📜

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स.

अङ्गुत्तरनिकायो

दसकनिपातपाळि

१. पठमपण्णासकं

१. आनिसंसवग्गो

१. किमत्थियसुत्तं

१. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘किमत्थियानि ¶ , भन्ते, कुसलानि सीलानि किमानिसंसानी’’ति? ‘‘अविप्पटिसारत्थानि खो, आनन्द, कुसलानि सीलानि अविप्पटिसारानिसंसानी’’ति.

‘‘अविप्पटिसारो पन, भन्ते, किमत्थियो किमानिसंसो’’ति? ‘‘अविप्पटिसारो खो, आनन्द, पामोज्जत्थो पामोज्जानिसंसो’’ति [पामुज्जत्थो पामुज्जानिसंसोति (सी. स्या. पी.) अ. नि. ११.१].

‘‘पामोज्जं पन, भन्ते, किमत्थियं किमानिसंस’’न्ति? ‘‘पामोज्जं खो, आनन्द, पीतत्थं पीतानिसंस’’न्ति.

‘‘पीति पन, भन्ते, किमत्थिया किमानिसंसा’’ति? ‘‘पीति खो, आनन्द, पस्सद्धत्था पस्सद्धानिसंसा’’ति.

‘‘पस्सद्धि ¶ पन, भन्ते, किमत्थिया किमानिसंसा’’ति? ‘‘पस्सद्धि खो ¶ , आनन्द, सुखत्था सुखानिसंसा’’ति.

‘‘सुखं पन, भन्ते, किमत्थियं किमानिसंस’’न्ति? ‘‘सुखं खो, आनन्द, समाधत्थं समाधानिसंस’’न्ति ¶ .

‘‘समाधि पन, भन्ते, किमत्थियो किमानिसंसो’’ति? ‘‘समाधि खो, आनन्द, यथाभूतञाणदस्सनत्थो यथाभूतञाणदस्सनानिसंसो’’ति.

‘‘यथाभूतञाणदस्सनं पन, भन्ते, किमत्थियं किमानिसंस’’न्ति? ‘‘यथाभूतञाणदस्सनं खो, आनन्द, निब्बिदाविरागत्थं निब्बिदाविरागानिसंस’’न्ति.

‘‘निब्बिदाविरागो पन, भन्ते किमत्थियो किमानिसंसो’’ति? ‘‘निब्बिदाविरागो खो, आनन्द, विमुत्तिञाणदस्सनत्थो विमुत्तिञाणदस्सनानिसंसो [… निसंसोति (सी. क.)].

‘‘इति खो, आनन्द, कुसलानि सीलानि अविप्पटिसारत्थानि अविप्पटिसारानिसंसानि; अविप्पटिसारो ¶ पामोज्जत्थो पामोज्जानिसंसो; पामोज्जं पीतत्थं पीतानिसंसं; पीति पस्सद्धत्था पस्सद्धानिसंसा; पस्सद्धि सुखत्था सुखानिसंसा; सुखं समाधत्थं समाधानिसंसं; समाधि यथाभूतञाणदस्सनत्थो यथाभूतञाणदस्सनानिसंसो; यथाभूतञाणदस्सनं निब्बिदाविरागत्थं निब्बिदाविरागानिसंसं; निब्बिदाविरागो विमुत्तिञाणदस्सनत्थो विमुत्तिञाणदस्सनानिसंसो. इति खो, आनन्द, कुसलानि सीलानि अनुपुब्बेन अग्गाय परेन्ती’’ति [अरहत्ताय पूरेन्तीति (स्या.)]. पठमं.

२. चेतनाकरणीयसुत्तं

२. [अ. नि. ११.२] ‘‘सीलवतो, भिक्खवे, सीलसम्पन्नस्स न चेतनाय करणीयं – ‘अविप्पटिसारो मे उप्पज्जतू’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं सीलवतो सीलसम्पन्नस्स अविप्पटिसारो उप्पज्जति. अविप्पटिसारिस्स, भिक्खवे, न चेतनाय करणीयं – ‘पामोज्जं मे उप्पज्जतू’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं अविप्पटिसारिस्स पामोज्जं जायति. पमुदितस्स, भिक्खवे, न चेतनाय ¶ करणीयं – ‘पीति मे उप्पज्जतू’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं पमुदितस्स पीति ¶ उप्पज्जति. पीतिमनस्स, भिक्खवे, न चेतनाय करणीयं – ‘कायो मे पस्सम्भतू’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं पीतिमनस्स ¶ कायो पस्सम्भति. पस्सद्धकायस्स, भिक्खवे, न चेतनाय करणीयं – ‘सुखं वेदियामी’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं पस्सद्धकायो सुखं वेदियति. सुखिनो, भिक्खवे, न चेतनाय करणीयं – ‘चित्तं मे समाधियतू’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं सुखिनो चित्तं समाधियति. समाहितस्स, भिक्खवे, न चेतनाय करणीयं – ‘यथाभूतं जानामि पस्सामी’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं समाहितो यथाभूतं जानाति पस्सति. यथाभूतं, भिक्खवे, जानतो पस्सतो न चेतनाय करणीयं – ‘निब्बिन्दामि विरज्जामी’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं यथाभूतं जानं पस्सं निब्बिन्दति विरज्जति. निब्बिन्नस्स [निब्बिन्दस्स (सी. क.)], भिक्खवे, विरत्तस्स न चेतनाय करणीयं – ‘विमुत्तिञाणदस्सनं सच्छिकरोमी’ति. धम्मता एसा, भिक्खवे, यं निब्बिन्नो [निब्बिन्दो (सी. क.)] विरत्तो विमुत्तिञाणदस्सनं सच्छिकरोति.

‘‘इति खो, भिक्खवे, निब्बिदाविरागो विमुत्तिञाणदस्सनत्थो विमुत्तिञाणदस्सनानिसंसो; यथाभूतञाणदस्सनं निब्बिदाविरागत्थं निब्बिदाविरागानिसंसं; समाधि यथाभूतञाणदस्सनत्थो यथाभूतञाणदस्सनानिसंसो; सुखं समाधत्थं समाधानिसंसं; पस्सद्धि सुखत्था ¶ सुखानिसंसा; पीति पस्सद्धत्था पस्सद्धानिसंसा; पामोज्जं पीतत्थं पीतानिसंसं; अविप्पटिसारो पामोज्जत्थो पामोज्जानिसंसो; कुसलानि सीलानि अविप्पटिसारत्थानि अविप्पटिसारानिसंसानि ¶ . इति खो, भिक्खवे, धम्मा धम्मे ¶ अभिसन्देन्ति, धम्मा धम्मे परिपूरेन्ति अपारा पारं गमनाया’’ति. दुतियं.

३. पठमउपनिससुत्तं

३. [अ. नि. ५.२४; ११.३] ‘‘दुस्सीलस्स, भिक्खवे, सीलविपन्नस्स हतूपनिसो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे असति अविप्पटिसारविपन्नस्स हतूपनिसं होति पामोज्जं; पामोज्जे असति पामोज्जविपन्नस्स हतूपनिसा होति पीति; पीतिया असति पीतिविपन्नस्स हतूपनिसा होति पस्सद्धि; पस्सद्धिया असति पस्सद्धिविपन्नस्स हतूपनिसं होति सुखं; सुखे असति सुखविपन्नस्स हतूपनिसो होति सम्मासमाधि; सम्मासमाधिम्हि असति सम्मासमाधिविपन्नस्स हतूपनिसं होति यथाभूतञाणदस्सनं; यथाभूतञाणदस्सने असति यथाभूतञाणदस्सनविपन्नस्स हतूपनिसो होति निब्बिदाविरागो ¶ ; निब्बिदाविरागे असति निब्बिदाविरागविपन्नस्स हतूपनिसं होति विमुत्तिञाणदस्सनं. सेय्यथापि, भिक्खवे, रुक्खो साखापलासविपन्नो. तस्स पपटिकापि न पारिपूरिं गच्छति, तचोपि… फेग्गुपि… सारोपि न पारिपूरिं गच्छति. एवमेवं खो, भिक्खवे, दुस्सीलस्स सीलविपन्नस्स हतूपनिसो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे असति अविप्पटिसारविपन्नस्स हतूपनिसं होति…पे… विमुत्तिञाणदस्सनं.

‘‘सीलवतो, भिक्खवे, सीलसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे सति अविप्पटिसारसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति पामोज्जं; पामोज्जे सति पामोज्जसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्ना होति पीति; पीतिया सति पीतिसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्ना होति पस्सद्धि; पस्सद्धिया सति पस्सद्धिसम्पन्नस्स ¶ उपनिससम्पन्नं होति सुखं; सुखे सति सुखसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति सम्मासमाधि ¶ ; सम्मासमाधिम्हि सति सम्मासमाधिसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति यथाभूतञाणदस्सनं; यथाभूतञाणदस्सने सति यथाभूतञाणदस्सनसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति निब्बिदाविरागो; निब्बिदाविरागे सति निब्बिदाविरागसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति विमुत्तिञाणदस्सनं. सेय्यथापि, भिक्खवे, रुक्खो साखापलाससम्पन्नो. तस्स पपटिकापि पारिपूरिं गच्छति, तचोपि… फेग्गुपि… सारोपि पारिपूरिं ¶ गच्छति. एवमेवं खो, भिक्खवे, सीलवतो सीलसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे सति अविप्पटिसारसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति…पे… विमुत्तिञाणदस्सन’’न्ति. ततियं.

४. दुतियउपनिससुत्तं

४. [अ. नि. ११.४] तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘दुस्सीलस्स, आवुसो, सीलविपन्नस्स हतूपनिसो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे असति अविप्पटिसारविपन्नस्स हतूपनिसं होति…पे… विमुत्तिञाणदस्सनं. सेय्यथापि, आवुसो, रुक्खो साखापलासविपन्नो. तस्स पपटिकापि न पारिपूरिं गच्छति, तचोपि… फेग्गुपि… सारोपि न पारिपूरिं गच्छति. एवमेवं खो, आवुसो, दुस्सीलस्स सीलविपन्नस्स हतूपनिसो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे असति अविप्पटिसारविपन्नस्स हतूपनिसं होति…पे… विमुत्तिञाणदस्सनं.

‘‘सीलवतो ¶ , आवुसो, सीलसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे सति अविप्पटिसारसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति…पे. ¶ … विमुत्तिञाणदस्सनं. सेय्यथापि, आवुसो, रुक्खो साखापलाससम्पन्नो. तस्स पपटिकापि पारिपूरिं गच्छति, तचोपि… फेग्गुपि… सारोपि पारिपूरिं गच्छति. एवमेवं खो, आवुसो, सीलवतो सीलसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे सति अविप्पटिसारसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति…पे… विमुत्तिञाणदस्सन’’न्ति. चतुत्थं.

५. ततियउपनिससुत्तं

५. [अ. नि. ११.५] तत्र ¶ ¶ खो आयस्मा आनन्दो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘दुस्सीलस्स, आवुसो, सीलविपन्नस्स हतूपनिसो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे असति अविप्पटिसारविपन्नस्स हतूपनिसं होति पामोज्जं; पामोज्जे असति पामोज्जविपन्नस्स हतूपनिसा होति पीति; पीतिया असति पीतिविपन्नस्स हतूपनिसा होति पस्सद्धि; पस्सद्धिया असति पस्सद्धिविपन्नस्स हतूपनिसं होति सुखं; सुखे असति सुखविपन्नस्स हतूपनिसो होति सम्मासमाधि; सम्मासमाधिम्हि असति सम्मासमाधिविपन्नस्स हतूपनिसं होति यथाभूतञाणदस्सनं; यथाभूतञाणदस्सने असति यथाभूतञाणदस्सनविपन्नस्स हतूपनिसो होति निब्बिदाविरागो; निब्बिदाविरागे असति निब्बिदाविरागविपन्नस्स हतूपनिसं होति विमुत्तिञाणदस्सनं. सेय्यथापि, आवुसो, रुक्खो साखापलासविपन्नो. तस्स पपटिकापि न पारिपूरिं गच्छति, तचोपि… फेग्गुपि… सारोपि न पारिपूरिं गच्छति. एवमेवं खो, आवुसो, दुस्सीलस्स सीलविपन्नस्स हतूपनिसो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे असति अविप्पटिसारविपन्नस्स हतूपनिसं होति…पे… विमुत्तिञाणदस्सनं.

‘‘सीलवतो, आवुसो, सीलसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे सति अविप्पटिसारसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति पामोज्जं; पामोज्जे सति पामोज्जसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्ना होति पीति; पीतिया सति पीतिसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्ना होति पस्सद्धि; पस्सद्धिया सति पस्सद्धिसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति सुखं; सुखे सति सुखसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति सम्मासमाधि ¶ ; सम्मासमाधिम्हि सति सम्मासमाधिसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति यथाभूतञाणदस्सनं ¶ ; यथाभूतञाणदस्सने ¶ सति यथाभूतञाणदस्सनसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति निब्बिदाविरागो; निब्बिदाविरागे सति निब्बिदाविरागसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति विमुत्तिञाणदस्सनं. सेय्यथापि, आवुसो, रुक्खो साखापलाससम्पन्नो ¶ . तस्स पपटिकापि पारिपूरिं गच्छति, तचोपि… फेग्गुपि… सारोपि पारिपूरिं गच्छति. एवमेवं खो, आवुसो, सीलवतो सीलसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नो होति अविप्पटिसारो; अविप्पटिसारे सति अविप्पटिसारसम्पन्नस्स उपनिससम्पन्नं होति…पे… विमुत्तिञाणदस्सन’’न्ति. पञ्चमं.

६. समाधिसुत्तं

६. [अ. नि. ११.१८] अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सिया नु खो, भन्ते, भिक्खुनो तथारूपो समाधिपटिलाभो यथा नेव पथवियं पथविसञ्ञी [पठविसञ्ञी (सी.), पठवीसञ्ञी (स्या.)] अस्स, न आपस्मिं आपोसञ्ञी अस्स, न तेजस्मिं तेजोसञ्ञी अस्स, न वायस्मिं वायोसञ्ञी अस्स, न आकासानञ्चायतने आकासानञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न विञ्ञाणञ्चायतने विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न आकिञ्चञ्ञायतने आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न नेवसञ्ञानासञ्ञायतने नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न इधलोके इधलोकसञ्ञी अस्स, न परलोके परलोकसञ्ञी अस्स ¶ ; सञ्ञी च पन अस्सा’’ति? ‘‘सिया, आनन्द, भिक्खुनो तथारूपो समाधिपटिलाभो ¶ यथा नेव पथवियं पथविसञ्ञी अस्स, न आपस्मिं आपोसञ्ञी अस्स, न तेजस्मिं तेजोसञ्ञी अस्स, न वायस्मिं वायोसञ्ञी अस्स, न आकासानञ्चायतने आकासानञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न विञ्ञाणञ्चायतने विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न आकिञ्चञ्ञायतने आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न नेवसञ्ञानासञ्ञायतने नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न इधलोके इधलोकसञ्ञी अस्स, न परलोके परलोकसञ्ञी अस्स; सञ्ञी च पन अस्सा’’ति.

‘‘यथा कथं पन, भन्ते, सिया भिक्खुनो तथारूपो समाधिपटिलाभो यथा नेव पथवियं पथविसञ्ञी अस्स, न आपस्मिं आपोसञ्ञी अस्स न तेजस्मिं तेजोसञ्ञी अस्स ¶ , न वायस्मिं वायोसञ्ञी अस्स, न आकासानञ्चायतने आकासानञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न ¶ विञ्ञाणञ्चायतने विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न आकिञ्चञ्ञायत्तने आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न नेवसञ्ञानासञ्ञायतने नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न इधलोके इधलोकसञ्ञी अस्स, न परलोके परलोकसञ्ञी अस्स; सञ्ञी च पन अस्सा’’ति?

‘‘इधानन्द, भिक्खु एवंसञ्ञी होति – ‘एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बान’न्ति. एवं खो, आनन्द, सिया भिक्खुनो तथारूपो समाधिपटिलाभो यथा नेव पथवियं पथविसञ्ञी अस्स, न आपस्मिं आपोसञ्ञी अस्स, न तेजस्मिं तेजोसञ्ञी अस्स, न वायस्मिं ¶ वायोसञ्ञी अस्स, न आकासानञ्चायतने आकासानञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न विञ्ञाणञ्चायतने विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न आकिञ्चञ्ञायतने आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न नेवसञ्ञानासञ्ञायतने नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न इधलोके इधलोकसञ्ञी अस्स, न परलोके परलोकसञ्ञी अस्स; सञ्ञी च पन अस्सा’’ति. छट्ठं.

७. सारिपुत्तसुत्तं

७. अथ खो आयस्मा आनन्दो येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता ¶ सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –

‘‘सिया नु खो, आवुसो सारिपुत्त, भिक्खुनो तथारूपो समाधिपटिलाभो यथा नेव पथवियं पथविसञ्ञी अस्स, न आपस्मिं आपोसञ्ञी अस्स, न तेजस्मिं तेजोसञ्ञी अस्स, न वायस्मिं वायोसञ्ञी अस्स, न आकासानञ्चायतने आकासानञ्चायतनसञ्ञी ¶ अस्स, न विञ्ञाणञ्चायतने विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञी अस्स, न आकिञ्चञ्ञायतने आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न नेवसञ्ञानासञ्ञायतने नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञी अस्स, न इधलोके इधलोकसञ्ञी अस्स, न परलोके परलोकसञ्ञी अस्स; सञ्ञी च पन अस्सा’’ति?

‘‘सिया ¶ , आवुसो आनन्द, भिक्खुनो तथारूपो समाधिपटिलाभो यथा नेव पथवियं पथविसञ्ञी अस्स…पे… न परलोके परलोकसञ्ञी अस्स; सञ्ञी ¶ च पन अस्सा’’ति.

‘‘यथा कथं पन, आवुसो सारिपुत्त, सिया भिक्खुनो तथारूपो समाधिपटिलाभो यथा नेव पथवियं पथविसञ्ञी अस्स…पे… सञ्ञी च पन अस्सा’’ति? ‘‘एकमिदाहं, आवुसो आनन्द, समयं इधेव सावत्थियं विहरामि अन्धवनस्मिं. तत्थाहं [अथाहं (क.)] तथारूपं समाधिं समापज्जिं [पटिलभामि (क.)] यथा नेव पथवियं पथविसञ्ञी अहोसिं, न आपस्मिं आपोसञ्ञी अहोसिं, न तेजस्मिं तेजोसञ्ञी अहोसिं, न वायस्मिं वायोसञ्ञी अहोसिं, न आकासानञ्चायतने आकासानञ्चायतनसञ्ञी अहोसिं, न विञ्ञाणञ्चायतने विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञी अहोसिं, न आकिञ्चञ्ञायतने आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञी अहोसिं, न नेवसञ्ञानासञ्ञायतने नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसञ्ञी अहोसिं, न इधलोके इधलोकसञ्ञी अहोसिं, न परलोके परलोकसञ्ञी अहोसिं; सञ्ञी च पन अहोसि’’न्ति.

‘‘किंसञ्ञी पनायस्मा सारिपुत्तो [किं सञ्ञी पनावुसो सारिपुत्त (क.)] तस्मिं समये अहोसी’’ति? ‘‘भवनिरोधो निब्बानं भवनिरोधो निब्बान’’न्ति खो मे, आवुसो, अञ्ञाव सञ्ञा उप्पज्जति अञ्ञाव सञ्ञा निरुज्झति. सेय्यथापि, आवुसो, सकलिकग्गिस्स झायमानस्स अञ्ञाव अच्चि उप्पज्जति अञ्ञाव अच्चि निरुज्झति; एवमेवं खो, आवुसो, ‘भवनिरोधो निब्बानं भवनिरोधो निब्बान’न्ति ¶ अञ्ञाव सञ्ञा उप्पज्जति ¶ अञ्ञाव सञ्ञा निरुज्झति. ‘भवनिरोधो निब्बान’न्ति [निब्बानं (सी. क.)] सञ्ञी च पनाहं, आवुसो, तस्मिं समये अहोसि’’न्ति. सत्तमं.

८. झानसुत्तं

८. ‘‘सद्धो च [इमस्मिं वाक्ये अयं च कारो नत्थि स्यामपोत्थके], भिक्खवे, भिक्खु होति, नो च [नो (स्या.) एवमुपरिपि. अ. नि. ८.७१] सीलवा; एवं सो तेनङ्गेन ¶ अपरिपूरो होति. तेन तं अङ्गं परिपूरेतब्बं – ‘किन्ताहं सद्धो च अस्सं, सीलवा चा’ति! यतो च खो, भिक्खवे, भिक्खु सद्धो च होति सीलवा च, एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति.

‘‘सद्धो ¶ च, भिक्खवे, भिक्खु होति सीलवा च, नो च बहुस्सुतो…पे… बहुस्सुतो च, नो च धम्मकथिको… धम्मकथिको च, नो च परिसावचरो… परिसावचरो च, नो च विसारदो परिसाय धम्मं देसेति… विसारदो च परिसाय धम्मं देसेति, नो च विनयधरो… विनयधरो च, नो च आरञ्ञिको [आरञ्ञको (क.)] पन्तसेनासनो… आरञ्ञिको च पन्तसेनासनो, नो च चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी… चतुन्नञ्च झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, नो च आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. एवं सो तेनङ्गेन अपरिपूरो होति. तेन तं अङ्गं परिपूरेतब्बं – ‘किन्ताहं सद्धो च अस्सं, सीलवा च, बहुस्सुतो च, धम्मकथिको च, परिसावचरो च, विसारदो च परिसाय धम्मं देसेय्यं, विनयधरो च, आरञ्ञिको च पन्तसेनासनो, चतुन्नञ्च झानानं आभिचेतसिकानं ¶ दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी अस्सं अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, आसवानञ्च खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्य’न्ति.

‘‘यतो च खो, भिक्खवे, भिक्खु सद्धो च होति, सीलवा च, बहुस्सुतो ¶ च, धम्मकथिको च, परिसावचरो च, विसारदो च परिसाय धम्मं देसेति, विनयधरो च, आरञ्ञिको च पन्तसेनासनो, चतुन्नञ्च झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी ¶ होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, आसवानञ्च खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति; एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु समन्तपासादिको च होति सब्बाकारपरिपूरो चा’’ति. अट्ठमं.

९. सन्तविमोक्खसुत्तं

९. ‘‘सद्धो च, भिक्खवे, भिक्खु होति, नो च सीलवा…पे… सीलवा च, नो च बहुस्सुतो… बहुस्सुतो च, नो च धम्मकथिको… धम्मकथिको च, नो ¶ च परिसावचरो… परिसावचरो च, नो च विसारदो परिसाय धम्मं देसेति… विसारदो च परिसाय धम्मं देसेति, नो च विनयधरो… विनयधरो च, नो च आरञ्ञिको पन्तसेनासनो… आरञ्ञिको च पन्तसेनासनो, नो च ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते कायेन फुसित्वा विहरति… ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ¶ ते च कायेन फुसित्वा विहरति, नो च आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. एवं सो तेनङ्गेन अपरिपूरो होति. तेन तं अङ्गं परिपूरेतब्बं – ‘किन्ताहं सद्धो च अस्सं, सीलवा च, बहुस्सुतो च, धम्मकथिको च, परिसावचरो च, विसारदो च परिसाय धम्मं देसेय्यं, विनयधरो च, आरञ्ञिको च पन्तसेनासनो, ये ¶ ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते च कायेन फुसित्वा विहरेय्यं, आसवानञ्च खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्य’न्ति.

‘‘यतो च खो, भिक्खवे, भिक्खु सद्धो च होति, सीलवा च, बहुस्सुतो च, धम्मकथिको च, परिसावचरो च, विसारदो च परिसाय धम्मं देसेति, विनयधरो च, आरञ्ञिको च पन्तसेनासनो, ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा ते च कायेन फुसित्वा विहरति, आसवानञ्च खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति; एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु समन्तपासादिको च होति सब्बाकारपरिपूरो चा’’ति. नवमं.

१०. विज्जासुत्तं

१०. ‘‘सद्धो ¶ च, भिक्खवे, भिक्खु होति, नो च सीलवा. एवं सो तेनङ्गेन अपरिपूरो होति. तेन तं अङ्गं परिपूरेतब्बं – ‘किन्ताहं सद्धो च अस्सं सीलवा चा’ति. यतो ¶ च खो, भिक्खवे, भिक्खु सद्धो च होति, सीलवा च, एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति.

‘‘सद्धो च, भिक्खवे, भिक्खु होति सीलवा च, नो च बहुस्सुतो बहुस्सुतो च, नो च धम्मकथिको धम्मकथिको च, नो च परिसावचरो परिसावचरो च, नो च विसारदो परिसाय धम्मं देसेति विसारदो ¶ च परिसाय धम्मं देसेति, नो च विनयधरो विनयधरो च, नो च अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति ¶ साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. अनेकविहितञ्च…पे… पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, नो च दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति दिब्बेन च चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति, नो च आसवानं खया…पे… सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. एवं सो तेनङ्गेन अपरिपूरो होति. तेन तं अङ्गं परिपूरेतब्बं – ‘किन्ताहं सद्धो च अस्सं, सीलवा च, बहुस्सुतो च, धम्मकथिको च, परिसावचरो च, विसारदो च परिसाय धम्मं देसेय्यं, विनयधरो च, अनेकविहितञ्च पुब्बेनिवासं अनुस्सरेय्यं, सेय्यथिदं, एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरेय्यं, दिब्बेन च चक्खुना विसुद्धेन ¶ अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानेय्यं, आसवानञ्च खया…पे… सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्य’न्ति.

‘‘यतो च खो, भिक्खवे, भिक्खु सद्धो च होति, सीलवा च, बहुस्सुतो च, धम्मकथिको च, परिसावचरो च, विसारदो च परिसाय धम्मं देसेति, विनयधरो च, अनेकविहितञ्च पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, दिब्बेन च चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति, आसवानञ्च खया अनासवं चेतोविमुत्तिं ¶ ¶ पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. एवं सो तेनङ्गेन परिपूरो होति. इमेहि, खो, भिक्खवे, दसहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु समन्तपासादिको च होति सब्बाकारपरिपूरो चा’’ति. दसमं.

आनिसंसवग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

किमत्थियं चेतना च, तयो उपनिसापि च;

समाधि सारिपुत्तो च, झानं सन्तेन विज्जयाति.

२. नाथवग्गो

१. सेनासनसुत्तं

११. ‘‘पञ्चङ्गसमन्नागतो ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गसमन्नागतं सेनासनं सेवमानो भजमानो नचिरस्सेव आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्य.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गसमन्नागतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सद्धो होति; सद्दहति तथागतस्स बोधिं – ‘इतिपि सो भगवा…पे… भगवा’ति; अप्पाबाधो होति अप्पातङ्को, समवेपाकिनिया गहणिया समन्नागतो नातिसीताय नाच्चुण्हाय मज्झिमाय पधानक्खमाय; असठो होति अमायावी, यथाभूतं अत्तानं आविकत्ता सत्थरि वा विञ्ञूसु वा सब्रह्मचारीसु; आरद्धवीरियो ¶ विहरति, अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय; थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु; पञ्ञवा होति, उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गसमन्नागतो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, सेनासनं पञ्चङ्गसमन्नागतं होति? इध, भिक्खवे, सेनासनं नातिदूरं होति नाच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नं दिवा अप्पाकिण्णं रत्तिं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसं अप्पडंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सं [अप्पडंस… सिरिंसपसम्फस्सं (सी. स्या. पी.)]; तस्मिं खो पन सेनासने विहरन्तस्स अप्पकसिरेन उप्पज्जन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा; तस्मिं खो पन सेनासने थेरा भिक्खू विहरन्ति बहुस्सुता आगतागमा धम्मधरा ¶ विनयधरा मातिकाधरा; ते कालेन कालं उपसङ्कमित्वा परिपुच्छति परिपञ्हति – ‘इदं, भन्ते, कथं, इमस्स को अत्थो’ति; तस्स ते आयस्मन्तो अविवटञ्चेव विवरन्ति अनुत्तानीकतञ्च उत्तानिं करोन्ति अनेकविहितेसु च कङ्खाठानियेसु धम्मेसु कङ्खं पटिविनोदेन्ति. एवं खो, भिक्खवे, सेनासनं पञ्चङ्गसमन्नागतं होति. पञ्चङ्गसमन्नागतो खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गसमन्नागतं सेनासनं सेवमानो ¶ भजमानो नचिरस्सेव ¶ आसवानं खया…पे… सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्या’’ति. पठमं.

२. पञ्चङ्गसुत्तं

१२. ‘‘पञ्चङ्गविप्पहीनो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गसमन्नागतो इमस्मिं ¶ धम्मविनये ‘केवली वुसितवा उत्तमपुरिसो’ति वुच्चति. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गविप्पहीनो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो कामच्छन्दो पहीनो होति, ब्यापादो पहीनो होति, थिनमिद्धं [थीनमिद्धं (सी. स्या. पी.)] पहीनं होति, उद्धच्चकुक्कुच्चं पहीनं होति, विचिकिच्छा पहीना होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गविप्पहीनो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गसमन्नागतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु असेखेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेखेन समाधिक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेखेन पञ्ञाक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेखेन विमुत्तिक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेखेन विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेन समन्नागतो होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गसमन्नागतो होति.

‘‘पञ्चङ्गविप्पहीनो खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गसमन्नागतो इमस्मिं धम्मविनये ‘केवली वुसितवा उत्तमपुरिसो’ति वुच्चति.

‘‘कामच्छन्दो च ब्यापादो, थिनमिद्धञ्च भिक्खुनो;

उद्धच्चं विचिकिच्छा च, सब्बसोव न विज्जति.

‘‘असेखेन ¶ च सीलेन, असेखेन समाधिना;

विमुत्तिया च सम्पन्नो, ञाणेन च तथाविधो.

‘‘स वे पञ्चङ्गसम्पन्नो, पञ्च अङ्गे [पञ्चङ्गानि (स्या.)] विवज्जयं [विवज्जिय (क.)];

इमस्मिं धम्मविनये, केवली इति वुच्चती’’ति. दुतियं;

३. संयोजनसुत्तं

१३. ‘‘दसयिमानि ¶ , भिक्खवे, संयोजनानि. कतमानि दस? पञ्चोरम्भागियानि ¶ संयोजनानि, पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि. कतमानि पञ्चोरम्भागियानि ¶ संयोजनानि? सक्कायदिट्ठि, विचिकिच्छा, सीलब्बतपरामासो, कामच्छन्दो, ब्यापादो – इमानि पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि.

‘‘कतमानि पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि? रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा – इमानि पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि. इमानि खो, भिक्खवे, दस संयोजनानी’’ति. ततियं.

४. चेतोखिलसुत्तं

१४. ‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा पञ्च चेतोखिला अप्पहीना पञ्च चेतसोविनिबन्धा असमुच्छिन्ना, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि.

‘‘कतमस्स पञ्च चेतोखिला अप्पहीना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरि कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरि कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति, तस्स चित्तं न नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय. यस्स चित्तं न नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय ¶ पधानाय, एवमस्सायं पठमो चेतोखिलो अप्पहीनो होति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मे कङ्खति…पे… सङ्घे कङ्खति… सिक्खाय कङ्खति… सब्रह्मचारीसु कुपितो होति अनत्तमनो आहतचित्तो खिलजातो. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीसु कुपितो होति अनत्तमनो आहतचित्तो खिलजातो, तस्स चित्तं न नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय. यस्स चित्तं न नमति आतप्पाय ¶ अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय, एवमस्सायं पञ्चमो चेतोखिलो अप्पहीनो होति. इमस्स पञ्च ¶ चेतोखिला अप्पहीना होन्ति.

‘‘कतमस्स पञ्च चेतसोविनिबन्धा असमुच्छिन्ना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु कामेसु अवीतरागो होति अविगतच्छन्दो अविगतपेमो अविगतपिपासो अविगतपरिळाहो अविगततण्हो. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु कामेसु अवीतरागो होति अविगतच्छन्दो अविगतपेमो अविगतपिपासो अविगतपरिळाहो अविगततण्हो ¶ , तस्स चित्तं न नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय. यस्स चित्तं न नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय, एवमस्सायं पठमो चेतसोविनिबन्धो असमुच्छिन्नो होति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु काये अवीतरागो होति…पे… रूपे अवीतरागो होति…पे… यावदत्थं उदरावदेहकं भुञ्जित्वा सेय्यसुखं पस्ससुखं मिद्धसुखं अनुयुत्तो विहरति… अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरति – ‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवञ्ञतरो वा’ति. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरति – ‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवञ्ञतरो वा’ति, तस्स चित्तं न नमति आतप्पाय ¶ अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय. यस्स चित्तं न नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय, एवमस्सायं पञ्चमो चेतसोविनिबन्धो असमुच्छिन्नो होति. इमस्स पञ्च चेतसोविनिबन्धा असमुच्छिन्ना होन्ति.

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा इमे पञ्च चेतोखिला अप्पहीना इमे पञ्च ¶ चेतसोविनिबन्धा असमुच्छिन्ना, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, काळपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हायतेव वण्णेन हायति मण्डलेन हायति आभाय हायति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा इमे पञ्च चेतोखिला अप्पहीना इमे ¶ पञ्च चेतसोविनिबन्धा असमुच्छिन्ना, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि.

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा पञ्च चेतोखिला पहीना पञ्च चेतसोविनिबन्धा सुसमुच्छिन्ना, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानि.

‘‘कतमस्स ¶ पञ्च चेतोखिला पहीना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरि न कङ्खति न विचिकिच्छति, अधिमुच्चति सम्पसीदति. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरि न कङ्खति न विचिकिच्छति अधिमुच्चति सम्पसीदति, तस्स चित्तं नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय. यस्स चित्तं नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय, एवमस्सायं पठमो चेतोखिलो पहीनो होति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मे न कङ्खति…पे… सङ्घे न कङ्खति… सिक्खाय न कङ्खति ¶ … सब्रह्मचारीसु न कुपितो होति अत्तमनो न आहतचित्तो न खिलजातो. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीसु न कुपितो होति अत्तमनो न आहतचित्तो न खिलजातो ¶ , तस्स चित्तं नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय. यस्स चित्तं नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय, एवमस्सायं पञ्चमो चेतोखिलो पहीनो होति. इमस्स पञ्च चेतोखिला पहीना होन्ति.

‘‘कतमस्स पञ्च चेतसोविनिबन्धा सुसमुच्छिन्ना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु कामेसु वीतरागो होति विगतच्छन्दो विगतपेमो विगतपिपासो विगतपरिळाहो विगततण्हो. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु कामेसु वीतरागो होति विगतच्छन्दो विगतपेमो विगतपिपासो विगतपरिळाहो विगततण्हो, तस्स चित्तं नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय. यस्स चित्तं नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय, एवमस्सायं पठमो चेतसोविनिबन्धो सुसमुच्छिन्नो होति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु काये वीतरागो होति…पे… रूपे वीतरागो होति ¶ …पे… न यावदत्थं उदरावदेहकं भुञ्जित्वा सेय्यसुखं पस्ससुखं मिद्धसुखं अनुयुत्तो विहरति, न अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरति – ‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवञ्ञतरो वा’ति. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु न अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय…पे… देवञ्ञतरो वाति, तस्स चित्तं नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय. यस्स चित्तं नमति आतप्पाय अनुयोगाय सातच्चाय पधानाय, एवमस्सायं पञ्चमो चेतसोविनिबन्धो ¶ सुसमुच्छिन्नो होति. इमस्स पञ्च ¶ चेतसोविनिबन्धा सुसमुच्छिन्ना होन्ति.

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा इमे पञ्च चेतोखिला पहीना इमे पञ्च चेतसोविनिबन्धा सुसमुच्छिन्ना ¶ , तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानि.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, जुण्हपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वड्ढतेव वण्णेन वड्ढति मण्डलेन वड्ढति आभाय वड्ढति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा इमे पञ्च चेतोखिला पहीना इमे पञ्च चेतसोविनिबन्धा सुसमुच्छिन्ना, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानी’’ति. चतुत्थं.

५. अप्पमादसुत्तं

१५. ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा वा रूपिनो वा अरूपिनो वा सञ्ञिनो वा असञ्ञिनो वा नेवसञ्ञिनासञ्ञिनो वा, तथागतो तेसं अग्गमक्खायति अरहं सम्मासम्बुद्धो; एवमेवं खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा. अप्पमादो तेसं [तेसं धम्मानं (सी. क.) सं. नि. ५.१३९] अग्गमक्खायति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यानि कानिचि जङ्गलानं [जङ्गमानं (सी. पी.) सं. नि. ५.१३९] पाणानं पदजातानि, सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति, हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं महन्तत्तेन; एवमेवं खो, भिक्खवे ¶ , ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा. अप्पमादो तेसं अग्गमक्खायति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, कूटागारस्स या काचि गोपानसियो ¶ सब्बा ता कूटङ्गमा कूटनिन्ना कूटसमोसरणा, कूटो तासं अग्गमक्खायति; एवमेवं खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा. अप्पमादो तेसं अग्गमक्खायति.

‘‘सेय्यथापि ¶ ¶ , भिक्खवे, ये केचि मूलगन्धा, काळानुसारियं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेवं खो भिक्खवे…पे….

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि सारगन्धा, लोहितचन्दनं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेवं खो भिक्खवे…पे….

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि पुप्फगन्धा, वस्सिकं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेवं खो भिक्खवे…पे….

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि खुद्दराजानो [कुड्डराजानो (सी. स्या. पी.), कुट्टराजानो, कूटराजानो (क.) अ. नि. ६.५३], सब्बे ते रञ्ञो चक्कवत्तिस्स अनुयन्ता भवन्ति, राजा तेसं चक्कवत्ती अग्गमक्खायति; एवमेवं खो, भिक्खवे…पे….

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचि तारकरूपानं पभा, सब्बा ता चन्दप्पभाय कलं नाग्घन्ति सोळसिं, चन्दप्पभा तासं अग्गमक्खायति; एवमेवं खो, भिक्खवे…पे….

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सरदसमये विद्धे विगतवलाहके देवे आदिच्चो नभं अब्भुस्सक्कमानो [अब्भुस्सुक्कमानो (सी.) सं. नि. ५.१४६-१४८] सब्बं आकासगतं तमगतं अभिविहच्च भासते च तपते च विरोचति च; एवमेवं खो, भिक्खवे…पे….

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, या काचि महानदियो, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, सब्बा ता समुद्दङ्गमा समुद्दनिन्ना समुद्दपोणा समुद्दपब्भारा, महासमुद्दो तासं अग्गमक्खायति; एवमेवं खो, भिक्खवे, ये केचि कुसला धम्मा, सब्बे ते अप्पमादमूलका अप्पमादसमोसरणा. अप्पमादो तेसं अग्गमक्खायती’’ति. पञ्चमं.

६. आहुनेय्यसुत्तं

१६. ‘‘दसयिमे ¶ ¶ , भिक्खवे, पुग्गला आहुनेय्या पाहुनेय्या दक्खिणेय्या अञ्जलिकरणीया अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्स. कतमे दस? तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो, पच्चेकबुद्धो, उभतोभागविमुत्तो, पञ्ञाविमुत्तो, कायसक्खी, दिट्ठिप्पत्तो, सद्धाविमुत्तो, सद्धानुसारी, धम्मानुसारी, गोत्रभू – इमे खो, भिक्खवे, दस पुग्गला आहुनेय्या…पे… अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति. छट्ठं.

७. पठमनाथसुत्तं

१७. [दी. नि. ३.३४५, ३६०] ‘‘सनाथा ¶ , भिक्खवे, विहरथ, मा अनाथा. दुक्खं, भिक्खवे, अनाथो विहरति. दसयिमे, भिक्खवे, नाथकरणा धम्मा. कतमे दस? इध, भिक्खवे, भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सीलवा होति…पे… समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं [सात्था सब्यञ्जना (सी.)] केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता [बहू सुता (?)] होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु बहुस्सुतो होति…पे… दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो होति कल्याणसहायो ¶ कल्याणसम्पवङ्को ¶ . यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो होति कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को, अयम्पि धम्मो नाथकरणो ¶ .

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सुवचो होति सोवचस्सकरणेहि धम्मेहि समन्नागतो, खमो पदक्खिणग्गाही अनुसासनिं. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सुवचो होति…पे… अनुसासनिं, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु यानि तानि सब्रह्मचारीनं उच्चावचानि किंकरणीयानि, तत्थ दक्खो होति अनलसो तत्रूपायाय वीमंसाय समन्नागतो, अलं कातुं अलं संविधातुं. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु यानि तानि सब्रह्मचारीनं…पे… अलं कातुं अलं संविधातुं, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मकामो होति पियसमुदाहारो, अभिधम्मे अभिविनये उळारपामोज्जो. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु धम्मकामो होति ¶ पियसमुदाहारो, अभिधम्मे अभिविनये उळारपामोज्जो, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सतिमा होति ¶ परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सतिमा होति परमेन ¶ सतिनेपक्केन समन्नागतो चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया, अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘सनाथा, भिक्खवे, विहरथ, मा अनाथा. दुक्खं, भिक्खवे, अनाथो विहरति. इमे खो, भिक्खवे, दस नाथकरणा धम्मा’’ति. सत्तमं.

८. दुतियनाथसुत्तं

१८. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘सनाथा ¶ , भिक्खवे, विहरथ, मा अनाथा. दुक्खं, भिक्खवे, अनाथो विहरति. दसयिमे, भिक्खवे, नाथकरणा धम्मा. कतमे दस? इध, भिक्खवे, भिक्खु सीलवा होति…पे… समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु. ‘सीलवा वतायं भिक्खु पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसू’ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं ¶ अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु बहुस्सुतो होति…पे… दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा. ‘बहुस्सुतो वतायं भिक्खु सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा ¶ ¶ सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा’ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो होति कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को. ‘कल्याणमित्तो वतायं भिक्खु कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को’ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सुवचो होति सोवचस्सकरणेहि धम्मेहि समन्नागतो, खमो पदक्खिणग्गाही अनुसासनिं. ‘सुवचो वतायं भिक्खु सोवचस्सकरणेहि धम्मेहि समन्नागतो, खमो पदक्खिणग्गाही अनुसासनि’न्ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं ¶ मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स ¶ नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु यानि तानि सब्रह्मचारीनं उच्चावचानि ¶ किंकरणीयानि, तत्थ दक्खो होति अनलसो, तत्रूपायाय वीमंसाय समन्नागतो, अलं कातुं अलं संविधातुं. ‘यानि तानि सब्रह्मचारीनं उच्चावचानि किंकरणीयानि, तत्थ दक्खो वतायं भिक्खु अनलसो, तत्रूपायाय वीमंसाय समन्नागतो, अलं कातुं अलं संविधातु’न्ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मकामो होति पियसमुदाहारो, अभिधम्मे अभिविनये उळारपामोज्जो. ‘धम्मकामो वतायं भिक्खु पियसमुदाहारो, अभिधम्मे अभिविनये उळारपामोज्जो’ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु ‘आरद्धवीरियो वतायं भिक्खु विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं ¶ धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसू’ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति ¶ . तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन. ‘सन्तुट्ठो वतायं भिक्खु इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेना’ति थेरापि ¶ नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सतिमा होति परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. ‘सतिमा वतायं भिक्खु परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता’ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स मज्झिमानुकम्पितस्स नवानुकम्पितस्स वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया. ‘पञ्ञवा वतायं भिक्खु उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया’ति थेरापि नं भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं मञ्ञन्ति, मज्झिमापि भिक्खू… नवापि ¶ भिक्खू वत्तब्बं अनुसासितब्बं ¶ मञ्ञन्ति. तस्स थेरानुकम्पितस्स…पे… नो परिहानि. अयम्पि धम्मो नाथकरणो.

‘‘सनाथा, भिक्खवे, विहरथ, मा अनाथा. दुक्खं, भिक्खवे, अनाथो विहरति. इमे खो, भिक्खवे, दस नाथकरणा धम्मा’’ति. इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति. अट्ठमं.

९. पठमअरियावाससुत्तं

१९. [दी. नि. ३.३४८, ३६०] ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, अरियावासा, ये अरिया आवसिंसु वा आवसन्ति वा आवसिस्सन्ति वा. कतमे दस? इध, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गविप्पहीनो होति, छळङ्गसमन्नागतो, एकारक्खो, चतुरापस्सेनो, पणुन्नपच्चेकसच्चो [पनुण्णपच्चेकसच्चो (क.)], समवयसट्ठेसनो, अनाविलसङ्कप्पो, पस्सद्धकायसङ्खारो, सुविमुत्तचित्तो, सुविमुत्तपञ्ञो. इमे खो, भिक्खवे, दस अरियावासा ¶ , ये अरिया आवसिंसु वा आवसन्ति वा आवसिस्सन्ति वा’’ति. नवमं.

१०. दुतियअरियावाससुत्तं

२०. एकं समयं भगवा कुरूसु विहरति कम्मासधम्मं ¶ नाम कुरूनं निगमो. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि…पे….

‘‘दसयिमे, भिक्खवे, अरियावासा, ये अरिया आवसिंसु वा आवसन्ति वा आवसिस्सन्ति वा. कतमे दस? इध, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गविप्पहीनो होति, छळङ्गसमन्नागतो ¶ , एकारक्खो, चतुरापस्सेनो, पणुन्नपच्चेकसच्चो, समवयसट्ठेसनो, अनाविलसङ्कप्पो, पस्सद्धकायसङ्खारो, सुविमुत्तचित्तो, सुविमुत्तपञ्ञो.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गविप्पहीनो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो कामच्छन्दो ¶ पहीनो होति, ब्यापादो पहीनो होति, थिनमिद्धं पहीनं होति, उद्धच्चकुक्कुच्चं पहीनं होति, विचिकिच्छा पहीना होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गविप्पहीनो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु छळङ्गसमन्नागतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु छळङ्गसमन्नागतो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु एकारक्खो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतारक्खेन चेतसा समन्नागतो होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु एकारक्खो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु चतुरापस्सेनो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सङ्खायेकं पटिसेवति, सङ्खायेकं अधिवासेति, सङ्खायेकं परिवज्जेति, सङ्खायेकं विनोदेति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु चतुरापस्सेनो होति.

‘‘कथञ्च ¶ ¶ , भिक्खवे, भिक्खु पणुन्नपच्चेकसच्चो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो यानि तानि पुथुसमणब्राह्मणानं पुथुपच्चेकसच्चानि, सेय्यथिदं – ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा, ‘अन्तवा लोको’ति वा, ‘अनन्तवा लोको’ति वा, ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति वा, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति वा, ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति ¶ न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, सब्बानि तानि नुन्नानि होन्ति पणुन्नानि ¶ [नुण्णानि होन्ति पनुण्णानि (?)] चत्तानि वन्तानि मुत्तानि पहीनानि पटिनिस्सट्ठानि. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पणुन्नपच्चेकसच्चो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु समवयसट्ठेसनो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो कामेसना पहीना होति, भवेसना पहीना होति, ब्रह्मचरियेसना पटिप्पस्सद्धा. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु समवयसट्ठेसनो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अनाविलसङ्कप्पो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो कामसङ्कप्पो पहीनो होति, ब्यापादसङ्कप्पो पहीनो होति, विहिंसासङ्कप्पो पहीनो होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अनाविलसङ्कप्पो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु पस्सद्धकायसङ्खारो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पस्सद्धकायसङ्खारो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सुविमुत्तचित्तो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं होति, दोसा चित्तं विमुत्तं होति, मोहा चित्तं विमुत्तं होति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सुविमुत्तचित्तो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सुविमुत्तपञ्ञो होति? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु ‘रागो मे पहीनो उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो’ति पजानाति, दोसो मे पहीनो…पे… ‘मोहो ¶ मे पहीनो ¶ उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो’ति पजानाति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सुविमुत्तपञ्ञो होति.

‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं अरिया अरियावासे आवसिंसु, सब्बे ते इमेव दस अरियावासे आवसिंसु; ये हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं अरिया अरियावासे आवसिस्सन्ति, सब्बे ते इमेव दस अरियावासे आवसिस्सन्ति; ये हि [येपि (?)] केचि, भिक्खवे ¶ , एतरहि अरिया अरियावासे आवसन्ति, सब्बे ते इमेव दस अरियावासे आवसन्ति. इमे खो, भिक्खवे, दस अरियावासा, ये अरिया आवसिंसु वा आवसन्ति वा आवसिस्सन्ति वा’’ति. दसमं.

नाथवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

सेनासनञ्च पञ्चङ्गं, संयोजनाखिलेन च;

अप्पमादो आहुनेय्यो, द्वे नाथा द्वे अरियावासाति.

३. महावग्गो

१. सीहनादसुत्तं

२१. ‘‘सीहो ¶ , भिक्खवे, मिगराजा सायन्हसमयं आसया निक्खमति. आसया निक्खमित्वा विजम्भति. विजम्भित्वा समन्ता चतुद्दिसं [चतुद्दिसा (स्या. क.) अ. नि. ६.६४] अनुविलोकेति. समन्ता चतुद्दिसं [चतुद्दिसा (स्या. क.) अ. नि. ६.६४] अनुविलोकेत्वा ¶ तिक्खत्तुं सीहनादं नदति. तिक्खत्तुं सीहनादं नदित्वा गोचराय पक्कमति. तं किस्स हेतु? ‘माहं खुद्दके पाणे विसमगते सङ्घातं आपादेसि’न्ति!

‘‘‘सीहो’ति, खो भिक्खवे, तथागतस्सेतं अधिवचनं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स. यं खो, भिक्खवे, तथागतो ¶ परिसाय धम्मं देसेति, इदमस्स होति सीहनादस्मिं.

[म. नि. १.१४८; विभ. ७६०; पटि. म. २.४४] ‘‘दसयिमानि ¶ , भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलानि, येहि बलेहि समन्नागतो तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति. कतमानि दस? इध, भिक्खवे, तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति. यम्पि, भिक्खवे, तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं पजानाति. यम्पि, भिक्खवे, तथागतो अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो सब्बत्थगामिनिं पटिपदं यथाभूतं पजानाति. यम्पि, भिक्खवे ¶ , तथागतो सब्बत्थगामिनिं पटिपदं यथाभूतं पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो अनेकधातुं नानाधातुं ¶ लोकं [अनेकधातुनानाधातुलोकं (सी. क.)] यथाभूतं पजानाति. यम्पि, भिक्खवे, तथागतो अनेकधातुं नानाधातुं लोकं यथाभूतं पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं ¶ होति…पे… ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो सत्तानं नानाधिमुत्तिकतं यथाभूतं पजानाति. यम्पि, भिक्खवे, तथागतो सत्तानं नानाधिमुत्तिकतं यथाभूतं पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति…पे… ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो परसत्तानं परपुग्गलानं इन्द्रियपरोपरियत्तं यथाभूतं पजानाति. यम्पि, भिक्खवे, तथागतो परसत्तानं परपुग्गलानं ¶ इन्द्रियपरोपरियत्तं यथाभूतं पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति…पे… ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुट्ठानं यथाभूतं पजानाति. यम्पि…पे… पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति…पे… ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो ¶ पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि अनेकेपि ¶ संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे, ‘अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो इधूपपन्नो’ति, इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. यम्पि ¶ भिक्खवे, तथागतो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन ¶ समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं ¶ उपपन्ना’ति. इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति. यम्पि ¶ , भिक्खवे, तथागतो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. यम्पि, भिक्खवे, तथागतो आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘इमानि खो, भिक्खवे, दस तथागतस्स तथागतबलानि, येहि बलेहि समन्नागतो तथागतो ¶ आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेती’’ति. पठमं.

२. अधिवुत्तिपदसुत्तं

२२. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं आनन्दं भगवा एतदवोच –

‘‘ये ते, आनन्द, धम्मा तेसं तेसं अधिवुत्तिपदानं [अधिमुत्तिपदानं (क.)] अभिञ्ञा सच्छिकिरियाय संवत्तन्ति, विसारदो अहं, आनन्द, तत्थ पटिजानामि. ‘तेसं तेसं तथा तथा धम्मं देसेतुं ¶ यथा यथा पटिपन्नो सन्तं वा अत्थीति ञस्सति, असन्तं वा नत्थीति ञस्सति, हीनं वा हीनन्ति ञस्सति ¶ , पणीतं वा पणीतन्ति ञस्सति, सउत्तरं वा सउत्तरन्ति ञस्सति, अनुत्तरं वा अनुत्तरन्ति ञस्सति; यथा यथा वा पन तं ञातेय्यं वा दट्ठेय्यं ¶ वा सच्छिकरेय्यं वा, तथा तथा ञस्सति वा दक्खति वा सच्छिकरिस्सति वा’ति ठानमेतं विज्जति. एतदानुत्तरियं, आनन्द, ञाणानं यदिदं तत्थ तत्थ यथाभूतञाणं. एतस्मा चाहं, आनन्द, ञाणा अञ्ञं ञाणं उत्तरितरं वा पणीततरं वा नत्थीति वदामि.

‘‘दसयिमानि, आनन्द, तथागतस्स तथागतबलानि, येहि बलेहि समन्नागतो तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति. कतमानि दस? इधानन्द, तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति. यम्पानन्द, तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति, इदम्पानन्द, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘पुन चपरं, आनन्द, तथागतो अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं पजानाति. यम्पानन्द…पे… इदम्पानन्द…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, आनन्द, तथागतो सब्बत्थगामिनिं पटिपदं यथाभूतं पजानाति. यम्पानन्द…पे… इदम्पानन्द…पे….

