मूल > सुत्तपिटक > संयुत्तनिकाय

१. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘चक्खुं ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सोतं अनिच्चं. यदनिच्चं…पे… घानं अनिच्चं. यदनिच्चं…पे… जिव्हा अनिच्चा. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. कायो अनिच्चो. यदनिच्चं…पे… मनो अनिच्चो. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय ¶ दट्ठब्बं. एवं ¶ पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, सोतस्मिम्पि निब्बिन्दति, घानस्मिम्पि निब्बिन्दति, जिव्हायपि निब्बिन्दति, कायस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ , मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. पठमं.

२. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, दुक्खं. यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सोतं दुक्खं…पे… घानं दुक्खं… जिव्हा दुक्खा… कायो दुक्खो… मनो दुक्खो. यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. दुतियं.

३. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सोतं अनत्ता…पे… घानं अनत्ता… जिव्हा अनत्ता… कायो अनत्ता… मनो अनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. ततियं.

४. ‘‘रूपा ¶ ¶ , भिक्खवे, अनिच्चा. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि ¶ , न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा. यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपेसुपि निब्बिन्दति, सद्देसुपि निब्बिन्दति, गन्धेसुपि निब्बिन्दति, रसेसुपि निब्बिन्दति, फोट्ठब्बेसुपि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. चतुत्थं.

५. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, दुक्खा. यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा. यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. पञ्चमं.

६. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता. यदनत्ता तं ¶ ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. छट्ठं.

७. अज्झत्तानिच्चातीतानागतसुत्तं

७. ‘‘चक्खुं ¶ ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं चक्खुस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं चक्खुं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स चक्खुस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सोतं अनिच्चं… घानं अनिच्चं… जिव्हा अनिच्चा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नाय! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीताय जिव्हाय अनपेक्खो होति; अनागतं जिव्हं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नाय जिव्हाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. कायो अनिच्चो…पे… मनो अनिच्चो अतीतानागतो; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं मनस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं मनं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स मनस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. सत्तमं.

८. अज्झत्तदुक्खातीतानागतसुत्तं

८. ‘‘चक्खुं ¶ , भिक्खवे, दुक्खं अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं चक्खुस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं चक्खुं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स चक्खुस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सोतं दुक्खं…पे… घानं दुक्खं…पे… जिव्हा ¶ दुक्खा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नाय! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीताय जिव्हाय अनपेक्खो होति; अनागतं जिव्हं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नाय जिव्हाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. कायो दुक्खो…पे… मनो दुक्खो अतीतानागतो; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं मनस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं मनं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स मनस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. अट्ठमं.

९. अज्झत्तानत्तातीतानागतसुत्तं

९. ‘‘चक्खुं ¶ , भिक्खवे, अनत्ता अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको ¶ अतीतस्मिं चक्खुस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं चक्खुं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स चक्खुस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सोतं अनत्ता…पे… घानं अनत्ता…पे… जिव्हा अनत्ता अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नाय! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीताय जिव्हाय अनपेक्खो होति; अनागतं जिव्हं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नाय जिव्हाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. कायो अनत्ता…पे… मनो अनत्ता अतीतानागतो; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं मनस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं मनं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स मनस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. नवमं.

१०. बाहिरानिच्चातीतानागतसुत्तं

१०. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, अनिच्चा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु रूपेसु ¶ अनपेक्खो होति; अनागते रूपे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं रूपानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु धम्मेसु अनपेक्खो होति; अनागते धम्मे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं धम्मानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. दसमं.

११. बाहिरदुक्खातीतानागतसुत्तं

११. ‘‘रूपा, भिक्खवे, दुक्खा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु रूपेसु अनपेक्खो होति; अनागते रूपे नाभिनन्दति ¶ ; पच्चुप्पन्नानं रूपानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति…पे. ¶ …. एकादसमं.

१२. बाहिरानत्तातीतानागतसुत्तं

१२. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनत्ता अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु रूपेसु अनपेक्खो होति; अनागते रूपे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं रूपानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे ¶ , सुतवा अरियसावको अतीतेसु धम्मेसु अनपेक्खो होति; अनागते धम्मे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं धम्मानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति. द्वादसमं.

अनिच्चं दुक्खं अनत्ता च, तयो अज्झत्तबाहिरा;

यदनिच्चेन तयो वुत्ता, ते ते अज्झत्तबाहिराति.

१३. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘पुब्बेव ¶ मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव ¶ सतो एतदहोसि – ‘को नु खो चक्खुस्स अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरणं? को सोतस्स…पे… को घानस्स… को जिव्हाय… को कायस्स… को मनस्स ¶ अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’न्ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘यं खो चक्खुं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं चक्खुस्स अस्सादो. यं चक्खुं अनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अयं चक्खुस्स आदीनवो. यो चक्खुस्मिं छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं चक्खुस्स निस्सरणं. यं सोतं…पे… यं घानं…पे… यं जिव्हं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं जिव्हाय अस्सादो. यं [या (सी. स्या. कं. पी.)] जिव्हा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं जिव्हाय आदीनवो. यो जिव्हाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं जिव्हाय निस्सरणं. यं कायं…पे… यं मनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं मनस्स अस्सादो. यं [यो (सी. स्या. कं. क.)] मनो अनिच्चो दुक्खो विपरिणामधम्मो, अयं मनस्स आदीनवो. यो मनस्मिं छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं मनस्स निस्सरण’’’न्ति.

‘‘यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं एवं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं, नेव तावाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके ¶ सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति [सब्बत्थापि एवमेव इतिसद्देन सह दिस्सति] पच्चञ्ञासिं. यतो च ख्वाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं एवं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च ¶ पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति [चेतोविमुत्ति (सी. पी. क.) एवमुपरिपि], अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति. पठमं.

१४. ‘‘पुब्बेव ¶ मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि – ‘को नु खो रूपानं अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरणं? को सद्दानं…पे… को गन्धानं… को रसानं… को फोट्ठब्बानं… को धम्मानं अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’न्ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘यं खो रूपे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं रूपानं अस्सादो. यं रूपा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं रूपानं आदीनवो. यो रूपेसु छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं रूपानं ¶ निस्सरणं. यं सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… यं धम्मे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं धम्मानं अस्सादो. यं धम्मा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा ¶ , अयं धम्मानं आदीनवो. यो धम्मेसु छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं धम्मानं निस्सरण’’’न्ति.

‘‘यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं एवं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं, नेव तावाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. यतो च ख्वाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं एवं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति. दुतियं.

१५. ‘‘चक्खुस्साहं, भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो चक्खुस्स अस्सादो तदज्झगमं. यावता चक्खुस्स अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. चक्खुस्साहं, भिक्खवे ¶ , आदीनवपरियेसनं अचरिं. यो चक्खुस्स आदीनवो तदज्झगमं. यावता चक्खुस्स आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. चक्खुस्साहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं चक्खुस्स निस्सरणं तदज्झगमं. यावता चक्खुस्स निस्सरणं ¶ , पञ्ञाय मे तं सुदिट्ठं. सोतस्साहं ¶ , भिक्खवे… घानस्साहं, भिक्खवे… जिव्हायाहं भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो जिव्हाय अस्सादो तदज्झगमं. यावता जिव्हाय अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. जिव्हायाहं, भिक्खवे, आदीनवपरियेसनं अचरिं. यो जिव्हाय आदीनवो तदज्झगमं. यावता जिव्हाय आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. जिव्हायाहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं जिव्हाय निस्सरणं तदज्झगमं. यावता जिव्हाय निस्सरणं, पञ्ञाय मे तं सुदिट्ठं. मनस्साहं, भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो मनस्स अस्सादो तदज्झगमं. यावता मनस्स अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. मनस्साहं, भिक्खवे ¶ , आदीनवपरियेसनं अचरिं. यो मनस्स आदीनवो तदज्झगमं. यावता मनस्स आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. मनस्साहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं मनस्स निस्सरणं तदज्झगमं. यावता मनस्स निस्सरणं, पञ्ञाय मे तं सुदिट्ठं.

‘‘यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं…पे… पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति. ततियं.

१६. ‘‘रूपानाहं, भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो रूपानं अस्सादो ¶ तदज्झगमं. यावता रूपानं अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. रूपानाहं, भिक्खवे, आदीनवपरियेसनं ¶ अचरिं. यो रूपानं आदीनवो तदज्झगमं. यावता रूपानं आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. रूपानाहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं रूपानं निस्सरणं तदज्झगमं. यावता रूपानं निस्सरणं, पञ्ञाय मे तं सुदिट्ठं. सद्दानाहं, भिक्खवे… गन्धानाहं, भिक्खवे… रसानाहं, भिक्खवे… फोट्ठब्बानाहं, भिक्खवे… धम्मानाहं, भिक्खवे, अस्सादपरियेसनं अचरिं. यो धम्मानं अस्सादो तदज्झगमं. यावता धम्मानं अस्सादो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. धम्मानाहं, भिक्खवे, आदीनवपरियेसनं अचरिं. यो धम्मानं आदीनवो तदज्झगमं. यावता धम्मानं आदीनवो पञ्ञाय मे सो सुदिट्ठो. धम्मानाहं, भिक्खवे, निस्सरणपरियेसनं अचरिं. यं धम्मानं निस्सरणं तदज्झगमं. यावता धम्मानं निस्सरणं, पञ्ञाय ¶ मे तं सुदिट्ठं.

‘‘यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं…पे… पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति. चतुत्थं.

१७. ‘‘नो ¶ चेदं, भिक्खवे, चक्खुस्स अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता चक्खुस्मिं सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि चक्खुस्स अस्सादो ¶ तस्मा सत्ता चक्खुस्मिं सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, चक्खुस्स आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता चक्खुस्मिं निब्बिन्देय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि चक्खुस्स आदीनवो तस्मा सत्ता चक्खुस्मिं निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, चक्खुस्स निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता चक्खुस्मा निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि चक्खुस्स निस्सरणं तस्मा सत्ता चक्खुस्मा निस्सरन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, सोतस्स अस्सादो अभविस्स… नो ¶ चेदं, भिक्खवे, घानस्स अस्सादो अभविस्स… नो चेदं, भिक्खवे, जिव्हाय अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता जिव्हाय सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि जिव्हाय अस्सादो, तस्मा सत्ता जिव्हाय सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, जिव्हाय आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता जिव्हाय निब्बिन्देय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि जिव्हाय आदीनवो, तस्मा सत्ता जिव्हाय निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, जिव्हाय निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता जिव्हाय निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि जिव्हाय निस्सरणं, तस्मा सत्ता जिव्हाय निस्सरन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, कायस्स अस्सादो अभविस्स… नो चेदं, भिक्खवे, मनस्स अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता मनस्मिं सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि मनस्स अस्सादो, तस्मा सत्ता मनस्मिं सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, मनस्स आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता मनस्मिं निब्बिन्देय्युं ¶ . यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि मनस्स आदीनवो, तस्मा सत्ता मनस्मिं निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, मनस्स निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता मनस्मा निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि मनस्स निस्सरणं, तस्मा सत्ता मनस्मा निस्सरन्ति.

‘‘यावकीवञ्च, भिक्खवे, सत्ता इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं ¶ अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञंसु, नेव ताव, भिक्खवे, सत्ता सदेवका लोका समारका सब्रह्मका सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय निस्सटा विसञ्ञुत्ता विप्पमुत्ता विमरियादीकतेन [विपरियादिकतेन (सी. पी.), विपरियादिकतेन (स्या. कं. क.)] चेतसा विहरिंसु. यतो च खो, भिक्खवे, सत्ता इमेसं छन्नं अज्झत्तिकानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च ¶ आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं अब्भञ्ञंसु ¶ , अथ, भिक्खवे, सत्ता सदेवका लोका समारका सब्रह्मका सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय निस्सटा विसञ्ञुत्ता विप्पमुत्ता विमरियादीकतेन चेतसा विहरन्ती’’ति. पञ्चमं.

१८. ‘‘नो चेदं, भिक्खवे, रूपानं अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता रूपेसु सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि रूपानं अस्सादो, तस्मा सत्ता रूपेसु सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, रूपानं आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता रूपेसु निब्बिन्देय्युं. यस्मा ¶ च खो, भिक्खवे, अत्थि रूपानं आदीनवो, तस्मा सत्ता रूपेसु निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, रूपानं निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता रूपेहि निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि रूपानं निस्सरणं, तस्मा सत्ता रूपेहि निस्सरन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, सद्दानं… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बानं… धम्मानं अस्सादो अभविस्स, नयिदं सत्ता धम्मेसु सारज्जेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि धम्मानं अस्सादो, तस्मा सत्ता धम्मेसु सारज्जन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, धम्मानं आदीनवो अभविस्स, नयिदं सत्ता धम्मेसु निब्बिन्देय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि धम्मानं आदीनवो, तस्मा सत्ता धम्मेसु निब्बिन्दन्ति. नो चेदं, भिक्खवे, धम्मानं निस्सरणं अभविस्स, नयिदं सत्ता धम्मेहि निस्सरेय्युं. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि धम्मानं निस्सरणं, तस्मा सत्ता धम्मेहि निस्सरन्ति.

‘‘यावकीवञ्च, भिक्खवे, सत्ता इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नाब्भञ्ञंसु ¶ , नेव ताव, भिक्खवे, सत्ता सदेवका लोका समारका सब्रह्मका सस्समणब्राह्मणिया ¶ पजाय सदेवमनुस्साय निस्सटा विसञ्ञुत्ता विप्पमुत्ता विमरियादीकतेन चेतसा विहरिंसु. यतो च खो, भिक्खवे, सत्ता इमेसं छन्नं बाहिरानं आयतनानं अस्सादञ्च अस्सादतो, आदीनवञ्च आदीनवतो, निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं अब्भञ्ञंसु, अथ, भिक्खवे ¶ , सत्ता सदेवका लोका समारका सब्रह्मका सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय निस्सटा विसञ्ञुत्ता विप्पमुत्ता विमरियादीकतेन चेतसा विहरन्ती’’ति. छट्ठं.

१९. ‘‘यो ¶ , भिक्खवे, चक्खुं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो सोतं…पे… यो घानं…पे… यो जिव्हं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो कायं…पे… यो मनं अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्मा’’ति वदामि.

‘‘यो च खो, भिक्खवे, चक्खुं नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो सोतं…पे… यो घानं…पे… यो जिव्हं नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो कायं…पे… यो मनं नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्मा’’ति वदामि. सत्तमं.

२०. ‘‘यो, भिक्खवे, रूपे अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि. यो सद्दे…पे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अभिनन्दति, दुक्खं सो अभिनन्दति. यो दुक्खं अभिनन्दति, अपरिमुत्तो सो दुक्खस्मा’’ति वदामि.

‘‘यो ¶ च खो, भिक्खवे, रूपे नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्माति वदामि ¶ . यो सद्दे…पे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे नाभिनन्दति, दुक्खं सो नाभिनन्दति. यो दुक्खं नाभिनन्दति, परिमुत्तो सो दुक्खस्मा’’ति वदामि. अट्ठमं.

२१. ‘‘यो ¶ ¶ , भिक्खवे, चक्खुस्स उप्पादो ठिति अभिनिब्बत्ति पातुभावो, दुक्खस्सेसो उप्पादो, रोगानं ठिति, जरामरणस्स पातुभावो. यो सोतस्स…पे… यो घानस्स… यो जिव्हाय… यो कायस्स… यो मनस्स उप्पादो ठिति अभिनिब्बत्ति पातुभावो, दुक्खस्सेसो उप्पादो, रोगानं ठिति, जरामरणस्स पातुभावो.

‘‘यो च खो, भिक्खवे, चक्खुस्स निरोधो वूपसमो अत्थङ्गमो, दुक्खस्सेसो निरोधो, रोगानं वूपसमो, जरामरणस्स अत्थङ्गमो. यो सोतस्स… यो घानस्स… यो जिव्हाय… यो कायस्स… यो मनस्स निरोधो वूपसमो अत्थङ्गमो, दुक्खस्सेसो निरोधो, रोगानं वूपसमो, जरामरणस्स अत्थङ्गमो’’ति. नवमं.

२२. ‘‘यो, भिक्खवे, रूपानं उप्पादो ठिति अभिनिब्बत्ति पातुभावो, दुक्खस्सेसो उप्पादो, रोगानं ठिति, जरामरणस्स पातुभावो. यो सद्दानं…पे… यो गन्धानं… यो रसानं… यो फोट्ठब्बानं… यो धम्मानं उप्पादो ठिति अभिनिब्बत्ति पातुभावो, दुक्खस्सेसो उप्पादो, रोगानं ठिति, जरामरणस्स पातुभावो.

‘‘यो च खो, भिक्खवे, रूपानं निरोधो वूपसमो अत्थङ्गमो, दुक्खस्सेसो निरोधो, रोगानं वूपसमो, जरामरणस्स अत्थङ्गमो. यो ¶ सद्दानं…पे… यो गन्धानं… यो रसानं… यो फोट्ठब्बानं… यो ¶ धम्मानं निरोधो वूपसमो अत्थङ्गमो, दुक्खस्सेसो निरोधो, रोगानं वूपसमो, जरामरणस्स अत्थङ्गमो’’ति. दसमं.

सम्बोधेन ¶ दुवे वुत्ता, अस्सादेन अपरे दुवे;

नो चेतेन दुवे वुत्ता, अभिनन्देन अपरे दुवे;

उप्पादेन दुवे वुत्ता, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

२३. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सब्बं ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं? चक्खुञ्चेव रूपा च, सोतञ्च [सोतञ्चेव (?) एवमितरयुगलेसुपि] सद्दा च, घानञ्च गन्धा च, जिव्हा च रसा च, कायो च फोट्ठब्बा च, मनो च धम्मा च – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सब्बं. यो, भिक्खवे, एवं वदेय्य – ‘अहमेतं सब्बं पच्चक्खाय अञ्ञं सब्बं पञ्ञापेस्सामी’ति, तस्स वाचावत्थुकमेवस्स [वाचावत्थुरेवस्स (सी. पी.), वाचावत्थुदेवस्स (स्या. कं.)]; पुट्ठो च न सम्पायेय्य, उत्तरिञ्च विघातं आपज्जेय्य. तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मि’’न्ति. पठमं.

२४. ‘‘सब्बप्पहानाय [सब्बं पहानाय (स्या. कं. क.)] वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, सब्बप्पहानाय धम्मो? चक्खुं, भिक्खवे, पहातब्बं, रूपा पहातब्बा, चक्खुविञ्ञाणं पहातब्बं, चक्खुसम्फस्सो पहातब्बो ¶ , यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पहातब्बं…पे… यम्पिदं सोतसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पहातब्बं… यम्पिदं घानसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पहातब्बं. जिव्हा पहातब्बा, रसा पहातब्बा, जिव्हाविञ्ञाणं पहातब्बं, जिव्हासम्फस्सो पहातब्बो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा ¶ तम्पि पहातब्बं. कायो पहातब्बो… मनो पहातब्बो, धम्मा पहातब्बा, मनोविञ्ञाणं ¶ पहातब्बं, मनोसम्फस्सो पहातब्बो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पहातब्बं. अयं खो, भिक्खवे, सब्बप्पहानाय धम्मो’’ति. दुतियं.

२५. ‘‘सब्बं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहानाय वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, सब्बं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहानाय धम्मो? चक्खुं, भिक्खवे, अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं, रूपा अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बा ¶ , चक्खुविञ्ञाणं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं, चक्खुसम्फस्सो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं…पे… जिव्हा अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बा, रसा अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बा, जिव्हाविञ्ञाणं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं, जिव्हासम्फस्सो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं. कायो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो… मनो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो, धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञा ¶ पहातब्बा, मनोविञ्ञाणं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं, मनोसम्फस्सो अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा ¶ तम्पि अभिञ्ञा परिञ्ञा पहातब्बं. अयं खो, भिक्खवे, सब्बं अभिञ्ञा परिञ्ञा पहानाय धम्मो’’ति. ततियं.

२६. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. किञ्च, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय? चक्खुं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. रूपे अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुविञ्ञाणं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुसम्फस्सं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय…पे… जिव्हं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. रसे…पे… जिव्हाविञ्ञाणं…पे… जिव्हासम्फस्सं…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. कायं…पे… मनं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. धम्मे…पे… मनोविञ्ञाणं…पे… मनोसम्फस्सं…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं ¶ अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. इदं खो, भिक्खवे, सब्बं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय.

‘‘सब्बञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो ¶ दुक्खक्खयाय. किञ्च ¶ , भिक्खवे, सब्बं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय? चक्खुं, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. रूपे अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुविञ्ञाणं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुसम्फस्सं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय…पे… ¶ जिव्हं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. रसे…पे… जिव्हाविञ्ञाणं…पे… जिव्हासम्फस्सं…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. कायं…पे… मनं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. धम्मे…पे… मनोविञ्ञाणं…पे… मनोसम्फस्सं…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. इदं खो, भिक्खवे, सब्बं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. चतुत्थं.

२७. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय? यञ्च, भिक्खवे ¶ , चक्खु, ये ¶ च रूपा, यञ्च चक्खुविञ्ञाणं, ये च चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा…पे… या ¶ च जिव्हा, ये च रसा, यञ्च जिव्हाविञ्ञाणं, ये च जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा; यो च कायो, ये च फोट्ठब्बा, यञ्च कायविञ्ञाणं, ये च कायविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा; यो च मनो, ये च धम्मा, यञ्च मनोविञ्ञाणं, ये च मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा – इदं खो, भिक्खवे, सब्बं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय.

‘‘सब्बं, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय? यञ्च, भिक्खवे, चक्खु, ये च रूपा, यञ्च चक्खुविञ्ञाणं, ये च चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा…पे… या च जिव्हा, ये च रसा, यञ्च जिव्हाविञ्ञाणं, ये च जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा; यो च कायो, ये च फोट्ठब्बा, यञ्च कायविञ्ञाणं, ये च कायविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा; यो च मनो, ये च धम्मा, यञ्च मनोविञ्ञाणं, ये च मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा – इदं खो, भिक्खवे, सब्बं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. पञ्चमं.

२८. एकं समयं भगवा गयायं विहरति गयासीसे सद्धिं भिक्खुसहस्सेन. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सब्बं, भिक्खवे, आदित्तं. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं आदित्तं? चक्खु [चक्खुं (सी. स्या. कं. पी.)], भिक्खवे, आदित्तं, रूपा आदित्ता, चक्खुविञ्ञाणं आदित्तं, चक्खुसम्फस्सो आदित्तो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं ¶ सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि आदित्तं. केन आदित्तं? ‘रागग्गिना, दोसग्गिना, मोहग्गिना आदित्तं, जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि आदित्त’न्ति वदामि…पे… जिव्हा आदित्ता, रसा आदित्ता, जिव्हाविञ्ञाणं आदित्तं, जिव्हासम्फस्सो आदित्तो ¶ . यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि आदित्तं. केन आदित्तं? ‘रागग्गिना, दोसग्गिना, मोहग्गिना आदित्तं, जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि आदित्त’न्ति वदामि…पे… मनो आदित्तो, धम्मा आदित्ता, मनोविञ्ञाणं आदित्तं, मनोसम्फस्सो आदित्तो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि आदित्तं. केन आदित्तं? ‘रागग्गिना, दोसग्गिना, मोहग्गिना आदित्तं, जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि आदित्त’न्ति वदामि. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति ¶ वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ …पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा ¶ विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुं. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने तस्स भिक्खुसहस्सस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तानि विमुच्चिंसूति. छट्ठं.

२९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अद्धभूतं [अन्धभूतं (सी. स्या. कं.)]. किञ्च ¶ , भिक्खवे, सब्बं अद्धभूतं? चक्खु, भिक्खवे, अद्धभूतं, रूपा अद्धभूता, चक्खुविञ्ञाणं अद्धभूतं, चक्खुसम्फस्सो अद्धभूतो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अद्धभूतं. केन अद्धभूतं? ‘जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि अद्धभूत’न्ति वदामि…पे… जिव्हा अद्धभूता, रसा अद्धभूता, जिव्हाविञ्ञाणं अद्धभूतं, जिव्हासम्फस्सो अद्धभूतो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अद्धभूतं. केन अद्धभूतं? ‘जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि अद्धभूत’न्ति वदामि. कायो अद्धभूतो…पे… मनो अद्धभूतो, धम्मा अद्धभूता, मनोविञ्ञाणं अद्धभूतं, मनोसम्फस्सो अद्धभूतो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा ¶ तम्पि अद्धभूतं. केन अद्धभूतं? ‘जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि अद्धभूत’न्ति वदामि. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… ¶ यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति ¶ , विरागा विमुच्चति, विमुत्तस्मिं ‘विमुत्त’मिति ञाणं होति, ‘खीणा जाति वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

३०. ‘‘सब्बमञ्ञितसमुग्घातसारुप्पं वो, भिक्खवे, पटिपदं ¶ देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामीति. कतमा च सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसारुप्पा पटिपदा? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं न मञ्ञति, चक्खुस्मिं न मञ्ञति, चक्खुतो न मञ्ञति, चक्खुं मेति न मञ्ञति. रूपे न मञ्ञति, रूपेसु न मञ्ञति, रूपतो न मञ्ञति, रूपा मेति न मञ्ञति. चक्खुविञ्ञाणं न मञ्ञति, चक्खुविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञति, चक्खुविञ्ञाणतो न मञ्ञति, चक्खुविञ्ञाणं मेति न मञ्ञति. चक्खुसम्फस्सं न मञ्ञति, चक्खुसम्फस्सस्मिं न मञ्ञति, चक्खुसम्फस्सतो न मञ्ञति, चक्खुसम्फस्सो मेति न मञ्ञति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति ¶ , तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति…पे… जिव्हं न मञ्ञति, जिव्हाय न मञ्ञति, जिव्हातो न मञ्ञति, जिव्हा मेति न मञ्ञति. रसे न मञ्ञति, रसेसु न मञ्ञति, रसतो न मञ्ञति, रसा मेति न मञ्ञति. जिव्हाविञ्ञाणं न मञ्ञति, जिव्हाविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञति, जिव्हाविञ्ञाणतो न मञ्ञति, जिव्हाविञ्ञाणं मेति न मञ्ञति. जिव्हासम्फस्सं न मञ्ञति, जिव्हासम्फस्सस्मिं न मञ्ञति, जिव्हासम्फस्सतो न मञ्ञति, जिव्हासम्फस्सो मेति न मञ्ञति. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति…पे… मनं न मञ्ञति, मनस्मिं न मञ्ञति, मनतो न मञ्ञति, मनो मेति न मञ्ञति. धम्मे न मञ्ञति, धम्मेसु न मञ्ञति, धम्मतो न मञ्ञति, धम्मा मेति ¶ न मञ्ञति. मनोविञ्ञाणं न मञ्ञति, मनोविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञति, मनोविञ्ञाणतो न मञ्ञति, मनोविञ्ञाणं मेति न मञ्ञति. मनोसम्फस्सं न मञ्ञति, मनोसम्फस्सस्मिं न मञ्ञति, मनोसम्फस्सतो न मञ्ञति, मनोसम्फस्सो मेति न मञ्ञति ¶ . यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न ¶ मञ्ञति. सब्बं न मञ्ञति, सब्बस्मिं न मञ्ञति, सब्बतो न मञ्ञति, सब्बं मेति न मञ्ञति. सो एवं अमञ्ञमानो ¶ न च किञ्चि लोके उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. अयं खो सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसारुप्पा पटिपदा’’ति. अट्ठमं.

३१. ‘‘सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमा च सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पाया पटिपदा? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं न मञ्ञति, चक्खुस्मिं न मञ्ञति, चक्खुतो न मञ्ञति, चक्खुं मेति न मञ्ञति. रूपे न मञ्ञति…पे… चक्खुविञ्ञाणं न मञ्ञति, चक्खुसम्फस्सं न मञ्ञति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेवाभिनन्दति…पे… जिव्हं न मञ्ञति, जिव्हाय न मञ्ञति, जिव्हातो न मञ्ञति, जिव्हा मेति न मञ्ञति. रसे न मञ्ञति…पे… जिव्हाविञ्ञाणं न मञ्ञति, जिव्हासम्फस्सं न मञ्ञति. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं ¶ सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं ¶ वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेवाभिनन्दति…पे… मनं न मञ्ञति, मनस्मिं न मञ्ञति, मनतो न मञ्ञति, मनो मेति न मञ्ञति. धम्मे न मञ्ञति…पे… मनोविञ्ञाणं न मञ्ञति, मनोसम्फस्सं न मञ्ञति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेवाभिनन्दति. यावता, भिक्खवे, खन्धधातुआयतनं तम्पि न मञ्ञति, तस्मिम्पि न मञ्ञति, ततोपि न मञ्ञति, तं मेति न मञ्ञति. सो एवं अमञ्ञमानो न च किञ्चि लोके उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति ¶ . अयं खो सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पाया पटिपदा’’ति. नवमं.

१०. दुतियसमुग्घातसप्पायसुत्तं

३२. ‘‘सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमा च सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पाया ¶ पटिपदा?

‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खुं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘रूपा…पे… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यम्पिदं ¶ चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘रसा… जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सो…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे… धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वाति?

‘‘यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं ¶ नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘एवं ¶ पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति, रसेसुपि…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति ¶ . अयं खो सा, भिक्खवे, सब्बमञ्ञितसमुग्घातसप्पाया पटिपदा’’ति. दसमं.

सब्बञ्च द्वेपि पहाना, परिजानापरे दुवे;

आदित्तं अद्धभूतञ्च, सारुप्पा द्वे च सप्पाया;

३३. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . तत्र खो…पे… ‘‘सब्बं, भिक्खवे, जातिधम्मं. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं जातिधम्मं? चक्खु, ¶ भिक्खवे, जातिधम्मं. रूपा… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो जातिधम्मो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि जातिधम्मं…पे… जिव्हा… रसा… जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सो… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि जातिधम्मं. कायो…पे... मनो जातिधम्मो, धम्मा जातिधम्मा, मनोविञ्ञाणं जातिधम्मं, मनोसम्फस्सो जातिधम्मो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि जातिधम्मं. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि… चक्खुविञ्ञाणेपि… चक्खुसम्फस्सेपि…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति. पठमं.

३४. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, जराधम्मं…पे… संखित्तं. दुतियं.

३५. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, ब्याधिधम्मं…पे…. ततियं.

३६. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, मरणधम्मं…पे…. चतुत्थं.

३७. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, सोकधम्मं…पे…. पञ्चमं.

३८. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, संकिलेसिकधम्मं…पे…. छट्ठं.

३९. ‘‘सब्बं ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, खयधम्मं…पे…. सत्तमं.

४०. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, वयधम्मं…पे…. अट्ठमं.

४१. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, समुदयधम्मं…पे…. नवमं.

४२. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, निरोधधम्मं…पे…. दसमं.

जातिजराब्याधिमरणं, सोको च संकिलेसिकं;

खयवयसमुदयं, निरोधधम्मेन ते दसाति.

४३. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . तत्र खो…पे… ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अनिच्चं. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं अनिच्चं? चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं, रूपा अनिच्चा, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं…पे… जिव्हा अनिच्चा, रसा अनिच्चा, जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं, जिव्हासम्फस्सो अनिच्चो. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं. कायो अनिच्चो…पे… मनो अनिच्चो, धम्मा अनिच्चा, मनोविञ्ञाणं अनिच्चं, मनोसम्फस्सो अनिच्चो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ¶ ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. पठमं.

४४. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, दुक्खं…पे…. दुतियं.

४५. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अनत्ता…पे…. ततियं.

४६. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, अभिञ्ञेय्यं…पे… ¶ . चतुत्थं.

४७. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, परिञ्ञेय्यं…पे…. पञ्चमं.

४८. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, पहातब्बं…पे…. छट्ठं.

४९. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, सच्छिकातब्बं…पे… ¶ . सत्तमं.

५०. ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अभिञ्ञापरिञ्ञेय्यं…पे…. अट्ठमं.

५१. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, उपद्दुतं…पे…. नवमं.

५२. ‘‘सब्बं ¶ , भिक्खवे, उपस्सट्ठं [उपसट्ठं (क.)]. किञ्च, भिक्खवे, सब्बं उपस्सट्ठं? चक्खु, भिक्खवे, उपस्सट्ठं, रूपा उपस्सट्ठा, चक्खुविञ्ञाणं उपस्सट्ठं, चक्खुसम्फस्सो उपस्सट्ठो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि उपस्सट्ठं…पे… जिव्हा उपस्सट्ठा, रसा उपस्सट्ठा, जिव्हाविञ्ञाणं उपस्सट्ठं, जिव्हासम्फस्सो उपस्सट्ठो. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि उपस्सट्ठं. कायो उपस्सट्ठो… मनो उपस्सट्ठो, धम्मा उपस्सट्ठा, मनोविञ्ञाणं उपस्सट्ठं, मनोसम्फस्सो उपस्सट्ठो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं ¶ वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि उपस्सट्ठं. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति ¶ . ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. दसमं.

अनिच्चं ¶ दुक्खं अनत्ता, अभिञ्ञेय्यं परिञ्ञेय्यं;

पहातब्बं सच्छिकातब्बं, अभिञ्ञेय्यपरिञ्ञेय्यं [अभिञ्ञेय्यं परिञ्ञेय्यं (सी. स्या. कं.), अभिञ्ञातं परिञ्ञेय्यं (पी. क.)];

उपद्दुतं उपस्सट्ठं, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

सळायतनवग्गे पठमपण्णासको समत्तो.

अनिच्चवग्गं ¶ यमकं, सब्बं वग्गं जातिधम्मं;

अनिच्चवग्गेन पञ्ञासं, पञ्चमो तेन पवुच्चतीति.

५३. सावत्थिनिदानं ¶ . अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. रूपे अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. धम्मे ¶ … मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति. पठमं.

५४. ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो, संयोजना पहीयन्ती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनिच्चतो जानतो पस्सतो संयोजना पहीयन्ति. रूपे… ¶ चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो संयोजना पहीयन्ति. सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं… धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो संयोजना पहीयन्ति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो संयोजना पहीयन्ती’’ति. दुतियं.

५५. ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो संयोजना समुग्घातं गच्छन्ती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनत्ततो जानतो पस्सतो संयोजना ¶ समुग्घातं गच्छन्ति. रूपे अनत्ततो… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो संयोजना समुग्घातं गच्छन्ति. सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं… धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो संयोजना समुग्घातं गच्छन्ति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो संयोजना समुग्घातं गच्छन्ती’’ति. ततियं.

५६. ‘‘कथं ¶ नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो आसवा पहीयन्ती’’ति…पे…. चतुत्थं.

५७. ‘‘कथं ¶ नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो आसवा समुग्घातं गच्छन्ती’’ति…पे… ¶ . पञ्चमं.

५८. ‘‘कथं नु खो…पे… ¶ अनुसया पहीयन्ती’’ति…पे…. छट्ठं.

५९. ‘‘कथं नु खो…पे… अनुसया समुग्घातं गच्छन्ती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनत्ततो जानतो पस्सतो अनुसया समुग्घातं गच्छन्ति…पे… सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं… धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो अनुसया समुग्घातं गच्छन्ति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो अनुसया समुग्घातं गच्छन्ती’’ति. सत्तमं.

६०. ‘‘सब्बुपादानपरिञ्ञाय ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, सब्बुपादानपरिञ्ञाय धम्मो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना. एवं पस्सं ¶ , भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमोक्खा [विमोक्खं (क.), विमोक्ख (स्या. कं.)] ‘परिञ्ञातं मे उपादान’न्ति पजानाति. सोतञ्च पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति… घानञ्च पटिच्च गन्धे च… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च… कायञ्च पटिच्च फोट्ठब्बे च… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको मनस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ , धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमोक्खा ‘परिञ्ञातं मे उपादान’न्ति ¶ पजानाति. अयं खो, भिक्खवे, सब्बुपादानपरिञ्ञाय धम्मो’’ति. अट्ठमं.

९. पठमसब्बुपादानपरियादानसुत्तं

६१. ‘‘सब्बुपादानपरियादानाय वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, सब्बुपादानपरियादानाय धम्मो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमोक्खा ‘परियादिन्नं [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति दन्तज-नकारेनेव] मे उपादान’न्ति पजानाति…पे… ¶ जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति ¶ मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमोक्खा ‘परियादिन्नं मे उपादान’न्ति पजानाति. अयं खो, भिक्खवे, सब्बुपादानपरियादानाय धम्मो’’ति. नवमं.

१०. दुतियसब्बुपादानपरियादानसुत्तं

६२. ‘‘सब्बुपादानपरियादानाय वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि. तं सुणाथ ¶ . कतमो च, भिक्खवे, सब्बुपादानपरियादानाय धम्मो’’?

‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘रूपा…पे… चक्खुविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘चक्खुसम्फस्सो ¶ निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘सोतं… घानं… जिव्हा… कायो… मनो… धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘एवं ¶ पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति, रसेसुपि निब्बिन्दति, जिव्हाविञ्ञाणेपि ¶ निब्बिन्दति, जिव्हासम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं ¶ विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. अयं खो, भिक्खवे, सब्बुपादानपरियादानाय धम्मो’’ति. दसमं.

अविज्जा संयोजना द्वे, आसवेन दुवे वुत्ता;

अनुसया अपरे द्वे, परिञ्ञा द्वे परियादिन्नं;

६३. सावत्थिनिदानं ¶ . अथ खो आयस्मा मिगजालो येन भगवा…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मिगजालो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘एकविहारी, एकविहारी’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता ¶ नु खो, भन्ते, एकविहारी होति, कित्तावता च पन सदुतियविहारी होती’’ति?

‘‘सन्ति खो, मिगजाल, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय ¶ तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी [नन्दि (सी. स्या. कं. पी.)]. नन्दिया सति सारागो होति; सारागे सति संयोगो होति. नन्दिसंयोजनसंयुत्तो खो, मिगजाल, भिक्खु सदुतियविहारीति वुच्चति. सन्ति…पे… सन्ति खो, मिगजाल, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति ¶ नन्दी. नन्दिया सति सारागो होति; सारागे सति संयोगो होति. नन्दिसंयोजनसंयुत्तो खो, मिगजाल, भिक्खु सदुतियविहारीति वुच्चति. एवंविहारी च, मिगजाल, भिक्खु किञ्चापि अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति ¶ अप्पसद्दानि अप्पनिग्घोसानि विजनवातानि मनुस्सराहस्सेय्यकानि [मनुस्सराहसेय्यकानि (सी. स्या. कं. पी.)] पटिसल्लानसारुप्पानि; अथ खो सदुतियविहारीति वुच्चति. तं किस्स हेतु? तण्हा हिस्स दुतिया, सास्स अप्पहीना. तस्मा सदुतियविहारी’’ति वुच्चति.

‘‘सन्ति च खो, मिगजाल, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. नन्दिया असति सारागो न होति; सारागे असति संयोगो ¶ न होति. नन्दिसंयोजनविसंयुत्तो खो, मिगजाल, भिक्खु एकविहारीति वुच्चति…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. नन्दिया असति सारागो न होति; सारागे असति संयोगो न होति. नन्दिसंयोजनविप्पयुत्तो खो, मिगजाल, भिक्खु एकविहारीति वुच्चति. एवंविहारी च, मिगजाल, भिक्खु किञ्चापि गामन्ते विहरति आकिण्णो भिक्खूहि भिक्खुनीहि उपासकेहि उपासिकाहि राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि ¶ . अथ खो एकविहारीति वुच्चति. तं किस्स हेतु? तण्हा हिस्स दुतिया, सास्स पहीना. तस्मा एकविहारीति वुच्चती’’ति. पठमं.

६४. अथ ¶ खो आयस्मा मिगजालो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मिगजालो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘सन्ति ¶ खो, मिगजाल, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी. नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, मिगजालाति वदामि…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी ¶ . नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, मिगजालाति वदामि.

‘‘सन्ति च खो, मिगजाल, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय ¶ तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, मिगजालाति वदामि…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा इट्ठा कन्ता…पे… सन्ति च खो, मिगजाल, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, मिगजालाति वदामी’’ति.

अथ खो आयस्मा मिगजालो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा मिगजालो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरतो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव ¶ धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा मिगजालो अरहतं अहोसीति. दुतियं.

६५. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो आयस्मा समिद्धि येन भगवा…पे… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘मारो, मारो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, मारो वा अस्स मारपञ्ञत्ति वा’’ति?

‘‘यत्थ खो, समिद्धि, अत्थि ¶ चक्खु, अत्थि रूपा, अत्थि चक्खुविञ्ञाणं ¶ , अत्थि चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि सोतं, अत्थि सद्दा, अत्थि सोतविञ्ञाणं, अत्थि सोतविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि घानं, अत्थि गन्धा, अत्थि घानविञ्ञाणं, अत्थि घानविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि जिव्हा, अत्थि रसा, अत्थि जिव्हाविञ्ञाणं, अत्थि जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि कायो, अत्थि फोट्ठब्बा, अत्थि कायविञ्ञाणं, अत्थि कायविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. अत्थि मनो, अत्थि धम्मा, अत्थि मनोविञ्ञाणं, अत्थि मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा.

‘‘यत्थ च खो, समिद्धि, नत्थि चक्खु, नत्थि रूपा, नत्थि चक्खुविञ्ञाणं, नत्थि चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. नत्थि सोतं…पे… नत्थि घानं…पे… नत्थि जिव्हा, नत्थि रसा, नत्थि जिव्हाविञ्ञाणं, नत्थि जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा. नत्थि कायो…पे…. नत्थि मनो, नत्थि धम्मा, नत्थि मनोविञ्ञाणं, नत्थि मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ मारो वा मारपञ्ञत्ति वा’’ति. ततियं.

६६. ‘‘‘सत्तो ¶ , सत्तो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सत्तो वा अस्स सत्तपञ्ञत्ति वा’’ति…पे…. चतुत्थं.

६७. ‘‘‘दुक्खं ¶ ¶ , दुक्ख’न्ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, दुक्खं वा अस्स दुक्खपञ्ञत्ति वा’’ति…पे…. पञ्चमं.

६८. ‘‘‘लोको, लोको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, लोको वा अस्स लोकपञ्ञत्ति वा’’ति? यत्थ खो, समिद्धि, अत्थि चक्खु, अत्थि रूपा, अत्थि चक्खुविञ्ञाणं, अत्थि चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ लोको वा लोकपञ्ञत्ति वाति…पे… अत्थि जिव्हा…पे… अत्थि ¶ मनो, अत्थि धम्मा, अत्थि मनोविञ्ञाणं, अत्थि मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, अत्थि तत्थ लोको वा लोकपञ्ञत्ति वा.

‘‘यत्थ च खो, समिद्धि, नत्थि चक्खु, नत्थि रूपा, नत्थि चक्खुविञ्ञाणं, नत्थि चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ लोको वा लोकपञ्ञत्ति वा…पे… नत्थि जिव्हा…पे… नत्थि मनो, नत्थि धम्मा, नत्थि मनोविञ्ञाणं, नत्थि मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बा धम्मा, नत्थि तत्थ लोको वा लोकपञ्ञत्ति वा’’ति. छट्ठं.

६९. एकं समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च उपसेनो राजगहे विहरन्ति सीतवने सप्पसोण्डिकपब्भारे. तेन खो पन समयेन आयस्मतो उपसेनस्स काये आसीविसो पतितो ¶ होति. अथ खो आयस्मा उपसेनो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘एथ मे, आवुसो, इमं कायं मञ्चकं आरोपेत्वा बहिद्धा नीहरथ. पुरायं कायो इधेव विकिरति; सेय्यथापि भुसमुट्ठी’’ति.

एवं ¶ वुत्ते, आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं उपसेनं एतदवोच – ‘‘न खो पन मयं पस्साम आयस्मतो उपसेनस्स कायस्स वा अञ्ञथत्तं इन्द्रियानं वा विपरिणामं. अथ च पनायस्मा उपसेनो एवमाह – ‘एथ मे, आवुसो, इमं कायं मञ्चकं आरोपेत्वा बहिद्धा नीहरथ. पुरायं कायो इधेव विकिरति; सेय्यथापि भुसमुट्ठी’’’ति. ‘‘यस्स नून, आवुसो सारिपुत्त, एवमस्स – ‘अहं चक्खूति वा मम चक्खूति वा…पे… अहं जिव्हाति वा मम ¶ जिव्हाति वा… अहं मनोति वा मम मनोति वा’. तस्स, आवुसो सारिपुत्त, सिया कायस्स वा अञ्ञथत्तं इन्द्रियानं वा विपरिणामो. मय्हञ्च खो, आवुसो सारिपुत्त, न एवं होति ¶ – ‘अहं चक्खूति वा मम चक्खूति वा…पे… अहं जिव्हाति वा मम जिव्हाति वा…पे… अहं मनोति वा मम मनोति वा’. तस्स मय्हञ्च खो, आवुसो सारिपुत्त, किं कायस्स वा अञ्ञथत्तं भविस्सति, इन्द्रियानं वा विपरिणामो’’ति!

‘‘तथा हि पनायस्मतो उपसेनस्स दीघरत्तं अहङ्कारममङ्कारमानानुसयो सुसमूहतो. तस्मा आयस्मतो उपसेनस्स न एवं होति – ‘अहं चक्खूति वा मम चक्खूति वा…पे… अहं जिव्हाति वा मम जिव्हाति वा…पे… अहं मनोति वा मम मनोति वा’’’ति. अथ ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो उपसेनस्स कायं मञ्चकं आरोपेत्वा बहिद्धा नीहरिंसु. अथ खो आयस्मतो उपसेनस्स कायो तत्थेव विकिरि; सेय्यथापि भुसमुट्ठीति. सत्तमं.

७०. अथ खो आयस्मा उपवाणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उपवाणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘सन्दिट्ठिको धम्मो, सन्दिट्ठिको धम्मो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सन्दिट्ठिको धम्मो होति, अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति?

‘‘इध पन, उपवाण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा रूपप्पटिसंवेदी च होति रूपरागप्पटिसंवेदी च. सन्तञ्च अज्झत्तं रूपेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं रूपेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा रूपप्पटिसंवेदी च होति रूपरागप्पटिसंवेदी ¶ च. सन्तञ्च अज्झत्तं रूपेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं रूपेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, उपवाण, भिक्खु जिव्हाय रसं सायित्वा रसप्पटिसंवेदी च होति रसरागप्पटिसंवेदी च. सन्तञ्च अज्झत्तं रसेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं रसेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु जिव्हाय रसं सायित्वा रसप्पटिसंवेदी च होति रसरागप्पटिसंवेदी ¶ च. सन्तञ्च अज्झत्तं रसेसु ¶ रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं रसेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति…पे….

‘‘पुन चपरं, उपवाण, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मप्पटिसंवेदी च होति धम्मरागप्पटिसंवेदी च. सन्तञ्च अज्झत्तं धम्मेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं धम्मेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मप्पटिसंवेदी च होति धम्मरागप्पटिसंवेदी च. सन्तञ्च अज्झत्तं धम्मेसु रागं ‘अत्थि मे अज्झत्तं धम्मेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति…पे… पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति…पे….

‘‘इध पन, उपवाण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा रूपप्पटिसंवेदी च होति, नो च रूपरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं रूपेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं रूपेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा रूपप्पटिसंवेदीहि खो होति, नो च रूपरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं रूपेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं रूपेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति, अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, उपवाण, भिक्खु जिव्हाय रसं सायित्वा रसप्पटिसंवेदीहि खो होति, नो च रसरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं रसेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं रसेसु रागो’ति पजानाति…पे….

‘‘पुन ¶ ¶ चपरं, उपवाण, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मप्पटिसंवेदीहि खो होति, नो च धम्मरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं धम्मेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं धम्मेसु रागो’ति पजानाति. यं तं, उपवाण, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मप्पटिसंवेदीहि खो होति, नो च धम्मरागप्पटिसंवेदी. असन्तञ्च अज्झत्तं धम्मेसु रागं ‘नत्थि मे अज्झत्तं धम्मेसु रागो’ति पजानाति. एवम्पि खो, उपवाण, सन्दिट्ठिको धम्मो होति, अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति. अट्ठमं.

७१. ‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. अवुसितं ¶ तेन ब्रह्मचरियं, आरका सो इमस्मा धम्मविनया’’ति.

एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एत्थाहं, भन्ते, अनस्ससं [अनस्ससिं (सी.), अनस्सासं (स्या. कं.), अनस्सासिं (पी.)]. अहञ्हि, भन्ते, छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानामी’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भिक्खु, चक्खुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि ¶ , एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, चक्खु ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एसेवन्तो दुक्खस्स…पे… जिव्हं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, जिव्हा ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एसेवन्तो दुक्खस्स…पे… मनं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, मनो ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति ¶ एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एसेवन्तो दुक्खस्सा’’ति. नवमं.

७२. ‘‘यो ¶ हि कोचि, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. अवुसितं तेन ब्रह्मचरियं, आरका सो इमस्मा धम्मविनया’’ति.

एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एत्थाहं, भन्ते, अनस्ससं पनस्ससं. अहञ्हि, भन्ते, छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानामी’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भिक्खु, चक्खुं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि ¶ , न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, चक्खु ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एवं ते एतं पठमं फस्सायतनं पहीनं भविस्सति ¶ आयतिं अपुनब्भवाय…पे….

‘‘जिव्हं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘साधु ¶ , भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, जिव्हा ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एवं ते एतं चतुत्थं फस्सायतनं पहीनं भविस्सति आयतिं अपुनब्भवाय…पे….

‘‘मनं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘साधु, भिक्खु, एत्थ च ते, भिक्खु, मनो ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं भविस्सति. एवं ते एतं छट्ठं फस्सायतनं पहीनं भविस्सति आयतिं अपुनब्भवाया’’ति. दसमं.

७३. ‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं ¶ समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. अवुसितं तेन ब्रह्मचरियं, आरका सो इमस्मा धम्मविनया’’ति.

एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एत्थाहं, भन्ते, अनस्ससं पनस्ससं. अहञ्हि, भन्ते, छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च ¶ अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानामी’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भिक्खु, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘सोतं… घानं… जिव्हा… कायो… मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘एवं पस्सं, भिक्खु, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, सोतस्मिम्पि निब्बिन्दति, घानस्मिम्पि निब्बिन्दति, जिव्हायपि निब्बिन्दति, कायस्मिम्पि निब्बिन्दति, मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. एकादसमं.

मिगजालेन ¶ द्वे वुत्ता, चत्तारो च समिद्धिना;

उपसेनो उपवाणो, छफस्सायतनिका तयोति.

७४. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ ¶ . अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अमुकस्मिं, भन्ते, विहारे अञ्ञतरो भिक्खु नवो अप्पञ्ञातो आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. साधु, भन्ते, भगवा येन सो भिक्खु तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति.

अथ खो भगवा नववादञ्च सुत्वा गिलानवादञ्च, ‘‘अप्पञ्ञातो भिक्खू’’ति इति विदित्वा येन सो भिक्खु तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो सो भिक्खु भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान मञ्चके समधोसि [समञ्चोसि (सी.), समतेसि (स्या. कं.), समञ्चोपि (पी.)]. अथ खो भगवा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘अलं, भिक्खु, मा त्वं मञ्चके समधोसि. सन्तिमानि आसनानि पञ्ञत्तानि, तत्थाहं निसीदिस्सामी’’ति. निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने. निसज्ज खो भगवा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, भिक्खु, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति नो अभिक्कमन्ति, पटिक्कमोसानं पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’ति?

‘‘न मे, भन्ते, खमनीयं, न यापनीयं, बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति नो पटिक्कमन्ति, अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो’’ति.

‘‘कच्चि ते, भिक्खु, न किञ्चि कुक्कुच्चं, न कोचि विप्पटिसारो’’ति?

‘‘तग्घ मे, भन्ते, अनप्पकं ¶ कुक्कुच्चं, अनप्पको विप्पटिसारो’’ति.

‘‘कच्चि ¶ पन तं [त्वं (सी.), ते (स्या. कं. क.)], भिक्खु, अत्ता सीलतो उपवदती’’ति?

‘‘न खो मं, भन्ते, अत्ता सीलतो उपवदती’’ति [नो हेतं भन्ते (पी. क.)].

‘‘नो चे किर ते, भिक्खु, अत्ता सीलतो उपवदति, अथ किञ्च [अथ किस्मिञ्च (सी.), अथ भिक्खु किस्मिञ्च (स्या. कं. पी. क.)] ते कुक्कुच्चं को च विप्पटिसारो’’ति?

‘‘न ख्वाहं ¶ , भन्ते, सीलविसुद्धत्थं भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’ति ¶ .

‘‘नो चे किर त्वं, भिक्खु, सीलविसुद्धत्थं मया धम्मं देसितं आजानासि, अथ किमत्थं चरहि त्वं, भिक्खु, मया धम्मं देसितं आजानासी’’ति?

‘‘रागविरागत्थं ख्वाहं, भन्ते, भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’ति.

‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, रागविरागत्थं मया धम्मं देसितं आजानासि. रागविरागत्थो हि, भिक्खु, मया धम्मो देसितो. तं किं मञ्ञसि भिक्खु, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं…पे… सोतं… घानं… जिव्हा… कायो… मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘एवं पस्सं, भिक्खु, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, सोतस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमनो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दि. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने तस्स भिक्खुनो विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति. पठमं.

७५. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु…पे… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अमुकस्मिं, भन्ते, विहारे अञ्ञतरो भिक्खु नवो अप्पञ्ञातो आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. साधु, भन्ते, भगवा येन सो भिक्खु तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति.

अथ खो भगवा नववादञ्च सुत्वा गिलानवादञ्च, ‘‘अप्पञ्ञातो भिक्खू’’ति इति विदित्वा येन सो भिक्खु तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो सो भिक्खु भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान मञ्चके समधोसि. अथ खो भगवा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘अलं, भिक्खु, मा त्वं मञ्चके समधोसि. सन्तिमानि आसनानि पञ्ञत्तानि, तत्थाहं निसीदिस्सामी’’ति. निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने. निसज्ज खो भगवा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, भिक्खु, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति नो अभिक्कमन्ति, पटिक्कमोसानं ¶ पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’ति?

‘‘न मे, भन्ते, खमनीयं, न यापनीयं…पे… न खो मं [मे (सब्बत्थ)], भन्ते, अत्ता सीलतो उपवदती’’ति.

‘‘नो चे किर ते, भिक्खु, अत्ता सीलतो उपवदति, अथ किञ्च ते कुक्कुच्चं को च विप्पटिसारो’’ति?

‘‘न ख्वाहं, भन्ते, सीलविसुद्धत्थं भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’ति.

‘‘नो ¶ चे किर त्वं, भिक्खु, सीलविसुद्धत्थं मया धम्मं देसितं आजानासि, अथ ¶ किमत्थं चरहि त्वं, भिक्खु, मया धम्मं देसितं आजानासी’’ति?

‘‘अनुपादापरिनिब्बानत्थं ख्वाहं, भन्ते, भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’ति.

‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, अनुपादापरिनिब्बानत्थं मया धम्मं देसितं आजानासि. अनुपादापरिनिब्बानत्थो हि, भिक्खु, मया धम्मो देसितो.

‘‘तं किं मञ्ञसि, भिक्खु, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं…पे… सोतं… घानं… जिव्हा… कायो… मनो… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘एवं पस्सं, भिक्खु, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि… मनोविञ्ञाणेपि… मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दि. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने तस्स भिक्खुस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चीति [विमुच्चतीति (सब्बत्थ)]. दुतियं.

७६. अथ ¶ खो आयस्मा राधो…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा राधो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु ¶ , यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति. ‘‘यं खो, राध, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो. किञ्च, राध, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो? चक्खु अनिच्चं ¶ , रूपा अनिच्चा, चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… जिव्हा… कायो… मनो अनिच्चो. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यं ¶ खो, राध, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. ततियं.

७७. ‘‘यं खो, राध, दुक्खं तत्र ते छन्दो पहातब्बो. किञ्च, राध, दुक्खं? चक्खु खो, राध, दुक्खं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो… यम्पिदं चक्खुसम्फस्स…पे… अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… मनो दुक्खो… धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं ¶ सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यं खो, राध, दुक्खं तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. चतुत्थं.

७८. ‘‘यो खो, राध, अनत्ता तत्र ते छन्दो पहातब्बो. को च, राध, अनत्ता? चक्खु खो, राध, अनत्ता. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया…पे… मनो अनत्ता… धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ता. तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यो खो, राध, अनत्ता तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. पञ्चमं.

७९. अथ ¶ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘अत्थि खो, भिक्खु, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति.

‘‘कतमो पन, भन्ते, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘अविज्जा ¶ खो, भिक्खु, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति.

‘‘कथं पन, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा ¶ पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनिच्चतो जानतो पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. रूपे… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं, चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति…पे… मनं अनिच्चतो जानतो पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति. छट्ठं.

८०. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु…पे… एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘अविज्जा खो, भिक्खु, एको धम्मो यस्स पहाना भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति.

‘‘कथं पन, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति?

‘‘इध, भिक्खु, भिक्खुनो सुतं होति – ‘सब्बे धम्मा नालं अभिनिवेसाया’ति. एवञ्चेतं, भिक्खु, भिक्खुनो सुतं होति – ‘सब्बे धम्मा ¶ नालं अभिनिवेसाया’ति. सो सब्बं धम्मं अभिजानाति, सब्बं धम्मं अभिञ्ञाय सब्बं धम्मं परिजानाति, सब्बं धम्मं परिञ्ञाय सब्बनिमित्तानि अञ्ञतो पस्सति, चक्खुं अञ्ञतो पस्सति ¶ , रूपे… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अञ्ञतो पस्सति…पे… मनं अञ्ञतो पस्सति, धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अञ्ञतो पस्सति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो भिक्खुनो अविज्जा पहीयति, विज्जा उप्पज्जती’’ति. सत्तमं.

८१. अथ ¶ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे… एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं ¶ – ‘‘इध नो, भन्ते, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका अम्हे एवं पुच्छन्ति – ‘किमत्थियं, आवुसो, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा मयं, भन्ते, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरोम – ‘दुक्खस्स खो, आवुसो, परिञ्ञत्थं भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. कच्चि मयं, भन्ते, एवं पुट्ठा एवं ब्याकरमाना वुत्तवादिनो चेव भगवतो होम, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खाम, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोम, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छती’’ति?

‘‘तग्घ तुम्हे, भिक्खवे, एवं पुट्ठा एवं ब्याकरमाना वुत्तवादिनो चेव मे होथ, न च मं अभूतेन अब्भाचिक्खथ, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोथ, न च ¶ कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छति. दुक्खस्स हि, भिक्खवे, परिञ्ञत्थं मयि ब्रह्मचरियं वुस्सति. सचे पन वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमं पन तं, आवुसो, दुक्खं, यस्स परिञ्ञाय समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘चक्खु खो, आवुसो, दुक्खं, तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. रूपा…पे… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं. तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति…पे… मनो दुक्खो…पे… यम्पिदं ¶ मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं. तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. इदं खो तं, आवुसो, दुक्खं, तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. एवं ¶ पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति. अट्ठमं.

८२. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘लोको, लोको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘‘लुज्जती’ति खो, भिक्खु, तस्मा लोकोति वुच्चति. किञ्च लुज्जति? चक्खु खो, भिक्खु, लुज्जति. रूपा लुज्जन्ति, चक्खुविञ्ञाणं लुज्जति, चक्खुसम्फस्सो लुज्जति ¶ , यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि लुज्जति…पे… जिव्हा लुज्जति…पे… मनो लुज्जति, धम्मा लुज्जन्ति, मनोविञ्ञाणं लुज्जति, मनोसम्फस्सो लुज्जति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि लुज्जति. लुज्जतीति खो, भिक्खु, तस्मा लोकोति वुच्चती’’ति. नवमं.

८३. अथ खो आयस्मा फग्गुनो…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा फग्गुनो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, तं चक्खु, येन चक्खुना अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य…पे… अत्थि नु खो, भन्ते, सा जिव्हा, याय जिव्हाय अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य…पे… अत्थि नु खो सो, भन्ते, मनो, येन मनेन अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्या’’ति?

‘‘नत्थि खो तं, फग्गुन, चक्खु, येन चक्खुना अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य ¶ …पे… नत्थि खो सा ¶ , फग्गुन, जिव्हा, याय जिव्हाय अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो ¶ पञ्ञापेय्य…पे… नत्थि ¶ खो सो, फग्गुन, मनो, येन मनेन अतीते बुद्धे परिनिब्बुते छिन्नपपञ्चे छिन्नवटुमे परियादिन्नवट्टे सब्बदुक्खवीतिवट्टे पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्या’’ति. दसमं.

गिलानेन दुवे वुत्ता, राधेन अपरे तयो;

अविज्जाय च द्वे वुत्ता, भिक्खु लोको च फग्गुनोति.

८४. सावत्थिनिदानं. अथ ¶ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘लोको, लोको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘यं खो, आनन्द, पलोकधम्मं, अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको. किञ्च, आनन्द, पलोकधम्मं? चक्खु खो, आनन्द, पलोकधम्मं, रूपा पलोकधम्मा, चक्खुविञ्ञाणं पलोकधम्मं, चक्खुसम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया…पे… तम्पि पलोकधम्मं…पे… जिव्हा पलोकधम्मा, रसा पलोकधम्मा, जिव्हाविञ्ञाणं पलोकधम्मं, जिव्हासम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया…पे… तम्पि पलोकधम्मं…पे… ¶ मनो पलोकधम्मो, धम्मा पलोकधम्मा, मनोविञ्ञाणं पलोकधम्मं, मनोसम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पलोकधम्मं. यं खो, आनन्द, पलोकधम्मं, अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको’’ति. पठमं.

८५. अथ ¶ ¶ खो आयस्मा आनन्दो…पे… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘सुञ्ञो लोको, सुञ्ञो लोको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘यस्मा च खो, आनन्द, सुञ्ञं ¶ अत्तेन वा अत्तनियेन वा तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चति. किञ्च, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा? चक्खु खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा. रूपा सुञ्ञा अत्तेन वा अत्तनियेन वा, चक्खुविञ्ञाणं सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, चक्खुसम्फस्सो सुञ्ञो अत्तेन वा अत्तनियेन वा…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा. यस्मा च खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति. दुतियं.

८६. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, आनन्द, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘चक्खुविञ्ञाणं…पे… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं ¶ वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं ¶ वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो ¶ मे अत्ता’’’ति?

‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सो…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘एवं पस्सं, आनन्द, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. ततियं.

