📜

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

खुद्दकनिकाये

इतिवुत्तकपाळि

१. एककनिपातो

१. पठमवग्गो

१. लोभसुत्तं

१. वुत्तञ्हेतं ¶ ¶ ¶ ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मं, भिक्खवे, पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताय. कतमं एकधम्मं? लोभं, भिक्खवे, एकधम्मं पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन ¶ लोभेन लुद्धासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं लोभं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. दोससुत्तं

२. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मं, भिक्खवे, पजहथ; अहं वो पाटिभोगो ¶ अनागामिताय. कतमं एकधम्मं? दोसं, भिक्खवे, एकधम्मं पजहथ; अहं वो ¶ पाटिभोगो अनागामिताया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन ¶ दोसेन दुट्ठासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं दोसं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. मोहसुत्तं

३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मं, भिक्खवे, पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताय. कतमं एकधम्मं? मोहं, भिक्खवे, एकधम्मं पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन मोहेन मूळ्हासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं मोहं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. कोधसुत्तं

४. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मं, भिक्खवे, पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताय. कतमं एकधम्मं? कोधं, भिक्खवे, एकधम्मं पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन ¶ कोधेन कुद्धासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं कोधं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. मक्खसुत्तं

५. वुत्तञ्हेतं ¶ ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मं, भिक्खवे, पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताय. कतमं एकधम्मं? मक्खं, भिक्खवे, एकधम्मं पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन मक्खेन मक्खासे [मक्खितासे (स्या.)], सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं मक्खं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. मानसुत्तं

६. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मं, भिक्खवे, पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताय. कतमं एकधम्मं? मानं, भिक्खवे, एकधम्मं पजहथ; अहं वो पाटिभोगो अनागामिताया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन मानेन मत्तासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं मानं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. सब्बपरिञ्ञासुत्तं

७. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘सब्बं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं तत्थ चित्तं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. सब्बञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं ¶ तत्थ चित्तं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यो ¶ सब्बं सब्बतो ञत्वा, सब्बत्थेसु न रज्जति;

स वे सब्बपरिञ्ञा [सब्बं परिञ्ञा (स्या. पी.)] सो, सब्बदुक्खमुपच्चगा’’ति [सब्बं दुक्खं उपच्चगाति (स्या.), सब्बदुक्खं उपच्चगाति (पी. अट्ठ.)].

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. मानपरिञ्ञासुत्तं

८. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘मानं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं तत्थ चित्तं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय ¶ . मानञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं तत्थ चित्तं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘मानुपेता अयं पजा, मानगन्था भवे रता;

मानं अपरिजानन्ता, आगन्तारो पुनब्भवं.

‘‘ये ¶ च मानं पहन्त्वान, विमुत्ता मानसङ्खये;

ते मानगन्थाभिभुनो, सब्बदुक्खमुपच्चगु’’न्ति [सब्बदुक्खं उपच्चगुन्ति (पी.), सब्बं दुक्खं उपच्चगुन्ति (अट्ठकथा)].

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. लोभपरिञ्ञासुत्तं

९. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘लोभं, भिक्खवे ¶ , अनभिजानं अपरिजानं तत्थ चित्तं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. लोभञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं तत्थ चित्तं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन लोभेन लुद्धासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं लोभं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. दोसपरिञ्ञासुत्तं

१०. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘दोसं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं तत्थ चित्तं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. दोसञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं तत्थ चित्तं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन ¶ ¶ दोसेन दुट्ठासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं दोसं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

पठमो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

रागदोसा अथ मोहो, कोधमक्खा ¶ मानं सब्बं;

मानतो रागदोसा पुन द्वे, पकासिता वग्गमाहु पठमन्ति.

२. दुतियवग्गो

१. मोहपरिञ्ञासुत्तं

११. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘मोहं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं तत्थ चित्तं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. मोहञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं तत्थ चित्तं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन मोहेन मूळ्हासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं मोहं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय ¶ न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. कोधपरिञ्ञासुत्तं

१२. वुत्तञ्हेतं ¶ ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘कोधं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं तत्थ चित्तं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. कोधञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं तत्थ चित्तं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन ¶ कोधेन कुद्धासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं कोधं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३.मक्खपरिञ्ञासुत्तं

१३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘मक्खं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं तत्थ चित्तं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय. मक्खञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं तत्थ चित्तं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येन मक्खेन मक्खासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं;

तं मक्खं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो;

पहाय न पुनायन्ति, इमं लोकं कुदाचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. अविज्जानीवरणसुत्तं

१४. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति ¶ मे सुतं –

‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकनीवरणम्पि समनुपस्सामि येन [येनेवं (?)] नीवरणेन निवुता पजा दीघरत्तं ¶ सन्धावन्ति संसरन्ति यथयिदं, भिक्खवे, अविज्जानीवरणं [अविज्जानीवरणेन (?)]. अविज्जानीवरणेन हि, भिक्खवे, निवुता पजा दीघरत्तं सन्धावन्ति संसरन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘नत्थञ्ञो ¶ एकधम्मोपि, येनेवं [येनेव (सी. पी. क.)] निवुता पजा;

संसरन्ति ¶ अहोरत्तं, यथा मोहेन आवुता.

‘‘ये च मोहं पहन्त्वान, तमोखन्धं [तमोक्खन्धं (सी. स्या. पी.)] पदालयुं;

न ते पुन संसरन्ति, हेतु तेसं न विज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. तण्हासंयोजनसुत्तं

१५. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकसंयोजनम्पि समनुपस्सामि येन [येनेवं (स्या.)] संयोजनेन संयुत्ता सत्ता दीघरत्तं सन्धावन्ति संसरन्ति यथयिदं, भिक्खवे, तण्हासंयोजनं [तण्हासंयोजनेन (?)]. तण्हासंयोजनेन हि, भिक्खवे, संयुत्ता सत्ता दीघरत्तं सन्धावन्ति संसरन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘तण्हादुतियो ¶ पुरिसो, दीघमद्धान संसरं;

इत्थभावञ्ञथाभावं [इत्थम्भावञ्ञथाभावं (स्या.)], संसारं नातिवत्तति.

‘‘एतमादीनवं [एवमादीनवं (सी. पी. क.)] ञत्वा, तण्हं [तण्हा (सी. क.)] दुक्खस्स सम्भवं;

वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. पठमसेखसुत्तं

१६. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘सेखस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पत्तमानसस्स अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमानस्स विहरतो अज्झत्तिकं अङ्गन्ति करित्वा नाञ्ञं एकङ्गम्पि समनुपस्सामि यं एवं बहूपकारं यथयिदं, भिक्खवे, योनिसो मनसिकारो. योनिसो, भिक्खवे, भिक्खु मनसि करोन्तो अकुसलं पजहति ¶ , कुसलं भावेती’’ति ¶ . एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘योनिसो ¶ मनसिकारो, धम्मो सेखस्स भिक्खुनो;

नत्थञ्ञो एवं बहुकारो, उत्तमत्थस्स पत्तिया;

योनिसो पदहं भिक्खु, खयं दुक्खस्स पापुणे’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. दुतियसेखसुत्तं

१७. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘सेखस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पत्तमानसस्स अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमानस्स विहरतो बाहिरं अङ्गन्ति करित्वा नाञ्ञं एकङ्गम्पि समनुपस्सामि यं एवं बहूपकारं यथयिदं, भिक्खवे, कल्याणमित्तता. कल्याणमित्तो, भिक्खवे, भिक्खु अकुसलं पजहति, कुसलं भावेती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कल्याणमित्तो यो भिक्खु, सप्पतिस्सो सगारवो;

करं मित्तानं वचनं, सम्पजानो पतिस्सतो;

पापुणे अनुपुब्बेन, सब्बसंयोजनक्खय’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. सङ्घभेदसुत्तं

१८. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो ¶ उप्पज्जति बहुजनाहिताय बहुजनासुखाय बहुनो जनस्स अनत्थाय अहिताय दुक्खाय देवमनुस्सानं. कतमो एकधम्मो? सङ्घभेदो. सङ्घे खो पन, भिक्खवे, भिन्ने अञ्ञमञ्ञं भण्डनानि चेव होन्ति, अञ्ञमञ्ञं परिभासा च होन्ति ¶ , अञ्ञमञ्ञं परिक्खेपा च होन्ति, अञ्ञमञ्ञं परिच्चजना च होन्ति. तत्थ अप्पसन्ना चेव नप्पसीदन्ति, पसन्नानञ्च एकच्चानं अञ्ञथत्तं होती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘आपायिको ¶ नेरयिको, कप्पट्ठो सङ्घभेदको;

वग्गारामो अधम्मट्ठो, योगक्खेमा पधंसति [योगक्खेमतो धंसति (स्या. पी.), योगक्खेमा विमंसति (सी. क.)];

सङ्घं समग्गं भेत्वान [भित्वान (सी. क.), भिन्दित्वा (चूळव. ३५४; अ. नि. १०.३९)], कप्पं निरयम्हि पच्चती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. सङ्घसामग्गीसुत्तं

१९. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मो, भिक्खवे, लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय बहुनो जनस्स अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं. कतमो एकधम्मो ¶ ? सङ्घसामग्गी. सङ्घे खो पन, भिक्खवे, समग्गे न चेव अञ्ञमञ्ञं भण्डनानि होन्ति, न च अञ्ञमञ्ञं परिभासा होन्ति, न च अञ्ञमञ्ञं परिक्खेपा होन्ति, न च अञ्ञमञ्ञं परिच्चजना होन्ति. तत्थ अप्पसन्ना चेव पसीदन्ति, पसन्नानञ्च भिय्योभावो होती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सुखा सङ्घस्स सामग्गी, समग्गानञ्चनुग्गहो;

समग्गरतो धम्मट्ठो, योगक्खेमा न धंसति;

सङ्घं समग्गं कत्वान, कप्पं सग्गम्हि मोदती’’ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. पदुट्ठचित्तसुत्तं

२०. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘इधाहं, भिक्खवे, एकच्चं पुग्गलं पदुट्ठचित्तं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमम्हि चायं समये पुग्गलो कालङ्करेय्य यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये’. तं किस्स हेतु? चित्तं हिस्स, भिक्खवे, पदुट्ठं. चेतोपदोसहेतु खो पन, भिक्खवे, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘पदुट्ठचित्तं ¶ ¶ ञत्वान, एकच्चं इध पुग्गलं;

एतमत्थञ्च ब्याकासि, बुद्धो भिक्खून सन्तिके.

‘‘इमम्हि चायं समये, कालं कयिराथ पुग्गलो;

निरयं उपपज्जेय्य, चित्तं हिस्स पदूसितं.

‘‘यथा हरित्वा निक्खिपेय्य, एवमेव तथाविधो;

चेतोपदोसहेतु हि, सत्ता गच्छन्ति दुग्गति’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

दुतियो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

मोहो कोधो अथ मक्खो, विज्जा तण्हा सेखदुवे च;

भेदो सामग्गिपुग्गलो [मोहकोध अथ मक्खागतो, मूहा कामसेक्खदुवे; भेदसामग्गपुग्गलो च (सी. क.) मोहकोधा अथ मक्खो मोहकामा सेक्खा दुवे; भेदमोदा पुग्गलो च (स्या. पी.)], वग्गमाहु दुतियन्ति वुच्चतीति.

३. ततियवग्गो

१. पसन्नचित्तसुत्तं

२१. वुत्तञ्हेतं ¶ ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘इधाहं, भिक्खवे, एकच्चं पुग्गलं पसन्नचित्तं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि ¶ – ‘इमम्हि चायं समये पुग्गलो कालं करेय्य यथाभतं निक्खित्तो एवं सग्गे’. तं किस्स हेतु? चित्तं हिस्स, भिक्खवे, पसन्नं. चेतोपसादहेतु खो पन, भिक्खवे, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘पसन्नचित्तं ञत्वान, एकच्चं इध पुग्गलं;

एतमत्थञ्च ब्याकासि, बुद्धो भिक्खून सन्तिके.

‘‘इमम्हि ¶ चायं समये, कालं कयिराथ पुग्गलो;

सुगतिं उपपज्जेय्य, चित्तं हिस्स पसादितं.

‘‘यथा हरित्वा निक्खिपेय्य, एवमेव तथाविधो;

चेतोपसादहेतु हि, सत्ता गच्छन्ति सुग्गति’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. मेत्तसुत्तं

२२. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘मा, भिक्खवे, पुञ्ञानं भायित्थ ¶ . सुखस्सेतं, भिक्खवे, अधिवचनं इट्ठस्स कन्तस्स पियस्स मनापस्स यदिदं पुञ्ञानि [पुञ्ञानन्ति, (अ. नि. ७.६२)]. अभिजानामि खो पनाहं, भिक्खवे, दीघरत्तं कतानं पुञ्ञानं इट्ठं कन्तं पियं मनापं विपाकं पच्चनुभूतं. सत्त वस्सानि मेत्तचित्तं भावेत्वा सत्त ¶ संवट्टविवट्टकप्पे ¶ नयिमं लोकं पुनरागमासिं. संवट्टमाने सुदं, भिक्खवे, कप्पे आभस्सरूपगो होमि; विवट्टमाने कप्पे सुञ्ञं ब्रह्मविमानं उपपज्जामि.

‘‘तत्र सुदं, भिक्खवे, ब्रह्मा होमि महाब्रह्मा अभिभू अनभिभूतो अञ्ञदत्थुदसो वसवत्ती. छत्तिंसक्खत्तुं खो पनाहं, भिक्खवे, सक्को अहोसिं देवानमिन्दो; अनेकसतक्खत्तुं राजा अहोसिं चक्कवत्ती धम्मिको धम्मराजा चातुरन्तो विजितावी जनपदत्थावरियप्पत्तो सत्तरतनसमन्नागतो. को पन वादो पदेसरज्जस्स!

‘‘तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘किस्स नु खो मे इदं कम्मस्स फलं, किस्स कम्मस्स विपाको, येनाहं एतरहि एवंमहिद्धिको एवंमहानुभावो’ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘तिण्णं खो मे इदं कम्मानं फलं, तिण्णं कम्मानं विपाको, येनाहं एतरहि एवंमहिद्धिको एवंमहानुभावोति, सेय्यथिदं [सेय्यथीदं (सी. स्या. कं. पी.)] – दानस्स, दमस्स, सञ्ञमस्सा’’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘पुञ्ञमेव सो सिक्खेय्य, आयतग्गं सुखुद्रयं;

दानञ्च ¶ समचरियञ्च, मेत्तचित्तञ्च भावये.

‘‘एते ¶ धम्मे भावयित्वा, तयो सुखसमुद्दये [सुखसमुद्रये (सी. अट्ठ.)];

अब्यापज्झं [अब्यापज्जं (स्या. क.), अब्याबज्झं (?)] सुखं लोकं, पण्डितो उपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. उभयत्थसुत्तं

२३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मो ¶ , भिक्खवे, भावितो बहुलीकतो उभो अत्थे समधिगय्ह तिट्ठति – दिट्ठधम्मिकञ्चेव अत्थं सम्परायिकञ्च. कतमो एकधम्मो? अप्पमादो कुसलेसु धम्मेसु. अयं खो, भिक्खवे, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो उभो अत्थे समधिगय्ह तिट्ठति – दिट्ठधम्मिकञ्चेव अत्थं सम्परायिकञ्चा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अप्पमादं ¶ पसंसन्ति, पुञ्ञकिरियासु पण्डिता;

अप्पमत्तो उभो अत्थे, अधिगण्हाति पण्डितो.

‘‘दिट्ठे ¶ धम्मे च यो अत्थो, यो चत्थो सम्परायिको;

अत्थाभिसमया धीरो, पण्डितोति पवुच्चती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. अट्ठिपुञ्जसुत्तं

२४. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकपुग्गलस्स, भिक्खवे, कप्पं सन्धावतो संसरतो सिया एवं महा अट्ठिकङ्कलो अट्ठिपुञ्जो अट्ठिरासि यथायं वेपुल्लो पब्बतोः सचे संहारको अस्स, सम्भतञ्च न विनस्सेय्या’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘एकस्सेकेन कप्पेन, पुग्गलस्सट्ठिसञ्चयो;

सिया पब्बतसमो रासि, इति वुत्तं महेसिना.

‘‘सो खो पनायं अक्खातो, वेपुल्लो पब्बतो महा;

उत्तरो गिज्झकूटस्स, मगधानं गिरिब्बजे.

‘‘यतो ¶ च अरियसच्चानि, सम्मप्पञ्ञाय पस्सति;

दुक्खं ¶ दुक्खसमुप्पादं, दुक्खस्स च अतिक्कमं;

अरियञ्चट्ठङ्गिकं ¶ मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं.