‘‘पुन चपरं, आनन्द, तथागतो अनेकधातुं नानाधातुं लोकं यथाभूतं पजानाति. यम्पानन्द ¶ …पे… इदम्पानन्द…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, आनन्द, तथागतो सत्तानं नानाधिमुत्तिकतं यथाभूतं पजानाति. यम्पानन्द…पे… इदम्पानन्द…पे….

‘‘पुन चपरं, आनन्द, तथागतो परसत्तानं परपुग्गलानं इन्द्रियपरोपरियत्तं यथाभूतं पजानाति. यम्पानन्द…पे… इदम्पानन्द…पे….

‘‘पुन चपरं, आनन्द, तथागतो झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुट्ठानं यथाभूतं पजानाति. यम्पानन्द…पे… इदम्पानन्द…पे….

‘‘पुन ¶ चपरं, आनन्द, तथागतो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. यम्पानन्द…पे… इदम्पानन्द…पे….

‘‘पुन चपरं, आनन्द, तथागतो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति. यम्पानन्द…पे… इदम्पानन्द…पे….

‘‘पुन चपरं, आनन्द, तथागतो आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. यम्पानन्द, तथागतो आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं…पे… सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. इदम्पानन्द, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति.

‘‘इमानि ¶ खो, आनन्द, दस तथागतस्स तथागतबलानि, येहि बलेहि समन्नागतो तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति ¶ , परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेती’’ति. दुतियं.

३. कायसुत्तं

२३. ‘‘अत्थि ¶ , भिक्खवे, धम्मा कायेन पहातब्बा, नो वाचाय. अत्थि, भिक्खवे, धम्मा वाचाय पहातब्बा, नो कायेन. अत्थि, भिक्खवे, धम्मा नेव कायेन पहातब्बा नो वाचाय, पञ्ञाय दिस्वा [दिस्वा दिस्वा (सी. स्या.)] पहातब्बा.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा कायेन पहातब्बा, नो वाचाय? इध, भिक्खवे, भिक्खु अकुसलं आपन्नो होति किञ्चि देसं [कञ्चि देव देसं (सी. स्या.)] कायेन. तमेनं अनुविच्च विञ्ञू सब्रह्मचारी एवमाहंसु – ‘आयस्मा खो अकुसलं आपन्नो किञ्चि देसं कायेन. साधु वतायस्मा कायदुच्चरितं पहाय कायसुचरितं भावेतू’ति. सो अनुविच्च विञ्ञूहि सब्रह्मचारीहि वुच्चमानो कायदुच्चरितं पहाय कायसुचरितं भावेति. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, धम्मा कायेन पहातब्बा, नो वाचाय.

‘‘कतमे ¶ च, भिक्खवे, धम्मा वाचाय पहातब्बा, नो कायेन? इध, भिक्खवे, भिक्खु अकुसलं आपन्नो होति किञ्चि देसं वाचाय. तमेनं अनुविच्च विञ्ञू सब्रह्मचारी एवमाहंसु – ‘आयस्मा खो अकुसलं आपन्नो किञ्चि देसं वाचाय. साधु वतायस्मा वचीदुच्चरितं पहाय वचीसुचरितं भावेतू’ति. सो अनुविच्च विञ्ञूहि सब्रह्मचारीहि वुच्चमानो वचीदुच्चरितं पहाय वचीसुचरितं भावेति. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, धम्मा वाचाय पहातब्बा, नो कायेन.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा नेव कायेन पहातब्बा नो वाचाय, पञ्ञाय दिस्वा पहातब्बा? लोभो, भिक्खवे, नेव कायेन पहातब्बो नो वाचाय, पञ्ञाय दिस्वा पहातब्बो. दोसो ¶ , भिक्खवे…पे… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो ¶ … मच्छरियं, भिक्खवे, नेव कायेन पहातब्बं नो वाचाय, पञ्ञाय दिस्वा पहातब्बं.

‘‘पापिका ¶ , भिक्खवे, इस्सा नेव कायेन पहातब्बा नो वाचाय, पञ्ञाय दिस्वा पहातब्बा. कतमा च, भिक्खवे, पापिका इस्सा? इध, भिक्खवे, इज्झति गहपतिस्स वा गहपतिपुत्तस्स वा धनेन वा धञ्ञेन वा रजतेन वा जातरूपेन वा. तत्राञ्ञतरस्स दासस्स वा उपवासस्स वा एवं होति – ‘अहो वतिमस्स गहपतिस्स वा गहपतिपुत्तस्स वा न इज्झेय्य धनेन वा धञ्ञेन वा रजतेन वा जातरूपेन वा’ति. समणो वा पन ब्राह्मणो वा लाभी होति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं. तत्राञ्ञतरस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा एवं होति – ‘अहो वत अयमायस्मा न लाभी अस्स चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारान’न्ति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, पापिका इस्सा.

‘‘पापिका, भिक्खवे, इच्छा नेव कायेन पहातब्बा नो वाचाय, पञ्ञाय दिस्वा पहातब्बा. कतमा च, भिक्खवे, पापिका इच्छा? [विभ. ८५१] इध, भिक्खवे, एकच्चो अस्सद्धो समानो ‘सद्धोति मं जानेय्यु’न्ति इच्छति; दुस्सीलो समानो ‘सीलवाति मं जानेय्यु’न्ति इच्छति; अप्पस्सुतो समानो ‘बहुस्सुतोति मं जानेय्यु’न्ति इच्छति; सङ्गणिकारामो समानो ‘पविवित्तोति ¶ मं जानेय्यु’न्ति इच्छति; कुसीतो समानो ‘आरद्धवीरियोति मं जानेय्यु’न्ति इच्छति; मुट्ठस्सति समानो ‘उपट्ठितस्सतीति मं जानेय्यु’न्ति इच्छति; असमाहितो समानो ‘समाहितोति मं ¶ जानेय्यु’न्ति इच्छति; दुप्पञ्ञो समानो ‘पञ्ञवाति मं जानेय्यु’न्ति इच्छति; अखीणासवो समानो ‘खीणासवोति मं जानेय्यु’न्ति इच्छति. अयं ¶ वुच्चति, भिक्खवे, पापिका इच्छा. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, धम्मा नेव कायेन पहातब्बा नो वाचाय, पञ्ञाय दिस्वा पहातब्बा.

‘‘तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खुं लोभो अभिभुय्य इरियति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा अभिभुय्य इरियति. सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो अभिभुय्य इरियति; नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो दोसो न होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा अभिभुय्य इरियती’ति.

‘‘तञ्चे ¶ , भिक्खवे, भिक्खुं लोभो नाभिभुय्य इरियति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा नाभिभुय्य इरियति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो नाभिभुय्य इरियति; तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो दोसो न होति… मोहो… कोधो ¶ … उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा नाभिभुय्य इरियती’’’ति. ततियं.

४. महाचुन्दसुत्तं

२४. एकं समयं आयस्मा महाचुन्दो चेतीसु विहरति सहजातियं. तत्र खो आयस्मा महाचुन्दो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू ¶ आयस्मतो महाचुन्दस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महाचुन्दो एतदवोच –

‘‘ञाणवादं, आवुसो, भिक्खु वदमानो – ‘जानामिमं धम्मं, पस्सामिमं धम्म’न्ति. तञ्चे, आवुसो, भिक्खुं लोभो अभिभुय्य तिट्ठति, दोसो… मोहो ¶ … कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा अभिभुय्य तिट्ठति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो अभिभुय्य तिट्ठति; नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो दोसो न होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा अभिभुय्य तिट्ठती’ति.

‘‘भावनावादं, आवुसो, भिक्खु वदमानो – ‘भावितकायोम्हि भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्ञो’ति. तञ्चे, आवुसो, भिक्खुं लोभो अभिभुय्य तिट्ठति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा अभिभुय्य तिट्ठति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो अभिभुय्य तिट्ठति; नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो दोसो ¶ न होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो ¶ … मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा अभिभुय्य तिट्ठती’ति.

‘‘ञाणवादञ्च, आवुसो, भिक्खु वदमानो भावनावादञ्च – ‘जानामिमं धम्मं, पस्सामिमं धम्मं, भावितकायोम्हि भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्ञो’ति. तञ्चे, आवुसो, भिक्खुं लोभो अभिभुय्य तिट्ठति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा अभिभुय्य ¶ तिट्ठति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो अभिभुय्य तिट्ठति; नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो दोसो न होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा अभिभुय्य तिट्ठती’ति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , आवुसो, पुरिसो दलिद्दोव समानो अड्ढवादं वदेय्य, अधनोव समानो धनवावादं वदेय्य, अभोगोव समानो भोगवावादं वदेय्य. सो किस्मिञ्चिदेव धनकरणीये समुप्पन्ने न सक्कुणेय्य उपनीहातुं धनं वा धञ्ञं वा रजतं वा जातरूपं वा. तमेनं एवं जानेय्युं – ‘दलिद्दोव अयमायस्मा समानो अड्ढवादं वदेति, अधनोव अयमायस्मा समानो धनवावादं वदेति, अभोगवाव अयमायस्मा समानो भोगवावादं वदेति. तं ¶ किस्स हेतु? तथा हि अयमायस्मा किस्मिञ्चिदेव धनकरणीये समुप्पन्ने न सक्कोति उपनीहातुं धनं वा धञ्ञं वा रजतं वा जातरूपं वा’ति.

‘‘एवमेवं खो, आवुसो, ञाणवादञ्च भिक्खु वदमानो भावनावादञ्च – ‘जानामिमं धम्मं, पस्सामिमं धम्मं, भावितकायोम्हि भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्ञो’ति. तं चे, आवुसो, भिक्खुं लोभो अभिभुय्य तिट्ठति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा अभिभुय्य तिट्ठति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो अभिभुय्य तिट्ठति; नायमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो दोसो न होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका ¶ इस्सा ¶ … पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा अभिभुय्य तिट्ठती’ति.

‘‘ञाणवादं, आवुसो, भिक्खु वदमानो – ‘जानामिमं धम्मं, पस्सामिमं धम्म’न्ति. तञ्चे, आवुसो, भिक्खुं लोभो नाभिभुय्य तिट्ठति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा नाभिभुय्य तिट्ठति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘अयमायस्मा तथा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो नाभिभुय्य तिट्ठति; तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो दोसो न होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं ¶ पापिका इच्छा नाभिभुय्य तिट्ठती’ति.

‘‘भावनावादं ¶ , आवुसो, भिक्खु वदमानो – ‘भावितकायोम्हि भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्ञो’ति. तञ्चे, आवुसो, भिक्खुं लोभो नाभिभुय्य तिट्ठति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा नाभिभुय्य तिट्ठति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो नाभिभुय्य तिट्ठति; तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो दोसो न होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा नाभिभुय्य तिट्ठती’ति.

‘‘ञाणवादञ्च, आवुसो, भिक्खु वदमानो भावनावादञ्च – ‘जानामिमं धम्मं, पस्सामिमं धम्मं, भावितकायोम्हि भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्ञो’ति. तञ्चे, आवुसो, भिक्खुं लोभो नाभिभुय्य तिट्ठति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा नाभिभुय्य तिट्ठति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं ¶ आयस्मन्तं लोभो नाभिभुय्य तिट्ठति; तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो दोसो होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा नाभिभुय्य तिट्ठती’ति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , आवुसो, पुरिसो अड्ढोव समानो अड्ढवादं ¶ वदेय्य, धनवाव समानो धनवावादं वदेय्य, भोगवाव समानो भोगवावादं वदेय्य. सो किस्मिञ्चिदेव धनकरणीये समुप्पन्ने सक्कुणेय्य उपनीहातुं धनं वा धञ्ञं वा रजतं वा जातरूपं वा. तमेनं एवं जानेय्युं – ‘अड्ढोव अयमायस्मा समानो अड्ढवादं वदेति, धनवाव अयमायस्मा समानो धनवावादं वदेति, भोगवाव अयमायस्मा समानो भोगवावादं वदेति. तं किस्स हेतु? तथा हि अयमायस्मा किस्मिञ्चिदेव धनकरणीये समुप्पन्ने सक्कोति उपनीहातुं धनं वा धञ्ञं वा रजतं वा जातरूपं वा’ति.

एवमेवं ¶ खो, आवुसो, ञाणवादञ्च भिक्खु वदमानो भावनावादञ्च – ‘जानामिमं धम्मं, पस्सामिमं धम्मं, भावितकायोम्हि भावितसीलो भावितचित्तो भावितपञ्ञो’ति. तञ्चे, आवुसो, भिक्खुं लोभो नाभिभुय्य तिट्ठति, दोसो… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा नाभिभुय्य तिट्ठति, सो एवमस्स वेदितब्बो – ‘तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो लोभो न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं लोभो नाभिभुय्य तिट्ठति; तथा अयमायस्मा पजानाति यथा पजानतो दोसो न होति… मोहो… कोधो… उपनाहो… मक्खो… पळासो… मच्छरियं… पापिका इस्सा… पापिका इच्छा न होति, तथाहिमं आयस्मन्तं पापिका इच्छा नाभिभुय्य तिट्ठती’’’ति. चतुत्थं.

५. कसिणसुत्तं

२५. [दी. नि. ३.३४६, ३६०; अ. नि. १०.२९] ‘‘दसयिमानि ¶ , भिक्खवे, कसिणायतनानि. कतमानि दस? पथवीकसिणमेको सञ्जानाति उद्धं अधो तिरियं अद्वयं अप्पमाणं; आपोकसिणमेको सञ्जानाति…पे… तेजोकसिणमेको सञ्जानाति… वायोकसिणमेको ¶ सञ्जानाति… नीलकसिणमेको सञ्जानाति… पीतकसिणमेको सञ्जानाति… लोहितकसिणमेको सञ्जानाति… ओदातकसिणमेको सञ्जानाति… आकासकसिणमेको सञ्जानाति… विञ्ञाणकसिणमेको सञ्जानाति उद्धं अधो तिरियं अद्वयं अप्पमाणं. इमानि खो, भिक्खवे, दस कसिणायतनानी’’ति. पञ्चमं.

६. काळीसुत्तं

२६. एकं ¶ समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति कुररघरे [गुलघरे (क.) कुरुरघरे महाव. २५७] पवत्ते पब्बते. अथ खो काळी उपासिका कुररघरिका येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्ना खो काळी उपासिका ¶ कुररघरिका आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘वुत्तमिदं, भन्ते, भगवता कुमारिपञ्हेसु –

‘अत्थस्स पत्तिं हदयस्स सन्तिं,

जेत्वान सेनं पियसातरूपं;

एकोहं [एकाहं (क.)] झायं सुखमनुबोधिं,

तस्मा जनेन न करोमि सक्खिं [सखिं (क.) सं. नि. १.१६१ पस्सितब्बं];

सक्खी [सखी (क.)] न सम्पज्जति केनचि मे’ति.

‘‘इमस्स ¶ खो, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति?

‘‘पथवीकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि, एके समणब्राह्मणा ‘अत्थो’ति अभिनिब्बत्तेसुं [अत्थाभिनिब्बत्तेसुं (सी. स्या.)]. यावता खो, भगिनि, पथवीकसिणसमापत्तिपरमता ¶ , तदभिञ्ञासि भगवा. तदभिञ्ञाय भगवा अस्सादमद्दस [आदिमद्दस (सी. स्या.)] आदीनवमद्दस निस्सरणमद्दस मग्गामग्गञाणदस्सनमद्दस. तस्स अस्साददस्सनहेतु आदीनवदस्सनहेतु निस्सरणदस्सनहेतु मग्गामग्गञाणदस्सनहेतु अत्थस्स पत्ति हदयस्स सन्ति विदिता होति.

‘‘आपोकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि…पे… तेजोकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि… वायोकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि… नीलकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि… पीतकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि… लोहितकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि… ओदातकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि… आकासकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि… विञ्ञाणकसिणसमापत्तिपरमा खो, भगिनि, एके समणब्राह्मणा ‘अत्थो’ति अभिनिब्बत्तेसुं ¶ . यावता खो, भगिनि, विञ्ञाणकसिणसमापत्तिपरमता, तदभिञ्ञासि भगवा. तदभिञ्ञाय भगवा अस्सादमद्दस आदीनवमद्दस निस्सरणमद्दस मग्गामग्गञाणदस्सनमद्दस. तस्स अस्साददस्सनहेतु आदीनवदस्सनहेतु निस्सरणदस्सनहेतु मग्गामग्गञाणदस्सनहेतु अत्थस्स पत्ति हदयस्स सन्ति विदिता होति. इति खो, भगिनि, यं तं वुत्तं भगवता कुमारिपञ्हेसु –

‘अत्थस्स ¶ पत्तिं हदयस्स सन्तिं,

जेत्वान सेनं पियसातरूपं;

एकोहं झायं सुखमनुबोधिं,

तस्मा ¶ जनेन न करोमि सक्खिं;

सक्खी न सम्पज्जति केनचि मे’ति.

‘‘इमस्स ¶ खो, भगिनि, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति. छट्ठं.

७. पठममहापञ्हासुत्तं

२७. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पविसिंसु. अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अतिप्पगो खो ताव सावत्थियं पिण्डाय चरितुं; यंनून मयं येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमेय्यामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ने खो ते भिक्खू ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एतदवोचुं –

‘‘समणो, आवुसो, गोतमो सावकानं एवं धम्मं देसेति – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, सब्बं धम्मं अभिजानाथ, सब्बं धम्मं अभिञ्ञाय विहरथा’ति; मयम्पि खो, आवुसो, सावकानं ¶ एवं धम्मं देसेम – ‘एथ तुम्हे, आवुसो, सब्बं धम्मं अभिजानाथ, सब्बं धम्मं अभिञ्ञाय विहरथा’ति. इध नो, आवुसो, को विसेसो को अधिप्पयासो किं नानाकरणं समणस्स वा गोतमस्स अम्हाकं वा, यदिदं धम्मदेसनाय ¶ वा धम्मदेसनं अनुसासनिया वा अनुसासनि’’न्ति?

अथ खो ते भिक्खू तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं भासितं नेव अभिनन्दिंसु नप्पटिक्कोसिंसु. अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्कोसित्वा उट्ठायासना ¶ पक्कमिंसु – ‘‘भगवतो ¶ सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थं आजानिस्सामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘इध मयं, भन्ते, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पविसिम्हा. तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अतिप्पगो खो ताव सावत्थियं पिण्डाय चरितुं; यंनून मयं येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमेय्यामा’ति. अथ खो मयं, भन्ते, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमिम्हा; उपसङ्कमित्वा तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं सम्मोदिम्हा. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिम्हा. एकमन्तं निसिन्ने खो, भन्ते, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका अम्हे एतदवोचुं –

‘समणो, आवुसो, गोतमो सावकानं एवं धम्मं देसेति – एथ तुम्हे, भिक्खवे, सब्बं धम्मं अभिजानाथ, सब्बं धम्मं अभिञ्ञाय विहरथाति; मयम्पि खो, आवुसो, सावकानं एवं धम्मं देसेम – एथ तुम्हे, आवुसो, सब्बं धम्मं अभिजानाथ, सब्बं धम्मं अभिञ्ञाय विहरथाति. इध नो, आवुसो, को विसेसो को अधिप्पयासो किं नानाकरणं समणस्स वा गोतमस्स अम्हाकं वा, यदिदं धम्मदेसनाय वा धम्मदेसनं अनुसासनिया वा अनुसासनि’न्ति?

‘‘अथ ¶ खो ¶ मयं, भन्ते, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं भासितं ¶ नेव अभिनन्दिम्हा नप्पटिक्कोसिम्हा. अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्कोसित्वा उट्ठायासना पक्कमिम्हा – ‘भगवतो सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थं आजानिस्सामा’’’ति.

‘‘एवंवादिनो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवमस्सु वचनीया – ‘एको, आवुसो, पञ्हो एको उद्देसो एकं वेय्याकरणं, द्वे पञ्हा द्वे उद्देसा द्वे वेय्याकरणानि, तयो पञ्हा तयो उद्देसा तीणि वेय्याकरणानि, चत्तारो पञ्हा चत्तारो उद्देसा चत्तारि वेय्याकरणानि, पञ्च पञ्हा पञ्चुद्देसा पञ्च वेय्याकरणानि, छ ¶ पञ्हा छ उद्देसा छ वेय्याकरणानि, सत्त पञ्हा सत्तुद्देसा सत्त वेय्याकरणानि, अट्ठ पञ्हा अट्ठुद्देसा अट्ठ वेय्याकरणानि, नव पञ्हा नवुद्देसा नव वेय्याकरणानि, दस पञ्हा दसुद्देसा दस वेय्याकरणानी’ति. एवं पुट्ठा, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका न चेव सम्पायिस्सन्ति, उत्तरि च विघातं आपज्जिस्सन्ति. तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मिं. नाहं तं, भिक्खवे, पस्सामि सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय यो इमेसं पञ्हानं वेय्याकरणेन चित्तं आराधेय्य, अञ्ञत्र तथागतेन वा तथागतसावकेन वा इतो वा पन सुत्वा.

‘‘‘एको पञ्हो एको उद्देसो एकं वेय्याकरण’न्ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? एकधम्मे, भिक्खवे, भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा ¶ विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमस्मिं एकधम्मे? ‘सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका’ – इमस्मिं ¶ खो, भिक्खवे, एकधम्मे भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘एको पञ्हो एको उद्देसो एकं वेय्याकरण’न्ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘द्वे पञ्हा द्वे उद्देसा द्वे वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? द्वीसु, भिक्खवे, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु द्वीसु? नामे च रूपे च – इमेसु खो, भिक्खवे, द्वीसु धम्मेसु ¶ भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘द्वे पञ्हा द्वे उद्देसा द्वे वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘तयो पञ्हा तयो उद्देसा तीणि वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तीसु, भिक्खवे, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति ¶ . कतमेसु तीसु? तीसु वेदनासु ¶ – इमेसु खो, भिक्खवे, तीसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘तयो पञ्हा तयो उद्देसा तीणि वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘चत्तारो पञ्हा चत्तारो उद्देसा चत्तारि वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चतूसु ¶ , भिक्खवे, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु चतूसु? चतूसु आहारेसु – इमेसु खो, भिक्खवे, चतूसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘चत्तारो पञ्हा चत्तारो उद्देसा चत्तारि वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘पञ्च पञ्हा पञ्चुद्देसा पञ्च वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? पञ्चसु, भिक्खवे, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु पञ्चसु? पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु – इमेसु खो, भिक्खवे, पञ्चसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति ¶ . ‘पञ्च पञ्हा पञ्चुद्देसा पञ्च वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘छ ¶ पञ्हा छ उद्देसा छ वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? छसु, भिक्खवे, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु छसु? छसु अज्झत्तिकेसु आयतनेसु – इमेसु खो, भिक्खवे, छसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘छ ¶ पञ्हा छ उद्देसा छ वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘सत्त ¶ पञ्हा सत्तुद्देसा सत्त वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? सत्तसु, भिक्खवे, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु सत्तसु? सत्तसु विञ्ञाणट्ठितीसु – इमेसु खो, भिक्खवे, सत्तसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘सत्त पञ्हा सत्तुद्देसा सत्त वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘अट्ठ पञ्हा अट्ठुद्देसा अट्ठ वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? अट्ठसु, भिक्खवे ¶ , धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु अट्ठसु? अट्ठसु लोकधम्मेसु – इमेसु खो, भिक्खवे, अट्ठसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘अट्ठ पञ्हा अट्ठुद्देसा अट्ठ वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘नव पञ्हा नवुद्देसा नव वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? नवसु, भिक्खवे, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु नवसु? नवसु सत्तावासेसु – इमेसु ¶ खो, भिक्खवे, नवसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी ¶ सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘नव पञ्हा नवुद्देसा नव वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘दस पञ्हा दसुद्देसा दस वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? दससु, भिक्खवे, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु दससु? दससु अकुसलेसु कम्मपथेसु ¶ – इमेसु खो, भिक्खवे, दससु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति ¶ . ‘दस पञ्हा दसुद्देसा दस वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. सत्तमं.

८. दुतियमहापञ्हासुत्तं

२८. एकं समयं भगवा कजङ्गलायं विहरति वेळुवने. अथ खो सम्बहुला कजङ्गलका उपासका येन कजङ्गलिका भिक्खुनी तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा कजङ्गलिकं भिक्खुनिं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो कजङ्गलका उपासका कजङ्गलिकं भिक्खुनिं एतदवोचुं –

‘‘वुत्तमिदं, अय्ये, भगवता महापञ्हेसु – ‘एको पञ्हो एको उद्देसो एकं वेय्याकरणं, द्वे पञ्हा द्वे उद्देसा द्वे वेय्याकरणानि, तयो पञ्हा तयो उद्देसा तीणि वेय्याकरणानि, चत्तारो ¶ पञ्हा चत्तारो उद्देसा चत्तारि वेय्याकरणानि, पञ्च पञ्हा पञ्चुद्देसा पञ्च वेय्याकरणानि, छ पञ्हा छ उद्देसा छ वेय्याकरणानि, सत्त पञ्हा सत्तुद्देसा सत्त वेय्याकरणानि, अट्ठ पञ्हा अट्ठुद्देसा अट्ठ वेय्याकरणानि, नव पञ्हा नवुद्देसा नव वेय्याकरणानि, दस पञ्हा दसुद्देसा दस वेय्याकरणानी’ति. इमस्स नु खो, अय्ये, भगवता संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति?

‘‘न खो पनेतं, आवुसो, भगवतो सम्मुखा सुतं सम्मुखा पटिग्गहितं, नपि मनोभावनीयानं भिक्खूनं सम्मुखा सुतं सम्मुखा पटिग्गहितं; अपि च, यथा मेत्थ खायति तं ¶ सुणाथ, साधुकं ¶ मनसि करोथ, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, अय्ये’’ति, खो कजङ्गलका उपासका कजङ्गलिकाय भिक्खुनिया पच्चस्सोसुं. कजङ्गलिका भिक्खुनी एतदवोच –

‘‘‘एको पञ्हो एको उद्देसो एकं वेय्याकरण’न्ति, इति खो पनेतं वुत्तं भगवता. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? एकधम्मे, आवुसो, भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमस्मिं एकधम्मे? सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका – इमस्मिं खो, आवुसो, एकधम्मे भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे ¶ दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘एको पञ्हो एको उद्देसो एकं वेय्याकरणन्ति, इति यं तं वुत्तं भगवता इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘द्वे ¶ पञ्हा द्वे उद्देसा द्वे वेय्याकरणानी’ति इति, खो पनेतं वुत्तं भगवता. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? द्वीसु, आवुसो, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु द्वीसु? नामे च रूपे च…पे… ¶ कतमेसु तीसु? तीसु वेदनासु – इमेसु खो, आवुसो, तीसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘तयो पञ्हा तयो उद्देसा तीणि वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं भगवता इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘चत्तारो पञ्हा चत्तारो उद्देसा चत्तारि वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं भगवता. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चतूसु, आवुसो, धम्मेसु भिक्खु सम्मा सुभावितचित्तो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु चतूसु? चतूसु सतिपट्ठानेसु – इमेसु खो, आवुसो, चतूसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा सुभावितचित्तो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘चत्तारो पञ्हा चत्तारो उद्देसा चत्तारि वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं भगवता इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘पञ्च ¶ पञ्हा पञ्चुद्देसा पञ्च वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं भगवता. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? पञ्चसु, आवुसो, धम्मेसु भिक्खु सम्मा सुभावितचित्तो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु पञ्चसु? पञ्चसु इन्द्रियेसु…पे… कतमेसु छसु? छसु ¶ ¶ निस्सरणीयासु धातूसु…पे… कतमेसु सत्तसु? सत्तसु बोज्झङ्गेसु…पे… कतमेसु अट्ठसु? अट्ठसु अरियअट्ठङ्गिकमग्गेसु – इमेसु खो, आवुसो, अट्ठसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा सुभावितचित्तो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘अट्ठ पञ्हा अट्ठुद्देसा अट्ठ वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं भगवता इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘नव ¶ पञ्हा नवुद्देसा नव वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं भगवता. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? नवसु, आवुसो, धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु नवसु? नवसु सत्तावासेसु – इमेसु खो, आवुसो, नवसु धम्मेसु भिक्खु सम्मा निब्बिन्दमानो सम्मा विरज्जमानो सम्मा विमुच्चमानो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘नव पञ्हा नवुद्देसा नव वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं भगवता इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘दस पञ्हा दसुद्देसा दस वेय्याकरणानी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं भगवता. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? दससु, आवुसो, धम्मेसु भिक्खु सम्मा सुभावितचित्तो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. कतमेसु दससु? दससु कुसलेसु कम्मपथेसु – इमेसु ¶ खो, आवुसो, दससु धम्मेसु भिक्खु सम्मा सुभावितचित्तो सम्मा परियन्तदस्सावी सम्मदत्थं अभिसमेच्च दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति. ‘दस पञ्हा दसुद्देसा ¶ दस वेय्याकरणानी’ति, इति यं तं वुत्तं भगवता इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘इति खो, आवुसो, यं तं वुत्तं भगवता संखित्तेन भासितासु महापञ्हासु – ‘एको पञ्हो एको उद्देसो एकं वेय्याकरणं…पे… दस पञ्हा दसुद्देसा दस वेय्याकरणानी’ति, इमस्स खो अहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थं ¶ आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे, आवुसो, भगवन्तञ्ञेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ. यथा वो [यथा खो (क.), यथा नो (बहूसु) अ. नि. १०.११५, १७२ पन पाठभेदो नत्थि] भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति. ‘‘एवं, अय्ये’’ति खो कजङ्गलका उपासका कजङ्गलिकाय खो भिक्खुनिया भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना कजङ्गलिकं भिक्खुनिं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो कजङ्गलका उपासका यावतको अहोसि कजङ्गलिकाय भिक्खुनिया सद्धिं कथासल्लापो, तं सब्बं भगवतो आरोचेसुं.

‘‘साधु ¶ साधु, गहपतयो! पण्डिता, गहपतयो, कजङ्गलिका भिक्खुनी. महापञ्ञा, गहपतयो, कजङ्गलिका भिक्खुनी. मञ्चेपि तुम्हे, गहपतयो, उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि चेतं एवमेवं ¶ [एवमेव (क.) म. नि. १.२०५ पस्सितब्बं] ब्याकरेय्यं यथा तं कजङ्गलिकाय भिक्खुनिया ब्याकतं. एसो चेव तस्स [एसो चेवेतस्स (म. नि. १.२०५)] अत्थो. एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति. अट्ठमं.

९. पठमकोसलसुत्तं

२९. ‘‘यावता, भिक्खवे, कासिकोसला, यावता रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स विजितं [विजिते (सी. क.)], राजा तत्थ पसेनदि कोसलो अग्गमक्खायति. रञ्ञोपि ¶ खो, भिक्खवे, पसेनदिस्स कोसलस्स अत्थेव अञ्ञथत्तं अत्थि विपरिणामो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति. तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

‘‘यावता, भिक्खवे, चन्दिमसूरिया परिहरन्ति दिसा भन्ति विरोचमाना, ताव सहस्सधा लोको. तस्मिं सहस्सधा लोके सहस्सं चन्दानं सहस्सं सूरियानं [सुरियानं (सी. स्या. कं. पी.)] सहस्सं सिनेरुपब्बतराजानं सहस्सं जम्बुदीपानं सहस्सं अपरगोयानानं सहस्सं उत्तरकुरूनं सहस्सं पुब्बविदेहानं चत्तारि महासमुद्दसहस्सानि चत्तारि महाराजसहस्सानि सहस्सं चातुमहाराजिकानं सहस्सं तावतिंसानं सहस्सं यामानं सहस्सं तुसितानं सहस्सं निम्मानरतीनं सहस्सं परनिम्मितवसवत्तीनं सहस्सं ब्रह्मलोकानं. यावता, भिक्खवे, सहस्सी लोकधातु, महाब्रह्मा तत्थ ¶ अग्गमक्खायति. महाब्रह्मुनोपि खो, भिक्खवे, अत्थेव अञ्ञथत्तं अत्थि ¶ विपरिणामो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति. तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

‘‘होति सो, भिक्खवे, समयो यं अयं लोको संवट्टति. संवट्टमाने, भिक्खवे, लोके येभुय्येन सत्ता आभस्सरसंवत्तनिका [आभस्सरवत्तनिका (सी. स्या.)] भवन्ति. ते तत्थ होन्ति मनोमया पीतिभक्खा सयंपभा अन्तलिक्खेचरा सुभट्ठायिनो चिरं दीघमद्धानं तिट्ठन्ति. संवट्टमाने, भिक्खवे, लोके आभस्सरा ¶ देवा अग्गमक्खायन्ति. आभस्सरानम्पि खो, भिक्खवे, देवानं अत्थेव अञ्ञथत्तं अत्थि विपरिणामो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति ¶ . तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

[अ. नि. १०.२५] ‘‘दसयिमानि, भिक्खवे, कसिणायतनानि. कतमानि दस? पथवीकसिणमेको सञ्जानाति उद्धं अधो तिरियं अद्वयं अप्पमाणं; आपोकसिणमेको सञ्जानाति…पे… तेजोकसिणमेको सञ्जानाति… वायोकसिणमेको सञ्जानाति… नीलकसिणमेको सञ्जानाति… पीतकसिणमेको सञ्जानाति… लोहितकसिणमेको सञ्जानाति… ओदातकसिणमेको सञ्जानाति… आकासकसिणमेको सञ्जानाति… विञ्ञाणकसिणमेको सञ्जानाति उद्धं अधो तिरियं अद्वयं अप्पमाणं. इमानि खो, भिक्खवे, दस कसिणायतनानि.

‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं दसन्नं कसिणायतनानं यदिदं विञ्ञाणकसिणं एको सञ्जानाति उद्धं अधो तिरियं अद्वयं अप्पमाणं. एवंसञ्ञिनोपि खो, भिक्खवे, सन्ति सत्ता. एवंसञ्ञीनम्पि खो, भिक्खवे, सत्तानं अत्थेव अञ्ञथत्तं अत्थि विपरिणामो. एवं पस्सं ¶ , भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति. तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

[दी. नि. ३.३३८, ३५८; अ. नि. ८.६४] ‘‘अट्ठिमानि, भिक्खवे, अभिभायतनानि. कतमानि अट्ठ? अज्झत्तं रूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि; ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. इदं पठमं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं ¶ रूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानि; ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. इदं दुतियं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि; ‘तानि ¶ अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. इदं ततियं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं ¶ अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति अप्पमाणानि सुवण्णदुब्बण्णानि; ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. इदं चतुत्थं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति नीलानि नीलवण्णानि नीलनिदस्सनानि नीलनिभासानि. सेय्यथापि नाम उमापुप्फं नीलं नीलवण्णं नीलनिदस्सनं नीलनिभासं, सेय्यथा वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं नीलं नीलवण्णं नीलनिदस्सनं नीलनिभासं; एवमेवं अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति नीलानि नीलवण्णानि नीलनिदस्सनानि नीलनिभासानि; ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. इदं पञ्चमं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति पीतानि पीतवण्णानि पीतनिदस्सनानि पीतनिभासानि. सेय्यथापि नाम कणिकारपुप्फं पीतं पीतवण्णं पीतनिदस्सनं पीतनिभासं, सेय्यथा वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं ¶ उभतोभागविमट्ठं पीतं पीतवण्णं पीतनिदस्सनं पीतनिभासं; एवमेवं अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति पीतानि पीतवण्णानि पीतनिदस्सनानि पीतनिभासानि; ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. इदं छट्ठं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति लोहितकानि लोहितकवण्णानि लोहितकनिदस्सनानि लोहितकनिभासानि. सेय्यथापि नाम बन्धुजीवकपुप्फं ¶ लोहितकं लोहितकवण्णं लोहितकनिदस्सनं लोहितकनिभासं, सेय्यथा वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं लोहितकं लोहितकवण्णं लोहितकनिदस्सनं लोहितकनिभासं; एवमेवं अज्झत्तं ¶ अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति लोहितकानि लोहितकवण्णानि लोहितकनिदस्सनानि लोहितकनिभासानि; ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. इदं सत्तमं अभिभायतनं.

‘‘अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति ओदातानि ओदातवण्णानि ओदातनिदस्सनानि ओदातनिभासानि. सेय्यथापि नाम ओसधितारका ओदाता ओदातवण्णा ओदातनिदस्सना ओदातनिभासा, सेय्यथा ¶ वा पन तं वत्थं बाराणसेय्यकं उभतोभागविमट्ठं ओदातं ओदातवण्णं ओदातनिदस्सनं ओदातनिभासं; एवमेवं अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति ओदातानि ओदातवण्णानि ओदातनिदस्सनानि ओदातनिभासानि; ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. इदं अट्ठमं अभिभायतनं. इमानि खो, भिक्खवे, अट्ठ अभिभायतनानि.

‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं अट्ठन्नं अभिभायतनानं यदिदं अज्झत्तं अरूपसञ्ञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति ओदातानि ओदातवण्णानि ओदातनिदस्सनानि ओदातनिभासानि; ‘तानि अभिभुय्य जानामि पस्सामी’ति, एवंसञ्ञी होति. एवंसञ्ञिनोपि खो, भिक्खवे, सन्ति सत्ता. एवंसञ्ञीनम्पि खो, भिक्खवे, सत्तानं अत्थेव अञ्ञथत्तं ¶ अत्थि विपरिणामो. एवं ¶ पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति. तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

‘‘चतस्सो इमा, भिक्खवे, पटिपदा. कतमा चतस्सो? दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा, दुक्खा पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा, सुखा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा, सुखा पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा – इमा खो, भिक्खवे, चतस्सो पटिपदा.

‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, इमासं चतुन्नं पटिपदानं यदिदं सुखा पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा. एवंपटिपन्नापि खो, भिक्खवे, सन्ति सत्ता. एवंपटिपन्नानम्पि खो, भिक्खवे, सत्तानं अत्थेव अञ्ञथत्तं अत्थि विपरिणामो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति. तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

‘‘चतस्सो ¶ इमा, भिक्खवे, सञ्ञा. कतमा चतस्सो? परित्तमेको सञ्जानाति, महग्गतमेको सञ्जानाति, अप्पमाणमेको सञ्जानाति, ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनमेको सञ्जानाति – इमा खो, भिक्खवे, चतस्सो सञ्ञा.

‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, इमासं चतुन्नं सञ्ञानं यदिदं ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनमेको सञ्जानाति. एवंसञ्ञिनोपि खो, भिक्खवे, सन्ति सत्ता. एवंसञ्ञीनम्पि खो, भिक्खवे, सत्तानं अत्थेव अञ्ञथत्तं अत्थि विपरिणामो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति. तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

‘‘एतदग्गं ¶ , भिक्खवे, बाहिरकानं दिट्ठिगतानं यदिदं ‘नो चस्सं, नो च मे सिया, न भविस्सामि, न मे भविस्सती’ति. एवंदिट्ठिनो, भिक्खवे ¶ , एतं पाटिकङ्खं – ‘या चायं भवे अप्पटिकुल्यता, सा चस्स न ¶ भविस्सति; या चायं भवनिरोधे पाटिकुल्यता, सा चस्स न भविस्सती’ति. एवंदिट्ठिनोपि खो, भिक्खवे, सन्ति सत्ता. एवंदिट्ठीनम्पि खो, भिक्खवे, सत्तानं अत्थेव अञ्ञथत्तं अत्थि विपरिणामो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति. तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

‘‘सन्ति, भिक्खवे, एके समणब्राह्मणा परमत्थविसुद्धिं पञ्ञापेन्ति. एतदग्गं, भिक्खवे, परमत्थविसुद्धिं पञ्ञापेन्तानं यदिदं सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. ते तदभिञ्ञाय तस्स सच्छिकिरियाय धम्मं देसेन्ति. एवंवादिनोपि खो, भिक्खवे, सन्ति सत्ता. एवंवादीनम्पि खो, भिक्खवे, सत्तानं अत्थेव अञ्ञथत्तं अत्थि विपरिणामो. एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको तस्मिम्पि निब्बिन्दति. तस्मिं निब्बिन्दन्तो अग्गे विरज्जति, पगेव हीनस्मिं.

‘‘सन्ति, भिक्खवे, एके समणब्राह्मणा परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पञ्ञापेन्ति. एतदग्गं, भिक्खवे, परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पञ्ञापेन्तानं यदिदं छन्नं फस्सायतनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादा विमोक्खो. एवंवादिं खो मं, भिक्खवे, एवमक्खायिं एके समणब्राह्मणा असता तुच्छा मुसा अभूतेन अब्भाचिक्खन्ति – ‘समणो ¶ गोतमो न कामानं परिञ्ञं पञ्ञापेति, न ¶ रूपानं परिञ्ञं पञ्ञापेति, न वेदनानं परिञ्ञं पञ्ञापेती’ति. कामानञ्चाहं ¶ , भिक्खवे, परिञ्ञं पञ्ञापेमि, रूपानञ्च परिञ्ञं पञ्ञापेमि, वेदनानञ्च परिञ्ञं पञ्ञापेमि, दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतिभूतो अनुपादा परिनिब्बानं पञ्ञापेमी’’ति. नवमं.

१०. दुतियकोसलसुत्तं

३०. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन राजा पसेनदि कोसलो उय्योधिका निवत्तो होति विजितसङ्गामो लद्धाधिप्पायो. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो येन आरामो तेन पायासि. यावतिका यानस्स भूमि, यानेन गन्त्वा याना पच्चोरोहित्वा पत्तिकोव आरामं पाविसि. तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू ¶ अब्भोकासे चङ्कमन्ति. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ते भिक्खू एतदवोच – ‘‘कहं नु खो, भन्ते, भगवा एतरहि विहरति अरहं सम्मासम्बुद्धो. दस्सनकामा हि मयं, भन्ते, तं भगवन्तं अरहन्तं सम्मासम्बुद्ध’’न्ति. ‘‘एसो, महाराज, विहारो संवुतद्वारो. तेन अप्पसद्दो उपसङ्कमित्वा अतरमानो आलिन्दं पविसित्वा उक्कासित्वा अग्गळं आकोटेहि; विवरिस्सति ते भगवा द्वार’’न्ति.

अथ खो राजा पसेनदि कोसलो येन सो विहारो संवुतद्वारो, तेन अप्पसद्दो उपसङ्कमित्वा अतरमानो आलिन्दं पविसित्वा उक्कासित्वा अग्गळं आकोटेसि. विवरि भगवा द्वारं. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो विहारं पविसित्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवतो पादानि मुखेन ¶ च परिचुम्बति पाणीहि च परिसम्बाहति नामञ्च सावेति – ‘‘राजाहं, भन्ते, पसेनदि कोसलो; राजाहं, भन्ते ¶ , पसेनदि कोसलो’’ति.

‘‘कं पन त्वं, महाराज, अत्थवसं सम्पस्समानो इमस्मिं सरीरे एवरूपं परमनिपच्चकारं करोसि, मेत्तूपहारं उपदंसेसी’’ति? ‘‘कतञ्ञुतं खो अहं, भन्ते, कतवेदितं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘भगवा ¶ हि, भन्ते, बहुजनहिताय पटिपन्नो बहुजनसुखाय बहुनो जनस्स अरिये ञाये पतिट्ठापिता यदिदं कल्याणधम्मताय कुसलधम्मताय. यम्पि, भन्ते, भगवा बहुजनहिताय पटिपन्नो बहुजनसुखाय बहुनो जनस्स अरिये ञाये पतिट्ठापिता यदिदं कल्याणधम्मताय कुसलधम्मताय, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा सीलवा वुद्धसीलो अरियसीलो कुसलसीलो कुसलसीलेन समन्नागतो. यम्पि, भन्ते, भगवा सीलवा वुद्धसीलो अरियसीलो कुसलसीलो कुसलसीलेन समन्नागतो, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘पुन ¶ चपरं, भन्ते, भगवा दीघरत्तं आरञ्ञिको, अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति. यम्पि, भन्ते, भगवा दीघरत्तं आरञ्ञिको, अरञ्ञवनपत्थानि ¶ पन्तानि सेनासनानि पटिसेवति, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा सन्तुट्ठो ¶ इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन. यम्पि, भन्ते, भगवा सन्तुट्ठो इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि. ‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्स. यम्पि, भन्ते, भगवा आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्स, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा यायं कथा अभिसल्लेखिका चेतोविवरणसप्पाया, सेय्यथिदं – अप्पिच्छकथा सन्तुट्ठिकथा पविवेककथा असंसग्गकथा वीरियारम्भकथा सीलकथा समाधिकथा ¶ पञ्ञाकथा विमुत्तिकथा विमुत्तिञाणदस्सनकथा, एवरूपाय कथाय निकामलाभी अकिच्छलाभी अकसिरलाभी. यम्पि, भन्ते, भगवा यायं कथा अभिसल्लेखिका चेतोविवरणसप्पाया, सेय्यथिदं – अप्पिच्छकथा…पे… विमुत्तिञाणदस्सनकथा, एवरूपाय कथाय निकामलाभी अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी ¶ अकिच्छलाभी अकसिरलाभी. यम्पि, भन्ते, भगवा चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं ¶ निकामलाभी अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘पुन ¶ चपरं, भन्ते, भगवा अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – ‘अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो इधूपपन्नो’ति. इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. यम्पि, भन्ते, भगवा अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, भगवा दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता ¶ वचीदुच्चरितेन समन्नागता ¶ मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका ¶ मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’ति, इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति. यम्पि, भन्ते, भगवा दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘पुन ¶ चपरं, भन्ते, भगवा आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. यम्पि, भन्ते, भगवा आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं…पे… सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति, इदम्पि खो अहं, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानो भगवति एवरूपं परमनिपच्चकारं करोमि, मेत्तूपहारं उपदंसेमि.

‘‘हन्द च दानि मयं, भन्ते, गच्छाम. बहुकिच्चा मयं बहुकरणीया’’ति. ‘‘यस्स दानि त्वं, महाराज, कालं मञ्ञसी’’ति. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं ¶ कत्वा पक्कामीति. दसमं.

महावग्गो ततियो.

तस्सुद्दानं –

सीहाधिवुत्ति ¶ कायेन, चुन्देन कसिणेन च;

काळी च द्वे महापञ्हा, कोसलेहि परे दुवेति.

४. उपालिवग्गो

१. उपालिसुत्तं

३१. अथ ¶ खो आयस्मा उपालि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उपालि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कति नु खो, भन्ते, अत्थवसे पटिच्च तथागतेन सावकानं सिक्खापदं पञ्ञत्तं, पातिमोक्खं उद्दिट्ठ’’न्ति?

‘‘दस खो, उपालि, अत्थवसे पटिच्च तथागतेन सावकानं सिक्खापदं पञ्ञत्तं, पातिमोक्खं उद्दिट्ठं. कतमे दस? सङ्घसुट्ठुताय, सङ्घफासुताय, दुम्मङ्कूनं पुग्गलानं निग्गहाय, पेसलानं भिक्खूनं फासुविहाराय, दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय, सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताय, अप्पसन्नानं पसादाय, पसन्नानं भिय्योभावाय, सद्धम्मट्ठितिया, विनयानुग्गहाय – इमे खो, उपालि, दस अत्थवसे पटिच्च तथागतेन सावकानं सिक्खापदं पञ्ञत्तं, पातिमोक्खं उद्दिट्ठ’’न्ति. पठमं.

२. पातिमोक्खट्ठपनासुत्तं

३२. ‘‘कति ¶ नु खो, भन्ते, पातिमोक्खट्ठपना’’ति? ‘‘दस खो, उपालि, पातिमोक्खट्ठपना. कतमे दस? पाराजिको तस्सं परिसायं निसिन्नो होति ¶ , पाराजिककथा विप्पकता होति, अनुपसम्पन्नो तस्सं परिसायं निसिन्नो ¶ होति, अनुपसम्पन्नकथा विप्पकता होति, सिक्खं पच्चक्खातको तस्सं परिसायं निसिन्नो होति, सिक्खं पच्चक्खातककथा विप्पकता होति, पण्डको तस्सं परिसायं निसिन्नो होति, पण्डककथा विप्पकता होति, भिक्खुनिदूसको तस्सं परिसायं निसिन्नो होति, भिक्खुनिदूसककथा विप्पकता होति – इमे खो, उपालि, दस पातिमोक्खट्ठपना’’ति. दुतियं.

३. उब्बाहिकासुत्तं

३३. [चूळव. २३१] ‘‘कतिहि ¶ नु खो, भन्ते, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु उब्बाहिकाय सम्मन्नितब्बो’’ति? ‘‘दसहि खो, उपालि, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु उब्बाहिकाय सम्मन्नितब्बो. कतमेहि दसहि? इधुपालि, भिक्खु सीलवा होति; पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु; बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं [सत्था सब्यञ्जना (सी.) एवमुपरिपि] केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा; उभयानि खो पनस्स पातिमोक्खानि वित्थारेन स्वागतानि होन्ति सुविभत्तानि सुप्पवत्तीनि सुविनिच्छितानि सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो; विनये खो पन ठितो होति असंहीरो; पटिबलो होति उभो अत्थपच्चत्थिके सञ्ञापेतुं पञ्ञापेतुं निज्झापेतुं पेक्खेतुं पसादेतुं; अधिकरणसमुप्पादवूपसमकुसलो ¶ होति – अधिकरणं जानाति; अधिकरणसमुदयं जानाति; अधिकरणनिरोधं ¶ जानाति; अधिकरणनिरोधगामिनिं पटिपदं जानाति. इमेहि खो, उपालि, दसहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु उब्बाहिकाय सम्मन्नितब्बो’’ति. ततियं.

४. उपसम्पदासुत्तं

३४. ‘‘कतिहि ¶ नु खो, भन्ते, धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना उपसम्पादेतब्ब’’न्ति? ‘‘दसहि खो, उपालि, धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना उपसम्पादेतब्बं. कतमेहि दसहि? इधुपालि, भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु; बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा; पातिमोक्खं खो पनस्स वित्थारेन स्वागतं होति सुविभत्तं सुप्पवत्तं सुविनिच्छितं सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो; पटिबलो होति गिलानं उपट्ठातुं वा उपट्ठापेतुं वा; पटिबलो होति अनभिरतिं वूपकासेतुं वा ¶ वूपकासापेतुं वा; पटिबलो होति उप्पन्नं कुक्कुच्चं धम्मतो विनोदेतुं; पटिबलो होति उप्पन्नं दिट्ठिगतं धम्मतो विवेचेतुं; पटिबलो होति अधिसीले समादपेतुं; पटिबलो होति अधिचित्ते समादपेतुं; पटिबलो होति अधिपञ्ञाय समादपेतुं. इमेहि खो, उपालि, दसहि धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना उपसम्पादेतब्ब’’न्ति. चतुत्थं.

५. निस्सयसुत्तं

३५. ‘‘कतिहि ¶ नु खो, भन्ते, धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना निस्सयो ¶ दातब्बो’’ति? ‘‘दसहि खो, उपालि, धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना निस्सयो दातब्बो. कतमेहि दसहि? इधुपालि, भिक्खु सीलवा होति…पे… समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु; बहुस्सुतो होति…पे… दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा; पातिमोक्खं खो पनस्स वित्थारेन स्वागतं होति सुविभत्तं सुप्पवत्तं सुविनिच्छितं सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो; पटिबलो होति गिलानं उपट्ठातुं वा उपट्ठापेतुं वा; पटिबलो होति अनभिरतिं वूपकासेतुं वा वूपकासापेतुं वा; पटिबलो होति उप्पन्नं कुक्कुच्चं धम्मतो विनोदेतुं; पटिबलो होति उप्पन्नं दिट्ठिगतं धम्मतो विवेचेतुं; पटिबलो होति अधिसीले…पे… अधिचित्ते… अधिपञ्ञाय समादपेतुं. इमेहि खो, उपालि, दसहि धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना निस्सयो दातब्बो’’ति. पञ्चमं.

६. सामणेरसुत्तं

३६. ‘‘कतिहि ¶ नु खो, भन्ते, धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना सामणेरो उपट्ठापेतब्बो’’ति? ‘‘दसहि खो, उपालि, धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. कतमेहि दसहि? इधुपालि, भिक्खु सीलवा होति…पे… समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु; बहुस्सुतो होति…पे… दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा; पातिमोक्खं खो पनस्स वित्थारेन स्वागतं होति सुविभत्तं सुप्पवत्तं सुविनिच्छितं सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो; पटिबलो होति गिलानं उपट्ठातुं वा उपट्ठापेतुं वा; पटिबलो होति अनभिरतिं वूपकासेतुं वा वूपकासापेतुं वा; पटिबलो होति उप्पन्नं कुक्कुच्चं धम्मतो विनोदेतुं; पटिबलो होति उप्पन्नं दिट्ठिगतं धम्मतो विवेचेतुं; पटिबलो होति अधिसीले समादपेतुं; पटिबलो होति अधिचित्ते ¶ समादपेतुं; पटिबलो होति अधिपञ्ञाय समादपेतुं. इमेहि खो, उपालि, दसहि धम्मेहि समन्नागतेन भिक्खुना सामणेरो उपट्ठापेतब्बो’’ति. छट्ठं.

