📜

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

संयुत्तनिकायो

महावग्गो

१. मग्गसंयुत्तं

१. अविज्जावग्गो

१. अविज्जासुत्तं

१. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘अविज्जा, भिक्खवे, पुब्बङ्गमा अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया, अन्वदेव [अनुदेव (सी. पी. क.)] अहिरिकं अनोत्तप्पं ¶ . अविज्जागतस्स, भिक्खवे, अविद्दसुनो मिच्छादिट्ठि पहोति; मिच्छादिट्ठिस्स मिच्छासङ्कप्पो पहोति; मिच्छासङ्कप्पस्स मिच्छावाचा पहोति; मिच्छावाचस्स मिच्छाकम्मन्तो पहोति; मिच्छाकम्मन्तस्स मिच्छाआजीवो पहोति; मिच्छाआजीवस्स मिच्छावायामो पहोति; मिच्छावायामस्स मिच्छासति पहोति; मिच्छासतिस्स मिच्छासमाधि पहोति.

‘‘विज्जा ¶ च खो, भिक्खवे, पुब्बङ्गमा कुसलानं धम्मानं समापत्तिया, अन्वदेव हिरोत्तप्पं. विज्जागतस्स, भिक्खवे ¶ , विद्दसुनो सम्मादिट्ठि ¶ पहोति; सम्मादिट्ठिस्स सम्मासङ्कप्पो पहोति; सम्मासङ्कप्पस्स सम्मावाचा पहोति; सम्मावाचस्स सम्माकम्मन्तो पहोति; सम्माकम्मन्तस्स सम्माआजीवो पहोति; सम्माआजीवस्स सम्मावायामो पहोति; सम्मावायामस्स सम्मासति पहोति; सम्मासतिस्स सम्मासमाधि पहोती’’ति. पठमं.

२. उपड्ढसुत्तं

२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सक्येसु विहरति नगरकं नाम [नागरकं नाम (सी.), सक्करं नाम (स्या. क.)] सक्यानं निगमो. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘उपड्ढमिदं, भन्ते, ब्रह्मचरियं, यदिदं – कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता’’ति.

‘‘मा हेवं, आनन्द, मा हेवं, आनन्द! सकलमेविदं, आनन्द, ब्रह्मचरियं, यदिदं – कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता. कल्याणमित्तस्सेतं, आनन्द, भिक्खुनो पाटिकङ्खं कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति.

‘‘कथञ्चानन्द, भिक्खु कल्याणमित्तो कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इधानन्द, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं; सम्मासङ्कप्पं भावेति विवेकनिस्सितं ¶ …पे… सम्मावाचं भावेति ¶ …पे… सम्माकम्मन्तं भावेति…पे… सम्माआजीवं भावेति…पे… सम्मावायामं भावेति…पे… सम्मासतिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, आनन्द, भिक्खु कल्याणमित्तो कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति.

‘‘तदमिनापेतं ¶ ¶ , आनन्द, परियायेन वेदितब्बं यथा सकलमेविदं ब्रह्मचरियं, यदिदं – कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता. ममञ्हि, आनन्द, कल्याणमित्तं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति; जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति; मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति; सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति. इमिना खो एतं, आनन्द, परियायेन वेदितब्बं यथा सकलमेविदं ब्रह्मचरियं, यदिदं – कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता’’ति. दुतियं.

३. सारिपुत्तसुत्तं

३. सावत्थिनिदानं. अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सकलमिदं, भन्ते, ब्रह्मचरियं, यदिदं – कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता’’ति.

‘‘साधु ¶ साधु, सारिपुत्त! सकलमिदं, सारिपुत्त, ब्रह्मचरियं, यदिदं – कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता. कल्याणमित्तस्सेतं, सारिपुत्त, भिक्खुनो पाटिकङ्खं कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं ¶ बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, सारिपुत्त, भिक्खु कल्याणमित्तो कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति?

‘‘इध, सारिपुत्त, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं ¶ वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, सारिपुत्त, भिक्खु कल्याणमित्तो कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति.

‘‘तदमिनापेतं, सारिपुत्त, परियायेन वेदितब्बं यथा सकलमिदं ब्रह्मचरियं, यदिदं – कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता. ममञ्हि, सारिपुत्त, कल्याणमित्तं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया ¶ परिमुच्चन्ति; जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति; मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति; सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति. इमिना खो एतं, सारिपुत्त, परियायेन वेदितब्बं ¶ यथा सकलमिदं ब्रह्मचरियं, यदिदं – कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता’’ति. ततियं.

४. जाणुस्सोणिब्राह्मणसुत्तं

४. सावत्थिनिदानं. अथ खो आयस्मा आनन्दो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पाविसि. अद्दसा खो आयस्मा आनन्दो जाणुस्सोणिं ब्राह्मणं सब्बसेतेन वळवाभिरथेन [वळभीरथेन (सी.)] सावत्थिया निय्यायन्तं. सेता सुदं अस्सा युत्ता होन्ति सेतालङ्कारा, सेतो रथो, सेतपरिवारो, सेता रस्मियो, सेता पतोदलट्ठि, सेतं छत्तं, सेतं उण्हीसं ¶ , सेतानि वत्थानि, सेता उपाहना, सेताय सुदं वालबीजनिया बीजीयति. तमेनं जनो दिस्वा एवमाह – ‘‘ब्रह्मं वत, भो, यानं! ब्रह्मयानरूपं वत, भो’’ति!!

अथ खो आयस्मा आनन्दो सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि ¶ ; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘इधाहं, भन्ते, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पाविसिं. अद्दसं ख्वाहं, भन्ते, जाणुस्सोणिं ब्राह्मणं सब्बसेतेन वळवाभिरथेन सावत्थिया निय्यायन्तं. सेता सुदं अस्सा युत्ता होन्ति सेतालङ्कारा, सेतो रथो, सेतपरिवारो, सेता रस्मियो, सेता पतोदलट्ठि, सेतं छत्तं, सेतं उण्हीसं, सेतानि वत्थानि, सेता ¶ उपाहना, सेताय सुदं वालबीजनिया बीजीयति. तमेनं जनो दिस्वा एवमाह – ‘ब्रह्मं वत, भो, यानं! ब्रह्मयानरूपं वत, भो’ति!! सक्का नु खो, भन्ते, इमस्मिं धम्मविनये ब्रह्मयानं पञ्ञापेतु’’न्ति?

‘‘सक्का ¶ , आनन्दा’’ति भगवा अवोच – ‘‘इमस्सेव खो एतं, आनन्द, अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं – ‘ब्रह्मयानं’ इतिपि, ‘धम्मयानं’ इतिपि, ‘अनुत्तरो सङ्गामविजयो’ इतिपी’’ति.

‘‘सम्मादिट्ठि, आनन्द, भाविता बहुलीकता रागविनयपरियोसाना होति, दोसविनयपरियोसाना होति, मोहविनयपरियोसाना होति. सम्मासङ्कप्पो, आनन्द, भावितो बहुलीकतो रागविनयपरियोसानो होति, दोसविनयपरियोसानो होति, मोहविनयपरियोसानो होति. सम्मावाचा, आनन्द, भाविता बहुलीकता रागविनयपरियोसाना होति, दोस…पे… मोहविनयपरियोसाना होति. सम्माकम्मन्तो, आनन्द, भावितो बहुलीकतो रागविनयपरियोसानो होति, दोस… मोहविनयपरियोसानो होति. सम्माआजीवो, आनन्द, भावितो बहुलीकतो रागविनयपरियोसानो होति, दोस… मोहविनयपरियोसानो होति ¶ . सम्मावायामो, आनन्द, भावितो बहुलीकतो रागविनयपरियोसानो ¶ होति, दोस… मोहविनयपरियोसानो होति. सम्मासति, आनन्द, भाविता बहुलीकता रागविनयपरियोसाना होति, दोस… मोहविनयपरियोसाना होति. सम्मासमाधि, आनन्द, भावितो बहुलीकतो रागविनयपरियोसानो ¶ होति, दोस… मोहविनयपरियोसानो होति.

‘‘इमिना खो एतं, आनन्द, परियायेन वेदितब्बं यथा इमस्सेवेतं अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं – ‘ब्रह्मयानं’ इतिपि, ‘धम्मयानं’ इतिपि, ‘अनुत्तरो सङ्गामविजयो’ इतिपी’’ति. इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘यस्स सद्धा च पञ्ञा च, धम्मा युत्ता सदा धुरं;

हिरी ईसा मनो योत्तं, सति आरक्खसारथि.

‘‘रथो सीलपरिक्खारो, झानक्खो चक्कवीरियो;

उपेक्खा धुरसमाधि, अनिच्छा परिवारणं.

‘‘अब्यापादो अविहिंसा, विवेको यस्स आवुधं;

तितिक्खा चम्मसन्नाहो [वम्मसन्नाहो (सी.)], योगक्खेमाय वत्तति.

‘‘एतदत्तनि ¶ ¶ सम्भूतं, ब्रह्मयानं अनुत्तरं;

निय्यन्ति धीरा लोकम्हा, अञ्ञदत्थु जयं जय’’न्ति. चतुत्थं;

५. किमत्थियसुत्तं

५. सावत्थिनिदानं. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे… एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘इध नो, भन्ते, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका अम्हे एवं पुच्छन्ति – ‘किमत्थियं, आवुसो, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति? एवं पुट्ठा मयं, भन्ते, तेसं अञ्ञतित्थियानं ¶ परिब्बाजकानं एवं ब्याकरोम – ‘दुक्खस्स खो, आवुसो, परिञ्ञत्थं भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. कच्चि मयं, भन्ते, एवं पुट्ठा एवं ब्याकरमाना वुत्तवादिनो चेव भगवतो होम, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खाम, धम्मस्स चानुधम्मं ¶ ब्याकरोम, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छती’’ति?

‘‘तग्घ तुम्हे, भिक्खवे, एवं पुट्ठा एवं ब्याकरमाना वुत्तवादिनो चेव मे होथ, न च मं अभूतेन अब्भाचिक्खथ, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरोथ, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छति. दुक्खस्स हि परिञ्ञत्थं मयि ब्रह्मचरियं वुस्सति. सचे वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘अत्थि पनावुसो, मग्गो, अत्थि पटिपदा एतस्स दुक्खस्स ¶ परिञ्ञाया’ति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो, अत्थि पटिपदा एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञाया’’’ति.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, मग्गो, कतमा पटिपदा एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञायाति? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. अयं, भिक्खवे, मग्गो, अयं पटिपदा एतस्स दुक्खस्स परिञ्ञायाति. एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति. पञ्चमं.

६. पठमअञ्ञतरभिक्खुसुत्तं

६. सावत्थिनिदानं ¶ . अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘ब्रह्मचरियं, ब्रह्मचरिय’न्ति, भन्ते, वुच्चति. कतमं नु खो, भन्ते, ब्रह्मचरियं, कतमं ब्रह्मचरियपरियोसान’’न्ति?

‘‘अयमेव खो, भिक्खु, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो ब्रह्मचरियं, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि ¶ ¶ . यो खो, भिक्खु, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं ब्रह्मचरियपरियोसान’’न्ति. छट्ठं.

७. दुतियअञ्ञतरभिक्खुसुत्तं

७. सावत्थिनिदानं. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं ¶ निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘रागविनयो दोसविनयो मोहविनयो’ति, भन्ते, वुच्चति. किस्स नु खो एतं, भन्ते, अधिवचनं – ‘रागविनयो दोसविनयो मोहविनयो’’’ति? ‘‘निब्बानधातुया खो एतं, भिक्खु, अधिवचनं – ‘रागविनयो दोसविनयो मोहविनयो’ति. आसवानं खयो तेन वुच्चती’’ति.

एवं वुत्ते सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘अमतं, अमत’न्ति, भन्ते, वुच्चति. कतमं नु खो, भन्ते, अमतं, कतमो अमतगामिमग्गो’’ति? ‘‘यो खो, भिक्खु, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं वुच्चति अमतं. अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो अमतगामिमग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधी’’ति. सत्तमं.

८. विभङ्गसुत्तं

८. सावत्थिनिदानं. ‘‘अरियं वो, भिक्खवे, अट्ठङ्गिकं मग्गं देसेस्सामि विभजिस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘कतमो च, भिक्खवे, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि? यं खो, भिक्खवे, दुक्खे ¶ ञाणं, दुक्खसमुदये ञाणं ¶ , दुक्खनिरोधे ¶ ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सम्मासङ्कप्पो? यो खो, भिक्खवे, नेक्खम्मसङ्कप्पो ¶ , अब्यापादसङ्कप्पो, अविहिंसासङ्कप्पो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मासङ्कप्पो.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, सम्मावाचा? या खो, भिक्खवे, मुसावादा वेरमणी, पिसुणाय वाचाय वेरमणी, फरुसाय वाचाय वेरमणी, सम्फप्पलापा वेरमणी – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मावाचा.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सम्माकम्मन्तो? या खो, भिक्खवे, पाणातिपाता वेरमणी, अदिन्नादाना वेरमणी, अब्रह्मचरिया वेरमणी – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्माकम्मन्तो.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सम्माआजीवो? इध, भिक्खवे, अरियसावको मिच्छाआजीवं पहाय सम्माआजीवेन जीवितं कप्पेति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्माआजीवो.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सम्मावायामो? इध, भिक्खवे, भिक्खु अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति, उप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय छन्दं जनेति…पे… अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय छन्दं जनेति…पे… उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया असम्मोसाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति – अयं ¶ वुच्चति, भिक्खवे, सम्मावायामो.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, सम्मासति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो ¶ सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति ¶ आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मासति.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, सम्मासमाधि? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो, सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मासमाधी’’ति. अट्ठमं.

९. सूकसुत्तं

९. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सालिसूकं वा यवसूकं वा मिच्छापणिहितं हत्थेन वा पादेन वा अक्कन्तं हत्थं वा पादं वा भिन्दिस्सति [भेच्छति (क.)], लोहितं वा उप्पादेस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति. तं किस्स हेतु? मिच्छापणिहितत्ता, भिक्खवे, सूकस्स. एवमेव खो, भिक्खवे, सो वत भिक्खु मिच्छापणिहिताय दिट्ठिया मिच्छापणिहिताय मग्गभावनाय अविज्जं भिन्दिस्सति, विज्जं उप्पादेस्सति, निब्बानं सच्छिकरिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति. तं किस्स हेतु? मिच्छापणिहितत्ता, भिक्खवे, दिट्ठिया.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सालिसूकं वा यवसूकं वा सम्मापणिहितं हत्थेन वा पादेन वा अक्कन्तं हत्थं वा पादं वा भिन्दिस्सति, लोहितं वा उप्पादेस्सतीति – ठानमेतं विज्जति. तं किस्स हेतु? सम्मापणिहितत्ता, भिक्खवे ¶ , सूकस्स. एवमेव खो, भिक्खवे, सो वत भिक्खु सम्मापणिहिताय दिट्ठिया सम्मापणिहिताय मग्गभावनाय अविज्जं ¶ भिन्दिस्सति, विज्जं उप्पादेस्सति, निब्बानं सच्छिकरिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति. तं किस्स हेतु? सम्मापणिहितत्ता, भिक्खवे, दिट्ठिया.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सम्मापणिहिताय दिट्ठिया सम्मापणिहिताय मग्गभावनाय अविज्जं भिन्दति, विज्जं उप्पादेति, निब्बानं सच्छिकरोतीति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं ¶ वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं ¶ भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्मापणिहिताय दिट्ठिया सम्मापणिहिताय मग्गभावनाय अविज्जं भिन्दति, विज्जं उप्पादेति, निब्बानं सच्छिकरोती’’ति. नवमं.

१०. नन्दियसुत्तं

१०. सावत्थिनिदानं. अथ खो नन्दियो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो नन्दियो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कति नु खो, भो गोतम, धम्मा भाविता बहुलीकता निब्बानङ्गमा होन्ति निब्बानपरायना निब्बानपरियोसाना’’ति?

‘‘अट्ठिमे खो, नन्दिय, धम्मा भाविता बहुलीकता निब्बानङ्गमा होन्ति निब्बानपरायना निब्बानपरियोसाना. कतमे अट्ठ? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इमे खो, नन्दिय, अट्ठ धम्मा भाविता बहुलीकता निब्बानङ्गमा होन्ति निब्बानपरायना निब्बानपरियोसाना’’ति. एवं वुत्ते नन्दियो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं ¶ , भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम ¶ ¶ …पे… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. दसमं.

अविज्जावग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

अविज्जञ्च उपड्ढञ्च, सारिपुत्तो च ब्राह्मणो;

किमत्थियो च द्वे भिक्खू, विभङ्गो सूकनन्दियाति.

२. विहारवग्गो

१. पठमविहारसुत्तं

११. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘इच्छामहं, भिक्खवे, अड्ढमासं पटिसल्लियितुं. नम्हि केनचि उपसङ्कमितब्बो, अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेना’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति ¶ खो ते भिक्खू भगवतो पटिस्सुत्वा नास्सुध कोचि भगवन्तं उपसङ्कमति, अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेन.

अथ खो भगवा तस्स अड्ढमासस्स अच्चयेन पटिसल्लाना वुट्ठितो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘येन स्वाहं, भिक्खवे, विहारेन पठमाभिसम्बुद्धो विहरामि, तस्स पदेसेन विहासिं. सो एवं पजानामि – ‘मिच्छादिट्ठिपच्चयापि वेदयितं; सम्मादिट्ठिपच्चयापि वेदयितं…पे… ¶ मिच्छासमाधिपच्चयापि वेदयितं; सम्मासमाधिपच्चयापि वेदयितं; छन्दपच्चयापि वेदयितं; वितक्कपच्चयापि वेदयितं; सञ्ञापच्चयापि वेदयितं; छन्दो च अवूपसन्तो होति, वितक्को च अवूपसन्तो होति, सञ्ञा च अवूपसन्ता होति, तप्पच्चयापि वेदयितं; छन्दो ¶ च वूपसन्तो होति, वितक्को च वूपसन्तो होति, सञ्ञा च वूपसन्ता होति, तप्पच्चयापि वेदयितं; अप्पत्तस्स पत्तिया अत्थि आयामं [वायामं (सी. स्या.)], तस्मिम्पि ठाने अनुप्पत्ते तप्पच्चयापि वेदयित’’’न्ति. पठमं.

२. दुतियविहारसुत्तं

१२. सावत्थिनिदानं. ‘‘इच्छामहं, भिक्खवे, तेमासं पटिसल्लियितुं. नम्हि केनचि उपसङ्कमितब्बो, अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेना’’ति ¶ . ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पटिस्सुत्वा नास्सुध कोचि भगवन्तं उपसङ्कमति, अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेन.

अथ खो भगवा तस्स तेमासस्स अच्चयेन पटिसल्लाना वुट्ठितो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘येन स्वाहं, भिक्खवे, विहारेन पठमाभिसम्बुद्धो विहरामि, तस्स पदेसेन विहासिं. सो एवं पजानामि – ‘मिच्छादिट्ठिपच्चयापि वेदयितं; मिच्छादिट्ठिवूपसमपच्चयापि वेदयितं; सम्मादिट्ठिपच्चयापि वेदयितं; सम्मादिट्ठिवूपसमपच्चयापि वेदयितं…पे… ¶ मिच्छासमाधिपच्चयापि वेदयितं; मिच्छासमाधिवूपसमपच्चयापि वेदयितं, सम्मासमाधिपच्चयापि वेदयितं; सम्मासमाधिवूपसमपच्चयापि वेदयितं; छन्दपच्चयापि वेदयितं; छन्दवूपसमपच्चयापि वेदयितं; वितक्कपच्चयापि वेदयितं; वितक्कवूपसमपच्चयापि वेदयितं; सञ्ञापच्चयापि वेदयितं; सञ्ञावूपसमपच्चयापि वेदयितं; छन्दो च अवूपसन्तो होति, वितक्को च अवूपसन्तो होति, सञ्ञा च अवूपसन्ता होति, तप्पच्चयापि वेदयितं; छन्दो ¶ च वूपसन्तो होति ¶ , वितक्को च वूपसन्तो होति, सञ्ञा च वूपसन्ता होति, तप्पच्चयापि वेदयितं; अप्पत्तस्स पत्तिया अत्थि आयामं [वायामं (सी. स्या.)], तस्मिम्पि ठाने अनुप्पत्ते तप्पच्चयापि वेदयित’’’न्ति. दुतियं.

३. सेक्खसुत्तं

१३. सावत्थिनिदानं. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच ¶ – ‘‘‘सेक्खो, सेक्खो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सेक्खो होती’’ति?

‘‘इध, भिक्खु, सेक्खाय सम्मादिट्ठिया समन्नागतो होति…पे… सेक्खेन सम्मासमाधिना समन्नागतो होति. एत्तावता खो, भिक्खु, सेक्खो होती’’ति. ततियं.

४. पठमउप्पादसुत्तं

१४. सावत्थिनिदानं. ‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र तथागतस्स पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स. कतमे अट्ठ? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इमे खो, भिक्खवे, अट्ठ धम्मा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र तथागतस्स पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति. चतुत्थं.

५. दुतियउप्पादसुत्तं

१५. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे अट्ठ? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि ¶ . इमे खो, भिक्खवे, अट्ठ धम्मा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. पञ्चमं.

६. पठमपरिसुद्धसुत्तं

१६. सावत्थिनिदानं. ‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, धम्मा परिसुद्धा परियोदाता अनङ्गणा विगतूपक्किलेसा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र तथागतस्स पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स. कतमे अट्ठ? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इमे खो, भिक्खवे, अट्ठ धम्मा परिसुद्धा परियोदाता ¶ अनङ्गणा विगतूपक्किलेसा ¶ अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र तथागतस्स पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति. छट्ठं.

७. दुतियपरिसुद्धसुत्तं

१७. सावत्थिनिदानं. ‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, धम्मा परिसुद्धा परियोदाता अनङ्गणा विगतूपक्किलेसा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे अट्ठ? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इमे खो, भिक्खवे, अट्ठ धम्मा परिसुद्धा परियोदाता अनङ्गणा विगतूपक्किलेसा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. सत्तमं.

८. पठमकुक्कुटारामसुत्तं

१८. एवं मे सुतं – एकं समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च भद्दो पाटलिपुत्ते विहरन्ति कुक्कुटारामे. अथ खो आयस्मा भद्दो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं ¶ कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा भद्दो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –

‘‘‘अब्रह्मचरियं, अब्रह्मचरिय’न्ति, आवुसो आनन्द, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो, अब्रह्मचरिय’’न्ति? ‘‘साधु ¶ साधु, आवुसो भद्द! भद्दको खो ते, आवुसो भद्द, उम्मङ्गो, भद्दकं पटिभानं, कल्याणी परिपुच्छा. एवञ्हि त्वं, आवुसो भद्द, पुच्छसि – ‘अब्रह्मचरियं, अब्रह्मचरियन्ति, आवुसो आनन्द, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो, अब्रह्मचरिय’’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘अयमेव खो ¶ , आवुसो, अट्ठङ्गिको मिच्छामग्गो अब्रह्मचरियं, सेय्यथिदं – मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छासमाधी’’ति. अट्ठमं.

९. दुतियकुक्कुटारामसुत्तं

१९. पाटलिपुत्तनिदानं. ‘‘‘ब्रह्मचरियं, ब्रह्मचरिय’न्ति, आवुसो आनन्द, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो, ब्रह्मचरियं, कतमं ब्रह्मचरियपरियोसान’’न्ति? ‘‘साधु साधु, आवुसो भद्द! भद्दको खो ते, आवुसो भद्द, उम्मङ्गो, भद्दकं पटिभानं, कल्याणी परिपुच्छा. एवञ्हि त्वं, आवुसो भद्द, पुच्छसि – ‘ब्रह्मचरियं, ब्रह्मचरियन्ति, आवुसो आनन्द, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो ¶ , ब्रह्मचरियं, कतमं ब्रह्मचरियपरियोसान’’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो ब्रह्मचरियं, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. यो खो, आवुसो, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं ब्रह्मचरियपरियोसान’’न्ति. नवमं.

१०. ततियकुक्कुटारामसुत्तं

२०. पाटलिपुत्तनिदानं. ‘‘‘ब्रह्मचरियं, ब्रह्मचरिय’न्ति, आवुसो आनन्द, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो, ब्रह्मचरियं, कतमो ब्रह्मचारी, कतमं ब्रह्मचरियपरियोसान’’न्ति? ‘‘साधु ¶ साधु, आवुसो भद्द! भद्दको खो ते, आवुसो भद्द, उम्मङ्गो, भद्दकं पटिभानं, कल्याणी परिपुच्छा. एवञ्हि त्वं, आवुसो भद्द, पुच्छसि – ‘ब्रह्मचरियं, ब्रह्मचरियन्ति, आवुसो ¶ आनन्द, वुच्चति. कतमं नु खो, आवुसो, ब्रह्मचरियं, कतमो ब्रह्मचारी, कतमं ब्रह्मचरियपरियोसान’’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘अयमेव खो, आवुसो, अरियो अट्ठङ्गिको ¶ मग्गो ब्रह्मचरियं, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. यो खो, आवुसो, इमिना अरियेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन समन्नागतो – अयं वुच्चति ब्रह्मचारी. यो खो, आवुसो, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – इदं ब्रह्मचरियपरियोसान’’न्ति. दसमं.

तीणि सुत्तन्तानि एकनिदानानि.विहारवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

द्वे विहारा च सेक्खो च, उप्पादा अपरे दुवे;

परिसुद्धेन द्वे वुत्ता, कुक्कुटारामेन तयोति.

३. मिच्छत्तवग्गो

१. मिच्छत्तसुत्तं

२१. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘मिच्छत्तञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, सम्मत्तञ्च. तं सुणाथ. कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, मिच्छत्तं? सेय्यथिदं – मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छासमाधि ¶ . इदं वुच्चति, भिक्खवे, मिच्छत्तं. कतमञ्च, भिक्खवे, सम्मत्तं? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इदं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मत्त’’न्ति. पठमं.

२. अकुसलधम्मसुत्तं

२२. सावत्थिनिदानं. ‘‘अकुसले च खो, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि, कुसले च धम्मे. तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, अकुसला धम्मा? सेय्यथिदं – मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छासमाधि. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, अकुसला धम्मा. कतमे च, भिक्खवे, कुसला धम्मा ¶ ? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, कुसला धम्मा’’ति. दुतियं.

३. पठमपटिपदासुत्तं

२३. सावत्थिनिदानं. ‘‘मिच्छापटिपदञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, सम्मापटिपदञ्च. तं सुणाथ. कतमा च, भिक्खवे, मिच्छापटिपदा? सेय्यथिदं – मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छासमाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, मिच्छापटिपदा. कतमा ¶ च, भिक्खवे, सम्मापटिपदा? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मापटिपदा’’ति. ततियं.

४. दुतियपटिपदासुत्तं

२४. सावत्थिनिदानं. ‘‘गिहिनो वाहं, भिक्खवे, पब्बजितस्स वा मिच्छापटिपदं न वण्णेमि. गिहि वा, भिक्खवे, पब्बजितो वा मिच्छापटिपन्नो मिच्छापटिपत्ताधिकरणहेतु ¶ नाराधको होति ञायं धम्मं कुसलं’’.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, मिच्छापटिपदा? सेय्यथिदं – मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छासमाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, मिच्छापटिपदा. गिहिनो वाहं, भिक्खवे, पब्बजितस्स वा मिच्छापटिपदं न वण्णेमि. गिहि वा, भिक्खवे, पब्बजितो वा मिच्छापटिपन्नो मिच्छापटिपत्ताधिकरणहेतु नाराधको होति ञायं धम्मं कुसलं.

‘‘गिहिनो वाहं, भिक्खवे, पब्बजितस्स वा सम्मापटिपदं वण्णेमि. गिहि वा, भिक्खवे, पब्बजितो वा सम्मापटिपन्नो सम्मापटिपत्ताधिकरणहेतु आराधको होति ञायं धम्मं कुसलं. कतमा च, भिक्खवे, सम्मापटिपदा? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मापटिपदा. गिहिनो वाहं, भिक्खवे, पब्बजितस्स वा सम्मापटिपदं वण्णेमि. गिहि वा, भिक्खवे ¶ , पब्बजितो वा सम्मापटिपन्नो सम्मापटिपत्ताधिकरणहेतु आराधको होति ञायं धम्मं कुसल’’न्ति. चतुत्थं.

५. पठमअसप्पुरिससुत्तं

२५. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘असप्पुरिसञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, सप्पुरिसञ्च ¶ . तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, असप्पुरिसो? इध, भिक्खवे, एकच्चो मिच्छादिट्ठिको होति, मिच्छासङ्कप्पो, मिच्छावाचो, मिच्छाकम्मन्तो, मिच्छाआजीवो, मिच्छावायामो, मिच्छासति, मिच्छासमाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, असप्पुरिसो’’.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सप्पुरिसो? इध, भिक्खवे, एकच्चो सम्मादिट्ठिको होति, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचो, सम्माकम्मन्तो ¶ , सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सप्पुरिसो’’ति. पञ्चमं.

६. दुतियअसप्पुरिससुत्तं

२६. सावत्थिनिदानं. ‘‘असप्पुरिसञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, असप्पुरिसेन असप्पुरिसतरञ्च. सप्पुरिसञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि सप्पुरिसेन सप्पुरिसतरञ्च. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, असप्पुरिसो? इध, भिक्खवे, एकच्चो मिच्छादिट्ठिको होति…पे… मिच्छासमाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, असप्पुरिसो’’.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, असप्पुरिसेन असप्पुरिसतरो? इध, भिक्खवे, एकच्चो मिच्छादिट्ठिको होति…पे… मिच्छासमाधि, मिच्छाञाणी, मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, असप्पुरिसेन असप्पुरिसतरो.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सप्पुरिसो? इध, भिक्खवे, एकच्चो सम्मादिट्ठिको ¶ होति…पे… सम्मासमाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सप्पुरिसो.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, सप्पुरिसेन सप्पुरिसतरो? इध, भिक्खवे, एकच्चो सम्मादिट्ठिको होति…पे… सम्मासमाधि, सम्माञाणी, सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सप्पुरिसेन सप्पुरिसतरो’’ति. छट्ठं.

७. कुम्भसुत्तं

२७. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, कुम्भो अनाधारो सुप्पवत्तियो होति, साधारो दुप्पवत्तियो होति; एवमेव खो, भिक्खवे, चित्तं अनाधारं सुप्पवत्तियं होति, साधारं दुप्पवत्तियं होति. को ¶ च, भिक्खवे, चित्तस्स आधारो? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. अयं चित्तस्स आधारो. सेय्यथापि, भिक्खवे, कुम्भो अनाधारो सुप्पवत्तियो होति, साधारो दुप्पवत्तियो होति; एवमेव खो, भिक्खवे, चित्तं अनाधारं सुप्पवत्तियं होति, साधारं दुप्पवत्तियं होती’’ति. सत्तमं.

८. समाधिसुत्तं

२८. सावत्थिनिदानं. ‘‘अरियं वो, भिक्खवे, सम्मासमाधिं देसेस्सामि सउपनिसं सपरिक्खारं. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, अरियो सम्मासमाधि सउपनिसो सपरिक्खारो? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासति [सम्मासमाधि (सी. स्या. कं. क.)]. या ¶ खो, भिक्खवे, इमेहि सत्तहङ्गेहि चित्तस्स एकग्गता सपरिक्खारता [सपरिक्खता (सी. पी.)] – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियो सम्मासमाधि सउपनिसो इतिपि सपरिक्खारो इतिपी’’ति. अट्ठमं.

९. वेदनासुत्तं

२९. सावत्थिनिदानं. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि ¶ . इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. नवमं.

१०. उत्तियसुत्तं

३०. सावत्थिनिदानं ¶ . अथ खो आयस्मा उत्तियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उत्तियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को ¶ उदपादि – ‘पञ्च कामगुणा वुत्ता भगवता. कतमे नु खो पञ्च कामगुणा वुत्ता भगवता’’’ति? ‘‘साधु साधु, उत्तिय! पञ्चिमे खो, उत्तिय, कामगुणा वुत्ता मया. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या ¶ फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया – इमे खो, उत्तिय, पञ्च कामगुणा वुत्ता मया. इमेसं खो, उत्तिय, पञ्चन्नं कामगुणानं पहानाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इमेसं खो, उत्तिय, पञ्चन्नं कामगुणानं पहानाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. दसमं.

मिच्छत्तवग्गो ततियो.

तस्सुद्दानं –

मिच्छत्तं अकुसलं धम्मं, दुवे पटिपदापि च;

असप्पुरिसेन द्वे कुम्भो, समाधि वेदनुत्तियेनाति.

४. पटिपत्तिवग्गो

१. पठमपटिपत्तिसुत्तं

३१. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘मिच्छापटिपत्तिञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, सम्मापटिपत्तिञ्च ¶ . तं सुणाथ. कतमा च, भिक्खवे, मिच्छापटिपत्ति? सेय्यथिदं – मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छासमाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, मिच्छापटिपत्ति. कतमा च, भिक्खवे, सम्मापटिपत्ति? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मापटिपत्ती’’ति. पठमं.

२. दुतियपटिपत्तिसुत्तं

३२. सावत्थिनिदानं. ‘‘मिच्छापटिपन्नञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, सम्मापटिपन्नञ्च. तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, मिच्छापटिपन्नो? इध, भिक्खवे, एकच्चो मिच्छादिट्ठिको होति…पे… मिच्छासमाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे ¶ , मिच्छापटिपन्नो. कतमो च, भिक्खवे, सम्मापटिपन्नो? इध, भिक्खवे, एकच्चो सम्मादिट्ठिको होति…पे… सम्मासमाधि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मापटिपन्नो’’ति. दुतियं.

३. विरद्धसुत्तं

३३. सावत्थिनिदानं. ‘‘येसं केसञ्चि, भिक्खवे, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो विरद्धो, विरद्धो तेसं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी. येसं केसञ्चि, भिक्खवे, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो आरद्धो, आरद्धो तेसं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी. कतमो ¶ ¶ च, भिक्खवे, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. येसं केसञ्चि, भिक्खवे, अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो विरद्धो, विरद्धो तेसं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी. येसं केसञ्चि, भिक्खवे, अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो आरद्धो, आरद्धो तेसं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी’’ति. ततियं.

४. पारङ्गमसुत्तं

३४. सावत्थिनिदानं. ‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता अपारा पारं गमनाय ¶ संवत्तन्ति. कतमे अट्ठ? सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इमे खो, भिक्खवे, अट्ठ धम्मा भाविता बहुलीकता अपारा पारं गमनाय संवत्तन्ती’’ति.

इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘अप्पका ते मनुस्सेसु, ये जना पारगामिनो;

अथायं इतरा पजा, तीरमेवानुधावति.

‘‘ये च खो सम्मदक्खाते, धम्मे धम्मानुवत्तिनो;

ते जना पारमेस्सन्ति, मच्चुधेय्यं सुदुत्तरं.

‘‘कण्हं धम्मं विप्पहाय, सुक्कं भावेथ पण्डितो;

ओका अनोकमागम्म, विवेके यत्थ दूरमं.

‘‘तत्राभिरतिमिच्छेय्य, हित्वा कामे अकिञ्चनो;

परियोदपेय्य अत्तानं, चित्तक्लेसेहि पण्डितो.

‘‘येसं ¶ ¶ सम्बोधियङ्गेसु, सम्मा चित्तं सुभावितं;

आदानपटिनिस्सग्गे, अनुपादाय ये रता;

खीणासवा जुतिमन्तो, ते लोके परिनिब्बुता’’ति. चतुत्थं;

५. पठमसामञ्ञसुत्तं

३५. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सामञ्ञञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, सामञ्ञफलानि च. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, सामञ्ञं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इदं वुच्चति, भिक्खवे, सामञ्ञं. कतमानि च, भिक्खवे, सामञ्ञफलानि? सोतापत्तिफलं, सकदागामिफलं, अनागामिफलं, अरहत्तफलं – इमानि वुच्चन्ति, भिक्खवे, सामञ्ञफलानी’’ति. पञ्चमं.

६. दुतियसामञ्ञसुत्तं

३६. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सामञ्ञञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, सामञ्ञत्थञ्च. तं सुणाथ. कतमञ्च खो, भिक्खवे, सामञ्ञं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इदं वुच्चति, भिक्खवे, सामञ्ञं. कतमो च, भिक्खवे, सामञ्ञत्थो? यो खो, भिक्खवे, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सामञ्ञत्थो’’ति. छट्ठं.