८७. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो आयस्मा च छन्नो गिज्झकूटे पब्बते विहरन्ति. तेन खो पन समयेन येन आयस्मा छन्नो आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो ¶ . अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना ¶ वुट्ठितो येनायस्मा महाचुन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाचुन्दं एतदवोच – ‘‘आयामावुसो चुन्द, येनायस्मा छन्नो तेनुपसङ्कमिस्साम गिलानपुच्छका’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा महाचुन्दो आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसि.

अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो येनायस्मा छन्नो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदिंसु. निसज्ज खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं छन्नं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, आवुसो छन्न, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति नो अभिक्कमन्ति, पटिक्कमोसानं पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’ति?

‘‘न ¶ मे, आवुसो सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं, बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति नो पटिक्कमन्ति, अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो, बलवा पुरिसो तिण्हेन सिखरेन [खग्गेन (क.)] मुद्धनि [मुद्धानं (सी. स्या. कं. पी.)] अभिमत्थेय्य [अभिमन्थेय्य (सी.)]; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्ता वाता मुद्धनि [मुद्धानं (सी. स्या. कं. पी.)] ऊहनन्ति [उपहनन्ति (सी. स्या. कं. पी. क.), उहनन्ति (क.)]. न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं…पे… नो पटिक्कमो. सेय्यथापि ¶ , आवुसो, बलवा पुरिसो दळ्हेन वरत्तक्खण्डेन सीसे सीसवेठं ददेय्य; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्ता सीसे सीसवेदना. न मे, आवुसो, खमनीयं ¶ , न यापनीयं…पे… नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा तिण्हेन गोविकन्तनेन कुच्छिं परिकन्तेय्य; एवमेव खो अधिमत्ता वाता कुच्छिं परिकन्तन्ति. न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं…पे… नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो, द्वे बलवन्तो पुरिसा दुब्बलतरं पुरिसं नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुया सन्तापेय्युं ¶ सम्परितापेय्युं; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्तो कायस्मिं डाहो. न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं, बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति नो पटिक्कमन्ति, अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो. सत्थं, आवुसो सारिपुत्त, आहरिस्सामि, नावकङ्खामि [नापि कङ्खामि (क.)] जीवित’’न्ति.

‘‘मा आयस्मा छन्नो सत्थं आहरेसि. यापेतायस्मा छन्नो, यापेन्तं मयं आयस्मन्तं छन्नं इच्छाम. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि सप्पायानि भोजनानि, अहं आयस्मतो छन्नस्स सप्पायानि भोजनानि परियेसिस्सामि. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि सप्पायानि भेसज्जानि, अहं आयस्मतो छन्नस्स सप्पायानि भेसज्जानि परियेसिस्सामि. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि पतिरूपा उपट्ठाका, अहं आयस्मन्तं छन्नं उपट्ठहिस्सामि. मा आयस्मा छन्नो सत्थं आहरेसि. यापेतायस्मा छन्नो, यापेन्तं मयं आयस्मन्तं छन्नं इच्छामा’’ति.

‘‘न मे, आवुसो सारिपुत्त, नत्थि सप्पायानि भोजनानि; अत्थि मे सप्पायानि ¶ भोजनानि. नपि मे नत्थि सप्पायानि भेसज्जानि; अत्थि मे सप्पायानि भेसज्जानि. नपि मे नत्थि पतिरूपा उपट्ठाका; अत्थि मे पतिरूपा उपट्ठाका. अपि च मे, आवुसो, सत्था परिचिण्णो दीघरत्तं मनापेनेव, नो अमनापेन. एतञ्हि, आवुसो, सावकस्स पतिरूपं यं सत्थारं ¶ परिचरेय्य मनापेनेव, नो अमनापेन. ‘अनुपवज्जं [तं अनुपवज्जं (बहूसु)] छन्नो भिक्खु सत्थं आहरिस्सती’ति – एवमेतं, आवुसो सारिपुत्त, धारेही’’ति.

‘‘पुच्छेय्याम ¶ मयं आयस्मन्तं छन्नं कञ्चिदेव [किञ्चिदेव (स्या. कं. पी. क.)] देसं, सचे आयस्मा छन्नो ओकासं करोति पञ्हस्स वेय्याकरणाया’’ति. ‘‘पुच्छावुसो ¶ सारिपुत्त, सुत्वा वेदिस्सामा’’ति.

‘‘चक्खुं, आवुसो छन्न, चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससि…पे… जिव्हं, आवुसो छन्न, जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससि…पे… मनं, आवुसो छन्न, मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘चक्खुं, आवुसो सारिपुत्त, चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि…पे… जिव्हं, आवुसो सारिपुत्त, जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं ¶ मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि…पे… मनं, आवुसो सारिपुत्त, मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामी’’ति.

‘‘चक्खुस्मिं, आवुसो छन्न, चक्खुविञ्ञाणे चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय चक्खुं चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससि… जिव्हाय, आवुसो छन्न, जिव्हाविञ्ञाणे जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय जिव्हं जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससि… मनस्मिं, आवुसो छन्न, मनोविञ्ञाणे मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय मनं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘चक्खुस्मिं ¶ , आवुसो सारिपुत्त, चक्खुविञ्ञाणे चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय चक्खुं चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति ¶ समनुपस्सामि…पे… जिव्हाय, आवुसो सारिपुत्त, जिव्हाविञ्ञाणे जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय जिव्हं जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे ¶ धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति ¶ समनुपस्सामि…पे… मनस्मिं, आवुसो सारिपुत्त, मनोविञ्ञाणे मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय मनं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामी’’ति.

एवं वुत्ते, आयस्मा महाचुन्दो आयस्मन्तं छन्नं एतदवोच – ‘‘तस्मातिह, आवुसो छन्न, इदम्पि तस्स भगवतो सासनं निच्चकप्पं साधुकं मनसि कातब्बं – ‘निस्सितस्स चलितं, अनिस्सितस्स चलितं नत्थि. चलिते असति पस्सद्धि होति. पस्सद्धिया सति नति न होति. नतिया असति आगतिगति न होति. आगतिगतिया असति चुतूपपातो न होति. चुतूपपाते असति नेविध न हुरं न उभयमन्तरेन. एसेवन्तो दुक्खस्सा’’’ति.

अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो आयस्मन्तं छन्नं इमिना ओवादेन ओवदित्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु. अथ खो आयस्मा छन्नो अचिरपक्कन्तेसु तेसु आयस्मन्तेसु सत्थं आहरेसि.

अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आयस्मता, भन्ते, छन्नेन सत्थं आहरितं. तस्स का गति को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘ननु ते, सारिपुत्त, छन्नेन भिक्खुना सम्मुखायेव अनुपवज्जता ब्याकता’’ति ¶ ? ‘‘अत्थि, भन्ते, पुब्बविज्जनं [पुब्बविचिरं (सी.), पुब्बविज्झनं (पी.), पुब्बजिरं (म. नि. ३.३९४] नाम वज्जिगामो. तत्थायस्मतो छन्नस्स मित्तकुलानि सुहज्जकुलानि उपवज्जकुलानी’’ति. ‘‘होन्ति हेते, सारिपुत्त, छन्नस्स भिक्खुनो मित्तकुलानि सुहज्जकुलानि उपवज्जकुलानि. न खो पनाहं, सारिपुत्त ¶ , एत्तावता सउपवज्जोति वदामि. यो खो, सारिपुत्त, तञ्च कायं निक्खिपति, अञ्ञञ्च कायं ¶ उपादियति, तमहं सउपवज्जोति वदामि. तं छन्नस्स भिक्खुनो नत्थि. ‘अनुपवज्जं छन्नेन भिक्खुना सत्थं आहरित’न्ति – एवमेतं, सारिपुत्त, धारेही’’ति. चतुत्थं.

८८. अथ ¶ [सावत्थिनिदानं. अथ (?) म. नि. ३.३९५ पस्सितब्बं] खो आयस्मा पुण्णो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा पुण्णो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘सन्ति खो, पुण्ण, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी. ‘नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, पुण्णा’ति वदामि…पे… सन्ति खो, पुण्ण, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, पुण्ण, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे ¶ भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी. ‘नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, पुण्णा’ति वदामि.

‘‘सन्ति खो, पुण्ण, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो निरुज्झति नन्दी. ‘नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, पुण्णा’ति वदामि…पे… सन्ति खो, पुण्ण, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु ¶ नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो निरुज्झति नन्दी. ‘नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, पुण्णा’ति वदामि.

‘‘इमिना ¶ त्वं [इमिना च त्वं], पुण्ण, मया संखित्तेन ओवादेन ओवदितो कतमस्मिं [कतरस्मिं (म. नि. ३.३९५)] जनपदे विहरिस्ससी’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, सुनापरन्तो नाम जनपदो, तत्थाहं विहरिस्सामी’’ति.

‘‘चण्डा ¶ खो, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा; फरुसा खो, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा. सचे तं, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा अक्कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्र ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका ¶ मनुस्सा अक्कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे [मं (सब्बत्थ)] नयिमे पाणिना पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ [एवम्मेत्थ (?)], भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा पाणिना पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा पाणिना पहारं ¶ दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे [एवम्मेत्थ (?)] नयिमे लेड्डुना पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा लेड्डुना पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा लेड्डुना पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे दण्डेन पहारं देन्ती’ति ¶ . एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे ¶ पन पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा दण्डेन पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा दण्डेन पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे सत्थेन पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा सत्थेन पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा सत्थेन पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मं नयिमे ¶ तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे ¶ पन तं, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?

‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘सन्ति खो तस्स भगवतो सावका कायेन च जीवितेन च अट्टीयमाना हरायमाना जिगुच्छमाना सत्थहारकं परियेसन्ति, तं मे इदं अपरियिट्ठञ्ञेव सत्थहारकं लद्ध’न्ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘साधु साधु, पुण्ण! सक्खिस्ससि खो त्वं, पुण्ण, इमिना दमूपसमेन समन्नागतो सुनापरन्तस्मिं जनपदे वत्थुं. यस्स दानि त्वं, पुण्ण, कालं मञ्ञसी’’ति.

अथ खो आयस्मा पुण्णो भगवतो वचनं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं ¶ अभिवादेत्वा ¶ पदक्खिणं कत्वा सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय येन सुनापरन्तो जनपदो तेन चारिकं पक्कामि. अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन सुनापरन्तो जनपदो तदवसरि. तत्र सुदं आयस्मा पुण्णो सुनापरन्तस्मिं जनपदे विहरति. अथ खो आयस्मा पुण्णो तेनेवन्तरवस्सेन पञ्चमत्तानि उपासकसतानि पटिवेदेसि [पटिपादेसि (सी. पी.), पटिदेसेसि (स्या. कं.)]. तेनेवन्तरवस्सेन पञ्चमत्तानि उपासिकासतानि पटिवेदेसि. तेनेवन्तरवस्सेन तिस्सो विज्जा ¶ सच्छाकासि. तेनेवन्तरवस्सेन परिनिब्बायि.

अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे… एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, भन्ते, पुण्णो नाम कुलपुत्तो भगवता संखित्तेन ओवादेन ओवदितो, सो कालङ्कतो. तस्स का गति को अभिसम्परायो’’ति?

‘‘पण्डितो, भिक्खवे, पुण्णो कुलपुत्तो [कुलपुत्तो अहोसि (सब्बत्थ)], पच्चपादि [सच्चवादी (स्या. कं. क.)] धम्मस्सानुधम्मं, न च मं धम्माधिकरणं विहेसेसि [विहेठेसि (सी. स्या. कं.)]. परिनिब्बुतो, भिक्खवे, पुण्णो कुलपुत्तो’’ति. पञ्चमं.

८९. अथ ¶ खो आयस्मा बाहियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा बाहियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, बाहिय, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे… चक्खुविञ्ञाणं…पे… चक्खुसम्फस्सो…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु ¶ तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘एवं पस्सं, बाहिय, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

अथ खो आयस्मा बाहियो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा बाहियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं ¶ , नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा बाहियो अरहतं अहोसीति. छट्ठं.

९०. ‘‘एजा ¶ , भिक्खवे, रोगो, एजा गण्डो, एजा सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, तथागतो अनेजो विहरति वीतसल्लो. तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, भिक्खु चेपि आकङ्खेय्य ‘अनेजो विहरेय्यं [विहरेय्य (सी. पी. क.)] वीतसल्लो’ति, चक्खुं न मञ्ञेय्य, चक्खुस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुतो न मञ्ञेय्य, चक्खु ¶ मेति न मञ्ञेय्य; रूपे न मञ्ञेय्य, रूपेसु न मञ्ञेय्य, रूपतो न मञ्ञेय्य, रूपा मेति न मञ्ञेय्य; चक्खुविञ्ञाणं न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणतो न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणं मेति न मञ्ञेय्य; चक्खुसम्फस्सं न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सतो न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सो मेति न मञ्ञेय्य. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य.

‘‘सोतं न मञ्ञेय्य…पे… घानं न मञ्ञेय्य…पे… जिव्हं न मञ्ञेय्य, जिव्हाय न मञ्ञेय्य, जिव्हातो न मञ्ञेय्य, जिव्हा मेति न मञ्ञेय्य; रसे न मञ्ञेय्य…पे… जिव्हाविञ्ञाणं न मञ्ञेय्य…पे… जिव्हासम्फस्सं न मञ्ञेय्य…पे… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य.

‘‘कायं न मञ्ञेय्य…पे… मनं न मञ्ञेय्य, मनस्मिं न मञ्ञेय्य, मनतो न मञ्ञेय्य, मनो मेति न मञ्ञेय्य; धम्मे न मञ्ञेय्य…पे… मनो विञ्ञाणं…पे… मनोसम्फस्सं…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य; सब्बं न मञ्ञेय्य, सब्बस्मिं ¶ न मञ्ञेय्य, सब्बतो न मञ्ञेय्य, सब्बं मेति न मञ्ञेय्य.

‘‘सो ¶ एवं अमञ्ञमानो न किञ्चिपि लोके उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति ¶ . ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

९१. ‘‘एजा ¶ , भिक्खवे, रोगो, एजा गण्डो, एजा सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, तथागतो अनेजो विहरति वीतसल्लो. तस्मातिह, भिक्खवे, भिक्खु चेपि आकङ्खेय्य ‘अनेजो विहरेय्यं वीतसल्लो’ति, चक्खुं न मञ्ञेय्य, चक्खुस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुतो न मञ्ञेय्य, चक्खु मेति न मञ्ञेय्य; रूपे न मञ्ञेय्य… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति…पे….

‘‘जिव्हं न मञ्ञेय्य, जिव्हाय न मञ्ञेय्य, जिव्हातो न मञ्ञेय्य, जिव्हा मेति न मञ्ञेय्य; रसे न मञ्ञेय्य… जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सं… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति…पे….

‘‘मनं न मञ्ञेय्य, मनस्मिं न मञ्ञेय्य, मनतो न मञ्ञेय्य, मनो मेति न मञ्ञेय्य… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि ¶ न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य. यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति ¶ , यतो ¶ मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा. अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति.

‘‘यावता, भिक्खवे, खन्धधातुआयतना तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य. सो एवं अमञ्ञमानो न किञ्चि लोके उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. अट्ठमं.

९२. ‘‘द्वयं ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ. किञ्च, भिक्खवे, द्वयं? चक्खुञ्चेव रूपा च, सोतञ्चेव सद्दा च, घानञ्चेव गन्धा च, जिव्हा चेव रसा च, कायो चेव फोट्ठब्बा च ¶ , मनो चेव धम्मा च – इदं वुच्चति, भिक्खवे, द्वयं.

‘‘यो, भिक्खवे, एवं वदेय्य – ‘अहमेतं द्वयं पच्चक्खाय अञ्ञं द्वयं पञ्ञपेस्सामी’ति, तस्स वाचावत्थुकमेवस्स. पुट्ठो च न सम्पायेय्य. उत्तरिञ्च विघातं आपज्जेय्य. तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मि’’न्ति. नवमं.

९३. ‘‘द्वयं, भिक्खवे, पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोति. कथञ्च, भिक्खवे, द्वयं पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोति? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. चक्खु अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. रूपा ¶ अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. योपि हेतु योपि पच्चयो चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं चक्खुविञ्ञाणं कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति चक्खुसम्फस्सो. चक्खुसम्फस्सोपि अनिच्चो ¶ विपरिणामी अञ्ञथाभावी. योपि हेतु योपि पच्चयो चक्खुसम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नो चक्खुसम्फस्सो कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो ¶ , भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति. इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. सोतं…पे….

‘‘जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं. जिव्हा अनिच्चा विपरिणामी अञ्ञथाभावी [विपरिणामिनी अञ्ञथाभाविनी (?)]. रसा अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. योपि हेतु योपि पच्चयो जिव्हाविञ्ञाणस्स उप्पादाय ¶ , सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं जिव्हाविञ्ञाणं, कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति जिव्हासम्फस्सो. जिव्हासम्फस्सोपि अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. योपि हेतु योपि पच्चयो जिव्हासम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं ¶ खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नो जिव्हासम्फस्सो, कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो, भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति. इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. कायं…पे….

‘‘मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. मनो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. धम्मा अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ¶ ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. मनोविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि. योपि हेतु योपि पच्चयो मनोविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं मनोविञ्ञाणं, कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति मनोसम्फस्सो. मनोसम्फस्सोपि अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. योपि हेतु योपि पच्चयो मनोसम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी. अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च ¶ उप्पन्नो मनोसम्फस्सो, कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो, भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति. इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो. एवं खो, भिक्खवे, द्वयं पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोती’’ति. दसमं.

पलोकसुञ्ञा संखित्तं, छन्नो पुण्णो च बाहियो;

एजेन च दुवे वुत्ता, द्वयेहि अपरे दुवेति.

९४. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘छयिमे ¶ ¶ , भिक्खवे, फस्सायतना अदन्ता अगुत्ता अरक्खिता असंवुता दुक्खाधिवाहा होन्ति. कतमे छ? चक्खु, भिक्खवे, फस्सायतनं अदन्तं अगुत्तं अरक्खितं असंवुतं दुक्खाधिवाहं होति…पे… जिव्हा, भिक्खवे, फस्सायतनं अदन्तं अगुत्तं अरक्खितं असंवुतं दुक्खाधिवाहं होति…पे… मनो, भिक्खवे, फस्सायतनं अदन्तं अगुत्तं अरक्खितं असंवुतं दुक्खाधिवाहं होति. इमे खो, भिक्खवे, छ फस्सायतना अदन्ता अगुत्ता अरक्खिता असंवुता दुक्खाधिवाहा होन्ति’’.

‘‘छयिमे, भिक्खवे, फस्सायतना सुदन्ता सुगुत्ता सुरक्खिता सुसंवुता सुखाधिवाहा होन्ति. कतमे छ? चक्खु, भिक्खवे, फस्सायतनं सुदन्तं सुगुत्तं सुरक्खितं सुसंवुतं सुखाधिवाहं होति…पे… जिव्हा, भिक्खवे, फस्सायतनं सुदन्तं सुगुत्तं सुरक्खितं सुसंवुतं सुखाधिवाहं होति…पे… मनो, भिक्खवे, फस्सायतनं सुदन्तं सुगुत्तं सुरक्खितं ¶ सुसंवुतं सुखाधिवाहं होति. इमे खो, भिक्खवे, छ फस्सायतना सुदन्ता सुगुत्ता सुरक्खिता सुसंवुता सुखाधिवाहा होन्ती’’ति. इदमवोच भगवा…पे… एतदवोच सत्था –

‘‘सळेव [छळेव (क.)] फस्सायतनानि भिक्खवो,

सद्धादुतिया विहरन्तानवस्सुता.

‘‘सद्दञ्च ¶ सुत्वा दुभयं पियाप्पियं,

पियम्हि सद्दे न समुच्छितो सिया;

‘‘गन्धञ्च ¶ घत्वा सुरभिं मनोरमं,

‘‘रसञ्च भोत्वान असादितञ्च सादुं,

‘‘फस्सेन ¶ फुट्ठो न सुखेन मज्जे [मज्झे (स्या. कं. पी.)],

फुट्ठस्स चित्तं न विकम्पते क्वचि;

भवत्थ [भवथ (सी. स्या. कं.)] जातिमरणस्स पारगा’’ति. पठमं;

९५. अथ ¶ खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो [मालुङ्क्यपुत्तो (सी.)] येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो ¶ आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘एत्थ ¶ दानि, मालुक्यपुत्त, किं दहरे भिक्खू वक्खाम! यत्र हि नाम त्वं, भिक्खु, जिण्णो वुद्धो महल्लको अद्धगतो वयोअनुप्पत्तो संखित्तेन ओवादं याचसी’’ति.

‘‘किञ्चापाहं, भन्ते, जिण्णो वुद्धो महल्लको अद्धगतो वयोअनुप्पत्तो. देसेतु मे, भन्ते ¶ , भगवा संखित्तेन धम्मं, देसेतु सुगतो संखित्तेन धम्मं, अप्पेव नामाहं भगवतो भासितस्स अत्थं आजानेय्यं. अप्पेव नामाहं भगवतो भासितस्स दायादो अस्स’’न्ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, मालुक्यपुत्त, ये ते चक्खुविञ्ञेय्या रूपा अदिट्ठा अदिट्ठपुब्बा, न च पस्ससि, न च ते होति पस्सेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ते सोतविञ्ञेय्या सद्दा अस्सुता अस्सुतपुब्बा, न च सुणासि, न च ते होति सुणेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ते घानविञ्ञेय्या गन्धा अघायिता अघायितपुब्बा, न च घायसि, न च ते होति घायेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ते जिव्हाविञ्ञेय्या रसा असायिता असायितपुब्बा, न च सायसि, न च ते होति सायेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ते कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा असम्फुट्ठा असम्फुट्ठपुब्बा, न च फुससि, न च ते होति फुसेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘ये ¶ ते मनोविञ्ञेय्या धम्मा ¶ अविञ्ञाता अविञ्ञातपुब्बा, न च विजानासि, न च ते होति विजानेय्यन्ति? अत्थि ते तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एत्थ च ते, मालुक्यपुत्त, दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सति, सुते सुतमत्तं भविस्सति, मुते मुतमत्तं भविस्सति, विञ्ञाते विञ्ञातमत्तं भविस्सति. यतो खो ते, मालुक्यपुत्त, दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सति, सुते सुतमत्तं भविस्सति ¶ , मुते मुतमत्तं भविस्सति, विञ्ञाते विञ्ञातमत्तं भविस्सति; ततो त्वं, मालुक्यपुत्त, न तेन. यतो त्वं, मालुक्यपुत्त, न तेन; ततो त्वं, मालुक्यपुत्त ¶ , न तत्थ. यतो त्वं, मालुक्यपुत्त, न तत्थ; ततो त्वं, मालुक्यपुत्त, नेविध, न हुरं, न उभयमन्तरेन. एसेवन्तो दुक्खस्सा’’ति.

‘‘इमस्स ख्वाहं, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि –

‘‘रूपं दिस्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस [अज्झोसाय (सी.)] तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका रूपसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘सद्दं सुत्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स ¶ वड्ढन्ति वेदना, अनेका सद्दसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘गन्धं ¶ घत्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका गन्धसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘रसं ¶ भोत्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका रससम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘फस्सं ¶ फुस्स सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका फस्ससम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘धम्मं ञत्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका धम्मसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो ¶ दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.

‘‘न सो रज्जति रूपेसु, रूपं दिस्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स पस्सतो रूपं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न सो रज्जति सद्देसु, सद्दं सुत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स ¶ सुणतो सद्दं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न ¶ सो रज्जति गन्धेसु, गन्धं घत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स घायतो गन्धं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न सो रज्जति रसेसु, रसं भोत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स ¶ सायतो रसं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न ¶ सो रज्जति फस्सेसु, फस्सं फुस्स पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स फुसतो फस्सं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चति.

‘‘न ¶ सो रज्जति धम्मेसु, धम्मं ञत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स ¶ जानतो धम्मं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चती’’ति.

‘‘इमस्स ख्वाहं, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामी’’ति. ‘‘साधु साधु, मालुक्यपुत्त! साधु खो त्वं, मालुक्यपुत्त, मया संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानासि –

‘‘रूपं दिस्वा सति मुट्ठा, पियं निमित्तं मनसि करोतो;

सारत्तचित्तो वेदेति, तञ्च अज्झोस तिट्ठति.

‘‘तस्स वड्ढन्ति वेदना, अनेका रूपसम्भवा;

अभिज्झा च विहेसा च, चित्तमस्सूपहञ्ञति;

एवं आचिनतो दुक्खं, आरा निब्बानमुच्चति.…पे….

‘‘न सो रज्जति धम्मेसु, धम्मं ञत्वा पटिस्सतो;

विरत्तचित्तो वेदेति, तञ्च नाज्झोस तिट्ठति.

‘‘यथास्स ¶ विजानतो धम्मं, सेवतो चापि वेदनं;

खीयति नोपचीयति, एवं सो चरती सतो;

एवं अपचिनतो दुक्खं, सन्तिके निब्बानमुच्चती’’ति.

‘‘इमस्स खो, मालुक्यपुत्त, मया संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति.

अथ ¶ खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा मालुक्यपुत्तो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं ¶ करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा मालुक्यपुत्तो अरहतं अहोसीति. दुतियं.

९६. ‘‘परिहानधम्मञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अपरिहानधम्मञ्च छ च अभिभायतनानि. तं सुणाथ. कथञ्च, भिक्खवे, परिहानधम्मो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा [अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा (स्या. कं. पी. क.) उपरि आसीविसवग्गे सत्तमसुत्ते पन ‘‘आकुसला सरसङ्कप्पा’’ त्वेव सब्बत्थ दिस्सति] संयोजनिया. तञ्चे भिक्खु अधिवासेति नप्पजहति न विनोदेति न ब्यन्तीकरोति [ब्यन्तिकरोति (पी.) ब्यन्तिं करोति (क.)] न अनभावं गमेति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘परिहायामि कुसलेहि ¶ धम्मेहि’. परिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा उप्पज्जन्ति…पे… पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं ¶ विञ्ञाय उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया. तञ्चे भिक्खु अधिवासेति नप्पजहति न विनोदेति न ब्यन्तीकरोति न अनभावं गमेति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. परिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति. एवं खो, भिक्खवे, परिहानधम्मो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अपरिहानधम्मो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया. तञ्चे भिक्खु नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘न परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. अपरिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा उप्पज्जन्ति…पे… पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया. तञ्चे भिक्खु नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति, वेदितब्बमेतं ¶ , भिक्खवे, भिक्खुना – ‘न परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. अपरिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति. एवं खो, भिक्खवे, अपरिहानधम्मो होति.

‘‘कतमानि ¶ च, भिक्खवे, छ अभिभायतनानि? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा नुप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया. वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘अभिभूतमेतं आयतनं’. अभिभायतनञ्हेतं वुत्तं भगवताति…पे… पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय नुप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘अभिभूतमेतं आयतनं’. अभिभायतनञ्हेतं वुत्तं भगवताति. इमानि वुच्चन्ति, भिक्खवे, छ अभिभायतनानी’’ति. ततियं.

९७. ‘‘पमादविहारिञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अप्पमादविहारिञ्च. तं सुणाथ. कथञ्च, भिक्खवे, पमादविहारी होति? चक्खुन्द्रियं असंवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं ब्यासिञ्चति [ब्यासिच्चति (सी. स्या. कं.)]. चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु तस्स ब्यासित्तचित्तस्स पामोज्जं न होति. पामोज्जे असति पीति न होति. पीतिया असति पस्सद्धि न होति. पस्सद्धिया असति दुक्खं होति. दुक्खिनो चित्तं न समाधियति. असमाहिते चित्ते धम्मा न पातुभवन्ति. धम्मानं अपातुभावा पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति…पे… जिव्हिन्द्रियं असंवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं ब्यासिञ्चति जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु, तस्स ब्यासित्तचित्तस्स…पे… पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति…पे… मनिन्द्रियं असंवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं ब्यासिञ्चति मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु, तस्स ब्यासित्तचित्तस्स पामोज्जं न होति. पामोज्जे असति पीति न होति ¶ . पीतिया असति पस्सद्धि न होति. पस्सद्धिया असति दुक्खं होति. दुक्खिनो चित्तं न समाधियति. असमाहिते चित्ते धम्मा न पातुभवन्ति ¶ . धम्मानं अपातुभावा पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति. एवं खो, भिक्खवे, पमादविहारी होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अप्पमादविहारी होति? चक्खुन्द्रियं संवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो ¶ चित्तं न ब्यासिञ्चति चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु, तस्स अब्यासित्तचित्तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं विहरति. सुखिनो चित्तं समाधियति. समाहिते चित्ते धम्मा ¶ पातुभवन्ति. धम्मानं पातुभावा अप्पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति…पे… जिव्हिन्द्रियं संवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं न ब्यासिञ्चति…पे… अप्पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति. मनिन्द्रियं संवुतस्स, भिक्खवे, विहरतो चित्तं न ब्यासिञ्चति, मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु, तस्स अब्यासित्तचित्तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं विहरति. सुखिनो चित्तं समाधियति. समाहिते चित्ते धम्मा पातुभवन्ति. धम्मानं पातुभावा अप्पमादविहारी त्वेव सङ्खं गच्छति. एवं खो, भिक्खवे, अप्पमादविहारी होती’’ति. चतुत्थं.

९८. ‘‘संवरञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, असंवरञ्च. तं सुणाथ. कथञ्च, भिक्खवे, असंवरो होति? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या ¶ रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. परिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति…पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. परिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति. एवं खो, भिक्खवे, असंवरो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, संवरो होति? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, वेदितब्बमेतं, भिक्खवे, भिक्खुना – ‘न परिहायामि कुसलेहि ¶ धम्मेहि’. अपरिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति ¶ …पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता ¶ रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, वेदितब्बमेतं भिक्खुना – ‘न परिहायामि कुसलेहि धम्मेहि’. अपरिहानञ्हेतं वुत्तं भगवताति. एवं खो, भिक्खवे, संवरो होती’’ति. पञ्चमं.

९९. ‘‘समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति. किञ्च यथाभूतं पजानाति? ‘चक्खु अनिच्च’न्ति यथाभूतं ¶ पजानाति; ‘रूपा अनिच्चा’ति यथाभूतं पजानाति; ‘चक्खुविञ्ञाणं अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति; ‘चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो’ति यथाभूतं पजानाति. ‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘मनो अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति. धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… ‘यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति. समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाती’’ति. छट्ठं.

१००. ‘‘पटिसल्लाने [पटिसल्लानं (सी. पी. क.), पटिसल्लीना (स्या. कं.)], भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति. किञ्च यथाभूतं पजानाति? ‘चक्खु अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति; ‘रूपा अनिच्चा’ति ¶ यथाभूतं पजानाति; ‘चक्खुविञ्ञाणं अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति; ‘चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो’ति यथाभूतं पजानाति. ‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्च’न्ति यथाभूतं पजानाति. पटिसल्लाने, भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाती’’ति. सत्तमं.

१०१. ‘‘यं ¶ [यम्पि (पी. क.)], भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? चक्खु, भिक्खवे, न तुम्हाकं ¶ . तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति ¶ . रूपा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. चक्खुविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. चक्खुसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. सोतं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. सद्दा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. सोतविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. सोतसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं सोतसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. घानं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. गन्धा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. घानविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. घानसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं घानसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति.

जिव्हा न तुम्हाकं. तं पजहथ. सा वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति. रसा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. जिव्हाविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. जिव्हासम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं ¶ सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति ¶ …पे….

मनो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति. धम्मा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. मनोविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. मनोसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न ¶ तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने तिणकट्ठसाखापलासं तं जनो हरेय्य वा डहेय्य वा यथापच्चयं वा करेय्य, अपि नु तुम्हाकं एवमस्स – ‘अम्हे जनो हरति वा डहति वा यथापच्चयं वा करोती’’’ति?

‘‘न हि नो एतं, भन्ते, अत्ता वा अत्तनियं वा’’ति.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खु न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. रूपा न तुम्हाकं… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति. अट्ठमं.

१०२. ‘‘यं ¶ ¶ , भिक्खवे, न तुम्हाकं तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? चक्खु, भिक्खवे, न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. रूपा न तुम्हाकं. ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. चक्खुविञ्ञाणं न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. चक्खुसम्फस्सो न तुम्हाकं. तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न तुम्हाकं. तं पजहथ. तं वो ¶ पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. यम्पि, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति. नवमं.

१०३. ‘‘उदको ¶ [उद्दको (सी. पी.)] सुदं, भिक्खवे, रामपुत्तो एवं वाचं भासति – ‘इदं जातु वेदगू, इदं जातु सब्बजी [सब्बजि (पी.)], इदं जातु अपलिखतं गण्डमूलं पलिखणि’न्ति. तं खो पनेतं, भिक्खवे, उदको रामपुत्तो अवेदगूयेव समानो ‘वेदगूस्मी’ति भासति, असब्बजीयेव समानो ‘सब्बजीस्मी’ति भासति, अपलिखतंयेव गण्डमूलं पलिखतं मे ‘गण्डमूल’न्ति भासति. इध खो तं, भिक्खवे, भिक्खु सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘इदं जातु वेदगू, इदं जातु सब्बजी, इदं जातु अपलिखतं गण्डमूलं पलिखणि’’’न्ति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, वेदगू होति? यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति; एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु वेदगू होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सब्बजी होति? यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति; एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सब्बजी होति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खुनो अपलिखतं गण्डमूलं पलिखतं होति? गण्डोति खो, भिक्खवे, इमस्सेतं चातुमहाभूतिकस्स कायस्स अधिवचनं ¶ मातापेत्तिकसम्भवस्स ओदनकुम्मासूपचयस्स अनिच्चुच्छादनपरिमद्दनभेदनविद्धंसनधम्मस्स ¶ . गण्डमूलन्ति खो, भिक्खवे, तण्हायेतं अधिवचनं. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा पहीना होति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता ¶ अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा; एवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अपलिखतं गण्डमूलं पलिखतं होति.

‘‘उदको सुदं, भिक्खवे, रामपुत्तो एवं वाचं भासति – ‘इदं जातु वेदगू, इदं जातु सब्बजी, इदं जातु अपलिखतं गण्डमूलं पलिखणि’न्ति. तं खो पनेतं, भिक्खवे, उदको रामपुत्तो अवेदगूयेव समानो ‘वेदगूस्मी’ति भासति, असब्बजीयेव समानो ‘सब्बजीस्मी’ति भासति; अपलिखतंयेव गण्डमूलं ‘पलिखतं मे गण्डमूल’न्ति भासति. इध खो तं, भिक्खवे, भिक्खु सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘इदं जातु वेदगू, इदं जातु सब्बजी, इदं जातु अपलिखतं गण्डमूलं पलिखणि’’’न्ति. दसमं.

द्वे संगय्हा परिहानं, पमादविहारी च संवरो;

समाधि पटिसल्लानं, द्वे नतुम्हाकेन उद्दकोति.

सळायतनवग्गे दुतियपण्णासको समत्तो.

अविज्जा मिगजालञ्च, गिलानं छन्नं चतुत्थकं;

सळवग्गेन पञ्ञासं, दुतियो पण्णासको अयन्ति.

१०४. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘योगक्खेमिपरियायं ¶ ¶ वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, योगक्खेमिपरियायो धम्मपरियायो? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा ¶ पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. ते तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. तेसञ्च पहानाय अक्खासि योगं, तस्मा तथागतो ‘योगक्खेमी’ति वुच्चति…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. ते तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. तेसञ्च पहानाय अक्खासि योगं, तस्मा तथागतो ‘योगक्खेमी’ति वुच्चति. अयं खो, भिक्खवे, योगक्खेमिपरियायो धम्मपरियायो’’ति. पठमं.

१०५. ‘‘किस्मिं नु खो, भिक्खवे, सति किं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?

‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे….

‘‘चक्खुस्मिं खो, भिक्खवे, सति चक्खुं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… मनस्मिं सति मनं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं. तं ¶ किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय उप्पज्जेय्य अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?

‘‘जिव्हा ¶ निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय उप्पज्जेय्य अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?

‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. दुतियं.

१०६. ‘‘दुक्खस्स ¶ , भिक्खवे, समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, दुक्खस्स समुदयो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं ¶ . तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. अयं दुक्खस्स समुदयो…पे… ¶ जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. अयं दुक्खस्स समुदयो…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. अयं खो, भिक्खवे, दुक्खस्स समुदयो.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, दुक्खस्स अत्थङ्गमो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति. अयं दुक्खस्स अत्थङ्गमो…पे… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे… मनञ्च ¶ पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो ¶ ; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति. अयं खो, भिक्खवे, दुक्खस्स अत्थङ्गमो’’ति. ततियं.

१०७. ‘‘लोकस्स, भिक्खवे, समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति. अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो ¶ …पे… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो ¶ ; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति. अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो ¶ ; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति. अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो…पे… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा…पे… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति. अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो’’ति. चतुत्थं.

१०८. ‘‘किस्मिं ¶ नु खो, भिक्खवे, सति किं उपादाय किं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होती’’ति?

‘‘चक्खुस्मिं खो, भिक्खवे, सति चक्खुं उपादाय चक्खुं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होति…पे… जिव्हाय सति…पे… मनस्मिं सति मनं उपादाय मनं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होति. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय सेय्योहमस्मीति वा अस्स, सदिसोहमस्मीति वा अस्स, हीनोहमस्मीति ¶ वा अस्सा’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे… जिव्हा… कायो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा ¶ तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय सेय्योहमस्मीति वा अस्स, सदिसोहमस्मीति वा अस्स, हीनोहमस्मीति वा अस्सा’’ति?

१०९. ‘‘संयोजनिये ¶ ¶ च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि संयोजनञ्च. तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, कतमञ्च संयोजनं? चक्खुं, भिक्खवे, संयोजनियो धम्मो. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे… जिव्हा संयोजनियो धम्मो…पे… मनो संयोजनियो धम्मो. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, इदं संयोजन’’न्ति. छट्ठं.

११०. ‘‘उपादानिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि उपादानञ्च. तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, कतमञ्च उपादानं ¶ ? चक्खुं, भिक्खवे, उपादानियो धम्मो. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानं…पे… जिव्हा उपादानियो धम्मो…पे… मनो उपादानियो धम्मो. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानं. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, इदं उपादान’’न्ति. सत्तमं.

८. अज्झत्तिकायतनपरिजाननसुत्तं

१११. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. चक्खुञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय…पे… जिव्हं… कायं… मनं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. अट्ठमं.

११२. ‘‘रूपे ¶ ¶ , भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अनभिजानं अपरिजानं ¶ अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. रूपे च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय. सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. नवमं.

११३. एकं समयं भगवा नातिके [ञातिके (सी. स्या. कं.)] विहरति गिञ्जकावसथे. अथ खो भगवा रहोगतो पटिसल्लीनो इमं धम्मपरियायं अभासि – ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया ¶ उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति. जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति’’.

‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति. एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति…पे… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. तिण्णं सङ्गति फस्सो. फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा. तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो ¶ ; उपादाननिरोधा…पे… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति.

तेन ¶ ¶ खो पन समयेन अञ्ञतरो भिक्खु भगवतो उपस्सुति [उपस्सुतिं (सी. क.)] ठितो होति. अद्दसा खो ¶ भगवा तं भिक्खुं उपस्सुति ठितं. दिस्वान तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘अस्सोसि नो त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियाय’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘उग्गण्हाहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायं. परियापुणाहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायं. धारेहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायं. अत्थसंहितोयं, भिक्खु, धम्मपरियायो आदिब्रह्मचरियको’’ति. दसमं.

योगक्खेमि उपादाय, दुक्खं लोको च सेय्यो च;

संयोजनं उपादानं, द्वे परिजानं उपस्सुतीति.

११४. ‘‘सन्ति ¶ , भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो [वसगतो (सी. अट्ठ. स्या. अट्ठ.)], पटिमुक्कस्स मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन…पे….

‘‘सन्ति ¶ , भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स ¶ मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो.

‘‘सन्ति च खो, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे ¶ , भिक्खु नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु नावासगतो ¶ मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति. पठमं.

११५. ‘‘सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु बद्धो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु, आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति ¶ अभिवदति ¶ अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु बद्धो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु, आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो. बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति च खो, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे ¶ , भिक्खु मुत्तो चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि, नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे ¶ भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु मुत्तो मनोविञ्ञेय्येहि धम्मेहि, नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो. मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति. दुतियं.

११६. ‘‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं [दिट्ठेय्यं (स्या. कं. क.)], पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’’ति. इदं वत्वा भगवा उट्ठायासना विहारं पाविसि. अथ खो तेसं भिक्खूनं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?

अथ ¶ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो ¶ , सम्भावितो च ¶ विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं ¶ एतदवोचुं –

‘‘इदं खो नो, आवुसो आनन्द, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति. तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामीति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति ¶ ? तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो, आवुसो, आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. विभजतायस्मा आनन्दो’’ति.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो अतिक्कम्मेव, मूलं अतिक्कम्मेव, खन्धं साखापलासे सारं परियेसितब्बं मञ्ञेय्य; एवं सम्पदमिदं आयस्मन्तानं सत्थरि सम्मुखीभूते तं भगवन्तं अतिसित्वा ¶ अम्हे एतमत्थं पटिपुच्छितब्बं मञ्ञथ [मञ्ञेथ (पी. क.)]. सो हावुसो, भगवा जानं जानाति, पस्सं ¶ पस्सति – चक्खुभूतो, ञाणभूतो, धम्मभूतो, ब्रह्मभूतो, वत्ता, पवत्ता, अत्थस्स निन्नेता, अमतस्स दाता, धम्मस्सामी, तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ ¶ . यथा वो भगवा ब्याकरेय्य तथा वो धारेय्याथा’’ति.

‘‘अद्धावुसो आनन्द, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति – चक्खुभूतो, ञाणभूतो, धम्मभूतो, ब्रह्मभूतो, वत्ता, पवत्ता, अत्थस्स निन्नेता, अमतस्स दाता, धम्मस्सामी, तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम ¶ . यथा नो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याम. अपि चायस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. विभजतायस्मा आनन्दो अगरुं करित्वा’’ति.

‘‘तेनहावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा आनन्दो एतदवोच –

‘‘यं खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति, इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि. येन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी – अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको. केन चावुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी? चक्खुना खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी. सोतेन खो, आवुसो… घानेन खो, आवुसो… जिव्हाय खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी ¶ . कायेन खो, आवुसो… मनेन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी. येन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी ¶ होति लोकमानी – अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको. यं ¶ खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं ¶ , दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति, इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे आयस्मन्तो भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ. यथा वो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति. तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना ¶ विहारं पविट्ठो – नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि. न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्याति? तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो ¶ आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. अथ खो मयं ¶ , भन्ते, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छिम्ह. तेसं नो, भन्ते, आयस्मता आनन्देन इमेहि आकारेहि इमेहि पदेहि इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो विभत्तो’’ति.

‘‘पण्डितो ¶ , भिक्खवे, आनन्दो; महापञ्ञो, भिक्खवे, आनन्दो! मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं आनन्देन ब्याकतं. एसो चेवेतस्स अत्थो, एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति. ततियं.

११७. ‘‘पुब्बेव मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव ¶ सतो एतदहोसि – ‘येमे पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र मे चित्तं बहुलं गच्छमानं गच्छेय्य पच्चुप्पन्नेसु वा अप्पं वा अनागतेसु’. तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘येमे पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र मे अत्तरूपेन अप्पमादो सति चेतसो आरक्खो करणीयो’. तस्मातिह, भिक्खवे, तुम्हाकम्पि ये ते पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र वो चित्तं बहुलं गच्छमानं गच्छेय्य पच्चुप्पन्नेसु वा अप्पं वा अनागतेसु. तस्मातिह, भिक्खवे, तुम्हाकम्पि ये ते पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा ¶ अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र वो अत्तरूपेहि अप्पमादो सति चेतसो आरक्खो करणीयो. तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’’ति. इदं वत्वा भगवा उट्ठायासना विहारं पाविसि.

अथ खो तेसं भिक्खूनं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे ¶ यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से ¶ आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. को नु खो इमस्स भगवता ¶ संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?

अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदिंसु ¶ . सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोचुं –

‘‘इदं खो नो, आवुसो आनन्द, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति ¶ , रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्याति? तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन ¶ उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो ¶ तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. विभजतायस्मा आनन्दो’’ति.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स…पे… विभजतायस्मा आनन्दो अगरुं करित्वाति.

‘‘तेनहावुसो ¶ , सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा आनन्दो एतदवोच –

‘‘यं खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि. सळायतननिरोधं नो एतं, आवुसो, भगवता सन्धाय भासितं – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे, यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. अयं खो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स ¶ एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे आयस्मन्तो भगवन्तंयेव उपसङ्कमथ; उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पुच्छेय्याथ. यथा वो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘एवमावुसो’’ति ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना येन भगवा ¶ तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति, तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो ¶ , भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति. ‘को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन ¶ उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति? तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. अथ खो मयं, भन्ते, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छिम्ह. तेसं नो, भन्ते, आयस्मता आनन्देन इमेहि आकारेहि, इमेहि पदेहि, इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो विभत्तो’’ति.

‘‘पण्डितो, भिक्खवे, आनन्दो; महापञ्ञो, भिक्खवे, आनन्दो! मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं आनन्देन ब्याकतं. एसो चेवेतस्स अत्थो. एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति. चतुत्थं.

११८. एकं ¶ ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते. अथ खो सक्को देवानमिन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो सक्को देवानमिन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते ¶ , हेतु, को पच्चयो येन ¶ मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति?

‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे….

‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, देवानमिन्द, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु नो परिनिब्बायति. अयं खो, देवानमिन्द, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति.

‘‘सन्ति च खो, देवानमिन्द, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु परिनिब्बायति…पे… ¶ .

‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, देवानमिन्द, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो ¶ न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति न तदुपादानं. अनुपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु ¶ परिनिब्बायति. अयं खो, देवानमिन्द, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति. पञ्चमं.

११९. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते. अथ खो पञ्चसिखो गन्धब्बदेवपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो पञ्चसिखो गन्धब्बदेवपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? ‘‘सन्ति खो, पञ्चसिख, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा…पे… सन्ति खो, पञ्चसिख, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, पञ्चसिख ¶ , भिक्खु नो परिनिब्बायति. अयं खो, पञ्चसिख, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति’’.

‘‘सन्ति च खो, पञ्चसिख, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा…पे… सन्ति खो, पञ्चसिख, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो, पञ्चसिख, भिक्खु परिनिब्बायति. अयं खो, पञ्चसिख, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति. छट्ठं.

७. सारिपुत्तसद्धिविहारिकसुत्तं

१२०. एकं समयं आयस्मा सारिपुत्तो सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे ¶ . अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘सद्धिविहारिको ¶ , आवुसो सारिपुत्त, भिक्खु सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तो’’ति.

‘‘एवमेतं, आवुसो, होति इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारस्स, भोजने अमत्तञ्ञुनो, जागरियं अननुयुत्तस्स. ‘सो वतावुसो, भिक्खु इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारो भोजने अमत्तञ्ञू जागरियं ¶ अननुयुत्तो यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं सन्तानेस्सती’ति ¶ नेतं ठानं विज्जति. ‘सो वतावुसो, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो, भोजने मत्तञ्ञू, जागरियं अनुयुत्तो यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं सन्तानेस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘कथञ्चावुसो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जति. एवं खो, आवुसो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति.

‘‘कथञ्चावुसो, भोजने मत्तञ्ञू होति? इधावुसो, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘नेव दवाय, न मदाय, न मण्डनाय, न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय, विहिंसूपरतिया, ब्रह्मचरियानुग्गहाय. इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति ¶ , अनवज्जता च फासुविहारो चा’ति. एवं खो, आवुसो, भोजने मत्तञ्ञू होति.

‘‘कथञ्चावुसो, जागरियं अनुयुत्तो होति? इधावुसो, भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय ¶ आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति ¶ . रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेति पादे पादं अच्चाधाय सतो सम्पजानो, उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा. रत्तिया पच्छिमं यामं पच्चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. एवं खो, आवुसो, जागरियं ¶ अनुयुत्तो होति. तस्मातिहावुसो, एवं सिक्खितब्बं – ‘इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा भविस्साम, भोजने मत्तञ्ञुनो, जागरियं अनुयुत्ता’ति. एवञ्हि वो, आवुसो, सिक्खितब्ब’’न्ति. सत्तमं.

१२१. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘परिपक्का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनिया धम्मा; यंनूनाहं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेय्य’’न्ति. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘गण्हाहि, राहुल, निसीदनं. येन अन्धवनं तेनुपसङ्कमिस्साम दिवाविहाराया’’ति ¶ . ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा राहुलो भगवतो पटिस्सुत्वा निसीदनं आदाय भगवन्तं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि.

तेन खो पन समयेन अनेकानि देवतासहस्सानि भगवन्तं अनुबन्धानि होन्ति – ‘‘अज्ज भगवा आयस्मन्तं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेस्सती’’ति. अथ खो भगवा अन्धवनं अज्झोगाहेत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले पञ्ञत्ते आसने निसीदि. आयस्मापि खो राहुलो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नं खो आयस्मन्तं राहुलं भगवा एतदवोच –

‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ( ) [(तं किं मञ्ञसि) एवमितरेसुपि (म. नि. ३.४१६-४१७)]

‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘चक्खुविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘चक्खुसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि ¶ , एसो ¶ मे अत्ता’’’ति?

‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘जिव्हाविञ्ञाणं ¶ निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘जिव्हासम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वाति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘धम्मा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘मनोविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘मनोसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?

‘‘यम्पिदं ¶ मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं ¶ मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?

‘‘एवं पस्सं, राहुल, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति, रसेसुपि निब्बिन्दति, जिव्हाविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, जिव्हासम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे….

‘‘मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमनो आयस्मा राहुलो भगवतो भासितं अभिनन्दि. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने आयस्मतो राहुलस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चि. अनेकानञ्च ¶ देवतासहस्सानं विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति. अट्ठमं.

१२२. ‘‘संयोजनिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि संयोजनञ्च. तं सुणाथ. कतमे ¶ च, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, कतमञ्च संयोजनं? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा ¶ पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा. यो तत्थ छन्दरागो तं तत्थ संयोजन’’न्ति. नवमं.

१२३. ‘‘उपादानिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि उपादानञ्च. तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, कतमञ्च उपादानं? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा. यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानं…पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा. यो तत्थ छन्दरागो तं तत्थ उपादान’’न्ति. दसमं.

मारपासेन द्वे वुत्ता, लोककामगुणेन च;

सक्को पञ्चसिखो चेव, सारिपुत्तो च राहुलो;

संयोजनं उपादानं, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

१२४. एकं ¶ ¶ ¶ समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. अथ खो उग्गो गहपति वेसालिको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो उग्गो गहपति वेसालिको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति?

‘‘सन्ति खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति. अयं खो, गहपति, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति.

‘‘सन्ति ¶ च खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता ¶ रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति…पे… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो. न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो ¶ , गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति. अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति. पठमं.

१२५. एकं समयं भगवा वज्जीसु विहरति हत्थिगामे. अथ खो उग्गो गहपति हत्थिगामको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो उग्गो गहपति हत्थिगामको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं). अयं ¶ खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव ¶ धम्मे परिनिब्बायन्तीति. दुतियं.

१२६. एकं समयं भगवा नाळन्दायं विहरति पावारिकम्बवने. अथ खो, उपालि गहपति, येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो, उपालि गहपति, भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं). अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्तीति. ततियं.

१२७. एकं ¶ समयं आयस्मा पिण्डोलभारद्वाजो कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. अथ खो राजा उदेनो येनायस्मा पिण्डोलभारद्वाजो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता पिण्डोलभारद्वाजेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो राजा उदेनो आयस्मन्तं पिण्डोलभारद्वाजं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भो भारद्वाज, हेतु ¶ को पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू [सुसु (सी. क.)] काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति? ‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन ¶ भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, मातुमत्तीसु मातुचित्तं उपट्ठपेथ, भगिनिमत्तीसु ¶ भगिनिचित्तं उपट्ठपेथ, धीतुमत्तीसु धीतुचित्तं उपट्ठपेथा’ति. अयं खो, महाराज, हेतु, अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति.

‘‘लोलं [लोळं (स्या. कं.)] खो, भो भारद्वाज, चित्तं. अप्पेकदा मातुमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति, भगिनिमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति, धीतुमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति. अत्थि नु खो, भो भारद्वाज, अञ्ञो च हेतु, अञ्ञो च पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे… अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति?

‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, इममेव कायं उद्धं पादतला अधो केसमत्थका तचपरियन्तं पूरं नानप्पकारस्स असुचिनो पच्चवेक्खथ – अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा नखा दन्ता तचो मंसं न्हारु [नहारु (सी. स्या. कं. पी.)] अट्ठि अट्ठिमिञ्जं [अट्ठिमिञ्जा (सी.)] वक्कं हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्त’न्ति. अयम्पि खो, महाराज, हेतु, अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे… ¶ अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति. ‘‘ये ते, भो भारद्वाज, भिक्खू भावितकाया भावितसीला भावितचित्ता भावितपञ्ञा, तेसं तं सुकरं होति. ये च खो ते ¶ , भो भारद्वाज, भिक्खू अभावितकाया अभावितसीला अभावितचित्ता अभावितपञ्ञा, तेसं तं दुक्करं होति. अप्पेकदा, भो भारद्वाज, असुभतो मनसि ¶ करिस्सामीति [मनसि करिस्सामाति (सी. स्या. कं. पी.)] सुभतोव [सुभतो वा (सी.), सुभतो च (स्या. कं.)] आगच्छति. अत्थि नु खो, भो भारद्वाज ¶ , अञ्ञो च खो हेतु अञ्ञो च पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे… अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति?

‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा विहरथ. चक्खुना रूपं दिस्वा मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मानुब्यञ्जनग्गाहिनो. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ. रक्खथ चक्खुन्द्रियं; चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जथ. सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मानुब्यञ्जनग्गाहिनो. यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ ¶ . रक्खथ मनिन्द्रियं; मनिन्द्रिये संवरं आपज्जथा’ति. अयम्पि खो, महाराज, हेतु अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति.

‘‘अच्छरियं, भो भारद्वाज; अब्भुतं, भो भारद्वाज! याव सुभासितं चिदं [याव सुभासितमिदं (सी.)], भो भारद्वाज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन. एसोव खो, भो भारद्वाज, हेतु, एस पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्तीति. अहम्पि खो, भो [अहम्पि भो (सी. पी.)] भारद्वाज, यस्मिं समये अरक्खितेनेव कायेन, अरक्खिताय वाचाय, अरक्खितेन चित्तेन, अनुपट्ठिताय सतिया, असंवुतेहि इन्द्रियेहि अन्तेपुरं पविसामि, अतिविय मं तस्मिं समये लोभधम्मा परिसहन्ति. यस्मिञ्च ख्वाहं, भो भारद्वाज, समये रक्खितेनेव कायेन, रक्खिताय वाचाय, रक्खितेन चित्तेन, उपट्ठिताय सतिया ¶ , संवुतेहि इन्द्रियेहि अन्तेपुरं पविसामि, न मं तथा ¶ तस्मिं समये लोभधम्मा परिसहन्ति. अभिक्कन्तं, भो भारद्वाज; अभिक्कन्तं, भो भारद्वाज! सेय्यथापि ¶ , भो भारद्वाज, निक्कुज्जितं [निकुज्जितं (पी.)] वा उक्कुज्जेय्य ¶ , पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता भारद्वाजेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भो भारद्वाज, तं भगवन्तं सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं भारद्वाजो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. चतुत्थं.

१२८. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो सोणो गहपतिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सोणो गहपतिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं). अयं खो, सोण, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्तीति. पञ्चमं.

१२९. एकं समयं आयस्मा आनन्दो कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. अथ खो घोसितो गहपति येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो घोसितो गहपति आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘‘धातुनानत्तं, धातुनानत्त’न्ति ¶ , भन्ते आनन्द, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति? ‘‘संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च मनापा, चक्खुविञ्ञाणञ्च ¶ सुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च अमनापा, चक्खुविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च मनापा उपेक्खावेदनिया, चक्खुविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा ¶ वेदना…पे… संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च मनापा, जिव्हाविञ्ञाणञ्च सुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति ¶ सुखा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च अमनापा, जिव्हाविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च उपेक्खावेदनिया, जिव्हाविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना…पे… संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च मनापा, मनोविञ्ञाणञ्च सुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च अमनापा, मनोविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च उपेक्खावेदनिया, मनोविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियं. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. एत्तावता खो, गहपति, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति. छट्ठं.

१३०. एकं ¶ ¶ समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति कुररघरे [कुलघरे (स्या. क.)] पपाते [पवत्ते (सी. पी.), सम्पवत्ते (स्या. कं. क.) एत्थेव अट्ठमपिट्ठेपि] पब्बते. अथ खो हालिद्दिकानि [हालिद्दकानि (सी. स्या. कं.)] गहपति येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो हालिद्दिकानि गहपति आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘वुत्तमिदं, भन्ते, भगवता – ‘धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’न्ति. कथं नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’’न्ति? ‘‘इध, गहपति, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा ‘मनापं इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं सुखवेदनियञ्च [सुखवेदनियं, सुखवेदनियं (सी. पी.), सुखवेदनियञ्च, सुखवेदनियं (स्या. कं. क.) एवं ‘‘दुक्खवेदनियञ्च अदुक्खमसुखवेदनियञ्चा’’ति पदेसुपि. अट्ठकथाटीका ओलोकेतब्बा]. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. चक्खुना खो पनेव [पनेवं (स्या. कं. क.)] रूपं दिस्वा ‘अमनापं इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं दुक्खवेदनियञ्च. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. चक्खुना खो पनेव रूपं दिस्वा ‘उपेक्खाट्ठानियं ¶ [उपेक्खावेदनियं (क.)] इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं अदुक्खमसुखवेदनियञ्च. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना.

‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय ‘मनापं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं सुखवेदनियञ्च ¶ . फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. मनसा खो पनेव धम्मं विञ्ञाय ¶ ‘अमनापं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं ¶ दुक्खवेदनियञ्च. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. मनसा खो पनेव धम्मं विञ्ञाय ‘उपेक्खाट्ठानियं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं अदुक्खमसुखवेदनियञ्च. फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. एवं खो, गहपति, धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’’न्ति. सत्तमं.

१३१. एकं समयं भगवा भग्गेसु विहरति सुसुमारगिरे भेसकळावने मिगदाये. अथ खो नकुलपिता गहपति येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो नकुलपिता गहपति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? ‘‘सन्ति खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया ¶ . तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानं. सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति ¶ . अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति’’.

‘‘सन्ति च खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खुनाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानं. अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति…पे… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं नाभिनन्दतो नाभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति न ¶ तदुपादानं. अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति. अयं खो, गहपति, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति. अट्ठमं.

१३२. एकं समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति मक्करकते [मक्करकटे (सी. स्या. कं. पी.)] अरञ्ञकुटिकायं. अथ ¶ खो लोहिच्चस्स ब्राह्मणस्स सम्बहुला ¶ अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका येनायस्मतो महाकच्चानस्स अरञ्ञकुटिका तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा परितो परितो कुटिकाय अनुचङ्कमन्ति अनुविचरन्ति उच्चासद्दा महासद्दा कानिचि कानिचि सेलेय्यकानि करोन्ति [सेलिस्सकानि करोन्ता (सी.)] – ‘‘इमे पन मुण्डका समणका इब्भा कण्हा [किण्हा (सी. पी.)] बन्धुपादापच्चा, इमेसं भरतकानं सक्कता गरुकता मानिता पूजिता अपचिता’’ति. अथ खो आयस्मा महाकच्चानो विहारा निक्खमित्वा ते माणवके एतदवोच – ‘‘मा माणवका सद्दमकत्थ; धम्मं वो भासिस्सामी’’ति. एवं वुत्ते, ते माणवका तुण्ही अहेसुं. अथ खो आयस्मा महाकच्चानो ते माणवके गाथाहि अज्झभासि –

ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति;

गुत्तानि द्वारानि सुरक्खितानि,

ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति;

‘‘कोधाभिभूता पुथुअत्तदण्डा [कोधाभिभूतासुपुथुत्तदण्डा (स्या. कं. क.)],

सुपिनेव लद्धं पुरिसस्स वित्तं.

‘‘खराजिनं जटापङ्को, मन्ता सीलब्बतं तपो;

कुहना वङ्कदण्डा च, उदकाचमनानि च.

‘‘वण्णा ¶ एते ब्राह्मणानं, कता किञ्चिक्खभावना;

चित्तञ्च सुसमाहितं, विप्पसन्नमनाविलं;

अखिलं सब्बभूतेसु, सो मग्गो ब्रह्मपत्तिया’’ति.

अथ खो ते माणवका कुपिता अनत्तमना येन लोहिच्चो ब्राह्मणो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा लोहिच्चं ब्राह्मणं एतदवोचुं – ‘‘यग्घे! भवं जानेय्य, समणो महाकच्चानो ब्राह्मणानं मन्ते [मन्तं (क.)] एकंसेन अपवदति, पटिक्कोसती’’ति? एवं वुत्ते, लोहिच्चो ब्राह्मणो कुपितो अहोसि अनत्तमनो. अथ खो लोहिच्चस्स ब्राह्मणस्स एतदहोसि – ‘‘न खो पन मेतं पतिरूपं योहं अञ्ञदत्थु माणवकानंयेव सुत्वा समणं महाकच्चानं अक्कोसेय्यं [अक्कोसेय्यं विरुज्झेय्यं (स्या. कं. क.)] परिभासेय्यं. यंनूनाहं उपसङ्कमित्वा पुच्छेय्य’’न्ति.

अथ खो लोहिच्चो ब्राह्मणो तेहि माणवकेहि सद्धिं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ आयस्मता महाकच्चानेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो लोहिच्चो ब्राह्मणो ¶ आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘आगमंसु नु ख्विध, भो कच्चान, अम्हाकं सम्बहुला अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका’’ति? ‘‘आगमंसु ख्विध ते, ब्राह्मण, सम्बहुला अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका’’ति. ‘‘अहु पन भोतो कच्चानस्स तेहि माणवकेहि सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति? ‘‘अहु खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति ¶ . ‘‘यथा कथं पन भोतो कच्चानस्स तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि ¶ कथासल्लापो’’ति? ‘‘एवं खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि कथासल्लापो –

ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति;…पे…;

‘‘एवं खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि कथासल्लापो’’ति.

