, पथवीसमं भावनं भावेहि. पथवीसमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति.

‘‘आपोसमं, राहुल, भावनं भावेहि. आपोसमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति. सेय्यथापि, राहुल, आपस्मिं सुचिम्पि ¶ धोवन्ति, असुचिम्पि धोवन्ति, गूथगतम्पि धोवन्ति, मुत्तगतम्पि धोवन्ति, खेळगतम्पि धोवन्ति, पुब्बगतम्पि धोवन्ति, लोहितगतम्पि धोवन्ति, न च ¶ तेन आपो अट्टीयति ¶ वा हरायति वा जिगुच्छति वा; एवमेव खो ¶ त्वं, राहुल, आपोसमं भावनं भावेहि. आपोसमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति.

‘‘तेजोसमं, राहुल, भावनं भावेहि. तेजोसमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति. सेय्यथापि, राहुल, तेजो सुचिम्पि दहति, असुचिम्पि दहति, गूथगतम्पि दहति, मुत्तगतम्पि दहति, खेळगतम्पि दहति, पुब्बगतम्पि दहति, लोहितगतम्पि दहति, न च तेन तेजो अट्टीयति वा हरायति वा जिगुच्छति वा; एवमेव खो त्वं, राहुल, तेजोसमं भावनं भावेहि. तेजोसमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति.

‘‘वायोसमं, राहुल, भावनं भावेहि. वायोसमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति. सेय्यथापि, राहुल, वायो सुचिम्पि उपवायति, असुचिम्पि उपवायति, गूथगतम्पि उपवायति, मुत्तगतम्पि उपवायति, खेळगतम्पि उपवायति, पुब्बगतम्पि उपवायति, लोहितगतम्पि उपवायति, न च तेन वायो अट्टीयति वा हरायति वा जिगुच्छति वा; एवमेव खो त्वं, राहुल, वायोसमं भावनं भावेहि. वायोसमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ¶ ठस्सन्ति.

‘‘आकाससमं, राहुल, भावनं भावेहि. आकाससमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति. सेय्यथापि, राहुल, आकासो न कत्थचि पतिट्ठितो; एवमेव खो त्वं, राहुल, आकाससमं भावनं भावेहि. आकाससमञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो उप्पन्ना मनापामनापा फस्सा चित्तं न परियादाय ठस्सन्ति.

१२०. ‘‘मेत्तं, राहुल, भावनं भावेहि. मेत्तञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो यो ब्यापादो ¶ सो पहीयिस्सति. करुणं, राहुल, भावनं भावेहि. करुणञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो या विहेसा सा पहीयिस्सति. मुदितं, राहुल, भावनं भावेहि. मुदितञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो या अरति सा पहीयिस्सति. उपेक्खं ¶ , राहुल, भावनं भावेहि. उपेक्खञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो यो पटिघो सो पहीयिस्सति. असुभं, राहुल, भावनं भावेहि. असुभञ्हि ते, राहुल, भावनं भावयतो यो रागो सो पहीयिस्सति. अनिच्चसञ्ञं, राहुल, भावनं भावेहि. अनिच्चसञ्ञञ्हि ¶ ते, राहुल, भावनं भावयतो यो अस्मिमानो सो पहीयिस्सति.

१२१. ‘‘आनापानस्सतिं, राहुल, भावनं भावेहि. आनापानस्सति हि ते, राहुल, भाविता बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा. कथं भाविता च, राहुल, आनापानस्सति, कथं बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा ¶ ? इध, राहुल, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा. सो सतोव अस्ससति सतोव [सतो (सी. स्या. कं. पी.)] पस्ससति.

‘‘दीघं वा अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानाति, दीघं वा पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानाति; रस्सं वा अस्ससन्तो ‘रस्सं अस्ससामी’ति पजानाति, रस्सं वा पस्ससन्तो ‘रस्सं पस्ससामी’ति पजानाति. ‘सब्बकायप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘सब्बकायप्पटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति.

‘‘‘पीतिप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘पीतिप्पटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘सुखप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘सुखप्पटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘चित्तसङ्खारप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘चित्तसङ्खारप्पटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘पस्सम्भयं चित्तसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘पस्सम्भयं चित्तसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति.

‘‘‘चित्तप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘चित्तप्पटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति ¶ ; ‘अभिप्पमोदयं चित्तं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘अभिप्पमोदयं चित्तं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘समादहं चित्तं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘समादहं चित्तं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘विमोचयं चित्तं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘विमोचयं चित्तं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति.

‘‘‘अनिच्चानुपस्सी ¶ अस्ससिस्सामी’ति ¶ सिक्खति; ‘अनिच्चानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘विरागानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘विरागानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘निरोधानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘निरोधानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति.

‘‘एवं भाविता खो, राहुल, आनापानस्सति, एवं बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा. एवं भाविताय, राहुल, आनापानस्सतिया, एवं ¶ बहुलीकताय येपि ते चरिमका अस्सासा तेपि विदिताव निरुज्झन्ति नो अविदिता’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा राहुलो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

महाराहुलोवादसुत्तं निट्ठितं दुतियं.

३. चूळमालुक्यसुत्तं

१२२. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो आयस्मतो मालुक्यपुत्तस्स [मालुङ्क्यपुत्तस्स (सी. स्या. कं. पी.)] रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘यानिमानि दिट्ठिगतानि भगवता अब्याकतानि ठपितानि पटिक्खित्तानि – ‘सस्सतो लोको’तिपि, ‘असस्सतो लोको’तिपि, ‘अन्तवा लोको’तिपि, ‘अनन्तवा लोको’तिपि, ‘तं जीवं तं सरीर’न्तिपि, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्तिपि, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपि – तानि मे भगवा न ब्याकरोति. यानि मे भगवा न ब्याकरोति तं मे न रुच्चति, तं मे नक्खमति. सोहं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पुच्छिस्सामि. सचे मे भगवा ब्याकरिस्सति – ‘सस्सतो लोको’ति वा ‘असस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा – एवाहं भगवति ब्रह्मचरियं ¶ चरिस्सामि; नो चे मे भगवा ब्याकरिस्सति – ‘सस्सतो लोको’ति वा ‘असस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो ¶ परं मरणा’ति वा – एवाहं सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सामी’’ति.

१२३. अथ ¶ खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो भगवन्तं एतदवोच –

१२४. ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – यानिमानि दिट्ठिगतानि भगवता अब्याकतानि ठपितानि पटिक्खित्तानि – ‘सस्सतो लोको’तिपि, ‘असस्सतो लोको’तिपि…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपि – तानि मे भगवा न ब्याकरोति. यानि मे भगवा न ब्याकरोति तं मे ¶ न रुच्चति, तं मे नक्खमति. सोहं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पुच्छिस्सामि. सचे मे भगवा ब्याकरिस्सति – ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा…पे… ¶ ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा – एवाहं भगवति, ब्रह्मचरियं चरिस्सामि. नो चे मे भगवा ब्याकरिस्सति – ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा – एवाहं सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सामीति. सचे भगवा जानाति – ‘सस्सतो लोको’ति, ‘सस्सतो लोको’ति मे भगवा ब्याकरोतु; सचे भगवा जानाति – ‘असस्सतो लोको’ति, ‘असस्सतो लोको’ति मे भगवा ब्याकरोतु. नो चे भगवा जानाति – ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा, अजानतो खो पन अपस्सतो एतदेव उजुकं होति यदिदं – ‘न जानामि, न पस्सामी’ति. सचे भगवा जानाति – ‘अन्तवा लोको’ति, ‘अनन्तवा लोको’ति मे भगवा ब्याकरोतु; सचे भगवा जानाति – ‘अनन्तवा लोको’ति, ‘अनन्तवा लोको’ति मे भगवा ब्याकरोतु. नो चे भगवा जानाति – ‘अन्तवा लोको’ति वा, ‘अनन्तवा लोको’ति वा, अजानतो खो पन अपस्सतो एतदेव ¶ उजुकं होति यदिदं – ‘न जानामि, न पस्सामी’ति. सचे भगवा जानाति – ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति, ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति मे भगवा ब्याकरोतु; सचे भगवा जानाति – ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति मे भगवा ब्याकरोतु. नो चे भगवा जानाति – ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति वा, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति वा, अजानतो खो पन अपस्सतो एतदेव उजुकं होति यदिदं – ‘न ¶ जानामि, न पस्सामी’ति. सचे भगवा जानाति – ‘होति तथागतो परं मरणा’ति, ‘होति तथागतो परं मरणा’ति मे भगवा ¶ ब्याकरोतु; सचे भगवा जानाति – ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति मे भगवा ब्याकरोतु. नो चे भगवा जानाति – ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, अजानतो खो पन अपस्सतो एतदेव उजुकं होति यदिदं – ‘न जानामि न पस्सामी’ति. सचे भगवा जानाति – ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति मे भगवा ब्याकरोतु; सचे भगवा जानाति – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति मे भगवा ब्याकरोतु. नो चे भगवा जानाति – ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न ¶ न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, अजानतो खो पन अपस्सतो एतदेव उजुकं होति यदिदं – ‘न जानामि, न पस्सामी’’’ति.

१२५. ‘‘किं नु [किं नु खो (स्या. कं. क.)] ताहं, मालुक्यपुत्त, एवं अवचं – ‘एहि त्वं, मालुक्यपुत्त, मयि ब्रह्मचरियं चर, अहं ते ब्याकरिस्सामि – ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा, ‘अन्तवा लोको’ति वा, ‘अनन्तवा लोको’ति वा, ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति वा, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति वा, ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘न होति ¶ तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘त्वं वा पन मं एवं अवच – अहं, भन्ते, भगवति ब्रह्मचरियं चरिस्सामि ¶ , भगवा मे ब्याकरिस्सति – ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा, ‘अन्तवा लोको’ति वा, ‘अनन्तवा लोको’ति वा, ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति वा, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति वा, ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘इति किर, मालुक्यपुत्त, नेवाहं तं वदामि – एहि त्वं, मालुक्यपुत्त, मयि ब्रह्मचरियं चर, अहं ते ब्याकरिस्सामि – ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा’ति; नपि किर मं त्वं वदेसि – अहं, भन्ते, भगवति ब्रह्मचरियं चरिस्सामि, भगवा मे ब्याकरिस्सति – ‘सस्सतो लोको’ति वा ‘असस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति. एवं सन्ते, मोघपुरिस, को सन्तो कं पच्चाचिक्खसि?

१२६. ‘‘यो खो, मालुक्यपुत्त, एवं वदेय्य – ‘न तावाहं भगवति ब्रह्मचरियं चरिस्सामि याव मे भगवा न ब्याकरिस्सति – ‘‘सस्सतो लोको’’ति वा, ‘‘असस्सतो लोको’’ति वा…पे… ¶ ‘‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति वाति, अब्याकतमेव ¶ तं, मालुक्यपुत्त, तथागतेन अस्स, अथ सो पुग्गलो कालं करेय्य. सेय्यथापि, मालुक्यपुत्त, पुरिसो सल्लेन विद्धो अस्स सविसेन गाळ्हपलेपनेन. तस्स मित्तामच्चा ञातिसालोहिता भिसक्कं सल्लकत्तं उपट्ठपेय्युं. सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं ¶ सल्लं आहरिस्सामि याव न तं पुरिसं जानामि येनम्हि विद्धो, खत्तियो वा ब्राह्मणो वा वेस्सो वा सुद्दो वा’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं पुरिसं जानामि येनम्हि विद्धो, एवंनामो एवंगोत्तो इति वा’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं पुरिसं जानामि येनम्हि विद्धो, दीघो वा रस्सो वा मज्झिमो वा’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं पुरिसं जानामि येनम्हि विद्धो, काळो वा सामो वा मङ्गुरच्छवी वा’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं पुरिसं जानामि येनम्हि विद्धो, अमुकस्मिं गामे ¶ वा निगमे वा नगरे वा’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं धनुं जानामि येनम्हि विद्धो, यदि वा चापो यदि वा कोदण्डो’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं जियं जानामि यायम्हि विद्धो ¶ , यदि वा अक्कस्स यदि वा सण्हस्स [सण्ठस्स (सी. स्या. कं. पी.)] यदि वा न्हारुस्स यदि वा मरुवाय यदि वा खीरपण्णिनो’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं कण्डं जानामि येनम्हि विद्धो, यदि वा गच्छं यदि वा रोपिम’न्ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं कण्डं जानामि येनम्हि विद्धो, यस्स पत्तेहि वाजितं [वाखित्तं (क.)] यदि वा गिज्झस्स यदि वा कङ्कस्स यदि वा कुललस्स यदि वा मोरस्स यदि वा सिथिलहनुनो’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं कण्डं जानामि येनम्हि विद्धो, यस्स न्हारुना परिक्खित्तं यदि वा गवस्स यदि वा महिंसस्स यदि वा भेरवस्स [रोरुवस्स (सी. स्या. कं. पी.)] यदि वा सेम्हारस्सा’ति; सो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं इमं सल्लं आहरिस्सामि याव न तं सल्लं जानामि येनम्हि विद्धो, यदि वा सल्लं यदि वा खुरप्पं यदि वा वेकण्डं यदि वा नाराचं यदि वा वच्छदन्तं यदि वा करवीरपत्त’न्ति ¶ – अञ्ञातमेव तं, मालुक्यपुत्त, तेन पुरिसेन अस्स, अथ सो पुरिसो कालं करेय्य. एवमेव खो, मालुक्यपुत्त, यो एवं वदेय्य – ‘न तावाहं भगवति ब्रह्मचरियं चरिस्सामि याव मे भगवा न ब्याकरिस्सति – ‘‘सस्सतो लोको’’ति वा ‘‘असस्सतो लोको’’ति ¶ वा…पे… ‘‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति वाति – अब्याकतमेव तं, मालुक्यपुत्त, तथागतेन अस्स, अथ सो पुग्गलो कालङ्करेय्य.

१२७. ‘‘‘सस्सतो लोको’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति ¶ , एवं ‘नो असस्सतो लोको’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति, एवम्पि ‘नो सस्सतो लोको’ति वा, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति, ‘असस्सतो लोको’ति वा दिट्ठिया सति अत्थेव जाति, अत्थि जरा, अत्थि मरणं, सन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा; येसाहं दिट्ठेव धम्मे निघातं पञ्ञपेमि ¶ . ‘अन्तवा लोको’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति, एवं ‘नो अनन्तवा लोको’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति, एवम्पि ‘नो अन्तवा लोको’ति वा, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति, ‘अनन्तवा लोको’ति वा दिट्ठिया सति अत्थेव जाति, अत्थि जरा, अत्थि मरणं, सन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा; येसाहं दिट्ठेव धम्मे निघातं पञ्ञपेमि. ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो ¶ अभविस्साति, एवं ‘नो अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति, एवम्पि ‘नो तं जीवं तं सरीर’न्ति वा, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति वा दिट्ठिया सति अत्थेव जाति…पे… निघातं पञ्ञपेमि. ‘होति तथागतो परं मरणा’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति, एवं ‘नो न होति तथागतो परं मरणा’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति, एवम्पि ‘नो होति तथागतो परं मरणा’ति वा, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा दिट्ठिया सति अत्थेव जाति…पे… ¶ येसाहं दिट्ठेव धम्मे निघातं पञ्ञपेमि. ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति, एवं ‘नो नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो अभविस्साति, एवम्पि ‘नो होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति, मालुक्यपुत्त, दिट्ठिया सति, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा दिट्ठिया सति अत्थेव जाति…पे… येसाहं दिट्ठेव धम्मे निघातं पञ्ञपेमि.

१२८. ‘‘तस्मातिह, मालुक्यपुत्त, अब्याकतञ्च मे अब्याकततो ¶ धारेथ; ब्याकतञ्च मे ब्याकततो धारेथ. किञ्च, मालुक्यपुत्त, मया अब्याकतं? ‘सस्सतो लोको’ति मालुक्यपुत्त, मया अब्याकतं; ‘असस्सतो लोको’ति – मया अब्याकतं; ‘अन्तवा लोको’ति – मया अब्याकतं; ‘अनन्तवा लोको’ति – मया अब्याकतं; ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति ¶ – मया अब्याकतं; ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति – मया अब्याकतं; ‘होति तथागतो परं मरणा’ति – मया अब्याकतं; ‘न होति तथागतो परं ¶ मरणा’ति – मया अब्याकतं; ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति – मया अब्याकतं; ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति – मया अब्याकतं. कस्मा चेतं, मालुक्यपुत्त, मया अब्याकतं? न हेतं, मालुक्यपुत्त, अत्थसंहितं न आदिब्रह्मचरियकं न [नेतं (सी.)] निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति. तस्मा तं मया अब्याकतं. किञ्च, मालुक्यपुत्त, मया ब्याकतं? ‘इदं दुक्ख’न्ति, मालुक्यपुत्त, मया ब्याकतं; ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति – मया ब्याकतं; ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति – मया ब्याकतं; ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति – मया ब्याकतं. कस्मा चेतं, मालुक्यपुत्त, मया ब्याकतं? एतञ्हि, मालुक्यपुत्त, अत्थसंहितं एतं आदिब्रह्मचरियकं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. तस्मा तं मया ब्याकतं. तस्मातिह, मालुक्यपुत्त ¶ , अब्याकतञ्च मे ¶ अब्याकततो धारेथ; ब्याकतञ्च मे ब्याकततो धारेथा’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा मालुक्यपुत्तो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

चूळमालुक्यसुत्तं निट्ठितं ततियं.

४. महामालुक्यसुत्तं

१२९. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘धारेथ नो तुम्हे, भिक्खवे, मया देसितानि पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानी’’ति?

एवं वुत्ते, आयस्मा मालुक्यपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, धारेमि भगवता देसितानि पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानी’’ति. ‘‘यथा कथं पन त्वं, मालुक्यपुत्त, धारेसि मया देसितानि पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानी’’ति? ‘‘सक्कायदिट्ठिं खो अहं, भन्ते, भगवता ओरम्भागियं ¶ संयोजनं देसितं धारेमि; विचिकिच्छं खो अहं, भन्ते, भगवता ओरम्भागियं संयोजनं देसितं धारेमि; सीलब्बतपरामासं खो अहं, भन्ते, भगवता ओरम्भागियं संयोजनं देसितं धारेमि; कामच्छन्दं खो अहं, भन्ते, भगवता ओरम्भागियं संयोजनं देसितं धारेमि; ब्यापादं खो अहं, भन्ते, भगवता ओरम्भागियं संयोजनं देसितं धारेमि. एवं खो अहं, भन्ते, धारेमि भगवता देसितानि पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानी’’ति.

‘‘कस्स खो नाम त्वं, मालुक्यपुत्त, इमानि एवं पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि देसितानि धारेसि? ननु, मालुक्यपुत्त ¶ , अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका इमिना तरुणूपमेन उपारम्भेन उपारम्भिस्सन्ति? दहरस्स हि, मालुक्यपुत्त, कुमारस्स मन्दस्स उत्तानसेय्यकस्स सक्कायोतिपि न होति, कुतो ¶ पनस्स उप्पज्जिस्सति सक्कायदिट्ठि? अनुसेत्वेवस्स [अनुसेति त्वेवस्स (सी. पी.)] सक्कायदिट्ठानुसयो. दहरस्स हि, मालुक्यपुत्त, कुमारस्स मन्दस्स उत्तानसेय्यकस्स धम्मातिपि न होति, कुतो पनस्स उप्पज्जिस्सति धम्मेसु विचिकिच्छा? अनुसेत्वेवस्स विचिकिच्छानुसयो. दहरस्स हि, मालुक्यपुत्त, कुमारस्स मन्दस्स उत्तानसेय्यकस्स सीलातिपि न होति, कुतो पनस्स उप्पज्जिस्सति सीलेसु सीलब्बतपरामासो? अनुसेत्वेवस्स सीलब्बतपरामासानुसयो ¶ . दहरस्स हि, मालुक्यपुत्त, कुमारस्स मन्दस्स उत्तानसेय्यकस्स कामातिपि न होति, कुतो पनस्स उप्पज्जिस्सति कामेसु कामच्छन्दो? अनुसेत्वेवस्स कामरागानुसयो. दहरस्स हि, मालुक्यपुत्त, कुमारस्स मन्दस्स उत्तानसेय्यकस्स सत्तातिपि न होति, कुतो पनस्स उप्पज्जिस्सति सत्तेसु ब्यापादो? अनुसेत्वेवस्स ब्यापादानुसयो. ननु, मालुक्यपुत्त, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका इमिना तरुणूपमेन उपारम्भेन उपारम्भिस्सन्ती’’ति? एवं वुत्ते, आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एतस्स, भगवा, कालो, एतस्स, सुगत, कालो यं भगवा पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि देसेय्य. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हानन्द, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा ¶ आनन्दो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

१३०. ‘‘इधानन्द ¶ , अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो सक्कायदिट्ठिपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति सक्कायदिट्ठिपरेतेन; उप्पन्नाय च सक्कायदिट्ठिया निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स सा सक्कायदिट्ठि थामगता अप्पटिविनीता ओरम्भागियं संयोजनं. विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति विचिकिच्छापरेतेन; उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स सा विचिकिच्छा थामगता अप्पटिविनीता ओरम्भागियं संयोजनं. सीलब्बतपरामासपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति सीलब्बतपरामासपरेतेन; उप्पन्नस्स च सीलब्बतपरामासस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स सो सीलब्बतपरामासो थामगतो अप्पटिविनीतो ओरम्भागियं संयोजनं. कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति कामरागपरेतेन ¶ ; उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स सो कामरागो थामगतो अप्पटिविनीतो ओरम्भागियं संयोजनं. ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति ब्यापादपरेतेन; उप्पन्नस्स च ब्यापादस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स सो ब्यापादो थामगतो अप्पटिविनीतो ओरम्भागियं संयोजनं.

१३१. ‘‘सुतवा च खो, आनन्द, अरियसावको ¶ अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो ¶ अरियधम्मे सुविनीतो, सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न सक्कायदिट्ठिपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न सक्कायदिट्ठिपरेतेन; उप्पन्नाय च सक्कायदिट्ठिया निस्सरणं यथाभूतं पजानाति. तस्स सा सक्कायदिट्ठि सानुसया पहीयति. न विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न विचिकिच्छापरेतेन; उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं पजानाति. तस्स सा विचिकिच्छा सानुसया पहीयति. न सीलब्बतपरामासपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न सीलब्बतपरामासपरेतेन; उप्पन्नस्स च सीलब्बतपरामासस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति. तस्स सो सीलब्बतपरामासो सानुसयो पहीयति. न कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न कामरागपरेतेन; उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति. तस्स सो कामरागो सानुसयो पहीयति ¶ . न ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न ब्यापादपरेतेन; उप्पन्नस्स च ब्यापादस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति. तस्स सो ब्यापादो सानुसयो पहीयति.

१३२. ‘‘यो, आनन्द, मग्गो या पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय तं मग्गं तं पटिपदं अनागम्म पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि ञस्सति वा दक्खति वा पजहिस्सति वाति – नेतं ठानं विज्जति. सेय्यथापि, आनन्द, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो ¶ सारवतो तचं अच्छेत्वा फेग्गुं अच्छेत्वा सारच्छेदो भविस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति; एवमेव खो, आनन्द, यो मग्गो या पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय तं मग्गं तं पटिपदं अनागम्म पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि ञस्सति वा दक्खति वा पजहिस्सति वाति – नेतं ठानं विज्जति.

‘‘यो च खो, आनन्द, मग्गो या पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय तं ¶ मग्गं तं पटिपदं आगम्म पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि ञस्सति वा दक्खति वा पजहिस्सति वाति – ठानमेतं विज्जति. सेय्यथापि, आनन्द, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो तचं छेत्वा फेग्गुं छेत्वा सारच्छेदो भविस्सतीति – ठानमेतं विज्जति; एवमेव खो, आनन्द, यो मग्गो या पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय तं मग्गं तं पटिपदं आगम्म पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि ञस्सति वा दक्खति वा पजहिस्सति वाति – ठानमेतं विज्जति. सेय्यथापि, आनन्द, गङ्गा नदी पूरा उदकस्स समतित्तिका ¶ काकपेय्या. अथ दुब्बलको पुरिसो आगच्छेय्य – ‘अहं इमिस्सा गङ्गाय नदिया तिरियं बाहाय सोतं छेत्वा सोत्थिना पारं गच्छिस्सामी’ति [गच्छामीति (सी. पी.)]; सो न सक्कुणेय्य गङ्गाय नदिया तिरियं बाहाय सोतं छेत्वा सोत्थिना पारं गन्तुं. एवमेव खो, आनन्द, येसं केसञ्चि [यस्स कस्सचि (सब्बत्थ)] सक्कायनिरोधाय धम्मे देसियमाने चित्तं न पक्खन्दति नप्पसीदति न सन्तिट्ठति न विमुच्चति; सेय्यथापि ¶ सो दुब्बलको पुरिसो एवमेते दट्ठब्बा. सेय्यथापि, आनन्द, गङ्गा नदी पूरा उदकस्स समतित्तिका काकपेय्या. अथ बलवा पुरिसो आगच्छेय्य – ‘अहं इमिस्सा गङ्गाय नदिया तिरियं बाहाय ¶ सोतं छेत्वा सोत्थिना पारं गच्छिस्सामी’ति; सो सक्कुणेय्य गङ्गाय नदिया तिरियं बाहाय सोतं छेत्वा सोत्थिना पारं गन्तुं. एवमेव खो, आनन्द, येसं केसञ्चि सक्कायनिरोधाय धम्मे देसियमाने चित्तं पक्खन्दति पसीदति सन्तिट्ठति विमुच्चति; सेय्यथापि सो बलवा पुरिसो एवमेते दट्ठब्बा.

१३३. ‘‘कतमो चानन्द, मग्गो, कतमा पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय? इधानन्द, भिक्खु उपधिविवेका अकुसलानं धम्मानं पहाना सब्बसो कायदुट्ठुल्लानं पटिप्पस्सद्धिया विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो यदेव तत्थ होति रूपगतं वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं ते धम्मे अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो सुञ्ञतो अनत्ततो समनुपस्सति. सो तेहि धम्मेहि चित्तं पटिवापेति [पटिपापेति (स्या.), पतिट्ठापेति (क.)]. सो तेहि धम्मेहि चित्तं पटिवापेत्वा अमताय धातुया ¶ चित्तं उपसंहरति – ‘एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो ¶ तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बान’न्ति. सो तत्थ ठितो आसवानं खयं पापुणाति; नो चे आसवानं खयं पापुणाति तेनेव धम्मरागेन ताय धम्मनन्दिया पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको होति, तत्थ परिनिब्बायी, अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका. अयम्पि खो, आनन्द, मग्गो अयं पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय.

‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा…पे… ¶ दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति… ¶ ततियं झानं… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो यदेव तत्थ होति रूपगतं वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं… अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका. अयम्पि खो, आनन्द, मग्गो अयं पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय.

‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. सो यदेव तत्थ होति वेदनागतं ¶ सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं…पे… ¶ अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका. अयम्पि खो, आनन्द, मग्गो अयं पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय.

‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. सो यदेव तत्थ होति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं…पे… ¶ अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका. अयम्पि खो, आनन्द, मग्गो अयं पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय.

‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. सो यदेव तत्थ होति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं…पे… ¶ अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका. अयम्पि खो, आनन्द, मग्गो अयं पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाया’’ति.

‘‘एसो चे, भन्ते, मग्गो एसा पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहानाय, अथ किञ्चरहि इधेकच्चे भिक्खू चेतोविमुत्तिनो एकच्चे भिक्खू पञ्ञाविमुत्तिनो’’ति? ‘‘एत्थ खो पनेसाहं [एत्थ खो तेसाहं (सी. स्या. कं. पी.)], आनन्द, इन्द्रियवेमत्ततं वदामी’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा आनन्दो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

महामालुक्यसुत्तं निट्ठितं चतुत्थं.

५. भद्दालिसुत्तं

१३४. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘अहं खो, भिक्खवे, एकासनभोजनं भुञ्जामि; एकासनभोजनं खो, अहं, भिक्खवे, भुञ्जमानो अप्पाबाधतञ्च सञ्जानामि ¶ अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च. एथ, तुम्हेपि, भिक्खवे, एकासनभोजनं भुञ्जथ; एकासनभोजनं खो, भिक्खवे, तुम्हेपि भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानिस्सथ अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्चा’’ति. एवं वुत्ते, आयस्मा भद्दालि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, न उस्सहामि एकासनभोजनं भुञ्जितुं; एकासनभोजनञ्हि मे, भन्ते, भुञ्जतो सिया कुक्कुच्चं, सिया विप्पटिसारो’’ति. ‘‘तेन हि त्वं, भद्दालि, यत्थ निमन्तितो अस्ससि तत्थ एकदेसं भुञ्जित्वा एकदेसं नीहरित्वापि भुञ्जेय्यासि. एवम्पि खो ¶ त्वं, भद्दालि, भुञ्जमानो एकासनो यापेस्ससी’’ति [भुञ्जमानो यापेस्ससीति (सी. स्या. कं. पी.)]. ‘‘एवम्पि खो अहं, भन्ते, न उस्सहामि भुञ्जितुं; एवम्पि हि मे, भन्ते, भुञ्जतो सिया कुक्कुच्चं, सिया विप्पटिसारो’’ति. अथ खो आयस्मा भद्दालि भगवता सिक्खापदे पञ्ञापियमाने भिक्खुसङ्घे सिक्खं समादियमाने अनुस्साहं पवेदेसि. अथ ¶ खो आयस्मा भद्दालि सब्बं तं तेमासं न भगवतो सम्मुखीभावं अदासि, यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी.

१३५. तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू भगवतो चीवरकम्मं करोन्ति – निट्ठितचीवरो भगवा तेमासच्चयेन चारिकं पक्कमिस्सतीति. अथ खो आयस्मा भद्दालि येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तेहि भिक्खूहि सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं भद्दालिं ते भिक्खू एतदवोचुं – ‘‘इदं खो, आवुसो भद्दालि, भगवतो चीवरकम्मं करीयति [करणीयं (क.)]. निट्ठितचीवरो भगवा तेमासच्चयेन चारिकं पक्कमिस्सति. इङ्घावुसो भद्दालि, एतं दोसकं साधुकं मनसि करोहि, मा ते पच्छा दुक्करतरं अहोसी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा ¶ भद्दालि तेसं भिक्खूनं पटिस्सुत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा भद्दालि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्चयो मं, भन्ते, अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, योहं भगवता सिक्खापदे पञ्ञापियमाने भिक्खुसङ्घे सिक्खं समादियमाने अनुस्साहं पवेदेसिं. तस्स मे, भन्ते, भगवा अच्चयं अच्चयतो पटिग्गण्हातु आयतिं संवराया’’ति.

‘‘तग्घ ¶ त्वं, भद्दालि, अच्चयो अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं ¶ यथाअकुसलं, यं त्वं मया सिक्खापदे पञ्ञापियमाने भिक्खुसङ्घे सिक्खं समादियमाने अनुस्साहं पवेदेसि. समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि – ‘भगवा खो सावत्थियं विहरति, भगवापि मं जानिस्सति – भद्दालि नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी’ति. अयम्पि खो ते, भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसि. समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि – ‘सम्बहुला खो ¶ भिक्खु सावत्थियं वस्सं उपगता, तेपि मं जानिस्सन्ति – भद्दालि नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी’ति. अयम्पि खो ते, भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसि. समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि – ‘सम्बहुला खो भिक्खुनियो सावत्थियं वस्सं उपगता, तापि मं जानिस्सन्ति – भद्दालि नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी’ति. अयम्पि खो ते, भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसि. समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि – ‘सम्बहुला खो उपासका सावत्थियं पटिवसन्ति, तेपि मं जानिस्सन्ति – भद्दालि नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी’ति. अयम्पि खो ते, भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसि. समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि – ‘सम्बहुला खो उपासिका सावत्थियं पटिवसन्ति, तापि मं जानिस्सन्ति – भद्दालि नाम भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी’ति. अयम्पि खो ते, भद्दालि ¶ , समयो अप्पटिविद्धो अहोसि. समयोपि खो ते, भद्दालि, अप्पटिविद्धो अहोसि – ‘सम्बहुला खो नानातित्थिया समणब्राह्मणा सावत्थियं वस्सं उपगता, तेपि मं जानिस्सन्ति – भद्दालि नाम भिक्खु समणस्स गोतमस्स सावको थेरञ्ञतरो भिक्खु सासने सिक्खाय अपरिपूरकारी’ति. अयम्पि खो ते, भद्दालि, समयो अप्पटिविद्धो अहोसी’’ति.

‘‘अच्चयो ¶ मं, भन्ते, अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, योहं भगवता सिक्खापदे पञ्ञापियमाने भिक्खुसङ्घे सिक्खं समादियमाने अनुस्साहं पवेदेसिं. तस्स मे, भन्ते, भगवा अच्चयं अच्चयतो पटिग्गण्हातु आयतिं संवराया’’ति. ‘‘तग्घ त्वं, भद्दालि, अच्चयो अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, यं त्वं मया सिक्खापदे ¶ पञ्ञापियमाने भिक्खुसङ्घे सिक्खं समादियमाने अनुस्साहं पवेदेसि’’.

१३६. ‘‘तं किं मञ्ञसि, भद्दालि, इधस्स भिक्खु उभतोभागविमुत्तो, तमहं एवं वदेय्यं – ‘एहि मे त्वं, भिक्खु, पङ्के सङ्कमो होही’ति, अपि नु खो सो सङ्कमेय्य वा अञ्ञेन वा कायं सन्नामेय्य, ‘नो’ति वा वदेय्या’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भद्दालि, इधस्स भिक्खु पञ्ञाविमुत्तो… कायसक्खि… दिट्ठिप्पत्तो… सद्धाविमुत्तो… धम्मानुसारी… सद्धानुसारी, तमहं एवं वदेय्यं – ‘एहि मे त्वं, भिक्खु, पङ्के सङ्कमो होही’ति, अपि नु खो सो सङ्कमेय्य वा अञ्ञेन वा कायं सन्नामेय्य, ‘नो’ति वा वदेय्या’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘तं किं ¶ मञ्ञसि, भद्दालि, अपि नु त्वं, भद्दालि, तस्मिं समये उभतोभागविमुत्तो वा होसि पञ्ञाविमुत्तो ¶ वा कायसक्खि वा दिट्ठिप्पत्तो वा सद्धाविमुत्तो वा धम्मानुसारी वा सद्धानुसारी वा’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ननु त्वं, भद्दालि, तस्मिं समये रित्तो तुच्छो अपरद्धो’’ति?

‘‘एवं ¶ , भन्ते. अच्चयो मं, भन्ते, अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, योहं भगवता सिक्खापदे पञ्ञापियमाने भिक्खुसङ्घे सिक्खं समादियमाने अनुस्साहं पवेदेसिं. तस्स मे, भन्ते, भगवा अच्चयं अच्चयतो पटिग्गण्हातु आयतिं संवराया’’ति. ‘‘तग्घ त्वं, भद्दालि, अच्चयो अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, यं त्वं मया सिक्खापदे पञ्ञापियमाने भिक्खुसङ्घे सिक्खं समादियमाने अनुस्साहं पवेदेसि. यतो च खो त्वं, भद्दालि, अच्चयं अच्चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोसि, तं ते मयं पटिग्गण्हाम. वुद्धिहेसा, भद्दालि, अरियस्स विनये यो अच्चयं अच्चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोति, आयतिं संवरं आपज्जति’’.