‘‘स सत्तक्खत्तुं परमं, सन्धावित्वान पुग्गलो;

दुक्खस्सन्तकरो होति, सब्बसंयोजनक्खया’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. मुसावादसुत्तं

२५. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एकधम्मं अतीतस्स, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलस्स नाहं तस्स किञ्चि पापकम्मं अकरणीयन्ति वदामि. कतमं एकधम्मं? यदिदं [यथयिदं (सी. स्या. क.), यथायिदं (पी.)] भिक्खवे, सम्पजानमुसावादो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘एकधम्मं अतीतस्स, मुसावादिस्स जन्तुनो;

वितिण्णपरलोकस्स, नत्थि पापं अकारिय’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. दानसुत्तं

२६. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘एवञ्चे, भिक्खवे, सत्ता जानेय्युं दानसंविभागस्स विपाकं यथाहं जानामि, न अदत्वा भुञ्जेय्युं, न च नेसं मच्छेरमलं चित्तं परियादाय तिट्ठेय्य. योपि नेसं अस्स चरिमो आलोपो चरिमं कबळं, ततोपि न असंविभजित्वा भुञ्जेय्युं, सचे नेसं पटिग्गाहका अस्सु. यस्मा च खो, भिक्खवे, सत्ता ¶ न एवं जानन्ति दानसंविभागस्स विपाकं यथाहं जानामि, तस्मा अदत्वा भुञ्जन्ति, मच्छेरमलञ्च नेसं चित्तं ¶ परियादाय तिट्ठती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘एवं चे सत्ता जानेय्युं, यथावुत्तं महेसिना;

विपाकं संविभागस्स, यथा होति महप्फलं.

‘‘विनेय्य ¶ मच्छेरमलं, विप्पसन्नेन चेतसा;

दज्जुं कालेन अरियेसु, यत्थ दिन्नं महप्फलं.

‘‘अन्नञ्च दत्वा [दत्वान (स्या.)] बहुनो, दक्खिणेय्येसु दक्खिणं;

इतो चुता मनुस्सत्ता, सग्गं गच्छन्ति दायका.

‘‘ते ¶ च सग्गगता [सग्गं गता (सी. पी. क.)] तत्थ, मोदन्ति कामकामिनो;

विपाकं संविभागस्स, अनुभोन्ति अमच्छरा’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. मेत्ताभावनासुत्तं

२७. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘यानि कानिचि, भिक्खवे, ओपधिकानि पुञ्ञकिरियवत्थूनि सब्बानि तानि मेत्ताय चेतोविमुत्तिया कलं नाग्घन्ति सोळसिं. मेत्तायेव तानि चेतोविमुत्ति अधिग्गहेत्वा भासते च तपते च विरोचति च.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, या काचि तारकरूपानं पभा सब्बा ता ¶ चन्दिया पभाय कलं नाग्घन्ति सोळसिं, चन्दपभायेव ता अधिग्गहेत्वा भासते च तपते च विरोचति च; एवमेव खो, भिक्खवे, यानि कानिचि ओपधिकानि पुञ्ञकिरियवत्थूनि सब्बानि तानि मेत्ताय चेतोविमुत्तिया कलं नाग्घन्ति सोळसिं, मेत्तायेव तानि चेतोविमुत्ति ¶ अधिग्गहेत्वा भासते च तपते च विरोचति च.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, वस्सानं पच्छिमे मासे सरदसमये विद्धे विगतवलाहके देवे [नभे (सी.)] आदिच्चो नभं अब्भुस्सक्कमानो [अब्भुग्गममानो (क. अट्ठ.)] सब्बं आकासगतं [आकासं (स्या.)] तमगतं अभिविहच्च [अभिहच्च (स्या.)] भासते च तपते च विरोचति च; एवमेव खो, भिक्खवे, यानि कानिचि ओपधिकानि पुञ्ञकिरियवत्थूनि सब्बानि तानि मेत्ताय चेतोविमुत्तिया कलं नाग्घन्ति सोळसिं, मेत्तायेव तानि चेतोविमुत्ति अधिग्गहेत्वा भासते च तपते च विरोचति च.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, रत्तिया पच्चूससमयं ओसधितारका भासते च तपते च विरोचति च; एवमेव खो, भिक्खवे, यानि कानिचि ओपधिकानि पुञ्ञकिरियवत्थूनि सब्बानि तानि मेत्ताय चेतोविमुत्तिया कलं नाग्घन्ति सोळसिं ¶ , मेत्तायेव तानि चेतोविमुत्ति अधिग्गहेत्वा भासते च तपते च विरोचति चा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यो ¶ च मेत्तं भावयति, अप्पमाणं पटिस्सतो;

तनू [तनु (सी.)] संयोजना होन्ति, पस्सतो उपधिक्खयं.

‘‘एकम्पि चे पाणमदुट्ठचित्तो, मेत्तायति कुसलो तेन होति;

सब्बे च पाणे मनसानुकम्पं, पहूतमरियो पकरोति पुञ्ञं.

‘‘ये [यो (सी.)] सत्तसण्डं पथविं विजित्वा, राजिसयो ¶ [राजीसयो (सी.)] यजमानानुपरियगा;

अस्समेधं पुरिसमेधं, सम्मापासं वाजपेय्यं निरग्गळं.

‘‘मेत्तस्स चित्तस्स सुभावितस्स, कलम्पि ते नानुभवन्ति सोळसिं;

चन्दप्पभा ¶ तारगणाव सब्बे.

‘‘यो न हन्ति न घातेति, न जिनाति न जापये;

मेत्तंसो सब्बभूतेसु, वेरं तस्स न केनची’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

ततियो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

चित्तं ¶ मेत्तं [झायी (सी. स्या.), झायि (पी. क.)] उभो अत्थे, पुञ्जं वेपुल्लपब्बतं;

सम्पजानमुसावादो, दानञ्च मेत्तभावना [मेत्तभावञ्च (सी. स्या. पी.), मेत्तवाचञ्च (क.)].

सत्तिमानि च [सत्तिमानिध (सी. क.)] सुत्तानि, पुरिमानि च वीसति;

एकधम्मेसु सुत्तन्ता, सत्तवीसतिसङ्गहाति.

एककनिपातो निट्ठितो.

२. दुकनिपातो

१. पठमवग्गो

१. दुक्खविहारसुत्तं

२८. (द्वे ¶ ¶ धम्मे अनुक्कटि) [( ) स्यामपोत्थके नत्थि] वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वीहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे दुक्खं विहरति सविघातं सउपायासं ¶ सपरिळाहं; कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा. कतमेहि द्वीहि? इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारताय [अगुत्तद्वारो (अट्ठ.)] च, भोजने अमत्तञ्ञुताय [अमत्तञ्ञू (अट्ठ.)] च. इमेहि खो, भिक्खवे, द्वीहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे दुक्खं विहरति सविधातं सउपायासं सपरिळाहं; कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘चक्खु सोतञ्च घानञ्च, जिव्हा कायो तथा मनो;

एतानि यस्स द्वारानि, अगुत्तानिध [अगुत्तानि च (स्या.)] भिक्खुनो.

‘‘भोजनम्हि अमत्तञ्ञू, इन्द्रियेसु असंवुतो;

कायदुक्खं चेतोदुक्खं, दुक्खं सो अधिगच्छति.

‘‘डय्हमानेन कायेन, डय्हमानेन चेतसा;

दिवा वा यदि वा रत्तिं, दुक्खं विहरति तादिसो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. सुखविहारसुत्तं

२९. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वीहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे सुखं विहरति अविघातं अनुपायासं अपरिळाहं; कायस्स भेदा परं मरणा सुगति ¶ पाटिकङ्खा ¶ ¶ . कतमेहि द्वीहि? इन्द्रियेसु गुत्तद्वारताय च, भोजने मत्तञ्ञुताय च. इमेहि खो, भिक्खवे, द्वीहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे सुखं विहरति अविघातं अनुपायासं अपरिळाहं; कायस्स भेदा परं मरणा सुगति पाटिकङ्खा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘चक्खु सोतञ्च घानञ्च, जिव्हा कायो तथा [अथो (सी. स्या. क.)] मनो;

एतानि यस्स द्वारानि, सुगुत्तानिध भिक्खुनो.

‘‘भोजनम्हि च मत्तञ्ञू, इन्द्रियेसु च संवुतो;

कायसुखं चेतोसुखं, सुखं सो अधिगच्छति.

‘‘अडय्हमानेन कायेन, अडय्हमानेन चेतसा;

दिवा वा यदि वा रत्तिं, सुखं विहरति तादिसो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. तपनीयसुत्तं

३०. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वेमे, भिक्खवे, धम्मा तपनीया. कतमे ¶ द्वे? इध, भिक्खवे, एकच्चो अकतकल्याणो होति, अकतकुसलो, अकतभीरुत्ताणो, कतपापो, कतलुद्दो, कतकिब्बिसो. सो ‘अकतं मे कल्याण’न्तिपि तप्पति, ‘कतं मे पाप’न्तिपि तप्पति. इमे खो, भिक्खवे, द्वे धम्मा तपनीया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कायदुच्चरितं कत्वा, वचीदुच्चरितानि च;

मनोदुच्चरितं ¶ कत्वा, यञ्चञ्ञं दोससञ्हितं.

‘‘अकत्वा ¶ कुसलं कम्मं, कत्वानाकुसलं बहुं;

कायस्स भेदा दुप्पञ्ञो, निरयं सोपपज्जती’’ति [निरयं सो उपपज्जतीति (सी. स्या. कं. पी.)].

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. अतपनीयसुत्तं

३१. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वेमे, भिक्खवे, धम्मा अतपनीया. कतमे द्वे? इध, भिक्खवे, एकच्चो कतकल्याणो होति, कतकुसलो, कतभीरुत्ताणो, अकतपापो, अकतलुद्दो, अकतकिब्बिसो. सो ‘कतं मे कल्याण’न्तिपि न तप्पति, ‘अकतं मे पाप’न्तिपि न तप्पति. इमे खो, भिक्खवे, द्वे ¶ धम्मा अतपनीया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कायदुच्चरितं हित्वा, वचीदुच्चरितानि च;

मनोदुच्चरितं हित्वा, यञ्चञ्ञं दोससञ्हितं.

‘‘अकत्वाकुसलं कम्मं, कत्वान कुसलं बहुं;

कायस्स भेदा सप्पञ्ञो, सग्गं सो उपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. पठमसीलसुत्तं

३२. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वीहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये. कतमेहि द्वीहि? पापकेन च सीलेन, पापिकाय च दिट्ठिया. इमेहि खो, भिक्खवे, द्वीहि धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो यथाभतं निक्खित्तो एवं निरये’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं ¶ इति वुच्चति –

‘‘पापकेन ¶ च सीलेन, पापिकाय च दिट्ठिया;

एतेहि द्वीहि धम्मेहि, यो समन्नागतो नरो;

कायस्स भेदा दुप्पञ्ञो, निरयं सोपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. दुतियसीलसुत्तं

३३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वीहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो यथाभतं निक्खित्तो एवं सग्गे. कतमेहि द्वीहि ¶ ? भद्दकेन च सीलेन, भद्दिकाय च दिट्ठिया. इमेहि ¶ खो, भिक्खवे, द्वीहि धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो यथाभतं निक्खित्तो एवं सग्गे’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘भद्दकेन च सीलेन, भद्दिकाय च दिट्ठिया;

एतेहि द्वीहि धम्मेहि, यो समन्नागतो नरो;

कायस्स भेदा सप्पञ्ञो, सग्गं सो उपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. आतापीसुत्तं

३४. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘अनातापी, भिक्खवे, भिक्खु अनोत्तापी [अनोत्तप्पी (बहूसु) अट्ठकथा पस्सितब्बा] अभब्बो सम्बोधाय, अभब्बो निब्बानाय, अभब्बो अनुत्तरस्स योगक्खेमस्स अधिगमाय. आतापी च खो, भिक्खवे, भिक्खु ओत्तापी [ओत्तप्पी (बहूसु)] भब्बो सम्बोधाय, भब्बो निब्बानाय, भब्बो अनुत्तरस्स योगक्खेमस्स अधिगमाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच ¶ . तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अनातापी ¶ अनोत्तापी, कुसीतो हीनवीरियो;

यो थीनमिद्धबहुलो, अहिरीको अनादरो;

अभब्बो तादिसो भिक्खु, फुट्ठुं सम्बोधिमुत्तमं.

‘‘यो ¶ च सतिमा निपको झायी, आतापी ओत्तापी च अप्पमत्तो;

संयोजनं जातिजराय छेत्वा, इधेव सम्बोधिमनुत्तरं फुसे’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. पठमनकुहनसुत्तं

३५. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘नयिदं, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं वुस्सति जनकुहनत्थं, न जनलपनत्थं, न लाभसक्कारसिलोकानिसंसत्थं, न ‘इति मं जनो जानातू’ति. अथ खो इदं, भिक्खवे ¶ , ब्रह्मचरियं वुस्सति संवरत्थञ्चेव पहानत्थञ्चा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘संवरत्थं पहानत्थं, ब्रह्मचरियं अनीतिहं;

अदेसयि सो भगवा, निब्बानोगधगामिनं.

‘‘एस मग्गो महत्तेहि [महन्तेहि (सी. क.), महत्थेहि (स्या.)], अनुयातो ¶ महेसिभि [महेसिनो (सी. क.)];

ये ये तं पटिपज्जन्ति, यथा बुद्धेन देसितं;

दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ति, सत्थुसासनकारिनो’’ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. दुतियनकुहनसुत्तं

३६. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘नयिदं, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं वुस्सति जनकुहनत्थं, न जनलपनत्थं, न लाभसक्कारसिलोकानिसंसत्थं, न ‘इति मं जनो जानातू’ति. अथ खो इदं, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं ¶ वुस्सति अभिञ्ञत्थञ्चेव परिञ्ञत्थञ्चा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अभिञ्ञत्थं परिञ्ञत्थं, ब्रह्मचरियं अनीतिहं;

अदेसयि सो भगवा, निब्बानोगधगामिनं.

‘‘एस मग्गो महत्तेहि, अनुयातो महेसिभि;

ये ये तं पटिपज्जन्ति, यथा बुद्धेन देसितं;

दुक्खस्सन्तं करिस्सन्ति, सत्थुसासनकारिनो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. सोमनस्ससुत्तं

३७. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वीहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु ¶ दिट्ठेव धम्मे सुखसोमनस्सबहुलो विहरति, योनि चस्स [योनिसो (सी. स्या. पी.), योनिस्स (क.)] आरद्धा होति आसवानं खयाय. कतमेहि ¶ द्वीहि? संवेजनीयेसु ठानेसु संवेजनेन, संविग्गस्स च योनिसो पधानेन. इमेहि खो, भिक्खवे, द्वीहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु दिट्ठेव धम्मे सुखसोमनस्सबहुलो विहरति, योनि चस्स आरद्धा होति आसवानं खयाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘संवेजनीयट्ठानेसु [संवेजनीयेसु ठानेसु (स्या. पी.)], संविज्जेथेव पण्डितो;

आतापी ¶ निपको भिक्खु, पञ्ञाय समवेक्खिय.

‘‘एवं विहारी आतापी, सन्तवुत्ति अनुद्धतो;

चेतोसमथमनुयुत्तो, खयं दुक्खस्स पापुणे’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

पठमो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं ¶ ¶ –

द्वे च भिक्खू तपनीया, तपनीया परत्थेहि;

आतापी [द्वे पादा (क.), द्वे आतापी (सी.)] नकुहना द्वे [न कुहना च (सब्बत्थ)], सोमनस्सेन ते दसाति.

२. दुतियवग्गो

१. वितक्कसुत्तं

३८. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तथागतं, भिक्खवे, अरहन्तं सम्मासम्बुद्धं द्वे वितक्का बहुलं समुदाचरन्ति – खेमो च वितक्को, पविवेको च [विवेको च (स्या.)]. अब्यापज्झारामो [अब्यापज्जारामो (क.), अब्याबज्झारामो (?)], भिक्खवे, तथागतो अब्यापज्झरतो. तमेनं, भिक्खवे, तथागतं अब्यापज्झारामं अब्यापज्झरतं एसेव वितक्को बहुलं समुदाचरति – ‘इमायाहं इरियाय न किञ्चि ब्याबाधेमि तसं वा थावरं वा’ति.

‘‘पविवेकारामो ¶ , भिक्खवे, तथागतो पविवेकरतो. तमेनं, भिक्खवे, तथागतं पविवेकारामं पविवेकरतं एसेव वितक्को बहुलं समुदाचरति – ‘यं अकुसलं तं पहीन’न्ति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, तुम्हेपि अब्यापज्झारामा ¶ विहरथ ¶ अब्यापज्झरता. तेसं वो, भिक्खवे, तुम्हाकं अब्यापज्झारामानं विहरतं अब्यापज्झरतानं एसेव वितक्को बहुलं समुदाचरिस्सति – ‘इमाय मयं इरियाय न किञ्चि ब्याबाधेम तसं वा थावरं वा’ति.

‘‘पविवेकारामा, भिक्खवे, विहरथ पविवेकरता. तेसं वो, भिक्खवे, तुम्हाकं पविवेकारामानं विहरतं पविवेकरतानं एसेव वितक्को बहुलं समुदाचरिस्सति – ‘किं अकुसलं, किं अप्पहीनं, किं पजहामा’’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘तथागतं बुद्धमसय्हसाहिनं, दुवे वितक्का समुदाचरन्ति नं;

खेमो वितक्को पठमो उदीरितो, ततो विवेको दुतियो पकासितो.

‘‘तमोनुदं ¶ पारगतं महेसिं, तं पत्तिपत्तं वसिमं अनासवं;

विसन्तरं [वेसन्तरं (सी. क.), विस्सन्तरं (पी.)] तण्हक्खये विमुत्तं, तं वे मुनिं अन्तिमदेहधारिं;

मारञ्जहं ¶ [मारजहं (स्या.), मानजहं (सी. क.), मानं जहं (पी.)] ब्रूमि जराय पारगुं.

‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो, यथापि पस्से जनतं समन्ततो;

तथूपमं धम्ममयं सुमेधो, पासादमारुय्ह ¶ समन्तचक्खु;

सोकावतिण्णं जनतमपेतसोको, अवेक्खति जातिजराभिभूत’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. देसनासुत्तं

३९. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स द्वे धम्मदेसना परियायेन भवन्ति. कतमा द्वे? ‘पापं पापकतो पस्सथा’ति – अयं पठमा धम्मदेसना; ‘पापं पापकतो दिस्वा तत्थ निब्बिन्दथ विरज्जथ विमुच्चथा’ति – अयं दुतिया धम्मदेसना. तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स इमा द्वे धम्मदेसना परियायेन भवन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘तथागतस्स बुद्धस्स, सब्बभूतानुकम्पिनो;

परियायवचनं पस्स, द्वे च धम्मा पकासिता.

‘‘पापकं ¶ पस्सथ चेतं [चेकं (सी. पी.), छेका (स्या.)], तत्थ चापि विरज्जथ;

ततो विरत्तचित्तासे, दुक्खस्सन्तं करिस्सथा’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. विज्जासुत्तं

४०. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘अविज्जा ¶ , भिक्खवे, पुब्बङ्गमा अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया अन्वदेव अहिरिकं अनोत्तप्पं; विज्जा च खो, भिक्खवे, पुब्बङ्गमा कुसलानं धम्मानं ¶ समापत्तिया अन्वदेव हिरोत्तप्प’’न्ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘या काचिमा दुग्गतियो, अस्मिं लोके परम्हि च;

अविज्जामूलिका सब्बा, इच्छालोभसमुस्सया.

‘‘यतो च होति पापिच्छो, अहिरीको अनादरो;

ततो पापं पसवति, अपायं तेन गच्छति.

‘‘तस्मा छन्दञ्च लोभञ्च, अविज्जञ्च विराजयं;

विज्जं उप्पादयं भिक्खु, सब्बा दुग्गतियो जहे’’ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. पञ्ञापरिहीनसुत्तं

४१. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘ते, भिक्खवे, सत्ता सुपरिहीना ये अरियाय पञ्ञाय परिहीना. ते दिट्ठेव धम्मे दुक्खं विहरन्ति सविघातं सउपायासं सपरिळाहं; कायस्स भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा. ते [ते च खो (?)], भिक्खवे, सत्ता अपरिहीना ये अरियाय पञ्ञाय अपरिहीना. ते दिट्ठेव धम्मे सुखं विहरन्ति अविघातं अनुपायासं अपरिळाहं; कायस्स भेदा परं मरणा सुगति पाटिकङ्खा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘पञ्ञाय परिहानेन, पस्स लोकं सदेवकं;

निविट्ठं नामरूपस्मिं, इदं सच्चन्ति मञ्ञति.

‘‘पञ्ञा हि सेट्ठा लोकस्मिं, यायं निब्बेधगामिनी;

याय ¶ सम्मा पजानाति, जातिभवपरिक्खयं.

‘‘तेसं ¶ देवा मनुस्सा च, सम्बुद्धानं सतीमतं;

पिहयन्ति ¶ हासपञ्ञानं [हासुपञ्ञानं (सी. अट्ठ.)], सरीरन्तिमधारिन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. सुक्कधम्मसुत्तं

४२. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वेमे, भिक्खवे, सुक्का धम्मा लोकं पालेन्ति. कतमे द्वे? हिरी [हिरि (सी. स्या. कं. पी.)] च, ओत्तप्पञ्च. इमे चे, भिक्खवे, द्वे सुक्का धम्मा लोकं न पालेय्युं, नयिध पञ्ञायेथ माताति वा मातुच्छाति वा मातुलानीति वा आचरियभरियाति वा गरूनं दाराति वा. सम्भेदं लोको अगमिस्स यथा अजेळका कुक्कुटसूकरा सोणसिङ्गाला [सोणसिगाला (सी. स्या. कं. पी.)]. यस्मा च खो, भिक्खवे, इमे द्वे सुक्का धम्मा लोकं पालेन्ति तस्मा पञ्ञायति माताति वा मातुच्छाति वा मातुलानीति वा आचरियभरियाति वा गरूनं दाराति वा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘येसं ¶ चे हिरिओत्तप्पं, सब्बदा च न विज्जति;

वोक्कन्ता सुक्कमूला ते, जातिमरणगामिनो.

‘‘येसञ्च हिरिओत्तप्पं, सदा सम्मा उपट्ठिता;

विरूळ्हब्रह्मचरिया ¶ ते, सन्तो खीणपुनब्भवा’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. अजातसुत्तं

४३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘अत्थि, भिक्खवे ¶ , अजातं अभूतं अकतं असङ्खतं. नो चेतं, भिक्खवे, अभविस्स अजातं अभूतं अकतं असङ्खतं, नयिध जातस्स भूतस्स कतस्स सङ्खतस्स निस्सरणं पञ्ञायेथ. यस्मा च खो, भिक्खवे, अत्थि अजातं अभूतं अकतं असङ्खतं, तस्मा जातस्स भूतस्स ¶ कतस्स सङ्खतस्स निस्सरणं पञ्ञायती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘जातं भूतं समुप्पन्नं, कतं सङ्खतमद्धुवं;

जरामरणसङ्घाटं, रोगनीळं [रोगनिड्ढं (सी.)] पभङ्गुरं [पभङ्गुनं (क. सी. क.), पभङ्गुणं (स्या.)].

‘‘आहारनेत्तिप्पभवं, नालं तदभिनन्दितुं;

तस्स निस्सरणं सन्तं, अतक्कावचरं धुवं.

‘‘अजातं असमुप्पन्नं, असोकं विरजं पदं;

निरोधो ¶ दुक्खधम्मानं, सङ्खारूपसमो सुखो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. निब्बानधातुसुत्तं

४४. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वेमा, भिक्खवे, निब्बानधातुयो. कतमे द्वे? सउपादिसेसा च निब्बानधातु, अनुपादिसेसा च निब्बानधातु.

‘‘कतमा ¶ च, भिक्खवे, सउपादिसेसा निब्बानधातु? इध, भिक्खवे, भिक्खु अरहं होति खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो. तस्स तिट्ठन्तेव पञ्चिन्द्रियानि येसं अविघातत्ता [अविगतत्ता (सी. अट्ठ.)] मनापामनापं पच्चनुभोति, सुखदुक्खं पटिसंवेदेति ¶ . तस्स यो रागक्खयो, दोसक्खयो, मोहक्खयो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, सउपादिसेसा निब्बानधातु.

‘‘कतमा च, भिक्खवे, अनुपादिसेसा निब्बानधातु? इध, भिक्खवे, भिक्खु अरहं होति खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो. तस्स इधेव, भिक्खवे, सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीति भविस्सन्ति [सीतीभविस्सन्ति (?)]. अयं वुच्चति, भिक्खवे, अनुपादिसेसा निब्बानधातु. इमा खो, भिक्खवे, द्वे निब्बानधातुयो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘दुवे ¶ इमा चक्खुमता पकासिता, निब्बानधातू अनिस्सितेन तादिना;

एका हि धातु इध दिट्ठधम्मिका, सउपादिसेसा भवनेत्तिसङ्खया;

अनुपादिसेसा ¶ पन सम्परायिका, यम्हि निरुज्झन्ति भवानि सब्बसो.

‘‘ये एतदञ्ञाय पदं असङ्खतं, विमुत्तचित्ता भवनेत्तिसङ्खया;

ते धम्मसाराधिगमा खये रता, पहंसु ते सब्बभवानि तादिनो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. पटिसल्लानसुत्तं

४५. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘पटिसल्लानारामा ¶ [पटिसल्लानारामा (क.)], भिक्खवे, विहरथ पटिसल्लानरता, अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्ता, अनिराकतज्झाना, विपस्सनाय समन्नागता, ब्रूहेता सुञ्ञागारानं ¶ . पटिसल्लानारामानं, भिक्खवे, विहरतं पटिसल्लानरतानं अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तानं अनिराकतमज्झानानं विपस्सनाय समन्नागतानं ब्रूहेतानं सुञ्ञागारानं द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘ये सन्तचित्ता निपका, सतिमन्तो च [सतिमन्तोव (सी. क.)] झायिनो;

सम्मा ¶ धम्मं विपस्सन्ति, कामेसु अनपेक्खिनो.

‘‘अप्पमादरता सन्ता, पमादे भयदस्सिनो;

अभब्बा परिहानाय, निब्बानस्सेव सन्तिके’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. सिक्खानिसंससुत्तं

४६. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘सिक्खानिसंसा ¶ , भिक्खवे, विहरथ पञ्ञुत्तरा विमुत्तिसारा सताधिपतेय्या. सिक्खानिसंसानं, भिक्खवे, विहरतं पञ्ञुत्तरानं विमुत्तिसारानं सताधिपतेय्यानं द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘परिपुण्णसिक्खं [परिपुण्णसेखं (सी.), परिपुण्णसेक्खं (स्या.)] अपहानधम्मं, पञ्ञुत्तरं ¶ जातिखयन्तदस्सिं;

तं वे मुनिं अन्तिमदेहधारिं, मारञ्जहं ब्रूमि जराय पारगुं.

‘‘तस्मा सदा झानरता समाहिता, आतापिनो ¶ जातिखयन्तदस्सिनो;

मारं ससेनं अभिभुय्य भिक्खवो, भवथ जातिमरणस्स पारगा’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. जागरियसुत्तं

४७. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘जागरो चस्स, भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य सतो सम्पजानो समाहितो पमुदितो विप्पसन्नो च तत्थ कालविपस्सी च कुसलेसु धम्मेसु. जागरस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो विहरतो सतस्स सम्पजानस्स समाहितस्स पमुदितस्स विप्पसन्नस्स तत्थ कालविपस्सिनो कुसलेसु धम्मेसु द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘जागरन्ता सुणाथेतं, ये सुत्ता ते पबुज्झथ;

सुत्ता जागरितं सेय्यो, नत्थि जागरतो भयं.

‘‘यो ¶ जागरो च सतिमा सम्पजानो, समाहितो मुदितो विप्पसन्नो च;

कालेन ¶ सो सम्मा धम्मं परिवीमंसमानो, एकोदिभूतो विहने तमं सो.

‘‘तस्मा हवे जागरियं भजेथ, आतापी भिक्खु निपको झानलाभी;

संयोजनं जातिजराय छेत्वा, इधेव सम्बोधिमनुत्तरं फुसे’’ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

११. आपायिकसुत्तं

४८. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वेमे, भिक्खवे, आपायिका नेरयिका इदमप्पहाय. कतमे द्वे? यो च अब्रह्मचारी ब्रह्मचारिपटिञ्ञो, यो च परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्तं अमूलकेन अब्रह्मचरियेन अनुद्धंसेति. इमे खो, भिक्खवे, द्वे आपायिका नेरयिका इदमप्पहाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अभूतवादी ¶ निरयं उपेति, यो वापि कत्वा न करोमि चाह;

उभोपि ¶ ते पेच्च समा भवन्ति, निहीनकम्मा मनुजा परत्थ.

‘‘कासावकण्ठा बहवो, पापधम्मा असञ्ञता;

पापा पापेहि कम्मेहि, निरयं ते उपपज्जरे.

‘‘सेय्यो अयोगुळो भुत्तो, तत्तो अग्गिसिखूपमो;

यञ्चे ¶ भुञ्जेय्य दुस्सीलो, रट्ठपिण्डमसञ्ञतो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. एकादसमं.

१२. दिट्ठिगतसुत्तं

४९. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वीहि, भिक्खवे, दिट्ठिगतेहि परियुट्ठिता देवमनुस्सा ओलीयन्ति एके, अतिधावन्ति एके; चक्खुमन्तो च पस्सन्ति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, ओलीयन्ति एके? भवारामा, भिक्खवे, देवमनुस्सा भवरता भवसम्मुदिता तेसं भवनिरोधाय धम्मे देसियमाने चित्तं न पक्खन्दति न पसीदति न सन्तिट्ठति नाधिमुच्चति. एवं खो, भिक्खवे, ओलीयन्ति एके.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, अतिधावन्ति एके? भवेनेव खो पनेके अट्टीयमाना हरायमाना जिगुच्छमाना विभवं अभिनन्दन्ति ¶ – यतो किर, भो, अयं अत्ता [सत्तो (सी. क.)] कायस्स भेदा परं मरणा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा; एतं सन्तं एतं पणीतं एतं याथावन्ति. एवं खो, भिक्खवे, अतिधावन्ति एके.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, चक्खुमन्तो पस्सन्ति? इध भिक्खु भूतं भूततो पस्सति; भूतं भूततो दिस्वा भूतस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति. एवं खो, भिक्खवे, चक्खुमन्तो पस्सन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘ये ¶ [यो (स्या. क.)] भूतं भूततो दिस्वा, भूतस्स च अतिक्कमं;

यथाभूते विमुच्चन्ति, भवतण्हा परिक्खया.

‘‘स वे [सचे (क. सी. स्या. पी.)] भूतपरिञ्ञो, सो वीततण्हो भवाभवे;

भूतस्स ¶ विभवा भिक्खु, नागच्छति पुनब्भव’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. द्वादसमं.

दुतियो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

द्वे इन्द्रिया द्वे तपनीया, सीलेन अपरे दुवे;

अनोत्तापी कुहना द्वे च, संवेजनीयेन ¶ ते दस.

वितक्का देसना विज्जा, पञ्ञा धम्मेन पञ्चमं;

अजातं धातुसल्लानं, सिक्खा जागरियेन च;

अपायदिट्ठिया चेव [येव (सी. स्या.)], बावीसति पकासिताति.

दुकनिपातो निट्ठितो.

३. तिकनिपातो

१. पठमवग्गो

१. मूलसुत्तं

५०. वुत्तञ्हेतं ¶ ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, अकुसलमूलानि. कतमानि तीणि? लोभो अकुसलमूलं, दोसो अकुसलमूलं, मोहो अकुसलमूलं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि अकुसलमूलानी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘लोभो दोसो च मोहो च, पुरिसं पापचेतसं;

हिंसन्ति अत्तसम्भूता, तचसारंव सम्फल’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. धातुसुत्तं

५१. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, धातुयो. कतमा तिस्सो? रूपधातु, अरूपधातु, निरोधधातु – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो धातुयो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘रूपधातुं [रूपधातु (सब्बत्थ)] परिञ्ञाय, अरूपेसु असण्ठिता;

निरोधे ¶ ये विमुच्चन्ति, ते जना मच्चुहायिनो.

‘‘कायेन ¶ अमतं धातुं, फुसयित्वा [फुस्सयित्वा (स्या.), फस्सयित्वा (पी.)] निरूपधिं;

उपधिप्पटिनिस्सग्गं, सच्छिकत्वा अनासवो;

देसेति सम्मासम्बुद्धो, असोकं विरजं पद’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. पठमवेदनासुत्तं

५२. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना –

इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘समाहितो सम्पजानो, सतो बुद्धस्स सावको;

वेदना च पजानाति, वेदनानञ्च सम्भवं.

‘‘यत्थ चेता निरुज्झन्ति, मग्गञ्च खयगामिनं;

वेदनानं खया भिक्खु, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. दुतियवेदनासुत्तं

५३. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तिस्सो इमा ¶ , भिक्खवे, वेदना. कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना. सुखा, भिक्खवे, वेदना दुक्खतो दट्ठब्बा; दुक्खा वेदना सल्लतो दट्ठब्बा; अदुक्खमसुखा वेदना अनिच्चतो दट्ठब्बा. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सुखा वेदना दुक्खतो दिट्ठा होति, दुक्खा वेदना सल्लतो दिट्ठा होति, अदुक्खमसुखा वेदना अनिच्चतो दिट्ठा होति; अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अरियो सम्मद्दसो अच्छेच्छि [अच्छेज्जि (सी. पी.), अच्छिज्जि (क.)], तण्हं, विवत्तयि ¶ [वावत्तयि (सी. अट्ठ.)] संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यो सुखं दुक्खतो अद्द [दक्खि (सी. पी. क.), अदक्खि (स्या.)], दुक्खमद्दक्खि सल्लतो;

अदुक्खमसुखं सन्तं, अदक्खि नं अनिच्चतो.

‘‘स वे सम्मद्दसो भिक्खु, यतो तत्थ विमुच्चति;

अभिञ्ञावोसितो सन्तो, स वे योगातिगो मुनी’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. पठमएसनासुत्तं

५४. वुत्तञ्हेतं ¶ ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो एसना’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘समाहितो सम्पजानो, सतो बुद्धस्स सावको;

एसना ¶ च पजानाति, एसनानञ्च सम्भवं.

‘‘यत्थ चेता निरुज्झन्ति, मग्गञ्च खयगामिनं;

एसनानं खया भिक्खु, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. दुतियएसनासुत्तं

५५. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, एसना. कतमा तिस्सो? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना ¶ – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो एसना’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कामेसना भवेसना, ब्रह्मचरियेसना सह;

इति सच्चपरामासो, दिट्ठिट्ठाना समुस्सया.

‘‘सब्बरागविरत्तस्स, तण्हक्खयविमुत्तिनो;

एसना ¶ पटिनिस्सट्ठा, दिट्ठिट्ठाना समूहता;

एसनानं खया भिक्खु, निरासो अकथंकथी’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. पठमआसवसुत्तं

५६. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, आसवा. कतमे तयो? कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो – इमे खो, भिक्खवे, तयो आसवा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘समाहितो ¶ सम्पजानो, सतो बुद्धस्स सावको;

आसवे च पजानाति, आसवानञ्च सम्भवं.