७. सङ्घभेदसुत्तं

३७. ‘‘‘सङ्घभेदो सङ्घभेदो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सङ्घो भिन्नो होती’’ति? ‘‘इधुपालि, भिक्खू अधम्मं धम्मोति दीपेन्ति, धम्मं अधम्मोति दीपेन्ति, अविनयं विनयोति ¶ दीपेन्ति, विनयं अविनयोति दीपेन्ति, अभासितं अलपितं तथागतेन भासितं लपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, भासितं लपितं तथागतेन अभासितं अलपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, अनाचिण्णं तथागतेन आचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, आचिण्णं तथागतेन अनाचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, अपञ्ञत्तं तथागतेन पञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति ¶ , पञ्ञत्तं तथागतेन अपञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति. ते इमेहि दसहि वत्थूहि अवकस्सन्ति अपकस्सन्ति आवेनि [आवेनिं (चूळव. ३५२) आवेणि, आवेणिकं (तत्थेव अधोलिपि)] कम्मानि करोन्ति आवेनि पातिमोक्खं उद्दिसन्ति. एत्तावता खो, उपालि, सङ्घो भिन्नो होती’’ति. सत्तमं.

८. सङ्घसामग्गीसुत्तं

३८. [चूळव. ३५३] ‘‘‘सङ्घसामग्गी ¶ सङ्घसामग्गी’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सङ्घो समग्गो होती’’ति? ‘‘इधुपालि, भिक्खू अधम्मं अधम्मोति दीपेन्ति, धम्मं धम्मोति दीपेन्ति, अविनयं अविनयोति दीपेन्ति, विनयं विनयोति दीपेन्ति, अभासितं अलपितं तथागतेन अभासितं अलपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, भासितं लपितं तथागतेन भासितं लपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, अनाचिण्णं तथागतेन अनाचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, आचिण्णं तथागतेन आचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, अपञ्ञत्तं तथागतेन अपञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति, पञ्ञत्तं तथागतेन पञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति. ते इमेहि दसहि वत्थूहि न अवकस्सन्ति न अपकस्सन्ति न आवेनि कम्मानि करोन्ति न आवेनि पातिमोक्खं उद्दिसन्ति. एत्तावता खो, उपालि, सङ्घो समग्गो होती’’ति. अट्ठमं.

९. पठमआनन्दसुत्तं

३९. अथ ¶ ¶ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘सङ्घभेदो सङ्घभेदो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सङ्घो भिन्नो होती’’ति ¶ ? ‘‘इधानन्द, भिक्खू अधम्मं धम्मोति दीपेन्ति, धम्मं अधम्मोति दीपेन्ति, अविनयं विनयोति दीपेन्ति…पे… पञ्ञत्तं तथागतेन अपञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति. ते इमेहि दसहि वत्थूहि अवकस्सन्ति अपकस्सन्ति आवेनि कम्मानि करोन्ति आवेनि पातिमोक्खं उद्दिसन्ति. एत्तावता खो, आनन्द, सङ्घो भिन्नो होती’’ति.

‘‘समग्गं पन, भन्ते, सङ्घं भिन्दित्वा किं सो पसवती’’ति? ‘‘कप्पट्ठिकं, आनन्द, किब्बिसं पसवती’’ति. ‘‘किं पन, भन्ते, कप्पट्ठिकं किब्बिस’’न्ति? ‘‘कप्पं, आनन्द, निरयम्हि पच्चतीति –

‘‘आपायिको ¶ नेरयिको, कप्पट्ठो सङ्घभेदको;

वग्गरतो अधम्मट्ठो, योगक्खेमा पधंसति;

सङ्घं समग्गं भिन्दित्वा [भेत्वान (सी. स्या.), भित्वान (क.) चूळव. ३५४; इतिवु. १८; कथाव. ६५७] कप्पं निरयम्हि पच्चती’’ति. नवमं;

१०. दुतियआनन्दसुत्तं

४०. ‘‘‘सङ्घसामग्गी ¶ सङ्घसामग्गी’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, सङ्घो समग्गो होती’’ति? ‘‘इधानन्द, भिक्खू अधम्मं अधम्मोति दीपेन्ति, धम्मं धम्मोति दीपेन्ति, अविनयं अविनयोति दीपेन्ति ¶ , विनयं विनयोति दीपेन्ति, अभासितं अलपितं तथागतेन अभासितं अलपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, भासितं लपितं तथागतेन भासितं लपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, अनाचिण्णं तथागतेन अनाचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, आचिण्णं तथागतेन आचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, अपञ्ञत्तं तथागतेन अपञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति, पञ्ञत्तं तथागतेन पञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति. ते इमेहि दसहि वत्थूहि ¶ न अवकस्सन्ति न अपकस्सन्ति न आवेनि कम्मानि करोन्ति न आवेनि पातिमोक्खं उद्दिसन्ति. एत्तावता खो, आनन्द, सङ्घो समग्गो होती’’ति.

‘‘भिन्नं पन, भन्ते, सङ्घं समग्गं कत्वा किं सो पसवती’’ति? ‘‘ब्रह्मं, आनन्द, पुञ्ञं पसवती’’ति. ‘‘किं पन, भन्ते, ब्रह्मं पुञ्ञ’’न्ति? ‘‘कप्पं, आनन्द, सग्गम्हि मोदतीति –

‘‘सुखा ¶ सङ्घस्स सामग्गी, समग्गानञ्च अनुग्गहो;

समग्गरतो धम्मट्ठो, योगक्खेमा न धंसति;

सङ्घं समग्गं कत्वान, कप्पं सग्गम्हि मोदती’’ति. दसमं;

उपालिवग्गो चतुत्थो.

तस्सुद्दानं –

उपालि ठपना उब्बाहो, उपसम्पदनिस्सया;

सामणेरो च द्वे भेदा, आनन्देहि परे दुवेति.

५. अक्कोसवग्गो

१. विवादसुत्तं

४१. अथ ¶ ¶ खो आयस्मा उपालि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो ¶ आयस्मा उपालि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो, येन सङ्घे भण्डनकलहविग्गहविवादा उप्पज्जन्ति, भिक्खू च न फासु [फासुं (?)] विहरन्ती’’ति? ‘‘इधुपालि, भिक्खू अधम्मं धम्मोति दीपेन्ति, धम्मं अधम्मोति दीपेन्ति, अविनयं विनयोति दीपेन्ति, विनयं अविनयोति दीपेन्ति, अभासितं अलपितं तथागतेन भासितं लपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, भासितं लपितं तथागतेन अभासितं अलपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, अनाचिण्णं तथागतेन आचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, आचिण्णं तथागतेन अनाचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, अपञ्ञत्तं तथागतेन पञ्ञत्तं तथागतेनाति ¶ दीपेन्ति, पञ्ञत्तं तथागतेन अपञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति. अयं खो, उपालि, हेतु अयं पच्चयो, येन सङ्घे भण्डनकलहविग्गहविवादा उप्पज्जन्ति, भिक्खू च न फासु विहरन्ती’’ति. पठमं.

२. पठमविवादमूलसुत्तं

४२. ‘‘कति नु खो, भन्ते, विवादमूलानी’’ति? ‘‘दस खो, उपालि, विवादमूलानि. कतमानि दस? इधुपालि, भिक्खू अधम्मं धम्मोति दीपेन्ति, धम्मं अधम्मोति दीपेन्ति, अविनयं विनयोति दीपेन्ति, विनयं अविनयोति दीपेन्ति, अभासितं अलपितं तथागतेन भासितं लपितं तथागतेनाति दीपेन्ति ¶ , भासितं लपितं तथागतेन अभासितं अलपितं तथागतेनाति दीपेन्ति, अनाचिण्णं तथागतेन आचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, आचिण्णं तथागतेन अनाचिण्णं तथागतेनाति दीपेन्ति, अपञ्ञत्तं तथागतेन पञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति, पञ्ञत्तं तथागतेन अपञ्ञत्तं तथागतेनाति दीपेन्ति. इमानि खो, उपालि, दस विवादमूलानी’’ति. दुतियं.

३. दुतियविवादमूलसुत्तं

४३. ‘‘कति ¶ नु खो, भन्ते, विवादमूलानी’’ति? ‘‘दस खो, उपालि, विवादमूलानि. कतमानि दस? इधुपालि, भिक्खू अनापत्तिं आपत्तीति दीपेन्ति, आपत्तिं अनापत्तीति दीपेन्ति, लहुकं आपत्तिं गरुकापत्तीति दीपेन्ति ¶ , गरुकं आपत्तिं लहुकापत्तीति दीपेन्ति, दुट्ठुल्लं आपत्तिं अदुट्ठुल्लापत्तीति दीपेन्ति, अदुट्ठुल्लं आपत्तिं दुट्ठुल्लापत्तीति दीपेन्ति, सावसेसं आपत्तिं अनवसेसापत्तीति दीपेन्ति, अनवसेसं आपत्तिं सावसेसापत्तीति दीपेन्ति ¶ , सप्पटिकम्मं आपत्तिं अप्पटिकम्मापत्तीति दीपेन्ति, अप्पटिकम्मं आपत्तिं सप्पटिकम्मापत्तीति दीपेन्ति. इमानि खो, उपालि, दस विवादमूलानी’’ति. ततियं.

४. कुसिनारसुत्तं

४४. एकं समयं भगवा कुसिनारायं विहरति बलिहरणे वनसण्डे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

[चूळव. ३९९; परि. ४३६] ‘‘चोदकेन, भिक्खवे, भिक्खुना परं चोदेतुकामेन पञ्च धम्मे अज्झत्तं पच्चवेक्खित्वा पञ्च धम्मे अज्झत्तं उपट्ठापेत्वा परो चोदेतब्बो. कतमे पञ्च धम्मा अज्झत्तं ¶ पच्चवेक्खितब्बा? चोदकेन, भिक्खवे, भिक्खुना परं चोदेतुकामेन एवं पच्चवेक्खितब्बं – ‘परिसुद्धकायसमाचारो नु खोम्हि, परिसुद्धेनम्हि कायसमाचारेन समन्नागतो अच्छिद्देन अप्पटिमंसेन. संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो’ति? नो चे, भिक्खवे, भिक्खु परिसुद्धकायसमाचारो होति परिसुद्धेन कायसमाचारेन समन्नागतो अच्छिद्देन अप्पटिमंसेन, तस्स भवन्ति वत्तारो – ‘इङ्घ ताव आयस्मा कायिकं सिक्खस्सू’ति, इतिस्स भवन्ति वत्तारो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, चोदकेन भिक्खुना परं चोदेतुकामेन एवं पच्चवेक्खितब्बं – ‘परिसुद्धवचीसमाचारो नु खोम्हि, परिसुद्धेनम्हि वचीसमाचारेन समन्नागतो अच्छिद्देन अप्पटिमंसेन. संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो’ति? नो चे, भिक्खवे, भिक्खु ¶ परिसुद्धवचीसमाचारो होति परिसुद्धेन वचीसमाचारेन समन्नागतो अच्छिद्देन अप्पटिमंसेन, तस्स भवन्ति वत्तारो – ‘इङ्घ ताव आयस्मा वाचसिकं सिक्खस्सू’ति, इतिस्स भवन्ति वत्तारो.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, चोदकेन भिक्खुना परं चोदेतुकामेन एवं पच्चवेक्खितब्बं – ‘मेत्तं नु खो मे चित्तं पच्चुपट्ठितं सब्रह्मचारीसु अनाघातं. संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो’ति? नो चे, भिक्खवे, भिक्खुनो ¶ मेत्तं चित्तं पच्चुपट्ठितं होति सब्रह्मचारीसु अनाघातं, तस्स भवन्ति वत्तारो – ‘इङ्घ ताव आयस्मा सब्रह्मचारीसु मेत्तं चित्तं उपट्ठापेही’ति, इतिस्स भवन्ति वत्तारो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, चोदकेन भिक्खुना ¶ परं चोदेतुकामेन एवं पच्चवेक्खितब्बं – ‘बहुस्सुतो नु खोम्हि सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपा मे धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा. संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो’ति? नो चे, भिक्खवे, भिक्खु बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा, तस्स भवन्ति वत्तारो – ‘इङ्घ ताव आयस्मा आगमं परियापुणस्सू’ति, इतिस्स भवन्ति वत्तारो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, चोदकेन भिक्खुना परं चोदेतुकामेन एवं पच्चवेक्खितब्बं – ‘उभयानि खो पन मे पातिमोक्खानि वित्थारेन स्वागतानि होन्ति सुविभत्तानि सुप्पवत्तीनि सुविनिच्छितानि सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो. संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो’ति? नो चे, भिक्खवे, भिक्खुनो उभयानि पातिमोक्खानि वित्थारेन ¶ स्वागतानि होन्ति सुविभत्तानि सुप्पवत्तीनि सुविनिच्छितानि सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो, ‘इदं पनायस्मा, कत्थ वुत्तं भगवता’ति, इति पुट्ठो न सम्पायिस्सति. तस्स भवन्ति वत्तारो – ‘इङ्घ ताव आयस्मा ¶ विनयं सिक्खस्सू’ति, इतिस्स भवन्ति वत्तारो. इमे पञ्च धम्मा अज्झत्तं पच्चवेक्खितब्बा.

‘‘कतमे पञ्च ¶ धम्मा अज्झत्तं उपट्ठापेतब्बा? ‘कालेन वक्खामि, नो अकालेन; भूतेन वक्खामि, नो अभूतेन; सण्हेन वक्खामि, नो फरुसेन; अत्थसंहितेन वक्खामि, नो अनत्थसंहितेन; मेत्तचित्तो वक्खामि, नो दोसन्तरो’ति – इमे पञ्च धम्मा अज्झत्तं उपट्ठापेतब्बा. चोदकेन, भिक्खवे, भिक्खुना परं चोदेतुकामेन इमे पञ्च धम्मे अज्झत्तं पच्चवेक्खित्वा इमे पञ्च धम्मे अज्झत्तं उपट्ठापेत्वा परो चोदेतब्बो’’ति. चतुत्थं.

५. राजन्तेपुरप्पवेसनसुत्तं

४५. [पाचि. ४९७] ‘‘दसयिमे ¶ , भिक्खवे, आदीनवा राजन्तेपुरप्पवेसने. कतमे दस? इध, भिक्खवे, राजा महेसिया सद्धिं निसिन्नो होति. तत्र भिक्खु पविसति. महेसी वा भिक्खुं दिस्वा सितं पातुकरोति, भिक्खु वा महेसिं दिस्वा सितं पातुकरोति. तत्थ रञ्ञो एवं होति – ‘अद्धा इमेसं कतं वा करिस्सन्ति वा’ति! अयं, भिक्खवे, पठमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा बहुकिच्चो बहुकरणीयो अञ्ञतरं इत्थिं गन्त्वा न सरति – ‘सा तेन गब्भं गण्हाति’. तत्थ रञ्ञो एवं होति – ‘न खो इध अञ्ञो ¶ कोचि पविसति, अञ्ञत्र पब्बजितेन. सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, दुतियो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे अञ्ञतरं रतनं नस्सति. तत्थ रञ्ञो एवं होति – ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति, अञ्ञत्र पब्बजितेन. सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, ततियो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे अब्भन्तरा गुय्हमन्ता बहिद्धा सम्भेदं गच्छन्ति. तत्थ रञ्ञो एवं होति – ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति, अञ्ञत्र पब्बजितेन ¶ . सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, चतुत्थो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे पिता वा पुत्तं पत्थेति पुत्तो वा पितरं पत्थेति. तेसं एवं होति – ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति, अञ्ञत्र पब्बजितेन. सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, पञ्चमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा नीचट्ठानियं उच्चे ठाने ठपेति. येसं तं अमनापं तेसं एवं होति – ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो. सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, छट्ठो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, राजा उच्चट्ठानियं नीचे ठाने ठपेति. येसं तं अमनापं तेसं एवं होति – ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो. सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, सत्तमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा अकाले सेनं उय्योजेति. येसं तं अमनापं तेसं एवं होति – ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो. सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, अट्ठमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा काले सेनं उय्योजेत्वा अन्तरामग्गतो निवत्तापेति. येसं तं अमनापं तेसं एवं ¶ होति – ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो. सिया नु ¶ खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, नवमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरं हत्थिसम्मद्दं अस्ससम्मद्दं रथसम्मद्दं रजनीयानि रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बानि, यानि न पब्बजितस्स सारुप्पानि. अयं, भिक्खवे, दसमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने. इमे खो, भिक्खवे, दस आदीनवा राजन्तेपुरप्पवेसने’’ति. पञ्चमं.

६. सक्कसुत्तं

४६. एकं ¶ समयं भगवा सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे. अथ खो सम्बहुला सक्का उपासका तदहुपोसथे येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ने खो सक्के उपासके भगवा एतदवोच – ‘‘अपि नु तुम्हे, सक्का, अट्ठङ्गसमन्नागतं उपोसथं उपवसथा’’ति? ‘‘अप्पेकदा मयं, भन्ते, अट्ठङ्गसमन्नागतं उपोसथं उपवसाम, अप्पेकदा न उपवसामा’’ति. ‘‘तेसं वो, सक्का, अलाभा तेसं दुल्लद्धं, ये तुम्हे एवं सोकसभये जीविते मरणसभये जीविते अप्पेकदा अट्ठङ्गसमन्नागतं उपोसथं उपवसथ, अप्पेकदा न उपवसथ.

‘‘तं किं मञ्ञथ, सक्का, इध पुरिसो येन केनचि कम्मट्ठानेन अनापज्ज अकुसलं दिवसं अड्ढकहापणं निब्बिसेय्य. दक्खो ¶ पुरिसो उट्ठानसम्पन्नोति अलं वचनाया’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘तं ¶ किं मञ्ञथ, सक्का, इध पुरिसो येन केनचि कम्मट्ठानेन अनापज्ज अकुसलं दिवसं कहापणं निब्बिसेय्य. दक्खो पुरिसो उट्ठानसम्पन्नोति अलं वचनाया’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘तं किं, मञ्ञथ, सक्का, इध पुरिसो येन केनचि कम्मट्ठानेन अनापज्ज अकुसलं दिवसं द्वे कहापणे निब्बिसेय्य ¶ … तयो कहापणे निब्बिसेय्य… चत्तारो कहापणे निब्बिसेय्य… पञ्च कहापणे निब्बिसेय्य… छ कहापणे निब्बिसेय्य… सत्त कहापणे निब्बिसेय्य… अट्ठ कहापणे निब्बिसेय्य… नव कहापणे निब्बिसेय्य… दस कहापणे निब्बिसेय्य… वीस कहापणे निब्बिसेय्य… तिंस कहापणे निब्बिसेय्य… चत्तारीसं कहापणे निब्बिसेय्य… पञ्ञासं कहापणे निब्बिसेय्य… कहापणसतं निब्बिसेय्य. दक्खो पुरिसो उट्ठानसम्पन्नोति अलं वचनाया’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘तं किं मञ्ञथ, सक्का, अपि नु सो पुरिसो दिवसे दिवसे कहापणसतं कहापणसहस्सं ¶ निब्बिसमानो लद्धं लद्धं निक्खिपन्तो वस्ससतायुको वस्ससतजीवी महन्तं भोगक्खन्धं अधिगच्छेय्या’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘तं किं मञ्ञथ, सक्का, अपि नु सो पुरिसो भोगहेतु भोगनिदानं भोगाधिकरणं एकं वा रत्तिं एकं वा दिवसं उपड्ढं वा रत्तिं उपड्ढं वा दिवसं एकन्तसुखप्पटिसंवेदी विहरेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘कामा हि, भन्ते, अनिच्चा तुच्छा मुसा मोसधम्मा’’ति.

‘‘इध पन वो, सक्का, मम सावको दस वस्सानि अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो यथा मयानुसिट्ठं तथा पटिपज्जमानो सतम्पि वस्सानि सतम्पि वस्ससतानि सतम्पि ¶ वस्ससहस्सानि एकन्तसुखप्पटिसंवेदी विहरेय्य. सो च ख्वस्स सकदागामी वा अनागामी वा अपण्णकं वा सोतापन्नो. तिट्ठन्तु, सक्का, दस वस्सानि.

इध मम सावको नव वस्सानि… अट्ठ वस्सानि… सत्त वस्सानि… छ वस्सानि… पञ्च वस्सानि चत्तारि वस्सानि… तीणि वस्सानि… द्वे वस्सानि… एकं वस्सं अप्पमत्तो आतापी ¶ पहितत्तो विहरन्तो यथा मयानुसिट्ठं तथा पटिपज्जमानो सतम्पि वस्सानि सतम्पि वस्ससतानि सतम्पि वस्ससहस्सानि एकन्तसुखप्पटिसंवेदी विहरेय्य, सो च ख्वस्स सकदागामी ¶ वा अनागामी वा अपण्णकं वा सोतापन्नो. तिट्ठतु, सक्का, एकं वस्सं.

इध मम सावको दस मासे अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो यथा मयानुसिट्ठं तथा पटिपज्जमानो सतम्पि वस्सानि सतम्पि वस्ससतानि सतम्पि वस्ससहस्सानि एकन्तसुखप्पटिसंवेदी विहरेय्य, सो च ख्वस्स सकदागामी वा अनागामी वा अपण्णकं वा सोतापन्नो. तिट्ठन्तु, सक्का, दस मासा.

इध मम सावको नव मासे… अट्ठ मासे… सत्त मासे… छ मासे… पञ्च मासे… चत्तारो मासे… तयो मासे… द्वे मासे… एकं मासं… अड्ढमासं अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो यथा मयानुसिट्ठं तथा पटिपज्जमानो सतम्पि वस्सानि सतम्पि वस्ससतानि ¶ सतम्पि वस्ससहस्सानि एकन्तसुखप्पटिसंवेदी विहरेय्य, सो च ख्वस्स सकदागामी वा अनागामी वा अपण्णकं वा सोतापन्नो. तिट्ठतु, सक्का, अड्ढमासो.

इध मम सावको दस रत्तिन्दिवे [रत्तिदिवे (क.)] अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो यथा मयानुसिट्ठं तथा पटिपज्जमानो सतम्पि वस्सानि सतम्पि वस्ससतानि सतम्पि वस्ससहस्सानि एकन्तसुखप्पटिसंवेदी विहरेय्य, सो च ख्वस्स सकदागामी वा अनागामी वा अपण्णकं वा सोतापन्नो. तिट्ठन्तु, सक्का, दस रत्तिन्दिवा.

इध मम सावको नव रत्तिन्दिवे… अट्ठ रत्तिन्दिवे… सत्त रत्तिन्दिवे… छ ¶ रत्तिन्दिवे… पञ्च रत्तिन्दिवे… चत्तारो ¶ रत्तिन्दिवे… तयो रत्तिन्दिवे… द्वे रत्तिन्दिवे… एकं रत्तिन्दिवं अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो यथा मयानुसिट्ठं तथा पटिपज्जमानो सतम्पि वस्सानि सतम्पि वस्ससतानि सतम्पि वस्ससहस्सानि एकन्तसुखप्पटिसंवेदी विहरेय्य, सो च ख्वस्स सकदागामी वा अनागामी वा अपण्णकं वा सोतापन्नो. तेसं वो, सक्का, अलाभा तेसं दुल्लद्धं, ये तुम्हे एवं सोकसभये जीविते मरणसभये जीविते अप्पेकदा अट्ठङ्गसमन्नागतं उपोसथं उपवसथ, अप्पेकदा न उपवसथा’’ति. ‘‘एते मयं, भन्ते, अज्जतग्गे अट्ठङ्गसमन्नागतं उपोसथं उपवसिस्सामा’’ति. छट्ठं.

७. महालिसुत्तं

४७. एकं ¶ समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. अथ खो महालि लिच्छवि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो महालि लिच्छवि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते हेतु, को पच्चयो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया’’ति? ‘‘लोभो खो, महालि, हेतु, लोभो पच्चयो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया. दोसो खो, महालि, हेतु, दोसो पच्चयो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया. मोहो खो, महालि, हेतु, मोहो पच्चयो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया. अयोनिसो मनसिकारो खो, महालि, हेतु, अयोनिसो मनसिकारो पच्चयो ¶ पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स ¶ पवत्तिया. मिच्छापणिहितं ¶ खो, महालि, चित्तं हेतु, मिच्छापणिहितं चित्तं पच्चयो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तियाति. अयं खो, महालि, हेतु, अयं पच्चयो पापस्स कम्मस्स किरियाय पापस्स कम्मस्स पवत्तिया’’ति.

‘‘को पन, भन्ते, हेतु को पच्चयो कल्याणस्स कम्मस्स किरियाय कल्याणस्स कम्मस्स पवत्तिया’’ति? ‘‘अलोभो खो, महालि, हेतु, अलोभो पच्चयो कल्याणस्स कम्मस्स किरियाय कल्याणस्स कम्मस्स पवत्तिया. अदोसो खो, महालि, हेतु, अदोसो पच्चयो कल्याणस्स कम्मस्स किरियाय कल्याणस्स कम्मस्स पवत्तिया. अमोहो खो, महालि, हेतु, अमोहो पच्चयो कल्याणस्स कम्मस्स किरियाय कल्याणस्स कम्मस्स पवत्तिया. योनिसो मनसिकारो खो, महालि, हेतु, योनिसो मनसिकारो पच्चयो कल्याणस्स कम्मस्स किरियाय कल्याणस्स कम्मस्स पवत्तिया. सम्मापणिहितं खो, महालि, चित्तं हेतु, सम्मापणिहितं चित्तं पच्चयो कल्याणस्स कम्मस्स किरियाय कल्याणस्स कम्मस्स पवत्तिया. अयं खो, महालि, हेतु, अयं पच्चयो कल्याणस्स कम्मस्स किरियाय कल्याणस्स कम्मस्स पवत्तिया. इमे च, महालि, दस धम्मा लोके न संविज्जेय्युं, नयिध पञ्ञायेथ अधम्मचरियाविसमचरियाति वा धम्मचरियासमचरियाति वा. यस्मा च खो, महालि, इमे दस धम्मा लोके ¶ संविज्जन्ति, तस्मा पञ्ञायति अधम्मचरियाविसमचरियाति वा धम्मचरियासमचरियाति वा’’ति. सत्तमं.

८. पब्बजितअभिण्हसुत्तं

४८. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बा ¶ . कतमे दस? ‘वेवण्णियम्हि अज्झुपगतो’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘परपटिबद्धा मे जीविका’ति पब्बजितेन ¶ अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘अञ्ञो मे आकप्पो करणीयो’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘कच्चि नु खो मे अत्ता सीलतो न उपवदती’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘कच्चि नु खो मं अनुविच्च विञ्ञू सब्रह्मचारी सीलतो न उपवदन्ती’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘सब्बेहि मे पियेहि मनापेहि नानाभावो विनाभावो’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘कम्मस्सकोम्हि कम्मदायादो कम्मयोनि कम्मबन्धु कम्मपटिसरणो, यं कम्मं करिस्सामि कल्याणं वा पापकं वा ¶ तस्स दायादो भविस्सामी’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘कथंभूतस्स मे रत्तिन्दिवा वीतिवत्तन्ती’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘कच्चि नु खो अहं सुञ्ञागारे अभिरमामी’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं; ‘अत्थि नु खो मे उत्तरि मनुस्सधम्मो अलमरियञाणदस्सनविसेसो अधिगतो, येनाहं [योहं (सी. पी. क.), सोहं (स्या.)] पच्छिमे काले सब्रह्मचारीहि पुट्ठो न मङ्कु भविस्सामी’ति पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बं. इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा पब्बजितेन अभिण्हं पच्चवेक्खितब्बा’’ति. अट्ठमं.

९. सरीरट्ठधम्मसुत्तं

४९. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा सरीरट्ठा. कतमे दस? सीतं, उण्हं, जिघच्छा, पिपासा, उच्चारो, पस्सावो, कायसंवरो, वचीसंवरो, आजीवसंवरो, पोनोभविको [पोनोब्भविको (क.)] भवसङ्खारो – इमे ¶ खो, भिक्खवे, दस धम्मा सरीरट्ठा’’ति. नवमं.

१०. भण्डनसुत्तं

५०. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन सम्बहुला ¶ भिक्खू पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता ¶ उपट्ठानसालायं सन्निसिन्ना सन्निपतिता भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरन्ति.

अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन उपट्ठानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना सन्निपतिता, का च पन वो अन्तराकथा विप्पकता’’ति?

‘‘इध मयं, भन्ते, पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता उपट्ठानसालायं सन्निसिन्ना सन्निपतिता भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरामा’’ति. ‘‘न खो पनेतं, भिक्खवे, तुम्हाकं पतिरूपं कुलपुत्तानं सद्धाय अगारस्मा अनगारियं ¶ पब्बजितानं, यं तुम्हे भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरेय्याथ.

‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा सारणीया पियकरणा गरुकरणा [पियकराणा गरुकराणा (?)] सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तन्ति. कतमे दस? इध, भिक्खवे, भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सीलवा होति…पे… समादाय सिक्खति ¶ सिक्खापदेसु, अयम्पि धम्मो सारणीयो पियकरणो गरुकरणो सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता ¶ मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु बहुस्सुतो होति…पे… दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा, अयम्पि धम्मो सारणीयो पियकरणो गरुकरणो सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो होति कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणमित्तो होति कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को, अयम्पि धम्मो सारणीयो पियकरणो गरुकरणो सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सुवचो होति सोवचस्सकरणेहि धम्मेहि समन्नागतो खमो पदक्खिणग्गाही अनुसासनिं. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सुवचो होति सोवचस्सकरणेहि धम्मेहि समन्नागतो खमो पदक्खिणग्गाही अनुसासनिं, अयम्पि धम्मो सारणीयो पियकरणो गरुकरणो सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु यानि तानि सब्रह्मचारीनं उच्चावचानि किंकरणीयानि ¶ – तत्थ दक्खो होति अनलसो, तत्रूपायाय वीमंसाय समन्नागतो अलं कातुं अलं संविधातुं. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु यानि तानि ¶ सब्रह्मचारीनं उच्चावचानि किंकरणीयानि – तत्थ दक्खो होति अनलसो तत्रूपायाय वीमंसाय समन्नागतो अलं कातुं अलं संविधातुं, अयम्पि धम्मो पियकरणो गरुकरणो सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मकामो होति पियसमुदाहारो, अभिधम्मे अभिविनये उळारपामोज्जो. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु धम्मकामो होति पियसमुदाहारो, अभिधम्मे अभिविनये उळारपामोज्जो, अयम्पि धम्मो सारणीयो पियकरणो गरुकरणो सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय ¶ कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु, अयम्पि धम्मो सारणीयो पियकरणो गरुकरणो सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेन, अयम्पि धम्मो सारणीयो…पे… संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सतिमा होति, परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. यम्पि ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सतिमा होति, परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता, अयम्पि धम्मो सारणीयो…पे… संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु पञ्ञवा होति, उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु पञ्ञवा होति, उदयत्थगामिनिया ¶ पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया, अयम्पि धम्मो सारणीयो…पे… संवत्तति. इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा सारणीया पियकरणा गरुकरणा सङ्गहाय अविवादाय सामग्गिया एकीभावाय संवत्तन्ती’’ति. दसमं.

अक्कोसवग्गो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

विवादा ¶ द्वे च मूलानि, कुसिनारपवेसने;

सक्को महालि अभिण्हं, सरीरट्ठा च भण्डनाति.

पठमपण्णासकं समत्तं.

२. दुतियपण्णासकं

(६) १. सचित्तवग्गो

१. सचित्तसुत्तं

५१. एकं ¶ ¶ ¶ समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘नो चे, भिक्खवे, भिक्खु परचित्तपरियायकुसलो होति, अथ ‘सचित्तपरियायकुसलो भविस्सामी’ति [भविस्सामाति (स्या.)] – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सचित्तपरियायकुसलो होति? सेय्यथापि, भिक्खवे, इत्थी वा पुरिसो वा दहरो युवा मण्डनकजातिको आदासे वा परिसुद्धे परियोदाते अच्छे वा उदकपत्ते सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो सचे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तस्सेव रजस्स वा अङ्गणस्स वा पहानाय वायमति. नो चे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तेनेवत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो – ‘लाभा वत मे, परिसुद्धं वत मे’ति. एवमेवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो पच्चवेक्खणा बहुकारा [भिक्खु पच्चवेक्खमानो बहुकारो (क.)] होति कुसलेसु धम्मेसु – ‘अभिज्झालु नु ¶ खो बहुलं विहरामि, अनभिज्झालु नु खो बहुलं विहरामि, ब्यापन्नचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, अब्यापन्नचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, थिनमिद्धपरियुट्ठितो नु खो बहुलं विहरामि, विगतथिनमिद्धो नु खो बहुलं विहरामि ¶ , उद्धतो नु खो बहुलं विहरामि, अनुद्धतो नु खो बहुलं विहरामि, विचिकिच्छो नु खो बहुलं विहरामि, तिण्णविचिकिच्छो नु खो बहुलं विहरामि, कोधनो नु खो बहुलं विहरामि, अक्कोधनो नु खो बहुलं विहरामि, संकिलिट्ठचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, असंकिलिट्ठचित्तो नु खो बहुलं विहरामि ¶ , सारद्धकायो नु खो बहुलं विहरामि, असारद्धकायो नु खो बहुलं विहरामि, कुसीतो नु खो बहुलं विहरामि, आरद्धवीरियो नु खो बहुलं विहरामि, असमाहितो नु खो बहुलं विहरामि, समाहितो नु खो बहुलं विहरामी’ति.

‘‘सचे ¶ , भिक्खवे, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभिज्झालु बहुलं विहरामि, ब्यापन्नचित्तो बहुलं विहरामि, थिनमिद्धपरियुट्ठितो बहुलं विहरामि, उद्धतो बहुलं विहरामि, विचिकिच्छो बहुलं विहरामि, कोधनो बहुलं विहरामि, संकिलिट्ठचित्तो बहुलं विहरामि, सारद्धकायो बहुलं विहरामि, कुसीतो बहुलं विहरामि, असमाहितो बहुलं विहरामी’ति, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना तेसंयेव पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं. सेय्यथापि, भिक्खवे, आदित्तचेलो वा आदित्तसीसो वा. तस्सेव चेलस्स वा सीसस्स वा निब्बापनाय अधिमत्तं छन्दञ्च वायामञ्च उस्साहञ्च उस्सोळ्हिञ्च अप्पटिवानिञ्च सतिञ्च सम्पजञ्ञञ्च करेय्य. एवमेवं खो ¶ तेन, भिक्खवे, भिक्खुना तेसंयेव पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं.

‘‘सचे ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अनभिज्झालु बहुलं विहरामि, अब्यापन्नचित्तो बहुलं विहरामि, विगतथिनमिद्धो बहुलं विहरामि, अनुद्धतो बहुलं विहरामि, तिण्णविचिकिच्छो बहुलं विहरामि, अक्कोधनो बहुलं विहरामि, असंकिलिट्ठचित्तो बहुलं विहरामि, असारद्धकायो बहुलं विहरामि, आरद्धवीरियो बहुलं विहरामि, समाहितो बहुलं विहरामी’ति, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना तेसुयेव कुसलेसु धम्मेसु पतिट्ठाय उत्तरि आसवानं खयाय योगो करणीयो’’ति. पठमं.

२. सारिपुत्तसुत्तं

५२. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –

‘‘नो ¶ चे, आवुसो, भिक्खु परचित्तपरियायकुसलो होति, अथ ‘सचित्तपरियायकुसलो भविस्सामी’ति – एवञ्हि वो, आवुसो, सिक्खितब्बं.

‘‘कथञ्चावुसो ¶ , भिक्खु सचित्तपरियायकुसलो होति? सेय्यथापि, आवुसो, इत्थी वा पुरिसो वा दहरो युवा मण्डनकजातिको आदासे वा परिसुद्धे परियोदाते अच्छे वा उदपत्ते सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो सचे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तस्सेव रजस्स वा अङ्गणस्स वा पहानाय वायमति. नो चे तत्थ पस्सति रजं ¶ वा अङ्गणं वा, तेनेवत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो – ‘लाभा वत मे, परिसुद्धं वत मे’ति.

एवमेवं खो, आवुसो, भिक्खुनो पच्चवेक्खणा बहुकारा होति कुसलेसु धम्मेसु – ‘अभिज्झालु नु खो बहुलं ¶ विहरामि, अनभिज्झालु नु खो बहुलं विहरामि, ब्यापन्नचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, अब्यापन्नचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, थिनमिद्धपरियुट्ठितो नु खो बहुलं विहरामि, विगतथिनमिद्धो नु खो बहुलं विहरामि, उद्धतो नु खो बहुलं विहरामि, अनुद्धतो नु खो बहुलं विहरामि, विचिकिच्छो नु खो बहुलं विहरामि, तिण्णविचिकिच्छो नु खो बहुलं विहरामि, कोधनो नु खो बहुलं विहरामि, अक्कोधनो नु खो बहुलं विहरामि, संकिलिट्ठचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, असंकिलिट्ठचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, सारद्धकायो नु खो बहुलं विहरामि, असारद्धकायो नु खो बहुलं विहरामि, कुसीतो नु खो बहुलं विहरामि, आरद्धवीरियो नु खो बहुलं विहरामि, समाहितो नु खो बहुलं विहरामि, असमाहितो नु खो बहुलं विहरामी’ति.

‘‘सचे, आवुसो, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभिज्झालु बहुलं विहरामि…पे… असमाहितो बहुलं विहरामी’ति, तेनावुसो, भिक्खुना तेसंयेव पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं. सेय्यथापि, आवुसो, आदित्तचेलो वा आदित्तसीसो वा. तस्सेव चेलस्स वा सीसस्स वा निब्बापनाय ¶ अधिमत्तं छन्दञ्च वायामञ्च उस्साहञ्च उस्सोळ्हिञ्च अप्पटिवानिञ्च सतिञ्च सम्पजञ्ञञ्च करेय्य. एवमेवं खो, आवुसो, तेन भिक्खुना तेसंयेव पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय अधिमत्तो छन्दो ¶ च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं.

‘‘सचे ¶ पनावुसो, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अनभिज्झालु बहुलं विहरामि…पे… समाहितो बहुलं विहरामी’ति, तेनावुसो, भिक्खुना तेसुयेव कुसलेसु धम्मेसु पतिट्ठाय उत्तरि आसवानं खयाय योगो करणीयो’’ति. दुतियं.

३. ठितिसुत्तं

५३. ‘‘ठितिम्पाहं ¶ , भिक्खवे, न वण्णयामि कुसलेसु धम्मेसु, पगेव परिहानिं. वुड्ढिञ्च खो अहं, भिक्खवे, वण्णयामि कुसलेसु धम्मेसु, नो ठितिं नो हानिं.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, हानि होति कुसलेसु धम्मेसु, नो ठिति नो वुड्ढि? इध, भिक्खवे, भिक्खु यत्तको होति सद्धाय सीलेन सुतेन चागेन पञ्ञाय पटिभानेन, तस्स ते धम्मा नेव तिट्ठन्ति नो वड्ढन्ति. हानिमेतं, भिक्खवे, वदामि कुसलेसु धम्मेसु, नो ठितिं नो वुड्ढिं. एवं खो, भिक्खवे, हानि होति कुसलेसु धम्मेसु, नो ठिति नो वुड्ढि.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे ठिति होति कुसलेसु धम्मेसु, नो हानि नो वुड्ढि? इध, भिक्खवे, भिक्खु यत्तको होति सद्धाय सीलेन सुतेन चागेन पञ्ञाय पटिभानेन, तस्स ते धम्मा नेव हायन्ति नो वड्ढन्ति ¶ . ठितिमेतं, भिक्खवे, वदामि कुसलेसु धम्मेसु, नो हानिं नो वुड्ढिं. एवं खो, भिक्खवे, ठिति होति कुसलेसु धम्मेसु, नो वुड्ढि नो हानि.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, वुड्ढि होति कुसलेसु धम्मेसु, नो ठिति नो हानि? इध, भिक्खवे, भिक्खु यत्तको होति सद्धाय सीलेन सुतेन चागेन पञ्ञाय पटिभानेन, तस्स ते धम्मा नेव तिट्ठन्ति नो हायन्ति. वुड्ढिमेतं, भिक्खवे, वदामि कुसलेसु धम्मेसु, नो ठितिं नो हानिं. एवं खो, भिक्खवे, वुड्ढि होति कुसलेसु धम्मेसु, नो ठिति नो हानि.

‘‘नो ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु परचित्तपरियायकुसलो होति, अथ ‘सचित्तपरियायकुसलो भविस्सामी’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सचित्तपरियायकुसलो होति? सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, इत्थी वा पुरिसो वा दहरो युवा मण्डनकजातिको आदासे वा ¶ परिसुद्धे परियोदाते अच्छे वा उदपत्ते सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो सचे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तस्सेव रजस्स वा अङ्गणस्स वा पहानाय वायमति. नो चे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तेनेवत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो – ‘लाभा वत मे, परिसुद्धं वत मे’ति. एवमेवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो पच्चवेक्खणा बहुकारा होति कुसलेसु धम्मेसु – ‘अभिज्झालु नु खो बहुलं विहरामि, अनभिज्झालु नु खो बहुलं विहरामि, ब्यापन्नचित्तो नु ¶ खो बहुलं विहरामि, अब्यापन्नचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, थिनमिद्धपरियुट्ठितो नु खो बहुलं विहरामि, विगतथिनमिद्धो नु खो बहुलं विहरामि, उद्धतो नु खो बहुलं विहरामि, अनुद्धतो नु खो बहुलं विहरामि, विचिकिच्छो नु खो बहुलं विहरामि, तिण्णविचिकिच्छो नु खो बहुलं विहरामि, कोधनो नु खो बहुलं विहरामि, अक्कोधनो नु खो बहुलं विहरामि, संकिलिट्ठचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, असंकिलिट्ठचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, सारद्धकायो नु खो बहुलं विहरामि, असारद्धकायो नु खो बहुलं विहरामि, कुसीतो नु खो बहुलं विहरामि, आरद्धवीरियो नु खो बहुलं विहरामि, समाहितो नु खो बहुलं विहरामि, असमाहितो नु खो बहुलं विहरामी’ति.

‘‘सचे, भिक्खवे, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभिज्झालु बहुलं विहरामि, ब्यापन्नचित्तो बहुलं विहरामि, थिनमिद्धपरियुट्ठितो बहुलं विहरामि, उद्धतो बहुलं विहरामि, विचिकिच्छो बहुलं विहरामि, कोधनो बहुलं विहरामि, संकिलिट्ठचित्तो बहुलं विहरामि, सारद्धकायो बहुलं विहरामि, कुसीतो बहुलं विहरामि, असमाहितो बहुलं विहरामी’ति, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना तेसंयेव पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय ¶ अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं. सेय्यथापि, भिक्खवे, आदित्तचेलो वा आदित्तसीसो वा. तस्सेव चेलस्स वा सीसस्स वा निब्बापनाय अधिमत्तं छन्दञ्च ¶ वायामञ्च उस्साहञ्च उस्सोळ्हिञ्च अप्पटिवानिञ्च सतिञ्च सम्पजञ्ञञ्च करेय्य; एवमेवं खो, भिक्खवे, तेन भिक्खुना तेसंयेव ¶ पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं.

‘‘सचे ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अनभिज्झालु बहुलं विहरामि, अब्यापन्नचित्तो बहुलं विहरामि, विगतथिनमिद्धो बहुलं विहरामि, अनुद्धतो बहुलं विहरामि, तिण्णविचिकिच्छो बहुलं विहरामि, अक्कोधनो बहुलं विहरामि, असंकिलिट्ठचित्तो बहुलं विहरामि, असारद्धकायो बहुलं विहरामि, आरद्धवीरियो बहुलं विहरामि, समाहितो बहुलं विहरामी’ति, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना तेसुयेव कुसलेसु धम्मेसु पतिट्ठाय उत्तरि आसवानं खयाय योगो करणीयो’’ति. ततियं.

४. समथसुत्तं

५४. ‘‘नो चे, भिक्खवे, भिक्खु परचित्तपरियायकुसलो होति, अथ ‘सचित्तपरियायकुसलो भविस्सामी’ति – एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सचित्तपरियायकुसलो होति? सेय्यथापि, भिक्खवे, इत्थी वा पुरिसो वा दहरो युवा मण्डनकजातिको आदासे वा परिसुद्धे परियोदाते अच्छे वा उदपत्ते सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो सचे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तस्सेव रजस्स वा अङ्गणस्स वा पहानाय वायमति. नो चे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तेनेवत्तमनो होति ¶ परिपुण्णसङ्कप्पो – ‘लाभा वत मे, परिसुद्धं वत मे’ति. एवमेवं खो, भिक्खवे, भिक्खुनो पच्चवेक्खणा बहुकारा होति ¶ कुसलेसु धम्मेसु – ‘लाभी नु खोम्हि अज्झत्तं चेतोसमथस्स, न नु खोम्हि लाभी अज्झत्तं चेतोसमथस्स, लाभी नु खोम्हि अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय, न नु खोम्हि लाभी अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाया’ति.

‘‘सचे, भिक्खवे, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘लाभीम्हि अज्झत्तं चेतोसमथस्स, न लाभी अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाया’ति, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना अज्झत्तं चेतोसमथे पतिट्ठाय अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय योगो करणीयो. सो अपरेन समयेन लाभी चेव होति अज्झत्तं चेतोसमथस्स लाभी च अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय.

‘‘सचे ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘लाभीम्हि अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय, न लाभी अज्झत्तं चेतोसमथस्सा’ति, तेन, भिक्खवे ¶ , भिक्खुना अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय पतिट्ठाय अज्झत्तं चेतोसमथे योगो करणीयो. सो अपरेन समयेन लाभी चेव होति अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय लाभी च अज्झत्तं चेतोसमथस्स.

‘‘सचे, पन, भिक्खवे, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘न लाभी अज्झत्तं चेतोसमथस्स, न लाभी अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाया’ति, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना तेसंयेव कुसलानं धम्मानं पटिलाभाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं. सेय्यथापि, भिक्खवे, आदित्तचेलो वा आदित्तसीसो वा. तस्सेव चेलस्स वा सीसस्स वा निब्बापनाय अधिमत्तं छन्दञ्च वायामञ्च उस्साहञ्च उस्सोळ्हिञ्च अप्पटिवानिञ्च सतिञ्च सम्पजञ्ञञ्च करेय्य. एवमेवं खो, भिक्खवे, तेन ¶ भिक्खुना तेसंयेव कुसलानं धम्मानं पटिलाभाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो ¶ च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं. सो अपरेन समयेन लाभी चेव होति अज्झत्तं चेतोसमथस्स लाभी च अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय.

‘‘सचे पन, भिक्खवे, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘लाभीम्हि अज्झत्तं चेतोसमथस्स, लाभी अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाया’ति, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना तेसुयेव कुसलेसु धम्मेसु पतिट्ठाय उत्तरि आसवानं खयाय योगो करणीयो.

‘‘चीवरम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि. पिण्डपातम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि. सेनासनम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि. गामनिगमम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि. जनपदपदेसम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि. पुग्गलम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पि.

‘‘‘चीवरम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति खो ¶ पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्थ यं जञ्ञा चीवरं – ‘इदं खो मे चीवरं सेवतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, एवरूपं चीवरं न सेवितब्बं. तत्थ यं जञ्ञा चीवरं – ‘इदं खो मे ¶ चीवरं सेवतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवरूपं चीवरं सेवितब्बं. ‘चीवरम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति यं ¶ तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘पिण्डपातम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्थ यं जञ्ञा पिण्डपातं – ‘इमं खो मे पिण्डपातं सेवतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा ¶ परिहायन्ती’ति, एवरूपो पिण्डपातो न सेवितब्बो. तत्थ यं जञ्ञा पिण्डपातं – ‘इमं खो मे पिण्डपातं सेवतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवरूपो पिण्डपातो सेवितब्बो. ‘पिण्डपातम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘सेनासनम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्थ यं जञ्ञा सेनासनं – ‘इदं खो मे सेनासनं सेवतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, एवरूपं सेनासनं न सेवितब्बं. तत्थ यं जञ्ञा सेनासनं – ‘इदं खो मे सेनासनं सेवतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवरूपं सेनासनं सेवितब्बं. ‘सेनासनम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘गामनिगमम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्थ यं जञ्ञा गामनिगमं – ‘इमं खो मे गामनिगमं सेवतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति ¶ , एवरूपो गामनिगमो न सेवितब्बो. तत्थ यं जञ्ञा गामनिगमं – ‘इमं खो मे गामनिगमं सेवतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवरूपो गामनिगमो सेवितब्बो ¶ . ‘गामनिगमम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘जनपदपदेसम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्थ यं जञ्ञा जनपदपदेसं – ‘इमं खो मे जनपदपदेसं सेवतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला ¶ ¶ धम्मा परिहायन्ती’ति, एवरूपो जनपदपदेसो न सेवितब्बो. तत्थ यं जञ्ञा जनपदपदेसं – ‘इमं खो मे जनपदपदेसं सेवतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवरूपो जनपदपदेसो सेवितब्बो. ‘जनपदपदेसम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘पुग्गलम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्थ यं जञ्ञा पुग्गलं – ‘इमं खो मे पुग्गलं सेवतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ती’ति, एवरूपो पुग्गलो न सेवितब्बो. तत्थ यं जञ्ञा पुग्गलं – ‘इमं खो मे पुग्गलं सेवतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ती’ति, एवरूपो पुग्गलो सेवितब्बो ¶ . ‘पुग्गलम्पाहं, भिक्खवे, दुविधेन वदामि – सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. चतुत्थं.

५. परिहानसुत्तं

५५. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति [भिक्खवोति (सी. स्या.)]. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –

‘‘‘परिहानधम्मो पुग्गलो, परिहानधम्मो पुग्गलो’ति, आवुसो, वुच्चति. ‘अपरिहानधम्मो पुग्गलो, अपरिहानधम्मो पुग्गलो’ति, आवुसो, वुच्चति. कित्तावता नु खो, आवुसो, परिहानधम्मो पुग्गलो वुत्तो भगवता, कित्तावता च पन अपरिहानधम्मो पुग्गलो वुत्तो ¶ भगवता’’ति? ‘‘दूरतोपि खो मयं, आवुसो, आगच्छाम आयस्मतो सारिपुत्तस्स सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थमञ्ञातुं. साधु वतायस्मन्तंयेव सारिपुत्तं पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो ¶ . आयस्मतो सारिपुत्तस्स सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति.

‘‘तेनहावुसो ¶ , सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –

‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, परिहानधम्मो पुग्गलो वुत्तो भगवता? इधावुसो, भिक्खु अस्सुतञ्चेव धम्मं न सुणाति, सुता चस्स धम्मा सम्मोसं गच्छन्ति, ये चस्स धम्मा पुब्बे चेतसो असम्फुट्ठपुब्बा ते चस्स न समुदाचरन्ति, अविञ्ञातञ्चेव न विजानाति. एत्तावता खो, आवुसो, परिहानधम्मो पुग्गलो वुत्तो भगवता.

‘‘कित्तावता च पनावुसो, अपरिहानधम्मो पुग्गलो वुत्तो भगवता? इधावुसो, भिक्खु अस्सुतञ्चेव धम्मं सुणाति, सुता चस्स धम्मा ¶ न सम्मोसं गच्छन्ति, ये चस्स धम्मा पुब्बे चेतसो असम्फुट्ठपुब्बा ते चस्स समुदाचरन्ति, अविञ्ञातञ्चेव विजानाति. एत्तावता खो, आवुसो, अपरिहानधम्मो पुग्गलो वुत्तो भगवता.

‘‘नो चे, आवुसो, भिक्खु परचित्तपरियायकुसलो होति, अथ ‘सचित्तपरियायकुसलो भविस्सामी’ति – एवञ्हि वो, आवुसो, सिक्खितब्बं.

‘‘कथञ्चावुसो, भिक्खु सचित्तपरियायकुसलो होति? सेय्यथापि, आवुसो, इत्थी वा पुरिसो वा दहरो युवा मण्डनकजातिको आदासे वा परिसुद्धे परियोदाते अच्छे वा उदपत्ते सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो सचे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तस्सेव रजस्स वा अङ्गणस्स वा पहानाय वायमति. नो चे तत्थ पस्सति रजं वा अङ्गणं वा, तेनेवत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो ¶ – ‘लाभा वत मे, परिसुद्धं वत मे’ति. एवमेव खो, आवुसो, भिक्खुनो पच्चवेक्खणा बहुकारा होति कुसलेसु धम्मेसु – ‘अनभिज्झालु नु खो बहुलं विहरामि, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो, अब्यापन्नचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो, विगतथिनमिद्धो नु खो बहुलं ¶ विहरामि, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो, अनुद्धतो नु खो बहुलं विहरामि, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो, तिण्णविचिकिच्छो नु खो बहुलं विहरामि, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो, अक्कोधनो नु खो बहुलं विहरामि, संविज्जति ¶ नु खो मे एसो धम्मो उदाहु ¶ नो, असंकिलिट्ठचित्तो नु खो बहुलं विहरामि, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो, लाभी नु खोम्हि अज्झत्तं धम्मपामोज्जस्स, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो, लाभी नु खोम्हि अज्झत्तं चेतोसमथस्स, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो, लाभी नु खोम्हि अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय, संविज्जति नु खो मे एसो धम्मो उदाहु नो’ति.

‘‘सचे पन, आवुसो, भिक्खु पच्चवेक्खमानो सब्बेपिमे कुसले धम्मे अत्तनि न समनुपस्सति, तेनावुसो, भिक्खुना सब्बेसंयेव इमेसं कुसलानं धम्मानं पटिलाभाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं. सेय्यथापि, आवुसो, आदित्तचेलो वा आदित्तसीसो वा. तस्सेव चेलस्स वा सीसस्स वा निब्बापनाय अधिमत्तं छन्दञ्च वायामञ्च उस्साहञ्च उस्सोळ्हिञ्च अप्पटिवानिञ्च सतिञ्च सम्पजञ्ञञ्च करेय्य. एवमेवं खो, आवुसो, तेन भिक्खुना सब्बेसंयेव कुसलानं धम्मानं पटिलाभाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं.

