📜

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

संयुत्तनिकायो

सळायतनवग्गो

१. सळायतनसंयुत्तं

१. अनिच्चवग्गो

१. अज्झत्तानिच्चसुत्तं

१. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘चक्खुं ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सोतं अनिच्चं. यदनिच्चं…पे… घानं अनिच्चं. यदनिच्चं…पे… जिव्हा अनिच्चा. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. कायो अनिच्चो. यदनिच्चं…पे… मनो अनिच्चो. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय ¶ दट्ठब्बं. एवं ¶ पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, सोतस्मिम्पि निब्बिन्दति, घानस्मिम्पि निब्बिन्दति, जिव्हायपि निब्बिन्दति, कायस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ , मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. पठमं.

२. अज्झत्तदुक्खसुत्तं

२. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, दुक्खं. यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सोतं दुक्खं…पे… घानं दुक्खं… जिव्हा दुक्खा… कायो दुक्खो… मनो दुक्खो. यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. दुतियं.

३. अज्झत्तानत्तसुत्तं

३. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सोतं अनत्ता…पे… घानं अनत्ता… जिव्हा अनत्ता… कायो अनत्ता… मनो अनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. ततियं.

४. बाहिरानिच्चसुत्तं

४. ‘‘रूपा ¶ ¶ , भिक्खवे, अनिच्चा. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि ¶ , न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपेसुपि निब्बिन्दति, सद्देसुपि निब्बिन्दति, गन्धेसुपि निब्बिन्दति, रसेसुपि निब्बिन्दति, फोट्ठब्बेसुपि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. चतुत्थं.

५. बाहिरदुक्खसुत्तं

५. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, दुक्खा. यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा. यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. पञ्चमं.

६. बाहिरानत्तसुत्तं

६. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता. यदनत्ता तं ¶ ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. छट्ठं.

७. अज्झत्तानिच्चातीतानागतसुत्तं

७. ‘‘चक्खुं ¶ ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं चक्खुस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं चक्खुं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स चक्खुस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सोतं अनिच्चं… घानं अनिच्चं… जिव्हा अनिच्चा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नाय! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीताय जिव्हाय अनपेक्खो होति; अनागतं जिव्हं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नाय जिव्हाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. कायो अनिच्चो…पे… मनो अनिच्चो अतीतानागतो; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं मनस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं मनं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स मनस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. सत्तमं.

८. अज्झत्तदुक्खातीतानागतसुत्तं

८. ‘‘चक्खुं ¶ , भिक्खवे, दुक्खं अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं चक्खुस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं चक्खुं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स चक्खुस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सोतं दुक्खं…पे… घानं दुक्खं…पे… जिव्हा ¶ दुक्खा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नाय! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीताय जिव्हाय अनपेक्खो होति; अनागतं जिव्हं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नाय जिव्हाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. कायो दुक्खो…पे… मनो दुक्खो अतीतानागतो; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं मनस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं मनं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स मनस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. अट्ठमं.

९. अज्झत्तानत्तातीतानागतसुत्तं

९. ‘‘चक्खुं ¶ , भिक्खवे, अनत्ता अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको ¶ अतीतस्मिं चक्खुस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं चक्खुं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स चक्खुस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सोतं अनत्ता…पे… घानं अनत्ता…पे… जिव्हा अनत्ता अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नाय! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीताय जिव्हाय अनपेक्खो होति; अनागतं जिव्हं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नाय जिव्हाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. कायो अनत्ता…पे… मनो अनत्ता अतीतानागतो; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं मनस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं मनं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स मनस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. नवमं.

१०. बाहिरानिच्चातीतानागतसुत्तं

१०. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, अनिच्चा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु रूपेसु ¶ अनपेक्खो होति; अनागते रूपे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं रूपानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु धम्मेसु अनपेक्खो होति; अनागते धम्मे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं धम्मानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. दसमं.

११. बाहिरदुक्खातीतानागतसुत्तं

११. ‘‘रूपा, भिक्खवे, दुक्खा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु रूपेसु अनपेक्खो होति; अनागते रूपे नाभिनन्दति ¶ ; पच्चुप्पन्नानं रूपानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति…पे. ¶ …. एकादसमं.

१२. बाहिरानत्तातीतानागतसुत्तं

१२. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनत्ता अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु रूपेसु अनपेक्खो होति; अनागते रूपे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं रूपानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे ¶ , सुतवा अरियसावको अतीतेसु धम्मेसु अनपेक्खो होति; अनागते धम्मे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं धम्मानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. द्वादसमं.

अनिच्चवग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

अनिच्चं दुक्खं अनत्ता च, तयो अज्झत्तबाहिरा;

यदनिच्चेन तयो वुत्ता, ते ते अज्झत्तबाहिराति.

२. यमकवग्गो

१. पठमपुब्बेसम्बोधसुत्तं

१३. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘पुब्बेव ¶ मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव ¶ सतो एतदहोसि – ‘को नु खो चक्खुस्स अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरणं? को सोतस्स…पे… को घानस्स… को जिव्हाय… को कायस्स… को मनस्स ¶ अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’न्ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘यं खो चक्खुं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं चक्खुस्स अस्सादो. यं चक्खुं अनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अयं चक्खुस्स आदीनवो. यो चक्खुस्मिं छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं चक्खुस्स निस्सरणं. यं सोतं…पे… यं घानं…पे… यं जिव्हं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं जिव्हाय अस्सादो. यं [या (सी. स्या. कं. पी.)] जिव्हा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं जिव्हाय आदीनवो. यो जिव्हाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं जिव्हाय निस्सरणं. यं कायं…पे… यं मनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं मनस्स अस्सादो. यं [यो (सी. स्या. कं. क.)] मनो अनिच्चो दुक्खो विपरिणामधम्मो, अयं मनस्स आदीनवो. यो मनस्मिं छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं मनस्स निस्सरण’’’न्ति.

‘‘यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं एवं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं, नेव तावाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके ¶ सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति [सब्बत्थापि एवमेव इतिसद्देन सह दिस्सति] पच्चञ्ञासिं. यतो च ख्वाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं एवं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च ¶ पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति [चेतोविमुत्ति (सी. पी. क.) एवमुपरिपि], अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति. पठमं.

२. दुतियपुब्बेसम्बोधसुत्तं

१४. ‘‘पुब्बेव ¶ मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि – ‘को नु खो रूपानं अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरणं? को सद्दानं…पे… को गन्धानं… को रसानं… को फोट्ठब्बानं… को धम्मानं अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’न्ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘यं खो रूपे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं रूपानं अस्सादो. यं रूपा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं रूपानं आदीनवो. यो रूपेसु छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं रूपानं ¶ निस्सरणं. यं सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… यं धम्मे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं धम्मानं अस्सादो. यं धम्मा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा ¶ , अयं धम्मानं आदीनवो. यो धम्मेसु छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं धम्मानं निस्सरण’’’न्ति.

‘‘यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं एवं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं, नेव तावाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. यतो च ख्वाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं एवं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति. दुतियं.

३. पठमअस्सादपरियेसनसुत्तं

१५. ‘‘चक्खुस्साहं, भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो चक्खुस्स अस्सादो तदज्झगमं. यावता चक्खुस्स अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. चक्खुस्साहं, भिक्खवे ¶ , आदीनवपरियेसनं अचरिं. यो चक्खुस्स आदीनवो तदज्झगमं. यावता चक्खुस्स आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. चक्खुस्साहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं चक्खुस्स निस्सरणं तदज्झगमं. यावता चक्खुस्स निस्सरणं ¶ , पञ्ञाय मे तं सुदिट्ठं. सोतस्साहं ¶ , भिक्खवे… घानस्साहं, भिक्खवे… जिव्हायाहं भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो जिव्हाय अस्सादो तदज्झगमं. यावता जिव्हाय अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. जिव्हायाहं, भिक्खवे, आदीनवपरियेसनं अचरिं. यो जिव्हाय आदीनवो तदज्झगमं. यावता जिव्हाय आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. जिव्हायाहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं जिव्हाय निस्सरणं तदज्झगमं. यावता जिव्हाय निस्सरणं, पञ्ञाय मे तं सुदिट्ठं. मनस्साहं, भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो मनस्स अस्सादो तदज्झगमं. यावता मनस्स अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. मनस्साहं, भिक्खवे ¶ , आदीनवपरियेसनं अचरिं. यो मनस्स आदीनवो तदज्झगमं. यावता मनस्स आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. मनस्साहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं मनस्स निस्सरणं तदज्झगमं. यावता मनस्स निस्सरणं, पञ्ञाय मे तं सुदिट्ठं.

‘‘यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं…पे… पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति. ततियं.

४. दुतियअस्सादपरियेसनसुत्तं

१६. ‘‘रूपानाहं, भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो रूपानं अस्सादो ¶ तदज्झगमं. यावता रूपानं अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. रूपानाहं, भिक्खवे, आदीनवपरियेसनं ¶ अचरिं. यो रूपानं आदीनवो तदज्झगमं. यावता रूपानं आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. रूपानाहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं रूपानं निस्सरणं तदज्झगमं. यावता रूपानं निस्सरणं, पञ्ञाय मे तं सुदिट्ठं. सद्दानाहं, भिक्खवे… गन्धानाहं, भिक्खवे… रसानाहं, भिक्खवे… फोट्ठब्बानाहं, भिक्खवे… धम्मानाहं, भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो धम्मानं अस्सादो तदज्झगमं. यावता धम्मानं अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. धम्मानाहं, भिक्खवे, आदीनवपरियेसनं अचरिं. यो धम्मानं आदीनवो तदज्झगमं. यावता धम्मानं आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. धम्मानाहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं धम्मानं निस्सरणं तदज्झगमं. यावता धम्मानं निस्सरणं, पञ्ञाय ¶ मे तं सुदिट्ठं.

‘‘यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं…पे… पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति. चतुत्थं.

५. पठमनोचेअस्सादसुत्तं

१७. ‘‘नो ¶ चेदं, भिक्खवे, चक्खुस्स अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता चक्खुस्मिं सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि चक्खुस्स अस्सादो ¶ तस्मा सत्ता चक्खुस्मिं सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, चक्खुस्स आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता चक्खुस्मिं निब्बिन्देय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि चक्खुस्स आदीनवो तस्मा सत्ता चक्खुस्मिं निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, चक्खुस्स निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता चक्खुस्मा निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि चक्खुस्स निस्सरणं तस्मा सत्ता चक्खुस्मा निस्सरन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, सोतस्स अस्सादो अभविस्स… नो ¶ चेदं, भिक्खवे, घानस्स अस्सादो अभविस्स… नो चेदं, भिक्खवे, जिव्हाय अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता जिव्हाय सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि जिव्हाय अस्सादो, तस्मा सत्ता जिव्हाय सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, जिव्हाय आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता जिव्हाय निब्बिन्देय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि जिव्हाय आदीनवो, तस्मा सत्ता जिव्हाय निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, जिव्हाय निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता जिव्हाय निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि जिव्हाय निस्सरणं, तस्मा सत्ता जिव्हाय निस्सरन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, कायस्स अस्सादो अभविस्स… नो चेदं, भिक्खवे, मनस्स अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता मनस्मिं सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि मनस्स अस्सादो, तस्मा सत्ता मनस्मिं सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, मनस्स आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता मनस्मिं निब्बिन्देय्युं ¶ . यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि मनस्स आदीनवो, तस्मा सत्ता मनस्मिं निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, मनस्स निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता मनस्मा निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि मनस्स निस्सरणं, तस्मा सत्ता मनस्मा निस्सरन्ति.

‘‘यावकीवञ्च, भिक्खवे, सत्ता इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं ¶ अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञंसु, नेव ताव, भिक्खवे, सत्ता सदेवका लोका समारका सब्रह्मका सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय निस्सटा विसञ्ञुत्ता विप्पमुत्ता विमरियादीकतेन [विपरियादिकतेन (सी. पी.), विपरियादिकतेन (स्या. कं. क.)] चेतसा विहरिंसु. यतो च खो, भिक्खवे, सत्ता इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च ¶ आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं अब्भञ्ञंसु ¶ , अथ, भिक्खवे, सत्ता सदेवका लोका समारका सब्रह्मका सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय निस्सटा विसञ्ञुत्ता विप्पमुत्ता विमरियादीकतेन चेतसा विहरन्ती’’ति. पञ्चमं.

६. दुतियनोचेअस्सादसुत्तं

१८. ‘‘नो चेदं, भिक्खवे, रूपानं अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता रूपेसु सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि रूपानं अस्सादो, तस्मा सत्ता रूपेसु सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, रूपानं आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता रूपेसु निब्बिन्देय्युं. यस्मा ¶ च खो, भिक्खवे, अत्थि रूपानं आदीनवो, तस्मा सत्ता रूपेसु निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, रूपानं निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता रूपेहि निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि रूपानं निस्सरणं, तस्मा सत्ता रूपेहि निस्सरन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, सद्दानं… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बानं… धम्मानं अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता धम्मेसु सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि धम्मानं अस्सादो, तस्मा सत्ता धम्मेसु सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, धम्मानं आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता धम्मेसु निब्बिन्देय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि धम्मानं आदीनवो, तस्मा सत्ता धम्मेसु निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, धम्मानं निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता धम्मेहि निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि धम्मानं निस्सरणं, तस्मा सत्ता धम्मेहि निस्सरन्ति.

‘‘यावकीवञ्च, भिक्खवे, सत्ता इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञंसु ¶ , नेव ताव, भिक्खवे, सत्ता सदेवका लोका समारका सब्रह्मका सस्समणब्राह्मणिया ¶ पजाय सदेवमनुस्साय निस्सटा विसञ्ञुत्ता विप्पमुत्ता विमरियादीकतेन चेतसा विहरिंसु. यतो च खो, भिक्खवे, सत्ता इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं अब्भञ्ञंसु, अथ, भिक्खवे ¶ , सत्ता सदेवका लोका समारका सब्रह्मका सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय निस्सटा विसञ्ञुत्ता विप्पमुत्ता विमरियादीकतेन चेतसा विहरन्ती’’ति. छट्ठं.

७. पठमाभिनन्दसुत्तं

१९. ‘‘यो ¶ , भिक्खवे, चक्खुं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो सोतं…पे… यो घानं…पे… यो जिव्हं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो कायं…पे… यो मनं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्मा’’ति वदामि.

‘‘यो च खो, भिक्खवे, चक्खुं नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो सोतं…पे… यो घानं…पे… यो जिव्हं नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो कायं…पे… यो मनं नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्मा’’ति वदामि. सत्तमं.

८. दुतियाभिनन्दसुत्तं

२०. ‘‘यो, भिक्खवे, रूपे अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो सद्दे…पे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्मा’’ति वदामि.

‘‘यो ¶ च खो, भिक्खवे, रूपे नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि ¶ . यो सद्दे…पे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्मा’’ति वदामि. अट्ठमं.

९. पठमदुक्खुप्पादसुत्तं

२१. ‘‘यो ¶ ¶ , भिक्खवे, चक्खुस्स उप्पादो ठिति अभिनिब्बत्ति पातुभावो, दुक्खस्सेसो उप्पादो, रोगानं ठिति, जरामरणस्स पातुभावो. यो सोतस्स…पे… यो घानस्स… यो जिव्हाय… यो कायस्स… यो मनस्स उप्पादो ठिति अभिनिब्बत्ति पातुभावो, दुक्खस्सेसो उप्पादो, रोगानं ठिति, जरामरणस्स पातुभावो.

‘‘यो च खो, भिक्खवे, चक्खुस्स निरोधो वूपसमो अत्थङ्गमो, दुक्खस्सेसो निरोधो, रोगानं वूपसमो, जरामरणस्स अत्थङ्गमो. यो सोतस्स… यो घानस्स… यो जिव्हाय… यो कायस्स… यो मनस्स निरोधो वूपसमो अत्थङ्गमो, दुक्खस्सेसो निरोधो, रोगानं वूपसमो, जरामरणस्स अत्थङ्गमो’’ति. नवमं.

१०. दुतियदुक्खुप्पादसुत्तं

२२. ‘‘यो, भिक्खवे, रूपानं उप्पादो ठिति अभिनिब्बत्ति पातुभावो, दुक्खस्सेसो उप्पादो, रोगानं ठिति, जरामरणस्स पातुभावो. यो सद्दानं…पे… यो गन्धानं… यो रसानं… यो फोट्ठब्बानं… यो धम्मानं उप्पादो ठिति अभिनिब्बत्ति पातुभावो, दुक्खस्सेसो उप्पादो, रोगानं ठिति, जरामरणस्स पातुभावो.

‘‘यो च खो, भिक्खवे, रूपानं निरोधो वूपसमो अत्थङ्गमो, दुक्खस्सेसो निरोधो, रोगानं वूपसमो, जरामरणस्स अत्थङ्गमो. यो ¶ सद्दानं…पे… यो गन्धानं… यो रसानं… यो फोट्ठब्बानं… यो ¶ धम्मानं निरोधो वूपसमो अत्थङ्गमो, दुक्खस्सेसो निरोधो, रोगानं वूपसमो, जरामरणस्स अत्थङ्गमो’’ति. दसमं.

यमकवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

सम्बोधेन ¶ दुवे वुत्ता, अस्सादेन अपरे दुवे;

नो चेतेन दुवे वुत्ता, अभिनन्देन अपरे दुवे;

उप्पादेन दुवे वुत्ता, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

३. सब्बवग्गो

१. सब्बसुत्तं

२३. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सब्बं ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं? चक्खुञ्चेव रूपा च, सोतञ्च [सोतञ्चेव (?) एवमितरयुगलेसुपि] सद्दा च, घानञ्च गन्धा च, जिव्हा च रसा च, कायो च फोट्ठब्बा च, मनो च धम्मा च – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सब्बं. यो, भिक्खवे, एवं वदेय्य – ‘अहमेतं सब्बं पच्चक्खाय अञ्ञं सब्बं पञ्ञापेस्सामी’ति, तस्स वाचावत्थुकमेवस्स [वाचावत्थुरेवस्स (सी. पी.), वाचावत्थुदेवस्स (स्या. कं.)]; पुट्ठो च न सम्पायेय्य, उत्तरिञ्च विघातं आपज्जेय्य. तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मि’’न्ति. पठमं.

२. पहानसुत्तं

२४. ‘‘सब्बप्पहानाय [सब्बं पहानाय (स्या. कं. क.)] वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, सब्बप्पहानाय धम्मो? चक्खुं, भिक्खवे, पहातब्बं, रूपा पहातब्बा, चक्खुविञ्ञाणं पहातब्बं, चक्खुसम्फस्सो पहातब्बो ¶ , यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पहातब्बं…पे… यम्पिदं सोतसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पहातब्बं… यम्पिदं घानसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पहातब्बं. जिव्हा पहातब्बा, रसा पहातब्बा, जिव्हाविञ्ञाणं पहातब्बं, जिव्हासम्फस्सो पहातब्बो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा ¶ तम्पि पहातब्बं. कायो पहातब्बो… मनो पहातब्बो, धम्मा पहातब्बा, मनोविञ्ञाणं ¶ पहातब्बं, मनोसम्फस्सो पहातब्बो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पहातब्बं. अयं खो, भिक्खवे, सब्बप्पहानाय धम्मो’’ति. दुतियं.

३. अभिञ्ञापरिञ्ञापहानसुत्तं

२५. ‘‘सब्बं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहानाय वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, सब्बं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहानाय धम्मो? चक्खुं, भिक्खवे, अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं, रूपा अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बा ¶ , चक्खुविञ्ञाणं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं, चक्खुसम्फस्सो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं…पे… जिव्हा अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बा, रसा अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बा, जिव्हाविञ्ञाणं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं, जिव्हासम्फस्सो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं. कायो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो… मनो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो, धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञा ¶ पहातब्बा, मनोविञ्ञाणं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं, मनोसम्फस्सो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा ¶ तम्पि अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं. अयं खो, भिक्खवे, सब्बं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहानाय धम्मो’’ति. ततियं.

४. पठमअपरिजाननसुत्तं

२६. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. किञ्च, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय? चक्खुं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. रूपे अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुविञ्ञाणं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुसम्फस्सं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय…पे… जिव्हं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. रसे…पे… जिव्हाविञ्ञाणं…पे… जिव्हासम्फस्सं…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. कायं…पे… मनं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. धम्मे…पे… मनोविञ्ञाणं…पे… मनोसम्फस्सं…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं ¶ अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. इदं खो, भिक्खवे, सब्बं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय.

‘‘सब्बञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो ¶ दुक्खक्खयाय. किञ्च ¶ , भिक्खवे, सब्बं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय? चक्खुं, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. रूपे अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुविञ्ञाणं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुसम्फस्सं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय…पे… ¶ जिव्हं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. रसे…पे… जिव्हाविञ्ञाणं…पे… जिव्हासम्फस्सं…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. कायं…पे… मनं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. धम्मे…पे… मनोविञ्ञाणं…पे… मनोसम्फस्सं…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. इदं खो, भिक्खवे, सब्बं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. चतुत्थं.

५. दुतियअपरिजाननसुत्तं

२७. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय? यञ्च, भिक्खवे ¶ , चक्खु, ये ¶ च रूपा, यञ्च चक्खुविञ्ञाणं, ये च चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा…पे… या ¶ च जिव्हा, ये च रसा, यञ्च जिव्हाविञ्ञाणं, ये च जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा; यो च कायो, ये च फोट्ठब्बा, यञ्च कायविञ्ञाणं, ये च कायविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा; यो च मनो, ये च धम्मा, यञ्च मनोविञ्ञाणं, ये च मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा – इदं खो, भिक्खवे, सब्बं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय.

‘‘सब्बं, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय? यञ्च, भिक्खवे, चक्खु, ये च रूपा, यञ्च चक्खुविञ्ञाणं, ये च चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा…पे… या च जिव्हा, ये च रसा, यञ्च जिव्हाविञ्ञाणं, ये च जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा; यो च कायो, ये च फोट्ठब्बा, यञ्च कायविञ्ञाणं, ये च कायविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा; यो च मनो, ये च धम्मा, यञ्च मनोविञ्ञाणं, ये च मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा – इदं खो, भिक्खवे, सब्बं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. पञ्चमं.

६. आदित्तसुत्तं

२८. एकं समयं भगवा गयायं विहरति गयासीसे सद्धिं भिक्खुसहस्सेन. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सब्बं, भिक्खवे, आदित्तं. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं आदित्तं? चक्खु [चक्खुं (सी. स्या. कं. पी.)], भिक्खवे, आदित्तं, रूपा आदित्ता, चक्खुविञ्ञाणं आदित्तं, चक्खुसम्फस्सो आदित्तो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं ¶ सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि आदित्तं. केन आदित्तं? ‘रागग्गिना, दोसग्गिना, मोहग्गिना आदित्तं, जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि आदित्त’न्ति वदामि…पे… जिव्हा आदित्ता, रसा आदित्ता, जिव्हाविञ्ञाणं आदित्तं, जिव्हासम्फस्सो आदित्तो ¶ . यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि आदित्तं. केन आदित्तं? ‘रागग्गिना, दोसग्गिना, मोहग्गिना आदित्तं, जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि आदित्त’न्ति वदामि…पे… मनो आदित्तो, धम्मा आदित्ता, मनोविञ्ञाणं आदित्तं, मनोसम्फस्सो आदित्तो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि आदित्तं. केन आदित्तं? ‘रागग्गिना, दोसग्गिना, मोहग्गिना आदित्तं, जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि आदित्त’न्ति वदामि. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति ¶ वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ …पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा ¶ विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुं. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने तस्स भिक्खुसहस्सस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तानि विमुच्चिंसूति. छट्ठं.

७. अद्धभूतसुत्तं

२९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अद्धभूतं [अन्धभूतं (सी. स्या. कं.)]. किञ्च ¶ , भिक्खवे, सब्बं अद्धभूतं? चक्खु, भिक्खवे, अद्धभूतं, रूपा अद्धभूता, चक्खुविञ्ञाणं अद्धभूतं, चक्खुसम्फस्सो अद्धभूतो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अद्धभूतं. केन अद्धभूतं? ‘जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि अद्धभूत’न्ति वदामि…पे… जिव्हा अद्धभूता, रसा अद्धभूता, जिव्हाविञ्ञाणं अद्धभूतं, जिव्हासम्फस्सो अद्धभूतो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अद्धभूतं. केन अद्धभूतं? ‘जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि अद्धभूत’न्ति वदामि. कायो अद्धभूतो…पे… मनो अद्धभूतो, धम्मा अद्धभूता, मनोविञ्ञाणं अद्धभूतं, मनोसम्फस्सो अद्धभूतो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा ¶ तम्पि अद्धभूतं. केन अद्धभूतं? ‘जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि अद्धभूत’न्ति वदामि. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… ¶ यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति ¶ , विरागा विमुच्चति, विमुत्तस्मिं ‘विमुत्त’मिति ञाणं होति, ‘खीणा जाति वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

८. समुग्घातसारुप्पसुत्तं

३०. ‘‘सब्बमञ्ञितसमुग्घातसारुप्पं वो, भिक्खवे, पटिपदं ¶ देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामीति. कतमा च सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसारुप्पा पटिपदा? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं न मञ्ञति, चक्खुस्मिं न मञ्ञति, चक्खुतो न मञ्ञति, चक्खुं मेति न मञ्ञति. रूपे न मञ्ञति, रूपेसु न मञ्ञति, रूपतो न मञ्ञति, रूपा मेति न मञ्ञति. चक्खुविञ्ञाणं न मञ्ञति, चक्खुविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञति, चक्खुविञ्ञाणतो न मञ्ञति, चक्खुविञ्ञाणं मेति न मञ्ञति. चक्खुसम्फस्सं न मञ्ञति, चक्खुसम्फस्सस्मिं न मञ्ञति, चक्खुसम्फस्सतो न मञ्ञति, चक्खुसम्फस्सो मेति न मञ्ञति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति ¶ , तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति…पे… जिव्हं न मञ्ञति, जिव्हाय न मञ्ञति, जिव्हातो न मञ्ञति, जिव्हा मेति न मञ्ञति. रसे न मञ्ञति, रसेसु न मञ्ञति, रसतो न मञ्ञति, रसा मेति न मञ्ञति. जिव्हाविञ्ञाणं न मञ्ञति, जिव्हाविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञति, जिव्हाविञ्ञाणतो न मञ्ञति, जिव्हाविञ्ञाणं मेति न मञ्ञति. जिव्हासम्फस्सं न मञ्ञति, जिव्हासम्फस्सस्मिं न मञ्ञति, जिव्हासम्फस्सतो न मञ्ञति, जिव्हासम्फस्सो मेति न मञ्ञति. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति…पे… मनं न मञ्ञति, मनस्मिं न मञ्ञति, मनतो न मञ्ञति, मनो मेति न मञ्ञति. धम्मे न मञ्ञति, धम्मेसु न मञ्ञति, धम्मतो न मञ्ञति, धम्मा मेति ¶ न मञ्ञति. मनोविञ्ञाणं न मञ्ञति, मनोविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञति, मनोविञ्ञाणतो न मञ्ञति, मनोविञ्ञाणं मेति न मञ्ञति. मनोसम्फस्सं न मञ्ञति, मनोसम्फस्सस्मिं न मञ्ञति, मनोसम्फस्सतो न मञ्ञति, मनोसम्फस्सो मेति न मञ्ञति ¶ . यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न ¶ मञ्ञति. सब्बं न मञ्ञति, सब्बस्मिं न मञ्ञति, सब्बतो न मञ्ञति, सब्बं मेति न मञ्ञति. सो एवं अमञ्ञमानो ¶ न च किञ्चि लोके उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. अयं खो सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसारुप्पा पटिपदा’’ति. अट्ठमं.

९. पठमसमुग्घातसप्पायसुत्तं

३१. ‘‘सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमा च सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पाया पटिपदा? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं न मञ्ञति, चक्खुस्मिं न मञ्ञति, चक्खुतो न मञ्ञति, चक्खुं मेति न मञ्ञति. रूपे न मञ्ञति…पे… चक्खुविञ्ञाणं न मञ्ञति, चक्खुसम्फस्सं न मञ्ञति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेवाभिनन्दति…पे… जिव्हं न मञ्ञति, जिव्हाय न मञ्ञति, जिव्हातो न मञ्ञति, जिव्हा मेति न मञ्ञति. रसे न मञ्ञति…पे… जिव्हाविञ्ञाणं न मञ्ञति, जिव्हासम्फस्सं न मञ्ञति. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं ¶ सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं ¶ वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेवाभिनन्दति…पे… मनं न मञ्ञति, मनस्मिं न मञ्ञति, मनतो न मञ्ञति, मनो मेति न मञ्ञति. धम्मे न मञ्ञति…पे… मनोविञ्ञाणं न मञ्ञति, मनोसम्फस्सं न मञ्ञति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेवाभिनन्दति. यावता, भिक्खवे, खन्धधातुआयतनं तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति. सो एवं अमञ्ञमानो न च किञ्चि लोके उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति ¶ . अयं खो सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पाया पटिपदा’’ति. नवमं.

१०. दुतियसमुग्घातसप्पायसुत्तं

३२. ‘‘सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमा च सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पाया ¶ पटिपदा?

‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खुं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं ¶ , भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं भन्ते’’.

‘‘रूपा…पे… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे….

‘‘यम्पिदं ¶ चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे….

‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा भन्ते’’…पे….

‘‘रसा… जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सो…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे… धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वाति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’.

‘‘यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं भन्ते’’.

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं ¶ नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं ¶ पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति, रसेसुपि…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति ¶ . अयं खो सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पाया पटिपदा’’ति. दसमं.

सब्बवग्गो ततियो.

तस्सुद्दानं –

सब्बञ्च द्वेपि पहाना, परिजानापरे दुवे;

आदित्तं अद्धभूतञ्च, सारुप्पा द्वे च सप्पाया;

वग्गो तेन पवुच्चतीति.

४. जातिधम्मवग्गो

१-१०. जातिधम्मादिसुत्तदसकं

३३. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . तत्र खो…पे… ‘‘सब्बं, भिक्खवे, जातिधम्मं. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं जातिधम्मं? चक्खु, ¶ भिक्खवे, जातिधम्मं. रूपा… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो जातिधम्मो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि जातिधम्मं…पे… जिव्हा… रसा… जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सो… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि जातिधम्मं. कायो…पे... मनो जातिधम्मो, धम्मा जातिधम्मा, मनोविञ्ञाणं जातिधम्मं, मनोसम्फस्सो जातिधम्मो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि जातिधम्मं. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि… चक्खुविञ्ञाणेपि… चक्खुसम्फस्सेपि…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. पठमं.

३४. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, जराधम्मं…पे… संखित्तं. दुतियं.

३५. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, ब्याधिधम्मं…पे…. ततियं.

३६. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, मरणधम्मं…पे…. चतुत्थं.

३७. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, सोकधम्मं…पे…. पञ्चमं.

३८. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, संकिलेसिकधम्मं…पे…. छट्ठं.

३९. ‘‘सब्बं ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, खयधम्मं…पे…. सत्तमं.

४०. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, वयधम्मं…पे…. अट्ठमं.

४१. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, समुदयधम्मं…पे…. नवमं.

४२. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, निरोधधम्मं…पे…. दसमं.

जातिधम्मवग्गो चतुत्थो.

तस्सुद्दानं –

जातिजराब्याधिमरणं, सोको च संकिलेसिकं;

खयवयसमुदयं, निरोधधम्मेन ते दसाति.

५. सब्बअनिच्चवग्गो

१-९. अनिच्चादिसुत्तनवकं

४३. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . तत्र खो…पे… ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अनिच्चं. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं अनिच्चं? चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं, रूपा अनिच्चा, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं…पे… जिव्हा अनिच्चा, रसा अनिच्चा, जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं, जिव्हासम्फस्सो अनिच्चो. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं. कायो अनिच्चो…पे… मनो अनिच्चो, धम्मा अनिच्चा, मनोविञ्ञाणं अनिच्चं, मनोसम्फस्सो अनिच्चो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ¶ ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. पठमं.

४४. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, दुक्खं…पे…. दुतियं.

४५. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अनत्ता…पे…. ततियं.

४६. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, अभिञ्ञेय्यं…पे… ¶ . चतुत्थं.

४७. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, परिञ्ञेय्यं…पे…. पञ्चमं.

४८. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, पहातब्बं…पे…. छट्ठं.

४९. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, सच्छिकातब्बं…पे… ¶ . सत्तमं.

५०. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अभिञ्ञापरिञ्ञेय्यं…पे…. अट्ठमं.

५१. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, उपद्दुतं…पे…. नवमं.

१०. उपस्सट्ठसुत्तं

५२. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, उपस्सट्ठं [उपसट्ठं (क.)]. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं उपस्सट्ठं? चक्खु, भिक्खवे, उपस्सट्ठं, रूपा उपस्सट्ठा, चक्खुविञ्ञाणं उपस्सट्ठं, चक्खुसम्फस्सो उपस्सट्ठो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि उपस्सट्ठं…पे… जिव्हा उपस्सट्ठा, रसा उपस्सट्ठा, जिव्हाविञ्ञाणं उपस्सट्ठं, जिव्हासम्फस्सो उपस्सट्ठो. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि उपस्सट्ठं. कायो उपस्सट्ठो… मनो उपस्सट्ठो, धम्मा उपस्सट्ठा, मनोविञ्ञाणं उपस्सट्ठं, मनोसम्फस्सो उपस्सट्ठो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं ¶ वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि उपस्सट्ठं. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति ¶ . ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. दसमं.

सब्बअनिच्चवग्गो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

अनिच्चं ¶ दुक्खं अनत्ता, अभिञ्ञेय्यं परिञ्ञेय्यं;

पहातब्बं सच्छिकातब्बं, अभिञ्ञेय्यपरिञ्ञेय्यं [अभिञ्ञेय्यं परिञ्ञेय्यं (सी. स्या. कं.), अभिञ्ञातं परिञ्ञेय्यं (पी. क.)];

उपद्दुतं उपस्सट्ठं, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

सळायतनवग्गे पठमपण्णासको समत्तो.

तस्स वग्गुद्दानं –

अनिच्चवग्गं ¶ यमकं, सब्बं वग्गं जातिधम्मं;

अनिच्चवग्गेन पञ्ञासं, पञ्चमो तेन पवुच्चतीति.

६. अविज्जावग्गो

१. अविज्जापहानसुत्तं

५३. सावत्थिनिदानं ¶ . अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. रूपे अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. धम्मे ¶ … मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति. पठमं.

२. संयोजनपहानसुत्तं

५४. ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो, संयोजना पहीयन्ती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनिच्चतो जानतो पस्सतो संयोजना पहीयन्ति. रूपे… ¶ चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो संयोजना पहीयन्ति. सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं… धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो संयोजना पहीयन्ति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो संयोजना पहीयन्ती’’ति. दुतियं.

३. संयोजनसमुग्घातसुत्तं

५५. ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो संयोजना समुग्घातं गच्छन्ती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनत्ततो जानतो पस्सतो संयोजना ¶ समुग्घातं गच्छन्ति. रूपे अनत्ततो… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो संयोजना समुग्घातं गच्छन्ति. सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं… धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो संयोजना समुग्घातं गच्छन्ति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो संयोजना समुग्घातं गच्छन्ती’’ति. ततियं.

४. आसवपहानसुत्तं

५६. ‘‘कथं ¶ नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो आसवा पहीयन्ती’’ति…पे…. चतुत्थं.

५. आसवसमुग्घातसुत्तं

५७. ‘‘कथं ¶ नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो आसवा समुग्घातं गच्छन्ती’’ति…पे… ¶ . पञ्चमं.

६. अनुसयपहानसुत्तं

५८. ‘‘कथं नु खो…पे… ¶ अनुसया पहीयन्ती’’ति…पे…. छट्ठं.