१३७. ‘‘इध, भद्दालि, एकच्चो भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी होति. तस्स एवं होति – ‘यंनूनाहं विवित्तं सेनासनं भजेय्यं अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं ¶ पलालपुञ्जं. अप्पेव नामाहं उत्तरि [उत्तरिं (सी. स्या. कं. पी.)] मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरेय्य’न्ति. सो विवित्तं सेनासनं भजति अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं ¶ कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्जं. तस्स तथावूपकट्ठस्स विहरतो सत्थापि उपवदति, अनुविच्चपि विञ्ञू सब्रह्मचारी उपवदन्ति, देवतापि उपवदन्ति, अत्तापि अत्तानं उपवदति. सो सत्थारापि उपवदितो, अनुविच्चपि विञ्ञूहि सब्रह्मचारीहि उपवदितो, देवताहिपि उपवदितो, अत्तनापि अत्तानं उपवदितो न उत्तरि मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरोति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि तं, भद्दालि, होति यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारिस्स.

१३८. ‘‘इध पन, भद्दालि, एकच्चो भिक्खु सत्थुसासने सिक्खाय परिपूरकारी होति. तस्स एवं होति – ‘यंनूनाहं विवित्तं सेनासनं भजेय्यं अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं ¶ पलालपुञ्जं. अप्पेव नामाहं उत्तरि मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरेय्य’न्ति. सो विवित्तं सेनासनं भजति अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्जं. तस्स तथावूपकट्ठस्स विहरतो सत्थापि न उपवदति, अनुविच्चपि विञ्ञू सब्रह्मचारी न उपवदन्ति, देवतापि न उपवदन्ति, अत्तापि अत्तानं न उपवदति. सो सत्थारापि अनुपवदितो ¶ , अनुविच्चपि विञ्ञूहि सब्रह्मचारीहि अनुपवदितो, देवताहिपि अनुपवदितो, अत्तनापि अत्तानं अनुपवदितो उत्तरि मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरोति. सो विविच्चेव कामेहि विविच्च ¶ अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि तं, भद्दालि, होति यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय परिपूरकारिस्स.

१३९. ‘‘पुन चपरं, भद्दालि, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि तं, भद्दालि, होति यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय परिपूरकारिस्स.

‘‘पुन चपरं, भद्दालि, भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति, सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं ¶ उपसम्पज्ज विहरति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि तं, भद्दालि, होति यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय परिपूरकारिस्स.

‘‘पुन चपरं, भद्दालि, भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि तं, भद्दालि, होति यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय परिपूरकारिस्स.

‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि ¶ तं, भद्दालि, होति यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय परिपूरकारिस्स.

‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे ¶ विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते सत्तानं चुतूपपातञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता…पे… विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता…पे… सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’ति इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि तं, भद्दालि, होति यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय परिपूरकारिस्स.

‘‘सो ¶ एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते आसवानं खयञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति; ‘इमे आसवा’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं ¶ आसवसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं आसवनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति. तस्स एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति, भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ¶ ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि तं, भद्दालि, होति यथा तं सत्थुसासने सिक्खाय परिपूरकारिस्सा’’ति.

१४०. एवं वुत्ते, आयस्मा भद्दालि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चं भिक्खुं पसय्ह पसय्ह [पवय्ह पवय्ह (सी. स्या. कं. पी.)] कारणं करोन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चं भिक्खुं नो तथा पसय्ह पसय्ह कारणं करोन्ती’’ति? ‘‘इध, भद्दालि, एकच्चो भिक्खु अभिण्हापत्तिको होति आपत्तिबहुलो. सो भिक्खूहि वुच्चमानो अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, बहिद्धा कथं अपनामेति, कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति, न सम्मा वत्तति, न लोमं पातेति, न नेत्थारं वत्तति, ‘येन सङ्घो अत्तमनो होति तं करोमी’ति नाह. तत्र, भद्दालि, भिक्खूनं एवं होति – अयं खो, आवुसो, भिक्खु ¶ अभिण्हापत्तिको आपत्तिबहुलो. सो भिक्खूहि वुच्चमानो अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, बहिद्धा कथं अपनामेति, कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति, न सम्मा वत्तति, न लोमं पातेति, न नेत्थारं वत्तति, ‘येन सङ्घो अत्तमनो होति ¶ तं करोमी’ति नाह. साधु वतायस्मन्तो इमस्स भिक्खुनो तथा तथा उपपरिक्खथ यथास्सिदं [यथयिदं (स्या. कं. क.)] अधिकरणं न खिप्पमेव वूपसमेय्याति. तस्स खो एवं, भद्दालि, भिक्खुनो भिक्खू ¶ तथा तथा उपपरिक्खन्ति यथास्सिदं अधिकरणं न खिप्पमेव वूपसम्मति.

१४१. ‘‘इध पन, भद्दालि, एकच्चो भिक्खु अभिण्हापत्तिको होति आपत्तिबहुलो. सो भिक्खूहि वुच्चमानो नाञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, बहिद्धा कथं न अपनामेति, न कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति, सम्मा वत्तति, लोमं पातेति, नेत्थारं वत्तति, ‘येन सङ्घो अत्तमनो ¶ होति तं करोमी’ति आह. तत्र, भद्दालि, भिक्खूनं एवं होति – अयं खो, आवुसो, भिक्खु अभिण्हापत्तिको आपत्तिबहुलो. सो भिक्खूहि वुच्चमानो नाञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, बहिद्धा कथं न अपनामेति, न कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति, सम्मा वत्तति, लोमं पातेति, नेत्थारं वत्तति, ‘येन सङ्घो अत्तमनो होति तं करोमी’ति आह. साधु वतायस्मन्तो, इमस्स भिक्खुनो तथा तथा उपपरिक्खथ यथास्सिदं अधिकरणं खिप्पमेव वूपसमेय्याति. तस्स खो एवं, भद्दालि, भिक्खुनो भिक्खू तथा तथा उपपरिक्खन्ति यथास्सिदं अधिकरणं खिप्पमेव वूपसम्मति.

१४२. ‘‘इध, भद्दालि, एकच्चो भिक्खु अधिच्चापत्तिको होति अनापत्तिबहुलो. सो भिक्खूहि वुच्चमानो अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, बहिद्धा कथं अपनामेति, कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति, न सम्मा वत्तति, न लोमं पातेति, न नेत्थारं वत्तति, ‘येन सङ्घो अत्तमनो होति तं करोमी’ति नाह. तत्र, भद्दालि, भिक्खूनं एवं होति – अयं खो, आवुसो, भिक्खु अधिच्चापत्तिको अनापत्तिबहुलो ¶ . सो भिक्खूहि वुच्चमानो अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, बहिद्धा कथं अपनामेति, कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति, न सम्मा वत्तति, न लोमं पातेति, न नेत्थारं वत्तति, ‘येन सङ्घो अत्तमनो होति तं करोमी’ति नाह. साधु वतायस्मन्तो, इमस्स भिक्खुनो तथा तथा उपपरिक्खथ यथास्सिदं ¶ अधिकरणं न खिप्पमेव वूपसमेय्याति. तस्स खो एवं, भद्दालि, भिक्खुनो भिक्खू तथा तथा उपपरिक्खन्ति यथास्सिदं अधिकरणं ¶ न खिप्पमेव वूपसम्मति.

१४३. ‘‘इध पन, भद्दालि, एकच्चो भिक्खु अधिच्चापत्तिको होति अनापत्तिबहुलो. सो भिक्खूहि वुच्चमानो नाञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, न बहिद्धा कथं अपनामेति, न कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति, सम्मा वत्तति, लोमं पातेति, नेत्थारं वत्तति, ‘येन सङ्घो अत्तमनो होति तं करोमी’ति आह. तत्र, भद्दालि, भिक्खूनं एवं होति – अयं खो, आवुसो, भिक्खु अधिच्चापत्तिको अनापत्तिबहुलो. सो भिक्खूहि वुच्चमानो नाञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, न बहिद्धा कथं अपनामेति, न कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति, सम्मा वत्तति, लोमं पातेति, नेत्थारं वत्तति, ‘येन सङ्घो ¶ अत्तमनो होति तं करोमी’ति आह. साधु वतायस्मन्तो, इमस्स भिक्खुनो तथा तथा उपपरिक्खथ यथास्सिदं अधिकरणं खिप्पमेव वूपसमेय्याति. तस्स खो एवं, भद्दालि, भिक्खुनो भिक्खू तथा तथा उपपरिक्खन्ति यथास्सिदं अधिकरणं खिप्पमेव वूपसम्मति.

१४४. ‘‘इध ¶ , भद्दालि, एकच्चो भिक्खु सद्धामत्तकेन वहति पेममत्तकेन. तत्र, भद्दालि, भिक्खूनं एवं होति – ‘अयं खो, आवुसो, भिक्खु सद्धामत्तकेन वहति पेममत्तकेन. सचे मयं इमं भिक्खुं पसय्ह पसय्ह कारणं करिस्साम – मा यम्पिस्स तं सद्धामत्तकं पेममत्तकं तम्हापि परिहायी’ति. सेय्यथापि, भद्दालि, पुरिसस्स एकं चक्खुं, तस्स मित्तामच्चा ञातिसालोहिता तं एकं चक्खुं रक्खेय्युं – ‘मा यम्पिस्स तं एकं चक्खुं तम्हापि परिहायी’ति; एवमेव खो, भद्दालि, इधेकच्चो भिक्खु सद्धामत्तकेन वहति पेममत्तकेन. तत्र, भद्दालि, भिक्खूनं एवं होति – ‘अयं खो, आवुसो, भिक्खु सद्धामत्तकेन वहति पेममत्तकेन. सचे मयं इमं भिक्खुं पसय्ह पसय्ह कारणं करिस्साम – मा यम्पिस्स तं सद्धामत्तकं पेममत्तकं तम्हापि परिहायी’ति. अयं खो, भद्दालि, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चं भिक्खुं पसय्ह पसय्ह कारणं करोन्ति. अयं पन, भद्दालि, हेतु अयं पच्चयो, येन मिधेकच्चं भिक्खुं नो तथा पसय्ह पसय्ह कारणं करोन्ती’’ति.

१४५. ‘‘‘को ¶ नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन पुब्बे अप्पतरानि ¶ चेव सिक्खापदानि अहेसुं बहुतरा च भिक्खू अञ्ञाय सण्ठहिंसु? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन एतरहि बहुतरानि चेव सिक्खापदानि होन्ति अप्पतरा च भिक्खू अञ्ञाय सण्ठहन्ती’ति? ‘‘एवमेतं, भद्दालि, होति सत्तेसु हायमानेसु, सद्धम्मे ¶ अन्तरधायमाने, बहुतरानि चेव सिक्खापदानि होन्ति अप्पतरा च भिक्खू अञ्ञाय सण्ठहन्तीति. न ताव, भद्दालि, सत्था सावकानं सिक्खापदं पञ्ञापेति याव न इधेकच्चे आसवट्ठानीया धम्मा सङ्घे पातुभवन्ति. यतो च खो, भद्दालि, इधेकच्चे आसवट्ठानीया धम्मा सङ्घे पातुभवन्ति, अथ सत्था सावकानं सिक्खापदं पञ्ञापेति तेसंयेव आसवट्ठानीयानं धम्मानं पटिघाताय. न ताव, भद्दालि, इधेकच्चे आसवट्ठानीया धम्मा सङ्घे पातुभवन्ति याव न सङ्घो महत्तं पत्तो होति. यतो च खो, भद्दालि, सङ्घो महत्तं पत्तो होति, अथ इधेकच्चे ¶ आसवट्ठानीया धम्मा सङ्घे पातुभवन्ति. अथ सत्था सावकानं सिक्खापदं पञ्ञापेति तेसंयेव आसवट्ठानीयानं धम्मानं पटिघाताय. न ताव, भद्दालि, इधेकच्चे आसवट्ठानीया धम्मा सङ्घे पातुभवन्ति याव न सङ्घो लाभग्गं पत्तो होति, यसग्गं पत्तो होति, बाहुसच्चं पत्तो होति, रत्तञ्ञुतं पत्तो होति. यतो च खो, भद्दालि, सङ्घो रत्तञ्ञुतं पत्तो होति, अथ इधेकच्चे आसवट्ठानीया धम्मा सङ्घे पातुभवन्ति, अथ सत्था सावकानं सिक्खापदं पञ्ञापेति तेसंयेव आसवट्ठानीयानं धम्मानं पटिघाताय.

१४६. ‘‘अप्पका खो तुम्हे, भद्दालि, तेन समयेन अहुवत्थ यदा वो अहं आजानीयसुसूपमं धम्मपरियायं देसेसिं. तं सरसि [सरसि त्वं (सी. पी.), सरसि तं (?)] भद्दाली’’ति ¶ ?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘तत्र, भद्दालि, कं हेतुं पच्चेसी’’ति?

‘‘सो हि नूनाहं, भन्ते, दीघरत्तं सत्थुसासने सिक्खाय अपरिपूरकारी अहोसि’’न्ति.

‘‘न खो, भद्दालि, एसेव हेतु, एस पच्चयो. अपि च मे त्वं, भद्दालि, दीघरत्तं चेतसा ¶ चेतोपरिच्च विदितो – ‘न चायं मोघपुरिसो मया धम्मे देसियमाने अट्ठिं कत्वा मनसि कत्वा सब्बचेतसो [सब्बं चेतसो (क.)] समन्नाहरित्वा ओहितसोतो धम्मं सुणाती’ति. अपि च ते अहं, भद्दालि, आजानीयसुसूपमं धम्मपरियायं देसेस्सामि. तं सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि ¶ ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा भद्दालि भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

१४७. ‘‘सेय्यथापि, भद्दालि, दक्खो अस्सदमको भद्रं अस्साजानीयं लभित्वा पठमेनेव मुखाधाने कारणं कारेति. तस्स मुखाधाने कारणं कारियमानस्स होन्तियेव विसूकायितानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि, यथा तं अकारितपुब्बं कारणं कारियमानस्स. सो अभिण्हकारणा अनुपुब्बकारणा तस्मिं ठाने परिनिब्बायति. यतो खो, भद्दालि, भद्रो अस्साजानीयो अभिण्हकारणा अनुपुब्बकारणा तस्मिं ठाने परिनिब्बुतो होति, तमेनं अस्सदमको उत्तरि कारणं कारेति युगाधाने. तस्स युगाधाने कारणं कारियमानस्स होन्तियेव विसूकायितानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि, यथा तं अकारितपुब्बं कारणं कारियमानस्स. सो अभिण्हकारणा अनुपुब्बकारणा तस्मिं ¶ ठाने परिनिब्बायति ¶ . यतो खो, भद्दालि, भद्रो अस्साजानीयो अभिण्हकारणा अनुपुब्बकारणा तस्मिं ठाने परिनिब्बुतो होति, तमेनं अस्सदमको उत्तरि कारणं कारेति अनुक्कमे मण्डले खुरकासे [खुरकाये (सी. पी.)] धावे दवत्ते [रवत्थे (सी. स्या. कं. पी.)] राजगुणे राजवंसे उत्तमे जवे उत्तमे हये उत्तमे साखल्ये. तस्स उत्तमे जवे उत्तमे हये उत्तमे साखल्ये कारणं कारियमानस्स होन्तियेव विसूकायितानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि, यथा तं अकारितपुब्बं कारणं कारियमानस्स. सो अभिण्हकारणा अनुपुब्बकारणा तस्मिं ठाने परिनिब्बायति. यतो खो, भद्दालि, भद्रो अस्साजानीयो अभिण्हकारणा अनुपुब्बकारणा तस्मिं ठाने परिनिब्बुतो होति, तमेनं अस्सदमको उत्तरि वण्णियञ्च पाणियञ्च [वलियञ्च (सी. पी.), बलियञ्च (स्या. कं.)] अनुप्पवेच्छति. इमेहि खो, भद्दालि, दसहङ्गेहि समन्नागतो भद्रो अस्साजानीयो राजारहो होति राजभोग्गो रञ्ञो अङ्गन्तेव सङ्ख्यं गच्छति.

‘‘एवमेव खो, भद्दालि, दसहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आहुनेय्यो होति पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्स. कतमेहि दसहि? इध, भद्दालि, भिक्खु असेखाय सम्मादिट्ठिया समन्नागतो होति, असेखेन सम्मासङ्कप्पेन समन्नागतो होति, असेखाय ¶ सम्मावाचाय समन्नागतो होति, असेखेन सम्माकम्मन्तेन समन्नागतो होति, असेखेन सम्माआजीवेन समन्नागतो होति, असेखेन सम्मावायामेन समन्नागतो होति ¶ , असेखाय सम्मासतिया ¶ समन्नागतो होति, असेखेन सम्मासमाधिना समन्नागतो होति, असेखेन सम्माञाणेन समन्नागतो होति, असेखाय सम्माविमुत्तिया समन्नागतो होति – इमेहि खो, भद्दालि, दसहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आहुनेय्यो होति पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा भद्दालि भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

भद्दालिसुत्तं निट्ठितं पञ्चमं.

६. लटुकिकोपमसुत्तं

१४८. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा अङ्गुत्तरापेसु विहरति आपणं नाम अङ्गुत्तरापानं निगमो. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय आपणं पिण्डाय पाविसि. आपणे पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येनञ्ञतरो वनसण्डो तेनुपसङ्कमि दिवाविहाराय. तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले दिवाविहारं निसीदि. आयस्मापि खो उदायी पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय आपणं पिण्डाय पाविसि. आपणे पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन सो वनसण्डो तेनुपसङ्कमि दिवाविहाराय. तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले दिवाविहारं निसीदि. अथ खो आयस्मतो उदायिस्स रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘बहूनं [बहुन्नं (सी. स्या. कं. पी.) एवमीदिसे अविञ्ञाणकप्पकरणे] वत नो भगवा दुक्खधम्मानं अपहत्ता, बहूनं वत नो भगवा सुखधम्मानं उपहत्ता; बहूनं वत नो भगवा अकुसलानं धम्मानं अपहत्ता, बहूनं वत नो भगवा कुसलानं धम्मानं उपहत्ता’’ति. अथ खो आयस्मा उदायी सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि ¶ .

१४९. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उदायी भगवन्तं एतदवोच ¶ – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘बहूनं वत नो भगवा दुक्खधम्मानं अपहत्ता, बहूनं वत नो भगवा सुखधम्मानं उपहत्ता; बहूनं वत नो भगवा अकुसलानं धम्मानं अपहत्ता, बहूनं वत नो भगवा कुसलानं धम्मानं उपहत्ता’ति. मयञ्हि, भन्ते, पुब्बे सायञ्चेव भुञ्जाम पातो च दिवा च विकाले. अहु खो सो, भन्ते, समयो यं भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘इङ्घ तुम्हे, भिक्खवे, एतं दिवाविकालभोजनं पजहथा’ति. तस्स मय्हं, भन्ते, अहुदेव अञ्ञथत्तं, अहुदेव [अहु (सी. पी.)] दोमनस्सं – ‘यम्पि नो सद्धा गहपतिका दिवा विकाले पणीतं खादनीयं भोजनीयं देन्ति तस्सपि नो भगवा पहानमाह, तस्सपि नो सुगतो पटिनिस्सग्गमाहा’ति. ते ¶ मयं, भन्ते, भगवति पेमञ्च गारवञ्च हिरिञ्च ओत्तप्पञ्च सम्पस्समाना ¶ एवं तं दिवाविकालभोजनं पजहिम्हा. ते मयं, भन्ते, सायञ्चेव भुञ्जाम पातो च. अहु खो सो, भन्ते, समयो यं भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘इङ्घ तुम्हे, भिक्खवे, एतं रत्तिंविकालभोजनं पजहथा’ति. तस्स मय्हं, भन्ते, अहुदेव अञ्ञथत्तं अहुदेव दोमनस्सं – ‘यम्पि नो इमेसं द्विन्नं भत्तानं पणीतसङ्खाततरं तस्सपि नो भगवा पहानमाह, तस्सपि नो सुगतो पटिनिस्सग्गमाहा’ति. भूतपुब्बं, भन्ते, अञ्ञतरो पुरिसो दिवा सूपेय्यं लभित्वा एवमाह – ‘हन्द च इमं निक्खिपथ, सायं सब्बेव समग्गा ¶ भुञ्जिस्सामा’ति. या काचि, भन्ते, सङ्खतियो सब्बा ता रत्तिं, अप्पा दिवा. ते मयं, भन्ते, भगवति पेमञ्च गारवञ्च हिरिञ्च ओत्तप्पञ्च सम्पस्समाना एवं तं रत्तिंविकालभोजनं पजहिम्हा. भूतपुब्बं, भन्ते, भिक्खू रत्तन्धकारतिमिसायं पिण्डाय चरन्ता चन्दनिकम्पि पविसन्ति, ओलिगल्लेपि पपतन्ति, कण्टकावाटम्पि [कण्टकवत्तम्पि (सी. पी.), कण्टकराजिम्पि (स्या. कं.)] आरोहन्ति, सुत्तम्पि गाविं आरोहन्ति, माणवेहिपि समागच्छन्ति कतकम्मेहिपि अकतकम्मेहिपि, मातुगामोपि ते [तेन (क.)] असद्धम्मेन निमन्तेति. भूतपुब्बाहं, भन्ते, रत्तन्धकारतिमिसायं पिण्डाय चरामि. अद्दसा खो मं, भन्ते, अञ्ञतरा इत्थी विज्जन्तरिकाय भाजनं धोवन्ती. दिस्वा मं भीता विस्सरमकासि – ‘अभुम्मे [अब्भुम्मे (सी. पी.)] पिसाचो वत म’न्ति! एवं वुत्ते, अहं, भन्ते, तं इत्थिं एतदवोचं – ‘नाहं, भगिनि, पिसाचो; भिक्खु पिण्डाय ¶ ठितो’ति. ‘भिक्खुस्स आतुमारी, भिक्खुस्स मातुमारी [ठितो’ति. भिक्खुस्स आतुमातुमारी (क.)]! वरं ते, भिक्खु, तिण्हेन गोविकन्तनेन कुच्छि परिकन्तो, न त्वेव वरं यं [न त्वेव या (सी. पी.)] रत्तन्धकारतिमिसायं कुच्छिहेतु पिण्डाय चरसी’ति [चरसाति (सी. पी.)]. तस्स मय्हं, भन्ते, तदनुस्सरतो एवं होति – ‘बहूनं वत नो भगवा दुक्खधम्मानं अपहत्ता, बहूनं वत नो भगवा सुखधम्मानं उपहत्ता; बहूनं वत नो भगवा अकुसलानं धम्मानं अपहत्ता, बहूनं वत नो भगवा कुसलानं धम्मानं उपहत्ता’’’ति.

१५०. ‘‘एवमेव पनुदायि, इधेकच्चे मोघपुरिसा ‘इदं पजहथा’ति मया ¶ वुच्चमाना ते एवमाहंसु – ‘किं पनिमस्स अप्पमत्तकस्स ओरमत्तकस्स अधिसल्लिखतेवायं समणो’ति. ते तञ्चेव नप्पजहन्ति, मयि ¶ च अप्पच्चयं उपट्ठापेन्ति. ये च भिक्खू सिक्खाकामा तेसं तं, उदायि, होति बलवं बन्धनं, दळ्हं बन्धनं, थिरं बन्धनं, अपूतिकं बन्धनं, थूलो, कलिङ्गरो – सेय्यथापि, उदायि, लटुकिका सकुणिका पूतिलताय बन्धनेन बद्धा तत्थेव वधं वा बन्धं वा मरणं वा आगमेति. यो नु खो, उदायि, एवं वदेय्य – ‘येन सा लटुकिका सकुणिका पूतिलताय बन्धनेन बद्धा तत्थेव वधं वा बन्धं वा मरणं वा आगमेति, तञ्हि तस्सा अबलं बन्धनं ¶ , दुब्बलं बन्धनं, पूतिकं बन्धनं, असारकं बन्धन’न्ति; सम्मा नु खो सो, उदायि, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते. येन सा, भन्ते, लटुकिका सकुणिका पूतिलताय बन्धनेन बद्धा तत्थेव वधं वा बन्धं वा मरणं वा आगमेति, तञ्हि तस्सा बलवं बन्धनं, दळ्हं बन्धनं, थिरं बन्धनं अपूतिकं बन्धनं, थूलो, कलिङ्गरो’’ति. ‘‘एवमेव खो, उदायि, इधेकच्चे मोघपुरिसा ‘इदं पजहथा’ति मया वुच्चमाना ते एवमाहंसु – ‘किं पनिमस्स अप्पमत्तकस्स ओरमत्तकस्स अधिसल्लिखतेवायं समणो’ति? ते तञ्चेव नप्पजहन्ति, मयि च अप्पच्चयं उपट्ठापेन्ति. ये च भिक्खू सिक्खाकामा तेसं तं, उदायि, होति बलवं बन्धनं, दळ्हं बन्धनं, थिरं बन्धनं, अपूतिकं बन्धनं, थूलो, कलिङ्गरो’’.

१५१. ‘‘इध ¶ पनुदायि, एकच्चे कुलपुत्ता ‘इदं पजहथा’ति मया ¶ वुच्चमाना ते एवमाहंसु – ‘किं पनिमस्स अप्पमत्तकस्स ओरमत्तकस्स पहातब्बस्स यस्स नो भगवा पहानमाह, यस्स नो सुगतो पटिनिस्सग्गमाहा’ति? ते तञ्चेव पजहन्ति, मयि च न अप्पच्चयं उपट्ठापेन्ति. ये च भिक्खू सिक्खाकामा ते तं पहाय अप्पोस्सुक्का पन्नलोमा परदत्तवुत्ता [परदवुत्ता (सी. स्या. कं. पी.)] मिगभूतेन चेतसा विहरन्ति. तेसं तं, उदायि, होति अबलं बन्धनं, दुब्बलं बन्धनं, पूतिकं बन्धनं, असारकं बन्धनं – सेय्यथापि, उदायि, रञ्ञो नागो ईसादन्तो उरूळ्हवा अभिजातो सङ्गामावचरो दळ्हेहि वरत्तेहि बन्धनेहि बद्धो ईसकंयेव कायं सन्नामेत्वा तानि बन्धनानि संछिन्दित्वा संपदालेत्वा येन कामं पक्कमति. यो नु खो, उदायि, एवं वदेय्य – ‘येहि सो रञ्ञो नागो ईसादन्तो उरूळ्हवा अभिजातो सङ्गामावचरो दळ्हेहि वरत्तेहि बन्धनेहि बद्धो ईसकंयेव कायं सन्नामेत्वा तानि बन्धनानि संछिन्दित्वा संपदालेत्वा येन कामं पक्कमति, तञ्हि तस्स बलवं बन्धनं, दळ्हं बन्धनं, थिरं बन्धनं, अपूतिकं ¶ बन्धनं, थूलो, कलिङ्गरो’ति; सम्मा नु खो सो, उदायि, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते. येहि सो, भन्ते, रञ्ञो नागो ईसादन्तो उरूळ्हवा अभिजातो सङ्गामावचरो दळ्हेहि वरत्तेहि बन्धनेहि बद्धो ईसकंयेव कायं सन्नामेत्वा तानि बन्धनानि संछिन्दित्वा ¶ संपदालेत्वा येन कामं पक्कमति, तञ्हि तस्स अबलं बन्धनं…पे… असारकं बन्धन’’न्ति. ‘‘एवमेव खो, उदायि, इधेकच्चे कुलपुत्ता ‘इदं पजहथा’ति मया वुच्चमाना ते एवमाहंसु – ‘किं पनिमस्स अप्पमत्तकस्स ओरमत्तकस्स पहातब्बस्स यस्स नो भगवा पहानमाह, यस्स नो सुगतो पटिनिस्सग्गमाहा’ति? ते तञ्चेव पजहन्ति, मयि च न अप्पच्चयं उपट्ठापेन्ति. ये च भिक्खू सिक्खाकामा ते तं ¶ पहाय अप्पोस्सुक्का पन्नलोमा परदत्तवुत्ता मिगभूतेन चेतसा विहरन्ति. तेसं तं, उदायि, होति अबलं बन्धनं, दुब्बलं बन्धनं, पूतिकं बन्धनं, असारकं बन्धनं’’.

१५२. ‘‘सेय्यथापि, उदायि, पुरिसो दलिद्दो अस्सको अनाळ्हियो; तस्स’स्स एकं अगारकं ओलुग्गविलुग्गं काकातिदायिं [काकातिडायिं (?)] नपरमरूपं, एका खटोपिका [कळोपिका (क.)] ओलुग्गविलुग्गा नपरमरूपा, एकिस्सा कुम्भिया ¶ धञ्ञसमवापकं नपरमरूपं, एका जायिका नपरमरूपा. सो आरामगतं भिक्खुं पस्सेय्य सुधोतहत्थपादं मनुञ्ञं भोजनं भुत्ताविं सीताय छायाय निसिन्नं अधिचित्ते युत्तं. तस्स एवमस्स – ‘सुखं वत, भो, सामञ्ञं, आरोग्यं वत, भो, सामञ्ञं! सो वतस्सं [सो वतस्स (क.)] योहं केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजेय्य’न्ति. सो न सक्कुणेय्य एकं अगारकं ओलुग्गविलुग्गं काकातिदायिं नपरमरूपं पहाय, एकं खटोपिकं ¶ ओलुग्गविलुग्गं नपरमरूपं पहाय, एकिस्सा कुम्भिया धञ्ञसमवापकं नपरमरूपं पहाय, एकं जायिकं नपरमरूपं पहाय केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितुं. यो नु खो, उदायि, एवं वदेय्य – ‘येहि सो पुरिसो बन्धनेहि बद्धो न सक्कोति एकं अगारकं ओलुग्गविलुग्गं काकातिदायिं नपरमरूपं पहाय, एकं खटोपिकं ओलुग्गविलुग्गं नपरमरूपं पहाय, एकिस्सा कुम्भिया धञ्ञसमवापकं नपरमरूपं पहाय, एकं जायिकं नपरमरूपं पहाय केसमस्सुं ¶ ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितुं; तञ्हि तस्स अबलं बन्धनं, दुब्बलं बन्धनं, पूतिकं बन्धनं, असारकं बन्धन’न्ति; सम्मा नु खो सो, उदायि, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते. येहि सो, भन्ते, पुरिसो बन्धनेहि बद्धो, न सक्कोति एकं अगारकं ओलुग्गविलुग्गं काकातिदायिं नपरमरूपं पहाय, एकं खटोपिकं ओलुग्गविलुग्गं नपरमरूपं पहाय, एकिस्सा कुम्भिया धञ्ञसमवापकं नपरमरूपं पहाय, एकं जायिकं नपरमरूपं पहाय केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितुं; तञ्हि तस्स बलवं बन्धनं, दळ्हं बन्धनं, थिरं बन्धनं, अपूतिकं बन्धनं, थूलो, कलिङ्गरो’’ति. ‘‘एवमेव खो, उदायि, इधेकच्चे मोघपुरिसा ‘इदं पजहथा’ति मया वुच्चमाना ते एवमाहंसु – ‘किं पनिमस्स अप्पमत्तकस्स ओरमत्तकस्स ¶ अधिसल्लिखतेवायं समणो’ति? ते तञ्चेव नप्पजहन्ति, मयि च अप्पच्चयं उपट्ठापेन्ति. ये च भिक्खू सिक्खाकामा तेसं तं, उदायि, होति बलवं बन्धनं, दळ्हं बन्धनं, थिरं बन्धनं, अपूतिकं बन्धनं, थूलो, कलिङ्गरो’’.

१५३. ‘‘सेय्यथापि ¶ , उदायि, गहपति वा गहपतिपुत्तो वा अड्ढो महद्धनो ¶ महाभोगो, नेकानं निक्खगणानं चयो, नेकानं धञ्ञगणानं चयो, नेकानं खेत्तगणानं चयो, नेकानं वत्थुगणानं चयो, नेकानं भरियगणानं चयो, नेकानं दासगणानं चयो, नेकानं दासिगणानं चयो; सो आरामगतं भिक्खुं पस्सेय्य सुधोतहत्थपादं मनुञ्ञं भोजनं भुत्ताविं सीताय छायाय निसिन्नं अधिचित्ते युत्तं. तस्स एवमस्स – ‘सुखं वत, भो, सामञ्ञं, आरोग्यं वत, भो, सामञ्ञं! सो वतस्सं योहं केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजेय्य’न्ति. सो सक्कुणेय्य नेकानि निक्खगणानि पहाय, नेकानि धञ्ञगणानि पहाय, नेकानि खेत्तगणानि पहाय, नेकानि वत्थुगणानि पहाय, नेकानि भरियगणानि पहाय, नेकानि दासगणानि पहाय, नेकानि दासिगणानि पहाय केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितुं. यो नु खो, उदायि, एवं वदेय्य – ‘येहि सो गहपति वा गहपतिपुत्तो वा बन्धनेहि बद्धो, सक्कोति नेकानि निक्खगणानि पहाय, नेकानि धञ्ञगणानि पहाय, नेकानि ¶ खेत्तगणानि पहाय, नेकानि वत्थुगणानि पहाय, नेकानि भरियगणानि पहाय, नेकानि दासगणानि पहाय, नेकानि दासिगणानि पहाय केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितुं, तञ्हि तस्स बलवं बन्धनं, दळ्हं बन्धनं, थिरं बन्धनं, अपूतिकं बन्धनं, थूलो, कलिङ्गरो’ति; सम्मा नु खो सो, उदायि, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते. येहि सो, भन्ते, गहपति वा गहपतिपुत्तो वा बन्धनेहि बद्धो, सक्कोति नेकानि निक्खगणानि पहाय, नेकानि धञ्ञगणानि पहाय, नेकानि ¶ खेत्तगणानि पहाय, नेकानि वत्थुगणानि पहाय, नेकानि भरियगणानि पहाय, नेकानि दासगणानि पहाय, नेकानि दासिगणानि पहाय केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितुं; तञ्हि तस्स अबलं बन्धनं, दुब्बलं बन्धनं, पूतिकं बन्धनं, असारकं बन्धन’’न्ति. ‘‘एवमेव खो, उदायि, इधेकच्चे कुलपुत्ता ‘इदं पजहथा’ति मया वुच्चमाना ते एवमाहंसु – ‘किं पनिमस्स अप्पमत्तकस्स ओरमत्तकस्स पहातब्बस्स यस्स नो भगवा पहानमाह यस्स, नो सुगतो पटिनिस्सग्गमाहा’ति? ते तञ्चेव पजहन्ति, मयि च न अप्पच्चयं उपट्ठापेन्ति. ये च भिक्खू सिक्खाकामा ते तं पहाय ¶ अप्पोस्सुक्का पन्नलोमा परदत्तवुत्ता मिगभूतेन चेतसा विहरन्ति. तेसं तं, उदायि, होति अबलं बन्धनं, दुब्बलं बन्धनं, पूतिकं बन्धनं, असारकं बन्धनं’’.

१५४. ‘‘चत्तारोमे ¶ , उदायि, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे ¶ चत्तारो? इधुदायि, एकच्चो पुग्गलो उपधिपहानाय पटिपन्नो होति उपधिपटिनिस्सग्गाय. तमेनं उपधिपहानाय पटिपन्नं उपधिपटिनिस्सग्गाय उपधिपटिसंयुत्ता सरसङ्कप्पा समुदाचरन्ति. सो ते अधिवासेति, नप्पजहति, न विनोदेति, न ब्यन्तीकरोति, न अनभावं गमेति. इमं खो अहं, उदायि, पुग्गलं ‘संयुत्तो’ति वदामि नो ‘विसंयुत्तो’. तं किस्स हेतु? इन्द्रियवेमत्तता हि मे, उदायि, इमस्मिं पुग्गले विदिता.