७. पठमब्रह्मञ्ञसुत्तं

३७. सावत्थिनिदानं. ‘‘ब्रह्मञ्ञञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, ब्रह्मञ्ञफलानि च. तं सुणाथ. कतमञ्च खो, भिक्खवे, ब्रह्मञ्ञं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इदं वुच्चति, भिक्खवे, ब्रह्मञ्ञं. कतमानि च, भिक्खवे, ब्रह्मञ्ञफलानि ¶ ? सोतापत्तिफलं ¶ , सकदागामिफलं, अनागामिफलं, अरहत्तफलं – इमानि वुच्चन्ति, भिक्खवे, ब्रह्मञ्ञफलानी’’ति. सत्तमं.

८. दुतियब्रह्मञ्ञसुत्तं

३८. सावत्थिनिदानं. ‘‘ब्रह्मञ्ञञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, ब्रह्मञ्ञत्थञ्च. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, ब्रह्मञ्ञं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इदं वुच्चति, भिक्खवे, ब्रह्मञ्ञं. कतमो ¶ च, भिक्खवे, ब्रह्मञ्ञत्थो? यो खो, भिक्खवे, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ब्रह्मञ्ञत्थो’’ति. अट्ठमं.

९. पठमब्रह्मचरियसुत्तं

३९. सावत्थिनिदानं. ‘‘ब्रह्मचरियञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, ब्रह्मचरियफलानि च. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं ¶ – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इदं वुच्चति, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं. कतमानि ¶ च, भिक्खवे, ब्रह्मचरियफलानि? सोतापत्तिफलं, सकदागामिफलं, अनागामिफलं, अरहत्तफलं – इमानि वुच्चन्ति, भिक्खवे, ब्रह्मचरियफलानी’’ति. नवमं.

१०. दुतियब्रह्मचरियसुत्तं

४०. सावत्थिनिदानं. ‘‘ब्रह्मचरियञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि, ब्रह्मचरियत्थञ्च. तं सुणाथ. कतमञ्च, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. इदं वुच्चति, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं. कतमो ¶ च, भिक्खवे, ब्रह्मचरियत्थो? यो खो, भिक्खवे, रागक्खयो दोसक्खयो मोहक्खयो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ब्रह्मचरियत्थो’’ति. दसमं.

पटिपत्तिवग्गो चतुत्थो.

तस्सुद्दानं –

पटिपत्ति पटिपन्नो च, विरद्धञ्च पारंगमा;

सामञ्ञेन च द्वे वुत्ता, ब्रह्मञ्ञा अपरे दुवे;

ब्रह्मचरियेन द्वे वुत्ता, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

५. अञ्ञतित्थियपेय्यालवग्गो

१. रागविरागसुत्तं

४१. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सचे वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘किमत्थियं, आवुसो, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति, एवं ¶ पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘रागविरागत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. सचे पन वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका ¶ एवं पुच्छेय्युं – ‘अत्थि पनावुसो, मग्गो, अत्थि पटिपदा रागविरागाया’ति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो, अत्थि पटिपदा रागविरागाया’ति. कतमो च, भिक्खवे, मग्गो, कतमा च पटिपदा रागविरागाय ¶ ? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. अयं, भिक्खवे, मग्गो, अयं पटिपदा रागविरागायाति. एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति. पठमं.

२-७. संयोजनप्पहानादिसुत्तछक्कं

४२-४७. ‘‘सचे वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘किमत्थियं, आवुसो, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं ¶ परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘संयोजनप्पहानत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति…पे… ‘अनुसयसमुग्घातनत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति…पे… ‘अद्धानपरिञ्ञत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति…पे… ‘आसवानं खयत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति…पे… ‘विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति…पे… ‘ञाणदस्सनत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति…पे…. सत्तमं.

८. अनुपादापरिनिब्बानसुत्तं

४८. सावत्थिनिदानं. ‘‘सचे ¶ वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘किमत्थियं, आवुसो, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘अनुपादापरिनिब्बानत्थं खो, आवुसो, भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’ति. सचे पन वो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘अत्थि पनावुसो, मग्गो, अत्थि पटिपदा अनुपादापरिनिब्बानाया’ति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं ¶ परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ ¶ – ‘अत्थि खो, आवुसो, मग्गो, अत्थि पटिपदा अनुपादापरिनिब्बानाया’ति ¶ . कतमो च, भिक्खवे, मग्गो, कतमा च पटिपदा अनुपादापरिनिब्बानाय? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि. अयं, भिक्खवे, मग्गो, अयं पटिपदा अनुपादापरिनिब्बानायाति. एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति. अट्ठमं.

अञ्ञतित्थियपेय्यालवग्गो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

विरागसंयोजनं अनुसयं, अद्धानं आसवा खया;

विज्जाविमुत्तिञाणञ्च, अनुपादाय अट्ठमी.

६. सूरियपेय्यालवग्गो

१. कल्याणमित्तसुत्तं

४९. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सूरियस्स, भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं; एवमेव खो, भिक्खवे ¶ , भिक्खुनो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… ¶ सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२-६. सीलसम्पदादिसुत्तपञ्चकं

५०-५४. ‘‘सूरियस्स, भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय ¶ एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – सीलसम्पदा. सीलसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं… यदिदं ¶ – छन्दसम्पदा… यदिदं – अत्तसम्पदा… यदिदं – दिट्ठिसम्पदा… यदिदं – अप्पमादसम्पदा…. छट्ठं.

७. योनिसोमनसिकारसम्पदासुत्तं

५५. ‘‘सूरियस्स ¶ , भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिम्मित्तं, यदिदं – योनिसोमनसिकारसम्पदा. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. सत्तमं.

१. कल्याणमित्तसुत्तं

५६. ‘‘सूरियस्स ¶ , भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं ¶ , यदिदं – कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२-६. सीलसम्पदादिसुत्तपञ्चकं

५७-६१. ‘‘सूरियस्स ¶ , भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – सीलसम्पदा…पे… यदिदं ¶ – छन्दसम्पदा…पे… यदिदं – अत्तसम्पदा…पे… यदिदं – दिट्ठिसम्पदा…पे… यदिदं – अप्पमादसम्पदा…पे…. छट्ठं.

७. योनिसोमनसिकारसम्पदासुत्तं

६२. ‘‘यदिदं ¶ – योनिसोमनसिकारसम्पदा. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं ¶ मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. सत्तमं.

सूरियपेय्यालवग्गो छट्ठो.

तस्सुद्दानं –

कल्याणमित्तं सीलञ्च, छन्दो च अत्तसम्पदा;

दिट्ठि च अप्पमादो च, योनिसो भवति सत्तमं.

७. एकधम्मपेय्यालवग्गो

१. कल्याणमित्तसुत्तं

६३. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘एकधम्मो, भिक्खवे, बहूपकारो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय. कतमो एकधम्मो? यदिदं – कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं ¶ ¶ , भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं ¶ विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२-६. सीलसम्पदादिसुत्तपञ्चकं

६४-६८. ‘‘एकधम्मो, भिक्खवे, बहूपकारो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय. कतमो एकधम्मो? यदिदं – सीलसम्पदा…पे… यदिदं – छन्दसम्पदा…पे… यदिदं – अत्तसम्पदा…पे… यदिदं – दिट्ठिसम्पदा…पे… यदिदं ¶ – अप्पमादसम्पदा…पे…. छट्ठं.

७. योनिसोमनसिकारसम्पदासुत्तं

६९. ‘‘यदिदं – योनिसोमनसिकारसम्पदा. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु ¶ योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. सत्तमं.

१. कल्याणमित्तसुत्तं

७०. सावत्थिनिदानं. ‘‘एकधम्मो, भिक्खवे, बहूपकारो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय. कतमो एकधम्मो? यदिदं – कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं ¶ , भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं ¶ अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं ¶ मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२-६. सीलसम्पदादिसुत्तपञ्चकं

७१-७५. सावत्थिनिदानं. ‘‘एकधम्मो, भिक्खवे, बहूपकारो अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स उप्पादाय. कतमो एकधम्मो? यदिदं – सीलसम्पदा…पे… यदिदं – छन्दसम्पदा…पे… यदिदं – अत्तसम्पदा…पे… यदिदं – दिट्ठिसम्पदा…पे… यदिदं ¶ – अप्पमादसम्पदा…पे…. छट्ठं.

७. योनिसोमनसिकारसम्पदासुत्तं

७६. ‘‘यदिदं – योनिसोमनसिकारसम्पदा. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. सत्तमं.

एकधम्मपेय्यालवग्गो सत्तमो.

तस्सुद्दानं –

कल्याणमित्तं ¶ सीलञ्च, छन्दो च अत्तसम्पदा;

दिट्ठि च अप्पमादो च, योनिसो भवति सत्तमं.

८. दुतियएकधम्मपेय्यालवग्गो

१. कल्याणमित्तसुत्तं

७७. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ ¶ . ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, येन अनुप्पन्नो वा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावनापारिपूरिं गच्छति, यथयिदं, भिक्खवे, कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२-६. सीलसम्पदादिसुत्तपञ्चकं

७८-८२. ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, येन अनुप्पन्नो वा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावनापारिपूरिं गच्छति, यथयिदं ¶ , भिक्खवे, सीलसम्पदा…पे… यथयिदं, भिक्खवे, छन्दसम्पदा…पे… यथयिदं, भिक्खवे, अत्तसम्पदा…पे… यथयिदं, भिक्खवे, दिट्ठिसम्पदा…पे… यथयिदं, भिक्खवे, अप्पमादसम्पदा…पे…. छट्ठं.

७. योनिसोमनसिकारसम्पदासुत्तं

८३. ‘‘यथयिदं ¶ , भिक्खवे, योनिसोमनसिकारसम्पदा. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु ¶ योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. सत्तमं.

१. कल्याणमित्तसुत्तं

८४. ‘‘नाहं ¶ , भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, येन अनुप्पन्नो वा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावनापारिपूरिं गच्छति, यथयिदं, भिक्खवे, कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु ¶ सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२-६. सीलसम्पदादिसुत्तपञ्चकं

८५-८९. ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, येन अनुप्पन्नो वा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावनापारिपूरिं गच्छति, यथयिदं, भिक्खवे, सीलसम्पदा…पे… यथयिदं, भिक्खवे, छन्दसम्पदा…पे… यथयिदं, भिक्खवे, अत्तसम्पदा…पे… यथयिदं ¶ , भिक्खवे, दिट्ठिसम्पदा…पे… यथयिदं, भिक्खवे, अप्पमादसम्पदा…पे…. छट्ठं.

७. योनिसोमनसिकारसम्पदासुत्तं

९०. ‘‘यथयिदं, भिक्खवे, योनिसोमनसिकारसम्पदा. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं ¶ दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो ¶ , भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. सत्तमं.

दुतियएकधम्मपेय्यालवग्गो अट्ठमो.

तस्सुद्दानं –

कल्याणमित्तं सीलञ्च, छन्दो च अत्तसम्पदा;

दिट्ठि च अप्पमादो च, योनिसो भवति सत्तमं.

१. गङ्गापेय्यालवग्गो

१. पठमपाचीननिन्नसुत्तं

९१. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे ¶ , भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. पठमं.

२-५. दुतियादिपाचीननिन्नसुत्तचतुक्कं

९२-९५. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यमुना नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, अचिरवती नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, सरभू नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, मही नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे…पे…. पञ्चमं.

६. छट्ठपाचीननिन्नसुत्तं

९६. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, या काचिमा महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, सब्बा ता पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं ¶ अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. छट्ठं.

१. पठमसमुद्दनिन्नसुत्तं

९७. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, गङ्गा नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. पठमं.

२-६. दुतियादिसमुद्दनिन्नसुत्तपञ्चकं

९८-१०२. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यमुना नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, अचिरवती नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, सरभू नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, मही ¶ नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचिमा महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, सब्बा ता समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं ¶ बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं ¶ मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. छट्ठं.

गङ्गापेय्यालवग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

छ पाचीनतो निन्ना, छ निन्ना च समुद्दतो;

एते द्वे छ द्वादस होन्ति, वग्गो तेन पवुच्चतीति;

गङ्गापेय्याली पाचीननिन्नवाचनमग्गी, विवेकनिस्सितं द्वादसकी पठमकी.

२. दुतियगङ्गापेय्यालवग्गो

१. पठमपाचीननिन्नसुत्तं

१०३. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं ¶ दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. पठमं.

२-६. दुतियादिपाचीननिन्नसुत्तपञ्चकं

१०४. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यमुना नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… दुतियं.

१०५. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अचिरवती नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… ततियं.

१०६. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सरभू नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… ¶ चतुत्थं.

१०७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, मही नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… पञ्चमं.

१०८. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचिमा महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, सब्बा ता ¶ पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… छट्ठं.

१. पठमसमुद्दनिन्नसुत्तं

१०९. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो ¶ निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. पठमं.

२-६. दुतियादिसमुद्दनिन्नसुत्तपञ्चकं

११०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यमुना नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… दुतियं.

१११. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अचिरवती ¶ नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… ततियं.

११२. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, सरभू नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… ¶ चतुत्थं.

११३. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, मही नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… पञ्चमं.

११४. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचिमा महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, सब्बा ता समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… ¶ सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. छट्ठं.

(रागविनयद्वादसकी दुतियकी समुद्दनिन्नन्ति).

१. पठमपाचीननिन्नसुत्तं

११५. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं ¶ अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. पठमं.

२-६. दुतियादिपाचीननिन्नसुत्तपञ्चकं

११६. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यमुना नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… दुतियं.

११७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अचिरवती नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा ¶ ; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… ततियं.

११८. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सरभू नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… चतुत्थं.

११९. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, मही नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… पञ्चमं.

१२०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचिमा महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, सब्बा ता पाचीननिन्ना ¶ पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… ¶ छट्ठं.

१. पठमसमुद्दनिन्नसुत्तं

१२१. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. पठमं.

२-६. दुतियादिसमुद्दनिन्नसुत्तपञ्चकं

१२२-१२६. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यमुना नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, अचिरवती नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, सरभू नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, मही नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा ¶ समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचिमा महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा ¶ , यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, सब्बा ता समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं ¶ अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. छट्ठं.

(अमतोगधद्वादसकी ततियकी).

१. पठमपाचीननिन्नसुत्तं

१२७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो ¶ निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं…पे… सम्मासमाधिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. पठमं.

२-६. दुतियादिपाचीननिन्नसुत्तपञ्चकं

१२८-१३२. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यमुना नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, अचिरवती नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, सरभू नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, मही नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा ¶ पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचिमा महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, सब्बा ता पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो ¶ निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं…पे… सम्मासमाधिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. छट्ठं.

१. पठमसमुद्दनिन्नसुत्तं

१३३. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं…पे… सम्मासमाधिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. पठमं.

२-६. दुतियादिसमुद्दनिन्नसुत्तपञ्चकं

१३४-१३८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यमुना नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, अचिरवती नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, सरभू नदी समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, मही नदी समुद्दनिन्ना ¶ समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु…पे… सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचिमा महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती सरभू, मही, सब्बा ता समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं…पे… सम्मासमाधिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. छट्ठं.

(गङ्गापेय्याली).

दुतियगङ्गापेय्यालवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

छ ¶ पाचीनतो निन्ना, छ निन्ना च समुद्दतो;

एते द्वे छ द्वादस होन्ति, वग्गो तेन पवुच्चतीति;

निब्बाननिन्नो द्वादसकी, चतुत्थकी छट्ठा नवकी.

५. अप्पमादपेय्यालवग्गो

१. तथागतसुत्तं

१३९. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा [दिपदा (सी.)] वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा [बहुपदा (?)] वा रूपिनो वा अरूपिनो वा सञ्ञिनो वा असञ्ञिनो ¶ वा नेवसञ्ञीनासञ्ञिनो वा, तथागतो तेसं अग्गमक्खायति अरहं सम्मासम्बुद्धो; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा; अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति. अप्पमत्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं ¶ बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति.

‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा वा रूपिनो वा अरूपिनो वा सञ्ञिनो वा असञ्ञिनो वा नेवसञ्ञीनासञ्ञिनो वा, तथागतो ¶ तेसं अग्गमक्खायति अरहं सम्मासम्बुद्धो; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा; अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति. अप्पमत्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति, अरियं अट्ठङ्गिकं ¶ मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति.

‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा वा रूपिनो वा अरूपिनो वा सञ्ञिनो वा असञ्ञिनो वा नेवसञ्ञीनासञ्ञिनो वा, तथागतो तेसं अग्गमक्खायति अरहं सम्मासम्बुद्धो; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा; अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति. अप्पमत्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु ¶ अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति.

‘‘यावता ¶ , भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा वा रूपिनो वा अरूपिनो वा सञ्ञिनो वा असञ्ञिनो वा नेवसञ्ञीनासञ्ञिनो वा, तथागतो तेसं अग्गमक्खायति अरहं सम्मासम्बुद्धो; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा; अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति. अप्पमत्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं…पे… सम्मासमाधिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२. पदसुत्तं

१४०. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यानि कानिचि जङ्गलानं पाणानं पदजातानि, सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति; हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – महन्तत्तेन; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा; अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति. अप्पमत्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. दुतियं.

३-७. कूटादिसुत्तपञ्चकं

१४१. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, कूटागारस्स या काचि गोपानसियो सब्बा ता कूटङ्गमा कूटनिन्ना कूटसमोसरणा; कूटं तासं अग्गमक्खायति ¶ ; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… ततियं.

१४२. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि मूलगन्धा, काळानुसारियं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… चतुत्थं.

१४३. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि सारगन्धा, लोहितचन्दनं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… ¶ पञ्चमं.

१४४. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि पुप्फगन्धा, वस्सिकं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… छट्ठं.

१४५. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि कुट्टराजानो, सब्बे ते रञ्ञो चक्कवत्तिस्स अनुयन्ता भवन्ति, राजा तेसं चक्कवत्ति अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… सत्तमं.

८-१०. चन्दिमादिसुत्तततियकं

१४६. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, या काचि तारकरूपानं पभा, सब्बा ता चन्दिमप्पभाय [चन्दिमापभाय (स्या. क.)] कलं नाग्घन्ति सोळसिं, चन्दप्पभा तासं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… अट्ठमं.

१४७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सरदसमये विद्धे विगतवलाहके देवे आदिच्चो नभं अब्भुस्सक्कमानो सब्बं आकासगतं तमगतं अभिविहच्च भासते च तपते च विरोचति च; एवमेव खो, भिक्खवे…पे… नवमं.

१४८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यानि कानिचि तन्तावुतानं वत्थानं, कासिकवत्थं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा; अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति. अप्पमत्तस्सेतं, भिक्खवे ¶ , भिक्खुनो पाटिकङ्खं – अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति. कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. दसमं.

(यदपि तथागतं, तदपि वित्थारेतब्बं).

अप्पमादपेय्यालवग्गो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

तथागतं ¶ पदं कूटं, मूलं सारो च वस्सिकं;

राजा चन्दिमसूरिया च, वत्थेन दसमं पदं.

६. बलकरणीयवग्गो

१. बलसुत्तं

१४९. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय ¶ एवमेते बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति.

(परगङ्गापेय्यालीवण्णियतो परिपुण्णसुत्तन्ति वित्थारमग्गी).

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति. कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं…पे… सम्मासमाधिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि बलकरणीया कम्मन्ता ¶ करीयन्ति, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं…पे… सम्मासमाधिं भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२. बीजसुत्तं

१५०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचिमे बीजगामभूतगामा वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जन्ति, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते बीजगामभूतगामा वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसु. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वुड्ढिं ¶ विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसु? इध, भिक्खवे ¶ , भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं ¶ वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसू’’ति. दुतियं.

३. नागसुत्तं

१५१. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, हिमवन्तं पब्बतराजं निस्साय नागा कायं वड्ढेन्ति, बलं गाहेन्ति; ते तत्थ कायं वड्ढेत्वा बलं गाहेत्वा कुसोब्भे ओतरन्ति, कुसोब्भे [कुस्सुब्भे (सी. स्या.), कुसुब्भे (पी. क.)] ओतरित्वा महासोब्भे ओतरन्ति, महासोब्भे ओतरित्वा कुन्नदियो ओतरन्ति, कुन्नदियो ओतरित्वा महानदियो ओतरन्ति, महानदियो ओतरित्वा महासमुद्दं [महासमुद्दसागरं (सब्बत्थ) सं. नि. २.२३] ओतरन्ति, ते तत्थ महन्तत्तं वेपुल्लत्तं आपज्जन्ति कायेन; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो महन्तत्तं वेपुल्लत्तं पापुणाति धम्मेसु. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो महन्तत्तं वेपुल्लत्तं पापुणाति धम्मेसु? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं ¶ निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो महन्तत्तं वेपुल्लत्तं पापुणाति धम्मेसू’’ति. ततियं.

४. रुक्खसुत्तं

१५२. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, रुक्खो पाचीननिन्नो पाचीनपोणो पाचीनपब्भारो. सो मूलच्छिन्नो [मूलच्छिन्दे कते (स्या.)] कतमेन पपतेय्या’’ति? ‘‘येन ¶ , भन्ते, निन्नो येन पोणो येन पब्भारो’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो ¶ होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. चतुत्थं.

५. कुम्भसुत्तं

१५३. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, कुम्भो निक्कुज्जो वमतेव उदकं, नो पच्चावमति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वमतेव ¶ पापके अकुसले धम्मे, नो पच्चावमति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वमतेव पापके अकुसले धम्मे, नो पच्चावमति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वमतेव पापके अकुसले धम्मे, नो पच्चावमती’’ति. पञ्चमं.

६. सूकसुत्तं

१५४. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सालिसूकं वा यवसूकं वा सम्मापणिहितं हत्थेन वा पादेन वा अक्कन्तं हत्थं वा पादं वा भिन्दिस्सति लोहितं वा उप्पादेस्सतीति – ठानमेतं विज्जति. तं किस्स हेतु? सम्मापणिहितत्ता, भिक्खवे, सूकस्स. एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्मापणिहिताय दिट्ठिया सम्मापणिहिताय मग्गभावनाय अविज्जं भिन्दिस्सति, विज्जं उप्पादेस्सति, निब्बानं सच्छिकरिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति. तं किस्स हेतु? सम्मापणिहितत्ता, भिक्खवे, दिट्ठिया. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सम्मापणिहिताय दिट्ठिया सम्मापणिहिताय मग्गभावनाय अविज्जं भिन्दति, विज्जं उप्पादेति, निब्बानं सच्छिकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… ¶ सम्मासमाधिं ¶ भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्मापणिहिताय दिट्ठिया सम्मापणिहिताय मग्गभावनाय अविज्जं भिन्दति, विज्जं उप्पादेति, निब्बानं सच्छिकरोती’’ति. छट्ठं.

७. आकाससुत्तं

१५५. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, आकासे विविधा वाता वायन्ति – पुरत्थिमापि वाता वायन्ति, पच्छिमापि वाता वायन्ति, उत्तरापि वाता वायन्ति, दक्खिणापि वाता वायन्ति, सरजापि वाता वायन्ति, अरजापि वाता वायन्ति, सीतापि वाता वायन्ति, उण्हापि वाता वायन्ति, परित्तापि वाता वायन्ति, अधिमत्तापि वाता वायन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयतो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोतो चत्तारोपि सतिपट्ठाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि सम्मप्पधाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि इद्धिपादा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि इन्द्रियानि भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि बलानि भावनापरिपूरिं गच्छन्ति, सत्तपि बोज्झङ्गा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयतो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोतो चत्तारोपि सतिपट्ठाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि सम्मप्पधाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि इद्धिपादा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि इन्द्रियानि भावनापारिपूरिं ¶ गच्छन्ति, पञ्चपि बलानि भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, सत्तपि बोज्झङ्गा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं ¶ भावयतो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोतो चत्तारोपि सतिपट्ठाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि सम्मप्पधाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि इद्धिपादा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि इन्द्रियानि भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि बलानि भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, सत्तपि बोज्झङ्गा भावनापारिपूरिं गच्छन्ती’’ति. सत्तमं.

८. पठममेघसुत्तं

१५६. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गिम्हानं पच्छिमे मासे ऊहतं रजोजल्लं, तमेनं महाअकालमेघो ठानसो अन्तरधापेति वूपसमेति; एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे ठानसो अन्तरधापेति वूपसमेति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो ¶ अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे ठानसो अन्तरधापेति वूपसमेति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं ¶ निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे ठानसो अन्तरधापेति वूपसमेती’’ति. अट्ठमं.

९. दुतियमेघसुत्तं

१५७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, उप्पन्नं महामेघं, तमेनं महावातो अन्तरायेव अन्तरधापेति वूपसमेति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे अन्तरायेव अन्तरधापेति वूपसमेति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे अन्तरायेव अन्तरधापेति वूपसमेति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं ¶ वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे अन्तरायेव अन्तरधापेति वूपसमेती’’ति. नवमं.

१०. नावासुत्तं

१५८. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सामुद्दिकाय नावाय वेत्तबन्धनबन्धाय छ मासानि उदके परियादाय [परियाताय (क.), परियाहताय (?)] हेमन्तिकेन थलं उक्खित्ताय वातातपपरेतानि बन्धनानि तानि पावुस्सकेन मेघेन अभिप्पवुट्ठानि ¶ अप्पकसिरेनेव पटिप्पस्सम्भन्ति, पूतिकानि भवन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयतो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोतो अप्पकसिरेनेव संयोजनानि पटिप्पस्सम्भन्ति, पूतिकानि भवन्ति ¶ . कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयतो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोतो अप्पकसिरेनेव संयोजनानि पटिप्पस्सम्भन्ति, पूतिकानि भवन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं ¶ भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयतो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोतो अप्पकसिरेनेव संयोजनानि पटिप्पस्सम्भन्ति, पूतिकानि भवन्ती’’ति. दसमं.

११. आगन्तुकसुत्तं

१५९. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, आगन्तुकागारं. तत्थ पुरत्थिमायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, पच्छिमायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, उत्तरायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, दक्खिणायपि दिसाय आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, खत्तियापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, ब्राह्मणापि ¶ आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, वेस्सापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति, सुद्दापि आगन्त्वा वासं कप्पेन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो ये धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या, ते धम्मे अभिञ्ञा परिजानाति ¶ , ये धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा, ते धम्मे अभिञ्ञा पजहति, ये धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा, ते धम्मे अभिञ्ञा सच्छिकरोति, ये धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा, ते धम्मे अभिञ्ञा भावेति.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या? पञ्चुपादानक्खन्धातिस्स वचनीयं. कतमे पञ्च? सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो. इमे, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या. कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा? अविज्जा च भवतण्हा च – इमे, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा. कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा? विज्जा च विमुत्ति च – इमे, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा. कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा? समथो च विपस्सना च – इमे, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो, ये धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या ते धम्मे अभिञ्ञा परिजानाति…पे… ये ¶ धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा, ते धम्मे अभिञ्ञा भावेति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं ¶ निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु ¶ अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो ये धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या, ते धम्मे अभिञ्ञा परिजानाति, ये धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा, ते धम्मे अभिञ्ञा पजहति, ये धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा, ते धम्मे ¶ अभिञ्ञा सच्छिकरोति, ये धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा, ते धम्मे अभिञ्ञा भावेती’’ति. एकादसमं.

१२. नदीसुत्तं

१६०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा. अथ महाजनकायो आगच्छेय्य कुद्दाल-पिटकं आदाय – ‘मयं इमं गङ्गं नदिं पच्छानिन्नं करिस्साम पच्छापोणं पच्छापब्भार’न्ति. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, अपि नु सो महाजनकायो गङ्गं नदिं पच्छानिन्नं करेय्य पच्छापोणं पच्छापब्भार’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘गङ्गा, भन्ते, नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा. सा न सुकरा पच्छानिन्नं कातुं पच्छापोणं पच्छापब्भारं. यावदेव पन सो महाजनकायो किलमथस्स विघातस्स भागी अस्सा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुं अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तं अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तं राजानो वा राजमहामत्ता वा मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा ञातिसालोहिता वा भोगेहि अभिहट्ठुं पवारेय्युं – ‘एहम्भो पुरिस, किं ते इमे कासावा अनुदहन्ति, किं मुण्डो कपालमनुसंचरसि! एहि, हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्जस्सु, पुञ्ञानि च करोही’ति. सो ¶ वत, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति. तं किस्स हेतु? यञ्हि तं, भिक्खवे, चित्तं दीघरत्तं विवेकनिन्नं विवेकपोणं विवेकपब्भारं तं वत हीनायावत्तिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… ¶ सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु ¶ अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोती’’ति. (यदपि बलकरणीयं, तदपि वित्थारेतब्बं.) द्वादसमं.

बलकरणीयवग्गो छट्ठो.

तस्सुद्दानं –

बलं बीजञ्च नागो च, रुक्खो कुम्भेन सूकिया;

आकासेन च द्वे मेघा, नावा आगन्तुका नदीति.

७. एसनावग्गो

१. एसनासुत्तं

१६१. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो एसना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं अभिञ्ञाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं अभिञ्ञाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति.

‘‘तिस्सो इमा खो, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो एसना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं अभिञ्ञाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… ¶ सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं अभिञ्ञाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति.

‘‘तिस्सो ¶ इमा खो, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो एसना. इमासं खो ¶ , भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं अभिञ्ञाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं अभिञ्ञाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति.

‘‘तिस्सो इमा खो, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो एसना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं अभिञ्ञाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… ¶ सम्मासमाधिं ¶ भावेति निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं अभिञ्ञाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति.

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो ¶ एसना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं परिञ्ञाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. (यदपि अभिञ्ञा, तदपि परिञ्ञाय वित्थारेतब्बं.)

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो एसना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं परिक्खयाय…पे… ¶ अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. (यदपि अभिञ्ञा, तदपि परिक्खयाय वित्थारेतब्बं.)

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो एसना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं पहानाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं एसनानं पहानाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो ¶ भावेतब्बो’’ति. (यदपि अभिञ्ञा, तदपि पहानाय वित्थारेतब्बं.) पठमं.

२. विधासुत्तं

१६२. ‘‘तिस्सो ¶ ¶ इमा, भिक्खवे, विधा. कतमा तिस्सो? ‘सेय्योहमस्मी’ति विधा, ‘सदिसोहमस्मी’ति विधा, ‘हीनोहमस्मी’ति विधा – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो विधा. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं विधानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… ¶ सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… इमासं खो, भिक्खवे तिस्सन्नं विधानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. (यथा एसना, एवं वित्थारेतब्बं). दुतियं.

३. आसवसुत्तं

१६३. ‘‘तयोमे, भिक्खवे, आसवा. कतमे तयो? कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो – इमे खो, भिक्खवे, तयो आसवा. इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं आसवानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. ततियं.

४. भवसुत्तं

१६४. ‘‘तयोमे, भिक्खवे, भवा. कतमे तयो? कामभवो ¶ , रूपभवो, अरूपभवो – इमे खो, भिक्खवे, तयो भवा. इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं भवानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… ¶ अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. चतुत्थं.

५. दुक्खतासुत्तं

१६५. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, दुक्खता. कतमा तिस्सो? दुक्खदुक्खता, सङ्खारदुक्खता, विपरिणामदुक्खता – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो दुक्खता. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं दुक्खतानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. पञ्चमं.

६. खिलसुत्तं

१६६. ‘‘तयोमे ¶ ¶ , भिक्खवे, खिला. कतमे तयो? रागो खिलो, दोसो खिलो, मोहो खिलो – इमे खो, भिक्खवे, तयो खिला. इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं खिलानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. छट्ठं.

७. मलसुत्तं

१६७. ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, मलानि. कतमानि तीणि? रागो मलं, दोसो मलं, मोहो मलं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि मलानि. इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं मलानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय ¶ परिक्खयाय पहानाय…पे… ¶ अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. सत्तमं.

८. नीघसुत्तं

१६८. ‘‘तयोमे, भिक्खवे, नीघा. कतमे तयो? रागो नीघो, दोसो नीघो, मोहो नीघो – इमे खो, भिक्खवे, तयो नीघा. इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं नीघानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. अट्ठमं.

९. वेदनासुत्तं

१६९. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं वेदनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… ¶ अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. नवमं.

१०. तण्हासुत्तं

१७०. ‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, तण्हा. कतमा तिस्सो? कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो तण्हा. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं तण्हानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खवे ¶ , भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं तण्हानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. दसमं.

११. तसिनासुत्तं

१७१. ‘‘तिस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, तसिना. कतमा तिस्सो? कामतसिना, भवतसिना, विभवतसिना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं तसिनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… ¶ रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं…पे… ¶ निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं तसिनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. एकादसमं.

एसनावग्गो सत्तमो.

तस्सुद्दानं –

एसना विधा आसवो, भवो च दुक्खता खिला;

मलं नीघो च वेदना, द्वे तण्हा तसिनाय चाति.

८. ओघवग्गो

१. ओघसुत्तं

१७२. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘चत्तारोमे ¶ , भिक्खवे, ओघा. कतमे चत्तारो? कामोघो, भवोघो, दिट्ठोघो, अविज्जोघो – इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो ओघा. इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं ओघानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. (यथा एसना, एवं सब्बं वित्थारेतब्बं.) पठमं.

२. योगसुत्तं

१७३. ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, योगा. कतमे चत्तारो? कामयोगो, भवयोगो, दिट्ठियोगो अविज्जायोगो – इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो योगा. इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं योगानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… ¶ अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. दुतियं.

३. उपादानसुत्तं

१७४. ‘‘चत्तारिमानि ¶ , भिक्खवे, उपादानानि. कतमानि चत्तारि? कामुपादानं, दिट्ठुपादानं, सीलब्बतुपादानं, अत्तवादुपादानं – इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि उपादानानि. इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं उपादानानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. ततियं.

४. गन्थसुत्तं

१७५. ‘‘चत्तारोमे ¶ , भिक्खवे, गन्था. कतमे चत्तारो? अभिज्झा कायगन्थो, ब्यापादो कायगन्थो, सीलब्बतपरामासो कायगन्थो, इदंसच्चाभिनिवेसो कायगन्थो – इमे ¶ खो, भिक्खवे, चत्तारो गन्था. इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं गन्थानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. चतुत्थं.

५. अनुसयसुत्तं

१७६. ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, अनुसया. कतमे सत्त? कामरागानुसयो, पटिघानुसयो, दिट्ठानुसयो ¶ , विचिकिच्छानुसयो, मानानुसयो, भवरागानुसयो, अविज्जानुसयो – इमे खो, भिक्खवे, सत्तानुसया. इमेसं खो, भिक्खवे, सत्तन्नं अनुसयानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. पञ्चमं.

६. कामगुणसुत्तं

१७७. ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे… घानविञ्ञेय्या गन्धा…पे… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया – इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा. इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं कामगुणानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. छट्ठं.

७. नीवरणसुत्तं

१७८. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, नीवरणानि. कतमानि पञ्च? कामच्छन्दनीवरणं, ब्यापादनीवरणं, थिनमिद्धनीवरणं, उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं, विचिकिच्छानीवरणं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च नीवरणानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं नीवरणानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. सत्तमं.

८. उपादानक्खन्धसुत्तं

१७९. ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, उपादानक्खन्धा. कतमे पञ्च? सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो ¶ , वेदनुपादानक्खन्धो ¶ , सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो. इमे खो, भिक्खवे, पञ्चुपादानक्खन्धा. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. अट्ठमं.

९. ओरम्भागियसुत्तं

१८०. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, ओरम्भागियानि संयोजनानि. कतमानि पञ्च? सक्कायदिट्ठि, विचिकिच्छा, सीलब्बतपरामासो, कामच्छन्दो, ब्यापादो – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चोरम्भागियानि ¶ संयोजनानि. इमेसं खो भिक्खवे, पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय…पे… अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. नवमं.

१०. उद्धम्भागियसुत्तं

१८१. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, उद्धम्भागियानि संयोजनानि. कतमानि पञ्च? रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय ¶ परिक्खयाय पहानाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति.

‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, उद्धम्भागियानि संयोजनानि. कतमानि पञ्च? रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि. इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं ¶ संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो. कतमो अरियो अट्ठङ्गिको ¶ मग्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति…पे… सम्मासमाधिं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं… अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं… निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय अयं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावेतब्बो’’ति. दसमं.

ओघवग्गो अट्ठमो.

तस्सुद्दानं –

ओघो योगो उपादानं, गन्थं अनुसयेन च;

कामगुणा नीवरणं, खन्धा ओरुद्धम्भागियाति.

वग्गुद्दानं –

अविज्जावग्गो पठमो, दुतियं विहारं वुच्चति;

मिच्छत्तं ततियो वग्गो, चतुत्थं पटिपन्नेनेव.