७. अनुसयसमुग्घातसुत्तं

५९. ‘‘कथं नु खो…पे… अनुसया समुग्घातं गच्छन्ती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनत्ततो जानतो पस्सतो अनुसया समुग्घातं गच्छन्ति…पे… सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं… धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो अनुसया समुग्घातं गच्छन्ति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो अनुसया समुग्घातं गच्छन्ती’’ति. सत्तमं.

८. सब्बुपादानपरिञ्ञासुत्तं

६०. ‘‘सब्बुपादानपरिञ्ञाय ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, सब्बुपादानपरिञ्ञाय धम्मो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना. एवं पस्सं ¶ , भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमोक्खा [विमोक्खं (क.), विमोक्ख (स्या. कं.)] ‘परिञ्ञातं मे उपादान’न्ति पजानाति. सोतञ्च पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति… घानञ्च पटिच्च गन्धे च… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च… कायञ्च पटिच्च फोट्ठब्बे च… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको मनस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ , धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमोक्खा ‘परिञ्ञातं मे उपादान’न्ति ¶ पजानाति. अयं खो, भिक्खवे, सब्बुपादानपरिञ्ञाय धम्मो’’ति. अट्ठमं.

९. पठमसब्बुपादानपरियादानसुत्तं

६१. ‘‘सब्बुपादानपरियादानाय वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, सब्बुपादानपरियादानाय धम्मो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमोक्खा ‘परियादिन्नं [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति दन्तज-नकारेनेव] मे उपादान’न्ति पजानाति…पे… ¶ जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति ¶ मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमोक्खा ‘परियादिन्नं मे उपादान’न्ति पजानाति. अयं खो, भिक्खवे, सब्बुपादानपरियादानाय धम्मो’’ति. नवमं.

१०. दुतियसब्बुपादानपरियादानसुत्तं

६२. ‘‘सब्बुपादानपरियादानाय वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ ¶ . कतमो च, भिक्खवे, सब्बुपादानपरियादानाय धम्मो’’?

‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘रूपा…पे… चक्खुविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे….

‘‘चक्खुसम्फस्सो ¶ निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे….

‘‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे….

‘‘सोतं… घानं… जिव्हा… कायो… मनो… धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं ¶ , भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं ¶ पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति, रसेसुपि निब्बिन्दति, जिव्हाविञ्ञाणेपि ¶ निब्बिन्दति, जिव्हासम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं ¶ विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. अयं खो, भिक्खवे, सब्बुपादानपरियादानाय धम्मो’’ति. दसमं.

अविज्जावग्गो छट्ठो.

तस्सुद्दानं –

अविज्जा संयोजना द्वे, आसवेन दुवे वुत्ता;

अनुसया अपरे द्वे, परिञ्ञा द्वे परियादिन्नं;

वग्गो तेन पवुच्चतीति.

७. मिगजालवग्गो

१. पठममिगजालसुत्तं

६३. सावत्थिनिदानं ¶ . अथ खो आयस्मा मिगजालो येन भगवा…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मिगजालो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘एकविहारी, एकविहारी’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता ¶ नु खो, भन्ते, एकविहारी होति, कित्तावता च पन सदुतियविहारी होती’’ति?

‘‘सन्ति खो, मिगजाल, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय ¶ तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी [नन्दि (सी. स्या. कं. पी.)]. नन्दिया सति सारागो होति; सारागे सति संयोगो होति. नन्दिसंयोजनसंयुत्तो खो, मिगजाल, भिक्खु सदुतियविहारीति वुच्चति. सन्ति…पे… सन्ति खो, मिगजाल, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति ¶ नन्दी. नन्दिया सति सारागो होति; सारागे सति संयोगो होति. नन्दिसंयोजनसंयुत्तो खो, मिगजाल, भिक्खु सदुतियविहारीति वुच्चति. एवंविहारी च, मिगजाल, भिक्खु किञ्चापि अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति ¶ अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि [मनुस्सराहसेय्यकानि (सी. स्या. कं. पी.)] पटिसल्लानसारुप्पानि; अथ खो सदुतियविहारीति वुच्चति. तं किस्स हेतु? तण्हा हिस्स दुतिया, सास्स अप्पहीना. तस्मा सदुतियविहारी’’ति वुच्चति.

‘‘सन्ति च खो, मिगजाल, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. नन्दिया असति सारागो न होति; सारागे असति संयोगो ¶ न होति. नन्दिसंयोजनविसंयुत्तो खो, मिगजाल, भिक्खु एकविहारीति वुच्चति…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. नन्दिया असति सारागो न होति; सारागे असति संयोगो न होति. नन्दिसंयोजनविप्पयुत्तो खो, मिगजाल, भिक्खु एकविहारीति वुच्चति. एवंविहारी च, मिगजाल, भिक्खु किञ्चापि गामन्ते विहरति आकिण्णो भिक्खूहि भिक्खुनीहि उपासकेहि उपासिकाहि राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि ¶ . अथ खो एकविहारीति वुच्चति. तं किस्स हेतु? तण्हा हिस्स दुतिया, सास्स पहीना. तस्मा एकविहारीति वुच्चती’’ति. पठमं.

२. दुतियमिगजालसुत्तं

६४. अथ ¶ खो आयस्मा मिगजालो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मिगजालो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘सन्ति ¶ खो, मिगजाल, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी. नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, मिगजालाति वदामि…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी ¶ . नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, मिगजालाति वदामि.

‘‘सन्ति च खो, मिगजाल, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय ¶ तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, मिगजालाति वदामि…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा इट्ठा कन्ता…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, मिगजालाति वदामी’’ति.

अथ खो आयस्मा मिगजालो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा मिगजालो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरतो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव ¶ धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा मिगजालो अरहतं अहोसीति. दुतियं.

३. पठमसमिद्धिमारपञ्हासुत्तं

६५. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो आयस्मा समिद्धि येन भगवा…पे… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘मारो, मारो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, मारो वा अस्स मारपञ्ञत्ति वा’’ति?

‘‘यत्थ खो, समिद्धि, अत्थि ¶ चक्खु, अत्थि रूपा, अत्थि चक्खुविञ्ञाणं ¶ , अत्थि चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि सोतं, अत्थि सद्दा, अत्थि सोतविञ्ञाणं, अत्थि सोतविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि घानं, अत्थि गन्धा, अत्थि घानविञ्ञाणं, अत्थि घानविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि जिव्हा, अत्थि रसा, अत्थि जिव्हाविञ्ञाणं, अत्थि जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि कायो, अत्थि फोट्ठब्बा, अत्थि कायविञ्ञाणं, अत्थि कायविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि मनो, अत्थि धम्मा, अत्थि मनोविञ्ञाणं, अत्थि मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा.

‘‘यत्थ च खो, समिद्धि, नत्थि चक्खु, नत्थि रूपा, नत्थि चक्खुविञ्ञाणं, नत्थि चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. नत्थि सोतं…पे… नत्थि घानं…पे… नत्थि जिव्हा, नत्थि रसा, नत्थि जिव्हाविञ्ञाणं, नत्थि जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. नत्थि कायो…पे…. नत्थि मनो, नत्थि धम्मा, नत्थि मनोविञ्ञाणं, नत्थि मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा’’ति. ततियं.

४. समिद्धिसत्तपञ्हासुत्तं

६६. ‘‘‘सत्तो ¶ , सत्तो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सत्तो वा अस्स सत्तपञ्ञत्ति वा’’ति…पे…. चतुत्थं.

५. समिद्धिदुक्खपञ्हासुत्तं

६७. ‘‘‘दुक्खं ¶ ¶ , दुक्ख’न्ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, दुक्खं वा अस्स दुक्खपञ्ञत्ति वा’’ति…पे…. पञ्चमं.

६. समिद्धिलोकपञ्हासुत्तं

६८. ‘‘‘लोको, लोको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, लोको वा अस्स लोकपञ्ञत्ति वा’’ति? यत्थ खो, समिद्धि, अत्थि चक्खु, अत्थि रूपा, अत्थि चक्खुविञ्ञाणं, अत्थि चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ लोको वा लोकपञ्ञत्ति वाति…पे… अत्थि जिव्हा…पे… अत्थि ¶ मनो, अत्थि धम्मा, अत्थि मनोविञ्ञाणं, अत्थि मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ लोको वा लोकपञ्ञत्ति वा.

‘‘यत्थ च खो, समिद्धि, नत्थि चक्खु, नत्थि रूपा, नत्थि चक्खुविञ्ञाणं, नत्थि चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ लोको वा लोकपञ्ञत्ति वा…पे… नत्थि जिव्हा…पे… नत्थि मनो, नत्थि धम्मा, नत्थि मनोविञ्ञाणं, नत्थि मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ लोको वा लोकपञ्ञत्ति वा’’ति. छट्ठं.

७. उपसेनआसीविससुत्तं

६९. एकं समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च उपसेनो राजगहे विहरन्ति सीतवने सप्पसोण्डिकपब्भारे. तेन खो पन समयेन आयस्मतो उपसेनस्स काये आसीविसो पतितो ¶ होति. अथ खो आयस्मा उपसेनो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘एथ मे, आवुसो, इमं कायं मञ्चकं आरोपेत्वा बहिद्धा नीहरथ. पुरायं कायो इधेव विकिरति; सेय्यथापि भुसमुट्ठी’’ति.

एवं ¶ वुत्ते, आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं उपसेनं एतदवोच – ‘‘न खो पन मयं पस्साम आयस्मतो उपसेनस्स कायस्स वा अञ्ञथत्तं इन्द्रियानं वा विपरिणामं. अथ च पनायस्मा उपसेनो एवमाह – ‘एथ मे, आवुसो, इमं कायं मञ्चकं आरोपेत्वा बहिद्धा नीहरथ. पुरायं कायो इधेव विकिरति; सेय्यथापि भुसमुट्ठी’’’ति. ‘‘यस्स नून, आवुसो सारिपुत्त, एवमस्स – ‘अहं चक्खूति वा मम चक्खूति वा…पे… अहं जिव्हाति वा मम ¶ जिव्हाति वा… अहं मनोति वा मम मनोति वा’. तस्स, आवुसो सारिपुत्त, सिया कायस्स वा अञ्ञथत्तं इन्द्रियानं वा विपरिणामो. मय्हञ्च खो, आवुसो सारिपुत्त, न एवं होति ¶ – ‘अहं चक्खूति वा मम चक्खूति वा…पे… अहं जिव्हाति वा मम जिव्हाति वा…पे… अहं मनोति वा मम मनोति वा’. तस्स मय्हञ्च खो, आवुसो सारिपुत्त, किं कायस्स वा अञ्ञथत्तं भविस्सति, इन्द्रियानं वा विपरिणामो’’ति!

‘‘तथा हि पनायस्मतो उपसेनस्स दीघरत्तं अहङ्कारममङ्कारमानानुसयो सुसमूहतो. तस्मा आयस्मतो उपसेनस्स न एवं होति – ‘अहं चक्खूति वा मम चक्खूति वा…पे… अहं जिव्हाति वा मम जिव्हाति वा…पे… अहं मनोति वा मम मनोति वा’’’ति. अथ ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो उपसेनस्स कायं मञ्चकं आरोपेत्वा बहिद्धा नीहरिंसु. अथ खो आयस्मतो उपसेनस्स कायो तत्थेव विकिरि; सेय्यथापि भुसमुट्ठीति. सत्तमं.

८. उपवाणसन्दिट्ठिकसुत्तं

७०. अथ खो आयस्मा उपवाणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उपवाणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘सन्दिट्ठिको धम्मो, सन्दिट्ठिको धम्मो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सन्दिट्ठिको धम्मो होति, अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति?

‘‘इध पन, उपवाण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा रूपप्पटिसंवेदी च होति रूपरागप्पटिसंवेदी च. सन्तञ्च अज्झत्तं रूपेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं रूपेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा रूपप्पटिसंवेदी च होति रूपरागप्पटिसंवेदी ¶ च. सन्तञ्च अज्झत्तं रूपेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं रूपेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, उपवाण, भिक्खु जिव्हाय रसं सायित्वा रसप्पटिसंवेदी च होति रसरागप्पटिसंवेदी च. सन्तञ्च अज्झत्तं रसेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं रसेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु जिव्हाय रसं सायित्वा रसप्पटिसंवेदी च होति रसरागप्पटिसंवेदी ¶ च. सन्तञ्च अज्झत्तं रसेसु ¶ रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं रसेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति…पे….

‘‘पुन चपरं, उपवाण, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मप्पटिसंवेदी च होति धम्मरागप्पटिसंवेदी च. सन्तञ्च अज्झत्तं धम्मेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं धम्मेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मप्पटिसंवेदी च होति धम्मरागप्पटिसंवेदी च. सन्तञ्च अज्झत्तं धम्मेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं धम्मेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति…पे… पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति…पे….

‘‘इध पन, उपवाण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा रूपप्पटिसंवेदी च होति, नो च रूपरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं रूपेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं रूपेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा रूपप्पटिसंवेदीहि खो होति, नो च रूपरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं रूपेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं रूपेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति, अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, उपवाण, भिक्खु जिव्हाय रसं सायित्वा रसप्पटिसंवेदीहि खो होति, नो च रसरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं रसेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं रसेसु रागो’ति पजानाति…पे….

‘‘पुन ¶ ¶ चपरं, उपवाण, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मप्पटिसंवेदीहि खो होति, नो च धम्मरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं धम्मेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं धम्मेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मप्पटिसंवेदीहि खो होति, नो च धम्मरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं धम्मेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं धम्मेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति, अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति. अट्ठमं.

९. पठमछफस्सायतनसुत्तं

७१. ‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. अवुसितं ¶ तेन ब्रह्मचरियं, आरका सो इमस्मा धम्मविनया’’ति.

एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एत्थाहं, भन्ते, अनस्ससं [अनस्ससिं (सी.), अनस्सासं (स्या. कं.), अनस्सासिं (पी.)]. अहञ्हि, भन्ते, छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानामी’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भिक्खु, चक्खुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि ¶ , एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, चक्खु ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एसेवन्तो दुक्खस्स…पे… जिव्हं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, जिव्हा ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एसेवन्तो दुक्खस्स…पे… मनं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, मनो ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति ¶ एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एसेवन्तो दुक्खस्सा’’ति. नवमं.

१०. दुतियछफस्सायतनसुत्तं

७२. ‘‘यो ¶ हि कोचि, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. अवुसितं तेन ब्रह्मचरियं, आरका सो इमस्मा धम्मविनया’’ति.

एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एत्थाहं, भन्ते, अनस्ससं पनस्ससं. अहञ्हि, भन्ते, छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानामी’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भिक्खु, चक्खुं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि ¶ , न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, चक्खु ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एवं ते एतं पठमं फस्सायतनं पहीनं भविस्सति ¶ आयतिं अपुनब्भवाय…पे….

‘‘जिव्हं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘साधु ¶ , भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, जिव्हा ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एवं ते एतं चतुत्थं फस्सायतनं पहीनं भविस्सति आयतिं अपुनब्भवाय…पे….

‘‘मनं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, मनो ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एवं ते एतं छट्ठं फस्सायतनं पहीनं भविस्सति आयतिं अपुनब्भवाया’’ति. दसमं.

११. ततियछफस्सायतनसुत्तं

७३. ‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं ¶ समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. अवुसितं तेन ब्रह्मचरियं, आरका सो इमस्मा धम्मविनया’’ति.

एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एत्थाहं, भन्ते, अनस्ससं पनस्ससं. अहञ्हि, भन्ते, छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च ¶ अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानामी’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भिक्खु, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘सोतं… घानं… जिव्हा… कायो… मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं पस्सं, भिक्खु, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, सोतस्मिम्पि निब्बिन्दति, घानस्मिम्पि निब्बिन्दति, जिव्हायपि निब्बिन्दति, कायस्मिम्पि निब्बिन्दति, मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. एकादसमं.

मिगजालवग्गो सत्तमो.

तस्सुद्दानं –

मिगजालेन ¶ द्वे वुत्ता, चत्तारो च समिद्धिना;

उपसेनो उपवाणो, छफस्सायतनिका तयोति.

८. गिलानवग्गो

१. पठमगिलानसुत्तं

७४. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ ¶ . अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अमुकस्मिं, भन्ते, विहारे अञ्ञतरो भिक्खु नवो अप्पञ्ञातो आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. साधु, भन्ते, भगवा येन सो भिक्खु तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति.

अथ खो भगवा नववादञ्च सुत्वा गिलानवादञ्च, ‘‘अप्पञ्ञातो भिक्खू’’ति इति विदित्वा येन सो भिक्खु तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो सो भिक्खु भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान मञ्चके समधोसि [समञ्चोसि (सी.), समतेसि (स्या. कं.), समञ्चोपि (पी.)]. अथ खो भगवा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘अलं, भिक्खु, मा त्वं मञ्चके समधोसि. सन्तिमानि आसनानि पञ्ञत्तानि, तत्थाहं निसीदिस्सामी’’ति. निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने. निसज्ज खो भगवा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, भिक्खु, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति नो अभिक्कमन्ति, पटिक्कमोसानं पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’ति?

‘‘न मे, भन्ते, खमनीयं, न यापनीयं, बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति नो पटिक्कमन्ति, अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो’’ति.

‘‘कच्चि ते, भिक्खु, न किञ्चि कुक्कुच्चं, न कोचि विप्पटिसारो’’ति?

‘‘तग्घ मे, भन्ते, अनप्पकं ¶ कुक्कुच्चं, अनप्पको विप्पटिसारो’’ति.

‘‘कच्चि ¶ पन तं [त्वं (सी.), ते (स्या. कं. क.)], भिक्खु, अत्ता सीलतो उपवदती’’ति?

‘‘न खो मं, भन्ते, अत्ता सीलतो उपवदती’’ति [नो हेतं भन्ते (पी. क.)].

‘‘नो चे किर ते, भिक्खु, अत्ता सीलतो उपवदति, अथ किञ्च [अथ किस्मिञ्च (सी.), अथ भिक्खु किस्मिञ्च (स्या. कं. पी. क.)] ते कुक्कुच्चं को च विप्पटिसारो’’ति?

‘‘न ख्वाहं ¶ , भन्ते, सीलविसुद्धत्थं भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’ति ¶ .

‘‘नो चे किर त्वं, भिक्खु, सीलविसुद्धत्थं मया धम्मं देसितं आजानासि, अथ किमत्थं चरहि त्वं, भिक्खु, मया धम्मं देसितं आजानासी’’ति?

‘‘रागविरागत्थं ख्वाहं, भन्ते, भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’ति.

‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, रागविरागत्थं मया धम्मं देसितं आजानासि. रागविरागत्थो हि, भिक्खु, मया धम्मो देसितो. तं किं मञ्ञसि भिक्खु, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं…पे… सोतं… घानं… जिव्हा… कायो… मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं पस्सं, भिक्खु, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, सोतस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमनो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दि. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने तस्स भिक्खुनो विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति. पठमं.

२. दुतियगिलानसुत्तं

७५. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु…पे… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अमुकस्मिं, भन्ते, विहारे अञ्ञतरो भिक्खु नवो अप्पञ्ञातो आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. साधु, भन्ते, भगवा येन सो भिक्खु तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति.

अथ खो भगवा नववादञ्च सुत्वा गिलानवादञ्च, ‘‘अप्पञ्ञातो भिक्खू’’ति इति विदित्वा येन सो भिक्खु तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो सो भिक्खु भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान मञ्चके समधोसि. अथ खो भगवा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘अलं, भिक्खु, मा त्वं मञ्चके समधोसि. सन्तिमानि आसनानि पञ्ञत्तानि, तत्थाहं निसीदिस्सामी’’ति. निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने. निसज्ज खो भगवा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, भिक्खु, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति नो अभिक्कमन्ति, पटिक्कमोसानं ¶ पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’ति?

‘‘न मे, भन्ते, खमनीयं, न यापनीयं…पे… न खो मं [मे (सब्बत्थ)], भन्ते, अत्ता सीलतो उपवदती’’ति.

‘‘नो चे किर ते, भिक्खु, अत्ता सीलतो उपवदति, अथ किञ्च ते कुक्कुच्चं को च विप्पटिसारो’’ति?

‘‘न ख्वाहं, भन्ते, सीलविसुद्धत्थं भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’ति.

‘‘नो ¶ चे किर त्वं, भिक्खु, सीलविसुद्धत्थं मया धम्मं देसितं आजानासि, अथ ¶ किमत्थं चरहि त्वं, भिक्खु, मया धम्मं देसितं आजानासी’’ति?

‘‘अनुपादापरिनिब्बानत्थं ख्वाहं, भन्ते, भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’ति.

‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, अनुपादापरिनिब्बानत्थं मया धम्मं देसितं आजानासि. अनुपादापरिनिब्बानत्थो हि, भिक्खु, मया धम्मो देसितो.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भिक्खु, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं ¶ , भन्ते’’.

‘‘यं…पे… सोतं… घानं… जिव्हा… कायो… मनो… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं पस्सं, भिक्खु, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि… मनोविञ्ञाणेपि… मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दि. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने तस्स भिक्खुस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चीति [विमुच्चतीति (सब्बत्थ)]. दुतियं.

३. राधअनिच्चसुत्तं

७६. अथ ¶ खो आयस्मा राधो…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा राधो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु ¶ , यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति. ‘‘यं खो, राध, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो. किञ्च, राध, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो? चक्खु अनिच्चं ¶ , रूपा अनिच्चा, चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… जिव्हा… कायो… मनो अनिच्चो. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यं ¶ खो, राध, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. ततियं.

४. राधदुक्खसुत्तं

७७. ‘‘यं खो, राध, दुक्खं तत्र ते छन्दो पहातब्बो. किञ्च, राध, दुक्खं? चक्खु खो, राध, दुक्खं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो… यम्पिदं चक्खुसम्फस्स…पे… अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… मनो दुक्खो… धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं ¶ सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यं खो, राध, दुक्खं तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. चतुत्थं.

५. राधअनत्तसुत्तं

७८. ‘‘यो खो, राध, अनत्ता तत्र ते छन्दो पहातब्बो. को च, राध, अनत्ता? चक्खु खो, राध, अनत्ता. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया…पे… मनो अनत्ता… धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ता. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यो खो, राध, अनत्ता तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. पञ्चमं.

६. पठमअविज्जापहानसुत्तं

७९. अथ ¶ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘अत्थि खो, भिक्खु, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति.

‘‘कतमो पन, भन्ते, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘अविज्जा ¶ खो, भिक्खु, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति.

‘‘कथं पन, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा ¶ पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनिच्चतो जानतो पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. रूपे… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं, चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति…पे… मनं अनिच्चतो जानतो पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति. छट्ठं.

७. दुतियअविज्जापहानसुत्तं

८०. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु…पे… एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘अत्थि खो, भिक्खु, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति.

‘‘कतमो पन, भन्ते, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘अविज्जा खो, भिक्खु, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति.

‘‘कथं पन, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘इध, भिक्खु, भिक्खुनो सुतं होति – ‘सब्बे धम्मा नालं अभिनिवेसाया’ति. एवञ्चेतं, भिक्खु, भिक्खुनो सुतं होति – ‘सब्बे धम्मा ¶ नालं अभिनिवेसाया’ति. सो सब्बं धम्मं अभिजानाति, सब्बं धम्मं अभिञ्ञाय सब्बं धम्मं परिजानाति, सब्बं धम्मं परिञ्ञाय सब्बनिमित्तानि अञ्ञतो पस्सति, चक्खुं अञ्ञतो पस्सति ¶ , रूपे… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अञ्ञतो पस्सति…पे… मनं अञ्ञतो पस्सति, धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अञ्ञतो पस्सति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति. सत्तमं.

८. सम्बहुलभिक्खुसुत्तं

८१. अथ ¶ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे… एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं ¶ – ‘‘इध नो, भन्ते, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका अम्हे एवं पुच्छन्ति – ‘किमत्थियं, आवुसो, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा मयं, भन्ते, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरोम – ‘दुक्खस्स खो, आवुसो, परिञ्ञत्थं भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. कच्चि मयं, भन्ते, एवं पुट्ठा एवं ब्याकरमाना वुत्तवादिनो चेव भगवतो होम, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खाम, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोम, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छती’’ति?

‘‘तग्घ तुम्हे, भिक्खवे, एवं पुट्ठा एवं ब्याकरमाना वुत्तवादिनो चेव मे होथ, न च मं अभूतेन अब्भाचिक्खथ, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोथ, न च ¶ कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छति. दुक्खस्स हि, भिक्खवे, परिञ्ञत्थं मयि ब्रह्मचरियं वुस्सति. सचे पन वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमं पन तं, आवुसो, दुक्खं, यस्स परिञ्ञाय समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘चक्खु खो, आवुसो, दुक्खं, तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. रूपा…पे… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं. तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति…पे… मनो दुक्खो…पे… यम्पिदं ¶ मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं. तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. इदं खो तं, आवुसो, दुक्खं, तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. एवं ¶ पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति. अट्ठमं.

९. लोकपञ्हासुत्तं

८२. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘लोको, लोको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘‘लुज्जती’ति खो, भिक्खु, तस्मा लोकोति वुच्चति. किञ्च लुज्जति? चक्खु खो, भिक्खु, लुज्जति. रूपा लुज्जन्ति, चक्खुविञ्ञाणं लुज्जति, चक्खुसम्फस्सो लुज्जति ¶ , यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि लुज्जति…पे… जिव्हा लुज्जति…पे… मनो लुज्जति, धम्मा लुज्जन्ति, मनोविञ्ञाणं लुज्जति, मनोसम्फस्सो लुज्जति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि लुज्जति. लुज्जतीति खो, भिक्खु, तस्मा लोकोति वुच्चती’’ति. नवमं.

१०. फग्गुनपञ्हासुत्तं

८३. अथ खो आयस्मा फग्गुनो…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा फग्गुनो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, तं चक्खु, येन चक्खुना अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य…पे… अत्थि नु खो, भन्ते, सा जिव्हा, याय जिव्हाय अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य…पे… अत्थि नु खो सो, भन्ते, मनो, येन मनेन अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्या’’ति?

‘‘नत्थि खो तं, फग्गुन, चक्खु, येन चक्खुना अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य ¶ …पे… नत्थि खो सा ¶ , फग्गुन, जिव्हा, याय जिव्हाय अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो ¶ पञ्ञापेय्य…पे… नत्थि ¶ खो सो, फग्गुन, मनो, येन मनेन अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्या’’ति. दसमं.

गिलानवग्गो अट्ठमो.

तस्सुद्दानं –

गिलानेन दुवे वुत्ता, राधेन अपरे तयो;

अविज्जाय च द्वे वुत्ता, भिक्खु लोको च फग्गुनोति.

९. छन्नवग्गो

१. पलोकधम्मसुत्तं

८४. सावत्थिनिदानं. अथ ¶ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘लोको, लोको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘यं खो, आनन्द, पलोकधम्मं, अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको. किञ्च, आनन्द, पलोकधम्मं? चक्खु खो, आनन्द, पलोकधम्मं, रूपा पलोकधम्मा, चक्खुविञ्ञाणं पलोकधम्मं, चक्खुसम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया…पे… तम्पि पलोकधम्मं…पे… जिव्हा पलोकधम्मा, रसा पलोकधम्मा, जिव्हाविञ्ञाणं पलोकधम्मं, जिव्हासम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया…पे… तम्पि पलोकधम्मं…पे… ¶ मनो पलोकधम्मो, धम्मा पलोकधम्मा, मनोविञ्ञाणं पलोकधम्मं, मनोसम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पलोकधम्मं. यं खो, आनन्द, पलोकधम्मं, अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको’’ति. पठमं.

२. सुञ्ञतलोकसुत्तं

८५. अथ ¶ ¶ खो आयस्मा आनन्दो…पे… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘सुञ्ञो लोको, सुञ्ञो लोको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘यस्मा च खो, आनन्द, सुञ्ञं ¶ अत्तेन वा अत्तनियेन वा तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चति. किञ्च, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा? चक्खु खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा. रूपा सुञ्ञा अत्तेन वा अत्तनियेन वा, चक्खुविञ्ञाणं सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, चक्खुसम्फस्सो सुञ्ञो अत्तेन वा अत्तनियेन वा…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा. यस्मा च खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति. दुतियं.

३. संखित्तधम्मसुत्तं

८६. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, आनन्द, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं ¶ , भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे….

‘‘चक्खुविञ्ञाणं…पे… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं ¶ वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं ¶ वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो ¶ मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे….

‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे….

‘‘जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सो…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे….

‘‘एवं पस्सं, आनन्द, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. ततियं.

४. छन्नसुत्तं

८७. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो आयस्मा च छन्नो गिज्झकूटे पब्बते विहरन्ति. तेन खो पन समयेन येन आयस्मा छन्नो आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो ¶ . अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना ¶ वुट्ठितो येनायस्मा महाचुन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाचुन्दं एतदवोच – ‘‘आयामावुसो चुन्द, येनायस्मा छन्नो तेनुपसङ्कमिस्साम गिलानपुच्छका’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा महाचुन्दो आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसि.

अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो येनायस्मा छन्नो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदिंसु. निसज्ज खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं छन्नं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, आवुसो छन्न, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति नो अभिक्कमन्ति, पटिक्कमोसानं पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’ति?

‘‘न ¶ मे, आवुसो सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं, बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति नो पटिक्कमन्ति, अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो, बलवा पुरिसो तिण्हेन सिखरेन [खग्गेन (क.)] मुद्धनि [मुद्धानं (सी. स्या. कं. पी.)] अभिमत्थेय्य [अभिमन्थेय्य (सी.)]; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्ता वाता मुद्धनि [मुद्धानं (सी. स्या. कं. पी.)] ऊहनन्ति [उपहनन्ति (सी. स्या. कं. पी. क.), उहनन्ति (क.)]. न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं…पे… नो पटिक्कमो. सेय्यथापि ¶ , आवुसो, बलवा पुरिसो दळ्हेन वरत्तक्खण्डेन सीसे सीसवेठं ददेय्य; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्ता सीसे सीसवेदना. न मे, आवुसो, खमनीयं ¶ , न यापनीयं…पे… नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा तिण्हेन गोविकन्तनेन कुच्छिं परिकन्तेय्य; एवमेव खो अधिमत्ता वाता कुच्छिं परिकन्तन्ति. न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं…पे… नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो, द्वे बलवन्तो पुरिसा दुब्बलतरं पुरिसं नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुया सन्तापेय्युं ¶ सम्परितापेय्युं; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्तो कायस्मिं डाहो. न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं, बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति नो पटिक्कमन्ति, अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो. सत्थं, आवुसो सारिपुत्त, आहरिस्सामि, नावकङ्खामि [नापि कङ्खामि (क.)] जीवित’’न्ति.

‘‘मा आयस्मा छन्नो सत्थं आहरेसि. यापेतायस्मा छन्नो, यापेन्तं मयं आयस्मन्तं छन्नं इच्छाम. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि सप्पायानि भोजनानि, अहं आयस्मतो छन्नस्स सप्पायानि भोजनानि परियेसिस्सामि. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि सप्पायानि भेसज्जानि, अहं आयस्मतो छन्नस्स सप्पायानि भेसज्जानि परियेसिस्सामि. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि पतिरूपा उपट्ठाका, अहं आयस्मन्तं छन्नं उपट्ठहिस्सामि. मा आयस्मा छन्नो सत्थं आहरेसि. यापेतायस्मा छन्नो, यापेन्तं मयं आयस्मन्तं छन्नं इच्छामा’’ति.

‘‘न मे, आवुसो सारिपुत्त, नत्थि सप्पायानि भोजनानि; अत्थि मे सप्पायानि ¶ भोजनानि. नपि मे नत्थि सप्पायानि भेसज्जानि; अत्थि मे सप्पायानि भेसज्जानि. नपि मे नत्थि पतिरूपा उपट्ठाका; अत्थि मे पतिरूपा उपट्ठाका. अपि च मे, आवुसो, सत्था परिचिण्णो दीघरत्तं मनापेनेव, नो अमनापेन. एतञ्हि, आवुसो, सावकस्स पतिरूपं यं सत्थारं ¶ परिचरेय्य मनापेनेव, नो अमनापेन. ‘अनुपवज्जं [तं अनुपवज्जं (बहूसु)] छन्नो भिक्खु सत्थं आहरिस्सती’ति – एवमेतं, आवुसो सारिपुत्त, धारेही’’ति.

‘‘पुच्छेय्याम ¶ मयं आयस्मन्तं छन्नं कञ्चिदेव [किञ्चिदेव (स्या. कं. पी. क.)] देसं, सचे आयस्मा छन्नो ओकासं करोति पञ्हस्स वेय्याकरणाया’’ति. ‘‘पुच्छावुसो ¶ सारिपुत्त, सुत्वा वेदिस्सामा’’ति.

‘‘चक्खुं, आवुसो छन्न, चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससि…पे… जिव्हं, आवुसो छन्न, जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससि…पे… मनं, आवुसो छन्न, मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘चक्खुं, आवुसो सारिपुत्त, चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि…पे… जिव्हं, आवुसो सारिपुत्त, जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं ¶ मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि…पे… मनं, आवुसो सारिपुत्त, मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामी’’ति.

‘‘चक्खुस्मिं, आवुसो छन्न, चक्खुविञ्ञाणे चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय चक्खुं चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससि… जिव्हाय, आवुसो छन्न, जिव्हाविञ्ञाणे जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय जिव्हं जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससि… मनस्मिं, आवुसो छन्न, मनोविञ्ञाणे मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय मनं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘चक्खुस्मिं ¶ , आवुसो सारिपुत्त, चक्खुविञ्ञाणे चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय चक्खुं चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति ¶ समनुपस्सामि…पे… जिव्हाय, आवुसो सारिपुत्त, जिव्हाविञ्ञाणे जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय जिव्हं जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे ¶ धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति ¶ समनुपस्सामि…पे… मनस्मिं, आवुसो सारिपुत्त, मनोविञ्ञाणे मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय मनं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामी’’ति.

एवं वुत्ते, आयस्मा महाचुन्दो आयस्मन्तं छन्नं एतदवोच – ‘‘तस्मातिह, आवुसो छन्न, इदम्पि तस्स भगवतो सासनं निच्चकप्पं साधुकं मनसि कातब्बं – ‘निस्सितस्स चलितं, अनिस्सितस्स चलितं नत्थि. चलिते असति पस्सद्धि होति. पस्सद्धिया सति नति न होति. नतिया असति आगतिगति न होति. आगतिगतिया असति चुतूपपातो न होति. चुतूपपाते असति नेविध न हुरं न उभयमन्तरेन. एसेवन्तो दुक्खस्सा’’’ति.

अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो आयस्मन्तं छन्नं इमिना ओवादेन ओवदित्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु. अथ खो आयस्मा छन्नो अचिरपक्कन्तेसु तेसु आयस्मन्तेसु सत्थं आहरेसि.

अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आयस्मता, भन्ते, छन्नेन सत्थं आहरितं. तस्स का गति को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘ननु ते, सारिपुत्त, छन्नेन भिक्खुना सम्मुखायेव अनुपवज्जता ब्याकता’’ति ¶ ? ‘‘अत्थि, भन्ते, पुब्बविज्जनं [पुब्बविचिरं (सी.), पुब्बविज्झनं (पी.), पुब्बजिरं (म. नि. ३.३९४] नाम वज्जिगामो. तत्थायस्मतो छन्नस्स मित्तकुलानि सुहज्जकुलानि उपवज्जकुलानी’’ति. ‘‘होन्ति हेते, सारिपुत्त, छन्नस्स भिक्खुनो मित्तकुलानि सुहज्जकुलानि उपवज्जकुलानि. न खो पनाहं, सारिपुत्त ¶ , एत्तावता सउपवज्जोति वदामि. यो खो, सारिपुत्त, तञ्च कायं निक्खिपति, अञ्ञञ्च कायं ¶ उपादियति, तमहं सउपवज्जोति वदामि. तं छन्नस्स भिक्खुनो नत्थि. ‘अनुपवज्जं छन्नेन भिक्खुना सत्थं आहरित’न्ति – एवमेतं, सारिपुत्त, धारेही’’ति. चतुत्थं.