‘‘इध पनुदायि, एकच्चो पुग्गलो उपधिपहानाय पटिपन्नो होति उपधिपटिनिस्सग्गाय. तमेनं उपधिपहानाय पटिपन्नं उपधिपटिनिस्सग्गाय उपधिपटिसंयुत्ता सरसङ्कप्पा समुदाचरन्ति. सो ते नाधिवासेति, पजहति, विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेति. इमम्पि खो अहं, उदायि ¶ , पुग्गलं ‘संयुत्तो’ति वदामि नो ‘विसंयुत्तो’. तं किस्स हेतु? इन्द्रियवेमत्तता हि मे, उदायि, इमस्मिं पुग्गले विदिता.

‘‘इध पनुदायि, एकच्चो पुग्गलो उपधिपहानाय पटिपन्नो होति उपधिपटिनिस्सग्गाय. तमेनं उपधिपहानाय पटिपन्नं उपधिपटिनिस्सग्गाय कदाचि करहचि सतिसम्मोसा उपधिपटिसंयुत्ता सरसङ्कप्पा समुदाचरन्ति; दन्धो, उदायि, सतुप्पादो. अथ खो नं खिप्पमेव पजहति, विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेति. सेय्यथापि, उदायि, पुरिसो दिवसंसन्तत्ते [दिवससन्तत्ते (सी. स्या. कं. पी.)] अयोकटाहे द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि निपातेय्य; दन्धो, उदायि, उदकफुसितानं निपातो. अथ खो नं खिप्पमेव परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य. एवमेव खो, उदायि, इधेकच्चो ¶ पुग्गलो उपधिपहानाय पटिपन्नो होति उपधिपटिनिस्सग्गाय. तमेनं उपधिपहानाय पटिपन्नं उपधिपटिनिस्सग्गाय कदाचि करहचि सतिसम्मोसा उपधिपटिसंयुत्ता सरसङ्कप्पा समुदाचरन्ति; दन्धो, उदायि, सतुप्पादो. अथ खो नं खिप्पमेव पजहति, विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेति. इमम्पि खो अहं, उदायि, पुग्गलं ‘संयुत्तो’ति वदामि नो ‘विसंयुत्तो’. तं ¶ किस्स हेतु? इन्द्रियवेमत्तता हि मे, उदायि, इमस्मिं पुग्गले विदिता.

‘‘इध पनुदायि, एकच्चो पुग्गलो ‘उपधि दुक्खस्स मूल’न्ति – इति विदित्वा निरुपधि होति, उपधिसङ्खये विमुत्तो. इमं खो अहं, उदायि, पुग्गलं ‘विसंयुत्तो’ति वदामि नो ‘संयुत्तो’ति ¶ . तं किस्स हेतु? इन्द्रियवेमत्तता हि मे, उदायि, इमस्मिं पुग्गले विदिता. इमे खो, उदायि, चत्तारो पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं.

१५५. ‘‘पञ्च खो इमे, उदायि, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, उदायि, पञ्च कामगुणा. यं खो, उदायि, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं इदं वुच्चति कामसुखं मिळ्हसुखं [मीळ्हसुखं (सी. पी.)] पुथुज्जनसुखं अनरियसुखं, न सेवितब्बं, न भावेतब्बं, न बहुलीकातब्बं; ‘भायितब्बं ¶ एतस्स सुखस्सा’ति वदामि.

१५६. ‘‘इधुदायि ¶ , भिक्खु विविच्चेव कामेहि…पे… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति, वितक्कविचारानं वूपसमा… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, पीतिया च विरागा… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, सुखस्स च पहाना… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति नेक्खम्मसुखं पविवेकसुखं उपसमसुखं सम्बोधसुखं, आसेवितब्बं, भावेतब्बं, बहुलीकातब्बं; ‘न भायितब्बं एतस्स सुखस्सा’ति वदामि.

‘‘इधुदायि, भिक्खु विविच्चेव कामेहि…पे… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति; इदं खो अहं, उदायि, इञ्जितस्मिं वदामि. किञ्च तत्थ इञ्जितस्मिं? यदेव तत्थ वितक्कविचारा अनिरुद्धा होन्ति इदं तत्थ इञ्जितस्मिं. इधुदायि, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा…पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति; इदम्पि खो अहं, उदायि, इञ्जितस्मिं वदामि. किञ्च तत्थ इञ्जितस्मिं? यदेव तत्थ पीतिसुखं अनिरुद्धं होति इदं तत्थ इञ्जितस्मिं. इधुदायि, भिक्खु पीतिया च विरागा…पे… ¶ ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति; इदम्पि खो अहं, उदायि, इञ्जितस्मिं वदामि. किञ्च तत्थ इञ्जितस्मिं? यदेव तत्थ उपेक्खासुखं ¶ अनिरुद्धं होति इदं तत्थ इञ्जितस्मिं. इधुदायि, भिक्खु सुखस्स च पहाना…पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति; इदं खो अहं, उदायि, अनिञ्जितस्मिं वदामि.

‘‘इधुदायि ¶ , भिक्खु विविच्चेव कामेहि…पे… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति; इदं खो अहं, उदायि, ‘अनल’न्ति वदामि, ‘पजहथा’ति वदामि, ‘समतिक्कमथा’ति वदामि. को च तस्स समतिक्कमो? इधुदायि, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, अयं तस्स समतिक्कमो; इदम्पि खो अहं, उदायि, ‘अनल’न्ति वदामि, ‘पजहथा’ति वदामि, ‘समतिक्कमथा’ति वदामि. को च तस्स समतिक्कमो? इधुदायि, भिक्खु पीतिया च विरागा… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, अयं तस्स समतिक्कमो; इदम्पि खो अहं, उदायि, ‘अनल’न्ति वदामि, ‘पजहथा’ति वदामि, ‘समतिक्कमथा’ति वदामि. को च तस्स समतिक्कमो? इधुदायि, भिक्खु सुखस्स च पहाना… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति, अयं तस्स समतिक्कमो; इदम्पि खो अहं, उदायि, ‘अनल’न्ति वदामि, ‘पजहथा’ति वदामि, ‘समतिक्कमथा’ति वदामि. को च तस्स समतिक्कमो? इधुदायि, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति, अयं तस्स समतिक्कमो; इदम्पि खो अहं, उदायि, ‘अनल’न्ति ¶ वदामि, ‘पजहथा’ति वदामि, ‘समतिक्कमथा’ति वदामि. को च तस्स समतिक्कमो? इधुदायि, भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति, अयं तस्स समतिक्कमो ¶ ; इदम्पि खो अहं, उदायि, ‘अनल’न्ति वदामि, ‘पजहथा’ति वदामि, ‘समतिक्कमथा’ति वदामि. को च ¶ तस्स समतिक्कमो? इधुदायि, भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति, अयं तस्स समतिक्कमो; इदम्पि खो अहं, उदायि, ‘अनल’न्ति वदामि, ‘पजहथा’ति वदामि, ‘समतिक्कमथा’ति वदामि. को च तस्स समतिक्कमो? इधुदायि, भिक्खु सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज ¶ विहरति, अयं तस्स समतिक्कमो; इदम्पि खो अहं, उदायि, ‘अनल’न्ति वदामि, ‘पजहथा’ति वदामि, ‘समतिक्कमथा’ति वदामि. को च तस्स समतिक्कमो? इधुदायि, भिक्खु सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति, अयं तस्स समतिक्कमो; इति खो अहं, उदायि, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनस्सपि पहानं वदामि. पस्ससि नो त्वं, उदायि, तं संयोजनं अणुं वा थूलं वा यस्साहं नो पहानं वदामी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा उदायी भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

लटुकिकोपमसुत्तं निट्ठितं छट्ठं.

७. चातुमसुत्तं

१५७. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा चातुमायं विहरति आमलकीवने. तेन खो पन समयेन सारिपुत्तमोग्गल्लानप्पमुखानि पञ्चमत्तानि भिक्खुसतानि चातुमं अनुप्पत्तानि होन्ति भगवन्तं दस्सनाय. ते च आगन्तुका भिक्खू नेवासिकेहि भिक्खूहि सद्धिं पटिसम्मोदमाना सेनासनानि पञ्ञापयमाना पत्तचीवरानि पटिसामयमाना उच्चासद्दा महासद्दा अहेसुं. अथ खो भगवा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि – ‘‘के पनेते, आनन्द, उच्चासद्दा महासद्दा, केवट्टा मञ्ञे मच्छविलोपे’’ति? ‘‘एतानि, भन्ते, सारिपुत्तमोग्गल्लानप्पमुखानि पञ्चमत्तानि भिक्खुसतानि चातुमं ¶ अनुप्पत्तानि भगवन्तं दस्सनाय. ते आगन्तुका भिक्खू नेवासिकेहि भिक्खूहि सद्धिं पटिसम्मोदमाना सेनासनानि पञ्ञापयमाना पत्तचीवरानि पटिसामयमाना उच्चासद्दा महासद्दा’’ति. ‘‘तेनहानन्द, मम वचनेन ते भिक्खू आमन्तेहि – ‘सत्था आयस्मन्ते आमन्तेती’’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो भगवतो पटिस्सुत्वा येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ते भिक्खू एतदवोच – ‘‘सत्था आयस्मन्ते आमन्तेती’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू ¶ आयस्मतो आनन्दस्स पटिस्सुत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ने खो ते ¶ भिक्खू भगवा एतदवोच – ‘‘किं नु तुम्हे, भिक्खवे, उच्चासद्दा महासद्दा, केवट्टा मञ्ञे मच्छविलोपे’’ति? ‘‘इमानि, भन्ते, सारिपुत्तमोग्गल्लानप्पमुखानि पञ्चमत्तानि भिक्खुसतानि चातुमं अनुप्पत्तानि भगवन्तं दस्सनाय. तेमे आगन्तुका भिक्खू नेवासिकेहि भिक्खूहि सद्धिं पटिसम्मोदमाना सेनासनानि पञ्ञापयमाना पत्तचीवरानि पटिसामयमाना उच्चासद्दा महासद्दा’’ति. ‘‘गच्छथ, भिक्खवे, पणामेमि वो, न वो मम सन्तिके वत्थब्ब’’न्ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पटिस्सुत्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय पक्कमिंसु.

१५८. तेन खो पन समयेन चातुमेय्यका सक्या सन्थागारे [सन्धागारे (क.)] सन्निपतिता होन्ति केनचिदेव ¶ करणीयेन. अद्दसंसु खो चातुमेय्यका सक्या ते भिक्खू दूरतोव आगच्छन्ते; दिस्वान येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा ते भिक्खू एतदवोचुं – ‘‘हन्द, कहं पन तुम्हे आयस्मन्तो गच्छथा’’ति? ‘‘भगवता खो, आवुसो, भिक्खुसङ्घो पणामितो’’ति. ‘‘तेनहायस्मन्तो मुहुत्तं निसीदथ, अप्पेव नाम मयं सक्कुणेय्याम भगवन्तं पसादेतु’’न्ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू चातुमेय्यकानं सक्यानं पच्चस्सोसुं. अथ खो चातुमेय्यका सक्या येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं ¶ अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो चातुमेय्यका सक्या भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘अभिनन्दतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं; अभिवदतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं. सेय्यथापि, भन्ते ¶ , भगवता पुब्बे भिक्खुसङ्घो अनुग्गहितो, एवमेव भगवा एतरहि अनुग्गण्हातु भिक्खुसङ्घं. सन्तेत्थ, भन्ते, भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं. तेसं भगवन्तं दस्सनाय अलभन्तानं सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो. सेय्यथापि, भन्ते, बीजानं तरुणानं उदकं अलभन्तानं सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो; एवमेव खो, भन्ते, सन्तेत्थ भिक्खू ¶ नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं, तेसं भगवन्तं दस्सनाय अलभन्तानं सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो. सेय्यथापि, भन्ते, वच्छस्स तरुणस्स मातरं अपस्सन्तस्स सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो; एवमेव खो, भन्ते, सन्तेत्थ भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं, तेसं भगवन्तं अपस्सन्तानं सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो. अभिनन्दतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं; अभिवदतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं. सेय्यथापि, भन्ते, भगवता पुब्बे भिक्खुसङ्घो अनुग्गहितो; एवमेव भगवा एतरहि अनुग्गण्हातु भिक्खुसङ्घ’’न्ति.

१५९. अथ खो ब्रह्मा सहम्पति भगवतो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं [सम्मिञ्जितं (सी. स्या. कं. पी.)] वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य, एवमेव – ब्रह्मलोके ¶ अन्तरहितो भगवतो पुरतो पातुरहोसि. अथ खो ब्रह्मा सहम्पति एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिनन्दतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं; अभिवदतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं. सेय्यथापि, भन्ते, भगवता पुब्बे भिक्खुसङ्घो अनुग्गहितो; एवमेव भगवा एतरहि अनुग्गण्हातु भिक्खुसङ्घं. सन्तेत्थ, भन्ते, भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं, तेसं भगवन्तं ¶ दस्सनाय अलभन्तानं सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो. सेय्यथापि, भन्ते, बीजानं तरुणानं उदकं अलभन्तानं सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो; एवमेव खो, भन्ते, सन्तेत्थ भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं, तेसं भगवन्तं दस्सनाय अलभन्तानं सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो. सेय्यथापि भन्ते, वच्छस्स तरुणस्स मातरं अपस्सन्तस्स सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो; एवमेव खो, भन्ते, सन्तेत्थ भिक्खू नवा ¶ अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं, तेसं भगवन्तं अपस्सन्तानं सिया अञ्ञथत्तं, सिया विपरिणामो. अभिनन्दतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं; अभिवदतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं. सेय्यथापि, भन्ते, भगवता पुब्बे भिक्खुसङ्घो ¶ अनुग्गहितो; एवमेव भगवा एतरहि अनुग्गण्हातु भिक्खुसङ्घ’’न्ति.

१६०. असक्खिंसु खो चातुमेय्यका च सक्या ब्रह्मा च सहम्पति भगवन्तं पसादेतुं बीजूपमेन च तरुणूपमेन च. अथ ¶ खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘उट्ठेथावुसो, गण्हथ पत्तचीवरं. पसादितो भगवा चातुमेय्यकेहि च सक्येहि ब्रह्मुना च सहम्पतिना बीजूपमेन च तरुणूपमेन चा’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना पत्तचीवरमादाय येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं सारिपुत्तं भगवा एतदवोच – ‘‘किन्ति ते, सारिपुत्त, अहोसि मया भिक्खुसङ्घे पणामिते’’ति? ‘‘एवं खो मे, भन्ते, अहोसि – ‘भगवता भिक्खुसङ्घो पणामितो. अप्पोस्सुक्को दानि भगवा दिट्ठधम्मसुखविहारं अनुयुत्तो विहरिस्सति, मयम्पि दानि अप्पोस्सुक्का दिट्ठधम्मसुखविहारमनुयुत्ता विहरिस्सामा’’’ति. ‘‘आगमेहि त्वं, सारिपुत्त, आगमेहि त्वं, सारिपुत्त, दिट्ठधम्मसुखविहार’’न्ति. अथ खो भगवा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं आमन्तेसि – ‘‘किन्ति ते, मोग्गल्लान, अहोसि मया भिक्खुसङ्घे पणामिते’’ति? ‘‘एवं खो मे, भन्ते, अहोसि – ‘भगवता भिक्खुसङ्घो पणामितो. अप्पोस्सुक्को दानि भगवा दिट्ठधम्मसुखविहारं अनुयुत्तो विहरिस्सति, अहञ्च दानि आयस्मा च सारिपुत्तो भिक्खुसङ्घं परिहरिस्सामा’’’ति. ‘‘साधु साधु, मोग्गल्लान! अहं वा हि, मोग्गल्लान ¶ , भिक्खुसङ्घं परिहरेय्यं सारिपुत्तमोग्गल्लाना वा’’ति.

१६१. अथ ¶ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, भयानि उदकोरोहन्ते पाटिकङ्खितब्बानि. कतमानि चत्तारि? ऊमिभयं [उम्मीभयं (स्या. कं.)], कुम्भीलभयं, आवट्टभयं, सुसुकाभयं – इमानि, भिक्खवे, चत्तारि भयानि उदकोरोहन्ते पाटिकङ्खितब्बानि. एवमेव खो, भिक्खवे, चत्तारिमानि भयानि ¶ इधेकच्चे पुग्गले इमस्मिं धम्मविनये अगारस्मा अनगारियं पब्बजिते पाटिकङ्खितब्बानि. कतमानि ¶ चत्तारि? ऊमिभयं, कुम्भीलभयं, आवट्टभयं, सुसुकाभयं.

१६२. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, ऊमिभयं? इध, भिक्खवे, एकच्चो कुलपुत्तो सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति – ‘ओतिण्णोम्हि जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि दुक्खोतिण्णो दुक्खपरेतो; अप्पेव नाम इमस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स अन्तकिरिया पञ्ञायेथा’ति. तमेनं तथा पब्बजितं समानं सब्रह्मचारी ओवदन्ति, अनुसासन्ति – ‘एवं ते अभिक्कमितब्बं, एवं ते पटिक्कमितब्बं, एवं ते आलोकितब्बं, एवं ते विलोकितब्बं, एवं ते समिञ्जितब्बं, एवं ते पसारितब्बं, एवं ते सङ्घाटिपत्तचीवरं धारेतब्ब’न्ति. तस्स एवं होति – ‘मयं खो पुब्बे अगारियभूता समाना अञ्ञे ओवदाम, अनुसासाम [ओवदामपि अनुसासामपि (सी. स्या. कं. पी.)]. इमे पनम्हाकं पुत्तमत्ता मञ्ञे, नत्तमत्ता मञ्ञे, अम्हे [एवं (क.)] ओवदितब्बं ¶ अनुसासितब्बं मञ्ञन्ती’ति. सो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ऊमिभयस्स भीतो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तो. ‘ऊमिभय’न्ति खो, भिक्खवे, कोधुपायासस्सेतं अधिवचनं.

१६३. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, कुम्भीलभयं? इध, भिक्खवे, एकच्चो कुलपुत्तो सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति – ‘ओतिण्णोम्हि जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि दुक्खोतिण्णो दुक्खपरेतो; अप्पेव नाम इमस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स अन्तकिरिया पञ्ञायेथा’ति. तमेनं तथा पब्बजितं समानं सब्रह्मचारी ओवदन्ति अनुसासन्ति – ‘इदं ते खादितब्बं, इदं ते न खादितब्बं; इदं ते भुञ्जितब्बं, इदं ते न भुञ्जितब्बं; इदं ते सायितब्बं, इदं ते न सायितब्बं; इदं ते पातब्बं, इदं ते न पातब्बं; कप्पियं ते खादितब्बं, अकप्पियं ते न खादितब्बं; कप्पियं ते भुञ्जितब्बं, अकप्पियं ते न भुञ्जितब्बं; कप्पियं ते सायितब्बं, अकप्पियं ते न सायितब्बं ¶ ; कप्पियं ते पातब्बं, अकप्पियं ते न पातब्बं; काले ते खादितब्बं, विकाले ते न खादितब्बं; काले ते भुञ्जितब्बं, विकाले ते ¶ न भुञ्जितब्बं; काले ते सायितब्बं, विकाले ते न सायितब्बं; काले ते पातब्बं, विकाले ते न पातब्ब’न्ति. तस्स एवं ¶ होति – ‘मयं खो पुब्बे अगारियभूता समाना यं इच्छाम तं खादाम, यं न इच्छाम न तं खादाम; यं इच्छाम तं भुञ्जाम, यं ¶ न इच्छाम न तं भुञ्जाम; यं इच्छाम तं सायाम, यं न इच्छाम न तं सायाम; यं इच्छाम तं पिवाम [पिपाम (सी. पी.)], यं न इच्छाम न तं पिवाम; कप्पियम्पि खादाम, अकप्पियम्पि खादाम; कप्पियम्पि भुञ्जाम, अकप्पियम्पि भुञ्जाम; कप्पियम्पि सायाम, अकप्पियम्पि सायाम; कप्पियम्पि पिवाम, अकप्पियम्पि पिवाम; कालेपि खादाम, विकालेपि खादाम; कालेपि भुञ्जाम विकालेपि भुञ्जाम; कालेपि सायाम, विकालेपि सायाम; कालेपि पिवाम, विकालेपि पिवाम. यम्पि नो सद्धा गहपतिका दिवा विकाले पणीतं खादनीयं भोजनीयं देन्ति तत्थपिमे मुखावरणं मञ्ञे करोन्ती’ति. सो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, कुम्भीलभयस्स भीतो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तो. ‘कुम्भीलभय’न्ति खो, भिक्खवे, ओदरिकत्तस्सेतं अधिवचनं.

१६४. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, आवट्टभयं? इध, भिक्खवे, एकच्चो कुलपुत्तो सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति – ‘ओतिण्णोम्हि जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि दुक्खोतिण्णो दुक्खपरेतो; अप्पेव नाम इमस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स अन्तकिरिया पञ्ञायेथा’ति. सो एवं पब्बजितो समानो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय गामं वा निगमं वा पिण्डाय पविसति. अरक्खितेनेव कायेन अरक्खिताय ¶ वाचाय अनुपट्ठिताय सतिया असंवुतेहि इन्द्रियेहि सो तत्थ पस्सति गहपतिं वा गहपतिपुत्तं वा पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितं समङ्गीभूतं परिचारयमानं [परिचारियमानं (स्या. कं. क.)]. तस्स एवं होति – ‘मयं खो पुब्बे अगारियभूता समाना पञ्चहि कामगुणेहि समप्पिता समङ्गीभूता परिचारिम्हा. संविज्जन्ति खो पन मे कुले [संविज्जन्ति खो कुले (सी. स्या. कं. पी.)] भोगा. सक्का भोगे च भुञ्जितुं पुञ्ञानि च कातु’न्ति. सो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, आवट्टभयस्स भीतो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तो. ‘आवट्टभय’न्ति खो, भिक्खवे, पञ्चन्नेतं कामगुणानं अधिवचनं.

१६५. ‘‘कतमञ्च ¶ ¶ , भिक्खवे, सुसुकाभयं? इध, भिक्खवे, एकच्चो ¶ कुलपुत्तो सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति – ‘ओतिण्णोम्हि जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि दुक्खोतिण्णो दुक्खपरेतो; अप्पेव नाम इमस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स अन्तकिरिया पञ्ञायेथा’ति. सो एवं पब्बजितो समानो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय गामं वा निगमं वा पिण्डाय पविसति. अरक्खितेनेव कायेन अरक्खिताय वाचाय अनुपट्ठिताय सतिया असंवुतेहि इन्द्रियेहि सो तत्थ पस्सति मातुगामं दुन्निवत्थं वा दुप्पारुतं वा. तस्स मातुगामं दिस्वा दुन्निवत्थं वा दुप्पारुतं वा रागो चित्तं अनुद्धंसेति. सो रागानुद्धंसेन [अनुद्धस्तेन (सी. पी.)] चित्तेन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति ¶ . अयं वुच्चति, भिक्खवे, सुसुकाभयस्स भीतो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तो. ‘सुसुकाभय’न्ति खो, भिक्खवे, मातुगामस्सेतं अधिवचनं. इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि भयानि, इधेकच्चे पुग्गले इमस्मिं धम्मविनये अगारस्मा अनगारियं पब्बजिते पाटिकङ्खितब्बानी’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

चातुमसुत्तं निट्ठितं सत्तमं.

८. नळकपानसुत्तं

१६६. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसलेसु विहरति नळकपाने पलासवने. तेन खो पन समयेन सम्बहुला अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता कुलपुत्ता भगवन्तं उद्दिस्स सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता होन्ति – आयस्मा च अनुरुद्धो, आयस्मा च भद्दियो [नन्दियो (सी. पी.) विनये च म. नि. १ चूळगोसिङ्गे च], आयस्मा च किमिलो [किम्बिलो (सी. स्या. कं. पी.)], आयस्मा च भगु, आयस्मा च कोण्डञ्ञो [कुण्डधानो (सी. पी.)], आयस्मा च रेवतो, आयस्मा च आनन्दो, अञ्ञे च अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता कुलपुत्ता. तेन खो पन समयेन भगवा भिक्खुसङ्घपरिवुतो ¶ अब्भोकासे निसिन्नो होति. अथ खो भगवा ते कुलपुत्ते ¶ आरब्भ भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘ये ते, भिक्खवे, कुलपुत्ता ममं उद्दिस्स सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, कच्चि ते, भिक्खवे, भिक्खू अभिरता ब्रह्मचरिये’’ति? एवं वुत्ते, ते भिक्खू तुण्ही अहेसुं. दुतियम्पि खो भगवा ते कुलपुत्ते आरब्भ भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘ये ते, भिक्खवे, कुलपुत्ता ममं उद्दिस्स सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, कच्चि ते, भिक्खवे, भिक्खू अभिरता ब्रह्मचरिये’’ति? दुतियम्पि खो ते भिक्खू तुण्ही अहेसुं. ततियम्पि खो भगवा ते कुलपुत्ते आरब्भ भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘ये ते, भिक्खवे, कुलपुत्ता ममं उद्दिस्स सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता ¶ , कच्चि ते, भिक्खवे, भिक्खू अभिरता ब्रह्मचरिये’’ति? ततियम्पि खो ते भिक्खू तुण्ही अहेसुं.

१६७. अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘यंनूनाहं ते कुलपुत्ते पुच्छेय्य’’न्ति! अथ खो भगवा आयस्मन्तं अनुरुद्धं आमन्तेसि – ‘‘कच्चि तुम्हे, अनुरुद्धा, अभिरता ब्रह्मचरिये’’ति? ‘‘तग्घ मयं, भन्ते, अभिरता ब्रह्मचरिये’’ति. ‘‘साधु साधु, अनुरुद्धा! एतं खो, अनुरुद्धा, तुम्हाकं पतिरूपं कुलपुत्तानं सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितानं यं तुम्हे अभिरमेय्याथ ब्रह्मचरिये. येन तुम्हे अनुरुद्धा, भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा सुसुकाळकेसा कामे परिभुञ्जेय्याथ तेन तुम्हे, अनुरुद्धा, भद्रेनपि योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा सुसुकाळकेसा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता. ते च खो पन तुम्हे, अनुरुद्धा, नेव राजाभिनीता अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, न चोराभिनीता अगारस्मा ¶ अनगारियं पब्बजिता, न इणट्टा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, न भयट्टा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, नाजीविकापकता अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता. अपि च खोम्हि ओतिण्णो जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, दुक्खोतिण्णो दुक्खपरेतो; अप्पेव नाम इमस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स अन्तकिरिया पञ्ञायेथाति – ननु तुम्हे, अनुरुद्धा, एवं सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘एवं ¶ पब्बजितेन च पन, अनुरुद्धा, कुलपुत्तेन किमस्स करणीयं? विवेकं, अनुरुद्धा, कामेहि विवेकं अकुसलेहि धम्मेहि पीतिसुखं नाधिगच्छति अञ्ञं वा [अञ्ञं च (क.)] ततो सन्ततरं, तस्स अभिज्झापि चित्तं परियादाय तिट्ठति, ब्यापादोपि चित्तं ¶ परियादाय तिट्ठति, थीनमिद्धम्पि [थीनमिद्धम्पि (सी. स्या. कं. पी.)] चित्तं परियादाय तिट्ठति उद्धच्चकुक्कुच्चम्पि चित्तं परियादाय तिट्ठति, विचिकिच्छापि चित्तं परियादाय तिट्ठति, अरतीपि ¶ चित्तं परियादाय तिट्ठति, तन्दीपि चित्तं परियादाय तिट्ठति. विवेकं, अनुरुद्धा, कामेहि विवेकं अकुसलेहि धम्मेहि पीतिसुखं नाधिगच्छति अञ्ञं वा ततो सन्ततरं’’.

‘‘विवेकं, अनुरुद्धा, कामेहि विवेकं अकुसलेहि धम्मेहि पीतिसुखं अधिगच्छति अञ्ञं वा ततो सन्ततरं, तस्स अभिज्झापि चित्तं न परियादाय तिट्ठति, ब्यापादोपि चित्तं न परियादाय तिट्ठति, थीनमिद्धम्पि चित्तं न परियादाय तिट्ठति, उद्धच्चकुक्कुच्चम्पि चित्तं न परियादाय तिट्ठति, विचिकिच्छापि चित्तं न परियादाय तिट्ठति, अरतीपि चित्तं न परियादाय तिट्ठति, तन्दीपि चित्तं न परियादाय तिट्ठति. विवेकं, अनुरुद्धा, कामेहि विवेकं अकुसलेहि धम्मेहि पीतिसुखं अधिगच्छति अञ्ञं वा ततो सन्ततरं.

१६८. ‘‘किन्ति वो, अनुरुद्धा, मयि होति – ‘ये आसवा संकिलेसिका पोनोब्भविका [पोनोभविका (सी. पी.)] सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया, अप्पहीना ते तथागतस्स; तस्मा तथागतो सङ्खायेकं पटिसेवति, सङ्खायेकं अधिवासेति, सङ्खायेकं परिवज्जेति, सङ्खायेकं विनोदेती’’’ति? ‘‘न खो ¶ नो, भन्ते, भगवति एवं होति – ‘ये आसवा संकिलेसिका पोनोब्भविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया, अप्पहीना ते तथागतस्स; तस्मा तथागतो सङ्खायेकं पटिसेवति, सङ्खायेकं अधिवासेति, सङ्खायेकं परिवज्जेति, सङ्खायेकं विनोदेती’ति. एवं खो नो, भन्ते, भगवति होति – ‘ये आसवा संकिलेसिका पोनोब्भविका ¶ सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया, पहीना ते तथागतस्स; तस्मा तथागतो सङ्खायेकं पटिसेवति, सङ्खायेकं अधिवासेति, सङ्खायेकं परिवज्जेति, सङ्खायेकं विनोदेती’’’ति. ‘‘साधु साधु, अनुरुद्धा! तथागतस्स, अनुरुद्धा, ये आसवा संकिलेसिका पोनोब्भविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया, पहीना ते उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा. सेय्यथापि, अनुरुद्धा, तालो मत्थकच्छिन्नो अभब्बो पुनविरूळ्हिया; एवमेव खो, अनुरुद्धा ¶ , तथागतस्स ये आसवा संकिलेसिका पोनोब्भविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया, पहीना ते उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा; तस्मा तथागतो सङ्खायेकं पटिसेवति, सङ्खायेकं अधिवासेति, सङ्खायेकं परिवज्जेति, सङ्खायेकं विनोदेति’’.

‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुरुद्धा, कं अत्थवसं सम्पस्समानो तथागतो सावके अब्भतीते कालङ्कते उपपत्तीसु ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो; असु अमुत्र उपपन्नो’’’ति? ‘‘भगवंमूलका ¶ नो, भन्ते, धम्मा भगवंनेत्तिका भगवंपटिसरणा. साधु वत, भन्ते, भगवन्तंयेव पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति ¶ . ‘‘न खो, अनुरुद्धा, तथागतो जनकुहनत्थं न जनलपनत्थं न लाभसक्कारसिलोकानिसंसत्थं न ‘इति मं जनो जानातू’ति सावके अब्भतीते कालङ्कते उपपत्तीसु ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो, असु अमुत्र उपपन्नो’ति. सन्ति च खो, अनुरुद्धा, कुलपुत्ता सद्धा उळारवेदा उळारपामोज्जा. ते तं सुत्वा तदत्थाय चित्तं उपसंहरन्ति. तेसं तं, अनुरुद्धा, होति दीघरत्तं हिताय सुखाय’’.

१६९. ‘‘इधानुरुद्धा, भिक्खु सुणाति – ‘इत्थन्नामो भिक्खु कालङ्कतो [कालकतो (सी. स्या. कं. पी.)]; सो भगवता ब्याकतो – अञ्ञाय सण्ठही’ति. सो खो पनस्स आयस्मा सामं दिट्ठो वा होति अनुस्सवस्सुतो वा – ‘एवंसीलो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंधम्मो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंपञ्ञो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंविहारी सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंविमुत्तो सो आयस्मा अहोसि इतिपी’ति. सो तस्स सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्तो तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, भिक्खुनो फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा ¶ , भिक्खु सुणाति – ‘इत्थन्नामो भिक्खु कालङ्कतो; सो भगवता ब्याकतो – पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका’ति. सो ¶ खो पनस्स आयस्मा सामं दिट्ठो वा होति अनुस्सवस्सुतो वा ¶ – ‘एवंसीलो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंधम्मो…पे… एवंपञ्ञो… एवंविहारी… एवंविमुत्तो सो आयस्मा अहोसि इतिपी’ति. सो तस्स सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्तो तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, भिक्खुनो फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा, भिक्खु सुणाति – ‘इत्थन्नामो भिक्खु कालङ्कतो; सो भगवता ब्याकतो – तिण्णं संयोजनानं परिक्खया रागदोसमोहानं तनुत्ता सकदागामी सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सती’ति. सो खो पनस्स आयस्मा सामं दिट्ठो वा होति अनुस्सवस्सुतो वा – ‘एवंसीलो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंधम्मो…पे… एवंपञ्ञो… एवंविहारी… एवंविमुत्तो सो आयस्मा अहोसि इतिपी’ति. सो तस्स सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्तो तदत्थाय चित्तं ¶ उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, भिक्खुनो फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा, भिक्खु सुणाति – ‘इत्थन्नामो भिक्खु कालङ्कतो; सो भगवता ब्याकतो – तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्नो अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’ति. सो खो पनस्स आयस्मा सामं दिट्ठो वा होति अनुस्सवस्सुतो वा – ‘एवंसीलो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंधम्मो…पे… एवंपञ्ञो… एवंविहारी… एवंविमुत्तो सो आयस्मा अहोसि ¶ इतिपी’ति. सो तस्स सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्तो तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, भिक्खुनो फासुविहारो होति.

१७०. ‘‘इधानुरुद्धा, भिक्खुनी सुणाति – ‘इत्थन्नामा भिक्खुनी कालङ्कता; सा भगवता ब्याकता – अञ्ञाय सण्ठही’ति. सा खो पनस्सा भगिनी सामं दिट्ठा वा होति अनुस्सवस्सुता वा – ‘एवंसीला सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंधम्मा सा भगिनी अहोसि इतिपि ¶ , एवंपञ्ञा सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंविहारिनी सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंविमुत्ता सा भगिनी अहोसि इतिपी’ति. सा तस्सा सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्ती तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, भिक्खुनिया फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा ¶ , भिक्खुनी सुणाति – ‘इत्थन्नामा भिक्खुनी कालङ्कता; सा भगवता ब्याकता – पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिका तत्थ परिनिब्बायिनी अनावत्तिधम्मा तस्मा लोका’ति. सा खो पनस्सा भगिनी सामं दिट्ठा वा होति अनुस्सवस्सुता वा – ‘एवंसीला सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंधम्मा…पे… एवंपञ्ञा… एवंविहारिनी… एवंविमुत्ता सा भगिनी अहोसि इतिपी’ति. सा तस्सा सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्ती तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि ¶ खो, अनुरुद्धा, भिक्खुनिया फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा, भिक्खुनी सुणाति – ‘इत्थन्नामा भिक्खुनी कालङ्कता; सा भगवता ब्याकता – तिण्णं संयोजनानं परिक्खया रागदोसमोहानं तनुत्ता सकदागामिनी सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सती’ति. सा खो पनस्सा भगिनी सामं दिट्ठा वा होति अनुस्सवस्सुता वा – ‘एवंसीला सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंधम्मा…पे… एवंपञ्ञा… एवंविहारिनी… एवंविमुत्ता सा भगिनी अहोसि इतिपी’ति. सा तस्सा सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्ती तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, भिक्खुनिया फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा, भिक्खुनी सुणाति – ‘इत्थन्नामा भिक्खुनी कालङ्कता; सा भगवता ब्याकता – तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्ना अविनिपातधम्मा नियता सम्बोधिपरायणा’ति ¶ . सा खो पनस्सा भगिनी सामं दिट्ठा वा होति अनुस्सवस्सुता वा – ‘एवंसीला सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंधम्मा… एवंपञ्ञा… एवंविहारिनी… एवंविमुत्ता सा भगिनी अहोसि इतिपी’ति. सा तस्सा सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्ती ¶ तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, भिक्खुनिया फासुविहारो होति.