तित्थियं ¶ पञ्चमो वग्गो, छट्ठो सूरियेन च;

बहुकते सत्तमो वग्गो, उप्पादो अट्ठमेन च.

दिवसवग्गो नवमो, दसमो अप्पमादेन च;

एकादसबलवग्गो, द्वादस एसना पाळियं;

ओघवग्गो भवति तेरसाति.

मग्गसंयुत्तं पठमं.

२. बोज्झङ्गसंयुत्तं

१. पब्बतवग्गो

१. हिमवन्तसुत्तं

१८२. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ ¶ . ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, हिमवन्तं ¶ पब्बतराजानं निस्साय नागा कायं वड्ढेन्ति, बलं गाहेन्ति; ते तत्थ कायं वड्ढेत्वा बलं गाहेत्वा कुसोब्भे ओतरन्ति, कुसोब्भे ओतरित्वा महासोब्भे ओतरन्ति, महासोब्भे ओतरित्वा कुन्नदियो ओतरन्ति, कुन्नदियो ओतरित्वा महानदियो ओतरन्ति, महानदियो ओतरित्वा महासमुद्दसागरं ओतरन्ति; ते तत्थ महन्तत्तं वेपुल्लत्तं आपज्जन्ति कायेन; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो महन्तत्तं वेपुल्लत्तं पापुणाति धम्मेसु. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो महन्तत्तं वेपुल्लत्तं पापुणाति धम्मेसूति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं; धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं ¶ भावेति…पे… वीरियसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… पीतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… समाधिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं ¶ भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो महन्तत्तं वेपुल्लत्तं पापुणाति धम्मेसू’’ति. पठमं.

२. कायसुत्तं

१८३. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठति, अनाहारो नो तिट्ठति; एवमेव खो, भिक्खवे, पञ्च नीवरणा आहारट्ठितिका, आहारं पटिच्च तिट्ठन्ति, अनाहारा नो तिट्ठन्ति.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, सुभनिमित्तं. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, पटिघनिमित्तं. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि ¶ , भिक्खवे, अरति तन्दि विजम्भिता भत्तसम्मदो चेतसो च लीनत्तं. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो ¶ – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, चेतसो अवूपसमो. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय उप्पादाय, उप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, विचिकिच्छाट्ठानीया धम्मा. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो ¶ – अयमाहारो अनुप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय उप्पादाय, उप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठति, अनाहारो नो तिट्ठति; एवमेव खो, भिक्खवे, इमे पञ्च नीवरणा आहारट्ठितिका, आहारं पटिच्च तिट्ठन्ति, अनाहारा नो तिट्ठन्ति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च ¶ तिट्ठति, अनाहारो नो तिट्ठति; एवमेव खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा आहारट्ठितिका, आहारं पटिच्च तिट्ठन्ति, अनाहारा नो तिट्ठन्ति.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, कुसलाकुसला धम्मा, सावज्जानवज्जा धम्मा, हीनपणीता धम्मा, कण्हसुक्कसप्पटिभागा धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, आरम्भधातु [आरब्भधातु (स्या. क.)] निक्कमधातु परक्कमधातु. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स ¶ वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, पीतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे ¶ , कायपस्सद्धि, चित्तपस्सद्धि. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, समथनिमित्तं [समाधिनिमित्तं (स्या.)] अब्यग्गनिमित्तं. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को ¶ ¶ च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, उपेक्खासम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठति, अनाहारो नो तिट्ठति; एवमेव खो, भिक्खवे, इमे सत्त बोज्झङ्गा आहारट्ठितिका, आहारं पटिच्च तिट्ठन्ति, अनाहारा नो तिट्ठन्ती’’ति. दुतियं.

३. सीलसुत्तं

१८४. ‘‘ये ते, भिक्खवे, भिक्खू सीलसम्पन्ना समाधिसम्पन्ना ञाणसम्पन्ना विमुत्तिसम्पन्ना ¶ विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्ना, दस्सनम्पाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं [बहूपकारं (स्या.)] वदामि; सवनम्पाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामि; उपसङ्कमनम्पाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामि; पयिरुपासनम्पाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामि; अनुस्सतिम्पाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामि; अनुपब्बज्जम्पाहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहुकारं वदामि. तं किस्स हेतु? तथारूपानं, भिक्खवे, भिक्खूनं धम्मं सुत्वा द्वयेन वूपकासेन वूपकट्ठो [द्वयेन वूपकट्ठो (सी. स्या.)] विहरति – कायवूपकासेन च चित्तवूपकासेन च. सो तथा वूपकट्ठो विहरन्तो तं धम्मं अनुस्सरति अनुवितक्केति.

‘‘यस्मिं ¶ ¶ समये, भिक्खवे, भिक्खु तथा वूपकट्ठो विहरन्तो तं धम्मं अनुस्सरति अनुवितक्केति, सतिसम्बोज्झङ्गो ¶ तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति; सतिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति; सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति. सो तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनति पविचरति परिवीमंसमापज्जति.

‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनति पविचरति परिवीमंसमापज्जति, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति; धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति; धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति. तस्स तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनतो पविचरतो परिवीमंसमापज्जतो आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं.

‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनतो पविचरतो परिवीमंसमापज्जतो आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, वीरियसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति; वीरियसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति; वीरियसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति. आरद्धवीरियस्स उप्पज्जति पीति निरामिसा.

‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो आरद्धवीरियस्स उप्पज्जति पीति ¶ निरामिसा, पीतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति; पीतिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति; पीतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति. पीतिमनस्स कायोपि पस्सम्भति, चित्तम्पि पस्सम्भति.

‘‘यस्मिं ¶ समये, भिक्खवे, भिक्खुनो पीतिमनस्स कायोपि पस्सम्भति चित्तम्पि पस्सम्भति, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति; पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति; पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं ¶ गच्छति. पस्सद्धकायस्स सुखिनो चित्तं समाधियति.

‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो पस्सद्धकायस्स सुखिनो चित्तं समाधियति, समाधिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति ¶ ; समाधिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति; समाधिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति. सो तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति.

‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति, उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति; उपेक्खासम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति; उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति.

‘‘एवं भावितेसु खो, भिक्खवे, सत्तसु सम्बोज्झङ्गेसु एवं बहुलीकतेसु सत्त फला सत्तानिसंसा पाटिकङ्खा. कतमे सत्त फला ¶ सत्तानिसंसा? दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति. नो चे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति, अथ मरणकाले अञ्ञं आराधेति. नो चे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति, नो चे मरणकाले अञ्ञं आराधेति, अथ पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया अन्तरापरिनिब्बायी होति. नो चे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति, नो चे मरणकाले अञ्ञं आराधेति, नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया अन्तरापरिनिब्बायी होति, अथ पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया उपहच्चपरिनिब्बायी होति. नो चे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति, नो चे मरणकाले अञ्ञं आराधेति, नो चे पञ्चन्नं ¶ ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया अन्तरापरिनिब्बायी होति, नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया उपहच्चपरिनिब्बायी होति, अथ पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया असङ्खारपरिनिब्बायी होति. नो चे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति, नो चे मरणकाले अञ्ञं आराधेति, नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया अन्तरापरिनिब्बायी होति, नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं ¶ संयोजनानं परिक्खया उपहच्चपरिनिब्बायी होति, नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया असङ्खारपरिनिब्बायी होति, अथ ¶ पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ससङ्खारपरिनिब्बायी होति. नो चे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति, नो चे मरणकाले अञ्ञं आराधेति, नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया अन्तरापरिनिब्बायी होति ¶ , नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया उपहच्चपरिनिब्बायी होति, नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया असङ्खारपरिनिब्बायी होति, नो चे पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, अथ पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी. एवं भावितेसु खो, भिक्खवे, सत्तसु बोज्झङ्गेसु एवं बहुलीकतेसु इमे सत्त फला सत्तानिसंसा पाटिकङ्खा’’ति. ततियं.

४. वत्थसुत्तं

१८५. एकं समयं आयस्मा सारिपुत्तो सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो, भिक्खवो’’ति! ‘‘आवुसो’’ति ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –

‘‘सत्तिमे, आवुसो, बोज्झङ्गा. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, वीरियसम्बोज्झङ्गो, पीतिसम्बोज्झङ्गो, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, समाधिसम्बोज्झङ्गो, उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, आवुसो, सत्त बोज्झङ्गा. इमेसं ख्वाहं, आवुसो, सत्तन्नं बोज्झङ्गानं येन येन बोज्झङ्गेन ¶ आकङ्खामि पुब्बण्हसमयं विहरितुं, तेन तेन बोज्झङ्गेन पुब्बण्हसमयं विहरामि; येन येन बोज्झङ्गेन आकङ्खामि मज्झन्हिकं समयं विहरितुं, तेन तेन बोज्झङ्गेन मज्झन्हिकं समयं विहरामि; येन येन बोज्झङ्गेन आकङ्खामि सायन्हसमयं विहरितुं, तेन तेन बोज्झङ्गेन सायन्हसमयं विहरामि. सतिसम्बोज्झङ्गो इति चे मे, आवुसो, होति, ‘अप्पमाणो’ति मे होति, ‘सुसमारद्धो’ति मे होति, तिट्ठन्तञ्च नं ‘तिट्ठती’ति पजानामि. सचेपि मे चवति, ‘इदप्पच्चया मे चवती’ति पजानामि…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो इति चे मे, आवुसो, होति, ‘अप्पमाणो’ति मे होति, ‘सुसमारद्धो’ति मे होति, तिट्ठन्तञ्च नं ‘तिट्ठती’ति पजानामि. सचेपि मे चवति, ‘इदप्पच्चया मे चवती’ति पजानामि.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, रञ्ञो वा राजमहामत्तस्स वा नानारत्तानं दुस्सानं दुस्सकरण्डको पूरो अस्स. सो यञ्ञदेव दुस्सयुगं आकङ्खेय्य ¶ पुब्बण्हसमयं पारुपितुं, तं तदेव दुस्सयुगं पुब्बण्हसमयं पारुपेय्य; यञ्ञदेव दुस्सयुगं आकङ्खेय्य मज्झन्हिकं समयं पारुपितुं, तं तदेव दुस्सयुगं मज्झन्हिकं समयं पारुपेय्य; यञ्ञदेव दुस्सयुगं आकङ्खेय्य सायन्हसमयं पारुपितुं, तं तदेव दुस्सयुगं सायन्हसमयं पारुपेय्य. एवमेव ¶ ख्वाहं, आवुसो, इमेसं सत्तन्नं बोज्झङ्गानं येन येन बोज्झङ्गेन आकङ्खामि पुब्बण्हसमयं विहरितुं, तेन तेन बोज्झङ्गेन पुब्बण्हसमयं विहरामि; ¶ येन येन बोज्झङ्गेन आकङ्खामि मज्झन्हिकं समयं विहरितुं, तेन तेन बोज्झङ्गेन मज्झन्हिकं समयं विहरामि; येन येन बोज्झङ्गेन आकङ्खामि सायन्हसमयं विहरितुं, तेन तेन बोज्झङ्गेन सायन्हसमयं विहरामि. सतिसम्बोज्झङ्गो इति चे मे, आवुसो, होति, ‘अप्पमाणो’ति मे होति, ‘सुसमारद्धो’ति मे होति, तिट्ठन्तञ्च नं ‘तिट्ठती’ति पजानामि. सचेपि मे चवति, ‘इदप्पच्चया मे चवती’ति पजानामि…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो इति चे मे, आवुसो, होति, ‘अप्पमाणो’ति मे होति, ‘सुसमारद्धो’ति मे होति, तिट्ठन्तञ्च नं ‘तिट्ठती’ति पजानामि. सचेपि मे चवति, ‘इदप्पच्चया मे चवती’ति पजानामी’’ति. चतुत्थं.

५. भिक्खुसुत्तं

१८६. सावत्थिनिदानं. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘बोज्झङ्गा, बोज्झङ्गा’ति, भन्ते, वुच्चन्ति. कित्तावता नु खो, भन्ते, ‘बोज्झङ्गा’ति वुच्चन्ती’’ति? ‘‘बोधाय संवत्तन्तीति खो, भिक्खु, तस्मा ‘बोज्झङ्गा’ति वुच्चन्ति. इध, भिक्खु, सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. तस्सिमे सत्त बोज्झङ्गे भावयतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति ¶ , भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति. बोधाय संवत्तन्तीति, भिक्खु, तस्मा ‘बोज्झङ्गा’ति वुच्चन्ती’’ति. पञ्चमं.

६. कुण्डलियसुत्तं

१८७. एकं ¶ ¶ ¶ समयं भगवा साकेते विहरति अञ्जनवने मिगदाये. अथ खो कुण्डलियो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो कुण्डलियो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहमस्मि, भो गोतम, आरामनिस्सयी [आरामनिसादी (सी.), आरामनियादी (स्या.)] परिसावचरो. तस्स मय्हं, भो गोतम, पच्छाभत्तं भुत्तपातरासस्स अयमाचारो [अयमाहारो (स्या. क.)] होति – आरामेन आरामं उय्यानेन उय्यानं अनुचङ्कमामि अनुविचरामि. सो तत्थ पस्सामि एके समणब्राह्मणे इतिवादप्पमोक्खानिसंसञ्चेव कथं कथेन्ते उपारम्भानिसंसञ्च – ‘भवं पन गोतमो किमानिसंसो विहरती’’’ति? ‘‘विज्जाविमुत्तिफलानिसंसो खो, कुण्डलिय, तथागतो विहरती’’ति.

‘‘कतमे पन, भो गोतम, धम्मा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति? ‘‘सत्त खो, कुण्डलिय, बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति. ‘‘कतमे पन, भो गोतम, धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ती’’ति? ‘‘चत्तारो खो, कुण्डलिय, सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ती’’ति ¶ . ‘‘कतमे पन, भो गोतम, धम्मा भाविता, बहुलीकता चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेन्ती’’ति? ‘‘तीणि खो, कुण्डलिय, सुचरितानि भावितानि बहुलीकतानि चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेन्ती’’ति. ‘‘कतमे पन, भो गोतम, धम्मा भाविता बहुलीकता तीणि सुचरितानि परिपूरेन्ती’’ति? ‘‘इन्द्रियसंवरो ¶ खो, कुण्डलिय, भावितो बहुलीकतो तीणि सुचरितानि परिपूरेती’’ति.

‘‘कथं भावितो च, कुण्डलिय, इन्द्रियसंवरो कथं बहुलीकतो तीणि सुचरितानि परिपूरेतीति? इध, कुण्डलिय, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा मनापं नाभिज्झति नाभिहंसति, न रागं जनेति. तस्स ठितो च कायो होति, ठितं चित्तं अज्झत्तं सुसण्ठितं सुविमुत्तं. चक्खुना खो पनेव रूपं दिस्वा अमनापं न मङ्कु होति अप्पतिट्ठितचित्तो अदीनमानसो अब्यापन्नचेतसो. तस्स ठितो च कायो होति ठितं चित्तं अज्झत्तं सुसण्ठितं सुविमुत्तं.

‘‘पुन ¶ चपरं, कुण्डलिय, भिक्खु सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… ¶ घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय मनापं नाभिज्झति नाभिहंसति, न रागं जनेति. तस्स ठितो च कायो होति, ठितं चित्तं अज्झत्तं सुसण्ठितं सुविमुत्तं. मनसा खो पनेव धम्मं विञ्ञाय अमनापं न मङ्कु होति अप्पतिट्ठितचित्तो अदीनमानसो अब्यापन्नचेतसो. तस्स ठितो च कायो होति, ठितं चित्तं अज्झत्तं सुसण्ठितं सुविमुत्तं.

‘‘यतो खो, कुण्डलिय, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा मनापामनापेसु रूपेसु ¶ ठितो च कायो होति, ठितं चित्तं अज्झत्तं सुसण्ठितं सुविमुत्तं. सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा…पे… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे… मनसा धम्मं विञ्ञाय मनापामनापेसु धम्मेसु ठितो च कायो होति, ठितं चित्तं अज्झत्तं सुसण्ठितं सुविमुत्तं ¶ . एवं भावितो खो, कुण्डलिय, इन्द्रियसंवरो एवं बहुलीकतो तीणि सुचरितानि परिपूरेति.

‘‘कथं भावितानि च, कुण्डलिय, तीणि सुचरितानि कथं बहुलीकतानि चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेन्ति? इध, कुण्डलिय, भिक्खु कायदुच्चरितं पहाय कायसुचरितं भावेति, वचीदुच्चरितं ¶ पहाय वचीसुचरितं भावेति, मनोदुच्चरितं पहाय मनोसुचरितं भावेति. एवं भावितानि खो, कुण्डलिय, तीणि सुचरितानि एवं बहुलीकतानि चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेन्ति.

‘‘कथं भाविता च, कुण्डलिय, चत्तारो सतिपट्ठाना कथं बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति? इध, कुण्डलिय, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं भाविता खो, कुण्डलिय, चत्तारो सतिपट्ठाना एवं बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति.

‘‘कथं ¶ भाविता च, कुण्डलिय, सत्त बोज्झङ्गा कथं बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ति? इध, कुण्डलिय, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं ¶ भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, कुण्डलिय, सत्त बोज्झङ्गा एवं बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति.

एवं वुत्ते कुण्डलियो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेव भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. छट्ठं.

७. कूटागारसुत्तं

१८८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, कूटागारस्स या काचि गोपानसियो, सब्बा ता कूटनिन्ना कूटपोणा कूटपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो ¶ ? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. सत्तमं.

८. उपवानसुत्तं

१८९. एकं समयं आयस्मा च उपवानो आयस्मा च सारिपुत्तो कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे. अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा उपवानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता उपवानेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं उपवानं एतदवोच –

‘‘जानेय्य ¶ नु खो, आवुसो उपवान, भिक्खु ‘पच्चत्तं योनिसोमनसिकारा एवं सुसमारद्धा मे सत्त बोज्झङ्गा फासुविहाराय संवत्तन्ती’’’ति? ‘‘जानेय्य खो, आवुसो सारिपुत्त ¶ , भिक्खु ‘पच्चत्तं योनिसोमनसिकारा एवं सुसमारद्धा मे सत्त बोज्झङ्गा फासुविहाराय संवत्तन्ती’’’ति.

‘‘सतिसम्बोज्झङ्गं खो, आवुसो, भिक्खु आरब्भमानो पजानाति ‘चित्तञ्च मे सुविमुत्तं, थिनमिद्धञ्च मे सुसमूहतं, उद्धच्चकुक्कुच्चञ्च मे सुप्पटिविनीतं, आरद्धञ्च मे वीरियं, अट्ठिंकत्वा मनसि करोमि, नो ¶ च लीन’न्ति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं आवुसो, भिक्खु आरब्भमानो पजानाति ‘चित्तञ्च ¶ मे सुविमुत्तं, थिनमिद्धञ्च मे सुसमूहतं, उद्धच्चकुक्कुच्चञ्च मे सुप्पटिविनीतं, आरद्धञ्च मे वीरियं, अट्ठिंकत्वा मनसि करोमि, नो च लीन’न्ति. एवं खो, आवुसो सारिपुत्त, भिक्खु जानेय्य ‘पच्चत्तं योनिसोमनसिकारा एवं सुसमारद्धा मे सत्त बोज्झङ्गा फासुविहाराय संवत्तन्ती’’ति. अट्ठमं.

९. पठमउप्पन्नसुत्तं

१९०. ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र तथागतस्स पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र तथागतस्स पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति. नवमं.

१०. दुतियउप्पन्नसुत्तं

१९१. ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. दसमं.

पब्बतवग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

हिमवन्तं ¶ कायं सीलं, वत्थं भिक्खु च कुण्डलि;

कूटञ्च उपवानञ्च, उप्पन्ना अपरे दुवेति.

२. गिलानवग्गो

१. पाणसुत्तं

१९२. ‘‘सेय्यथापि ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, ये केचि पाणा चत्तारो इरियापथे कप्पेन्ति – कालेन गमनं, कालेन ठानं, कालेन निसज्जं, कालेन सेय्यं, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते चत्तारो इरियापथे कप्पेन्ति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय सत्त बोज्झङ्गे भावेति सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२. पठमसूरियूपमसुत्तं

१९३. ‘‘सूरियस्स, भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सत्तन्नं बोज्झङ्गानं उप्पादाय एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – सत्त बोज्झङ्गे भावेस्सति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरिस्सति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो सत्त बोज्झङ्गे भावेति सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु ¶ कल्याणमित्तो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोती’’ति. दुतियं.

३. दुतियसूरियूपमसुत्तं

१९४. ‘‘सूरियस्स ¶ , भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सत्तन्नं बोज्झङ्गानं उप्पादाय एतं पुब्बङ्गमं एतं ¶ पुब्बनिमित्तं, यदिदं – योनिसोमनसिकारो. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – सत्त बोज्झङ्गे भावेस्सति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरिस्सति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोती’’ति. ततियं.

४. पठमगिलानसुत्तं

१९५. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन आयस्मा महाकस्सपो पिप्पलिगुहायं [विप्फलिगुहायं (सी.)] विहरति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ ¶ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा महाकस्सपो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा आयस्मन्तं महाकस्सपं एतदवोच –

‘‘कच्चि ते, कस्सप, खमनीयं कच्चि यापनीयं? कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति, नो अभिक्कमन्ति; पटिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो अभिक्कमो’’ति? ‘‘न ¶ मे, भन्ते, खमनीयं, न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो’’ति.

‘‘सत्तिमे, कस्सप, बोज्झङ्गा मया सम्मदक्खाता भाविता बहुलीकता अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो खो, कस्सप, मया सम्मदक्खातो भावितो बहुलीकतो अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो खो, कस्सप, मया सम्मदक्खातो भावितो बहुलीकतो अभिञ्ञाय सम्बोधाय ¶ निब्बानाय संवत्तति. इमे खो, कस्सप, सत्त बोज्झङ्गा मया सम्मदक्खाता भाविता बहुलीकता अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ती’’ति. ‘‘तग्घ, भगवा, बोज्झङ्गा; तग्घ, सुगत, बोज्झङ्गा’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा महाकस्सपो भगवतो भासितं अभिनन्दि. वुट्ठहि चायस्मा महाकस्सपो तम्हा आबाधा. तथापहीनो चायस्मतो महाकस्सपस्स सो आबाधो अहोसीति. चतुत्थं.

५. दुतियगिलानसुत्तं

१९६. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन आयस्मा महामोग्गल्लानो गिज्झकूटे पब्बते विहरति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं एतदवोच –

‘‘कच्चि ते, मोग्गल्लान, खमनीयं कच्चि यापनीयं? कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति, नो अभिक्कमन्ति; पटिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो अभिक्कमो’’ति? ‘‘न मे, भन्ते, खमनीयं, न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो’’ति.

‘‘सत्तिमे, मोग्गल्लान, बोज्झङ्गा मया सम्मदक्खाता भाविता बहुलीकता अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो खो, मोग्गल्लान, मया सम्मदक्खातो भावितो बहुलीकतो अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो खो, मोग्गल्लान, मया सम्मदक्खातो भावितो बहुलीकतो अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. इमे खो, मोग्गल्लान, सत्त बोज्झङ्गा मया सम्मदक्खाता भाविता बहुलीकता अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ती’’ति. ‘‘तग्घ ¶ , भगवा, बोज्झङ्गा; तग्घ, सुगत, बोज्झङ्गा’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमनो आयस्मा महामोग्गल्लानो भगवतो भासितं अभिनन्दि. वुट्ठहि चायस्मा महामोग्गल्लानो तम्हा आबाधा. तथापहीनो चायस्मतो महामोग्गल्लानस्स सो आबाधो अहोसीति. पञ्चमं.

६. ततियगिलानसुत्तं

१९७. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन भगवा आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ खो आयस्मा महाचुन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं महाचुन्दं भगवा एतदवोच – ‘‘पटिभन्तु तं, चुन्द, बोज्झङ्गा’’ति.

‘‘सत्तिमे, भन्ते, बोज्झङ्गा भगवता सम्मदक्खाता भाविता बहुलीकता अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो खो, भन्ते, भगवता सम्मदक्खातो भावितो बहुलीकतो अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो खो, भन्ते, भगवता सम्मदक्खातो भावितो बहुलीकतो अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. इमे खो, भन्ते, सत्त बोज्झङ्गा भगवता सम्मदक्खाता भाविता बहुलीकता अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ती’’ति. ‘‘तग्घ ¶ , चुन्द, बोज्झङ्गा; तग्घ, चुन्द, बोज्झङ्गा’’ति.

इदमवोचायस्मा चुन्दो. समनुञ्ञो सत्था अहोसि. वुट्ठहि च भगवा तम्हा आबाधा. तथापहीनो च भगवतो सो आबाधो अहोसीति. छट्ठं.

७. पारङ्गमसुत्तं

१९८. ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता अपारा पारं गमनाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता अपारा पारं गमनाय संवत्तन्ती’’ति.

‘‘अप्पका ¶ ¶ ते मनुस्सेसु, ये जना पारगामिनो;

अथायं इतरा पजा, तीरमेवानुधावति.

‘‘ये च खो सम्मदक्खाते, धम्मे धम्मानुवत्तिनो;

ते जना पारमेस्सन्ति, मच्चुधेय्यं सुदुत्तरं.

‘‘कण्हं धम्मं विप्पहाय, सुक्कं भावेथ पण्डितो;

ओका अनोकमागम्म, विवेके यत्थ दूरमं.

‘‘तत्राभिरतिमिच्छेय्य ¶ , हित्वा कामे अकिञ्चनो;

परियोदपेय्य अत्तानं, चित्तक्लेसेहि पण्डितो.

‘‘येसं सम्बोधियङ्गेसु, सम्मा चित्तं सुभावितं;

आदानप्पटिनिस्सग्गे, अनुपादाय ये रता;

खीणासवा जुतिमन्तो, ते लोके परिनिब्बुता’’ति. सत्तमं;

८. विरद्धसुत्तं

१९९. ‘‘येसं केसञ्चि, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा विरद्धा, विरद्धो तेसं ¶ अरियो मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी. येसं केसञ्चि, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा आरद्धा, आरद्धो तेसं अरियो मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – येसं केसञ्चि, भिक्खवे, इमे सत्त बोज्झङ्गा विरद्धा, विरद्धो तेसं अरियो मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी. येसं केसञ्चि, भिक्खवे, इमे सत्त बोज्झङ्गा आरद्धा, आरद्धो तेसं अरियो मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी’’ति. अट्ठमं.

९. अरियसुत्तं

२००. ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता अरिया निय्यानिका नीयन्ति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाय. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता अरिया निय्यानिका नीयन्ति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाया’’ति. नवमं.

१०. निब्बिदासुत्तं

२०१. ‘‘सत्तिमे ¶ , भिक्खवे, बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता ¶ एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ती’’ति. दसमं.

गिलानवग्गो ¶ दुतियो.

तस्सुद्दानं –

पाणा ¶ सूरियूपमा द्वे, गिलाना अपरे तयो;

पारङ्गामी विरद्धो च, अरियो निब्बिदाय चाति.

३. उदायिवग्गो

१. बोधायसुत्तं

२०२. अथ ¶ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘बोज्झङ्गा, बोज्झङ्गा’ति, भन्ते, वुच्चन्ति. कित्तावता नु खो, भन्ते, ‘बोज्झङ्गा’ति वुच्चन्ती’’ति? ‘‘‘बोधाय संवत्तन्ती’ति खो, भिक्खु, तस्मा बोज्झङ्गाति वुच्चन्ति. इध, भिक्खु, सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. ‘बोधाय संवत्तन्ती’ति खो, भिक्खु, तस्मा ‘बोज्झङ्गा’ति वुच्चन्ती’’ति. पठमं.

२. बोज्झङ्गदेसनासुत्तं

२०३. ‘‘सत्त ¶ वो, भिक्खवे, बोज्झङ्गे देसेस्सामि; तं सुणाथ. कतमे च, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा’’ति. दुतियं.

३. ठानियसुत्तं

२०४. ‘‘कामरागट्ठानियानं ¶ ¶ , [कामरागट्ठानीयानं (सी.)] भिक्खवे, धम्मानं मनसिकारबहुलीकारा अनुप्पन्नो चेव कामच्छन्दो उप्पज्जति, उप्पन्नो च कामच्छन्दो भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति. ब्यापादट्ठानियानं, भिक्खवे, धम्मानं मनसिकारबहुलीकारा अनुप्पन्नो चेव ब्यापादो उप्पज्जति, उप्पन्नो च ब्यापादो भिय्योभावाय ¶ वेपुल्लाय संवत्तति. थिनमिद्धट्ठानियानं, भिक्खवे, धम्मानं मनसिकारबहुलीकारा अनुप्पन्नञ्चेव थिनमिद्धं उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च थिनमिद्धं भिय्योभावाय वेपुल्लायं संवत्तति. उद्धच्चकुक्कुच्चट्ठानियानं, भिक्खवे, धम्मानं मनसिकारबहुलीकारा अनुप्पन्नञ्चेव उद्धच्चकुक्कुच्चं उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च उद्धच्चकुक्कुच्चं भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति. विचिकिच्छाट्ठानियानं, भिक्खवे, धम्मानं मनसिकारबहुलीकारा अनुप्पन्ना चेव विचिकिच्छा उप्पज्जति, उप्पन्ना च विचिकिच्छा भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति.

‘‘सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानियानं, भिक्खवे, धम्मानं मनसिकारबहुलीकारा अनुप्पन्नो चेव सतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो च सतिसम्बोज्झङ्गो भावनापारिपूरिं गच्छति…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गट्ठानियानं, भिक्खवे, धम्मानं मनसिकारबहुलीकारा अनुप्पन्नो चेव उपेक्खासम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो च उपेक्खासम्बोज्झङ्गो भावनापारिपूरिं गच्छती’’ति. ततियं.

४. अयोनिसोमनसिकारसुत्तं

२०५. ‘‘अयोनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्नो चेव कामच्छन्दो उप्पज्जति, उप्पन्नो च कामच्छन्दो भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्नो ¶ चेव ब्यापादो उप्पज्जति, उप्पन्नो च ब्यापादो भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्नञ्चेव ¶ थिनमिद्धं उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च थिनमिद्धं भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्नञ्चेव उद्धच्चकुक्कुच्चं उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च उद्धच्चकुक्कुच्चं भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्ना चेव विचिकिच्छा उप्पज्जति, उप्पन्ना च विचिकिच्छा भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्नो चेव सतिसम्बोज्झङ्गो नुप्पज्जति, उप्पन्नो च सतिसम्बोज्झङ्गो निरुज्झति…पे… अनुप्पन्नो चेव उपेक्खासम्बोज्झङ्गो नुप्पज्जति, उप्पन्नो च उपेक्खासम्बोज्झङ्गो निरुज्झति.

योनिसो ¶ च खो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्नो चेव कामच्छन्दो नुप्पज्जति, उप्पन्नो च कामच्छन्दो पहीयति; अनुप्पन्नो चेव ब्यापादो नुप्पज्जति, उप्पन्नो च ब्यापादो पहीयति; अनुप्पन्नञ्चेव थिनमिद्धं नुप्पज्जति, उप्पन्नञ्च थिनमिद्धं पहीयति; अनुप्पन्नञ्चेव उद्धच्चकुक्कुच्चं ¶ नुप्पज्जति, उप्पन्नञ्च उद्धच्चकुक्कुच्चं पहीयति; अनुप्पन्ना चेव विचिकिच्छा नुप्पज्जति, उप्पन्ना च विचिकिच्छा पहीयति.

‘‘अनुप्पन्नो चेव सतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो च सतिसम्बोज्झङ्गो भावनापारिपूरिं गच्छति…पे… अनुप्पन्नो चेव उपेक्खासम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो च उपेक्खासम्बोज्झङ्गो भावनापारिपूरिं गच्छती’’ति. चतुत्थं.

५. अपरिहानियसुत्तं

२०६. ‘‘सत्त ¶ वो, भिक्खवे, अपरिहानिये धम्मे देसेस्सामि; तं सुणाथ. कतमे ¶ च, भिक्खवे, सत्त अपरिहानिया धम्मा? यदिदं – सत्त बोज्झङ्गा. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, भिक्खवे, सत्त अपरिहानिया धम्मा’’ति. पञ्चमं.

६. तण्हक्खयसुत्तं

२०७. ‘‘यो, भिक्खवे, मग्गो या पटिपदा तण्हक्खयाय संवत्तति, तं मग्गं तं पटिपदं भावेथ. कतमो च, भिक्खवे, मग्गो कतमा च पटिपदा तण्हक्खयाय संवत्तति? यदिदं – सत्त बोज्झङ्गा. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो’’ति. एवं वुत्ते आयस्मा उदायी भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं भाविता नु खो, भन्ते, सत्त बोज्झङ्गा, कथं बहुलीकता तण्हक्खयाय संवत्तन्ती’’ति?

‘‘इध ¶ , उदायि, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं विपुलं महग्गतं अप्पमाणं अब्यापज्जं [अब्यापज्झं (सी. स्या. पी.)]. तस्स सतिसम्बोज्झङ्गं भावयतो विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं विपुलं महग्गतं अप्पमाणं अब्यापज्जं तण्हा पहीयति. तण्हाय पहाना कम्मं पहीयति. कम्मस्स पहाना दुक्खं पहीयति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं ¶ निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं विपुलं महग्गतं अप्पमाणं अब्यापज्जं. तस्स उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावयतो विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं विपुलं महग्गतं अप्पमाणं अब्यापज्जं तण्हा पहीयति ¶ तण्हाय पहाना कम्मं पहीयति ¶ . कम्मस्स पहाना दुक्खं पहीयति. इति खो, उदायि, तण्हक्खया कम्मक्खयो, कम्मक्खया दुक्खक्खयो’’ति. छट्ठं.

७. तण्हानिरोधसुत्तं

२०८. ‘‘यो ¶ , भिक्खवे, मग्गो या पटिपदा तण्हानिरोधाय संवत्तति, तं मग्गं तं पटिपदं भावेथ. कतमो च, भिक्खवे, मग्गो कतमा च पटिपदा तण्हानिरोधाय संवत्तति? यदिदं – सत्त बोज्झङ्गा. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो. कथं भाविता, च भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा कथं बहुलीकता तण्हानिरोधाय संवत्तन्ति?

‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा एवं बहुलीकता तण्हानिरोधाय संवत्तन्ती’’ति. सत्तमं.

८. निब्बेधभागियसुत्तं

२०९. ‘‘निब्बेधभागियं वो, भिक्खवे, मग्गं देसेस्सामि; तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, निब्बेधभागियो मग्गो? यदिदं – सत्त बोज्झङ्गा. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो’’ति. एवं वुत्ते आयस्मा उदायी भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं भाविता नु खो, भन्ते, सत्त बोज्झङ्गा कथं बहुलीकता निब्बेधाय संवत्तन्ती’’ति?

‘‘इध, उदायि, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं विपुलं महग्गतं अप्पमाणं ¶ अब्यापज्जं. सो सतिसम्बोज्झङ्गं भावितेन चित्तेन अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं लोभक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेति ¶ ; अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं ¶ दोसक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेति; अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं मोहक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं ¶ वोस्सग्गपरिणामिं विपुलं महग्गतं अप्पमाणं अब्यापज्जं. सो उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावितेन चित्तेन अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं लोभक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेति; अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं दोसक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेति; अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं मोहक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेति. एवं भाविता खो, उदायि, सत्त बोज्झङ्गा एवं बहुलीकता निब्बेधाय संवत्तन्ती’’ति. अट्ठमं.

९. एकधम्मसुत्तं

२१०. ‘‘नाहं ¶ , भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, यो एवं भावितो बहुलीकतो संयोजनीयानं धम्मानं पहानाय संवत्तति, यथयिदं, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो. कथं भाविता च, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा कथं बहुलीकता संयोजनीयानं धम्मानं पहानाय संवत्तन्ति?

‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा एवं बहुलीकता संयोजनीयानं धम्मानं पहानाय संवत्तन्ति.

‘‘कतमे ¶ ¶ च, भिक्खवे, संयोजनीया धम्मा? चक्खु, भिक्खवे, संयोजनीयो धम्मो. एत्थेते उप्पज्जन्ति संयोजनविनिबन्धा अज्झोसाना…पे… जिव्हा संयोजनीया धम्मा. एत्थेते उप्पज्जन्ति संयोजनविनिबन्धा अज्झोसाना…पे… मनो संयोजनीयो धम्मो. एत्थेते उप्पज्जन्ति संयोजनविनिबन्धा अज्झोसाना. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनीया धम्मा’’ति. नवमं.