‘‘यत्थ ¶ चेता निरुज्झन्ति, मग्गञ्च खयगामिनं;

आसवानं खया भिक्खु, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. दुतियआसवसुत्तं

५७. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, आसवा. कतमे तयो? कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो – इमे खो, भिक्खवे, तयो आसवा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यस्स ¶ कामासवो खीणो, अविज्जा ¶ च विराजिता;

भवासवो परिक्खीणो, विप्पमुत्तो निरूपधि;

धारेति अन्तिमं देहं, जेत्वा मारं सवाहिनि’’न्ति [सवाहनन्ति (बहूसु)].

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. तण्हासुत्तं

५८. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, तण्हा. कतमा तिस्सो? कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो तण्हा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘तण्हायोगेन संयुत्ता, रत्तचित्ता भवाभवे;

ते योगयुत्ता मारस्स, अयोगक्खेमिनो जना;

सत्ता गच्छन्ति संसारं, जातीमरणगामिनो.

‘‘ये च तण्हं पहन्त्वान, वीततण्हा [निक्कण्हा च (सी. क.)] भवाभवे;

ते वे [ते च (सी. पी. क.)] पारङ्गता [पारगता (क. सी. स्या.)] लोके, ये पत्ता आसवक्खय’’न्ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. मारधेय्यसुत्तं

५९. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु ¶ अतिक्कम्म मारधेय्यं आदिच्चोव विरोचति. कतमेहि तीहि? इध, भिक्खवे, भिक्खु असेखेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेखेन समाधिक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेखेन पञ्ञाक्खन्धेन समन्नागतो होति – इमेहि खो, भिक्खवे, तीहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु अतिक्कम्म मारधेय्यं आदिच्चोव विरोचती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सीलं ¶ समाधि पञ्ञा च, यस्स एते सुभाविता;

अतिक्कम्म मारधेय्यं, आदिच्चोव विरोचती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

पठमो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

मूलधातु अथ वेदना दुवे, एसना च दुवे आसवा दुवे;

तण्हातो च अथ [तण्हातो अथ (स्या.)] मारधेय्यतो, वग्गमाहु पठमन्ति मुत्तमन्ति.

२. दुतियवग्गो

१. पुञ्ञकिरियवत्थुसुत्तं

६०. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, पुञ्ञकिरियवत्थूनि. कतमानि तीणि? दानमयं पुञ्ञकिरियवत्थु, सीलमयं पुञ्ञकिरियवत्थु, भावनामयं पुञ्ञकिरियवत्थु – इमानि ¶ खो, भिक्खवे, तीणि पुञ्ञकिरियवत्थूनी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘पुञ्ञमेव ¶ सो सिक्खेय्य, आयतग्गं सुखुद्रयं;

दानञ्च समचरियञ्च, मेत्तचित्तञ्च भावये.

‘‘एते धम्मे भावयित्वा, तयो सुखसमुद्दये;

अब्यापज्झं सुखं लोकं, पण्डितो उपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. चक्खुसुत्तं

६१. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, चक्खूनि. कतमानि तीणि? मंसचक्खु, दिब्बचक्खु, पञ्ञाचक्खु – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि चक्खूनी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘मंसचक्खु दिब्बचक्खु, पञ्ञाचक्खु अनुत्तरं;

एतानि तीणि चक्खूनि, अक्खासि पुरिसुत्तमो.

‘‘मंसचक्खुस्स उप्पादो, मग्गो दिब्बस्स चक्खुनो;

यतो ञाणं उदपादि, पञ्ञाचक्खु अनुत्तरं;

यस्स ¶ चक्खुस्स पटिलाभा, सब्बदुक्खा पमुच्चती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. इन्द्रियसुत्तं

६२. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि तीणि? अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं, अञ्ञिन्द्रियं, अञ्ञाताविन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि इन्द्रियानी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सेखस्स सिक्खमानस्स, उजुमग्गानुसारिनो;

खयस्मिं पठमं ञाणं, ततो अञ्ञा अनन्तरा.

‘‘ततो ¶ अञ्ञा विमुत्तस्स, ञाणं वे होति तादिनो;

अकुप्पा मे विमुत्तीति, भवसंयोजनक्खया.

‘‘स ¶ वे [सचे (सी. स्या.)] इन्द्रियसम्पन्नो, सन्तो सन्तिपदे रतो;

धारेति अन्तिमं देहं, जेत्वा मारं सवाहिनि’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. अद्धासुत्तं

६३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, अद्धा. कतमे तयो? अतीतो अद्धा, अनागतो अद्धा, पच्चुप्पन्नो अद्धा – इमे खो, भिक्खवे, तयो अद्धा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अक्खेय्यसञ्ञिनो सत्ता, अक्खेय्यस्मिं पतिट्ठिता;

अक्खेय्यं ¶ अपरिञ्ञाय, योगमायन्ति मच्चुनो.

‘‘अक्खेय्यञ्च ¶ परिञ्ञाय, अक्खातारं न मञ्ञति;

फुट्ठो विमोक्खो मनसा, सन्तिपदमनुत्तरं.

‘‘स वे [सचे (क.)] अक्खेय्यसम्पन्नो, सन्तो सन्तिपदे रतो;

सङ्खायसेवी धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. दुच्चरितसुत्तं

६४. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, दुच्चरितानि. कतमानि तीणि? कायदुच्चरितं, वचीदुच्चरितं, मनोदुच्चरितं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि दुच्चरितानी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कायदुच्चरितं ¶ कत्वा, वचीदुच्चरितानि च;

मनोदुच्चरितं कत्वा, यञ्चञ्ञं दोससंहितं.

‘‘अकत्वा ¶ ¶ कुसलं कम्मं, कत्वानाकुसलं बहुं;

कायस्स भेदा दुप्पञ्ञो, निरयं सोपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. सुचरितसुत्तं

६५. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, सुचरितानि. कतमानि तीणि? कायसुचरितं, वचीसुचरितं, मनोसुचरितं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि सुचरितानी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कायदुच्चरितं हित्वा, वचीदुच्चरितानि च;

मनोदुच्चरितं हित्वा, यञ्चञ्ञं दोससंहितं.

‘‘अकत्वाकुसलं ¶ कम्मं, कत्वान कुसलं बहुं;

कायस्स भेदा सप्पञ्ञो, सग्गं सो उपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. सोचेय्यसुत्तं

६६. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, सोचेय्यानि. कतमानि तीणि? कायसोचेय्यं, वचीसोचेय्यं, मनोसोचेय्यं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि सोचेय्यानी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कायसुचिं ¶ वचीसुचिं [वाचासुचिं (क.)], चेतोसुचिमनासवं;

सुचिं ¶ सोचेय्यसम्पन्नं, आहु सब्बप्पहायिन’’न्ति [आहु निन्हातपापकन्ति (अ. नि. ३.१२२) युत्ततरं].

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. मोनेय्यसुत्तं

६७. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, मोनेय्यानि. कतमानि तीणि? कायमोनेय्यं, वचीमोनेय्यं, मनोमोनेय्यं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि मोनेय्यानी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कायमुनिं वचीमुनिं, मनोमुनिमनासवं;

मुनिं मोनेय्यसम्पन्नं, आहु निन्हातपापक’’न्ति [आहु सब्बप्पहायिनन्ति (अ. नि. ३.१२३)].

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. पठमरागसुत्तं

६८. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, रागो अप्पहीनो, दोसो अप्पहीनो, मोहो अप्पहीनो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘बद्धो [बन्दो (बहूसु)] मारस्स पटिमुक्कस्स मारपासो ¶ यथाकामकरणीयो [यथा कामकरणीयो च (सी. स्या. पी. क.)] पापिमतो’. यस्स कस्सचि, भिक्खवे, रागो पहीनो, दोसो पहीनो, मोहो पहीनो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘अबद्धो मारस्स ओमुक्कस्स मारपासो न यथा कामकरणीयो [न यथाकामकरणीयो च (स्या.)] पापिमतो’’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यस्स ¶ रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता;

तं भावितत्तञ्ञतरं, ब्रह्मभूतं तथागतं;

बुद्धं वेरभयातीतं, आहु सब्बप्पहायिन’’न्ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. दुतियरागसुत्तं

६९. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा रागो अप्पहीनो, दोसो अप्पहीनो, मोहो अप्पहीनो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, न ‘अतरि ¶ [अतिण्णो (क. सी. क.)] समुद्दं सऊमिं सवीचिं सावट्टं सगहं सरक्खसं’. यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा रागो पहीनो, दोसो पहीनो, मोहो पहीनो – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘अतरि समुद्दं सऊमिं सवीचिं सावट्टं सगहं सरक्खसं, तिण्णो पारङ्गतो [पारगतो (सी. अट्ठ. स्या.)] थले तिट्ठति ब्राह्मणो’’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यस्स रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता;

सोमं समुद्दं सगहं सरक्खसं, सऊमिभयं दुत्तरं अच्चतारि.

‘‘सङ्गातिगो ¶ मच्चुजहो निरूपधि, पहासि ¶ दुक्खं अपुनब्भवाय;

अत्थङ्गतो सो न पमाणमेति, अमोहयि मच्चुराजन्ति ब्रूमी’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

दुतियो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

पुञ्ञं चक्खु अथ इन्द्रियानि [अत्थिन्द्रिया (स्या.)], अद्धा च चरितं दुवे सोचि [सुचि (स्या.)];

मुनो [मुने (स्या.)] अथ रागदुवे, पुन वग्गमाहु दुतियमुत्तमन्ति.

३. ततियवग्गो

१. मिच्छादिट्ठिकसुत्तं

७०. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना. ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना.

‘‘तं ¶ खो पनाहं, भिक्खवे, नाञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा सुत्वा वदामि. दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना. ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना. अपि च, भिक्खवे, यदेव सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेवाहं वदामि.

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता ¶ ¶ मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना. ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘मिच्छा मनं पणिधाय, मिच्छा वाचञ्च भासिय [मिचा वाचं अभासिय (सब्बत्थ)];

मिच्छा कम्मानि कत्वान, कायेन इध पुग्गलो.

‘‘अप्पस्सुतापुञ्ञकरो [अप्पस्सुतोपुञ्ञकरो (सी.), अप्पस्सुतो अपुञ्ञकरो (स्या. पी.)], अप्पस्मिं इध जीविते;

कायस्स भेदा दुप्पञ्ञो, निरयं सोपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. सम्मादिट्ठिकसुत्तं

७१. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन ¶ समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना. ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना.

‘‘तं खो पनाहं, भिक्खवे, नाञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा सुत्वा वदामि. दिट्ठा मया ¶ , भिक्खवे, सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना. ते कायस्स भेदा परं ¶ मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना. अपि च, भिक्खवे, यदेव सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेवाहं वदामि.

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना. ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सम्मा मनं पणिधाय, सम्मा वाचञ्च भासिय [सम्मा वाचं अभासिय (सब्बत्थ)];

सम्मा कम्मानि कत्वान, कायेन इध पुग्गलो.

‘‘बहुस्सुतो पुञ्ञकरो, अप्पस्मिं इध जीविते;

कायस्स भेदा सप्पञ्ञो, सग्गं सो उपपज्जती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. निस्सरणियसुत्तं

७२. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, निस्सरणिया [निस्सारणीया (अ. नि. ५.२००)] धातुयो. कतमा तिस्सो? कामानमेतं निस्सरणं ¶ यदिदं नेक्खम्मं, रूपानमेतं निस्सरणं यदिदं आरुप्पं, यं खो पन किञ्चि भूतं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं निरोधो तस्स निस्सरणं – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो निस्सरणिया धातुयो’’ति. एतमत्थं ¶ भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कामनिस्सरणं ञत्वा, रूपानञ्च अतिक्कमं;

सब्बसङ्खारसमथं, फुसं आतापि सब्बदा.

‘‘स वे सम्मद्दसो भिक्खु, यतो तत्थ विमुच्चति;

अभिञ्ञावोसितो सन्तो, स वे योगातिगो मुनी’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. सन्ततरसुत्तं

७३. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति ¶ मे सुतं –

‘‘रूपेहि, भिक्खवे, अरूपा [आरुप्पा (सी.)] सन्ततरा, अरूपेहि निरोधो सन्ततरो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘ये च रूपूपगा सत्ता, ये च अरूपट्ठायिनो [आरुप्पट्ठायिनो (सी.)];

निरोधं अप्पजानन्ता, आगन्तारो पुनब्भवं.

‘‘ये च रूपे परिञ्ञाय, अरूपेसु असण्ठिता;

निरोधे ये विमुच्चन्ति, ते जना मच्चुहायिनो.

‘‘कायेन अमतं धातुं, फुसयित्वा निरूपधिं;

उपधिप्पटिनिस्सग्गं, सच्छिकत्वा अनासवो;

देसेति सम्मासम्बुद्धो, असोकं विरजं पद’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. पुत्तसुत्तं

७४. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, पुत्ता सन्तो संविज्जमाना ¶ लोकस्मिं. कतमे तयो? अतिजातो, अनुजातो, अवजातोति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, पुत्तो अतिजातो होति? इध, भिक्खवे, पुत्तस्स मातापितरो होन्ति न बुद्धं सरणं गता, न धम्मं सरणं गता, न सङ्घं सरणं गता; पाणातिपाता अप्पटिविरता, अदिन्नादाना अप्पटिविरता, कामेसुमिच्छाचारा अप्पटिविरता, मुसावादा अप्पटिविरता, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना अप्पटिविरता, दुस्सीला पापधम्मा. पुत्तो च नेसं होति बुद्धं सरणं गतो, धम्मं सरणं गतो, सङ्घं सरणं गतो; पाणातिपाता पटिविरतो, अदिन्नादाना पटिविरतो, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो, मुसावादा पटिविरतो, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो, सीलवा कल्याणधम्मो. एवं खो, भिक्खवे, पुत्तो अतिजातो होति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, पुत्तो अनुजातो होति? इध, भिक्खवे, पुत्तस्स मातापितरो होन्ति बुद्धं सरणं गता, धम्मं सरणं गता, सङ्घं सरणं गता; पाणातिपाता पटिविरता, अदिन्नादाना पटिविरता, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरता, मुसावादा पटिविरता, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरता, सीलवन्तो कल्याणधम्मा. पुत्तोपि नेसं होति बुद्धं सरणं गतो, धम्मं सरणं गतो, सङ्घं सरणं गतो; पाणातिपाता पटिविरतो, अदिन्नादाना पटिविरतो, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो, मुसावादा पटिविरतो, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो, सीलवा कल्याणधम्मो. एवं खो, भिक्खवे, पुत्तो अनुजातो होति.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, पुत्तो अवजातो होति? इध, भिक्खवे, पुत्तस्स मातापितरो होन्ति बुद्धं सरणं गता, धम्मं सरणं गता, सङ्घं सरणं गता; पाणातिपाता पटिविरता, अदिन्नादाना पटिविरता, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरता, मुसावादा पटिविरता, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरता, सीलवन्तो कल्याणधम्मा. पुत्तो च नेसं होति न बुद्धं सरणं गतो, न धम्मं सरणं गतो, न सङ्घं सरणं गतो; पाणातिपाता अप्पटिविरतो, अदिन्नादाना अप्पटिविरतो, कामेसुमिच्छाचारा ¶ अप्पटिविरतो, मुसावादा अप्पटिविरतो, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना अप्पटिविरतो, दुस्सीलो पापधम्मो. एवं खो, भिक्खवे, पुत्तो अवजातो ¶ होति. इमे खो, भिक्खवे, तयो पुत्ता सन्तो संविज्जमाना लोकस्मि’’न्ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अतिजातं अनुजातं, पुत्तमिच्छन्ति पण्डिता;

अवजातं न इच्छन्ति, यो होति कुलगन्धनो.

‘‘एते खो पुत्ता लोकस्मिं, ये भवन्ति उपासका;

सद्धा सीलेन सम्पन्ना, वदञ्ञू वीतमच्छरा;

चन्दो अब्भघना मुत्तो, परिसासु विरोचरे’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. अवुट्ठिकसुत्तं

७५. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे तयो? अवुट्ठिकसमो ¶ , पदेसवस्सी, सब्बत्थाभिवस्सी.

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, पुग्गलो अवुट्ठिकसमो होति? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो सब्बेसञ्ञेव न दाता होति, समणब्राह्मणकपणद्धिकवनिब्बकयाचकानं [… वणिब्बकयाचकानं (सी.)] अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं ¶ सेय्यावसथपदीपेय्यं. एवं खो, भिक्खवे, पुग्गलो अवुट्ठिकसमो होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, पुग्गलो पदेसवस्सी होति? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो एकच्चानं दाता (होति) [( ) नत्थि स्यामपोत्थके], एकच्चानं न दाता होति समणब्राह्मणकपणद्धिकवनिब्बकयाचकानं अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यं. एवं खो, भिक्खवे, पुग्गलो पदेसवस्सी होति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, पुग्गलो सब्बत्थाभिवस्सी होति? इध, भिक्खवे, एकच्चो पुग्गलो सब्बेसंव देति, समणब्राह्मणकपणद्धिकवनिब्बकयाचकानं अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यं. एवं खो, भिक्खवे, पुग्गलो सब्बत्थाभिवस्सी होति. इमे ¶ खो, भिक्खवे, तयो पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मि’’न्ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘न समणे न ब्राह्मणे, न कपणद्धिकवनिब्बके;

लद्धान संविभाजेति, अन्नं ¶ पानञ्च भोजनं;

तं वे अवुट्ठिकसमोति, आहु नं पुरिसाधमं.