‘‘‘अगुत्तद्वारो’ति [अगुत्तद्वारो अगुत्तद्वारोति (क.)] भवं कच्चानो आह. कित्तावता नु खो, भो कच्चान, अगुत्तद्वारो होती’’ति? ‘‘इध, ब्राह्मण, एकच्चो चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति [अनुपट्ठिताय सतिया (स्या. कं. पी. क.) उपरि आसीविसवग्गे अवस्सुतसुत्ते पन ‘‘अनुपट्ठितकायस्सती’’त्वेव सब्बत्थ दिस्सति] च विहरति, परित्तचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं ¶ यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे च धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति, परित्तचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. एवं खो, ब्राह्मण, अगुत्तद्वारो होती’’ति. ‘‘अच्छरियं, भो कच्चान; अब्भुतं, भो कच्चान! यावञ्चिदं भोता ¶ कच्चानेन अगुत्तद्वारोव समानो अगुत्तद्वारोति अक्खातो.

‘‘‘गुत्तद्वारो’ति ¶ भवं कच्चानो आह. कित्तावता नु खो, भो कच्चान, गुत्तद्वारो होती’’ति? ‘‘इध, ब्राह्मण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति, अप्पमाणचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे ¶ नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति, अप्पमाणचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. एवं खो, ब्राह्मण, गुत्तद्वारो होती’’ति.

‘‘अच्छरियं, भो कच्चान; अब्भुतं, भो कच्चान! यावञ्चिदं ¶ भोता कच्चानेन गुत्तद्वारोव समानो गुत्तद्वारोति अक्खातो. अभिक्कन्तं, भो कच्चान; अभिक्कन्तं, भो कच्चान! सेय्यथापि, भो कच्चान, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता कच्चानेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भो कच्चान, तं भगवन्तं ¶ सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं कच्चानो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गतं. यथा च भवं कच्चानो मक्करकते उपासककुलानि उपसङ्कमति; एवमेव लोहिच्चकुलं उपसङ्कमतु. तत्थ ये माणवका वा माणविका वा भवन्तं कच्चानं अभिवादेस्सन्ति पच्चुट्ठिस्सन्ति आसनं वा उदकं वा दस्सन्ति, तेसं तं भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति. नवमं.

१३३. एकं समयं आयस्मा उदायी कामण्डायं विहरति तोदेय्यस्स ब्राह्मणस्स अम्बवने. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया अन्तेवासी माणवको येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता उदायिना सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो तं माणवकं ¶ आयस्मा उदायी धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि. अथ खो सो माणवको आयस्मता उदायिना धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो सम्पहंसितो उट्ठायासना येन वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा वेरहच्चानिगोत्तं ब्राह्मणिं एतदवोच – ‘‘यग्घे, भोति, जानेय्यासि [भोति जानेय्य (सी. पी. क.), भोती जानेय्य (स्या. कं.)]! समणो उदायी धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं ¶ , सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति.

‘‘तेन हि त्वं, माणवक, मम वचनेन समणं उदायिं निमन्तेहि स्वातनाय भत्तेना’’ति ¶ . ‘‘एवं भोती’’ति खो ¶ सो माणवको वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया पटिस्सुत्वा येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अधिवासेतु किर, भवं, उदायि, अम्हाकं आचरियभरियाय वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया स्वातनाय भत्त’’न्ति. अधिवासेसि खो आयस्मा उदायी तुण्हीभावेन. अथ खो आयस्मा उदायी तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं पादुका आरोहित्वा उच्चे आसने निसीदित्वा सीसं ओगुण्ठित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘भण, समण, धम्म’’न्ति. ‘‘भविस्सति, भगिनि, समयो’’ति वत्वा उट्ठायासना पक्कमि [पक्कामि (स्या. कं. पी.)].

दुतियम्पि खो सो माणवको येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता उदायिना सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो तं माणवकं आयस्मा उदायी धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि. दुतियम्पि खो सो माणवको आयस्मता उदायिना धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो ¶ सम्पहंसितो उट्ठायासना येन वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ वेरहच्चानिगोत्तं ब्राह्मणिं एतदवोच – ‘‘यग्घे, भोति, जानेय्यासि! समणो उदायी धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं ¶ , सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति.

‘‘एवमेवं पन त्वं, माणवक, समणस्स उदायिस्स वण्णं भाससि. समणो पनुदायी ‘भण, समण, धम्म’न्ति वुत्तो समानो ‘भविस्सति, भगिनि, समयो’ति वत्वा उट्ठायासना पक्कन्तो’’ति. ‘‘तथा हि पन त्वं, भोति, पादुका आरोहित्वा उच्चे आसने निसीदित्वा सीसं ओगुण्ठित्वा एतदवोच – ‘भण, समण, धम्म’न्ति. धम्मगरुनो हि ते भवन्तो धम्मगारवा’’ति. ‘‘तेन हि त्वं, माणवक, मम वचनेन समणं उदायिं निमन्तेहि स्वातनाय भत्तेना’’ति. ‘‘एवं, भोती’’ति खो सो माणवको वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया पटिस्सुत्वा येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अधिवासेतु किर ¶ भवं उदायी अम्हाकं आचरियभरियाय वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया स्वातनाय भत्त’’न्ति. अधिवासेसि खो आयस्मा उदायी तुण्हीभावेन.

अथ खो आयस्मा उदायी तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं ¶ उदायिं पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि. अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं पादुका ओरोहित्वा नीचे आसने निसीदित्वा सीसं विवरित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘किस्मिं नु खो, भन्ते, सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, किस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ती’’ति?

‘‘चक्खुस्मिं खो, भगिनि, सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, चक्खुस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं ¶ न पञ्ञपेन्ति…पे… जिव्हाय सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, जिव्हाय असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ति…पे…. मनस्मिं सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, मनस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ती’’ति.

एवं वुत्ते, वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते; अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि, भन्ते, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य ¶ , पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं अय्येन उदायिना अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, अय्य उदायि, तं भगवन्तं सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च. उपासिकं मं अय्यो उदायी धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. दसमं.

वेसाली ¶ वज्जि नाळन्दा, भारद्वाज सोणो च घोसितो;

हालिद्दिको नकुलपिता, लोहिच्चो वेरहच्चानीति.

१३४. एकं ¶ ¶ समयं भगवा सक्केसु विहरति देवदहं नाम सक्यानं निगमो. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘नाहं, भिक्खवे, सब्बेसंयेव भिक्खूनं छसु फस्सायतनेसु अप्पमादेन करणीयन्ति वदामि, न च पनाहं, भिक्खवे, सब्बेसंयेव भिक्खूनं छसु फस्सायतनेसु ¶ नाप्पमादेन करणीयन्ति वदामि. ये ते, भिक्खवे, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता, तेसाहं, भिक्खवे, भिक्खूनं छसु फस्सायतनेसु नाप्पमादेन करणीयन्ति वदामि. तं किस्स हेतु? कतं तेसं अप्पमादेन, अभब्बा ते पमज्जितुं. ये च खो ते, भिक्खवे, भिक्खू सेक्खा [सेखा (सी. स्या. कं. पी. क.)] अप्पत्तमानसा अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमाना विहरन्ति, तेसाहं, भिक्खवे, भिक्खूनं छसु फस्सायतनेसु अप्पमादेन करणीयन्ति वदामि. तं किस्स हेतु? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा मनोरमापि, अमनोरमापि. त्यास्स फुस्स फुस्स चित्तं न परियादाय तिट्ठन्ति. चेतसो अपरियादाना आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा [अपम्मुट्ठा (सी.), अप्पमुट्ठा (स्या. कं.)], पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, अप्पमादफलं ¶ सम्पस्समानो तेसं भिक्खूनं छसु ¶ फस्सायतनेसु अप्पमादेन करणीयन्ति वदामि…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनोरमापि अमनोरमापि. त्यास्स फुस्स फुस्स चित्तं न परियादाय तिट्ठन्ति. चेतसो अपरियादाना आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा, पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, अप्पमादफलं सम्पस्समानो तेसं भिक्खूनं छसु [छस्सु (सी.)] फस्सायतनेसु अप्पमादेन करणीयन्ति वदामी’’ति. पठमं.

१३५. ‘‘लाभा ¶ वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाय. दिट्ठा मया, भिक्खवे, छफस्सायतनिका नाम निरया. तत्थ यं किञ्चि चक्खुना ¶ रूपं पस्सति अनिट्ठरूपंयेव पस्सति, नो इट्ठरूपं; अकन्तरूपंयेव पस्सति, नो कन्तरूपं; अमनापरूपंयेव पस्सति, नो मनापरूपं. यं किञ्चि सोतेन सद्दं सुणाति…पे… यं किञ्चि घानेन गन्धं घायति…पे… यं किञ्चि जिव्हाय रसं सायति…पे… यं किञ्चि कायेन फोट्ठब्बं फुसति…पे… यं ¶ किञ्चि मनसा धम्मं विजानाति अनिट्ठरूपंयेव विजानाति, नो इट्ठरूपं; अकन्तरूपंयेव विजानाति, नो कन्तरूपं; अमनापरूपंयेव विजानाति, नो मनापरूपं. लाभा वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाय. दिट्ठा मया, भिक्खवे, छफस्सायतनिका नाम सग्गा. तत्थ यं किञ्चि चक्खुना रूपं पस्सति इट्ठरूपंयेव पस्सति, नो अनिट्ठरूपं; कन्तरूपंयेव पस्सति, नो अकन्तरूपं; मनापरूपंयेव पस्सति, नो अमनापरूपं…पे… यं किञ्चि जिव्हाय रसं सायति…पे… यं किञ्चि मनसा धम्मं विजानाति इट्ठरूपंयेव विजानाति, नो अनिट्ठरूपं; कन्तरूपंयेव विजानाति, नो अकन्तरूपं; मनापरूपंयेव विजानाति, नो अमनापरूपं. लाभा वो, भिक्खवे, सुलद्धं वो, भिक्खवे, खणो वो पटिलद्धो ब्रह्मचरियवासाया’’ति. दुतियं.

१३६. ‘‘रूपारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा रूपरता रूपसम्मुदिता. रूपविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. सद्दारामा, भिक्खवे ¶ , देवमनुस्सा सद्दरता सद्दसम्मुदिता. सद्दविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. गन्धारामा… रसारामा… फोट्ठब्बारामा… धम्मारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा ¶ धम्मरता धम्मसम्मुदिता. धम्मविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. तथागतो च खो, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो ¶ रूपानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवं च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा न रूपारामो न रूपरतो न रूपसम्मुदितो. रूपविपरिणामविरागनिरोधा सुखो, भिक्खवे, तथागतो विहरति. सद्दानं… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बानं… धम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा न धम्मारामो, न धम्मरतो, न धम्मसम्मुदितो. धम्मविपरिणामविरागनिरोधा सुखो, भिक्खवे, तथागतो विहरति’’. इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘रूपा ¶ सद्दा रसा गन्धा, फस्सा धम्मा च केवला;

इट्ठा कन्ता मनापा च, यावतत्थीति वुच्चति.

‘‘सदेवकस्स लोकस्स, एते वो सुखसम्मता;

यत्थ चेते निरुज्झन्ति, तं तेसं दुक्खसम्मतं.

‘‘सुखं [सुखन्ति (सी.)] दिट्ठमरियेभि, सक्कायस्स निरोधनं;

पच्चनीकमिदं होति, सब्बलोकेन पस्सतं.

‘‘यं परे सुखतो आहु, तदरिया आहु दुक्खतो;

यं परे दुक्खतो आहु, तदरिया सुखतो विदू.

‘‘पस्स धम्मं दुराजानं, सम्मूळ्हेत्थ अविद्दसु;

निवुतानं तमो होति, अन्धकारो अपस्सतं.

‘‘सतञ्च ¶ विवटं होति, आलोको पस्सतामि;

सन्तिके न विजानन्ति, मग्गा [मगा (सी.)] धम्मस्स अकोविदा.

‘‘भवरागपरेतेभि ¶ , भवरागानुसारीभि [भवसोतानुसारिभि (स्या. कं. पी.), भवसोतानुसारिहि (सी.)];

मारधेय्यानुपन्नेहि, नायं धम्मो सुसम्बुधो.

‘‘को ¶ नु अञ्ञत्र मरियेभि, पदं सम्बुद्धुमरहति;

यं पदं सम्मदञ्ञाय, परिनिब्बन्ति अनासवा’’ति. ततियं;

१३७. ‘‘रूपारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा रूपरता रूपसम्मुदिता. रूपविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. सद्दारामा… गन्धारामा… रसारामा ¶ … फोट्ठब्बारामा… धम्मारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा धम्मरता धम्मसम्मुदिता. धम्मविपरिणामविरागनिरोधा दुक्खा, भिक्खवे, देवमनुस्सा विहरन्ति. तथागतो च, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो रूपानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा न रूपारामो न रूपरतो न रूपसम्मुदितो. रूपविपरिणामविरागनिरोधा सुखो, भिक्खवे, तथागतो विहरति. सद्दानं… गन्धानं… रसानं… फोट्ठब्बानं… धम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा न धम्मारामो न धम्मरतो न धम्मसम्मुदितो. धम्मविपरिणामविरागनिरोधा सुखो, भिक्खवे, तथागतो विहरती’’ति. चतुत्थं.

१३८. ‘‘यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति. किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? चक्खु, भिक्खवे, न तुम्हाकं; तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति…पे… ¶ जिव्हा न तुम्हाकं ¶ ; तं पजहथ. सा वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति…पे… मनो न तुम्हाकं; तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सति. सेय्यथापि, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने तिणकट्ठसाखापलासं तं जनो हरेय्य वा डहेय्य वा यथापच्चयं वा करेय्य, अपि नु तुम्हाकं एवमस्स – ‘अम्हे जनो हरति वा डहति वा यथापच्चयं वा करोती’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘न हि नो एतं, भन्ते, अत्ता वा अत्तनियं वा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खु न तुम्हाकं; तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति…पे… जिव्हा न तुम्हाकं; तं पजहथ. सा वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति…पे… मनो न तुम्हाकं ¶ ; तं पजहथ. सो वो पहीनो हिताय सुखाय भविस्सती’’ति. पञ्चमं.

१३९. ‘‘यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ. तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति ¶ . किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? रूपा, भिक्खवे, न तुम्हाकं; ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा ¶ न तुम्हाकं; ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति. सेय्यथापि, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने…पे… एवमेव खो, भिक्खवे, रूपा न तुम्हाकं; ते पजहथ. ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ती’’ति. छट्ठं.

१४०. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अनिच्चं. योपि हेतु, योपि पच्चयो चक्खुस्स उप्पादाय, सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूतं, भिक्खवे, चक्खु कुतो निच्चं भविस्सति…पे… ¶ जिव्हा अनिच्चा. योपि हेतु, योपि पच्चयो जिव्हाय उप्पादाय सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूता, भिक्खवे, जिव्हा कुतो निच्चा भविस्सति…पे… मनो अनिच्चो. योपि, भिक्खवे, हेतु योपि पच्चयो मनस्स उप्पादाय, सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूतो, भिक्खवे, मनो कुतो निच्चो भविस्सति! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति…पे… निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

१४१. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, दुक्खं. योपि हेतु योपि पच्चयो चक्खुस्स उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूतं, भिक्खवे, चक्खु कुतो सुखं भविस्सति…पे… जिव्हा दुक्खा. योपि हेतु, योपि पच्चयो जिव्हाय उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूता, भिक्खवे, जिव्हा कुतो सुखा भविस्सति…पे… मनो दुक्खो. योपि हेतु योपि पच्चयो मनस्स उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूतो, भिक्खवे, मनो कुतो सुखो भविस्सति! एवं पस्सं…पे… ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. अट्ठमं.

१४२. ‘‘चक्खुं ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, अनत्ता. योपि हेतु, योपि पच्चयो चक्खुस्स उप्पादाय, सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूतं, भिक्खवे, चक्खु कुतो अत्ता भविस्सति…पे… जिव्हा अनत्ता. योपि हेतु योपि पच्चयो जिव्हाय उप्पादाय, सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूता, भिक्खवे, जिव्हा कुतो अत्ता भविस्सति…पे… मनो अनत्ता. योपि हेतु योपि पच्चयो मनस्स उप्पादाय ¶ , सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूतो, भिक्खवे, मनो कुतो अत्ता भविस्सति! एवं पस्सं…पे… ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. नवमं.

१४३. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा. योपि हेतु, योपि पच्चयो रूपानं उप्पादाय, सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूता, भिक्खवे, रूपा कुतो निच्चा भविस्सन्ति! सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा. योपि हेतु, योपि पच्चयो धम्मानं उप्पादाय, सोपि अनिच्चो. अनिच्चसम्भूता, भिक्खवे, धम्मा कुतो निच्चा भविस्सन्ति! एवं पस्सं…पे… ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. दसमं.

१४४. ‘‘रूपा, भिक्खवे, दुक्खा. योपि हेतु, योपि पच्चयो रूपानं उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूता, भिक्खवे, रूपा कुतो सुखा भविस्सन्ति! सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा. योपि हेतु, योपि पच्चयो धम्मानं उप्पादाय, सोपि दुक्खो. दुक्खसम्भूता, भिक्खवे, धम्मा कुतो सुखा भविस्सन्ति! एवं पस्सं…पे… ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. एकादसमं.

१४५. ‘‘रूपा ¶ ¶ , भिक्खवे, अनत्ता. योपि हेतु, योपि पच्चयो रूपानं उप्पादाय, सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूता, भिक्खवे, रूपा कुतो अत्ता भविस्सन्ति! सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता. योपि हेतु, योपि पच्चयो धम्मानं उप्पादाय, सोपि अनत्ता. अनत्तसम्भूता, भिक्खवे, धम्मा ¶ कुतो अत्ता भविस्सन्ति! एवं पस्सं ¶ , भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपेसुपि निब्बिन्दति, सद्देसुपि… गन्धेसुपि… रसेसुपि… फोट्ठब्बेसुपि… धम्मेसुपि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. द्वादसमं.

देवदहो खणो रूपा, द्वे नतुम्हाकमेव च;

हेतुनापि तयो वुत्ता, दुवे अज्झत्तबाहिराति.

१४६. ‘‘नवपुराणानि ¶ , भिक्खवे, कम्मानि देसेस्सामि कम्मनिरोधं कम्मनिरोधगामिनिञ्च पटिपदं. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामीति. कतमञ्च, भिक्खवे, पुराणकम्मं? चक्खु, भिक्खवे, पुराणकम्मं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं वेदनियं दट्ठब्बं…पे… जिव्हा पुराणकम्मा अभिसङ्खता अभिसञ्चेतयिता वेदनिया दट्ठब्बा…पे… मनो पुराणकम्मो अभिसङ्खतो अभिसञ्चेतयितो वेदनियो दट्ठब्बो. इदं वुच्चति, भिक्खवे, पुराणकम्मं. कतमञ्च, भिक्खवे, नवकम्मं? यं खो, भिक्खवे, एतरहि ¶ कम्मं करोति कायेन वाचाय मनसा, इदं वुच्चति, भिक्खवे, नवकम्मं. कतमो च, भिक्खवे, कम्मनिरोधो? यो खो, भिक्खवे, कायकम्मवचीकम्ममनोकम्मस्स निरोधा विमुत्तिं ¶ फुसति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, कम्मनिरोधो. कतमा च, भिक्खवे, कम्मनिरोधगामिनी पटिपदा? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, कम्मनिरोधगामिनी पटिपदा. इति खो, भिक्खवे, देसितं मया पुराणकम्मं, देसितं ¶ नवकम्मं, देसितो कम्मनिरोधो, देसिता कम्मनिरोधगामिनी पटिपदा. यं ¶ खो, भिक्खवे, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. एतानि, भिक्खवे, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि. झायथ, भिक्खवे, मा पमादत्थ; मा पच्छाविप्पटिसारिनो अहुवत्थ. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. पठमं.

२. अनिच्चनिब्बानसप्पायसुत्तं

१४७. ‘‘निब्बानसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… कतमा च सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं अनिच्चन्ति पस्सति, रूपा अनिच्चाति पस्सति, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चन्ति पस्सति, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चोति पस्सति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति पस्सति…पे… जिव्हा अनिच्चाति पस्सति, रसा अनिच्चाति पस्सति, जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चन्ति पस्सति, जिव्हासम्फस्सो अनिच्चोति पस्सति ¶ , यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति पस्सति…पे… मनो अनिच्चोति पस्सति, धम्मा अनिच्चाति पस्सति, मनोविञ्ञाणं अनिच्चन्ति पस्सति, मनोसम्फस्सो अनिच्चोति पस्सति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति पस्सति. अयं खो सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा’’ति. दुतियं.

१४८. ‘‘निब्बानसप्पायं ¶ ¶ वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… कतमा च सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा? इध, भिक्खवे, चक्खुं दुक्खन्ति पस्सति, रूपा दुक्खाति पस्सति, चक्खुविञ्ञाणं दुक्खन्ति पस्सति, चक्खुसम्फस्सो दुक्खोति पस्सति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खन्ति पस्सति…पे… जिव्हा दुक्खाति पस्सति…पे… मनो दुक्खोति पस्सति, धम्मा दुक्खाति पस्सति, मनोविञ्ञाणं दुक्खन्ति पस्सति, मनोसम्फस्सो दुक्खोति पस्सति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि ¶ दुक्खन्ति पस्सति. अयं खो सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा’’ति. ततियं.

१४९. ‘‘निब्बानसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… कतमा च सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं अनत्ताति पस्सति, रूपा अनत्ताति पस्सति, चक्खुविञ्ञाणं अनत्ताति पस्सति, चक्खुसम्फस्सो अनत्ताति पस्सति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ताति पस्सति…पे… मनो अनत्ताति पस्सति, धम्मा अनत्ताति पस्सति, मनोविञ्ञाणं अनत्ताति पस्सति, मनोसम्फस्सो अनत्ताति पस्सति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं ¶ वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ताति पस्सति. अयं खो सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा’’ति. चतुत्थं.

५. निब्बानसप्पायपटिपदासुत्तं

१५०. ‘‘निब्बानसप्पायं वो, भिक्खवे, पटिपदं देसेस्सामि. तं सुणाथ…पे… कतमा च सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा? तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?

‘‘चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सो…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ . निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति ¶ …पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाति. अयं खो सा, भिक्खवे, निब्बानसप्पाया पटिपदा’’ति ¶ . पञ्चमं.

१५१. ‘‘अनन्तेवासिकमिदं ¶ , भिक्खवे, ब्रह्मचरियं वुस्सति अनाचरियकं. सन्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु साचरियको दुक्खं न फासु [फासुं (सी. पी.)] विहरति. अनन्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु अनाचरियको सुखं फासु विहरति. कथञ्च, भिक्खु, सन्तेवासिको साचरियको दुक्खं न फासु विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स अन्तो वसन्ति, अन्तस्स वसन्ति पापका अकुसला धम्माति. तस्मा सन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा साचरियकोति वुच्चति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स अन्तो वसन्ति, अन्तस्स वसन्ति पापका अकुसला धम्माति. तस्मा सन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा साचरियकोति वुच्चति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स अन्तो वसन्ति, अन्तस्स वसन्ति ¶ पापका अकुसला धम्माति. तस्मा सन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं समुदाचरन्ति, समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा साचरियकोति वुच्चति. एवं खो ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सन्तेवासिको साचरियको दुक्खं, न फासु विहरति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अनन्तेवासिको अनाचरियको सुखं फासु विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा न उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स न अन्तो वसन्ति, नास्स अन्तो वसन्ति पापका अकुसला धम्माति ¶ . तस्मा अनन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं न समुदाचरन्ति, न समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनाचरियकोति वुच्चति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा न उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स न अन्तो वसन्ति, नास्स ¶ अन्तो वसन्ति पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं न समुदाचरन्ति, न समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनाचरियकोति वुच्चति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय न उप्पज्जन्ति पापका अकुसला धम्मा सरसङ्कप्पा संयोजनिया. त्यास्स न अन्तो वसन्ति, नास्स अन्तो वसन्ति पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनन्तेवासिकोति वुच्चति. ते नं न समुदाचरन्ति, न समुदाचरन्ति नं पापका अकुसला धम्माति. तस्मा अनाचरियकोति वुच्चति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अनन्तेवासिको अनाचरियको सुखं फासु विहरति. अनन्तेवासिकमिदं, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं वुस्सति ¶ . अनाचरियकं सन्तेवासिको ¶ , भिक्खवे, भिक्खु साचरियको दुक्खं, न फासु विहरति. अनन्तेवासिको, भिक्खवे, भिक्खु अनाचरियको सुखं फासु विहरती’’ति. छट्ठं.

१५२. ‘‘सचे वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘किमत्थियं, आवुसो, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘दुक्खस्स खो, आवुसो, परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. सचे पन वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमं पनावुसो, दुक्खं, यस्स परिञ्ञाय समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ –

‘‘चक्खु खो, आवुसो, दुक्खं; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. रूपा दुक्खा ¶ ; तेसं परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. चक्खुविञ्ञाणं दुक्खं; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. चक्खुसम्फस्सो दुक्खो; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति…पे… जिव्हा दुक्खा… मनो दुक्खो; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं ¶ वा तम्पि दुक्खं; तस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति. इदं खो, आवुसो ¶ , दुक्खं; यस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति. सत्तमं.

१५३. ‘‘अत्थि नु खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया ¶ अञ्ञं ब्याकरेय्य – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति [पजानातीति (स्या. कं. पी. क.)]? ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा, भगवंनेत्तिका भगवंपटिसरणा. साधु वत, भन्ते, भगवन्तंयेव पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हि, भिक्खवे, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘अत्थि, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ब्याकरेय्य – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो, यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय…पे… अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ¶ ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति ¶ ; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति. यं तं, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति. अपि नुमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धाय वा वेदितब्बा, रुचिया वा वेदितब्बा, अनुस्सवेन वा वेदितब्बा, आकारपरिवितक्केन वा वेदितब्बा, दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘नो हेतं ¶ , भन्ते’’. ‘‘ननुमे, भिक्खवे, धम्मा पञ्ञाय दिस्वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘अयं खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति…पे….

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु जिव्हाय रसं सायित्वा सन्तं वा अज्झत्तं…पे… रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति ¶ . यं तं, भिक्खवे, जिव्हाय रसं सायित्वा सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; अपि नुमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धाय वा वेदितब्बा, रुचिया वा वेदितब्बा, अनुस्सवेन वा वेदितब्बा, आकारपरिवितक्केन वा वेदितब्बा, दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘ननुमे, भिक्खवे, धम्मा पञ्ञाय दिस्वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति [पजानातीति (स्या. कं. पी. क.)] …पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु मनसा धम्मं विञ्ञाय सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति. यं तं, भिक्खवे, भिक्खु मनसा ¶ धम्मं विञ्ञाय सन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, अत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; असन्तं वा अज्झत्तं रागदोसमोहं, नत्थि मे अज्झत्तं रागदोसमोहोति पजानाति; अपि नुमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धाय वा वेदितब्बा, रुचिया वा वेदितब्बा, अनुस्सवेन ¶ वा वेदितब्बा, आकारपरिवितक्केन वा वेदितब्बा, दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘ननुमे, भिक्खवे, धम्मा पञ्ञाय दिस्वा वेदितब्बा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म भिक्खु ¶ अञ्ञत्रेव सद्धाय, अञ्ञत्र रुचिया, अञ्ञत्र अनुस्सवा, अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का, अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. अट्ठमं.

१५४. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘इन्द्रियसम्पन्नो, इन्द्रियसम्पन्नो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, इन्द्रियसम्पन्नो होती’’ति?

‘‘चक्खुन्द्रिये चे, भिक्खु, उदयब्बयानुपस्सी विहरन्तो चक्खुन्द्रिये निब्बिन्दति…पे… जिव्हिन्द्रिये चे, भिक्खु, उदयब्बयानुपस्सी विहरन्तो जिव्हिन्द्रिये निब्बिन्दति…पे… मनिन्द्रिये चे, भिक्खु, उदयब्बयानुपस्सी विहरन्तो मनिन्द्रिये निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति…पे… विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. एत्तावता खो, भिक्खु, इन्द्रियसम्पन्नो होती’’ति. नवमं.

१५५. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘धम्मकथिको ¶ , धम्मकथिको’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, धम्मकथिको होती’’ति?

‘‘चक्खुस्स ¶ चे, भिक्खु निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलंवचनाय. चक्खुस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, ‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खू’ति अलंवचनाय. चक्खुस्स चे, भिक्खु, निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादाविमुत्तो होति, ‘दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खू’ति अलंवचनाय…पे… जिव्हाय चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलंवचनाय…पे… मनस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलंवचनाय. मनस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, ‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खू’ति अलंवचनाय. मनस्स ¶ चे, भिक्खु, निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादाविमुत्तो होति, ‘दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खू’ति अलंवचनाया’’ति. दसमं.

कम्मं चत्तारि सप्पाया, अनन्तेवासि किमत्थिया;

अत्थि नु खो परियायो, इन्द्रियकथिकेन चाति.

सळायतनवग्गे ततियपण्णासको समत्तो.

योगक्खेमि ¶ च लोको च, गहपति देवदहेन च;

नवपुराणेन पण्णासो, ततियो तेन वुच्चतीति.

१५६. ‘‘अनिच्चंयेव ¶ ¶ , भिक्खवे, भिक्खु चक्खुं अनिच्चन्ति पस्सति, सास्स [सायं (पी. क.)] होति सम्मादिट्ठि ¶ . सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति…पे… अनिच्चंयेव, भिक्खवे, भिक्खु जिव्हं अनिच्चन्ति पस्सति, सास्स होति सम्मादिट्ठि. सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया…पे… चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति…पे… अनिच्चंयेव, भिक्खवे, भिक्खु मनं अनिच्चन्ति पस्सति, सास्स होति सम्मादिट्ठि. सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चती’’ति. पठमं.

१५७. ‘‘अनिच्चेयेव, भिक्खवे, भिक्खु रूपे अनिच्चाति पस्सति, सास्स होति सम्मादिट्ठि. सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो ¶ . नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति. अनिच्चेयेव, भिक्खवे, भिक्खु सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अनिच्चाति पस्सति, सास्स होति सम्मादिट्ठि. सम्मा पस्सं निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चती’’ति. दुतियं.

३. अज्झत्तअनिच्चनन्दिक्खयसुत्तं

१५८. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; चक्खानिच्चतञ्च यथाभूतं ¶ समनुपस्सथ. चक्खुं, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो, चक्खानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति. सोतं ¶ , भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ… घानं… जिव्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; जिव्हानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सथ. जिव्हं, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो, जिव्हानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो जिव्हायपि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति. कायं… मनं, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; मनानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सथ. मनं, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो ¶ , मनानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चती’’ति. ततियं.

४. बाहिरअनिच्चनन्दिक्खयसुत्तं

१५९. ‘‘रूपे, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; रूपानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सथ. रूपे, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो, रूपानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो रूपेसुपि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो. नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति. सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे, भिक्खवे, योनिसो मनसि करोथ; धम्मानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सथ. धम्मे, भिक्खवे, भिक्खु योनिसो मनसिकरोन्तो, धम्मानिच्चतञ्च यथाभूतं समनुपस्सन्तो धम्मेसुपि निब्बिन्दति. नन्दिक्खया रागक्खयो; रागक्खया नन्दिक्खयो ¶ . नन्दिरागक्खया चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चती’’ति. चतुत्थं.

१६०. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति जीवकम्बवने. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति…पे… ‘‘समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितस्स, भिक्खवे ¶ , भिक्खुनो यथाभूतं ओक्खायति. किञ्च यथाभूतं ओक्खायति? चक्खुं अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति, रूपा अनिच्चाति यथाभूतं ओक्खायति, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चोति यथाभूतं ओक्खायति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति…पे… जिव्हा अनिच्चाति यथाभूतं ओक्खायति…पे… मनो अनिच्चोति यथाभूतं ओक्खायति, धम्मा अनिच्चाति यथाभूतं ओक्खायति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति. समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो यथाभूतं ओक्खायती’’ति. पञ्चमं.

१६१. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति जीवकम्बवने. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि…पे… ‘‘पटिसल्लाने, भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो यथाभूतं ओक्खायति. किञ्च यथाभूतं ओक्खायति? चक्खुं अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति, रूपा अनिच्चाति यथाभूतं ओक्खायति, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चन्ति ¶ यथाभूतं ओक्खायति, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चोति यथाभूतं ओक्खायति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति…पे… मनो अनिच्चोति यथाभूतं ओक्खायति, धम्मा… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा ¶ अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चन्ति यथाभूतं ओक्खायति. पटिसल्लाने भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो यथाभूतं ओक्खायती’’ति. छट्ठं.

१६२. अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा कोट्ठिको भगवन्तं एतदवोच ¶ – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति.

‘‘यं खो, कोट्ठिक, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो. किञ्च, कोट्ठिक, अनिच्चं? चक्खु खो, कोट्ठिक, अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा अनिच्चा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनिच्चा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रसा ¶ अनिच्चा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. जिव्हासम्फस्सो अनिच्चो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं ¶ जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… मनो अनिच्चो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. धम्मा अनिच्चा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. मनोविञ्ञाणं अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. मनोसम्फस्सो अनिच्चो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यं खो, कोट्ठिक, अनिच्चं तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. सत्तमं.

१६३. अथ ¶ खो आयस्मा महाकोट्ठिको…पे… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते…पे… विहरेय्य’’न्ति. ‘‘यं खो, कोट्ठिक, दुक्खं तत्र ते छन्दो पहातब्बो. किञ्च, कोट्ठिक, दुक्खं? चक्खु खो, कोट्ठिक, दुक्खं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा दुक्खा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुविञ्ञाणं दुक्खं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुसम्फस्सो दुक्खो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… जिव्हा दुक्खा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… मनो दुक्खो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. धम्मा दुक्खा; तत्र ते छन्दो पहातब्बो ¶ . मनोविञ्ञाणं दुक्खं ¶ ; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. मनोसम्फस्सो दुक्खो; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खं; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यं खो, कोट्ठिक, दुक्खं तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. अट्ठमं.

१६४. एकमन्तं…पे… विहरेय्यन्ति. ‘‘यो खो, कोट्ठिक, अनत्ता तत्र ते छन्दो पहातब्बो. को च, कोट्ठिक, अनत्ता? चक्खु खो, कोट्ठिक, अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. रूपा अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुविञ्ञाणं अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. चक्खुसम्फस्सो अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो ¶ …पे… जिव्हा अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो…पे… मनो अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. धम्मा अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सो… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ता; तत्र ते छन्दो पहातब्बो. यो खो, कोट्ठिक, अनत्ता, तत्र ते छन्दो पहातब्बो’’ति. नवमं.

१६५. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं ¶ निसिन्नो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयती’’ति?

‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति. रूपे अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति. चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति. चक्खुसम्फस्सं अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चतो जानतो पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो मिच्छादिट्ठि पहीयती’’ति. दसमं.

१६६. अथ ¶ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु…पे… एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति. रूपे दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति. चक्खुविञ्ञाणं दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति. चक्खुसम्फस्सं दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि दुक्खतो जानतो पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयति. एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो सक्कायदिट्ठि पहीयती’’ति. एकादसमं.

१६७. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु…पे… एतदवोच ¶ – ‘‘कथं नु खो ¶ , भन्ते, जानतो कथं पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयती’’ति? ‘‘चक्खुं खो, भिक्खु, अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. रूपे अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. चक्खुविञ्ञाणं अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. चक्खुसम्फस्सं अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति…पे… जिव्हं अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति…पे… मनं अनत्ततो ¶ जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयति. धम्मे… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनत्ततो जानतो पस्सतो अत्तानुदिट्ठि पहीयती’’ति. द्वादसमं.

नन्दिक्खयेन चत्तारो, जीवकम्बवने दुवे;

कोट्ठिकेन तयो वुत्ता, मिच्छा सक्काय अत्तनोति.

१६८. ‘‘यं ¶ ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, अनिच्चं? चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं; तत्र वो छन्दो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो…पे… मनो अनिच्चो; तत्र वो छन्दो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो’’ति.

१६९. ‘‘यं ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो रागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, अनिच्चं? चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं; तत्र वो रागो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनिच्चा; तत्र वो रागो पहातब्बो…पे… मनो अनिच्चो; तत्र वो रागो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो रागो पहातब्बो’’ति.

३. अज्झत्तअनिच्चछन्दरागसुत्तं

१७०. ‘‘यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, अनिच्चं? चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं; तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनिच्चा; तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो…पे… मनो अनिच्चो; तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१७१-१७३. ‘‘यं, भिक्खवे, दुक्खं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, दुक्खं? चक्खु, भिक्खवे, दुक्खं; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो…पे… जिव्हा दुक्खा…पे… ¶ मनो दुक्खो; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यं ¶ , भिक्खवे, दुक्खं तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१७४-१७६. ‘‘यो ¶ , भिक्खवे, अनत्ता, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. को च, भिक्खवे, अनत्ता? चक्खु, भिक्खवे, अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो…पे… जिव्हा अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो…पे… मनो अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यो, भिक्खवे, अनत्ता तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१०-१२. बाहिरानिच्चछन्दादिसुत्तं

१७७-१७९. ‘‘यं, भिक्खवे, अनिच्चं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, अनिच्चं? रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा; तत्र वो छन्दो ¶ पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. सद्दा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. गन्धा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो ¶ पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. रसा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. फोट्ठब्बा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. धम्मा अनिच्चा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, अनिच्चं तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१३-१५. बाहिरदुक्खछन्दादिसुत्तं

१८०-१८२. ‘‘यं, भिक्खवे, दुक्खं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. किञ्च, भिक्खवे, दुक्खं? रूपा, भिक्खवे, दुक्खा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यं, भिक्खवे, दुक्खं, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१६-१८. बाहिरानत्तछन्दादिसुत्तं

१८३-१८५. ‘‘यो ¶ ¶ , भिक्खवे, अनत्ता, तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. को च, भिक्खवे, अनत्ता? रूपा, भिक्खवे, अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता; तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो. यो, भिक्खवे, अनत्ता ¶ तत्र वो छन्दो पहातब्बो, रागो पहातब्बो, छन्दरागो पहातब्बो’’ति.

१८६. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं अतीतं…पे… जिव्हा अनिच्चा अतीता…पे… मनो अनिच्चो अतीतो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे… जिव्हायपि निब्बिन्दति…पे… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

२०. अज्झत्तानागतानिच्चसुत्तं

१८७. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं अनागतं…पे… जिव्हा अनिच्चा अनागता…पे… मनो अनिच्चो अनागतो. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२१. अज्झत्तपच्चुप्पन्नानिच्चसुत्तं

१८८. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं पच्चुप्पन्नं…पे… जिव्हा अनिच्चा पच्चुप्पन्ना…पे… मनो अनिच्चो पच्चुप्पन्नो. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२२-२४. अज्झत्तातीतादिदुक्खसुत्तं

१८९-१९१. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, दुक्खं अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं…पे… जिव्हा दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना…पे… मनो दुक्खो अतीतो अनागतो पच्चुप्पन्नो. एवं पस्सं ¶ , भिक्खवे…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२५-२७. अज्झत्तातीतादिअनत्तसुत्तं

१९२-१९४. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनत्ता अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं…पे… जिव्हा अनत्ता…पे… मनो अनत्ता अतीतो अनागतो पच्चुप्पन्नो ¶ . एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२८-३०. बाहिरातीतादिअनिच्चसुत्तं

१९५-१९७. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३१-३३. बाहिरातीतादिदुक्खसुत्तं

१९८-२००. ‘‘रूपा, भिक्खवे, दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३४-३६. बाहिरातीतादिअनत्तसुत्तं

२०१-२०३. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, अनत्ता अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३७. अज्झत्तातीतयदनिच्चसुत्तं

२०४. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं अतीतं. यदनिच्चं, तं ¶ दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा अनिच्चा अतीता. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… मनो अनिच्चो अतीतो. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि ¶ , न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३८. अज्झत्तानागतयदनिच्चसुत्तं

२०५. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं अनागतं. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा अनिच्चा अनागता. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… मनो अनिच्चो अनागतो. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता ¶ . यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं, भिक्खवे…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

३९. अज्झत्तपच्चुप्पन्नयदनिच्चसुत्तं

२०६. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनिच्चं पच्चुप्पन्नं. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा अनिच्चा पच्चुप्पन्ना. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… मनो अनिच्चो पच्चुप्पन्नो. यदनिच्चं तं दुक्खं. यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

४०-४२. अज्झत्तातीतादियंदुक्खसुत्तं

२०७-२०९. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, दुक्खं अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं. यं ¶ दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा दुक्खा…पे… मनो दुक्खो अतीतो अनागतो पच्चुप्पन्नो. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… ¶ नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

४३-४५. अज्झत्तातीतादियदनत्तसुत्तं

२१०-२१२. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, अनत्ता अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं ¶ यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे… जिव्हा अनत्ता…पे… मनो अनत्ता अतीतो अनागतो पच्चुप्पन्नो. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

४६-४८. बाहिरातीतादियदनिच्चसुत्तं

२१३-२१५. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यदनिच्चं, तं दुक्खं. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यदनिच्चं तं दुक्खं. यं दुक्खं तदनत्ता. यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं ¶ इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

४९-५१. बाहिरातीतादियंदुक्खसुत्तं

२१६-२१८. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यं दुक्खं, तदनत्ता ¶ . यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यं दुक्खं, तदनत्ता. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

५२-५४. बाहिरातीतादियदनत्तसुत्तं

२१९-२२१. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनत्ता अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता अतीता अनागता पच्चुप्पन्ना. यदनत्ता, तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२२२. ‘‘चक्खु ¶ , भिक्खवे, अनिच्चं…पे… जिव्हा अनिच्चा…पे… मनो अनिच्चो. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२२३. ‘‘चक्खु, भिक्खवे, दुक्खं…पे… जिव्हा दुक्खा…पे… मनो दुक्खो. एवं पस्सं…पे… ¶ नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२२४. ‘‘चक्खु ¶ ¶ , भिक्खवे, अनत्ता…पे… जिव्हा अनत्ता…पे… मनो अनत्ता. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२२५. ‘‘रूपा, भिक्खवे, अनिच्चा. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनिच्चा. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२२६. ‘‘रूपा, भिक्खवे, दुक्खा. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा दुक्खा. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

२२७. ‘‘रूपा ¶ , भिक्खवे, अनत्ता. सद्दा… गन्धा… रसा… फोट्ठब्बा… धम्मा अनत्ता. एवं पस्सं…पे… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति.

छन्देनट्ठारस होन्ति, अतीतेन च द्वे नव;

यदनिच्चाट्ठारस वुत्ता, तयो अज्झत्तबाहिरा;

पेय्यालो सट्ठिको वुत्तो, बुद्धेनादिच्चबन्धुनाति.

२२८. ‘‘‘समुद्दो ¶ ¶ ¶ , समुद्दो’ति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो भासति. नेसो, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो. महा एसो, भिक्खवे, उदकरासि महाउदकण्णवो. चक्खु, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स रूपमयो वेगो. यो तं रूपमयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि चक्खुसमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो ¶ थले तिट्ठति ब्राह्मणो…पे… जिव्हा, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स रसमयो वेगो. यो तं रसमयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि जिव्हासमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो…पे… मनो, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स धम्ममयो वेगो. यो तं धम्ममयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि मनोसमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो’’ति. इदमवोच…पे… सत्था –

‘‘यो इमं समुद्दं सगाहं सरक्खसं,

सऊमिं सावट्टं सभयं दुत्तरं अच्चतरि;

लोकन्तगू पारगतोति वुच्चती’’ति. पठमं;

२२९. ‘‘समुद्दो, समुद्दो’ति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो भासति ¶ . नेसो, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो. महा एसो, भिक्खवे, उदकरासि महाउदकण्णवो. सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा ¶ इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो. एत्थायं सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा येभुय्येन समुन्ना तन्ताकुलकजाता कुलगण्ठिकजाता [गुळागुण्ठिकजाता (सी.), कुलगुण्डिकजाता (स्या. कं.), गुणगुणिकजाता (पी.), कुलागुण्डिकजाता (क.)] मुञ्जपब्बजभूता, अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तति…पे….

‘‘सन्ति ¶ , भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो. एत्थायं सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा येभुय्येन समुन्ना तन्ताकुलकजाता कुलगण्ठिकजाता मुञ्जपब्बजभूता अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तती’’ति.

‘‘यस्स ¶ रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता;

सो इमं समुद्दं सगाहं सरक्खसं, सऊमिभयं दुत्तरं अच्चतरि.

‘‘सङ्गातिगो मच्चुजहो निरुपधि, पहासि दुक्खं अपुनब्भवाय;

अत्थङ्गतो सो न पुनेति [न पमाणमेति (सी. स्या. कं. पी.)], अमोहयी, मच्चुराजन्ति ब्रूमी’’ति. दुतियं;

२३०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, बाळिसिको आमिसगतबळिसं गम्भीरे उदकरहदे पक्खिपेय्य. तमेनं अञ्ञतरो ¶ आमिसचक्खु मच्छो गिलेय्य. एवञ्हि सो, भिक्खवे, मच्छो गिलितबळिसो बाळिसिकस्स अनयं ¶ आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो बाळिसिकस्स.

एवमेव खो, भिक्खवे, छयिमे बळिसा लोकस्मिं अनयाय सत्तानं वधाय [ब्याबाधाय (सी. पी.)] पाणिनं. कतमे छ? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु गिलितबळिसो, मारस्स अनयं आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे….

सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु गिलितबळिसो मारस्स अनयं आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो पापिमतो.

‘‘सन्ति ¶ च, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु न गिलितबळिसो मारस्स अभेदि बळिसं परिभेदि बळिसं न अनयं आपन्नो न ब्यसनं आपन्नो न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे….

‘‘सन्ति ¶ , भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे…. सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय ¶ तिट्ठति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु न गिलितबळिसो मारस्स अभेदि बळिसं परिभेदि बळिसं न अनयं आपन्नो न ब्यसनं आपन्नो न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति. ततियं.

२३१. ‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा ¶ चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो तस्स परित्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो, सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु यो रागो सो अत्थि…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो, सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो ¶ अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, खीररुक्खो अस्सत्थो वा निग्रोधो वा पिलक्खो वा उदुम्बरो वा दहरो तरुणो कोमारको. तमेनं पुरिसो तिण्हाय कुठारिया यतो यतो आभिन्देय्य [भिन्देय्य (स्या. कं. सी. अट्ठ.), अभिन्देय्य (कत्थचि)] आगच्छेय्य ¶ खीर’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘यञ्हि, भन्ते, खीरं तं अत्थी’’ति.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि ¶ , यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो अत्थि, यो ¶ दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो.

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो ¶ पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो…पे….

‘‘यस्स ¶ कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे… मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, खीररुक्खो अस्सत्थो वा निग्रोधो वा पिलक्खो वा उदुम्बरो वा सुक्खो कोलापो तेरोवस्सिको. तमेनं पुरिसो तिण्हाय कुठारिया यतो यतो आभिन्देय्य आगच्छेय्य खीर’’न्ति? ‘‘नो ¶ हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘यञ्हि, भन्ते, खीरं तं नत्थी’’ति.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो…पे….

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे….

‘‘यस्स ¶ कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति, नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि ¶ , यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो’’ति. चतुत्थं.

२३२. एकं ¶ समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाकोट्ठिको बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये. अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा महाकोट्ठिको आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, चक्खु रूपानं संयोजनं, रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे… जिव्हा रसानं संयोजनं, रसा जिव्हाय संयोजनं ¶ …पे… मनो धम्मानं संयोजनं, धम्मा मनस्स संयोजन’’न्ति?

‘‘न खो, आवुसो कोट्ठिक, चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे… न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं.

‘‘सेय्यथापि ¶ , आवुसो, काळो च बलीबद्दो [बलिवद्दो (सी. पी.), बलिबद्दो (स्या. कं. क.)] ओदातो च बलीबद्दो एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता अस्सु. यो नु खो एवं ¶ वदेय्य – ‘काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजन’न्ति, सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘न खो, आवुसो, काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, न ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजनं. येन च खो ते एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता तं तत्थ संयोजनं.

‘‘एवमेव खो, आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे… न जिव्हा रसानं ¶ संयोजनं…पे… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं.

‘‘चक्खु वा, आवुसो, रूपानं संयोजनं अभविस्स, रूपा वा चक्खुस्स संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ [पञ्ञायति (क.)] सम्मा दुक्खक्खयाय. यस्मा च खो, आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं ¶ ; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा ¶ दुक्खक्खयाय…पे….

‘‘जिव्हा, आवुसो, रसानं संयोजनं अभविस्स, रसा वा जिव्हाय संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ सम्मा दुक्खक्खयाय. यस्मा च खो, आवुसो, न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा दुक्खक्खयाय…पे….

‘‘मनो वा, आवुसो, धम्मानं संयोजनं अभविस्स, धम्मा वा मनस्स संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ सम्मा दुक्खक्खयाय. यस्मा च खो, आवुसो, न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा दुक्खक्खयाय.

‘‘इमिनापेतं ¶ , आवुसो, परियायेन वेदितब्बं यथा न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे… न जिव्हा रसानं संयोजनं…पे… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं.

‘‘संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो चक्खु. पस्सति भगवा चक्खुना रूपं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो सोतं. सुणाति भगवा सोतेन सद्दं. छन्दरागो ¶ भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो घानं. घायति भगवा घानेन गन्धं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो ¶ भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो जिव्हा. सायति भगवा जिव्हाय रसं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो कायो. फुसति भगवा कायेन फोट्ठब्बं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा. संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो मनो. विजानाति भगवा मनसा ¶ धम्मं. छन्दरागो भगवतो नत्थि. सुविमुत्तचित्तो भगवा.

‘‘इमिना खो एतं, आवुसो, परियायेन वेदितब्बं यथा न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं. न सोतं… न घानं… न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं. न कायो… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजन’’न्ति. पञ्चमं.

२३३. एकं समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च कामभू कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे. अथ खो आयस्मा कामभू सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं ¶ कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा कामभू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, आवुसो आनन्द, चक्खु रूपानं संयोजनं, रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे… जिव्हा रसानं संयोजनं, रसा जिव्हाय संयोजनं…पे… मनो धम्मानं संयोजनं, धम्मा मनस्स संयोजन’’न्ति?

‘‘न खो, आवुसो कामभू [कामभु (सी.) मोग्गल्लाने ६५-गे वाति सुत्तं पस्सितब्बं], चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे… न जिव्हा रसानं ¶ संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं…पे… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं. यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं.

‘‘सेय्यथापि ¶ , आवुसो, काळो च बलीबद्दो ओदातो च बलीबद्दो एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता अस्सु. यो नु खो एवं वदेय्य – ‘काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजन’न्ति, सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘न खो, आवुसो, काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, नपि ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजनं. येन च खो ते एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता, तं तत्थ संयोजनं. एवमेव खो ¶ , आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे… न जिव्हा…पे… न मनो…पे… यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजन’’न्ति. छट्ठं.

२३४. एकं समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च उदायी कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे. अथ खो आयस्मा उदायी सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उदायी आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –

‘‘यथेव ¶ नु खो, आवुसो आनन्द, अयं कायो भगवता अनेकपरियायेन अक्खातो विवटो पकासितो – ‘इतिपायं कायो अनत्ता’ति, सक्का एवमेव विञ्ञाणं पिदं आचिक्खितुं देसेतुं पञ्ञपेतुं पट्ठपेतुं विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति?

‘‘यथेव खो, आवुसो उदायी, अयं कायो भगवता अनेकपरियायेन अक्खातो विवटो पकासितो – ‘इतिपायं कायो अनत्ता’ति, सक्का एवमेव विञ्ञाणं पिदं आचिक्खितुं ¶ देसेतुं पञ्ञपेतुं पट्ठपेतुं विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति.

‘‘चक्खुञ्च, आवुसो, पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति ¶ . ‘‘यो चावुसो, हेतु, यो च पच्चयो चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं ¶ सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य. अपि नु खो चक्खुविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति…पे….

‘‘जिव्हञ्चावुसो, पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘यो चावुसो, हेतु यो च पच्चयो जिव्हाविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य, अपि नु खो जिव्हाविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति…पे….

‘‘मनञ्चावुसो, पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘यो चावुसो, हेतु, यो च पच्चयो मनोविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य, अपि नु खो मनोविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’. ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो तिण्हं कुठारिं आदाय वनं पविसेय्य. सो तत्थ ¶ पस्सेय्य महन्तं कदलिक्खन्धं उजुं नवं अकुक्कुकजातं [अकुक्कुटकजातं (स्या. कं.), अकुक्कजटजातं (क.)]. तमेनं मूले छिन्देय्य ¶ ¶ ; मूले छेत्वा अग्गे छिन्देय्य; अग्गे छेत्वा पत्तवट्टिं विनिब्भुजेय्य [विनिब्भुज्जेय्य (पी.), विनिब्भज्जेय्य (स्या. कं.)]. सो तत्थ फेग्गुम्पि नाधिगच्छेय्य, कुतो सारं! एवमेव खो, आवुसो, भिक्खु छसु फस्सायतनेसु नेवत्तानं न अत्तनियं समनुपस्सति. सो एवं असमनुपस्सन्तो [एवं समनुपस्सन्तो (स्या. कं. क.)] न किञ्चि लोके ¶ उपादियति. अनुपादियं न परितस्सति. अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

२३५. ‘‘आदित्तपरियायं वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, आदित्तपरियायो, धम्मपरियायो? वरं, भिक्खवे, तत्ताय अयोसलाकाय आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय [सञ्जोतिभूताय (स्या. कं.)] चक्खुन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं [निमित्तस्सादगधितं (स्या. कं. क.) म. नि. ३.३१६-३१७] वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य, ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा, तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हेन अयोसङ्कुना आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन सोतिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव सोतविञ्ञेय्येसु सद्देसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य ¶ , अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालङ्करेय्य, ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि ¶ .

‘‘वरं ¶ , भिक्खवे, तिण्हेन नखच्छेदनेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन घानिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव घानविञ्ञेय्येसु गन्धेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य. ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हेन खुरेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन जिव्हिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं ¶ वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य. ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हाय सत्तिया आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय कायिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव कायविञ्ञेय्येसु फोट्ठब्बेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो. निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे ¶ समये कालं करेय्य. ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा. इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘वरं, भिक्खवे, सोत्तं. सोत्तं खो पनाहं, भिक्खवे, वञ्झं जीवितानं वदामि, अफलं जीवितानं वदामि, मोमूहं जीवितानं वदामि, न त्वेव तथारूपे वितक्के वितक्केय्य यथारूपानं वितक्कानं वसं गतो सङ्घं भिन्देय्य. इमं ख्वाहं, भिक्खवे ¶ , वञ्झं जीवितानं आदीनवं दिस्वा एवं वदामि.

‘‘तत्थ, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘तिट्ठतु ताव तत्ताय अयोसलाकाय आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय चक्खुन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति चक्खु अनिच्चं, रूपा अनिच्चा, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं’’’ [अनिच्च’’न्ति (?)].

‘‘तिट्ठतु ¶ ताव तिण्हेन अयोसङ्कुना आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन सोतिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति सोतं अनिच्चं, सद्दा अनिच्चा, सोतविञ्ञाणं अनिच्चं, सोतसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं सोतसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं.

‘‘तिट्ठतु ¶ ताव तिण्हेन नखच्छेदनेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन घानिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति ¶ घानं अनिच्चं, गन्धा अनिच्चा, घानविञ्ञाणं अनिच्चं, घानसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं घानसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं…पे… तम्पि अनिच्चं.

‘‘तिट्ठतु ताव तिण्हेन खुरेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन जिव्हिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति जिव्हा अनिच्चा, रसा अनिच्चा, जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं, जिव्हासम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति…पे… तम्पि अनिच्चं.

‘‘तिट्ठतु ताव तिण्हाय सत्तिया आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय कायिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति कायो अनिच्चो, फोट्ठब्बा अनिच्चा ¶ , कायविञ्ञाणं अनिच्चं, कायसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं कायसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं…पे… तम्पि अनिच्चं.

‘‘तिट्ठतु ताव सोत्तं. हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति मनो अनिच्चो, धम्मा अनिच्चा, मनोविञ्ञाणं अनिच्चं, मनोसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं’’.

‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं ¶ करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. अयं खो, भिक्खवे, आदित्तपरियायो, धम्मपरियायो’’ति. अट्ठमं.

२३६. ‘‘हत्थेसु ¶ ¶ , भिक्खवे, सति आदाननिक्खेपनं पञ्ञायति; पादेसु सति अभिक्कमपटिक्कमो पञ्ञायति; पब्बेसु सति समिञ्जनपसारणं पञ्ञायति; कुच्छिस्मिं सति जिघच्छा पिपासा पञ्ञायति. एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं सति चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… जिव्हाय सति जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… मनस्मिं सति मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे….

‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, असति आदाननिक्खेपनं न पञ्ञायति; पादेसु असति अभिक्कमपटिक्कमो न पञ्ञायति; पब्बेसु असति समिञ्जनपसारणं न पञ्ञायति; कुच्छिस्मिं असति जिघच्छा पिपासा न पञ्ञायति. एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं असति चक्खुसम्फस्सपच्चया ¶ नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… जिव्हाय असति जिव्हासम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति…पे… मनस्मिं असति मनोसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति. नवमं.

२३७. ‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, सति आदाननिक्खेपनं होति; पादेसु सति अभिक्कमपटिक्कमो होति; पब्बेसु सति समिञ्जनपसारणं होति; कुच्छिस्मिं सति जिघच्छा पिपासा होति. एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं सति चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… ¶ जिव्हाय सति…पे… मनस्मिं सति मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे….

‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, असति आदाननिक्खेपनं न होति; पादेसु असति अभिक्कमपटिक्कमो न होति; पब्बेसु असति समिञ्जनपसारणं न होति; कुच्छिस्मिं असति जिघच्छा पिपासा न होति. एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं असति चक्खुसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे… जिव्हाय असति जिव्हासम्फस्सपच्चया ¶ नुप्पज्जति…पे… मनस्मिं असति मनोसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति. दसमं.

द्वे ¶ समुद्दा बाळिसिको, खीररुक्खेन कोट्ठिको;

कामभू उदायी चेव, आदित्तेन च अट्ठमं;

हत्थपादूपमा द्वेति, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

२३८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, चत्तारो आसीविसा उग्गतेजा घोरविसा. अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खप्पटिकूलो. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘इमे ते, अम्भो पुरिस, चत्तारो आसीविसा उग्गतेजा घोरविसा कालेन ¶ कालं वुट्ठापेतब्बा, कालेन कालं न्हापेतब्बा, कालेन कालं भोजेतब्बा, कालेन कालं संवेसेतब्बा [पवेसेतब्बा (स्या. कं. पी. क.)]. यदा च खो ते, अम्भो पुरिस, इमेसं चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं अञ्ञतरो वा अञ्ञतरो वा कुप्पिस्सति, ततो त्वं, अम्भो पुरिस, मरणं वा निगच्छसि, मरणमत्तं वा दुक्खं. यं ते, अम्भो पुरिस, करणीयं तं करोही’’’ति.

‘‘अथ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो भीतो चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं येन वा तेन वा पलायेथ. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘इमे खो, अम्भो पुरिस, पञ्च वधका पच्चत्थिका पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धा, यत्थेव नं पस्सिस्साम तत्थेव जीविता वोरोपेस्सामाति. यं ते, अम्भो पुरिस, करणीयं तं करोही’’’ति.

‘‘अथ ¶ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो भीतो चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं, भीतो पञ्चन्नं वधकानं पच्चत्थिकानं येन वा ¶ तेन वा पलायेथ. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘अयं ते, अम्भो पुरिस, छट्ठो अन्तरचरो वधको उक्खित्तासिको पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धो यत्थेव नं पस्सिस्सामि तत्थेव सिरो पातेस्सामीति. यं ते, अम्भो पुरिस, करणीयं तं करोही’’’ति.

‘‘अथ ¶ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो भीतो चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं, भीतो पञ्चन्नं वधकानं पच्चत्थिकानं, भीतो छट्ठस्स अन्तरचरस्स वधकस्स उक्खित्तासिकस्स येन वा तेन वा पलायेथ. सो पस्सेय्य सुञ्ञं गामं. यञ्ञदेव घरं पविसेय्य रित्तकञ्ञेव पविसेय्य तुच्छकञ्ञेव पविसेय्य सुञ्ञकञ्ञेव पविसेय्य. यञ्ञदेव भाजनं परिमसेय्य रित्तकञ्ञेव परिमसेय्य तुच्छकञ्ञेव परिमसेय्य सुञ्ञकञ्ञेव परिमसेय्य. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘इदानि, अम्भो पुरिस, इमं सुञ्ञं गामं चोरा गामघातका पविसन्ति [वधिस्सन्ति (सी. पी.)]. यं ते, अम्भो पुरिस, करणीयं तं करोही’’’ति.

‘‘अथ ¶ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो भीतो चतुन्नं आसीविसानं उग्गतेजानं घोरविसानं, भीतो पञ्चन्नं वधकानं पच्चत्थिकानं, भीतो छट्ठस्स अन्तरचरस्स वधकस्स उक्खित्तासिकस्स, भीतो चोरानं गामघातकानं येन वा तेन वा पलायेथ. सो पस्सेय्य महन्तं उदकण्णवं ओरिमं तीरं सासङ्कं सप्पटिभयं, पारिमं तीरं खेमं अप्पटिभयं. न चस्स नावा सन्तारणी उत्तरसेतु वा अपारा पारं गमनाय. अथ ¶ खो, भिक्खवे, तस्स पुरिसस्स एवमस्स – ‘अयं खो महाउदकण्णवो ओरिमं तीरं सासङ्कं सप्पटिभयं, पारिमं तीरं खेमं अप्पटिभयं, नत्थि च [न चस्स (सी. क.), नत्थस्स (स्या. कं.)] नावा सन्तारणी उत्तरसेतु वा अपारा पारं गमनाय. यंनूनाहं तिणकट्ठसाखापलासं संकड्ढित्वा कुल्लं बन्धित्वा तं कुल्लं निस्साय हत्थेहि च पादेहि च वायममानो सोत्थिना पारं गच्छेय्य’’’न्ति.

‘‘अथ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो तिणकट्ठसाखापलासं संकड्ढित्वा कुल्लं बन्धित्वा तं कुल्लं निस्साय हत्थेहि च पादेहि च वायममानो सोत्थिना पारं गच्छेय्य, तिण्णो पारङ्गतो [पारगतो (सी. स्या. कं.)] थले तिट्ठति ब्राह्मणो.