५. पुण्णसुत्तं

८८. अथ ¶ [सावत्थिनिदानं. अथ (?) म. नि. ३.३९५ पस्सितब्बं] खो आयस्मा पुण्णो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा पुण्णो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘सन्ति खो, पुण्ण, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी. ‘नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, पुण्णा’ति वदामि…पे… सन्ति खो, पुण्ण, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, पुण्ण, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे ¶ भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी. ‘नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, पुण्णा’ति वदामि.

‘‘सन्ति खो, पुण्ण, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो निरुज्झति नन्दी. ‘नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, पुण्णा’ति वदामि…पे… सन्ति खो, पुण्ण, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु ¶ नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो निरुज्झति नन्दी. ‘नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, पुण्णा’ति वदामि.

‘‘इमिना ¶ त्वं [इमिना च त्वं], पुण्ण, मया संखित्तेन ओवादेन ओवदितो कतमस्मिं [कतरस्मिं (म. नि. ३.३९५)] जनपदे विहरिस्ससी’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, सुनापरन्तो नाम जनपदो, तत्थाहं विहरिस्सामी’’ति.

‘‘चण्डा ¶ खो, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा; फरुसा खो, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा. सचे तं, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा अक्कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्र ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका ¶ मनुस्सा अक्कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे [मं (सब्बत्थ)] नयिमे पाणिना पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ [एवम्मेत्थ (?)], भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा पाणिना पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा पाणिना पहारं ¶ दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे [एवम्मेत्थ (?)] नयिमे लेड्डुना पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा लेड्डुना पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा लेड्डुना पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे दण्डेन पहारं देन्ती’ति ¶ . एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे ¶ पन पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा दण्डेन पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा दण्डेन पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे सत्थेन पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा सत्थेन पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा सत्थेन पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मं नयिमे ¶ तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे ¶ पन तं, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘सन्ति खो तस्स भगवतो सावका कायेन च जीवितेन च अट्टीयमाना हरायमाना जिगुच्छमाना सत्थहारकं परियेसन्ति, तं मे इदं अपरियिट्ठञ्ञेव सत्थहारकं लद्ध’न्ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘साधु साधु, पुण्ण! सक्खिस्ससि खो त्वं, पुण्ण, इमिना दमूपसमेन समन्नागतो सुनापरन्तस्मिं जनपदे वत्थुं. यस्स दानि त्वं, पुण्ण, कालं मञ्ञसी’’ति.

अथ खो आयस्मा पुण्णो भगवतो वचनं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं ¶ अभिवादेत्वा ¶ पदक्खिणं कत्वा सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय येन सुनापरन्तो जनपदो तेन चारिकं पक्कामि. अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन सुनापरन्तो जनपदो तदवसरि. तत्र सुदं आयस्मा पुण्णो सुनापरन्तस्मिं जनपदे विहरति. अथ खो आयस्मा पुण्णो तेनेवन्तरवस्सेन पञ्चमत्तानि उपासकसतानि पटिवेदेसि [पटिपादेसि (सी. पी.), पटिदेसेसि (स्या. कं.)]. तेनेवन्तरवस्सेन पञ्चमत्तानि उपासिकासतानि पटिवेदेसि. तेनेवन्तरवस्सेन तिस्सो विज्जा ¶ सच्छाकासि. तेनेवन्तरवस्सेन परिनिब्बायि.

अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे… एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, भन्ते, पुण्णो नाम कुलपुत्तो भगवता संखित्तेन ओवादेन ओवदितो, सो कालङ्कतो. तस्स का गति को अभिसम्परायो’’ति?

‘‘पण्डितो, भिक्खवे, पुण्णो कुलपुत्तो [कुलपुत्तो अहोसि (सब्बत्थ)], पच्चपादि [सच्चवादी (स्या. कं. क.)] धम्मस्सानुधम्मं, न च मं धम्माधिकरणं विहेसेसि [विहेठेसि (सी. स्या. कं.)]. परिनिब्बुतो, भिक्खवे, पुण्णो कुलपुत्तो’’ति. पञ्चमं.

६. बाहियसुत्तं

८९. अथ ¶ खो आयस्मा बाहियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा बाहियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, बाहिय, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो ¶ ¶ हेतं, भन्ते’’.

‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे… चक्खुविञ्ञाणं…पे… चक्खुसम्फस्सो…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु ¶ तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं पस्सं, बाहिय, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

अथ खो आयस्मा बाहियो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा बाहियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं ¶ , नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा बाहियो अरहतं अहोसीति. छट्ठं.

७. पठमएजासुत्तं

९०. ‘‘एजा ¶ , भिक्खवे, रोगो, एजा गण्डो, एजा सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, तथागतो अनेजो विहरति वीतसल्लो. तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, भिक्खु चेपि आकङ्खेय्य ‘अनेजो विहरेय्यं [विहरेय्य (सी. पी. क.)] वीतसल्लो’ति, चक्खुं न मञ्ञेय्य, चक्खुस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुतो न मञ्ञेय्य, चक्खु ¶ मेति न मञ्ञेय्य; रूपे न मञ्ञेय्य, रूपेसु न मञ्ञेय्य, रूपतो न मञ्ञेय्य, रूपा मेति न मञ्ञेय्य; चक्खुविञ्ञाणं न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणतो न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणं मेति न मञ्ञेय्य; चक्खुसम्फस्सं न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सतो न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सो मेति न मञ्ञेय्य. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य.

‘‘सोतं न मञ्ञेय्य…पे… घानं न मञ्ञेय्य…पे… जिव्हं न मञ्ञेय्य, जिव्हाय न मञ्ञेय्य, जिव्हातो न मञ्ञेय्य, जिव्हा मेति न मञ्ञेय्य; रसे न मञ्ञेय्य…पे… जिव्हाविञ्ञाणं न मञ्ञेय्य…पे… जिव्हासम्फस्सं न मञ्ञेय्य…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य.

‘‘कायं न मञ्ञेय्य…पे… मनं न मञ्ञेय्य, मनस्मिं न मञ्ञेय्य, मनतो न मञ्ञेय्य, मनो मेति न मञ्ञेय्य; धम्मे न मञ्ञेय्य…पे… मनो विञ्ञाणं…पे… मनोसम्फस्सं…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य; सब्बं न मञ्ञेय्य, सब्बस्मिं ¶ न मञ्ञेय्य, सब्बतो न मञ्ञेय्य, सब्बं मेति न मञ्ञेय्य.

‘‘सो ¶ एवं अमञ्ञमानो न किञ्चिपि लोके उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति ¶ . ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

८. दुतियएजासुत्तं

९१. ‘‘एजा ¶ , भिक्खवे, रोगो, एजा गण्डो, एजा सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, तथागतो अनेजो विहरति वीतसल्लो. तस्मातिह, भिक्खवे, भिक्खु चेपि आकङ्खेय्य ‘अनेजो विहरेय्यं वीतसल्लो’ति, चक्खुं न मञ्ञेय्य, चक्खुस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुतो न मञ्ञेय्य, चक्खु मेति न मञ्ञेय्य; रूपे न मञ्ञेय्य… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति…पे….

‘‘जिव्हं न मञ्ञेय्य, जिव्हाय न मञ्ञेय्य, जिव्हातो न मञ्ञेय्य, जिव्हा मेति न मञ्ञेय्य; रसे न मञ्ञेय्य… जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सं… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति…पे….

‘‘मनं न मञ्ञेय्य, मनस्मिं न मञ्ञेय्य, मनतो न मञ्ञेय्य, मनो मेति न मञ्ञेय्य… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि ¶ न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति ¶ , यतो ¶ मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति.

‘‘यावता, भिक्खवे, खन्धधातुआयतना तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य. सो एवं अमञ्ञमानो न किञ्चि लोके उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. अट्ठमं.

९. पठमद्वयसुत्तं

९२. ‘‘द्वयं ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ. किञ्च, भिक्खवे, द्वयं? चक्खुञ्चेव रूपा च, सोतञ्चेव सद्दा च, घानञ्चेव गन्धा च, जिव्हा चेव रसा च, कायो चेव फोट्ठब्बा च ¶ , मनो चेव धम्मा च – इदं वुच्चति, भिक्खवे, द्वयं.

‘‘यो, भिक्खवे, एवं वदेय्य – ‘अहमेतं द्वयं पच्चक्खाय अञ्ञं द्वयं पञ्ञपेस्सामी’ति, तस्स वाचावत्थुकमेवस्स. पुट्ठो च न सम्पायेय्य. उत्तरिञ्च विघातं आपज्जेय्य. तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मि’’न्ति. नवमं.

१०. दुतियद्वयसुत्तं

९३. ‘‘द्वयं, भिक्खवे, पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोति. कथञ्च, भिक्खवे, द्वयं पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोति? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. चक्खु अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. रूपा ¶ अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. योपि हेतु योपि पच्चयो चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं चक्खुविञ्ञाणं कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति चक्खुसम्फस्सो. चक्खुसम्फस्सोपि अनिच्चो ¶ विपरिणामी अञ्ञथाभावी. योपि हेतु योपि पच्चयो चक्खुसम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नो चक्खुसम्फस्सो कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो ¶ , भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति. इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. सोतं…पे….

‘‘जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं. जिव्हा अनिच्चा विपरिणामी अञ्ञथाभावी [विपरिणामिनी अञ्ञथाभाविनी (?)]. रसा अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. योपि हेतु योपि पच्चयो जिव्हाविञ्ञाणस्स उप्पादाय ¶ , सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं जिव्हाविञ्ञाणं, कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति जिव्हासम्फस्सो. जिव्हासम्फस्सोपि अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. योपि हेतु योपि पच्चयो जिव्हासम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं ¶ खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नो जिव्हासम्फस्सो, कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो, भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति. इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. कायं…पे….

‘‘मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. मनो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. धम्मा अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ¶ ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. मनोविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. योपि हेतु योपि पच्चयो मनोविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं मनोविञ्ञाणं, कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति मनोसम्फस्सो. मनोसम्फस्सोपि अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. योपि हेतु योपि पच्चयो मनोसम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च ¶ उप्पन्नो मनोसम्फस्सो, कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो, भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति. इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. एवं खो, भिक्खवे, द्वयं पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोती’’ति. दसमं.

छन्नवग्गो नवमो.

तस्सुद्दानं –

पलोकसुञ्ञा संखित्तं, छन्नो पुण्णो च बाहियो;

एजेन च दुवे वुत्ता, द्वयेहि अपरे दुवेति.

१०. सळवग्गो

१. अदन्तअगुत्तसुत्तं

९४. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘छयिमे ¶ ¶ , भिक्खवे, फस्सायतना अदन्ता अगुत्ता अरक्खिता असंवुता दुक्खाधिवाहा होन्ति. कतमे छ? चक्खु, भिक्खवे, फस्सायतनं अदन्तं अगुत्तं अरक्खितं असंवुतं दुक्खाधिवाहं होति…पे… जिव्हा, भिक्खवे, फस्सायतनं अदन्तं अगुत्तं अरक्खितं असंवुतं दुक्खाधिवाहं होति…पे… मनो, भिक्खवे, फस्सायतनं अदन्तं अगुत्तं अरक्खितं असंवुतं दुक्खाधिवाहं होति. इमे खो, भिक्खवे, छ फस्सायतना अदन्ता अगुत्ता अरक्खिता असंवुता दुक्खाधिवाहा होन्ति’’.

‘‘छयिमे, भिक्खवे, फस्सायतना सुदन्ता सुगुत्ता सुरक्खिता सुसंवुता सुखाधिवाहा होन्ति. कतमे छ? चक्खु, भिक्खवे, फस्सायतनं सुदन्तं सुगुत्तं सुरक्खितं सुसंवुतं सुखाधिवाहं होति…पे… जिव्हा, भिक्खवे, फस्सायतनं सुदन्तं सुगुत्तं सुरक्खितं सुसंवुतं सुखाधिवाहं होति…पे… मनो, भिक्खवे, फस्सायतनं सुदन्तं सुगुत्तं सुरक्खितं ¶ सुसंवुतं सुखाधिवाहं होति. इमे खो, भिक्खवे, छ फस्सायतना सुदन्ता सुगुत्ता सुरक्खिता सुसंवुता सुखाधिवाहा होन्ती’’ति. इदमवोच भगवा…पे… एतदवोच सत्था –

‘‘सळेव [छळेव (क.)] फस्सायतनानि भिक्खवो,

असंवुतो यत्थ दुक्खं निगच्छति;

तेसञ्च ये संवरणं अवेदिसुं,

सद्धादुतिया विहरन्तानवस्सुता.

‘‘दिस्वान रूपानि मनोरमानि,

अथोपि दिस्वान अमनोरमानि;

मनोरमे ¶ रागपथं विनोदये,

न चाप्पियं मेति मनं पदोसये.

‘‘सद्दञ्च ¶ सुत्वा दुभयं पियाप्पियं,

पियम्हि सद्दे न समुच्छितो सिया;

अथोप्पिये दोसगतं विनोदये,

न चाप्पियं मेति मनं पदोसये.

‘‘गन्धञ्च ¶ घत्वा सुरभिं मनोरमं,

अथोपि घत्वा असुचिं अकन्तियं;

अकन्तियस्मिं पटिघं विनोदये,

छन्दानुनीतो न च कन्तिये सिया.

‘‘रसञ्च भोत्वान असादितञ्च सादुं,

अथोपि भोत्वान असादुमेकदा;

सादुं रसं नाज्झोसाय भुञ्जे,

विरोधमासादुसु नोपदंसये.

‘‘फस्सेन ¶ फुट्ठो न सुखेन मज्जे [मज्झे (स्या. कं. पी.)],

दुक्खेन फुट्ठोपि न सम्पवेधे;

फस्सद्वयं सुखदुक्खे उपेक्खे,

अनानुरुद्धो अविरुद्ध केनचि.

‘‘पपञ्चसञ्ञा इतरीतरा नरा,

पपञ्चयन्ता उपयन्ति सञ्ञिनो;

मनोमयं गेहसितञ्च सब्बं,

पनुज्ज नेक्खम्मसितं इरीयति.

‘‘एवं मनो छस्सु यदा सुभावितो,

फुट्ठस्स चित्तं न विकम्पते क्वचि;

ते रागदोसे अभिभुय्य भिक्खवो,

भवत्थ [भवथ (सी. स्या. कं.)] जातिमरणस्स पारगा’’ति. पठमं;

२. मालुक्यपुत्तसुत्तं

९५. अथ ¶ खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो [मालुङ्क्यपुत्तो (सी.)] येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो ¶ आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘एत्थ ¶ दानि, मालुक्यपुत्त, किं दहरे भिक्खू वक्खाम! यत्र हि नाम त्वं, भिक्खु, जिण्णो वुद्धो महल्लको अद्धगतो वयोअनुप्पत्तो संखित्तेन ओवादं याचसी’’ति.

‘‘किञ्चापाहं, भन्ते, जिण्णो वुद्धो महल्लको अद्धगतो वयोअनुप्पत्तो. देसेतु मे, भन्ते ¶ , भगवा संखित्तेन धम्मं, देसेतु सुगतो संखित्तेन धम्मं, अप्पेव नामाहं भगवतो भासितस्स अत्थं आजानेय्यं. अप्पेव नामाहं भगवतो भासितस्स दायादो अस्स’’न्ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, मालुक्यपुत्त, ये ते चक्खुविञ्ञेय्या रूपा अदिट्ठा अदिट्ठपुब्बा, न च पस्ससि, न च ते होति पस्सेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ते सोतविञ्ञेय्या सद्दा अस्सुता अस्सुतपुब्बा, न च सुणासि, न च ते होति सुणेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ते घानविञ्ञेय्या गन्धा अघायिता अघायितपुब्बा, न च घायसि, न च ते होति घायेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ते जिव्हाविञ्ञेय्या रसा असायिता असायितपुब्बा, न च सायसि, न च ते होति सायेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ते कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा असम्फुट्ठा असम्फुट्ठपुब्बा, न च फुससि, न च ते होति फुसेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ¶ ते मनोविञ्ञेय्या धम्मा ¶ अविञ्ञाता अविञ्ञातपुब्बा, न च विजानासि, न च ते होति विजानेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एत्थ च ते, मालुक्यपुत्त, दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सति, सुते सुतमत्तं भविस्सति, मुते मुतमत्तं भविस्सति, विञ्ञाते विञ्ञातमत्तं भविस्सति. यतो खो ते, मालुक्यपुत्त, दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सति, सुते सुतमत्तं भविस्सति ¶ , मुते मुतमत्तं भविस्सति, विञ्ञाते विञ्ञातमत्तं भविस्सति; ततो त्वं, मालुक्यपुत्त, न तेन. यतो त्वं, मालुक्यपुत्त, न तेन; ततो त्वं, मालुक्यपुत्त ¶ , न तत्थ. यतो त्वं, मालुक्यपुत्त, न तत्थ; ततो त्वं, मालुक्यपुत्त, नेविध, न हुरं, न उभयमन्तरेन. एसेवन्तो दुक्खस्सा’’ति.

‘‘इमस्स ख्वाहं, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि –

‘‘रूपं दिस्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस [अज्झोसाय (सी.)] तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका रूपसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘सद्दं सुत्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स ¶ वड्ढन्ति वेदना, अनेका सद्दसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘गन्धं ¶ घत्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका गन्धसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘रसं ¶ भोत्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका रससम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘फस्सं ¶ फुस्स सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका फस्ससम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘धम्मं ञत्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका धम्मसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो ¶ दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘न सो रज्जति रूपेसु, रूपं दिस्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स पस्सतो रूपं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न सो रज्जति सद्देसु, सद्दं सुत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स ¶ सुणतो सद्दं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न ¶ सो रज्जति गन्धेसु, गन्धं घत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स घायतो गन्धं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न सो रज्जति रसेसु, रसं भोत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स ¶ सायतो रसं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न ¶ सो रज्जति फस्सेसु, फस्सं फुस्स पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स फुसतो फस्सं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न ¶ सो रज्जति धम्मेसु, धम्मं ञत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स ¶ जानतो धम्मं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चती’’ति.

‘‘इमस्स ख्वाहं, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामी’’ति. ‘‘साधु साधु, मालुक्यपुत्त! साधु खो त्वं, मालुक्यपुत्त, मया संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानासि –

‘‘रूपं दिस्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका रूपसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.…पे….

‘‘न सो रज्जति धम्मेसु, धम्मं ञत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स ¶ विजानतो धम्मं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चती’’ति.

‘‘इमस्स खो, मालुक्यपुत्त, मया संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति.

अथ ¶ खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं ¶ करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा मालुक्यपुत्तो अरहतं अहोसीति. दुतियं.

३. परिहानधम्मसुत्तं

९६. ‘‘परिहानधम्मञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अपरिहानधम्मञ्च छ च अभिभायतनानि. तं सुणाथ. कथञ्च, भिक्खवे, परिहानधम्मो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा [अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा (स्या. कं. पी. क.) उपरि आसीविसवग्गे सत्तमसुत्ते पन ‘‘आकुसला सरसङ्कप्पा’’ त्वेव सब्बत्थ दिस्सति] संयोजनिया. तञ्चे भिक्खु अधिवासेति नप्पजहति न विनोदेति न ब्यन्तीकरोति [ब्यन्तिकरोति (पी.) ब्यन्तिं करोति (क.)] न अनभावं गमेति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘परिहायामि कुसलेहि ¶ धम्मेहि’. परिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा उप्पज्जन्ति…पे… पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं ¶ विञ्ञाय उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया. तञ्चे भिक्खु अधिवासेति नप्पजहति न विनोदेति न ब्यन्तीकरोति न अनभावं गमेति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. परिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति. एवं खो, भिक्खवे, परिहानधम्मो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अपरिहानधम्मो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया. तञ्चे भिक्खु नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘न परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. अपरिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा उप्पज्जन्ति…पे… पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया. तञ्चे भिक्खु नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति, वेदितब्बमेतं ¶ , भिक्खवे, भिक्खुना – ‘न परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. अपरिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति. एवं खो, भिक्खवे, अपरिहानधम्मो होति.

‘‘कतमानि ¶ च, भिक्खवे, छ अभिभायतनानि? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा नुप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया. वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘अभिभूतमेतं आयतनं’. अभिभायतनञ्हेतं वुत्तं भगवताति…पे… पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय नुप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘अभिभूतमेतं आयतनं’. अभिभायतनञ्हेतं वुत्तं भगवताति. इमानि वुच्चन्ति, भिक्खवे, छ अभिभायतनानी’’ति. ततियं.

४. पमादविहारीसुत्तं

९७. ‘‘पमादविहारिञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अप्पमादविहारिञ्च. तं सुणाथ. कथञ्च, भिक्खवे, पमादविहारी होति? चक्खुन्द्रियं असंवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं ब्यासिञ्चति [ब्यासिच्चति (सी. स्या. कं.)]. चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु तस्स ब्यासित्तचित्तस्स पामोज्जं न होति. पामोज्जे असति पीति न होति. पीतिया असति पस्सद्धि न होति. पस्सद्धिया असति दुक्खं होति. दुक्खिनो चित्तं न समाधियति. असमाहिते चित्ते धम्मा न पातुभवन्ति. धम्मानं अपातुभावा पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति…पे… जिव्हिन्द्रियं असंवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं ब्यासिञ्चति जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु, तस्स ब्यासित्तचित्तस्स…पे… पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति…पे… मनिन्द्रियं असंवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं ब्यासिञ्चति मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु, तस्स ब्यासित्तचित्तस्स पामोज्जं न होति. पामोज्जे असति पीति न होति ¶ . पीतिया असति पस्सद्धि न होति. पस्सद्धिया असति दुक्खं होति. दुक्खिनो चित्तं न समाधियति. असमाहिते चित्ते धम्मा न पातुभवन्ति ¶ . धम्मानं अपातुभावा पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति. एवं खो, भिक्खवे, पमादविहारी होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अप्पमादविहारी होति? चक्खुन्द्रियं संवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो ¶ चित्तं न ब्यासिञ्चति चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु, तस्स अब्यासित्तचित्तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं विहरति. सुखिनो चित्तं समाधियति. समाहिते चित्ते धम्मा ¶ पातुभवन्ति. धम्मानं पातुभावा अप्पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति…पे… जिव्हिन्द्रियं संवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं न ब्यासिञ्चति…पे… अप्पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति. मनिन्द्रियं संवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं न ब्यासिञ्चति, मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु, तस्स अब्यासित्तचित्तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं विहरति. सुखिनो चित्तं समाधियति. समाहिते चित्ते धम्मा पातुभवन्ति. धम्मानं पातुभावा अप्पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति. एवं खो, भिक्खवे, अप्पमादविहारी होती’’ति. चतुत्थं.

५. संवरसुत्तं

९८. ‘‘संवरञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, असंवरञ्च. तं सुणाथ. कथञ्च, भिक्खवे, असंवरो होति? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या ¶ रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. परिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति…पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. परिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति. एवं खो, भिक्खवे, असंवरो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, संवरो होति? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘न परिहायामि कुसलेहि ¶ धम्मेहि’. अपरिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति ¶ …पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता ¶ रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, वेदितब्बमेतं भिक्खुना – ‘न परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. अपरिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति. एवं खो, भिक्खवे, संवरो होती’’ति. पञ्चमं.

६. समाधिसुत्तं

९९. ‘‘समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति. किञ्च यथाभूतं पजानाति? ‘चक्खु अनिच्च’न्ति यथाभूतं ¶ पजानाति; ‘रूपा अनिच्चा’ति यथाभूतं पजानाति; ‘चक्खुविञ्ञाणं अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति; ‘चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो’ति यथाभूतं पजानाति. ‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘मनो अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति. धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… ‘यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति. समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाती’’ति. छट्ठं.

७. पटिसल्लानसुत्तं

१००. ‘‘पटिसल्लाने [पटिसल्लानं (सी. पी. क.), पटिसल्लीना (स्या. कं.)], भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति. किञ्च यथाभूतं पजानाति? ‘चक्खु अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति; ‘रूपा अनिच्चा’ति ¶ यथाभूतं पजानाति; ‘चक्खुविञ्ञाणं अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति; ‘चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो’ति यथाभूतं पजानाति. ‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति. पटिसल्लाने, भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाती’’ति. सत्तमं.

८. पठमनतुम्हाकंसुत्तं

१०१. ‘‘यं ¶ [यम्पि (पी. क.)], भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? चक्खु, भिक्खवे, न तुम्हाकं ¶ . तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति ¶ . रूपा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. चक्खुविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. चक्खुसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. सोतं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. सद्दा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. सोतविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. सोतसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं सोतसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. घानं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. गन्धा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. घानविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. घानसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं घानसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति.

जिव्हा न तुम्हाकं. तं पजहथ. सा वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति. रसा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. जिव्हाविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. जिव्हासम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं ¶ सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति ¶ …पे….

मनो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति. धम्मा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. मनोविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. मनोसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न ¶ तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने तिणकट्ठसाखापलासं तं जनो हरेय्य वा डहेय्य वा यथापच्चयं वा करेय्य, अपि नु तुम्हाकं एवमस्स – ‘अम्हे जनो हरति वा डहति वा यथापच्चयं वा करोती’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘तं किस्स हेतु’’?

‘‘न हि नो एतं, भन्ते, अत्ता वा अत्तनियं वा’’ति.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खु न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. रूपा न तुम्हाकं… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति. अट्ठमं.

९. दुतियनतुम्हाकंसुत्तं

१०२. ‘‘यं ¶ ¶ , भिक्खवे, न तुम्हाकं तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? चक्खु, भिक्खवे, न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. रूपा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. चक्खुविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. चक्खुसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो ¶ पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पि, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति. नवमं.

१०. उदकसुत्तं

१०३. ‘‘उदको ¶ [उद्दको (सी. पी.)] सुदं, भिक्खवे, रामपुत्तो एवं वाचं भासति – ‘इदं जातु वेदगू, इदं जातु सब्बजी [सब्बजि (पी.)], इदं जातु अपलिखतं गण्डमूलं पलिखणि’न्ति. तं खो पनेतं, भिक्खवे, उदको रामपुत्तो अवेदगूयेव समानो ‘वेदगूस्मी’ति भासति, असब्बजीयेव समानो ‘सब्बजीस्मी’ति भासति, अपलिखतंयेव गण्डमूलं पलिखतं मे ‘गण्डमूल’न्ति भासति. इध खो तं, भिक्खवे, भिक्खु सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘इदं जातु वेदगू, इदं जातु सब्बजी, इदं जातु अपलिखतं गण्डमूलं पलिखणि’’’न्ति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, वेदगू होति? यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति; एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु वेदगू होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सब्बजी होति? यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति; एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सब्बजी होति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खुनो अपलिखतं गण्डमूलं पलिखतं होति? गण्डोति खो, भिक्खवे, इमस्सेतं चातुमहाभूतिकस्स कायस्स अधिवचनं ¶ मातापेत्तिकसम्भवस्स ओदनकुम्मासूपचयस्स अनिच्चुच्छादनपरिमद्दनभेदनविद्धंसनधम्मस्स ¶ . गण्डमूलन्ति खो, भिक्खवे, तण्हायेतं अधिवचनं. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा पहीना होति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता ¶ अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा; एवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अपलिखतं गण्डमूलं पलिखतं होति.

‘‘उदको सुदं, भिक्खवे, रामपुत्तो एवं वाचं भासति – ‘इदं जातु वेदगू, इदं जातु सब्बजी, इदं जातु अपलिखतं गण्डमूलं पलिखणि’न्ति. तं खो पनेतं, भिक्खवे, उदको रामपुत्तो अवेदगूयेव समानो ‘वेदगूस्मी’ति भासति, असब्बजीयेव समानो ‘सब्बजीस्मी’ति भासति; अपलिखतंयेव गण्डमूलं ‘पलिखतं मे गण्डमूल’न्ति भासति. इध खो तं, भिक्खवे, भिक्खु सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘इदं जातु वेदगू, इदं जातु सब्बजी, इदं जातु अपलिखतं गण्डमूलं पलिखणि’’’न्ति. दसमं.

सळवग्गो दसमो.

तस्सुद्दानं –

द्वे संगय्हा परिहानं, पमादविहारी च संवरो;

समाधि पटिसल्लानं, द्वे नतुम्हाकेन उद्दकोति.

सळायतनवग्गे दुतियपण्णासको समत्तो.

तस्स वग्गुद्दानं –

अविज्जा मिगजालञ्च, गिलानं छन्नं चतुत्थकं;

सळवग्गेन पञ्ञासं, दुतियो पण्णासको अयन्ति.

पठमसतकं.

११. योगक्खेमिवग्गो

१. योगक्खेमिसुत्तं

१०४. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘योगक्खेमिपरियायं ¶ ¶ वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, योगक्खेमिपरियायो धम्मपरियायो? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा ¶ पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. ते तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. तेसञ्च पहानाय अक्खासि योगं, तस्मा तथागतो ‘योगक्खेमी’ति वुच्चति…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. ते तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. तेसञ्च पहानाय अक्खासि योगं, तस्मा तथागतो ‘योगक्खेमी’ति वुच्चति. अयं खो, भिक्खवे, योगक्खेमिपरियायो धम्मपरियायो’’ति. पठमं.

२. उपादायसुत्तं

१०५. ‘‘किस्मिं नु खो, भिक्खवे, सति किं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?

‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे….

‘‘चक्खुस्मिं खो, भिक्खवे, सति चक्खुं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… मनस्मिं सति मनं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं. तं ¶ किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय उप्पज्जेय्य अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?

‘‘नो हेतं भन्ते’’…पे….

‘‘जिव्हा ¶ निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय उप्पज्जेय्य अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे….

‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय उप्पज्जेय्य अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. दुतियं.

३. दुक्खसमुदयसुत्तं

१०६. ‘‘दुक्खस्स ¶ , भिक्खवे, समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, दुक्खस्स समुदयो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं ¶ . तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. अयं दुक्खस्स समुदयो…पे… ¶ जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. अयं दुक्खस्स समुदयो…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. अयं खो, भिक्खवे, दुक्खस्स समुदयो.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, दुक्खस्स अत्थङ्गमो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति. अयं दुक्खस्स अत्थङ्गमो…पे… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे… मनञ्च ¶ पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो ¶ ; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति. अयं खो, भिक्खवे, दुक्खस्स अत्थङ्गमो’’ति. ततियं.

४. लोकसमुदयसुत्तं

१०७. ‘‘लोकस्स, भिक्खवे, समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति. अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो ¶ …पे… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो ¶ ; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति. अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो ¶ ; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति. अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो…पे… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा…पे… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति. अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो’’ति. चतुत्थं.

५. सेय्योहमस्मिसुत्तं

१०८. ‘‘किस्मिं ¶ नु खो, भिक्खवे, सति किं उपादाय किं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होती’’ति?

‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा.

‘‘चक्खुस्मिं खो, भिक्खवे, सति चक्खुं उपादाय चक्खुं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होति…पे… जिव्हाय सति…पे… मनस्मिं सति मनं उपादाय मनं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होति. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं ¶ , भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय सेय्योहमस्मीति वा अस्स, सदिसोहमस्मीति वा अस्स, हीनोहमस्मीति ¶ वा अस्सा’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे… जिव्हा… कायो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे….

‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा ¶ तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय सेय्योहमस्मीति वा अस्स, सदिसोहमस्मीति वा अस्स, हीनोहमस्मीति वा अस्सा’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. पञ्चमं.

६. संयोजनियसुत्तं

१०९. ‘‘संयोजनिये ¶ ¶ च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि संयोजनञ्च. तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, कतमञ्च संयोजनं? चक्खुं, भिक्खवे, संयोजनियो धम्मो. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे… जिव्हा संयोजनियो धम्मो…पे… मनो संयोजनियो धम्मो. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, इदं संयोजन’’न्ति. छट्ठं.

७. उपादानियसुत्तं

११०. ‘‘उपादानिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि उपादानञ्च. तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, कतमञ्च उपादानं ¶ ? चक्खुं, भिक्खवे, उपादानियो धम्मो. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानं…पे… जिव्हा उपादानियो धम्मो…पे… मनो उपादानियो धम्मो. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानं. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, इदं उपादान’’न्ति. सत्तमं.

८. अज्झत्तिकायतनपरिजाननसुत्तं

१११. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय…पे… जिव्हं… कायं… मनं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. अट्ठमं.

९. बाहिरायतनपरिजाननसुत्तं

११२. ‘‘रूपे ¶ ¶ , भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अनभिजानं अपरिजानं ¶ अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. रूपे च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. नवमं.

१०. उपस्सुतिसुत्तं

११३. एकं समयं भगवा नातिके [ञातिके (सी. स्या. कं.)] विहरति गिञ्जकावसथे. अथ खो भगवा रहोगतो पटिसल्लीनो इमं धम्मपरियायं अभासि – ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया ¶ उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति. जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति’’.

‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति…पे… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो ¶ ; उपादाननिरोधा…पे… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति.

तेन ¶ ¶ खो पन समयेन अञ्ञतरो भिक्खु भगवतो उपस्सुति [उपस्सुतिं (सी. क.)] ठितो होति. अद्दसा खो ¶ भगवा तं भिक्खुं उपस्सुति ठितं. दिस्वान तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘अस्सोसि नो त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियाय’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘उग्गण्हाहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायं. परियापुणाहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायं. धारेहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायं. अत्थसंहितोयं, भिक्खु, धम्मपरियायो आदिब्रह्मचरियको’’ति. दसमं.

योगक्खेमिवग्गो एकादसमो.

तस्सुद्दानं –

योगक्खेमि उपादाय, दुक्खं लोको च सेय्यो च;

संयोजनं उपादानं, द्वे परिजानं उपस्सुतीति.

१२. लोककामगुणवग्गो

१. पठममारपाससुत्तं

११४. ‘‘सन्ति ¶ , भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो [वसगतो (सी. अट्ठ. स्या. अट्ठ.)], पटिमुक्कस्स मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन…पे….

‘‘सन्ति ¶ , भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स ¶ मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो.

‘‘सन्ति च खो, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे ¶ , भिक्खु नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु नावासगतो ¶ मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति. पठमं.

२. दुतियमारपाससुत्तं

११५. ‘‘सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु बद्धो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु, आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति ¶ अभिवदति ¶ अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु बद्धो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु, आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति च खो, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे ¶ , भिक्खु मुत्तो चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि, नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे ¶ भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु मुत्तो मनोविञ्ञेय्येहि धम्मेहि, नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति. दुतियं.

३. लोकन्तगमनसुत्तं

११६. ‘‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं [दिट्ठेय्यं (स्या. कं. क.)], पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’’ति. इदं वत्वा भगवा उट्ठायासना विहारं पाविसि. अथ खो तेसं भिक्खूनं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?

अथ ¶ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो ¶ , सम्भावितो च ¶ विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं ¶ एतदवोचुं –

‘‘इदं खो नो, आवुसो आनन्द, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति. तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामीति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति ¶ ? तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो, आवुसो, आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. विभजतायस्मा आनन्दो’’ति.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो अतिक्कम्मेव, मूलं अतिक्कम्मेव, खन्धं साखापलासे सारं परियेसितब्बं मञ्ञेय्य; एवं सम्पदमिदं आयस्मन्तानं सत्थरि सम्मुखीभूते तं भगवन्तं अतिसित्वा ¶ अम्हे एतमत्थं पटिपुच्छितब्बं मञ्ञथ [मञ्ञेथ (पी. क.)]. सो हावुसो, भगवा जानं जानाति, पस्सं ¶ पस्सति – चक्खुभूतो, ञाणभूतो, धम्मभूतो, ब्रह्मभूतो, वत्ता, पवत्ता, अत्थस्स निन्नेता, अमतस्स दाता, धम्मस्सामी, तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ ¶ . यथा वो भगवा ब्याकरेय्य तथा वो धारेय्याथा’’ति.

‘‘अद्धावुसो आनन्द, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति – चक्खुभूतो, ञाणभूतो, धम्मभूतो, ब्रह्मभूतो, वत्ता, पवत्ता, अत्थस्स निन्नेता, अमतस्स दाता, धम्मस्सामी, तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम ¶ . यथा नो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याम. अपि चायस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. विभजतायस्मा आनन्दो अगरुं करित्वा’’ति.