‘‘सचे पनावुसो, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एकच्चे कुसले धम्मे अत्तनि समनुपस्सति, एकच्चे कुसले धम्मे अत्तनि ¶ न समनुपस्सति, तेनावुसो, भिक्खुना ये कुसले धम्मे अत्तनि समनुपस्सति तेसु कुसलेसु धम्मेसु पतिट्ठाय, ये कुसले धम्मे अत्तनि न समनुपस्सति तेसं कुसलानं धम्मानं पटिलाभाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो ¶ च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं. सेय्यथापि, आवुसो, आदित्तचेलो वा आदित्तसीसो वा. तस्सेव चेलस्स वा सीसस्स वा निब्बापनाय अधिमत्तं छन्दञ्च वायामञ्च उस्साहञ्च उस्सोळ्हिञ्च अप्पटिवानिञ्च सतिञ्च सम्पजञ्ञञ्च करेय्य. एवमेवं खो, आवुसो, तेन भिक्खुना ये कुसले धम्मे अत्तनि समनुपस्सति तेसु कुसलेसु धम्मेसु पतिट्ठाय, ये कुसले धम्मे अत्तनि न समनुपस्सति तेसं कुसलानं धम्मानं पटिलाभाय ¶ अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं.

‘‘सचे पनावुसो, भिक्खु पच्चवेक्खमानो सब्बेपिमे कुसले धम्मे अत्तनि समनुपस्सति, तेनावुसो, भिक्खुना सब्बेस्वेव इमेसु कुसलेसु ¶ धम्मेसु पतिट्ठाय उत्तरि आसवानं खयाय योगो करणीयो’’ति. पञ्चमं.

६. पठमसञ्ञासुत्तं

५६. ‘‘दसयिमा, भिक्खवे, सञ्ञा भाविता बहुलीकता महप्फला होन्ति महानिसंसा अमतोगधा अमतपरियोसाना. कतमा दस? असुभसञ्ञा, मरणसञ्ञा, आहारे पटिकूलसञ्ञा, सब्बलोके अनभिरतसञ्ञा, अनिच्चसञ्ञा, अनिच्चे दुक्खसञ्ञा, दुक्खे अनत्तसञ्ञा, पहानसञ्ञा, विरागसञ्ञा, निरोधसञ्ञा – इमा खो, भिक्खवे, दस सञ्ञा भाविता बहुलीकता महप्फला होन्ति महानिसंसा अमतोगधा अमतपरियोसाना’’ति. छट्ठं.

७. दुतियसञ्ञासुत्तं

५७. ‘‘दसयिमा ¶ , भिक्खवे, सञ्ञा भाविता बहुलीकता महप्फला होन्ति ¶ महानिसंसा अमतोगधा अमतपरियोसाना. कतमा दस? अनिच्चसञ्ञा, अनत्तसञ्ञा, मरणसञ्ञा, आहारे पटिकूलसञ्ञा, सब्बलोके अनभिरतसञ्ञा, अट्ठिकसञ्ञा, पुळवकसञ्ञा [पुलवकसञ्ञा (सी. पी.), पुळुवकसञ्ञा (क.), अ. नि. १.४६३-४७२], विनीलकसञ्ञा, विच्छिद्दकसञ्ञा, उद्धुमातकसञ्ञा – इमा खो, भिक्खवे, दस सञ्ञा भाविता बहुलीकता महप्फला होन्ति महानिसंसा अमतोगधा अमतपरियोसाना’’ति. सत्तमं.

८. मूलकसुत्तं

५८. [अ. नि. ८.८३] ‘‘सचे, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘किंमूलका, आवुसो, सब्बे धम्मा, किंसम्भवा सब्बे धम्मा, किंसमुदया सब्बे धम्मा, किंसमोसरणा सब्बे धम्मा, किंपमुखा सब्बे धम्मा, किंअधिपतेय्या सब्बे धम्मा, किंउत्तरा सब्बे धम्मा, किंसारा सब्बे धम्मा, किंओगधा सब्बे धम्मा, किंपरियोसाना सब्बे धम्मा’ति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे ¶ , तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं किन्ति ब्याकरेय्याथा’’ति? ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा भगवंनेत्तिका भगवंपटिसरणा. साधु वत, भन्ते, भगवन्तंयेव पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति.

‘‘तेन ¶ हि, भिक्खवे, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘सचे, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘किंमूलका, आवुसो, सब्बे धम्मा, किंसम्भवा सब्बे धम्मा, किंसमुदया ¶ सब्बे धम्मा, किंसमोसरणा सब्बे ¶ धम्मा किंपमुखा सब्बे धम्मा, किं अधिपतेय्या सब्बे धम्मा, किंउत्तरा सब्बे धम्मा, किंसारा सब्बे धम्मा, किंओगधा सब्बे धम्मा, किंपरियोसाना सब्बे धम्मा’ति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘छन्दमूलका, आवुसो, सब्बे धम्मा, मनसिकारसम्भवा सब्बे धम्मा, फस्ससमुदया सब्बे धम्मा, वेदनासमोसरणा सब्बे धम्मा, समाधिप्पमुखा सब्बे धम्मा, सताधिपतेय्या सब्बे धम्मा, पञ्ञुत्तरा सब्बे धम्मा, विमुत्तिसारा सब्बे धम्मा, अमतोगधा सब्बे धम्मा, निब्बानपरियोसाना सब्बे धम्मा’ति. एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति. अट्ठमं.

९. पब्बज्जासुत्तं

५९. ‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, एवं सिक्खितब्बं – ‘यथापब्बज्जापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, न चुप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा चित्तं परियादाय ठस्सन्ति; अनिच्चसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, अनत्तसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, असुभसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, आदीनवसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, लोकस्स समञ्च विसमञ्च ञत्वा तंसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, लोकस्स भवञ्च [सम्भवञ्च (सी. स्या.)] विभवञ्च ञत्वा तंसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, लोकस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च ञत्वा तंसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, पहानसञ्ञापरिचितञ्च ¶ नो चित्तं भविस्सति, विरागसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सति, निरोधसञ्ञापरिचितञ्च नो चित्तं भविस्सती’ति – एवञ्हि ¶ वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं.

‘‘यतो ¶ ¶ खो, भिक्खवे, भिक्खुनो यथापब्बज्जापरिचितञ्च चित्तं होति न चुप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति, अनिच्चसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, अनत्तसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, असुभसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, आदीनवसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, लोकस्स समञ्च विसमञ्च ञत्वा तंसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, लोकस्स भवञ्च विभवञ्च ञत्वा तंसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, लोकस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च ञत्वा तंसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, पहानसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, विरागसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, निरोधसञ्ञापरिचितञ्च चित्तं होति, तस्स द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति. नवमं.

१०. गिरिमानन्दसुत्तं

६०. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन आयस्मा गिरिमानन्दो आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘आयस्मा, भन्ते, गिरिमानन्दो आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो ¶ . साधु, भन्ते, भगवा येनायस्मा गिरिमानन्दो तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति. ‘‘सचे खो त्वं, आनन्द, गिरिमानन्दस्स भिक्खुनो दस सञ्ञा भासेय्यासि, ठानं खो पनेतं विज्जति यं गिरिमानन्दस्स भिक्खुनो दस सञ्ञा सुत्वा सो आबाधो ठानसो पटिप्पस्सम्भेय्य.

‘‘कतमा दस? अनिच्चसञ्ञा ¶ , अनत्तसञ्ञा, असुभसञ्ञा, आदीनवसञ्ञा, पहानसञ्ञा, विरागसञ्ञा, निरोधसञ्ञा, सब्बलोके अनभिरतसञ्ञा [अनभिरतिसञ्ञा (क.)], सब्बसङ्खारेसु अनिच्छासञ्ञा, आनापानस्सति.

‘‘कतमा चानन्द, अनिच्चसञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा इति पटिसञ्चिक्खति – ‘रूपं अनिच्चं, वेदना अनिच्चा ¶ , सञ्ञा अनिच्चा ¶ , सङ्खारा अनिच्चा, विञ्ञाणं अनिच्च’न्ति. इति इमेसु पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अनिच्चानुपस्सी विहरति. अयं वुच्चतानन्द, अनिच्चसञ्ञा.

‘‘कतमा चानन्द, अनत्तसञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा इति पटिसञ्चिक्खति – ‘चक्खु अनत्ता, रूपा अनत्ता, सोतं अनत्ता, सद्दा अनत्ता, घानं अनत्ता, गन्धा अनत्ता, जिव्हा अनत्ता, रसा अनत्ता, काया अनत्ता, फोट्ठब्बा अनत्ता, मनो अनत्ता, धम्मा अनत्ता’ति. इति इमेसु छसु अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु अनत्तानुपस्सी विहरति. अयं वुच्चतानन्द, अनत्तसञ्ञा.

‘‘कतमा ¶ चानन्द, असुभसञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु इममेव कायं उद्धं पादतला अधो केसमत्थका तचपरियन्तं पूरं नानाप्पकारस्स असुचिनो पच्चवेक्खति – ‘अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा नखा दन्ता तचो मंसं न्हारु अट्ठि अट्ठिमिञ्जं वक्कं हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्त’न्ति. इति इमस्मिं काये असुभानुपस्सी विहरति. अयं वुच्चतानन्द, असुभसञ्ञा.

‘‘कतमा चानन्द, आदीनवसञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा इति पटिसञ्चिक्खति – ‘बहुदुक्खो खो अयं ¶ कायो बहुआदीनवो? इति इमस्मिं काये विविधा आबाधा उप्पज्जन्ति, सेय्यथिदं – चक्खुरोगो सोतरोगो घानरोगो जिव्हारोगो कायरोगो सीसरोगो कण्णरोगो मुखरोगो दन्तरोगो ओट्ठरोगो कासो सासो पिनासो डाहो [डहो (सी. स्या.)] जरो कुच्छिरोगो मुच्छा पक्खन्दिका सूला विसूचिका कुट्ठं गण्डो किलासो सोसो अपमारो दद्दु कण्डु कच्छु नखसा वितच्छिका लोहितं पित्तं [लोहितपित्तं (सी.)] मधुमेहो अंसा पिळका भगन्दला पित्तसमुट्ठाना आबाधा सेम्हसमुट्ठाना आबाधा वातसमुट्ठाना आबाधा सन्निपातिका आबाधा उतुपरिणामजा आबाधा विसमपरिहारजा आबाधा ओपक्कमिका आबाधा कम्मविपाकजा आबाधा सीतं उण्हं जिघच्छा पिपासा उच्चारो पस्सावो’ति. इति ¶ इमस्मिं काये आदीनवानुपस्सी विहरति. अयं वुच्चतानन्द, आदीनवसञ्ञा.

‘‘कतमा ¶ चानन्द, पहानसञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति, पजहति ¶ , विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेति. उप्पन्नं ब्यापादवितक्कं नाधिवासेति, पजहति, विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेति. उप्पन्नं विहिंसावितक्कं नाधिवासेति, पजहति, विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेति. उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे नाधिवासेति, पजहति, विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेति. अयं वुच्चतानन्द, पहानसञ्ञा.

‘‘कतमा चानन्द, विरागसञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा इति पटिसञ्चिक्खति – ‘एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिप्पटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निब्बान’न्ति. अयं वुच्चतानन्द, विरागसञ्ञा.

‘‘कतमा चानन्द, निरोधसञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा इति पटिसञ्चिक्खति – ‘एतं सन्तं एतं ¶ पणीतं यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिप्पटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो निरोधो निब्बान’न्ति. अयं वुच्चतानन्द, निरोधसञ्ञा.

‘‘कतमा चानन्द, सब्बलोके अनभिरतसञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु ये लोके उपादाना चेतसो अधिट्ठानाभिनिवेसानुसया, ते पजहन्तो विहरति अनुपादियन्तो. अयं वुच्चतानन्द, सब्बलोके अनभिरतसञ्ञा.

‘‘कतमा चानन्द, सब्बसङ्खारेसु अनिच्छासञ्ञा? इधानन्द, भिक्खु सब्बसङ्खारेसु अट्टीयति हरायति जिगुच्छति. अयं वुच्चतानन्द, सब्बसङ्खारेसु ¶ अनिच्छासञ्ञा.

‘‘कतमा चानन्द, आनापानस्सति? इधानन्द, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा. सो सतोव अस्ससति सतोव पस्ससति. दीघं वा अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानाति. दीघं वा पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानाति. रस्सं वा अस्ससन्तो ‘रस्सं अस्ससामी’ति पजानाति. रस्सं वा पस्ससन्तो ‘रस्सं ¶ पस्ससामी’ति पजानाति. ‘सब्बकायपटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘सब्बकायपटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं ¶ पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘पीतिपटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘पीतिपटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘सुखपटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘सुखपटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘चित्तसङ्खारपटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘चित्तसङ्खारपटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘पस्सम्भयं चित्तसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘पस्सम्भयं चित्तसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘चित्तपटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘चित्तपटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति ¶ . अभिप्पमोदयं चित्तं…पे… समादहं चित्तं…पे… विमोचयं चित्तं…पे… अनिच्चानुपस्सी…पे… विरागानुपस्सी…पे… निरोधानुपस्सी…पे… ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. अयं वुच्चतानन्द, आनापानस्सति.

‘‘सचे खो त्वं, आनन्द, गिरिमानन्दस्स भिक्खुनो इमा ¶ दस सञ्ञा भासेय्यासि, ठानं खो पनेतं विज्जति यं गिरिमानन्दस्स भिक्खुनो इमा दस सञ्ञा सुत्वा सो आबाधो ठानसो पटिप्पस्सम्भेय्या’’ति.

अथ खो आयस्मा आनन्दो भगवतो सन्तिके इमा दस सञ्ञा उग्गहेत्वा येनायस्मा गिरिमानन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मतो गिरिमानन्दस्स इमा दस सञ्ञा अभासि. अथ खो आयस्मतो गिरिमानन्दस्स दस सञ्ञा सुत्वा सो आबाधो ठानसो पटिप्पस्सम्भि. वुट्ठहि चायस्मा गिरिमानन्दो तम्हा आबाधा. तथा पहीनो च पनायस्मतो गिरिमानन्दस्स सो आबाधो अहोसी’’ति. दसमं.

सचित्तवग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

सचित्तञ्च सारिपुत्त, ठिति च समथेन च;

परिहानो च द्वे सञ्ञा, मूला पब्बजितं गिरीति.

(७) २. यमकवग्गो

१. अविज्जासुत्तं

६१. ‘‘पुरिमा ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय – ‘इतो पुब्बे अविज्जा नाहोसि, अथ पच्छा समभवी’ति. एवञ्चेतं, भिक्खवे, वुच्चति, अथ च पन पञ्ञायति – ‘इदप्पच्चया अविज्जा’ति.

‘‘अविज्जम्पाहं [अविज्जम्पहं (सी. स्या.)], भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो अविज्जाय? ‘पञ्च नीवरणा’तिस्स वचनीयं. पञ्चपाहं, भिक्खवे, नीवरणे साहारे वदामि ¶ , नो अनाहारे. को चाहारो पञ्चन्नं नीवरणानं? ‘तीणि दुच्चरितानी’तिस्स वचनीयं. तीणिपाहं, भिक्खवे, दुच्चरितानि साहारानि वदामि, नो अनाहारानि. को चाहारो तिण्णं दुच्चरितानं? ‘इन्द्रियअसंवरो’तिस्स वचनीयं. इन्द्रियअसंवरम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो इन्द्रियअसंवरस्स? ‘असतासम्पजञ्ञ’न्तिस्स वचनीयं. असतासम्पजञ्ञम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो असतासम्पजञ्ञस्स? ‘अयोनिसोमनसिकारो’तिस्स वचनीयं. अयोनिसोमनसिकारम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो अयोनिसोमनसिकारस्स? ‘अस्सद्धिय’न्तिस्स वचनीयं. अस्सद्धियम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो अस्सद्धियस्स? ‘असद्धम्मस्सवन’न्तिस्स वचनीयं. असद्धम्मस्सवनम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो असद्धम्मस्सवनस्स? ‘असप्पुरिससंसेवो’तिस्स वचनीयं.

‘‘इति खो, भिक्खवे, असप्पुरिससंसेवो परिपूरो असद्धम्मस्सवनं परिपूरेति, असद्धम्मस्सवनं परिपूरं अस्सद्धियं परिपूरेति, अस्सद्धियं परिपूरं अयोनिसोमनसिकारं परिपूरेति, अयोनिसोमनसिकारो परिपूरो असतासम्पजञ्ञं परिपूरेति, असतासम्पजञ्ञं परिपूरं इन्द्रियअसंवरं ¶ परिपूरेति, इन्द्रियअसंवरो परिपूरो तीणि दुच्चरितानि परिपूरेति, तीणि ¶ दुच्चरितानि परिपूरानि पञ्च नीवरणे परिपूरेन्ति, पञ्च नीवरणा परिपूरा अविज्जं परिपूरेन्ति. एवमेतिस्सा अविज्जाय आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, उपरिपब्बते थुल्लफुसितके ¶ देवे वस्सन्ते ( ) [(गलगलायन्ते) (सी.), (गळगळायन्ते) (स्या.)] तं उदकं यथानिन्नं पवत्तमानं पब्बतकन्दरपदरसाखा परिपूरेति, पब्बतकन्दरपदरसाखा परिपूरा कुसोब्भे [कुस्सुब्भे (सी.), कुसुब्भे (स्या.), कुसोम्भे (क.) अ. नि. ३.९६] परिपूरेन्ति. कुसोब्भा परिपूरा महासोब्भे [महासोम्भे (क.)] परिपूरेन्ति, महासोब्भा परिपूरा कुन्नदियो परिपूरेन्ति, कुन्नदियो परिपूरा महानदियो परिपूरेन्ति, महानदियो परिपूरा महासमुद्दं सागरं परिपूरेन्ति; एवमेतस्स महासमुद्दस्स सागरस्स आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘एवमेवं खो, भिक्खवे, असप्पुरिससंसेवो परिपूरो असद्धम्मस्सवनं परिपूरेति, असद्धम्मस्सवनं परिपूरं अस्सद्धियं परिपूरेति, अस्सद्धियं परिपूरं अयोनिसोमनसिकारं परिपूरेति, अयोनिसोमनसिकारो परिपूरो असतासम्पजञ्ञं परिपूरेति, असतासम्पजञ्ञं परिपूरं इन्द्रियअसंवरं परिपूरेति, इन्द्रियअसंवरो परिपूरो तीणि दुच्चरितानि परिपूरेति, तीणि दुच्चरितानि परिपूरानि पञ्च नीवरणे परिपूरेन्ति, पञ्च नीवरणा परिपूरा अविज्जं परिपूरेन्ति; एवमेतिस्सा अविज्जाय आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘विज्जाविमुत्तिम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो विज्जाविमुत्तिया? ‘सत्त बोज्झङ्गा’तिस्स वचनीयं. सत्तपाहं, भिक्खवे, बोज्झङ्गे साहारे वदामि, नो अनाहारे. को चाहारो सत्तन्नं बोज्झङ्गानं? ‘चत्तारो सतिपट्ठाना’तिस्स वचनीयं. चत्तारोपाहं, भिक्खवे, सतिपट्ठाने साहारे वदामि, नो अनाहारे. को चाहारो चतुन्नं सतिपट्ठानानं? ‘तीणि सुचरितानी’तिस्स ¶ वचनीयं. तीणिपाहं, भिक्खवे, सुचरितानि साहारानि वदामि, नो अनाहारानि. को चाहारो तिण्णं सुचरितानं? ‘इन्द्रियसंवरो’तिस्स ¶ वचनीयं. इन्द्रियसंवरम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो इन्द्रियसंवरस्स? ‘सतिसम्पजञ्ञ’न्तिस्स वचनीयं. सतिसम्पजञ्ञम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो सतिसम्पजञ्ञस्स? ‘योनिसोमनसिकारो’तिस्स वचनीयं. योनिसोमनसिकारम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो योनिसोमनसिकारस्स? ‘सद्धा’तिस्स वचनीयं. सद्धम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो सद्धाय ¶ ? ‘सद्धम्मस्सवन’न्तिस्स वचनीयं. सद्धम्मस्सवनम्पाहं, भिक्खवे ¶ , साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो सद्धम्मस्सवनस्स? ‘सप्पुरिससंसेवो’तिस्स वचनीयं.

‘‘इति खो, भिक्खवे, सप्पुरिससंसेवो परिपूरो सद्धम्मस्सवनं परिपूरेति, सद्धम्मस्सवनं परिपूरं सद्धं परिपूरेति, सद्धा परिपूरा योनिसोमनसिकारं परिपूरेति, योनिसोमनसिकारो परिपूरो सतिसम्पजञ्ञं परिपूरेति, सतिसम्पजञ्ञं परिपूरं इन्द्रियसंवरं परिपूरेति, इन्द्रियसंवरो परिपूरो तीणि सुचरितानि परिपूरेति, तीणि सुचरितानि परिपूरानि चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेन्ति, चत्तारो सतिपट्ठाना परिपूरा सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति, सत्त बोज्झङ्गा परिपूरा विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ति; एवमेतिस्सा विज्जाविमुत्तिया आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, उपरिपब्बते थुल्लफुसितके देवे वस्सन्ते तं उदकं यथानिन्नं पवत्तमानं पब्बतकन्दरपदरसाखा परिपूरेति, पब्बतकन्दरपदरसाखा परिपूरा कुसोब्भे परिपूरेन्ति, कुसोब्भा परिपूरा महासोब्भे ¶ परिपूरेन्ति, महासोब्भा परिपूरा कुन्नदियो परिपूरेन्ति, कुन्नदियो परिपूरा महानदियो परिपूरेन्ति, महानदियो परिपूरा महासमुद्दं ¶ सागरं परिपूरेन्ति; एवमेतस्स महासमुद्दस्स सागरस्स आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘एवमेवं खो, भिक्खवे, सप्पुरिससंसेवो परिपूरो सद्धम्मस्सवनं परिपूरेति, सद्धम्मस्सवनं परिपूरं सद्धं परिपूरेति, सद्धा परिपूरा योनिसोमनसिकारं परिपूरेति, योनिसोमनसिकारो परिपूरो सतिसम्पजञ्ञं परिपूरेति, सतिसम्पजञ्ञं परिपूरं इन्द्रियसंवरं परिपूरेति, इन्द्रियसंवरो परिपूरो तीणि सुचरितानि परिपूरेति, तीणि सुचरितानि परिपूरानि चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेन्ति, चत्तारो सतिपट्ठाना परिपूरा सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति, सत्त बोज्झङ्गा परिपूरा विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ति; एवमेतिस्सा विज्जाविमुत्तिया आहारो होति, एवञ्च पारिपूरी’’ति. पठमं.

२. तण्हासुत्तं

६२. ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति भवतण्हाय – ‘इतो पुब्बे भवतण्हा नाहोसि ¶ , अथ पच्छा समभवी’ति. एवञ्चेतं, भिक्खवे, वुच्चति, अथ च पन पञ्ञायति – ‘इदप्पच्चया भवतण्हा’ति.

‘‘भवतण्हाम्पाहं ¶ , भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो भवतण्हाय? ‘अविज्जा’तिस्स वचनीयं. अविज्जम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो अविज्जाय? ‘पञ्च नीवरणा’तिस्स वचनीयं. पञ्च नीवरणेपाहं, भिक्खवे, साहारे वदामि, नो अनाहारे. को चाहारो पञ्चन्नं नीवरणानं? ‘तीणि दुच्चरितानी’तिस्स वचनीयं. तीणिपाहं, भिक्खवे ¶ , दुच्चरितानि साहारानि वदामि, नो अनाहारानि. को चाहारो तिण्णन्नं दुच्चरितानं? ‘इन्द्रियअसंवरो’तिस्स वचनीयं. इन्द्रियअसंवरम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं ¶ . को चाहारो इन्द्रियअसंवरस्स? ‘असतासम्पजञ्ञ’न्तिस्स वचनीयं. असतासम्पजञ्ञम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो असता सम्पजञ्ञस्स? ‘अयोनिसोमनसिकारो’तिस्स वचनीयं. अयोनिसोमनसिकारम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो अयोनिसोमनसिकारस्स? ‘अस्सद्धिय’न्तिस्स वचनीयं. अस्सद्धियम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो अस्सद्धियस्स? ‘अस्सद्धम्मस्सवन’न्तिस्स वचनीयं. अस्सद्धम्मस्सवनम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो अस्सद्धम्मस्सवनस्स? ‘असप्पुरिससंसेवो’तिस्स वचनीयं.

‘‘इति खो, भिक्खवे, असप्पुरिससंसेवो परिपूरो अस्सद्धम्मस्सवनं परिपूरेति, अस्सद्धम्मस्सवनं परिपूरं अस्सद्धियं परिपूरेति, अस्सद्धियं परिपूरं अयोनिसोमनसिकारं परिपूरेति, अयोनिसोमनसिकारो परिपूरो असतासम्पजञ्ञं परिपूरेति, असतासम्पजञ्ञं परिपूरं इन्द्रियअसंवरं परिपूरेति, इन्द्रियअसंवरो परिपूरो तीणि दुच्चरितानि परिपूरेति, तीणि दुच्चरितानि परिपूरानि पञ्च नीवरणे परिपूरेन्ति, पञ्च नीवरणा परिपूरा अविज्जं परिपूरेन्ति, अविज्जा परिपूरा भवतण्हं परिपूरेति; एवमेतिस्सा भवतण्हाय आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, उपरिपब्बते थुल्लफुसितके देवे वस्सन्ते तं उदकं यथानिन्नं ¶ पवत्तमानं पब्बतकन्दरपदरसाखा परिपूरेति, पब्बतकन्दरपदरसाखा परिपूरा कुसोब्भे परिपूरेन्ति ¶ , कुसोब्भा परिपूरा महासोब्भे परिपूरेन्ति, महासोब्भा परिपूरा कुन्नदियो परिपूरेन्ति, कुन्नदियो परिपूरा महानदियो परिपूरेन्ति, महानदियो परिपूरा महासमुद्दं ¶ सागरं परिपूरेन्ति; एवमेतस्स महासमुद्दस्स सागरस्स आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘एवमेवं खो, भिक्खवे, असप्पुरिससंसेवो परिपूरो अस्सद्धम्मस्सवनं परिपूरेति, अस्सद्धम्मस्सवनं परिपूरं अस्सद्धियं ¶ परिपूरेति, अस्सद्धियं परिपूरं अयोनिसोमनसिकारं परिपूरेति, अयोनिसोमनसिकारो परिपूरो असतासम्पजञ्ञं परिपूरेति, असतासम्पजञ्ञं परिपूरं इन्द्रियअसंवरं परिपूरेति, इन्द्रियअसंवरो परिपूरो तीणि दुच्चरितानि परिपूरेति, तीणि दुच्चरितानि परिपूरानि पञ्च नीवरणे परिपूरेन्ति, पञ्च नीवरणा परिपूरा अविज्जं परिपूरेन्ति, अविज्जा परिपूरा भवतण्हं परिपूरेति; एवमेतिस्सा भवतण्हाय आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘विज्जाविमुत्तिम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो विज्जाविमुत्तिया? ‘सत्त बोज्झङ्गा’तिस्स वचनीयं. सत्तपाहं, भिक्खवे, बोज्झङ्गे साहारे वदामि, नो अनाहारे. को चाहारो सत्तन्नं बोज्झङ्गानं? ‘चत्तारो सतिपट्ठाना’तिस्स वचनीयं. चत्तारोपाहं, भिक्खवे, सतिपट्ठाने साहारे वदामि, नो अनाहारे. को चाहारो चतुन्नं सतिपट्ठानानं? ‘तीणि सुचरितानी’तिस्स वचनीयं. तीणिपाहं, भिक्खवे, सुचरितानि साहारानि वदामि, नो अनाहारानि. को चाहारो तिण्णन्नं ¶ सुचरितानं? ‘इन्द्रियसंवरो’तिस्स वचनीयं. इन्द्रियसंवरम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो इन्द्रियसंवरस्स? ‘सतिसम्पजञ्ञ’न्तिस्स वचनीयं. सतिसम्पजञ्ञम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो सतिसम्पजञ्ञस्स? ‘योनिसोमनसिकारो’तिस्स वचनीयं. योनिसोमनसिकारम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो योनिसोमनसिकारस्स? ‘सद्धा’तिस्स वचनीयं. सद्धम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो सद्धाय? ‘सद्धम्मस्सवन’न्तिस्स वचनीयं. सद्धम्मस्सवनम्पाहं, भिक्खवे, साहारं वदामि, नो अनाहारं. को चाहारो सद्धम्मस्सवनस्स? ‘सप्पुरिससंसेवो’तिस्स वचनीयं.

‘‘इति खो, भिक्खवे, सप्पुरिससंसेवो परिपूरो सद्धम्मस्सवनं परिपूरेति, सद्धम्मस्सवनं ¶ परिपूरं सद्धं परिपूरेति, सद्धा परिपूरा योनिसोमनसिकारं परिपूरेति, योनिसोमनसिकारो परिपूरो सतिसम्पजञ्ञं परिपूरेति, सतिसम्पजञ्ञं ¶ परिपूरं इन्द्रियसंवरं परिपूरेति, इन्द्रियसंवरो परिपूरो तीणि सुचरितानि परिपूरेति, तीणि सुचरितानि परिपूरानि चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेन्ति, चत्तारो सतिपट्ठाना परिपूरा सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति ¶ , सत्त बोज्झङ्गा परिपूरा विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ति; एवमेतिस्सा विज्जाविमुत्तिया आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, उपरिपब्बते थुल्लफुसितके देवे वस्सन्ते तं उदकं यथानिन्नं पवत्तमानं…पे… एवमेतस्स महासमुद्दस्स सागरस्स आहारो होति, एवञ्च पारिपूरि. एवमेवं खो, भिक्खवे, सप्पुरिससंसेवो परिपूरो सद्धम्मस्सवनं परिपूरेति…पे… ¶ एवमेतिस्सा विज्जाविमुत्तिया आहारो होति, एवञ्च पारिपूरी’’ति. दुतियं.

३. निट्ठङ्गतसुत्तं

६३. ‘‘ये केचि, भिक्खवे, मयि निट्ठं गता सब्बे ते दिट्ठिसम्पन्ना. तेसं दिट्ठिसम्पन्नानं पञ्चन्नं इध निट्ठा, पञ्चन्नं इध विहाय निट्ठा. कतमेसं पञ्चन्नं इध निट्ठा? सत्तक्खत्तुपरमस्स ¶ , कोलंकोलस्स, एकबीजिस्स, सकदागामिस्स, यो च दिट्ठेव धम्मे अरहा – इमेसं पञ्चन्नं इध निट्ठा. कतमेसं पञ्चन्नं इध विहाय निट्ठा? अन्तरापरिनिब्बायिस्स, उपहच्चपरिनिब्बायिस्स, असङ्खारपरिनिब्बायिस्स, ससङ्खारपरिनिब्बायिस्स, उद्धंसोतस्स अकनिट्ठगामिनो – इमेसं पञ्चन्नं इध विहाय निट्ठा. ये केचि, भिक्खवे, मयि निट्ठं गता, सब्बे ते दिट्ठिसम्पन्ना. तेसं दिट्ठिसम्पन्नानं इमेसं पञ्चन्नं इध निट्ठा, इमेसं पञ्चन्नं इध विहाय निट्ठा’’ति. ततियं.

४. अवेच्चप्पसन्नसुत्तं

६४. ‘‘ये केचि, भिक्खवे, मयि अवेच्चप्पसन्ना, सब्बे ते सोतापन्ना. तेसं सोतापन्नानं पञ्चन्नं इध निट्ठा, पञ्चन्नं इध विहाय निट्ठा. कतमेसं पञ्चन्नं इध निट्ठा? सत्तक्खत्तुपरमस्स, कोलंकोलस्स, एकबीजिस्स, सकदागामिस्स, यो च दिट्ठेव धम्मे अरहा ¶ – इमेसं पञ्चन्नं इध निट्ठा. कतमेसं पञ्चन्नं इध विहाय निट्ठा? अन्तरापरिनिब्बायिस्स, उपहच्चपरिनिब्बायिस्स, असङ्खारपरिनिब्बायिस्स, ससङ्खारपरिनिब्बायिस्स, उद्धंसोतस्स अकनिट्ठगामिनो – इमेसं पञ्चन्नं इध विहाय निट्ठा. ये केचि, भिक्खवे ¶ , मयि अवेच्चप्पसन्ना सब्बे ते सोतापन्ना. तेसं ¶ सोतापन्नानं इमेसं पञ्चन्नं इध निट्ठा, इमेसं पञ्चन्नं इध विहाय निट्ठा’’ति. चतुत्थं.

५. पठमसुखसुत्तं

६५. एकं समयं आयस्मा सारिपुत्तो मगधेसु विहरति नालकगामके. अथ खो सामण्डकानि परिब्बाजको येनायस्मा ¶ सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सामण्डकानि परिब्बाजको आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, सुखं, किं दुक्ख’’न्ति? ‘‘अभिनिब्बत्ति खो, आवुसो ¶ , दुक्खा, अनभिनिब्बत्ति सुखा. अभिनिब्बत्तिया, आवुसो, सति इदं दुक्खं पाटिकङ्खं – सीतं उण्हं जिघच्छा पिपासा उच्चारो पस्सावो अग्गिसम्फस्सो दण्डसम्फस्सो सत्थसम्फस्सो ञातीपि मित्तापि सङ्गम्म समागम्म रोसेन्ति. अभिनिब्बत्तिया, आवुसो, सति इदं दुक्खं पाटिकङ्खं. अनभिनिब्बत्तिया, आवुसो, सति इदं सुखं पाटिकङ्खं – न सीतं न उण्हं न जिघच्छा न पिपासा न उच्चारो न पस्सावो न अग्गिसम्फस्सो न दण्डसम्फस्सो न सत्थसम्फस्सो ञातीपि मित्तापि सङ्गम्म समागम्म न रोसेन्ति. अनभिनिब्बत्तिया, आवुसो, सति इदं सुखं पाटिकङ्ख’’न्ति. पञ्चमं.

६. दुतियसुखसुत्तं

६६. एकं समयं आयस्मा सारिपुत्तो मगधेसु विहरति नालकगामके. अथ खो सामण्डकानि परिब्बाजको येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सामण्डकानि परिब्बाजको आयस्मन्तं ¶ सारिपुत्तं एतदवोच –

‘‘किं ¶ नु खो, आवुसो, सारिपुत्त, इमस्मिं धम्मविनये सुखं, किं दुक्ख’’न्ति? ‘‘अनभिरति खो, आवुसो, इमस्मिं धम्मविनये दुक्खा, अभिरति सुखा. अनभिरतिया, आवुसो, सति इदं दुक्खं पाटिकङ्खं – गच्छन्तोपि सुखं सातं ¶ नाधिगच्छति, ठितोपि… निसिन्नोपि… सयानोपि… गामगतोपि… अरञ्ञगतोपि… रुक्खमूलगतोपि… सुञ्ञागारगतोपि… अब्भोकासगतोपि… भिक्खुमज्झगतोपि सुखं सातं नाधिगच्छति. अनभिरतिया, आवुसो, सति ¶ इदं दुक्खं पाटिकङ्खं.

‘‘अभिरतिया, आवुसो, सति इदं सुखं पाटिकङ्खं – गच्छन्तोपि सुखं सातं अधिगच्छति, ठितोपि… निसिन्नोपि… सयानोपि… गामगतोपि… अरञ्ञगतोपि… रुक्खमूलगतोपि… सुञ्ञागारगतोपि… अब्भोकासगतोपि… भिक्खुमज्झगतोपि सुखं सातं अधिगच्छति. अभिरतिया, आवुसो, सति इदं सुखं पाटिकङ्ख’’न्ति. छट्ठं.

७. पठमनळकपानसुत्तं

६७. एकं समयं भगवा कोसलेसु चारिकं चरमानो महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं येन नळकपानं नाम कोसलानं निगमो तदवसरि. तत्र सुदं भगवा नळकपाने विहरति पलासवने. तेन खो पन समयेन भगवा तदहुपोसथे भिक्खुसङ्घपरिवुतो निसिन्नो होति. अथ खो भगवा बहुदेव रत्तिं भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा तुण्हीभूतं तुण्हीभूतं भिक्खुसङ्घं अनुविलोकेत्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि –

‘‘विगतथिनमिद्धो [विगतथीनमिद्धो (सी. स्या. कं. पी.)] खो, सारिपुत्त, भिक्खुसङ्घो. पटिभातु तं, सारिपुत्त ¶ , भिक्खूनं धम्मी कथा. पिट्ठि मे आगिलायति; तमहं आयमिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवतो पच्चस्सोसि.

अथ खो भगवा चतुग्गुणं सङ्घाटिं पञ्ञापेत्वा दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेसि पादे पादं अच्चाधाय सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो ¶ भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –

‘‘यस्स ¶ कस्सचि, आवुसो, सद्धा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी [हिरि (सी. स्या. कं. पी.)] नत्थि… ओत्तप्पं नत्थि ¶ … वीरियं [विरियं (सी. स्या. कं. पी.)] नत्थि… पञ्ञा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि. सेय्यथापि, आवुसो, काळपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हायतेव वण्णेन हायति मण्डलेन हायति आभाय हायति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, आवुसो, यस्स कस्सचि सद्धा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी नत्थि… ओत्तप्पं नत्थि… वीरियं नत्थि… पञ्ञा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि.

‘‘अस्सद्धो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘अहिरिको पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘अनोत्तप्पी पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘कुसीतो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘दुप्पञ्ञो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘कोधनो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘उपनाही पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘पापिच्छो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘पापमित्तो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं; ‘मिच्छादिट्ठिको पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, परिहानमेतं.

‘‘यस्स कस्सचि, आवुसो, सद्धा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी अत्थि… ओत्तप्पं अत्थि… पञ्ञा ¶ अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानि. सेय्यथापि, आवुसो, जुण्हपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वड्ढतेव वण्णेन ¶ वड्ढति मण्डलेन वड्ढति आभाय वड्ढति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, आवुसो, यस्स कस्सचि सद्धा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी अत्थि… ओत्तप्पं अत्थि… वीरियं अत्थि… पञ्ञा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानि.

‘‘‘सद्धो ¶ ¶ पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘हिरीमा पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘ओत्तप्पी पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘आरद्धवीरियो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘पञ्ञवा पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘अक्कोधनो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘अनुपनाही पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘अप्पिच्छो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘कल्याणमित्तो पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेतं; ‘सम्मादिट्ठिको पुरिसपुग्गलो’ति, आवुसो, अपरिहानमेत’’न्ति.

अथ खो भगवा पच्चुट्ठाय आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! यस्स कस्सचि, सारिपुत्त, सद्धा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी नत्थि… ओत्तप्पं नत्थि… वीरियं नत्थि… पञ्ञा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि. सेय्यथापि, सारिपुत्त, काळपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हायतेव वण्णेन हायति मण्डलेन हायति आभाय हायति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, सारिपुत्त, यस्स कस्सचि सद्धा नत्थि कुसलेसु ¶ धम्मेसु…पे… पञ्ञा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा ¶ …पे… नो वुद्धि.

‘‘‘अस्सद्धो पुरिसपुग्गलो’ति, सारिपुत्त, परिहानमेतं; अहिरिको… अनोत्तप्पी… कुसीतो… दुप्पञ्ञो… कोधनो… उपनाही… पापिच्छो… पापमित्तो… ‘मिच्छादिट्ठिको पुरिसपुग्गलो’ति, सारिपुत्त, परिहानमेतं.

‘‘यस्स कस्सचि, सारिपुत्त, सद्धा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी अत्थि… ओत्तप्पं अत्थि… वीरियं अत्थि… पञ्ञा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानि. सेय्यथापि, सारिपुत्त, जुण्हपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वड्ढतेव वण्णेन वड्ढति मण्डलेन वड्ढति आभाय वड्ढति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, सारिपुत्त, यस्स कस्सचि सद्धा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी अत्थि… ओत्तप्पं अत्थि… वीरियं अत्थि… पञ्ञा अत्थि कुसलेसु ¶ धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानि.

‘‘‘सद्धो ¶ पुरिसपुग्गलो’ति, सारिपुत्त, अपरिहानमेतं; हिरीमा… ओत्तप्पी… आरद्धवीरियो… पञ्ञवा… अक्कोधनो… अनुपनाही… अप्पिच्छो… कल्याणमित्तो… ‘सम्मादिट्ठिको पुरिसपुग्गलो’ति, सारिपुत्त, अपरिहानमेत’’न्ति. सत्तमं.

८. दुतियनळकपानसुत्तं

६८. एकं समयं भगवा नळकपाने विहरति पलासवने. तेन खो पन समयेन भगवा तदहुपोसथे भिक्खुसङ्घपरिवुतो निसिन्नो होति. अथ खो भगवा बहुदेव रत्तिं भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा ¶ समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा तुण्हीभूतं तुण्हीभूतं भिक्खुसङ्घं अनुविलोकेत्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि –

‘‘विगतथिनमिद्धो खो, सारिपुत्त, भिक्खुसङ्घो. पटिभातु तं, सारिपुत्त, भिक्खूनं ¶ धम्मी कथा. पिट्ठि मे आगिलायति; तमहं आयमिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवतो पच्चस्सोसि.

अथ खो भगवा चतुग्गुणं सङ्घाटिं पञ्ञापेत्वा दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेसि पादे पादं अच्चाधाय सतो सम्पजानो उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो, भिक्खवे’’ति! ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –

‘‘यस्स कस्सचि, आवुसो, सद्धा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी नत्थि… ओत्तप्पं नत्थि… वीरियं नत्थि… पञ्ञा नत्थि… सोतावधानं नत्थि… धम्मधारणा नत्थि… अत्थूपपरिक्खा नत्थि… धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति नत्थि… अप्पमादो नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि. सेय्यथापि, आवुसो, काळपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हायतेव वण्णेन ¶ हायति मण्डलेन हायति आभाय हायति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, आवुसो, यस्स कस्सचि सद्धा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी नत्थि… ओत्तप्पं नत्थि… वीरियं नत्थि… पञ्ञा नत्थि… सोतावधानं नत्थि… धम्मधारणा नत्थि… अत्थूपपरिक्खा नत्थि… धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति ¶ नत्थि… अप्पमादो नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा ¶ दिवसो वा आगच्छति, हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि.

‘‘यस्स कस्सचि, आवुसो, सद्धा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, हिरी अत्थि… ओत्तप्पं अत्थि… वीरियं अत्थि… पञ्ञा अत्थि… सोतावधानं अत्थि… धम्मधारणा अत्थि… अत्थूपपरिक्खा अत्थि… धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति अत्थि… अप्पमादो अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानि. सेय्यथापि, आवुसो, जुण्हपक्खे ¶ चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वड्ढतेव वण्णेन वड्ढति मण्डलेन वड्ढति आभाय वड्ढति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, आवुसो, यस्स कस्सचि सद्धा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु…पे… अप्पमादो अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानी’’ति.

अथ खो भगवा पच्चुट्ठाय आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! यस्स कस्सचि, सारिपुत्त, सद्धा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु हिरी नत्थि… ओत्तप्पं नत्थि… पञ्ञा नत्थि… वीरियं नत्थि… सोतावधानं नत्थि… धम्मधारणा नत्थि… अत्थूपपरिक्खा नत्थि… धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति नत्थि… अप्पमादो नत्थि कुसलेसु धम्मेसु तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि. सेय्यथापि, सारिपुत्त, काळपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हायतेव वण्णेन हायति मण्डलेन हायति आभाय हायति आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, सारिपुत्त, यस्स कस्सचि सद्धा नत्थि कुसलेसु धम्मेसु…पे… अप्पमादो ¶ नत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, हानियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो वुद्धि.

‘‘यस्स कस्सचि, सारिपुत्त, सद्धा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु हिरी अत्थि… ओत्तप्पं अत्थि… वीरियं अत्थि… पञ्ञा अत्थि… सोतावधानं अत्थि… धम्मधारणा अत्थि… अत्थूपपरिक्खा ¶ अत्थि… धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति अत्थि… अप्पमादो अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानि. सेय्यथापि, सारिपुत्त, जुण्हपक्खे चन्दस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वड्ढतेव वण्णेन ¶ वड्ढति मण्डलेन वड्ढति आभाय वड्ढति ¶ आरोहपरिणाहेन; एवमेवं खो, सारिपुत्त, यस्स कस्सचि सद्धा अत्थि कुसलेसु धम्मेसु…पे… अप्पमादो अत्थि कुसलेसु धम्मेसु, तस्स या रत्ति वा दिवसो वा आगच्छति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु नो परिहानी’’ति. अट्ठमं.

९. पठमकथावत्थुसुत्तं

६९. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता ¶ उपट्ठानसालायं सन्निसिन्ना सन्निपतिता अनेकविहितं तिरच्छानकथं अनुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – [दी. नि. १.१७; म. नि. २.२२३; सं. नि. ५.१०८०; पाचि. ५०८] राजकथं चोरकथं महामत्तकथं सेनाकथं भयकथं युद्धकथं अन्नकथं पानकथं वत्थकथं सयनकथं मालाकथं गन्धकथं ञातिकथं यानकथं गामकथं निगमकथं नगरकथं जनपदकथं इत्थिकथं [इत्थिकथं पुरिसकथं (क.) म. नि. अट्ठ. २.२२३ पस्सितब्बं] सूरकथं विसिखाकथं कुम्भट्ठानकथं पुब्बपेतकथं नानत्तकथं लोकक्खायिकं समुद्दक्खायिकं इतिभवाभवकथं इति वाति.

अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन उपट्ठानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना सन्निपतिता, का च पन वो अन्तराकथा विप्पकता’’ति?

‘‘इध मयं, भन्ते, पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता उपट्ठानसालायं सन्निसिन्ना सन्निपतिता अनेकविहितं तिरच्छानकथं अनुयुत्ता विहराम, सेय्यथिदं – राजकथं चोरकथं…पे… इतिभवाभवकथं इति वा’’ति. ‘‘न खो पनेतं, भिक्खवे, तुम्हाकं पतिरूपं कुलपुत्तानं ¶ सद्धाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितानं, यं तुम्हे अनेकविहितं तिरच्छानकथं अनुयुत्ता विहरेय्याथ, सेय्यथिदं – राजकथं चोरकथं महामत्तकथं सेनाकथं भयकथं युद्धकथं अन्नकथं पानकथं वत्थकथं सयनकथं मालाकथं गन्धकथं ञातिकथं यानकथं गामकथं ¶ निगमकथं नगरकथं जनपदकथं इत्थिकथं सूरकथं विसिखाकथं कुम्भट्ठानकथं पुब्बपेतकथं नानत्तकथं लोकक्खायिकं समुद्दक्खायिकं इतिभवाभवकथं इति वाति.

‘‘दसयिमानि ¶ , भिक्खवे, कथावत्थूनि. कतमानि दस? अप्पिच्छकथा, सन्तुट्ठिकथा, पविवेककथा ¶ , असंसग्गकथा, वीरियारम्भकथा, सीलकथा, समाधिकथा, पञ्ञाकथा, विमुत्तिकथा, विमुत्तिञाणदस्सनकथाति – इमानि खो, भिक्खवे, दस कथावत्थूनि.

‘‘इमेसं चे तुम्हे, भिक्खवे, दसन्नं कथावत्थूनं उपादायुपादाय कथं कथेय्याथ, इमेसम्पि चन्दिमसूरियानं एवंमहिद्धिकानं एवंमहानुभावानं तेजसा तेजं परियादियेय्याथ, को पन वादो अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकान’’न्ति! नवमं.

१०. दुतियकथावत्थुसुत्तं

७०. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता उपट्ठानसालायं सन्निसिन्ना सन्निपतिता अनेकविहितं तिरच्छानकथं अनुयुत्ता विहरन्ति, सेय्यथिदं – राजकथं चोरकथं महामत्तकथं…पे… इतिभवाभवकथं ¶ इति वाति.

‘‘दसयिमानि, भिक्खवे, पासंसानि ठानानि. कतमानि दस? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु अत्तना च अप्पिच्छो होति, अप्पिच्छकथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘अप्पिच्छो भिक्खु अप्पिच्छकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना च सन्तुट्ठो होति, सन्तुट्ठिकथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘सन्तुट्ठो भिक्खु सन्तुट्ठिकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना च पविवित्तो होति, पविवेककथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘पविवित्तो भिक्खु पविवेककथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना ¶ च असंसट्ठो होति, असंसट्ठकथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘असंसट्ठो भिक्खु असंसट्ठकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना च आरद्धवीरियो होति, वीरियारम्भकथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘आरद्धवीरियो भिक्खु वीरियारम्भकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना ¶ च सीलसम्पन्नो होति, सीलसम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘सीलसम्पन्नो भिक्खु सीलसम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना च समाधिसम्पन्नो होति, समाधिसम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘समाधिसम्पन्नो भिक्खु समाधिसम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना च पञ्ञासम्पन्नो होति, पञ्ञासम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘पञ्ञासम्पन्नो भिक्खु पञ्ञासम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना च विमुत्तिसम्पन्नो होति, विमुत्तिसम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता होति. ‘विमुत्तिसम्पन्नो भिक्खु विमुत्तिसम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं.

‘‘अत्तना च विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्नो होति, विमुत्तिञाणदस्सनसम्पदाकथञ्च भिक्खूनं ¶ कत्ता होति. ‘विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्नो भिक्खु विमुत्तिञाणदस्सनसम्पदाकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’ति पासंसमेतं ठानं. इमानि खो, भिक्खवे, दस पासंसानि ठानानी’’ति. दसमं.

यमकवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

अविज्जा ¶ तण्हा निट्ठा च, अवेच्च द्वे सुखानि च;

नळकपाने द्वे वुत्ता, कथावत्थूपरे दुवेति.

(८) ३. आकङ्खवग्गो

१. आकङ्खसुत्तं

७१. [अ. नि. ४.१२; इतिवु. १११] एकं ¶ समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘सम्पन्नसीला ¶ , भिक्खवे, विहरथ सम्पन्नपातिमोक्खा, पातिमोक्खसंवरसंवुता विहरथ आचारगोचरसम्पन्ना अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्साविनो, समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसु.

‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘सब्रह्मचारीनं पियो चस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चा’ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो ¶ अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘लाभी अस्सं चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारान’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘येसाहं परिभुञ्जामि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं तेसं ते कारा महप्फला अस्सु महानिसंसा’ति, सीलेस्वेवस्स…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे ¶ , भिक्खु ‘ये मे [ये मं (म. नि. १.६५)] पेता ञाती सालोहिता कालङ्कता [कालकता (सी. स्या. कं. पी.)] पसन्नचित्ता अनुस्सरन्ति तेसं तं महप्फलं अस्स महानिसंस’न्ति, सीलेस्वेवस्स…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘सन्तुट्ठो अस्सं इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेना’ति, सीलेस्वेवस्स…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘खमो अस्सं सीतस्स उण्हस्स जिघच्छाय पिपासाय डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सानं, दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथानं उप्पन्नानं सारीरिकानं वेदनानं दुक्खानं तिब्बानं [तिप्पानं (सी. स्या. कं. पी.)] खरानं कटुकानं असातानं अमनापानं पाणहरानं अधिवासकजातिको अस्स’न्ति, सीलेस्वेवस्स…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘अरतिरतिसहो अस्सं, न च मं अरतिरति सहेय्य, उप्पन्नं अरतिरतिं अभिभुय्य ¶ अभिभुय्य विहरेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘भयभेरवसहो अस्सं, न च मं भयभेरवो सहेय्य, उप्पन्नं भयभेरवं अभिभुय्य अभिभुय्य विहरेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी अस्सं अकिच्छलाभी अकसिरलाभी’ति, सीलेस्वेवस्स…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु ‘आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे ¶ सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.

‘‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ सम्पन्नपातिमोक्खा, पातिमोक्खसंवरसंवुता विहरथ आचारगोचरसम्पन्ना अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्साविनो, समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसू’ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. पठमं.

२. कण्टकसुत्तं

७२. एकं ¶ समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं सम्बहुलेहि अभिञ्ञातेहि अभिञ्ञातेहि थेरेहि सावकेहि सद्धिं – आयस्मता च चालेन [पालेन (स्या.)], आयस्मता च उपचालेन [उप्पालेन (स्या.)], आयस्मता च कुक्कुटेन [कक्कटेन (सी. स्या.)], आयस्मता च कळिम्भेन [कविम्भेन (सी.)], आयस्मता च निकटेन [कटेन (सी.)], आयस्मता च कटिस्सहेन; अञ्ञेहि च अभिञ्ञातेहि अभिञ्ञातेहि थेरेहि सावकेहि सद्धिं.

तेन खो पन समयेन सम्बहुला अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता लिच्छवी भद्रेहि ¶ भद्रेहि यानेहि परपुराय [परंपुराय (स्या. अट्ठ.)] उच्चासद्दा महासद्दा महावनं अज्झोगाहन्ति भगवन्तं दस्सनाय. अथ खो तेसं आयस्मन्तानं एतदहोसि – ‘‘इमे खो सम्बहुला अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता लिच्छवी भद्रेहि भद्रेहि यानेहि परपुराय उच्चासद्दा महासद्दा महावनं अज्झोगाहन्ति ¶ भगवन्तं दस्सनाय. ‘सद्दकण्टका खो पन झाना’ वुत्ता भगवता. यंनून मयं येन गोसिङ्गसालवनदायो तेनुपसङ्कमेय्याम ¶ . तत्थ मयं अप्पसद्दा अप्पाकिण्णा फासुं [फासु (स्या. क.)] विहरेय्यामा’’ति. अथ खो ते आयस्मन्तो येन गोसिङ्गसालवनदायो तेनुपसङ्कमिंसु; तत्थ ते आयस्मन्तो अप्पसद्दा अप्पाकिण्णा फासुं विहरन्ति.

अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘कहं नु खो, भिक्खवे, चालो, कहं उपचालो, कहं कुक्कुटो, कहं कळिम्भो, कहं निकटो, कहं कटिस्सहो; कहं नु खो ते, भिक्खवे, थेरा सावका गता’’ति?

‘‘इध, भन्ते, तेसं आयस्मन्तानं एतदहोसि – ‘इमे खो सम्बहुला अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता लिच्छवी भद्रेहि भद्रेहि यानेहि परपुराय उच्चासद्दा महासद्दा महावनं अज्झोगाहन्ति भगवन्तं दस्सनाय ‘सद्दकण्टका खो पन झानावुत्ता भगवता यंनून मयं येन गोसिङ्गसालवनदायो तेनुपसङ्कमेय्याम तत्थ मयं अप्पसद्दा अप्पाकिण्णा फासुं विहरेय्यामा’ति. अथ खो ते, भन्ते, आयस्मन्तो येन गोसिङ्गसालवनदायो तेनुपसङ्कमिंसु. तत्थ ते आयस्मन्तो अप्पसद्दा अप्पाकिण्णा फासुं विहरन्ती’’ति ¶ .

‘‘साधु ¶ साधु, भिक्खवे, यथा ते महासावका सम्मा ब्याकरमाना ब्याकरेय्युं, ‘सद्दकण्टका हि, भिक्खवे, झाना’ वुत्ता मया.

‘‘दसयिमे, भिक्खवे, कण्टका. कतमे दस? पविवेकारामस्स सङ्गणिकारामता कण्टको, असुभनिमित्तानुयोगं अनुयुत्तस्स सुभनिमित्तानुयोगो कण्टको, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारस्स विसूकदस्सनं कण्टको, ब्रह्मचरियस्स मातुगामूपचारो [मातुगामोपविचारो (सी.), मातुगामूपविचरो (क.)] कण्टको, [कथा. ३३३] पठमस्स ¶ झानस्स सद्दो कण्टको, दुतियस्स झानस्स वितक्कविचारा कण्टका, ततियस्स झानस्स पीति कण्टको, चतुत्थस्स झानस्स अस्सासपस्सासो कण्टको, सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिया सञ्ञा च वेदना च कण्टको रागो कण्टको दोसो कण्टको मोहो कण्टको.

‘‘अकण्टका ¶ , भिक्खवे, विहरथ. निक्कण्टका, भिक्खवे, विहरथ. अकण्टकनिक्कण्टका, भिक्खवे, विहरथ. अकण्टका, भिक्खवे, अरहन्तो; निक्कण्टका, भिक्खवे, अरहन्तो; अकण्टकनिक्कण्टका, भिक्खवे, अरहन्तो’’ति. दुतियं.

३. इट्ठधम्मसुत्तं

७३. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा दुल्लभा लोकस्मिं. कतमे दस? भोगा इट्ठा कन्ता मनापा दुल्लभा लोकस्मिं; वण्णो इट्ठो कन्तो मनापो दुल्लभो लोकस्मिं; आरोग्यं इट्ठं कन्तं मनापं दुल्लभं लोकस्मिं; सीलं इट्ठं कन्तं मनापं दुल्लभं लोकस्मिं; ब्रह्मचरियं इट्ठं कन्तं मनापं दुल्लभं लोकस्मिं; मित्ता इट्ठा कन्ता मनापा दुल्लभा लोकस्मिं; बाहुसच्चं इट्ठं कन्तं मनापं दुल्लभं लोकस्मिं; पञ्ञा इट्ठा कन्ता मनापा दुल्लभा लोकस्मिं; धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा दुल्लभा लोकस्मिं ¶ ; सग्गा इट्ठा कन्ता मनापा दुल्लभा लोकस्मिं.

‘‘इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, दसन्नं धम्मानं इट्ठानं कन्तानं मनापानं दुल्लभानं लोकस्मिं दस धम्मा परिपन्था [परिबन्धा (क.)] – आलस्यं अनुट्ठानं भोगानं परिपन्थो, अमण्डना अविभूसना वण्णस्स परिपन्थो, असप्पायकिरिया आरोग्यस्स परिपन्थो, पापमित्तता सीलानं परिपन्थो, इन्द्रियअसंवरो ब्रह्मचरियस्स परिपन्थो, विसंवादना मित्तानं परिपन्थो, असज्झायकिरिया बाहुसच्चस्स ¶ परिपन्थो, असुस्सूसा अपरिपुच्छा पञ्ञाय परिपन्थो, अननुयोगो अपच्चवेक्खणा धम्मानं परिपन्थो, मिच्छापटिपत्ति सग्गानं परिपन्थो. इमेसं खो, भिक्खवे, दसन्नं इट्ठानं कन्तानं मनापानं दुल्लभानं लोकस्मिं इमे दस धम्मा परिपन्था.

‘‘इमेसं खो, भिक्खवे, दसन्नं धम्मानं इट्ठानं कन्तानं मनापानं दुल्लभानं लोकस्मिं दस धम्मा आहारा – उट्ठानं अनालस्यं भोगानं आहारो, मण्डना विभूसना वण्णस्स आहारो, सप्पायकिरिया आरोग्यस्स आहारो, कल्याणमित्तता सीलानं आहारो, इन्द्रियसंवरो ब्रह्मचरियस्स आहारो, अविसंवादना मित्तानं आहारो, सज्झायकिरिया बाहुसच्चस्स आहारो, सुस्सूसा परिपुच्छा पञ्ञाय आहारो, अनुयोगो पच्चवेक्खणा धम्मानं आहारो, सम्मापटिपत्ति सग्गानं आहारो ¶ . इमेसं खो, भिक्खवे, दसन्नं धम्मानं इट्ठानं कन्तानं मनापानं दुल्लभानं लोकस्मिं इमे दस धम्मा आहारा’’ति. ततियं.

४. वड्ढिसुत्तं

७४. ‘‘दसहि ¶ ¶ , भिक्खवे, वड्ढीहि वड्ढमानो अरियसावको अरियाय वड्ढिया वड्ढति, सारादायी च होति वरादायी कायस्स. कतमेहि दसहि? खेत्तवत्थूहि वड्ढति, धनधञ्ञेन वड्ढति, पुत्तदारेहि वड्ढति, दासकम्मकरपोरिसेहि वड्ढति, चतुप्पदेहि वड्ढति, सद्धाय वड्ढति, सीलेन वड्ढति, सुतेन वड्ढति, चागेन वड्ढति, पञ्ञाय वड्ढति – इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि वड्ढीहि वड्ढमानो अरियसावको अरियाय वड्ढिया वड्ढति, सारादायी च होति वरादायी कायस्साति.

‘‘धनेन धञ्ञेन च योध वड्ढति,

पुत्तेहि दारेहि चतुप्पदेहि च;

स भोगवा होति यसस्सि पूजितो,

ञातीहि मित्तेहि अथोपि राजुभि.

‘‘सद्धाय सीलेन च योध वड्ढति,

पञ्ञाय चागेन सुतेन चूभयं;

सो ¶ तादिसो सप्पुरिसो विचक्खणो,

दिट्ठेव धम्मे उभयेन वड्ढती’’ति. चतुत्थं;

५. मिगसालासुत्तं

७५. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो आयस्मा आनन्दो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन मिगसालाय उपासिकाय निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो मिगसाला उपासिका येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्ना ¶ खो मिगसाला उपासिका आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –

‘‘कथं कथं नामायं, भन्ते आनन्द, भगवता धम्मो ¶ देसितो अञ्ञेय्यो, यत्र हि नाम ब्रह्मचारी च अब्रह्मचारी च उभो समसमगतिका भविस्सन्ति अभिसम्परायं. पिता मे, भन्ते, पुराणो ब्रह्मचारी होति ¶ आराचारी [अनाचारी (क.)] विरतो मेथुना गामधम्मा. सो कालङ्कतो भगवता ब्याकतो – ‘सकदागामी सत्तो [सकदागामिसत्तो (सी. स्या. पी.)] तुसितं कायं उपपन्नो’ति. पितामहो मे [पेत्तापि यो मे (सी.), पित पियो मे (स्या.) अ. नि. ६.४४], भन्ते, इसिदत्तो अब्रह्मचारी अहोसि सदारसन्तुट्ठो. सोपि कालङ्कतो भगवता ब्याकतो – ‘सकदागामी सत्तो तुसितं कायं उपपन्नो’ति.

‘‘कथं कथं नामायं, भन्ते आनन्द, भगवता धम्मो देसितो अञ्ञेय्यो, यत्र हि नाम ब्रह्मचारी च अब्रह्मचारी च उभो समसमगतिका भविस्सन्ति अभिसम्पराय’’न्ति? ‘‘एवं खो पनेतं, भगिनि, भगवता ब्याकत’’न्ति.

अथ खो आयस्मा आनन्दो मिगसालाय उपासिकाय निवेसने पिण्डपातं गहेत्वा उट्ठायासना पक्कामि. अथ खो आयस्मा आनन्दो पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘इधाहं ¶ , भन्ते, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन मिगसालाय उपासिकाय निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदिं. अथ खो, भन्ते, मिगसाला उपासिका येनाहं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा मं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्ना खो, भन्ते, मिगसाला उपासिका मं एतदवोच ¶ –

‘कथं कथं नामायं, भन्ते आनन्द, भगवता धम्मो देसितो ¶ अञ्ञेय्यो, यत्र हि नाम ब्रह्मचारी च अब्रह्मचारी च उभो समसमगतिका भविस्सन्ति अभिसम्परायं. पिता मे, भन्ते, पुराणो ब्रह्मचारी अहोसि आराचारी विरतो मेथुना गामधम्मा. सो कालङ्कतो भगवता ब्याकतो सकदागामी सत्तो तुसितं कायं उपपन्नोति. पितामहो मे, भन्ते, इसिदत्तो अब्रह्मचारी अहोसि सदारसन्तुट्ठो. सोपि कालङ्कतो भगवता ब्याकतो – सकदागामी सत्तो तुसितं कायं उपपन्नोति.

कथं ¶ कथं नामायं, भन्ते आनन्द, भगवता धम्मो देसितो अञ्ञेय्यो, यत्र हि नाम ब्रह्मचारी च अब्रह्मचारी च उभो समसमगतिका भविस्सन्ति अभिसम्पराय’न्ति? एवं वुत्ते अहं, भन्ते, मिगसालं उपासिकं एतदवोचं – ‘एवं खो पनेतं, भगिनि, भगवता ब्याकत’’’न्ति.

‘‘का चानन्द, मिगसाला उपासिका बाला अब्यत्ता अम्मका अम्मकपञ्ञा [अम्बका अम्बकपञ्ञा (सी. पी.), अन्धका अन्धकपञ्ञा (स्या.)], के च पुरिसपुग्गलपरोपरिये ञाणे?

‘‘दसयिमे, आनन्द, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे दस? इधानन्द, एकच्चो पुग्गलो दुस्सीलो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति, यत्थस्स तं दुस्सील्यं अपरिसेसं निरुज्झति. तस्स सवनेनपि अकतं होति, बाहुसच्चेनपि अकतं होति, दिट्ठियापि अप्पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं न लभति. सो कायस्स भेदा परं मरणा हानाय परेति, नो विसेसाय; हानगामीयेव होति, नो विसेसगामी.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो दुस्सीलो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं ¶ ¶ पजानाति यत्थस्स ¶ तं दुस्सील्यं अपरिसेसं निरुज्झति. तस्स सवनेनपि कतं होति, बाहुसच्चेनपि कतं होति, दिट्ठियापि पटिविद्धं [सुप्पटिविद्धं (स्या.)] होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं लभति. सो कायस्स भेदा परं मरणा विसेसाय परेति, नो हानाय; विसेसगामीयेव होति, नो हानगामी.

‘‘तत्रानन्द, पमाणिका पमिणन्ति – ‘इमस्सपि तेव धम्मा, अपरस्सपि तेव धम्मा. कस्मा नेसं एको हीनो एको पणीतो’ति? तञ्हि तेसं, आनन्द, होति दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय.

‘‘तत्रानन्द, य्वायं पुग्गलो दुस्सीलो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स तं दुस्सील्यं अपरिसेसं निरुज्झति. तस्स सवनेनपि कतं होति, बाहुसच्चेनपि कतं होति, दिट्ठियापि पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं लभति. अयं, आनन्द, पुग्गलो अमुना पुरिमेन पुग्गलेन अभिक्कन्ततरो च पणीततरो च. तं किस्स हेतु? इमं हानन्द, पुग्गलं धम्मसोतो निब्बहति. तदन्तरं को जानेय्य, अञ्ञत्र तथागतेन! तस्मातिहानन्द, मा पुग्गलेसु पमाणिका अहुवत्थ ¶ , मा पुग्गलेसु पमाणं गण्हित्थ. खञ्ञति हानन्द, पुग्गलेसु पमाणं गण्हन्तो. अहं वा, आनन्द [अहञ्चानन्द (सी. स्या. क.) अ. नि. ६.४४ पस्सितब्बं], पुग्गलेसु पमाणं गण्हेय्यं यो वा पनस्स मादिसो.

‘‘इध ¶ पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो सीलवा होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स तं सीलं अपरिसेसं निरुज्झति. तस्स सवनेनपि अकतं होति, बाहुसच्चेनपि अकतं होति, दिट्ठियापि अप्पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं ¶ न लभति. सो कायस्स भेदा परं मरणा हानाय परेति, नो विसेसाय; हानगामीयेव होति, नो विसेसगामी.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो सीलवा होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स तं सीलं अपरिसेसं निरुज्झति. तस्स सवनेनपि कतं होति, बाहुसच्चेनपि कतं होति, दिट्ठियापि पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं लभति. सो कायस्स ¶ भेदा परं मरणा विसेसाय परेति, नो हानाय; विसेसगामीयेव होति, नो हानगामी.

‘‘तत्रानन्द, पमाणिका पमिणन्ति…पे… अहं वा, आनन्द, पुग्गलेसु पमाणं गण्हेय्यं यो वा पनस्स मादिसो.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो तिब्बरागो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स सो रागो अपरिसेसो निरुज्झति. तस्स सवनेनपि अकतं होति, बाहुसच्चेनपि अकतं होति, दिट्ठियापि अप्पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं न लभति. सो कायस्स भेदा परं मरणा हानाय परेति, नो विसेसाय; हानगामीयेव होति, नो विसेसगामी.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो तिब्बरागो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स सो रागो अपरिसेसो निरुज्झति. तस्स सवनेनपि कतं होति, बाहुसच्चेनपि कतं होति, दिट्ठियापि पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं लभति. सो कायस्स ¶ भेदा परं मरणा विसेसाय परेति, नो हानाय; विसेसगामीयेव होति, नो हानगामी.

‘‘तत्रानन्द ¶ , पमाणिका पमिणन्ति…पे… अहं वा, आनन्द, पुग्गलेसु पमाणं गण्हेय्यं यो वा ¶ पनस्स मादिसो.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो कोधनो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स सो कोधो अपरिसेसो निरुज्झति. तस्स सवनेनपि अकतं होति, बाहुसच्चेनपि अकतं होति, दिट्ठियापि अप्पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं न लभति. सो कायस्स भेदा परं मरणा हानाय परेति, नो विसेसाय; हानगामीयेव होति, नो विसेसगामी.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो कोधनो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं ¶ पजानाति यत्थस्स सो कोधो अपरिसेसो निरुज्झति. तस्स सवनेनपि कतं होति, बाहुसच्चेनपि कतं होति, दिट्ठियापि पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं लभति. सो कायस्स भेदा परं मरणा विसेसाय परेति, नो हानाय; विसेसगामीयेव होति, नो हानगामी.

‘‘तत्रानन्द, पमाणिका पमिणन्ति…पे… अहं वा, आनन्द, पुग्गलेसु पमाणं गण्हेय्यं यो वा पनस्स मादिसो.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो उद्धतो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स तं उद्धच्चं अपरिसेसं निरुज्झति. तस्स सवनेनपि अकतं होति, बाहुसच्चेनपि अकतं होति, दिट्ठियापि अप्पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं न लभति. सो कायस्स भेदा परं मरणा हानाय परेति, नो विसेसाय; हानगामीयेव होति, नो विसेसगामी.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो उद्धतो होति. तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स तं उद्धच्चं अपरिसेसं निरुज्झति. तस्स सवनेनपि ¶ कतं होति, बाहुसच्चेनपि कतं होति, दिट्ठियापि ¶ पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं लभति. सो कायस्स भेदा परं मरणा विसेसाय परेति, नो हानाय; विसेसगामीयेव होति, नो हानगामी.

‘‘तत्रानन्द ¶ , पमाणिका पमिणन्ति – ‘इमस्सपि तेव धम्मा, अपरस्सपि तेव धम्मा. कस्मा नेसं एको हीनो एको पणीतो’ति? तञ्हि तेसं, आनन्द, होति दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय.

‘‘तत्रानन्द, य्वायं पुग्गलो उद्धतो होति तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स तं उद्धच्चं अपरिसेसं निरुज्झति, तस्स सवनेनपि कतं होति, बाहुसच्चेनपि कतं होति, दिट्ठियापि पटिविद्धं होति, सामायिकम्पि विमुत्तिं लभति. अयं, आनन्द, पुग्गलो अमुना पुरिमेन पुग्गलेन अभिक्कन्ततरो च पणीततरो च. तं किस्स हेतु ¶ ? इमं हानन्द, पुग्गलं धम्मसोतो निब्बहति. तदन्तरं को जानेय्य अञ्ञत्र तथागतेन! तस्मातिहानन्द, मा पुग्गलेसु पमाणिका अहुवत्थ; मा पुग्गलेसु पमाणं गण्हित्थ. खञ्ञति हानन्द, पुग्गलेसु पमाणं गण्हन्तो. अहं वा, आनन्द, पुग्गलेसु पमाणं गण्हेय्यं यो वा पनस्स मादिसो.

‘‘का चानन्द, मिगसाला उपासिका बाला अब्यत्ता अम्मका अम्मकपञ्ञा, के च पुरिसपुग्गलपरोपरिये ञाणे! इमे खो, आनन्द, दस पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं.

‘‘यथारूपेन, आनन्द, सीलेन पुराणो समन्नागतो अहोसि तथारूपेन सीलेन इसिदत्तो समन्नागतो अभविस्स, नयिध पुराणो इसिदत्तस्स ¶ गतिम्पि अञ्ञस्स. यथारूपाय ¶ चानन्द, पञ्ञाय इसिदत्तो समन्नागतो अहोसि तथारूपाय पञ्ञाय पुराणो समन्नागतो अभविस्स, नयिध इसिदत्तो पुराणस्स गतिम्पि अञ्ञस्स. इति खो, आनन्द, इमे पुग्गला उभो एकङ्गहीना’’ति. पञ्चमं.

६. तयोधम्मसुत्तं

७६. ‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मा लोके न संविज्जेय्युं, न तथागतो लोके उप्पज्जेय्य अरहं सम्मासम्बुद्धो, न तथागतप्पवेदितो धम्मविनयो लोके दिब्बेय्य. कतमे तयो? जाति च, जरा च, मरणञ्च – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मा लोके न संविज्जेय्युं, न तथागतो लोके उप्पज्जेय्य अरहं सम्मासम्बुद्धो, न तथागतप्पवेदितो धम्मविनयो लोके दिब्बेय्य. यस्मा च खो, भिक्खवे, इमे तयो धम्मा लोके संविज्जन्ति तस्मा तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो, तस्मा तथागतप्पवेदितो धम्मविनयो लोके दिब्बति.

‘‘तयोमे ¶ , भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो जातिं पहातुं जरं पहातुं मरणं पहातुं. कतमे तयो? रागं अप्पहाय, दोसं अप्पहाय, मोहं अप्पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो जातिं पहातुं जरं पहातुं मरणं पहातुं.

‘‘तयोमे भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो रागं पहातुं दोसं पहातुं मोहं पहातुं. कतमे ¶ तयो? सक्कायदिट्ठिं अप्पहाय, विचिकिच्छं अप्पहाय, सीलब्बतपरामासं अप्पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो रागं पहातुं दोसं पहातुं मोहं पहातुं.

‘‘तयोमे ¶ , भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो सक्कायदिट्ठिं ¶ पहातुं विचिकिच्छं पहातुं सीलब्बतपरामासं पहातुं. कतमे तयो? अयोनिसोमनसिकारं अप्पहाय, कुम्मग्गसेवनं अप्पहाय, चेतसो लीनत्तं अप्पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो सक्कायदिट्ठिं पहातुं विचिकिच्छं पहातुं सीलब्बतपरामासं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो अयोनिसो मनसिकारं पहातुं कुम्मग्गसेवनं पहातुं चेतसो लीनत्तं पहातुं. कतमे तयो? मुट्ठसच्चं अप्पहाय, असम्पजञ्ञं अप्पहाय, चेतसो विक्खेपं अप्पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो अयोनिसोमनसिकारं पहातुं कुम्मग्गसेवनं पहातुं चेतसो लीनत्तं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो मुट्ठसच्चं पहातुं असम्पजञ्ञं पहातुं चेतसो विक्खेपं पहातुं. कतमे तयो? अरियानं अदस्सनकम्यतं अप्पहाय, अरियधम्मस्स [अरियधम्मं (स्या.)] असोतुकम्यतं अप्पहाय, उपारम्भचित्ततं अप्पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो मुट्ठसच्चं पहातुं असम्पजञ्ञं पहातुं चेतसो विक्खेपं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो अरियानं अदस्सनकम्यतं पहातुं अरियधम्मस्स असोतुकम्यतं पहातुं उपारम्भचित्ततं पहातुं. कतमे तयो? उद्धच्चं अप्पहाय, असंवरं अप्पहाय, दुस्सील्यं अप्पहाय ¶ – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो अरियानं अदस्सनकम्यतं पहातुं अरियधम्मस्स असोतुकम्यतं पहातुं उपारम्भचित्ततं पहातुं.

‘‘तयोमे ¶ , भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो उद्धच्चं पहातुं असंवरं पहातुं दुस्सील्यं पहातुं. कतमे तयो ¶ ? अस्सद्धियं अप्पहाय, अवदञ्ञुतं अप्पहाय, कोसज्जं अप्पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो उद्धच्चं पहातुं असंवरं पहातुं दुस्सील्यं पहातुं.

‘‘तयोमे ¶ , भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो अस्सद्धियं पहातुं अवदञ्ञुतं पहातुं कोसज्जं पहातुं. कतमे तयो? अनादरियं अप्पहाय, दोवचस्सतं अप्पहाय, पापमित्ततं अप्पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो अस्सद्धियं पहातुं अवदञ्ञुतं पहातुं कोसज्जं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो अनादरियं पहातुं दोवचस्सतं पहातुं पापमित्ततं पहातुं. कतमे तयो? अहिरिकं अप्पहाय, अनोत्तप्पं अप्पहाय, पमादं अप्पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे अप्पहाय अभब्बो अनादरियं पहातुं दोवचस्सतं पहातुं पापमित्ततं पहातुं.

‘‘अहिरिकोयं, भिक्खवे, अनोत्तापी पमत्तो होति. सो पमत्तो समानो अभब्बो अनादरियं पहातुं दोवचस्सतं पहातुं पापमित्ततं पहातुं. सो पापमित्तो समानो अभब्बो अस्सद्धियं पहातुं अवदञ्ञुतं पहातुं कोसज्जं पहातुं. सो कुसीतो समानो अभब्बो उद्धच्चं पहातुं असंवरं पहातुं दुस्सील्यं पहातुं. सो दुस्सीलो समानो अभब्बो अरियानं अदस्सनकम्यतं पहातुं अरियधम्मस्स असोतुकम्यतं पहातुं उपारम्भचित्ततं पहातुं. सो उपारम्भचित्तो समानो अभब्बो मुट्ठसच्चं पहातुं असम्पजञ्ञं पहातुं चेतसो विक्खेपं पहातुं. सो विक्खित्तचित्तो ¶ समानो अभब्बो अयोनिसोमनसिकारं पहातुं कुम्मग्गसेवनं पहातुं चेतसो लीनत्तं पहातुं. सो लीनचित्तो समानो ¶ अभब्बो सक्कायदिट्ठिं पहातुं विचिकिच्छं पहातुं सीलब्बतपरामासं पहातुं. सो विचिकिच्छो समानो अभब्बो रागं पहातुं दोसं ¶ पहातुं मोहं पहातुं. सो रागं अप्पहाय दोसं अप्पहाय मोहं अप्पहाय अभब्बो जातिं पहातुं जरं पहातुं मरणं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो जातिं पहातुं जरं पहातुं मरणं पहातुं. कतमे तयो? रागं पहाय, दोसं पहाय, मोहं पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे पहाय भब्बो जातिं पहातुं जरं पहातुं मरणं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो रागं पहातुं दोसं पहातुं मोहं पहातुं. कतमे तयो ¶ ? सक्कायदिट्ठिं पहाय, विचिकिच्छं पहाय, सीलब्बतपरामासं पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे पहाय भब्बो रागं पहातुं दोसं पहातुं मोहं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो सक्कायदिट्ठिं पहातुं विचिकिच्छं पहातुं सीलब्बतपरामासं पहातुं. कतमे तयो? अयोनिसोमनसिकारं पहाय, कुम्मग्गसेवनं पहाय, चेतसो लीनत्तं पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे पहाय भब्बो सक्कायदिट्ठिं पहातुं विचिकिच्छं पहातुं सीलब्बतपरामासं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो अयोनिसोमनसिकारं पहातुं कुम्मग्गसेवनं पहातुं चेतसो लीनत्तं पहातुं. कतमे तयो? मुट्ठसच्चं पहाय, असम्पजञ्ञं पहाय, चेतसो विक्खेपं पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे पहाय भब्बो अयोनिसोमनसिकारं पहातुं कुम्मग्गसेवनं पहातुं ¶ चेतसो लीनत्तं पहातुं.

‘‘तयोमे ¶ , भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो मुट्ठसच्चं पहातुं असम्पजञ्ञं पहातुं चेतसो विक्खेपं पहातुं. कतमे तयो? अरियानं अदस्सनकम्यतं पहाय, अरियधम्मस्स असोतुकम्यतं पहाय, उपारम्भचित्ततं पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे पहाय भब्बो मुट्ठस्सच्चं पहातुं असम्पजञ्ञं पहातुं चेतसो विक्खेपं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो अरियानं अदस्सनकम्यतं पहातुं अरियधम्मस्स असोतुकम्यतं पहातुं उपारम्भचित्ततं पहातुं. कतमे तयो? उद्धच्चं पहाय, असंवरं पहाय, दुस्सील्यं पहाय – इमे ¶ खो, भिक्खवे, तयो धम्मे पहाय भब्बो अरियानं अदस्सनकम्यतं पहातुं अरियधम्मस्स असोतुकम्यतं पहातुं उपारम्भचित्ततं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो उद्धच्चं पहातुं असंवरं पहातुं दुस्सील्यं पहातुं. कतमे तयो? अस्सद्धियं पहाय, अवदञ्ञुतं पहाय, कोसज्जं पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे पहाय भब्बो उद्धच्चं पहातुं असंवरं पहातुं दुस्सील्यं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो अस्सद्धियं पहातुं अवदञ्ञुतं पहातुं कोसज्जं ¶ पहातुं. कतमे तयो? अनादरियं पहाय, दोवचस्सतं पहाय, पापमित्ततं पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे ¶ पहाय भब्बो अस्सद्धियं पहातुं अवदञ्ञुतं पहातुं कोसज्जं पहातुं.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो अनादरियं पहातुं दोवचस्सतं पहातुं पापमित्ततं पहातुं. कतमे तयो? अहिरिकं पहाय, अनोत्तप्पं पहाय, पमादं पहाय – इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मे पहाय भब्बो अनादरियं पहातुं दोवचस्सतं पहातुं पापमित्ततं पहातुं.

‘‘हिरीमायं, भिक्खवे, ओत्तापी अप्पमत्तो होति. सो अप्पमत्तो समानो भब्बो अनादरियं पहातुं दोवचस्सतं पहातुं पापमित्ततं पहातुं. सो कल्याणमित्तो समानो ¶ भब्बो अस्सद्धियं पहातुं अवदञ्ञुतं पहातुं कोसज्जं पहातुं. सो आरद्धवीरियो समानो भब्बो उद्धच्चं पहातुं असंवरं पहातुं दुस्सील्यं पहातुं. सो सीलवा समानो भब्बो अरियानं अदस्सनकम्यतं पहातुं अरियधम्मस्स असोतुकम्यतं पहातुं उपारम्भचित्ततं पहातुं. सो अनुपारम्भचित्तो समानो भब्बो मुट्ठस्सच्चं पहातुं असम्पजञ्ञं पहातुं चेतसो विक्खेपं पहातुं. सो अविक्खित्तचित्तो समानो भब्बो अयोनिसोमनसिकारं पहातुं कुम्मग्गसेवनं पहातुं चेतसो लीनत्तं पहातुं. सो अलीनचित्तो समानो भब्बो सक्कायदिट्ठिं पहातुं विचिकिच्छं पहातुं सीलब्बतपरामासं पहातुं. सो अविचिकिच्छो समानो भब्बो रागं पहातुं दोसं पहातुं मोहं पहातुं. सो रागं पहाय ¶ दोसं पहाय मोहं पहाय भब्बो जातिं पहातुं जरं पहातुं मरणं पहातु’’न्ति. छट्ठं.

७. काकसुत्तं

७७. ‘‘दसहि, भिक्खवे, असद्धम्मेहि समन्नागतो काको. कतमेहि दसहि? धंसी च, पगब्भो च, तिन्तिणो [निल्लज्जो (क.) तिन्तिणोति तिन्तिणं वुच्चति तण्हा… (सी. स्या. अट्ठ.) अभिधम्मे खुद्दकवत्थुविभङ्गे तिन्तिणपदनिद्देसे पस्सितब्बं] च, महग्घसो च, लुद्दो च, अकारुणिको च, दुब्बलो च, ओरविता च, मुट्ठस्सति च, नेचयिको [नेरसिको (सी.) तदट्ठकथायं पन ‘‘नेचयिको’’ त्वेव दिस्सति] च – इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि असद्धम्मेहि समन्नागतो काको. एवमेवं खो ¶ , भिक्खवे, दसहि असद्धम्मेहि समन्नागतो पापभिक्खु. कतमेहि दसहि? धंसी च, पगब्भो च, तिन्तिणो च, महग्घसो च, लुद्दो च, अकारुणिको ¶ च, दुब्बलो च, ओरविता च, मुट्ठस्सति च, नेचयिको च – इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि असद्धम्मेहि समन्नागतो पापभिक्खू’’ति. सत्तमं.

८. निगण्ठसुत्तं

७८. ‘‘दसहि ¶ , भिक्खवे, असद्धम्मेहि समन्नागता निगण्ठा. कतमेहि दसहि? अस्सद्धा, भिक्खवे, निगण्ठा; दुस्सीला, भिक्खवे, निगण्ठा; अहिरिका, भिक्खवे, निगण्ठा; अनोत्तप्पिनो, भिक्खवे, निगण्ठा; असप्पुरिससम्भत्तिनो, भिक्खवे, निगण्ठा; अत्तुक्कंसकपरवम्भका, भिक्खवे, निगण्ठा; सन्दिट्ठिपरामासा आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गिनो, भिक्खवे, निगण्ठा; कुहका, भिक्खवे, निगण्ठा; पापिच्छा, भिक्खवे, निगण्ठा; पापमित्ता, भिक्खवे, निगण्ठा – इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि असद्धम्मेहि समन्नागता निगण्ठा’’ति. अट्ठमं.

९. आघातवत्थुसुत्तं

७९. [अ. नि. ९.२९] ‘‘दसयिमानि, भिक्खवे, आघातवत्थूनि. कतमानि दस? ‘अनत्थं मे अचरी’ति आघातं बन्धति; ‘अनत्थं मे चरती’ति आघातं बन्धति; ‘अनत्थं मे चरिस्सती’ति आघातं बन्धति; ‘पियस्स मे मनापस्स अनत्थं अचरी’ति…पे… ‘अनत्थं चरती’ति…पे… ‘अनत्थं चरिस्सती’ति आघातं बन्धति, ‘अप्पियस्स मे अमनापस्स अत्थं अचरी’ति…पे… ‘अत्थं चरती’ति…पे… ‘अत्थं चरिस्सती’ति ¶ आघातं बन्धति; अट्ठाने च कुप्पति – इमानि खो, भिक्खवे, दस आघातवत्थूनी’’ति. नवमं.

१०. आघातपटिविनयसुत्तं

८०. ‘‘दसयिमे ¶ , भिक्खवे, आघातपटिविनया. कतमे दस? ‘अनत्थं मे अचरि, तं कुतेत्थ लब्भा’ति आघातं पटिविनेति ¶ , ‘अनत्थं मे चरति, तं कुतेत्थ लब्भा’ति आघातं पटिविनेति, ‘अनत्थं मे चरिस्सति, तं कुतेत्थ लब्भा’ति आघातं पटिविनेति, पियस्स मे मनापस्स अनत्थं अचरि…पे… चरति…पे… चरिस्सति, तं कुतेत्थ लब्भाति आघातं पटिविनेति ¶ , अप्पियस्स मे अमनापस्स अत्थं अचरि…पे… अत्थं चरति…पे… अत्थं चरिस्सति, तं कुतेत्थ लब्भाति आघातं पटिविनेति, अट्ठाने च न कुप्पति – इमे खो, भिक्खवे, दस आघातपटिविनया’’ति. दसमं.

आकङ्खवग्गो ततियो.

तस्सुद्दानं –

आकङ्खो कण्टको इट्ठा, वड्ढि च मिगसालाय;

तयो धम्मा च काको च, निगण्ठा द्वे च आघाताति.

(९) ४. थेरवग्गो

१. वाहनसुत्तं

८१. एकं ¶ समयं भगवा चम्पायं विहरति गग्गराय पोक्खरणिया तीरे. अथ खो आयस्मा वाहनो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा वाहनो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कतिहि नु खो, भन्ते, धम्मेहि तथागतो निस्सटो विसंयुत्तो विप्पमुत्तो विमरियादीकतेन चेतसा ¶ विहरती’’ति?

‘‘दसहि ¶ खो, वाहन, धम्मेहि तथागतो निस्सटो विसंयुत्तो विप्पमुत्तो विमरियादीकतेन चेतसा विहरति. कतमेहि दसहि? रूपेन खो, वाहन, तथागतो निस्सटो विसंयुत्तो विप्पमुत्तो विमरियादीकतेन चेतसा ¶ विहरति, वेदनाय खो, वाहन…पे… सञ्ञाय खो, वाहन… सङ्खारेहि खो, वाहन… विञ्ञाणेन खो, वाहन… जातिया खो, वाहन… जराय खो, वाहन… मरणेन खो, वाहन… दुक्खेहि खो, वाहन… किलेसेहि खो, वाहन, तथागतो निस्सटो विसंयुत्तो विप्पमुत्तो विमरियादीकतेन चेतसा विहरति. सेय्यथापि, वाहन, उप्पलं वा पदुमं वा पुण्डरीकं वा उदके जातं उदके संवड्ढं उदका पच्चुग्गम्म ठितं अनुपलित्तं उदकेन; एवमेवं खो, वाहन, इमेहि दसहि धम्मेहि तथागतो निस्सटो विसंयुत्तो विप्पमुत्तो विमरियादीकतेन चेतसा विहरती’’ति. पठमं.

२. आनन्दसुत्तं

८२. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं आनन्दं भगवा एतदवोच –

‘‘सो ¶ वतानन्द, भिक्खु ‘अस्सद्धो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘दुस्सीलो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘अप्पस्सुतो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘दुब्बचो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं ¶ विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ¶ नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘पापमित्तो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘कुसीतो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘मुट्ठस्सति समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो ¶ वतानन्द, भिक्खु ‘असन्तुट्ठो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘पापिच्छो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो ¶ वतानन्द, भिक्खु ‘मिच्छादिट्ठिको समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘इमेहि दसहि धम्मेहि समन्नागतो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘सद्धो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘सीलवा समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘बहुस्सुतो सुतधरो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘सुवचो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘कल्याणमित्तो समानो इमस्मिं धम्मविनये ¶ वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘आरद्धवीरियो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘उपट्ठितस्सति समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ¶ ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो ¶ वतानन्द, भिक्खु ‘सन्तुट्ठो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘अप्पिच्छो समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो ¶ वतानन्द, भिक्खु ‘सम्मादिट्ठिको समानो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जति.

‘‘सो वतानन्द, भिक्खु ‘इमेहि दसहि धम्मेहि समन्नागतो इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जती’’ति. दुतियं.

३. पुण्णियसुत्तं

८३. अथ खो आयस्मा पुण्णियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा पुण्णियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो येन अप्पेकदा तथागतं धम्मदेसना पटिभाति अप्पेकदा नप्पटिभाती’’ति?

‘‘सद्धो च, पुण्णिय, भिक्खु होति, नो च उपसङ्कमिता; नेव ताव तथागतं धम्मदेसना पटिभाति. यतो च खो, पुण्णिय, भिक्खु सद्धो च होति उपसङ्कमिता च, एवं तथागतं ¶ धम्मदेसना पटिभाति.

‘‘सद्धो च, पुण्णिय, भिक्खु होति उपसङ्कमिता च, नो च पयिरुपासिता…पे… पयिरुपासिता च, नो च परिपुच्छिता… परिपुच्छिता च, नो च ओहितसोतो धम्मं सुणाति… ओहितसोतो च धम्मं सुणाति, नो च सुत्वा धम्मं धारेति… सुत्वा च धम्मं धारेति, नो च धातानं धम्मानं अत्थं उपपरिक्खति… धातानञ्च धम्मानं अत्थं उपपरिक्खति नो च अत्थमञ्ञाय ¶ धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो होति… अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो ¶ च होति, नो च कल्याणवाचो होति कल्याणवाक्करणो पोरिया वाचाय समन्नागतो विस्सट्ठाय अनेलगळाय अत्थस्स विञ्ञापनिया… कल्याणवाचो च होति कल्याणवाक्करणो पोरिया वाचाय समन्नागतो विस्सट्ठाय अनेलगळाय अत्थस्स विञ्ञापनिया, नो च सन्दस्सको होति समादपको समुत्तेजको सम्पहंसको सब्रह्मचारीनं, नेव ताव तथागतं धम्मदेसना पटिभाति.

‘‘यतो च खो, पुण्णिय, भिक्खु सद्धो च होति, उपसङ्कमिता च, पयिरुपासिता च, परिपुच्छिता च, ओहितसोतो च धम्मं सुणाति, सुत्वा च धम्मं धारेति, धातानञ्च धम्मानं अत्थं उपपरिक्खति, अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो ¶ च होति, कल्याणवाचो च होति कल्याणवाक्करणो पोरिया वाचाय समन्नागतो विस्सट्ठाय अनेलगळाय अत्थस्स विञ्ञापनिया, सन्दस्सको च होति समादपको समुत्तेजको सम्पहंसको सब्रह्मचारीनं – एवं तथागतं धम्मदेसना पटिभाति. इमेहि खो, पुण्णिय ¶ , दसहि धम्मेहि समन्नागता [समन्नागतो (क.)] [एकन्तं तथागतं धम्मदेसना पटिभातीति (स्या.)] एकन्तपटिभाना [एकन्तपटिभानं (सी.)] तथागतं धम्मदेसना होती’’ति [एकन्तं तथागतं धम्मदेसना पटिभातीति (स्या.)]. ततियं.

४. ब्याकरणसुत्तं

८४. तत्र खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महामोग्गल्लानो एतदवोच –

‘‘इधावुसो, भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति. तमेनं तथागतो वा तथागतसावको ¶ वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो समनुयुञ्जति समनुग्गाहति समनुभासति. सो तथागतेन वा तथागतसावकेन वा झायिना समापत्तिकुसलेन परचित्तकुसलेन परचित्तपरियायकुसलेन समनुयुञ्जियमानो समनुग्गाहियमानो समनुभासियमानो इरीणं आपज्जति विचिनं [विसिनं (सी. अट्ठ.)] आपज्जति अनयं आपज्जति ब्यसनं आपज्जति अनयब्यसनं आपज्जति.

‘‘तमेनं ¶ तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च मनसि करोति – ‘किं नु खो अयमायस्मा अञ्ञं ब्याकरोति – खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति?

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानाति –

‘कोधनो ¶ खो अयमायस्मा; कोधपरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. कोधपरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये ¶ परिहानमेतं.

‘उपनाही खो पन अयमायस्मा; उपनाहपरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. उपनाहपरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘मक्खी खो पन अयमायस्मा; मक्खपरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. मक्खपरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘पळासी खो पन अयमायस्मा; पळासपरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. पळासपरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘इस्सुकी खो पन अयमायस्मा; इस्सापरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. इस्सापरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘मच्छरी खो पन अयमायस्मा; मच्छेरपरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. मच्छेरपरियुट्ठानं खो ¶ पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘सठो खो पन अयमायस्मा; साठेय्यपरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. साठेय्यपरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘मायावी ¶ खो पन अयमायस्मा; मायापरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. मायापरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘पापिच्छो खो पन अयमायस्मा; इच्छापरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. इच्छापरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘सति ¶ [मुट्ठस्सति (सी. स्या.)] खो पन अयमायस्मा उत्तरि करणीये ओरमत्तकेन विसेसाधिगमेन अन्तरा वोसानं आपन्नो. अन्तरा वोसानगमनं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं’.

‘‘सो वतावुसो, भिक्खु ‘इमे दस धम्मे अप्पहाय ¶ इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति. सो वतावुसो, भिक्खु ‘इमे दस धम्मे पहाय इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जती’’ति. चतुत्थं.

५. कत्थीसुत्तं

८५. एकं समयं आयस्मा महाचुन्दो चेतीसु विहरति सहजातियं. तत्र खो आयस्मा महाचुन्दो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महाचुन्दस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महाचुन्दो एतदवोच –

‘‘इधावुसो, भिक्खु कत्थी होति विकत्थी अधिगमेसु – ‘अहं पठमं झानं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं दुतियं झानं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं ततियं झानं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं चतुत्थं झानं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं आकासानञ्चायतनं ¶ समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं विञ्ञाणञ्चायतनं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपी’ति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो ¶ समनुयुञ्जति समनुग्गाहति समनुभासति. सो तथागतेन वा तथागतसावकेन वा झायिना समापत्तिकुसलेन परचित्तकुसलेन परचित्तपरियायकुसलेन समनुयुञ्जियमानो समनुग्गाहियमानो समनुभासियमानो इरीणं आपज्जति विचिनं आपज्जति अनयं आपज्जति ब्यसनं आपज्जति अनयब्यसनं आपज्जति.

‘‘तमेनं ¶ ¶ तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च मनसि करोति – ‘किं नु खो अयमायस्मा कत्थी होति विकत्थी अधिगमेसु – अहं पठमं झानं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि…पे… अहं सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपी’ति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानाति –

‘दीघरत्तं खो अयमायस्मा खण्डकारी छिद्दकारी सबलकारी कम्मासकारी न सन्ततकारी न सन्ततवुत्ति सीलेसु. दुस्सीलो खो अयमायस्मा. दुस्सिल्यं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘अस्सद्धो खो पन अयमायस्मा; अस्सद्धियं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘अप्पस्सुतो खो पन अयमायस्मा अनाचारो; अप्पसच्चं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं ¶ .

‘दुब्बचो खो पन अयमायस्मा; दोवचस्सता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘पापमित्तो खो पन अयमायस्मा; पापमित्तता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘कुसीतो ¶ खो पन अयमायस्मा; कोसज्जं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘मुट्ठस्सति खो पन अयमायस्मा; मुट्ठस्सच्चं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘कुहको खो पन अयमायस्मा; कोहञ्ञं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘दुब्भरो खो पन अयमायस्मा; दुब्भरता खो ¶ पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘दुप्पञ्ञो ¶ खो पन अयमायस्मा; दुप्पञ्ञता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं’.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, सहायको सहायकं एवं वदेय्य – ‘यदा ते, सम्म, धनेन [बन्धो (क.)] धनकरणीयं अस्स, याचेय्यासि मं [याचिस्ससि मं (सी.), पवेदेय्यासि मं (स्या.), पराजेय्यापि मं (क.)] धनं. दस्सामि ते धन’न्ति. सो किञ्चिदेव धनकरणीये समुप्पन्ने सहायको सहायकं एवं वदेय्य – ‘अत्थो मे, सम्म, धनेन. देहि मे धन’न्ति. सो एवं वदेय्य – ‘तेन हि, सम्म, इध खनाही’ति. सो तत्र खनन्तो नाधिगच्छेय्य. सो एवं वदेय्य – ‘अलिकं मं, सम्म, अवच; तुच्छकं मं, सम्म, अवच – इध खनाही’ति. सो एवं वदेय्य – ‘नाहं तं, सम्म, अलिकं अवचं, तुच्छकं अवचं. तेन हि, सम्म, इध खनाही’ति. सो तत्रपि खनन्तो नाधिगच्छेय्य. सो एवं वदेय्य – ‘अलिकं मं, सम्म, अवच, तुच्छकं मं, सम्म, अवच – इध खनाही’ति. सो एवं वदेय्य – ‘नाहं तं, सम्म, अलिकं अवचं, तुच्छकं अवचं ¶ . तेन हि, सम्म, इध खनाही’ति. सो तत्रपि खनन्तो नाधिगच्छेय्य. सो एवं वदेय्य – ‘अलिकं मं, सम्म, अवच, तुच्छकं मं, सम्म, अवच – इध खनाही’ति. सो एवं वदेय्य – ‘नाहं तं, सम्म, अलिकं अवचं, तुच्छकं अवचं. अपि च अहमेव उम्मादं पापुणिं चेतसो विपरियाय’न्ति.

‘‘एवमेवं ¶ खो, आवुसो, भिक्खु कत्थी होति विकत्थी अधिगमेसु – ‘अहं पठमं झानं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं दुतियं झानं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं ततियं झानं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं चतुत्थं झानं समापज्जामिपि ¶ वुट्ठहामिपि, अहं आकासानञ्चायतनं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं विञ्ञाणञ्चायतनं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपि, अहं सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपी’ति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो समनुयुञ्जति समनुग्गाहति समनुभासति. सो तथागतेन वा तथागतसावकेन वा झायिना समापत्तिकुसलेन परचित्तकुसलेन परचित्तपरियायकुसलेन समनुयुञ्जियमानो समनुग्गाहियमानो समनुभासियमानो इरीणं ¶ आपज्जति विचिनं आपज्जति अनयं आपज्जति ब्यसनं आपज्जति अनयब्यसनं आपज्जति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च मनसि करोति – ‘किं नु खो अयमायस्मा कत्थी होति विकत्थी अधिगमेसु – अहं पठमं झानं समापज्जामिपि…पे… अहं सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जामिपि वुट्ठहामिपी’ति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तपरियायकुसलो चेतसा चेतो परिच्च पजानाति –

‘दीघरत्तं ¶ खो अयमायस्मा खण्डकारी छिद्दकारी सबलकारी कम्मासकारी, न सन्ततकारी न सन्ततवुत्ति सीलेसु. दुस्सीलो खो अयमायस्मा; दुस्सिल्यं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘अस्सद्धो खो पन अयमायस्मा; अस्सद्धियं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं ¶ .

‘अप्पस्सुतो ¶ खो पन अयमायस्मा अनाचारो; अप्पसच्चं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘दुब्बचो खो पन अयमायस्मा; दोवचस्सता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘पापमित्तो खो पन अयमायस्मा; पापमित्तता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘कुसीतो खो पन अयमायस्मा; कोसज्जं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘मुट्ठस्सति खो पन अयमायस्मा; मुट्ठस्सच्चं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘कुहको खो पन अयमायस्मा; कोहञ्ञं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘दुब्भरो ¶ खो पन अयमायस्मा; दुब्भरता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘दुप्पञ्ञो खो पन अयमायस्मा; दुप्पञ्ञता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं’.

‘‘सो वतावुसो, भिक्खु ‘इमे दस धम्मे अप्पहाय इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति. सो वतावुसो, भिक्खु ‘इमे दस धम्मे पहाय इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जती’’ति. पञ्चमं.

६. अधिमानसुत्तं

८६. एकं ¶ समयं आयस्मा महाकस्सपो राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तत्र खो आयस्मा महाकस्सपो ¶ भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महाकस्सपस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महाकस्सपो एतदवोच –

‘‘इधावुसो, भिक्खु अञ्ञं ¶ ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति. तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो समनुयुञ्जति समनुग्गाहति समनुभासति. सो तथागतेन वा तथागतसावकेन वा झायिना समापत्तिकुसलेन परचित्तकुसलेन परचित्तपरियायकुसलेन समनुयुञ्जियमानो समनुग्गाहियमानो समनुभासियमानो इरीणं आपज्जति विचिनं आपज्जति अनयं आपज्जति ब्यसनं आपज्जति अनयब्यसनं आपज्जति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च मनसि करोति – ‘किं नु खो अयमायस्मा अञ्ञं ब्याकरोति – खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति.

‘‘तमेनं ¶ तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानाति –

‘अधिमानिको खो अयमायस्मा अधिमानसच्चो, अप्पत्ते पत्तसञ्ञी, अकते कतसञ्ञी, अनधिगते अधिगतसञ्ञी. अधिमानेन अञ्ञं ब्याकरोति – खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो ¶ एवं चेतसा चेतो परिच्च मनसि करोति – ‘किं नु खो अयमायस्मा निस्साय अधिमानिको अधिमानसच्चो, अप्पत्ते पत्तसञ्ञी, अकते कतसञ्ञी, अनधिगते अधिगतसञ्ञी. अधिमानेन ¶ अञ्ञं ब्याकरोति – खीणा जाति ¶ , वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानाति –

‘बहुस्सुतो खो पन अयमायस्मा सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा. तस्मा अयमायस्मा अधिमानिको अधिमानसच्चो, अप्पत्ते पत्तसञ्ञी, अकते कतसञ्ञी, अनधिगते अधिगतसञ्ञी. अधिमानेन अञ्ञं ब्याकरोति – खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति.

‘‘तमेनं तथागतो वा तथागतसावको वा झायी समापत्तिकुसलो परचित्तकुसलो परचित्तपरियायकुसलो एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानाति –

‘अभिज्झालु खो पन अयमायस्मा; अभिज्झापरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. अभिज्झापरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘ब्यापन्नो ¶ खो पन अयमायस्मा; ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. ब्यापादपरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘थिनमिद्धो खो पन अयमायस्मा; थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. थिनमिद्धपरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘उद्धतो ¶ खो पन अयमायस्मा; उद्धच्चपरियुट्ठितेन ¶ चेतसा बहुलं विहरति. उद्धच्चपरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘विचिकिच्छो खो पन अयमायस्मा; विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा बहुलं विहरति. विचिकिच्छापरियुट्ठानं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘कम्मारामो खो पन अयमायस्मा कम्मरतो कम्मारामतं अनुयुत्तो. कम्मारामता ¶ खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘भस्सारामो खो पन अयमायस्मा भस्सरतो भस्सारामतं अनुयुत्तो. भस्सारामता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘निद्दारामो खो पन अयमायस्मा निद्दारतो निद्दारामतं अनुयुत्तो. निद्दारामता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘सङ्गणिकारामो खो पन अयमायस्मा सङ्गणिकरतो सङ्गणिकारामतं अनुयुत्तो. सङ्गणिकारामता खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं.

‘सति खो पन अयमायस्मा उत्तरि करणीये ओरमत्तकेन विसेसाधिगमेन अन्तरा वोसानं आपन्नो. अन्तरा वोसानगमनं खो पन तथागतप्पवेदिते धम्मविनये परिहानमेतं’.

‘‘सो वतावुसो, भिक्खु ‘इमे दस धम्मे अप्पहाय इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति. सो वतावुसो, भिक्खु ¶ ‘इमे दस धम्मे पहाय इमस्मिं धम्मविनये वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सती’ति ठानमेतं विज्जती’’ति. छट्ठं.

७. नप्पियसुत्तं

८७. तत्र ¶ ¶ खो भगवा कालङ्कतं भिक्खुं [कलन्दकं भिक्खुं (सी.), काळकभिक्खुं (स्या.)] आरब्भ भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु अधिकरणिको होति, अधिकरणसमथस्स न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु अधिकरणिको होति अधिकरणसमथस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु न सिक्खाकामो होति, सिक्खासमादानस्स [सिक्खाकामस्स (क.)] न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु न सिक्खाकामो होति सिक्खासमादानस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु पापिच्छो होति, इच्छाविनयस्स न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु पापिच्छो होति इच्छाविनयस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु कोधनो होति, कोधविनयस्स न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु कोधनो होति कोधविनयस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु मक्खी होति, मक्खविनयस्स न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु मक्खी होति मक्खविनयस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सठो होति ¶ , साठेय्यविनयस्स न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे ¶ , भिक्खु सठो होति साठेय्यविनयस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु मायावी होति, मायाविनयस्स न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु मायावी होति मायाविनयस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मानं न निसामकजातिको होति, धम्मनिसन्तिया न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु धम्मानं न निसामकजातिको होति धम्मनिसन्तिया न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु न पटिसल्लीनो होति, पटिसल्लानस्स न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु न पटिसल्लीनो होति पटिसल्लानस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीनं न पटिसन्थारको [पटिसन्धारको (क.)] होति, पटिसन्थारकस्स न वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीनं न पटिसन्थारको होति पटिसन्थारकस्स न वण्णवादी, अयम्पि धम्मो न पियताय न गरुताय न भावनाय न सामञ्ञाय न एकीभावाय संवत्तति.