१०. उदायिसुत्तं

२११. एकं समयं भगवा सुम्भेसु विहरति सेतकं नाम सुम्भानं निगमो. अथ खो आयस्मा उदायी येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उदायी भगवन्तं एतदवोच –

‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! याव बहुकतञ्च मे, भन्ते, भगवति पेमञ्च गारवो ¶ च हिरी च ओत्तप्पञ्च. अहञ्हि, भन्ते, पुब्बे अगारिकभूतो समानो ¶ अबहुकतो अहोसिं धम्मेन [धम्मे (?)] अबहुकतो सङ्घेन. सो ख्वाहं भगवति पेमञ्च गारवञ्च हिरिञ्च ओत्तप्पञ्च सम्पस्समानो अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो. तस्स मे भगवा धम्मं देसेसि – ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना…पे… इति सञ्ञा… इति सङ्खारा… इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति.

‘‘सो ख्वाहं, भन्ते, सुञ्ञागारगतो इमेसं पञ्चुपादानक्खन्धानं ¶ उक्कुज्जावकुज्जं सम्परिवत्तेन्तो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति ¶ यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं. धम्मो च मे, भन्ते, अभिसमितो, मग्गो च मे पटिलद्धो; यो मे भावितो बहुलीकतो तथा तथा विहरन्तं तथत्ताय उपनेस्सति यथाहं – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानिस्सामि.

‘‘सतिसम्बोज्झङ्गो मे, भन्ते, पटिलद्धो, यो मे भावितो बहुलीकतो तथा तथा विहरन्तं तथत्ताय उपनेस्सति यथाहं – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानिस्सामि…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो मे, भन्ते, पटिलद्धो, यो मे भावितो बहुलीकतो तथा तथा विहरन्तं तथत्ताय उपनेस्सति यथाहं – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानिस्सामि. अयं खो मे, भन्ते, मग्गो पटिलद्धो, यो मे भावितो बहुलीकतो तथा तथा विहरन्तं तथत्ताय उपनेस्सति यथाहं – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानिस्सामी’’ति.

‘‘साधु साधु, उदायि! एसो हि ते, उदायि, मग्गो पटिलद्धो, यो ते भावितो बहुलीकतो तथा तथा विहरन्तं तथत्ताय उपनेस्सति यथा त्वं – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं ¶ करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानिस्ससी’’ति. दसमं.

उदायिवग्गो ततियो.

तस्सुद्दानं –

बोधाय ¶ देसना ठाना, अयोनिसो चापरिहानी;

खयो निरोधो निब्बेधो, एकधम्मो उदायिनाति.

४. नीवरणवग्गो

१. पठमकुसलसुत्तं

२१२. ‘‘ये ¶ ¶ केचि, भिक्खवे, धम्मा कुसला कुसलभागिया कुसलपक्खिका, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा; अप्पमादो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति. अप्पमत्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – सत्त बोज्झङ्गे भावेस्सति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरिस्सति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति ¶ ? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अप्पमत्तो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोती’’ति. पठमं.

२. दुतियकुसलसुत्तं

२१३. ‘‘ये केचि, भिक्खवे, धम्मा कुसला कुसलभागिया कुसलपक्खिका, सब्बे ते योनिसोमनसिकारमूलका योनिसोमनसिकारसमोसरणा; योनिसोमनसिकारो तेसं धम्मानं अग्गमक्खायति. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – सत्त बोज्झङ्गे भावेस्सति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरिस्सति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो सत्त बोज्झङ्गे ¶ भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे ¶ , भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोती’’ति. दुतियं.

३. उपक्किलेससुत्तं

२१४. ‘‘पञ्चिमे ¶ , भिक्खवे, जातरूपस्स उपक्किलेसा, येहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठं जातरूपं न चेव मुदु होति न च कम्मनियं, न च पभस्सरं पभङ्गु च, न च सम्मा उपेति कम्माय. कतमे पञ्च? अयो, भिक्खवे, जातरूपस्स उपक्किलेसो, येन उपक्किलेसेन उपक्किलिट्ठं जातरूपं न चेव मुदु होति न च कम्मनियं, न च पभस्सरं पभङ्गु च, न च सम्मा उपेति कम्माय. लोहं, भिक्खवे, जातरूपस्स उपक्किलेसो, येन उपक्किलेसेन उपक्किलिट्ठं जातरूपं…पे… तिपु, भिक्खवे, जातरूपस्स उपक्किलेसो…पे… ¶ सीसं, भिक्खवे, जातरूपस्स उपक्किलेसो…पे… सज्झु, भिक्खवे, जातरूपस्स उपक्किलेसो, येन उपक्किलेसेन उपक्किलिट्ठं जातरूपं न चेव मुदु होति न च कम्मनियं, न च पभस्सरं पभङ्गु च, न च सम्मा उपेति कम्माय. इमे ¶ खो, भिक्खवे, पञ्च जातरूपस्स उपक्किलेसा, येहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठं जातरूपं न चेव मुदु होति न च कम्मनियं, न च पभस्सरं पभङ्गु च, न च सम्मा उपेति कम्माय.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, पञ्चिमे चित्तस्स उपक्किलेसा, येहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठं चित्तं न चेव मुदु होति न च कम्मनियं, न च पभस्सरं पभङ्गु च, न च सम्मा समाधियति आसवानं खयाय. कतमे पञ्च? कामच्छन्दो, भिक्खवे, चित्तस्स उपक्किलेसो, येन उपक्किलेसेन उपक्किलिट्ठं चित्तं न चेव मुदु होति न च कम्मनियं, न च पभस्सरं पभङ्गु च, न च सम्मा समाधियति आसवानं खयाय…पे… इमे ¶ खो, भिक्खवे, पञ्च चित्तस्स उपेक्किलेसा, येहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठं चित्तं न चेव मुदु होति न च कम्मनियं, न च पभस्सरं पभङ्गु च, न च सम्मा समाधियति आसवानं खयाया’’ति. ततियं.

४. अनुपक्किलेससुत्तं

२१५. ‘‘सत्तिमे ¶ , भिक्खवे, बोज्झङ्गा अनावरणा अनीवरणा चेतसो अनुपक्किलेसा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति ¶ . कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो, भिक्खवे, अनावरणो अनीवरणो ¶ चेतसो अनुपक्किलेसो भावितो बहुलीकतो विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो, भिक्खवे, अनावरणो अनीवरणो चेतसो अनुपक्किलेसो भावितो बहुलीकतो विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तति. इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा अनावरणा अनीवरणा चेतसो अनुपक्किलेसा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ती’’ति. चतुत्थं.

५. अयोनिसोमनसिकारसुत्तं

२१६. ‘‘अयोनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्नो चेव कामच्छन्दो उप्पज्जति, उप्पन्नो च कामच्छन्दो भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्नो चेव ब्यापादो उप्पज्जति, उप्पन्नो च ब्यापादो भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्नञ्चेव थिनमिद्धं उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च थिनमिद्धं भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्नञ्चेव उद्धच्चकुक्कुच्चं उप्पज्जति, उप्पन्नञ्च उद्धच्चकुक्कुच्चं भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तति; अनुप्पन्ना ¶ चेव विचिकिच्छा उप्पज्जति, उप्पन्ना च विचिकिच्छा ¶ भिय्योभावाय वेपुल्लाय संवत्तती’’ति. पञ्चमं.

६. योनिसोमनसिकारसुत्तं

२१७. ‘‘योनिसो ¶ च खो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्नो चेव सतिसम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो च सतिसम्बोज्झङ्गो भावनापारिपूरिं गच्छति…पे… अनुप्पन्नो चेव उपेक्खासम्बोज्झङ्गो उप्पज्जति, उप्पन्नो च उपेक्खासम्बोज्झङ्गो भावनापारिपूरिं गच्छती’’ति. छट्ठं.

७. बुद्धिसुत्तं

२१८. ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता बुद्धिया अपरिहानाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो. इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता बुद्धिया अपरिहानाय संवत्तन्ती’’ति. सत्तमं.

८. आवरणनीवरणसुत्तं

२१९. ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, आवरणा नीवरणा चेतसो उपक्किलेसा पञ्ञाय दुब्बलीकरणा. कतमे पञ्च? कामच्छन्दो, भिक्खवे, आवरणो नीवरणो ¶ चेतसो उपक्किलेसो पञ्ञाय दुब्बलीकरणो. ब्यापादो, भिक्खवे, आवरणो नीवरणो चेतसो उपक्किलेसो पञ्ञाय दुब्बलीकरणो. थिनमिद्धं, भिक्खवे, आवरणं नीवरणं चेतसो उपक्किलेसं पञ्ञाय दुब्बलीकरणं. उद्धच्चकुक्कुच्चं ¶ , भिक्खवे, आवरणं नीवरणं चेतसो उपक्किलेसं पञ्ञाय दुब्बलीकरणं. विचिकिच्छा, भिक्खवे, आवरणा नीवरणा चेतसो उपक्किलेसा ¶ पञ्ञाय दुब्बलीकरणा. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च आवरणा नीवरणा चेतसो उपक्किलेसा पञ्ञाय दुब्बलीकरणा.

‘‘सत्तिमे ¶ , भिक्खवे, बोज्झङ्गा अनावरणा अनीवरणा चेतसो अनुपक्किलेसा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो, भिक्खवे, अनावरणो अनीवरणो चेतसो अनुपक्किलेसो भावितो बहुलीकतो विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो, भिक्खवे, अनावरणो अनीवरणो चेतसो अनुपक्किलेसो भावितो बहुलीकतो विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तति. इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा अनावरणा अनीवरणा चेतसो अनुपक्किलेसा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्तीति.

‘‘यस्मिं, भिक्खवे, समये अरियसावको अट्ठिं कत्वा मनसि कत्वा सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा ओहितसोतो धम्मं सुणाति, इमस्स पञ्च नीवरणा तस्मिं समये न होन्ति. सत्त बोज्झङ्गा तस्मिं समये भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘कतमे पञ्च नीवरणा तस्मिं समये न होन्ति? कामच्छन्दनीवरणं तस्मिं समये न होति, ब्यापादनीवरणं तस्मिं समये न होति, थिनमिद्धनीवरणं तस्मिं समये न होति, उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं तस्मिं समये न होति, विचिकिच्छानीवरणं तस्मिं समये न होति. इमस्स पञ्च नीवरणा तस्मिं समये न होन्ति.

‘‘कतमे सत्त बोज्झङ्गा तस्मिं समये भावनापारिपूरिं गच्छन्ति ¶ ? सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भावनापारिपूरिं गच्छति…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भावनापारिपूरिं गच्छति. इमे सत्त बोज्झङ्गा तस्मिं समये भावनापारिपूरिं गच्छन्ति. यस्मिं ¶ , भिक्खवे, समये अरियसावको अट्ठिं कत्वा मनसि कत्वा सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा ओहितसोतो ¶ धम्मं सुणाति, इमस्स पञ्च नीवरणा तस्मिं समये न होन्ति. इमे सत्त बोज्झङ्गा तस्मिं समये भावनापारिपूरिं गच्छन्ती’’ति. अट्ठमं.

९. रुक्खसुत्तं

२२०. ‘‘सन्ति, भिक्खवे, महारुक्खा अणुबीजा महाकाया रुक्खानं अज्झारुहा, येहि रुक्खा अज्झारूळ्हा ओभग्गविभग्गा विपतिता सेन्ति. कतमे च ते, भिक्खवे, महारुक्खा अणुबीजा महाकाया रुक्खानं अज्झारुहा, येहि रुक्खा अज्झारूळ्हा ओभग्गविभग्गा विपतिता सेन्ति [सेन्ति. सेय्यथिदं (कत्थचि)]? अस्सत्थो, निग्रोधो, पिलक्खो, उदुम्बरो, कच्छको, कपित्थनो – इमे खो ते, भिक्खवे, महारुक्खा अणुबीजा महाकाया रुक्खानं अज्झारुहा, येहि रुक्खा अज्झारूळ्हा ओभग्गविभग्गा विपतिता सेन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, इधेकच्चो कुलपुत्तो यादिसके कामे ओहाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति, सो तादिसकेहि कामेहि ततो वा पापिट्ठतरेहि ओभग्गविभग्गो विपतितो सेति.

‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, आवरणा नीवरणा चेतसो अज्झारुहा पञ्ञाय ¶ दुब्बलीकरणा. कतमे पञ्च? कामच्छन्दो, भिक्खवे, आवरणो नीवरणो चेतसो अज्झारुहो पञ्ञाय दुब्बलीकरणो. ब्यापादो, भिक्खवे, आवरणो नीवरणो चेतसो अज्झारुहो पञ्ञाय दुब्बलीकरणो. थिनमिद्धं, भिक्खवे, आवरणं नीवरणं चेतसो अज्झारुहं पञ्ञाय दुब्बलीकरणं. उद्धच्चकुक्कुच्चं, भिक्खवे, आवरणं नीवरणं चेतसो अज्झारुहं पञ्ञाय दुब्बलीकरणं. विचिकिच्छा, भिक्खवे, आवरणा नीवरणा चेतसो अज्झारुहा पञ्ञाय दुब्बलीकरणा. इमे खो, भिक्खवे ¶ , पञ्च आवरणा नीवरणा चेतसो अज्झारुहा पञ्ञाय दुब्बलीकरणा.

‘‘सत्तिमे ¶ , भिक्खवे, बोज्झङ्गा अनावरणा अनीवरणा चेतसो अनज्झारुहा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो, भिक्खवे, अनावरणो अनीवरणो चेतसो अनज्झारुहो भावितो बहुलीकतो विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो, भिक्खवे, अनावरणो ¶ अनीवरणो चेतसो अनज्झारुहो भावितो बहुलीकतो विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तति. इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा अनावरणा अनीवरणा चेतसो अनज्झारुहा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ती’’ति. नवमं.

१०. नीवरणसुत्तं

२२१. ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, नीवरणा अन्धकरणा अचक्खुकरणा अञ्ञाणकरणा पञ्ञानिरोधिका विघातपक्खिया अनिब्बानसंवत्तनिका. कतमे पञ्च? कामच्छन्दनीवरणं, भिक्खवे, अन्धकरणं अचक्खुकरणं अञ्ञाणकरणं पञ्ञानिरोधिकं विघातपक्खियं अनिब्बानसंवत्तनिकं ¶ . ब्यापादनीवरणं, भिक्खवे…पे… थिनमिद्धनीवरणं, भिक्खवे… उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं, भिक्खवे… विचिकिच्छानीवरणं, भिक्खवे, अन्धकरणं अचक्खुकरणं अञ्ञाणकरणं पञ्ञानिरोधिकं विघातपक्खियं अनिब्बानसंवत्तनिकं. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च नीवरणा अन्धकरणा अचक्खुकरणा अञ्ञाणकरणा पञ्ञानिरोधिका विघातपक्खिया अनिब्बानसंवत्तनिका.

‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा चक्खुकरणा ञाणकरणा पञ्ञाबुद्धिया अविघातपक्खिया निब्बानसंवत्तनिका. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो, भिक्खवे, चक्खुकरणो ञाणकरणो पञ्ञाबुद्धियो अविघातपक्खियो निब्बानसंवत्तनिको…पे… ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गो, भिक्खवे, चक्खुकरणो ञाणकरणो पञ्ञाबुद्धियो अविघातपक्खियो निब्बानसंवत्तनिको. इमे खो, भिक्खवे ¶ , सत्त बोज्झङ्गा चक्खुकरणा ञाणकरणा पञ्ञाबुद्धिया अविघातपक्खिया निब्बानसंवत्तनिका’’ति. दसमं.

नीवरणवग्गो चतुत्थो.

तस्सुद्दानं –

द्वे कुसला किलेसा च, द्वे योनिसो च बुद्धि च;

आवरणा नीवरणा रुक्खं, नीवरणञ्च ते दसाति.

५. चक्कवत्तिवग्गो

१. विधासुत्तं

२२२. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा तिस्सो विधा पजहिंसु, सब्बे ते सत्तन्नं बोज्झङ्गानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता. ये हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा तिस्सो विधा पजहिस्सन्ति, सब्बे ते सत्तन्नं बोज्झङ्गानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता. ये हि केचि, भिक्खवे, एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा तिस्सो विधा पजहन्ति, सब्बे ते सत्तन्नं बोज्झङ्गानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता. कतमेसं सत्तन्नं बोज्झङ्गानं? सतिसम्बोज्झङ्गस्स…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स. ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा तिस्सो विधा पजहिंसु…पे… पजहिस्सन्ति…पे… पजहन्ति, सब्बे ते इमेसंयेव सत्तन्नं बोज्झङ्गानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता’’ति. पठमं.

२. चक्कवत्तिसुत्तं

२२३. ‘‘रञ्ञो ¶ ¶ , भिक्खवे, चक्कवत्तिस्स पातुभावा सत्तन्नं रतनानं पातुभावो होति. कतमेसं सत्तन्नं? चक्करतनस्स पातुभावो होति, हत्थिरतनस्स पातुभावो होति, अस्सरतनस्स पातुभावो होति, मणिरतनस्स पातुभावो होति, इत्थिरतनस्स पातुभावो होति, गहपतिरतनस्स पातुभावो होति, परिणायकरतनस्स पातुभावो होति ¶ . रञ्ञो, भिक्खवे, चक्कवत्तिस्स पातुभावा इमेसं सत्तन्नं रतनानं पातुभावो होति.

‘‘तथागतस्स, भिक्खवे, पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स सत्तन्नं बोज्झङ्गरतनानं पातुभावो होति. कतमेसं सत्तन्नं? सतिसम्बोज्झङ्गस्स रतनस्स पातुभावो होति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स रतनस्स पातुभावो होति. तथागतस्स, भिक्खवे, पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स इमेसं सत्तन्नं बोज्झङ्गरतनानं पातुभावो होती’’ति. दुतियं.

३. मारसुत्तं

२२४. ‘‘मारसेनप्पमद्दनं ¶ वो, भिक्खवे, मग्गं देसेस्सामि; तं सुणाथ. कतमो च, भिक्खवे, मारसेनप्पमद्दनो मग्गो? यदिदं – सत्त बोज्झङ्गा. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – अयं खो, भिक्खवे, मारसेनप्पमद्दनो मग्गो’’ति. ततियं.

४. दुप्पञ्ञसुत्तं

२२५. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘दुप्पञ्ञो एळमूगो, दुप्पञ्ञो एळमूगो’ति ¶ , भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, ‘दुप्पञ्ञो एळमूगो’ति वुच्चती’’ति? ‘‘सत्तन्नं खो, भिक्खु, बोज्झङ्गानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता ‘दुप्पञ्ञो एळमूगो’ति वुच्चति. कतमेसं ¶ सत्तन्नं? सतिसम्बोज्झङ्गस्स…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स – इमेसं खो, भिक्खु ¶ , सत्तन्नं बोज्झङ्गानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता ‘दुप्पञ्ञो एळमूगो’ति वुच्चती’’ति. चतुत्थं.

५. पञ्ञवन्तसुत्तं

२२६. ‘‘‘पञ्ञवा अनेळमूगो, पञ्ञवा अनेळमूगो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, ‘पञ्ञवा अनेळमूगो’ति वुच्चती’’ति? ‘‘सत्तन्नं खो, भिक्खु, बोज्झङ्गानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता ‘पञ्ञवा अनेळमूगो’ति वुच्चति. कतमेसं सत्तन्नं? सतिसम्बोज्झङ्गस्स…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स – इमेसं खो, भिक्खु, सत्तन्नं बोज्झङ्गानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता ‘पञ्ञवा अनेळमूगो’ति वुच्चती’’ति. पञ्चमं.

६. दलिद्दसुत्तं

२२७. ‘‘‘दलिद्दो, दलिद्दो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, ‘दलिद्दो’ति वुच्चती’’ति? ‘‘सत्तन्नं खो, भिक्खु, बोज्झङ्गानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता ‘दलिद्दो’ति वुच्चति. कतमेसं सत्तन्नं? सतिसम्बोज्झङ्गस्स…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स – इमेसं खो, भिक्खु, सत्तन्नं बोज्झङ्गानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता ‘दलिद्दो’ति वुच्चती’’ति. छट्ठं.

७. अदलिद्दसुत्तं

२२८. ‘‘‘अदलिद्दो ¶ , अदलिद्दो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, ‘अदलिद्दो’ति वुच्चती’’ति? ‘‘सत्तन्नं खो, भिक्खु, बोज्झङ्गानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता ‘अदलिद्दो’ति वुच्चति. कतमेसं सत्तन्नं? सतिसम्बोज्झङ्गस्स ¶ …पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स – इमेसं ¶ खो, भिक्खु, सत्तन्नं बोज्झङ्गानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता ‘अदलिद्दो’ति वुच्चती’’ति. सत्तमं.

८. आदिच्चसुत्तं

२२९. ‘‘आदिच्चस्स ¶ , भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं. एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सत्तन्नं बोज्झङ्गानं उप्पादाय एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – सत्त बोज्झङ्गे भावेस्सति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोती’’ति. अट्ठमं.

९. अज्झत्तिकङ्गसुत्तं

२३०. ‘‘अज्झत्तिकं, भिक्खवे, अङ्गन्ति करित्वा नाञ्ञं एकङ्गम्पि समनुपस्सामि सत्तन्नं बोज्झङ्गानं उप्पादाय, यथयिदं – भिक्खवे, योनिसोमनसिकारो. योनिसोमनसिकारसम्पन्नस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – सत्त बोज्झङ्गे भावेस्सति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो सत्त बोज्झङ्गे ¶ भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति ¶ विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु योनिसोमनसिकारसम्पन्नो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोती’’ति. नवमं.

१०. बाहिरङ्गसुत्तं

२३१. ‘‘बाहिरं ¶ ¶ , भिक्खवे, अङ्गन्ति करित्वा नाञ्ञं एकङ्गम्पि समनुपस्सामि सत्तन्नं बोज्झङ्गानं उप्पादाय, यथयिदं – भिक्खवे, कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तस्सेतं, भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – सत्त बोज्झङ्गे भावेस्सति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरिस्सति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोती’’ति. दसमं.

चक्कवत्तिवग्गो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

विधा चक्कवत्ति मारो, दुप्पञ्ञो पञ्ञवेन च;

दलिद्दो अदलिद्दो च, आदिच्चङ्गेन ते दसाति.

६. साकच्छवग्गो

१. आहारसुत्तं

२३२. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘पञ्चन्नञ्च, भिक्खवे, नीवरणानं सत्तन्नञ्च बोज्झङ्गानं आहारञ्च अनाहारञ्च देसेस्सामि; तं सुणाथ. को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स भिय्योभावाय ¶ वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे ¶ , सुभनिमित्तं. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, पटिघनिमित्तं ¶ . तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, अरति तन्दि विजम्भिता भत्तसम्मदो चेतसो च लीनत्तं. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स भिय्योभावाय ¶ वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, चेतसो अवूपसमो. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय उप्पादाय, उप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, विचिकिच्छाट्ठानीया धम्मा. तत्थ अयोनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय उप्पादाय, उप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया ¶ धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय ¶ पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, कुसलाकुसला धम्मा सावज्जानवज्जा धम्मा हीनपणीता धम्मा कण्हसुक्कसप्पटिभागा धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, आरम्भधातु निक्कमधातु परक्कमधातु. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, पीतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, कायप्पस्सद्धि चित्तप्पस्सद्धि ¶ . तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, समथनिमित्तं अब्यग्गनिमित्तं. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, आहारो अनुप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, उपेक्खासम्बोज्झङ्गट्ठानीया ¶ धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमाहारो अनुप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, असुभनिमित्तं ¶ . तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा कामच्छन्दस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, मेत्ताचेतोविमुत्ति. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा ब्यापादस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, आरम्भधातु निक्कमधातु परक्कमधातु. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स उप्पादाय ¶ , उप्पन्नस्स वा थिनमिद्धस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, चेतसो वूपसमो. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उद्धच्चकुक्कुच्चस्स भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय उप्पादाय, उप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय? अत्थि, भिक्खवे, कुसलाकुसला धम्मा सावज्जानवज्जा धम्मा हीनपणीता धम्मा कण्हसुक्कसप्पटिभागा धम्मा. तत्थ योनिसोमनसिकारबहुलीकारो ¶ ¶ – अयमनाहारो अनुप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय उप्पादाय, उप्पन्नाय वा विचिकिच्छाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा. तत्थ अमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा सतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, कुसलाकुसला धम्मा सावज्जानवज्जा धम्मा हीनपणीता धम्मा कण्हसुक्कसप्पटिभागा धम्मा. तत्थ अमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स ¶ भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, आरम्भधातु निक्कमधातु परक्कमधातु. तत्थ अमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा वीरियसम्बोज्झङ्गस्स ¶ भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, पीतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा. तत्थ अमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, कायप्पस्सद्धि चित्तप्पस्सद्धि. तत्थ अमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को ¶ च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, समथनिमित्तं अब्यग्गनिमित्तं. तत्थ अमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया.

‘‘को च, भिक्खवे, अनाहारो अनुप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स ¶ उप्पादाय, उप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया? अत्थि, भिक्खवे, उपेक्खासम्बोज्झङ्गट्ठानीया धम्मा. तत्थ अमनसिकारबहुलीकारो – अयमनाहारो अनुप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स उप्पादाय ¶ , उप्पन्नस्स वा उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरिया’’ति. पठमं.

२. परियायसुत्तं

२३३. अथ ¶ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पविसिंसु. अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अतिप्पगो खो ताव सावत्थियं पिण्डाय चरितुं. यंनून मयं येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमेय्यामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ने खो ते भिक्खू अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एतदवोचुं –

‘‘समणो, आवुसो, गोतमो सावकानं एवं धम्मं देसेति – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेथा’ति. मयम्पि खो, आवुसो, सावकानं एवं धम्मं देसेम – ‘एथ तुम्हे, आवुसो, पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेथा’ति. इध नो, आवुसो, को विसेसो, को ¶ अधिप्पयासो, किं नानाकरणं समणस्स वा ¶ गोतमस्स अम्हाकं वा, यदिदं – धम्मदेसनाय वा धम्मदेसनं, अनुसासनिया वा अनुसासनि’’न्ति?

अथ खो ते भिक्खू तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं भासितं नेव अभिनन्दिंसु नप्पटिक्कोसिंसु; अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्कोसित्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु – ‘‘भगवतो सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थं आजानिस्सामा’’ति. अथ खो ते भिक्खू सावत्थिं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं ¶ निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘इध ¶ मयं, भन्ते, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पविसिम्ह. तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अतिप्पगो खो ताव सावत्थियं पिण्डाय चरितुं, यंनून मयं येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमेय्यामा’ति. अथ खो मयं, भन्ते, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं सम्मोदिम्ह. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिम्ह. एकमन्तं निसिन्ने खो अम्हे, भन्ते, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एतदवोचुं –

‘‘समणो, आवुसो, गोतमो सावकानं एवं धम्मं देसेति ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय ¶ दुब्बलीकरणे सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेथा’ति. मयम्पि खो, आवुसो, सावकानं एवं धम्मं देसेम – ‘एथ तुम्हे, आवुसो, पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेथा’ति. इध नो, आवुसो, को विसेसो, को अधिप्पयासो, किं नानाकरणं समणस्स वा गोतमस्स अम्हाकं वा, यदिदं – धम्मदेसनाय वा धम्मदेसनं, अनुसासनिया वा अनुसासनि’’न्ति?

‘‘अथ खो मयं, भन्ते, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं भासितं नेव अभिनन्दिम्ह नप्पटिक्कोसिम्ह, अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्कोसित्वा उट्ठायासना पक्कमिम्ह – ‘भगवतो सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थं आजानिस्सामा’’’ति.

‘‘एवंवादिनो ¶ , भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘अत्थि पनावुसो, परियायो, यं परियायं आगम्म पञ्च नीवरणा दस होन्ति, सत्त बोज्झङ्गा चतुद्दसा’ति. एवं पुट्ठा, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका न चेव सम्पायिस्सन्ति, उत्तरिञ्च विघातं आपज्जिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मिं. ‘‘नाहं तं, भिक्खवे, पस्सामि सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय, यो इमेसं पञ्हानं वेय्याकरणेन चित्तं आराधेय्य, अञ्ञत्र तथागतेन वा तथागतसावकेन वा इतो वा पन सुत्वा’’.

‘‘कतमो ¶ ¶ ¶ च, भिक्खवे, परियायो, यं परियायं आगम्म पञ्च नीवरणा दस होन्ति? यदपि, भिक्खवे, अज्झत्तं कामच्छन्दो तदपि नीवरणं, यदपि बहिद्धा कामच्छन्दो तदपि नीवरणं. ‘कामच्छन्दनीवरण’न्ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति. यदपि, भिक्खवे, अज्झत्तं ब्यापादो तदपि नीवरणं, यदपि बहिद्धा ब्यापादो तदपि नीवरणं. ‘ब्यापादनीवरण’न्ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति. यदपि, भिक्खवे, थिनं तदपि नीवरणं, यदपि मिद्धं तदपि नीवरणं. ‘थिनमिद्धनीवरण’न्ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति. यदपि, भिक्खवे, उद्धच्चं तदपि नीवरणं, यदपि कुक्कुच्चं तदपि नीवरणं. ‘उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरण’न्ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति. यदपि, भिक्खवे, अज्झत्तं धम्मेसु विचिकिच्छा तदपि नीवरणं, यदपि बहिद्धा धम्मेसु विचिकिच्छा तदपि नीवरणं. ‘विचिकिच्छानीवरण’न्ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति. अयं खो, भिक्खवे, परियायो, यं परियायं आगम्म पञ्च नीवरणा दस होन्ति.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, परियायो, यं परियायं आगम्म सत्त बोज्झङ्गा चतुद्दस होन्ति? यदपि, भिक्खवे, अज्झत्तं धम्मेसु सति तदपि सतिसम्बोज्झङ्गो, यदपि बहिद्धा धम्मेसु सति तदपि सतिसम्बोज्झङ्गो. ‘सतिसम्बोज्झङ्गो’ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति.

‘‘यदपि ¶ , भिक्खवे, अज्झत्तं धम्मेसु पञ्ञाय पविचिनति [पविचिनाति (क.)] पविचरति परिवीमंसमापज्जति ¶ तदपि धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, यदपि बहिद्धा धम्मेसु पञ्ञाय पविचिनति पविचरति परिवीमंसमापज्जति तदपि धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो. ‘धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो’ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति.

‘‘यदपि, भिक्खवे, कायिकं वीरियं तदपि वीरियसम्बोज्झङ्गो, यदपि चेतसिकं वीरियं तदपि वीरियसम्बोज्झङ्गो. ‘वीरियसम्बोज्झङ्गो’ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति.

‘‘यदपि ¶ , भिक्खवे, सवितक्कसविचारा पीति तदपि पीतिसम्बोज्झङ्गो, यदपि अवितक्कअविचारा पीति तदपि पीतिसम्बोज्झङ्गो. ‘पीतिसम्बोज्झङ्गो’ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति.

‘‘यदपि, भिक्खवे, कायप्पस्सद्धि तदपि पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, यदपि चित्तप्पस्सद्धि तदपि पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो. ‘पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो’ति ¶ इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति.

‘‘यदपि, भिक्खवे, सवितक्को सविचारो समाधि तदपि समाधिसम्बोज्झङ्गो, यदपि अवितक्कअविचारो समाधि तदपि समाधिसम्बोज्झङ्गो. ‘समाधिसम्बोज्झङ्गो’ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति.

‘‘यदपि, भिक्खवे, अज्झत्तं धम्मेसु उपेक्खा तदपि उपेक्खासम्बोज्झङ्गो, यदपि बहिद्धा धम्मेसु उपेक्खा तदपि उपेक्खासम्बोज्झङ्गो. ‘उपेक्खासम्बोज्झङ्गो’ति इति हिदं उद्देसं गच्छति. तदमिनापेतं परियायेन द्वयं होति. अयं खो, भिक्खवे, परियायो, यं परियायं आगम्म सत्त बोज्झङ्गा चतुद्दसा’’ति. दुतियं.

३. अग्गिसुत्तं

२३४. अथ ¶ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थियं ¶ पिण्डाय पविसिंसु ¶ . (परियायसुत्तसदिसं).

‘‘एवंवादिनो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘यस्मिं, आवुसो, समये लीनं चित्तं होति, कतमेसं तस्मिं समये बोज्झङ्गानं अकालो भावनाय, कतमेसं तस्मिं समये बोज्झङ्गानं कालो भावनाय? यस्मिं पनावुसो, समये उद्धतं चित्तं होति, कतमेसं तस्मिं समये बोज्झङ्गानं अकालो भावनाय, कतमेसं तस्मिं समये बोज्झङ्गानं कालो भावनाया’ति? एवं पुट्ठा ¶ , भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका न चेव सम्पायिस्सन्ति, उत्तरिञ्च विघातं आपज्जिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मिं.

‘‘नाहं तं, भिक्खवे, पस्सामि सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय यो इमेसं पञ्हानं वेय्याकरणेन ¶ चित्तं आराधेय्य, अञ्ञत्र तथागतेन वा तथागतसावकेन वा इतो वा पन सुत्वा.

‘‘यस्मिं, भिक्खवे, समये लीनं चित्तं होति, अकालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, अकालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, अकालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय. तं किस्स हेतु? लीनं, भिक्खवे, चित्तं तं एतेहि धम्मेहि दुस्समुट्ठापयं होति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्जालेतुकामो अस्स. सो तत्थ अल्लानि ¶ चेव तिणानि पक्खिपेय्य, अल्लानि च गोमयानि पक्खिपेय्य, अल्लानि च कट्ठानि पक्खिपेय्य ¶ , उदकवातञ्च ददेय्य, पंसुकेन च ओकिरेय्य; भब्बो नु खो सो पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्जालितु’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्मिं समये लीनं चित्तं होति, अकालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, अकालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, अकालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय. तं किस्स हेतु? लीनं, भिक्खवे, चित्तं तं एतेहि धम्मेहि दुस्समुट्ठापयं होति.

‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये लीनं चित्तं होति, कालो तस्मिं ¶ समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय. तं किस्स हेतु? लीनं, भिक्खवे, चित्तं तं एतेहि धम्मेहि सुसमुट्ठापयं होति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्जालेतुकामो अस्स. सो तत्थ सुक्खानि चेव तिणानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि गोमयानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि कट्ठानि पक्खिपेय्य, मुखवातञ्च ददेय्य, न च पंसुकेन ओकिरेय्य; भब्बो नु खो सो पुरिसो परित्तं अग्गिं उज्जालितु’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्मिं समये लीनं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय. तं किस्स हेतु? लीनं, भिक्खवे, चित्तं तं एतेहि धम्मेहि सुसमुट्ठापयं होति.

‘‘यस्मिं ¶ , भिक्खवे, समये उद्धत्तं चित्तं होति, अकालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, अकालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, अकालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स ¶ भावनाय. तं किस्स हेतु? उद्धतं, भिक्खवे, चित्तं तं एतेहि धम्मेहि दुवूपसमयं होति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतुकामो अस्स. सो तत्थ सुक्खानि चेव तिणानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि च गोमयानि पक्खिपेय्य, सुक्खानि च कट्ठानि पक्खिपेय्य, मुखवातञ्च ददेय्य, न च पंसुकेन ओकिरेय्य; भब्बो नु खो सो पुरिसो ¶ महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतु’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्मिं समये उद्धतं चित्तं होति, अकालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, अकालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, अकालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय. तं किस्स हेतु? उद्धतं, भिक्खवे, चित्तं तं एतेहि धम्मेहि दुवूपसमयं होति.

‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये उद्धतं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय. तं किस्स हेतु? उद्धतं, भिक्खवे, चित्तं तं एतेहि धम्मेहि सुवूपसमयं होति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतुकामो अस्स. सो तत्थ अल्लानि चेव तिणानि पक्खिपेय्य, अल्लानि च गोमयानि पक्खिपेय्य, अल्लानि च कट्ठानि पक्खिपेय्य, उदकवातञ्च ददेय्य, पंसुकेन च ओकिरेय्य; भब्बो नु खो सो पुरिसो महन्तं अग्गिक्खन्धं निब्बापेतु’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्मिं समये उद्धतं चित्तं ¶ होति, कालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय. तं किस्स हेतु? उद्धतं, भिक्खवे, चित्तं तं एतेहि धम्मेहि सुवूपसमयं होति. सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति. ततियं.

४. मेत्तासहगतसुत्तं

२३५. एकं ¶ ¶ समयं भगवा कोलियेसु विहरति हलिद्दवसनं नाम कोलियानं निगमो. अथ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय हलिद्दवसनं पिण्डाय पविसिंसु ¶ . अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अतिप्पगो खो ताव हलिद्दवसने पिण्डाय चरितुं. यंनून मयं येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमेय्यामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ने खो ते भिक्खू अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एतदवोचुं –

‘‘समणो, आवुसो, गोतमो सावकानं एवं धम्मं देसेति – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरथ, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं; इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा ¶ विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरथ. करुणासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरथ, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं; इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय ¶ सब्बावन्तं लोकं करुणासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरथ. मुदितासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरथ, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं; इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मुदितासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरथ. उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरथ, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं; इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरथा’’’ति.