‘‘तेनहावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा आनन्दो एतदवोच –

‘‘यं खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति, इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि. येन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी – अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको. केन चावुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी? चक्खुना खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी. सोतेन खो, आवुसो… घानेन खो, आवुसो… जिव्हाय खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी ¶ . कायेन खो, आवुसो… मनेन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी. येन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी ¶ होति लोकमानी – अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको. यं ¶ खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं ¶ , दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति, इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे आयस्मन्तो भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ. यथा वो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति. तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना ¶ विहारं पविट्ठो – नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्याति? तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो ¶ आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. अथ खो मयं ¶ , भन्ते, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छिम्ह. तेसं नो, भन्ते, आयस्मता आनन्देन इमेहि आकारेहि इमेहि पदेहि इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो विभत्तो’’ति.

‘‘पण्डितो ¶ , भिक्खवे, आनन्दो; महापञ्ञो, भिक्खवे, आनन्दो! मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं आनन्देन ब्याकतं. एसो चेवेतस्स अत्थो, एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति. ततियं.

४. कामगुणसुत्तं

११७. ‘‘पुब्बेव मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव ¶ सतो एतदहोसि – ‘येमे पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र मे चित्तं बहुलं गच्छमानं गच्छेय्य पच्चुप्पन्नेसु वा अप्पं वा अनागतेसु’. तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘येमे पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र मे अत्तरूपेन अप्पमादो सति चेतसो आरक्खो करणीयो’. तस्मातिह, भिक्खवे, तुम्हाकम्पि ये ते पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र वो चित्तं बहुलं गच्छमानं गच्छेय्य पच्चुप्पन्नेसु वा अप्पं वा अनागतेसु. तस्मातिह, भिक्खवे, तुम्हाकम्पि ये ते पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा ¶ अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र वो अत्तरूपेहि अप्पमादो सति चेतसो आरक्खो करणीयो. तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’’ति. इदं वत्वा भगवा उट्ठायासना विहारं पाविसि.

अथ खो तेसं भिक्खूनं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे ¶ यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से ¶ आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. को नु खो इमस्स भगवता ¶ संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?

अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदिंसु ¶ . सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोचुं –

‘‘इदं खो नो, आवुसो आनन्द, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति ¶ , रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्याति? तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन ¶ उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो ¶ तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. विभजतायस्मा आनन्दो’’ति.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स…पे… विभजतायस्मा आनन्दो अगरुं करित्वाति.

‘‘तेनहावुसो ¶ , सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा आनन्दो एतदवोच –

‘‘यं खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि. सळायतननिरोधं नो एतं, आवुसो, भगवता सन्धाय भासितं – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे, यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. अयं खो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स ¶ एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे आयस्मन्तो भगवन्तंयेव उपसङ्कमथ; उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पुच्छेय्याथ. यथा वो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘एवमावुसो’’ति ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना येन भगवा ¶ तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति, तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो ¶ , भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. ‘को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन ¶ उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति? तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. अथ खो मयं, भन्ते, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छिम्ह. तेसं नो, भन्ते, आयस्मता आनन्देन इमेहि आकारेहि, इमेहि पदेहि, इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो विभत्तो’’ति.

‘‘पण्डितो, भिक्खवे, आनन्दो; महापञ्ञो, भिक्खवे, आनन्दो! मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं आनन्देन ब्याकतं. एसो चेवेतस्स अत्थो. एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति. चतुत्थं.

५. सक्कपञ्हसुत्तं

११८. एकं ¶ ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते. अथ खो सक्को देवानमिन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो सक्को देवानमिन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते ¶ , हेतु, को पच्चयो येन ¶ मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति?

‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे….

‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, देवानमिन्द, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु नो परिनिब्बायति. अयं खो, देवानमिन्द, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति.

‘‘सन्ति च खो, देवानमिन्द, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु परिनिब्बायति…पे… ¶ .

‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, देवानमिन्द, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो ¶ न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति न तदुपादानं. अनुपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु ¶ परिनिब्बायति. अयं खो, देवानमिन्द, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति. पञ्चमं.

६. पञ्चसिखसुत्तं

११९. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते. अथ खो पञ्चसिखो गन्धब्बदेवपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो पञ्चसिखो गन्धब्बदेवपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? ‘‘सन्ति खो, पञ्चसिख, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा…पे… सन्ति खो, पञ्चसिख, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, पञ्चसिख ¶ , भिक्खु नो परिनिब्बायति. अयं खो, पञ्चसिख, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति’’.

‘‘सन्ति च खो, पञ्चसिख, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा…पे… सन्ति खो, पञ्चसिख, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो, पञ्चसिख, भिक्खु परिनिब्बायति. अयं खो, पञ्चसिख, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति. छट्ठं.

७. सारिपुत्तसद्धिविहारिकसुत्तं

१२०. एकं समयं आयस्मा सारिपुत्तो सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे ¶ . अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘सद्धिविहारिको ¶ , आवुसो सारिपुत्त, भिक्खु सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तो’’ति.

‘‘एवमेतं, आवुसो, होति इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारस्स, भोजने अमत्तञ्ञुनो, जागरियं अननुयुत्तस्स. ‘सो वतावुसो, भिक्खु इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारो भोजने अमत्तञ्ञू जागरियं ¶ अननुयुत्तो यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं सन्तानेस्सती’ति ¶ नेतं ठानं विज्जति. ‘सो वतावुसो, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो, भोजने मत्तञ्ञू, जागरियं अनुयुत्तो यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं सन्तानेस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘कथञ्चावुसो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जति. एवं खो, आवुसो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति.

‘‘कथञ्चावुसो, भोजने मत्तञ्ञू होति? इधावुसो, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘नेव दवाय, न मदाय, न मण्डनाय, न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय, विहिंसूपरतिया, ब्रह्मचरियानुग्गहाय. इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति ¶ , अनवज्जता च फासुविहारो चा’ति. एवं खो, आवुसो, भोजने मत्तञ्ञू होति.

‘‘कथञ्चावुसो, जागरियं अनुयुत्तो होति? इधावुसो, भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय ¶ आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति ¶ . रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेति पादे पादं अच्चाधाय सतो सम्पजानो, उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा. रत्तिया पच्छिमं यामं पच्चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. एवं खो, आवुसो, जागरियं ¶ अनुयुत्तो होति. तस्मातिहावुसो, एवं सिक्खितब्बं – ‘इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा भविस्साम, भोजने मत्तञ्ञुनो, जागरियं अनुयुत्ता’ति. एवञ्हि वो, आवुसो, सिक्खितब्ब’’न्ति. सत्तमं.

८. राहुलोवादसुत्तं

१२१. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘परिपक्का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनिया धम्मा; यंनूनाहं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेय्य’’न्ति. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘गण्हाहि, राहुल, निसीदनं. येन अन्धवनं तेनुपसङ्कमिस्साम दिवाविहाराया’’ति ¶ . ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा राहुलो भगवतो पटिस्सुत्वा निसीदनं आदाय भगवन्तं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि.

तेन खो पन समयेन अनेकानि देवतासहस्सानि भगवन्तं अनुबन्धानि होन्ति – ‘‘अज्ज भगवा आयस्मन्तं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेस्सती’’ति. अथ खो भगवा अन्धवनं अज्झोगाहेत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले पञ्ञत्ते आसने निसीदि. आयस्मापि खो राहुलो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नं खो आयस्मन्तं राहुलं भगवा एतदवोच –

‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ( ) [(तं किं मञ्ञसि) एवमितरेसुपि (म. नि. ३.४१६-४१७)]

‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे….

‘‘चक्खुविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे….

‘‘चक्खुसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे….

‘‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि ¶ , एसो ¶ मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे….

‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे….

‘‘जिव्हाविञ्ञाणं ¶ निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे….

‘‘जिव्हासम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे….

‘‘यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे….

‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वाति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘धम्मा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे….

‘‘मनोविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे….

‘‘मनोसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे….

‘‘यम्पिदं ¶ मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं ¶ मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं पस्सं, राहुल, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति, रसेसुपि निब्बिन्दति, जिव्हाविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, जिव्हासम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे….

‘‘मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमनो आयस्मा राहुलो भगवतो भासितं अभिनन्दि. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने आयस्मतो राहुलस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चि. अनेकानञ्च ¶ देवतासहस्सानं विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति. अट्ठमं.

९. संयोजनियधम्मसुत्तं

१२२. ‘‘संयोजनिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि संयोजनञ्च. तं सुणाथ. कतमे ¶ च, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, कतमञ्च संयोजनं? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा ¶ पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा. यो तत्थ छन्दरागो तं तत्थ संयोजन’’न्ति. नवमं.

१०. उपादानियधम्मसुत्तं

१२३. ‘‘उपादानिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि उपादानञ्च. तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, कतमञ्च उपादानं? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानं…पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा. यो तत्थ छन्दरागो तं तत्थ उपादान’’न्ति. दसमं.

लोककामगुणवग्गो द्वादसमो.

तस्सुद्दानं ¶ –

मारपासेन द्वे वुत्ता, लोककामगुणेन च;

सक्को पञ्चसिखो चेव, सारिपुत्तो च राहुलो;

संयोजनं उपादानं, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

१३. गहपतिवग्गो

१. वेसालीसुत्तं

१२४. एकं ¶ ¶ ¶ समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. अथ खो उग्गो गहपति वेसालिको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो उग्गो गहपति वेसालिको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति?

‘‘सन्ति खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति. अयं खो, गहपति, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति.

‘‘सन्ति ¶ च खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता ¶ रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति…पे… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो. न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो ¶ , गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति. अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति. पठमं.

२. वज्जीसुत्तं

१२५. एकं समयं भगवा वज्जीसु विहरति हत्थिगामे. अथ खो उग्गो गहपति हत्थिगामको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो उग्गो गहपति हत्थिगामको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं). अयं ¶ खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव ¶ धम्मे परिनिब्बायन्तीति. दुतियं.

३. नाळन्दसुत्तं

१२६. एकं समयं भगवा नाळन्दायं विहरति पावारिकम्बवने. अथ खो, उपालि गहपति, येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो, उपालि गहपति, भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं). अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्तीति. ततियं.

४. भारद्वाजसुत्तं

१२७. एकं ¶ समयं आयस्मा पिण्डोलभारद्वाजो कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. अथ खो राजा उदेनो येनायस्मा पिण्डोलभारद्वाजो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता पिण्डोलभारद्वाजेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो राजा उदेनो आयस्मन्तं पिण्डोलभारद्वाजं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भो भारद्वाज, हेतु ¶ को पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू [सुसु (सी. क.)] काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति? ‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन ¶ भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, मातुमत्तीसु मातुचित्तं उपट्ठपेथ, भगिनिमत्तीसु ¶ भगिनिचित्तं उपट्ठपेथ, धीतुमत्तीसु धीतुचित्तं उपट्ठपेथा’ति. अयं खो, महाराज, हेतु, अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति.

‘‘लोलं [लोळं (स्या. कं.)] खो, भो भारद्वाज, चित्तं. अप्पेकदा मातुमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति, भगिनिमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति, धीतुमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति. अत्थि नु खो, भो भारद्वाज, अञ्ञो च हेतु, अञ्ञो च पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे… अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति?

‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, इममेव कायं उद्धं पादतला अधो केसमत्थका तचपरियन्तं पूरं नानप्पकारस्स असुचिनो पच्चवेक्खथ – अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा नखा दन्ता तचो मंसं न्हारु [नहारु (सी. स्या. कं. पी.)] अट्ठि अट्ठिमिञ्जं [अट्ठिमिञ्जा (सी.)] वक्कं हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्त’न्ति. अयम्पि खो, महाराज, हेतु, अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे… ¶ अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति. ‘‘ये ते, भो भारद्वाज, भिक्खू भावितकाया भावितसीला भावितचित्ता भावितपञ्ञा, तेसं तं सुकरं होति. ये च खो ते ¶ , भो भारद्वाज, भिक्खू अभावितकाया अभावितसीला अभावितचित्ता अभावितपञ्ञा, तेसं तं दुक्करं होति. अप्पेकदा, भो भारद्वाज, असुभतो मनसि ¶ करिस्सामीति [मनसि करिस्सामाति (सी. स्या. कं. पी.)] सुभतोव [सुभतो वा (सी.), सुभतो च (स्या. कं.)] आगच्छति. अत्थि नु खो, भो भारद्वाज ¶ , अञ्ञो च खो हेतु अञ्ञो च पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे… अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति?

‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा विहरथ. चक्खुना रूपं दिस्वा मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मानुब्यञ्जनग्गाहिनो. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ. रक्खथ चक्खुन्द्रियं; चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जथ. सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मानुब्यञ्जनग्गाहिनो. यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ ¶ . रक्खथ मनिन्द्रियं; मनिन्द्रिये संवरं आपज्जथा’ति. अयम्पि खो, महाराज, हेतु अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति.

‘‘अच्छरियं, भो भारद्वाज; अब्भुतं, भो भारद्वाज! याव सुभासितं चिदं [याव सुभासितमिदं (सी.)], भो भारद्वाज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन. एसोव खो, भो भारद्वाज, हेतु, एस पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्तीति. अहम्पि खो, भो [अहम्पि भो (सी. पी.)] भारद्वाज, यस्मिं समये अरक्खितेनेव कायेन, अरक्खिताय वाचाय, अरक्खितेन चित्तेन, अनुपट्ठिताय सतिया, असंवुतेहि इन्द्रियेहि अन्तेपुरं पविसामि, अतिविय मं तस्मिं समये लोभधम्मा परिसहन्ति. यस्मिञ्च ख्वाहं, भो भारद्वाज, समये रक्खितेनेव कायेन, रक्खिताय वाचाय, रक्खितेन चित्तेन, उपट्ठिताय सतिया ¶ , संवुतेहि इन्द्रियेहि अन्तेपुरं पविसामि, न मं तथा ¶ तस्मिं समये लोभधम्मा परिसहन्ति. अभिक्कन्तं, भो भारद्वाज; अभिक्कन्तं, भो भारद्वाज! सेय्यथापि ¶ , भो भारद्वाज, निक्कुज्जितं [निकुज्जितं (पी.)] वा उक्कुज्जेय्य ¶ , पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता भारद्वाजेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भो भारद्वाज, तं भगवन्तं सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं भारद्वाजो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. चतुत्थं.

५. सोणसुत्तं

१२८. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो सोणो गहपतिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सोणो गहपतिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं). अयं खो, सोण, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्तीति. पञ्चमं.

६. घोसितसुत्तं

१२९. एकं समयं आयस्मा आनन्दो कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. अथ खो घोसितो गहपति येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो घोसितो गहपति आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘‘धातुनानत्तं, धातुनानत्त’न्ति ¶ , भन्ते आनन्द, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति? ‘‘संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च मनापा, चक्खुविञ्ञाणञ्च ¶ सुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च अमनापा, चक्खुविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च मनापा उपेक्खावेदनिया, चक्खुविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा ¶ वेदना…पे… संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च मनापा, जिव्हाविञ्ञाणञ्च सुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति ¶ सुखा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च अमनापा, जिव्हाविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च उपेक्खावेदनिया, जिव्हाविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना…पे… संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च मनापा, मनोविञ्ञाणञ्च सुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च अमनापा, मनोविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च उपेक्खावेदनिया, मनोविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. एत्तावता खो, गहपति, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति. छट्ठं.

७. हालिद्दिकानिसुत्तं

१३०. एकं ¶ ¶ समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति कुररघरे [कुलघरे (स्या. क.)] पपाते [पवत्ते (सी. पी.), सम्पवत्ते (स्या. कं. क.) एत्थेव अट्ठमपिट्ठेपि] पब्बते. अथ खो हालिद्दिकानि [हालिद्दकानि (सी. स्या. कं.)] गहपति येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो हालिद्दिकानि गहपति आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘वुत्तमिदं, भन्ते, भगवता – ‘धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’न्ति. कथं नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’’न्ति? ‘‘इध, गहपति, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा ‘मनापं इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं सुखवेदनियञ्च [सुखवेदनियं, सुखवेदनियं (सी. पी.), सुखवेदनियञ्च, सुखवेदनियं (स्या. कं. क.) एवं ‘‘दुक्खवेदनियञ्च अदुक्खमसुखवेदनियञ्चा’’ति पदेसुपि. अट्ठकथाटीका ओलोकेतब्बा]. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. चक्खुना खो पनेव [पनेवं (स्या. कं. क.)] रूपं दिस्वा ‘अमनापं इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं दुक्खवेदनियञ्च. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. चक्खुना खो पनेव रूपं दिस्वा ‘उपेक्खाट्ठानियं ¶ [उपेक्खावेदनियं (क.)] इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं अदुक्खमसुखवेदनियञ्च. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना.

‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय ‘मनापं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं सुखवेदनियञ्च ¶ . फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. मनसा खो पनेव धम्मं विञ्ञाय ¶ ‘अमनापं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं ¶ दुक्खवेदनियञ्च. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. मनसा खो पनेव धम्मं विञ्ञाय ‘उपेक्खाट्ठानियं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं अदुक्खमसुखवेदनियञ्च. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. एवं खो, गहपति, धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’’न्ति. सत्तमं.

८. नकुलपितुसुत्तं

१३१. एकं समयं भगवा भग्गेसु विहरति सुसुमारगिरे भेसकळावने मिगदाये. अथ खो नकुलपिता गहपति येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो नकुलपिता गहपति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? ‘‘सन्ति खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया ¶ . तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति ¶ . अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति’’.

‘‘सन्ति च खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खुनाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति…पे… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं नाभिनन्दतो नाभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति न ¶ तदुपादानं. अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति. अयं खो, गहपति, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति. अट्ठमं.

९. लोहिच्चसुत्तं

१३२. एकं समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति मक्करकते [मक्करकटे (सी. स्या. कं. पी.)] अरञ्ञकुटिकायं. अथ ¶ खो लोहिच्चस्स ब्राह्मणस्स सम्बहुला ¶ अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका येनायस्मतो महाकच्चानस्स अरञ्ञकुटिका तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा परितो परितो कुटिकाय अनुचङ्कमन्ति अनुविचरन्ति उच्चासद्दा महासद्दा कानिचि कानिचि सेलेय्यकानि करोन्ति [सेलिस्सकानि करोन्ता (सी.)] – ‘‘इमे पन मुण्डका समणका इब्भा कण्हा [किण्हा (सी. पी.)] बन्धुपादापच्चा, इमेसं भरतकानं सक्कता गरुकता मानिता पूजिता अपचिता’’ति. अथ खो आयस्मा महाकच्चानो विहारा निक्खमित्वा ते माणवके एतदवोच – ‘‘मा माणवका सद्दमकत्थ; धम्मं वो भासिस्सामी’’ति. एवं वुत्ते, ते माणवका तुण्ही अहेसुं. अथ खो आयस्मा महाकच्चानो ते माणवके गाथाहि अज्झभासि –

‘‘सीलुत्तमा पुब्बतरा अहेसुं,

ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति;

गुत्तानि द्वारानि सुरक्खितानि,

अहेसुं तेसं अभिभुय्य कोधं.

‘‘धम्मे ¶ च झाने च रता अहेसुं,

ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति;

इमे च वोक्कम्म जपामसेति,

गोत्तेन मत्ता विसमं चरन्ति.

‘‘कोधाभिभूता पुथुअत्तदण्डा [कोधाभिभूतासुपुथुत्तदण्डा (स्या. कं. क.)],

विरज्जमाना सतण्हातण्हेसु;

अगुत्तद्वारस्स ¶ भवन्ति मोघा,

सुपिनेव लद्धं पुरिसस्स वित्तं.

‘‘अनासका ¶ थण्डिलसायिका च;

पातो सिनानञ्च तयो च वेदा.

‘‘खराजिनं जटापङ्को, मन्ता सीलब्बतं तपो;

कुहना वङ्कदण्डा च, उदकाचमनानि च.

‘‘वण्णा ¶ एते ब्राह्मणानं, कता किञ्चिक्खभावना;

चित्तञ्च सुसमाहितं, विप्पसन्नमनाविलं;

अखिलं सब्बभूतेसु, सो मग्गो ब्रह्मपत्तिया’’ति.

अथ खो ते माणवका कुपिता अनत्तमना येन लोहिच्चो ब्राह्मणो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा लोहिच्चं ब्राह्मणं एतदवोचुं – ‘‘यग्घे! भवं जानेय्य, समणो महाकच्चानो ब्राह्मणानं मन्ते [मन्तं (क.)] एकंसेन अपवदति, पटिक्कोसती’’ति? एवं वुत्ते, लोहिच्चो ब्राह्मणो कुपितो अहोसि अनत्तमनो. अथ खो लोहिच्चस्स ब्राह्मणस्स एतदहोसि – ‘‘न खो पन मेतं पतिरूपं योहं अञ्ञदत्थु माणवकानंयेव सुत्वा समणं महाकच्चानं अक्कोसेय्यं [अक्कोसेय्यं विरुज्झेय्यं (स्या. कं. क.)] परिभासेय्यं. यंनूनाहं उपसङ्कमित्वा पुच्छेय्य’’न्ति.

अथ खो लोहिच्चो ब्राह्मणो तेहि माणवकेहि सद्धिं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ आयस्मता महाकच्चानेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो लोहिच्चो ब्राह्मणो ¶ आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘आगमंसु नु ख्विध, भो कच्चान, अम्हाकं सम्बहुला अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका’’ति? ‘‘आगमंसु ख्विध ते, ब्राह्मण, सम्बहुला अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका’’ति. ‘‘अहु पन भोतो कच्चानस्स तेहि माणवकेहि सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति? ‘‘अहु खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति ¶ . ‘‘यथा कथं पन भोतो कच्चानस्स तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि ¶ कथासल्लापो’’ति? ‘‘एवं खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि कथासल्लापो –

‘‘सीलुत्तमा पुब्बतरा अहेसुं,

ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति;…पे…;

अखिलं सब्बभूतेसु,

सो मग्गो ब्रह्मपत्तिया’’ति.

‘‘एवं खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि कथासल्लापो’’ति.

‘‘‘अगुत्तद्वारो’ति [अगुत्तद्वारो अगुत्तद्वारोति (क.)] भवं कच्चानो आह. कित्तावता नु खो, भो कच्चान, अगुत्तद्वारो होती’’ति? ‘‘इध, ब्राह्मण, एकच्चो चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति [अनुपट्ठिताय सतिया (स्या. कं. पी. क.) उपरि आसीविसवग्गे अवस्सुतसुत्ते पन ‘‘अनुपट्ठितकायस्सती’’त्वेव सब्बत्थ दिस्सति] च विहरति, परित्तचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं ¶ यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे च धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति, परित्तचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. एवं खो, ब्राह्मण, अगुत्तद्वारो होती’’ति. ‘‘अच्छरियं, भो कच्चान; अब्भुतं, भो कच्चान! यावञ्चिदं भोता ¶ कच्चानेन अगुत्तद्वारोव समानो अगुत्तद्वारोति अक्खातो.

‘‘‘गुत्तद्वारो’ति ¶ भवं कच्चानो आह. कित्तावता नु खो, भो कच्चान, गुत्तद्वारो होती’’ति? ‘‘इध, ब्राह्मण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति, अप्पमाणचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे ¶ नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति, अप्पमाणचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. एवं खो, ब्राह्मण, गुत्तद्वारो होती’’ति.

‘‘अच्छरियं, भो कच्चान; अब्भुतं, भो कच्चान! यावञ्चिदं ¶ भोता कच्चानेन गुत्तद्वारोव समानो गुत्तद्वारोति अक्खातो. अभिक्कन्तं, भो कच्चान; अभिक्कन्तं, भो कच्चान! सेय्यथापि, भो कच्चान, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता कच्चानेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भो कच्चान, तं भगवन्तं ¶ सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं कच्चानो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गतं. यथा च भवं कच्चानो मक्करकते उपासककुलानि उपसङ्कमति; एवमेव लोहिच्चकुलं उपसङ्कमतु. तत्थ ये माणवका वा माणविका वा भवन्तं कच्चानं अभिवादेस्सन्ति पच्चुट्ठिस्सन्ति आसनं वा उदकं वा दस्सन्ति, तेसं तं भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति. नवमं.

१०. वेरहच्चानिसुत्तं

१३३. एकं समयं आयस्मा उदायी कामण्डायं विहरति तोदेय्यस्स ब्राह्मणस्स अम्बवने. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया अन्तेवासी माणवको येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता उदायिना सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो तं माणवकं ¶ आयस्मा उदायी धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि. अथ खो सो माणवको आयस्मता उदायिना धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो सम्पहंसितो उट्ठायासना येन वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा वेरहच्चानिगोत्तं ब्राह्मणिं एतदवोच – ‘‘यग्घे, भोति, जानेय्यासि [भोति जानेय्य (सी. पी. क.), भोती जानेय्य (स्या. कं.)]! समणो उदायी धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं ¶ , सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति.

‘‘तेन हि त्वं, माणवक, मम वचनेन समणं उदायिं निमन्तेहि स्वातनाय भत्तेना’’ति ¶ . ‘‘एवं भोती’’ति खो ¶ सो माणवको वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया पटिस्सुत्वा येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अधिवासेतु किर, भवं, उदायि, अम्हाकं आचरियभरियाय वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया स्वातनाय भत्त’’न्ति. अधिवासेसि खो आयस्मा उदायी तुण्हीभावेन. अथ खो आयस्मा उदायी तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं पादुका आरोहित्वा उच्चे आसने निसीदित्वा सीसं ओगुण्ठित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘भण, समण, धम्म’’न्ति. ‘‘भविस्सति, भगिनि, समयो’’ति वत्वा उट्ठायासना पक्कमि [पक्कामि (स्या. कं. पी.)].

दुतियम्पि खो सो माणवको येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता उदायिना सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो तं माणवकं आयस्मा उदायी धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि. दुतियम्पि खो सो माणवको आयस्मता उदायिना धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो ¶ सम्पहंसितो उट्ठायासना येन वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ वेरहच्चानिगोत्तं ब्राह्मणिं एतदवोच – ‘‘यग्घे, भोति, जानेय्यासि! समणो उदायी धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं ¶ , सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति.

‘‘एवमेवं पन त्वं, माणवक, समणस्स उदायिस्स वण्णं भाससि. समणो पनुदायी ‘भण, समण, धम्म’न्ति वुत्तो समानो ‘भविस्सति, भगिनि, समयो’ति वत्वा उट्ठायासना पक्कन्तो’’ति. ‘‘तथा हि पन त्वं, भोति, पादुका आरोहित्वा उच्चे आसने निसीदित्वा सीसं ओगुण्ठित्वा एतदवोच – ‘भण, समण, धम्म’न्ति. धम्मगरुनो हि ते भवन्तो धम्मगारवा’’ति. ‘‘तेन हि त्वं, माणवक, मम वचनेन समणं उदायिं निमन्तेहि स्वातनाय भत्तेना’’ति. ‘‘एवं, भोती’’ति खो सो माणवको वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया पटिस्सुत्वा येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अधिवासेतु किर ¶ भवं उदायी अम्हाकं आचरियभरियाय वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया स्वातनाय भत्त’’न्ति. अधिवासेसि खो आयस्मा उदायी तुण्हीभावेन.

अथ खो आयस्मा उदायी तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं ¶ उदायिं पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं पादुका ओरोहित्वा नीचे आसने निसीदित्वा सीसं विवरित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘किस्मिं नु खो, भन्ते, सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, किस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ती’’ति?

‘‘चक्खुस्मिं खो, भगिनि, सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, चक्खुस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं ¶ न पञ्ञपेन्ति…पे… जिव्हाय सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, जिव्हाय असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ति…पे…. मनस्मिं सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, मनस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ती’’ति.

एवं वुत्ते, वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते; अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि, भन्ते, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य ¶ , पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं अय्येन उदायिना अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, अय्य उदायि, तं भगवन्तं सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च. उपासिकं मं अय्यो उदायी धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. दसमं.

गहपतिवग्गो तेरसमो.

तस्सुद्दानं –

वेसाली ¶ वज्जि नाळन्दा, भारद्वाज सोणो च घोसितो;

हालिद्दिको नकुलपिता, लोहिच्चो वेरहच्चानीति.

१४. देवदहवग्गो

१. देवदहसुत्तं

१३४. एकं ¶ ¶ समयं भगवा सक्केसु विहरति देवदहं नाम सक्यानं निगमो. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘नाहं, भिक्खवे, सब्बेसंयेव भिक्खूनं छसु फस्सायतनेसु अप्पमादेन करणीयन्ति वदामि, न च पनाहं, भिक्खवे, सब्बेसंयेव भिक्खूनं छसु फस्सायतनेसु ¶ नाप्पमादेन करणीयन्ति वदामि. ये ते, भिक्खवे, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता, तेसाहं, भिक्खवे, भिक्खूनं छसु फस्सायतनेसु नाप्पमादेन करणीयन्ति वदामि. तं किस्स हेतु? कतं तेसं अप्पमादेन, अभब्बा ते पमज्जितुं. ये च खो ते, भिक्खवे, भिक्खू सेक्खा [सेखा (सी. स्या. कं. पी. क.)] अप्पत्तमानसा अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमाना विहरन्ति, तेसाहं, भिक्खवे, भिक्खूनं छसु फस्सायतनेसु अप्पमादेन करणीयन्ति वदामि. तं किस्स हेतु? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा मनोरमापि, अमनोरमापि. त्यास्स फुस्स फुस्स चित्तं न परियादाय तिट्ठन्ति. चेतसो अपरियादाना आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा [अपम्मुट्ठा (सी.), अप्पमुट्ठा (स्या. कं.)], पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, अप्पमादफलं ¶ सम्पस्समानो तेसं भिक्खूनं छसु ¶ फस्सायतनेसु अप्पमादेन करणीयन्ति वदामि…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनोरमापि अमनोरमापि. त्यास्स फुस्स फुस्स चित्तं न परियादाय तिट्ठन्ति. चेतसो अपरियादाना आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा, पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, अप्पमादफलं सम्पस्समानो तेसं भिक्खूनं छसु [छस्सु (सी.)] फस्सायतनेसु अप्पमादेन करणीयन्ति वदामी’’ति. पठमं.

२. खणसुत्तं

१३५. ‘‘लाभा ¶ वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाय. दिट्ठा मया, भिक्खवे, छफस्सायतनिका नाम निरया. तत्थ यं किञ्चि चक्खुना ¶ रूपं पस्सति अनिट्ठरूपंयेव पस्सति, नो इट्ठरूपं; अकन्तरूपंयेव पस्सति, नो कन्तरूपं; अमनापरूपंयेव पस्सति, नो मनापरूपं. यं किञ्चि सोतेन सद्दं सुणाति…पे… यं किञ्चि घानेन गन्धं घायति…पे… यं किञ्चि जिव्हाय रसं सायति…पे… यं किञ्चि कायेन फोट्ठब्बं फुसति…पे… यं ¶ किञ्चि मनसा धम्मं विजानाति अनिट्ठरूपंयेव विजानाति, नो इट्ठरूपं; अकन्तरूपंयेव विजानाति, नो कन्तरूपं; अमनापरूपंयेव विजानाति, नो मनापरूपं. लाभा वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाय. दिट्ठा मया, भिक्खवे, छफस्सायतनिका नाम सग्गा. तत्थ यं किञ्चि चक्खुना रूपं पस्सति इट्ठरूपंयेव पस्सति, नो अनिट्ठरूपं; कन्तरूपंयेव पस्सति, नो अकन्तरूपं; मनापरूपंयेव पस्सति, नो अमनापरूपं…पे… यं किञ्चि जिव्हाय रसं सायति…पे… यं किञ्चि मनसा धम्मं विजानाति इट्ठरूपंयेव विजानाति, नो अनिट्ठरूपं; कन्तरूपंयेव विजानाति, नो अकन्तरूपं; मनापरूपंयेव विजानाति, नो अमनापरूपं. लाभा वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाया’’ति. दुतियं.

३. पठमरूपारामसुत्तं

१३६. ‘‘रूपारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा रूपरता रूपसम्मुदिता. रूपविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. सद्दारामा, भिक्खवे ¶ , देवमनुस्सा सद्दरता सद्दसम्मुदिता. सद्दविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. गन्धारामा… रसारामा… फोट्ठब्बारामा… धम्मारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा ¶ धम्मरता धम्मसम्मुदिता. धम्मविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. तथागतो च खो, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो ¶ रूपानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवं च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा न रूपारामो न रूपरतो न रूपसम्मुदितो. रूपविपरिणामविरागनिरोधा सुखो, भिक्खवे, तथागतो विहरति. सद्दानं… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बानं… धम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा न धम्मारामो, न धम्मरतो, न धम्मसम्मुदितो. धम्मविपरिणामविरागनिरोधा सुखो, भिक्खवे, तथागतो विहरति’’. इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘रूपा ¶ सद्दा रसा गन्धा, फस्सा धम्मा च केवला;

इट्ठा कन्ता मनापा च, यावतत्थीति वुच्चति.

‘‘सदेवकस्स लोकस्स, एते वो सुखसम्मता;

यत्थ चेते निरुज्झन्ति, तं तेसं दुक्खसम्मतं.

‘‘सुखं [सुखन्ति (सी.)] दिट्ठमरियेभि, सक्कायस्स निरोधनं;

पच्चनीकमिदं होति, सब्बलोकेन पस्सतं.

‘‘यं परे सुखतो आहु, तदरिया आहु दुक्खतो;

यं परे दुक्खतो आहु, तदरिया सुखतो विदू.

‘‘पस्स धम्मं दुराजानं, सम्मूळ्हेत्थ अविद्दसु;

निवुतानं तमो होति, अन्धकारो अपस्सतं.

‘‘सतञ्च ¶ विवटं होति, आलोको पस्सतामि;

सन्तिके न विजानन्ति, मग्गा [मगा (सी.)] धम्मस्स अकोविदा.

‘‘भवरागपरेतेभि ¶ , भवरागानुसारीभि [भवसोतानुसारिभि (स्या. कं. पी.), भवसोतानुसारिहि (सी.)];

मारधेय्यानुपन्नेहि, नायं धम्मो सुसम्बुधो.

‘‘को ¶ नु अञ्ञत्र मरियेभि, पदं सम्बुद्धुमरहति;

यं पदं सम्मदञ्ञाय, परिनिब्बन्ति अनासवा’’ति. ततियं;

४. दुतियरूपारामसुत्तं

१३७. ‘‘रूपारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा रूपरता रूपसम्मुदिता. रूपविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. सद्दारामा… गन्धारामा… रसारामा ¶ … फोट्ठब्बारामा… धम्मारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा धम्मरता धम्मसम्मुदिता. धम्मविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. तथागतो च, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो रूपानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा न रूपारामो न रूपरतो न रूपसम्मुदितो. रूपविपरिणामविरागनिरोधा सुखो, भिक्खवे, तथागतो विहरति. सद्दानं… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बानं… धम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा न धम्मारामो न धम्मरतो न धम्मसम्मुदितो. धम्मविपरिणामविरागनिरोधा सुखो, भिक्खवे, तथागतो विहरती’’ति. चतुत्थं.

५. पठमनतुम्हाकंसुत्तं

१३८. ‘‘यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? चक्खु, भिक्खवे, न तुम्हाकं; तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति…पे… ¶ जिव्हा न तुम्हाकं ¶ ; तं पजहथ. सा वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति…पे… मनो न तुम्हाकं; तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति. सेय्यथापि, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने तिणकट्ठसाखापलासं तं जनो हरेय्य वा डहेय्य वा यथापच्चयं वा करेय्य, अपि नु तुम्हाकं एवमस्स – ‘अम्हे जनो हरति वा डहति वा यथापच्चयं वा करोती’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘न हि नो एतं, भन्ते, अत्ता वा अत्तनियं वा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खु न तुम्हाकं; तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति…पे… जिव्हा न तुम्हाकं; तं पजहथ. सा वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति…पे… मनो न तुम्हाकं ¶ ; तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सती’’ति. पञ्चमं.