‘‘एकच्चानं ¶ न ददाति, एकच्चानं पवेच्छति;

तं वे पदेसवस्सीति, आहु मेधाविनो जना.

‘‘सुभिक्खवाचो पुरिसो, सब्बभूतानुकम्पको;

आमोदमानो पकिरेति, देथ देथाति भासति.

‘‘यथापि मेघो थनयित्वा, गज्जयित्वा पवस्सति;

थलं निन्नञ्च पूरेति, अभिसन्दन्तोव [अभिसन्देन्तोव (?)] वारिना.

‘‘एवमेव ¶ इधेकच्चो, पुग्गलो होति तादिसो;

धम्मेन संहरित्वान, उट्ठानाधिगतं धनं;

तप्पेति ¶ अन्नपानेन, सम्मा पत्ते वनिब्बके’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. सुखपत्थनासुत्तं

७६. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, सुखानि पत्थयमानो सीलं रक्खेय्य पण्डितो. कतमानि तीणि? पसंसा मे आगच्छतूति [आगच्छन्तूति (स्या.)] सीलं रक्खेय्य पण्डितो, भोगा मे उप्पज्जन्तूति सीलं रक्खेय्य पण्डितो, कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्सामीति सीलं रक्खेय्य पण्डितो. इमानि खो, भिक्खवे, तीणि सुखानि पत्थयमानो सीलं रक्खेय्य पण्डितो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सीलं ¶ रक्खेय्य मेधावी, पत्थयानो तयो सुखे;

पसंसं वित्तलाभञ्च, पेच्च सग्गे पमोदनं.

‘‘अकरोन्तोपि ¶ चे पापं, करोन्तमुपसेवति;

सङ्कियो होति पापस्मिं, अवण्णो चस्स रूहति.

‘‘यादिसं कुरुते मित्तं, यादिसं चूपसेवति;

स ¶ वे तादिसको होति, सहवासो हि [सहवासोपि (सी. क.)] तादिसो.

‘‘सेवमानो सेवमानं, सम्फुट्ठो सम्फुसं परं;

सरो दिद्धो कलापंव, अलित्तमुपलिम्पति;

उपलेपभया [उपलिम्पभया (क.)] धीरो, नेव पापसखा सिया.

‘‘पूतिमच्छं कुसग्गेन, यो नरो उपनय्हति;

कुसापि पूति वायन्ति, एवं बालूपसेवना.

‘‘तगरञ्च पलासेन, यो नरो उपनय्हति;

पत्तापि सुरभि वायन्ति, एवं धीरूपसेवना.

‘‘तस्मा ¶ पत्तपुटस्सेव [पलासपुटस्सेव (पी. क.)], ञत्वा सम्पाकमत्तनो;

असन्ते नुपसेवेय्य, सन्ते ¶ सेवेय्य पण्डितो;

असन्तो निरयं नेन्ति, सन्तो पापेन्ति सुग्गति’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. भिदुरसुत्तं

७७. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘भिदुरायं [भिन्दन्तायं (स्या. पी. क.)], भिक्खवे, कायो, विञ्ञाणं विरागधम्मं, सब्बे उपधी अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कायञ्च ¶ भिदुरं [भिन्दन्तं (स्या. पी. क.)] ञत्वा, विञ्ञाणञ्च विरागुनं [विरागिकं (क. सी.), पभङ्गुणं (स्या.)];

उपधीसु ¶ भयं दिस्वा, जातिमरणमच्चगा;

सम्पत्वा परमं सन्तिं, कालं कङ्खति भावितत्तो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. धातुसोसंसन्दनसुत्तं

७८. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति ¶ मे सुतं –

‘‘धातुसो, भिक्खवे, सत्ता सत्तेहि सद्धिं संसन्दन्ति समेन्ति. हीनाधिमुत्तिका सत्ता हीनाधिमुत्तिकेहि सत्तेहि सद्धिं संसन्दन्ति समेन्ति, कल्याणाधिमुत्तिका सत्ता कल्याणाधिमुत्तिकेहि सत्तेहि सद्धिं संसन्दन्ति समेन्ति.

‘‘अतीतम्पि, भिक्खवे, अद्धानं धातुसोव सत्ता सत्तेहि सद्धिं संसन्दिंसु समिंसु. हीनाधिमुत्तिका सत्ता हीनाधिमुत्तिकेहि सत्तेहि सद्धिं संसन्दिंसु समिंसु, कल्याणाधिमुत्तिका सत्ता कल्याणाधिमुत्तिकेहि सत्तेहि सद्धिं संसन्दिंसु समिंसु.

‘‘अनागतम्पि ¶ , भिक्खवे, अद्धानं धातुसोव सत्ता सत्तेहि सद्धिं संसन्दिस्सन्ति समेस्सन्ति. हीनाधिमुत्तिका सत्ता हीनाधिमुत्तिकेहि सत्तेहि सद्धिं संसन्दिस्सन्ति समेस्सन्ति, कल्याणाधिमुत्तिका सत्ता कल्याणाधिमुत्तिकेहि सत्तेहि सद्धिं संसन्दिस्सन्ति समेस्सन्ति.

‘‘एतरहिपि, भिक्खवे, पच्चुप्पनं अद्धानं धातुसोव सत्ता सत्तेहि सद्धिं संसन्दन्ति समेन्ति. हीनाधिमुत्तिका सत्ता हीनाधिमुत्तिकेहि सत्तेहि सद्धिं संसन्दन्ति समेन्ति, कल्याणाधिमुत्तिका सत्ता कल्याणाधिमुत्तिकेहि सत्तेहि सद्धिं संसन्दन्ति समेन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘संसग्गा वनथो जातो, असंसग्गेन छिज्जति;

परित्तं ¶ ¶ दारुमारुय्ह, यथा सीदे महण्णवे.

‘‘एवं ¶ कुसीतमागम्म, साधुजीवीपि सीदति;

तस्मा तं परिवज्जेय्य, कुसीतं हीनवीरियं.

‘‘पविवित्तेहि अरियेहि, पहितत्तेहि झायिभि;

निच्चं आरद्धवीरियेहि, पण्डितेहि सहावसे’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. परिहानसुत्तं

७९. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मा सेखस्स भिक्खुनो परिहानाय संवत्तन्ति. कतमे तयो? इध, भिक्खवे, सेखो भिक्खु कम्मारामो होति, कम्मरतो, कम्मारामतमनुयुत्तो; भस्सारामो होति, भस्सरतो, भस्सारामतमनुयुत्तो; निद्दारामो होति, निद्दारतो, निद्दारामतमनुयुत्तो. इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मा सेखस्स भिक्खुनो परिहानाय संवत्तन्ति.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, धम्मा सेखस्स भिक्खुनो अपरिहानाय संवत्तन्ति. कतमे तयो? इध, भिक्खवे, सेखो भिक्खु न कम्मारामो होति, न कम्मरतो, न कम्मारामतमनुयुत्तो; न भस्सारामो होति, न भस्सरतो, न भस्सारामतमनुयुत्तो; न निद्दारामो होति, न निद्दारतो ¶ ¶ , न निद्दारामतमनुयुत्तो. इमे खो, भिक्खवे, तयो धम्मा सेखस्स भिक्खुनो अपरिहानाय संवत्तन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कम्मारामो भस्सारामो [भस्सरतो (सब्बथ)], निद्दारामो च उद्धतो;

अभब्बो ¶ तादिसो भिक्खु, फुट्ठुं सम्बोधिमुत्तमं.

‘‘तस्मा हि अप्पकिच्चस्स, अप्पमिद्धो अनुद्धतो;

भब्बो सो तादिसो भिक्खु, फुट्ठुं सम्बोधिमुत्तम’’न्ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

ततियो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

द्वे दिट्ठी निस्सरणं रूपं, पुत्तो अवुट्ठिकेन च;

सुखा च भिदुरो [भिन्दना (सब्बत्थ)] धातु, परिहानेन ते दसाति.

४. चतुत्थवग्गो

१. वितक्कसुत्तं

८०. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, अकुसलवितक्का. कतमे तयो? अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्को, लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो वितक्को, परानुद्दयतापटिसंयुत्तो वितक्को. इमे खो, भिक्खवे, तयो अकुसलवितक्का’’ति ¶ . एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अनवञ्ञत्तिसंयुत्तो, लाभसक्कारगारवो;

सहनन्दी अमच्चेहि, आरा संयोजनक्खया.

‘‘यो च पुत्तपसुं हित्वा, विवाहे संहरानि [सङ्गहानि (क. सी. स्या. पी.)] च;

भब्बो सो तादिसो भिक्खु, फुट्ठुं सम्बोधिमुत्तम’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. सक्कारसुत्तं

८१. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘दिट्ठा ¶ ¶ मया, भिक्खवे, सत्ता सक्कारेन अभिभूता, परियादिन्नचित्ता, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना.

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता असक्कारेन अभिभूता, परियादिन्नचित्ता, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना.

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता सक्कारेन च असक्कारेन च तदुभयेन अभिभूता, परियादिन्नचित्ता, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं ¶ निरयं उपपन्ना.

‘‘तं खो पनाहं, भिक्खवे, नाञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा सुत्वा वदामि; ( ) [(दिट्ठा मया भिक्खवे सत्ता सक्कारेन अभिभूता. …पे… असक्कारेन अभिभूता …पे… सक्कारेन च असक्कारेन च तदुभयेन अभिभूता परियादिन्नचित्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना.) (स्या.) पुरिमवग्गे मिच्छादिट्ठिकसम्मादिट्ठिकसुत्तेहि पन समेति, अन्वयब्यतिरेकवाक्यानं पन अनन्तरितत्ता पासंसतरा.)] अपि च, भिक्खवे, यदेव मे सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तमेवाहं वदामि.

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता सक्कारेन अभिभूता, परियादिन्नचित्ता, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना.

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता असक्कारेन अभिभूता, परियादिन्नचित्ता, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं ¶ उपपन्ना.

‘‘दिट्ठा मया, भिक्खवे, सत्ता सक्कारेन च असक्कारेन च तदुभयेन अभिभूता, परियादिन्नचित्ता, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यस्स सक्करियमानस्स, असक्कारेन चूभयं;

समाधि न विकम्पति, अप्पमादविहारिनो [अप्पमाणविहारिनो (सी. अट्ठ.)].

‘‘तं ¶ झायिनं साततिकं, सुखुमं दिट्ठिविपस्सकं ¶ ;

उपादानक्खयारामं, आहु सप्पुरिसो इती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. देवसद्दसुत्तं

८२. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, देवेसु देवसद्दा निच्छरन्ति समया समयं उपादाय. कतमे तयो? यस्मिं, भिक्खवे, समये अरियसावको केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बज्जाय चेतेति, तस्मिं समये [तस्मिं भिक्खवे समये (पी. क.)] देवेसु देवसद्दो निच्छरति – ‘एसो अरियसावको मारेन सद्धिं सङ्गामाय चेतेती’ति. अयं, भिक्खवे, पठमो देवेसु देवसद्दो निच्छरति समया समयं उपादाय.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, यस्मिं समये अरियसावको सत्तन्नं बोधिपक्खियानं धम्मानं भावनानुयोगमनुयुत्तो विहरति, तस्मिं समये देवेसु देवसद्दो निच्छरति – ‘एसो अरियसावको मारेन सद्धिं सङ्गामेती’ति. अयं, भिक्खवे, दुतियो देवेसु देवसद्दो निच्छरति समया समयं उपादाय.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, यस्मिं समये अरियसावको आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज ¶ विहरति, तस्मिं समये देवेसु देवसद्दो निच्छरति – ‘एसो अरियसावको विजितसङ्गामो तमेव सङ्गामसीसं अभिविजिय अज्झावसती’ति. अयं, भिक्खवे, ततियो देवेसु देवसद्दो निच्छरति समया समयं उपादाय. इमे खो, भिक्खवे, तयो देवेसु देवसद्दा निच्छरन्ति समया समयं उपादाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘दिस्वा ¶ विजितसङ्गामं, सम्मासम्बुद्धसावकं;

देवतापि नमस्सन्ति, महन्तं वीतसारदं.

‘‘नमो ¶ ते पुरिसाजञ्ञ, यो त्वं दुज्जयमज्झभू;

जेत्वान मच्चुनो सेनं, विमोक्खेन अनावरं.

‘‘इति हेतं नमस्सन्ति, देवता पत्तमानसं;

तञ्हि तस्स न पस्सन्ति, येन मच्चुवसं वजे’’ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. पञ्चपुब्बनिमित्तसुत्तं

८३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘यदा, भिक्खवे, देवो देवकाया चवनधम्मो होति, पञ्चस्स पुब्बनिमित्तानि पातुभवन्ति – माला मिलायन्ति, वत्थानि किलिस्सन्ति, कच्छेहि सेदा मुच्चन्ति, काये दुब्बण्णियं ओक्कमति, सके देवो देवासने नाभिरमतीति. तमेनं, भिक्खवे, देवा ‘चवनधम्मो अयं देवपुत्तो’ति इति विदित्वा तीहि वाचाहि अनुमोदेन्ति [अनुमोदन्ति (सी. स्या. पी.)] – ‘इतो, भो, सुगतिं गच्छ, सुगतिं गन्त्वा ¶ सुलद्धलाभं लभ, सुलद्धलाभं लभित्वा सुप्पतिट्ठितो भवाही’’’ति.

एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किन्नु खो, भन्ते, देवानं सुगतिगमनसङ्खातं; किञ्च, भन्ते, देवानं सुलद्धलाभसङ्खातं ¶ ; किं पन, भन्ते, देवानं सुप्पतिट्ठितसङ्खात’’न्ति?

‘‘मनुस्सत्तं खो, भिक्खु [भिक्खवे (स्या. पी.)], देवानं सुगतिगमनसङ्खातं; यं मनुस्सभूतो समानो तथागतप्पवेदिते धम्मविनये सद्धं पटिलभति. इदं खो, भिक्खु [भिक्खवे (स्या. पी.)], देवानं सुलद्धलाभसङ्खातं; सा खो पनस्स सद्धा निविट्ठा होति मूलजाता पतिट्ठिता दळ्हा असंहारिया समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं. इदं खो, भिक्खु [भिक्खवे (स्या. पी.)], देवानं सुप्पतिट्ठितसङ्खात’’न्ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यदा देवो देवकाया, चवति आयुसङ्खया;

तयो सद्दा निच्छरन्ति, देवानं अनुमोदतं.

‘‘‘इतो ¶ भो सुगतिं गच्छ, मनुस्सानं सहब्यतं;

मनुस्सभूतो सद्धम्मे, लभ सद्धं अनुत्तरं.

‘‘‘सा ते सद्धा निविट्ठस्स, मूलजाता पतिट्ठिता;

यावजीवं ¶ असंहीरा, सद्धम्मे सुप्पवेदिते.

‘‘‘कायदुच्चरितं ¶ हित्वा, वचीदुच्चरितानि च;

मनोदुच्चरितं हित्वा, यञ्चञ्ञं दोससञ्हितं.

‘‘‘कायेन कुसलं कत्वा, वाचाय कुसलं बहुं;

मनसा कुसलं कत्वा, अप्पमाणं निरूपधिं.

‘‘‘ततो ओपधिकं पुञ्ञं, कत्वा दानेन तं बहुं;

अञ्ञेपि मच्चे सद्धम्मे, ब्रह्मचरिये निवेसय’ [निवेसये (सी. स्या.)].

‘‘इमाय अनुकम्पाय, देवा देवं यदा विदू;

चवन्तं ¶ अनुमोदेन्ति, एहि देव पुनप्पुन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. बहुजनहितसुत्तं

८४. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे पुग्गला लोके उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं. कतमे तयो? इध, भिक्खवे, तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो ¶ पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा. सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति. अयं, भिक्खवे, पठमो पुग्गलो लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तस्सेव सत्थु [सत्थुनो (स्या.)] सावको अरहं होति खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो ¶ सम्मदञ्ञा विमुत्तो. सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति. अयं, भिक्खवे, दुतियो पुग्गलो लोके उप्पज्जमानो ¶ उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तस्सेव सत्थु सावको सेखो होति पाटिपदो बहुस्सुतो सीलवतूपपन्नो. सोपि [सो (?)] धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं ¶ सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति. अयं, भिक्खवे, ततियो पुग्गलो लोके उप्पज्जमानो उप्पज्जति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानं. इमे खो, भिक्खवे, तयो पुग्गला लोके उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सान’’न्ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सत्था हि लोके पठमो महेसि, तस्सन्वयो सावको भावितत्तो;

अथापरो ¶ पाटिपदोपि सेखो, बहुस्सुतो सीलवतूपपन्नो.

‘‘एते तयो देवमनुस्ससेट्ठा, पभङ्करा धम्ममुदीरयन्ता;

अपापुरन्ति [अपापुरेन्ति (क.)] अमतस्स द्वारं, योगा पमोचेन्ति [यागा पमुच्चन्ति (सी.), योगा मोचन्ति (स्या.)] हुज्जनं ते.