‘‘मयम्पि ¶ खो, आवुसो, सावकानं एवं धम्मं देसेम – ‘एथ तुम्हे, आवुसो, पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरथ…पे… करुणासहगतेन चेतसा… मुदितासहगतेन चेतसा… उपेक्खासहगतेन चेतसा ¶ एकं दिसं फरित्वा विहरथ, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं; इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरथा’ति. इध नो, आवुसो, को विसेसो, को अधिप्पयासो, किं नानाकरणं समणस्स वा गोतमस्स अम्हाकं वा, यदिदं – धम्मदेसनाय ¶ वा ¶ धम्मदेसनं, अनुसासनिया वा अनुसासनि’’न्ति?

अथ खो ते भिक्खू तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं भासितं नेव अभिनन्दिंसु नप्पटिक्कोसिंसु. अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्कोसित्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु – ‘‘भगवतो सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थं आजानिस्सामा’’ति. अथ खो ते भिक्खू हलिद्दवसने पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘इध मयं, भन्ते, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय हलिद्दवसने पिण्डाय पविसिम्ह. तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अतिप्पगो खो ताव हलिद्दवसने पिण्डाय चरितुं. यंनून मयं येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमेय्यामा’’’ति.

‘‘अथ खो मयं, भन्ते, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमिम्ह, उपसङ्कमित्वा तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं सम्मोदिम्ह. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिम्ह. एकमन्तं निसिन्ने खो अम्हे, भन्ते, ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एतदवोचुं –

‘‘समणो, आवुसो, गोतमो सावकानं एवं धम्मं देसेति – ‘एथ ¶ तुम्हे, भिक्खवे, पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा ¶ विहरथ…पे… करुणासहगतेन चेतसा ¶ … मुदितासहगतेन चेतसा… उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरथ, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं; इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन ¶ अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरथा’’’ति.

‘‘मयम्पि खो, आवुसो, सावकानं एवं धम्मं देसेम – ‘एथ तुम्हे, आवुसो, पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरथ…पे… करुणासहगतेन चेतसा…पे… मुदितासहगतेन चेतसा…पे… उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरथ, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं; इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा ¶ विहरथा’ति. इध नो, आवुसो, को विसेसो, को अधिप्पयासो, किं नानाकरणं समणस्स वा गोतमस्स अम्हाकं वा, यदिदं, धम्मदेसनाय वा धम्मदेसनं, अनुसासनिया वा अनुसासनि’’न्ति?

अथ खो मयं, भन्ते, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं भासितं नेव अभिनन्दिम्ह नप्पटिक्कोसिम्ह, अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्कोसित्वा उट्ठायासना पक्कमिम्ह – ‘भगवतो सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थं आजानिस्सामा’ति.

‘‘एवंवादिनो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘कथं भाविता पनावुसो, मेत्ताचेतोविमुत्ति, किंगतिका होति, किंपरमा, किंफला, किंपरियोसाना? कथं भाविता पनावुसो, करुणाचेतोविमुत्ति, किंगतिका होति, किंपरमा, किंफला, किंपरियोसाना? कथं भाविता पनावुसो, मुदिताचेतोविमुत्ति, किंगतिका होति, किंपरमा, किंफला, किंपरियोसाना? कथं भाविता पनावुसो, उपेक्खाचेतोविमुत्ति, किंगतिका होति, किंपरमा, किंफला, किंपरियोसाना’’’ति? एवं पुट्ठा, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया ¶ परिब्बाजका न चेव सम्पायिस्सन्ति, उत्तरिञ्च विघातं आपज्जिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मिं. ‘‘नाहं तं, भिक्खवे, पस्सामि सदेवके ¶ लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय, यो इमेसं पञ्हानं वेय्याकरणेन चित्तं आराधेय्य, अञ्ञत्र तथागतेन वा तथागतसावकेन ¶ वा इतो वा पन सुत्वा’’.

‘‘कथं ¶ भाविता च, भिक्खवे, मेत्ताचेतोविमुत्ति, किंगतिका होति, किंपरमा, किंफला, किंपरियोसाना? इध, भिक्खवे, भिक्खु मेत्तासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… मेत्तासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. सो सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति ‘पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूले च पटिकूले च पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति ‘पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूलञ्च पटिकूलञ्च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरेय्यं सतो सम्पजानो’ति, उपेक्खको च तत्थ विहरति सतो सम्पजानो, सुभं वा खो पन विमोक्खं उपसम्पज्ज विहरति. सुभपरमाहं, भिक्खवे, मेत्ताचेतोविमुत्तिं वदामि, इधपञ्ञस्स भिक्खुनो उत्तरिविमुत्तिं अप्पटिविज्झतो.

‘‘कथं भाविता च, भिक्खवे, करुणाचेतोविमुत्ति, किंगतिका होति, किंपरमा, किंफला, किंपरियोसाना? इध, भिक्खवे, भिक्खु करुणासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… ¶ करुणासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं ¶ . सो सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति…पे… सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूलञ्च पटिकूलञ्च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरेय्यं सतो सम्पजानो’ति, उपेक्खको तत्थ विहरति सतो सम्पजानो. सब्बसो वा पन रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. आकासानञ्चायतनपरमाहं ¶ , भिक्खवे, करुणाचेतोविमुत्तिं ¶ वदामि, इधपञ्ञस्स भिक्खुनो उत्तरिविमुत्तिं अप्पटिविज्झतो.

‘‘कथं भाविता च, भिक्खवे, मुदिताचेतोविमुत्ति, किंगतिका होति, किंपरमा, किंफला, किंपरियोसाना? इध, भिक्खवे, भिक्खु मुदितासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… मुदितासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. सो सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति ¶ …पे… सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूलञ्च पटिकूलञ्च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरेय्यं सतो सम्पजानो’ति, उपेक्खको तत्थ विहरति सतो सम्पजानो. सब्बसो वा पन आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. विञ्ञाणञ्चायतनपरमाहं, भिक्खवे, मुदिताचेतोविमुत्तिं वदामि, इधपञ्ञस्स भिक्खुनो उत्तरिविमुत्तिं अप्पटिविज्झतो.

‘‘कथं ¶ भाविता च, भिक्खवे, उपेक्खाचेतोविमुत्ति, किंगतिका होति, किंपरमा, किंफला, किंपरियोसाना? इध, भिक्खवे, भिक्खु उपेक्खासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… उपेक्खासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. सो सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति ‘पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूले च पटिकूले च पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति ‘पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति ‘अप्पटिकूलञ्च पटिकूलञ्च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरेय्यं सतो सम्पजानो’ति, उपेक्खको तत्थ विहरति सतो सम्पजानो. सब्बसो ¶ वा पन विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. आकिञ्चञ्ञायतनपरमाहं, भिक्खवे, उपेक्खाचेतोविमुत्तिं वदामि, इधपञ्ञस्स भिक्खुनो उत्तरिविमुत्तिं अप्पटिविज्झतो’’ति. चतुत्थं.

५. सङ्गारवसुत्तं

२३६. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . अथ खो सङ्गारवो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सङ्गारवो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘को ¶ नु खो, भो गोतम, हेतु, को पच्चयो येनेकदा दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता? को पन, भो गोतम, हेतु, को पच्चयो येनेकदा दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता’’ति?

‘‘यस्मिं खो, ब्राह्मण, समये कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति कामरागपरेतेन, उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो संसट्ठो लाखाय वा हलिद्दिया वा नीलिया वा मञ्जिट्ठाय वा. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं न जानेय्य न पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति कामरागपरेतेन, उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं ¶ समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘पुन ¶ चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति ब्यापादपरेतेन, उप्पन्नस्स च ब्यापादस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… ¶ उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो अग्गिना सन्तत्तो पक्कुथितो [पक्कुधितो (क.), उक्कट्ठितो (सी.), उक्कुट्ठितो (स्या.)] उस्मुदकजातो ¶ [उस्सदकजातो (सी.), उस्मादकजातो (स्या.)]. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं न जानेय्य न पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति ब्यापादपरेतेन, उप्पन्नस्स च ब्यापादस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं समये…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति थिनमिद्धपरेतेन, उप्पन्नस्स च थिनमिद्धस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये ¶ यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो सेवालपणकपरियोनद्धो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो ¶ यथाभूतं न जानेय्य न पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति थिनमिद्धपरेतेन, उप्पन्नस्स च थिनमिद्धस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति उद्धच्चकुक्कुच्चपरेतेन, उप्पन्नस्स च उद्धच्चकुक्कुच्चस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… ¶ उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो वातेरितो चलितो भन्तो ऊमिजातो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं ¶ ¶ न जानेय्य न पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति उद्धच्चकुक्कुच्चपरेतेन, उप्पन्नस्स च उद्धच्चकुक्कुच्चस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति विचिकिच्छापरेतेन, उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि… दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो आविलो लुळितो कललीभूतो अन्धकारे निक्खित्तो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं न जानेय्य न ¶ पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति विचिकिच्छापरेतेन, उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति ¶ न पस्सति, उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं न जानाति न पस्सति; दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता. अयं खो, ब्राह्मण, हेतु अयं पच्चयो येनेकदा दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.

‘‘यस्मिञ्च खो, ब्राह्मण, समये न कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न कामरागपरेतेन, उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये ¶ यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति; दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि ¶ , ब्राह्मण, उदपत्तो असंसट्ठो लाखाय वा हलिद्दिया वा नीलिया वा मञ्जिट्ठाय वा. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं जानेय्य पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न कामरागपरेतेन, उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति…पे….

‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये न ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न ब्यापादपरेतेन, उप्पन्नस्स च ¶ ब्यापादस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि… दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो न अग्गिना सन्तत्तो न पक्कुथितो न उस्मुदकजातो, तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं जानेय्य पस्सेय्य ¶ . एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न ब्यापादपरेतेन, उप्पन्नस्स च ब्यापादस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि… दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये न थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न थिनमिद्धपरेतेन, उप्पन्नस्स च थिनमिद्धस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि ¶ … दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो न सेवालपणकपरियोनद्धो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं ¶ जानेय्य पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न थिनमिद्धपरेतेन, उप्पन्नस्स च थिनमिद्धस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि… दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘पुन ¶ चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये न उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न उद्धच्चकुक्कुच्चपरेतेन, उप्पन्नस्स च उद्धच्चकुक्कुच्चस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि… दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो न वातेरितो न चलितो न भन्तो न ऊमिजातो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं जानेय्य पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न उद्धच्चकुक्कुच्चपरेतेन, उप्पन्नस्स च उद्धच्चकुक्कुच्चस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि… दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘पुन ¶ चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये न विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न विचिकिच्छापरेतेन, उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं पजानाति [पजानाति पस्सति (स्या.)], अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति; उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति; दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘सेय्यथापि ¶ , ब्राह्मण, उदपत्तो अच्छो विप्पसन्नो अनाविलो आलोके निक्खित्तो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं जानेय्य पस्सेय्य. एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न विचिकिच्छापरेतेन, उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति, उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं जानाति पस्सति; दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता. अयं ¶ खो, ब्राह्मण, हेतु अयं पच्चयो येनेकदा दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.

‘‘सत्तिमे ¶ , ब्राह्मण, बोज्झङ्गा अनावरणा अनीवरणा चेतसो अनुपक्किलेसा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो खो, ब्राह्मण, अनावरणो ¶ अनीवरणो चेतसो अनुपक्किलेसो भावितो बहुलीकतो विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो खो, ब्राह्मण, अनावरणो अनीवरणो चेतसो अनुपक्किलेसो भावितो बहुलीकतो विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तति. इमे खो, ब्राह्मण, सत्त बोज्झङ्गा अनावरणा अनीवरणा चेतसो अनुपक्किलेसा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ती’’ति. एवं वुत्ते सङ्गारवो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे… ¶ उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. पञ्चमं.

६. अभयसुत्तं

२३७. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते. अथ खो अभयो राजकुमारो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो अभयो राजकुमारो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘पूरणो, भन्ते, कस्सपो एवमाह – ‘नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो अञ्ञाणाय अदस्सनाय. अहेतु, अप्पच्चयो [अप्पच्चया (सी.), अप्पच्चयं (?)] अञ्ञाणं अदस्सनं होति. नत्थि हेतु, नत्थि पच्चयो ञाणाय दस्सनाय. अहेतु, अप्पच्चयो ञाणं दस्सनं होती’ति. इध भगवा किमाहा’’ति? ‘‘अत्थि, राजकुमार, हेतु, अत्थि पच्चयो अञ्ञाणाय अदस्सनाय. सहेतु, सप्पच्चयो [सप्पच्चया (सी.), सप्पच्चयं (?)] अञ्ञाणं अदस्सनं होति. अत्थि ¶ , राजकुमार, हेतु, अत्थि पच्चयो ञाणाय दस्सनाय. सहेतु, सप्पच्चयो ञाणं ¶ दस्सनं होती’’ति.

‘‘कतमो पन, भन्ते, हेतु, कतमो पच्चयो अञ्ञाणाय अदस्सनाय? कथं सहेतु, सप्पच्चयो अञ्ञाणं अदस्सनं होती’’ति? ‘‘यस्मिं खो, राजकुमार, समये कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति कामरागपरेतेन, उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं न जानाति न पस्सति – अयम्पि खो, राजकुमार, हेतु, अयं ¶ पच्चयो अञ्ञाणाय अदस्सनाय. एवम्पि सहेतु सप्पच्चयो अञ्ञाणं अदस्सनं होति.

‘‘पुन चपरं, राजकुमार, यस्मिं समये ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति ब्यापादपरेतेन…पे… थिनमिद्धपरियुट्ठितेन… उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन… विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति विचिकिच्छापरेतेन, उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं न जानाति न पस्सति – अयम्पि खो, राजकुमार, हेतु, अयं ¶ पच्चयो अञ्ञाणाय अदस्सनाय. एवम्पि सहेतु सप्पच्चयो अञ्ञाणं अदस्सनं होती’’ति.

‘‘को ¶ नामायं, भन्ते, धम्मपरियायो’’ति? ‘‘नीवरणा नामेते, राजकुमारा’’ति. ‘‘तग्घ, भगवा, नीवरणा; तग्घ, सुगत, नीवरणा! एकमेकेनपि खो, भन्ते, नीवरणेन अभिभूतो यथाभूतं न जानेय्य न पस्सेय्य, को पन वादो पञ्चहि नीवरणेहि?

‘‘कतमो पन, भन्ते, हेतु, कतमो पच्चयो ञाणाय दस्सनाय? कथं सहेतु, सप्पच्चयो ञाणं दस्सनं होती’’ति? ‘‘इध ¶ , राजकुमार, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. सो सतिसम्बोज्झङ्गं भावितेन चित्तेन यथाभूतं जानाति पस्सति – अयम्पि खो, राजकुमार, हेतु, अयं पच्चयो ञाणाय दस्सनाय. एवम्पि सहेतु, सप्पच्चयो ञाणं दस्सनं होति.

‘‘पुन चपरं, राजकुमार, भिक्खु…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. सो उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावितेन चित्तेन यथाभूतं जानाति पस्सति – अयम्पि खो, राजकुमार, हेतु, अयं पच्चयो ञाणाय दस्सनाय. एवं सहेतु, सप्पच्चयो ञाणं दस्सनं होती’’ति.

‘‘को नामायं, भन्ते, धम्मपरियायो’’ति? ‘‘बोज्झङ्गा नामेते, राजकुमारा’’ति. ‘‘तग्घ, भगवा, बोज्झङ्गा; तग्घ, सुगत, बोज्झङ्गा! एकमेकेनपि खो, भन्ते, बोज्झङ्गेन समन्नागतो यथाभूतं ¶ जानेय्य पस्सेय्य, को पन वादो सत्तहि बोज्झङ्गेहि? योपि मे, भन्ते, गिज्झकूटं पब्बतं आरोहन्तस्स ¶ कायकिलमथो चित्तकिलमथो, सोपि मे पटिप्पस्सद्धो, धम्मो च मे अभिसमितो’’ति. छट्ठं.

साकच्छवग्गो छट्ठो.

तस्सुद्दानं –

आहारा ¶ परियायमग्गि, मेत्तं सङ्गारवेन च;

अभयो पुच्छितो पञ्हं, गिज्झकूटम्हि पब्बतेति.

७. आनापानवग्गो

१. अट्ठिकमहप्फलसुत्तं

२३८. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘अट्ठिकसञ्ञा, भिक्खवे, भाविता बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा. कथं भाविता च, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा कथं बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा? इध, भिक्खवे, भिक्खु अट्ठिकसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… अट्ठिकसञ्ञासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा एवं बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा’’ति.

अञ्ञतरफलसुत्तं

‘‘अट्ठिकसञ्ञाय, भिक्खवे, भाविताय बहुलीकताय द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता. कथं भाविताय च खो ¶ , भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञाय कथं बहुलीकताय द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता? इध, भिक्खवे, भिक्खु अट्ठिकसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… अट्ठिकसञ्ञासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविताय खो, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञाय एवं बहुलीकताय ¶ द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं ¶ पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति.

महत्थसुत्तं

‘‘अट्ठिकसञ्ञा ¶ , भिक्खवे, भाविता बहुलीकता महतो अत्थाय संवत्तति. कथं भाविता च, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा कथं बहुलीकता महतो अत्थाय संवत्तति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अट्ठिकसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… अट्ठिकसञ्ञासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा एवं बहुलीकता महतो अत्थाय संवत्तती’’ति.

योगक्खेमसुत्तं

‘‘अट्ठिकसञ्ञा, भिक्खवे, भाविता बहुलीकता महतो योगक्खेमाय संवत्तति. कथं भाविता च, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा कथं बहुलीकता महतो योगक्खेमाय संवत्तति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अट्ठिकसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… अट्ठिकसञ्ञासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा एवं बहुलीकता महतो योगक्खेमाय संवत्तती’’ति.

संवेगसुत्तं

‘‘अट्ठिकसञ्ञा ¶ , भिक्खवे, भाविता बहुलीकता महतो संवेगाय संवत्तति. कथं भाविता च, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा कथं बहुलीकता महतो संवेगाय संवत्तति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अट्ठिकसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… अट्ठिकसञ्ञासहगतं ¶ उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा एवं बहुलीकता महतो संवेगाय संवत्तती’’ति.

फासुविहारसुत्तं

‘‘अट्ठिकसञ्ञा ¶ ¶ , भिक्खवे, भाविता बहुलीकता महतो फासुविहाराय संवत्तति. कथं भाविता च, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा कथं बहुलीकता महतो फासुविहाराय संवत्तति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अट्ठिकसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… अट्ठिकसञ्ञासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, अट्ठिकसञ्ञा एवं बहुलीकता महतो फासुविहाराय संवत्तती’’ति. पठमं.

२. पुळवकसुत्तं

२३९. ‘‘पुळवकसञ्ञा [पुळुवकसञ्ञा (क.)], भिक्खवे, भाविता…पे… ¶ दुतियं.

३. विनीलकसुत्तं

२४०. ‘‘विनीलकसञ्ञा, भिक्खवे…पे… ततियं.

४. विच्छिद्दकसुत्तं

२४१. ‘‘विच्छिद्दकसञ्ञा, भिक्खवे…पे… ¶ चतुत्थं.

५. उद्धुमातकसुत्तं

२४२. ‘‘उद्धुमातकसञ्ञा, भिक्खवे…पे… पञ्चमं.

६. मेत्तासुत्तं

२४३. ‘‘मेत्ता, भिक्खवे, भाविता…पे… ¶ छट्ठं.

७. करुणासुत्तं

२४४. ‘‘करुणा, भिक्खवे, भाविता…पे… सत्तमं.

८. मुदितासुत्तं

२४५. ‘‘मुदिता, भिक्खवे, भाविता…पे… ¶ अट्ठमं.

९. उपेक्खासुत्तं

२४६. ‘‘उपेक्खा ¶ , भिक्खवे, भाविता…पे… नवमं.

१०. आनापानसुत्तं

२४७. ‘‘आनापानस्सति ¶ ¶ , भिक्खवे, भाविता…पे… दसमं.

आनापानवग्गो सत्तमो.

तस्सुद्दानं –

अट्ठिकपुळवकं विनीलकं, विच्छिद्दकं उद्धुमातेन पञ्चमं;

मेत्ता करुणा मुदिता उपेक्खा, आनापानेन ते दसाति.

८. निरोधवग्गो

१. असुभसुत्तं

२४८. ‘‘असुभसञ्ञा ¶ , भिक्खवे…पे… पठमं.

२. मरणसुत्तं

२४९. ‘‘मरणसञ्ञा ¶ , भिक्खवे…पे… ¶ दुतियं.

३. आहारेपटिकूलसुत्तं

२५०. ‘‘आहारे पटिकूलसञ्ञा, भिक्खवे…पे… ततियं.

४. अनभिरतिसुत्तं

२५१. ‘‘सब्बलोके अनभिरतिसञ्ञा, भिक्खवे…पे… ¶ चतुत्थं.

५. अनिच्चसुत्तं

२५२. ‘‘अनिच्चसञ्ञा, भिक्खवे…पे… पञ्चमं.

६. दुक्खसुत्तं

२५३. ‘‘अनिच्चे दुक्खसञ्ञा, भिक्खवे…पे… ¶ छट्ठं.

७. अनत्तसुत्तं

२५४. ‘‘दुक्खे ¶ ¶ अनत्तसञ्ञा, भिक्खवे…पे… ¶ सत्तमं.

८. पहानसुत्तं

२५५. ‘‘पहानसञ्ञा, भिक्खवे…पे… अट्ठमं.

९. विरागसुत्तं

२५६. ‘‘विरागसञ्ञा, भिक्खवे…पे… ¶ नवमं.

१०. निरोधसुत्तं

२५७. ‘‘निरोधसञ्ञा, भिक्खवे, भाविता बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा. कथं भाविता च, भिक्खवे, निरोधसञ्ञा कथं बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसा? इध, भिक्खवे, भिक्खु निरोधसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… निरोधसञ्ञासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, निरोधसञ्ञा एवं बहुलीकता महप्फला होति महानिसंसाति.

‘‘निरोधसञ्ञाय, भिक्खवे, भाविताय बहुलीकताय द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता. कथं भाविताय, भिक्खवे, निरोधसञ्ञाय कथं बहुलीकताय द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता? इध, भिक्खवे, भिक्खु ¶ निरोधसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… निरोधसञ्ञासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविताय खो, भिक्खवे, निरोधसञ्ञाय एवं बहुलीकताय द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति.

‘‘निरोधसञ्ञा, भिक्खवे, भाविता बहुलीकता महतो अत्थाय संवत्तति, महतो योगक्खेमाय संवत्तति, महतो संवेगाय संवत्तति, महतो फासुविहाराय संवत्तति. कथं भाविता च, भिक्खवे, निरोधसञ्ञा कथं बहुलीकता ¶ महतो अत्थाय संवत्तति, महतो योगक्खेमाय ¶ संवत्तति, महतो संवेगाय संवत्तति, महतो फासुविहाराय संवत्तति? इध, भिक्खवे ¶ , भिक्खु निरोधसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… निरोधसञ्ञासहगतं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं भाविता खो, भिक्खवे, निरोधसञ्ञा एवं बहुलीकता महतो अत्थाय संवत्तति, महतो योगक्खेमाय संवत्तति, महतो संवेगाय संवत्तति, महतो फासुविहाराय संवत्तती’’ति. दसमं.

निरोधवग्गो अट्ठमो.

तस्सुद्दानं –

असुभमरणआहारे, पटिकूलअनभिरतेन [पटिकूलेन च सब्बलोके (स्या.)];

अनिच्चदुक्खअनत्तपहानं, विरागनिरोधेन ते दसाति.

९. गङ्गापेय्यालवग्गो

१-१२. गङ्गानदीआदिसुत्तं

२५८-२६९. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो ¶ निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. (याव एसना पाळि वित्थारेतब्बा).

गङ्गापेय्यालवग्गो नवमो.

तस्सुद्दानं –

छ ¶ ¶ ¶ पाचीनतो निन्ना, छ निन्ना च समुद्दतो;

द्वेते छ द्वादस होन्ति, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

१०. अप्पमादवग्गो

१-१०. तथागतादिसुत्तं

२७०. ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा वाति वित्थारेतब्बं ¶ .

अप्पमादवग्गो दसमो.

तस्सुद्दानं –

तथागतं पदं कूटं, मूलं सारेन वस्सिकं;

राजा चन्दिमसूरिया च, वत्थेन दसमं पदन्ति.

(अप्पमादवग्गो बोज्झङ्गसंयुत्तस्स बोज्झङ्गवसेन वित्थारेतब्बा).

११. बलकरणीयवग्गो

१-१२. बलादिसुत्तं

२८०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति…पे… ¶ .

बलकरणीयवग्गो एकादसमो.

तस्सुद्दानं –

बलं ¶ बीजञ्च नागो च, रुक्खो कुम्भेन सूकिया;

आकासेन च द्वे मेघा, नावा आगन्तुका नदीति.

(बलकरणीयवग्गो बोज्झङ्गसंयुत्तस्स बोज्झङ्गवसेन वित्थारेतब्बा).

१२. एसनावग्गो

१-१०. एसनादिसुत्तं

२९२. ‘‘तिस्सो ¶ ¶ इमा, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसनाति वित्थारेतब्बं.

एसनावग्गो द्वादसमो.

तस्सुद्दानं –

एसना विधा आसवो, भवो च दुक्खता तिस्सो;

खिलं मलञ्च नीघो च, वेदना तण्हा तसिनाय चाति.

(बोज्झङ्गसंयुत्तस्स एसनापेय्यालं विवेकनिस्सिततो वित्थारेतब्बं).

१३. ओघवग्गो

१-८. ओघादिसुत्तं

३०२. ‘‘चत्तारोमे भिक्खवे ¶ , ओघा. कतमे चत्तारो? कामोघो, भवोघो, दिट्ठोघो, अविज्जोघोति वित्थारेतब्बं.

१०. उद्धम्भागियसुत्तं

३११. सावत्थिनिदानं. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, उद्धम्भागियानि संयोजनानि. कतमानि पञ्च? रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा ¶ – इमानि खो, भिक्खवे ¶ , पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय सत्त बोज्झङ्गा भावेतब्बा. कतमे सत्त? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं… अमतोगधं अमतपरायनं अमतपरियोसानं… निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं निब्बानपब्भारं. इमेसं खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय इमे सत्त बोज्झङ्गा भावेतब्बा’’ति. दसमं.

ओघवग्गो तेरसमो.

तस्सुद्दानं –

ओघो ¶ ¶ योगो उपादानं, गन्था अनुसयेन च;

कामगुणा नीवरणा, खन्धा ओरुद्धम्भागियानीति.

१४. पुनगङ्गापेय्यालवग्गो

३१२-३२३

पुनगङ्गानदीआदिसुत्तं

वग्गो चुद्दसमो.

उद्दानं –

छ ¶ पाचीनतो निन्ना, छ निन्ना च समुद्दतो;

द्वेते छ द्वादस होन्ति, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

(बोज्झङ्गसंयुत्तस्स गङ्गापेय्यालं रागवसेन वित्थारेतब्बं).

१५. पुनअप्पमादवग्गो

३२४-३३३

तथागतादिसुत्तं

पन्नरसमो.

उद्दानं –

तथागतं पदं कूटं, मूलं सारेन वस्सिकं;

राजा चन्दिमसूरिया च, वत्थेन दसमं पदन्ति.

(अप्पमादवग्गो रागवसेन वित्थारेतब्बो).

१६. पुनबलकरणीयवग्गो

३३४-३४५

पुनबलादिसुत्तं

सोळसमो.

उद्दानं –

बलं ¶ बीजञ्च नागो च, रुक्खो कुम्भेन सूकिया;

आकासेन च द्वे मेघा, नावा आगन्तुका नदीति.

(बोज्झङ्गसंयुत्तस्स बलकरणीयवग्गो रागवसेन वित्थारेतब्बो).

१७. पुनएसनावग्गो

३४६-३५६

पुनएसनादिसुत्तं

पुनएसनावग्गो सत्तरसमो.

उद्दानं –

एसना विधा आसवो, भवो च दुक्खता तिस्सो;

खिलं मलञ्च नीघो च, वेदनातण्हा तसिनाय चाति.

१८. पुनओघवग्गो

३५७-३६६

पुनओघादिसुत्तं

बोज्झङ्गसंयुतस्स पुनओघवग्गो अट्ठारसमो.

उद्दानं –

ओघो योगो उपादानं, गन्था अनुसयेन च;

कामगुणा नीवरणा, खन्धा ओरुद्धम्भागियानीति.

(रागविनयपरियोसान-दोसविनयपरियोसान-मोहविनयपरियोसानवग्गो वित्थारेतब्बो). (यदपि मग्गसंयुत्तं वित्थारेतब्बं, तदपि बोज्झङ्गसंयुत्तं वित्थारेतब्बं).

बोज्झङ्गसंयुत्तं दुतियं.

३. सतिपट्ठानसंयुत्तं

१. अम्बपालिवग्गो

१. अम्बपालिसुत्तं

३६७. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति अम्बपालिवने. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति. पठमं.

२. सतिसुत्तं

३६८. एकं ¶ ¶ समयं भगवा वेसालियं विहरति अम्बपालिवने. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘सतो, भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य सम्पजानो. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य ¶ लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानकारी होति. सतो, भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य सम्पजानो. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. दुतियं.

३. भिक्खुसुत्तं

३६९. एकं ¶ समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो ¶ अप्पमत्तो आतापी ¶ पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति. ‘‘एवमेव पनिधेकच्चे मोघपुरिसा मञ्चेव [ममेव (सी.)] अज्झेसन्ति, धम्मे च भासिते ममेव अनुबन्धितब्बं मञ्ञन्ती’’ति. ‘‘देसेतु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं, देसेतु सुगतो संखित्तेन धम्मं. अप्पेव नामाहं भगवतो भासितस्स अत्थं जानेय्यं, अप्पेव नामाहं भगवतो भासितस्स दायादो अस्स’’न्ति. ‘‘तस्मातिह त्वं, भिक्खु, आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु. को चादि कुसलानं धम्मानं? सीलञ्च सुविसुद्धं, दिट्ठि च उजुका. यतो खो ते, भिक्खु, सीलञ्च सुविसुद्धं भविस्सति दिट्ठि च उजुका, ततो त्वं, भिक्खु, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय चत्तारो सतिपट्ठाने तिविधेन भावेय्यासि.

कतमे ¶ चत्तारो? इध त्वं, भिक्खु, अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; बहिद्धा वा काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; अज्झत्तबहिद्धा ¶ वा काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अज्झत्तं वा वेदनासु…पे… बहिद्धा वा वेदनासु…पे… अज्झत्तबहिद्धा वा वेदनासु वेदनानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अज्झत्तं वा चित्ते…पे… बहिद्धा वा चित्ते…पे… अज्झत्तबहिद्धा वा चित्ते चित्तानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अज्झत्तं वा धम्मेसु…पे… बहिद्धा वा धम्मेसु…पे… अज्झत्तबहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. यतो खो त्वं, भिक्खु, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं तिविधेन भावेस्ससि, ततो तुय्हं, भिक्खु, या रत्ति वा दिवसो वा आगमिस्सति वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानी’’ति.

अथ खो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा ¶ अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं ¶ अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो सो भिक्खु एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति ¶ . ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पन सो भिक्खु अरहतं अहोसीति. ततियं.

४. सालसुत्तं

३७०. एकं समयं भगवा कोसलेसु विहरति सालाय ब्राह्मणगामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि…पे… एतदवोच –

‘‘ये ते, भिक्खवे, भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं, ते वो, भिक्खवे, भिक्खू चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनाय समादपेतब्बा निवेसेतब्बा पतिट्ठापेतब्बा. कतमेसं चतुन्नं? एथ तुम्हे, आवुसो, काये ¶ कायानुपस्सिनो विहरथ आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, कायस्स यथाभूतं ञाणाय; वेदनासु वेदनानुपस्सिनो विहरथ आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, वेदनानं यथाभूतं ञाणाय; चित्ते चित्तानुपस्सिनो विहरथ आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, चित्तस्स यथाभूतं ञाणाय; धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरथ आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, धम्मानं यथाभूतं ञाणाय. येपि ¶ ते, भिक्खवे, भिक्खू सेखा अप्पत्तमानसा अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमाना विहरन्ति, तेपि काये कायानुपस्सिनो विहरन्ति आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता ¶ , कायस्स परिञ्ञाय; वेदनासु वेदनानुपस्सिनो विहरन्ति आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, वेदनानं परिञ्ञाय; चित्ते चित्तानुपस्सिनो विहरन्ति आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, चित्तस्स परिञ्ञाय; धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरन्ति आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, धम्मानं परिञ्ञाय.

‘‘येपि ¶ ते, भिक्खवे, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता, तेपि काये कायानुपस्सिनो विहरन्ति आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, कायेन विसंयुत्ता; वेदनासु वेदनानुपस्सिनो विहरन्ति आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, वेदनाहि विसंयुत्ता; चित्ते चित्तानुपस्सिनो विहरन्ति आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, चित्तेन विसंयुत्ता; धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरन्ति आतापिनो सम्पजाना एकोदिभूता विप्पसन्नचित्ता समाहिता एकग्गचित्ता, धम्मेहि विसंयुत्ता.

‘‘येपि ते, भिक्खवे, भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं, ते वो, भिक्खवे, भिक्खू इमेसं चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनाय ¶ समादपेतब्बा निवेसेतब्बा पतिट्ठापेतब्बा’’ति. चतुत्थं.

५. अकुसलरासिसुत्तं

३७१. सावत्थिनिदानं ¶ . तत्र खो भगवा एतदवोच – ‘‘‘अकुसलरासी’ति, भिक्खवे, वदमानो पञ्च नीवरणे सम्मा वदमानो वदेय्य. केवलो हायं, भिक्खवे, अकुसलरासि, यदिदं – पञ्च नीवरणा. कतमे पञ्च? कामच्छन्दनीवरणं ¶ , ब्यापादनीवरणं, थिनमिद्धनीवरणं, उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं, विचिकिच्छानीवरणं. ‘अकुसलरासी’ति, भिक्खवे, वदमानो इमे पञ्च नीवरणे सम्मा वदमानो वदेय्य. केवलो हायं, भिक्खवे, अकुसलरासि, यदिदं – पञ्च नीवरणा.

‘‘‘कुसलरासी’ति, भिक्खवे, वदमानो चत्तारो सतिपट्ठाने सम्मा वदमानो वदेय्य. केवलो हायं, भिक्खवे, कुसलरासि, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं ¶ . ‘कुसलरासी’ति, भिक्खवे, वदमानो इमे चत्तारो सतिपट्ठाने सम्मा वदमानो वदेय्य. केवलो हायं, भिक्खवे, कुसलरासि, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति. पञ्चमं.

६. सकुणग्घिसुत्तं

३७२. ‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, सकुणग्घि लापं सकुणं सहसा अज्झप्पत्ता अग्गहेसि. अथ खो, भिक्खवे, लापो सकुणो सकुणग्घिया हरियमानो एवं परिदेवसि – ‘मयमेवम्ह [मयमेवाम्ह (क.)] अलक्खिका, मयं ¶ अप्पपुञ्ञा, ये मयं अगोचरे चरिम्ह परविसये. सचेज्ज मयं गोचरे चरेय्याम सके पेत्तिके विसये, न म्यायं [न चायं (सी.)], सकुणग्घि, अलं अभविस्स, यदिदं – युद्धाया’ति. ‘को पन ते, लाप, गोचरो सको पेत्तिको विसयो’ति? ‘यदिदं – नङ्गलकट्ठकरणं लेड्डुट्ठान’’’न्ति. ‘‘अथ ¶ खो, भिक्खवे, सकुणग्घि सके बले अपत्थद्धा सके बले असंवदमाना [अवचमाना (सी.)] लापं सकुणं पमुञ्चि – ‘गच्छ खो त्वं, लाप, तत्रपि मे गन्त्वा न मोक्खसी’’’ति.