‘‘उपमा ¶ खो म्यायं, भिक्खवे, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय. अयञ्चेत्थ [अयं चेवेत्थ (सी.)] अत्थो – चत्तारो आसीविसा उग्गतेजा घोरविसाति खो, भिक्खवे, चतुन्नेतं महाभूतानं अधिवचनं – पथवीधातुया, आपोधातुया, तेजोधातुया, वायोधातुया.

‘‘पञ्च ¶ वधका पच्चत्थिकाति खो, भिक्खवे, पञ्चन्नेतं उपादानक्खन्धानं अधिवचनं, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धस्स, वेदनुपादानक्खन्धस्स, सञ्ञुपादानक्खन्धस्स, सङ्खारुपादानक्खन्धस्स, विञ्ञाणुपादानक्खन्धस्स.

‘‘छट्ठो अन्तरचरो वधको उक्खित्तासिकोति खो, भिक्खवे, नन्दीरागस्सेतं अधिवचनं.

‘‘सुञ्ञो गामोति खो, भिक्खवे, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं. चक्खुतो चेपि नं, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो मेधावी उपपरिक्खति रित्तकञ्ञेव खायति, तुच्छकञ्ञेव ¶ खायति, सुञ्ञकञ्ञेव ¶ खायति…पे… जिव्हातो चेपि नं, भिक्खवे…पे… मनतो चेपि नं, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो मेधावी उपपरिक्खति रित्तकञ्ञेव खायति, तुच्छकञ्ञेव खायति, सुञ्ञकञ्ञेव खायति.

‘‘चोरा गामघातकाति खो, भिक्खवे, छन्नेतं बाहिरानं आयतनानं अधिवचनं. चक्खु, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेसु रूपेसु; सोतं, भिक्खवे…पे… घानं, भिक्खवे…पे… जिव्हा, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेसु रसेसु; कायो, भिक्खवे…पे… मनो, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेसु धम्मेसु.

‘‘महा उदकण्णवोति खो, भिक्खवे, चतुन्नेतं ओघानं अधिवचनं – कामोघस्स, भवोघस्स, दिट्ठोघस्स, अविज्जोघस्स.

‘‘ओरिमं तीरं सासङ्कं सप्पटिभयन्ति खो, भिक्खवे, सक्कायस्सेतं अधिवचनं.

‘‘पारिमं तीरं खेमं अप्पटिभयन्ति खो, भिक्खवे, निब्बानस्सेतं अधिवचनं.

‘‘कुल्लन्ति ¶ खो, भिक्खवे, अरियस्सेतं अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.

‘‘तस्स हत्थेहि च पादेहि च वायामोति खो, भिक्खवे, वीरियारम्भस्सेतं अधिवचनं.

‘‘तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणोति खो, भिक्खवे, अरहतो एतं अधिवचन’’न्ति. पठमं.

२३९. ‘‘तीहि ¶ ¶ , भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे सुखसोमनस्सबहुलो विहरति, योनि चस्स आरद्धा होति आसवानं खयाय. कतमेहि तीहि? इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति, भोजने मत्तञ्ञू, जागरियं अनुयुत्तो.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति, नानुब्यञ्जनग्गाही; यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं. तस्स संवराय पटिपज्जति; रक्खति चक्खुन्द्रियं; चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही; यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति; रक्खति मनिन्द्रियं; मनिन्द्रिये संवरं आपज्जति. सेय्यथापि, भिक्खवे, सुभूमियं चातुमहापथे आजञ्ञरथो युत्तो अस्स ठितो ओधस्तपतोदो [ओधतपतोदो (स्या. कं.), ओधसतपतोदो (पी.)]. तमेनं दक्खो योग्गाचरियो अस्सदम्मसारथि अभिरुहित्वा वामेन हत्थेन रस्मियो गहेत्वा, दक्खिणेन हत्थेन पतोदं गहेत्वा, येनिच्छकं यदिच्छकं सारेय्यपि पच्चासारेय्यपि. एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु इमेसं छन्नं इन्द्रियानं आरक्खाय ¶ सिक्खति ¶ , संयमाय सिक्खति, दमाय सिक्खति, उपसमाय सिक्खति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु भोजने मत्तञ्ञू होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘नेव दवाय, न मदाय, न मण्डनाय, न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया, यापनाय, विहिंसूपरतिया, ब्रह्मचरियानुग्गहाय, इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति, अनवज्जता च फासुविहारो चा’ति. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसो वणं आलिम्पेय्य ¶ यावदेव रोहनत्थाय [रोपनत्थाय (सी. पी.), सेवनत्थाय (स्या. कं.), गोपनत्थाय (क.)], सेय्यथा वा पन अक्खं अब्भञ्जेय्य यावदेव भारस्स नित्थरणत्थाय; एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘नेव दवाय, न मदाय, न मण्डनाय, न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया, यापनाय, विहिंसूपरतिया, ब्रह्मचरियानुग्गहाय, इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति, अनवज्जता च फासुविहारो चा’ति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु भोजने मत्तञ्ञू होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु जागरियं अनुयुत्तो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं ¶ कप्पेति पादे पादं अच्चाधाय सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा. रत्तिया पच्छिमं यामं पच्चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु जागरियं अनुयुत्तो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, तीहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे सुखसोमनस्सबहुलो विहरति, योनि चस्स आरद्धा होति आसवानं खयाया’’ति. दुतियं.

२४०. ‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, कुम्मो कच्छपो सायन्हसमयं अनुनदीतीरे गोचरपसुतो अहोसि. सिङ्गालोपि [सिगालोपि (सी. स्या. कं. पी.)] खो, भिक्खवे, सायन्हसमयं अनुनदीतीरे गोचरपसुतो अहोसि. अद्दसा ¶ खो, भिक्खवे, कुम्मो कच्छपो सिङ्गालं दूरतोव गोचरपसुतं. दिस्वान सोण्डिपञ्चमानि अङ्गानि ¶ सके कपाले समोदहित्वा अप्पोस्सुक्को तुण्हीभूतो सङ्कसायति. सिङ्गालोपि खो, भिक्खवे, अद्दस कुम्मं कच्छपं दूरतोव गोचरपसुतं. दिस्वान येन कुम्मो कच्छपो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा कुम्मं कच्छपं पच्चुपट्ठितो अहोसि – ‘यदायं कुम्मो कच्छपो सोण्डिपञ्चमानं अङ्गानं अञ्ञतरं वा अञ्ञतरं वा अङ्गं अभिनिन्नामेस्सति, तत्थेव नं गहेत्वा उद्दालित्वा खादिस्सामी’ति. यदा खो, भिक्खवे, कुम्मो कच्छपो ¶ सोण्डिपञ्चमानं अङ्गानं अञ्ञतरं वा अञ्ञतरं वा अङ्गं न अभिनिन्नामि, अथ सिङ्गालो कुम्मम्हा निब्बिज्ज पक्कामि, ओतारं अलभमानो.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, तुम्हेपि मारो पापिमा सततं समितं पच्चुपट्ठितो – ‘अप्पेव नामाहं इमेसं चक्खुतो ¶ वा ओतारं लभेय्यं…पे… जिव्हातो वा ओतारं लभेय्यं…पे… मनतो वा ओतारं लभेय्य’न्ति. तस्मातिह, भिक्खवे, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा विहरथ. चक्खुना रूपं दिस्वा मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मा अनुब्यञ्जनग्गाहिनो. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ, रक्खथ चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जथ. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मा अनुब्यञ्जनग्गाहिनो. यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ, रक्खथ मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जथ. यतो तुम्हे, भिक्खवे, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा विहरिस्सथ, अथ तुम्हेहिपि मारो पापिमा निब्बिज्ज पक्कमिस्सति, ओतारं अलभमानो – कुम्मम्हाव सिङ्गालो’’ति.

परिनिब्बुतो नूपवदेय्य कञ्ची’’ति. ततियं;

२४१. एकं ¶ समयं भगवा कोसम्बियं विहरति गङ्गाय नदिया तीरे. अद्दसा खो भगवा महन्तं दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमानं. दिस्वान भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘पस्सथ नो तुम्हे, भिक्खवे, अमुं ¶ महन्तं दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमान’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘सचे सो, भिक्खवे, दारुक्खन्धो न ओरिमं तीरं उपगच्छति, न पारिमं तीरं उपगच्छति, न मज्झे संसीदिस्सति, न थले उस्सीदिस्सति, न मनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न ¶ अमनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न आवट्टग्गाहो गहेस्सति, न अन्तोपूति भविस्सति; एवञ्हि सो, भिक्खवे, दारुक्खन्धो समुद्दनिन्नो भविस्सति समुद्दपोणो समुद्दपब्भारो. तं किस्स हेतु? समुद्दनिन्नो, भिक्खवे, गङ्गाय नदिया सोतो समुद्दपोणो समुद्दपब्भारो.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, सचे तुम्हेपि न ओरिमं तीरं उपगच्छथ, न पारिमं तीरं उपगच्छथ; न मज्झे संसीदिस्सथ, न थले उस्सीदिस्सथ, न मनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न अमनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न आवट्टग्गाहो गहेस्सति, न अन्तोपूती भविस्सथ; एवं तुम्हे ¶ , भिक्खवे, निब्बाननिन्ना भविस्सथ निब्बानपोणा निब्बानपब्भारा. तं किस्स हेतु? निब्बाननिन्ना, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि निब्बानपोणा निब्बानपब्भारा’’ति. एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भन्ते, ओरिमं तीरं, किं पारिमं तीरं, को मज्झे संसादो [संसीदो (क.), संसीदितो (स्या. कं.)], को थले उस्सादो, को मनुस्सग्गाहो, को अमनुस्सग्गाहो, को आवट्टग्गाहो, को अन्तोपूतिभावो’’ति?

‘‘‘ओरिमं तीर’न्ति खो, भिक्खु, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं. ‘पारिमं तीर’न्ति खो ¶ , भिक्खु, छन्नेतं बाहिरानं आयतनानं अधिवचनं. ‘मज्झे संसादो’ति खो, भिक्खु, नन्दीरागस्सेतं अधिवचनं. ‘थले उस्सादो’ति खो, भिक्खु, अस्मिमानस्सेतं अधिवचनं.

‘‘कतमो च, भिक्खु, मनुस्सग्गाहो? इध, भिक्खु, गिहीहि संसट्ठो [गिहिसंसट्ठो (क.)] विहरति, सहनन्दी ¶ सहसोकी, सुखितेसु सुखितो, दुक्खितेसु दुक्खितो, उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु अत्तना तेसु योगं आपज्जति. अयं वुच्चति, भिक्खु, मनुस्सग्गाहो.

‘‘कतमो च, भिक्खु, अमनुस्सग्गाहो? इध, भिक्खु, एकच्चो अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरति – ‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवञ्ञतरो वा’ति. अयं वुच्चति, भिक्खु, अमनुस्सग्गाहो. ‘आवट्टग्गाहो’ति खो, भिक्खु, पञ्चन्नेतं कामगुणानं अधिवचनं.

‘‘कतमो च, भिक्खु, अन्तोपूतिभावो? इध, भिक्खु, एकच्चो दुस्सीलो होति पापधम्मो असुचिसङ्कस्सरसमाचारो पटिच्छन्नकम्मन्तो अस्समणो ¶ समणपटिञ्ञो अब्रह्मचारी ¶ ब्रह्मचारिपटिञ्ञो अन्तोपूति अवस्सुतो कसम्बुजातो. अयं वुच्चति, भिक्खु, ‘अन्तोपूतिभावो’’’ति.

तेन खो पन समयेन नन्दो गोपालको भगवतो अविदूरे ठितो होति. अथ खो नन्दो गोपालको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, न ओरिमं तीरं उपगच्छामि, न पारिमं तीरं उपगच्छामि, न मज्झे संसीदिस्सामि, न ¶ थले उस्सीदिस्सामि, न मं मनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न अमनुस्सग्गाहो गहेस्सति, न आवट्टग्गाहो गहेस्सति, न अन्तोपूति भविस्सामि. लभेय्याहं, भन्ते, भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति. ‘‘तेन हि त्वं, नन्द, सामिकानं गावो निय्यातेही’’ति [नीय्यादेहीति (सी.), निय्यादेहीति (स्या. कं. पी.)]. ‘‘गमिस्सन्ति, भन्ते, गावो वच्छगिद्धिनियो’’ति. ‘‘निय्यातेहेव त्वं, नन्द, सामिकानं गावो’’ति. अथ खो नन्दो गोपालको सामिकानं गावो निय्यातेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘निय्यातिता [निय्याता (स्या. कं. क. सी. अट्ठ.)], भन्ते, सामिकानं गावो. लभेय्याहं, भन्ते, भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति. अलत्थ खो नन्दो गोपालको भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदं. अचिरूपसम्पन्नो च पनायस्मा नन्दो एको वूपकट्ठो…पे… अञ्ञतरो च पनायस्मा नन्दो अरहतं अहोसीति. चतुत्थं.

२४२. एकं ¶ समयं भगवा किमिलायं [किम्बिलायं (सी. पी.), किम्मिलायं (स्या. कं.)] विहरति गङ्गाय नदिया तीरे. अद्दसा खो भगवा महन्तं दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमानं. दिस्वान भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘पस्सथ नो तुम्हे, भिक्खवे, अमुं महन्तं ¶ दारुक्खन्धं गङ्गाय नदिया सोतेन वुय्हमान’’न्ति? ‘‘एवं भन्ते’’…पे… एवं वुत्ते, आयस्मा किमिलो भगवन्तं एतदवोच – किं नु खो, भन्ते, ओरिमं तीरं…पे… कतमो च, किमिल, अन्तोपूतिभावो. इध, किमिल, भिक्खु अञ्ञतरं संकिलिट्ठं आपत्तिं ¶ आपन्नो होति यथारूपाय आपत्तिया न वुट्ठानं पञ्ञायति. अयं वुच्चति, किमिल, अन्तोपूतिभावोति. पञ्चमं.

२४३. एकं ¶ समयं भगवा सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे. तेन खो पन समयेन कापिलवत्थवानं सक्यानं नवं सन्थागारं [सन्धागारं (क.)] अचिरकारितं होति अनज्झावुट्ठं [अनज्झावुत्थं (सी. स्या. कं. पी.)] समणेन वा ब्राह्मणेन वा केनचि वा मनुस्सभूतेन. अथ खो कापिलवत्थवा सक्या येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो कापिलवत्थवा सक्या भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘इध, भन्ते, कापिलवत्थवानं सक्यानं नवं सन्थागारं अचिरकारितं [अचिरकारितं होति (क.)] अनज्झावुट्ठं समणेन वा ब्राह्मणेन वा केनचि वा मनुस्सभूतेन ¶ . तं, भन्ते, भगवा पठमं परिभुञ्जतु. भगवता पठमं परिभुत्तं पच्छा कापिलवत्थवा सक्या परिभुञ्जिस्सन्ति. तदस्स कापिलवत्थवानं सक्यानं दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति. अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन.

अथ खो कापिलवत्थवा सक्या भगवतो अधिवासनं विदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन नवं सन्थागारं तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा सब्बसन्थरिं [सब्बसन्थरिं सन्थतं (क.)] सन्थागारं सन्थरित्वा आसनानि पञ्ञापेत्वा उदकमणिकं पतिट्ठापेत्वा तेलप्पदीपं आरोपेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘सब्बसन्थरिसन्थतं [सब्बसन्थरिं सन्थतं (सी. पी. क.)], भन्ते, सन्थागारं, आसनानि पञ्ञत्तानि, उदकमणिको पतिट्ठापितो, तेलप्पदीपो ¶ आरोपितो. यस्स दानि ¶ , भन्ते, भगवा कालं मञ्ञती’’ति. अथ खो भगवा निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सद्धिं भिक्खुसङ्घेन येन नवं सन्थागारं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा मज्झिमं थम्भं निस्साय पुरत्थाभिमुखो निसीदि. भिक्खुसङ्घोपि खो पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा पच्छिमं भित्तिं निस्साय पुरत्थाभिमुखो निसीदि भगवन्तंयेव पुरक्खत्वा. कापिलवत्थवा सक्या पादे पक्खालेत्वा सन्थागारं पविसित्वा पुरत्थिमं भित्तिं निस्साय पच्छिमाभिमुखा निसीदिंसु भगवन्तंयेव पुरक्खत्वा. अथ खो भगवा कापिलवत्थवे सक्ये बहुदेव रत्तिं धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा उय्योजेसि – ‘‘अभिक्कन्ता खो, गोतमा, रत्ति. यस्स दानि कालं मञ्ञथा’’ति ¶ . ‘‘एवं ¶ , भन्ते’’ति खो कापिलवत्थवा सक्या भगवतो पटिस्सुत्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कमिंसु.

अथ खो भगवा अचिरपक्कन्तेसु कापिलवत्थवेसु सक्येसु आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं आमन्तेसि – ‘‘विगतथिनमिद्धो खो, मोग्गल्लान, भिक्खुसङ्घो. पटिभातु तं, मोग्गल्लान, भिक्खूनं धम्मी कथा. पिट्ठि मे आगिलायति; तमहं आयमिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भगवतो पच्चस्सोसि. अथ खो भगवा चतुग्गुणं सङ्घाटिं पञ्ञपेत्वा दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेसि ¶ , पादे पादं अच्चाधाय, सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा. तत्र खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच – ‘‘अवस्सुतपरियायञ्च वो, आवुसो, देसेस्सामि, अनवस्सुतपरियायञ्च. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘कथं, आवुसो, अवस्सुतो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति ¶ …पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति ¶ परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. अयं वुच्चति, आवुसो, भिक्खु अवस्सुतो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु…पे… अवस्सुतो जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे… अवस्सुतो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु. एवंविहारिञ्चावुसो, भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति ¶ लभतेव मारो ओतारं, लभति मारो आरम्मणं…पे… जिव्हातो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभतेव [लभेथ (क.)] मारो ओतारं ¶ , लभति [लभेथ (क.)] मारो आरम्मणं…पे… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभतेव मारो ओतारं, लभति मारो आरम्मणं.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, नळागारं वा तिणागारं वा सुक्खं कोलापं तेरोवस्सिकं. पुरत्थिमाय चेपि नं दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, लभेथेव [लभेथ (क.)] अग्गि ओतारं, लभेथ अग्गि आरम्मणं; पच्छिमाय चेपि नं दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य…पे… उत्तराय चेपि नं दिसाय…पे… दक्खिणाय चेपि नं दिसाय…पे… हेट्ठिमतो चेपि नं…पे… उपरिमतो चेपि नं… यतो कुतोचि चेपि नं पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, लभेथेव अग्गि ओतारं लभेथ अग्गि आरम्मणं. एवमेव खो, आवुसो, एवंविहारिं भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभतेव मारो ओतारं, लभति मारो आरम्मणं…पे… जिव्हातो चेपि नं मारो उपसङ्कमति…पे… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, लभतेव मारो ओतारं, लभति मारो आरम्मणं. एवंविहारिञ्चावुसो, भिक्खुं रूपा अधिभंसु, न भिक्खु रूपे अधिभोसि; सद्दा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु ¶ सद्दे अधिभोसि; गन्धा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु गन्धे अधिभोसि; रसा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु रसे अधिभोसि; फोट्ठब्बा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु फोट्ठब्बे अधिभोसि ¶ ; धम्मा भिक्खुं अधिभंसु, न भिक्खु धम्मे अधिभोसि. अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु रूपाधिभूतो, सद्दाधिभूतो, गन्धाधिभूतो, रसाधिभूतो, फोट्ठब्बाधिभूतो, धम्माधिभूतो, अधिभूतो, अनधिभू, [अनधिभूतो (सी. स्या. कं. क.)] अधिभंसु नं पापका अकुसला धम्मा संकिलेसिका पोनोब्भविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया. एवं खो, आवुसो, अवस्सुतो होति.

‘‘कथञ्चावुसो, अनवस्सुतो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो ¶ , तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… मनसा ¶ धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु अनवस्सुतो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु…पे… अनवस्सुतो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु. एवंविहारिञ्चावुसो, भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभति मारो ओतारं, न लभति मारो आरम्मणं…पे… जिव्हातो चेपि नं मारो उपसङ्कमति…पे… मनतो चेपि ¶ नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभति मारो ओतारं, न लभति मारो आरम्मणं.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, कूटागारं वा साला वा बहलमत्तिका ¶ अद्दावलेपना. पुरत्थिमाय चेपि नं दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, नेव लभेथ अग्गि ओतारं, न लभेथ अग्गि आरम्मणं…पे… पच्छिमाय चेपि नं… उत्तराय चेपि नं… दक्खिणाय चेपि नं… हेट्ठिमतो चेपि नं… उपरिमतो चेपि नं… यतो कुतोचि चेपि नं पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, नेव लभेथ अग्गि ओतारं, न लभेथ अग्गि आरम्मणं. एवमेव खो, आवुसो, एवंविहारिं भिक्खुं चक्खुतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभति मारो ओतारं, न लभति मारो आरम्मणं…पे… मनतो चेपि नं मारो उपसङ्कमति, नेव लभति मारो ओतारं, न लभति मारो आरम्मणं. एवंविहारी चावुसो, भिक्खु रूपे अधिभोसि, न रूपा भिक्खुं अधिभंसु; सद्दे भिक्खु अधिभोसि, न सद्दा भिक्खुं अधिभंसु; गन्धे भिक्खु अधिभोसि, न गन्धा भिक्खुं अधिभंसु; रसे भिक्खु अधिभोसि, न रसा भिक्खुं अधिभंसु; फोट्ठब्बे भिक्खु अधिभोसि, न फोट्ठब्बा भिक्खुं अधिभंसु; धम्मे भिक्खु अधिभोसि, न धम्मा भिक्खुं अधिभंसु. अयं वुच्चतावुसो, भिक्खु रूपाधिभू, सद्दाधिभू, गन्धाधिभू, रसाधिभू, फोट्ठब्बाधिभू, धम्माधिभू, अधिभू, अनधिभूतो [अनधिभूतो केहिचि किलेसेहि (क.)], अधिभोसि ते पापके अकुसले धम्मे संकिलेसिके पोनोब्भविके सदरे ¶ दुक्खविपाके आयतिं जातिजरामरणिये. एवं खो, आवुसो, अनवस्सुतो होती’’ति.

अथ ¶ ¶ खो भगवा वुट्ठहित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं आमन्तेसि – ‘‘साधु साधु, मोग्गल्लान! साधु खो त्वं, मोग्गल्लान, भिक्खूनं अवस्सुतपरियायञ्च अनवस्सुतपरियायञ्च अभासी’’ति.

इदमवोच आयस्मा महामोग्गल्लानो. समनुञ्ञो सत्था ¶ अहोसि. अत्तमना ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स भासितं अभिनन्दुन्ति. छट्ठं.

२४४. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु सब्बेसंयेव दुक्खधम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति. तथा खो पनस्स कामा दिट्ठा होन्ति, यथास्स कामे पस्सतो, यो कामेसु कामच्छन्दो कामस्नेहो काममुच्छा कामपरिळाहो, सो नानुसेति. तथा खो पनस्स चारो च विहारो च अनुबुद्धो होति, यथा चरन्तं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा नानुसेन्ति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सब्बेसंयेव दुक्खधम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति? ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना… इति सञ्ञा… इति सङ्खारा… इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति – एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सब्बेसंयेव दुक्खधम्मानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खुनो कामा दिट्ठा होन्ति? यथास्स कामे ¶ पस्सतो, यो कामेसु कामच्छन्दो कामस्नेहो काममुच्छा कामपरिळाहो, सो नानुसेति. सेय्यथापि, भिक्खवे, अङ्गारकासु साधिकपोरिसा पुण्णा अङ्गारानं वीतच्चिकानं वीतधूमानं. अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खपटिकूलो. तमेनं द्वे बलवन्तो पुरिसा नानाबाहासु गहेत्वा, तं अङ्गारकासुं उपकड्ढेय्युं. सो इतिचीतिचेव कायं सन्नामेय्य. तं किस्स हेतु? ञात [ञाणं (क.)] ञ्हि, भिक्खवे, तस्स ¶ पुरिसस्स [पुरिसस्स होति (सी. स्या. कं. पी.), पुरिसस्स हेतु होति (क.) म. नि. २.४५] इमं चाहं अङ्गारकासुं पपतिस्सामि, ततोनिदानं मरणं वा निगच्छिस्सामि मरणमत्तं वा दुक्खन्ति. एवमेव खो ¶ , भिक्खवे ¶ , भिक्खुनो अङ्गारकासूपमा कामा दिट्ठा होन्ति, यथास्स कामे पस्सतो, यो कामेसु कामच्छन्दो कामस्नेहो काममुच्छा कामपरिळाहो, सो नानुसेति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खुनो चारो च विहारो च अनुबुद्धो होति, यथा चरन्तं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा नानुस्सवन्ति [नानुसेन्ति (क.)]? सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो बहुकण्टकं दायं पविसेय्य. तस्स पुरतोपि कण्टको, पच्छतोपि कण्टको, उत्तरतोपि कण्टको, दक्खिणतोपि कण्टको, हेट्ठतोपि कण्टको, उपरितोपि कण्टको. सो सतोव अभिक्कमेय्य, सतोव पटिक्कमेय्य – ‘मा मं कण्टको’ति. एवमेव खो, भिक्खवे, यं लोके पियरूपं सातरूपं, अयं वुच्चति अरियस्स विनये कण्टको’’ति. इति विदित्वा [कण्डको. तं कण्डकोति इति विदित्वा (सी.)] संवरो च असंवरो च ¶ वेदितब्बो.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, असंवरो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. एवं खो, भिक्खवे, असंवरो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, संवरो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका ¶ अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति…पे… जिव्हा रसं सायित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका ¶ अकुसला धम्मा ¶ अपरिसेसा निरुज्झन्ति. एवं खो, भिक्खवे, संवरो होति.

‘‘तस्स ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं चरतो एवं विहरतो कदाचि करहचि सतिसम्मोसा उप्पज्जन्ति, पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया, दन्धो, भिक्खवे, सतुप्पादो. अथ खो नं खिप्पमेव पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो दिवसंसन्तत्ते [दिवससन्तत्ते (सी.)] अयोकटाहे द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि निपातेय्य. दन्धो, भिक्खवे, उदकफुसितानं निपातो, अथ खो नं खिप्पमेव परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य. एवमेव खो, भिक्खवे, तस्स चे भिक्खुनो एवं चरतो, एवं विहरतो कदाचि करहचि सतिसम्मोसा उप्पज्जन्ति पापका अकुसला सरसङ्कप्पा संयोजनिया, दन्धो, भिक्खवे, सतुप्पादो. अथ खो नं खिप्पमेव पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो चारो च विहारो च अनुबुद्धो होति; यथा चरन्तं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा नानुस्सवन्ति. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खुं एवं चरन्तं एवं विहरन्तं राजानो वा राजमहामत्ता वा मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा सालोहिता वा, भोगेहि अभिहट्ठुं पवारेय्युं – ‘एहि [एवं (सी.)], भो पुरिस, किं ते इमे कासावा अनुदहन्ति, किं मुण्डो कपालमनुचरसि, एहि हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्जस्सु, पुञ्ञानि च करोही’ति. सो वत, भिक्खवे, भिक्खु ¶ एवं चरन्तो एवं विहरन्तो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा. अथ महाजनकायो आगच्छेय्य कुद्दाल-पिटकं आदाय – ‘मयं इमं गङ्गं नदिं पच्छानिन्नं करिस्साम पच्छापोणं पच्छापब्भार’न्ति. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, अपि नु खो सो महाजनकायो गङ्गं नदिं पच्छानिन्नं करेय्य पच्छापोणं पच्छापब्भार’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘गङ्गा, भन्ते, नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; सा न सुकरा पच्छानिन्ना कातुं पच्छापोणा पच्छापब्भारा. यावदेव च पन सो महाजनकायो किलमथस्स विघातस्स भागी अस्सा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, तञ्चे भिक्खुं एवं चरन्तं एवं विहरन्तं राजानो वा राजमहामत्ता ¶ वा मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा सालोहिता वा भोगेहि अभिहट्ठुं पवारेय्युं – ‘एहि, भो पुरिस, किं ते इमे कासावा अनुदहन्ति, किं मुण्डो कपालमनुचरसि, एहि हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्जस्सु, पुञ्ञानि ¶ च करोही’ति. सो वत, भिक्खवे, भिक्खु एवं चरन्तो एवं विहरन्तो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति. तं किस्स हेतु? यञ्हि तं, भिक्खवे, चित्तं दीघरत्तं विवेकनिन्नं विवेकपोणं विवेकपब्भारं, तथा [कञ्च (स्या. कं. क.)] हीनायावत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जती’’ति. सत्तमं.

२४५. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च ¶ अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति.

अथ खो सो भिक्खु असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन [पञ्हावेय्याकरणेन (स्या. कं. क.)], येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति.

अथ खो सो भिक्खु असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु चतुन्नं महाभूतानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति.

अथ खो सो भिक्खु असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘कित्तावता ¶ नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु यं किञ्चि समुदयधम्मं ¶ , सब्बं तं ¶ निरोधधम्मन्ति यथाभूतं पजानाति, एत्तावता, खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति.

अथ खो सो भिक्खु असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोचं – कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’ति? एवं वुत्ते, भन्ते, सो भिक्खु मं एतदवोच – ‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’ति. अथ ख्वाहं, भन्ते, असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन ¶ , येनञ्ञतरो भिक्खु तेनुपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा तं भिक्खुं एतदवोचं – ‘कित्तावता नु खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’ति? एवं वुत्ते, भन्ते, सो भिक्खु मं एतदवोच – ‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं…पे… चतुन्नं महाभूतानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च यथाभूतं पजानाति…पे… यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’ति. अथ ख्वाहं, भन्ते, असन्तुट्ठो तस्स भिक्खुस्स पञ्हवेय्याकरणेन येन भगवा तेनुपसङ्कमिं ( ) [(उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोचं) (क.)]. कित्तावता ¶ नु खो, भन्ते, भिक्खुनो दस्सनं सुविसुद्धं होती’’ति?

‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, पुरिसस्स किंसुको अदिट्ठपुब्बो अस्स. सो येनञ्ञतरो पुरिसो किंसुकस्स दस्सावी तेनुपसङ्कमेय्य. उपसङ्कमित्वा तं पुरिसं एवं वदेय्य – ‘कीदिसो, भो पुरिस, किंसुको’ति? सो एवं वदेय्य – ‘काळको खो, अम्भो पुरिस, किंसुको – सेय्यथापि झामखाणू’ति. तेन खो पन, भिक्खु, समयेन तादिसोवस्स किंसुको यथापि [यथा (सी. स्या. कं.) दुतियवारादीसु पन ‘‘यथापि’’त्वेव दिस्सति] तस्स पुरिसस्स दस्सनं. अथ खो, सो भिक्खु, पुरिसो असन्तुट्ठो तस्स पुरिसस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येनञ्ञतरो पुरिसो किंसुकस्स दस्सावी तेनुपसङ्कमेय्य; उपसङ्कमित्वा तं पुरिसं एवं वदेय्य – ‘कीदिसो ¶ , भो पुरिस, किंसुको’ति? सो एवं वदेय्य – ‘लोहितको खो, अम्भो पुरिस, किंसुको – सेय्यथापि मंसपेसी’ति. तेन खो पन, भिक्खु, समयेन तादिसोवस्स किंसुको यथापि तस्स पुरिसस्स दस्सनं. अथ खो सो भिक्खु पुरिसो असन्तुट्ठो तस्स पुरिसस्स पञ्हवेय्याकरणेन, येनञ्ञतरो पुरिसो किंसुकस्स दस्सावी तेनुपसङ्कमेय्य ¶ ; उपसङ्कमित्वा तं पुरिसं एवं वदेय्य – ‘कीदिसो, भो पुरिस, किंसुको’ति? सो एवं वदेय्य – ‘ओचीरकजातो [ओजीरकजातो (सी.), ओदीरकजातो (पी.)] खो, अम्भो पुरिस, किंसुको आदिन्नसिपाटिको – सेय्यथापि सिरीसो’ति. तेन खो पन, भिक्खु, समयेन तादिसोवस्स किंसुको, यथापि तस्स पुरिसस्स दस्सनं. अथ खो सो भिक्खु पुरिसो असन्तुट्ठो तस्स पुरिसस्स पञ्हवेय्याकरणेन ¶ , येनञ्ञतरो पुरिसो किंसुकस्स दस्सावी तेनुपसङ्कमेय्य; उपसङ्कमित्वा तं ¶ पुरिसं एवं वदेय्य – ‘कीदिसो, भो पुरिस, किंसुको’ति? सो एवं वदेय्य – ‘बहलपत्तपलासो सन्दच्छायो [सण्डच्छायो (स्या. कं.)] खो, अम्भो पुरिस, किंसुको – सेय्यथापि निग्रोधो’ति. तेन खो पन, भिक्खु, समयेन तादिसोवस्स किंसुको, यथापि तस्स पुरिसस्स दस्सनं. एवमेव खो, भिक्खु, यथा यथा अधिमुत्तानं तेसं सप्पुरिसानं दस्सनं सुविसुद्धं होति, तथा तथा खो तेहि सप्पुरिसेहि ब्याकतं.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, रञ्ञो पच्चन्तिमं नगरं दळ्हुद्धापं [दळ्हुद्दापं (सी. पी.)] दळ्हपाकारतोरणं छद्वारं. तत्रस्स दोवारिको पण्डितो ब्यत्तो मेधावी, अञ्ञातानं निवारेता, ञातानं पवेसेता. पुरत्थिमाय दिसाय आगन्त्वा सीघं दूतयुगं तं दोवारिकं एवं वदेय्य – ‘कहं, भो पुरिस, इमस्स नगरस्स नगरस्सामी’ति? सो एवं वदेय्य – ‘एसो, भन्ते, मज्झे सिङ्घाटके निसिन्नो’ति. अथ खो तं सीघं दूतयुगं नगरस्सामिकस्स यथाभूतं वचनं निय्यातेत्वा यथागतमग्गं पटिपज्जेय्य. पच्छिमाय दिसाय आगन्त्वा सीघं दूतयुगं…पे… उत्तराय दिसाय… दक्खिणाय दिसाय आगन्त्वा सीघं दूतयुगं तं दोवारिकं एवं वदेय्य – ‘कहं, भो पुरिस, इमस्स नगरस्सामी’ति? सो एवं वदेय्य – ‘एसो, भन्ते, मज्झे सिङ्घाटके निसिन्नो’ति. अथ खो तं सीघं दूतयुगं नगरस्सामिकस्स यथाभूतं वचनं निय्यातेत्वा यथागतमग्गं पटिपज्जेय्य.

‘‘उपमा ¶ खो म्यायं, भिक्खु, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय. अयञ्चेत्थ अत्थो ¶ – ‘नगर’न्ति खो, भिक्खु, इमस्सेतं चातुमहाभूतिकस्स कायस्स अधिवचनं मातापेत्तिकसम्भवस्स ओदनकुम्मासूपचयस्स अनिच्चुच्छादनपरिमद्दनभेदनविद्धंसनधम्मस्स. ‘छ द्वारा’ति खो, भिक्खु, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं. ‘दोवारिको’ति खो, भिक्खु, सतिया एतं अधिवचनं. ‘सीघं ¶ दूतयुग’न्ति खो, भिक्खु, समथविपस्सनानेतं अधिवचनं. ‘नगरस्सामी’ति खो, भिक्खु, विञ्ञाणस्सेतं अधिवचनं. ‘मज्झे सिङ्घाटको’ति खो ¶ , भिक्खु, चतुन्नेतं महाभूतानं अधिवचनं – पथवीधातुया, आपोधातुया, तेजोधातुया, वायोधातुया. ‘यथाभूतं वचन’न्ति खो, भिक्खु, निब्बानस्सेतं अधिवचनं. ‘यथागतमग्गो’ति खो, भिक्खु, अरियस्सेतं अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठिया…पे… सम्मासमाधिस्सा’’ति. अट्ठमं.

२४६. ‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु उप्पज्जेय्य छन्दो वा रागो वा दोसो वा मोहो वा पटिघं वापि [पटिघं वा (सी.)] चेतसो, ततो चित्तं निवारेय्य. सभयो चेसो मग्गो सप्पटिभयो च सकण्टको च सगहनो च उम्मग्गो च कुम्मग्गो च दुहितिको च. असप्पुरिससेवितो चेसो मग्गो, न चेसो मग्गो सप्पुरिसेहि सेवितो. न त्वं एतं अरहसीति. ततो चित्तं निवारये चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि…पे… यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे… मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु उप्पज्जेय्य छन्दो वा रागो वा दोसो वा ¶ मोहो वा पटिघं वापि चेतसो ततो चित्तं निवारेय्य. सभयो चेसो मग्गो सप्पटिभयो च सकण्टको च सगहनो च उम्मग्गो च कुम्मग्गो च दुहितिको च. असप्पुरिससेवितो चेसो मग्गो, न चेसो मग्गो सप्पुरिसेहि सेवितो. न त्वं एतं अरहसीति. ततो चित्तं निवारये मनोविञ्ञेय्येहि धम्मेहि.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, किट्ठं सम्पन्नं. किट्ठारक्खो [किट्ठारक्खको (सी.)] च पमत्तो, गोणो च किट्ठादो अदुं किट्ठं ओतरित्वा ¶ यावदत्थं मदं आपज्जेय्य पमादं आपज्जेय्य ¶ ; एवमेव खो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो छसु फस्सायतनेसु असंवुतकारी पञ्चसु कामगुणेसु यावदत्थं मदं आपज्जति पमादं आपज्जति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, किट्ठं सम्पन्नं किट्ठारक्खो च अप्पमत्तो गोणो च किट्ठादो अदुं किट्ठं ओतरेय्य. तमेनं किट्ठारक्खो नासायं सुग्गहितं गण्हेय्य. नासायं सुग्गहितं गहेत्वा उपरिघटायं सुनिग्गहितं निग्गण्हेय्य. उपरिघटायं सुनिग्गहितं निग्गहेत्वा दण्डेन सुताळितं ताळेय्य. दण्डेन सुताळितं ताळेत्वा ओसज्जेय्य. दुतियम्पि खो, भिक्खवे ¶ …पे… ततियम्पि खो, भिक्खवे, गोणो किट्ठादो अदुं किट्ठं ओतरेय्य. तमेनं किट्ठारक्खो नासायं सुग्गहितं गण्हेय्य. नासायं सुग्गहितं गहेत्वा उपरिघटायं सुनिग्गहितं निग्गण्हेय्य. उपरिघटायं सुनिग्गहितं निग्गहेत्वा दण्डेन सुताळितं ताळेय्य. दण्डेन सुताळितं ताळेत्वा ओसज्जेय्य. एवञ्हि ¶ सो, भिक्खवे, गोणो किट्ठादो गामगतो वा अरञ्ञगतो वा, ठानबहुलो वा अस्स निसज्जबहुलो वा न तं किट्ठं पुन ओतरेय्य – तमेव पुरिमं दण्डसम्फस्सं समनुस्सरन्तो. एवमेव खो, भिक्खवे, यतो खो भिक्खुनो छसु फस्सायतनेसु चित्तं उदुजितं होति सुदुजितं, अज्झत्तमेव सन्तिट्ठति, सन्निसीदति, एकोदि होति, समाधियति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, रञ्ञो वा राजमहामत्तस्स वा वीणाय सद्दो अस्सुतपुब्बो अस्स. सो वीणासद्दं सुणेय्य. सो एवं वदेय्य – ‘अम्भो, कस्स [किस्स (सी. पी.)] नु खो एसो सद्दो एवंरजनीयो एवंकमनीयो एवंमदनीयो ¶ एवंमुच्छनीयो एवंबन्धनीयो’ति? तमेनं एवं वदेय्युं – ‘एसा, खो, भन्ते, वीणा नाम, यस्सा एसो सद्दो एवंरजनीयो एवंकमनीयो एवंमदनीयो एवंमुच्छनीयो एवंबन्धनीयो’ति. सो एवं वदेय्य – ‘गच्छथ मे, भो, तं वीणं आहरथा’ति. तस्स तं वीणं आहरेय्युं. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘अयं खो सा, भन्ते, वीणा यस्सा एसो सद्दो एवंरजनीयो एवंकमनीयो एवंमदनीयो एवंमुच्छनीयो एवंबन्धनीयो’ति. सो एवं वदेय्य – ‘अलं मे, भो, ताय वीणाय, तमेव मे सद्दं आहरथा’ति. तमेनं एवं वदेय्युं – ‘अयं खो, भन्ते, वीणा नाम अनेकसम्भारा महासम्भारा. अनेकेहि सम्भारेहि समारद्धा वदति ¶ , सेय्यथिदं – दोणिञ्च पटिच्च चम्मञ्च पटिच्च दण्डञ्च पटिच्च उपधारणे च ¶ पटिच्च तन्तियो च पटिच्च कोणञ्च पटिच्च पुरिसस्स च तज्जं वायामं पटिच्च एवायं, भन्ते, वीणा नाम अनेकसम्भारा महासम्भारा. अनेकेहि सम्भारेहि समारद्धा वदती’ति. सो तं वीणं दसधा वा सतधा वा फालेय्य, दसधा वा सतधा वा तं फालेत्वा सकलिकं सकलिकं करेय्य. सकलिकं सकलिकं करित्वा अग्गिना डहेय्य, अग्गिना डहित्वा मसिं करेय्य. मसिं करित्वा महावाते वा ओफुनेय्य [ओपुनेय्य (सी. पी.), ओफुणेय्य (?)], नदिया वा सीघसोताय पवाहेय्य. सो एवं वदेय्य – ‘असती किरायं, भो, वीणा नाम, यथेवं यं [यथेवायं (सी.), यथेवयं (पी.)] किञ्चि वीणा नाम एत्थ च पनायं जनो [एत्थ पनायं जनो (स्या. कं.), एत्थ च महाजनो (पी. क.)] अतिवेलं पमत्तो पलळितो’ति. एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु रूपं समन्वेसति [समन्नेसति (सी. स्या. कं.), समनेसति (पी.)] यावता रूपस्स गति, वेदनं समन्वेसति यावता वेदनाय गति, सञ्ञं समन्वेसति यावता सञ्ञाय गति, सङ्खारे समन्वेसति यावता सङ्खारानं गति, विञ्ञाणं समन्वेसति ¶ यावता विञ्ञाणस्स गति. तस्स रूपं समन्वेसतो यावता रूपस्स गति, वेदनं समन्वेसतो…पे… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं समन्वेसतो यावता विञ्ञाणस्स गति. यम्पिस्स तं होति ¶ अहन्ति वा ममन्ति वा अस्मीति वा तम्पि तस्स न होती’’ति. नवमं.

२४७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो अरुगत्तो पक्कगत्तो सरवनं पविसेय्य. तस्स कुसकण्टका चेव पादे विज्झेय्युं, सरपत्तानि च गत्तानि ¶ [सरपत्तानि पक्कगत्तानि (स्या. कं.), अरुपक्कानि गत्तानि (पी. क.)] विलेखेय्युं. एवञ्हि सो, भिक्खवे, पुरिसो भिय्योसोमत्ताय ततोनिदानं दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदियेथ. एवमेव खो, भिक्खवे, इधेकच्चो भिक्खु गामगतो वा अरञ्ञगतो वा लभति वत्तारं – ‘अयञ्च सो [अयञ्च खो (पी. क.), अयं सो (?)] आयस्मा एवंकारी एवंसमाचारो असुचिगामकण्टको’ति. तं कण्टकोति [तं ‘‘असुचिगामकण्डतो’’ति (क.)] इति विदित्वा संवरो च असंवरो च वेदितब्बो.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, असंवरो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति परित्तचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो छप्पाणके गहेत्वा नानाविसये नानागोचरे दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. अहिं गहेत्वा दळ्हाय ¶ रज्जुया बन्धेय्य. सुसुमारं [सुंसुमारं (सी. स्या. कं. पी.)] गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. पक्खिं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. कुक्कुरं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य ¶ . सिङ्गालं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. मक्कटं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. दळ्हाय रज्जुया बन्धित्वा मज्झे गण्ठिं करित्वा ओस्सज्जेय्य. अथ खो, ते, भिक्खवे ¶ , छप्पाणका नानाविसया नानागोचरा सकं सकं गोचरविसयं आविञ्छेय्युं [आविञ्जेय्युं (सी.)] – अहि आविञ्छेय्य ‘वम्मिकं पवेक्खामी’ति, सुसुमारो आविञ्छेय्य ‘उदकं पवेक्खामी’ति, पक्खी आविञ्छेय्य ‘आकासं डेस्सामी’ति, कुक्कुरो आविञ्छेय्य ‘गामं पवेक्खामी’ति, सिङ्गालो आविञ्छेय्य ‘सीवथिकं [सिवथिकं (क.)] पवेक्खामी’ति, मक्कटो आविञ्छेय्य ‘वनं पवेक्खामी’ति. यदा खो ते, भिक्खवे, छप्पाणका झत्ता अस्सु किलन्ता, अथ खो यो नेसं पाणकानं बलवतरो अस्स तस्स ते अनुवत्तेय्युं, अनुविधायेय्युं वसं गच्छेय्युं. एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुनो कायगतासति अभाविता अबहुलीकता, तं चक्खु आविञ्छति मनापियेसु रूपेसु, अमनापिया रूपा पटिकूला होन्ति…पे… मनो आविञ्छति मनापियेसु धम्मेसु, अमनापिया धम्मा पटिकूला होन्ति. एवं खो, भिक्खवे, असंवरो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, संवरो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना ¶ रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च ¶ विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति…पे… जिव्हा रसं सायित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे ¶ न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति अप्पमाणचेतसो, तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो छप्पाणके गहेत्वा नानाविसये नानागोचरे दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. अहिं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. सुसुमारं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. पक्खिं गहेत्वा…पे… कुक्कुरं गहेत्वा… सिङ्गालं गहेत्वा… मक्कटं गहेत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धेय्य. दळ्हाय रज्जुया बन्धित्वा दळ्हे खीले वा थम्भे वा उपनिबन्धेय्य. अथ खो ते, भिक्खवे, छप्पाणका नानाविसया नानागोचरा सकं सकं गोचरविसयं आविञ्छेय्युं – अहि आविञ्छेय्य ‘वम्मिकं पवेक्खामी’ति, सुसुमारो आविञ्छेय्य ‘उदकं पवेक्खामी’ति, पक्खी आविञ्छेय्य ‘आकासं डेस्सामी’ति, कुक्कुरो आविञ्छेय्य ‘गामं पवेक्खामी’ति, सिङ्गालो आविञ्छेय्य ‘सीवथिकं पवेक्खामी’ति, मक्कटो आविञ्छेय्य ‘वनं पवेक्खामी’ति ¶ . यदा खो ते, भिक्खवे, छप्पाणका झत्ता अस्सु किलन्ता ¶ , अथ तमेव खीलं वा थम्भं वा उपतिट्ठेय्युं, उपनिसीदेय्युं, उपनिपज्जेय्युं. एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुनो कायगतासति भाविता बहुलीकता, तं चक्खु नाविञ्छति मनापियेसु रूपेसु, अमनापिया रूपा नप्पटिकूला होन्ति…पे… जिव्हा नाविञ्छति मनापियेसु रसेसु…पे… मनो नाविञ्छति मनापियेसु धम्मेसु, अमनापिया धम्मा नप्पटिकूला होन्ति. एवं खो, भिक्खवे, संवरो होति.

‘‘‘दळ्हे खीले वा थम्भे वा’ति खो, भिक्खवे, कायगताय सतिया एतं अधिवचनं. तस्मातिह वो, भिक्खवे, एवं सिक्खितब्बं – ‘कायगता नो सति भाविता भविस्सति बहुलीकता यानीकता वत्थुकता अनुट्ठिता परिचिता सुसमारद्धा’ति. एवञ्हि खो, भिक्खवे, सिक्खितब्ब’’न्ति. दसमं.

२४८. ‘‘सेय्यथापि ¶ ¶ , भिक्खवे, यवकलापी चातुमहापथे निक्खित्ता अस्स. अथ छ पुरिसा आगच्छेय्युं ब्याभङ्गिहत्था. ते यवकलापिं छहि ब्याभङ्गीहि हनेय्युं. एवञ्हि सा, भिक्खवे, यवकलापी सुहता अस्स छहि ब्याभङ्गीहि हञ्ञमाना. अथ सत्तमो पुरिसो आगच्छेय्य ब्याभङ्गिहत्थो. सो तं यवकलापिं सत्तमाय ब्याभङ्गिया हनेय्य. एवञ्हि सा भिक्खवे, यवकलापी सुहततरा अस्स, सत्तमाय ब्याभङ्गिया हञ्ञमाना. एवमेव खो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो चक्खुस्मिं हञ्ञति मनापामनापेहि रूपेहि…पे… जिव्हाय हञ्ञति मनापामनापेहि रसेहि…पे… मनस्मिं हञ्ञति ¶ मनापामनापेहि धम्मेहि. सचे सो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो आयतिं पुनब्भवाय चेतेति, एवञ्हि सो, भिक्खवे, मोघपुरिसो सुहततरो होति, सेय्यथापि सा यवकलापी सत्तमाय ब्याभङ्गिया हञ्ञमाना.

‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, देवासुरसङ्गामो समुपब्यूळ्हो [समुपब्बूळ्हो (सी. पी.)] अहोसि. अथ खो, भिक्खवे, वेपचित्ति असुरिन्दो असुरे आमन्तेसि – ‘सचे, मारिसा, देवासुरसङ्गामे समुपब्यूळ्हे असुरा जिनेय्युं देवा पराजिनेय्युं, येन नं सक्कं देवानमिन्दं कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बन्धित्वा मम सन्तिके आनेय्याथ असुरपुर’न्ति. सक्कोपि खो, भिक्खवे, देवानमिन्दो देवे तावतिंसे आमन्तेसि – ‘सचे, मारिसा, देवासुरसङ्गामे समुपब्यूळ्हे देवा जिनेय्युं असुरा पराजिनेय्युं, येन ¶ नं वेपचित्तिं असुरिन्दं कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बन्धित्वा मम सन्तिके आनेय्याथ सुधम्मं देवसभ’न्ति. तस्मिं खो पन, भिक्खवे, सङ्गामे देवा जिनिंसु, असुरा पराजिनिंसु ¶ . अथ खो, भिक्खवे, देवा तावतिंसा वेपचित्तिं असुरिन्दं कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बन्धित्वा सक्कस्स देवानमिन्दस्स सन्तिके आनेसुं सुधम्मं देवसभं. तत्र सुदं, भिक्खवे, वेपचित्ति असुरिन्दो कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बद्धो [बन्धो (सी. स्या. कं. क.)] होति. यदा खो, भिक्खवे, वेपचित्तिस्स असुरिन्दस्स एवं होति – ‘धम्मिका खो देवा, अधम्मिका असुरा ¶ , इधेव दानाहं ¶ देवपुरं गच्छामी’ति. अथ कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि मुत्तं अत्तानं समनुपस्सति, दिब्बेहि च पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेति. यदा च खो, भिक्खवे, वेपचित्तिस्स असुरिन्दस्स एवं होति – ‘धम्मिका खो असुरा, अधम्मिका देवा, तत्थेव दानाहं असुरपुरं गमिस्सामी’ति, अथ कण्ठपञ्चमेहि बन्धनेहि बद्धं अत्तानं समनुपस्सति. दिब्बेहि च पञ्चहि कामगुणेहि परिहायति. एवं सुखुमं खो, भिक्खवे, वेपचित्तिबन्धनं. ततो सुखुमतरं मारबन्धनं. मञ्ञमानो खो, भिक्खवे, बद्धो मारस्स, अमञ्ञमानो मुत्तो पापिमतो.

‘‘‘अस्मी’ति, भिक्खवे, मञ्ञितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति मञ्ञितमेतं, ‘भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘न भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘रूपी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘अरूपी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं. मञ्ञितं, भिक्खवे, रोगो, मञ्ञितं गण्डो, मञ्ञितं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘अमञ्ञमानेन [अमञ्ञितमानेन (पी. क.)] चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘‘अस्मी’ति, भिक्खवे, इञ्जितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति इञ्जितमेतं, ‘भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘न भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘रूपी भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘अरूपी भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति इञ्जितमेतं, ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति ¶ इञ्जितमेतं. इञ्जितं, भिक्खवे ¶ , रोगो, इञ्जितं गण्डो, इञ्जितं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘अनिञ्जमानेन [अनिञ्जियमानेन (स्या. कं. क.)] चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘‘अस्मी’ति ¶ , भिक्खवे, फन्दितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति फन्दितमेतं, ‘भविस्स’न्ति…पे… ‘न भविस्स’न्ति… ‘रूपी भविस्स’न्ति… ‘अरूपी भविस्स’न्ति… ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति… ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति… ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति फन्दितमेतं. फन्दितं, भिक्खवे, रोगो, फन्दितं गण्डो, फन्दितं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘अफन्दमानेन [अफन्दियमानेन (स्या. कं. क.)] चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘‘अस्मी’ति, भिक्खवे, पपञ्चितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति पपञ्चितमेतं, ‘भविस्स’न्ति…पे… ‘न भविस्स’न्ति… ‘रूपी भविस्स’न्ति… ‘अरूपी भविस्स’न्ति… ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति… ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति… ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति पपञ्चितमेतं ¶ . पपञ्चितं, भिक्खवे, रोगो, पपञ्चितं गण्डो, पपञ्चितं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘निप्पपञ्चेन चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘‘अस्मी’ति, भिक्खवे, मानगतमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति मानगतमेतं, ‘भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘न भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘रूपी भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘अरूपी भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति मानगतमेतं, ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति ¶ मानगतमेतं. मानगतं, भिक्खवे, रोगो, मानगतं गण्डो, मानगतं सल्लं. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘निहतमानेन चेतसा विहरिस्सामा’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्ब’’न्ति. एकादसमं.

आसीविसो ¶ रथो कुम्मो, द्वे दारुक्खन्धा अवस्सुतो;

दुक्खधम्मा किंसुका वीणा, छप्पाणा यवकलापीति.

सळायतनवग्गे चतुत्थपण्णासको समत्तो.

नन्दिक्खयो सट्ठिनयो, समुद्दो उरगेन च;

चतुपण्णासका एते, निपातेसु पकासिताति.

२४९. ‘‘तिस्सो ¶ ¶ ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदनाति.

‘‘समाहितो सम्पजानो, सतो बुद्धस्स सावको;

वेदना च पजानाति, वेदनानञ्च सम्भवं.

‘‘यत्थ चेता निरुज्झन्ति, मग्गञ्च खयगामिनं;

वेदनानं खया भिक्खु, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति. पठमं;

२५०. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदनाति.

‘‘सुखं ¶ वा यदि वा दुक्खं, अदुक्खमसुखं सह;

अज्झत्तञ्च बहिद्धा च, यं किञ्चि अत्थि वेदितं.

‘‘एतं ¶ दुक्खन्ति ञत्वान, मोसधम्मं पलोकिनं;

फुस्स फुस्स वयं पस्सं, एवं तत्थ विरज्जती’’ति. दुतियं;

२५१. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. सुखाय, भिक्खवे, वेदनाय रागानुसयो पहातब्बो, दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो पहातब्बो, अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो पहातब्बो. यतो ¶ खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सुखाय वेदनाय रागानुसयो पहीनो होति, दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो पहीनो होति, अदुक्खमसुखाय ¶ वेदनाय अविज्जानुसयो पहीनो होति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु निरनुसयो सम्मद्दसो अच्छेच्छि [अच्छेज्जि (बहूसु)] तण्हं, विवत्तयि [वावत्तयि (सी.)] संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’’ति.

‘‘सुखं वेदयमानस्स [वेदियमानस्स (सी. पी.)], वेदनं अप्पजानतो;

सो रागानुसयो होति, अनिस्सरणदस्सिनो.

‘‘दुक्खं वेदयमानस्स, वेदनं अप्पजानतो;

पटिघानुसयो होति, अनिस्सरणदस्सिनो.

‘‘अदुक्खमसुखं सन्तं, भूरिपञ्ञेन देसितं;

तञ्चापि अभिनन्दति, नेव दुक्खा पमुच्चति.

‘‘यतो ¶ च भिक्खु आतापी, सम्पजञ्ञं न रिञ्चति;

ततो सो वेदना सब्बा, परिजानाति पण्डितो.

‘‘सो वेदना परिञ्ञाय, दिट्ठे धम्मे अनासवो;

कायस्स भेदा धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति. ततियं;

२५२. ‘‘अस्सुतवा ¶ , भिक्खवे, पुथुज्जनो यं वाचं भासति – ‘अत्थि महासमुद्दे पातालो’ति. तं खो पनेतं, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो असन्तं अविज्जमानं एवं वाचं भासति – ‘अत्थि महासमुद्दे पातालो’ति. सारीरिकानं खो एतं, भिक्खवे, दुक्खानं वेदनानं अधिवचनं यदिदं ‘पातालो’ति. अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो सारीरिकाय दुक्खाय वेदनाय ¶ फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘अस्सुतवा पुथुज्जनो पाताले न पच्चुट्ठासि, गाधञ्च नाज्झगा’. सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको सारीरिकाय दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो नेव सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न सम्मोहं आपज्जति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘सुतवा अरियसावको पाताले पच्चुट्ठासि, गाधञ्च अज्झगा’’’ति.

‘‘यो ¶ एता नाधिवासेति, उप्पन्ना वेदना दुखा;

सारीरिका पाणहरा, याहि फुट्ठो पवेधति.

‘‘अक्कन्दति परोदति, दुब्बलो अप्पथामको;

न सो पाताले पच्चुट्ठासि, अथो गाधम्पि नाज्झगा.

‘‘यो ¶ चेता अधिवासेति, उप्पन्ना वेदना दुखा;

सारीरिका पाणहरा, याहि फुट्ठो न वेधति;

स वे पाताले पच्चुट्ठासि, अथो गाधम्पि अज्झगा’’ति. चतुत्थं;

२५३. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. सुखा, भिक्खवे, वेदना दुक्खतो दट्ठब्बा, दुक्खा वेदना सल्लतो दट्ठब्बा, अदुक्खमसुखा वेदना अनिच्चतो दट्ठब्बा. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सुखा वेदना दुक्खतो दिट्ठा होति, दुक्खा वेदना सल्लतो दिट्ठा होति, अदुक्खमसुखा वेदना अनिच्चतो ¶ दिट्ठा होति ¶ – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु सम्मद्दसो अच्छेच्छि तण्हं, विवत्तयि संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’’ति.

‘‘यो सुखं दुक्खतो अद्द, दुक्खमद्दक्खि सल्लतो;

अदुक्खमसुखं सन्तं, अद्दक्खि नं अनिच्चतो.

‘‘स वे सम्मद्दसो भिक्खु, परिजानाति वेदना;

सो वेदना परिञ्ञाय, दिट्ठे धम्मे अनासवो;

कायस्स भेदा धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति. पञ्चमं;

२५४. ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो सुखम्पि वेदनं वेदयति [वेदियति (सी. पी.)], दुक्खम्पि वेदनं वेदयति, अदुक्खमसुखम्पि वेदनं वेदयति. सुतवा, भिक्खवे, अरियसावको सुखम्पि वेदनं वेदयति ¶ , दुक्खम्पि वेदनं वेदयति, अदुक्खमसुखम्पि ¶ वेदनं वेदयति. तत्र, भिक्खवे, को विसेसो को अधिप्पयासो [अधिप्पायो (सी. क.), अधिप्पायसो (स्या. कं.), अधिप्पायोसो (पी.)] किं नानाकरणं सुतवतो अरियसावकस्स अस्सुतवता पुथुज्जनेना’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… अस्सुतवा. भिक्खवे, पुथुज्जनो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति ¶ परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति. सो द्वे वेदना वेदयति – कायिकञ्च, चेतसिकञ्च. सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसं सल्लेन विज्झेय्य [सल्लेन अनुविज्झेय्युं (सी. स्या. कं. पी.)]. तमेनं दुतियेन सल्लेन अनुवेधं विज्झेय्य [सल्लेन अनुविज्झेय्युं (सी.), सल्लेन अनुवेधं विज्झेय्युं (स्या. कं.), सल्लेन विज्झेय्युं (पी.)]. एवञ्हि सो, भिक्खवे, पुरिसो द्विसल्लेन वेदनं वेदयति. एवमेव खो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति. सो द्वे वेदना वेदयति – कायिकञ्च, चेतसिकञ्च. तस्सायेव खो पन दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो पटिघवा होति. तमेनं दुक्खाय वेदनाय पटिघवन्तं, यो दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो, सो अनुसेति. सो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो कामसुखं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? न हि सो, भिक्खवे, पजानाति अस्सुतवा पुथुज्जनो अञ्ञत्र कामसुखा दुक्खाय वेदनाय निस्सरणं, तस्स कामसुखञ्च अभिनन्दतो, यो सुखाय वेदनाय रागानुसयो, सो अनुसेति. सो तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च ¶ निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं अप्पजानतो, यो अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो, सो अनुसेति. सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति. दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति. अदुक्खमसुखञ्चे ¶ वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘अस्सुतवा पुथुज्जनो सञ्ञुत्तो जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, सञ्ञुत्तो दुक्खस्मा’ति वदामि.

‘‘सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न ¶ सम्मोहं आपज्जति. सो एकं वेदनं वेदयति – कायिकं, न चेतसिकं.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसं सल्लेन विज्झेय्य. तमेनं दुतियेन सल्लेन अनुवेधं न विज्झेय्य. एवञ्हि सो, भिक्खवे, पुरिसो एकसल्लेन वेदनं वेदयति. एवमेव खो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न सम्मोहं आपज्जति. सो एकं वेदनं वेदयति – कायिकं, न चेतसिकं. तस्सायेव खो पन दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो पटिघवा न होति. तमेनं दुक्खाय वेदनाय अप्पटिघवन्तं, यो दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो, सो नानुसेति. सो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो कामसुखं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? पजानाति हि सो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अञ्ञत्र कामसुखा दुक्खाय वेदनाय निस्सरणं. तस्स कामसुखं नाभिनन्दतो यो सुखाय वेदनाय रागानुसयो, सो नानुसेति. सो तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवं च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति. तस्स तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानतो, यो अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो, सो नानुसेति. सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति. दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति ¶ , विसञ्ञुत्तो नं वेदयति. अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘सुतवा अरियसावको विसञ्ञुत्तो जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि ¶ ¶ , विसञ्ञुत्तो दुक्खस्मा’ति वदामि. अयं खो, भिक्खवे, विसेसो, अयं अधिप्पयासो, इदं नानाकरणं सुतवतो अरियसावकस्स अस्सुतवता पुथुज्जनेना’’ति.

सुखम्पि दुक्खम्पि बहुस्सुतोपि;

महा [अयं (स्या. कं. क.)] विसेसो कुसलस्स होति.