‘‘एवरूपस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो किञ्चापि एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत ¶ मं सब्रह्मचारी सक्करेय्युं गरुं करेय्युं [गरुकरेय्युं (सी. स्या.)] मानेय्युं पूजेय्यु’न्ति, अथ खो नं सब्रह्मचारी न चेव सक्करोन्ति न गरुं करोन्ति [गरुकरोन्ति (सी. स्या.)] न मानेन्ति न पूजेन्ति. तं किस्स हेतु? तथाहिस्स, भिक्खवे, विञ्ञू सब्रह्मचारी ते पापके अकुसले धम्मे अप्पहीने समनुपस्सन्ति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अस्सखळुङ्कस्स किञ्चापि एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत मं ¶ मनुस्सा आजानीयट्ठाने ठपेय्युं, आजानीयभोजनञ्च भोजेय्युं, आजानीयपरिमज्जनञ्च परिमज्जेय्यु’न्ति, अथ खो नं मनुस्सा न ¶ चेव आजानीयट्ठाने ठपेन्ति न च आजानीयभोजनं भोजेन्ति न च आजानीयपरिमज्जनं परिमज्जन्ति. तं ¶ किस्स हेतु? तथाहिस्स, भिक्खवे, विञ्ञू मनुस्सा तानि साठेय्यानि कूटेय्यानि जिम्हेय्यानि वङ्केय्यानि अप्पहीनानि समनुपस्सन्ति. एवमेवं खो, भिक्खवे, एवरूपस्स भिक्खुनो किञ्चापि एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत मं सब्रह्मचारी सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्यु’न्ति, अथ खो नं सब्रह्मचारी न चेव सक्करोन्ति न गरुं करोन्ति न मानेन्ति न पूजेन्ति. तं किस्स हेतु? तथाहिस्स, भिक्खवे, विञ्ञू सब्रह्मचारी ते पापके अकुसले धम्मे अप्पहीने समनुपस्सन्ति.

‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु न अधिकरणिको होति, अधिकरणसमथस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु न अधिकरणिको होति अधिकरणसमथस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो पियताय गरुताय भावनाय सामञ्ञाय एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सिक्खाकामो होति, सिक्खासमादानस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सिक्खाकामो होति ¶ सिक्खासमादानस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो पियताय गरुताय भावनाय सामञ्ञाय एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु अप्पिच्छो होति, इच्छाविनयस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु अप्पिच्छो होति इच्छाविनयस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो…पे… एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु अक्कोधनो होति, कोधविनयस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु अक्कोधनो होति कोधविनयस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो…पे… एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु अमक्खी होति, मक्खविनयस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे ¶ , भिक्खु अमक्खी होति मक्खविनयस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो…पे… एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु असठो होति, साठेय्यविनयस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु असठो होति साठेय्यविनयस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो…पे… एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु अमायावी होति, मायाविनयस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु अमायावी होति मायाविनयस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो…पे… एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मानं निसामकजातिको होति, धम्मनिसन्तिया वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु धम्मानं निसामकजातिको होति धम्मनिसन्तिया वण्णवादी, अयम्पि धम्मो…पे… एकीभावाय संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु पटिसल्लीनो होति, पटिसल्लानस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु पटिसल्लीनो होति पटिसल्लानस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो…पे… एकीभावाय ¶ संवत्तति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीनं पटिसन्थारको होति, पटिसन्थारकस्स वण्णवादी. यम्पि, भिक्खवे, भिक्खु सब्रह्मचारीनं पटिसन्थारको होति पटिसन्थारकस्स वण्णवादी, अयम्पि धम्मो पियताय गरुताय भावनाय सामञ्ञाय एकीभावाय संवत्तति.

‘‘एवरूपस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो किञ्चापि न एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत मं सब्रह्मचारी सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्यु’न्ति, अथ खो नं सब्रह्मचारी सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति. तं किस्स हेतु? तथाहिस्स, भिक्खवे, विञ्ञू सब्रह्मचारी ते पापके अकुसले धम्मे पहीने समनुपस्सन्ति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, भद्दस्स अस्साजानीयस्स किञ्चापि न एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत मं मनुस्सा आजानीयट्ठाने ठपेय्युं, आजानीयभोजनञ्च भोजेय्युं, आजानीयपरिमज्जनञ्च परिमज्जेय्यु’न्ति, अथ खो नं मनुस्सा आजानीयट्ठाने च ठपेन्ति आजानीयभोजनञ्च भोजेन्ति ¶ आजानीयपरिमज्जनञ्च परिमज्जन्ति. तं किस्स हेतु? तथाहिस्स, भिक्खवे, विञ्ञू मनुस्सा तानि साठेय्यानि कूटेय्यानि जिम्हेय्यानि वङ्केय्यानि पहीनानि समनुपस्सन्ति.

‘‘एवमेवं खो, भिक्खवे, एवरूपस्स भिक्खुनो किञ्चापि न एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत मं सब्रह्मचारी सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्यु’न्ति, अथ खो नं सब्रह्मचारी सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति. तं किस्स हेतु? तथाहिस्स, भिक्खवे, विञ्ञू सब्रह्मचारी ते पापके अकुसले धम्मे पहीने समनुपस्सन्ती’’ति. सत्तमं.

८. अक्कोसकसुत्तं

८८. ‘‘यो ¶ ¶ सो, भिक्खवे, भिक्खु अक्कोसकपरिभासको अरियूपवादी सब्रह्मचारीनं ठानमेतं अवकासो [अट्ठानमेतं अनवकासो (सी. स्या. पी.)] यं सो दसन्नं ब्यसनानं अञ्ञतरं ब्यसनं निगच्छेय्य [न निगच्छेय्य (सी. स्या. पी.)]. कतमेसं दसन्नं? अनधिगतं नाधिगच्छति, अधिगता परिहायति, सद्धम्मस्स न वोदायन्ति, सद्धम्मेसु वा अधिमानिको होति अनभिरतो वा ब्रह्मचरियं चरति, अञ्ञतरं वा संकिलिट्ठं आपत्तिं आपज्जति, गाळ्हं वा रोगातङ्कं फुसति, उम्मादं वा पापुणाति चित्तक्खेपं, सम्मूळ्हो कालं करोति, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. यो सो, भिक्खवे, भिक्खु अक्कोसकपरिभासको अरियूपवादी सब्रह्मचारीनं, ठानमेतं अवकासो यं सो इमेसं दसन्नं ब्यसनानं अञ्ञतरं ब्यसनं निगच्छेय्या’’ति. अट्ठमं.

९. कोकालिकसुत्तं

८९. [सं. नि. १.१८१; सु. नि. कोकालिकसुत्त] अथ ¶ खो कोकालिको भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो कोकालिको भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘पापिच्छा, भन्ते, सारिपुत्तमोग्गल्लाना, पापिकानं इच्छानं वसं गता’’ति. ‘‘मा ¶ हेवं, कोकालिक, मा हेवं, कोकालिक! पसादेहि, कोकालिक, सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं. पेसला सारिपुत्तमोग्गल्लाना’’ति.

दुतियम्पि खो कोकालिको भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किञ्चापि मे, भन्ते, भगवा सद्धायिको पच्चयिको, अथ खो पापिच्छाव सारिपुत्तमोग्गल्लाना, पापिकानं इच्छानं वसं गता’’ति. ‘‘मा हेवं, कोकालिक, मा हेवं, कोकालिक! पसादेहि, कोकालिक, सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु ¶ चित्तं. पेसला सारिपुत्तमोग्गल्लाना’’ति.

ततियम्पि खो कोकालिको भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किञ्चापि मे, भन्ते, भगवा सद्धायिको पच्चयिको, अथ खो पापिच्छाव सारिपुत्तमोग्गल्लाना, पापिकानं इच्छानं वसं गता’’ति. ‘‘मा हेवं, कोकालिक, मा हेवं, कोकालिक! पसादेहि, कोकालिक ¶ , सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं. पेसला सारिपुत्तमोग्गल्लाना’’ति.

अथ खो कोकालिको भिक्खु उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि. अचिरपक्कन्तस्स च कोकालिकस्स भिक्खुनो सासपमत्तीहि पीळकाहि सब्बो कायो फुटो अहोसि. सासपमत्तियो हुत्वा मुग्गमत्तियो अहेसुं, मुग्गमत्तियो हुत्वा कलायमत्तियो अहेसुं, कलायमत्तियो हुत्वा कोलट्ठिमत्तियो अहेसुं, कोलट्ठिमत्तियो हुत्वा कोलमत्तियो अहेसुं, कोलमत्तियो हुत्वा आमलकमत्तियो अहेसुं, आमलकमत्तियो हुत्वा (तिण्डुकमत्तियो अहेसुं, तिण्डुकमत्तियो हुत्वा,) [सं. नि. १.१८१; सु. नि. कोकालिकसुत्त नत्थि] बेळुवसलाटुकमत्तियो अहेसुं, बेळुवसलाटुकमत्तियो हुत्वा बिल्लमत्तियो अहेसुं, बिल्लमत्तियो हुत्वा पभिज्जिंसु, पुब्बञ्च ¶ लोहितञ्च पग्घरिंसु. सो सुदं कदलिपत्तेसु सेति मच्छोव विसगिलितो.

अथ खो तुरू पच्चेकब्रह्मा [तुदुप्पच्चेकब्रह्मा (सी. पी.), तुदि पच्चेकब्रह्मा (स्या.), तुरि पच्चेकब्रह्मा (क.) सं. नि. १.१८०] येन कोकालिको भिक्खु तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा वेहासे ठत्वा कोकालिकं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘पसादेहि, कोकालिक, सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं. पेसला सारिपुत्तमोग्गल्लाना’’ति. ‘‘कोसि त्वं, आवुसो’’ति? ‘‘अहं तुरू पच्चेकब्रह्मा’’ति. ‘‘ननु त्वं, आवुसो, भगवता अनागामी ब्याकतो, अथ किञ्चरहि इधागतो? पस्स यावञ्च ते इदं अपरद्ध’’न्ति.

अथ ¶ खो तुरू ¶ पच्चेकब्रह्मा कोकालिकं भिक्खुं गाथाहि अज्झभासि –

‘‘पुरिसस्स हि जातस्स, कुठारी जायते मुखे;

याय छिन्दति अत्तानं, बालो दुब्भासितं भणं.

‘‘यो निन्दियं पसंसति, तं वा निन्दति यो पसंसियो;

विचिनाति मुखेन सो कलिं, कलिना तेन सुखं न विन्दति.

‘‘अप्पमत्तको अयं कलि, यो अक्खेसु धनपराजयो;

सब्बस्सापि सहापि अत्तना, अयमेव महत्तरो कलि;

यो सुगतेसु मनं पदूसये.

‘‘सतं ¶ सहस्सानं निरब्बुदानं, छत्तिंसति पञ्च च अब्बुदानि;

यमरियगरही निरयं उपेति, वाचं मनञ्च पणिधाय पापक’’न्ति.

अथ ¶ खो कोकालिको भिक्खु तेनेव आबाधेन कालमकासि. कालङ्कतो च कोकालिको भिक्खु पदुमं निरयं उपपज्जति सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं आघातेत्वा.

अथ खो ब्रह्मा सहम्पति अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं जेतवनं ओभासेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो ब्रह्मा सहम्पति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कोकालिको, भन्ते ¶ , भिक्खु कालङ्कतो. कालङ्कतो च, भन्ते, कोकालिको भिक्खु पदुमं निरयं उपपन्नो सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं आघातेत्वा’’ति. इदमवोच ब्रह्मा सहम्पति. इदं वत्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायि.

अथ खो भगवा तस्सा रत्तिया अच्चयेन भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘इमं, भिक्खवे, रत्तिं ब्रह्मा सहम्पति अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं जेतवनं ओभासेत्वा येनाहं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा मं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो ¶ खो, भिक्खवे, ब्रह्मा सहम्पति मं एतदवोच – ‘कोकालिको, भन्ते, भिक्खु कालङ्कतो; कालङ्कतो च, भन्ते, कोकालिको भिक्खु पदुमं निरयं उपपन्नो सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं आघातेत्वा’ति. इदमवोच, भिक्खवे, ब्रह्मा सहम्पति. इदं वत्वा मं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायी’’ति.

एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कीव दीघं नु खो, भन्ते, पदुमे निरये आयुप्पमाण’’न्ति? ‘‘दीघं खो, भिक्खु, पदुमे निरये आयुप्पमाणं. न तं सुकरं सङ्खातुं – ‘एत्तकानि वस्सानीति ¶ वा एत्तकानि वस्ससतानीति वा एत्तकानि वस्ससहस्सानीति वा एत्तकानि वस्ससतसहस्सानीति वा’’’ति.

‘‘सक्का पन, भन्ते, उपमं कातु’’न्ति? ‘‘सक्का, भिक्खू,’’ति भगवा अवोच – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, वीसतिखारिको कोसलको तिलवाहो ततो पुरिसो वस्ससतस्स वस्ससतस्स अच्चयेन एकमेकं तिलं उद्धरेय्य ¶ . खिप्पतरं खो सो, भिक्खु, वीसतिखारिको कोसलको तिलवाहो इमिना ¶ उपक्कमेन परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य, न त्वेव एको अब्बुदो निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति अब्बुदा निरया, एवमेको निरब्बुदो निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति निरब्बुदा निरया, एवमेको अबबो निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति अबबा निरया, एवमेको अटटो निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति अटटा निरया, एवमेको अहहो निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति अहहा निरया, एवमेको कुमुदो निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति कुमुदा निरया, एवमेको सोगन्धिको निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति सोगन्धिका निरया, एवमेको उप्पलको निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति उप्पलका निरया, एवमेको पुण्डरीको निरयो. सेय्यथापि, भिक्खु, वीसति पुण्डरीका निरया, एवमेको पदुमो निरयो. पदुमं खो पन, भिक्खु, निरयं कोकालिको भिक्खु उपपन्नो सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु चित्तं आघातेत्वा’’ति. इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘पुरिसस्स ¶ हि जातस्स, कुठारी जायते मुखे;

याय छिन्दति अत्तानं, बालो दुब्भासितं भणं.

‘‘यो ¶ ¶ निन्दियं पसंसति, तं वा निन्दति यो पसंसियो;

विचिनाति मुखेन सो कलिं, कलिना तेन सुखं न विन्दति.

‘‘अप्पमत्तको अयं कलि, यो अक्खेसु धनपराजयो;

सब्बस्सापि सहापि अत्तना, अयमेव महत्तरो कलि;

यो सुगतेसु मनं पदूसये.

‘‘सतं सहस्सानं निरब्बुदानं, छत्तिंसति पञ्च च अब्बुदानि;

यमरियगरही निरयं उपेति, वाचं मनञ्च पणिधाय पापक’’न्ति. नवमं;

१०. खीणासवबलसुत्तं

९०. अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं सारिपुत्तं भगवा एतदवोच – ‘‘कति नु खो, सारिपुत्त, खीणासवस्स ¶ भिक्खुनो बलानि, येहि बलेहि समन्नागतो खीणासवो भिक्खु आसवानं खयं पटिजानाति – ‘खीणा मे आसवा’’’ति?

‘‘दस, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो बलानि, येहि बलेहि समन्नागतो खीणासवो भिक्खु आसवानं खयं पटिजानाति – ‘खीणा मे आसवा’ति. कतमानि दस? [अ. नि. ८.२८; पटि. म. २.४४] इध, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो अनिच्चतो सब्बे सङ्खारा यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठा होन्ति. यम्पि ¶ , भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो अनिच्चतो सब्बे सङ्खारा यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठा होन्ति, इदम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो बलं होति, यं बलं आगम्म खीणासवो भिक्खु आसवानं खयं पटिजानाति – ‘खीणा मे आसवा’ति.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो अङ्गारकासूपमा कामा यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठा होन्ति. यम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो अङ्गारकासूपमा कामा यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठा ¶ होन्ति, इदम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो बलं होति, यं बलं आगम्म खीणासवो भिक्खु आसवानं खयं पटिजानाति – ‘खीणा मे आसवा’ति.

‘‘पुन ¶ चपरं, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो विवेकनिन्नं चित्तं होति विवेकपोणं विवेकपब्भारं विवेकट्ठं नेक्खम्माभिरतं ब्यन्तीभूतं सब्बसो आसवट्ठानियेहि धम्मेहि. यम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो विवेकनिन्नं चित्तं होति विवेकपोणं विवेकपब्भारं विवेकट्ठं नेक्खम्माभिरतं ब्यन्तीभूतं सब्बसो आसवट्ठानियेहि धम्मेहि, इदम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो बलं होति, यं बलं आगम्म खीणासवो भिक्खु आसवानं खयं पटिजानाति – ‘खीणा मे आसवा’ति.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता होन्ति सुभाविता. यम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता होन्ति सुभाविता, इदम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो बलं होति, यं बलं आगम्म खीणासवो भिक्खु आसवानं खयं पटिजानाति – ‘खीणा मे आसवा’ति.

‘‘पुन चपरं, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो चत्तारो सम्मप्पधाना भाविता होन्ति सुभाविता…पे… चत्तारो इद्धिपादा भाविता होन्ति सुभाविता ¶ …पे… पञ्चिन्द्रियानि… पञ्च बलानि भावितानि ¶ होन्ति सुभावितानि… सत्त बोज्झङ्गा भाविता होन्ति सुभाविता… अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावितो होति सुभावितो. यम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावितो होति सुभावितो, इदम्पि, भन्ते, खीणासवस्स भिक्खुनो बलं होति, यं बलं आगम्म खीणासवो भिक्खु ¶ आसवानं खयं पटिजानाति – ‘खीणा मे आसवा’ति.

‘‘इमानि खो, भन्ते, दस खीणासवस्स भिक्खुनो बलानि, येहि बलेहि समन्नागतो खीणासवो भिक्खु आसवानं खयं पटिजानाति – ‘खीणा मे आसवा’’’ति. दसमं.

थेरवग्गो चतुत्थो.

तस्सुद्दानं –

वाहनानन्दो पुण्णियो, ब्याकरं कत्थिमानिको;

नपियक्कोसकोकालि, खीणासवबलेन चाति.

(१०) ५. उपालिवग्गो

१. कामभोगीसुत्तं

९१. एकं ¶ समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो अनाथपिण्डिकं गहपतिं भगवा एतदवोच –

‘‘दसयिमे ¶ , गहपति, कामभोगी सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे दस? इध, गहपति, एकच्चो कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन; अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन न अत्तानं सुखेति न पीणेति [न अत्तानं सुखेति पीणेति (सी. स्या. पी.) एवमुपरिपि] न संविभजति न पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध ¶ पन, गहपति, एकच्चो कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन; अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति न पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन ¶ , गहपति, एकच्चो कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन; अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन, गहपति, एकच्चो कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि; धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि न अत्तानं सुखेति न पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन, गहपति, एकच्चो कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि ¶ ; धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति न पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन, गहपति, एकच्चो कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि; धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन, गहपति, एकच्चो कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन; धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन न अत्तानं सुखेति न पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन, गहपति, एकच्चो कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन; धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन ¶ अत्तानं सुखेति पीणेति, न संविभजति न पुञ्ञानि करोति.

‘‘इध पन, गहपति, एकच्चो कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन; धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति. ते च भोगे गथितो [गधितो (क.) अ. नि. ३.१२४ पस्सितब्बं] मुच्छितो ¶ अज्झोसन्नो [अज्झापन्नो (सब्बत्थ) अ. नि. ३.१२४ सुत्तवण्णना टीका ओलोकेतब्बा] अनादीनवदस्सावी अनिस्सरणपञ्ञो ¶ परिभुञ्जति.

‘‘इध पन, गहपति, एकच्चो कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन; धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति. ते च भोगे अगथितो अमुच्छितो अनज्झोसन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति.

‘‘तत्र, गहपति, य्वायं कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन, अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन न अत्तानं सुखेति न पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति, अयं, गहपति, कामभोगी तीहि ठानेहि गारय्हो. ‘अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेना’ति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. ‘न अत्तानं सुखेति न पीणेती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन ¶ गारय्हो. ‘न संविभजति न पुञ्ञानि करोती’ति, इमिना ततियेन ठानेन गारय्हो. अयं, गहपति, कामभोगी इमेहि तीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र, गहपति, य्वायं कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन, अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति, अयं, गहपति, कामभोगी द्वीहि ठानेहि गारय्हो एकेन ठानेन पासंसो. ‘अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेना’ति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. ‘अत्तानं सुखेति पीणेती’ति, इमिना एकेन ठानेन पासंसो. ‘न संविभजति न पुञ्ञानि करोती’ति इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. अयं, गहपति, कामभोगी इमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो इमिना एकेन ठानेन पासंसो.

‘‘तत्र ¶ , गहपति, य्वायं कामभोगी अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेन ¶ , अधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति, अयं, गहपति, कामभोगी एकेन ठानेन गारय्हो द्वीहि ठानेहि पासंसो. ‘अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेना’ति, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. ‘अत्तानं सुखेति ¶ पीणेती’ति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. ‘संविभजति पुञ्ञानि करोती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. अयं, गहपति, कामभोगी इमिना एकेन ठानेन गारय्हो, इमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो.

‘‘तत्र, गहपति, य्वायं कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि, धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि न अत्तानं सुखेति न पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति, अयं, गहपति, कामभोगी एकेन ठानेन पासंसो तीहि ठानेहि गारय्हो. ‘धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेना’ति, इमिना एकेन ठानेन पासंसो. ‘अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेना’ति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. ‘न अत्तानं सुखेति न पीणेती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. ‘न संविभजति न पुञ्ञानि करोती’ति, इमिना ततियेन ठानेन गारय्हो. अयं, गहपति, कामभोगी इमिना एकेन ठानेन पासंसो इमेहि तीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र ¶ , गहपति, य्वायं कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि, धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि अत्तानं सुखेति पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति, अयं, गहपति, कामभोगी द्वीहि ठानेहि पासंसो द्वीहि ठानेहि गारय्हो ¶ . ‘धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेना’ति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. ‘अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेना’ति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. ‘अत्तानं सुखेति पीणेती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. ‘न संविभजति न पुञ्ञानि करोती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. अयं ¶ , गहपति, कामभोगी इमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो इमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र, गहपति, य्वायं कामभोगी धम्माधम्मेन भोगे परियेसति साहसेनपि असाहसेनपि, धम्माधम्मेन भोगे परियेसित्वा साहसेनपि असाहसेनपि अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति, अयं, गहपति, कामभोगी तीहि ठानेहि पासंसो एकेन ¶ ठानेन गारय्हो. ‘धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेना’ति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. ‘अधम्मेन भोगे परियेसति साहसेना’ति, इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. ‘अत्तानं सुखेति पीणेती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. ‘संविभजति पुञ्ञानि करोती’ति, इमिना ततियेन ठानेन पासंसो. अयं, गहपति, कामभोगी इमेहि तीहि ठानेहि पासंसो इमिना एकेन ठानेन गारय्हो.

‘‘तत्र, गहपति, य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन, धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन न अत्तानं सुखेति न पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति, अयं, गहपति, कामभोगी एकेन ठानेन पासंसो द्वीहि ठानेहि गारय्हो. धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेना’ति, इमिना एकेन ठानेन पासंसो. ‘न अत्तानं सुखेति न पीणेती’ति, इमिना पठमेन ठानेन गारय्हो. ‘न संविभजति ¶ न पुञ्ञानि करोती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन गारय्हो. अयं, गहपति, कामभोगी इमिना एकेन ठानेन पासंसो इमेहि द्वीहि ठानेहि गारय्हो.

‘‘तत्र, गहपति, य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन, धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति न संविभजति न पुञ्ञानि करोति, अयं, गहपति ¶ , कामभोगी द्वीहि ठानेहि पासंसो एकेन ठानेन गारय्हो. ‘धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेना’ति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. ‘अत्तानं सुखेति पीणेती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. ‘न संविभजति न पुञ्ञानि करोती’ति इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. अयं ¶ , गहपति, कामभोगी इमेहि द्वीहि ठानेहि पासंसो इमिना एकेन ठानेन गारय्हो.

‘‘तत्र, गहपति य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन, धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति, ते च भोगे गथितो मुच्छितो अज्झोसन्नो अनादीनवदस्सावी अनिस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति, अयं, गहपति, कामभोगी तीहि ठानेहि पासंसो एकेन ठानेन गारय्हो. ‘धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेना’ति, इमिना पठमेन ¶ ठानेन पासंसो. ‘अत्तानं सुखेति पीणेती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. ‘संविभजति पुञ्ञानि करोती’ति, इमिना ततियेन ठानेन पासंसो. ‘ते च भोगे गथितो मुच्छितो अज्झोसन्नो अनादीनवदस्सावी अनिस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जती’ति ¶ , इमिना एकेन ठानेन गारय्हो. अयं, गहपति, कामभोगी इमेहि तीहि ठानेहि पासंसो इमिना एकेन ठानेन गारय्हो.

‘‘तत्र, गहपति, य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन, धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति, ते च भोगे अगथितो अमुच्छितो अनज्झोसन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति, अयं, गहपति, कामभोगी चतूहि ठानेहि पासंसो. ‘धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेना’ति, इमिना पठमेन ठानेन पासंसो. ‘अत्तानं सुखेति पीणेती’ति, इमिना दुतियेन ठानेन पासंसो. ‘संविभजति पुञ्ञानि करोती’ति, इमिना ततियेन ठानेन पासंसो. ‘ते च भोगे अगथितो अमुच्छितो अनज्झोसन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जती’ति, इमिना चतुत्थेन ठानेन पासंसो. अयं, गहपति, कामभोगी इमेहि चतूहि ठानेहि पासंसो.

‘‘इमे खो, गहपति, दस कामभोगी सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. इमेसं खो, गहपति, दसन्नं कामभोगीनं य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन, धम्मेन ¶ भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति पुञ्ञानि करोति, ते च भोगे ¶ अगथितो अमुच्छितो अनज्झोसन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति, अयं इमेसं दसन्नं कामभोगीनं अग्गो च सेट्ठो च पामोक्खो [मोक्खो (क. सी.) अ. नि. ४.९५; ५.१८१; सं. नि. ३.६६२] च उत्तमो च पवरो च. सेय्यथापि, गहपति, गवा खीरं, खीरम्हा दधि, दधिम्हा नवनीतं, नवनीतम्हा सप्पि, सप्पिम्हा सप्पिमण्डो. सप्पिमण्डो तत्थ अग्गमक्खायति.

एवमेवं खो ¶ , गहपति, इमेसं दसन्नं कामभोगीनं य्वायं कामभोगी धम्मेन भोगे परियेसति असाहसेन, धम्मेन भोगे परियेसित्वा असाहसेन अत्तानं सुखेति पीणेति संविभजति ¶ पुञ्ञानि करोति, ते च भोगे अगथितो अमुच्छितो अनज्झोसन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति, अयं इमेसं दसन्नं कामभोगीनं अग्गो च सेट्ठो च पामोक्खो [मोक्खो (क. सी.) अ. नि. ५.१८१] च उत्तमो च पवरो चा’’ति. पठमं.

२. भयसुत्तं

९२. [अ. नि. ९.२७; सं. नि. ५.१०२४] अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो अनाथपिण्डिकं गहपतिं भगवा एतदवोच –

‘‘यतो, खो, गहपति, अरियसावकस्स पञ्च भयानि वेरानि वूपसन्तानि होन्ति, चतूहि च सोतापत्तियङ्गेहि समन्नागतो होति, अरियो चस्स ञायो पञ्ञाय सुदिट्ठो होति सुप्पटिविद्धो, सो आकङ्खमानो अत्तनाव अत्तानं ब्याकरेय्य – ‘खीणनिरयोम्हि खीणतिरच्छानयोनि खीणपेत्तिविसयो खीणापायदुग्गतिविनिपातो. सोतापन्नोहमस्मि अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’ति.

‘‘कतमानि पञ्च भयानि वेरानि वूपसन्तानि होन्ति? यं ¶ , गहपति, पाणातिपाती पाणातिपातपच्चया दिट्ठधम्मिकम्पि भयं वेरं पसवति सम्परायिकम्पि भयं वेरं पसवति चेतसिकम्पि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति, पाणातिपाता पटिविरतो नेव दिट्ठधम्मिकम्पि [नेव दिट्ठधम्मिकं] भयं वेरं पसवति न सम्परायिकम्पि [न सम्परायिकं] भयं वेरं पसवति न चेतसिकम्पि [न चेतसिकं (सी. स्या. पी.)] दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति. पाणातिपाता पटिविरतस्स एवं तं भयं वेरं वूपसन्तं होति ¶ .

‘‘यं ¶ , गहपति, अदिन्नादायी…पे… कामेसुमिच्छाचारी… मुसावादी… सुरामेरयमज्जपमादट्ठायी सुरामेरयमज्जपमादट्ठानपच्चया दिट्ठधम्मिकम्पि भयं वेरं पसवति सम्परायिकम्पि भयं वेरं पसवति चेतसिकम्पि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो नेव दिट्ठधम्मिकम्पि भयं वेरं पसवति न सम्परायिकम्पि भयं वेरं पसवति न चेतसिकम्पि दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदेति. सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतस्स एवं ¶ तं भयं वेरं वूपसन्तं होति. इमानि पञ्च भयानि वेरानि वूपसन्तानि होन्ति.

‘‘कतमेहि चतूहि सोतापत्तियङ्गेहि समन्नागतो होति? इध, गहपति, अरियसावको बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति – ‘इतिपि सो भगवा…पे… बुद्धो भगवा’ति; धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति – ‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो सन्दिट्ठिको अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति; सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, उजुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, ञायप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, सामीचिप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, यदिदं चत्तारि पुरिसयुगानि अट्ठ पुरिसपुग्गला, एस भगवतो सावकसङ्घो आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति; अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागतो होति ¶ ‘अखण्डेहि अच्छिद्देहि असबलेहि अकम्मासेहि भुजिस्सेहि विञ्ञुप्पसत्थेहि अपरामट्ठेहि ¶ समाधिसंवत्तनिकेहि’. इमेहि चतूहि सोतापत्तियङ्गेहि समन्नागतो होति.

‘‘कतमो चस्स अरियो ञायो पञ्ञाय सुदिट्ठो होति सुप्पटिविद्धो? इध, गहपति, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘इति इमस्मिं सति इदं होति; इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जति; इमस्मिं असति इदं न होति; इमस्स निरोधा इदं निरुज्झति, यदिदं – अविज्जापच्चया सङ्खारा, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूपं, नामरूपपच्चया सळायतनं, सळायतनपच्चया फस्सो, फस्सपच्चया वेदना, वेदनापच्चया तण्हा, तण्हापच्चया उपादानं, उपादानपच्चया भवो, भवपच्चया जाति, जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति, एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति; अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो…पे… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स ¶ निरोधो होती’ति. अयञ्चस्स अरियो ञायो पञ्ञाय सुदिट्ठो होति सुप्पटिविद्धो.

‘‘यतो खो, गहपति, अरियसावकस्स इमानि पञ्च भयानि वेरानि वूपसन्तानि होन्ति, इमेहि च चतूहि सोतापत्तियङ्गेहि समन्नागतो होति, अयञ्चस्स अरियो ञायो ¶ पञ्ञाय सुदिट्ठो होति सुप्पटिविद्धो ¶ , सो आकङ्खमानो अत्तनाव अत्तानं ब्याकरेय्य – ‘खीणनिरयोम्हि खीणतिरच्छानयोनि खीणपेत्तिविसयो खीणापायदुग्गतिविनिपातो; सोतापन्नोहमस्मि अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. दुतियं.

३. किंदिट्ठिकसुत्तं

९३. एकं ¶ समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति दिवा दिवस्स सावत्थिया निक्खमि भगवन्तं दस्सनाय. अथ खो अनाथपिण्डिकस्स गहपतिस्स एतदहोसि – ‘‘अकालो खो ताव भगवन्तं दस्सनाय. पटिसल्लीनो भगवा. मनोभावनीयानम्पि भिक्खूनं अकालो दस्सनाय. पटिसल्लीना मनोभावनीया भिक्खू. यंनूनाहं येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमेय्य’’न्ति.

अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमि. तेन खो पन समयेन अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका सङ्गम्म समागम्म उन्नादिनो उच्चासद्दमहासद्दा अनेकविहितं तिरच्छानकथं कथेन्ता निसिन्ना होन्ति. अद्दसंसु खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका अनाथपिण्डिकं गहपतिं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान अञ्ञमञ्ञं सण्ठापेसुं – ‘‘अप्पसद्दा भोन्तो होन्तु, मा भोन्तो सद्दमकत्थ. अयं अनाथपिण्डिको गहपति आरामं आगच्छति समणस्स गोतमस्स सावको. यावता खो पन समणस्स गोतमस्स सावका गिही ओदातवसना सावत्थियं पटिवसन्ति, अयं तेसं अञ्ञतरो अनाथपिण्डिको गहपति. अप्पसद्दकामा ¶ खो पन ते आयस्मन्तो अप्पसद्दविनीता अप्पसद्दस्स वण्णवादिनो. अप्पेव नाम अप्पसद्दं परिसं विदित्वा उपसङ्कमितब्बं मञ्ञेय्या’’ति.

अथ ¶ खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका तुण्ही अहेसुं. अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति येन ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं ¶ वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो अनाथपिण्डिकं गहपतिं ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका ¶ एतदवोचुं – ‘‘वदेहि, गहपति, किंदिट्ठिको समणो गोतमो’’ति? ‘‘न खो अहं, भन्ते, भगवतो सब्बं दिट्ठिं जानामी’’ति.

‘‘इति किर त्वं, गहपति, न समणस्स गोतमस्स सब्बं दिट्ठिं जानासि; वदेहि, गहपति, किंदिट्ठिका भिक्खू’’ति? ‘‘भिक्खूनम्पि खो अहं, भन्ते, न सब्बं दिट्ठिं जानामी’’ति.

‘‘इति किर त्वं, गहपति, न समणस्स गोतमस्स सब्बं दिट्ठिं जानासि नपि भिक्खूनं सब्बं दिट्ठिं जानासि; वदेहि, गहपति, किंदिट्ठिकोसि तुव’’न्ति? ‘‘एतं खो, भन्ते, अम्हेहि न दुक्करं ब्याकातुं यंदिट्ठिका मयं. इङ्घ ताव आयस्मन्तो यथासकानि दिट्ठिगतानि ब्याकरोन्तु, पच्छापेतं अम्हेहि न दुक्करं भविस्सति ब्याकातुं यंदिट्ठिका मय’’न्ति.

एवं वुत्ते अञ्ञतरो परिब्बाजको अनाथपिण्डिकं गहपतिं एतदवोच – ‘‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठिको अहं, गहपती’’ति.

अञ्ञतरोपि खो ¶ परिब्बाजको अनाथपिण्डिकं गहपतिं एतदवोच – ‘‘असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठिको अहं, गहपती’’ति.

अञ्ञतरोपि खो परिब्बाजको अनाथपिण्डिकं गहपतिं एतदवोच – ‘‘अन्तवा लोको…पे… अनन्तवा लोको… तं जीवं तं सरीरं… अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं… होति तथागतो परं मरणा… न होति तथागतो परं मरणा… होति च न च होति तथागतो परं मरणा… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठिको अहं, गहपती’’ति.

एवं ¶ वुत्ते अनाथपिण्डिको गहपति ते परिब्बाजके एतदवोच – ‘‘य्वायं, भन्ते, आयस्मा एवमाह – ‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठिको अहं, गहपती’ति ¶ , इमस्स अयमायस्मतो दिट्ठि अत्तनो वा अयोनिसोमनसिकारहेतु उप्पन्ना परतोघोसपच्चया वा. सा खो पनेसा दिट्ठि भूता सङ्खता चेतयिता पटिच्चसमुप्पन्ना. यं खो पन किञ्चि भूतं सङ्खतं चेतयितं पटिच्चसमुप्पन्नं तदनिच्चं. यदनिच्चं तं दुक्खं. यं दुक्खं तदेवेसो आयस्मा अल्लीनो, तदेवेसो आयस्मा अज्झुपगतो.

‘‘योपायं ¶ , भन्ते, आयस्मा एवमाह – ‘असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठिको अहं, गहपती’ति, इमस्सापि अयमायस्मतो दिट्ठि अत्तनो वा अयोनिसोमनसिकारहेतु उप्पन्ना परतोघोसपच्चया वा. सा खो पनेसा दिट्ठि भूता सङ्खता चेतयिता पटिच्चसमुप्पन्ना. यं खो पन किञ्चि भूतं सङ्खतं चेतयितं पटिच्चसमुप्पन्नं तदनिच्चं. यदनिच्चं तं दुक्खं. यं दुक्खं तदेवेसो आयस्मा अल्लीनो, तदेवेसो आयस्मा अज्झुपगतो.

‘‘योपायं, भन्ते, आयस्मा एवमाह – ‘अन्तवा लोको ¶ …पे… अनन्तवा लोको… तं जीवं तं सरीरं… अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं… होति तथागतो परं मरणा… न होति तथागतो परं मरणा… होति च न च होति तथागतो परं मरणा… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठिको अहं, गहपती’ति, इमस्सापि अयमायस्मतो दिट्ठि अत्तनो वा अयोनिसोमनसिकारहेतु उप्पन्ना परतोघोसपच्चया वा. सा खो पनेसा दिट्ठि भूता सङ्खता चेतयिता पटिच्चसमुप्पन्ना. यं खो पन किञ्चि भूतं सङ्खतं चेतयितं पटिच्चसमुप्पन्नं तदनिच्चं. यदनिच्चं तं दुक्खं. यं दुक्खं तदेवेसो आयस्मा अल्लीनो, तदेवेसो आयस्मा अज्झुपगतो’’ति.

एवं ¶ वुत्ते ते परिब्बाजका अनाथपिण्डिकं गहपतिं एतदवोचुं – ‘‘ब्याकतानि खो, गहपति, अम्हेहि सब्बेहेव यथासकानि दिट्ठिगतानि. वदेहि, गहपति, किंदिट्ठिकोसि तुव’’न्ति? ‘‘यं खो, भन्ते, किञ्चि भूतं सङ्खतं चेतयितं पटिच्चसमुप्पन्नं तदनिच्चं. यदनिच्चं तं दुक्खं. ‘यं दुक्खं तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवंदिट्ठिको अहं, भन्ते’’ति.

‘‘यं ¶ खो, गहपति, किञ्चि भूतं सङ्खतं चेतयितं पटिच्चसमुप्पन्नं तदनिच्चं. यदनिच्चं तं दुक्खं. यं दुक्खं तदेव त्वं, गहपति, अल्लीनो, तदेव त्वं, गहपति, अज्झुपगतो’’ति.

‘‘यं खो, भन्ते, किञ्चि भूतं सङ्खतं चेतयितं पटिच्चसमुप्पन्नं तदनिच्चं. यदनिच्चं तं दुक्खं. ‘यं दुक्खं तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, नमेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं ¶ . तस्स च उत्तरि निस्सरणं यथाभूतं पजानामी’’ति.

एवं ¶ वुत्ते ते परिब्बाजका तुण्हीभूता मङ्कुभूता पत्तक्खन्धा अधोमुखा पज्झायन्ता अप्पटिभाना निसीदिंसु. अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति ते परिब्बाजके तुण्हीभूते मङ्कुभूते पत्तक्खन्धे अधोमुखे पज्झायन्ते अप्पटिभाने विदित्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो अनाथपिण्डिको गहपति यावतको अहोसि तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं कथासल्लापो तं सब्बं भगवतो आरोचेसि. ‘‘साधु साधु, गहपति! एवं खो ते, गहपति, मोघपुरिसा कालेन कालं सहधम्मेन सुनिग्गहितं निग्गहेतब्बा’’ति.

अथ खो भगवा अनाथपिण्डिकं गहपतिं धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि. अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति भगवता धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो सम्पहंसितो उट्ठायासना ¶ भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि.

अथ खो भगवा अचिरपक्कन्ते अनाथपिण्डिके गहपतिम्हि भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु वस्ससतुपसम्पन्नो [भिक्खु दीघरत्तं अवेधि धम्मो (स्या.)] इमस्मिं धम्मविनये, सोपि एवमेवं अञ्ञतित्थिये परिब्बाजके सहधम्मेन सुनिग्गहितं निग्गण्हेय्य यथा तं अनाथपिण्डिकेन गहपतिना निग्गहिता’’ति. ततियं.

४. वज्जियमाहितसुत्तं

९४. एकं ¶ समयं भगवा चम्पायं विहरति गग्गराय पोक्खरणिया तीरे. अथ खो वज्जियमाहितो गहपति दिवा दिवस्स चम्पाय निक्खमि भगवन्तं ¶ दस्सनाय. अथ खो वज्जियमाहितस्स गहपतिस्स एतदहोसि – ‘‘अकालो खो ताव भगवन्तं दस्सनाय. पटिसल्लीनो भगवा. मनोभावनीयानम्पि भिक्खूनं अकालो दस्सनाय. पटिसल्लीना मनोभावनीयापि भिक्खू. यंनूनाहं येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमेय्य’’न्ति.

अथ ¶ खो वज्जियमाहितो गहपति येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं आरामो तेनुपसङ्कमि. तेन खो पन समयेन ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका सङ्गम्म समागम्म उन्नादिनो उच्चासद्दमहासद्दा अनेकविहितं तिरच्छानकथं कथेन्ता निसिन्ना होन्ति.

अद्दसंसु खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका वज्जियमाहितं गहपतिं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान अञ्ञमञ्ञं सण्ठापेसुं – ‘‘अप्पसद्दा भोन्तो होन्तु. मा भोन्तो सद्दमकत्थ. अयं वज्जियमाहितो गहपति आगच्छति समणस्स गोतमस्स सावको. यावता खो पन ¶ समणस्स गोतमस्स सावका गिही ओदातवसना चम्पायं पटिवसन्ति, अयं तेसं अञ्ञतरो वज्जियमाहितो गहपति. अप्पसद्दकामा खो पन ते आयस्मन्तो अप्पसद्दविनीता अप्पसद्दस्स वण्णवादिनो. अप्पेव नाम अप्पसद्दं परिसं विदित्वा उपसङ्कमितब्बं मञ्ञेय्या’’ति.

अथ खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका तुण्ही अहेसुं. अथ खो वज्जियमाहितो गहपति येन ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो वज्जियमाहितं गहपतिं ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एतदवोचुं – ‘‘सच्चं ¶ किर, गहपति, समणो गोतमो सब्बं तपं गरहति, सब्बं तपस्सिं लूखाजीविं एकंसेन उपक्कोसति उपवदती’’ति? ‘‘न खो, भन्ते, भगवा सब्बं तपं गरहति नपि सब्बं तपस्सिं लूखाजीविं एकंसेन उपक्कोसति उपवदति. गारय्हं खो, भन्ते, भगवा गरहति ¶ , पसंसितब्बं पसंसति. गारय्हं खो पन, भन्ते, भगवा गरहन्तो पसंसितब्बं पसंसन्तो विभज्जवादो भगवा. न सो भगवा एत्थ एकंसवादो’’ति.

एवं वुत्ते अञ्ञतरो परिब्बाजको वज्जियमाहितं गहपतिं एतदवोच – ‘‘आगमेहि त्वं, गहपति, यस्स त्वं समणस्स गोतमस्स वण्णं भासति, समणो गोतमो वेनयिको अप्पञ्ञत्तिको’’ति? ‘‘एत्थपाहं, भन्ते, आयस्मन्ते वक्खामि सहधम्मेन – ‘इदं कुसल’न्ति, भन्ते, भगवता पञ्ञत्तं; ‘इदं अकुसल’न्ति, भन्ते, भगवता पञ्ञत्तं. इति कुसलाकुसलं भगवा पञ्ञापयमानो सपञ्ञत्तिको भगवा; न सो भगवा वेनयिको अप्पञ्ञत्तिको’’ति.

एवं ¶ वुत्ते ते परिब्बाजका तुण्हीभूता ¶ मङ्कुभूता पत्तक्खन्धा अधोमुखा पज्झायन्ता अप्पटिभाना निसीदिंसु. अथ खो वज्जियमाहितो गहपति ते परिब्बाजके तुण्हीभूते मङ्कुभूते पत्तक्खन्धे अधोमुखे पज्झायन्ते अप्पटिभाने विदित्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो वज्जियमाहितो गहपति यावतको अहोसि तेहि अञ्ञतित्थियेहि परिब्बाजकेहि सद्धिं कथासल्लापो तं सब्बं भगवतो आरोचेसि.

‘‘साधु साधु, गहपति! एवं ¶ खो ते, गहपति, मोघपुरिसा कालेन कालं सहधम्मेन सुनिग्गहितं निग्गहेतब्बा. नाहं, गहपति, सब्बं तपं तपितब्बन्ति वदामि; न च पनाहं, गहपति, सब्बं तपं न तपितब्बन्ति वदामि; नाहं, गहपति, सब्बं समादानं समादितब्बन्ति वदामि; न पनाहं, गहपति, सब्बं समादानं न समादितब्बन्ति वदामि; नाहं, गहपति, सब्बं पधानं पदहितब्बन्ति वदामि; न पनाहं, गहपति, सब्बं पधानं न पदहितब्बन्ति वदामि; नाहं, गहपति, सब्बो पटिनिस्सग्गो पटिनिस्सज्जितब्बोति वदामि. न पनाहं, गहपति, सब्बो पटिनिस्सग्गो न पटिनिस्सज्जितब्बोति वदामि; नाहं, गहपति, सब्बा विमुत्ति विमुच्चितब्बाति वदामि; न पनाहं, गहपति, सब्बा विमुत्ति न विमुच्चितब्बाति वदामि.

‘‘यञ्हि, गहपति, तपं तपतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, एवरूपं तपं न तपितब्बन्ति वदामि. यञ्च ख्वस्स गहपति, तपं तपतो अकुसला ¶ धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा ¶ अभिवड्ढन्ति, एवरूपं तपं तपितब्बन्ति वदामि.

‘‘यञ्हि, गहपति, समादानं समादियतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, एवरूपं समादानं न समादितब्बन्ति वदामि. यञ्च ख्वस्स, गहपति, समादानं समादियतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, एवरूपं समादानं समादितब्बन्ति वदामि.

‘‘यञ्हि, गहपति, पधानं पदहतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, एवरूपं पधानं न पदहितब्बन्ति वदामि. यञ्च ख्वस्स, गहपति, पधानं पदहतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति ¶ , एवरूपं पधानं पदहितब्बन्ति वदामि.

‘‘यञ्हि ¶ , गहपति, पटिनिस्सग्गं पटिनिस्सज्जतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, एवरूपो पटिनिस्सग्गो न पटिनिस्सज्जितब्बोति वदामि. यञ्च ख्वस्स, गहपति, पटिनिस्सग्गं पटिनिस्सज्जतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, एवरूपो पटिनिस्सग्गो पटिनिस्सज्जितब्बोति वदामि.

‘‘यञ्हि, गहपति, विमुत्तिं विमुच्चतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति, एवरूपा विमुत्ति न विमुच्चितब्बाति वदामि. यञ्च ख्वस्स, गहपति, विमुत्तिं विमुच्चतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, एवरूपा विमुत्ति विमुच्चितब्बाति वदामी’’ति.

अथ खो वज्जियमाहितो गहपति भगवता धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो सम्पहंसितो उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि.

अथ खो भगवा अचिरपक्कन्ते वज्जियमाहिते गहपतिम्हि भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु दीघरत्तं अप्परजक्खो इमस्मिं धम्मविनये, सोपि एवमेवं अञ्ञतित्थिये ¶ परिब्बाजके सहधम्मेन सुनिग्गहितं निग्गण्हेय्य यथा तं वज्जियमाहितेन गहपतिना निग्गहिता’’ति. चतुत्थं.

५. उत्तियसुत्तं

९५. अथ ¶ खो उत्तियो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो उत्तियो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भो गोतम, सस्सतो लोको, इदमेव ¶ सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति? ‘‘अब्याकतं खो एतं, उत्तिय, मया – ‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं पन, भो गोतम, असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति? ‘‘एतम्पि खो, उत्तिय, अब्याकतं मया – ‘असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं नु खो, भो गोतम, अन्तवा लोको…पे… अनन्तवा लोको… तं जीवं तं सरीरं… अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं… होति तथागतो परं मरणा ¶ … न होति तथागतो परं मरणा… होति च न च होति तथागतो परं मरणा… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’न्ति? ‘‘एतम्पि खो, उत्तिय, अब्याकतं मया – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘‘किं नु खो, भो गोतम, सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति, इति पुट्ठो समानो ‘अब्याकतं खो एतं, उत्तिय, मया – सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि.

‘‘‘किं पन, भो गोतम, असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति, इति पुट्ठो समानो – ‘एतम्पि खो, उत्तिय, अब्याकतं मया असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि.

‘‘‘किं ¶ नु खो, भो गोतम, अन्तवा लोको…पे… अनन्तवा लोको… तं जीवं तं सरीरं… अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं… होति तथागतो परं मरणा… न होति तथागतो परं मरणा… होति च न च होति तथागतो परं मरणा… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव ¶ सच्चं मोघमञ्ञन्ति, इति पुट्ठो समानो ¶ – ‘एतम्पि खो, उत्तिय, अब्याकतं मया – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि. अथ किञ्चरहि भोता गोतमेन ब्याकत’’न्ति?

‘‘अभिञ्ञाय खो अहं, उत्तिय, सावकानं धम्मं देसेमि सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाया’’ति.

‘‘यं पनेतं भवं गोतमो अभिञ्ञाय सावकानं धम्मं देसेसि सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, सब्बो वा [सब्बो च (क.)] तेन लोको नीयति [नीयिस्सति (सी.), निय्यास्सति (स्या.), निय्यंस्सति (पी.)] उपड्ढो वा तिभागो वा’’ति [तिभागो वाति पदेहि (क.)]? एवं वुत्ते भगवा तुण्ही अहोसि.

अथ ¶ खो आयस्मतो आनन्दस्स एतदहोसि – ‘‘मा हेवं खो उत्तियो परिब्बाजको पापकं दिट्ठिगतं पटिलभि – ‘सब्बसामुक्कंसिकं वत मे समणो गोतमो पञ्हं पुट्ठो संसादेति, नो विस्सज्जेति, न नून विसहती’ति. तदस्स उत्तियस्स परिब्बाजकस्स दीघरत्तं अहिताय दुक्खाया’’ति.

अथ खो आयस्मा आनन्दो उत्तियं परिब्बाजकं एतदवोच – ‘‘तेनहावुसो उत्तिय, उपमं ते करिस्सामि. उपमाय मिधेकच्चे विञ्ञू पुरिसा भासितस्स अत्थं आजानन्ति. सेय्यथापि, आवुसो उत्तिय, रञ्ञो पच्चन्तिमं नगरं दळ्हुद्धापं [दळ्हुद्दापं (सी. पी.)] दळ्हपाकारतोरणं एकद्वारं. तत्रस्स दोवारिको पण्डितो ब्यत्तो मेधावी अञ्ञातानं निवारेता ञातानं ¶ पवेसेता. सो तस्स नगरस्स समन्ता अनुपरियायपथं अनुक्कमति. अनुपरियायपथं अनुक्कममानो न पस्सेय्य पाकारसन्धिं वा पाकारविवरं ¶ वा, अन्तमसो बिळारनिक्खमनमत्तम्पि. नो च ख्वस्स एवं ञाणं होति – ‘एत्तका पाणा इमं नगरं पविसन्ति वा निक्खमन्ति वा’ति. अथ ¶ ख्वस्स एवमेत्थ होति – ‘ये खो केचि ओळारिका पाणा इमं नगरं पविसन्ति वा निक्खमन्ति वा, सब्बे ते इमिना द्वारेन पविसन्ति वा निक्खमन्ति वा’ति.

‘‘एवमेवं खो, आवुसो उत्तिय, न तथागतस्स एवं उस्सुक्कं होति – ‘सब्बो वा तेन लोको नीयति, उपड्ढो वा, तिभागो वा’ति. अथ खो एवमेत्थ तथागतस्स होति – ‘ये खो केचि लोकम्हा नीयिंसु वा नीयन्ति वा नीयिस्सन्ति वा, सब्बे ते पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता, सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वा. एवमेते [एवमेतेन (क.)] लोकम्हा नीयिंसु वा नीयन्ति वा नीयिस्सन्ति वा’ति. यदेव खो त्वं [यदेव ख्वेत्थ (क.)], आवुसो उत्तिय, भगवन्तं पञ्हं [इमं पञ्हं (स्या. क.)] अपुच्छि तदेवेतं पञ्हं भगवन्तं अञ्ञेन परियायेन अपुच्छि. तस्मा ते तं भगवा न ब्याकासी’’ति. पञ्चमं.