‘‘अथ ¶ खो, भिक्खवे, लापो सकुणो नङ्गलकट्ठकरणं लेड्डुट्ठानं गन्त्वा महन्तं लेड्डुं अभिरुहित्वा सकुणग्घिं वदमानो अट्ठासि – ‘एहि खो दानि मे, सकुणग्घि, एहि खो दानि मे, सकुणग्घी’ति. अथ खो सा, भिक्खवे, सकुणग्घि सके बले अपत्थद्धा सके बले असंवदमाना उभो पक्खे सन्नय्ह [सन्धाय (सी. स्या.)] लापं सकुणं सहसा अज्झप्पत्ता. यदा खो, भिक्खवे, अञ्ञासि लापो सकुणो ‘बहुआगतो खो म्यायं सकुणग्घी’ति, अथ तस्सेव लेड्डुस्स अन्तरं पच्चुपादि. अथ खो, भिक्खवे, सकुणग्घि तत्थेव उरं पच्चताळेसि. एवञ्हि तं [एवं हेतं (सी.)], भिक्खवे, होति यो अगोचरे चरति परविसये.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, मा अगोचरे चरित्थ परविसये. अगोचरे, भिक्खवे, चरतं परविसये लच्छति मारो ओतारं, लच्छति मारो आरम्मणं. को च, भिक्खवे, भिक्खुनो अगोचरो परविसयो? यदिदं – पञ्च कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या ¶ सद्दा…पे… घानविञ्ञेय्या ¶ गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया – अयं, भिक्खवे, भिक्खुनो अगोचरो परविसयो.

‘‘गोचरे, भिक्खवे, चरथ सके पेत्तिके विसये. गोचरे, भिक्खवे, चरतं सके पेत्तिके विसये न लच्छति मारो ओतारं, न लच्छति मारो आरम्मणं. को ¶ च, भिक्खवे, भिक्खुनो गोचरो सको पेत्तिको विसयो? यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं – अयं, भिक्खवे, भिक्खुनो गोचरो सको पेत्तिको विसयो’’ति. छट्ठं.

७. मक्कटसुत्तं

३७३. ‘‘अत्थि, भिक्खवे, हिमवतो पब्बतराजस्स दुग्गा विसमा देसा, यत्थ नेव मक्कटानं चारी न मनुस्सानं. अत्थि, भिक्खवे, हिमवतो पब्बतराजस्स ¶ दुग्गा विसमा देसा, यत्थ मक्कटानञ्हि खो चारी, न मनुस्सानं. अत्थि, भिक्खवे, हिमवतो पब्बतराजस्स समा भूमिभागा रमणीया, यत्थ मक्कटानञ्चेव चारी मनुस्सानञ्च. तत्र, भिक्खवे, लुद्दा मक्कटवीथीसु लेपं ओड्डेन्ति मक्कटानं बाधनाय.

‘‘तत्र, भिक्खवे, ये ते मक्कटा अबालजातिका अलोलजातिका, ते तं लेपं दिस्वा आरका परिवज्जन्ति. यो पन सो होति ¶ मक्कटो बालजातिको लोलजातिको, सो तं लेपं उपसङ्कमित्वा हत्थेन गण्हाति. सो तत्थ बज्झति. ‘हत्थं मोचेस्सामी’ति दुतियेन हत्थेन गण्हाति. सो तत्थ बज्झति. ‘उभो हत्थे मोचेस्सामी’ति पादेन गण्हाति. सो तत्थ बज्झति. ‘उभो हत्थे मोचेस्सामि पादञ्चा’ति दुतियेन पादेन गण्हाति. सो तत्थ बज्झति. ‘उभो हत्थे मोचेस्सामि पादे चा’ति तुण्डेन गण्हाति. सो तत्थ बज्झति. एवञ्हि सो, भिक्खवे, मक्कटो पञ्चोड्डितो थुनं सेति अनयं आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो ¶ ¶ लुद्दस्स. तमेनं, भिक्खवे, लुद्दो विज्झित्वा तस्मिंयेव कट्ठकतङ्गारे [तस्मिंयेव मक्कटं उद्धरित्वा (सी. स्या.)] अवस्सज्जेत्वा येन कामं पक्कमति. एवं सो तं, भिक्खवे, होति यो अगोचरे चरति परविसये.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, मा अगोचरे चरित्थ परविसये. अगोचरे, भिक्खवे, चरतं परविसये लच्छति मारो ओतारं, लच्छति मारो आरम्मणं. को च, भिक्खवे, भिक्खुनो अगोचरो परविसयो? यदिदं – पञ्च कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. अयं, भिक्खवे, भिक्खुनो अगोचरो परविसयो.

‘‘गोचरे, भिक्खवे, चरथ सके पेत्तिके विसये. गोचरे, भिक्खवे ¶ , चरतं सके पेत्तिके विसये न लच्छति मारो ओतारं, न लच्छति मारो आरम्मणं. को च, भिक्खवे, भिक्खुनो गोचरो सको पेत्तिको विसयो? यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो ¶ ? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अयं, भिक्खवे, भिक्खुनो गोचरो सको पेत्तिको विसयो’’ति. सत्तमं.

८. सूदसुत्तं

३७४. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, बालो अब्यत्तो अकुसलो सूदो राजानं वा राजमहामत्तं वा [राजमहामत्तानं वा (सी.)] नानच्चयेहि सूपेहि पच्चुपट्ठितो अस्स – अम्बिलग्गेहिपि, तित्तकग्गेहिपि, कटुकग्गेहिपि, मधुरग्गेहिपि, खारिकेहिपि, अखारिकेहिपि, लोणिकेहिपि, अलोणिकेहिपि.

‘‘स ¶ खो सो, भिक्खवे, बालो अब्यत्तो अकुसलो सूदो सकस्स भत्तु निमित्तं न उग्गण्हाति – ‘इदं वा मे अज्ज भत्तु सूपेय्यं रुच्चति, इमस्स वा अभिहरति, इमस्स वा बहुं गण्हाति, इमस्स वा वण्णं भासति. अम्बिलग्गं वा मे अज्ज भत्तु सूपेय्यं रुच्चति ¶ , अम्बिलग्गस्स वा अभिहरति, अम्बिलग्गस्स वा बहुं गण्हाति, अम्बिलग्गस्स वा वण्णं भासति. तित्तकग्गं वा मे अज्ज… कटुकग्गं वा मे अज्ज… मधुरग्गं वा मे अज्ज… खारिकं वा मे अज्ज… अखारिकं वा मे अज्ज… लोणिकं ¶ वा मे अज्ज… अलोणिकं वा मे अज्ज भत्तु सूपेय्यं रुच्चति, अलोणिकस्स वा अभिहरति, अलोणिकस्स वा बहुं गण्हाति, अलोणिकस्स वा वण्णं भासती’’’ति.

‘‘स खो सो, भिक्खवे, बालो अब्यत्तो अकुसलो सूदो न चेव लाभी होति अच्छादनस्स, न लाभी वेतनस्स, न लाभी अभिहारानं. तं किस्स हेतु? तथा हि सो, भिक्खवे, बालो अब्यत्तो अकुसलो सूदो सकस्स भत्तु निमित्तं न उग्गण्हाति. एवमेव खो, भिक्खवे, इधेकच्चो बालो अब्यत्तो अकुसलो भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स काये कायानुपस्सिनो विहरतो चित्तं न समाधियति, उपक्किलेसा न पहीयन्ति. सो तं निमित्तं न उग्गण्हाति. वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति…पे… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति ¶ …पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरतो चित्तं न समाधियति, उपक्किलेसा न पहीयन्ति. सो तं निमित्तं न उग्गण्हाति.

‘‘स खो सो, भिक्खवे, बालो अब्यत्तो अकुसलो भिक्खु न चेव लाभी होति दिट्ठेव धम्मे सुखविहारानं, न लाभी सतिसम्पजञ्ञस्स ¶ . तं किस्स हेतु? तथा हि सो, भिक्खवे, बालो अब्यत्तो अकुसलो भिक्खु सकस्स चित्तस्स निमित्तं न उग्गण्हाति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो कुसलो सूदो राजानं ¶ वा राजमहामत्तं वा नानच्चयेहि सूपेहि पच्चुपट्ठितो अस्स – अम्बिलग्गेहिपि, तित्तकग्गेहिपि, कटुकग्गेहिपि, मधुरग्गेहिपि, खारिकेहिपि, अखारिकेहिपि, लोणिकेहिपि, अलोणिकेहिपि.

‘‘स खो सो, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो कुसलो सूदो सकस्स भत्तु निमित्तं उग्गण्हाति – ‘इदं वा मे अज्ज भत्तु सूपेय्यं रुच्चति, इमस्स वा अभिहरति, इमस्स वा बहुं गण्हाति, इमस्स वा वण्णं भासति. अम्बिलग्गं वा मे अज्ज भत्तु सूपेय्यं रुच्चति ¶ , अम्बिलग्गस्स वा अभिहरति, अम्बिलग्गस्स वा बहुं गण्हाति, अम्बिलग्गस्स वा वण्णं भासति. तित्तकग्गं वा मे अज्ज… कटुकग्गं वा मे अज्ज… मधुरग्गं वा मे अज्ज… खारिकं वा मे अज्ज… अखारिकं वा मे अज्ज… लोणिकं वा मे अज्ज… अलोणिकं वा मे अज्ज भत्तु सूपेय्यं रुच्चति, अलोणिकस्स वा अभिहरति, अलोणिकस्स वा बहुं गण्हाति, अलोणिकस्स वा वण्णं भासती’’’ति.

‘‘स खो सो, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो कुसलो सूदो लाभी चेव होति अच्छादनस्स, लाभी वेतनस्स, लाभी अभिहारानं. तं किस्स हेतु? तथा हि सो, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो कुसलो सूदो सकस्स भत्तु निमित्तं उग्गण्हाति. एवमेव खो, भिक्खवे, इधेकच्चो पण्डितो ब्यत्तो कुसलो भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स काये कायानुपस्सिनो विहरतो ¶ चित्तं समाधियति, उपक्किलेसा पहीयन्ति ¶ . सो तं निमित्तं उग्गण्हाति. वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति…पे… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति ¶ आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरतो चित्तं समाधियति, उपक्किलेसा पहीयन्ति. सो तं निमित्तं उग्गण्हाति.

‘‘स खो सो, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो कुसलो भिक्खु लाभी चेव होति दिट्ठेव धम्मे सुखविहारानं, लाभी होति सतिसम्पजञ्ञस्स. तं किस्स हेतु? तथा हि सो, भिक्खवे, पण्डितो ब्यत्तो कुसलो भिक्खु सकस्स चित्तस्स निमित्तं उग्गण्हाती’’ति. अट्ठमं.

९. गिलानसुत्तं

३७५. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति वेळुवगामके [बेलुवगामके (सी. स्या. कं. पी.)]. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, समन्ता वेसालिया यथामित्तं यथासन्दिट्ठं यथासम्भत्तं वस्सं उपेथ. इधेवाहं वेळुवगामके वस्सं उपगच्छामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति ¶ खो ते भिक्खू भगवतो पटिस्सुत्वा समन्ता वेसालिया यथामित्तं यथासन्दिट्ठं यथासम्भत्तं वस्सं उपगच्छुं. भगवा पन तत्थेव वेळुवगामके वस्सं उपगच्छि [उपगञ्छि (सी. पी.)].

अथ खो भगवतो वस्सूपगतस्स खरो आबाधो उप्पज्जि, बाळ्हा वेदना वत्तन्ति मारणन्तिका. तत्र सुदं भगवा सतो सम्पजानो अधिवासेसि अविहञ्ञमानो. अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘न खो ¶ मे तं पतिरूपं, योहं अनामन्तेत्वा उपट्ठाके अनपलोकेत्वा भिक्खुसङ्घं परिनिब्बायेय्यं. यंनूनाहं इमं आबाधं वीरियेन पटिपणामेत्वा जीवितसङ्खारं अधिट्ठाय ¶ विहरेय्य’’न्ति. अथ खो भगवा तं आबाधं वीरियेन पटिपणामेत्वा जीवितसङ्खारं अधिट्ठाय विहासि. (अथ खो भगवतो सो आबाधो पटिप्पस्सम्भि) [( ) दी. नि. २.१६४ दिस्सति].

अथ खो भगवा गिलाना वुट्ठितो [गिलानवुट्ठितो (सद्दनीति)] अचिरवुट्ठितो गेलञ्ञा विहारा निक्खमित्वा विहारपच्छायायं [विहारपच्छाछायायं (बहूसु)] पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं ¶ एतदवोच – ‘‘दिट्ठो मे, भन्ते, भगवतो फासु; दिट्ठं, भन्ते, भगवतो खमनीयं; दिट्ठं, भन्ते, भगवतो यापनीयं. अपि च मे, भन्ते, मधुरकजातो विय कायो, दिसापि मे न पक्खायन्ति, धम्मापि मं नप्पटिभन्ति भगवतो गेलञ्ञेन. अपि च मे, भन्ते, अहोसि काचिदेव अस्सासमत्ता – ‘न ताव भगवा परिनिब्बायिस्सति, न याव भगवा भिक्खुसङ्घं आरब्भ किञ्चिदेव उदाहरती’’’ति.

‘‘किं पन दानि, आनन्द, भिक्खुसङ्घो मयि पच्चासीसति [पच्चासिंसति (सी. स्या. कं. पी.)]? देसितो, आनन्द, मया धम्मो अनन्तरं अबाहिरं करित्वा. नत्थानन्द, तथागतस्स धम्मेसु आचरियमुट्ठि. यस्स नून, आनन्द, एवमस्स – ‘अहं भिक्खुसङ्घं परिहरिस्सामी’ति वा, ‘ममुद्देसिको भिक्खुसङ्घो’ति वा, सो नून, आनन्द, भिक्खुसङ्घं आरब्भ किञ्चिदेव उदाहरेय्य. तथागतस्स खो, आनन्द, न एवं होति – ‘अहं भिक्खुसङ्घं परिहरिस्सामी’ति वा ¶ , ‘ममुद्देसिको भिक्खुसङ्घो’ति वा. स किं [सो नून (सी. पी.)], आनन्द, तथागतो भिक्खुसङ्घं आरब्भ किञ्चिदेव उदाहरिस्सति! एतरहि खो पनाहं, आनन्द, जिण्णो वुद्धो महल्लको अद्धगतो वयोअनुप्पत्तो. आसीतिको मे वयो वत्तति. सेय्यथापि, आनन्द, जज्जरसकटं [जरसकटं (सब्बत्थ)] वेळमिस्सकेन [वेगमिस्सकेन (सी.), वेळुमिस्सकेन (स्या. कं.), वेधमिस्सकेन (पी. क.), वेखमिस्सकेन (क.)] यापेति; एवमेव खो, आनन्द, वेधमिस्सकेन मञ्ञे तथागतस्स कायो यापेति.

‘‘यस्मिं ¶ ¶ , आनन्द, समये तथागतो सब्बनिमित्तानं अमनसिकारा एकच्चानं वेदनानं निरोधा अनिमित्तं चेतोसमाधिं उपसम्पज्ज विहरति, फासुतरो [फासुतरं (सब्बत्थ)], आनन्द, तस्मिं समये तथागतस्स कायो होति [तथागतस्स होति (बहूसु)]. तस्मातिहानन्द, अत्तदीपा विहरथ अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा.

‘‘कथञ्चानन्द, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो? इधानन्द, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो ¶ सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, आनन्द, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो. ये हि केचि, आनन्द, एतरहि वा ममच्चये वा अत्तदीपा विहरिस्सन्ति अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा ¶ ; तमतग्गे मेते, आनन्द, भिक्खू भविस्सन्ति ये केचि सिक्खाकामा’’ति. नवमं.

१०. भिक्खुनुपस्सयसुत्तं

३७६. अथ खो आयस्मा आनन्दो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन अञ्ञतरो भिक्खुनुपस्सयो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो सम्बहुला भिक्खुनियो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ता भिक्खुनियो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोचुं –

‘‘इध, भन्ते आनन्द, सम्बहुला भिक्खुनियो चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता [सुपट्ठितचित्ता (सी. पी. क.)] विहरन्तियो उळारं पुब्बेनापरं विसेसं सञ्जानन्ती’’ति [सम्पजानन्तीति (क.)]. ‘‘एवमेतं ¶ , भगिनियो, एवमेतं, भगिनियो! यो हि कोचि, भगिनियो, भिक्खु वा भिक्खुनी वा चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्तो विहरति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – ‘उळारं पुब्बेनापरं विसेसं सञ्जानिस्सती’’’ति.

अथ ¶ खो आयस्मा आनन्दो ता भिक्खुनियो धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा उट्ठायासना पक्कामि. अथ खो आयस्मा आनन्दो सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिं. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘इधाहं, भन्ते, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन अञ्ञतरो भिक्खुनुपस्सयो ¶ तेनुपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदिं. अथ खो, भन्ते, सम्बहुला भिक्खुनियो येनाहं तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा मं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं ¶ निसिन्ना खो, भन्ते, ता भिक्खुनियो मं एतदवोचुं – ‘इध, भन्ते आनन्द, सम्बहुला भिक्खुनियो चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता विहरन्तियो उळारं पुब्बेनापरं विसेसं सञ्जानन्ती’ति. एवं वुत्ताहं, भन्ते, ता भिक्खुनियो एतदवोचं – ‘एवमेतं, भगिनियो, एवमेतं, भगिनियो! यो हि कोचि, भगिनियो, भिक्खु वा भिक्खुनी वा चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्तो विहरति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – उळारं पुब्बेनापरं विसेसं सञ्जानिस्सती’’’ति.

‘‘एवमेतं, आनन्द, एवमेतं, आनन्द! यो हि कोचि, आनन्द, भिक्खु वा भिक्खुनी वा चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्तो विहरति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – ‘उळारं पुब्बेनापरं विसेसं सञ्जानिस्सति’’’ [सञ्जानिस्सतीति (बहूसु)].

‘‘कतमेसु चतूसु? इधानन्द, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स ¶ काये कायानुपस्सिनो विहरतो कायारम्मणो वा उप्पज्जति कायस्मिं परिळाहो, चेतसो वा लीनत्तं, बहिद्धा वा चित्तं विक्खिपति. तेनानन्द [तेनहानन्द (सी.)], भिक्खुना किस्मिञ्चिदेव पसादनीये निमित्ते चित्तं पणिदहितब्बं. तस्स किस्मिञ्चिदेव पसादनीये निमित्ते चित्तं पणिदहतो ¶ पामोज्जं जायति. पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति [वेदियति (सी.)]. सुखिनो चित्तं समाधियति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘यस्स ख्वाहं अत्थाय चित्तं पणिदहिं, सो मे अत्थो ¶ अभिनिप्फन्नो. हन्द, दानि पटिसंहरामी’ति. सो पटिसंहरति चेव न च वितक्केति न च विचारेति. ‘अवितक्कोम्हि अविचारो, अज्झत्तं सतिमा सुखमस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खु वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरतो धम्मारम्मणो वा उप्पज्जति कायस्मिं परिळाहो, चेतसो वा लीनत्तं, बहिद्धा वा चित्तं विक्खिपति. तेनानन्द, भिक्खुना किस्मिञ्चिदेव पसादनीये निमित्ते चित्तं पणिदहितब्बं. तस्स किस्मिञ्चिदेव पसादनीये निमित्ते चित्तं पणिदहतो पामोज्जं जायति ¶ . पमुदितस्स पीति जायति. पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायो सुखं वेदयति. सुखिनो चित्तं समाधियति. सो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘यस्स ख्वाहं अत्थाय चित्तं पणिदहिं, सो मे अत्थो अभिनिप्फन्नो. हन्द, दानि पटिसंहरामी’ति. सो पटिसंहरति चेव न च वितक्केति न च विचारेति. ‘अवितक्कोम्हि अविचारो, अज्झत्तं सतिमा सुखमस्मी’ति पजानाति. एवं खो, आनन्द, पणिधाय भावना होति.

‘‘कथञ्चानन्द ¶ , अप्पणिधाय भावना होति? बहिद्धा ¶ , आनन्द, भिक्खु चित्तं अप्पणिधाय ‘अप्पणिहितं मे बहिद्धा चित्त’न्ति पजानाति. अथ पच्छापुरे ‘असंखित्तं विमुत्तं अप्पणिहित’न्ति पजानाति. अथ च पन ‘काये कायानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा सुखमस्मी’ति पजानाति. बहिद्धा, आनन्द, भिक्खु चित्तं अप्पणिधाय ‘अप्पणिहितं मे बहिद्धा चित्त’न्ति पजानाति. अथ पच्छापुरे ‘असंखित्तं विमुत्तं अप्पणिहित’न्ति पजानाति. अथ च पन ‘वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा सुखमस्मी’ति पजानाति. बहिद्धा, आनन्द, भिक्खु चित्तं अप्पणिधाय ‘अप्पणिहितं मे बहिद्धा चित्त’न्ति पजानाति. अथ पच्छापुरे ‘असंखित्तं विमुत्तं अप्पणिहित’न्ति पजानाति. अथ च पन ‘चित्ते चित्तानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा सुखमस्मी’ति पजानाति. बहिद्धा, आनन्द, भिक्खु चित्तं अप्पणिधाय ‘अप्पणिहितं मे बहिद्धा चित्त’न्ति पजानाति. अथ पच्छापुरे ‘असंखित्तं विमुत्तं अप्पणिहित’न्ति पजानाति. अथ च पन ‘धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा सुखमस्मी’ति पजानाति. एवं खो, आनन्द, अप्पणिधाय भावना होति.

‘‘इति ¶ खो, आनन्द, देसिता मया पणिधाय भावना, देसिता अप्पणिधाय भावना. यं, आनन्द, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना ¶ अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. एतानि, आनन्द, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि! झायथानन्द, मा पमादत्थ; मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थ! अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा आनन्दो भगवतो भासितं अभिनन्दीति. दसमं.

अम्बपालिवग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

अम्बपालि ¶ ¶ सतो भिक्खु, साला कुसलरासि च;

सकुणग्धि मक्कटो सूदो, गिलानो भिक्खुनुपस्सयोति.

२. नालन्दवग्गो

१. महापुरिससुत्तं

३७७. सावत्थिनिदानं ¶ . अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘महापुरिसो, महापुरिसो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, महापुरिसो होती’’ति? ‘‘विमुत्तचित्तत्ता ख्वाहं, सारिपुत्त, ‘महापुरिसो’ति वदामि. अविमुत्तचित्तत्ता ‘नो महापुरिसो’ति वदामि’’.

‘‘कथञ्च, सारिपुत्त, विमुत्तचित्तो होति? इध, सारिपुत्त, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स काये कायानुपस्सिनो विहरतो चित्तं विरज्जति, विमुच्चति अनुपादाय आसवेहि. वेदनासु…पे… चित्ते…पे… ¶ धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरतो चित्तं विरज्जति, विमुच्चति अनुपादाय आसवेहि. एवं खो, सारिपुत्त, विमुत्तचित्तो होति. विमुत्तचित्तत्ता ख्वाहं, सारिपुत्त, ‘महापुरिसो’ति वदामि. अविमुत्तचित्तत्ता ‘नो महापुरिसो’ति वदामी’’ति. पठमं.

२. नालन्दसुत्तं

३७८. एकं ¶ समयं भगवा नालन्दायं विहरति पावारिकम्बवने. अथ ¶ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एवंपसन्नो अहं, भन्ते, भगवति! न चाहु, न ¶ च भविस्सति, न चेतरहि विज्जति अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा भगवता भिय्योभिञ्ञतरो, यदिदं – सम्बोधिय’’न्ति. ‘‘उळारा खो त्यायं, सारिपुत्त, आसभी वाचा भासिता, एकंसो गहितो, सीहनादो नदितो – ‘एवंपसन्नो अहं, भन्ते, भगवति! न चाहु, न च भविस्सति न चेतरहि विज्जति अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा भगवता भिय्योभिञ्ञतरो, यदिदं – सम्बोधिय’’’न्ति.

‘‘किं नु ते, सारिपुत्त, ये ते अहेसुं अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, सब्बे ते भगवन्तो चेतसा चेतो परिच्च विदिता – ‘एवंसीला ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा, ‘एवंधम्मा ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा, ‘एवंपञ्ञा ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा, ‘एवंविहारिनो ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा, ‘एवंविमुत्ता ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’!

‘‘किं पन ते, सारिपुत्त, ये ते भविस्सन्ति अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, सब्बे ते भगवन्तो चेतसा चेतो परिच्च विदिता – ‘एवंसीला ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा, ‘एवंधम्मा ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा, ‘एवंपञ्ञा ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा, ‘एवंविहारिनो ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति ¶ वा, ‘एवंविमुत्ता ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा’’ति? ‘‘नो ¶ हेतं, भन्ते’’.

‘‘किं ¶ पन त्याहं [किं पन ते (सी.)], सारिपुत्त, एतरहि, अरहं सम्मासम्बुद्धो चेतसा चेतो परिच्च विदितो – ‘एवंसीलो भगवा’ इति वा, ‘एवंधम्मो भगवा’ इति वा, ‘एवंपञ्ञो भगवा’ इति वा, ‘एवंविहारी भगवा’ इति वा, ‘एवंविमुत्तो भगवा’ इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘एत्थ च ते, सारिपुत्त, अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु अरहन्तेसु सम्मासम्बुद्धेसु चेतोपरियञाणं [चेतोपरियायञाणं (बहूसु)] नत्थि. अथ किञ्चरहि त्यायं, सारिपुत्त, उळारा आसभी वाचा भासिता, एकंसो गहितो, सीहनादो नदितो – ‘एवंपसन्नो अहं, भन्ते, भगवति! न चाहु, न च भविस्सति, न चेतरहि विज्जति अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा भगवता’ भिय्योभिञ्ञतरो, यदिदं – सम्बोधिय’’न्ति?

‘‘न ¶ खो मे [न खो मे तं (स्या. कं. क.)], भन्ते, अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु अरहन्तेसु सम्मासम्बुद्धेसु चेतोपरियञाणं अत्थि, अपि च मे धम्मन्वयो विदितो. सेय्यथापि, भन्ते, रञ्ञो पच्चन्तिमं नगरं दळ्हुद्धापं [दळ्हुद्दापं (सी. पी. क.), दळ्हद्धापं (स्या. कं.)] दळ्हपाकारतोरणं एकद्वारं. तत्रस्स दोवारिको पण्डितो ब्यत्तो मेधावी अञ्ञातानं निवारेता ञातानं पवेसेता. सो तस्स नगरस्स समन्ता अनुपरियायपथं अनुक्कममानो न पस्सेय्य पाकारसन्धिं ¶ वा पाकारविवरं वा, अन्तमसो बिळारनिक्खमनमत्तम्पि. तस्स एवमस्स – ‘ये खो केचि ओळारिका पाणा इमं नगरं पविसन्ति वा निक्खमन्ति वा, सब्बे ते इमिनाव द्वारेन पविसन्ति वा निक्खमन्ति वा’ति. एवमेव खो मे, भन्ते, धम्मन्वयो विदितो – ‘येपि ते, भन्ते, अहेसुं अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, सब्बे ते भगवन्तो पञ्च नीवरणे पहाय, चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता, सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वा, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झिंसु. येपि ते, भन्ते, भविस्सन्ति अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, सब्बे ते भगवन्तो पञ्च नीवरणे पहाय, चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता, सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं ¶ भावेत्वा, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झिस्सन्ति. भगवापि, भन्ते, एतरहि अरहं सम्मासम्बुद्धो पञ्च नीवरणे पहाय, चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्तो, सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वा, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’’’ति.

‘‘साधु ¶ साधु, सारिपुत्त! तस्मातिह त्वं, सारिपुत्त, इमं धम्मपरियायं अभिक्खणं भासेय्यासि भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानं. येसम्पि हि, सारिपुत्त, मोघपुरिसानं भविस्सति तथागते कङ्खा ¶ वा विमति वा, तेसम्पिमं धम्मपरियायं सुत्वा या तथागते कङ्खा वा विमति वा सा पहीयिस्सती’’ति. दुतियं.

३. चुन्दसुत्तं

३७९. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन आयस्मा सारिपुत्तो मगधेसु ¶ विहरति नालकगामके आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. चुन्दो च समणुद्देसो आयस्मतो सारिपुत्तस्स उपट्ठाको होति.

अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो तेनेव आबाधेन परिनिब्बायि. अथ खो चुन्दो समणुद्देसो आयस्मतो सारिपुत्तस्स पत्तचीवरमादाय येन सावत्थि जेतवनं अनाथपिण्डिकस्स आरामो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो चुन्दो समणुद्देसो ¶ आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘आयस्मा, भन्ते, सारिपुत्तो परिनिब्बुतो. इदमस्स पत्तचीवर’’न्ति.

‘‘अत्थि खो इदं, आवुसो चुन्द, कथापाभतं भगवन्तं दस्सनाय. आयामावुसो चुन्द, येन भगवा तेनुपसङ्कमिस्साम; उपसङ्कमित्वा भगवतो एतमत्थं आरोचेस्सामा’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो चुन्दो समणुद्देसो आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसि.

अथ खो आयस्मा च आनन्दो चुन्दो च समणुद्देसो येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं ¶ एतदवोच – ‘‘अयं, भन्ते, चुन्दो समणुद्देसो एवमाह – ‘आयस्मा, भन्ते, सारिपुत्तो परिनिब्बुतो; इदमस्स पत्तचीवर’न्ति. अपि च मे, भन्ते, मधुरकजातो विय कायो, दिसापि मे न पक्खायन्ति, धम्मापि मं नप्पटिभन्ति ‘आयस्मा सारिपुत्तो परिनिब्बुतो’ति सुत्वा’’.

‘‘किं ¶ नु खो ते, आनन्द, सारिपुत्तो सीलक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, समाधिक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, पञ्ञाक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, विमुत्तिक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो’’ति? ‘‘न च खो मे, भन्ते, आयस्मा सारिपुत्तो सीलक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, समाधिक्खन्धं वा…पे… पञ्ञाक्खन्धं वा… विमुत्तिक्खन्धं वा… विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो. अपि च मे, भन्ते, आयस्मा सारिपुत्तो ओवादको अहोसि ओतिण्णो विञ्ञापको सन्दस्सको समादपको समुत्तेजको सम्पहंसको, अकिलासु धम्मदेसनाय, अनुग्गाहको सब्रह्मचारीनं. तं मयं आयस्मतो सारिपुत्तस्स धम्मोजं धम्मभोगं धम्मानुग्गहं अनुस्सरामा’’ति.

‘‘ननु ¶ तं, आनन्द, मया पटिकच्चेव [पटिगच्चेव (सी. पी.)] अक्खातं – ‘सब्बेहि पियेहि मनापेहि नानाभावो विनाभावो अञ्ञथाभावो ¶ . तं कुतेत्थ, आनन्द, लब्भा! यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जीति – नेतं ठानं विज्जति. सेय्यथापि, आनन्द, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो यो ¶ महन्ततरो खन्धो सो पलुज्जेय्य; एवमेव खो आनन्द, महतो भिक्खुसङ्घस्स तिट्ठतो सारवतो सारिपुत्तो परिनिब्बुतो. तं कुतेत्थ, आनन्द, लब्भा! यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जी’ति – नेतं ठानं विज्जति. तस्मातिहानन्द, अत्तदीपा विहरथ अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा.

‘‘कथञ्चानन्द, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो? इधानन्द, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, आनन्द, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो. ये हि केचि, आनन्द, एतरहि वा ममच्चये वा अत्तदीपा विहरिस्सन्ति अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा; तमतग्गे मेते, आनन्द, भिक्खू भविस्सन्ति ये केचि सिक्खाकामा’’ति. ततियं.

४. उक्कचेलसुत्तं

३८०. एकं ¶ समयं भगवा वज्जीसु विहरति उक्कचेलायं गङ्गाय नदिया तीरे महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं अचिरपरिनिब्बुतेसु सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु. तेन खो पन समयेन भगवा भिक्खुसङ्घपरिवुतो अज्झोकासे ¶ निसिन्नो होति.

अथ खो भगवा तुण्हीभूतं भिक्खुसङ्घं अनुविलोकेत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अपि ¶ म्यायं, भिक्खवे, परिसा सुञ्ञा विय खायति परिनिब्बुतेसु सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु. असुञ्ञा मे, भिक्खवे, परिसा होति ¶ , अनपेक्खा तस्सं दिसायं होति, यस्सं दिसायं सारिपुत्तमोग्गल्लाना विहरन्ति. ये हि ते, भिक्खवे, अहेसुं अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, तेसम्पि भगवन्तानं एतप्परमंयेव सावकयुगं [एतपरमंयेव (सी. स्या. कं. पी.)] अहोसि – सेय्यथापि मय्हं सारिपुत्तमोग्गल्लाना. येपि ते, भिक्खवे, भविस्सन्ति अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, तेसम्पि भगवन्तानं एतप्परमंयेव सावकयुगं भविस्सति – सेय्यथापि मय्हं सारिपुत्तमोग्गल्लाना. अच्छरियं, भिक्खवे, सावकानं! अब्भुतं, भिक्खवे, सावकानं! सत्थु च नाम सासनकरा भविस्सन्ति ओवादप्पटिकरा, चतुन्नञ्च परिसानं पिया भविस्सन्ति मनापा गरुभावनीया च! अच्छरियं, भिक्खवे, तथागतस्स, अब्भुतं, भिक्खवे, तथागतस्स! एवरूपेपि नाम सावकयुगे परिनिब्बुते नत्थि तथागतस्स सोको वा परिदेवो वा! तं कुतेत्थ, भिक्खवे, लब्भा! यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जीति – नेतं ठानं विज्जति. सेय्यथापि, भिक्खवे, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो ये महन्ततरा खन्धा ते पलुज्जेय्युं; एवमेव खो, भिक्खवे, महतो ¶ भिक्खुसङ्घस्स तिट्ठतो सारवतो सारिपुत्तमोग्गल्लाना परिनिब्बुता. तं कुतेत्थ, भिक्खवे, लब्भा! यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जीति – नेतं ठानं विज्जति. तस्मातिह, भिक्खवे, अत्तदीपा विहरथ अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी ¶ विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो. ये ¶ हि केचि, भिक्खवे, एतरहि वा ममच्चये वा अत्तदीपा विहरिस्सन्ति अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा; तमतग्गे मेते, भिक्खवे, भिक्खू भविस्सन्ति ये केचि सिक्खाकामा’’ति. चतुत्थं.

५. बाहियसुत्तं

३८१. सावत्थिनिदानं ¶ . अथ खो आयस्मा बाहियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा बाहियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं ¶ सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति. ‘‘तस्मातिह त्वं, बाहिय, आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु. को चादि कुसलानं धम्मानं? सीलञ्च सुविसुद्धं, दिट्ठि च उजुका. यतो च खो ते, बाहिय, सीलञ्च सुविसुद्धं भविस्सति, दिट्ठि च उजुका, ततो त्वं, बाहिय, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय चत्तारो सतिपट्ठाने भावेय्यासि’’.

‘‘कतमे चत्तारो? इध, त्वं, बाहिय, काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. यतो खो त्वं, बाहिय, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेस्ससि, ततो तुय्हं, बाहिय, या रत्ति वा दिवसो वा आगमिस्सति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानी’’ति.

अथ ¶ खो आयस्मा बाहियो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा बाहियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव ¶ अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि ¶ . ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा बाहियो अरहतं अहोसीति. पञ्चमं.

६. उत्तियसुत्तं

३८२. सावत्थिनिदानं. अथ खो आयस्मा उत्तियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उत्तियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो ¶ धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति. ‘‘तस्मातिह त्वं, उत्तिय, आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु. को चादि कुसलानं धम्मानं? सीलञ्च सुविसुद्धं, दिट्ठि च उजुका. यतो च खो ते, उत्तिय, सीलञ्च सुविसुद्धं भविस्सति, दिट्ठि च उजुका, ततो त्वं, उत्तिय, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय चत्तारो सतिपट्ठाने भावेय्यासि’’.

‘‘कतमे चत्तारो? इध त्वं, उत्तिय, काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. यतो खो त्वं, उत्तिय, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेस्ससि, ततो त्वं, उत्तिय, गमिस्ससि मच्चुधेय्यस्स पार’’न्ति.

अथ खो आयस्मा उत्तियो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा ¶ उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ खो आयस्मा उत्तियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पनायस्मा उत्तियो अरहतं अहोसीति. छट्ठं.

७. अरियसुत्तं

३८३. ‘‘चत्तारोमे ¶ , भिक्खवे, सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता अरिया निय्यानिका निय्यन्ति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाय. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमे ¶ खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता अरिया निय्यानिका निय्यन्ति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाया’’ति. सत्तमं.

८. ब्रह्मसुत्तं

३८४. एकं ¶ समयं भगवा उरुवेलायं विहरति नज्जा नेरञ्जराय तीरे अजपालनिग्रोधे पठमाभिसम्बुद्धो. अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘एकायनो अयं मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं ¶ अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’.

‘‘कतमे चत्तारो? काये वा भिक्खु कायानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वा भिक्खु…पे… चित्ते वा भिक्खु…पे… धम्मेसु वा भिक्खु धम्मानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एकायनो अयं मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति.