६. दुतियनतुम्हाकंसुत्तं

१३९. ‘‘यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति ¶ . किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? रूपा, भिक्खवे, न तुम्हाकं; ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा ¶ न तुम्हाकं; ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. सेय्यथापि, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने…पे… एवमेव खो, भिक्खवे, रूपा न तुम्हाकं; ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ती’’ति. छट्ठं.

७. अज्झत्तानिच्चहेतुसुत्तं

१४०. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अनिच्चं. योपि हेतु, योपि पच्चयो चक्खुस्स उप्पादाय, सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूतं, भिक्खवे, चक्खु कुतो निच्चं भविस्सति…पे… ¶ जिव्हा अनिच्चा. योपि हेतु, योपि पच्चयो जिव्हाय उप्पादाय सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूता, भिक्खवे, जिव्हा कुतो निच्चा भविस्सति…पे… मनो अनिच्चो. योपि, भिक्खवे, हेतु योपि पच्चयो मनस्स उप्पादाय, सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूतो, भिक्खवे, मनो कुतो निच्चो भविस्सति! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति…पे… निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

८. अज्झत्तदुक्खहेतुसुत्तं

१४१. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, दुक्खं. योपि हेतु योपि पच्चयो चक्खुस्स उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूतं, भिक्खवे, चक्खु कुतो सुखं भविस्सति…पे… जिव्हा दुक्खा. योपि हेतु, योपि पच्चयो जिव्हाय उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूता, भिक्खवे, जिव्हा कुतो सुखा भविस्सति…पे… मनो दुक्खो. योपि हेतु योपि पच्चयो मनस्स उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूतो, भिक्खवे, मनो कुतो सुखो भविस्सति! एवं पस्सं…पे… ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. अट्ठमं.

९. अज्झत्तानत्तहेतुसुत्तं

१४२. ‘‘चक्खुं ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, अनत्ता. योपि हेतु, योपि पच्चयो चक्खुस्स उप्पादाय, सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूतं, भिक्खवे, चक्खु कुतो अत्ता भविस्सति…पे… जिव्हा अनत्ता. योपि हेतु योपि पच्चयो जिव्हाय उप्पादाय, सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूता, भिक्खवे, जिव्हा कुतो अत्ता भविस्सति…पे… मनो अनत्ता. योपि हेतु योपि पच्चयो मनस्स उप्पादाय ¶ , सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूतो, भिक्खवे, मनो कुतो अत्ता भविस्सति! एवं पस्सं…पे… ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. नवमं.

१०. बाहिरानिच्चहेतुसुत्तं

१४३. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा. योपि हेतु, योपि पच्चयो रूपानं उप्पादाय, सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूता, भिक्खवे, रूपा कुतो निच्चा भविस्सन्ति! सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा. योपि हेतु, योपि पच्चयो धम्मानं उप्पादाय, सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूता, भिक्खवे, धम्मा कुतो निच्चा भविस्सन्ति! एवं पस्सं…पे… ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. दसमं.

११. बाहिरदुक्खहेतुसुत्तं

१४४. ‘‘रूपा, भिक्खवे, दुक्खा. योपि हेतु, योपि पच्चयो रूपानं उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूता, भिक्खवे, रूपा कुतो सुखा भविस्सन्ति! सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा. योपि हेतु, योपि पच्चयो धम्मानं उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूता, भिक्खवे, धम्मा कुतो सुखा भविस्सन्ति! एवं पस्सं…पे… ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. एकादसमं.

१२. बाहिरानत्तहेतुसुत्तं

१४५. ‘‘रूपा ¶ ¶ , भिक्खवे, अनत्ता. योपि हेतु, योपि पच्चयो रूपानं उप्पादाय, सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूता, भिक्खवे, रूपा कुतो अत्ता भविस्सन्ति! सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता. योपि हेतु, योपि पच्चयो धम्मानं उप्पादाय, सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूता, भिक्खवे, धम्मा ¶ कुतो अत्ता भविस्सन्ति! एवं पस्सं ¶ , भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपेसुपि निब्बिन्दति, सद्देसुपि… गन्धेसुपि… रसेसुपि… फोट्ठब्बेसुपि… धम्मेसुपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. द्वादसमं.

देवदहवग्गो चुद्दसमो.

तस्सुद्दानं –

देवदहो खणो रूपा, द्वे नतुम्हाकमेव च;

हेतुनापि तयो वुत्ता, दुवे अज्झत्तबाहिराति.

१५. नवपुराणवग्गो

१. कम्मनिरोधसुत्तं

१४६. ‘‘नवपुराणानि ¶ , भिक्खवे, कम्मानि देसेस्सामि कम्मनिरोधं कम्मनिरोधगामिनिञ्च पटिपदं. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामीति. कतमञ्च, भिक्खवे, पुराणकम्मं? चक्खु, भिक्खवे, पुराणकम्मं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं वेदनियं दट्ठब्बं…पे… जिव्हा पुराणकम्मा अभिसङ्खता अभिसञ्चेतयिता वेदनिया दट्ठब्बा…पे… मनो पुराणकम्मो अभिसङ्खतो अभिसञ्चेतयितो वेदनियो दट्ठब्बो. इदं वुच्चति, भिक्खवे, पुराणकम्मं. कतमञ्च, भिक्खवे, नवकम्मं? यं खो, भिक्खवे, एतरहि ¶ कम्मं करोति कायेन वाचाय मनसा, इदं वुच्चति, भिक्खवे, नवकम्मं. कतमो च, भिक्खवे, कम्मनिरोधो? यो खो, भिक्खवे, कायकम्मवचीकम्ममनोकम्मस्स निरोधा विमुत्तिं ¶ फुसति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, कम्मनिरोधो. कतमा च, भिक्खवे, कम्मनिरोधगामिनी पटिपदा? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, कम्मनिरोधगामिनी पटिपदा. इति खो, भिक्खवे, देसितं मया पुराणकम्मं, देसितं ¶ नवकम्मं, देसितो कम्मनिरोधो, देसिता कम्मनिरोधगामिनी पटिपदा. यं ¶ खो, भिक्खवे, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. एतानि, भिक्खवे, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि. झायथ, भिक्खवे, मा पमादत्थ; मा पच्छाविप्पटिसारिनो अहुवत्थ. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. पठमं.

२. अनिच्चनिब्बानसप्पायसुत्तं

१४७. ‘‘निब्बानसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… कतमा च सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं अनिच्चन्ति पस्सति, रूपा अनिच्चाति पस्सति, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चन्ति पस्सति, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चोति पस्सति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति पस्सति…पे… जिव्हा अनिच्चाति पस्सति, रसा अनिच्चाति पस्सति, जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चन्ति पस्सति, जिव्हासम्फस्सो अनिच्चोति पस्सति ¶ , यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति पस्सति…पे… मनो अनिच्चोति पस्सति, धम्मा अनिच्चाति पस्सति, मनोविञ्ञाणं अनिच्चन्ति पस्सति, मनोसम्फस्सो अनिच्चोति पस्सति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति पस्सति. अयं खो सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा’’ति. दुतियं.

३. दुक्खनिब्बानसप्पायसुत्तं

१४८. ‘‘निब्बानसप्पायं ¶ ¶ वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… कतमा च सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा? इध, भिक्खवे, चक्खुं दुक्खन्ति पस्सति, रूपा दुक्खाति पस्सति, चक्खुविञ्ञाणं दुक्खन्ति पस्सति, चक्खुसम्फस्सो दुक्खोति पस्सति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खन्ति पस्सति…पे… जिव्हा दुक्खाति पस्सति…पे… मनो दुक्खोति पस्सति, धम्मा दुक्खाति पस्सति, मनोविञ्ञाणं दुक्खन्ति पस्सति, मनोसम्फस्सो दुक्खोति पस्सति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि ¶ दुक्खन्ति पस्सति. अयं खो सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा’’ति. ततियं.

४. अनत्तनिब्बानसप्पायसुत्तं

१४९. ‘‘निब्बानसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… कतमा च सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं अनत्ताति पस्सति, रूपा अनत्ताति पस्सति, चक्खुविञ्ञाणं अनत्ताति पस्सति, चक्खुसम्फस्सो अनत्ताति पस्सति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ताति पस्सति…पे… मनो अनत्ताति पस्सति, धम्मा अनत्ताति पस्सति, मनोविञ्ञाणं अनत्ताति पस्सति, मनोसम्फस्सो अनत्ताति पस्सति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं ¶ वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ताति पस्सति. अयं खो सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा’’ति. चतुत्थं.

५. निब्बानसप्पायपटिपदासुत्तं

१५०. ‘‘निब्बानसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… कतमा च सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा? तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं ¶ , भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे….

‘‘चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘दुक्खं, भन्ते’’.

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ . निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति ¶ …पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाति. अयं खो सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा’’ति ¶ . पञ्चमं.

६. अन्तेवासिकसुत्तं

१५१. ‘‘अनन्तेवासिकमिदं ¶ , भिक्खवे, ब्रह्मचरियं वुस्सति अनाचरियकं. सन्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु साचरियको दुक्खं न फासु [फासुं (सी. पी.)] विहरति. अनन्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु अनाचरियको सुखं फासु विहरति. कथञ्च, भिक्खु, सन्तेवासिको साचरियको दुक्खं न फासु विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स अन्तो वसन्ति, अन्तस्स वसन्ति पापका अकुसला धम्माति. तस्मा सन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा साचरियकोति वुच्चति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स अन्तो वसन्ति, अन्तस्स वसन्ति पापका अकुसला धम्माति. तस्मा सन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा साचरियकोति वुच्चति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स अन्तो वसन्ति, अन्तस्स वसन्ति ¶ पापका अकुसला धम्माति. तस्मा सन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा साचरियकोति वुच्चति. एवं खो ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सन्तेवासिको साचरियको दुक्खं, न फासु विहरति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अनन्तेवासिको अनाचरियको सुखं फासु विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा न उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स न अन्तो वसन्ति, नास्स अन्तो वसन्ति पापका अकुसला धम्माति ¶ . तस्मा अनन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं न समुदाचरन्ति, न समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनाचरियकोति वुच्चति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा न उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स न अन्तो वसन्ति, नास्स ¶ अन्तो वसन्ति पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं न समुदाचरन्ति, न समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनाचरियकोति वुच्चति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय न उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स न अन्तो वसन्ति, नास्स अन्तो वसन्ति पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं न समुदाचरन्ति, न समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनाचरियकोति वुच्चति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अनन्तेवासिको अनाचरियको सुखं फासु विहरति. अनन्तेवासिकमिदं, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं वुस्सति ¶ . अनाचरियकं सन्तेवासिको ¶ , भिक्खवे, भिक्खु साचरियको दुक्खं, न फासु विहरति. अनन्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु अनाचरियको सुखं फासु विहरती’’ति. छट्ठं.

७. किमत्थियब्रह्मचरियसुत्तं

१५२. ‘‘सचे वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘किमत्थियं, आवुसो, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘दुक्खस्स खो, आवुसो, परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. सचे पन वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमं पनावुसो, दुक्खं, यस्स परिञ्ञाय समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ –

‘‘चक्खु खो, आवुसो, दुक्खं; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. रूपा दुक्खा ¶ ; तेसं परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. चक्खुविञ्ञाणं दुक्खं; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. चक्खुसम्फस्सो दुक्खो; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति…पे… जिव्हा दुक्खा… मनो दुक्खो; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं ¶ वा तम्पि दुक्खं; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. इदं खो, आवुसो ¶ , दुक्खं; यस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति. सत्तमं.

८. अत्थिनुखोपरियायसुत्तं

१५३. ‘‘अत्थि नु खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया ¶ अञ्ञं ब्याकरेय्य – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति [पजानातीति (स्या. कं. पी. क.)]? ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा, भगवंनेत्तिका भगवंपटिसरणा. साधु वत, भन्ते, भगवन्तंयेव पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हि, भिक्खवे, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ब्याकरेय्य – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो, यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय…पे… अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ¶ ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति ¶ ; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति. यं तं, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति. अपि नुमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धाय वा वेदितब्बा, रुचिया वा वेदितब्बा, अनुस्सवेन वा वेदितब्बा, आकारपरिवितक्केन वा वेदितब्बा, दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘नो हेतं ¶ , भन्ते’’. ‘‘ननुमे, भिक्खवे, धम्मा पञ्ञाय दिस्वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘अयं खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु जिव्हाय रसं सायित्वा सन्तं वा अज्झत्तं…पे… रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति ¶ . यं तं, भिक्खवे, जिव्हाय रसं सायित्वा सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; अपि नुमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धाय वा वेदितब्बा, रुचिया वा वेदितब्बा, अनुस्सवेन वा वेदितब्बा, आकारपरिवितक्केन वा वेदितब्बा, दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘ननुमे, भिक्खवे, धम्मा पञ्ञाय दिस्वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति [पजानातीति (स्या. कं. पी. क.)] …पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति. यं तं, भिक्खवे, भिक्खु मनसा ¶ धम्मं विञ्ञाय सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; अपि नुमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धाय वा वेदितब्बा, रुचिया वा वेदितब्बा, अनुस्सवेन ¶ वा वेदितब्बा, आकारपरिवितक्केन वा वेदितब्बा, दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘ननुमे, भिक्खवे, धम्मा पञ्ञाय दिस्वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु ¶ अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. अट्ठमं.

९. इन्द्रियसम्पन्नसुत्तं

१५४. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘इन्द्रियसम्पन्नो, इन्द्रियसम्पन्नो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, इन्द्रियसम्पन्नो होती’’ति?

‘‘चक्खुन्द्रिये चे, भिक्खु, उदयब्बयानुपस्सी विहरन्तो चक्खुन्द्रिये निब्बिन्दति…पे… जिव्हिन्द्रिये चे, भिक्खु, उदयब्बयानुपस्सी विहरन्तो जिव्हिन्द्रिये निब्बिन्दति…पे… मनिन्द्रिये चे, भिक्खु, उदयब्बयानुपस्सी विहरन्तो मनिन्द्रिये निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति…पे… विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. एत्तावता खो, भिक्खु, इन्द्रियसम्पन्नो होती’’ति. नवमं.

१०. धम्मकथिकपुच्छसुत्तं

१५५. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘धम्मकथिको ¶ , धम्मकथिको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, धम्मकथिको होती’’ति?

‘‘चक्खुस्स ¶ चे, भिक्खु निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलंवचनाय. चक्खुस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, ‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खू’ति अलंवचनाय. चक्खुस्स चे, भिक्खु, निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादाविमुत्तो होति, ‘दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खू’ति अलंवचनाय…पे… जिव्हाय चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलंवचनाय…पे… मनस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलंवचनाय. मनस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, ‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खू’ति अलंवचनाय. मनस्स ¶ चे, भिक्खु, निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादाविमुत्तो होति, ‘दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खू’ति अलंवचनाया’’ति. दसमं.

नवपुराणवग्गो पञ्चदसमो.

तस्सुद्दानं –

कम्मं चत्तारि सप्पाया, अनन्तेवासि किमत्थिया;

अत्थि नु खो परियायो, इन्द्रियकथिकेन चाति.

सळायतनवग्गे ततियपण्णासको समत्तो.

तस्स वग्गुद्दानं –

योगक्खेमि ¶ च लोको च, गहपति देवदहेन च;

नवपुराणेन पण्णासो, ततियो तेन वुच्चतीति.

१६. नन्दिक्खयवग्गो

१. अज्झत्तनन्दिक्खयसुत्तं

१५६. ‘‘अनिच्चंयेव ¶ ¶ , भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं अनिच्चन्ति पस्सति, सास्स [सायं (पी. क.)] होति सम्मादिट्ठि ¶ . सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति…पे… अनिच्चंयेव, भिक्खवे, भिक्खु जिव्हं अनिच्चन्ति पस्सति, सास्स होति सम्मादिट्ठि. सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया…पे… चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति…पे… अनिच्चंयेव, भिक्खवे, भिक्खु मनं अनिच्चन्ति पस्सति, सास्स होति सम्मादिट्ठि. सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चती’’ति. पठमं.

२. बाहिरनन्दिक्खयसुत्तं

१५७. ‘‘अनिच्चेयेव, भिक्खवे, भिक्खु रूपे अनिच्चाति पस्सति, सास्स होति सम्मादिट्ठि. सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो ¶ . नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति. अनिच्चेयेव, भिक्खवे, भिक्खु सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अनिच्चाति पस्सति, सास्स होति सम्मादिट्ठि. सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चती’’ति. दुतियं.

३. अज्झत्तअनिच्चनन्दिक्खयसुत्तं

१५८. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; चक्खानिच्चतञ्च यथाभूतं ¶ समनुपस्सथ. चक्खुं, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो, चक्खानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति. सोतं ¶ , भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ… घानं… जिव्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; जिव्हानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सथ. जिव्हं, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो, जिव्हानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो जिव्हायपि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति. कायं… मनं, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; मनानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सथ. मनं, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो ¶ , मनानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चती’’ति. ततियं.

४. बाहिरअनिच्चनन्दिक्खयसुत्तं

१५९. ‘‘रूपे, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; रूपानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सथ. रूपे, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो, रूपानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो रूपेसुपि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति. सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; धम्मानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सथ. धम्मे, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो, धम्मानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो धम्मेसुपि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो ¶ . नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चती’’ति. चतुत्थं.

५. जीवकम्बवनसमाधिसुत्तं

१६०. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति जीवकम्बवने. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति…पे… ‘‘समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितस्स, भिक्खवे ¶ , भिक्खुनो यथाभूतं ओक्खायति. किञ्च यथाभूतं ओक्खायति? चक्खुं अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति, रूपा अनिच्चाति यथाभूतं ओक्खायति, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चोति यथाभूतं ओक्खायति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति…पे… जिव्हा अनिच्चाति यथाभूतं ओक्खायति…पे… मनो अनिच्चोति यथाभूतं ओक्खायति, धम्मा अनिच्चाति यथाभूतं ओक्खायति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति. समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो यथाभूतं ओक्खायती’’ति. पञ्चमं.

६. जीवकम्बवनपटिसल्लानसुत्तं

१६१. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति जीवकम्बवने. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि…पे… ‘‘पटिसल्लाने, भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो यथाभूतं ओक्खायति. किञ्च यथाभूतं ओक्खायति? चक्खुं अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति, रूपा अनिच्चाति यथाभूतं ओक्खायति, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चन्ति ¶ यथाभूतं ओक्खायति, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चोति यथाभूतं ओक्खायति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति…पे… मनो अनिच्चोति यथाभूतं ओक्खायति, धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा ¶ अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति. पटिसल्लाने भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो यथाभूतं ओक्खायती’’ति. छट्ठं.

७. कोट्ठिकअनिच्चसुत्तं

१६२. अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा कोट्ठिको भगवन्तं एतदवोच ¶ – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘यं खो, कोट्ठिक, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो. किञ्च, कोट्ठिक, अनिच्चं? चक्खु खो, कोट्ठिक, अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा अनिच्चा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनिच्चा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रसा ¶ अनिच्चा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. जिव्हासम्फस्सो अनिच्चो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं ¶ जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… मनो अनिच्चो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. धम्मा अनिच्चा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. मनोविञ्ञाणं अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. मनोसम्फस्सो अनिच्चो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यं खो, कोट्ठिक, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. सत्तमं.

८. कोट्ठिकदुक्खसुत्तं

१६३. अथ ¶ खो आयस्मा महाकोट्ठिको…पे… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते…पे… विहरेय्य’’न्ति. ‘‘यं खो, कोट्ठिक, दुक्खं तत्र ते छन्दो पहातब्बो. किञ्च, कोट्ठिक, दुक्खं? चक्खु खो, कोट्ठिक, दुक्खं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा दुक्खा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुविञ्ञाणं दुक्खं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुसम्फस्सो दुक्खो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… जिव्हा दुक्खा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… मनो दुक्खो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. धम्मा दुक्खा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो ¶ . मनोविञ्ञाणं दुक्खं ¶ ; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. मनोसम्फस्सो दुक्खो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यं खो, कोट्ठिक, दुक्खं तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. अट्ठमं.

९. कोट्ठिकअनत्तसुत्तं

१६४. एकमन्तं…पे… विहरेय्यन्ति. ‘‘यो खो, कोट्ठिक, अनत्ता तत्र ते छन्दो पहातब्बो. को च, कोट्ठिक, अनत्ता? चक्खु खो, कोट्ठिक, अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुविञ्ञाणं अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुसम्फस्सो अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो ¶ …पे… जिव्हा अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… मनो अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. धम्मा अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यो खो, कोट्ठिक, अनत्ता, तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. नवमं.

१०. मिच्छादिट्ठिपहानसुत्तं

१६५. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं ¶ निसिन्नो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयती’’ति?

‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति. रूपे अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति. चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति. चक्खुसम्फस्सं अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयती’’ति. दसमं.

११. सक्कायदिट्ठिपहानसुत्तं

१६६. अथ ¶ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु…पे… एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति. रूपे दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति. चक्खुविञ्ञाणं दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति. चक्खुसम्फस्सं दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयती’’ति. एकादसमं.

१२. अत्तानुदिट्ठिपहानसुत्तं

१६७. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु…पे… एतदवोच ¶ – ‘‘कथं नु खो ¶ , भन्ते, जानतो कथं पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. रूपे अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. चक्खुविञ्ञाणं अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. चक्खुसम्फस्सं अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति…पे… जिव्हं अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति…पे… मनं अनत्ततो ¶ जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयती’’ति. द्वादसमं.

नन्दिक्खयवग्गो सोळसमो.

तस्सुद्दानं –

नन्दिक्खयेन चत्तारो, जीवकम्बवने दुवे;

कोट्ठिकेन तयो वुत्ता, मिच्छा सक्काय अत्तनोति.

१७. सट्ठिपेय्यालवग्गो

१. अज्झत्तअनिच्चछन्दसुत्तं

१६८. ‘‘यं ¶ ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, अनिच्चं? चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं; तत्र वो छन्दो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो…पे… मनो अनिच्चो; तत्र वो छन्दो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो’’ति.

२. अज्झत्तअनिच्चरागसुत्तं

१६९. ‘‘यं ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो रागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, अनिच्चं? चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं; तत्र वो रागो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनिच्चा; तत्र वो रागो पहातब्बो…पे… मनो अनिच्चो; तत्र वो रागो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो रागो पहातब्बो’’ति.

३. अज्झत्तअनिच्चछन्दरागसुत्तं

१७०. ‘‘यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, अनिच्चं? चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं; तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनिच्चा; तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो…पे… मनो अनिच्चो; तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

४-६. दुक्खछन्दादिसुत्तं

१७१-१७३. ‘‘यं, भिक्खवे, दुक्खं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, दुक्खं? चक्खु, भिक्खवे, दुक्खं; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो…पे… जिव्हा दुक्खा…पे… ¶ मनो दुक्खो; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यं ¶ , भिक्खवे, दुक्खं तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

७-९. अनत्तछन्दादिसुत्तं

१७४-१७६. ‘‘यो ¶ , भिक्खवे, अनत्ता, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. को च, भिक्खवे, अनत्ता? चक्खु, भिक्खवे, अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो…पे… मनो अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यो, भिक्खवे, अनत्ता तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१०-१२. बाहिरानिच्चछन्दादिसुत्तं

१७७-१७९. ‘‘यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, अनिच्चं? रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा; तत्र वो छन्दो ¶ पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. सद्दा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. गन्धा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो ¶ पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. रसा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. फोट्ठब्बा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. धम्मा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, अनिच्चं तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१३-१५. बाहिरदुक्खछन्दादिसुत्तं

१८०-१८२. ‘‘यं, भिक्खवे, दुक्खं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, दुक्खं? रूपा, भिक्खवे, दुक्खा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, दुक्खं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१६-१८. बाहिरानत्तछन्दादिसुत्तं

१८३-१८५. ‘‘यो ¶ ¶ , भिक्खवे, अनत्ता, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. को च, भिक्खवे, अनत्ता? रूपा, भिक्खवे, अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यो, भिक्खवे, अनत्ता ¶ तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१९. अज्झत्तातीतानिच्चसुत्तं

१८६. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं अतीतं…पे… जिव्हा अनिच्चा अतीता…पे… मनो अनिच्चो अतीतो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

२०. अज्झत्तानागतानिच्चसुत्तं

१८७. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं अनागतं…पे… जिव्हा अनिच्चा अनागता…पे… मनो अनिच्चो अनागतो. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२१. अज्झत्तपच्चुप्पन्नानिच्चसुत्तं

१८८. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं पच्चुप्पन्नं…पे… जिव्हा अनिच्चा पच्चुप्पन्ना…पे… मनो अनिच्चो पच्चुप्पन्नो. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२२-२४. अज्झत्तातीतादिदुक्खसुत्तं

१८९-१९१. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, दुक्खं अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं…पे… जिव्हा दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना…पे… मनो दुक्खो अतीतो अनागतो पच्चुप्पन्नो. एवं पस्सं ¶ , भिक्खवे…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२५-२७. अज्झत्तातीतादिअनत्तसुत्तं

१९२-१९४. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनत्ता अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं…पे… जिव्हा अनत्ता…पे… मनो अनत्ता अतीतो अनागतो पच्चुप्पन्नो ¶ . एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२८-३०. बाहिरातीतादिअनिच्चसुत्तं

१९५-१९७. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३१-३३. बाहिरातीतादिदुक्खसुत्तं

१९८-२००. ‘‘रूपा, भिक्खवे, दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३४-३६. बाहिरातीतादिअनत्तसुत्तं

२०१-२०३. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, अनत्ता अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३७. अज्झत्तातीतयदनिच्चसुत्तं

२०४. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं अतीतं. यदनिच्चं, तं ¶ दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा अनिच्चा अतीता. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… मनो अनिच्चो अतीतो. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि ¶ , न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३८. अज्झत्तानागतयदनिच्चसुत्तं

२०५. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं अनागतं. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा अनिच्चा अनागता. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… मनो अनिच्चो अनागतो. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता ¶ . यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं, भिक्खवे…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३९. अज्झत्तपच्चुप्पन्नयदनिच्चसुत्तं

२०६. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं पच्चुप्पन्नं. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा अनिच्चा पच्चुप्पन्ना. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… मनो अनिच्चो पच्चुप्पन्नो. यदनिच्चं तं दुक्खं. यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

४०-४२. अज्झत्तातीतादियंदुक्खसुत्तं

२०७-२०९. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, दुक्खं अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं. यं ¶ दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा दुक्खा…पे… मनो दुक्खो अतीतो अनागतो पच्चुप्पन्नो. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… ¶ नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

४३-४५. अज्झत्तातीतादियदनत्तसुत्तं

२१०-२१२. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनत्ता अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं ¶ यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा अनत्ता…पे… मनो अनत्ता अतीतो अनागतो पच्चुप्पन्नो. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

४६-४८. बाहिरातीतादियदनिच्चसुत्तं

२१३-२१५. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यदनिच्चं तं दुक्खं. यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं ¶ इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

४९-५१. बाहिरातीतादियंदुक्खसुत्तं

२१६-२१८. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यं दुक्खं, तदनत्ता ¶ . यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

५२-५४. बाहिरातीतादियदनत्तसुत्तं

२१९-२२१. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनत्ता अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

५५. अज्झत्तायतनअनिच्चसुत्तं

२२२. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं…पे… जिव्हा अनिच्चा…पे… मनो अनिच्चो. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

५६. अज्झत्तायतनदुक्खसुत्तं

२२३. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, दुक्खं…पे… जिव्हा दुक्खा…पे… मनो दुक्खो. एवं पस्सं…पे… ¶ नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

५७. अज्झत्तायतनअनत्तसुत्तं

२२४. ‘‘चक्खु ¶ ¶ , भिक्खवे, अनत्ता…पे… जिव्हा अनत्ता…पे… मनो अनत्ता. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

५८. बाहिरायतनअनिच्चसुत्तं

२२५. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

५९. बाहिरायतनदुक्खसुत्तं

२२६. ‘‘रूपा, भिक्खवे, दुक्खा. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

६०. बाहिरायतनअनत्तसुत्तं

२२७. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, अनत्ता. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

सट्ठिपेय्यालवग्गो सत्तरसमो.

तस्सुद्दानं –

छन्देनट्ठारस होन्ति, अतीतेन च द्वे नव;

यदनिच्चाट्ठारस वुत्ता, तयो अज्झत्तबाहिरा;

पेय्यालो सट्ठिको वुत्तो, बुद्धेनादिच्चबन्धुनाति.

सुत्तन्तानि सट्ठि.

१८. समुद्दवग्गो

१. पठमसमुद्दसुत्तं

२२८. ‘‘‘समुद्दो ¶ ¶ ¶ , समुद्दो’ति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो भासति. नेसो, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो. महा एसो, भिक्खवे, उदकरासि महाउदकण्णवो. चक्खु, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स रूपमयो वेगो. यो तं रूपमयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि चक्खुसमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो ¶ थले तिट्ठति ब्राह्मणो…पे… जिव्हा, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स रसमयो वेगो. यो तं रसमयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि जिव्हासमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो…पे… मनो, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स धम्ममयो वेगो. यो तं धम्ममयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि मनोसमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो’’ति. इदमवोच…पे… सत्था –

‘‘यो इमं समुद्दं सगाहं सरक्खसं,

सऊमिं सावट्टं सभयं दुत्तरं अच्चतरि;

स वेदगू वुसितब्रह्मचरियो,

लोकन्तगू पारगतोति वुच्चती’’ति. पठमं;

२. दुतियसमुद्दसुत्तं

२२९. ‘‘समुद्दो, समुद्दो’ति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो भासति ¶ . नेसो, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो. महा एसो, भिक्खवे, उदकरासि महाउदकण्णवो. सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा ¶ इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो. एत्थायं सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा येभुय्येन समुन्ना तन्ताकुलकजाता कुलगण्ठिकजाता [गुळागुण्ठिकजाता (सी.), कुलगुण्डिकजाता (स्या. कं.), गुणगुणिकजाता (पी.), कुलागुण्डिकजाता (क.)] मुञ्जपब्बजभूता, अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तति…पे….

‘‘सन्ति ¶ , भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो. एत्थायं सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा येभुय्येन समुन्ना तन्ताकुलकजाता कुलगण्ठिकजाता मुञ्जपब्बजभूता अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तती’’ति.

‘‘यस्स ¶ रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता;

सो इमं समुद्दं सगाहं सरक्खसं, सऊमिभयं दुत्तरं अच्चतरि.

‘‘सङ्गातिगो मच्चुजहो निरुपधि, पहासि दुक्खं अपुनब्भवाय;

अत्थङ्गतो सो न पुनेति [न पमाणमेति (सी. स्या. कं. पी.)], अमोहयी, मच्चुराजन्ति ब्रूमी’’ति. दुतियं;

३. बाळिसिकोपमसुत्तं

२३०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, बाळिसिको आमिसगतबळिसं गम्भीरे उदकरहदे पक्खिपेय्य. तमेनं अञ्ञतरो ¶ आमिसचक्खु मच्छो गिलेय्य. एवञ्हि सो, भिक्खवे, मच्छो गिलितबळिसो बाळिसिकस्स अनयं ¶ आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो बाळिसिकस्स.

एवमेव खो, भिक्खवे, छयिमे बळिसा लोकस्मिं अनयाय सत्तानं वधाय [ब्याबाधाय (सी. पी.)] पाणिनं. कतमे छ? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु गिलितबळिसो, मारस्स अनयं आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे….

सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु गिलितबळिसो मारस्स अनयं आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो पापिमतो.

‘‘सन्ति ¶ च, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु न गिलितबळिसो मारस्स अभेदि बळिसं परिभेदि बळिसं न अनयं आपन्नो न ब्यसनं आपन्नो न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति ¶ , भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे…. सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय ¶ तिट्ठति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु न गिलितबळिसो मारस्स अभेदि बळिसं परिभेदि बळिसं न अनयं आपन्नो न ब्यसनं आपन्नो न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति. ततियं.

४. खीररुक्खोपमसुत्तं

२३१. ‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा ¶ चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो तस्स परित्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो, सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु यो रागो सो अत्थि…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो, सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो ¶ अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, खीररुक्खो अस्सत्थो वा निग्रोधो वा पिलक्खो वा उदुम्बरो वा दहरो तरुणो कोमारको. तमेनं पुरिसो तिण्हाय कुठारिया यतो यतो आभिन्देय्य [भिन्देय्य (स्या. कं. सी. अट्ठ.), अभिन्देय्य (कत्थचि)] आगच्छेय्य ¶ खीर’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘यञ्हि, भन्ते, खीरं तं अत्थी’’ति.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि ¶ , यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु यो रागो सो अत्थि…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो अत्थि, यो ¶ दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो.

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो ¶ पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो…पे….

‘‘यस्स ¶ कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे… मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, खीररुक्खो अस्सत्थो वा निग्रोधो वा पिलक्खो वा उदुम्बरो वा सुक्खो कोलापो तेरोवस्सिको. तमेनं पुरिसो तिण्हाय कुठारिया यतो यतो आभिन्देय्य आगच्छेय्य खीर’’न्ति? ‘‘नो ¶ हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘यञ्हि, भन्ते, खीरं तं नत्थी’’ति.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे….

‘‘यस्स ¶ कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति, नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि ¶ , यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो’’ति. चतुत्थं.

५. कोट्ठिकसुत्तं

२३२. एकं ¶ समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाकोट्ठिको बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये. अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा महाकोट्ठिको आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, चक्खु रूपानं संयोजनं, रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे… जिव्हा रसानं संयोजनं, रसा जिव्हाय संयोजनं ¶ …पे… मनो धम्मानं संयोजनं, धम्मा मनस्स संयोजन’’न्ति?

‘‘न खो, आवुसो कोट्ठिक, चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे… न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं.

‘‘सेय्यथापि ¶ , आवुसो, काळो च बलीबद्दो [बलिवद्दो (सी. पी.), बलिबद्दो (स्या. कं. क.)] ओदातो च बलीबद्दो एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता अस्सु. यो नु खो एवं ¶ वदेय्य – ‘काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजन’न्ति, सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘न खो, आवुसो, काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, न ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजनं. येन च खो ते एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता तं तत्थ संयोजनं.

‘‘एवमेव खो, आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे… न जिव्हा रसानं ¶ संयोजनं…पे… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं.

‘‘चक्खु वा, आवुसो, रूपानं संयोजनं अभविस्स, रूपा वा चक्खुस्स संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ [पञ्ञायति (क.)] सम्मा दुक्खक्खयाय. यस्मा च खो, आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं ¶ ; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा ¶ दुक्खक्खयाय…पे….

‘‘जिव्हा, आवुसो, रसानं संयोजनं अभविस्स, रसा वा जिव्हाय संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ सम्मा दुक्खक्खयाय. यस्मा च खो, आवुसो, न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा दुक्खक्खयाय…पे….

‘‘मनो वा, आवुसो, धम्मानं संयोजनं अभविस्स, धम्मा वा मनस्स संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ सम्मा दुक्खक्खयाय. यस्मा च खो, आवुसो, न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा दुक्खक्खयाय.

‘‘इमिनापेतं ¶ , आवुसो, परियायेन वेदितब्बं यथा न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे… न जिव्हा रसानं संयोजनं…पे… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं.

‘‘संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो चक्खु. पस्सति भगवा चक्खुना रूपं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो सोतं. सुणाति भगवा सोतेन सद्दं. छन्दरागो ¶ भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो घानं. घायति भगवा घानेन गन्धं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो ¶ भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो जिव्हा. सायति भगवा जिव्हाय रसं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो कायो. फुसति भगवा कायेन फोट्ठब्बं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो मनो. विजानाति भगवा मनसा ¶ धम्मं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा.

‘‘इमिना खो एतं, आवुसो, परियायेन वेदितब्बं यथा न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं. न सोतं… न घानं… न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं. न कायो… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजन’’न्ति. पञ्चमं.