१७१. ‘‘इधानुरुद्धा, उपासको सुणाति – ‘इत्थन्नामो उपासको कालङ्कतो; सो भगवता ब्याकतो – पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा ¶ लोका’ति. सो खो पनस्स आयस्मा सामं दिट्ठो वा होति अनुस्सवस्सुतो वा – ‘एवंसीलो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंधम्मो ¶ सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंपञ्ञो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंविहारी सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंविमुत्तो सो आयस्मा अहोसि इतिपी’ति. सो तस्स सद्धञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्तो तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, उपासकस्स फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा, उपासको सुणाति – ‘इत्थन्नामो उपासको कालङ्कतो; सो भगवता ब्याकतो – तिण्णं संयोजनानं परिक्खया रागदोसमोहानं तनुत्ता सकदागामी सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सती’ति. सो खो पनस्स आयस्मा सामं दिट्ठो वा होति अनुस्सवस्सुतो वा – ‘एवंसीलो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंधम्मो… एवंपञ्ञो… एवंविहारी… एवंविमुत्तो सो आयस्मा अहोसि इतिपी’ति. सो तस्स सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्तो तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, उपासकस्स फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा, उपासको सुणाति – ‘इत्थन्नामो उपासको कालङ्कतो; सो भगवता ब्याकतो – तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्नो अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’ति. सो खो पनस्स आयस्मा सामं दिट्ठो वा होति अनुस्सवस्सुतो वा – ‘एवंसीलो सो आयस्मा अहोसि इतिपि, एवंधम्मो…पे… ¶ एवंपञ्ञो… एवंविहारी… एवंविमुत्तो सो आयस्मा अहोसि इतिपी’ति. सो तस्स सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्तो तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा उपासकस्स फासुविहारो होति.

१७२. ‘‘इधानुरुद्धा ¶ , उपासिका सुणाति – ‘इत्थन्नामा उपासिका कालङ्कता; सा भगवता ब्याकता – पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिका तत्थ परिनिब्बायिनी अनावत्तिधम्मा तस्मा लोका’ति. सा खो पनस्सा भगिनी सामं दिट्ठा वा होति अनुस्सवस्सुता वा – ‘एवंसीला सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंधम्मा… एवंपञ्ञा… एवंविहारिनी… एवंविमुत्ता ¶ सा भगिनी अहोसि इतिपी’ति. सा तस्सा सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्ती तदत्थाय चित्तं ¶ उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, उपासिकाय फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा, उपासिका सुणाति – ‘इत्थन्नामा उपासिका कालङ्कता; सा भगवता ब्याकता – तिण्णं संयोजनानं परिक्खया रागदोसमोहानं तनुत्ता सकदागामिनी सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सती’ति. सा खो पनस्सा भगिनी सामं दिट्ठा वा होति अनुस्सवस्सुता वा – ‘एवंसीला सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंधम्मा… एवंपञ्ञा… एवंविहारिनी… एवंविमुत्ता सा भगिनी अहोसि इतिपी’ति. सा तस्सा सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्ती तदत्थाय ¶ चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, उपासिकाय फासुविहारो होति.

‘‘इधानुरुद्धा, उपासिका सुणाति – ‘इत्थन्नामा उपासिका कालङ्कता; सा भगवता ब्याकता – तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्ना अविनिपातधम्मा नियता सम्बोधिपरायणा’ति. सा खो पनस्सा भगिनी सामं दिट्ठा वा होति अनुस्सवस्सुता वा – ‘एवंसीला सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंधम्मा सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंपञ्ञा सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंविहारिनी सा भगिनी अहोसि इतिपि, एवंविमुत्ता सा भगिनी अहोसि इतिपी’ति. सा तस्सा सद्धञ्च सीलञ्च सुतञ्च चागञ्च पञ्ञञ्च अनुस्सरन्ती तदत्थाय चित्तं उपसंहरति. एवम्पि खो, अनुरुद्धा, उपासिकाय फासुविहारो होति.

‘‘इति ¶ खो, अनुरुद्धा, तथागतो न जनकुहनत्थं न जनलपनत्थं न लाभसक्कारसिलोकानिसंसत्थं न ‘इति मं जनो जानातू’ति सावके अब्भतीते कालङ्कते उपपत्तीसु ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो, असु अमुत्र उपपन्नो’ति. सन्ति च खो, अनुरुद्धा, कुलपुत्ता सद्धा उळारवेदा उळारपामोज्जा. ते तं सुत्वा तदत्थाय चित्तं उपसंहरन्ति. तेसं तं, अनुरुद्धा, होति दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा अनुरुद्धो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

नळकपानसुत्तं निट्ठितं अट्ठमं.

९. गोलियानिसुत्तं

१७३. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन गोलियानि [गुलिस्सानि (सी. पी.), गोलिस्सानि (स्या. कं.)] नाम भिक्खु आरञ्ञिको [आरञ्ञको (सब्बत्थ)] पदसमाचारो [पदरसमाचारो (सी. स्या. कं. पी.)] सङ्घमज्झे ओसटो होति केनचिदेव करणीयेन. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो गोलियानिं भिक्खुं आरब्भ भिक्खू आमन्तेसि –

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन सब्रह्मचारीसु सगारवेन भवितब्बं सप्पतिस्सेन. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु सङ्घगतो सङ्घे विहरन्तो सब्रह्मचारीसु अगारवो होति अप्पतिस्सो, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन, यो अयमायस्मा सब्रह्मचारीसु अगारवो होति अप्पतिस्सो’ति – तस्स [अप्पतिस्सोतिस्स (सी. पी.)] भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन सब्रह्मचारीसु सगारवेन भवितब्बं सप्पतिस्सेन.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन आसनकुसलेन भवितब्बं – ‘इति थेरे च भिक्खू नानुपखज्ज निसीदिस्सामि नवे च भिक्खू न आसनेन पटिबाहिस्सामी’ति. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको ¶ भिक्खु सङ्घगतो सङ्घे विहरन्तो न आसनकुसलो होति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन, यो अयमायस्मा आसनकुसलो न होती’ति [यो अयमायस्मा आभिसमाचारिकम्पि धम्मं न जानातीति (सी. स्या. कं. पी.)] – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन आसनकुसलेन भवितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन आभिसमाचारिकोपि धम्मो जानितब्बो. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु सङ्घगतो सङ्घे विहरन्तो आभिसमाचारिकम्पि धम्मं न जानाति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा आभिसमाचारिकम्पि धम्मं ¶ न जानाती’ति ¶ – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन आभिसमाचारिकोपि धम्मो जानितब्बो [अयं आभिसमाचारिकततियवारो सी. स्या. कं. पी. पोत्थकेसु न दिस्सति].

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन नातिकालेन गामो पविसितब्बो नातिदिवा [न दिवा (स्या. कं. पी. क.)] पटिक्कमितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु सङ्घगतो सङ्घे विहरन्तो अतिकालेन गामं पविसति अतिदिवा पटिक्कमति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा अतिकालेन गामं पविसति अतिदिवा पटिक्कमती’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन नातिकालेन गामो पविसितब्बो, नातिदिवा पटिक्कमितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन न ¶ पुरेभत्तं ¶ पच्छाभत्तं कुलेसु चारित्तं आपज्जितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु सङ्घगतो सङ्घे विहरन्तो पुरेभत्तं पच्छाभत्तं कुलेसु चारित्तं आपज्जति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘अयं नूनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन विहरतो विकालचरिया बहुलीकता, तमेनं सङ्घगतम्पि समुदाचरती’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन न पुरेभत्तं पच्छाभत्तं कुलेसु चारित्तं आपज्जितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन अनुद्धतेन भवितब्बं अचपलेन. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु सङ्घगतो सङ्घे विहरन्तो उद्धतो होति चपलो, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘इदं नूनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन विहरतो उद्धच्चं चापल्यं बहुलीकतं, तमेनं सङ्घगतम्पि समुदाचरती’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन अनुद्धतेन भवितब्बं अचपलेन.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो ¶ , भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन अमुखरेन भवितब्बं अविकिण्णवाचेन. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु सङ्घगतो सङ्घे विहरन्तो मुखरो होति ¶ विकिण्णवाचो, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा मुखरो विकिण्णवाचो’ति – तस्स भवन्ति ¶ वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन अमुखरेन भवितब्बं अविकिण्णवाचेन.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन सुवचेन [सुब्बचेन (सी. क.)] भवितब्बं कल्याणमित्तेन. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु सङ्घगतो सङ्घे विहरन्तो दुब्बचो होति पापमित्तो, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा दुब्बचो पापमित्तो’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना सङ्घगतेन सङ्घे विहरन्तेन सुवचेन भवितब्बं कल्याणमित्तेन.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना इन्द्रियेसु गुत्तद्वारेन भवितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारो होति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा ¶ इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारो’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना इन्द्रियेसु गुत्तद्वारेन भवितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना भोजने मत्तञ्ञुना भवितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भोजने अमत्तञ्ञू होति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा भोजने अमत्तञ्ञू’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना भोजने मत्तञ्ञुना ¶ भवितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना जागरियं अनुयुत्तेन भवितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु जागरियं अननुयुत्तो होति, तस्स ¶ भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा जागरियं अननुयुत्तो’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना जागरियं अनुयुत्तेन भवितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो ¶ , भिक्खुना आरद्धवीरियेन भवितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु कुसीतो होति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा कुसीतो’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना आरद्धवीरियेन भवितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना उपट्ठितस्सतिना भवितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु मुट्ठस्सती होति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा मुट्ठस्सती’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना उपट्ठितस्सतिना भवितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना समाहितेन भवितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु असमाहितो होति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन ¶ यो अयमायस्मा असमाहितो’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना समाहितेन भवितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना पञ्ञवता भवितब्बं. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु दुप्पञ्ञो होति, तस्स भवन्ति वत्तारो ¶ . ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा दुप्पञ्ञो’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना पञ्ञवता भवितब्बं.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना अभिधम्मे अभिविनये योगो करणीयो. सन्तावुसो, आरञ्ञिकं भिक्खुं अभिधम्मे अभिविनये पञ्हं पुच्छितारो. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु अभिधम्मे अभिविनये पञ्हं पुट्ठो न सम्पायति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा अभिधम्मे अभिविनये पञ्हं पुट्ठो न सम्पायती’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा ¶ आरञ्ञिकेन भिक्खुना अभिधम्मे अभिविनये योगो करणीयो.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो ¶ , भिक्खुना ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा तत्थ योगो करणीयो. सन्तावुसो, आरञ्ञिकं भिक्खुं ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा तत्थ पञ्हं पुच्छितारो. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा तत्थ पञ्हं पुट्ठो न सम्पायति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा तत्थ पञ्हं पुट्ठो न सम्पायती’ति – तस्स ¶ भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा तत्थ योगो करणीयो.

‘‘आरञ्ञिकेनावुसो, भिक्खुना उत्तरि मनुस्सधम्मे योगो करणीयो. सन्तावुसो, आरञ्ञिकं भिक्खुं उत्तरि मनुस्सधम्मे पञ्हं पुच्छितारो. सचे, आवुसो, आरञ्ञिको भिक्खु उत्तरि मनुस्सधम्मे पञ्हं पुट्ठो न सम्पायति, तस्स भवन्ति वत्तारो. ‘किं पनिमस्सायस्मतो आरञ्ञिकस्स एकस्सारञ्ञे सेरिविहारेन यो अयमायस्मा यस्सत्थाय पब्बजितो तमत्थं न जानाती’ति – तस्स भवन्ति वत्तारो. तस्मा आरञ्ञिकेन भिक्खुना उत्तरि मनुस्सधम्मे योगो करणीयो’’ति.

एवं वुत्ते, आयस्मा महामोग्गल्लानो [महामोग्गलानो (क.)] आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘आरञ्ञिकेनेव नु खो, आवुसो सारिपुत्त, भिक्खुना इमे धम्मा समादाय वत्तितब्बा उदाहु गामन्तविहारिनापी’’ति ¶ ? ‘‘आरञ्ञिकेनापि खो, आवुसो मोग्गल्लान, भिक्खुना इमे धम्मा समादाय वत्तितब्बा पगेव गामन्तविहारिना’’ति.

गोलियानिसुत्तं निट्ठितं नवमं.

१०. कीटागिरिसुत्तं

१७४. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कासीसु चारिकं चरति महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अहं खो, भिक्खवे, अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना [रत्तिभोजनं (क.)] भुञ्जामि. अञ्ञत्र खो पनाहं, भिक्खवे, रत्तिभोजना भुञ्जमानो अप्पाबाधतञ्च सञ्जानामि अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च. एथ, तुम्हेपि, भिक्खवे, अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जथ. अञ्ञत्र खो पन, भिक्खवे, तुम्हेपि रत्तिभोजना भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानिस्सथ अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्चा’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. अथ खो भगवा कासीसु अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन कीटागिरि नाम कासीनं निगमो तदवसरि. तत्र सुदं भगवा कीटागिरिस्मिं विहरति कासीनं निगमे.

१७५. तेन खो पन समयेन अस्सजिपुनब्बसुका नाम भिक्खू कीटागिरिस्मिं आवासिका होन्ति. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन अस्सजिपुनब्बसुका भिक्खू तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा अस्सजिपुनब्बसुके भिक्खू एतदवोचुं – ‘‘भगवा खो, आवुसो, अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जति भिक्खुसङ्घो च. अञ्ञत्र खो पनावुसो, रत्तिभोजना भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानन्ति अप्पातङ्कतञ्च ¶ लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च. एथ, तुम्हेपि, आवुसो, अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जथ. अञ्ञत्र खो पनावुसो, तुम्हेपि रत्तिभोजना भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानिस्सथ अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्चा’’ति ¶ . एवं वुत्ते, अस्सजिपुनब्बसुका भिक्खू ते भिक्खू एतदवोचुं – ‘‘मयं खो, आवुसो, सायञ्चेव भुञ्जाम पातो च दिवा च विकाले. ते मयं सायञ्चेव भुञ्जमाना पातो च दिवा च विकाले अप्पाबाधतञ्च सञ्जानाम अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च. ते मयं किं सन्दिट्ठिकं हित्वा कालिकं अनुधाविस्साम? सायञ्चेव मयं भुञ्जिस्साम पातो च दिवा च विकाले’’ति.

यतो ¶ खो ते भिक्खू नासक्खिंसु अस्सजिपुनब्बसुके भिक्खू सञ्ञापेतुं, अथ येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा ¶ एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘इध मयं, भन्ते, येन अस्सजिपुनब्बसुका भिक्खू तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा अस्सजिपुनब्बसुके भिक्खू एतदवोचुम्ह – ‘भगवा खो, आवुसो, अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जति भिक्खुसङ्घो च; अञ्ञत्र खो पनावुसो, रत्तिभोजना भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानन्ति अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च. एथ, तुम्हेपि, आवुसो ¶ , अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जथ. अञ्ञत्र खो पनावुसो, तुम्हेपि रत्तिभोजना भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानिस्सथ अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्चा’ति. एवं वुत्ते, भन्ते, अस्सजिपुनब्बसुका भिक्खू अम्हे एतदवोचुं – ‘मयं खो, आवुसो, सायञ्चेव भुञ्जाम पातो च दिवा च विकाले. ते मयं सायञ्चेव भुञ्जमाना पातो च दिवा च विकाले अप्पाबाधतञ्च सञ्जानाम अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च. ते मयं किं सन्दिट्ठिकं हित्वा कालिकं अनुधाविस्साम? सायञ्चेव मयं भुञ्जिस्साम पातो च दिवा च विकाले’ति. यतो खो मयं, भन्ते, नासक्खिम्ह अस्सजिपुनब्बसुके भिक्खू सञ्ञापेतुं, अथ मयं एतमत्थं भगवतो आरोचेमा’’ति.

१७६. अथ खो भगवा अञ्ञतरं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, भिक्खु, मम वचनेन अस्सजिपुनब्बसुके भिक्खू आमन्तेहि – ‘सत्था आयस्मन्ते आमन्तेती’’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु भगवतो पटिस्सुत्वा येन अस्सजिपुनब्बसुका भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा अस्सजिपुनब्बसुके भिक्खू एतदवोच – ‘‘सत्था आयस्मन्ते आमन्तेती’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो अस्सजिपुनब्बसुका भिक्खू तस्स भिक्खुनो पटिस्सुत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ने खो अस्सजिपुनब्बसुके भिक्खू भगवा एतदवोच – ‘‘सच्चं किर, भिक्खवे, सम्बहुला भिक्खू तुम्हे उपसङ्कमित्वा ¶ एतदवोचुं – ‘भगवा खो, आवुसो, अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जति भिक्खुसङ्घो च. अञ्ञत्र खो पनावुसो, रत्तिभोजना भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानन्ति अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च. एथ, तुम्हेपि, आवुसो, अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जथ. अञ्ञत्र खो पनावुसो, तुम्हेपि रत्तिभोजना ¶ भुञ्जमाना ¶ अप्पाबाधतञ्च सञ्जानिस्सथ अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्चा’ति. एवं वुत्ते ¶ किर [किं नु (क.)], भिक्खवे, तुम्हे ते भिक्खू एवं अवचुत्थ – ‘मयं खो पनावुसो, सायञ्चेव भुञ्जाम पातो च दिवा च विकाले. ते मयं सायञ्चेव भुञ्जमाना पातो च दिवा च विकाले अप्पाबाधतञ्च सञ्जानाम अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च. ते मयं किं सन्दिट्ठिकं हित्वा कालिकं अनुधाविस्साम? सायञ्चेव मयं भुञ्जिस्साम पातो च दिवा च विकाले’’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’.

१७७. ‘‘किं नु मे तुम्हे, भिक्खवे, एवं धम्मं देसितं आजानाथ यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्स अकुसला धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘ननु मे तुम्हे, भिक्खवे, एवं धम्मं देसितं आजानाथ इधेकच्चस्स यं एवरूपं सुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ति, इध पनेकच्चस्स एवरूपं सुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति ¶ , कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, इधेकच्चस्स एवरूपं दुक्खं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ति, इध पनेकच्चस्स एवरूपं दुक्खं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, इधेकच्चस्स एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ति, इध पनेकच्चस्स एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

१७८. ‘‘साधु, भिक्खवे! मया चेतं, भिक्खवे, अञ्ञातं अभविस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं सुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, एवाहं अजानन्तो ‘एवरूपं सुखं वेदनं पजहथा’ति वदेय्यं; अपि नु मे एतं, भिक्खवे, पतिरूपं अभविस्सा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘यस्मा च खो एतं, भिक्खवे, मया ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं सुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा ¶ अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, तस्माहं ‘एवरूपं सुखं वेदनं पजहथा’ति वदामि. मया चेतं, भिक्खवे, अञ्ञातं अभविस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं ¶ अफस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं ¶ सुखं वेदनं वेदयतो अकुसला ¶ धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवाहं अजानन्तो ‘एवरूपं सुखं वेदनं उपसम्पज्ज विहरथा’ति वदेय्यं; अपि नु मे एतं, भिक्खवे, पतिरूपं अभविस्सा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘यस्मा च खो एतं, भिक्खवे, मया ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं सुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, तस्माहं ‘एवरूपं सुखं वेदनं उपसम्पज्ज विहरथा’ति वदामि.

१७९. ‘‘मया चेतं, भिक्खवे, अञ्ञातं अभविस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं दुक्खं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, एवाहं अजानन्तो ‘एवरूपं दुक्खं वेदनं पजहथा’ति वदेय्यं; अपि नु मे एतं, भिक्खवे, पतिरूपं अभविस्सा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘यस्मा च खो एतं, भिक्खवे, मया ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं दुक्खं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, तस्माहं ‘एवरूपं दुक्खं वेदनं पजहथा’ति वदामि. मया चेतं, भिक्खवे, अञ्ञातं अभविस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं दुक्खं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवाहं अजानन्तो ‘एवरूपं दुक्खं वेदनं उपसम्पज्ज विहरथा’ति वदेय्यं; अपि नु मे एतं, भिक्खवे, पतिरूपं अभविस्सा’’ति ¶ ? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘यस्मा च खो एतं, भिक्खवे, मया ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं दुक्खं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, तस्माहं ‘एवरूपं दुक्खं वेदनं उपसम्पज्ज विहरथा’ति वदामि.

१८०. ‘‘मया चेतं, भिक्खवे, अञ्ञातं अभविस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, एवाहं अजानन्तो ‘एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं पजहथा’ति वदेय्यं; अपि नु मे एतं, भिक्खवे, पतिरूपं अभविस्सा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘यस्मा च खो एतं, भिक्खवे, मया ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय ¶ – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, तस्माहं ‘एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं पजहथा’ति वदामि’’. मया चेतं, भिक्खवे, अञ्ञातं अभविस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं पञ्ञाय ¶ – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवाहं अजानन्तो ‘एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं उपसम्पज्ज विहरथा’ति वदेय्यं; अपि नु मे एतं, भिक्खवे, पतिरूपं अभविस्सा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘यस्मा च खो एतं, भिक्खवे, मया ञातं दिट्ठं ¶ विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय – ‘इधेकच्चस्स एवरूपं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, तस्माहं ‘एवरूपं ¶ अदुक्खमसुखं वेदनं उपसम्पज्ज विहरथा’ति वदामि.

१८१. ‘‘नाहं, भिक्खवे, सब्बेसंयेव भिक्खूनं ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि; न पनाहं, भिक्खवे, सब्बेसंयेव भिक्खूनं ‘न अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. ये ते, भिक्खवे, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता, तथारूपानाहं, भिक्खवे, भिक्खूनं ‘न अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स हेतु? कतं तेसं अप्पमादेन. अभब्बा ते पमज्जितुं. ये च खो ते, भिक्खवे, भिक्खू सेक्खा अप्पत्तमानसा अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमाना विहरन्ति, तथारूपानाहं, भिक्खवे, भिक्खूनं ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स हेतु? अप्पेव नामिमे आयस्मन्तो अनुलोमिकानि सेनासनानि पटिसेवमाना कल्याणमित्ते भजमाना इन्द्रियानि समन्नानयमाना – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्युन्ति! इमं खो अहं, भिक्खवे, इमेसं भिक्खूनं अप्पमादफलं सम्पस्समानो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि.

१८२. ‘‘सत्तिमे ¶ , भिक्खवे, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे सत्त? उभतोभागविमुत्तो, पञ्ञाविमुत्तो, कायसक्खि, दिट्ठिप्पत्तो, सद्धाविमुत्तो, धम्मानुसारी, सद्धानुसारी.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, पुग्गलो उभतोभागविमुत्तो? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते कायेन फुसित्वा [फस्सित्वा (सी. पी.)] विहरति पञ्ञाय चस्स दिस्वा ¶ आसवा परिक्खीणा होन्ति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो उभतोभागविमुत्तो इमस्स खो अहं, भिक्खवे, भिक्खुनो ‘न अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स हेतु? कतं तस्स अप्पमादेन. अभब्बो सो पमज्जितुं.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो पञ्ञाविमुत्तो? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते न कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो ¶ पञ्ञाविमुत्तो. इमस्सपि खो अहं, भिक्खवे, भिक्खुनो ‘न अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स हेतु? कतं तस्स अप्पमादेन. अभब्बो सो पमज्जितुं.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो कायसक्खि? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ¶ ते कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो कायसक्खि. इमस्स खो अहं, भिक्खवे, भिक्खुनो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स हेतु? अप्पेव नाम अयमायस्मा अनुलोमिकानि सेनासनानि पटिसेवमानो कल्याणमित्ते भजमानो इन्द्रियानि समन्नानयमानो – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्याति! इमं खो अहं, भिक्खवे, इमस्स भिक्खुनो अप्पमादफलं सम्पस्समानो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो दिट्ठिप्पत्तो? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते न कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ति, तथागतप्पवेदिता चस्स धम्मा पञ्ञाय वोदिट्ठा होन्ति वोचरिता. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो दिट्ठिप्पत्तो. इमस्सपि खो अहं, भिक्खवे, भिक्खुनो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स ¶ हेतु? अप्पेव नाम अयमायस्मा अनुलोमिकानि सेनासनानि पटिसेवमानो कल्याणमित्ते भजमानो इन्द्रियानि समन्नानयमानो – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं ¶ ¶ दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्याति! इमं खो अहं, भिक्खवे, इमस्स भिक्खुनो अप्पमादफलं सम्पस्समानो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो सद्धाविमुत्तो. इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते न कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ति, तथागते चस्स सद्धा निविट्ठा होति मूलजाता पतिट्ठिता. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो सद्धाविमुत्तो. इमस्सपि खो अहं, भिक्खवे, भिक्खुनो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स हेतु? अप्पेव नाम अयमायस्मा अनुलोमिकानि सेनासनानि ¶ पटिसेवमानो कल्याणमित्ते भजमानो इन्द्रियानि समन्नानयमानो – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्याति! इमं खो अहं, भिक्खवे, इमस्स भिक्खुनो अप्पमादफलं सम्पस्समानो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, पुग्गलो धम्मानुसारी? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते न कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा [दिस्वा आसवा अपरिक्खीणा (सी. पी.)] होन्ति, तथागतप्पवेदिता चस्स ¶ धम्मा पञ्ञाय मत्तसो निज्झानं खमन्ति, अपि चस्स इमे धम्मा होन्ति, सेय्यथिदं – सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो धम्मानुसारी. इमस्सपि खो अहं, भिक्खवे, भिक्खुनो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स हेतु? अप्पेव नाम अयमायस्मा अनुलोमिकानि सेनासनानि पटिसेवमानो कल्याणमित्ते भजमानो इन्द्रियानि समन्नानयमानो – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्याति ¶ ! इमं खो अहं, भिक्खवे, इमस्स भिक्खुनो अप्पमादफलं सम्पस्समानो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, पुग्गलो सद्धानुसारी? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते न कायेन फुसित्वा विहरति, पञ्ञाय चस्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा [दिस्वा आसवा अपरिक्खीणा (सी. पी.)] होन्ति, तथागते चस्स सद्धामत्तं होति पेममत्तं, अपि चस्स इमे धम्मा होन्ति, सेय्यथिदं – सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पुग्गलो सद्धानुसारी. इमस्सपि खो अहं, भिक्खवे, भिक्खुनो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि. तं किस्स हेतु? अप्पेव नाम अयमायस्मा अनुलोमिकानि सेनासनानि पटिसेवमानो ¶ कल्याणमित्ते भजमानो इन्द्रियानि समन्नानयमानो – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्याति! इमं खो अहं, भिक्खवे, इमस्स भिक्खुनो अप्पमादफलं सम्पस्समानो ‘अप्पमादेन करणीय’न्ति वदामि.

१८३. ‘‘नाहं, भिक्खवे, आदिकेनेव अञ्ञाराधनं वदामि; अपि च, भिक्खवे, अनुपुब्बसिक्खा अनुपुब्बकिरिया अनुपुब्बपटिपदा ¶ अञ्ञाराधना होति. कथञ्च, भिक्खवे, अनुपुब्बसिक्खा अनुपुब्बकिरिया अनुपुब्बपटिपदा अञ्ञाराधना होति? इध, भिक्खवे, सद्धाजातो उपसङ्कमति, उपसङ्कमन्तो पयिरुपासति, पयिरुपासन्तो सोतं ओदहति, ओहितसोतो धम्मं सुणाति, सुत्वा धम्मं धारेति, धतानं [धातानं (क.)] धम्मानं अत्थं उपपरिक्खति, अत्थं उपपरिक्खतो धम्मा निज्झानं खमन्ति, धम्मनिज्झानक्खन्तिया सति छन्दो जायति, छन्दजातो उस्सहति, उस्साहेत्वा तुलेति, तुलयित्वा पदहति, पहितत्तो समानो कायेन चेव परमसच्चं सच्छिकरोति, पञ्ञाय च नं अतिविज्झ पस्सति. सापि नाम, भिक्खवे, सद्धा नाहोसि; तम्पि नाम, भिक्खवे, उपसङ्कमनं नाहोसि; सापि नाम, भिक्खवे, पयिरुपासना नाहोसि; तम्पि नाम, भिक्खवे, सोतावधानं नाहोसि ¶ ; तम्पि नाम, भिक्खवे, धम्मस्सवनं नाहोसि; सापि नाम, भिक्खवे, धम्मधारणा नाहोसि; सापि नाम, भिक्खवे, अत्थूपपरिक्खा नाहोसि; सापि नाम, भिक्खवे, धम्मनिज्झानक्खन्ति ¶ नाहोसि; सोपि नाम, भिक्खवे, छन्दो नाहोसि; सोपि नाम, भिक्खवे, उस्साहो नाहोसि; सापि नाम, भिक्खवे, तुलना नाहोसि; तम्पि नाम, भिक्खवे, पधानं नाहोसि. विप्पटिपन्नात्थ, भिक्खवे, मिच्छापटिपन्नात्थ, भिक्खवे. कीव दूरेविमे, भिक्खवे, मोघपुरिसा अपक्कन्ता इमम्हा धम्मविनया.

१८४. ‘‘अत्थि ¶ , भिक्खवे, चतुप्पदं वेय्याकरणं यस्सुद्दिट्ठस्स विञ्ञू पुरिसो नचिरस्सेव पञ्ञायत्थं आजानेय्य. उद्दिसिस्सामि वो [उद्दिट्ठस्सापि (क.)], भिक्खवे, आजानिस्सथ मे त’’न्ति? ‘‘के च मयं, भन्ते, के च धम्मस्स अञ्ञातारो’’ति? योपि सो, भिक्खवे, सत्था आमिसगरु आमिसदायादो आमिसेहि संसट्ठो विहरति तस्स पायं एवरूपी पणोपणविया न उपेति – ‘एवञ्च नो अस्स अथ नं करेय्याम, न च नो एवमस्स न नं करेय्यामा’ति, किं पन, भिक्खवे, यं तथागतो सब्बसो आमिसेहि विसंसट्ठो विहरति. सद्धस्स, भिक्खवे, सावकस्स सत्थुसासने परियोगाहिय [परियोगाय (सी. पी. क.), परियोगय्ह (स्या. कं.)] वत्ततो अयमनुधम्मो होति – ‘सत्था भगवा, सावकोहमस्मि; जानाति भगवा, नाहं जानामी’ति. सद्धस्स, भिक्खवे, सावकस्स सत्थुसासने परियोगाहिय वत्ततो रुळ्हनीयं [रुम्हनियं (सी. पी.)] सत्थुसासनं होति ओजवन्तं. सद्धस्स, भिक्खवे, सावकस्स सत्थुसासने परियोगाहिय ¶ वत्ततो अयमनुधम्मो होति – ‘कामं तचो च न्हारु च अट्ठि च अवसिस्सतु, सरीरे उपसुस्सतु [उपसुस्सतु सरीरे (सी.), सरीरे अवसुस्सतु (क.)] मंसलोहितं, यं ¶ तं पुरिसथामेन पुरिसवीरियेन पुरिसपरक्कमेन पत्तब्बं न तं अपापुणित्वा वीरियस्स सण्ठानं [सन्थानं (सी. स्या. पी.)] भविस्सती’ति. सद्धस्स, भिक्खवे, सावकस्स सत्थुसासने परियोगाहिय वत्ततो द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

कीटागिरिसुत्तं निट्ठितं दसमं.

भिक्खुवग्गो निट्ठितो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

कुञ्जर-राहुल-सस्सतलोको, मालुक्यपुत्तो च भद्दालि-नामो;

खुद्द-दिजाथ-सहम्पतियाचं, नाळक-रञ्ञिकिटागिरिनामो.

३. परिब्बाजकवग्गो

१. तेविज्जवच्छसुत्तं

१८५. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. तेन खो पन समयेन वच्छगोत्तो परिब्बाजको एकपुण्डरीके परिब्बाजकारामे पटिवसति. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय वेसालिं पिण्डाय पाविसि. अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘अतिप्पगो खो ताव वेसालियं पिण्डाय चरितुं; यंनूनाहं येन एकपुण्डरीको परिब्बाजकारामो येन वच्छगोत्तो परिब्बाजको तेनुपसङ्कमेय्य’’न्ति. अथ खो भगवा येन एकपुण्डरीको परिब्बाजकारामो येन वच्छगोत्तो परिब्बाजको तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एतु खो, भन्ते, भगवा. स्वागतं [सागतं (सी. पी.)], भन्ते, भगवतो. चिरस्सं खो, भन्ते, भगवा इमं परियायमकासि यदिदं इधागमनाय. निसीदतु, भन्ते, भगवा इदमासनं पञ्ञत्त’’न्ति. निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने. वच्छगोत्तोपि खो परिब्बाजको अञ्ञतरं ¶ नीचं आसनं गहेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते – ‘समणो गोतमो सब्बञ्ञू सब्बदस्सावी, अपरिसे+सं ञाणदस्सनं पटिजानाति, चरतो च मे तिट्ठतो च सुत्तस्स च जागरस्स च सततं समितं ञाणदस्सनं पच्चुपट्ठित’न्ति. ये ते, भन्ते, एवमाहंसु – ‘समणो गोतमो सब्बञ्ञू सब्बदस्सावी, अपरिसेसं ञाणदस्सनं पटिजानाति, चरतो च मे तिट्ठतो च सुत्तस्स च जागरस्स च सततं समितं ञाणदस्सनं पच्चुपट्ठित’न्ति, कच्चि ते, भन्ते, भगवतो वुत्तवादिनो, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खन्ति, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोन्ति, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ¶ ठानं आगच्छती’’ति? ‘‘ये ते, वच्छ, एवमाहंसु – ‘समणो गोतमो सब्बञ्ञू सब्बदस्सावी, अपरिसेसं ञाणदस्सनं पटिजानाति, चरतो च मे तिट्ठतो च सुत्तस्स च जागरस्स च सततं समितं ञाणदस्सनं पच्चुपट्ठित’न्ति, न मे ते वुत्तवादिनो, अब्भाचिक्खन्ति च पन मं असता अभूतेना’’ति.

१८६. ‘‘कथं ¶ ब्याकरमाना पन मयं, भन्ते, वुत्तवादिनो चेव भगवतो अस्साम, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खेय्याम, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरेय्याम, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छेय्या’’ति?

‘‘‘तेविज्जो समणो गोतमो’ति खो, वच्छ, ब्याकरमानो वुत्तवादी चेव मे अस्स, न च मं ¶ अभूतेन अब्भाचिक्खेय्य, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरेय्य, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छेय्य. अहञ्हि, वच्छ, यावदेव आकङ्खामि अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरामि, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरामि. अहञ्हि, वच्छ, यावदेव आकङ्खामि दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सामि चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानामि. अहञ्हि, वच्छ, आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरामि.

‘‘‘तेविज्जो समणो गोतमो’ति ¶ खो, वच्छ, ब्याकरमानो वुत्तवादी चेव मे अस्स, न च मं अभूतेन अब्भाचिक्खेय्य, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरेय्य, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छेय्या’’ति.

एवं वुत्ते, वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भो गोतम, कोचि गिही गिहिसंयोजनं अप्पहाय कायस्स भेदा दुक्खस्सन्तकरो’’ति? ‘‘नत्थि खो, वच्छ, कोचि गिही गिहिसंयोजनं अप्पहाय कायस्स भेदा दुक्खस्सन्तकरो’’ति.