‘‘ये सत्थवाहेन अनुत्तरेन, सुदेसितं मग्गमनुक्कमन्ति [मग्गमनुग्गमन्ति (सी. क.)];

इधेव दुक्खस्स करोन्ति अन्तं, ये अप्पमत्ता सुगतस्स सासने’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. असुभानुपस्सीसुत्तं

८५. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘असुभानुपस्सी, भिक्खवे, कायस्मिं विहरथ; आनापानस्सति च वो अज्झत्तं परिमुखं सूपट्ठिता होतु; सब्बसङ्खारेसु अनिच्चानुपस्सिनो ¶ विहरथ. असुभानुपस्सीनं, भिक्खवे, कायस्मिं विहरतं यो सुभाय धातुया रागानुसयो सो पहीयति [पहिय्यति (क.)]. आनापानस्सतिया अज्झत्तं परिमुखं सूपट्ठितिताय ये बाहिरा ¶ वितक्कासया विघातपक्खिका, ते न होन्ति. सब्बसङ्खारेसु अनिच्चानुपस्सीनं ¶ विहरतं या अविज्जा सा पहीयति, या विज्जा सा उप्पज्जती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘असुभानुपस्सी कायस्मिं, आनापाने पटिस्सतो;

सब्बसङ्खारसमथं, पस्सं आतापि सब्बदा.

‘‘स वे सम्मद्दसो भिक्खु, यतो तत्थ विमुच्चति;

अभिञ्ञावोसितो सन्तो, स वे योगातिगो मुनी’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. धम्मानुधम्मपटिपन्नसुत्तं

८६. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘धम्मानुधम्मपटिपन्नस्स भिक्खुनो अयमनुधम्मो होति वेय्याकरणाय – धम्मानुधम्मपटिपन्नोयन्ति भासमानो धम्मञ्ञेव भासति नो अधम्मं, वितक्कयमानो वा धम्मवितक्कञ्ञेव वितक्केति नो अधम्मवितक्कं, तदुभयं वा पन अभिनिवेज्जेत्वा उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘धम्मारामो ¶ धम्मरतो, धम्मं अनुविचिन्तयं;

धम्मं अनुस्सरं भिक्खु, सद्धम्मा न परिहायति.

‘‘चरं वा यदि वा तिट्ठं, निसिन्नो उद वा सयं;

अज्झत्तं समयं चित्तं, सन्तिमेवाधिगच्छती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. अन्धकरणसुत्तं

८७. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे ¶ , भिक्खवे, अकुसलवितक्का अन्धकरणा अचक्खुकरणा अञ्ञाणकरणा पञ्ञानिरोधिका विघातपक्खिका अनिब्बानसंवत्तनिका ¶ . कतमे तयो? कामवितक्को, भिक्खवे, अन्धकरणो अचक्खुकरणो अञ्ञाणकरणो पञ्ञानिरोधिको विघातपक्खिको अनिब्बानसंवत्तनिको. ब्यापादवितक्को, भिक्खवे, अन्धकरणो अचक्खुकरणो अञ्ञाणकरणो पञ्ञानिरोधिको विघातपक्खिको अनिब्बानसंवत्तनिको. विहिंसावितक्को, भिक्खवे, अन्धकरणो अचक्खुकरणो अञ्ञाणकरणो पञ्ञानिरोधिको विघातपक्खिको अनिब्बानसंवत्तनिको. इमे खो, भिक्खवे, तयो अकुसलवितक्का अन्धकरणा अचक्खुकरणा अञ्ञाणकरणा पञ्ञानिरोधिका विघातपक्खिका अनिब्बानसंवत्तनिका.

‘‘तयोमे, भिक्खवे, कुसलवितक्का अनन्धकरणा चक्खुकरणा ञाणकरणा पञ्ञावुद्धिका अविघातपक्खिका निब्बानसंवत्तनिका. कतमे तयो? नेक्खम्मवितक्को, भिक्खवे, अनन्धकरणो चक्खुकरणो ञाणकरणो पञ्ञावुद्धिको अविघातपक्खिको निब्बानसंवत्तनिको. अब्यापादवितक्को, भिक्खवे, अनन्धकरणो चक्खुकरणो ञाणकरणो पञ्ञावुद्धिको अविघातपक्खिको निब्बानसंवत्तनिको. अविहिंसावितक्को, भिक्खवे, अनन्धकरणो चक्खुकरणो ञाणकरणो पञ्ञावुद्धिको अविघातपक्खिको ¶ निब्बानसंवत्तनिको. इमे खो, भिक्खवे, तयो कुसलवितक्का अनन्धकरणा चक्खुकरणा ञाणकरणा पञ्ञावुद्धिका अविघातपक्खिका निब्बानसंवत्तनिका’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘तयो वितक्के कुसले वितक्कये, तयो ¶ पन अकुसले निराकरे;

स वे वितक्कानि विचारितानि, समेति वुट्ठीव रजं समूहतं;

स वे वितक्कूपसमेन चेतसा, इधेव सो सन्तिपदं समज्झगा’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. अन्तरामलसुत्तं

८८. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, अन्तरामला अन्तराअमित्ता अन्तरासपत्ता अन्तरावधका अन्तरापच्चत्थिका. कतमे तयो? लोभो, भिक्खवे, अन्तरामलो अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो ¶ अन्तरावधको अन्तरापच्चत्थिको. दोसो, भिक्खवे, अन्तरामलो अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो अन्तरावधको अन्तरापच्चत्थिको. मोहो, भिक्खवे, अन्तरामलो अन्तराअमित्तो अन्तरासपत्तो अन्तरावधको अन्तरापच्चत्थिको. इमे खो, भिक्खवे, तयो अन्तरामला अन्तराअमित्ता अन्तरासपत्ता अन्तरावधका अन्तरापच्चत्थिका’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अनत्थजननो लोभो, लोभो चित्तप्पकोपनो;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति.

‘‘लुद्धो ¶ अत्थं न जानाति, लुद्धो धम्मं न पस्सति;

अन्धतमं [अन्धं तमं (सी.)] तदा होति, यं लोभो सहते नरं.

‘‘यो च लोभं पहन्त्वान, लोभनेय्ये न लुब्भति;

लोभो पहीयते तम्हा, उदबिन्दूव पोक्खरा.

‘‘अनत्थजननो ¶ दोसो, दोसो चित्तप्पकोपनो;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति.

‘‘दुट्ठो अत्थं न जानाति, दुट्ठो धम्मं न पस्सति;

अन्धतमं तदा होति, यं दोसो सहते नरं.

‘‘यो च दोसं पहन्त्वान, दोसनेय्ये न दुस्सति;

दोसो पहीयते तम्हा, तालपक्कंव बन्धना.

‘‘अनत्थजननो मोहो, मोहो चित्तप्पकोपनो;

भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झति.

‘‘मूळ्हो अत्थं न जानाति, मूळ्हो धम्मं न पस्सति;

अन्धतमं तदा होति, यं मोहो सहते नरं.

‘‘यो ¶ ¶ ¶ च मोहं पहन्त्वान, मोहनेय्ये न मुय्हति;

मोहं विहन्ति सो सब्बं, आदिच्चोवुदयं तम’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. देवदत्तसुत्तं

८९. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तीहि, भिक्खवे, असद्धम्मेहि अभिभूतो परियादिन्नचित्तो देवदत्तो आपायिको नेरयिको कप्पट्ठो अतेकिच्छो. कतमेहि तीहि? पापिच्छताय, भिक्खवे, अभिभूतो परियादिन्नचित्तो देवदत्तो आपायिको नेरयिको कप्पट्ठो अतेकिच्छो. पापमित्तताय, भिक्खवे, अभिभूतो परियादिन्नचित्तो देवदत्तो आपायिको नेरयिको कप्पट्ठो अतेकिच्छो. सति खो पन उत्तरिकरणीये [उत्तरिं करणीये (स्या.)] ओरमत्तकेन विसेसाधिगमेन [विसेसाधिगमेन च (स्या. पी.)] अन्तरा वोसानं आपादि. इमेहि खो, भिक्खवे, तीहि असद्धम्मेहि अभिभूतो परियादिन्नचित्तो देवदत्तो आपायिको नेरयिको ¶ कप्पट्ठो अतेकिच्छो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘मा जातु कोचि लोकस्मिं, पापिच्छो उदपज्जथ;

तदमिनापि जानाथ, पापिच्छानं यथा गति.

‘‘पण्डितोति ¶ समञ्ञातो, भावितत्तोति सम्मतो;

जलंव यससा अट्ठा, देवदत्तोति विस्सुतो [मे सुतं (पाळियं)].

‘‘सो पमाणमनुचिण्णो [पमादमनुचिण्णो (क. सी. स्या. पी.), समानमनुचिण्णो (अट्ठ.)], आसज्ज नं तथागतं;

अवीचिनिरयं पत्तो, चतुद्वारं भयानकं.

‘‘अदुट्ठस्स हि यो दुब्भे, पापकम्मं अकुब्बतो;

तमेव पापं फुसति [फुस्सेति (स्या.)], दुट्ठचित्तं अनादरं.

‘‘समुद्दं विसकुम्भेन, यो मञ्ञेय्य पदूसितुं;

न सो तेन पदूसेय्य, भेस्मा हि उदधि महा.

‘‘एवमेव ¶ ¶ [एवमेतं (स्या.)] तथागतं, यो वादेन विहिंसति;

सम्मग्गतं ¶ [समग्गतं (सी. क.)] सन्तचित्तं, वादो तम्हि न रूहति.

‘‘तादिसं मित्तं कुब्बेथ, तञ्च सेवेय्य पण्डितो;

यस्स मग्गानुगो भिक्खु, खयं दुक्खस्स पापुणे’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

चतुत्थो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

वितक्कासक्कारसद्द, चवनलोके असुभं;

धम्मअन्धकारमलं, देवदत्तेन ते दसाति.

५. पञ्चमवग्गो

१. अग्गप्पसादसुत्तं

९०. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, अग्गप्पसादा. कतमे तयो? यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा द्विपदा वा चतुप्पदा वा बहुप्पदा [बहुपदा (क.)] वा रूपिनो वा अरूपिनो वा सञ्ञिनो वा असञ्ञिनो वा नेवसञ्ञिनासञ्ञिनो वा, तथागतो तेसं अग्गमक्खायति अरहं सम्मासम्बुद्धो ¶ . ये, भिक्खवे, बुद्धे पसन्ना, अग्गे ते पसन्ना. अग्गे खो पन पसन्नानं अग्गो विपाको होति.

‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता वा असङ्खता वा, विरागो तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं मदनिम्मदनो पिपासविनयो आलयसमुग्घातो वट्टुपच्छेदो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं. ये, भिक्खवे, विरागे धम्मे पसन्ना, अग्गे ते पसन्ना. अग्गे खो पन पसन्नानं अग्गो विपाको होति.

‘‘यावता ¶ , भिक्खवे, सङ्घा वा गणा वा, तथागतसावकसङ्घो तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं चत्तारि पुरिसयुगानि अट्ठ पुरिसपुग्गला ¶ एस ¶ भगवतो सावकसङ्घो आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्स. ये, भिक्खवे, सङ्घे पसन्ना, अग्गे ते पसन्ना. अग्गे खो पन पसन्नानं अग्गो विपाको होति. इमे खो, भिक्खवे, तयो अग्गप्पसादा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अग्गतो वे पसन्नानं, अग्गं धम्मं विजानतं;

अग्गे बुद्धे पसन्नानं, दक्खिणेय्ये अनुत्तरे.

‘‘अग्गे धम्मे पसन्नानं, विरागूपसमे सुखे;

अग्गे सङ्घे पसन्नानं, पुञ्ञक्खेत्ते अनुत्तरे.

‘‘अग्गस्मिं ¶ दानं ददतं, अग्गं पुञ्ञं पवड्ढति;

अग्गं आयु च वण्णो च, यसो कित्ति सुखं बलं.

‘‘अग्गस्स दाता मेधावी, अग्गधम्मसमाहितो;

देवभूतो मनुस्सो वा, अग्गप्पत्तो पमोदती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. जीविकसुत्तं

९१. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘अन्तमिदं, भिक्खवे, जीविकानं यदिदं पिण्डोल्यं. अभिसापोयं [अभिसापायं (सी.), अभिलापायं (स्या. पी.), अभिसपायं (क.)], भिक्खवे, लोकस्मिं – ‘पिण्डोलो विचरसि पत्तपाणी’ति. तञ्च खो एतं, भिक्खवे, कुलपुत्ता उपेन्ति अत्थवसिका, अत्थवसं पटिच्च; नेव राजाभिनीता, न चोराभिनीता, न इणट्टा, न भयट्टा, न आजीविकापकता. अपि च खो ‘ओतिण्णम्हा जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि दुक्खोतिण्णा दुक्खपरेता ¶ , अप्पेव नाम इमस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स अन्तकिरिया पञ्ञायेथा’ति. एवं पब्बजितो चायं, भिक्खवे, कुलपुत्तो सो ¶ च होति अभिज्झालु कामेसु तिब्बसारागो, ब्यापन्नचित्तो पदुट्ठमनसङ्कप्पो, मुट्ठस्सति ¶ असम्पजानो असमाहितो विब्भन्तचित्तो पाकतिन्द्रियो. सेय्यथापि, भिक्खवे, छवालातं उभतोपदित्तं मज्झे गूथगतं नेव गामे कट्ठत्थं फरति ¶ न अरञ्ञेः तथूपमाहं, भिक्खवे, इमं पुग्गलं वदामि गिहिभोगा परिहीनो सामञ्ञत्थञ्च न परिपूरेती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘गिहिभोगा परिहीनो, सामञ्ञत्थञ्च दुब्भगो;

परिधंसमानो पकिरेति, छवालातंव नस्सति.

‘‘कासावकण्ठा बहवो, पापधम्मा असञ्ञता;

पापा पापेहि कम्मेहि, निरयं ते उपपज्जरे.

‘‘सेय्यो अयोगुळो भुत्तो, तत्तो अग्गिसिखूपमो;

यञ्चे भुञ्जेय्य दुस्सीलो, रट्ठपिण्डमसञ्ञतो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. सङ्घाटिकण्णसुत्तं

९२. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘सङ्घाटिकण्णे चेपि, भिक्खवे ¶ , भिक्खु गहेत्वा पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धो अस्स पादे पादं निक्खिपन्तो, सो च होति अभिज्झालु कामेसु तिब्बसारागो ब्यापन्नचित्तो पदुट्ठमनसङ्कप्पो मुट्ठस्सति असम्पजानो असमाहितो विब्भन्तचित्तो पाकतिन्द्रियो; अथ खो सो आरकाव मय्हं, अहञ्च तस्स. तं किस्स हेतु? धम्मञ्हि सो, भिक्खवे, भिक्खु न पस्सति. धम्मं अपस्सन्तो ¶ न मं पस्सति [मं न पस्सति (स्या.)].

‘‘योजनसते चेपि सो, भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य. सो च होति अनभिज्झालु कामेसु न तिब्बसारागो अब्यापन्नचित्तो अपदुट्ठमनसङ्कप्पो उपट्ठितस्सति सम्पजानो समाहितो एकग्गचित्तो संवुतिन्द्रियो; अथ खो सो सन्तिकेव मय्हं, अहञ्च तस्स. तं किस्स हेतु? धम्मं हि सो, भिक्खवे, भिक्खु पस्सति; धम्मं पस्सन्तो मं पस्सती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अनुबन्धोपि ¶ चे अस्स, महिच्छो च विघातवा;

एजानुगो अनेजस्स, निब्बुतस्स अनिब्बुतो;

गिद्धो सो वीतगेधस्स, पस्स यावञ्च आरका.

‘‘यो ¶ च धम्ममभिञ्ञाय, धम्ममञ्ञाय पण्डितो;

रहदोव ¶ निवाते च, अनेजो वूपसम्मति.

‘‘अनेजो सो अनेजस्स, निब्बुतस्स च निब्बुतो;

अगिद्धो वीतगेधस्स, पस्स यावञ्च सन्तिके’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. अग्गिसुत्तं

९३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तयोमे, भिक्खवे, अग्गी. कतमे तयो? रागग्गि, दोसग्गि, मोहग्गि – इमे खो, भिक्खवे, तयो अग्गी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘रागग्गि दहति मच्चे, रत्ते कामेसु मुच्छिते;

दोसग्गि पन ब्यापन्ने, नरे पाणातिपातिनो.

‘‘मोहग्गि पन सम्मूळ्हे, अरियधम्मे अकोविदे;

एते अग्गी अजानन्ता, सक्कायाभिरता पजा.

‘‘ते वड्ढयन्ति निरयं, तिरच्छानञ्च योनियो;

असुरं ¶ ¶ पेत्तिविसयं, अमुत्ता मारबन्धना.

‘‘ये च रत्तिन्दिवा युत्ता, सम्मासम्बुद्धसासने;

ते निब्बापेन्ति रागग्गिं, निच्चं असुभसञ्ञिनो.

‘‘दोसग्गिं ¶ पन मेत्ताय, निब्बापेन्ति नरुत्तमा;

मोहग्गिं पन पञ्ञाय, यायं निब्बेधगामिनी.

‘‘ते निब्बापेत्वा निपका, रत्तिन्दिवमतन्दिता;

असेसं परिनिब्बन्ति, असेसं दुक्खमच्चगुं.

‘‘अरियद्दसा वेदगुनो, सम्मदञ्ञाय पण्डिता;

जातिक्खयमभिञ्ञाय, नागच्छन्ति पुनब्भव’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. उपपरिक्खसुत्तं

९४. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तथा तथा, भिक्खवे, भिक्खु उपपरिक्खेय्य ¶ यथा यथास्स [यथा यथा (बहूसु)] उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य. बहिद्धा, भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सत्तसङ्गप्पहीनस्स, नेत्तिच्छिन्नस्स भिक्खुनो;

विक्खीणो जातिसंसारो, नत्थि तस्स पुनब्भवो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. कामूपपत्तिसुत्तं

९५. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, कामूपपत्तियो [कामुप्पत्तियो (सी.)]. कतमा तिस्सो? पच्चुपट्ठितकामा, निम्मानरतिनो ¶ , परनिम्मितवसवत्तिनो – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो कामूपपत्तियो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘पच्चुपट्ठितकामा च, ये देवा वसवत्तिनो;

निम्मानरतिनो देवा, ये चञ्ञे कामभोगिनो;

इत्थभावञ्ञथाभावं ¶ , संसारं नातिवत्तरे.