६. कामभूसुत्तं

२३३. एकं समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च कामभू कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे. अथ खो आयस्मा कामभू सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं ¶ कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा कामभू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, आवुसो आनन्द, चक्खु रूपानं संयोजनं, रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे… जिव्हा रसानं संयोजनं, रसा जिव्हाय संयोजनं…पे… मनो धम्मानं संयोजनं, धम्मा मनस्स संयोजन’’न्ति?

‘‘न खो, आवुसो कामभू [कामभु (सी.) मोग्गल्लाने ६५-गे वाति सुत्तं पस्सितब्बं], चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे… न जिव्हा रसानं ¶ संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं…पे… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं.

‘‘सेय्यथापि ¶ , आवुसो, काळो च बलीबद्दो ओदातो च बलीबद्दो एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता अस्सु. यो नु खो एवं वदेय्य – ‘काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजन’न्ति, सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘न खो, आवुसो, काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, नपि ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजनं. येन च खो ते एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता, तं तत्थ संयोजनं. एवमेव खो ¶ , आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे… न जिव्हा…पे… न मनो…पे… यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजन’’न्ति. छट्ठं.

७. उदायीसुत्तं

२३४. एकं समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च उदायी कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे. अथ खो आयस्मा उदायी सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उदायी आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –

‘‘यथेव ¶ नु खो, आवुसो आनन्द, अयं कायो भगवता अनेकपरियायेन अक्खातो विवटो पकासितो – ‘इतिपायं कायो अनत्ता’ति, सक्का एवमेव विञ्ञाणं पिदं आचिक्खितुं देसेतुं पञ्ञपेतुं पट्ठपेतुं विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति?

‘‘यथेव खो, आवुसो उदायी, अयं कायो भगवता अनेकपरियायेन अक्खातो विवटो पकासितो – ‘इतिपायं कायो अनत्ता’ति, सक्का एवमेव विञ्ञाणं पिदं आचिक्खितुं ¶ देसेतुं पञ्ञपेतुं पट्ठपेतुं विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति.

‘‘चक्खुञ्च, आवुसो, पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति ¶ . ‘‘यो चावुसो, हेतु, यो च पच्चयो चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं ¶ सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य. अपि नु खो चक्खुविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति…पे….

‘‘जिव्हञ्चावुसो, पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘यो चावुसो, हेतु यो च पच्चयो जिव्हाविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य, अपि नु खो जिव्हाविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति…पे….

‘‘मनञ्चावुसो, पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘यो चावुसो, हेतु, यो च पच्चयो मनोविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य, अपि नु खो मनोविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो तिण्हं कुठारिं आदाय वनं पविसेय्य. सो तत्थ ¶ पस्सेय्य महन्तं कदलिक्खन्धं उजुं नवं अकुक्कुकजातं [अकुक्कुटकजातं (स्या. कं.), अकुक्कजटजातं (क.)]. तमेनं मूले छिन्देय्य ¶ ¶ ; मूले छेत्वा अग्गे छिन्देय्य; अग्गे छेत्वा पत्तवट्टिं विनिब्भुजेय्य [विनिब्भुज्जेय्य (पी.), विनिब्भज्जेय्य (स्या. कं.)]. सो तत्थ फेग्गुम्पि नाधिगच्छेय्य, कुतो सारं! एवमेव खो, आवुसो, भिक्खु छसु फस्सायतनेसु नेवत्तानं न अत्तनियं समनुपस्सति. सो एवं असमनुपस्सन्तो [एवं समनुपस्सन्तो (स्या. कं. क.)] न किञ्चि लोके ¶ उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

८. आदित्तपरियायसुत्तं

२३५. ‘‘आदित्तपरियायं वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, आदित्तपरियायो, धम्मपरियायो? वरं, भिक्खवे, तत्ताय अयोसलाकाय आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय [सञ्जोतिभूताय (स्या. कं.)] चक्खुन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं [निमित्तस्सादगधितं (स्या. कं. क.) म. नि. ३.३१६-३१७] वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य, ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा, तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हेन अयोसङ्कुना आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन सोतिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव सोतविञ्ञेय्येसु सद्देसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य ¶ , अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालङ्करेय्य, ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि ¶ .

‘‘वरं ¶ , भिक्खवे, तिण्हेन नखच्छेदनेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन घानिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव घानविञ्ञेय्येसु गन्धेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य. ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हेन खुरेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन जिव्हिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं ¶ वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य. ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हाय सत्तिया आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय कायिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव कायविञ्ञेय्येसु फोट्ठब्बेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे ¶ समये कालं करेय्य. ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘वरं, भिक्खवे, सोत्तं. सोत्तं खो पनाहं, भिक्खवे, वञ्झं जीवितानं वदामि, अफलं जीवितानं वदामि, मोमूहं जीवितानं वदामि, न त्वेव तथारूपे वितक्के वितक्केय्य यथारूपानं वितक्कानं वसं गतो सङ्घं भिन्देय्य. इमं ख्वाहं, भिक्खवे ¶ , वञ्झं जीवितानं आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘तत्थ, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘तिट्ठतु ताव तत्ताय अयोसलाकाय आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय चक्खुन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति चक्खु अनिच्चं, रूपा अनिच्चा, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं’’’ [अनिच्च’’न्ति (?)].

‘‘तिट्ठतु ¶ ताव तिण्हेन अयोसङ्कुना आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन सोतिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति सोतं अनिच्चं, सद्दा अनिच्चा, सोतविञ्ञाणं अनिच्चं, सोतसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं सोतसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं.

‘‘तिट्ठतु ¶ ताव तिण्हेन नखच्छेदनेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन घानिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति ¶ घानं अनिच्चं, गन्धा अनिच्चा, घानविञ्ञाणं अनिच्चं, घानसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं घानसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं…पे… तम्पि अनिच्चं.

‘‘तिट्ठतु ताव तिण्हेन खुरेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन जिव्हिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति जिव्हा अनिच्चा, रसा अनिच्चा, जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं, जिव्हासम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति…पे… तम्पि अनिच्चं.

‘‘तिट्ठतु ताव तिण्हाय सत्तिया आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय कायिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति कायो अनिच्चो, फोट्ठब्बा अनिच्चा ¶ , कायविञ्ञाणं अनिच्चं, कायसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं कायसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं…पे… तम्पि अनिच्चं.

‘‘तिट्ठतु ताव सोत्तं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति मनो अनिच्चो, धम्मा अनिच्चा, मनोविञ्ञाणं अनिच्चं, मनोसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं’’.

‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं ¶ करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. अयं खो, भिक्खवे, आदित्तपरियायो, धम्मपरियायो’’ति. अट्ठमं.

९. पठमहत्थपादोपमसुत्तं

२३६. ‘‘हत्थेसु ¶ ¶ , भिक्खवे, सति आदाननिक्खेपनं पञ्ञायति; पादेसु सति अभिक्कमपटिक्कमो पञ्ञायति; पब्बेसु सति समिञ्जनपसारणं पञ्ञायति; कुच्छिस्मिं सति जिघच्छा पिपासा पञ्ञायति. एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं सति चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… जिव्हाय सति जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… मनस्मिं सति मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे….

‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, असति आदाननिक्खेपनं न पञ्ञायति; पादेसु असति अभिक्कमपटिक्कमो न पञ्ञायति; पब्बेसु असति समिञ्जनपसारणं न पञ्ञायति; कुच्छिस्मिं असति जिघच्छा पिपासा न पञ्ञायति. एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं असति चक्खुसम्फस्सपच्चया ¶ नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… जिव्हाय असति जिव्हासम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति…पे… मनस्मिं असति मनोसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति. नवमं.

१०. दुतियहत्थपादोपमसुत्तं

२३७. ‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, सति आदाननिक्खेपनं होति; पादेसु सति अभिक्कमपटिक्कमो होति; पब्बेसु सति समिञ्जनपसारणं होति; कुच्छिस्मिं सति जिघच्छा पिपासा होति. एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं सति चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… ¶ जिव्हाय सति…पे… मनस्मिं सति मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे….

‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, असति आदाननिक्खेपनं न होति; पादेसु असति अभिक्कमपटिक्कमो न होति; पब्बेसु असति समिञ्जनपसारणं न होति; कुच्छिस्मिं असति जिघच्छा पिपासा न होति. एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं असति चक्खुसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… जिव्हाय असति जिव्हासम्फस्सपच्चया ¶ नुप्पज्जति…पे… मनस्मिं असति मनोसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति. दसमं.

समुद्दवग्गो अट्ठरसमो.

तस्सुद्दानं –

द्वे ¶ समुद्दा बाळिसिको, खीररुक्खेन कोट्ठिको;

कामभू उदायी चेव, आदित्तेन च अट्ठमं;

हत्थपादूपमा द्वेति, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

१९. आसीविसवग्गो

१. आसीविसोपमसुत्तं

२३८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, चत्तारो आसीविसा उग्गतेजा घोरविसा. अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खप्पटिकूलो. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘इमे ते, अम्भो पुरिस, चत्तारो आसीविसा उग्गतेजा घोरविसा कालेन ¶ कालं वुट्ठापेतब्बा, कालेन कालं न्हापेतब्बा, कालेन कालं भोजेतब्बा, कालेन कालं संवेसेतब्बा [पवेसेतब्बा (स्या. कं. पी. क.)]. यदा च खो ते, अम्भो पुरिस, इमेसं चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं अञ्ञतरो वा अञ्ञतरो वा कुप्पिस्सति, ततो त्वं, अम्भो पुरिस, मरणं वा निगच्छसि, मरणमत्तं वा दुक्खं. यं ते, अम्भो पुरिस, करणीयं तं करोही’’’ति.

‘‘अथ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो भीतो चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं येन वा तेन वा पलायेथ. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘इमे खो, अम्भो पुरिस, पञ्च वधका पच्चत्थिका पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धा, यत्थेव नं पस्सिस्साम तत्थेव जीविता वोरोपेस्सामाति. यं ते, अम्भो पुरिस, करणीयं तं करोही’’’ति.

‘‘अथ ¶ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो भीतो चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं, भीतो पञ्चन्नं वधकानं पच्चत्थिकानं येन वा ¶ तेन वा पलायेथ. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘अयं ते, अम्भो पुरिस, छट्ठो अन्तरचरो वधको उक्खित्तासिको पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धो यत्थेव नं पस्सिस्सामि तत्थेव सिरो पातेस्सामीति. यं ते, अम्भो पुरिस, करणीयं तं करोही’’’ति.

‘‘अथ ¶ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो भीतो चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं, भीतो पञ्चन्नं वधकानं पच्चत्थिकानं, भीतो छट्ठस्स अन्तरचरस्स वधकस्स उक्खित्तासिकस्स येन वा तेन वा पलायेथ. सो पस्सेय्य सुञ्ञं गामं. यञ्ञदेव घरं पविसेय्य रित्तकञ्ञेव पविसेय्य तुच्छकञ्ञेव पविसेय्य सुञ्ञकञ्ञेव पविसेय्य. यञ्ञदेव भाजनं परिमसेय्य रित्तकञ्ञेव परिमसेय्य तुच्छकञ्ञेव परिमसेय्य सुञ्ञकञ्ञेव परिमसेय्य. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘इदानि, अम्भो पुरिस, इमं सुञ्ञं गामं चोरा गामघातका पविसन्ति [वधिस्सन्ति (सी. पी.)]. यं ते, अम्भो पुरिस, करणीयं तं करोही’’’ति.

‘‘अथ ¶ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो भीतो चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं, भीतो पञ्चन्नं वधकानं पच्चत्थिकानं, भीतो छट्ठस्स अन्तरचरस्स वधकस्स उक्खित्तासिकस्स, भीतो चोरानं गामघातकानं येन वा तेन वा पलायेथ. सो पस्सेय्य महन्तं उदकण्णवं ओरिमं तीरं सासङ्कं सप्पटिभयं, पारिमं तीरं खेमं अप्पटिभयं. न चस्स नावा सन्तारणी उत्तरसेतु वा अपारा पारं गमनाय. अथ ¶ खो, भिक्खवे, तस्स पुरिसस्स एवमस्स – ‘अयं खो महाउदकण्णवो ओरिमं तीरं सासङ्कं सप्पटिभयं, पारिमं तीरं खेमं अप्पटिभयं, नत्थि च [न चस्स (सी. क.), नत्थस्स (स्या. कं.)] नावा सन्तारणी उत्तरसेतु वा अपारा पारं गमनाय. यंनूनाहं तिणकट्ठसाखापलासं संकड्ढित्वा कुल्लं बन्धित्वा तं कुल्लं निस्साय हत्थेहि च पादेहि च वायममानो सोत्थिना पारं गच्छेय्य’’’न्ति.

‘‘अथ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो तिणकट्ठसाखापलासं संकड्ढित्वा कुल्लं बन्धित्वा तं कुल्लं निस्साय हत्थेहि च पादेहि च वायममानो सोत्थिना पारं गच्छेय्य, तिण्णो पारङ्गतो [पारगतो (सी. स्या. कं.)] थले तिट्ठति ब्राह्मणो.

‘‘उपमा ¶ खो म्यायं, भिक्खवे, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय. अयञ्चेत्थ [अयं चेवेत्थ (सी.)] अत्थो – चत्तारो आसीविसा उग्गतेजा घोरविसाति खो, भिक्खवे, चतुन्नेतं महाभूतानं अधिवचनं – पथवीधातुया, आपोधातुया, तेजोधातुया, वायोधातुया.

‘‘पञ्च ¶ वधका पच्चत्थिकाति खो, भिक्खवे, पञ्चन्नेतं उपादानक्खन्धानं अधिवचनं, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धस्स, वेदनुपादानक्खन्धस्स, सञ्ञुपादानक्खन्धस्स, सङ्खारुपादानक्खन्धस्स, विञ्ञाणुपादानक्खन्धस्स.

‘‘छट्ठो अन्तरचरो वधको उक्खित्तासिकोति खो, भिक्खवे, नन्दीरागस्सेतं अधिवचनं.

‘‘सुञ्ञो गामोति खो, भिक्खवे, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं. चक्खुतो चेपि नं, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो मेधावी उपपरिक्खति रित्तकञ्ञेव खायति, तुच्छकञ्ञेव ¶ खायति, सुञ्ञकञ्ञेव ¶ खायति…पे… जिव्हातो चेपि नं, भिक्खवे…पे… मनतो चेपि नं, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो मेधावी उपपरिक्खति रित्तकञ्ञेव खायति, तुच्छकञ्ञेव खायति, सुञ्ञकञ्ञेव खायति.

‘‘चोरा गामघातकाति खो, भिक्खवे, छन्नेतं बाहिरानं आयतनानं अधिवचनं. चक्खु, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेसु रूपेसु; सोतं, भिक्खवे…पे… घानं, भिक्खवे…पे… जिव्हा, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेसु रसेसु; कायो, भिक्खवे…पे… मनो, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेसु धम्मेसु.

‘‘महा उदकण्णवोति खो, भिक्खवे, चतुन्नेतं ओघानं अधिवचनं – कामोघस्स, भवोघस्स, दिट्ठोघस्स, अविज्जोघस्स.

‘‘ओरिमं तीरं सासङ्कं सप्पटिभयन्ति खो, भिक्खवे, सक्कायस्सेतं अधिवचनं.

‘‘पारिमं तीरं खेमं अप्पटिभयन्ति खो, भिक्खवे, निब्बानस्सेतं अधिवचनं.

‘‘कुल्लन्ति ¶ खो, भिक्खवे, अरियस्सेतं अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.

‘‘तस्स हत्थेहि च पादेहि च वायामोति खो, भिक्खवे, वीरियारम्भस्सेतं अधिवचनं.

‘‘तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणोति खो, भिक्खवे, अरहतो एतं अधिवचन’’न्ति. पठमं.

२. रथोपमसुत्तं

२३९. ‘‘तीहि ¶ ¶ , भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे सुखसोमनस्सबहुलो विहरति, योनि चस्स आरद्धा होति आसवानं खयाय. कतमेहि तीहि? इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति, भोजने मत्तञ्ञू, जागरियं अनुयुत्तो.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति, नानुब्यञ्जनग्गाही; यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं. तस्स संवराय पटिपज्जति; रक्खति चक्खुन्द्रियं; चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही; यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति; रक्खति मनिन्द्रियं; मनिन्द्रिये संवरं आपज्जति. सेय्यथापि, भिक्खवे, सुभूमियं चातुमहापथे आजञ्ञरथो युत्तो अस्स ठितो ओधस्तपतोदो [ओधतपतोदो (स्या. कं.), ओधसतपतोदो (पी.)]. तमेनं दक्खो योग्गाचरियो अस्सदम्मसारथि अभिरुहित्वा वामेन हत्थेन रस्मियो गहेत्वा, दक्खिणेन हत्थेन पतोदं गहेत्वा, येनिच्छकं यदिच्छकं सारेय्यपि पच्चासारेय्यपि. एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु इमेसं छन्नं इन्द्रियानं आरक्खाय ¶ सिक्खति ¶ , संयमाय सिक्खति, दमाय सिक्खति, उपसमाय सिक्खति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु भोजने मत्तञ्ञू होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘नेव दवाय, न मदाय, न मण्डनाय, न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया, यापनाय, विहिंसूपरतिया, ब्रह्मचरियानुग्गहाय, इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति, अनवज्जता च फासुविहारो चा’ति. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसो वणं आलिम्पेय्य ¶ यावदेव रोहनत्थाय [रोपनत्थाय (सी. पी.), सेवनत्थाय (स्या. कं.), गोपनत्थाय (क.)], सेय्यथा वा पन अक्खं अब्भञ्जेय्य यावदेव भारस्स नित्थरणत्थाय; एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘नेव दवाय, न मदाय, न मण्डनाय, न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया, यापनाय, विहिंसूपरतिया, ब्रह्मचरियानुग्गहाय, इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति, अनवज्जता च फासुविहारो चा’ति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु भोजने मत्तञ्ञू होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु जागरियं अनुयुत्तो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं ¶ कप्पेति पादे पादं अच्चाधाय सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा. रत्तिया पच्छिमं यामं पच्चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु जागरियं अनुयुत्तो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, तीहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे सुखसोमनस्सबहुलो विहरति, योनि चस्स आरद्धा होति आसवानं खयाया’’ति. दुतियं.

३. कुम्मोपमसुत्तं

२४०. ‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, कुम्मो कच्छपो सायन्हसमयं अनुनदीतीरे गोचरपसुतो अहोसि. सिङ्गालोपि [सिगालोपि (सी. स्या. कं. पी.)] खो, भिक्खवे, सायन्हसमयं अनुनदीतीरे गोचरपसुतो अहोसि. अद्दसा ¶ खो, भिक्खवे, कुम्मो कच्छपो सिङ्गालं दूरतोव गोचरपसुतं. दिस्वान सोण्डिपञ्चमानि अङ्गानि ¶ सके कपाले समोदहित्वा अप्पोस्सुक्को तुण्हीभूतो सङ्कसायति. सिङ्गालोपि खो, भिक्खवे, अद्दस कुम्मं कच्छपं दूरतोव गोचरपसुतं. दिस्वान येन कुम्मो कच्छपो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा कुम्मं कच्छपं पच्चुपट्ठितो अहोसि – ‘यदायं कुम्मो कच्छपो सोण्डिपञ्चमानं अङ्गानं अञ्ञतरं वा अञ्ञतरं वा अङ्गं अभिनिन्नामेस्सति, तत्थेव नं गहेत्वा उद्दालित्वा खादिस्सामी’ति. यदा खो, भिक्खवे, कुम्मो कच्छपो ¶ सोण्डिपञ्चमानं अङ्गानं अञ्ञतरं वा अञ्ञतरं वा अङ्गं न अभिनिन्नामि, अथ सिङ्गालो कुम्मम्हा निब्बिज्ज पक्कामि, ओतारं अलभमानो.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, तुम्हेपि मारो पापिमा सततं समितं पच्चुपट्ठितो – ‘अप्पेव नामाहं इमेसं चक्खुतो ¶ वा ओतारं लभेय्यं…पे… जिव्हातो वा ओतारं लभेय्यं…पे… मनतो वा ओतारं लभेय्य’न्ति. तस्मातिह, भिक्खवे, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा विहरथ. चक्खुना रूपं दिस्वा मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मा अनुब्यञ्जनग्गाहिनो. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ, रक्खथ चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जथ. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मा अनुब्यञ्जनग्गाहिनो. यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ, रक्खथ मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जथ. यतो तुम्हे, भिक्खवे, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा विहरिस्सथ, अथ तुम्हेहिपि मारो पापिमा निब्बिज्ज पक्कमिस्सति, ओतारं अलभमानो – कुम्मम्हाव सिङ्गालो’’ति.

‘‘कुम्मो ¶ अङ्गानि सके कपाले,

समोदहं भिक्खु मनोवितक्के;

अनिस्सितो अञ्ञमहेठयानो,

परिनिब्बुतो नूपवदेय्य कञ्ची’’ति. ततियं;

४. पठमदारुक्खन्धोपमसुत्तं

२४१. एकं ¶ समयं भगवा कोसम्बियं विहरति गङ्गाय नदिया तीरे. अद्दसा खो भगवा महन्तं दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमानं. दिस्वान भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘पस्सथ नो तुम्हे, भिक्खवे, अमुं ¶ महन्तं दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमान’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘सचे सो, भिक्खवे, दारुक्खन्धो न ओरिमं तीरं उपगच्छति, न पारिमं तीरं उपगच्छति, न मज्झे संसीदिस्सति, न थले उस्सीदिस्सति, न मनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न ¶ अमनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न आवट्टग्गाहो गहेस्सति, न अन्तोपूति भविस्सति; एवञ्हि सो, भिक्खवे, दारुक्खन्धो समुद्दनिन्नो भविस्सति समुद्दपोणो समुद्दपब्भारो. तं किस्स हेतु? समुद्दनिन्नो, भिक्खवे, गङ्गाय नदिया सोतो समुद्दपोणो समुद्दपब्भारो.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, सचे तुम्हेपि न ओरिमं तीरं उपगच्छथ, न पारिमं तीरं उपगच्छथ; न मज्झे संसीदिस्सथ, न थले उस्सीदिस्सथ, न मनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न अमनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न आवट्टग्गाहो गहेस्सति, न अन्तोपूती भविस्सथ; एवं तुम्हे ¶ , भिक्खवे, निब्बाननिन्ना भविस्सथ निब्बानपोणा निब्बानपब्भारा. तं किस्स हेतु? निब्बाननिन्ना, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि निब्बानपोणा निब्बानपब्भारा’’ति. एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भन्ते, ओरिमं तीरं, किं पारिमं तीरं, को मज्झे संसादो [संसीदो (क.), संसीदितो (स्या. कं.)], को थले उस्सादो, को मनुस्सग्गाहो, को अमनुस्सग्गाहो, को आवट्टग्गाहो, को अन्तोपूतिभावो’’ति?

‘‘‘ओरिमं तीर’न्ति खो, भिक्खु, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं. ‘पारिमं तीर’न्ति खो ¶ , भिक्खु, छन्नेतं बाहिरानं आयतनानं अधिवचनं. ‘मज्झे संसादो’ति खो, भिक्खु, नन्दीरागस्सेतं अधिवचनं. ‘थले उस्सादो’ति खो, भिक्खु, अस्मिमानस्सेतं अधिवचनं.

‘‘कतमो च, भिक्खु, मनुस्सग्गाहो? इध, भिक्खु, गिहीहि संसट्ठो [गिहिसंसट्ठो (क.)] विहरति, सहनन्दी ¶ सहसोकी, सुखितेसु सुखितो, दुक्खितेसु दुक्खितो, उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु अत्तना तेसु योगं आपज्जति. अयं वुच्चति, भिक्खु, मनुस्सग्गाहो.

‘‘कतमो च, भिक्खु, अमनुस्सग्गाहो? इध, भिक्खु, एकच्चो अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरति – ‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवञ्ञतरो वा’ति. अयं वुच्चति, भिक्खु, अमनुस्सग्गाहो. ‘आवट्टग्गाहो’ति खो, भिक्खु, पञ्चन्नेतं कामगुणानं अधिवचनं.

‘‘कतमो च, भिक्खु, अन्तोपूतिभावो? इध, भिक्खु, एकच्चो दुस्सीलो होति पापधम्मो असुचिसङ्कस्सरसमाचारो पटिच्छन्नकम्मन्तो अस्समणो ¶ समणपटिञ्ञो अब्रह्मचारी ¶ ब्रह्मचारिपटिञ्ञो अन्तोपूति अवस्सुतो कसम्बुजातो. अयं वुच्चति, भिक्खु, ‘अन्तोपूतिभावो’’’ति.

तेन खो पन समयेन नन्दो गोपालको भगवतो अविदूरे ठितो होति. अथ खो नन्दो गोपालको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, न ओरिमं तीरं उपगच्छामि, न पारिमं तीरं उपगच्छामि, न मज्झे संसीदिस्सामि, न ¶ थले उस्सीदिस्सामि, न मं मनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न अमनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न आवट्टग्गाहो गहेस्सति, न अन्तोपूति भविस्सामि. लभेय्याहं, भन्ते, भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति. ‘‘तेन हि त्वं, नन्द, सामिकानं गावो निय्यातेही’’ति [नीय्यादेहीति (सी.), निय्यादेहीति (स्या. कं. पी.)]. ‘‘गमिस्सन्ति, भन्ते, गावो वच्छगिद्धिनियो’’ति. ‘‘निय्यातेहेव त्वं, नन्द, सामिकानं गावो’’ति. अथ खो नन्दो गोपालको सामिकानं गावो निय्यातेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘निय्यातिता [निय्याता (स्या. कं. क. सी. अट्ठ.)], भन्ते, सामिकानं गावो. लभेय्याहं, भन्ते, भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति. अलत्थ खो नन्दो गोपालको भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदं. अचिरूपसम्पन्नो च पनायस्मा नन्दो एको वूपकट्ठो…पे… अञ्ञतरो च पनायस्मा नन्दो अरहतं अहोसीति. चतुत्थं.

५. दुतियदारुक्खन्धोपमसुत्तं

२४२. एकं ¶ समयं भगवा किमिलायं [किम्बिलायं (सी. पी.), किम्मिलायं (स्या. कं.)] विहरति गङ्गाय नदिया तीरे. अद्दसा खो भगवा महन्तं दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमानं. दिस्वान भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘पस्सथ नो तुम्हे, भिक्खवे, अमुं महन्तं ¶ दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमान’’न्ति? ‘‘एवं भन्ते’’…पे… एवं वुत्ते, आयस्मा किमिलो भगवन्तं एतदवोच – किं नु खो, भन्ते, ओरिमं तीरं…पे… कतमो च, किमिल, अन्तोपूतिभावो. इध, किमिल, भिक्खु अञ्ञतरं संकिलिट्ठं आपत्तिं ¶ आपन्नो होति यथारूपाय आपत्तिया न वुट्ठानं पञ्ञायति. अयं वुच्चति, किमिल, अन्तोपूतिभावोति. पञ्चमं.

६. अवस्सुतपरियायसुत्तं

२४३. एकं ¶ समयं भगवा सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे. तेन खो पन समयेन कापिलवत्थवानं सक्यानं नवं सन्थागारं [सन्धागारं (क.)] अचिरकारितं होति अनज्झावुट्ठं [अनज्झावुत्थं (सी. स्या. कं. पी.)] समणेन वा ब्राह्मणेन वा केनचि वा मनुस्सभूतेन. अथ खो कापिलवत्थवा सक्या येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो कापिलवत्थवा सक्या भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘इध, भन्ते, कापिलवत्थवानं सक्यानं नवं सन्थागारं अचिरकारितं [अचिरकारितं होति (क.)] अनज्झावुट्ठं समणेन वा ब्राह्मणेन वा केनचि वा मनुस्सभूतेन ¶ . तं, भन्ते, भगवा पठमं परिभुञ्जतु. भगवता पठमं परिभुत्तं पच्छा कापिलवत्थवा सक्या परिभुञ्जिस्सन्ति. तदस्स कापिलवत्थवानं सक्यानं दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति. अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन.

अथ खो कापिलवत्थवा सक्या भगवतो अधिवासनं विदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन नवं सन्थागारं तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा सब्बसन्थरिं [सब्बसन्थरिं सन्थतं (क.)] सन्थागारं सन्थरित्वा आसनानि पञ्ञापेत्वा उदकमणिकं पतिट्ठापेत्वा तेलप्पदीपं आरोपेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘सब्बसन्थरिसन्थतं [सब्बसन्थरिं सन्थतं (सी. पी. क.)], भन्ते, सन्थागारं, आसनानि पञ्ञत्तानि, उदकमणिको पतिट्ठापितो, तेलप्पदीपो ¶ आरोपितो. यस्स दानि ¶ , भन्ते, भगवा कालं मञ्ञती’’ति. अथ खो भगवा निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सद्धिं भिक्खुसङ्घेन येन नवं सन्थागारं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा मज्झिमं थम्भं निस्साय पुरत्थाभिमुखो निसीदि. भिक्खुसङ्घोपि खो पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा पच्छिमं भित्तिं निस्साय पुरत्थाभिमुखो निसीदि भगवन्तंयेव पुरक्खत्वा. कापिलवत्थवा सक्या पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा पुरत्थिमं भित्तिं निस्साय पच्छिमाभिमुखा निसीदिंसु भगवन्तंयेव पुरक्खत्वा. अथ खो भगवा कापिलवत्थवे सक्ये बहुदेव रत्तिं धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा उय्योजेसि – ‘‘अभिक्कन्ता खो, गोतमा, रत्ति. यस्स दानि कालं मञ्ञथा’’ति ¶ . ‘‘एवं ¶ , भन्ते’’ति खो कापिलवत्थवा सक्या भगवतो पटिस्सुत्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कमिंसु.

अथ खो भगवा अचिरपक्कन्तेसु कापिलवत्थवेसु सक्येसु आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं आमन्तेसि – ‘‘विगतथिनमिद्धो खो, मोग्गल्लान, भिक्खुसङ्घो. पटिभातु तं, मोग्गल्लान, भिक्खूनं धम्मी कथा. पिट्ठि मे आगिलायति; तमहं आयमिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भगवतो पच्चस्सोसि. अथ खो भगवा चतुग्गुणं सङ्घाटिं पञ्ञपेत्वा दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेसि ¶ , पादे पादं अच्चाधाय, सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा. तत्र खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच – ‘‘अवस्सुतपरियायञ्च वो, आवुसो, देसेस्सामि, अनवस्सुतपरियायञ्च. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘कथं, आवुसो, अवस्सुतो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति ¶ …पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति ¶ परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. अयं वुच्चति, आवुसो, भिक्खु अवस्सुतो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु…पे… अवस्सुतो जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे… अवस्सुतो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु. एवंविहारिञ्चावुसो, भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति ¶ लभतेव मारो ओतारं, लभति मारो आरम्मणं…पे… जिव्हातो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभतेव [लभेथ (क.)] मारो ओतारं ¶ , लभति [लभेथ (क.)] मारो आरम्मणं…पे… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभतेव मारो ओतारं, लभति मारो आरम्मणं.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, नळागारं वा तिणागारं वा सुक्खं कोलापं तेरोवस्सिकं. पुरत्थिमाय चेपि नं दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, लभेथेव [लभेथ (क.)] अग्गि ओतारं, लभेथ अग्गि आरम्मणं; पच्छिमाय चेपि नं दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य…पे… उत्तराय चेपि नं दिसाय…पे… दक्खिणाय चेपि नं दिसाय…पे… हेट्ठिमतो चेपि नं…पे… उपरिमतो चेपि नं… यतो कुतोचि चेपि नं पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, लभेथेव अग्गि ओतारं लभेथ अग्गि आरम्मणं. एवमेव खो, आवुसो, एवंविहारिं भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभतेव मारो ओतारं, लभति मारो आरम्मणं…पे… जिव्हातो चेपि नं मारो उपसङ्कमति…पे… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभतेव मारो ओतारं, लभति मारो आरम्मणं. एवंविहारिञ्चावुसो, भिक्खुं रूपा अधिभंसु, न भिक्खु रूपे अधिभोसि; सद्दा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु ¶ सद्दे अधिभोसि; गन्धा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु गन्धे अधिभोसि; रसा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु रसे अधिभोसि; फोट्ठब्बा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु फोट्ठब्बे अधिभोसि ¶ ; धम्मा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु धम्मे अधिभोसि. अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु रूपाधिभूतो, सद्दाधिभूतो, गन्धाधिभूतो, रसाधिभूतो, फोट्ठब्बाधिभूतो, धम्माधिभूतो, अधिभूतो, अनधिभू, [अनधिभूतो (सी. स्या. कं. क.)] अधिभंसु नं पापका अकुसला धम्मा संकिलेसिका पोनोब्भविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया. एवं खो, आवुसो, अवस्सुतो होति.

‘‘कथञ्चावुसो, अनवस्सुतो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो ¶ , तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… मनसा ¶ धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु अनवस्सुतो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु…पे… अनवस्सुतो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु. एवंविहारिञ्चावुसो, भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभति मारो ओतारं, न लभति मारो आरम्मणं…पे… जिव्हातो चेपि नं मारो उपसङ्कमति…पे… मनतो चेपि ¶ नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभति मारो ओतारं, न लभति मारो आरम्मणं.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, कूटागारं वा साला वा बहलमत्तिका ¶ अद्दावलेपना. पुरत्थिमाय चेपि नं दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, नेव लभेथ अग्गि ओतारं, न लभेथ अग्गि आरम्मणं…पे… पच्छिमाय चेपि नं… उत्तराय चेपि नं… दक्खिणाय चेपि नं… हेट्ठिमतो चेपि नं… उपरिमतो चेपि नं… यतो कुतोचि चेपि नं पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, नेव लभेथ अग्गि ओतारं, न लभेथ अग्गि आरम्मणं. एवमेव खो, आवुसो, एवंविहारिं भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभति मारो ओतारं, न लभति मारो आरम्मणं…पे… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभति मारो ओतारं, न लभति मारो आरम्मणं. एवंविहारी चावुसो, भिक्खु रूपे अधिभोसि, न रूपा भिक्खुं अधिभंसु; सद्दे भिक्खु अधिभोसि, न सद्दा भिक्खुं अधिभंसु; गन्धे भिक्खु अधिभोसि, न गन्धा भिक्खुं अधिभंसु; रसे भिक्खु अधिभोसि, न रसा भिक्खुं अधिभंसु; फोट्ठब्बे भिक्खु अधिभोसि, न फोट्ठब्बा भिक्खुं अधिभंसु; धम्मे भिक्खु अधिभोसि, न धम्मा भिक्खुं अधिभंसु. अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु रूपाधिभू, सद्दाधिभू, गन्धाधिभू, रसाधिभू, फोट्ठब्बाधिभू, धम्माधिभू, अधिभू, अनधिभूतो [अनधिभूतो केहिचि किलेसेहि (क.)], अधिभोसि ते पापके अकुसले धम्मे संकिलेसिके पोनोब्भविके सदरे ¶ दुक्खविपाके आयतिं जातिजरामरणिये. एवं खो, आवुसो, अनवस्सुतो होती’’ति.

अथ ¶ ¶ खो भगवा वुट्ठहित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं आमन्तेसि – ‘‘साधु साधु, मोग्गल्लान! साधु खो त्वं, मोग्गल्लान, भिक्खूनं अवस्सुतपरियायञ्च अनवस्सुतपरियायञ्च अभासी’’ति.

इदमवोच आयस्मा महामोग्गल्लानो. समनुञ्ञो सत्था ¶ अहोसि. अत्तमना ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स भासितं अभिनन्दुन्ति. छट्ठं.