अथ खो ब्रह्मा सहम्पति भगवतो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय – सेय्यथापि नाम बलवा ¶ पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य, एवमेव – ब्रह्मलोके अन्तरहितो भगवतो पुरतो पातुरहोसि. अथ खो ब्रह्मा सहम्पति एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एवमेतं, भगवा, एवमेतं, सुगत! एकायनो अयं, भन्ते, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ ¶ .

‘‘कतमे चत्तारो? काये वा, भन्ते, भिक्खु कायानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा ¶ , विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वा, भन्ते, भिक्खु…पे… चित्ते वा, भन्ते, भिक्खु…पे… धम्मेसु वा, भन्ते, भिक्खु धम्मानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एकायनो अयं, भन्ते, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ¶ ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति.

इदमवोच ब्रह्मा सहम्पति. इदं वत्वा अथापरं एतदवोच –

‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी;

एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति. अट्ठमं;

९. सेदकसुत्तं

३८५. एकं समयं भगवा सुम्भेसु विहरति सेदकं नाम सुम्भानं निगमो. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, चण्डालवंसिको चण्डालवंसं उस्सापेत्वा मेदकथालिकं अन्तेवासिं आमन्तेसि – ‘एहि त्वं, सम्म मेदकथालिके, चण्डालवंसं अभिरुहित्वा मम उपरिखन्धे तिट्ठाही’ति. ‘एवं, आचरिया’ति खो, भिक्खवे, मेदकथालिका अन्तेवासी चण्डालवंसिकस्स पटिस्सुत्वा चण्डालवंसं अभिरुहित्वा आचरियस्स उपरिखन्धे अट्ठासि. अथ खो, भिक्खवे, चण्डालवंसिको मेदकथालिकं अन्तेवासिं एतदवोच – ‘त्वं, सम्म ¶ मेदकथालिके, ममं रक्ख, अहं तं रक्खिस्सामि. एवं मयं अञ्ञमञ्ञं ¶ गुत्ता अञ्ञमञ्ञं रक्खिता ¶ सिप्पानि चेव दस्सेस्साम, लाभञ्च [लाभे च (सी.)] लच्छाम, सोत्थिना च चण्डालवंसा ओरोहिस्सामा’ति. एवं वुत्ते, भिक्खवे, मेदकथालिका अन्तेवासी चण्डालवंसिकं एतदवोच – ‘न खो पनेतं, आचरिय, एवं भविस्सति. त्वं, आचरिय, अत्तानं रक्ख, अहं अत्तानं रक्खिस्सामि. एवं मयं अत्तगुत्ता अत्तरक्खिता सिप्पानि चेव दस्सेस्साम, लाभञ्च लच्छाम, सोत्थिना च चण्डालवंसा ओरोहिस्सामा’’’ति. ‘‘सो तत्थ ञायो’’ति भगवा एतदवोच, ‘‘यथा मेदकथालिका अन्तेवासी आचरियं अवोच. अत्तानं, भिक्खवे, रक्खिस्सामीति सतिपट्ठानं सेवितब्बं; परं रक्खिस्सामीति सतिपट्ठानं सेवितब्बं. अत्तानं, भिक्खवे, रक्खन्तो परं रक्खति, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खति’’.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, अत्तानं रक्खन्तो परं रक्खति? आसेवनाय, भावनाय, बहुलीकम्मेन – एवं खो, भिक्खवे, अत्तानं रक्खन्तो परं रक्खति. कथञ्च, भिक्खवे, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खति? खन्तिया, अविहिंसाय, मेत्तचित्तताय, अनुदयताय – एवं खो, भिक्खवे, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खति. अत्तानं, भिक्खवे, रक्खिस्सामीति सतिपट्ठानं सेवितब्बं; परं रक्खिस्सामीति सतिपट्ठानं सेवितब्बं. अत्तानं, भिक्खवे, रक्खन्तो परं रक्खति, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खती’’ति. नवमं.

१०. जनपदकल्याणीसुत्तं

३८६. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सुम्भेसु विहरति सेदकं नाम सुम्भानं निगमो. तत्र ¶ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ‘जनपदकल्याणी, जनपदकल्याणी’ति खो, भिक्खवे, महाजनकायो सन्निपतेय्य. ‘सा खो पनस्स जनपदकल्याणी परमपासाविनी नच्चे, परमपासाविनी गीते. जनपदकल्याणी नच्चति गायती’ति खो, भिक्खवे, भिय्योसोमत्ताय महाजनकायो ¶ सन्निपतेय्य. अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खप्पटिकूलो. तमेनं एवं वदेय्य – ‘अयं ते, अम्भो पुरिस, समतित्तिको तेलपत्तो अन्तरेन च महासमज्जं अन्तरेन च जनपदकल्याणिया परिहरितब्बो. पुरिसो च ते उक्खित्तासिको पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धिस्सति. यत्थेव नं थोकम्पि छड्डेस्सति तत्थेव ते सिरो पातेस्सती’ति. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, अपि नु सो पुरिसो अमुं तेलपत्तं अमनसिकरित्वा बहिद्धा पमादं आहरेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

‘‘उपमा खो म्यायं, भिक्खवे, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय. अयं चेवेत्थ अत्थो – समतित्तिको तेलपत्तोति खो, भिक्खवे, कायगताय एतं सतिया अधिवचनं. तस्मातिह, भिक्खवे, एवं सिक्खितब्बं – ‘कायगता सति नो भाविता ¶ भविस्सति बहुलीकता यानीकता वत्थुकता ¶ अनुट्ठिता परिचिता सुसमारद्धा’ति. एवञ्हि खो, भिक्खवे, सिक्खितब्ब’’न्ति. दसमं.

नालन्दवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

महापुरिसो ¶ नालन्दं, चुन्दो चेलञ्च बाहियो;

उत्तियो अरियो ब्रह्मा, सेदकं जनपदेन चाति.

३. सीलट्ठितिवग्गो

१. सीलसुत्तं

३८७. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च भद्दो पाटलिपुत्ते विहरन्ति कुक्कुटारामे. अथ खो आयस्मा भद्दो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा भद्दो ¶ आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘यानिमानि, आवुसो आनन्द, कुसलानि सीलानि वुत्तानि भगवता, इमानि कुसलानि सीलानि किमत्थियानि वुत्तानि भगवता’’ति?

‘‘साधु साधु, आवुसो भद्द! भद्दको खो ते, आवुसो भद्द, उम्मङ्गो [उम्मग्गो (सी. स्या. कं.)], भद्दकं पटिभानं, कल्याणी परिपुच्छा. एवञ्हि त्वं, आवुसो भद्द, पुच्छसि – ‘यानिमानि आवुसो आनन्द, कुसलानि सीलानि वुत्तानि भगवता, इमानि कुसलानि सीलानि किमत्थियानि वुत्तानि भगवता’’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘यानिमानि, आवुसो भद्द, कुसलानि सीलानि वुत्तानि भगवता, इमानि कुसलानि सीलानि यावदेव चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनाय वुत्तानि भगवता’’.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? इधावुसो, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं ¶ ; वेदनासु…पे… ¶ चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. यानिमानि ¶ , आवुसो भद्द, कुसलानि सीलानि वुत्तानि भगवता, इमानि कुसलानि सीलानि यावदेव इमेसं चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनाय वुत्तानि भगवता’’ति. पठमं.

२. चिरट्ठितिसुत्तं

३८८. तंयेव निदानं. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा भद्दो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘को नु खो, आवुसो आनन्द, हेतु, को पच्चयो येन तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो न चिरट्ठितिको होति? को पनावुसो आनन्द, हेतु, को पच्चयो येन तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो चिरट्ठितिको होती’’ति?

‘‘साधु साधु, आवुसो भद्द! भद्दको खो ते, आवुसो भद्द, उम्मङ्गो, भद्दकं पटिभानं, कल्याणी परिपुच्छा. एवञ्हि त्वं, आवुसो भद्द, पुच्छसि – ‘को नु खो, आवुसो आनन्द, हेतु, को पच्चयो येन तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो न चिरट्ठितिको होति? को पनावुसो आनन्द, हेतु, को पच्चयो येन तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो चिरट्ठितिको ¶ होती’’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘चतुन्नं खो, आवुसो, सतिपट्ठानानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो न चिरट्ठितिको होति. चतुन्नञ्च खो, आवुसो, सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो चिरट्ठितिको होति’’.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? इधावुसो ¶ , भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमेसं खो, आवुसो, चतुन्नं सतिपट्ठानानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो न चिरट्ठितिको होति. इमेसञ्च खो, आवुसो, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो चिरट्ठितिको होती’’ति. दुतियं.

३. परिहानसुत्तं

३८९. एकं ¶ समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च भद्दो पाटलिपुत्ते ¶ विहरन्ति कुक्कुटारामे. अथ खो आयस्मा भद्दो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा भद्दो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘को नु खो, आवुसो आनन्द, हेतु, को पच्चयो येन सद्धम्मपरिहानं होति? को नु खो, आवुसो आनन्द, हेतु, को पच्चयो येन सद्धम्मअपरिहानं होती’’ति?

‘‘साधु साधु, आवुसो भद्द! भद्दको खो ते, आवुसो भद्द, उम्मङ्गो, भद्दकं पटिभानं, कल्याणी परिपुच्छा. एवञ्हि त्वं, आवुसो भद्द, पुच्छसि – ‘को नु खो, आवुसो आनन्द, हेतु, को पच्चयो येन सद्धम्मपरिहानं ¶ होति? को पनावुसो आनन्द, हेतु, को पच्चयो येन सद्धम्मअपरिहानं होती’’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘चतुन्नं खो, आवुसो ¶ , सतिपट्ठानानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता सद्धम्मपरिहानं होति. चतुन्नञ्च खो, आवुसो, सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता सद्धम्मअपरिहानं होति’’.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? इधावुसो, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमेसं खो, आवुसो, चतुन्नं सतिपट्ठानानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता सद्धम्मपरिहानं होति. इमेसञ्च खो, आवुसो, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता सद्धम्मअपरिहानं होती’’ति. ततियं.

४. सुद्धसुत्तं

३९०. सावत्थिनिदानं. ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु ¶ …पे… चित्ते ¶ …पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति. चतुत्थं.

५. अञ्ञतरब्राह्मणसुत्तं

३९१. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो अञ्ञतरो ब्राह्मणो येन ¶ भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भो गोतम, हेतु, को पच्चयो येन तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो न चिरट्ठितिको होति? को पन, भो गोतम, हेतु, को पच्चयो येन तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो चिरट्ठितिको होती’’ति?

‘‘चतुन्नं ¶ खो, ब्राह्मण, सतिपट्ठानानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो न चिरट्ठितिको होति. चतुन्नञ्च खो, ब्राह्मण, सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो चिरट्ठितिको होति.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? इध, ब्राह्मण, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमेसं खो, ब्राह्मण, चतुन्नं सतिपट्ठानानं अभावितत्ता अबहुलीकतत्ता तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो न चिरट्ठितिको होति. इमेसञ्च खो, ब्राह्मण, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता तथागते परिनिब्बुते सद्धम्मो चिरट्ठितिको होती’’ति.

एवं वुत्ते सो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं ¶ , भो गोतम…पे… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. पञ्चमं.

६. पदेससुत्तं

३९२. एकं ¶ समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महामोग्गल्लानो आयस्मा च अनुरुद्धो साकेते विहरन्ति कण्डकीवने [कण्टकीवने (सी. स्या. कं. पी.)]. अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महामोग्गल्लानो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठिता येनायस्मा अनिरुद्धो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता अनुरुद्धेन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं ¶ सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं अनुरुद्धं एतदवोच – ‘‘‘सेखो, सेखो’ति [सेक्खो सेक्खोति (स्या. कं.)], आवुसो अनुरुद्ध, वुच्चति. कित्तावता नु खो, आवुसो, सेखो होती’’ति? ‘‘चतुन्नं खो, आवुसो, सतिपट्ठानानं पदेसं भावितत्ता सेखो होति’’.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? इधावुसो, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… ¶ चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमेसं खो, आवुसो, चतुन्नं सतिपट्ठानानं पदेसं भावितत्ता सेखो होती’’ति. छट्ठं.

७. समत्तसुत्तं

३९३. तंयेव निदानं. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं अनुरुद्धं एतदवोच – ‘‘‘असेखो ¶ , असेखो’ति, आवुसो अनुरुद्ध, वुच्चति. कित्तावता नु खो, आवुसो, असेखो होती’’ति? ‘‘चतुन्नं खो, आवुसो, सतिपट्ठानानं समत्तं भावितत्ता असेखो होति’’.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? इधावुसो, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमेसं खो ¶ , आवुसो, चतुन्नं सतिपट्ठानानं समत्तं भावितत्ता असेखो होती’’ति. सत्तमं.

८. लोकसुत्तं

३९४. तंयेव निदानं. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं अनुरुद्धं एतदवोच – ‘‘कतमेसं, आवुसो अनुरुद्ध, धम्मानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता महाभिञ्ञतं [महाभिञ्ञातं (पी.)] पत्तो’’ति? ‘‘चतुन्नं ¶ , आवुसो, सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता महाभिञ्ञतं पत्तो’’.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? इधाहं, आवुसो, काये कायानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमेसं ख्वाहं, आवुसो ¶ , चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता महाभिञ्ञतं पत्तो. इमेसञ्च पनाहं, आवुसो, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता सहस्सं लोकं ¶ अभिजानामी’’ति. अट्ठमं.

९. सिरिवड्ढसुत्तं

३९५. एकं समयं आयस्मा आनन्दो राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन सिरिवड्ढो [सिरीवड्ढो (क.)] गहपति आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ खो सिरिवड्ढो गहपति अञ्ञतरं पुरिसं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, अम्भो पुरिस, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा मम वचनेन आयस्मतो आनन्दस्स पादे सिरसा वन्द – ‘सिरिवड्ढो, भन्ते, गहपति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. सो आयस्मतो आनन्दस्स पादे सिरसा वन्दती’ति. एवञ्च वदेहि – ‘साधु किर, भन्ते, आयस्मा आनन्दो येन सिरिवड्ढस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो सो पुरिसो सिरिवड्ढस्स गहपतिस्स पटिस्सुत्वा येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो ¶ सो पुरिसो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘सिरिवड्ढो, भन्ते, गहपति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो, सो आयस्मतो आनन्दस्स पादे सिरसा वन्दति. एवञ्च वदेति – ‘साधु किर, भन्ते, आयस्मा आनन्दो येन सिरिवड्ढस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’’ति. अधिवासेसि ¶ खो आयस्मा आनन्दो तुण्हीभावेन.

अथ खो आयस्मा आनन्दो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय ¶ येन सिरिवड्ढस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो आयस्मा आनन्दो सिरिवड्ढं गहपतिं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, गहपति, खमनीयं कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति, नो अभिक्कमन्ति; पटिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो अभिक्कमो’’ति? ‘‘न मे, भन्ते, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो’’ति.

‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘काये कायानुपस्सी विहरिस्सामि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… ¶ चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरिस्सामि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्स’न्ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्ब’’न्ति.

‘‘येमे, भन्ते, भगवता चत्तारो सतिपट्ठाना देसिता संविज्जन्ति, ते धम्मा [संविज्जन्ते रतनधम्मा (सी.)] मयि, अहञ्च तेसु धम्मेसु सन्दिस्सामि. अहञ्हि, भन्ते, काये कायानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. यानि चिमानि, भन्ते, भगवता पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि ¶ देसितानि, नाहं, भन्ते, तेसं किञ्चि अत्तनि अप्पहीनं समनुपस्सामी’’ति. ‘‘लाभा ते, गहपति, सुलद्धं ते, गहपति! अनागामिफलं तया, गहपति, ब्याकत’’न्ति. नवमं.

१०. मानदिन्नसुत्तं

३९६. तंयेव ¶ ¶ निदानं. तेन खो पन समयेन मानदिन्नो गहपति आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ खो मानदिन्नो गहपति अञ्ञतरं पुरिसं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, अम्भो पुरिस…पे… न मे, भन्ते, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमोति. एवरूपाय चाहं, भन्ते, दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो काये कायानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरामि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. यानि चिमानि, भन्ते, भगवता पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि देसितानि, नाहं, भन्ते, तेसं किञ्चि अत्तनि अप्पहीनं समनुपस्सामी’’ति. ‘‘लाभा ते, गहपति, सुलद्धं ते, गहपति! अनागामिफलं तया, गहपति, ब्याकत’’न्ति. दसमं.

सीलट्ठितिवग्गो ततियो.

तस्सुद्दानं –

सीलं ¶ ¶ ठिति परिहानं, सुद्धं ब्राह्मणपदेसं;

समत्तं लोको सिरिवड्ढो, मानदिन्नेन ते दसाति.

४. अननुस्सुतवग्गो

१. अननुस्सुतसुत्तं

३९७. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘‘अयं काये कायानुपस्सना’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु ¶ धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘सा खो पनायं काये कायानुपस्सना भावेतब्बा’ति मे, भिक्खवे…पे… भाविता’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि’’.

‘‘‘अयं ¶ वेदनासु वेदनानुपस्सना’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘सा खो पनायं वेदनासु वेदनानुपस्सना भावेतब्बा’ति मे, भिक्खवे…पे… भाविता’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘‘अयं चित्ते चित्तानुपस्सना’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘सा खो पनायं चित्ते चित्तानुपस्सना भावेतब्बा’ति मे, भिक्खवे…पे… भाविता’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘‘अयं ¶ ¶ धम्मेसु धम्मानुपस्सना’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘सा खो पनायं धम्मेसु धम्मानुपस्सना भावेतब्बा’ति मे, भिक्खवे…पे… भाविता’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादी’’ति. पठमं.

२. विरागसुत्तं

३९८. ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति.

‘‘कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ती’’ति. दुतियं.

३. विरद्धसुत्तं

३९९. ‘‘येसं ¶ केसञ्चि, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना विरद्धा, विरद्धो तेसं अरियो मग्गो [अरियो अट्ठङ्किको मग्गो (क.) इमस्मिं येव सुत्ते दिस्सति अट्ठङ्गिकोतिपदं, न पनाञ्ञत्थ इद्धिपाद अनुरुद्धादीसु] सम्मा दुक्खक्खयगामी. येसं ¶ केसञ्चि, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना आरद्धा, आरद्धो तेसं अरियो मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी.

‘‘कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो ¶ सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. येसं केसञ्चि ¶ , भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाना विरद्धा, विरद्धो तेसं अरियो मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी. येसं केसञ्चि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाना आरद्धा, आरद्धो तेसं अरियो मग्गो सम्मा दुक्खक्खयगामी’’ति. ततियं.

४. भावितसुत्तं

४००. ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता अपारा पारं गमनाय संवत्तन्ति.

‘‘कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता अपारा पारं गमनाय संवत्तन्ती’’ति. चतुत्थं.

५. सतिसुत्तं

४०१. सावत्थिनिदानं. ‘‘सतो, भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य सम्पजानो. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं ¶ ; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो विदिता वेदना उप्पज्जन्ति, विदिता उपट्ठहन्ति ¶ , विदिता अब्भत्थं गच्छन्ति. विदिता वितक्का उप्पज्जन्ति ¶ , विदिता उपट्ठहन्ति, विदिता अब्भत्थं गच्छन्ति. विदिता सञ्ञा उप्पज्जन्ति, विदिता उपट्ठहन्ति, विदिता अब्भत्थं गच्छन्ति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति. सतो, भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य सम्पजानो. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. पञ्चमं.

६. अञ्ञासुत्तं

४०२. ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना. इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति. छट्ठं.

७. छन्दसुत्तं

४०३. ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स काये कायानुपस्सिनो विहरतो यो कायस्मिं छन्दो सो पहीयति. छन्दस्स पहाना अमतं सच्छिकतं होति.

‘‘वेदनासु ¶ वेदनानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स वेदनासु वेदनानुपस्सिनो विहरतो यो वेदनासु छन्दो सो पहीयति. छन्दस्स पहाना अमतं सच्छिकतं होति.

‘‘चित्ते ¶ ¶ चित्तानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स चित्ते चित्तानुपस्सिनो विहरतो यो चित्तम्हि छन्दो सो पहीयति. छन्दस्स पहाना अमतं सच्छिकतं होति.

‘‘धम्मेसु ¶ धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरतो यो धम्मेसु छन्दो सो पहीयति. छन्दस्स पहाना अमतं सच्छिकतं होती’’ति. सत्तमं.

८. परिञ्ञातसुत्तं

४०४. ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स काये कायानुपस्सिनो विहरतो कायो परिञ्ञातो होति. कायस्स परिञ्ञातत्ता अमतं सच्छिकतं होति.

‘‘वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स वेदनासु वेदनानुपस्सिनो विहरतो वेदना परिञ्ञाता होन्ति. वेदनानं परिञ्ञातत्ता ¶ अमतं सच्छिकतं होति.

‘‘चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स चित्ते चित्तानुपस्सिनो विहरतो चित्तं परिञ्ञातं होति. चित्तस्स परिञ्ञातत्ता अमतं सच्छिकतं होति.

‘‘धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. तस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरतो धम्मा परिञ्ञाता होन्ति. धम्मानं परिञ्ञातत्ता अमतं सच्छिकतं होती’’ति. अट्ठमं.

९. भावनासुत्तं

४०५. ‘‘चतुन्नं ¶ , भिक्खवे, सतिपट्ठानानं भावनं देसेस्सामि. तं सुणाथ’’. ‘‘कतमा, भिक्खवे, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावना? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी ¶ विहरति आतापी ¶ सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अयं खो, भिक्खवे, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावना’’ति. नवमं.

१०. विभङ्गसुत्तं

४०६. ‘‘सतिपट्ठानञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि सतिपट्ठानभावनञ्च सतिपट्ठानभावनागामिनिञ्च पटिपदं. तं सुणाथ’’. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, सतिपट्ठानं? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति…पे… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी ¶ सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इदं वुच्चति, भिक्खवे, सतिपट्ठानं’’.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, सतिपट्ठानभावना? इध, भिक्खवे, भिक्खु समुदयधम्मानुपस्सी कायस्मिं विहरति, वयधम्मानुपस्सी कायस्मिं विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी कायस्मिं विहरति, आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. समुदयधम्मानुपस्सी वेदनासु विहरति…पे… समुदयधम्मानुपस्सी चित्ते विहरति… समुदयधम्मानुपस्सी धम्मेसु विहरति, वयधम्मानुपस्सी धम्मेसु विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी धम्मेसु विहरति, आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सतिपट्ठानभावना.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, सतिपट्ठानभावनागामिनी पटिपदा? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सतिपट्ठानभावनागामिनी पटिपदा’’ति. दसमं.

अननुस्सुतवग्गो चतुत्थो.

तस्सुद्दानं –

अननुस्सुतं ¶ ¶ ¶ विरागो, विरद्धो भावना सति;

अञ्ञा छन्दं परिञ्ञाय, भावना विभङ्गेन चाति.

५. अमतवग्गो

१. अमतसुत्तं

४०७. सावत्थिनिदानं ¶ . ‘‘चतूसु, भिक्खवे, सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता विहरथ. मा वो अमतं पनस्स. कतमेसु चतूसु? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमेसु, भिक्खवे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता विहरथ. मा वो अमतं पनस्सा’’ति. पठमं.

२. समुदयसुत्तं

४०८. ‘‘चतुन्नं, भिक्खवे, सतिपट्ठानानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि. तं सुणाथ. को च, भिक्खवे, कायस्स समुदयो? आहारसमुदया कायस्स समुदयो; आहारनिरोधा कायस्स अत्थङ्गमो. फस्ससमुदया वेदनानं समुदयो; फस्सनिरोधा वेदनानं अत्थङ्गमो. नामरूपसमुदया चित्तस्स समुदयो; नामरूपनिरोधा चित्तस्स अत्थङ्गमो. मनसिकारसमुदया धम्मानं समुदयो; मनसिकारनिरोधा धम्मानं अत्थङ्गमो’’ति. दुतियं.

३. मग्गसुत्तं

४०९. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘एकमिदाहं, भिक्खवे, समयं उरुवेलायं विहरामि नज्जा नेरञ्जराय तीरे अजपालनिग्रोधे पठमाभिसम्बुद्धो. तस्स मय्हं, भिक्खवे, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘एकायनो ¶ अयं मग्गो सत्तानं ¶ विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’’.

‘‘कतमे चत्तारो? काये वा भिक्खु कायानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वा भिक्खु वेदनानुपस्सी विहरेय्य…पे… चित्ते वा भिक्खु चित्तानुपस्सी विहरेय्य…पे… धम्मेसु वा भिक्खु धम्मानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एकायनो अयं मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति.

‘‘अथ खो, भिक्खवे, ब्रह्मा सहम्पति मम चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य, एवमेव – ब्रह्मलोके अन्तरहितो मम पुरतो पातुरहोसि. अथ खो, भिक्खवे, ब्रह्मा सहम्पति एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येनाहं तेनञ्जलिं पणामेत्वा मं एतदवोच – ‘एवमेतं, भगवा, एवमेतं, सुगत! एकायनो अयं, भन्ते, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो ¶ सतिपट्ठाना’’’.

‘‘कतमे चत्तारो? काये ¶ वा, भन्ते, भिक्खु कायानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वा…पे… चित्ते वा ¶ …पे… धम्मेसु वा, भन्ते, भिक्खु धम्मानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एकायनो अयं, भन्ते, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति.

‘‘इदमवोच, भिक्खवे, ब्रह्मा सहम्पति. इदं वत्वा अथापरं एतदवोच –

‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी;

एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’’न्ति. ततियं;

४. सतिसुत्तं

४१०. ‘‘सतो ¶ , भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति. सतो, भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति. चतुत्थं.

५. कुसलरासिसुत्तं

४११. ‘‘‘कुसलरासी’ति, भिक्खवे, वदमानो चत्तारो सतिपट्ठाने सम्मा वदमानो वदेय्य. केवलो हायं, भिक्खवे, कुसलरासि, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना.

‘‘कतमे चत्तारो? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु ¶ काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… चित्तानुपस्सी…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी ¶ विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. ‘कुसलरासी’ति, भिक्खवे, वदमानो इमे चत्तारो सतिपट्ठाने सम्मा वदमानो वदेय्य. केवलो हायं, भिक्खवे, कुसलरासि, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति. पञ्चमं.

६. पातिमोक्खसंवरसुत्तं

४१२. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच –

‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति. ‘‘तस्मातिह त्वं, भिक्खु, आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु. को चादि कुसलानं धम्मानं? इध त्वं, भिक्खु, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहराहि आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खस्सु सिक्खापदेसु. यतो खो त्वं, भिक्खु, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरिस्ससि आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु ¶ भयदस्सावी समादाय सिक्खिस्सु सिक्खापदेसु; ततो त्वं, भिक्खु, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय चत्तारो सतिपट्ठाने भावेय्यासि’’.

‘‘कतमे चत्तारो? इध त्वं, भिक्खु, काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं ¶ . यतो खो त्वं, भिक्खु, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेस्ससि, ततो तुय्हं, भिक्खु, या रत्ति वा दिवसो वा आगमिस्सति वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानी’’ति.

अथ खो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अथ ¶ खो सो भिक्खु एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं ¶ पब्बजन्ति, तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो च पन सो भिक्खु अरहतं अहोसीति. छट्ठं.

७. दुच्चरितसुत्तं

४१३. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति. ‘‘तस्मातिह त्वं, भिक्खु, आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु. को चादि कुसलानं धम्मानं? इध त्वं, भिक्खु, कायदुच्चरितं पहाय कायसुचरितं भावेस्ससि. वचीदुच्चरितं पहाय वचीसुचरितं ¶ भावेस्ससि. मनोदुच्चरितं पहाय मनोसुचरितं भावेस्ससि. यतो खो त्वं, भिक्खु, कायदुच्चरितं पहाय कायसुचरितं भावेस्ससि, वचीदुच्चरितं पहाय वचीसुचरितं भावेस्ससि, मनोदुच्चरितं पहाय मनोसुचरितं भावेस्ससि, ततो त्वं, भिक्खु, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय चत्तारो सतिपट्ठाने भावेय्यासि’’.

‘‘कतमे ¶ चत्तारो? इध त्वं, भिक्खु, काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. यतो खो त्वं, भिक्खु, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेस्ससि, ततो तुय्हं, भिक्खु, या रत्ति वा दिवसो वा आगमिस्सति वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानी’’ति…पे… अञ्ञतरो च पन सो भिक्खु अरहतं अहोसीति. सत्तमं.

८. मित्तसुत्तं

४१४. ‘‘ये ¶ , भिक्खवे, अनुकम्पेय्याथ, ये च खो सोतब्बं मञ्ञेय्युं मित्ता वा अमच्चा ¶ वा ञाती वा सालोहिता वा, ते वो, भिक्खवे, चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनाय समादपेतब्बा निवेसेतब्बा पतिट्ठापेतब्बा.

‘‘कतमेसं, चतुन्नं? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. ये, भिक्खवे, अनुकम्पेय्याथ, ये च सोतब्बं मञ्ञेय्युं मित्ता वा ¶ अमच्चा वा ञाती वा सालोहिता वा, ते वो, भिक्खवे, इमेसं चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनाय समादपेतब्बा निवेसेतब्बा पतिट्ठापेतब्बा’’ति. अट्ठमं.

९. वेदनासुत्तं

४१५. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाय चत्तारो सतिपट्ठाना भावेतब्बा.

‘‘कतमे चत्तारो? इध भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमासं खो, भिक्खवे, तिस्सन्नं वेदनानं परिञ्ञाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाना भावेतब्बा’’ति. नवमं.

१०. आसवसुत्तं

४१६. ‘‘तयोमे ¶ , भिक्खवे आसवा. कतमे तयो? कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो ¶ – इमे खो, भिक्खवे, तयो आसवा. इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं आसवानं पहानाय चत्तारो सतिपट्ठाना भावेतब्बा.

‘‘कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके ¶ अभिज्झादोमनस्सं. इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं आसवानं पहानाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाना भावेतब्बा’’ति. दसमं.

अमतवग्गो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

अमतं समुदयो मग्गो, सति कुसलरासि च;

पातिमोक्खं दुच्चरितं, मित्तवेदना आसवेन चाति.

६. गङ्गापेय्यालवग्गो

१-१२. गङ्गानदीआदिसुत्तद्वादसकं

४१७-४२८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु चत्तारो सतिपट्ठाने भावेन्तो चत्तारो सतिपट्ठाने बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु चत्तारो सतिपट्ठाने भावेन्तो चत्तारो सतिपट्ठाने बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु ¶ …पे… चित्ते ¶ …पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु चत्तारो सतिपट्ठाने भावेन्तो चत्तारो सतिपट्ठाने बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति वित्थारेतब्बं.

गङ्गापेय्यालवग्गो छट्ठो.

तस्सुद्दानं –

छ पाचीनतो निन्ना, छ निन्ना च समुद्दतो;

एते द्वे छ द्वादस होन्ति, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

७. अप्पमादवग्गो

१-१०. तथागतादिसुत्तदसकं

४२९-४३८. यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा वाति वित्थारेतब्बं.

अप्पमादवग्गो सत्तमो.

तस्सुद्दानं –

तथागतं ¶ पदं कूटं, मूलं सारो च वस्सिकं;

राजा चन्दिमसूरिया, वत्थेन दसमं पदन्ति.

८. बलकरणीयवग्गो

१-१२. बलादिसुत्तद्वादसकं

४३९-४५०. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्तीति वित्थारेतब्बं.

बलकरणीयवग्गो अट्ठमो.

तस्सुद्दानं –

बलं ¶ बीजञ्च नागो च, रुक्खो कुम्भेन सूकिया;

आकासेन च द्वे मेघा, नावा आगन्तुका नदीति.

९. एसनावग्गो

१-१०. एसनादिसुत्तदसकं

४५१-४६०. तिस्सो इमा, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसनाति वित्थारेतब्बं.

एसनावग्गो नवमो.

तस्सुद्दानं –

एसना विधा आसवो, भवो च दुक्खता तिस्सो;

खिलं मलञ्च नीघो च, वेदना तण्हा तसिनाय चाति.

१०. ओघवग्गो

१-१०. उद्धम्भागियादिसुत्तदसकं

४६१-४७०. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, उद्धम्भागियानि संयोजनानि. कतमानि पञ्च? रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा ¶ – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय चत्तारो सतिपट्ठाना भावेतब्बा.

‘‘कतमे ¶ चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये ¶ कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाना भावेतब्बा’’ति.

(यथा मग्गसंयुत्तं तथा सतिपट्ठानसंयुत्तं वित्थारेतब्बं).

ओघवग्गो दसमो.

तस्सुद्दानं –

ओघो योगो उपादानं, गन्था अनुसयेन च;

कामगुणा नीवरणा, खन्धा ओरुद्धम्भागियाति.

सतिपट्ठानसंयुत्तं ततियं.

४. इन्द्रियसंयुत्तं

१. सुद्धिकवग्गो

१. सुद्धिकसुत्तं

४७१. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. पठमं.

२. पठमसोतापन्नसुत्तं

४७२. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं अस्सादञ्च [समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च (स्या. कं. पी. क.) सं. नि. २.१७५] आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको सोतापन्नो अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. दुतियं.

३. दुतियसोतापन्नसुत्तं

४७३. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च ¶ निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति ¶ – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको सोतापन्नो अविनिपातधम्मो ¶ नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. ततियं.

४. पठमअरहन्तसुत्तं

४७४. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं अस्सादञ्च [समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च (स्या. कं. पी. क.) सं. नि. २.१७५] आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा ¶ अनुपादाविमुत्तो होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति. चतुत्थं.

५. दुतियअरहन्तसुत्तं

४७५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति. पञ्चमं.

६. पठमसमणब्राह्मणसुत्तं

४७६. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ¶ ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते ¶ आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये ¶ च खो केचि [ये च खो ते (स्या. कं. क.) सं. नि. २.१७४], भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति, ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता; ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. छट्ठं.

७. दुतियसमणब्राह्मणसुत्तं

४७७. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सद्धिन्द्रियं नप्पजानन्ति, सद्धिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, सद्धिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, सद्धिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति; वीरियिन्द्रियं नप्पजानन्ति…पे… सतिन्द्रियं नप्पजानन्ति ¶ …पे… समाधिन्द्रियं नप्पजानन्ति…पे… पञ्ञिन्द्रियं नप्पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं ¶ वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सद्धिन्द्रियं पजानन्ति, सद्धिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, सद्धिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, सद्धिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति; वीरियिन्द्रियं पजानन्ति, वीरियिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, वीरियिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, वीरियिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति; सतिन्द्रियं पजानन्ति…पे… समाधिन्द्रियं पजानन्ति…पे… पञ्ञिन्द्रियं ¶ पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति ¶ , ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. सत्तमं.

८. दट्ठब्बसुत्तं

४७८. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. कत्थ च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सोतापत्तियङ्गेसु – एत्थ सद्धिन्द्रियं दट्ठब्बं. कत्थ च, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सम्मप्पधानेसु – एत्थ वीरियिन्द्रियं दट्ठब्बं. कत्थ ¶ च, भिक्खवे, सतिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सतिपट्ठानेसु – एत्थ सतिन्द्रियं दट्ठब्बं. कत्थ च, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु झानेसु – एत्थ समाधिन्द्रियं दट्ठब्बं. कत्थ च, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु अरियसच्चेसु – एत्थ पञ्ञिन्द्रियं दट्ठब्बं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. अट्ठमं.

९. पठमविभङ्गसुत्तं

४७९. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. कतमञ्च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सद्धो होति, सद्दहति तथागतस्स बोधिं ¶ – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो ¶ सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु – इदं वुच्चति, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, सतिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सतिमा होति परमेन ¶ सतिनेपक्केन समन्नागतो चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता ¶ अनुस्सरिता – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सतिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभति समाधिं, लभति चित्तस्स एकग्गतं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय, सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया – इदं वुच्चति, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. नवमं.

१०. दुतियविभङ्गसुत्तं

४८०. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. कतमञ्च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सद्धो होति, सद्दहति तथागतस्स बोधिं – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. सो अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; उप्पन्नानं ¶ पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं ¶ आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया [समापत्तिया (स्या. कं. क.)] असम्मोसाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सतिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सतिमा होति परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. सो काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सतिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभति समाधिं, लभति चित्तस्स एकग्गतं. सो विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति ¶ यं तं अरिया आचिक्खन्ति ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय, सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया. सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं ¶ पजानाति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. दसमं.

सुद्धिकवग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

सुद्धिकञ्चेव ¶ द्वे सोता, अरहन्ता अपरे दुवे;

समणब्राह्मणा दट्ठब्बं, विभङ्गा अपरे दुवेति.