‘‘एतमादीनवं ञत्वा, कामभोगेसु पण्डितो;

सब्बे परिच्चजे कामे, ये दिब्बा ये च मानुसा.

‘‘पियरूपसातगधितं ¶ , छेत्वा सोतं दुरच्चयं;

असेसं परिनिब्बन्ति, असेसं दुक्खमच्चगुं.

‘‘अरियद्दसा वेदगुनो, सम्मदञ्ञाय पण्डिता;

जातिक्खयमभिञ्ञाय, नागच्छन्ति पुनब्भव’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. कामयोगसुत्तं

९६. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘कामयोगयुत्तो, भिक्खवे, भवयोगयुत्तो आगामी होति आगन्ता [आगन्त्वा (स्या. क.)] इत्थत्तं. कामयोगविसंयुत्तो, भिक्खवे, भवयोगयुत्तो अनागामी होति अनागन्ता इत्थत्तं. कामयोगविसंयुत्तो, भिक्खवे, भवयोगविसंयुत्तो अरहा होति, खीणासवो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कामयोगेन संयुत्ता, भवयोगेन चूभयं;

सत्ता ¶ गच्छन्ति संसारं, जातिमरणगामिनो.

‘‘ये च कामे पहन्त्वान, अप्पत्ता आसवक्खयं;

भवयोगेन संयुत्ता, अनागामीति वुच्चरे.

‘‘ये ¶ च खो छिन्नसंसया, खीणमानपुनब्भवा;

ते वे पारङ्गता लोके, ये पत्ता आसवक्खय’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

कल्याणसीलसुत्तं

९७. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘कल्याणसीलो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणधम्मो कल्याणपञ्ञो इमस्मिं धम्मविनये ‘केवली वुसितवा उत्तमपुरिसो’ति वुच्चति –

‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु कल्याणसीलो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति, आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणसीलो होति. इति कल्याणसीलो.

‘‘कल्याणधम्मो ¶ च कथं होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सत्तन्नं बोधिपक्खियानं धम्मानं भावनानुयोगमनुयुत्तो विहरति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणधम्मो होति. इति कल्याणसीलो, कल्याणधम्मो.

‘‘कल्याणपञ्ञो च कथं होति ¶ ? इध, भिक्खवे, भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु कल्याणपञ्ञो होति.

‘‘इति कल्याणसीलो कल्याणधम्मो कल्याणपञ्ञो इमस्मिं धम्मविनये ‘केवली वुसितवा उत्तमपुरिसो’ति वुच्चती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यस्स ¶ कायेन वाचाय, मनसा नत्थि दुक्कटं;

तं वे कल्याणसीलोति, आहु भिक्खुं हिरीमनं [हिरीमतं (स्या. क.)].

‘‘यस्स धम्मा सुभाविता, सत्त [पत्त (सब्बत्थ)] सम्बोधिगामिनो;

तं वे कल्याणधम्मोति, आहु भिक्खुं अनुस्सदं.

‘‘यो दुक्खस्स पजानाति, इधेव खयमत्तनो;

तं वे कल्याणपञ्ञोति, आहु भिक्खुं अनासवं.

‘‘तेहि धम्मेहि सम्पन्नं, अनीघं छिन्नसंसयं;

असितं ¶ सब्बलोकस्स, आहु सब्बपहायिन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. दानसुत्तं

९८. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘द्वेमानि ¶ , भिक्खवे, दानानि – आमिसदानञ्च धम्मदानञ्च. एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं द्विन्नं दानानं यदिदं – धम्मदानं.

‘‘द्वेमे, भिक्खवे, संविभागा – आमिससंविभागो च धम्मसंविभागो च. एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं द्विन्नं संविभागानं यदिदं – धम्मसंविभागो.

‘‘द्वेमे ¶ , भिक्खवे, अनुग्गहा – आमिसानुग्गहो च धम्मानुग्गहो च. एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं द्विन्नं अनुग्गहानं यदिदं – धम्मानुग्गहो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यमाहु दानं परमं अनुत्तरं, यं संविभागं भगवा अवण्णयि [अवण्णयी (सी.)];

अग्गम्हि खेत्तम्हि पसन्नचित्तो, विञ्ञू पजानं को न यजेथ काले.

‘‘ये ¶ चेव भासन्ति सुणन्ति चूभयं, पसन्नचित्ता सुगतस्स सासने;

तेसं सो अत्थो परमो विसुज्झति, ये अप्पमत्ता सुगतस्स सासने’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. तेविज्जसुत्तं

९९. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘धम्मेनाहं, भिक्खवे, तेविज्जं ब्राह्मणं पञ्ञापेमि, नाञ्ञं लपितलापनमत्तेन.

‘‘कथञ्चाहं, भिक्खवे, धम्मेन तेविज्जं ब्राह्मणं पञ्ञापेमि, नाञ्ञं लपितलापनमत्तेन? इध, भिक्खवे, भिक्खु अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं ¶ – एकम्पि ¶ जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – ‘अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो. सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं. तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो. सो ततो चुतो इधूपपन्नो’ति ¶ . इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति. अयमस्स पठमा विज्जा अधिगता होति, अविज्जा विहता, विज्जा उप्पन्ना, तमो विहतो, आलोको उप्पन्नो, यथा तं अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना. ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना. इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता ¶ मनोसुचरितेन ¶ समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना. ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’ति. इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन ¶ अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति. अयमस्स दुतिया विज्जा अधिगता होति, अविज्जा विहता, विज्जा उप्पन्ना, तमो विहतो, आलोको उप्पन्नो, यथा तं अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. अयमस्स ततिया विज्जा अधिगता होति, अविज्जा विहता, विज्जा उप्पन्ना, तमो विहतो, आलोको उप्पन्नो, यथा तं अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो. एवं खो अहं, भिक्खवे, धम्मेन तेविज्जं ब्राह्मणं पञ्ञापेमि, नाञ्ञं लपितलापनमत्तेना’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘पुब्बेनिवासं योवेदि [योवेदि (सब्बत्थ)], सग्गापायञ्च पस्सति;

अथो [अथ (स्या. क.)] जातिक्खयं पत्तो, अभिञ्ञावोसितो मुनि.

‘‘एताहि ¶ ¶ तीहि विज्जाहि, तेविज्जो होति ब्राह्मणो;

तमहं वदामि तेविज्जं, नाञ्ञं लपितलापन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

पञ्चमो वग्गो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं –

पसाद जीवित सङ्घाटि ¶ , अग्गि उपपरिक्खया;

उपपत्ति [उप्पत्ति (सी.)] काम कल्याणं, दानं धम्मेन ते दसाति.

तिकनिपातो निट्ठितो.

४. चतुक्कनिपातो

१. ब्राह्मणधम्मयागसुत्तं

१००. वुत्तञ्हेतं ¶ ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘अहमस्मि, भिक्खवे, ब्राह्मणो याचयोगो सदा पयतपाणि [पयतपाणी (सी. स्या.)] अन्तिमदेहधरो अनुत्तरो भिसक्को सल्लकत्तो. तस्स मे तुम्हे पुत्ता ओरसा मुखतो जाता धम्मजा धम्मनिम्मिता धम्मदायादा, नो आमिसदायादा.

‘‘द्वेमानि, भिक्खवे, दानानि – आमिसदानञ्च ¶ धम्मदानञ्च. एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं द्विन्नं दानानं यदिदं – धम्मदानं.

‘‘द्वेमे, भिक्खवे, संविभागा – आमिससंविभागो च धम्मसंविभागो च. एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं द्विन्नं संविभागानं यदिदं – धम्मसंविभागो.

‘‘द्वेमे, भिक्खवे, अनुग्गहा – आमिसानुग्गहो च धम्मानुग्गहो च. एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं द्विन्नं अनुग्गहानं यदिदं – धम्मानुग्गहो.

‘‘द्वेमे, भिक्खवे, यागा – आमिसयागो च धम्मयागो च. एतदग्गं, भिक्खवे, इमेसं द्विन्नं यागानं यदिदं – धम्मयागो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यो ¶ धम्मयागं अयजी अमच्छरी, तथागतो सब्बभूतानुकम्पी [सब्बसत्तानुकम्पी (स्या.) अट्ठकथायम्पि];

तं तादिसं देवमनुस्ससेट्ठं, सत्ता नमस्सन्ति भवस्स पारगु’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पठमं.

२. सुलभसुत्तं

१०१. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अप्पानि चेव सुलभानि च, तानि च अनवज्जानि. कतमानि चत्तारि? पंसुकूलं, भिक्खवे, चीवरानं अप्पञ्च सुलभञ्च, तञ्च अनवज्जं. पिण्डियालोपो ¶ , भिक्खवे, भोजनानं अप्पञ्च सुलभञ्च, तञ्च अनवज्जं. रुक्खमूलं, भिक्खवे ¶ , सेनासनानं अप्पञ्च सुलभञ्च, तञ्च अनवज्जं. पूतिमुत्तं, भिक्खवे, भेसज्जानं अप्पञ्च सुलभञ्च तञ्च अनवज्जं. इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अप्पानि चेव सुलभानि च, तानि च अनवज्जानि. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु अप्पेन च तुट्ठो होति सुलभेन च (अनवज्जेन च) [(…) नत्थि सी. पी. क. पोत्थकेसु च अङ्गुत्तरे च], इमस्साहं अञ्ञतरं सामञ्ञङ्गन्ति वदामी’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘अनवज्जेन तुट्ठस्स, अप्पेन सुलभेन च;

न सेनासनमारब्भ, चीवरं पानभोजनं;

विघातो होति चित्तस्स, दिसा नप्पटिहञ्ञति.

‘‘ये चस्स [येपस्स (स्या.)] धम्मा अक्खाता, सामञ्ञस्सानुलोमिका;

अधिग्गहिता तुट्ठस्स, अप्पमत्तस्स भिक्खुनो’’ति [सिक्खतोति (सी. क.)].

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दुतियं.

३. आसवक्खयसुत्तं

१०२. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘जानतोहं, भिक्खवे, पस्सतो आसवानं खयं वदामि ¶ , नो अजानतो नो अपस्सतो. किञ्च, भिक्खवे, जानतो, किं पस्सतो आसवानं खयो होति? इदं दुक्खन्ति, भिक्खवे, जानतो पस्सतो आसवानं खयो ¶ होति. अयं दुक्खसमुदयोति, भिक्खवे, जानतो पस्सतो आसवानं खयो होति. अयं दुक्खनिरोधोति, भिक्खवे, जानतो पस्सतो आसवानं खयो होति. अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति, भिक्खवे, जानतो पस्सतो आसवानं खयो होति. एवं खो ¶ , भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो आसवानं खयो होती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सेखस्स सिक्खमानस्स, उजुमग्गानुसारिनो;

खयस्मिं पठमं ञाणं, ततो अञ्ञा अनन्तरा.

‘‘ततो ¶ अञ्ञा विमुत्तस्स, विमुत्तिञाणमुत्तमं;

उप्पज्जति खये ञाणं, खीणा संयोजना इति.

‘‘न त्वेविदं कुसीतेन, बालेनमविजानता;

निब्बानं अधिगन्तब्बं, सब्बगन्थप्पमोचन’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. ततियं.

४. समणब्राह्मणसुत्तं

१०३. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा ¶ वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं नप्पजानन्ति; ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति; ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति; ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति – न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा ¶ उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानन्ति; ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानन्ति; ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानन्ति; ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानन्ति – ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘ये ¶ ¶ दुक्खं नप्पजानन्ति, अथो दुक्खस्स सम्भवं;

यत्थ च सब्बसो दुक्खं, असेसं उपरुज्झति;

तञ्च मग्गं न जानन्ति, दुक्खूपसमगामिनं.

‘‘चेतोविमुत्तिहीना ते, अथो पञ्ञाविमुत्तिया;

अभब्बा ते अन्तकिरियाय, ते वे जातिजरूपगा.

‘‘ये ¶ च दुक्खं पजानन्ति, अथो दुक्खस्स सम्भवं;

यत्थ च सब्बसो दुक्खं, असेसं उपरुज्झति;

तञ्च मग्गं पजानन्ति, दुक्खूपसमगामिनं.

‘‘चेतोविमुत्तिसम्पन्ना, अथो पञ्ञाविमुत्तिया;

भब्बा ते अन्तकिरियाय, न ते जातिजरूपगा’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. चतुत्थं.

५. सीलसम्पन्नसुत्तं

१०४. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘ये ते, भिक्खवे, भिक्खू सीलसम्पन्ना समाधिसम्पन्ना ¶ पञ्ञासम्पन्ना विमुत्तिसम्पन्ना विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्ना ओवादका ¶ विञ्ञापका सन्दस्सका समादपका समुत्तेजका सम्पहंसका अलंसमक्खातारो सद्धम्मस्स दस्सनम्पहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहूपकारं वदामि; सवनम्पहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहूपकारं वदामि; उपसङ्कमनम्पहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहूपकारं वदामि; पयिरुपासनम्पहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहूपकारं वदामि; अनुस्सरणम्पहं, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहूपकारं वदामि; अनुपब्बज्जम्पहं [अनुस्सतिम्पहं (स्या.)], भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं बहूपकारं वदामि. तं किस्स हेतु? तथारूपे, भिक्खवे, भिक्खू सेवतो भजतो पयिरुपासतो अपरिपूरोपि सीलक्खन्धो भावनापारिपूरिं गच्छति, अपरिपूरोपि समाधिक्खन्धो भावनापारिपूरिं गच्छति, अपरिपूरोपि ¶ पञ्ञाक्खन्धो भावनापारिपूरिं गच्छति, अपरिपूरोपि विमुत्तिक्खन्धो भावनापारिपूरिं गच्छति, अपरिपूरोपि विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धो भावनापारिपूरिं गच्छति. एवरूपा च ते, भिक्खवे, भिक्खू सत्थारोतिपि ¶ वुच्चन्ति, सत्थवाहातिपि वुच्चन्ति, रणञ्जहातिपि वुच्चन्ति, तमोनुदातिपि वुच्चन्ति, आलोककरातिपि वुच्चन्ति, ओभासकरातिपि वुच्चन्ति, पज्जोतकरातिपि वुच्चन्ति, उक्काधारातिपि वुच्चन्ति, पभङ्करातिपि वुच्चन्ति, अरियातिपि वुच्चन्ति, चक्खुमन्तोतिपि वुच्चन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘पामोज्जकरणं ¶ ठानं [… करणठानं (सी. स्या.)], एतं होति विजानतं;

यदिदं भावितत्तानं, अरियानं धम्मजीविनं.

‘‘ते जोतयन्ति सद्धम्मं, भासयन्ति पभङ्करा;

आलोककरणा ¶ धीरा, चक्खुमन्तो रणञ्जहा.

‘‘येसं वे सासनं सुत्वा, सम्मदञ्ञाय पण्डिता;

जातिक्खयमभिञ्ञाय ¶ , नागच्छन्ति पुनब्भव’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. पञ्चमं.

६. तण्हुप्पादसुत्तं

१०५. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, तण्हुप्पादा, यत्थ भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति. कतमे चत्तारो? चीवरहेतु वा, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति; पिण्डपातहेतु वा, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति; सेनासनहेतु वा, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति; इतिभवाभवहेतु वा, भिक्खवे, भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति. इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो तण्हुप्पादा यत्थ भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धान संसरं;

इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति.

‘‘एतमादीनवं ¶ ञत्वा, तण्हं दुक्खस्स सम्भवं;

वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. छट्ठं.

७. सब्रह्मकसुत्तं

१०६. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘सब्रह्मकानि, भिक्खवे, तानि कुलानि येसं पुत्तानं मातापितरो अज्झागारे पूजिता होन्ति. सपुब्बदेवतानि ¶ , भिक्खवे, तानि कुलानि येसं ¶ पुत्तानं मातापितरो अज्झागारे पूजिता होन्ति. सपुब्बाचरियकानि, भिक्खवे, तानि कुलानि येसं पुत्तानं मातापितरो अज्झागारे पूजिता होन्ति. साहुनेय्यकानि, भिक्खवे, तानि ¶ कुलानि येसं पुत्तानं मातापितरो अज्झागारे पूजिता होन्ति.

‘‘‘ब्रह्मा’ति, भिक्खवे, मातापितूनं एतं अधिवचनं. ‘पुब्बदेवता’ति, भिक्खवे, मातापितूनं एतं अधिवचनं. ‘पुब्बाचरिया’ति, भिक्खवे, मातापितूनं एतं अधिवचनं. ‘आहुनेय्या’ति, भिक्खवे, मातापितूनं एतं अधिवचनं. तं किस्स हेतु? बहुकारा, भिक्खवे, मातापितरो पुत्तानं आपादका पोसका इमस्स लोकस्स दस्सेतारो’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘ब्रह्माति मातापितरो, पुब्बाचरियाति वुच्चरे;

आहुनेय्या च पुत्तानं, पजाय अनुकम्पका.