७. दुक्खधम्मसुत्तं

२४४. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु सब्बेसंयेव दुक्खधम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति. तथा खो पनस्स कामा दिट्ठा होन्ति, यथास्स कामे पस्सतो, यो कामेसु कामच्छन्दो कामस्नेहो काममुच्छा कामपरिळाहो, सो नानुसेति. तथा खो पनस्स चारो च विहारो च अनुबुद्धो होति, यथा चरन्तं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा नानुसेन्ति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सब्बेसंयेव दुक्खधम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति? ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना… इति सञ्ञा… इति सङ्खारा… इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति – एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सब्बेसंयेव दुक्खधम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खुनो कामा दिट्ठा होन्ति? यथास्स कामे ¶ पस्सतो, यो कामेसु कामच्छन्दो कामस्नेहो काममुच्छा कामपरिळाहो, सो नानुसेति. सेय्यथापि, भिक्खवे, अङ्गारकासु साधिकपोरिसा पुण्णा अङ्गारानं वीतच्चिकानं वीतधूमानं. अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खपटिकूलो. तमेनं द्वे बलवन्तो पुरिसा नानाबाहासु गहेत्वा, तं अङ्गारकासुं उपकड्ढेय्युं. सो इतिचीतिचेव कायं सन्नामेय्य. तं किस्स हेतु? ञात [ञाणं (क.)] ञ्हि, भिक्खवे, तस्स ¶ पुरिसस्स [पुरिसस्स होति (सी. स्या. कं. पी.), पुरिसस्स हेतु होति (क.) म. नि. २.४५] इमं चाहं अङ्गारकासुं पपतिस्सामि, ततोनिदानं मरणं वा निगच्छिस्सामि मरणमत्तं वा दुक्खन्ति. एवमेव खो ¶ , भिक्खवे ¶ , भिक्खुनो अङ्गारकासूपमा कामा दिट्ठा होन्ति, यथास्स कामे पस्सतो, यो कामेसु कामच्छन्दो कामस्नेहो काममुच्छा कामपरिळाहो, सो नानुसेति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खुनो चारो च विहारो च अनुबुद्धो होति, यथा चरन्तं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा नानुस्सवन्ति [नानुसेन्ति (क.)]? सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो बहुकण्टकं दायं पविसेय्य. तस्स पुरतोपि कण्टको, पच्छतोपि कण्टको, उत्तरतोपि कण्टको, दक्खिणतोपि कण्टको, हेट्ठतोपि कण्टको, उपरितोपि कण्टको. सो सतोव अभिक्कमेय्य, सतोव पटिक्कमेय्य – ‘मा मं कण्टको’ति. एवमेव खो, भिक्खवे, यं लोके पियरूपं सातरूपं, अयं वुच्चति अरियस्स विनये कण्टको’’ति. इति विदित्वा [कण्डको. तं कण्डकोति इति विदित्वा (सी.)] संवरो च असंवरो च ¶ वेदितब्बो.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, असंवरो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. एवं खो, भिक्खवे, असंवरो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, संवरो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका ¶ अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति…पे… जिव्हा रसं सायित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका ¶ अकुसला धम्मा ¶ अपरिसेसा निरुज्झन्ति. एवं खो, भिक्खवे, संवरो होति.

‘‘तस्स ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं चरतो एवं विहरतो कदाचि करहचि सतिसम्मोसा उप्पज्जन्ति, पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया, दन्धो, भिक्खवे, सतुप्पादो. अथ खो नं खिप्पमेव पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो दिवसंसन्तत्ते [दिवससन्तत्ते (सी.)] अयोकटाहे द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि निपातेय्य. दन्धो, भिक्खवे, उदकफुसितानं निपातो, अथ खो नं खिप्पमेव परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य. एवमेव खो, भिक्खवे, तस्स चे भिक्खुनो एवं चरतो, एवं विहरतो कदाचि करहचि सतिसम्मोसा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया, दन्धो, भिक्खवे, सतुप्पादो. अथ खो नं खिप्पमेव पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो चारो च विहारो च अनुबुद्धो होति; यथा चरन्तं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा नानुस्सवन्ति. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खुं एवं चरन्तं एवं विहरन्तं राजानो वा राजमहामत्ता वा मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा सालोहिता वा, भोगेहि अभिहट्ठुं पवारेय्युं – ‘एहि [एवं (सी.)], भो पुरिस, किं ते इमे कासावा अनुदहन्ति, किं मुण्डो कपालमनुचरसि, एहि हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्जस्सु, पुञ्ञानि च करोही’ति. सो वत, भिक्खवे, भिक्खु ¶ एवं चरन्तो एवं विहरन्तो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा. अथ महाजनकायो आगच्छेय्य कुद्दाल-पिटकं आदाय – ‘मयं इमं गङ्गं नदिं पच्छानिन्नं करिस्साम पच्छापोणं पच्छापब्भार’न्ति. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, अपि नु खो सो महाजनकायो गङ्गं नदिं पच्छानिन्नं करेय्य पच्छापोणं पच्छापब्भार’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘गङ्गा, भन्ते, नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; सा न सुकरा पच्छानिन्ना कातुं पच्छापोणा पच्छापब्भारा. यावदेव च पन सो महाजनकायो किलमथस्स विघातस्स भागी अस्सा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, तञ्चे भिक्खुं एवं चरन्तं एवं विहरन्तं राजानो वा राजमहामत्ता ¶ वा मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा सालोहिता वा भोगेहि अभिहट्ठुं पवारेय्युं – ‘एहि, भो पुरिस, किं ते इमे कासावा अनुदहन्ति, किं मुण्डो कपालमनुचरसि, एहि हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्जस्सु, पुञ्ञानि ¶ च करोही’ति. सो वत, भिक्खवे, भिक्खु एवं चरन्तो एवं विहरन्तो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति. तं किस्स हेतु? यञ्हि तं, भिक्खवे, चित्तं दीघरत्तं विवेकनिन्नं विवेकपोणं विवेकपब्भारं, तथा [कञ्च (स्या. कं. क.)] हीनायावत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जती’’ति. सत्तमं.

८. किंसुकोपमसुत्तं

२४५. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च ¶ अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति.

अथ खो सो भिक्खु असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन [पञ्हावेय्याकरणेन (स्या. कं. क.)], येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति.

अथ खो सो भिक्खु असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु चतुन्नं महाभूतानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति.

अथ खो सो भिक्खु असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कित्तावता ¶ नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु यं किञ्चि समुदयधम्मं ¶ , सब्बं तं ¶ निरोधधम्मन्ति यथाभूतं पजानाति, एत्तावता, खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति.

अथ खो सो भिक्खु असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोचं – कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’ति? एवं वुत्ते, भन्ते, सो भिक्खु मं एतदवोच – ‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’ति. अथ ख्वाहं, भन्ते, असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन ¶ , येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोचं – ‘कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’ति? एवं वुत्ते, भन्ते, सो भिक्खु मं एतदवोच – ‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं…पे… चतुन्नं महाभूतानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति…पे… यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’ति. अथ ख्वाहं, भन्ते, असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन येन भगवा तेनुपसङ्कमिं ( ) [(उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोचं) (क.)]. कित्तावता ¶ नु खो, भन्ते, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति?

‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, पुरिसस्स किंसुको अदिट्ठपुब्बो अस्स. सो येनञ्ञतरो पुरिसो किंसुकस्स दस्सावी तेनुपसङ्कमेय्य. उपसङ्कमित्वा तं पुरिसं एवं वदेय्य – ‘कीदिसो, भो पुरिस, किंसुको’ति? सो एवं वदेय्य – ‘काळको खो, अम्भो पुरिस, किंसुको – सेय्यथापि झामखाणू’ति. तेन खो पन, भिक्खु, समयेन तादिसोवस्स किंसुको यथापि [यथा (सी. स्या. कं.) दुतियवारादीसु पन ‘‘यथापि’’त्वेव दिस्सति] तस्स पुरिसस्स दस्सनं. अथ खो, सो भिक्खु, पुरिसो असन्तुट्ठो तस्स पुरिसस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येनञ्ञतरो पुरिसो किंसुकस्स दस्सावी तेनुपसङ्कमेय्य; उपसङ्कमित्वा तं पुरिसं एवं वदेय्य – ‘कीदिसो ¶ , भो पुरिस, किंसुको’ति? सो एवं वदेय्य – ‘लोहितको खो, अम्भो पुरिस, किंसुको – सेय्यथापि मंसपेसी’ति. तेन खो पन, भिक्खु, समयेन तादिसोवस्स किंसुको यथापि तस्स पुरिसस्स दस्सनं. अथ खो सो भिक्खु पुरिसो असन्तुट्ठो तस्स पुरिसस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येनञ्ञतरो पुरिसो किंसुकस्स दस्सावी तेनुपसङ्कमेय्य ¶ ; उपसङ्कमित्वा तं पुरिसं एवं वदेय्य – ‘कीदिसो, भो पुरिस, किंसुको’ति? सो एवं वदेय्य – ‘ओचीरकजातो [ओजीरकजातो (सी.), ओदीरकजातो (पी.)] खो, अम्भो पुरिस, किंसुको आदिन्नसिपाटिको – सेय्यथापि सिरीसो’ति. तेन खो पन, भिक्खु, समयेन तादिसोवस्स किंसुको, यथापि तस्स पुरिसस्स दस्सनं. अथ खो सो भिक्खु पुरिसो असन्तुट्ठो तस्स पुरिसस्स पञ्हवेय्याकरणेन ¶ , येनञ्ञतरो पुरिसो किंसुकस्स दस्सावी तेनुपसङ्कमेय्य; उपसङ्कमित्वा तं ¶ पुरिसं एवं वदेय्य – ‘कीदिसो, भो पुरिस, किंसुको’ति? सो एवं वदेय्य – ‘बहलपत्तपलासो सन्दच्छायो [सण्डच्छायो (स्या. कं.)] खो, अम्भो पुरिस, किंसुको – सेय्यथापि निग्रोधो’ति. तेन खो पन, भिक्खु, समयेन तादिसोवस्स किंसुको, यथापि तस्स पुरिसस्स दस्सनं. एवमेव खो, भिक्खु, यथा यथा अधिमुत्तानं तेसं सप्पुरिसानं दस्सनं सुविसुद्धं होति, तथा तथा खो तेहि सप्पुरिसेहि ब्याकतं.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, रञ्ञो पच्चन्तिमं नगरं दळ्हुद्धापं [दळ्हुद्दापं (सी. पी.)] दळ्हपाकारतोरणं छद्वारं. तत्रस्स दोवारिको पण्डितो ब्यत्तो मेधावी, अञ्ञातानं निवारेता, ञातानं पवेसेता. पुरत्थिमाय दिसाय आगन्त्वा सीघं दूतयुगं तं दोवारिकं एवं वदेय्य – ‘कहं, भो पुरिस, इमस्स नगरस्स नगरस्सामी’ति? सो एवं वदेय्य – ‘एसो, भन्ते, मज्झे सिङ्घाटके निसिन्नो’ति. अथ खो तं सीघं दूतयुगं नगरस्सामिकस्स यथाभूतं वचनं निय्यातेत्वा यथागतमग्गं पटिपज्जेय्य. पच्छिमाय दिसाय आगन्त्वा सीघं दूतयुगं…पे… उत्तराय दिसाय… दक्खिणाय दिसाय आगन्त्वा सीघं दूतयुगं तं दोवारिकं एवं वदेय्य – ‘कहं, भो पुरिस, इमस्स नगरस्सामी’ति? सो एवं वदेय्य – ‘एसो, भन्ते, मज्झे सिङ्घाटके निसिन्नो’ति. अथ खो तं सीघं दूतयुगं नगरस्सामिकस्स यथाभूतं वचनं निय्यातेत्वा यथागतमग्गं पटिपज्जेय्य.

‘‘उपमा ¶ खो म्यायं, भिक्खु, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय. अयञ्चेत्थ अत्थो ¶ – ‘नगर’न्ति खो, भिक्खु, इमस्सेतं चातुमहाभूतिकस्स कायस्स अधिवचनं मातापेत्तिकसम्भवस्स ओदनकुम्मासूपचयस्स अनिच्चुच्छादनपरिमद्दनभेदनविद्धंसनधम्मस्स. ‘छ द्वारा’ति खो, भिक्खु, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं. ‘दोवारिको’ति खो, भिक्खु, सतिया एतं अधिवचनं. ‘सीघं ¶ दूतयुग’न्ति खो, भिक्खु, समथविपस्सनानेतं अधिवचनं. ‘नगरस्सामी’ति खो, भिक्खु, विञ्ञाणस्सेतं अधिवचनं. ‘मज्झे सिङ्घाटको’ति खो ¶ , भिक्खु, चतुन्नेतं महाभूतानं अधिवचनं – पथवीधातुया, आपोधातुया, तेजोधातुया, वायोधातुया. ‘यथाभूतं वचन’न्ति खो, भिक्खु, निब्बानस्सेतं अधिवचनं. ‘यथागतमग्गो’ति खो, भिक्खु, अरियस्सेतं अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठिया…पे… सम्मासमाधिस्सा’’ति. अट्ठमं.

९. वीणोपमसुत्तं

२४६. ‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु उप्पज्जेय्य छन्दो वा रागो वा दोसो वा मोहो वा पटिघं वापि [पटिघं वा (सी.)] चेतसो, ततो चित्तं निवारेय्य. सभयो चेसो मग्गो सप्पटिभयो च सकण्टको च सगहनो च उम्मग्गो च कुम्मग्गो च दुहितिको च. असप्पुरिससेवितो चेसो मग्गो, न चेसो मग्गो सप्पुरिसेहि सेवितो. न त्वं एतं अरहसीति. ततो चित्तं निवारये चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि…पे… यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे… मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु उप्पज्जेय्य छन्दो वा रागो वा दोसो वा ¶ मोहो वा पटिघं वापि चेतसो ततो चित्तं निवारेय्य. सभयो चेसो मग्गो सप्पटिभयो च सकण्टको च सगहनो च उम्मग्गो च कुम्मग्गो च दुहितिको च. असप्पुरिससेवितो चेसो मग्गो, न चेसो मग्गो सप्पुरिसेहि सेवितो. न त्वं एतं अरहसीति. ततो चित्तं निवारये मनोविञ्ञेय्येहि धम्मेहि.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, किट्ठं सम्पन्नं. किट्ठारक्खो [किट्ठारक्खको (सी.)] च पमत्तो, गोणो च किट्ठादो अदुं किट्ठं ओतरित्वा ¶ यावदत्थं मदं आपज्जेय्य पमादं आपज्जेय्य ¶ ; एवमेव खो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो छसु फस्सायतनेसु असंवुतकारी पञ्चसु कामगुणेसु यावदत्थं मदं आपज्जति पमादं आपज्जति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, किट्ठं सम्पन्नं किट्ठारक्खो च अप्पमत्तो गोणो च किट्ठादो अदुं किट्ठं ओतरेय्य. तमेनं किट्ठारक्खो नासायं सुग्गहितं गण्हेय्य. नासायं सुग्गहितं गहेत्वा उपरिघटायं सुनिग्गहितं निग्गण्हेय्य. उपरिघटायं सुनिग्गहितं निग्गहेत्वा दण्डेन सुताळितं ताळेय्य. दण्डेन सुताळितं ताळेत्वा ओसज्जेय्य. दुतियम्पि खो, भिक्खवे ¶ …पे… ततियम्पि खो, भिक्खवे, गोणो किट्ठादो अदुं किट्ठं ओतरेय्य. तमेनं किट्ठारक्खो नासायं सुग्गहितं गण्हेय्य. नासायं सुग्गहितं गहेत्वा उपरिघटायं सुनिग्गहितं निग्गण्हेय्य. उपरिघटायं सुनिग्गहितं निग्गहेत्वा दण्डेन सुताळितं ताळेय्य. दण्डेन सुताळितं ताळेत्वा ओसज्जेय्य. एवञ्हि ¶ सो, भिक्खवे, गोणो किट्ठादो गामगतो वा अरञ्ञगतो वा, ठानबहुलो वा अस्स निसज्जबहुलो वा न तं किट्ठं पुन ओतरेय्य – तमेव पुरिमं दण्डसम्फस्सं समनुस्सरन्तो. एवमेव खो, भिक्खवे, यतो खो भिक्खुनो छसु फस्सायतनेसु चित्तं उदुजितं होति सुदुजितं, अज्झत्तमेव सन्तिट्ठति, सन्निसीदति, एकोदि होति, समाधियति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, रञ्ञो वा राजमहामत्तस्स वा वीणाय सद्दो अस्सुतपुब्बो अस्स. सो वीणासद्दं सुणेय्य. सो एवं वदेय्य – ‘अम्भो, कस्स [किस्स (सी. पी.)] नु खो एसो सद्दो एवंरजनीयो एवंकमनीयो एवंमदनीयो ¶ एवंमुच्छनीयो एवंबन्धनीयो’ति? तमेनं एवं वदेय्युं – ‘एसा, खो, भन्ते, वीणा नाम, यस्सा एसो सद्दो एवंरजनीयो एवंकमनीयो एवंमदनीयो एवंमुच्छनीयो एवंबन्धनीयो’ति. सो एवं वदेय्य – ‘गच्छथ मे, भो, तं वीणं आहरथा’ति. तस्स तं वीणं आहरेय्युं. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘अयं खो सा, भन्ते, वीणा यस्सा एसो सद्दो एवंरजनीयो एवंकमनीयो एवंमदनीयो एवंमुच्छनीयो एवंबन्धनीयो’ति. सो एवं वदेय्य – ‘अलं मे, भो, ताय वीणाय, तमेव मे सद्दं आहरथा’ति. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘अयं खो, भन्ते, वीणा नाम अनेकसम्भारा महासम्भारा. अनेकेहि सम्भारेहि समारद्धा वदति ¶ , सेय्यथिदं – दोणिञ्च पटिच्च चम्मञ्च पटिच्च दण्डञ्च पटिच्च उपधारणे च ¶ पटिच्च तन्तियो च पटिच्च कोणञ्च पटिच्च पुरिसस्स च तज्जं वायामं पटिच्च एवायं, भन्ते, वीणा नाम अनेकसम्भारा महासम्भारा. अनेकेहि सम्भारेहि समारद्धा वदती’ति. सो तं वीणं दसधा वा सतधा वा फालेय्य, दसधा वा सतधा वा तं फालेत्वा सकलिकं सकलिकं करेय्य. सकलिकं सकलिकं करित्वा अग्गिना डहेय्य, अग्गिना डहित्वा मसिं करेय्य. मसिं करित्वा महावाते वा ओफुनेय्य [ओपुनेय्य (सी. पी.), ओफुणेय्य (?)], नदिया वा सीघसोताय पवाहेय्य. सो एवं वदेय्य – ‘असती किरायं, भो, वीणा नाम, यथेवं यं [यथेवायं (सी.), यथेवयं (पी.)] किञ्चि वीणा नाम एत्थ च पनायं जनो [एत्थ पनायं जनो (स्या. कं.), एत्थ च महाजनो (पी. क.)] अतिवेलं पमत्तो पलळितो’ति. एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु रूपं समन्वेसति [समन्नेसति (सी. स्या. कं.), समनेसति (पी.)] यावता रूपस्स गति, वेदनं समन्वेसति यावता वेदनाय गति, सञ्ञं समन्वेसति यावता सञ्ञाय गति, सङ्खारे समन्वेसति यावता सङ्खारानं गति, विञ्ञाणं समन्वेसति ¶ यावता विञ्ञाणस्स गति. तस्स रूपं समन्वेसतो यावता रूपस्स गति, वेदनं समन्वेसतो…पे… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं समन्वेसतो यावता विञ्ञाणस्स गति. यम्पिस्स तं होति ¶ अहन्ति वा ममन्ति वा अस्मीति वा तम्पि तस्स न होती’’ति. नवमं.

१०. छप्पाणकोपमसुत्तं

२४७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो अरुगत्तो पक्कगत्तो सरवनं पविसेय्य. तस्स कुसकण्टका चेव पादे विज्झेय्युं, सरपत्तानि च गत्तानि ¶ [सरपत्तानि पक्कगत्तानि (स्या. कं.), अरुपक्कानि गत्तानि (पी. क.)] विलेखेय्युं. एवञ्हि सो, भिक्खवे, पुरिसो भिय्योसोमत्ताय ततोनिदानं दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदियेथ. एवमेव खो, भिक्खवे, इधेकच्चो भिक्खु गामगतो वा अरञ्ञगतो वा लभति वत्तारं – ‘अयञ्च सो [अयञ्च खो (पी. क.), अयं सो (?)] आयस्मा एवंकारी एवंसमाचारो असुचिगामकण्टको’ति. तं कण्टकोति [तं ‘‘असुचिगामकण्डतो’’ति (क.)] इति विदित्वा संवरो च असंवरो च वेदितब्बो.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, असंवरो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो छप्पाणके गहेत्वा नानाविसये नानागोचरे दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. अहिं गहेत्वा दळ्हाय ¶ रज्जुया बन्धेय्य. सुसुमारं [सुंसुमारं (सी. स्या. कं. पी.)] गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. पक्खिं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. कुक्कुरं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य ¶ . सिङ्गालं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. मक्कटं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. दळ्हाय रज्जुया बन्धित्वा मज्झे गण्ठिं करित्वा ओस्सज्जेय्य. अथ खो, ते, भिक्खवे ¶ , छप्पाणका नानाविसया नानागोचरा सकं सकं गोचरविसयं आविञ्छेय्युं [आविञ्जेय्युं (सी.)] – अहि आविञ्छेय्य ‘वम्मिकं पवेक्खामी’ति, सुसुमारो आविञ्छेय्य ‘उदकं पवेक्खामी’ति, पक्खी आविञ्छेय्य ‘आकासं डेस्सामी’ति, कुक्कुरो आविञ्छेय्य ‘गामं पवेक्खामी’ति, सिङ्गालो आविञ्छेय्य ‘सीवथिकं [सिवथिकं (क.)] पवेक्खामी’ति, मक्कटो आविञ्छेय्य ‘वनं पवेक्खामी’ति. यदा खो ते, भिक्खवे, छप्पाणका झत्ता अस्सु किलन्ता, अथ खो यो नेसं पाणकानं बलवतरो अस्स तस्स ते अनुवत्तेय्युं, अनुविधायेय्युं वसं गच्छेय्युं. एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुनो कायगतासति अभाविता अबहुलीकता, तं चक्खु आविञ्छति मनापियेसु रूपेसु, अमनापिया रूपा पटिकूला होन्ति…पे… मनो आविञ्छति मनापियेसु धम्मेसु, अमनापिया धम्मा पटिकूला होन्ति. एवं खो, भिक्खवे, असंवरो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, संवरो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना ¶ रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च ¶ विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति…पे… जिव्हा रसं सायित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ¶ न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो छप्पाणके गहेत्वा नानाविसये नानागोचरे दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. अहिं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. सुसुमारं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. पक्खिं गहेत्वा…पे… कुक्कुरं गहेत्वा… सिङ्गालं गहेत्वा… मक्कटं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. दळ्हाय रज्जुया बन्धित्वा दळ्हे खीले वा थम्भे वा उपनिबन्धेय्य. अथ खो ते, भिक्खवे, छप्पाणका नानाविसया नानागोचरा सकं सकं गोचरविसयं आविञ्छेय्युं – अहि आविञ्छेय्य ‘वम्मिकं पवेक्खामी’ति, सुसुमारो आविञ्छेय्य ‘उदकं पवेक्खामी’ति, पक्खी आविञ्छेय्य ‘आकासं डेस्सामी’ति, कुक्कुरो आविञ्छेय्य ‘गामं पवेक्खामी’ति, सिङ्गालो आविञ्छेय्य ‘सीवथिकं पवेक्खामी’ति, मक्कटो आविञ्छेय्य ‘वनं पवेक्खामी’ति ¶ . यदा खो ते, भिक्खवे, छप्पाणका झत्ता अस्सु किलन्ता ¶ , अथ तमेव खीलं वा थम्भं वा उपतिट्ठेय्युं, उपनिसीदेय्युं, उपनिपज्जेय्युं. एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुनो कायगतासति भाविता बहुलीकता, तं चक्खु नाविञ्छति मनापियेसु रूपेसु, अमनापिया रूपा नप्पटिकूला होन्ति…पे… जिव्हा नाविञ्छति मनापियेसु रसेसु…पे… मनो नाविञ्छति मनापियेसु धम्मेसु, अमनापिया धम्मा नप्पटिकूला होन्ति. एवं खो, भिक्खवे, संवरो होति.

‘‘‘दळ्हे खीले वा थम्भे वा’ति खो, भिक्खवे, कायगताय सतिया एतं अधिवचनं. तस्मातिह वो, भिक्खवे, एवं सिक्खितब्बं – ‘कायगता नो सति भाविता भविस्सति बहुलीकता यानीकता वत्थुकता अनुट्ठिता परिचिता सुसमारद्धा’ति. एवञ्हि खो, भिक्खवे, सिक्खितब्ब’’न्ति. दसमं.

११. यवकलापिसुत्तं

२४८. ‘‘सेय्यथापि ¶ ¶ , भिक्खवे, यवकलापी चातुमहापथे निक्खित्ता अस्स. अथ छ पुरिसा आगच्छेय्युं ब्याभङ्गिहत्था. ते यवकलापिं छहि ब्याभङ्गीहि हनेय्युं. एवञ्हि सा, भिक्खवे, यवकलापी सुहता अस्स छहि ब्याभङ्गीहि हञ्ञमाना. अथ सत्तमो पुरिसो आगच्छेय्य ब्याभङ्गिहत्थो. सो तं यवकलापिं सत्तमाय ब्याभङ्गिया हनेय्य. एवञ्हि सा भिक्खवे, यवकलापी सुहततरा अस्स, सत्तमाय ब्याभङ्गिया हञ्ञमाना. एवमेव खो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो चक्खुस्मिं हञ्ञति मनापामनापेहि रूपेहि…पे… जिव्हाय हञ्ञति मनापामनापेहि रसेहि…पे… मनस्मिं हञ्ञति ¶ मनापामनापेहि धम्मेहि. सचे सो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो आयतिं पुनब्भवाय चेतेति, एवञ्हि सो, भिक्खवे, मोघपुरिसो सुहततरो होति, सेय्यथापि सा यवकलापी सत्तमाय ब्याभङ्गिया हञ्ञमाना.

‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, देवासुरसङ्गामो समुपब्यूळ्हो [समुपब्बूळ्हो (सी. पी.)] अहोसि. अथ खो, भिक्खवे, वेपचित्ति असुरिन्दो असुरे आमन्तेसि – ‘सचे, मारिसा, देवासुरसङ्गामे समुपब्यूळ्हे असुरा जिनेय्युं देवा पराजिनेय्युं, येन नं सक्कं देवानमिन्दं कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बन्धित्वा मम सन्तिके आनेय्याथ असुरपुर’न्ति. सक्कोपि खो, भिक्खवे, देवानमिन्दो देवे तावतिंसे आमन्तेसि – ‘सचे, मारिसा, देवासुरसङ्गामे समुपब्यूळ्हे देवा जिनेय्युं असुरा पराजिनेय्युं, येन ¶ नं वेपचित्तिं असुरिन्दं कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बन्धित्वा मम सन्तिके आनेय्याथ सुधम्मं देवसभ’न्ति. तस्मिं खो पन, भिक्खवे, सङ्गामे देवा जिनिंसु, असुरा पराजिनिंसु ¶ . अथ खो, भिक्खवे, देवा तावतिंसा वेपचित्तिं असुरिन्दं कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बन्धित्वा सक्कस्स देवानमिन्दस्स सन्तिके आनेसुं सुधम्मं देवसभं. तत्र सुदं, भिक्खवे, वेपचित्ति असुरिन्दो कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बद्धो [बन्धो (सी. स्या. कं. क.)] होति. यदा खो, भिक्खवे, वेपचित्तिस्स असुरिन्दस्स एवं होति – ‘धम्मिका खो देवा, अधम्मिका असुरा ¶ , इधेव दानाहं ¶ देवपुरं गच्छामी’ति. अथ कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि मुत्तं अत्तानं समनुपस्सति, दिब्बेहि च पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेति. यदा च खो, भिक्खवे, वेपचित्तिस्स असुरिन्दस्स एवं होति – ‘धम्मिका खो असुरा, अधम्मिका देवा, तत्थेव दानाहं असुरपुरं गमिस्सामी’ति, अथ कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बद्धं अत्तानं समनुपस्सति. दिब्बेहि च पञ्चहि कामगुणेहि परिहायति. एवं सुखुमं खो, भिक्खवे, वेपचित्तिबन्धनं. ततो सुखुमतरं मारबन्धनं. मञ्ञमानो खो, भिक्खवे, बद्धो मारस्स, अमञ्ञमानो मुत्तो पापिमतो.

‘‘‘अस्मी’ति, भिक्खवे, मञ्ञितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति मञ्ञितमेतं, ‘भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘न भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘रूपी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘अरूपी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं. मञ्ञितं, भिक्खवे, रोगो, मञ्ञितं गण्डो, मञ्ञितं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘अमञ्ञमानेन [अमञ्ञितमानेन (पी. क.)] चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘‘अस्मी’ति, भिक्खवे, इञ्जितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति इञ्जितमेतं, ‘भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘न भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘रूपी भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘अरूपी भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति ¶ इञ्जितमेतं. इञ्जितं, भिक्खवे ¶ , रोगो, इञ्जितं गण्डो, इञ्जितं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘अनिञ्जमानेन [अनिञ्जियमानेन (स्या. कं. क.)] चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘‘अस्मी’ति ¶ , भिक्खवे, फन्दितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति फन्दितमेतं, ‘भविस्स’न्ति…पे… ‘न भविस्स’न्ति… ‘रूपी भविस्स’न्ति… ‘अरूपी भविस्स’न्ति… ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति… ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति… ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति फन्दितमेतं. फन्दितं, भिक्खवे, रोगो, फन्दितं गण्डो, फन्दितं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘अफन्दमानेन [अफन्दियमानेन (स्या. कं. क.)] चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘‘अस्मी’ति, भिक्खवे, पपञ्चितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति पपञ्चितमेतं, ‘भविस्स’न्ति…पे… ‘न भविस्स’न्ति… ‘रूपी भविस्स’न्ति… ‘अरूपी भविस्स’न्ति… ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति… ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति… ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति पपञ्चितमेतं ¶ . पपञ्चितं, भिक्खवे, रोगो, पपञ्चितं गण्डो, पपञ्चितं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘निप्पपञ्चेन चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘‘अस्मी’ति, भिक्खवे, मानगतमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति मानगतमेतं, ‘भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘न भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘रूपी भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘अरूपी भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति ¶ मानगतमेतं. मानगतं, भिक्खवे, रोगो, मानगतं गण्डो, मानगतं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘निहतमानेन चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्ब’’न्ति. एकादसमं.

आसीविसवग्गो एकूनवीसतिमो.

तस्सुद्दानं –

आसीविसो ¶ रथो कुम्मो, द्वे दारुक्खन्धा अवस्सुतो;

दुक्खधम्मा किंसुका वीणा, छप्पाणा यवकलापीति.

सळायतनवग्गे चतुत्थपण्णासको समत्तो.

तस्स ¶ वग्गुद्दानं –

नन्दिक्खयो सट्ठिनयो, समुद्दो उरगेन च;

चतुपण्णासका एते, निपातेसु पकासिताति.

सळायतनसंयुत्तं समत्तं.

२. वेदनासंयुत्तं

१. सगाथावग्गो

१. समाधिसुत्तं

२४९. ‘‘तिस्सो ¶ ¶ ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदनाति.

‘‘समाहितो सम्पजानो, सतो बुद्धस्स सावको;

वेदना च पजानाति, वेदनानञ्च सम्भवं.

‘‘यत्थ चेता निरुज्झन्ति, मग्गञ्च खयगामिनं;

वेदनानं खया भिक्खु, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति. पठमं;

२. सुखसुत्तं

२५०. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदनाति.

‘‘सुखं ¶ वा यदि वा दुक्खं, अदुक्खमसुखं सह;

अज्झत्तञ्च बहिद्धा च, यं किञ्चि अत्थि वेदितं.

‘‘एतं ¶ दुक्खन्ति ञत्वान, मोसधम्मं पलोकिनं;

फुस्स फुस्स वयं पस्सं, एवं तत्थ विरज्जती’’ति. दुतियं;

३. पहानसुत्तं

२५१. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. सुखाय, भिक्खवे, वेदनाय रागानुसयो पहातब्बो, दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो पहातब्बो, अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो पहातब्बो. यतो ¶ खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सुखाय वेदनाय रागानुसयो पहीनो होति, दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो पहीनो होति, अदुक्खमसुखाय ¶ वेदनाय अविज्जानुसयो पहीनो होति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु निरनुसयो सम्मद्दसो अच्छेच्छि [अच्छेज्जि (बहूसु)] तण्हं, विवत्तयि [वावत्तयि (सी.)] संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’’ति.

‘‘सुखं वेदयमानस्स [वेदियमानस्स (सी. पी.)], वेदनं अप्पजानतो;

सो रागानुसयो होति, अनिस्सरणदस्सिनो.

‘‘दुक्खं वेदयमानस्स, वेदनं अप्पजानतो;

पटिघानुसयो होति, अनिस्सरणदस्सिनो.

‘‘अदुक्खमसुखं सन्तं, भूरिपञ्ञेन देसितं;

तञ्चापि अभिनन्दति, नेव दुक्खा पमुच्चति.

‘‘यतो ¶ च भिक्खु आतापी, सम्पजञ्ञं न रिञ्चति;

ततो सो वेदना सब्बा, परिजानाति पण्डितो.

‘‘सो वेदना परिञ्ञाय, दिट्ठे धम्मे अनासवो;

कायस्स भेदा धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति. ततियं;

४. पातालसुत्तं

२५२. ‘‘अस्सुतवा ¶ , भिक्खवे, पुथुज्जनो यं वाचं भासति – ‘अत्थि महासमुद्दे पातालो’ति. तं खो पनेतं, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो असन्तं अविज्जमानं एवं वाचं भासति – ‘अत्थि महासमुद्दे पातालो’ति. सारीरिकानं खो एतं, भिक्खवे, दुक्खानं वेदनानं अधिवचनं यदिदं ‘पातालो’ति. अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो सारीरिकाय दुक्खाय वेदनाय ¶ फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘अस्सुतवा पुथुज्जनो पाताले न पच्चुट्ठासि, गाधञ्च नाज्झगा’. सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको सारीरिकाय दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो नेव सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न सम्मोहं आपज्जति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘सुतवा अरियसावको पाताले पच्चुट्ठासि, गाधञ्च अज्झगा’’’ति.

‘‘यो ¶ एता नाधिवासेति, उप्पन्ना वेदना दुखा;

सारीरिका पाणहरा, याहि फुट्ठो पवेधति.

‘‘अक्कन्दति परोदति, दुब्बलो अप्पथामको;

न सो पाताले पच्चुट्ठासि, अथो गाधम्पि नाज्झगा.

‘‘यो ¶ चेता अधिवासेति, उप्पन्ना वेदना दुखा;

सारीरिका पाणहरा, याहि फुट्ठो न वेधति;

स वे पाताले पच्चुट्ठासि, अथो गाधम्पि अज्झगा’’ति. चतुत्थं;

५. दट्ठब्बसुत्तं

२५३. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. सुखा, भिक्खवे, वेदना दुक्खतो दट्ठब्बा, दुक्खा वेदना सल्लतो दट्ठब्बा, अदुक्खमसुखा वेदना अनिच्चतो दट्ठब्बा. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सुखा वेदना दुक्खतो दिट्ठा होति, दुक्खा वेदना सल्लतो दिट्ठा होति, अदुक्खमसुखा वेदना अनिच्चतो ¶ दिट्ठा होति ¶ – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु सम्मद्दसो अच्छेच्छि तण्हं, विवत्तयि संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’’ति.

‘‘यो सुखं दुक्खतो अद्द, दुक्खमद्दक्खि सल्लतो;

अदुक्खमसुखं सन्तं, अद्दक्खि नं अनिच्चतो.