‘‘सङ्खातधम्मस्स ¶ बहुस्सुतस्स,

विपस्सतो [सम्पस्सतो (सी. पी.)] लोकमिमं परञ्च;

इट्ठस्स धम्मा न मथेन्ति चित्तं,

सम्मा पजानाति भवस्स पारगू’’ति. छट्ठं;

२५५. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन गिलानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि ¶ –

‘‘सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी ¶ विहरति…पे… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं ¶ . एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे ¶ सम्पजानकारी होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानकारी होति. सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सुखा वेदना, सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं सुखा वेदना. सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च. अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो. अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति. तस्स काये च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो, वयानुपस्सिनो विहरतो, विरागानुपस्सिनो विहरतो, निरोधानुपस्सिनो विहरतो, पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो ¶ ¶ विहरतो, यो काये च सुखाय च वेदनाय रागानुसयो, सो पहीयति.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति दुक्खा वेदना. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं दुक्खा वेदना. सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च. अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो. अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च दुक्खाय वेदनाय ¶ अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति. तस्स काये च दुक्खाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो…पे… पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो, यो काये च दुक्खाय च वेदनाय पटिघानुसयो, सो पहीयति.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना, सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं अदुक्खमसुखा वेदना. सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च. अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो. अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं ¶ पटिच्च उप्पन्ना ¶ अदुक्खमसुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति. तस्स काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो…पे… पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो, यो काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अविज्जानुसयो, सो पहीयति.

‘‘सो ¶ सुखञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति; दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति; अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति. सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति; दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति; अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति. सो कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति [सीतिभविस्सन्तीति (सी. पी. क.)] पजानाति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तेलञ्च पटिच्च वट्टिञ्च पटिच्च तेलप्पदीपो झायेय्य, तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अनाहारो निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु कायपरियन्तिकं ¶ वेदनं वेदयमानो ¶ ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाती’’ति. सत्तमं.

२५६. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन गिलानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि –

‘‘सतो ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति…पे… भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति. सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स ¶ आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सुखा वेदना. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं सुखा वेदना; सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव फस्सं पटिच्च. अयं खो ¶ पन फस्सो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो. अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो फस्से च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति. तस्स फस्से च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो, वयानुपस्सिनो विहरतो, विरागानुपस्सिनो विहरतो, निरोधानुपस्सिनो विहरतो, पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो यो फस्से च सुखाय च वेदनाय रागानुसयो, सो पहीयति.

‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स…पे… विहरतो उप्पज्जति दुक्खा वेदना…पे… उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं अदुक्खमसुखा वेदना; सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च. किं पटिच्च? इममेव फस्सं पटिच्च…पे… कायस्स ¶ भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाति’’.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तेलञ्च पटिच्च वट्टिञ्च पटिच्च तेलप्पदीपो झायेय्य ¶ , तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अनाहारो निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाती’’ति. अट्ठमं.

२५७. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा’’ति. नवमं.

२५८. ‘‘तिस्सो ¶ ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना फस्सजा फस्समूलका फस्सनिदाना फस्सपच्चया. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. सुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति. दुक्खवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति. अदुक्खमसुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च ¶ उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, द्विन्नं कट्ठानं सङ्घट्टनसमोधाना [सङ्खत्ता तस्स समोधाना (स्या. कं.) सङ्घत्ता तस्स समोधाना (क.) सं. नि. २.६२ पस्सितब्बं] उस्मा जायति, तेजो अभिनिब्बत्तति. तेसंयेव कट्ठानं नानाभावा विनिक्खेपा, या तज्जा उस्मा, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति. एवमेव खो, भिक्खवे, इमा तिस्सो वेदना फस्सजा फस्समूलका फस्सनिदाना फस्सपच्चया. तज्जं फस्सं पटिच्च तज्जा वेदना उप्पज्जन्ति. तज्जस्स फस्सस्स निरोधा तज्जा वेदना निरुज्झन्ती’’ति. दसमं.

समाधि सुखं पहानेन, पातालं दट्ठब्बेन च;

सल्लेन चेव गेलञ्ञा, अनिच्च फस्समूलकाति.

२५९. अथ ¶ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. वुत्तं खो पनेतं भगवता – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’न्ति. किं नु खो एतं भगवता सन्धाय भासितं – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’’’न्ति?

‘‘साधु साधु, भिक्खु! तिस्सो इमा, भिक्खु, वेदना वुत्ता मया. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा तिस्सो वेदना वुत्ता मया. वुत्तं खो पनेतं, भिक्खु, मया – ‘यं किञ्चि वेदयितं, तं दुक्खस्मि’न्ति. तं खो पनेतं, भिक्खु, मया सङ्खारानंयेव अनिच्चतं सन्धाय भासितं – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’न्ति ¶ . तं खो पनेतं, भिक्खु, मया सङ्खारानंयेव खयधम्मतं…पे… वयधम्मतं…पे… विरागधम्मतं ¶ …पे… निरोधधम्मतं…पे… विपरिणामधम्मतं सन्धाय भासितं – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’न्ति. अथ खो पन, भिक्खु, मया अनुपुब्बसङ्खारानं निरोधो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा निरुद्धा होति. दुतियं झानं ¶ समापन्नस्स वितक्कविचारा निरुद्धा होन्ति. ततियं झानं समापन्नस्स पीति निरुद्धा होति. चतुत्थं झानं समापन्नस्स अस्सासपस्सासा निरुद्धा होन्ति. आकासानञ्चायतनं समापन्नस्स रूपसञ्ञा निरुद्धा होति. विञ्ञाणञ्चायतनं समापन्नस्स आकासानञ्चायतनसञ्ञा निरुद्धा होति. आकिञ्चञ्ञायतनं समापन्नस्स विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञा निरुद्धा होति. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापन्नस्स आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञा निरुद्धा होति. सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च निरुद्धा होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो निरुद्धो होति, दोसो निरुद्धो होति, मोहो निरुद्धो होति. अथ खो, भिक्खु, मया अनुपुब्बसङ्खारानं वूपसमो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स ¶ वाचा वूपसन्ता होति. दुतियं झानं समापन्नस्स वितक्कविचारा वूपसन्ता होन्ति…पे… सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च वूपसन्ता होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो वूपसन्तो होति, दोसो वूपसन्तो होति, मोहो वूपसन्तो होति. छयिमा, भिक्खु, पस्सद्धियो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा पटिप्पस्सद्धा होति. दुतियं झानं समापन्नस्स वितक्कविचारा पटिप्पस्सद्धा होन्ति. ततियं झानं समापन्नस्स पीति पटिप्पस्सद्धा होति. चतुत्थं झानं समापन्नस्स अस्सासपस्सासा पटिप्पस्सद्धा ¶ होन्ति ¶ . सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च पटिप्पस्सद्धा होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो पटिप्पस्सद्धो होति, दोसो पटिप्पस्सद्धो होति, मोहो पटिप्पस्सद्धो होती’’ति. पठमं.

२६०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, आकासे विविधा वाता वायन्ति. पुरत्थिमापि वाता वायन्ति, पच्छिमापि वाता वायन्ति, उत्तरापि वाता वायन्ति, दक्खिणापि वाता वायन्ति, सरजापि वाता वायन्ति, अरजापि वाता वायन्ति, सीतापि वाता वायन्ति, उण्हापि वाता वायन्ति, परित्तापि वाता वायन्ति, अधिमत्तापि वाता ¶ वायन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, इमस्मिं कायस्मिं विविधा वेदना उप्पज्जन्ति, सुखापि वेदना उप्पज्जति, दुक्खापि वेदना उप्पज्जति, अदुक्खमसुखापि वेदना उप्पज्जती’’ति.

‘‘यथापि वाता आकासे, वायन्ति विविधा पुथू;

पुरत्थिमा पच्छिमा चापि, उत्तरा अथ दक्खिणा.

‘‘सरजा अरजा चपि, सीता उण्हा च एकदा;

अधिमत्ता परित्ता च, पुथू वायन्ति मालुता.

‘‘तथेविमस्मिं कायस्मिं, समुप्पज्जन्ति वेदना;

सुखदुक्खसमुप्पत्ति, अदुक्खमसुखा च या.

‘‘यतो ¶ च भिक्खु आतापी, सम्पजञ्ञं न रिञ्चति [सम्पजानो निरूपधि (क.)];

ततो सो वेदना सब्बा, परिजानाति पण्डितो.

‘‘सो ¶ वेदना परिञ्ञाय, दिट्ठे धम्मे अनासवो;

कायस्स भेदा धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति. दुतियं;

२६१. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, आकासे विविधा वाता वायन्ति. पुरत्थिमापि वाता वायन्ति…पे… अधिमत्तापि वाता वायन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, इमस्मिं कायस्मिं विविधा वेदना उप्पज्जन्ति, सुखापि वेदना उप्पज्जति, दुक्खापि वेदना उप्पज्जति, अदुक्खमसुखापि वेदना उप्पज्जती’’ति. ततियं.

२६२. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, आगन्तुकागारं. तत्थ पुरत्थिमायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, पच्छिमायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, उत्तरायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, दक्खिणायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति. खत्तियापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, ब्राह्मणापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, वेस्सापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, सुद्दापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, इमस्मिं कायस्मिं विविधा वेदना ¶ उप्पज्जन्ति. सुखापि वेदना उप्पज्जति, दुक्खापि वेदना उप्पज्जति, अदुक्खमसुखापि वेदना उप्पज्जति. सामिसापि सुखा वेदना उप्पज्जति, सामिसापि दुक्खा वेदना उप्पज्जति, सामिसापि अदुक्खमसुखा वेदना उप्पज्जति. निरामिसापि सुखा वेदना उप्पज्जति, निरामिसापि दुक्खा वेदना उप्पज्जति, निरामिसापि अदुक्खमसुखा वेदना उप्पज्जती’’ति. चतुत्थं.

२६३. अथ ¶ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि ¶ , एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी ¶ पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरणन्ति? तिस्सो इमा, आनन्द, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, आनन्द, वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो; फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो. अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. यं वेदनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वेदनाय अस्सादो. या वेदना अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं वेदनाय आदीनवो. यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं वेदनाय निस्सरणं. अथ खो पनानन्द, मया अनुपुब्बसङ्खारानं निरोधो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा निरुद्धा होति…पे… सञ्ञावेदयितनिरोधं ¶ समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च निरुद्धा होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो निरुद्धो होति, दोसो निरुद्धो होति, मोहो निरुद्धो होति. अथ खो पनानन्द, मया अनुपुब्बसङ्खारानं वूपसमो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा वूपसन्ता होति…पे… सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च वूपसन्ता होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो वूपसन्तो होति, दोसो वूपसन्तो होति, मोहो वूपसन्तो होति. अथ खो पनानन्द, मया अनुपुब्बसङ्खारानं पटिप्पस्सद्धि अक्खाता. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा पटिप्पस्सद्धा होति…पे… आकासानञ्चायतनं समापन्नस्स रूपसञ्ञा पटिप्पस्सद्धा होति. विञ्ञाणञ्चायतनं समापन्नस्स आकासानञ्चायतनसञ्ञा पटिप्पस्सद्धा होति. आकिञ्चञ्ञायतनं समापन्नस्स ¶ विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञा पटिप्पस्सद्धा होति. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापन्नस्स आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञा पटिप्पस्सद्धा होति. सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च पटिप्पस्सद्धा होन्ति. खीणासवस्स ¶ भिक्खुनो रागो पटिप्पस्सद्धो होति, दोसो पटिप्पस्सद्धो होति, मोहो पटिप्पस्सद्धो होती’’ति. पञ्चमं.

२६४. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं आनन्दं भगवा एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, आनन्द, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो वेदनानिरोधो ¶ , कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा भगवन्नेत्तिका भगवम्पटिसरणा. साधु, भन्ते, भगवन्तञ्ञेव पटिभातु एतस्स ¶ भासितस्स अत्थो. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हि, आनन्द, सुणोहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच – ‘‘तिस्सो इमा, आनन्द, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, आनन्द, वेदना…पे… फस्ससमुदया…पे… खीणासवस्स भिक्खुनो रागो पटिप्पस्सद्धो होति, दोसो पटिप्पस्सद्धो होति, मोहो पटिप्पस्सद्धो होती’’ति. छट्ठं.

२६५. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, वेदना. फस्ससमुदया ¶ वेदनासमुदयो; फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो. अयमेव ¶ अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. यं वेदनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वेदनाय अस्सादो. या वेदना अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं वेदनाय आदीनवो. यो वेदनाय ¶ छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं वेदनाय निस्सरणं.

‘‘अथ खो पन, भिक्खवे, मया अनुपुब्बसङ्खारानं निरोधो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा निरुद्धा होति…पे… खीणासवस्स भिक्खुनो रागो निरुद्धो होति, दोसो निरुद्धो होति, मोहो निरुद्धो होति. अथ खो पन, भिक्खवे, मया अनुपुब्बसङ्खारानं वूपसमो अक्खातो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा वूपसन्ता होति…पे… खीणासवस्स भिक्खुनो रागो वूपसन्तो होति, दोसो वूपसन्तो होति, मोहो वूपसन्तो होति. छयिमा, भिक्खवे, पस्सद्धियो. पठमं झानं समापन्नस्स वाचा पटिप्पस्सद्धा होति. दुतियं झानं समापन्नस्स वितक्कविचारा पटिप्पस्सद्धा होन्ति. ततियं झानं समापन्नस्स पीति पटिप्पस्सद्धा होति. चतुत्थं झानं समापन्नस्स अस्सासपस्सासा पटिप्पस्सद्धा होन्ति. सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नस्स सञ्ञा च वेदना च पटिप्पस्सद्धा होन्ति. खीणासवस्स भिक्खुनो रागो पटिप्पस्सद्धो होति, दोसो पटिप्पस्सद्धो होति, मोहो पटिप्पस्सद्धो होती’’ति. सत्तमं.

२६६. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे… एकमन्तं ¶ निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवा एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, भिक्खवे, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो ¶ वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे…’’ ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, वेदना…पे… फस्ससमुदया…पे…. (यथा पुरिमसुत्तन्ते, तथा वित्थारेतब्बो.) ¶ अट्ठमं.

२६७. अथ ¶ खो पञ्चकङ्गो थपति येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘कति नु खो, भन्ते उदायि, वेदना वुत्ता भगवता’’ति? ‘‘तिस्सो खो, थपति, वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, थपति, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता’’ति. एवं वुत्ते, पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते, अदुक्खमसुखा वेदना, सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. दुतियम्पि खो आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं एतदवोच – ‘‘न खो, थपति, द्वे वेदना वुत्ता भगवता. तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा तिस्सो वेदना ¶ वुत्ता भगवता’’ति. दुतियम्पि खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं ¶ एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते, अदुक्खमसुखा वेदना, सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. ततियम्पि खो ¶ आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं एतदवोच – ‘‘न खो, थपति, द्वे वेदना वुत्ता भगवता. तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता’’ति. ततियम्पि खो पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘न खो, भन्ते उदायि, तिस्सो वेदना वुत्ता भगवता. द्वे वेदना वुत्ता भगवता – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना. यायं, भन्ते, अदुक्खमसुखा वेदना, सन्तस्मिं एसा पणीते सुखे वुत्ता भगवता’’ति. नेव सक्खि आयस्मा उदायी पञ्चकङ्गं थपतिं सञ्ञापेतुं, न पनासक्खि पञ्चकङ्गो थपति आयस्मन्तं उदायिं सञ्ञापेतुं. अस्सोसि खो आयस्मा आनन्दो आयस्मतो उदायिस्स पञ्चकङ्गेन थपतिना सद्धिं इमं कथासल्लापं.

अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो यावतको ¶ आयस्मतो उदायिस्स पञ्चकङ्गेन थपतिना सद्धिं अहोसि कथासल्लापो तं सब्बं भगवतो आरोचेसि.

‘‘सन्तमेव, आनन्द, परियायं पञ्चकङ्गो ¶ थपति उदायिस्स भिक्खुनो नाब्भनुमोदि; सन्तञ्च पनानन्द, परियायं उदायी भिक्खु पञ्चकङ्गस्स थपतिनो नाब्भनुमोदि. द्वेपि मया, आनन्द, वेदना वुत्ता परियायेन. तिस्सोपि मया वेदना वुत्ता परियायेन. पञ्चपि मया वेदना वुत्ता परियायेन. छपि मया वेदना वुत्ता परियायेन. अट्ठारसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन. छत्तिंसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन. अट्ठसतम्पि ¶ मया वेदना वुत्ता परियायेन. एवं परियायदेसितो खो, आनन्द, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, आनन्द, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं, न समनुमञ्ञिस्सन्ति, न समनुजानिस्सन्ति, न समनुमोदिस्सन्ति, तेसं एतं पाटिकङ्खं – भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरिस्सन्तीति [विहरिस्सन्ति (सी. पी. क.)]. एवं परियायदेसितो खो, आनन्द, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, आनन्द, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं समनुमञ्ञिस्सन्ति समनुजानिस्सन्ति समनुमोदिस्सन्ति, तेसं एतं पाटिकङ्खं – समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरिस्सन्ती’’ति.

‘‘पञ्चिमे, आनन्द, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, आनन्द, पञ्च कामगुणा ¶ . यं खो, आनन्द ¶ , इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं – इदं वुच्चति कामसुखं. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये ¶ खो, आनन्द, एवं ¶ वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु, वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं ¶ नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो, सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द ¶ , भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि ¶ . तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द ¶ , एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा, पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा, नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा, ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं ¶ सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म, ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म, ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च ¶ . ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द ¶ , एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द ¶ , एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च. ये खो, आनन्द, एवं वदेय्युं – ‘एतंपरमं सन्तं सुखं सोमनस्सं पटिसंवेदेन्ती’ति – इदं नेसाहं नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अत्थानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘कतमञ्चानन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च? इधानन्द, भिक्खु सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति. इदं खो, आनन्द, एतम्हा सुखा अञ्ञं सुखं अभिक्कन्ततरञ्च पणीततरञ्च.

‘‘ठानं खो पनेतं, आनन्द, विज्जति यं अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं वदेय्युं – ‘सञ्ञावेदयितनिरोधं समणो गोतमो आह, तञ्च सुखस्मिं ¶ पञ्ञपेति. तयिदं किंसु, तयिदं कथंसू’ति? एवंवादिनो, आनन्द, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘न खो, आवुसो ¶ , भगवा सुखञ्ञेव वेदनं सन्धाय सुखस्मिं पञ्ञपेति. यत्थ यत्थ, आवुसो, सुखं उपलब्भति, यहिं यहिं [यं हियं हि सुखं (सी. पी.), यहिं यहिं सुखं (स्या. कं. क.) म. नि. २.९१], तं तं तथागतो सुखस्मिं पञ्ञपेती’’’ति. नवमं.

२६८. ‘‘द्वेपि मया, भिक्खवे, वेदना वुत्ता परियायेन, तिस्सोपि मया वेदना वुत्ता परियायेन, पञ्चपि मया वेदना वुत्ता परियायेन, छपि मया वेदना वुत्ता परियायेन, अट्ठारसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन, छत्तिंसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन, अट्ठसतम्पि मया वेदना वुत्ता परियायेन. एवं परियायदेसितो, भिक्खवे, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, भिक्खवे, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं न समनुमञ्ञिस्सन्ति, न समनुजानिस्सन्ति, न समनुमोदिस्सन्ति, तेसं एतं पाटिकङ्खं ¶ – भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरिस्सन्तीति. एवं परियायदेसितो, भिक्खवे, मया धम्मो. एवं परियायदेसिते खो, भिक्खवे, मया धम्मे ये अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं सुलपितं समनुमञ्ञिस्सन्ति समनुजानिस्सन्ति समनुमोदिस्सन्ति, तेसं ¶ एतं पाटिकङ्खं – समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरिस्सन्तीति.

‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा…पे… ठानं खो पनेतं, भिक्खवे, विज्जति यं अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं वदेय्युं – ‘सञ्ञावेदयितनिरोधं ¶ समणो गोतमो आह, तञ्च सुखस्मिं पञ्ञपेति. तयिदं किंसु, तयिदं कथंसू’ति? एवंवादिनो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘न खो, आवुसो, भगवा सुखञ्ञेव वेदनं सन्धाय सुखस्मिं पञ्ञपेति. यत्थ यत्थ, आवुसो, सुखं उपलब्भति यहिं यहिं [यं हि यं हि (सी. पी.)], तं तं तथागतो सुखस्मिं पञ्ञपेती’’ति. दसमं.

रहोगतं ¶ द्वे आकासं, अगारं द्वे च आनन्दा;

सम्बहुला दुवे वुत्ता, पञ्चकङ्गो च भिक्खुनाति.

२६९. एकं ¶ ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो मोळियसीवको परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो मोळियसीवको परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सन्ति, भो गोतम, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति. इध [इध पन (स्या. कं. पी. क.)] भवं गोतमो किमाहा’’ति?

‘‘पित्तसमुट्ठानानिपि ¶ खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति. सामम्पि खो एतं, सीवक, वेदितब्बं [एवं वेदितब्बं (स्या. कं. क.)] यथा पित्तसमुट्ठानानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति; लोकस्सपि खो एतं, सीवक, सच्चसम्मतं यथा पित्तसमुट्ठानानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति. तत्र, सीवक, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति. यञ्च सामं ञातं तञ्च अतिधावन्ति, यञ्च लोके सच्चसम्मतं तञ्च अतिधावन्ति. तस्मा तेसं समणब्राह्मणानं मिच्छाति वदामि.

‘‘सेम्हसमुट्ठानानिपि खो, सीवक…पे… वातसमुट्ठानानिपि खो, सीवक…पे… ¶ सन्निपातिकानिपि खो, सीवक…पे… उतुपरिणामजानिपि खो, सीवक…पे… विसमपरिहारजानिपि खो, सीवक…पे… ओपक्कमिकानिपि खो, सीवक…पे… कम्मविपाकजानिपि ¶ खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति. सामम्पि खो एतं, सीवक, वेदितब्बं. यथा कम्मविपाकजानिपि इधेकच्चानि ¶ वेदयितानि उप्पज्जन्ति; लोकस्सपि खो एतं, सीवक, सच्चसम्मतं. यथा कम्मविपाकजानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति; तत्र, सीवक, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति. यञ्च सामं ञातं तञ्च अतिधावन्ति यञ्च लोके सच्चसम्मतं तञ्च अतिधावन्ति. तस्मा तेसं समणब्राह्मणानं मिच्छाति वदामीति. एवं वुत्ते, मोळियसीवको परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम …पे… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’’न्ति.

‘‘पित्तं सेम्हञ्च वातो च, सन्निपाता उतूनि च;

विसमं ओपक्कमिकं, कम्मविपाकेन अट्ठमी’’ति. पठमं;

२७०. ‘‘अट्ठसतपरियायं वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि. तं सुणाथ. कतमो ¶ च, भिक्खवे, अट्ठसतपरियायो, धम्मपरियायो? द्वेपि मया, भिक्खवे, वेदना वुत्ता परियायेन; तिस्सोपि मया वेदना वुत्ता परियायेन; पञ्चपि मया वेदना वुत्ता परियायेन; छपि ¶ मया वेदना वुत्ता परियायेन; अट्ठारसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन; छत्तिंसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन; अट्ठसतम्पि मया वेदना वुत्ता परियायेन. ‘‘कतमा च, भिक्खवे, द्वे वेदना? कायिका च चेतसिका च – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, द्वे वेदना. कतमा ¶ च, भिक्खवे, तिस्सो वेदना? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, तिस्सो वेदना. कतमा च, भिक्खवे, पञ्च वेदना? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, पञ्च वेदना. कतमा च, भिक्खवे, छ वेदना? चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे… मनोसम्फस्सजा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, छ वेदना. कतमा च, भिक्खवे, अट्ठारस वेदना? छ सोमनस्सूपविचारा, छ दोमनस्सूपविचारा, छ उपेक्खूपविचारा – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, अट्ठारस वेदना. कतमा च, भिक्खवे, छत्तिंस वेदना? छ गेहसितानि [गेहस्सितानि (अट्ठ.)] सोमनस्सानि, छ नेक्खम्मसितानि [नेक्खम्मस्सितानि (अट्ठ.)] सोमनस्सानि, छ गेहसितानि दोमनस्सानि, छ नेक्खम्मसितानि ¶ दोमनस्सानि, छ गेहसिता उपेक्खा ¶ , छ नेक्खम्मसिता उपेक्खा – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, छत्तिंस वेदना. कतमञ्च, भिक्खवे, अट्ठसतं वेदना? अतीता छत्तिंस वेदना, अनागता छत्तिंस वेदना, पच्चुप्पन्ना छत्तिंस वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, अट्ठसतं वेदना. अयं, भिक्खवे, अट्ठसतपरियायो धम्मपरियायो’’ति. दुतियं.

२७१. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा? कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति?

‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खु, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. इमा वुच्चन्ति, भिक्खु, वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो. तण्हा वेदनासमुदयगामिनी ¶ पटिपदा. फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो. अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. यं वेदनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वेदनाय अस्सादो; या वेदना अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं वेदनाय आदीनवो; यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं वेदनाय निस्सरण’’न्ति. ततियं.

२७२. ‘‘पुब्बेव ¶ मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि – ‘कतमा नु खो वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा, कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’न्ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘तिस्सो इमा वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. इमा वुच्चन्ति वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो. तण्हा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा…पे… यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं. इदं वेदनाय निस्सरण’’’न्ति. चतुत्थं.

२७३. ‘‘‘इमा ¶ वेदना’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘अयं वेदनासमुदयो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे… आलोको उदपादि. ‘अयं वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे… ‘अयं वेदनानिरोधो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि ¶ …पे… ‘अयं ¶ वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे… ‘अयं वेदनाय अस्सादो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु…पे… ¶ ‘अयं वेदनाय आदीनवो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु…पे… ‘इदं खो निस्सरण’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादी’’ति. पञ्चमं.

२७४. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा…पे… एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा? कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो. तण्हा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा. फस्सनिरोधा…पे… यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं. इदं वेदनाय निस्सरण’’न्ति. छट्ठं.

२७५. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा ¶ वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति. न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु ¶ वा ब्राह्मणसम्मता, न च पन ते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव ¶ धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति. ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवं च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति. ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता. ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च, दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. सत्तमं.

२७६. ‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति…पे… पजानन्ति…पे… सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. अट्ठमं.

२७७. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा वेदनं नप्पजानन्ति, वेदनासमुदयं नप्पजानन्ति, वेदनानिरोधं नप्पजानन्ति, वेदनानिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति…पे… पजानन्ति…पे… सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. नवमं.

२७८. ‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो ¶ वेदना’’ति. दसमं.

२७९. ‘‘अत्थि ¶ , भिक्खवे, सामिसा पीति, अत्थि निरामिसा पीति, अत्थि निरामिसा निरामिसतरा पीति; अत्थि सामिसं सुखं, अत्थि निरामिसं सुखं, अत्थि निरामिसा निरामिसतरं सुखं; अत्थि सामिसा उपेक्खा, अत्थि निरामिसा उपेक्खा, अत्थि निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा; अत्थि सामिसो विमोक्खो, अत्थि निरामिसो विमोक्खो, अत्थि निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो. कतमा च, भिक्खवे, सामिसा पीति? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा. या खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति पीति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसा पीति.

‘‘कतमा ¶ च, भिक्खवे, निरामिसा पीति? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा पीति.

‘‘कतमा ¶ च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा पीति? या खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति पीति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा पीति.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सामिसं सुखं? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा. यं खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसं सुखं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, निरामिसं सुखं? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसं सुखं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरं सुखं? यं खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो ¶ , मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति ¶ सुखं सोमनस्सं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरं सुखं.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, सामिसा उपेक्खा? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा. या खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसा उपेक्खा.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, निरामिसा उपेक्खा? इध, भिक्खवे, भिक्खु सुखस्स च पहाना, दुक्खस्स च पहाना, पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा, अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं ¶ चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा उपेक्खा.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा? या खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति उपेक्खा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सामिसो विमोक्खो? रूपप्पटिसंयुत्तो विमोक्खो सामिसो विमोक्खो.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, निरामिसो विमोक्खो? अरूपप्पटिसंयुत्तो विमोक्खो निरामिसो विमोक्खो.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो? यो खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति विमोक्खो, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो’’ति. एकादसमं.

सीवकअट्ठसतं ¶ भिक्खु, पुब्बे ञाणञ्च भिक्खुना;

समणब्राह्मणा तीणि, सुद्धिकञ्च निरामिसन्ति.

२८०. ‘‘पञ्चहि ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो मातुगामो एकन्तअमनापो होति पुरिसस्स. कतमेहि पञ्चहि? न च रूपवा होति, न च भोगवा होति, न च सीलवा होति, अलसो च होति, पजञ्चस्स न लभति – इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतो मातुगामो एकन्तअमनापो होति पुरिसस्स. पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो मातुगामो एकन्तमनापो होति पुरिसस्स. कतमेहि पञ्चहि? रूपवा च होति, भोगवा च होति, सीलवा च होति, दक्खो च होति अनलसो, पजञ्चस्स लभति – इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतो मातुगामो एकन्तमनापो होति पुरिसस्सा’’ति. पठमं.

२८१. ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो पुरिसो एकन्तअमनापो होति मातुगामस्स. कतमेहि पञ्चहि? न च रूपवा होति, न च भोगवा होति, न च सीलवा होति, अलसो च होति, पजञ्चस्स न लभति – इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि ¶ अङ्गेहि समन्नागतो पुरिसो एकन्तअमनापो होति मातुगामस्स. पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो पुरिसो एकन्तमनापो होति मातुगामस्स. कतमेहि पञ्चहि? रूपवा च होति, भोगवा च होति, सीलवा च होति, दक्खो च होति अनलसो, पजञ्चस्स लभति – इमेहि ¶ खो, भिक्खवे, पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतो पुरिसो ¶ एकन्तमनापो होति मातुगामस्सा’’ति. दुतियं.

२८२. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, मातुगामस्स आवेणिकानि दुक्खानि, यानि मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. कतमानि पञ्च? इध, भिक्खवे ¶ , मातुगामो दहरोव समानो पतिकुलं गच्छति, ञातकेहि विना होति. इदं, भिक्खवे, मातुगामस्स पठमं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. पुन चपरं, भिक्खवे, मातुगामो उतुनी होति. इदं, भिक्खवे, मातुगामस्स दुतियं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. पुन चपरं, भिक्खवे, मातुगामो गब्भिनी होति. इदं, भिक्खवे, मातुगामस्स ततियं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. पुन चपरं, भिक्खवे, मातुगामो विजायति. इदं, भिक्खवे, मातुगामस्स चतुत्थं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. पुन चपरं, भिक्खवे, मातुगामो पुरिसस्स पारिचरियं उपेति. इदं खो, भिक्खवे, मातुगामस्स पञ्चमं आवेणिकं दुक्खं, यं मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेहि. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च मातुगामस्स आवेणिकानि दुक्खानि, यानि मातुगामो पच्चनुभोति, अञ्ञत्रेव पुरिसेही’’ति. ततियं.

२८३. ‘‘तीहि ¶ ¶ , भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो येभुय्येन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. कतमेहि तीहि? इध, भिक्खवे, मातुगामो पुब्बण्हसमयं मच्छेरमलपरियुट्ठितेन चेतसा अगारं अज्झावसति. मज्झन्हिकसमयं इस्सापरियुट्ठितेन चेतसा अगारं अज्झावसति. सायन्हसमयं कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा अगारं अज्झावसति. इमेहि खो, भिक्खवे, तीहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो येभुय्येन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति. चतुत्थं.

२८४. अथ ¶ खो आयस्मा अनुरुद्धो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा अनुरुद्धो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, मातुगामं पस्सामि दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्तं. कतीहि नु खो, भन्ते, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो ¶ कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति?

‘‘पञ्चहि खो, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, कोधनो च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो ¶ मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति. पञ्चमं.

२८५. ‘‘पञ्चहि ¶ , अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, उपनाही च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति. छट्ठं.

२८६. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, इस्सुकी च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो ¶ , अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति. सत्तमं.

२८७. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, मच्छरी च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि ¶ धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति. अट्ठमं.

२८८. ‘‘पञ्चहि ¶ ¶ , अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, अतिचारी च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… उपपज्जती’’ति. नवमं.

२८९. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, दुस्सीलो च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… निरयं उपपज्जती’’ति. दसमं.

२९०. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… निरयं उपपज्जति ¶ . कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, अप्पस्सुतो च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… निरयं उपपज्जती’’ति. एकादसमं.

२९१. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, कुसीतो च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… ¶ अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति. द्वादसमं.

२९२. ‘‘पञ्चहि ¶ , अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? अस्सद्धो ¶ च होति, अहिरिको च होति, अनोत्तप्पी च होति, मुट्ठस्सति च होति, दुप्पञ्ञो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… निरयं उपपज्जती’’ति. तेरसमं.

२९३. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो…पे… निरयं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? पाणातिपाती च होति, अदिन्नादायी च होति, कामेसुमिच्छाचारी च होति, मुसावादी च होति, सुरामेरयमज्जप्पमादट्ठायी च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’’ति. चुद्दसमं.

मातुगामो ¶ पुरिसो च, आवेणिका तिधम्मो च [द्वे मनापामनापाच, आवेणिका तीहि अनुरुद्धो (सब्बत्थ)];

कोधनो उपनाही च, इस्सुकी मच्छरेन च;

अतिचारी च दुस्सीलो, अप्पस्सुतो च कुसीतो;

मुट्ठस्सति पञ्चवेरं, कण्हपक्खे पकासितो.

२९४. अथ खो आयस्मा अनुरुद्धो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा अनुरुद्धो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, मातुगामं पस्सामि दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन ¶ कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्तं. कतीहि नु खो, भन्ते, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जती’’ति?

‘‘पञ्चहि ¶ खो, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? सद्धो च होति, हिरिमा च होति, ओत्तप्पी च होति, अक्कोधनो च होति, पञ्ञवा च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो ¶ कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जती’’ति. पठमं.

२९५. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? सद्धो च होति, हिरिमा च होति, ओत्तप्पी ¶ च होति, अनुपनाही च होति, पञ्ञवा च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जती’’ति. दुतियं.

२९६. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? सद्धो च होति, हिरिमा च होति, ओत्तप्पी च होति, अनिस्सुकी च होति, पञ्ञवा च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जती’’ति. ततियं.

२९७. अमच्छरी च होति, पञ्ञवा च होति…पे…. चतुत्थं.

२९८. अनतिचारी च होति, पञ्ञवा च होति…पे…. पञ्चमं.

२९९. सीलवा च होति, पञ्ञवा च होति…पे…. छट्ठं.

३००. बहुस्सुतो ¶ च होति, पञ्ञवा च होति…पे…. सत्तमं.

३०१. आरद्धवीरियो ¶ च होति, पञ्ञवा च होति…पे…. अट्ठमं.

३०२. ‘‘उपट्ठितस्सति ¶ च ¶ होति, पञ्ञवा च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जती’’ति. नवमं.

३०३. ‘‘पञ्चहि, अनुरुद्ध, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. कतमेहि पञ्चहि? पाणातिपाता पटिविरतो च होति, अदिन्नादाना पटिविरतो च होति, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो च होति, मुसावादा पटिविरतो च होति, सुरामेरयमज्जप्पमादट्ठाना पटिविरतो च होति – इमेहि खो, अनुरुद्ध, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जती’’ति. दसमं.

दुतिये च [अनुरुद्धो (सब्बत्थ)] अक्कोधनो, अनुपनाही अनिस्सुकी;

अमच्छरी अनतिचारी, सीलवा च बहुस्सुतो;

वीरियं सति सीलञ्च, सुक्कपक्खे पकासितो.

३०४. ‘‘पञ्चिमानि ¶ ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, मातुगामस्स बलानि. कतमानि पञ्च? रूपबलं, भोगबलं, ञातिबलं, पुत्तबलं, सीलबलं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च मातुगामस्स बलानि. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि बलेहि समन्नागतो मातुगामो विसारदो अगारं अज्झावसती’’ति. पठमं.

३०५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, मातुगामस्स बलानि. कतमानि पञ्च? रूपबलं, भोगबलं, ञातिबलं, पुत्तबलं, सीलबलं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च मातुगामस्स बलानि. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि बलेहि समन्नागतो मातुगामो सामिकं पसय्ह अगारं अज्झावसती’’ति. दुतियं.

३०६. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, मातुगामस्स बलानि. कतमानि पञ्च? रूपबलं, भोगबलं, ञातिबलं, पुत्तबलं, सीलबलं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च मातुगामस्स बलानि. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि बलेहि समन्नागतो मातुगामो सामिकं अभिभुय्य वत्तती’’ति. ततियं.

३०७. ‘‘एकेन च खो, भिक्खवे, बलेन समन्नागतो पुरिसो मातुगामं अभिभुय्य वत्तति. कतमेन एकेन बलेन? इस्सरियबलेन अभिभूतं मातुगामं नेव रूपबलं तायति, न ¶ भोगबलं तायति, न ञातिबलं तायति, न पुत्तबलं तायति, न सीलबलं तायती’’ति. चतुत्थं.

३०८. ‘‘पञ्चिमानि ¶ ¶ , भिक्खवे, मातुगामस्स बलानि. कतमानि पञ्च? रूपबलं, भोगबलं, ञातिबलं, पुत्तबलं, सीलबलं. रूपबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, न च भोगबलेन – एवं सो तेनङ्गेन अपरिपूरो होति. यतो च खो, भिक्खवे, मातुगामो रूपबलेन च समन्नागतो होति, भोगबलेन च – एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति. रूपबलेन ¶ च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, भोगबलेन च, न च ञातिबलेन – एवं सो तेनङ्गेन अपरिपूरो होति. यतो च खो, भिक्खवे, मातुगामो रूपबलेन च समन्नागतो होति, भोगबलेन च, ञातिबलेन च – एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति. रूपबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, भोगबलेन च, ञातिबलेन च, न च पुत्तबलेन – एवं सो तेनङ्गेन अपरिपूरो होति. यतो च खो, भिक्खवे, मातुगामो रूपबलेन च समन्नागतो होति, भोगबलेन च, ञातिबलेन च, पुत्तबलेन च – एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति. रूपबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, भोगबलेन च, ञातिबलेन च, पुत्तबलेन च, न च सीलबलेन – एवं सो तेनङ्गेन अपरिपूरो होति. यतो च खो, भिक्खवे, मातुगामो रूपबलेन च समन्नागतो होति, भोगबलेन च, ञातिबलेन च, पुत्तबलेन च, सीलबलेन च – एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति. इमानि खो ¶ , भिक्खवे, पञ्च मातुगामस्स बलानी’’ति. पञ्चमं.

३०९. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, मातुगामस्स बलानि. कतमानि पञ्च? रूपबलं, भोगबलं, ञातिबलं, पुत्तबलं, सीलबलं. रूपबलेन ¶ च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, न च सीलबलेन, नासेन्तेव नं, कुले न वासेन्ति. रूपबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, भोगबलेन च, न च सीलबलेन, नासेन्तेव नं, कुले न वासेन्ति. रूपबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, भोगबलेन च, ञातिबलेन च, न च सीलबलेन, नासेन्तेव नं, कुले न वासेन्ति. रूपबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, भोगबलेन च, ञातिबलेन च ¶ , पुत्तबलेन च, न च सीलबलेन, नासेन्तेव नं, कुले न वासेन्ति. सीलबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, न च रूपबलेन, वासेन्तेव नं, कुले न नासेन्ति. सीलबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, न च भोगबलेन, वासेन्तेव नं, कुले न नासेन्ति. सीलबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, न च ञातिबलेन, वासेन्तेव नं, कुले न नासेन्ति. सीलबलेन च, भिक्खवे, मातुगामो समन्नागतो होति, न च पुत्तबलेन, वासेन्तेव नं, कुले न नासेन्ति. इमानि ¶ खो, भिक्खवे, पञ्च मातुगामस्स बलानी’’ति. छट्ठं.

३१०. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, मातुगामस्स बलानि. कतमानि पञ्च? रूपबलं, भोगबलं, ञातिबलं, पुत्तबलं, सीलबलं. न, भिक्खवे, मातुगामो रूपबलहेतु वा भोगबलहेतु वा ञातिबलहेतु वा पुत्तबलहेतु वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. सीलबलहेतु खो, भिक्खवे, मातुगामो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च मातुगामस्स बलानी’’ति. सत्तमं.

३११. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, ठानानि दुल्लभानि अकतपुञ्ञेन मातुगामेन. कतमानि पञ्च? पतिरूपे कुले जायेय्यन्ति – इदं, भिक्खवे, पठमं ठानं दुल्लभं अकतपुञ्ञेन मातुगामेन. पतिरूपे कुले जायित्वा पतिरूपं कुलं गच्छेय्यन्ति – इदं, भिक्खवे, दुतियं ठानं दुल्लभं अकतपुञ्ञेन मातुगामेन. पतिरूपे कुले जायित्वा, पतिरूपं कुलं गन्त्वा, असपत्ति अगारं अज्झावसेय्यन्ति – इदं, भिक्खवे, ततियं ठानं दुल्लभं अकतपुञ्ञेन मातुगामेन. पतिरूपे कुले जायित्वा, पतिरूपं कुलं गन्त्वा, असपत्ति अगारं अज्झावसन्ती पुत्तवती अस्सन्ति – इदं, भिक्खवे, चतुत्थं ठानं दुल्लभं अकतपुञ्ञेन मातुगामेन. पतिरूपे कुले जायित्वा, पतिरूपं कुलं गन्त्वा, असपत्ति अगारं अज्झावसन्ती पुत्तवती समाना सामिकं अभिभुय्य वत्तेय्यन्ति – इदं, भिक्खवे, पञ्चमं ठानं दुल्लभं अकतपुञ्ञेन ¶ मातुगामेन ¶ . इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च ठानानि दुल्लभानि अकतपुञ्ञेन मातुगामेनाति.

‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, ठानानि सुलभानि कतपुञ्ञेन मातुगामेन. कतमानि पञ्च? पतिरूपे कुले जायेय्यन्ति – इदं, भिक्खवे, पठमं ठानं सुलभं कतपुञ्ञेन मातुगामेन. पतिरूपे कुले जायित्वा पतिरूपं कुलं गच्छेय्यन्ति – इदं, भिक्खवे, दुतियं ठानं सुलभं कतपुञ्ञेन मातुगामेन. पतिरूपे कुले जायित्वा पतिरूपं कुलं गन्त्वा असपत्ति अगारं अज्झावसेय्यन्ति – इदं, भिक्खवे, ततियं ठानं सुलभं कतपुञ्ञेन मातुगामेन. पतिरूपे कुले जायित्वा पतिरूपं कुलं गन्त्वा असपत्ति अगारं अज्झावसन्ती पुत्तवती अस्सन्ति – इदं, भिक्खवे, चतुत्थं ठानं सुलभं कतपुञ्ञेन मातुगामेन. पतिरूपे कुले ¶ जायित्वा पतिरूपं कुलं गन्त्वा असपत्ति अगारं अज्झावसन्ती ¶ पुत्तवती समाना सामिकं अभिभुय्य वत्तेय्यन्ति – इदं, भिक्खवे, पञ्चमं ठानं सुलभं कतपुञ्ञेन मातुगामेन. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च ठानानि सुलभानि कतपुञ्ञेन मातुगामेना’’ति. अट्ठमं.

३१२. ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो विसारदो अगारं अज्झावसति. कतमेहि पञ्चहि? पाणातिपाता पटिविरतो च होति, अदिन्नादाना पटिविरतो च होति, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो च होति, मुसावादा पटिविरतो च होति ¶ , सुरामेरयमज्जप्पमादट्ठाना पटिविरतो च होति – इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो मातुगामो विसारदो अगारं अज्झावसती’’ति. नवमं.

३१३. ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, वड्ढीहि वड्ढमाना अरियसाविका अरियाय वड्ढिया वड्ढति सारादायिनी च होति वरादायिनी च कायस्स. कतमेहि पञ्चहि? सद्धाय वड्ढति, सीलेन वड्ढति, सुतेन वड्ढति, चागेन वड्ढति, पञ्ञाय वड्ढति – इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि ¶ वड्ढीहि वड्ढमाना अरियसाविका अरियाय वड्ढिया वड्ढति, सारादायिनी च होति, वरादायिनी च कायस्सा’’ति.

आदीयति सारमिधेव अत्तनो’’ति. दसमं;

विसारदा पसय्ह अभिभुय्य, एकं अङ्गेन पञ्चमं;

नासेन्ति हेतु ठानञ्च, विसारदो वड्ढिना दसाति.

३१४. एकं ¶ ¶ ¶ समयं आयस्मा सारिपुत्तो मगधेसु विहरति नालकगामके. अथ खो जम्बुखादको परिब्बाजको येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो जम्बुखादको परिब्बाजको आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –

‘‘‘निब्बानं, निब्बान’न्ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो, निब्बान’’न्ति? ‘‘यो खो, आवुसो, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति निब्बान’’न्ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘कतमो ¶ पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. पठमं.

३१५. ‘‘‘अरहत्तं, अरहत्त’न्ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमं नु ¶ खो, आवुसो ¶ , अरहत्त’’न्ति? ‘‘यो खो, आवुसो, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति अरहत्त’’न्ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतस्स अरहत्तस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतस्स अरहत्तस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘कतमो ¶ पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा एतस्स अरहत्तस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो एतस्स अरहत्तस्स सच्छिकिरियाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो आवुसो, मग्गो, अयं पटिपदा एतस्स अरहत्तस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा एतस्स अरहत्तस्स सच्छिकिरियाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. दुतियं.

३१६. ‘‘के नु खो, आवुसो सारिपुत्त, लोके धम्मवादिनो, के लोके सुप्पटिपन्ना, के लोके सुगता’’ति? ‘‘ये खो, आवुसो, रागप्पहानाय धम्मं देसेन्ति, दोसप्पहानाय ¶ धम्मं देसेन्ति, मोहप्पहानाय धम्मं देसेन्ति, ते लोके धम्मवादिनो. ये खो, आवुसो, रागस्स पहानाय पटिपन्ना, दोसस्स पहानाय पटिपन्ना, मोहस्स पहानाय पटिपन्ना, ते लोके सुप्पटिपन्ना. येसं खो, आवुसो, रागो पहीनो उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावङ्कतो आयतिं अनुप्पादधम्मो, दोसो पहीनो उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावङ्कतो आयतिं अनुप्पादधम्मो, मोहो पहीनो उच्छिन्नमूलो ¶ तालावत्थुकतो अनभावङ्कतो आयतिं अनुप्पादधम्मो, ते लोके सुगता’’ति.

‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतस्स रागस्स दोसस्स मोहस्स पहानाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतस्स रागस्स दोसस्स मोहस्स पहानाया’’ति. ‘‘कतमो, पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा एतस्स रागस्स दोसस्स मोहस्स पहानाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो एतस्स रागस्स दोसस्स मोहस्स पहानाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा एतस्स रागस्स दोसस्स मोहस्स पहानाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो ¶ भद्दिका पटिपदा, एतस्स रागस्स दोसस्स मोहस्स पहानाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. ततियं.

३१७. ‘‘किमत्थियं ¶ , आवुसो सारिपुत्त, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’’ति? ‘‘दुक्खस्स खो, आवुसो, परिञ्ञत्थं भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञाया’’ति? ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञाया’’ति?

‘‘अयमेव ¶ खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो ¶ अयं पटिपदा एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. चतुत्थं.

३१८. ‘‘‘अस्सासप्पत्तो, अस्सासप्पत्तो’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कित्तावता नु खो, आवुसो, अस्सासप्पत्तो होती’’ति? ‘‘यतो खो, आवुसो, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति, एत्तावता खो, आवुसो, अस्सासप्पत्तो होती’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतस्स अस्सासस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतस्स अस्सासस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतस्स अस्सासस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो एतस्स अस्सासस्स सच्छिकिरियाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो ¶ , मग्गो अयं पटिपदा, एतस्स अस्सासस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतस्स अस्सासस्स सच्छिकिरियाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. पञ्चमं.

३१९. ‘‘‘परमस्सासप्पत्तो, परमस्सासप्पत्तो’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कित्तावता नु खो, आवुसो, परमस्सासप्पत्तो होती’’ति? ‘‘यतो ¶ खो, आवुसो, भिक्खु छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च ¶ अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च ¶ आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति, एत्तावता खो, आवुसो, परमस्सासप्पत्तो होती’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतस्स परमस्सासस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतस्स परमस्सासस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘कतमो पन, आवुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतस्स परमस्सासस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो एतस्स परमस्सासस्स सच्छिकिरियाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतस्स परमस्सासस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतस्स परमस्सासस्स सच्छिकिरियाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. छट्ठं.

३२०. ‘‘‘वेदना, वेदना’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमा नु खो, आवुसो, वेदना’’ति? ‘‘तिस्सो इमावुसो, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, आवुसो, तिस्सो वेदना’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतासं तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतासं तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाया’’ति. ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतासं तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको ¶ मग्गो, एतासं तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो ¶ सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतासं तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतासं तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. सत्तमं.

३२१. ‘‘‘आसवो ¶ , आसवो’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमो नु खो, आवुसो, आसवो’’ति? ‘‘तयो मे, आवुसो, आसवा ¶ . कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो – इमे खो, आवुसो, तयो आसवा’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतेसं आसवानं पहानाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा एतेसं आसवानं पहानाया’’ति. ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा एतेसं आसवानं पहानाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो एतेसं आसवानं पहानाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतेसं आसवानं पहानाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतेसं आसवानं पहानाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. अट्ठमं.

३२२. ‘‘‘अविज्जा, अविज्जा’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमा नु खो, आवुसो, अविज्जा’’ति? ‘‘यं खो, आवुसो, दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ¶ अञ्ञाणं – अयं वुच्चतावुसो, अविज्जा’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतिस्सा अविज्जाय पहानाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतिस्सा अविज्जाय पहानाया’’ति. ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतिस्सा अविज्जाय पहानाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतिस्सा अविज्जाय पहानाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो ¶ सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतिस्सा अविज्जाय पहानाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतिस्सा अविज्जाय ¶ पहानाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. नवमं.

३२३. ‘‘‘तण्हा, तण्हा’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमा नु खो, आवुसो, तण्हा’’ति? ‘‘तिस्सो इमा, आवुसो, तण्हा. कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा – इमा खो, आवुसो, तिस्सो तण्हा’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतासं तण्हानं पहानाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतासं तण्हानं पहानाया’’ति. ‘‘कतमो ¶ पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतासं तण्हानं पहानाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतासं तण्हानं पहानाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतासं तण्हानं पहानाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा ¶ , एतासं तण्हानं पहानाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. दसमं.

३२४. ‘‘‘ओघो, ओघो’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमो नु खो, आवुसो, ओघो’’ति? ‘‘चत्तारोमे, आवुसो, ओघा. कामोघो, भवोघो, दिट्ठोघो, अविज्जोघो – इमे खो, आवुसो, चत्तारो ओघा’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतेसं ओघानं पहानाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतेसं ओघानं पहानाया’’ति. ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतेसं ओघानं पहानाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतेसं ओघानं पहानाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि ¶ . अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतेसं ओघानं पहानाया’’ति. ‘‘भद्दको ¶ , आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतेसं ओघानं पहानाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. एकादसमं.

३२५. ‘‘‘उपादानं, उपादान’न्ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो, उपादान’’न्ति? ‘‘चत्तारिमानि, आवुसो, उपादानानि. कामुपादानं, दिट्ठुपादानं सीलब्बतुपादानं, अत्तवादुपादानं – इमानि खो, आवुसो, चत्तारि उपादानानी’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतेसं उपादानानं पहानाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतेसं उपादानानं पहानाया’’ति ¶ . ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतेसं उपादानानं पहानाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतेसं उपादानानं पहानाय, सेय्यथिदं ¶ – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतेसं उपादानानं पहानाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतेसं उपादानानं पहानाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. द्वादसमं.

३२६. ‘‘‘भवो, भवो’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमो नु खो, आवुसो, भवो’’ति? ‘‘तयो मे, आवुसो, भवा. कामभवो, रूपभवो, अरूपभवो – इमे खो, आवुसो, तयो भवा’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतेसं भवानं परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतेसं भवानं परिञ्ञाया’’ति. ‘‘कतमो, पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतेसं भवानं परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अयमेव ¶ खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतेसं भवानं परिञ्ञाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतेसं भवानं परिञ्ञाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतेसं भवानं परिञ्ञाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. तेरसमं.

३२७. ‘‘‘दुक्खं ¶ , दुक्ख’न्ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो, दुक्ख’’न्ति? ‘‘तिस्सो इमा, आवुसो, दुक्खता. दुक्खदुक्खता, सङ्खारदुक्खता ¶ , विपरिणामदुक्खता – इमा खो, आवुसो, तिस्सो दुक्खता’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो मग्गो अत्थि पटिपदा, एतासं दुक्खतानं परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतासं दुक्खतानं परिञ्ञाया’’ति. ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतासं दुक्खतानं परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतासं दुक्खतानं परिञ्ञाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतासं दुक्खतानं परिञ्ञाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतासं दुक्खतानं परिञ्ञाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. चुद्दसमं.

३२८. ‘‘‘सक्कायो ¶ , सक्कायो’ति, आवुसो सारिपुत्त, वुच्चति. कतमो नु खो, आवुसो, सक्कायो’’ति? ‘‘पञ्चिमे, आवुसो, उपादानक्खन्धा सक्कायो वुत्तो भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो ¶ . इमे खो, आवुसो, पञ्चुपादानक्खन्धा सक्कायो वुत्तो भगवता’’ति. ‘‘अत्थि पनावुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतस्स सक्कायस्स परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो अत्थि पटिपदा, एतस्स सक्कायस्स परिञ्ञाया’’ति. ‘‘कतमो पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा, एतस्स सक्कायस्स परिञ्ञाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतस्स सक्कायस्स परिञ्ञाय ¶ , सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतस्स सक्कायस्स परिञ्ञाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतस्स सक्कायस्स परिञ्ञाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. पन्नरसमं.

३२९. ‘‘किं ¶ नु खो, आवुसो सारिपुत्त, इमस्मिं धम्मविनये दुक्कर’’न्ति? ‘‘पब्बज्जा खो, आवुसो, इमस्मिं धम्मविनये दुक्करा’’ति. ‘‘पब्बजितेन पनावुसो, किं दुक्कर’’न्ति? ‘‘पब्बजितेन खो, आवुसो, अभिरति दुक्करा’’ति. ‘‘अभिरतेन पनावुसो, किं दुक्कर’’न्ति? ‘‘अभिरतेन खो, आवुसो, धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति दुक्करा’’ति. ‘‘कीवचिरं पनावुसो, धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खु अरहं अस्सा’’ति? ‘‘नचिरं, आवुसो’’ति. सोळसमं.

निब्बानं अरहत्तञ्च, धम्मवादी ¶ किमत्थियं;

अस्सासो परमस्सासो, वेदना आसवाविज्जा;

तण्हा ओघा उपादानं, भवो दुक्खञ्च सक्कायो.

इमस्मिं धम्मविनये दुक्करन्ति.

३३०. एकं ¶ ¶ ¶ समयं आयस्मा सारिपुत्तो वज्जीसु विहरति उक्कचेलायं गङ्गाय नदिया तीरे. अथ खो सामण्डको [सामण्डकानि (सी.)] परिब्बाजको येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सामण्डको परिब्बाजको आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –

‘‘कतमो ¶ पनावुसो, मग्गो कतमा पटिपदा एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति? ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो, आवुसो, मग्गो अयं पटिपदा, एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति. ‘‘भद्दको, आवुसो, मग्गो भद्दिका पटिपदा, एतस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियाय. अलञ्च पनावुसो सारिपुत्त, अप्पमादाया’’ति. पठमं.

(यथा जम्बुखादकसंयुत्तं, तथा वित्थारेतब्बं).

३३१. ‘‘किं ¶ ¶ नु खो, आवुसो सारिपुत्त, इमस्मिं धम्मविनये दुक्कर’’न्ति ¶ ? ‘‘पब्बज्जा खो, आवुसो, इमस्मिं धम्मविनये दुक्करा’’ति. ‘‘पब्बजितेन पनावुसो, किं दुक्कर’’न्ति? ‘‘पब्बजितेन खो, आवुसो, अभिरति दुक्करा’’ति. ‘‘अभिरतेन पनावुसो, किं दुक्कर’’न्ति? ‘‘अभिरतेन खो, आवुसो, धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति दुक्करा’’ति. ‘‘कीवचिरं पनावुसो, धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खु अरहं अस्सा’’ति? ‘‘नचिरं, आवुसो’’ति. सोळसमं.

३३२. एकं ¶ ¶ ¶ समयं आयस्मा महामोग्गल्लानो सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र ¶ खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो, भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘इध मय्हं, आवुसो, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘पठमं झानं, पठमं झान’न्ति वुच्चति. कतमं नु खो पठमं झानन्ति? तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘इध भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति पठमं झान’न्ति. सो ख्वाहं, आवुसो, विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो कामसहगता सञ्ञामनसिकारा समुदाचरन्ति.

‘‘अथ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, पठमं झानं पमादो, पठमे झाने चित्तं सण्ठपेहि, पठमे झाने चित्तं एकोदिं करोहि [एकोदिकरोहि (पी.)], पठमे झाने चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि ¶ सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं, आवुसो, सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘सत्थारानुग्गहितो सावको महाभिञ्ञतं पत्तो’ति, ममं तं सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘सत्थारानुग्गहितो सावको महाभिञ्ञतं पत्तो’’’ति. पठमं.

३३३. ‘‘‘दुतियं ¶ ¶ झानं, दुतियं झान’न्ति वुच्चति. कतमं नु खो दुतियं झानन्ति? तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘इध भिक्खु वितक्कविचारानं ¶ वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति दुतियं झान’न्ति. सो ख्वाहं, आवुसो, वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो वितक्कसहगता सञ्ञामनसिकारा समुदाचरन्ति.

‘‘अथ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, दुतियं झानं पमादो, दुतिये झाने चित्तं सण्ठपेहि, दुतिये झाने चित्तं एकोदिं करोहि, दुतिये झाने चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं, आवुसो, सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘सत्थारानुग्गहितो सावको महाभिञ्ञतं पत्तो’ति, ममं तं ¶ सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘सत्थारानुग्गहितो सावको महाभिञ्ञतं पत्तो’’’ति. दुतियं.

३३४. ‘‘‘ततियं झानं, ततियं झान’न्ति वुच्चति. कतमं नु खो ततियं झानन्ति? तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – इध भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति ततियं झानन्ति. सो ख्वाहं, आवुसो, पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरामि सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेमि. यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो पीतिसहगता सञ्ञामनसिकारा समुदाचरन्ति.

‘‘अथ ¶ ¶ ¶ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, ततियं झानं पमादो, ततिये झाने चित्तं सण्ठपेहि, ततिये झाने चित्तं एकोदिं करोहि, ततिये झाने चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरामि सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेमि, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं आवुसो सम्मा वदमानो वदेय्य…पे… महाभिञ्ञतं पत्तो’’ति. ततियं.

३३५. ‘‘‘चतुत्थं झानं ¶ , चतुत्थं झान’न्ति वुच्चति. कतमं नु खो चतुत्थं झानन्ति? तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘इध भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति चतुत्थं झान’न्ति. सो ख्वाहं, आवुसो, सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो सुखसहगता सञ्ञामनसिकारा समुदाचरन्ति.

‘‘अथ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, चतुत्थं झानं पमादो, चतुत्थे झाने चित्तं सण्ठपेहि, चतुत्थे झाने चित्तं एकोदिं करोहि, चतुत्थे झाने चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं ¶ अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं, आवुसो, सम्मा वदमानो वदेय्य…पे… महाभिञ्ञतं पत्तो’’ति. चतुत्थं.

३३६. ‘‘‘आकासानञ्चायतनं, आकासानञ्चायतन’न्ति वुच्चति. कतमं नु खो आकासानञ्चायतनन्ति ¶ ? तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘इध ¶ भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं ¶ अमनसिकारा अनन्तो आकासोति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति आकासानञ्चायतन’न्ति. सो ख्वाहं, आवुसो, सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा अनन्तो आकासोति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरामि. तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो रूपसहगता सञ्ञामनसिकारा समुदाचरन्ति.

‘‘अथ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, आकासानञ्चायतनं पमादो, आकासानञ्चायतने चित्तं सण्ठपेहि, आकासानञ्चायतने चित्तं एकोदिं करोहि, आकासानञ्चायतने चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा अनन्तो आकासोति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं, आवुसो, सम्मा वदमानो वदेय्य…पे… महाभिञ्ञतं पत्तो’’ति. पञ्चमं.

६. विञ्ञाणञ्चायतनपञ्हासुत्तं

३३७. ‘‘‘विञ्ञाणञ्चायतनं, विञ्ञाणञ्चायतन’न्ति वुच्चति. कतमं नु खो विञ्ञाणञ्चायतनन्ति? तस्स ¶ मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘इध भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म अनन्तं विञ्ञाणन्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति विञ्ञाणञ्चायतन’न्ति. सो ख्वाहं, आवुसो, सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म अनन्तं विञ्ञाणन्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरामि ¶ . तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो आकासानञ्चायतनसहगता सञ्ञामनसिकारा समुदाचरन्ति.

‘‘अथ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, विञ्ञाणञ्चायतनं पमादो, विञ्ञाणञ्चायतने ¶ चित्तं सण्ठपेहि, विञ्ञाणञ्चायतने चित्तं एकोदिं करोहि, विञ्ञाणञ्चायतने चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म अनन्तं विञ्ञाणन्ति ¶ विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं, आवुसो, सम्मा वदमानो वदेय्य…पे… महाभिञ्ञतं पत्तो’’ति. छट्ठं.

३३८. ‘‘‘आकिञ्चञ्ञायतनं, आकिञ्चञ्ञायतन’न्ति वुच्चति. कतमं नु खो आकिञ्चञ्ञायतनन्ति? तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘इध भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म नत्थि किञ्चीति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति आकिञ्चञ्ञायतन’न्ति. सो ख्वाहं, आवुसो, सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म नत्थि किञ्चीति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरामि. तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो विञ्ञाणञ्चायतनसहगता सञ्ञामनसिकारा समुदाचरन्ति.

‘‘अथ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, आकिञ्चञ्ञायतनं पमादो, आकिञ्चञ्ञायतने चित्तं सण्ठपेहि, आकिञ्चञ्ञायतने ¶ चित्तं एकोदिं करोहि, आकिञ्चञ्ञायतने ¶ चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म नत्थि किञ्चीति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं, आवुसो, सम्मा वदमानो वदेय्य…पे… महाभिञ्ञतं पत्तो’’ति. सत्तमं.

८. नेवसञ्ञानासञ्ञायतनपञ्हासुत्तं

३३९. ‘‘‘नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं, नेवसञ्ञानासञ्ञायतन’न्ति वुच्चति. कतमं नु खो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनन्ति? तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘इध भिक्खु सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति नेवसञ्ञानासञ्ञायतन’न्ति. सो ख्वाहं, आवुसो, सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं ¶ उपसम्पज्ज विहरामि. तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो आकिञ्चञ्ञायतनसहगता सञ्ञामनसिकारा समुदाचरन्ति.