‘‘अत्थि ¶ पन, भो गोतम, कोचि गिही गिहिसंयोजनं अप्पहाय कायस्स भेदा सग्गूपगो’’ति? ‘‘न खो, वच्छ, एकंयेव सतं न द्वे सतानि न ¶ तीणि सतानि न चत्तारि सतानि न पञ्च सतानि, अथ खो भिय्योव ये गिही गिहिसंयोजनं अप्पहाय कायस्स भेदा सग्गूपगा’’ति [‘‘अत्थि खो वच्छ कोचि गिही गिहिसंयोजनं अप्पहाय कायस्स भेदा सग्गूपगोति’’. (क.)].

‘‘अत्थि ¶ नु खो, भो गोतम, कोचि आजीवको [आजीविको (क.)] कायस्स भेदा दुक्खस्सन्तकरो’’ति? ‘‘नत्थि खो, वच्छ, कोचि आजीवको कायस्स भेदा दुक्खस्सन्तकरो’’ति.

‘‘अत्थि पन, भो गोतम, कोचि आजीवको कायस्स भेदा सग्गूपगो’’ति? ‘‘इतो खो सो, वच्छ, एकनवुतो कप्पो [इतो को वच्छ एकनवुते कप्पे (क.)] यमहं अनुस्सरामि, नाभिजानामि कञ्चि आजीवकं सग्गूपगं अञ्ञत्र एकेन; सोपासि कम्मवादी किरियवादी’’ति. ‘‘एवं सन्ते, भो गोतम, सुञ्ञं अदुं तित्थायतनं अन्तमसो सग्गूपगेनपी’’ति? ‘‘एवं, वच्छ, सुञ्ञं अदुं तित्थायतनं अन्तमसो सग्गूपगेनपी’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

तेविज्जवच्छसुत्तं निट्ठितं पठमं.

२. अग्गिवच्छसुत्तं

१८७. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, भो गोतम, ‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि [एवंदिट्ठी (सी. स्या. कं. क.)] भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं पन, भो गोतम, ‘असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं ¶ नु खो, भो गोतम, ‘अन्तवा लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘अन्तवा लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं पन, भो गोतम, ‘अनन्तवा लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘अनन्तवा लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं नु खो, भो गोतम, ‘तं जीवं तं सरीरं, इदमेव ¶ सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि ¶ भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘तं जीवं तं सरीरं, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं पन, भो गोतम, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं नु खो, भो गोतम, ‘होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं पन, भो गोतम, ‘न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं नु खो, भो गोतम, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’’ति ¶ ? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं पन, भो गोतम, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

१८८. ‘‘‘किं ¶ नु खो, भो गोतम, सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न ¶ खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि [मोघमञ्ञन्तीति वदेसि (सी.), मोघमञ्ञन्ति इति वदेसि (?)]. ‘किं पन, भो गोतम, असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो अहं, वच्छ ¶ , एवंदिट्ठि – असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि. ‘किं नु खो, भो गोतम, अन्तवा लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – अन्तवा लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि. ‘किं पन, भो गोतम, अनन्तवा लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – अनन्तवा लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि. ‘किं नु खो, भो गोतम, तं जीवं तं सरीरं, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – तं जीवं तं सरीरं, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि. ‘किं पन, भो गोतम, अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि. ‘किं नु खो, भो गोतम, होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि.

‘‘‘किं पन, भो गोतम, न होति तथागतो परं ¶ मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि. ‘किं नु खो, भो गोतम, होति च न च होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – होति च न च होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि. ‘किं पन, भो गोतम, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवं गोतमो’ति इति पुट्ठो समानो ‘न खो ¶ अहं, वच्छ, एवंदिट्ठि – नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि.

‘‘किं पन भो गोतमो आदीनवं सम्पस्समानो एवं इमानि सब्बसो दिट्ठिगतानि अनुपगतो’’ति?

१८९. ‘‘‘सस्सतो लोको’ति खो, वच्छ, दिट्ठिगतमेतं दिट्ठिगहनं दिट्ठिकन्तारो [दिट्ठिकन्तारं (सी. पी.)] दिट्ठिविसूकं दिट्ठिविप्फन्दितं दिट्ठिसंयोजनं सदुक्खं सविघातं सउपायासं सपरिळाहं, न निब्बिदाय न ¶ विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति ¶ . ‘असस्सतो लोको’ति खो, वच्छ…पे… ‘अन्तवा लोको’ति खो, वच्छ…पे… ‘अनन्तवा लोको’ति खो, वच्छ…पे… ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति खो, वच्छ…पे… ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति खो, वच्छ…पे… ‘होति तथागतो परं मरणा’ति खो, वच्छ ¶ …पे… ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति खो, वच्छ…पे… ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति खो, वच्छ…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति खो, वच्छ, दिट्ठिगतमेतं दिट्ठिगहनं दिट्ठिकन्तारो दिट्ठिविसूकं दिट्ठिविप्फन्दितं दिट्ठिसंयोजनं सदुक्खं सविघातं सउपायासं सपरिळाहं, न निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति. इमं खो अहं, वच्छ, आदीनवं सम्पस्समानो एवं इमानि सब्बसो दिट्ठिगतानि अनुपगतो’’ति.

‘‘अत्थि पन भोतो गोतमस्स किञ्चि दिट्ठिगत’’न्ति? ‘‘दिट्ठिगतन्ति खो, वच्छ, अपनीतमेतं तथागतस्स. दिट्ठञ्हेतं, वच्छ, तथागतेन – ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना, इति वेदनाय समुदयो, इति वेदनाय अत्थङ्गमो; इति सञ्ञा, इति सञ्ञाय समुदयो, इति सञ्ञाय अत्थङ्गमो; इति सङ्खारा, इति सङ्खारानं समुदयो, इति सङ्खारानं अत्थङ्गमो; इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति. तस्मा तथागतो सब्बमञ्ञितानं सब्बमथितानं सब्बअहंकारममंकारमानानुसयानं खया विरागा ¶ निरोधा चागा पटिनिस्सग्गा अनुपादा विमुत्तोति वदामी’’ति.

१९०. ‘‘एवं ¶ विमुत्तचित्तो पन, भो गोतम, भिक्खु कुहिं उपपज्जती’’ति? ‘‘उपपज्जतीति खो, वच्छ, न उपेति’’. ‘‘तेन हि, भो गोतम, न उपपज्जती’’ति? ‘‘न उपपज्जतीति खो, वच्छ, न उपेति’’. ‘‘तेन हि, भो गोतम, उपपज्जति च न च उपपज्जती’’ति? ‘‘उपपज्जति च न च उपपज्जतीति खो, वच्छ, न उपेति’’. ‘‘तेन हि, भो गोतम, नेव उपपज्जति न न उपपज्जती’’ति? ‘‘नेव उपपज्जति न न उपपज्जतीति खो, वच्छ, न उपेति’’.

‘‘‘एवं ¶ विमुत्तचित्तो पन, भो गोतम, भिक्खु कुहिं उपपज्जती’ति इति पुट्ठो समानो ‘उपपज्जतीति खो, वच्छ, न उपेती’ति वदेसि. ‘तेन हि, भो गोतम, न उपपज्जती’ति इति पुट्ठो समानो ‘न उपपज्जतीति खो, वच्छ, न उपेती’ति वदेसि. ‘तेन हि, भो गोतम, उपपज्जति च न च उपपज्जती’ति इति पुट्ठो समानो ‘उपपज्जति च न च उपपज्जतीति खो, वच्छ, न उपेती’ति वदेसि. ‘तेन हि, भो गोतम, नेव उपपज्जति न न उपपज्जती’ति इति पुट्ठो समानो ‘नेव उपपज्जति न न ¶ उपपज्जतीति खो, वच्छ, न उपेती’ति वदेसि. एत्थाहं, भो गोतम, अञ्ञाणमापादिं, एत्थ सम्मोहमापादिं. यापि मे एसा भोतो गोतमस्स पुरिमेन कथासल्लापेन अहु पसादमत्ता ¶ सापि मे एतरहि अन्तरहिता’’ति. ‘‘अलञ्हि ते, वच्छ, अञ्ञाणाय, अलं सम्मोहाय. गम्भीरो हायं, वच्छ, धम्मो दुद्दसो दुरनुबोधो सन्तो पणीतो अतक्कावचरो निपुणो पण्डितवेदनीयो. सो तया दुज्जानो अञ्ञदिट्ठिकेन अञ्ञखन्तिकेन अञ्ञरुचिकेन अञ्ञत्रयोगेन [अञ्ञत्रायोगेन (दी. नि. १.४२०)] अञ्ञत्राचरियकेन’’ [अञ्ञत्थाचरियकेन (सी. स्या. कं. पी.)].

१९१. ‘‘तेन हि, वच्छ, तञ्ञेवेत्थ पटिपुच्छिस्सामि; यथा ते खमेय्य तथा नं ब्याकरेय्यासि. तं किं मञ्ञसि, वच्छ, सचे ते पुरतो अग्गि जलेय्य, जानेय्यासि त्वं – ‘अयं मे पुरतो अग्गि जलती’’’ति? ‘‘सचे मे, भो गोतम, पुरतो अग्गि जलेय्य, जानेय्याहं – ‘अयं मे पुरतो अग्गि जलती’’’ति.

‘‘सचे पन तं, वच्छ, एवं पुच्छेय्य – ‘यो ते अयं पुरतो अग्गि जलति अयं अग्गि किं पटिच्च जलती’ति, एवं पुट्ठो त्वं, वच्छ, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, भो गोतम, एवं पुच्छेय्य – ‘यो ते अयं पुरतो अग्गि जलति अयं अग्गि किं पटिच्च जलती’ति, एवं पुट्ठो अहं, भो गोतम, एवं ब्याकरेय्यं ¶ – ‘यो मे अयं पुरतो अग्गि जलति अयं अग्गि तिणकट्ठुपादानं पटिच्च जलती’’’ति.

‘‘सचे ते, वच्छ, पुरतो सो अग्गि निब्बायेय्य, जानेय्यासि त्वं – ‘अयं मे पुरतो अग्गि निब्बुतो’’’ति? ‘‘सचे मे, भो गोतम, पुरतो सो अग्गि निब्बायेय्य, जानेय्याहं – ‘अयं मे पुरतो अग्गि निब्बुतो’’’ति.

‘‘सचे ¶ पन तं, वच्छ, एवं पुच्छेय्य – ‘यो ते अयं पुरतो अग्गि निब्बुतो सो अग्गि इतो कतमं ¶ दिसं गतो – पुरत्थिमं वा दक्खिणं वा पच्छिमं वा उत्तरं वा’ति, एवं पुट्ठो त्वं, वच्छ, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘न उपेति, भो गोतम, यञ्हि सो, भो गोतम, अग्गि तिणकट्ठुपादानं पटिच्च अजलि [जलति (स्या. कं. क.)] तस्स च परियादाना अञ्ञस्स च अनुपहारा अनाहारो निब्बुतो त्वेव सङ्ख्यं गच्छती’’ति.

१९२. ‘‘एवमेव खो, वच्छ, येन रूपेन तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य तं रूपं तथागतस्स पहीनं उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावंकतं आयतिं अनुप्पादधम्मं. रूपसङ्खयविमुत्तो [रूपसङ्खाविमुत्तो (सी. स्या. कं. पी.) एवं वेदनासङ्खयादीसुपि] खो, वच्छ, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाळ्हो – सेय्यथापि महासमुद्दो. उपपज्जतीति न उपेति, न उपपज्जतीति न उपेति, उपपज्जति ¶ च न च उपपज्जतीति न उपेति, नेव उपपज्जति न न उपपज्जतीति न उपेति.

‘‘याय वेदनाय तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य सा वेदना तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा. वेदनासङ्खयविमुत्तो खो, वच्छ, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाळ्हो – सेय्यथापि महासमुद्दो. उपपज्जतीति न उपेति, न उपपज्जतीति न उपेति, उपपज्जति च न च उपपज्जतीति न उपेति, नेव उपपज्जति न न उपपज्जतीति न उपेति.

‘‘याय सञ्ञाय तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य सा सञ्ञा तथागतस्स पहीना ¶ उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा. सञ्ञासङ्खयविमुत्तो खो, वच्छ, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाळ्हो – सेय्यथापि महासमुद्दो. उपपज्जतीति ¶ न उपेति, न उपपज्जतीति न उपेति, उपपज्जति च न च उपपज्जतीति न उपेति, नेव उपपज्जति न न उपपज्जतीति न उपेति.

‘‘येहि सङ्खारेहि तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य ते सङ्खारा तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा. सङ्खारसङ्खयविमुत्तो खो, वच्छ, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाळ्हो – सेय्यथापि महासमुद्दो. उपपज्जतीति न उपेति ¶ , न उपपज्जतीति न उपेति, उपपज्जति च न च उपपज्जतीति न उपेति, नेव उपपज्जति न न उपपज्जतीति न उपेति.

‘‘येन विञ्ञाणेन तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य तं विञ्ञाणं तथागतस्स पहीनं उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावंकतं आयतिं अनुप्पादधम्मं. विञ्ञाणसङ्खयविमुत्तो खो, वच्छ, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाळ्हो – सेय्यथापि महासमुद्दो. उपपज्जतीति न उपेति, न उपपज्जतीति न उपेति, उपपज्जति च न च उपपज्जतीति न उपेति, नेव उपपज्जति न न उपपज्जतीति न उपेति’’.

एवं वुत्ते, वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सेय्यथापि, भो गोतम, गामस्स वा निगमस्स वा अविदूरे ¶ महासालरुक्खो. तस्स अनिच्चता साखापलासा पलुज्जेय्युं [साखापलासं पलुज्जेय्य], तचपपटिका पलुज्जेय्युं, फेग्गू पलुज्जेय्युं [फेग्गु पलुज्जेय्य (सी. स्या. कं. पी.)]; सो अपरेन समयेन अपगतसाखापलासो अपगततचपपटिको अपगतफेग्गुको सुद्धो अस्स, सारे पतिट्ठितो; एवमेव भोतो गोतमस्स पावचनं अपगतसाखापलासं अपगततचपपटिकं अपगतफेग्गुकं सुद्धं, सारे पतिट्ठितं. अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे… ¶ उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

अग्गिवच्छसुत्तं निट्ठितं दुतियं.

३. महावच्छसुत्तं

१९३. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको येन भगवा ¶ तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘दीघरत्ताहं भोता गोतमेन सहकथी. साधु मे भवं गोतमो संखित्तेन कुसलाकुसलं देसेतू’’ति. ‘‘संखित्तेनपि खो ते अहं, वच्छ, कुसलाकुसलं देसेय्यं, वित्थारेनपि खो ते अहं, वच्छ, कुसलाकुसलं देसेय्यं; अपि च ते अहं, वच्छ, संखित्तेन कुसलाकुसलं देसेस्सामि. तं सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भो’’ति खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

१९४. ‘‘लोभो खो, वच्छ, अकुसलं, अलोभो कुसलं; दोसो खो, वच्छ, अकुसलं, अदोसो कुसलं; मोहो खो, वच्छ, अकुसलं, अमोहो कुसलं. इति खो, वच्छ, इमे तयो धम्मा अकुसला, तयो धम्मा कुसला.

‘‘पाणातिपातो खो, वच्छ, अकुसलं, पाणातिपाता वेरमणी कुसलं; अदिन्नादानं खो, वच्छ, अकुसलं, अदिन्नादाना वेरमणी कुसलं; कामेसुमिच्छाचारो खो, वच्छ, अकुसलं, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी कुसलं; मुसावादो ¶ खो, वच्छ, अकुसलं, मुसावादा वेरमणी कुसलं; पिसुणा वाचा खो, वच्छ, अकुसलं ¶ , पिसुणाय वाचाय वेरमणी कुसलं; फरुसा वाचा खो, वच्छ, अकुसलं, फरुसाय वाचाय वेरमणी कुसलं; सम्फप्पलापो खो, वच्छ, अकुसलं, सम्फप्पलापा वेरमणी कुसलं; अभिज्झा खो, वच्छ, अकुसलं, अनभिज्झा कुसलं; ब्यापादो खो, वच्छ, अकुसलं, अब्यापादो कुसलं; मिच्छादिट्ठि खो, वच्छ, अकुसलं सम्मादिट्ठि कुसलं. इति खो, वच्छ, इमे दस धम्मा अकुसला, दस धम्मा कुसला.

‘‘यतो ¶ खो, वच्छ, भिक्खुनो तण्हा पहीना होति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा, सो होति भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति.

१९५. ‘‘तिट्ठतु भवं गोतमो. अत्थि पन ते भोतो गोतमस्स एकभिक्खुपि सावको यो आसवानं खया [सावको आसवानं खया (सी. स्या. कं. पी.) एवमुपरिपि] अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं ¶ दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरती’’ति? ‘‘न खो, वच्छ, एकंयेव सतं न द्वे सतानि न तीणि सतानि न चत्तारि सतानि न पञ्च सतानि, अथ खो भिय्योव ये भिक्खू मम सावका आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति.

‘‘तिट्ठतु भवं गोतमो, तिट्ठन्तु भिक्खू. अत्थि पन भोतो गोतमस्स एका भिक्खुनीपि साविका या आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज ¶ विहरती’’ति? ‘‘न खो, वच्छ, एकंयेव सतं न द्वे सतानि न तीणि सतानि न चत्तारि सतानि न पञ्च सतानि, अथ खो भिय्योव या भिक्खुनियो मम साविका आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति.

‘‘तिट्ठतु भवं गोतमो, तिट्ठन्तु भिक्खू, तिट्ठन्तु भिक्खुनियो. अत्थि पन भोतो गोतमस्स एकुपासकोपि सावको गिही ओदातवसनो ब्रह्मचारी यो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका’’ति? ‘‘न खो, वच्छ, एकंयेव सतं न द्वे सतानि न तीणि सतानि न चत्तारि सतानि न पञ्च सतानि, अथ खो भिय्योव ये उपासका मम सावका गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ¶ ओपपातिका तत्थ परिनिब्बायिनो अनावत्तिधम्मा तस्मा लोका’’ति.

‘‘तिट्ठतु ¶ भवं गोतमो, तिट्ठन्तु भिक्खू, तिट्ठन्तु भिक्खुनियो, तिट्ठन्तु उपासका गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो. अत्थि पन भोतो गोतमस्स एकुपासकोपि सावको गिही ओदातवसनो कामभोगी सासनकरो ओवादप्पटिकरो यो तिण्णविचिकिच्छो विगतकथंकथो वेसारज्जप्पत्तो अपरप्पच्चयो सत्थुसासने विहरती’’ति? ‘‘न खो, वच्छ, एकंयेव सतं न द्वे सतानि न तीणि सतानि न चत्तारि सतानि न पञ्च सतानि ¶ , अथ खो भिय्योव ये उपासका मम सावका गिही ओदातवसना कामभोगिनो सासनकरा ओवादप्पटिकरा तिण्णविचिकिच्छा विगतकथंकथा वेसारज्जप्पत्ता अपरप्पच्चया सत्थुसासने विहरन्ती’’ति.

‘‘तिट्ठतु ¶ भवं गोतमो, तिट्ठन्तु भिक्खू, तिट्ठन्तु भिक्खुनियो, तिट्ठन्तु उपासका गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो, तिट्ठन्तु उपासका गिही ओदातवसना कामभोगिनो. अत्थि पन भोतो गोतमस्स एकुपासिकापि साविका गिहिनी ओदातवसना ब्रह्मचारिनी या पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिका तत्थ परिनिब्बायिनी अनावत्तिधम्मा तस्मा लोका’’ति? ‘‘न खो, वच्छ, एकंयेव सतं न द्वे सतानि न तीणि सतानि न चत्तारि सतानि न पञ्च सतानि, अथ खो भिय्योव या उपासिका मम साविका गिहिनियो ओदातवसना ब्रह्मचारिनियो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिका तत्थ परिनिब्बायिनियो अनावत्तिधम्मा तस्मा लोका’’ति.

‘‘तिट्ठतु भवं गोतमो, तिट्ठन्तु भिक्खू, तिट्ठन्तु भिक्खुनियो, तिट्ठन्तु उपासका गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो, तिट्ठन्तु उपासका गिही ओदातवसना कामभोगिनो, तिट्ठन्तु उपासिका गिहिनियो ओदातवसना ब्रह्मचारिनियो. अत्थि पन भोतो गोतमस्स एकुपासिकापि साविका गिहिनी ओदातवसना कामभोगिनी सासनकरा ओवादप्पटिकरा या तिण्णविचिकिच्छा विगतकथंकथा वेसारज्जप्पत्ता अपरप्पच्चया सत्थुसासने विहरती’’ति? ‘‘न खो, वच्छ, एकंयेव सतं न द्वे ¶ सतानि न तीणि सतानि न चत्तारि सतानि न पञ्च सतानि, अथ खो भिय्योव या उपासिका मम साविका गिहिनियो ओदातवसना कामभोगिनियो सासनकरा ओवादप्पटिकरा तिण्णविच्छिकिच्छा विगतकथंकथा वेसारज्जप्पत्ता अपरप्पच्चया सत्थुसासने विहरन्ती’’ति.

१९६. ‘‘सचे ¶ हि, भो गोतम, इमं धम्मं भवंयेव गोतमो आराधको अभविस्स, नो च खो भिक्खू आराधका अभविस्संसु ¶ ; एवमिदं ब्रह्मचरियं अपरिपूरं अभविस्स तेनङ्गेन. यस्मा च खो, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको भिक्खू च आराधका; एवमिदं ब्रह्मचरियं परिपूरं तेनङ्गेन.

‘‘सचे हि, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको अभविस्स, भिक्खू च आराधका अभविस्संसु, नो च खो भिक्खुनियो आराधिका अभविस्संसु; एवमिदं ब्रह्मचरियं अपरिपूरं अभविस्स तेनङ्गेन. यस्मा च खो, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको, भिक्खू ¶ च आराधका, भिक्खुनियो च आराधिका; एवमिदं ब्रह्मचरियं परिपूरं तेनङ्गेन.

‘‘सचे हि, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको अभविस्स, भिक्खू च आराधका अभविस्संसु, भिक्खुनियो च आराधिका अभविस्संसु, नो च खो उपासका गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो आराधका अभविस्संसु; एवमिदं ब्रह्मचरियं अपरिपूरं अभविस्स तेनङ्गेन. यस्मा च खो, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको, भिक्खू च आराधका, भिक्खुनियो च आराधिका, उपासका च गिही ¶ ओदातवसना ब्रह्मचारिनो आराधका; एवमिदं ब्रह्मचरियं परिपूरं तेनङ्गेन.

‘‘सचे हि, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको अभविस्स, भिक्खू च आराधका अभविस्संसु, भिक्खुनियो च आराधिका अभविस्संसु, उपासका च गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो आराधका अभविस्संसु, नो च खो उपासका गिही ओदातवसना कामभोगिनो आराधका अभविस्संसु; एवमिदं ब्रह्मचरियं अपरिपूरं अभविस्स तेनङ्गेन. यस्मा च खो, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको, भिक्खू च आराधका, भिक्खुनियो च आराधिका, उपासका च गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो आराधका, उपासका च गिही ओदातवसना कामभोगिनो आराधका; एवमिदं ब्रह्मचरियं परिपूरं तेनङ्गेन.

‘‘सचे ¶ हि, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको अभविस्स, भिक्खू च आराधका अभविस्संसु, भिक्खुनियो च आराधिका अभविस्संसु, उपासका च गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो आराधका अभविस्संसु, उपासका च गिही ओदातवसना कामभोगिनो आराधका अभविस्संसु, नो च खो उपासिका गिहिनियो ओदातवसना ब्रह्मचारिनियो ¶ आराधिका अभविस्संसु; एवमिदं ब्रह्मचरियं अपरिपूरं अभविस्स तेनङ्गेन. यस्मा च खो, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको, भिक्खू च आराधका, भिक्खुनियो च आराधिका, उपासका च गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो आराधका, उपासका च गिही ओदातवसना कामभोगिनो आराधका ¶ , उपासिका च गिहिनियो ओदातवसना ¶ ब्रह्मचारिनियो आराधिका; एवमिदं ब्रह्मचरियं परिपूरं तेनङ्गेन.

‘‘सचे हि, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको अभविस्स, भिक्खू च आराधका अभविस्संसु, भिक्खुनियो च आराधिका अभविस्संसु, उपासका च गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो आराधका अभविस्संसु, उपासका च गिही ओदातवसना कामभोगिनो आराधका अभविस्संसु, उपासिका च गिहिनियो ओदातवसना ब्रह्मचारिनियो आराधिका अभविस्संसु, नो च खो उपासिका गिहिनियो ओदातवसना कामभोगिनियो आराधिका अभविस्संसु; एवमिदं ब्रह्मचरियं अपरिपूरं अभविस्स तेनङ्गेन. यस्मा च खो, भो गोतम, इमं धम्मं भवञ्चेव गोतमो आराधको, भिक्खू च आराधका, भिक्खुनियो च आराधिका, उपासका च गिही ओदातवसना ब्रह्मचारिनो आराधका, उपासका च गिही ओदातवसना कामभोगिनो आराधका, उपासिका च गिहिनियो ओदातवसना ब्रह्मचारिनियो आराधिका, उपासिका च गिहिनियो ओदातवसना कामभोगिनियो आराधिका; एवमिदं ब्रह्मचरियं परिपूरं तेनङ्गेन.

१९७. ‘‘सेय्यथापि, भो गोतम, गङ्गा नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा समुद्दं आहच्च तिट्ठति, एवमेवायं भोतो गोतमस्स परिसा सगहट्ठपब्बजिता निब्बाननिन्ना निब्बानपोणा निब्बानपब्भारा निब्बानं आहच्च तिट्ठति. अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे… ¶ एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. लभेय्याहं भोतो गोतमस्स सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति ¶ . ‘‘यो खो, वच्छ, अञ्ञतित्थियपुब्बो इमस्मिं धम्मविनये आकङ्खति ¶ पब्बज्जं, आकङ्खति उपसम्पदं, सो चत्तारो मासे परिवसति. चतुन्नं मासानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्ति उपसम्पादेन्ति भिक्खुभावाय; अपि च मेत्थ पुग्गलवेमत्तता विदिता’’ति. ‘‘सचे, भन्ते, अञ्ञतित्थियपुब्बा इमस्मिं धम्मविनये आकङ्खन्ता पब्बज्जं, आकङ्खन्ता उपसम्पदं चत्तारो मासे परिवसन्ति, चतुन्नं मासानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्ति उपसम्पादेन्ति भिक्खुभावाय; अहं चत्तारि वस्सानि परिवसिस्सामि. चतुन्नं वस्सानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्तु उपसम्पादेन्तु भिक्खुभावाया’’ति. अलत्थ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवतो सन्तिके पब्बज्जं अलत्थ उपसम्पदं.

अचिरूपसम्पन्नो ¶ खो पनायस्मा वच्छगोत्तो अद्धमासूपसम्पन्नो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा वच्छगोत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘यावतकं, भन्ते, सेखेन ञाणेन सेखाय ¶ विज्जाय पत्तब्बं, अनुप्पत्तं तं मया; उत्तरि च मे [उत्तरिं मे (सी. स्या. कं. पी.)] भगवा धम्मं देसेतू’’ति. ‘‘तेन हि त्वं, वच्छ, द्वे धम्मे उत्तरि भावेहि – समथञ्च विपस्सनञ्च. इमे खो ते, वच्छ, द्वे धम्मा उत्तरि भाविता – समथो च विपस्सना च – अनेकधातुपटिवेधाय संवत्तिस्सन्ति.

१९८. ‘‘सो त्वं, वच्छ, यावदेव [यावदे (पी.)] आकङ्खिस्ससि – ‘अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभवेय्यं – एकोपि हुत्वा बहुधा अस्सं, बहुधापि हुत्वा एको अस्सं; आविभावं, तिरोभावं; तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छेय्यं, सेय्यथापि आकासे; पथवियापि उम्मुज्जनिमुज्जं करेय्यं, सेय्यथापि उदके; उदकेपि अभिज्जमाने गच्छेय्यं, सेय्यथापि पथवियं; आकासेपि पल्लङ्केन कमेय्यं, सेय्यथापि पक्खी सकुणो; इमेपि चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परिमसेय्यं, परिमज्जेय्यं; यावब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेय्य’न्ति, तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणिस्ससि, सति सतिआयतने.

‘‘सो त्वं, वच्छ, यावदेव आकङ्खिस्ससि – ‘दिब्बाय सोतधातुया ¶ विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय ¶ उभो सद्दे सुणेय्यं – दिब्बे च मानुसे च, ये दूरे सन्तिके चा’ति, तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणिस्ससि, सति सतिआयतने.

‘‘सो त्वं, वच्छ, यावदेव आकङ्खिस्ससि – ‘परसत्तानं परपुग्गलानं चेतसा चेतो परिच्च पजानेय्यं – सरागं वा चित्तं सरागं ¶ चित्तन्ति पजानेय्यं, वीतरागं वा चित्तं वीतरागं चित्तन्ति पजानेय्यं; सदोसं वा चित्तं सदोसं चित्तन्ति पजानेय्यं, वीतदोसं वा चित्तं वीतदोसं चित्तन्ति पजानेय्यं; समोहं वा चित्तं समोहं चित्तन्ति पजानेय्यं, वीतमोहं वा चित्तं वीतमोहं चित्तन्ति पजानेय्यं; संखित्तं वा चित्तं संखित्तं चित्तन्ति पजानेय्यं, विक्खित्तं वा चित्तं विक्खित्तं चित्तन्ति पजानेय्यं; महग्गतं वा चित्तं महग्गतं ¶ चित्तन्ति पजानेय्यं, अमहग्गतं वा चित्तं अमहग्गतं चित्तन्ति पजानेय्यं; सउत्तरं वा चित्तं सउत्तरं चित्तन्ति पजानेय्यं, अनुत्तरं वा चित्तं अनुत्तरं चित्तन्ति पजानेय्यं; समाहितं वा चित्तं समाहितं चित्तन्ति पजानेय्यं, असमाहितं वा चित्तं असमाहितं चित्तन्ति पजानेय्यं; विमुत्तं वा चित्तं विमुत्तं चित्तन्ति पजानेय्यं, अविमुत्तं वा चित्तं अविमुत्तं चित्तन्ति पजानेय्य’न्ति, तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणिस्ससि, सति सतिआयतने.

‘‘सो त्वं, वच्छ, यावदेव आकङ्खिस्ससि – ‘अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरेय्यं, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि; अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – अमुत्रासिं ¶ एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो इधूपपन्नोति; इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरेय्य’न्ति, तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणिस्ससि, सति सतिआयतने.

‘‘सो ¶ त्वं, वच्छ, यावदेव आकङ्खिस्ससि – ‘दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सेय्यं चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते ¶ दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानेय्यं – इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्नाति; इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते ¶ पस्सेय्यं चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते ¶ यथाकम्मूपगे सत्ते पजानेय्य’न्ति, तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणिस्ससि, सति सतिआयतने.

‘‘सो त्वं, वच्छ, यावदेव आकङ्खिस्ससि – ‘आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्य’न्ति, तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणिस्ससि, सति सतिआयतने’’ति.

१९९. अथ खो आयस्मा वच्छगोत्तो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा वच्छगोत्तो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो खो पनायस्मा वच्छगोत्तो अरहतं अहोसि.

२००. तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू भगवन्तं दस्सनाय गच्छन्ति. अद्दसा खो आयस्मा वच्छगोत्तो ते भिक्खू दूरतोव आगच्छन्ते. दिस्वान येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ते भिक्खू एतदवोच ¶ – ‘‘हन्द! कहं पन तुम्हे आयस्मन्तो गच्छथा’’ति? ‘‘भगवन्तं खो मयं, आवुसो, दस्सनाय गच्छामा’’ति ¶ . ‘‘तेनहायस्मन्तो मम वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्दथ, एवञ्च वदेथ – ‘वच्छगोत्तो, भन्ते, भिक्खु भगवतो पादे सिरसा वन्दति, एवञ्च वदेति – परिचिण्णो मे भगवा, परिचिण्णो मे सुगतो’’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो वच्छगोत्तस्स पच्चस्सोसुं. अथ खो ते भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘आयस्मा, भन्ते, वच्छगोत्तो भगवतो पादे सिरसा वन्दति, एवञ्च वदेति – ‘परिचिण्णो मे भगवा, परिचिण्णो मे सुगतो’’’ति. ‘‘पुब्बेव मे, भिक्खवे, वच्छगोत्तो भिक्खु चेतसा चेतो परिच्च विदितो – ‘तेविज्जो वच्छगोत्तो ¶ भिक्खु महिद्धिको महानुभावो’ति. देवतापि मे एतमत्थं आरोचेसुं – ‘तेविज्जो, भन्ते, वच्छगोत्तो भिक्खु महिद्धिको महानुभावो’’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

महावच्छसुत्तं निट्ठितं ततियं.

४. दीघनखसुत्तं

२०१. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते सूकरखतायं. अथ खो दीघनखो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो दीघनखो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहञ्हि, भो गोतम, एवंवादी एवंदिट्ठि – ‘सब्बं मे नक्खमती’’’ति. ‘‘यापि खो ते एसा, अग्गिवेस्सन, दिट्ठि – ‘सब्बं मे नक्खमती’ति, एसापि ते दिट्ठि नक्खमती’’ति? ‘‘एसा चे [एसापि (क.)] मे, भो गोतम, दिट्ठि खमेय्य, तंपस्स तादिसमेव, तंपस्स ¶ तादिसमेवा’’ति. ‘‘अतो खो ते, अग्गिवेस्सन, बहू हि बहुतरा लोकस्मिं ये एवमाहंसु – ‘तंपस्स तादिसमेव, तंपस्स तादिसमेवा’ति. ते तञ्चेव दिट्ठिं नप्पजहन्ति अञ्ञञ्च दिट्ठिं उपादियन्ति. अतो खो ते, अग्गिवेस्सन, तनू हि तनुतरा लोकस्मिं ये एवमाहंसु – ‘तंपस्स तादिसमेव, तंपस्स तादिसमेवा’ति. ते तञ्चेव दिट्ठिं पजहन्ति अञ्ञञ्च दिट्ठिं न उपादियन्ति. सन्तग्गिवेस्सन, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘सब्बं मे खमती’ति; सन्तग्गिवेस्सन, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘सब्बं मे नक्खमती’ति; सन्तग्गिवेस्सन ¶ , एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘एकच्चं मे खमति, एकच्चं मे नक्खमती’ति. तत्रग्गिवेस्सन, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘सब्बं मे खमती’ति तेसमयं दिट्ठि सारागाय सन्तिके, सञ्ञोगाय सन्तिके, अभिनन्दनाय सन्तिके अज्झोसानाय सन्तिके ¶ उपादानाय सन्तिके; तत्रग्गिवेस्सन ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘सब्बं मे नक्खमती’ति तेसमयं दिट्ठि असारागाय सन्तिके, असञ्ञोगाय सन्तिके, अनभिनन्दनाय सन्तिके, अनज्झोसानाय सन्तिके, अनुपादानाय सन्तिके’’ति.