६. कोकनुदसुत्तं

९६. ‘‘एकं ¶ ¶ समयं आयस्मा आनन्दो राजगहे विहरति तपोदारामे. अथ खो आयस्मा आनन्दो रत्तिया पच्चूससमयं पच्चुट्ठाय येन तपोदा तेनुपसङ्कमि गत्तानि परिसिञ्चितुं. तपोदाय [तपोदे (क.)] गत्तानि परिसिञ्चित्वा पच्चुत्तरित्वा एकचीवरो अट्ठासि गत्तानि पुब्बापयमानो ¶ . कोकनुदोपि खो परिब्बाजको रत्तिया पच्चूससमयं पच्चुट्ठाय येन तपोदा तेनुपसङ्कमि गत्तानि परिसिञ्चितुं.

अद्दसा खो कोकनुदो परिब्बाजको आयस्मन्तं आनन्दं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘क्वेत्थ [को तेत्थ (सी.), क्वत्थ (पी. क.)], आवुसो’’ति? ‘‘अहमावुसो, भिक्खू’’ति.

‘‘कतमेसं, आवुसो, भिक्खून’’न्ति? ‘‘समणानं, आवुसो, सक्यपुत्तियान’’न्ति.

‘‘पुच्छेय्याम मयं आयस्मन्तं किञ्चिदेव देसं, सचे आयस्मा ओकासं करोति पञ्हस्स वेय्याकरणाया’’ति. ‘‘पुच्छावुसो, सुत्वा वेदिस्सामा’’ति.

‘‘किं नु खो, भो, ‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि [एवंदिट्ठिको (स्या.)] भव’’न्ति ¶ ? ‘‘न खो अहं, आवुसो, एवंदिट्ठि – ‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं पन, भो, ‘असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति – एवंदिट्ठि भव’’न्ति? ‘‘न खो अहं, आवुसो, एवंदिट्ठि – ‘असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘किं नु खो, भो, अन्तवा लोको…पे… अनन्तवा लोको… तं जीवं तं सरीरं… अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं… होति तथागतो परं मरणा… न होति तथागतो परं मरणा… होति च न च होति ¶ तथागतो परं मरणा… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भव’’न्ति? ‘‘न खो अहं, आवुसो, एवंदिट्ठि – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘तेन ¶ हि भवं न जानाति, न पस्सती’’ति? ‘‘न खो अहं, आवुसो, न जानामि न पस्सामि. जानामहं, आवुसो, पस्सामी’’ति ¶ .

‘‘‘किं नु खो, भो, सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भव’न्ति, इति पुट्ठो समानो – ‘न खो अहं, आवुसो, एवंदिट्ठि – सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि.

‘‘‘किं पन, भो, असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भव’न्ति, इति पुट्ठो समानो – ‘न खो अहं, आवुसो, एवंदिट्ठि – असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि.

‘‘किं नु खो, भो, अन्तवा लोको…पे… अनन्तवा लोको… तं जीवं तं सरीरं… अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं… होति तथागतो परं मरणा… न होति तथागतो परं मरणा… होति च न च होति तथागतो परं मरणा… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति – एवंदिट्ठि भवन्ति, इति पुट्ठो समानो – ‘न खो अहं, आवुसो ¶ , एवंदिट्ठि – नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति वदेसि.

‘‘‘तेन हि भवं न जानाति न पस्सती’ति, इति पुट्ठो समानो – ‘न खो अहं, आवुसो, न जानामि न पस्सामि. जानामहं, आवुसो, पस्सामी’ति वदेसि. यथा कथं पनावुसो, इमस्स भासितस्स अत्थो दट्ठब्बो’’ति?

‘‘‘सस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति खो, आवुसो, दिट्ठिगतमेतं. ‘असस्सतो लोको, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति खो, आवुसो, दिट्ठिगतमेतं. अन्तवा लोको…पे… अनन्तवा लोको… तं जीवं तं सरीरं… अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं… होति तथागतो परं मरणा… न होति ¶ तथागतो परं मरणा… होति च न च होति तथागतो परं मरणा… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ’न्ति ¶ खो, आवुसो, दिट्ठिगतमेतं.

‘‘यावता ¶ , आवुसो, दिट्ठि [दिट्ठिगता (सब्बत्थ)] यावता दिट्ठिट्ठानं दिट्ठिअधिट्ठानं दिट्ठिपरियुट्ठानं दिट्ठिसमुट्ठानं दिट्ठिसमुग्घातो [यावता दिट्ठिट्ठान अधिट्ठान परियुट्ठान समुट्ठान समुग्घातो (सी. पी.)], तमहं जानामि तमहं पस्सामि. तमहं जानन्तो तमहं पस्सन्तो क्याहं वक्खामि – ‘न जानामि न पस्सामी’ति? जानामहं, आवुसो, पस्सामी’’ति.

‘‘को नामो आयस्मा, कथञ्च पनायस्मन्तं सब्रह्मचारी जानन्ती’’ति? ‘‘‘आनन्दो’ति खो मे, आवुसो, नामं. ‘आनन्दो’ति च पन मं सब्रह्मचारी जानन्ती’’ति. ‘‘महाचरियेन वत किर, भो, सद्धिं मन्तयमाना न जानिम्ह – ‘आयस्मा आनन्दो’ति. सचे हि मयं जानेय्याम – ‘अयं आयस्मा आनन्दो’ति, एत्तकम्पि नो नप्पटिभायेय्य [नप्पटिभासेय्याम (क.) नप्पटिभासेय्य (बहूसु) म. नि. ३.२१६ पस्सितब्बं]. खमतु च मे आयस्मा आनन्दो’’ति. छट्ठं.

७. आहुनेय्यसुत्तं

९७. ‘‘दसहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आहुनेय्यो होति पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्स.

‘‘कतमेहि ¶ दसहि? इध, भिक्खवे, भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु ¶ .

‘‘बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो. ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं ¶ केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा.

‘‘कल्याणमित्तो होति कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को.

‘‘सम्मादिट्ठिको होति सम्मादस्सनेन समन्नागतो.

‘‘अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभोति – एकोपि हुत्वा बहुधा होति; बहुधापि हुत्वा एको होति; आविभावं, तिरोभावं; तिरोकुट्टं तिरोपाकारं ¶ तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति, सेय्यथापि आकासे; पथवियापि उम्मुज्जनिमुज्जं करोति, सेय्यथापि उदके; उदकेपि अभिज्जमाने गच्छति, सेय्यथापि पथवियं; आकासेपि पल्लङ्केन कमति, सेय्यथापि पक्खी सकुणो; इमेपि चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परामसति [परिमसति (सी.)] परिमज्जति, याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेति.

‘‘दिब्बाय सोतधातुया विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय उभो सद्दे सुणाति दिब्बे च मानुसे च ये दूरे सन्तिके च.

‘‘परसत्तानं परपुग्गलानं चेतसा चेतो परिच्च पजानाति. सरागं वा चित्तं ‘सरागं चित्त’न्ति पजानाति; वीतरागं वा चित्तं ‘वीतरागं चित्त’न्ति पजानाति; सदोसं वा चित्तं… वीतदोसं वा चित्तं… समोहं वा चित्तं… वीतमोहं वा चित्तं… संखित्तं वा चित्तं… विक्खित्तं वा चित्तं… महग्गतं वा चित्तं… अमहग्गतं वा चित्तं… सउत्तरं वा चित्तं… अनुत्तरं वा चित्तं… समाहितं वा चित्तं… असमाहितं वा चित्तं… विमुत्तं वा चित्तं… अविमुत्तं वा चित्तं ‘अविमुत्तं चित्त’न्ति पजानाति.

‘‘अनेकविहितं ¶ पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि ¶ जातियो दसपि जातियो वीसम्पि ¶ जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – ‘अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खपटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खपटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो इधूपपन्नोति, इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति.

‘‘दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘इमे वत खो भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन ¶ समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’ति. इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति.

‘‘आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं ¶ दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. इमेहि ¶ खो, भिक्खवे, दसहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आहुनेय्यो होति पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति. सत्तमं.

८. थेरसुत्तं

९८. ‘‘दसहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो थेरो भिक्खु यस्सं यस्सं दिसायं विहरति, फासुयेव विहरति. कतमेहि दसहि? थेरो होति रत्तञ्ञू चिरपब्बजितो, सीलवा होति ¶ …पे… समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु, बहुस्सुतो होति…पे… दिट्ठिया सुप्पटिविद्धो, उभयानि खो पनस्स पातिमोक्खानि वित्थारेन स्वागतानि होन्ति सुविभत्तानि सुप्पवत्तीनि सुविनिच्छितानि सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो, अधिकरणसमुप्पादवूपसमकुसलो होति, धम्मकामो होति पियसमुदाहारो अभिधम्मे अभिविनये उळारपामोज्जो, सन्तुट्ठो होति इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारेन, पासादिको होति अभिक्कन्तपटिक्कन्ते [अभिक्कन्तपटिक्कन्तो (क.)] सुसंवुतो अन्तरघरे निसज्जाय, चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी, आसवानञ्च खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. इमेहि ¶ खो, भिक्खवे, दसहि धम्मेहि समन्नागतो ¶ थेरो भिक्खु यस्सं यस्सं दिसायं विहरति, फासुयेव विहरती’’ति. अट्ठमं.

९. उपालिसुत्तं

९९. अथ खो आयस्मा उपालि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि ¶ . एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उपालि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इच्छामहं, भन्ते, अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवितु’’न्ति.

‘‘दुरभिसम्भवानि हि खो [दुरभिसम्भवानि खो (सी. पी.)], उपालि, अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि. दुक्करं पविवेकं दुरभिरमं. एकत्ते हरन्ति मञ्ञे मनो वनानि समाधिं अलभमानस्स भिक्खुनो. यो खो, उपालि, एवं वदेय्य – ‘अहं समाधिं अलभमानो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेविस्सामी’ति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – ‘संसीदिस्सति वा उप्लविस्सति वा’ति [उप्पिलविस्सति वा (सी. स्या. पी.)].

‘‘सेय्यथापि, उपालि, महाउदकरहदो. अथ आगच्छेय्य हत्थिनागो सत्तरतनो वा अड्ढट्ठरतनो [अट्ठरतनो (सी. पी.)] वा. तस्स एवमस्स – ‘यंनूनाहं इमं उदकरहदं ओगाहेत्वा कण्णसंधोविकम्पि खिड्डं कीळेय्यं पिट्ठिसंधोविकम्पि खिड्डं कीळेय्यं. कण्णसंधोविकम्पि खिड्डं कीळित्वा पिट्ठिसंधोविकम्पि खिड्डं कीळित्वा न्हत्वा [नहात्वा (सी. पी.), न्हात्वा (स्या.)] च पिवित्वा च पच्चुत्तरित्वा येन कामं पक्कमेय्य’न्ति. सो तं उदकरहदं ओगाहेत्वा कण्णसंधोविकम्पि खिड्डं कीळेय्य पिट्ठिसंधोविकम्पि खिड्डं कीळेय्य; कण्णसंधोविकम्पि खिड्डं कीळित्वा पिट्ठिसंधोविकम्पि खिड्डं कीळित्वा ¶ न्हत्वा च पिवित्वा च पच्चुत्तरित्वा येन कामं पक्कमेय्य. तं किस्स हेतु? महा, उपालि [महा हुपालि (सी. पी.)], अत्तभावो गम्भीरे गाधं विन्दति.

‘‘अथ आगच्छेय्य ससो वा बिळारो वा. तस्स एवमस्स – ‘को ¶ चाहं, को च हत्थिनागो! यंनूनाहं इमं उदकरहदं ओगाहेत्वा कण्णसंधोविकम्पि खिड्डं कीळेय्यं पिट्ठिसंधोविकम्पि खिड्डं कीळेय्यं ¶ ; कण्णसंधोविकम्पि खिड्डं कीळित्वा पिट्ठिसंधोविकम्पि खिड्डं कीळित्वा न्हत्वा च पिवित्वा च पच्चुत्तरित्वा येन कामं पक्कमेय्य’न्ति. सो तं उदकरहदं सहसा अप्पटिसङ्खा पक्खन्देय्य. तस्सेतं पाटिकङ्खं – ‘संसीदिस्सति वा उप्लविस्सति वा’ति ¶ . तं किस्स हेतु? परित्तो, उपालि, अत्तभावो गम्भीरे गाधं न विन्दति. एवमेवं खो, उपालि, यो एवं वदेय्य – ‘अहं समाधिं अलभमानो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेविस्सामी’ति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – ‘संसीदिस्सति वा उप्लविस्सति वा’ति.

‘‘सेय्यथापि, उपालि, दहरो कुमारो मन्दो उत्तानसेय्यको सकेन मुत्तकरीसेन कीळति. तं किं मञ्ञसि, उपालि, नन्वायं केवला परिपूरा बालखिड्डा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘स खो सो, उपालि, कुमारो अपरेन समयेन वुद्धिमन्वाय इन्द्रियानं परिपाकमन्वाय यानि कानिचि कुमारकानं कीळापनकानि भवन्ति, सेय्यथिदं – वङ्ककं [वङ्कं (सी. पी.)] घटिकं मोक्खचिकं चिङ्गुलकं [पिङ्गुलिकं (स्या.), चिङ्कुलकं (क.)] पत्ताळ्हकं रथकं धनुकं, तेहि कीळति. तं किं मञ्ञसि, उपालि, नन्वायं खिड्डा पुरिमाय खिड्डाय अभिक्कन्ततरा च पणीततरा चा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘स खो सो, उपालि, कुमारो अपरेन समयेन वुद्धिमन्वाय इन्द्रियानं परिपाकमन्वाय पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गिभूतो परिचारेति चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि ¶ रजनीयेहि, सोतविञ्ञेय्येहि सद्देहि… घानविञ्ञेय्येहि गन्धेहि… जिव्हाविञ्ञेय्येहि रसेहि… कायविञ्ञेय्येहि फोट्ठब्बेहि ¶ इट्ठेहि कन्तेहि मनापेहि पियरूपेहि कामूपसंहितेहि रजनीयेहि. तं किं मञ्ञसि, उपालि, नन्वायं खिड्डा पुरिमाहि खिड्डाहि अभिक्कन्ततरा च पणीततरा चा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

[दी. नि. १.१९०; म. नि. २.२३३] ‘‘इध ¶ खो पन वो [वोति निपातमत्तं (अट्ठ.)], उपालि, तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा. सो इमं लोकं सदेवकं समारकं सब्रह्मकं सस्समणब्राह्मणिं पजं सदेवमनुस्सं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेति. सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति.

‘‘तं धम्मं सुणाति गहपति वा गहपतिपुत्तो वा अञ्ञतरस्मिं वा कुले पच्चाजातो. सो तं धम्मं सुत्वा तथागते सद्धं पटिलभति. सो ¶ तेन सद्धापटिलाभेन समन्नागतो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘सम्बाधो घरावासो रजापथो, अब्भोकासो पब्बज्जा. नयिदं सुकरं अगारं अज्झावसता एकन्तपरिपुण्णं एकन्तपरिसुद्धं सङ्खलिखितं ब्रह्मचरियं चरितुं. यंनूनाहं केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजेय्य’न्ति.

‘‘सो अपरेन समयेन अप्पं वा भोगक्खन्धं पहाय महन्तं वा भोगक्खन्धं पहाय अप्पं वा ञातिपरिवट्टं पहाय महन्तं वा ञातिपरिवट्टं पहाय केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि ¶ अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजति.

‘‘सो एवं पब्बजितो समानो भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो होति निहितदण्डो निहितसत्थो लज्जी दयापन्नो सब्बपाणभूतहितानुकम्पी विहरति.

‘‘अदिन्नादानं पहाय अदिन्नादाना पटिविरतो होति दिन्नादायी दिन्नपाटिकङ्खी; अथेनेन सुचिभूतेन अत्तना विहरति.

‘‘अब्रह्मचरियं पहाय ब्रह्मचारी होति आराचारी ¶ विरतो मेथुना गामधम्मा.

‘‘मुसावादं पहाय मुसावादा पटिविरतो होति सच्चवादी सच्चसन्धो थेतो पच्चयिको अविसंवादको लोकस्स.

‘‘पिसुणं ¶ वाचं पहाय पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति, इतो सुत्वा न अमुत्र अक्खाता इमेसं भेदाय, अमुत्र वा सुत्वा न इमेसं अक्खाता अमूसं भेदाय. इति भिन्नानं वा सन्धाता सहितानं वा अनुप्पदाता, समग्गारामो समग्गरतो समग्गनन्दी; समग्गकरणिं वाचं भासिता होति.

‘‘फरुसं वाचं पहाय फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति. या सा वाचा नेला कण्णसुखा पेमनीया हदयङ्गमा पोरी बहुजनकन्ता बहुजनमनापा, तथारूपिं वाचं भासिता होति.

‘‘सम्फप्पलापं पहाय सम्फप्पलापा पटिविरतो होति कालवादी भूतवादी अत्थवादी धम्मवादी विनयवादी, निधानवतिं वाचं भासिता होति कालेन सापदेसं परियन्तवतिं अत्थसंहितं.

‘‘सो ¶ बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरतो होति. एकभत्तिको होति रत्तूपरतो, विरतो विकालभोजना. नच्चगीतवादितविसूकदस्सना पटिविरतो होति, मालागन्धविलेपनधारणमण्डनविभूसनट्ठाना पटिविरतो होति, उच्चासयनमहासयना पटिविरतो होति ¶ , जातरूपरजतपटिग्गहणा पटिविरतो होति, आमकधञ्ञपटिग्गहणा पटिविरतो होति, आमकमंसपटिग्गहणा पटिविरतो होति, इत्थिकुमारिकपटिग्गहणा पटिविरतो होति, दासिदासपटिग्गहणा पटिविरतो होति, अजेळकपटिग्गहणा पटिविरतो होति, कुक्कुटसूकरपटिग्गहणा पटिविरतो होति, हत्थिगवस्सवळवपटिग्गहणा पटिविरतो होति, खेत्तवत्थुपटिग्गहणा पटिविरतो होति, दूतेय्यपहिणगमनानुयोगा पटिविरतो होति, कयविक्कया पटिविरतो होति, तुलाकूटकंसकूटमानकूटा पटिविरतो होति ¶ , उक्कोटनवञ्चननिकतिसाचियोगा पटिविरतो होति, छेदनवधबन्धनविपरामोसआलोपसहसाकारा पटिविरतो होति.

‘‘सो सन्तुट्ठो होति कायपरिहारिकेन चीवरेन कुच्छिपरिहारिकेन पिण्डपातेन. येन येनेव पक्कमति समादायेव पक्कमति, सेय्यथापि नाम पक्खी सकुणो येन येनेव डेति सपत्तभारोव डेति. एवमेवं भिक्खु सन्तुट्ठो होति कायपरिहारिकेन चीवरेन कुच्छिपरिहारिकेन ¶ पिण्डपातेन. येन येनेव पक्कमति समादायेव पक्कमति. सो इमिना अरियेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो अज्झत्तं अनवज्जसुखं पटिसंवेदेति.

‘‘सो चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही. यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति; रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही ¶ . यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति; रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जति. सो इमिना अरियेन इन्द्रियसंवरेन समन्नागतो अज्झत्तं अब्यासेकसुखं पटिसंवेदेति.

‘‘सो ¶ अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति.

‘‘सो इमिना च अरियेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो, इमिना च अरियेन ¶ इन्द्रियसंवरेन समन्नागतो, इमिना च अरियेन सतिसम्पजञ्ञे समन्नागतो विवित्तं सेनासनं भजति अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्जं. सो अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा.

‘‘सो अभिज्झं लोके पहाय विगताभिज्झेन चेतसा विहरति, अभिज्झाय चित्तं परिसोधेति. ब्यापादपदोसं पहाय अब्यापन्नचित्तो विहरति सब्बपाणभूतहितानुकम्पी, ब्यापादपदोसा चित्तं परिसोधेति. थिनमिद्धं पहाय विगतथिनमिद्धो विहरति आलोकसञ्ञी सतो ¶ सम्पजानो, थिनमिद्धा चित्तं परिसोधेति. उद्धच्चकुक्कुच्चं पहाय अनुद्धतो विहरति अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो ¶ , उद्धच्चकुक्कुच्चा चित्तं परिसोधेति. विचिकिच्छं पहाय तिण्णविचिकिच्छो विहरति अकथंकथी कुसलेसु धम्मेसु, विचिकिच्छाय चित्तं परिसोधेति.

‘‘सो इमे पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तं किं मञ्ञसि, उपालि, ‘नन्वायं विहारो पुरिमेहि विहारेहि अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘इमम्पि खो, उपालि, मम सावका अत्तनि धम्मं सम्पस्समाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, नो च खो ताव अनुप्पत्तसदत्था विहरन्ति.

‘‘पुन ¶ चपरं, उपालि, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा…पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तं किं मञ्ञसि, उपालि, ‘नन्वायं विहारो पुरिमेहि विहारेहि अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘इमम्पि खो, उपालि, मम सावका अत्तनि धम्मं सम्पस्समाना अरञ्ञवनपत्थानि ¶ पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, नो च खो ताव अनुप्पत्तसदत्था विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, उपालि, भिक्खु पीतिया च विरागा…पे… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तं किं मञ्ञसि, उपालि, ‘नन्वायं विहारो पुरिमेहि विहारेहि अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘इमम्पि खो, उपालि, मम सावका अत्तनि धम्मं सम्पस्समाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, नो च खो ताव अनुप्पत्तसदत्था विहरन्ति ¶ .

‘‘पुन ¶ चपरं, उपालि, भिक्खु सुखस्स च पहाना…पे… चतुत्थं झानं…पे….

पुन चपरं, उपालि, भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति. तं किं मञ्ञसि, उपालि, ‘नन्वायं विहारो पुरिमेहि विहारेहि अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘इमम्पि ¶ खो, उपालि, मम सावका अत्तनि धम्मं सम्पस्समाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, नो च खो ताव अनुप्पत्तसदत्था विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, उपालि, भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति…पे….

‘‘सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति…पे….

‘‘सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म ‘सन्तमेतं पणीतमेत’न्ति ¶ नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति. तं किं मञ्ञसि, उपालि, ‘नन्वायं विहारो पुरिमेहि विहारेहि अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘इमम्पि ¶ खो, उपालि, मम सावका अत्तनि धम्मं सम्पस्समाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति ¶ , नो च खो ताव अनुप्पत्तसदत्था विहरन्ति.

‘‘पुन चपरं, उपालि, भिक्खु सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति; पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति. तं किं मञ्ञसि, उपालि, ‘नन्वायं विहारो पुरिमेहि विहारेहि अभिक्कन्ततरो च पणीततरो चा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’.

‘‘इमम्पि खो, उपालि, मम सावका अत्तनि धम्मं सम्पस्समाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, अनुप्पत्तसदत्था च विहरन्ति. इङ्घ त्वं, उपालि, सङ्घे विहराहि. सङ्घे ते विहरतो फासु भविस्सती’’ति. नवमं.

१०. अभब्बसुत्तं

१००. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मे अप्पहाय अभब्बो अरहत्तं सच्छिकातुं. कतमे दस? रागं, दोसं, मोहं, कोधं, उपनाहं, मक्खं, पळासं, इस्सं, मच्छरियं, मानं – इमे खो भिक्खवे, दस धम्मे अप्पहाय अभब्बो अरहत्तं सच्छिकातुं.

‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो अरहत्तं सच्छिकातुं. कतमे दस? रागं, दोसं, मोहं, कोधं, उपनाहं, मक्खं, पळासं, इस्सं, मच्छरियं, मानं – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मे पहाय भब्बो अरहत्तं सच्छिकातु’’न्ति. दसमं.

उपालिवग्गो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

कामभोगी ¶ भयं दिट्ठि, वज्जियमाहितुत्तिया;

कोकनुदो आहुनेय्यो, थेरो उपालि अभब्बोति.

दुतियपण्णासकं समत्तं.

३. ततियपण्णासकं

(११) १. समणसञ्ञावग्गो

१. समणसञ्ञासुत्तं

१०१. ‘‘तिस्सो ¶ ¶ ¶ इमा, भिक्खवे, समणसञ्ञा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति. कतमा तिस्सो? वेवण्णियम्हि अज्झुपगतो, परपटिबद्धा मे जीविका, अञ्ञो मे आकप्पो करणीयोति – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो समणसञ्ञा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति.

‘‘कतमे सत्त? सन्ततकारी [सततकारी (स्या. पी. क.)] होति सन्ततवुत्ति [सततवुत्ति (स्या. पी.)] सीलेसु, अनभिज्झालु होति, अब्यापज्जो होति, अनतिमानी होति, सिक्खाकामो होति ¶ , इदमत्थंतिस्स होति जीवितपरिक्खारेसु, आरद्धवीरियो च [आरद्धविरियो च (सी. पी.), आरद्धविरियो (स्या.)] विहरति. इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो समणसञ्ञा भाविता बहुलीकता इमे सत्त धम्मे परिपूरेन्ती’’ति. पठमं.

२. बोज्झङ्गसुत्तं

१०२. ‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता तिस्सो विज्जा परिपूरेन्ति. कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, वीरियसम्बोज्झङ्गो, पीतिसम्बोज्झङ्गो, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, समाधिसम्बोज्झङ्गो, उपेक्खासम्बोज्झङ्गो – इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता तिस्सो विज्जा परिपूरेन्ति. कतमा तिस्सो? इध, भिक्खवे, भिक्खु अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि ¶ जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो…पे… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति ¶ . आसवानं खया…पे… सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. इमे खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता इमा तिस्सो विज्जा परिपूरेन्ती’’ति. दुतियं.

३. मिच्छत्तसुत्तं

१०३. ‘‘मिच्छत्तं ¶ , भिक्खवे, आगम्म विराधना होति, नो आराधना. कथञ्च, भिक्खवे, मिच्छत्तं आगम्म विराधना होति, नो आराधना? मिच्छादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, मिच्छासङ्कप्पो पहोति, मिच्छासङ्कप्पस्स मिच्छावाचा पहोति, मिच्छावाचस्स मिच्छाकम्मन्तो ¶ पहोति, मिच्छाकम्मन्तस्स मिच्छाआजीवो पहोति, मिच्छाआजीवस्स मिच्छावायामो पहोति, मिच्छावायामस्स मिच्छासति पहोति, मिच्छासतिस्स मिच्छासमाधि पहोति, मिच्छासमाधिस्स मिच्छाञाणं पहोति, मिच्छाञाणिस्स [मिच्छाञाणस्स (पी. क.)] मिच्छाविमुत्ति पहोति. एवं खो, भिक्खवे, मिच्छत्तं आगम्म विराधना होति, नो आराधना.

‘‘सम्मत्तं, भिक्खवे, आगम्म आराधना होति, नो विराधना. कथञ्च, भिक्खवे, सम्मत्तं आगम्म आराधना होति, नो विराधना? सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, सम्मासङ्कप्पो पहोति, सम्मासङ्कप्पस्स सम्मावाचा पहोति, सम्मावाचस्स सम्माकम्मन्तो पहोति, सम्माकम्मन्तस्स सम्माआजीवो पहोति, सम्माआजीवस्स सम्मावायामो पहोति, सम्मावायामस्स सम्मासति पहोति, सम्मासतिस्स सम्मासमाधि पहोति, सम्मासमाधिस्स ¶ सम्माञाणं पहोति, सम्माञाणिस्स [सम्माञाणस्स (पी. क.)] सम्माविमुत्ति पहोति. एवं खो, भिक्खवे, सम्मत्तं आगम्म आराधना होति, नो विराधना’’ति. ततियं.

४. बीजसुत्तं

१०४. [अ. नि. १.३०६; कथा. ७०८] ‘‘मिच्छादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलस्स मिच्छासङ्कप्पस्स मिच्छावाचस्स मिच्छाकम्मन्तस्स मिच्छाआजीवस्स मिच्छावायामस्स मिच्छासतिस्स मिच्छासमाधिस्स मिच्छाञाणिस्स मिच्छाविमुत्तिस्स यञ्च कायकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं [समादिण्णं (पी. क.)] यञ्च वचीकम्मं… यञ्च मनोकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं या च चेतना या च पत्थना यो च ¶ पणिधि ये च सङ्खारा, सब्बे ते धम्मा अनिट्ठाय अकन्ताय अमनापाय अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति. तं किस्स हेतु? दिट्ठि हिस्स [दिट्ठि हि (सी. स्या. पी.)], भिक्खवे, पापिका.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, निम्बबीजं वा कोसातकिबीजं वा तित्तकालाबुबीजं वा अल्लाय पथविया निक्खित्तं यञ्चेव ¶ पथविरसं उपादियति यञ्च आपोरसं उपादियति ¶ , सब्बं तं तित्तकत्ताय कटुकत्ताय असातत्ताय संवत्तति. तं किस्स हेतु? बीजञ्हि, भिक्खवे, पापकं. एवमेवं खो, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठिकस्स पुरिसपुग्गलस्स मिच्छासङ्कप्पस्स मिच्छावाचस्स मिच्छाकम्मन्तस्स मिच्छाआजीवस्स मिच्छावायामस्स मिच्छासतिस्स मिच्छासमाधिस्स मिच्छाञाणिस्स मिच्छाविमुत्तिस्स यञ्चेव कायकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं यञ्च वचीकम्मं… यञ्च मनोकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं या च चेतना या च पत्थना यो च पणिधि ये च सङ्खारा, सब्बे ते धम्मा अनिट्ठाय अकन्ताय अमनापाय अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति. तं किस्स हेतु? दिट्ठि हिस्स, भिक्खवे ¶ , पापिका.

‘‘सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलस्स सम्मासङ्कप्पस्स सम्मावाचस्स सम्माकम्मन्तस्स सम्माआजीवस्स सम्मावायामस्स सम्मासतिस्स सम्मासमाधिस्स सम्माञाणिस्स सम्माविमुत्तिस्स यञ्चेव कायकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं यञ्च वचीकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं यञ्च मनोकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं या च चेतना या च पत्थना यो च पणिधि ये च सङ्खारा, सब्बे ते धम्मा इट्ठाय कन्ताय मनापाय हिताय सुखाय संवत्तन्ति. तं किस्स हेतु? दिट्ठि हिस्स, भिक्खवे, भद्दिका.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, उच्छुबीजं वा सालिबीजं वा मुद्दिकाबीजं वा अल्लाय पथविया निक्खित्तं यञ्च पथविरसं उपादियति यञ्च आपोरसं उपादियति सब्बं तं सातत्ताय मधुरत्ताय असेचनकत्ताय संवत्तति. तं किस्स हेतु? बीजञ्हि भिक्खवे, भद्दकं. एवमेवं खो, भिक्खवे, सम्मादिट्ठिकस्स…पे. ¶ … सम्माविमुत्तिस्स यञ्चेव कायकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं यञ्च वचीकम्मं… यञ्च मनोकम्मं यथादिट्ठि समत्तं समादिन्नं या च चेतना या च पत्थना यो च पणिधि ये च सङ्खारा, सब्बे ते धम्मा इट्ठाय कन्ताय मनापाय हिताय सुखाय संवत्तन्ति. तं किस्स हेतु? दिट्ठि हिस्स, भिक्खवे, भद्दिका’’ति. चतुत्थं.

५. विज्जासुत्तं

१०५. ‘‘अविज्जा ¶ , भिक्खवे, पुब्बङ्गमा अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया, अन्वदेव ¶ अहिरिकं अनोत्तप्पं. अविज्जागतस्स, भिक्खवे, अविद्दसुनो मिच्छादिट्ठि पहोति, मिच्छादिट्ठिकस्स मिच्छासङ्कप्पो पहोति, मिच्छासङ्कप्पस्स मिच्छावाचा पहोति, मिच्छावाचस्स मिच्छाकम्मन्तो पहोति, मिच्छाकम्मन्तस्स ¶ मिच्छाआजीवो पहोति, मिच्छाआजीवस्स मिच्छावायामो पहोति, मिच्छावायामस्स मिच्छासति पहोति, मिच्छासतिस्स मिच्छासमाधि पहोति, मिच्छासमाधिस्स मिच्छाञाणं पहोति, मिच्छाञाणिस्स मिच्छाविमुत्ति पहोति.

‘‘विज्जा, भिक्खवे, पुब्बङ्गमा कुसलानं धम्मानं समापत्तिया, अन्वदेव हिरोत्तप्पं. विज्जागतस्स, भिक्खवे, विद्दसुनो सम्मादिट्ठि पहोति, सम्मादिट्ठिकस्स सम्मासङ्कप्पो पहोति, सम्मासङ्कप्पस्स सम्मावाचा पहोति, सम्मावाचस्स सम्माकम्मन्तो पहोति, सम्माकम्मन्तस्स सम्माआजीवो पहोति, सम्माआजीवस्स सम्मावायामो पहोति, सम्मावायामस्स सम्मासति पहोति, सम्मासतिस्स सम्मासमाधि पहोति, सम्मासमाधिस्स सम्माञाणं पहोति, सम्माञाणिस्स सम्माविमुत्ति पहोती’’ति. पञ्चमं.

६. निज्जरसुत्तं

१०६. [दी. नि. ३.३६०] ‘‘दसयिमानि ¶ , भिक्खवे, निज्जरवत्थूनि. कतमानि दस? सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि निज्जिण्णा होति; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्मासङ्कप्पस्स, भिक्खवे, मिच्छासङ्कप्पो निज्जिण्णो होति; ये च मिच्छासङ्कप्पपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा ¶ सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्मासङ्कप्पपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्मावाचस्स, भिक्खवे, मिच्छावाचा निज्जिण्णा होति; ये च मिच्छावाचापच्चया अनेके ¶ पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्मावाचापच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्माकम्मन्तस्स, भिक्खवे, मिच्छाकम्मन्तो निज्जिण्णो होति; ये च मिच्छाकम्मन्तपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्माकम्मन्तपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्माआजीवस्स ¶ , भिक्खवे, मिच्छाआजीवो निज्जिण्णो होति; ये च मिच्छाआजीवपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्माआजीवपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्मावायामस्स, भिक्खवे, मिच्छावायामो निज्जिण्णो होति; ये च मिच्छावायामपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्मावायामपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्मासतिस्स, भिक्खवे, मिच्छासति निज्जिण्णा होति; ये च मिच्छासतिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्मासतिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्मासमाधिस्स, भिक्खवे, मिच्छासमाधि निज्जिण्णो होति; ये च मिच्छासमाधिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ¶ ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्मासमाधिपच्चया च अनेके कुसला ¶ धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्माञाणिस्स, भिक्खवे, मिच्छाञाणं निज्जिण्णं होति; ये च मिच्छाञाणपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्माञाणपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्माविमुत्तिस्स, भिक्खवे, मिच्छाविमुत्ति निज्जिण्णा होति; ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया ¶ अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निज्जिण्णा होन्ति; सम्माविमुत्तिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति. इमानि खो, भिक्खवे, दस निज्जरवत्थूनी’’ति. छट्ठं.

७. धोवनसुत्तं

१०७. ‘‘अत्थि, भिक्खवे, दक्खिणेसु जनपदेसु धोवनं नाम. तत्थ होति अन्नम्पि पानम्पि खज्जम्पि भोज्जम्पि लेय्यम्पि पेय्यम्पि नच्चम्पि गीतम्पि वादितम्पि. अत्थेतं, भिक्खवे, धोवनं; ‘नेतं नत्थी’ति वदामि. तञ्च खो एतं, भिक्खवे, धोवनं हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं न निब्बिदाय न विरागाय ¶ न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति.

‘‘अहञ्च खो, भिक्खवे, अरियं धोवनं देसेस्सामि, यं धोवनं एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति, यं धोवनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति, जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति, मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा ¶ सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘कतमञ्च तं, भिक्खवे, अरियं धोवनं, (यं धोवनं) [( ) नत्थि स्यामपोत्थके] एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय ¶ सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति, यं धोवनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति, जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति, मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति?

‘‘सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि निद्धोता होति; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके ¶ पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निद्धोता होन्ति; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्मासङ्कप्पस्स, भिक्खवे, मिच्छासङ्कप्पो निद्धोतो होति…पे… सम्मावाचस्स, भिक्खवे, मिच्छावाचा निद्धोता होति… सम्माकम्मन्तस्स, भिक्खवे, मिच्छाकम्मन्तो निद्धोतो होति… सम्माआजीवस्स, भिक्खवे, मिच्छाआजीवो निद्धोतो होति… सम्मावायामस्स, भिक्खवे, मिच्छावायामो निद्धोतो होति… सम्मासतिस्स, भिक्खवे, मिच्छासति निद्धोता होति… सम्मासमाधिस्स, भिक्खवे, मिच्छासमाधि निद्धोतो होति… सम्माञाणिस्स, भिक्खवे, मिच्छाञाणं निद्धोतं होति…पे….

‘‘सम्माविमुत्तिस्स ¶ , भिक्खवे, मिच्छाविमुत्ति निद्धोता होति; ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निद्धोता होन्ति; सम्माविमुत्तिपच्चया ¶ च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति. इदं खो तं, भिक्खवे, अरियं धोवनं एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति, यं धोवनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति, जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति, मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ती’’ति. सत्तमं.

८. तिकिच्छकसुत्तं

१०८. ‘‘तिकिच्छका ¶ , भिक्खवे, विरेचनं देन्ति पित्तसमुट्ठानानम्पि आबाधानं पटिघाताय, सेम्हसमुट्ठानानम्पि आबाधानं पटिघाताय, वातसमुट्ठानानम्पि आबाधानं पटिघाताय. अत्थेतं, भिक्खवे, विरेचनं; ‘नेतं नत्थी’ति वदामि. तञ्च खो एतं, भिक्खवे, विरेचनं सम्पज्जतिपि विपज्जतिपि.

‘‘अहञ्च खो, भिक्खवे, अरियं विरेचनं देसेस्सामि, यं विरेचनं सम्पज्जतियेव नो विपज्जति, यं विरेचनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति, जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति, मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा ¶ सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘कतमञ्च तं, भिक्खवे, अरियं विरेचनं, यं विरेचनं सम्पज्जतियेव नो विपज्जति, यं विरेचनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति, जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति, मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति ¶ , सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति?

‘‘सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि विरित्ता होति; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स विरित्ता होन्ति; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्मासङ्कप्पस्स ¶ , भिक्खवे, मिच्छासङ्कप्पो विरित्तो होति…पे… सम्मावाचस्स, भिक्खवे, मिच्छावाचा विरित्ता होति… सम्माकम्मन्तस्स, भिक्खवे, मिच्छाकम्मन्तो विरित्तो होति… सम्माआजीवस्स, भिक्खवे, मिच्छाआजीवो विरित्तो होति… सम्मावायामस्स, भिक्खवे, मिच्छावायामो विरित्तो होति… सम्मासतिस्स, भिक्खवे, मिच्छासति विरित्ता होति… सम्मासमाधिस्स ¶ , भिक्खवे, मिच्छासमाधि विरित्तो होति… सम्माञाणिस्स, भिक्खवे, मिच्छाञाणं विरित्तं होति…पे….

‘‘सम्माविमुत्तिस्स, भिक्खवे, मिच्छाविमुत्ति विरित्ता होति; ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स विरित्ता होन्ति; सम्माविमुत्तिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति. इदं खो तं, भिक्खवे, अरियं विरेचनं यं विरेचनं सम्पज्जतियेव नो विपज्जति, यं विरेचनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति…पे… सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ती’’ति. अट्ठमं.

९. वमनसुत्तं

१०९. ‘‘तिकिच्छका ¶ , भिक्खवे, वमनं देन्ति पित्तसमुट्ठानानम्पि आबाधानं ¶ पटिघाताय, सेम्हसमुट्ठानानम्पि आबाधानं पटिघाताय, वातसमुट्ठानानम्पि आबाधानं पटिघाताय. अत्थेतं, भिक्खवे, वमनं; ‘नेतं नत्थी’ति वदामि. तञ्च खो एतं, भिक्खवे, वमनं सम्पज्जतिपि विपज्जतिपि.

‘‘अहञ्च खो, भिक्खवे, अरियं वमनं देसेस्सामि, यं वमनं सम्पज्जतियेव नो विपज्जति, यं वमनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति, जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति, मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति. तं सुणाथ…पे….

‘‘कतमञ्च तं, भिक्खवे, अरियं वमनं, यं वमनं सम्पज्जतियेव नो विपज्जति, यं वमनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति…पे… सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा ¶ सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति?

‘‘सम्मादिट्ठिकस्स ¶ , भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि वन्ता होति; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स वन्ता होन्ति; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘सम्मासङ्कप्पस्स, भिक्खवे, मिच्छासङ्कप्पो वन्तो होति…पे… सम्मावाचस्स, भिक्खवे, मिच्छावाचा वन्ता होति… सम्माकम्मन्तस्स, भिक्खवे, मिच्छाकम्मन्तो वन्तो होति… सम्माआजीवस्स भिक्खवे, मिच्छाआजीवो वन्तो होति… सम्मावायामस्स, भिक्खवे, मिच्छावायामो वन्तो होति… सम्मासतिस्स, भिक्खवे, मिच्छासति वन्ता होति… सम्मासमाधिस्स, भिक्खवे, मिच्छासमाधि वन्तो होति… सम्माञाणिस्स, भिक्खवे, मिच्छाञाणं वन्तं होति ¶ …पे….

‘‘सम्माविमुत्तिस्स ¶ , भिक्खवे, मिच्छाविमुत्ति वन्ता होति; ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स वन्ता होन्ति; सम्माविमुत्तिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति. इदं खो तं, भिक्खवे, अरियं वमनं यं वमनं सम्पज्जतियेव नो विपज्जति, यं वमनं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति…पे… सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ती’’ति. नवमं.

१०. निद्धमनीयसुत्तं

११०. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, निद्धमनीया धम्मा. कतमे दस? सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि निद्धन्ता होति; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निद्धन्ता होन्ति; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति ¶ .

‘‘सम्मासङ्कप्पस्स, भिक्खवे, मिच्छासङ्कप्पो निद्धन्तो होति…पे… सम्मावाचस्स भिक्खवे, मिच्छावाचा निद्धन्ता होति… सम्माकम्मन्तस्स, भिक्खवे, मिच्छाकम्मन्तो निद्धन्तो होति… सम्माआजीवस्स, भिक्खवे, मिच्छाआजीवो निद्धन्तो होति… सम्मावायामस्स, भिक्खवे, मिच्छावायामो निद्धन्तो होति… सम्मासतिस्स, भिक्खवे, मिच्छासति निद्धन्ता होति… सम्मासमाधिस्स, भिक्खवे, मिच्छासमाधि निद्धन्तो होति… सम्माञाणिस्स, भिक्खवे, मिच्छाञाणं निद्धन्तं होति….

‘‘सम्माविमुत्तिस्स ¶ , भिक्खवे, मिच्छाविमुत्ति निद्धन्ता होति; ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया अनेके पापका अकुसला ¶ धम्मा सम्भवन्ति ते चस्स निद्धन्ता होन्ति; सम्माविमुत्तिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति. इमे खो, भिक्खवे, दस निद्धमनीया धम्मा’’ति. दसमं.

११. पठमअसेखसुत्तं

१११. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘असेखो ¶ असेखो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता भन्ते, भिक्खु असेखो होती’’ति? ‘‘इध, भिक्खु, भिक्खु असेखाय सम्मादिट्ठिया समन्नागतो होति, असेखेन सम्मासङ्कप्पेन समन्नागतो होति, असेखाय सम्मावाचाय समन्नागतो होति, असेखेन सम्माकम्मन्तेन समन्नागतो होति, असेखेन सम्माआजीवेन समन्नागतो होति, असेखेन सम्मावायामेन समन्नागतो होति, असेखाय सम्मासतिया समन्नागतो होति, असेखेन सम्मासमाधिना समन्नागतो होति, असेखेन सम्माञाणेन समन्नागतो होति, असेखाय सम्माविमुत्तिया समन्नागतो होति. एवं खो, भिक्खु, भिक्खु असेखो होती’’ति. एकादसमं.

१२. दुतियअसेखसुत्तं

११२. ‘‘दसयिमे ¶ , भिक्खवे, असेखिया धम्मा. कतमे दस? असेखा सम्मादिट्ठि, असेखो सम्मासङ्कप्पो, असेखा सम्मावाचा, असेखो सम्माकम्मन्तो, असेखो सम्माआजीवो, असेखो सम्मावायामो, असेखा सम्मासति, असेखो सम्मासमाधि, असेखं सम्माञाणं, असेखा सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस असेखिया धम्मा’’ति. द्वादसमं.

समणसञ्ञावग्गो पठमो.

तस्सुद्दानं –

सञ्ञा ¶ बोज्झङ्गा मिच्छत्तं, बीजं विज्जाय निज्जरं;

धोवनं तिकिच्छा वमनं निद्धमनं द्वे असेखाति.

(१२) २. पच्चोरोहणिवग्गो

१. पठमअधम्मसुत्तं

११३. [अ. नि. १०.१७१] ‘‘अधम्मो ¶ ¶ च, भिक्खवे, वेदितब्बो अनत्थो च; धम्मो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा अनत्थञ्च, धम्मञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्बं.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, अधम्मो च अनत्थो च? मिच्छादिट्ठि, मिच्छासङ्कप्पो, मिच्छावाचा, मिच्छाकम्मन्तो, मिच्छाआजीवो, मिच्छावायामो, मिच्छासति, मिच्छासमाधि, मिच्छाञाणं, मिच्छाविमुत्ति – अयं ¶ वुच्चति, भिक्खवे, अधम्मो च अनत्थो च.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, धम्मो च अत्थो च? सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि, सम्माञाणं, सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, धम्मो च अत्थो च.

‘‘‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो अनत्थो च; धम्मो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा अनत्थञ्च, धम्मञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. पठमं.

२. दुतियअधम्मसुत्तं

११४. ‘‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा ¶ अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्बं.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, अधम्मो, कतमो च धम्मो, कतमो च अनत्थो, कतमो च अत्थो?

‘‘मिच्छादिट्ठि, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मादिट्ठि धम्मो; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छासङ्कप्पो ¶ , भिक्खवे, अधम्मो; सम्मासङ्कप्पो धम्मो; ये च मिच्छासङ्कप्पपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मासङ्कप्पपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छावाचा, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मावाचा धम्मो; ये च मिच्छावाचापच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मावाचापच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छाकम्मन्तो, भिक्खवे, अधम्मो; सम्माकम्मन्तो धम्मो; ये च मिच्छाकम्मन्तपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं ¶ अनत्थो; सम्माकम्मन्तपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छाआजीवो, भिक्खवे, अधम्मो; सम्माआजीवो धम्मो; ये च मिच्छाआजीवपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्माआजीवपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छावायामो, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मावायामो धम्मो; ये च मिच्छावायामपच्चया ¶ अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मावायामपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छासति, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मासति धम्मो; ये च मिच्छासतिपच्चया अनेके पापका ¶ अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मासतिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छासमाधि, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मासमाधि धम्मो; ये च मिच्छासमाधिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मासमाधिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छाञाणं, भिक्खवे, अधम्मो; सम्माञाणं धम्मो; ये च मिच्छाञाणपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्माञाणपच्चया ¶ च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छाविमुत्ति, भिक्खवे, अधम्मो; सम्माविमुत्ति धम्मो; ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्माविमुत्तिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. दुतियं.

३. ततियअधम्मसुत्तं

११५. ‘‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च ¶ वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा ¶ पटिपज्जितब्ब’’न्ति. इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो उट्ठायासना विहारं पाविसि.

अथ खो तेसं भिक्खूनं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च ¶ . अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?

अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम [पुच्छेय्याम (सी. स्या. पी.) म. नि. १.२०२ पस्सितब्बं]. यथा नो आयस्मा आनन्दो ब्याकरिस्सति तथा नं धारेस्सामा’’ति.

अथ ¶ खो ते भिक्खू येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना ¶ खो ते भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोचुं –

‘‘इदं खो नो, आवुसो आनन्द, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च…पे… तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति.

‘‘तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवता संखित्तेन ¶ उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – अधम्मो च…पे… तथा पटिपज्जितब्बन्ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति?

‘‘तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम. यथा नो आयस्मा आनन्दो ब्याकरिस्सति तथा नं ¶ धारेस्सामा’ति. विभजतु आयस्मा आनन्दो’’ति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो अतिक्कम्मेव मूलं अतिक्कम्म खन्धं साखापलासे सारं परियेसितब्बं मञ्ञेय्य; एवंसम्पदमिदं आयस्मन्तानं सत्थरि सम्मुखीभूते तं भगवन्तं अतिसित्वा अम्हे एतमत्थं पटिपुच्छितब्बं मञ्ञथ. सो हावुसो, भगवा जानं जानाति पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं तुम्हे भगवन्तंयेव ¶ उपसङ्कमित्वा एतमत्थं ¶ पटिपुच्छेय्याथ. यथा वो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘अद्धावुसो आनन्द, भगवा जानं जानाति पस्सं पस्सति चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं मयं भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम, यथा नो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याम. अपि चायस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. विभजतायस्मा आनन्दो अगरुं कत्वा’’ति.

‘‘तेनहावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स ¶ पच्चस्सोसुं. अथायस्मा आनन्दो एतदवोच –

‘‘यं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति.

कतमो चावुसो, अधम्मो, कतमो च धम्मो, कतमो च अनत्थो, कतमो च अत्थो?

‘‘मिच्छादिट्ठि, आवुसो, अधम्मो; सम्मादिट्ठि धम्मो; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका ¶ अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छासङ्कप्पो, आवुसो, अधम्मो; सम्मासङ्कप्पो धम्मो… मिच्छावाचा, आवुसो, अधम्मो; सम्मावाचा धम्मो ¶ … मिच्छाकम्मन्तो, आवुसो, अधम्मो; सम्माकम्मन्तो धम्मो… मिच्छाआजीवो, आवुसो, अधम्मो; सम्माआजीवो ¶ धम्मो… मिच्छावायामो, आवुसो, अधम्मो; सम्मावायामो धम्मो… मिच्छासति, आवुसो, अधम्मो; सम्मासति धम्मो… मिच्छासमाधि, आवुसो, अधम्मो; सम्मासमाधि धम्मो… मिच्छाञाणं, आवुसो, अधम्मो; सम्माञाणं धम्मो….

मिच्छाविमुत्ति, आवुसो, अधम्मो; सम्माविमुत्ति धम्मो; ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्माविमुत्तिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘अयं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन ¶ अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च…पे… तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति, इमस्स खो अहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे, आवुसो, भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ. यथा वो भगवा ब्याकरोति [ब्याकरेय्य (स्या.)] तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘यं खो नो भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो…पे… तथा पटिज्जितब्ब’न्ति.

‘‘तेसं ¶ नो, भन्ते, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन ¶ अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो…पे… ¶ तथा पटिपज्जितब्बन्ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति?

‘‘तेसं ¶ नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम. यथा नो आयस्मा आनन्दो ब्याकरिस्सति तथा नं धारेस्सामा’ति.

‘‘अथ खो मयं, भन्ते, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिम्हा; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं अपुच्छिम्हा. तेसं नो, भन्ते, आयस्मता आनन्देन इमेहि आकारेहि इमेहि पदेहि इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो सुविभत्तो’’ति [विभत्तोति (?) एवमेव हि अञ्ञेसु ईदिससुत्तेसु दिस्सति].

‘‘साधु साधु, भिक्खवे! पण्डितो, भिक्खवे, आनन्दो. महापञ्ञो, भिक्खवे, आनन्दो. मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि चेतं एवमेवं [अहम्पि तं एवमेवं (म. नि. १.२०५)] ब्याकरेय्यं यथा तं आनन्देन ब्याकतं. एसो चेव तस्स [एसो चेवेतस्स (म. नि. १.२०५)] अत्थो एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति. ततियं.

४. अजितसुत्तं

११६. अथ खो अजितो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा ¶ एकमन्तं निसीदि ¶ . एकमन्तं निसिन्नो खो अजितो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच –

‘‘अम्हाकं ¶ , भो गोतम, पण्डितो नाम सब्रह्मचारी. तेन पञ्चमत्तानि चित्तट्ठानसतानि चिन्तितानि, येहि अञ्ञतित्थिया उपारद्धाव जानन्ति [उपारद्धा पजानन्ति (सी.)] उपारद्धस्मा’’ति [उपारद्धम्हाति (सी. पी.)].

अथ ¶ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘धारेथ नो तुम्हे, भिक्खवे, पण्डितवत्थूनी’’ति? ‘‘एतस्स, भगवा, कालो एतस्स, सुगत, कालो यं भगवा भासेय्य, भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति.

‘‘तेन हि, भिक्खवे, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘इध, भिक्खवे, एकच्चो अधम्मिकेन वादेन अधम्मिकं वादं अभिनिग्गण्हाति अभिनिप्पीळेति, तेन च अधम्मिकं परिसं रञ्जेति. तेन सा अधम्मिका परिसा उच्चासद्दमहासद्दा होति – ‘पण्डितो वत, भो, पण्डितो वत, भो’ति.

‘‘इध पन, भिक्खवे, एकच्चो अधम्मिकेन वादेन धम्मिकं वादं अभिनिग्गण्हाति अभिनिप्पीळेति, तेन च अधम्मिकं परिसं रञ्जेति. तेन सा अधम्मिका परिसा उच्चासद्दमहासद्दा होति – ‘पण्डितो वत, भो, पण्डितो वत, भो’ति.