‘‘अथ ¶ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं पमादो, नेवसञ्ञानासञ्ञायतने चित्तं सण्ठपेहि, नेवसञ्ञानासञ्ञायतने चित्तं एकोदिं करोहि, नेवसञ्ञानासञ्ञायतने चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं, आवुसो, सम्मा वदमानो वदेय्य…पे… महाभिञ्ञतं पत्तो’’ति. अट्ठमं.

३४०. ‘‘‘अनिमित्तो ¶ चेतोसमाधि, अनिमित्तो चेतोसमाधी’ति वुच्चति. कतमो नु खो अनिमित्तो चेतोसमाधीति? तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘इध भिक्खु सब्बनिमित्तानं ¶ अमनसिकारा अनिमित्तं चेतोसमाधिं उपसम्पज्ज विहरति. अयं वुच्चति अनिमित्तो चेतोसमाधी’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, सब्बनिमित्तानं अमनसिकारा अनिमित्तं चेतोसमाधिं उपसम्पज्ज विहरामि. तस्स मय्हं, आवुसो, इमिना विहारेन विहरतो निमित्तानुसारि विञ्ञाणं होति.

‘‘अथ खो मं, आवुसो, भगवा इद्धिया उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘मोग्गल्लान, मोग्गल्लान! मा, ब्राह्मण, अनिमित्तं चेतोसमाधिं पमादो, अनिमित्ते चेतोसमाधिस्मिं चित्तं सण्ठपेहि, अनिमित्ते चेतोसमाधिस्मिं चित्तं एकोदिं करोहि, अनिमित्ते चेतोसमाधिस्मिं चित्तं समादहा’ति. सो ख्वाहं, आवुसो, अपरेन समयेन सब्बनिमित्तानं अमनसिकारा अनिमित्तं चेतोसमाधिं उपसम्पज्ज विहासिं. यञ्हि तं, आवुसो, सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘सत्थारानुग्गहितो सावको महाभिञ्ञतं पत्तो’ति, ममं तं सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘सत्थारानुग्गहितो सावको महाभिञ्ञतं पत्तो’’’ति. नवमं.

३४१. अथ ¶ खो आयस्मा महामोग्गल्लानो – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य; एवमेव – जेतवने अन्तरहितो देवेसु तावतिंसेसु पातुरहोसि ¶ . अथ खो सक्को देवानमिन्दो पञ्चहि देवतासतेहि सद्धिं ¶ येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, बुद्धसरणगमनं [बुद्धं सरणगमनं (सी.)] होति. बुद्धसरणगमनहेतु [बुद्धं सरणगमनहेतु (सी.)] खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. साधु खो, देवानमिन्द, धम्मसरणगमनं होति. धम्मसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. साधु खो, देवानमिन्द, सङ्घसरणगमनं होति. सङ्घसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, बुद्धसरणगमनं होति. बुद्धसरणगमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, धम्मसरणगमनं होति. धम्मसरणगमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, सङ्घ…पे… सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति.

अथ खो सक्को देवानमिन्दो छहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ खो सक्को देवानमिन्दो सत्तहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ ¶ खो सक्को देवानमिन्दो अट्ठहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ खो सक्को देवानमिन्दो असीतिया देवतासहस्सेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा ¶ एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा ¶ महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, बुद्धसरणगमनं होति. बुद्धसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. साधु खो, देवानमिन्द, धम्मसरणगमनं होति. धम्मसरणगमनहेतु ¶ खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. साधु खो, देवानमिन्द, सङ्घसरणगमनं होति. सङ्घसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, बुद्धसरणगमनं होति. बुद्धसरणगमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, धम्मसरणगमनं होति…पे… साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, सङ्घसरणगमनं होति. सङ्घसरणगमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति.

अथ ¶ खो सक्को देवानमिन्दो पञ्चहि देवतासतेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘स्वाक्खातो ¶ भगवता धम्मो सन्दिट्ठिको अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति ¶ . धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, उजुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो ¶ , ञायप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, सामीचिप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, यदिदं चत्तारि पुरिसयुगानि अट्ठ पुरिसपुग्गला एस भगवतो सावकसङ्घो आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं ¶ लोकस्सा’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘इतिपि सो…पे… सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो…पे… पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति. धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो…पे… अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं ¶ लोकस्सा’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन ¶ समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे ¶ सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागमनं होति अखण्डेहि…पे… समाधिसंवत्तनिकेहि. अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति.

अथ ¶ खो सक्को देवानमिन्दो छहि देवतासतेहि सद्धिं…पे…. अथ खो सक्को देवानमिन्दो सत्तहि देवतासतेहि सद्धिं…पे…. अथ खो सक्को देवानमिन्दो अट्ठहि देवतासतेहि सद्धिं…पे…. अथ खो सक्को देवानमिन्दो असीतिया देवतासहस्सेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘इतिपि सो भगवा…पे… सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो…पे… पच्चत्तं ¶ वेदितब्बो विञ्ञूही’ति. धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो…पे… अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु ¶ खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति ¶ .

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागमनं होति अखण्डेहि…पे… समाधिसंवत्तनिकेहि. अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘इतिपि सो भगवा…पे… सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु ¶ खो, मारिस मोग्गल्लान, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो…पे… पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति. धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

‘‘साधु खो, मारिस ¶ मोग्गल्लान, सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो…पे… अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति.

अथ खो सक्को देवानमिन्दो पञ्चहि देवतासतेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि ¶ …पे… एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, बुद्धसरणगमनं होति. बुद्धसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा ¶ परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, धम्मसरणगमनं होति. धम्मसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स ¶ भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु ¶ खो, देवानमिन्द, सङ्घसरणगमनं होति. सङ्घसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, बुद्धसरणगमनं होति. बुद्धसरणगमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना…पे… दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, धम्मसरणगमनं होति…पे….

‘‘साधु ¶ खो, मारिस मोग्गल्लान, सङ्घसरणगमनं होति. सङ्घसरणगमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन ¶ यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति.

अथ खो सक्को देवानमिन्दो छहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ खो सक्को देवानमिन्दो सत्तहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ ¶ खो सक्को देवानमिन्दो अट्ठहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ खो सक्को देवानमिन्दो असीतिया देवतासहस्सेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, बुद्धसरणगमनं होति. बुद्धसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना…पे… दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, धम्मसरणगमनं होति…पे….

‘‘साधु ¶ खो, देवानमिन्द, सङ्घसरणगमनं होति. सङ्घसरणगमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि ¶ , दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, बुद्धसरणगमनं होति…पे… साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, धम्मसरणगमनं होति…पे… साधु खो मारिस मोग्गल्लान, सङ्घसरणगमनं होति. सङ्घसरणगमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा ¶ सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति.

अथ खो सक्को देवानमिन्दो पञ्चहि देवतासतेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ¶ ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘साधु खो, देवानमिन्द ¶ , धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो…पे… पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति. धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति…पे….

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो…पे… लोकस्सा’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन ¶ समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति…पे….

‘‘साधु ¶ खो, मारिस मोग्गल्लान, बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘इतिपि सो भगवा…पे… सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना…पे… दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, सङ्घे ¶ अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो…पे… लोकस्सा’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान ¶ , एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति…पे….

अथ ¶ खो सक्को देवानमिन्दो छहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ खो सक्को देवानमिन्दो सत्तहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ खो सक्को देवानमिन्दो अट्ठहि देवतासतेहि सद्धिं…पे… अथ खो सक्को देवानमिन्दो असीतिया देवतासहस्सेहि सद्धिं येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा ¶ एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितं खो सक्कं देवानमिन्दं आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच ¶ –

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘स्वाक्खातो भगवता ¶ धम्मो सन्दिट्ठिको अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति. धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना…पे… दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, उजुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, ञायप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, सामीचिप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, यदिदं चत्तारि पुरिसयुगानि अट्ठ पुरिसपुग्गला एस भगवतो सावकसङ्घो आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो ¶ अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते ¶ अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना…पे… दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, देवानमिन्द, अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागमनं होति अखण्डेहि अच्छिद्देहि असबलेहि अकम्मासेहि भुजिस्सेहि विञ्ञुप्पसत्थेहि अपरामट्ठेहि समाधिसंवत्तनिकेहि. अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागमनहेतु खो, देवानमिन्द, एवमिधेकच्चे सत्ता ¶ कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन, दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘स्वाक्खातो ¶ भगवता धम्मो…पे… पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति. धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे ¶ सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना…पे… दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनं होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो…पे… अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागमनहेतु खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना…पे… दिब्बेहि फोट्ठब्बेहि.

‘‘साधु खो, मारिस मोग्गल्लान, अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागमनं होति अखण्डेहि…पे… समाधिसंवत्तनिकेहि. अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागमनहेतु ¶ खो, मारिस मोग्गल्लान, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ति. ते अञ्ञे देवे दसहि ठानेहि अधिगण्हन्ति – दिब्बेन आयुना, दिब्बेन वण्णेन, दिब्बेन सुखेन ¶ , दिब्बेन यसेन, दिब्बेन आधिपतेय्येन, दिब्बेहि रूपेहि, दिब्बेहि सद्देहि, दिब्बेहि गन्धेहि, दिब्बेहि रसेहि, दिब्बेहि फोट्ठब्बेही’’ति. दसमं.

३४२. अथ खो चन्दनो [नन्दनो (सी.)] देवपुत्तो…पे….

अथ खो सन्तुसितो देवपुत्तो…पे….

अथ खो सुनिम्मितो देवपुत्तो…पे….

(यथा सक्कसुत्तं तथा इमे पञ्च पेय्याला वित्थारेतब्बा). एकादसमं.

सवितक्कावितक्कञ्च, सुखेन च उपेक्खको;

आकासञ्चेव विञ्ञाणं, आकिञ्चं नेवसञ्ञिना;

अनिमित्तो च सक्को च, चन्दनेकादसेन चाति.

३४३. एकं ¶ ¶ ¶ समयं सम्बहुला थेरा भिक्खू मच्छिकासण्डे विहरन्ति अम्बाटकवने. तेन खो पन समयेन सम्बहुलानं थेरानं भिक्खूनं पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तानं मण्डलमाळे सन्निसिन्नानं सन्निपतितानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘‘‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो, ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा नानत्था नानाब्यञ्जना उदाहु एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति? तत्रेकच्चेहि थेरेहि भिक्खूहि एवं ब्याकतं होति – ‘‘‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो, ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा नानत्था चेव नानाब्यञ्जना चा’’ति. एकच्चेहि थेरेहि भिक्खूहि एवं ब्याकतं होति – ‘‘‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो, ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति.

तेन खो पन समयेन चित्तो गहपति मिगपथकं अनुप्पत्तो होति केनचिदेव करणीयेन. अस्सोसि ¶ खो चित्तो गहपति सम्बहुलानं किर थेरानं भिक्खूनं पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तानं मण्डलमाळे सन्निसिन्नानं ¶ सन्निपतितानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘‘‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो, ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा नानत्था नानाब्यञ्जना उदाहु एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति? तत्रेकच्चेहि थेरेहि भिक्खूहि एवं ब्याकतं – ‘‘‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो ¶ , ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा नानत्था चेव नानाब्यञ्जना चा’’ति. एकच्चेहि थेरेहि भिक्खूहि एवं ब्याकतं ‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा एकत्था ब्यञ्जनमेव नानन्ति. अथ खो चित्तो गहपति येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चित्तो गहपति थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, सम्बहुलानं किर थेरानं भिक्खूनं पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तानं मण्डलमाळे सन्निसिन्नानं सन्निपतितानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो, ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा नानत्था नानाब्यञ्जना उदाहु एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति? एकच्चेहि थेरेहि भिक्खूहि ¶ एवं ब्याकतं – ‘‘‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो, ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा नानत्था चेव नानाब्यञ्जना चा’’ति. एकच्चेहि थेरेहि भिक्खूहि एवं ब्याकतं ‘‘‘संयोजन’न्ति वा, आवुसो, ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति. ‘‘एवं, गहपती’’ति.

‘‘‘संयोजन’न्ति वा, भन्ते, ‘संयोजनिया धम्मा’ति वा इमे धम्मा नानत्था चेव नानाब्यञ्जना च. तेन हि, भन्ते, उपमं वो करिस्सामि. उपमायपिधेकच्चे विञ्ञू पुरिसा भासितस्स अत्थं आजानन्ति. सेय्यथापि, भन्ते, काळो च बलीबद्दो ओदातो च बलीबद्दो ¶ एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता अस्सु. यो नु खो एवं वदेय्य – ‘काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं ¶ , ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजन’न्ति, सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, गहपति! न खो, गहपति, काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, नपि ओदातो बलीबद्दो काळस्स बळीबद्दस्स संयोजनं; येन खो ते एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता तं तत्थ संयोजन’’न्ति. ‘‘एवमेव खो, भन्ते, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं. न सोतं सद्दानं… न घानं गन्धानं… न जिव्हा रसानं… न कायो फोट्ठब्बानं संयोजनं, न फोट्ठब्बा कायस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं. न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजन’’न्ति. ‘‘लाभा ते, गहपति, सुलद्धं ते, गहपति, यस्स ते गम्भीरे बुद्धवचने पञ्ञाचक्खु कमती’’ति. पठमं.

३४४. एकं समयं सम्बहुला थेरा भिक्खू मच्छिकासण्डे विहरन्ति अम्बाटकवने. अथ खो चित्तो गहपति येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नो खो चित्तो गहपति थेरे भिक्खू एतदवोच ¶ – ‘‘अधिवासेन्तु मे, भन्ते, थेरा स्वातनाय भत्त’’न्ति. अधिवासेसुं खो थेरा भिक्खू तुण्हीभावेन ¶ . अथ खो चित्तो गहपति थेरानं भिक्खूनं अधिवासनं विदित्वा उट्ठायासना थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ ¶ खो थेरा भिक्खू तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन चित्तस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदिंसु.

अथ खो चित्तो गहपति येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चित्तो गहपति आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘‘धातुनानत्तं, धातुनानत्त’न्ति, भन्ते थेर, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति? एवं वुत्ते आयस्मा थेरो तुण्ही अहोसि. दुतियम्पि खो चित्तो गहपति आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘‘धातुनानत्तं, धातुनानत्त’न्ति, भन्ते थेर, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति? दुतियम्पि खो आयस्मा थेरो तुण्ही अहोसि. ततियम्पि खो चित्तो गहपति आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘‘धातुनानत्तं, धातुनानत्त’न्ति, भन्ते थेर, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति? ततियम्पि खो आयस्मा थेरो तुण्ही अहोसि.

तेन ¶ खो पन समयेन आयस्मा इसिदत्तो तस्मिं भिक्खुसङ्घे सब्बनवको होति. अथ खो आयस्मा इसिदत्तो आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘ब्याकरोमहं, भन्ते थेर, चित्तस्स गहपतिनो एतं पञ्ह’’न्ति? ‘‘ब्याकरोहि त्वं, आवुसो इसिदत्त, चित्तस्स गहपतिनो एतं पञ्ह’’न्ति. ‘‘एवञ्हि त्वं, गहपति, पुच्छसि – ‘धातुनानत्तं, धातुनानत्तन्ति, भन्ते थेर, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं, वुत्तं भगवता’’’ति? ‘‘एवं ¶ , भन्ते’’. ‘‘इदं खो, गहपति, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता – चक्खुधातु, रूपधातु, चक्खुविञ्ञाणधातु…पे… मनोधातु, धम्मधातु, मनोविञ्ञाणधातु. एत्तावता खो, गहपति, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति.

अथ खो चित्तो गहपति आयस्मतो इसिदत्तस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा थेरे भिक्खू पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि. अथ खो थेरा भिक्खू भुत्ताविनो ओनीतपत्तपाणिनो उट्ठायासना पक्कमिंसु. अथ खो आयस्मा थेरो आयस्मन्तं ¶ इसिदत्तं एतदवोच – ‘‘साधु खो तं, आवुसो इसिदत्त ¶ , एसो पञ्हो पटिभासि, नेसो पञ्हो मं पटिभासि. तेनहावुसो इसिदत्त, यदा अञ्ञथापि [यदा अञ्ञदापि (सी. पी.) अञ्ञदापि (?)] एवरूपो पञ्हो आगच्छेय्य, तञ्ञेवेत्थ पटिभासेय्या’’ति. दुतियं.

३४५. एकं समयं सम्बहुला थेरा भिक्खू मच्छिकासण्डे विहरन्ति अम्बाटकवने. अथ खो चित्तो गहपति येन थेरा भिक्खू ¶ तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चित्तो गहपति थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘अधिवासेन्तु मे, भन्ते थेरा, स्वातनाय भत्त’’न्ति. अधिवासेसुं खो थेरा भिक्खू तुण्हीभावेन. अथ खो चित्तो गहपति थेरानं भिक्खूनं अधिवासनं विदित्वा उट्ठायासना थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो थेरा भिक्खू तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन चित्तस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदिंसु.

अथ ¶ खो चित्तो गहपति येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चित्तो गहपति आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘या इमा, भन्ते थेर, अनेकविहिता दिट्ठियो लोके उप्पज्जन्ति – ‘सस्सतो लोकोति वा, असस्सतो लोकोति वा, अन्तवा लोकोति वा, अनन्तवा लोकोति वा, तं जीवं तं सरीरन्ति वा, अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, होति तथागतो परं मरणाति वा, न होति तथागतो परं मरणाति वा, होति च न च होति तथागतो परं मरणाति वा, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा. यानि चिमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले भणितानि; इमा नु खो, भन्ते, दिट्ठियो किस्मिं सति होन्ति, किस्मिं असति न होन्ती’’ति?

एवं ¶ वुत्ते, आयस्मा थेरो तुण्ही अहोसि. दुतियम्पि खो चित्तो गहपति…पे… ततियम्पि खो चित्तो गहपति आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘या इमा, भन्ते थेर, अनेकविहिता दिट्ठियो लोके ¶ उप्पज्जन्ति – सस्सतो लोकोति वा, असस्सतो लोकोति वा, अन्तवा लोकोति वा, अनन्तवा ¶ लोकोति वा, तं जीवं तं सरीरन्ति वा, अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, होति तथागतो परं मरणाति वा, न होति तथागतो परं मरणाति वा, होति च न च होति तथागतो परं मरणाति वा, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा. यानि चिमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले भणितानि; इमा नु खो, भन्ते, दिट्ठियो किस्मिं सति होन्ति, किस्मिं असति न होन्ती’’ति? ततियम्पि खो आयस्मा थेरो तुण्ही अहोसि.

तेन खो पन समयेन आयस्मा इसिदत्तो तस्मिं भिक्खुसङ्घे सब्बनवको होति. अथ खो आयस्मा इसिदत्तो आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘ब्याकरोमहं, भन्ते थेर, चित्तस्स गहपतिनो एतं पञ्ह’’न्ति? ‘‘ब्याकरोहि त्वं, आवुसो इसिदत्त, चित्तस्स गहपतिनो एतं पञ्ह’’न्ति. ‘‘एवञ्हि ¶ त्वं, गहपति, पुच्छसि – ‘या इमा, भन्ते थेर, अनेकविहिता दिट्ठियो लोके उप्पज्जन्ति – सस्सतो लोकोति वा…पे…; इमा नु खो, भन्ते, दिट्ठियो किस्मिं ¶ सति होन्ति, किस्मिं असति न होन्ती’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’. ‘‘या इमा, गहपति, अनेकविहिता दिट्ठियो लोके उप्पज्जन्ति – ‘सस्सतो लोकोति वा, असस्सतो लोकोति वा, अन्तवा लोकोति वा अनन्तवा लोकोति वा, तं जीवं तं सरीरन्ति वा, अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, होति तथागतो परं मरणाति वा, न होति तथागतो परं मरणाति वा, होति च न च होति तथागतो परं मरणाति वा, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा. यानि चिमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले भणितानि; इमा खो, गहपति, दिट्ठियो सक्कायदिट्ठिया सति होन्ति, सक्कायदिट्ठिया असति न होन्ती’’’ति.

‘‘कथं पन, भन्ते, सक्कायदिट्ठि होती’’ति? ‘‘इध, गहपति, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं; वेदनं अत्ततो समनुपस्सति…पे… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि ¶ वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं. एवं खो, गहपति, सक्कायदिट्ठि होती’’ति.

‘‘कथं ¶ पन, भन्ते, सक्कायदिट्ठि न होती’’ति? ‘‘इध, गहपति, सुतवा ¶ अरियसावको अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानं; न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं. एवं खो, गहपति, सक्कायदिट्ठि न होती’’ति.

‘‘कुतो ¶ , भन्ते, अय्यो इसिदत्तो आगच्छती’’ति? ‘‘अवन्तिया खो, गहपति, आगच्छामी’’ति. ‘‘अत्थि, भन्ते, अवन्तिया इसिदत्तो नाम कुलपुत्तो अम्हाकं अदिट्ठसहायो पब्बजितो? दिट्ठो सो आयस्मता’’ति? ‘‘एवं, गहपती’’ति. ‘‘कहं नु खो सो, भन्ते, आयस्मा एतरहि विहरती’’ति? एवं वुत्ते, आयस्मा इसिदत्तो तुण्ही अहोसि. ‘‘अय्यो नो, भन्ते, इसिदत्तो’’ति? ‘‘एवं, गहपती’’ति. ‘‘अभिरमतु, भन्ते, अय्यो इसिदत्तो मच्छिकासण्डे. रमणीयं अम्बाटकवनं. अहं अय्यस्स इसिदत्तस्स उस्सुक्कं करिस्सामि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारान’’न्ति. ‘‘कल्याणं वुच्चति, गहपती’’ति.

अथ खो चित्तो गहपति आयस्मतो इसिदत्तस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा थेरे भिक्खू पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि. अथ खो थेरा भिक्खू भुत्ताविनो ओनीतपत्तपाणिनो ¶ उट्ठायासना पक्कमिंसु. अथ खो आयस्मा थेरो आयस्मन्तं इसिदत्तं एतदवोच – ‘‘साधु खो तं, आवुसो इसिदत्त, एसो पञ्हो पटिभासि. नेसो पञ्हो मं पटिभासि. तेनहावुसो इसिदत्त, यदा अञ्ञथापि एवरूपो पञ्हो आगच्छेय्य, तञ्ञेवेत्थ पटिभासेय्या’’ति. अथ खो आयस्मा इसिदत्तो सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय मच्छिकासण्डम्हा पक्कामि. यं मच्छिकासण्डम्हा पक्कामि, तथा पक्कन्तोव अहोसि, न पुन पच्चागच्छीति. ततियं.

३४६. एकं ¶ ¶ समयं सम्बहुला थेरा भिक्खू मच्छिकासण्डे विहरन्ति अम्बाटकवने. अथ ¶ खो चित्तो गहपति येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चित्तो गहपति थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘अधिवासेन्तु मे, भन्ते थेरा, स्वातनाय गोकुले भत्त’’न्ति. अधिवासेसुं खो थेरा भिक्खू तुण्हीभावेन. अथ खो चित्तो गहपति थेरानं भिक्खूनं अधिवासनं विदित्वा उट्ठायासना थेरे भिक्खू अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो थेरा भिक्खू तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन चित्तस्स गहपतिनो गोकुलं तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदिंसु.

अथ खो चित्तो गहपति थेरे भिक्खू पणीतेन सप्पिपायासेन सहत्था सन्तप्पेसि ¶ सम्पवारेसि. अथ खो थेरा भिक्खू भुत्ताविनो ओनीतपत्तपाणिनो उट्ठायासना पक्कमिंसु. चित्तोपि खो गहपति ‘सेसकं विस्सज्जेथा’ति वत्वा थेरे भिक्खू पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि. तेन खो पन समयेन उण्हं होति कुथितं [कुट्ठितं (सी. स्या. कं. पी.)]; ते च थेरा भिक्खू पवेलियमानेन मञ्ञे कायेन गच्छन्ति, यथा तं भोजनं भुत्ताविनो.

तेन खो पन समयेन आयस्मा महको तस्मिं भिक्खुसङ्घे सब्बनवको होति. अथ खो आयस्मा महको आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘साधु ख्वस्स, भन्ते थेर, सीतको च वातो वायेय्य, अब्भसम्पिलापो [अब्भसंबिलापो (सी.), अब्भसंविलापो (पी.)] च अस्स, देवो च एकमेकं फुसायेय्या’’ति.

‘‘साधु ख्वस्स, आवुसो महक, यं सीतको च वातो वायेय्य, अब्भसम्पिलापो च अस्स, देवो च एकमेकं फुसायेय्या’’ति. अथ खो आयस्मा महको तथारूपं इद्धाभिसङ्खारं ¶ अभिसङ्खरि [अभिसङ्खासि (सी.)] यथा सीतको च वातो वायि, अब्भसम्पिलापो च अस्स [आसि (?)], देवो च एकमेकं फुसि. अथ खो चित्तस्स गहपतिनो एतदहोसि – ‘‘यो खो इमस्मिं भिक्खुसङ्घे सब्बनवको भिक्खु तस्सायं एवरूपो इद्धानुभावो’’ति ¶ . अथ खो आयस्मा महको आरामं सम्पापुणित्वा आयस्मन्तं थेरं एतदवोच – ‘‘अलमेत्तावता, भन्ते थेरा’’ति? ‘‘अलमेत्तावता, आवुसो महक! कतमेत्तावता, आवुसो महक! पूजितमेत्तावता, आवुसो महका’’ति ¶ . अथ खो थेरा भिक्खू यथाविहारं अगमंसु. आयस्मापि महको सकं विहारं अगमासि.

अथ खो चित्तो गहपति येनायस्मा महको ¶ तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महकं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चित्तो गहपति आयस्मन्तं महकं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, अय्यो महको उत्तरिमनुस्सधम्मं इद्धिपाटिहारियं दस्सेतू’’ति. ‘‘तेन हि त्वं, गहपति, आलिन्दे उत्तरासङ्गं पञ्ञपेत्वा तिणकलापं ओकासेही’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो चित्तो गहपति आयस्मतो महकस्स पटिस्सुत्वा आलिन्दे उत्तरासङ्गं पञ्ञपेत्वा तिणकलापं ओकासेसि. अथ खो आयस्मा महको विहारं पविसित्वा सूचिघटिकं दत्वा तथारूपं इद्धाभिसङ्खारं अभिसङ्खरि यथा तालच्छिग्गळेन च अग्गळन्तरिकाय च अच्चि निक्खमित्वा तिणानि झापेसि, उत्तरासङ्गं न झापेसि. अथ खो चित्तो गहपति उत्तरासङ्गं पप्फोटेत्वा संविग्गो लोमहट्ठजातो एकमन्तं अट्ठासि. अथ खो आयस्मा महको विहारा निक्खमित्वा चित्तं गहपतिं एतदवोच – ‘‘अलमेत्तावता, गहपती’’ति?

‘‘अलमेत्तावता ¶ , भन्ते महक! कतमेत्तावता, भन्ते, महक! पूजितमेत्तावता, भन्ते महक! अभिरमतु, भन्ते, अय्यो महको मच्छिकासण्डे. रमणीयं अम्बाटकवनं. अहं अय्यस्स महकस्स उस्सुक्कं करिस्सामि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारान’’न्ति. ‘‘कल्याणं वुच्चति, गहपती’’ति. अथ खो आयस्मा महको सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय मच्छिकासण्डम्हा पक्कामि. यं मच्छिकासण्डम्हा पक्कामि, तथा पक्कन्तोव अहोसि; न पुन पच्चागच्छीति. चतुत्थं.

३४७. एकं ¶ समयं आयस्मा कामभू मच्छिकासण्डे विहरति अम्बाटकवने. अथ खो चित्तो गहपति येनायस्मा कामभू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं कामभुं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि ¶ . एकमन्तं निसिन्नं खो चित्तं गहपतिं आयस्मा कामभू एतदवोच –

‘‘नेलङ्गो सेतपच्छादो, एकारो वत्तती रथो;

अनीघं पस्स आयन्तं [अप्पत्तं (स्या. कं. क.)], छिन्नसोतं अबन्धन’’न्ति.

‘‘इमस्स नु खो, गहपति, संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति? ‘‘किं नु खो एतं, भन्ते, भगवता भासित’’न्ति? ‘‘एवं, गहपती’’ति. ‘‘तेन हि, भन्ते, मुहुत्तं आगमेहि यावस्स अत्थं पेक्खामी’’ति. अथ खो चित्तो गहपति मुहुत्तं तुण्ही हुत्वा आयस्मन्तं कामभुं एतदवोच –

‘‘‘नेलङ्ग’न्ति ¶ खो, भन्ते, सीलानमेतं अधिवचनं. ‘सेतपच्छादो’ति खो, भन्ते, विमुत्तिया एतं अधिवचनं. ‘एकारो’ति खो, भन्ते, सतिया एतं अधिवचनं. ‘वत्तती’ति खो, भन्ते, अभिक्कमपटिक्कमस्सेतं अधिवचनं. ‘रथो’ति खो, भन्ते, इमस्सेतं चातुमहाभूतिकस्स कायस्स अधिवचनं मातापेत्तिकसम्भवस्स ओदनकुम्मासूपचयस्स अनिच्चुच्छादनपरिमद्दनभेदनविद्धंसनधम्मस्स. रागो खो, भन्ते, नीघो, दोसो नीघो, मोहो नीघो. ते खीणासवस्स भिक्खुनो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. तस्मा खीणासवो भिक्खु ‘अनीघो’ति वुच्चति. ‘आयन्त’न्ति ¶ खो, भन्ते, अरहतो एतं अधिवचनं. ‘सोतो’ति खो, भन्ते, तण्हायेतं अधिवचनं. सा खीणासवस्स भिक्खुनो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. तस्मा खीणासवो भिक्खु ‘छिन्नसोतो’ति वुच्चति. रागो खो, भन्ते, बन्धनं, दोसो बन्धनं, मोहो बन्धनं. ते खीणासवस्स भिक्खुनो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. तस्मा खीणासवो भिक्खु ‘अबन्धनो’ति वुच्चति. इति खो, भन्ते, यं तं भगवता वुत्तं –

‘‘नेलङ्गो सेतपच्छादो, एकारो वत्तती रथो;

अनीघं पस्स आयन्तं, छिन्नसोतं अबन्धन’’न्ति.

‘‘इमस्स ¶ खो, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामी’’ति ¶ . ‘‘लाभा ते, गहपति, सुलद्धं ते, गहपति! यस्स ते गम्भीरे बुद्धवचने पञ्ञाचक्खु कमती’’ति. पञ्चमं.

३४८. एकं ¶ समयं आयस्मा कामभू मच्छिकासण्डे विहरति अम्बाटकवने. अथ खो चित्तो गहपति येनायस्मा कामभू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चित्तो गहपति आयस्मन्तं कामभुं एतदवोच – ‘‘कति नु खो, भन्ते, सङ्खारा’’ति? ‘‘तयो खो, गहपति, सङ्खारा – कायसङ्खारो, वचीसङ्खारो, चित्तसङ्खारो’’ति. ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो चित्तो गहपति आयस्मतो कामभुस्स भासितं ¶ अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा आयस्मन्तं कामभुं उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘कतमो पन, भन्ते, कायसङ्खारो, कतमो वचीसङ्खारो, कतमो चित्तसङ्खारो’’ति? ‘‘अस्सासपस्सासा खो, गहपति, कायसङ्खारो, वितक्कविचारा वचीसङ्खारो, सञ्ञा च वेदना च चित्तसङ्खारो’’ति.

‘‘साधु, भन्ते’’ति खो चित्तो गहपति…पे… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘कस्मा पन, भन्ते, अस्सासपस्सासा कायसङ्खारो, कस्मा वितक्कविचारा वचीसङ्खारो, कस्मा सञ्ञा च वेदना च चित्तसङ्खारो’’ति? ‘‘अस्सासपस्सासा खो, गहपति, कायिका. एते धम्मा कायप्पटिबद्धा, तस्मा अस्सासपस्सासा कायसङ्खारो. पुब्बे खो, गहपति, वितक्केत्वा विचारेत्वा पच्छा वाचं भिन्दति, तस्मा वितक्कविचारा वचीसङ्खारो. सञ्ञा च वेदना च चेतसिका. एते धम्मा चित्तप्पटिबद्धा, तस्मा सञ्ञा च वेदना च चित्तसङ्खारो’’ति.

साधु…पे… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘कथं पन, भन्ते, सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्ति होती’’ति? ‘‘न खो, गहपति, सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जन्तस्स भिक्खुनो एवं होति – ‘अहं सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जिस्स’न्ति वा ‘अहं सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जामी’ति वा ‘अहं सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नो’ति वा ¶ . अथ ख्वस्स पुब्बेव तथा चित्तं भावितं होति यं तं तथत्ताय उपनेती’’ति.

साधु ¶ …पे… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जन्तस्स ¶ पन, भन्ते ¶ , भिक्खुनो कतमे धम्मा पठमं निरुज्झन्ति, यदि वा कायसङ्खारो, यदि वा वचीसङ्खारो, यदि वा चित्तसङ्खारो’’ति? ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जन्तस्स खो, गहपति, भिक्खुनो वचीसङ्खारो पठमं निरुज्झति, ततो कायसङ्खारो, ततो चित्तसङ्खारो’’ति.

साधु…पे… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘य्वायं, भन्ते, मतो कालङ्कतो, यो चायं भिक्खु सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नो, इमेसं किं नानाकरण’’न्ति? ‘‘य्वायं गहपति, मतो कालङ्कतो तस्स कायसङ्खारो निरुद्धो पटिप्पस्सद्धो, वचीसङ्खारो निरुद्धो पटिप्पस्सद्धो, चित्तसङ्खारो निरुद्धो पटिप्पस्सद्धो, आयु परिक्खीणो, उस्मा वूपसन्ता, इन्द्रियानि विपरिभिन्नानि. यो च ख्वायं, गहपति, भिक्खु सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नो, तस्सपि कायसङ्खारो निरुद्धो पटिप्पस्सद्धो, वचीसङ्खारो निरुद्धो पटिप्पस्सद्धो, चित्तसङ्खारो निरुद्धो पटिप्पस्सद्धो, आयु अपरिक्खीणो, उस्मा अवूपसन्ता, इन्द्रियानि विप्पसन्नानि. य्वायं, गहपति, मतो कालङ्कतो, यो चायं भिक्खु सञ्ञावेदयितनिरोधं समापन्नो, इदं नेसं नानाकरण’’न्ति.

साधु…पे… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘कथं पन, भन्ते, सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठानं होती’’ति? ‘‘न खो, गहपति, सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठहन्तस्स भिक्खुनो एवं होति – ‘अहं सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठहिस्स’न्ति वा ‘अहं सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठहामी’ति वा ‘अहं सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया ¶ वुट्ठितो’ति वा. अथ ख्वस्स पुब्बेव तथा चित्तं भावितं होति, यं तं तथत्ताय उपनेती’’ति.

साधु ¶ , भन्ते…पे… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठहन्तस्स पन, भन्ते, भिक्खुनो कतमे धम्मा पठमं उप्पज्जन्ति, यदि वा कायसङ्खारो, यदि वा वचीसङ्खारो, यदि वा चित्तसङ्खारो’’ति? ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठहन्तस्स, गहपति, भिक्खुनो चित्तसङ्खारो पठमं उप्पज्जति, ततो कायसङ्खारो, ततो वचीसङ्खारो’’ति.

साधु…पे… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठितं पन, भन्ते ¶ , भिक्खुं कति फस्सा फुसन्ति’’? ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठितं ¶ खो, गहपति, भिक्खुं तयो फस्सा फुसन्ति – सुञ्ञतो फस्सो, अनिमित्तो फस्सो, अप्पणिहितो फस्सो’’ति.

साधु…पे… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि – ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठितस्स पन, भन्ते, भिक्खुनो किंनिन्नं चित्तं होति, किंपोणं, किंपब्भार’’न्ति? ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया वुट्ठितस्स खो, गहपति, भिक्खुनो विवेकनिन्नं चित्तं होति विवेकपोणं विवेकपब्भार’’न्ति.

‘‘साधु, भन्ते’’ति खो चित्तो गहपति आयस्मतो कामभुस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा आयस्मन्तं कामभुं उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि ¶ – ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया पन, भन्ते, कति धम्मा बहूपकारा’’ति? ‘‘अद्धा खो त्वं, गहपति, यं पठमं पुच्छितब्बं तं पुच्छसि. अपि च त्याहं ब्याकरिस्सामि. सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया खो, गहपति, द्वे धम्मा बहूपकारा – समथो च विपस्सना चा’’ति. छट्ठं.

३४९. एकं समयं आयस्मा गोदत्तो मच्छिकासण्डे विहरति अम्बाटकवने. अथ ¶ खो चित्तो गहपति येनायस्मा गोदत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं गोदत्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो चित्तं गहपतिं आयस्मा गोदत्तो एतदवोच – ‘‘या चायं, गहपति, अप्पमाणा चेतोविमुत्ति, या च आकिञ्चञ्ञा चेतोविमुत्ति, या च सुञ्ञता चेतोविमुत्ति, या च अनिमित्ता चेतोविमुत्ति, इमे धम्मा नानत्था नानाब्यञ्जना उदाहु एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, परियायो यं परियायं आगम्म इमे धम्मा नानत्था चेव नानाब्यञ्जना च. अत्थि पन, भन्ते, परियायो यं परियायं आगम्म इमे धम्मा एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति.

‘‘कतमो च, भन्ते, परियायो यं परियायं आगम्म इमे धम्मा नानत्था चेव नानाब्यञ्जना च? इध, भन्ते, भिक्खु मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा ¶ दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं [चतुत्थिं (?)]. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय ¶ सब्बावन्तं लोकं ¶ मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन [अब्यापज्झेन (सी. स्या. कं. पी.), अब्याबज्झेन (?)] फरित्वा विहरति. करुणासहगतेन चेतसा…पे… मुदितासहगतेन चेतसा…पे… उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. अयं वुच्चति, भन्ते, अप्पमाणा चेतोविमुत्ति.

‘‘कतमा च, भन्ते, आकिञ्चञ्ञा चेतोविमुत्ति? इध, भन्ते, भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म, ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. अयं वुच्चति, भन्ते, आकिञ्चञ्ञा चेतोविमुत्ति.

‘‘कतमा च, भन्ते, सुञ्ञता चेतोविमुत्ति? इध, भन्ते, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सुञ्ञमिदं अत्तेन वा ¶ अत्तनियेन वा’ति. अयं वुच्चति, भन्ते, सुञ्ञता चेतोविमुत्ति.

‘‘कतमा च, भन्ते, अनिमित्ता चेतोविमुत्ति? इध, भन्ते, भिक्खु सब्बनिमित्तानं अमनसिकारा अनिमित्तं चेतोसमाधिं उपसम्पज्ज विहरति. अयं वुच्चति, भन्ते, अनिमित्ता चेतोविमुत्ति. अयं खो, भन्ते, परियायो यं परियायं आगम्म इमे धम्मा नानत्था चेव ¶ नानाब्यञ्जना च.

‘‘कतमो च, भन्ते, परियायो यं परियायं आगम्म इमे धम्मा एकत्था ब्यञ्जनमेव नानं? रागो, भन्ते, पमाणकरणो, दोसो पमाणकरणो, मोहो पमाणकरणो. ते खीणासवस्स भिक्खुनो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. यावता खो, भन्ते, अप्पमाणा चेतोविमुत्तियो, अकुप्पा तासं चेतोविमुत्ति अग्गमक्खायति. सा खो पन अकुप्पा चेतोविमुत्ति सुञ्ञा रागेन, सुञ्ञा दोसेन, सुञ्ञा मोहेन. रागो खो, भन्ते, किञ्चनं, दोसो किञ्चनं, मोहो किञ्चनं. ते खीणासवस्स भिक्खुनो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. यावता खो ¶ , भन्ते, आकिञ्चञ्ञा चेतोविमुत्तियो, अकुप्पा तासं चेतोविमुत्ति अग्गमक्खायति. सा खो ¶ पन अकुप्पा चेतोविमुत्ति सुञ्ञा रागेन, सुञ्ञा दोसेन, सुञ्ञा मोहेन. रागो खो, भन्ते, निमित्तकरणो, दोसो निमित्तकरणो, मोहो निमित्तकरणो. ते खीणासवस्स भिक्खुनो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. यावता खो, भन्ते, अनिमित्ता चेतोविमुत्तियो, अकुप्पा तासं चेतोविमुत्ति अग्गमक्खायति. सा खो पन अकुप्पा चेतोविमुत्ति सुञ्ञा रागेन, सुञ्ञा दोसेन, सुञ्ञा मोहेन. अयं खो, भन्ते, परियायो यं परियायं आगम्म ¶ इमे धम्मा एकत्था ब्यञ्जनमेव नान’’न्ति. ‘‘लाभा ते, गहपति, सुलद्धं ते, गहपति! यस्स ते गम्भीरे बुद्धवचने पञ्ञाचक्खु कमती’’ति. सत्तमं.

३५०. तेन खो पन समयेन निगण्ठो नाटपुत्तो [नातपुत्तो (सी.)] मच्छिकासण्डं ¶ अनुप्पत्तो होति महतिया निगण्ठपरिसाय सद्धिं. अस्सोसि खो चित्तो गहपति – ‘‘निगण्ठो किर नाटपुत्तो मच्छिकासण्डं अनुप्पत्तो महतिया निगण्ठपरिसाय सद्धि’’न्ति. अथ खो चित्तो गहपति सम्बहुलेहि उपासकेहि सद्धिं येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा निगण्ठेन नाटपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो चित्तं गहपतिं निगण्ठो नाटपुत्तो एतदवोच – ‘‘सद्दहसि त्वं, गहपति, समणस्स गोतमस्स – अत्थि अवितक्को अविचारो समाधि, अत्थि वितक्कविचारानं निरोधो’’ति?

‘‘न ख्वाहं एत्थ, भन्ते, भगवतो सद्धाय गच्छामि. अत्थि अवितक्को अविचारो समाधि, अत्थि वितक्कविचारानं निरोधो’’ति. एवं वुत्ते, निगण्ठो नाटपुत्तो उल्लोकेत्वा [सकं परिसं अपलोकेत्वा (सी. स्या. कं.), ओलोकेत्वा (सी. अट्ठ. स्या. अट्ठ.)] एतदवोच – ‘‘इदं भवन्तो पस्सन्तु, याव उजुको चायं चित्तो गहपति, याव असठो चायं चित्तो गहपति, याव अमायावी चायं चित्तो गहपति, वातं वा सो जालेन बाधेतब्बं मञ्ञेय्य, यो वितक्कविचारे ¶ निरोधेतब्बं मञ्ञेय्य ¶ , सकमुट्ठिना वा सो गङ्गाय सोतं आवारेतब्बं मञ्ञेय्य, यो वितक्कविचारे निरोधेतब्बं मञ्ञेय्या’’ति.

‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, भन्ते, कतमं नु खो पणीततरं – ञाणं वा सद्धा वा’’ति? ‘‘सद्धाय खो, गहपति, ञाणंयेव पणीततर’’न्ति. ‘‘अहं खो, भन्ते, यावदेव आकङ्खामि, विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरामि ¶ . अहं खो, भन्ते, यावदेव आकङ्खामि, वितक्कविचारानं वूपसमा…पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. अहं खो, भन्ते, यावदेव आकङ्खामि, पीतिया च विरागा…पे… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. अहं खो, भन्ते, यावदेव आकङ्खामि, सुखस्स च पहाना…पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. न सो ख्वाहं, भन्ते, एवं जानन्तो एवं पस्सन्तो कस्स अञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा सद्धाय गमिस्सामि? अत्थि अवितक्को अविचारो समाधि, अत्थि वितक्कविचारानं निरोधो’’ति.

एवं वुत्ते, निगण्ठो नाटपुत्तो सकं परिसं अपलोकेत्वा एतदवोच – ‘‘इदं भवन्तो पस्सन्तु, याव अनुजुको चायं चित्तो गहपति, याव सठो चायं चित्तो गहपति, याव मायावी चायं चित्तो गहपती’’ति.

‘‘इदानेव खो ते [इदानेव च पन (स्या. कं. क.)] मयं, भन्ते, भासितं – ‘एवं आजानाम ¶ इदं भवन्तो पस्सन्तु, याव उजुको चायं चित्तो गहपति, याव असठो चायं चित्तो गहपति, याव अमायावी चायं चित्तो गहपती’ति. इदानेव च पन मयं, भन्ते, भासितं – ‘एवं आजानाम इदं भवन्तो पस्सन्तु, याव अनुजुको चायं चित्तो गहपति, याव सठो चायं चित्तो गहपति, याव मायावी चायं चित्तो गहपती’ति. सचे ते, भन्ते, पुरिमं सच्चं, पच्छिमं ते मिच्छा. सचे पन ते, भन्ते, पुरिमं मिच्छा, पच्छिमं ते सच्चं. इमे खो पन, भन्ते, दस सहधम्मिका पञ्हा आगच्छन्ति. यदा नेसं अत्थं आजानेय्यासि, अथ मं पटिहरेय्यासि सद्धिं निगण्ठपरिसाय. एको पञ्हो, एको उद्देसो, एकं वेय्याकरणं. द्वे पञ्हा, द्वे उद्देसा, द्वे वेय्याकरणानि. तयो पञ्हा, तयो उद्देसा, तीणि वेय्याकरणानि. चत्तारो पञ्हा, चत्तारो उद्देसा, चत्तारि ¶ वेय्याकरणानि. पञ्च पञ्हा, पञ्च उद्देसा, पञ्च वेय्याकरणानि. छ पञ्हा, छ उद्देसा, छ वेय्याकरणानि. सत्त पञ्हा, सत्त उद्देसा, सत्त वेय्याकरणानि ¶ . अट्ठ पञ्हा, अट्ठ ¶ उद्देसा, अट्ठ वेय्याकरणानि. नव पञ्हा, नव उद्देसा, नव वेय्याकरणानि. दस पञ्हा, दस उद्देसा, दस वेय्याकरणानी’’ति. अथ खो चित्तो गहपति निगण्ठं नाटपुत्तं इमे दस सहधम्मिके पञ्हे आपुच्छित्वा उट्ठायासना पक्कामीति. अट्ठमं.

३५१. तेन ¶ खो पन समयेन अचेलो कस्सपो मच्छिकासण्डं अनुप्पत्तो होति चित्तस्स गहपतिनो पुराणगिहिसहायो. अस्सोसि खो चित्तो गहपति – ‘‘अचेलो किर कस्सपो मच्छिकासण्डं अनुप्पत्तो अम्हाकं पुराणगिहिसहायो’’ति. अथ खो चित्तो गहपति येन अचेलो कस्सपो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा अचेलेन कस्सपेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चित्तो गहपति अचेलं कस्सपं एतदवोच – ‘‘कीवचिरं पब्बजितस्स, भन्ते, कस्सपा’’ति? ‘‘तिंसमत्तानि खो मे, गहपति, वस्सानि पब्बजितस्सा’’ति. ‘‘इमेहि पन ते, भन्ते, तिंसमत्तेहि वस्सेहि अत्थि कोचि उत्तरिमनुस्सधम्मा [उत्तरिमनुस्सधम्मो (स्या. कं.)] अलमरियञाणदस्सनविसेसो अधिगतो फासुविहारो’’ति? ‘‘इमेहि खो मे, गहपति, तिंसमत्तेहि वस्सेहि पब्बजितस्स नत्थि कोचि उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसो अधिगतो फासुविहारो, अञ्ञत्र नग्गेय्या च मुण्डेय्या च पावळनिप्फोटनाय चा’’ति. एवं वुत्ते, चित्तो गहपति अचेलं कस्सपं एतदवोच – ‘‘अच्छरियं वत, भो, अब्भुतं वत, भो! धम्मस्स स्वाक्खातता [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति] यत्र हि नाम तिंसमत्तेहि वस्सेहि न कोचि ¶ उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसो अधिगतो अभविस्स फासुविहारो, अञ्ञत्र नग्गेय्या च मुण्डेय्या च पावळनिप्फोटनाय चा’’ति!

‘‘तुय्हं पन, गहपति, कीवचिरं ¶ उपासकत्तं उपगतस्सा’’ति? ‘‘मय्हम्पि खो पन, भन्ते, तिंसमत्तानि वस्सानि उपासकत्तं उपगतस्सा’’ति. ‘‘इमेहि पन ते, गहपति, तिंसमत्तेहि वस्सेहि अत्थि कोचि उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसो ¶ अधिगतो फासुविहारो’’ति? ‘‘गिहिनोपि सिया, भन्ते. अहञ्हि, भन्ते, यावदेव आकङ्खामि, विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. अहञ्हि, भन्ते, यावदेव आकङ्खामि, वितक्कविचारानं वूपसमा ¶ …पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. अहञ्हि, भन्ते, यावदेव आकङ्खामि, पीतिया च विरागा…पे… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. अहञ्हि, भन्ते, यावदेव आकङ्खामि, सुखस्स च पहाना…पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरामि. सचे खो पनाहं, भन्ते, भगवतो [भगवता (स्या. कं.)] पठमतरं कालं करेय्यं, अनच्छरियं खो पनेतं यं मं भगवा एवं ब्याकरेय्य – ‘नत्थि तं संयोजनं येन संयोजनेन संयुत्तो चित्तो गहपति पुन इमं लोकं आगच्छेय्या’’’ति. एवं वुत्ते, अचेलो कस्सपो चित्तं गहपतिं एतदवोच – ‘‘अच्छरियं वत भो, अब्भुतं वत भो! धम्मस्स स्वाक्खातता, यत्र हि नाम गिही ओदातवसनो [गिही ओदातवसना (सी. पी.)] एवरूपं उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं अधिगमिस्सति [अधिगमिस्सन्ति (सी. पी.)] फासुविहारं. लभेय्याहं, गहपति ¶ , इमस्मिं धम्मविनये पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति.

अथ खो चित्तो गहपति ¶ अचेलं कस्सपं आदाय येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘अयं, भन्ते, अचेलो कस्सपो अम्हाकं पुराणगिहिसहायो. इमं थेरा पब्बाजेन्तु उपसम्पादेन्तु. अहमस्स उस्सुक्कं करिस्सामि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारान’’न्ति. अलत्थ खो अचेलो कस्सपो इमस्मिं धम्मविनये पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदं. अचिरूपसम्पन्नो च पनायस्मा कस्सपो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, तदनुत्तरं ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा कस्सपो अरहतं अहोसीति. नवमं.

३५२. तेन ¶ खो पन समयेन चित्तो गहपति आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ खो सम्बहुला आरामदेवता वनदेवता रुक्खदेवता ओसधितिणवनप्पतीसु ¶ अधिवत्था देवता सङ्गम्म समागम्म चित्तं गहपतिं एतदवोचुं – ‘‘पणिधेहि, गहपति, अनागतमद्धानं राजा अस्सं चक्कवत्ती’’ति.

एवं वुत्ते, चित्तो गहपति ता आरामदेवता वनदेवता रुक्खदेवता ओसधितिणवनप्पतीसु अधिवत्था देवता एतदवोच – ‘‘तम्पि अनिच्चं, तम्पि अद्धुवं, तम्पि पहाय गमनीय’’न्ति. एवं ¶ वुत्ते, चित्तस्स गहपतिनो मित्तामच्चा ञातिसालोहिता ¶ चित्तं गहपतिं एतदवोचुं – ‘‘सतिं, अय्यपुत्त, उपट्ठपेहि, मा विप्पलपी’’ति. ‘‘किं ताहं वदामि यं मं तुम्हे एवं वदेथ – ‘सतिं, अय्यपुत्त, उपट्ठपेहि, मा विप्पलपी’’’ति? ‘‘एवं खो त्वं, अय्यपुत्त, वदेसि – ‘तम्पि अनिच्चं, तम्पि अद्धुवं, तम्पि पहाय गमनीय’’’न्ति. ‘‘तथा हि पन मं आरामदेवता वनदेवता रुक्खदेवता ओसधितिणवनप्पतीसु अधिवत्था देवता एवमाहंसु – ‘पणिधेहि, गहपति, अनागतमद्धानं राजा अस्सं चक्कवत्ती’ति. ताहं एवं वदामि – ‘तम्पि अनिच्चं…पे… तम्पि पहाय गमनीय’’’न्ति. ‘‘किं पन ता, अय्यपुत्त, आरामदेवता वनदेवता रुक्खदेवता ओसधितिणवनप्पतीसु अधिवत्था देवता अत्थवसं सम्पस्समाना एवमाहंसु – ‘पणिधेहि, गहपति, अनागतमद्धानं राजा अस्सं चक्कवत्ती’’’ति? ‘‘तासं खो आरामदेवतानं वनदेवतानं रुक्खदेवतानं ओसधितिणवनप्पतीसु अधिवत्थानं देवतानं एवं होति – ‘अयं खो चित्तो गहपति, सीलवा [सीलवन्तो (क.)] कल्याणधम्मो. सचे पणिदहिस्सति – अनागतमद्धानं राजा अस्सं चक्कवत्ती’ति, ‘तस्स खो अयं इज्झिस्सति, सीलवतो चेतोपणिधि विसुद्धत्ता धम्मिको धम्मिकं फलं अनुपस्सती’ति. इमं खो ता आरामदेवता वनदेवता रुक्खदेवता ओसधितिणवनप्पतीसु अधिवत्था देवता अत्थवसं सम्पस्समाना एवमाहंसु – ‘पणिधेहि, गहपति, अनागतमद्धानं राजा अस्सं ¶ चक्कवत्ती’ति. ताहं एवं वदामि – ‘तम्पि अनिच्चं, तम्पि अद्धुवं, तम्पि पहाय गमनीय’’’न्ति.

‘‘तेन ¶ हि, अय्यपुत्त, अम्हेपि ओवदाही’’ति. ‘‘तस्मा हि वो एवं सिक्खितब्बं – बुद्धे ¶ अवेच्चप्पसादेन समन्नागता भविस्साम – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागता भविस्साम – ‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो सन्दिट्ठिको अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति. सङ्घे अवेच्चप्पसादेन ¶ समन्नागता भविस्साम – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, उजुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, ञायप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, सामीचिप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, यदिदं चत्तारि पुरिसयुगानि अट्ठ पुरिसपुग्गला एस भगवतो सावकसङ्घो आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति. यं खो पन किञ्चि कुले देय्यधम्मं सब्बं तं अप्पटिविभत्तं भविस्सति सीलवन्तेहि कल्याणधम्मेहीति एवञ्हि वो सिक्खितब्ब’’न्ति. अथ खो चित्तो गहपति मित्तामच्चे ञातिसालोहिते बुद्धे च धम्मे च सङ्घे च चागे च समादपेत्वा कालमकासीति. दसमं.

संयोजनं ¶ द्वे इसिदत्ता, महको कामभूपि च;

गोदत्तो च निगण्ठो च, अचेलेन गिलानदस्सनन्ति.

३५३. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . अथ ¶ ¶ खो चण्डो गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चण्डो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चो चण्डो चण्डोत्वेव [येन मिधेकच्चो चण्डोतेव (सी. पी.)] सङ्खं गच्छति. को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चो सोरतो सोरतोत्वेव [येन मिधेकच्चो सुरतोतेव (सी. पी.)] सङ्खं गच्छती’’ति? ‘‘इध, गामणि, एकच्चस्स रागो अप्पहीनो होति. रागस्स अप्पहीनत्ता परे कोपेन्ति, परेहि कोपियमानो कोपं पातुकरोति. सो चण्डोत्वेव सङ्खं गच्छति. दोसो अप्पहीनो होति. दोसस्स अप्पहीनत्ता परे कोपेन्ति, परेहि कोपियमानो कोपं पातुकरोति. सो चण्डोत्वेव सङ्खं गच्छति. मोहो अप्पहीनो होति. मोहस्स अप्पहीनत्ता परे कोपेन्ति, परेहि कोपियमानो कोपं पातुकरोति. सो चण्डोत्वेव सङ्खं गच्छति. अयं खो, गामणि, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चो चण्डो चण्डोत्वेव सङ्खं गच्छति’’.

‘‘इध पन, गामणि, एकच्चस्स रागो पहीनो होति. रागस्स पहीनत्ता परे न कोपेन्ति, परेहि कोपियमानो कोपं न पातुकरोति. सो सोरतोत्वेव सङ्खं गच्छति. दोसो पहीनो होति. दोसस्स पहीनत्ता परे न कोपेन्ति, परेहि कोपियमानो कोपं ¶ न पातुकरोति. सो सोरतोत्वेव सङ्खं गच्छति. मोहो पहीनो होति. मोहस्स पहीनत्ता परे न कोपेन्ति, परेहि कोपियमानो कोपं न पातुकरोति. सो सोरतोत्वेव सङ्खं गच्छति. अयं खो, गामणि, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चो सोरतो सोरतोत्वेव सङ्खं गच्छती’’ति.

एवं ¶ ¶ वुत्ते, चण्डो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि, भन्ते, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा ¶ विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भगवता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भन्ते, भगवन्तं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. पठमं.

३५४. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो तालपुटो [तालपुत्तो (सी. स्या. कं.)] नटगामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो तालपुटो नटगामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, पुब्बकानं आचरियपाचरियानं नटानं भासमानानं – ‘यो सो नटो रङ्गमज्झे समज्जमज्झे सच्चालिकेन जनं हासेति रमेति, सो ¶ कायस्स भेदा परं मरणा पहासानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति. इध भगवा किमाहा’’ति? ‘‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं. मा मं एतं पुच्छी’’ति. दुतियम्पि खो तालपुटो नटगामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, पुब्बकानं आचरियपाचरियानं नटानं भासमानानं – ‘यो सो नटो रङ्गमज्झे समज्जमज्झे सच्चालिकेन जनं हासेति रमेति, सो कायस्स भेदा परं मरणा पहासानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति. इध भगवा किमाहा’’ति? ‘‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं. मा मं एतं पुच्छी’’ति. ततियम्पि खो तालपुटो नटगामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, पुब्बकानं आचरियपाचरियानं नटानं भासमानानं – ‘यो सो नटो रङ्गमज्झे समज्जमज्झे सच्चालिकेन जनं हासेति रमेति, सो ¶ कायस्स भेदा परं मरणा पहासानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति. इध भगवा किमाहा’’ति?

‘‘अद्धा खो त्याहं, गामणि, न लभामि [नालत्थं (स्या. कं. पी. क.)] – ‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं, मा मं एतं पुच्छी’ति. अपि च त्याहं ब्याकरिस्सामि. पुब्बे खो, गामणि, सत्ता अवीतरागा रागबन्धनबद्धा. तेसं नटो रङ्गमज्झे समज्जमज्झे ये धम्मा रजनीया ते उपसंहरति भिय्योसोमत्ताय. पुब्बे खो, गामणि, सत्ता अवीतदोसा दोसबन्धनबद्धा. तेसं नटो रङ्गमज्झे समज्जमज्झे ये धम्मा ¶ दोसनीया ते ¶ उपसंहरति भिय्योसोमत्ताय. पुब्बे खो, गामणि ¶ , सत्ता अवीतमोहा मोहबन्धनबद्धा. तेसं नटो रङ्गमज्झे समज्जमज्झे ये धम्मा मोहनीया ते उपसंहरति भिय्योसोमत्ताय. सो अत्तना मत्तो पमत्तो परे मदेत्वा पमादेत्वा कायस्स भेदा परं मरणा पहासो नाम निरयो तत्थ उपपज्जति. सचे खो पनस्स एवंदिट्ठि होति – ‘यो सो नटो रङ्गमज्झे समज्जमज्झे सच्चालिकेन जनं हासेति रमेति, सो कायस्स भेदा परं मरणा पहासानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति, सास्स होति मिच्छादिट्ठि. मिच्छादिट्ठिकस्स खो पनाहं, गामणि, पुरिसपुग्गलस्स द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं वदामि – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा’’ति.

एवं वुत्ते, तालपुटो नटगामणि, परोदि, अस्सूनि पवत्तेसि. ‘‘एतं खो त्याहं, गामणि, नालत्थं – ‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’’’ति. ‘‘नाहं, भन्ते, एतं रोदामि यं मं भगवा एवमाह; अपि चाहं, भन्ते, पुब्बकेहि आचरियपाचरियेहि नटेहि दीघरत्तं निकतो वञ्चितो पलुद्धो – ‘यो सो नटो रङ्गमज्झे ¶ समज्जमज्झे सच्चालिकेन जनं हासेति रमेति सो कायस्स भेदा परं मरणा पहासानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’’’ति. ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि, भन्ते, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा ¶ मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भगवता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भन्ते, भगवन्तं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. लभेय्याहं, भन्ते, भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति. अलत्थ खो तालपुटो नटगामणि भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदं. अचिरूपसम्पन्नो च पनायस्मा तालपुटो…पे… अरहतं अहोसीति. दुतियं.

३५५. अथ खो योधाजीवो गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो योधाजीवो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, पुब्बकानं आचरियपाचरियानं योधाजीवानं भासमानानं – ‘यो सो योधाजीवो सङ्गामे उस्सहति वायमति, तमेनं ¶ उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति. इध भगवा किमाहा’’ति? ‘‘अलं ¶ , गामणि, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’’ति. दुतियम्पि खो…पे… ततियम्पि खो योधाजीवो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, पुब्बकानं आचरियपाचरियानं योधाजीवानं भासमानानं – ‘यो सो योधाजीवो सङ्गामे ¶ उस्सहति वायमति, तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति. इध भगवा किमाहा’’ति?

‘‘अद्धा ¶ खो त्याहं, गामणि, न लभामि – ‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’ति. अपि च त्याहं ब्याकरिस्सामि. यो सो, गामणि, योधाजीवो सङ्गामे उस्सहति वायमति, तस्स तं चित्तं पुब्बे गहितं [हीनं (सी. पी.)] दुक्कटं दुप्पणिहितं – ‘इमे सत्ता हञ्ञन्तु वा बज्झन्तु वा उच्छिज्जन्तु वा विनस्सन्तु वा मा वा अहेसुं इति वा’ति. तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति; सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितो नाम निरयो तत्थ उपपज्जतीति. सचे खो पनस्स एवं दिट्ठि होति – ‘यो सो योधाजीवो सङ्गामे उस्सहति वायमति तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति, सास्स होति मिच्छादिट्ठि. मिच्छादिट्ठिकस्स खो पनाहं, गामणि, पुरिसपुग्गलस्स द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं वदामि – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा’’ति.

एवं वुत्ते, योधाजीवो गामणि परोदि, अस्सूनि पवत्तेसि. ‘‘एतं खो त्याहं, गामणि, नालत्थं – ‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’’’ति. ‘‘नाहं, भन्ते, एतं रोदामि यं मं भगवा एवमाह ¶ ; अपिचाहं, भन्ते, पुब्बकेहि आचरियपाचरियेहि योधाजीवेहि दीघरत्तं निकतो वञ्चितो पलुद्धो – ‘यो सो योधाजीवो सङ्गामे उस्सहति वायमति, तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’’’ति. ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. ततियं.

३५६. अथ ¶ ¶ ¶ खो हत्थारोहो गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे… अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गतन्ति. चतुत्थं.