२०२. एवं वुत्ते, दीघनखो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘उक्कंसेति [उक्कंसति (सी. पी. क.)] मे भवं गोतमो दिट्ठिगतं, समुक्कंसेति [सम्पहंसति (क.)] मे भवं गोतमो दिट्ठिगत’’न्ति. ‘‘तत्रग्गिवेस्सन, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘एकच्चं मे खमति, एकच्चं मे नक्खमती’ति. या ¶ हि तेसं खमति सायं दिट्ठि सारागाय सन्तिके, सञ्ञोगाय सन्तिके, अभिनन्दनाय सन्तिके, अज्झोसानाय सन्तिके, उपादानाय सन्तिके; या हि तेसं नक्खमति सायं दिट्ठि असारागाय सन्तिके, असञ्ञोगाय सन्तिके, अनभिनन्दनाय सन्तिके, अनज्झोसानाय सन्तिके, अनुपादानाय सन्तिके. तत्रग्गिवेस्सन, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘सब्बं मे खमती’ति तत्थ विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति ¶ – ‘या खो मे अयं दिट्ठि – सब्बं मे खमतीति, इमञ्चे अहं दिट्ठिं थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरेय्यं – इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति; द्वीहि मे अस्स विग्गहो – यो चायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी ¶ एवंदिट्ठि – सब्बं मे नक्खमतीति, यो चायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी एवंदिट्ठि – एकच्चं मे खमति, एकच्चं मे नक्खमतीति – इमेहि अस्स द्वीहि विग्गहो. इति विग्गहे सति विवादो, विवादे सति विघातो, विघाते सति विहेसा’. इति सो विग्गहञ्च विवादञ्च विघातञ्च विहेसञ्च अत्तनि सम्पस्समानो तञ्चेव दिट्ठिं पजहति अञ्ञञ्च दिट्ठिं न उपादियति. एवमेतासं दिट्ठीनं पहानं होति, एवमेतासं दिट्ठीनं पटिनिस्सग्गो होति.

२०३. ‘‘तत्रग्गिवेस्सन, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘सब्बं मे नक्खमती’ति तत्थ विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘या खो मे अयं दिट्ठि – सब्बं मे नक्खमती’ति, इमञ्चे अहं दिट्ठिं थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरेय्यं – इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति; द्वीहि मे अस्स विग्गहो – यो चायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी एवंदिट्ठि ¶ – सब्बं मे खमतीति, यो चायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी एवंदिट्ठि – एकच्चं मे खमति एकच्चं मे नक्खमतीति – इमेहि अस्स द्वीहि विग्गहो. इति विग्गहे सति विवादो, विवादे सति विघातो, विघाते सति विहेसा’. इति सो विग्गहञ्च विवादञ्च ¶ विघातञ्च विहेसञ्च अत्तनि सम्पस्समानो तञ्चेव दिट्ठिं पजहति अञ्ञञ्च दिट्ठिं न उपादियति. एवमेतासं दिट्ठीनं पहानं होति, एवमेतासं दिट्ठीनं पटिनिस्सग्गो होति.

२०४. ‘‘तत्रग्गिवेस्सन, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘एकच्चं मे खमति, एकच्चं मे नक्खमती’ति तत्थ विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘या खो मे ¶ अयं दिट्ठि – एकच्चं मे खमति, एकच्चं मे नक्खमतीति, इमञ्चे अहं दिट्ठिं थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरेय्यं – इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति; द्वीहि मे अस्स विग्गहो – यो चायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी एवंदिट्ठि – सब्बं मे खमतीति, यो चायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी एवंदिट्ठि – सब्बं मे नक्खमतीति – इमेहि अस्स द्वीहि विग्गहो. इति विग्गहे सति विवादो, विवादे सति विघातो, विघाते सति विहेसा’. इति सो विग्गहञ्च विवादञ्च विघातञ्च विहेसञ्च अत्तनि सम्पस्समानो तञ्चेव दिट्ठिं पजहति अञ्ञञ्च दिट्ठिं न उपादियति. एवमेतासं दिट्ठीनं पहानं होति, एवमेतासं दिट्ठीनं पटिनिस्सग्गो होति.

२०५. ‘‘अयं ¶ खो पनग्गिवेस्सन, कायो रूपी चातुमहाभूतिको [चातुम्महाभूतिको (सी. स्या.)] मातापेत्तिकसम्भवो ओदनकुम्मासुपचयो अनिच्चुच्छादनपरिमद्दनभेदनविद्धंसनधम्मो, अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो सुञ्ञतो अनत्ततो समनुपस्सितब्बो ¶ . तस्सिमं कायं अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो सुञ्ञतो अनत्ततो समनुपस्सतो यो कायस्मिं कायछन्दो कायस्नेहो कायन्वयता सा पहीयति.

‘‘तिस्सो खो इमा, अग्गिवेस्सन, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. यस्मिं, अग्गिवेस्सन, समये सुखं वेदनं वेदेति ¶ , नेव तस्मिं समये दुक्खं वेदनं वेदेति, न अदुक्खमसुखं वेदनं वेदेति; सुखंयेव तस्मिं समये वेदनं वेदेति. यस्मिं, अग्गिवेस्सन, समये दुक्खं वेदनं वेदेति, नेव तस्मिं समये सुखं वेदनं वेदेति, न अदुक्खमसुखं वेदनं वेदेति; दुक्खंयेव तस्मिं समये वेदनं वेदेति. यस्मिं, अग्गिवेस्सन, समये अदुक्खमसुखं वेदनं वेदेति, नेव तस्मिं समये सुखं वेदनं वेदेति, न दुक्खं वेदनं वेदेति; अदुक्खमसुखंयेव तस्मिं समये वेदनं वेदेति. सुखापि खो, अग्गिवेस्सन, वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा; दुक्खापि खो, अग्गिवेस्सन, वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा; अदुक्खमसुखापि खो, अग्गिवेस्सन, वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा. एवं पस्सं, अग्गिवेस्सन, सुतवा अरियसावको सुखायपि वेदनाय निब्बिन्दति, दुक्खायपि वेदनाय निब्बिन्दति, अदुक्खमसुखायपि वेदनाय ¶ निब्बिन्दति ¶ ; निब्बिन्दं विरज्जति, विरागा विमुच्चति. विमुत्तस्मिं, विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. एवं विमुत्तचित्तो खो, अग्गिवेस्सन, भिक्खु न केनचि संवदति, न केनचि विवदति, यञ्च लोके वुत्तं तेन वोहरति, अपरामस’’न्ति.

२०६. तेन खो पन समयेन आयस्मा सारिपुत्तो भगवतो पिट्ठितो ¶ ठितो होति भगवन्तं बीजयमानो [वीजयमानो (सी. पी.)]. अथ खो आयस्मतो सारिपुत्तस्स एतदहोसि – ‘‘तेसं तेसं किर नो भगवा धम्मानं अभिञ्ञा पहानमाह, तेसं तेसं किर नो सुगतो धम्मानं अभिञ्ञा पटिनिस्सग्गमाहा’’ति. इति हिदं आयस्मतो सारिपुत्तस्स पटिसञ्चिक्खतो अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चि. दीघनखस्स पन परिब्बाजकस्स विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति. अथ खो दीघनखो परिब्बाजको दिट्ठधम्मो पत्तधम्मो विदितधम्मो परियोगाळ्हधम्मो तिण्णविचिकिच्छो विगतकथंकथो वेसारज्जप्पत्तो अपरप्पच्चयो सत्थुसासने भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं ¶ आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति – एवमेव खो भोता गोतमेन अनेकपरियायेन ¶ धम्मो पकासितो. एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

दीघनखसुत्तं निट्ठितं चतुत्थं.

५. मागण्डियसुत्तं

२०७. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कुरूसु विहरति कम्मासधम्मं नाम कुरूनं निगमो, भारद्वाजगोत्तस्स ब्राह्मणस्स अग्यागारे तिणसन्थारके [तिणसन्थरके (सी. स्या. कं. पी.)]. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय कम्मासधम्मं पिण्डाय पाविसि. कम्मासधम्मं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन अञ्ञतरो वनसण्डो तेनुपसङ्कमि दिवाविहाराय. तं वनसण्डं अज्झोगाहेत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले दिवाविहारं निसीदि. अथ ¶ खो मागण्डियो [मागन्दियो (सी. पी.)] परिब्बाजको जङ्घाविहारं अनुचङ्कममानो अनुविचरमानो येन भारद्वाजगोत्तस्स ब्राह्मणस्स अग्यागारं तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो मागण्डियो परिब्बाजको भारद्वाजगोत्तस्स ब्राह्मणस्स अग्यागारे तिणसन्थारकं पञ्ञत्तं. दिस्वान भारद्वाजगोत्तं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘‘कस्स न्वयं भोतो भारद्वाजस्स अग्यागारे तिणसन्थारको पञ्ञत्तो, समणसेय्यानुरूपं [समणसेय्यारूपं (सी. पी.)] मञ्ञे’’ति? ‘‘अत्थि, भो मागण्डिय, समणो गोतमो सक्यपुत्तो सक्यकुला पब्बजितो. तं खो पन भवन्तं गोतमं एवं कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि ¶ सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. तस्सेसा भोतो गोतमस्स सेय्या पञ्ञत्ता’’ति. ‘‘दुद्दिट्ठं वत, भो भारद्वाज, अद्दसाम; दुद्दिट्ठं वत, भो भारद्वाज, अद्दसाम! ये मयं तस्स भोतो गोतमस्स भूनहुनो [भूनहनस्स (स्या. कं.)] सेय्यं अद्दसामा’’ति. ‘‘रक्खस्सेतं, मागण्डिय, वाचं; रक्खस्सेतं ¶ , मागण्डिय, वाचं. बहू हि तस्स भोतो गोतमस्स खत्तियपण्डितापि ब्राह्मणपण्डितापि गहपतिपण्डितापि समणपण्डितापि अभिप्पसन्ना विनीता अरिये ञाये धम्मे कुसले’’ति. ‘‘सम्मुखा चेपि मयं, भो भारद्वाज, तं भवन्तं गोतमं पस्सेय्याम, सम्मुखापि नं वदेय्याम – ‘भूनहु [भूनहनो (स्या. कं.)] समणो गोतमो’ति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि नो सुत्ते ओचरती’’ति. ‘‘सचे तं भोतो मागण्डियस्स अगरु आरोचेय्यामि तं [आरोचेय्यमेतं (सी. पी.), आरोचेस्सामि तस्स (स्या. कं.)] समणस्स गोतमस्सा’’ति. ‘‘अप्पोस्सुक्को भवं भारद्वाजो वुत्तोव नं वदेय्या’’ति.

२०८. अस्सोसि खो भगवा दिब्बाय सोतधातुया विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय भारद्वाजगोत्तस्स ¶ ब्राह्मणस्स मागण्डियेन परिब्बाजकेन सद्धिं इमं कथासल्लापं. अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन भारद्वाजगोत्तस्स ब्राह्मणस्स अग्यागारं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा निसीदि भगवा पञ्ञत्ते तिणसन्थारके. अथ खो भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा ¶ एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो भारद्वाजगोत्तं ब्राह्मणं भगवा एतदवोच – ‘‘अहु पन ते, भारद्वाज, मागण्डियेन परिब्बाजकेन सद्धिं ¶ इमंयेव तिणसन्थारकं आरब्भ कोचिदेव कथासल्लापो’’ति? एवं वुत्ते, भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो संविग्गो लोमहट्ठजातो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एतदेव खो पन मयं भोतो गोतमस्स आरोचेतुकामा. अथ च पन भवं गोतमो अनक्खातंयेव अक्खासी’’ति. अयञ्च हि [अयञ्च हिदं (सी. स्या. कं. पी.)] भगवतो भारद्वाजगोत्तेन ब्राह्मणेन सद्धिं अन्तराकथा विप्पकता होति. अथ खो मागण्डियो परिब्बाजको जङ्घाविहारं अनुचङ्कममानो अनुविचरमानो येन भारद्वाजगोत्तस्स ब्राह्मणस्स अग्यागारं येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो मागण्डियं परिब्बाजकं भगवा एतदवोच –

२०९. ‘‘चक्खुं ¶ खो, मागण्डिय, रूपारामं रूपरतं रूपसम्मुदितं. तं तथागतस्स दन्तं गुत्तं रक्खितं संवुतं, तस्स च संवराय धम्मं देसेति. इदं नु ते एतं, मागण्डिय, सन्धाय भासितं – ‘भूनहु समणो गोतमो’’’ति? ‘‘एतदेव खो पन मे, भो गोतम, सन्धाय भासितं – ‘भूनहु समणो गोतमो’ति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि नो सुत्ते ओचरती’’ति. ‘‘सोतं खो, मागण्डिय, सद्दारामं…पे… घानं ¶ खो, मागण्डिय गन्धारामं… जिव्हा खो, मागण्डिय, रसारामा रसरता रससम्मुदिता. सा तथागतस्स दन्ता गुत्ता रक्खिता संवुता, तस्सा च संवराय धम्मं देसेति. इदं नु ते एतं, मागण्डिय, सन्धाय भासितं – ‘भूनहु समणो गोतमो’’’ति? ‘‘एतदेव खो पन मे, भो गोतम, सन्धाय भासितं – ‘भूनहु समणो गोतमो’ति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि नो सुत्ते ओचरती’’ति. ‘‘कायो खो, मागण्डिय, फोट्ठब्बारामो फोट्ठब्बरतो…पे… मनो खो, मागण्डिय, धम्मारामो धम्मरतो धम्मसम्मुदितो. सो तथागतस्स दन्तो गुत्तो रक्खितो संवुतो, तस्स च संवराय धम्मं देसेति. इदं नु ते एतं, मागण्डिय, सन्धाय भासितं – ‘भूनहु समणो गोतमो’’’ति? ‘‘एतदेव खो पन मे, भो ¶ गोतम, सन्धाय भासितं – ‘भूनहु समणो गोतमो’ति. तं किस्स हेतु? एवञ्हि नो सुत्ते ओचरती’’ति.

२१०. ‘‘तं किं मञ्ञसि, मागण्डिय – ‘इधेकच्चो चक्खुविञ्ञेय्येहि ¶ रूपेहि परिचारितपुब्बो अस्स इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि, सो अपरेन समयेन रूपानंयेव समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा रूपतण्हं पहाय रूपपरिळाहं पटिविनोदेत्वा विगतपिपासो अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो विहरेय्य. इमस्स पन ते, मागण्डिय, किमस्स वचनीय’’’न्ति? ‘‘न किञ्चि, भो गोतम’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि, मागण्डिय – ‘इधेकच्चो सोतविञ्ञेय्येहि सद्देहि…पे… घानविञ्ञेय्येहि ¶ गन्धेहि… जिव्हाविञ्ञेय्येहि रसेहि… कायविञ्ञेय्येहि फोट्ठब्बेहि परिचारितपुब्बो अस्स इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि, सो अपरेन समयेन फोट्ठब्बानंयेव समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा फोट्ठब्बतण्हं पहाय फोट्ठब्बपरिळाहं पटिविनोदेत्वा विगतपिपासो अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो विहरेय्य. इमस्स पन ते, मागण्डिय, किमस्स वचनीय’’’न्ति? ‘‘न किञ्चि, भो गोतम’’.

२११. ‘‘अहं ¶ खो पन, मागण्डिय, पुब्बे अगारियभूतो समानो पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेसिं चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि, सोतविञ्ञेय्येहि सद्देहि…पे… घानविञ्ञेय्येहि गन्धेहि… जिव्हाविञ्ञेय्येहि रसेहि… कायविञ्ञेय्येहि फोट्ठब्बेहि इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि. तस्स मय्हं, मागण्डिय, तयो पासादा अहेसुं – एको वस्सिको, एको हेमन्तिको, एको गिम्हिको. सो खो अहं, मागण्डिय, वस्सिके पासादे वस्सिके चत्तारो [वस्सिके पासादे चत्तारो (स्या. कं.)] मासे निप्पुरिसेहि तूरियेहि [तुरियेहि (सी. स्या. कं. पी.)] परिचारयमानो [परिचारियमानो (सब्बत्थ)] न हेट्ठापासादं ओरोहामि. सो अपरेन समयेन कामानंयेव समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा कामतण्हं पहाय कामपरिळाहं पटिविनोदेत्वा विगतपिपासो ¶ अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो विहरामि. सो अञ्ञे सत्ते पस्सामि कामेसु अवीतरागे कामतण्हाहि खज्जमाने कामपरिळाहेन परिडय्हमाने कामे पटिसेवन्ते. सो तेसं न पिहेमि, न तत्थ अभिरमामि ¶ . तं किस्स हेतु? याहयं, मागण्डिय, रति, अञ्ञत्रेव कामेहि अञ्ञत्र अकुसलेहि धम्मेहि – अपि दिब्बं सुखं ¶ समधिगय्ह तिट्ठति – ताय रतिया रममानो हीनस्स न पिहेमि, न तत्थ अभिरमामि.

२१२. ‘‘सेय्यथापि, मागण्डिय, गहपति वा गहपतिपुत्तो वा अड्ढो महद्धनो महाभोगो पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेय्य चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि…पे… फोट्ठब्बेहि इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि. सो कायेन सुचरितं चरित्वा वाचाय सुचरितं चरित्वा मनसा सुचरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जेय्य देवानं तावतिंसानं सहब्यतं. सो तत्थ नन्दने वने अच्छरासङ्घपरिवुतो दिब्बेहि पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेय्य. सो पस्सेय्य गहपतिं वा गहपतिपुत्तं वा पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितं समङ्गीभूतं परिचारयमानं.

‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, मागण्डिय, अपि नु सो देवपुत्तो नन्दने वने अच्छरासङ्घपरिवुतो दिब्बेहि पञ्चहि कामगुणेहि ¶ समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारयमानो अमुस्स गहपतिस्स वा गहपतिपुत्तस्स वा पिहेय्य, मानुसकानं वा पञ्चन्नं कामगुणानं मानुसकेहि वा कामेहि आवट्टेय्या’’ति? ‘‘नो हिदं, भो गोतम’’. तं किस्स हेतु? मानुसकेहि, भो गोतम, कामेहि दिब्बकामा अभिक्कन्ततरा च पणीततरा चा’’ति. ‘‘एवमेव खो अहं, मागण्डिय, पुब्बे अगारियभूतो समानो पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेसिं चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि, सोतविञ्ञेय्येहि सद्देहि…पे… घानविञ्ञेय्येहि गन्धेहि… जिव्हाविञ्ञेय्येहि रसेहि… कायविञ्ञेय्येहि फोट्ठब्बेहि इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि. सो अपरेन समयेन कामानंयेव समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा कामतण्हं पहाय कामपरिळाहं पटिविनोदेत्वा विगतपिपासो अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो विहरामि. सो अञ्ञे सत्ते पस्सामि कामेसु अवीतरागे कामतण्हाहि खज्जमाने कामपरिळाहेन परिडय्हमाने ¶ कामे पटिसेवन्ते, सो तेसं न पिहेमि, न तत्थ अभिरमामि. तं किस्स हेतु? याहयं, मागण्डिय, रति अञ्ञत्रेव कामेहि अञ्ञत्र अकुसलेहि ¶ धम्मेहि – अपि दिब्बं सुखं समधिगय्ह तिट्ठति – ताय रतिया रममानो हीनस्स न पिहेमि, न तत्थ अभिरमामि.

२१३. ‘‘सेय्यथापि ¶ , मागण्डिय, कुट्ठी पुरिसो अरुगत्तो पक्कगत्तो किमीहि खज्जमानो नखेहि वणमुखानि विप्पतच्छमानो अङ्गारकासुया कायं परितापेय्य. तस्स मित्तामच्चा ञातिसालोहिता भिसक्कं सल्लकत्तं उपट्ठापेय्युं. तस्स सो भिसक्को सल्लकत्तो भेसज्जं करेय्य. सो तं भेसज्जं आगम्म कुट्ठेहि परिमुच्चेय्य, अरोगो अस्स सुखी सेरी सयंवसी येन कामं गमो. सो अञ्ञं कुट्ठिं पुरिसं पस्सेय्य अरुगत्तं पक्कगत्तं किमीहि खज्जमानं नखेहि वणमुखानि विप्पतच्छमानं अङ्गारकासुया कायं परितापेन्तं.

‘‘तं किं मञ्ञसि, मागण्डिय, अपि नु सो पुरिसो अमुस्स कुट्ठिस्स पुरिसस्स पिहेय्य अङ्गारकासुया वा भेसज्जं पटिसेवनाय वा’’ति? ‘‘नो ¶ हिदं, भो गोतम. तं किस्स हेतु? रोगे हि, भो गोतम, सति भेसज्जेन करणीयं होति, रोगे असति न भेसज्जेन करणीयं होती’’ति. ‘‘एवमेव खो अहं, मागण्डिय, पुब्बे अगारियभूतो समानो पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेसिं, चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि, सोतविञ्ञेय्येहि सद्देहि…पे… घानविञ्ञेय्येहि गन्धेहि… जिव्हाविञ्ञेय्येहि रसेहि… कायविञ्ञेय्येहि फोट्ठब्बेहि इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि. सो अपरेन समयेन कामानंयेव समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा कामतण्हं पहाय कामपरिळाहं ¶ पटिविनोदेत्वा विगतपिपासो अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो विहरामि. सो अञ्ञे सत्ते पस्सामि कामेसु अवीतरागे कामतण्हाहि खज्जमाने कामपरिळाहेन परिडय्हमाने कामे पटिसेवन्ते. सो तेसं न पिहेमि, न तत्थ अभिरमामि. तं किस्स हेतु? याहयं, मागण्डिय, रति, अञ्ञत्रेव कामेहि अञ्ञत्र अकुसलेहि धम्मेहि – अपि दिब्बं सुखं समधिगय्ह तिट्ठति – ताय रतिया रममानो हीनस्स न पिहेमि, न तत्थ अभिरमामि.

२१४. ‘‘सेय्यथापि ¶ , मागण्डिय, कुट्ठी पुरिसो अरुगत्तो पक्कगत्तो किमीहि खज्जमानो नखेहि वणमुखानि विप्पतच्छमानो अङ्गारकासुया कायं परितापेय्य. तस्स मित्तामच्चा ¶ ञातिसालोहिता भिसक्कं सल्लकत्तं उपट्ठापेय्युं. तस्स सो भिसक्को सल्लकत्तो भेसज्जं करेय्य. सो तं भेसज्जं आगम्म कुट्ठेहि परिमुच्चेय्य, अरोगो अस्स सुखी सेरी सयंवसी येन कामं गमो. तमेनं द्वे बलवन्तो पुरिसा नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुं उपकड्ढेय्युं.

‘‘तं किं मञ्ञसि, मागण्डिय, अपि नु सो पुरिसो इति चितिचेव कायं सन्नामेय्या’’ति? ‘‘एवं, भो गोतम’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘असु हि, भो गोतम, अग्गि दुक्खसम्फस्सो चेव महाभितापो च महापरिळाहो चा’’ति. ‘‘तं किं मञ्ञसि, मागण्डिय, इदानेव नु खो सो अग्गि दुक्खसम्फस्सो चेव महाभितापो च महापरिळाहो च उदाहु पुब्बेपि सो अग्गि दुक्खसम्फस्सो चेव महाभितापो च महापरिळाहो चा’’ति ¶ ? ‘‘इदानि चेव, भो गोतम, सो अग्गि दुक्खसम्फस्सो चेव महाभितापो ¶ च महापरिळाहो च, पुब्बेपि सो अग्गि दुक्खसम्फस्सो चेव महाभितापो च महापरिळाहो च. असु च [असु हि च (सी. पी.)], भो गोतम, कुट्ठी पुरिसो अरुगत्तो पक्कगत्तो किमीहि खज्जमानो नखेहि वणमुखानि विप्पतच्छमानो उपहतिन्द्रियो दुक्खसम्फस्सेयेव अग्गिस्मिं सुखमिति विपरीतसञ्ञं पच्चलत्था’’ति. ‘‘एवमेव खो, मागण्डिय, अतीतम्पि अद्धानं कामा दुक्खसम्फस्सा चेव महाभितापा च महापरिळाहा च, अनागतम्पि अद्धानं कामा दुक्खसम्फस्सा चेव महाभितापा च महापरिळाहा च, एतरहिपि पच्चुप्पन्नं अद्धानं कामा दुक्खसम्फस्सा चेव महाभितापा च महापरिळाहा च. इमे च, मागण्डिय, सत्ता कामेसु अवीतरागा कामतण्हाहि खज्जमाना कामपरिळाहेन परिडय्हमाना उपहतिन्द्रिया दुक्खसम्फस्सेसुयेव कामेसु सुखमिति विपरीतसञ्ञं पच्चलत्थुं.

२१५. ‘‘सेय्यथापि, मागण्डिय, कुट्ठी पुरिसो अरुगत्तो पक्कगत्तो किमीहि खज्जमानो नखेहि वणमुखानि विप्पतच्छमानो अङ्गारकासुया कायं परितापेति. यथा यथा खो, मागण्डिय, असु कुट्ठी पुरिसो अरुगत्तो पक्कगत्तो किमीहि खज्जमानो नखेहि वणमुखानि विप्पतच्छमानो अङ्गारकासुया कायं परितापेति तथा तथा’स्स [तथा तथा तस्सेव (स्या. कं. क.)] तानि वणमुखानि असुचितरानि ¶ चेव होन्ति दुग्गन्धतरानि च पूतिकतरानि च ¶ , होति चेव काचि सातमत्ता अस्सादमत्ता – यदिदं वणमुखानं कण्डूवनहेतु; एवमेव खो, मागण्डिय, सत्ता कामेसु अवीतरागा ¶ कामतण्हाहि खज्जमाना कामपरिळाहेन च परिडय्हमाना कामे पटिसेवन्ति. यथा यथा खो, मागण्डिय, सत्ता कामेसु अवीतरागा कामतण्हाहि खज्जमाना कामपरिळाहेन च परिडय्हमाना कामे पटिसेवन्ति तथा तथा तेसं तेसं सत्तानं कामतण्हा चेव पवड्ढति, कामपरिळाहेन च परिडय्हन्ति, होति चेव सातमत्ता अस्सादमत्ता – यदिदं पञ्चकामगुणे पटिच्च.

‘‘तं किं मञ्ञसि, मागण्डिय, अपि नु ते दिट्ठो वा सुतो वा राजा वा राजमहामत्तो वा पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारयमानो कामतण्हं अप्पहाय कामपरिळाहं अप्पटिविनोदेत्वा विगतपिपासो अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो विहासि वा विहरति वा विहरिस्सति वा’’ति ¶ ? ‘‘नो हिदं, भो गोतम’’. ‘‘साधु, मागण्डिय! मयापि खो एतं, मागण्डिय, नेव दिट्ठं न सुतं राजा वा राजमहामत्तो वा पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारयमानो कामतण्हं अप्पहाय कामपरिळाहं अप्पटिविनोदेत्वा विगतपिपासो अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो विहासि वा विहरति वा विहरिस्सति वा. अथ खो, मागण्डिय, ये हि केचि समणा वा ब्राह्मणा वा विगतपिपासा अज्झत्तं वूपसन्तचित्ता विहासुं वा विहरन्ति वा विहरिस्सन्ति वा सब्बे ते कामानंयेव समुदयञ्च ¶ अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा कामतण्हं पहाय कामपरिळाहं पटिविनोदेत्वा विगतपिपासा अज्झत्तं वूपसन्तचित्ता विहासुं वा विहरन्ति वा विहरिस्सन्ति वा’’ति. अथ खो भगवा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –

‘‘आरोग्यपरमा लाभा, निब्बानं परमं सुखं;

अट्ठङ्गिको च मग्गानं, खेमं अमतगामिन’’न्ति.

२१६. एवं वुत्ते, मागण्डियो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्छरियं, भो गोतम, अब्भुतं, भो गोतम! याव सुभासितं चिदं भोता गोतमेन – ‘आरोग्यपरमा ¶ लाभा, निब्बानं परमं सुख’न्ति. मयापि खो एतं, भो गोतम, सुतं पुब्बकानं परिब्बाजकानं आचरियपाचरियानं भासमानानं – ‘आरोग्यपरमा लाभा, निब्बानं परमं सुख’न्ति; तयिदं, भो गोतम, समेती’’ति. ‘‘यं पन ते एतं, मागण्डिय, सुतं पुब्बकानं परिब्बाजकानं ¶ आचरियपाचरियानं भासमानानं – ‘आरोग्यपरमा लाभा, निब्बानं परमं सुख’न्ति, कतमं तं आरोग्यं, कतमं तं निब्बान’’न्ति? एवं वुत्ते, मागण्डियो परिब्बाजको सकानेव सुदं गत्तानि पाणिना अनोमज्जति – ‘‘इदन्तं, भो गोतम, आरोग्यं, इदन्तं निब्बानं. अहञ्हि, भो गोतम, एतरहि अरोगो सुखी, न मं किञ्चि आबाधती’’ति.

२१७. ‘‘सेय्यथापि, मागण्डिय, जच्चन्धो पुरिसो; सो न पस्सेय्य ¶ कण्हसुक्कानि रूपानि, न पस्सेय्य नीलकानि रूपानि, न पस्सेय्य पीतकानि रूपानि, न पस्सेय्य लोहितकानि रूपानि, न पस्सेय्य मञ्जिट्ठकानि [मञ्जेट्ठिकानि (सी. स्या. कं. पी.), मञ्जेट्ठकानि (क.)] रूपानि, न पस्सेय्य समविसमं, न पस्सेय्य तारकरूपानि, न पस्सेय्य चन्दिमसूरिये. सो सुणेय्य चक्खुमतो भासमानस्स – ‘छेकं वत, भो ¶ , ओदातं वत्थं अभिरूपं निम्मलं सुची’ति! सो ओदातपरियेसनं चरेय्य. तमेनं अञ्ञतरो पुरिसो तेलमलिकतेन साहुळिचीरेन [तेलमसिकतेन साहुळचीवरेन (सी. स्या. कं. पी.)] वञ्चेय्य – ‘इदं ते, अम्भो पुरिस, ओदातं वत्थं अभिरूपं निम्मलं सुची’ति. सो तं पटिग्गण्हेय्य, पटिग्गहेत्वा पारुपेय्य, पारुपेत्वा अत्तमनो अत्तमनवाचं निच्छारेय्य – ‘छेकं वत, भो, ओदातं वत्थं अभिरूपं निम्मलं सुची’ति!

‘‘तं किं मञ्ञसि, मागण्डिय, अपि नु सो जच्चन्धो पुरिसो जानन्तो पस्सन्तो अमुं तेलमलिकतं साहुळिचीरं पटिग्गण्हेय्य, पटिग्गहेत्वा पारुपेय्य, पारुपेत्वा अत्तमनो अत्तमनवाचं निच्छारेय्य – ‘छेकं वत, भो, ओदातं वत्थं अभिरूपं निम्मलं सुची’ति उदाहु चक्खुमतो सद्धाया’’ति? ‘‘अजानन्तो हि, भो गोतम, अपस्सन्तो सो जच्चन्धो पुरिसो अमुं तेलमलिकतं साहुळिचीरं पटिग्गण्हेय्य, पटिग्गहेत्वा पारुपेय्य, पारुपेत्वा अत्तमनो अत्तमनवाचं निच्छारेय्य – ‘छेकं ¶ वत, भो, ओदातं वत्थं अभिरूपं निम्मलं सुची’ति, चक्खुमतो सद्धाया’’ति. ‘‘एवमेव खो, मागण्डिय, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका अन्धा अचक्खुका अजानन्ता आरोग्यं, अपस्सन्ता निब्बानं ¶ , अथ च पनिमं गाथं भासन्ति – ‘आरोग्यपरमा लाभा, निब्बानं परमं सुख’न्ति. पुब्बकेहेसा, मागण्डिय, अरहन्तेहि सम्मासम्बुद्धेहि गाथा भासिता –

‘आरोग्यपरमा ¶ लाभा, निब्बानं परमं सुखं;

अट्ठङ्गिको च मग्गानं, खेमं अमतगामिन’न्ति.

२१८. ‘‘सा एतरहि अनुपुब्बेन पुथुज्जनगाथा [पुथुज्जनगता (सी. पी.)]. अयं खो पन, मागण्डिय, कायो रोगभूतो गण्डभूतो सल्लभूतो अघभूतो आबाधभूतो, सो त्वं इमं कायं रोगभूतं गण्डभूतं सल्लभूतं अघभूतं आबाधभूतं – ‘इदन्तं, भो गोतम, आरोग्यं, इदन्तं निब्बान’न्ति वदेसि. तञ्हि ते, मागण्डिय, अरियं चक्खुं नत्थि येन त्वं अरियेन चक्खुना आरोग्यं जानेय्यासि, निब्बानं पस्सेय्यासी’’ति. ‘‘एवं पसन्नो अहं भोतो गोतमस्स! पहोति मे भवं गोतमो तथा धम्मं देसेतुं यथाहं आरोग्यं जानेय्यं, निब्बानं पस्सेय्य’’न्ति.

२१९. ‘‘सेय्यथापि ¶ , मागण्डिय, जच्चन्धो पुरिसो; सो न पस्सेय्य कण्हसुक्कानि रूपानि, न पस्सेय्य नीलकानि रूपानि, न पस्सेय्य पीतकानि रूपानि, न पस्सेय्य लोहितकानि रूपानि, न पस्सेय्य मञ्जिट्ठकानि रूपानि, न पस्सेय्य समविसमं, न पस्सेय्य तारकरूपानि, न पस्सेय्य चन्दिमसूरिये. तस्स मित्तामच्चा ञातिसालोहिता भिसक्कं सल्लकत्तं उपट्ठापेय्युं. तस्स सो भिसक्को सल्लकत्तो भेसज्जं करेय्य. सो तं भेसज्जं आगम्म न चक्खूनि उप्पादेय्य, न ¶ चक्खूनि विसोधेय्य. तं किं मञ्ञसि, मागण्डिय, ननु सो वेज्जो यावदेव किलमथस्स विघातस्स भागी अस्सा’’ति? ‘‘एवं, भो गोतम’’. ‘‘एवमेव खो, मागण्डिय, अहञ्चे ते धम्मं देसेय्यं – ‘इदन्तं आरोग्यं, इदन्तं निब्बान’न्ति, सो त्वं आरोग्यं न जानेय्यासि, निब्बानं न पस्सेय्यासि. सो ममस्स किलमथो, सा ममस्स विहेसा’’ति. ‘‘एवं ¶ पसन्नो अहं भोतो गोतमस्स. पहोति मे भवं गोतमो तथा धम्मं देसेतुं यथाहं आरोग्यं जानेय्यं, निब्बानं पस्सेय्य’’न्ति.