२. मुदुतरवग्गो

१. पटिलाभसुत्तं

४८१. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं…पे…. कतमञ्च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सद्धो होति, सद्दहति तथागतस्स बोधिं – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चत्तारो सम्मप्पधाने आरब्भ वीरियं पटिलभति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सतिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाने आरब्भ सतिं पटिलभति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सतिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभति समाधिं, लभति चित्तस्स एकग्गतं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया ¶ पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय ¶ निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया – इदं वुच्चति, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. पठमं.

२. पठमसंखित्तसुत्तं

४८२. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होती’’ति. दुतियं.

३. दुतियसंखित्तसुत्तं

४८३. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होति. इति खो, भिक्खवे, इन्द्रियवेमत्तता फलवेमत्तता होति, फलवेमत्तता पुग्गलवेमत्तता’’ति. ततियं.

४. ततियसंखित्तसुत्तं

४८४. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामी ¶ होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होति. इति खो, भिक्खवे, परिपूरं परिपूरकारी आराधेति, पदेसं ¶ पदेसकारी आराधेति. ‘अवञ्झानि त्वेवाहं, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’ति वदामी’’ति. चतुत्थं.

५. पठमवित्थारसुत्तं

४८५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता ¶ परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अन्तरापरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उपहच्चपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होती’’ति. पञ्चमं.

६. दुतियवित्थारसुत्तं

४८६. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अन्तरापरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उपहच्चपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति ¶ , ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होति. इति खो, भिक्खवे, इन्द्रियवेमत्तता फलवेमत्तता होति, फलवेमत्तता पुग्गलवेमत्तता होती’’ति. छट्ठं.

७. ततियवित्थारसुत्तं

४८७. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं ¶ समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अन्तरापरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उपहच्चपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होति. इति खो, भिक्खवे, परिपूरं ¶ परिपूरकारी आराधेति, पदेसं पदेसकारी आराधेति. ‘अवञ्झानि त्वेवाहं, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’ति वदामी’’ति. सत्तमं.

८. पटिपन्नसुत्तं

४८८. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अरहत्तफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति, ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि अनागामिफलसच्छिकिरियाय ¶ पटिपन्नो होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति. यस्स खो, भिक्खवे, इमानि पञ्चिन्द्रियानि सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं नत्थि, तमहं ‘बाहिरो पुथुज्जनपक्खे ठितो’ति वदामी’’ति. अट्ठमं.

९. सम्पन्नसुत्तं

४८९. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘इन्द्रियसम्पन्नो, इन्द्रियसम्पन्नो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, इन्द्रियसम्पन्नो होती’’ति? ‘‘इध ¶ , भिक्खु, भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं, वीरियिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं, सतिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं ¶ , समाधिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं, पञ्ञिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं. एत्तावता खो, भिक्खु, भिक्खु इन्द्रियसम्पन्नो होती’’ति. नवमं.

१०. आसवक्खयसुत्तं

४९०. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता ¶ बहुलीकतत्ता भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव ¶ धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरती’’ति. दसमं.

मुदुतरवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

पटिलाभो तयो संखित्ता, वित्थारा अपरे तयो;

पटिपन्नो च सम्पन्नो [पटिपन्नो चूपसमो (स्या. कं. पी. क.)], दसमं आसवक्खयन्ति.

३. छळिन्द्रियवग्गो

१. पुनब्भवसुत्तं

४९१. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं, नेव ¶ तावाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं [अभिसम्बुद्धो पच्चञ्ञासिं (सी. स्या. कं.)]. यतो च ख्वाहं, भिक्खवे, इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ¶ ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति [चेतोविमुत्ति (सी. पी. क.)], अयमन्तिमा जाति, नत्थिदानि पुनब्भवो’’’ति. पठमं.

२. जीवितिन्द्रियसुत्तं

४९२. ‘‘तीणिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि तीणि? इत्थिन्द्रियं, पुरिसिन्द्रियं, जीवितिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि इन्द्रियानी’’ति. दुतियं.

३. अञ्ञिन्द्रियसुत्तं

४९३. ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि तीणि? अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं ¶ , अञ्ञिन्द्रियं, अञ्ञाताविन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि इन्द्रियानी’’ति. ततियं.

४. एकबीजीसुत्तं

४९४. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अन्तरापरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उपहच्चपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि ¶ ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि एकबीजी [एकबीजि (क.)] होति, ततो मुदुतरेहि कोलंकोलो होति, ततो मुदुतरेहि सत्तक्खत्तुपरमो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होती’’ति. चतुत्थं.

५. सुद्धकसुत्तं

४९५. ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं ¶ , जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, छ इन्द्रियानी’’ति. पञ्चमं.

६. सोतापन्नसुत्तं

४९६. ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं…पे… मनिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं ¶ पजानाति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको सोतापन्नो अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. छट्ठं.

७. अरहन्तसुत्तं

४९७. ‘‘छयिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’’ति. सत्तमं.

८. सम्बुद्धसुत्तं

४९८. ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं. यावकीवञ्चाहं ¶ , भिक्खवे, इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं, नेव तावाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्स मणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. यतो च ख्वाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च ¶ यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति ¶ पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थिदानि पुनब्भवो’’’ति. अट्ठमं.

९. पठमसमणब्राह्मणसुत्तं

४९९. ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा ¶ दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति’’. ‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति, ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. नवमं.

१०. दुतियसमणब्राह्मणसुत्तं

५००. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा चक्खुन्द्रियं नप्पजानन्ति, चक्खुन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, चक्खुन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, चक्खुन्द्रियनिरोधगामिनिं ¶ पटिपदं नप्पजानन्ति; सोतिन्द्रियं…पे… घानिन्द्रियं…पे… जिव्हिन्द्रियं…पे… कायिन्द्रियं…पे… मनिन्द्रियं नप्पजानन्ति, मनिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति ¶ , मनिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, मनिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति. न मे ते, भिक्खवे…पे… सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये ¶ च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा चक्खुन्द्रियं पजानन्ति, चक्खुन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, चक्खुन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, चक्खुन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति, सोतिन्द्रियं…पे… घानिन्द्रियं…पे… जिव्हिन्द्रियं…पे… कायिन्द्रियं…पे… मनिन्द्रियं पजानन्ति, मनिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, मनिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, मनिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति, ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. दसमं.

छळिन्द्रियवग्गो ततियो.

तस्सुद्दानं –

पुनब्भवो जीवितञ्ञाय, एकबीजी च सुद्धकं;

सोतो अरहसम्बुद्धो, द्वे च समणब्राह्मणाति.

४. सुखिन्द्रियवग्गो

१. सुद्धिकसुत्तं

५०१. ‘‘पञ्चिमानि ¶ ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. पठमं.

२. सोतापन्नसुत्तं

५०२. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको सोतापन्नो अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. दुतियं.

३. अरहन्तसुत्तं

५०३. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति. ततियं.

४. पठमसमणब्राह्मणसुत्तं

५०४. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. ये ¶ हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये ¶ च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति, ते खो मे ¶ , भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. चतुत्थं.

५. दुतियसमणब्राह्मणसुत्तं

५०५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सुखिन्द्रियं नप्पजानन्ति, सुखिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, सुखिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, सुखिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति; दुक्खिन्द्रियं नप्पजानन्ति…पे… सोमनस्सिन्द्रियं नप्पजानन्ति…पे… दोमनस्सिन्द्रियं नप्पजानन्ति ¶ …पे… उपेक्खिन्द्रियं नप्पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधगामिनिं ¶ पटिपदं नप्पजानन्ति; न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सुखिन्द्रियं पजानन्ति, सुखिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, सुखिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, सुखिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति; दुक्खिन्द्रियं पजानन्ति…पे… सोमनस्सिन्द्रियं पजानन्ति… दोमनस्सिन्द्रियं पजानन्ति… उपेक्खिन्द्रियं पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति, ते च खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. पञ्चमं.

६. पठमविभङ्गसुत्तं

५०६. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सुखिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं सुखं ¶ , कायिकं सातं, कायसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सुखिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं दुक्खं, कायिकं असातं, कायसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, सोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं सुखं, चेतसिकं सातं, मनोसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं दुक्खं, चेतसिकं असातं, मनोसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं वा चेतसिकं वा नेवसातं नासातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. छट्ठं.

७. दुतियविभङ्गसुत्तं

५०७. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ ¶ , भिक्खवे, सुखिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं सुखं, कायिकं सातं, कायसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सुखिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं दुक्खं ¶ , कायिकं असातं, कायसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, सोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं सुखं, चेतसिकं सातं, मनोसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं दुक्खं, चेतसिकं असातं, मनोसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं वा चेतसिकं वा नेवसातं नासातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘तत्र, भिक्खवे, यञ्च सुखिन्द्रियं यञ्च सोमनस्सिन्द्रियं, सुखा सा वेदना दट्ठब्बा. तत्र, भिक्खवे, यञ्च दुक्खिन्द्रियं यञ्च दोमनस्सिन्द्रियं, दुक्खा सा वेदना दट्ठब्बा. तत्र, भिक्खवे, यदिदं उपेक्खिन्द्रियं, अदुक्खमसुखा सा वेदना दट्ठब्बा. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. सत्तमं.

८. ततियविभङ्गसुत्तं

५०८. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सुखिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं सुखं ¶ , कायिकं सातं, कायसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सुखिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं दुक्खं, कायिकं असातं, कायसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, सोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं सुखं, चेतसिकं सातं, मनोसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं दुक्खं, चेतसिकं असातं, मनोसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं वा चेतसिकं वा नेव सातं नासातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘तत्र, भिक्खवे, यञ्च सुखिन्द्रियं यञ्च सोमनस्सिन्द्रियं, सुखा सा वेदना दट्ठब्बा. तत्र, भिक्खवे, यञ्च दुक्खिन्द्रियं यञ्च दोमनस्सिन्द्रियं, दुक्खा सा वेदना दट्ठब्बा. तत्र, भिक्खवे, यदिदं उपेक्खिन्द्रियं, अदुक्खमसुखा सा वेदना दट्ठब्बा ¶ . इति खो, भिक्खवे, इमानि पञ्चिन्द्रियानि पञ्च हुत्वा ¶ तीणि होन्ति, तीणि हुत्वा पञ्च होन्ति परियायेना’’ति. अट्ठमं.

९. कट्ठोपमसुत्तं

५०९. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. सुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखिन्द्रियं. सो सुखितोव समानो ‘सुखितोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव सुखवेदनियस्स ¶ फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्नं सुखिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘दुक्खवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खिन्द्रियं. सो दुक्खितोव समानो ‘दुक्खितोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं ¶ पटिच्च उप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘सोमनस्सवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सोमनस्सिन्द्रियं. सो सुमनोव समानो ‘सुमनोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव सोमनस्सवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं सोमनस्सवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्नं सोमनस्सिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘दोमनस्सवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दोमनस्सिन्द्रियं. सो दुम्मनोव समानो ‘दुम्मनोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव दोमनस्सवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं दोमनस्सवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्नं दोमनस्सिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं ¶ वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘उपेक्खावेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खिन्द्रियं. सो उपेक्खकोव समानो ‘उपेक्खकोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव उपेक्खावेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं उपेक्खावेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्नं उपेक्खिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, द्विन्नं कट्ठानं सङ्घट्टनसमोधाना [संघट्टनासमोधाना (पी. क.), संघटनसमोधाना (स्या. कं.)] उस्मा जायति, तेजो अभिनिब्बत्तति; तेसंयेव कट्ठानं नानाभावाविनिक्खेपा या ¶ [नानाभावनिक्खेपा (स्या. कं. पी. क.)] तज्जा उस्मा सा निरुज्झति सा वूपसम्मति; एवमेव खो, भिक्खवे, सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखिन्द्रियं. सो सुखितोव समानो ‘सुखितोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं ¶ वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखिन्द्रियं तं निरुज्झति ¶ , तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘दुक्खवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च…पे… सोमनस्सवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च…पे… दोमनस्सवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च…पे… उपेक्खावेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खिन्द्रियं. सो उपेक्खकोव समानो ‘उपेक्खकोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव उपेक्खावेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं उपेक्खावेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’. नवमं.

१०. उप्पटिपाटिकसुत्तं

५१०. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? दुक्खिन्द्रियं ¶ , दोमनस्सिन्द्रियं, सुखिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. इध, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति दुक्खिन्द्रियं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं दुक्खिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं दुक्खिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. सो दुक्खिन्द्रियञ्च पजानाति, दुक्खिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, दुक्खिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि दुक्खिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरति’’’.

‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति दोमनस्सिन्द्रियं. सो ¶ एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं दोमनस्सिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं दोमनस्सिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’ ¶ . सो दोमनस्सिन्द्रियञ्च पजानाति, दोमनस्सिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, दोमनस्सिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं ¶ दोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं ¶ निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं दोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं दोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि दोमनस्सिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरति’’’.

‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सुखिन्द्रियं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं सुखिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं सुखिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. सो सुखिन्द्रियञ्च पजानाति, सुखिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, सुखिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं सुखिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं सुखिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति यं तं अरिया आचिक्खन्ति ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ ¶ चुप्पन्नं सुखिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि सुखिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरति’’’.

‘‘इध ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सोमनस्सिन्द्रियं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं सोमनस्सिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं सोमनस्सिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. सो सोमनस्सिन्द्रियञ्च पजानाति, सोमनस्सिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, सोमनस्सिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं सोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं सोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं सोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि सोमनस्सिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरति’’’.

‘‘इध ¶ ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति उपेक्खिन्द्रियं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं उपेक्खिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं ¶ सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं उपेक्खिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. सो उपेक्खिन्द्रियञ्च पजानाति, उपेक्खिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं उपेक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं उपेक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं उपेक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि ¶ उपेक्खिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरती’’’ति. दसमं.

सुखिन्द्रियवग्गो चतुत्थो.

तस्सुद्दानं –

सुद्धिकञ्च सोतो अरहा, दुवे समणब्राह्मणा;

विभङ्गेन तयो वुत्ता, कट्ठो उप्पटिपाटिकन्ति.

५. जरावग्गो

१. जराधम्मसुत्तं

५११. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बारामे मिगारमातुपासादे. तेन खो पन समयेन भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो पच्छातपे निसिन्नो होति पिट्ठिं ओतापयमानो.

अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा भगवतो गत्तानि पाणिना अनोमज्जन्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्छरियं, भन्ते ¶ , अब्भुतं, भन्ते! न चेवं दानि, भन्ते, भगवतो ताव परिसुद्धो छविवण्णो परियोदातो, सिथिलानि च गत्तानि सब्बानि वलियजातानि, पुरतो पब्भारो ¶ च कायो, दिस्सति च इन्द्रियानं अञ्ञथत्तं – चक्खुन्द्रियस्स सोतिन्द्रियस्स घानिन्द्रियस्स जिव्हिन्द्रियस्स कायिन्द्रियस्सा’’ति.

‘‘एवञ्हेतं ¶ , आनन्द, होति – जराधम्मो योब्बञ्ञे, ब्याधिधम्मो आरोग्ये, मरणधम्मो जीविते. न चेव ताव परिसुद्धो होति छविवण्णो परियोदातो, सिथिलानि च होन्ति गत्तानि सब्बानि वलियजातानि, पुरतो पब्भारो च कायो, दिस्सति च इन्द्रियानं अञ्ञथत्तं – चक्खुन्द्रियस्स सोतिन्द्रियस्स घानिन्द्रियस्स जिव्हिन्द्रियस्स कायिन्द्रियस्सा’’ति.

‘‘इदमवोच भगवा. इदं वत्वा च सुगतो ¶ अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘धी तं जम्मि जरे अत्थु, दुब्बण्णकरणी जरे;

ताव मनोरमं बिम्बं, जराय अभिमद्दितं.

‘‘योपि वस्ससतं जीवे, सोपि मच्चुपरायणो [सब्बे मच्चुपरायना (स्या. कं. क.)];

न किञ्चि परिवज्जेति, सब्बमेवाभिमद्दती’’ति. पठमं;

२. उण्णाभब्राह्मणसुत्तं

५१२. सावत्थिनिदानं. अथ खो उण्णाभो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो उण्णाभो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘पञ्चिमानि, भो गोतम, इन्द्रियानि नानाविसयानि नानागोचरानि, न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्ति. कतमानि पञ्च? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं ¶ . इमेसं नु खो, भो गोतम, पञ्चन्नं इन्द्रियानं नानाविसयानं ¶ नानागोचरानं न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्तानं किं पटिसरणं, को च नेसं गोचरविसयं पच्चनुभोती’’ति?

‘‘पञ्चिमानि, ब्राह्मण, इन्द्रियानि नानाविसयानि नानागोचरानि न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्ति. कतमानि पञ्च? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं ¶ , घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं. इमेसं खो, ब्राह्मण, पञ्चन्नं इन्द्रियानं नानाविसयानं नानागोचरानं ¶ न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्तानं मनो पटिसरणं, मनोव नेसं गोचरविसयं पच्चनुभोती’’ति.

‘‘मनस्स पन, भो गोतम, किं पटिसरण’’न्ति? ‘‘मनस्स खो, ब्राह्मण, सति पटिसरण’’न्ति. ‘‘सतिया पन, भो गोतम, किं पटिसरण’’न्ति? ‘‘सतिया खो, ब्राह्मण, विमुत्ति पटिसरण’’न्ति. ‘‘विमुत्तिया पन, भो गोतम, किं पटिसरण’’न्ति? ‘‘विमुत्तिया खो, ब्राह्मण, निब्बानं पटिसरण’’न्ति. ‘‘निब्बानस्स पन, भो गोतम, किं पटिसरण’’न्ति? ‘‘अच्चयासि [अच्चसरा (सी. स्या. कं.), अज्झपरं (पी. क.)], ब्राह्मण, पञ्हं, नासक्खि पञ्हस्स परियन्तं गहेतुं. निब्बानोगधञ्हि, ब्राह्मण, ब्रह्मचरियं वुस्सति निब्बानपरायणं निब्बानपरियोसान’’न्ति.

अथ खो उण्णाभो ब्राह्मणो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि.

अथ खो भगवा अचिरपक्कन्ते उण्णाभे ब्राह्मणे भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, कूटागारे वा कूटागारसालायं वा [रस्मियो (स्या. क.)] पाचीनवातपाना सूरिये उग्गच्छन्ते वातपानेन रस्मि [कूटागारं वा कूटागारसालं वा उत्तराय (क. सी.)] पविसित्वा क्वास्स [काय (स्या. क.)] पतिट्ठिता’’ति? ‘‘पच्छिमायं, भन्ते, भित्तिय’’न्ति. ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, उण्णाभस्स ब्राह्मणस्स तथागते सद्धा ¶ निविट्ठा मूलजाता पतिट्ठिता दळ्हा असंहारिया समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं. इमम्हि चे, भिक्खवे, समये उण्णाभो ब्राह्मणो कालङ्करेय्य, नत्थि संयोजनं येन संयोजनेन संयुत्तो उण्णाभो ब्राह्मणो पुन इमं लोकं आगच्छेय्या’’ति. दुतियं.

३. साकेतसुत्तं

५१३. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा साकेते विहरति अञ्जनवने मिगदाये. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अत्थि नु खो, भिक्खवे ¶ , परियायो यं परियायं आगम्म यानि पञ्चिन्द्रियानि तानि पञ्च बलानि होन्ति, यानि पञ्च बलानि तानि पञ्चिन्द्रियानि होन्ती’’ति?

‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा भगवंनेत्तिका भगवंपटिसरणा. साधु वत, भन्ते, भगवन्तंयेव पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘अत्थि, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म यानि पञ्चिन्द्रियानि तानि पञ्च बलानि होन्ति, यानि पञ्च बलानि तानि पञ्चिन्द्रियानि होन्ति’’.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म यानि पञ्चिन्द्रियानि तानि पञ्च बलानि होन्ति, यानि पञ्च बलानि तानि पञ्चिन्द्रियानि होन्ति? यं, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं तं सद्धाबलं, यं सद्धाबलं तं सद्धिन्द्रियं; यं वीरियिन्द्रियं तं वीरियबलं, यं वीरियबलं तं वीरियिन्द्रियं; यं सतिन्द्रियं तं सतिबलं, यं सतिबलं तं सतिन्द्रियं; यं समाधिन्द्रियं तं ¶ समाधिबलं, यं समाधिबलं तं समाधिन्द्रियं; यं पञ्ञिन्द्रियं तं पञ्ञाबलं, यं पञ्ञाबलं तं पञ्ञिन्द्रियं. सेय्यथापि, भिक्खवे, नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा, तस्स मज्झे दीपो. अत्थि, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया एको सोतो त्वेव सङ्ख्यं गच्छति [सङ्खं (सी. स्या. कं.)]. अत्थि पन, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया द्वे सोतानि त्वेव सङ्ख्यं गच्छन्ति.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया एको सोतो त्वेव सङ्ख्यं गच्छति? यञ्च, भिक्खवे, तस्स दीपस्स पुरिमन्ते [पुरत्थिमन्ते (सी. स्या. कं. पी.)] उदकं, यञ्च पच्छिमन्ते उदकं – अयं खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया एको सोतो त्वेव सङ्ख्यं गच्छति.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया द्वे सोतानि त्वेव ¶ सङ्ख्यं गच्छन्ति? यञ्च, भिक्खवे, तस्स दीपस्स उत्तरन्ते उदकं, यञ्च दक्खिणन्ते उदकं – अयं खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया द्वे सोतानि त्वेव सङ्ख्यं गच्छन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, यं सद्धिन्द्रियं तं सद्धाबलं, यं सद्धाबलं तं सद्धिन्द्रियं; यं वीरियिन्द्रियं तं वीरियबलं, यं वीरियबलं तं वीरियिन्द्रियं; यं सतिन्द्रियं तं सतिबलं ¶ , यं सतिबलं तं सतिन्द्रियं; यं ¶ समाधिन्द्रियं तं समाधिबलं, यं समाधिबलं तं समाधिन्द्रियं; यं पञ्ञिन्द्रियं तं पञ्ञाबलं, यं पञ्ञाबलं तं पञ्ञिन्द्रियं. पञ्चन्नं, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरती’’ति. ततियं.

४. पुब्बकोट्ठकसुत्तं

५१४. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बकोट्ठके. तत्र खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘सद्दहसि [सद्दहासि (सी. पी.)] त्वं, सारिपुत्त – सद्धिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसान’’न्ति?

‘‘न ¶ ख्वाहं एत्थ, भन्ते, भगवतो सद्धाय गच्छामि – सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. येसञ्हेतं, भन्ते, अञ्ञातं अस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं [अपस्सितं (सी. स्या. कं. क.), अफुसितं (पी.)] पञ्ञाय, ते तत्थ परेसं सद्धाय गच्छेय्युं – सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. येसञ्च खो एतं, भन्ते, ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय, निक्कङ्खा ते तत्थ निब्बिचिकिच्छा – सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. मय्हञ्च खो एतं, भन्ते, ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय. निक्कङ्खवाहं ¶ तत्थ निब्बिचिकिच्छो सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसान’’न्ति.

‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! येसञ्हेतं, सारिपुत्त, अञ्ञातं अस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं ¶ अफस्सितं पञ्ञाय, ते तत्थ परेसं सद्धाय गच्छेय्युं – सद्धिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. येसञ्च खो एतं, सारिपुत्त, ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय, निक्कङ्खा ते तत्थ निब्बिचिकिच्छा ¶ – सद्धिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं ¶ अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसान’’न्ति. चतुत्थं.

५. पठमपुब्बारामसुत्तं

५१५. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बारामे मिगारमातुपासादे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘कतिनं नु खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति?

भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘एकस्स खो, भिक्खवे, इन्द्रियस्स भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमस्स एकस्स पञ्ञिन्द्रियस्स पञ्ञवतो ¶ , भिक्खवे, अरियसावकस्स तदन्वया सद्धा सण्ठाति, तदन्वयं वीरियं सण्ठाति, तदन्वया सति सण्ठाति, तदन्वयो समाधि सण्ठाति. इमस्स खो, भिक्खवे, एकस्स इन्द्रियस्स भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. पञ्चमं.

६. दुतियपुब्बारामसुत्तं

५१६. तंयेव निदानं. ‘‘कतिनं नु खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘द्विन्नं ¶ खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति ¶ – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमेसं द्विन्नं? अरियाय च पञ्ञाय, अरियाय च विमुत्तिया. या हिस्स, भिक्खवे, अरिया पञ्ञा तदस्स पञ्ञिन्द्रियं. या हिस्स, भिक्खवे, अरिया विमुत्ति तदस्स समाधिन्द्रियं. इमेसं खो, भिक्खवे, द्विन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ¶ ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. छट्ठं.

७. ततियपुब्बारामसुत्तं

५१७. तंयेव निदानं. ‘‘कतिनं नु खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता ¶ बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘चतुन्नं खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमेसं चतुन्नं? वीरियिन्द्रियस्स, सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स, पञ्ञिन्द्रियस्स – इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. सत्तमं.

८. चतुत्थपुब्बारामसुत्तं

५१८. तंयेव निदानं. ‘‘कतिनं नु खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘पञ्चन्नं खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमेसं पञ्चन्नं? सद्धिन्द्रियस्स ¶ , वीरियिन्द्रियस्स, सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स, पञ्ञिन्द्रियस्स – इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता ¶ खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. अट्ठमं.

९. पिण्डोलभारद्वाजसुत्तं

५१९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. तेन खो पन समयेन आयस्मता पिण्डोलभारद्वाजेन अञ्ञा ब्याकता होति – ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं ¶ , नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’’ति. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘आयस्मता, भन्ते, पिण्डोलभारद्वाजेन अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. किं नु खो, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानेन आयस्मता पिण्डोलभारद्वाजेन अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति?

‘‘तिण्णन्नं खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता पिण्डोलभारद्वाजेन भिक्खुना अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमेसं तिण्णन्नं? सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स, पञ्ञिन्द्रियस्स – इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता पिण्डोलभारद्वाजेन भिक्खुना अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. इमानि च, भिक्खवे, तीणिन्द्रियानि किमन्तानि? खयन्तानि. किस्स खयन्तानि? जातिजरामरणस्स. ‘जातिजरामरणं खय’न्ति खो, भिक्खवे, सम्पस्समानेन पिण्डोलभारद्वाजेन ¶ भिक्खुना अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. नवमं.

१०. आपणसुत्तं

५२०. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा अङ्गेसु विहरति आपणं नाम अङ्गानं निगमो. तत्र खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘यो सो, सारिपुत्त, अरियसावको तथागते एकन्तगतो [एकन्तिगतो (सी.)] अभिप्पसन्नो, न सो तथागते वा तथागतसासने वा कङ्खेय्य वा विचिकिच्छेय्य वा’’ति?

‘‘यो सो, भन्ते, अरियसावको तथागते एकन्तगतो अभिप्पसन्नो, न सो तथागते वा तथागतसासने वा कङ्खेय्य वा विचिकिच्छेय्य वा. सद्धस्स हि, भन्ते, अरियसावकस्स एवं पाटिकङ्खं यं ¶ आरद्धवीरियो विहरिस्सति – अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. यं हिस्स, भन्ते, वीरियं तदस्स वीरियिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि ¶ , भन्ते, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स एतं पाटिकङ्खं यं सतिमा भविस्सति, परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. या हिस्स, भन्ते, सति तदस्स सतिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, भन्ते, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स उपट्ठितस्सतिनो एतं पाटिकङ्खं यं वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभिस्सति समाधिं, लभिस्सति चित्तस्स एकग्गतं. यो हिस्स, भन्ते, समाधि तदस्स समाधिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, भन्ते, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स उपट्ठितस्सतिनो ¶ समाहितचित्तस्स एतं पाटिकङ्खं यं एवं पजानिस्सति – अनमतग्गो खो संसारो. पुब्बा कोटि न पञ्ञायति अविज्जानीवरणानं सत्तानं तण्हासंयोजनानं सन्धावतं संसरतं. अविज्जाय त्वेव तमोकायस्स असेसविरागनिरोधो सन्तमेतं पदं पणीतमेतं पदं, यदिदं – सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं [निब्बानन्ति (?)]. या हिस्स, भन्ते, पञ्ञा तदस्स पञ्ञिन्द्रियं.

‘‘सद्धो ¶ सो [स खो सो (सी. स्या. कं.)], भन्ते, अरियसावको एवं पदहित्वा पदहित्वा एवं सरित्वा सरित्वा एवं समादहित्वा समादहित्वा एवं पजानित्वा पजानित्वा एवं अभिसद्दहति – ‘इमे खो ते धम्मा ये मे पुब्बे सुतवा अहेसुं. तेनाहं ¶ एतरहि कायेन च फुसित्वा विहरामि, पञ्ञाय च अतिविज्झ [पटिविज्झ (सी. क.) तदट्ठकथासु पन अतिविज्झित्वाति वण्णितं] पस्सामी’ति. या हिस्स, भन्ते, सद्धा तदस्स सद्धिन्द्रिय’’न्ति.

‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! यो सो, सारिपुत्त, अरियसावको तथागते एकन्तगतो अभिप्पसन्नो, न सो तथागते वा तथागतसासने वा कङ्खेय्य वा विचिकिच्छेय्य वा. सद्धस्स हि, सारिपुत्त, अरियसावकस्स एतं पाटिकङ्खं यं आरद्धवीरियो विहरिस्सति – अकुसलानं ¶ धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. यं हिस्स, सारिपुत्त, वीरियं तदस्स वीरियिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, सारिपुत्त, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स एतं पाटिकङ्खं यं सतिमा भविस्सति, परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. या हिस्स, सारिपुत्त, सति तदस्स सतिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, सारिपुत्त, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स उपट्ठितस्सतिनो एतं पाटिकङ्खं यं वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभिस्सति समाधिं, लभिस्सति चित्तस्स एकग्गतं. यो हिस्स, सारिपुत्त, समाधि तदस्स समाधिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, सारिपुत्त, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स उपट्ठितस्सतिनो समाहितचित्तस्स ¶ एतं पाटिकङ्खं यं एवं पजानिस्सति – अनमतग्गो खो संसारो. पुब्बा कोटि न पञ्ञायति अविज्जानीवरणानं सत्तानं तण्हासंयोजनानं सन्धावतं संसरतं. अविज्जाय त्वेव तमोकायस्स असेसविरागनिरोधो सन्तमेतं पदं पणीतमेतं पदं, यदिदं – सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं. या हिस्स, सारिपुत्त, पञ्ञा तदस्स पञ्ञिन्द्रियं.

‘‘सद्धो सो [स खो सो (सी. स्या. कं. पी.)], सारिपुत्त, अरियसावको एवं पदहित्वा पदहित्वा एवं सरित्वा सरित्वा एवं समादहित्वा समादहित्वा एवं पजानित्वा पजानित्वा एवं अभिसद्दहति – ‘इमे खो ते ¶ धम्मा ये मे पुब्बे सुतवा अहेसुं. तेनाहं एतरहि ¶ कायेन च फुसित्वा विहरामि, पञ्ञाय च अतिविज्झ [पटिविज्झ (क. सी. क.)] पस्सामी’ति. या हिस्स, सारिपुत्त, सद्धा तदस्स सद्धिन्द्रिय’’न्ति. दसमं.

जरावग्गो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

जरा उण्णाभो ब्राह्मणो, साकेतो पुब्बकोट्ठको;

पुब्बारामे च चत्तारि, पिण्डोलो आपणेन चाति [सद्धेन ते दसाति (स्या. कं. क.)].

६. सूकरखतवग्गो

१. सालसुत्तं

५२१. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसलेसु विहरति सालाय ब्राह्मणगामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि तिरच्छानगता पाणा, सीहो मिगराजा तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – थामेन जवेन सूरेन [सूरियेन (सी. स्या. कं.)]; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय’’.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, बोधिपक्खिया धम्मा? सद्धिन्द्रियं, भिक्खवे, बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति; वीरियिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति; सतिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति; समाधिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति; पञ्ञिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि तिरच्छानगता पाणा, सीहो मिगराजा तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – थामेन जवेन सूरेन; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाया’’ति. पठमं.

२. मल्लिकसुत्तं

५२२. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा मल्लेसु [मल्लकेसु (सी. स्या. कं.), मल्लिकेसु (क.)] विहरति उरुवेलकप्पं ¶ नाम मल्लानं निगमो. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘यावकीवञ्च, भिक्खवे, अरियसावकस्स अरियञाणं न उप्पन्नं होति नेव ताव चतुन्नं इन्द्रियानं सण्ठिति होति, नेव ताव चतुन्नं इन्द्रियानं अवट्ठिति होति. यतो च खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स अरियञाणं उप्पन्नं होति, अथ चतुन्नं इन्द्रियानं सण्ठिति होति, अथ चतुन्नं इन्द्रियानं अवट्ठिति होति’’.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यावकीवञ्च कूटागारस्स कूटं न उस्सितं होति, नेव ताव गोपानसीनं सण्ठिति होति, नेव ताव गोपानसीनं अवट्ठिति होति. यतो च खो, भिक्खवे, कूटागारस्स कूटं उस्सितं ¶ होति, अथ गोपानसीनं सण्ठिति होति, अथ गोपानसीनं अवट्ठिति होति. एवमेव खो, भिक्खवे, यावकीवञ्च अरियसावकस्स अरियञाणं न उप्पन्नं होति, नेव ताव चतुन्नं इन्द्रियानं सण्ठिति होति, नेव ताव चतुन्नं इन्द्रियानं अवट्ठिति होति. यतो च खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स अरियञाणं उप्पन्नं होति, अथ चतुन्नं इन्द्रियानं…पे… अवट्ठिति होति.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? सद्धिन्द्रियस्स ¶ , वीरियिन्द्रियस्स, सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स. पञ्ञवतो, भिक्खवे, अरियसावकस्स तदन्वया सद्धा सण्ठाति, तदन्वयं वीरियं सण्ठाति, तदन्वया सति सण्ठाति, तदन्वयो समाधि सण्ठाती’’ति. दुतियं.

३. सेखसुत्तं

५२३. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अत्थि नु खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानेय्य, असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानेय्या’’ति?

भगवंमूलका ¶ नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘अत्थि, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानेय्य, असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानेय्य’’.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानाति? इध, भिक्खवे, सेखो भिक्खु ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति – अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सेखो भिक्खु इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अत्थि नु खो इतो बहिद्धा अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा यो एवं भूतं तच्छं तथं धम्मं ¶ देसेति ¶ यथा भगवा’ति? सो एवं पजानाति – ‘नत्थि खो इतो बहिद्धा अञ्ञो समणो वा ¶ ब्राह्मणो वा यो एवं भूतं तच्छं तथं धम्मं देसेति यथा भगवा’ति. अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सेखो भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि पजानाति – सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं – यंगतिकानि यंपरमानि यंफलानि यंपरियोसानानि. न हेव खो कायेन फुसित्वा विहरति; पञ्ञाय च अतिविज्झ पस्सति. अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानाति? इध, भिक्खवे, असेखो भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि पजानाति – सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं – यंगतिकानि यंपरमानि यंफलानि यंपरियोसानानि. कायेन च फुसित्वा विहरति; पञ्ञाय च अतिविज्झ ¶ पस्सति. अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, असेखो भिक्खु छ इन्द्रियानि पजानाति. ‘चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं – इमानि खो छ इन्द्रियानि सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं ¶ अपरिसेसं निरुज्झिस्सन्ति, अञ्ञानि च छ इन्द्रियानि न कुहिञ्चि किस्मिञ्चि उप्पज्जिस्सन्ती’ति पजानाति. अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानाती’’ति. ततियं.

४. पदसुत्तं

५२४. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यानि कानिचि जङ्गलानं [जङ्गमानं (सी. पी.)] पाणानं पदजातानि सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति, हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – महन्तत्तेन; एवमेव खो, भिक्खवे, यानि कानिचि पदानि बोधाय संवत्तन्ति ¶ , पञ्ञिन्द्रियं पदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय. कतमानि च, भिक्खवे, पदानि बोधाय संवत्तन्ति? सद्धिन्द्रियं, भिक्खवे, पदं, तं बोधाय संवत्तति; वीरियिन्द्रियं पदं, तं बोधाय संवत्तति; सतिन्द्रियं पदं, तं बोधाय संवत्तति; समाधिन्द्रियं पदं, तं बोधाय संवत्तति; पञ्ञिन्द्रियं पदं, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि, भिक्खवे, यानि कानिचि जङ्गलानं पाणानं पदजातानि सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति, हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – महन्तत्तेन; एवमेव खो, भिक्खवे, यानि कानिचि पदानि बोध