‘‘स वे सम्मद्दसो भिक्खु, परिजानाति वेदना;

सो वेदना परिञ्ञाय, दिट्ठे धम्मे अनासवो;

कायस्स भेदा धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति. पञ्चमं;

६. सल्लसुत्तं

२५४. ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो सुखम्पि वेदनं वेदयति [वेदियति (सी. पी.)], दुक्खम्पि वेदनं वेदयति, अदुक्खमसुखम्पि वेदनं वेदयति. सुतवा, भिक्खवे, अरियसावको सुखम्पि वेदनं वेदयति ¶ , दुक्खम्पि वेदनं वेदयति, अदुक्खमसुखम्पि ¶ वेदनं वेदयति. तत्र, भिक्खवे, को विसेसो को अधिप्पयासो [अधिप्पायो (सी. क.), अधिप्पायसो (स्या. कं.), अधिप्पायोसो (पी.)] किं नानाकरणं सुतवतो अरियसावकस्स अस्सुतवता पुथुज्जनेना’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… अस्सुतवा. भिक्खवे, पुथुज्जनो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति ¶ परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति. सो द्वे वेदना वेदयति – कायिकञ्च, चेतसिकञ्च. सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसं सल्लेन विज्झेय्य [सल्लेन अनुविज्झेय्युं (सी. स्या. कं. पी.)]. तमेनं दुतियेन सल्लेन अनुवेधं विज्झेय्य [सल्लेन अनुविज्झेय्युं (सी.), सल्लेन अनुवेधं विज्झेय्युं (स्या. कं.), सल्लेन विज्झेय्युं (पी.)]. एवञ्हि सो, भिक्खवे, पुरिसो द्विसल्लेन वेदनं वेदयति. एवमेव खो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति. सो द्वे वेदना वेदयति – कायिकञ्च, चेतसिकञ्च. तस्सायेव खो पन दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो पटिघवा होति. तमेनं दुक्खाय वेदनाय पटिघवन्तं, यो दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो, सो अनुसेति. सो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो कामसुखं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? न हि सो, भिक्खवे, पजानाति अस्सुतवा पुथुज्जनो अञ्ञत्र कामसुखा दुक्खाय वेदनाय निस्सरणं, तस्स कामसुखञ्च अभिनन्दतो, यो सुखाय वेदनाय रागानुसयो, सो अनुसेति. सो तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च ¶ निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं अप्पजानतो, यो अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो, सो अनुसेति. सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति. दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति. अदुक्खमसुखञ्चे ¶ वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘अस्सुतवा पुथुज्जनो सञ्ञुत्तो जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, सञ्ञुत्तो दुक्खस्मा’ति वदामि.

‘‘सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न ¶ सम्मोहं आपज्जति. सो एकं वेदनं वेदयति – कायिकं, न चेतसिकं.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसं सल्लेन विज्झेय्य. तमेनं दुतियेन सल्लेन अनुवेधं न विज्झेय्य. एवञ्हि सो, भिक्खवे, पुरिसो एकसल्लेन वेदनं वेदयति. एवमेव खो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न सम्मोहं आपज्जति. सो एकं वेदनं वेदयति – कायिकं, न चेतसिकं. तस्सायेव खो पन दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो पटिघवा न होति. तमेनं दुक्खाय वेदनाय अप्पटिघवन्तं, यो दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो, सो नानुसेति. सो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो कामसुखं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? पजानाति हि सो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अञ्ञत्र कामसुखा दुक्खाय वेदनाय निस्सरणं. तस्स कामसुखं नाभिनन्दतो यो सुखाय वेदनाय रागानुसयो, सो नानुसेति. सो तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवं च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति. तस्स तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानतो, यो अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो, सो नानुसेति. सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति. दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति ¶ , विसञ्ञुत्तो नं वेदयति. अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘सुतवा अरियसावको विसञ्ञुत्तो जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि ¶ ¶ , विसञ्ञुत्तो दुक्खस्मा’ति वदामि. अयं खो, भिक्खवे, विसेसो, अयं अधिप्पयासो, इदं नानाकरणं सुतवतो अरियसावकस्स अस्सुतवता पुथुज्जनेना’’ति.

‘‘न वेदनं वेदयति सपञ्ञो,

सुखम्पि दुक्खम्पि बहुस्सुतोपि;

अयञ्च धीरस्स पुथुज्जनेन,

महा [अयं (स्या. कं. क.)] विसेसो कुसलस्स होति.

‘‘सङ्खातधम्मस्स ¶ बहुस्सुतस्स,

विपस्सतो [सम्पस्सतो (सी. पी.)] लोकमिमं परञ्च;

इट्ठस्स धम्मा न मथेन्ति चित्तं,

अनिट्ठतो नो पटिघातमेति.

‘‘तस्सानुरोधा अथवा विरोधा,

विधूपिता अत्थगता न सन्ति;

पदञ्च ञत्वा विरजं असोकं,

सम्मा पजानाति भवस्स पारगू’’ति. छट्ठं;

७. पठमगेलञ्ञसुत्तं

२५५. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन गिलानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि ¶ –

‘‘सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी ¶ विहरति…पे… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं ¶ . एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे ¶ सम्पजानकारी होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानकारी होति. सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सुखा वेदना, सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं सुखा वेदना. सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च. अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो. अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति. तस्स काये च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो, वयानुपस्सिनो विहरतो, विरागानुपस्सिनो विहरतो, निरोधानुपस्सिनो विहरतो, पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो ¶ ¶ विहरतो, यो काये च सुखाय च वेदनाय रागानुसयो, सो पहीयति.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति दुक्खा वेदना. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं दुक्खा वेदना. सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च. अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो. अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च दुक्खाय वेदनाय ¶ अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति. तस्स काये च दुक्खाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो…पे… पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो, यो काये च दुक्खाय च वेदनाय पटिघानुसयो, सो पहीयति.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना, सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं अदुक्खमसुखा वेदना. सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च. अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो. अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं ¶ पटिच्च उप्पन्ना ¶ अदुक्खमसुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति. तस्स काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो…पे… पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो, यो काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अविज्जानुसयो, सो पहीयति.

‘‘सो ¶ सुखञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति; दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति; अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति. सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति; दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति; अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति. सो कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति [सीतिभविस्सन्तीति (सी. पी. क.)] पजानाति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तेलञ्च पटिच्च वट्टिञ्च पटिच्च तेलप्पदीपो झायेय्य, तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अनाहारो निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु कायपरियन्तिकं ¶ वेदनं वेदयमानो ¶ ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

८. दुतियगेलञ्ञसुत्तं

२५६. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन गिलानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि –

‘‘सतो ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति…पे… भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति. सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स ¶ आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सुखा वेदना. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं सुखा वेदना; सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव फस्सं पटिच्च. अयं खो ¶ पन फस्सो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो. अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो फस्से च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति. तस्स फस्से च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो, वयानुपस्सिनो विहरतो, विरागानुपस्सिनो विहरतो, निरोधानुपस्सिनो विहरतो, पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो यो फस्से च सुखाय च वेदनाय रागानुसयो, सो पहीयति.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स…पे… विहरतो उप्पज्जति दुक्खा वेदना…पे… उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं अदुक्खमसुखा वेदना; सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव फस्सं पटिच्च…पे… कायस्स ¶ भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाति’’.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तेलञ्च पटिच्च वट्टिञ्च पटिच्च तेलप्पदीपो झायेय्य ¶ , तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अनाहारो निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाती’’ति. अट्ठमं.

९. अनिच्चसुत्तं

२५७. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा’’ति. नवमं.

१०. फस्समूलकसुत्तं

२५८. ‘‘तिस्सो ¶ ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना फस्सजा फस्समूलका फस्सनिदाना फस्सपच्चया. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. सुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति. दुक्खवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति. अदुक्खमसुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च ¶ उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, द्विन्नं कट्ठानं सङ्घट्टनसमोधाना [सङ्खत्ता तस्स समोधाना (स्या. कं.) सङ्घत्ता तस्स समोधाना (क.) सं. नि. २.६२ पस्सितब्बं] उस्मा जायति, तेजो अभिनिब्बत्तति. तेसंयेव कट्ठानं नानाभावा विनिक्खेपा, या तज्जा उस्मा, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति. एवमेव खो, भिक्खवे, इमा तिस्सो वेदना फस्सजा फस्समूलका फस्सनिदाना फस्सपच्चया. तज्जं फस्सं पटिच्च तज्जा वेदना उप्पज्जन्ति. तज्जस्स फस्सस्स निरोधा तज्जा वेदना निरुज्झन्ती’’ति. दसमं.

सगाथावग्गो पठमो ¶ .

तस्सुद्दानं –

समाधि सुखं पहानेन, पातालं दट्ठब्बेन च;

सल्लेन चेव गेलञ्ञा, अनिच्च फस्समूलकाति.

२. रहोगतवग्गो

१. रहोगतसुत्तं

२५९. अथ ¶ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. वुत्तं खो पनेतं भगवता – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’न्ति. किं नु खो एतं भगवता सन्धाय भासितं – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’’’न्ति?

‘‘साधु साधु, भिक्खु! तिस्सो इमा, भिक्खु, वेदना वुत्ता मया. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा तिस्सो वेदना वुत्ता मया. वुत्तं खो पनेतं, भिक्खु, मया – ‘यं किञ्चि वेदयितं, तं दुक्खस्मि’न्ति. तं खो पनेतं, भिक्खु, मया सङ्खारानंयेव अनिच्चतं सन्धाय भासितं – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’न्ति ¶ . तं खो पनेतं, भिक्खु, मया सङ्खारानंयेव खयधम्मतं…पे… वयधम्मतं…पे… विरागधम्मतं ¶ …पे… निरोधधम्मतं…पे… विपरिणामधम्मतं सन्धाय भासितं – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’न्ति. अथ खो पन, भिक्खु, मया अनुपुब्बसङ्खारानं निरोधो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा निरुद्धा होति. दुतियं झानं ¶ समापन्नस्स वितक्कविचारा निरुद्धा होन्ति. ततियं झानं समापन्नस्स पीति निरुद्धा होति. चतुत्थं झानं समापन्नस्स अस्सासपस्सासा निरुद्धा होन्ति. आकासानञ्चायतनं समापन्नस्स रूपसञ्ञा निरुद्धा होति. विञ्ञाणञ्चायतनं समापन्नस्स आकासानञ्चायतनसञ्ञा निरुद्धा होति. आकिञ्चञ्ञायतनं समापन्नस्स विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञा निरुद्धा होति. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापन्नस्स आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञा निरुद्धा होति. सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च निरुद्धा होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो निरुद्धो होति, दोसो निरुद्धो होति, मोहो निरुद्धो होति. अथ खो, भिक्खु, मया अनुपुब्बसङ्खारानं वूपसमो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स ¶ वाचा वूपसन्ता होति. दुतियं झानं समापन्नस्स वितक्कविचारा वूपसन्ता होन्ति…पे… सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च वूपसन्ता होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो वूपसन्तो होति, दोसो वूपसन्तो होति, मोहो वूपसन्तो होति. छयिमा, भिक्खु, पस्सद्धियो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा पटिप्पस्सद्धा होति. दुतियं झानं समापन्नस्स वितक्कविचारा पटिप्पस्सद्धा होन्ति. ततियं झानं समापन्नस्स पीति पटिप्पस्सद्धा होति. चतुत्थं झानं समापन्नस्स अस्सासपस्सासा पटिप्पस्सद्धा ¶ होन्ति ¶ . सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च पटिप्पस्सद्धा होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो पटिप्पस्सद्धो होति, दोसो पटिप्पस्सद्धो होति, मोहो पटिप्पस्सद्धो होती’’ति. पठमं.

२. पठमआकाससुत्तं

२६०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, आकासे विविधा वाता वायन्ति. पुरत्थिमापि वाता वायन्ति, पच्छिमापि वाता वायन्ति, उत्तरापि वाता वायन्ति, दक्खिणापि वाता वायन्ति, सरजापि वाता वायन्ति, अरजापि वाता वायन्ति, सीतापि वाता वायन्ति, उण्हापि वाता वायन्ति, परित्तापि वाता वायन्ति, अधिमत्तापि वाता ¶ वायन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, इमस्मिं कायस्मिं विविधा वेदना उप्पज्जन्ति, सुखापि वेदना उप्पज्जति, दुक्खापि वेदना उप्पज्जति, अदुक्खमसुखापि वेदना उप्पज्जती’’ति.

‘‘यथापि वाता आकासे, वायन्ति विविधा पुथू;

पुरत्थिमा पच्छिमा चापि, उत्तरा अथ दक्खिणा.

‘‘सरजा अरजा चपि, सीता उण्हा च एकदा;

अधिमत्ता परित्ता च, पुथू वायन्ति मालुता.

‘‘तथेविमस्मिं कायस्मिं, समुप्पज्जन्ति वेदना;

सुखदुक्खसमुप्पत्ति, अदुक्खमसुखा च या.

‘‘यतो ¶ च भिक्खु आतापी, सम्पजञ्ञं न रिञ्चति [सम्पजानो निरूपधि (क.)];

ततो सो वेदना सब्बा, परिजानाति पण्डितो.

‘‘सो ¶ वेदना परिञ्ञाय, दिट्ठे धम्मे अनासवो;

कायस्स भेदा धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति. दुतियं;

३. दुतियआकाससुत्तं

२६१. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, आकासे विविधा वाता वायन्ति. पुरत्थिमापि वाता वायन्ति…पे… अधिमत्तापि वाता वायन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, इमस्मिं कायस्मिं विविधा वेदना उप्पज्जन्ति, सुखापि वेदना उप्पज्जति, दुक्खापि वेदना उप्पज्जति, अदुक्खमसुखापि वेदना उप्पज्जती’’ति. ततियं.

४. अगारसुत्तं

२६२. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, आगन्तुकागारं. तत्थ पुरत्थिमायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, पच्छिमायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, उत्तरायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, दक्खिणायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति. खत्तियापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, ब्राह्मणापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, वेस्सापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, सुद्दापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, इमस्मिं कायस्मिं विविधा वेदना ¶ उप्पज्जन्ति. सुखापि वेदना उप्पज्जति, दुक्खापि वेदना उप्पज्जति, अदुक्खमसुखापि वेदना उप्पज्जति. सामिसापि सुखा वेदना उप्पज्जति, सामिसापि दुक्खा वेदना उप्पज्जति, सामिसापि अदुक्खमसुखा वेदना उप्पज्जति. निरामिसापि सुखा वेदना उप्पज्जति, निरामिसापि दुक्खा वेदना उप्पज्जति, निरामिसापि अदुक्खमसुखा वेदना उप्पज्जती’’ति. चतुत्थं.

५. पठमआनन्दसुत्तं

२६३. अथ ¶ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि ¶ , एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी ¶ पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरणन्ति? तिस्सो इमा, आनन्द, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, आनन्द, वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो; फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो. अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. यं वेदनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वेदनाय अस्सादो. या वेदना अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं वेदनाय आदीनवो. यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं वेदनाय निस्सरणं. अथ खो पनानन्द, मया अनुपुब्बसङ्खारानं निरोधो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा निरुद्धा होति…पे… सञ्ञावेदयितनिरोधं ¶ समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च निरुद्धा होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो निरुद्धो होति, दोसो निरुद्धो होति, मोहो निरुद्धो होति. अथ खो पनानन्द, मया अनुपुब्बसङ्खारानं वूपसमो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा वूपसन्ता होति…पे… सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च वूपसन्ता होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो वूपसन्तो होति, दोसो वूपसन्तो होति, मोहो वूपसन्तो होति. अथ खो पनानन्द, मया अनुपुब्बसङ्खारानं पटिप्पस्सद्धि अक्खाता. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा पटिप्पस्सद्धा होति…पे… आकासानञ्चायतनं समापन्नस्स रूपसञ्ञा पटिप्पस्सद्धा होति. विञ्ञाणञ्चायतनं समापन्नस्स आकासानञ्चायतनसञ्ञा पटिप्पस्सद्धा होति. आकिञ्चञ्ञायतनं समापन्नस्स ¶ विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञा पटिप्पस्सद्धा होति. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापन्नस्स आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञा पटिप्पस्सद्धा होति. सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च पटिप्पस्सद्धा होन्ति. खीणासवस्स ¶ भिक्खुनो रागो पटिप्पस्सद्धो होति, दोसो पटिप्पस्सद्धो होति, मोहो पटिप्पस्सद्धो होती’’ति. पञ्चमं.

६. दुतियआनन्दसुत्तं

२६४. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं आनन्दं भगवा एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, आनन्द, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो वेदनानिरोधो ¶ , कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा भगवन्नेत्तिका भगवम्पटिसरणा. साधु, भन्ते, भगवन्तञ्ञेव पटिभातु एतस्स ¶ भासितस्स अत्थो. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हि, आनन्द, सुणोहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच – ‘‘तिस्सो इमा, आनन्द, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, आनन्द, वेदना…पे… फस्ससमुदया…पे… खीणासवस्स भिक्खुनो रागो पटिप्पस्सद्धो होति, दोसो पटिप्पस्सद्धो होति, मोहो पटिप्पस्सद्धो होती’’ति. छट्ठं.

७. पठमसम्बहुलसुत्तं

२६५. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, वेदना. फस्ससमुदया ¶ वेदनासमुदयो; फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो. अयमेव ¶ अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. यं वेदनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वेदनाय अस्सादो. या वेदना अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं वेदनाय आदीनवो. यो वेदनाय ¶ छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं वेदनाय निस्सरणं.

‘‘अथ खो पन, भिक्खवे, मया अनुपुब्बसङ्खारानं निरोधो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा निरुद्धा होति…पे… खीणासवस्स भिक्खुनो रागो निरुद्धो होति, दोसो निरुद्धो होति, मोहो निरुद्धो होति. अथ खो पन, भिक्खवे, मया अनुपुब्बसङ्खारानं वूपसमो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा वूपसन्ता होति…पे… खीणासवस्स भिक्खुनो रागो वूपसन्तो होति, दोसो वूपसन्तो होति, मोहो वूपसन्तो होति. छयिमा, भिक्खवे, पस्सद्धियो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा पटिप्पस्सद्धा होति. दुतियं झानं समापन्नस्स वितक्कविचारा पटिप्पस्सद्धा होन्ति. ततियं झानं समापन्नस्स पीति पटिप्पस्सद्धा होति. चतुत्थं झानं समापन्नस्स अस्सासपस्सासा पटिप्पस्सद्धा होन्ति. सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च पटिप्पस्सद्धा होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो पटिप्पस्सद्धो होति, दोसो पटिप्पस्सद्धो होति, मोहो पटिप्पस्सद्धो होती’’ति. सत्तमं.

८. दुतियसम्बहुलसुत्तं

२६६. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे… एकमन्तं ¶ निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवा एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, भिक्खवे, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो ¶ वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे…’’ ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, वेदना…पे… फस्ससमुदया…पे…. (यथा पुरिमसुत्तन्ते, तथा वित्थारेतब्बो.) ¶ अट्ठमं.

९. पञ्चकङ्गसुत्तं

२६७. अथ ¶ खो पञ्चकङ्गो थपति येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘कति नु खो, भन्ते उदायि, वेदना वुत्ता भगवता’’ति? ‘‘तिस्सो खो, थपति, वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, थपति, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता’’ति. एवं वुत्ते, पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते, अदुक्खमसुखा वेदना, सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. दुतियम्पि खो आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं एतदवोच – ‘‘न खो, थपति, द्वे वेदना वुत्ता भगवता. तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा तिस्सो वेदना ¶ वुत्ता भगवता’’ति. दुतियम्पि खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं ¶ एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते, अदुक्खमसुखा वेदना, सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. ततियम्पि खो ¶ आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं एतदवोच – ‘‘न खो, थपति, द्वे वेदना वुत्ता भगवता. तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता’’ति. ततियम्पि खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते, अदुक्खमसुखा वेदना, सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. नेव सक्खि आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं सञ्ञापेतुं, न पनासक्खि पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं सञ्ञापेतुं. अस्सोसि खो आयस्मा आनन्दो आयस्मतो उदायिस्स पञ्चकङ्गेन थपतिना सद्धिं इमं कथासल्लापं.

अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो यावतको ¶ आयस्मतो उदायिस्स पञ्चकङ्गेन थपतिना सद्धिं अहोसि कथासल्लापो तं सब्बं भगवतो आरोचेसि.

‘‘सन्तमेव, आनन्द, परियायं पञ्चकङ्गो ¶ थपति उदायिस्स भिक्खुनो नाब्भनुमोदि; सन्तञ्च पनानन्द, परियायं उदायी भिक्खु पञ्चकङ्गस्स थपतिनो नाब्भनुमोदि. द्वेपि मया, आनन्द, वेदना वुत्ता परियायेन. तिस्सोपि मया वेदना वुत्ता परियायेन. पञ्चपि मया वेदना वुत्ता परियायेन. छपि मया वेदना वुत्ता परियायेन. अट्ठारसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन. छत्तिंसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन. अट्ठसतम्पि ¶ मया वेदना वुत्ता परियायेन. एवं परियायदेसितो खो, आनन्द, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, आनन्द, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं, न समनुमञ्ञिस्सन्ति, न समनुजानिस्सन्ति, न समनुमोदिस्सन्ति, तेसं एतं पाटिकङ्खं – भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरिस्सन्तीति [विहरिस्सन्ति (सी. पी. क.)]. एवं परियायदेसितो खो, आनन्द, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, आनन्द, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं समनुमञ्ञिस्सन्ति समनुजानिस्सन्ति समनुमोदिस्सन्ति, तेसं एतं पाटिकङ्खं – समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरिस्सन्ती’’ति.

‘‘पञ्चिमे, आनन्द, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, आनन्द, पञ्च कामगुणा ¶ . यं खो, आनन्द ¶ , इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं – इदं वुच्चति कामसुखं. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये ¶ खो, आनन्द, एवं ¶ वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु, वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं ¶ नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो, सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द ¶ , भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि ¶ . तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द ¶ , एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा, पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा, नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा, ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं ¶ सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म, ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म, ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च ¶ . ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द ¶ , एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द ¶ , एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘ठानं खो पनेतं, आनन्द, विज्जति यं अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं वदेय्युं – ‘सञ्ञावेदयितनिरोधं समणो गोतमो आह, तञ्च सुखस्मिं ¶ पञ्ञपेति. तयिदं किंसु, तयिदं कथंसू’ति? एवंवादिनो, आनन्द, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘न खो, आवुसो ¶ , भगवा सुखञ्ञेव वेदनं सन्धाय सुखस्मिं पञ्ञपेति. यत्थ यत्थ, आवुसो, सुखं उपलब्भति, यहिं यहिं [यं हियं हि सुखं (सी. पी.), यहिं यहिं सुखं (स्या. कं. क.) म. नि. २.९१], तं तं तथागतो सुखस्मिं पञ्ञपेती’’’ति. नवमं.

१०. भिक्खुसुत्तं

२६८. ‘‘द्वेपि मया, भिक्खवे, वेदना वुत्ता परियायेन, तिस्सोपि मया वेदना वुत्ता परियायेन, पञ्चपि मया वेदना वुत्ता परियायेन, छपि मया वेदना वुत्ता परियायेन, अट्ठारसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन, छत्तिंसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन, अट्ठसतम्पि मया वेदना वुत्ता परियायेन. एवं परियायदेसितो, भिक्खवे, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, भिक्खवे, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं न समनुमञ्ञिस्सन्ति, न समनुजानिस्सन्ति, न समनुमोदिस्सन्ति, तेसं एतं पाटिकङ्खं ¶ – भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरिस्सन्तीति. एवं परियायदेसितो, भिक्खवे, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, भिक्खवे, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं समनुमञ्ञिस्सन्ति समनुजानिस्सन्ति समनुमोदिस्सन्ति, तेसं ¶ एतं पाटिकङ्खं – समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरिस्सन्तीति.

‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा…पे… ठानं खो पनेतं, भिक्खवे, विज्जति यं अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं वदेय्युं – ‘सञ्ञावेदयितनिरोधं ¶ समणो गोतमो आह, तञ्च सुखस्मिं पञ्ञपेति. तयिदं किंसु, तयिदं कथंसू’ति? एवंवादिनो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘न खो, आवुसो, भगवा सुखञ्ञेव वेदनं सन्धाय सुखस्मिं पञ्ञपेति. यत्थ यत्थ, आवुसो, सुखं उपलब्भति यहिं यहिं [यं हि यं हि (सी. पी.)], तं तं तथागतो सुखस्मिं पञ्ञपेती’’ति. दसमं.

रहोगतवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

रहोगतं ¶ द्वे आकासं, अगारं द्वे च आनन्दा;

सम्बहुला दुवे वुत्ता, पञ्चकङ्गो च भिक्खुनाति.

३. अट्ठसतपरियायवग्गो

१. सीवकसुत्तं

२६९. एकं ¶ ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो मोळियसीवको परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो मोळियसीवको परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सन्ति, भो गोतम, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति. इध [इध पन (स्या. कं. पी. क.)] भवं गोतमो किमाहा’’ति?

‘‘पित्तसमुट्ठानानिपि ¶ खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति. सामम्पि खो एतं, सीवक, वेदितब्बं [एवं वेदितब्बं (स्या. कं. क.)] यथा पित्तसमुट्ठानानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति; लोकस्सपि खो एतं, सीवक, सच्चसम्मतं यथा पित्तसमुट्ठानानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति. तत्र, सीवक, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति. यञ्च सामं ञातं तञ्च अतिधावन्ति, यञ्च लोके सच्चसम्मतं तञ्च अतिधावन्ति. तस्मा तेसं समणब्राह्मणानं मिच्छाति वदामि.

‘‘सेम्हसमुट्ठानानिपि खो, सीवक…पे… वातसमुट्ठानानिपि खो, सीवक…पे… ¶ सन्निपातिकानिपि खो, सीवक…पे… उतुपरिणामजानिपि खो, सीवक…पे… विसमपरिहारजानिपि खो, सीवक…पे… ओपक्कमिकानिपि खो, सीवक…पे… कम्मविपाकजानिपि ¶ खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति. सामम्पि खो एतं, सीवक, वेदितब्बं. यथा कम्मविपाकजानिपि इधेकच्चानि ¶ वेदयितानि उप्पज्जन्ति; लोकस्सपि खो एतं, सीवक, सच्चसम्मतं. यथा कम्मविपाकजानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति; तत्र, सीवक, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति. यञ्च सामं ञातं तञ्च अतिधावन्ति यञ्च लोके सच्चसम्मतं तञ्च अतिधावन्ति. तस्मा तेसं समणब्राह्मणानं मिच्छाति वदामीति. एवं वुत्ते, मोळियसीवको परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम …पे… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’’न्ति.

‘‘पित्तं सेम्हञ्च वातो च, सन्निपाता उतूनि च;

विसमं ओपक्कमिकं, कम्मविपाकेन अट्ठमी’’ति. पठमं;

२. अट्ठसतसुत्तं

२७०. ‘‘अट्ठसतपरियायं वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो ¶ च, भिक्खवे, अट्ठसतपरियायो, धम्मपरियायो? द्वेपि मया, भिक्खवे, वेदना वुत्ता परियायेन; तिस्सोपि मया वेदना वुत्ता परियायेन; पञ्चपि मया वेदना वुत्ता परियायेन; छपि ¶ मया वेदना वुत्ता परियायेन; अट्ठारसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन; छत्तिंसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन; अट्ठसतम्पि मया वेदना वुत्ता परियायेन. ‘‘कतमा च, भिक्खवे, द्वे वेदना? कायिका च चेतसिका च – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, द्वे वेदना. कतमा ¶ च, भिक्खवे, तिस्सो वेदना? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, तिस्सो वेदना. कतमा च, भिक्खवे, पञ्च वेदना? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, पञ्च वेदना. कतमा च, भिक्खवे, छ वेदना? चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे… मनोसम्फस्सजा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, छ वेदना. कतमा च, भिक्खवे, अट्ठारस वेदना? छ सोमनस्सूपविचारा, छ दोमनस्सूपविचारा, छ उपेक्खूपविचारा – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, अट्ठारस वेदना. कतमा च, भिक्खवे, छत्तिंस वेदना? छ गेहसितानि [गेहस्सितानि (अट्ठ.)] सोमनस्सानि, छ नेक्खम्मसितानि [नेक्खम्मस्सितानि (अट्ठ.)] सोमनस्सानि, छ गेहसितानि दोमनस्सानि, छ नेक्खम्मसितानि ¶ दोमनस्सानि, छ गेहसिता उपेक्खा ¶ , छ नेक्खम्मसिता उपेक्खा – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, छत्तिंस वेदना. कतमञ्च, भिक्खवे, अट्ठसतं वेदना? अतीता छत्तिंस वेदना, अनागता छत्तिंस वेदना, पच्चुप्पन्ना छत्तिंस वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, अट्ठसतं वेदना. अयं, भिक्खवे, अट्ठसतपरियायो धम्मपरियायो’’ति. दुतियं.

३. अञ्ञतरभिक्खुसुत्तं

२७१. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा? कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति?

‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खु, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. इमा वुच्चन्ति, भिक्खु, वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो. तण्हा वेदनासमुदयगामिनी ¶ पटिपदा. फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो. अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. यं वेदनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वेदनाय अस्सादो; या वेदना अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं वेदनाय आदीनवो; यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं वेदनाय निस्सरण’’न्ति. ततियं.

४. पुब्बसुत्तं

२७२. ‘‘पुब्बेव ¶ मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि – ‘कतमा नु खो वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा, कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’न्ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘तिस्सो इमा वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. इमा वुच्चन्ति वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो. तण्हा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा…पे… यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं. इदं वेदनाय निस्सरण’’’न्ति. चतुत्थं.

५. ञाणसुत्तं

२७३. ‘‘‘इमा ¶ वेदना’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘अयं वेदनासमुदयो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे… आलोको उदपादि. ‘अयं वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे… ‘अयं वेदनानिरोधो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि ¶ …पे… ‘अयं ¶ वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे… ‘अयं वेदनाय अस्सादो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु…पे… ¶ ‘अयं वेदनाय आदीनवो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु…पे… ‘इदं खो निस्सरण’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादी’’ति. पञ्चमं.

६. सम्बहुलभिक्खुसुत्तं

२७४. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा…पे… एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा? कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो. तण्हा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा. फस्सनिरोधा…पे… यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं. इदं वेदनाय निस्सरण’’न्ति. छट्ठं.

७. पठमसमणब्राह्मणसुत्तं

२७५. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा ¶ वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति. न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु ¶ वा ब्राह्मणसम्मता, न च पन ते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव ¶ धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति. ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवं च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति. ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता. ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च, दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. सत्तमं.

८. दुतियसमणब्राह्मणसुत्तं

२७६. ‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति…पे… पजानन्ति…पे… सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. अट्ठमं.

९. ततियसमणब्राह्मणसुत्तं

२७७. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा वेदनं नप्पजानन्ति, वेदनासमुदयं नप्पजानन्ति, वेदनानिरोधं नप्पजानन्ति, वेदनानिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति…पे… पजानन्ति…पे… सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. नवमं.

१०. सुद्धिकसुत्तं

२७८. ‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो ¶ वेदना’’ति. दसमं.

११. निरामिससुत्तं

२७९. ‘‘अत्थि ¶ , भिक्खवे, सामिसा पीति, अत्थि निरामिसा पीति, अत्थि निरामिसा निरामिसतरा पीति; अत्थि सामिसं सुखं, अत्थि निरामिसं सुखं, अत्थि निरामिसा निरामिसतरं सुखं; अत्थि सामिसा उपेक्खा, अत्थि निरामिसा उपेक्खा, अत्थि निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा; अत्थि सामिसो विमोक्खो, अत्थि निरामिसो विमोक्खो, अत्थि निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो. कतमा च, भिक्खवे, सामिसा पीति? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा. या खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति पीति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसा पीति.

‘‘कतमा ¶ च, भिक्खवे, निरामिसा पीति? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा पीति.

‘‘कतमा ¶ च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा पीति? या खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति पीति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा पीति.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सामिसं सुखं? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा. यं खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसं सुखं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, निरामिसं सुखं? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसं सुखं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरं सुखं? यं खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो ¶ , मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति ¶ सुखं सोमनस्सं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरं सुखं.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, सामिसा उपेक्खा? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा. या खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसा उपेक्खा.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, निरामिसा उपेक्खा? इध, भिक्खवे, भिक्खु सुखस्स च पहाना, दुक्खस्स च पहाना, पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा, अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं ¶ चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा उपेक्खा.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा? या खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति उपेक्खा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सामिसो विमोक्खो? रूपप्पटिसंयुत्तो विमोक्खो सामिसो विमोक्खो.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, निरामिसो विमोक्खो? अरूपप्पटिसंयुत्तो विमोक्खो निरामिसो विमोक्खो.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो? यो खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति विमोक्खो, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो’’ति. एकादसमं.

अट्ठसतपरियायवग्गो ततियो.

तस्सुद्दानं –

सीवकअट्ठसतं ¶ भिक्खु, पुब्बे ञाणञ्च भिक्खुना;

समणब्राह्मणा तीणि, सुद्धिकञ्च निरामिसन्ति.

वेदनासंयुत्तं समत्तं.

३. मातुगामसंयुत्तं

१. पठमपेय्यालवग्गो

१. मातुगामसुत्तं

२८०. ‘‘पञ्चहि ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो मातुगामो एकन्तअमनापो होति पुरिसस्स. कतमेहि पञ्चहि? न च रूपवा होति, न च भोगवा होति, न च सीलवा होति, अलसो च होति, पजञ्चस्स न लभति – इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतो मातुगामो एकन्तअमनापो होति पुरिसस्स. पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो मातुगामो एकन्तमनापो होति पुरिसस्स. कतमेहि पञ्चहि? रूपवा च होति, भोगवा च होति, सीलवा च होति, दक्खो च होति अनलसो, पजञ्चस्स लभति – इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतो मातुगामो एकन्तमनापो होति पुरिसस्सा’’ति. पठमं.

२. पुरिससुत्तं

२८१. ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो पुरिसो एकन्तअमनापो होति मातुगामस्स. कतमेहि पञ्चहि? न च रूपवा होति, न च भोगवा होति, न च सीलवा होति, अलसो च होति, पजञ्चस्स न लभति – इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि ¶ अङ्गेहि समन्नागतो पुरिसो एकन्तअमनापो होति मातुगामस्स. पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो पुरिसो एकन्तमनापो होति मातुगामस्स. कतमेहि पञ्चहि? रूपवा च होति, भोगवा च होति, सीलवा च होति, दक्खो च होति अनलसो, पजञ्चस्स लभति – इमेहि ¶ खो, भिक्खवे, पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतो पुरिसो ¶ एकन्तमनापो होति मातुगामस्सा’’ति. दुतियं.

३. आवेणिकदुक्खसुत्तं

२८२. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, मातुगामस्स आवेणिकानि दुक्खानि, यानि मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. कतमानि पञ्च? इध, भिक्खवे ¶ , मातुगामो दहरोव समानो पतिकुलं गच्छति, ञातकेहि विना होति. इदं, भिक्खवे, मातुगामस्स पठमं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. पुन चपरं, भिक्खवे, मातुगामो उतुनी होति. इदं, भिक्खवे, मातुगामस्स दुतियं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. पुन चपरं, भिक्खवे, मातुगामो गब्भिनी होति. इदं, भिक्खवे, मातुगामस्स ततियं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. पुन चपरं, भिक्खवे, मातुगामो विजायति. इदं, भिक्खवे, मातुगामस्स चतुत्थं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. पुन चपरं, भिक्खवे, मातुगामो पुरिसस्स पारिचरियं उपेति. इदं खो, भिक्खवे, मातुगामस्स पञ्चमं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च मातुगामस्स आवेणिकानि दुक्खानि, यानि मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेही’’ति. ततियं.

४. तीहिधम्मेहिसुत्तं

२८३. ‘‘तीहि ¶ ¶ , भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो येभुय्येन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. कतमेहि तीहि? इध, भिक्खवे, मातुगामो पुब्बण्हसमयं मच्छेरमलपरियुट्ठितेन चेतसा अगारं अज्झावसति. मज्झन्हिकसमयं इस्सापरियुट्ठितेन चेतसा अगारं अज्झावसति. सायन्हसमयं कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा अगारं अज्झावसति. इमेहि खो, भिक्खवे, तीहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो येभुय्येन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति. चतुत्थं.

५. कोधनसुत्तं

२८४. अथ ¶ खो आयस्मा अनुरुद्धो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा अनुरुद्धो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, मातुगामं पस्सामि दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्तं. कतीहि नु खो, भन्ते, धम्मेह