३५७. अथ खो अस्सारोहो गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो अस्सारोहो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, पुब्बकानं आचरियपाचरियानं अस्सारोहानं भासमानानं – ‘यो सो अस्सारोहो सङ्गामे उस्सहति वायमति, तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति. इध भगवा किमाहा’’ति? ‘‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’’ति. दुतियम्पि खो…पे… ततियम्पि खो अस्सारोहो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, पुब्बकानं आचरियपाचरियानं अस्सारोहानं भासमानानं – ‘यो सो अस्सारोहो सङ्गामे उस्सहति वायमति, तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं ¶ परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति. इध भगवा किमाहा’’ति?

‘‘अद्धा खो त्याहं, गामणि, न लभामि – ‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’ति. अपि च खो त्याहं ब्याकरिस्सामि. यो सो, गामणि, अस्सारोहो सङ्गामे उस्सहति वायमति तस्स ¶ तं चित्तं पुब्बे गहितं दुक्कटं दुप्पणिहितं – ‘इमे सत्ता हञ्ञन्तु वा बज्झन्तु वा उच्छिज्जन्तु वा विनस्सन्तु वा मा अहेसुं इति वा’ति. तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितो नाम निरयो तत्थ उपपज्जति. सचे खो पनस्स एवं दिट्ठि होति – ‘यो सो अस्सारोहो सङ्गामे उस्सहति वायमति, तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’ति, सास्स होति मिच्छादिट्ठि. मिच्छादिट्ठिकस्स खो पनाहं गामणि, पुरिसपुग्गलस्स द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं वदामि – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा’’ति.

एवं ¶ ¶ वुत्ते, अस्सारोहो गामणि परोदि, अस्सूनि पवत्तेसि. ‘‘एतं खो त्याहं, गामणि, नालत्थं – ‘अलं, गामणि, तिट्ठतेतं; मा मं एतं पुच्छी’’’ति. ‘‘नाहं, भन्ते, एतं रोदामि यं मं भगवा एवमाह. अपिचाहं, भन्ते, पुब्बकेहि आचरियपाचरियेहि अस्सारोहेहि दीघरत्तं निकतो वञ्चितो पलुद्धो – ‘यो ¶ सो अस्सारोहो सङ्गामे उस्सहति वायमति, तमेनं उस्सहन्तं वायमन्तं परे हनन्ति परियापादेन्ति, सो कायस्स भेदा परं मरणा परजितानं देवानं सहब्यतं उपपज्जती’’’ति. ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. पञ्चमं.

३५८. एकं समयं भगवा नाळन्दायं विहरति पावारिकम्बवने. अथ ¶ खो असिबन्धकपुत्तो गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो असिबन्धकपुत्तो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘ब्राह्मणा, भन्ते, पच्छा भूमका कामण्डलुका सेवालमालिका उदकोरोहका अग्गिपरिचारका. ते मतं कालङ्कतं उय्यापेन्ति नाम सञ्ञापेन्ति नाम सग्गं नाम ओक्कामेन्ति. भगवा पन, भन्ते, अरहं सम्मासम्बुद्धो पहोति तथा कातुं यथा सब्बो लोको कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जेय्या’’ति? ‘‘तेन हि, गामणि, तञ्ञेवेत्थ पटिपुच्छिस्सामि. यथा ते खमेय्य तथा नं ब्याकरेय्यासी’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, इधस्स पुरिसो पाणातिपाती अदिन्नादायी कामेसुमिच्छाचारी मुसावादी पिसुणवाचो फरुसवाचो सम्फप्पलापी अभिज्झालु ब्यापन्नचित्तो मिच्छादिट्ठिको. तमेनं महा जनकायो सङ्गम्म समागम्म आयाचेय्य थोमेय्य पञ्जलिको अनुपरिसक्केय्य – ‘अयं पुरिसो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जतू’ति. तं किं मञ्ञसि, गामणि ¶ , अपि नु सो पुरिसो महतो जनकायस्स आयाचनहेतु ¶ वा थोमनहेतु वा पञ्जलिका अनुपरिसक्कनहेतु वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘सेय्यथापि, गामणि, पुरिसो महतिं पुथुसिलं गम्भीरे उदकरहदे पक्खिपेय्य. तमेनं महा जनकायो सङ्गम्म समागम्म आयाचेय्य थोमेय्य ¶ पञ्जलिको अनुपरिसक्केय्य – ‘उम्मुज्ज, भो पुथुसिले, उप्लव, भो पुथुसिले ¶ , थलमुप्लव, भो पुथुसिले’ति. तं किं मञ्ञसि, गामणि, अपि नु सा पुथुसिला महतो जनकायस्स आयाचनहेतु वा थोमनहेतु वा पञ्जलिका अनुपरिसक्कनहेतु वा उम्मुज्जेय्य वा उप्लवेय्य वा थलं वा उप्लवेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘एवमेव खो, गामणि, यो सो पुरिसो पाणातिपाती अदिन्नादायी कामेसुमिच्छाचारी मुसावादी पिसुणवाचो फरुसवाचो सम्फप्पलापी अभिज्झालु ब्यापन्नचित्तो मिच्छादिट्ठिको. किञ्चापि तं महा जनकायो सङ्गम्म समागम्म आयाचेय्य थोमेय्य पञ्जलिको अनुपरिसक्केय्य – ‘अयं पुरिसो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जतू’’’ति, अथ खो सो पुरिसो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जेय्य.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, इधस्स [इध (क.), इध चस्स (?)] पुरिसो पाणातिपाता पटिविरतो अदिन्नादाना पटिविरतो कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो मुसावादा पटिविरतो पिसुणाय वाचाय पटिविरतो फरुसाय वाचाय पटिविरतो ¶ सम्फप्पलापा पटिविरतो अनभिज्झालु अब्यापन्नचित्तो सम्मादिट्ठिको. तमेनं महा जनकायो सङ्गम्म समागम्म आयाचेय्य थोमेय्य पञ्जलिको अनुपरिसक्केय्य – ‘अयं पुरिसो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जतू’ति. तं किं मञ्ञसि, गामणि, अपि नु सो पुरिसो महतो जनकायस्स आयाचनहेतु वा थोमनहेतु वा पञ्जलिका अनुपरिसक्कनहेतु वा कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘सेय्यथापि, गामणि, पुरिसो सप्पिकुम्भं वा तेलकुम्भं वा गम्भीरे उदकरहदे ओगाहेत्वा भिन्देय्य. तत्र यास्स सक्खरा वा कठला वा सा अधोगामी [अधोगामिनी (?)] अस्स; यञ्च ख्वस्स तत्र सप्पि वा तेलं वा तं उद्धं गामि ¶ अस्स. तमेनं महा जनकायो सङ्गम्म समागम्म आयाचेय्य थोमेय्य पञ्जलिको अनुपरिसक्केय्य – ‘ओसीद, भो सप्पितेल, संसीद ¶ , भो सप्पितेल, अधो गच्छ, भो सप्पितेला’ति. तं किं मञ्ञसि, गामणि, अपि ¶ नु तं सप्पितेलं महतो जनकायस्स आयाचनहेतु वा थोमनहेतु वा पञ्जलिका अनुपरिसक्कनहेतु वा ओसीदेय्य वा संसीदेय्य वा अधो वा गच्छेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘एवमेव खो, गामणि, यो सो पुरिसो पाणातिपाता पटिविरतो, अदिन्नादाना पटिविरतो, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो, मुसावादा पटिविरतो, पिसुणाय वाचाय पटिविरतो, फरुसाय वाचाय पटिविरतो ¶ , सम्फप्पलापा पटिविरतो, अनभिज्झालु, अब्यापन्नचित्तो, सम्मादिट्ठिको, किञ्चापि तं महा जनकायो सङ्गम्म समागम्म आयाचेय्य थोमेय्य पञ्जलिको अनुपरिसक्केय्य – ‘अयं पुरिसो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जतू’ति, अथ खो सो पुरिसो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जेय्या’’ति. एवं वुत्ते, असिबन्धकपुत्तो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. छट्ठं.

३५९. एकं समयं भगवा नाळन्दायं विहरति पावारिकम्बवने. अथ खो असिबन्धकपुत्तो गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो असिबन्धकपुत्तो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘ननु, भन्ते, भगवा सब्बपाणभूतहितानुकम्पी विहरती’’ति? ‘‘एवं, गामणि, तथागतो सब्बपाणभूतहितानुकम्पी विहरती’’ति. ‘‘अथ किञ्चरहि, भन्ते, भगवा एकच्चानं सक्कच्चं धम्मं देसेति, एकच्चानं नो तथा सक्कच्चं धम्मं देसेती’’ति? ‘‘तेन ¶ हि, गामणि, तञ्ञेवेत्थ पटिपुच्छिस्सामि. यथा ते खमेय्य तथा नं ब्याकरेय्यासि. तं किं मञ्ञसि, गामणि, इधस्सु [इध (सी. स्या. कं. पी.)] कस्सकस्स गहपतिनो तीणि खेत्तानि – एकं खेत्तं अग्गं, एकं खेत्तं मज्झिमं, एकं खेत्तं हीनं जङ्गलं ऊसरं ¶ पापभूमि. तं किं मञ्ञसि, गामणि, असु कस्सको गहपति बीजानि पतिट्ठापेतुकामो कत्थ पठमं पतिट्ठापेय्य, यं वा अदुं खेत्तं अग्गं ¶ , यं वा अदुं खेत्तं मज्झिमं, यं वा अदुं खेत्तं हीनं जङ्गलं ऊसरं पापभूमी’’ति? ‘‘असु, भन्ते, कस्सको गहपति बीजानि पतिट्ठापेतुकामो यं अदुं खेत्तं अग्गं तत्थ पतिट्ठापेय्य ¶ . तत्थ पतिट्ठापेत्वा यं अदुं खेत्तं मज्झिमं तत्थ पतिट्ठापेय्य. तत्थ पतिट्ठापेत्वा यं अदुं खेत्तं हीनं जङ्गलं ऊसरं पापभूमि तत्थ पतिट्ठापेय्यपि, नोपि पतिट्ठापेय्य. तं किस्स हेतु? अन्तमसो गोभत्तम्पि भविस्सती’’ति.

‘‘सेय्यथापि, गामणि, यं अदुं खेत्तं अग्गं; एवमेव मय्हं भिक्खुभिक्खुनियो. तेसाहं धम्मं देसेमि – आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं, सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेमि. तं किस्स हेतु? एते हि, गामणि, मंदीपा मंलेणा मंताणा मंसरणा विहरन्ति. सेय्यथापि, गामणि, यं अदुं खेत्तं मज्झिमं; एवमेव मय्हं उपासकउपासिकायो. तेसं पाहं धम्मं देसेमि – आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं, सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेमि. तं किस्स हेतु? एते हि, गामणि, मंदीपा मंलेणा मंताणा मंसरणा विहरन्ति. सेय्यथापि, गामणि, यं अदुं खेत्तं हीनं जङ्गलं ¶ ऊसरं पापभूमि; एवमेव मय्हं अञ्ञतित्थिया समणब्राह्मणपरिब्बाजका ¶ . तेसं पाहं धम्मं देसेमि – आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेमि. तं किस्स हेतु? अप्पेव नाम एकं पदम्पि आजानेय्युं तं नेसं अस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति.

‘‘सेय्यथापि, गामणि, पुरिसस्स तयो उदकमणिका – एको उदकमणिको अच्छिद्दो अहारी अपरिहारी, एको उदकमणिको अच्छिद्दो हारी परिहारी, एको उदकमणिको छिद्दो हारी परिहारी. तं किं मञ्ञसि, गामणि, असु पुरिसो उदकं निक्खिपितुकामो कत्थ पठमं निक्खिपेय्य, यो वा सो उदकमणिको अच्छिद्दो अहारी अपरिहारी, यो वा सो उदकमणिको अच्छिद्दो हारी परिहारी, यो वा सो उदकमणिको छिद्दो हारी परिहारी’’ति? ‘‘असु, भन्ते, पुरिसो उदकं निक्खिपितुकामो, यो सो उदकमणिको अच्छिद्दो अहारी अपरिहारी तत्थ निक्खिपेय्य, तत्थ निक्खिपित्वा, यो सो उदकमणिको अच्छिद्दो हारी परिहारी तत्थ निक्खिपेय्य, तत्थ निक्खिपित्वा, यो सो उदकमणिको छिद्दो हारी ¶ परिहारी तत्थ निक्खिपेय्यपि, नोपि निक्खिपेय्य. तं किस्स हेतु? अन्तमसो भण्डधोवनम्पि भविस्सती’’ति.

‘‘सेय्यथापि, गामणि, यो सो उदकमणिको अच्छिद्दो अहारी अपरिहारी; एवमेव मय्हं भिक्खुभिक्खुनियो. तेसाहं धम्मं देसेमि – आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं ¶ सात्थं सब्यञ्जनं ¶ , केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेमि. तं किस्स हेतु? एते हि, गामणि, मंदीपा मंलेणा मंताणा मंसरणा विहरन्ति. सेय्यथापि, गामणि, यो सो उदकमणिको अच्छिद्दो हारी परिहारी; एवमेव मय्हं उपासकउपासिकायो. तेसाहं ¶ धम्मं देसेमि – आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेमि. तं किस्स हेतु? एते हि, गामणि, मंदीपा मंलेणा मंताणा मंसरणा विहरन्ति. सेय्यथापि, गामणि, यो सो उदकमणिको छिद्दो हारी परिहारी; एवमेव मय्हं अञ्ञतित्थिया समणब्राह्मणपरिब्बाजका. तेसाहं धम्मं देसेमि – आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेमि. तं किस्स हेतु? अप्पेव नाम एकं पदम्पि आजानेय्युं, तं नेसं अस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति. एवं वुत्ते, असिबन्धकपुत्तो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. सत्तमं.

३६०. एकं समयं भगवा नाळन्दायं विहरति पावारिकम्बवने. अथ खो असिबन्धकपुत्तो गामणि निगण्ठसावको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो असिबन्धकपुत्तं गामणिं भगवा एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, गामणि, निगण्ठो नाटपुत्तो ¶ सावकानं धम्मं देसेती’’ति? ‘‘एवं खो, भन्ते, निगण्ठो नाटपुत्तो सावकानं धम्मं देसेति – ‘यो कोचि पाणं अतिपातेति, सब्बो सो आपायिको नेरयिको, यो कोचि अदिन्नं आदियति, सब्बो सो आपायिको नेरयिको ¶ , यो कोचि कामेसु मिच्छा चरति, सब्बो सो आपायिको नेरयिको, यो कोचि मुसा भणति सब्बो, सो आपायिको नेरयिको. यंबहुलं यंबहुलं विहरति, तेन तेन नीयती’ति. एवं खो, भन्ते, निगण्ठो नाटपुत्तो सावकानं धम्मं देसेती’’ति. ‘‘‘यंबहुलं यंबहुलञ्च, गामणि, विहरति, तेन तेन ¶ नीयति’, एवं सन्ते न कोचि आपायिको नेरयिको भविस्सति, यथा निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स वचनं’’.

‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, गामणि, यो सो पुरिसो पाणातिपाती रत्तिया वा दिवसस्स वा समयासमयं उपादाय, कतमो बहुतरो समयो, यं वा सो पाणमतिपातेति, यं वा सो पाणं नातिपातेती’’ति? ‘‘यो सो, भन्ते, पुरिसो पाणातिपाती रत्तिया वा दिवसस्स वा समयासमयं उपादाय, अप्पतरो सो समयो यं सो पाणमतिपातेति, अथ खो स्वेव बहुतरो समयो यं सो पाणं नातिपातेती’’ति. ‘‘‘यंबहुलं यंबहुलञ्च, गामणि, विहरति तेन तेन नीयती’ति, एवं सन्ते न कोचि आपायिको नेरयिको भविस्सति, यथा निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स वचनं’’.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, यो सो पुरिसो अदिन्नादायी रत्तिया ¶ वा दिवसस्स वा समयासमयं उपादाय, कतमो बहुतरो समयो, यं वा सो अदिन्नं आदियति, यं वा सो अदिन्नं नादियती’’ति. ‘‘यो सो, भन्ते, पुरिसो अदिन्नादायी रत्तिया वा दिवसस्स वा समयासमयं उपादाय अप्पतरो सो समयो, यं सो अदिन्नं आदियति, अथ खो स्वेव बहुतरो समयो, यं सो अदिन्नं नादियती’’ति. ‘‘‘यंबहुलं यंबहुलञ्च, गामणि, विहरति तेन तेन नीयती’ति, एवं सन्ते न कोचि आपायिको नेरयिको भविस्सति, यथा निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स वचनं’’.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, यो सो पुरिसो कामेसुमिच्छाचारी रत्तिया वा दिवसस्स वा समयासमयं उपादाय, कतमो बहुतरो समयो, यं वा सो कामेसु मिच्छा चरति, यं वा सो कामेसु मिच्छा न चरती’’ति? ‘‘यो सो, भन्ते, पुरिसो कामेसुमिच्छाचारी रत्तिया वा दिवसस्स वा समयासमयं उपादाय, अप्पतरो सो समयो यं सो कामेसु मिच्छा चरति, अथ खो स्वेव बहुतरो समयो, यं सो कामेसु मिच्छा न चरती’’ति. ‘‘‘यंबहुलं ¶ यंबहुलञ्च, गामणि, विहरति तेन तेन नीयती’ति ¶ , एवं सन्ते न कोचि आपायिको नेरयिको भविस्सति, यथा निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स वचनं’’.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, यो सो पुरिसो मुसावादी रत्तिया वा दिवसस्स वा समयासमयं उपादाय, कतमो बहुतरो समयो, यं वा सो मुसा भणति, यं वा सो मुसा न भणती’’ति? ‘‘यो सो, भन्ते ¶ , पुरिसो मुसावादी रत्तिया वा दिवसस्स वा समयासमयं उपादाय ¶ , अप्पतरो सो समयो, यं सो मुसा भणति, अथ खो स्वेव बहुतरो समयो, यं सो मुसा न भणती’’ति. ‘‘‘यंबहुलं यंबहुलञ्च, गामणि, विहरति तेन तेन नीयती’ति, एवं सन्ते न कोचि आपायिको नेरयिको भविस्सति, यथा निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स वचनं’’.

‘‘इध, गामणि, एकच्चो सत्था एवंवादी होति एवंदिट्ठि [एवंदिट्ठी (क.)] – ‘यो कोचि पाणमतिपातेति, सब्बो सो आपायिको नेरयिको, यो कोचि अदिन्नं आदियति, सब्बो सो आपायिको नेरयिको, यो कोचि कामेसु मिच्छा चरति, सब्बो सो आपायिको नेरयिको, यो कोचि मुसा भणति, सब्बो सो आपायिको नेरयिको’ति. तस्मिं खो पन, गामणि, सत्थरि सावको अभिप्पसन्नो होति. तस्स एवं होति – ‘मय्हं खो सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – यो कोचि पाणमतिपातेति, सब्बो सो आपायिको नेरयिकोति. अत्थि खो पन मया पाणो अतिपातितो, अहम्पम्हि आपायिको नेरयिकोति दिट्ठिं पटिलभति. तं, गामणि, वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वा यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये. मय्हं खो सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – यो कोचि अदिन्नं आदियति, सब्बो सो आपायिको नेरयिकोति. अत्थि खो पन मया अदिन्नं आदिन्नं अहम्पम्हि आपायिको नेरयिकोति दिट्ठिं पटिलभति. तं, गामणि, वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं ¶ अप्पटिनिस्सज्जित्वा यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये. मय्हं खो सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – यो कोचि कामेसु मिच्छा चरति, सब्बो सो ¶ आपायिको नेरयिको’ति. अत्थि खो पन मया कामेसु मिच्छा चिण्णं. ‘अहम्पम्हि आपायिको नेरयिको’ति दिट्ठिं पटिलभति. तं, गामणि, वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वा यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये. मय्हं खो सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – यो कोचि मुसा भणति, सब्बो सो आपायिको नेरयिकोति. अत्थि खो पन मया मुसा भणितं. ‘अहम्पम्हि ¶ आपायिको नेरयिको’ति दिट्ठिं पटिलभति. तं, गामणि, वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वा यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये.

‘‘इध ¶ पन, गामणि, तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा. सो अनेकपरियायेन पाणातिपातं गरहति विगरहति, ‘पाणातिपाता विरमथा’ति चाह. अदिन्नादानं गरहति विगरहति, ‘अदिन्नादाना विरमथा’ति चाह. कामेसुमिच्छाचारं गरहति, विगरहति ‘कामेसुमिच्छाचारा विरमथा’ति चाह. मुसावादं गरहति विगरहति ‘मुसावादा विरमथा’ति चाह. तस्मिं खो पन, गामणि, सत्थरि सावको अभिप्पसन्नो होति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘भगवा खो अनेकपरियायेन पाणातिपातं गरहति ¶ विगरहति, पाणातिपाता विरमथाति चाह. अत्थि खो पन मया पाणो अतिपातितो यावतको वा तावतको वा. यो खो पन मया पाणो अतिपातितो यावतको वा तावतको वा, तं न सुट्ठु, तं न साधु. अहञ्चेव [अहञ्चे (?)] खो पन तप्पच्चया विप्पटिसारी अस्सं. न मेतं पापं कम्मं [पापकम्मं (स्या. कं. पी. क.)] अकतं भविस्सती’ति. सो इति पटिसङ्खाय तञ्चेव पाणातिपातं पजहति. आयतिञ्च पाणातिपाता पटिविरतो होति. एवमेतस्स पापस्स कम्मस्स पहानं होति. एवमेतस्स पापस्स कम्मस्स समतिक्कमो होति.

‘‘‘भगवा खो अनेकपरियायेन अदिन्नादानं गरहति विगरहति, अदिन्नादाना विरमथाति चाह. अत्थि खो पन मया अदिन्नं आदिन्नं यावतकं वा तावतकं वा. यं खो पन मया अदिन्नं आदिन्नं यावतकं वा तावतकं वा तं न सुट्ठु, तं न साधु. अहञ्चेव खो पन तप्पच्चया विप्पटिसारी अस्सं, न मेतं पापं कम्मं अकतं भविस्सती’ति. सो इति पटिसङ्खाय तञ्चेव अदिन्नादानं ¶ पजहति. आयतिञ्च अदिन्नादाना पटिविरतो होति. एवमेतस्स पापस्स कम्मस्स पहानं होति. एवमेतस्स पापस्स कम्मस्स समतिक्कमो होति.

‘‘‘भगवा खो पन अनेकपरियायेन कामेसुमिच्छाचारं गरहति विगरहति, कामेसुमिच्छाचारा विरमथाति चाह. अत्थि खो पन मया कामेसु मिच्छा चिण्णं यावतकं वा तावतकं वा. यं खो पन ¶ मया कामेसु मिच्छा चिण्णं यावतकं वा तावतकं वा तं ¶ न सुट्ठु, तं न साधु. अहञ्चेव खो पन तप्पच्चया विप्पटिसारी अस्सं, न ¶ मेतं पापं कम्मं अकतं भविस्सती’ति. सो इति पटिसङ्खाय तञ्चेव कामेसुमिच्छाचारं पजहति, आयतिञ्च कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति. एवमेतस्स पापस्स कम्मस्स पहानं होति. एवमेतस्स पापस्स कम्मस्स समतिक्कमो होति.

‘‘‘भगवा खो पन अनेकपरियायेन मुसावादं गरहति विगरहति, मुसावादा विरमथाति चाह. अत्थि खो पन मया मुसा भणितं यावतकं वा तावतकं वा. यं खो पन मया मुसा भणितं यावतकं वा तावतकं वा तं न सुट्ठु, तं न साधु. अहञ्चेव खो पन तप्पच्चया विप्पटिसारी अस्सं, न मेतं पापं कम्मं अकतं भविस्सती’ति. सो इति पटिसङ्खाय तञ्चेव मुसावादं पजहति, आयतिञ्च मुसावादा पटिविरतो होति. एवमेतस्स पापस्स कम्मस्स पहानं होति. एवमेतस्स पापस्स कम्मस्स समतिक्कमो होति.

‘‘सो पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो होति. अदिन्नादानं पहाय अदिन्नादाना पटिविरतो होति. कामेसुमिच्छाचारं पहाय कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति. मुसावादं पहाय मुसावादा पटिविरतो होति. पिसुणं वाचं पहाय पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति. फरुसं वाचं पहाय फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति. सम्फप्पलापं पहाय सम्फप्पलापा पटिविरतो होति. अभिज्झं पहाय ¶ अनभिज्झालु होति. ब्यापादप्पदोसं ¶ पहाय अब्यापन्नचित्तो होति. मिच्छादिट्ठिं पहाय सम्मादिट्ठिको होति.

‘‘स खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सेय्यथापि, गामणि, बलवा सङ्खधमो अप्पकसिरेनेव चतुद्दिसा विञ्ञापेय्य; एवमेव खो, गामणि, एवं भाविताय मेत्ताय चेतोविमुत्तिया एवं बहुलीकताय यं पमाणकतं कम्मं, न तं तत्रावसिस्सति, न तं तत्रावतिट्ठति.

‘‘स ¶ खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो ¶ पटिस्सतो करुणासहगतेन चेतसा…पे… मुदितासहगतेन चेतसा…पे…. उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सेय्यथापि, गामणि, बलवा सङ्खधमो अप्पकसिरेनेव चतुद्दिसा विञ्ञापेय्य; एवमेव खो, गामणि, एवं भाविताय उपेक्खाय चेतोविमुत्तिया एवं बहुलीकताय यं पमाणकतं कम्मं ¶ न तं तत्रावसिस्सति, न तं तत्रावतिट्ठती’’ति. एवं वुत्ते, असिबन्धकपुत्तो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. अट्ठमं.

३६१. एकं समयं भगवा कोसलेसु चारिकं चरमानो महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं येन नाळन्दा तदवसरि ¶ . तत्र सुदं भगवा नाळन्दायं विहरति पावारिकम्बवने.

तेन खो पन समयेन नाळन्दा दुब्भिक्खा होति द्वीहितिका सेतट्ठिका सलाकावुत्ता. तेन खो पन समयेन निगण्ठो नाटपुत्तो नाळन्दायं पटिवसति महतिया निगण्ठपरिसाय सद्धिं. अथ खो असिबन्धकपुत्तो गामणि निगण्ठसावको येन निगण्ठो नाटपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा निगण्ठं नाटपुत्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो असिबन्धकपुत्तं गामणिं निगण्ठो नाटपुत्तो एतदवोच – ‘‘एहि त्वं, गामणि, समणस्स गोतमस्स वादं आरोपेहि. एवं ते कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छिस्सति – ‘असिबन्धकपुत्तेन गामणिना समणस्स गोतमस्स एवंमहिद्धिकस्स एवंमहानुभावस्स वादो आरोपितो’’’ति.

‘‘कथं पनाहं, भन्ते, समणस्स गोतमस्स एवंमहिद्धिकस्स एवंमहानुभावस्स वादं आरोपेस्सामी’’ति ¶ ? ‘‘एहि त्वं, गामणि, येन समणो गोतमो तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा समणं गोतमं एवं ¶ वदेहि – ‘ननु, भन्ते, भगवा अनेकपरियायेन कुलानं ¶ अनुद्दयं [अनुदयं (स्या. कं. पी. क.)] वण्णेति, अनुरक्खं वण्णेति, अनुकम्पं वण्णेती’ति? सचे खो, गामणि, समणो गोतमो एवं पुट्ठो एवं ब्याकरोति – ‘एवं, गामणि, तथागतो अनेकपरियायेन कुलानं अनुद्दयं वण्णेति, अनुरक्खं वण्णेति, अनुकम्पं वण्णेती’ति, तमेनं त्वं एवं वदेय्यासि – ‘अथ किञ्चरहि, भन्ते, भगवा दुब्भिक्खे द्वीहितिके सेतट्ठिके सलाकावुत्ते महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं चारिकं चरति? उच्छेदाय भगवा कुलानं पटिपन्नो, अनयाय भगवा कुलानं पटिपन्नो, उपघाताय भगवा कुलानं पटिपन्नो’ति! इमं खो ते, गामणि, समणो गोतमो उभतोकोटिकं पञ्हं पुट्ठो नेव सक्खति [सक्खिति (सी.) म. नि. २.८३] उग्गिलितुं, नेव सक्खति ओगिलितु’’न्ति. ‘‘एवं ¶ , भन्ते’’ति खो असिबन्धकपुत्तो गामणि निगण्ठस्स नाटपुत्तस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना निगण्ठं नाटपुत्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो असिबन्धकपुत्तो गामणि भगवन्तं एतदवोच –

‘‘ननु, भन्ते, भगवा अनेकपरियायेन कुलानं अनुद्दयं वण्णेति, अनुरक्खं वण्णेति, अनुकम्पं वण्णेती’’ति? ‘‘एवं, गामणि, तथागतो अनेकपरियायेन कुलानं अनुद्दयं वण्णेति, अनुरक्खं वण्णेति, अनुकम्पं वण्णेती’’ति. ‘‘अथ किञ्चरहि, भन्ते, भगवा दुब्भिक्खे द्वीहितिके सेतट्ठिके सलाकावुत्ते महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं चारिकं ¶ चरति? उच्छेदाय भगवा कुलानं पटिपन्नो, अनयाय भगवा कुलानं पटिपन्नो, उपघाताय भगवा कुलानं पटिपन्नो’’ति. ‘‘इतो सो, गामणि, एकनवुतिकप्पे [एकनवुतो कप्पो (स्या. कं.), एकनवुतिकप्पो (पी.)] यमहं अनुस्सरामि, नाभिजानामि किञ्चि कुलं पक्कभिक्खानुप्पदानमत्तेन उपहतपुब्बं. अथ खो यानि तानि कुलानि अड्ढानि महद्धनानि महाभोगानि पहूतजातरूपरजतानि पहूतवित्तूपकरणानि पहूतधनधञ्ञानि, सब्बानि तानि दानसम्भूतानि चेव सच्चसम्भूतानि च सामञ्ञसम्भूतानि च. अट्ठ खो, गामणि, हेतू, अट्ठ पच्चया कुलानं उपघाताय. राजतो वा कुलानि उपघातं गच्छन्ति, चोरतो वा कुलानि उपघातं गच्छन्ति, अग्गितो वा कुलानि उपघातं गच्छन्ति ¶ , उदकतो वा कुलानि उपघातं गच्छन्ति, निहितं वा ठाना विगच्छति [निहितं वा नाधिगच्छन्ति (सी. पी.)], दुप्पयुत्ता वा कम्मन्ता विपज्जन्ति, कुले वा कुलङ्गारोति [कुलानं वा कुलङ्गारो (सी.)] उप्पज्जति, यो ते भोगे विकिरति ¶ विधमति विद्धंसेति, अनिच्चताये अट्ठमीति. इमे खो, गामणि, अट्ठ हेतू, अट्ठ पच्चया कुलानं उपघाताय ¶ . इमेसु खो, गामणि, अट्ठसु हेतूसु, अट्ठसु पच्चयेसु संविज्जमानेसु यो मं एवं वदेय्य – ‘उच्छेदाय भगवा कुलानं पटिपन्नो, अनयाय भगवा कुलानं पटिपन्नो, उपघाताय भगवा कुलानं पटिपन्नो’ति, तं, गामणि, वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वा यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये’’ति. एवं ¶ वुत्ते, असिबन्धकपुत्तो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. नवमं.

३६२. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन राजन्तेपुरे राजपरिसाय सन्निसिन्नानं सन्निपतितानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘‘कप्पति समणानं सक्यपुत्तियानं जातरूपरजतं, सादियन्ति समणा सक्यपुत्तिया जातरूपरजतं, पटिग्गण्हन्ति समणा सक्यपुत्तिया जातरूपरजत’’न्ति!

तेन खो पन समयेन मणिचूळको गामणि तस्सं परिसायं निसिन्नो होति. अथ खो मणिचूळको गामणि तं परिसं एतदवोच – ‘‘मा अय्यो [अय्या (सी. पी.)] एवं अवचुत्थ. न कप्पति समणानं सक्यपुत्तियानं जातरूपरजतं, न सादियन्ति समणा सक्यपुत्तिया जातरूपरजतं, नप्पटिग्गण्हन्ति समणा सक्यपुत्तिया जातरूपरजतं, निक्खित्तमणिसुवण्णा समणा सक्यपुत्तिया अपेतजातरूपरजता’’ति. असक्खि खो मणिचूळको गामणि तं परिसं सञ्ञापेतुं. अथ खो मणिचूळको गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नो खो मणिचूळको गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध, भन्ते, राजन्तेपुरे राजपरिसाय सन्निसिन्नानं सन्निपतितानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘कप्पति समणानं सक्यपुत्तियानं जातरूपरजतं, सादियन्ति समणा ¶ सक्यपुत्तिया जातरूपरजतं, पटिग्गण्हन्ति समणा सक्यपुत्तिया जातरूपरजत’न्ति. एवं वुत्ते, अहं, भन्ते, तं परिसं एतदवोचं – ‘मा अय्यो एवं अवचुत्थ. न कप्पति समणानं सक्यपुत्तियानं ¶ जातरूपरजतं, न सादियन्ति समणा सक्यपुत्तिया जातरूपरजतं, नप्पटिग्गण्हन्ति समणा सक्यपुत्तिया ¶ जातरूपरजतं, निक्खित्तमणिसुवण्णा समणा सक्यपुत्तिया अपेतजातरूपरजता’ति. असक्खिं ख्वाहं, भन्ते, तं परिसं सञ्ञापेतुं. कच्चाहं, भन्ते, एवं ब्याकरमानो वुत्तवादी चेव भगवतो होमि, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खामि, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोमि, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छती’’ति?

‘‘तग्घ त्वं, गामणि, एवं ब्याकरमानो वुत्तवादी चेव मे होसि, न च मं अभूतेन अब्भाचिक्खसि, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोसि, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छति. न हि, गामणि, कप्पति समणानं सक्यपुत्तियानं जातरूपरजतं, न सादियन्ति समणा सक्यपुत्तिया जातरूपरजतं, नप्पटिग्गण्हन्ति समणा सक्यपुत्तिया जातरूपरजतं, निक्खित्तमणिसुवण्णा समणा सक्यपुत्तिया अपेतजातरूपरजता. यस्स खो, गामणि, जातरूपरजतं कप्पति, पञ्चपि तस्स कामगुणा कप्पन्ति. यस्स पञ्च कामगुणा कप्पन्ति ( ) [(तस्सपि जातरूपरजतं कप्पति,) (स्या. कं.)], एकंसेनेतं ¶ , गामणि, धारेय्यासि अस्समणधम्मो असक्यपुत्तियधम्मोति. अपि चाहं, गामणि, एवं वदामि – तिणं तिणत्थिकेन परियेसितब्बं, दारु दारुत्थिकेन परियेसितब्बं, सकटं सकटत्थिकेन परियेसितब्बं, पुरिसो पुरिसत्थिकेन ¶ परियेसितब्बो [परियेसितब्बो’’ति (?)]. नत्वेवाहं, गामणि, केनचि परियायेन ‘जातरूपरजतं सादितब्बं परियेसितब्ब’न्ति वदामी’’ति. दसमं.

३६३. एकं समयं भगवा मल्लेसु विहरति उरुवेलकप्पं नाम मल्लानं निगमो. अथ खो भद्रको गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो भद्रको गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेतू’’ति. ‘‘अहञ्चे [अहञ्च (स्या. कं. क.)] ते, गामणि, अतीतमद्धानं आरब्भ ¶ दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेय्यं – ‘एवं अहोसि अतीतमद्धान’न्ति, तत्र ते सिया कङ्खा, सिया विमति. अहं चे [अहञ्च (स्या. कं. क.)] ते, गामणि, अनागतमद्धानं आरब्भ दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेय्यं – ‘एवं भविस्सति अनागतमद्धान’न्ति, तत्रापि ते सिया कङ्खा, सिया विमति. अपि चाहं, गामणि, इधेव निसिन्नो ¶ एत्थेव ते निसिन्नस्स दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि. तं सुणाहि ¶ , साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो भद्रको गामणि भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, अत्थि ते उरुवेलकप्पे मनुस्सा येसं ते वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘अत्थि मे, भन्ते, उरुवेलकप्पे मनुस्सा येसं मे वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति. ‘‘अत्थि पन ते, गामणि, उरुवेलकप्पे मनुस्सा येसं ते ¶ वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा नुप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘अत्थि मे, भन्ते, उरुवेलकप्पे मनुस्सा येसं मे वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा नुप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति. ‘‘को नु खो, गामणि, हेतु, को पच्चयो येन ते एकच्चानं उरुवेलकप्पियानं मनुस्सानं वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘येसं मे, भन्ते, उरुवेलकप्पियानं मनुस्सानं वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा, अत्थि मे तेसु छन्दरागो ¶ . येसं पन, भन्ते, उरुवेलकप्पियानं मनुस्सानं वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा नुप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा, नत्थि मे तेसु छन्दरागो’’ति. ‘‘इमिना त्वं, गामणि, धम्मेन दिट्ठेन विदितेन अकालिकेन पत्तेन परियोगाळ्हेन अतीतानागते नयं नेहि – ‘यं खो किञ्चि अतीतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जि [उप्पज्जति (सब्बत्थ)] सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं. छन्दो हि मूलं दुक्खस्स. यम्पि हि किञ्चि अनागतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जिस्सति, सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं. छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’’ति ¶ . ‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! याव सुभासितं चिदं [सुभासितमिदं (सी. पी.)], भन्ते, भगवता [यङ्किञ्चि अतीतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बन्तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं, छन्दो हि मूलं दुक्खस्साति, यङ्किञ्चि अनागतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जिस्सति सब्बन्तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं, छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’ति (स्या. कं.)] – ‘यं किञ्चि दुक्खं उप्पज्जमानं ¶ उप्पज्जति, सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं. छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’ति. [‘‘यङ्किञ्चि अतीतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बन्तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं, छन्दो हि मूलं दूक्खस्साति, यङ्किञ्चि अनागतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जिस्सति, सब्बन्तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं, छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’ति (स्या. कं)] अत्थि मे, भन्ते, चिरवासी नाम कुमारो बहि आवसथे [आवेसने (?)] पटिवसति. सो ख्वाहं, भन्ते, कालस्सेव वुट्ठाय पुरिसं उय्योजेमि [उय्योजेसिं (क.)] – ‘गच्छ, भणे, चिरवासिं कुमारं जानाही’ति. यावकीवञ्च, भन्ते, सो पुरिसो नागच्छति, तस्स मे होतेव अञ्ञथत्तं – ‘मा हेव चिरवासिस्स कुमारस्स किञ्चि आबाधयित्था’’’ति [आबाधयेथाति (स्या. कं. पी. क.)].

‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, गामणि, चिरवासिस्स कुमारस्स वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति ¶ ? ‘‘चिरवासिस्स मे, भन्ते, कुमारस्स वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा जीवितस्सपि सिया अञ्ञथत्तं, किं पन मे नुप्पज्जिस्सन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति. ‘‘इमिनापि खो एतं, गामणि, परियायेन वेदितब्बं – ‘यं किञ्चि दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं. छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, यदा ते चिरवासिमाता [चिरवासिस्स माता (सी. पी.)] अदिट्ठा अहोसि, अस्सुता अहोसि, ते चिरवासिमातुया छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘दस्सनं वा ते, गामणि, आगम्म सवनं वा एवं ते अहोसि – ‘चिरवासिमातुया छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, चिरवासिमातुया ते वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘चिरवासिमातुया ¶ मे, भन्ते, वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा जीवितस्सपि सिया अञ्ञथत्तं, किं पन मे नुप्पज्जिस्सन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति! ‘‘इमिनापि खो एतं, गामणि, परियायेन वेदितब्बं – ‘यं किञ्चि दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं. छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’’ति. एकादसमं.

३६४. अथ ¶ ¶ खो रासियो गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो रासियो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते, ‘समणो गोतमो सब्बं तपं गरहति, सब्बं तपस्सिं लूखजीविं एकंसेन उपवदति उपक्कोसती’ति [उपक्कोसति उपवदतीति (दी. नि. १.३८१)]. ये ते, भन्ते, एवमाहंसु – ‘समणो गोतमो सब्बं तपं गरहति, सब्बं तपस्सिं लूखजीविं एकंसेन उपवदति उपक्कोसती’ति, कच्चि ते, भन्ते, भगवतो वुत्तवादिनो, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खन्ति, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोन्ति, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छती’’ति? ‘‘ये ¶ ते, गामणि, एवमाहंसु – ‘समणो गोतमो सब्बं तपं गरहति, सब्बं तपस्सिं लूखजीविं एकंसेन उपवदति उपक्कोसती’ति, न मे ते वुत्तवादिनो, अब्भाचिक्खन्ति च पन मं ते असता तुच्छा अभूतेन’’.

‘‘द्वेमे, गामणि, अन्ता पब्बजितेन न सेवितब्बा – यो चायं कामेसु कामसुखल्लिकानुयोगो हीनो गम्मो पोथुज्जनिको अनरियो अनत्थसंहितो, यो चायं अत्तकिलमथानुयोगो दुक्खो अनरियो अनत्थसंहितो. एते ते, गामणि, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा ¶ – चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. कतमा च सा, गामणि, मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा – चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. अयं खो सा, गामणि, मज्झिमा पटिपदा ¶ तथागतेन अभिसम्बुद्धा – चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति.

‘‘तयो खो मे, गामणि, कामभोगिनो सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे तयो? इध, गामणि, एकच्चो कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति, साहसेन अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन न अत्तानं सुखेति न पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति. इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन. अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति न पुञ्ञानि करोति. इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति ¶ साहसेन. अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि. धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि न ¶ अत्तानं सुखेति, न पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि. धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति, साहसेनपि असाहसेनपि ¶ . धम्माधम्मेन भोगे ¶ परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन. धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन न अत्तानं सुखेति, न पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन. धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन. धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति. ते च भोगे गधितो [गथितो (सी.)] मुच्छितो अज्झोपन्नो अनादीनवदस्सावी अनिस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति. इध पन, गामणि, एकच्चो कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन. धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन ¶ अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति. ते च भोगे अगधितो अमुच्छितो अनज्झोपन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति.

‘‘तत्र ¶ , गामणि, य्वायं कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन, अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन न अत्तानं सुखेति, न पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. अयं, गामणि, कामभोगी तीहि ठानेहि गारय्हो. कतमेहि तीहि ठानेहि गारय्हो? अधम्मेन ¶ भोगे परियेसति साहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. न अत्तानं सुखेति न पीणेतीति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. न संविभजति, न पुञ्ञानि करोतीति, इमिना ततियेन ठानेन गारय्हो. अयं, गामणि, कामभोगी इमेहि तीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन, अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. अयं, गामणि, कामभोगी द्वीहि ठानेहि गारय्हो, एकेन ठानेन पासंसो. कतमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो? अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. न संविभजति, न पुञ्ञानि करोतीति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. कतमेन एकेन ठानेन ¶ पासंसो? अत्तानं सुखेति पीणेतीति, इमिना एकेन ठानेन पासंसो. अयं, गामणि, कामभोगी इमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो, इमिना एकेन ठानेन पासंसो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन, अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन ¶ अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति. अयं, गामणि, कामभोगी एकेन ठानेन गारय्हो, द्वीहि ठानेहि पासंसो. कतमेन एकेन ठानेन गारय्हो? अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनाति, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. कतमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो? अत्तानं ¶ सुखेति पीणेतीति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. संविभजति पुञ्ञानि करोतीति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. अयं, गामणि, कामभोगी, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो, इमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि, धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि न अत्तानं सुखेति, न पीणेति, न संविभजति, न ¶ पुञ्ञानि करोति. अयं, गामणि, कामभोगी एकेन ठानेन पासंसो, तीहि ठानेहि गारय्हो. कतमेन एकेन ठानेन पासंसो? धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेनाति, इमिना एकेन ठानेन पासंसो. कतमेहि तीहि ठानेहि गारय्हो? अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. न अत्तानं सुखेति, न पीणेतीति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. न संविभजति, न पुञ्ञानि करोतीति, इमिना ततियेन ठानेन गारय्हो. अयं, गामणि, कामभोगी इमिना एकेन ठानेन पासंसो, इमेहि तीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि, धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. अयं, गामणि, कामभोगी द्वीहि ठानेहि पासंसो, द्वीहि ¶ ठानेहि गारय्हो. कतमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो? धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. अत्तानं सुखेति पीणेतीति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो ¶ . कतमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो? अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. न संविभजति, न पुञ्ञानि करोतीति, इमिना दुतियेन ठानेन ¶ गारय्हो. अयं, गामणि, कामभोगी इमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो, इमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि, धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति. अयं, गामणि, कामभोगी तीहि ठानेहि पासंसो, एकेन ठानेन गारय्हो. कतमेहि तीहि ठानेहि पासंसो? धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. अत्तानं सुखेति पीणेतीति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. संविभजति पुञ्ञानि करोतीति, इमिना ततियेन ठानेन पासंसो. कतमेन एकेन ठानेन गारय्हो? अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनाति ¶ , इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. अयं, गामणि, कामभोगी इमेहि तीहि ठानेहि पासंसो, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन ¶ , धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन, न अत्तानं सुखेति, न पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. अयं, गामणि, कामभोगी एकेन ठानेन पासंसो, द्वीहि ठानेहि गारय्हो. कतमेन एकेन ठानेन पासंसो? धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेनाति, इमिना एकेन ठानेन पासंसो. कतमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो? न अत्तानं सुखेति, न पीणेतीति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. न संविभजति, न पुञ्ञानि करोतीति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. अयं, गामणि, कामभोगी इमिना एकेन ठानेन पासंसो, इमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र ¶ , गामणि, य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन, धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति, न पुञ्ञानि करोति. अयं, गामणि, कामभोगी द्वीहि ठानेहि पासंसो, एकेन ठानेन गारय्हो. कतमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो? धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. अत्तानं सुखेति पीणेतीति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. कतमेन एकेन ठानेन गारय्हो ¶ ? न संविभजति, न पुञ्ञानि करोतीति, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. अयं, गामणि, कामभोगी इमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन ¶ , धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति, ते च भोगे गधितो मुच्छितो अज्झोपन्नो अनादीनवदस्सावी अनिस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति. अयं, गामणि, कामभोगी तीहि ठानेहि पासंसो, एकेन ठानेन गारय्हो. कतमेहि तीहि ठानेहि पासंसो? धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. अत्तानं सुखेति पीणेतीति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. संविभजति पुञ्ञानि करोतीति, इमिना ततियेन ठानेन पासंसो ¶ . कतमेन एकेन ठानेन गारय्हो? ते च भोगे गधितो मुच्छितो अज्झोपन्नो अनादीनवदस्सावी अनिस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जतीति, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. अयं, गामणि, कामभोगी इमेहि तीहि ठानेहि पासंसो, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन, धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति. ते ¶ च भोगे अगधितो अमुच्छितो अनज्झोपन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति. अयं, गामणि, कामभोगी चतूहि ठानेहि पासंसो. कतमेहि चतूहि ठानेहि पासंसो? धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेनाति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. अत्तानं सुखेति पीणेतीति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. संविभजति पुञ्ञानि करोतीति, इमिना ततियेन ¶ ठानेन पासंसो. ते च भोगे अगधितो अमुच्छितो अनज्झोपन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जतीति, इमिना चतुत्थेन ठानेन पासंसो. अयं, गामणि, कामभोगी इमेहि चतूहि ठानेहि पासंसो.

‘‘तयोमे, गामणि, तपस्सिनो लूखजीविनो सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे तयो? इध, गामणि, एकच्चो तपस्सी लूखजीवी सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति – ‘अप्पेव नाम कुसलं धम्मं अधिगच्छेय्यं, अप्पेव नाम उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं ¶ सच्छिकरेय्य’न्ति. सो अत्तानं आतापेति परितापेति, कुसलञ्च धम्मं नाधिगच्छति, उत्तरि च मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं न सच्छिकरोति.

‘‘इध पन, गामणि, एकच्चो तपस्सी लूखजीवी सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति – ‘अप्पेव नाम कुसलं धम्मं अधिगच्छेय्यं, अप्पेव नाम उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरेय्य’न्ति. सो अत्तानं आतापेति परितापेति, कुसलञ्हि खो धम्मं अधिगच्छति, उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं न सच्छिकरोति.

‘‘इध ¶ ¶ पन, गामणि, एकच्चो तपस्सी लूखजीवी सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति – ‘अप्पेव नाम कुसलं धम्मं अधिगच्छेय्यं, अप्पेव नाम उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरेय्य’न्ति. सो अत्तानं आतापेति परितापेति ¶ , कुसलञ्च धम्मं अधिगच्छति, उत्तरि च मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरोति.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं तपस्सी लूखजीवी अत्तानं आतापेति परितापेति, कुसलञ्च धम्मं नाधिगच्छति, उत्तरि च मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं न सच्छिकरोति. अयं, गामणि, तपस्सी लूखजीवी तीहि ठानेहि गारय्हो. कतमेहि तीहि ठानेहि गारय्हो? अत्तानं आतापेति परितापेतीति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. कुसलञ्च धम्मं नाधिगच्छतीति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. उत्तरि च मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं न सच्छिकरोतीति, इमिना ततियेन ठानेन गारय्हो. अयं, गामणि, तपस्सी लूखजीवी, इमेहि तीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र, गामणि, य्वायं तपस्सी लूखजीवी अत्तानं आतापेति परितापेति, कुसलञ्हि खो धम्मं अधिगच्छति, उत्तरि च मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं न सच्छिकरोति. अयं, गामणि, तपस्सी लूखजीवी द्वीहि ठानेहि गारय्हो, एकेन ठानेन पासंसो. कतमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो? अत्तानं आतापेति परितापेतीति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. उत्तरि च मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं न सच्छिकरोतीति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. कतमेन एकेन ठानेन पासंसो? कुसलञ्हि खो धम्मं अधिगच्छतीति, इमिना ¶ एकेन ठानेन पासंसो. अयं, गामणि, तपस्सी लूखजीवी इमेहि ¶ द्वीहि ठानेहि गारय्हो, इमिना एकेन ठानेन पासंसो.

‘‘तत्र ¶ , गामणि, य्वायं तपस्सी लूखजीवी अत्तानं आतापेति परितापेति, कुसलञ्च धम्मं अधिगच्छति, उत्तरि च मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरोति. अयं, गामणि, तपस्सी लूखजीवी एकेन ठानेन गारय्हो, द्वीहि ठानेहि पासंसो. कतमेन एकेन ठानेन गारय्हो? अत्तानं आतापेति परितापेतीति, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. कतमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो? कुसलञ्च धम्मं अधिगच्छतीति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. उत्तरि च मनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसं सच्छिकरोतीति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो ¶ . अयं, गामणि, तपस्सी लूखजीवी इमिना एकेन ठानेन गारय्हो, इमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो.

‘‘तिस्सो इमा, गामणि, सन्दिट्ठिका निज्जरा अकालिका एहिपस्सिका ओपनेय्यिका पच्चत्तं वेदितब्बा विञ्ञूहि. कतमा तिस्सो? यं रत्तो रागाधिकरणं अत्तब्याबाधायपि चेतेति, परब्याबाधायपि चेतेति, उभयब्याबाधायपि चेतेति. रागे पहीने नेवत्तब्याबाधाय चेतेति, न परब्याबाधाय चेतेति, न उभयब्याबाधाय चेतेति. सन्दिट्ठिका निज्जरा अकालिका एहिपस्सिका ओपनेय्यिका पच्चत्तं वेदितब्बा विञ्ञूहि. यं दुट्ठो दोसाधिकरणं अत्तब्याबाधायपि चेतेति, परब्याबाधायपि चेतेति, उभयब्याबाधायपि ¶ चेतेति. दोसे पहीने नेवत्तब्याबाधाय चेतेति, न परब्याबाधाय चेतेति, न उभयब्याबाधाय चेतेति. सन्दिट्ठिका निज्जरा ¶ अकालिका एहिपस्सिका ओपनेय्यिका पच्चत्तं वेदितब्बा विञ्ञूहि. यं मूळ्हो मोहाधिकरणं अत्तब्याबाधायपि चेतेति, परब्याबाधायपि चेतेति, उभयब्याबाधायपि चेतेति. मोहे पहीने नेवत्तब्याबाधाय चेतेति, न परब्याबाधाय चेतेति, न उभयब्याबाधाय चेतेति. सन्दिट्ठिका निज्जरा अकालिका एहिपस्सिका ओपनेय्यिका पच्चत्तं वेदितब्बा विञ्ञूहि. इमा खो, गामणि, तिस्सो सन्दिट्ठिका निज्जरा अकालिका एहिपस्सिका ओपनेय्यिका पच्चत्तं वेदितब्बा विञ्ञूही’’ति.

एवं वुत्ते, रासियो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… उपासकं मं भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. द्वादसमं.

३६५. एकं ¶ समयं भगवा कोलियेसु विहरति उत्तरं नाम [उत्तरकं नाम (सी.)] कोलियानं निगमो. अथ खो पाटलियो गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो पाटलियो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सुतं मेतं, भन्ते – ‘समणो गोतमो मायं जानाती’ति. ये ते, भन्ते, एवमाहंसु – ‘समणो गोतमो मायं जानाती’ति, कच्चि ते, भन्ते, भगवतो ¶ वुत्तवादिनो, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खन्ति, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोन्ति, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ¶ ठानं आगच्छति? अनब्भाचिक्खितुकामा हि मयं, भन्ते, भगवन्त’’न्ति. ‘‘ये ते, गामणि, एवमाहंसु – ‘समणो गोतमो मायं जानाती’ति, वुत्तवादिनो चेव मे, ते न च मं अभूतेन अब्भाचिक्खन्ति, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोन्ति, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छतीति, सच्चंयेव ¶ किर, भो, मयं तेसं समणब्राह्मणानं न सद्दहाम – ‘समणो गोतमो मायं जानातीति, समणो खलु भो गोतमो मायावी’ति. यो नु खो, गामणि, एवं वदेति – ‘अहं मायं जानामी’ति, सो एवं वदेति – ‘अहं मायावी’ति. तथेव तं भगवा होति, तथेव तं सुगत होती’’ति. तेन हि, गामणि, तञ्ञेवेत्थ पटिपुच्छिस्सामि; यथा ते खमेय्य, तथा तं ब्याकरेय्यासि –

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, जानासि त्वं कोलियानं लम्बचूळके भटे’’ति? ‘‘जानामहं, भन्ते, कोलियानं लम्बचूळके भटे’’ति. ‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, किमत्थिया कोलियानं लम्बचूळका भटा’’ति? ‘‘ये च, भन्ते, कोलियानं चोरा ते च पटिसेधेतुं, यानि च कोलियानं दूतेय्यानि तानि च वहातुं [तानि च पहातुं (स्या. कं.), तानि च यातुं (कत्थचि), तानि चावहातुं (?)], एतदत्थिया, भन्ते, कोलियानं लम्बचूळका भटा’’ति. ‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, जानासि त्वं कोलियानं लम्बचूळके भटे सीलवन्ते वा ते दुस्सीले वा’’ति? ‘‘जानामहं, भन्ते, कोलियानं लम्बचूळके भटे दुस्सीले पापधम्मे ¶ ; ये च लोके दुस्सीला पापधम्मा कोलियानं लम्बचूळका भटा तेसं अञ्ञतरा’’ति. ‘‘यो नु खो, गामणि, एवं वदेय्य – ‘पाटलियो गामणि जानाति कोलियानं लम्बचूळके भटे दुस्सीले पापधम्मे, पाटलियोपि गामणि दुस्सीलो पापधम्मो’ति, सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते! अञ्ञे, भन्ते, कोलियानं लम्बचूळका भटा, अञ्ञोहमस्मि. अञ्ञथाधम्मा कोलियानं लम्बचूळका भटा, अञ्ञथाधम्मोहमस्मी’’ति. ‘‘त्वञ्हि ¶ ¶ नाम, गामणि, लच्छसि – ‘पाटलियो गामणि जानाति कोलियानं लम्बचूळके भटे दुस्सीले पापधम्मे, न च पाटलियो गामणि दुस्सीलो पापधम्मो’ति, कस्मा तथागतो न लच्छति – ‘तथागतो मायं जानाति, न च तथागतो मायावी’ति? मायं चाहं, गामणि, पजानामि, मायाय ¶ च विपाकं, यथापटिपन्नो च मायावी कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि’’.

‘‘पाणातिपातं चाहं, गामणि, पजानामि, पाणातिपातस्स च विपाकं, यथापटिपन्नो च पाणातिपाती कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. अदिन्नादानं चाहं, गामणि, पजानामि, अदिन्नादानस्स च विपाकं, यथापटिपन्नो च अदिन्नादायी कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. कामेसुमिच्छाचारं चाहं, गामणि, पजानामि, कामेसुमिच्छाचारस्स ¶ च विपाकं, यथापटिपन्नो च कामेसुमिच्छाचारी कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. मुसावादं चाहं, गामणि, पजानामि, मुसावादस्स च विपाकं, यथापटिपन्नो च मुसावादी कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. पिसुणवाचं चाहं, गामणि, पजानामि, पिसुणवाचाय च विपाकं, यथापटिपन्नो च पिसुणवाचो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. फरुसवाचं चाहं, गामणि, पजानामि, फरुसवाचाय च विपाकं, यथापटिपन्नो च फरुसवाचो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. सम्फप्पलापं ¶ चाहं, गामणि, पजानामि, सम्फप्पलापस्स च विपाकं, यथापटिपन्नो च सम्फप्पलापी कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. अभिज्झं चाहं, गामणि, पजानामि, अभिज्झाय च विपाकं, यथापटिपन्नो च अभिज्झालु कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. ब्यापादपदोसं चाहं, गामणि, पजानामि, ब्यापादपदोसस्स च विपाकं, यथापटिपन्नो च ब्यापन्नचित्तो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि. मिच्छादिट्ठिं चाहं, गामणि, पजानामि, मिच्छादिट्ठिया च विपाकं, यथापटिपन्नो ¶ च मिच्छादिट्ठिको कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति तञ्च पजानामि.

‘‘सन्ति ¶ हि, गामणि, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यो कोचि पाणमतिपातेति, सब्बो सो दिट्ठेव धम्मे दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदयति. यो कोचि अदिन्नं आदियति, सब्बो सो दिट्ठेव धम्मे ¶ दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदयति. यो कोचि कामेसु मिच्छा चरति, सब्बो सो दिट्ठेव धम्मे दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदयति. यो कोचि मुसा भणति, सब्बो सो दिट्ठेव धम्मे दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदयती’’’ति.

‘‘दिस्सति खो पन, गामणि, इधेकच्चो माली कुण्डली सुन्हातो [सुनहातो (सी. स्या. कं. पी.)] सुविलित्तो कप्पितकेसमस्सु इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेन्तो. तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो किं अकासि माली कुण्डली सुन्हातो सुविलित्तो कप्पितकेसमस्सु इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेती’ति? तमेनं ¶ एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो रञ्ञो पच्चत्थिकं पसय्ह जीविता वोरोपेसि. तस्स राजा अत्तमनो अभिहारमदासि. तेनायं पुरिसो माली कुण्डली सुन्हातो सुविलित्तो कप्पितकेसमस्सु, इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेती’’’ति.

‘‘दिस्सति खो, गामणि, इधेकच्चो दळ्हाय रज्जुया पच्छाबाहं गाळ्हबन्धनं बन्धित्वा खुरमुण्डं करित्वा खरस्सरेन पणवेन रथियाय रथियं [रथिकाय रथिकं (सी.)] सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं परिनेत्वा, दक्खिणेन द्वारेन निक्खामेत्वा, दक्खिणतो ¶ नगरस्स सीसं छिज्जमानो. तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो किं अकासि, दळ्हाय रज्जुया पच्छाबाहं गाळ्हबन्धनं बन्धित्वा खुरमुण्डं करित्वा खरस्सरेन पणवेन रथियाय रथियं सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं परिनेत्वा दक्खिणेन द्वारेन निक्खामेत्वा दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिन्दती’ति [छिज्जतीति (कत्थचि)]? तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो राजवेरी इत्थिं वा पुरिसं वा जीविता वोरोपेसि, तेन नं राजानो गहेत्वा एवरूपं कम्मकारणं कारेन्ती’’’ति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, अपि नु ते एवरूपं दिट्ठं वा सुतं वा’’ति? ‘‘दिट्ठञ्च नो, भन्ते, सुतञ्च सुय्यिस्सति चा’’ति. ‘‘तत्र, गामणि, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यो कोचि पाणमतिपातेति, सब्बो सो दिट्ठेव धम्मे दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदयती’ति, सच्चं वा ते आहंसु मुसा वा’’ति? ‘‘मुसा, भन्ते’’. ‘‘ये पन ते तुच्छं मुसा विलपन्ति, सीलवन्तो वा ते दुस्सीला वा’’ति? ‘‘दुस्सीला ¶ , भन्ते’’. ‘‘ये पन ते दुस्सीला ¶ पापधम्मा मिच्छापटिपन्ना वा ते सम्मापटिपन्ना वा’’ति? ‘‘मिच्छापटिपन्ना, भन्ते’’ ¶ . ‘‘ये पन ते मिच्छापटिपन्ना मिच्छादिट्ठिका वा ते सम्मादिट्ठिका वा’’ति? ‘‘मिच्छादिट्ठिका, भन्ते’’. ‘‘ये पन ते मिच्छादिट्ठिका कल्लं नु तेसु पसीदितु’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘दिस्सति खो पन, गामणि, इधेकच्चो माली कुण्डली…पे… इत्थिकामेहि ¶ राजा मञ्ञे परिचारेन्तो. तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो किं अकासि माली कुण्डली…पे… इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेती’ति? तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो रञ्ञो पच्चत्थिकस्स पसय्ह रतनं अहासि [पसय्ह अदिन्नं रतनं आदियि (क.)]. तस्स राजा अत्तमनो अभिहारमदासि. तेनायं पुरिसो माली कुण्डली…पे… इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेती’’’ति.

‘‘दिस्सति खो, गामणि, इधेकच्चो दळ्हाय रज्जुया…पे… दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिज्जमानो तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो किं अकासि दळ्हाय रज्जुया…पे… दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिन्दती’ति? तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो गामा वा अरञ्ञा वा अदिन्नं थेय्यसङ्खातं आदियि. तेन नं राजानो गहेत्वा एवरूपं कम्मकारणं कारेन्ती’ति. तं किं मञ्ञसि, गामणि, अपि नु ते एवरूपं दिट्ठं वा सुतं वा’’ति? ‘‘दिट्ठञ्च नो, भन्ते, सुतञ्च सुय्यिस्सति चा’’ति. ‘‘तत्र ¶ , गामणि, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यो कोचि अदिन्नं आदियति, सब्बो सो दिट्ठेव धम्मे दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदयती’ति, सच्चं वा ते आहंसु मुसा वाति…पे… कल्लं नु तेसु पसीदितु’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘दिस्सति खो पन, गामणि, इधेकच्चो माली कुण्डली…पे… इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेन्तो. तमेनं एवमाहंसु ¶ – ‘अम्भो! अयं पुरिसो किं अकासि माली कुण्डली…पे… इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेती’ति? तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो रञ्ञो पच्चत्थिकस्स दारेसु चारित्तं आपज्जि. तस्स राजा अत्तमनो अभिहारमदासि. तेनायं पुरिसो माली कुण्डली…पे… इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेती’’’ति.