‘‘तस्मा हि ने नमस्सेय्य, सक्करेय्य च पण्डितो;

अन्नेन ¶ अथ पानेन, वत्थेन सयनेन च;

उच्छादनेन न्हापनेन [नहापनेन (सी.)], पादानं धोवनेन च.

‘‘ताय नं पारिचरियाय, मातापितूसु पण्डिता;

इधेव नं पसंसन्ति, पेच्च सग्गे पमोदती’’ति.

अयम्पि ¶ अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. सत्तमं.

८. बहुकारसुत्तं

१०७. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘बहुकारा [बहूपकारा (सी. पी.)], भिक्खवे, ब्राह्मणगहपतिका तुम्हाकं ये वो [ये ते (सब्बत्थ)] पच्चुपट्ठिता चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेहि. तुम्हेपि, भिक्खवे, बहुकारा ब्राह्मणगहपतिकानं यं [ये (?)] नेसं धम्मं देसेथ आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेथ. एवमिदं, भिक्खवे, अञ्ञमञ्ञं निस्साय ब्रह्मचरियं वुस्सति ओघस्स नित्थरणत्थाय सम्मा दुक्खस्स अन्तकिरियाया’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सागारा ¶ ¶ अनगारा च, उभो अञ्ञोञ्ञनिस्सिता;

आराधयन्ति सद्धम्मं, योगक्खेमं अनुत्तरं.

‘‘सागारेसु ¶ च चीवरं, पच्चयं सयनासनं;

अनगारा पटिच्छन्ति, परिस्सयविनोदनं.

‘‘सुगतं [पुग्गलं (सी. क.)] पन निस्साय, गहट्ठा घरमेसिनो;

सद्दहाना अरहतं, अरियपञ्ञाय झायिनो.

‘‘इध धम्मं चरित्वान, मग्गं सुगतिगामिनं;

नन्दिनो देवलोकस्मिं, मोदन्ति कामकामिनो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. अट्ठमं.

९. कुहसुत्तं

१०८. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘ये केचि, भिक्खवे, भिक्खू कुहा थद्धा लपा सिङ्गी उन्नळा असमाहिता, न मे ते ¶ , भिक्खवे, भिक्खू मामका. अपगता च ते, भिक्खवे, भिक्खू इमस्मा धम्मविनया; न च ते [न च ते भिक्खवे भिक्खू (सी. पी. क.)] इमस्मिं धम्मविनये ¶ वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जन्ति. ये च खो, भिक्खवे, भिक्खू निक्कुहा निल्लपा धीरा अत्थद्धा सुसमाहिता, ते खो मे, भिक्खवे, भिक्खू मामका. अनपगता च ते, भिक्खवे, भिक्खू इमस्मा धम्मविनया; ते च इमस्मिं धम्मविनये [इमस्मिं च ते धम्मविनये (स्या.), ते भिक्खवे भिक्खू इमस्मिं धम्मविनये (क.)] वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जन्ती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘कुहा थद्धा लपा सिङ्गी, उन्नळा असमाहिता;

न ते धम्मे विरूहन्ति, सम्मासम्बुद्धदेसिते.

‘‘निक्कुहा निल्लपा धीरा, अत्थद्धा सुसमाहिता;

ते वे धम्मे विरूहन्ति, सम्मासम्बुद्धदेसिते’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. नवमं.

१०. नदीसोतसुत्तं

१०९. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसो नदिया सोतेन ¶ ओवुय्हेय्य पियरूपसातरूपेन. तमेनं चक्खुमा पुरिसो तीरे ठितो दिस्वा एवं वदेय्य – ‘किञ्चापि खो त्वं, अम्भो पुरिस, नदिया सोतेन ओवुय्हसि पियरूपसातरूपेन, अत्थि चेत्थ हेट्ठा रहदो सऊमि सावट्टो सगहो सरक्खसो यं त्वं, अम्भो पुरिस, रहदं पापुणित्वा मरणं वा निगच्छसि मरणमत्तं वा दुक्ख’न्ति. अथ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो तस्स पुरिसस्स सद्दं सुत्वा हत्थेहि च पादेहि च पटिसोतं वायमेय्य.

‘‘उपमा खो मे अयं, भिक्खवे, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय. अयं चेत्थ [अयं चेवेत्थ (स्या.)] अत्थो – ‘नदिया सोतो’ति खो, भिक्खवे, तण्हायेतं अधिवचनं.

‘‘‘पियरूपं सातरूप’न्ति खो, भिक्खवे, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं.

‘‘‘हेट्ठा ¶ रहदो’ति खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं अधिवचनं;

‘‘‘ऊमिभय’न्ति खो [सञीमीति खो (बहूसु)], भिक्खवे, कोधुपायासस्सेतं अधिवचनं;

‘‘‘आवट्ट’न्ति खो [सावट्टोति खो (बहूसु)], भिक्खवे, पञ्चन्नेतं कामगुणानं अधिवचनं;

‘‘‘गहरक्खसो’ति खो [सगहो सरक्खसोति खो (बहूसु)], भिक्खवे, मातुगामस्सेतं अधिवचनं;

‘‘‘पटिसोतो’ति ¶ खो, भिक्खवे, नेक्खम्मस्सेतं अधिवचनं;

‘‘‘हत्थेहि च पादेहि च वायामो’ति खो, भिक्खवे, वीरियारम्भस्सेतं अधिवचनं;

‘‘‘चक्खुमा पुरिसो तीरे ठितोति खो, भिक्खवे, तथागतस्सेतं अधिवचनं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सहापि ¶ दुक्खेन जहेय्य कामे, योगक्खेमं आयतिं पत्थयानो;

सम्मप्पजानो ¶ सुविमुत्तचित्तो, विमुत्तिया फस्सये तत्थ तत्थ;

स वेदगू वूसितब्रह्मचरियो, लोकन्तगू पारगतोति वुच्चती’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. दसमं.

११. चरसुत्तं

११०. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘चरतो चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो उप्पज्जति कामवितक्को वा ब्यापादवितक्को वा विहिंसावितक्को वा. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खु अधिवासेति नप्पजहति न विनोदेति न ब्यन्तीकरोति [ब्यन्तिकरोति (सी. पी.), ब्यन्तं करोति (क.)] अनभावं गमेति. चरम्पि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो अनातापी अनोत्तापी ¶ [अनोत्तप्पी (सब्बत्थ) दुकनिपाते, अङ्गुत्तरे १.४.११ पस्सितब्बं] सततं समितं कुसीतो हीनवीरियोति वुच्चति.

‘‘ठितस्स चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो उप्पज्जति कामवितक्को वा ब्यापादवितक्को वा विहिंसावितक्को वा. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खु अधिवासेति नप्पजहति न विनोदेति न ब्यन्तीकरोति न अनभावं गमेति. ठितोपि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो अनातापी अनोत्तापी सततं समितं कुसीतो हीनवीरियोति वुच्चति.

‘‘निसिन्नस्स ¶ चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो उप्पज्जति कामवितक्को वा ब्यापादवितक्को वा विहिंसावितक्को वा. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खु अधिवासेति नप्पजहति न विनोदेति न ब्यन्तीकरोति न अनभावं गमेति. निसिन्नोपि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो अनातापी अनोत्तापी सततं समितं कुसीतो हीनवीरियोति वुच्चति.

‘‘सयानस्स चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो जागरस्स उप्पज्जति कामवितक्को वा ब्यापादवितक्को वा विहिंसावितक्को वा. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खु अधिवासेति ¶ नप्पजहति ¶ न विनोदेति न ब्यन्तीकरोति न अनभावं गमेति. सयानोपि, भिक्खवे, भिक्खु जागरो एवंभूतो अनातापी अनोत्तापी सततं समितं कुसीतो हीनवीरियोति वुच्चति.

‘‘चरतो चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो उप्पज्जति कामवितक्को वा ब्यापादवितक्को वा विहिंसावितक्को वा. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खु नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति. चरम्पि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो आतापी ओत्तापी [ओत्तप्पी (सब्बत्थ)] सततं समितं आरद्धवीरियो पहितत्तोति वुच्चति.

‘‘ठितस्स चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो उप्पज्जति कामवितक्को वा ब्यापादवितक्को वा विहिंसावितक्को वा. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खु नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति. ठितोपि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो आतापी ¶ ओत्तापी सततं समितं आरद्धवीरियो पहितत्तोति वुच्चति.

‘‘निसिन्नस्स चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो उप्पज्जति कामवितक्को वा ब्यापादवितक्को वा विहिंसावितक्को वा. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खु नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति. निसिन्नोपि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो आतापी ओत्तापी सततं समितं आरद्धवीरियो पहितत्तोति वुच्चति.

‘‘सयानस्स चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो जागरस्स उप्पज्जति कामवितक्को वा ब्यापादवितक्को वा विहिंसावितक्को वा. तञ्चे, भिक्खवे, भिक्खु नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति. सयानोपि, भिक्खवे, भिक्खु जागरो एवंभूतो आतापी ओत्तापी सततं समितं ¶ आरद्धवीरियो पहितत्तोति वुच्चती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘चरं ¶ वा यदि वा तिट्ठं, निसिन्नो उद वा सयं;

यो वितक्कं वितक्केति, पापकं गेहनिस्सितं.

‘‘कुम्मग्गं पटिपन्नो [कुम्मग्गप्पटिपन्नो (अ. नि. ४.११)] सो, मोहनेय्येसु मुच्छितो;

अभब्बो तादिसो भिक्खु, फुट्ठुं सम्बोधिमुत्तमं.

‘‘यो ¶ च चरं वा तिट्ठं वा [यो चरं वा यदि वा तिट्ठं (स्या.), यो चरं वाथ तिट्ठं वा (सी. क.)], निसिन्नो उद वा सयं;

वितक्कं समयित्वान, वितक्कूपसमे ¶ रतो;

भब्बो सो तादिसो भिक्खु, फुट्ठुं सम्बोधिमुत्तम’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. एकादसमं.

१२. सम्पन्नसीलसुत्तं

१११. वुत्तञ्हेतं भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ [होथ (स्या.)] सम्पन्नपातिमोक्खा; पातिमोक्खसंवरसंवुता विहरथ आचारगोचरसम्पन्ना अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्साविनो; समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसु.

‘‘सम्पन्नसीलानं वो, भिक्खवे, विहरतं [भवतं (स्या.)] सम्पन्नपातिमोक्खानं पातिमोक्खसंवरसंवुतानं विहरतं आचारगोचरसम्पन्नानं अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावीनं समादाय सिक्खतं सिक्खापदेसु किमस्स उत्तरि करणीयं [किमस्स भिक्खवे उत्तरि करणीयं (सब्बत्थ)]?

‘‘चरतो चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो [अभिज्झा ब्यापादो विगतो (अ. नि. ४.१२) अट्ठकथाय समेति] भिज्झा विगता [अभिज्झा ब्यापादो विगतो (अ. नि. ४.१२) अटकथाय समेति] होति, ब्यापादो विगतो होति [थिनमिद्धं उद्धच्चकुक्कुच्चं विचिकिच्छा (अ. नि. ४.१२)], थिनमिद्धं विगतं होति, उद्धच्चकुक्कुच्चं ¶ विगतं होति, विचिकिच्छा [थिनमिद्धं उद्धच्चकुक्कुच्चं विचिकिच्चा (अ. नि. ४.१२)] पहीना होति, आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा [अप्पमुट्ठा (स्या.)], पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं ¶ . चरम्पि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो आतापी ओत्तापी सततं समितं आरद्धवीरियो पहितत्तोति वुच्चति.

‘‘ठितस्स चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो अभिज्झा विगता होति ब्यापादो…पे… थिनमिद्धं… उद्धच्चकुक्कुच्चं… विचिकिच्छा पहीना होति, आरद्धं होति ¶ वीरियं असल्लीनं ¶ , उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा, पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं. ठितोपि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो आतापी ओत्तापी सततं समितं आरद्धवीरियो पहितत्तोति वुच्चति.

‘‘निसिन्नस्स चेपि, भिक्खवे, भिक्खुनो अभिज्झा विगता होति, ब्यापादो…पे… थिनमिद्धं… उद्धच्चकुक्कुच्चं… विचिकिच्छा पहीना होति, आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा, पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं. निसिन्नोपि, भिक्खवे, भिक्खु एवंभूतो आतापी ओत्तापी सततं समितं आरद्धवीरियो पहितत्तोति वुच्चति.

‘‘सयानस्स चेपि ¶ , भिक्खवे, भिक्खुनो जागरस्स अभिज्झा विगता होति ब्यापादो…पे… थिनमिद्धं… उद्धच्चकुक्कुच्चं… विचिकिच्छा पहीना होति, आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा, पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं. सयानोपि, भिक्खवे, भिक्खु जागरो एवंभूतो आतापी ओत्तापी सततं समितं आरद्धवीरियो पहितत्तोति वुच्चती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘यतं ¶ चरे यतं तिट्ठे, यतं अच्छे यतं सये;

यतं समिञ्जये [सम्मिञ्जये (सी. स्या.)] भिक्खु, यतमेनं पसारये.

‘‘उद्धं तिरियं अपाचीनं, यावता जगतो गति;

समवेक्खिता च धम्मानं, खन्धानं उदयब्बयं.

‘‘एवं ¶ विहारिमातापिं, सन्तवुत्तिमनुद्धतं;

चेतोसमथसामीचिं, सिक्खमानं सदा सतं;

सततं पहितत्तोति, आहु भिक्खुं तथाविध’’न्ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. द्वादसमं.

१३. लोकसुत्तं

११२. वुत्तञ्हेतं ¶ भगवता, वुत्तमरहताति मे सुतं –

‘‘लोको, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धोः लोकस्मा तथागतो विसंयुत्तो. लोकसमुदयो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो ¶ ः लोकसमुदयो तथागतस्स पहीनो. लोकनिरोधो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धोः लोकनिरोधो तथागतस्स सच्छिकतो. लोकनिरोधगामिनी पटिपदा, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धाः लोकनिरोधगामिनी पटिपदा तथागतस्स भाविता.

‘‘यं, भिक्खवे, सदेवकस्स लोकस्स समारकस्स सब्रह्मकस्स सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं पत्तं परियेसितं अनुविचरितं मनसा यस्मा तं तथागतेन अभिसम्बुद्धं, तस्मा तथागतोति वुच्चति.

‘‘यञ्च, भिक्खवे, रत्तिं तथागतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झति, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायति, यं एतस्मिं अन्तरे भासति लपति ¶ निद्दिसति, सब्बं तं तथेव होति नो अञ्ञथा, तस्मा तथागतोति ¶ वुच्चति.

‘‘यथावादी, भिक्खवे, तथागतो तथाकारी, यथाकारी तथावादी, इति यथावादी तथाकारी यथाकारी तथावादी, तस्मा तथागतोति वुच्चति.

‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय तथागतो अभिभू अनभिभूतो अञ्ञदत्थुदसो वसवत्ती, तस्मा तथागतोति वुच्चती’’ति. एतमत्थं भगवा अवोच. तत्थेतं इति वुच्चति –

‘‘सब्बलोकं [सब्बं लोकं (अ. नि. ४.२३)] अभिञ्ञाय, सब्बलोके यथातथं;

सब्बलोकविसंयुत्तो, सब्बलोके अनूपयो [अनुसयो (सी.), अनुपयो (स्या.)].

‘‘स वे [सब्बे (सब्बत्थ) अ. नि. ४.२३ पस्सितब्बं] सब्बाभिभू धीरो, सब्बगन्थप्पमोचनो;

फुट्ठास्स परमा सन्ति, निब्बानं अकुतोभयं.

‘‘एस ¶ ¶ खीणासवो बुद्धो, अनीघो छिन्नसंसयो;

सब्बकम्मक्खयं पत्तो, विमुत्तो उपधिसङ्खये.

‘‘एस ¶ सो भगवा बुद्धो, एस सीहो अनुत्तरो;

सदेवकस्स लोकस्स, ब्रह्मचक्कं पवत्तयि.

‘‘इति देवा मनुस्सा च, ये बुद्धं सरणं गता;

सङ्गम्म तं नमस्सन्ति, महन्तं वीतसारदं.

‘‘दन्तो दमयतं सेट्ठो, सन्तो समयतं इसि;

मुत्तो मोचयतं अग्गो, तिण्णो तारयतं वरो.

‘‘इति हेतं नमस्सन्ति, महन्तं वीतसारदं;

सदेवकस्मिं ¶ लोकस्मिं, नत्थि ते पटिपुग्गलो’’ति.

अयम्पि अत्थो वुत्तो भगवता, इति मे सुतन्ति. तेरसमं.

चतुक्कनिपातो निट्ठितो.

तस्सुद्दानं ¶ –

ब्राह्मणसुलभा [ब्राह्मणचत्तारि (सब्बत्थ)] जानं, समणसीला तण्हा ब्रह्मा;

बहुकारा कुहपुरिसा [कुहना (स्या.)], चर सम्पन्न लोकेन तेरसाति.

सुत्तसङ्गहो –

सत्तविसेकनिपातं, दुक्कं बावीससुत्तसङ्गहितं;

समपञ्ञासमथतिकं, तेरस चतुक्कञ्च इति यमिदं.

द्विदसुत्तरसुत्तसते, सङ्गायित्वा समादहिंसु पुरा;

अरहन्तो चिरट्ठितिया, तमाहु नामेन इतिवुत्तन्ति.

इतिवुत्तकपाळि निट्ठिता.