२२०. ‘‘सेय्यथापि, मागण्डिय, जच्चन्धो पुरिसो; सो न पस्सेय्य कण्हसुक्कानि रूपानि, न पस्सेय्य नीलकानि रूपानि, न पस्सेय्य पीतकानि रूपानि, न पस्सेय्य लोहितकानि रूपानि, न पस्सेय्य मञ्जिट्ठकानि रूपानि, न पस्सेय्य समविसमं, न पस्सेय्य तारकरूपानि, न पस्सेय्य चन्दिमसूरिये. सो सुणेय्य चक्खुमतो भासमानस्स – ‘छेकं वत, भो, ओदातं वत्थं अभिरूपं निम्मलं सुची’ति! सो ओदातपरियेसनं चरेय्य. तमेनं अञ्ञतरो ¶ पुरिसो तेलमलिकतेन साहुळिचीरेन वञ्चेय्य – ‘इदं ते, अम्भो पुरिस, ओदातं वत्थं अभिरूपं निम्मलं सुची’ति. सो तं पटिग्गण्हेय्य, पटिग्गहेत्वा पारुपेय्य. तस्स मित्तामच्चा ञातिसालोहिता भिसक्कं सल्लकत्तं उपट्ठापेय्युं. तस्स सो भिसक्को सल्लकत्तो भेसज्जं करेय्य – उद्धंविरेचनं अधोविरेचनं अञ्जनं पच्चञ्जनं नत्थुकम्मं. सो तं भेसज्जं ¶ आगम्म चक्खूनि उप्पादेय्य, चक्खूनि विसोधेय्य. तस्स सह चक्खुप्पादा यो अमुस्मिं तेलमलिकते साहुळिचीरे छन्दरागो सो पहीयेथ. तञ्च नं पुरिसं अमित्ततोपि दहेय्य, पच्चत्थिकतोपि दहेय्य, अपि च जीविता वोरोपेतब्बं मञ्ञेय्य – ‘दीघरत्तं वत, भो, अहं इमिना पुरिसेन तेलमलिकतेन साहुळिचीरेन निकतो वञ्चितो पलुद्धो – इदं ते, अम्भो पुरिस, ओदातं वत्थं ¶ अभिरूपं निम्मलं सुची’ति. एवमेव खो, मागण्डिय, अहञ्चे ते धम्मं देसेय्यं – ‘इदन्तं आरोग्यं, इदन्तं निब्बान’न्ति. सो त्वं आरोग्यं जानेय्यासि, निब्बानं पस्सेय्यासि. तस्स ते सह चक्खुप्पादा यो पञ्चसुपादानक्खन्धेसु छन्दरागो सो पहीयेथ; अपि च ते एवमस्स – ‘दीघरत्तं वत, भो, अहं इमिना चित्तेन निकतो वञ्चितो पलुद्धो [पलद्धो (सी. पी.)]. अहञ्हि रूपंयेव उपादियमानो उपादियिं, वेदनंयेव उपादियमानो उपादियिं, सञ्ञंयेव उपादियमानो उपादियिं, सङ्खारेयेव उपादियमानो उपादियिं, विञ्ञाणंयेव उपादियमानो उपादियिं. तस्स मे उपादानपच्चया भवो, भवपच्चया जाति, जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा ¶ सम्भवन्ति; एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’’ति. ‘‘एवं पसन्नो अहं भोतो गोतमस्स! पहोति मे भवं गोतमो तथा धम्मं देसेतुं यथाहं इमम्हा आसना अनन्धो वुट्ठहेय्य’’न्ति.

२२१. ‘‘तेन हि त्वं, मागण्डिय, सप्पुरिसे भजेय्यासि. यतो खो ¶ त्वं, मागण्डिय, सप्पुरिसे भजिस्ससि ततो त्वं, मागण्डिय, सद्धम्मं सोस्ससि; यतो खो त्वं, मागण्डिय, सद्धम्मं सोस्ससि ततो त्वं, मागण्डिय, धम्मानुधम्मं पटिपज्जिस्ससि; यतो खो त्वं, मागण्डिय, धम्मानुधम्मं पटिपज्जिस्ससि ततो त्वं, मागण्डिय, सामंयेव ञस्ससि, सामं दक्खिस्ससि – इमे रोगा गण्डा सल्ला; इध रोगा गण्डा सल्ला अपरिसेसा निरुज्झन्ति. तस्स मे उपादाननिरोधा भवनिरोधो, भवनिरोधा जातिनिरोधो, जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति; एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति.

२२२. एवं ¶ वुत्ते, मागण्डियो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च ¶ . लभेय्याहं भोतो गोतमस्स सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति. ‘‘यो खो, मागण्डिय, अञ्ञतित्थियपुब्बो इमस्मिं धम्मविनये आकङ्खति पब्बज्जं, आकङ्खति उपसम्पदं, सो चत्तारो मासे परिवसति; चतुन्नं मासानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्ति ¶ , उपसम्पादेन्ति भिक्खुभावाय. अपि च मेत्थ पुग्गलवेमत्तता विदिता’’ति. ‘‘सचे, भन्ते, अञ्ञतित्थियपुब्बा इमस्मिं धम्मविनये आकङ्खन्ता पब्बज्जं, आकङ्खन्ता उपसम्पदं चत्तारो मासे परिवसन्ति, चतुन्नं मासानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्ति उपसम्पादेन्ति भिक्खुभावाय; अहं चत्तारि वस्सानि परिवसिस्सामि, चतुन्नं वस्सानं अच्चयेन आरद्धचित्ता भिक्खू पब्बाजेन्तु, उपसम्पादेन्तु भिक्खुभावाया’’ति ¶ . अलत्थ खो मागण्डियो परिब्बाजको भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदं. अचिरूपसम्पन्नो खो पनायस्मा मागण्डियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो खो पनायस्मा मागण्डियो अरहतं अहोसीति.

मागण्डियसुत्तं निट्ठितं पञ्चमं.

६. सन्दकसुत्तं

२२३. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. तेन खो पन समयेन सन्दको परिब्बाजको पिलक्खगुहायं पटिवसति महतिया परिब्बाजकपरिसाय सद्धिं पञ्चमत्तेहि परिब्बाजकसतेहि. अथ खो आयस्मा आनन्दो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आयामावुसो, येन देवकतसोब्भो तेनुपसङ्कमिस्साम गुहादस्सनाया’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसुं. अथ खो आयस्मा आनन्दो सम्बहुलेहि भिक्खूहि सद्धिं येन देवकतसोब्भो तेनुपसङ्कमि. तेन खो पन समयेन सन्दको परिब्बाजको महतिया ¶ परिब्बाजकपरिसाय सद्धिं निसिन्नो होति उन्नादिनिया उच्चासद्दमहासद्दाय अनेकविहितं तिरच्छानकथं कथेन्तिया, सेय्यथिदं – राजकथं चोरकथं महामत्तकथं सेनाकथं भयकथं युद्धकथं अन्नकथं पानकथं वत्थकथं सयनकथं मालाकथं गन्धकथं ञातिकथं यानकथं गामकथं निगमकथं नगरकथं जनपदकथं इत्थिकथं सूरकथं विसिखाकथं कुम्भट्ठानकथं पुब्बपेतकथं नानत्तकथं लोकक्खायिकं समुद्दक्खायिकं ¶ इतिभवाभवकथं इति वा. अद्दसा खो सन्दको परिब्बाजको आयस्मन्तं आनन्दं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान सकं परिसं सण्ठापेसि ¶ – ‘‘अप्पसद्दा भोन्तो होन्तु, मा भोन्तो सद्दमकत्थ; अयं समणस्स गोतमस्स सावको आगच्छति समणो आनन्दो. यावता खो पन समणस्स गोतमस्स सावका कोसम्बियं पटिवसन्ति, अयं तेसं अञ्ञतरो समणो आनन्दो. अप्पसद्दकामा खो पन ते आयस्मन्तो अप्पसद्दविनीता अप्पसद्दस्स वण्णवादिनो; अप्पेव नाम अप्पसद्दं परिसं विदित्वा उपसङ्कमितब्बं मञ्ञेय्या’’ति. अथ खो ते परिब्बाजका तुण्ही अहेसुं.

२२४. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन सन्दको परिब्बाजको तेनुपसङ्कमि. अथ खो सन्दको परिब्बाजको आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘एतु खो भवं आनन्दो, स्वागतं भोतो आनन्दस्स. चिरस्सं खो भवं आनन्दो इमं परियायमकासि यदिदं इधागमनाय. निसीदतु भवं आनन्दो, इदमासनं पञ्ञत्त’’न्ति. निसीदि खो आयस्मा आनन्दो ¶ पञ्ञत्ते आसने. सन्दकोपि खो परिब्बाजको अञ्ञतरं नीचं आसनं गहेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो सन्दकं परिब्बाजकं आयस्मा आनन्दो एतदवोच – ‘‘कायनुत्थ, सन्दक, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना, का च पन वो अन्तराकथा विप्पकता’’ति? ‘‘तिट्ठतेसा, भो आनन्द, कथा याय मयं एतरहि कथाय सन्निसिन्ना. नेसा भोतो आनन्दस्स कथा दुल्लभा भविस्सति पच्छापि सवनाय. साधु वत भवन्तंयेव आनन्दं पटिभातु सके आचरियके धम्मीकथा’’ति. ‘‘तेन हि, सन्दक, सुणाहि ¶ , साधुकं मनसि करोहि, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं भो’’ति खो सन्दको परिब्बाजको आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसि. आयस्मा आनन्दो एतदवोच – ‘‘चत्तारोमे ¶ , सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन अब्रह्मचरियवासा अक्खाता चत्तारि च अनस्सासिकानि ब्रह्मचरियानि अक्खातानि, यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च [वसन्तो वा (सी. पी.) एवमुपरिपि अनाराधनपक्खे] नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसल’’न्ति. ‘‘कतमे पन ते, भो आनन्द, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन चत्तारो अब्रह्मचरियवासा अक्खाता, यत्थ विञ्ञू ¶ पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसल’’न्ति?

२२५. ‘‘इध, सन्दक, एकच्चो सत्था एवंवादी होति एवंदिट्ठि – ‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परोलोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ति. चातुमहाभूतिको अयं पुरिसो यदा कालङ्करोति, पथवी पथवीकायं अनुपेति अनुपगच्छति, आपो आपोकायं अनुपेति अनुपगच्छति, तेजो तेजोकायं अनुपेति अनुपगच्छति, वायो वायोकायं अनुपेति अनुपगच्छति ¶ , आकासं इन्द्रियानि सङ्कमन्ति. आसन्दिपञ्चमा पुरिसा मतं आदाय गच्छन्ति, यावाळाहना पदानि पञ्ञायन्ति. कापोतकानि अट्ठीनि भवन्ति. भस्सन्ता आहुतियो; दत्तुपञ्ञत्तं यदिदं दानं. तेसं तुच्छा मुसा विलापो ये केचि अत्थिकवादं वदन्ति. बाले च पण्डिते च कायस्स भेदा उच्छिज्जन्ति विनस्सन्ति न होन्ति परं मरणा’ति.

‘‘तत्र ¶ , सन्दक, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भवं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परोलोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ति. चातुमहाभूतिको अयं पुरिसो यदा कालङ्करोति, पथवी पथवीकायं अनुपेति अनुपगच्छति, आपो आपोकायं ¶ अनुपेति अनुपगच्छति, तेजो तेजोकायं अनुपेति अनुपगच्छति, वायो वायोकायं अनुपेति अनुपगच्छति, आकासं इन्द्रियानि सङ्कमन्ति. आसन्दिपञ्चमा पुरिसा मतं आदाय गच्छन्ति, यावाळाहना पदानि पञ्ञायन्ति. कापोतकानि अट्ठीनि भवन्ति. भस्सन्ता आहुतियो; दत्तुपञ्ञत्तं यदिदं दानं. तेसं तुच्छा मुसा विलापो ये केचि अत्थिकवादं वदन्ति. बाले च पण्डिते च कायस्स भेदा उच्छिज्जन्ति ¶ विनस्सन्ति न होन्ति परं मरणा’ति. सचे इमस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अकतेन मे एत्थ कतं, अवुसितेन मे एत्थ वुसितं. उभोपि मयं एत्थ समसमा सामञ्ञं पत्ता, यो चाहं न वदामि ‘उभो कायस्स भेदा उच्छिज्जिस्साम, विनस्सिस्साम, न भविस्साम परं मरणा’ति. अतिरेकं खो पनिमस्स भोतो सत्थुनो नग्गियं मुण्डियं उक्कुटिकप्पधानं केसमस्सुलोचनं योहं पुत्तसम्बाधसयनं [पुत्तसम्बाधवसनं (सी.)] अज्झावसन्तो कासिकचन्दनं पच्चनुभोन्तो मालागन्धविलेपनं धारेन्तो जातरूपरजतं सादियन्तो इमिना भोता सत्थारा समसमगतिको भविस्सामि. अभिसम्परायं सोहं किं जानन्तो किं पस्सन्तो इमस्मिं सत्थरि ब्रह्मचरियं चरिस्सामि? ‘सो अब्रह्मचरियवासो अय’न्ति – इति विदित्वा तस्मा ब्रह्मचरिया निब्बिज्ज पक्कमति [निब्बिज्जापक्कमति (सी.)]. अयं खो, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन पठमो अब्रह्मचरियवासो अक्खातो यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं ¶ न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

२२६. ‘‘पुन चपरं, सन्दक, इधेकच्चो सत्था एवंवादी होति एवंदिट्ठि – ‘करोतो कारयतो छिन्दतो छेदापयतो पचतो पाचापयतो सोचयतो सोचापयतो किलमतो किलमापयतो फन्दतो फन्दापयतो पाणमतिपातयतो अदिन्नं आदियतो सन्धिं छिन्दतो निल्लोपं हरतो एकागारिकं करोतो परिपन्थे तिट्ठतो परदारं गच्छतो मुसा भणतो ¶ करोतो न ¶ करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पचापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि ¶ पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो यजन्तो यजापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन नत्थि पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति.

‘‘तत्र, सन्दक, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भवं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – करोतो कारयतो छिन्दतो छेदापयतो पचतो पाचापयतो सोचतो सोचापयतो किलमतो किलमापयतो फन्दतो फन्दापयतो पाणमतिपातयतो अदिन्नं आदियतो सन्धिं छिन्दतो निल्लोपं हरतो एकागारिकं करोतो परिपन्थे तिट्ठतो परदारं गच्छतो मुसा भणतो करोतो न करीयति पापं खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पचापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं ¶ गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो यजन्तो यजापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन नत्थि पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति. सचे इमस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अकतेन मे एत्थ कतं, अवुसितेन मे एत्थ वुसितं. उभोपि मयं एत्थ समसमा सामञ्ञं पत्ता, यो चाहं न वदामि ‘उभिन्नं कुरुतं न करीयति पाप’न्ति. अतिरेकं खो पनिमस्स भोतो सत्थुनो नग्गियं मुण्डियं उक्कुटिकप्पधानं केसमस्सुलोचनं योहं पुत्तसम्बाधसयनं अज्झावसन्तो कासिकचन्दनं पच्चनुभोन्तो मालागन्धविलेपनं धारेन्तो जातरूपरजतं सादियन्तो इमिना भोता सत्थारा समसमगतिको भविस्सामि. अभिसम्परायं सोहं किं जानन्तो किं पस्सन्तो इमस्मिं सत्थरि ब्रह्मचरियं चरिस्सामि? ‘सो अब्रह्मचरियवासो अय’न्ति इति विदित्वा तस्मा ब्रह्मचरिया निब्बिज्ज पक्कमति. अयं खो, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन दुतियो अब्रह्मचरियवासो अक्खातो यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

२२७. ‘‘पुन चपरं, सन्दक, इधेकच्चो सत्था एवंवादी होति एवंदिट्ठि – ‘नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाय; अहेतू अप्पच्चया सत्ता ¶ संकिलिस्सन्ति; नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो ¶ सत्तानं विसुद्धिया; अहेतू अप्पच्चया सत्ता विसुज्झन्ति; नत्थि बलं, नत्थि ¶ वीरियं, नत्थि पुरिसथामो ¶ , नत्थि पुरिसपरक्कमो; सब्बे सत्ता सब्बे पाणा सब्बे भूता सब्बे जीवा अवसा अबला अवीरिया नियतिसङ्गतिभावपरिणता छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेन्ती’ति.

‘‘तत्र, सन्दक, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भवं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो सत्तानं संकिलेसाय, अहेतू अप्पच्चया सत्ता संकिलिस्सन्ति. नत्थि हेतु नत्थि पच्चयो सत्तानं विसुद्धिया, अहेतू अप्पच्चया सत्ता विसुज्झन्ति. नत्थि बलं, नत्थि वीरियं, नत्थि पुरिसथामो, नत्थि पुरिसपरक्कमो, सब्बे सत्ता सब्बे पाणा सब्बे भूता सब्बे जीवा अवसा अबला अवीरिया नियतिसङ्गतिभावपरिणता छस्वेवाभिजातीसु सुखदुक्खं पटिसंवेदेन्ती’ति. सचे इमस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अकतेन मे एत्थ कतं, अवुसितेन मे एत्थ वुसितं. उभोपि मयं एत्थ समसमा सामञ्ञं पत्ता, यो चाहं न वदामि ‘उभो अहेतू अप्पच्चया विसुज्झिस्सामा’ति. अतिरेकं खो पनिमस्स भोतो सत्थुनो नग्गियं मुण्डियं उक्कुटिकप्पधानं केसमस्सुलोचनं योहं पुत्तसम्बाधसयनं अज्झावसन्तो कासिकचन्दनं पच्चनुभोन्तो मालागन्धविलेपनं धारेन्तो जातरूपरजतं सादियन्तो इमिना भोता सत्थारा समसमगतिको भविस्सामि. अभिसम्परायं सोहं किं जानन्तो किं पस्सन्तो इमस्मिं सत्थरि ब्रह्मचरियं चरिस्सामि? ‘सो अब्रह्मचरियवासो अय’न्ति – इति विदित्वा तस्मा ¶ ब्रह्मचरिया निब्बिज्ज पक्कमति. अयं खो, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन ततियो अब्रह्मचरियवासो अक्खातो यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

२२८. ‘‘पुन चपरं, सन्दक, इधेकच्चो सत्था एवंवादी होति एवंदिट्ठि – ‘सत्तिमे काया अकटा अकटविधा अनिम्मिता अनिम्माता वञ्झा कूटट्ठा एसिकट्ठायिट्ठिता, ते न इञ्जन्ति न विपरिणमन्ति न अञ्ञमञ्ञं ब्याबाधेन्ति नालं अञ्ञमञ्ञस्स सुखाय वा दुक्खाय वा सुखदुक्खाय वा. कतमे सत्त? पथवीकायो आपोकायो तेजोकायो वायोकायो सुखे दुक्खे जीवे सत्तमे – इमे सत्तकाया अकटा अकटविधा अनिम्मिता ¶ अनिम्माता ¶ वञ्झा कूटट्ठा एसिकट्ठायिट्ठिता. ते न इञ्जन्ति न विपरिणमन्ति न अञ्ञमञ्ञं ब्याबाधेन्ति. नालं अञ्ञमञ्ञस्स सुखाय वा दुक्खाय वा सुखदुक्खाय वा. तत्थ नत्थि हन्ता वा घातेता वा सोता वा सावेता वा विञ्ञाता वा विञ्ञापेता वा. योपि तिण्हेन सत्थेन सीसं छिन्दति, न कोचि कञ्चि [किञ्चि (क.)] जीविता वोरोपेति. सत्तन्नंत्वेव कायानमन्तरेन सत्थं विवरमनुपतति. चुद्दस खो पनिमानि योनिपमुखसतसहस्सानि सट्ठि च सतानि छ च सतानि पञ्च च कम्मुनो सतानि पञ्च च कम्मानि तीणि ¶ च कम्मानि, कम्मे च अड्ढकम्मे च, द्वट्ठिपटिपदा, द्वट्ठन्तरकप्पा, छळाभिजातियो, अट्ठ पुरिसभूमियो, एकूनपञ्ञास आजीवकसते, एकूनपञ्ञास परिब्बाजकसते, एकूनपञ्ञास ¶ नागावाससते, वीसे इन्द्रियसते, तिंसे निरयसते, छत्तिंस रजोधातुयो, सत्त सञ्ञीगब्भा, सत्त असञ्ञीगब्भा, सत्त निगण्ठिगब्भा, सत्त देवा, सत्त मानुसा, सत्त पेसाचा, सत्त सरा, सत्त पवुटा, सत्त पपाता, सत्त पपातसतानि, सत्त सुपिना, सत्त सुपिनसतानि, चुल्लासीति [चूळासीति (सी. स्या. कं. पी.)] महाकप्पिनो [महाकप्पुनो (सी. पी.)] सतसहस्सानि, यानि बाले च पण्डिते च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ति. तत्थ नत्थि इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा अपरिपक्कं वा कम्मं परिपाचेस्सामि, परिपक्कं वा कम्मं फुस्स फुस्स ब्यन्तिं करिस्सामीति. हेवं नत्थि दोणमिते सुखदुक्खे परियन्तकते संसारे, नत्थि हायनवड्ढने, नत्थि उक्कंसावकंसे. सेय्यथापि नाम सुत्तगुळे खित्ते निब्बेठियमानमेव पलेति, एवमेव बाले च पण्डिते च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ती’ति.

‘‘तत्र, सन्दक, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भवं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – सत्तिमे काया अकटा अकटविधा अनिम्मिता अनिम्माता वञ्झा कूटट्ठा एसिकट्ठायिट्ठिता. ते न इञ्जन्ति न विपरिणमन्ति न अञ्ञमञ्ञं ब्याबाधेन्ति. नालं अञ्ञमञ्ञस्स सुखाय वा दुक्खाय वा सुखदुक्खाय वा. कतमे सत्त ¶ ? पथवीकायो आपोकायो तेजोकायो वायोकायो सुखे दुक्खे जीवे सत्तमे – इमे सत्त काया अकटा अकटविधा अनिम्मिता अनिम्माता वञ्झा कूटट्ठा एसिकट्ठायिट्ठिता. ते न इञ्जन्ति न विपरिणमन्ति न अञ्ञमञ्ञं ब्याबाधेन्ति. नालं अञ्ञमञ्ञस्स सुखाय वा दुक्खाय वा सुखदुक्खाय वा. तत्थ नत्थि हन्ता वा ¶ घातेता वा सोता वा सावेता वा विञ्ञाता वा विञ्ञापेता वा. योपि तिण्हेन सत्थेन सीसं छिन्दति, न कोचि कञ्चि जीविता वोरोपेति ¶ . सत्तन्नंत्वेव कायानमन्तरेन सत्थं विवरमनुपतति. चुद्दस खो पनिमानि योनिपमुखसतसहस्सानि सट्ठि च सतानि छ च सतानि पञ्च च कम्मुनो सतानि पञ्च च कम्मानि तीणि च कम्मानि, कम्मे च अड्ढकम्मे च, द्वट्ठिपटिपदा, द्वट्ठन्तरकप्पा, छळाभिजातियो, अट्ठ पुरिसभूमियो, एकूनपञ्ञास आजीवकसते, एकूनपञ्ञास परिब्बाजकसते, एकूनपञ्ञास नागावाससते, वीसे इन्द्रियसते, तिंसे निरयसते, छत्तिंस रजोधातुयो, सत्त सञ्ञीगब्भा, सत्त असञ्ञीगब्भा, सत्त निगण्ठिगब्भा, सत्त देवा, सत्त मानुसा, सत्त पेसाचा, सत्त सरा, सत्त पवुटा, सत्त पपाता, सत्त पपातसतानि, सत्त सुपिना, सत्त सुपिनसतानि, चुल्लासीति महाकप्पिनो सतसहस्सानि, यानि बाले च पण्डिते च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ति. तत्थ नत्थि इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा अपरिपक्कं ¶ वा कम्मं परिपाचेस्सामि, परिपक्कं वा कम्मं फुस्स फुस्स ब्यन्तिं करिस्सामीति, हेवं नत्थि दोणमिते सुखदुक्खे परियन्तकते संसारे, नत्थि हायनवड्ढने, नत्थि उक्कंसावकंसे. सेय्यथापि नाम सुत्तगुळे खित्ते निब्बेठियमानमेव पलेति, एवमेव बाले च पण्डिते च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ती’ति. सचे पन इमस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अकतेन मे एत्थ कतं, अवुसितेन मे एत्थ वुसितं. उभोपि मयं एत्थ समसमा सामञ्ञं पत्ता, यो चाहं न वदामि. ‘उभो सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सामा’ति. अतिरेकं खो पनिमस्स भोतो सत्थुनो नग्गियं मुण्डियं उक्कुटिकप्पधानं केसमस्सुलोचनं योहं पुत्तसम्बाधसयनं अज्झावसन्तो कासिकचन्दनं पच्चनुभोन्तो मालागन्धविलेपनं धारेन्तो जातरूपरजतं सादियन्तो इमिना भोता सत्थारा समसमगतिको भविस्सामि. अभिसम्परायं सोहं किं जानन्तो किं पस्सन्तो इमस्मिं सत्थरि ब्रह्मचरियं चरिस्सामि? ‘सो अब्रह्मचरियवासो अय’न्ति – इति विदित्वा तस्मा ब्रह्मचरिया निब्बिज्ज पक्कमति. अयं खो, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन चतुत्थो अब्रह्मचरियवासो अक्खातो यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘इमे ¶ खो ते, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन चत्तारो अब्रह्मचरियवासा ¶ अक्खाता यत्थ ¶ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसल’’न्ति.

‘‘अच्छरियं ¶ , भो आनन्द, अब्भुतं, भो आनन्द! यावञ्चिदं तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन चत्तारो अब्रह्मचरियवासाव समाना ‘अब्रह्मचरियवासा’ति अक्खाता यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलन्ति. कतमानि पन तानि, भो आनन्द, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन चत्तारि अनस्सासिकानि ब्रह्मचरियानि अक्खातानि यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसल’’न्ति?

२२९. ‘‘इध, सन्दक, एकच्चो सत्था सब्बञ्ञू सब्बदस्सावी अपरिसेसं ञाणदस्सनं पटिजानाति – ‘चरतो च मे तिट्ठतो च सुत्तस्स च जागरस्स च सततं समितं ञाणदस्सनं पच्चुपट्ठित’न्ति. सो सुञ्ञम्पि अगारं पविसति, पिण्डम्पि न लभति, कुक्कुरोपि डंसति, चण्डेनपि हत्थिना समागच्छति, चण्डेनपि अस्सेन समागच्छति, चण्डेनपि गोणेन समागच्छति, इत्थियापि पुरिसस्सपि नामम्पि गोत्तम्पि पुच्छति, गामस्सपि निगमस्सपि नामम्पि मग्गम्पि पुच्छति. सो ‘किमिद’न्ति पुट्ठो समानो ‘सुञ्ञं मे अगारं पविसितब्बं अहोसि’, तेन पाविसिं; ‘पिण्डम्पि अलद्धब्बं अहोसि’, तेन नालत्थं ¶ ; ‘कुक्कुरेन डंसितब्बं अहोसि’, तेनम्हि [तेन (क.), तेनासिं (?)] दट्ठो; ‘चण्डेन हत्थिना समागन्तब्बं अहोसि’, तेन समागमिं; ‘चण्डेन अस्सेन समागन्तब्बं अहोसि’, तेन समागमिं; ‘चण्डेन गोणेन समागन्तब्बं अहोसि’, तेन समागमिं; ‘इत्थियापि पुरिसस्सपि नामम्पि गोत्तम्पि पुच्छितब्बं अहोसि’, तेन पुच्छिं; ‘गामस्सपि निगमस्सपि नामम्पि मग्गम्पि पुच्छितब्बं अहोसि’, तेन पुच्छिन्ति. तत्र, सन्दक, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भवं सत्था सब्बञ्ञू सब्बदस्सावी अपरिसेसं ञाणदस्सनं पटिजानाति…पे… ¶ ‘गामस्सपि निगमस्सपि नामम्पि मग्गम्पि पुच्छितब्बं अहोसि, तेन पुच्छि’न्ति ¶ . सो ‘अनस्सासिकं इदं ब्रह्मचरिय’न्ति – इति विदित्वा तस्मा ब्रह्मचरिया निब्बिज्ज पक्कमति. इदं खो, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन पठमं अनस्सासिकं ब्रह्मचरियं अक्खातं ¶ यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

२३०. ‘‘पुन चपरं, सन्दक, इधेकच्चो सत्था अनुस्सविको होति अनुस्सवसच्चो. सो अनुस्सवेन इतिहितिहपरम्पराय पिटकसम्पदाय धम्मं देसेति. अनुस्सविकस्स खो पन, सन्दक ¶ , सत्थुनो अनुस्सवसच्चस्स सुस्सुतम्पि होति दुस्सुतम्पि होति तथापि होति अञ्ञथापि होति. तत्र, सन्दक, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भवं सत्था अनुस्सविको अनुस्सवसच्चो सो अनुस्सवेन इतिहितिहपरम्पराय पिटकसम्पदाय धम्मं देसेति. अनुस्सविकस्स खो पन सत्थुनो अनुस्सवसच्चस्स सुस्सुतम्पि होति दुस्सुतम्पि होति तथापि होति अञ्ञथापि होति’. सो ‘अनस्सासिकं इदं ब्रह्मचरिय’न्ति – इति विदित्वा तस्मा ब्रह्मचरिया निब्बिज्ज पक्कमति. इदं खो, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन दुतियं अनस्सासिकं ब्रह्मचरियं अक्खातं यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

२३१. ‘‘पुन ¶ चपरं, सन्दक, इधेकच्चो सत्था तक्की होति वीमंसी. सो तक्कपरियाहतं वीमंसानुचरितं सयंपटिभानं धम्मं देसेति. तक्किस्स खो पन, सन्दक, सत्थुनो वीमंसिस्स सुतक्कितम्पि होति दुत्तक्कितम्पि होति तथापि होति अञ्ञथापि होति. तत्र, सन्दक, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भवं सत्था तक्की वीमंसी. सो तक्कपरियाहतं वीमंसानुचरितं सयंपटिभानं धम्मं देसेति. तक्किस्स खो पन सत्थुनो वीमंसिस्स सुतक्कितम्पि होति दुत्तक्कितम्पि होति तथापि होति अञ्ञथापि होति’. सो ‘अनस्सासिकं इदं ब्रह्मचरिय’न्ति – इति विदित्वा तस्मा ब्रह्मचरिया निब्बिज्ज पक्कमति. इदं खो, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन ततियं अनस्सासिकं ब्रह्मचरियं अक्खातं यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

२३२. ‘‘पुन ¶ चपरं, सन्दक, इधेकच्चो सत्था मन्दो होति मोमूहो. सो मन्दत्ता मोमूहत्ता तत्थ तत्थ [तथा तथा (सी. स्या. कं. पी.)] पञ्हं पुट्ठो ¶ समानो वाचाविक्खेपं आपज्जति अमराविक्खेपं – ‘एवन्तिपि [एवम्पि (सी. पी.)] मे नो, तथातिपि [तथापि (सी. पी.)] मे नो, अञ्ञथातिपि [अञ्ञथापि (सी. पी.) ( ) सब्बत्थ नत्थि] मे नो, नोतिपि मे नो, नो नोतिपि मे नो’ति. तत्र, सन्दक, विञ्ञू पुरिसो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भवं सत्था मन्दो मोमूहो. सो मन्दत्ता मोमूहत्ता तत्थ तत्थ पञ्हं पुट्ठो समानो वाचाविक्खेपं आपज्जति अमराविक्खेपं ¶ – एवन्तिपि मे नो, तथातिपि मे नो, अञ्ञथातिपि मे नो, नोतिपि मे नो, नो नोतिपि मे नो’ति. सो ‘अनस्सासिकं इदं ब्रह्मचरिय’न्ति – इति विदित्वा ¶ तस्मा ब्रह्मचरिया निब्बिज्ज पक्कमति. इदं खो, सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन चतुत्थं अनस्सासिकं ब्रह्मचरियं अक्खातं यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘इमानि खो, (तानि सन्दक, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन चत्तारि अनस्सासिकानि ब्रह्मचरियानि अक्खातानि यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसल’’न्ति.

‘‘अच्छरियं, भो आनन्द, अब्भुतं, भो आनन्द! यावञ्चिदं तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन चत्तारि अनस्सासिकानेव ब्रह्मचरियानि अनस्सासिकानि ब्रह्मचरियानीति अक्खातानि यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं न वसेय्य, वसन्तो च नाराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं. सो पन, भो आनन्द, सत्था किं वादी किं अक्खायी यत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं वसेय्य, वसन्तो च आराधेय्य ञायं धम्मं कुसल’’न्ति.

२३३. ‘‘इध, सन्दक, तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा…पे… [वित्थारो म. नि. २.९-१० कन्दरकसुत्ते] सो इमे ¶ पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि ¶ धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. यस्मिं खो [यस्मिं खो पन (स्या. कं. क.)], सन्दक, सत्थरि सावको एवरूपं उळारविसेसं अधिगच्छति तत्थ ¶ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं वसेय्य, वसन्तो च आराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘पुन चपरं, सन्दक, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा…पे... दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. यस्मिं खो, सन्दक, सत्थरि सावको एवरूपं उळारविसेसं अधिगच्छति तत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं वसेय्य, वसन्तो च आराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘पुन ¶ चपरं, सन्दक, भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति…पे… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. यस्मिं खो, सन्दक, सत्थरि सावको एवरूपं उळारविसेसं अधिगच्छति तत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं वसेय्य, वसन्तो च आराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘पुन चपरं, सन्दक, भिक्खु सुखस्स च पहाना…पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. यस्मिं खो, सन्दक, सत्थरि सावको एवरूपं उळारविसेसं अधिगच्छति तत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं वसेय्य, वसन्तो च आराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे ¶ विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. यस्मिं खो, सन्दक, सत्थरि सावको एवरूपं उळारविसेसं अधिगच्छति तत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं वसेय्य, वसन्तो च आराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते सत्तानं चुतूपपातञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति. यस्मिं खो, सन्दक, सत्थरि सावको एवरूपं उळारविसेसं अधिगच्छति ¶ तत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं वसेय्य, वसन्तो च आराधेय्य ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते आसवानं खयञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति. सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति; ‘इमे आसवा’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं आसवसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं आसवनिरोधो’ति यथाभूतं ¶ पजानाति, ‘अयं आसवनिरोधगामिनी ¶ पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति. तस्स एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति, भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. यस्मिं खो, सन्दक, सत्थरि सावको एवरूपं उळारविसेसं अधिगच्छति तत्थ विञ्ञू पुरिसो ससक्कं ब्रह्मचरियं वसेय्य, वसन्तो च आराधेय्य ञायं धम्मं कुसल’’न्ति.

२३४. ‘‘यो पन सो, भो आनन्द, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो परिभुञ्जेय्य ¶ सो कामे’’ति? ‘‘यो सो, सन्दक, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो अभब्बो सो पञ्चट्ठानानि अज्झाचरितुं. अभब्बो खीणासवो भिक्खु सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपेतुं, अभब्बो खीणासवो भिक्खु अदिन्नं थेय्यसङ्खातं आदातुं, अभब्बो खीणासवो भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवेतुं, अभब्बो खीणासवो भिक्खु सम्पजानमुसा भासितुं, अभब्बो खीणासवो भिक्खु सन्निधिकारकं कामे परिभुञ्जितुं, सेय्यथापि पुब्बे अगारियभूतो. यो सो, सन्दक, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो अभब्बो सो ¶ इमानि पञ्चट्ठानानि अज्झाचरितु’’न्ति.

२३५. ‘‘यो ¶ पन सो, भो आनन्द, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो तस्स चरतो चेव तिट्ठतो च सुत्तस्स च जागरस्स च सततं समितं ञाणदस्सनं पच्चुपट्ठितं – ‘खीणा मे आसवा’’’ति? ‘‘तेन हि, सन्दक, उपमं ते करिस्सामि; उपमायपिधेकच्चे विञ्ञू पुरिसा भासितस्स अत्थं आजानन्ति. सेय्यथापि, सन्दक, पुरिसस्स हत्थपादा छिन्ना; तस्स चरतो चेव तिट्ठतो च सुत्तस्स च जागरस्स च सततं समितं (जानाति – ‘छिन्ना मे हत्थपादा’ति, उदाहु पच्चवेक्खमानो जानाति – ‘छिन्ना मे हत्थपादा’’’ति? ‘‘न खो, भो आनन्द, सो पुरिसो सततं समितं जानाति – ‘छिन्ना मे हत्थपादा’ ति.) [(छिन्नाव हत्थपादा,) (सी. स्या. कं. पी.)] अपि च खो पन नं पच्चवेक्खमानो जानाति – ‘छिन्ना मे हत्थपादा’’’ति. ‘‘एवमेव खो, सन्दक, यो सो ¶ भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो तस्स चरतो चेव तिट्ठतो च सुत्तस्स च जागरस्स च सततं समितं (ञाणदस्सनं न पच्चुपट्ठितं – ‘खीणा मे आसवा’ति;) [(खीणाव आसवा,) (सी. स्या. कं. पी.)] अपि च खो पन नं पच्चवेक्खमानो जानाति – ‘खीणा मे आसवा’’’ति.