‘‘दिस्सति ¶ ¶ खो, गामणि, इधेकच्चो दळ्हाय रज्जुया…पे… दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिज्जमानो. तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो किं अकासि दळ्हाय रज्जुया…पे… दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिन्दती’ति? तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो कुलित्थीसु कुलकुमारीसु चारित्तं आपज्जि, तेन नं राजानो गहेत्वा एवरूपं कम्मकारणं कारेन्ती’ति. तं किं मञ्ञसि, गामणि, अपि नु ते एवरूपं दिट्ठं वा सुतं वा’’ति? ‘‘दिट्ठञ्च नो, भन्ते, सुतञ्च सुय्यिस्सति चा’’ति. ‘‘तत्र, गामणि, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यो कोचि कामेसु मिच्छा चरति, सब्बो सो दिट्ठेव धम्मे दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदयती’ति, सच्चं वा ते आहंसु मुसा वाति…पे… कल्लं नु तेसु पसीदितु’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘दिस्सति ¶ खो पन, गामणि, इधेकच्चो माली कुण्डली सुन्हातो सुविलित्तो कप्पितकेसमस्सु इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेन्तो. तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो किं अकासि ¶ माली कुण्डली सुन्हातो सुविलित्तो कप्पितकेसमस्सु इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेती’ति? तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो राजानं मुसावादेन हासेसि. तस्स राजा अत्तमनो अभिहारमदासि. तेनायं पुरिसो माली कुण्डली सुन्हातो सुविलित्तो कप्पितकेसमस्सु इत्थिकामेहि राजा मञ्ञे परिचारेती’’’ति.

‘‘दिस्सति खो, गामणि, इधेकच्चो दळ्हाय रज्जुया पच्छाबाहं गाळ्हबन्धनं बन्धित्वा खुरमुण्डं करित्वा खरस्सरेन पणवेन रथियाय रथियं सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं परिनेत्वा दक्खिणेन द्वारेन निक्खामेत्वा दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिज्जमानो. तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो किं अकासि दळ्हाय रज्जुया पच्छाबाहं गाळ्हबन्धनं बन्धित्वा खुरमुण्डं करित्वा खरस्सरेन पणवेन रथियाय रथियं सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं परिनेत्वा, दक्खिणेन द्वारेन निक्खामेत्वा, दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिन्दती’ति? तमेनं एवमाहंसु – ‘अम्भो! अयं पुरिसो गहपतिस्स वा गहपतिपुत्तस्स वा मुसावादेन अत्थं भञ्जि, तेन नं राजानो गहेत्वा एवरूपं कम्मकारणं कारेन्ती’ति. तं किं मञ्ञसि, गामणि, अपि नु ते एवरूपं दिट्ठं वा सुतं वा’’ति? ‘‘दिट्ठञ्च नो ¶ , भन्ते, सुतञ्च सुय्यिस्सति चा’’ति. ‘‘तत्र, गामणि, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यो कोचि मुसा भणति, सब्बो सो दिट्ठेव धम्मे ¶ दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदयती’ति, सच्चं वा ते आहंसु मुसा ¶ वा’’ति ¶ ? ‘‘मुसा, भन्ते’’. ‘‘ये पन ते तुच्छं मुसा विलपन्ति सीलवन्तो वा ते दुस्सीला वा’’ति? ‘‘दुस्सीला, भन्ते’’. ‘‘ये पन ते दुस्सीला पापधम्मा मिच्छापटिपन्ना वा ते सम्मापटिपन्ना वा’’ति? ‘‘मिच्छापटिपन्ना, भन्ते’’. ‘‘ये पन ते मिच्छापटिपन्ना मिच्छादिट्ठिका वा ते सम्मादिट्ठिका वा’’ति? ‘‘मिच्छादिट्ठिका, भन्ते’’. ‘‘ये पन ते मिच्छादिट्ठिका कल्लं नु तेसु पसीदितु’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! अत्थि मे, भन्ते, आवसथागारं. तत्थ अत्थि मञ्चकानि, अत्थि आसनानि, अत्थि उदकमणिको, अत्थि तेलप्पदीपो. तत्थ यो समणो वा ब्राह्मणो वा वासं उपेति, तेनाहं यथासत्ति यथाबलं संविभजामि. भूतपुब्बं, भन्ते, चत्तारो सत्थारो नानादिट्ठिका नानाखन्तिका नानारुचिका, तस्मिं आवसथागारे वासं उपगच्छुं’’.

‘‘एको सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – ‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको. नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’’’ति.

‘‘एको सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – ‘अत्थि दिन्नं, अत्थि यिट्ठं ¶ , अत्थि हुतं, अत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, अत्थि ¶ अयं लोको, अत्थि परो लोको, अत्थि माता, अत्थि पिता, अत्थि सत्ता ओपपातिका, अत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना, ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’’’ति.

‘‘एको सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – ‘करोतो कारयतो, छिन्दतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं ¶ करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा भणतो, करोतो न करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणं चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो ¶ छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पाचापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. उत्तरं चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो यजन्तो यजापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन नत्थि पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो’’’ति.

‘‘एको सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – ‘करोतो कारयतो, छिन्दतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं ¶ छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो ¶ , मुसा भणतो, करोतो करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणं चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पाचापेन्तो, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. उत्तरं चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो, यजन्तो यजापेन्तो, अत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन अत्थि पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो’’’ति.

‘‘तस्स मय्हं, भन्ते, अहुदेव कङ्खा, अहु विचिकिच्छा – ‘कोसु नाम इमेसं भवतं समणब्राह्मणानं सच्चं आह, को मुसा’’’ति?

‘‘अलञ्हि ते, गामणि, कङ्खितुं, अलं विचिकिच्छितुं. कङ्खनीये च पन ते ठाने विचिकिच्छा उप्पन्ना’’ति. ‘‘एवं पसन्नोहं, भन्ते, भगवति. पहोति मे भगवा तथा धम्मं देसेतुं यथाहं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्य’’न्ति.

‘‘अत्थि, गामणि, धम्मसमाधि. तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि. एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासि. कतमो च, गामणि, धम्मसमाधि? इध, गामणि, अरियसावको पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो ¶ होति, अदिन्नादानं पहाय अदिन्नादाना पटिविरतो ¶ होति, कामेसुमिच्छाचारं पहाय कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति, मुसावादं पहाय मुसावादा पटिविरतो ¶ होति, पिसुणं वाचं पहाय पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति ¶ , फरुसं वाचं पहाय फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति, सम्फप्पलापं पहाय सम्फप्पलापा पटिविरतो होति, अभिज्झं पहाय अनभिज्झालु होति, ब्यापादपदोसं पहाय अब्यापन्नचित्तो होति, मिच्छादिट्ठिं पहाय सम्मादिट्ठिको होति.

‘‘स खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘य्वायं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा, सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’ति. ‘सचे तस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अपण्णकताय मय्हं, य्वाहं [योहं (सी. स्या. कं. पी.)] न किञ्चि ¶ [कञ्चि (?)] ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा? उभयमेत्थ [उभयत्थ मे (?) म. नि. २.९५ पाळिया संसन्देतब्बं] कटग्गाहो, यं चम्हि कायेन संवुतो वाचाय संवुतो मनसा संवुतो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामी’ति [परं मरणा न उपपज्जिस्सामीति (?)]. तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं समाधियति. अयं खो, गामणि, धम्मसमाधि ¶ . तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि, एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासि.

‘‘स खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा ¶ चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘य्वायं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – अत्थि दिन्नं, अत्थि यिट्ठं, अत्थि हुतं, अत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, अत्थि अयं लोको, अत्थि परो लोको, अत्थि माता, अत्थि पिता, अत्थि सत्ता ओपपातिका, अत्थि लोके समणब्राह्मणा, सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा ¶ पवेदेन्ती’ति. ‘सचे तस्स ¶ भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अपण्णकताय मय्हं, य्वाहं न किञ्चि ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा? उभयमेत्थ कटग्गाहो, यं चम्हि कायेन संवुतो वाचाय संवुतो मनसा संवुतो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामी’ति. तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं समाधियति. अयं खो, गामणि, धम्मसमाधि. तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि, एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासि.

‘‘स खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन ¶ फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘य्वायं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – करोतो कारयतो, छिन्दतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा भणतो, करोतो न करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं ¶ एकं मंसपुञ्जं करेय्य, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पाचापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं ¶ पापं, नत्थि पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो, यजन्तो यजापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन नत्थि पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति. ‘सचे तस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अपण्णकताय मय्हं, य्वाहं न किञ्चि ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा? उभयमेत्थ कटग्गाहो, यं चम्हि कायेन संवुतो वाचाय संवुतो मनसा संवुतो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामी’ति [परं मरणा न उपपज्जिस्सामीति (?)]. तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं समाधियति. अयं खो, गामणि, धम्मसमाधि तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि, एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासि.

‘‘स ¶ खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो मेत्तासहगते चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय ¶ सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन ¶ अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘य्वायं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – करोतो कारयतो, छिन्दतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा भणतो, करोतो करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पाचापेन्तो, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो, यजन्तो यजापेन्तो, अत्थि ततोनिदानं ¶ पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन अत्थि पुञ्ञं अत्थि पुञ्ञस्स आगमोति. सचे तस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अपण्णकताय मय्हं, य्वाहं न किञ्चि ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा? उभयमेत्थ कटग्गाहो, यं चम्हि कायेन संवुतो वाचाय संवुतो मनसा संवुतो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामी’ति. तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं ¶ समाधियति. अयं खो, गामणि, धम्मसमाधि. तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि, एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासि.

‘‘स खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो करुणासहगते ¶ चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति…पे… मुदितासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति…पे….

‘‘स खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो उपेक्खासहगते चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन ¶ चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘य्वायं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको नत्थि परो लोको, नत्थि माता नत्थि पिता नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्तीति. सचे तस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अपण्णकताय मय्हं, य्वाहं न किञ्चि ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा? उभयमेत्थ कटग्गाहो, यं चम्हि कायेन संवुतो वाचाय संवुतो मनसा संवुतो ¶ , यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामी’ति. तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं समाधियति. अयं ¶ खो, गामणि, धम्मसमाधि. तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि, एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासि.

‘‘स खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो उपेक्खासहगते चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन ¶ अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘य्वायं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – अत्थि दिन्नं, अत्थि यिट्ठं, अत्थि हुतं, अत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, अत्थि अयं लोको अत्थि परो लोको, अत्थि माता अत्थि पिता अत्थि सत्ता ओपपातिका, अत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्तीति. सचे तस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अपण्णकताय मय्हं, य्वाहं न किञ्चि ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा? उभयमेत्थ कटग्गाहो, यं चम्हि कायेन संवुतो वाचाय संवुतो मनसा संवुतो, यञ्च कायस्स ¶ भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामी’ति. तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं समाधियति. अयं खो, गामणि, धम्मसमाधि. तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि, एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासि.

‘‘स ¶ खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो उपेक्खासहगते चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘य्वायं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – करोतो कारयतो, छेदतो छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं हरतो, एकागारिकं ¶ करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा भणतो, करोतो न करीयति पापं ¶ . खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, नत्थि ततोनिदानं पापं, नत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो घातेन्तो छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पाचापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं ¶ पापं, नत्थि पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो, यजन्तो यजापेन्तो, नत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन नत्थि पुञ्ञं, नत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति. ‘सचे तस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अपण्णकताय मय्हं, य्वाहं न किञ्चि ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा? उभयमेत्थ कटग्गाहो, यं चम्हि कायेन संवुतो वाचाय संवुतो मनसा संवुतो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामी’ति. तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं समाधियति. अयं खो, गामणि, धम्मसमाधि. तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि, एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासि.

‘‘स खो सो, गामणि, अरियसावको एवं विगताभिज्झो विगतब्यापादो असम्मूळ्हो सम्पजानो पटिस्सतो उपेक्खासहगते चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं, इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘य्वायं सत्था एवंवादी एवंदिट्ठि – करोतो कारयतो, छिन्दतो ¶ छेदापयतो, पचतो पाचापयतो, सोचयतो सोचापयतो, किलमतो किलमापयतो, फन्दतो फन्दापयतो, पाणमतिपातयतो, अदिन्नं आदियतो, सन्धिं छिन्दतो, निल्लोपं ¶ ¶ हरतो, एकागारिकं करोतो, परिपन्थे तिट्ठतो, परदारं गच्छतो, मुसा भणतो, करोतो करीयति पापं. खुरपरियन्तेन चेपि चक्केन यो इमिस्सा पथविया पाणे एकं मंसखलं एकं मंसपुञ्जं करेय्य, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. दक्खिणञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य हनन्तो ¶ घातेन्तो छिन्दन्तो छेदापेन्तो पचन्तो पाचापेन्तो, अत्थि ततोनिदानं पापं, अत्थि पापस्स आगमो. उत्तरञ्चेपि गङ्गाय तीरं गच्छेय्य ददन्तो दापेन्तो, यजन्तो यजापेन्तो, अत्थि ततोनिदानं पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो. दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन अत्थि पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो’ति. ‘सचे तस्स भोतो सत्थुनो सच्चं वचनं, अपण्णकताय मय्हं, य्वाहं न किञ्चि ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा? उभयमेत्थ कटग्गाहो, यं चम्हि कायेन संवुतो वाचाय संवुतो मनसा संवुतो, यञ्च कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामी’ति. तस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं समाधियति. अयं खो, गामणि, धम्मसमाधि. तत्र चे त्वं चित्तसमाधिं पटिलभेय्यासि, एवं त्वं इमं कङ्खाधम्मं पजहेय्यासी’’ति.

एवं ¶ वुत्ते, पाटलियो गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते…पे… अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. तेरसमं.

चण्डो ¶ पुटो योधाजीवो, हत्थस्सो असिबन्धको;

देसना सङ्खकुलं मणिचूळं, भद्ररासियपाटलीति.

३६६. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘असङ्खतञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि असङ्खतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, असङ्खतं? यो, भिक्खवे, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतं. कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? कायगतासति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो’’.

‘‘इति खो, भिक्खवे, देसितं वो मया असङ्खतं, देसितो असङ्खतगामिमग्गो. यं, भिक्खवे, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. एतानि, भिक्खवे, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि. झायथ [निज्झायथ (क.)], भिक्खवे, मा पमादत्थ; मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थ. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. पठमं.

३६७. ‘‘असङ्खतञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि असङ्खतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, असङ्खतं? यो, भिक्खवे, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतं. कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? समथो च विपस्सना च. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. दुतियं.

३६८. ‘‘कतमो ¶ ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? सवितक्कसविचारो समाधि, अवितक्कविचारमत्तो समाधि, अवितक्कअविचारो समाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. ततियं.

३६९. ‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? सुञ्ञतो समाधि, अनिमित्तो समाधि, अप्पणिहितो समाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. चतुत्थं.

३७०. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? चत्तारो सतिपट्ठाना. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. पञ्चमं.

३७१. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? चत्तारो सम्मप्पधाना. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. छट्ठं.

३७२. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? चत्तारो इद्धिपादा. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. सत्तमं.

३७३. ‘‘कतमो ¶ ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? पञ्चिन्द्रियानि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. अट्ठमं.

३७४. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? पञ्च बलानि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. नवमं.

३७५. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? सत्त बोज्झङ्गा. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे…. दसमं.

३७६. ‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो. इति खो, भिक्खवे ¶ , देसितं वो मया असङ्खतं, देसितो असङ्खतगामिमग्गो. यं, भिक्खवे, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय कतं वो तं मया. एतानि, भिक्खवे, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि. झायथ, भिक्खवे, मा पमादत्थ; मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थ. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. एकादसमं.

कायो ¶ समथो सवितक्को, सुञ्ञतो सतिपट्ठाना;

सम्मप्पधाना इद्धिपादा, इन्द्रियबलबोज्झङ्गा;

मग्गेन एकादसमं, तस्सुद्दानं पवुच्चति.

३७७. ‘‘असङ्खतञ्च ¶ ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि असङ्खतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, असङ्खतं? यो, भिक्खवे, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतं. कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? समथो. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो. इति खो, भिक्खवे, देसितं वो मया असङ्खतं, देसितो असङ्खतगामिमग्गो. यं, भिक्खवे, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. एतानि, भिक्खवे, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि. झायथ, भिक्खवे, मा पमादत्थ; मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थ. अयं वो अम्हाकं अनुसासनीति.

‘‘असङ्खतञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि असङ्खतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, असङ्खतं? यो, भिक्खवे, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतं. कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? विपस्सना. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो. इति खो, भिक्खवे, देसितं वो मया असङ्खतं…पे… अयं वो अम्हाकं अनुसासनीति.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? सवितक्को ¶ सविचारो समाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? अवितक्को ¶ विचारमत्तो समाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? अवितक्को अविचारो समाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे….

‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? सुञ्ञतो समाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? अनिमित्तो समाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? अप्पणिहितो समाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे….

‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु चित्ते चित्तानुपस्सी…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे….

‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादा छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु उप्पन्नानं ¶ पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहाना छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादा छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति ¶ चित्तं पग्गण्हाति पदहति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया ¶ असम्मोसाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे….

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु छन्दसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो …पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु वीरियसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु चित्तसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु वीमंससमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे….

‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु वीरियिन्द्रियं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिन्द्रियं भावेति…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु समाधिन्द्रियं भावेति…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु पञ्ञिन्द्रियं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं ¶ निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे….

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सद्धाबलं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु वीरियबलं भावेति…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिबलं भावेति…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु समाधिबलं भावेति…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु पञ्ञाबलं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे….

‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… वीरियसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… पीतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… समाधिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे….

‘‘कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मासङ्कप्पं भावेति ¶ …पे… सम्मावाचं भावेति…पे… सम्माकम्मन्तं भावेति…पे… सम्माआजीवं भावेति…पे… सम्मावायामं भावेति…पे… सम्मासतिं भावेति…पे… असङ्खतञ्च वो भिक्खवे, देसेस्सामि असङ्खतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, असङ्खतं…पे…? कतमो च, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं ¶ . अयं वुच्चति, भिक्खवे, असङ्खतगामिमग्गो. इति खो, भिक्खवे, देसितं वो मया असङ्खतं, देसितो असङ्खतगामिमग्गो. यं, भिक्खवे, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. एतानि, भिक्खवे, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि. झायथ, भिक्खवे, मा पमादत्थ; मा पच्छा ¶ विप्पटिसारिनो अहुवत्थ. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. पठमं.

३७८. ‘‘अनतञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, अनतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अनतं…पे…’’. (यथा असङ्खतं तथा वित्थारेतब्बं). दुतियं.

३७९-४०८. ‘‘अनासवञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनासवगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अनासवं…पे… सच्चञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि सच्चगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, सच्चं…पे… पारञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि पारगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, पारं…पे… निपुणञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि निपुणगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, निपुणं…पे… सुदुद्दसञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि सुदुद्दसगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, सुदुद्दसं…पे… अजज्जरञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अजज्जरगामिञ्च ¶ मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अजज्जरं…पे… धुवञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि धुवगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, धुवं…पे… अपलोकितञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अपलोकितगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अपलोकितं…पे… अनिदस्सनञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनिदस्सनगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अनिदस्सनं…पे… निप्पपञ्चञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि निप्पपञ्चगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, निप्पपञ्चं…पे…?

‘‘सन्तञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि सन्तगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, सन्तं…पे… अमतञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अमतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अमतं…पे… पणीतञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि पणीतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, पणीतं…पे… सिवञ्च वो, भिक्खवे ¶ , देसेस्सामि सिवगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, सिवं…पे… खेमञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि खेमगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, खेमं…पे… तण्हाक्खयञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि तण्हाक्खयगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, तण्हाक्खयं…पे…?

‘‘अच्छरियञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अच्छरियगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अच्छरियं…पे… अब्भुतञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अब्भुतगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अब्भुतं…पे… अनीतिकञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनीतिकगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अनीतिकं…पे… अनीतिकधम्मञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनीतिकधम्मगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अनीतिकधम्मं…पे… निब्बानञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि निब्बानगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, निब्बानं…पे… अब्यापज्झञ्च [अब्यापज्झञ्च (सी. स्या. कं. पी.)] वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अब्यापज्झगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, अब्यापज्झं…पे… विरागञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि विरागगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, विरागो…पे…?

‘‘सुद्धिञ्च ¶ ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि सुद्धिगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमा च, भिक्खवे, सुद्धि…पे… मुत्तिञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि मुत्तिगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमा च, भिक्खवे, मुत्ति…पे… अनालयञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनालयगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, अनालयो…पे… दीपञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि दीपगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, दीपं…पे… लेणञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि लेणगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, लेणं…पे… ताणञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि ताणगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, ताणं…पे… सरणञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि सरणगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, सरणं…पे…अनुसासनी’’ति? बात्तिंसतिमं.

४०९. ‘‘परायनञ्च ¶ [परायणञ्च (पी. सी. अट्ठ.)] वो, भिक्खवे, देसेस्सामि परायनगामिञ्च मग्गं. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, परायनं? यो, भिक्खवे, रागक्खयो दोसक्खयो ¶ मोहक्खयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, परायनं. कतमो च, भिक्खवे, परायनगामी मग्गो? कायगतासति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, परायनगामिमग्गो. इति खो, भिक्खवे, देसितं वो मया परायनं, देसितो परायनगामिमग्गो. यं, भिक्खवे, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. एतानि, भिक्खवे, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि. झायथ, भिक्खवे, मा पमादत्थ; मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थ. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. (यथा असङ्खतं तथा वित्थारेतब्बं). तेत्तिंसतिमं.

असङ्खतं अनतं अनासवं, सच्चञ्च पारं निपुणं सुदुद्दसं;

अजज्जरं धुवं अपलोकितं, अनिदस्सनं निप्पपञ्च सन्तं.

अमतं ¶ पणीतञ्च सिवञ्च खेमं, तण्हाक्खयो अच्छरियञ्च अब्भुतं;

अनीतिकं अनीतिकधम्मं, निब्बानमेतं सुगतेन देसितं.

अब्यापज्झो ¶ विरागो च, सुद्धि मुत्ति अनालयो;

दीपो लेणञ्च ताणञ्च, सरणञ्च परायनन्ति.

४१०. एकं ¶ ¶ ¶ ¶ समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन खेमा भिक्खुनी कोसलेसु चारिकं चरमाना अन्तरा च सावत्थिं अन्तरा च साकेतं तोरणवत्थुस्मिं वासं उपगता होति. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो साकेता सावत्थिं गच्छन्तो, अन्तरा च साकेतं अन्तरा च सावत्थिं तोरणवत्थुस्मिं एकरत्तिवासं उपगच्छि. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो अञ्ञतरं पुरिसं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, अम्भो पुरिस, तोरणवत्थुस्मिं तथारूपं समणं वा ब्राह्मणं वा जान यमहं अज्ज पयिरुपासेय्य’’न्ति.

‘‘एवं, देवा’’ति खो सो पुरिसो रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स पटिस्सुत्वा केवलकप्पं तोरणवत्थुं आहिण्डन्तो [अन्वाहिण्डन्तो (सी.)] नाद्दस तथारूपं समणं वा ब्राह्मणं वा यं राजा पसेनदि कोसलो पयिरुपासेय्य. अद्दसा खो सो पुरिसो खेमं भिक्खुनिं तोरणवत्थुस्मिं वासं उपगतं. दिस्वान येन राजा पसेनदि कोसलो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा राजानं पसेनदिं कोसलं एतदवोच –

‘‘नत्थि खो, देव, तोरणवत्थुस्मिं तथारूपो समणो वा ब्राह्मणो वा यं देवो पयिरुपासेय्य. अत्थि च खो, देव, खेमा नाम भिक्खुनी, तस्स भगवतो साविका अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स. तस्सा खो पन अय्याय ¶ एवं कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो ¶ – ‘पण्डिता, वियत्ता मेधाविनी बहुस्सुता चित्तकथा कल्याणपटिभाना’ति. तं देवो पयिरुपासतू’’ति.

अथ ¶ खो राजा पसेनदि कोसलो येन खेमा भिक्खुनी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा खेमं भिक्खुनिं अभिवादेत्वा एकमन्तं ¶ निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो खेमं भिक्खुनिं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, अय्ये, होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, महाराज, भगवता – ‘होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पनय्ये, न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, महाराज, अब्याकतं भगवता – ‘न होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं नु खो, अय्ये, होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, महाराज, भगवता – ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पनय्ये, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति. ‘‘एतम्पि खो, महाराज, अब्याकतं भगवता – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति.

‘‘‘किं नु खो, अय्ये, होति तथागतो परं मरणा’ति, इति पुट्ठा समाना – ‘अब्याकतं खो एतं, महाराज, भगवता – होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. ‘किं पनय्ये, न होति तथागतो परं मरणा’ति इति पुट्ठा समाना – ‘एतम्पि खो, महाराज, अब्याकतं भगवता – न होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. ‘किं नु खो, अय्ये, होति च ¶ न च होति तथागतो परं मरणा’ति इति पुट्ठा समाना – ‘अब्याकतं खो एतं, महाराज, भगवता – होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. ‘किं पनय्ये, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति इति पुट्ठा समाना – ‘एतम्पि खो, महाराज, अब्याकतं भगवता – नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. ‘को नु खो ¶ , अय्ये, हेतु, को पच्चयो येनेतं अब्याकतं भगवता’’’ति?

‘‘तेन हि, महाराज, तञ्ञेवेत्थ पटिपुच्छिस्सामि. यथा ते खमेय्य तथा नं ब्याकरेय्यासि. तं किं मञ्ञसि, महाराज, अत्थि ते कोचि गणको वा मुद्दिको वा सङ्खायको वा यो पहोति गङ्गाय वालुकं [वालिकं (सी. स्या. कं.)] गणेतुं – एत्तका [एत्तिका (सी.)] वालुका इति वा, एत्तकानि वालुकसतानि इति वा, एत्तकानि वालुकसहस्सानि इति वा, एत्तकानि वालुकसतसहस्सानि इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, अय्ये’’. ‘‘अत्थि पन ते कोचि गणको वा मुद्दिको वा सङ्खायको वा यो पहोति महासमुद्दे ¶ उदकं गणेतुं – एत्तकानि उदकाळ्हकानि इति वा, एत्तकानि उदकाळ्हकसतानि ¶ इति वा, एत्तकानि उदकाळ्हकसहस्सानि इति वा, एत्तकानि उदकाळ्हकसतसहस्सानि इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, अय्ये’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘महाय्ये, समुद्दो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाहो’’ति. ‘‘एवमेव खो, महाराज, येन रूपे तथागतं पञ्ञापयमानो ¶ पञ्ञापेय्य तं रूपं तथागतस्स पहीनं उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावङ्कतं आयतिं अनुप्पादधम्मं. रूपसङ्खायविमुत्तो खो, महाराज, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाहो – सेय्यथापि महासमुद्दो. ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति.

‘‘याय वेदनाय तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य, ¶ सा वेदना तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. वेदनासङ्खायविमुत्तो, महाराज, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाहो – सेय्यथापि महासमुद्दो. ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति.

‘‘याय सञ्ञा तथागतं…पे… येहि सङ्खारेहि तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य, ते सङ्खारा तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा. सङ्खारसङ्खायविमुत्तो खो, महाराज, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाहो – सेय्यथापि महासमुद्दो. ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति ¶ , ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति.

‘‘येन विञ्ञाणे तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य तं विञ्ञाणं तथागतस्स पहीनं उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावङ्कतं आयतिं ¶ अनुप्पादधम्मं. विञ्ञाणसङ्खायविमुत्तो खो, महाराज, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाहो – सेय्यथापि महासमुद्दो. ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेती’’ति. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो खेमाय भिक्खुनिया ¶ भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना खेमं भिक्खुनिं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि.

अथ खो राजा पसेनदि कोसलो अपरेन समयेन येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भन्ते, होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं ¶ खो एतं, महाराज, मया – ‘होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पन, भन्ते, न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, महाराज, अब्याकतं मया – ‘न होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं नु खो, भन्ते, होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’ति ¶ ? ‘‘अब्याकतं खो एतं, महाराज, मया – ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पन, भन्ते, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, महाराज, अब्याकतं मया – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं नु खो, भन्ते, होति तथागतो परं मरणा’’ति इति पुट्ठो समानो – ‘अब्याकतं खो एतं, महाराज, मया – होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि…पे…. ‘‘‘किं पन, भन्ते, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति इति पुट्ठो समानो – ‘‘‘एतम्पि खो, महाराज, अब्याकतं मया – नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति?

‘‘तेन हि, महाराज, तञ्ञेवेत्थ पटिपुच्छिस्सामि. यथा ते खमेय्य तथा नं ब्याकरेय्यासि. तं किं मञ्ञसि, महाराज, अत्थि ते कोचि गणको वा मुद्दिको वा सङ्खायको वा यो पहोति गङ्गाय वालुकं गणेतुं ¶ – एत्तका वालुका इति वा…पे… एत्तकानि वालुकसतसहस्सानि इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘अत्थि पन ते कोचि गणको वा मुद्दिको वा सङ्खायको वा यो पहोति महासमुद्दे उदकं गणेतुं – एत्तकानि उदकाळ्हकानि इति वा…पे… एत्तकानि उदकाळ्हकसतसहस्सानि इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘महा, भन्ते, समुद्दो गम्भीरो ¶ अप्पमेय्यो दुप्परियोगाहो. एवमेव खो, महाराज, येन रूपेन तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य, तं रूपं तथागतस्स पहीनं उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावङ्कतं आयतिं ¶ अनुप्पादधम्मं. रूपसङ्खायविमुत्तो ¶ खो, महाराज, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाहो – सेय्यथापि महासमुद्दो. ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति. याय वेदनाय…पे… याय सञ्ञाय…पे… येहि सङ्खारेहि…पे…’’.

‘‘येन विञ्ञाणेन तथागतं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य, तं विञ्ञाणं तथागतस्स पहीनं उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावङ्कतं आयतिं अनुप्पादधम्मं. विञ्ञाणसङ्खायविमुत्तो खो, महाराज, तथागतो गम्भीरो अप्पमेय्यो दुप्परियोगाहो – सेय्यथापि महासमुद्दो. ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेति, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपि न उपेती’’ति.

‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! यत्र हि नाम सत्थु चेव [सत्थुनो चेव (सी.)] साविकाय च अत्थेन अत्थो ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं संसन्दिस्सति ¶ , समेस्सति, न विरोधयिस्सति [विहायिस्सति (सी. स्या. कं.), विगायिस्सति (क.)] यदिदं अग्गपदस्मिं. एकमिदाहं, भन्ते, समयं खेमं भिक्खुनिं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं अपुच्छिं. सापि मे अय्या एतेहि पदेहि एतेहि ब्यञ्जनेहि एतमत्थं ब्याकासि, सेय्यथापि भगवा. अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! यत्र हि नाम सत्थु चेव साविकाय च अत्थेन अत्थो ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं संसन्दिस्सति, समेस्सति, न विरोधयिस्सति यदिदं अग्गपदस्मिं. हन्द दानि मयं, भन्ते, गच्छाम. बहुकिच्चा मयं बहुकरणीया’’ति. ‘‘यस्स दानि त्वं, महाराज, कालं मञ्ञसी’’ति. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो भगवतो ¶ भासितं अभिनन्दित्वा ¶ अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामीति. पठमं.

४११. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. तेन खो पन समयेन आयस्मा अनुराधो भगवतो अविदूरे अरञ्ञकुटिकायं विहरति. अथ खो सम्बहुला अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका येनायस्मा अनुराधो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता अनुराधेन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु ¶ . एकमन्तं निसिन्ना खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका आयस्मन्तं अनुराधं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, आवुसो अनुराध, तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो, तं तथागतो इमेसु चतूसु ठानेसु पञ्ञापयमानो ¶ पञ्ञापेति – ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति? ‘‘यो सो, आवुसो, तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो, तं तथागतो अञ्ञत्र इमेहि चतूहि ठानेहि पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – ‘होति तथागतो परं मरणाति वा, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा’’ति. एवं वुत्ते, ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका आयस्मन्तं अनुराधं एतदवोचुं – ‘‘सो चायं [यो चायं (सी.)] भिक्खु नवो भविस्सति अचिरपब्बजितो, थेरो वा पन बालो अब्यत्तो’’ति. अथ खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका आयस्मन्तं अनुराधं नववादेन च बालवादेन च अपसादेत्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु.

अथ ¶ खो आयस्मतो अनुराधस्स अचिरपक्कन्तेसु अञ्ञतित्थियेसु परिब्बाजकेसु एतदहोसि – ‘‘सचे खो मं ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका उत्तरिं पुच्छेय्युं, कथं ब्याकरमानो नु ख्वाहं तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं वुत्तवादी चेव भगवतो अस्सं, न ¶ च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खेय्यं, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरेय्यं, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छेय्या’’ति? अथ ¶ खो आयस्मा अनुराधो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा अनुराधो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, भगवतो अविदूरे अरञ्ञकुटिकायं विहरामि. अथ खो, भन्ते, सम्बहुला अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका येनाहं तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा मया सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो, भन्ते, ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका मं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, आवुसो अनुराध, तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो, तं तथागतो इमेसु चतूसु ठानेसु पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति? एवं वुत्ताहं, भन्ते, ते अञ्ञतित्थिये परिब्बाजके एतदवोचं – ‘‘यो सो, आवुसो ¶ , तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो, तं तथागतो अञ्ञत्र इमेहि चतूहि ठानेहि पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति. एवं वुत्ते, भन्ते, ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका मं एतदवोचुं – ‘‘सो चायं भिक्खु नवो भविस्सति अचिरपब्बजितो थेरो वा पन बालो अब्यत्तो’’ति. अथ खो मं, भन्ते, ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका नववादेन च बालवादेन च ¶ अपसादेत्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु. तस्स मय्हं, भन्ते, अचिरपक्कन्तेसु तेसु अञ्ञतित्थियेसु ¶ परिब्बाजकेसु एतदहोसि – ‘‘सचे खो मं ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका उत्तरिं पुच्छेय्युं, कथं ब्याकरमानो नु ख्वाहं तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं वुत्तवादी चेव भगवतो अस्सं, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खेय्यं, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरेय्यं, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छेय्या’’ति?

‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘वेदना निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?…पे… सञ्ञा ¶ …पे… सङ्खारा…पे… ‘‘विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?

‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?

‘‘तस्मातिह, अनुराध, यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न ¶ मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. या काचि वेदना अतीतानागतपच्चुप्पन्ना…पे… या काचि सञ्ञा…पे… ये केचि सङ्खारा…पे… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न ¶ मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवं पस्सं, अनुराध, सुतवा अरियसावको रूपस्मिम्पि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति, सञ्ञायपि निब्बिन्दति, सङ्खारेसुपि निब्बिन्दति, विञ्ञाणस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति.

‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, रूपं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘वेदनं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘सञ्ञं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘सङ्खारे तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘विञ्ञाणं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, रूपस्मिं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘अञ्ञत्र रूपा तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘वेदनाय…पे… अञ्ञत्र वेदनाय…पे… सञ्ञाय…पे… ¶ अञ्ञत्र सञ्ञाय…पे… सङ्खारेसु…पे… अञ्ञत्र सङ्खारेहि…पे… विञ्ञाणस्मिं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘अञ्ञत्र विञ्ञाणा तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, अनुराध, रूपं, वेदनं, सञ्ञं, सङ्खारे, विञ्ञाणं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो ¶ हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, अयं सो अरूपी अवेदनो असञ्ञी असङ्खारो अविञ्ञाणो तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘एत्थ च ते, अनुराध, दिट्ठेव ¶ धम्मे सच्चतो थेततो तथागते अनुपलब्भियमाने [तथागतो अनुपलब्भियमानो (स्या. क.), तथागते अनुपलब्भमाने (?)] कल्लं नु ते तं वेय्याकरणं [वेय्याकरणाय (सी.)] – यो सो, आवुसो, तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो, तं तथागतो अञ्ञत्र इमेहि चतूहि ठानेहि पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – ‘‘‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘साधु साधु, अनुराध! पुब्बे चाहं, अनुराध, एतरहि च दुक्खञ्चेव पञ्ञापेमि दुक्खस्स च निरोध’’न्ति. दुतियं.

३. पठमसारिपुत्तकोट्ठिकसुत्तं

४१२. एकं समयं आयस्मा च सारिपुत्तो, आयस्मा च महाकोट्ठिको बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये. अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको ¶ सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा महाकोट्ठिको आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, आवुसो, भगवता – ‘होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पनावुसो, न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि ¶ खो, आवुसो, अब्याकतं भगवता – ‘न होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं नु खो, आवुसो, होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, आवुसो, भगवता – ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पनावुसो, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, आवुसो, अब्याकतं भगवता – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति.

‘‘‘किं नु खो, आवुसो, होति तथागतो परं मरणा’ति इति पुट्ठो समानो, ‘अब्याकतं ¶ खो एतं, आवुसो, भगवता – होति तथागतो ¶ परं मरणा’ति वदेसि…पे… ‘किं पनावुसो, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति इति पुट्ठो समानो – ‘एतम्पि खो, आवुसो, अब्याकतं भगवता – नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. को नु खो, आवुसो, हेतु, को पच्चयो येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति?

‘‘होति ¶ तथागतो परं मरणाति खो, आवुसो, रूपगतमेतं. न होति तथागतो परं मरणाति, रूपगतमेतं. होति च न च होति तथागतो परं मरणाति, रूपगतमेतं. नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति, रूपगतमेतं. होति तथागतो परं मरणाति खो, आवुसो, वेदनागतमेतं. न होति तथागतो परं मरणाति, वेदनागतमेतं. होति च न च होति तथागतो परं मरणाति, वेदनागतमेतं. नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति, वेदनागतमेतं. होति तथागतो परं मरणाति खो, आवुसो, सञ्ञागतमेतं. न होति तथागतो परं मरणाति, सञ्ञागतमेतं. होति च न च होति तथागतो परं मरणाति, सञ्ञागतमेतं. नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति, सञ्ञागतमेतं. होति तथागतो परं मरणाति खो, आवुसो, सङ्खारगतमेतं ¶ . न होति तथागतो परं मरणाति, सङ्खारगतमेतं. होति च न च होति तथागतो परं मरणाति, सङ्खारगतमेतं. नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति, सङ्खारगतमेतं. होति तथागतो परं मरणाति खो, आवुसो, विञ्ञाणगतमेतं. न होति तथागतो परं मरणाति, विञ्ञाणगतमेतं. होति च न च होति तथागतो परं मरणाति, विञ्ञाणगतमेतं. नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति, विञ्ञाणगतमेतं. अयं खो, आवुसो, हेतु अयं पच्चयो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति. ततियं.

४. दुतियसारिपुत्तकोट्ठिकसुत्तं

४१३. एकं ¶ समयं आयस्मा च सारिपुत्तो, आयस्मा च महाकोट्ठिको बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये…पे… (सायेव ¶ पुच्छा) ‘‘को नु खो, आवुसो, हेतु, को पच्चयो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति? ‘‘रूपं खो, आवुसो, अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, रूपसमुदयं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, रूपनिरोधं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं ¶ , रूपनिरोधगामिनिं पटिपदं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति; ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति; ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति; ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति. वेदनं…पे… सञ्ञं…पे… सङ्खारे…पे… विञ्ञाणं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, विञ्ञाणसमुदयं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, विञ्ञाणनिरोधं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, विञ्ञाणनिरोधगामिनिं पटिपदं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति; ‘न होति तथागतो परं ¶ मरणा’तिपिस्स होति; ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति; ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’तिपिस्स होति.

‘‘रूपञ्च खो, आवुसो, जानतो पस्सतो यथाभूतं, रूपसमुदयं जानतो पस्सतो यथाभूतं, रूपनिरोधं जानतो पस्सतो यथाभूतं, रूपनिरोधगामिनिं पटिपदं जानतो पस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं ¶ मरणा’तिपिस्स न होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति. वेदनं…पे… सञ्ञं…पे… सङ्खारे…पे… विञ्ञाणं जानतो पस्सतो यथाभूतं, विञ्ञाणसमुदयं जानतो पस्सतो यथाभूतं, विञ्ञाणनिरोधं जानतो पस्सतो यथाभूतं, विञ्ञाणनिरोधगामिनिं पटिपदं जानतो पस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति; ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति; ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति; ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति. अयं खो, आवुसो, हेतु अयं पच्चयो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति. चतुत्थं.

५. ततियसारिपुत्तकोट्ठिकसुत्तं

४१४. एकं ¶ समयं आयस्मा च सारिपुत्तो, आयस्मा च महाकोट्ठिको बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये…पे… (सायेव पुच्छा) ‘‘को नु खो, आवुसो, हेतु को पच्चयो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति? ‘‘रूपे खो, आवुसो, अविगतरागस्स अविगतच्छन्दस्स ¶ अविगतपेमस्स अविगतपिपासस्स अविगतपरिळाहस्स अविगततण्हस्स ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति. वेदनाय…पे… सञ्ञाय…पे… सङ्खारेसु…पे… विञ्ञाणे अविगतरागस्स अविगतच्छन्दस्स अविगतपेमस्स अविगतपिपासस्स अविगतपरिळाहस्स अविगततण्हस्स ‘होति तथागतो परं ¶ मरणा’तिपिस्स होति…पे… ‘नेव ¶ होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति. रूपे च खो, आवुसो, विगतरागस्स…पे… वेदनाय…पे… सञ्ञाय…पे… सङ्खारेसु…पे… विञ्ञाणे विगतरागस्स विगतच्छन्दस्स विगतपेमस्स विगतपिपासस्स विगतपरिळाहस्स विगततण्हस्स ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति. अयं खो, आवुसो, हेतु, अयं पच्चयो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति. पञ्चमं.

६. चतुत्थसारिपुत्तकोट्ठिकसुत्तं

४१५. एकं समयं आयस्मा च सारिपुत्तो, आयस्मा च महाकोट्ठिको बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये. अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा महाकोट्ठिको तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता महाकोट्ठिकेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं महाकोट्ठिकं एतदवोच – ‘‘‘किं नु खो, आवुसो कोट्ठिक, होति तथागतो परं मरणा’ति…पे… ‘किं पनावुसो, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति इति पुट्ठो समानो – ‘एतम्पि खो, आवुसो, अब्याकतं भगवता – नेव होति न न होति तथागतो ¶ परं मरणा’ति वदेसि’’. ‘‘को नु खो, आवुसो, हेतु, को पच्चयो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति?

‘‘रूपारामस्स ¶ खो, आवुसो, रूपरतस्स रूपसम्मुदितस्स रूपनिरोधं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो ¶ परं मरणा’तिपिस्स होति; ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति; ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति; ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति. वेदनारामस्स खो, आवुसो, वेदनारतस्स वेदनासम्मुदितस्स, वेदनानिरोधं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं ¶ मरणा’तिपिस्स होति…पे… सञ्ञारामस्स खो, आवुसो…पे… सङ्खारारामस्स खो आवुसो…पे… विञ्ञाणारामस्स खो, आवुसो, विञ्ञाणरतस्स विञ्ञाणसम्मुदितस्स विञ्ञाणनिरोधं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति’’.

‘‘न रूपारामस्स खो, आवुसो, न रूपरतस्स न रूपसम्मुदितस्स, रूपनिरोधं जानतो पस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति. न वेदनारामस्स खो, आवुसो…पे… न सञ्ञारामस्स खो, आवुसो…पे… न सङ्खारारामस्स खो, आवुसो…पे… न विञ्ञाणारामस्स खो, आवुसो, न विञ्ञाणरतस्स न विञ्ञाणसम्मुदितस्स, विञ्ञाणनिरोधं जानतो पस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति…पे… ¶ ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति. अयं खो, आवुसो, हेतु, अयं पच्चयो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति.

‘‘सिया पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति? ‘‘सिया, आवुसो. भवारामस्स खो, आवुसो, भवरतस्स भवसम्मुदितस्स, भवनिरोधं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति. न ¶ भवारामस्स ¶ खो, आवुसो, न भवरतस्स न भवसम्मुदितस्स, भवनिरोधं जानतो पस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति. अयम्पि खो, आवुसो, परियायो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति.

‘‘सिया पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति? ‘‘सिया, आवुसो. उपादानारामस्स खो, आवुसो, उपादानरतस्स उपादानसम्मुदितस्स, उपादाननिरोधं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति. न उपादानारामस्स खो, आवुसो, न उपादानरतस्स न उपादानसम्मुदितस्स, उपादाननिरोधं जानतो पस्सतो यथाभूतं, ‘होति ¶ तथागतो ¶ परं मरणा’तिपिस्स न होति…पे… ‘नेव, होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति. अयम्पि खो आवुसो, परियायो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति.

‘‘सिया पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति? ‘‘सिया, आवुसो. तण्हारामस्स खो, आवुसो, तण्हारतस्स तण्हासम्मुदितस्स, तण्हानिरोधं अजानतो अपस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स होति. न तण्हारामस्स खो, आवुसो, न तण्हारतस्स न तण्हासम्मुदितस्स, तण्हानिरोधं जानतो पस्सतो यथाभूतं, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति…पे. ¶ … ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपिस्स न होति. अयम्पि खो, आवुसो, परियायो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति.

‘‘सिया पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो, येनेतं अब्याकतं भगवता’’ति? ‘‘एत्थ दानि, आवुसो सारिपुत्त, इतो उत्तरि किं इच्छसि? तण्हासङ्खयविमुत्तस्स, आवुसो सारिपुत्त, भिक्खुनो वट्टं [वत्तं (स्या. कं. क.) वद्धं (पी.)] नत्थि पञ्ञापनाया’’ति. छट्ठं.

४१६. अथ ¶ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता महामोग्गल्लानेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको आयस्मन्तं ¶ महामोग्गल्लानं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, भो मोग्गल्लान, सस्सतो लोको’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘सस्सतो लोको’’’ति. ‘‘किं पन, भो मोग्गल्लान, असस्सतो लोको’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘असस्सतो लोको’’’ति. ‘‘किं नु खो, भो मोग्गल्लान, अन्तवा लोको’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘अन्तवा लोको’’’ति. ‘‘किं पन, भो मोग्गल्लान, अनन्तवा लोको’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘अनन्तवा लोको’’’ति. ‘‘किं ¶ नु खो, भो मोग्गल्लान, तं जीवं तं ¶ सरीर’’न्ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘तं जीवं तं सरीर’’’न्ति. ‘‘किं पन, भो मोग्गल्लान, अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’’न्ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’’’न्ति. ‘‘किं नु खो, भो मोग्गल्लान, होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पन, भो मोग्गल्लान, न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘न होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं नु खो, भो मोग्गल्लान, होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पन, भो मोग्गल्लान, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति.

‘‘को ¶ नु खो, भो मोग्गल्लान, हेतु को पच्चयो, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – सस्सतो लोकोति वा, असस्सतो लोकोति वा, अन्तवा लोकोति वा, अनन्तवा लोकोति वा, तं जीवं तं सरीरन्ति वा, अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, होति तथागतो परं मरणाति वा, न होति तथागतो परं ¶ मरणाति वा, होति च न च होति तथागतो परं मरणाति वा, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा? को ¶ पन, भो मोग्गल्लान, हेतु को पच्चयो, येन समणस्स गोतमस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – सस्सतो लोकोतिपि, असस्सतो लोकोतिपि, अन्तवा लोकोतिपि, अनन्तवा लोकोतिपि, तं जीवं तं सरीरन्तिपि, अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्तिपि, होति तथागतो परं मरणातिपि, न होति तथागतो परं मरणातिपि, होति च न च होति तथागतो परं मरणातिपि, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणातिपी’’ति?

‘‘अञ्ञतित्थिया खो, वच्छ, परिब्बाजका चक्खुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सन्ति…पे… जिव्हं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सन्ति…पे… मनं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सन्ति. तस्मा अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – सस्सतो लोकोति वा…पे… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा. तथागतो च खो, वच्छ, अरहं ¶ सम्मासम्बुद्धो चक्खुं ¶ ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति…पे… जिव्हं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति…पे… मनं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. तस्मा तथागतस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – सस्सतो लोकोतिपि…पे… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणातिपी’’ति.

अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भो गोतम, सस्सतो लोको’’ति? अब्याकतं खो एतं, वच्छ, मया – ‘सस्सतो लोको’ति…पे…. ‘‘किं पन, भो गोतम, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं मया – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति.

‘‘को ¶ ¶ नु खो, भो गोतम, हेतु को पच्चयो, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा? को पन, भो गोतम, हेतु को पच्चयो, येन भोतो गोतमस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति?

‘‘अञ्ञतित्थिया खो, वच्छ, परिब्बाजका चक्खुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि ¶ , एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सन्ति…पे… जिव्हं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सन्ति…पे… मनं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सन्ति. तस्मा अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा. तथागतो च खो, वच्छ, अरहं सम्मासम्बुद्धो चक्खुं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति…पे… जिव्हं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति…पे… मनं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. तस्मा ¶ तथागतस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि, ‘असस्सतो लोको’तिपि, ‘अन्तवा लोको’तिपि, ‘अनन्तवा लोको’तिपि, ‘तं जीवं तं सरीर’न्तिपि, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्तिपि, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति.

‘‘अच्छरियं, भो गोतम, अब्भुतं, भो गोतम! यत्र हि नाम सत्थु च [सत्थुस्स च (सी. पी.), सत्थु चेव (खेमासुत्ते)] सावकस्स च अत्थेन अत्थो ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं संसन्दिस्सति समेस्सति न विरोधयिस्सति, यदिदं अग्गपदस्मिं. इदानाहं, भो गोतम, समणं महामोग्गल्लानं उपसङ्कमित्वा ¶ एतमत्थं अपुच्छिं. समणोपि मे मोग्गल्लानो एतेहि पदेहि एतेहि ब्यञ्जनेहि ¶ तमत्थं ब्याकासि, सेय्यथापि भवं गोतमो. अच्छरियं, भो गोतम, अब्भुतं, भो गोतम ¶ ! यत्र हि नाम सत्थु च सावकस्स च अत्थेन अत्थो ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं संसन्दिस्सति समेस्सति न विरोधयिस्सति, यदिदं अग्गपदस्मि’’न्ति. सत्तमं.

४१७. अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भो गोतम, सस्सतो लोको’’ति? अब्याकतं खो एतं, वच्छ, मया – ‘सस्सतो लोको’ति…पे…. ‘‘किं पन, भो गोतम, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं मया – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति.

‘‘को नु खो, भो गोतम, हेतु, को पच्चयो, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा? को पन, भो गोतम, हेतु, को पच्चयो, येन भोतो गोतमस्स ¶ एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति?

‘‘अञ्ञतित्थिया खो, वच्छ, परिब्बाजका रूपं अत्ततो समनुपस्सन्ति, रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं ¶ . वेदनं अत्ततो समनुपस्सन्ति…पे… सञ्ञं…पे… सङ्खारे…पे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सन्ति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं. तस्मा अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं ¶ एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा. तथागतो च खो, वच्छ, अरहं सम्मासम्बुद्धो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानं. न वेदनं अत्ततो समनुपस्सति…पे… न सञ्ञं…पे… न सङ्खारे…पे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न ¶ विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं. तस्मा तथागतस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति.

अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको उट्ठायासना येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता महामोग्गल्लानेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भो मोग्गल्लान, सस्सतो लोको’’ति? अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘सस्सतो लोको’ति…पे…. ‘‘किं पन, भो मोग्गल्लान, ‘नेव ¶ होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति.

‘‘को नु खो, भो मोग्गल्लान, हेतु, को पच्चयो, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा? को पन, भो मोग्गल्लान, हेतु, को पच्चयो येन समणस्स गोतमस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति?

‘‘अञ्ञतित्थिया ¶ ¶ खो, वच्छ, परिब्बाजका रूपं अत्ततो समनुपस्सन्ति, रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं. वेदनं अत्ततो समनुपस्सन्ति…पे… सञ्ञं…पे… सङ्खारे…पे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सन्ति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं. तस्मा अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा. तथागतो च खो, वच्छ, अरहं सम्मासम्बुद्धो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानं. न वेदनं अत्ततो समनुपस्सति…पे… न ¶ सञ्ञं…पे… न सङ्खारे…पे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं ¶ वा अत्तानं, न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं. तस्मा तथागतस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि, ‘असस्सतो लोको’तिपि, ‘अन्तवा लोको’तिपि, ‘अनन्तवा लोको’तिपि, ‘तं जीवं तं सरीर’न्तिपि, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्तिपि, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति.

‘‘अच्छरियं, भो मोग्गल्लान, अब्भुतं, भो मोग्गल्लान! यत्र हि नाम सत्थु च सावकस्स च अत्थेन अत्थो ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं संसन्दिस्सति, समेस्सति, न विरोधयिस्सति, यदिदं अग्गपदस्मिं. इदानाहं, भो मोग्गल्लान, समणं गोतमं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं अपुच्छिं. समणोपि मे गोतमो एतेहि पदेहि एतेहि ब्यञ्जनेहि एतमत्थं ब्याकासि, सेय्यथापि भवं मोग्गल्लानो. अच्छरियं, भो मोग्गल्लान, अब्भुतं, भो मोग्गल्लान! यत्र हि नाम सत्थु च सावकस्स च अत्थेन अत्थो ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं संसन्दिस्सति समेस्सति न विरोधयिस्सति, यदिदं अग्गपदस्मि’’न्ति. अट्ठमं.

४१८. अथ ¶ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच –

‘‘पुरिमानि ¶ , भो गोतम ¶ , दिवसानि पुरिमतरानि सम्बहुलानं नानातित्थियानं समणब्राह्मणानं परिब्बाजकानं कुतूहलसालायं सन्निसिन्नानं सन्निपतितानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘अयं खो पूरणो कस्सपो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो च ञातो यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स. सोपि सावकं अब्भतीतं कालङ्कतं उपपत्तीसु ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो, असु अमुत्र उपपन्नो’ति. योपिस्स ¶ सावको उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो तम्पि सावकं अब्भतीतं कालङ्कतं उपपत्तीसु ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो, असु अमुत्र उपपन्नो’’’ति.

‘‘अयम्पि खो मक्खलि गोसालो…पे… अयम्पि खो निगण्ठो नाटपुत्तो…पे… अयम्पि खो सञ्चयो [सञ्जयो (सी. स्या. कं. पी.)] बेलट्ठपुत्तो…पे… अयम्पि खो पकुधो [पकुद्धो (पी.)] कच्चानो…पे… अयम्पि खो अजितो केसकम्बलो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो च ञातो यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स. सोपि सावकं अब्भतीतं कालङ्कतं उपपत्तीसु ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो, असु अमुत्र उपपन्नो’ति. योपिस्स सावको उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो तम्पि सावकं अब्भतीतं कालङ्कतं ¶ उपपत्तीसु ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो, असु अमुत्र उपपन्नो’’’ति.

‘‘अयम्पि खो समणो गोतमो सङ्घी चेव गणी च गणाचरियो च ञातो यसस्सी तित्थकरो साधुसम्मतो बहुजनस्स. सोपि सावकं अब्भतीतं कालङ्कतं उपपत्तीसु ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो, असु अमुत्र ¶ उपपन्नो’ति. योपिस्स [यो च ख्वस्स (पी.)] सावको उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो तञ्च सावकं अब्भतीतं कालङ्कतं उपपत्तीसु न ब्याकरोति – ‘असु अमुत्र उपपन्नो, असु अमुत्र उपपन्नो’ति. अपि च खो नं एवं ब्याकरोति – ‘अच्छेच्छि तण्हं, विवत्तयि संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’ति. तस्स मय्हं, भो गोतम, अहु देव कङ्खा, अहु विचिकिच्छा – ‘कथं नाम [कथञ्हि नाम (स्या. कं. पी. क.) कथं कथं नाम (छक्कङ्गुत्तरे पञ्चमवग्गे दुतियसुत्ते)] समणस्स गोतमस्स धम्मो अभिञ्ञेय्यो’’’ति [धम्माभिञ्ञेय्याति (पी. क.) धम्मो… अञ्ञेय्यो (छक्कङ्गुत्तरे)]?

‘‘अलञ्हि ते, वच्छ, कङ्खितुं, अलं विचिकिच्छितुं. कङ्खनीये च पन ते ठाने विचिकिच्छा उप्पन्ना. सउपादानस्स ख्वाहं, वच्छ, उपपत्तिं पञ्ञापेमि नो अनुपादानस्स. सेय्यथापि ¶ , वच्छ, अग्गि सउपादानो जलति, नो अनुपादानो; एवमेव ख्वाहं, वच्छ, सउपादानस्स उपपत्तिं पञ्ञापेमि, नो अनुपादानस्सा’’ति.

‘‘यस्मिं ¶ , भो गोतम, समये अच्चि वातेन खित्ता दूरम्पि गच्छति, इमस्स पन भवं गोतमो किं उपादानस्मिं पञ्ञापेती’’ति? ‘‘यस्मिं खो, वच्छ, समये अच्चि वातेन खित्ता दूरम्पि गच्छति, तमहं वातूपादानं पञ्ञापेमि. वातो हिस्स, वच्छ, तस्मिं समये उपादानं होती’’ति. ‘‘यस्मिञ्च ¶ पन, भो गोतम, समये इमञ्च कायं निक्खिपति, सत्तो च अञ्ञतरं कायं अनुपपन्नो होति, इमस्स पन भवं गोतमो किं उपादानस्मिं पञ्ञापेती’’ति? ‘‘यस्मिं खो, वच्छ, समये इमञ्च कायं निक्खिपति, सत्तो च अञ्ञतरं कायं अनुपपन्नो होति, तमहं तण्हूपादानं वदामि. तण्हा हिस्स, वच्छ, तस्मिं समये उपादानं होती’’ति [होतीति…पे… (क.)]. नवमं.

४१९. अथ ¶ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भो गोतम, अत्थत्ता’’ति? एवं वुत्ते, भगवा तुण्ही अहोसि. ‘‘किं पन, भो गोतम, नत्थत्ता’’ति? दुतियम्पि खो भगवा तुण्ही अहोसि. अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको उट्ठायासना पक्कामि.

अथ खो आयस्मा आनन्दो अचिरपक्कन्ते वच्छगोत्ते परिब्बाजके भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भन्ते, भगवा वच्छगोत्तस्स परिब्बाजकस्स पञ्हं पुट्ठो न ब्याकासी’’ति? ‘‘अहञ्चानन्द, वच्छगोत्तस्स परिब्बाजकस्स ‘अत्थत्ता’ति पुट्ठो समानो ‘अत्थत्ता’ति ब्याकरेय्यं, ये ते, आनन्द, समणब्राह्मणा सस्सतवादा तेसमेतं सद्धिं [तेसमेतं लद्धि (सी.)] अभविस्स. अहञ्चानन्द, वच्छगोत्तस्स परिब्बाजकस्स ‘नत्थत्ता’ति पुट्ठो समानो ‘नत्थत्ता’ति ब्याकरेय्यं, ये ते, आनन्द, समणब्राह्मणा ¶ उच्छेदवादा तेसमेतं सद्धिं अभविस्स. अहञ्चानन्द, वच्छगोत्तस्स परिब्बाजकस्स ‘अत्थत्ता’ति पुट्ठो समानो ‘अत्थत्ता’ति ब्याकरेय्यं, अपि ¶ नु मे तं, आनन्द, अनुलोमं अभविस्स ञाणस्स उप्पादाय – ‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘अहञ्चानन्द, वच्छगोत्तस्स परिब्बाजकस्स ¶ ‘नत्थत्ता’ति पुट्ठो समानो ‘नत्थत्ता’ति ब्याकरेय्यं ¶ , सम्मूळ्हस्स, आनन्द, वच्छगोत्तस्स परिब्बाजकस्स भिय्यो सम्मोहाय अभविस्स – ‘अहुवा मे नून पुब्बे अत्ता, सो एतरहि नत्थी’’’ति. दसमं.

४२०. एकं समयं आयस्मा सभियो कच्चानो ञातिके विहरति गिञ्जकावसथे. अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको येनायस्मा सभियो कच्चानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सभियेन कच्चानेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको आयस्मन्तं सभियं कच्चानं एतदवोच – ‘‘किं नु खो भो, कच्चान, होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं पन, भो कच्चान, न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘न होति तथागतो परं मरणा’’’ति.

‘‘किं नु खो, भो कच्चान, होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’’ति. ‘‘किं ¶ पन, भो कच्चान, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति.

‘‘‘किं नु खो, भो कच्चान, होति तथागतो परं मरणा’ति, इति पुट्ठो समानो – ‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि ¶ . ‘किं पन, भो कच्चान, न होति तथागतो परं मरणा’ति, इति पुट्ठो समानो – ‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – न होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. ‘किं नु खो, भो कच्चान, होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति, इति पुट्ठो समानो – ‘अब्याकतं खो एतं, वच्छ ¶ , भगवता – होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. ‘किं पन, भो कच्चान, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति, इति पुट्ठो समानो – ‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – नेव होति न ¶ न होति तथागतो परं मरणा’ति वदेसि. को नु खो, भो कच्चान, हेतु, को पच्चयो, येनेतं अब्याकतं समणेन गोतमेना’’ति? ‘‘यो च, वच्छ, हेतु, यो च पच्चयो पञ्ञापनाय रूपीति वा अरूपीति वा सञ्ञीति वा असञ्ञीति वा नेवसञ्ञीनासञ्ञीति वा, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य. केन नं पञ्ञापयमानो पञ्ञापेय्य रूपीति वा अरूपीति वा सञ्ञीति वा असञ्ञीति वा नेवसञ्ञीनासञ्ञीति वा’’ति. ‘‘कीवचिरं पब्बजितोसि, भो कच्चाना’’ति? ‘‘नचिरं, आवुसो, तीणि वस्सानी’’ति. ‘‘यस्सप’स्स, आवुसो, एतमेत्तकेन एत्तकमेव तंप’स्स बहु, को पन वादो एवं [को पन वादो एव (सी. पी.)] अभिक्कन्ते’’ति! एकादसमं.

खेमाथेरी ¶ अनुराधो, सारिपुत्तोति कोट्ठिको;

मोग्गल्लानो च वच्छो च, कुतूहलसालानन्दो;

सळायतनवेदना, मातुगामो जम्बुखादको;

सामण्डको मोग्गल्लानो, चित्तो गामणि सङ्खतं;

सळायतनवग्गसंयुत्तपाळि निट्ठिता.