‘‘इध पन, भिक्खवे, एकच्चो अधम्मिकेन वादेन धम्मिकञ्च वादं अधम्मिकञ्च वादं अभिनिग्गण्हाति अभिनिप्पीळेति, तेन च अधम्मिकं परिसं रञ्जेति. तेन सा अधम्मिका परिसा उच्चासद्दमहासद्दा होति – ‘पण्डितो वत, भो, पण्डितो वत, भो’ति.

‘‘अधम्मो ¶ ¶ च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्बं.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, अधम्मो, कतमो च धम्मो, कतमो च अनत्थो, कतमो च अत्थो? मिच्छादिट्ठि, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मादिट्ठि धम्मो; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका ¶ अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छासङ्कप्पो, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मासङ्कप्पो धम्मो… मिच्छावाचा, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मावाचा धम्मो… मिच्छाकम्मन्तो, भिक्खवे, अधम्मो; सम्माकम्मन्तो धम्मो… मिच्छाआजीवो, भिक्खवे, अधम्मो; सम्माआजीवो धम्मो ¶ … मिच्छावायामो, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मावायामो धम्मो… मिच्छासति, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मासति धम्मो… मिच्छासमाधि, भिक्खवे अधम्मो; सम्मासमाधि धम्मो… मिच्छाञाणं, भिक्खवे, अधम्मो; सम्माञाणं धम्मो ¶ .

‘‘मिच्छाविमुत्ति, भिक्खवे, अधम्मो; सम्माविमुत्ति धम्मो; ये च मिच्छाविमुत्तिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्माविमुत्तिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च ¶ , अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. चतुत्थं.

५. सङ्गारवसुत्तं

११७. [अ. नि. १०.१६९] अथ खो सङ्गारवो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सङ्गारवो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भो गोतम, ओरिमं तीरं, किं पारिमं तीर’’न्ति? ‘‘मिच्छादिट्ठि खो, ब्राह्मण, ओरिमं तीरं, सम्मादिट्ठि पारिमं तीरं; मिच्छासङ्कप्पो ओरिमं तीरं, सम्मासङ्कप्पो पारिमं तीरं; मिच्छावाचा ओरिमं तीरं, सम्मावाचा पारिमं तीरं; मिच्छाकम्मन्तो ओरिमं तीरं, सम्माकम्मन्तो पारिमं तीरं; मिच्छाआजीवो ओरिमं तीरं, सम्माआजीवो पारिमं तीरं; मिच्छावायामो ओरिमं तीरं, सम्मावायामो पारिमं तीरं; मिच्छासति ओरिमं तीरं, सम्मासति पारिमं तीरं; मिच्छासमाधि ओरिमं ¶ तीरं, सम्मासमाधि पारिमं तीरं; मिच्छाञाणं ओरिमं तीरं, सम्माञाणं पारिमं तीरं; मिच्छाविमुत्ति ओरिमं तीरं, सम्माविमुत्ति पारिमं तीरन्ति. इदं खो, ब्राह्मण, ओरिमं तीरं, इदं ¶ पारिमं तीरन्ति.

‘‘अप्पका ते मनुस्सेसु, ये जना पारगामिनो;

अथायं इतरा पजा, तीरमेवानुधावति.

‘‘ये च खो सम्मदक्खाते, धम्मे धम्मानुवत्तिनो;

ते जना पारमेस्सन्ति, मच्चुधेय्यं सुदुत्तरं.

‘‘कण्हं ¶ धम्मं विप्पहाय, सुक्कं भावेथ पण्डितो;

ओका अनोकमागम्म, विवेके यत्थ दूरमं.

‘‘तत्राभिरतिमिच्छेय्य, हित्वा कामे अकिञ्चनो;

परियोदपेय्य अत्तानं, चित्तक्लेसेहि पण्डितो.

‘‘येसं ¶ सम्बोधियङ्गेसु, सम्मा चित्तं सुभावितं;

आदानपटिनिस्सग्गे, अनुपादाय ये रता;

खीणासवा जुतिमन्तो [जुतीमन्तो (सी.)], ते लोके परिनिब्बुता’’ति. पञ्चमं;

६. ओरिमतीरसुत्तं

११८. ‘‘ओरिमञ्च, भिक्खवे, तीरं देसेस्सामि पारिमञ्च तीरं. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, ओरिमं तीरं, कतमञ्च पारिमं तीरं? मिच्छादिट्ठि ओरिमं तीरं ¶ , सम्मादिट्ठि पारिमं तीरं…पे… मिच्छाविमुत्ति ओरिमं तीरं, सम्माविमुत्ति पारिमं तीरं. इदं खो, भिक्खवे, ओरिमं तीरं, इदं पारिमं तीरन्ति.

‘‘अप्पका ते मनुस्सेसु, ये जना पारगामिनो;

अथायं इतरा पजा, तीरमेवानुधावति.

‘‘ये ¶ च खो सम्मदक्खाते, धम्मे धम्मानुवत्तिनो;

ते जना पारमेस्सन्ति, मच्चुधेय्यं सुदुत्तरं.

‘‘कण्हं धम्मं विप्पहाय, सुक्कं भावेथ पण्डितो;

ओका अनोक मागम्म, विवेके यत्थ दूरमं.

‘‘तत्राभिरतिमिच्छेय्य, हित्वा कामे अकिञ्चनो;

परियोदपेय्य अत्तानं, चित्तक्लेसेहि पण्डितो.

‘‘येसं सम्बोधियङ्गेसु, सम्मा चित्तं सुभावितं;

आदानपटिनिस्सग्गे, अनुपादाय ये रता;

खीणासवा जुतिमन्तो, ते लोके परिनिब्बुता’’ति. छट्ठं;

७. पठमपच्चोरोहणीसुत्तं

११९. तेन ¶ खो पन समयेन जाणुस्सोणि [जानुस्सोनि (क. सी.), जानुस्सोणि (क. सी.), जाणुसोणि (क.)] ब्राह्मणो तदहुपोसथे सीसंन्हातो [सीसंनहातो (सी. पी.), सीसन्हातो (स्या.)] नवं खोमयुगं निवत्थो अल्लकुसमुट्ठिं ¶ आदाय भगवतो अविदूरे एकमन्तं ठितो होति.

अद्दसा खो भगवा जाणुस्सोणिं ब्राह्मणं तदहुपोसथे सीसंन्हातं नवं खोमयुगं निवत्थं अल्लकुसमुट्ठिं आदाय एकमन्तं ठितं. दिस्वान जाणुस्सोणिं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘‘किं नु त्वं, ब्राह्मण, तदहुपोसथे सीसंन्हातो नवं खोमयुगं निवत्थो अल्लकुसमुट्ठिं आदाय एकमन्तं ठितो ¶ ? किं न्वज्ज [किं नु अज्ज (स्या.), किं नु खो अज्ज (पी.), किं नु ख्वज्ज (क.)] ब्राह्मणकुलस्सा’’ति [ब्राह्मण ब्रह्मकुसलस्साति (क.)]? ‘‘पच्चोरोहणी, भो गोतम, अज्ज ब्राह्मणकुलस्सा’’ति [ब्रह्मकुसलस्साति (क.)].

‘‘यथा कथं पन, ब्राह्मण, ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी होती’’ति? ‘‘इध, भो गोतम, ब्राह्मणा तदहुपोसथे सीसंन्हाता नवं खोमयुगं निवत्था अल्लेन गोमयेन पथविं ओपुञ्जित्वा हरितेहि कुसेहि पत्थरित्वा [पवित्थारेत्वा (क.)] अन्तरा च वेलं ¶ अन्तरा च अग्यागारं सेय्यं कप्पेन्ति. ते तं रत्तिं तिक्खत्तुं पच्चुट्ठाय पञ्जलिका अग्गिं नमस्सन्ति – ‘पच्चोरोहाम भवन्तं, पच्चोरोहाम भवन्त’न्ति. बहुकेन च सप्पितेलनवनीतेन अग्गिं सन्तप्पेन्ति. तस्सा च रत्तिया अच्चयेन पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन ब्राह्मणे सन्तप्पेन्ति. एवं, भो गोतम, ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी होती’’ति.

‘‘अञ्ञथा खो, ब्राह्मण, ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी होति, अञ्ञथा च पन अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होती’’ति. ‘‘यथा कथं पन, भो गोतम, अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होति? साधु मे भवं गोतमो तथा धम्मं देसेतु यथा अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होती’’ति.

‘‘तेन ¶ हि, ब्राह्मण, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भो’’ति खो जाणुस्सोणि ब्राह्मणो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘इध ¶ , ब्राह्मण, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘मिच्छादिट्ठिया खो पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ ति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छादिट्ठिं पजहति; मिच्छादिट्ठिया पच्चोरोहति.

… मिच्छासङ्कप्पस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छासङ्कप्पं पजहति; मिच्छासङ्कप्पा पच्चोरोहति.

… मिच्छावाचाय खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छावाचं पजहति; मिच्छावाचाय पच्चोरोहति.

…मिच्छाकम्मन्तस्स ¶ खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छाकम्मन्तं पजहति; मिच्छाकम्मन्ता ¶ पच्चोरोहति.

…मिच्छाआजीवस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छाआजीवं पजहति; मिच्छाआजीवा पच्चोरोहति.

…मिच्छावायामस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छावायामं पजहति; मिच्छावायामा पच्चोरोहति.

…मिच्छासतिया खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छासतिं पजहति; मिच्छासतिया पच्चोरोहति.

…मिच्छासमाधिस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छासमाधिं पजहति; मिच्छासमाधिम्हा पच्चोरोहति.

…मिच्छाञाणस्स ¶ खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छाञाणं पजहति; मिच्छाञाणम्हा पच्चोरोहति.

‘मिच्छाविमुत्तिया खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छाविमुत्तिं पजहति; मिच्छाविमुत्तिया पच्चोरोहति. एवं खो, ब्राह्मण, अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होती’’ति.

‘‘अञ्ञथा, भो गोतम, ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी, अञ्ञथा च पन अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होति. इमिस्सा च, भो गोतम, अरियस्स विनये पच्चोरोहणिया ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी कलं नाग्घति सोळसिं. अभिक्कन्तं ¶ , भो गोतम…पे… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. सत्तमं.

८. दुतियपच्चोरोहणीसुत्तं

१२०. ‘‘अरियं ¶ वो, भिक्खवे, पच्चोरोहणिं देसेस्सामि. तं सुणाथ… कतमा च, भिक्खवे, अरिया पच्चोरोहणी? इध, भिक्खवे, अरियसावको इति ¶ पटिसञ्चिक्खति – ‘मिच्छादिट्ठिया खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छादिट्ठिं पजहति; मिच्छादिट्ठिया पच्चोरोहति. मिच्छासङ्कप्पस्स खो पापको विपाको… मिच्छावाचाय खो… मिच्छाकम्मन्तस्स खो… मिच्छाआजीवस्स खो… मिच्छावायामस्स खो… मिच्छासतिया खो… मिच्छासमाधिस्स खो… मिच्छाञाणस्स खो… मिच्छाविमुत्तिया खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छाविमुत्तिं पजहति; मिच्छाविमुत्तिया पच्चोरोहति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरिया पच्चोरोहणी’’ति. अट्ठमं.

९. पुब्बङ्गमसुत्तं

१२१. ‘‘सूरियस्स, भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं. एवमेवं खो, भिक्खवे, कुसलानं धम्मानं एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – सम्मादिट्ठि. सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, सम्मासङ्कप्पो पहोति, सम्मासङ्कप्पस्स सम्मावाचा पहोति, सम्माकम्मन्तो ¶ पहोति, सम्माकम्मन्तस्स सम्माआजीवो पहोति, सम्माआजीवस्स सम्मावायामो पहोति, सम्मावायामस्स सम्मासति पहोति, सम्मासतिस्स सम्मासमाधि पहोति ¶ , सम्मासमाधिस्स सम्माञाणं पहोति, सम्माञाणिस्स सम्माविमुत्ति पहोती’’ति. नवमं.

१०. आसवक्खयसुत्तं

१२२. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता आसवानं खयाय संवत्तन्ति. कतमे दस? सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि, सम्माञाणं ¶ , सम्माविमुत्ति – इमे खो ¶ , भिक्खवे, दस धम्मा भाविता बहुलीकता आसवानं खयाय संवत्तन्ती’’ति. दसमं.

पच्चोरोहणिवग्गो दुतियो.

तस्सुद्दानं –

तयो अधम्मा अजितो, सङ्गारवो च ओरिमं;

द्वे चेव पच्चोरोहणी, पुब्बङ्गमं आसवक्खयोति.

(१३) ३. परिसुद्धवग्गो

१. पठमसुत्तं

१२३. ‘‘दसयिमे ¶ , भिक्खवे, धम्मा परिसुद्धा परियोदाता, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि, सम्माञाणं, सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा परिसुद्धा परियोदाता, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. पठमं.

२. दुतियसुत्तं

१२४. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि ¶ …पे… सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. दुतियं.

३. ततियसुत्तं

१२५. ‘‘दसयिमे ¶ , भिक्खवे, धम्मा महप्फला महानिसंसा, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – इमे खो ¶ , भिक्खवे, दस धम्मा महप्फला महानिसंसा, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. ततियं.

४. चतुत्थसुत्तं

१२६. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा रागविनयपरियोसाना होन्ति दोसविनयपरियोसाना होन्ति मोहविनयपरियोसाना होन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा रागविनयपरियोसाना ¶ होन्ति दोसविनयपरियोसाना होन्ति मोहविनयपरियोसाना होन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. चतुत्थं.

५. पञ्चमसुत्तं

१२७. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. पञ्चमं.

६. छट्ठसुत्तं

१२८. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि ¶ …पे… सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा भाविता बहुलीकता अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. छट्ठं.

७. सत्तमसुत्तं

१२९. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता महप्फला होन्ति महानिसंसा, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा भाविता बहुलीकता महप्फला होन्ति महानिसंसा, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. सत्तमं.

८. अट्ठमसुत्तं

१३०. ‘‘दसयिमे ¶ ¶ , भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता रागविनयपरियोसाना होन्ति दोसविनयपरियोसाना होन्ति मोहविनयपरियोसाना होन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा भाविता बहुलीकता ¶ रागविनयपरियोसाना होन्ति दोसविनयपरियोसाना होन्ति मोहविनयपरियोसाना होन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. अट्ठमं.

९. नवमसुत्तं

१३१. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमे दस? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस धम्मा भाविता बहुलीकता एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. नवमं.

१०. दसमसुत्तं

१३२. ‘‘दसयिमे ¶ , भिक्खवे, मिच्छत्ता. कतमे दस? मिच्छादिट्ठि, मिच्छासङ्कप्पो, मिच्छावाचा, मिच्छाकम्मन्तो, मिच्छाआजीवो, मिच्छावायामो, मिच्छासति, मिच्छासमाधि, मिच्छाञाणं, मिच्छाविमुत्ति – इमे खो, भिक्खवे, दस मिच्छत्ता’’ति. दसमं.

११. एकादसमसुत्तं

१३३. ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, सम्मत्ता. कतमे दस? सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि, सम्माञाणं, सम्माविमुत्ति – इमे खो ¶ , भिक्खवे, दस सम्मत्ता’’ति. एकादसमं.

परिसुद्धवग्गो ततियो.

(१४) ४. साधुवग्गो

१. साधुसुत्तं

१३४. [अ. नि. १०.१७८] ‘‘साधुञ्च ¶ ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि असाधुञ्च. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, असाधु? मिच्छादिट्ठि, मिच्छासङ्कप्पो, मिच्छावाचा, मिच्छाकम्मन्तो, मिच्छाआजीवो, मिच्छावायामो, मिच्छासति, मिच्छासमाधि, मिच्छाञाणं, मिच्छाविमुत्ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, असाधु. कतमञ्च, भिक्खवे, साधु? सम्मादिट्ठि ¶ , सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि, सम्माञाणं, सम्माविमुत्ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, साधू’’ति. पठमं.

२. अरियधम्मसुत्तं

१३५. ‘‘अरियधम्मञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनरियधम्मञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, अनरियो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अनरियो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, अरियो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियो धम्मो’’ति. दुतियं.

३. अकुसलसुत्तं

१३६. ‘‘अकुसलञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि कुसलञ्च. तं सुणाथ ¶ …पे… कतमञ्च, भिक्खवे, अकुसलं? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे ¶ , अकुसलं. कतमञ्च, भिक्खवे, कुसलं? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, कुसल’’न्ति. ततियं.

४. अत्थसुत्तं

१३७. ‘‘अत्थञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनत्थञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, अनत्थो? मिच्छादिट्ठि ¶ …पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अनत्थो. कतमो च, भिक्खवे, अत्थो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अत्थो’’ति. चतुत्थं.

५. धम्मसुत्तं

१३८. ‘‘धम्मञ्च ¶ वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अधम्मञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, अधम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अधम्मो. कतमो च, भिक्खवे, धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, धम्मो’’ति. पञ्चमं.

६. सासवसुत्तं

१३९. ‘‘सासवञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि अनासवञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, सासवो ¶ धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सासवो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, अनासवो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अनासवो धम्मो’’ति. छट्ठं.

७. सावज्जसुत्तं

१४०. ‘‘सावज्जञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि अनवज्जञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, सावज्जो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति ¶ – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सावज्जो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, अनवज्जो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अनवज्जो धम्मो’’ति. सत्तमं.

८. तपनीयसुत्तं

१४१. ‘‘तपनीयञ्च ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि अतपनीयञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, तपनीयो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, तपनीयो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, अतपनीयो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतपनीयो धम्मो’’ति. अट्ठमं.

९. आचयगामिसुत्तं

१४२. ‘‘आचयगामिञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि अपचयगामिञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे ¶ , आचयगामी धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, आचयगामी धम्मो. कतमो च, भिक्खवे ¶ , अपचयगामी धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अपचयगामी धम्मो’’ति. नवमं.

१०. दुक्खुद्रयसुत्तं

१४३. ‘‘दुक्खुद्रयञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि सुखुद्रयञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, दुक्खुद्रयो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खुद्रयो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, सुखुद्रयो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सुखुद्रयो धम्मो’’ति. दसमं.

११. दुक्खविपाकसुत्तं

१४४. ‘‘दुक्खविपाकञ्च ¶ ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि सुखविपाकञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, दुक्खविपाको धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खविपाको धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, सुखविपाको धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सुखविपाको धम्मो’’ति. एकादसमं.

साधुवग्गो चतुत्थो.

(१५) ५. अरियवग्गो

१. अरियमग्गसुत्तं

१४५. ‘‘अरियमग्गञ्च ¶ ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि अनरियमग्गञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, अनरियो मग्गो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अनरियो मग्गो. कतमो च, भिक्खवे, अरियो मग्गो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियो मग्गो’’ति. पठमं.

२. कण्हमग्गसुत्तं

१४६. ‘‘कण्हमग्गञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि सुक्कमग्गञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो ¶ च, भिक्खवे, कण्हमग्गो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं ¶ वुच्चति, भिक्खवे, कण्हमग्गो. कतमो च, भिक्खवे, सुक्कमग्गो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सुक्कमग्गो’’ति. दुतियं.

३. सद्धम्मसुत्तं

१४७. ‘‘सद्धम्मञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि असद्धम्मञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, असद्धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, असद्धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, सद्धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सद्धम्मो’’ति. ततियं.

४. सप्पुरिसधम्मसुत्तं

१४८. ‘‘सप्पुरिसधम्मञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि असप्पुरिसधम्मञ्च. तं ¶ सुणाथ ¶ …पे… कतमो च, भिक्खवे, असप्पुरिसधम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, असप्पुरिसधम्मो. कतमो च, भिक्खवे, सप्पुरिसधम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सप्पुरिसधम्मो’’ति. चतुत्थं.

५. उप्पादेतब्बसुत्तं

१४९. ‘‘उप्पादेतब्बञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि न उप्पादेतब्बञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, न उप्पादेतब्बो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, न उप्पादेतब्बो धम्मो. कतमो ¶ च, भिक्खवे, उप्पादेतब्बो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, उप्पादेतब्बो धम्मो’’ति. पञ्चमं.

६. आसेवितब्बसुत्तं

१५०. ‘‘आसेवितब्बञ्च वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि न आसेवितब्बञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, न आसेवितब्बो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, न आसेवितब्बो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, आसेवितब्बो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, आसेवितब्बो धम्मो’’ति. छट्ठं.

७. भावेतब्बसुत्तं

१५१. ‘‘भावेतब्बञ्च ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि न भावेतब्बञ्च ¶ . तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, न भावेतब्बो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, न भावेतब्बो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, भावेतब्बो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भावेतब्बो धम्मो’’ति. सत्तमं.

८. बहुलीकातब्बसुत्तं

१५२. ‘‘बहुलीकातब्बञ्च ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि न बहुलीकातब्बञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, न बहुलीकातब्बो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, न बहुलीकातब्बो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, बहुलीकातब्बो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, बहुलीकातब्बो धम्मो’’ति. अट्ठमं.

९. अनुस्सरितब्बसुत्तं

१५३. ‘‘अनुस्सरितब्बञ्च ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि न अनुस्सरितब्बञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, न अनुस्सरितब्बो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, न अनुस्सरितब्बो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, अनुस्सरितब्बो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अनुस्सरितब्बो धम्मो’’ति. नवमं.

१०. सच्छिकातब्बसुत्तं

१५४. ‘‘सच्छिकातब्बञ्च ¶ वो, भिक्खवे, धम्मं देसेस्सामि न सच्छिकातब्बञ्च. तं सुणाथ…पे… कतमो च, भिक्खवे, न सच्छिकातब्बो धम्मो? मिच्छादिट्ठि…पे… मिच्छाविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, न सच्छिकातब्बो धम्मो. कतमो च, भिक्खवे, सच्छिकातब्बो धम्मो? सम्मादिट्ठि…पे… सम्माविमुत्ति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सच्छिकातब्बो धम्मो’’ति. दसमं.

अरियवग्गो पञ्चमो.

ततियपण्णासकं समत्तं.

४. चतुत्थपण्णासकं

(१६) १. पुग्गलवग्गो

१. सेवितब्बसुत्तं

१५५. ‘‘दसहि ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो न सेवितब्बो. कतमेहि दसहि? मिच्छादिट्ठिको ¶ होति, मिच्छासङ्कप्पो होति, मिच्छावाचो होति, मिच्छाकम्मन्तो होति, मिच्छाआजीवो होति, मिच्छावायामो होति, मिच्छासति होति, मिच्छासमाधि होति, मिच्छाञाणी होति, मिच्छाविमुत्ति होति – इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो न सेवितब्बो.

‘‘दसहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो सेवितब्बो. कतमेहि दसहि? सम्मादिट्ठिको होति, सम्मासङ्कप्पो होति, सम्मावाचो होति, सम्माकम्मन्तो होति, सम्माआजीवो होति, सम्मावायामो होति, सम्मासति होति, सम्मासमाधि होति, सम्माञाणी होति, सम्माविमुत्ति होति – इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो सेवितब्बो’’ति.

२-१२. भजितब्बादिसुत्तानि

१५६-१६६. ‘‘दसहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो न भजितब्बो…पे… भजितब्बो…पे… न पयिरुपासितब्बो… पयिरुपासितब्बो…पे… न पुज्जो होति… पुज्जो होति…पे… न पासंसो होति… पासंसो होति…पे… अगारवो होति… सगारवो होति…पे… अप्पतिस्सो होति… सप्पतिस्सो होति…पे… न आराधको होति ¶ … आराधको होति…पे… न विसुज्झति… विसुज्झति…पे… मानं नाधिभोति… मानं अधिभोति…पे. ¶ … पञ्ञाय न वड्ढति… पञ्ञाय वड्ढति…पे….

‘‘बहुं अपुञ्ञं ¶ पसवति… बहुं पुञ्ञं पसवति. कतमेहि दसहि? सम्मादिट्ठिको होति, सम्मासङ्कप्पो होति, सम्मावाचो होति, सम्माकम्मन्तो होति, सम्माआजीवो होति, सम्मावायामो होति ¶ , सम्मासति होति, सम्मासमाधि होति, सम्माञाणी होति, सम्माविमुत्ति होति – इमेहि खो, भिक्खवे, दसहि धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो बहुं पुञ्ञं पसवती’’ति.

पुग्गलवग्गो पठमो.

(१७) २. जाणुस्सोणिवग्गो

१. ब्राह्मणपच्चोरोहणीसुत्तं

१६७. तेन ¶ खो पन समयेन जाणुस्सोणि ब्राह्मणो तदहुपोसथे सीसंन्हातो नवं खोमयुगं निवत्थो अल्लकुसमुट्ठिं आदाय भगवतो अविदूरे एकमन्तं ठितो होति.

अद्दसा खो भगवा जाणुस्सोणिं ब्राह्मणं तदहुपोसथे सीसंन्हातं नवं खोमयुगं निवत्थं अल्लकुसमुट्ठिं आदाय एकमन्तं ठितं. दिस्वान जाणुस्सोणिं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘‘किं नु त्वं, ब्राह्मण, तदहुपोसथे सीसंन्हातो नवं खोमयुगं निवत्थो अल्लकुसमुट्ठिं आदाय एकमन्तं ठितो? किं न्वज्ज ब्राह्मणकुलस्सा’’ति? ‘‘पच्चोरोहणी, भो गोतम, अज्ज ब्राह्मणकुलस्सा’’ति ¶ .

‘‘यथा कथं पन, ब्राह्मण, ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी होती’’ति? ‘‘इध, भो गोतम, ब्राह्मणा तदहुपोसथे सीसंन्हाता नवं खोमयुगं निवत्था अल्लेन गोमयेन पथविं ओपुञ्जित्वा हरितेहि कुसेहि पत्थरित्वा अन्तरा च वेलं अन्तरा च अग्यागारं सेय्यं कप्पेन्ति. ते तं रत्तिं तिक्खत्तुं ¶ पच्चुट्ठाय पञ्जलिका अग्गिं नमस्सन्ति – ‘पच्चोरोहाम भवन्तं, पच्चोरोहाम भवन्त’न्ति. बहुकेन च सप्पितेलनवनीतेन अग्गिं सन्तप्पेन्ति. तस्सा च रत्तिया अच्चयेन पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन ब्राह्मणे सन्तप्पेन्ति. एवं, भो गोतम, ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी होती’’ति.

‘‘अञ्ञथा खो, ब्राह्मण, ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी होति, अञ्ञथा च पन अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होती’’ति. ‘‘यथा कथं ¶ पन, भो गोतम, अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होति? साधु मे भवं गोतमो तथा धम्मं देसेतु यथा अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होती’’ति.

‘‘तेन ¶ हि, ब्राह्मण, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भो’’ति खो जाणुस्सोणि ब्राह्मणो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘इध, ब्राह्मण, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘पाणातिपातस्स खो पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ ति. सो इति पटिसङ्खाय पाणातिपातं पजहति; पाणातिपाता पच्चोरोहति.

…अदिन्नादानस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय अदिन्नादानं पजहति; अदिन्नादाना पच्चोरोहति.

…कामेसुमिच्छाचारस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय कामेसुमिच्छाचारं पजहति; कामेसुमिच्छाचारा पच्चोरोहति.

…मुसावादस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय ¶ मुसावादं पजहति; मुसावादा पच्चोरोहति.

…पिसुणाय वाचाय खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे ¶ अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय पिसुणं वाचं पजहति; पिसुणाय वाचाय पच्चोरोहति.

…फरुसाय वाचाय खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय फरुसं वाचं पजहति; फरुसाय वाचाय पच्चोरोहति.

…सम्फप्पलापस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय सम्फप्पलापं पजहति; सम्फप्पलापा पच्चोरोहति.

…अभिज्झाय ¶ खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय अभिज्झं पजहति; अभिज्झाय पच्चोरोहति.

…ब्यापादस्स ¶ खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चाति. सो इति पटिसङ्खाय ब्यापादं पजहति; ब्यापादा पच्चोरोहति.

…मिच्छादिट्ठिया खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छादिट्ठिं पजहति; मिच्छादिट्ठिया पच्चोरोहति. एवं खो, ब्राह्मण, अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होती’’ति.

‘‘अञ्ञथा खो, भो गोतम, ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी होति, अञ्ञथा च पन अरियस्स विनये पच्चोरोहणी होति. इमिस्सा, भो गोतम, अरियस्स विनये पच्चोरोहणिया ब्राह्मणानं पच्चोरोहणी कलं नाग्घति सोळसिं. अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. पठमं.

२. अरियपच्चोरोहणीसुत्तं

१६८. ‘‘अरियं वो, भिक्खवे, पच्चोरोहणिं देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं ¶ . भगवा एतदवोच –

‘‘कतमा च, भिक्खवे, अरिया पच्चोरोहणी? इध ¶ , भिक्खवे, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘पाणातिपातस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति. सो इति पटिसङ्खाय पाणातिपातं पजहति; पाणातिपाता पच्चोरोहति.

… ‘अदिन्नादानस्स खो पापको विपाको – दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति. सो इति पटिसङ्खाय अदिन्नादानं पजहति; अदिन्नादाना पच्चोरोहति.

… ¶ ‘कामेसुमिच्छाचारस्स खो पापको विपाको…पे… कामेसुमिच्छाचारा पच्चोरोहति.

… ‘मुसावादस्स ¶ खो पापको विपाको…पे… मुसावादा पच्चोरोहति.

… ‘पिसुणाय वाचाय खो पापको विपाको…पे… पिसुणाय वाचाय पच्चोरोहति.

… ‘फरुसाय वाचाय खो पापको विपाको…पे… फरुसाय वाचाय पच्चोरोहति.

… ‘सम्फप्पलापस्स खो पापको विपाको…पे… सम्फप्पलापा पच्चोरोहति.

… ‘अभिज्झाय खो पापको विपाको…पे… अभिज्झाय पच्चोरोहति.

… ‘ब्यापादस्स खो पापको विपाको…पे… ¶ ब्यापादा पच्चोरोहति.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, अरिया पच्चोरोहणी? इध, भिक्खवे, अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘मिच्छादिट्ठिया खो पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति. सो इति पटिसङ्खाय मिच्छादिट्ठिं पजहति; मिच्छादिट्ठिया पच्चोरोहति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरिया पच्चोरोहणी’’ति. दुतियं.

३. सङ्गारवसुत्तं

१६९. [अ. नि. १०.११७] अथ ¶ खो सङ्गारवो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सङ्गारवो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘किं नु खो, भो गोतम, ओरिमं तीरं, किं पारिमं तीर’’न्ति? ‘‘पाणातिपातो खो, ब्राह्मण, ओरिमं तीरं, पाणातिपाता वेरमणी पारिमं तीरं. अदिन्नादानं खो, ब्राह्मण, ओरिमं तीरं, अदिन्नादाना वेरमणी पारिमं तीरं. कामेसुमिच्छाचारो ओरिमं तीरं, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी पारिमं तीरं. मुसावादो ओरिमं तीरं, मुसावादा वेरमणी पारिमं तीरं. पिसुणा वाचा ओरिमं तीरं, पिसुणाय वाचाय वेरमणी पारिमं तीरं. फरुसा वाचा ओरिमं तीरं, फरुसाय वाचाय वेरमणी पारिमं तीरं. सम्फप्पलापो ओरिमं तीरं, सम्फप्पलापा वेरमणी पारिमं तीरं. अभिज्झा ओरिमं तीरं, अनभिज्झा पारिमं तीरं. ब्यापादो ओरिमं तीरं, अब्यापादो पारिमं तीरं. मिच्छादिट्ठि ओरिमं तीरं, सम्मादिट्ठि पारिमं तीरं. इदं खो, ब्राह्मण, ओरिमं तीरं, इदं पारिमं तीरन्ति.

‘‘अप्पका ¶ ¶ ते मनुस्सेसु, ये जना पारगामिनो;

अथायं ¶ इतरा पजा, तीरमेवानुधावति.

‘‘ये च खो सम्मदक्खाते, धम्मे धम्मानुवत्तिनो;

ते जना पारमेस्सन्ति, मच्चुधेय्यं सुदुत्तरं.

‘‘कण्हं धम्मं विप्पहाय, सुक्कं भावेथ पण्डितो;

ओका अनोकमागम्म, विवेके यत्थ दूरमं.

‘‘तत्राभिरतिमिच्छेय्य, हित्वा कामे अकिञ्चनो;

परियोदपेय्य अत्तानं, चित्तक्लेसेहि पण्डितो.

‘‘येसं ¶ सम्बोधियङ्गेसु, सम्मा चित्तं सुभावितं;

आदानपटिनिस्सग्गे, अनुपादाय ये रता;

खीणासवा जुतिमन्तो, ते लोके परिनिब्बुता’’ति. ततियं;

४. ओरिमसुत्तं

१७०. ‘‘ओरिमञ्च, भिक्खवे, तीरं देसेस्सामि पारिमञ्च तीरं. तं सुणाथ…पे… कतमञ्च, भिक्खवे, ओरिमं तीरं, कतमञ्च पारिमं तीरं? पाणातिपातो, भिक्खवे, ओरिमं तीरं, पाणातिपाता वेरमणी पारिमं तीरं. अदिन्नादानं ओरिमं तीरं, अदिन्नादाना वेरमणी पारिमं तीरं. कामेसुमिच्छाचारो ओरिमं तीरं, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी पारिमं तीरं. मुसावादो ओरिमं तीरं, मुसावादा वेरमणी पारिमं तीरं. पिसुणा वाचा ओरिमं तीरं, पिसुणाय वाचाय वेरमणी पारिमं तीरं. फरुसा वाचा ओरिमं तीरं, फरुसाय वाचाय वेरमणी पारिमं तीरं. सम्फप्पलापो ओरिमं तीरं, सम्फप्पलापा वेरमणी पारिमं तीरं. अभिज्झा ओरिमं तीरं, अनभिज्झा पारिमं तीरं. ब्यापादो ओरिमं तीरं, अब्यापादो पारिमं ¶ तीरं. मिच्छादिट्ठि ओरिमं तीरं, सम्मादिट्ठि पारिमं तीरं. इदं खो, भिक्खवे, ओरिमं तीरं, इदं पारिमं तीरन्ति.

‘‘अप्पका ¶ ते मनुस्सेसु, ये जना पारगामिनो;

अथायं इतरा पजा, तीरमेवानुधावति.

‘‘ये च खो सम्मदक्खाते, धम्मे धम्मानुवत्तिनो;

ते जना पारमेस्सन्ति, मच्चुधेय्यं सुदुत्तरं.

‘‘कण्हं ¶ धम्मं विप्पहाय, सुक्कं भावेथ पण्डितो;

ओका अनोकमागम्म, विवेके यत्थ दूरमं.

‘‘तत्राभिरतिमिच्छेय्य, हित्वा कामे अकिञ्चनो;

परियोदपेय्य अत्तानं, चित्तक्लेसेहि पण्डितो.

‘‘येसं ¶ सम्बोधियङ्गेसु, सम्मा चित्तं सुभावितं;

आदानपटिनिस्सग्गे, अनुपादाय ये रता;

खीणासवा जुतिमन्तो, ते लोके परिनिब्बुता’’ति. चतुत्थं;

५. पठमअधम्मसुत्तं

१७१. [अ. नि. १०.११३] ‘‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो अनत्थो च; धम्मो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा अनत्थञ्च, धम्मञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्बं.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, अधम्मो च अनत्थो च? पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसुमिच्छाचारो, मुसावादो, पिसुणा वाचा, फरुसा वाचा, सम्फप्पलापो, अभिज्झा, ब्यापादो, मिच्छादिट्ठि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अधम्मो ¶ च अनत्थो च.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, धम्मो च अत्थो च? पाणातिपाता वेरमणी, अदिन्नादाना वेरमणी, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी, मुसावादा वेरमणी, पिसुणाय वाचाय वेरमणी, फरुसाय वाचाय वेरमणी, सम्फप्पलापा वेरमणी, अनभिज्झा, अब्यापादो, सम्मादिट्ठि – अयं वुच्चति, भिक्खवे, धम्मो च अत्थो च.

‘‘‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो अनत्थो च; धम्मो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा अनत्थञ्च, धम्मञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. पञ्चमं.

६. दुतियअधम्मसुत्तं

१७२. ‘‘अधम्मो ¶ च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो ¶ यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’’न्ति. इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो उट्ठायासना विहारं पाविसि.

अथ ¶ खो तेसं भिक्खूनं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?

अथ ¶ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पुच्छेय्याम. यथा नो आयस्मा महाकच्चानो ब्याकरिस्सति तथा नं धारेस्सामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता महाकच्चानेन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोचुं –

‘‘इदं खो नो, आवुसो कच्चान, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च ¶ विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति.

‘‘तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – अधम्मो च, भिक्खवे…पे… तथा ¶ पटिपज्जितब्बन्ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन ¶ उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति?

‘‘तेसं ¶ नो, आवुसो, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम. यथा नो आयस्मा महाकच्चानो ब्याकरिस्सति तथा नं धारेस्सामा’ति. विभजतु आयस्मा महाकच्चानो’’ति.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारं गवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो अतिक्कम्मेव मूलं अतिक्कम्म खन्धं साखापलासे सारं परियेसितब्बं मञ्ञेय्य. एवंसम्पदमिदं आयस्मन्तानं सत्थरि सम्मुखीभूते तं भगवन्तं अतिसित्वा अम्हे एतमत्थं पटिपुच्छितब्बं मञ्ञथ [मञ्ञेथ (सी.), मञ्ञेय्याथ (क.)]. सो हावुसो, भगवा जानं जानाति पस्सं पस्सति चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं तुम्हे भगवन्तंयेव ¶ उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ. यथा वो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘अद्धा, आवुसो कच्चान, भगवा जानं जानाति पस्सं पस्सति चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स ¶ दाता धम्मस्सामी तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं मयं भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम. यथा नो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याम. अपि चायस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. विभजतायस्मा महाकच्चानो अगरुं करित्वा’’ति.

‘‘तेन ¶ हावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महाकच्चानस्स पच्चस्सोसुं. अथायस्मा महाकच्चानो एतदवोच –

‘‘यं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा ¶ उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो…पे… तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति.

‘‘कतमो, चावुसो, अधम्मो; कतमो च धम्मो? कतमो च अनत्थो, कतमो च अत्थो? ‘‘पाणातिपातो, आवुसो, अधम्मो; पाणातिपाता वेरमणी धम्मो; ये च पाणातिपातपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; पाणातिपाता वेरमणिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘अदिन्नादानं, आवुसो, अधम्मो; अदिन्नादाना वेरमणी धम्मो; ये च अदिन्नादानपच्चया अनेके ¶ पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति ¶ , अयं अनत्थो; अदिन्नादाना वेरमणिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘कामेसुमिच्छाचारो, आवुसो, अधम्मो; कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी धम्मो; ये च कामेसुमिच्छाचारपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; कामेसुमिच्छाचारा वेरमणिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मुसावादो, आवुसो, अधम्मो; मुसावादा वेरमणी धम्मो; ये च मुसावादपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; मुसावादा वेरमणिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘पिसुणा वाचा, आवुसो, अधम्मो; पिसुणाय वाचाय वेरमणी धम्मो; ये च पिसुणावाचापच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; पिसुणाय वाचाय वेरमणिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘फरुसा ¶ वाचा, आवुसो, अधम्मो; फरुसाय वाचाय वेरमणी धम्मो; ये च फरुसावाचापच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; फरुसाय वाचाय वेरमणिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘सम्फप्पलापो ¶ , आवुसो, अधम्मो; सम्फप्पलापा वेरमणी धम्मो; ये च सम्फप्पलापपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्फप्पलापा वेरमणिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं ¶ अत्थो.

‘‘अभिज्झा, आवुसो, अधम्मो; अनभिज्झा धम्मो; ये च अभिज्झापच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; अनभिज्झापच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘ब्यापादो, आवुसो, अधम्मो; अब्यापादो धम्मो; ये च ब्यापादपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; अब्यापादपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘मिच्छादिट्ठि, आवुसो, अधम्मो; सम्मादिट्ठि धम्मो; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘‘यं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं ¶ अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो…पे… तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति. इमस्स खो अहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे, आवुसो, भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ. यथा नो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महाकच्चानस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु ¶ ; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं ¶ अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना ¶ विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो…पे… तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति.

‘‘तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो…पे… तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति?

‘‘तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स ¶ वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम. यथा नो आयस्मा महाकच्चानो ब्याकरिस्सति तथा नं धारेस्सामा’ति.

‘‘अथ खो मयं, भन्ते, येनायस्मा महाकच्चानो ¶ तेनुपसङ्कमिम्हा; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं अपुच्छिम्हा. तेसं नो, भन्ते, आयस्मता महाकच्चानेन इमेहि अक्खरेहि इमेहि पदेहि इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो सुविभत्तो’’ति.

‘‘साधु साधु, भिक्खवे! पण्डितो, भिक्खवे, महाकच्चानो. महापञ्ञो, भिक्खवे, महाकच्चानो. मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि चेतं एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं महाकच्चानेन ब्याकतं. एसो चेव तस्स अत्थो. एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति. छट्ठं.

७. ततियअधम्मसुत्तं

१७३. ‘‘अधम्मो ¶ च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च ¶ . अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्बं.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, अधम्मो, कतमो च धम्मो; कतमो च अनत्थो, कतमो च अत्थो? पाणातिपातो, भिक्खवे, अधम्मो; पाणातिपाता वेरमणी धम्मो; ये च पाणातिपातपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; पाणातिपाता वेरमणिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘अदिन्नादानं, भिक्खवे, अधम्मो; अदिन्नादाना वेरमणी धम्मो… कामेसुमिच्छाचारो, भिक्खवे ¶ , अधम्मो; कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी धम्मो… मुसावादो, भिक्खवे, अधम्मो; मुसावादा वेरमणी धम्मो… पिसुणा वाचा, भिक्खवे, अधम्मो; पिसुणाय वाचाय वेरमणी धम्मो… फरुसा वाचा, भिक्खवे, अधम्मो; फरुसाय वाचाय वेरमणी धम्मो… सम्फप्पलापो, भिक्खवे ¶ , अधम्मो; सम्फप्पलापा वेरमणी धम्मो… अभिज्झा, भिक्खवे, अधम्मो; अनभिज्झा धम्मो… ब्यापादो, भिक्खवे, अधम्मो; अब्यापादो धम्मो….

‘‘मिच्छादिट्ठि, भिक्खवे, अधम्मो; सम्मादिट्ठि धम्मो; ये च मिच्छादिट्ठिपच्चया अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति, अयं अनत्थो; सम्मादिट्ठिपच्चया च अनेके कुसला धम्मा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, अयं अत्थो.

‘‘‘अधम्मो च, भिक्खवे, वेदितब्बो धम्मो च; अनत्थो च वेदितब्बो अत्थो च. अधम्मञ्च विदित्वा धम्मञ्च, अनत्थञ्च विदित्वा अत्थञ्च यथा धम्मो यथा अत्थो तथा पटिपज्जितब्ब’न्ति, इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति. सत्तमं.

८. कम्मनिदानसुत्तं

१७४. ‘‘पाणातिपातम्पाहं, भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘अदिन्नादानम्पाहं ¶ ¶ , भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘कामेसुमिच्छाचारम्पाहं, भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘मुसावादम्पाहं, भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘पिसुणवाचम्पाहं, भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘फरुसवाचम्पाहं, भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘सम्फप्पलापम्पाहं, भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘अभिज्झम्पाहं ¶ , भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘ब्यापादम्पाहं, भिक्खवे, तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि.

‘‘मिच्छादिट्ठिम्पाहं, भिक्खवे ¶ , तिविधं वदामि – लोभहेतुकम्पि, दोसहेतुकम्पि, मोहहेतुकम्पि. इति खो, भिक्खवे, लोभो कम्मनिदानसम्भवो, दोसो कम्मनिदानसम्भवो, मोहो कम्मनिदानसम्भवो. लोभक्खया कम्मनिदानसङ्खयो, दोसक्खया कम्मनिदानसङ्खयो, मोहक्खया कम्मनिदानसङ्खयो’’ति. अट्ठमं.

९. परिक्कमनसुत्तं

१७५. ‘‘सपरिक्कमनो ¶ अयं, भिक्खवे, धम्मो, नायं धम्मो अपरिक्कमनो. कथञ्च, भिक्खवे, सपरिक्कमनो अयं धम्मो, नायं धम्मो अपरिक्कमनो? पाणातिपातिस्स, भिक्खवे, पाणातिपाता वेरमणी परिक्कमनं होति. अदिन्नादायिस्स, भिक्खवे, अदिन्नादाना वेरमणी परिक्कमनं होति. कामेसुमिच्छाचारिस्स, भिक्खवे, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी परिक्कमनं होति. मुसावादिस्स, भिक्खवे, मुसावादा वेरमणी परिक्कमनं होति. पिसुणवाचस्स ¶ , भिक्खवे, पिसुणाय वाचाय वेरमणी परिक्कमनं होति. फरुसवाचस्स, भिक्खवे, फरुसाय वाचाय वेरमणी परिक्कमनं होति. सम्फप्पलापिस्स, भिक्खवे, सम्फप्पलापा वेरमणी परिक्कमनं होति. अभिज्झालुस्स, भिक्खवे, अनभिज्झा परिक्कमनं होति. ब्यापन्नचित्तस्स [ब्यापादस्स (सी. पी. क.), ब्यापन्नस्स (स्या.)], भिक्खवे, अब्यापादो परिक्कमनं होति. मिच्छादिट्ठिस्स, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि परिक्कमनं होति. एवं खो, भिक्खवे, सपरिक्कमनो अयं धम्मो, नायं धम्मो अपरिक्कमनो’’ति. नवमं.

१०. चुन्दसुत्तं

१७६. एवं मे सुतं – एकं ¶ समयं भगवा पावायं [चम्पायं (क. सी.) दी. नि. २.१८९ पस्सितब्बं] विहरति चुन्दस्स कम्मारपुत्तस्स अम्बवने. अथ खो चुन्दो कम्मारपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नं खो चुन्दं कम्मारपुत्तं भगवा एतदवोच – ‘‘कस्स नो त्वं, चुन्द, सोचेय्यानि रोचेसी’’ति? ‘‘ब्राह्मणा, भन्ते, पच्छाभूमका कमण्डलुका सेवालमालिका [सेवालमालका (सी. स्या. पी.)] अग्गिपरिचारिका उदकोरोहका सोचेय्यानि पञ्ञपेन्ति; तेसाहं सोचेय्यानि रोचेमी’’ति.

‘‘यथा कथं पन, चुन्द, ब्राह्मणा पच्छाभूमका कमण्डलुका सेवालमालिका अग्गिपरिचारिका उदकोरोहका सोचेय्यानि पञ्ञपेन्ती’’ति? ‘‘इध, भन्ते, ब्राह्मणा पच्छाभूमका कमण्डलुका सेवालमालिका अग्गिपरिचारिका उदकोरोहका. ते सावकं [सावके (स्या. क.)] एवं समादपेन्ति – ‘एहि त्वं, अम्भो पुरिस, कालस्सेव [सकालस्सेव (स्या.)] उट्ठहन्तोव [उट्ठहन्तो (स्या.), वुट्ठहन्तोव (पी. क.)] सयनम्हा पथविं आमसेय्यासि; नो चे पथविं आमसेय्यासि, अल्लानि गोमयानि आमसेय्यासि; नो चे अल्लानि ¶ गोमयानि आमसेय्यासि, हरितानि तिणानि आमसेय्यासि; नो चे हरितानि तिणानि आमसेय्यासि, अग्गिं परिचरेय्यासि; नो चे अग्गिं परिचरेय्यासि, पञ्जलिको आदिच्चं नमस्सेय्यासि; नो चे पञ्जलिको आदिच्चं नमस्सेय्यासि, सायततियकं उदकं ओरोहेय्यासी’ति. एवं खो, भन्ते, ब्राह्मणा पच्छाभूमका ¶ कमण्डलुका सेवालमालिका अग्गिपरिचारिका उदकोरोहका सोचेय्यानि पञ्ञपेन्ति; तेसाहं सोचेय्यानि रोचेमी’’ति.

‘‘अञ्ञथा खो, चुन्द, ब्राह्मणा पच्छाभूमका कमण्डलुका सेवालमालिका अग्गिपरिचारिका उदकोरोहका सोचेय्यानि पञ्ञपेन्ति, अञ्ञथा च पन ¶ अरियस्स विनये सोचेय्यं होती’’ति. ‘‘यथा कथं पन, भन्ते, अरियस्स विनये सोचेय्यं होति? साधु मे, भन्ते, भगवा तथा धम्मं देसेतु यथा अरियस्स विनये सोचेय्यं होती’’ति.

‘‘तेन हि, चुन्द, सुणाहि, साधुकं मनसि ¶ करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो चुन्दो कम्मारपुत्तो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘तिविधं खो, चुन्द, कायेन असोचेय्यं होति; चतुब्बिधं वाचाय असोचेय्यं होति; तिविधं मनसा असोचेय्यं होति.

‘‘कथञ्च, चुन्द, तिविधं कायेन असोचेय्यं होति? ‘‘इध, चुन्द, एकच्चो पाणातिपाती होति लुद्दो लोहितपाणि हतपहते निविट्ठो अदयापन्नो सब्बपाणभूतेसु [पाणभूतेसु (क.)].

‘‘अदिन्नादायी होति. यं तं परस्स परवित्तूपकरणं गामगतं वा अरञ्ञगतं वा तं अदिन्नं थेय्यसङ्खातं आदाता होति.

‘‘कामेसुमिच्छाचारी होति. या ता मातुरक्खिता पितुरक्खिता मातापितुरक्खिता [नत्थि सी. स्या. पी. पोत्थकेसु] भातुरक्खिता भगिनिरक्खिता ञातिरक्खिता गोत्तरक्खिता [नत्थि सी. स्या. पी. पोत्थकेसु] धम्मरक्खिता ससामिका सपरिदण्डा अन्तमसो मालागुळपरिक्खित्तापि, तथारूपासु चारित्तं आपज्जिता होति. एवं खो, चुन्द, तिविधं कायेन असोचेय्यं होति.

‘‘कथञ्च ¶ , चुन्द, चतुब्बिधं वाचाय असोचेय्यं होति? इध, चुन्द, एकच्चो मुसावादी होति. सभग्गतो वा परिसग्गतो वा ञातिमज्झगतो वा पूगमज्झगतो वा राजकुलमज्झगतो वा अभिनीतो सक्खिपुट्ठो – ‘एहम्भो ¶ पुरिस, यं जानासि तं वदेही’ति [सो अजानं वा अहं जानामीति, जानं वा अहं न जानामीति, अपस्सं वा अहं पस्सामीति, पस्सं वा अहं न पस्सामीति (पी. क.) एवमुपरिपि], सो अजानं वा आह ‘जानामी’ति, जानं वा आह ‘न जानामी’ति; अपस्सं वा आह ‘पस्सामी’ति, पस्सं वा आह ‘न पस्सामी’ति [सो अजानं वा अहं जानामीति, जानं वा अहं न जानामीति, अपस्सं वा अहं पस्सामीति, पस्सं वा अहं न पस्सामीति (पी. क.) एवमुपरिपि]. इति अत्तहेतु ¶ वा परहेतु वा आमिसकिञ्चिक्खहेतु वा सम्पजानमुसा भासिता होति.

‘‘पिसुणवाचो होति. इतो सुत्वा अमुत्र अक्खाता इमेसं भेदाय, अमुत्र वा सुत्वा इमेसं ¶ अक्खाता अमूसं भेदाय. इति समग्गानं वा भेत्ता [भेदाता (क.)], भिन्नानं वा अनुप्पदाता, वग्गारामो वग्गरतो वग्गनन्दी वग्गकरणिं वाचं भासिता होति.

‘‘फरुसवाचो होति. या सा वाचा अण्डका कक्कसा परकटुका पराभिसज्जनी कोधसामन्ता असमाधिसंवत्तनिका, तथारूपिं वाचं भासिता होति.

‘‘सम्फप्पलापी होति अकालवादी अभूतवादी अनत्थवादी अधम्मवादी अविनयवादी; अनिधानवतिं वाचं भासिता होति अकालेन अनपदेसं अपरियन्तवतिं अनत्थसंहितं. एवं खो, चुन्द, चतुब्बिधं वाचाय असोचेय्यं होति.

‘‘कथञ्च, चुन्द, तिविधं मनसा असोचेय्यं होति? इध, चुन्द, एकच्चो अभिज्झालु होति. यं तं परस्स परवित्तूपकरणं तं अभिज्झाता [अभिज्झिता (क.) म. नि. १.४४० पस्सितब्बं] होति – ‘अहो वत यं परस्स तं ममस्सा’ति.

‘‘ब्यापन्नचित्तो होति पदुट्ठमनसङ्कप्पो – ‘इमे सत्ता हञ्ञन्तु वा बज्झन्तु वा उच्छिज्जन्तु वा विनस्सन्तु वा मा वा अहेसु’न्ति [मा वा अहेसुं इति वा ति (सी. पी. क.)].

‘‘मिच्छादिट्ठिको होति विपरीतदस्सनो – ‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकटदुक्कटानं [नत्थेत्थ पाठभेदो] कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये ¶ इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’ति. एवं खो, चुन्द, मनसा तिविधं असोचेय्यं होति.

‘‘इमे ¶ ¶ खो, चुन्द, दस अकुसलकम्मपथा [अकुसला कम्मपथा (?)]. इमेहि खो, चुन्द, दसहि अकुसलेहि कम्मपथेहि समन्नागतो कालस्सेव उट्ठहन्तोव ¶ सयनम्हा पथविं चेपि आमसति, असुचियेव होति; नो चेपि पथविं आमसति, असुचियेव होति.

‘‘अल्लानि चेपि गोमयानि आमसति, असुचियेव होति; नो चेपि