२३६. ‘‘कीवबहुका पन, भो आनन्द, इमस्मिं धम्मविनये निय्यातारो’’ति? ‘‘न खो, सन्दक, एकंयेव सतं न द्वे सतानि न तीणि सतानि न चत्तारि सतानि न पञ्च सतानि, अथ खो भिय्योव ये इमस्मिं धम्मविनये निय्यातारो’’ति. ‘‘अच्छरियं, भो आनन्द, अब्भुतं, भो आनन्द! न च नाम सधम्मोक्कंसना भविस्सति, न ¶ परधम्मवम्भना, आयतने च धम्मदेसना ताव बहुका ¶ च निय्यातारो पञ्ञायिस्सन्ति. इमे पनाजीवका पुत्तमताय पुत्ता अत्तानञ्चेव उक्कंसेन्ति, परे च वम्भेन्ति तयो चेव निय्यातारो पञ्ञपेन्ति, सेय्यथिदं – नन्दं वच्छं, किसं संकिच्चं, मक्खलिं गोसाल’’न्ति. अथ खो सन्दको परिब्बाजको सकं परिसं आमन्तेसि – ‘‘चरन्तु भोन्तो समणे गोतमे ब्रह्मचरियवासो. न दानि सुकरं अम्हेहि लाभसक्कारसिलोके परिच्चजितु’’न्ति. इति हिदं सन्दको परिब्बाजको सकं परिसं उय्योजेसि भगवति ब्रह्मचरियेति.

सन्दकसुत्तं निट्ठितं छट्ठं.

७. महासकुलुदायिसुत्तं

२३७. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन सम्बहुला अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता परिब्बाजका मोरनिवापे परिब्बाजकारामे पटिवसन्ति, सेय्यथिदं – अन्नभारो वरधरो सकुलुदायी च परिब्बाजको अञ्ञे च अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता परिब्बाजका. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय राजगहं पिण्डाय पाविसि. अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘अतिप्पगो खो ताव राजगहे पिण्डाय चरितुं. यंनूनाहं येन मोरनिवापो परिब्बाजकारामो येन सकुलुदायी परिब्बाजको तेनुपसङ्कमेय्य’’न्ति. अथ खो भगवा येन मोरनिवापो परिब्बाजकारामो तेनुपसङ्कमि. तेन खो पन समयेन सकुलुदायी परिब्बाजको महतिया परिब्बाजकपरिसाय सद्धिं निसिन्नो होति उन्नादिनिया उच्चासद्दमहासद्दाय अनेकविहितं तिरच्छानकथं कथेन्तिया, सेय्यथिदं – राजकथं चोरकथं महामत्तकथं सेनाकथं भयकथं युद्धकथं अन्नकथं पानकथं वत्थकथं सयनकथं मालाकथं गन्धकथं ञातिकथं यानकथं गामकथं निगमकथं नगरकथं जनपदकथं इत्थिकथं सूरकथं विसिखाकथं कुम्भट्ठानकथं पुब्बपेतकथं ¶ नानत्तकथं लोकक्खायिकं समुद्दक्खायिकं इतिभवाभवकथं ¶ इति वा. अद्दसा खो सकुलुदायी परिब्बाजको भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान सकं परिसं सण्ठापेति – ‘‘अप्पसद्दा भोन्तो होन्तु; मा भोन्तो सद्दमकत्थ. अयं समणो गोतमो आगच्छति; अप्पसद्दकामो खो पन सो आयस्मा अप्पसद्दस्स वण्णवादी. अप्पेव नाम अप्पसद्दं परिसं विदित्वा उपसङ्कमितब्बं मञ्ञेय्या’’ति. अथ खो ते परिब्बाजका तुण्ही अहेसुं. अथ खो भगवा येन सकुलुदायी परिब्बाजको तेनुपसङ्कमि. अथ खो सकुलुदायी परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एतु खो, भन्ते, भगवा. स्वागतं, भन्ते, भगवतो. चिरस्सं खो, भन्ते, भगवा इमं परियायमकासि यदिदं इधागमनाय. निसीदतु, भन्ते, भगवा; इदमासनं पञ्ञत्त’’न्ति. निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने. सकुलुदायीपि खो परिब्बाजको अञ्ञतरं नीचं आसनं गहेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो सकुलुदायिं परिब्बाजकं भगवा एतदवोच –

२३८. ‘‘कायनुत्थ ¶ ¶ , उदायि, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना, का च पन वो अन्तराकथा विप्पकता’’ति? ‘‘तिट्ठतेसा, भन्ते, कथा याय मयं एतरहि कथाय सन्निसिन्ना. नेसा, भन्ते, कथा भगवतो दुल्लभा भविस्सति पच्छापि सवनाय. पुरिमानि, भन्ते, दिवसानि पुरिमतरानि नानातित्थियानं समणब्राह्मणानं कुतूहलसालायं सन्निसिन्नानं सन्निपतितानं अयमन्तराकथा ¶ उदपादि – ‘लाभा वत, भो, अङ्गमगधानं, सुलद्धलाभा वत, भो, अङ्गमगधानं! तत्रिमे [यत्थिमे (सी.)] समणब्राह्मणा सङ्घिनो गणिनो गणाचरिया ञाता यसस्सिनो तित्थकरा साधुसम्मता बहुजनस्स राजगहं वस्सावासं ओसटा. अयम्पि खो पूरणो कस्सपो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो च ञातो यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स; सोपि राजगहं वस्सावासं ओसटो. अयम्पि खो मक्खलि गोसालो…पे… अजितो केसकम्बलो… पकुधो कच्चायनो… सञ्जयो बेलट्ठपुत्तो… निगण्ठो नाटपुत्तो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो च ञातो ¶ यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स; सोपि राजगहं वस्सावासं ओसटो. अयम्पि खो समणो गोतमो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो च ञातो यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स; सोपि राजगहं वस्सावासं ओसटो. को नु खो इमेसं भवतं समणब्राह्मणानं सङ्घीनं गणीनं गणाचरियानं ञातानं यसस्सीनं तित्थकरानं साधुसम्मतानं बहुजनस्स सावकानं सक्कतो गरुकतो मानितो पूजितो, कञ्च पन सावका सक्कत्वा गरुं कत्वा [गरुकत्वा (सी. स्या. कं. पी.)] उपनिस्साय विहरन्ती’’’ति?

२३९. ‘‘तत्रेकच्चे एवमाहंसु – ‘अयं खो पूरणो कस्सपो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो च ञातो यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स; सो च खो सावकानं न सक्कतो न गरुकतो न मानितो न ¶ पूजितो, न च पन पूरणं कस्सपं सावका सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति. भूतपुब्बं पूरणो कस्सपो अनेकसताय परिसाय धम्मं देसेति. तत्रञ्ञतरो पूरणस्स कस्सपस्स सावको सद्दमकासि – ‘‘मा भोन्तो पूरणं कस्सपं एतमत्थं पुच्छित्थ; नेसो एतं जानाति; मयमेतं जानाम, अम्हे एतमत्थं पुच्छथ; मयमेतं भवन्तानं ब्याकरिस्सामा’’ति. भूतपुब्बं पूरणो कस्सपो ¶ बाहा पग्गय्ह कन्दन्तो न लभति – ‘‘अप्पसद्दा भोन्तो होन्तु, मा भोन्तो सद्दमकत्थ. नेते, भवन्ते, पुच्छन्ति, अम्हे एते पुच्छन्ति; मयमेतेसं ब्याकरिस्सामा’’ति. बहू खो पन पूरणस्स कस्सपस्स सावका वादं आरोपेत्वा अपक्कन्ता – ‘‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासि, अहं इमं धम्मविनयं आजानामि ¶ , किं त्वं इमं धम्मविनयं आजानिस्ससि? मिच्छापटिपन्नो त्वमसि, अहमस्मि सम्मापटिपन्नो, सहितं मे, असहितं ते, पुरेवचनीयं पच्छा अवच, पच्छावचनीयं पुरे अवच, अधिचिण्णं ते विपरावत्तं, आरोपितो ते वादो, निग्गहितोसि, चर वादप्पमोक्खाय, निब्बेठेहि वा सचे पहोसी’’ति. इति पूरणो कस्सपो सावकानं न सक्कतो न गरुकतो न मानितो न पूजितो, न च पन पूरणं कस्सपं सावका सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति. अक्कुट्ठो च पन पूरणो कस्सपो धम्मक्कोसेना’’’ति.

‘‘एकच्चे ¶ एवमाहंसु – ‘अयम्पि खो मक्खलि गोसालो…पे… अजितो केसकम्बलो… पकुधो कच्चायनो… सञ्जयो ¶ बेलट्ठपुत्तो… निगण्ठो नाटपुत्तो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो च ञातो यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स; सो च खो सावकानं न सक्कतो न गरुकतो न मानितो न पूजितो, न च पन निगण्ठं नाटपुत्तं सावका सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति. भूतपुब्बं निगण्ठो नाटपुत्तो अनेकसताय परिसाय धम्मं देसेति. तत्रञ्ञतरो निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स सावको सद्दमकासि – मा भोन्तो निगण्ठं नाटपुत्तं एतमत्थं पुच्छित्थ; नेसो एतं जानाति; मयमेतं जानाम, अम्हे एतमत्थं पुच्छथ; मयमेतं भवन्तानं ब्याकरिस्सामाति. भूतपुब्बं निगण्ठो नाटपुत्तो बाहा पग्गय्ह कन्दन्तो न लभति – ‘‘अप्पसद्दा भोन्तो होन्तु, मा भोन्तो सद्दमकत्थ. नेते भवन्ते पुच्छन्ति, अम्हे एते पुच्छन्ति; मयमेतेसं ब्याकरिस्सामा’’ति. बहू खो पन निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स सावका वादं आरोपेत्वा अपक्कन्ता – ‘‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासि, अहं इमं धम्मविनयं आजानामि. किं त्वं इमं धम्मविनयं आजानिस्ससि? मिच्छापटिपन्नो त्वमसि. अहमस्मि सम्मापटिपन्नो. सहितं मे असहितं ते, पुरेवचनीयं पच्छा अवच, पच्छावचनीयं पुरे अवच, अधिचिण्णं ते विपरावत्तं, आरोपितो ते वादो, निग्गहितोसि, चर वादप्पमोक्खाय, निब्बेठेहि ¶ वा सचे पहोसी’’ति. इति निगण्ठो नाटपुत्तो सावकानं न सक्कतो न गरुकतो न मानितो न पूजितो, न च पन निगण्ठं नाटपुत्तं ¶ सावका सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति. अक्कुट्ठो च पन निगण्ठो नाटपुत्तो धम्मक्कोसेना’’’ति.

२४०. ‘‘एकच्चे एवमाहंसु – ‘अयम्पि खो समणो गोतमो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो ¶ च ञातो यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स; सो च खो सावकानं सक्कतो गरुकतो मानितो पूजितो, समणञ्च पन गोतमं सावका सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति. भूतपुब्बं समणो गोतमो अनेकसताय परिसाय धम्मं देसेसि. तत्रञ्ञतरो समणस्स गोतमस्स सावको उक्कासि. तमेनाञ्ञतरो सब्रह्मचारी जण्णुकेन [जण्णुके (सी.)] घट्टेसि – ‘‘अप्पसद्दो आयस्मा ¶ होतु, मायस्मा सद्दमकासि, सत्था नो भगवा धम्मं देसेसी’’ति. यस्मिं समये समणो गोतमो अनेकसताय परिसाय धम्मं देसेति, नेव तस्मिं समये समणस्स गोतमस्स सावकानं खिपितसद्दो वा होति उक्कासितसद्दो वा. तमेनं महाजनकायो पच्चासीसमानरूपो [पच्चासिं समानरूपो (सी. स्या. कं. पी.)] पच्चुपट्ठितो होति – ‘‘यं नो भगवा धम्मं भासिस्सति तं नो सोस्सामा’’ति. सेय्यथापि नाम पुरिसो चातुम्महापथे खुद्दमधुं [खुद्दं मधुं (सी. स्या. कं. पी.)] अनेलकं पीळेय्य [उप्पीळेय्य (सी.)]. तमेनं महाजनकायो पच्चासीसमानरूपो पच्चुपट्ठितो अस्स. एवमेव यस्मिं समये समणो गोतमो अनेकसताय परिसाय धम्मं देसेति, नेव तस्मिं समये समणस्स गोतमस्स सावकानं खिपितसद्दो वा होति उक्कासितसद्दो वा. तमेनं महाजनकायो पच्चासीसमानरूपो पच्चुपट्ठितो होति ¶ – ‘‘यं नो भगवा धम्मं भासिस्सति तं नो सोस्सामा’’ति. येपि समणस्स गोतमस्स सावका सब्रह्मचारीहि सम्पयोजेत्वा सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तन्ति तेपि सत्थु चेव वण्णवादिनो होन्ति, धम्मस्स च वण्णवादिनो होन्ति, सङ्घस्स च वण्णवादिनो होन्ति, अत्तगरहिनोयेव होन्ति अनञ्ञगरहिनो, ‘‘मयमेवम्हा अलक्खिका मयं अप्पपुञ्ञा ते मयं एवं स्वाक्खाते धम्मविनये पब्बजित्वा नासक्खिम्हा यावजीवं ¶ परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरितु’’न्ति. ते आरामिकभूता वा उपासकभूता वा पञ्चसिक्खापदे समादाय वत्तन्ति. इति समणो गोतमो सावकानं सक्कतो गरुकतो मानितो पूजितो, समणञ्च पन गोतमं सावका सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ती’’’ति.

२४१. ‘‘कति पन त्वं, उदायि, मयि धम्मे समनुपस्ससि, येहि ममं [मम (सब्बत्थ)] सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति [गरुकरोन्ति (सी. स्या. कं. पी.)] मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ती’’ति? ‘‘पञ्च खो अहं, भन्ते, भगवति धम्मे समनुपस्सामि येहि भगवन्तं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति. कतमे पञ्च? भगवा हि, भन्ते, अप्पाहारो, अप्पाहारताय च वण्णवादी. यम्पि, भन्ते, भगवा अप्पाहारो, अप्पाहारताय च वण्णवादी इमं खो अहं, भन्ते, भगवति ¶ पठमं धम्मं समनुपस्सामि येन भगवन्तं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा ¶ उपनिस्साय विहरन्ति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भन्ते, भगवा सन्तुट्ठो इतरीतरेन चीवरेन, इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी. यम्पि, भन्ते, भगवा सन्तुट्ठो इतरीतरेन चीवरेन, इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, इमं खो अहं, भन्ते, भगवति दुतियं धम्मं समनुपस्सामि येन भगवन्तं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा सन्तुट्ठो इतरीतरेन पिण्डपातेन, इतरीतरपिण्डपातसन्तुट्ठिया च वण्णवादी. यम्पि, भन्ते, भगवा सन्तुट्ठो इतरीतरेन पिण्डपातेन, इतरीतरपिण्डपातसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, इमं खो अहं, भन्ते, भगवति ततियं धम्मं समनुपस्सामि येन भगवन्तं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा सन्तुट्ठो इतरीतरेन सेनासनेन, इतरीतरसेनासनसन्तुट्ठिया च वण्णवादी. यम्पि, भन्ते, भगवा सन्तुट्ठो इतरीतरेन सेनासनेन, इतरीतरसेनासनसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, इमं ¶ खो अहं, भन्ते, भगवति चतुत्थं धम्मं समनुपस्सामि येन भगवन्तं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा पविवित्तो, पविवेकस्स च वण्णवादी ¶ . यम्पि, भन्ते, भगवा पविवित्तो, पविवेकस्स च वण्णवादी, इमं खो अहं, भन्ते, भगवति पञ्चमं धम्मं समनुपस्सामि येन भगवन्तं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

‘‘इमे खो अहं, भन्ते, भगवति पञ्च धम्मे समनुपस्सामि येहि भगवन्तं सावका सक्करोन्ति ¶ गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ती’’ति.

२४२. ‘‘‘अप्पाहारो समणो गोतमो, अप्पाहारताय च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, सन्ति खो पन मे, उदायि, सावका कोसकाहारापि अड्ढकोसकाहारापि बेलुवाहारापि अड्ढबेलुवाहारापि. अहं ¶ खो पन, उदायि, अप्पेकदा इमिना पत्तेन समतित्तिकम्पि भुञ्जामि भिय्योपि भुञ्जामि. ‘अप्पाहारो समणो गोतमो, अप्पाहारताय च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, ये ते, उदायि, मम सावका कोसकाहारापि अड्ढकोसकाहारापि बेलुवाहारापि अड्ढबेलुवाहारापि न मं ते इमिना धम्मेन सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं.

‘‘‘सन्तुट्ठो समणो गोतमो इतरीतरेन चीवरेन, इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया ¶ च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, सन्ति खो पन मे, उदायि, सावका पंसुकूलिका लूखचीवरधरा ते सुसाना वा सङ्कारकूटा वा पापणिका वा नन्तकानि [पापणिकानि वा नन्तकानि वा (सी.)] उच्चिनित्वा [उच्छिन्दित्वा (क.)] सङ्घाटिं करित्वा धारेन्ति. अहं खो पनुदायि, अप्पेकदा गहपतिचीवरानि धारेमि ¶ दळ्हानि सत्थलूखानि अलाबुलोमसानि. ‘सन्तुट्ठो समणो गोतमो इतरीतरेन चीवरेन, इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, ये ते, उदायि, मम सावका पंसुकूलिका लूखचीवरधरा ते सुसाना वा सङ्कारकूटा वा पापणिका वा नन्तकानि उच्चिनित्वा सङ्घाटिं करित्वा धारेन्ति, न मं ते इमिना धम्मेन सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं.

‘‘‘सन्तुट्ठो समणो गोतमो इतरीतरेन पिण्डपातेन, इतरीतरपिण्डपातसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा ¶ गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, सन्ति खो पन मे, उदायि, सावका पिण्डपातिका सपदानचारिनो उञ्छासके वते रता, ते अन्तरघरं पविट्ठा समाना आसनेनपि निमन्तियमाना न सादियन्ति. अहं खो पनुदायि, अप्पेकदा निमन्तनेपि [निमन्तनस्सापि (क.)] भुञ्जामि सालीनं ओदनं विचितकाळकं ¶ ¶ अनेकसूपं अनेकब्यञ्जनं. ‘सन्तुट्ठो समणो गोतमो इतरीतरेन पिण्डपातेन, इतरीतरपिण्डपातसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, ये ते, उदायि, मम सावका पिण्डपातिका सपदानचारिनो उञ्छासके वते रता ते अन्तरघरं पविट्ठा समाना आसनेनपि निमन्तियमाना न सादियन्ति, न मं ते इमिना धम्मेन सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं.

‘‘‘सन्तुट्ठो समणो गोतमो इतरीतरेन सेनासनेन, इतरीतरसेनासनसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, सन्ति खो पन मे, उदायि, सावका रुक्खमूलिका अब्भोकासिका, ते अट्ठमासे छन्नं न उपेन्ति. अहं खो पनुदायि, अप्पेकदा कूटागारेसुपि विहरामि उल्लित्तावलित्तेसु निवातेसु फुसितग्गळेसु [फुस्सितग्गळेसु (सी. पी.)] पिहितवातपानेसु. ‘सन्तुट्ठो समणो गोतमो इतरीतरेन ¶ सेनासनेन, इतरीतरसेनासनसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, ये ते, उदायि, मम सावका रुक्खमूलिका अब्भोकासिका ते अट्ठमासे छन्नं न उपेन्ति, न मं ते इमिना धम्मेन सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा ¶ गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं.

‘‘‘पविवित्तो समणो गोतमो, पविवेकस्स च वण्णवादी’ति, इति चे मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, सन्ति खो पन मे, उदायि, सावका आरञ्ञिका पन्तसेनासना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि अज्झोगाहेत्वा विहरन्ति, ते अन्वद्धमासं सङ्घमज्झे ओसरन्ति पातिमोक्खुद्देसाय. अहं खो पनुदायि, अप्पेकदा आकिण्णो विहरामि भिक्खूहि भिक्खुनीहि ¶ उपासकेहि उपासिकाहि रञ्ञा राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि. ‘पविवित्तो समणो गोतमो, पविवेकस्स च वण्णवादी’ति, इति चे ¶ मं, उदायि, सावका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं, ये ते, उदायि, मम सावका आरञ्ञका पन्तसेनासना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि अज्झोगाहेत्वा विहरन्ति ते अन्वद्धमासं सङ्घमज्झे ओसरन्ति पातिमोक्खुद्देसाय, न मं ते इमिना धम्मेन सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरेय्युं.

‘‘इति खो, उदायि, न ममं सावका इमेहि पञ्चहि धम्मेहि सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

२४३. ‘‘अत्थि खो, उदायि, अञ्ञे च पञ्च धम्मा येहि पञ्चहि धम्मेहि ममं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति ¶ , सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति. कतमे पञ्च? इधुदायि, ममं सावका अधिसीले सम्भावेन्ति – ‘सीलवा समणो गोतमो परमेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो’ति. यम्पुदायि [यमुदायि (स्या. क.)], ममं सावका अधिसीले सम्भावेन्ति – ‘सीलवा समणो गोतमो परमेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो’ति, अयं खो, उदायि ¶ , पठमो धम्मो येन ममं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

२४४. ‘‘पुन चपरं, उदायि, ममं सावका अभिक्कन्ते ञाणदस्सने सम्भावेन्ति – ‘जानंयेवाह समणो गोतमो – जानामीति, पस्संयेवाह समणो गोतमो – पस्सामीति; अभिञ्ञाय समणो गोतमो धम्मं देसेति नो अनभिञ्ञाय; सनिदानं समणो गोतमो धम्मं देसेति नो अनिदानं; सप्पाटिहारियं समणो गोतमो धम्मं देसेति नो अप्पाटिहारिय’न्ति. यम्पुदायि, ममं सावका अभिक्कन्ते ञाणदस्सने सम्भावेन्ति – ‘जानंयेवाह समणो गोतमो – जानामीति, पस्संयेवाह समणो गोतमो – पस्सामीति; अभिञ्ञाय समणो गोतमो धम्मं देसेति नो अनभिञ्ञाय; सनिदानं समणो गोतमो धम्मं देसेति नो अनिदानं; सप्पाटिहारियं समणो गोतमो धम्मं देसेति नो अप्पाटिहारिय’न्ति, अयं खो, उदायि, दुतियो धम्मो येन ममं सावका ¶ ¶ सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

२४५. ‘‘पुन ¶ चपरं, उदायि, ममं सावका अधिपञ्ञाय सम्भावेन्ति – ‘पञ्ञवा समणो गोतमो परमेन पञ्ञाक्खन्धेन समन्नागतो; तं वत अनागतं वादपथं न दक्खति, उप्पन्नं वा परप्पवादं न सहधम्मेन सुनिग्गहितं निग्गण्हिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. तं किं मञ्ञसि, उदायि, अपि नु मे सावका एवं जानन्ता एवं पस्सन्ता अन्तरन्तरा कथं ओपातेय्यु’’न्ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘न खो पनाहं, उदायि, सावकेसु अनुसासनिं पच्चासीसामि [पच्चासिंसामि (सी. स्या. कं. पी.)]; अञ्ञदत्थु ममयेव सावका अनुसासनिं पच्चासीसन्ति.

‘‘यम्पुदायि, ममं सावका अधिपञ्ञाय सम्भावेन्ति – ‘पञ्ञवा समणो गोतमो परमेन पञ्ञाक्खन्धेन समन्नागतो; तं वत अनागतं वादपथं न दक्खति, उप्पन्नं वा परप्पवादं न सहधम्मेन निग्गहितं निग्गण्हिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. अयं खो, उदायि, ततियो धम्मो येन ममं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

२४६. ‘‘पुन ¶ चपरं, उदायि, मम सावका येन दुक्खेन दुक्खोतिण्णा दुक्खपरेता ते मं उपसङ्कमित्वा दुक्खं अरियसच्चं पुच्छन्ति, तेसाहं दुक्खं अरियसच्चं पुट्ठो ब्याकरोमि, तेसाहं चित्तं आराधेमि पञ्हस्स वेय्याकरणेन; ते मं दुक्खसमुदयं… दुक्खनिरोधं… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं पुच्छन्ति, तेसाहं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं पुट्ठो ब्याकरोमि ¶ , तेसाहं चित्तं आराधेमि पञ्हस्स वेय्याकरणेन. यम्पुदायि, मम सावका येन दुक्खेन दुक्खोतिण्णा दुक्खपरेता ते मं उपसङ्कमित्वा दुक्खं अरियसच्चं पुच्छन्ति, तेसाहं दुक्खं अरियसच्चं पुट्ठो ब्याकरोमि, तेसाहं चित्तं आराधेमि पञ्हस्स वेय्याकरणेन. ते मं दुक्खसमुदयं ¶ … दुक्खनिरोधं… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं पुच्छन्ति. तेसाहं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं पुट्ठो ब्याकरोमि. तेसाहं चित्तं आराधेमि पञ्हस्स वेय्याकरणेन. अयं खो, उदायि, चतुत्थो धम्मो येन ¶ ममं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, सक्कत्वा गरुं कत्वा उपनिस्साय विहरन्ति.

२४७. ‘‘पुन चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका चत्तारो सतिपट्ठाने भावेन्ति. इधुदायि, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका चत्तारो सम्मप्पधाने भावेन्ति. इधुदायि ¶ , भिक्खु अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति, वायमति, वीरियं आरभति, चित्तं पग्गण्हाति, पदहति; उप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय छन्दं जनेति, वायमति, वीरियं आरभति, चित्तं पग्गण्हाति, पदहति; अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय छन्दं जनेति, वायमति, वीरियं आरभति, चित्तं पग्गण्हाति, पदहति; उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया असम्मोसाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया छन्दं जनेति, वायमति, वीरियं आरभति, चित्तं पग्गण्हाति, पदहति. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

‘‘पुन ¶ चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका चत्तारो इद्धिपादे भावेन्ति. इधुदायि, भिक्खु छन्दसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति, वीरियसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति, चित्तसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति, वीमंसासमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

‘‘पुन ¶ चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका पञ्चिन्द्रियानि भावेन्ति. इधुदायि ¶ , भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं; वीरियिन्द्रियं भावेति…पे… सतिन्द्रियं भावेति… समाधिन्द्रियं भावेति… पञ्ञिन्द्रियं भावेति ¶ उपसमगामिं सम्बोधगामिं. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका पञ्च बलानि भावेन्ति. इधुदायि, भिक्खु सद्धाबलं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं; वीरियबलं भावेति…पे… सतिबलं भावेति… समाधिबलं भावेति… पञ्ञाबलं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका सत्तबोज्झङ्गे भावेन्ति. इधुदायि, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं; धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… वीरियसम्बोज्झङ्गं भावेति… पीतिसम्बोज्झङ्गं भावेति… पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं भावेति… समाधिसम्बोज्झङ्गं भावेति… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्ति. इधुदायि, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति, सम्मासङ्कप्पं भावेति, सम्मावाचं भावेति ¶ , सम्माकम्मन्तं भावेति, सम्माआजीवं भावेति, सम्मावायामं भावेति, सम्मासतिं ¶ भावेति, सम्मासमाधिं भावेति. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

२४८. ‘‘पुन ¶ चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका अट्ठ विमोक्खे भावेन्ति. रूपी रूपानि पस्सति, अयं पठमो विमोक्खो; अज्झत्तं अरूपसञ्ञी बहिद्धा रूपानि पस्सति, अयं दुतियो विमोक्खो; सुभन्तेव अधिमुत्तो होति, अयं ततियो विमोक्खो; सब्बसो रूपसञ्ञानं ¶ समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति, अयं चतुत्थो विमोक्खो; सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति, अयं पञ्चमो विमोक्खो; सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति, अयं छट्ठो विमोक्खो; सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति, अयं सत्तमो विमोक्खो; सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति, अयं अट्ठमो विमोक्खो. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

२४९. ‘‘पुन चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना ¶ मे सावका अट्ठ अभिभायतनानि भावेन्ति. अज्झत्तं रूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि. ‘तानि अभिभुय्य जानामि, पस्सामी’ति एवं सञ्ञी होति. इदं पठमं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं रूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानि. ‘तानि अभिभुय्य जानामि, पस्सामी’ति एवं सञ्ञी होति. इदं दुतियं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि. ‘तानि अभिभुय्य जानामि, पस्सामी’ति एवं सञ्ञी होति. इदं ततियं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानि. ‘तानि अभिभुय्य जानामि, पस्सामी’ति एवं सञ्ञी होति. इदं चतुत्थं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं ¶ ¶ अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति नीलानि नीलवण्णानि नीलनिदस्सनानि नीलनिभासानि. सेय्यथापि नाम उमापुप्फं नीलं नीलवण्णं नीलनिदस्सनं नीलनिभासं, सेय्यथापि वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं नीलं नीलवण्णं नीलनिदस्सनं नीलनिभासं; एवमेव अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति नीलानि नीलवण्णानि नीलनिदस्सनानि नीलनिभासानि. ‘तानि अभिभुय्य जानामि, पस्सामी’ति एवं सञ्ञी होति. इदं पञ्चमं अभिभायतनं ¶ .

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति पीतानि पीतवण्णानि पीतनिदस्सनानि पीतनिभासानि. सेय्यथापि नाम कणिकारपुप्फं ¶ पीतं पीतवण्णं पीतनिदस्सनं पीतनिभासं, सेय्यथापि वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं पीतं पीतवण्णं पीतनिदस्सनं पीतनिभासं; एवमेव अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति पीतानि पीतवण्णानि पीतनिदस्सनानि पीतनिभासानि. ‘तानि अभिभुय्य जानामि, पस्सामी’ति एवं सञ्ञी होति. इदं छट्ठं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति लोहितकानि लोहितकवण्णानि लोहितकनिदस्सनानि लोहितकनिभासानि. सेय्यथापि नाम बन्धुजीवकपुप्फं लोहितकं लोहितकवण्णं लोहितकनिदस्सनं लोहितकनिभासं, सेय्यथापि वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं लोहितकं लोहितकवण्णं लोहितकनिदस्सनं लोहितकनिभासं; एवमेव अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति लोहितकानि लोहितकवण्णानि लोहितकनिदस्सनानि लोहितकनिभासानि. ‘तानि अभिभुय्य जानामि, पस्सामी’ति एवं सञ्ञी होति. इदं सत्तमं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति ओदातानि ओदातवण्णानि ओदातनिदस्सनानि ओदातनिभासानि. सेय्यथापि नाम ओसधितारका ओदाता ओदातवण्णा ओदातनिदस्सना ओदातनिभासा, सेय्यथापि वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं ओदातं ओदातवण्णं ओदातनिदस्सनं ओदातनिभासं; एवमेव अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति ओदातानि ओदातवण्णानि ओदातनिदस्सनानि ओदातनिभासानि ¶ ¶ . ‘तानि अभिभुय्य जानामि ¶ , पस्सामी’ति एवंसञ्ञी होति. इदं अट्ठमं अभिभायतनं. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

२५०. ‘‘पुन चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका दस कसिणायतनानि भावेन्ति. पथवीकसिणमेको सञ्जानाति उद्धमधो तिरियं अद्वयं अप्पमाणं; आपोकसिणमेको सञ्जानाति…पे… तेजोकसिणमेको सञ्जानाति… वायोकसिणमेको सञ्जानाति… नीलकसिणमेको सञ्जानाति… पीतकसिणमेको सञ्जानाति… लोहितकसिणमेको सञ्जानाति… ओदातकसिणमेको सञ्जानाति… आकासकसिणमेको सञ्जानाति ¶ … विञ्ञाणकसिणमेको सञ्जानाति उद्धमधो तिरियं अद्वयं अप्पमाणं. तत्र च पन मे सावका बहू अभिञ्ञावोसानपारमिप्पत्ता विहरन्ति.

२५१. ‘‘पुन चपरं, उदायि, अक्खाता मया सावकानं पटिपदा, यथापटिपन्ना मे सावका चत्तारि झानानि भावेन्ति. इधुदायि, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो इममेव कायं विवेकजेन पीतिसुखेन अभिसन्देति परिसन्देति परिपूरेति परिप्फरति, नास्स किञ्चि सब्बावतो कायस्स विवेकजेन पीतिसुखेन अप्फुटं होति. सेय्यथापि, उदायि, दक्खो न्हापको [नहापको (सी. पी.)] वा न्हापकन्तेवासी ¶ वा कंसथाले न्हानीयचुण्णानि [नहानीयचुण्णानि (सी. पी.)] आकिरित्वा उदकेन परिप्फोसकं परिप्फोसकं सन्नेय्य, सायं न्हानीयपिण्डि [सास्स नहानीयपिण्डी (सी. स्या. कं.)] स्नेहानुगता स्नेहपरेतो सन्तरबाहिरा फुटा स्नेहेन न च पग्घरिणी; एवमेव खो, उदायि, भिक्खु इममेव कायं विवेकजेन पीतिसुखेन अभिसन्देति परिसन्देति परिपूरेति परिप्फरति, नास्स किञ्चि सब्बावतो कायस्स विवेकजेन पीतिसुखेन अप्फुटं होति.

‘‘पुन चपरं, उदायि, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं…पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो इममेव कायं समाधिजेन पीतिसुखेन अभिसन्देति परिसन्देति परिपूरेति परिप्फरति, नास्स किञ्चि सब्बावतो कायस्स समाधिजेन पीतिसुखेन अप्फुटं होति ¶ . सेय्यथापि, उदायि, उदकरहदो गम्भीरो उब्भिदोदको [उब्भितोदको (स्या. कं. क.)]. तस्स नेवस्स पुरत्थिमाय दिसाय उदकस्स आयमुखं ¶ , न पच्छिमाय दिसाय उदकस्स आयमुखं, न उत्तराय दिसाय उदकस्स आयमुखं, न दक्खिणाय दिसाय उदकस्स ¶ आयमुखं, देवो च न कालेन कालं सम्मा धारं अनुप्पवेच्छेय्य; अथ खो तम्हाव उदकरहदा सीता वारिधारा उब्भिज्जित्वा तमेव उदकरहदं सीतेन वारिना अभिसन्देय्य परिसन्देय्य परिपूरेय्य परिप्फरेय्य, नास्स [न नेसं (सी.)] किञ्चि सब्बावतो उदकरहदस्स सीतेन वारिना अप्फुटं अस्स. एवमेव खो, उदायि, भिक्खु इममेव कायं समाधिजेन पीतिसुखेन अभिसन्देति परिसन्देति परिपूरेति परिप्फरति, नास्स किञ्चि सब्बावतो ¶ कायस्स समाधिजेन पीतिसुखेन अप्फुटं होति.

‘‘पुन चपरं, उदायि, भिक्खु पीतिया च विरागा…पे… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो इममेव कायं निप्पीतिकेन सुखेन अभिसन्देति परिसन्देति परिपूरेति परिप्फरति, नास्स किञ्चि सब्बावतो कायस्स निप्पीतिकेन सुखेन अप्फुटं होति. सेय्यथापि, उदायि, उप्पलिनियं वा पदुमिनियं वा पुण्डरीकिनियं वा अप्पेकच्चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदकानुग्गतानि अन्तो निमुग्गपोसीनि, तानि याव चग्गा याव च मूला सीतेन वारिना अभिसन्नानि परिसन्नानि परिपूरानि परिप्फुटानि, नास्स किञ्चि सब्बावतं, उप्पलानं वा पदुमानं वा पुण्डरीकानं वा सीतेन वारिना अप्फुटं अस्स; एवमेव खो, उदायि, भिक्खु इममेव कायं निप्पीतिकेन सुखेन अभिसन्देति परिसन्देति परिपूरेति परिप्फरति, नास्स क